stanbul - Amargi

Feminizm Tartmalar
2012
 indekiler

nsz 5
Esen zdemir, Sevi Bayraktar
Radikal Feminizm 9
Aye Dzkan, Handan Ko
Krt Kadn Hareketi ve Feminizm 47
Figen Aras
Dindar Kadnlar ve Feminizm - Yaknlklar ve Uzaklklar 83
Feyza Aknerdem
Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri 121
Gksun Yazc
Antimilitarizm ve Feminizm 149
Begm zden Frat, Aye Gl Altnay
stanbul - Amargi
Ekoloji ve Feminizm 189
Feminizm Tartmalar Kzlca Yrr, Mine Selin Sayar
Kumbara Sanat Atlyesi ve Toplumsal Dayanma Dernei Seks ilii 225
Adres: Katip Mustafa elebi Mahallesi stiklal Caddesi evval Kl
Kkparmakkap Sokak 9/3 Taksim Beyolu - stanbul
Telefon: 0212 2459050 Transfeminizm 253
web sitesi: www.kumbarasanat.com.tr Glkan, Aligl
E-posta: kumbarasanat@gmail.com
Kumbara Sanat Atlyesi aratrma dizisi - 2 Feminist rgtlenme 295
Aralk 2012 Nilgn Yurdalan, Banu Paker, Esmeray
Yayna Hazrlayanlar: Esen zdemir, Sevi Bayraktar Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga 333
Dzelti: Ayegl Tatman Simten Coar, Semra Arcan Gken, Begm Bada
Grafik Tasarm: Hilal Esmer
Farllklarmzla yan yana (myz?) 367
Bask: Ezgi Matbaas
nci Keresteciolu, Asl Zengin, lk zakn
Sanayi Cad. Altay Sok. No:10
obaneme-Yenibosna/ stanbul Anayasa Tartmalar 411
Tel: 0212 452 23 02
Yasemin z, Sedef akmak, Aye Akdeniz
Pornografi ve Feminizm:
Feminist Bir Pornografi Mmkn m? 447
Berfu eker
Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor? 471
Nkhet Sirman, Feyza Aknerdem
Bu kitap Henrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilciliinin katklaryla hazrlanmtr.
Feminist topyalar ve Politika 501
Aksu Bora, Yasemin Temizarabac
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Radikal Feminizm tartmasndan...
4 5
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
NSZ
2011 ylnda stanbul Amargi olarak baladmz Feminizm
Tartmalarnn ilk serisindeki kaygmz feminizmin kavramlarla
birlikte tarihsel izleini srebilmekti. Bu balamda, dalgalara ta-
kl kalmadan feminist tarih yazmnn dalgal srelerine bakma-
y setik. Bu yl ise, geen sene braktmz yerden, 1980 sonras
Trkiyedeki feminist hareketin hem oklu yaplanmasnn izini
srdk hem de bu yapnn dier muhalif hareketlerle kesiim
noktalar zerine bol bol tarttk: Teori ve pratikte ne zaman yan
yana, ne zaman kar karya geliyor, ne zaman ayr yollar yr-
yoruz ve bu ayrl dayanmac bir ortaklk zerinden kurmam-
zn yollar nelerdir, diye sorarak on be hafta boyunca her Cumar-
tesi, bizi engelleyen tm gndemlere ramen srarla toplanmaya
devam ettik.
lerleyen sayfalarda okuyacanz tartmalar yaptmz sre
iinde, yaadmz corafyada elbette gndem dinmedi, dolay-
syla her tartmamz o gnn koullar altnda yeniden ve yeniden
ekillendi. Uluderede 34 kiinin sava uaklarndan atlan bom-
balarla yaamn yitirmesi ile sonulanan katliam, Babakann
krtaj devlet eliyle yaplan bu katliama benzetip Her Krtaj Bir
Uluderedir! aklamasna binaen 1980den bu yana kazanlm
hakkmz olan 10 haftalk gebelii sonlandrma sresinin 4 haftaya
kadar ekilmesini ngren yeni yasa tartmalar, buna paralel e-
kilde tm dnyada dalga dalga yaylan krtaj kart kampanyalar
sonucu oluturmaya altmz feminist dayanmalar, yeni ana-
yasa tartmalar ve hayatlarmz her geen gn biraz daha gasp
eden neoliberal sylemler ve politikalar her tartmamzda lke
gndemine dair birlikte dnme, fikir ve eylemlilik retebilme
araymza neden oldu. Feminist hareketin rgtlne ilikin
yaptmz tartmalar da elbette bundan nasibini ald: muhalif
hareketlerin liberalizm ile ilikisi, tm bu tartmalarda rgt-
lenmeye dair ortaya attmz balca sorulardand. Neredeyse her
haftann tartmalarnda mutlaka deindiimiz bir baka konuy-
sa, geen seneden itibaren zellikle 25 Kasm ve 8 Mart gibi ortak
alanlarda daha grnr olan ve bizce feminist hareket iinde bir
dnm noktasna iaret eden feminizm-transfeminizm ve femi-
nizm-queer atmasyd. Malum, her tarihsel dnemete olduu
gibi, biz de bu sreci duygusu, dnmesi, tartmas youn bir
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

sre olarak yayoruz. Bu yzden olsa gerek tartmalarda konu den, feminist hareketin iinde tartma, slup ve geleneklerimize
muhakkak en nihayetinde bu atmada dmleniyordu. dair ipular veren anekdotlar da kitaba dahil etmeye altk ve
Grebileceiniz gibi hayli ykl tartmalar yrttk fakat bunu yaparken, szmz esirgemeye altrldmz kamusal
neredeyse her etkinlii Daha ok konumalyz, diye bitirdik. alanda, konumakta ne kadar zorlandmz, korktuumuzu, e-
Ancak yine de konumaya frsat bulamadmz pek ok konu kindiimizi bir kez daha grdk. atarak birbirimizi dntre-
oldu. Trkiye Ermeni Kadn Hareketi tarihi ve rgtlenme dene- bileceimiz alanlar bulmaya abalasak da, ou kez szlerimize
yimleri bu konularn banda yer alyor. Umuyoruz ki Feminizm Bir ey syleyeceim ama korkuyorum, Bir ey demek istiyorum
Tartmalarnn deinmekte eksik kald konular feminist ha- ama umarm yanl anlalmam, Dediklerimde kendimle elie-
rekette yrteceimiz tartmalarla hep birlikte telafi edebiliriz. bilirim ama buras kendimde o hakk grdm bir yer, Bir ey
Btn bu tartmalar serisi, ardndan nmzdeki yllar- diyeceim ama umarm anlatabilirim, cmleleri ile baladmz
da feminist hareket olarak tartacamz birok soru da brakt: fark etmek, politik tartmalarmzn bir uzants olarak atma
Trkiyede ana akm bir feminizmden bahsedebilir miyiz? Femi- alanlarn yaratmaktaki eksikliklerimizi ve zgvensizliklerimizi
nizmin znesi kim(ler)dir? Kzkardelik hl feminist dayanma- de ortaya serdi. Bu tartmalar en azndan bu alkanlklarmz
ya iaret eden bir kavram olarak kullanlabilir mi? Peki, ya anneler krma ynnde atlm yapc katklar sunduu iin biz ok mut-
ve kzlar ne olacak, ya olan kardeler? Muhalif hareketlerin ne- luyuz.
oliberalizm ile kurduu yeni ilikiler nasl deiimlere yol ayor? Bu kitabn bizi en heyecanlandran yan ise, stanbul femi-
Herkes farkl ama herkes eit olmadna gre, farkllklarm- nist hareketin tarihini tam da imdi, u anda konuurken ayn
za hapsolmayan zgrletirici bir siyaseti nasl kurabiliriz? Peki, anda hep birlikte yazyor oluumuzun, ortak tartmalarmzn
ya hareket olarak iimizde yaadmz iddet, hiyerari ve iktidar ve ortak hafzamzn bir rn olmas. Trkiye feminist hareke-
nasl konuuyoruz ve bunun iin yapc, retken, gvenli ve derin- tinin tarihi zerine yazlm ok az sayda eserin varlndan da
likli atma alanlarn nasl oluturabiliriz? Muhalif hareketlerin grebileceimiz gibi, ne yazk ki kendi yaanmlklar zerine
yllardr didinerek kurduu, iini doldururken bu kitabn kapsa- ok konuan ama az yazan bir hareketiz; hep koturmamz gere-
mnn misliyle tartmalardan getii politik kavramlarn bugn ken, nceliimiz olan, gndemletirmemiz gereken baka yakc
muktedirlerin elinde ii boaltlarak ve hoyrata kullanlmalar- ve acil meselelerimiz var. Feminist hareketin iinde konutuu-
na karn bizler deneyimlerimizle yourduumuz, tartarak e- muz ama darya tayamadmz tartmalarmzn ok kk
killendirdiimiz kavramlarmza ve szmze sahip kmay ok bir ksmnn bu kitap sayesinde farkl mecralara ulaabileceini ve
nemli buluyoruz. Bunun iin de tartmal, tartarak da kendi oralarda da yeni tartma alanlar aacan umut ediyoruz.
tarihimizi kendi kavramlarmzla kendimiz yazabilmeliyiz. Bu tartmalarda feminist hareketin zelini konu-
Tartmalarn bizim iin nemi elbette sadece kavramlar, tuk, bizden sylemesi...
tarihi, teoriyi ve eylemliliimizi konutuumuz bir alan olutur- Tartmalarmzn dzenlenmesi ve kitabn hazrlanma s-
mas deil, bu alann ayn zamanda daha nce birbirini hi tan- reci yine bir kolektif almann rn oldu.
mayan insanlar iin bir karlama zemini de olabilmesi. Umuyo- Bilgi ve deneyimlerini bizlerle paylaarak feminist tarih ya-
ruz ki, bu karlamalardan ortaya kan tanklklar, farkllklar zmna ve feminist harekete katk sunan konumaclarmz: Aye
arasndaki iktidar ilikilerini grerek feminist hareketi glendi- Dzkan, Handan Ko, Figen Aras, Feyza Aknerdem, Gksun Ya-
rici alanlarda birbiriyle kesimeye devam edeceklerdir. zc, Begm zden Frat, Aye Gl Altnay, Kzlca Yrr, Mine Se-
Feminist hareket iindeki deneyim aktarmnn bundan lin Sayar, evval Kl, Glkan, Aligl, Nilgn Yurdalan, Banu Pa-
sonra yrteceimiz tartmalara klavuzluk etmesi ve bir nce- ker, Esmeray, Simten Coar, Semra Arcan Gken, Begm Bada,
ki Feminizm Tartmalar kitabmza dair yorumlara referansla, nci Keresteciolu, Asl Zengin, lk zakn, Yasemin z, Sedef
okuyanlarn sanki tartmann iindeymi gibi hissedebilmesi akmak, Aye Akdeniz, Berfu eker, Nkhet Sirman, Yasemin Te-
iin tartmalarn bu ekilde kitaplamasn nemsedik. Bu ki- mizarabac ve Aksu Boraya; tartmalar ynlendiren moderatr
tabn hizmet etmesini umduumuz alanlardan biri de kavram- arkadalarmza (Hazal Halavut, Aye Akdeniz, zlem olak, Nil
larmza ve bunlar tartma geleneklerimize dair her an dnp Mutluer, Begm Bada, Suna Ylmaz, Glnur Elik, Seyda Selek,
yeniden bakabileceimiz bir kaynak grevi grebilmesi. Bu yz-

6 7
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

Ceylan Begm Yldz, Ayegl Tatman), tartma programnn

ieriini ve takvimini belirleyen Amargi Feminist Tartmalar
Grubuna (Hazal Halavut, Berfu eker, Ayegl Tatman, Begm
Acar, Semra Aslan, Suna Ylmaz, Feride Eralp, Begm Bada,
Senem Donatan, Dilah Saylan); metinlerin epigraflarn belirle-
yen: Hazal Halavut, Begm Acar, Berfu eker, Semra Aslan, Fey-
za Aknerdem, Aye Gl Altnay, Gksun Yazc, Glkan, Aligle;
epigraflar eviren: Aye Emek Yldz, Begm Acar, Feride Eralp ve
Berfu ekere; bu almann en zorlu sreci olan ses kaytlarnn
zmlemesini byk bir titizlikle yapan Berfu ekere; metinle-
rin dzeltisini yine insan st bir hzla ve zenle yapan, bu srete
nc gzmz olan Ayegl Tatmana; grafik tasarmmz ya-
pan ve her trl kaprisimize katlanan Hilal Esmere; tartmalarn
ieriini oluturmamza ok ynl okumalaryla katk sunan, yine
yan bamzda olan Glnur Elike; tartma ieriini oluturur-
ken ya da dipnotlarda feminist tarihin paralarn birletirmekte
zorlandmzda gnn her saatinde telefonumuzun ucunda olan
feminist hareketin yaayan hafzalarndan Filiz Karakua; kita-
bn basm iin son dakikada imdadmza yetien Kumbara Sanat
Atlyesi ve Toplumsal Dayanma Derneine ve dernek yesi Ah-
met Saymadiye; kullandmz karikatr iin Feyhan Gvere;
Ezgi Matbaa alanlarna; Feminist Tartmalar Projemizi ve ki-
tabn basmn destekleyen Henrich Bll Stiftung Dernei Trkiye
Temsilciliine ve bu sreci bizim iin gsterdikleri anlay ve titiz
almalaryla kolaylatran vakf alanlar Ulrike Dufner, Banu
Yayla, Semahat Sevim ve Saynur Bkm Graya; cumartesi gn-
lerini feminizmin gndemlerini tartmaya ayran tm katlmc-
lara ok teekkr ederiz.

Esen zdemir - Sevi Bayraktar

8
 Radikal Feminizm

Feyhan Gver

Aye: ncelikle byle gzel bir havada benden daha disiplinli,

bu kadar kalabalk bir insan grubu olduunu grmek ok gzel.
Grdm kadaryla aramzda daha nce feminizm araclyla
tantmz ama uzun zamandr bir toplantda yer almadmz,
Radikal Feminizmin ilk dnemlerini hatrlayan kadnlar da var.
Onlarn bir ksm iin buraya gelmek daha zor nk Trkiyede
Radikal Feminizmin tarihi biraz da dlanmak, dland iin
sertlemek ve iine kapanmak; iine kapal ve sert olduu iin
ise tekrar dlanmann tarihidir. Yaadklar bu sreci hatrlamak
onlar iin g olabilir; bu yzden burada olmalarnn nemli ol-
duunu dnyorum.
Konumama, Radikal Feminizmin teorik olarak nasl bir ze-
mine oturduu ve Trkiyedeki radikal feministler olarak bizim
bu zeminin neresinde durduumuzla balamak istiyorum.
Radikal Feminizmin tarihini Simone de Beauvoirla balat-
mak doru olur. Aranzda Amargi Feminizm Tartmalarnn bi-
rincisinde kinci Dalgay konutuumuz etkinlikte olanlar da var-
dr; kinci Dalgann balangc Simone de Beauvoirn 1949 yln-
da yaymlanan kinci Cins1 adl kitabdr. imdilerde teoriye biraz

1 De Beauvoir, Simone, (1993), Kadn kinci Cins 1 Gen Kzlk a, Payel Yaynlar,
(ev. Bertan Onaran), stanbul
- (1993), Kadn kinci Cins2 Evlilik a, Payel Yaynlar, (ev. Bertan Onaran),
stanbul
- (1993), Kadn kinci Cins3 Bamszla Doru, Payel Yaynlar, (ev. Bertan
Onaran), stanbul

11
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
teknoloji gibi muamele yapma deti var: Yeni kan televizyonlar
eski televizyonlardan daha iyi, gibi. Bu da ok gz ard edilmi bir
kitap. Eer Simone de Beauvoirn kinci Cinsini okumadysanz,
kadnlarla erkekler aras iliki zerine toplumsal grnglerle il-
gili ok az ey biliyorsunuz demektir. Bunlar ok iyi analiz etmi
bir kitap. Ama teorik olarak bize brakt ok nl sz: Kadn
doulmaz, kadn olunur. Bunun anlam ne? Bunun anlam kadn-
ln biyolojik varolutan kaynaklanan bir ey olmayp, toplumsal
olarak oluturulan bir ey olduu. Toplumsal oluturmann altn
izmek istiyorum nk son yllarda bunun yerine kurgulanma
kelimesi kullanlyor. Kurgulanmayla, toplumsal oluma arasn-
da bir fark var: kurgulanma iradeye iaret ediyor. Yani insann
kendi cinsiyetini, kadnln ya da erkekliini olutururken, ken-
di iradesinin belirleyici olduuna iaret ediyor. Bu doru deil.
Kadnlk tpk erkeklik gibi toplumsal olarak oluturulmutur.
Simone de Beauvoir bu kitab yazdnda feminist deildi,
daha sonraki yllarda feminist oldu ve kendi lkesindeki feminist
harekette aktif bir ye olarak yer ald. Kitapta kadnlktan hi haz
etmedii aka anlalr ve bu kitap gizli bir kadn dmanl
ieriyor, diye daha sonra ok da eletiri almtr. Bense bunu var
olan kadnlk rolyle hesaplama olarak yorumluyorum. Hayat
boyunca da kadn gibi yaamam, ok az yemek piirmi, ok az
ev ii yapm; oumuzdan anslym bu adan. Sartrela ilikisi
ok bilinir, hi ayn evde yaamamlar ama cinsel partner olmak-
tan vazgetiklerinde bile hayat arkada olmay srdrmler.
Bunlarn, kadnlkla hesaplamasnn ilk adm olduunu d-
nyorum.
Toplumun dna kustuu bir deha
Bence Radikal Feminizm asndan ikinci nemli yazar Valerie
Solanas. Valerie Solanasn tek bilinen, baslm eseri, Erkekleri
Dorama Cemiyeti Manifestosunu (Society of Cutting Up Men,
S.C.U.M)2 Trkeye ben evirdim ve bu, hayatta en gurur duydu-
um eylerden biri. Valerie Solanas kendine feminist demedii
gibi hibir zaman herhangi bir politik hareketin paras da olma-
m bir kadn. Hatta onun hayatn anlatan filmde3 bir sahne var,
kurgu mudur, gereklii mi aktarr bilmiyorum ama gereki bir
sahne: Solanas, televizyonda kadn eylemlerini grr ve Bir daki-
2 Solanas, Valeri, (2011), Erkekleri Dorama Cemiyeti Manifestosu, Sel Yaynclk,
(ev. Aye Dzkan), stanbul
3 Mary Haron (Yn.), (1996), I Shot Andy Warhol, Playhouse International Pictures
(Yapm), USA
12
Radikal Feminizm
ka benim burada olmam lazm, der ama onlarla hibir balants
yoktur. Niye Radikal Feminizmin temellerinden birini oluturur?
nk onun fikirlerinde de kinci Dalga Feminizmi oluturan
baz noktalar vardr. kinci Dalga ise aslnda Radikal Feminizmdir.
Valerie Solanas 1936da dodu, 1988de ld. Yani ldnde
biz feministtik. 1967de Erkekleri Dorama Cemiyeti Manifestosunu
yazd. Psikoloji eitimi alm ve ok parlak bir renciymi.
rencilik yllarnda biyoloji laboratuarnda hayvanlarn psikolo-
jisi zerine alrken rendiklerine dayanarak iddia ettii bir ey
var; bundan S.C.U.Mda da bahsediyor: XY erkek kromozomu bo-
zulmu bir XX kadn kromozomudur. Dolaysyla erkek doutan
bozulmu bir kadndr; Erkek dediin ayakl krtajdr, diye bir ifa-
desi var, erkeklerin durumunu biyolojik bir eksiklie balyor. Ben
buna katlmyorum ama bu iddiasnn doruluu 2000lerde ana
akm biyoloji tarafndan kantland. Ana akm biyoloji onun o yl-
larda fark ettiini 2000lerde erkeklerin bozuk kromozomdan oldu-
unu, yani insan kadndr ispatlad. Byle parlak bir kadn yani.
Hayat boyunca mesleini hi yapmam, gen kzlnda
aile iinde ok iddet grm, sokakta yaam, fahielik yapm,
ak lezbiyen bir kadn Solanas. S.C.U.Mda topluma toptan bir
eletiri getiriyor. Sadece patriarkay deil, ayn zamanda kapita-
lizmi de eletiriyor; parann hkimiyetinden, kapitalizmin sonu-
larndan bahsediyor. Ama Valerie Solanas kapitalizmi baka bir
yere balyor. O gne kadar da, ondan sonra da sosyalistler Tabii
ki kadnlar da eziliyor canm, kapitalizmin bir sonucu bu, diyor-
lar ya, Solanas da Tabii ki emekiler de eziliyor, bu erkeklerin
hkimiyetinin bir sonucu, diyor. Bunlar sylerken de Marksizm
ile tanmam, snfla ilgili bir ey okumad belli, zaten yle bir
sosyal eitimi de yok. Bunlar tamamen kendi algsyla, zeksyla
ortaya koymu biri.
Solanas S.C.U.Mda, ok sama da olsa bir toplum topya-
s sunuyor bize, daha sonra hibir feminist herhangi bir topya
sunmad. topyasnda, akll kadnlarn bana elektron balan-
yor, bu kadnlar da erkeklere balanyor ve erkekler ancak byle
dzelebiliyorlar. Tabii ki bu syledikleri kabul edilebilir eyler
deil. Zaten bence S.C.U.Mn ok farkl ekillerde okunabilecek
bir satir, bir alayc edebiyat metni olarak ele alnmas gerekir.
Solanasn, toplumun dna kusulmasn salayan dehasyla ile-
ride oluacak bir eyi ngrdn ve o anlamda nclerden biri
olduunu, Radikal Feminizmin habercilerinden olduunu d-
nyorum.
Geri ounuz biliyorsunuzdur, yle bir ey var: Solanas,
Andy Warholu vurduunda, Ti-Grace Atkinson gibi o dnem
13
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
feminist hareketin nemli isimleri ve avukat kadnlar ona sahip
kyorlar, davalarna giriyorlar. Andy Warholu vurduktan sonra
feminist hareketle tanyor, feminist hareket ona sahip kyor.
Bu srete akli problemleri var ve daha sonra bir otelde yalnz ba-
na, zatreden lyor. ok ackl bir sonu oluyor.
Biyolojimiz de deiebilir
Bir sonraki kadn, artk ad ve eseri telaffuz edildiinde radi-
kal feminizm kavramnn da telaffuz edildii kadn: Shulamith
Firestone.
Onun da 1967de yazd okumadysanz ok ey kaybedeceiniz
bir eseri var: Cinselliin Diyalektii4. Shulamith Firestoneun ki-
tab Trkiyede Cinselliin Diyalektii: Kadn zgrlk Davas
olarak evrildi. Asl ad Kadn Devrimi Davas (Case of Feminist
Revolution). Bu ad nedense Payel Yaynlar uygun grmemi.
Firestone 1945, Kanada doumlu, ok dindar Yahudi bir ai-
lenin kz, hatta erkek kardei haham. Resim eitimi alm, zaten
ileriki yllarda hayatn ressam olarak devam ettiriyor. Bir sr ko-
nuda ok okumu birisi; Marx da, Engelsi de okumu, Freuddan
da ok etkilenmi ve btn bunlardan ald bilgiler ve ilhamla
Cinselliin Diyalektii kitabn yazm.
Cinselliin Diyalektiinde Firestoneun biyolojik bir ng-
rs var: ileride siber teknik olacak, doum kadn bedeninin d-
na karlacaktr. Bildiiniz gibi, o zaman ok sama gelen bu
fikir aslnda u anda tartlyor. Shulamith Firestoneun birka
adan nemi var. Birincisi: Klasik Marksist Teoride, proletarya
var, burjuvazi var ve bunlarn arasnda burjuvazinin proletarya-
y smrd bir egemenlik ilikisi var. Firestone bu egemenlik
ilikisi ile kadnlarla erkekler arasndaki iliki arasnda dorudan
analoji kurar. Firestonea gre kadnlar ile erkekler arasndaki ege-
menlik ilikisinin kayna, biyolojik farkllklardr ve bu farkllk-
larn en nemlisi de kadnlarn doum yapabilmeleri, erkeklerin
ise yapamamasdr. Erkekler ile kadnlar arasndaki atmaya son
vermek iin ise bata kadnlar ile erkekler arasndaki bu biyolojik
eitsizlik olmak zere bunu yaratan btn sistem ortadan kald-
rlmaldr. Btn sistemi bu ekilde hedef ald iin de bunun
ad Radikal Feminizm oluyor. Yani radikal feminizm laf artk
1967lerde Firestone Cinselliin Diyalektiini yazdnda kullanl-
maya balanm bir tanm. Toplumun geneline ve insan biyolojisi-
4 Firestone, Shulamith, (1993), Cinselliin Diyalektii, Payel Yaynlar, (ev.Yurdanur
Salman), stanbul
14
Radikal Feminizm
ne yapt bu sorgulama nemli nk insan biyolojisi biliyorsu-
nuz hi tartlmayan bir ey; nk nasl doduysak yleyizdir(!)
Bu tartmay o yllarda yapm olmas ok nemli.
Arzular da sorgulanabilir
Firestoneun ardndan, ABDde en az onun kadar etkili olan bir
baka yazar var. ok daha az tannan bir kadn, bildiim kada-
ryla hibir eseri Trkeye evrilmedi: Andrea Dworkin. Andrea
Dworkin 1946 doumlu, Firestonedan bir ya kk. O da
Yahudi bir ailenin kz. Dik bal bir kz. Kkken Hristiyan
okulunda ona bir Hristiyan ilahisi syletmek istiyorlar, itiraz
ettii iin okul ynetimiyle ba derde giriyor. lerleyen yllar-
da Vietnam Sava kart eylemlere katlyor. O eylemlerin bi-
rinde gzaltna alnyor. Gzaltndayken ar bir genital mu-
ayeneye maruz kalyor ve sonrasnda ar kanama geiriyor.
Maruz kald bu muayene hakknda basnn nnde ve mah-
kemede konuuyor. Andrea Dworkinin hayatnda, bu tr cinsel
mdahaleler, cinsel saldrlar, cinsel iddete maruz kalma ok be-
lirleyici bir rol oynuyor. niversitedeyken insan haklar, Vietnam
gibi konularda ok aktif bir kadn.
1960l yllarn ikinci yarsnda Amerikann dnda bir dn-
yay kefetmeye karar veriyor. Dou Ekspresiyle Atinaya, Parise,
Amsterdama gidiyor Amsterdamda komnlerde yaarken bir
anaristle evleniyor; bu adamdan ar iddet gryor. Adamdan
iddet grnce ondan kurtulmak iin sokakta yaamaya balyor
ve bu srete zaman zaman seks iilii yapyor. Bu arada kocas
Dworkini takip ediyor. Dworkin ondan kurtulmak iin ABDye
dnmek istiyor fakat paras yok, ii yok Bir eroin tccaryla an-
layor, adam ona bin dolar verecek, Amerikaya uak bileti alacak
o da bunun karlnda bir bavul dolusu eroini Amsterdamdan
Amerikaya gtrecek, bylece kocasndan kurtulmu olacak. Bu
ie girerken kafasnda u var: En kt hapse girerim, yine kocam-
dan kurtulurum. Maceracl gryor musunuz? Fakat eroin ta-
ma ii yatyor, adam buna para vermiyor ama uak biletini veri-
yor nk uak bileti zaten alnm ve bylece ABDye dnyor.
ABDye dner dnmez kadn hareketiyle tanmaya balyor. O
dnem kadn hareketinin alevlendii yllar
Dworkinin esas n konumacl, ok nl bir konuma-
c Bir hatip olarak Malcolm Xle kyaslanyor. 1978 ylnda Take
Back the Night (Geceyi Geri Alalm) diye bir yry yapyorlar.
Bu yryte ehrin btn pornografik malzeme satlan, seks
hizmeti verilen blgelerini basyorlar. O yry balatan, nl
15
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
bir konumas var, daha sonra bu baslm ama maalesef Trke
evirisi yok. Bu konuma ABDdeki feminist hareketin tarihiyle
ilgili olarak hem ajitasyon hem de ierdii bilgiler asndan ok
nemli. unu hatrlayalm: Bu zamanlar, ABDde pornografinin
bir zgrlk gibi grld, serbest olduu ve ieriinin kadnlara
ok dmanca olduu yllar. O dnemden internette ok aradm
ama bulamadm bir duvar yazs vard. ok sylenen bir eydir:
Teori=Porno, Pratik=Tecavz. Andrea Dworkin pornografi kar-
t hareket iinde ok etkili oldu ve 1981de Pornografi: Erkeklerin
Kadnlara Sahip Olmas5 adl ilk kitabn yazd ama esas iki nemli
kitab var bence. Biri Intercourse (Birleme), dieri de Sa Kanat
Kadnlar. Intercourse (Birleme) nemli bir kitap nk bu kitap
var olan patriarkal toplumda btn cinsel ilikilerin egemenlik
ierdiini, bunun sorgulanmas ve buna kar klmas gerektii-
ni syleyerek arzularmzn da sorgulanabilir olduunu gsterdi,
en azndan bunun zerine dndrd. Dndrd diyorum
nk kadnlarla erkekler arasndaki egemenlik ilikisinin cinsel-
likten kaynaklandn dnmyorum ama Andrea Dworkinin
arzunun da sorgulanabilir olduunu gsteriyor olmas nemli. O
zamanlar ABDnin ne kadar muhafazakr bir toplum olduunu
ve bundan kmaya baladn hatrlatrm. Muhafazakr top-
lumlarda yle bir ey oluyor: Onu isteme, bunu isteme, onu is-
tersen gnah, tekini istersen fettansndr, kt muamele grr-
sn. Dworkinnin bu muhafazakrl aan, bunu tartan bir yan
var. Bu mcadelesi srasnda sac kadnlarla da ilikisi oluyor ve
Sa Kanat Kadnlar (The Right Wing Women) adl kitabnda on-
lar zerine dnyor. Bunun da ok nemli olduu kansnda-
ym nk solun dndaki kadnlar zerine dnen bir kadn.
Andrea Dworkinle ilgili okurken zel hayatyla ilgili ok
ilgin bir ey rendim, onu size anlatmak istiyorum: Andrea
Dworkin 1974 ylnda, bir iir dinletisinde John Stoltenberg diye
bir adamla tanyor. O iir dinletisinde kadn dman eyler sy-
leniyor. Bunun zerine ikisi birlikte dinletiden ayrlyorlar ve soh-
bet etmeye balyorlar. John bu an daha sonra O sohbet mr
boyu srd, diye anlatyor. Birka yl sonra beraber yaamaya
balyorlar ve Andrea Dworkinin lmne kadar (2005), mrle-
ri boyunca beraber yayorlar.
Stoltenberg, Amerikada cinsiyetilik kart erkek rgtlen-
melerinde ok aktif yer alm biri. Ne rendiysem Andreadan
rendim, diyor ve onun iin Hayatmn ak, diyor. Andrea
da onun iin Onu kalbim ve ruhumla sevdim, diyor. Johna so-
5 Dworkin, See Andrea, (1981), Pornography: Men Possessing Women, Perigee, New York
16
Radikal Feminizm
rulduunda Andrea ile birlikte yayoruz, birbirimizi seviyoruz
ve hayat arkadayz ve evet ikimiz de az, diyor, ak ecinsel
olma anlamnda. ok ilgin bir hayat deneyimi olduunu d-
nyorum. Tabii onlar ok zorluyorlar nk Andrea ok nemli,
zerine ok konuulan bir kadn. kisiyle Guardian rportaj yap-
yor: nsann mahrem hayat vardr, mahrem hayat olmasa mah-
remiyeti olmaz, diyor John. Hepimizin aklna gelen soru: Seks?
Bilmiyoruz! Ama mr boyu o kadar byk bir ak var ki arala-
rnda
Andrea ok iman, geleneksel llerde irkin ve cinsellii
sorgulayan bir kadn. ABD basn zellikle irkinliiyle, iman-
lyla, lezbiyenliiyle ve cinsel hayatyla yani her eyiyle ok u-
ram. John ile yaad iliki bence ona bu srelerde ok destek
olmu.
u ana kadar, kadn olmann toplumsal olduu sylendi.
Kadn olmann deitirilebilir bir ey, bir devrim konusu olduu
sylendi. Arzunun tartlabilir olduu, mutlak bir ey olmad
sylendi. Ne kald? Emek sreci. Nasl alyoruz? meselesi
kald. Bunu da, en azndan biz, Christine Delphyden rendik.
Christine Delphy 1941 doumlu, hl yayor.
Ba dman kim? Erkekler mi?
Delphy, Fransada renim gryor, ABDye gidiyor, oradaki insan
haklar hareketine katlyor, sonra tekrar Fransaya dnyor. lk a-
lezbiyen rgtlerden biri olan Gouines Rougesun (Red Dykes)6 ku-
rucular arasnda yer alyor. Dyken Trke tam karl nedir bil-
miyorum, eminim Trkede karl bulunmutur. Red Dykes,
Kzl Erkeksi Lezbiyenler demek. Bu rgt Devrimci Eylem in
Ecinsel Cephesiyle i yapan, kadn erkek kark bir rgt. Bu r-
gtten, erkek rgt olmaya balad iin ayrlyorlar. Dolaysyla
ilk politize oluu lezbiyen hareketin iinde. 1970de ok bilinen,
ok gzel bir eylemdir, Simone de Beauvoirn da yer ald Mehul
Asker Antna, Mehul askerden de mehul var, o da kars
yazl pankart koyanlar arasnda yer alyor. Christine Delphynin
Ba Dman7 adnda ok nemli bir eseri var. imdi altk biz
ba dman demeye ama o zamanlar ba dman herkesin iini
rperten bir laf. Ba dman kim? Nasl yani erkekler mi?
6 Fransz radikal feminist lezbiyen hareketi olan Gouines Rouges (Red Dykes), 1971
ylnn Nisan aynda hem feminist hareket hem de ecinsel hareket iinde lezbiyen-
lerin varln grnr klmak iin ortaya kan lezbiyen feminist bir rgtlenmedir.
Daha ayrntl bilgi iin bkz: http://en.wikipedia.org/wiki/Gouines_rouges
7 Delphy, Christine, (1999), Ba Dman: Patriyarkann Ekonomi Politii, Saf Yaynclk,
(ev. Handan z&Lale Aykent Tunman), stanbul
17
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Radikal Feminizm

Delphynin fikirlerine gemeden bir karikatr gstermek is- ama ayakkablar, balklar pe atlyor. Kadnlarsa evde alyor-
tiyorum size: Olan Artk eve gelince yemeim hazrlansn, a- lar, alyorlar Sonra? Bunun karlnda cret alyor muyuz?
marlarm ykansn, skm dikilsin istiyorum. Benimle evlenir Almyoruz!
misin Nurgl? diyor. Nurgl ise crette anlarsak neden olma- imdi temel bir ey soralm: Bir kek dnelim. Keki fabri-
sn? diyor. (Glmeler) Christine Delphy zellikle ilk dnem kada reten ii olduunuz zaman smrlyorsunuz, deil mi?
almalarnda bunun neden komik olduunu anlatm; yaptn Ama yaptnz bu i iin cret alyorsunuz. Ayn keki evde yapt-
bu iler iin cret isteyemiyorsun mz zaman cret almyoruz. Ne oluyor? Kocamz, babamz, ai-
Marksizmden rendiimiz ok temel bir ekonomi-politik lenin reisi her kimse bize bakyor. Zenginse iyi bakyor, iyi kalpliy-
bilgisi vererek sizi biraz skacam. Kapitali okumanz tavsiye se iyi bakyor, fakirse ya da kt kalpliyse sknt ekiyoruz. Tabii
ederim, hepimiz kapitalizm altnda yayoruz. Ben Marksist dei- ki bunu mmkn klan bir sr ideolojik aygt da var. irkinsin,
lim ama kapitalizmin nasl ilediini anlamak iin ok faydal bir gzelsin, koca buldun mu, bulamadn m gibi
eser. nk kadnlarn da nasl smrldn anlamakta bize Demek istediim, kadnlarn ev ii emeinin smrld-
yol gsteriyor. Ona sabrm yok diyorsanz cret, Fiyat ve Kar diye nden ilk sz eden Christine Delphy deil; demin kymetli g-
bir bror vardr, artk ona da sabrnz olur, ok ince bir eserdir. rlerine yer vermeye altm Karl Marx da sz ediyor. inin
Marksizmin temel sorularndan biri ile balayalm: Bir eyin de- creti nasl belirlenir, diye soruyor. Kapitalizmden nce biliyor-
eri nasl oluturulur, fiyat nasl belirlenir? Diyelim u bardan sunuz, insanlar toprak sahiplerinin hizmetinde alyorlard. Bu
fiyatn belirleyeceiz. Ne var bunun iinde? Hammadde var de- almalarnn karlnda da sahipleri ne verirse onu alyorlar-
il mi? Yapld fabrikann amortisman var. Bunu yapan iinin d, yani bir gelirleri yoktu. Ama kapitalist dnemde bu deiti.
ald cret var. imdi tasarmc paras da var, tasarm ok byk nsanlar piyasada belirlenen bir cret karlnda alyorlar ve
bir ey oldu, artk hibir ey emek rn deil, tasarm rn. bu igcnn ertesi gn ie gelebilmesi, hayatn devam ettire-
Ama bardan fiyat bunlarn hepsinin toplam maliyetinden daha bilmesi iin yemek yemesi, amarlarnn ykanmas, tsnn
fazla oluyor. Marx bu farka artk deer diyor. Yani birisi, bir yer- yaplmas lazm. Peki, bu ileri kimler yapyor? Kadnlar!
de bir hammaddeden bir fabrikada u barda oluturuyor ve bu Karl Marx kadnlarn yapt bu ileri ne diye adlandryor:
bardan fiyat fabrikann deerinden, onun iin denen cret- yeniden retim. Neden retim deil de yeniden retim diye ad-
ten, onun hammaddesinden, tasarmna verilmi paradan, onun landryor? nk evde retilen mal ve hizmet deiim deeri
dkkna ulamas iin harcanan paradan daha fazla ediyor. Peki, tamaz, kullanm deeri tar, diyor. Deiim deeri ne demek?
art deeri kim alyor? Fabrikann sahibi, burjuvazi. Bunu mm- Marketten kek almak iin on lira demeniz lazm, ama evde kek
kn klan ve insanlarn itiraz etmemesine yol aan sisteme ne di- yaptnz zaman daha ucuza geliyor. Niye evde daha ucuza geli-
yoruz? Kapitalizm. Sen gidiyorsun alyorsun, bir de adam diyor yor? Bu kadar lokanta var niye kimse lokantada yemiyor, soralm.
ki ben sana i veriyorum. Hlbuki sen almasan o kazanamaya- Niye hepimiz evde yiyoruz? Pratik zorluklar da var ama paramz
cak. Ve bu herkese son derece makul grnyor. Sa olsun pat- yetmedii iin. Niye paramz yetmiyor? nk evde bedavaya ya-
ron bize ekmek veriyor, diyorlar. Aslnda onu zengin eden retim pyoruz. in en nemli ksmnn creti yok. Kim yapyor yemek-
aralarna sahip olmas ve retim aralarna yatrd paradan da leri? Neredeyse tamamn kadnlar. hayatnda evli kadn sevil-
fazla para kazanabiliyor olmas. retim aralarnn sahibi hepimi- miyor deil mi? ocuu olur, ocuk yapar diye. Bekr erkek tercih
zin grd gibi yatlarn, katlarn da sahibi oluyor. ediliyor mu? Tercih edilmiyor. Erkek evlensin, bir bakan olsun
kinci bir ey daha var: her ey serbest piyasa. Bu ne de- deniliyor. Grld gibi i hayatnda kadnlar ve erkekler iin bu
mek? Yani neyden kr ediliyorsa isteyen ona yatrm yapabiliyor. tr ayrmc, ikili bir durum var.
Dolaysyla Louis Vuitton anta salktan daha kr getiren bir ey Christine Delphy bir eyin evde retildii zaman deiim
olduu iin kimse sala yatrm yapmyor, herkes lks anta deerinin olmad dncesine itiraz ediyor. Mesela bir hane-
retimine yatrm yapyor. Kimin ne kadar alaca, neyin re- de koyundan st retiyor olalm. Bu stn bir ksmn kendimiz
tilecei insanlarn ihtiyalarna gre belirlenmiyor. Bunu dedi- iiyoruz, bir ksmn satyoruz. Sattmz zaman bu bir deiim
in zaman pis planlamaclar diyorlar, nefret ediyorlar deil mi? deeri retiyor. Ama kadn ve ocuklar koyunlar yetitirdikleri
zgr, serbest piyasa aksn gitsin, kendi dengesini bulur deniyor iin cret alyorlar m? Hayr. Yine aile iletmesinin cretsiz ig-

18 19
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Radikal Feminizm

c oluyorlar. Oysa bu insanlar aile iletmesi yerine baka birinin elikiden dolay zellikle patriarkann daha gl olduu, daha
iftliinde alsalar yaptklar iin karlnda cret alrlar. Aile arkaik olduu lkelerde evlilik kurumu zlmedike kapitaliz-
iinde yaplan ilerde hl klelie benzer bir iliki var. Aile iinde min bu yatrmlar verimli olmaz. Herkesin amar var ama a-
yaplan iler karlnda cret isteyen varsa da bu pek de alagel- marhaneler bir trl her yere yaylmyor. nk bu ilerin pat-
diimiz bir iliki deil. riarkal ilikiler iinde evde yaplmas daha ucuz. Dolaysyla yeni
Christine Trkiyeye geldiinde Burada evde herkes hal yatrm alanlar olutuu iin kapitalizm, patriarkal sistem iinde
yapyor, tam bunun rnei, dedi. Kadnlarn evde rettikleri bir halledilen ev iinin her zaman piyasalamasn tercih eder.
rn piyasada belli cret karl satlan bir mal dahi olsa bunu Kadnlar kapitalist retim ilikilerine dahil olduklarnda
yapt iin kadn cret almaz. Dolaysyla Delphye gre aile farkl ucuz ve itaatkr emek olurlar nk patriarkal retim ilikileri
bir ekonomik birimdir ve farkl ekonomik birimde de kapitalizm- iinde itaat etmeyi, boyun emeyi, sesini karmamay ren-
den farkl retim ilikileri sz konusudur. Sonu olarak Delphy milerdir ve bu sebepten dolay kapitalizm tarafndan kadn ii
birbiriyle birlikte var olan iki farkl sistem, patriarka ve kapitalizm her zaman tercih edilir. Patriarka kadnlar eve hapsederken ka-
olduunu savunur. pitalizm ev dna kmalarn destekler. Bu derin eliki kadn
Buradan yle baka bir mesele gndeme geliyor. Bir kadnn hareketi olarak bize strateji salar, nasl m? Aslnda bunu kendi
snfn nasl belirleriz? Hepimiz burjuvalarn karlarna burjuva hayatlarmzda hepimiz uyguluyoruz. Babamzla kavga ederiz,
denmesine alzdr. Burjuvann kars da burjuvadr. Peki, k- ardndan ie gireriz. Patriarkal smr ilikilerinden kp kapi-
k burjuvann kars ne? rnein terzi kk burjuva, yannda talist smrden destek alrz. Bir ev kadn boanmaya karar ver-
bir kiiyi altryor, dkkn var, kars retmen. Karsnn snf- diinde ona i buluruz. Bir ara birtakm anarist teoriler kmt,
sal durumu nedir? Emeki midir, kk burjuva mdr? Kars bir Kapitalist smr ilikilerine girmeyin, diyorlard, sanki evde
irkette st dzey yneticilik yapyor adamn da ufak bir iletme- sper ortamlar varm gibi. Batda yok belki ama Trkiyede ok
si var. Kadnn snf nedir? Marxn tanmlad retim ilikileri yaygn olarak bunun tam tersi de var: ten atlyoruz, evi kapatp,
zerinden bu soruya cevap bulabilir miyiz? Hayr. ailemizin yanna tanyoruz, evli olanlarmz bile bunu yapyor,
Delphy kadnlar nplana alarak gelitirdii snf grle- geni aileye doru akyoruz. Bu iki sistem arasndaki elikiden
ri ile Radikal Feminizm ierisinde Maddeci Feminizm akmna gndelik hayatmzda zgrlemeye alrken yararlanyoruz.
denk der, kendini byle tanmlar. Zaten nl kitabnn tam Patriarkayla ba edemediimiz durumda kapitalizme bel bal-
ad da Marxn ekonomi-politik kavramna bir gndermeyle Ba yoruz; btn kadnlara cretli almaya girmelerini neriyoruz;
Dman: Patriarkann Ekonomi Politiidir. Ona gre, patriarka Kendini bir kapitaliste smrtme, demiyoruz. Bu kadnn evde-
ayr bir ekonomik iliki, ayr bir sistem olarak var olur ve dn- ki karlksz yeniden retiminin sebebi kocasnn patronunun
yadaki kadnlarn arlkl bir blm, cret alarak alanlar da kocay smrmesi olsayd dare et, hi olmazsa kocann patronu
dahil olmak zere cretsiz ev emei harcadklar iin bu sistem daha dolayl bir iliki, sen kapitalist retime dahil olursan do-
tarafndan smrlrler. ki toplumsal kategori arasndaki iliki rudan kapitalist smrnn iine gireceksin, ie girme, derdik.
ekonomik smrye yol ayorsa buna snf dendiinden kadnla- Ama byle demiyoruz!
rn snflar da patriarkal sistem iinde belirlenir; yani toplumsal Kapitalizm ve patriarka arasnda bir eliki var. Bunlar zaman
cinsiyet ayn zamanda da snfsaldr. zaman siyasal dzeyde ittifak yapsalar da (mesela AKP hkme-
ti bir ittifaktr) sk sk kar karya geliyorlar. Muhafazakrln
ald, muhafazakr grlerin deitii toplumlara ya da Bat
Kapitalizm ve patriarka her zaman bir arada ilemez
toplumlarna bakarsanz byle dnemlerde bu eliki daha da a-
kinci bir temel klie var: Kapitalizmle patriarka i iedir, bir- a kyor.
birlerine payanda olurlar, denir. Delphye gre bu doru deil. Toparlayacak olursak, evde smrlyoruz, patriarkal sis-
Kapitalizm ve patriarka zaman zaman bir arada var olsalar da tem iinde smrlyoruz. Ayrmclk, cinsiyetilik uygula-
aralarnda derin bir eliki var: Evde yaplan her iin piyasada da nacak politikalarla deitirilebilir fakat bizim karmzda bir
yaplabiliyor olmas kapitalizmin iine gelir nk yeni yatrm sistem var. Bu sistem de ancak devrimle deiir. Devrim derken
alanlar oluur, yeni lokantalar, amarhaneler, kreler alr Bu de Fransz Devrimi, Sovyet Devrimi gibi baz sonular baarl

20 21
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Radikal Feminizm

olmu, baz sonular baarsz olmu pratiklerden bahsetmiyo- Sosyalist devrim kadnlar kurtarabilir mi?
rum. nk her politik hareket, kendi devrimci fikrini, srecini
Devrimci politikayla gemi bir genliim vard. Sosyalist olarak
oluturur ve sonu olarak kendi devrimini gerekletirir. Radikal
devrimcilik yapm bir gen kadn olduktan sonra feminist olmak
Feminizmin iinde kendimi maddeci feminist olarak tanmlyo-
kolay gibi grnebilir ama o yllarda ok da kolay deildi; nk
rum ama Dworkinden de, Firestonedan da, Solanastan da ve en
sosyalist dncenin olumlu ve olumsuz ynleriyle, Trkiyeye
ok da Simone de Beauvoirdan ok ey rendim. Bu tr Radikal
zg btn zellikleriyle, politik ve ideolojik alanda bir hege-
Feminizm, ok yaygn bir ekilde burun kvrlan kinci Dalgann
monyas vard. Ayrca o yllarda sosyalizm dnya zerinde de ok
bir paras. Sosyalist Feminizm, Trkiyede yaygn bir ekilde sa-
nemli bir gt, kendilerini komnist olarak tanmlayan bir
nldnn aksine, Maddeci Radikal Feminizmi eletirerek, bu po-
blok vard ve antikomnist bir cephe vard, 90lara kadar bu byle
litik durutan koparak ortaya kmtr.
gitti. Bu bir d eperdi. Bu ortamda kendine feminist demenin
kinci Dalgada feminist rgtlenmenin nasl olduuyla ilgili
yle bir zorluu vard: Kendine feminist diyenleri, gerek entelek-
de ok fazla anlatlacak ey var. ncelikle, kinci Dalga aslnda
tel olarak hegemonik olan gler, gerek muhalefet asndan he-
Radikal Feminizmdir. Peki, Birinci Dalgayla nerede ayrrlar?
gemonik olan gler, gerek sosyal demokratlar, gerek burjuvalar,
Birinci Dalga kadnlarla erkekler arasndaki eitsizlikleri ortadan
gerek saclar benzer bir dille eletirebiliyorlard. Solcular snfa
kaldrmay hedefler. kinci Dalga kadnlarla erkekler arasndaki
ihanet diyorlard ya da snf mcadelesine ihanet diyorlard
eitsizliin kaynan, bu ilikiyi ortadan kaldrmay hedefler;
ama genel eletiri ahlaki oluyordu ve feminizm bir tr ahlaksz-
kinci Dalgann yani Radikal Feminizmin adnn radikal olma-
ln ifade edilmi biimi gibiydi. O dnem bu eletirileri almak
snn sebebi de budur.
iin kendine feminist demek yeterli olabilirdi.
Herkesin kabul ettii yatay kk gruplar, bilin ykseltme
Baka lkelerde kendilerine feminist diyenlerin anlarn
gibi feminist rgtlenme modellerini, Trkiyede hayata geire-
okuduumuz zaman onlarn da benzer eyler yaadn gre-
medik. Sadece radikal feministler deil, kinci Dalgann tamam
biliyoruz. Mesela ngiltereli bir feminist Gail Chester, Ayenin
yapamad, zaten o yllarda hepimiz birlikte alyorduk. Baarsz
evirdii Feministin birinci saysnda yaymlanan Ben Kendime
olduumuz yerlerde bu rgtlenme pratiklerini hayata geireme-
Radikal Feminist Diyorum8 isimli yazsnda ok gzel anlatr.
mi olmamzn nemli etkisi olduunu, baarl olduumuz yer-
Benfeministim demekle epey bir ey demi oluyorsun zaten
lerde ise bu pratikleri hayata geirebilmemizin olumlu etkisi ol-
Ben feministim dediinde bir cinsin dier cinsi ezdiini veya s-
duunu dnyorum. Bu deneyimleri herhalde sohbet ederken
mrdn veya ikisini birden yaptn sylyorsun, bylece bir
de tartrz. ok uzun konutum, dinlediiniz iin ok teekkr
cins elikisinden bahsediyorsun. Bunun yer yer antagonist ola-
ederim.
bilecek bir eliki olduunu, kadnlarn hayatnn iyilemesi iin
Handan: Bense, arlkla kendi deneyimimden ve Trkiyedeki
bir mcadele gerektiini ve bu mcadelenin de kendi hayatndan
Radikal Feminizm deneyimimizden konuacam Az nce sa-
baladn sylyorsun. Ama bu byk toplam yeterli olabilecek-
londa gsterdiim Feminist Dergisi kal yirmi be sene olmu.
ken, yani kendimize sadece feminist dememiz yeterli olabilecek
eyrek yzyl nce km bir dergi iinde kendi feminizmini ifa-
iken ayrca devrimci feminist veya radikal feminist dememi-
de etmi bir kadnm. Dergi karken feminizmime bir ad verme
ze gerek olmayabilirdi. Olmayabilirdi, ama olacakt nk Ben
konusunda bir aciliyet hissetmediimi hatrlyorum. Beiktata
feministim, diyerek anlattklarnz dinleyenler Haa, siz feodal
Kadn evresi Brosu diye bir yer vard ve buras sevdiim bir ta-
ilikileri diyorsunuz, derlerdi; yani konunun bir feodal artk ola-
birle Trkiyede stanbul feminizmi asndan bir ocakt. Ocak
rak ele alnmas sz konusuydu. Dolaysyla Biz feodalizme kar-
kelimesini Trk lkclerine brakacak halimiz yok. Kadn
yz, bu i devrimle hallolacak bacm veya hanmefendi veya kar-
evresi epey (kastm maddi deil zihinsel) ekmeini yediimiz,
de veya kzm veya yolda veya sevgilim, denildii zaman baka
fikri olarak kendimizi gelitirdiimiz bir ocak oldu bizim iin. Bu
eyler demen, savunman gerekelendirmen gerekirdi.
srete kendimize feminist demek bir aamayd. Ben kendime
Bu yllarda sevgililerimiz ve yoldalarmzla feminizmi tart-
feminist dediim zaman, bunu epey bir arl olan politik bir
ifade olarak grdm. 8 Chester, Geil, (1987), Ben Kendime Radikal Feminist Diyorum, (ev. Aye Dzkan),
Feminist Dergisi, say: 1, s: 14-17, stanbul

22 23
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Radikal Feminizm

mak kalp krmadan olacak gibi deilse bile antagonist, dmanca, bir ekoldr. O yllarda eitliki feminist ekoln Trkiyedeki kar-
birbirini yok etmeye ynelik bir tartma olmamak zorundayd; l, yukardan aa verilmi vatandalk haklar ile yetinen ve
nk bu yllar devrimcilerin ok kuvvetli olduu yllar deildi Kemalist kadn haklar sylemiyle de ok kolay e deer tutulan
bir yandan da, seksenlerde byk bir bask altnda yayorduk. kadn haklar yanllaryd ki bugn de bu durumda fazla byk
Devrimciler ikence grmlerdi, cezaevindeydiler ve karanlk bir deiiklik yok. Bugn esas olarak Eitliki Feminizmden zi-
yllard. Trkiyedeki devrimci, radikal feminist olarak kendini yade, Sosyalist ve Radikal Feminizm arasndaki farklar zerine
tanmlayanlar, onlarn arkadalar, Feminist Dergisini karanlar, konuacam.
Kadn evresi ocandaki btn kadnlar ve stanbul Feminizmi
hibir zaman antikomnist olmamtr ve antikomnistlerle ara-
Trkiye Feminist Hareketinde, Sosyalist Feminizm ve
sna btn kkrtmalara ramen belli bir mesafe koymutur.
Radikal Feminizm ilikisi
nk antikomnizm bence bakaldran herkesin dman olan
baka global bir ideolojidir; sosyalist ya da komnist dnceleri Sosyalist feministlerin aslnda radikal feministler yznden olu-
ya da snf mcadelesini eletirmek baka bir eydir. mu bir ekol olduunu iddia ediyorum. Radikal feministler olmasa
Kendime neden devrimci ya da radikal feminist dedi- Sosyalist Feminizm diye bir ey olmayacakt. Nitekim kendisinin
im noktasna geri dnecek olursak, eitliki olmak ya da dzen sosyalist feminist olduunu ve bu yazy bu bak asyla yazdn
iinde kadnlarn durumunun deiebilirliini savunmak nok- ifade eden Glnur arkadam da yazsnda yle sylyor:Radikal
tasnda deildim. Ben zaten Dzen deimeli, diye bir ey tut- feministlerin ortaya koyduu ama yetersiz cevaplar getirdii baz
turmuum bu yzden kendime devrimci feminist demeyi her za- sorular sosyalizmi benimsemi feministleri yle bir sorunla yz
man daha milli bulmuumdur, yani Krt de anlar, Trk de anlar, yze getirir: tarihsel maddeciliin kadn sorununa bakndaki ek-
herkes anlar; bir devirme fikri var. Devir de buna ok uygundu, sikliklerin almas gerekir. Yani o zamann radikal feministlerin
herkes dzen deisin diyordu, imdiki gibi deildi. te yandan yetersiz cevaplar getirdiklerini sylyor Glnur, herhalde bugn
dzen deisin diyen herkesin cebinde bir forml vard, ine de yle dnyordur. Fakat dier yandan, sosyalizmi benimse-
gre, Sovyetler Birliine, Trkiyeye veya Arnavutluka gre... mi olan feminist kadnlar yani sosyalist feministler, radikal fe-
Bu noktada baka bir eye gemek istiyorum. ok nemli ministler yznden, Bizim eksiklerimiz neler?, Sosyalizmde bu
bir Yapt says vardr. Yapt toplumsal aratrmalar dergisi, 1985 konuda nasl eksiklikler var? diye kafa yormak zorunda kalrlar.
yl Mart says, Kadn Sorunu zel Says. Burada yaz kuru- Ayn yazdan bir baka alnt: Kapitalizmin ok ncesinden
lu ilgintir: Trker Hakan, Halil Berktay, Korkut Boratav, Yakup bu yana sregelen erkek egemenliinin, kapitalizmle brnd
Kepenek, alar Keyder, Sungur Savran, Mete Tuncay, Blent zgl biim nedir? Feministlerin sadece kadnlarla erkekler ara-
Tanr, Nurkut nan. Bu derginin feminizm zel says yapmas fe- snda ekonomik, politik ve ideolojik bir sisteme dayal ayrmc-
minizmin kazanmdr. Bu isimlere gidip Abi, hocam, beyefendi lk olduunu iddia etmeleri ve sokaa karak, yazlar yazarak,
feminizmle ilgili ne dnyorsunuz? diye sorsak, hi ekinmez sutyenler yakarak, birilerinin kafasn gzn krarak, akademik
bilmediklerimizi bize retirler, bizi dzeltirler. Mesela Ayenin alana saldrlarda bulunarak buna kar kmalar neticesinde sos-
anlattklarna, yle diyorsun ama dorusu yledir, derler yalizmin kadn meselesiyle ilgili nasl eksiklikleri olduu konusu
Neyse bu ayr bir konu! Bu sayda ok sevgili yoldam Glnur ortaya kar. Dolaysyla bunun ortaya kmas da sosyalist femi-
Savrann Feminizmler balkl ac bir yazs vardr, feminizm- nistleri Kapitalizm kadnlarn ezilmesi asndan neler yapyor?
ler bal altnda tane feminizm sayar: Eitliki Feminizm, Kapitalizm kadnlarn ezilmesinden nasl yarar salyor? sorula-
Sosyalist Feminizm ve Radikal Feminizm. ryla ba baa brakr.
Bu yaz az nce Ayenin anlattklarn tamamlayc zellik- Radikal Feminizmin eksiklikleriyle ilgili eletiriler sadece
leri olan bir yaz Radikal ya da devrimci feministler, kendileri- sosyalist feministlerden deil feminizmi benimsemi birok sos-
ne eitliki feminist demeyen, eitlik ve reform fikrine kar olan yalistten de, bugn hl gelmeye devam etmektedir: Siz byle
ya da dzen iinde, yasalarla sistemde byk bir deiiklie yol diyorsunuz ama peki, bu olayn kapitalizmle ilikisi ne? diye so-
amayan bir deiimin, deiim olmayacana inanan ve bunun rarlar. Sanki feministler kadn meselesini kapitalizmle ilikilen-
kadnlarn hayatnda fazla bir ey deitirmeyeceini syleyen dirmek zorundalar. Burada kritik nokta udur: Bu ilikiyi kurmak

24 25
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Radikal Feminizm

sadece sosyalistlerin mecburiyetidir. Yani bir insan feminist ol- Radikal Feminizm ok akademik, teorik, bror, manifes-
duu iin meselesi, erkeklerle kadnlar arasndaki ilikide derin- tosu olan bir ekol deildir, hayatn iine deer gider, kendine ille
lemek, onu dntrmek, erkeklerin ve kadnlarn nasl bir olay de byle demek de art deildir ama baz feministler ayrlkdr.
rgs iinde, hangi katmanlarda ezildiini, smrldn Ayrlklk yle bir eydir ki, bunu teorik olarak hissetmekten
kefetmekken, bizim bunlarn hepsini bir tarafa brakp, Ya bu daha nemlisi vcudunda, evde, sabah kalktnda, ie gittiinde,
ile kapitalizmin ilgisi ne acaba? meselesini ne karma mecbu- otobste, Mercedeste, neredeysen hissedebilecein bir eydir ve
riyetine srklenmemiz sosyalist feminist bir takntdr. Bu soru biz ayrlklk gdyorduk.
yok saylmaldr demiyorum, bu soruyu ne karma mecburiye- Glnurdan alntya kaldm yerden devam ediyorum: Kald
tine zorlanmaktan bahis ediyorum. ki o tr bir politika Sosyalist Feminizmin en genel ilkesiyle eliir-
Fakat Trkiyede o yllarda sosyalist hegemonya ok kuvvet- di. Bu feminizmin belirleyici zelliklerinden birisi erkek egemenli-
li olduu iin adlandrlamayan, tannmayan erkek egemen sis- inin ortadan kalkmas iin sosyalizmi bir n koul olarak grme-
tem u anda var kabul ediliyor. Trkiyedeki sosyalist, devrimci, si. O zamanlar sosyalist devrimin gerekleme umudu var, bizler
radikal, eitliki, ksaca kendine feminist diyen btn kadnlarn iin de yleydi, dnemleri anlamak asndan bunu bilmek ok
gayet kanl canl mcadelesiyle tanmland, grld, bugn her- nemlidir. Bizler de sosyalist hareketi eletiriyoruz ama bir taraf-
kesin gnl rahatlyla patriarka, patriarkal sistem, erkek ege- tan da srtn dayayabiliyorsun bunu unutmamak lazm. Srtn
menlii diyebildii bir noktaya evrilmi bulunmaktayz. Ama bu dayamaktan kastm u: O konulara onlar bakyordur. Sen de on-
tannmazln her an hortlayabilen bir ey olduu ve feminizmin larla snf mcadelesinde bir arada olabilirsin ama feministler ola-
sadece dedektif ruhu ve takntyla ayakta kalabilecek bir ey oldu- rak biz iileri nasl kurtaracaz? Krtlere veya Irak igaline ya
u konusundaki hislerimi de paylamak isterim. nk her za- da Uludereye de mi biz bakacaz? Ama bir taraftan da Biz size
man birileri karnza kp, Siz kadnlar diyorsunuz ama peki, karmyoruz, siz de bize karmayacaksnz, biz antikomnizm
kyller? Peki, Krtler? Peki, Siyahlar? Peki, dnyann ekonomik yapmyoruz, antisosyalizm yapmyoruz, siz de bizim ilerimize
krizi? diyecektir. Trkiyenin siyasal rejimi ya da dnyann gele- karmayacaksnz, diyorduk. Mottomuz Glge etmeyin baka
cei asndan kritik olan bir konu Trkiyedeki feminizm asn- ey istememdi. Elbette o yllarda ben de sosyalistim ama, deme-
dan kritik olmayabilir. Rejim iin kritiktir ama belki feminizm den konuulmuyordu.
iin kritik deildir. Sizin nceliinizi neye vermeniz gerektiiyle Glnurun bu yazsnda sosyalizmi n koul olarak grme-
ilgili bir sorgulamaya tabi tutulmanz her an mmkndr. Bunun sinin de o yllarn sosyalizm hegemonyasyla balantl olduu-
bilimsel ve gerekli olma iddiasnn akademisyenlerden, siyaseti- nu dnyorum. Glnura hl byle mi dnd sorulabi-
lerden gelme ihtimalini de aklda tutmanz gerekiyor. lir. Yaz devam ediyor: Dolaysyla sosyalizm, feminizmin kendi
Yirmi be yl nce Sosyalist Feminizmin mcadelesine, hedeflerinden biri. Yani sosyalist feminist olunca, sosyalizm de
Glnur Savrann son sz olarak yazd paragrafa geri dnyo- feminizmin hedeflerinden biri oluyor. Kadnlarn ezilmesinin
rum: Kadnlarn erkeklere kapal gruplar oluturmasnn bir bo- kapitalist retim ilikileriyle rld gz nne alndnda bu
yutu daha var, diyor. Feminist mcadeleyle, sosyalist feministler hedefin nemini grmemek olanaksz. te yandan kadnlarn kur-
artk unu syler hale gelmiler 1985te: Hem erkeklerle alma- tulu srecini giderek hzlandrmayan bir toplum sosyalist deilse
lyz, hem ayr almalyz. Bunu anlatyor: Kadnlar bir yandan ok kukulu.
erkeklerle ayn rgtlerde alarak o rgtleri dntrmeyi he- Toparlayacak olursam biz, sosyalistleri kadnlar arasnda
deflemeli, ama te yandan da kendi zgr taleplerini oluturabile- eletirmeye, feministleri de sosyalistler asndan rahat brakma-
cekleri, erkeklere kapal platformlar olmal. Kadnlarn, erkeklere maya dayanan sosyalist feminist ekolden olmadk; bu yirmi be
kapal gruplar oluturmas gerekir, diyor. nk ezilen bir grup yl boyunca ben olmadm, Aye benden gizli arada srada olduysa
olmamz baka trl bilince karamayz, paylamamz, somut bilmiyorum. (Glmeler)
bir grup haline gelmemiz lazm, Ancak bunun ayrlk bir poli- Yirmi be sene ncesiyle ilgili bu alntlar yapmamda ve
tikay savunmak anlamna gelmediini belirtmitim, diyor. Yani, bu balklar amamdaki temel sebep u: o yllarn hegemon-
yine sevgili arkadam Glnur Savran Biz ayrlk deiliz, diyor. yasn grebileceimiz teorik ve politik balklar olduklar iin.
Ne demek istiyor? Yani biz radikal feministler gibi deiliz. Maddecilik bugn o yllardaki gibi popler deil ve ok kymet-

26 27
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
li. Bugn maddecilik konusunda sosyalist feminist arkadalarla
daha yakn dnyoruz. Ben sadece ayrmlarmzn ve ortaklk-
larmzn kkleri ile ilgili bir fikir olsun diye tarihsel sreci anlat-
mak istedim.
imdi aradan 25 yl getikten sonra bugn toplumsal muha-
lefet diyebileceimiz toplama bakmak ve egemen olan dil ve tavr
asndan bir rnek vermek istiyorum. Hilmi Yavuz tm zaman-
larn bir bilen adam olarak, bir aydn olarak sevilip saylm-
tr. imdi eskisi kadar popler deil ve ama uzun sredir Zaman
Gazetesinde dzenli olarak yazyor. Yavuz 14.03.2012 tarihinde
Kemalist deoloji, Kadn zgrl ve Devlet Feminizmi ve
21.03.2012 tarihinde ise Kemalist Tesettr ve Kadn zgrl
balkl iki yaz yazm. Bu bulama gibi yazlardan rnek olsun
diye iki alnt yapacam: 21 Mart tarihli yazsnda diyor ki Yavuz:
Cumhuriyetin ilk on ylnda toplumda
eitilerek belirli bir stat edinip ne km kadn-
larn giyim kuamlar, erkek giyim kuam gibidir;
ya da kuramsal bir deyile, eril [masculin] giyim
kuam! Ceketli, kravatl, pantolonlu kadnlar! Eril
giyimli kadnlarn, zellikle Atatrkn evresinde
grnmeleri, bu giyim kuam tarznn, kadnlarn
kamusal alanda grnr klnmalarna ilikin bir
model olarak sunulduu anlamna gelir. Bir tr
Kemalist tesettr!
Dier yazsnda da yle diyor:
Kemalist ideolojinin Devlet Feminizmi
iin zgrlk, yukarda da belirttiim gibi, kad-
nn kamusal alanda eitimli bir kimlik edinmesi
anlamna geliyor. Ama Adalet Aaolunun Aysel
karakterinde de dile getirildii gibi, eitilmi ve
saygn bir meslek sahibi olmak, kadnn zgr-
lemesini mmkn klmyor. zgrlk, kurtulu
[emancipation] demekse, bu nasl salanacaktr?
Glnur Savrann tasnifiyle Eitliki Feminizm,
Radikal Feminizm veya Sosyalist Feminizm, bir
k yolu gstermekte midir? Bu feminizmler,
toplumsal cinsiyetin [gender] temellk edilmesine
neden olabilme iktidarna sahip midir? Gerek z-
grlk buna m baldr? Grnen o ki, modernlik,
kadnn toplumsal cinsiyetinin biyolojik cinsiye-
tiyle [sex] almlanmas balamnda gelenekselden
farkl bir konumda deildir. Modernliin, kadn
28
Radikal Feminizm
iin bir toplumsal cinsiyet iktidarn ina edemiyor
olmas, verili erkek egemen yap iindeki feminist
abalarn, kadnn kurtuluunu salayabilme ko-
nusunda, bana gre elbet, sonusuz kalacan
gstermektedir.
Bu ifadelerde ben dnemin hegemonik pek ok esinin
baz antifeminist klasik deyilerle birletirilip ileri srldn
gryorum. yle ki yazda hem seksenlerin kadnlarn kurtuluu
dzen deimeden mmkn olmaz temas var; yani erkek ege-
men yaplar iinde kadn kurtulamaz deniyor. Hem feministlerin
rettii ve kabul ettirdii kavramlarn ftursuzca kullanm var.
Hem de bugnn hegemonik gr olan koyu bir antikemalizm
var. 25 yl nce bir feministin, Ben de sosyalistim ama, diye ba-
layan cmle kurmadan konumasn zorlatran ortam basksn
hatrlyorum. Bugn de sanki Ben de antikemalistim ama, diye
konumay mecbur klan bir muhalif siyasal ortam var.
Ben Devrimci Feminizmin bir zelliinin de var olan he-
gemonik sylemlerden kendini orijinal ve kadn cinsini gzeten
tutumu ile bamszlatrmas olduunu dnyorum. Yani bu
ara kadn erkek herkes hep beraber ne tartyorsa biz baka eyler
diyebilelim arkadalar, her durumda kadnlarn kurtuluu asn-
dan bir phelenelim. Herkesin, hep beraber gittii bir yol varsa
ve Tabii biz de feministler gibi yle diyoruz, size katlyoruz ama
uradan katlyoruz, diyorlarsa bir dnelim
Hilmi Yavuzun iyi yan, feminizmi her zaman eletirmi ol-
masdr. Ama hem antifeministler hem feminizm yanllar bizlere
bugn sadece Kemalizm eletirisi merkezli bir tartma ve tavr
al neriyorsa bir dnmeliyiz. Devrimci ve Radikal Feminizm
sisteme kar kmak ama toplumda etkili olan muhalif dnce-
lere kar da kendini (Vildann arada syledii gibi, sevdiimiz
bir argo deyii kullanacak olursak) araklayabilme abasdr ben-
ce. Yani ncelii mesela epeydir demokratikleme-demokrasicilik
olan hegemonik sylemlerden kendini araklamadan devrimcile-
mek zordur. Beni dinlediiniz iin teekkr ederim.
Stella: Feminizm ilk ortaya kt zamanlarda, Marksizmden ge-
len solcu kadnlar Marksizmin kr noktasnn kadn tahlili oldu-
unu sylemekle birlikte, kadn-erkek eitsizliini alt yap sorunu
olarak grmek istemediler, bu eitsizlii bir st yap, bir ideoloji
olarak grmek istediler. Kadnlar zaten sadece yeniden retimde
yer alyorlar, dolaysyla smrlmeleri bir alt yap sorunu deil-
dir dediler, bu smrlme biiminde kleliin sz konusu olama-
yacan iddia ettiler ve sonra da bir sr zc, kadnc yaklam
ortaya kt. Bu grleri savunanlarn ou da eskiden sosyalist
29
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Radikal Feminizm

olan insanlard. u anda Sosyalist Feminist Kolektifin (SFK) san iyidir gibi bir durum var. Kalabalklarn dorusunun kars-
dergisi Feminist Politikada srekli Christine Delphye atf yapl- na da sadece Ben yle dnyorum, diyerek kmak sorunlu.
sa da, krk sene nce kadn-erkek eitsizliini ve smrsn Kalabalklarn dorusunu kabul etmemenin alternatifi Sen yle
Christine Delphy tarz bir maddeci tahlil ile aklamay kesinlikle dnyorsun, ben byle dnyorum, o zaman ayr yollara gi-
kabul etmiyorlard. Maddeci tahlil, onlarn tanmyla olsa olsa s- deceiz, de olmamal. Dayatarak ikna edelim demiyorum ama
nf smrsn aklayabilirdi, erkeklerin kadnlar smrmesi baz durumlarda ortak doru diye bir ey de var deil mi? Daha
ise kesinlikle maddi deildir, olsa olsa duygusaldr, cinseldir vs nemlisi u: Demokrasicilik tamamen kadnlara kar bir eydir.
Kadnlarn da ii snf gibi ortak maduriyetleri ve bundan kay- Kadnlarn dayak yemesi kt bir ey, deil mi? kalm sokakta
nakl ortak karlar olduunu grmek istemiyorlard. zellikle referandum yapalm, kadnlar da dhil ounluk baka bir ey di-
de ii snf da dahil olmak zere btn erkeklerin bu eitsizlik- yebilir. Yani biz bu referandumu kaybederiz nk oluturulan
ten yararlandklarn katiyen grmek istemiyorlard. bilin diye bir ey var.
Handann dedii gibi u anda ii snf politikalarn ok imdi nefret edeceiniz bir ey syleyeceim. Feminizm ja-
zayflad ve dnya genelinde de hi egemen olmad iin ar- koben bir siyasettir, tepeden inme bir siyasettir. Feminizm kitle
tk Feminist Politikada Christine Delphyden geilmiyor. SFKda hareketi deildir. Dnyann hibir yerinde kitleler halinde kadn-
Christine Delphynin Ba Dman kitab eitim kitab gibi kul- larn sokaa dkld olmamtr, hibir deiiklik byle olma-
lanlyor. mtr. Yirmi kadn bir ey yapar, lobicilik yapar, bir yasa deiir
Aye: Ne gzel. ve kitleler halinde kadnlarn hayat deiir. Belki o kadna sorsan
Stella: Evet, tabii ki ne gzel. dayak cezalandrlsn demeyecektir ama dayan cezalandrlma-
Aye: Sosyalist Feminizm Trkiyede ok gr deitirdi. sndan byk kar vardr. Bunun anlam da o kadnn yerine d-
Grleri ok hareket etti. Ben en son Kapitalist patriarka m? nmek falan deildir. Biz Elit Model Looku bastk hatrlarsnz9.
yoksa Patriarkal kapitalizm mi? denmeli tartmasnda brak- Kral eylemlerimizden biridir Bize dediler ki: Kzlar ok zld.
tm. Daha nce hi patriarka laf yoktu. Bu da olaan bir ey n- Resmen satyorlar kzlar ve o kz bunu iyi bir ey zannediyor. O
k anarist feministsen de, sosyalist feministsen de eer baka bir jriyi gznzn nne getirebiliyor musunuz? On alt yanda
dnm, devrimi n koul olarak gryorsan bu btn poli- kzlar nlerinden geiyor. O kz memnun nk orada gzel el-
tikan etkiliyor. Sosyalist feminist arkadalardan bazlar der ki: biseler giyiyor. zlse ne olacak? Asl bu yasaklanrsa iyi bir ey
Radikaller olmasa Trkiyede feminist politika olmaz. nk olacak. Onun bilinci bu ekilde oluturuldu diye o yarma iyi bir
hakikaten birilerinin bamsz, sadece kadn meselesi zerine ey deil ya da herkes evlenmek istiyor diye evlilik iyi bir ey deil.
dnmesi lazm. Herkes evlenmek istiyor diye evlilik hakknda hibir ey deme-
Radikal feministler olarak tarihimiz yle tatl bir tarih de- meli miyiz? Kadnlarn birounun istedii ya da isteyebilecei
ildi, o dnem Trkiyede radikal olmak (burada hatrlayan arka- eylere sz sylemek devrimci mdahalede bulunmaktr. Zaten
dalar vardr) zordu, ok da gentik. Bu bizi beceriksiz klyordu. demokrasi/devrim, kart eylerdir; uyum yoktur arada, ya dev-
Gensen ve dlanrsan hakikaten birbirine balanrsn ve bir ete rimcisindir ya demokratsndr.
ruhu geliir. Toplantlardan gzn dolarak ayrlr, birbirine s- Baka bir meseleye daha deinmek istiyorum. Hakikaten,
nrsn. elimizi vicdanmza koyalm, kinci Dalga dnyann her yerinde
Handan: Ben alamadm. feminizmin altn yllardr. Feminizmin toplumun gndemini
Aye: Ben genliimde bir iki toplantda aladm valla. Byle ey- megul ettii yllardr. Gndem hareketliydi ve feminist hare-
ler yaadk, bunu tatl bir sre gibi anlamayn, hi yle deildi. ket her konuda politika retmeye alyordu. Bu yzden medya
Ne zaman ki nc Dalga geldi, yorgan gitti, kavga bitti, o za-
man biz sosyalistlerden dayanma grdk. 9 Feministler gzelliin tketilebilir bir mal haline getirilmesini ve podyumlarda baka
kadnlarn bedenlerinin pazarlanmasnn btn kadnlarn hayatn denetlenme-
sine yol atn syleyerek, 18.07.2001 tarihinde yaplan Elit Model Look yarmasnn
Demokrasicilik kadnlara kardr olduu mekana girerek, dvizler ve sloganlarla yarmay protesto ettiler. Feminist-
lerin eylemi gvenlik glerinin mdahalesi ile sonland. (Pazartesi Dergisi, Austos
Trkiye siyasetinde de kalabalklar istiyorsa iyidir ya da istiyor- 2001, Say: 77 -veonlineolarak bkz: http://www.pazartesidergisi.com/pdf/77.pdf) (E.N.)

30 31
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
1990larda her konuda feministlere mikrofon uzatyordu, her ko-
nuda ne dediimiz merak ediliyordu, her gazetenin kadn mese-
leleri zerine yazan bir yazar vard. Peki, bu noktadan u anda
bulunduumuz konuma nasl geldik? Burada kimlik politikala-
rnn nasl bir etkisi olduuna bakmak lazm: Kimlik politikalar
ilk bata insana ok makul grnyor. Kadnlar arasnda farklar
yok mu? Var. Mesela biz yalyz, siz gensiniz ounuza devaml
hatrlatlyor bu, aramzda kocasnn parasyla geinenler var, a-
larak geinenler var, baka dil konuan Krt kadnlar var vs. Bu
farkllklarn ifade edilmesi lazm Peki, Krtler arasnda farklk-
lar yok mu? Snf fark yok mu? Cinsiyet fark yok mu? Ya fark
yok mu? Var. i snfnn iinde yok mu bu farklar? Zaten ortak
bir hareket olmak bu farklara ramen ortak ezilmiliini ifade et-
mektir. Feminist rgtlenme de bu farkllklarn ifade edilebildii
ve bir ekilde ortaklatrlabildii bir rgtlenme biimi ve yn-
temidir. u anda hibir ekilde Trkiyede feminist rgtlenme
yaplmyor. rnein bu etkinlik biimi feminist deil. ki kii ko-
nuuyor, siz dinliyorsunuz, feminist rgtlenme modeli bu deil.
Feminist rgtlenmenin nemine dair ikinci bir ey daha
sylemek istiyorum. Niye bir politik harekete katlrsnz? inizde
sizi ezenlere kar bir fke vardr. Bu fkeyle gelir, o politik hareket
ierisinde yer alrsnz. fkeyi bir biimde anlamlandrp, atamaz-
sanz, bunu hareketteki baka insanlara yneltirsiniz. Birbirinden
nefret eden, birbirine kzan kadnlar size bir ey hatrlatyor mu?
Kk grup, bilin ykseltme grubu gibi yntemlerin hi modas
kalmad bildiim kadaryla, biz de yapmadk; en nemli hatalar-
mzdan biridir. Daha dorusu ok az yaptk ama bu rgtlenme-
mizin bir paras deildi. Bilin ykseltme fkeyi atmann, onu
anlamlandrmann ve ifade etmenin bir biimidir ve ok byk
faydas vardr. O fke atlamadnda baka kadnlara yansr ve bu
rgtlenme iindeki kadnlarn birbirini yemesine neden olur. Bu
yzden bence feminist rgtlenmeden uzaklatmz noktalarda
kaybettik.
Kadnlarn kurtuluu iin bamsz politika n kouldur
Her toplumsal grup iinde kadn var. Krtlerde kadn var, iiler
iinde kadn var, sakatlarda kadn var, sarnlarda kadn var, ihti-
yarlarda kadn var, erkezlerde kadn var. Btn meseleler kadn-
larn da meselesi, kadnlar da etkiliyor. Kadn hareketi bunlara
destek verebilir mi? Tabii ki, ama kadn hareketinin kadnlarla
ilgili bir tahlili, analizi ve sz yoksa o zaman sadece bunlar sy-
leyen bir ey haline geliyor. Yani Krt meselesine, erkez mesele-
32
Radikal Feminizm
sine, snf mcadelesine destek verildii zaman (hepsi tabii ok
nemli sorunlar) kendi sz olan bir feminist hareket olmuyor.
Baka meseleleri tayan bir hareket oluyor ya da bu hareket belki
zel hayatnda feminist hassasiyetlerle yaayan, mesela kendini
dvdrtmeyen bir kadn topluluu oluyor. Ama bu tr bir hareke-
tin rgtlenmesi ve hareketin dndaki kadnlar iin cazibe mer-
kezi olmas da mmkn deil. Mesela 87de feminist hareket ilk
kez dayaa kar sokaklara kt, sonra Tacize Hayr Kampanyasn
yrtt. 2012de feminist hareket ne diyor? Cinayetlere kar is-
yandayz! Ama 87de feminist hareket dayaa kar yrdnde
o zamanlar dayaa kar olan kimse yoktu. zgn bir sz syle-
niyordu nk dayan ad dahi yoktu. Ama bugn kadnlarn
cinayete kurban gitmesini kim savunabilir? Dolaysyla feminist
hareketin baka bir ey sylemesi lazm.
Kadnlar zaten dnyann ykn tayorlar, ocuk var, ev ii
var. Yalnz oturup, ie giden bir kadn bile bir erkekten daha fazla
i yapyor. Daha fazla kadnlk vazifesi var nk mesela erkek-
ler daha bakmsz, kadnlar daha bakml olmak zorunda. uraya
bakyorum, kendiminki de dhil bir sr boyal sa gryorum.
Bu da i ite! Gndemletirilecek bu kadar mesele varken bir de
baka hareketlerin de gndemini kendi iine alyorsun, kendi
gndemini oluturacak akl da, zaman da kalmyor. Dolaysyla
Handann deindii o ayrlk ruha dnmek ve birisi size Kadn
meselesi diyorsunuz ama Krt halk Uluderede ldrlyor, ona
bir ey demiyorsunuz, dediinde Uluderede ldrlenlerden
daha fazla kadn her gn Trkiyede ldrlyor, diyecek bilgi ve
bilin gerekiyor bize.
Bilinlenme insan mr boyunca rahatsz edecek bir d-
nceye sahip olmak demektir. Adam seni Canm, cicim, diye
severken kafann arka tarafnda bir ey seni rahatsz etmeli. Bilin
budur. Birisi sana Uludere dedii zaman Her gn u kadar kadn
ldrlyor, demektir bilin. Kalan bilgi. Biz bu bilinlenme-
yi salayamadk ve gndemimizden de kardk galiba, bana yle
grnyor.
Selin: Ben SFKlym, bahsettiiniz dnemde politika yapt-
nz sosyalist feministlerle de bir sredir ayn rgtte politika ya-
pyorum. O dnemleri bilmiyorum tabii ki ama u anda SFKda
Ayenin sylediklerinden ok farkl eyler konumuyoruz. Tabii
ki de Sosyalist Feminizm demek SFK demek deil, SFKnn teke-
linde deil, bir sr karma gruplarda da kendine sosyalist feminist
diyen kadnlar var. Bu deiimin, dnmn nedeni her neyse
bence feminizm iin iyi olmu. O zamandan bu zamana sosyalist
feministlerle sizin ilikileriniz de ok devam etmemi belli ki, ara-
33
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Radikal Feminizm

nzda bir etkileim olamam diye dnyorum. nk SFKnn rrz hem de okuruz. Yani hem kiisel deneyimimizi katarz hem
balangcyla ilgili hazrladmz metinde de ok net bir ekilde politik olan katarz. Bunlar bir araya getiren dnce tarzna
esas alann sosyalizm deil feminizm olduu belirtilir. Sosyalist feminizm denir. Bunu bilince eviren rgtlenmeye de feminist
feminist olmak ise patriarka ile kapitalizm arasndaki ilikiyi kur- rgtlenme denir.
mak yerine, nce sosyalizm gelecek sonra feminizm, demek deil. Kapitalizmin kadnlarn ezilmesinden, smrlmesinden
Sormak istediim soru ise u: Handan, sen Biz feminist- yararland doru. Kapitalizm iine gelen her trl ilikiden rk-
ler her trl sorunu halletmek zorunda deiliz, Aye sen de ki lktan da milliyetilikten de yararlanr. Sovyetler Birlii ykldk-
sistem var, bunlar birbiriyle ounlukla eliiyor ama birbirlerini tan sonra insanlar 90larda Trkiyeye gelip, inanlmaz dk c-
besledikleri yerler de var, dedin. retlerle almaya baladlar. Kapitalizm btn bu durumlardan
Aye: Besleme demedim, ittifak yapt yerler var dedim. yararlanr ama bunlarn hibiri kapitalizme ikin, kapitalizmin
Selin: Peki, ittifak yapt yerler var. Diyelim ki bir kadn evde ba- vazgeemeyecei, olmazsa olmaz deildir. Kadnlar evde sm-
basndan, kocasndan iddet gryor ve i bulmas ona bir kur- rlmeden de kapitalizm olabilir. Kapitalizm bu, smr olmadan
tulu alan olabiliyor. Senin de dediin gibi, bir kadn olarak i devam etmez denilemez. Bugn mesela Dubaide Polonyal g-
hayatna girdiinde patriarka ile kapitalizmin, sermaye piyasas- menler ok kt artlarda ok dk cretlerle altrlyor ama
nn ya da alma alanlarnn i ie girme hallerini de grmezden Dubaideki kapitalizm Polonyallar olmadan da yrr. Kadnlarn
gelemeyiz, deil mi? kapitalizm tarafndan smrlme meselesi de byle. Kapitalizm
Aye: Yok, katlmyorum. tabii ki bu smrden de yararlanyor, ayn ekilde patriarka da
Selin: Patriarkay glendiren sistemler ya da unsurlar varsa, on- kapitalizmden yararlanyor. sizlik artyor, ilk nce kadnlar i-
lara zm bulmann, durumu deerlendirirken bu unsurlar da ten karyorlar. Kadn eve dnyor, dayaa dnyor. Bu kapita-
gz nne almann yolumuzu daha ok aacan dnyorum. lizmin zellii ya da vazgeilmezi deil. Eer bu kapitalizme ikin
Yanl m anlyorum sizin sylediklerinizi? bir zellik olsayd, kapitalizmin yklmas kadnlarn kurtuluu
Aye: ncelikle unu dzeltmek isterim. Sosyalist feministlerle iin n koul olurdu.
radikal feministler arasnda bir etkileimden sz etmek mmkn Bu yzden, bamsz politika yrtmek kadnlar lehine ka-
deil. Mesela ben 1990lardan beri savunduum fikirlerimi nere- zanmlar iin n kouldur. Mesela skandinav lkelerinde, rne-
deyse hi deitirmedim. En azndan kendi adma etkilenmedii- in Norvete kazanlan kadn haklarnn sebebi sosyal demokrasi
mi syleyebilirim, etkileim karlkl bir eydir, byle bir ey sz deil gl bir bamsz kadn hareketinin olmasdr. Sonu ola-
konusu deil... rak, kapitalizm ve patriarka arasnda bu tr bir balant kurul-
Karma rgtlerde feminist kadnlar olabilir ama mesela ken- mas anlamsz geliyor bana. Yoksa ben komnistim, kapitalizmle
dime radikal ya da devrimci feminist diyen bir kadn olarak bu zaten derdim var. Ama bu balant problemli ve bence hareketin
fikirlerimle Kanarya Derneinde alsam, ok byk bir deiik- nnn tkayan bir ey
lik yaratr mym? Biraz yaratrm ama ben Kanarya Dernei al- Esen: Hartmann, Marksizmle Feminizmin Mutsuz Evlilii10nde
anymdr. Orann davasn savunuyorumdur, Kanaryalar gzel Patriarka kapitalizme ikindir, kapitalizmin olmazsa olmaz-
ttrlsn, diyorumdur. zellikle u bir rnek veriyorum. Bunu dr, demez, bu ortakln tarihsel olduunu syler. Bu durumda
biz de yaptk, imdi bu katlanarak srdrlyor. O rgtler devri- Delphy ile Hartmann arasndaki fark, birinin patriarka ve kapi-
mi bile savunsalar, ben feminist devrimi savunuyorum. talizm diye iki ayr sistem olduunu sylerken dierinin patri-
Feministler u ekilde rgtlenmez: Kalabalklaacaz, ka- arkal kapitalizm diye tek bir sistem olduunu mu sylemesi?
labalklaacaz, g biriktireceiz, bir gn devrim yapacaz. Bu Aye: Hayr, aralarndaki fark Hartmannn patriarkay bir sm-
sol devrimci bir rgtlenme tanmdr. Baz sol rgtler bile byle r sistemi olarak tanmlamyor oluu. Delphy ve biz patriarkann
dnmyor. Bu bir tr komnizme mahsus devrimci mcade- ayr bir smr sistemi olduunu dolaysyla kadnlarn ayr bir
lenin rgtlenme biimidir. Feminizm i zerinden rgtlenir.
Ayn fikirleri dnyoruz zerinden rgtlenilmez. Feministler
10 Hartmann, Heidi, (1992), Marksizmle Feminizmin Mutsuz Evlilii, (ev. Glad
olarak nasl fikir retiriz? Bir konu zerine, rnein cinayetlerle Aygen), (iinde) Kadnn Grnmeyen Emei, Glnur Acar Savran ve Nesrin Tura
ilgili bir ey yazacaksak ilk nce hem kendi deneyimimizi akta- Demiryontan, (Haz.) Yordam Kitap, s: 157-198, stanbul

34 35
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Radikal Feminizm

snf olduunu savunuyoruz. Bu bask bir baka ilikinin sonucu ama bir sistem deil
Hazal: Ama o zaman feminizm iinde bir alt yap ve st yap kur-
mu olmuyor muyuz?
Feminist politikann snrlar
Aye: Neden alt yap, st yap kuralm ki?
Hazal: Ayenin bahsettii feminizmin gncel politikaya mda- Hazal: Bir sistem var, sisteme dair eyler bizim iimiz, dierleri de
halesi ya da hangi konular feminizmin konusudur zerine bir ezilme biimleri
eyler sylemek istiyorum. Bir yandan srekli feministleri bir Aye: Ama bak sistem smrye yol ayor. Smrye sistem
teste tutma Bakalm siz buna ne diyorsunuz? ya da kadn me- denir. Ben maddeciyim, Marksizme benzeyen yanm bu. Maddi
selesi olmaynca Peki, una ne diyeceksiniz? gibi bir tavr var, koullar smry belirler diyorum, maddi koullarn bir sr
evet. nsan sadece feminist deildir ve inandm baka dnce- sonucu var. Heteroseksizm de bunlardan biri, burada ok bahse-
lerim iin baka bir alanda da politika yapabilirim. Ama mesela, dilmedi.
Uludere gibi bir olay yaandnda bir feminist olarak Uludereye Hazal: Benim erkek biimi olarak sylediim aslnda bu, femi-
dair sz retmenin de u adan nemli olduunu dnyorum: nizmi ya da herhangi bir eyi sabit olarak almak.
Baka bir sr ey gibi, hkim olan dnme ve akl yrtme bi- Aye: Niye erkek biimi olsun bu? Ne faydas var bunun erkekle-
imlerimiz de ok erkek, Benim meselem udur, senin meselen re?
udur, bunun alan budur, diyerek bu snrlar izmek ok erkek Hazal: nk dnyadaki her ey deiirken feminizm de deie-
bir biim. bilir, feminizmin tanm da deiebilir, feminizmin politika yap-
Aye: Neden? ma biimi de deiebilir.
Hazal: Kim belirliyor bunun snrlarn? Mesela Feminizmin s- Aye: Ama canm bu tam Kat Olan Her ey Buharlayor. Ama o
nr budur, feminizm bununla ilgilenir, dediimizde bunu kim zaman geriye bir ey kalmyor. Tanm deiebilir tabii ki.
belirliyor? Hazal: Bunu feminizm her eye ak olsun asndan deil daha
Aye: Belli bir smr ilikisine mdahale ediyorsan, bu smr retken ve verimli bir politika olmas asndan sylyorum.
ilikisinin sonularyla urayorsundur. Dolaysyla snrlar birisi Aye: Ama yle olmad.
belirlemiyor, bu snrlar mantksal bir sonu Hazal: Ama byle bir yol da olabilir. Az nce tarif ettiim politika
Hazal: Ama tek bir smr ilikisi olmayabilir, mesela smr- yapma biiminin rnekleri ok oldu, feminizmin her eye ak ol-
nn de tanmn geniletip, rmcek a gibi her yere yaylm bir mas ya da oulculuk ya da farkl feminizmler
ey olarak da grebilirim. O yzden smr benim iin sadece Aye: Ama benim sylediim bundan farkl bir ey. Uludere ile
patriarkal smr deil daha geni bir a olabilir. Bunu sylerken ilgili sz retmeye gerek yok. Akl edilecek bir ey yok. Uluderede
de bir yandan dnyorum, ok da emin olarak sylemiyorum cinayet ilemi devlet, gideceksin hemen dava aacaksn, i yap-
nk farkllklarmz, farkl feminizmlerimiz, oulculuk gibi mak lazm. Uludereyle ilgili yaplan basn aklamalarnn hibir
eylerden haz ettiim iin deil bunlarn dnda alternatif bir ey faydas yok nk adam gitmi orada cinayet ilemi, sen sadece
aradm iin de sylyorum. Ama byle baktmzda, Uludere knyoruz diyorsun.
bir feminist olarak benim de meselem oluyor. Feministler olarak Hazal: Hibir anlam yok mu?
Uludereye dair sz retmenin stratejik olarak da politik bir ne- Aye: Feministlerin bu basn aklamasnn rgtleyeni olma-
mi olduunu dnyorum nk Uludereye dair sz syleyerek s gerekmiyor, baka birilerinin rgtledii basn aklamasna
bir kamusallk da yaratlabilir ve kamusal alanda feminizmin g- kendi rengimizle gidebiliriz ama biz feministler olarak Uludere
rnrl arttrlabilir diye dnyorum. eylemi rgtlyoruz. Uludere eylemi bitiyor, bir bakas balyor.
Aye: Tam da bu grnrlkten battk zaten nk sonunda fe- Trkiyede bu sorunlar hibir zaman bitmez ki!
ministler Uludereyle ilgili bir sz syleyen ama kadnlarla ilgili Hazal: Ben Uludereye illa feminist olarak gidilmesi gerektiini
bir ey sylemeyen kimseler haline geldi. rmcek a diye tarif dnmyorum
ettiin ey doru nk bask ve ezilme ilikisi ok yaygn ve bin- Handan: Uludereyle alakal olarak, mesela, Ayenin anlatt-
lerce grnm var. Peki, gzel kadnlarn, irkin kadnlar ze- Siyah Eylemde o zamanlar u an konutuumuza benzer bir
rinde yaratt bir bask yok mu? Var ama bununla uramyoruz. biimde, Alk grevlerine destek vermek feministlerin gndemi

36 37
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Radikal Feminizm

mi, deil mi? diye feministler arasnda ok tartlmt. rnein ye kar, ulusal ideolojiye kar, devlet ideolojisine kar alternatif
bu eylemin bildiri metninde konunun feministlerle ilgisi yaanan ve ykc bir sz sylemi oluyorsun. Dolaysyla tek bir gndem
iddet ve biz de iddete karyz diye kurulmutu ki bu eylem ya- zerinde younlamaktansa eitli gndemlerin olmasnn femi-
plmayabilirdi. nist hareket adna daha faydal olduunu dnyorum.
Aye: Baka ses eden yoktu o zaman. Handan: Biz byle demedik.
Handan: Evet ama bu da sorunlu, ses eden yoktu, biz ses ettik. Berfu: Size bakarak sylyorum ama genel konuuyorum. Benim
Mesela son on be yldr 8 Martlarda bar temas var. Feminizm bak ama gre, belki buradaki baka insanlar iin de byledir,
deimiyor deil, bizim dncelerimiz deimedii iin biz ayn srf kadn olmak ezilme biimimizi belirlemiyor, snfmz da,
eyleri sylyoruz. Dnyada da Trkiyede de feminizm deiti. etnik kimliimiz de, cinsel ynelimimiz, cinsiyet kimliimiz de
Kim derdi Judith Butler gelecek, Ankarada dokuz yz kii onu iz- (artk bu da feminist politika iinde daha fazla konuulur olmas
leyecek, yry yapacak. Hayret bir ey yani, kadn psikanalizle gereken bir mesele hlihazrda Trkiyedeki LGBT ve trans hare-
Foucaultculuu birletiriyor ve performans diye bir sonu ka- keti de glenirken) bunu belirliyor. Btn bu unsurlarn kat-
ryor, ben queerim diyen bir sr insann olduu bir konferans manlatrd bir vaziyet var. Dolaysyla yan yana durma pratik-
izledim, nemli bir ey bu. Yani mevzu deiime kar direnmek lerimizi ya da gndeme dair sylediklerimizi bunlar da belirliyor
deil, deimese iyi olur diye dndklerimizi vurguluyoruz. nk bu ezilme biimlerini de gz nne almak durumundayz.
Dier yandan, her ey deimeli, ille de fikirler deimeli demek Feministler militarizme kardr dediimiz noktada Uludere hak-
de doru deil. Deimemeyi erkek diye nitelendirmek ise mp- knda bir aklama yapmak bence hi tali deil, gayet hayati bir
hem bir ey. nem tekil ediyor. Birbirimizin dncelerini duymamz asn-
Trkiyede kadnlara zg gndemlemesi gereken aile gibi dan bu tr politik alanlarn ok iyi olduunu dnyorum.
sorunlar var. Trkiyede evlenmenin moda olmas dnda, aile, Aye: Etnik kimlik ve snf kardn zaman kalan zaten
muhafazakrlk, dini ideolojinin kadn bedenine dair syledikle- patriarkann iindeki meseleler. Onun dnda ben feminizmi
riyle ilgili gndemletirilmesi gereken bir sr sorun var. militarizme kar diye tanmlamyorum. Militarist deilim tabii
ki ama militarizmi bir sistem olarak tanmlamyorum nk mi-
litarizm, kapitalizmin bir sonucudur ve retim ilikilerine dayal
Feminizim sadece patriarkaya m kardr?
bir sistem deildir, ideolojik bir eydir. Sanayisi vardr ama mili-
Birgl: Ayeye ve Handana ok teekkr ederim nk zellik- tarizme sistem diyemem. O yzden benim amdan feminizmin
le u jakobenlik konusu bence bu nmzdeki dnemde de ok kar olduu bir tek ey var, patriarka. Ama senin bahsettiin cin-
tartlacak. siyet kimlii ve cinsel ynelim zaten cinsiyetle ilgili meseleler ol-
Patriarkann kalbi, yrei ailedir diye dnyorum ve es- duu iin patriarkann iindeler ama etnik kimlik meselesi tabii
kiden bunu daha ok konuuyorduk imdi baka konular ailenin ki patriarkayla ilgili bir ey olmad iin feministlerin meselesi
zerini rtyor. Aile iinde kadnn ev ii emeinin cretlendiril- de deil. Ben feministim o yzden Trkiyedeki Krt meselesi
mesi denilince ben eyvah diyorum, bu durumda kadnlara Her beni ilgilendirmiyor, demiyorum ya da Ben feministim o yzden
gn yemek piireceksin, falan denilebilir. Ama biz ev ilerinin Trkiyedeki snf meselesi beni ilgilendirmiyor, demiyorum ama
neden cretlendirilmesini istiyoruz ki bizim amacmz aileyi yk- bunlar feminizmle zeceim meseleler deil.
mak deil miydi? Farkl aile yaplarnn tartld bu dnemde Bugn Trkiyede, Trkiye Cumhuriyeti ile Krt hareketi
aile kavramnn ne olduunu feministler yeniden gndemine ala- arasnda bir sava sryor. nann ki patriarka yznden len ka-
cak diye dnyorum. dn says bu savata len insan saysndan fazla. Trkiyede evin-
Berfu: Bence u ok hatal bir gr as: Trkiyenin imdiki so- de dayak yiyen, iddet gren kadn says, cezaevlerinde ve emni-
runu ailedir ve feminist politika aile zerinden bir ey yapmaldr, yette ikence gren insan saysndan fazladr. Kendi gndemini
en nemli nokta budur gibi bir bak asnn ben de Hazal gibi yaratmak, bunun bilincinde olarak yaplabilecek bir ey. Filistinli
feminist bir yntem olmadn dnyorum. nk bugn he- bir feminist dermi ki Ben dnyann yarsn kurtaryorum,
teronormativiteye kar sz sylemek de ok nemli, cinselliin Filistinlilerle de uraamayacam. Bu bak asdr feminizm.
ve cinsiyet kimliinin politikasn yaptn zaman da aslnda aile- ok vaktiniz varsa hepsine yetiin ama feminist hareketi yarata-

38 39
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
cak olan, cinsiyet meseleleri ile patriarka ile uramasdr. Bence
fark bu
Berfu: Ama sava ortamnn kadna kar iddeti arttrd y- kartld sonra bu kampanyann sonucunda Mor at kuruldu.
nnde bir sav da var. Dolaysyla hibir ey birbirinden o kadar da
bamsz deil.
Aye:Deil ama her yerde sava kadnlara kar bizzat iddet re-
tiyor.
Berfu: unu sylemeye alyorum. Devletin sava politikasnn
sadece o blgede deil, lkenin genelinde, erkeklerin ezdikleri
zmreye kar davrann da belirledii tartlyor. geeceiz. Kampanyalar da bu igalin bir aya olabilirler.
Aye: Zmre deme ne olur. Kimi ezebiliyor erkekler?
Berfu: Kadnlar ve houna gitmeyen, kadna benzettii herkesi.
Aye: Somut olarak konuursak erkek kadn ezer, kadnlatrr
onu. Ecinsel erkei de kadn olduu iin eziyor. Ama eziyor, e-
cinsel erkei smremez. Orada farkl bir gender ilikisi kurmaz.
Bizim emeimizi smryorlar. Patron nasl smryorsa evdeki
adam da kadnn emeini o ekilde smryor. Ben srekli s-
mrlyorum, kiiyi gzaltna almlar, onunla m uraaca- beklenemez, sloganlar bu rgtlenme srecinde kendiliinden
m? Biz sistemle urayoruz, onlar tarihin geici bir sonucuyla
urayorlar. Sonuta sava tarihte geici bir eydir, bar olabilir,
Krtler devlet kurabilir. Ama biz hl smrlmeye devam ediyor
olacaz.
zlem: Feminist rgtlenme konusunda bilin ykseltmeden
bahsettiniz. Ortak bir fkenin belki bu ekilde boaltlacan
sylediniz.
Aye: Boaltlmasndan ziyade fkenin bir yere ynelmesi.
zlem: Onun dnda feminist rgtlenmeye dair ne syleyebi-
lirsiniz?
Aye: Feminist rgtlenme denilince eyden bahsedilir: kk
grup, bilin ykseltme ve kampanya. Kk grup ne demektir?
Mesela biz Pazartesi Dergisini kk bir grup olarak karttk, on
be, yirmi kii. On be, yirmi kii o dergiyi karr, bir baka on
be, yirmi kii bilmem ne cinayetiyle ilgili bavuru alr, bir baka
kk grup feminist grafiti retir vs. Kk grubun hikmeti ne?
Kk grupta herkes fikrini syleyebilir. imdi buradan sz al-
madan sadece dinleyerek kan onlarca kadn olacak tabii ki ama
kk grup byle deildir. Bir de onlarn teknikleri var, toplant-
larda srayla sz almak gibi. Zaten bu bizim buluumuz da deil,
komnizmde de hcre tipi rgtlenmeler vardr. Be kiilik hc-
ren vardr, orada gndemi konuur, tartrsn, senin bilincin yle
deiir. Birini dinleyerek bilin deimez. Bilin ykseltme de bir
kk grup yntemi.
Onun dnda kampanya var. ini bitirince dalacak olan
40
Radikal Feminizm
kampanya. Dayaa Kar Kampanya iin yry yapld, enlik
yapld, dergi kartld, Bar, Herkes Duysun diye bror -
Kampanyann bir hedefi olmas gerekir, aksi takdirde bir yere
varamayz. Christine Delphy ile Pazartesi iin yaptmz rpor-
tajda Biz daha hangi haritay igal edeceimizi bilmiyoruz. lk
nce haritay izeceiz, sonra o izdiimiz alan igal edeceiz,
demiti. lk nce nerede ezildiimizi tanmlayacaz, onun ala-
nn izeceiz, sonra o alan deitireceiz. Sonra baka bir alana
Peki, feminist bir kampanya nasl olur? rnein kadn ci-
nayetlerine kar kampanya rgtlemek istiyorsak nce kendi
aramzda kadn cinayetlerini konumalyz. Cinayete uram
tandnz var m, bu durum sizi korkutuyor mu, cinayetle ilgi-
li ne hissediyorsunuz, neden artt, sorularna nce bizler yant
bulmaya almalyz. Bu yntemi grmezden gelerek baarl bir
kampanya rgtleyemeyiz, yaratc bir ekipten slogan bulmas
kar ve birilerini de mutlaka yakalar. Ve yine ancak bu yntem
sayesinde kampanya rgtlenmesinde olan her kadn televizyona
kp konumaktan korkmaz, nk kadn cinayetleri iselletir-
dii bir mesele olur. Feminizm insann bilin dn ve duygularn
da hesaba katan bir politika yapma biimidir
zlem: Tam da bu noktada bir ey daha soracam. Kzkardelik
kavramyla ilgili benim kafam ok kark. Kzkardelik, duygula-
r, bilin dn vs. hesaba kattmz iin yan yanayz demekmi
gibi geliyor bana. Siz ne dnyorsunuz?
Handan: Bir toplantda Burada kz kardeler arasnda konuu-
yoruz, dedim, o toplantda tantm bir arkada Aile merkezli
bir ey sylyorsun; kzkardelik verili bir durumdur, dedi. Ben
de Yolda kullanlabilir, komnizan bir eydir sonuta bac gibi,
dedim. Abla, karde birbirini sevmez, birbirlerini kskanrlar,
gmleimi giydin diye kavga ederler, biri kan nasl aldysa die-
ri de o ekilde almamaya alr, elli yana gelince ayn onun gibi
yapmaya alr gibi yorumlar var. Kzkardelik varolusal proble-
matikleri olan bir iliki biimi. Ama yoldalk birbirini seven, kol-
layan, dedikodusunu yapmayan, ayn davaya ba koymu anlam-
na gelir. O tr modellere ben yabanclamyorum mesela. ahsen
ben kz karde terimini severim gey, queer, LGBT falan sevmem,
yani bu terimletirmeleri sevmiyor yerine anlalr paylalr sz-
lerimiz olmasn istiyorum. nk annem anlamyorsa kimse an-
layamaz diye bir takntm var. Annem seksen yanda, boy boy o-
cuklar oldu. Onun orta renimi var, o hibir ey anlayamyorsa,
41
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Radikal Feminizm

cmle iinde kullanamyorsa yerine alternatifleri olmal. Teoriye anne arzulamaz, anne ocuuna hizmet etmekten en byk mut-
ve soyutlamaya kar deilim, yanl anlalmasn ama bu gr- luluu alr diye dnlmesinden nefret ediyorum. Bu tanmla-
lerin yaayan diller tarafndan anlalabilirlikleri olmas lazm ki malar twitterda da var, feministler arasnda da var, kadnlar ara-
bu grler szsn. snda da var. Bir ara Homolojiye giriyordum, LGBT eki szl
Yasemin: Ayenin syledii, feminizmin alan patriarkadr; mi- bir nevi. Herkes Canm anneme gittim, bana tavuk suyu orba
litarizm, rklk vs. deildir, fikri kafama yatyor ama bence fe- yapt, diye konuuyor, Allah belanz versin, diyordum. Annen
ministler militarizmin ve rkln patriarkadan beslenen, patri- de seviiyor, Allah akna! Bundan nefret ediyorum ve anneliin
arkay yeniden reten yanlaryla da uramallar. Pratikte bunu bu ekilde mutlaklatrlmas ok yaygn.
ne kadar becerebiliyoruz? Mesela son birka yla gelene kadar Yasemin: LSTAG rneini ben ok baarl buluyorum ama unu
8 Martta srekli barn sz analar, oullar, evlatlar zerinden da diyorum: LGBT ve queer siyaset feminizmden farkl olarak si-
syleniyordu. Toplumsal cinsiyet rollerini yeniden retmeyen ba- yaset yapt ve feminizmin iine baz soru iaretleri katt iin
r dili nasl kurulur, bu konuda hl iyi bir yerde olduumuzu feminizmde daha nce net olan cevaplar belirsizlemeye ve bile-
dnmyorum. Ben kendimi hem antimilitarist hem antinasyo- mediimiz bir hale gelmeye balad.
nalist olarak tanmlyorum, bu duruum illa feminizmden bes- Handan: Ama bunun hareketler asndan olumlu olduunu d-
lenmeyebilir ama benim algladm feminizmden ok beslenen nyorum; hareketler birbiri ile tartr ve ilerletir.
yanlar olduunu dnyorum. Feminizmin bu alanlarda sz Yasemin: Ben de yle dnyorum. Bu yzden eski feminist si-
syleyebileceini dnyorum. Dediin gibi patriarkay bir ke- yaset bazen bizi cevapsz brakabiliyor.
nara koyarak bir sr alanda bir eyler yapmaya altnda bu Handan: Eski feminist siyaset dediin ok ecinselli bir siyaset-
alan yava yava bo brakmaya balyorsun. tir aslnda. Trkiye kinci Dalga Feminizmi, stanbul Feminizmi
Mesela, LGBT bireylerin aile rgtlenmesi LSTAG ok be- translar ve ecinsellerle birlikteydi ve ilk 8 Martta krsden trans
eniyorum, ok iyi bir k oldu, ok iyi yerlere vard ama bu r- bir kadnn -o zamanlar kendilerine travesti derlerdi- konuup,
gtlenmenin handikab u: LGBT ve feminist camiada konuulu- konumayaca zerine byk tartma olmutu ve konutu da.
yor mu? Bu soru aklma taklyor. LGBT bireyler ilk ailede dlan- Vildan: Sedefti ad
maya balanr. Buna kar ailelerin LGBT bireyi ocuklarna sahip Handan: Sedefin dnda da konuan oldu, sonrasnda Sedef
kan bir sz kurmas bence radikal bir sz ama topluma verdii yazd etti de. Bu tartmalar yeni deil, ama tabii LGBT hareketi
mesaj, Ailesi benimsiyorsa sana ne?dir. Bu rgtlenmenin aile yenilendi, yeni katklar var
kavramna yeniden sahip kan bir yan var. Feminizmin iine bu Berfu: imdi trans erkekler de grnr ve u anki feminist hare-
tip LGBT ya da queer siyasetin tartmalar girmeye baladnda ket ve LGBT hareket arasndaki tartmann asl tartma noktas
bence feminizmin afallamas kanlmaz. LGBT bireylerin ailele- onlarla ilgili
rinin aile kurumu zerinden LGBT siyaseti yapmasnn feminist smigl: Aye, patriarkann kapitalizme ikin olmadn, ikisi-
politikada neye tekabl ettii hakknda ne dndnz me- nin sadece ittifak kurduunu ve bu ortalktan tek bir sistem diye
rak ediyorum. bahsedemeyeceimizi syledi. O zaman aklma hemen u soru
Aye: Bu konuyla ilgili ben senin gibi dnmyorum. LGBT bi- geliyor. Militarizmden bahsederken cinsiyetsiz bir militarizmden
reylerin annelerine, babalarna anlatlmas nemli. Ama genel- bahsedebilir miyiz? Bahsedemeyiz. Militarizm aslnda erkek ve
likle anne ve babalarn cinsellii ise oktan yok kabul ediliyor! erk; ezdii ve smrd kadn. Dolaysyla ben militarizme sz
Bu anne babalarn hi mi cinsellii yok? LSTAG aile ilikilerini sylemeyen bir feminizm dnemiyorum.
sorgulamyor ama ok nemli bir dayanma a kurduklarn ve Aye: Irakta paral kadn askerler ok ar ikenceler yapt, srailde
bunun iinde de ok mutlu olduklarn dnyorum. kadn-erkek herkes askerlik yapyor ya da Dersimi bombalayan
Bunun yan sra ok net bir ya hiyerarisi zerinden iliki- Sabiha Gkendi. Kadnlar militarizmin iinde var. Militarizmin
lenme var, rnein kadnlarn hepsine anne deniliyor. Ben ken- sadece erkekleri askere alyor olmas da ordunun iktidarn kadn-
dim de anne olduum iin annelik ideolojisinden ve onun iine s- larla paylamamak iin. Militarizm silah endstrisine dayanan bir
ktrlmaktan nefret ediyorum. Yemek yapmay ok severim ama olgu ama bir sistem deil.
anne yemei dedikleri zaman nefret ediyorum. Anne asekseldir, smigl: Militarizm bir sistemdir demedim ama zerine sz re-

42 43
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Radikal Feminizm

tilmesi iin sistem olmak zorunda deil ki! dayanmayan bir olgu, bir sistem deil.
Aye: Benim feminizmim patriarkaya, militarizme, milliyetilie smigl: O zaman belki feminizm demek yerine, belki de
kardr, diye sze balanyor. Bir feminist iin milliyetilik de, stanbuldakilerin ve bu salondakilerin, savatan dorudan etki-
militarizm de patriarka ile e deer olamaz. Eskiden gs g- lenmeyenlerin, lmeyenlerin ya da gelir kaynaklar at diye orta-
se arplyordu fakat imdi ordularn gc kullandklar tekno- dan kalkmayanlarn feminizminden bahsedebiliriz, bizim femi-
lojilere bal ve bu teknolojide kadnlar da askere alnamaz m? nizmimizden.
Savalar artk askeri glerle sivil halk arasnda geiyor, yalnz Aye: Hayr.
askeri gler arasnda cereyan etmiyor. O yzden kadnlar daha smigl: nk Batmandaki Krt kadnlarn feminizmi sz ko-
ok madur ediyor doru ama bu savalar kadnlar yrtemez nusu olduunda...
diye bir ey yok. Ordunun erkeklerden olumas da militarizmin Aye: nan ki Batmanda da kadnlar patriarkadan daha ok za-
vazgeilmez bir zellii deil. Daha nemlisi, patriarka, tpk ka- rar gryor. Ben bunu kendi gzlemlerimden sylemiyorum.
pitalizm gibi bir sistem, milliyetilik ve militarizm kapitalizmin Patriarkann nasl zarar verdiinin bilgisi Krt Kadn Hareketinin
sonular. metinlerinde var.
smigl: Ama bu da art deil ki. Ordu isterse kadnlar ve erkek- smigl: Bunu zaten kimse reddetmiyor. Patriarkann da, milita-
lerden olusun yine de rettii eyin esas olarak kime zarar verdi- rizmin de zarar verdiini biliyoruz. Cinsiyet meselesi militarizme
ini biliyoruz. Kadnlk ve kadnlara. ikin demek, biri olmadan dierinden sz etmek mmkn deil
Handan: Peki, iyilerden oluan bir orduysa ne olacak? demek...
smigl: Ama o zaman da ben buna militarizm demem de baka Aye: Eer sava meselesi cann daha ok yakyorsa o zaman ba-
bir ey derim ve baka trl tartrm. r hareketinde alabilirsin. Buna bir ey demiyorum ama femi-
Handan: Askeri bir organizasyon militer bir eydir. Biz ide- nizm bu olmak zorunda deil.
olojik bir anlam yklyoruz ama yklemeyenler, pasifist insanlar smigl: Ben sava meselesini sadece nsanlar lyor, diye deil
iin antimilitarizm bar, her trl iddete kar olmak demek sava srd mddete erkeklik yeniden retiliyor ve o erkeklik
bildiim kadaryla, onlar her trl silahl g ktdr diyorlar. beni de vuruyor diye dert ediniyorum. Tam da cinsiyet meselesin-
Militarizmin de antimilitarizmin de tanmlanmaya ihtiyac var, den dolay, kadn olduum iin feminist olarak sava meselesine
bu iki kavramdan herkes ayn eyi anlamayabilir. kar sz sylemek zorunda olduumu dnyorum.
Militarizm ordu, sava, uluslararas politika ile ilgili bir ey Aye: Tabii savata da, her eyde de erkeklik retiliyor ama
deil mi? Ben yle dnyorum: Antimilitarizmin feminizmin smigl: Sava demiyim, militarist zihniyet diyeyim o zaman.
iine girmesi gerekmez. Sava sadece kadnlar deil herkesi ilgi- Aye: Militarist zihniyet diye bir ey yok, zaten bizim zihniyetle
lendiren bir sorun ama kadnlar iin dolayl sonular vardr, alt bir derdimiz yok. nce sistem deimeli, maddi koullar deiin-
tahliller yaplabilir. ce zihniyet de deiir. Trkiyede imdi byle bir ortam var ama
Antimilitaristim diyoruz da peki, kim militarist? Birincil de- baka bir durumda militarizm, mesela srailde Kadn, erkek her-
rece nemli olan kadnlarla dorudan ilgili olan olaylar; bu yz- kes savunmaya, diyor.
den Trkiyedeki tartmalardan da dnyadakilerden de kendimi- Trkiye toplumu ikiyzl bir toplum, herkes vatan mil-
zi feministler olarak ayrmamz lazm. let iin lmeye hazr szde ama herkes yksek lisansa yazlyor.
Aye: Ben bir ordu kadnlara tecavz etmi, biz buna kar kma- cretli askerlik ald, inanlmaz dk katlm var. Sonra hep-
yalm demiyorum, tabii ki kar kacaz. unu sylemeye al- si twitterda profillerine Trk bayraklarn koyuyorlar, yalan! Bu
yorum: Nasl bir feministsiniz? sorusuna patriarka, milliyetilik pratikler erkeklii retiyor tabii Erkeklik bu deil, mesele in-
ve militarizm kart bir feministim denilmesinde bir sorun var. sanlk, da diyebilirsin ama her ne olursa olsun feminizmin ii bu-
Patriarkayla, milliyetilik ve militarizm e deer deil, zaten bu nunla uramak deil. Hatta bence antimilitarizmin ii bile bu
ikisi sistem deil. Dergileri okuyorum, feminist kadnlar Ben bir zihniyetle uramak deil, sava fabrikasyla, onu yaratan i poli-
kere feminist olarak militarizme karym, diyor. En sk sylenen tikayla, onu yaratan d politikayla uramaktr. Militarizm btn
ey bu. Bence kapitalizm daha nemli nk kapitalizm bir sis- bunlarn bir sonucu, icap edince ykseliyor. Birden bire bedelli
tem. Militarizm ekonomik temelleri olan ama retim ilikilerine askerlik kyor, niye? Bu militarizmin karna hizmet eden bir

44 45
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

karar m? Militarizm baka ilikilerin bir sonucu. lla militarizmle

uralacaksa bu ilikilerle uramak gerekir.
Katlmc (a): Krdistandan gelen birisi olarak bir ekleme yap-
mak istiyorum. Krdistanda kadnlarn silahl mcadeleye ka-
tlmas Krt Kadn Hareketine inanlmaz bir ivme kazandrd.
Bunu nasl aklarsnz? Kadnlar akn akn gerilla mcadelesine
katldlar ve bu toplumsal anlamda inanlmaz bir deiiklik ya-
ratt. Mesela kendimden rnek vereyim. Ergenlik anda, buna-
lmdayken ailem bana bir ey dediinde zerime gelmeyin, daa
giderim, derdim ve bu inanlmaz zgrletirici bir alan salard.
Silahl mcadele bizim iin zgrletirici oldu.
Aye: Pazarteside Hediye Aksoyla rportaj vard11. Gerilla geldi,
baktm bunlarn ilikileri daha eitliki, ben en iyisi buraya kat-
laym dedim, diyor.
Katlmc (a): Kadnlar sadece bamszlk mcadelesi iin daa
gitmedi ki. Kadn olduu iin, ezildii iin de akn akn daa gitti.
Aye: Zaten Batmanda atekesten sonra intiharlar balad denir.
Eskiden daa kacam diyen kzn baka aresi kalmaynca, in-
tihar ediyor, deniyordu o zamanlar.
Katlmc (a): Bu yzden de antimilitarizm feminizme ikin bir
ey deildir.
Berfu: Antimilitarizm derken baka eylerden bahsediyoruz. Ben
militarizm derken, devletin uygulad militarizmden bahsediyo-
rum, yoksa iddet kart deilim.
Aye: Dzenli ordudan bahsediyoruz...
Esen: Militarizmle ilgili yapacamz ayr bir haftada tm bunlar
zerine derinlemesine tartmaya devam edeceiz. O haftaya da
katlmnz bekleriz. Teekkrler.

11 Aksoy, Hediye, (2000), Bir Gen Kadnn Gerilla Olarak Portresi, Pazartesi Dergisi,
(Rportaj yapan: Aye Dzkan), say:61, Nisan, s:8

46
 Krt Kadn Hareketi ve Feminizm

Smrge olmak Krt kimlii, dili, d-

ncesi, davran serbestisi zerinde ne
kadar plak bir bask idiyse kle olmak
da kadn kimlii, dili, dncesi, davra-
n serbestisi zerinde o kadar plak bir
zor arac, bask aracyd... Krt kadnlar
olarak Krdistan smrgedir realitesi
zerinden mcadeleye balamak, hibir
zaman kadn kledirden bamsz, ayr
olmad.
Feride Alkan

Figen: ncelikle hepinizi selamlyorum, ben Amedden geliyo-

rum. Amedden arkadalarmzn ok selam var sizlere. stanbula
youn bir sreten ayrlarak geldim. ok farkl iki dnya gibi geldi
bana. Orada bir yandan askeri operasyonlar, bir yandan da siyasi
operasyonlar devam ediyor. rnein daha yeni, buraya gelmeden
nce ok yakn bir arkadam tutukland. u anda kadro dze-
yindeki 450 kadn arkada cezaevinde. Cezaevinde toplam 1000e
yakn kadn arkada var. Bu saynn iinde niversitedeyken yr-
ylerde ieri alnm olanlar ve lise rencileri de var. Bunlar
yldr srekli ieri alnyorlar. Daha nce biz 8 Martlar yzlerce
kadroyla hazrlarken, inann bu sene sadece profesyonel anlamda
kendini rgtlenmeye adam 45-50 tane kadn arkadala 8 Mart
gerekletirmeye altk. Duygu boyutuyla ok youn bir ortam-
dan geldim, ama sizlerle bulumak ok gzel, bu bulumalar ok
anlaml buluyoruz. nk hepimizin bildii gibi teorik tartma-
larn olmas ve feminist hareketin geliebilmesi iin bu buluma-
lar ok nemli.

49
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Krt Kadn Hareketi ve Feminizm

DKHe giden yolda zgn kadn yaplanmalar lar alrlar ama genele dair olan kararlarda da kadn bak asnn
hkim olup olmadn takip ederler ve bu karar alma srecine
Krt Kadn Hareketi ve feminizm ilikisine gemeden nce De-
mdahil olurlar. DKH, hareketin btn bileenlerinin kadnla-
mokratik zgr Kadn Hareketinin (DKH) nasl olutuun-
rnn rgtlendii bir at rgtdr.
dan, neler yaadmzdan ya da neleri tarttmzdan bahset-
Dediim gibi zgn kadn yaplanmas ilkesiyle hareket edi-
mek istiyorum. nk birbirimizi tanmak ok nemli Bizler
yoruz, tabii bunu gerekletirirken Kadn nasl tanmlyoruz,
de Diyarbakrdan sizleri ilgiyle takip ediyoruz. Eylemleri takip
kadn sorununu nasl tanmlyoruz, neden byle bir eye ihtiya
ediyoruz, rgtlenen 8 Mart mitingleri ya da kadn cinayetlerine
duyduk? zerinden tartma yrtebiliriz ama bu ortamda bu
kar verilen refleksler bizi ok heyecanlandryor.
tartmaya ok da ihtiya olduunu dnmyorum nk he-
Kadn hareketini, Krt hareketinden bamsz ele alamyo- pimiz zaten kadnlarn zgn rgtlenmesi gerektiine inanan
ruz. Krt hareketi balangta ulusal mcadele temelinde ku- kadnlarz.
rulan ve 1974lere dayanan bir gemii olsa da esas olarak 1985 Kadn iktidar olgusundan bamsz ele almann bizi ok
ylnda silahl ve siyasal mcadelesiyle gndeme oturan bir ha- dar bir noktada tutaca inancn da tayorum. Bu yzden kad-
rekettir. Krt kadnlar bu hareketin iinde kendi zgn yaplan- nn smrl tarihini ele almak bizim iin ok nemli. zm-
malarn oluturdular ama tabii ki bu ok abuk olmad. rnein sediimiz bir sz var: Tarih gnmzde gizli, biz de tarihin ba-
bize eitli olaylar anlatrlar, kadnlarn gerillada komutan olma- langcnda gizliyiz. Dnyann oluumuna, Neolitik aa kadar
s, ok ilericiyim diyen erkek gerillalar bile rahatsz etmi dnem gidiyoruz nk toplumsallamann nasl meydana geldii ve
dnem. nk bir kadnn iyi silah kullanmas, karar almas, kadnn rolnn nasl olutuu zerine de kafa yoruyoruz. Kendi
nclk yapmas hemen kabullenilememi. zellikle 1988 son- tarihimizi tanmadan, incelemeden, aa karmadan bugn
rasnda bu tr tartmalar sk yaanm ama 90l yllara gelindi- yaadmz sorunlar, statmzn nasl olutuunu anlamakta
inde zgn kadn yaplanmasna gidilmi. Neden gerillalar anla- ve buna zm bulmada skntlar yaayacamz dnyoruz.
tyorum nk oradaki gelimeler Krt toplumunun tabann ok Diyarbakrda ve alt ilde daha kurulan kadn akademilerimiz var,
yakndan ilgilendiriyor. Krt halk iin byle bir gereklik de var. bu kafa yormalar ve aratrmalar daha ok kadn akademisinde-
Bunlar birbirinden koparmak, birbirinden ayr ele almak mm- ki arkadalarmz yapyor. Hazrlklar nce onlar yapyorlar, tar-
kn deil. tmalar olgunlatryorlar, bizler de elimizden geldii kadar bu
Bu zgn rgtlenmenin etkisi siyasal alana ve eitli ku- tartmalara katk sunmaya alyoruz.
rumlara da yansd. rnein DKH 2002 tarihinde kurulmu
olabilir ama ncesinde de kadn komisyonlar eklinde all-
Neden jineoloji?
yordu. Siyasal alanda bu yansmann etkisi ortaya ktnda da
ok armtk. zgn rgtlenme ne demekti?, Bu tr bir Kadnn tarihteki yerine bakarken neden jineoloji (kadn bilimi)
rgtlenmeye ihtiya var m, yok mu?, Erkeklerle birlikte m- diye bir bilim dalna ihtiya duyduumuz sorusuna geliyoruz. Biz
cadele edilmesi yeterli deil mi? ya da Kadnlarn kurutuluu (tabii sizler de buna inanyorsunuzdur) tarih yazmnn tamamen
mcadelesi devrimden sonraya ertelenebilir mi? gibi tartma- egemenlerin tekeli altna girmi, kadn aleyhine dntrlm
lar ok yaptk. Ancak tm alanlarda, siyasal alanda, kltr ala- olduuna inanyoruz. Dolaysyla kadnn smrl tarihini or-
nnda, karma kurumlar dediimiz sendikalarda ya da derneklerde taya karmak hem kadn kimliinin doasn hem de toplumun
yle bir sonuca gidildi: Karma kurum da olsa kadnlar kesinlikle kadnla olan ilikilerini tanmlamak noktasnda n ac olacaktr.
zgn yaplanmalarn gerekletirecekler. zgn ve zerk yap- Bununla birlikte bilimi ve bilgiyi de tartmak gerek diye dn-
lanma demek: kadnlarn kendilerine ait olan tm kararlar ken- yoruz, nasl ki tarih egemenlerin tekeli altna girdiyse ayn ekilde
di ilerinde almalar ve buna hi kimsenin mdahale etmemesi. bilim de bu tekelin iine girdi. Bilgi dediimiz, insan yaam iin
2002 sonrasnda bu zgn kadn yaplanmalar hzla geliti ve bu gerekli olan o faaliyet zamanla kapitalistlerin tekeli altna girmi
ilke haline geldi. rnein BDP kadn meclisi DKH bileenidir. durumda, dolaysyla biz bilimin retkenliini, feminen ya da
Oradaki kadn milletvekilleri, kadn meclisi, yerel ynetimlerdeki ekolojik yapsn, kadnn aleyhine dntrlm halini deif-
kadnlar kendi kararlarn kendileri alrlar. Kadna dair olan karar- re etmek istiyoruz. Bugn bilimcilik ideolojisi erkek tanrlarn

50 51
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
tekelindedir. Bilim almalarnda kadnlar ve kadn bak as
yoktur. Kadnlarn varl rt bas edilmitir, kapatlmtr, arp-
tlmtr.
Fatmagl BerktaynTarihin Cinsiyeti1kitabnda da bahset-
tii cadlar meselesi kadnn tarihteki varlnn nasl arptl-
dna iyi bir rnek. Yz bini akn kadnn yakldn, denizde
boulduunu,mahkemelerin bu kararlar verdiini, cadlarn do-
al toplumdan gelen becerileri ile bitkisel ilalar yapmalarnn,
doum yaptrmalarnn birilerini rahatsz ettiini reniyoruz.
Kimi rahatsz ediyor? Tp sektrn ve erkek doktorlar rahat-
sz ediyor. Kadnlar gidiyor, gizli gizli doum yaptryorlar ve bu
kadnlara cad deniliyor. Dolaysyla bizim amzdan kadnlarn
gerek tarihini ortaya karan almalar ok nemli.
Kadnn varolu sorunu var mdr, varsa nedir? Varlk bilim
ierisinde yer alabilir mi? Bu tartmay yrtmek zorundayz diye
dnyoruz. Biz ya kskancz, ya irkin ya da gzeliz, fitne fesat
ierisindeyiz, beceriksiziz, dnemeyen varlklarz ya da dour-
duumuz iin annelikten dolay kutsalz, deil mi? Hep birileri
bizi kendine gre tanmlyor. Bunu varoluu noktadan ele alarak
tartmamz gerekiyor. Sabah etkinlikten nce kendi kendime bu
varoluumuza ilikin nasl somut bir rnek verebilirim diye d-
nrken aklma hemen u geldi: Bizim eve bile arkadalarmz
geldiklerinde pedlerini erkek arkadamdan (eim diyeceim de
kavram olarak da e kavramn tartyoruz) saklarlar. Diyorum ki
samz dzeltmek iin kullandmz alet olan tara saklama-
yz, vcudumuzu temizlemek iin kullan-dmz lifi saklamayz,
di framz, kremimizi ya da ojemizi saklamayz, asetonu sakla-
mayz ama pedi saklarz. nk kana-mamzdan utanrz. in ta-
rihsel boyutuna gittiimizde ise aman Allahm diyorsunuz. Doal
toplum srecinde ve sonraki aa-malarda da kadnn kanamasna
dair yle bir inan varm: Yukardan gelen bir gcn, dourgan-
ln kadn bedeninde birikmesi ve ardndan da darya retkenlik
olarak yansmas. Bugn hl Amerikann baz kylerinde ve ift-
liklerinde kadnlar kanamalar olduunda, topran yeniden ha-
yat bulaca inancyla kurumu ya da kurtlanm toprak zerinde
gezdirilirlermi. Kadnn kanamas bu kadar anlaml ve kutsalken
biz bugn kanamamzdan utanyoruz ve erkekler grmesin diye
pedimizi saklyoruz rnein slamiyet Kanamal kadna bir haf-
ta yaklalmaz, diyor. Ktyz, irkiniz, pisiz, kokuyoruz nk
kan var zerimizde. Bu gibi rnekleri oaltabiliriz. Peki, bunu
kim belirliyor? Bunu belirleyen egemen zihniyettir. Bizce kadn
1 Berktay, Fatmagl, (2012),Tarihin Cinsiyeti, Metis Yaynlar, stanbul
52
Krt Kadn Hareketi ve Feminizm
egemen erkein varoluuna gre tanmlanan bir varlk olmutur.
Kadnn kendini tanmlamasn esas alyoruz. Biz tarihte
neydik ve ne olduk, bugn nereye geldik? Ana tanra heykel-
cikleri topraktan karld zaman byk heyecan duyuyoruz
ve bunu ocuklara, genlere anlattmz zaman belki unu sy-
leyecekler: Bir zamanlar ana tanra olan, toplumsal kurallar
oluturmada, paylamda bu kadar adaletli ve nde olan kadna
ne oldu da bugn benim annem evden dar kamaz oldu? Ne
oldu? te btn meseleyi buraya getirmek ok nemli ktidar
olgusunu tartmak iin de tarihi nemsiyoruz
Kadnlar, Krt hareketine bal kadnlar calan severler ve
onu nderleri olarak grrler. Ama bu konuda feminist evreler-
den, Neden bir erkei nder olarak kabul edip, posterini tayor-
sunuz ya da 8 Martta neden calana zgrlk diyorsunuz?
diye ciddi eletiriler gelir. Bu tartmalar kendi iimizde derin-
likli olarak ele alp, sonlandrmak gerekiyor diye dnyoruz.
Feministlerin hassasiyetleri olabilir ama bizim de hassasiyetleri-
miz var bu yzden birbirimizi tanmak, birbirimizin ideolojileri-
ni, teorik kavramlarn birlikte tartabilmek ok nemli.
calan Krt halknn byk bir ksmnn halk nderidir.
80li yllarda ulusal mcadelede nderliini yapm ve bu noktaya
kadar getirmi biridir. Eer calan sadece ulusal mcadeleyi y-
rterek siyaset yapan bir lider olsayd ve onun posterleri tanyor
olsayd yaplan eletirileri anlayabilirdik. Ama calann belki de
birok evrenin bilmedii bir zellii var: Krt Kadn Hareketi
ierisinde kadn kurtulu ideolojisini ilk ortaya atan, gerillada ka-
dn partilemesinin ilk talimatn veren (talimat diyeceim n-
k ok ciddi bir direni de zaman zaman yaanm) ve kadnla-
rn kendi iinde zgn ve zerk yaplanmasn isteyen, 8 Martta
da bunu dile getiren bir liderdir. Krt kadnlarnn calana olan
ballklar bundan kaynaklanyor, ulusal nder olmakla birlik-
te kadn kurtulu ideolojisini desteklemesi. Bunun beraberinde
sadece kadn zerine yazm olduu drt kitabn ben biliyorum
ve her savunmasnda kadn sorunu zerine de deinir. Bana
gre tarihin ilk smrlen snf kadndr, snflamayla smr
dzeni balamamtr, kadnn smrl tarihi vardr, diyor. 8
Martta Marxn posterini tamak elbette gariptir, arabiliriz
ama calana ballk, calan ideolojik nder olarak kabul et-
mek Krt kadn iin az nce sylediklerimi ifade ediyor. calan
kadn sorunu ve kadnlarn zerk rgtlenmesi zerine younla-
m ve bu konuda yazm birisidir.
53
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Krt Kadn Hareketi ve Feminizm

Kadn aratrmalar yerine kadn bilimi zmlemesi ne oldu da btn toplumda etkili hale geldi? Bunu tar-
tmak istiyoruz. nk kadn bak as yok. Sosyal Bilimlerde
Jineoloji kavramn ortaya atmadan nce bir bilim dal olarak kadn
ne kadar kadn bak as var? Sosyal Bilimleri tartmak istiyo-
aratrmalarnn olup olmadn da aratrmaya altk. rnein,
ruz. Kadn aleyhine, kadn hiletiren, yok sayan ya da kadn
sve, Almanya, Trkiye ve dier yerlerdeki niversitelerde kad-
ikinci bir varlk olarak gren bir anlay hkim. Bu aka sylen-
nnstats, tarihi zerine aratrmalar yapan Kadn Aratrmalar
mese bile tm verilerde, yaklamlarda topluma empoze ediliyor.
Ana Bilim Dallar var fakat bugnk bilimincinsiyeti bak as-
Kar ktmz bu grlerin yerine ise nerilerimiz var.
n, erkek tekelindeki yapsn bizim ortadan kaldrabilmemiz iin
Jineoloji herhangi bir temel bilim dalnn alt birimi olarak deil,
ncelikle bir kadn bilimi oluturmamz gerekiyor. Bunun anlam
bal bana bir bilim dal olarak ele alnmaldr. niversitelerde
kadnlar dier btn bilim dallarndan ekilsin demek deildir.
Kadn Aratrmalar Krss kurulabilir ama bu bir bilim dal
Ama kendi tarihimizi aratrmak, toplumsallama srecindeki
deildir. ocuu, evreyi, toplumu vs. konu edinen bilim dallar
kendi kimliimizi ve smrgeletirme tarihimizi aa karmak
var ama sadece kadn konu edinen ayr bir bilim dal yok. te
ve zgrleme srelerimizi ele alabilmek iinkadn bilimini, jine-
biz bunun zerinde durmak istiyoruz. Mesela elinizdeki metnin
lojiyi ortaya karmamz gerekiyor. Kadnn varlk olarak ele alnd-
drdnc sayfasnda nerilerimiz var: Kadn Bilim Merkezleri,
bir bilim dal olmadn gryoruz. Jinekoloji var ama jinekoloji
Siyaset Akademileri, Estetik Enstitleri, Kadn Dili ve Edebiyat
kadnn dourganlndan kaynakl, biyolojik olarak yaad, be-
Faklteleri gibi jineolojiyi akademik dzeyde ele alan kurumlar
denindeki reme srelerindeki rahatszlklarnn ele alnd bir
almal. Jineoloji, bilimden deil ama u an var olan bilimin zih-
bilim dal. Bunu tartmamz gerekiyor. Ayrca jineolojinin kendi
niyetinden kopuu ve erkek egemen bak asn mahkm etme-
iimizde de hl tartma aamasnda olduunu belirtmeliyiz...
yi beraberinde getirecek bir almadr.
Jineolojiyi ele alrken ekonomiye de baktk. Ekonominin
Metinde etik ve estetik kavramlar var. Estetik deyince he-
ne olduunu, ne hale getirildiini ve nasl egemenlerin tekeline
men aklmza bakm, sslenme ya da sanatsal estetik gelir oysa
alndn da grdk. Kadn ekonominin neresindedir? Toplum
estetii bir yaam biimi, bir reti olarak ele alyoruz. Nasl ya-
iinde yaamak iin maddi ve manevi deerlerin retilmesi an-
amal, toplumsal dzen ierisinde kendimizi kadn olarak nasl
lamna gelen ekonomide kadnn olmadn grdk. Karar alan
konumlandrmal, nasl siyaset yapmalyz? Etii zaten tartmaya
kadn deil, ortaya karan kadn deil. Birka tane kapitalistin,
bile gerek yok ama biz etii Ahlakl toplumun yaratlmas, olarak
tekelcinin elindedir ekonomi. Diyoruz ki Yaam var eden, deer
tanmlyoruz. Etik ve estetik de jineolojinin aratraca birer dal
yaratan varlk kadn ama ekonomi ierisinde yok. Ekonomi za-
olabilir diye dnyoruz.
ten piyasaya dntrlm. Bu tartmay daha da ileri gtrp

emek deer teorisini tartmak istiyoruz. Emee kim fiyat biiyor?
Buna kim karar veriyor? Emek-deer lt nedir? Fabrikadaki DKHn yaamn her alanna dair sz var
iinin emeiyle retmeninkinin fiyat arasndaki fark kim be-
Bu yzden DKH olarak kendimizi ideolojik bir kadn hareketi
lirliyor? Ya da bir fabrikadaki iinin krk yllk emei ok nemli
olarak tanmlyoruz. Birincisi kadnn statsn ortaya koyuyo-
iken peki, annenin ocuun doumundaki, ona st vermesindeki
ruz, nedenleri konusunda veriler bulmaya alyoruz, kadnn ta-
emei? Bunun cretlendirmesi var m yok mu? Bu tartmalara da
rihi sreteki her boyutunu ele alyoruz. DKHn her bir femi-
girmek istiyoruz.
nist akma dair belirlemeleri var. Feminizmin bir btn olarak b-
Bunlarn yan sra Freudun yaklamna kar kyoruz.
yk deerler yarattna ve byk bir miras olduuna inanyoruz.
Vajina, fallus meselesini biroumuz biliriz zaten. Erkek tamam-
Asla feminizm kart, feminizm dman ya da feminizmi hie
lanm bir varlk, penisi var ama kz ocuunun penisi olmad-
sayan bir rgt deiliz. Dnem dnem DKH feminist midir,
iin cinsel organnn kesilmi olduunu zannediyor, bu onda
deil midir? gibi tartmalar yaanyor. DKH feministtir ama
bir komplekse dnyor. Freudun bu tanmlamas toplumsal
biz var olan noktadan baktmzda feminizmin yetersizliklerini
cinsiyet rollerinin belirlenmesinde ok etkili oluyor. Kadn nedir?
ortaya kardk, kadn sorununu ele alnrken sisteme dnk ele-
Zayftr, kiiliksizdir, yarmdr, baldr, tek bana var olamaz vs.
tirilerimiz olmas gerekiyor. Sistem iinde yaplan mcadelenin,
Mesela bunu kim kurumsallatrd? Freudun bu psikanalitik -
sistem ii zm nerilerinin belli noktalarda sistemi dzeltme-

54 55
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ye alsa da o sistemin tamamn deitirmesi mmkn deildir.
Yasalarn dzeltilmesi, mahkemelere sahip kmak, mahkeme-
lerde basn aklamalar yapmak, btn bunlar ok deerli, ok
anlaml eylemler ama Kadnlar nasl bir sistem istiyorlar, nasl bir
toplumda yaamak istiyorlar? sorusunu daha sistematik ve ideo-
lojik boyutta ele almalyz.
DKH ise sistemi deitirmeyi hedefliyor, yle bir toplum
istiyoruz, yle bir sistem istiyoruz, bu verili sistemi kabul etmi-
yoruz, diyor. rnein Krt kadnlar u anda zerklik istiyoruz
diyorlar. Kadn nclnde gerekleecek olan zerklikte top-
lumdaki bireyler, Krt halk kendi kararlarn kendi alabilecek.
Hatta Karadeniz iin de, Anadolu iin de bunu neriyoruz,
diyorlar. Yerel ynetimlerin zerk olmasn istiyoruz. Bu kadnn
nasl bir toplumda yaamak istediine dair gelitirdii bir perspek-
tiftir. DKHn yaamn her alanna dair bir perspektifi var, buna
da toplumsal szleme diyoruz. Aileye, dine, ocuklua, yalla,
ekonomiye bak as olan, btn bunlar ele alan bir toplumsal
szlememiz var. rnein Krt Kadn Hareketi, DKH yalla eyler de var. Her bir feminist akmn ortaya koyduu dorular,
nasl bakyor? sorusuna cevabmz u: Yallar bizim iin belirli
bir sre sonra bakma muhta varlklar deil, deneyimlerinden ve
tecrbelerinden yaralanabileceimiz, toplumun bir paras olan
varlklardr. Dolaysyla DKH bakm evlerini iddetle reddeder.
Yallarn belki kendilerine dnk enerjileri belli bir zamandan
sonra tkenebilir ama Yallardan toplum sorumludur, deriz. Bu
sadece kk bir rnek
Aileye dair bak as ise, ailenin devletin prototipi ve ciddi
bir problem olduu ynndedir. Aileyi tamamen yok edemiyo-
ruz ama ailenin kltlmesi, aile ierisinde zgr ve demokratik
birliktelikler olmas gerektiini savunuyoruz. Dolaysyla bunlar
iin kadnlarn nasl bir toplum istediklerine karar vermeleri ve
bu dorultuda kendi toplumsal szlemelerini ortaya karmalar
gerekiyor. Bunun ncln yapmak zorundayz diye dn-
yoruz.
Feminizmin ne eksii var ki jineolojiyi getiriyorsunuz? En
nemli soru budur herhalde. Feminizmin yaratt deerlere sayg
duyuyoruz, asla tartmyoruz ama eletiriyoruz, bu ok nemli.
Amargide veya baka kadn rgtlerinde Liberal Feminizmin ek-
sikliklerini eletiriyorsunuzdur deil mi? Ama genel olarak femi-
nizmin yle bir eksikliini gryoruz: sistem ii kalmak. kincisi
feminizmin ideolojik bir hareket deil, teorik bir hareket olduu-
nu da dnyoruz. nk yapsal bir sorun var, diye ele alyoruz.
deolojik ve teorik rgt ayrmnn ne demek olduu-
nu kendi tanmlamamzdan yola karak aklayaym: deolojik
56
Krt Kadn Hareketi ve Feminizm
rgt demek bir sorunun kendisini, nedenini ortaya koyarken
rgtlenme ve mcadele etme perspektifini de ortaya koymak-
tr. Teorik rgt ise udur: Kadnlar bu yzden eziliyorlar ve
kadnlarn kurtuluu bu sorunlarn ortadan kalkmasyla mm-
kn, diyendir.Dorudur ama kadn kurtulu ideolojisi ne diyor?
rgtlenmeli, mcadele etmeli, eylemler ortaya koymal. Kadn
kurtulu ideolojisi hangi eylemi ne zaman, nasl, kiminle gerek-
letireceine dair bir sistem oluturuyor. Krt Kadn Hareketi,
DKH bu adan bakyor, dolaysyla ideolojik bir harekettir. Biz
BDPnin ya da baka bir hareketin yan kuruluu deiliz, tama-
men zerk hareket ediyoruz ve dediim gibi sorunu temelinden
ele alp, gnmzn durumunu ortaya koyup, buna kar nasl
mcadele etmek, kimlerle mcadele etmek, hangi yntemleri ve
argmanlar kullanmak gerektii konusunda rgtsel bir duru
sergiliyoruz. O yzden kendimizi ideolojik bir hareket olarak g-
ryoruz.
Hayalimizdeki jineolojinin iinde feminizmin kazandrd
gerekler ve teoriler zaten jineoloji ierisinde, jineolojiyi glen-
direcektir diye dnyoruz. Dolaysyla bata akademisyenler
olmak zere eitli evrelerle bu tartmalar daha derinlikli hale
getirip, neler yaplabileceini de tartmay dnyoruz. Mays
aynda byk bir altay yapacaz. Belki bu altaya Gneyden
ve Avrupadan da katlmc arabiliriz ya da sadece Trkiyeli ka-
dn evreleri ve Krdistandaki kadnlarla da yaplabilir...
Esen: Jineolojiye gemeden nce (oray muhtemelen daha ok
tartacaz ama), Krt Kadn Hareketi ilk ortaya kt zaman
feminist hareket ile nasl ilikilendiini; ne tr sorunlar ya da ne
tr yoldalklar yaandn da biraz anlatabilir misin? Bunun
yan sra bugne baktmzda da neler yayoruz, ilikilerde bir
deiim var m?
Figen:Ak syleyelim, bugn nasl ki erkekler feminizmi kt
ve tehlikeli bir ey olarak alglyorsa biz de ok eskiden feminizme
uzak duruyorduk. Ben ahsen feminizmden ve feminist kadnlar-
dan ok korkardm nk bize yle retilmiti. Erkek dman-
lar, erkek gibi yaayanlar, kendini beenmi, modern kadnlar,
bize hep byle retildi. Nasl komnizm ve sosyalizm toplumda
ktlenirse, feminizm de yle ktlenirdi. Biz de daha yirmi yl
ncesine kadar kuyruklu Krt olarak tantlrdk. Gerekten de
buna ben on yl nce Karadenizde tank oldum. Karadenizli kyl
bir anne bana Kzm sakn kimseye syleme ama sizin erkekleri-
nizin kuyruu varm, o yzden alvar giyiyorlarm, dedi. Byle
dnd iin ben o anneye kzamadm.
57
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Krt kadnlarnn tek gndemi ulus olarak yaanlan bu ay-
rmclkt ve bunun iinmcadele ediliyordu. 90larla beraber ge-
lien kadn kurtulu ideolojisi ve kadn bak as noktasnda cid-
di tartmalar yaadk. Bu tartmalar da az nce de belirtti-im
gibi calan ortaya atmtr. Kadn zgn yaplanmalar, kadn r-
gtlenmeleri de bunun zerinden geliti. Feminizmle ilgili olan
ksmda Feminist miyiz, deil miyiz? diyenceleri ok tarttk.
Sonuta feminizmin tarihte byk hakszlklara urad inancn
tadk. Aslnda biz de bu haksz uygulamalar yapanlar arasn-
daydk. rnein feminizmi sadece kadn sorunlaryla ilgilenenle-
rin bir araya geldii bir hareket olarak algladk. Ama aratrdka,
inceledike, tantka (tanmak ok nemli) daha iyi anlamaya
baladk. Feminizmi sadece kadnclk olarak bize rettikleri iin
feminizme kaygyla yaklayorduk.
Feminist hareket ve eitli kadn kurumlaryla ortaklama-
mz DKHn daha kurumsal bir nitelie kavumasyla gerekle-
ti diyebiliriz. Fakat bizim kadn sorununu Krt kadnlar olarak
bata anadilimize, kimliimize, kltrmze ynelik tm sald-
rlardan bamsz ele almadan kadn mcadelesini yrtmemiz
dnem dnem anlalamamay da beraberinde getirdi aslnda.
Sanrm bize nc Dalga feminist deniliyor. Mesela biz kendi-
mizi hi yle adlandrmadk ama okuyup, aratrdmzda siyah
kadnlarla ok yaknz. Kadn mcadelesinde yer alan siyah ka-
dnlardan biri Kendi iimizde siyah erkeklere kar cinsiyetilik
zerine mcadele veriyoruz, darda da beyaz erkee kar milli-
yetilik ve smr zerine bir mcadele veriyoruz, demiti. Krt
kadnlar da byle aslnda
Ben daha geen gn bir mahalleye gittim, yirmi be, otuz
kadn vard ve ou altm yalarndayd. amarhaneye gelen bakrda da balam. Erkek, eine Suriyeden Krt kadnn hiz-
yoksul kadnlard, oturdum ama ana dilimi kullanamyorum n-
k asimile olmuum, Krtlk bilinci bende sonradan geliti. Ben
gidiyorum, dedim, hazrlandm. Ne oluyor? dediler. Ne byk
utan, dedim. Ben Krt analarna toplumsal cinsiyet zerine ei-
tim vereceim ama Krtem bile yok, anlatabiliyor muyum? Ne
ayp, dedim, ben Krtm, onlar Krt ama ben kendi ana dilimde
eitim veremiyorum.
Nilgn:Kiminayb bu? Senin aybn deil ki.
Figen:Benim de aybm, sonuta on yldr oradaysam bir ekilde
kendimi gelitirmeliydim. nann beni tiki na be, tiki na be2
diyerek analar geri oturttu.Krte bilmiyorsun ama nemli deil,
de demiyorlar ha, renirsin, renirsin diyorlar. ok fenadr bi-
2 Tiki na be: Bir ey olmaz. (E.N.)
58
Krt Kadn Hareketi ve Feminizm
zim analar. Politiktirler, Bir dahaki sefere renir gelirsin, diyor-
lar.
Ne kadar zldm, ne kadar utandm bilemezsiniz. Benim l-
kemde, benim topraklarmda, benim corafyamda ben kendi ana
dilimde annelerimle kadn sorununu konuamadm. O yzden
kadn sorununu dier sorunlardan ayramyoruz. nk sava
uaklarnn dnd bir ortamda biz kadn kurtulu ideolojisini
okuyoruz, toplumsal cinsiyeti tartyoruz. lm haberleri geli-
yor ama biz yine de AKP ynetimiyle birlikte kadn cinayetlerinin
%1400 arttna dair aklamalar yapyoruz. Siirtteki toplu teca-
vz mahkemesiyle, N.. davasyla urayoruz. Kadn olmaktan
kaynakl farkllklarmz da bir yana brakmadan, bizi toplumsal
klan dier yanlarmz ile birlikte kadn hareketi ierisinde yer al-
yoruz.
Feminizmi eletirmemize ramen deerlerini asla inkr et-
miyoruz. Ancak sistemi deitirmeye ynelik ve kadnlara daha
yaygn ulama amac olan bir rgtlenme mekanizmas kurulma-
d iin ve biz de bunun ok gerekli olduunu dndmz
iin eletiriyoruz. nk biz kadnlarn kaplarn alp, sadece
Erkekler bizi eziyor, dediimiz zaman bile bu onlarda byk
bir heyecan ve sorgulama yaratyor. Dolaysyla feminist hareke-
tin, feminist hareket iindeki evrelerin ncelikli olarak kadnlar
rgtleme noktasnda bir karar almalar gerektiine inanyoruz.
rnein biz Diyarbakrda hi durmuyoruz; karda, kta, kya-
mette ev ev geziyoruz, eitimler veriyoruz. imdi mesela yeni bir
dert balam, Suriyeden kadn getirtiliyor.
Nilgn:Seks iisi olarak m?
Figen: Hayr. rnakta, Mardinde ok youndu imdi Diyar-
meti olarak getireceim, yabanc da deil, Krt kadndr, diyor.
Kadn da Tamam, diyor ve hizmeti bekliyor. Ama Suriyeden
Krt kadn ikinci e olarak geliyor. kinci ein dili farkl, daha ok
Soranice ya da Goranice konuurlar, kltr, yaam biimi farkl.
Birinci e ikinciye Benim emeimin zerine geliyorsun, sen ne-
reden geldin? diyor nk o gece erkek baka bir odada bir baka
kadnla birlikte olmaya gidiyor. rnein unu da tespit ettik: Bu
evlilikleri devlet besliyor.Birinci e kar kmad ve ikyet et-
medii srece Suriyeden gelen kadnlar snr d edilmiyorlar ve
birinci e reddetmedii srece oturma izni de alabiliyorlar. Ama
ilk e Ben bu kadn istemiyorum, kocam zorla getirdi, derse o
zaman devlet onu Suriyeye geri gnderiyor. Ama bu arada Suriyeli
kadn da ocuk yapm oluyor, onlar brakamyorlar; bir yandan
da kendi topraklarn, kendi anne babalarn zlyorlar, hem fi-
59
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Krt Kadn Hareketi ve Feminizm

ziki hem duygusaliddet gryorlar fakat btn bunlara ramen beklenmemesi gereken bir hareket olduunu dnyorlard.
artk isteseler de Suriyeye dnemiyorlar. lk e de memnun deil, Yanl hatrlyorsam geen hafta olan arkadalar da beni dzelt-
ikinci e de, burada tek memnun olan erkek ve devlettir. sinler ltfen. Feminizmin sadece kadn sorunlarn gndemle-
Peki, Krt Kadn Hareketi bu noktada ne yapyor? Hemen tiren, dier sorunlar gndemine almayan bir hareket olmas ge-
bir aratrma balattk. Arlkl olarak rnaktaki kurumlarmz- rektiini sylediler, nk bu sorunlar gndeme getiren baka
la grtk, bakn ok ciddi bir problem var dedik ve hemen bir yaplar ve baka hareketler zaten mevcut. Dolaysyla feminizmin
alma yaptk. rnakta alma kapsamnda yz krk be aile sadece kadnlar ilgilendiren meseleleri gndemletiren ve kk
ile grld. Tespit edilen rakam bu, toplam daha da fazla gruplarla hareket eden, kk grup olarak da kalan, kitleselle-
Nedenleri nasllar zerine konuuldu. Sakn izin vermeyin di- mek gibi bir ama gtmeyen bir hareket olduunu ve byle de ol-
yoruz. Zaten annenin biri Silahmda iki mermi var, birini nce mas gerektiini sylyorlard. Sonu olarak feminizmden srekli
sana atarm, demi, tabii erkek merak etmi brn kime atar bir kitleselleme beklentisi hataldr demilerdi. Hatta bununla
diye, brn de o kadna deil, kendime atarm, demi. Erkek ilgili de onlara eletiriler getirilmiti. Tartma, biraz da bunun
yava yava nabz yokluyor. Bilinlendirme, rgtleme ve deif-re zerinden yrmt. Bugn Figenin de feminizme getirdii
etmek iin almalar yapyoruz. Suriyeye de gidip, gelenler olu- kitleselleememe eletirisi ya da Krt Kadn Hareketinin yapt
yor, konferanslarmz oluyor. te bu bir mekanizmadr, bir sis- gibi ev ev dolaarak kadn sorununu zmeye ynelik bir hareket
temdir. Grebiliyoruz, ortak kararlar alp, ortak mcadele ede- olmad eletirisi geen haftann Radikal Feminizm tartmas ile
biliyoruz. birbirine konuuyor. Bu eletiri sanki o tartmada cevabn bulu-
yor diye dnyorum.
Gne:Tarif ettiiniz feminizm tanmnzda, genel olarak epis-
Feminizm yerine jineoloji
temolojik yani feminizmin teorisine ynelik, bir eletiride bu-
Feminizmin de rgtlenme, mcadele ve eylem bakmndan top- lundunuz. Fakat ben sizi dinlerken ynelttiiniz eletirinin fe-
luma yaylan, mahallelere inen ve daha fazla kadnla buluan bir minizmineylemliliine yani feminist hareketin pratiine ynelik
dzleme gelmesi ynnde beklentilerimiz var. Bu beklentiler bir eletiri olduunu dndm.Jineoloji ve feminizm birbiriyle
gereklemedii srece de teoride ne kadar anlarsak anlaalm, aksa da sonuta iki kart durum olarak ele aldnzda asln-
mahalleye gitmediimizde, kaplar almadmzda, kadnlarla da feminizmin kendisiyle bir elikiye dm oluyorsunuz diye
buluamadmzda o bilgiler, o inan, o heyecan sadece bizde ka- dnyorum. nk feminizme baktmz zaman, zaten sizin
lyor diye dnyorum. Onlarla paylamak zorundayz. nann de bahsettiiniz toplum projelerini ele alan birok feminist akm
ok heyecanlanyorlar. Zor bir i ilk eve gidiyorsunuz bir so- var. Bu anlamda feminizmi snrlamamak gerekiyor diye dn-
nu kmyor, be eve gidiyorsunuz bir sonu kmyor ama ina- yorum.
nn hedef koyduumuzda oluyor, Krt Kadn Hareketi de byle Ayrca bizim derdimiz bir egemenlik mcadelesi ise, ege-
rgtlendi. Gece gndz altk, gece gndz evlere gittik, top- menlik mcadelesinin kendisine ok nemli bir toplumsal eletiri
lantlar yaptk, eylemler yaptk. Geldiimiz noktada da o kadnlar sunduunu dndm iin, acaba jineolojiyi feminizmi episte-
artk bir kadn rgt olduunu grdler. Kadn eylemlilii var ve molojik olarak da aabilecek bamsz bir egemenlik mcadelesi
kendilerine sahip kacak bir kadn yaplanmalar var. Feminizme olarak grebilir miyiz? Eer yleyse, bu aslnda feminizmin kendi
eletirel bakmzn bir boyutu da bu Ama jineoloji hepsini egemenlik eletirisini de kran, yanl bir yola kanalize eden bir
kapsayan varolu sorununu ele almakla birlikte zgrleme soru- alternatif yol sunumu olmaz m? Akas ben teorik olarak sizin
nunu da tartan bir noktaya gelecektir diye dnyoruz. bu alternatif yol nerinize ok eletirel yaklayorum. Verdiiniz
Hazal: Bildiiniz gibi geen haftaki etkinliimizde Radikal mahalle rnekleri vs. dndmzde jineoloji ve feminizm
Feminizmi tartmtk, sunumlar Aye Dzkan ve Handan Ko ilikisine pratik dzlemde olarak ok farkl dzlemlerde tart-
yapmlard. Bu etkinliin ana tartmalarndan biri de uydu: labilir. Kald ki benim grdm kadaryla feministler Byle bir
Handan ve Aye tam da bugn Figenin getirdii eletiriye uygun toplumsallama nasl olur?u da tartyorlar.
olarak, onlarn anlad ekliyle Radikal Feminizmin ve feminiz- Figen:Sadece unu belirtmek istiyorum, nk yanl anlalma
min hibir zaman kitlesellemeyecek ve kitlesellemesinin de da olabilir. Jineoloji feminizme kar deildir. Feminizmin yeter-

60 61
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Krt Kadn Hareketi ve Feminizm

siz kald yerleri ele alarak, yaratt deerleri de sahiplenen bir Nkhet:Gerekten ok nemli bir sunutu seninki. Feministlerle,
jineoloji kavramndan bahsediyoruz. Feminizm dediimizde bu- Krt feministler yani Trkiyeli feministlerle Trk ya da Batllarla
gn birok feminist teoriden bahsediyoruz. Radikal Feminizm, Doulular arasnda
Sosyalist Feminizm, Ekolojik Feminizm var, belki de jineoloji b- Nilgn:Rezillik
tn bunlar da iine alan, tartma zeminini de yaratacak olan bir Nkhet:Ya nasl anlatacam, dil yani dil meselesi
bilim dal olabilir diyoruz. Nilgn:rtl kadn, ak kadn meselesi gibi
Nilgn: Ben eit eit feminizmler olduunu dnyo- Nkhet: Evet yani dil alyor bizi paavra haline getiriyor. Sizin
rum. Feminizmi her zaman muhalif olarak konumlandrmyo- deneyiminizle burann deneyimi
rum, gayet smrgeci feminizmler olduunu da dnyorum. Nilgn:Bu da olmaz ama bence anladk, devam et. (Glmeler)
Metin imdi elime geti, tabii ki bu konuda biraz okuyacam, bi- Figen: Nkhet hocam Krt Kadn Hareketi diyoruz ama iimiz-
raz dinleyeceim, ondan sonra daha ok dneceim. Ama sanki de o kadar ok Trkiyeli hatta Avrupal kadn arkadalar var ki
jineoloji, feminizme dair eletirisinde ok fazla eitliki feminiz- Nkhet: Krt Kadn Hareketinin milliyeti bir kadn hareketi
mi baz alm gibi grnd bana. Bu sylediklerim eletiri deil olduunu ben de dnmyorum. Milliyetilik ne demek? Krt
nk Krt kadnlarnn ne sylediini bilmiyorum. hareketi milliyeti bir hareket midir? Buralarda ok ciddi tart-
Bir de bilime yklenen bu manay dert edindim. nk ben malar var ve daha da olmas lazm. Bu yzden ben de Krt Kadn
bilimin bizatihi kendisinin, balangc, inas ve bugn geldii yer Hareketi demekte zorlandm. ok daha byk bir hareketin bir
de dahil olmak zere tamamen yanl olduunu dnyorum. paras olmakla olmamak arasndaki farklar gryoruz. Trkiye
Krt Kadn Hareketi ile ilgili bir de ekleme yapmak isti- feminist hareketi kk kalsn deniliyorsa kk kalnca fonksi-
yorum. Benim de iinde olduum ya da yan banda olduum yonu ne olacak bilemiyorum
stanbuldaki Krt Kadn gruplar vard, 90l yllarda Krte- Trkiyede feminist hareketin esas olarak yapt ey ele-
Trke dergiler kardlar ve buradaki 8 Martlarda, bazen ruju- tiridir, sokaa kt zaman Bu byle olmaz, diyor. Hlbuki
muzla Krte pankart ya da dvizler yazdk. Hareketi Gkkua Krt Kadn Hareketi olarak sizin yaptnz, ister buna topya
ya da DKHle balatmaktan ziyade biraz daha geriden bir ta- de, ister baka bir ey diyelim, daha btnlkl bir gelecek hayal
riheyle anlatmak lazm Jujin, Roza, Jin u Jiyan tane dergi etmeye almaktr. Tabii ki burada iktidar meselesi iin zn-
vard.Rozadndaki dierleri sk sk kapatlrd, toplatlrd, bir de ktidar meselesiyle birlikte dnyoruz, dedin ve ben bu
tanesi aralklarla iki sene yaymlanmt. Bu hatrlatmay yapmak cmleyi aman isteyeceim senden nk korkum u: Jineoloji
istedim. sonu olarak bir bilme biimi ve eer tm bilme biimleri ikti-
Kadnlara ulama meselesiyle ilgiliyse, bu kadnlarn kendi- darla alakalysa jineoloji de tabii ki iktidarla alakal. Kadnlara
lerine edindii grev ve misyonla ilgili bir eydir, feministler ola- nasl yaklamak gerekir? diye soran, kadnlar hakknda bilgi re-
rak bu bizim farkllmzdr diye dnyorum. ten bir kadn biliminin varl benim amdan sorunlu. Neden?
Sunumunda beni biraz u rahatsz etti: Krt Kadn Hareketi nk kadnl verili kabul ediyor. Hlbuki kadnlk toplumdan
nasl bir aile istiyor? Nasl bir hayat istiyor? sorularnn tek bir topluma, zamandan zamana deiiyor. Ayrca kadn diye ba-
cevab olabilir mi? Bana gre Krt Kadn Hareketi iinde de, lamak acaba ne kadar mmkn? Biz kime kadn diyoruz? Erkek
Trkiyeli feminizmin iinde de bak deil, baklar olmal. Ne olmadan kadn denebiliyor mu? Kadn aslnda erkek olmayan m?
demeli bilmiyorum bu kimlik ezilmeleri srdke bunlarla bo- Btn bu tartmalar bilindii iin fazla ileri gitmeyeceim ama
umaya devam edeceiz. Bunlar bitene kadar da belki yanl kav- jineolojinin iktidarlarla alakal olduunu, kadn bilgisini gnde-
ramlar kullanarak da olsa birbirimizi anlamaya alacaz. me getirirken, sanki dnyay o kadn bilgisini de ieren bir ekilde
Kadn tanralar ya da kralieler konusunda ise tanraya ya kurmay arzu eden bir yaklamm gibi anladm. Buradaki ka-
da kralieye biilmi rollerin aslnda bizim de arzu ettiimiz ikti- dnlarn byle bir tahayylleri yok. Yani artk hibirimiz toplumu
dar olup, olmad konusunda ciddi kukular tayorum. Ben de deitirebileceimizi dnmyoruz. Dolaysyla sistem ii dedi-
ana soylu toplumlarn yaam olmasndan holanrm ama bize iniz son derece doru ama sistem iinde bile kalsa feministler
aktarlan her trl bilgiye yaklatmz gibi buna da kukuyla eletirel bak hibir zaman yok etmiyorlar. Bu ok nemli bir
yaklayorum. ey te yandan feministlerin kendi dnceleri dnda baka

62 63
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
feminizmlerin var olabileceine inanmak istememelerini de an-
layamyorum. Gerekten bir beyaz feministlik var. Son zaman-
larda ben buna Beyolu feminizmi de diyorum. (Glmeler)
Nilgn:Arada Bakrkye de gidiyoruz.
Nkhet:Feministler eletirmeyi, dnmeyi unutup, sadece ey-
lemeye odaklandklar zaman ok ciddi problemler oluyor ama
bence dnme taraf Bu jineoloji size neden lazm? sorusu er-
evesinde belki size de sorulabilir.
Corinna:Ben kt bir rol stlenmek istiyorum. Anlayabildiim
kadaryla sylediklerine ok katlyorum. Jineolojiyi daha ok bir
dnemin pratiinin ismi olarak anlyorum akas. Peki, jineoloji
iinde lezbiyen ilikilere yer var m?
Figen:Jineoloji cinsel ynelimi de tartacak, jineoloji btn bu
tartmalarn alan olacak.
Corinna:Peki, pratikte nasl?
Figen: Bir bilim dal jineoloji ve bilim dalnn ierisinde bu da
tartlacak, kadn ve doa ilikisi de tartlacak. Kadn ve iktidar
da tartlacak.
Nilgn: Cinsel ynelim meselesi zaten Krt hareketinin de,
DKHn de gndeminde olduu iin, tarif edilen jineoloji bun-
lar da darda brakmayacak bence.
Corinna: Srdrlen tartmalar iinde lezbiyen ilikiler nere-
de ortaya kyor? Bunu ok merak ediyorum. Trkiyede yaa-
yan Alman bir feminist olarak benden beklenen bir klie olabilir,
bunu sormu oldum ama bu konuda hibir ey bilmiyorum ve
ok merak ediyorum. Burada grdm ortamda da bu soruyu
kt anlalmadan sorabilirim diye dndm.
Figen:Lezbiyenlie Krt Kadn Hareketinin bakn m merak
ediyorsun acaba? Yoksa bu jineolojinin neresinde olacak diye bir
sorun mu var?
Corinna:Lezbiyenlerin hayati tehlikesi var. Kendimizi ne olarak
tanmlarsak tanmlayalm, lezbiyenlerin yaama hakkn korumak
iin feminist hareketlerde lezbiyen grnrlne yer vermenin
ok nemli olduunu dnyorum. Feministler ok kk bir
aznlk olarak baladlar ve inanlmaz bulunan, acayip karlanan
ilk talepleri ortaya kardlar. Sol hareketteki erkeklerden ve ka-
dnlardan, her yerden tokat yediler. Peki, Krt Kadn Hareketinde
lezbiyen iliki nasl tartlyor? Hangi kadnlar bunu nasl ele al-
yorlar? Gerekten daha ok anekdot ve pratik duymak istiyorum.
Nilgn:Lezbiyen iliki yayorlar m? diye soruyorsun.
Corinna:Yayorlar m, ak m, kapal m, gizli mi? Durum izin
vermedii iin yaanmyor mu? Zaten dalarda iliki yasa oldu-
unu duyuyoruz. Bir de senin de ok doru sylediin gibi yuka-
64
Krt Kadn Hareketi ve Feminizm
rda sava uaklar uarken ne tartacam ki? Ne kadar olabilir
farkndaym ama sormu olmak istedim.
Figen:Anladm.
Teorik bilgi retiminde ayrtrc pratikler
Esen:Jineoloji metninde bahsedilen feminizm Liberal Feminizm,
nk yle cmleler var: Mevcut feminist hareketlerin libera-
lizmden kopup, sistem kart gler haline geldiklerini iddia etme-
leri kendilerini yanltmak olacaktr. Feminizmin ba sorunlarnda
birisi sylendii gibi radikalizm ise o zaman ncelikle liberal al-
kanlklarla, dnce ve duygu tarzlar ve yaamlar ile ilgisini ko-
parp, arasndaki kadn dman uygarl ve moderniteyi zm-
lemesi gerekir. Bu temelde anlaml zm yollarna yklenmesi
gerekir.
Bunun yan sra metindeki btn cmleler bir bilim olma id-
dias tayor ve cmleler dr, dir diye bitiyor. Bir bilim olma iddi-
as varsa nesnellik tayan dr, dirle biten cmlelerin referans
nedir? Gnein sylediiyle balantl olarak feminizmi tanmla-
ma ve eletirme biiminde teori ve pratik birbirine gemi durum-
da. Feminizmin teorisiyle pratiini kimi zaman farkl dzlemler-
de tartmamamz gerektiini daha nceki Feminizm Tartmalar
etkinliklerinde de konumutuk. rnein sosyalist hareketlerle
feminist hareketin ilikisini tarttmzda Kurtuluumuzun te-
meli snf m, cinsiyet mi? diye sorduumuzda ya da son etkinlik
olan forumda Milliyeti, etnisiteyi grmezden gelen bir feminizm
nasl olur?diye sorduumuzda, btn bunlar teorik ve pratik
dzlemde farkl iki ekilde tarttk aslnda. Metin feminizm ile
teori dzeyinde konutuunu iddia ediyor ama bence bu iddiann
kendisi feminizmin teorisini tamamyla yok sayyor.
Nkhet hocann syledii gibi Beyoluna skm bir fe-
minizm olabilir ama eletirilen feminizm, o feminizm mi?
Jineolojinin feminizmi neden ve nasl kapsayabileceine dair so-
mut hibir veri yok. Bence jineolojinin feminizmle yle ciddi bir
tezatl da var: Jineoloji kadn doasndan yani bir zden bahse-
diyor ve byle bir z, tam da ataerkil sistemin kadna dair rettii
bilginin zdr. Bu z ise tarihselletirerek anaerkil dneme da-
yandryor. u anda anaerkil dnemin yaandna dair bir kant
bulunmazken metinde Anaerkil dnemin yaandnn aksi id-
dia edilemez, diyor. Bilimsellik iddias tayan bir metnin, bu id-
dialarnn hangi almalara dayandn belirtmesi gerekmez mi?
Peki, kadn doas nedir? Nkhet hocann da dedii gibi Kadn
erkein kart mdr? Buna gre kadn doas da erkek doas-
65
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Krt Kadn Hareketi ve Feminizm

nn m kartdr?Bu sorularla balantl olarak anaerkil dnem var. Bence biraz da bilgisizlikten bu kadar net konuabiliyoruz,
dediimizde nasl bir tahayylmz var? u andaki ataerkil sis- yanl anlamayn ben kendi bilgisizliimi de iin iine katyorum.
temin kartndan m bahsediyoruz? Bu metinde bahsedilen ve rnein Feminizm kadn bilgisini ve bilimi sorgulad m? diye
kadn doas denilen zellikleri sahiplenen ve onlar yceletiren soruyorsunuz. O kadar ok epistemoloji tartmas var ki feminist
feminizmler de var ama ataerkil sistemin de kadn bu zelliklerle bilimde. Bunu tartabilmemiz iin ve alternatif bir bilgi ynte-
tanmladn syleyerek buna kar kan feminist yaklamlarn mi iin yola kyoruz dememiz iin mevcut olan btn kadnlk
daha fazla olduunu dnyorum ve bence de bu tr bir kadn durumlarn, zselcilik durumlarn, bilgi nasl retilir sorularn
doasnn kabul feminizme tamamen tezat bir dnce. tartan, en azndan yirmi senelik feminist teoriler iinde gelien
Bir dier nokta, konumanda Feminizm ideoloji deildir, epistemoloji tartmalarn bilmek lazm. Hibir zaman feminist
dedin. Fakat tam da yaptn ideoloji tanmna gre feminizm eylemlilii ve teoriyi homojen alglamadm, alglamaya alanlar
bir ideolojidir. Ben feminist hareketin sadece eletirdiini dn- da olmutur muhakkak ama feminist akmlarn ierisinde de ge-
myorum, sorunlara zm nerisi ve bunlarn nasl hayata ge- nelde bu homojenletiricilie kartlk son yirmi senedir btn
eceine dair de politikas olduunu dnyorum. rgtlenme dnyada yaygn ve bu bouna deil. Reel sosyalizm geleneini ya-
biimimizin kitlesel olmamas rgtl olmadmz anlamna am feministler de var, o lkelerden gelen feministler de var ya
gelmiyor. Sadece teorik dzeyde bilgi reten ve eletiri ynelten da sizin dediiniz gibi kinci Dalga Feminizmin homojenletiri-
bir dnme biimi deil feminizm, bunlarn hayata gemesi iin ciliine kar kan, kimlik politikalarn n plana karan Siyah
rgtlenen, bugne kadar da ok fazla deiim gerekletirmi Feminizm var.
ideolojik bir hareket. Bana gre, teorik bir tartmaya girebilmemiz iin birtakm
Feminist hareketin sistem ii zm ve nerilerinin olmas metinleri ok ciddi okuyup, tartmamz lazm ama Bu kadar
ise onu liberal yapmaz sistem ii nerilerin bir ksm devrimci ola- homojenletiricilik iddiamz varsa acaba bir iktidar derdimiz mi
bilir. Kadnlar ancak sistem d neriler kurtarr demek de doru var? gibi bir pheyle yaklayorum. Acaba burada bir iktidar a-
deil bence o zaman sosyalist devrim de kadnlar kurtarrd ama tmas m var? Neden feminizmin bir st yaps olarak karsna,
ne yazk ki kurtarmadn grdk. Sistem ii zm nerilerine her ne kadar karsna demesek de, ona alternatif bir toplum pro-
dorudan negatif bir anlam atfedilip, feminizmi liberalizmle e jesini tartyoruz? Feminizm zaten bu anlamda alm bir proje
grmek, eer devrim tahayyl yoksa -ki devrim tahayyl olan- deil ki! Zaten homojen deil, ok fazla eklektik ve farkl alan-
lar da var- sistem yanls olarak tanmlamak bence hakszlk. Oysa larda farkl zgrleme projelerini tartan bir proje. O nedenle
feminizm tam da sistem eletirisi yapan bir ideolojidir, ataerkil bence byle bir bilimsel iktidar mcadelesine girmektense eylem-
sistem diyor, patriarkal kapitalizm diyor. Dolaysyla bu metin ve lilii, pratii tartmak gerekiyor. Feminizmi bal bana episte-
konuman dhilinde sylyorum ilerleyen srete nasl deiir, molojik olarak sorgulamadan ve benzer bir zgrlk mcadelesi-
nasl dnr hep birlikte greceiz ama jineoloji bence feminiz- ni anlamlandrmaya almaktan ziyade bence kendi ierisindeki
me tezat bir dnce. Meru zemininin bilim olma iddias olan eylemlilikleri tartmak daha samimi. O zaman gerekten yle
jineolojinin, bizim btn bilgimizi ve feminizmi nasl kapsayabi- bakabiliriz: Neden Trkiyedeki birtakm kadn hareketleri daha
lecei gibi sorularm var. marjinal kalyor? Krt hareketi ierisindeki Krt Kadn Hareketi
Gne: Esenin sylediine birebir katlyorum. Feminizm b- neden daha fazla toplumsallayor? Bunu anlamak da ok g de-
yk bir egemenlik eletirisi, dolaysyla feminizmin egemenlik il. Sizin de bahsettiiniz gibi sadece eletiri zerinden feminizmi
eletirisinden gelen kendi iinde paralln homojenletirmeye kurmak Radikal Feminizmin bir tercihidir.
almak da bir egemenlik projesi aslnda. Biz eer bilimin ikti- Ayrca ben ideoloji tanmnn da bu kadar basit benimsen-
darn ve iktidarn bilimini tartyorsak ve her tr bilginin ie- mesini eletiriyorum nk ideoloji bal bana eletirilen bir
risinde birtakm egemen sylemlerin ve toplumsal atmalarn tanm. 1980den itibaren reel sosyalizm deneyimi zerinden ide-
yer aldn sylyorsak unu da sylemek gerekiyor: homojen- olojinin bu tr bir tanmna kar ok ciddi tarihsel bir mcadele
letirmeye alan her trl bilginin kendisi de aslnda oturmu var. Post-yapsalc teoriler veya toplumsal pratikler ideoloji tan-
birer iktidardr, iktidarn kendisidir. Dolaysyla aslnda femi- mn eletirmitir. Devrim acaba gerekten byle homojen bir ba-
nizmin eklemlendii ve kendi iinde yrtt birok tartma k asyla m olacak? Devrim ya da sistem tanmn da tartmak

66 67
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Krt Kadn Hareketi ve Feminizm

lazm Sistem d diye bir ey ne kadar mmkn? Sistem dnda belki de hayatn hep bu ayrlklarla devam edecei gereini de
da iktidar yeniden retiliyor, sistem dnda kald iddiasnda bu- aklda tutarak ama birbirine deerek ortak allan bir sr alan-
lunan hareketler de iktidar yeniden retiyor. da birlikte ilerleyeceimiz bir yol gryorum nmzde.
lke: Esenin sylediklerine ve nceden konuulan birok eye Eda:Ben konumay kafamda ikiye blerek dinledim. Bir tanesi,
katlyorum. Jineoloji metnini ok iyi okumadm, yle bir tara- Krt Kadn Hareketini gerekten anlayabilmek iin, ok yararl
dm. Krt Kadn Hareketi ne yapyor, ne diyor diye mmkn ol- oldu teekkr ederim sunum iin. kincisi de bir teori alma-
duunca dinlemeye, okumaya, anlamaya alyorum. Dolaysyla s ncl gibi; gelitirilecek, beraber konuularak tartlacak bir
btn konuulanlarn hakllk payn bir kenara koyarak yle bir konu. Hareketi anlamak ksmn da ok tatmin edici buldum,
eyi aklmzda tutup bu teorik tartmay yapmay nemsiyorum. ikinci ksmda yaplan eletirilerin de ok zengin olduunu d-
Krt Kadn Hareketi tabii ki farkl bir bilgi biriktiriyor, baka bir nyorum. Ben sert bir yerden bakmyorum. unu sormak isti-
yol izliyor, baka bir abas var. Bana bunu en ok dndren yorum aslnda. Siz bize gnderdiiniz o metni nerede ve neden
eylerden biri, yaptmz ara kurultaylardan birinde herkesin kullanyorsunuz? tartmanz merak ettim, sizin hareketinizi
nasl feminist olduuna dair kendi kiisel hayat hikyesini anla- mobilize eden sanki o metin deil de baka bir bilgi ve birikim var
trken, Krt Kadn Hareketinden arkadalarn baka deneyimler- gibi geldi bana. Ben aslnda bu kadar kadn mobilize edebilen
den gelerek feminist olmalarn ok net bir ekilde grmekti. Biz bilgi ve birikimi merak ettiimi sylemek istiyorum, onu payla-
Batdaki feministlerin kinci Dalga diye tarttmz, dnyada rsanz sevinirim.
1970 sonras, Trkiyede 1980 sonras ekillenen bir birikimi varsa Begm: Metinde geen, akademide bilimin kurumsallamasna
Krt kadnlarn da biriktirdii baka bir tarih var. Dolaysyla da ynelik eletirileri deerli buluyorum ama bunlar zaten feminist
kendilerini tabii ki bu tarihe gre kurgulayp teorik tartmay da sosyal bilimcilerin de akademiye ve bilime ynelttii eletiriler.
oradan yrteceklerdir. Akademik bilgi retme biimi tek deildir, baka trl bilgi ret-
rnein en sonSnaklar Kurultaynda snaklar nasl ad- me biimlerinin olabileceini hlihazrdaakademi iinde yaplan
landrmalyz zerine bir tartma vard ve bu tartmada Krt almalar da sylyor. neriler iinde kadn siyaset akademileri,
Kadn Hareketinin kendi pratii zerinden tekrar bir snak kur- kadn dili ve edebiyat blmleri de var ama bir yandan da kadn
gusu yaratmaya altn grdk. Bir parti rgt gibi tanmlaya- bilim merkezleri, estetik enstitleri gibi akademi dnda, top-
mayz Krt Kadn Hareketini ama sonuta aklkla da ortaya koy- lumla akademinin birleebildii bir bilgi retme biiminden bah-
duklar gibi Krt hareketiyle de balantl bir rgtlenmeleri var, sediliyor. Hem teori hem pratik yaplanmalar var. Benim jineolo-
burada bunu da bu aklkla ortaya koyuyorlar. Dolaysyla yine o jiyle ilgili kafamda netlemeyen ey u, belki buradan tartmak
teorik tartmay yaparken Demokratik zgr Krt Hareketinin gerek: Jineoloji u anda bir niversitede olmasn istediiniz bir
ya da Krt Kadn Hareketinin bu balantsn da dnmeden blm m yoksa toplumu dntrecek, topyann gerekleme-
tartamayz, yol alamayz. Bence bu teorik tartmay bu farkll sine zemin oluturacak ileriye dnk bir teori mi?
hep arka planda hatrlayarak yrtmek gerekiyor. Figen:Bence kadn tarihi ve kadn tanmlama noktasnda bura-
Ben de son derece zc noktalar olduunu, sadece bu me- da hl birbirimizle tartyorsak demek ki bugne kadar tartma
tinde deil, daha nce dinlediim baka teorik ereveli metin- zeminlerini ok fazla yakalayamamz. Bir sknt var. ki yz yl
lerde de bunun byle olduunu dnyorum. Ya da bilim olma akndr feminist mcadele var ama u yaklam kabul etmiyo-
iddiasn, iktidar olma balantsn ben de sorunlu buluyorum ruz: Biz asla feminizmi yok sayan ya da kmseyen bir yerden
ama teorik ereveyi konuurken Krt Kadn Hareketinin birik- bakamayz, o deerler zerinden geliyoruz zaten. Fakat Neden
tirdii ve bence (son yedi, sekiz aydr artk Diyarbakrda yaama- kadn hareketleri, kadn mcadeleleri belli bir noktada tkanp
ya balam bir kadn olarak) hi hakkaniyetle anlayamadmz kalyor? diye soruyoruz. Bunu zmlerken unu ele almak is-
ve bilmediimiz onlarca noktas olduunu da hesaba katarak yol tiyoruz: Tanmlamalarda bir problem var. Mesela biz bugn hl
almak durumundayz diye dnyorum. ok ciddi ayrlklarmz kadn var mdr, yok mudur, kadnn doas var mdr, yok mudur
olacaktr, bunu bugnk tartmadan da grebiliriz, teorik tart- tartmasn kadnlar olarak yapyoruz. Birincisi bu. Yani toplum-
madan da grebiliriz, bu ok doal nk baka birikimlerden, sal doay kabul ediyoruz, toplumun bir doas vardr, hayvann
baka yerlerden ilerliyoruz. Bu ayrlklarn da olabileceini ya da bir doas vardr

68 69
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Krt Kadn Hareketi ve Feminizm

Gne:Kabul etmiyoruz, illa ki yle bir ey yok. biliyorsunuz, byle de olabileceini dnebiliyorsunuz aslnda
Figen:Doa yaamn bir btnleyicisi, ikisini bir btnlk ieri- nk o dnem henz artk mal yok. Dndm zaman mesela
sinde ele alyoruz. Toplumsallamay kabul ediyor muyuz? Bugn eer topladmz yiyecekler her birimize yetiyorsa, ben Hazalla
yaadmz toplumsallama bir gereklik deil mi? Yaamn bir ne iin kavga edeyim? Ya da ordu yoksa, dincilik yoksa, bilimcilik
gerekliidir, bunun bir doal sreci vardr ya da bunun bir mda- yoksa ben Hazalla neden kavga edeyim?
hale sreci vardr. Dolaysyla bu kavramlarn yine tartlmas ge- Eda:Ama siz u ann gzyle bakyorsunuz.
rekiyor. Benim bildiim kadaryla tek bir feminizm yok, yle deil Figen:Hayr, o gnn gzyle bakyorum aslnda. yle hayal edi-
mi? Eletirilerimiz de tek bir feminizme kar deil zaten. Ama yorum ama sonu itibariyle fazla rnn ve krnberaberindege-
feminist akmlarn bugne kadar neden hayal ettiklerini gerek- tirdii bir durum var. Cinselliin de insanlk tarihinde ok ciddi
letirmekte baarl olamadklarna dair yaptmz tespitlerin de bir problem olduunu dnyoruz. Kadn bedeninin, kadna y-
temelinde bu yatyor ite. nelik bak asnn da problemlerden biri olduunu dnyo-
Feminizm ne istediini biliyor ama bunun toplumsal boyutu ruz. Biz kadnn elinden alnan bir doas olduuna inanyoruz.
ve mekanizmas konusunda ok dank ya da eksik kalyor. Biz Diyorlar ya Tanr Enki, Tanra nannadan 104 Mesini3, icadn
feminizme eletirel baktmzda onu hiletirmi olmuyoruz. alm, kurumlar, kurallar, etik anlaylarn almtr oradan.
Ama feminizmin bir sistemleme problemi olduunu dn- Kadnlar olarak alnan bir sr deerimiz var. Bunun anlam biz
yoruz. erkeklerden ok daha stnz demek deil ama bizim doayla,
Yaamn her alanna, siyasete, ekonomiye, sanata, kltre toprakla olan bamz belki de doal iblm gerei stlendi-
kadn bak asyla mdahil olmak, hatta bunun ncln imiz o ilerden kaynakl olarak daha gl ve bu badan dolay
yapmak istiyoruz. Bugn Krt hareketinde zerklik tartmasnda gerekten bizim duygusal zekmz daha baskndr. Ben duygusal-
bunun kadn nclnde gitmesi gerektiini savunuyoruz n- ln olumsuz olarak ele alnmasna da karym; duygusal zeky
k kadn bak asnn olmad yerde iktidar konuuyor diyoruz. sistemin tanmlad gibi saflk, alamak falan olarak ele alm-
Belki bizim iktidara bak amz da tartlabilir ama aslnda bu yoruz. Ama analitik zek erkekte gelimitir diyoruz nk ana-
bizim iin ok tartmasz bir eydir: ktidar gtr, tekeldir, ege- litik zekda dz bir doru vardr. Detayn grmez, hedefe gider.
menliktir. Bugn erkein elindeki siyaset de yle deil midir? Krt Kadn
Doal toplum var mdr, neolitik dnem var myd/yok Hareketi olarak yaamn her alanna dair syleyecek szmz var
muydu? gibi tartmalarn bilimsel dzlemde tartlmas ge- bizim. Sadece kadn sorununa ilikin deil, siyasetteki ya da ei-
rektiine de inanyorum. Bu kadar ok kaz aratrma yapld, bu timdeki ya da kltrdeki ya da basndaki Mesela bugn JINHA
kadar ok tez hazrland ama yaplan her arkeolojik kaz yeni bir diye bir kadn haber ajans kuruldu, kurulmak zorundayd nk
eyler getirecektir. Ama kadnlar cephesinden Anaerkil dnem bugnk basn anlay, bugnk medya anlay tamamen eril-
var myd, yok muydu? tartmalarn ok anlayamyorum nk dir.
doal toplum srecine ilikin elde ok fazla bilgi var. rnein bize Jineoloji kavramn iktidar olma, bir hegemonyann kendi te-
yarm saat uzaklkta ayn var, Erganide. Maaralar var, kazlar keline alma abas ya da homojenletirme olarak ele aldmzda
yaplm, talar oyulmu, anak mlek yaplm, kadn figrleri o zaman sorunun zmn de aslnda biraz mulklatryoruz
var, elimize bir sr belge geiyor bu kazlardan. Anaerkil kavra- gibi geliyor. Jineolojinin amac bilimi tekeline almak deil, var
mn ok da sevmiyoruz, fazla da kullanmayz, bu metinde de bir
kere geiyor, biz ona anaerkil demekten ziyade Doal iblm- 3 Smer mitolojisinde nceleri Ninhursak, sonralar Inanna ve ardndan etkiledii
nn yaand toplum, diyoruz. Bizim dediimiz u: Kadnn o Akad mitolojisinde ise tar adyla bilinen tanradr. M 2500l yllara ait olduu
srete dzenleyici olduuna, bunu da adaletli bir ekilde yerine tahmin edilen bu mitolojik hikyede, Me diye tarif edilen, sanat, zanaat ve dier
yetenekleri de kapsayan bir kutsal hediyedir. Tanr Enki, bunlar Tanra Inan-
getirdiine inanyoruz nk o dnem sava yok, talan yok, teca- nadan alarak kontrol altnda tutmak istemektedir. Kadnn toplum kurucu
vz yok, kavga yok, kr yok. deerlerini almak isteyen (zaman zaman da alm olan) Tanr figr erkek ikti-
Gne:Bu da acaba tarihe topik bir bak m? nk bunlarn dar temsil etmektedir, diye yorumlanr. Ayrntl bilgi iin:http://www.ozgurgun
dem.com/index.php?haberID=10195&haberBaslik=Kurnaz%20Tanr%2Enki%2
hibirini tam bilmiyoruz 0ve%20yaral%20Tanra%20nanna&action=haber_detay&module=nuce
Figen:Aratrmalar bize bunu sylyor ama byle de umut ede-

70 71
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
olan bilimi eletirmek zaten. Metinde ben ok daha detayl ak-
landn dnyorum, bilginin tanm ve bilginin nasl teke-
le alnd hususunda olduka geni kapsaml aklamalar var.
Bilimi erkekten geri almak, zne indirgemek iin urayoruz.
Bilimin tanm feminen olmaldr diyoruz, ekolojik olmaldr di-
yoruz, demokratik olmaldr diyoruz. Bilimi reddetmek bana ok
garip geliyor. Bilim iktidarla balantl oluyor, rgtllk iktidarla
balantl oluyor, hep byle bir hegemonya kaygs var ama kar-
mzda da muazzam bir dman var. Siz erkek egemen zihniyet
deyin, ben AKP diyeyim, biri devlet desin, biri kapitalistler desin
ama muazzam, byk bir dman var ve her yerimize saldryor.
Kadn olarak benim kimliime, bedenime saldryor, Krt olarak
kimliime saldryor, emeki olarak emeime saldryor, doama
saldryor, toprama saldryor, dolaysyla bizim bir araya gel-
memiz gerekiyor. Bu da tek bir dnce zerinden deil btn
dncelerin bir araya gelip tartabilecei jineoloji zerinden
olabilir.
Feminist hareketin sisteme ynelik eletirilerini ve verdii
mcadelenin sistem iinde radikal olduu inancn tayoruz ama
bunun ok geni olmadn ve bu mcadelenin bir btn olarak
alternatif, yeni bir sistemi nasl yaratabiliriz zerinde younla-
madn dnyoruz. Nasl bir toplum istediimizin zerinden
gitmek ok nemli nk yaamn srdrlebilir olmasnda be-
nim bir kadn olarak bak amn her alanda nemli olduunu
dnyorum. topya denebilir belki ama biz topyamz inann
Diyarbakrda gerekletirmeye baladk bile. Birok kesim mahal-
lelerde bir araya geliyor, kendi nerilerini sunuyor, kararlar alyorlar.
Cinsel ynelim konusunda bak asnda ciddi skntlar-
mz var, toplum olarak ok kapal bir toplumuz. Bu konuya kendi
iimizde bile younlama dzeyimiz ok zayf nk hep uzak
tutmuuz, tpk eskiden feminizmi tuttuumuz gibi. Eskiden fe-
minizme olduu gibi ayn ekilde cinsel ynelime kar da n-
yarglarmz var. Sonu olarak unu sylemek istiyorum, cinsel
ynelimleri biz dnce zgrl, kendini ifade etme zgrl-
temelinde ele almak istiyoruz. Birey nasl yaamak istediine
kendisi karar vermelidir ve onun nasl yaamak istediine kimse
karamaz. Bir bakasnn yaam hakkn ya da bir bakasnn ya-
am biimini engellemeden, rencide etmeden bu yaanmaldr.
Cinsel ynelimlerin ahlaki boyutunun toplumda olumsuz olarak
ilenmesinin nne gemek gerekiyor. rnein Krt toplumunda
genelde sapknlk olarak ele alnr ecinsellik ama Krt hareke-
tinde de birlikte mcadele eden, destek veren, g veren, birlik-
te yryen birok insann bir noktadan sonra gey ya da lezbiyen
72
Krt Kadn Hareketi ve Feminizm
olduunu reniyoruz. rnein Rotinday bileniniz var m bil-
miyorum,bir sanatdr Rotinda, Roj TVde ok kard. Mesela o
cinsel ynelimini ak ak syler. Hl Krt hareketi iersindedir.
Hatta ona Senin bu mcadeleye katl biimin ok nemli, ka-
tl kimliin ok nemli, gerisi seni ilgilendiren bir durum, biz
seni byle kabul ediyoruz, demiler. Dolaysyla cinsel ynelim
konusunda toplumun kapal olmasndan kaynaklanan, bize de
yansyan tedirgin, temkinli yaklamlarmz var ama onlara y-
nelik saldrlara iddetle kar kyoruz. Bunu her seferinde BDP
siyaseti zerinden de dile getiriyoruz. Mecliste LGBTlere ynelik
saldrlara ve cinayetlere, karakolda ikencelere, hortumla dvl-
melere kar sz syleyen BDPdir.
8 Martlarn birinde LGBT arkadalar geldiler, Biz sizinle
yrmek istiyoruz, dediler. Birka yl nceydi. Ama siz erkek-
siniz, dedik, Biz erkek deiliz, dediler. Yok ama tipiniz erkek,
dedik espriyle kark. (Glmeler) Ama biz erkeklii reddettik,
erkek deiliz, biz onlara karyz, dediler. Ya kafa yoruyorsun, ne
yapacaksn? 8 Marta erkeklerin katlmasn istemiyoruz, Sadece
kadnlar olacak, diyoruz, bu arkadalarn tipi erkek, nerede y-
ryecekler? Gittik, Ne olur siz de bize anlay gsterin, imdi sizi
nereye koyacaz? (Glmeler) Bari kenardan yryn. Biz de
yurt severiz, sizinle mcadele ediyoruz, size inanyoruz, siz niye
byle yapyorsunuz? dediler. ok ciddi, deerli tartmalar yaa-
dk.
Katlmc (a):Trans erkekler mi sz konusu ben anlamadm?
Katlmc (b):Trans kadnlar herhalde.
Figen:Biz Krt toplumuna gre normal erkekleri bile yrtm-
yoruz. Sonra bir baktk, arkamzdan pankartla geliyorlar, kimse
de bir ey demedi mesela, analar da bir ey demedi.
Corinna: Bu analar var ya ben artk her eyi bekliyorum onlar-
dan. (Glmeler) Ciddi sylyorum. Analar diyoruz ya ok il-
gin, ok tatl. Birisi bir gn kp, ben de holanyorum artk
kadnlardan diyecek, bir gn bunu da yaayacaz herhalde deil
mi? (Kahkahalar)
Ama ok deerli bir srele kar karyayz diye dn-yo-
rum. Hayal kuruyorum en azndan. Gerekten ben kiisel olarak
harekette benden daha byk kadnlarn,ok nemli ve en ikna
edici unsur olduunu dnyorum. O yzden o po-tansiyeli
hem anlayamyorum, hem de dediim gibi ne kacak belli deil.
(Kahkahalar) Eer gerekten bir gn birbirlerinden holanmaya
balarlarsa, o zaman bizden farkl bir ekilde ortaya koyacaklar.
Figen: ok kk bir rnek verebilir miyim? 2000 ylnda
stanbulda bir kadn mitingine geldik. Sahneye kadn kyafetle-
73
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
riyle (kusura bakmayn, baz kavramlar ok hassasiyetle semeye
alyorum) bir kii kt. Tabii herkes alklad, analar da alklad.
Analarn eller havada, zafer iareti yapyorlar tabii.Sahnedekinin
sesi kaln kmaya balaynca, anann eli yava yava inmeye ba-
lad, ses bir erkek sesi nk. (Glmeler) Elleri yava yava indi,
indi, ses ok kaln bir erkek sesi. Ama sonra o erkek sesi Dadaki
gerillalara da selam gnderiyoruz, deyince anann eller birden
havaya kalkt, ciddi sylyorum. (Glmeler) Ve inanlmaz al-
kladlar. Bu kiinin onun bildii kadn olmadn, bildii erke-
in kadna dnm olduunu (basit bir tanmlama yapyorum)
fark etti. Sonra da zafer iaretini ykseltti havaya. Analar ite by-
leler
Bu metin bir tartma metni, zerinde hep beraber tart-
lp son hali verildi. Hl tartlabilir, hl da tartyoruz zaten.
Glendirmeye, zenginletirmeye alyoruz. Ama bu metinde
tm kadn hareketlerinin, kadn evrelerinin sznn olmas,
eletirilerinin olmas da ok nemli zaten nk aylarca tarttk,
aylarca aratrmaya altk. Her alandan neriler geldi, tartma-
lar geldi. Benim de metne kendi amdan eletirilerim oldu. Tek
merkezli bir metin deil. Mays aynda yapacamz altayda ok
daha hazrlkl tartacaz, sizler de davetimizi kabul edip gelir-
seniz ok seviniriz.
Katlmc (c): Roza, Jujin gibi dergilerden bahsedilmedii sy-
lenmiti.
Figen: Roza ve Jujin dergilerindeki arkadalar ben de tanyor-
dum, o dnemde Silivride grev yapyordum. Emekleri, abalar
gerekten de saygyla karlanyordu. Belki daha rgtsel boyuta
getirip, mekanizmalarn oluturabilselerdi glenebilirlerdi diye
dnyoruz ama o dnemdeki konjonktr gerei hem siyasal
basklar hem de ekonomik skntlardan devam edemediler. Fakat
jineolojinin hedefi bu zaten, btn bu tartmalar da iine alp,
deerlendirmek.
Hep sistemin basklarndan sz ediyoruz ama daha da nem-
li bir sorunumuz var. Biz bunun yerine ne koyacaz? Bunun ze-
rine kafa yoruyoruz. Rahatszz bu politikalardan, yaasn dev-
rim! mi diyeceiz sadece? O yzden yllardr kafa yoruyoruz.
Konfedaralizm mi olsun? Bamszlk m olsun? zerklik mi ol-
sun? Ulusal birlii tartyoruz. O kadar ok kafa yorduumuz ve
mcadele ettiimiz ey var ki. Ama birini dierinden daha stn
tutmuyoruz nk yaam bir btn olarak ele alyoruz. Yaam
sadece bir kesimin ezilmilii zerinden mcadele verilerek gi-
den bir sre deil ama btn ezilmiliklerin kkeninde cinsi-
yetiliin yer aldn biliyoruz, bu yzden de kadn bak asn
74
Krt Kadn Hareketi ve Feminizm
bilimin merkezine oturtmak zorundayz ama bu bilim egemenle-
rin tekelindeki bilim deil. Bu bilim gerekten toplumun lehine
ileyen ve iletilen bir bilim olmal.
Bir atma alan olarakkadn doas
Hazal:u ana kadar temelde iki mesele var tarttmz. Birinci-
si daha uzun sre de tartacamz kadn doas meselesi. Bu
odada ka tane feminizm varsa onlarla, bu kadn doas arasnda
ciddi bir mesafe var. Feminizmin kadn doasn benimsemesi
kolay gibi grnmyor. kincisi de rgtlenme biimi. Jineolojinin
var sayd ve feminizme eletiri de getirdii rgtlenme biimiyle
ilgili bir mesele var ama en nemlisi, jineoloji daha yeni tartma-
ya alm bir ey olduu iin, bunu birlikte tartabilmek adna
ortak zeminler yakalamamz gerektii ortaya kt.
Sevi: Her ne kadar bizim dncemiz deseniz de bu tartma-
nn olmas ve dilinizin yapcl bunu tartmaya ne kadar niyet-
li olduunuzu gsteriyor, bu anlamda burada olduum iin ok
mutluyum ve ok teekkr ederim. Byle bir dile sahip olmann
gerekten yaanmlklarn, deneyimlerin sonunda gelen bir ey
olduu ok ak.Onun iin bunu tartmaya devam etmeyi arzu-
larm, eminim bu odadaki birok insan da bunu isteyecektir.
Benim biraz kafama taklan ey az nceki bu normal
erkekten gelen normallik meselesi. Bilimin normalletirmesi
zerinden bu normaller belki de dilimize ok fazla pelesenk
oluyor. O normalleri sorgulamamz engelleyenin de bilimin ta
kendisi olduunu dnyorum nk bilim normlar yaratarak
ve onlar doallatrarak tekeller yaratan ya da iktidar bu ekilde
kuran bir ideolojidir. Bilim zemine, mekna, farkl iktidar ilikile-
rine gre deien bir ey iken politika retme zemininde bilimin
tek ve mutlak gereklik olarak alnmasn sakncal buluyorum.
Kald ki bahsettiiniz Ana Tanra dnemiyle ilgili olarak da,
aynnde imdiye kadar kan Neolitik Dnemde Ana Tanra
vardr, diyen buluntularn, aslnda ne kadar ataerkil bir dnem-
den geldii u ekilde ispatland: ok fazla kil heykelcikler bu-
lunmu, hepsi de Ana Tanra figrleri fakat geen sene bulunan
byk erkek bstlerinin gznde paha biilmez talar bulmular.
Buradan da u sonucu karmlar: Biz hep Ana Tanra dnemi
diyorduk ama demek ki bu Ana Tanra heykelleri ikincil nem-
de nk hibir Ana Tanra klt o bulduumuz erkekler kadar
ihtiaml deildi. Dolaysyla bilimi srekli deiebilen ve zaman
deitike de farkl gereklik rejimleri yaratabilecek bir pratik ola-
rak grmenin jineoloji tartmalarnda da nmz ac bir etki-
75
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Krt Kadn Hareketi ve Feminizm

si olabileceine inanyorum. riz gibi...

Bir ey daha var. Duygusal zek meselesi, tukaka falan deil Bilimle ya da kadnn doasyla ilgili eletirileri deerli
ama yine de modern bilimin de getirdii bir sistem olarak hayat buluyorum. Feminizmin ana derdi deneyim zerinden rgtlen-
ve dnyay ikiliklere ayrarak, yin/yanglar oluturarak, siyah/be- mek, bilgi biriktirmek ve mcadele etmekse bunun zerinden
yazlar oluturarak, eril/diiller oluturarak da aslnda normal olan Krdistanda yaanan koullar iinde orada bir bilgi retiyor ol-
ya da normal olmayan erkek veya kadn kategorilerini hayatmza mann, tahayyl etme biimleri kurmann ben de ok kymetli ol-
katyor ve bizi kategorilerin iinde hapsedip, ya o ya da bu olmaya duunu dnyorum, tabii ki de birbirimizi eletirme ve birbiri-
zorluyor ve aradaki o geileri grmemizi engelleyebiliyor. Bunun mizle tartma yollarn ak tutarak. Ben isimlere ok taklmam,
iin de belki ecinsellie dair politika retmek zorlayor. feminizm olur, jineoloji olur, kim nasl tanmlamak istiyorsa yle
Figen:Dualizm tanmlar, ufkum ak yani. Ama feminizme biz de dhil olmak
Sevi:Evet. zere hepimiz Bat kaynakl bakyoruz, aslnda feminizmin ide-
Berfu: Ben de ok teekkr ederim sunumunuz iin. Jineolojide olojik olarak nerdii, ngrd eylerin Bat olmayan yerlerde
benim de katlmadm baya nokta var ama ben de lkenin bah- nasl rgtlendiini, yaam pratiine nasl getiini, o geilerin
settii pratik farkllok hissediyorum. Sava ortamnda ve bir nasl olduunu ok bilmiyoruz. O yzden Bat kaynakl feminizm
ulus olaraktaarruz altnda olmann bizim yaam pratiklerimize u dnldnde jineoloji kavramsallatrmas ile sizin kurduu-
anda ikin olmayan birtakm faktrleri var ve bunlar ok nemli nuz teorik zemin bana da ok mantkl geliyor. Bunu feminizmin
farkllklar yaratyor. Jineoloji buradaki baz kadnlarn feminizm- sorunu olarak deil, feminizm pratii olarak gryorum ve biz bu
lerine ya da benim feminizmime uymuyor olabilir ama kadnlar pratii Batdan bildik, Bat kaynakl ou toplumsal eletiri gibi.
rgtleme biiminizi ve abanz gerekten ok takdir ediyorum. O yzden isimler artk bu noktadan sonra fark etmez nk ba-
Jineolojideki doaya olan vurgunuzdan ok zc bir sylemini- ka bir yerde bunun nasl kavramsallatrldn bilmiyoruz.
zin olduu sonucu ortaya kyor ve oumuz da burada kadnn Eda:Bence jineoloji iinde tarttklarnz zaten feminizm iinde
bir z olduu meselesine katlmyoruz ama benim sizin kadn olan tartmalar ve bu yzden feminizmin jineolojiyi kapsadn
bak as demenizden anladm gerekten eril dilin bir ekilde dnyorum. Burada grdm u: Feminizm sizi tatmin etme-
krlmaya allmas. Kadn bak as dediiniz eyi daha ok mi. Size bir eyi verememi. Bir ak brakm ve siz de bu a
eril analitik sylemin, duygular ve kadnlkla zdeletirilen her farkl bir ekilde adlandrarak zmleme yoluna girmisiniz. Bu
eyi darda brakan sistemine kar bir bakaldr olarak gr- o kadar deerli bir ey ki nk eer biz kendi pratiimizde de
yorum dolaysyla tamamen zc sylemlerle bir okumuyorum, Bat kaynakl olmayan bir feminizm yaamak istiyorsak, ite bu
orada ataerkil sisteme kar bir strateji sezinliyorum. noktada sizin ortaya attnz jineolojiyi tartmamz lazm. Ama
Burada bu tartmay yrtrken bir rahatszlm da olutu birincisi, neden byle bir eye ihtiya duyuldu?
akas. Sizin dilinizin yapcl konusunda Seviye katlyorum kincisi de rgtlenmeye ve eylemlilie datir eletirinizin ok
fakat tartlrken Feminizmde u u tartmalar var, byle eyler deerli olduunu dnyorum ama sizin Krt Kadn Hareketi
var, diyen, reten bir tavr sezdim buradaki katlmclarda. Byle olarak yeni bir kavram ortaya atmanzn, yeni bir ey oluturmaya
bir eletiri getireceim, sanki stten, reten bir tavr varm gibi almanzn hareketinizin enerjisini bleceini dnyorum.
geldi bana ve bu beni rahatsz etti. Sizin zaten oluturduunuz, yllardr iinde bulunduunuz bir
zlem:Gelenei bozmayaym, ben de teekkr ederek balaya- rgtllk var. Farkl bir kanaldan, farkl bir kavram ortaya atmak
ym. (Glmeler) Jineoloji kavramn bu tartma vesilesiyle ilk enerjinizi sanki ikiye blyor gibi geliyor.
defa duydum ve ok ilgimi ekti. Krt Kadn Hareketiyle ilgili ok Elif: Figen, konuman ve buradaki tartmalar sadece buradaki
uzaktan takip ederek edindiim bilgilerin kavramsal olarak nasl feminist kadn arkadalar iin deil, Krt Kadn Hareketinden
oturtulmaya alldn anlamamda yardmc oldu. nk jine- olan bizler iin de ok ac ve retici oldu. Edann brakt
oloji kavramnn ynelttii birok eletiriyi kesin dorular ve yar- yerden gireyim. Figenin zaten bandan beri anlatt gibi Krt
glar olmaktan te bukavram tartrkenki soru iaretleri olarak Kadn Hareketi nceden yazlm, izilmi ve o yazlan, izilene
aldm: Bu konu Krt kadnlar tarafndan nasl tartlyor ve ona gre hareket eden, adm atarken de Yazlan, izilene uygun mu
dair sorular neler olabilir, hangi alardan baka trl tartabili- hareket ediyoruz acaba? diye ilerleyen bir hareket deil. Bir halk

76 77
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Krt Kadn Hareketi ve Feminizm

hareketinden bahsediyoruz ve hepimizin dnmesi, hepimizin kolektif bir akl yrtme olutuu gibi kolektif bir dil de oluuyor.
ayn perspektife hemen ulamas, onu yaamsallatrmas mm- Bu ortak dilin olmasn aslnda biraz da kolektif akl yrtmenin,
kn deil ama hareketin kadn kurtulu ideolojisi perspektifi var. o birikimin kolektiflemesinin bir yansmas olarak da deerlen-
Bu dorultuda deiim iin cinsiyetilii grd yerde mahkum direbiliriz.
ederek mcadele etmeye devam ediyoruz, bu mcadeleyi de sa- Esen:Sadece unu syleyeceim, dr ekine dair ynelttiim ele-
dece yazlanlarla deil konuarak, eyleyerek hayata geiriyoruz. tiri kltrel farklla dair deil, bilimsel bir bilgiyi beyan eden
Mesela karma yapdaki bir erkek arkadala alyoruz diye- st bir dil olmasna ynelikti. Dolaysyla kullanlan dr, dir dili,
lim, o erkek arkada duyarl ve devrimci olmasna ramen politi- senin sylediin gibi herhangi bir dilde kullandmz kltrel bir
ka yaparken olduka cinsiyeti bir yaklam sergiliyor, ona Al u farkllk olarak ifade edilemez. Metinin bu kadar tartmal konu-
metni oku da gr, demiyoruz. Dolaysyla Krt Kadn Hareketi lara dair tartlmaz bilgiler syleme iddiasnda olduunun altn
hareket ederken de, rgtlenirken de materyallerimiz unlardr, izmek iin dr, dir diline dikkat ektim.
u metni okuyun, bunu anlayn tarznda bir alma yrtmyor. lke:Bunlar uzun tartmalar, bugn burada tketilecek gibi de
Bu metin ncelikle Kadn Akademisindeki kadnlarn younla- deil. ok nemli bulduum iki ey syleyebilirim. Elif youn-
p, tartp, geri bildirimler alarak, tekrar younlaarak yazd lamak dedi, mesela bu bir rgt jargonudur. Dolaysyla biraz
bir metindir. nce konutuumda da syledim, u anda bu tr gereklikler yok-
Enerjinin dalmas meselesine gelecek olursak, Krt kadn- mu gibi tartyoruz. Byle tartamayz. Byle tabii ki bir yere git-
lar arasnda jineoloji diye bir bilimi yaratmalyz, bunu gelitire- mez. Biz birbirimizi ikna etmek iin tartmyoruz ki zaten, ancak
ceiz, o zaman bir enerji blnmesi olur senin dediin biimde. birbirimizi anlamak iin karlkl tartyor olabiliriz. Baka trl
Ama zaten mesele kadn perspektifini, kadn bak asn btn nasl olabilir? Krt Kadn Hareketi mi buradakilere Byle yapn,
pratiklerimize yerletirmek ve pratiklerde onu aa karmak ol- diyecek, yoksa biz mi Krt Kadn Hareketine Byle yapn, diye-
duu iin enerji blnmesi diye bir ey yok. ceiz? Eer byle tartrsak bizler beyaz feministler oluveririz.
Eda:Ama bunu yazmak iin bir efor sarf edildi. Dolaysyla Figenin sunumunu yapt jineoloji metninin gerek-
Elif:Krt zgrlk hareketinde, Krt Kadn Hareketinde benim liini bilerek tartmak zorundayz. Benfeministlerin, Krt Kadn
ok deer verdiim younlamak diye bir kavram var. Bugn Hareketinden beklentilerini ok yksek tuttuklarn dnyo-
buraya stanbuldan bir kadn arkada da konumac olarak gele- rum. Buradan kendimize dair fe-minizmleri bekliyoruz. Birden
bilirdi ama burada gnl rahatlyla oturmay kabul edecek bir orann kendi gerekliini, hem Krdistan gerekliini, hem onla-
arkada kmad nk genel siyasi sreten ve dngden dola- rn nasl rgtlendiini unutarak konumaya baladmz zaman
y stanbulda bu konuda younlamas yeterli olan arkada yok- krgnlklar, beklentiler ve st diller olumaya balyor. Krt Kadn
tu ya da olan arkadalar aslnda yetkin olmalarna ramen Hayr Hareketi, Krt Hareketinin iinden kan bir harekettir, Krt fe-
younlamam yeterli deil, olmaz, diye gr bildirdiler. Kadn minist hareketi demiyoruz, Krt Kadn Hareketi diyoruz. Bu
Siyaset Akademisi bu younlamay daha iyi yapabilen arkada- iki ciddi farkllktr dolaysyla biz bu gereklii unutamayz.
larn bulunduu bir kurum, dolaysyla bu metin oradan dzgn Gne: Ben de teekkr etmek istiyorum. (Glmeler) Benim
bir ekilde km. amdan da gerekten hem ilgilendiim bir alan olduu iin hem
Bu metinde byledir, yledir yerine Byle olabilir, u de sizin deneyimlerinizi dinleyebildiim iin ilgin bir tartma
yaplabilir, kendimi byle iyi hissediyorum, gibi ifadelerle ayn oldu. slup olarak biraz didaktik bir dilim olabilir, biraz polemik
eyler sylense, aslnda dil konusundaki yaklammz biraz daha kkenli bir gelenekten geliyorum altm alan ve saha itibariyle
farkl olacakt ama dikkat ederseniz Figen konuurken de dirleri ama samimi yaklamaya altm, hi didaktik bir niyetim yoktu.
ok kullanyor. Genelde gnlk hayatmzda kullanmadmz, Tabii her ey de niyet deil, slubu da renmek gerekiyor.
feminist evrelerde ok kullanlr m bilmiyorum, mesela Bir Pratik faaliyetleriniz dnda, metninizden ve syledikleri-
btnden byle yaklayoruz, deriz. Arada bir Kendime bir ay nizde feminizme olan teorik eletirilerinizden yola karak daha
alaym, gibi tipik rnekler de var. Bir halkn en nihayetinde baka nce sylediklerimiama gerei duydum. Alternatif bir kavramn
bir dili vardr ve bu dil baka bir halkn egemenlii altnda asimi- ortaya atlmasnn ayr bir egemenlik projesi olup olmadn ken-
lasyona uradnda kendini baka bir ekilde ifade ediyorsun ve di iimde sorguluyorum. Neden feminizmi amaya alyoruz?

78 79
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Krt Kadn Hareketi ve Feminizm

Feminizm almas gereken bir proje mi? Feminizmin ve farkl aryor, yeni bir ey ortaya karyor. Bilim bilmekten geliyor, bil-
feminizmlerin kendi ierisindeki eletirel farkllklarna ramen giyi toplum yararna sunuyorsun.
erkek egemenliine ve erkek egemenliini amaya ynelik bir Bu tartmalar olmal, nemli buluyoruz. Sanrm bu tar-
proje olarak ortaya att iddia gerekten almas gereken ya da tmada eksik kalan ey Krt Kadn Hareketinin (Demokratik
eksik bir iddia m? Bence bu feminizmin iinde yaplmas gereken zgr Kadn Hareketi) feminist bak asn, yani neden jineo-
bir tartma. Ben zlemin tersine kavramlar ok nemsiyorum, lojiye ihtiya duyduu konusunu belki tekrar tekrar ele almak la-
farkl bir kavramsallk acaba ayr bir egemenlik projesi yaratabilir zm. Feminizmi evet, eksik buluyoruz, yetersiz buluyoruz, ideolo-
mi ve feminizmin aslnda zaten eletiri alanna ait olan bir alan jik bir hareket olmad dncesini tayoruz nk feminizmin
onun alanndan karma iddiasna sahip olabilir mi? Beni gerek- sistemsel radikal bir mcadele tarz yok. Sylemde olabilir, eylem
ten artyor, feminizmi kendi ierisinde yeterince tartmadan tarzlarnda olabilir ama ne istiyoruz zerinden yeni bir sistem,
neden ayr bir kavram retmeye alyoruz? Sizin eletirinizi ben yeni bir toplum modeline dnk bir topyas yok feminizmin.
de kabul ediyorum, feministler olarak yeterli bir toplumsal rgt- Grdmz feminizmlerin yok, varsa eer paylaalm, tarta-
lenme ve yeterli bir toplumsal zm retemedik henz ama ho- lm. Elbette biz de eksik kalabiliriz. Akas benim iinde bulun-
mojen bir proje olmamasna ramen feminizm ok farkl tarihsel duum kadn hareketi ve kadn akademisinde son birka yldr
srelerden geti ve her seferinde kendisine yeni bir eyler ekledi. dnyadaki feminist hareketleri aratryoruz, inceliyoruz. SFKnn
Hazal:ok verimli bir tartma oldu, bence jineoloji kavra-mn ya da Amarginin hangi almalar yaptn merak ediyoruz,
daha da ok tartacaz. Belki yle bir fark var diye dnyo- aratrmaya alyoruz. Eko-feministleri, Varoluu Feminizmi
rum: Figenin konuurken syledii her ey benim iin metinde okumaya alyoruz.
yazanlardan ok daha anlalr oldu, ok daha rahat anlayabil- Aratrmak, incelemek, tartmak, younlamak ama r-
dim. Metinde feminizmle kurulan iliki zerinden bir sknt gtlenmek, birlikte eylem yapmak, birlikte mcadele etmek iin
var. Feminizmden de, baka birok eyden beslenebilir demekle, jineolojiyi neriyoruz. Feminizmi yadsmadan, feminizmi asla
feminizmi kapsar demek arasnda bir fark var. Belki metinde de hiletirmeden ama feminizme olan eletirilerimizi de ortaya ko-
biri byktr, dieri onun alt kmesidir gibi olan ifadeler, bizi bu yarak. Belki altaya kadar tartma zeminlerimiz biraz daha ol-
nasl bir iktidar, bu nasl bir egemenlik, ne neyin zerinde sorgu- gunlaabilir. Gkkua da burada, Amargi de burada. Mesela bir
lamalarna gtrd. arkada bir neri getirdi. Feminizm kalsn, jineolojiyi onun iine
Jineoloji feminizmden bence de farkl ama kart deil. Fark- yedirelim. Byle mi olmal, nasl olmal? Btn bunlarn tart-
l, nk rgtllk biimi, toplumsal olarak beslendii kaynak, mas srdrlebilir ama bulumadan ok byk zevk aldk, onur
Nasl bir toplum istiyoruz? tahayyl farkl. Bu toplum tahay- duyduk gerekten. Kadnlar olarak bir araya gelmek bize her sefe-
yln hayata geirecek siyasal mekanizmalar da var, belki bu- rinde moral oluyor, g oluyor. Cins bilinci kavramna inanyoruz,
nun yaklat bir gelecek de var. Dolaysyla jineoloji kavram mthi haz alyoruz, o gc grebiliyoruz.
baka bir yerde duruyor. Ama feminizmi kapsamak/kapsamamak Biz bir kadn kurtulu ideolojisi olmas gerektiini iddia
ya da feminizmin de iyi taraflarn almak, eletirel mesafesini de ediyoruz. Kadn var oluu temelde ele almak zorundayz n-
koymak gibi dnceler zerine daha sonra da tartmaya devam k biz hl kadnn doayla birlikte o doadan zamanla kopup,
edebilirsek bu daha verimli bir tartmaya evirilebilir. farkllaan bir varlk olduunu kabul etmek durumundayz. Ben
Figen: Bence de tartmalara devam edelim nk kavramlarn ok heyecan duydum, tabii ki tartabiliriz kadnn doas var m,
ifade ettikleri anlamlar zerine bazen ortaklaamayabiliyoruz. yok mu diye? Ana Tanra heykelleri kan yer ayn deil de
ncelikli olarak bilimi ok derinlikli olarak tartmak gerekiyor. Gbekli Tepeydi. Allah kahretsin! dedik hatta biz de. Gbekli
Ben u anda aknm mesela bilim olmal m, olmamal m mese- Tepede erkek penisi bulundu, o ana kadar her ey ok iyi gidiyor-
lesine kadar geldik. nk bilim deyince sizin de bizim de ilerici du. (Kahkahalar) Koca memeli Ana Tanralar kyordu, birden
hareketlerin hepsinde akla gelen ilk ey iktidarlardr. Peki, ama kocaman bir erkek penisi km. Ben de diyorum kadnn can
onlarn elinden aldmz zaman bilimi yok mu edeceiz? Byle sklmtr, gl kenarndayken, Bu adamnki birden kkken
bir ey mi bilim? Bilimsiz toplum nasl bir ey? Bence kadnlarn byyor, bari byn yapalm, demitir. (Kahkahalar) Gbekli
bitkilerden doal ila yapmas bilimdir. Merak ediyor, retiyor, Tepe byle yapt yani bize. Bu iin akas tabii

80 81
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

Trkiye ok kt bir duruma gidiyor, Krt sorunu ktye gi-

diyor, genlik, niversite sorunu, Aleviler, her ey ok ktye gi-
diyor. Dolaysyla bu teki, militarist, dinci anlaya kar tek bir
merkezden deil ama ortak hareket edebilmek, birlikte hareket
edebilmek, farkllklarmzla destek olabilmek gerekten nemli.
Krdistandan size selamlar getirmitim, sizden selamlar da ora-
ya gtreyim. ok teekkr ediyorum.

82
 Dindar Kadnlar ve Feminizm

Her tanmlama abas, sahih bir tan-

madan yola kmyorsa eer, ayn za-
manda bir snrlama ve belirleme teh-
didi tayor olabilir.
Cihan Akta

Feyza: Sizlerle slami Feminizm ya da dindar ve Snni Msl-

man kadnlarn feminizm kavramlar zerine konuacam. sla-
mi Feminizmle, dindar Mslman kadnlarn feminizmini ben
ayr tanmlyorum. Kendime de slami feminist demiyorum ama
nce biraz slami Feminizm zerine konuarak balayabilirim.
slami Feminizm, slamn, Kurann dnn ve normlar-
nn, ataerkil yorumlar ve uygulamalarna kar bir kadn hareke-
tidir. Trkiyede slamn normlar, uygulamalar zerine, eletirel
almalar yapan ve buna kar rgtlenmi bir kadn hareketi
yok ama Msr, Malezya, Endonezya, ran ve Sudanda bunun r-
neklerini grebiliriz. rnein, Amine Vedud -ki o da slami Femi-
nizm yerine Mslman kadnlarn feminizmi diyor- ve Msrda
Fatima Mernissi gibi teorik almalarn ok iyi bilmediim ama
bu alanda alan kadnlar var.
Bu tr bir kadn hareketinin Trkiyede ya da Mslmanln
yaygn olduu baka lkelerde olmamasnn eitli nedenleri var.
Birincisi, slamn yaygn olduu lkelerde feminist-aktivist ve en-
telektellerin mcadele alan eriat hkmlerinin uygulamalary-
la ilgili. eriatn uyguland yerlerde kadnlar canlarnn yand
uygulamalara tepki veriyorlar ve onun zerine alyorlar. Mesela
boanma ve miras haklaryla veya recm cezasyla ilgili olarak fe-
minist bir tepki douyor. Dolaysyla, gndelik hayatta canlarnn
yand yerde mcadele veren kadnlar slami feminist hareketi
ortaya karyorlar.

85
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Dindar Kadnlar ve Feminizm

Trkiyede ise, Snni dindar kadnlarn mcadele alan, temsil eden erkek ilahiyatlara kar bir mcadele vermek zorun-
bu tr bir atfta bulunulmasa bile bence hem slami Feminizm dalar. Tabii ok byk bir baka problem de, doktora sonras al-
hem de Postkolonyal Feminizm alanlarna tekabl ediyor. nk mann zaten olmamas nk kadnlar hibir ekilde niversite-
Trkiyede dindar olan feministler bir taraftan dinin mutlak an- lerde retim yesi olup, akademik almalarna devam edemi-
lamda kadnlar ezdiini ve kadnn ancak modernleerek zgr- yorlar. Bu konularla ilgilenenler almalarn ne yazk ki bam-
leebileceini syleyen Kemalizme ve belki Kemalist Feminizme sz olarak yrtmek zorundalar. slam ve kadn zerine alma
kar bir mcadele yrtyorlar. Dier taraftan da hem okumak, yaplabilecek hukuk, sosyoloji, psikoloji gibi dier sosyal bilim
almak, evden dar kmak iin urayor hem de ev iinde alanlarnda da ayn ekilde akademiden dlanm olmak nemli
kocaya kar vazifelerin sorgulanmas gibi, slamla gelenein yan bir sorun. Dier yandan Kemalist proje zaten bu alann olabilme
yana geldii normatif bir alana kar mcadele ediyorlar. Dola- ihtimalini ortadan kaldrd. Dolaysyla slam zerine feminist
ysyla, dindar ve feminist olan kadnlarn Trkiyedeki mcadele bak as yaygn bir ekilde geliemedi. Fakat kendine feminist
alan eri hkmlerin uyguland, ulemaya ve devletin slamla demese bile slam ve kadn meselesini dert edinen kadnlar var.
ilgili uygulamalarna kar mcadele verilen lkelerdeki gibi de-
il; daha farkl, daha eitlenmi bir alan. Mesela rnek verdiim
Dindar kadnlarn feminizmi
miras ya da boanma hakk Trkiyede Mslman feministlerin
deil, modern devlete ve hukuka kar feministlerin verdii bir Mslman kadnlar veya dindar kadnlarn feminizmini ko-
mcadele alandr. Bunun sebebi de, Trkiyenin slamn hkm- nuurken, teorik tartmalardan ziyade dindar kadnlarn sre
lerine dayanan bir devlet olmamasdr. ierisinde feminizmle ilikisinden, yaknlama ve uzaklama hal-
lerinden sz etmek istiyorum. Bunu konumaya gemeden nce
nemli iki noktann altn izmek gerekiyor. Birincisi, batan beri
Trkiyede slami Feminizm var m?
bir tereddtle konuuyorum, dindar m desek, Mslman m de-
Yukarda bahsettiim slami Feminizmde iki hkim bak var: Bi- sek, Snni dindarlar m desek sorunsal... Mesela okuma nerisi
rincisi, slamn z aslnda eitlikidir, problem ise uygulama ve olarak gnderdiimiz, Feministler Uyumuyor ve Birbirimize
yorumlardadr; eer biz bu ze ulaabilirsek kadn ve erkek zaten Sahip kyoruz metinlerine baktm, ok ilgintir ki hibir yer-
eit olacaktr diyen bak. Bu aslnda biraz Liberal Feminizmin de dindar kelimesini kullanmamz. Dindar daha yeni bir vurgu,
bakna benziyor. kincisi de, slamn tamamen yeniden yorum- kendi adma bu metinlerin yazld dnemde dindar vurgusunu
lanmas gerektiini syleyen, tarihselci yaklam, buna rnek ola- ok daha ntr buluyordum, dini pratikleri olan, dine yakn du-
rak Amine Vedudu gsterebiliriz. Ben kendimi bu baka daha ran, dini yaamaya alan anlamnda kullandm bir sfatt ama
yakn buluyorum. Ulamamz gereken bir z olduunu dnm- son dnemde bu da siyasallaan bir kelime oldu. u anda Tay-
yorum nk din eitli dnemlerde, tarihsel olarak uygulanm yip Erdoan bunu da elimizden ald diye hissediyorum; dindarl
ve yorumlanm bir sistemdir. Dolaysyla yeniden yorumlanabi- politik bir sembol haline getirdi ve bir kavram sembolik deer ka-
lir ve bir yol bulma metodu olarak kullanlabilir. Bu ikinci bak zand anda o kavram araclyla konuurken tereddt etmeye
Trkiyede benim bildiim kadaryla sadece Hidayet efkatli Tuk- balyorum.
sal temsil ediyor. Dolaysyla bu fikrin yaygnlamasn, rgtlen- kinci nemli nokta ise, Mslmanlarn feminizmini ko-
mesini brakn, Trkiyede yle bir grup var, yle yle kadnlar numay neden ilgin ve nemli buluyoruz? sorusu. Bence bu
var, bunlar slami feministler, diyebileceimiz bir oluum dahi sorunun temel cevab olabilir. Birincisi, Mslman bir kadnn
yok. Ama bu tespiti yaparken unu da unutmamak gerekiyor: feminist olmas hem Mslmanlar hem de feministler tarafndan
Normatif alanda mcadele vermek, yani dini metinle, yorum- elikili bulunan bir pozisyon ve bu yzden de tartma alan do-
larla ve geleneklerle uramak ilmi almalar zorunlu klyor. uyor. Fakat Trkiyede dinle feminizmin ilikisini ya da inanla
Ve tabii ki Trkiyede Mslman, dindar ve ban rten kadnlar feminizmin ilikisini sadece Mslmanlk zerinden tartyor ol-
akademiden dlanm durumdalar. Master, doktora seviyesinin mamz da baka ilgin bir nokta bence. rnein Alevi bir kadnn
stne kamyorlar ki oraya kadar bile zor geliyorlar. lahiyat feminizmini hi tartmyoruz, elikili olan durum inanl birinin
Fakltelerinde bu tr konular alan kadnlar hakim gr feminist olmas ise Alevi inancnn feminizmle ilikisini niye hi

86 87
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
tartmyoruz? Alevi kadn zaten doal olarak feministtir, diye bir
mit var; zgrdr, laiktir, aktr, ayn zamanda da Mslmandr.1
Ayrca, kadnla ilgili almalar yapan dindar Snni kadn-
larn ou, aktivist diyebileceimiz kadnlar bile szlerine Biz
feminist deiliz, diyerek balyorlar. Feminizmi hem reddetme,
hem de feminizmden doru konuma meselesi de bu alan konu-
ulmas gereken bir alan haline getiriyor. Hi kimse feminizme
bir atfta bulunmasa belki byle bir konuma alan o kadar da
elzem olmaz ama niye reddediliyor sorusuna cevap verebilmek
iin dahi feminizmin tartlmas gerekiyor.
Son olarak, Neden Mslman kadnlarn feminizmini ko-
nuuyoruz? nk Mslman kadnlarn feminizmini konuur-
ken aslnda bartl kadnlarn feminizmini konuuyoruz.
Nil: Onun Mslmanl sorgulanmaz nk deil mi?
Feyza: Evet, imdi sitem etmiyorum ama bugnk tartma iin
de konuk dnlrken ban rten Mslman feminist ya da fe-
minizmle ilgili konuabilecek bartl kadn dnyoruz oysa
Trkiyede bir sr Mslman feminist var ama onlar bilmiyoruz.
Feminist bir alanda konusak bile sembolizmden kama-
ma halimiz ok nemli. Mslmanlkla, dinle, Allahla ilikiyi,
lnce ne olacaz ve br dnyaya inanma meselesini Msl-
man kadnlarla, daha da netletirirsek, bartl kadnlarla ko-
nuuyoruz. Bunun sebebi bartllerin bir inanca boyun emi
olmalar deil, Mslmanln bartyle temsil ediliyor olmas
ve Mslmanlk zerine konuurken aslnda bartsnn so-
runsallatrlyor olmasdr. Bartl kadn bir sr eyi temsil
ediyor, bartlysen ayn zamanda usun gibi sfatlar rahatlkla
sralanabiliyor. Tek bir pratik olarak deil birok toplumsal prati-
in temsili olarak ele alnyor. Bu ise bir sorun. Bir kadn dindar
bir Mslman olabilir, namaz klyor, oru tutuyor olabilir ayn
zamanda da feminist olabilir.
Bartl birinin feminist olmasnda bir eliki var mdr,
yok mudur? meselesini kendi zerimden anlatabilirim. Ben fe-
minist olduumu sylyorum ama hayattaki her eyimde Ben
Mslman olarak uyum, Mslman olarak buyum, demediim
gibi feminizmimi de Mslmanlm zerinden tanmlamyorum
ve Mslman bir feministim, demiyorum. Ben feministim, bu-
rada da bir eliki grmyorum. Tam tersine, eliki bulunma-
sn garipsiyorum. Kald ki, bir insandan elikisiz bir hayat ve
1 Alevi kadnlarn feminizmle ilikisini tartmaya amaktan ziyade, bir inan
sistemine bal olmann feminist olmakla illaki elikili olmadn vurgulamak
iin Alevi kadn rnei verilmitir. (Feyza Aknerdem)
88
Dindar Kadnlar ve Feminizm
dnce dnyas beklemenin ucu, belki de faizme kadar vara-
bilir. Dindar ve feminist olmak arasnda bir eliki olduunu d-
nmyorum. Feminizm elikilerimle bark olmam salad-
, bana bu imkn verdii, bu elikiyle yaanabilir dncesini
salad ve beni bu noktada ok rahatlatt iin de feministim
diyorum. Ama bir taraftan da bunun alt eliki olarak izildike
de dindar kadnlar ounlukla feminizmi reddederek sze bal-
yorlar. Biraz belki bu reddediin nedenlerine de deinebilirim.
Feminist deilim ama
Birincisi, tabii hepimizin de bildii ve yaad gibi feminizmin
bir kfr olarak kullanlmas sadece dindar kadnlara mahsus bir
ey deil. zellikle Trkiyede Sen feministsin demek aslnda bir
hakarettir. Sadece dindar kadnlar deil, aslnda birok kadn Fe-
minist deilim ama diye sze balamak zorunda oluyor. Ancak
bu kfr meselesinin dindarlar iin baka bir taraf da var. Kfre
dmek, inkra dmek, Allah inkr etme noktasna gelmekle
bir tutulabiliyor.
Mesela geen gn Kanal 7de bir programa denk geldim. Er-
kek bir ilahiyat akam konuma yapyor, seyircilerin ou da ka-
dn. Tam kanal geerken feminist dedi, durdum. Feministiz,
diyorlar dedi, Dilleri be kar darda, burunlar havada, ben
stnm diye gezen insanlar, senin neren stn? Kuran muhlis
ve yumuak bal olmay tler, sen dik bal olursan grrsn
ben ezilmem diye dolamay, grrsn cehennemde kim ezili-
yor? Sanki orada yumuak bal olmak kadna syleniyormu
gibi oysa ayetlerde Yumuak bal olunuz, iyi huylu olunuz, diye
erkeklere de syleniyor ama kadnn ftrat yumuak huylu olma-
s, erkeinki ise celalli olmasdr gibi bir sr hikye var. Bunlar
popler temsiller tabii ki. Neden bu adam feministleri iaret edi-
yor? Demek ki bir tehlike gryor gerekten. Bu popler konu-
malar feminizmle ilgili yaygn kt kany glendiriyor maalesef
ve feminizmin sylemini tayan kadnlar bile o kfre, inkra d-
memek korkusuyla Bunu feminizmden doru sylemiyorum,
diye belirtmek durumunda kalyorlar. Tabii ki kadnlar stnde
bu basknn olmas ciddi bir problem.
Feminizm ve slamiyet ilikisini dert edinen kadnlarn
slamn bir z var, diyerek ya da Kuran yeniden yorumlama
hayaliyle, bilginin retilmesi iin alyor olmalar bence ok
daha fazla Mslmanca bir ura. O metinlerle urayorlar, onla-
r dert ediniyorlar, tekrar okuyorlar, ok byk, nemli, ilmi al-
malar yapyorlar. br tarafta Kanal 7deki gibi adamlar ise byle
89
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
bir ezberi, iktidar kaybetmemek adna srekli tekrar ediyorlar.
Dolaysyla kimin Allahn szyle daha ok hemhal olduu mese-
lesinde kadnlar ne kyor nk kfre dmekle tehdit ettikleri
(kald ki tehdit etme haklar da yok) o kadnlar aslnda dini me-
tinlerle onlardan ok daha fazla i ieler ve daha slami bir ile u-
rayorlar. Bunlar da Feminizmin szn slama hkim klalm,
amac tamamakta, gerekten samimi bir ekilde Mslmanl-
n iinden bunu nasl yapabiliriz? diye sorgulayan almalardr.
Hem Mslmanm hem feminist
Kurann ya da slamn z meselesine gelecek olursam, bir z
olduuna dair sylem sadece slami kesimde deil feministler ara-
snda da mevcut. Feministsen unu sylemen gerekir, gibi bir
yaklam var. Doru bir feminizm var ve sen o doru feminizme
uymuyorsan, ne kadar hem Mslmanm hem feministim der-
sen de olmuyor. Bu da Mslman kadna feminizmden doru bir
bak. Sen olmas gerekenler listesindeki zelliklere sahip deil-
sen feministim desen de feminizmin sorgulanyor. Daha sonra
konuacamz Birbirimize Sahip kyoruz ve baka oluumlarda
da bu sorgulamay yaadk ki stelik maruz kaldmz sorgula-
malarn bir ksm feminizm zerinden bile deildi. Mesela Ma-
dem ayrmcla karsn, o zaman ecinsellere de unu de, urada
bunu de, burada bunu de, ya da Benim gs atalm grn-
yor diye saldrya uradm zaman sen benim yanmda duracak
msn? gibi sorular yantlamamz beklendi. Kendi derdiyle ilgili
bir rgtlenmeye gelmi bir kadn, o olmas gerekenler listesin-
deki zelliklere uymak zorunda deil, orada mesele onun derdi.
rgtlenmenin iinde yer alan Mslman kadnlarla birebir di-
yaloglarda bu konularn konuulmasnn taraftarym kesinlikle,
ama bir btn olarak Mslman, dindar kadnlar bu meselelere
sahip kmyor, diye bu genellemelerin hepsinin muhatab rgt-
lenmenin iinde yer alan kadnlar deil ki bu ekildeki tartma-
larn sorunlu olduunu da dnyorum.
rnein iddet gren bir kadnn karsna byle bir listeyle -
kabilir miyiz? Ama Mslman kadnla karlamalarda gayet zc
yaklalabiliniyor. Oysa bence feminizmin bir z, kural yok. Be-
nim feminist olduum gibi Kemalist bir kadn da feminist olabilir.
Birbirimizin savunduu dncelere karyzdr ama Trkiye gibi
bir yerde, bence kendine feminist diyen biri nasl yaarsa yaasn
feministtir. nk feminist olmak ve kendine feminist demek din-
dar kadnlar iin de baka kadnlar iin de zaten ok zor. Dolaysyla
her yerde feministim demek elini tan altna koymaktr ve bu be-
90
Dindar Kadnlar ve Feminizm
nim iin yeterli bir kriterdir. Bu konuda baka hibir kriterim yok.
Feministim deyip, feminizmi stlenmemek de bu prob-
lemleri besliyor. Feminist bir dzlemde konuabilsek belki daha
rahat olacaz ama o dzleme bile gelemiyoruz. Mesela gnderdi-
imiz okuma metinlerinden birinde, Yldz Ramazanolu2 femi-
nizmi aka kucaklayan eyler sylyor:
Emek, retim ve sermaye arasndaki ilikiyi
kavramada Marksist birikimden yararlanabilecek
olan dindarlar, feminist teoriden de uzak kala-
mazlar. Hayatn yeniden paylamnda Mslman
kadn ve erkeklerin ataerkillii yap bozumuna
uratmadan yollarna devam etmeleri mmkn
gzkmyor. Eitlie dair kadnlarn oluturduu
cins zmlemelerine dair, kavramsal farkllklarn
yaratt zenginlii hakkaniyetle dolama sokan,
akn insani denklik ve varolua geilmesi zor g-
rnyor.
Burada eitlik yerine denklik ve farkllk kavramlarn kul-
lanyor ama yine de bu ok feminist bir laf. Ancak dier taraftan,
feminizmi slamla karlatrp, slamn vaadinin feminizmin
tesine getiini, yani bu ideali gerekletirmek iin feminist teo-
riden metodolojik olarak faydalanabileceimizi ama adil bir haya-
ta, dindar kadnlarn erkeklerle beraber ulaabileceini sylyor.
Makalede Kanal 7de yaynlanan, skele Sancak adl tartma
programnn slamda Kadn konusunun konuulduu haftann
da bir fotoraf var. Karede Hidayet efkatli Tuksal, Yldz Rama-
zanolu gibi isimlerin yan sra birka erkek de var. Bu program es-
nasnda Hidayet hanmn bacak bacak stne atmas zerine bir
sr Mslman entelektel maalesef ok kt bir tartma balat-
mt. 2000lerin bandaki bu tartmay ok iyi hatrlyorum. Yl-
dz hanm bunlar da yaam bir kadn olarak yine de bu alandaki
mcadelenin erkeklerle beraber verilebileceini sylyor. Yldz
Ramazanolu iin, tabii ki Baskdan dolay kendine feminist de-
miyor, diyemiyoruz, bir yaklam farkll var. Entelektel olarak
feminizmi kabul etmiyor ama bir yandan da feminizmle bu kadar
kesien bir sylem gelitirmek ve Metodolojik olarak biz ataer-
killiin yapskmyle ilgilenmeliyiz, demek bence ok nemli.
Bunun feminizm ve slami gr arasndaki konuma ve karla-
ma alanlarn gelitirebilecek bir bak olduunu dnyorum.
2Ramazanolu, Yldz, (2002), Feminizmin slmla Karlamas: Mesafeli Duru-
un Kkeni, Tarih ve Toplum Dergisi, say 219, cilt 37, Mart, s: 66-72
91
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Dini inan ve feminizm ilikisi
Daha nce de sylediim gibi dinin, feminizmin mcadele alan-
larndan biri olduunu kabul etmek lazm. Mslman olmayan
feminist kadnlar dini hem inan, hem norm, hem de pratik ola-
rak kadnn ezilmesinin kaynaklarndan biri gibi grrler ve bu
ezilmeyle savarlar. Kadn ezen aslnda yorum ve pratiklerdir,
yeni bir yorum getirilmesi gerekiyor, gibi bir yaklamlar yoktur.
Bununla ilgili, Birbirimize Sahip kyoruz grubunun ilk dnem-
lerinde gemi olan Bedenim benimdir, konusu zerine dnen
yazmalar rnek gsterilebilir ki bence ok nemli ve ilgin bir
tartmayd. Bir grup Bedenim benimdir, derken dier bir grup
kadn kp Her eyim Allahn olduu gibi bedenim de Allahn- Pratik alanda tezahrler...
dr, dolaysyla ben bu slogan zerinden tacize, tecavze karym
diye kamam, dedi. Bu slogan sadece dini referansla deil be-
denle benlik arasndaki ilikiyi dnnce de problemli olabilir.
Dier taraftan Bedenim Allahndr, demek de bana ok ilgin
geliyor nk gnlk hayatta her eye benim diyoruz: Evim be-
nim, arabam benim, ocuum benim, ailem benim; ama bedenim
benim deil. Bunu syleyemiyoruz.
Dini inan gerekten feminizmin mcadele alanlarndan
biri, dolaysyla dindar kadnlar bunu da kabul etmek durumun-
da kalacaklarm gibi Hlbuki bana gre feminizmin bir tane
projesi yok dolaysyla dini ieren feminist bir hayat tahayyl de
olabilir. Ayn ekilde daha radikal bir dnce ama bence dinin de
tek bir yaam projesi yok. Din ve feminizmin yan yana gelmesin-
den doan elikilerden o kadar korkmuyorum ben, nk tart-
ma yolunu buralardan bulacaz.
Tabii btn bunlara ramen dindar kadnlar ve feminist-
ler arasnda yaknlamalar, uzaklamalar ve i ie gemeler var.
Dediim gibi kendimi Mslman feminist olarak nitelendirme-
diim iin, tartma baln da bu yzden Dindar Kadnlar ve
Feminizm, Yaknlklar ve Uzaklklar diye koyduk. Ama buradaki
uzaklk ve mesafe kavramlarn kendim iin kullanmyorum. Ben
feministim, dolaysyla feminizmle bir uzaklm olamaz, mesafe
alma durumlarn kendini feminist olarak tanmlamayan dindar
kadnlarn feminizm ile kurduklar ilikiyi nitelendirmek iin
kullandm ve bu alanlar ok nemli. Mesela Amargi de benim
iin bu adan nemli nk Amargi Derginin ilk says bart-
s zerineydi. Bu benim iin unutulacak bir ey deil. Yzde yz
bartsn sahiplenme gibi deildi, o sayda her gr vard ama
konuma alann amas asndan benim iin nemliydi.
Dier taraftan da be yldr, u anda belki biraz yavalasa da,
92
Dindar Kadnlar ve Feminizm
bazen baarsz olduumuzu dndmz noktalara gelsek de
devam eden yaknlamalar ve zaman zaman uzaklamalar ek-
linde sren ilikilenmeler var. Pratikte neler yaadmz konu-
mann ikinci ksm olarak dndm. Son be ylda neler oldu?
ksmn beraber, bir hatrlama abas olarak yaamak istiyorum
aslnda. O yzden bundan sonra sunumdan ziyade diyalog ek-
linde gidersek daha memnun olacam. 2008de Birbirimize Sahip
kyoruz (BS) ve Feministler Uyumuyor oluumlar balad. O
dnem, bartsn niversitelerde serbest brakan Anayasa de-
iiklii giriimiyle balayan tartmalar aslnda fitili ateledi.3
Feministler Uyumuyor metninin hikyesinden balayacak olur-
sam, bu metni ok sevgili arkadam Dicleyle (Koacolu) (bizi
brakp gitmeseydi burada olurdu) hazrlamtk. Ben o zaman
Dubaide yayordum, Dicle de oraya bir kongreye gelmiti. Orada
karlatk ve iki gn neredeyse hi susmadan bunlar konutuk.
Tam o srada BS metni kmt. BS metni ok nemli bir me-
tindir ve aslnda bir imza kampanyasyd, ben metni yazan eki-
bin iinde yoktum ama hazrlanrken tartldn biliyorum.
Mesela u cmlesi ok nemli: Bedenimizin modernite, cumhu-
riyet, laiklik, din, gelenek, grenek, ahlak, namus ve de zgrlk
adna denetlenmesini istemiyoruz. BS metninin bu noktalar
3 2008de Anayasa Mahkemesinin bartsne serbestlik getirmesi planlanan
Anayasa deiiklii talebini reddettii srecin kronolojisi aadaki gibidir:
6 ve 9 ubat 2008 tarihlerinde niversitelerde bartsne serbestlik getir-
mesi planlanan Anayasa deiiklii TBMMde 518 milletvekilinin katld
oylamada 411 olumlu, 103 olumsuz oyla kabul edildi.
27.02.2008 tarihinde kamuda barts serbestlii salayan anayasa dei-
iklii hakknda, CHP ve DSP ile birlikte 112 millet vekili, imza ieren ikyet
dilekesiyle Anayasa Mahkemesinde dava alma talebiyle resmi bavuru
yapt.
06.03.2008 tarihinde Anayasa Mahkemesi; CHP ve DSPnin, niversi-
telerde bartsne serbestlik getiren 5735 sayl Trkiye Cumhuriyeti
Anayasasnn Baz Maddelerinde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanunun
birinci ve ikinci maddelerinin iptali veya yok hkmnde olduklarna karar
verilmesi ve dava sonulanncaya kadar yrrlklerinin durdurulmas iste-
miyle at davada herhangi bir eksiklik tespit etmedi ve davay kabul etti.
05.06.2008de, Anayasa Mahkemesi 09.02.2008 gnl 5735 sayl anayasa
deiikliini iptal ve yrrlnn durdurulmas kararn aklad. Ana-
yasa Mahkemesi, aklamasnda, kararn Anayasann 2, 4. ve 148. mad-
delerini gzeterek verdiini belirtti ve Anayasann deitirilemez mad-
delerine ve Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkilerine atfta bulundu.
(http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiyede_t%C3%BCrban_sorunu)
Trkiyede barts yasann ayrntl bir kronolojisi iin bkz: Benli, Fat-
ma, (2011), 1964-2011 Trkiyede ve Dnyada Barts Yasa Kronolojisi,
Mazlumder, stanbul
93
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Dindar Kadnlar ve Feminizm

vurgulamas ok nemliydi ama bir taraftan da metne Dicleyle grup, Birbirimize Sahip kyoruz grubuyla birleti. BSdeki bir-
o zamanki eletirimiz ki bu metni hazrlayan arkadalar iin de ok kadn Feministler Uyumuyordaki tartmalardan haberdar
soru iaretiydi- bartl ve rtsz kadnlar, iki grubu bir araya deildi ama birleince de toplamda yirmi, yirmi be kiilik bir
getirmi gibi ifadelerin olmasyd. Bizse, bunun tesinde bir ey grup olduumuz iin birlikte tartmaya devam ettik.
daha yapmamz gerektiini dnp Feministler Uyumuyor tar-
tmasn balattk. nanl, inansz, rtnmeyen, rtnen vur-
***
gularnn olmad bir metin hazrladk
Nil: O dnem AKP Barts alm dedi, CHP Hayr, dedi, Feministler Uyumuyor deneyimine imdi dnp baktmda, baz
sonra araf alm yapt biliyorsunuz. BS metni tam o tartma konularda baarl olduumuzu dndm, nk o ksa srede
zaman kmt, biraz da bu yzden, rtnme/rtnmeme ad- birok konuyu tartabilmiiz. Mesela annelik zerine, sevgi ze-
landrmalarn kullanmtk. rine tartmalar olmutu ve Bunlar dindar kadnlar unu syledi,
Feyza: Zaten BS metni o dnemki anayasa tartmalarna tep- feminist kadnlar bunu syledi, diye kategorize eden bir ekilde
kiydi, barts tartmasn karan Birbirimize Sahip kyoruz tartmadk, hepimizin ortak tartmalaryd. Ama Birbirimize
deildi, var olan barts tartmas zerinden BSye evrilen Sahip kyoruz grubunda maalesef kategoriler dnda tartma-
bir sre yaand. Byle bir tepki verilmesi gerekiyordu ama bir y baaramadk. Orada kendinin ne olduunu ortaya koyan ve
adm sonrasnda bize bunu ikilikler zerinden syleten sylemi karsndakini de sorgulayan bir dil vard. unu da kabul ediyor
de sorgulamak gerekiyordu. Feministler Uyumuyort metni byle musun? diyen bir dil vard, ben buna sizli bizli dil diyorum: Siz
bir motivasyondan ortaya kt. Oradaki derdimiz, bizim canm- ne diyorsunuz? Biz ne diyoruz? Mesela Dindar kadnlar unlara
zn sadece bu meselelerden yanmadnn altn izmekti. Kadn unlara ne der? dendii zaman, dindar bir kadn olarak ben bir
olarak sokaa ktmzda i hayatnda, evde, ailelerimizle yaa- cevap veriyordum ama bu dikkate alnmyordu. Beklenen baka
dmz problemler hepimiz iin ok ortak. Bu tip tartmalarda bir eydi kitlesel bir duru mu bekleniyordu, bilemiyorum.
ben hep u rnei veriyorum: Barts yasana kar, emin de- Nilgn: Ya da iktidarl kadnlar sylerse kaile alnr.
ilim ama sanrm Boaziinde hazrlanan bir metin vard ve bu Nil: Tabii, tabii ktidarl kadnlar derken bilinen, sz olan
metinde Ba ak arkadalarmz gle oynaya okula girebiliyor- medyatik kadnlar
ken, biz giremiyoruz gibi bir ifade vard. Ama hayr, onlar da gle Feyza: Evet. Birbirimize Sahip kyoruzda bu yaklam hkimdi
oynaya okula giremiyor nk kadnlarn kampste yaadklar ama baka tartmalar da oldu. Mesela yoksulluk tartmas ol-
baka zorluklar da var, sadece barts yasa yok: renciler mutu. Onu tarttmzda bu tr bir ayrm yoktu, aslnda ok da
tutuklanyor, belli eylemleri yapmak, belli szleri sylemek hep acemice tarttmz bir konuydu ve orada baka krlmalar oldu
imkansz; niversiteler zaten zgr deil Trkiyede. Devletin ama nemli bir tartma konusuydu.
yapt bir sr korkun uygulama var ama senin cann buradan Nil: Orada herkes iin yoksulluun farkl alglanabilecei zerin-
yanyor. imdi belki barts maduriyeti bir para olsun orta- den gitmitik diye hatrlyorum. Yoksulluk ne demek, ill fakirlik
dan kalkt iin ortak sorunlarmz daha ak grlebiliyor. mi demek? zerinden dndrc bir tartma olmutu.
Kendi derdimizi sylerken, bir bakasnn rahat olduunu Feyza: Evet, ama en ok da Beraber iftar yapabilir miyiz? Beraber
sylememeliyiz. niversiteye girememek bir sorunsa, niver- iftar yapabilirsek beraber ikili bir yerde toplant yapabilir miyiz?
sitede baz eyleri syleyememek de sorun. Yani sen benim ba- ekseninde tarttk. Bu tartmalarn gruba hkim olmas BS de-
rtme sahip k, ben de senin derdine sahip kaym deil bu, neyimini bitiren ey oldu.
dertlerimizin ortak olduunu grebilmemiz lazm. Feministler Aye: Sanki elimizde bir halat vard da, iki taraf da srekli asl-
Uyumuyor tam da byle bir yerden konuma abasyd ama ne yordu. Hl zlrm
yazk ki bu aba sonucunda oluan grubun birliktelii ok ksa Feyza: Ben orada ok konutum ve hep unu sylemeye altm:
srd. Geriye dnp baktmda Feministler Uyumuyoru biz Ben burada Feyza olarak yazyorum, bir bakas olarak yazmyo-
niye kaybettik diye dndm zaman aslnda Feministler rum, konumuyorum. Baka birisi biz adna bir ey sylediinde
Uyumuyoru kaybetme korkusuyla kaybettiimizi gryorum. de o benim szm olmuyor bu yzden siz diye sorular sormayn.
Belki de hibir eye o kadar deer atfetmemek lazm. Sonra bu Mesela ben ikili bir yerde arkadalarmla otururum, oturuyorum

94 95
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Dindar Kadnlar ve Feminizm

da zaten ama hl bunu tartyor olmak beni kzdryordu. Ama demisyen olarak hibir yerel bilgim/dilim yoktu, bir tek kelime
bir taraftan da Mslman, dindar bir kadn, inanc gerei iki ii- olarak muhabbet diye bir ey biliyordum. Muhabbet edersek bu
len bir yerde oturmak istemiyorsa bu iki ien kadnlara bir bas- i zlecek diye dnmtm o yzden de yerel metot olarak
k mdr, deil midir? Mesele buydu aslnda. ll ikili bir yerde kk grup muhabbet atlyesi yaptk. Aramzda Kemalist, din-
oturalm ya da oturmayalm, diye somut bir tartma hi olmad. dar, liberal, ecinsel kadnlar vard. u an burada da o grupta olan
Hibir zaman birisi uras gzel bir toplant yeri, dedi de buna Yasemin, Nilgn var...
karlk dindar kadnlar da Ama oras ikili bir yer olduu iin ben Muhabbette hangimizin neyi sylediinin hibir nemi yok-
gelmek istemiyorum, demedi. Bu meseleyi her zaman, sembolik tur ama ortaya bir sz kar. Biz de muhabbet ederek sorunlar-
deerleri zerinden olabilir mi, olur mu, olmaz m diye tarttk. mzn ne olduunu anlamaya alyorduk. Fakat bu muhabbet
Birbirimize Sahip kyoruzu bitiren, gerekten yaanan mese- ok uzun sremedi. Bu srete feministlerin bir ksmndan da
leler zerine tartmalar deil bu tr sembolik tartmalar oldu. Dindarlarla oluyorlar, diye tepkiler aldk. Bir kere adada toplan-
Birbirimize Sahip kyoruzda ben hep Feministler Uyu- dk diye ada grubu olduk. Bu yaklamlar tam da norm izen ve
muyor metninin dzleminden konumaya altm. Srekli birilerini dlayan modernist bak asnn gstergesi.
Semboller zerinden konumayalm, mmknse bartsn Muhabbet atlyelerinin bir tanesi de AK-DERde olmutu ve
bir sre hi konumayalm, baka eyleri, sokakta yrmeyi, ev- bu bulumada benim bir grup erkek ve kadn ecinsel arkadamn
den kma/kmama meselelerini konualm, dedim. Bunlar ko- alayarak Ben on drt yldr ecinselim ve bir Mslmanla byle
nuurken bazlarmzn iki iilen meknda oturmak istememe- konuabileceimi dnemiyordum, dedii sahneler olmutu.
leri, dier kadna saygszlndan tr deil, gerekten gitmeyi Bu ok umut vermiti. Sonra o dnem medyaya Akif Emrenin
gnah grmesindendir. Sokaa kmak, iktidar, erkekler, alma Yeni afaktaki bir yazs dt.4 Hilalin ona gnderdii mektu-
hayat gibi btn bu dertlerimizi konuurken ikisiz bir meknda bu izinsiz olarak yaynlayp, onun u szlerini yazsnda kullan-
oturabiliriz, bu bizi eksiltmez diye dnyorum. yordu: Biz feministlere ve ecinsellere tebli ediyoruz, feminizm
Bu srecin bu ekilde olmasnda elbette hepimizin pay var, yatak odas siyasetidir ve bunun gnah olduunu biliyoruz. Bu
hepimiz baz eyleri yktk. Sadece Kemalizm ya da ulus devlet noktada da ciddi ayrlklar ve kopular gerekleti.
sembolleri bir iktidar yntemi olarak kullanmyor, esasen her po- Muhabbet atlyelerine Herkes eteindeki talar dksn ve
litik oluum kendine sembolleri buluyor ve o semboller zerin- acaba bir arada yeni bir ey retebilir miyiz? diyerek baladk.
den retilen antagonizmalar, sen ne kadar iktidar reddedersen Aynlamayalm, aynlamak skc bir ey zaten. Ancak farkllk-
et, senin peini asla brakmyor. Glge gibi seni takip ediyor ve bir larn da ayrmay getirmesinin nne geemedik.
yerde karna kyor. ktidara kar mcadele etmenin, dalgalara Katlmc (a): Bu BSden nce mi?
kar krek ekmek gibi ne kadar zor bir i olduunu gsteriyor. Nil: nceydi. Amargiden de Biz Mslmanlarla olmayz, diye
Bu yzden Feministler Uyumuyor ve Birbirimize Sahip diren olmutu. Bir ksm Amargili arkadamz katld, bir ksm
kyoruz oluumlarnda yapmaya altmz kolay bir i deildi. katlmad. Amargide de bu tartma devam ediyordu o srada ama
Bir taraftan da her zaman olabilecek kolay bir i ve byle alanlara Amargi zgr bir yer olduu iin birimiz bir ey yapyorsa herkes
ben hl ihtiya duyuyorum, bugnk konumay da bunun iin takip eder, sonra isteyen girer, isteyen kar. Tepemizde Bu yap-
ok nemsedim. Bu gruplarda yrttmz bir sr tartma lr, bu yaplmaz, diyen bir sarka olmad iin (tabii militarist,
iinde beraber olduumuz kadnlarla bugn tekrar bunlar ko- homofobik vs. olmad srece) yle bir alanmz vard.
nuabiliyorum, demek ki hl motivasyonum var. Bir kadn, bir Aye: Ben muhabbet atlyelerine katlmadm, BS metni imzaya
Mslman, bir feminist olarak hl o dertle dertleniyorum. aldnda da grupta deildim, birka ay sonra mail listesi zerin-
Nil: Feyzann at yerden ben de kendi deneyimimden bahset- den katldm. Bu gruptaki hissiyatm her zaman yle oldu: Feyza
mek istiyorum. oulcu bir alanda feminizm yapmay isteyen bir gibi ben de BS ierisinde her zaman Aye olarak konutuumu
insan olarak nasl bulutuumuzun tarihini ksaca olayn bir de dnyorum. Grupta srekli olarak birilerinin birtakm hassas
teki tarafndan anlatmak istiyorum nk bu seninle ayn dertte
olduumuzu gstermek adna ok nemli... 4 Emre, Akif, Barts Nasl Savunulmaz, Yeni afak
Bu ie ilk baladmda modern kurumlarda yetimi bir aka- http://yenisafak.com.tr/yazarlar/?i=9565&y=AkifEmre)

96 97
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Dindar Kadnlar ve Feminizm

noktalar ve devaml bir samimiyet sorgusu vard, nce kendini Yasemin: En son geen sene yaza doru bir toplant yaptk.
bana ispat et, tarznda yaklamlar bana garip gelmiti. Bu ile- Feyza: BS ok yeni bitti aslnda, en son tartmay Ekim gibi mi
tiim biimini hem sekler feministler, hem de inanl kadnlar yaptk acaba?
asndan hi anlayamadm. Niye bu kadar nemliydi, niye bera- Yasemin: Biz bitti olarak alglamyoruz.
ber baka bir ey konuamyorduk da birbirimizi teste tabii tu- Nil: Hl devam ediyor ama son yldr pek aktif deil.
tuyorduk? Herkes srekli birbirinin niyetini okuyordu ve bunun Gne: Muhabbet Atlyeleri ka defa gerekleti.
sonucunda da her defasnda birileri fkeyle Sen beni anlamadn, Nil: ki kere yapld, sonra BS ve dier bulumalar yle bitti ki
deyip grubu terk ediyordu. Ancak BS mail grubunu terk ettii- bu atlyeler de doal olarak bitti. Muhabbet Atlyelerinin tekrar
ni grdm hibir kadn son yaad tartma zerinden terk balamas gerektiini hararetle savunuyorum, bu konuda gnll
etmemiti aslnda. ok sudan, birikmi Artk yeter, yoruldum, olanlar varsa da seve seve balayabiliriz nk Sevinin syledii
gibi bir tepki oluyordu. Bundan sonras iin de, ak edilmeyen kavramlar tartmak iin bir atlye yapmaya ihtiyacmz var diye
niyetleri okumay brakp, birbirimizi olduu gibi kabul ederek dnyorum.
baka meseleleri konumay becerebilirsek sanki yollar kesiecek- Glfer: Umarm yanl anlalmam Az nce Aleviler iin laik
mi gibi geliyor. denildi, ben de laik deil ak diye dzeltmek istiyorum nk bu
Nil: Bir de tartmalar sanal lemde deil de yz yze yapmann benim iin kritik bir nokta. Ben Aleviyim, dier toplumlar ok
hl kymetli olduunu dnyorum. fazla bilmem ama Snnileri bilirim. Feminist arkadalarla bera-
Sevi: Muhabbet atlyeleri ve de u ana kadar olan tartmalar mu- ber siyaset yaparken ya da sosyalist rgtlerde Snnilerle ilikiye
hakkak kymetli tartmalar ama bu tartmalar da biraz daha ile- girdiimizde unu fark ettim ki, evet, Alevi toplumunda da ka-
ri gtrebilecek bir nerim var. Deneyimlerin yan sra kavramlar dnlar basbaya eziliyorlar, smrlyorlar, erkekten sonra geli-
zerinden de bir tartmaya ihtiyacmz olduunu dnyorum. yorlar fakat bu Snnilerde kadnn konumu ile Alevilerdeki ayn
Mesela seklerliin karsna slam koyabilir miyiz? Dindar ve demek deil. nk Alevi toplumunda ne giydiine, ne yediine,
dindar olmayan tanmlamak nemli deil mi? Kapallk/aklk kata gidip, geldiine ok da karlmyor, evlenecein erkei de
ikiliindeki kapalnn yerine rtlnn gelmesi ne demek? Ya genellikle kii kendisi seiyor. Bu yzden itiraz ettim, birincisi
da, rtl olanlar dindar diye mi adlandrmalyz? Feyzann bu. kincisi de u: Laik deiller, nk Trkiyede laikler, iktidarla
konumasnn banda da syledii gibi dindarn yan anlamlar ilikisi olan Snni, beyaz, Kemalist insanlarn olduu bir kesim.
var. u anda belki bu kavramlar zerinden de tartmak gerekiyor. Fakat Alevilerin de Kemalistlerle koparamadklar, katiliyle bir
Esen: Sunumun bandan itibaren kullanlan kavramlardan do- ilikisi var ama hibir zaman btn Alevilerin laik olduklar syle-
lay benim de kafam kart. Ben de Sevi gibi kavramlar zerine nemez. Dolaysyla aklar ama Alevi kadnlara laik demeyi ben
konumay nemli buluyorum. hakaret diye alglarm.
BS deneyimi zgn bir deneyim ama dier feminist rgt- Ben BSyle kurulduktan sonra ilikilendim. Snnilerden
lenmelerde yaanan sorunlardan farkl sorunlar var myd? nk baya ekmi bir toplumsal gruptan geliyorum ve bu ektikle-
u ana kadar BS deneyimi zelinde anlatlan, birbirini dinleyip rimizi hemen hayatmzdan atmamz kolay deildir. Feyzann
dinlememe, anlayp anlamama gibi meseleler btn gruplarda da dedii gibi bu elikili bir alandr. Ben de bu yzden BSyi
yaanan sorunlar. Bunun yan sra BSde pratikte ne tr iler ya- biraz gzlemledim, daha yakn olduum feminist arkadalarma
pld ve bu iler rgtlenirken neler yaandn aarsak BS de- Burada ne deniyor, nedir, ne deildir? diye sordum. Bunun yan
neyimi zihnimizde biraz daha somutlaabilir diye dnyorum. sra toplumsal olarak kendimi var ettiim alanlarn tamamnda
Gne: Ben o dnemi hi bilmiyorum. Muhabbet Atlyeleri, BS karmda olan bir siyasi ideolojiye sahip AKP ile bu oluumun
ve Feministler Uyumuyor tarihsel olarak ne kadar srd? ilikisinin ne olduuna dair de kafamda sorular vard. Ama so-
Feyza: Feministler Uyumuyor Mart-Nisan 2008 gibi kuruldu, nuta gvendiim feminist arkadalarmn da etkisiyle BSye ye
Eyll 2008 gibi braktk herhalde, bir yl bile srmedi. Birbirimize oldum ama BS iindeki hibir tartmaya girmiyordum nk
Sahip kyoruz da herhalde yine Mart-Nisan 2008. o tartmalar, iktidarla ilikisi olanlar arasndaki bir tartmayd
Nil: Sanrm Birbirimize Sahip kyoruz u anda hl devam edi- benim iin. Mslman arkadalarn unu kabul etmesi gerekir ya
yor ama aktif deil da Snni, bilmiyorum siz ne diyorsunuz, hangisi daha doru ifade

98 99
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Dindar Kadnlar ve Feminizm

olur? Babakan her gn, srekli ok zengin otellerde, caddelerde

Feyza: Ben de bilmiyorum. iftar amann lenini yapyor. En son mraniye Caddesini, Ulu
Glfer: Peki, o zaman ben Snni diyeceim. Caddeyi kapattlar. Kendi gzmden anlatyorum, binlerce Snni
Feyza: Snni belki biraz daha ey bizim vergilerimizden yemek yedi. O zaman bu ok zoruma gitti.
Glfer: Mslman diyeyim o zaman, neyse... Trkiyede Kemalist- Neden Alevilerin ya da Alevi olmayan dier gruplarn devlette bu
lerin iktidar olduu dnemler de dahil olmak zere Mslmanlar kadar rahat paras yenirken, Cemevleri kapatlyor, bizim hocalar
hep iktidardayd. Hibir zaman Hristiyanlar ya da Aleviler ik- parayla satn almaya alyorlar. Bizi nasl bu kadar yok sayabi-
tidarda olamad. Keke olsa da grsek, biz ne yapardk diye ok lirler?
merak ediyorum. BS iinde de Trk ya da deil ama mutlaka Buna karn Birbirimize Sahip kyoruz gibi bir grubu her
Mslman olanlarn, Kemalistlerin ve AKPlilerin her zaman ik- zaman anlaml buldum ama ok yetersiz olduunu da grdm.
tidar olmu ya da iktidar amal birbiriyle didien gruplarn tar- Mslman kadnlar neden bize sahip kmyorlar? ktidardalar,
tmasn grdm. ben bunu beklerdim. Biz kimiz? Biz Krtz, biz Aleviyiz, biz
Feyza semboller dedi. Barts sz konusu olduunda erkeziz. Trk ve Mslman olmayan herkesten bahsediyorum.
insan ne diyeceini aryor. Bir ey desen ya savunan tarafa ya Bu gruplara hi sahip klmad.
da savunmayan tarafa dyorsun. Trkiyede bart meselesi- Biraz uzun oldu ama birka tane de soru sormak istiyorum.
nin byle kriz bir mesele haline gelmesinde bence bartl ka- Dedin ya Biz akademiden dlandk, teorimizi, kurammz olu-
dnlarn da katks var. Kriz haline gelmemesi iin gerekli siyasi turamadk, okullara alnmadnz bunu kmsemiyorum ama
kvrakl gsteremediler. Aslnda kendilerinin zeminine, kendi- sosyalistler de feministler de Krtler de akademide deiller ama
leri gibi olmayanlar ekerek dladlar ve bize Sus, yerine otur, herkes kendi mecrasn kurdu. Burada acaba Mslman kadn-
dediler. nk ban a dediinde Kemalist, ban kapa diyor- larn bir eksiklii olmad m? Balar rtl diye akademik alan-
san da AKP taraftar oluyorsun. BS biraz byle bitti. Ve sonra da yazamadlar, izemediler ama tek yer akademi midir? kinci
Mslmanlar sanki iktidarda deillermi, ok eziliyorlarm gibi sorum, neden Mslman kadnlar, Mslman erkeklerle bir tr
bir dil kullanmaya baladlar. Anlyorum, siz de kendinizden do- yzleme yaayp, Mslman feminist bir akm oluturamadlar?
ru bakyorsunuz. Kadnlar barts yasandan dolay okula gi- Benim iin nemli olan bir dier soru ise u: Ben evlenmedim,
demedi, bir sr ey yaand. Kendim de zaten mazlum bir yerden mmknse hibir zaman da evlenmek istemiyorum. Evlilik d-
geldiimden, sev/sevme, ayr bir ey, mazlum mazluma sempati nda her trl birlikte yaamann kadnlar iin bir hak olmas
duyar. Byle bir dnce ve duygu halinde BSnin gizli takipisi gerektiini dnyorum ve bununla ilgili bizim gibi evlenmeyi
olmutum. reddeden az sayda kadn yerine Mslman hareketin sylem re-
BS mail grubuna, Ramazan Ay yaklanca Beraber iftar tip, mcadele etmesi gerektiini dnyorum. kinci e, nc
yapalm, diye bir mail geldiinde akas olduum yerde kaldm. e gibi durumlar dolaysyla nikhsz birliktelik yaayan kadnlar
Sanki Trkiyede hibir zaman iftar yaplamad, iftar yapt diye var. slamiyette de drt kadn arttr diyor, bu neden Mslman
insanlar ldrld, ramazan orucu tutulmas engellendi de ite kadnlarn gndemine girmiyor?
ftarmza buyurun, diyorlar. Peki, on iki imam ne zamandr bilir Yasemin: Ben feminist bir ecinselim ve feminist ecinseller-
misiniz? Hzr hangi aya denk gelir bilir misiniz? Hristiyanlarn le dindarlarn srekli kar karya getirilmesinden duyduum
yortusu ne zamana denk gelir bilir miyiz? BS buraya aracak- rahatszlktan dolay Muhabbet Atlyelerine, Birbirimize Sahip
t nk Snnilerin oalp durduu yerde imdi ben niye ifta- kyoruza ve onun evvelinde Ankarada yaptmz kendi ap-
ra gideyim ki? Yllarca oru tutmadm iin tehdit grdm ben. mzdaki giriimlerin hepsine katldm. Feminist hareket ierisin-
Kapma yazlar yazld, evimiz basld. Alevi kadn olduumuz de kendini dindar olarak tarif eden kadnlar rgtlenmenin do-
iin, bamz ak olduu iin orospu dendi bize. Bizim de ca- al bileeni ve aktivisti deiller. Tersine dindar rgtlenmelerin
nmz yand. ftara arlnca Ne oluyor? diye dnmeye ba- iinde de herhalde feministlere bir alan almas mmkn deil-
lyorsun. Bir de btn bunlar konuurken, buradaki kadnlarla dir. Ankarada rgtlendiimiz zaman ok mu beyaz ve Snni
ilgisi olur, olmaz, ayr konu ama AKPnin iktidarda olduunu hi Trkz acaba?, Orta snf feministler miyiz?, Kendi iimize
unutmayalm. mi kapalyz? gibi sorular aklmza ok taklrd. nk hemen

100 101
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Dindar Kadnlar ve Feminizm

hemen hepimiz niversite mezunu, pek ou bir ekilde akade- bir ey yapmadlar? Bu soruyu sormasna ok ardm. nk be-
miyle balantl, gelir durumu orta snfn zerinde olan kiilerdik nim tandm ve BSde birlikte olduumuz Mslman kadnla-
ve bizim gibi olmayan kadnlar da iimizde pek yoktu. rnein, rn ou iflah olmaz birer AKP kartdrlar. Birbirimizden az ha-
dindar kadnlarla yalnzca platformlarda karlayorduk. berdar olduumuzu biliyorum ama Bu kadar m az haberdarz?
Bugn hl Amargide kendini dindar olarak tarif eden bir diye dndm. Bu tr genellemeler yaplmas problemli geliyor
feminist yok. Amargi olarak bir iliki kuruyoruz ama ancak bu et- bana bu yzden benim iin Mslman kadnlarn bazlar vardr,
kinlii yapabilecek kadar iliki kuruyoruz. BS benim iin dindar feminist kadnlarn da bazlar vardr.
kadnlarla rgtlenebilmek iin bir anst. Herkesin kendi bulun- BSde iftar yapma meselesine gelecek olursak Ben din-
duu yerden Ben kadn olarak bunu yaadm, bana bu yaatl- dar kadnlara ki iebilir miyim? diye sorarm. Bir defasnda
yor, demesi bizi bir araya getirmeye yetebilecek asgari bir aland. bir kadn ebilirsin, dedi ama bundan huzursuz olduunu his-
ok uzun sredir ecinsel bir aktivistim ve ben herhangi bir settiim iin imedim, bundan dolay da hi eksilmemitim ama
dine mensup deilim ama tanr inancm var. Dolaysyla Feyzann Rahat, rahat i, denilince de Salnza, deyip, imiimdir. Bu
feminist olmakla ilgili yaad elikinin benzerini ben de e- yzden total olarak snflandrabileceimiz bir durum sz konusu
cinsellerin iinde Sen nasl Allaha inanrsn? Ecinsellik gnah deil.
diyorlar, sen imdi gnahkr m kabul ediyorsun kendini? mu- BS ilk ortaya kt zaman sekler feministlerin byk bir
habbetine maruz kalarak yaadm. Dindarlar arasnda da Yaasn ounluu buna kar ktlar. Bizim de hatamz vard, ok hzl
bu Allaha inanyormu, biz bunu doru yola dndrebiliriz, sen yaptk. Bir iki hafta tartabilseydik belki daha gl bir ekilde
aslnda gnah iliyorsun, dendi. ok iyi niyetli, ok sevdiim ve ortala kabilirdi. Alevi kadnlarn kendilerine unu sormas la-
feminist ortaklklarmz olan dindar kadnlarn dahi bana yakla- zm: BS metninin altnda Alevi kadnlarn ka tanesinin imzas
m Madem Allaha inanyorsun, o zaman dnebilirsin, idi. Bu var?
ikilemde braklmak, birisini semek zorunda kalmak BSde Glfer: Niye gelsin ki aleviler?
bunun baka trl olabileceini dnmtm. Nilgn: O metni imzaya atk ama Alevi kadnlar sustular.
Bu arada BSyi sona ermi olarak alglamyorum, bu ses- Glfer: Tamam, bekliyorlar. Tedirgin bir bekleyi var.
siz sreci ciddi bir durgunluk olarak deerlendiriyorum. En son Nilgn: Herkes birbirinden dolay tedirgin O yzden diyorum
geen sene, galiba Maysta toplanmtk. Grup ciddi bir ekilde ki Sen hatalsn, sulusun, yerine btn kimlikler, taraflar, si-
kld ve bir sredir herhangi bir faaliyette bulunmuyor ama yasi oluumlar olarak Ben nerede hata yapyorum? sorusunu
bu gruptaki tartmalarn, her ne kadar krlma ve ayrlmalara ne- sorabilirsek, belki patriarkann, kapitalizmin, faizmin tuzana
den olsa da birlikte tartma imkn yaratt iin deerli olduu- daha az debiliriz. Biz hep almz, Madurlar her koulda
nu dnyorum. Biz beraber nerede yan yana geleceiz, neden hakldr, karmzdaki hakszdr, demeye. Emin deilim ama ga-
gelemiyoruz ya da gelmemiz nasl mmkn olacak? Buna dair bir liba ben BSden ayrldm, hatrlamyorum bile. Beni orada k-
dncemiz var m? Bugn bunlar sormalyz. ran noktalardan birisi srailin Gazzeye saldrs esnasnda birka
Nilgn: Yzyldr ekilip bytlen erkek egemenliinin, cumhu- tane dindar kadnn, Feministler de ne yapyor bu konuda, bir
riyetin vs. birbirimize ynelik olan nyarglar ok glendirdii- de grsek? gibi klaryd. Bu soru sorulabilirdi tabii ki ama o
ni dnyorum. Orada saf bir bartller grubu var, burada arkadamzn sorduu ekilde olmamalyd, yol alrken birbiri-
da saf bir ateistler ya da sekler veya ak feministler grubu var, mizi gzetmek nemli, bu ekilde sorulduu zaman ortalk ok
ya da Bir tarafta feministler dier tarafta da dindar feministler kart. Ayrca aramzdaki bir Yahudi kadnn yaadklarn baz
var, eklinde dnmyorum, tartmay buna indirgemek olsa Mslman kadnlarn grmezden gelmek istemesi hatta son de-
olsa bizi diktatrle gtrr. Biz bu ikilii bir trl dilimizden rece kaba bir ekilde Ne olacak canm? O da bir kii Filistinde
ve alanlarmzdan karamadk. Bartl kadnlar diyoruz ama bir yn insan lyor, denilmesi bu srecin ekillenmesinde ok
Hangimiz rtszz? sorusu da her dnem baki bir tartmadr, belirleyici oldu. Mevzu yola kma deildir, biz yol aryorduk, yolu
aslnda hepimiz rtlyz. Bir kere bunun ok temel bir problem bulamadan birbirimizi kran bir sr ey yaadk, bunlar belki
olduunu dnyorum. bizi yok etmedi ama incitti diye dnyorum.
Glfer dedi ki, AKPdeki Mslman kadnlar niye bunun iin ok konutum, ok dolmuum bu konuda ama unu da syle-

102 103
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Dindar Kadnlar ve Feminizm

yeceim: BSden baz kadnlar Lambdann Onur Yrylerine bir ey yazmt:5 Eer ak kadnlar kapal kadnlarn oy hakkna
katlmay istemedi; kendilerine gre bunun iin hakl gerekele- kavumas ya da baka bir ey iin kapanyorlarsa, kapal kadnlar
ri olabilir fakat LGBTlerin ezilmelerine kar Onur Yryne da balarn aabilecekler mi bizim iin? Bu dnceye benzer
BS imzas ile katlnmasnda ortaklaabilseydik daha iyi olurdu. dnceler BS iinde de varm
Biz birbirimize bu tr zgrlk alanlarn salamadk. Nil: Herkes byle dnmyordu ama bu tr bir argman vard.
Son olarak, hem Birbirimize Sahip kyoruz, hem Feminist- Dilah: Bence buradaki sorun kutsal bir metnin karsna srekli
ler Uyumuyor oluumlarnn bitmesi ya da bitmeye yakn bir hale sekler argmanlar karmaya alyor oluumuz, sanki bir eyle-
gelmesinin sebebi dindar kadnlar/sekler feminist kadnlar at- ri ancak sekler bir dzlemde tartabilirsek geerlilii olabilirmi
mas deildi. Ben yle hatrlyorum. gibi dnyoruz ki feminizmde de benzer bir eilim olduunu ve
Nil: Fikri sabit olup, kendini deitirmeye ak olmayanlar vard. bunun ok kapsayc olduunu dnyorum. Mesela Amargide
Her iki taraf da birbirini snava tabi tutuyordu. Dindar kadnlara gnll biri olarak ama ayn zamanda da inanl bir kadn olarak,
srekli Hadi bakalm, imdi siz bunun iin ne yapyorsunuz? burada dini ve rtnmeyi tartmak istiyorum. rnein Nisa su-
diyen taraf daha baskn oldu diye dnyorum. resinde Kadnlar rtnsn, derken neyi kast ediyor, ne kadarn
yk: Ben de BS hakknda akademik alma yaptm. Buradaki rtmem gerekiyor, bunlar gerekten merak ediyorum ve tart-
arkadalarla da sylei yaptm, hepsine ayr ayr teekkr ediyo- mak istiyorum. Fakat dier taraftan da sanki din bizim karmz-
rum. En byk eksiklik sanrm kesiimsellikleri grememekti. da, her zaman tedirgin olmamz gereken bir olguymu gibi algl-
Lezbiyen dindar bir kadn olamaz m? Bu birbirine girmilikleri yoruz ya da en azndan bana yle geliyor. Ve ben inanl bir kadn
gremediimiz tiin daha kutuplam bir tablo ortaya kt. olarak bu durumda pozisyonumu tam olarak kuramyorum. Ne
zellikle merak ettiim bir ey var, samimiyet tam olarak kadar rtnmem gerektiini illa ki slami bir dzlemde mi kura-
ne demek? Kiinin znelliini, kendisine has bir zelliini kabul bilirim? Aslnda bunu feminist dzlemde de sorgulayabilmemi-
etmek, bunu teslim etmek olabilir. Ama grupta ou zaman kar- zin bir imkn var ancak bunu ne kadar yapyoruz?
lk vermek samimiyet gibi algland. Ben senin yannda oldum, Glnur: Ben de BSdeydim. Ortak siyaset yapmakla ilgili her za-
sen de benim yanmda olursan samimiyetini kantlayabilirsin, man tekrarladm yle genel bir kstasm var: Bence ortak siyaset
gibi szler konuuldu. Dolaysyla samimiyet anlamaya altm, yapmann zemini, yzde yz mutabk olduumuz eyler deil de
ok mulk bir kavram olarak benim nmde duruyor. Mesela Nil itiraz etmeyeceimiz eylerin varldr. Buradan bakldnda ben-
de Muhabbet Atlyelerinde yeni bir yere varmay samimiyetmi ce BS metni aslnda pek ok gruba arda bulunan bir metindi,
gibi tanmlad hatta ben ok ayrntl bile bulmutum. Dolaysyla BS metninin
Nil: Yok, ak olunmasndan bahsettim. Yani Ben seninle ilgili bu haliyle Alevi kadnlara da bir ey anlattn dnyordum.
byle dnyorum, diyebilme akl bence samimi bir eydir. BS grubunda benim en byk skntlarmdan biri, gruba
yk: Ama sanki samimiyet derken daha fazlas ima ediliyor. Siz aktif olarak katlanlar dnda bir gzlemci kitlenin olmasyd.
bunu nasl grdnz? Grup samimiyeti nasl anlad? Ondan biraz Ama gzlemci kitleden kastm Daha nceden temasm yoktu ve
bahsedebilir misiniz? Bu noktay ok nemli buluyorum. nk bu grup vesilesiyle biraz daha temasm oldu, belki iine girerim,
bu kadar enformel ve kiisel ilikilere dayal bir ortamda sanrm diyenler deil. BS ile sanki bir aratrma konusuymu gibi ili-
bir grubun ya da koalisyonun baars dnp, dolap samimiyetin kilenen, Burada ilgin bir ey oluyor, bir bakalm, gibi bir yak-
nasl alglandna kilitleniyor. lamdan bahsediyorum ve bu tutumlar beni ok rahatsz etmiti
Dilah: Feyza Beraber iftar yapacaksak, imeye de birlikte gi- akas. nk hibir tartmaya katlmadan mail grubunu gz-
debilecek miyiz? dediinde benim aklma baka bir rnek gel- lemleyenler olduunu fark etmitik. Mesela gruptaki yazmalar
di. 2007de niversitelerdeki barts yasana dikkat ekmek bizim irademiz dnda, baka yerlerde konuuluyordu ve hi ha-
iin bir kampanya yaplmt ve normalde ak olan Nazl Ilcak, berimiz olmuyordu.
Nuray Mert, Leyla peki, Pnar Selek ve lk zakn da bar-
tl kadnlarla dayantklarn gstermek iin barts takarak
fotoraf ektirmilerdi. Onun zerinden Ece Temelkuran da yle 5 Yaznn tamam iin bkz: http://www.milliyet.com.tr/Yazar aspx?aType=Yazar
DetayPrint&ArticleID=1024841

104 105
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Dindar Kadnlar ve Feminizm

*** kadn yazarlarn Mslman kimliini ekip karnca hi de iyi

bir edebiyat olmadn fark ettim. Bu ar kredi meselesinin
BS deneyiminde, daha nce ok fazla temas olmayan kadnlar de pozitif bir durum olup, olmad konusunda ok pheliydim.
olarak bir araya gelmi olmamzn, iki alan simetrikmi gibi kur- Elbette BS benim iin ok nemli bir deneyimdi, hl da
gulamaya yol atn dnyorum. Mesela, ortaklmz vurgu- grupla ilgili ok iyi anlarm olduunu dnyorum. Mesela bu
lamak iin srekli Dindar camiada bu var, ama sekler camiada srete kendimle ilgili slamofobik pek ok noktay fark ettiimi
da buna tekabl eden yle bir ey var, ya da Orada bu var ama syleyebilirim. Bunun kendi adma nemli bir kazanm olduunu
canm burada da bu var, gibi bir dil zerinden ortaklk kurmaya dnyorum. O zamanlar trban meselesi ok gndemdeydi,
altk. Burada iki simetrik alan yoktu, bir tarafta rgtl bir din BSde Israrla kadnlar arasnda trban diye birtakm ayrmlar
varken dier tarafta, ben mesela Allahsz olduumu bile syleye- yaplyor bu yzden barts olarak genellenmelidir, diye konu-
miyor bir haldeydim. Bir de Allahsz olmann her yola gelmek uyorduk ve biz barts diyorduk mesela. Bu karmzda olan-
gibi bir algs vard. Kitap yok, cehennem yok, bilmem ne yok, lara yant verme asndan doru bir ifadedir fakat bu genellemeyi
diyoruz diye sanki bizim iin ortada gnah falan yokmu gibi bir yaptmzda da snf gz ard ettiimizi dnyorum. Kyde
algdan tr sknt yaadm fark ettim. Bu simetri varsaym- ban rten kadnlar ve niversitede tesettr kullanan kadnlarn
nn, BS deneyiminin nemli sorunlarndan biri olduunu d- ou arasnda ciddi snfsal farkllklar var. Mesela bizim gruptaki
nyorum. kadnlarn genel olarak maddi durumlar iyiydi ve BS bu snfsal
Kadnlarn tek tek deneyimlerinin yapsal ilikilerden kopuk farkll yok sayan bir gruptu. rnein Merve Kavak meselesini6
bir ekilde ifade ediliyor olmasnn sorunlu olduunu ise sonra- konutuk ama Refah Partisinde, Fazilet Partisinde o kadar uzun
dan fark ettim. Feyza Ben Feyza olarak konutum, dedi ya da dnem hareketin iinde bulunmu kadnlarn bir anda bir kenara
Aye de, Srekli birbirimizin samimiyetini sorguladk, ama kii- atlp, dardan eitimli, kltrl ve st snf Merve Kavaknn
ler olarak konuuyorduk, diye ekledi, ben bunun sorunlu bir yak- adeta dardan oraya konulmasn hi konumadk. Bu tr nokta-
lam olduunu dnyorum. nk bu tr bir yaklam, iinde lar ok sonralar BSye dair dnmeye baladmda fark ettim.
bulunduumuz kltrel hayat, onunla balarmz ve kiisel ta- Galiba az nce, En ok hangi noktalarda problemler ya-
rihimizi btnyle yok sayyor ve yok sayma zerinden de asln- adk? diye bir soru soruldu. Bence en nemli sorunlardan bir
da mevcut tezatlklar retiyor. Feyza olarak konumamzn bir tanesini zel alan konuamam olmamz olarak gryorum.
farkll olabilir ama bence dindar ya da dindar olmayan bir aile- Feminizmin son dnemde kamusal bir siyasete dntn ve
de bym olmann getirdii birtakm yapsal farkllklar da var. bunun da ciddi skntsn yaadmz dnyorum. Krt soru-
O yzden mesela u ok problem oluyordu: Ama ben byle d- nuna ya da bartsne ynelik kamusal alana kp sz sylyo-
nmyorum ki, deniliyordu hemen karsnda. Tartmalarmz ruz ama aslnda feminizmin en gl ayann zel alann politi-
kendi kiisel deneyimimizi de yok saymadan ama yapsal alanla- kas olmasn gz ard ediyoruz. Feminizmin kiisel hayatlarmz
rn bilgisini de dhil ederek gerekletirmeliydik diye dnyo- sorgulamaya ynelik ksmnn ben hl dindar olmayan feminist
rum. Bunu yapamadmzda ok fazla kiisel bilgi ve deneyimin kadnlarla dindar kadnlar arasnda ciddi bir atma noktas
bazen fetiletirme dzeyinde ne ktn gryoruz. oluturabileceini dnyorum. BS grubunda da zel alana
Sizlerle ok samimi bir ey paylaaym: Birbirimize Sahip ait meselelerden ziyade hep kamusal alana ynelik bir eyler ko-
kyoruzda Mslman kadnlarla bir araya geliimizin baz nutuk. Gndemimizde Ak Partinin yaptklar, Filistin sorunu
gerekliklerimizi grmeyi engelleyen bir halsinasyona yol at- vs. vard. Mesela aile meselesini pek konumadk zel alann
n fark ettim. Mesela feminist gruplarda da artk hibir ekilde politikasn yapmak bu kadar kilit bir yerdeyken aile meselesini
tartlmayan pek ok konuda, BS iinde inanlmaz cinsiyeti konuamam olmak bu alanda politika yapmamz da engelledi
eyler sylenebiliyordu ya da sekler kadnlar olarak dindar ka-
dnlara tersinden oryantalizm yapabiliyorduk. Roman yazan bir 6 Fazilet Partisinden 18.04.1999 seimlerinde stanbul milletvekili olarak seilen
Mslman kadn figr pek kafamzda yok ve o yazdnda, bir Merve Kavak,02.05.1999 tarihindeTBMMde and ime treni srasnda, bar-
anda onu kafamzda acayip kutsallatryoruz. Hlbuki ben kendi tl olduu iin meclisten kartld. Ayrca, ABD vatanda olduunu bildirme-
dii iin Bakanlar Kurulu kararyla da vatandalktan kartld. (http://tr.wikipe
gzlemim asndan sylersem, beendiimi dndm bu tr dia.org/wiki/Merve_Kavak%C3%A7%C4%B1)

106 107
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Dindar Kadnlar ve Feminizm

diye dnyorum. yaratt samimiyet ya da gvensizlik meselesinden beslenen bir

Aye: Glnurun bahsettii aile meselesi zerinden aklma bir alan vard. Bence bu deneyimin ardndan baka bir paylam ze-
ey geldi. Bu arada BS feminist bir grup deildi, lafa balarken mini ortaya kacak ve devam edecektir.
bunun altn izmedik galiba. Feminist dindar kadnlarla, femi- Nil: Aslnda ilk karlamada fazlasyla samimiyet vard, ok sa-
nist sekler kadnlarn bulutuu bir alan deildi. BSyi kendi mimiydik ve her eyi ok detayl konuuyorduk. Sanal aleme ge-
adma her zaman, feminist kadnlarn, barts meselesi ze- tikten sonra baka bir dil olutu. Tartmalar yz yze yapmaya
rinden bartl kadnlarla dayanmak iin, bartl kadnla- devam etmemiz lazmd nk birbirimizi yeni yeni tanyorduk
rn da Sadece barts meselesi yok, baka meseleler de var, ve sanal alemde tartmaya daha hazr deildik.
diyerek, kesiebileceimiz alanlar tartmak zere bir araya gel- Aye: Sanki yle bir hata yapt feministler, imdi hatrlyorum
dii bir alan olarak algladm. Bu yzden BSde tek tek kiiler o hissi. Aslnda biz oradaki kadnlarn ouna feminist teblide
olarak Aye, Feyza, Glnur olarak da vardk. nk slamofobik bulunduk. Feminizmi reddeden Mslman kadnla da, inanl
eilimi daha az olan kadnlar ya da feministlerle tartma alannda kadnla da hemhal olamadk. Sen aslnda gremiyorsun, gibi bir
bulunabileceini dnen, bu konuda kafa yorabileceine inanan feminist tebli vard orada, o duyguyu ok net hatrlyorum ve ben
Mslman kadnlar orada olmay tercih ettiler. Mesela Nilgn de mesela bir feminist olarak, bunu ok tepeden bulmutum ve ra-
syledi, bir sr feminist de BSde yer almad. rtnmeyi ata- hatsz olmutum. Bunu da atlamamak lazm sanki
erkilliin bir sonucu olarak gren, kadnn din ve inanla alakal Nurhayat: Ben tebliin karlkl olduunu dnyorum. Hatta
byle bir tercih hakk olabileceini gz ard eden feministler de grupsal olarak deil, her bireyin kendi tebli ajandasnn olduu-
var. nu dnyorum. Hi kimse bir gruba girerken Ben hi tebli
Glnur: Ben bunun doru olmadn dnyorum. Feministle- yapmayacam, hep dinleyeceim, hep alacam, diye girmez.
rin bazlarnn bu grupta yer almamalarnn sebebi rtnmeyi Biraz alrm, biraz da veririm, beklentisiyle girer.
ataerkil bir basknn rn olarak grdkleri iin deildi, pratik- Grupta bir de yle bir durum da vard. Zaten politik gemii
te kurulan ilikilerde bu tr bir sylem olmad. Feminist tarih ya- olan, yeillerden, Krt hareketinden, LGBT hareketten insanlar
zmna, feminist dergilere baktmz zamanda Trkiyede byle vard. Dolaysyla herkesin zaten bir bagaj vard. Dindar kadnlar
bir ifadeye ok az rastlarz. tarafndaysa aslnda entelektel bir faaliyet iinde olsa da daha
Aye: Sosyalist feministlerin bir ksmnda bu tr bir kaygy ou ziyade kendi dnyasnda yaayan ve bu tr bir bagaja sahip olma-
zaman hissettim. Glfer senin dediin gibi bu toplum Mslman yan kadnlar vard. imdi bagaj olan kiinin dil haznesi, kullan-
bir toplum ama dindar Mslmanlarn iinde de bir aznlk var. m, bir laftan bir mana karma, ona mana atfetme gibi pratikle-
Hayatn dini kurallara gre yaayan ve byle olduu iin de dini riyle, bu bagaja sahip olmayan birinin pratikleri arasnda dnya
yaama biimlerini sorgulayan kadnlar var, nk Kuran- Kerim kadar fark var. Bu farkllklar sanal alemde atnca, yz yze olsa
onun iin kitapsa, onun altn ize ize okuyor o. Kuran kursu- belki yanl anlalmalar olmayacak iken, yanl anlalmalara ve
na gidip, hatmetmeyi renip, geleneksel halk dinini yaayan tartmalara neden oldu. Kadnlarn kendi ahsi bagajlarn geti-
insanlar deiller ve aslnda bu mcadeleyi veren kadnlarn ou rip dan diye dkmeleri istemeseler de dierlerini provoke etti.
AKP iktidarndan ok ciddi ac eken kadnlar. Tek tip bir femi- BSye dair asl unu sylemek isterim: Bence bu bir tecr-
nist olmad gibi, (Kemalist feministler de olabilecei gibi) tek beydi, tecrbeden hepimiz kendi yaadmz ayrmcln dn-
tip Mslman da yok benim iin. Hristiyanlarn ya da Alevilerin daki ayrmclklar grm, o ayrmclklar yaam insanlarn
bayramlarn bilmememizde hakl olabilirsin ama barts de acsn dinlemi olduk. Ama tabii her tecrbe herkeste ayn sonu-
bir maduriyetse dier maduriyetlerle kyaslanmamal, hibiri cu dourmuyor. Siz bu deneyimle kendi kimliinize daha da ya-
birbirinden daha stn, daha az, daha ok deil. pp, kart ve dman bellediiniz kimlikle ilgili Zaten, grdk
Samimiyet meselesine gelince, samimiyetin zddn gven- ite canm, diyorsanz, Nietzchenin kartalla koyun hikyesi gibi
sizliin oluturduunu dnyorum. Grup iinde hepimizin kendinize bir tane dman belirlersiniz ve dmannz kartal ol-
gvensizlik alanlar vard. Samimiyet ya da gvensizlik meselesi duu iin, kartal olmayan herkesi iyi bellersiniz. Dmannz ne
sadece Mslmanlarla karlatmz alanlarda deil bence ok yaparsa onun tersini yapmaktan iyilik, doruluk, gzellik kmaz;
baka alanlarda da karmza kyor. BSde ilk karlamann iyilik, doruluk, gzellik sizin znzle alakaldr. Siz znze

108 109
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Dindar Kadnlar ve Feminizm

dndnz takdirde iyi, doru ve gzelle kucaklarsnz. yayorsun. Ne olacak peki, birbirimizi mi grtlaklayacaz? Bizi
Bence bu sreci olumlu deneyimleyen baz arkadalarmz cezalandracaklar m? Vay kardeim, sen nasl ecinsel bir hayat
oldu, nereye gitsek o gruptan tantmz, toplantlarda gz gze yaarsn, ben seni krbalayacam, eve kapatacam, cezaevine
geldiimiz o insanlarla koturup, sarlyoruz birbirimize nk gndereceim. Bunu mu yapacaklar?
belli bir tecrbe yaamz, glyoruz, arkadalmz bir nebze Benim ailemde ecinsel olduumu bilen bir sr dindar
de olsa devam ettiriyoruz. Tamam, ayn fikirde olmayabiliriz, fa- var ama Ya, bizim torunumuz gnahkr, diye dnmyorlar.
kat bu deneyim bize demitir. Anneannem Benim torunum gnahkr, benim elimi pmeye gel-
Yasemin: Btn bu efor ne iindi? Neye yaramasn istiyorduk? mesin, demiyor. Bu hayatta zaten birlikte yayoruz peki, bunu
Benim iin BS deneyimindeki birbirini anlama abas hayatta politik olarak nasl kuracaz? Benim kiiselliimden, znel de-
en ok inandm eye hizmet ediyordu; toplumsal barn fark- neyimimden kp, nasl politikleecek? Toplumsal bar inasn-
llklarmza ramen inas; birbirine yabanclamamak, birbirine da biz nasl yan yana geleceiz?
dmanlamamak, birbirini genel kategoriler olarak alglamamak Bugn iin de son olarak unu syleyeceim: Burada pek ok
ve onun kendi znelliini tanyabilmek abasna. unu demek is- bartl arkada var, baka nasl tarif edeceimi bilemedim ya
tiyorum: Mesela pek ok dindar iin ecinsel kelimesi benim- da normalde Amargide baka hibir syleiye gelmeyen dindar
le tanana kadar bal bana negatif bir anlam ifade ediyordu. arkadalar var. Gelmek istemeyebilirsiniz, nemli deil, bu konu
Benim de insan olduumu ve hi de yle acayip, bambaka bir size ilgi ekici gelir, br gelmez ama biz baka ne zaman yan
dnyada yaamadm, frndan ekmek aldm falan tahayyl yana geleceiz? Syleiden syleiye, konu balnda uzlat-
edebilmesini salamak (Glmeler) ve bu yabanclamay kr- mzda m yan yana geleceiz? Baka ortaklklarmz yok mu?
mak iin bir araya gelmenin nemli olduunu dnyorum. Bir Beraber baka neler konuabiliriz?
araya geldiimiz insanlar sadece kafalarmzda negatif kod deil, Gne: Glfere bir sorum olacak. Laikliin tanmn nasl yapt-
seninle ok benzer tecrbeler yaayan, pek ok iddet ve ayrmc- n aabilir misin? Sylediklerine byk lde katlyorum an-
lk deneyimini paylatn insanlar. Bu toplumsal barn inasn- cak Ben laik deilim, demenizi ve laiklii Kemalist egemenlik
da kadnlara ynelik iddet ve ayrmcln dalmas iin bir hat alanyla zdeletirmenizi pek kavrayamadm. Alevilerin laiklii
kurma abasdr. savunmadna dair bir kesinlik mi var? Seklerliin dnda la-
Mesela ben Hilal Kaplann Akif Emreye yazd mektubu iklikten bahsediyorum, nk en basit anlamyla laikliin tanm
talihsiz buluyorum evet, nk ben bize hibir ey tebli ettiini din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmas. Bu ikisinin i ie ge-
alglamamtm, ok samimi alglamtm, neden kendini tebli tii bir ynetim biimini mi tercih ediyorsunuz? Burada kavram-
etmi gibi alglam? Ben ona zlmtm. nsani bir zlmey- sal bir sorun var.
di, hi politik falan deildi benim iin. Akif Emrenin Hilalden Bunun dnda Feyzaya sormak istediim bir nokta var.
izinsiz bunu yaymlamas ok yanl bence de ama yaymlamas da Trkiyede Mslman ve dindar feministlerin bir ekilde postko-
ok kt olmad. Bunu baka trl nasl renecektik... lonyalist teorilerle de i ie gemi birtakm teorik haznelerinin
ve siyaset anlaylarnn olduunu sylediniz. Burada herhalde
*** Filistin sorununa atfta bulunuyorsunuz diye dnyorum n-
k Trkiyenin birebir kendi deneyiminde, Kurtulu Savan na-
Din ok kati bir tarif. Dindar kadnlar buna farkl yorumlar ge-
sl okuduumuza bal ama ne semi-kolonyalist ne de gerekten
tirmeye alyorlar ama dinin iinde ataerkil bir tanm var; e-
kolonyalist bir deneyimi var.
cinselliin gnah olduu kabul var. Bu kabuln iinde yetien
Kendimle ilgili, Almanya ve Avusturyada dnen tartmalar
ve bunu da hi sorgulamak istemeyen birisi ecinselliin gnah
zerinden yaadm bir deneyimi de ksaca aktarmak istiyorum.
olduunu dnecektir. Birka yl nce Kaos GLnin bir buluma-
Viyanada Gazzenin srail tarafndan bombaland dnemde
sna Gney Afrikal, ecinselliin gnah olmadn syleyen bir
birok Mslman kadn ve erkek saldrlar protesto etmek iin
imam gelmiti. Gnah m, deil mi tartmasnn gerekli olduu-
sokaklara kmt. srailin eletirilmesine tmden kar kan
nu dnmyorum. Brakalm, gnah desinler. Peki, bundan son-
Marksist ve feminist gruplarn iinde olduu, Anti-Deutsch diye
ra ne yapacaz? Gnah olarak tarif ediliyor, sen de byle bir hayat
bir grup var. Benim de yesi olduum, geni kitlesi olan bir femi-

110 111
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Dindar Kadnlar ve Feminizm

nist mail grubunda bu eylemler dneminde bir tartma bala- amay renelim dediimiz yerin bir kesiim kmesi de var.
d. Bu protestolarda kadnlar arkadan, erkekler nden yryor, Yasemin: Bu kesiim kmesinden bahsetmitim ama sen kar-
ou eriat, kadnlarn balar rtl, megafon hep adamlarn msn sanrm. Mesela gey barlar ramazan ayndan hi holan-
elinde, gibi bir dolu mail dnmeye balad. Bunlar benim de maz, nk geyler oru tutuyor, bar boalyor, sinir olurlar, rama-
bildiim Anti-Deutsch grubundan feministlerin attklar mail- zan aynda bar nasl doldursak diye dnrler. Bu Trkiyeyi ok
lerdi arlkl olarak. Bu mail akna birok feminist dahil oldu iyi tarif eden bir rnek
sonra. Olay srailin haksz igali ve haksz savandan km, Huri: Bence dindar, Mslman, bartl gibi kavramlara ok
srail Devletinin eletirisinden km, tmyle antisemitizm ve taklmayalm. Ben Amargi Feminizm Tartmalarna hafta-
slamn kadnlar ezmesi, eylemdeki kadnlarn aslnda ne kadar dr geliyorum ama bu hafta bartller sayca artt. Yasemin
ezilen kadnlar olular ve eylemlere katlanlarn da bu ezilme- Dindarlar ve feminizm sz konusu olduunda m sadece bir ara-
yi, ataerkil yapy nasl destekliyor olduklar zerinden dnmeye ya geleceiz? diye sordu. Bence hayr, baka alanlarda da bir ara-
balamt. O vakit ben de tartmalara katldm ve Bu tartma- ya gelmek elbette mmkn. Kadna ynelik iddetin ya da kadna
larn aslnda tmyle oryantalist ve postkolonyalist bir sylemin dair btn sorunlarn Mslman kadnlar tarafndan da tartla-
izlerini tadn, eylemdeki ba rtl kadnlarn bu sylem ve bileceini dnyorum. Bir feminist olarak aynen Feyzann da
bu gibi pseudo (szde) feminist zgrlemeci bir sylemle ikin- dedii gibi ben de, feministin bana Mslman olmay ekleme
cilletirildiklerini ve madunlatrldklarn, dile getirdim. zorunluluu duymuyorum. Beraber birok eyi yapabileceimize
gn sonra da eylem vard. Ben bu eyleme o bahsi geen inanyorum. Kadna ynelik sorunlarn zmne slamn ken-
ba kapal kadnlarn yanndan katlacam diye ilan ettim. di iinde cevaplar bulmaya allmasna slami Feminizm dendi.
Bunun zerine yeni bir tartma balad. O vakte kadar Anti- Ama bu sorularn da yine feminist teoriden beslenerek zlebi-
Deutschtaki, oryantalist feminist sylemi eletiren ama suskun leceini dnyorum.
kalan feministlerden bana destek geldi. Mslman kadnlarn ya da Mslmanlarn feminizme kar-
Bu sreci Trkiyeli feministlerle paylaamadm nk uzun duruu konusunda bir iki neden sayld. Benim gzlemlediim
yllardr yurtdndaydm ve Trkiyeli feministlerle bir ilikim kadaryla Mslmanlar, feminizm deyince ya da baka birtakm
yoktu, buradaki tartmalar da pek bilmiyordum. Bugnk tar- ideolojilerin szlk anlamlar zerinden dorudan ayet ya da
tmay izlerken aslnda Trkiyede ne kadar nemli bir tartma, hadislerde birebir kavramsal karlklarn aryorlar. Aslnda bizi
sylem ve pratiin birikmi olduunu gryorum. Bu tartma- yanl bir yne srkleyen bu yaklam. Oysa Kurann indii,
lar bence Avrupada, batda yaayan Mslman feminist ya da slamn yayld dnemde feminizm var myd? Bu kavramlar
Mslman olmayan feminist kadnlarla, anti-egemen bir kimlik zerinden tartlan bir sorunlar var myd? Ama kadnlara y-
gelitirmeye alan feminist kadnlarla paylamak gerekiyor. nelik ciddi sorunlar vard. rnein namus cinayetleri Cahiliye
Nurhayat: Yapyorlar, paylayorlar. Hidayet efkatli Tuksal me- Dneminde kzlarn canl canl gmldn biliyoruz, insanlar
sela bir araya getiriyor onlar. bunu anlatrken, o dnemde ok ciddi anlamda bor, faiz vs. ol-
Gne: Kendi pratiimde alternatif, sol muhalif dediimiz saha duu iin ve ileride kzlara bor karlnda fuhu yaptrlaca
ierisinde Dindarlarla nasl byle bir ortaklk salanr? tart- iin gmlyorlar gibi bir neden ortaya sryorlar ki bu anlatdan
masna ya da Egemen dil nasl krlr? tartmasna rastlamadm, ciddi anlamda rahatsz oluyorum. Oysa ben bunu tam olarak na-
belki vardr. mus cinayeti olarak alglyorum nk ortada bir cinayet var ve
Aye: Yasemin, senin durduun yerden o ayrmay ve bir arada Mslmanlarn bugnk namus cinayetine buradan bakmalar
yaamay sorunsallatrman anlyorum ama mesela unu da sor- gerekiyor. Niye birebir karln arayalm ki?
mak gerekmiyor mu? Bartl lezbiyen bir kadn ya da Msl- Ayn ekilde iddete ynelik birok mevzuda birebir kavram-
man inanl ve ecinsel bir erkek ya da bunu bastrp, evlenmek sal karln bulmaya alarak deil de zulmdr, adalettir, gibi
zorunda kalan, olua ocua karm kiiler yok mu? Bu alanlar kavramlar zerinden gndemletirilebilir diye dnyorum.
bu ekilde ayrtrdnda Ben buradaym, byle yayorum, nasl Nil: Buraya kadar u iki konu belirleyici oldu: Birincisi, farklk-
benim onu buna zorlamamam gerekiyorsa, o da beni zorlamasn, lar grmek nemli ama bu farklklarla bir arada nasl olacaz?
beraber birlikte yaamay renelim, diyorsun ama o birlikte ya- kincisi de, bu farkllklar siyasete nasl dkeceiz? yle ya da

112 113
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Dindar Kadnlar ve Feminizm

byle, bu lkede nemsediim bir ey var, Mslmanlar demok- konuuldu, ok fazla maduriyet dilini kullanyorsunuz, dendi.
rat olmadan ya da ataerkiyle mcadele etmeden bu lkede birta- Bartl kadnlar Trkiyede hl evden sokaa kma konusun-
km eyleri yapamayacaz. O yzden belki Cahiliye Dnemine da bile ok madurlar. Maduriyet edebiyat ne demek bilmiyo-
referans vererek namus cinayetini anlatmak bir feminist olarak rum ama ben unu anlyorum: Gerekten o kadar byk bir ma-
bana ok ehven-i er gelmese de eer bu ie yarayacaksa onu da duriyet yok, sadece sen maduriyetini bana stnlk kurmak iin
yan yana kullanmann tamamen taktiksel ve ok nemli olduu- kullanyorsun. Ama ban rten kadn Trkiyede hl her alanda,
nu dnen biriyim. Siyaset byle bir ey sadece niversiteye girememekle snrl deil, ok madur.
Huri: Ben Mslmanlarn kavramsal elikilerini gstermek iin Dier yandan iktidarla ilikili grnmek, sylediin szn
syledim. hangi siyasete yatrm olacan bilememe korkusu o kadar zor ki.
Nil: Tamam, anladm ama belki de Yapmayn, bak o zaman da Daha bu sabah yaadm, bir pastanede ay ierken, bu konuma-
bu yzden yasak gelmiti, denirse belki bir ey olur. O yzden y hazrlamaya alyordum. Hemen yanmda bir ift konuuyor,
btn bunlar ve kavramlar da tartabilmek iin bir araya gelme- erkek yksek sesle Bu AKPliler diye cmleye balad, yann-
miz gerektiini de hatrlayalm. Belki bir gn srf muhafazakrl daki kadn da En sevmediim eyi yapyorsun, diye onu sustur-
tartmamz lazm... du. Kadn ne diyecek diye merak ettim ama Eer bu kadn kalkp
Feyza: Sevinin kavramlarla ilgili sorduu ilk soruya geldik, sana yksek sesle cevap verirse ben susmam ben de kavga ederim,
kavramlar ve kavramlarn tarihini konualm demiti. Aslnda beni byle bir eyin iine ekme, dedi. Kafada yle bir senaryo var
ben de bundan biraz korkan, bir sre kavramlar konumasak ki, inanlmaz. Byle bir eyle yaamak ok kolay deil. Bartl
diye dnen biriyim. Bence kavramlar bir sre nadasa yatra- olduun iin devlet seni zaten bir sr alandan dlyor ve sen
lm. Feministler Uyumuyorda da bunu sylemek istemitik. btn bu dlamalara ramen, kendine dindar Mslman diyen
Kavramlar sembollere dnt zaman kavramlar neye iaret adamlar iktidara geldii iin, bir de dierleri tarafndan iktidarda
ediyor? Her ey bir semboldr, tamam ama sembolik deeri ok grnyorsun ve iyice dilsizleiyorsun; kendi maduriyetini an-
ykselip, alt bolamaya baladktan sonra bence onlar yapz- latmaya kalktn yerde maduriyet edebiyat yapyor oluyorsun.
me uratabilmek iin ayr bir balant kurulmal ve bu ok nem- Bu ok korkun bir ey Bununla mcadele etmek ok zor
li, ama br taraftan bence baka kavramlar bulmak lazm, hatta Tabii unu da sylemek lazm: Geenlerde ben l Dergisiyle
kavram bulmamak lazm, baka ekillerde konumaya almak ilgili bir yaz yazdm. Bu dergi bir tketim kltrn dayatyor
lazm. olabilir ama bu dergide yer alan fotoraflardaki gen kadnlarn
Bir taraftan da ok dilsiz kaldk, bu da beni ok yoruyor. Hep gznde benim 90larda yaadm kendine gvensizlii grm-
kendimi tanmlamak zorundaym ama dnn ki dindar kelime- yorum. Bu kadnlar, gzel giyindiklerini hissederek, makyaj ya-
si bile elimden alnm. Kendime Mslman demekle hibir prob- parak ve gzel grndklerini dnerek bir moda dergisine poz
lemim yok, ama ben de Ancak bartl bir kadn Mslman verebiliyorlar. Bu bana ban rten bir kadn olarak iyi geliyor.
olur, dediim zannedilir diye rahat rahat diyemiyorum. O kadar nk 28 ubat dneminde bize fahie demediler belki ama
dilsizletik ki, tabii ki Mslmanlktan vazgeemem, feminizm- irenler, bcekler, yarasalar, ninjalar dediler. Onun iin ma-
den vazgeemem, feminizm kfr olarak kullanlsa da sahiple- duriyetler arasnda birinin daha kt olduunu savunmak iin
nirim. deil ama bu konuda ciddi bir yaram olduunu belirtmek iin
rnein yllardr Trkiyede muhafazakrl tartyoruz, bunlar syleme gerei duyuyorum. Halbuki niversite hayatm
ama hibir yere gitmiyoruz nk iktidarda hepimizin tand boyunca ve niversiteden sonra barts yasaklar ile ilgili ok
biri onu alyor, yle bir kullanyor ki senin sayfalarca, gnlerce, az eylem iinde bulunmuumdur nk okuduum niversitede
gecelerce tarttnn ii boalyor, hibir eye tutunamaz hale yasak yoktu.
geliyorsun. Bu yzden deneyimi konumann ok nemli olduu- BS deneyimine kadar da barts zerine hemen hemen
nu dnyorum. Kavramlar tereddtl konumak ok zor, ama hibir yerde hibir ey konumammdr nk ok zor bir yer-
bir yandan da kavramlar tereddtl olarak kullanan kadnlarla den konuuyoruz, hl ok zor, hatta u anda daha da zor. nk
kendimi ok zdeletiriyorum. bir yandan da, o gen kadnlarn gznde grdm kendine g-
Glferin syledii maduriyet dili konusu BSde de ok ven, tehlikeli bir kendine gven, te o tam da iktidarla zdele-

114 115
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
menin gveni. Kapitalist, slamc vs. iktidarn seni nasl ezdiinin
o all, pullu erevede grnmez olmas sz konusu.
***
Glferin iftarla ilgili syledikleri benim iin ok nemli. Dediim
gibi bu konuda tereddtlym, BS zamannda da yleydim.
Her eye ramen, Mslman, oru tutan kadnlar bir deneyimi
paylamak istemilerse bununla ilgili bir tartma ortam olabilir
ama bu taleplerinin iktidar kurma abas olarak grlmemesi ge-
rekiyor. Bu teklifin ne anlama geldiinin konuulaca bir ortam
olmas gerekiyor.
Akademide bulunmadk ama Tek yer akademi midir? so-
rusu vard. Akademide olunamadn sylerken, slami bilgi re-
tim srecinden dlanm olmay, gelenee kar kacak bir bilgi kyoruzda ben de bazen tersine bir simetri hissettim. Baz
retimini yapamyor olmay kastetmitim. Bilgi retimi baka ne-
denlerle akademi dnda da olamyor, o nedenleri de sylemeye
altm.
Nikhsz birliktelik konusu da ok ilginti, onu da hzlca
geeyim. Nikhsz evlilikle ilgili Glferin sylediinden, resmi
nikh reddetmenin Mslman kadnlarn da arkasnda durmas
gerektii bir ey olduunu anlyorum ben.
Katlmc (b): mam nikhn reddetmekten bahsediyor.
Feyza: Bir feminist evlilii ve nikh reddedebilir, reddetmese bile
belli bir evlilik ve nikh ilikisini reddedebilir ama Mslman ka-
dn inanc gerei imam nikhn kolay kolay reddedemez. Bunlarn
hepsi feminizmdir, nemli olan onlarn birbirlerini madur ede-
cek sylemlere kaplmamalar.
Glfer: Peki, o zaman dindar feministler ikinci, nc e duru-
munu nasl zer? Niye bu hi gndemlerine gelmiyor?
Feyza: Bu ok gndemde aslnda Onu syleyecektim, o kadar
ok gndemde ki, dindar kadnlarn en ok konutuu konu bu.
Nil: Yeni jenerasyon direniyor buna.
Feyza: Nilgn, LGBT alannda bir eylem yapamamaktan bahsetti.
Bence bu konuda bir yola kamadk, belki bir gn yle bir yola
kacak alan da olur, bilmiyoruz, inallah.
Bir de yknn samimiyet sorusu vard. Bu samimiyet me-
selesi her trl sosyal ada var. Ama dindar kadnlarla konuur-
kenki samimiyet kavramnn tam da takiye meselesine atf yap-
tn dnyorum. Takiye kelimesini de politik literatre kim
soktuysa bamza bela oldu (Glmeler). Takiye mi yapyor-
sun, samimi misin? soru budur. AKPye de srekli sorulan bu
soru, BSdeki dindar kadnlara da hep bu sorulmutur. Biz, size
116
Dindar Kadnlar ve Feminizm
burada destek oluruz ama bunlar byle dnyor musunuz,
ak olun, diye sorgulanyorduk. Samimiyet tartmasnn maa-
lesef bu tr bir ima ierdiini dnyorum.
Dilahn rtnmeyi tartmak istiyorum, demesi ok
nemli. Nilgn de syledi, rtnmek sadece ban rtmek deil.
Mesela Amine Vedud bartsnn zorunlu olmadn sylyor,
o konuda tartlabilecek eyler var ama hepimiz rtnyoruz.
rtnmeyi sadece slamn normlar zerinden konumamalyz.
Bir ey giydiimiz zaman da rtnyoruz ve rtnmeyi byle bir
yerden konumak mesela daha verimli olabilir.
Glnur, rgtl bir dinin mensuplar ile Allahsz oldu-
unu syleyenler arasnda Simetrik bir durum yoktu, dedi.
Bu Trkiyeyle ilgili bir durum aslnda Birbirimize Sahip
eyleri de dindar kadnlar hi syleyemediler. Zor bir ilikiy-
di, bu da samimiyet mevzusundan kaynaklanyordu ama din-
dar Mslmanlarn olduu bir ortamda dinle ilikini, mesafeni,
Allahszln, ateistlik zerinden ifade edebilecein bir yer varsa
bence o da ancak byle yerlerde olabilir, olmaldr, olamadysa o
da bir soru iaretidir.
Bir de kiisel tarihimizi yok sayma meselesi var, orada da bir
genelleme tehlikesine dlebilir diye dnyorum rnein,
ben birden aydnlanp Ben feministim, demedim. Kendi femi-
nizmimi dnmeye baladm zaman ocukluuma kadar gidi-
yorum. Ya da dindar olmayan insanlarla ilikilerim, dindar ve din-
dar olmayan insanlarn diyalogu dzleminde BSde olduunu,
ondan nce benim hayatmda hi yle bir ilikilenme olmadn
sylemiyorum ki.
Glnur: Ben yle bir eyi kast etmedim. slami Feminizm den-
diinde, slamc olan kadnlarn feminizmi gibi anlalmyor.
slami Feminizm, baka kurallar olan bir feminizmi ngryor.
Dolaysyla senin kiisel feminist olma deneyimin farkl olabilir
ama demek istediim bulunduumuz yaplar ierisindeki dei-
kenleri hesaba kattnda o kiisel tarih baka trl ekillenebili-
yor, onu demek istedim. Sadece feminizm odakl bir kiisel tarih-
ten bahsetmiyorum.
Feyza: Her adan byle, belki yanl anlyorum ama Aslnda
orada ben ok kiisel, ok znel konuuyorum demeye bile gerek
yok. Herkes zaten kendinden konuur. Biz dindar kadnlar, diye
sze balasa bile byle bir yerden konuur, bundan ka yok ama
ben senin dediinden unu anlyorum, sen ne kadar farkl bir ey
sylesen de, zaten belli bir tarihin iinden geliyorsun, o tarihi yok
sayamayz. Yanl m anlyorum?
117
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Glnur: Hayr, kendi kiisel deneyimimizi btn bu tarihten ok
kopukmu gibi grmemizden bahsediyorum. Mesela genel olarak
Snnilere ilikin bir ey sylendii zaman bir anda Ama ben by-
le yaamyorum, denmesi gibi.
Feyza: Tamam, ama o undan kaynaklanyor: Trkiyede Snni
Mslmanlar yle yapyorlar, demek ile Snni dindarlar byle
yapyor peki, bu listedeki dindar kadnlar bu konuda ne diyorlar?
demek baka bir eydir. Dindarlkla, muhafazakrlkla ilgili me-
selelerin konuulmasna kar deilim ama bunlar konuurken
Peki, sen ne diyorsun? Sen bunlar reddederek mi geliyorsun?
denilmesini sorunsallatryorum.
Merve Kavak konusunda da, tepeden inme meselesini hi
konumadk nk bence orada nemli olan Merve Kavaknn
maduriyetini konumakt. Merve Kavaknn milletvekili aday
olma sreci ise, sadece Merve Kavak iin deil kadnlar iin siya-
set ne demektir? Sadece Fazilet Partisinde deil CHPde de aday
nasl gelir; tepeden inme mi yoksa tekilattan m? Bir kadn ya
da erkek olarak milletvekili nasl olunuyor? sorular balamnda
konuulabilir.
Aile ve zel alan hi konuamadk, dedi Glnur, bence de o
bir eksiklik; sembolizm dediim ey aslnda srekli kamusal alan
konumu olmamzd.
Aye Feminist teblide bulunduk, demiti ve benim de ba-
tan beri sylemeye altm biraz buydu.
Gnein sorusuyla ilgili de yle syleyeyim; Trkiyenin
resmi bir smrgeleme srecinden gememi olmas ayr bir
konu ama postkolonyalizm derken, Trkiyede tam da modern-
lemeci projenin tepeden inme bir ekilde gelmi olmas ve kendi
milliyeti elitlerinin o kolonyalist rol alm olmasn kast ettim.
Buna kar mcadele etmek ile de milliyeti modernleme proje-
sine kar mcadele vermeyi kast ettim. Hl bart mcadelesi
yle bir mcadeledir.
Esen, BSnin rgtlenme deneyimini sormutu: BSdeki
rgtlenme pratii iindeki tartmalarn aslnda dier feminist
gruplardaki krlmalar ve tartmalardan ok da farkl olmadn
syleyebilirim. BS maalesef ok fazla eylem rgtleyen bir grup
olmad.
Nil: ki eylem yaptk. Hseyin zmeze kar eylem7 yaptk hep
7 14 yandaki bir kz ocuuna cinsel istismarda bulunduu iin tutuklanan Vakit
Gazetesi yazar, 76 yandaki Hseyin zmezin 6 ay cezaevinde kaldktan sonra
tahliye edilmesini, Birbirimize Sahip kyoruz nisiyatifi 07.11.2008 tarihinde
Taksim Galatasaray Lisesi nnde yaptklar basn aklamas ile protesto ettiler.
(http://www.bianet.org/bianet/bianet/110674)
118
Dindar Kadnlar ve Feminizm
beraber, bir de Galatadaki Genel ahlak ve mini etek eylemine8
katldk.
Feyza: ki eylem, iki imzadan baka hibir ey yaplmad. Hatta
u anda biliyorum ki birok feminist Artk madur deiller, diye
dnyordur, nk barts yasa niversitelerde kalkt. Bu
ok kadn yok sayyor.
Esra: Ne diyeceiz? diye bir sknt yayoruz ya Mslman
kadnlar olarak ki buradaki tartmay da onun dna kart-
may baaramadk, Birbirimize Sahip kyoruz tecrbesine
ramen baaramadk, hatta Feyzann konumas tam tersi-
ne iaret ediyor olmasna ramen Glfer, AKP iktidarda ar-
tk dedi. Feministler Uyumuyor metninde kavramsal olarak
yaptmz ikili ayrmlar aabilecek bir adlandrma bulmu-
tuk, ban da rten kadnlar demitik. Bence bu birok
eyi anlatyor ve btn bu ikiliklerden de karyor bizi. Ayrca
bu sktmz ikiliklerden kmamz salayacak baka yollar da
aramalyz: Bu tr bir aba Feministler Uyumuyorda vard ama
BSde yoktu.
Feyza: Ban da rten kadnlar demitik, nk hepimiz zaten
rtnyoruz.
Glfer: Ben unu sormutum: Barts eylemlerinin zemini ne-
den seklerizm kartlndan feminizme gelemedi, bu ba niye
kurulamad? Ak Parti balangta barts sorununu zeriz di-
yordu ama zmyor. Ona kar da bir ey demiyorlar.
Feyza: Hayr, deniliyor.
Glfer: Ama barts eylemlerinde binlerce kadn vard, nerede
bunlar imdi? Bunu soruyorum.
Feyza: te o iktidarla ilikiyi nasl kurduunla alakal. Niye fe-
minist az Trkiyede? sorusunun cevab ile senin sorduun soru-
nun cevab ayn.
Glfer: Bu kadar kitlesel bir barts yasana kar mcadele-
den kitlesel olmasa da bunun dier kadn sorunlar ile balants-
n kuran sekiz, on kiilik bir grup bile neden kmad?
Feyza: Sekiz kii kadar var, o kadar da deil, hatta daha ok.
8 Glcan Kse, Galata Kprsnde balk tutarken rzgarn eteini havalandrmas
ve taytnn grnmesi zerine hayaszca hareketler balkl TCKnn 225. Mad-
desine dayanlarak tehircilik suu iledii gerekesi ile 5 ay hapis cezasna arp-
trld. Bunun zerine Bedenimiz Bizimdir nisiyatifi, 05.07.2008 tarihinde, Gala
ta Kprsnde, Glcan Kseye verilen hapis cezasn protesto eden ve TCKnn 225.
Maddesinin kaldrlmas talep eden bir eylem yapt. (http://www.bianet.org/bianet
/kadin/108135)
119
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

Mesela bu Bartl Aday Yoksa Oy da Yok Kampanyas9 ok

nemliydi. Baya da bir kitlesi vard. BSnin kendisi de zaten
dediin gibi bir hareketti.
Glfer: imdi sosyalist feminist var, radikal feminist var peki,
bunu savunan feminist nerede?
Feyza: Zaten btn konuma boyunca bunu anlatmaya altm.
Bunun birka nedeni var, bunlar konumamda aslnda saydm
nedenler. Birincisi, Trkiyedeki feminist hareketin de bunda pay
var, feminist hareketin dindar kadnlara bak dindar kadnlar bu
alandan dlad. kincisi, dindar kadnlar ataerkil basknn altn-
da Feminist olursak dinden karz, gibi bir tehditle uzak dur-
dular. nc neden de gerekten dinle feminizm arasnda ayn
zamanda entelektel bir eletiri de var, Yldz Ramazanolunun
yazsnda olduu gibi. Dolaysyla feminizmle arasna mesafe ko-
yan kadnlar var, ama kendini feminist diye tanmlayan, barts
zerinden de aktivizim gstermi en az sekiz, on kadn sayabili-
rim. Onun dnda Esrann da dedii gibi, ben de konuurken o
ikilikten kamyorum, Mslman ve inanl olan feminist ok var
ama Mslman Feminizm diye bir rgtlenmeye ben kendi adma
ihtiya duymuyorum. Tam tersine u anda barts, taciz gibi
mevzularn bir arada ele alnabilecei feminist politik bir alan ol-
masn hayal ediyorum, onu istiyorum.
Nil: Feyza ok teekkrler.

9 Bartl Milletvekili stiyoruz nisiyatifi, 18.03.2011 tarihli, Bartl aday yoksa

oy da yok balkl bir metin ile 12.06.2011 genel seimlerinde, bartl adaylarn
seilebilecek sralardan aday olmas iin btn siyasi partilere arda bulundu.
nisiyatif taleplerini Ankara ve stanbulda yaptklar basn aklamalar ile de
yaygnlatrdlar. (http://basortuluadayyoksaoydayok.wordpress.com/)

120
 Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri

Kadnn geliimi, bamszl, zgr-

l kendisinden gelmelidir. lk olarak
kendisini bir obje deil, bir kiilik olarak
ortaya koymaldr. kincisi, hayatn ba-
sit fakat zengin ve derin klarak; kendi
bedeni zerinde bakalarnn iddia et-
tii tm haklara kar koymal, isteme-
dii srece ocuk yapmamal, tanrnn,
devletin, kocasnn, ailesinin bir kulu
olmaya kar kmaldr. Bu da hayatn
tm karmakln ve zn anlamaya
alarak, yani kendini toplumun fikir-
lerinden ve yarglarndan zgrletire-
rek olur.
Emma Goldman

Gksun: Anarizmin hikyesi de ataerkil dille balayan bir

hikye lk figr olarak Pierre-Joseph Proudhonu dnrsek
-geri Proudhonu ilk anarist figr olarak almann ne kadar do-
ru olduu zerine anarist evrelerde de bir tartma yryor-
Proudhonun kadnlar hakknda felaket aklamalar var. Onun da
anarist bir toplum hayalindeki temel e ataerkil bir aile. Ancak
Proudhonun hemen ardndan anarizm iinde ataerkillik mese-
lesi sorunsallatrlmaya balanyor. Anarko-feminizm gibi ayr
bir kanat almadan, Louis Michel, Emma Goldman,Charlotte
Wilson gibi figrler anarizm iinde ve onlar anarizmin ataer-
killik zerine bina edilemeyeceini, ataerkillii sorunsallatrma-
nn tam da anarizmin ii olduunu sylemeye balyorlar. Fakat
Louis Michel, Emma Goldman, Charlotte Wilson gibi figrler
zel olarak anarko-feministler diye ayrmyorlar. Proudhonu
saymazsak Mihail Bakunin de dhil olmak zere anarizmle femi-
nist dnce i iedir. Bakunin kadnlarn zgrlemesi gerekti-

123
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ini sylyor ve mesela evin babasnn, karsn azarlamasnda ve
ocuuna vurduu tokatta nlayan sesin devletin sesi olduunu
sylyor. Bu gibi nedenlerle anarizm iinde Anarko-feminizm
gibi ayr bir kanal almyor, anarizm bizzat ataerkillik eletirisi
ile yola devam ediyor.
Anarizmi ya da Anarko-feminizmi, Onlar yapamad, biz
yaptk, gibi sosyalizmle bir kartlk iinde anlatmak istemiyo-
rum ama yle bir ey var: Anarizm ortaya ktndan itibaren
retim ve yeniden retim alann ayn anda sorunsallatrmtr.
Bir yzyl sonra sosyalist feministlerin sorunsallatrd yeniden
retim, aile, zel hayat gibi alanlar her zaman anarizm iinde
sorunsallatrlmtr. Dolaysyla anarizm en bandan beri
-Proudhonu saymayalm- feminizmin sorgulad, sorunsallatr-
d alanlar kendi sorunsal haline getiren bir dnce olmutur.
Louis Michelin anlarndan ufak bir ey okumak istiyorum:
Deimesi gereken ilk ey cinsler arasndaki ilikidir. nsanlk iki
paradan oluuyor: erkekler ve kadnlar. El ele yrmemiz gerekir,
aksi takdirde ortada bir dmanlk var ve daha gl olan para
daha zayf olan kontrol ettii ve yle yaptn dnd md-
dete bu dmanlk srecektir.
Anarizm tahakkmn olduu her alan, zel alan da, ka-
musal alan da devleti tamamyla ykmak gibi bir devrimci ufuk
erevesinde sorunsallatrr. Bunun iin en sk kulland yn-
temlerden biri ise doal farzedilen tahakkm ilikilerini ifa
etmektir. Kadn biliyorsunuz ite biyolojinizden dolay eziliyor-
sunuz, ya da daha burjuva bir rnekte olduu gibi Biz altk,
kazandk ama yoksullar tembel; alp, kazanmadlar, gibi do-
allatrmalarn hepsinin altndaki tahakkm ilikilerini ifa ede-
rek hem anarist propaganda yapmann hem de anarist dn-
ce biimi oluturmann yolunu aar. Anarist dnce biimi diye
bir ey dndm zaman gzmn nne yle bir ey geliyor:
Her eyin birbirine bal olduu bir network; darda braklacak,
dokunulmayacak hibir konu olamaz.
Anarist dnce hibir zaman sadece teorik birikim ile
olumamtr, her zaman anaritlerin yaam pratikleri ve edebi-
yatla i ie olmutur. Mesela Emma Goldmana bakarsanz dev-
rim hakknda, kadn hakknda yazd bir sr eseri vardr, ama
ba eseri anlarn, duygulanmlarn anlatt, otobiyografisi olan
Hayatm Yaarkendir1. Ya da Ursula K. Le Guine baktmz-
1 Goldman, Emma, (2012), Hayatm Yaarken, Cilt 1, Metis Yaynlar, (ev. Beril
Eybolu), stanbul
- (2012), Hayatm Yaarken, Cilt 2, Metis Yaynlar, (ev. Emine zkaya), stanbul
124
Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri
da hibir zaman teori yazmamtr, roman yazardr ve sadece
Mlkszler2 deil btn eserleri anaristler arasnda ok fazla
okunur. P.Mnin, Bolobolo3 isimli kitab da anaristler arasnda
popler olan bir dier edebi eserdir. Teori edebiyat ztln red-
derek, edebi yaratmn anarist dncenin corpusundan yani be-
deninden ayr olmad ve bunu ayrmamak gerektii savunulur.
Btn bu edebi eserler anarist dnceyi ve duygulanm (affect)
beslemektedirler.
Anarizm doal saylan ikilikleri bombalar
Bildiiniz gibi bat medeniyetini kuran doa/kltr, dnce/
duygu, kadn/erkek gibi birtakm ikilikler var. Anarizm doal sa-
ylan bu ikiliklere saldrarak, bizzat bu temellere bomba koyarak
(imdi bunu da aklayacam) yeni bir ontoloji kurma peine d-
yor. Ama bunu hibir zaman sadece teorik bir ekilde ifade et-
mediklerini de sylemeliyim. Anarizm, btn doallatrmalar
ve her trl tahakkm ilikisini sorunsallatrd gibi ekolojik
hareket, feminist hareket ya da antimilitarist hareket gibi kollara
ayrlan bir dnce de deil, bizzat feminist, ekolojist ve antimili-
tarist yaklamla yol alan bir dncedir. rnein Trkiyede vic-
dani reddini aklayan kadn arkadalarn hepsi anaristtir, benzer
ekilde, zgrletirici ekoloji dncelerinin ounda anaristler
vardr. Bu ekilde, tahakkm ilikilerinin temellerine bomba koya
koya ilerleyen, kavramlar sarsan, paralayan, kabul etmeyen bir
dnce olduu iin kendine yeni alanlar aabilir anarizm.
imdi bomba meselesine gelecek olursam, bildiiniz gibi
anarist deyince ilk akla gelen siyah pelerinli, kt bakl, bomba
tayan biridir. Ursula K. Le Guin ise yle bir ey syler: Ben anar-
istim ama bomba koyanlardan deilim, ben Emma Goldmann,
Kropotkinin anarizminden sz ediyorum, yani bombalar falan
yok, daha dnsel ve duygulanmsal bir eyden bahsediyorum
diyor.
Avrupada enternasyonalistlerle anaristler arasnda kavgalar
olur ve anarizm Avrupada ok fazla tutunamaz. Kendisini ok
sevdiim Rosa Luxemburg bile Yapacaz ama asla anarist ken-
diliindencilie teslim olmayacaz, der. Bu yzden anarizm
Amerika ve Avrupadan ziyade Rusya, Filipinler, Japonya, in
gibi lkelerde tutulan bir hareket olmutur. Benedict Anderson,
2 Le Guin, Ursula K.,(2011), Mlkszler,Metis Yaynlar, (ev. Levent Mollamustafa-
olu), stanbul
3 P.M., (2002), Bolobolo, Kaos Yaynlar, (ev. Kolektif ), stanbul
125
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Bayrak Altnda4 isimli kitabnda yle bir ey anlatyor:
Nitrogliserin ok korkun bir madde, sarsld anda patlyor, do-
laysyla bir yerden bir yere transfer edilirken ok gvenli bir e-
kilde gtrlmesi mmkn deil. Sonra bilindii gibi sveli bir
kimyager olan Alfred Nobel, 1864te bir yerden bir yere gvenli bir
ekilde nitrogliserin tanmasn mmkn klan dinamiti bulu-
yor ve bu keifle birlikte anarist hareket patlyor. Her yere bomba
koymaya balyorlar. Eril bir ey olarak grlebilir ama spanya
Devrimi srasnda kadnlar da ellerinde silahlarla direni iinde-
ler. Siyasi suikastlar ya da bir sr mlke zarar veren bombal ey-
lemler yapyorlar dolaysyla kimsenin, bunu da anarizmin m-
cadele biimlerinden birisi olarak kabul eden bir hareket olduu-
nu sylemekten ekinmemesi gerekiyor. Aman bunlar ne kadar
saldrgan! gibi bir klieyi yaratan ve onlar, gzn kan brm
insanlar olarak gstermeye alan ya da onlara terrist diyen
dnce tamamen egemen bak asnn verdii bir dncedir.
Hlbuki bu insanlarn hibiri eli kanl katiller deildi. Ayrca ter-
r, korkutarak itaat ettirmek ve sindirmek olarak tanmlayacaksak
devletlerden ve egemenlerden baka terrist yoktur bu dnyada.
Anaristler yaptklar eylemler ile egemenlerin insanlara
verdii korkuya karn, bu korkunun da egemenlerin de yeni-
lebileceini gstermeye altlar. Dolaysyla bu eylemler hem
propaganda amalyd, hem de egemenlere ve mlkiyete yneltil-
mi eylemlerdi; imdi kullandmz ekliyle bir eit performatif
eylemlerdi ama bu insanlar asla cinayet ileyen ya da sivil halk
ldren caniler deillerdi. Fakat egemenler ve kk mlk sa-
hipleri onlarn verdikleri zararlarla ilgili kt niyetli, terrist in-
sanlarn eylemleri gibi bir resim karttlar ki Ursula K. Le Guin
bile kendini onlardan ayrma ve Biz aslnda iyiyiz, baka bir ey
dnyoruz, zgrlemeciyiz, deme ihtiyac hissetti. Fakat bu
eylemlerin gelenein iinde olduunu kabul etmekte bence bir
beis yok. Bunun nemli bir tartma olduunu dnyorum.
Feminizm anarist olmal!
Peggy Kornegger, okuma nerisi olarak gnderdiim Anarizm:
Feminist Balant metninde, feminizmin kendi iinde mutlaka
anarist bir dnce olmas gerektiini sylyor. Yani bir Anarko-
feminizm tanm yapmayp, Feminizm zaten mutlaka anarist
olmal, diyor. Burada anarizmle neyin kast edildiini biraz a-
4 Anderson, Benedict, (2007), Bayrak Altnda Anarizm ve Smrgecilik Kart
Tahayyl, Metis Yaynlar, (ev. Emine Bademci), stanbul
126
Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri
mak istiyorum. Biraz nce sylediim gibi anarizm temellere
bomba koyan, onlar patlatan ok daha radikal bir eletiri olduu
iin 19. yzylda sosyalist hareketle aralarndaki kavga keskinleti
ve birbirlerinden ayrlmaya baladlar. Bunun sebebi anaristle-
rin Ortodokslam sol bir harekette belli tahakkm ilikilerinin
yeniden retildiini sylemeleri oldu. Bu hareketlerde erkeklerin
dominant olmasn eletirdikleri kadar, bir rgtn yukarda-
ki bir ynetim kurulunun szlerini yerine getiren militanlardan
olumasn, nc bir parti olarak rgtlenmesini eletirdiler. 20.
yzyl sonlarnda Seattledaki yeni toplumsal hareketlerle birlikte
bu tr rgtlenmelerin sadece anarizm tarafndan deil, bizzat
solun iinde de eletirilmeye baland grlmektedir.
Anarist hareket, 19. yzylda antiotoriterlii dile getiren esas
hareket olduu iin u soru ne kyordu: Bir araya geldiimizde
birisi buray ynetecek de birisi yerleri mi sprecek? Bu soru
kadnlarn rgtlenme biimleri iin de nemli malum, feminist
rgtlenmeler eril tahakkm biimlerinin farkl yzleri olan her
trl hiyerariye kar olduklar iin hiyerarik olamazlar; tpk
anarist rgtlenmeler gibi antiotoriterdirler. Korneggern sy-
ledii ey de bu, anarizm zaten feministtir ya da feminizm anar-
ist olmaldr. Feminizm tahakkm biimlerini sorunsallatrd
anda kendi iinde bunlar yeniden retmekten de kanacaktr.
Dediim gibi 19. yzylda anarizm kimine gre kk bur-
juva ideolojisidir nk sadece retim alanna bakmaz, bunun
dndaki tahakkm ilikilerini de ortaya kartr. Bugn 19. yz-
ylda anarist hareketin syledii pek ok sz farkl sol siyasal
oluumlar da sylyor. Bunu anarist dnceyi dierlerinden
yceltmek ve Onlar da anarist! demek iin sylemiyorum fa-
kat unu sylemek istiyorum: 19. yzylda anarizmin iaret etti-
i ama bunu Marx kadar iyi teorize edemedii noktalarn hepsi
u anda birok sol hareketin iinde kabul edilmitir. Proudhon
kapitalizm zmlemesinde Marxtan ok kt bir ekilde darbe
alr. Sefaletin Felsefesini yazar, Marxa gnderir, Eletirinizin kr-
bacn bekliyorum, der ve o krba iner. Marx buna Felsefenin
sefaleti, der, nk Marxn ona eletirisi kapitalizmi tam olarak
anlayamam olmasdr. Anarizmin sylediklerinin sol gelenek
tarafndan iselletirilmesi bir yzyl kadar zaman ald. u anda
zgrlk sosyalistlerle ya da otonom Marksistlerle konutuu-
nuz zaman da anarizmin sylediklerinin yanklandn duyabi-
lirsiniz ama unu da bir dipnot olarak sylemek istiyorum: Bunu
asla da kabul etmezler. Anaristler sylemiti falan demezler,
Bunu da biz bulduk, derler.
19. yzylda sosyalizm-anarizm atmasnn keskinleme-
127
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri

sinin sebepleri vard. imdi bu kadar keskin atmalara gerek sann yeryzne zgr eriimini ve yaamn tm gerekliliklerinden
yok nk sorun alanlar zerinden konuup, anaristler ile sos- zevk almasn garanti eden bir dzeni amalar. Tahakkm dze-
yalistlerin ortak bir eyler yapmas mmkn diye dnyorum. nini yaratan bu temel ztlklarn temeline bomba koyan bir anar-
Mesela Anarko-sendikalizm, ii snf retim aralarna sahip ol- izm, bu anlamda sadece bir red anlayna dayanmyor; bizzat
duktan sonra devrim olacak demez, retim biimini ve retimi kurucu bir politikay da kendi iinde barndryor.
mmkn klan btn sosyal ilikilerin yklmas gerektiini, ba- Evliliin yerine eit iki insann birbirini seerek zgrce bir
ka trl bir devrim tahayyl edilemeyeceini syler; bugn ayn araya geldii ak dncesi anarist komnlerin temelinde yer
tezi otonom Marksistlerden de duyuyoruz. alan bir dncedir. zgr insanlarn, zgrce bir araya gelip (bu
Gne: Demin sylediinizi pek anlamadm. retim tmyle mi komnizmin de ideali olarak grlr) kendi tekilliklerini gerek-
yok olacak? letirebildikleri yerdir komn. Anarizm bu tekilliklerin de ancak
Gksun: Ortodoks Marksist dnceye gre fabrika merkezli komn ierisinde, yani liberal birey gibi dierlerinden kendini
retim ilikilerinde sorun, egemen snfn retim aralarna sahip izole ederek deil, bizzat o ortak alanda mmkn olabilecei-
olmasdr ve emeini satarak mlkszletirilmi ii snf retim ni syler. Ben mesela Anarko-komnizm diyorum ama aslnda
aralarn ele geirdiinde devrim olacaktr. iler hem retim Anarko-komnizm de, tpk Anarko-feminizmde olduu gibi iki
aralarna sahip olacaklar hem de alacaklardr. Oysa Anarko- tane ayn kavramn tekrarlanmasndan baka bir ey deil. Bu an-
sendikalizm yle sylyor: iler retim aralarna sahip olsalar lamda anarist toplum vizyonu kadn/erkek, doa/toplum gibi bi-
da almaya devam ettikleri srece eskiden olduu gibi zgr ol- rinin dieri zerinde tahakkm kurarak var olduu ikili ztlklar
mayan yaamlarna devam edeceklerdir. Dolaysyla fabrika re- yerine, herkesin kendi tekilliini gerekletirmesinin ancak ortak
timini merkeze alan bir devrim deil, bu tarz retimi mmkn bir imdilerde kullanlan kavram da kullanaym- okluk iin-
klan sosyal ilikilerinin tamamnn yok edildii bir devrim tahay- de var olabileceini syleyen kurucu bir politika anlayn tar.
ylleri vardr. 19. yzylda anarizm ile sosyalizm arasndaki temel Emma Goldman da buna Yaamn tm gerekliliklerinden tam
tartma da devrim tahayyllerinin farkll zerinedir. Sosyalist olarak zevk almasn garanti eden bir dzen diyor.
devrim anlayna da, retim aralarna iilerin deil, devletin Onun burada bahsettii tketim toplumu, iinde bir trl tat-
sahip olduu, smrnn daha az olduu ara bir dnem vardr. min olmayan kiisel bir haz deil. Bu alnan zevk karndakinin var
Ara dnemdeki bu devlet kendini yok etmek zere kurulmu bir olmasndan da alnan zevktir. nsan iin en iyi ey yine bir insandr,
devlettir ve daha sonra komnizme geilir. diyen Spinozann anlayndan beslenen, insanlar birbirine bala-
Anarizm hibir devletin kendini ykamayacan syleyerek yan bir iliki biimi, bir kurucu politika ilkesinin ortaya kmasdr.
sosyalist ara dnemin olmamas gerektiini ve komnizme ancak Anarizmin, doa/kltr, doa/toplum ikiliklerine de kar
dorudan geilebileceini syler. Dolaysyla anarizm devletin kt iin, Biyoloji kaderdir, diye tepemize inmi olan tahak-
snmlenmesinden ziyade onu dorudan ykmak gerektiini ve km dncesini de temelinden patlatabilme yeteneine sahip
zorunlu bir alma hayatnn olmamas gerektiini syler. Yani olduunu dnyorum. Bu anlamda feminizm, anarizm ieri-
retim aralarna ben sahibim ama yine de on be saat almak sinde nasl bir budak olmadysa queeri de Anarko-queer gibi bir
zorundaysam, ben ne anladm bu devrimden? diyorlar. Yaam budak deil, bunu da bizzat anarist dnce iindeki bir dina-
yeniden retebilmek iin gerekenler retilecek elbette ama bu ka- mik olarak gryorum. Bu tartmalar epeyce uzun ama Butler,
pitalist bir retim olmayacak, anarizmin devrim ufku kapitalist Ben kadn olarak dodum, bir de toplumsal cinsiyetim var ve
retim ilikilerini ksmi olarak deitirmek deil, toptan dei- toplumsal cinsiyetle benim aramda bir sorun var, diyerek cinsiye-
tirmek. tin kendisini sorunsallatrr. Yani Ben bir kadnm ama farkl bir
Emma Goldman, anarizmi yle tanmlyor: Anarizm kadn olmak istiyorum, eklindeki bir dnceyi savunmaz n-
insan aklnn dinin tahakkmnden, insan bedeninin mlkiyetin k doay statik olarak kabul etmez ve onun iin de Ben kadn
tahakkmnden, hkmetin prangalarndan ve snrllndan olarak dodum, diyemezsiniz. Dolaysyla doay ya da kadnl
zgrlemesini amalar. Anarizm gerek toplumsal zenginlii statik olarak kabul etmediimiz anda Butlern da syledii gibi
retmek amacyla zgr bireylerin bir araya gelmesine dayanan sadece toplumsal cinsiyete deil, cinsiyet terimine de kar kma-
bir toplumsal dzene, bireysel arzu, zevk ve eilimlere gre her in- mz gerekiyor. Queer hareket cinsiyeti sorunsallatrarak, snrlar

128 129
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
belli, kiiye ait olan, eylemi bir beden algsn krarak baka bir
beden algsn getiriyor. Dediim gibi doallatrmalara kar olan
anarist hareket byle bir beden algsna fazlasyla ak. Judith
Butler, Ankarada 2011 ylnda Homofobi Kart Bulumada yapt-
konumada queer durumu yle tanmlyordu:
Benim yaamn srdrdm yaltlm ve snrl protesto eden eylemde anaristler medyada grlt yapan, siyah
bir varlk deildir. Tersine snrlar beni istenli ve
istensiz bir ekilde dierlerine maruz brakan bir
varlktr. Sosyalliin ve yaamn koulu olan bir
kar karya kalma durumudur. Beden kendisi d-
nda, tekiler dnyasnda, kendisinin kontrolnde
olmayan bir mekn ve zamandadr ve yalnzca bu
ilikilerin vektr iinde var olmaz, ayn zamanda
kendisi de bir vektrdr. Bu anlamda beden kendi-
sine ait deildir ve asla olamaz. Gerekte ve ken-
di otonomisini deneyimlediinde bunu tam da bu
mutlu ve zorunlu ilikiselliin sonucu olarak yapar.
Biz kendini tanyamad yerde, kendi snrlarna
kar kmaldr. te o zaman burada queer bir du-
rum olur ya da ben yle umuyorum.
Bedenimiz bize ait deildir, derken, babakan Erdoan
Kadn mdr, kz mdr belli deil, dediinde buna karlk sy- Yapma, uslu ocuk ol! denilen yerde o snrlar amak ve onlar
lenen Elini bedenimden ek! veya Bedenim benimdir, bana
karma! szlerine tezat bir ey sylemiyorum. Bence feminist
hareket Bedenim benimdir, sen kendini ne sanyorsun? diyerek
tahakkm bedenden atan, tam da kurucu bir politikann kap-
sn da ayor. Dolaysyla Bedenim benimdir! sloganyla queeri
tezat iinde okumuyorum. Btn bu tartmalardan sonra ayr bir
Anarko-queer tanm yapmak yerine, bedenin farkl ekilde kav-
ramsallatrlmasna anarist dncenin ok ak olduunu sy- ettirmek olarak tanmlanyorsa, egemenlerden baka terrist yok
lemek isterim. Anarizmin ve Anarko-feminizmin (ikisine bakl-
dnda bazen ayn ey gibi de grnebilir) bir queer dnceyle
devam edeceini dnyorum.
iddetli bir mcadelenin aralar
Gne: Hem teorik hem de tarihsel srece ilikin iki sorum ola-
cak. Bombal eylemler zannedersem 19. yzyl ve 20. yzyln ba-
nda oluyor. Edebiyattan sz ettiiniz iin de bunu soruyorum,
130
Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri
Germinal5de de anaristler bombalama yaparken sosyalistlerin
rgtlendiine dair bir anekdot hatrlyorum. Anaristlerin bom-
ba koyduklar iktidar tekil bir iktidar olarak grmemek, oul bir
iktidar olarak grmek ve zannedersem oul iktidarn aralarn
sembolik bir dzeyde patlattklarn dnmek gerek. Bu bom-
balama eylemleri tam olarak ne zaman kesiliyor? Cenovada G8i
giyinmi, ortal ykan, polisle atan (hatta bir ocuk ldrl-
mt) kiiler olarak lanse edildiler. Hl byle bir gelenek ks-
men devam ediyor. Anaristlerin genel olarak iddetle ilgili sosya-
listlerden farkl bir anlaylar var. iddetin anarist eylem biimi
olarak sreklilemesini ve farkllamasn biraz aabilir misin?
Gksun: 19. yzylda Amerikada Emma Goldman da mcade-
lenin iindeydi ve o dnem, sevgilisi bir fabrika patronuna sui-
kast dzenleyip, ldryor. Bunlar performatif eylemler evet,
sembolikler ama bir taraftan da ok gerekler. Bu eylemlerdeki
ama mlke zarar vermek iken, asl ama devletin ve egemenli-
inin ancak bir korkuyla devam edebildiine iaret etmekti. Sen
gzlerini vermezsen nereden grecek, sen ellerini vermezsen seni
nasl kontrol edecek? Toplumsal szleme dncesini kabul
ettiklerinden deil ama anaristler unu sylyor: Evet, devlete,
egemenlere gc biz veriyoruz ve bizi itaat ettirerek, korkuta-
rak ellerinde tutuyorlar ama bundan korkmamak mmkn. Bize
yenmek mmkn.
Egemenlerin iddetinin bedenimizdeki kuvveti alan, bize
korku veren, gnll klelii dayatan bir ey olduunu ve bunu
tanmadklarn gsteren bir anlay var. Bu anlamda iddeti da-
rda brakmadlar, bombal eylemler ise ancak kar-iddet olarak
tanmlanabilir. Bunu bir savunma olarak sylemiyorum ama dedi-
im gibi eer terrizm ortal korkuya bomak ve insanlara itaat
bu dnyada
20. yzyla gelindiinde sosyalist gelenein iinde de anar-
istlerinkine benzer eylem biimlerini seen gruplar oldu fakat
bunlar her zaman marjinal sol ya da radikal sol olarak tanmlan-
dlar.
rnein Kzl Ordu Fraksiyonu (Rote Armee Fraktion-RAF)
bu gtler arasndadr. 20. yzylda ok fazla direni oldu, son-
rasnda egemenler sola ve iilere belli dnler verdiler. Aslnda
onlar belli mcadeleler sonucunda elde edilenlerin krplarak,
5 Zola, Emile, (2012), Germinal, Bankas Yaynlar, (ev. Bertan Onaran), stanbul
131
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri

yasal hak olarak tannmasyd. i sendikalar, sekiz saat alma mi kacak? Bunlar kardakine bal. Yoksa Ben yanl yapm-
ve hafta sonu tatili gibi haklar mcadeleler sonucunda tannd. m, deyip, gidecekse ne kadar gzel olur. Bir tahakkm ilikisi-
rnein sekiz saatlik alma hakk, ok uzun bir direniin so- ni ykmak demek her zaman tahakkm kuran kiinin karlarna
nucunda elde edildi. 1 Mays 1886 tarihinde Chicagoda Amerikan dokunmak demektir. Bunu kadn cinayetlerinden de biliyoruz.
i Sendikalar Konfederasyonu 1 Mays grev ve 8 saatlik i Kadn Ben boanacam, diyor, adam ldryor. Dolaysyla bir
gn uygulamasn fiili olarak hayata geirme gn ilan etme- tahakkm ilikisini ykmak istemek her zaman iin egemenin -
sinin ardndan, grev ve gsteriler devam etti. 3 Maysta polisin karlarna dokunacaktr ve bu durumda atma kanlmaz olur.
iilere ate etmesi sonucu 4 ii ld, onlarcas da yaraland. 19. yzyl ile 20. yzylda sosyalistler ile anaristler arasn-
Bu olay protesto etmek iin 4 Maysta Haymarket Alannda daki ayrmn nasl deitiine dair Foucaultnun anlatt ok g-
miting dzenlendi. Mitingin tam dalaca esnada krsnn zel bir hikaye vardr: Jean Genet hrszlktan tutukland zaman
nnde bomba patlad ve patlamann ardndan polis kitleye Maoist bir militan da tutuklanm. Bunlar birlikte kelepeleyip,
ate at, bir sr insan orada ld ve yzlerce ii de tutuklan- bir yere nakledecekler fakat Maoist militan adi bir hrszla yan
d. Tutuklananlar arasndaki, ii hareketinin en tannm anar- yana gitmeyi reddediyor. Foucault da bu olay iin der ki, 20. yzyl
ist be temsilcisi, George Engel, Albert Parsons, August Spiess, solunda (yasal alanda gitgide alan kazanmaktan da kaynaklanan)
Adolph Fischer ve Louis Linggin olaylarla hibir ba olmad kt ocuklar olmadklarn gstermeye alma eilimi var ve
ispat edildii halde idam edilmesine karar verildi. Lingg idamdan anarist Jean Genetye Maoist solcunun adi sulu demesi kendi-
bir gn nce ieriye gizlice soktuu mermileri aznda patlatarak sinin yce bir ama uruna ieride olduunu gstermek isteme-
intihar etti, geri kalan drt kii de idam edildi. Bu mcadeleler sinden kaynakldr. Hrszdan kendini niye ayrrsn? Biz kt,
sonunda imdi sosyal hak olarak devletin tandn dn- bombac, katil vs. deiliz, biz zgrl temsil eden, siyasi sulu
dmz haklar, aslnda bu mcadeleler sonucunda kazanld. olarak grlen ama aslnda zgr dnceli doru insanlarz, di-
yebilmek iin.
20. yzylda Marksist Leninist Silahl Propaganda Birlii gibi
Devrim hemen imdi!
bir rgtlenme de var. Gayet performatif eylemler de yapld, ban-
19. yzylda, 20. yzyldan farkl olarak herkes devrimden ve dev- kalar soyuldu, bombalar koyuldu Egemenlerin yenilebileceini
rimin nasl gerekleebileceinden sz ediyordu. Anaristlerin gsterebilmek amac ile silahl propaganda yapld. Anarist yn-
Devrim hemen imdi! anlay vardr. Yani ileri bir tarihte deil. tem ve dnce solun iine girdike Bunlar goist, radikal sol,
imdi nasl birlikte yaayacaz? sorusu zerine kafa yorarlar, denildi ya da Bunlarn bir devrim stratejisi yok, denmeye balan-
bu yzden de rgtlenmeden ziyade komn kurma gelenekleri d. 19. yzylda herkes Devrim! diyordu, kimse devrimden aa
vardr. Anaristlerin bu yaklam ve rgt hiyerarisine kar k- konumuyordu ama 20. yzylda Devrimin bir stratejisi olmal,
yor olmalarndan dolay Bunlar da bir trl rgtlenemezler, srf denmeye baland.
grlt yaparlar, diyerek tekiletirilmilerdir.
Devrimin olabilmesi iin bir atmann olaca sosyalist
iddet eril midir?
gelenek tarafndan da ngrlyor, Rosa Luxemburg Devrimde
ne kadar iddet olacan ve ne kadar kan akacan burjuva be- Elif: Senin sunumunda da bahsettiin iddetin eril olmas ben-
lirleyecektir, diyor. Yani bu, Gle oynaya tahakkmden vazge- ce de ok tartlabilir bir ey. Mesela ben Mor ne Eyleminin
erlerse biz de onlara bir ey yapmayacaz ama onlar bize sal- kendisini feminist iddet yntemi olarak gryorum ve eril bir ey
drrlarsa i deiir, anlamna geliyor. Keza Paris komn dokuz olarak grmyorum.
hafta sryor, dokuz haftann sonunda ordu gelip, ortal talan Aklma Foti Benlisoyun anlatt ey geliyor. Alexis ldrl-
ettikten sonra burjuvalar lm ocuklarn gzlerini kartyorlar. dnde Yunanistandaki eylemlerde etraf inanlmaz derecede
Anaristlerin byle bir iddet anlay yok, bu egemenin iddeti- datlyor ve ev kadnlar (evde alan kadnlar) balkonlardan
dir. sakslar alp polislerin kafasna atyorlar. Ben bunu mkemmel
Ben de Rosa Luxemburga katlyorum, kar-iddet kullan- bir eylem olarak grmtm. Bu yzden iddetin kendisi ne ka-
lp kullanlmayaca egemene baldr. Kan m dklecek? Arbede dar erkek? diye dnyorum.

132 133
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Yani anarist iddetin her trlsnn eril olduuna katl-
myorum nk ben de kendimi anarko-feminist olarak tanml-
yorum. Baz anarist toplantlarda da una ahit oldum: Hangisi
daha anarist bir eylem? gibi bir eyin yartrldn grdm.
Anarist eylem hiyerarik ve hesaplamac olmamal diye d-
nyorum. unu rnek veriyim: Ursuladan bahsettin. Ursulann
inanlmaz gzel bir kalemi var, ben kendisine hastaym. Dnyaya
Orman Denir6 kitabnda, insanlar ve insans yaratklarn olduu
bir dnyadan bahseder. Bir tarafn dierine tahakkm uygulad,
ldrd bir atma ortam vardr. Zulm gren taraf ayaklan-
yor ve egemenlerin silahlaryla onlara kar savamaya balyorlar.
lerinden bir tanesi egemenlerden insanlar ldrdkten sonra
egemenler kendi dnyalarna geri ekilmek zorunda kalyorlar.
Daha sonra egemenler de dahil olmak zere herkes sava brakyor
ama o insanlar ldren insansya tanr demeye balyorlar. Keza
RAFn kiinin lmyle sonulanan Der Spiegel Gazetesine
bomba koyma eylemleri var. Bomba ihbar yapyorlar ancak gaze-
te patronlar gazeteyi boaltmyor. Ulrike Meinhofun yazd ok
nemli bir ey vard: Biz bunlar sizin iin ekiyoruz ve bunlar
vicdanmzda hissediyoruz ama sizin parayla gz dnm olan
patronlarnz biz sylememize ramen binay boaltmadlar.
Gksun: Anarizm, feminizmle birlikte hareket etti, derken,
Hareketin ierisinde sert ocuklar yok, demiyorum. Anarist
hareket de, dncesi ne olursa olsun Ne kadar radikalsen o kadar
sertsin, gibi mevcut egemen klielerden etkileniyor. Gerekten
byle tavrlarla karlanca zlyoruz ya da Bu erillikle karma
gelme! diyoruz. O, sert erkek, ben de diil olduum iin sanki
ona Canm yapma, srtn tme, diyeceimi sanyor.
iddet meselesini bedenin kudreti meselesinden karmal-
yz. Benim kaslarm da erkek kadar kuvvetlidir, demiyorum ama
kolumun neden kuvveti olmasn? Bir saks atmaktan m acizim?
Bir ine sokamayacak mym? Bu anlamda neden tahakkme kar
direnmek eril olsun ki? Kadnlar, Ama beyim ltfen sizi nezakete
davet ediyorum, demenin dnda neden bir sr ey yapamasn?
Erkek ve yukardan bakan bir Ortadoudaki g dengeleri, diye-
rek sze balamann dnda Ursulann yapt gibi hikye diliyle
de bu nemli meseleleri konuabileceimizi neden dnmeye-
lim? Baka bir dnya mmknse eer, kadnn zihin ve bedenini,
Yunan logosunun dnda baka bir szn mmkn olduunu
gsteren bir imkan olarak neden dnmeyelim?
6 Le Guin, Ursula K., (2012), Dnyaya Orman Denir, Metis Yaynlar, (ev. zlem
Dinkal), stanbul
134
Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri
Yani iddet erkek midir, meselesinde kesinlikle Elife kat-
lyorum. Bir ordunun iddeti ok erildir, evet. Egemenlerin id-
detine kar direnirken eril gerillann iddeti bambaka bir yere
oturuyor. Buradaki iddet tahakkme kar bir zgrleme eylemi
olarak ortaya kt iin sadece erkee ait olamaz.
smigl: Ben de ok benzer dnyorum. iddet kelimesini ne
zaman iddet olarak kullanmaya baladk? ncesinde iddet
diye bir adlandrma yokken bugn iddet diye adlandrdmz
eylemler yok muydu? Vard, ama egemenlik ilikisinin artk sis-
tematikletii ve sonrasnda da egemenin dier taraf cici olmaya,
iddetsiz olmaya, uslu olmaya ard noktada bu eylemlerin
ad iddet olmaya balad. Sonrasnda hareketler kendi dillerini
oluturdular, imdi eril iddet diyoruz. fkeli kelimesinin daha
kabul edilebilir olduunu dnmekle birlikte iddet ktdr!
diye etiketlemenin btn etiketlemeler gibi egemenlere yarad-
n dnyorum.
Bunu benim can actc olarak deneyimlediim yerlerden bir
tanesi iinde olduum feminist harekettir. Can actc nk dev-
letten, babadan zaten beklersin ama iinde bulunduun hareke-
tin ierisinde de herhangi bir fke halinin otomatik olarak iddet
erkeklii artrr, sulamasyla susturulmas gerekten zc.
Bir eyleme, sze vs. iddet dediimiz zaman bunun otomatik ola-
rak eril, otomatik olarak kt, otomatik olarak bizim sahiplen-
meyeceimiz bir davran haline gelmesini sorunlu buluyorum.
Gksun: Ulrike Meinhoff zgn olmaktansa fkeli olmay tercih
ederim, der. Spinozac bir yerden konumak gerekirse zgn ol-
mak Depresyondaym ve pasifim, anlamna gelir. fke ise Beni
durduran bir ey var ama onu devirmeye alyorum, demektir.
Bu anlamda gerekten eitlik, anti-hiyerari ya da rgt iinde Ay
canm, demek yerine Derdin ne senin? diye ses ykseltmek de
gerekebilir, nk bazen cann acdnda sesini ykseltirsin. Her
fke eittir tahakkm biimi olabilir mi? Tahakkm kurmak ba-
ka bir eydir. smigln dedii gibi bazen hareketler iinde yanl
anlamalar olur, oradan da kavga kar. Duygulanmlar var, dina-
mik bir sre, ayrca herkesin yaad kt anlar var, yaralar-
mz var nk toplumdan geliyoruz ve buraya gelir gelmez bunlar
hemen gemiyor.
***
Esen: Peki, tam tersine, iddet kartl ya da pasifizm de anar-
ist hareketten beslenen bir yaklam, bu nasl oluyor?
Aynur: Nereden gelirse gelsin iddete karym, pasifizmini
135
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ve iddet, iddeti dourur, ezberini de konumamz gerekiyor.
nk iddet iddeti dourmuyor, yle olsa hepimiz Trkiye ko-
ullarnda psikopat olurduk. Fakat hibirimiz egemenlerin tarif
ettii ekilde iddet uygulayc olmadmza gre bunlar ezilenle-
ri pasifize etmek iin tekrarlanan ezberler. Her trl iddete kar-
ym, pasifizmini savunmak, aslnda tarafszm gibi davranp
ama tam da egemenlerin yannda konumlanarak ezilenleri pasif-
letiren, onlarn fkesini bastran ve uysal vatandalar yaratmaya
yarayan bir ezbere hizmet etmektir. Pasifizm iyi bir eymi gibi
sunuluyor. Ah ne gzel, elimizi kirletmeyelim, gibi bir anlay
douyor, sktklar anda da iddet kt bir eydir, hadi masaya
oturup, bar yapalm, deniyor.
Gksun: Kesinlikle, ok teekkr ederim bu yorum iin. iddet
kartl daha ziyade ordularn, egemenlerin iddetine kar olan
antimilitarizm anlayndan kaynakland. Byle bakldnda ben
de iddet kartym. Ama iddet, egemenin tahakkm kurmak,
itaat ettirmek iin kulland mekanizmalardr. Bu iddete kar-
mcadele edenlerin iddet kullanmasn kar-iddet olarak
tanmlyorum. Gerillaya da kontr-gerillaya da eit uzaklktaym,
demek, ikisi de hegemonik, ikisi de kirli demek, bence sorun-
ludur. Daha liberal olduunu dndmz baka bir anarist
grup Krt vicdani retiler ktktan sonra Bizim iin de ldrme,
biz iki tarafa kar eit uzaklktayz, ikisi de kirli, diyorlard. Oysa
bu sylem kar-iddet uygulayan halk sadece pasifize etmiyor
ayn zamanda sava var eden nedenleri yeniden retiyor ve otuz
senedir o corafyada sren sava, smrgecilii, korkun tahak-
km grnmez klyor.
Bence anaristlerin en kar olduklar yaklam doallatr-
madr. Bu byledir, denmesine karn her zaman onun zerini
kazyp Hi de yle deildir, dediler. Doa yle kltr byle- unu dnyorum. Yine belki de Foucaultyu en iyi yorumlayan-
dir, denmesine kar ktlar. ki taraf da kirli dendii zaman hem
pasifletiriyorsun hem de mevcut krlkleri devam ettiriyorsun.
Egemen dnce zaten kendini gstermeyerek, yokmu ya da
dnyann en doal eyiymi gibi kendini kurarak, yani grnmez
hale gelerek ilerliyorken bu sylem de bunu kolaylatrmaktadr.
Dolaysyla anarizm bu krl devam ettirmek yerine grn-
meyini grnr klmaldr. zgrletirici kar-iddet hareketle-
ri ise bizzat egemenleri grnr hale getirir. Bu anlamda da ok
nemli
Gne: iddet tartmasn hem toplumsal sreler hem de teorik
balamlarla dnmek gerekiyor. Bu anlamda iki nemli teorik
tartma var. Birincisi Hannah Arendt, ikincisi Michel Foucault
merkezli yrtlyor. Arendt merkezli tartmaya baktmzda,
136
Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri
reel sosyalizm yaand, iki totaliter rejim geldi. Birincisi, Stalinist
reel sosyalizmi ki ben de totaliter bir sistem olarak gryorum;
ikincisi de Hitlerin, yani Nazizmin, faizmin yaand deneyimi-
dir. Burada ok fazla felsefeye girmek istemiyorum ama tartmay
aydnlatmak iin birtakm terimleri amak gerekiyor. Arendt ara
ve hedef analizi yapyor. Hedefe ulamak iin aracn hedefin ken-
disinden bamszlamasnn byk bir yabanclama olduunu
sylyor. Somutlatrdmz zaman bu ne demek? Hedefimiz
sosyalizmi kurmak, iktidar ve egemenlie kar kmak derken
arac merulatryoruz yani aracn kendisinin her trl iddeti
barndrabileceini savunuyoruz. Hatta Adorno da 68 Hareketi ile
mesafesini, 68 genlii iddetle egemenlii krabileceini zanne-
diyor, bu en byk yanlsamas, eklinde aklar.
Buna karlk Foucault ne diyor? ktidar her yerde yani
egemenlik denen bir merkezilik yok, diyor. Bu ok nemli bir tes-
pit bence Biz egemenlere kar iddet uygulamakta kendimizi
hakl gryoruz. Siz de sunumunuzda her ne kadar anarizmin
byle bir merkezi egemenlii tarif etmediini syleseniz de dev-
let egemen diye tekrar ettiniz. Hlbuki devlet eklemlerden olu-
uyor ve bir paras olarak egemenlii biz de yeniden retiyoruz.
Alternatif gruplar da dhil olmak zere btn toplumsal muha-
lefetler de egemenlii kendi iinde yeniden retiyor dolaysyla
egemenlii bu kadar dmzda ve kartmzda bir durum olarak
algladmz zaman iktidar yekpare grm oluyoruz. Kendi ad-
ma iddeti bir ara olarak kullanrken, birincisi hedefi ve ama-
c bu kadar ayrtrmak istemiyorum, ikincisi iktidar bu kadar
kendi dmda grrsem acaba yeni egemenlik alanlar yaratmaya
srklenmiyor muyum diye de dnyorum.
Anarist gelenein de bu konuda ok byk katklar sundu-
lar arasnda anarist gelenek var, rnein sizin bahsettiiniz gibi
komn yaamlar var. Komnlerle ilgili de unu sormak istiyorum.
60l, 70li yllarda Avusturyada, Fransada, talyada, Avrupannn
farkl yerlerinde komn deneyimleri var. Bunlar toplumsal hare-
ketlerle daha entegre komnler iken 80 sonrasnda toplumsal ha-
reketlerden uzaklatka ilerine kapanmaya balamlar. Hatta
cinsel tacizlerin yaand ve kadnlarn yeniden ikincilletirildik-
leri komnler var. Bu komnlerde yetimi, farkl bir dnya algs
olan jenarasyonlar var. Bunlar da nemli eyler tabii.
Bugn anarist mcadele homojen bir mcadele deil elbet-
te. Bir yandan komn deneyimleriniz var, dier taraftan idde-
tin yeniden tartld bir dneme geliyoruz. Bence 21. yzylda
iddetin paradigmas deiti. ktidarn da paradigmalar deiti
137
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ama anarist sylem kendisini iddet zerinden mi retmeli, yok-
sa aslnda iktidarn merkezi olmamas zerinden mi retmeli?
Aralarn tekrardan tartld bir sylemden mi retmeli?
Gksun: Kurucu politika zerinden retiyor aslnda, imdi-
ki son tartmalar bu ynde. Arendt benim de ok uratm
bir dnrdr ve en ok uratm iddet zerine7 metninde
Hobbesun, toplumsal szleme geleneini vuracam, derken
gidiyor Maoya vuruyor. ktidar namlunun ucunda byr, di-
yen Maoya kar ktidar namlunun ucunda deildir, dediinde
iktidar Antik Yunann korunmu agorasnn bir politikas ola-
rak ele alyor. Maocu iddet, devrimlerin iddeti vs. hepsi tar-
tlabilir ama Arendtin zgrlk olarak tartt o iktidar ne
kadar zgrlktr? Bu anlamda Arendtin kavramlarnn ok
sorunlu olduunu dnyorum. Mesela Fransz Devrimi ile
Amerikan Devrimini karlatrr ve kleliin olduu Amerikan
Parlamentosunda yaplan devrimin en politik, en gzel devrim
olduunu syler, klelii grmez. zgrln yaanaca yer
olan agoray tarif ederken de, nedense ne ev iini ne de ekono-
miyi grr. zgrlk diye ortaya koyduu tanmlama bir zgr-
lk parkndan teye gitmez. Arendtin genel teorik yaklamn da
iddet analizini de sorunlu buluyorum.
Egemenlik meselesine gelince ok gzel sylyorsunuz;
Foucault, ktidar her yerde, diyerek, hakikaten bize ok yardm
etti. Dediiniz gibi iktidar tek merkezli deil, her yerde, o an-
lamda direni de her yerde. Bir de iktidar ne yapar? znellikler
retir, zneletirme sreleri ve pozitiflikler retir, yani znele-
tirme sreleri seni ldrmeye almaz, seni yaatmaya alr.
Fakat biz harl harl unu tartyoruz: Tamam, egemenlik tek
bir yerden remiyor. Peki, bu her yere dalm, bizim de ret-
tiimiz iktidar biimleri, o yaratlan znellikler, bu kadar farkl
farkl iktidar rntleri acaba nasl mmkn oluyor? Agambene
gre, egemen bir siyaset alan aar, bu siyaset alannda egemen-
lik cinayet ilemeden ldrebilme yetkisidir. Daha dorusu ege-
menlik ldrebilmenin yolunu aar ve Agamben der ki Hepimiz
Homo Saceriz. Foucaultnun szn ettii her an her yerde olan
o pozitif iktidar acaba iktidarn rettii bu pozitifliin en altn-
daki yaamsal tehdit olmasa olabilir mi? Yani tek bir merkez fa-
lan deil btn alan kat eden bir tehdit. Sadece potansiyel olarak
size yneltilmi, sizi ldrecek falan deil. Ama yle eyler var:
Kendi dnda o zne retimini pozitiflii ancak ve ancak darda
7 Arendt, Hannah, (2012), iddet zerine, letiim Yaynlar, (ev. Blent Peker),
stanbul
138
Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri
kaacak bir yer yoksa yaratabiliyor ve bu anlamda sadece kapa-
tarak deil, her tarafa yaylarak ortaya kartyor. Dolaysyla biz,
Agambenin, egemenlik, tek merkez vs. gibi anlalmamas gerek-
tiini ama Foucault ve Agambeni bir arada okumamz gerektiini
konuuyoruz.
Gne: ktidarn younlat aralar m var?
Gksun: Aralar var. Ben size daha farkl bir rnek anlatacam,
Marxn verdii bir rnektir bu. ngiliz Mr. Pee Avustralyaya
yz adet kadn, erkek, ocuk iiyi alp gidiyor. Amac bir fabrika
amak fakat sonunda tm iiler kayor. ngilterede olan kapi-
talist sosyal ilikiler a 19. yzyl Avustralyasnda yok ve iiler
burada almyorlar. Avustralyada o zaman hl ortak alanlar
var, emeini satmak zorunda kalmadan yaama olanaklar var.
nk, diyor Marx, Mr. Pee retimi mmkn klan sosyal ilikiler
an Avustralyaya tamamt, tayamazd.
Marx, cretli emein iddet zoruyla deil, mlkszletirme
yoluyla ileyen bir tahakkm olduunu syler. Evet, der Marx,
iler zgrdr, yani emeini satmakta zgrdr, ama aslnda
tm sosyal mekanizma emeini satmasna mecbur klar onu, aksi
takdirde ala mahkum olacaktr. iddetin dorudan uygulan-
mad ama dolaymland alanlar olarak gryorum bunu n-
k mlkszletirme ancak yasann iddeti yoluyla mmkndr.
i kle deildir ama emeini zgrce satmaya mecburdur, bu
durumun yasann temel iddeti olmadan dnlememesi ikti-
darn tek merkezli olduunu deil ama tm iktidar mekanizma-
larnn iddet ile mmkn olduunu gsterir. iddet olmadan
iktidar olamaz ama iktidarn tm mekanizmalar iddeti doru-
dan uygulayan mekanizmalar deildir. Bu dnce de -aslnda
bizlerin Agambende okuduu ey de- egemenlik derken tek bir
egemenlik merkezini deil, tm iktidar mekanizmalarnn altn-
daki temel iddete iaret ediyor. ktidarn bin bir yz var ama
iktidarn varolabilmesini salayan, yani ontolojik art iddettir.
Marxn rneini dnecek olursak, iilerin almas iin do-
rudan iddeti uygulanmasa da iddete dayanan sosyal mekaniz-
malar ortadan kalktnda iilerin hepsi kayor, Mr. Pee kendi-
sine su getirecek bir uak bile bulamyor. Zavall Mr. Pee, diyor
Marx, elbette kara mizahla.
Anarizm zaten feministtir
Esen: Anarizm feminizmi kapsyor demiyorsun, ama anarizm
zaten feministtir diyorsun. Bu savn teorideki tartmas nasl?
Ayrca anarist hareketin iinde kendisini anarko-feminist diye
139
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
tanmlayan kadnlarn varln dndmzde, anarizm za-
ten feministtir ise neden kendilerini bu ekilde tanmlama gerei
duyuyorlar?
Gksun: Dediim gibi, anarizm Proudhondan sonra kamusal/
zel alan gibi birbirinden farkllam alanlarn hepsini birden
sorunsallatrabildii iin feminizmin tartma alannda olan so-
runlar grebildi. Byle bir bak as olduu iin de ayr bir fe-
minist budak almadan yolunu devam ettirebildi. unu itiraf
etmem gerekiyor ki, kendilerini anarko-feminist, radikal feminist
olarak adlandrmaya balayanlar, kendilerini anaristlerden deil
dier feminist akmlardan, sosyalist feministler, liberal feminist-
ler gibi gruplardan ayrabilmek iin bu adlandrmaya ihtiya duy-
mulardr. Dolaysyla Anaristler iinde bir anaristler var, bir de
anaristlerin arasnda feministler var, gibi deildi.
Marksizm de, anarizm de 19. yzyl zeitgeistndan (o d-
nemden ve o dnemin toplumsallna ait olaylardan) ok et-
kilenmitir. Ortaklatklar ok nokta var. Anarizmde, Emma
Goldman da dhil olmak zere zgr ak dncesi romantize
edilmitir. rnein Love and Anarchy8 diye bir film vardr; film-
deki karakterlerin farkl partnerler dncesini de dlamadan,
birbirine k olarak nasl kuvvetlendiklerini, nasl zgrletikle-
rini grrz. zgr ak, kendinize gveninizi getiren, var olma
kuvvetinizi arttran zgrletirici bir aktr. Bu anlamda anariz-
mi aktan falan da bahsettii iin romantik bulanlar vardr. nkr
etmeyeceim, evet, yledir ama bunu hayat dntrmenin bir
imkan olarak grdler. Ak ilikisinde insanlar tahakkm kura-
rak birbirinin cann okuyabilecei gibi bu iliki bambaka kurul-
duu zaman birbirlerine kuvvet de verebilirler. 68deki cinsel dev-
rimin hayata gemesinde, Uzakta bir devrim olacak o zaman eit
olacaz ama o zamana kadar hiyerari devam edecek, gibi bir
anlayn kabul edilmemesinde de anarist dncenin izi vardr.
Esen: Glnur Savran Feminizm 68in ocuu mu?9 yazsnda, fe-
minizmin 68in ocuu olmadn, 68in kendi iinden doan bir
eletirisi olduunu ve 68de gerekletii sylenen cinsel devrimin
aslnda erkeklerin cinsel devrimi olduunu sylyor. Byle ba-
kldnda 68 ruhunun taycs olan anarizm her zaman fe-
ministtir diyebilir miyiz? Okuma nerisi olarak gnderdiin
metinlerde bamsz feminist gruplara ve kadnlarn rgtlen-
me biimlerine tepki var ama sonuta anarist gruplarn iinde
8 Lina Wertmller,(Yn.), (1973), Love and Anarchy, Euro International Film
(EIA - Yapm), talya
9 Acar-Savran, Glnur, (2009), Feminizm 68in ocuu mu?, (iinde) Beden
Emek Tarih: Diyalektik Bir Feminizm in, Kanat Yaynlar, s: 348-353, stanbul
140
Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri
de ayr kadn rgtlenmeleri var. Sunumunu dinlerken de, me-
tinleri okurken de benzer bir ey dndm. Evet, tamam fe-
minizmin benimsedii antiotoriter, yatay rgtlenme biiminin
beslendii kaynan anarizm olduunu kabul edebiliriz ama
anarizmin kendiliinden aslnda feminist olduunu sylemek,
bu tr bir n kabuln olmas, anarist rgtlenme pratikle-
ri iindeki cinsiyetilii grmemize, bunu ak etmemize en-
gel olmuyor mu? Bu iddiaya gre, anarist rgtlenme iindeki
erkeklerin de feminizmin dert edindii meseleleri dert edini-
yor olmas gerekir. Peki, pratikte gerekten byle mi? Teoriyi
konuurken pratii de grmemiz gerek diye dnyorum.
Gksun: ok doru Bu anarist erkekler dier erkeklerden
daha iyi demek deil. Birok anarist grup iinde ayr feminist
gruplar da var. Benim anlatmm da Anarist erkekler harika,
gibi alglamayn. Anarist pratik sert ocuklarn olduu bir alan
ve ok sorunlu eyler var kabul ediyorum. Bu tr bir anlat ku-
rarkenki amacm anarizmin iindeki bir anarko-feminist olarak
Kendinizi bilin, bu anarizm denen dnce bandan beri femi-
nizmle beraber gitti, Louise Micheldir senin kkenin, demektir.
Bu anlaty byle kurmak bunu gstermenin bir yolu nk by-
lece anarizmi feminizmden ayrmayarak ve anarizmin teorisi-
nin byle olduunu gstererek aslnda anarist pratie kar bir
ey sylyorum.
Esen: Yani aslnda anaristlere konuuyorsun
Gksun: Evet. Anarizm hi de erkek bir dnce deil, Louise
Michel, Emma Goldman gibi anarko-feminsitler bu dncenin
temelidir, feminizm bu dncede bir budak falan deil, anar-
izm bizzat kadnlarn yaratt bir dncedir, temelleri budur,
diye anarist harekete konuuyorum. Bu yzden byle bir dil ku-
ruyorum, yoksa kavgasz bir pratik tabii ki de yok.
Urras varken Anarres yaanabilir mi?
Gne: Sosyalizmin retim ilikilerinin deimesi iin mlki-
yetin el deitirmesinden bahsederken, anarizmin byle tek-
nokratik bir retim ilikisi algsnn olmamas bence nemli. 20.
yzylda birok sosyalist gelenek Antonio Gramsci bata olmak
zere Taylorizmi vyor. Taylorizm ile retimin artacan bu sa-
yede de toplumsal rgtlenmenin artacan, dolaysyla zgr-
lemek iin bir ara olduunu sylyorlar. Biz o bant sisteminde
alalm, bant sistemini devam ettirelim, retim artsn ama bunu
iiler ynetsin, gibi bir anlay var. Hatta o dnemde Sovyet
tarz kolektif meclisler kuruluyor ve iiler bunlar ynetiyorlar.
141
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri

retim iilerin ynetimi altnda %80 orannda devam ediyor. bu problemlidir. Biraz nce okudum, Deimesi gereken ilk ey
Anarizmin retim ilikisiyle kurduu radikal bir fark var. Tabii cinsler arasndaki ilikidir, deniyor olmas grlmyor ama zel
bu ok tartmaya ak bir konu. Ben kendi adma buraya fazla olan politiktir, denildiinde bu feminist hareketin balangc ola-
girmek istemiyorum ama bunu komn geleneiyle birletirmek rak kabul ediliyor. Peki, biz Paris komnndeki Louise Micheli
istiyorum. Komn geleneinin kendisi bu teknokrat bakn d- ne yaptk? ki dnce arasndaki bir rekabet deil bu ama bylesi
nda yaamn tekrar rgtlenebileceini sylyor. Meksikada da bir krlk ve dlama bu deneyimlerden faydalanmamzn nn
kyller Biz topramza sahip kyoruz, emperyalist baskdan kesiyor.
ayr bir ekilde kendi retimimizi kendimiz yapyoruz, diyerek 19. yzylda Emma Goldman tam sekiz kere, krtaj yanls
anarist komnler kuruyorlar ve kapitalist pazara da girmiyorlar. toplant yapt iin tutukland. Sonra gidiyor, Lenini azarlyor,
Aslnda bu noktada arka arkaya ok fazla teorik sorunsal kyor. yetmi iki yandaki Kropotkinin karsna dikiliyor, ki Kropotkin
Biz retimden bamsz komn kuruyoruz, retim ilikilerinin o dnem anarist dncenin piri gibi. Emma Goldman, cinsler
merkezi sistemine kar kyoruz, onu zerkletiriyoruz diyebili- aras zgr aktan, kadnlarn zerindeki cinsel ve sosyal basklar-
riz ama bu komn geleneklerinin her zaman pazarla bir entegras- dan sz ediyor. Kropotkin ise genel bir eitlikten sz etse bile, zel
yonu olduu iin hibir zaman gerek alternatifler retemedikle- olarak bu konudan bahsetmiyor, kadn meselesine sadece tahak-
rini gryoruz. Sreklilik konusunda da sorunlar var. Kald ki ya- kmn kabul edilemeyecei eklinde giriyor. Emma Goldman,
anm ve bitmi komn geleneklerinin en byk sorunlar; poli- cinsellik konusu zerine gidiyor. Kropotkinede Tamam, yetmi
tik iktidarla atmas bittiinde, izole olup, kendi iine dnmesi iki yanda senin iin cinsellik mesele deil ama ben gencim, ne
ve kendi ilerinde bu iktidarlar yeniden retmeleri. Ortadouda yapacaz? diyor. Kropotkin Haklsn, diyor, fakat daha da fazla
bu gelenekler var m pek bilmiyorum ama Batdaki geleneklerin bir ey sylemiyor. Sanrm bu konunun muhataplar tarafndan
hepsinin sonu hsranla bitiyor. Hatta 70li yllardan balayan, yir- tartlmasn uygun buldu. (Glyor)
mi-otuz yl sren gelenekler var, ilgin deneyimler, buralarda ne Komn meselesine gelince evet, doru, komnlerin ou
tr hayat deneyimleri olduunu almak lazm. hsranla bitti. Ve unutmayalm ki, komnler de Devrim, hemen
Bir de bunun feminizmle balantsn tekrar kurmak istiyo- imdi!, O hayat hemen yaayabiliriz, dncesi iinde, demin
rum. 68 ne kadar feminist hareketi dourdu? Ben akas Glnur de bahsettiim egemenlik ve pozitif iktidar ilikilerinin arasnda
Savrann tezini hi desteklemiyorum. Tabii ki de birebir byle kuruldu. Hsrana uramalarnn sebebi komnlerin ok asimet-
bir zdelik ve sreklilikten bahsedemeyiz ama 68de kadnlar rik g ilikilerinin iinde yaanmaya allan alanlar olmasndan
da bir cinsel devrim yaad. Oradaki temel paradigma yaratlm kaynakland. Belki de her komnn yapsal iktidarlar retmemesi
ekirdek aile ahlakna ve Hristiyanln modern ekilde insanla- iin yirmi sene iinde dalmas gerekiyor. Kabul ediyorum, her
rn zerinde kurduu baskya kar kmakt. 68den kan femi- ilikide pozitif iktidar vardr ama bunlar srekli sorgulayarak
nizmin temel sorununun Marksizmle bir hesaplama olduunu daha dinamik ilikiler yaratlabilirdi. Fakat komnlerin dalma-
dnyorum; kadn emeinin ikinciletirilmesini, zel alann snn sebebi her zaman kendi i dinamiklerinden de kaynaklan-
politik olmasn ve erkek egemen iddetin yeniden retilmesini mad. rnein Paris komn neden srmedi? nk dokuz hafta
sorunsallatryorlard. sonra hkmet gleri komn datt, ordu komnclere saldr-
Esen: Feminizm, 68i karsna alan bir harekettir demiyor zaten, d, onlar ldrd. Bunu, suu sadece egemenlere yklemek iin
aslnda senin de bahsettiin zgr sevimelerin sonucunda do- sylemiyorum ama sadece Komncler unu yanl yapt, bunu
an ocuklar kadnlarn dourmasndan ve bakmasndan bahse- yanl yapt, gibi de dnlemeyeceini savunuyorum. Her za-
diyor. man uvaldz kendimize batralm, ama Biz yanl yaptk ya,
Gksun: Ben de biraz sosyalistlerden yaknacam. (Glmeler) gibi devaml bir sululuk duygusuna da gmlmeyelim isterim.
19. yzylda Louis Michel ve Emma Goldmann ban ektii zgn olmaktansa fkeli olup, oraya buraya arpa arpa yeni de-
anarist kadn hareketi sanki yokmu gibi tarihi sosyalist gelenek- neyimler yaratabiliriz.
te feminist sorgulamalar balad zamandan balatyor olmala- Elif: Vakti zamannda girdiim ilk siyasi rgtte bana ilk sy-
rna bozuluyoruz. zel alann politikas ancak sosyalist kadnlar lenen ey Siz anaristler her yerde iktidar gryorsunuz, oldu.
Kiisel olan politiktir! dediinde tarihin sayfalarna geiyorsa ktidar her yerde hepimizin kurduu bir cmle ama ben iktidar

142 143
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ayn zamanda karmda da gryorum. Alevi olmamdan, beyaz
olmamdan... Kendi kazandm ya da bana yklenmi olan ikti-
darlar var. Bu iktidarlar da karmda gryorum. Foucault bana
her zaman keder duygusunu yaatt nk her yerde iktidar var,
evet direni de her yerde ama direnii kurduum btn aralarn
hepsi lafmdan tut, hareketime ve kullandm alana kadar yine
iktidar retiyor. Bundan dolay ben iktidar karma almaya karar
verdim.
Le Guinnin romannda, Anarres ve Urras olmak zere iki
gezegen vardr. Anarres, Urrasdan ayrlan anaristlerin kurduu
yeni dnyadr. Yaam koullar korkuntur aslnda ama ne ceza
vardr, ne hukuk, ne mlkiyet Romanda Anarreste bym
olan ama Urrasa gitmeye karar veren fiziki Shevekin hikayesi
anlatlr. Anarreste mlkiyet olmasa da, ceza olmasa da, kadnlar
metalatrlmasa da bunlarn gerekletii Urras diye bir dnya
olduu mddete ayr bir dnyann mmkn olmadn gryo- diline benzeyen bir dille deneyimini anlatyor. Ama Birikimin bu
ruz. Dolaysyla bir tarafta kapitalist, ataerkil vs. bir dnya devam
ederken komnlerde insanlarn yaadklarnn bir eit illzyon
olduunu dnyorum.
Gksun: nk hep Urras var.
Elif: Evet, oradan kaarak baka bir dnya kurmak mmkn ol-
muyor
Gne: Soruyu byle mi sormak gerekiyor gerekten. Oradan
kamak yerine o varken, kendi deneyimimizi onun kart olarak
yrtemez miyiz? kilikleri kendi iimizde neden amayalm?
Buradaki elikinin illa negatif mi olmas gerekir?
Elif: Benim de tam olarak sylemeye altm ksm bu. Gk- laf vardr: Faizme kar savaanlar, faizmden sorumlu deildir.
sunun syledii gibi, komnlerin devaml hsranla sonulanma-
s da kendi ierisinde belli bir romantizm getiriyor. nk Kendi
alanlarmz yarattk ve hsranla sonuland, diye dnyoruz. Gksun: Ama kim eletiriyor
Aslnda bir noktada da kendi alanlarmz terk ederek kendi alan-
larmz yarattk. Yani ben bu alanda bulunarak kendi iimdeki
iktidar nasl rettiimin ve bana yneltilen tm iktidarlarn far-
kndaym.
Tabii ki bu farkndalk olduu srece ben iktidar karma
alyorum. Fiziksel deil ama duruum asndan, benim karm-
dadr o. Ve ben eylemimi buna ramen iddet rneinde de sy-
lediim gibi yapyorum. iddeti kullandmn, egemenin arac-
n kullandmn farkndaym ama buna nihayetinde kar olan
birisi olarak bunu her an elimden brakabilirim. Evet, ben arac
farknda olarak kullanyorum.
Gne: Ama o arac her an elinden brakamyorsun, RAF rne-
inde olduu gibi, iddet seni o kadar ele geiriyor ki iddetin d-
144
Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri
nda hareket edemiyorsun.
Gksun: Ama yle bir ey sylemek istiyorum. Ulrike Meinhof
yle bir ey sylyor: Artk legal alanda var olmak imknszdr,
tek zgrlk alan illegalitedir, diyor. Dolaysyla iddet orada
doru bir ara mdr deil midir tartmasndan te, zgrlk ala-
nyla ilgili bir mcadele yrtldn grmek lazm.
Gne: Ama o onun tarifi.
Gksun: Elbette onun tarifi, egemenlerin deil kendi tanmlar-
mz kullanmamz gerekiyor. Ama ben de biraz kaba bir ey sy-
leyeceim, Arendti ben de biraz burjuva buluyorum. Birikimin
Olaymz Trklk! saysnda, Ik Ergdenin silahl mcade-
leden bahseden10 bir yazs vardr. Bu yazda btn o iddet de
ne kadar ktdr, liberal dilinin dnda ok baka bir deneyim
anlatyor. iddeti yceltmiyor, o dnemi romantize etmiyor ama
btn deersizletirme teknolojilerine kar Ursulann da hikye
konular ieren Silahla Mcadele saysndaki11 yazlarn hibi-
rinde byle bir ey tartlmyor.
Yine ara/ama konusuna dnecek olursak, devlet terr-
nn kar-iddet uygulayanlar yakalamak iin daha da artt
doru olabilir. Dier sol gruplardan anaristlere de yle bir ele-
tiri geliyor: Sizin yznzden basklar artt. imdi de Aslnda
Krt hareketi yznden Trk devleti bu kadar tepkisel ve faiste
davranyor, diyenler var. zgrlemeye alan insanlar hemen
bir sulama abas var. Sen uslu olsaydn bunlar bamza gelme-
yecekti. Ulrike Meinhoffun bu tr yaklamlara karlk yle bir
Gne: Ama hep Meinhofftan rnek veriyorsun! O kadar ok
eletiriliyor ki RAF ve Meinhoff.
Gne: Tarif ettiin mcadele biimi, iddet spiraline dnen ve
benim kendimi tmyle ayr grdm bir yntem. Ayrca tart-
mak gerekiyor belki ama btn bu anarizm tartmasn iddet
ekseninde tartmayalm nk ben anarizmi sadece iddet ze-
rinden kurgulamyorum.
Gksun: Elbette sadece iddet zerinden konumayalm ama her
zaman konuturulmayan taraftan da konumak lazm. unu da
syleyeyim: Meinhoff eittir iddet deil. RAFn yle bir laf da
vardr: Herkes havadan sudan eylerden konuuyor, biz deil.
10 Ergden, Ik, (2012), 1970li Yllar Trkiyesinden tBir Silahl Propaganda Deneyi-
mi, Birikim Dergisi, say: 274, ubat, s:81-91
11 Birikim Dergisi, (2011), Silah/la Mcadele, say: 271, Kasm, stanbul
145
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Anarko-Feminizmin Politik Potansiyelleri

Baka eyler de konualm. Devlet iddetini ve kar-iddeti bir- daha yaygn bir ekilde, cinayet ilemeden ldrebilmenin alan-
birine eitlemek ve onu bir spiral olarak grmek de bir yaklam dr. Dolaysyla btn paradigmalarn altna yaylan bu egemenlik
tabii ki ama nasl bir yaklam, kimin yaklam? tehditi olmasa o pozitif iktidarlar, paral paral iktidarlar re-
Gne: kisini eitlemiyorum, iki tarafta da kurulan otoriter dil- yemez diye dnyorum. Burada devlet uzaklarda bir yerlerde
le hareketin kendisinin iddet spiralinden kamamas ve kendi- deil, her zaman yaamna ynelik bir tehdittir, banka kurmak,
ni iddet zerinden yeniden retmesinden bahsediyorum. RAF banka soymaktan daha korkun bir eydir. Bu bir eyin romantize
devleti, iktidar ve temsilcilerini idiomatik bir dzeyde Btn edilmesi deil.
polisler domuzdur, domuzlar ldrlmelidir, diyerek son derece
otoriter bir dil kuruyor. Bence mcadeleleri iktidar eletirmenin ***
dna kyor ve her eyi birbirine eitledikleri otoriter bir sylem
Esen: iddet zerine ok tartabileceimiz bir kavram ama imdi
retiyorlar.
tartmay tekrar feminizme getirmek istiyorum. Okuma neri-
Gksun: Hayr, oraya da indirgenemez. Biraz da Meinhoff konu-
lerinden iek Kan: Anarist-Feminist Bildiri metni feminist
sun diyorum, bu durua en azndan dnsel olarak bakabilmeli-
bilin ykseltme gruplarn eletiriliyor, bu konuda sen ne d-
yiz. Hep egemen sylemden bakmayalm.
nyorsun merak ediyorum.
Gne: Bu nemli tabii ama bu bak as brokrasinin temsil-
Gksun: ncelikle unu syleyeyim, Foucaultnun temsil d-
cisi olan kurumlar ve ierisindeki bireyleri (bu sradan bir g-
ncesine getirdii eletiri anaristlerin hemen tand ve kabul
venliki de olabilir), bunlarn hepsini iktidara zde olarak grl-
ettii bir eletiridir. Bu metin sadece yazlan metinlerden bir ta-
mesine neden oluyor. ktidar paral olduunu syleyen anarist
nesidir, ne btn hareketi temsil edebilir, ne de beni. Dolaysyla
zihniyetten ciddi anlamda farkl. Bu bence mthi bir otokratik
sizlere gnderdiim metin, metinler arasnda sadece bir metindir
zihin yapsn retti ve 1975-1985 yllar aras mcadele tamamyla
ve temsil nitelii yoktur. Bunu o metine katlmadm yerler ol-
iddeti yeniden reten bir
duu iin sylyorum. Bilin ykseltme grubu her eyden nce
harekete dnt. Devletin rettii iddetle anaristlerin uygula-
eit olmayan bir iliki biimini tanmlar. Bu gruplara u soruyu
d iddeti zde grmyorum ama bir noktadan sonra devletin
sormak gerekiyor: Byle bir eitsizlii nasl kabul ettiniz? Byle
iddetini de merulatryor bu.
bir iktidar dilini nasl yeniden retmeyi kabul ettiniz? Emma
Gksun: Devlet asndan evet ama devlet zaten merulatrlm
Goldman da krtaj ve hamilelik zerine konumalar yapyordu.
bir iddettir. Bir bahane daha duydu diye, bahane yaratanlara m
Esen: Ama Emmann yapt, bilgisini kadnlarla paylamak, bi-
dnmek gerekiyor, emin deilim.
lin ykseltme farkl bir ey. Bilin ykseltme grubundaki kadn-
smigl: Ama yle bir yan da var, yalnzlama bireysel ilikilerde
lar arasnda daha eit bir iliki var.
bile hrnlama gibi bir sr iddet ieren davrana yol aarken,
Gksun: Evet, farkl bir ey Birinde bilinlendirme tepeden bir
radikal ya da marjinal sol ya da anaristler diye adlandrlan ekibi
ey ama Arkadalar, seviiyoruz ama hamile kalyoruz, gelin ken-
sol hareketin ya da btn muhalif hareketin yalnz brakmas bu
dimizi koruyalm, demek baka bir ey. Bilinlendirme grubu de-
grubun daha ok iddete skmasn da salyor aslnda.
nen ey o arkadalarn kendi dnceleridir. Asla btn hareketi
Gne: nk rnein nl bir sanayi patronunu karp, hapis-
temsil eden bir ey deildir.
hanelerdeki yoldalarn karmaya almak gibi eylemler yap-
Katlmc (a): Metinde ne diyor? zetler misiniz?
yorlar. Bu ise artk farkl bir dzlemdesin demektir ve yalnzla-
Esen: Dier feminizmlerle biraz savunmac bir pozisyondan ko-
mak zorundasn. nk sen nl bir sanayi patronunu karmak
nuuyor. Dier feminist rgtlenmeler gibi olmayacan, ne ku-
ya da hapishanedeki arkadalarn karmak gibi eylemlere kal-
rumsallaacan, ne de STK olacan sylyor. Bilin ykseltme
krsan bu artk farkl bir dzlemdesin anlamna gelir ve tabii ki
deneyiminin aslnda nemli bir deneyim olduunu kabul ediyor
yalnzlarsn.
ama bunlar sadece deneyim aktarmna dnen, bir sonuca ula-
Gksun: Anarizmde yle bir ey var: Mesela Giorgio
amayan gruplar olarak gryor ve sonuta buradan bir politika
Agambenin, kendisi anarist olmasa bile, egemenlik kavram-
kmadna dair bir eletirisi var.
sallatrmasn anarist kavramlarla kout bir ekilde okuyorum.
smigl: Terapi grubu gibi kaldn sylyor.
Egemenlik denen ey gerekten de tek bir merkezden deil, ok

146 147
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

Katlmc (b): Ama o metinde her kadnn kendi znellii olduu

ve kurtuluunun bu znellie bal olduu da syleniyor Bu an-
lamda bilin ykseltme grubundan politik bir duru karlamaz
m?
Esen: Bence zaten yle
Gksun: Bilin ykseltme gruplarnn bir noktasn sorunsal-
latryor ama sonra sorunu ok yayyor. Bilin ykseltme grubu
olarak kurulan gruplarn eit ilikiye dnme ihtimali var bence.
Esen: Ama metin onu sylemiyor.
Gksun: ok kt bir kavramla ifade ediyor.
Esen: Metinde ayrca ne sosyalizm ne de feminizm sorunlar tek
bana zebilir, her sorunu Anarko-feminizm zer diyen bir dil
de var.
Gksun: Ayrca eletirdii sosyalist ve feminist dnemler de ok
gerilerde kald... Korneggern yle bir laf var: Feministlerin u-
rat ey kafa sikici (brainfucker) bir sretir. Bu da nasl bir
dildir, konualm, elbette sorunlu bir dil. Kendi adma Anarko-
feminizm harika! gibi bir dil tutturma amacm yok. Bugn konu-
amadm baka bir sr sorunlu taraf da var. Ama benim bu-
gn burada Anarko-feminizm olarak anlattm, Pratik yle ha-
rika, anarizm byle harika, demek yerine, bizzat Louis Michel,
Emma Goldman gibi figrler var; anarizm retim ve yeniden
retim alann her zaman ayn anda sorunsallatrd. Dolaysyla
anarizmi feminizmden ayramazsnz, demektir.

148
 Antimilitarizm ve Feminizm

Dncemize, yreimize uzanama-

yan zulm grntyle urayor boyu-
na. Bizi ikide bir hazrol durdurmak
bunun bir paras. Saymlarda Hazrol,
hiza!, havalandrmada Hazrol, hiza!,
para almaya giderken Hazrol, hiza!,
doktora giderken Hazrol, hiza!, mah-
kemeye giderken Hazrol, hiza!, hama-
ma giderken Hazrol, hiza!; ama ls
kaan her ey gibi bu hazrollar zeri-
mizdeki etkisini yitirdi. Yreimizi ve
dncemizi kim hizaya sokabilir? Kim
hazrolda durdurabilir? nemli olan da
bu.
Sevgi Soysal

Aye Gl: Bugn burada bu kadar ok kadnn toplanm olmas

ok heyecan verici. Aramzda hem kadn vicdani retiler hem de
bu harekete uzun yllardr emek veren kadnlar var. Bu yzden ok
konumak istemiyorum ve tartma ksmn drt gzle bekliyo-
rum. Dipnot Dergisinin Toplumsal Cinsiyet ve Feminizm say-
snda yaymlanan, Sabiha Gkenden Sevgi Soysala, Kezbanlar-
dan Kadn Vicdani Retilere: Militarizmin Feminist Eletirileri1
balkl, sizlere okuma nerisi olarak da gnderdiim yazm yllar
iinde bu konuda yazdklarm bir araya getirdiim bir alma
oldu. Bu yazy toparlarken hem antimilitarizm ve feminizme dair
bugne kadar hangi konulara baktm ve bu konulara bakmn
nereden nereye geldiini grme frsatm oldu, hem de farkl me-

1 Altnay, Aye Gl, (2011), Sabiha Gkenden Sevgi Soysala, Kezbanlardan Kadn
Vicdani Retilere: Militarizmin Feminist Eletirileri, Dipnot Dergisi, say 7, s: 23-43

151
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
seleler zerinden ele aldm benzer tartmalar bir araya getir-
mi oldum. Konumam da bu yaznn erevesinde yapacam. ler, seslerinin duyulmamas ve skmlklaryd; artan iddet ve
ncelikle militarizm ve antimilitarizm konularn alma-
ya nasl ve neden karar verdiimi paylamak istiyorum. 80lerin
sonu, 90larn banda, niversitenin ilk yllarnda siyasiletim. O
zamanlar askeri rejim sonras demokratiklemenin ilk admlar
atlyordu, kendimi bu tartmalarn ierisinde, erkeklerin de ol-
duu karma bir grupta buldum. Mor ineyi2 Ortakyde dattk-
lar zamanlar Benim feminizme ihtiyacm yok, o da ne? diyerek
kaan bir renciydim. Kadn sorununun dier byk sorunlarn
iinde, onlarla birlikte zleceini dnyordum. niversi-
tenin nc senesinde Boazii niversitesinde, Uluslararas
likiler Kulbnde olumu kk bir kadn grubu olarak byk
mcadeleler sonucunda ilk defa bir 8 Mart haftas dzenledik. O
haftann banda Feminizm mi, adn byle koymaya ne gerek
var? diye balayp, haftann sonunda Hadi rgtleniyoruz, di-
yerek Boaziinde kendi kadn grubumuzu kurduk.
Boazii Kadn Grubu deneyimi benim hayatm ok dei-
tiren, dntren bir deneyim oldu. O srada adn bilmiyorduk
ama feminist literatr iinde bilin ykseltme ya da farknda-
lk almalar denen kk kadn grup deneyimlerini bu grupta
yaadk. Kendimizden, kendi cinselliimizden balayarak, beka-
reti ve hepimize dokunan bir sr deneyimi konuarak feminist
olduk. Bu dnem Trkiyede ayn zamanda da savan dorua
ulat bir dnemdi. Btn bunlar olurken Boazii niversitesi
Uluslararas likiler Kulb olarak Halkn Emek Partisi (HEP)
bakan Feridun Yazar ve partiden insanlar davet ettik. Bunu
2 Mor ne Kampanyas, 11-12.02.1989 tarihlerinde gerekleen Feminist Haf-
tasonunun kararlarndan biri olan Bedenimiz Bizimdir Cinsel Tacize Hayr
Kampanyasnn sokak aya olarak rgtlendi. 02.11.1998 tarihinde yaklak elli
kadar feministin Kadky-Karaky vapuruna binip mor ine datmasyla balad.
Kampanya iin hazrlanan, aadaki cmlelerin yer ald metni Filiz Karaku
okudu:
imdi size harika bir rn tantmak istiyorum. Elimde grdnz bu mor ine
paslanmaz elikten olup, nikel-krom alaml olup, 7 cm uzunluundadr. zerin-
de bulunan mor kurdele tm giysilerinizle kullanabileceiniz bir aksesuar gr-
nmndedir. Bu k aksesuarn ayn zamanda size sarkntlk edenlere kar ken-
dinizi savunmanzda bir ara olduunu imdi size gstereceiz. Hareket u. Hi
acmadan batrn, korkmanza gerek yok, tetanos yapmaz. Bu ine, Mor ne
Kampanyasnn bir rndr. Kampanya grubumuz kadnlardan meydana gelmi
olup elle, szle, gzle yaplan sarkntla kar etkin ve kalc nlemler geli-
tirmeyi amalamaktadr.
Mor ne Kampanyas feminist hareket tarihinin en etkili ve radikal eylemleri
arasnda yer almaktadr. (http://www.bianet.org/biamag/kadin/110595-mor-igne-
kampanyasi-19-yasinda) (E.N.)
152
Antimilitarizm ve Feminizm
organize etmek ok zor oldu ve o zamanlar konutuumuz ey-
o iddete kar kardmz sesin clzl sz konusuydu. Dolay-
syla feminizm ve sava kartl hayatmda ok paralel gitti.
Feminist hareket ierisinde kendimi olduumdan ok daha
gl hissettim, biraz bu birlikte olduum kadnlarla ilgiliydi,
hep birlikte ok zel bir birliktelik yakaladk. 1992-93 yllarnda
Mor atnn Harbiyedeki yerinde o zamanlar u anda yaptmz
gibi feminizm tartmalar olurdu. O toplantlara 19-20 yanda
gen bir kadn olarak tek banza gitmiseniz rkp, kendinizi
eksik ve darda hissedip kaabilirdiniz. Ama biz grup olarak fe-
minizme, milliyetilie, iddete dair pek ok konuyu zaten tar-
ttmz iin bu tartmalarda daha rahat olabiliyorduk. Krt
sorunu, milliyetilik ve milliyetiliin rklkla ilikisi, ilk olarak
o toplantlarda tarttm, feminist siyaset retilmesine tanklk
ettiim, katkda bulunduum konular oldu.
1992-93 gibi ciddi bir atma dnemine girilmiti, faili me-
huller, kayplar, artan ikence haberleri Biz de bir grup kadn
olarak bu atmal srecin ortasnda Biz bu lkenin vatanda
olmaktan utanyoruz, diye bir gazete ilan vermitik. Ondan son-
ra hepimiz tehdit telefonlar aldk, evlerimizi bulup sorular sor-
dular, tehdit ettiler.
Byle bir ortamda sosyoloji ve siyaset bilimi okuduktan son-
ra Amerikaya antropoloji doktoras yapmaya gittim. Yapmak is-
tediim eyin sava anlamaya almak olduunu biliyordum ve
tabii feminizm savaa bakm ok ekillendiriyordu. lk olarak
zorunlu askerlie bakmak istedim. Nasl oluyor da benim karde-
im, arkadam da olabilecek birileri kendilerini Douda savar-
ken buluyorlar, bu savan zneleri haline dnyorlar? Askerlik
nasl bu kadar sorgulanmadan yaanan bir sre olabiliyor? so-
rularn sorarak baladm. Daha sonra doktora almam srasnda
bu sorular askere gitmi, dnm genlerle tartmaya baladm.
ok anslydm, o srada Nadire Materin Mehmedin Kitab3 ya-
ymland (1999) ve bu kitap bana ok yardmc oldu. Nadirenin
yarglanmas tabii ok rktt ama g de verdi. Bu arada, Nadire
Mater bugn yarglanm olsayd herhalde iki senelik mahkeme
sresince ieride yatard ama 90larda onun gibi yarglanan pek
ok insan tutuksuz yarglanyordu.
Bu arada dnyann eitli blgelerinde zellikle askerlik,
milliyetilik ve orduyla ilgili aratrmalar yapan feminist aratr-
3 Mater, Nadire, (2012), Mehmedin Kitab Gneydouda Savam Askerler Anlat-
yor, Metis Yaynlar, stanbul
153
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
maclar tandm. Ondan sonra da bu olguyu sadece bugn ze-
rinden anlayamayacam ve Trkiyede bunun tarihselliine bak-
mam gerektiini dnmeye baladm. Tarihsel olarak nasl bu
noktaya geldi? Ordu-millet sylemi nasl geliti? Nasl oluyor da
Her Trk asker doar, hepimiz askeriz, biz bir ordu milletiz, ifa-
deleri bu kadar kolay ve yaygn kullanlabiliyor? Sadece klada,
okulda, beden eitimi dersinde falan deil, gazetelerde de byle
ifadeler yer alabiliyor? rnein Kltr Bakanl Ordu diye bir ki-
tap yaymlyor ve kimse sormuyor, neden Kltr Bakanl Ordu
diye koca bir kitap yaymlyor diye. Veya neden bu kitap askerlik
kltr diye bir yazyla balyor diye. Askerlikle kltr arasnda-
ki iliki nasl kuruldu ve bu kurulan ilikide kadnlarla erkekler
nerede duruyor?, Ordu nasl cinsiyetlendirildi? sorularyla a-
lmama baladm.
Bu arada son bir parantez aacam: Bu sorularn cevaplar-
n her birimiz kendi hayatlarmza bakarak verebiliriz. Mesela en
son okuduum, kadnlarn Mamak Cezaevini anlattklar, Kak-
tsler Susuz da Yaar4 kitabnda yle bir rnek var: Cezaevinde
erkekleri Her Trk asker doar, diye yrtyorlarm, kadnlar
ise byle yrtmyorlar. Ne diye yrtyorlar tahmin edebilir mi-
siniz?
Katlmc (a): Her Trk asker annesi doar.
Aye Gl: Aslnda byle de olabilirdi ama Kendim ettim kendim
buldum, dedirtiyorlarm. Onlar zaten asker doamyorlar, zaten
siyasette, ordu millette yerleri yok, cezaevindekiler de marjinal
kadnlar, kendileri ettiler, kendileri buldular. Ama bu aslnda ka-
dnlarn ok houna gidiyor nk bir znellik de veriyor: Evet,
kendimiz ettik, kendimiz bulduk, veya Biz seerek buradayz,
diyerek olaanst bir mcadele yrtyorlar Mamakta. ok
ar ve okumas zor bir kitap ama kesinlikle tavsiye ederim, ben
okurken ok ey rendim.
Her Trk asker domaz!
Her Trk asker doar, syleminin nasl cinsiyetlendirildiini ve
nerelerde karmza ktn tarihsel olarak incelediimde ok
nemli bir dnm noktas olduunu grdm: Osmanlda Fran-
sa ve Prusya modelleri rnek alnarak balayan ve cumhuriyetle
yerleen ulus-devletleme sreci var ama 1930lardan sonra Trk-
ln bizim kanmzda olduuna dair yeni bir sylem geliiyor.
4 Kolektif Yazar, (2012), Kaktsler Susuz da Yaar (Kadnlar Mamak Cezaevini Anla-
tyor), Dipnot Yaynlar, stanbul
154
Antimilitarizm ve Feminizm
Trk doduumuz ve asker doduumuz sylemleri birarada or-
taya kyor. 30larda gelien etnik milliyetilik, askeri-militarist
bir milliyetilik olarak geliiyor ve askerlik kltrn bir paras
olarak ele alnyor. Byle olduu zaman da askerliin tarihsellii
ortadan kalkyor ve tartlamaz oluyor, tabii erkekliin de bir par-
as oluyor. nk Her Trk asker doardan aslnda Her Trk
erkek asker doar anlyoruz. Erkek olmak kltrn bir paras
ve askerlik de erkekliin bir paras haline geliyor. Dolaysyla iyi-
ce sorgulanamaz bir nitelik oluyor. Askerlii ya da Her Trk asker
doar, sylemini sorgulamaya kalktnzda hem Trkln hem
de erkekliin tanmn sorgulamanz gerekiyor. Bu yzden vicdani
retiler askerlii sorguladklar zaman erkeklii de sorguladlar.
Bir ksm bu sorgulamay Biz Erkek Deiliz giriiminde olduu
gibi baka trl bir siyasi syleme de dntrd.
Peki, kadnlar bu tablo ierisinde nerede duruyor? En ba-
ta fedakr asker anneleri, ehit anneleri oluyorlar; yani erkekler
asker douyorsa kadnlar da anne douyor. Kklkten itibaren
baktmzda biri kk Aye, dieri kk asker oluyor, biri rap
rap yryor, dieri bebeine bakyor. Dolaysyla kadnlar fedakr
anneler, itaatkr eler oluyorlar.
Ariv okumalar srasnda askerliin nasl erkeklii rettiine
dair olaanst bir hikyeyle karlatm, bilmeyenler iin sade-
ce ksa bir blmn okumak istiyorum. Bu Hsmenin hikayesi,
Hsmen askerdeki son gnlerini geiriyor, bu srada tatl tatl
rya gryor ve ryasnda Bergama kyne dnmeyi, Kezbanyla
dn yapmay, evlenmeyi hayal ediyor. Rya yle devam edi-
yor: Kyne gidip de dn olduktan sonra, Kezbana askerde gr-
dklerini bir bir anlatacak, karsna bu bildiklerini anlatnca kars
Hsmenin bildiklerine parmak srp kalacak, karsnn bu bilgiye
hayreti Hsmenin gururunu okayacak, koltuklarn kabartacak-
t. Hele Kezbana knyesini belletmek ilk ii olacakt. Kezban! diye
karsn ardka kars asker gibi koarak Hsmenin karsna
dikilecek, resmi selam verdikten sonra Ali kz Kezban 329 Potur-
lar Emret efendim! deyip, Hsmenden emir bekleyecekti.
Devletin erkeklik ve vatandalk szlemesi bir paragraf-
ta ancak bu kadar iyi anlatlabilir. Bir yandan askere aryor ve
diyor ki Hibir iraden kalmayacak, kendini buraya teslim ede-
ceksin, yerlerde srneceksin, emirler alacaksn, er olacaksn.
Pnarn (Selek) da ok gzel ifade ettii gibi srne srne erkek
olacaksn. Bu srnmenin karlnda ise Her birinize evde e-
lerinizin komutan olmay vaat ediyoruz ve devlet de bunun ga-
rantisidir, deniliyor. Nitekim pek ok yasa ve vatandalk uygula-
mas bunun garantisi olarak karmza kyor. Dolaysyla fedakr
155
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
anneliin yan sra, ordu milletin kadnlarndan bekledii ikinci
bir rol de er-kadn, er-e, er-kar olarak kyor karmza.
Ordu-millet kurgusunda kadnlar grdmz nc rol
ise, ok istisnai de olsa, sava olmalar - ki yazmda bahsettiim
Sabiha Gken hikyesi bu noktada ok nemli. Sabiha Gken
ilk kadn askeri pilotu deildir, zira Alman ordusunda, Rusyada
dier yerlerde baka askeri kadn pilotlar var. Sabiha Gken dn-
yann ilk kadn sava pilotudur. Yani sadece asker uak uurmak-
la kalmam, bomba atm ve cephede bulunmu bir kadndr.
Biz Sabiha Gkenden ve yaptklarndan ok uzun yllar boyunca
gurur duyduk biliyorsunuz. Sabiha Gken Havaalannn web
sitesine girerseniz bu kahramanlk yksyle karlaacaksnz.
Fakat ok yakn zamana kadar Sabiha Gken 1930larda hangi
savata savam da kahraman olmu? sorusu zerinde ok b-
yk bir sessizlik vard. imdi bu sessizlik pek ok adan krld.
Bunun Dersim Harekt olduu artk herkes tarafndan biliniyor.
Bunun yan sra Dersim Harektnn bir kahramanlk
hikyesi olmas da sorguland. Bu sorgulamay Dersimliler ve az
sayda aratrmac yllardr yapyorlard ama bu son bir iki yl-
da daha ok insan bu tartmaya katld. Nezahat Gndoann
Dersimin Kayp Kzlar5 belgeselini izlemediyseniz mutlaka iz-
lemelisiniz. Alternatif Dersim anlatlarnda da olmayan o dne-
min kz ocuklarnn yaadklarn anlatyor ve bence feminizm
adna da ok nemli szler sylyor. Belgesel, kadnlarn yaadk-
lar cinsel iddeti, kz ocuklarnn evlat edinilmesini anlatyor ve
ok kii tarafndan izlendi. Dersim anlatsnn Trkiyede dn-
mesinde feminist bir bak asyla yaplm bu hikyenin bence
ok byk bir katks oldu. Nezahat yakn zamandaki pek ok
baka aratrmac gibi kadnlarn yaadklarn ciddiye alp onla-
r tarihin zneleri olarak ele aldmzda tarihi batan yazmamz
gerektiini gstermi oldu. Bu tarihi eskisi gibi konumaya devam
edemeyeceiz, kadnlarn hikayelerini grmemiz lazm. Sema
Kaygusuz romanlarnda bunu yapmt, Fethiye etinin Annean-
nem6 kitab yine kz ocuklarnn yaadklarn ciddiye alarak tari-
hin nasl yeniden yazlmas gerektiini bizlere gsteren bir baka
rnektir.
Sabiha Gkene dnecek olursak: Hrant Dink Agosta Sa-
biha Gkenin aslnda bir Ermeni yetimi olduunu syleyen,
06.02.2004 tarihli Sabiha Hatunun Srr balkl haberi yapt-
5 Nezahat Gndoan (Yn.), (2012), ki Tutam Sa Dersimin Kayp Kzlar, [Belgesel
Film], Dika A.. (Yapm), Trkiye
6 etin, Fethiye, (2004), Anneannem, Metis Yaynlar, stanbul
156
Antimilitarizm ve Feminizm
nda Genel Kurmaydan, devletten, ke yazarlarndan ok b-
yk tepkiler ald. Hranta verilen tepki Trklk ve askerliin nasl
bir arada kodland zerine ok ey sylyor. Ne yazk ki l-
mne giden sre bu haberle balad. Hrant, Sabiha Gkennin
Trkln sorgulad ve bunun bedelini ok ar dedi.
Dersim Harektnn ve Sabiha Gkenin kahramanl y-
kld ama Sabiha Gkenin bir kadn kahraman rol modeli olarak
Trkiye Cumhuriyetinde ve milliyetiliindeki yeri sorgulanma-
mt. Bunu da feminist hareket sorgulad; arlkl olarak da vic-
dani reti kadnlar bu sorgulamay gndeme getirdiler ama bunu
sadece Trk milliyetilii, Trk militarizmi ve onun kadn figr
olan Sabiha Gken zerinden yapmadlar, 90l yllardan itibaren
benzer bir sorgulamay muhalif hareketler zerinden de yaptlar.
Trkiyede kadn vicdani retilerin mthi bir ezber bozduunu
dnyorum. Pek ok ezberi ayn anda bozuyorlar ve bizi pek
ok sorgulamayla kar karya brakyorlar.
Savan her trlsne kar(m)yz?
Sabiha Gken Trkiyenin ilk kadn sava pilotu unvann
Dersimde kazanyor, Trkiyenin ilk intihar bombas eylemini de
Dersimde yine bir kadn, kod ad Zilan olan Zeynep Knac ger-
ekletiriyor. Bu rnek Dersimdeki iddet dngsne dair bize
bir ereve sunuyor. Ama ayn zamanda kadnlarn sadece egemen
militarizm ierisinde deil muhalif hareketler iinde de aldklar
benzer aktif role dair bir rnek oluturuyor. Krt hareketinin iin-
de hl pek ok kadnn kod ad Zilan olmaya devam ediyor. Sa-
biha Gken nasl bir kahraman olarak karmza kyorsa Zilan
da Krt hareketi iinde bir efsane olarak karmza kyor. Ka-
dn vicdani retilerin hepsi olmasa da nemli bir ksm, benim ilk
dalga vicdani retiler dediklerim, T.C. ordusuna da gerilla mca-
delesine de kar ktlar. Sonraki dnemde bu ayrtrmay biraz
farkl yapan, askerlii reddederek Trk militarizminin bir paras
olmak istemeyen ama muhalif hareketin, mesela gerilla hareke-
tinin varln savunan vicdani reti kadnlar oldu. Dolaysyla bu
noktada u tr sorular ortaya kyor: Tm savalara m kar k-
yoruz, yoksa sadece kirli sava olarak tanmladmz savalara
m? Burada iddet sorgulamas nerede duruyor?
Yazda Sevgi Soysala da bir blm ayrdm, nk son za-
manlarda Sevgi Soysal zerinden de ok dnmeye baladm bu
konuyu. ok erken kaybettiimiz gerekten ok kymetli bir ya-
zar. Eer antimilitarist bir dil gelitireceksek Sevgi Soysaln bize
157
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
sunduu ok nemli alternatif bir yaklam ve dil var. Sevgi Soysal
zellikle Yldrm Blge Kadnlar Kouu7 kitabn yazdktan son-
ra geen seneki sempozyumda bunu ok tarttk, pek allar
kendi deneyimi zerinden de anlatt- Mamakta kalan kadnlar
ona ok tepki duyuyorlar nk Sevgi Soysal hizaya girmeyi red-
dediyor ve hizaya girmeyi reddetmek zerinden kadnlarn askeri
cezaevi yntemlerine direniini ok gzel anlatyor, ama ayn za-
manda sol disiplin ierisindeki askerilemeyi, tektiplemeyi, itaat
ilikisini ve cinsiyetilii de sorguluyor tabii ki ve onu (feminizmi
kt bir laf olarak grdkleri iin) feminist olarak yaftalyorlar.
Sonu olarak Mamakta kalan kadnlar kendi muhalif durular-
nn sorgulanmasna tepki duyuyorlar. Bu kitab yazd zaman da
aslnda ok byk bir heyecanla karlanmam, okunmam ve
daha sonra da tamamen unutulmu. Yakn zamana kadar Sevgi
Soysaln Yldrm Blge Kadnlar Kouunda sunduu eletirel
duru ve rettii yeni dil unutulmutu, ki ben bu kitabn antimi-
litarist feminist bir manifesto olarak okunmas gerektiini d-
nyorum. Bu kitab bu kadar uzun sre unutmu olmamz bile
kendi bana zerine ok dnmemiz gereken bir konu bence.
Militarizmle mcadele ilk nce militarizmin adn koymakla
balyor phesiz. Yakn zamana kadar militarizm diye bir kav-
rammz yoktu, imdi ise militarizm ok yaygnlaan bir kavram.
Antimilitarist bir duru neyi ifade eder? Militarist olmayan bir
siyaset, dil, muhalefet retebilir miyiz? Bunun feminist ifadeleri
nasl olur? sorularn yeni yeni dnyoruz bence. Ben bu nok-
talarda kadn vicdani retilerden ve Sevgi Soysaldan ok beslen-
dim, beslenmeye de devam ediyorum; antimilitarist dil ve duruu
gelitirirken onlardan ok ey renebileceimizi dnyo-
rum. gelmeye baladmz bir gruptu ve derdimiz tabii ki antimilitarist
Antimilitarist feminist mcadelenin sorular
Feminist harekete dair birka soruyu da bu balamda tartmamzn
iyiolacandnyorum. iddetlemcadeleTrkiyedeki feminist
hareketin ok nemli bir paras oldu. 1987deki dayaa kar y-
ry, hareketin ilk ortaya kmas ve yaygnlamasnn ifadesi
oldu ve o zamanlardan beri feminist mcadelenin merkezinde du-
ran mesele iddetle mcadele oldu. iddetle mcadeleden erkek
iddeti ve aile ii iddeti anlyoruz ama bu mcadeleyi sokaklara,
klalara, okullara ve baka pek ok alana yaydk. Ama acaba aile
iindeki iddeti, erkek iddetini sorunsallatrrken militarizmle
7 Soysal, Sevgi, (2012), Yldrm Blge Kadnlar Kouu, letiim Yaynlar, stanbul
158
Antimilitarizm ve Feminizm
ilikisini kuruyor muyuz? Nasl kuruyoruz? Antimilitarist bir m-
cadeleyi sadece egemen militarizme kar bir mcadele olarak m
gryoruz? Vicdani retiler ldrmeyeceiz, lmeyeceiz, kim-
senin askeri olmayacaz, diyorlard 2003te, Irak Savana kar
yrtlen mcadelede bu slogan ok yaygnlat ama sava kar-
t mitinglerde baka ordularn askeri olmay kabul eden ok fazla
insan da vard. Bizler feministler olarak burada nerede duruyoruz?
Bana yle geliyor ki eer militarizmi hayatmzn her alan-
na, muhalif siyaset alanna ve feminist siyaset alanna yayarak ne-
relerde nasl iselletirdiimizi ve bunun bizler iin sonularn
tartmayacaksak yrttmz militarizm tartmas ya da an-
timilitarizm mcadelesi deil, egemenlik tartmas ve egemen-
likle mcadele oluyor. Milliyetilik, egemen militarizm ve devlet
kartl oluyor bu, ama antimilitarizm olmuyor diye dnyo-
rum. Antimilitarizm olabilmesi iin militarizmin ok daha yaygn
bir sorgulamaya tabi tutulmas gerekiyor ve bana sorarsanz bu
sorgulamann kadna ynelik iddeti, aile ii iddeti de mutla-
ka iine almas gerekiyor. Feminizm iin ok merkezde yer alan
kadna ynelik iddet ile yakn zamana kadar feminist hareketin
pek fazla sznn olmad militarizmi nasl ilikilendiriyoruz ve
mcadelemizi bu ilikilendirme nasl ekillendiriyor? Bu bence
nmzde duran nemli bir soru.
Begm: Aye Gl benim de zerinde durmak istediim pek ok
konuya giri yapt. Antimilitarist feminist rgtlenme deneyimi-
min ok fazla olduunu syleyemeyeceim ama konuyu deneyim
zerinden tartmaya amak istiyorum. 2011 ylnda kurulan, yak-
lak 8-10 kadndan oluan Antimilitarist Ucube diye bir grubu-
muz var. ok heyecanla tartma atlyeleri dzenleyerek bir araya
feminist bir duru ortaya koymakt. yle yola ktk: Kendi sz-
mz, kendi eylemimizi ve kendi sloganmz yaratacaz. Asl-
na bakarsanz yola ok iddial ktk. Bunu baarabildik mi? ok
sanmyorum ama grebildiim kadaryla bu sadece Antimilitarist
Ucube Grubunun bir sorunu deil. Daha nceki antimilitarist
feminist rgtlenmelerin de benzer ekilde byk bir heyecanla
ortaya kp, bir sre sonra ya daldn ya da snmlendiini
grdk.
Antimilitarist Ucube Grubunun nasl ve hangi balamda
ortaya ktndan bahsetmek lazm ki yl nce askeri vesa-
yetten kma, sivilleme, demokratikleme tartmalar gndem-
deydi. Bu dneme ilikin Mehmet Altan bir radyo programnda
u ekilde bir deerlendirme yapyordu: Bu antimilitarist sre
demokratikleme iin arttr ama yeterli deildir. Antimilitarist
159
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Antimilitarizm ve Feminizm

sreten de kast ettii hkmetin bize sivilleme olarak sundu- bu anlamda 318den8 yarglanma ihtimaliniz ortadan kalkacaktr.
u aslnda militarizmin belirli bir biiminden, literatrde pretor- Yani Bunu gnl rahatlyla yapabilirsiniz, diyor. 2) Ordu, bir
yen militarizm olarak tanmlanan, yani ordunun sadece gvenlik erkek vicdani reddini akladnda davalarla, cezaevi sreleriyle
alanna deil, btn toplumsal, kltrel ve siyasal alana yaylan kar karya brakyor, bunun yan sra sahte rk raporu verip,
zerk gcnn ifadesi olarak vuku bulan militarizmden k pro- ok rahat erkekleri grnmez klabiliyor ama kadnlar iin bu sz
jesiydi ve bunu Mehmet Altan rahatlkla antimilitarist bir proje konusu deil. Trk Silahl Kuvvetlerinin (TSK) u anda size kar
olarak sunabiliyordu. bir stratejisi yok. O yzden bu boluu kullanmanz lazm, di-
Bu rnek Bizim kavramlarmz muktedirler tarafndan bize yor. Son olarak, erh derek Biraz seksist gelebilir ama kadnlar
kar nasl kullanlabiliyor?u gstermesi asndan da bence ok byle bir aklamay yapnca bu aklamalar daha barl bir nite-
nemli. Bir tek Mehmet Altan deil, pek ok baka erkek tarafn- lik kazanyor(!) deniliyor. Bu da yetmezmi gibi bir de sevgililer,
dan da militarizm bu ekilde sunuldu. Bu bize unu gsteriyor: karlar, anneler olarak kadnlar vicdani retlerini akladklar za-
Pek ok tartmada da gryoruz ki antimilitarizmi herkes farkl man bu hem bir empati duygusu yaratacaktr hem de medyann
bir ekilde tanmlayabiliyor. Bu Herkesin antimilitarizmi kendi- ilgisini ekecektir, o yzden krk elli tane kadn vicdani reddini
ne! demek deil ama pek ok farkl tanm olduunu grebilmek aklarsa iyi olur
lazm. Zaten kavramlarn gzel taraf da bu. Verili ve duraan Katlmc (b): Bir de farkl farkl kadnlar diyordu
deiller, ilerini pratikle, tarihsellikle, deneyimle biz dolduru- Begm: Evet, farkllk vurgusu da ok nemli. Bir tane Krt, bir
yoruz; tarihseller, deneyim ykller ve dnyorlar. Fakat ou tane bartl, bir tane anarist, bir tane de feminist olarak vic-
zaman muktedirler kavramlar ok rahat bir ekilde elimizden dani reddinizi aklasanz ne gzel olur, gibi bir aryd bu. Ay-
alp kendi ideolojileri dorultusunda kullanabiliyorlar. Kavramlar rca metinde ahsi sebeplerinizle vicdani reddinizi yapn, diye
bizim eletirel dnce ve eyleme aralarmz, bu yzden ile- de vurgulanyordu. Btn bu ieriine ramen bu arnn pek
rinin nasl doldurulduu ok nemli. Bu yalnzca antimilitarizm ok feminist mail grubuna ynlendirildiini grdk. Yani kadn-
kavram iin deil, pek ok baka kavram iin de sz konusu. Bel- lar bunu dolama sokuyorlard ve kimse bir sz sylemiyordu.
ki grmsnzdr, Beyolu Belediyesinin Vatanda Babakan Amargi mail grubunda bu neden yaygnlatrlyor? Ya da neden
diye bir slogan var, Size bir telefon kadar yaknz ve dorudan kimse buna laf etmiyor? diye sorduumuzda aslnda kadnlarn
demokrasi budur, diyorlar mesela, bu da ok nemli bir rnek. bunu okumadn ve Kadnlara vicdani ret ars gelmi, diye
Bizim yzyllardr ina ettiimiz, ilerini pratikle doldurduumuz birbirlerine yolladklarn farkettik
kavramlar bir anda elimizden alnyor ve bu rnekte olduu gibi Katlmc (c): ok uzun bir metindi ama (Kahkahalar)
dorudan demokrasi bize belediyeyi telefonla aramak olarak su- smigl: Metni bu kadar uzun yazm olmak da iyi bir taktik
nulabiliyor. Fakat biz elbette ki kavramlar muktedirlere bu kadar aslna bakarsan.
abuk brakmamalyz. O yzden srekli iini kendimiz nasl dol- Begm: Bu sre bana feminist hareketin antimilitarizm ile
duracamz konusunda tartmaya devam etmeliyiz ki Ucubenin ilikisine dair unlar gsterdi: 1) Antimilitarist sylemin ve pra-
yapmaya alt da buydu. tiin olumasnda feminist hareketin katks yadrganamaz,
Ucube olarak derdimiz byle bir srete Antimilitarizmi hatta sol ve sosyalist hareketlerden daha nemli bir alan at-
tekrar nasl konuacaz? dnmekti. Buna vesile olan olay da n dnyorum ama bir yandan da demek ki bu o kadar dar
2010 ylnn Mays aynda bir erkek tarafndan Kadnlara Vicdani bir alanda kalm ki bir erkek ok byk bir rahatlkla, perva-
Ret ars diye bir mail yollanarak kadnlarn vicdani retlerini sz bir ekilde bu ary yapabiliyor. zellikle ilk dnem vic-
aklamaya davet edilmesiydi. Bu ar gerekten haydi kzlar dani reti kadnlarn metinlerine baktmzda Ben anne ya da
okula kampanyas gibi haydi kzlar vicdani redde eklinde bir
aryd ve bu ary neden kadnlara yaptklarnn nemli 8 318. Madde, Trk Ceza Kanununun Mill Savunmaya Kar Sular balkl Altnc
sebebi olduu syleniyordu. Bunlar: 1) Kadnlar rahat rahat vicda- Blmnn altnda dzenlenen, Halk Askerlikten Soutma maddesidir:
ni reddinizi aklayabilirsiniz nk sizin bunu aklamanz kar- Madde 318 -(1) Halk, askerlik hizmetinden soutacak etkinlikte tevik veya tel-
kinde bulunanlara veya propaganda yapanlara alt aydan iki yla kadar hapis cezas
lnda hibir cezai ykmllnz yok. Avukatmz var, bu verilir. (2) Fiil, basn ve yayn yolu ile ilenirse ceza yars orannda artrlr.
avukatmz da sizin vicdani ret metinlerinizi gzden geirecektir,

160 161
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Antimilitarizm ve Feminizm

bac olarak deil, diye srekli vurgulamalarna ramen bu sy- bamsz dnlemeyeceini, ataerkillikten, cinsiyetilikten,
lemin bir yerlere hibir ekilde ulamadn gsteriyor ki s- heteronormativiteden, milliyetilikten ve bunlarn kesiim nok-
telik bu insanlar da muhalif hareketler ierisinde olan insan- talarndan
lar. 2) Demek ki feminist hareketin de antimilitarist tavra kar Esen: Kapitalizmden
sorunlu bir duruu var ki bu mail feminist gruplar arasnda bu Begm: Kapitalizmle ok fazla da ilikisini kuramadk asln-
kadar kolay dolaabildi. nsanlarn okumadn ya da Aslnda da, onu da itiraf etmeliyim. Oray hep es geiyoruz, bunu hep
ok da fazla zerine dnmyoruz,u gsterdi akas. solculara brakyoruz ve onlarda buradan bir eletiri gelitirmi-
Dediim gibi Antimilitarist Ucube olarak askeri vesayetten yorlar. Ama feminist hareket farkl iktidar ilikilerinin birbirini
k ve vicdani ret arlarnn yapld bu dnemde bir ara- nasl beslediini, bazen atarak da olsa birbirlerini nasl glen-
ya geldik. Ucube ismini de, 2011de Mehmet Aksoyun yapt dirdiini, ok iyi bir ekilde gsterdi. Militarizmin var olabilmesi
Karstaki nsanlk Ant heykeli iin Tayyip Erdoann kulland- iin sadece rgtl iddet kullanan ve bu iddeti kullanma tehdi-
ucube ifadesininin ardndan balayan, heykel Ucube midir, dini ieren kurumlarn deil, ayn zamanda bunu besleyen yasal
deil midir? ikiliinin dna karak, ucubenin kt olmadn, kurumlarn, idari dzenlemelerin, kltrel formlarn da olmas
norm d, hizaya gelmeyen bedenler olduumuzu ve bu anlamda gerektiini ok iyi gsterdik. Ders kitaplarndaki milliyetilik ve
yine iktidarn radikal, hizaya gelmeyen bedenlerimizi dahi ala- militarizm ya da militarizmin hane iine, zel alandaki formla-
bileceini tartarak, esas ucubeler bizleriz, deyip ucube ismini rndan bahsettik. Bu anlamda feministler olarak militarizmin ne
aldk. Benim grdm kadar ile antimilitarist rgtlenmelerin olduunu ve nasl ilediini ok iyi ifa ettiimizi dnyorum.
hepsinde hizaya gelmeyen isimler bulma abas var: ucube, saf Fakat bunu yaparken yle bir handikapmz olduunu da d-
d gibi... nyorum. Biz militarizmi daha ziyade asker/sivil ikilii zerinden
Ucube olarak sanrm on tane buluma yaptk. zellikle ilk kurguluyoruz. Militarizmin bir iktidar alanndan dier alanlara,
buluma ok etkileyiciydi nk tam bir beyin frtnas eklinde yani ordudan bir yerlere yaylmayan, aslnda iktidar alar ile ile-
herkes militarizmin bir noktasn tartmaya alyordu. Gn- yen bir sre olduunu Foucaultcu bir yerden biliyoruz ama buna
delik hayatmzda grnmez klnan militarizmi nasl grnr ramen her zaman merkeze orduyu koyuyoruz. Merkeze orduyu
klabiliriz? Vicdani ret hakknda ne dnyoruz? Kamusal ala- koyuyor olmamz, tabii ki militarizmin bu corafyadaki siyasal ve
nn militaristlemesi ne demek? NATOya kar ne diyeceiz? toplumsal rolnden bamsz dnemeyiz. Yani tarihsel ve co-
gibi sorular soruyorduk. Aslna bakarsanz her eyi konutuk ve rafi olarak baktmzda militarizm zaten byle iliyor ama bizim
onun zerinden bir harita izmeye altk. Fakat sonu itibariyle militarizm eletirimiz de bu merkezden hareket ediyor.
snmlendik ve hibir zaman neden snmlendiimiz konusunu Askerliin karsna sivilliin konularak muhalefet edilmesi
tartamadk. Belki bugn burada olan Ucubedeki kadnlarn ise yle bir sorun yaratyor: Militarizmi daha yapsal ve sistema-
katks ile bu konuya da birazck deinebiliriz. tik olarak kavramamza yardm edecek, ulus-devlet eletirisini
yapmamz engelliyor. Rosa Luxemburga ya da spanyol anar-
istlerine bakacak olursak antimilitarizm tarihsel olarak aslnda
*** sistemli, politik bir devlet eletirisidir. Asker-sivil kartl ie-
Kendi adma Ucube rgtlenmesinin snmleniinin birka ne- risinde bu ilikiyi karyoruz. Oysa orduyu meru klan yaplan-
deni olduunu dnyorum ve bunun antimilitarist feminist ma, g tehdidi ieren bir egemenlik sistemi olan devlettir. Yani
rgtlenmelere dair genel birka sorunsal da gndeme getire- militarizm bir devlet eletirisinden ziyade bir ordu eletirisine
bileceini dnyorum. Ben Antimilitarist Feminizm nedir ve dntnde meselenin esas tartma noktasn karabiliyoruz.
nasl olmaldr? gibi bir tanmlama yapmayacam. Deneyim- rnein bahsettiim askeri vesayet meselesi ortaya kt zaman
den kan sorunsallar nelerdir? nmz neler tkyor ya da neler Ya sivilleeceiz, ya da bu srece kar kyorsanz siz de Kema-
aabilir? zerine dnmeyi tercih ediyorum. list, militaristsiniz, ayrmas sava kartlar ve antimilitarist ha-
Biz feministler militarizmin bir tahakkm ilikisi oldu- reketin iine dahi ok kolay sirayet etti ve blnme yaanmasna
unu ve bu tahakkm ilikisinin dier tahakkm ilikilerinden yol at.

162 163
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Antimilitarizm ve Feminizm

Asker sivil kartlndan neoliberal devlet eletirisine teyelli rtbeler10 kavramsallatrmasnda olduu gibi Hepimiz
siviliz ama hepimiz militarizmi iimizde tayoruz ve her gittii-
Militarizmi asker ve ordu odakl dnmenin baka bir sonucu da,
miz yere onu tayoruz, demenin bizi analitik ve politik olarak
bunun militarizmin farkl vehelerini grmemizi engellemesidir.
zor bir yere soktuunu dnyorum. nk byle baknca artk
rnein, iinde yaadmz neoliberal gvenlik devletini d-
militarizmin ne olduunu anlayamyoruz. Bence daha da nemli
necek olursak militarizm sadece ordu ve asker tarafndan yeniden
olan bir dier nokta ise smet Aka bunu bir syleisinde11 sy-
retilmiyor ya da bu tehdidi sadece orduda bulmuyoruz. Hatta
lyor- iktidarn fantezisiyle dnmeye balyoruz. Srekli Her
gnmzde ordunun bu tehdidi kullanma potansiyeli azalrm
Trk asker doar, diyen iktidarn szne karlk Hepimiz iten
gibi grnrken baka militarist glerin bu tehdidi ierdiini
teyelli rtbeler tayoruz, demek aslnda iktidarn gznden her
daha fazla gryoruz ki artk biz ordulaan bir polisten bahsedi-
yerde milliyeti ve militarist sylemi grmeye baladmz anla-
yoruz. 1 Maysa gnler varken polis bariyerleri Taksimin evre-
mna geliyor. Bu da sorunlu nk bu, iktidarn gznden d-
sini sarm durumda. Bu ise organize bir iddet tehdidinin polis
nyor ve kendimizi de bu gzle gryoruz anlamna gelmektetir.
tarafndan srekli gznze sokulmas anlamna geliyor. Ama bu
Her Trk asker doar, sylemini reddetmiyorum, ok gl ve
tip tartmalarda polis gibi kolluk kuvvetlerinin militarist tehdit-
kurucu bir sylemdir ama her yerde militarizmi gryor olmak
lerini ou zaman grmezden geliyoruzdur nk derdimiz daha
paranoyak bir fantezi de oluturabiliyor ve bu fantezi zerinden
ok orduyla.
de politika retmemiz imkansz hale geliyor.
Ordu merkezli bu yaklam benzer ekilde zel gvenlik g-
smet Akann Expressteki syleisinde bahsettii gibi her
revlileri gibi sermayenin zel militarist glerini grmemizi de
yerde militarizmi grmektense Her Trk asker domaz! diyen ya
engelliyor. Belki bunlarn zerine daha ok dnmemiz lazm.
da askerlikten kaan pek ok insann olduunu grmemiz gerekli.
zellikle dediim gibi her trl toplumsal/kltrel sorunu bir
Yani militarizm ve milliyetilik kadir-i mutlak deil, bunun
gvenlik sorunu haline getiren neoliberal gvenlik sylemine
bir sr atla var ve bizim o atlaklar bulmamz lazm. Bun-
daha ok odaklanmalyz. rnein ben g alannda da alyo-
lar nasl bulabiliriz bilmiyorum ama bunu her zaman tartma-
rum. G iktisadi, idari, toplumsal, kltrel bir sorun olarak deil
mz lazm. Biz Ucube olarak pek fazla atlak bulamadk. Aslnda
bir gvenlik sorunu olarak tartlyor ve bu aslnda btn gnde-
bulduk da bunlarla ne yapacamz bilemedik. Ucubenin benim
lik hayatmza sirayet eden bir sorun. Mobese kameralaryla o g-
gzmdeki sorunlarndan bir tanesi buydu. Her yerde militarizm
venlik ihtiyacnn dourulmas aslnda kendi ierisinde militarist
gryoruz, o zaman nasl eyleyeceiz? O zaman kendi szmz
bir tehdidi barndryor.
nasl oluturacaz? Slogan nasl oluturacaz? Militarizm her
Militarizm srelerinde ordunun merkezi olarak kabul
yerde! mi diyeceiz? Teoride ok iyi konuabiliyoruz ama pratie
edilmesi aslnda kendi iinde bir elikiyi de barndryor. Bir
gelince bu ii nasl yapacamz bilemiyoruz.
taraftan militarizmin merkezini ordu kabul ederken dier taraf-
tan militarizm ordu merkezinden hayatn her alanna yaylan
bir kltr olarak tarif ediliyor. Bunun sonucunda ise aslnda ne- Antimilitarizm = iddet kartl (m?)
yin gerekten militarist olduunu grmemiz mmkn olmuyor.
Bir dier nemli mesele antimilitarizmin iddet kartlyla eit-
Okuma nerisi olarak gnderilen Glnur Savrann Cinsiyetilik
lenmesi Foti Benlisoy ve Selin Pelekin Krt Muhalefetini Ehli-
Her Zaman Militarist mi?9 yazsnda syledii gibi, nerede iddet
letirme Arac Olarak iddet Kartl12 metnini de bu tartma
grsek onun militarist ve cinsiyeti olduunu sylemeye balyo-
iin nerdim nk unu dnmemiz lazm: antimilitarizm ne
ruz. Ucube tartmalarnda beni o zamanlar ok heyecanlandran,
u anda ise benim iin ok sorunlu olan Yldrm Trkerin iten 10 Trker, Yldrm, (26.06.2012), Meczuplardan Bir Savc, Radikal Gazetesi
(http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID=7842
92&Yazar=YILDIRIM%20T%DCRKER&Date=17.06.2010&CategoryID=97)
11 Aka, smet, (2011), Neoliberal Otoriter Populizm, Express Dergisi, (syleiyi
yapan: Begm zden Frat ve Krad Kzltu), say 118,
12 Benlisoy, Foti ve Pelek, Selin, (03.11.2011), Krt Muhalefetini Ehliletirme Arac
9 Savran, Glnur, (2006), Cinsiyetilik Her Zaman Militarist mi?, Amargi Dergi, Olarak iddet Kartl, Bianet ( http://bianet.org/bianet/bianet/133118-kurt-
say 3, s:34-36 muhalefetini-ehlilestirme-araci-olarak-siddet-karsitligi )

164 165
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Antimilitarizm ve Feminizm

zaman pr bir iddet kartl haline geldi? Tarihsel olarak bakar- de kendi pozisyonumuzu eletiremedik ya da kendi pozisyonu-
sak 1960lara kadar antimilitarizm hibir zaman iddet kart ol- muz zerinden ykselen politik bir talep ortaya koyamadk diye
mamtr diyebiliriz. Rosa Luxemburga baktmzda militarizmi dnyorum.
snfla ve ulus-devletle ilikilendiriyor ve nerisi de ordulara kar Feminizmi bir zgrleme hareketi olarak dnyorum
halkn silahlanmas. Kendimi silahl mcadeleyi savunur vaziyette ve bunun neysem o olabilme zgrlnden ziyade olmadm
bulmak istemiyorum ama biz spanya Devrimindeki silahl milis- ey olabilme zgrl, kendi kendimizi belirleme zgrl
leri ve onlarn antimilitarist olarak bu mcadeleyi yapyor olmala- olarak tanmlyorum. Kurucu ve proaktif bir sre olduunu ve
rn nasl birdenbire grmez hale geldik de iddet kartl eittir bu anlamda da Sevgi Soysaln hizaya gelmeme metaforunun,
antimilitarizm oldu? Bu zellikle Trkiyede srmekte olan savaa militarist bir metafor olmasna ramen ok uygun olduunu d-
kar da sz retmemizi gletiren bir pozisyon. nk bu ahla- nyorum. Hizaya gelmemek metaforunun sadece militarizme
ki bir yerden iddet kartln savunuyor olmaktr; iddet neden kar deil btn alanlarda zerimizde kurulan tahakkme kar
ortaya kyor? Yapsal olarak nasl retiliyor? Hangi failler tarafn- gelmek iin ok iyi bir metafor olduunu dnyorum. Biz bura-
dan retiliyor ve sistematik olarak nasl devam edebiliyor? Gerilla dan bir slogan da karmaya almtk ama olmad.
hareketi nereden kyor? Bir halk neden silahlanyor? sorgula- Bugne kadar olan rgtlenme deneyimlerini antimilitarist
malarn yapamamaktadr. Btn bu sorulara verilecek cevaplar feminist hareket diye hibir zaman adlandrmayacaz sanrm
balamndan ve tarihselliinden kopararak pr pak bir ekilde nk bir hareket yok ortada. Fakat rgtlenmeler silsilesinden
iddet kartym, ne ordu ne gerilla, diyerek bu iin iinden ok geriye bir slogan bile kalmam olmas beni ok dndryor
rahat syrlamayacamz dnyorum. Hep beraber Operas- akas. Sanrm herkes u sorular ile yola kyor: Neden biz
yonlar durdurulsun! noktasna gelmenin ka yirmi yl aldn d- srekli ldrmeyeceiz, lmeyeceiz, kimsenin askeri olmaya-
nrsek, iddete her nereden gelirse gelsin Hayr! demek belki caz! ya da Reddet, diren, hayr de, askere gitme! sloganlar-
de iddete kar mcadele edeceimiz aralarmz da elimizden n atyoruz? Biz de Ucube olarak eer bizim maksadmz erkek
alyor. Antimilitarist feministler olarak silahlanalm, demiyorum merkezli dnceye kar kmaksa Biz neden kendi sloganm-
elbette ama antimilitarist bir feminist olarak feminist hareketin z retemiyoruz? diye yola ktk ama hibir slogan retemeden
iddetten neden bu kadar uzak durduunu sorguluyorum. Metin- de kaldk. Bu bence nemli bir gsterge Bir hareketten bahse-
de de bahsedildii gibi Bir iddet sarmal var ve devlet kadar ge- demiyoruz ama bu rgtlenmelerden geriye bir slogan bile kal-
rilla da bunun ierisinde ve bu iddeti retiyor, sylemine neden mam olmas dndrc. ou zaman aslnda tan(a)mam
bu kadar abuk kapldmz ve neden bunun zerinden Krt hikyelerden de bahsediyoruz, ben bunu Antimilitarist Ucube
hareketiyle baka bir ilikilenme biimi gelitiremediimizi sor- deneyimimde fark ettim. Birka sene nce faaliyet gsteren anti-
gulamamz gerekiyor. militarist feminist bir rgtlenmenin bile hikyesi yeni rgtlen-
Bununla balantl olarak antimilitarist feministlerin meye tanmyor. Biraz kt bir son oldu ama
Trkiyede srmekte olan savala ilgili olarak kendi pozisyonuna Esen: Ama mesela Bana bak babakan tepemizi attrma, kendin
dair bir sz syleyememi olmasnn sorunlu olduunu ve Jacques yat kulukaya, bir Trkk, iki Trkk, Trkk dourmaya!
Rancirein siyasal zneleme diye adlandrd sreci gerekle- slogan Safdnn ve erkek iddetiyle milliyeti sylemi bir araya
tiremediimizi dnyorum. Yani Krt hareketiyle dayanarak getiren ve hl da eylemlerde sylenen sloganlardan bir tanesi.
ya da Herkes Krttr! diyerek deil, biz kendi bulunduumuz Var bir tane.
yerden, Aye Gln sylediine yakn bir yerden Bu lkenin va- Begm: Evet doru ama o da tam militarizme kar sylenen bir
tanda olmaktan utanyoruz, gibi, kendi bulunduumuz zne slogan deil.
pozisyonunu reddederek bu srecin ierisinde yer alabilirdik. Nurhayat: Sizleri dinlerken srekli feminist teoride ne kadar ek-
Trkln, vatandaln, bana bitiin her trl rol redde- sik olduumu dnyordum. Kendim de dhil, herkese bir tav-
diyorum, diyerek Krt hareketiyle ilikilenebilirdik. Bunu Ucu- siyem var; bizim felsefe tartmamz gerekiyor. Teorik bakmdan
be ierisinde de ou zaman tarttk ama kendi bulunduumuz glenmemiz gerekiyor nk teoriden beslenmediimiz zaman
zne pozisyonunu politize edemedik. Arlkl olarak bir dayan- pratiklerimiz ok hafif kalyor.
ma ilikisi kurmaya altk ama bu dayanma ilikisi ierisinde Feministler olarak paradoksal eyler sylyoruz. Kadnn

166 167
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
aile iinde ezilme potansiyeli yksek olduu iin daha byk bir
egemene diyoruz ki: Ben seni 155ten ardm zaman polisinle
gelmelisin. Bu i iin polis besle, kadnlar anlayan, bu i iin ei-
tim alm timler kur, diyoruz. Benim ailemin iine girebilirsin,
de diyoruz ama dier taraftan da polisin varlna kar kyoruz.
Byle paradoksal bir sz syleyen felsefenin iinde durduumuz
zaman durum deiiyor. Militarizm tartmas iin de bunun ge-
erli olduunu dnyorum.
Felsefi, teorik altyapmz gelitirmemiz lazm. Biz hakikat
denen eyin altna bombay koyup, dnebilen nadir bir grubuz
feminist kadnlar olarak, bizim felsefe yapmamz lazm.
Begm: Sadece teori de bizi kurtarmyor. Aslnda farkl pratiklere
de bakmak lazm. Tam da senin bahsettiin paradoksla ilgili bir
rnek vereceim. 155i arayp, erkek polis armak zorunda kal-
yoruz ya buna alternatif olarak mesela Hindistanda baz kadnlar
erkek iddetine kar rgtleniyorlar ve bir kadn iddete urad-
nda rgtl olarak o erkei cezalandran kadnlar da var.
Esen: Dvyorlar m?
Begm: Tekrar altn iziyorum, bir tim kuralm da erkekleri d-
velim demiyorum ama teorik bir alm kadar farkl pratiklere de
bakmak lazm diyorum.
lk: ODT Kadn almalarnda yksek lisansm yeni bi-
tirdim, tez konum da Amargi ve farkllk feminizmiydi. Tezim-
de Amarginin feminizminin transversal politics (apraz siyaset)
kavram zerinden gittii gibi bir sonu kt. Bu kavram Anti-
militarist Feminizme de denk gelen bir kavramsallatrma; kim-
liklere sayg temelinde Trk ve Krt kadnlarnn ayn ortamda
bir diyalog kurmalarna n ayak olmak olarak tanmlayabiliriz.
Bir de toplumsal cinsiyet ve bar diye bir ders almtm. Ora-
da Norveli Johan Galtung diye bir teorisyenin yapsal iddet
tanm zerinden baya bir tartmtk. iddetin her zaman fizik-
sel iddet olmadn, halkn anadilini engellemenin de bir iddet
olduunu tartmtk. Buna karn Begmn dedii gibi iddet dii militarizm algs yznden. Pr-i pak iddet kartl benim
fiziksel bir direni de olabilir.
Ben de antimilitarizm ile Safd rgtlenmesinin ncesinde
birazck uratm. Orada unu dnmtm: spanyada anar- iddet kart birisiyim. Mesela Begmle ben iddet kartl ko-
istlerin yaptn bildiim bir eylem var. Dileke verip, Benim
vergim, orduya gitmesin, demilerdi. Biz de feministler olarak
byle bir eylem yapabilir miyiz? nk bu vergilerin ok byk
bir ksm ordu btesine aktarlyor...
Nilgn: Feminist hareket siyasi ve terimsel farkllklar ieriyor
olmasna ramen bunun iinde egemen olan bir feminist hare-
ket olduu kanaatindeyim ve -kendimi de iinde sayarak sylyo-
168
Antimilitarizm ve Feminizm
rum- bu hareketin yle bir problemi var: Feminist alg ok fazla
erkek egemenliine indirgenmi durumda ve bu alg heteroseks-
el erkein, heteroseksel kadna ynelik iddeti olarak grlyor.
Hlbuki ataerkillik daha geni ilikileri ieriyor, erkekler aras ili-
kileri de dzenleyen, erkek ve erkeklii de tanmlayan bir iktidar
biimine iaret ediyor. Bunu biraz unuttuumuz kanaatindeyim,
feminist politikann kapsamn ok daralttk.
Trkiyede malum erkekler askerlik yapyor ve malum
Trkiyede bir sava var. Dolaysyla kadnlar ister vicdani reti,
ister sava kart ya da antimilitarist olsunlar vicdani reti erkek-
lerin yannda hep desteki olarak alglandlar. zellikle ilk dnem
antimilitarist hareket ve vicdani retiler cinsiyetilik gibi bir yn
konu hakknda konuup, yazyorlard ama hayat yazlardaki gibi
olmuyor, baka trl yaanyor. Trkiyedeki sava kart hareket
ya da antimilitarist hareket sadece vicdani redde indirgendiin-
den, vicdani reti arkadalarmzn hapishanelere alnmas za-
mannda antimilitarist feminist hareketteki kadnlar da haliyle
desteki olarak harekete geiyorlard. rgtlenme iindeki kimi
arkadalarmz da Siz kadnlar askerlik yapmyorsunuz, diyor-
lard. Geri bu son zamanlarda almt ama sonu olarak hayat
baka trl yryordu.
Ucube meselesine gelince, btn dier antimilitarist femi-
nist kadn gruplarna olduu gibi bu da iinde olmay ok iste-
diim bir rgtlenmeydi. Ben hl bitmedii kanaatindeydim.
Begm: Snmlendi dedim, bitti demedim.
Nilgn: Ama gnllerimizde yayor. (Glmeler) Dierleri be-
nim iin hakikaten ya bitti ya snmlendi. Oradaki kadnlardan
ya da oradaki birlikteliklerden ikyetim olduundan deil, ama
bu yle oldu. Fakat Ucube hl kalbimde yayorsa yeniden bir
gn yine bir kvlcm kabilir diye umuyorum. Ne yapaym yani?
Biz feministler militarizmi konumaktan kandk, bunu
hep sylyorum. Bu tam da Aye Gln de, Begmn de dein-
iin de sz konusu deil, hayatta byle bir ey yoktur ama ben
iddet kartl diye bir pozisyon olduunu dnyorum. Ben
nusunda ok farkl dnyorduk, Ucubede farkl dnen baka
kadnlar da vard. Bunu bizi yok edecek bir ey olarak konuma-
dk ama bunu konumamann, bununla atmaktan kanmann
bizi snmlendirdiini dnyorum. Ya da belki de nceki de-
neyimlerin aksine unu becerebilirdik: Biz birbirimizden farklyz
ama birarada yrrz. Yolunu bulurdu bu grup ama biz bundan
da kandk.
169
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Antimilitarizm ve Feminizm

Bu kadar zamandr antimilitarist rgtlenmelerin iinde yer Figenin jineoloji sunumunda13 Krt kadnlar ile kavramlara
alan biri olarak bazen niye vicdani reti olmadm diye dnyo- yklediimiz anlamlar bile farklyken ortak bir yol bulmaya al-
rum. Bu lkede antimilitarizm ve vicdani ret hareketiyle bazen ya- tmz fark etmitim. Mesela o gn Bilim nedir? diye tarttk.
kn bazen uzak mesafeli ama hep ilikili oldum. Fakat vicdani ret Krt Kadn Hareketinin kadn olmaya ya da kadn bilimi ze-
yapmadm, hep vergi veriyorum diye bahaneler buldum. Sonunda rinden bu kavramlara ne atfettiine ve bizim burada o kavram-
unu kavradm: Bunu yapmadm nk ben bir iddet kart ola- lar nasl tarttmza baktmzda aslnda sava gerekliinin
rak, devletin iddetiyle, ezilenin iddetini aslnda tam olarak bir bizim dnce pratiklerimizi birbirinden ok ayrtrdn gr-
tutamadm, genliimde bu Filistin meselesiydi, sonra Krt me- dm. Haliyle teorik dnceden, pratie geerken srekli sknt
selesi oldu. Bununla yzleemedim ben. Byle olduunu bile bile, oluyor. zellikle batda yaayan biri olarak savaa kar eylemlilik
Krt gerilla hareketiyle, Trk Silahl Kuvvetlerinin iddetine eit retmek gerektiinde, byle ok yakc bir gndemin iinde de
mesafede olmadm srece vicdani ret yapmak -nk total ret olunca elimin, kolumun balandn hissediyorum. Ucubenin
yapacaktm- kendimi kandrmak demek olurdu ve bu da hi iyi son tartmalarnda srekli bunlar tartyorduk ama pratie na-
olmazd. Karar verdim, ki buydu mesele ve bunu bugnden sonra sl geireceimiz noktasnda hep tkandmz hatrlyorum. Bu-
formle edebilirsem vicdani reddimi aklayacam ama nasl ya- radan da yle bir noktaya geliyoruz: kinizin de sunumlarnz
pacam bilmiyorum. dinlerken kafamda dnen hep uydu: Bu tkankln sebebinin
Bence rgtl iddet askerilemedir. Sonuta gerilla hareketi eylemlilie ok snrl yaklayor olmamzdan kaynaklandn
de hiyerarisiyle, komplosuyla, gizliliiyle (yani sadece silah kul- dnyorum. Eylemlilii sadece sokak eylemlilii ile zdele-
lanmakla ilgili bir ey deil militarizm) btn rgtlenme bii- tirip sokak eylemliliini de kalabalk bir kitle halinde sokakta bir
miyle militarist bir yaplanmadr. Buna ister Filistin diyelim, ister yerden bir yere yrmek gibi dnyoruz. Bunun dna kabi-
spanya i savandaki anaristler diyelim, ister Krt gerillalar di- lecek pratikler de retmeliyiz. Mesela lknn bahsettii vergi
yelim, hepsi militaristtir. Umuyorum gn gelecek Krt hareketi meselesi benim de aklma gelen rneklerden biriydi. Sadece bu
iin militarist yntemlerle politika yapmak son bulacak ama Trk deil tabii baka bir sr eylemlilikler de bulunabilir.
devleti ya da dier devletlerin tm militarist rgtlenme olma- Gne: Ben Aye Gl Altnayn sorduu baz sorulara dnmek
dan varln srdremez. Militarist olmayan bir devlet dn- istiyorum: Aile ii iddet ile yani gndelik erkek egemen iddetle
lemez. militarizmin balants teorik ve pratik olarak nasl? Bunlarn ya-
Tabii ki de erkekler ve kadnlar arasndaki hiyerarik ilikileri psal nasl balar var? Ben de tezimde aile iindeki erkek iddeti-
belirleyen, gizlilik ieren, ast-st ilikisi ieren ailevi, airete dair ni alyorum. eitli karlamalarmda baz kadnlar yle yo-
btn ataerkil ilikilerin bir yn askeri kodu ierdiini ve bu ili- rumlar yaptlar: Acaba bu erkek iddetinin artmasnda (zanne-
kilerin militarist olduunu dnyorum ve buna giderek daha dersem 2002den beri artan bir rakam var) savan etkisi mi var?
ok inanyorum. Evet, militarizm herkesi belirliyor, hepimizi be- Artan erkek iddeti Trkiyedeki militarizmle ne kadar balant-
lirliyor. Gndelik hayatmzn iine szm ama gndelik hayat- l? Militarizmi ok geni anlamda tuttuumuzda Militarizm her
larmzn iine szan militarizmi biz hepimiz yeniden retiyoruz yerde diyebiliyoruz, gndelik hayatmzn rgtlenii, neo-libe-
diye dnyorum. Hepimiz Trkz, hepimiz Ermeniyiz mese- ral gvenlik sistemlerinin hayatmza ve zihinlerimize duhul et-
lesinde kafam ok kark. Bana doru gelen Trklk iinde kalp mesi de bir militarizm. Ama biraz daha zel anlamda baktmz
oradan ses karmak. Yani ezilenin yerine gemek deil, ezilenin zaman Trkiyede olan sava eve, sokaa nasl yansyor ve bu aile
yannda kendi ait olduun yere dair sz sylemek bana hep daha iinde yaanan iddeti nasl arttrr? Bu saylara ne kadar yansyor
etkili gelmitir ve hatta bu yzden galiba Hepimiz Ermeniyiz bilmiyorum, saylara baktmda, Trkiyede savan ok youn ol-
metninde imzam bile yoktur. duu dnemlerde kadn cinayetleri daha fazla deil, 2002den bu
zlem: Bir sr konuda olduu gibi bu konuda da kafam hl yana bir cinayet art var. Bu sonuta psikanalitik bir yansma m?
kark. Ucubeden bende kalan dnce uydu: Biz bir sava ger- Bastrlm bir ey aa m kyor? Toplumsal deiimler bu tarz
eklii iinde yayoruz ama bunu farkl deneyimliyoruz. Batda verilerle llebilir mi? Komplike bir soru bu. Kendi adma buna
yaayanlar olarak bu savan bir parasyz ama doudaki gibi bir
paras olmadmz iin buna karn ne yapacamz bilemedik. 13 Bkz: Bu kitap iindeki Figen Aras, Krt Hareketi ve Feminizm sunumu

170 171
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
yle basit bir yant vermek istemiyorum: Ekonomi, sava bunlar
kadn cinayetlerindeki artn sebebidir. Peki, siz bu soruyu tam
olarak nasl sordunuz?
Merve: Biraz kendi deneyimimden de yola karak konumak
istiyorum. Ben vicdani retiyim, geen sene akladm vicdani
reddimi. 2004 ylndan beri kadnlar vicdani retlerini aklyorlar,
bu srete dier kadn vicdani reti arkadalarla da neden vicda-
ni reti olduumuza dair ok tarttk. Bu konumalarda biz de
militarizmi u anda konutuumuz balamda konumutuk. Mi-
litarizm sadece orduyla ilgili bir problem deil. Hayatmzn her
alannda bunu yayoruz. Okulda, ailede ve pek ok yerde milita-
rizmin yansmalar var. Ama militarizmi bir de yle bir yerden
ele almtk: Bu topraklarda sren sava aslnda o kadar vahi bir
ekilde devam ediyor ki biz buna kar szmz sylemeden
ilerleyemeyiz. Ama biz vicdani reddimizi sadece bu savaa kar
yapmadk. nk bu topraklarda sren sava reddediyoruz, ama
biz ayn zamanda hayatlarmzn militarizm tarafndan bu kadar
basklanmasna ve gasp edilmesine de itiraz ediyoruz.
Cansu: Antimilitarist Ucubede, antimilitarizm eit deildir id-
det kartl meselesinin neden bir blnmeye ya da snmlen- Aye Gl: Ama mekanlara ynelik bombalama eylemleriyle, in-
meye yol atn biraz daha aabilir misiniz?
Nilgn: Bunu konumama durumu vard.
Begm: Bunu tabulatrdk aslnda.
Elif: Ben buradaki vicdani ret, antimilitarizm ve iddet kartl
zerinde dnen tartmalara biraz ainaym. Biraz girift buldu-
um tartmalar bunlar nk iki taraf da hakl grdm nok- Gne: Almanyada gmenlerin oluturduu yle bir grup var.
talar var. Ben de vicdani retiyim. Vicdani reddimi aklamamda
yaadm bir olay ok belirleyici olmutu: Bir gn ev sahibinin
evindeydim, ayn apartmanda oturuyoruz. Bir komusu gelmi-
ti, ben o kadnla tanmyordum. Kadnn iki tane olu var, bir
olu asker dieri de polis. Ev sahibinin de torunu olacakt, kz
istiyorlard ancak erkek olduu belli olmutu. ki tane olu olan
kadn komunun tepkisi yle oldu: Olsun ne gzel, memlekete
bir asker daha geliyor. Bu sz benim iin ok belirleyici olmutu.
Ama vicdani reddimi aklarken unu da dedim: Tm ezen kim-
liklerimden vazgeiyorum ve militarizmin bana ykledii kadn-
lk rollerini reddediyorum, dedim. Eer benim kadn olmam de-
mek bu lkede veya dnyann herhangi baka bir yerinde askerler
yetitirecek bir makine ya da fabrika olmam anlamna geliyorsa,
Srekli asker douraym ve bu sava bir ekilde temin edeyim,
gerektiinde kendim gideyim, savaaym, srtmda mermi taya-
ym, demem anlamna geliyorsa, kadn olmann ya da Trk olma-
nn karl asker olmaksa, beyaz olmann karl siyahlardan
172
Antimilitarizm ve Feminizm
daha stn olduum ve onlar smrebileceimse, (hatta daha
banal bir rklk zerinden) onlardan daha zeki ve medeni ol-
duum anlamna geliyorsa ben bunlardan vazgeiyorum, dedim.
Geen haftaki Anarko-feminizm14 tartmasnda da konu-
tuumuz gibi ben de pr bir iddet kartlndan yana deilim.
Kendimi kesinlikle antimilitarist olarak deerlendiriyorum ama
militarizmi askerileme olarak gryorum. Dolaysyla mesela
Avrupada olan baz anti-hiyerarik, illegal, iddeti bir yntem
olarak kullanan feminist rgtleri militarist olarak grmyorum.
Mesela, ismini maalesef hatrlayamyorum
Begm: Rota Zora m?
Elif: Evet, o. Bu rgtlenmeyi militarist olarak grmyorum ve
maalesef iddetin bir yntem olarak kullanlabileceini dn-
yorum.
Aye Gl: Bu bahsettiin gruplar ne tr bir iddet kullanyor?
Elif: Mesela, erotik shoplar bombalyorlar.
Aye Gl: nsan ldrmyorlar yani.
Gne: Krtaj kart gruplarn, nnde dua ettikleri fotoraflar
bombalyorlar rnein.
sanlara ynelik bombalama eylemleri farkldr. iddet kartlar-
nn ou zaten canllara ynelik iddet uygulanmamasna vurgu
yapyorlar.
Elif: Begmn bahsettii grup, tecavzc erkekleri cezalandr-
yor mesela.
Aralarnda younluklu olarak Trkiyeliler ve Krtler var. Erkekleri
cezalandryorlar.
Aye Gl: Ne yapyorlar? Dvyorlar m?
Gne: Dvyorlar evet. (Kahkahalar)
Elif: spanya Savandaki anarist rgtlenme gibi antimilita-
rist bir milis rgtlenmesi olabileceini dnyorum. Fakat ne
yazk ki iinde yaadmz bu egemenlik alannda kullandmz
aralar da egemenlerin aralar. Doduum andan itibaren mili-
tarist iddeti uygulamam gerektii retiliyor. Ama bir kadn vic-
dani reti olarak askerlik ya da zerime bindirilmi olan kimlikler
kesinlikle benim sahip olmak istemediim kimlikler.
idem: Aslnda ok heyecanlym nk bu tip panellerde yan-
l bir ey syleyeceim ve herkes onu ekip alacak, byk bir so-
run olacak diye ok korkuyorum. O yzden hassasiyetle konu-
14 Bkz: Bu kitap iindeki Gksun Yazc, Anarko-Feminizmin Politik Potansiyel-
leri sunumu
173
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Antimilitarizm ve Feminizm

maya alacam. Her eyin ne yazk ki bir tanm var ama hayat o snn buyurgan bir tavr olduunu dnyorum, nk bu tar-
tanma bal ekilde ilemiyor, srekli deiiyor, kendini yeniliyor tma ile o insanlarn znelliini yok ediyoruz. Vicdani reddin
ve dntryor. Tpk vicdani ret tanmnda olduu gibi. Vicdani baka kesimler tarafndan sahiplenilmesini sorun ediyoruz ama
reddin benim bildiim bir tanm var: Politik, ahlaki ve vicdani bir yandan da antimilitarist tavrn yaygnlamamasndan ikayet
nedenlerle zorunlu askerliin reddedilmesi. Ben de bu mcadele ediyoruz.
alann her zaman bu tanm zerinden kurdum ve grdm ki as- iddet meselesine gelince, iddet bizim aktif/pasif diye ay-
kerlik yapmak zorunda olan erkekler vicdani retlerini bu ekilde rabileceimiz, sadece vurdu, krd eklinde olan bir ey deil. Me-
aklyorlar. Bu tanm erevesinde oluan mcadele alanlarnda sela benim annemle, babamla yaptklar bir eyden dolay konu-
da tanmlanan belli konumlar olmu. Mesela Bir vicdani reti illa mamam da bir iddet bana gre. O yzden insann doas falan
antimilitarist olmak zorunda mdr? Bir vicdani reti iddet kar- demek istemiyorum ama iddetin insana ok ikin olduunu d-
t olmak zorunda mdr? gibi sorularla karlayoruz. Bu so- nyorum.
rularn at tartmalar somut bir tanm erevesinde ama ok Krdistanda ya da Filistinde devam eden sava zerinden
muallak olduu iin daha ok tartacaz gibi grnyor. Tpk dnrsek, stmze bombalar yaarken Ben iddet kart-
kadn vicdani retilerin konumunun ne olduu gibi, nk eer ym, u tanka ta atmayaym, diye dnemezmiiz gibi geliyor.
bu tanmdan yola karsak askerlik yapmak zorunda olmayan ka- O yzden de her trl iddete kar olmak dorudan bir tavr de-
dn vicdani retiler neyi reddediyor? il de biraz konformiste vardmz bir sonu gibi geliyor bana ve
Bildiiniz gibi son sreteki vicdani retiler sadece antimili- bunun politikasn yapmay da salkl grmyorum. Bu yzden
taristler deil. Aralarnda sosyalist, Mslman, Krt vicdani reti- iddet kartlnn bir bo gsteren, alt ok fazla oyulan, her yer-
ler de var. Hepsinden de Vicdani reti olur mu olmaz m? diye de kullanlan ve btn mcadelenin stn rten bir yaklam
tartld. Tartlr, ama benim bu tartmalarda eksiklik olarak olduunu konuulabiliriz, diye dnyorum.
grdm bir yan var: Hepimiz zorunlu askerlii reddediyoruz ve Aye Gl: Bence herkesin katks ok muhteemdi. ok farkl
bu noktada tm yaplan tartmalarn dnda bunun zerinden deneyimlerden, ok nemli sorular soruluyor fakat hibirimiz
ortaklaabilirdik ancak grebildiim kadar ile ortaklama nokta- militarizmden ne anladmz ok amadk. Militarizm eittir
snda belli skntlar yaanyor. udur, demek iin deil ama Militarizmi konuurken bunla-
Ben henz vicdani reddimi aklamadm. Ama aklayan r dikkate almalyz, diye yazda listelediim birtakm zellikler
kadn arkadalarla konutuumda, vicdani reti olmalar konu- var, onlarn stnden gemek istiyorum. Begmn de dedii gibi
sunda her birinin farkl grleri var. Doduu andan itibaren kavramlarn kendi tarihi var, deneyimleniyorlar, deiiyorlar, d-
militarizme maruz braklarak erkekletirilen dolaysyla asker- nyorlar. imdi tam da tartmann gbeinde militarizm ve
letirilmek istenen kadnlarn vicdani reti olmalar ok anla- antimilitarizm kavramlarnn deneyimlenmesi sz konusu ama
lr. Ancak kadnlarn kendilerine dayatlan bu rolleri reddetmek birtakm deerler, rgtlenme biimleri ve eylemlerin adn koy-
iin vicdani reddi eylem biimi olarak kullanmalar da baka bir mak istiyorum ki ou konumalarda da geti zaten.
tartma konusuna dnyor. Aslnda bu tartmalarn, vicdani Birincisi militarizmde itaat kltr ok merkezidir. Yani as-
ret kavramnn bir tanmnn olmas ama bu tanm etrafnda hep keri, militarist deerlerin hayatn geri kalanna yaylmasndan,
farkl farkl durumlarn olumas ve herkesin de Bu budur, do- dolaysyla hayatn askerilemesinden bahsettiimiz zaman itaat
rusu budur ve byle olmas gerekir, demesinden kaynaklandn kltr ok merkezi bir yerde duruyor. Bunun yan sra sayabile-
dnyorum. ceimiz dier baz zellikleri: Emir komuta ilikisine dayal hiye-
Bra: Vicdani ret aklamann Trkiye topraklarnda ok nem- rarik rgtlenme, kaba kuvvete dayal g anlaynn belirleyi-
li olduunu dnyorum nk bu, devletin otoritesine kar ci olmas, iddetin bir ara olarak meru kabul edilmesi (burada
Buna kar kyorum! demektir. Herkes farkl sebeplerle vicda- yine kaba iddetten bahsediyorum), hatta yceltilmesi, lmek ve
ni reddini aklyor, diyoruz ya, Mslmanlar laik orduda bulun- ldrmek zerinden kahramanln yceltilmesi, ehitlik ve gazi-
mak istemedikleri iin, sosyalistler kapitalizmin uzantlarnda lik gibi unvanlar zerinden bir kutsallatrma ve ayrtrma olma-
olmak istemedikleri iin aklyor vs. Bunlarn her biri vicdani s ve tam da Nilgnn altn izdii gibi davran, kyafet, inan,
ret olur mu? Bu antimilitarizm olur mu? diye srekli tartlma- kimlik ve cinsel ynelim baznda tektipletirme, iddet ve itaatle

174 175
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ilikisi zerinden tanmlanan heteroseksel erkekliin dier er-
keklikler ve kadnlklardan stn grlmesi ve ayrcalkl olmas,
dolaysyla o heteroseksel tanmna uymayan herkesin, btn
erkeklerin ve kadnlarn ayrtrlmas, mzik kltrnn mar- var. Mesela ngilterede, Amerikada, erkek askerlerin ev hayatla-
larla ekillenmesi (yani hepimizin ortak bildii birtakm marlar
olmas)
Begm: Ama gzel olan devrimci marlar da var. (Glmeler)
Aye Gl: Peki, (Glmeler) belki de tartmamz gereken ey
tam da bu. Spor kltrnn uygun adm yryle, tren kl- detinin artmasnn ok nemli sebeplerinden biri kadnlarn artk
trnn stadyumlarda tek tip, itaatkr genlik performanslaryla
ekillenmesi vs. Bu listeyi uzatmak mmkn. Her birinde kadn-
lar ve erkekler nerede duruyor? Kadnlardan ve erkeklerden ne tr
performanslar bekleniyor? sorularn da militarizmi tanmlarken
aklmzda tutmalyz.
imdi Gnein sorusundan balayacam, ondan sonra
daha genel tartmaya dnmek istiyorum. Bu soruyu nasl sordu-
nuz diyordunuz ya, birok farkl ekilde sorulabilir bu soru ama
ben bunu daha ok feminist siyaset asndan soruyordum. Me-
sela militarizm tartmalaryla, aile ii iddet tartmalar arasn-
da nasl bir iliki kuruyoruz ya da kurmuyoruz? Kurmamamzn
sebepleri ne ve bunlar neden ayr tartmalar ve ayr mcadele
alanlar olarak yryor; ki bence yle yrd. Kadnlar olarak
iddeti sorunsallatrrken ifade ettiimiz bir iddetsizlik talebi
var deil mi? iddetsiz bir hayat istiyoruz; ekonomik iddetten,
fiziksel iddetten, psikolojik iddetten, cinsel iddetten arnm
ilikiler, hayatlar ve sokaklar istiyoruz. Bu iddetsizlik talebini ha-
yatn baka alanlarna tayabiliyor muyuz? Orada iddetsizlikle
ve iddetle nasl bir iliki kuruyoruz? iddetsizlii etik bir duru,
iddetten arnmay da bir mcadele yntemi olarak gelitirebildik
mi? Byle bir nceliimiz var m? Ben byle bir yerden sormu-
tum bu soruyu. Siz burada baka yerlerden de rnek vererek bunu
atnz. Neden erkek iddeti artyor? sorusunu hep birlikte daha
ok tartmamz gerekiyor, o kesin. Savan etkileri muhakkak var,
sava sonras dnmn etkilerine de bakmamz gerekiyor. Aile
ii iddet ve sava ilikisine baka alanlar zerinden de bakmak
faydal olabilir. Mesela Gney Afrikada Apartheid Dnemi sra-
snda olmayan ya da nispeten daha az olan iddet trleri apart-
heid sonrasnda ok artt. Ya da pek ok Latin Amerika lkesinde
savala birlikte kadna ynelik iddet artt. Tarihsel olarak baka
deneyimlere bakmak ve onlar zerinden dnmek, Bizim a-
mzdan bu savan etkileri hayatlarmzda nelerdir ve neler olma-
ya devam ediyor? sorusunun cevaplar iin ok nemli.
Dorudan bunu sylemek ok zor ama erkeklerin sava de-
176
Antimilitarizm ve Feminizm
neyimleriyle daha sonra evde kurduklar ilikiler arasndaki ili-
kiye bakabilecek bir aratrma olabilir mesela, bildiim kadaryla
bunu yapan kimse olmad ama bunu baka balamlarda yapanlar
rndaki ilikilerinin toplumun dier alanlarndaki ilikilerine gre
ok daha iddetli olduunu gsteren aratrmalar var. Trkiyede
bu aratrmadmz, zerine dnmediimiz ama bakabilecei-
miz bir konu. ok net bir ey syleyemesek de bence erkek id-
itaat etmeyi, bu hikyedeki Kezban olmay reddetmeleri. Burada
tabii ki bal bana feminist hareketin bir etkisini gremesek de
feminist bak asnn toplumda yaygnlamasnn ok nemli
bir katks var. Kadnlarn kendi hayatlarn kendilerinin belir-
leme haklar olduu dncesinin yaygnlamasnn ve kadnla-
rn bunu benimseyip Emret efendim, diye elerinin karsnda
durmay reddetmesinin ok nemli bir rol var. Buna karn er-
keklerde bir dnm olmad, tam aksine o erkeklerin nemli bir
ksm 90l yllarda sava ortamnda ar travmalar yaadlar, id-
det uyguladlar, belki insan ldrdler. Dolaysyla 90l ve 2000li
yllarda erkeklerle kadnlarn deneyimleri birbirinden ok ayrt.
Hem bu ayrmann hem de kadnlarn evdeki militarist, itaate
dayal ilikilenme biimini reddetmesinin, kadnlara ynelik id-
detin artmasnda ok nemli bir pay var.
Nilgn: Peki, filmlerin, dizilerin, haberlerin, savaa ilikin g-
rntlerin etkisi yok mu?
Aye Gl: Muhakkak ki popler kltrn de etkileri var. Ama
bence bu sorduun soru bal bana ok nemli ayr bir tartma
ve aratrma alan. Bunu yeterince yaptmz dnmyorum.
Tam da sizin dediiniz gibi ne olursa olsun farkl yerler-
de kadnlar savala nasl ilikileniyorlar? Savaa ve farkl iddet
trlerine kar nasl yntemler gelitiriyorlar? Buna bakmak ok
nemli. Cynthia Cockburnun Buradan Baktmzda15 diye mt-
hi bir kitab var. ok tavsiye ederim. Benim iin inanlmaz ufuk
ac olmutur. Bosnadan, srailden, Vietnamdan, Japonyadan
kadnlarn kavramsal olarak feminizmle antimilitarizmi nasl ili-
kilendirdiklerini, oradaki tartmalar nasl hayata geirdiklerini
ve ne tr skmlklar yaadklarn anlatyor. Bizim yaanmlk-
larmzn ve skmlklarmzn hi de bize has olmadn gre-
bilmemiz asndan nemli bir kaynak.
15 Cockburn, Cynthia, (2009), Buradan Baktmzda, Metis Yaynlar, stanbul
177
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Antimilitarizm ve Feminizm

Militarizmi grnr klmak rebiliriz? Onlarn mcadelesini nasl daha mmkn klabiliriz?
sorularn sormak da ok nemli.
imdi Begmn Militarizm her yerde! demenin sorunlu oldu-
Antimilitarizm ve iddet kartl tartmas ok kritik bir
una dair yapt eletirisine geleceim. Bunu srekli sylemek
tartma tabii. Bir kere u tartmaya hi katlmyorum ki, Foti
neden sorunlu? Militarizm her yerde olmad iin deil herhal-
Benlisoy ve Selin Pelekin metninde olduu gibi, eletirenler by-
de, bunu kast etmiyorsun deil mi? Mesela bununla cinsiyetilik
le bir yerden eletirmeye balyorlar: Antimilitarizm eittir iddet
her yerde demek ve bunun zerine kurulu bir siyaset arasndaki
kartl egemen dnce oldu. Nerede oldu? Nerede yaygnlat
iliki nedir? Feministler olarak da cinsiyetilik her yerde diyoruz
bu dnce? Trkiyede sanki ok byk bir iddet kart hareke-
ve bunun siyasetini yapyoruz. Ama bu analizler nerede ok eksik
ti varm gibi. Keke olsa ama yok ki!
kalyor? Birincisi, sadece bunu syleyip, braktmzda nk bu
Nilgn: Yaklak yirmi yldan sz ediyoruz.
durumda alt bo ve yzeysel bir analize dnyor. Evet her yer-
Aye Gl: Ama antimilitarizmin adn koyanlar be kii. O ka-
de, ee sonra? dedirten bir noktaya geliniyor. kincisi, bunun her
dar kk bir gruptan ve herkes tarafndan eletirilen bir durutan
yerde farkl ekillerde nasl tezahr ettiine bakmadmzda so-
bahsediyoruz ki, iddet kart antimilitarizm duruu Trkiyede
runlu oluyor. Her yerde olduunu en batan varsaydmz zaman
hi de yle yaygn deil bana sorarsan. Tam tersi u anda tam da
bunun spesifik bir yerde nasl ilediine, nasl deneyimlendiine,
Begmn dedii gibi ordu kart, askeri vesayet kart bir anti-
bunu nasl kavramsallatrmamz gerektiine dair bir merak ve
militarizm anlay yaygnlayor. Ya da biraz daha geni anlamda
zenimiz olmuyor. Dolaysyla bu tr genellemeleri yapmak ok
zorunlu askerlie kar kmak, T.C.nin militarizmine kar k-
skntl. Sadece bu genellemeler ile ne feminist ne de antimilita-
mak olarak yaygnlayor. iddet kart antimilitarist duru kim-
rist siyaset yapmamz mmkn olur.
senin kolay kolay yakn durmak istemedii, hl ok daha marji-
Begmn syledii militarizmi grnr klmak ve onunla
nal bir duru.
mcadele edebilmek ok nemli. Nasl ki kadna ynelik, aile ii
iddet kartlnn T.C.nin iddeti ile gerillann iddeti-
erkek iddetinin adn koymadmz zaman onunla mcadele
ni eitlemek olarak grlyor olmas ok sorunlu deniliyor. Kim
edemiyorsak militarizmin de adn koymadmzda onunla m-
bunlar eitliyor ki? Kim bunlar simetrik olarak gryor? Eer u
cadele edemeyiz. Fakat militarizmin srekli her yerde olduu-
anda egemen medyadaki, PKKnin silah brakmas gerektiini ve
nu syleyerek her bir alanda gelimi farkl mcadele alanlarna
sorunun ancak byle zleceini syleyip de ayn zamanda zo-
kr kalmak, o mcadeleyi yok saymak da ayn ekilde sorunlu.
runlu askerlii, devletin militarizmini sorunlatrmayan bir bak
Aslnda en fazla bu mcadele alanlarndan beslenebiliriz. Sevgi
asn eletiriyorsanz tabii ki haklsnz. Tabii ki de Trkiyede
Soysal imdi okuduumuzda inanlmaz zihin ayor. Nasl bir
byle bir yaygn bak as var ama benim bildiim iddet kart
antimilitarist, feminist dil gelitirmi Sevgi Soysal gibi biri? Ka-
antimilitaristlerin hibirisi bugne kadar Krtlerin yaad de-
dnlar Mamak Askeri Cezaevi ortamnda nasl bir mcadele alan
neyime, savan oluma koullarna kr kalan kiiler deil, tam
yaratmlar? Bunun gibi pek ok rnek var. Dolaysyla her zaman
tersine yaplan antimilitarist sava kart eylemlerde arlkl
gzmz mcadele eden kadnlara evirmemiz ve kadnlarn
olarak neler yapldna bakarsanz, zmirde, stanbulda 90lar-
militarizmin neresinde durduklarna dair, Cynthia Enloenun da
da sokaa kp, insanlara Askere gitmeyin! demek zaten ba-
syledii gibi, her zaman merakl olmamz gerekiyor. Ordudaki
tan polis iddetine maruz braklmanz anlamna geliyordu ve bu
kadnlar da merak etmemiz gerekiyor. Ne yapyor kadn subay-
eylemlerin hepsi Douda ya da Trkiyede yaanan savala ilgili
lar? O korkun rgtlenmeyle nasl mcadele ediyorlar? Ve ka-
insanlar harekete geirmek, farkndalk kazandrmak iin yapl-
dnlara kar Ah siz kadn subay olmay setiniz, ne ktsnz,
mlard. Vicdani ret hareketi nereden kt diye bakarsanz sava
veya Ah, siz kadn polisler, polis olmay setiniz, ne ktsnz,
kartlndan kt.
gibi bir yerden yaklatmzda aramza batan bir set koymu
Nilgn: Krtlere ynelik saldrlardan kt.
oluyoruz ve ok sorunlu bir siyasi konumlanma ierisine giriyo-
Aye Gl: Ama bunu yapanlar iddet kartydlar ve bunun kar-
ruz. Tam tersi o kadnlar merak edip, deneyimlerini anlamaya
snda gerilla rgtlenmesini politik bir zm yolu, ahlaki olarak
alp, onlarn deneyimleri ve mcadeleleri zerinden kendimizi
kendilerine bir k olarak grmyorlard. Dolaysyla vicdani/
konumlandrmalyz. Onlarla nasl bir dayanma ilikisi iine gi-
ahlaki olarak iddeti reddetmek gibi bir duru var evet ama iddet

178 179
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
kartl sadece bu dorultuda kurulmuyor. iddet kartlndan
kastedilen makinelere ve binalara zarar vermek deil, canllara,
insanlara ve hayvanlara zarar vermektir. Ama hem akademik ana-
lizlere hem de siyasete yansmalarna baktmzda iddet kullan-
mann faydas politik olarak da ok sorunlu bulunuyor. Burada
bir sr insan da syledi, ok daha asimetrik ve zayf bir yerden
egemenin aralarn kullanarak egemenle mcadele ettiiniz za-
man gerekten bu etkin bir mcadele oluyor mu? Silahl mca-
deleyle banza daha fazla bomba yamasn m mmkn klm
oluyorsunuz yoksa tam tersine silahsz kalarak ve egemenin tm
iddet biimlerini redderek onu plak m brakyorsunuz? Me-
sela iddetsiz mcadele yntemleri tartmas, Filistinde Birinci
ntifada, kinci ntifada zerinden ok yaplmtr. Hangisi daha
etkili oldu? nsanlara ynelik iddet kullanmayan Birinci ntifada
m, yoksa canl bombalarla kendini duyuran kinci ntifada m?
Bence, tarihsel olarak antimilitarizm 1960lardan sonra id-
det kartlna dnt demek, olgusal olarak tarihe mthi de-
recede kr kalmaktr. O tarihin ierisinde ne var? lk vicdani ret-
iler var, Quakerlar16 falan var. Bunlarn hibirisinin klar Ben
devletin askeri olmayacam ama Yehova ahitlerinin ya da baka
birilerinin askeri olurum, eklinde deildi, iddet uygulamay,
silah kullanmay, bir canly ldrmeyi vicdanm kabul etmiyor,
onun iin askere gitmiyorum, diyorlard. Dolaysyla vicdani red-
din ilk knda da byle bir tutum var ama daha sonra aynen de-
diiniz gibi tanm eitlendi.
idem: Tanmn eitlenmesi bu corafyann kendi zellik-
lerinden de kaynaklanyor nk benim bildiim kadaryla da
Trkiyede vicdani retler, sava kart olarak aklanmt. Burada
vicdani reti arkadalar itibaren Amerikadaki siyahlarn mca-
delesini unutuyoruz. Siyahlarn mcadelesi silahl rgtlenmeyi
reddeden bir mcadeledir. Btn o yaadklar lin deneyimleri-
ni, rk saldrlar, yaklmalar dnn, btn bunlara ramen
silahsz rgtlenmeyi tercih ettiler.
Begm: Ama Kara Panterler de vard.
Aye Gl: Ama ok kk bir gruptu onlar ve sonu olarak fark
yaratanlar da onlar olmadlar. Siyah hareketinin ortaya knda
161650lerde ngilterede ortaya km Hristiyan kklerden beslenen Dostlarn
Dini Topluluu (Religious Society of Friends) hareketi yelerine Quaker ya da
Friends ad verilir. Dnyada yaklak 210.00 Quaker bulunuyor. Quakerlar her
insan evladnn zgn bir deere sahip olduuna nk her insanda Tanrdan bir
para olduuna inanrlar. Bu yzden herkesin eit deere sahip olduunu d-
nrler ve insana zarar veren her eye kardrlar. Tanryla dorudan iletiim kur-
maya inanr, dini dorunun isel deneyimden geldiini savunurlar.
(http://www.bbc.co.uk/religion/religions/christianity/subdivisions/quakers_1shtml)
180
Antimilitarizm ve Feminizm
ve hareketin yaygnlamasnda fiziksel iddet kullanmay redde-
den bir mcadele olmasnn etkisini unutmak ne demek? Ya da
Gandhi deneyimi gibi bir deneyimi unutup, sadece spanyadaki
i sava zerinden btn bir tarihi okumak ne demek oluyor?
Begm: Ben yle bir ey demedim.
Aye Gl: Senin iin sylemiyorum, bu konuyla ilgili genel d-
nceden bahsediyorum. Bir de bence bizim en ok tartmamz
gereken nokta, feminist hareketin tarihini unutuyoruz. Benim
de en ok zerinde durmak istediim bu tarih. Hakl sava var
m? Temiz sava var m? Hakl iddet var m? sorularn sorar-
ken, kadn hareketi tarihinin, dediiniz gibi en u rnekleriyle
erkekleri dvmeyi ieren ama bakasn ldrmeyi reddeden bir
tarih olduunu hatrlamak lazm. Ve de bu hareketin fark yarat-
madn dnmek ve Ancak iddet ieren rgtlenmeler tarih
yazar, tarihsel bir fark yaratr, baka trl kendimiz zaten egemen
tarihin bir paras oluruz, tarihi deitiremeyiz, demek btn
kadn hareketi tarihini yok saymak demek bence. nk kadn
hareketi tarihi iddet iermiyor. Fark yaratt m? Bence getii-
miz yz yl iinde en ok fark yaratm olan harekettir. Kadnlarn
iddet uygulama hakk yok mu? Yaadklar korkun ikenceyi
dnelim, maruz kaldklar korkun deneyimleri dnelim.
Yani eer hakl bir iddet varsa kadnlar kesinlikle hakl olurlard.
Burada iddet kart antimilitaristlerin yapt nemli bir
ayrm var: Hibirimiz birisi bize saldrdnda nasl bir tepki ve-
receimizi bilemeyiz. Kendini mdafaa iin aikido renebiliriz,
savunma yntemleri gelitirebiliriz ama bir dava uruna veya bir
dnm yaratmak iin hiyerarik, itaate dayal, silah kullanma-
y reten, iddeti merulatran, hatta ycelten bir rgte girip,
ldrmenin eitimini almak iddete uradnda kendini savun-
maktan ok farkl ve bu ok tartlmas gereken bir fark.
En bataki soruya dnecek olursak, feminist mcadele ile
antimilitarist mcadele arasnda nasl bir iliki kuruyoruz? id-
det trleri ve bunlarla mcadele arasnda nasl bir iliki kuruyo-
ruz? Kadn hareketi tarihini iddet ve rgtlenme zerinden nasl
okuyoruz? Baka hareketlere nasl bakyoruz? Begmn smet
Akaya atfla syledii bence ok nemliydi, var olan atlaklar
bulmamz lazm ve ayn zamanda da yeni atlaklar amamz la-
zm. Bunu nasl yaratacaz? Farkl alanlarda bunu nasl yapaca-
mz zerine gerekten kafa yormaya devam etmemiz gerekiyor.
Bra: iddet kartlnn bo gsteren olduunu sylerken ku-
rumsallam, kimliklemi iddetin tarafnda olalm demek iste-
medim. rgtl iddete kar durmalyz tabii ama ben iddeti
ok geni tanmlyorum ve bu yzden de iddet kartlnn var
181
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Antimilitarizm ve Feminizm

olabilecek bir pozisyon olmadn dnyorum. Kadn mca- m en etkileyici feminist eylemlerden bir tanesi oldu.
delesi antimilitarist bir mcadele olmutur bence nk silahl zlemin de syledii gibi Ucubede taklp, kaldmz nok-
iddet iermemitir ya da silah kart olmutur. Seni dven, te- ta, Krdistanda bir sava olurken biz burada sava baka biimde
cavz eden bir erkei dvmek de bir iddettir ama silahl deildir, yayoruz ve bu nedenle eylemlerimiz ve dilimiz birbirinden ok
antimilitarist diye de deerlendirilebilir bu anlamda. farkllayor. Peki, biz Batda sava yaayanlar, hatta bunu fark
Gne: Silah da kullanabilir ama bunun snr ne ki? edemeyenler ne yapacaz? Tepkilerden biri Sessiz kaldm, hi-
Aye Gl: ldrmenin eitimini almak, bunun iin rgtlenmek bir ey yapamadm, diye kendini kamlamak olabiliyor. Oysa
ayr bir ey. Bu konular tabii ki hi kolay konular deil. nsanlarn sava yaadmz yere getirebiliriz. Bununla anlatmak istediim
neden gerilla olmay, iddet uygulamay, iddet uygulayan rgt- biz de Batda savaalm demek deil. Bu bulunduumuz yerde,
lenmelere girmeyi setiklerini anlamaya almamz gerekiyor za- bulunduumuz alan ierisinde sava nasl durdurabileceimizle,
ten, bununla ne tr farkl mcadele yntemleri gelitirilebilirizi nereyi hedefleyip, nerede politika reteceimizle ilgili bir soru.
tartmak bence ayn ey deil. Anlama abasyla kendimizi ko- Bu nemli bir k noktas olabilir, sava bulunduun yere nasl
numlandrma veya genel bir siyaset tartmasn yrtmek bence getireceksin ve orada nasl durduracaksn? lla oraya gidip, onu
st ste binmemesi gereken pozisyonlar. Muhakkak ki oray anla- yaamak zorunda deiliz ya da illa kendimizi krbalamak zorun-
mamz gerekiyor ve muhakkak ki oradaki asimetriyi grmemiz ve da deiliz.
askerilemi siyasi bir devlet kltr ierisinde yaam olduu- Bir de eylemlilii sadece sokak eylemlilii olarak alglamak
muzu analiz etmi olmamz gerekiyor. Ben kendi adma btn ka- hepimizin skt noktalardan bir tanesi, baka bir ekilde sivil
riyerimi ulus-devlet iindeki militarist ilikileri anlamaya adadm, itaatsizlii nasl gelitirebiliriz, nerelerde retebiliriz? Verginin
Krt rgtlenmesinin ya da baka muhalif rgtlenmelerin nasl orduya gitmesini reddetmek de bir yntem olabilir ama bugne
militarist olduunu anlamaya deil. Ama bunlarn da anlalmas kadar bunu hi yapmadk. Ucube iinde olduu gibi dier rgt-
gerektiini dnyorum. Militarist kltr sorgulamadmz lerde de baka bir eylem formunu nasl retebiliriz sorusunun
zaman bence militarizm tartmasnda da ok eksik kalyoruz. tartldn biliyoruz.
Ayn zamanda farkl kesimlerden kadnlar olarak hayatlarmzn Esen: Bra ve idem vicdani ret aklamalarnn bir ortaklk ya-
nasl militarize edildiini anlamakta da eksik kalyoruz. ratabileceini ve aslnda herhangi bir vicdani reddin antimilitarist
Bra: Benim de gnlm bundan yana. Keke gerekten byle bir olmadnn sylenmesinin buyurgan bir tavra dntn ve
dnya tasavvur edebilsek ama bana pr bir iddet kartl ger- vicdani reddini aklayan birinin eylemini Bu antimilitaristtir ya
eki gelmiyor, sadece bundan bahsediyorum. da deildir, diye tanmlamaya almann kendisinin problemli
Begm: Demin Feminist hareket antimilitarist olmutur, dedin olduunu sylediler.
ya Begm: Elbette kim otorite ki neyin antimilitarist olup olmad-
Aye Gl: iddeti bir yntem olarak kullanmamtr, insan ldr- n dierine vaaz etsin? Ama yle de bir sorun var; biz vicdani ret
memitir dedim. dediimiz zaman bir eylem biiminden bahsediyoruz. Toplum-
Begm: O zaman antimilitarist olmuyor ama sal hareketler zerinden vicdani ret hareketine baktmzda bir
Aye Gl: Doru, onu iddet kartl zerinden syledim. ll ki eylem biiminin harekete dnm olduunu gryoruz. Sonra
antimilitarist olmad feminist hareket. da kendi iinde Sen antimilitarist misin? Sen slami retisin,
Begm: Nilgnn feminist hareketin snrlarnn daralmasna diyerek paralanan bir hareket var. Evet, kimsenin dierinin ah-
ilikin syledikleri bence ok nemli. Gerekten benim son d- si aklamasn eletirme hakk yok zaten. Ben bir anneyim ve
nemde en kymetli bulduum eylemlerden biri stanbul Femi- annelik vasfn yklenerek vicdani reddimi aklyorum, diyen
nist Kolektifin katliamdan sonra Roboskiye gitmesiydi ve orada kiiye biz gidip de Bir dakika biz bunca zaman mcadele ettik,
unun sylenmesiydi: Biz feministiz ama sadece kadn meselesi sen annelii yeniden retiyorsun ve o kurumu tekrar merulat-
zerinden siyaset retmiyoruz. Tam da bylece o daralan snrlar ryorsun, dememeliyiz.
ald. Bu sadece Senin acna ortak oluyorum, demek deildir, Esen: Ben bu konuda Begm gibi dnmyorum. Bulunulan
Sen orada ldrlyorken ben burada olamyorum, demenin bir politik pozisyonun ifade ediliyor olunmasnn srekli bir ret-
ifadesidir ve bu yzden benim iin uzun zamandan beri grd- me ve otorite olarak tanmlanmasn ok problemli buluyorum.

182 183
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Krt Hareketi ve Feminizm etkinliinde de benzer bir eyi konu-
tuk, o zaman biz hibir eyleme ya da dnceye cinsiyeti, anti-
feminist diyemeyiz. Annelik zerinden vicdani reddini aklayan
kadna gidip bir ey diyemeyiz elbette ama bulunduumuz po-
zisyondan bunun eletirisini yapabiliriz. nk bunun yaplma-
masnn bizi baka bir politik amaza getirdiini dnyorum;
o zaman btn bir hareketin tarihini yok saym oluyoruz. Kendi
politik dorumuzu ifade ediyor olmamzn her zaman stten,
reten, siz kim oluyorsunuz? eklinde yaftalanmasnn da baka
bir bastrma biimi olduunu dnyorum ve bunu problemli
buluyorum.
Begm: Bence de, ama bu eylem biiminin bu corafyadaki ya-
ylma hali bu, vicdani ret kiiselletiriliyor. Nilgn Toker bunun
aksini iddia ediyor, Bu politik ve kolektif bir eylemdir, diyor.
Bra: Gn Zileli bir rportajnda17 una benzer bir eyden bahse-
diyor: Bir Krt eer Ben TSKnn iinde bulunmak istemiyorum,
bu yzden vicdani reddimi ilan ediyorum deyip de sonra gerillaya
katlrsa o vicdani reti olmaz. Ee, tamam da buna sen mi karar
veriyorsun demek geldi benim iimden nk o kiinin iinden
znellii ekip alyor tamamen. Gayet de stten bakan bir yakla-
m.
zlem: Biraz nce sylediim gibi batda sava bire bir yaama-
mak eylemliliimizin nn tkayan nedenlerden biri, bunu vic-
dani bir durum olarak yayoruz. rnein mobese kameralarna
ya da Ordu Yardmlama Kurumuna (OYAK) kar eylem yapmak
sanki daha yan, daha az nemli olarak grlyor ya da Burada
scak bir sava varken ve dorudan bunu hedef alan eylemler
yaplrken biz neden bunlarla urayoruz ki? de denilebiliyor.
Ucubede tkandmz noktalardan biri de buydu. Mesela o d-
nem kadnlarn asker gibi yetitirilip, yartrlaca bir yarma
program kacakt. Bu yarma program zerinden militarizme
kar sz syleyelim demitik ama o dnemde de youn tutukla-
malar oluyordu, Arkadalar sava varken biz neyle urayoruz?
gibi bir hava olumutu. Oysa sava besleyen kaynaklarn altn
boaltmak, onu kertmek de ok nemli. Vicdani ykmllk
yznden sokak eylemlilii dnda eylem formu bulamyoruz ve
bu tkankl bir trl aamyoruz. Belki bunun zerine daha ok
konumak lazm.
17 Zileli, Gn, (22.07.2012), Taraf Yutturmaya altnn Aksine Statkocu Bir
Organ, Sol Defter Dergisi, (syleiyi yapan: Sarphan Uzunolu), (http://www.
soldefter.com/2011/07/22/gun-zileli-%E2%80%9Ctaraf-yutturmaya-calistiginin-
aksine-statukocu-bir-organ%E2%80%9D/)
184
Antimilitarizm ve Feminizm
Begm: Bir de militarizmin biimi srekli deiiyor. imdi sivil
ehitlik mertebesi getirmeyi planlayan bir yasa grlmeye ba-
land.18 Bu aslnda topyekn sava demek oluyor ve insan bunun
karsnda ne diyeceini bilemiyor.
Katlmc (d): Bu yasa nerisini biraz da Ermeniler ld, ehit
olacaklar m olmayacaklar m zerinden ortaya atmadlar m? e-
hitlik o kadar garip bir durum ki, askerde len kii eitim zayiat
da olsa, atmada da lse ehit oluyor, ama tek koulu Mslman
ya da Trk olmas. Buna kar olarak da AKP hkmeti bu yasa
tasars ile Ermeni de olsa O da bizim ehidimiz, diyor. O yzden
Garip bir tartma bu...
Elif: Vicdani reddi insan haklar zerinden de savunuyoruz. Bu
hakk talep ederken ve bunu yasallatrmaya alrken Bu bir
insan hakkdr, diyoruz, Avrupa nsan Haklarna ve Birlemi
Milletler nsan Haklar Szlemesine referans veriyoruz. Bence
korkun bir yaklam bu. Vicdann kendisini hak baznda, alt alta
yazlm bir kat parasna referans vererek sylemek durumun-
da kalyoruz. Fakat bir de reel mcadele alan var ve reel mca-
dele alannda vicdani reddi ne kadar sorunsallatrabiliriz? Bunu
yapabilmek iin kabul etmesem de mecburen vicdani reddi insan
haklarna referans vererek savunuyorum. Sivil ehit mevzusunda
da yle Mesela Sevag ahin Balk19 ehit saylmyor.
Begm: Zaten saylmasn da.
Elif: Bence de saylmasn ama gereklie baktmzda Sevag da
ehit. Askerliini yaparken len Osman militarizm ierisinde e-
hitlik mertebesine konuyorsa Sevag da konsun. Neden konmu-
yor? imden de Sevag kimin ehidi? diye soruyorum.
Begm: Hep kendimizi bu ikili durumda buluyoruz. ehit merte-
besi yalnz onlara verilmesin dier aznlklara da tannsn diyoruz.
18 21.03.2012 tarihinde babakan Recep Tayyip Erdoan AKP grup toplantsnda,e-
hit ve gazi saylma kapsamn genileten, terr olaylar sebebiyle greve gidi-
dnler esnasnda meydana gelen kazalar sonucu yaralanan, sakatlanan ve ha-
yatn kaybedenlerin de ehit kapsamnda deerlendirilmesine ilikin Sivil ehit
Yasa Taslan aklad. Tasar 04.07.2012de kabul edilen Torba Yasaya eklenen
nergeler ile yasallat. (E.N.)
19Sevag Sahin Balk, Batmann Kozluk lesi Gmgr Jandarma Karakolunda
askerliini yaparken 24.04.2011 tarihinde er Kvan Aaolunun silahndan kan
kurunla hayatn kaybetti. Kvan Aaolu olayn kaza olduunu syledi. Sevagn
ailesi ve avukat ise olayn cinayet olduunu iddia ettiler. Sevagn lmnn ardn-
dan Milliyeti Hareket Partisi-MHP genel bakan Devlet Baheli,27.03.2012 tari-
hinde partisinin grup toplantsnda yapt konumada AKP Hkmetinin sivil
ehit yasasn eletirerek Birinin ehit olabilmesi iin Mslman olmas mutlak an-
lamda gereklidir, dedi. Bahelinin bu aklamasnn zerine askerde len Sevagn
ehit olup olmadna dair tartmalar yaand. Sevag ahin Balk davas hl
sonulanmad, sank Kvan Aaolu ise tutuksuz yarglanyor. (E.N.)
185
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Srekli ehit olmak ya da ol(a)mamak arasnda semek zorunda
braklyoruz, ama bu ikiliin iinden bir seim yapmak zorunda
deiliz ki.
Nilgn: Herkes ehit olsun, demek herkes militarize edilsin de-
mek aslnda.
Elif: Peki, ama neyi reddedeceiz ki? Mesela Sevag olmasn da
Vartan olsun, Vartan evli, ei almyor diyelim ve be aylk da
ocuu var. Ama Vartan ehit mertebesinde saylmyor, ehit aile-
sinin yararland imkanlardan ailesi yararlanabilecek mi? Bu ok
katmanl bir konu bence. Annelik konusunda da byle. Kadnlar
annelik zerinden politika rettiklerinde gerekten iim acyor
ama bir taraftan da bu acy anne olarak yayorlar.
Nilgn: Begm, feministlerin Roboskiye gitmeleri feminizmin
snrlarn aan bir eylem oldu dedi ya, egemen feminist hareket
ilk andan itibaren sava kart bir hareketti, hatta zaman zaman
sava kartl ya da Krtlere ynelik saldrlara kartlk zerin- PKK derken, artk cezaevinden ktktan sonra bir halk terrist
den de tartmalar yaanmtr. Yani bu tr bir eylem ilk defa ol-
muyor bunu belirtmek istedim.
Vicdani reti olmak iin illa ki antimilitarist olmas gere-
kiyor, denmesinin ok sorunlu olduunu dnyorum ama bir
yandan ben de baka trl bir vicdani ret tarifini yapabilmeliyim
diye dnyorum. Anlatabiliyor muyum? Baka trl vicdani
redleri de yok saymadan farkl dndmz syleyebilmeli- bunun kmas bence ok nemli bir deneyimdir. Militarizm her
yim. Esenin syledii gibi bunu syleyememek de tersinden bir
bask oluyor.
idem vicdani ret zerinden ortaklaabiliriz dedi. Bu ortak-
lamay kiisel olarak denedim, ta ki Bar in Vicdani Ret Grubu
kurulana dek. Ben Mslman retilerin ve Krt retilerin yapt
eylemlere de gittim, ancak o gidilerimde yle bir ey fark ettim:
Bir sre nce Hill Otelde bir toplant yapld, Banu Gven kolay-
latrcyd. Bu toplantda bir grup insan vicdani reddini akla-
d fakat vicdani ret hareketinin gemi yirmi yl birdenbire yok
sayld ve sadece egemen olan, devlete kar olan (ve onu da ok
eksik syleyen), kysndan cinsiyetilie sz syleyen ama esas
olarak anne olmaya vurgu yapan vicdani retler akland. Orada
vicdani reddin syleyip, geilecek bir eylem haline gelmesini ben
problem ettim. Ben o zamanlar Sava Kartlar yesiydim, imdi
deilim. Sava kartlar mail grubuna da yazdm, trclkle, pat- Bra: Nilgn Homofobiyle, transfobiyle, cinsiyetilikle derdi
riarkayla, homofobiyle, heteroseksizmle, transfobiyle derdi olma-
yan bir vicdani ret hareketinde kendimi ancak desteki olarak
tarif edebileceimi ama artk destek de vermeyeceimi syledim.
Onlar vicdani ret hareketidir tabii ki ama ben de onlar her za-
man eletirme hakkna sahibim diye dnyorum.
186
Antimilitarizm ve Feminizm
Bar in Vicdani Red Grubu da ok skntl bir yer -Begm
de biraz anlatt- baz kadnlarn orada ok emei var, bunu da gr-
mek lazm, srf maili atan erkek yok orada.
Merve: Ben Bar in Vicdani Ret Platformuyla birlikte hareket
ediyorum. Bu srete kendini slami reti ve milliyeti imani ret-
i olarak adlandran arkadalarla vakit geirme olana buldum.
nan Sverde de, Enver Aydemirde de imdi Muhammed Serdar
Delicede de hep ayn ey oldu. Enver vicdani reddini slami g-
r zerinden aklamt. Muhammed kendini milliyeti imani
reti olarak tanmlayp, Ben bize anl olarak anlatlan ama as-
lnda anl olmayan bir orduda yer almak istemiyorum, diye red-
dini aklamt ama bu arkadalarn hepsi cezaevinde kaldklar
sre ierisinde, bu devletin irkin yzn ok youn bir ekilde
deneyimledikten sonra farkl dnmeye baladlar. Mesela Mu-
hammed yle konumaya balad: Ben cezaevine girmeden nce
olarak tanmlayamam. Yaadklar deneyimden dolay mthi bir
dnm yaadklarna da ahit olabiliyoruz. Onlarla yaptm
sohbetler ve geirdiim vakit sayesinde bunlar gzlemleyebilme
frsatm oldu.
idem: Her yaanan deneyim nemli diye dnyorum. Bar
in Vicdani Ret Platformu ierisinden liseli vicdani retiler gru-
yerdedir, diyoruz ya, okullarn sz syleyebilecekleri, rgtlene-
bilecekleri bir alan olarak grmeleri, militarizme kar mcade-
leyi fark etmeleri noktasnda bence ok nemlidir. Sonuta Bar
in Vicdani Ret bir platform, iinde bileenleri var. nemli olan
militarizme kar gelitirilen mcadele noktasnda ortaklamak-
tr. Bu yzden tek bir tanm zerinden vicdani reddi sabitlemek
ve sktrmak bizi sadece geriletir, ilerletmez.
Nilgnn ve Begmn bahsettikleri, kadnlara vicdani ret-
lerini aklamalar iin de ar yapan Bar in Vicdani Ret Gru-
bu sadece bir mail grubudur ve Bar in Vicdani Ret Platformu
ile hibir alakas yoktur. Bar in Vicdani Ret Platformu Boazi-
i niversitesinde yaplan kurultayla birlikte kuruldu. Ama sz
konusu dier grup, Platformun ismini kullanarak bir mail grubu
at.
olmayan bir vicdani retle arama mesafe koydum, dedi. Bu femi-
nist bir bak asyla konulan bir mesafedir, bir Mslman bu
aklamay yaparken belki bu bilin dzeyinde deil ama sek-
lerlikle, moderniteyle, zulm ve adaletsizlikle derdi olduu iin
bu aklamay yapyor olabilir. Vicdani reddin bu ekilde snrn
187
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

berlirlemek bu eylemi biraz tapulamak gibi oluyor.

Nilgn: Ben fikrimi sylerim, sen de sylersin. nk senin ve
benim fikrimizi syleyemediimiz zaman totaliterlik ortaya kar
ki memleketin derdi de budur.
Begm: Ya da sylediinde cevap bile verilmemesi.
Nilgn: Bunlar syleyebilelim, bir ey olmaz. Biz birbirimizin
szlerine bile ipotek koyarsak dierleri canmz okur. Birbirimizi
eletiriyoruz diye birbirimizi sulamaktan vazgeelim. Bunu sy-
lerken Bradan bahsetmiyorum. Benim bu lemden ok dilim
yand da Yeter, brak konualm birbirimize! diye kp urada
barmak istiyorum.

188
 Ekoloji ve Feminizm

Uygar Adam der ki: ben Benim, ben

Efendiyim, geri kalan her ey teki, d-
arda, altta, altmda, itaatkr. Ben sa-
hip olurum, ben kullanrm, ben ara-
trrm, ben smrrm, ben denetle-
rim. nemli olan benim yaptmdr.
steklerim maddenin var olma sebebidir.
Ben benim, geri kalanysa uygun gr-
dm ekilde kullanlacak kadnlar ve
vahi doa.
Ursula K. Le Guin

Kzlca:Batan unu syleyeyim Eko-feminizmi anlatacaz ama

kendimizi eko-feminist olarak tanmlamyoruz. Biz yle d-
nyoruz: Ekoloji ve feminizm, ikisi de hareket ierisinde hedef-
lerini belirleyen, yntemlerini gelitiren, etkileim, iletiim, iliki
kurma biimlerine vurgu yapan hareketler. Bunlar kendi alanla-
rnda birlikte dnmeye, birlikte fikir retmeye, birlikte yaratc
olmaya ok msaitler ama bunlar ayn balk altnda birletirmek
neden gereklidir? Belki bugn bunu, bu soruyu tartrz. Bu du-
ruumuzu batan sylemek istedim. Bu sadece Eko-feminizm iin
deil, Eko-sosyalizm ya da Anarko-feminizm tanmlamalar iin
de geerli olan genel bir yntem sorusu da ayn zamanda. Farkl
ideolojileri birbirleriyle kaynatrarak her birinin merkezindeki
sorunlara zm bulmaya almak m mantkldr yoksa birbiri-
ne kklerini uzatarak, dorudan temas halinde olarak her birinin
kendi alannda hareket etmesi mi daha mantkldr? Konuma
boyunca hep beraber bunu da dnerek konuursak ve dinler-
sek faydal olur, Eko-feminizm de bu soru iin rneimiz olsun.
Mine: Kzlcayla sunum iin sohbet ederken, ona Ursula K. Le
Guinin, konumuzla da biraz alakal, ok sevdiim bir konu-

191
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
masn verdim, o da Konumann banda bunun bir ksmn Mao erkek bizim terimlerimizden; aklc, olumlu
okuyalm, dedi. Ursula K. Le Guin 1983te Mills Koleji mezuni-
yet treninde yapt konumasna yle balyor: Ben erkeklere yor. Onlardan tiksinmemizi, onlar inkr etmemizi
seslenmiyorum, aracaksnz ama ben burada sadece kadnlara
sesleniyorum, diyor ve devam ediyor:
Sizin iin temennim, kardelerim, oullarm, kz-
larm, orada, o karanlk yerde yaamnz srdre-
bilmenizdir. Baarya tapan aklc uygarlmzn
inkr ettii, yaamn olamayaca bir srgn yeri
olarak grd o yabanc topraklarda yaayabil-
menizdir.
Biz u anda da yabancyz. Kadnlar kadn olarak
kaldklar srece erkek egemen dnceyle olu-
turulmu bu toplumdan, insann insanolu diye
adlandrld, tanrnn erkeklerin diliyle konutu-
u, tek gidilebilecek yolun ileri, daima ileri olduu
bu toplumdan zaten byk lde dlanm du-
rumdalar. Bu onlarn lkesi, biz kendimizinkine ba-
kalm. Cinsellikten bahsetmiyorum. Cinsellik ka-
dn olsun, erkek olsun, herkesin kendi ayaklarnn
zerinde durabilmesi gereken bir alan. Dnyadan,
erkeklerin rekabete dayal, saldrganlk, otorite ve
g stne kurulmu dnyasndan bahsediyorum.
Eer orada kadn olarak yaayabilmek istiyorsak
bir miktar ayrmclk yapmaya zorlanm durum-
dayz, Mills Koleji de byle bir ayrmcln mad-
delemi bir hali zaten. Sava oyunlarnn dnyas
bizim tarafmzdan ya da bizim iin kurulmad,
orada sava maskelerini takmadan soluk almanz
bile mmkn deil. Ve bir kere sava maskesini
taktktan sonra kartmak ok zordur. Bundan
sonraki yaantmzda, yaammz, kolejdeyken
bir miktar yapabildiimiz gibi, kendi deerlerimi-
ze gre ynlendirebilmemiz nasl mmkn olabilir
peki? Erkekler ve erkeklerin g hiyerarisi iin a-
larak deil; bu onlarn oyunu. Erkeklere ve erkek-
lerin g hiyerarisine kar mcadele ederek de
deil. Bu, oyunu onlarn kurallarna gre oynamak
olur. Ama bizim yanmzda olan erkeklerle beraber,
bizim oyunumuz bu ite. niversite bitirmi zgr
bir kadn, neden hayatn mao erkeklere hizmet
ederek veyaonlarla kavga ederek geirsin? Neden
hayatn onlarn terimleriyle yaasn?
192
Ekoloji ve Feminizm
ve rekabete dayal olmayan terimlerimizden korku-
istedi bizden. Toplumumuzda kadnlar yaad ve
yaadklar iin onlardan tiksinti duyuldu. Hayatn
kocaman bir blmnden, aresizlikten, zayflk-
tan, hastalktan, rasyonel olmayan blmnden
tiksinti duyuldu; glgede, derinde, hayatn derin-
liklerinde duran, pasif, bulank, kontrol edileme-
yen, igdsel ve kirli blmnden te bize ait
olan bu blmdr, cengverlerin inkr ettii ve
stlenmedii blm; biz kadnlara ve bize katlma-
ya hazr olan erkeklere. Doktor olamayan sadece
hemire olabilen, cengver olamayan sadece sivil
memur olan, erif olamayan sadece Kzlderili ola-
bilen bizlere lkemiz buras ite, gece. Bir de l
l bir gndzmz de var elbette. Yaylalar ve ekili
parlak ayrlarla dolu olan. Ama oraya henz ula-
m deiliz; sadece nclerin hikyeleri var elimiz-
de oraya ait. Ve oraya asla maolar takip ederek
ulaamayacaz. Oraya sadece kendi yolumuzu
izerek, kendi lkemizden, kendi karanlmz ya-
ayarak ulaabiliriz.
Sizin iin midim kardelerim lkemizde mahkm-
lar olarak, kadn olmaktan utanarak, soysal sis-
temin psikopatl iinde ezilerek deil, yerliler
olarak yaamanzdr. Orasn yuvanz olarak be-
lirlemeniz, kendi kendinizin efendisi olmanzdr,
kendinize ait bir odanzn olmasdr. Orada sanat
m, bilim mi, yerleri sprmek mi, hangi konuda
iyiyseniz onu yapmanz ve kadn olduunuz iin
ikinci snf i karttnz syleyenlere cehenne-
me kadar yollar olduunu sylemenizdir. iniz
iin erkeklerle eit olmanzdr. Ne hkmetme ne
de hkmedilme ihtiyac duymamanzdr. Hibir
zaman kurban gitmemeniz ama ayn zamanda
hibir zaman bakalar zerinde gce sahip olma-
manzdr. Baarszlkla karlatnzda, yenildi-
inizde, ac ektiinizde karanln bizim lkemiz
olduunu hatrlamanzdr; savalarn ve zaferlerin
olmad ama gelecei iinde tayan karanln
Kklerimiz yerin derinliklerinde, dnya bizim lke-
miz. Kutsanma umudumuz yukarda deil, yery-
193
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
znde ve aalarda yatyor. Casus uydular ve f-
zelerle dolu gkyznde deil. Gzleri kamatran
kta deil, ruhumuzu besleyen, insan ruhu veren
karanlkta.
Kzlca:Ursula K. Le Guin Eko-feminizmde mistik damara yakn
bir kadn. Tartma esnasnda bu damar da konuacaz. Eko-
feminizme getirilen en byk eletiri de buradan kyor: Toprak
ana, dnya ana, kadnn bereketinden ve dourganlndan dolay
erkee nazaran doayla daha birlik olduu iddialar vs Bu siyasi
bir sylem olarak insan ne derece glendirir? Neye hizmet eder?
Bunlar da dnmek lazm ama Le Guinin yapt trde konu- tiyle karlamas da bu balantnn gstergesidir. nkkadnlar
malarn insanda iyi bir etkisi olduunu da grmek lazm.
Ekolojik hareket ve feminist hareket: ortaklklar, ayrlklar
nsanlk tarihi asndan bakarsakhem doann hem kadnn ta-
hakkm ilikilerinde eitsiz bir konuma dmesi neredeyse ortak
duraklara rastlyor. ok genel bakarsak yerleik hayata geilme-
si, tek tanrl dinlere geilmesi, bilimsel devrim, sanayi devrimi
gibi tarihsel dnemlerin hem kadnn hem de doann tahakkm
altna alnmasnn ortak dnm noktalar olduunu grebiliriz.
Bununla balantl olarak da feminist hareket ve ekoloji hareketi-
nin karlamas 60l ve 70li yllar, renci hareketi, Amerikadaki turduu ikiliklere (akl/duygu, medeniyet/barbarlk, akl/beden
hippi hareketi, iek ocuklar vs. ile oluyor. Bu yllarda ekoloji de,
feminizm de artk sol muhalif kesimleri dntren ve etkileyen
hareketler olarak ilk defa ortaya kyorlar. Bu yzden bu tarihsel
izlei takip ettiimizde ekoloji ve feminizmi beraber dnme-
mizin bir rastlant olmadn gryoruz. Ya da Minenin de be-
nim de hem ekolojist, hem feminist olmamz kiisel bir tercihten
dolay deil bunlarn arkasndaki tahakkm ilikisinin birbiriyle
ilintili olmasndan dolaydr. Tabii ki de Doa da, kadn da erkek
tarafndan tahakkm altna alnd ve bu e zamanl ve e eylem-
li bir ekilde iledi, demiyoruz. Bunlar phesiz tarihsel dnm
noktalarnda eitli deikenlerin i ie getii hem benzerlik,
hem ayrmalar ieren hareketler. Ama bir taraftan unu da g-
ryoruz: bir zgrlk mcadelesi olarak feminizm kadnla kadn
arasndaki ilikiyi ve kadnla erkek arasndaki ilikiyi daha zgr,
daha adil, daha birebir, daha spontane klabilmek iin mcadele
ederken ekolojide doa ve insan arasndaki ilikiyi daha etkileim
zerine, daha btnlk zerine kurulu bir ekilde ina etmek iin
mcadele ediyor. Yani ikisinin de, paraladklar tahakkm iliki-
lerini yeniden daha btnlkl ve daha samimi bir hale getirmek
194
Ekoloji ve Feminizm
gibi bir derdi var.
Peki, farkllklar neler? Ekolojik hareketle feminist hareket
nerelerde ayryor? diye bakarsak feminizmin ve ekolojinin fark-
l dertleri olduunu grebiliriz. Ekoloji mcadelesinin alan daha
ziyade yaayan krsal kesimden insanlarn hayatlarna deen, top-
rakla, suyla, ky hayat, retim ilikilerinin kyller tarafndan
daha n plana karlarak sorgulanmas ve toprak st mlkiyet
gibi sorunlardr. Peki,bu mcadele alanlar ne derece feministleri
ilgilendirir? Bence ok ilgilendirir.
60l yllarda kamusal alanla zel alan ayran snrlar yk-
mak gibi bir derdi olan kinci Dalga Feminizmin ekoloji hareke-
kendi ilikilerini, kendilerini dntrmek iin yeni yaam bi-
imleri aramaya koyuluyorlar ve bu aray hayata geirebilmek
iin, mesela kr komnleri kuruyorlar. Bu komnlerde en temel
yaam birimlerini yeniden canlandrmak iin urayorlar; ken-
di ta deirmenimizi kuralm, ekmeimizi yapalm gibi... Tabii
burada ocuklar daha farkl yetitiriliyor, kadnlk erkeklik rolle-
ridaha farkl kurgulanyor.
Doa ile insan arasndaki paralanml ama mcadelesi
sadece pratik ya da bireyin psikolojisini tedavi etmek iin uygula-
d bir mcadele yntemi deil siyasi bir mcadele: Aydnlanma
andan beri sregelen Kartezyen dnceye ve bunun olu-
vs.) kar kyor; bu tabii ki de bir siyaset. Aydnlanma siyaseti
olmasayd Sanayi Devrimi de olmayacakt, kapitalizm de bu e-
kilde glenerek btn dnyay saramayacakt. Komnler aslnda
komnizme, emperyalizme, Aydnlanmaya, Sanayi Devrimine,
kapitalizme, tm bunlara kar ok temelden bir duruu ieriyor.
Bugn yle eletiriler geliyor: Kr komn yaam tarz ekoloji-
dir. Ya da Krda ocuklar zgrce yetitirmek, kadn erkek ili-
kilerini eit klmak, bir yaam tarz olarak feminizmdir. Toplumu
ne derece dntrebilir? Bu sorular ok hakl olmakla birlikte
Aydnlanma dncesini sorguladndan dolay aslnda ok da
siyasidir.
Ekolojinin doadaki varlklarn hepsininbirbiriyle etkileim
iinde, birbirlerini yeniden yarattn syleyen ekosistem yakla-
m ilefeminizmin ilikiler iinde kendini yeniden var etmek, ye-
niden domak, farkndal arttrmak yaklam arasnda da cid-
di rtmeler grebiliyoruz. 60lar ve 70lerde bir taraftan bata
Aydnlanmadncesi olmak zere btn bu sorgulamalar srd-
rlrken, diertaraftan da alternatif bilgi sistemleri aratrlmaya
balanr; Hint kltrne, in Kltrne, Ortaa Avrupasna,
195
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Ekoloji ve Feminizm

Aydnlanma ncesi Avrupaya, Kzlderililerin nasl yaadklarna riz. Doayla ilikim ona temas ettiim anlarda Aaa, yaasn! diye
baklr. Biz bu aydnlanmac, erkek egemen, insan tahakkmne ar bir tepki vermeden, hayatmn doallnda gidebilmeli. Ama
dayal sistemi reddediyoruz, alternatif yaam biimleri aryoruz o kadar uzaklatrldk ki doadan, topraa dediimizde Ah, ya-
ve bunu gelecee bakarak yapyoruz ama gemiten de renece- asn! halini yayoruz. (Glmeler)
imiz eyler var, denir. Burada da yine ortak bir yntem gryo- Kzlca:Biz de dn Mineyle bunu konutuk; Mine anarist, ama
ruz. Gemi yaamlara bakmak ekoloji hareketi iin ok nemli Aslnda anaristim dememe bile gerek yok, dedi. nk ekolo-
Ayn ekilde feminist hareket de kadnlarn mcadelesinin tarihi jistim ya da feministim demek ok sama fakat mcadele iinde
iin, cadlara, ifac kadnlara, ot toplayanlara bakyor. rgtlenmek iin kendini bu ekilde adlandryorsun. En bata-
Yine ayn ekilde 60lar ve 70ler, patlayan cinsel devrimle ki sorumuz da bu adlandrmalard zaten. Tekrar baa dnyorum
birlikte kadnlarn bedenini, ruhunu, akln btnletirdii za- ama yeni terimler katmann bir anlam var m? Bilmiyorum, d-
manlar. Dier canllarla btnleirken kendi bedenini de ekolo- nelim. Belki de vardr. Bu sunum kapsamnda zerine konuulabi-
jide bir beden olarak -ekolojinin byle terimleri var ya, birincil lecek bir dier konu da kalknma ve ilerleme ideolojisi, ama hepi-
doa, ikincil doa eklinde- bunun gibi ikinci bir doa olarak be- mizin bu tanmlamalardannefret ettiini dnerek bu konulara
denini yaamas. Bu, beden-kadn ilikisindeki dnm, kadn- hi girmiyorum.
doa, insan-doa ilikisi dnmyle paraleldir ve 60-70lerin Mine:lerleme, kalknma, srdrlebilir kalknma gibi terimler
bilin dnmnn de nemli bir parasdr. leri sanayi top- aslnda daha ok eril olmakla birlikte ekoloji mcadelesinde de
lumunda yaayan feministler, ekolojistler farkl bir tarafa doru inanlmaz derecede fazla kullanlan terimler. Uzun bir mesele,
giderken nc Dnya hareketlerinde de farkl sorgulamalar ucu yenilenebilir enerjiye kadar varr. u anda girmeyeceiz ama
balyor; rnein Hindistandaki Vandana iva bu sorgulamay merak eden olursa sunum bittikten sonra soru ksmnda bu konu-
yapanlardan biridir. Bu sorgulamalar Eko-feminizmde ok daha ya girebiliriz ve hatta girelim.
kuvvetli. Eko-feministler Bizim yaptmz sadece dnya-insan Kzlca:Evet, doru Onu da sylemek lazm Biz burada eko-
ilikisini yeniden tanmlamak deil, krda yaayan kadnlarn do- loji mcadelesinin bir damarn anlatyoruz, bundan ok farkl
ayla maddi meseleleri vardr. Doaya mdahale edildii zaman damarlar da var. Mesela Yeil Kapitalizm diye bir kavramsalla-
kadnlarn maddi ekilde hayatlar deiiyor; bunun iin de dire- trma var ve bu kavramsallatrmay benimseyen, doann kur-
nileri ok farkl ve ok daha hakiki. Bunun teorisini bile yapma- tulmas iin teknolojinin daha fazla gelitirilmesi gerektiini sa-
larna gerek yok, diyorlar. Bunun en canl rnei olarak da 1974te vunan ve kendine ekolojist diyen insanlar da var. Ama biz tabii
Hindistandaki okaliptus aalarn kucaklayan kadnlar veriliyor ki de kalknma ve ilerleme ideolojisinin yabanclatrc etkisine
nk o aalar giderse o kadnlarn yakaca kalmayacak. Ondan karyz. Tabii buradaki btn mesele, ok Marksist bir terim ol-
yaptklar ilalar yapamayacaklar. Okaliptustan beslenen kei ve duu iin insan rktyor ama yabanclama. Kadn bedenine
koyunlarn artk saamayacaklar. Bu yzden aalara sarlan bu nasl yabanclayorsa insan da doaya yle yabanclayor. Peki,
kadnlarn mcadelesi basit bir Yeil aalar lmesin, erozyon ol- kalknmac, ilerlemeci mantn sonucu neden yabanclama olu-
masn, deil; bir yaam mcadelesi Ve bu kadnlar biliyorlar ki yor? nk bu mantk doaya deitirilmesi, mdahale edilmesi
kentlerde yaayamayacaklar, sokaklarda yatacaklar, rzlarna gei- gereken bir kaynak olarak bakyor. Bu yabanclatrc etki erkek
lecek, ocuklar alktan lecek Burada hi olmazsa bir kei tu- ve kadn, insan ve doa arasnda da ayn ekilde, efendi ve kaynak,
tar, ocuuna st verir. Dediimiz gibi lm, kalm mcadelesi efendi ve dntrlen eklinde iliyor. nsann doayla kurduu
Hatice:Ben de feminizmle ekolojiyi ok ayr tutamyorum. k ilikisindeki mcadele ile kadnn erkekle ve kadnn kadnla ili-
noktalar itibariyle muhakkak ayrlklar olabilir ancak yine de kisindeki mcadele ayn dmana kar veriliyor gibi grnyor.
ok ayr deiller. Ben ifti bir kadnm, doann iinde retim Buradan da Eko-feminizm antikapitalist, antiemperyalist bir nok-
yapyorum. Evde baka bir hayat, doada baka bir hayat olmu- taya ister istemez gidiyor.
yor. ok btnlkl ve i ie hayatlar bunlar. Fakat u an yaad- Ekonomik ve sosyal ilikilerin nasl dzenlendii bir sistem
mz dnyada kendimizidoadan ayr, betonlarn iinde bulduk. sorunu olarak ele alndnda btn liberal hikyelerden de bir
Dolaysyla ekolojiye ok ihtiya duyuyoruz. Kendimizi doann miktar syrlm oluyoruz. Ama tabii ona her zaman dikkat etmek
bir paras olarak grdmzde ekolojiyle de balant kurabili- gerekiyor. Bugn ok fazla girmeyeceiz ama Trkiyede ekolojik

196 197
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
hareketin ok byk bir sorunu -bu feminist hareketin ne derece
sorunu, onu da konuuruz- liberal damarn ok kuvvetli olmas-
dr. Aslnda bu ayn zamanda normal nk bireyin dnm
vurgusu ok kuvvetli O zaman insan kolayca liberalizme kaya-
biliyor.
Eko-feminist akmlar
Eko-feminizm nedir? sorusuna geri dnecek olursak, cevap
olarak tek bir Eko-feminizm tanm olmadn ve farkl akmlar
olduunu syleyebiliriz. Eko-feminist akmlarn bir ksm doa
eittir kadn zdeliini kullanyorlar. Bir ksm kzkardelik em-
berleri kurup aya tapyorlar. Bunlar bireylerin gndelik pratikle-
rini ve ilikilerini farkl kaplara doru ama abalarn ieriyor.
Bunlar mistik diye de bir tarafa atmamak lazm, aydnlanmac,
akl merkezli manta kart olduklarn da grmek lazm. Baka
iletiim ve alg yollar vardr, insan toprak ve suyla farkl ekiller-
deiletiim kurabilir eklinde de okunabilirler ama by yoluyla
devrim yapmak gibi noktalara vardklarnda belki biraz pheyle
yaklalabilir. (Glmeler) Kald ki bu tr eko-feminist akm-
larn doayla kadn zdeletiren erkek egemen, aydnlanmac
mant tersinden yeniden kurduklarn syleyen ve buna itiraz
eden feministler de var.
Eko-feminizmin bandan beri yapt en nemli ey kk
rgtlenmeler kurarak, kamusal ve brokratik yaplardan kan-
maktr. likilerin birebir ve samimi kurulduu, insani ilikilerin
hakim olduu, sendika ya da parti dnda rgtlenme araylar
vardr. Bu aray da mcadele ortaklnn tesinde hayat ortakl-
n yakalayabilme abasdr.
Eko-feminizm kavramn ilk kez 1974 ylnda, Komnist
Parti yesi Fransz ecinsel bir kadn olan Franoise dEaubonne
Feminizm ya da lm adl kitabnda kullanyor. Daha sonra, az
nce sylediim gibi mistizim, Avrupa merkezli olma gibi eleti-
rilerle drt farkl kola ayrlyor.
Marksist hareketle ayrtklar nemli noktalar var. Bir tanesi
deer sorunu. Marksizmin emek-deer teorisine gre doaya ve
insana deer katan insan emeidir. Eko-feministler ise doa ve in-
sann kendi bana da deerli olduunu savunur. Deer laf bal
bana bir sorun. Kimin deeri? Ne iin deerli?
Hatice:O deerin ls ne?
Kzlca:Kesinlikle.
Aye:Bunu konuurken snfsal ayrmlarn yannda endstrile-
meye de deinmemiz gerekmiyor mu? Feministlerin snf ve rk
198
Ekoloji ve Feminizm
ilikileriyle bandan beri bu kadar ilikiliyken ekoloji hareketine
yabanc kalmalarnn sebebi endstrilemeyi gz ard etmeleriyle
ilgili olabilir mi? Ekoloji meselesi sadece krda yaayan insanlarla
alakal deil, bugn iinde yaadmz bu sama kozmopolit e-
hirlerde bize dayatlan endstrilemenin getirdii bir sr by-
me ve buna bal olarak da ilikilerde yabanclama sorunu var.
Yani snf ilikisinin yanna endstrilemeyi de koymak gerekiyor.
Hatta kalknmadan da ziyade aslnda endstrilemeyi konu-
malyz nk bu Trkiyede ekoloji asndan da pek konuulan
bir alan deil. Belki de Trkiyedeki ekoloji hareketi daha ziyade
doay ycelten mistik damardan (buna doa oryantalizmi de di-
yebiliriz), besleniyor ama bence asl sorun kentteki insanlar ne
yapacaz? Bu ehirde on be milyon insan yayor. Buradaki eko-
lojik dnm nasl sorunsallatracaz?
Kzlca: Aslnda Radikal Ekoloji byk kentlerin olmamas ge-
rektiini savunur.
Aye:Mevcut durumdan yola karak nasl olacak peki? Sonuta
u anda byk ehirler var.
Kzlca:Ekoloji mcadelesinin kentlerde daha ok tketim iliki-
lerini dntrmeye ynelik bir pratii var.
Aye: Aslnda bunu biraz da feministlerin snf grp, aralar
grmemesini eletirmek iin syledim.
Kzlca: Trkiyedeki ekoloji hareketi ok fazla tepki zerinden
yryor.Bir yerde kt bir ey oluyor, hepimiz kalkp oraya gidi-
yoruz. O zaman tabii ki de u anda en ok talan krsalda olduu
iin krsala gidiyoruz. Ama byle bir tavrla gittiin zaman ok
kt eyler oluyor.
Aye:reten oluyorsun.
Kzlca:Aynen. Bir de bunun zerine feminizmi ekleyin. Kentten
gelip hem doayla ilikini nasl kuracan retiyorum, hem de
kadn olarak nasl yaaman gerektiini retiyorum. Kadn Bir
git ya, der. Ama mesela Nijeryada, Hindistanda krsaldaki ka-
dnlar kendileri rgtleniyor, ok nemli kadn ortaklklar, su-
lama birlikleri var ve bunlar da kendilerine eko-feminist diyorlar.
Kendileri zaten eko-feminist, birileri kentten gelip onlara anlatm-
yor. Kentlerde kadnlarn retim ve etkinlik alanlar ok dar, oysa
krsalda kadn ok daha geni bir alanda yaayabiliyor vebunun da
bilincinde. O yzden ekoloji mcadelesinde hep en nde savaan
kadnlar; lmne gidiyorlar. Erkekler krsalda yaasalar bile ka-
dnlara gre kentle daha ok iliki iindeler.
Ekoloji ve feminizmin ortaklamasn belki 17. yzyldan ok
daha ncelere de gtrebiliriz.rnein Kuzey Mezopotamyada
M.. 6000lerde yaplm, Halaf kltrne aithibir blmesi ol-
199
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
mayan, yuvarlak ta evleri varkendaha sonra 4500lerde dikdrt-
gen evler yaplmaya balanyor.Oysa doadageometrik biimi
dikdrtgen olan hibir varlk yok; btn barnaklar, maara, aa
kavuu, beden hepsi yuvarlaktr. Evler dikdrtgen olmaya bala-
dktan sonra blmlere ayrlmaya balyor. Arkeologlar evin b-
lmlerini ok net tespit edebiliyorlar. Baz alanlarda lm alet-
leri var, kymetli talar var, arkeologlar buralar erkek alan olarak
nitelendiriyorlar, baz alanlarda da dokuma aletleri, kap, kacak
gibi kadn ii olarak hemen tanmlanabilecek aletler var. Demek
ki kadnla erkek arasndaki i blm doal olandan farkllama-
ya baladnda,insann doaya yabanclamas ve kadnla erke-
inbirbirine yabanclamas balyor. Demek ki hakikaten zaman
olarak da rtyorlar. Bylece feminizmle ekolojinin tarihsel d-
nm noktalarnn aktna dair teorimiz gleniyor.
Murray Bookchinin toplumsal ekoloji hareketi Eko-
feminizmde kuvvetli bir damardr. Esasnda Eko-feminizmin
ana damar budur. Bookchinin teorisini kabaca zetlersek: lk
olarak hiyerarik topluluklarda yallar egemen olmaya balad,
sonra erkek yallar egemen olmaya balad, sonra hiyerarik bir
yap iinde bir cinsiyetin dierine tahakkm netleti, komnal
toplumlardan akrabalk bana dayal mlkiyet toplumu dodu
ve akrabalk bana dayal mlkiyet erkek savalar, erkek tahak-
km, kadnn hayatta kalabilmesi iin dorudan erkee baml
hale gelmesine yol at nk mlk erkekteydi ve kadn erkekten
ayrlsa doann iinde savunmasz bir ekilde tek bana kalacakt.
nsann doaya yabanclamasyla kadn-erkek arasndaki tahak-
km ilikisi beraber iledi ve biz bunu ancak beraber zebiliriz.
Grld gibi Bookchinin teorisinde Eko-feminizm var zaten
Peki, Eko-feminizm dncesi Bookchinde olduu gibi,
daha nceden beri olmasna ramen neden 1974te ortaya kyor?
1972de ngiliz bilim insanlar Blueprint for Survival diye bir kitap -
karyorlar. Bunun hemen ardndan da 1960larn sonunda kurulan
Roma KulbnnThe Limits to Growth (Bymenin Snrlar)adl
raporu hazrlatmasyla birlikte insan-evre ilikilerine ynelik var
olan anlay byk bir dnm geiriyor. Artk srdrlebilir geliyor.
kalknma nemli bir kavram haline gelmeye balyor. Deikenler
olarak nfus, endstriyel retim, besin maddeleri, ham madde ve
evre kirlenmesini alyorlar, bir bilgisayar programna uyguluyor-
lar ve diyorlar ki Byle giderse 21. yzyln ortalarnda kresel sis-
tem kecek. nk Snrl bir sitemde snrsz byme imkan-
szdr, diyorlar. Bunu kapitalistlerin kendileri sylyor.
Bu gelimelerden sonra ekoloji hareketi ok canlanyor, bu
canlanma ile birlikte de farkl dallara ayrlyor. Eko-feminizm
200
Ekoloji ve Feminizm
de dallara ayrlmaya balyor. Bir yanda aalara, bceklere ilgi
duyup, aalara sarlanlar (Hindistandakinden daha farkl tabii
Amerikan kampslerinde aalara sarlanlar) varken, bir yanda
da radikal nkleer kartlar var. ngilterede, 1981 ylnda, ABDnin
orta menzilli nkleer fzelerini konumlandrmak iin kurdu-
u Greenham Common ssn otuz alt kadn protesto ederler.
Protestolar daha fazla kadnn katlmyla byr ve kadnlar ssn
evresinde kamp kurarlar. 1991 ylnda, nkleer fzeler ABDye
gnderilene kadar, on yl boyunca ssn evresinde yaarlar. Son
derece baarl, radikal bir harekettir
Eko-feminist siyaset
Eko-feminizmin tarihi asndan nemli olaylara deindikten
sonra bir dier nemli soruya geliyoruz. Eko-feminizmin zne-
si kimdir? Siyaseti nedir? znesi toplumsal ve tarihsel bir var-
lk olarak kadndr. Temel analiz kategorisi doadr, Marksist ve
radikal feminist dncelerden yararlanr, onlar eletirir ve yeni
bir senteze ular. Doa ve kltr arasndaki ilikiyi yeniden d-
nr. Zihin/doa, akl/duygu gibi ikilikleri yaam tehdit eden
egemenlik sistemlerini besleyen eyler olarak grr. Bu ikilikleri
kaldrmay hedefler.1
Feminizm ve ekoloji, kadn-doa zdelii ile erkeklerin ku-
rulacak ekolojik dnyadaki ve ekoloji mcadelesindeki rol ko-
nusunda ayryorlar. Bu nokta hakikaten biraz kark... Ekoloji
mcadelesinde erkekler var. Biz bunlarla ne yapacaz? Ben eko-
feministim, diye yola ktn zaman bu sorun.
Bir de yle bir sorun var: Baz zc yaklamlar doaya zarar
veren insan erkek olarak tanmlyor. Yani bir kadn doaya za-
rar vermez, o zaten doay sever gibi yaklamlar da var. rnein,
Ynestra King2 bu tr zc yaklamlar eletiriyor: Ekolojik bir
toplum tasarlayp, yaratmamz salad iin gerek bilimi, gerek
sihri kapsayacak ekilde sezgisel, tinsel ve rasyonel bilgi biimle-
rini btnletirecek bir kltr ve politika oluturmaya alabili-
riz, diyor. Gzel aslnda, bilim ve sihir bir arada kulaa gzel
1 zel, Esra (2006), Feminizm ve Doa Ekseninde Eko-feminizm, Ankara niver-
sitesi Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Ana Bilim dal, yaynlanmam yksek
lisans tezi.
2 King, Ynestra, (1989) The Ecology of Feminism and the Feminism of Ecology,
(iinde) Healing the Wounds (der: Judith Plant), New Society Publishers,
Philadelphia, s:23
201
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Carolyn, Merchant3, Eko-feminizmi be gruba ayrarak in-
celiyor: ekonomik, liberal, kltrel, toplumsal ve Sosyalist Eko-
feminizm. Toplumsal eko-feministler Bookchinciler, onlar artk
hepimiz tanyoruz. Liberalleri zaten bo verin, konumamza ge-
rek bile yok. (Glmeler)
Toplumsal eko-feministler yerel ynetimlerin, z ynetimin
altn iziyorlar. Yerel ynetimlerde dorudan demokrasiyi, halk
meclislerini, kadnlarn yerel ynetimlere daha etkin bir ekilde
katlabilmesini istiyorlar. Sosyalist eko-feministler Toprak bir
mlkiyet olmaktan kmaldr, geleneksel tarm iilerinin yerini
kk reticiler almaldr, diyorlar. Kadnlarn dk cretlerle
tarm iileri olarak altrlmasn sorun ediyorlar, kadnlarn
ciddi bir smrye maruz kaldn sylyorlar. u adan sos-
yalizmden ayrlyorlar: Yeni kurulacak dnya kadn deneyim-
lerinin egemen olduu bir dnya olmaldr, diyorlar. Snrlar
Ykmak: Feminist, Yeil bir Sosyalizme Dorudiye bir kitap yazan
Mery Mellor Sorunsalmz Bat dnce temelli ekonomizmin
egemenlii olmaldr. Her eyi verimlilii, ekonomik olmas, ret-
kenlii asndan incelemek bir sorundur nk insann ihtiya-
laryla yer krenin bu ihtiyalar karlama yetenei arasndaki
dengeye4 kafa yormamz gerekir, diyor. Oysa sosyalizmin derdi
ekonomik sistemin en iyi nasl ileyeceidir. Ekonomizm nok-
tasnda sosyalizmle sosyalist eko-feministler ayrmakla birlikte
mlkiyet ilikilerini sorgulamak noktasnda ortaklamaktadrlar.
Katlmc (a):Bahsettiklerinizinhepsi eko-feminist mi?
Kzlca:Evet, be akm var. Ben liberal eko-feministlere dein-
medim nk bence o apayr bir konu. Hatta ayr bir oturumda
Liberal Ekolojiyi, Liberal Eko-feminizmi konuabiliriz; bence
Trkiyede nemli bir konu. Daha ziyade Sosyalist Eko-feminizm
ve Kltrel Eko-feminizmden bahsedeceim.
***
Kltrel Eko-feminizm bireye daha fazla vurgu yapyor ve hayatn
akl d, sezgisel ve kolektif ynn n plana karyor. Kadnn
kendine has bir kltr olduunu savunuyor, kolektif anlay,
duygusal balar nemsiyor; organik ve btncl bir dnya ta-
hayyl var. Siyasetini bunun zerine kuruyor. Sosyalistler kadar
3 Merchant, Carolyn, (1990), Ecofeminism and and Feminist Theory, (iinde)
Reweaving the World (der. Irene Diamond ve Gloria Feman Orenstein), Sierra Club
Books, San Francisco, s:100-105
4 Mellor, Mary, (2011), Snrlar Ykmak: Feminist, Yeil bir Sosyalizme Doru,
(ev. Osman Aknhay), s: 272-305, Ayrnt Yaynlar, stanbul
202
Ekoloji ve Feminizm
mlkiyet ilikileri, retim ilikileri tanmnanem vermiyor, ko-
lektiviteye ve organik ilikilere daha ok nem veriyor. Bat klt-
rnde kadnla doann bir tutulmasna tepki olarak Rasyonalite
ve mekanizma deil, organizma, diyorlar.Dnyay bir organizma
olarak alglamak gerektiini sylyorlar ve bunu da kadnn daha
iyi yapabileceini dnyorlar. efkatli, sevgi dolu bir dnya is-
tiyorlar. Babalarn ev hayatna daha fazla katlmasn, zel hayatn
bylece zenginlemesini, kamusal alanda kadnlarn anne olarak
varlklarn daha iyi bir ekilde ortaya koymasn, ocuklarn ka-
musal hayatta daha fazla varlk gstermesini nemsiyorlar.
Aye:Kadn anne olarak m tanmlyorlar?
Kzlca: yle mi tanmlyorlar bilmiyorum ama annelik temel
meselelerinden biri. Kadnlk, erkeklik rolleri, bunlarn ortaya
kard kltr zerine kafa yoruyorlar. Mesela gebe kadnlar ve
ocuklarn tarmda kullanlan ilalardan etkilenmesi konusunda
almalar yapyorlar. Hindistandaki hareketler, Kltrel Eko-
feminizmin erevesi kapsamnda deerlendiriliyor. Kltrel
Eko-feminizm yerel yaam deneyimleri, kadnn yaam deneyim-
leri ve bunlar zerinden siyaset yaplmasn vurgular. imdi tam
yerel yaam, deneyimler derken sz, Trkiyedeki evre mcade-
lesi ve kadn deneyimleri zerinden sunum yapacak olan Mineye
brakaym.
Yaamsal bir mcadeleye ihtiyacmz var
Mine:Kzlcann anlattklarnn zerine ben de; ekoloji ve femi-
nizm arasnda mcadele alannda nasl bir ortaklama yaanabi-
lir, yaanmal m dncesi zerine konuacam. Konumamda
Eko-feminizmin bir kavram olarak neden gereksiz olduuna dair
bir eyler sylemeyeceim. Bugn buraya geldiimde etkinlikten
nce Kzlcayla sohbet ederken nsanlar buradan ktklarnda
ne hissetmeliler, bu onlar ekoloji hareketine girmeye tevik eden
bir konuma m olmal? Biz burada neyi amalyoruz? Sper bilgi
verip, anlattklarmzla bu meseleyi ne kadar da ok okuduumu-
zu gsterip, sonra evde bir kenara koyup iyiymi mi diyeceiz?
dedim. Buradaki herkesin mcadelenin aktif birer paras olma-
s elbette en ok istediim ey ama Ben buraya geldiimde unu
anlatmak istiyorum, dedim: Kendi yaamlarmzda biz nasl bir
dnm salayabiliriz? Hep birlikte yaratabileceimiz farkllk-
lar konualm ve dntrmeye alalm.
Feminist mcadeleyle ekoloji mcadelesinin birbirleriyle
olacak dirsek temas ya da Eko-feminizm diye bir kavram tar-
tmak noktasnda da yle dnyorum: Ekoloji ve feminizmi
203
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Ekoloji ve Feminizm

birlikte sorgulama talebi, feminizmin kadn sorununu sadece erk bilir miyiz? Bence diyemeyiz. evreci diyebiliriz sanki.
meselesi olarak deil bir iktidar meselesi olarak zmleme ih- Seyda: Peki, onlar kendilerini nasl tanmlyorlar, ekolojist mi,
tiyacndan domutur. Eer feminizmin arzusu erkek patron ye- evreci mi diyorlar?
rine kadn patron yaratmak deilse o zaman bu mcadele zaten Mine:Bu bahsettiim gruplarn metinlerinde ekoloji de geiyor
kendiliinden genilemeli, yeerip bymelidir. Ekoloji ve kadn ama daha ok evre mcadelesi diyorlar. Bu farkll baka bir
meselesine dair sz syleme cesaretine sahip bir feminizm by- tartmada biraz daha aabiliriz amabilmeyen arkadalar vardr
lece sadece ataerkiye deil, yaamn btn alanlarnda ortaya - diye ok ksaca bahsedeyim. evrecilik,insann kendini merkeze
kan iktidar nvelerine kar mcadelede olduunu gsterecektir. konumlandrarak, doayla ilikisini kendisi ve evresi olarak ta-
Ayenin de bahsettii gibi sisteme kar mcadelenin bir paras nmlamas ve mcadeleyi de buinsan merkezli bak as teme-
olacaktr. linde yrtmesidir. Bu ekilde dnyadaki her trl habitusun, su-
Aslnda feminizmin balangcndan bu yana yle bir kar yun, tan, topran kendisi iin veya kendi etrafnda var olabile-
k oldu: Bir gn devrim olacak deil, hayr, imdi, u anda de- ceini dnen insan, zarar verdii oranda da merkezileerek yok
iim, denildi. Birok tabunun karsna koyduu yaamsaln ve ediciliini perinler. Elbette tm bu ykcla karn iyi bir eyler
gndeliin savunusu dier hareketlerden ok byk bir ayrma- de yapmak gerekir. Bu iyi eyler, az nce bahsettiim gibi kendi
ya sebep oldu. Bu noktada feminizm ekoloji mcadelesiyle ciddi vicdanmz rahatlatmak iin kapitalizmin ok sevdii ekolojik
bir benzerlik iinde nk ekoloji mcadelesi ileriye atlacak bir bankamatii tercih ederek doa iin iyi bir ey yaptn dnen
talepler btn deildir ve tpk feminist mcadele gibi bugn, bir akln vicdanna kadar gidebiliyor. Ekolojist ise, bir yandan ya-
imdi yaamlar dntrmeyi iinde barndran bir tavr ve sy- amsal barikatlar koyarken bir yandan da bu politik mcadeleyi
leme sahiptir. btnlkl ve sistemin karsnda olacak ekilde belirleyendir.
Kzlcann da bahsettii gibi ekoloji de, feminizm de yaam- Ekoloji ve feminizm dediimizde kitabi bilginin dnda,
sal savunuyor olmasndan dolay liberal sylemlerin ykselme- pratik olarak kafamzda nasl bir ey oluuyor? Ekoloji mcade-
sine sebebiyet verebilme tehlikesine her zaman sahip. Trkiyede lesi ierisindeki platformlarda ya da eylemlerde birok feminist
birey vurgusunun ar ykseltildii Bir yaam tarz olarak femi- kadn arkada gryorum ama bu, feminist hareket ile ekolojik
nizm, veya Bir yaam tarz olarak ekoloji, sylemleri ok yaygn. hareket arasnda rgtl bir dayanma ilikisinin var olduu an-
Bu sylemler ise kendilerini daha ok fon dngleriyle ileyen lamna gelmiyor. nk eylemlerde bir araya gelip, sonra birbir-
sivil toplum kurulularnda belirginletiriyor. Kendisini evreci, lerine yabanc insanlar olarak birbirimizin varlndan bihaber,
barl yaam savunucular olarak lanse eden ve mcadeleyi sis- kendi yaamlarmza kaldmz yerden devam ediyoruz. Oysa
tem iin zararsz alanlara kanalize eden bu tarz sivil toplum ku- yaamsal bir ortaklk yaratma ve bunun iin mcadele etme ih-
rulular ile iliki kurmayn diye isimlerini de vermek istiyorum. tiyacmz var. Peki, bu nasl bir yaamsal ortaklk? Hepimiz ayn
Greenpeace, World Wildlife Fund-WWF (Dnya Vahi Yaam evde ortak ilkelerle yaayalm demek deil.
Fonu), Tema gibi liberal gruplara gitmeyin, onlarla ilikilenmeyin Belki yaamsal derken neyi kastediyorum bundan da bah-
ya da imza da vermeyin. Liberal kanadn sylemlerine biraz rnek setmem gerekiyor. Bu zamana kadar bazen daha ierden, birey-
vereyim, belki daha iyi anlatabilirim: Sevgilime iyi davranrsam sel tavrlar oldu bunlar. rnein, doayla insan arasndaki ilikiyi
sistem deiir, ya da Geri dnm kutularn kullanalm ki her sorgularken kendi tketim alkanlklarmzn ve ilikilerimi-
p, bir aa olsun, veya Bankamatikte ekolojik seeneini tk- zin doaya verdii zararlar grp, dnyadaki su kaynaklarnn
layalm, katlar israf olmasn, veya Nkleer enerji olmasn ama yarsndan fazlasn yneten Coca-Colay boykot etmek ya da
yenilenebilir enerji olsun, HES olsun, gibi aslnda sistemi hibir Trkiyedeki HESlerin yapmnda ok byk rol oynayan irket-
ekilde sorgulamayan ama kk dokunularla yaammzda san- leri deifre ederek tavr almak gibi. Ben hayatmda ekoloji mca-
ki ok byk deiimler yaratyormu hissi yaratan, kapitalizmin delesine dair ilkesel bir ey yapyorum. Bu yle byk bir devrime
de ok sevdii alanlar yeniden reten bir yaklamla kar kar- yol aacak bir ey deil ama yaammn bir paras olacak bir tavr,
yayz. durutur. Kendimi dntrmemdir esasnda. Bu sorgulama as-
Aye: Belki de burada evreci olmakla ekolojist olmak arasndaki lndabizesadece x ya da z markasn kullanmamay deil btn
farklla da vurgu yapmak gerekiyor. Onlara liberal ekolojist diye- tketim ilikilerimizi ve alkanlklarmz sorgulama imkan sun-

204 205
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
mas asndan nemlidir. htiya sanrm buradaki kilit kelime.
Bunlarn dnda tarihte btnlkl politika yapmak iin farkl
birok yntem deneyimlendi. Bu bazen retim, tketim koope-
ratifleri oldu, bazen de farkl platformlarla ortaklatrlm dil ve
tavr retme abas olarak kendini gsterdi. Ekoloji mcadelesi
iinde bulunan insanlarla ortak yarattmz ilkeler dorultusun-
da politika yaptmzda bu, insanlarla kurduumuz yaamsal bir
ilikinin bir paras haline gelir. Mesela tketim ilikisi ve alkan-
lklarn sorgulamayan bir feministi dnemediim gibi kendine
ekolojist diyen ama kadn-erkek ilikilerini sorgulamayan bir ta-
hayyl de bir arada tutamyorum.Bencetketim alkanlklarn birka ay bir iliki kurmak ya da birka hafta.
sorgulamayan feminist de kadn erkek ilikilerini sorgulamayan
ekolojist de eit derece devrimin bugnk ksmna ihanet ediyor-
lar.
Hep birlikte bu sorgulamalar yapabileceimiz alanlar olu-
turmamz gerekiyor. Bu ortak tartma zeminini nasl yapabilece-
imizi bu konumadan sonra da oluturalm istiyorum. Yaamsal
denince akla boykot etmek, isyan etmek, kar kmak geliyor ama
sadece bu deil. Oysa kar ktmz durumlar, fiiller ya da rn- bile ciddi sosyal fobisi olan kadnlarn, bu mcadeleyle birlikte
lere kar kendi alternatif modellerimizi retip, retim-tketim
ilikilerimizde kolektif bir dayanma ilikisi gelitirebilmeliyiz.
Mesela kyde ve kentte olan kadn kooperatifleri arasnda yaam-
sal bir dayanma ilikisini gelitirebiliriz ki bunun mmkn ol-
duunu aslnda hepimiz biliyoruz.
Belki bilen arkadalar vardr, getiimiz aylarda Yunanis-
tandaki kyller ihtiya fazlalarn ehirdeki evsiz ve kimsesizler-
le paylatlar ve bunu bir gelenek haline getirmek iin ok byk
bir adm attlar. Bunun anlam udur: Biz parayla iliki kurmuyo-
ruz, bizim kurduumuz iliki kapitalizmin dnda pazar olma-
yan bir ekonomidir; bizler rekabet deil, paylama ve dayanma
ilikisi kuruyoruz. Bunu syleyebilen bir algnn ierisinde belki
biz daha byk bir farkllk ve farkndalk yaratabiliriz diye d-
nyorum. Bir yandan kadnlar arasndaki paylama ilikisini,
dier yandan da krdaki insanlarla kurduumuz ilikileri geli-
tirmeliyiz. Kyde ve kentte yaayan kadnlar arasnda dayanma
ilikisi kurabilmenin yoluolarak kooperatif rneini verdim ama
bu farkl ekillerde de kurulabilir. rnein Trkiyedeki su mca-
delesinin znelerinin ou kadn ve bu mcadeleyi dekendilerini
ok ciddi boyutta riske atarak ve lmne yapyorlar. Ben burada
yaamm savunuyorum, diyor. Suyum olmazsa, fasulyemi eke-
medikten sonra elektrii ne yapaym, diyor. Syledikleri szler
ok vurucu nk su o kadnn gndelik yaamnn bir paras. grdk ki kadnlarn Dernekler Federasyonuna katlm ok ciddi
Kzlca: Mesela Dersimde baraj kurulmas planlanan Peri Su-
206
Ekoloji ve Feminizm
yunun kenarnda baheler var. Bu baheleri ekecek kimse yok
nk herkes g ettirilmi; etrafnda be tane ev var. Yazn
buradaki kadnlar oraya gitseler, kendi domateslerini fasulyelerini
ekseler, toplayp, getirseler, kn kendileri kullansalar. Bu bile o
barajn yaplmamas iin ok byk bir eylem. O topraklarn ilen-
mesi, o topraklarda bir eylerin retildiini insanlarn hatrlamas
demek. Oras kalabalk olduu zaman bakalar da gelecek nk
her taraf gzetleme kuleleriyle sarl ve gerekten korkuyorsun,
resmen jandarma var her tarafta. Bu bile dayanma ve paylama.
Parann tesinde varlk olarak oraya gitmek ve orada o toprakla
Hatice:Orada ekeceimiz rnlerin tohumlarn da kendi reti-
cilerinden alabiliriz.
Kzlca:Evet, belki Tokattan oraya gtrlebilir.
Mine:zellikle yerellerdeki mcadelelerde en n saflarda kadn-
larn mcadele ediyor olmasnn, feministlerin ekolojik mcadele
ile dirsek temas kurabilecekleri en rahat alan olduunu dn-
yorum. Karsndaki insanla normal bir iliki kurma konusunda
artan politize olma sreciyle basn aklamas okuduklarn, slo-
ganlar attklarn, sokakta yrrken tacize uruyorlarsa seslerini
ykselttiklerini birebir deneyimledim. Bence bu kadnlarla iliki
kurarken feminist olmayalm. Ben yaammda zaten feminist-
sem, Marksistsem, anaristsem o kadnla iliki kurarken bun-
lardan hibiri olmama gerek yok. Onunla yaam savunuculuu
yapan bir insan olarak ok basit yaamsal ilikiler kurmalym.
Mesela milliyeti damarn ok yksek olduu Kastamonunun
Cide lesindeki Lo Vadisinde yaplmak istenen Hidroelektrik
Santraline (HES) kar gnlerce nbet tuttuktan sonra artan poli-
tizasyon ve kendine gvenle birlikte blgedeki kadnlar Cumartesi
Anneleriyle dayanmaya geldiler. Bu ok nemli bir ey Benzer
ekilde bir arkadamzKrdistan Komnler Birlii(KCK) dava-
sndan tutuklandnda, onunla dayanmak iin pankart bu ka-
dnlar tuttu.
imdi bunu grnce diyorsun ki Ben oraya gidip, istersem
otuz tane sylei yapaym, bu kadnn kendi yaamn savunduu
srete gelien politik sreci ierisinde yaad dnm ben
hibir zaman yaratamayacam. Kadn ve ekoloji mcadelesinin
aklmzda bir yere oturmas iin birka rnek daha vereceim.
Yine Lo srecinde, Lo Yreler Dernei Federasyonu mcade-
leden nce sadece erkeklerden oluuyordu. Mcadeleden sonra
oranda artt nk kendilerine gvenleri artmt. Lolu bir teyze
207
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
gzleri dolarak Elektriksiz yaarz ama susuz asla, demiti. te
yandan Senozdaki kadnlar Toprama, fasulyeme su gitmiyor,
ben zaten byle yaamm, elektrik olmu, olmam ok nemli
deil, sen niye benim suyumu, ekmeimi, topram alyorsun?
Ben artk ta atmayacam, ben artk bomba koyacam, diyor.
Dnyorum, ben kendime anarist diyorum ama, o kadn ne-
den kendine anarist desin ki? Gerek yok; o zaten yaamn savu-
nuyor. Ben diyorum ki bu mcadeleye ekoloji, feminizm vs. gibi
isimleri koymayalm sadece yaam savunmak iin mcadele ede-
lim.
Aslnda ekoloji ve kadn meselesine dair biraz daha rnek
vermek istiyorum nk rnek ok. Eylem alanlarnda ya da ya-
amlarmzda ne yapabiliriz?e dair belki aklmzda bir eyler olu-
mas asndan da bizim iin de ok faydal olur. Getiimiz yl
Karadeniz syandadr Platformunun iinde mcadele eden kadn-
lar ilk defa 2011 ylnn 8 Martnda Karadenizin syankar Kadnlar
olarak alana ktlar ve bu Trkiyede bir ilkti. O alanda Karadenizli
kadnlar Krt kadnlaryla beraber horona durdular; bu gerekten
de ok nemli bir admd. Bu yl (2012), 11 Martta Kadkyde ya-
plan 8 Mart mitingi iin hazrlanan bildirilerde HESler, yaam ve
doa var. Bu alanda mcadele eden kadnlar, bunu bizim yaam-
mzn iine bir payda olarak soktular. Erzurum Tortumda kurul-
mak istenen HESe kar teyzeler (zellikle muhafazakr olduklar
iin belirtmek istedim) talarla, sopalarla mcadele ettiler.
Hatice:Ve kimse de bir ey diyemedi onlara.
Mine:Diyemezler nk ok basit bir ekilde Benim canm al,
buray alma, alamazsn, diyor. Mesela Leyla Yalnkaya rnei var.
Leyla Yalnkaya, Tortumda on yedi yandayken yalnzca insan-
larla konutuu iin yargland. nsanlarla konuma, diyor ik-
tidar sana. Bizim de yapmamz gereken bu, ok basit, insanlarla
konumalyz.5
Btn bu mcadelelerde hepimize ok fazla sorumluluk
ve grev dyor. Kendi adma aslnda bunu grev olarak da gr-
myorum nk bu benim yaammn bir paras; bir gereksinim
ve bunun iin mcadele ediyorum. Hepimizin birlikte tartarak
ortak ilkeler yaratarak yaamlarmz da dntrdmz bir
5 Erzurumun Tortum lesine bal Baba Beldesinde 05.09.2011 tarihinde yap-
lan HES eyleminde bulunduu gerekesiyle Leyla Yalnkayaya mahkeme tara-
fndan HESin alma alanlarnda bulunmama ve HES eylemlerinde bulunan kii-
ler ile iliki kurmama cezas verildi. Karara itiraz edilmesi zerine Leylann 13 kii
ile grmesine izin verildi.
http://gundem.milliyet.com.tr/13-kisiyle-konusmasina-izin var/gundem/gundem
detay/01.10.2011/1445467/default.htm
208
Ekoloji ve Feminizm
dnmn paras olmamz gerektiini dnyorum. Ama bu
da sadece yaamsal bir dnm deil, sistemi de hedef alan ileri-
ye dnk politik bir dnm olmal.
***
Esen: Neden kendinize eko-feminist demek yerine ekolojist ve
feminist diyorsunuz? Ekolojist Feminizm dnya rneklerinde
neden tutmad? Eko-feminizme dair verdiiniz rneklere gldk
ok zc diye ama Eko-feminizme dair baka tartmalar neler,
Trkiyedeki rnekleri nasl?
Kzlca:Grebildiim kadar ile Trkiyede 90larn sonu, 2000le-
rin banda Eko-feminizme bir ilgi olumu, bu tr bir aray ol-
mu. Eskiden Eksik Etek Dergisi6 vard. Ankaradaki ekipler de
ekoloji ve Eko-feminizm zerine baya kafa yormulard. Hatta
imdi burada bakarken bir dergi grdm, 2004te km bir der-
gi;Toplumsal Ekoloji Platformunun (TEP). Herhalde bunlar da
Eko-feminizm dncesinin zerinden yrm abalard. Bir
kere Trkiyedeki rneklerinin siz de iindesiniz, sizlere de sor-
mak lazm.
Seyda:TEP, iinde Krt kadnlarnn, Amarginin , iilerin, e-
cinsellerin olduu bir platformdu ve Aynlamadan birbirimizi
iddetsiz bir biimde nasl dntrebiliriz? meselesi zerine
konuarak birlikte mcadelenin yollar aranyordu. Balangcnda
gzel bir deneyimdi ama ok bildiimiz ilerin youn olmas, her-
kesin kendi gndeminin olmas gibi klasik sorunlardan tr y-
ryemedi. Biz birtakm projelerde ya da mcadele alanlarnda bir
araya geliyorduk ama birlikte i yapmak ok farkl bir deneyim
kazandrd. nk aslnda farkl farkl tahakkm ilikileri var. Bir
bakyorsun erkek ama ecinsel, o yzden farkl bir ezilme biimi
var. TEP deneyimiyle ilgili anlatlabilecek daha ok ey var asln-
da
Esen:smi neden Ekoloji Platformu?
Seyda:Ekoloji platformu nk farkl tahakkm ilikileri zerine
ekolojiyi tanmlama isteinden kaynaklanyordu. O deneyimi ay-
rca anlatmak lazm ama ksaca bu kadarn syleyebilirim.
Kzlca:Bizim bir arkadamz var, Ender Eren. Ender yirmi be
yldr Trkiyedeki ekoloji hareketinin iinde. Onun da syledi-
i benim de gzlemlediim u ki, ekoloji hareketi net bir ekilde
safn, teorisini, kimliini oturtabilmi deil. Dnyada oturtabil-
6 1994te yayn hayatna balayan Eksik Etek Dergisi, bu dnemin kk ve nemli
feminist dergilerindendi. Yaz leri Mdr Lale Akar olan dergi ksa yayn haya-
tnda yedi say kard. (http://eski.bianet.org/2004/10/01_k/45221.htm)
209
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
dii bir yer var m, onu da ok bilmiyorum. Ortadouda, Asyada,
Afrikada ekoloji hareketi ok gemii olan bir hareket deil. Batl
anlamda ekoloji hareketinden bahsediyorum, kyl hareketleri
baka bir mcadele biimi, Celali syanlarn da kyl hareketle-
rinin iine katabiliriz.
Benzer ekilde feminizm de kendi teorisini ve kimliini otur-
tabilmi deil. Belki nce hareketler kendi kimliklerini, yntem-
lerini daha net tartsalar, kendi etki alanlarn, etkileimlerini
gelitirseler herkes iin daha salkl olacak gibi geliyor bana.
Mesela biz ekoloji hareketi olarak sosyalizmin sunduu gibi,
unu unu yaparsak uraya gidebiliriz, diyen bir gelecek tahay-
yl sunamyoruz. Belki de gl tarafmz bu ama bir de insanla-
rn alt bir siyaset biimi var. Mesela kyllere Ben ekoloji ha-
reketiyim, diye gidip toplant yapyorsun, HESlere, rzgar sant-
rallerine, gne pillerine karym, ta deirmenleri, rzgar ve su
deirmenleri istiyorum, kentleri pek istemiyorum, diyorsun ama
sylediklerin ona ok gereki gelmiyor. Bir zne olarak bu m-
cadele iinde hangi toplumsal karlar var? nsanlar Bana daha
derli toplu, hayatm daha kolaylatracak, deerlerimle daha az
eliecek bir eyler sun, benden bu kadar ok deiim, bu kadar
ok zveri talep etme, diye dnyorlar ve ne yazk ki ekoloji
hareketi henz byle bir sylem oluturamad.
Feminist hareket iin de yle bir sorun var: Feminist hare-
ket nasl bir siyasal zne tarif ediyor? Gelecek tahayylleri ok
net mi? Ekoloji ve feminist hareketi dndmz zaman za-
ten olgunlamakta olan hareketler olduumuz iin kendi kim-
liini bularak birbirinden renmeye devam etmek bana daha
mantkl geliyor. Bu eit bir siyaset yapmak Trkiye iin yeni. Biz
Tanzimattan beri siyasi zne olmay tanmlyoruz. Bir de imdi
bunun eitleriyle karlatk. Kimlik mcadeleleri var. O kadar
ok kafamzda oturmas gereken kavram var ki Krt olmak ne-
dir? Zaza olmak nedir? Kadn olmak nedir? Doayla iliki nasl
kurulmaldr? Bir yn tanmlama, ilke, etik, prensip gibi mev-
zularn hepsiyle baa kmamz gerekiyor nk bir araya gelip,
rgtl hareket etmek istiyoruz. Bence mesela burada ihtiyac-
mz olan kavramsal netlik iin kavramlar stne ayr ayr bol bol
konumalyz. Kavramlar birbirinin iine iyice sokuturduumuz
zaman kafalar iyice karyor.
Uzun zamandr ekolojik hareketin iindeyim ama mesela
bana Eko-sosyalizmi tanmla, deyin, ok net bir ekilde tanm-
layamam. O yzden bugn de gya Eko-feminizmi tanmlamaya
altk ama ne derece yapabildik bilemiyorum. Byle bir tanm-
lama yapmaya ihtiyacmz var m, bunu da konualm. Ben byle
210
Ekoloji ve Feminizm
bir ihtiyacmz olduunu dnmyorum, Eko-feminizm tanm-
lamasnn sadece kafa karkl yarattn dnyorum.
Glden: Her iki hareket de kk gruplar eklinde hareket et-
mek ve birebir insani ilikilerle yaamsal alan dntrmek ze-
rinden rgtlendii iin de Eko-feminizm gibi bir tanmlamaya
ihtiya yok diyebilir miyiz? nk bylece her grubun kendi iin-
deki sylemi de eitlenebilir ve bu tip tanmlar yapmamak bir tr
avantaja da dnebilir. Kk gruplarda, insani ilikilerle birebir
yaam dntrerek mcadele etmek bana ok cazip geldi.
Kzlca:Doru evet Mesela bu 1 Maysa Mslman solcu gen-
ler geldi. imdi yeni bir kavram kt ortaya. Mslman solcu
genler arasnda eko-feministler olabilir mi? Olabilir. Dediin
doru, orada bu kavram ie bile yarayabilir. Ama Eko-feminizmin
ayr bir hareket olarak ortaya kmas ok zor. Mslman bir eko-
feminist ve anarist bir feminist beraber yryebilir ama ayn ey
midir? Deildir.
Aye:Bu nedenle snrlar kaln izmemek gerekiyor. Beraber y-
ry alanlarnda, ortak paydalarda bulumay denemek lazm.
Yani dindar eko-feministle, anarist eko-feministleri bir yerlere
koyduumuzda, ikisinin de eko-feminist olma halini ortak kesen
olarak almak lazm. Birinin dinini brnn anarizmini grme-
den ortaklklarndan ne kacan grmek gerek. Bu arada ben
Yeiller Partisi yesiyim. Ben de kendime eko-feministim demi-
yorum. Ben feminist bir yeilim. Yeil olmak benim iin feminist
olmay da tanmlyor bir yandan, ama feminist olmann benim
iin daha znel durumlar var.
Ekoloji hareketinin antifeminist olduunu dnemem
nk anti-hiyerarik ve kk birimlerle yaamay salamak
zorunda, srdrlebilir bir hayat iin bu ekilde rgtlenmeli.
Ekoloji hareketi bunu ok net syler ve burada toplumsal cinsiyet
rollerini de sorgulamak zorundasn. Kadn bedeniyle doay bir
tutan dualist dncenin hem feminizm hem de ekolojik dn-
ce iin nemli olduunu gryoruz.Zaten 70lerde bu hareketle-
rin birbirlerine girift olarak ortaya kmas da bu ortaklkla ilgili.
Trkiyede her eyi ge tarttmz gibi bu hareketlerin birbiri ile
ilikisini de ge tartyoruz. Belki de feministlere de unu sormak
lazm: Neden ekoloji alanna bu kadar yabanclar, aradaki mesafe-
nin sebebi ne? Bu sorunun cevabn bulup, belki de biraz buradan
devam edebiliriz.
Kzlca:lkemizde kimlikler hakikaten ok baskn. Mesela yle
bir ey de olabilir: Krt, Mslman, anarist eko-feminist, byle
bir karakter kendini oturtana kadar baya zorlanr. (Glmeler)
Bir sr yere sadakati var nk. O yzden ortak platformlarn
211
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Ekoloji ve Feminizm

ilemesi gerekten zor. Sevinin syledii bence sadece evre mcadelesi veren in-
Sevi:ehirde yaayan bir insan olarak, bu koullarda, feminist ha- sanlar iin geerli. evreci yaam sisteme kar mcadelenin bir
reketle ekolojik hareketin ilikilenememe durumunun snfsal bir paras deil de sadece yaamnda bir hobi olduunda lks bir
boyutu da olduunu dnyorum. Ekolojik hareketin iindeki yaam biimine dnr vetabii ki de st snfa ait bir mcade-
bir insan bu teoriyi ehirde mevcut olan btn bu ekonomik dn- le olur. Ama bu senin iin bir hobi deil, yaamn dntrmek
gler iinde nasl pratie dntrebilir gibi bir soru var aklmda? iin bir gereklilik, bir ihtiyasa ve senin ihtiyalarna kar sistem
Acaba ben dntrlm ktlardan defter yapan bir marka- kendi gerekliliklerini dayatyorsa, o zaman karna aldn ey yal-
nn defterini kullanarak ekolojist mi oluyorum? Deilsem eer o nzca geri dnmeyen ktlar olmaz. Sen karndakini mcade-
zaman bunun alternatifleri nelerdir? Bunlar sorgulamakta ya da le ettiin iktidarn bir paras olarak gryorsan o zaman senin
buraya dair politika retmekte eksiklerimiz olduu iin ekolojik politik olarak ciddi bir tahayyln var demektir.
hareket daha ok st orta snflarn bte ve zaman ayrabildii Kzlca:Minenin bahsettii, feministlerin ve ekolojistlerin ortak
bir ey haline geliyor. Burada kurulan ekoloji pazarna gitmek bile ilkeler gelitirmesi meselesinde yle bir soru sorulabilir. Bu ko-
ii snfndan biri iin ok mmkn deil. Daha ok serbest za- lay m? Eko-feminizm gerekli mi? noktasna dnersek Ben bir
manl alan insanlarn gndz mesailerini ayrarak gidebilecei kimlik tanmlyorsam, o bir sadakattir. Ben feministsem belli ey-
lks bir alveri haline geliyor. Ya da internetten bilmem ne k- leri yapmam. Ekolojistsem belli eyleri yapmam. Eko-feministsem
yndeki bilmem ne baln smarlyor; 3 liraya alabilecein bir ey neleri yapmam? Ya da ekoloji ve feminizm hareketlerinin beraber
deil. Meselenin snfsal boyutuyla ilgili neler dnyorsunuz? i grmesi gerektiini dnyorsam neleri yapmam? Bir femi-
Aye: evrecilik ve ekolojist olmann farkn belki de birazck bu- nist ekolojist duyarllkla neleri yapmaz? Kim ekolojist olma lk-
rada amak gerekiyor. Ekoloji hareketi de, evre hareketi de st sne sahiptir? yerine belki bu noktadan dnmek lazm. Bizim
orta snf hareketler. Evinin kirasn dedikten, ocuuna baktk- sadakatimiz, duruumuz nereye? Eko-feminizm ayrca bu durua
tan sonra sinemaya, tiyatroya gitmeye balyorsun ya, bu da byle bir ey katar m?
aslnda. Evet, tketim alkanlklarn deitirmek de iin bir par- Esen: Sevi aslnda yle bir ey sylyor, biz bu etkinlii tasar-
as ama ekolojist olmak endstrilemeyi, kapitalizmi de hedef larken de benzer bir ey dnmtk. Sizin tarif ettiiniz krda
alan politik bir duru. sren bir ekolojik hareket var ve ama bata Ayenin de syledii
Sevi:Evet, zaten politik bir duru ama meselenin snfsal boyutu gibi kentte yaayanlar bu ekolojik duruu nasl sahiplenecekler?
gndelik hayat pratiklerini deneyimleme noktasnda farkllama- Biz kentte krdaki HESlerle ilgili mcadeleye katlmyoruz ama
ya neden olduu iin, bu hareketlerin birbiriyle ilikisinde de bir kendimize nasl ekolojistderiz? Kentlerde yaamn bu sorgula-
temasszlk olabilir. malara grekurmaya alan tavrn nasl bir snfsalla denk d-
Aye:Feminist hareket de bence gayet st orta snf. tnden bahsediyor. Bir taraftan da -sizin durduunuz politik
Kzlca:Feminist hareketin snf kurgusu daha m kuvvetli diyor- yerden bahsetmiyoruz ama- genel olarak ekolojik hareketin ya
sun? Anlamadm. da ekolojik sylemin st orta snfa denk den bir karakteri var.
Mine:Snf, ekoloji, kadn diye deil de ezen/ezilen ilikisi diye rnein organikrn meselesibaka bir piyasa oluturdu; daha
bakmak gerektiini dnyorum. Kendi adma politik bir zne ekolojik ama kapitalist bir piyasa. Bunlar yapmyorum, deme-
olarak bir platformun iinde u anda rgtl bir mcadele veri- nin baka bir etikete dnmesi ve bu etiketin de bir snfsalla
yorum ama ayn zamanda kafamda bir devrim tahayylm var. tekabl etme meselesi var. Buna nasl bakyorsunuz ya da bu mev-
Yapmay istediim devrim dncesi ile birlikte politik mcade- zular hareket iinde nasl konuuluyor?
lemin bir paras olan imdi, u anday kolektifletirmeye a- Kzlca:yle bir sorun var: Organik pazara giden bir reklamc
lyorum. Bence zaten ezilen insanlar iin btnlkl bir m- organik pazara neden gidiyor? nk marketten alaca pata-
cadele verildiinde ekoloji de bu mcadelenin ana paralarndan teste kimyasal kalntlar var ya da patatesin tohumuyla oynan-
biri haline gelir; sadece ekoloji mcadelesi verilmez. Bu yzden m olabilir. Onu yerse kendisi ve ocuu zarar grecek. Bu adam
bence bir feminist zaten ekolojisttir. Ben hem anaristim, hem unu dnmyor: Bu patatesin ekiminde sna tarm yntemle-
ekolojistim, hem vicdani reddimi aklyorum; iktidar grdm ri kullanld iin kk iftinin evi, bark darmaduman oldu;
her yerde suratna arpyorum zaten. en iyi ihtimalle bu ifti tarm iisi oldu. Patateslerin retilmesi

212 213
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Ekoloji ve Feminizm

iin o kadar su younluklu bir retim tarz gelitirildi ki (nk meler zaten ekoloji mcadelesini maniple ederek, insanlara k-
hibrid tohumlarn buna ihtiyac var) o blgedeki kk iftiler k vicdan muhasebeleri yaptrarak bu alan kapitalizme dahil
topraklarndan oldu nk sular kurudu, btn sular patates- ediyor. Greenpeace, Buday Dernei, Doa Dernei bu tr rgt-
lere akyor. O yzden ben bu patatesleri marketten almayaym, lenmelere rnektir. Bence kimin yannda bulunduun ya da kimin
gideyim organik pazardan kk iftiden alaym, demiyor ki. nnde yakan iliklediin ok nemlidir. Mesela biz u slogan at-
Zannetmiyorum ama eer diyorsa son derece ekolojist bir mantk- tk: irket talan, kanun yalan, Karadeniz isyanda, isyana devam.
la hareket ettiini syleyebilirim. Ama u nedenle sylemediini Sen bu slogan attnda karna aldn ey millet meclisi, kanun,
biliyorum nk kentlerdeki organik pazarlarda kk iftiler yasa ve irketlerse, meseleyi snfsal olarak da konumlandrm-
patateslerini satamyorlar. Organik pazarda ok byk organik sn demektir. erisinde bulunduun yap zaten seninmcadele
iftlikler var, bunlar taeron eklinde, bazen kk iftilerden de hattn da belirler. Mesela sen st orta snfsan, bu mcadeleyi
mal alabiliyorlar amabunun bir a var ve kk ifti bu aa ula- ezen/ezilen ilikisi olarak deil de evre sorunu olarak grrsn.
amyor. zmirde bile ulaamyorlar ki, stanbulda hi ulaamaz- Trkiye hektarlarca ormann yaklarak fabrika yapld, fabrika
lar. Buradan biliyorum ki ekolojik bir derdi olsa organik pazardan sahibi irketlerin merkezindeki evre aalandrma projeleri iin
alveri yapmaz. Bizim byle bir derdimiz var, biz bunu biliyoruz ise milyarlarn harcand bir lke. Etraf yeile boyanm bir hay-
ve bu yzden de organik pazara gitmiyoruz. Reklamcnn organik vanat bahesi istiyorsan eer, gidersin TEMAya aa dikersin ya
pazara gitme amac kendi saln korumak ve marketten alveri da Greenpeacee imza atarsn. Dnyann en byk benzin irketi
yapan fakir kiiden daha salkl ocuklar yetitirmekse bunu tar- BP ile ortak olan Greenpeaceleayn platform ierisinde buluna-
tmamza bile gerek yok, bu kiinin ekolojiyle zaten alakas yok. bilirsin.
Organik pazar destekliyor musunuz? diye soruyorsanz bunun Kendi adma Esenin bahsettii bu etiket oluturmay kapi-
cevab da belli, hayr. nk organik pazarlar Buday Derneinin talistlerin yaptn dnyorum. Ben ilkesel olarak Coca-Cola
tekelindeki belediyelerle beraber ok gzel para kazandklar yer- tketmiyorum. Bunu da ok byk bir devrim diye yapmyorum,
lerdir. Kk iftiye hibir faydas yoktur, kendine has organik bu benim bireysel tavrm. Ben Coca-Colann onlarca ii ldr-
bir sektr gelitirmitir. Organik sertifikalarn almak bile muaz- dn, dnya su alanlarnn ok byk bir ksmn ynettiini
zam paralar gerektiriyorken kk iftinin organik retim bile biliyorum. Ama sadece bunu yapmyorum, ayn zamanda irket-
yapmas ok zor zaten. lerin nnde oturma eylemlerine katlyorum, kylerde o irketle-
Peki, kentteki ekolojik hareket neyi savunabilir? diye sor- re ve devlete kar mcadele ediyorum. Bu da iin politik ksm
duumuz zaman unu syleyebiliriz: Kentteki insanlar kk Kzlca:Bir de ek olarak Mine unu da yapyor: Coca-Cola Seyfe
iftilerle temasa gesin, yedikleri gdalarn, tohumlarn nereden Glnde Doa Derneiyle beraber pelikanlar kurtarma alma-
geldiini ve nasl retildiklerini bilsinler. Ama bu bilgiyi sadece s yaparken gidip onu deifre ediyor.
kendi sal iin renmesin.Dnya kyorsa ve irketlerin eli- Aye:Ortaklaabileceimiz ilkelerden bahsediyorsak eer ekoloji
ne geiyorsa benim ok salkl olmamn da bir nemi yok zaten. hareketinin de, feminist hareketin de iddetsizlikten yana olma-
Organik beslenmemin ok bir anlam yok. Bir ekolojist bunu der s gerektiini dnyorum. Benim hayatmdaki birinci ve temel
nk ekosistem mantyla dnr. Ben bu ekosistemin bir par- ilke bu. Eski bir Greenpeace gnlls olarak Greenpeace konu-
asym, eer bu ekosistem ke doru gidiyorsa ben de ke sunda ciddi bir maniplasyon yaptn dnyorum. Anarist
doru gideyim der. olmayan ekolojistler olduunun da gz ard edilmemesi gerekiyor
Hatice:Gidecek de zaten. bence. Bana liberal de denebilir herhalde, siyasal alan ierisinde
Kzlca:Tabii, ne kadar organik beslenirsen beslen zehir sana ha- kendini daha zgrlk gren biriyim, revizyonistim, parlamen-
vadan gelecektir. ter sistem ierisinde zmler olabileceini dnyorum ve bu-
Esen: Btn bu duyarllkla baksam da param yoksa marketten nun iin de mcadele ediyorum; yasalar deitirmenin de m-
alveri yapmak zorundaym. cadelenin aralarndan biri olduunu dnyorum. Politik alan
Kzlca:Ben de marketten alveri yapyorum derken de aslnda tam da bunu kast ediyordum. Bir fabrikann
Esen:Mesela diyorum. O zaman kenttekiekolojist ne yapacak? bacasn tkamakla, tm retim ekillerine yaptrm uygulayacak
Mine:st orta snf evrecilerin ierisinde bulunduu rgtlen- bir yasal nlem almak arasnda benim iin dalar kadar fark var.

214 215
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Sadece bacalar tkamak yerine yasalar deitirmek iin mcade-
le etmek bence daha politik bir alan.
Snfsal meseleye gelince de iklim deiikliinin gbein-
deyiz. Aslnda hibirimizin ok fazla konuacak, tartacak vak-
timiz, alanmz da yok. 2050 senesine kadar korkun eyler ola-
cak. klim deiikliinin etkilerini biz gnlk hayatmzda daha
fazla yaamaya baladmzda meselenin snfsal boyutuyla da
karlaacaz. ki sene nce Rusyada korkun orman yangnla-
r oldu. Dnyadaki buday stokunun ounu ithal eden bir lke
kendine ancak yetebildii iin bir sr yere ithalatta bulunma-
d ve bu yzden bir sr yerde de gda fiyatlar inanlmaz frlad.
Ortadoudaki Arap Devrimlerine baktmzda aslnda gda fi-
yatlarndaki bu oynamalarn ne kadar etkili olduunu gryoruz.
stanbulda hortum oldu, Elazda senede kez olan hortum
says yirmi altya km.
Hayatmz etkileyen o koca koca kararlar alan, ii snfn
smren kapitalist adamlar, btn bu doa ykmlar karsnda
yine orada oluyor, olacaklar da nk onlar nlemleri alabilecek
gce sahipler. Biraz o yzden de politik bir alan ve bu alanlara
daha fazla girmek gerekiyor. nk yine kadnlar orada daha fazla
etkilenecek, daha kirli evrede yaamak zorunda kalacaklar, g-
daya eriim daha zor olacak, salk imkanlarndan onlar daha az
yararlanacak vs...
Aslnda ekoloji hareketi biraz felaket tellall yapt iin de
d emberdedir. nsanlar Kyamet senaryolarn biz de biliyoruz,
haklsnz, deyip, gnlk hayatlarna devam ediyorlar. Bu yzden
de iklim deiiklii gerekliini konumak, bununla yzlemek
ve buradan baka politik alanlaramaya almak gerekiyor.
Glden:Ben ehir plancsym, stanbulda son gnlerde ok gn-
demde olan kent hareketinin ekolojik hareketle ilikisinin ok
nemli olduunu dnyorum. Sadece felaket senaryolarndan
dolay deil ama u anda birebir kentte yaayan bir kadn olarak
aslnda bu beton hayat ierisinde depresyona girenler, kendini
ifade edemeyenler, sakat ya da yal olduu iin sokaa kama-
yan insanlar, parkta oynayamayan ocuklar, kendine dinlenecek
park bulamayan genler vs. olduu iin kent hareketi ierisinde
ekolojik bir mcadele alan olduunu dnyorum ve yapabil-
diim kadar da uramak istiyorum. Gruplarla, inisiyatiflerle ili-
kim de olmutu. Kentteki daha ok yoksul kesim iin ise Tarlaba
ve Sulukule rneinde olduu gibi, yaam alan mcadelesi sz
konusu. Dolaysyla kentli kadn hareketinin buralardaki balan-
tlarnn ok nemli olduunu dnyorum.
Kentsel dnmn, kinci Dalgadaki zel alan-kamusal
216
Ekoloji ve Feminizm
alan tartmalarna da ok deen bir yan var. Evi nasl tanml-
yoruz? Evin eklinin yuvarlak ya da dikdrtgen olmas, blmle-
re ayrlp ayrlmam olmas gndelik yaammz nasl etkiliyor?
Evlerin baheli olduu bir kentte yaasaydm ekolojiyle nasl ili-
kilenecektim? Nasl bir kadn olacaktm? Sokaa daha m rahat
kacaktm? Bunlar ok nemli olduu iin ekolojistlerin, femi-
nistlerin, antikapitalistlerin ve sava kartlarnn ortaklaabilece-
ini dnyorum. Bu da ok acil mdahale edilmesi gereken bir
alan ve vahetini ok gl bir ekilde de yayoruz aslnda.
idem:Kentsel ve krsal dnme son derken aslnda kentin
krdan ok farkl olmadn biliyoruz. Krdaki insanlarn evlerine
vinlerin girmesi ya da evlerinden edilmeleri kentte de yaad-
mz durumlar ve tm bunlar gzler nnde gerekleiyor. Bunun
iin de mcadeleyi ok ayr grmyoruz ve benzer direni nok-
talar oluturuyoruz. Biraz bundan da bahsetseniz iyi olur, sanki
oras eksik kald.
Doa Dernei meselesinde size katlyorum. zellikle ka-
pitalist irketlerin ykmlarn grerek ve bilerek onlarn bir pi-
yonu olmak bence kesinlikle reddedilmesi gereken bir duru.
ou noktada bizler kadn olarak da bazlarnn piyonu oluyoruz.
Kesinlikle piyon olmamalyz, irketleri, kapitalistleri, bu algy
reddetmeliyiz nk ok tehlikeliler, fark etmeden iimize sza-
biliyorlar. Adamlar takm elbiselerini karp, rahat spor ayakka-
blar, eofmanlar giyip, kylere giriyorlar ve orada rgtleniyor-
lar. Organize bir ekilde insanlar kandrmaya devam ediyorlar ve
insanlara ktlar imzalatp, baz ykm projelerinin bir paras
yapyorlar. ncelikle bu algy reddetmeliyiz. Bence doru bir
ekolojist ve feminist mcadele ancak bu algnn ykld noktada
ina edilebilir.
Kzlca:Glden meknn insan nasl ekillendirdiini ok gzel
tanmlad. u anda insanlarn binlerce yldr rettikleri hayatlarn
hem kentte hem krda nasl dmdz edildiini gryoruz.
Mine:Kentsel dnmle ilgili bir sr mesele var. rnein kent-
sel dnmn pilot blgelerinden olan Fikirtepede insanlar ev-
leri ykldnda alkladlar. Bunun u yzden olduu dnyo-
rum: Fikirtepe, ok temiz bir ekilde yklmak istendi ve temiz bir
ekilde yklmas iin insanlara ok gzel vaatler sunuldu. imdi
Derbentte ise ykmlara kar bir mcadele var ve bu mcadeleyi
verenler iin devlet yle diyecek: Bak, Fikirtepede insanlar al-
klarken, bunlar isyan ediyor, demek ki terrist, rgt yesi. Bu
durumu yaratanlar irketler ve onlarn kolluu olan devlettir. te
yandan kapitalizmle uzlamann kesinlikle ekolojik bir mdahale
iin mmkn olmadn dnyorum.
217
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Ekoloji ve Feminizm

Kzlcayla birlikte Diyarbakrda Mezopotamya Sosyal Fo- bir ayak olduunu dnmekle birlikte sorumlularn sadece ir-
rumuna katldk. Burada birok insanla da iletiime getik ve ketler deil, ieriye de sirayet etmi bir dnce biimi olduunu
Greenpeacei de WWFi de Doa Derneini de birebir bu insan- grmeliyiz.
larn karsnda deifre ettik. Biz o insanlarn karsnda pankart- idem: Mlkiyet meselesinin zellikle toprak zerinden ekil-
larmz kaldrdk ve Siz busunuz, dedik. En bandan beri sy- lenmesiyle birlikte dnyada byk bir deiim oldu. Zaten bakar-
lyorum, bu bir iktidar sorunudur. Yaplan talan mlk edinmedir, sak bununla ilgili deneyimler de var. zellikle Latin Amerikada
birikimdir. Mlk edinerek hrszlk yapanlar, suyumuzu, havam- toprak meselesi zerine ok ciddi direniler rgtlendi.
z satn alyorlar. Kimin suyunu kime satyorlar? Mine:Meksika Chiapasta Zapatista Ulusal Kurtulu Ordusunun
Bu talan insan smrsyle ayn zamanda da kadn sm- (Zapatista Army of National LiberationEZLN) verdii mcadele-
rsyle balamtr. Buradaki iktidar o kadar i ie ki eer sen yi hepiniz biliyorsunuzdur. Oradaki ama devletle iliki kurmak
birine izin verirsen o zaman zaten birok eye yol aacaksn de- deildi. Biz talep ediyoruz, buray bize verir misiniz? demediler.
mektir. BMnin iklim deiimi sylemi, aslnda bugn bize Kyoto Buras zaten bizim. Biz buray yktrmayacaz, yaam alanlar-
Protokol olarak dayatlan sama sapan bir belgenin parasdr. mz talan ettirmeyeceiz, dediler. Bizim Maya kltrmz var
BM bizim canmz okuyan patronlarn altna imzasn att bir ve biz bu kltre sahip kyoruz! dediler ve ktlar. Belki ok
oluumdur. Onun iin biz BM ile ilgili konumayz. BM referans da irin grnmeyen eyler yapm olabilirler ama onlar yaam
alarak konuan her kurumu da eletirir, deifre ederiz. O ok sa- savunuculuu yaptlar. Orada bugn btn dnyaya rnek olan
vunulan BM doay bir kaynak olarak gsterir. Ben doann bir antikapitalist bir zm rettiler. O yzden ben devletle iliki
kaynak olduunu reddediyorum, bu konuyla ilgili hibir ekilde kurulmamasnn politik olmayan bir alana denk drlmesini
uzlamayacam da belirtmek istiyorum. Bu ekoloji mcadele- kesinlikle kabul etmiyorum. Tam tersine, znelerin tam manasy-
sinde ok keskin bir izgidir. la politikletii bir sretir bu. Zapatistalarn da, EZLNnin ve o
Ben ekoloji mcadelesinde anarist olunmas gerektiini gelenekten gelen yoldalarn da STK olarak alglanmas ise hatal
sylemiyorum. Tam tersine bence kimse anarist olmasn. Ben olmann da tesindedir.
kendi anarist mcadelemi ayrca veriyorum zaten. Ekoloji m- Kzlca:Geenlerde Dersimde dan iine bir mermer oca ya-
cadelesi byle bir eye ihtiya duymaz nk ok basittir; sadece plm. Da oya oya gertmiler. Mermer demek mineralli bir
yaamn savunursun. te diyorum ya nine bana Ben artk ta ey demek, aslnda orada harika bir kaplca var. nsanlar binlerce
atmayacam, bomba atacam, dedi. Nereden bulacaksn? de- yldr oraya iyilemeye geliyorlar. Buna Krmz Ylan Ziyareti de-
dim, Bulurum ben, dedi. O kadn kendine anarist dese ne olur, niliyor nk suyun iinden bazen ince, krmz bir ey kyor.
demese ne olur? Benim umurumda deil. Benim iin o doa, o Bu belki de bir metal ya da hakikaten kutsal bir ruh, bilmiyorum
toprak nemli. Ben Birlemi Milletler Kalknma Projesi falan gibi artk ne olduunu. O da bunun stne kt. imdi orann bir
byk laflar etmiyorum o yzden. O elektrik direklerini diktik- hikyesi var, doas var ve insanlara yaryor, insanlar iyiletiriyor.
leri iin benim teyzemin otuz yllk ahap evi yand. Ben bura- Sen o mermer ocan yaparak, insanlarn binlerce yllk bilgisini
dan dnyorum. ok byk dnyorum, bu irketleri ya da oraya gmyorsun. Yarn br gn orada doan ocuk orada bir
kapitalizmi devirmek benim hayalim ama bir yandan da aslnda ziyaret olduunu da bir kaplca olduunu da bilmeyecek, insanlar
gndelik hayat deitirecek kadar ok kk dnyorum. bilgilerini, kendi tarihlerini kaybediyorlar. Gldenin dedii gibi
Glden:irketler konusunda haklsn ama bir yandan da bir d- mesele bir tek irketler deil, mesele iimize giren o his. Ben de
nce biimi var ve bu sadece irketleri kapsamyor. Mesela bir bir ev daha kmak isterim, diyebilir insanlar nk artk onla-
yerde imar plan yaplm, kat var ama o drt katl olsun diye rn ziyareti yok, o ziyaret belki onlar bir hrstan geri tutuyordu.
ok yoksul kii bile oradan bir kat almaya alyor. Fikirtepe r- Mslman solcular bazen bunu sylyorlar, Toprak mlk ola-
nei ok iyi bir rnek. Senin ondan kiisel bir karn varsa irket maz nk Allahndr. Adam tutan bir ey var. Ben imdi hepi-
olmana hi gerek yok. Bu bir dnce biimi Deprem zaman miz Mslman olalm, inancmza sarlalm demek istemiyorum,
tartmtk. nsanlar Benim bir katm daha olsun, dncesin- insanlarn biriktirdii bilginin kuvvetini vurgulamak istiyorum.
den biraz olsun feragat edebilirlerse bir deiim olabilir. Bu an- Ekoloji biraz da byle, insanlarn doayla yaama bilgisini yeni-
lamda mlkiyetle ok ilikili. Antikapitalist mcadelenin nemli den canlandrmak ya da yeniden retmek zerine kurulu. O yz-

218 219
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Ekoloji ve Feminizm

den irketler dmanmz ve o yzden iimize szan kapitalizm ket ierisinde ama feminist olarak tanmlamanz. Tabii ki bunlar
dmanmz ve o yzden basit bir ekilde Organik pazara gide- olabilir ama hem feminist hareketin hem de ekoloji hareketinin
yim, kkrtl sabun kullanaym da suya zarar vermeyeyim, kl- iinde neden olunmad sorusu ayn ekilde ekolojistlere de so-
den deterjan yapaym, demek benim o bilgimi yeniden canlan- rulmas gereken bir soru. Devaml bu soru feminist harekete soru-
drmaz. O suyla, toprakla aslnda ne kadar balantl olduumu, lur, Feminizm neden onu yapmyor, neden bunu yapmyor? diye.
o ziyaretin bana nasl iyi geldiini hatrlatmaz. Bu yzden benim Eer bir ortaklktan bahsediyorsak ortak aba gerekli diye dn-
o mermer ocan yaptrmamam gerekiyor. Ee tabii ziyaret yer- yorum. rnein ekoloji hareketi kendi iindeki cinsiyetilik mese-
lerini koruyalm, eski bilgiler nemli, orada ayrca Eko-turizm lesi ile nasl yzlemeye alyor? Bu yzden Minenin anlattklar
de yaplr, kaybolmasn, o da bir eydir, diyen bir Greenpeace de zerinden bu ortaklk nasl kurulabilir diye dnyorum nk
benim iime yaramaz. Ben oraya turist olarak gidiyorsam o bilgi o kadar farkl bir ihtiyatan doan farkl bir rgtlenme pratii var
zaten kaybolmu demektir. Onun iindevrimci bir durutan bah- ki! Dncede ok ortakl olan ama pratikte rgtlenmesi ok
sediyoruz. Baka bir bilin iin baka bir retim ilikisi, ekonomik farkl olan bu mcadele hatlarn nasl bir araya getirebiliriz, me-
ve sosyal yapdan bahsediyoruz. O nedenle hemen imdi gerek- selesini dnmek iin kent meselesini sormutum. O soru ken-
letirilebilecek ksa vadeli, basit zmlerden te bir mcadele dim iin de sorduum bir soruydu. Nkleer meselesi vs. bunlarn
veriyoruz. hepsine zlyor olabilirim ama bunlarn kendi hayatm dn-
Esen:Mine Bir feminist zaten ekolojisttir, bir ekolojist de zaten trmesi asndan -bugn de buradan kmasn beklediim ey
feministtir, dedi, bu tabii ki de ideal olan ama gerek hayatta by- bu- hakikaten nasl ilikilenilir? En ok talan orada diye ill kra m
le tezahr etmiyor. Bunu Anarko-feminizmi konuurken de ben- gitmemiz gerek? Feminizmin ve ekolojinin pratikte, politikmca-
zer bir yerden tarttk. Gksun Yazcyd konumacmz ve fe- dele hatlarnn ayr olmasn siz nasl deerlendiriyorsunuz?
minizm zaten anaristtir, demiti. Bu meseleleri konuurken hep Mine: Bence zaten feministlerin her alanda olmalar gerekiyor.
teoride ve pratikte nasl ilediine, ayn zamanda da tarihselliine Ben ekolojistim hem de feministim demiyorum sadece, ben
bakmamz gerektiini dnyorum nk anarist hareketin ayn zamanda kadn hareketinin de iindeyim, anarist kadnlar
iindeki cinsiyetilik ortada, ekolojik hareketin iindeki cinsi- ierisinde mcadele veriyorum. Kadn mcadelesi benim iin
yetilik de ortada. Keza feminist hareketin iinde de hi ekolojik nemli bir mcadele. Ayn zamanda da Karadeniz syandadr
olmayan yaklamlar var, hatta genelde ekolojinin tartmas dahi Platformunda mcadele veriyorum. Mersinliyim, Akkuyuda
yok. Mesela Amargide ekolojiyle ilgili bir dert var ve bu yzden yaplacak nkleer santrale kar da bireysel bir mcadelem var.
bir temasmz var nk Amargide bunu dert edinen insanlar var. Ben yle diyorum: Bir feminist ekoloji hareketinin iinde olma-
iftimiz var bir defa. sa bile, Eko-feminizmi tartarak bir iktidar karsna alyorsa,
Benim olduum sre iinde Amargi olarak ekolojistlerle iki bu mcadeleyiolumluyor demektir.
etkinlik yaptk. Bir tanesinde ok zc bir yerden, Kadn zaten Ben de kra gidilsin demiyorum,nk ben de buradan kr-
doadr diyen kadnlar vard. Benzer ekilde, kadnlar bu hareke- la ilikiyi, krda tand olan insanlarla ya da Karadenizlilerle ya
tin nndeler, bu yzden feministler ekolojik mcadelenin iinde da Munzurlularla dayanma zerinden kuruyorum. Ben her gn
olmallar da zc bir sylem bence, kurulacak ortaklk bu zemin- oraya gitmeye kalksam, Karadenize tanmam lazm, orada blge
de deilbaka bir ekilde kurulmal. kinci etkinlikte de, feminiz- almas yapmam lazm ama yle bir ey yapmyorum. Bence za-
me dair sylediklerimiz ekolojist arkadalara gereksiz ideolojik, ten orada adr kurup, marjinal eyler de yapmayalm
topik ya da ok gereki olmayan dnceler olarak grnd. Lo Vadisindeki bir kadnn kendine gveninin gelmesi nok-
nk onlara gregerek:Toprak gidiyor, su gidiyor, dnya y- tasnda feminist bir mdahale olabileceini sylyorum. Burada
klyor. Bunlar olurken siz neyden bahsediyorsunuz? diyerek, aslnda hepimiz belirli farkndalklar olan insanlarz. Buraya
feminizm olduka maddi bir ezme/ezilme ilikisinden bahsettii Karadenizdeki ya da Munzurdaki deresi zarar gren kadn gel-
halde felaket tellallyla politik argmanlarmzn altn boalt- meyecek, bizim bu insanlarla kuracamz balant ancak ekoloji
tlar. mcadelesi iindeki alanlarda olabilir. A yaratmak iin hareket
Feministler ile ekolojistlerin karlamalarnda hep bir han- gerekir. Feminist mcadele iinde atlye almalar ok oldu ama
dikap oluyor. Bugnk handikapsa bence kendinizi ekolojik hare- orann denklemleri baka. Denklemleri o kadar farkl olan bir

220 221
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Ekoloji ve Feminizm

yere buradan tama suyuyla alakasz bir eyler gtrdnde ok Biz eskiden kydeki koca koca evlere smazken, evlerde be
marjinal kalyor. Bunun iin bence bizim yapabileceimiz ey u- kii kaldk. Pratik olarak ne yapabileceimizin zerinden gitmek
dur: Mcadeleyi burada yeertmeye almak. Bunun iin de kr- istiyorum. Kyde yiyecek plerini gbreye dntrdk, bun-
da mcadele eden, yani kyde makineye ta atan insann burada larla bitki yetitirdik ve o bitkiden tekrar besleniyoruz. ehirde
kamuoyunu oluturabilmesi iin buradaki irketler nnde nbet ayn eyi yaptm ama bunu deerlendirecek toprak alanm yok.
tutarak ya da o irketin nnde nbet tutan, ekoloji mcadelesi Amcamdan kalan bir bahe var, orada deerlendirebilirim ama
veren insana anarist ya da feminist olarak deil, Mine olarak ken- yine de marketten alveri yapmak zorundaym. Ekoloji pazarna
dimden bir eyler katarm. Feminizm bir iliki kurma biimidir. gittim, o anlamda Seviye ok katlyorum, o kadar st snfn gi-
Bence bu ok nemli debilecei bir yer ki. Ben kyde yetitirip, onlarla beslenen birisi
Gerekirse arparak, gerekirse krizler yaratarak, gerekirse kar olarak ekolojik rnlerin aslnda hi de maliyetli rnler olma-
karya gelerek ama onu da te devrim yapyorum ve seni sars- dklarn biliyorum.
tm, gibi deil, belki evinde bir yemek yiyerek yapabiliriz. Bence Aye:Babaannemin domatesinemarka yaptrarak satyor.
ok byk dnmeyelim nk hayat aslnda bizim dnd- Hatice: Bu yzden krlara tanmay neriyorum, oralarda da
mz gibi bir organizasyonla ilemiyor; belki de hayat benim feminizmi yayalm. ( Glmeler) Btn yaam ehir merkezli
seninle kurduum gz temasnda. Her hareket ierisinde ka- oldu rnein niversiteye gitmek iin kent merkezlerine gelmek
dnlarn zne olmak iin yaamsal bir mcadele vermesi gerek- zorundaym. Buraya geldiimde benim ekolojiyle, doayla btn
tiini savunuyorum. Teorik olarak her anaristin neden ekolojist ilikim bitiyor.
olduunu anlatabilirim ama bu, u gerei de deitirmez: Her Mine:Sen mesela kra gidiyorsun ya, senin krn da alacaklar.
kendine anaristim diyen kiinin, kadn erkek ilikilerini zgr Hatice:Biliyorum. (Kahkahalar) Ben ay retiyorum. ok bilinen
bir zeminde zdn varsayamam. nk erkek bir toplumda bir ay markasna da ay satyoruz ve bu marka imdi biyo-ay
yayoruz ve erkeklik klcal damarlara kadar szan en sinsi iktidar retiyor. uray ay tarmnn yapld alan olarak dnn, he-
biimlerinden biri. Ben bir kadn olarak, ama yalnzca kadn ol- men yannda da ekolojik tarm yaplyor. Ben suni gbre kulla-
duum iin, zm gerei iyi olduum iin deil, politik bir zne narak ay retiyorken Bunun dibinde retilen biyo-ay ne kadar
olarak buna dair sz sylemeyi bir gereklilik olarak gryorum. biyo? diye hakikaten soruyorum ve tabii ki o biyo-ay ok daha
Buna kar mcadeleyi de ylesine deil, ihtiya duyduum iin fazla paraya satlyor. Gya doal gbrelerle retilen doal ay O
ihtiyac olanlarla birlikte veriyorum. Her anarist olduunu syle- gbrenin havas, kokusu, tad hi mi dierine karmyor?
yen kadn da, bence byle yapmal. Mine: Politik mcadeleyi her zaman iin nemsememiz gere-
Dilah: Mine konumasna balarken Buradan kadnlar kar- kiyor, nk deiime inanan insanlarz. nsann deieceine
ken ekoloji hareketinin iine katlmay dnrlerse bu iyi olur inanmayan, devrime de inanmaz. Kolektifler ya da kooperatiflerle
demiti. Ben de onun iin ok pratik bir soru sormak istiyorum. yaamsal dnmlerimizi salayabiliriz belki. Bu sadece Dilah,
Eylemlere katlmak ne denli gerekleir emin deilim nk bu senin bireysel olarak yaptn bir tercihle zlebilecek bir ey de-
sabah tramvay duranda Fethiye Davasyla ilgili eylemde ancak il. Bireysel her zm, maalesef sistem ierisinde kaybolup git-
yirmi, otuz kadn vard. Eylemlerde ok fazla var olamyoruz ama meye mahkum. Eer yaammzda bir dnm yaratmak istiyor-
mesela kendi yaamlarmz daha ekolojist bir perspektifle nasl sak ya kolektiflerle ya da kooperatif deneyimleriyle bunun zerine
yaayabiliriz? Mesela ben, geri dnml defterler kullanyo- almak zorundayz nk drt bir yandan saldryorlar. Bizim
rum, bunu yaparak kime iyilik yapm oluyorum? irket iin mi, buna dair kafa yormamz gerektiini dnyorum. Eereylem
kendim iin mi yapyorum? Vicdanm m yattryorum? Yoksa alanna gidecek vaktimiz dahi yoksa en azndan yaammzda ko-
hakikaten evre iin de bir ey yapyor muyum? Bu tr rnleri lektif deneyiminin ya da kooperatifin bir paras olmaya alabi-
kullanarak nlem almann geerlilii var m? Yok isealternatifleri liriz. Bu aslnda ok zor bir ey deil, hepimiz bunu yapabiliriz.
nelerdir? Esen:Sizin kooperatifiniz var m peki?
Kzlca:Hi yok! (Glmeler) Mine:Bizim kolektifimiz var.
Hatice:ok fazla ehir merkezli yaamaya baladk, ben yazlar Kzlca: Ben son olarak iki ey sylemek istiyorum. Birincisi,
kyde yayorum, biraz da krlara gidelim arkadalar. (Glmeler) bilgileri canlandrmaya almalyz. Eskiye bakmalyz ve hayal

222 223
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

kurmaya balamalyz. Olmaz ki nasl yapacaz? dememeli-

yiz. Olur, ayrca olmayacak hayaller de kurmalyz. Mesela krlara
dnmek, bence de krlara dnmeliyiz, bu hayali kurmalyz.
Kzlca: Bir rnek vermek istiyorum. svein Kiruna ehrinde
yeni bir Belediye Bakan seiliyor, kent ok borlu nk srekli
otoyol yaplyor, bunun sebebi de kent bir ticaret ve sanayi mer-
kezi, insanlar kentin etrafnda oturuyorlar ve her gn ehre gelip
gidiyorlar. Nfus da srekli artyor. Yol yapmak iin gereken para
belediyede yok. Belediye paraszlktan ve bortan btn ehir
otobslerini bedava yapyor. Etrafta oturan herkes kente otobsle
gelmeye balyor. Onlar arabalarn braknca yol yapm gerekmi-
yor. Arabalar gelmeyince park yerleri boalyor ve belediye btn
otopark yerlerini yeil alan yapyor. Bakyor, kpekler geliyor, s-
yor derken parklar halka bedava sebze meyve baheleri olarak
datyor. Her mahalleye ekip, bimesi iin belli bir toprak veriyor,
herkes kendi sebzesini, meyvesini retmeye balyor. Kentteki
yaam o kadar gzelleiyor ki bir sr uzman, kalifiye insan ge-
lip, orada yaamak istiyor. Kent ho, yaanr bir yer haline geli-
yor. Bir taraftan byle deneyimler de var, bunun iin de mcadele
vermeliyiz. stanbuldaki bo arazilere alveri merkezleri deil,
halkn kullanmna ak baheler yaplmas iin eylem yapmal-
yz. Otobslerin bedava olmas iin eylem yapmalyz. Ekoloji bu,
yoksa senin nereden alveri ettiin, senin ne kullandn deil.
Ben bazen srf sinirden musluu ak brakyorum. Akmas ho-
uma gidiyor, biraz akan su sesi duymak istiyorum. idem bu
konuda bana kzyor. (Glmeler)
idem:Ben sifon ekmiyorum nk bana o kadar suyun akma-
s sama geliyor. Benim bydm yerlerde sifon yoktu. Biz HES
mcadelesi veren insanlarz, bu kadar suyun boa akmas yazk.
Kzlca: Adam bir tane metalin tozunu temizleyeceim diye 13
ton su kullanyor, ben burada sifon ekmeyeyim diye urayorum.
(Glmeler) Adam zaten suyu kafasna gre kullanyor. O neden-
le sokaa kp, mcadele etmemiz lazm.
Hatice:Doada tuvalet aramayn zaten, o bir ekilde doada d-
nyor. Doaya ieyin. (Kahkahalar)

224
 Seks ilii ve Feminizm

30 senenin karlnda beni asgari c-

retten emekli eden devlet, srtmdan se-
nelerce para almad m? Asgari cretten
emekli olacak bir hayat kadn olarak
ben imdi soruyorum: 3 ay gibi ksa bir
srede 3,5 milyar maa farklarn alan
milletvekilleri, benim 30 yllk hizme-
timin karlnda ne alacam syle-
yebilirler mi? Hayr, syleyemezler! Bizi
prangaya vuran yasalar kartan onlar.
Mehtap Kandemir

zlem: Tartmann ncesinde ufak bir ereve sunmak isterim.

Kadn Kapsnn web sitesinde bulunan, Esin Kntay ve Muhtar
okarn 2007de medya alanlar iin seks iilii ile ilgili ha-
zrladklar rapor1, hem ierdii pratik bilgiler hem de konuyu ele
almas asndan olduka iyi bir rapor. Raporda fuhu ve fahie
terimleri yerine neden seks iilii tanmnn kabul edildiin-
den ve buna kar argmanlarn neler olduundan bahsediliyor.
Bugnk tartmamza da zemin hazrlayacak olan, 20. yzyln
bandan beri sregelen seks iiliinin politikasna ilikin ana
politika biiminden bahsediliyor. Birincisi, 20. yzyln bana
kadar seks iiliinin var olduuna ve bunun ok sk bir ekilde
denetlenmesi gerektiine dair bir kabul var. kincisi, 20. yzy-
ln ilk yarsndan sonra, belki feminist hareketin glenmesiyle
birlikte paralelliini kurabileceimiz, para karl her tr cinsel
aktivitenin yasaklanmasn savunan dnce belirleyici oluyor.
Gnmzde ise, seks iilerinin de politik zneler olarak rgt-
lenmesiyle birlikte, bu alanda alan herkesin, kadn, erkek,
trans demeksizin belli haklardan yararlanmas ve insan onuruna
yarar bir ekilde yaayabilmesi iin alma koullarnn ve hak-
lardan yararlanma mekanizmalarnn dzenlemesi talepleri var.
Seks iiliini tartrken politik bir zneyle, bir madur ara-

1 okar, Muhtar ve Kntay, Esin, (2007), Ticari Seks Medya Dosyas, CETAD, stanbul
(http://www.kadinkapisi.org/kaynak/ticari_sex.pdf )

227
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Seks ilii ve Feminizm

snda gidip gelen bir politik sylem var. Seks iileri bu sistemin yemiyoruz nk yasal deil, bir kabahat bu aslnda. Sizi hapse
madurlardr, diyenler, bunun iddet, zorlama, cinsel smr atmyorlar ama seks iilii ile balantl yaptnz her i bir su
olduunu ve bu alanda alan insanlarn kendi istekleri dn- saylyor. Yani seks iilii iin giyinmek su, seks iilii iin iki
da bu ii yaptklarn savunuyorlar. Bir dier gr ise, iin iin- arkadan yan yana gelmesi su nk organize su rgt kur-
de iddetin, smrnn ve tahakkmn var olduunun aikr mak saylyor ve ar hapis cezas var. Ev salamak, yer salamak
olduunu kabul etmekle birlikte bunun, zellikle kadnlarn di- diye sular listesi uzayp, gidiyor. Ama sokakta seks satan biriy-
er alma alanlarnda grdkleri iddet, bask ve tahakkmden seniz, polis sizi alp, hapse atmyor, size Kabahatler Kanunun 37.
daha farkl olmadn, bu yzden seks iiliinin emek zerin- maddesi2 kapsamnda 79 liralk bir para cezas kesiyor. Bu da ga-
den bir i kolu olarak grlmesi ve alma koullarn iyiletir- yet soru iaretleri douruyor. Eer seks iileri arasnda sosyoeko-
mek iin dzenlemelerin de yaplmasn gerektiini savunuyor. nomik bir hiyerari varsa ben en alt tabakayla alyorum, yani bu
evval: 1995 ylndan beri Kadn Kapsnn hem kurucularndan ii komik fiyatlara yapan bir kitleyle alyorum ve asl kalabalk
hem de alanlarndanm. Kadn Kaps 1995 ylnda bir grup seks olanlar da onlar. 20 liraya, 30 liraya, 40 liraya yapyorlar, hatta 15
iisi tarafndan sosyal bir merkez ve program olarak kuruldu. Biz liraya kadar dyor bu.
kendisini seks iisi olarak tanmlayan insanlarla beraber al- Bizim merkezimize 60-65 ya arasnda olup da gelen teyzeler
yoruz. lk yedi sekiz yl boyunca genelde Birlemi Milletler ve var, Manukyann ilk kzlar bunlar. Manukyann evleri kapann-
Salk Bakanlyla cinsel yollarla bulaan hastalklar ve AIDSin ca bunlar sokakta kalyorlar, devletten bir sr yardm istiyorlar
nlenmesi konularnda altk ve ben de bu projenin sahasnda ama devlet herhangi bir yardmda bulunmuyor. Bu teyzeler imdi
alyordum. Proje, devletin salkl insanlar seks iilerinden Taksim meydanndalar ama siz gitseniz onlarn seks iilii yapan
korumak zere gelitirmi olduu bir modeldi aslnda; seks ii- kadnlar olduklarn fark edemezsiniz nk komu teyzeler gibi
lerinin salklarn korumak iin deil. grnyorlar ve ok dk fiyatlara alyorlar. Taksim meyda-
2000li yllardan beri ise insan haklar ihlallerinin en youn nndan baka bir yere de gitmiyorlar. Bu teyzeleri bir yandan ok
olduu alanlardan biri olduu iin almalarmz biraz daha in- protest buluyorum.
san haklar ihlalleri, savunuculuk, hukuki ve tbbi destek ynn- Bir de genelevler mevzusu var. Mevzuatmzda genelevlerin
de deitirdik, o gnden beri de bu konuda alyoruz. Bu sene ve genel kadnlarn tanm yaplmtr.3
ilk defa krmz emsiyelerimizle 1 Maysa katldk. Hatta o gn
bir canl yayna da katldk, srekli LGBTlerle ve nefret cinayetle- 2 Madde 37: (1) Mal veya hizmet satmak iin bakalarn rahatsz eden kii, elli Trk
Liras idari para cezas ile cezalandrlr.
riyle ilgili soru soruluyordu, ben ise srekli konuyu seks iilerine (2) Bu kabahat dolaysyla idari para cezas vermeye kolluk veya bele-
getirdim. nk onlarn doru grnrl nemliydi; kk bir diye zabta grevlileri yetkilidir.
grup, madur ve marjinal bir grup olmadklarn, haklarn talep 3 Genelev ve genel kadn tanmlar, 19.04.1961 tarihinde Resmi Gazetede yaymlan-
m olan, Genel Kadnlar Ve Genelevlerin Tabi Olacaklar Hkmler Ve Fuhu Y-
eden politik bir kitle olduklarn anlattk, gzel de oldu. znden Bulaan Zhrevi Hastalklarla Mcadele Tznn kinci Ksm, Tarifeler
Blmnde yer almaktadr.
Su deil kabahat (!) GENEL KADINLAR:
Madde 15 -(Deiik madde: 31/01/1973 - 7/5786 K.)
u anda Trkiyede seks iilii ile ilgili zlemin sayd bu sis- Bakalarnn cinsi zevkini menfaat karl tatmin etmeyi sanat edinen ve bunun
iin deiik erkeklerle mnasebette bulunan kadnlara (Genel kadn) denilir.
temler ierisinde gya dzenleyici bir sistem var gibi dursa da as- GENELEVLER:
lnda yok. Var olan yasalarn altnda yatan mantk, seks iisini Madde 16 -Genel kadnlarn bir arada oturarak fuhu yaptklar veya bu maksat
korumak deil, Toplumu seks iisinden nasl korurum?dur. iin toplandklar yerlere (Genelev) ismi verilir.
BRLEME YERLER:
nk genelevlere yaplan denetlemeler, salk kontrolleri, on Madde 17 -Fuhu maksadyla muhtelif kimselere ksa mddetler iin ak bulun-
be gnde bir yaplan kan kontrolleri benim ahsi fikrim- seks durulan kapal yerlere (Birleme yerleri) denilir.
iilerini korumak iin deil, seks iileriyle mnasebete giren TEK BAINA FUHU YAPILAN EVLER:
Madde 18 -Fuhuu tek bana yapan kadnlarn ikametgh edinip iinde fuhu yap-
salkl insanlar korumak zere yaplandrlm bir sistemin r- may itiyat ettikleri yerlere (Tek bana fuhu yaplan ev) denir.
n. FUHU YERLER:
Trkiyede seks iilii tanm biraz gri bir alan Yasal di- Madde 19 -Bu Tzkte geen (Fuhu yerleri) tabiri; genelev, birleme yerleri ve tek
bana yaplan evleri kapsar.

228 229
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Bu dzenlemenin dayand kanunun tarihi 1930. Farkl ge-
nelev tanmlamalar var. Bunlardan biri, birka kiinin bir araya
gelip, salk kurallarna uyarak, reklam vermeyerek ya da darya
tamadan, apartmann da te ikisinin iznini alarak alabile-
cekleri yasal evler. Bunun iin Ankarada Ahlak amirleriyle konu-
tuumuzda Byle bir talep gelmedi, dediler, bir de apartmann
te ikisinin izin vermesi gerekiyor. O te ikisi galiba bir trl bir
araya gelememi ama mesela bizim tandmz, trans kadnlarn
yaad trans komnler var. Btn apartman trans, hepsi de seks
iilii yapyorlar ama yine byle bir izin alamyorlar. Greceli
olarak komnckler halinde yaamak bizim iin ok korunakl,
hayati nem tayor.
Kriminal ruhta olan bir insan bile olsa oraya zaten o niyetle
gitmiyor nk biliyor ki orada otuz tane kz var. Bir dieri, tek
bana fuhu yaplan evler. Bu ekilde evde alabilmek iin ise,
tek bana Ahlaka gidiyorsun, Ben tek bama evimde seks i-
ilii yapacam. Salk kurallarna uyacam, eve on kii alma-
yacam, iki imeyeceim, reklam vermeyeceim, cama krmz
klar takmayacam, gibi eyler syleyerek yasal olarak alabi- ilk balyozu ben vuracam ama bu kadnlar madur edip, daha
liyorsun aslnda ama bu iki genelev eidini de devletimiz bug-
ne kadar hi kullandrtmam.
Bir de daha yaygn olan bildiimiz genelevler var. Trkiyede
yaklak elli iki hlihazrda alan genelev ve 3100 civar da ka-
ytl alan kadn var fakat devlet bunlar yava yava kapatyor.
Ya yanna camii inaat yapyor, ya altnda tarihi eser buluyor ama
bunlar olduunda da genelevi baka bir yere tamyorlar, kapat-
yorlar. stanbul, Ankara ve zmir dndaki ehirlerde seks iilii
yapan kadnlar kendi gvenlikleri iin genelevde yaamak zorun-
dalar. Kk yerlerde genel kadn olduklar iin dar kmala-
r izne tabi. Ama bu hapishanede olduklar anlamna gelmiyor.
Sadece kadnlar dar kacaklar zaman haber veriyorlar bunun
zerine koruma veriliyor, dardaki ihtiyalarn giderip tekrar
eve dnyorlar. Dolaysyla stanbul, Ankara ve zmir dnda y-
klan genelevlerdeki kadnlar hem evsiz, hem isiz kalyorlar.
Eer seks iileri arasnda refah hiyerarisi ya da sosyoekono-
mik bir hiyerari piramidi izilecekse en tepedeki kitle genelevde
alanlar. Seks iilii politikas perspektifinden bakldnda
hibir sorunlar yok (kiisel sorunlar tabii ki de vardr), ka yldr
cinayete rastlanmyor, son yirmi yldr sigortasz altrmak yok,
nefret cinayetleri yok, HIV/AIDSe rastlanmyor, kadnlar ldrl-
myor. Bu be tane gereke benim iin gayet tatminkr nk bu
elli iki tane genel evde bin ksur kadn ve pembe kimlii alm
olan ok az sayda trans kadn alyor ama kayt d, sokaklar-
230
Seks ilii ve Feminizm
da alan seks iisi says Trkiyede yz bin civar olarak ifade
ediliyor. Bizim aldmz duyumlara gre de bu yz bin kadndan
krk bin tanesi genelevlere girmek iin bavuruda bulunmu ama
yeni hkmet izin vermiyor nk Biz kadnlar kendi elimizle
vesikalandrmayz! diyor. Sanki kendi eliyle insanlar seks iisi
yapacakm gibi bir halsinasyon iindeler. Hlbuki bu kadnlar
zaten hlihazrda sokaklarda kayt d fuhu yapyorlar ve lmek
istemiyorlar tabii ki de. Psikopatlarla, kolluk gleri ile uramak
istemiyorlar. Genelevler tabii ki de bir kadn iin kurtulu yerleri
deil; annenize, kz kardeinize tavsiye edebileceiniz yerler deil
ama bir seks iisi iin hayati nem tayabilen yerler.
ki sene evvel bir 8 Martta, EHPli arkadalarla genelev-
lerle ilgili bir eylem yaptk, Biz sizi unutmadk, diye genelev-
lerin olduu yerlere gidip karanfil attk. Sonra o eylem birden
Kapatlsn buralar! diyen bir seks iisinin ovuna dnt.
Evlerdeki kadnlardan evval hanm, ne yapyorsunuz? diye
soranlar oldu. Bizim oraya gitme amacmz genelevler kapatlsn
demek deildi. Eer genelevler ykldnda seks iilii bitecekse
da yer altna, daha karanlk sokaklara, daha korunmasz alanlara
iteceksek ben de tepkimi gsterip, bunun yanl olduunu syle-
meye devam edeceim.
Bedeli cezasndan byk!
Devlet 79 lira ceza kesiyor ve Baka bir ey yapamyoruz, diyor-
lar. Hapse atamyorlar ama yle de bir yanlglar var: Para cezas
keserek ya da copla translarn, seks iilerinin kafalarna vurarak
insanlar buharlamyor. Bu uygulamalar bir sorun zme ynte-
mi deil, bir yldrma bile deil. Bugn kafas acd iin evine
gidecek olan seks iisi, yarn a kald iin ya da kirasn deye-
medii iin sokaa geri dnecek ve daha fazla para kazanmak iin
daha fazla alacak. Fuhula mcadele bu ii yapanlarla mcade-
le ederek olmuyor, ikisi ok farkl. Seks iiliini meydana getiren
sebepleri burada hep beraber tartalm: Ekonomik kriz, kadn/
erkek eitsizlii vs. bu liste uzayp gider ama fuhu yapanlarla
mcadele etmek bize bir ey kazandrmyor. Bir de toplum sal
asndan da nemli rolleri var nk onlar hepimizden ok seks
yapyorlar. Onlarn sal en az toplum sal kadar da nemli.
Bu bilgi de kulamzda bulunmal.
Benim yle bir teorim var: Bence artk seks iilii miadn
dolduruyor. Artk o kadar ok rabet gren bir meslek deil. Seks
iileri de artk varlkl insanlar deiller. Ben iyi zamanlar gr-
231
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
dm, tandm, kadnlar, teyzeler, ablalar maddi durumu ahane
insanlar vard ama artk yle deil. Artk internet var, en sosyopat,
en sosyal ilikilerden mahrum kii bile internet vastasyla kendi-
ne cinsel partner bulabiliyor, kadnla erkein arasndaki mesafe
eskisi kadar ak deil. Dolaysyla insanlar artk seks iin para
demek istemiyorlar. Gidin bakn, Bayram Sokakta trans kadn-
larn alt bir yer var; muhteem gzeller, daha 19 yandalar ve
ok komik fiyatlara alyorlar. Eskiden stanbulda bin tane tran-
sn olduu dnemleri hatrlyorum. Sevgilileri arabalarn, evle-
rinin anahtarlarn hediye ediyordu ama imdi byle eyler yok.
Mesela atyorum, gnde bir mteriyle otuz liraya anlayorsan ya
parann yarsn ya da on lirasn altn eve veriyorsun nk
kimse mterisini kendi evine gtrmek istemiyor. Bu insanlara
sen gnde iki tane, tane 79 lira para cezas keserek, bu kadn
tane mteri alp, eve gitmek yerine on drt tane mteri alma-
ya zorlam oluyorsun.
Baka bir teorim daha var. Genelevde alanlar sigortal al-
yorlar, dzenli olarak vergilerini veriyorlar. Bence devlet kayt d
olarak adlandrd seks iilerinden bu para cezalar araclyla
gizli bir vergi topluyor. Madem sen sokaktasn ve bir yere de git-
miyorsun, ben de senden kesinti yaparm, deyip, metazori bir ey
yapyor ama seks iilerinden metazori olarak parasn alanlara biz
ne diyoruz? Mevzu byle.
***
Esen: Geen seneki Amargi Feminizm Tartmalarnn4 birincisi-
ne, fuhu zerine almalar olan Fransz feminist Marie Victoire
Louis gelmiti ve seks iilii mi yoksa fahie mi denecek konu-
sunda bile anlaamamtk kendisi ile. Yaplan iin ad fuhu ama
ona seks iilii demek...
evval: Prostitution (fahielik) kullanlabiliyor.
Esen: Yaplan iin ad bu evet ama bu ii yapanlara seks iisi de-
memizi ok sorunsallatrd ve bunun dier iler gibi emek harca-
nan bir i olamayacn syledi. Feministler arasnda Herhangi
bir ite alrken de, akademi de olsun ya da zel bir irkette ol-
sun aklnz ya da bedeninizi satyorsunuz, seks iilii de ayn
ekilde bir i, diyenler de var, dier ilerle bir tutulamayacan
syleyenler de var. Seks iilii meselesine herhangi bir i olarak
bakabilir miyiz?
evval: Burada yle bir ikilem var. Bizim ne dndmzn,
4 zdemir, Esen ve Bayraktar, Sevi, (Ed.), (2011), Amargi Feminizm Tartmalar 2011,
Amargi Yaynlar, stanbul
232
Seks ilii ve Feminizm
neyi nasl tarttmzn, hangi adan mevzuya baktmzn ya
da bir feminist olarak hangi noktada durduumuzun hibir ne-
mi yok. Bizim insan haklarna duyarl olup, olmadmz sorgula-
mamz lazm. Bu biraz vajinalarmzla ilgili nasl romantik hayal-
ler kurduumuzla da alakal. Bunlar bir kenara brakp, birilerine
atal, bak muamelesi yaplyor olunmasn anlayamamak da var.
Bir de bu insanlarn srf politik ideolojilerimizi savunmak adna
halihazrda smrlmelerine ve ldrlmelerine gz yumabile-
cek miyiz? Bence tartlmas gereken asl konu budur Ben ge-
risini teorisyenlere, feministlere, sosyalistlere brakyorum, ister-
lerse gnlerce, yllarca tartsnlar.
Artk biz feministlerle, sosyalistlerle, LGBT rgtleriyle y-
rmek istemiyoruz, onlarla tabii ki de dirsek temas halindeyiz,
birbirimizden g alyoruz ama biz kendi szmz kendimiz
reteceiz, diyen politik bir seks iisi kitlesi var. Bu yzden ben-
ce artk bize susmak dyor. Ben de u anda seks iisi olma-
dm iin bu iin znelerine sz hakk tannmas taraftarym.
Feminist politikann gelecei iin bir grup gbekli adam m ka-
rar veriyor? Hayr, feministlerin kendileri karar veriyorlar. Bunun
da zneleri seks iileri, brakalm bu konuda onlar konusunlar.
Acaba bu bir emek mi? Burada bir beden eforu var m? Acaba kol
kasndan vajina kasnn ne kadar fark var? Yoksa aradaki fark bi-
zim kafamzda m?
Katlmc (a): Trkiyedeki seks iileri ne diyorlar peki?
evval: Haklarn talep ediyorlar. Ben bir arkadamn geneleve
bavuru srecinin iinde bulundum. Berbat bir sre, ykyor in-
san. l Salka gidiyorsunuz, sizin cierlerinize bakyorlar, btn
organlarnz kontrol ediyorlar, sonra valilikten dileke alyorsu-
nuz, gittiiniz her yerde aalanyorsunuz. Sonra bir de bir tr-
l bir araya gelemeyen be kiilik Zhrevi Hastalklar ve Fuhula
Mcadele Komisyonu var, engizisyon komisyonu. Bu komisyon-
da Cankurtaran Zhrevi Hastalklar Hastanesinin bahekimi,
ahlk amiri, bir tane sosyal grevli, l Salktan biri, bir de ga-
liba Valilikten bir yetkili geliyor. Bu insanlara neden seks iisi
olduunuzu ve neden seks iilii yapmak istediinizi anlatmak
durumundasnz. Sizi caydrmaya alyorlar, Sana u sosyal yar-
dmdan ayda yz lira verelim sen genel kadn olma, diyorlar,
sen de Yok ben ill genel kadn olacam, genelevde almak
istiyorum, diyorsun. Sonra size Biz imdi karar vermeyeceiz,
cevap gndereceiz, diyorlar ve on gn sonra bir cevap geliyor:
stanbul Karaky Genelevi tarihi bir blgede bulunmaktadr. Tek
girii ve tek k bulunmaktadr, deprem olur veya yangn karsa
btn kadnlar kurtaramayacaz, saylarnn artmasn istemi-
233
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
yoruz, diyor. Bu aptal cevab alp, idari mahkemeye gidip, Trkiye
Cumhuriyeti Devletine dava ayorsunuz. Byle bir ey yok, ben
kanuni haklarm kullanmak istiyorum, ben genel kadn olmak
istiyorum, diye bir dava ayorsunuz. Bu hikyeler bizim hayat-
larmzn iinde ok deil belki, bilim kurgu gibi geliyor ama baz
insanlar iin genelevde alabilmek hayati nem tayor.
Maltepe sahilinde biliyorsunuz, trans kadnlara artk kl-
larla saldryorlar. Keza kadn cinayetlerinin de durumu ortada.
Bu yzden genelevler her eyden nce bu insanlar iin can gven-
lii demek
Katlmc (b): Genelevlerin ileyii nasl? Oradaki cretin den-
mesi, gelirin elde edilmesi vs. tamamen zel mi?
evval: Genelevler devletin yerleridir ama bildiim kadaryla bu
evlerin sahipleri var. Herhangi bir kadn da yllk ev kiralayabili-
yor. Ya da mteriden aldn paray kimseye vermiyorsun evin
parasn veriyorsun, atyorum ayda be bin lira diyelim, ama ka-
zandn parann hepsi sana kalyor. Ya da rnein viziten 30 li-
raysa, 5 liras eve kalyor, 25 liras sana kalyor. Genelevdeki kadn-
larla yaptmz btn grmelerde evval, ltfen genelevlerle znde malum bayan kategorisinin iine kolaylkla sokulabilir.
ilgili hibir ey yapmayn, diyorlar. Hibir ey anlatmayn, hibir
ey konumayn. Genelevlerle ilgili yapacanz her ey bize ka-
patlma tehlikesi olarak geri dnyor, diyor. Ne eylem, ne baka
bir ey yapmayn, bizden bahsetmeyin, bizi yokmuuz varsayn,
ne kutlayn, ne de konuun. Dedikleri bu ama sokakta almak
zorunda olan seks iilerinin hikyeleri bambaka tabii
Biz devletle grmeye Ankaraya gittik. Bir tane ahlak ami-
ri translardan pislikler diye bahsediyordu. Madem sokaklarda
pislikleri grmek istemiyorsunuz, translara daha dzgn bir yer
gsterin. nk madem bu insanlara istihdam salamak gibi bir
derdiniz yok, madem bunlar fuhu yapmak zorunda, o zaman
herkesin mutabk olduu bir yerde biz bunu yapalm, dedik.
Devlet asla size eliyle yer gstermez! dediler. Devlet asla eliyle
yer gstermiyor, devlet asla eliyle genelevleri kayt altna almyor
ama sokaklarda kadnlar ktr ktr kesiyorlar.
Siz feministler olarak sistemi tabii ki de tartn. Seks iilii
i midir, meslek midir, hangi kas alrsa emek harcanm olur?
Feministler nasl bakmallar, nerede durmallar? Bunlar tart-
maya devam edebilirsiniz. (Glmeler) Ben kendimi bu tart-
malarn dnda tutmaya alyorum. Ben saha alanym, be- vitrinin ya da daha korunakl bir vitrinin varsa niye sokaa ka-
nim hayatm seks iileri ile geiyor. Kendimi ii gibi gryorum,
seks iisi deilim ama iiyim. Hatta belki de seks iisiyim n-
k onlarla beraber alyorum. Seks iiliini merulatrmakla haklar ile ilgili bir tahayylmz henz yok. Korunakl blgeler
ok itham edildim. Seks iiliini merulatrmak byle olmaz.
234
Seks ilii ve Feminizm
Seks iiliini merulatrmak yle olur: Arkadalar seks iilii
ahane bir ey ltfen hepimiz seks iisi olalm. Bu seks iiliini
merulatrmaktr ama seks iilerinin insan haklar iin alyor
olmak bence insan haklar mcadelesidir.
Hilal: Demin hak taleplerinden bahsettin ya, ben tam anlayama-
dm. Seks iilerinin talep ettikleri tam olarak yeni genelevlerin
almas m?
evval: Genelevlerin ilevsellik kazanmas, cezalarn kaldrlma-
s Polisler travesti ve malum bayan yakaladklarnda dllen-
diriliyorlar, dnebiliyor musunuz? Katil travesti ya da hrsz
travesti deil, sadece travesti deniliyor, varoluun bal bana bir
tehdit olarak grlyor. Bu arada travesti tanmlamas da ok yan-
l ve sakncal, travesti diye bilimsel bir tanm yok, bunu devletin
dili ile anlattm iin kullandm ama bizler bildiiniz gibi trans
diyoruz. Benzer ekilde malum bayan denilince kim kastedili-
yor belli deil, herkes bu tanmn iine girebilir. Hepimiz malum
bayanz, hepimizin eceresi belli mi? Ya da olmak zorunda m?
Demek ki kolluk kuvvetinin biri istedii anda, herkes devletin g-
Seks iileri ne istiyor? Gvenli alabilecekleri alanlar
istiyorlar, u anda ok bandalar. u anda ncelikle Ltfen bizi
ldrmeyin! diye baryorlar. Sosyal haklar, genelevlerde al-
anlarn haklar, siciller gibi hak mcadelesine henz gelemedi-
ler. Ayn trans hareketinde olduu gibi ncelikle en temel insan
hakk olan, yaam haklar iin mcadele ediyorlar.
Hilal: Ben de onu soracaktm, bir taraftan genelevlere girmeye a-
lyorlar ama bir yandan sokakta zaten alyorlar. Genelevlerde
alanlar daha somut taleplerde bulunabilirler ama sokakta a-
lan seks iilerinin talep ettikleri baka bir ey var m; mesela
korunma talebi var m?
evval: Darda almak demek, vitrininizi sokaa tayorsunuz
anlamna gelir Dar neden kyorsunuz? nk aslnda vitri-
ninizi gsteriyorsunuz. Sokakta almak bir seks iisinin isteye-
cei en son alma eklidir. Btn olaslklar tkendikten sonra
varlan bir noktadr. Mesela Danimarkada 1971 ylnda seks iile-
rine, onlar byle bir talepte bulunmadklar halde reklam yapma
hakk tannyor ve sokak fuhuu kendiliinden at diye duruyor.
nk eer sen o vitrini sokaa tamak zorunda kalmazsan, sanal
sn ki? Seks iilii youn rekabetin olduu da bir alan, en yakn
arkadan gzelse eer senin ba rakibin oluyor. Sokakta alma
olsun gibi bir talep yok nk sokakta fuhua hibir zaman belirli
235
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
saatlerde bile olsa devlet gz yummayacaktr, her zaman iin n-
lemeye alacaktr. Btn lkelerde ve sistemlerde bugne kadar
byle olmutur.
Aye: Genelevlerde ve sokaktabelki sokakta biraz daha fazla
olabilir, seks iileri iddete maruz kalyorlardr. iddete maruz
kaldklar iin devlete bavurduklarnda yasal bir haklar var m?
evval: Var.
Aye: iddeti uygulayanlara ceza veriliyor mu?
evval: Benim ahsi fikrim, para karl girilen her cinsel iliki
bir cinsel iddet biimidir. Bunu daha ileriye vardrrsak ben pe-
nisle girilen her ilikinin cinsel iddet biimi olduunu dn-
yorum. Sokaktaki kadnla, genelevdeki kadn konusunu ok iyi
anlamadm ama eer kast ettiin buysa cinsel iddet her yerde.
Ama bunlarn dnda ekstra bir iddet uygulandn dnm- ryla koruma verildi, diye. Polis tabii ki seks iilerini sevmiyor
yorum. Biz ayda bir geneleve gidiyoruz, haftada bir de genelev
avukatlar ve birka salk grevlisiyle beraber evler denetleniyor
ve kzlara herhangi bir ihtiyalarnn olup, olmad ya da rahat-
sz olduklar eyler soruluyor. Bunlar ak oturum eklinde oluyor.
Bir bask altnda ya da terrize etme gibi bir durum olmuyor. En
son genelevlerin iine ve bulunduklar sokaa mobese kamera-
lar dendi. Bu yzden mterilerini kaybettiler. Kzlar Biz bu
mobeselerin kaldrlmasn istiyoruz nk adamlar gelmiyor,
demeye baladlar. Devlet ise bu kameralar ile suu kontrol ettii-
ni sylyor ama zaten oradaki su bilmem ka senedir grlyor.
Geneleve girerken kapda x-ray cihazndan geiyorsun ve kapda
bir polis bekliyor. Kzlarn olas bir fiziksel iddete uramas ha-
linde zilleri var ve kapdaki polis hemen geliyor. Zaten orada bir
ey olmuyor. Kzlarn kalabalk ve komnal bir yerde olduklarn
bildii zaman mteri zaten agresif bir davrana kalkamyor.
Biz lker Sokakta da kzlara ynelik bir iddet grmedik.
Aye: Merak ettiim konu u: Sokakta seks iilii yapyor, biriyle
birlikte olacak ama sonra istemedii bir muameleyle karlayor.
ll dediim gibi bunun ok byk bir iddet olmas gerekmiyor.
Seks iisi bu kiiyi dava edebiliyor mu?
evval: Byle durumlarda bize, Kadn Kapsna geliyor. Sokaktaki
kadnn haklarn savunabilecek gnlller, insan haklar savunu-
cular dnda kimse yok. Yirmi sene nce LGBT bireylerin sorunu
solun hatta feminist hareketin iinde bile tabu idiyse imdi ayn
krlma seks iilii konusunda yaanyor. Bu da on, on be sene
sonra geecek diye dnyorum. Bu alanda aktivizm yapmaya
baladmda genceciktim, zaman iinde salarm beyazlamaya
balad, on sene sonra seks iiliini de herkes bir mesele olarak
nne koyacaktr ve o zaman sorunlar biraz daha grnr ola-
236
Seks ilii ve Feminizm
caktr diye umut ediyorum.
zlem: Ben evval gibi alanda alan biri deilim ama haberler-
den duyduum kadaryla bir kere Adanada seks iilii yapan bir
kadna tecavz edenler cezalandrlmt. Ama genelde tecavze
de urasa o zaten bu ii yapyor, diye dnlyor.
Esen: zlemin bahsettii olaydaki seks iisi kadn tecavze u-
rad iin davac olmutu. Fakat tecavzcler davay geri ekmesi
iin bask uyguladlar, o da geri ekmiti ama sonra davann sav-
cs bu davay kamu davas olarak yrtt ve tecavzcleri ceza-
landrd.5
evval: Maltepede translar kllarla saldrya uradklar iin
karakolun nnde eylem yaptk. Bir gn sonra bir haber dt:
Maltepe sahilinde alan bir kadn seks iisine savclk kara-
ama onlarla ilgili sorun da ksn istemiyor. Mesela seks iileri-
ne dadanan bir seri katil olmasn istemiyor. Translarla ilgili du-
rum ise biraz farkl Translarn yok olmalarn istiyorlar. Biz on
be sene evvel polisin fiziksel iddetini tartyorduk, ok kt
hikyelerimiz var, imdilik ellerini srmyorlar. Tabii o zaman-
lar daha ok nasyonalist ideolojiden geliyorlard imdi farkl bir
ideoloji var; buna gre sen zaten gnahsn. Sana vurma amal
dokunmak bile gnah onlar iin.
zlem: Dokunmaya demez diyorlar.
evval: Evet, aynen yle. O yzden cezan kesip, gidiyor. Ama
tabii iddetin de farkl farkl biimleri var. Ceza keserek insan-
larn dolama zgrlnn ellerinden alnmas da gayet nemli
bir insan hakk ihlali bence.
zlem: Senin dediklerinden de kendi takip ettiklerimden de an-
ladm kadaryla sokaktakiler iin zel bir koruma mekanizmas
yok. Hatta bana bir ey geldiinde ya da bir hak ihlaline maruz
kaldnda n yarglar yznden -ok nadir rnekler haricinde-
var olan bireysel haklarn da kullanamaz durumdalar.
5 03.08.2007 tarihinde 11 kiinin tecavzne maruz kalan iki seks iisi kadn, ola-
yn ardndan hemen ikyeti oldular fakat tecavzclerin tehdit etmesi sonucun-
da ikyetlerini geri ektiler. Buna ramen davann savcs Necdet Yaln en,
davay kamu davas olarak yrtt ve hazrlad iddianamede, Cinsel saldr,
nitelikli yama, fuhua araclk etmek, yaralama, tehdit, ruhsatsz tabanca tama,
sulamas ile yarglanmasn talep ettii 11 sanktan altsnn cezalandrlmasn
salad. Osman Peksoy (31) 10 yl, Hakan Gm (28) 10 yl 10 ay, Fahri Balta (20)
10 yl, enol Daolu (26) 32 yl 2 ay, Osman Mutlutrk (36) ve Nurullah Akbulut
(29) 2er yl 6ar ay hapse mahkum edilerek cezaevine gnderildi.
(http://haber.gazetevatan.com/Telekiza_tecavuze_rekor_ceza__151684_7/151684/
7/Haber),(http://t24.com.tr/haber/silah-tehdidiyle-tecavuz-ettiler/38396)
237
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Seks ilii ve Feminizm

Seks iileri ok deiti ama sol siyasetler hl ayn yerde emsiyenin talebi tam olarak neydi ve DSKle nasl bir atma
vard? O sreci biraz daha aar msn?
Begm: Biraz seks iilerinin rgtlenmesinden bahsedebi-
Bir de unu merak ediyorum, seks iilerinin yrtt hak-
lir misin? Krmz emsiye ve sendikalama giriimini merak
lar mcadelesi ile feminist hareketin yrtt mcadelenin
ediyorum. Byk ehirlerdeki rgtlenmelerden haberdarz,
dnya genelinde nasl ortaklklar ya da atma alanlar var, ta-
Ankara, stanbul, zmirde ama dier ehirlerde durum nasl?
rihesi nasl olmu? Bildiin rnekler var m? Seks iilerinin m-
evval: Seks iilii zerinden rgtlenmenin alt yaps ok uzun
cadelesi ile feminist mcadele ne kadar ortaklayor? En son da 8
zaman nceye belki de lker Sokak zamanna kadar dayanyor
Mart gece yrynde Fahieyim feministim dvizi tand
ama ilk olarak 1995 ylnda Kadn Kapsnn kurulmasyla ba-
iin baya tartma yaand. Kadn Kapsyla feminist hareketin
ladn syleyebiliriz. Bu rgtlenmeye bir grup eski seks iisi
ilikisi ne? Ya da Amarginin ilikisi ne, olmadn biz biliyoruz
n ayak oldu. nceleri sorun olduunda, kaplar krldnda ya
tabii de...
da ok fazla polis basks olduunda bir araya gelen bir kitle iken
evval: Kadn Kapsndaki herkes feminist ama feministlerle r-
zaman iinde haklarn talep eder hale geldiler. Batdaki kz kar-
gtlenmiyorlar. Bizde feminist teoriyi tanyan arkadalar da tan-
delerin tecrbelerinden de faydalanarak bir taraftan rgtlenme
mayan arkadalar da var ama ben hepsini Amazon olarak gryo-
modeli hakknda bilgi edinirken bir taraftan da zaman iinde
rum. ok temel bir yerden dnmek lazm, ben bunu her gitti-
rgtlendiler. Krmz emsiyeyle ilgili Ankaradaki arkadalar
im yerde, her konumamda sylyorum, patriarkann ilk ve en
alyordu, biraz sancl bir sre. Biz Kadn Kapsn kurduu-
nemli hedefinin vajinann, remek de dhil, tm faaliyetlerini
muzda birok sol rgt hangi noktadaysa hl ayn noktadalar ya
kontrol altna almak olduuna inanyorum. Dolaysyla vajinann
da DSK ayn noktada. On be sene iinde seks iileri ve insanlar
remek dndaki her trl faaliyetini desteklemek gerektiini
metamorfoz geirdiler ama DSK ayn noktada duruyor.
dnyorum. Dolaysyla da seks iileri de bu anlamda tanra-
Genelevden Mehtap diye bir kadn vard, ilk sigortallk hak-
lar olmu oluyorlar. (Kahkahalar)
kn kazanan kadnd bu. Ona da Kadn Kaps arac oldu, devle-
imdi hepsini madde madde hatrlayamyorum ama Seks
te duyurduk, bu meseleyi grnr kldk. O zaman kadnlar ilk
ilerinin Evrensel Beyannamesindeki6 ilkeler bizim de katld-
kez DSKe gitmeye baladlar. 2007de Esin Kntay ve Muhtar
mz ilkeler. Bu beyannamede seks iiliinin bir meslek kolu ola-
okarn hazrlad Ticari Seks Medya Dosyas raporunu 2008de
rak tanmlanmas, seks iilii yapan kiilerin dier meslek kolla-
DSKe gtrdmzde hl ayn noktadalard. O zaman yle
rnda alanlar gibi btn demokratik haklarndan faydalanma-
bir sorun vard: Kadnlarn %99.9u alrken klk deitiriyorlar
lar, salk haklarna ulamalarnda kolaylk salanmas gibi de-
nk kapcs, bakkal, abisi, amcas grsn tansn istemiyor-
vam eden, esasnda insan haklarna duyarl herkesin onaylayaca
lar. Kadnlarn alt evlerin camlar effaft bylece dardaki
maddeler var. Btn dnya fahie olsun! diye bir talepleri yok.
mterileri grebiliyorlard, onlar kadnlar grseler de tanya-
Katlmc (d): Bu ceza genel ahlaka aykr olmaktan dolay m
madklar iin sorun olmuyordu. Bylece kadnlar tandk biri-
kesiliyor?
ni grnce kaabiliyorlard. Fakat devletimiz genelevlere buzlu
evval: Hayr iki gereke ile ceza kesiliyor. Biri etraf rahatsz et-
cam yaplmasn n grm, dardan bakan adamlar ieride ne
mek dieri de trafik kurallarna muhalefet etmek. Trafik cezas
olduunu grmesinler istemi, nk oras sinema ya (!) Kadnlar
kesiyorlar. Bilmeyen kzlar gitmiler, vergi dairesine ynlendir-
da buna itiraz ettiler. Biz buzlu cam olsun istemiyoruz nk bi-
miler bunlar. Alay etmiler bir de Kzlar plakanz gsterin,
rilerini gryoruz ve kama ansmz oluyor, dediler. Bu sorun
diye. Onlar da yaya, ne gsterecekler?
iin DSKe grmeye gittiimizde DSKteki kadnlar Biz n-
Katlmc (e): Benim sorum gmen seks iileri ile ilgili. Biz
mzde devrimi koyduk, imdi bu kadnlarn buzlu camlaryla m
arkadalarla Kbrstan geliyoruz ve orada seks iilii insan ti-
uraacaz? dediler. Benim zamanmda da bir trl devrim il-
caretiyle kol kola ilerliyor. Yasaya baktnzda seks iilii ve
kelerinden kopup tabana inemediklerinden ayn ekilde mobese
genelevler yasal deil, ancak devlet u anda gece kulplerin-
kameralarnn yerletirilmesi sorunu ile ilgili hibir alma yapa-
madlar.
Esen: Sreleri ok fazla bilmediimiz iin soruyorum. Krmz 6 Seks ilerinin Evrensel Beyannamesi iin bkz: http://www.kadinkapisi.org/
kaynak/bildiri. PDF

238 239
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Seks ilii ve Feminizm

den vergi alyor yani aslnda finansal olarak bu yerleri tanyor. ren hi kimse olmam. Biz onlara scak kahve ve bir tane kondom
Kbrsa seks iileri hep yurtdndan geliyor, Kbrsl insan- veriyorduk. Oysa bu hibir ey deil aslnda. Onlardan biri olma-
lar sanrm gece kulplerinde almyorlar. Genelde de Eski ma ramen bize yaklamalar bir aymz ald ama benim iin ok
Sovyet ve Asya lkelerinden geliyorlar, geldikleri anda pasa- gzel bir deneyim oldu.
portlarna polis tarafndan el konuyor, bu kadnlar zgrce d- Dilah: Seks iilii yapan kadnlara ve translara belli ki devlet
ar kamyorlar. Zaten bu altklar meknlar da ehir dn- daha farkl davranyor. Peki, kadnlar ve translar bu ii nasl dene-
da. Girileri, klar tamamen kontrol altnda... Yani burada yimliyor? Farkl deneyimleri var m?
seks iilii erevesinde konuabileceimiz pek bir durum yok. evval: Kesinlikle.
Sla: Peki, Trkiyede kadn ya da insan ticareti asndan nasl Dilah: Bir ey daha syleyeceim. Aye Tkrknn belgesel
dinamikler gzlemliyorsunuz? Bunun iin yaplan bir eyler var gsteriminden sonra syleisine katlmtm. Orada yle demi-
m? Varsa neler yaplyor? ti: Translarn bu ite yaadklar sorunlarla ilgili mcadele etme
evval: Tabii ki burada da insan kaakl var ama insan tica- kapasiteleri ok daha fazla. O yzden onlar bu iin hak savunucu-
retiyle seks iilii birbirinden tamamen farkl eylerdir. Birinde luunu daha fazla yapyorlar.
zor kullanma vardr, istek ddr. Bu Trkiyede de, stanbulda da evval: Hayr, Aye Tkrkye bu konuda katlmyorum! lk
var. Kadn Kapsnn olduu vakfta insan ticaretiyle ilgili alan sylediinle ilgili olarak syleyeceklerimden 3. Dalga feministler
arkadalar var. Emniyetin yakalamay baarabildii insan ticareti hi holanmyor. Benim gzlemlerime gre translarda bacak ara-
madurlar gizli bir misafirhanede misafir edilip, pasaport ilem- s travmas diye bir ey yok, kadnlarda var. Biz trans kadnlar en
leri yaplp, lkelerine geri gnderiliyorlar. Ama dediim gibi ikisi azndan on sekiz yamza gelene kadar Bacaklarn kapat, sakn
tamamen farkl konular. gsterme, namusun gider, ahlakn bozulur, indir, kapat, elletme,
Bir de beni ok etkileyen bir ey oldu. Ben yurtdnda baz gsterme, diye bytlmedik. Demin dedim ya krk yldr bu
toplantlara katldm. Batda seks iilii hareketini yrtenler meslei yapan bir kadn krknc yln sonunda bile bacaklarn
genelde biyolojik kadnlar. Buradaki kadar ham, vahi ve ilkel bir her atnda o travmay yaayabiliyor. Biz translarda byle bir
transfobi olmad iin translar bir ekilde sisteme entegre olabil- travmatik durum yok. Yani biz bacaklarmz atmzda bizim
miler, insan haklarn elde etmiler. Burada ise seks iilii hare- namusumuz kirlenmiyor. Ama tabii ki burada bir maduriyet hi-
ketini yklenen ve bunu srdren, aktivizmini yapan insanlarn yerarisi yapmak fevkalade tehlikeli Bize insan haklar hocala-
%98i maalesef trans kadnlar nk geleneksel ahlak, Mslman rmzn ilk rettikleri ey buydu. Bir de feminist arkadalardan
toplum gibi bir sr sebepten tr biyolojik kadnlar yllardr bu da aldk biz bu dersi. Feminist arkadalar da zamannda bundan
meslei yapyor olsalar da seks iisi olarak almak ya da protesto muzdaripmi, maduriyet hiyerarisi yapmayn diye bize sk sk
yrylerinde, basn toplantlarnda grnmek istemiyorlar. tembih edildi. O yzden birisi daha iyi, birisi daha kt demek
Bizim bir tane mobil aracmz vard, iini modifiye ettik, istemiyorum. Her iki grubun da yaad travmalar farkl farkl,
iine bir tane kahve makinesi koyduk, bir tane DVD oynatc- birisi dierinden daha iyi veya kt deil.
s koyduk ve HIV/AIDSle ilgili korkun grntler gsterdik. zlem: Son birka zamandr dndm bir ey var. Seks i-
Kondom kullanmn tevik etmek iin bazen korkutmak iyi ilii mevzusunda bizim aklmzda da hep zorunlu seks iilii
olabiliyor. stanbul byk bir ehir, 20 milyon nfusu var. Artk imgesi oluuyor, ok kt durumlarda alyorlar
seks iilerinin youn olarak bulunduu baka bir sr gettolar evval: Zorunlu seks iilii tanmn sadece translarn yapt-
var. Beyoluna ya da sosyal merkeze gelmek gibi bir alkanl seks iiliinden bahsederken kullanyoruz nk translarn
olmayan arkadalarmza da ulamak istediimiz iin onlar al- nnde baka meslek alternatifleri olmasna ramen onlar seks
ma yerlerinde, altklar saatte ziyaret edelim dedik. Aracmzla iliini semiyorlar, bunu yapmak zorundalar. Biyolojik kadnlar
ziyaret ediyorduk, o da ok enteresan bir deneyim oldu nk biz iin durum daha farkl olabilir.
aracmzla gece saat ikiye, e kadar dolanyorduk. Bize ilk bir ay zlem: Ben baka bir eye gelecektim. Son zamanlarda benim
inanmadlar, yaklaamadlar, beni sivil polis zannettiler, onlara gzlemlediim -hatta yakn zamanlarda bununla ilgili bir film
trans olduumu syledim, inanamadlar. Sonra gazeteci olduu- de izledim- eitimli, niversite rencisi olup, eskortluk yapan
mu dndler. nk hayatlarnda onlara karlksz bir ey ve- kiiler var. Bununla ilgili Trkiyedeki say nedir, az m ok mu

240 241
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Seks ilii ve Feminizm

bilmiyorum ama Trkiyede yle istatistik bir bilginin olmadn Katlmc (e): Bununla balantl olarak ben de unu merak edi-
biliyorum; ama Avrupaya dair bu tr bir bilgi var. renci olup, yorum: Kapitalist sistem olmasayd, baka ekonomik koullar ol-
bir niversitede bir meslein eitimini alp, genel kltr ve bilgi sayd acaba ka insan seks iisi olmak isterdi?
asndan belli bir birikimi olan, bu anlamda da seks iilii yap- evval: Bence merak etmemiz gereken ey eer kapitalist bir
maya mecbur olmayan ama okul harcn demek iin seks iilii dzen olmasayd acaba ne kadar i olurdu? Ben nk hl, te-
yapanlar da var. kel iisi olup, onurlu diye sunulan kadnn 600 lira maala hem
evval: Ama o muhtemelen kendisini seks iisi olarak tanmla- patronu hem de evdeki kocas tarafndan smrlmesiyle kendi
myordur. ekonomisini kurabilmi, sokakta seks iilii yapan bir kadn ara-
zlem: Tanmlayan da tanmlamayan da var. Eskortluk, bilebil- snda ok fazla fark gremiyorum.
diim kadaryla konuuyorum, mrlk bir meslek seimi olarak Katlmc (f): Para karl girilen tm cinsel ilikiler cinsel id-
deil de daha ziyade anlk, durumluk, dzenli bir ite alamad- dettir, dediniz az nce. Eer vajina kasn altrmakla kol kasn
iin veya kafede restoranda almaktan ok daha yksek meb- altrmak arasnda bir fark yoksa bunu nereden kuruyorsunuz?
lalar kazanabildii iin, i olarak grld iin zellikle kadn evval: Hocalarmz bize ilk eitim verirken bunun byle olduu-
renciler (erkekler iin bilmiyorum byle bir durum var mdr, nu sylyorlard. O etik olarak sylemem gereken bir ey. Arada
mesela) tarafndan tercih edilebiliyor. Bu kadnlar genel olarak irade var, ama Bunu tercih eder miydi? nermesinin karsnda
var olan seks iilii algsn da kryorlar. Burada belli bir dnem- bunu sylemek gerekebiliyor.
lik de olsa bir tercih var aslnda. Bir sr risk var tabii ki ama yine zlem: Ben de seks iilii yapmadm, bunu bir deneyim ze-
okuduum kadaryla belli kurallar olan eskortluk servisleriyle rinden sylemiyorum ama bedenin dier kol ve bacak emeine
birlikte alyorlar. Ancak hibir servise ya da irkete bal kal- kutsallk atfedilirken, seks iiliinin ahlaki engele taklp harca-
madan bamsz alan kadnlar da var. Buna dair bir eyler oku- nan emein grlmyor olmas beni rahatsz ediyor. Bu zamann-
duumda seks iiliine dair genel algm krlmt. da solcularn Biz devrim yapnca kadnlar da zaten kurtulacak,
evval: Onlar geneli yanstmyorlar ama. Bunlar crme dela crme demelerine benziyor. Oysa kapitalizm yklp devrim olana kadar
(kaymak tabaka), eminim byle deneyimler vardr. Rus bebekleri geen srede insanca yaamdan payn alanlar ve alamayanlar var.
vard mesela, onlarla 10.000 dolara on be dakika geiririm, di- Bu farklln altn izmek seks iiliini merulatrmak demek
yen bir kitle de var tabii ki ama onlar sorunun en az olduu kitle. deil, bu iin iinde olan insanlarn daha insanca yaayabilmele-
zlem: Bunu bu kadnlar da sorun yaamlar diye sylemiyo- ri iin yaadklar sorunlar grnr klmak ve bunlarla mcade-
rum. Tahakkm ve smrnn tesinde kadnlar bunu yapmay le etmek demektir. Neden bu mcadele tukaka ve seks iiliini
tercih de edebiliyorlar. merulatrmak oluyor da rnein fabrikalarda alan insanlarn
evval: Bunu sadece gen ve gzel olanlar kendi iradeleriyle ter- emei kutsallatrlyor? Fabrika emek mcadelesi iin ok kutsal
cih ediyor deiller ki, bundan gayet honut olan bir sr insan da bir yer ama aslnda kapitalizmin en rm yerleri. Birine kutsal
var. dierine tukaka diyen bu zihniyetle derdim var benim.
zlem: Oraya getirmeye alyorum zaten. Ben de genlik, g- evval: ffetin iki bacak arasnda olduunu iddia eden zihniyetin
zellikten bahsetmiyorum. niversite rencisi olan biri, gelecei- yaratcs kim? Belki de biraz bunu sorgulamak lazm.
ni bunun zerine kurmuyor olsa bile bunu tercih edebiliyor. Seks Hilal: Semekle zorunlu yapmak arasndaki farka ok nem ve-
iiliine dair maduriyet syleminden karp bu kadnlar z- riliyor. Bu seim mi, zorunlu mu? diye ama kim u anda yapt
neler haline getirdii iin bunu renmek bana iyi gelmiti. Evet, mesleini seiyor ki? oumuz aslnda almak istemediimiz
hakikaten iin iinde smrnn, tahakkmn ok yaygn oldu- ilerde alyoruz.
u bir dnya var ama bunun dnda Her insann kendi bedenini evval: Eer yz yl sonra, bin yl sonra refah iinde yaayaca-
kullanm ve ona dair tahayylleri kendine aittir, diyen bir politik mz bir zaman olacaksa bile o yllarda da seks iiliinin olmaya-
sz kurmak iin de bu rnekleri grmemiz lazm demek istedim. can syleyemeyiz ki!
evval: Benim 1 Maystaki tirtmn zerinde My body is my Eskiden, leride seksin satn alnabilir bir ey olmad al-
business, (Bedenim iimdir) yazyordu. Bunu da bir seks iilii gs olacaktr, diye dnrdm ama yle de olmayabilir. Byle
rgt vermiti. bir fantezi biimi ya da byle bir mutluluk ya da alma biimini

242 243
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Seks ilii ve Feminizm

insan isteyebilir. nsanolu organik bir canl, herkes krmz veya yapan kadnlarla devletler arasndaki bir souk sava. Devletin
herkes mavi olamyor. Birileri bunu meslek olarak tanmlayp, a- metazori olarak vergi almas, bu kiileri kriminalize etmesi bu sa-
lmak isteyecektir. van gstergesi. Translarn yarsnn hayatlarnda hapis tecrbe-
Hilal: Ya da para iin de yapmak isteyebilir. leri var nk translar komnal olarak yaarlar, ikisi, bir evde
evval: Mesele Esin Kntay ile Muhtar okarn hazrlad, bah- yaarlar. Bir tanesinin zerine kontrat yaparlar, Bu ev senin, bu
settiimiz raporun ilk blmnde de seks iiliinin dnyann en evi sen iletiyorsun, paralar sen kazanyorsun, diye, kii bir-
eski meslei olduu sylenmektedir. Bu byle bir ehir efsanesi den hapse gidiyor. On dokuz yanda, yirmi yanda hapse giren
eklinde dilden dile anlatlr. Bu bana hibir ey ifade etmiyor. arkadalarmz var. Hayatlarna henz balyorlar bu insanlar ve
Tapnak fahieleri varm da bilmem ne, benim iin hibir anlam imdiden sabkalar var. Kadnlar iin de ayn ey geerli. ki kii
yok bunun. Ama bunu belki yle de okuyabiliriz: Kendi ekono- yan yana alyorsa, yanndaki arkadan seni satan kii olarak
misini patriarkal dzen iinde oluturabilmi ilk kadnlar belki konumluyor ve kadna fuhu yaptrma suundan seni hapse at-
de fahielerdi. yor. Hlbuki kadn tek bana almak istemiyor. Orada iki kii
Katlmc (b): Okuma nerisi olarak gnderdiiniz Seks ileri olmasnn sebebi tamamen gvenlikle ilgili nk kafasnn kesil-
Ve Yasalar: Trkiyede Yasalarn Seks ilerine Etkileri Ve neriler mesini istemiyor. Bir taksiye ya da arabaya binecekse arkadann
raporunda Mersinde genelevde yaplm bir alma vard. Buna o arabann plakasn almas gerekiyor. Kimse tek bana almak
gre genelevde alan kadnalrn %72.5i imam nikhl e ya da istemiyor. Devlet de Siz fuhu organizasyonusunuz! deyip, hep-
nianl tarafndan piyasaya sunulmu, %37.5i 13-15 ya arasnda, sini hapse atyor.
%35i ise 16-20 ya arasnda evlendirilmi kadnlar. Yani hep erken Katlmc (f): Geneleve kadn almn durdurmay neye balaya-
yata evlendirilmiler. Sadece %5i 25 ya stnde seks iilii yap- biliriz?
maya balam. Bu verilere gre rapordan seks iiliinin gnll evval: Anlattm gibi devlet kadnlar kendi eliyle vesikalandr-
olabileceini sylemek biraz zor. mak istemiyor.
evval: Bu ama seks iilii deil, bu adli bir durum. Ben bu Katlmc (f): Yllarca yle olmam m ama?
anlattklarnzdan genelevlerle ya da seks iilii ile ilgili bir ey evval: yle olmu, hatta on be yl nce kaplarn ald bir
okumuyorum, erkeklerin iblisliiyle ilgili bir durum okuyorum. dnem var, travesti, transeksel ve kadnlarn birlikte altklar.
Bir de aldmz haberlere gre biz son yirmi yldr byle bir ey Ecevit dnemi diye hatrlatyorlar. 2002 ylndan beri genelevlere
pek duymuyoruz. Evet, olmu ama bu hikyeler yirmi, yirmi be kadn alm durmu vaziyette. Devlet kendi eliyle kadnlar vesi-
yl ncesine ait ve anlatlan btn hikyeler kt. Zorla alt- kalandrmak istemiyor. Devletin gerekesi bu
rlma, regl dnemindeyken zorla altrlma, bayram haklarnn Hilal: Ama Fuhu illegaldir, de demiyor. yle de tanmlamyor.
kullandrlmamas gibi hikyeler var. Hl genelevde evli bir kad- evval: llegal demiyor ama legal de demiyor. Onun bir tanm
nn almas yasak dolaysyla ya imam nikhl olacaksnz ya da var. Mesela seni bu yzden hapse atacak dolaysyla bunun su ol-
evli olmayacaksnz. Bu sizin ve ocuunuzun siciline de ileni- mas lazm, fakat bu su deil. Kabahat bu, kt bir alkanlk
yor. Dolaysyla ocuklarnz asker olamyor, devlet dairesinde bir (Glmeler) Orada ok tuhaf bir tanm var. Dedim ya 1930 y-
yerlere varamyor. Bu seks iilerinin ok dert yandklar bir ey lnda yazlm. Mkerreren ve bilmeneen fuhuu kendine sanat
Yaptklar i iki, gbek boyunca sicillerine ileniyor. edinmi kadnlar, yani bunu alkanlk haline getirmi ve isteye-
Bize son yirmi yldr zorla almayla ilgili bir ikyet gelmi- rek yapan kadnlar kere vazgeirilmeye allr gibi bir ey di-
yor. Sigortasz almanz mmkn deil, sizi zorla sigortal ya- yor. Komik.
pyorlar, primleriniz dzenli deniyor, emeklilii dolanlar emekli Hatice: Ben zlemin bahsettii yerden devam etmek istiyorum.
oluyor. Genelevin yle bir derdi var; yeni kadn alm yok. Yeni Beden ve cinsellik zerine altm iin biraz dank olabilir,
kadn alm olmad iin genelevdeki en gen kadn elli yanda toparlamaya alacam, heyecanm hogrn. Ben muhasebe-
falan. Mterilerini kaybediyorlar. Seks iilerinin nadir olarak ciyim, bilgi alyorum, sonra o bilgiyi ie dntryorum, emek
gvenli alabildii yerlerden biri genelev ve u anda ilevselli- retiyorum, satyorum. Bunun karlnda para alyorum. imdi
ini yitiriyor. Devlet esasnda bylelikle tehdit olarak grd fu- seks iiliini koyuyorum yanma. Seks iilii de bir emek reti-
hu yapan kadnlar da kriminalize ediyor. Bu aslnda seks iilii yor, bunu satyor ya da kiraya veriyor ve para kazanyor. Bunlarn

244 245
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
arasnda bana gre bir fark yok. Dolaysyla seks iileri neden
kurtarlmal diye baktmda, cevabn bulamyorum. Bu yzden
haklarn iyiletirelim diye dnyorum. Ama bir yandan u da
benim kmazlarmdan biri: Seks nasl satlabilir bir hale geliyor?
Ama ardndan, Ee o zaman emek de nasl satlabilir bir hale gel-
di? diye soruyorum.
evval: Hayatmzda satmadmz ok az ey var fakndasnz insan iin hayati nem tayabiliyor. Biz daha oralara gelemedik.
deil mi?
Hatice: unu demek istiyorum: Seks iiliini para karlnda
yaptmzda deien ne oluyor? Muhasebecilik yaptmzda
deien ne oluyor? Burada hangisi namussuz, hangisi namuslu
oluyor?
evval: Ben hayat Hangisi namuslu, hangisi namussuz? diye
kurgulamyorum kesinlikle, size de tavsiye etmem.
Hatice: Yok, yok. Bunu dorudan size sormuyorum. Kurtarlma
alan olarak grlmesi asndan benim kmazlarmdan biri bu.
evval: nce muhasebecileri kurtaralm. (Glmeler)
Hatice: Bence de.
Dilah: Belki de seks iilerinin fiziksel anlamda iddet grmeleri
onlar dier mesleklerden ayrtryor.
evval: Kayt d yaplan seks iilii tamamen smrye ak olduu baz yerler var. Mesela otobsle alrlar onlar otellerin-
bir alan olduu iin ben burada seks iileri diye diye hayatmn
on alt yln harcadm. Tabii ki imdi genelevlerden gidiyor mu-
habbet nk genelevler nispeten devlet kontrolnde olan, devlet
iletmesinde olan resmi kurumlar ama tekrar sylyorum benim
iin eer allmas gereken bir alan varsa o da sokak. Sokakta
seks iilii yapmak zorunda olan kadnlarla ilgili bir eyler ya-
plmal nk dediim gibi devletin ne yer gstermek ne de ge-
nelevin kapsn amak gibi bir derdi yok, gerekten ok kt ve
karanlk sokaklarda ve ok kt koullarda ne yapacaklarsa yap-
mak zorunda braklyorlar. Dedim ya, bu halk sal asndan
da nemli Hayati tehlikesi olan birisi HIV/AIDSi de dnmez.
Demin anlatmtm, seks iilerinin cinsel yollarla bulaan hasta-
lklarda ve HIV/AIDS konusu gndeme geldiinde deiken rolle-
ri de var. En az halk sal kadar seks iilerinin de sal nemli sur yanda tekerlekli sandalyede olan bir teyze ile tantm. 1971
nk onlar hepimizden daha ok seks yapyorlar. Hayati tehlike-
si olan birisinin kondom gibi bir endiesi olmayacaktr. Gayet bi-
limsel bir yerden bakacak olursak toplum sal asndan iyilik
hallerinin derhal dzeltilmesi gerektiini dnyorum. Birka
noktadan birden baklsa seks iilerinin bugnk sosyoekonomik
hallerinin dzeltilmesi gerektii aikr
Hilal: Biraz daha detay verebilir misin?
evval: Daha gvenli ve ada koullar salanmas gerekiyor.
246
Seks ilii ve Feminizm
Her lkede farkl farkl nlemler var. spanyada birisi seks ii-
lii yapyormu, buna dava amlar, hapse atmlar. Arabamn
ii kamusal alan deildir, demi, kazanm davay. Almadovar
filmlerinde grrsnz, hep arabayla gidilen yerler vardr nk
arabann lastiinden ayan kaldrdn anda oras senin zel ala-
nn, polis mdahale edemiyor. Byle aptal, kk fikirler bir grup
Acaba bizim iin randevu evleri mi daha iyi? Genelevler mi daya
iyi? Yoksa kendi evimizde mi yapalm? Yoksa sokaklarda belli bl-
geler mi verilsin? sorularn soruyoruz. Devletin de bu konuyla
ilgili hibir dzenleme yapaca yok, genelevlerin ilevselliini
ldryor yava yava.
Hilal: Bununla ilgili aratrma falan yapan var m peki?
evval: ok az. Genelevlerle ilgili bir ey yapmanz mmkn de-
il, devlet sizi oraya sokmuyor katiyen... Hele ki aratrmac, gaze-
teci falan yaknndan bile geemezler.
Katlmc (e): Erotik barlar var sanrm, oralarda kimler alr?
Klelik koullar m var?
evval: Yok, hayr, benim tandklarm ve bildiklerim arasnda
yle klelik koulu yok. Dou Blokundan gelen kadnlarn youn
den. Biz onlara ulamaya altk, satclarna ancak ulaabildik.
Onlar bizim elimizden kondomlar koliyle aldlar ve yok oldular.
Kzlarla bizleri de grtrmediler. Otobslerle alp, kuafrlere
gtryorlar, otobslerle geri alacaklar yerlere gtryorlar,
ok grmyorsun bile kadnlar. nsan ticaretiyle ilgili almas
gerekenler kanun grevlileri, ben deilim. Ben bir saha alan-
ym. Bazen baya mafyatik eyler dnebiliyor, benim onlara ula-
mam, salkla ilgili almalar yapmam falan mmkn deil.
Esen: Seks iilerinin haklaryla ilgili dnya rnekleri ya da en iyi
uygulamalar neler?
evval: ngilterede seks iilerinin haklar iin mcadele eden,
1975 ylnda kurulmu olan ngiliz Fahieler Kolektifini (English
Collective of Prostitutes-ECP) ziyaret etmitik. Burada seksen k-
ylnda ngilterede polis seks iilerine ok fazla saldryor, hatta
ellerinden ocuklarn falan alyor, paralarna el koymaya balyor.
Bunlar da bir gn otuz krk kadn bir tane kiliseyi igal ediyorlar.
Amalar seslerini duyurmak, kamuoyu yaratmak falan Fakat
feminist gruplardan, sosyalist gruplardan, anarist gruplardan o
kadar ok destek alyorlar ki bu bir igale dnyor ve buradan
ngiliz Fahieler Kolektifi diye bir hareket kyor hatta Selma
James de grubun ilk szcs oluyor. nanlmaz kadnlar, canavar
247
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
gibiler... ngilterede seks iilii hareketini biyolojik kadnlar st-
leniyor. Dediim gibi Batda durum biraz farkl.
Esen: Haklar ve alma koullar anladm kadaryla Trkiyeden
ok daha iyi ama tam olarak ne haklar var?
evval: Onlarn da dertleri bizimkilerle ayn: Abolitionist femi-
nistler. Orada gl bir lobi var, bunlarla savayorlar; burada yle
gl bir lobi yok. ngilteredeki durum da ayn Trkiyedeki gibi,
seks iilii sutur demiyor ama seks iiliiyle ilikili yaptn
her fiili su kapsamna alyor. Farkl rnekler de var tabi, rnein
Almanya seks iiliini meslek kolu olarak tanmlyor ya da bizim
de ok doru bulduumuz Yeni Zelanda modeli var; seks iilii-
ni, meslek kolu olarak tanmlyor; seks iilerinin de salnn ve
iyilik hallerinin en az toplumun geneli gibi olmasn ngren bir
sistem var. Bir de ok eletirdiimiz sve modeli var. sve seks sa-
tn almay su kabul ediyor, stelik seks satan madur ilan edip,
rehabilitasyona gnderiyor. Sen muhakkak bir ekilde travma
grmsndr, ya uyuturucu kullanmsndr, ya ailen sorunlu-
dur ya da akli dengen yerinde deildir, diye karar verip, istesen de
istemesen de seni rehabilitasyona gnderiyor. Adam da Sen pa-
rayla tecavz satn aldn, diye hapse atyor. Bu uygulamalar seks
iiliini bitiriyor mu? Hayr, bu da bitirmiyor, seks iiliini yer
altna itiyor. Yer altnda kadnlar ok daha korunmasz, kt, ka-
ranlk ve berbat koullarda almaya devam ediyorlar.
Ben svee gittim, orada tesadfen bir kadn bana yle bir
ey anlatt. Biz hrszln ve adam ldrmenin lanetlendii bir
dnyaya douyoruz. Yllar evvel hrszlk lanetlenmi, ktlen-
mi, bunun iyi olmadna karar verilmi ve biz yle bir bilinle
byyoruz. Toplumumuzda bu byle sveliler de diyorlar ki
imdi sancl bir dnemden geiyoruz ama yirmi yl sonra doa-
cak ocuklar seks satn almann oktan lanetlenmi ve kt oldu-
u bir dnyaya doacaklar ve bu bilgiyle byyecekler. Dolaysyla
seks satn almak, seks iin para demek ayn hrszlk ya da adam
ldrmek gibi uzak durulmas gereken davranlar arasnda yer
alacak, diyorlar. Ama o arada len, smrlen kadnlar dn-
myorlar.
Katlmc (g): Hollandadaki durum da benim ok ilgimi ekmi-
ti. Gittiniz mi bilmiyorum, seks iileri toplumsal yaamn tam
ortasnda camekn blmelerin iindeler, insanlar orada pazarlk
yapyorlar. Devlet orada bunu daha m iyi dzenlemi?
evval: Kesinlikle. Zaten Seks ilii Evrensel Beyannamesinde
Porno yldzl, porno yapmcl, erotik dans, erotik masaj,
kucak dansl seks iilii sektr iinde deerlendirilmelidir mekanizmalara ne kadar ulaabildiin devletin makbul vatanda
ve meslek kolu olarak tannmaldr. Ancak bu ekilde demokra-
248
Seks ilii ve Feminizm
tik haklara sahip olabilecekler, iyilik halleri daha dzgn olacak,
daha salkl olacaklardr, deniliyor.
Katlmc (h):Her eyin alnp, satlmas bu piyasa ekonomisinde
ok normal, hatta retmek, tketmek, satmak kutsal. Vergi ala-
cak devlet, ama neden bunu reddiyor? Bizim lkemizde dini ya
da ahlki, geleneksel deerler yznden denilebilir ama neden
Avrupa lkelerinde de kabul grmyor? Neden devletler para ka-
zanacaklar bir i kolunu yok etmeye alyorlar?
evval: Bizde slamiyet var belki ama arkadalar Batda da Papa
var. Papa da Katolik kilisesi de bu ie baylmyor
Katlmc (h): Her eyin cinsellik zerine kurulu olduu bu sis-
temde ilerin yryebilmesi iin cinselliin karalanmas gerekti-
inden belki de.
evval: Belki de.
Katlmc(h): ok tuhaf bir ey. Oysa bu sistemde her eyi satar-
sn...
zlem: kiyzl bir ahlak hikyesi var.
Katlmc (h): Belki de her eyi sarsacak diye korkuyorlar.
zlem: Evet, aynen yle... O ikiyzl ahlak ve bununla balantl
ekilde bu iin yer altna itilmesi ile ilgili olarak tamamen kendi
gzlem ve deneyimlerimden yola karak bir ey sylemek istiyo-
rum: Seks iiliini i olarak kabul ettiiniz anda bu ii yapanlar
da zne olarak kabul etmek zorundasnz. Kadnlar zne olarak
kabul etmemek, evvalin az nce syledii gibi vajinayla ilgili her
ey tehlikeli grld iin bunu ne kabul etmek, ne de yok et-
mek istiyorlar; ancak onu grnmez klmak zerinden iliki ku-
ruyorlar. Bunu grnmez kld mddete de bununla ilgi yap-
labilecek mcadelenin de nn kesmi oluyor. nk insanlar
lmekle yaamak arasndaki o izgide braktn zaman her ey
nemsizleiyor ve geriye kalan sadece hayatta kalma mcadelesi
oluyor.
Hatice: Ayn zamanda devlet bylece toplumun ahlakn da koru-
mu oluyor. Cinsellii kadnlar zerinden bir yandan annelik gibi
rollerle kutsuyor, bir yandan da seks iilii gibi alanlarda kulla-
narak smr malzemesi haline getiriyor.
zlem: Bir de Trkiyede ve baka birok lkede de olan makbul
vatanda olma hikyesi var. nsan haklarn da bu anlamada ok
beyaz bir yerden okuyabilirsin. Dzgn bir ie, belli bir statye
sahipsen devletle kurduun vatandalk szlemesi dahilinde b-
tn mekanizmalar sana aktr ama beyaz deilsen, mlteciysen
haklardan mahrumsundur. Hak ya da insanca yaamakla ilgili
tanmna ne kadar uyduun ile ilgili. Seks iileri de bu tanma
249
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Seks ilii ve Feminizm

uyan makbul vatandalar olmadklar iin kiinin stne ok fazla i dyor. Bunu bir ikyet olarak syle-
Hilal: Aile kurumunu tehdit ettikleri iin miyorum ama durum bu.
Katlmc (b): Bence de aileyi tehdit ediyor olmas bu meselenin zlem: Geri alanda almak istiyorsan akademisyenler ayak
temel noktas. ba bile olabiliyorlar.
Esen: Genelde Beyolu civarnda alma yrtyorsunuz deil evval: Bir tarafmz akademide, bir tarafmz politik partilerle,
mi? bir tarafmz feministlerle, bir tarafmz Krtlerle beraber, en ba-
evval: Ara sra irinevlerden de Kadn Kapsna gelenler oluyor, ndan beri de byle oldu. Bu durumdan da ok mutluyuz.
onlara koli koli kondom veriyoruz ama genelde Beyolu civarnda Hilal: Peki, feminist aktivistlerden dayanma asndan ne bek-
bize yrme mesafesinde olan insanlar her gn geliyorlar. leniyor?
Sla: Baka neler yapyorsunuz? Proje yapyor musunuz? Ka al- evval: Bu konular tartyor olmanz gzel ama ellerini abuk
annz var profesyonel ya da gnll olarak? tutsalar da bir an nce kol kola girip yrsek diyoruz. Ben seks
evval: Biz tamamen gnll olarak alyoruz. iilii aktivizmine balarken rklarla, gericilerle, faistlerle,
Sla: Ne kadar vaktinizi veriyorsunuz? yobazlarla kavga edeceimi dnrdm, hayatm feministlerle
evval: Ben btn gn dernekteyim. ki dernek ayn ofiste, Kadn ve sosyalistlerle kavga ederek geiyor. Be sene nce Emek mi-
Kaps ve stanbul LGBTT. Ben sabahtan akama kadar oradaym. dir, deil mir, yani imdi Marx diyor ki deniyordu, bunlar hl
Her gn 5-6 kiilik sabit bir kitlemiz var ama bazen 30 kii oluyo- aamyoruz, hl takldmz baz noktalar var. Bu hibir zaman
ruz, bazen 20 kii oluyoruz ama gn iinde belki de 100-150 kii alamayacak. Bunu bir an nce tartp, tketip, seks iilerinin
gelip, gidiyordur. nk Kadn Kaps olarak 1995ten beri cret- sorunlarn onurlu bir insan haklar meselesi olarak grp, acilen
siz kondom vermek gibi bir misyonumuz var. Herkes bunu bili- harekete gemek lazm. Sosyalistlerin ve feministlerin bilin yk-
yor, bu yzden de sirklasyon fazla oluyor. Profesyonel alan- seltmelerini daha fazla beklemek istemiyorum.
mz, ngilizce bilenimiz, bilgisayar kullananmz, proje yazabilen zlem: Teekkrler herkese ve evvale.
arkada saymz ok az, birka kii Ama biz taban rgtyz, evval: Ben de teekkr ederim.
o yzden de akademik ayamz zayf ama sokakta ve alanlarda
glyz.
Sla: Ama ofisiniz bir yerlerden aranabiliyor deil mi?
evval: Telefonumuz kesiliyor, telefonumuzu dyoruz, internet
sitemiz kapanyor, onu ayoruz, elektriklerimiz kesiliyor. Byle.
Hilal: Ba m alyorsunuz?
evval: Ben senelerce projelerde altm vakfta. Son , drt se-
nedir stanbul LGBTT ile Kadn Kapsna konsantre oldum. O yz
bin dolarlk, iki yz elli bin dolarlk projeler beni gnaha sokacak.
nk bana yz bin dolarlk bir kitap yazma projesinin altna gir-
mek ok manasz geliyor. Kendim yazmadm projelerde al-
mama karar aldm. Ya ben inandm, gerekli grdm projeyi
kendim yazacam ya da arkadalarmla birlikte kolektif bir e-
kilde yazacam. Yoksa yle rneklerini gryoruz, o zaman biz
stanbul LGBTT A.. oluruz. Bundan da ok holanmyorum ama
o da bir ikilem. Bazen ok ihtiya duyuyoruz, sabah dokuzda ofi-
se gelip, nne unu mesele olarak koyup, akam bee kadar be-
nimle birlikte eekler gibi alacak birka kiiye iddetle ihtiya
duyuyoruz nk yapmak istediimiz ok ey var. Ama beraber
altmz aktivistler ok eitimli, akademik almalar olan,
yksek tahsili olan arkadalar olmuyor her zaman. O yzden az

250 251
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

Seks ilii tartmasndan...

252
 Transfeminizm

Cinsiyetbize retilen dilden yazdmz bir iirdir.

Leslie Feinberg
Trans Liberation: Beyond Pink or Blue
(Trans zgrlemesi: Pembe ve Mavinin tesinde)

Glkan: Konumaya balamadan nce sizlere tane klip gste-

relim istedik. Elbette teoriden besleniyoruz ama aslnda transfe-
minizm ve transgender politikalar daha ok bireylerin kendi pra-
tikleri zerinden yryor. Bu pratiklerin grnr olduu, bizim
amzdan deerli tane kliple balayalm, biraz da keyifli gitsin
istedik. Birincisi Antony and the Johnsonstan You Are My Sister
yani Sen Benim Kz Kardeimsin. Bu transfeminist bir paradr.

[01:36-05:35 aras ark]1

Glkan: Transfeminizmin szn kurarken, zellikle bu arkda

da kendimizi iyi hissettiimiz bir ey var, o da u: Biz kendimizi
dier feminist kz kardelerimiz ve olan kardelerimizle birlikte
feminist hareketin ve direniin bir paras olarak hissediyoruz. Bu
ark da aslnda tm feministlere sylenen bir ark, yani sadece
translarn birbirine syledii bir ark deil. Kadnlk deneyimin-
den gelen ve bugn cinsiyetini nasl tanmlarsa tanmlasn, hangi
etnisiteden olursa olsun veya hangi farkl kadnlklar, farkl ezil-
me biimlerinden gelirse gelsin Biz bu feminist direniin para-
syz, diyenlerin bir arks.

1arknn klibi ve szlerine aadaki linklerden ulaabilirsiniz:

http://www.youtube.com/watch?v=S-NziGE6DVY ve http://www.absolutelyrics.
com/lyrics/view/antony_and_the_johnsons/you_are_my_sister

255
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ncelikle, burada yapacamz konumalarda, transfemi-
nistler adna konumadmz ve burada kendi fikirlerimizi pay-
laacamz da sylemeliyiz. Birok transfeminist belli konularda
bizden ok farkl dnebilir. Bizim bugn bu sunumu yaparken
temel motivasyonumuz feminist kardelik olacak; eskinin deyi-
miyle kzkardelik. Dolaysyla burada kuracamz dil sanki bir
tarafta birileri var, br tarafta da onlara kar biz varz gibi bir
dil deil.
Bazen kurduumuz cmleler byle anlalabiliyor. Karma
rgtlerden gelen arkadalarmz bilirler. Karma rgtlerde ka-
dnlk deneyiminden dolay ezilme biiminiz grnmez hale gel-
mise sesinizi ykseltmeye balarsnz ve bu yzden de hareketi
blmekle, kriz yaratmakla eletirilirsiniz. Aslnda derdiniz, g-
rnmeyen deneyiminizin grnmesidir; orada sizin de olduu-
nuzu hissettirmek istersiniz ama bu kar klarnz temelde bir
arada yrmek iindir. Birlikte yryenler olarak kavga etmemiz
gerekiyorsa gzelce ederiz. imdi dier klibi izleyelim.
MEN grubunu bilenler vardr; daha evvel 1990larda Le
Tigre adnda Riot Grrrl akmnn ncs saylabilecek bir grup
vard. J.D Samson Le Tigrede olduu zamanlarda kendini lez-
biyen olarak tanmlyordu, sre ierisinde kendini trans erkek
olarak tanmlamaya balad. Le Tigre dnemleri getikten sonra
Samson iki arkadayla birlikte MENi kurdu. Bu klipte de trans
erkek deneyimini feminist bak asyla gryoruz. arknn ad:
Who Am I to Feel so Free (Ben kimim ki kendimi o kadar da
zgr hissedeyim).2 Bu arknn ierisinde ok salam szler var.
Radikal cerrahi mdahaleden bahseder, btn ark batan sona
feministtir ve Feminist sanat camlar indirecek, size anlatacak,
der; bu benim ok houma gidiyor.
[09:12-12:17 aras ark]
Glkan: Burada fallusu vyor gibi bir eletiri olursa diye n-
den syleyeyim, tam tersine klipte bir fallus eletirisi var. Ben ki-
mim ki kendimi o kadar zgr hissedeyim? diyor arkda.
[14:05-16:15 aras Ming Wong Biji Diva videosu]
Glkan: Berfu, bu video ile ilgili bir eyler syler misin?
Berfu: Ming Wong aslen Singapurlu bir sanat ama Berlinde
2 arknn klibi ve szlerine buradaki linklerden ulaabilirsiniz:
http://youtu.be/EOBrXd5WPpA ve http://www.songlyrics.com/men/who-am-i-
to-feel-so-free-lyrics/
256
Transfeminizm
yayor. ok nl kltlemi filmlerden baz sahneleri yeniden
performe ediyor, btn karakterleri kendisi canlandryor ve daha
sonra bunlar video enstalasyonu olarak da sergiliyor. Trkiyeden
de Blent Ersoy ok ilgisini ekiyor, filmlerini izliyor ve Blent
Ersoya hayran kalyor. zellikle hretin Sonu/Yz Karas fil-
mini yeniden canlandrmak istiyor. Projelerinden biri bu filmi
performe etmekti ama henz yapamad galiba.
Bu izlediimiz videoyu da Trkiyedeki aktivistlerle beraber
ekti. Video Blent Ersoyun Yz Karas parasyla balyor. Bu
para kendi gerek hayatyla, Trkiyede yaadklaryla ok rt-
en, isyan dolu bir arkdr. Blent Ersoy 1980lerde trans olarak
aldktan sonra hayat ok dramatikleiyor, bildiiniz gibi o yllar
darbe yllar, ok bask var ve basn stne ok gidiyor. ok yara
alyor, yaadklar onu intihara kalkmaya kadar gtryor. Daha
sonra Berline bir nevi srgne gittikten ve yllarca sahne yasa
yaadktan sonra 1980lerin sonunda Sefam Olsun arksyla geri
dnyor. Artk gei srecini de tamamlam, pembe kimliini de
alm, Kadnm ayyy size ne! diyerek geldii bir dnem. Bu video
da onun bu dramatik deneyimini queerletirerek, dntren bir
alma olarak okunabilir.
Aligl: Transfeminizm kavram ilk olarak 1990lar ile 2000ler ara-
snda Amerikada kyor ama aslnda bizim yabanc olmadmz
bir kavram. Adn byle koymadk belki ama burada da benzer de-
neyimler yaand. Tarihini tam hatrlamyorum ama hangi blogu
asanz greceiniz bir olay vardr. 1976 ylndan bu yana feminist-
lerin dzenledii Michigan Womyns Music Festival diye bir fes-
tival var ve bu festivale yle bir kural koyuyorlar: Sadece kadn
olarak domu kadnlar buraya girebilir. Yani atanm cinsiyeti
kadn olanlar girebilir; doktor bakp, Bu kz! dediyse ancak onu
kabul ediyorlar ieri (!) Feminist hareket ierisinde trans kadnlar
ve trans erkekler o zamanlarda da var ancak onlar kapdan geri
gnderiyorlar; Siz burada olamazsnz! diyorlar. Bir sre sonra
trans kadnlar o festival alannn tam karsna baka bir kamp
alan kuruyorlar ve orada ayr bir mzik festivali yapyorlar; srf
Biz de buradayz! demek iin. Burada Transfeminizm ad yk-
selmeye balyor.3
Trans hareketinin de glenmeye balad bir zaman bu.
Transfeminist Manifesto 2001 ylnda yazlyor ama aslnda bun-
3 Bu eylemlilik 1991 ylnda transeksel olduu gerekesiyle Nancy Burkholdern
festival alanna alnmamasyla balayan ve translarn festival alannn dnda yap-
tklar protestolarla devam eden bir srece iaret eder. Be yllk bir aradan sonra bu
oluum Trans Camp adn alr. (E.N.)
257
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
dan nce birikmi bir sr deneyim var. Kendi ait olduun cinsi-
yeti kabul ettiremiyorsun, toplumsal cinsiyet kodlar zerinden
birtakm eletiriler geliyor ama kimse kendine bakmyor, herkes
sadece karsndakini dlyor. Buna benzer eyler srekli yaa-
nyor ve 2001de biri interseks, dieri de trans kadn olan iki kii
Transfeminist Manifestoyu yazyorlar.
Bu yaananlarn Trkiyedeki deneyimle benzerlii ise u:
lker Sokak, Prtela Sokak, Sormagir Sokak deneyimleri za-
mannda yaananlar ya da Esmeray ve Demet gibi birok trans
kadnn da feminist hareketin iinde var olmaya alrken yaa-
dklar sorunlar da ki bu sorunlar hl var, grmezden geline-
biliyor. Mesela ben Esmerayn nceki konumalarndan birini
dinlerken birilerinin, ona Senin erkek bir enerjin var, demesine
ok armtm. Aslnda bu yzden translarla feministlerin kar-
lamalarnda yaanan sorunlar, birok yerde benzer ekilde ya-
anyor. Tarihini Amerikadan doru anlatnca sanki burada byle
sorunlar yokmu gibi alglanyor ve Orada bunlar yaanm ola-
bilir ama bunlar bizi burada neden ilgilendiriyor ki? sorusuyla
ok karlayoruz. Transfeminizmi biz Amerikadan ithal etmi-
iz gibi alglanyor. Hlbuki bence bu uzakln sebebi, buradaki
birok trans bireyin aldktan sonra yaadklar deneyimlerinin
feminist hareket ierisinde aknlk ve okla karlanmas ile bu
deneyimin nasl konuulacann bilinememesidir.
Bugn hem deneyimlerimizi hem de bu deneyimlerimizin
feminist harekette yaratt etkiyi hep birlikte tartacaz.
Transfeminizmin znesi
Glkan: Feminizmin znesi kimdir? sorusuna benzer biimde
Transfeminizmin znesi kimdir? diye soracak olduumuzda,
ncelikle Transfeminizm zgrlklerini tm kadnlarn zgrl-
ne balayan ve onun tesinde gren translarn hareketidir, di-
yebilmek nemli. Bu hareket dier queer deneyimlerden gelen bi-
reylere, interseks bireylere, trans erkeklere, na-trans erkeklere4*,
na-trans kadnlara ve translarn ihtiyalaryla duygudalk kurabi-
len, kendi zgrlk mcadeleleri ierisinde tm trans kadnlarla
4* Glkan (konumann devam): Na-trans Aligln bulduu gzel bir kavram,
trans olmayan demek. Biz biyolojik kadn gibi kavramlarn son derece sorunlu
kavramlar olduunu dnyoruz ve baskn deneyimin grnrlne gre
grnmeyenin dilini kurmak yerine bundan sonra translar ve na-translar olarak
kullanacaz metnin ierisinde. Kadn erkeklerin tanmladn sylyoruz ya,
dolaysyla biz de bunu terse bken bir dil aktivizmiyle na-trans diyeceiz bundan
sonra.
258
Transfeminizm
ve transgender bireylerle birlikte mcadele etmeyi nemseyen
herkese aktr. Dolaysyla Transfeminizmin znesi transgen-
der bireylerin feminist mcadelesini destekleyen herkestir. Yani
transfeminist olmak iin trans olmak gerekmiyor. Transfeminizm
beden deneyimini zorunluluk olarak koymaz, nk tam da
bunu eletirir.
Tarihsel olarak baktmzda zorunlu kadnlk deneyimin-
den geldikleri iin trans erkekler, feminist harekete trans kadn-
lardan daha byk katkda bulunmulardr. rnein Trkiyedeki
feminist hareket ierisinde Aligln emeinin daha fazla grnr
klnmas gerektiini dnyorum. Gerek Amargide balatt
gerekse hareketin tmne yayd tartmalar ve biroumuzun
almasna g veren mcadelesini ayakta alklamak gerek. O
szler kurulmasayd bazlarmz trans olarak alamayacaktk.
zgrlmz iin daha fazla transn, feminist harekette yer al-
masnn zorunlu olduunu ve tekiletirilmemesi gerektiini d-
nyoruz.
ok basite Transfeminizmin ana ilkelerinin neler olduun-
dan bahsedelim. lk olarak herkesin kendi kimliini istedii gibi
tanmlamaya ve toplumdan buna sayg gstermesini beklemeye
hakk vardr; buna kimliimizi iddet ve ayrmclk korkusundan
uzak ifade etme hakk da dhildir. Trans bireyler toplumun her
alannda ve feminist harekette, bilerek ya da bilmeyerek ayrmc-
la uruyorlar.
kincisi, kendi bedenlerimiz zerinde karar verme yetkisi sa-
dece bize aittir. Hibir tbbi, dini ve siyasi otoritenin bizim karar-
mz haricinde beden btnlmz ihlal etmeye ve bedenimiz-
le ne yapacamza dair kararlara mdahale etmeye hakk yoktur.
Devlet kurumlarnn ve patriarkann eletirisi dier farkl feminist
deneyimlerden gelen arkadalarla ortaklatmz noktadr n-
k hepimizin bedenine devlet mdahale ediyor. Ama bunun bir
adm tesinde, farkl siyasi ideolojilerin ya da feminizm dediimiz
koca yelpazenin de trans bireyin kendi bedenine nasl davranaca-
zerinde sz sahibi olmamas gerektiini dnyoruz. Trans
spektrum ierisinde biroumuz isel cinsiyet algmz neyse onu
performe edebildiimizi na-trans kadn ve erkeklere kantlamak
zorunda kalyoruz. Peki, ama imdi senin byn var? diye ba-
layan sorularla karlayoruz. Ben erkeim, dediimizde Yaaa
nasl erkeksin? Sanda me var, gibi diyaloglarla karlayoruz.
Hibir na-trans, kadn ya da erkek olup olmadn toplum
ierisinde ispatlamak zorunda deilken, trans bireylerin srekli
birilerine kendi cinsiyetini aklamak zorunda braklmasnn ar
bir ayrmclk olduunu dnyoruz. Bu yzden bazlarmz ka-
259
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
dnlk ve erkeklik davran kodlarn fazlaca stlenmek zorunda
kalyoruz; tam da bu trden bir bask ve ezilme biimine maruz
kaldmz iin. Kukusuz baskdan bamsz bir arzuyla bu davra-
nlar icra edenlerimizi de yok saymamalyz. Ama kadnlk rol-
lerini yeniden retiyor, ruj sryor, topuklu ayakkab giyiyor, seks
iilii yapyor, diyorlar. Peki, bu eletirileri getirenler erkeklerle
seks yapmyor mu? Heteroseksel deiller mi? Biri bunu sadece i
olarak yaparken br tarafta da evlilik kurumu var. Feminist ha-
reket ierisinde hibir kadnlk deneyimi mercek altna alnmaz-
ken trans kadnlarn ve trans erkeklerin kadnl ya da erkeklii
yeniden retip retmedikleri tartlyor. Biz kadnl ve erkeklii
retmeyen hibir deneyim olmadn dnyoruz. Bazlarmz yorum; ben erkeim demek istiyordum ama kim dinliyordu ki?
bazen oje sryoruz yle deil mi? Hibirimiz zgrlemi dei-
liz ama kendi apmzda, kendi yollarmza gre direni biimleri
bulmaya alyoruz.
Aligl: Transfeminizm Amerikada ortaya ktnda, ilk olarak
trans kadnlar zerinden kyor ama sonrasnda geliiyor, nk
ok farkl trans kimlikler var. Bence dnyada ne kadar insan varsa
o kadar ok sayda da trans kimlik vardr. Cinsiyet ok iselleti-
rilmi bir ey ve btn yaam bunun zerinden gidiyor. 8 Mart
ve 25 Kasm eylemlerine translarn katlmasndan dolay, son iki
senedir feminist hareket ierisinde yaadmz tartmalar da
aslnda beden geii yapmam insanlarn cinsiyetinin bir ekil-
de sorgulanyor olmasdr. Sen kadnlk deneyimi yaamyorsun
ki, senin byn var, sokakta erkek olarak rahat geziniyorsun, di-
yorlar. Her kadn da sabahtan akama kadar sokakta tacize ura-
myor. Rahat gezebildii yer var, gezemedii yer var. Herkes iin
geerli bu. Kadnlk ya da erkeklik deneyimleri ve kodlar herkes
tarafndan ayn ekilde alglanmyor. rnein Voltransta5 birka
arkadala birlikte bir davran kodu zerine konuurken iki kii,
Bu kadnlk deneyimi derken br Hayr, trans deneyimi di-
yebiliyor ve sonrasnda ortaklalan bir yorum olmuyor. Aslnda
bana aa yukar iki yorum da ayn gibi geliyor. Sokakta yrrken
trans erkek bir arkadan arkasndan bir erkek yakn bir ekilde
yrdnde Arkamdan geldii iin ok tedirgin oldum, diyor.
Bence bu bir kadnlk deneyimi. Ama Ben bir erkeim ve arkam-
5Voltrans 2007 ylnda stanbulda trans erkein kendi deneyimlerini paylamak,
trans erkek grnmezliine son vermek, rgtl mcadele ile alabilecek sorun-
lar tespit etmek, zm retmek, trans erkek kalplarn incelemek ve yeri geldi-
inde de krmak zere bir araya gelerek kurulan bir trans inisiyatifidir. nisiyatifin
u andaki aktif ye says on olmakla birlikte, mail grubunu takip edenlerin says
krk kii kadardr. nisiyatif hakknda ayrntl bilgi iin bkz: http://vol-trans.blog
spot.com/p/voltrans-trans-erkek-inisiyatifi-kimdir.html (E.N.)
260
Transfeminizm
dan bir erkek geliyor, o zaman bu trans deneyimidir, diyen bir
dnce de var.
Trans erkek olmak ya da erkeim demek na-trans erkekle-
rin sahip olduu ayrcalkl hayat yaadmz anlamna gelmiyor
nk zoraki kadnlk deneyimi dediimiz bir sre var. Ben is-
temediim halde on iki yanda regl olduum, ocukken sokak-
taki erkek ocuklaryla aram iyiyken biraz bydmde bir de
baktm herkesin bana kar tavr deiti. Neleri yapmam ve ne-
leri yapmamam gerektii sylenmeye baland. Kz gibi giyin,
unu yap, bunu yap, yle oturulmaz, byle kalklmaz, oraya
gidilmez. Ben bunu istemiyorum, buna maruz kalmak istemi-
Dolaysyla bence trans erkekler olarak bu yaadklarmz zoraki
bir kadnlk deneyimidir.
Ama bu deneyimin grlmemesi kadar sanki baka bir haya-
tm yokmu gibi, sabitlenip her dakika sylenmesi de beni rahat-
sz ediyor. Hlbuki zorunlu kadnlk deneyiminin yannda yaad-
m bir erkeklik deneyimi de var. Bazen birinden birini semem
bekleniyormu gibi geliyor. Kadnlk deneyimimi kabul ettilerse
erkek deneyimimden rahatsz olabiliyorlar ya da erkeklik dene-
yimimi kabul edenler de kadnlk deneyimimden rahatsz olabi-
liyorlar.
imiz rperiyor ya harekette yoksak
Glkan: Aligln syledikleri ile balantl olarak Emi
Koyamann metni olan Transfeminist Manifestodan bir eyler
sylemek istiyorum. stanbuldaki feminist hareket ierisinde
dnen tartmalarda translara ok sk yneltilen bir eletiri var,
Aligln de anlatt bu aslnda: erkeklik deneyiminin avantajn-
dan faydalanyorsunuz. Bu avantaj/dezavantaj tartmasyla ilgili
olarak Emi Koyama yle diyor: Ana akm feminizm erkekten ka-
dna transeksellerin olan ocuklar olarak sosyalletiklerini ve
bylece onlara erkek ayrcal verildiini ne srd. te yandan
kadndan erkee transekselleri de erkek ayrcalna kavumak
iin kz kardelerini ortada brakan hainler olarak nitelendirdi-
ler. Bu tartmann aynsn iki senedir 8 Martlarda yaadmz
dnyorum.
Ana akm feminizm trans kadnlara Siz erkek gibi yetitiril-
diinizden bunun avantajlaryla bytldnz, byrken srek-
li cesaretlendirildiniz ve bu yzden ok zgvenli yetitirildiniz,
ok baskn karakterlersiniz. Aslnda grntnz ne olursa olsun
erkekliin avantaj ile yaamaya devam ediyorsunuz, diyor. Emi
261
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Koyama da bu iddiaya ilk elden kar kmayalm; Evet, doru
ama eklinde yaklaalm diyor. Evet, trans kadnlar olarak is-
temediimiz avantajlarmz oldu ama biz bu avantajlar erkeklik
deneyimini yaatmak iin deil gl, onurlu, feminist hareke-
tin paras olan, farkl kadnlk ya da translk deneyiminden ge-
len yoldalarla birlikte glenmek iin kullanabiliriz, diyor. Yani
verilmi olan bu avantaj Hi bize verilmedi, diye inkr etmek
yerine Evet, dorudur ama bunun zulmn de ektik, buradan
edindiimiz bu glenmeyi dier glenme biimleriyle birlikte
paylaabiliriz, demek gerekiyor. Yani trans kadnlarn, erkek ola-
rak yetitirilmi olmalarnn feminist hareketi blen deil aksine
glendiren bir avantaj olabileceini sylyor Emi Koyama.
Trans kadnlarn, erkek olarak domalarnn ayrcalktan ok
klfet olduunu anlamak ok kolay aslnda nk olan ocuu hlbuki ben de feminist harekete emek veriyorum. En azndan
olarak yetitirildiler ve ou byrken vcutlarndan nefret et-
tiler. Birou sert olan ocuu gibi davranmadklar iin baka
olan ocuklar onlarla alay etti. Zulme uradlar, utandrldlar ve
sklkla bunalma girdiler.
Trans erkek olmak nasl bir toplumsal avantaja sahip? Bu
bence ok tartmal bir konu. Birok trans, yetikin olduunda
bile iini, gvenliini, aile ve arkada ilikilerini tehlikeye ataca-
ndan aa karlma korkusuyla yayor. Glkan: Aligln sekerek stnden gitmeye alt talara ri-
Aligl: Aslnda, trans erkekler de yaadklarn birbirlerine dahi
ok fazla anlatmyorlar gibi geliyor bana. Yaanan baya bir cinsel
iddet var, sokakta yaanan fiziksel iddet var. Mesela iki kiinin
deneyimini biliyorum ve bana anlattktan sonra Ltfen kimseye
syleme, dediler. Dardan bir bakas ilk nce erkek olarak alg-
lyor -trans erkeklerden bahsediyorum bu arada sadece- ama bir
sre sonra konumasndan, ses tonundan ya da herhangi baka
bir eyinden tr Sen nesin ki? gibi sorularla balayp, tacize
kadar giden hikyeler var. Geceleyin erkek ocuu olarak algla-
np, arkadan saldrlanlar var.
Glkan: Birok trans erkek, ibne olan ocuu zannediliyor.
Aligl: Evet. Bahsedilen o avantajl durumu hayallerimde yaa-
mak isterdim ama maalesef gerek hayatta trans erkek olmann
hibir avantajn grmedim. Mesela erkek tuvaletlerine girmek
istiyorum ama girerken etraf kolaan ediyorum, kimse yoksa gi-
riyorum. Hormon kullansam, bu sefer de km olmad iin bu
eksiklii yaayacam gibi geliyor. Tam bir erkek ya da tam bir
kadn hibir zaman hibir yerde yok ama senden tam olman
istiyorlar ve bu yzden sen de gndelik yaamn srekli bunun
tedirginliiyle yayorsun. Tabii ki de bu sadece trans erkeklere
has bir durum deil btn trans bireylere bu eksiklik duygu-
262
Transfeminizm
sunu yaatyorlar. nk eer o verili iki koddan (erkek, kadn)
birine ait deilsen, yle davranmyorsan, yle grnmyorsan, se-
nin sylediin bu iki kodun dnda ise her seferinde ya alayc bir
glmsemeyle ya da iddetle karlayorsun. Maruz kaldn bu
davranlarn bazs seni yaralyor, bazsn umursuyorsun, bazs-
n hi umursamyorsun.
Transfeminizmle bunlarn balants ne? diye sorarsnz
yle bir ey var: Siz LGBTler, biz feministler eklinde cmleler
kuruluyor. yle deil ite, biz feminizmin iindeyiz, anlatabiliyor
muyum? Feministler arasnda trans bireyler olduu dnlm-
yor ve stelik Sandakinin, solundakinin trans olup olmadn
nereden bileceksin, sylemedii srece, denilebiliyor. Byle bir
cmle kurulduu zaman kendimi ok dlanm hissediyorum,
nasl bir erkek olmam gerektii zerine urayor olmam dahi
bal bana bir emek diye dnyorum. Translarn deneyimleri
feminist harekete ait deilmi gibi alglanyor ama aslnda femi-
nist hareket zaten sokakta kadnlarn rahat yryememesinden,
evde ya da baka bir yerde tacize uramasndan ve bunlara kar
koyabilmek iin kmtr. Biz de bunlara kar koyuyorsak femi-
nist hareketin bir parasyzdr, onun iindeyizdir.
ayet etmeye abalayarak bir eyler syleyeceim. Transfeminist
bak as aslnda byk oranda interseks mcadelesinden -
rendii gibi cinsiyetin, ayn toplumsal cinsiyet gibi atandn ve
ina edildiini savunur. ok uzun yllar toplumsal cinsiyetin ve-
rili deil ina edildiini savunduk. Beauvoirn Kadn doulmaz,
kadn olunur sz ile toplumsal cinsiyetin ina srecine yapt
vurgu daha sonra Butlerla Queer Teoride cinsiyetin de inas ile
devam etti. Cinsiyet/toplumsal cinsiyet gibi kavram sknts e-
kiyoruz, gender Trkeye toplumsal cinsiyet olarak evrilmi olsa
da aslnda bunun Trkede tam bir karl olduunu dnm-
yorum.
Cinsiyetin ina olduu meselesini basitletirmek iin bir
rnek vereyim: Bedenin kadn ya da erkek olup olmadn be-
lirlemek iin bilimin tespit ettii bir liste vardr, bu doduu-
muzda yaplyor. Ben bir bebek dourdum ve o testi yaplarn
grdm. nandnz, dndnz bir eyin yapldn somut
olarak grmek ok acayip bir ey. ocuumun cinsiyetini atadk-
larn grdm. Tuhaf bir deneyimdi akas. Pipisi yerinde mi?
Kukusu yerinde mi? Her ey doru yerinde mi? Eksiksiz mi? diye
giden bir liste var. Bu bir olaslk kmesi, olaslk byk oranda
maviye kayyorsa mavi, pembeye kayyorsa pembe Pembemavi
263
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Transfeminizm

ikiliinden ok ikisi arasnda oka olasln olduu bir spektrum rekli kesintiye uratld politik bir hattr, cinsiyetin iine etmek.
iken... Yani arkadalar, cinsiyet atanan bir eydir, burada hibiri- Aslnda belki de evde annemizle tartrken, annemiz bir dakika-
miz ne olduumuzu bilmiyoruz bence. lna girdii bir halle anneliinin ve kadnlnn iine ediyordur
Transfeminist ya da transgender politikalarna gre ise pat- ve bu gzeldir. Bir atlaktr, bir nefes alma paydr, dolaysyla cin-
riarka bu ikili cinsiyet sistemi zerine kuruludur ve patriarkay siyetin iine etmek ya da genderfuck ok haval ve beyaz bir keli-
ykabilmek iin de bu ikili cinsiyet sistemi hedef alnmaldr. ki me olarak tnlyor olabilir ama aslnda bunun her yerde olduunu
sene sresince farkl feminist yaklamlarla tartmalarmzda ve hepimizin bunu yaptn grnr klarsak bundan baya tatl
gelip, tosladmz yerlerden biri de aslnda bu. Mesela Glnur direni biimleri kabileceini fark etmektir. Genderfuck zaten
Savran Biz o ikili cinsiyet sisteminin ierisinden direni geliti- varl mphem olan kadn ve erkek olma halinin siyasi bir tavr
riyoruz. Sizse o ikili cinsiyet sisteminin kendisini hedef alyorsu- olarak, gstere gstere iine etmek demektir.
nuz. Biraz hayalperestsiniz, demiti. Aligl umumi tuvaletlerden bahsetti. Umumi tuvaletler
Esmeray: yle mi demiti? dnyann her yerinde cinsiyet karakollardr. Muhakkak kadn ya
Glkan: Evet, yle demiti. Onur duyduk, teekkr ederiz. Btn da erkek birileri sizi yarglar, size yanl yerde olduunuzu sy-
her ey atanyorsa ve interseksler ortada kalyorsa ve aslnda b- lerler. Sanz ksa ya da uzun olduu iin, kukunuz olduu iin,
tn bu skalada iki taneden fazla renk ve beden politikas varsa pipiniz olduu iin, vs. Hepi topu bir deliktir ve ieyecek ya da
o zaman feminist mcadelenin znesi kim? Toplumsal cinsiyet sacaksnzdr. Bu ii yaparken aslnda cinsiyetinizin bir anlam
direnii midir bu? Beden direnii midir? kisi ayr ey midir? kisi yoktur, dolaysyla o kadar da nemli bir ey olmamas gerekir
birbirinin iine gemi, ina olmu sreler midir? Transfeminizm ama nemlidir nk kategorileri oluturur.
ikisi birbirinin iine gemi, ina olmu srelerdir diyor. Pnar Selekle 8 Mart zerinden Fransadaki tartmalar nasl
Farkl feminizmlerin patriarkaya kar farkl direni biimle- diye sohbet ediyorduk. Pnar, Fransadaki feminist hareketin iin-
rini benimsemi olmalar una benzer: Solun ierisinden ya da so- de olanlara Bir sr yasalar var, eit emek, eit cret ile ilgili bir
lun ierisindeki farkl hareketlerden gelmi arkadalar varsa bilir- sr grlt patrt oluyor. Queer arkadalar 8 Martta ne yaptlar,
ler. Anaristlerle sosyalistler tartrd; Biz aslnda ayn eyi d- srecin paras m onlar? diye sormu onlar ise, Onlar 8 Martta
nyoruz, son tahlilde komnizmi istiyoruz, derlerdi. Anaristler ehrin belirli bir blgesindeki btn tuvaletlere gidip, tuvaletle-
Hemen imdi! derdi, sosyalistler ise Ama araya bir gei sreci rin levhalarn sktler, yerlerini deitirdiler. Bizim amzdan
koymamz lazm, sosyalizm art. Biz ikili cinsiyet sistemine ria- bu hibir anlamda politik bir ey iermiyordu. Biz sokakta kadn-
yet eden feminist bak asnn, sosyalizmin gerekliliine inanan larn eit hak, eit cret mcadelesiyle urarken, bylesine son
arkadalarn bak asna benzediini dnyoruz. Bu noktada derece anlamsz eylerle uratlar, diye cevap vermiler.
da transfeministler olarak dier feminizmlerden direni biimleri Ben akas siyahlarn deneyimini siyahlardan dinlemek
asndan farkllatmz dnyoruz. Ortaklklarmz kadar isterim. O gn orada o tuvaletlerin levhalarn deitiren queer
farkllklarmz da var ve farkn grnr olmas gerektiini, bu- feministlerin neden dili yok? Neden onlardan dinlemiyoruz?
nun da blc deil, feminizmi glendiren bir etkisi olduunu Onlarn derdi neydi? Onlar o gn ne yaadlar? Neden onlarn
dnyoruz. sesini duymuyoruz? Neden siyahn deneyimini beyazn azndan
Genderfuck yani cinsiyetin iine etmek diye benim ok duyuyoruz? Neden Krtn deneyimini beyazn azndan duyu-
nemsediim ve mutlaka zikretmek istediim bir kavram var. yoruz? Neden Krt kadnlarn beyaz feministlerden dinliyoruz?
Kii kendine ne derse desin, toplumsal cinsiyet ve beden yery- Byle sorular uzayp, gidebilir. Aslnda bu nc Dalga tart-
zndeki btn insanlara ait bir skntdr ama sknt olduu ka- masna da balanyor. Trkiyeye nc Dalga geldi mi, gelmedi
dar da hazlar mekandr. Hibir zaman tam olamayacaz, hibir mi, ne oldu
zaman baarl kadnlklar, baarl erkeklikler kuramayacaz. Esmeray: Gelmi, gelmi.
Judith Butler cinsiyetin bir baarszlk, bir kusur olduunu ve is- Glkan: Trkiyedeki nc Dalga 90larn ortasnda Roza
tisnasz herkesin bu kusuru ilediini sylyor. Demek ki tam dergisiyle balad diye dnyorum. Krt feministlerinin kendi
kadn, tam erkek diye bir eyin olmadn dnmek bizi bir- rgtlerinin zulmne urama pahasna kardklar bir dergidir
ok anlamda zgrletirebilir. Karmaa ya da performansn s- Roza. Hareketi sattklar iddiasyla yarglanmalar ise aslnda bir

264 265
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Transfeminizm

tr arafa dmedir. Kadn ve erkein arasndaki o boluk var ya rum. Yourtu Park6 keza bence ok radikal bir eylemdi. Vesika
transn olduu, Trkle Krtn arasndaki o boluk, sosyalist ve Eylemi7 ok mthiti, ok radikaldi. imdi ise hareketin beyazla-
feminist arasndaki o boluk var ya, oraya dtler Uzun sre tn, orta snf deneyiminin baskn hale geldiini dnyorum.
o dergileri karan arkadalarmzn sesleri duyulmad. ok son- Bu radikal sz reten, bize son derece ilham olmu feminist ar-
ra belki geriye dnk birtakm almalar yapldnda duyuldu. kadalarmzn imdi 8 Martta, 25 Kasmda kar ktklar Ba
Ama nc Dalgann grnmeyen aznlk feminist direni- benim belletirim, am benim elletirim, Bedenim benimdir, fahi-
lerle baladn dnyorum. Bu yzden Krt feminist dergi- eyim, feministim, Lezbiyenim, buradaym gibi dvizlerin as-
lerinin, lker Sokakta, Eryamandaki translarn mcadelesinin lnda yllar evvel, 80lerin ortasnda bir avuken ve ok daha g-
ya da anarist feministlerin mcadelesinin nc Dalga iinde szken kurduklar ffetli kadn olmak istemiyoruz gibi laflarn
olduunu dnyorum. rnein anarist feministler 80lerin devam olduunu dnyorum. Dnp oradaki bize gre yanl,
ortasnda Trkiyedeki feminist hareketi ina eden kadnlar ara- eksik, gedik olanlar kesip, paralayp, kendimizce iyi olanlar, bi-
sndaydlar ama onlarn adlar hl hi anlmaz. Bir tanesi top- zim deneyimimizi tarif edenlerini -nk bizim deneyimimizin
ran altndadr, Nezahat Altan. Nezahat Altan, Mor atnn de anlatlmas lazm- belki onlarn dizdikleri talarn zerine ta
kurucularndan biridir, bir sr deneyimin iinden gemitir ve koyarak ve farkl bak alar gelitirerek ifade ediyoruz. Kimse
feministlere, ayrldklar sol hareketin otoriter dinamiini femi- lezbiyenin deneyimini lezbiyen, transn deneyimini trans anlat-
nist harekete tadklar eletirisini yapan ilk feministlerdendir. mal diyemez. nk rnein feministler Novemedi savunurken
Dolaysyla anarist feministlerin, sesleri ok kmasa da nc herkes proleter deildi. O zaman 8 Martta siz LGBTler baka
Dalgay balatanlardan, buna emek koyanlardan olduklarn d- yry yapn, gidin kendi alannzda yryn! denmeyecek,
nyorum. nk bu feminizmin meselesidir.
Trans cinayetleri tpk kadn cinayeti gibi son derece kor-
Orta snflk avantajn skebilmek kun bir durumda. Trkiyede feminist hareket de dhil olmak
zere bu lmler karsnda tm sosyal hareketlerin nasl sokaa
Duyuru metnimizde yazdmz ve eletiri alan feminizmin orta
dklmediini anlayamyorum. Bu kadar takr takr trans kadn
snf olmasna ynelik kurduumuz cmleye dair de bir eyler
ldrlrken sessiz kalan bir feminizm nasl bir feminizmdir?
syleyelim. ncelikle biz de dhil hepimizin orta snf, eitim
grm, aileleri tarafndan yle ya da byle destek grm, o be-
yaz deneyimden gelen kiiler olduumuzu syleyelim. Dindar 6 1987de ankrda hkimlik yapan Mustafa Durmuun bir kadnn boanma tale-
bini Kadnn srtndan sopay, karnndan spay eksik etmemek gerekir, diyerek
Kadnlar ve Feminizm Tartmasnn ya da Radikal Feminizm reddetmesi bir dizi eylemin balangc oldu. Bunlardan bir tanesi 17.05.1987 tari-
Tartmasnn duyurusuna byle bir eletiri geldi mi, diye sormak hinde Kadky Yourtu Parknda yaklak 2500 kadnn katld Dayan kt
istiyorum. Aslnda bunlar tartabilmek iin bizim sorduumuz cenneti istemiyoruz, Kadnlar! Dayaa kar dayanmaya, Dayak aileden k-
trden provokatif sorular iyidir nk aratrlar. Elbette duyuru madr szlerinin sylendii, Dayaa Kar Dayanma Yrydr. Bu yry
ayn zamanda 12 Eyll sonrasndaki ilk yasal eylemdir. (E.N.)
metninde soru sormann tesinde belki de kk bir provokasyo- 710.01.1990 tarihinde Anayasa Mahkemesinin, Irza gemek ve karmak fiilleri fu-
na ihtiyacmz var. Belki biz istemeyerek de olsa kstk m, kz- huu kendine meslek edinen bir kadn hakknda irtikp olunmu ise, ait olduu mad-
dk m hrnlaabiliriz. nk bizim deneyimimiz grnmyor, delerde yazl cezalarn te ikisine kadar indirilir, diyen TCKnn 438. Maddesini
sesimiz duyulmuyor. Belki de oraya k ve dzgn teorik sorular eitlik ilkesine aykr olmadna ilikin kararnn zerine Adana, zmir, Ankara ve
stanbuldan kadnlar protesto eylemleri dzenlediler. stanbulda, Cinsel Tacize Ha-
sorulan bir ar yapsaydk ok da istediimiz gibi olmayacakt. yr Kampanyasndan Kadnlar imzas ile 15.01.1990 tarihinde Sultanahmet Adliye
Belki de gelecek olan tepki ile bir tartmann alabilmesini um- binasnda ve 23.01.1990 tarihinde ise genelevlerin olduu Zrafa Sokakta Anayasa
duumuz iin duyuruyu bu ekilde hazrladk. Mahkemesini istifaya aran basn aklamalar yapld. Zrafa Sokaktaki basn
Trkiyedeki feminist hareketin 80lerin ortasnda ok radi- aklamasnn ardndan iffetli-iffetsiz kadn ayrmn reddettiklerini ifade eden, ibu
vesika babayasa mahkemesi tarafndan her yerde geerli olmak zere ..... adna tescil
kal baladn dnyorum. Mesela Bunlar lezbiyen mi? diye edilmi olup iffetli kadn olduuna dairdir yazl iffetli kadn vesikas datlmtr. Bu
eletirildiklerinde bir grup lezbiyen olmayan feministin Evet, eylemler sonucunda 438. Madde TBMM tarafndan yrrlkten kaldrlmtr. [Sos-
lezbiyeniz! deyip, lezbiyen grnrln savunduunu biliyo- yalist Feminist Kakts Dergisi, (1990), 438e Hayr!, Madureleri Cezalandrn!,
ffetli Kadn Olmak stemiyorum, Sosyalist Feminist Kakts Dergisi, ubat, say: 10,
s: 6-12 ve online olarak http://www.pazartesidergisi.com/pdf/Kaktus10.pdf] (E.N.)

266 267
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Ve evet, biraz agresif olmann tamamen arasal olduunu syl-
yorum. Biraz birbirimizi kkrtalm da harekete geirelim. Bac
dvmek deil buradaki temel mesele. Dolaysyla unu syleyece-
im: Evet, biz de o beyaz orta snf deneyimden gelenleriz. Orada
birileri var, beyazlar, orta snflar, Trkler, eitimliler ama biz yle
deiliz, gibi bir durum yok. Trans kadnn erkeklik avantajn s-
kp, paralayp, feminist hareketin avantajna kullanmasn ne-
ren transfeminist bak asn nasl savunuyorsak biz de beyaz
olmann avantajn bir ekliyle burada sz kurarken, mmknse
biraz Orhan Gencebay, mmknse biraz Bergen, mmknse bi-
raz daha kirli, mmknse biraz daha paoz, sadece teori ve aydn-
lanma deil, sadece akademi deil, alabildiine paoz bir ekilde
Esmeray: Niye paoz diyorsun ayol? (Glmeler)
Glkan: Belki de orta snf avantajmz skmek zere buradayz.
Hepimizin de skmesi gerektiini dnyoruz. Dolaysyla ora-
da beyazlar var ve biz ok siyahz, demek deil derdimiz, bunun
iyi anlalmas gerektiini dnyorum.
Aligl: Konumann banda da sylediim gibi Transfeminizm,
trans kadnlarn hareketi olarak ortaya kmtr, en azndan
Amerikadaki rnei byle. Bu yzden nceleri Transfeminizmden
bahsettiimde bazen onlarn adna konuuyormu gibi de hisse-
diyordum ama sonra Yok, hayr, ben kendi deneyimimi de kat-
yorum sonuta, diye dndm. Buna kendim de ikna olduktan
sonra transfeministim demeye baladm.
Bunca senedir feminist harekette grdm bir ey var. Biz
trans kadnlarla da alyoruz, denilip, rnein Amargide sade-
ce Esmeray grm olmam, baka hi trans kadnn olmamas,
benzer ekilde dier feminist rgtlerde de trans kadnlarn olma-
mas beni dndryor. Her trans kadn kendini feminist olarak
tanmlamyor ama hali hazrda feminist ilkelerle alan, hayat
feminist bir yerden yorumlayan birok trans kadn varken bun-
larn neden feminist harekette olmadn sorguluyorum. Trans
kadnlarn ya da baka trans kimliklerden insanlarn da deneyim-
lerinin zerine biz feministler zaten konuuyoruz demek deil
mesele, nerede nasl ortaklalaca, ortaklamasak bile konuul-
mas nemli.
Bence feminist hareket Krt kadnlarla ve dindar kadnlarla
ilikilerde de ayn yerde uvallyor, onlarn sorunlarn konuuyor
ama onlarla konumuyor aslnda. Oysa bunlar daha fazla konu-
mak gerekiyor. Krt kadnlarn, dindar kadnlar, translar femi-
nist hareketin dnda grdmz iin onlarn sorunlarn ayr kzym- en basit grdkleri kamyon ofrne vermi, aln size
kategoriler gibi gryoruz. Aramzda bu yzden de bartl yok.
Krt hareketinden ok insan vard aslnda ama sonradan birou
268
Transfeminizm
ayrld. Bunlar benim sadece Amargi ierisinden bildiim rnek-
ler ama bu bence stanbuldaki feminist harekete de yaylabilecek
bir rnek.
Beyaz, orta snf eletirisi biraz da buradan geliyor. Farkl de-
neyimler yaayan translar ve kadnlar i ieyiz ama ou zaman
bunun farknda bile deiliz. Bunu zellikle cinsiyet kimlii ze-
rinden de sylyorum nk mesela ben ilk defa Amargide al-
dm. Dndm, Baka bir yerde alabilir miydim? diye. Ama
aklma baka hibir rgt gelmedi. nk kapallar, bu kadar ie
kapal olduklarnda da Bizden kmaz, muhabbeti yapabiliyor-
lar. Bu LGBT deneyiminde de bilinen bir eydir. Mardinden k-
maz kardeim! derler ya onun gibi oluyor. Alabilecei bir ortam
yoksa herkes yanndakinin kadn olduundan bu kadar eminse,
ben nasl Ben deilim, diyebilirim ki?
Esmeray: Eski bir deneyimimi biraz aktarmak istiyorum. lk po-
litik deneyimimi DPde yaadm. lk gittiim zaman btn ka-
dnlar yanma gelip, aramba gnleri kadn toplants oluyor,
sen de katlmak ister misin? dediler. Bu inanlmaz houma git-
miti. Genel ye toplantlar da aramba gnleri oluyordu ama
genel ye toplantlar beni skyordu nk hep erkekler konuu-
yordu. Kadnlar ok fazla konumazd ve ok fazla kadn da gel-
mezdi. aramba gnleri kadnlar ayrca toplanp, kadnlarn par-
ti organlarndan bamsz da hareket edebilmeleri gerektiinden
bahsediyorlard. rnein, DPnin ynetim kuruluna sormadan
kadnlar olarak bamsz bir eylem rgtleyebilmeliyiz gibi ko-
nular zerinden tartmalar oluyordu. Ben sadece dinliyordum,
hatta o dili bile anlamyordum. Sadece dinliyordum nk orta
snftan deildim, en alt snftan gelen biri olarak (seks iilii ya-
pyordum, toplantlara zorla geliyordum) dili anlamyordum, kav-
ramlar bilmiyordum. Konumalar dinlemek bana kitap okumak
gibi geliyordu.
Neyse, sonra DPden ayrldm ve feminist harekete girdim.
Feminist hareket trans kadnlarn deneyimlerini pek grmyordu.
Hi unutmuyorum, bir gn bamsz feminist kadnlar toplanm,
herkes srayla kendini tantyor ve deneyimini aktaryordu. Sra
bana geldiinde ben pas geiyordum nk yle eyler anlatyor-
lar ki Mesela bir tanesi Kzlk zaryla ilgili ailemde o kadar ok
bask grdm ki, Nedir bu kzlk zar? dedim, gittim bir kamyon
ofrne verdim diyor. Ondan o kadar ok nefret etmi ki, onla-
rn istedii, zorla evlendirecekleri birine deil -bir de zengin aile
kzlk zar demi. imdi byle deneyimler anlatyorlard, benim
byle bir deneyimim yok; kzlk zarm yok peki, ben ne anlata-
269
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Transfeminizm

cam? Pas geiyordum. Ben sonra anlatrm, diyordum, anlat rollerini yazd. u olabilir, bu olabilir, her ey olabilir ama biyolo-
diye srar ediyorlard. O zamanlar bu kadar ok kavram yoktu, bu jik cinsiyet deitirilemez yazd. Ben dedim ki Ben kimim, ben
kadar ok trans kadn yoktu, trans hareketi yoktu, dolaysyla ben neden buradaym? (Kahkahalar)
hi Aramzda trans bir kadn olamaz, dendiini grmedim. Glkan: Yanl m hatrlyorum, Arzu Soka numara 55. Ya evde
Ama hi unutmadm da bir olay var. svirede bir konferan- yoksan? (Glmeler devam)
sa gideceim iin insanlardan bilgi topluyordum. Konu buradaki Esmeray: Bir de Hindistandan gelmi inanamadm nk Hindis-
sivil toplum rgtlerinde ecinsellik, transeksellik zerine ne tann ou blgesinde trans kadnlara ineklere taptklar gibi ta-
dnldyle ilgiliydi. Ben de dncelerini renmek iin tek parlar; kutsaldrlar. zellikle ift cinsiyetliler. Transekselleri de
tek insanlarla mlakat yapyordum. Bir feminist arkadaa trans ift cinsiyetli gibi grdkleri iin, insanlar nlerinde eiliyormu
kadnlar ile ilgili bir soru sormutum ve aldm cevap karsnda falan. Ama yal kadnlar translara kzyorlarm, Niye seks iili-
oka girmitim. 80li yllardaki bir eylemde bir trans kadn kr- i yapyorsunuz, keke hi bulamasaydnz, diye. (Glmeler)
sye kardk, konutu. te sen de varsn ama ben trans hareketin Byle bir yerden geliyorsun, Hindistanlsn. Nasl byle dn-
ok ayr bir yerde olmas gerektiini dnyorum. Bizim iimiz- yorsun? Ben kadna Ben ameliyat olacam, dedim. Bir de unu
de de biraz rgtlensinler ama baka bir yere gitsinler. Mevzular syledim: kide bir Keke erkekler de gelse, deyip duruyor, ben de
ok farkl, mesela trans kadnlar gldr, dedi. Ben sokakta Erkein ne ii var burada? dedim. Sen bundan bahsedemezsin,
yrrken saldrya urarsam o erkeklik refleksini verip kendimi sen biyolojik olarak zaten erkeksin, dedi bana. Beni erkek olarak
koruyamam ama bir trans kadn kendini savunabilir, dedi. Ben gryorsan sen feminist deilsin, dedim ben de. Sonuna kadar
de Bu yzden mi otobanda her gn bir travesti ldrlyor? de- kalmtm o eitimin. Sertifika da verdiler bana. (Kahkahalar)
dim. Ecemen: Bence de farkllklarn grnr olmas meselesi ok
Begm: Ayrca erkek bedeni gldr diyerek bedensel bir z- nemli ve bunun bizi ok besleyeceini de dnyorum. Mesela
lkten bahsediyor. iddet, taciz, tecavz, ocuk istismar gibi mevzularn ok farkl
Esmeray: aracanz baka bir ey daha anlataym. Bu da ya- biimleri olduunu dnyorum. Feminist hareket ierisinde
kndan bildiiniz bir feminist arkada ile bir trans kadn arasn- iddet, taciz konuuluyor ama farkl deneyimler bunlarn ara-
daki konuma: ocuun birisi Ya ben 8 Marta geleceim, dedi. snda yok saylyor. Ben sokakta yrdmde hem kadn olarak
Sen gelemezsin canm, yapt. ocuk Niye? dedi. nk sade- hem de Bu nedir; kadn m, erkek mi, ibne olan m? diye tacize
ce kadnlar geliyor, dedi. O zaman ocuk da Ben kadnm, dedi. uruyorum. Bunu yaamak iin herhangi bir kadnn biraz gr-
Ay inanamyorum, kadn olman iin Esmeray gibi olman lazm, nmn deitirmesi yeterli.
dedi. Nasl? dedi ocuk. Peruk falan tak. Ben peruk sevmiyo- u anda altm i yerinde bir tane kadn btn gn beni
rum ama, dedi ocuk. Anlatabiliyor muyum, o zamanlar feminist szyor. Memelerim neden kk, neden erkeksiyim diye btn
hareket iinde translara byle yaklalyordu. Amerikadaki trans- gn bana bakyor ve bence bu bir taciz. Bir kadn tarafndan tacize
lar gibi bir hareket deildik, az kiiydik ve toplu refleks veremi- uruyorum ve bunun sebebi farkl olmam. Bu tr deneyimler fe-
yorduk o zamanlar. imdi oaldk, toplu refleksler veriliyor ve minist hareket ierisinde grnr deil. Ya da iddetten bahsedil-
bu yzden artk rahatsz olunuyor, 8 Martta gidin baka yerde diinde, 8 Mart alannda yaadklarmz iddet olarak tanmlan-
yryn, deniliyor. myor nk iddet bir erkekten gelmeli. Ya da kendi aramzdaki
Begm: Translar kadnlk ve erkeklii yeniden retiyorlar denir- iddet olaylarn bir trl zemiyoruz. Bu kadar zorlanyorsak,
ken, aslnda Sen gerek transa benzemiyorsun, diyen feministler aramzda ok daha problemli ve daha fazla stne gitmemiz gere-
bunu yeniden retmi oluyor. ken bir iddet var demektir. Ayn ekilde LGBT hareket ierisinde
Glkan: Devletin cinsiyet kriterlerine iaret etmi oluyorlar. de barlarda veya ilikiler ierisinde iddet, taciz, tecavz yaan-
Esmeray: Daha yeni, Amargi dneminde olan bir olay daha anla- yor ama konuulmuyor. Demek ki deneyimler yaanyor ama mar-
taym. Hindistandan uluslararas tannan, ok nl, iki kadn gel- jinalize ediliyor. Sadece kk bir grup yayor gibi dnlyor
miti. O kadnlar da beni oka sokmutu. Bu kadnlar KADAVn ama deil. Ben bir sr insan tanyorum, farkl farkl taciz, teca-
dzenledii Ksekyde 15 gnlk feminist bir eitim verdiler. Bir vz, iddet, ocuk istismar hikyeleri var. Filmlerde ok grlr,
izelge yapt, kadn/erkek diye yazd, altna da kadnlk, erkeklik birazck krkl fark edilen erkek ocuklar istismara uruyorlar.

270 271
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Transfeminizm

Cinsel istismar pek ok queerin bana gelen bir iddettir. nmlasn, makbul olmayan o g ilikisinde bir ekilde simetriyi
Feministlerden gelen eletirilerden biri de cinselliimizi ok bozan herkes tacize ya da tecavze uruyor.
konutuumuz, bunu srekli grnr kldmz ve bununla ilgili
ok fazla politika yaptmz ynnde. Evet, bunu yapyoruz n- Transfobiyi zdmz zaman Transfeminizmi de
k cinselliimizden ok fazla yara alyoruz ve cinsellik, aldmz konuabileceiz
yaralar karsnda kendimizi glendirdiimiz bir alan. Gerekten
Ula: Bu benim katldm nc Transfeminizm tartmas. Biri
de cinsellii feminist hareket ierisinde en ok konuan LBT grup-
bu yl iinde Ankarada olmutu. 8 Mart sonrasyd ve 8 Mart y-
lardan biriyiz ve bence bu kt bir ey deil tersine feminizmin
ryne Pembe Hayattan trans erkek arkadalar almamlard.
dier alanlarnn da faydalanabilecei bir avantaj. ok iyiyiz, ok
Bir de krsden bile Fahielere karyz! gibi sloganlar atlmt,
muhteemiz, cinselliimizle ok barz, ok da seviiyoruz gibi
toplantda bunun yanllkla olduunu sylediler. Tartma sizler
dnyorlar galiba ama maalesef yle deil. (Glmeler)
ve bizler olarak balamt. stanbuldan birka arkada da vard.
Aslnda gerek olan u ki biz cinselliimizi yaay biimi-
Bir yerden sonra ise tartma una dnd: O zaman siz de kendi
mizden ok yara aldk. Bunu tartmaya amamzn sebebi ken-
teorinizi olutursanza, bizden ne istiyorsunuz? Transfeminizm
dimizle barmaya almamz ya da bu meseleyi zmeye, buna
nedir? Maddeleri nelerdir?
feminist bir bak as getirmeye almamzdr. Bu farkll da
Esmeray: Manifestonuz nedir? diye sordular herhalde.
marjinalize ederek, Bunlar hi tacize, tecavze uramyorlar m?
Glkan: Manifestomuz var zaten, okusunlar. stanbul LGBTnin
Srekli seksten konuuyorlar, gibi bir yaklam benim canm ac-
Nefret Sularna Kar Kampanyas8 kapsamnda yaymlanan trans-
tyor.
manifesto var. Bara ara yaptlar bunu. te Transmanifesto ve
zlem: Aslnda Ecem benim syleyeceklerimin bir ksmn sy-
yerel! Biraz takip etsinler.
ledi. ncelikle, sunumunuz iin ikinize de teekkrler, kendimi
Ula: Ankaradaki o toplantdan sinirle ktk. Sonrasnda da tar-
ok iyi hissettim. Sadece bir cmleye takldm, translarn daha
tmaya devam ettik, baka bir yerde daha tarttk. Ne zaman
fazla tacize uradklarn sylemek, feminist hareket iindeki
transfeminizm, trans erkek, transgender ya da trans kavram al-
kadnlarn LGBT hareketinden gelen insanlara ya da kendini qu-
sa konu una geliyor: Eer biz size yol verirsek, sizi aramza alr-
eer/genderqueer olarak tanmlayan insanlara kar kullandkla-
sak, sizinle birlikte mcadele edersek heteroseksel erkekler de
r argmann bir benzeri gibi geldi bana. Kimin ne kadar tacize
gelecek, bir gn gelip, biz de kadnz diyecekler. Biz de onlar sor-
uradn ya da neyi, ne ekilde yaadn hi bilmiyoruz. Gey
gulayamayacaz, bylelikle 8 Mart karma bir eyleme dnecek.
olmas bile gerekmiyor, kendini heteroseksel erkek olarak ta-
Esmeray: te bu ok kt bir ey.
nmlayan erkeklerin de birou tacize uruyor, zellikle de ocuk-
Ula: Krt kadnlarna ya da dindar kadnlara, kimseye bu ekil-
ken. ocukluk anda cinsel tacize urama orannda cinsiyetler
de yaklalmyor. Sebebi de u: insanlar tanmlayamadklar ya da
birbirine yaklayor. Kadnlar sokakta daha ok tacize uruyor
bir ereveye sokamadklar varlklardan, dncelerden korku-
fikrine benzer bir argman srdrmek sakncal. Zaten bence
yorlar. Bence kardakinin ne olduunu sorgularken kurduumuz
taciz meselesini kadnlk deneyimi zerinden ele almak lazm.
cmlelerin altnda transfobi var. nk sen ona Ben hormon
Kadnlk deneyimi derken unu kastediyorum: makbul erkeklik
kullanmyorum ama kendimi trans olarak tanmlyorum, dediin
tarifine uymayanlarn tamam ve bu tanmlamaya karlk gelen
anda O zaman ben emin olamayacam, diyor.
her erkek aslnda tacize aktr. O yzden biz de szmz bura-
Esmeray: Kimlikten emin olmak zorunda. Sanki feminizm onun
dan kurmayalm.
tekelinde
Glkan&Aligl: Kurmadk ki
zlem: Aligln Kadnlar da her gn tacize mi uruyor? cm-
lesini biraz skntl buldum. Yani kadnlar her gn tacize uru- 8 Nefret Sularna Kar Kampanya Nisan-Haziran 2011 tarihleri arasnda, stanbul
yordur ya da uramyordur, bizim stnde durmamz gereken LGBTT Dayanma Dernei tarafndan, trans bireylere ynelik ilenen nefret su-
mevzu o deil ki. Bizim stnde durmamz gereken tam da bu larna dikkat ekmek, bu konuda kamuoyu oluturarak halkn ve devletin bu so-
runa gereki ve zmsel yaklamas iin bask oluturmak amacyla gerekle-
gl/gsz ilikisi. Kar kacamz nokta Kadnlar da her tirildi. Kampanyann detayl bilgisi ve transmanifestonun tam metni iin bkz:
gn tacize uramyor ki! olmamal. Kendini nasl tanmlarsa ta- http://www.istanbul-lgbtt.net/lgbtt/

272 273
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Transfeminizm

Ula: Evet, kimliinden emin olmak zorunda. Senin cinsiyetin- diye dnyorum. Na-trans kadn ve erkekler yanmdan geer-
den, cinsel organndan, ne dndnden, nasl bir politika ken Kz m bu erkek mi? diye yanndakine soruyor. Bu benim
yaptndan emin olmak zorunda. Bir yerden sonra gelen erkekler taciz olarak algladm ekillerde olabilirken ok tatl biimler-
Biz de 8 Marta katlmak istiyoruz, biz de feministiz, siz bizi sor- de de olabiliyor. Bir yerde ay iiyordum, gmleim ve ortum-
gulayamazsnz, diyecekler diye korkuyorlar. Bence temel nokta laydm. ay tayan adam Abi bir msaade etsene, dedi. Ben de
u: transfobiyi zdmz zaman Transfeminizmi de konua- Tamam abi ge, dedim. Getim, yerime oturdum. Bir gn de su
bileceiz. alyordum, Abi su ne kadar? dedim, Elli kuru abi, dedi. Ben
Az nce Esmerayn bahsettii Ben tacize urarsam kar de Teekkrler, dedim ve ktm. Yaknlarda da postanede bir
koyamam ama bir trans kadn koyabilir, dncesi ifte standart- kadn ok masum ve tatl bir ekilde Ben seni tam anlayamadm,
tr. yle dnn: Bir trans erkek sokakta tacize uradnda ne sen nesin? gibi bir ey dedi. Ama ok masumdu. Tamam, sayg
oluyor? Mesela ben minyon tipli gen bir ocuk olarak alglana- duyuyorum, kesinlikle insanlar istedii gibi yaasn ama ben an-
cam. Uradm tacize ya da iddete de karlk veremeyeceim. layamadm sana ne diyeceimi? dedi. Ben de Valla ben de bil-
yle bir eit g ilikisi yok. Bu konu mevzu olduunda Ama siz miyorum, sen ne demek istiyorsan onu de, dedim. Adm okudu,
avantajl tarafa getiniz, kadnl braktnz, byle yapmasayd- Ha, bayanmsn, dedi. Bu Kz m erkek mi? olayn abartsz
nz deniyor. her gn yayorum. Size ne, bir braksanza, belki hepsiyim, belki
Glkan: Banzn aresine bakn deniyor. hibiriyim. Her neyse, yle ite
Ula: Evet. imdi heteroseksel ya da na-trans bir erkekle bizim Glkan: Aman mutlaka una da deinelim, atlamayalm, der-
durumumuz ayn m? Mesela bir gn Aliglle yrrken bir tane ken kendi deneyimimden bahsetmeyi atladm. Kendi transgen-
adam arkamzdan yryordu. nce ben fark ettim ve korktum. der/genderqueer karmaa hikyemi, kendimle biraz da dalga
Geldi, yaklat, srtma yle bir vurdu, yol istedi, geti. Adam bize geerek anlatmak istiyorum. Kendimi bildim bileli, sylemekten
dokundu diye ben byle kaldm. Bu trans deneyimi mi yoksa ne holandm ifadeyle, kendimi erdii/androjen hissediyorum.
deneyimi? Adam Koum, grrz, dedi. Bu adam bize dokun- Byle hissetmem belli bir zamana kadar hi sorun deildi, ergen
du ve bizi ittirdi. Bence bu taciz, bunu yapamaz. Ama bu erkek- olduumda birdenbire hepimizin bana gelen ey oldu, birden-
ler arasndaki bir iliki biimi. Ben yllarca bundan korkmuum bire kme cart diye kzlar ve olanlar olarak ikiye ayrld, oysa ben
ve o korkudan kurtulmak bir sr zamanm alyor. Ama u ok top da oynuyordum, evcilik de oynuyordum, kzlar da beeniyor-
net: hibir zaman iin heteroseksel erkeklerle trans erkeklerin dum, olanlar da beeniyordum. Aslnda hi byle bir skntm
ve trans kadnlarn deneyimleri eitlenemez. yoktu ama birdenbire bir skntm olmas gerektiini rendim.
Trans erkek/transgender nedir, diye belki bin defa anlatma- Olanlar dnyasndan aforoz edildim. Benimle bir sene nce so-
mz gerekecek ama bunu son iki yldr gittike daha fazla tart- kakta misket oynayan ocuklar oynamaz oldular. Kzlar tarafna
yoruz ve insanlarla daha ok temas ediyoruz. ehirlerin ya da ku- da ait hissedemedim ama oraya dtm, beni oraya yazdlar. O
rumlarn transfobisi lsnde bu tartmay devam ettireceiz yarlmayla beraber iyice ie kapandm ve son derece asosyal bir
ve baya da bir tartacaz gibi geliyor ve bugn bu tartmay bu ocukluk geirdim, kitaplarla falan arkada oldum. O dnemler
kadar kalabalk yaptmz iin de ok mutluyum. mesela grntm erkek Fatma (tomboy) idi. Kesinlikle diilik
Kbra: Ecemin cinselliimize dair sylediklerine katlyorum. emaresi tayan hibir eyi stmde tamamaya dnk bir halim
Cinsellii biz neden bu kadar ok konuuyoruz nk aldmz vard nk beni ait olmadm bir yere koydular diye fkem var-
yaralarn hepsini cinselliimiz kapal bir kutu olduu iin alyo- d. Fakat ok gariptir ki bu, feminizm meselesine de sardrdm
ruz. Cinsellik ayp, kt, eitimi verilmiyor ve bunun bastrlmas noktayd. Paradoksal bir eydi; hakikaten her eyiyle (salarm da
taciz ve tecavz olarak ortaya kyor. Biz cinselliimizi konuarak ksayd) olan ocuuydum ama ok gl, onurlu kadn muhab-
bunun grnr, bilinir olmasn salayarak tabu olmaktan kma- beti kuruyordum.
sna katk sunmak istiyoruz. On yedi yamda anarist harekete katldm, kendime anar-
Bunun dnda tam olarak ne olduumu bilmiyorum ama ya- ist feminist demeye baladm. Anarist harekete katldmda da
adm translk deneyiminden bahsetmek istiyorum. Her gn k- olan ocuuydum. Olan ocuklarnn baskn olduu bir hare-
yafetlerimi giyip, evden karken Acaba bugn ne yaayacam? kette bir olan ocuu olarak davrandm srece hi sknt ek-

274 275
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Transfeminizm

mezdim. Birdenbire iine alnmadm ksm beni iine ald fakat gulanmas gerektiini dnyorum nk aslnda Bedenimiz
burada da kadnlarn ezilmesiyle ilgili bir sknt balad bende: bizimdir, Kimsenin namusu olmayacaz gibi rettii btn
Tamam, ben erkek kardeliine kabul edildim de, neden bu ha- sylemleri, trans varoluu iine almayarak reddediyor ve hete-
rekette kadnlar daha az konuuyor? Neden yle, neden byle? roseksizmi, namusuluu baka bir ekilde yeniden retiyor.
derken bu erkek ocuundan hareketin illallah ettii ve femina- Esmerayn da bahsettii gibi Bedenimiz bizimdir, deniyor ama
zi diye isim taktklar birine dntm. yi de oldu, nk belki dier yandan Cinsiyet deitirilemez deniyor, burada bir sabit-
de iimdeki olanla barmaya baladm noktada iimdeki di- lik sz konusu. Ulan da anlatt gibi seks iilerini iimizde
iyle de barmaya baladm ama bunlarn hepsi bir sre, nasl istemiyorsak neyin namusunu sorguluyoruz? Feminizmin kendi
iselletirdiimiz homofobiden bahsediyorsak, iselletirdiimiz iinde sorgulamas gereken ok fazla nokta var.
misojiniden de bahsedebiliriz. Ben de trans erkek olarak yaadm deneyimlerden bahse-
Uzun yllar ne kadar olan ocuu gibiysem de asla feminist decek olursam, bir taraftan br tarafa gemi gibi grnyorum.
tavr terk etmemeye abalarken bir yandan da feminen d g- Bana dayatlan cinsiyeti reddettiimden beri ailem kadn olarak
rnm, feminen jestler sz konusu olduunda aslnda ne kadar atanm kimlie gre davranyor ama bir erkek olarak da grme-
misojinist bir damar tadm da grdm. Kadn sevmez top- dikleri iin aslnda ikisinin arasnda bir davran biimi gsteri-
luluklarn iinde yaarken rendiimiz bir ey bu. Bir sr e- yorlar. Yani iki yere de koyamyorlar beni, tam arada bir eyim on-
cinsel aslnda kendi homofobisini fark eder, bununla hallemesi lar iin ve benim hissettiim de bu zaten. Bana yle davranmalar
ve kendi homofobisinden kurtulmas zaman alr. Sanrm benim houma gidiyor. Erkek olarak yeni yeni alglanmaya baladm,
de misojinimden kurtulma abamla birlikte 2010 senesinde iki- tannmaya baladm yerler oluyor ama hl kimliimi aabildi-
si bir arada evrile evrile ve garip bir ekilde olumla yaptm bir im ve aamadm yerler var. Her yerde bu ayrmcl yayor-
sohbetin sonucunda ocukluumdaki o erdiiye yani kategorile- sunuz ve gerekten ou yerde trans olduumu syleyememek
rin balamad yere geri dndm ve transgender bir birey olarak beni ok zorluyor. rnein okulda retmenlik yapyorken trans
aldm. olarak yaayamamak gerekten son derece skntl nk mesela
Olum Yamur bana u soruyu sormutu: Sadece kzlarn regl oluyorsunuz, kadnlar regl olduklarn syleyebiliyorlar ama
m memeleri olur? Hah! dedim. (Glmeler) Karnzda drt ben kesinlikle syleyemem bunu. Bunu gizlemek durumunda-
yanda bir ocuk var, bir ekliyle kendi varoluunu zedelemeden ym, karnmn ardn belli etmemek zorundaym. Tuvalete
bunu anlatmanz lazm ama bir taraftan da hayatmzn iinde girdiim zaman Kk m byk m? diye soruyorlar, hi d-
ben de dhil bir sr trans var, o zamanlar kendime trans demi- nmeden Kk, diyorum ve bana sadece pisuarlarn olduu
yordum, erdii diyordum ama bu benim kendi kk dnyamda, yeri gsteriyor. Oysa byle bir seeneim yok benim nk yle
kendimle ilgili edebi bir adlandrma gibiydi. Anlattm ite nasl bir organm yok ama bu bilindii takdirde de uygulanan bir sr
bir ey olduunu. Durdu, Peki, sen ocukken hep olan m olmak iddet var. Trans erkekler olarak yaadmz bu tr deneyimleri-
istiyordun? dedi bana. Ben byle bir irkildim. Yoo, hayr asln- miz ok fazla grmezden geliniyor.
da, dedim. Ben ocukken hem olan hem kzdm, yle hissedi- kili cinsiyet sistemi insan kstlyor. Cinsiyetleri i ie ge-
yordum, dedim. Sonra durdum, ama o anda bunlar kendime de mi bir ekilde gryorum ve kendimi de kadn ya da erkek olarak
ilk defa politik olarak sylyordum. Karmda da drt yanda bir grmyorum. Kadnlarn yanna gittiim zaman onlarn konu-
ocuk var ve hazrlkszm. Yok, galiba ben hem olandm, hem malarna katlamyorum, erkeklerin olduu yerde onlarn konu-
kzdm, hatta hl yleyim, dedim. Hehe, evet biliyorum, dedi. malarna da katlamyorum. Hibirine dhil olamadm iin yal-
(Kahkahalar) Transgender olarak aldmda hayatmda grd- nz kalyorum, toplumda yalnzlayorum. O yzden bu anlamda
m en muhteem onaylanma biimiydi. Umarm iinde bulun- iki cinsiyete de ait olmadm dnyorum.
duumuz feminist hareket de bize eyvallah demeyi renir. Sevi: Bu benim katldm ilk Transfeminizm tartmas. Onun
Aligl: Bence tavsiye edilmeli, ilk nce drt yandakilere alyo- iin ok ac oldu, ikinize de teekkr ederim. zellikle ana akm
ruz. (Kahkahalar) feminist hareketin deneyim hiyerarisi zerinden yapt kutsal-
lksen: Translk her yerde fazlasyla sorgulanyor. Bu kadar de- latrmalara vurgu yapmanz ve burada paylalan transfeminist-
neyimden sonra Transfeminizmi kabul etmeyen feminizmin sor- lerin deneyimleri, feminist harekette nasl bir deneyim hiyerarisi

276 277
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Transfeminizm

kurulduunu gsterdi. iin de byle, burada duran herkes feminizme bir eyler katyor.
Kadnlk deneyiminin kutsallatrlmas zerinden de benim Belki tacize kar duruuyla, belki ailemizle olan ilikimizle, sev-
kafamda baka dnceleri tetikledi akas ve sylediklerinizin gililerimizle olan ilikilerimizle uraarak... Feminizm benim iin
imdiye kadar olan ksmna da katlyorum. Yalnz kafam kurca- bir isel yolculuksa Transfeminizm de onun aamalarndan biri.
layan bir ey var. Transfeminizmin kapsayclndan bahsetti- Transfeminizmin asl meselesi cinsiyeti sorgulamaktr. Biyolojik
niz, bir kadnn transfeministim demesi ya da Transfeminizm cinsiyet bile ok karmak aslnda. Mesela yle eyler yaplyor:
hareketine entegre olabilmesi iin illa trans olmas gerekmiyor, Trans gei srecinde vajinann ne kadar derin olduuna baklyor
dediniz. Bu bana, biraz birka hafta nce yaptmz jineoloji tar- ya da pipinin ne kadar uzun olduuna. Bunun altndaysa sen za-
tmasn hatrlatt. ten erkek deilsin, bunun stndeyse sen kadn deilsin. Cinsiyet
Glkan: Jineoloji nedir peki? zaten bu, atanm bir ey. Transfeminizmin bu atanml dert
Sevi: Kadn bilimi olarak geiyor. Krt feminizmini jineoloji ek- edinmesi hem zgrletirici, hem de sorgulayc bir sretir.
seninde teoriletiren Krt Kadn Hareketi de Transfeminizm ile Kendi deneyimimde trans olutan insanlarla karlamak
benzer ekilde btn kadnlarn jineolojinin bir paras olabi- hem kendimi sorgulayarak farkndalm arttrd, hem zgr-
leceini, kadn bilimi jineolojinin feminizmi kapsayabileceini letirdi, hem de politikam belirledi. Mesela lezbiyen ya da trans
sylyor Az nce Ula Ankaradaki tartmadan bahsetti, Siz o olmayan feminist ksa sal bir kadn erkeksi bir eyler giyip so-
zaman manifestonuzu, teorinizi yapn da gelin, denmesini kesin- kaa kt gn kadnlar tuvaletinde bir sorun yaadnda ite
likle yanl buluyorum. Feminist hareket iinde beraberce, dene- o zaman Transfeminizm ona yardmc olabilecektir nk orada
yimlerle zenginletirilebilecek bir politik duru yaratmak yerine yaad deneyim trans bir deneyimdir bence. Yani sokaktayken
Sen kendi teorini yap gel, deniyor. Byle bir yaklam feminist ksa sal olduu iin, erkeksi olduu iin ya da mesela sert hatlar
hareket asndan elbette zarar verici. u anda ana akm feminiz- olan Krt kadnlarna Aa, bu da travesti gibi kadn dediklerinde
min btn deneyimleri karlayamadn biliyoruz. Ancak dier ite bu trans bir deneyimdir. Transfeminizm de bu deneyimlerde
yandan Transfeminizmin tm bu deneyimleri kapsayc olma id- bir fayda salar.
diasn biraz aar msnz? Hilal: Biz burada Transfeminizm falan konuuyoruz ama genel
Berfu: Feminizmin iinde nasl Radikal Feminizm, Sosyalist olarak feminist harekete baktmzda her ne kadar birok radi-
Feminizm gibi yaklamlar varsa ve bunlarn baz ncelikleri var- kal eylem ortaya km olsa da sre ierisinde beden politika-
sa, mesela Sosyalist Feminizm kapitalizmi daha ok sorunsalla- larna ok arlk verilmediini gryoruz. Cinsellik, kadnlarn
tryorsa, onun bir sosyalizm ideali varsa Transfeminizmin de kendi bedenlerine yabanclamas meseleleri her zaman tabuy-
ncelii cinsiyeti sorunsallatrmaktr. Cinsiyeti ya da cinsellii du, asl odaklanlan meseleler sava, yoksulluk, isizlik, iddet
sorunsallatran insanlar kendine queer ya da transfeminist di- (cinsel iddet de deil, fiziksel iddet) idi. Bedenle ilgili konular
yebilir. Jineolojinin feminizmi kapsamak gibi bir iddias varken bunlardan sonra geliyordu. Nasl taciz ve tecavz davalar kadn
Transfeminizmin byle bir iddias yok. cinayetleri kadar grnr deilse, kadnlarn kendi cinsellii ya
Glkan: Transfeminizmin znesi bu meseleyi dert edinen her- da Bedenim Benimdir slogannn dndaki konular ana akm
kes olabilir demekle unu sylemi olmuyoruz: Bugne kadar- feministlerin ok da zerine eildii konular deil. Dolaysyla
ki btn feminizmleri unutun, gelin hepimiz burada taklalm. Transfeminizmin hareket ierisinde bu kadar sorgulanmasn, bu
Transfeminizm bir eyi sorunsallatryor, Queer Feminizm ba- kadar tepki grmesini biraz da buna balyorum. Konuulan konu
ka bir eyi sorunsallatryor, grnmeyen emek zerine alan Transfeminizm olmadnda, kendini kadn olarak tanmlayan ar-
Sosyalist Feminizm baka bir eyi sorunsallatryor. Bence bun- kadalar da cinsellii konutuklarnda ayn tepkilerle, dlamalar-
larn her biri sorunsallatrd alanlar asndan hepimize lazm la karlatlar. Burada pek bilmiyoruz ama Amerikan filmlerinde
olan feminizmler. feministler hep karikatrize bir ekilde aynadan kendi amlarn
Ecemen: Bence Feminizm nedir? tartmas bile bal bana izleyen kadnlar olarak temsil edilirler ya
bir tartma. Herkesin feminizmi nasl anlad ve nasl tanmla- Glkan: Biz daha bakamadk oraya. (Glmeler)
d bile ok biricik. Benim iin feminizm sadece bir tr mca- Hilal: Ben de onu diyecektim. Kimsenin bakt yok. (Glmeler)
dele deil, bir tr isel yolculuk ve glenme sreci. Her birimiz Dolaysyla ben o yabancl biraz buna da balayabiliyorum.

278 279
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Aligl: Sevinin sorusu beni korkutuyor. O yzden cevap vermek-
ten de ekiniyorum. Btn feminizmler bir ihtiyatan douyor.
Ama birinin dierinin stnde hiyerari kurduu durumlar da
olabiliyor. Feminist kimlik neyi kapsyor? Nedir? Orada ne var
ki 8 Mart gece yrynde Transfeminizm dvizi am olmak
bu kadar gze batyor; Transfeministler burada demek neden
fraksiyon olarak alglanyor. Onu sylemek neden bu kadar kt?
Sevinin sorduu soru bana bunlar hatrlatt.
Trans bireylerin deneyimlerinin grmezden gelindii bir
feminizmin iinden geliyoruz, hl da grnmyor. Durmadan
anlatmak, durmadan aklamak zorunda braklyoruz ve aslnda
herkes Biz biliyoruz, havasnda ama kimsenin bir ey bildii yok.
Herkes benim cinsiyetimin ne olduu ya da ne olmad zeri-
ne bu kadar ok konuurken mesela kendisi bana kendine neden
kadn dediinin cevabn veremiyor. Oysa ben de neden kendi-
sine kadn dediini bilmek istiyorum.
Seks iilii tartmalarnn kinci Dalga Feminizmdeki
gibi yani orta snf ve beyaz bir ekilde yapldn dnyorum. hakikaten byle olsa da gerekten tartsak, dedim ama hi ses
Aslnda seks iilii yapan translarn hem seks iilii yaptklar
hem de trans olduklar iin farkl bir deneyimleri var; ikisinin de
grlmesi gerekiyor. Biroumuz seks iilii yapmadk, bu de-
neyimi de bilmiyoruz ama zerine konuuyoruz. Ulan aktard-
gibi birileri Seks iileri buraya girmesin, diyebiliyor. kinci
Dalga Feminizmin seks iileri iin syledii bir laf vardr ya Sen
kadn bedenini metalatryorsun.
Berfu: Zaten yle bir dstur var ya, seks iilii feminizm gerei
ktdr, onlar kadn bedenini metalatrr ve biz onlardan uzak
durmalyzdr. Aramzda seks iilii yapan bir kadn varsa da an-
cak bu ii ktleyen bir yerden eklemlenebilir. Feminizmin tam
da bu yaklam yznden trans kadnlarla ve trans hareketi ile
aras alyor ve bu gerekten hi sorgulanmyor.
Hatice: kili cinsiyet kategorisi zerine kurulu feminist sylemler
bu iki cinsiyet arasndaki geikenlikten korkuyorlar. nk Ee,
o zaman biz feminizmi nasl devam ettireceiz? diye dnyor-
lar. Oysa bu eninde sonunda olacak nk bu ikili sisteme sma-
yan translar var ve biz bunu yayoruz.
Esen: Etkinlikten nce Aligl ile konuuyorduk, keza 8 Mart
tartmalar esnasnda da tarttk. Amarginin dier feminist r-
gtlere gre LGBT konusunda daha duyarl olduu, daha ak ol-
duuna ilikin bir varsaym var. Bu varsaym Aligln ve LGBT
hareketinde aktif baka insanlarn ayn zamanda Amargili olma-
sndan kaynaklanyor bence. Geri Aligl kendi politik gndemi-
ne Amargide yer bulamad iin Amargiden ayrld. Bu insanla-
280
Transfeminizm
rn buradaki varl sanki Amargide LGBT gndemi varm gibi
bir illzyon yaratyor. Amargi iindekiler de benzer ekilde Zaten
homofobik deiliz, zaten transfobik deiliz, illzyonuna kapl-
yor. Fakat bu konular konuuluyorken Transfobi, homofobi bit-
miyor, cinsiyetiliin bitmedii gibi tarz cmleler balang ola-
rak iyi olabilecekken -buna kendimi de dhil ederek sylyorum-
zamanla bir eit retorie dndn gryorum. Ayn rgtte
olmann ya da ayn alanda yrmenin kendisi sanki birbirimize
deiyormuuz izlenimi yaratyor.
8 Mart tartmalarndan sonra bildiiniz gibi FK iinde
okumalar da yaparak bu sre tartlmaya balanmt. Bu tart-
malarn birinde FKdan bir arkada bana: Sen zaten bunlar bi-
lirsin, Amargide siz bunlar hep konuuyorsunuzdur, dedi. Yok
ki yle bir ey, dedim. Bu tamamen bir yanlsama. Amarginin
genel olarak daha farkl bir duruu var ama btn bu meselenin
Amarginin gndemi olduu anlamna gelmiyor. Hatta ben bunun
zerine Amargi mail grubuna bu izlenimimden bahsedip Keke
gelmedi.
Geen seneden itibaren yaptmz Feminizm Tartma-
larnda ana akm feminizm diye net bir tanmlama yaplyor
olmas ok dikkatimi ekiyor. Bu bir iki sene ncesine kadar bu
kadar net ifade ediliyor muydu bilmiyorum ama en azndan be-
nim katldm feminist toplantlarda da, okuduum yazlarda da
Trkiyede ana akm feminizm var mdr? meselesi daha tart-
malyd. Ancak imdi varlnn daha net ifade edildiini grebi-
liyorum. u anda eer ana akm bir feminizm varsa snavn haki-
katen Transfeminizm ya da Queer Feminizm ile verdii bir gerek
ama bu kadar farkllklardan bahsediyorken tek bir feminizme sz
sylemenin kendisini ayn derecede sorunlu buluyorum.
Glkan: O yzden ana akm kavramn kullanmadm.
Esen: Bir feminizm demenin de problemli olduunu dn-
yorum onu yerine ana akm denilip onun ne olduunu tartmaya
amak daha da iyi olabilir.
Glkan da syledi; ana akm feminizmde bir biyolojik cinsi-
yet bir de toplumsal cinsiyet var; Kadn doulmaz, kadn olunur
meselesi. Feminizm iinde toplumsal cinsiyet mi cinsiyeti belir-
ler, cinsiyet mi toplumsal cinsiyeti tartmas yeni deil, rnein
Christine Delphy, Monique Wittig ve Steve Jackson toplumsal
cinsiyet, cinsiyeti belirler diyor. Ama feminist hareket iinde daha
ziyade Simone De Beauvoir ve Anne Oakleye atfla temelde biyo-
lojik cinsiyet vardr, onun zerine toplumsal cinsiyetin ina edil-
diini sylyoruz. Yani Transfeminizm ya da Queer Teori ortaya
281
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Transfeminizm

kmadan nce de feminist teoride cinsiyet/toplumsal cinsiyet Glkan: Kzkardelik deil sadece, kz olur, olan olur
tartmalar var ama tabii ki de bu yaklamlar temelde ikili cinsi- Belmar: Kz erkek fark etmez kardelik sylemi bal bana he-
yet kategorisini kabul ediyorlar. teroseksist bana gre.
unu sormak istiyorum: Transfeminizm hareketi var m? Glkan: Queerden bir eylem biimi olarak, yani kimlik olarak
Dnya genelinde transfeminist bir hareketten bahsedebilir miyiz? bahsetmiyorum, bir fiil olarak queerden, transgender politikala-
Varsa bu hareket feminizmin iinde mi dnda m, feminist hare- rndan ve yapskmnden yani alet, edavat, ara olarak bahse-
ket ile karlama deneyimleri nasl? nk Trkiye deneyiminde diyorum nk bir dilimiz yok. Bir dil olmad iin provokasyon
bir transfeminist hareket olduunu en azndan u anda syleye- yaratmak, bir tr parodiletirmek, mevcut olan sylemi sivrileti-
mediimizi dnyorum. Bilmiyorum doru mu dnyorum? rip, tuhaflatrmak ve o tuhafln ierisinden o sz kurmak bir
Ceylan: Transfeminizm ile feminist hareketin yaad atma- yntem. Dolaysyla kardelik kelimesini zellikle setik. Fransz
lar kendimi ok krlgan hissettiim bir alan, bu yzden bugn Devrimindeki eitlik, zgrlk, kardelik szndeki kardeli-
buradaki tartma bana ok iyi geldi. Evet, tek bir feminizm yok, in, Franszca erkek kardelik olduunu ok iyi biliyoruz. Onun
hibir eyi de tekletirmememiz gerektiini dnenlerdenim. karsna ina edilen kzkardeliin de bir tr namus sz, bir
Hareketlerin de teklememesi gerektiini dnyorum; hatta tr lezbiyenfobi ierdiini biliyoruz. Ama bu kardelik sylemi-
nerede okluk orada bereket vardr diye dnyorum. nk ni olutururken biz birbirini arzulayan kardeleriz. Biz enseste
bylece manevra alanlarmz daha gevek ve fazla olabiliyor. Fakat kar deiliz, eitler arasnda ensesti ve cinsellii savunuyoruz.
Transfeminizme yer vermeyeceiz! gibi transfobik sylemlerde Dikey olandan, yani baba ve anne otoritesinden bahsetmiyoruz.
bulunan feminist yaklamlarn esas tektipletirmeyi yaptklarn Dolaysyla kardelie ve arzuya ayn anda imkn olan bu deneyi-
dnyorum. me ben kendi adma queer diyorum. Onu zellikle de setim, iyi
Transfeminizm her eyi kapsyor mu? Hayr, kapsamyor, ki vurguladn, bylece grnr oldu.
kapsamasn. Kapsadn iddia ederse orada tahakkm altna Feminizm, evlilik ve seks iilii tartmalarn tam Bel-
alan bir sylem retmi olur ve bu da kendi varlna ok aykr marn syledii adan bir yere balamak istiyorum. Aslnda
bir durum olur. u anda Transfeminizm tam da feminizm bizim feminist teori de toplumsal cinsiyet tartmalarnn ban alp,
diyen tahakkmle atma yayor. nsanlarn ieri girmesini en- geldii bu noktaya ard. Hepimizi muhakkak feminist annele-
gellemek veya 8 Mart alan bizim alanmz! diyerek bir iktida- rimiz destekledi ki buradayz. Annelerimiz de yryp gittiimiz
rn ve erkin tekrar retilmesi ok korkun. Bu beni korkutuyor yola ok ardlar. Aslnda feminist harekete yllarca emek har-
ve baka feminist alanlara girerken tedirginlik yayorum. Onlara cam, yaa byk ablalar, anneler bizi azarlayanlar olmalarnn
unu demek istiyorum: Rahat olun, bu srekli deiecek zaten, yan sra onlarn sylemlerinden ok ey de rendik. KADAVda
Transfeminizme de baka eletiriler gelecek. Neden senin ele al- Sanki Eittik9 diye bir etkinlik yapld ve orada ok gzel bir soh-
madn sorular baka bir yerde ele alabilen kiilerle beraber bir bet ve tartma oldu. 50 yalarnda, feminist hareketin balang
eyler yapalm demektense bu alan size vermeyeceiz gibi sert bir zamanlarndan gelen, gemiinde sosyalist olan feminist bir abla-
iktidar tepkisi veriyorsun, ama kendin kaybedeceksin! mz dedi ki: Arkadalar, birbirimizi kandrmayalm, biz annemiz,
babamz nasl yaadysa stne devrimci giysisi giyip ya da femi-
Kzkardelik mi, kardelik mi? nist giysisi giyip, yle yaadk. Biz aslnda evimizde kocalarmz-
la, sevgililerimizle ve yatamzda annelerimizden daha farkl bir
Belmar: Hilal az nce Trkiyedeki feminist hareketin cinselli-
hayat yaamadk. nce bunu itiraf ederek balayalm, dedi. Bu
e ok az vurgu yaptn syledi; ok katlyorum. Bunun yan
sra Trkiyedeki feminist hareket heteroseksizme de ok az
vurgu yapt. Buradan kaynakl olarak da kzkardelik sylemini 9 Feminizmden nce, Feminizmden Sonra bal altnda yaplan etkinlik, 15.04.2012
tarihinde Kadnlarla Dayanma Vakf (KADAV) evsahipliinde gerekleti. Glfer
sorunsallatr(a)mad. Yani kadnlar ancak karde olabilir, sev- Akkaya, Fatma Akdokur, Meliha Varl, Demet Demir, mide Aysu ve Glkann
gili olamazlar. Kzkardeliin tam da heteroseksizmden kaynak- katld etkinlik, Glfer Akkaya, Glin Ketenci ve Gliz Salamn Sanki Eittik
lanan bir sylem olduunu dnyorum. Mesela Glkan da adl almasndan yola klarak karma muhalif hareketler iinde feminist politi-
Transfeminizmde bu kzkardelik sylemini sahiplenme... ka yapmann imkanlar zerine bir dizi tartmann yaplmasyla sonuland.(E.N.)

282 283
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
noktada aslnda feminist hareketin evlilik kurumunu radikal bir
biimde eletirmemi olmas belki de nceki jenerasyonlar a-
sndan en byk handikap oldu ama toplu boanmalar dnemi
de oldu10. Sonra ne oldu mesela o tartma? Hi kimsenin kars
olmayacam szne ne oldu? Hi kimsenin namusu olmaya-
cam, derken evlilik kurumuna radikal eletiriler yaplmad
srece onun arka bahesi olan seks iiliini eletirmek son dere-
ce beyaz deneyimin iktidarl sylemidir ve hakszlktr. Birisinin
kars olmak zorunlu seks iiliidir, zorunlu ev ii emektir ve bir
sr eyi de bedavaya getirmektir. Kimse krk yl boyunca sadece
ayn kiiyle sevimek istemez, bu nettir. Seks iilerinin ok onur-
lu ve feminist olduklarn dnyorum. Emeklerinin karln
hayatlarn kaybetme pahasna alrlar.
***
Yol vermek, yol kesmek meselesi benim ok tylerimi rpertiyor.
Ulan aktard Ankaradaki tartmada da Biz imdi eer size
yol verirsek, denmi ya, ben de Yol kimin?, Feminizm kimin?,
Hareket kimin?, Ben bu sz kurarken kimim de yol veriyo-
rum? diye sormak istiyorum. O zaman eer iktidarl bir sylem
kuruluyorsa, her eye iddettir, biraz daha yumuak ifade etsek,
demesek. Hayr arkadalar, eer yol veriliyorsa ben en azndan
transgender bir aktivizm biimi olarak yol kesmenin, haydutluk
yapmann, bir yapskm biimi olarak sadece o ana iaret et-
menin gerekli olduunu dnyorum. Yolun tutulduunun ve
yolun sahibinin olduunun gsterilebilmesi iin yolun kesilmesi
gerektiini, grnr olduktan sonra da kesilen yolu terk edip, git-
mek gerektiini dnyorum. Dolaysyla Transfeminizm agre-
siftir, provokatiftir, huysuz ama tatldr. (Glmeler)
Berfu: Ben Esenin sylediine karlk olarak bir ey syleyeceim.
Ben de feminist hareketle trans hareket arasnda duran birisiyim.
Bence de ok farkl feminizmler var ama feminizmde egemen olan
10 1990l yllarda ANAP Hkmetinin Aileden Sorumlu Devlet Bakan Cemil i-
ekin bir rportajnda Flrt Fahieliktir demesini kadnlar Galatasarayda
Bu sze ancak ddk alnr, diyerek ddk aldklar bir eylem ile protesto etti-
ler. Ardndan 29.12.1989 tarihinde Babakanla bal olarak kurulan kadnn a-
lmasyla birlikte yaps bozulanMslman-Trk ailesini glendirmek iin, e-
itli almalar yapan Aile Aratrma Kurumunun 1990 ylndaki oturumuna Ce-
mil iekin bakanlk etmesini ve bu kurumun almalarn protesto etmek
iin 30 kadn, 02.11.1990 tarihinde Bizimle boanr msnz? slogan ile topluca
boanmak iin Sultanahmet Adliyesine bavurdular. Boanma dilekelerinde,
yasalardaki boanma nedenleri yerine Bize dayatlan byle aileyi istemiyoruz,
yazan kadnlardan sadece ikisi boanabildi. Dierlerinin boanma talebi mahke-
me tarafndan reddedildi. (E.N.)
284
Transfeminizm
birtakm grler de var. O yzden de ben genelleme yapyorum.
Farkl farkl fraksiyonlar var ama sanki baz kavramlar sz konu-
su olunca herkes her naslsa ayn fikirde oluyor. Mesela Radikal
Feminizmin 1970lerde rettii seks iilii ve pornografiyle ilgi-
li sylemleri hibir ekilde zerine tartlmadan bir dstur gibi
belleniyor. Feministsen pornografiye karsndr gibi bir gr var.
Seks pozitif feminizm diye bir ey var ama onun szn kimse-
nin duyduu yok. Trkiyeye ulamam adeta. Mesela Esen dedi
ya, bu cinsiyet ve toplumsal cinsiyet tartmalar aslnda ok eski
diye, Queere de bakacak olursak o da yirmi yllk bir tartma ama
bize yeni geliyor.
Amerikadaki deneyimden bahsettiimiz zaman 70lerde
feminizmin iinde kendilerine feminist diyen trans kadnlar
var ve hareket iinde ok byk iddete uruyorlar. Lezbiyen ka-
dnlar bir festivalde Sandy Stoneu lin etmeye kalkyorlar. Janice
Raymond diye radikal feminist birinin Transekseller kadnlarn
bedenlerine tecavz ediyorlar, diyen bir metni var. Korkun bir
dmanlk, bu ne biim bir feminizm?
Glkan: Trans misojini deniyor buna.
Berfu: Evet, canna kast edecek kadar bir nefret de var ortada.
Ama u da var: Bizde bu kavramlar nce akademiye geliyor, aka-
demiden sonra ngilizce bilen, harekete eklemlenebilen, dolay-
syla orta snfa daha yakn insanlar tarafndan aktarlabiliyor ya
da benimsenebiliyor. Dolaysyla snf mevzusu ve beyazlk mev-
zusu burada da iin iine giriyor. Bizim bir Stonewallumuz olma-
d iin
Aligl: Aslnda biz stlenmiyoruz kendi Stonewallumuzu. Hep
unutuyoruz lker Soka.
Berfu: Doru, evet, ama iin snfsal boyutunu yine de pek grm-
yoruz diye dnyorum. Beyaz Trk kimlii nerede duruyor?
Queerin sorunsallatrdklarn kendi deneyimlerimizde nereye
kadar sorunsallatryoruz? Cinsiyet, cinsel ynelim derken bun-
lar belli bir snfn iinden mi konuuyoruz? Hangi deneyimleri
konuuyoruz? Taksim dnda, mraniyede ya da Kathanede
nasl yaanyor bu deneyimler? Bu deneyimler, bu olular var ama
bunlarn snfsal, etnisite ve rk dolaymyla yaanan boyutlarn
da grmek lazm.
zlem: Trkiyede kavramlar bize ge geliyor diye dnyoruz.
Deneyimler var ama bu deneyimlerin evrensel olduunu, baz in-
sanlarn oturup, dnp, kavram rettiklerini sonradan reni-
yoruz.
Transfeminizm, feminizmin iinde bir hareket midir? so-
rusuyla ilgili de unu sylemek istiyorum: Baka tartmalarda
285
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Transfeminizm

da sylemitim, isimler ok gelip geicidir, ihtiyaca binaen orta- ministlerdir. Bu kadnlar kendilerini hareketin sahibi olarak gr-
ya karlar. Belki bir on yl sonra Transfeminizmi eletiren baka yorlar nk emek koyduklarn dnyorlar, bu da bir yandan
dnceler kacaktr. Feminist harekette, nce lezbiyenlerle ba- harcadn emee gre sz sahibi olabileceini syleyen Leninist
layan sonra translarla devam eden Feminizmin znesi kimdir? bir bak. Ama mesela bugn burada ya da buna benzer bir sr
tartmas da var takip edebildiim kadaryla. Ama bugn bizim yerde insanlar bir araya geliyor, sohbetler ediyor, tartmalar ya-
bulunduumuz erevede beni ilgilendiren tartma u: Kimin pyor, atlyeler yapyor ve oradan da kendi dvizleri douyor ve o
gndemi ana gndem? Kim bunu belirliyor? Ve benim derdim ne- dvizlerle de alana geliyorlar. FKl kadnlardan bir tanesinin bile
den burada dert saylmyor? Neden nemsenmiyor? Neden ba- burada olmamas bir tesadf deil.
kasnn derdi daha nemli? 8 Martta ya da dier alanlarda ben Esen: Ben buradaym. (Glmeler)
neden nemsizim? Benim szm neden nemsiz? Feminizmin smigl: ki tanesinin ya da be tanesinin burada olmamas o
dier ideolojilerden fark deneyim zerinden rgtlenen, deneyi- zaman. Diyelim bir hafta sonra 8 Mart olsun, yarn da hazrl
mi nceleyen bir fikir, ideoloji, hareket, dnce olmasysa eer, olsun u u gndemler vard, biz unlar unlar yapyorduk, siz
benim deneyimim neden dier deneyimler arasnda yer alamyor? yoktunuz, diyecekler. Ee, burada da baka eyler yaplyor, siz
Ben neden szm duyuramyorum? rnein Transfeminizm yoksunuz. Sen orada ol, ben burada olaym, ikimiz de alana s-
tartmasndan nce cinsel iddetle ilgili alma yapmak istedi- zmz tayalm. Kimse zaten kalkp da Burada Transfeminizm
imiz zaman yerel seimler vard ve yle tartmalarn olduunu konuuyorduk, byle gndemlerimiz vard, imdi emek de nere-
ok iyi hatrlyorum: Yerel seimler varken siz nasl bu konuda den kt? demiyor. Ayn alanda olabilmeyi, daha btnlkl bir
alma yrtrsnz? Politikann iinde var olmaya alan politikann da alana tanabileceini savunuyoruz.
birisi olarak srekli bu sknty yayorum, admm her atmak Seks iilii mevzusunda da ana akm feminist hareketin ve
istediimde, Ya ama bu da var, demek istediimde srekli Bir ana akm feminist bireylerin kendi bedenlerini konumuyor ol-
dakika nce bu var! deniliyor. malarn sorunlu buluyorum. Birilerinin bedenlerini konuuyor-
Transfeminizm mi feminizmi kapsar, feminizm mi Trans- lar, birtakm kadnlar kurtaryorlar
feminizmi kapsar? sorularnn dnda bir yerde yaadklarmzla Glkan: Tpk erkeklerin yapt gibi
ilgili harekette var olma ve szmz syleme ihtiyacmza karn smigl: Evet evet, ben de onu diyecektim. Mesela annelerimiz-
bunun nne srekli ekilen setler var. Sknt yaratan konu bu den rnek veriyoruz, komu teyzeden rnek veriyoruz ama o kii
Yoksa kim kimi kapsarsa kapsasn nemli deil bence. asla biz deiliz. Kadnlarn deneyimi hep kurtarlacak kadnlar
8 Martla ilgili de yle dnyorum: Yrrken oras bizim zerinden konuuluyor, kendi yaadklar asla sz konusu deil.
szmz syleyecek alanmzsa ben neden orada kendi szm Kimin kiminle sevitii at diye sz konusu olabiliyor, eer kii
syleyemiyorum? sensen, ama o baka ablalarn kiminle yattn, kalktn, o de-
smigl: Glkann syledii, kardelik/kzkardelik adlandrma- neyimi nasl yaadn, bedeniyle ne kadar bark olduunu,
snn her ikisine de itirazm var nk bir ey sylemek istediin- yemekle kurduu ilikiden hibir ekilde haberdar olamyorum,
de hemen Ama bu kzkardelie sar m? tavr ile karlayor- kapal bir alan zaten. Seks iileri tabii ki konuuyor ama 8 Marta
sun. 8 Mart tartmalarnda, Feminist Mail grubunda, grdm girmek/girmemek gibi konularda, Fahieler girmesin! gibi sy-
bu trden bir tavrd. Bunun zerine ben de u soruyu sormak lemler zerinden tartrken ana akm feministler seks iilerinin
istiyorum: Kardelik/kzkardelik diye tanmladmz ey baz deneyimlerini hi grmyorlar. Zaten yllarca Erkekler benim
alanlardan beni dlamay kabul edebiliyorken, neden bunun adma benim deneyimimi konuuyor! diye kar kmken, im-
karlnda benim ona hrlamam kzkardelie smyor? zlem, di biz neden ayn eyi bir bakasna yapyoruz?
Niye benim deneyimim bir baka kadnlk deneyiminden daha Beyaz deneyim demeyi ise u yzden nemsiyorum: Bu sabit
az feminizmin konusu? dedi. 8 Marttan sonra tarttmz bir bir deneyim deil, hepimiz beyaz deneyime sahip oluyoruz ama
yandan da buydu. Evet, byle bir soru var. Hatta tartmalarda, bunun anlam etiketlenip, srekli sana yapan bir kimlik kurmak
Feminist hareket biziz, nk emei koyan biziz, deniyordu. deil. aret etmek nemli nk onu grrsem daha kolay ske-
Ben buna ana akm feminizm diyeceim. u an FK olan ve alanla- rim, en azndan buna dair bir abam olabilir.
ra insanlar almama hakkn kendinde gren insanlar ana akm fe-

286 287
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Transfeminizm

Transfeminizm ve queer yoldal varp, daha farkl yazp, izmemiz gerekiyor diye dnyorum.
Bir de bu konular ilk okumaya baladm zamanlarda
Begm: Trkiyede 2000lerin bandan itibaren akademik tar-
Transfeminizm ile queer hareket arasndaki fark ve iliki ok para-
tmalara queer kavramnn yava yava girdiini gryoruz. Ben
lel ve benzer yerlerden tartlyordu. Ama birisi daha ok filoloji,
alan almas iin stanbula geldiimde ve queer kavramn
birisi daha ok aktivizm gibi duruyor. Bu ikisi arasndaki ilikiyi
tartmaya baladmzda aktivizmin iinde nceleri buna kar-
nasl tartabiliriz? nk kafa kartrmaya ok ak iki kavram.
temkinli bir yaklam vard, resistans demesek de. Ama ben-
Ayrmamz gerekiyor mu bilmiyorum ama
ce bugne baktmzda benim queerden anladm her ne ise o
Glkan: Bu soruya net bir cevabm yok ama yle dnyorum:
aktivizm ile yaanmaya balad ve akademik faaliyetler bunlarn
Aligl de ben de hem queer deneyimlerden gelen hem de trans
stne ina edildi. Ben queer bize 20 sene sonra geldi biz arkadan
bireyleriz. Bu yzden bu soruyu cevaplayabilmek iin hem tali-
takip ediyoruz demiyorum, zaten bu yaklamla izgisel bir tarih-
himiz hem de talihsizliimiz var. Keke ben na-trans ve hetero-
sel sreten bahsetmiyoruz. Biz kendi yaam alanlarmzda pra-
seksel bir queer deneyimden gelseydim de ayrm anlatabilsey-
tikler, deneyimler, paylamlarla kendi queerimizi oluturuyoruz,
dim. Benimkisi ok i ie giriyor. Kendi adma queer deneyimden
kurguluyoruz ve deneyimliyoruz.
anladm, queeri kimlik politikas olarak alglamaktan vazgeip,
Bizim Stonewallumuz olamaz nk biz Stonewallun kur-
normatif olann normatif olduunu gstermek, onu skmek, ya-
duu o hattan ilerlemiyoruz. Bu yzden bir yandan da bizim ken-
ptrmak ve onunla hallemek. Akas tam olarak ne olduunu
di olduumuz yerin politikasn baka trl kavramsallatrmay
kimse bilmiyor diye dnyorum. Ama ite sorun u ki hetero-
yeniden dnmemiz gerekiyor. Ana akm dediimiz feminizmi
seksel, na-trans, straight biri olsaydm da queerin benim de ii-
beyaz feminizm diye eletirirken de, o beyaz kelimesini kullanr-
me nasl yarayacan ve transfeminizm ile nasl ayrabileceini
ken de bunu dnmeliyiz. Ben hayatm boyunca byrken beyaz
anlatabilseydim.
olduumu bilmedim ama bu sadece bana sylenmedii iin deil.
Begm: Transfeministim ya da ben bir transm dediinde bir
Biz acaba deneyimlerimizi kendimize ait olmayan kelimelerle mi
kimlii sahiplenmi oluyorsun ama trans kelimesinin tam da iin-
isimlendiriyoruz diye de dnyorum.
de barndrd anlamdan dolay da aslnda kimlii reddettiin bir
Glkan: Benim zellikle zikrettiim beyaz kiinin kategorisi
noktadasn. Queer de kimlik kart bir kavramsa, queerle trans
deil, ina olunan beyaz deneyimden bahsediyorum.
ok yaknlayorlar gibi dnyorum.
Begm: Beyazn hiyerarik bir yere konmas da aslnda Ameri-
Berfu: Bence queer ile transfeminizm arasnda yle bir fark var.
kadan aldmz bir kavram. Beyazn stn olduunu kim dedi?
Queer kesinlikle kategorilere kar iken trans hareket iinde trans
Onlar dedi.
kimliinin ne karlmas sz konusudur. Bildiim kadaryla ta-
Sevi: Bir yerden aldmz iin deil de beyaz olann norm kabul
rihsel olarak da yle bir ayrm var: Queer ortaya ktnda ilk
edilmesi zerinden deil mi temel eletirimiz?
etapta translar zerinden giden bir teori oldu. Trans olmayan
Glkan: Bununla ilgili ufak bir ey eklemek istiyorum. Mesela
birtakm akademisyenlerin translarn zerinden rettii bir bilgi
diyelim ki kariyer basamaklarnn tepesindeki kadnlarn byk
olarak da alglanmaya baland ve trans hareketi buna tepki ola-
ounluunun neden Krt olmadn nasl ve hangi dille kav-
rak Biz transz, queer deiliz dediler ya da queeriz deseler bile
ramsallatracaz? Temizlik iilerinin byk ounluunun
translklarna da vurgu yaptlar. Transfeminizmin, transln g-
neden belli etnisitelere sahip insanlar olduklarn nasl kavram-
rnmez olduunu, nesneletirildiini ve translarn daha baka
sallatracaz? Buralardaki ayrcalkl konumlar bir kez syleyip,
sorunlar da olduunu, dolaysyla queerle her zaman i ie ve pa-
gsterip, sonra derhal onu terk etmek gerektiini dnyorum.
ralel olmadn syleyen bir tavr var. Cinsellikten ok, toplum-
Herhangi birini, beyaz ya da beyaz feminist diye etiketleyip sabit-
sal cinsiyet kimliini odana alan ve farkl cinsiyet kimliklerinin
lememek gerektiini dnyorum. Ama henz baka bir yol da
feminizm iersindeki ezilmiliini dert edinen bir duruu var.
bilmiyorum.
Transfeminist Manifesto 2000lerin banda yazlyor. Queer
Begm: Ben zaten baka bir yol nerdiimden deil ama bize
teorinin ortaya kmasndan on yl kadar sonra byle bir mani-
sonradan geliyor diye gltk ya hepimiz, esasnda biz baka yer-
festoyla, yani queer feminist manifesto yerine, transmanifesto ile
lerden baka kavramlar ve teoriler oluturuyoruz, bunun farkna
ortaya kmann bu tr bir grnrlk problemiyle yakndan ala-

288 289
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
kas var. Keza queerin akademik bir alan olarak ortaya kmasnn
ardndan, trans akademisyenler de akademide daha ok grnr
oldular ve queer almalar ierisinde translarn zne/nesne
ilikisini deitirmek amacyla transgender almalar diye ayr
bir akademik alan oluturdular. Ayn ekilde Transfeminizmi,
feminizm ierisinde translarn pozisyonlarn deitirmek ama-
cyla atlm bir adm olarak gryorum. Tabii ki de Queerden
yntemsel olarak faydalanan, ama oraya eletirisi de olan, orada
yeterince gndemlemeyen, gz ard edilen translarn znellikle-
rinin feminist hareket ierisinde nasl grnr klnacan dert harmanlayp kullananlar var. Genderfluid olanlar yani cinsiyeti
edinen, feminizm ierisinde uygulanan ayrmcla ve tekiletir-
meye dikkat eken bir feminizm, Transfeminizm. Btn bunlar
sylerken kat kimliki bir politika olduunu sylemiyorum el-
bette. Transfeminizmin, Queeri bir yntem olarak kullanmasn
bu esnekliin gstergesi olarak da grebiliriz.
Aligl: Trans kimlik konusu her aldnda Kimlik politikas ya-
pyorsunuz canm, deniyor ya, ben de buna karlk Bir zahmet
kimlik politikas yaptrmayn, demek istiyorum. nk dene-
yiminin kabul edilmemesi seni zorunlu olarak kimlik politikas
yapmaya gtryor. O yzden de translk bir kimlik olmak zo-
runda kalyor, anlatabiliyor muyum? Sisteme, patriarkaya, hete-
roseksizme, her kimlik baz yerlerde kar kyor, baz yerlerde
ise kmyor dolaysyla her kimlik bence bunlar biraz yeniden
retiyor, biraz da bozuyor. Benim derdim kendi ait olduum ya da
iinde rahat hissettiim ekilde yaayabilmek.
Sosyalist Feminist Kolektifte bir tartma dzenlenmiti:
Biz emek politikas yapyoruz, siz ne yapyorsunuz? Siz bunu ya-
pyor musunuz? gibi sorular sordular.
Berfu: Beden politikas yapmak kmseniyor.
Aligl: Evet, yani sonuta ben bir birey olarak emek politikasnn
iinde de oluyorum ama u anda patron blmndeyim. Ama bir
yandan da i yerinde yaadm u: Babam i yerini brakt iin derdinin de znemiz kim? diye arayp, durmak olmamas ge-
olu olarak ok mutlu ve mesudum ama gel gr ki orada Ayegl
olarak var olduum iin bir ekilde de hayatmn ilesini yayo-
rum. Suratma bakyorlar, ks ks glyorlar. ok karmak eyler edecei iin birok anlamda nmz alacak.
yayorum. Neyi neye gre yapacam? Mesela Kanno bir konfek-
siyon atlyesinde sezonluk alyordu. Srekli Sen nesin ki?
muhabbetine maruz kalyor. Sigortal alabilmesi iin kimlik
gstermesi gerekiyor. Bunu istemeyebiliyorsun, ama bir yandan
da i haklar, benim hakkm neden vermiyorsun? diyebilmesi
iin resmi kaydnn olmas lazm. Neye, nerede ncelik verilecei
insann hayatna gre deiebiliyor. Bazen cinsiyet kimliiyle ilgili
olan sorun daha yakc olabiliyor, yana yakla nce benim kimli-
290
Transfeminizm
imi kabul et diyorsun bazen de ii haklarm ver diyebiliyorsun.
Glkan: Transfeminist Manifestoda da getii gibi trans dene-
yimler her zaman queer olmak zorunda deil, kadn/erkek ikilii-
ni ykmakla hibir derdi olmaya da bilir, dnyadaki geri kalan fe-
ministler gibi onlarn bir ksm da ikili cinsiyet sistemini sarsmak
zorunda deil. Trans dediimizde ok fazla farkl olutan bahsedi-
yoruz yani sadece trans kadn, trans erkek ya da transgenderdan
bahsetmiyoruz. Mesela genderfuck performe edenler, yani cin-
siyetin iine edenler var. Genderblend, yani toplumsal cinsiyeti
akkan kullananlar, kendilerini bizatihi bu isimle aranlar var.
Dolaysyla aslnda birtakm tuhaf deneyimleri arasallatrarak
kendi trans varoluunu queerletirenler var.
Bu bir kme ama btn trans deneyimler byle deil, by-
le olmak zorunda da deil, btn trans deneyimler queerlemek
zorunda deil. Bence trans harekete bakp, hangisinin queer olup,
olmadn tespit etmeye almak yerine tam tersine trans olma-
yan, dnyann geri kalanna bakp, yaadmz btn deneyim-
leri nasl queerletirebileceimize bakmalyz. Sadece LGBT bi-
reyleri deil ya da sadece kendini queer diye adlandranlar deil,
onun dnda kalan ama aslnda sz, dili olmayan, kapal kaplar
ardnda olan, alma politikalarna inanmayan, yolu yordam ol-
mayan, alanlarda gz parlayan ama oraya gelip, yryemeyenler
iin queer zgrletirici bir ara olabilir.
Sezen: Transfeminizm cahili olarak sunumunuz bana gerekten
iyi geldi, sunumlarn sonrasndaki bireysel paylamlar da bana
mahrem bir alandaymm hissi verdi; herkes ok ak yrek-
lilikle paylat. imdi syleyeceim eyler birbirleriyle eliebilir
ama buras kendimle elime hakkn da grdm bir yer.
Feminizmin znesi kimdir? sorusu ok bamz artan
bir soru oldu. Bence artk bundan kurtulmamz ve feminizmin
rektiini dnyorum. Bunu yapabilirsek, bu znenin kim oldu-
unu belirleyenlerin hiyerarisini de ortadan kaldrmaya yardm
zlem yle demiti: Benim szm neden 8 Martta duyul-
muyor? Ya da neden benim szmden ncelikli olan baz szler
var? Bence bu noktada srar edilmesi gereken sylem: Hayr,
benim szm de sizinki kadar nemliden ziyade Sizin sorunu-
nuzla benim sorunum ok ortak bir yerden geliyor, ayn zemin-
den kaynaklanyor, olmal. Bu ortakl biroumuz gryoruz
belki ama iletiim zeminimizin bu olmasnda srar etmeliyiz. 2011
ylnn 8 Mart sonrasnda ve 2012 senesinin 8 Mart ncesinde
291
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Transfeminizm

umutlandm bir dnem olmutu. Bugn bu tartmaya, keke nn kendisi belli bir ayrcala sahip olmay gerektiriyor bence. Bu
FKdan daha fazla katlm olsayd. Bugn bu ortam beni ne kadar kadar kat sylemlerin kimleri o feminizmin dnda brakacan
umutlandrdysa, FK katlmnn bu kadar az olmas da o l- da grmek lazm. rnein Feministsin ama aile kuruyorsun, de-
de sorgulamama neden oluyor. Bir sr sebebi olabilir, bir eylem diinde bunun kimleri darda braktn da grmek lazm.
olabilir, etkinlik enflasyonu var, bundan da kaynaklanyor olabilir Glkan: yle demedim, evlilik kurumu dedim.
ama bugn deilse bile baka bir gn ortak bir yol bulunabilir. Sezen: Ayn ey.
Glkann syledii ve bu ar metininde de olan, beyaz femi- Glkan: Ayn ey deil bence, benim bir ailem var mesela.
nist diye tanmlanan bir ey var Sezen: Aile derken ben evlilii kastederek sylyorum. Evlilik
Glkan: Beyazlk deneyiminden bahsediyoruz. Aman ne olur, bu kurumunun iinde olmak baz kadnlar iin bir konfor olabilir-
bir kimlik deil, deneyim Altn izmek istedim. ken, bazlar iinse kanlmaz olabiliyor.
Sezen: Ama ite o beyaz feminist deneyimiyle yaftalanmann ince Glkan: Onlar da yeraltndan direni yollarn yaratyorlardr
izgisi ne olacak? Uzlamalyz demek kesinlikle istemiyorum eminim.
ama bu dilin hayrl olabilecek bir arpmann nn kapata- Leman: Fransada Queer Teori Amerikadan, Anglosakson dnya-
bileceini dnyorum. Birok kadn belki byle tartmalarda dan ok farkl bir yerde. ok gzel isimler ve ok gzel tartmalar
Yine yaftalanacaz, yine Ortodoks feminist olacaz, yine beyaz var. Fakat Fransada queerin yaan biiminin sadece bir perfor-
feminist olacaz, korkusuyla szlerini geri ekmek zorunda his- mans ve kostmlenmek zerinden yaanmas politik LGBT ya da
sediyor olabilir. Queer Teoriye daha yakn LGBTleri irrite eden bir noktada. Bu
Glkan: Buna gerekten inanyor musun, Sezen? arada ortada hi trans yok, mekanlar devlet tarafndan kapatld
Begm: Ben de her yerde transm, lezbiyenim, bisekselim diye iin bir araya gelme alanlar u anda ok snrl. Sokakta hibir
yaftalanmak korkusu yayorum ya da bunu devaml aa kar- trans bireyle karlaamyorsunuz gerekten. Le Marie diye btn
mak ve bununla uzlamak mecburiyetinde kalyorum. homoseksellerin (bilerek bu adlandrmay kullanyorum, nk
Sezen: Ama bu senin zaten sahiplendiin bir kimlik ok steril ve hijyenikler) kahvelerini, mocchalarn itikleri bir yer
Glkan: Aslnda ironik bir biimde u an transfeministlerden var. Fransada Queer Teori gndelik yaamda btn bu ereve-
ok, kendimi de iine dahil ederek sylyorum ki beyaz dene- nin ierisinde alglanyor. Partilerde geylerin eitli cross-dresser11
yimden gelen feministler olarak buradayz. Demek ki beyazl- hallerinde kostmlendii bir yaay biimi olarak grlyor.
mzdan o kadar korkmuyoruz, kendimizi didiklemeye gayret smigln sylediklerinin hepsini kabul ederek, stne
ediyoruz. unu diyorum: Bu durumu grerek ite tam da burada translarn
Biz O beyazlar biziz! diye baladk konumamza ve ken- sesini karmas lazm. Queer Teorinin bu kadar liberal, bu kadar
di snfmzn avantajn skmek istiyoruz. Yllardr benim verdi- kk burjuva, bu kadar ii boaltlm bir halde gndelie ge-
im mcadelemin on katn veren lker Sokakta cann diine mesine kar tam da burada Transfeminizmin sesini duyurmak
takm transfeminist arkadam srf benim beyaz deneyimimden lazm.
gelmedii iin o teorileri okuyabilmek, yabanc dil bilmek gibi Glkan: Bir slogan var: Queer is not a fashion but a liberation!
avantajlara sahip olmad iin tartmada boazna kadar geldii diye. Yani Queer bir moda deildir, bir zgrlemedir, diyerek
yerde Yeter aaa! dediinde, Kz kardeimize ok irkin davran- kapatabiliriz herhalde.
d, denilip, tekiletirildii iin kendi beyazlmzla mcadele
etmeliyiz.
Sezen: Feminist hareket iinde bu bahsettiiniz beyaz deneyime
sahip karakterler ok basknlar evet ama sayca ok fazla olma-
dklarna inanyorum. Bunu byle grmem belki de benim naif
duruumla da alakaldr, bunu batan kabul ediyorum ama bir e-
kilde bu beyaz feminist hayaletine ok fkelenmenin de politika
11 Cross-dressing: kili cinsiyet anlaynda kar cinse yaktrlan kyafetleri giymek,
yaparken nmz kesebileceini dnyorum. Az nce biro- aksesuarlar kullanmak ve bu ekilde tarzn kar cinsinkiyle tanmlamak. Bunu
umuz beyaz deneyimdeniz dedin ya, ama zaten politika yapma- yapan kiiye ise cross-dresser denir. (E.N.)

292 293
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

Transfeminizm tartmasndan...

294
 Feminist rgtlenme

Ben eksiim, sanki gerek deilim

dier kadnlar olmadan.
Dierlerine yle derinden balym ki
ama hibirine tabii, birinin esiri ya da
hizmetlisi olmadan.
Mara Lugones-Pilgrimages

Banu: rgtlenme konusu feministler olarak henz bitire-

mediimiz bir konu. Keke elimizde birtakm reeteler olsayd ve
biz onlara bakarak her eyi tkr tkr yapabilseydik. Kendi deneyi-
mimde ve gzlemlediim baka rgtlenmelerde bu kadar benzer
sorunlarn kmas ok tesadfi deil, diye dnyorum. Belki
yaanlan sorunlar birlikte irdeleyebiliriz, belki de yeni zmler
bulabiliriz.
1985-86 yllarnda kendime feminist demeye baladm. O
yllarda sol bir rgtlenme iindeydim. 86larda kk feminist
bir kadn grubuyla tantm ve gerekten dnyam deiti. Bu ka-
dnlar, Somut Dergisi, Kadn evresi ile ilikili olan feminist ka-
dnlard. Gerekten ok byk bir deneyimdi benim iin. O gne
kadar bildiim ilikilerin ve rgtletnme biimlerinin dnda,
kadnlarn rahata bir araya gelmesi, kendilerinden sz etmeye
almalar ok heyecan vericiydi. O gne kadar nemsiz saylan,
benim de dile getiremediim sorunlarn ya da skntlarn, kolayca
ifade edilebilmesi; ikayetlerin dr dr olarak grlmemesi ina-
nlmazd
Bir bakma dnem itibariyle anslydk. 80 sonras dnemde
Trkiyede sol muhalefetin zerine l topra serpilmiti ama biz

297
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist rgtlenme

kadnlar olarak bir ucundan politika yapmaya balyorduk. Kk kadnlarn durumuna ok uygun Bu toplumda ezilen bir tarafn
toplantlar byk toplantlar izledi. Hatta 1987de ok byk bir yeleri olarak, bastrlm, cinsiyetilikle kuatlm, ikinci plan-
ivme kazand, biliyorsunuz ilk Dayaa Kar Kampanyay balat- da kalm, sznz ciddiye alnmam kadnlar olarak, dilinden,
tk. ankrl bir hkimin o muhteem karar ile birlikte birden slubundan, alma tarzna kadar kadnlarn hayatna uygun
dayak konusu ortala dkld ve ok fazla taraftar buldu. olmayan rgtlenmelere bir tepki gelimesi normal. Feministler,
Dayaa Kar Kampanya iinde aktif almaya baladktan kadnlarn farkllklarn, eitliliklerini gzeten; evli, bekar, o-
sonra bamdan geen iddeti de konuabilmeye baladm. Evlilik cuklu, ocuksuz, gen, yal, uzakta, yaknda olma gibi durumla-
ve boanma dneminde iddete uradm. Bir yandan da seviyor- rn gzeten bir form arayna gitmiler. Denenerek kadnlara iyi
duk birbirimizi! zlerek ayrldm. Sol grubumdan kadn arka- gelebilecek rgtlenme modellerine geilmi.
dalarmla bu konuyu hi konuamazken feminist arkadalarma Bugn hl bu ilkeler feminist hareketin kazanmlar ve uy-
yaadklarm anlatabildim. ki ya da kere grdnz kadn- gulamaya gayret ediyoruz. Tamamen yapabiliyor muyuz? Yapa-
lara gveniyor, yarglanmayacanz biliyorsunuz. Bilin ykselt- madmz zamanlar kukusuz oluyor nk gerekten kolay de-
me grubu deneyimi bana ok ey kazandrd, esiz bir deneyim il. rnein Kakts Dergisini kardmz dnemde baz eyler
oldu benim iin. Bakyorsunuz size benzeyen bir kadn da benzer rendik: Kakts ok kk ve homojen bir gruptu, on iki say
bir deneyim yaam, o da kocasndan boanm. Ya da cinsellik! karabildik. Kk grubumuz, iki yl kadar, dergiyi karmadan
Cinsel hayatnz konuabiliyorsunuz. O yllar da dnd- nce hemen hemen haftann gnn beraber geirdi ve hazr-
mzde hayatmzda ciddi, devrimci dnmler yayorduk. lk yapt. Dolaysyla benim de dahil olduum o gruptaki kadnlar
Bilin ykseltme gruplar belli bal feminist bir rgtlen- olarak birbirimizin szn, beden dilini, tavrn rendik ve he-
medir; kinci Dalga feminist hareketin bence bize brakt en deflerimizi ortaklatrabildik. Dergiye son vermemizin bir nemli
nemli miraslardan biridir. Feminist hareket iinden de grup nedeni kadnlar arasndaki anlamazlklardan ok politik nce-
terapisi olarak grlp, eletirilse de son derece nemli bir r- liklerle ilgiliydi bana gre.
gtlenme modeli olduunu dnyorum. Kadnlarn yaadklar 2008 ylnda kurulan ve benim de yesi olduum Sosyalist
sorunlarn kiilik sorunu olarak grlemeyecei ya da kiisel art- Feminist Kolektif (SFK) bugne kadar grdm en byk ka-
lardan kaynaklanmad aa karlr. Kadnlar bilin ykseltme dn rgtlenmesi. Biz de SFK olarak benzer ilkelerle yola kmaya
gruplarnda glenir ve yalnz olmadklarn grme imkanna sa- altk: kolektif alma, szcnn, bakann olmamas gibi ilke-
hip olurlar. Trkiyedeki ilk feminist rgtlenmelerde bugnden ler vard. Ama tabii ki grup byd zaman, feministler olarak
farkl olarak bilin ykseltme gruplar ok nemsenirdi. daha nce deneyimlediimiz, az sayda kadnn birlikte olabildi-
i, yaknlatrc grup deneyimlerine daha az imkan oluyor. Grup
Yeni bir rgtlenme modeli bydke grevler de byyor: ayda bir yayn karmamz
gerekiyor. Belli faaliyetler yapmak istiyoruz, kampanyalar, okur
rendiklerim sadece bununla snrl deildi: Yaplmas gerekli
toplantlar, etkinlikler dzenlemek istiyoruz vb. O nedenle ba-
iler, hiyerari olmadan herkesin katlabildii bir ekilde planla-
ka sorunlar yaamaya balyorsunuz.
nyor, ef, sorumlu, bakan olmadan, kolektif bir ekilde halle-
Sorunlara gemeden nce belki unu sylemek gerek: Ben
dilebiliyordu. Herkes birbiriyle ak ilikiler kurmaya alyordu.
oldum olas hep rgtl mcadeleye inandm. rgtl mcadele
Bunlar tabii benim gibi kadnlarn o zamanlar alk olmadklar
derken saysal bir eyden sz etmiyorum, iki kiinin bir ara-
modellerdi. Aslnda btn dnyada feminist rgtler, gemi pra-
ya gelmesi de bir rgtllktr. O rgtlenme iyidir, bu rgt-
tiklerle hesaplap, kendilerine yeni yollar aramlar. Hiyerarik
lenme ktdr, demeyi hele hele kadn hareketi iin hi doru
olmayan yaplar, eflerin, szclerin olmamas, dorudan katl-
bulmuyorum. Kadnlarn farkl ihtiyalarna farkl cevaplar bula-
mn desteklenmesi, birbirine dokunma, birbirinin szne nem
cak, paral yaps ile farkl rgtlenme modellerinin toplamdr
verme gibi. rnein, buradaki gibi sra sra deil de, yuvarlak bir
feminist hareket. Bunun iinde kk bir yayn grubu olabilir, bir
dzende, gz temas kurabildiimiz bir tartma ortamnn nemi
kampanya grubu olabilir, bir aratrma grubu olabilir. Bizim iin
gibi Farkl kadnlk durumlarn gzeten rgtlenme pratiinin
nemli olan feminist hareketin btnnn hedefini nereye y-
nemi Bunlar aslnda suni biimler deil. Neden deil? nk
nelttiidir. nk biz erkek egemen, patriarkal dzeni ykmak ve

298 299
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
kadnlarn zgr olmasn isterken bu arada kadnlarn artlarn Krt hareketinden kadnlarn da katld ok byk bir mitingdi.
da iyiletirmek istiyoruz: kadnlarn glenmesinin, zgven ka-
zanmalarnn yan sra yasal kazanmlar da istiyoruz.
Feminist hareketin bana rettiklerini dier kadnlarla pay-
lamak benim iin bir tr grev diye dnyorum. Biliyorsunuz,
zellikle kinci Dalga feminist hareketin gc ve etkisi zel alann
politikasn yapmakla ortaya kt. Yani biz, zel denilen, burun
kvrlan, hayatmza dokunmayan, bir politika istemiyoruz. Baka
kadnlar kurtarmak adna hareket etmek yerine nce kendi ha-
yatlarmzdan, kendimizden balayarak koullarmz deitir-
mek istiyoruz. Gerekten bir dnmden sz ediyorsak femi-
nizm, bize son derece nemli imkanlar salyor. Yeter ki bunun
iin uygun aralar yaratalm, birbirimize deelim, birbirimizin
sznn kymetli olduunu dnelim ve birbirimize inanalm.
Feminist rgtlenmenin ezeli sorular
Bazen tabii yle savrulmalar yaamadk deil: Hiyerari kurul-
masn, aramzda iddet olmasn, organlamaya gitmeyelim Eer
politika yapmaya niyetliyseniz, fikirlerinizin etkili olabilmesi iin
sznz iletebileceiniz biimler yaratmanz gerekiyor. Faaliyet
yaparken, iblm yapyorsunuz, hiyerari olmasa da deneyim
farkll ortaya kyor. rnein artk belli bir yaa gelmi, sene-
lerdir mcadele iinde olan kadnlar olarak konumayp, bir ke-
narda kaldmzda sklyoruz. ok ey bildiimizi dnyor
ve ok konumak istiyoruz, ok da tekrar ediyoruz ayn eyleri.
(Glmeler) Dolaysyla bizim gibi kadnlar frenleyecek eyler
lazm.
Sadece o deil, snfsal, etnik, evli/bekar olma gibi farkllk-
larmz da var. rnein SFKda ocuklu kadnlar zerilerinde ok
ciddi bir yk olduu iin feminist politikann iine giremedikle-
rini, kendilerini uzak hissettiklerini ve gruptan belli beklentileri
olduunu dile getirdiler. Daha da nemlisi kendi hayatlarmzda
o kadar darbe alm, ayrmcla uram, hayal krklklar yaa-
mz ki, btn ihtiyalarmz ait olduumuz grupta doyurmak
istiyoruz. Niin empati kurulmuyor, niin beni anlamyorlar
(Glyor), ben syledim, bana yant gelmedi, deniliyor. Ben de
yapyorum. gndr mail yazmyorum, kimse hatrm sormu-
yor, diyorum, nsan bir sorar ldm m kaldm m? diyorum.
(Glmeler)
Kakts Dergisini kardmz dnem, 1989 ylnn 8 Martn-
da Kadkyde bir miting yaplmasna karar verildi. Mitingde Fe-
ministler adna konumay sen yap, dediler bana. Bu miting sol ve
300
Feminist rgtlenme
Ben de sosyalist ve Krt kadnlara seslendim, yeterince feminizm-
den sz etmediim iin dergide yer alan kadnlar tarafndan ele-
tirildim. Bence bugnden baktmda arkadalarm haklydlar.
Tabii o zaman krldm ve kukusuz sadece bu nedenle deil ama
krgnlmn feminist hareketten uzak durmamda etkisi oldu.
Ben yle de olsam, byle de olsam benim yanmda olmalydnz,
gibi bir beklenti iine girdim.
Bazen gerekten sylediimiz laflarn nereye kadar gittiini,
hesap etmediimiz oluyor. Yakn olmak gzel ama o yaknlk iin-
de zenli olmak da gerekiyor. Ve tabii ak olmak da. Dedikoduyu
seviyoruz ama bazen verebilecei zarar kestiremiyoruz. Birbirine
yakn kiilerin kk gruplar iinde rahat etmesi, birbiriyle daya-
nmas ok anlaml ve gzel ise de dier kadnlarla araya konan
mesafeyi iyi ayarlamak gerekiyor. Asl nemli olan bir grubun ku-
caklad btn kadnlarn karlarn gzetebilmek.
Feminist rgtlenmeler gnll rgtlenmelerdir. Yani bizi
buraya kimse zorla getirmiyor, kendi rzamzla geliyoruz. Ama r-
gtle kurduumuz iliki bir sre sonra gnlmze gre olmamaya
balyor. Aldmz sorumluluklar yerine getirmiyoruz. Ve baskn
karakterler varsa aramzda, istediimiz kadar eflere, hiyerarilere
karyz diyelim, eer beceriklilerse, tecrbelilerse, tez canllarsa
baz iler o kadnlarn ellerinde toplanveriyor. Bir grupta efiniz
olmasa da en ok dantnz birileri varsa orada bir problem var-
dr. Danlan kiiye de i dyor tabii. Ama mesela okuma ne-
risi olarak gnderdiimiz Joe Freemann Yapszln Tiranl
makalesi, ubuu biraz fazla bkerek bu yapszln gizli hiyerar-
iler dourduunu sylyor. Bence dier yandan bir grup iinde
deneyimli kadnlarn olmas da, grup iin bir anstr.
Biz bir kolektifiz, aramzda iblm yok, dediinizde bile
her gn kararlarnz nasl aldnz ve nasl uyguladnz gz-
den geirmeniz gerekiyor. Gruptaki kadnlarn katlm iin ne-
ler yapyorsunuz; bir kadn gruba ye olduktan sonra grupla olan
ilikisi nasl sryor, canl iliki bitiyor mu gibi sorular sormanz
gerekiyor. Keke size daha somut, unlar yaplmal, bunlar yapl-
masn, diyebilseydim ama ne yazk ki byle bir liste veremiyorum
fakat unu biliyorum: Hangi boyutta rgtlenme iinde olursanz
olun, kadnlar anlamak, ak olmak ve sevmek dnda elimizde
nemli bir ey yok.
Birbirimize empatiyle yaklamalyz ve tabii ki bunun kar-
lkl olmas lazm. Bu empati de biraz yanl anlalyor, sizin ta-
mamen kendi deerlerinizden syrlp, onun yerine geebilmeyi
salamanz lazm. Bu da sylendii kadar kolay bir ey olmuyor.
301
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist rgtlenme

Az dinliyoruz, ok konuuyoruz. Bence daha ok dinleyip, daha belki bir ya da iki, toplant konumayabiliyorlar, konumak is-
az konuarak, birbirimizle temas nemseyerek davranmalyz. temiyorlar. Grup bask yapmyor. Aslnda bilin ykseltme grup-
nk elimizde baka da bir g yok. Kadnlarn kadnlara ihti- larnn baka birok ileyi kural var. 1980 sonras kurduumuz
yac olduuna inanyorum. Kapitalizmi ykmak istiyorsak da ka- gruplarda biz de gemi deneyimlere bal kalmaya altk.
dnlarn yer almad bir devrimci dnm baarl olmayacak. rnein ben cinselliin youn olarak konuulduu bir bilin yk-
Kapitalizmi devirmek isteyenlerin de bizi ciddiye almaktan baka seltme grubuna katlmtm. lk defa o grupta karlatm, ad-
bir anslar olmadn dnyorum. O nedenle bizim de nce larn bile belki o grupta rendiim kadnlar vard. Tabii ki ilk
kendimizi ciddiye almamz gerekiyor. bir iki toplantda zorlandk ama daha sonra en zor konutuumuz
Suna: Nilgne gemeden nce Banunun syledikleri etrafnda konulardan biri olan cinsel sorunlarmz, aklkla konuabildik.
sorular sormak istiyorum. O sorular zerinden de Nilgn katk 1980ler feminizmle yeni tanma dnemiydi ve feminist de-
sunabilir. neyimin, birikimin olmad bir dnemdi. Bugn baktmda bi-
Mesela ilk bilin ykseltme gruplarndan bahsettin. 1980 lin ykseltme gruplarndan geerek feminizme gelmeseler de bir
sonras bu deneyimleri de okuyunca, o gruplarda ilk defa karla- sr gen kadn u ya da bu dzeyde feminizmle tanm olarak,
an kadnlar arasnda snf, stat gibi farkllklar bugnk kadar rgtlenme ihtiyac duyuyor. nk bugne kadar eitli dzey-
belirleyici olsa da birbirine dokunma hevesinin ve ak olma his- lerde feminist hareketin bir birikimi oldu. 80li ve 2000li yllar
sinin daha youn yaandn gryoruz. Bu grup toplantlarnda, koullar bakmndan karlatrmak ok doru deil. Ama bu de-
konumaya pek alk olmayan bir kadnn grupla karlamas mek deil ki bugn bilin ykseltme gruplarna ihtiya yok. Bilin
nasl oluyor? Kiilere zenli davranmaktan bahsettin ya, mesela ykseltme gruplarnn felsefesi hl nemli. Bilin ykseltme
zenli davranmak ilkesel olarak pratikte nasl grnr klnyor? gruplarnn btn prensiplerini yerine getiremesek bile, rnein
Mesela farkllklarmz gzetiyoruzdan bahsettin, bunu nasl cinsellik deneyimleri ya da baka kadnlk konularn konumak
gzetiyoruz? 1980 sonras sreteki ilk deneyimlerde bu farkllk- isteyen kk gruplar yaratmak faydal oluyor. Konuma ihtiyac-
lar nasl gzetiliyordu, imdi SFKda nasl gzetiliyor? mz olan bir sr kadnlk sorunumuz var.
1980 sonras feminist hareket ortaya karken, solla hesap-
lamas var ve o dnemin deneyimlerini okuduumuzda bununla Kk grup byk grup atmas
balantl olarak disiplin temelli rgtlenmeyi, bir reddedi var.
Kitleselleme konusuyla ilgili olarak da, SFK byd anda so-
Bugn de bunlar ok fazla yayoruz. Bu c olarak tanmlad-
runlar kt. Byklk demek birbirine daha az demek demek.
mz disiplin kavramn sen kendi hayatnda nasl deneyimledin?
rnein biz SFKda unlara dikkat ediyoruz: Btn kararlarmz
Banu: Bilin ykseltme gruplarnn belli kurallar vard ve o ku-
ve politik metinlerimizi mmkn olduu kadar ortak ve byk
rallar biz icat etmedik. Sanrm ilk kez 1969da kurulan, sonra
toplantlarda almaya alyoruz. Yani sadece stanbulda deil,
da kar tanesi gibi byyen bilin ykseltme gruplarn ortaya -
Ankara, zmir, Eskiehir, Samsun, Adana gibi SFK yesi arkada-
karan, Red Stockings (krmz oraplar) diye radikal feminist bir
larmzla birlikte karar vermeyi nemsiyoruz. Bu ileyii salamak
grup. Onlarn devrim modelinin bir paras aslnda bu: bilin yk-
iin aba harcyoruz. ayda bir iller aras toplantlar yapyoruz.
seltme gruplar halka halka yaylacak ve toplumu dntrecek.
Ne politik komitemiz ne de merkez komitemiz var. Rotasyonla
Yani kadn devrimine giden yolda bir rgtlenme modeli olarak
deien bir yayn komisyonumuz ve rgtlenme komisyonumuz
kurgulanm. Bilin ykseltme gruplar ilk ortaya kt zaman-
var. Onun dnda eitli ihtiyalarla ilgili komisyonlar oluturu-
larda gerekten mthi bir ilgiyle karlanyor ve dnme yol
yoruz ve bir de kk gruplarmz var. SFK iindeki kk grupla-
ayor. Bu grubun belli kurallar var, bence o kurallar hl geerli.
r kadnlarn corafi olarak ulamn gzeterek oluturduk, n-
rnein grubun says; gruba katlan her kadnn aktif olarak yer
k SFKnn mekan Taksimde, ama aramzda Beylikdznde otu-
alabilecei bir say olmal. Ayrca her yatan ve her gruptan kad-
ran da var. Kk gruplar genellikle ayda bir toplanyor. SFKnn
nn yer almasna zen gstermek, gruptaki kadnlarn konumaya
genel gndeminin yan sra kendi belirledii konular tartyor.
tevik edilmesi, konumayan kadnlarn beklenmesi. Yani diyelim
Tabii yayn datm, paras ve aidatlar kk gruplarda toplan-
ki ben ok konuan biri olarak iki kere sz hakkm kullanm-
yor. Aidat meselesine de deineceim. (Glmeler) SFK olarak
yorum, bekliyorum. Ta ki o kadn konuana kadar. Baz kadnlar

302 303
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
btn yelere ak bir mail grubumuz olmasna ramen yz yze
konuabildiimiz kk gruplara ihtiya duyuyoruz ve bunun ya-
rarn ok grdk.
Disiplin dediin nedir? Ben disiplini yle anlyorum: Ortak
bir eye karar verdiinizde ona uymak; benim disiplin anlaym,
demokrasi anlaym da bu. Yeter ki o kararn alnmasnda ben
de olaym. Diyelim, siz bir karar alyorsunuz ve buna gre ayn
1inde yayn kacak. Olaanst birtakm durumlar olmadk-
a, yayn komisyonunun grevi ayn 1inde o yayn karmaktr.
Olmadnda dnyann sonu mu olur? Sizin buna kar bir yap-
trmnz m var? diye soracak olursanz, hayr SFKda byle bir
yaptrm yok. Ama nemli olan, sizin yapmadnz bir iin sonu-
cu btn grubu etkiler bunun bilincinde olmak, birlikte olduu-
nuz, politika yaptnz kadnlara kar sorumluluk duymak.
Biz SFKda oylama ile karar almyoruz, bir kii bile itiraz etse
o karar almyoruz ama itiraz eden kii bazen bakar ve Tamam
ya, deyip yol verir. Bazen de vermez. Kritik durumlar oldu ve biz
de -grubun geri kalanlar arkadamz ikna etmeye alsa da ol-
mad- rnein 8 Martta bir bildiri yaymlamadk. stelik nem-
siz saylabilecek bir konu deildi; 8 Martlarda kardmz bir
bildiri sz konusuydu.
Aidat meselesine dair de bir eyler sylemek istiyorum.
Faaliyet gsterdiiniz gruba maddi katkda bulunmak aslnda po-
litik bir tavr. O gruba sizin aidiyetinizi gsterir. nk o aidat-
lar dergiye, bronuzun kirasna, itiiniz aya, kahveye gidiyor.
Biz SFK olarak proje baznda rgtlenen bir rgt deiliz. Proje
yapmadmz ve fon almadmz iin aidat toplamaya mecburuz
nk ancak bu ekilde SFKnn masraflarn karlayabiliyoruz.
Kendi gnlk hayatmzdaki harcamalarmzdan be lira dahi
olsa bir inan uruna para ayrmak bence nemli.
Liberalizm sadece ekonomik olarak deil btn hayatmzda
o kadar byk tahribatlar yaratt ki Yani inanszlk ve hibir
fikre deer vermeme hastalna kar kskana kendi ideoloji-
mize, fikirlerimize ve onlar savunmak iin gerekli aralara ihti-
yacmz var, bence ancak byle mcadele edebilir, kadnlar olarak
glenebiliriz.
Feminist tarihe bir entik
Nilgn: Benim iin feminist fikirleri, oluumlar aa karma
gayretinin nemi Banuyu dinleyince de iyice aa kt. Ben de
rgtlenmeye dair konuurken bir yandan da Bamsz Kadn
nisiyatifinin ne sylediini, ne eylediini aktarmaya alacam.
304
Feminist rgtlenme
Bir yldan fazla sren bir rgtlenmeydi, tam hatrlamyorum,
nk biz de kendi tarihimizi yazmadk, deil mi Lale?
Lale: yl
Nilgn: yl m srd? Unutmuum. Hayli uzun srm. Doru
ya bir dolu ey yaand, tartld ve eylem yapld.
Bence Trkiyeli feministler olarak feminist tarihin aa -
karlmasnda ciddi eksiklikler braktk. Neyse ki yava yava bu
eksiklikler tamamlanyor. Unutulanlardan ya da bilinmeyen-
lerden biri de stanbuldaki Bamsz Kadn nisiyatifidir (BK).
Dieri, Krt feministlerin kard Jujin, Jiyan, Roza dergileri ve
evresinde retilen fikirler ve kadnlar. Burada Demokratik zgr
Kadn Hareketine (DKH) de bir eletiri yapmak istiyorum, n-
k DKH de Krt Kadn Hareketini kendisiyle balatyor. Bir de
Eksik Etek Dergisi vard. Bunlar frsat bulduka kan dergilerdi.
Hepsinin de faaliyeti birka yl srmtr. Belki bu dergiler foto-
kopi yaplabilir, ya da sanal alemde yeniden yazlabilir.
1990larn ikinci yarsnda kan szn ettiimiz Krt femi-
nist dergileri Krte/Trke kyordu. Krt kadn olmak, savata
kadn olmak konularnn tartlmasnda ok nemli yerleri var-
dr. Eksik Etek belki daha eski olabilir; o da ok nemli eyleri tar-
tmtr. Unutulanlardan biri de Ermeni kadnlarn rgtlenmesi
Hay Gindir. Hatta daha iki, yl nce Ermeni kadnlar, Ermeni
Kadn Edebiyatlar balnda bir sylei yapt. Orada Trkiye fe-
minist hareketine yrekten katldm, bir eletiri getirdiler: Bizi
grmediniz, dediler. Memleketteki trl eitli kadn rgtlen-
melerinden bu syleiyi izlemeye gelen kadnlarn says ok ok
azd. Hatrlatmaya ihtiya olmadan egemen olann dierlerini
grmesi gerektii ortada. Benim de hatrlayamadklarm vardr
ill ki.
Banu feminist politika ve feminist ilikilenmeyi ok derli
toplu anlatt. Ben kim bilir ne kadar dank olacam. Bu muhab-
betlerde bir yandan unutulmularn yan sra u anda var olanlar-
da da ne yaandn, ne yapldn bilmek kadnlarn bu hayatla
mcadelesini kolaylatryor.
Son yllarda yakn feminist tarihe ilikin kadnlarn yazd
yazlarda 1990larda artk proje gruplarnn olduunu syleyen
cmleler okuduumu hatrlyorum. Resmi tarih zaten kadnlar
grmek istemiyor. stne bir de feminist tarihi oluturan szl,
yazl ve grsel dokmanlarda da hatrlanmayan, bilinmeyen e-
itli kadn rgtlenmelerinin yan sra rgtlenmeler iinde ya-
adklarmzn tarihini yazarken de resmi tarih anlaynn yap-
t gibi bir eyleri darda brakyoruz. Bence eitli nedenlerle
feminist rgtlenmeler iinde kimi zaman esasa dair olan, eksik
305
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ve yanllar bile grmekten kanyoruz. Bu da benim iin hep
bir soru. Muhalif hareketlerde de byledir. Banu yllarca ksm.
Pek ok kadnn da bu durumu yaadn dnyorum. Aman hibir ey yapmyordur, gelip, toplanty dinliyordur ya da sade-
harekete zarar gelmesin diye ya da bkknlkla, umutsuzlukla ya
da nasl dile getireceimizi bilemediimizden, zmekten ve d-
lanmaktan korktuumuzdan susuyoruz. Zaten geride kalanlar da
anlamak, sorunu gidermek iin yeterli abay gstermiyor. yle
ya ok iimiz var yapacak; acelemiz var.
12 Eyll ncesinde Ankara lerici Kadnlar Dernei (KD)
iindeydim. 12 Eyll darbesiyle hepimiz ieride darda darma-
dan olduktan sonra KDdeki tecrbelerim nedeniyle uzun sre
kadnlarla rgtlenmekten uzak durdum. Mutlaka sylemeliyim
1984te irin Tekeli ve Stella (Ovadia)nn Somuttaki yazlar yolu-
mu ok at. O zamanlar, kyde yayordum birka yl tek bama
feminist oldum, ama feministe konuup diditiim halde femi-
nistim diye bir trl yksek sesle syleyemiyordum. O yazlardan
sonra kendime feminist demem ok kolaylat. O yllarda kadn
arkadalarla solcuyken konumaktan srarla kandmz kiisel
tecrbelerimizi, cinselliimizi konumaya baladk. Sadece haya-
t deil, ak, bedenimizi, arzularmz da konuuyorduk. Mesela
yle eyler hatrlyorum: 1985 civarnda otuz yalarndaydm.
Evli bir kadn olarak gemite sosyalist olan kadn arkadalarma
mastrbasyon yaptm, bundan zevk aldm (bir ksmyla artk
feminizm konuuyorduk) ve bedenimle tanmamda bunun rol
olduunu sylediimde hayli aknlkla karlanmt. Ya da lez-
biyenlii elbette biliyorduk, arkadalarmz vard ama bunu po-
litik olarak tartmyorduk nk heteroseksizmi politik olarak
bilmiyorduk ki. Adna bilin ykseltme demezdik bu muhabbet-
lerin. Bunu da bilmezdik. Sonralar rendiimde de bilin yk-
seltme grubunda olmaya pek scak bakmadm.
Peki ya emein hiyerarisi!
1997 ylna geldiimizde, stanbul da birok feminist gibi ben de
DPliydim. Daha nceki yllarda antimilitarist hareketle iliki-
liydim. Orada iddetsizlik, vicdani ret gibi konularda ok ey -
rendim. zellikle Beyolu iledeki kadnlar olarak dert ettiimiz
eyleri tartmaya baladk: Hiyerarik olmayan ilikileri nasl ku-
rarz, iktidar olmadan nasl birlikte politika yaparz, partide erkek
egemenlii, feminist rgtlenme, farkl olmak, emein iktidaryla
nasl ba edebiliriz gibi. Bence bugn de hl temel problemler-
den bazlar devam ediyor. Bir tanesi, sadece bilginin, ounluk
olmann iktidar deil, emein de iktidarnn olmas. 1998de Maslak Kz Yurdundaki renciler gece tacize ve tecav-
306
Feminist rgtlenme
Banunun sorumlulukla ilgili sylediklerine katlyorum.
Ben bunu yapacam, demisem yapmalym. Ama baz kadnlar
ce konuuyordur. Srekli i yapan kadnlarla, o kadnlarn benim
iin eit sz hakk var. Emein iktidaryla ba etmek bilginin ikti-
daryla ba etmekten daha zor bence. nk bilgi dediimiz ey
oumuz iin istediimizde eninde sonunda ulalabilir bir ey
olabilir, orta snfz sonuta. Ama emek dediimiz bambaka bir
ey. Kimisinin ocuu vardr, kimisi daha yoksuldur, kimisi para
kazanmak iin uzun saatler alr, kimisinin can ekmez, kimi-
sinin yals, hastas vardr. Kimisi beceremeyeceini dnr.
Kimisi ak acs yayordur. Velhasl ok eitli nedenlerle emein
iktidarna kar olmak daha zor. nk mcadelenin yrmesi
iin emee ihtiya var. Ben kadnlarn emek verse de vermese de
her yaplan iin her seviyesiyle ilgili sz hakk olduunu dn-
yorum ve bunun nn kesmemek gerekiyor. Varolan bir sorunla
ve zmyle iliki kurmann da emek vermek olduunu dn-
yorum. Ve her ne yapyorsak ncelikle kendi hayatmz iin yapt-
mz dnenlerdenim.
Bamsz Kadn nisiyatifinde rgtlenmek
1997nin 8 Mart yapld, arkasndan da feministler olarak Hadi
rgtlenelim, dedik. Ben hep bamsz feminist oldum, hl
Bamsz Kadn nisiyatifinin izini sryorum. Ama yok, belki
de hayatta bir kere oluyordur. Keke o grubun iinde de kendi-
ni iyi hissetmemi olan kadnlar da konusa. BK az sayda ka-
dnla 15-20 civarnda kadnn oluturduu bir gruptu. O zaman
Grnmeyen Emek Kolektifi vard, acayip rgtlydler, her eyi
yazarlard, ok retken kadnlard. Bugnk sohbete hazrlanr-
ken de onlarn notlarndan ok faydalandm.
BKnin ilk toplanmalarna Kimya Mhendisleri Odasnda
baladk. Bu toplantlarda Jujin ve Jiyan dergisinden Krt kadn-
lar, Ermeni bir kadn ve 80 sonras feminist rgtlenmede olan
kadnlar da vard. Sosyalist, radikal, antimilitarist feminist ka-
dnlar vard. Kendine feminist demeyen kadnlar vard. Fakat bu
grup, btn iyi niyetine, abasna ramen o kadar orta snf, he-
teroseksist ve hatta bence Trk bir gruptu ki Mesela grupta olan
lezbiyen bir kadnn ancak stanbuldan ayrldktan sonra lezbi-
yen olduunu sylediini duydum.
Neleri tarttk diye baktmzda yaptmz eylemlerden
rnekler verirsem neleri tarttmz da biraz aa kabilir.
307
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist rgtlenme

ze urama ihtimali nedeniyle yolun karanlk olmasna ve yurda n darda brakarak, farkllklar eitlemeden ama hep gren bir
ok erken bir saatte girme zorunluluuna kar basn aklamas yerden politika yapmay neriyorduk. Kimimiz de erkek egemen
yapmlard. Devlet yurdu ynetimi bir soruturma at, renci hayata kar kadnln ortak ezilmiliklerine dair politikalar
kadnlarn talepleri iin ve bu soruturmaya kar yurdun nn- neriyorduk. O zaman kimlik politikalarna geici bir sre iin
de eylem yaptk. Ortakyde seks iileri tecavze uradlar, bu- ihtiya olduunu dnenlerdendim. Hl da byle dnyo-
nunla ilgili bir eylem yaptk. Mslman bir kadn, Konca Kuri, rum. Fakat, kimliklerle ve baka trl farkllklar tayan kadn-
Mslmanln iinden kadn haklaryla ilgili syledikleri yzn- larla misal sosyalist, dindar kadnlarla bulumak mmkn m ve
den kaybedildi. Baka kentlerden kadnlarla birlikte yaptmz nasl sorular ou feministin gndeminde fazla yer bulamam-
kampanyay, afiini, Koncann fotorafn hatrlyorum. Ama bu tr. Hayatlarmzla ilgili birlikte ortak sz syleyebilmek mmkn
srete Mslman kadn olmay tartmamtk. Bar eylemle- m, sorusu etrafnda nasl buluulacak, o gn de bugn de hl
rine katlyorduk. Bir eylemde alana belimize sardmz Krte zemediimiz dertlerimizden biri olmaya devam ediyor bence.
pankartla girip sonra amtk. Trkiye forumu karar almtk nk yaadmz u an bu sorunlarn i ie getii bir zaman.
ama yapabildik mi hatrlayamyorum imdi. Mor at deneksiz- BK, farkllklarmzla birlikte olmay, ortak sz yarat-
likten kapanma riski ile kar karya kald zaman dayanmak may nne koyan ama temsiliyet asndan bugnk inisiya-
iin kampanya karar almtk ama Mor at kabul etmemiti. tif ve platformlardan biraz farklyd. Misal Grnmeyen Emek
Zina yasasn konumutuk, tecavz ve bekaret kontrolleriyle il- Kolektifinden (GEK) gelebilen btn kadnlar katlrlard toplan-
gili eylemler yaptmz hatrlyorum. Eylemleri konusuna gre tlara. Ama yle ilikiler kurulmutu ki orada GEKi fark etmezdi-
baka baka isimlerle kampanyalar yapyorduk. Medeni Yasa ile niz nk farkl farkl fikirleri olurdu. Karnzdaki kadn kim ise
ilgili ar pazar uzun sren bir kampanya yaptk. Aslnda toplant odur; GEKli falanca kii deildir. Bence byle bir ilikilenme bii-
notlarn bir araya toplasak diye konuuyoruz zaman zaman ama mi, ilikileri de, fikriyat da, eylemi de zgrletiren, daha yaratc
bir trl beceremedik. yapan bir durum. nyarglarn daha etkisiz olduu, hangi aidiyet
Dayanma, bamszlk ve birbirimiz zerinde iktidar olma, ya da kimlikten olursa olsun dayanmay en benzerler arasnda
savaa kar olmak ve militarizmin kadnlkla ilikileri Bamsz ilikiler iine sktrmaz. Tmyle byle yaanmad belki ama
Kadn nisiyatifinin tartt en temel konulard. i kadn ol- hi deilse bunu mmkn klmann arelerini aryorduk birazck.
may da pek tartmamtk. Gl aidiyet duygular her zaman benim iin ok sorun tad.
1998 8 Mart myd, tam hatrlamyorum, DP ve HADEP O yzden de Bamsz Kadn nisiyatifi ok nemli bir tecrbedir
bata olmak zere karma yaplardan kadnlar 8 Mart ars yap- benim iin.
tlar. BK gerek 8 Martlar iin gerek dorudan kadnlara ynelik Bir de DP ile ilgili sylemeden geemeyeceim. Orada ben
iddetle ilgili eylemlerin arcsnn bamsz kadn rgtlenme- dnmelerle tantm. Hayat anladm.
leri olmas gerektiini dnyordu. Neyse siyasi partilerden ka- Esmeray: Ay edepsiz.
dnlarn arsyla yaplan 8 Mart toplantsna gruptan aktarclar Nilgn: (Glyor) Demet ve Esmeraydan hem dnyayla ilikile-
olarak iki kadn gittik. Orada o kadar kt muamele grdk ki, rinden, hem erkek egemenliinin ne menem bir ey olduuyla il-
toplanty terk ettik. Ardndan kimse de ne oldu, nerdesiniz diye gili hem de cinsiyet politikalarndan ok ey rendim. Aslnda biz
arayp sormad. 1 Maysta bo bezle ki bez bo olduu iin kolay o zaman da transfobiyi, homofobiyi tartmaya ok zaman ayrma-
olmamt, alana girdik. Rujlarla ieride Krte laflar yazmtk. mz. Bu konuda da kendimizle yzlememiiz. Bir ezilmeyi an-
Btn basn aklamalarmz Krte, Trke yapmaya gayret edi- lamak iin illaki o ezilenin anlatmas m gerekiyor. Anlattnda
yorduk. Snaklar Kurultaynn yapld salonun nnde yap- hemencecik anlayabiliyor muyuz? O zaman da yleydi imdi de
mak istediimiz basn aklamasn Krte yapmann katlmc- biraz yle. Ama imdi yllardr farkl ezilmiliklerle ilgili eitli r-
lar asndan sorunlu olabilecei nedeniyle kendi aramzda yap- gtlenmeler iinde ve birbirleriyle yaplmaya devam eden tart-
tmz tartmada ortaklaamaynca yapmaktan vazgemitik. malar var ve eer istersek, bu tartmalarn n grmemiz daha
Neleri unuttum kim bilir. kolay olur.
Kimlik politikalar o yllarda bu kadar gl deildi. Kim- Bugn Trkiye feminist hareketi (aslnda ok paral bir ey
liklerin meruluu tartlmazd ama kimimiz kimlik politikalar- ama ksaltmak iin byle diyorum) bence heteroseksizmini, ho-

308 309
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist rgtlenme

mofobisini ve transfobisini tartyor ama problem u ki; hetero- Birbirimizle ok sert tartmalar da yaadk. Bazen alayarak,
seksel kadnlar olarak bu konularda nce kendimiz ikna olup, bazen ierek sorunlarmz zmenin yolunu aradk. Bulduk mu?
sonra bu taleplerle gelen kadnlara alanmz aacakm gibi tart- Sanmyorum ama buna ok zaman ayrdk.
yoruz. Biz kimiz ve kimin alan sorular ortada duruyor. Oysa Sreklilii nne koymu bir grupta aidiyetin benzerler ara-
kendi transfobim konusunda ikna olmay beklemeden Esmerayn snda deil, gruptaki herkese kar duyulmasnn esas sayld bu
talepleriyle birlikte olmam gerekir. Gnn birinde bunun deie- BK benim iin hl ok nem tayor.
ceine inanyorum. Bir ey daha eklemek istiyorum, bugn olduu gibi o zaman
Esmeray: mrmz yeter inallah. da kendi bedenlerimizden bahsetmiyorduk. Sokaa ktmz-
Nilgn: Peki, ben bu doru yolu bulana kadar mesela Esmeray da, sz hep baka kadnlarn yaad iddet zerineydi. Bugn
ne yapacak? Kendi talepleriyle gelmeyecek mi? Onun talepleri de bunun birazck byle olduunu dnyorum. Ay ok uzun
kimin talebi? Birlikte olamayacak myz? LGBTlerin sorunlar fe- oldu deil mi arkadalar? Ama yllardan sonra bu konuda ilk kez
minizmin temel sorunlarndan biri deil mi? u sorunun cevab- konuuyorum. zlemiim. (Glmeler)
n vermemiz lazm bence, Mesela feminist mail grubundaki son Esmeray: Ben biraz ge kaldm, kusura bakmayn ama ok mu
tartmay dnnce de LBT kadnlar alana girebilmek iin be- ge kaldm? Banu biraz nce disiplinden bahsetti, benim ha-
nim ikna olmam m bekleyecek? Bence bu sorunun cevab ba- yatmda yok yle bir ey. Ama i disiplin iyi bir eydir, o olmal.
ka bir yn konudaki misal milliyetilik konusunda, birbirimize (Kahkahalar)
beyanlarmz karsnda ne yapacamza ya da feminist olmayan Ben kendimi ifade ederken deneyimim zerinden anlatyo-
kadnlarla ilikimize dair sorulara ve cevaplara yol aabilir. nk rum her eyi (tiyatromu da yle yaparm). Bugn de biraz yle
bir sorunun cevabn ararken farkllklarmzn feminist hareket yapacam.
iinde kendini var etmesi, deimesi, glenmesi ya da erimesine Ben de ilk feminist harekete girdiim zamanlar Bamsz
dair sorular da soracaz ve yantlarn da daha kolay bulacaz. Kadn nisiyatifinin toplantlarna gidiyordum ve benim ilk fe-
Benzer bir sorunu Bamsz Kadn nisiyatifinde Krt kadn- minist arkadam da Nilgnd. unu hi unutmuyorum, aklm-
larla yaamtk. Gruptaki Krt feministler bizimle ok uratlar da ok yer etmi: Bir toplant vard iircide, herkes kendini tek
nk dilimizle, reflekslerimizle ve benzeri bir yn eyimiz- tek tantyor. lk dnem feministlerin hepsi vard. Ben belli etmi-
le Trktk. Trk olmasak da yleydi, nk egemen kltr bu. yordum ama sayg gsteriyordum ilk feministler, bykler diye.
Gruptaki Jujin ve Jiyandan olan kadnlar feminist olduklar iin Herkes kendi deneyimini, neden feminist olduunu ve neden bu-
Krt hareketinden eletiri alyorlard. Nerden baksak ok zor bir rada olduunu anlatyor, sra bana geliyor ben geiyorum. nk
hayatlar vard. Grupta Krt kadn kimlii politikalarnn gnde- yle eyler anlatyorlar ki, mesela kadnn biri Benim iin zar be-
me gelmemesini eletiren Krt kadnlarn her trl sorunlu po- karetti, diyor. Sra bana geliyor, benim zarm yok ki ne anlataca-
litika ve alkanlmzla ok yorduk. Ve sonunda Krt feministler m? Sonra bir bakas evliliinden bahsediyor, evlenmi, nikah
gruptan eletirilerinin yan sra Krt feminist rgtlenmesinin kym, kocasndan grdklerini anlatyor, bana sra geliyor, o da
bamsz yaplmas gerektiini syleyerek ayrldlar. Kalanlarn yok, anam ben ne anlataym? Anlatabildim mi? O gn susmu-
bir ksm Krt kadnlarn olmad bir grubun artk ok zayf, tum, Nilgn beni ok zorlamt ama konuamamtm nk
gereksiz olduunu syledi. Hatta GEK yazl bir metinle ayrld daha ok yeniydik ve sonradan bu ok geliemedi. Benim o fark-
gruptan. Ben ve baka birka kadn Krt kadnlarn gerekeleri- llm orada fark edilmemiti, fark edilseydi belki daha deiik
ne katlyorduk ve ayrlma isteini destekliyorduk. nk insann konuulurdu, ben de alrdm. Son tartmalarda da grdmz
kendine feminist diyen baka bir kadna, bir feminist olarak ne gibi bu eksiklik halen devam ediyor maalesef.
hissettiini, ne yaadn gnlerce ya da yllarca anlatmas olduk- Ben kurtulu arayndaydm, Demetle tantm ve ilk politik
a yorucu bir eydi. grubum DP oldu. DPde erkekler ok fazla suratmza da bak-
Grup bir sre daha varln devam ettirdi ama sonra dald. myordu ilk zamanlar. eri giremiyorduk ve bazen dua ediyordum
Ben yln alt ay almak iin stanbuldan ayrldmdan eksik ya nallah Nilgn ieridedir, diye. Adn da ezberlemitim, Nilgn
da yanl hatrladm ok ey olabilir. Sylediklerimdeki bu eksik abla diyordum, bana ok kzyordu. Abla deme daha eit olur ca-
ve yanllarn dzeltilmesi ne kadar iyi olur. nm, diyordu. (Glyor) Nilgn olunca rahatlyordum, ile ba-

310 311
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist rgtlenme

kan da kadnd, o da olunca rahat ieri giriyordum. Cuma gnleri bir kadn gibi grmyorsun. Zeynepi kocas ldrm diye dert
kadn toplantlarn iple ekiyordum, ok houma gidiyordu, sa- edinip, basn aklamas yapyorsan, otobanda bir transekselin
dece dinliyordum ama bir eyler reniyordum. DPnin projesi stnden iki kere araba getiinde onu da Bir kadn lm, de-
farkllklara ok nem veriyordu, her trl farkllklarn birarada yip, sahiplenebilirdiniz. nk o zaman bir LGBT rgt de yok,
olduu inanlmaz gzel bir projeydi. Fakat yle eyler oluyordu ki bizden ne bekliyorsunuz? Bu hl devam ediyor. Her gn bir trans
btn bu DP deneyiminde bu farkllklarla yan yana nasl dur- kadn ldrlyor. Ve bu hl maalesef kadn hareketinin sorunu
duumuzu ben hi anlayamadm nk aslnda yoktu yle bir ey. deil, o kadar eksik bu konuda.
Bu deneyimler vard, bir de Pnarla atlye deneyimimiz var-
Amargi deneyimim d. Sonra Pnar cezaevine girdi. O gruptan birlikte deneyimi olan
kadnlar olarak bizim araymz devam ediyordu. Pnar cezae-
Pnarn (Selek) da olduu Sokak Sanatlar atlyesi deneyimim
vinden ktktan sonra Diyarbakr, Batman bulumalarn yaptk.
oldu. Burada gerekten farkllklarla yan yanaydk nk pratik-
Mesela Amargi benim iin u yzden ok nemliydi; hep deriz
te yzleiyorduk. Szde deildi, btn tekiler oradayd ve b-
ya nce sz, sonra rgt olacaz, ama Amargi tersine bir ey
tn o tekiler de birbirini tekiliyordu. Mesela ben ieri girerken
oldu. Eylemden kan bir rgt oldu. Diyarbakr, Batman bulu-
Tamam, anladm, bizi ardlar da bu sokak ocuklarn niye
mas ok farkl oldu, bana bu anlamda ok gzel geldi. Aramzda
ardlar? Bunlar akam beni taciz edecekler, diyordum. Sokak
niversite rencileri vard, Krt kadnlar vard, farkl deneyim-
ocuklar da Pnarn hatrna bir ey demiyordu ama Pnara sy-
lerden canlar yanan bir sr kadn bir araya geldik. E, ne yapa-
lyorlard Pnar abla, bu toplar ben hi sevmiyorum ama senin
lm? dedik ve rgtlenmeye karar verdik. Nilgn her ne kadar
hatrna bir ey demiyorum, ya abla bunlarn ne ii var burada?
bizi sevse de rgt olmad iin bu dnceden biraz uzakt
diyorlard, ama atlyeye gelmeye devam ediyorduk.
ama Nilgn Amargililerden daha ok Amargiliydin aslnda. (g-
Sokaktan topladmz atk maddelerle yaptmz retim-
lyor) Bir araya geldik ama biz birlikte bir rgt kuralm diye de
le birlikte inanlmaz bir de atma oluyordu aramzda. Farkllk
bir araya gelmedik aslnda. Mor at, Pazartesi Dergisi gibi var
orada vard, gryorduk, nk birlikte yayorduk ve birlikte d-
olan kadn rgtlerle de buluuyorduk.
nyorduk Atlye deneyimi benim iin cidden farklyd, farkl-
Trkiye feminist hareketi inanlmaz gzel eyler yapm.
lklarn salya smkleri birbirinin yzne akarak, bir eyler rete-
Bunu yadsmak hi olmaz. Ama yeterli gelmedi bize, kendimizi
rek dntk. O yolgeen han meselesi vardr ya, o da gzeldi.
ifade edebileceimiz yerler olmad iin oralarda olmadk. Ne
Mesela gryorum imdi o dnemki ocuklarn bir ksm evlen-
yapalm? dedik, bir grubumuz olsun, nk bir yn farkl ka-
mi Birisi de resim yapt, sergi at. DPde byle bir ey yoktu
dn bir araya geldik. Mesela heteroseksizm kelimesini ben ilk
ve DPde byle bir ey olmad iin zaten DPden ayrldk.
Amargide rendim. LGBTlerle ilgili bir atlye olsun, o atlye-
Nilgn: nc ylnda istifa ettik.
de ecinselliin tarihi olsun, dedik. Durdum, Ecinselliin tari-
Esmeray: Tam da o zaman ben Bamsz Kadn nisiyatifi iine
hi neymi ki? dedim. Ben tektim o zaman, sonra lezbiyen baka
girdim. Orada da genel bir ey yoktu ama unu hl alglayamyo-
bir arkada geldi ve Heteroseksizm atlyesi olsun, dedi. Bizim
rum. Ben transeksel bir kadnm. Beni o ekilde kabul et Kabul
iin temel ey farkllklarmzd. Bir de hiyerarinin olmamas iin
etmek kelimesini de hi sevmiyorum.
yatay rgtlenmeye ok gerek duyduk. Amargiyi kurmadan nce
Nilgn: Birlikte olmak diyelim.
Pnarn babasnn Yalova tarafnda kyde bir evi var, be kadn
Esmeray: yle diyorsunuz bana diyeyim, o dnem yleydi ya.
oraya gittik. Orada tartmalar yaptk. Sabahleyin kalkyorduk
Herhangi bir kadn ldrldnde bir refleks, kadnlar topla-
spor yapyorduk. Spordan sonra kahvalt yapyorduk. Ben dedim
nr, bir basn aklamas yapar, bununla ilgili eylem yapar, trans
Yeter artk asker gibi olduk. Spor yap, kahvalt yap, hadi top-
bir kadn ldnde t yok. Bir kedi ldnde hayvan severler
lantya. Ha yle mi? diyordu O zaman hadi kp, yryelim.
ayaklanr. Nilgn, kendimizle yzlememitik o zaman dedin ya,
Farkllklarmzla nasl yan yana durabiliriz? falan gibi inanl-
bunlar o zaman sana da sylemitim hatrlyor musun? Sen de
maz gzel tartmalar yaptk.
bana Talep sizden gelecek, siz hazrlayn ki biz de destek vere-
Bizde hi mutlak yoktu. Karar mekanizmalarnda zaten er-
lim, demitin. Kardeim bir kadn lm, demek ki sen hl beni
kekler olmaz feminist harekette ama Amargiye kesinlikle erkek-

312 313
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ler giremez, demek bana ok kt geliyor halen, ne demek ke-
sinlikle? Dergide de yledir, henz bir erkek yazs kmad ama
orada Erkekler yazamaz, diye mutlak bir karar yoktur. unu de-
mek istiyorum; nasl transeksellik mutlak deildir, nasl hetero-
seksellik mutlak deildir, bu da yle bir ey. Mutlaklk ok kt
bir eydir. Amargi esnektir, buna ok dikkat ettik.
Eletiri ve zeletiri yapmay da ok nemsedik. Mesela top-
lantlarn sonlarnda yaptmz atlye ve komisyon almalarn
aktarrken eletiri/zeletiri getiriyorduk. lk nce eletiri ald-
nda bir saldr gibi alglyorsun, hakaret gibi alglyorsun nk dk: Birbirimize deneyim aktarmak, buna ok dikkat ederdik.
eletiri kltr yok bizim kltrde. Oysa o kadar ihtiya olan bir
ey ki eletiri/zeletiri. Bu Amargi kurulduunda ilk zamanla-
rnda ok olan bir eydi ve bizi ok dntren bir eydi. Bundan
sklp, giden kadnlar da oldu ama cidden dntren de bir ey-
di.
Bir de Amargi yolgeen han gibiydi, kaps hep akt.
Mesela ben Amargi deneyimim olmasayd sahneye kp, binler-
ce insana o kadar rahat bir ekilde kendi hayatm anlatabilecek
oyunlar yapar mydm bilmiyorum. Amargi deneyiminin ok cid-
di katks var bunda. Ben Cadnn Bohas Amarginin rndr, burada ilk defa syleyeceim, yolgeen hanyd Amargi. Eskiden
diyordum, bana kzdlar o zaman. Yok canm, sen kendin yaptn,
dediler ama baka bir ey sylemeye alyordum ben. Buradaki
deneyim bunu mmkn kld.
Komisyonlar eklinde rgtlenmek iktidar krlabilir mi?
Yatay rgtlenmenin devam iin areler aryorduk o zamanlar.
Mesela komisyonlar olsun dedik, komisyonlar federasyonu gibiy-
di Amargi. D ileri, i ileri, kltr komisyonu vard, komisyon-
lar herkese akt. Herkes katlabiliyordu ve o komisyonlar ortak
i yaparlard ve bylece btn yaptmz iler Amargi genelinde
ortaklard. Komisyonlarn deneyiminden sonra baka bir iktidar
biiminin gelitiini fark ettik: komisyonlar iktidar geliiyordu.
Komisyonun dndakilerin komisyon iindekilerin bilgisinden
haberi yok, bunu fark ettik. E, ne yapalm? dedik, atlye, grup
almalar olsun. Komisyonlar kaldrdk. nk yatay rgtlen-
meyi ayakta tutmamz lazmd ve ok iyi gidiyordu.
stediimiz gibi yatay rgtlenmeyi yakalamak mmkn de-
il nk acayip bir sistemde yayoruz. Mesela o dnemler u ok
houma gidiyordu: Toplantya gidiyorduk, ben ok rahat o toplan-
tda inisiyatif kullanabiliyordum. Yani Ben burada konuamam,
nce Amargiyle konuaym, sonra geleyim, gibi bir ey yoktu. O
rahatlk vard bende nk benim sylemim Amarginin geneli
314
Feminist rgtlenme
iin nemlidiri yakalamtk biz.
Son zamanlarda ok fazla Amargiye gelmiyorum ama hl
Amargi yle bir aray iinde. Mesela bazen de dier rgtlerdeki
kadnlar yatay rgtlenmeyi Amarginin ok iyi becerdiini syl-
yorlard ve bu benim acayip houma gidiyordu. Bununla birlikte
mesela Lambda ve KAOS gibi LGBT rgtleri de yatay rgtlen-
meye balad.
yle bir durum vard; biz akademiye ok nem veriyorduk
ve dier akademilerden yle farkl olmamz gerektiini dn-
reten/renen ilikisi dnda birbirimizden deneyim aktar-
m alarak bir akademi oluturmakt amacmz. Mesela ben ilko-
kuldan sonra okumamm, niversiteye gitmemiim, o birikimi
niversite okuyan arkadalarmdan o kadar gzel alyordum ki.
Ayn ekilde ben de sokakta yaadm deneyimi o kadar iyi ak-
tardm fark ediyordum ki O arkadalarm da benden onu -
reniyorlard.
Amargiyi brakan bir kadn, darda bir sr yerde Amargili
gibi yayor, darya tat bu artk. Kendi zeletirimi de bugn
ben o yolgeen hann ok seviyordum, geliyordum, o yolgeen ha-
nnn bir tan kaldryordum, bir ey yapyordum nk benim
hanmd oras. Yolumun stndeydi ve de sk sk uradm bir
hand ama yle bir duruma geldim ben artk maalesef. O hann
iinden aldm bir sr eyin pratiini hayatmda da yapyorum,
ama o han artk sahiplenmiyorum, bunu grubu sahiplenmiyorum
anlamnda sylemiyorum. Amarginin deneyimini son iki yldr
bilmediim iin, korktuum iin aktarmayacam, daha nceki
deneyimini aktarmay planladm kafamda. nk yoktum, o yz-
den o deneyimi aktarmak gibi bir hakkm yok. Cadnn Bohas
Amargiden kt, diyorum ama Amargiye gelip, sahip kmyo-
rum. ok ciddi bir eksiklik bu ve bir sr kadn da bunu yapt.
Trans ve LGBT hareketle olan son tartmalara da deinmek
istiyorum. 25 Kasmda elinden pankart alnan tsakall bir trans
arkada geldi bana Esmeray feministler de bana bunu yaparsa
ben artk alp bam nereye gideyim? dedi. Canm ne oldu? de-
dim. Pankart elimizden aldlar, bana sordular, ben de kadnm,
dedim, ardlar. Sen olamazsn, dediler. Canm bak arma,
bana bile u sakall halinle sylesen ben de arrm. Oralara ge-
lemedik henz. Niye ardlar diye bu kadar tepki gsterme, an-
lat, dedim. Tepki gsterip, Ben bir daha o toplantlara gitmem,
8 Marta katlmam, demek yerine git. arr tabii, yle bir dnya
yok, devrim olmam, anladn m? Heteroseksizm yerle bir olma-
315
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist rgtlenme

m ki aranlar hl var, diyelim. Mesela ben de Ba benim yalnz kalmak zere 1980 sonras jenerasyon olarak geldim dn-
belletirim, am benim elletirim, dvizini ne yazarm, ne tutarm, yaya. Oraya geldim nk kendimi dnsel olarak oraya, aslnda
ama ne de asla gidip bunu yazana Bunu tutamazsn, deme hak- genel olarak feminist rgtlere ait hissediyordum. Fakat o gn-
kn kendimde bulurum. 8 Mart alan neden sadece senin olsun? k toplantdan sonra eve dndm ve imdi ne yapyoruz? gibi
Feminist hareketin ilk zamanlarnda Mor ne eylemleri bir soru vard kafamda. Hibir fikrim yok, mail atyorum, cevap
olmutu ya, avukat Filiz Keresteciolu o dnemle ilgili bir ey alamyorum, telefon ediyorum, ulaamyorum ve dedim ki asos-
anlatmt. Biz Mor ne Eylemi yaptk nk ok sayg duydu- yallie kaplma ve git. Gittim ve haliyle kap duvar, herkes her da-
umuz, yolda dediimiz bir erkek arkadamz Ne ine eylemi? kika orada olmak zorunda deil, onu da anlyorum. Sonuta yle
Ben mora boyarm, karm, nme kan kadna sokarm dedi, bir ey oldu bana, ben rgtlenemedim. Feminist olamyorum.
demiti. Penisinden bahsetmi. O dnem feministler sokaa k- (Glmeler) Ulaamyorum size. Ataerki ok kt bir ey, deyip
tklar iin bu kadar tepki alyorlard. Eski kafa feministlerin du- taklyorum, ulaamyorum. (Glmeler devam)
rup, Bu alan benimdir, bu yeniler de ne yapyor? demek yerine Ulaamadktan sonra ksmeye baladm. Anlyorum, by-
durup, dnmeleri lazm. Eskiden de lezbiyen deniyordu, am mek istemiyorsunuz, bymek sorunlar yaratyor ama bu kadar
benim deniyordu, denmiyor muydu Nilgn? da hazrlkl ve yeni gelen biri dahil edilmez mi? Tanma toplan-
Nilgn: Ben am benim denmesini kt bulmuyorum ama bel- ts yaplm o kadar. (Glmeler) Bir ne yapacam syleyin
letirim yan problemli. bana, oldum. Birka ay sonra o gn grdm kzlardan birini bir
Esmeray: Ben de benimdir anlamnda syledim. Mesela Duygu yerde grdmde, yaptm koluna, Ulaamyorum size, beni
Asena kitap yazd, kadn orospu oldu, her ey oldu. Biz feminist aln aranza, ne olur, diye, resmen yakardm. Mailini aldm falan
hareket olarak LGBT hareketin yaptklarna niye bu kadar ok ama yine olmad. nanlmaz bir ey, insan bu kadar isteyip, bu
tepki duyuyoruz? Benim de ok muhafazakr yanlarm var, asla kadar m rgtlenmeyi beceremez yani? Hasbelkader nasl oldu-
yle bir pankart yazmam da, tutmam da. Byle yanlarm var ama unu bilmiyorum ama amargievresi yahoo grubuna ye olmu-
benim gidip, ona Pankart aamazsn, deme hakkm olmamal. um mailleri alabiliyorum da buraya gelebiliyorum. Sadece ben
Feminist harekette bu olmamal, nk bundan canmz yand feminist kadn arkadam olursa m feminist olabileceim acaba?
iin feminist olmuuz. Bilmiyorum ki nasl rgtleneceim.
Esen: ok ksa bir dzeltme yapaym, o pankarta kar olan Banu: Valla irvan, iyi bir deneyim olmam hakikaten. Ben de
itirazlara sadece muhafazakrlk diyemeyiz, insanlar sadece olsam ok kzardm. En azndan bir iletiim, duyuru grubumuz
muhafazakr olduklar iin kar kmadlar, baka tartmalar da var, ona ye olman gerekirdi. Valla ne diyeceimi bilemiyorum,
yapld. ksmet bugneymi! Ben hemen alacam senin mail adresini.
irvan: Aslnda kafamda bir soru var ama paylaacak bir dene- Oluyor canm, haklsn, senin bana geldiine gre olmu by-
yimim yok, aslnda paylamak istediim ey biraz da bu dene- le bir ey. hmal etmiiz. Tabii ki feminist arkadan olmasa da
yimsizliim olacak. Sorum da onunla balantl, yani neden de- bu kadar aba sarf ettikten sonra o grupla ilikilenmen lazm, bu
neyimim olamyor ile ilgili. Okuduum metinlerde de bu soruya kanaln ak olmas lazm. Bu bence bizim aybmz, senin deil.
cevap bulamyorum. Ben bir sre ok apolitik bir insan olduktan Yeterince niyet gstermisin, debelenmisin gerekten, ben zr
sonra birtakm sreler sonucunda beynen ve kalben hizaya ge- dilerim, bunu telafi etmemiz lazm. (Glmeler) nsan femi-
lip, bir ekilde rgtlenmem gerektiine karar verdim ve Evet, nizmden vazgeer yani byle.
imdi nereye gidiyoruz? oldum. Gitmek istediim yer de SFKyd Katlmc (a): SFK olarak bymek istemiyoruz diye bir ey yok.
ama bu sre iime oturdu. Srekli siteden takip ediyordum, ama Banu, Byk rgtn sorunlar var, dedii iin mi yle algladn?
kendimi ok ekingen hissediyordum. Hi kimseyi tanmyorum, Banu: Tabii bymek istiyoruz.
hi evrem yok. Mesela, hi feminist arkadam yok etrafmda. Esmeray: Sen yoksan bir eksiiz.
Ve bir gn o sitede, Tanma toplants yapyoruz, yazd ve ben Banu: imdi SFK hafta aras akamlar ak oluyor, hafta sonlar
de te aradm frsat bu, diyerek o toplantya gittim. yle bir oluyor, gndzleri ak olamyor. Gndzleri nbet sistemi koy-
durum var, rgtlenmek nedir bilmiyorum, bunun yntemini duk fakat maalesef o da bazen uyguland, bazen uygulanmad.
bilmiyorum. Hatta bilakis rgtlenmemek, politik olmamak ve Bu bir sorun, bunu tekrar gndeme almak gerekiyor. Hafta aras

316 317
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist rgtlenme

gndz zor oluyor, almayan arkadalarn zerine kalyor, al- ket var. O zamanla, bu zaman arasnda, siyasal ve sosyal belli kon-
anlar doal olarak ilerine gidiyorlar ama toplantlar genellikle jonktrel farkllklar var tabii ki bunlar biliyorum ama feminist
hafta aras akamlar oluyor. Belli ki sana denk gelmemi veya az rgtlenme zelinde zellikle bu bahsettiim sorunlarla ilgili bir
toplant yaplan bir dneme denk gelmisin. Toplant saatlerini farkllk var m? Biz bunu nasl zebiliriz? Bulduumuz pratik
bilmek durumunda deilsin, SFKnn bu konuyu halletmesi gere- zmler: tanma toplantlar ya da oryantasyon ama belli ki i-
kiyor. Alalm senin mail adresini. lemiyor. Daha dorusu istediimiz gibi ilemiyor. Sizce ne yapa-
Esmeray: Hayr canm, sen Amargiye gel. (Kahkahalar) biliriz?
Esen: irvann yaad SFK zelinde olmu ama biliyoruz ki bu Katlmc (b): Siz o oryantasyonlarda neler yaptnz? Somut bir
sadece x,y,z rgtne has bir sorun deil, genel olarak feminist ey oldu mu yle yapalm da kolaylasn, gibi
rgtlenme pratiine dair bir sorun. Kampanyalar, platformlar Esen: Ben Amarginin oryantasyon grubunun iinde yer alma-
vs. iin de baka kadn arkadalarn benzer serzenileri var asln- mtm. Ama Amargide neler yapldn anlatan bir toplanty-
da. irvann Feminist rgtlenme iinde olabilmem iin benim d. nk insanlar Amargiye geldiklerinde Amargiyi de bilmi-
feminist bir arkadamn m olmas gerekiyor? sorusunun ok yor oluyorlard, hepimiz yleydik zaten. Ben Amarginin arivini
nemli olduunu dnyorum. Tabii ki bu rgtlenme pratii dzenleyen insanlardan biri olduum ve aktif yer aldm iin
ve politikasyla da ilgili bir ey. Biz sonuta sol rgtler gibi bir- Amarginin tarihini renebildim. O rgtn iindeyken dahi o
birlerini rgtleme zerinden politika gtmyoruz, dolaysyla rgte dair bilgi edinemiyorsunuz, bir de byle bir ey var. Bu soru-
gelebilenlerle, gelmek isteyenlerle rgtleniyoruz. Birilerine bi- nu aabilmek iin, hem Amargi iinde olanlara hem de Amargiye
lin tama gibi bir misyonumuz da yok evet ama bir taraftan da gelmek isteyenlere Amarginin btn tarihini anlatan, Amarginin
hlihazrda gelen kadnlarn heyecanlarna da karlk veremedi- bugne kadar olan almalarn anlatan, nerede durduunu ya da
imizi dnyorum. nerede durmaya altn anlatan bilgilendirme toplantlaryd.
Biz bunu Amargide de ok konuuyoruz. Bu sorunu nasl Ama mesela birileri oryantasyona geldii iin Amargili oldu mu
aacamza ynelik bir oryantasyon yapalm dedik, ama peri- bilmiyorum. nsanlar hakikaten bu tr toplantlardan ziyade ya-
yodik olarak srmedi hibir zaman. SFK da muhtemelen benzer nnda bir arkada olunca rgte daha rahat gelebiliyor, kendini
dertler zerinden tanma toplantlar yapyor. Ya da geen gn orada gvende ve oraya ait hissedince de rgtte kalmaya devam
bir arkada ile benzer eyi stanbul Feminist Kolektif (FK) iin edebiliyor. Benim gzlemlerim bu ynde.
konuuyorduk. Bu rgtlenmelere dahil olmak isteyen ama bir Nilgn: Bu rgtlerde yapsal bir ey Kimseyi tanmyorsan ya
trl dahil olamayan kiiler var. nk Freemann makalesinde da seni tanyan yoksa ou zaman ne yapacan bilemiyorsun.
de syledii gibi bu rgtler ayn zamanda bir sosyalleme alan. Eskiden KDliydim, orada da bu vard. KD tecrbem nedeniy-
Belli sosyallik alarna sahip olanlar mesela toplantdan sonra be- le daha sonraki yllarda kadnlarla rgtlenmeye korktuum d-
raber bira ienler, haftann belli gnlerinde bir araya gelebilenler nemlerde Kadn Kltr Evinde birka toplantya gittim. Her sefe-
vs. var ve eer biri bu sosyal an iine dahil deilse rgtlenme- rinde bir kenarda oturdum. imdeki korkular etkiliydi kukusuz
nin iinde kalabilmesi iin hakikaten demir gibi bir iradesi olma- ama ayn zamanda oradaki topluluun verdii duygudan da kay-
s gerekiyor. naklanyordu. Bu hakikaten, irvann da dedii gibi insana ken-
Ben mesela Amargiye Sabanc niversitesinin bir staj prog- dini eksik hissettiriyor.
ram sayesinde stajyer olarak girip sonra alan olduum iin Benzerlikleri fazla olan, zellikle siyasi durular ok yakn
biraz daha ansl olanlardanm. Ancak baka bir a sayesinde olan kadnlardan olumu bir rgt olmayanlara rgtsz den-
buraya gelebiliyorsun ve burada var olabiliyorsun. Buna ramen diinde meseleyi biraz abartyorum ve esas rgtl olan benim
devam edebilmeniz iin Hayr, ben vazgemiyorum, feminist diyorum. nk benzemezlerin rgtlenmesini kendim iin de
olmaya devam edeceim, demeniz gerekiyor. Bir taraftan femi- hayat iin de daha gerekli buluyorum. Bazen bir grubum olma-
nist rgtlenmelere gelmek isteyen kadnlar dahil edemiyoruz d iin dlanmaya ok ak hissediyorum kendimi ama birlikte
ama dier taraftan da bir i rgtlenecei zaman az kii olmaktan mcadele ettiim kadnlarn tadklar farkllklar hem ruhumu,
ikyet ediyoruz. Bu hakikaten cevabn verebildiim bir ey deil. fikrimi oaltyor hem de kendimi oluturmama ok katk sal-
80lere baktmzdaysa ok daha kitlesel bir feminist hare- yor. Amargiden ok Amargili olmak, dedi ya Esmeray, evet bir

318 319
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
dnem yleydi, nk Amargi benim aklmdaki rgtlenme mo-
deline yakn bir yerdi. Ama son birka yl iin bunu syleyemeye-
ceim, daha ie kapank bir yap olmaya baladn dnyo- Mslman kadn olmak, memleket snrlar, bayrak konularnda.
rum. SFK da kapal bir grup. Misal dergi iin fotoraf istendiinde
gnderiyorum, dergiyi okuyorum. SFK da bir toplantya gittiim-
de iekleri suluyorum sadece. Hlbuki bu rgtler benim de r-
gtm olmal. Umuyorum bu sorunu zerler.
Berrin: Nilgn, kapal grup ne, ak grup ne? Bende sylediklerin
tam oturmuyor da
Nilgn: Sen neysen orada yle var olabilmek. Ak olmak byle
bir ey Mesela eskiden Amargide masa toplayp, silerdim, ayn
eyi SFKda da yapyorum, mutfaa rahat girip, kabiliyorum ama
iyice yabanclamayaym diye, kendimi bunlar yapmak iin zor-
luyorum. Benim iin Kemalist, rk, heteroseksist, antifeminist
olmayan kadnlarn rahatlkla gidip gelebilecei fikrini syleyebi-
lecei yerler olmal feminist rgtlenmeler. Birbirine ok benzer-
lerin, snrlar ok fazla belli ilkelerle rgtlenmesi benim ruhu-
ma da gelecek tasavvuruma da uymuyor. Ayn zamanda benim de
grubum onlar, diyebileceim politik iliki olursa ancak o zaman
kendimi iinde hissedebiliyorum. Amargiliden ok Amargili gibi
davrandm dorudur ama artk deilim.
Esmeray: Kz yle deme, hi belli olmaz.
Nilgn: Hayr, hayr. Buna itiraz etmem ben nk yleydi, yol-
geen hanyd, ben de geiyordum oradan ama artk yle deil.
Umarm o eski tecrbesini yeniden canlandrr, SFK biraz daha
snrlarn geniletir. (Kahkahalar)
Arkadalar ounuzu tanmyorum, ne gzel ki tanmyo-
rum bir ounuzu, kendi iimizde tartmyoruz demek bu, fakat
burada daha ok Amargili ve SFKl kadnlar olduunu varsayarak
sylyorum; evet, oralar benim z rgtlerim, ama yapabilece-
imden daha fazlasn yapamyorum imdi.
Berrin: ll farkl olanlarn ya da birbirine benzemeyenlerin bir
arada rgtlenebilmesinden ya da bir araya gelebilmesinden bah-
settin ama mesela Kemalist kadnlarla da olmasn dedin. O snr
nerede duracak? Onun izgisini nasl ekeceksin? Mesela bizim
bamza birka defa geldi. Telefonunda Atatrkn resmi var,
Kemalist ve aslnda o ilerici kadn almas yapmak iin oraya
geliyor ve tabii senden beslenmek istiyor. Bu nasl bir birliktelik
olabilir?
Nilgn: Berrin bu ciddi bir sorun gerekten. Konumamz gere-
ken konulardan biri de bu. Ben de ok bilemiyorum ama belki ta
en batan kendini kapatmamak. Kadn Kurultay mail grubun-
da Krt meselesi ve bartsne yasak meselesiyle ilgili ok sert
320
Feminist rgtlenme
tarttmz, daha dorusu bana ok sert laflar eden kadnlardan
biriyle sonradan zel yazmaya baladk. Krte, Krt olmak,
Ama kanallar zaten ak bir kadnm ki sonunda Amargili oldu.
Esmerayn ilk oyununda da yz yze gelmitik.
Suna: Bir neri sunacam. Ya ve deneyim diyorduk ya, daha
gen olanlar kendi deneyimlerini de aktarrlarsa Mesela emek
hiyerarisinden bahsettik. Bu nasl yaanyor? Ya da snf ve stat
farkllklarmz nasl rtyoruz? Gnllk veya disiplin mesele-
lerini nasl deneyimliyoruz?
Bra: irvann bahsettii kap-duvar meselesine dair ufak bir
ey syleyeceim. O kapnn nne gelmeden nce, niversite-
deki feminist kadnlar arasnda saatlerce oturup feminist teoriyi
konutuum, gnlerce tarttmz, zerine dndmz bir
kadn mesela Amargiyi de SFKy da bilmiyor. Haberi yok, gerek-
ten duymam neresi olduunu. Bunun yan sra feminizme eit-
li alardan kar kan bir erkek Amarginin syleminden, Mor
atnn syleminden, SFKnn syleminden haberdar ve bunla-
rn eletirisiyle benim karma kabiliyor. Bu niye byle oluyor
gerekten anlamakta zorluk ekiyorum. Benim de Amargiyle ili-
kilenmem staj sayesinde olmutu ama dergiyi okumutum nce-
den ve yle gelmitim.
Yasemin: Feminizmin rgtl yaplabileceini bilmiyor pek ok
insan. Akademik bir ey olarak da gryorlar. Dnden beri kadn-
larla ilgili bir kongredeyiz mesela oradaki sonularn da ou ok
akademik. Dn kadnlarn mcadele etmesi lazm, feministlerin
rgtlenmesi lazm gibi laflar etmek zorunda hissettim kendimi.
Sorunlar tespit ediliyor akademik akademik. Feminizm zerine
kafa yoranlar bunun sadece stne kafa yorulup, tartlabilecek
bir ey olduunu dnyorlar sanrm. Mesela irvan gibi rgt-
l olaymn araynda deil kimse.
Gvenebileceimiz aynalara ihtiyacmz var
Bra: Feminist hareketin st orta snf bir karakterinin olduu-
nu syledik, evet buna ben de katlyorum. Alt snftan kadnlar,
evliliinde sorunlar yayor. Mesela Adam beni dvmesin, ben evi
temizlerim, diyorlar. Onlar feminist hareketin iine nasl eke-
ceiz? ok da mesafelidir, feminist dediin zaman Aman o erkek
dman, diyor. Byle bir hali var sanki feminizmin etrafnda ve
bunu aamyoruz. Bunun stesinden nasl gelebiliriz? Bir ey yap-
mamz gerekiyor mu? Dier trl nk fazla m jakoben oluyor
feminist hareket?
321
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist rgtlenme

Nilgn: Hangimiz cevap versek buna, ok zor soru bu. yaknlaacam.

(Kahkahalar) Ben eletirileri ok ciddiye alyorum, eer siz SFKy kapal
Banu: Bunun bence nemli bir nedeni, feminist hareket ilk orta- olarak alglyorsanz bunu ciddiye almamz gerekiyor. Bana kapal
ya ktnda geleneksel rgtlenme biimlerine bir tepki olarak gibi gelmiyor ama ben ierideyim. Demek ki biz darya byle bir
dodu ve bunda haklyd da. Geleneksel rgtlenme biimlerinin, grnt veriyoruz ve bunu dnmemiz gerek. Biz bu grnty
solun ya da dier muhalif hareketlerin btn denedii yollarn nasl deitirebiliriz? Hele ki bize ulamak iin admlar atm ka-
yanl olduu gibi bir toptanc sonu karmak bence ok do- dnlara Hele ben imdi belli bir yaa geldim, her seferinde eski
ru deil, ta ki yerine daha ileyen yeni formlar koymadka. Yani eyleri anlat, bu yorucu bir ey ama ne yapalm? Bir kere yola k-
bir eyi eletirmek baka, toptan inkr etmek baka. Bu rgt- mz.
lenme biimlerini biz inkr ederken bu kurtarclk misyonuna, Nilgn: Ba koymuuz bu yola.
solun ii snf adna hareket etmesi, onun liderliine soyunmas, Banu: Bence artk ansmz yok bizim. Bu feminizm byle bir
emekilerle, iilerle kadnlarla anti-demokratik iliki kurma bi- eydir, mutsuz eder insan. Her eyi sorgulamaya balarsn ha-
imine hakl eletiriler getirdik. Baka bir snf kurtarma adna yatnda. Birok gen kadnn feminist politikayla ok tanmak is-
yola kan sol gruplar da baarl olamyorlar zaten. tediklerini biliyorum. Bu yzden sesimizi zellikle niversitelere
Burada sorun belli yntemleri miras alabilecekken almyor ulatrmalyz. Gen kadnlarla iliki kurma konusunda ok eksi-
oluumuz, rnein rgtlenme gibi. Ben rgtlenmenin ok ciddi iz. Biz bize yeterizden vazgemek gerekiyor. Bu bizi de, grupla-
ve nemli bir ey olduunu ve buna ihtiyacmz olduunu d- r da ok besleyecek bir ey nk ite o zaman farkllklar bizi
nyorum. nk rgtllk sadece siyasi fikirlerimizi ya da d- zenginletirecek lafnn pratikte de karl olacak. Bilmiyorum
ncelerimizi etkili bir biimde kamuoyuna, topluma duyurmak burada baka SFKl arkadalar da var, onlar da biraz hesap versin-
deil. Ayn zamanda da tek tek kadnlar olarak bizim iin de cid- ler. (Glmeler)
di bir eitim. rgtl olmak fedakarlk bencilliin trplenmesi Lale: Brann sorusu eksik kald. Yoksul kadnlar konusunda bir
demek; dayanmay renmek, bazen geride durmay, bazen de iki ey sylemek isterim ben de. Bence rgtleyemeyiz. Bir tahay-
nde durmay renmektir. Bunu da ancak birbirimiz stnde yl olarak rgtlemek istiyoruz, sonuta bir kadn devriminden
yumuak bir denetimle salayabiliriz ve bu bence nemli bir ey. sz ediyoruz, inanyoruz ki btn kadnlarla birlikte baka bir
Haset yanlarmz, kskanlklarmz grebilmek. zgrlemek dnya kurulacaktr ama bugnden feminizmin yoksul kadnlar
var olan btn deerleri birden reddetmek deil bana gre. Biz rgtlemesi bence mmkn deil. Feminizmin kitlesellemesi
dnmden sz ediyoruz, karlkl etkileimden sz ediyoruz. mmkn deil.
Tabii ki btn bunlar yapabilmek bahsedildii kadar kolay deil Bra: Ben de onu sormak istemitim.
ama benim bir aynaya, gvenebileceim bir aynaya ihtiyacm var. Lale: Bence mmkn deil. Aslnda bugn biz daha provakatif
Onun iin kadnlar olarak birlikte olmamz nemli. Birbirimizde eyler yapyoruz. Hem eylemlerde, hem szmzde, btn ka-
kendi aklarmz grmek, gl ve zayf yanlarmz bilerek iler- dnlarn talepleri zerine ya da ezilmilikleri zerine tavr alyoruz
lemek nemli. ama bugn btn o kadnlarn ezilmilikleri zerinden feminizm-
Darya u kapdan kp gittiinizde ynl saldrlara ma- le rgtlenecekleri bir hayal nk ok gl bir patriarka var ve
ruz kalyorsunuz. Veya aile iinde yaadnz sorunlar bir kadn bu patriarkann yklmas bence kapitalizmin yklmasndan ok
olarak gsleyebilmeniz iin bir yerden g almanz lazm. O daha zor. O yzden de bugn btn o kadnlarla rgtlenmemiz
yzden de evet, rgtl olmalyz. zor. Ama mesela Amargi, SFK, Mor at olarak hep beraber kadn
rnein SFKda hepimizin birer gmen olduunu dn- cinayetlerini takip ediyoruz. Kadn cinayetlerinin muhatab sade-
rm. Sadece geli tarihlerimiz farkl. Kavga ediyor, birbirimize k- ce orta snf kadnlar, burjuva kadnlar olmuyor, yoksul kesimler-
syoruz ama sonra bir anlama yolu buluyoruz. irvan geldiinde de de kadnlar ldrlyor veya iddete uruyor. Mor at onlara
onunla da bir yol bulmak zorundayz nk biz kendi fikirlerimi- iddet alannda destek veriyor. Dolaysyla ayn rgtlerde ol(a)
zin yaylmasn istiyoruz. nk sen kurtulmadn zaman ben masak da kadna ynelik iddeti politikletirebildiimiz alanlarda
de kurtulamayacam. Sen zgrlemediinde ben de zgrlee- yollarmz dolayl olarak kesiiyor. Ancak, solcularn yapt gibi
meyeceim. Ne kadar ok kadn zgrleirse ben o kadar daha bir mahalle almas yapalm ve onlar bir yere kanalize edelim

322 323
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist rgtlenme

durumunda olmadmz dnyorum. unlar almyor gibi bir yarglama durumunda olmamamz gerek-
Nilgn: Ya da direnii kadnlarla tiini dnyorum. rnein Mor at yapt ie fon alyor, ama
Lale: Mesela Novamedli grevci kadnlarla dayantk, ziyaretle- nemli olan, bir fonu alp, ona gre i yapmyorlar. Zaten yaplan
rine gittik, dergimizde yer verdik vs. Ama orada da szmz bir i var ya da bir kadro var, ona gre fon alnyor. Zaten Mor at
kurarken, kapitalist smryle patriarkal smry birletirerek, gibi rgtlere ciddi bir kaynak gerekiyor. yle bir rgt iin Bak
ev ii emek ile fabrikadaki almalarn birletirerek sz kurmaya fon alyor, demek doru deil.
alyoruz. Katlmc (b): Aslnda devletin boluunu dolduruyor.
Sevi: Bence feminist hareketin refleksif politika retme annda Banu: Bir de o var, bizim kzmamz gereken fon ald iin Mor
yollar kesitiinde, o zaman belki de hemen kesiemeyebiliyor ya at deil, sorumlu olduu grevleri yerine getirmeyen devlet.
da abuk kopmalar, dalmalar olabiliyor. O yollarn nasl kesi- Snak hizmeti vermesi gereken devlet, o kayna kadnlara de-
ebilecei zerinden daha uzun soluklu politikalar yapmaya ve il, baka alanlara aktaryor. Yalnz u var, Avrupada fonlar, proje-
bunlar dnmeye ihtiyacmz var. ler bir yanyla neye yarad ya da ne hedeflendi, buradaki tuzaklar
Herhangi birisi geldiinde de ya da herhangi bir rgtlen- nelerdir onlara bakmak lazm. Fon demek huzursuzluk demektir
me talebiyle bir kadn bir feminist grubun kapsn ald zaman ayn zamanda. Btn feminist hareketi evcilletirmek sz konu-
orada hlihazrda yryen, angaje olabilecei gndemler olmas su. Burada daha genel bir tartma yapmamz gerekiyor. Devlet,
gerekiyor. Bunun nemli bir ey olduunu dnyorum feminist hkmetler zaman iinde kendileri iin tehlike oluturabilecekle-
harekette. Esmeray, O yolgeen hanna daha ok sahip kmamz rini grdkleri her muhalif siyaseti maniple etmeye, fikirlerinin
lazm, dedi ama belki de han seni karsna kartabilmek, oraya iini boaltmaya, radikalliklerini trplemeye, uysallatrmaya
uraman salamak ve sahip kman iin daha ok kesiim alan- alyorlar. Bugn Birlemi Milletlerin 8 Mart Dnya Kadnlar
lar bulmal. Btn bu farkllklar bizim ok fazla bireysel olarak Gn ilan etmesinde bile bir iini boaltma var.
geri ekilmelerimize ve o zeletiriler altnda ezilmemize ve r- Sevi: 15 Mays da aile gn ilan ediyorlar.
gtle kurduumuz ilikide ekinik kalmamza sebep oluyor gibi Banu: Bunlar yansd ite 90l yllarda. Avrupa Birliine uyum
hissediyorum. politikalarnn hayata gemesi, Trkiyedeki hkmetlerin ABye
Bu syleyeceklerimin bir taraf, bir dieri daha bamsz fe- girme planlar sonucunda kadn rgtlerini bir tr kontrol altna
minist rgtlenmelerin kurumsallamasyla ilgili. Amargi daha alma, mas etme gayretine girmesine yol at. Burada bunlara dik-
ok fonlarla yryen bir yer kat etmek gerekiyor. rnein bizim SFKda diretmemizin sebebi
Esen: ok yeni fonlar meselesi. tabii ki yaayabildiimiz kadar, yarn br gn ne olacan sy-
Sevi: ok yeni ama ayak uydurulan bir ey Fonculuk mesele- lemek imdiden ok zor ama biz bunu nemli bir politik aidiyet
sinin daha brokratik kurumlardan birebir grassroots, yerin al- olarak grdmz iin faaliyetlerimizi ve yapacamz ileri de
tndan gelen, alternatif, muhalif rgtleri kapsamas da yeni bir btemize gre tasarlamak zorunda kalyoruz. Daha byk ile-
sre sonuta. Feminist rgtlenme asndan buralara gsterilen re giriemiyoruz. Bir grup srf varln buna baladnda, baka
tavrn da nemli olduunu dnyorum. Bir rgtn kapsn kaynaklar yaratmazsa ya da baka ilikiler kurmazsa, o fon kesil-
aamam olmann bir sr sebebi olabilir: Evet, bir sr insan diinde mevcudiyeti de ortadan kalkyor Ya da evresindeki ka-
bir sr ie koturuyor, gndelik yaamda para kazanmak iin dnlara sahip kmann da bir zellii bu Mesele sadece basit
ii var, bir de sadece aidatlara gvenen bir rgtlenmede sadece bir siyasi ilke deil, siz bir inan, bir hedef iin bir araya gelen bir
o aidatlarn verilmesi iin bile insanlarn almas gerekiyor ki grupsunuz. Bizde lira da veren var, yz elli lira da katk veren
orann kapsn ak tutmaya alyorlar. Ama dier taraftan da o oluyor var. Ama o katknn yaplyor olmas politik bir birliktelii
kapy daha uzun sre ak tutmanz salayabilecek, alacanz de ifade ediyor.
fon imkanlar da var. Bunun da uzun vadeli olarak feministlerin Nilgn: Zaten var olan bir dolu iktidar, hiyerari ilikisine profes-
decei bir amaz veya baka tartmalara neden olacak bir ey yonellik ve gnlllk gibi yeni kavramlar ve yeni iktidar ilikileri
olduunu dnyorum. 21. yzyln neoliberalizm kskacnda ekledii iin ben de fon almaya yakn durmuyorum. Belki feminist
btn bu ilikiler feminist rgtlerde nasl olmal? olan fon kurulularndan ve kk fonlar alnabilir. Yarglamaktan
Banu: Doru sylyorsun Sevi. Ben kendi adma onlar fon alyor, vazgememiz lazm. Feminizmleri tartmann nn aacak e-

324 325
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist rgtlenme

kilde eletirmek lazm. Bu ikisinin arasnda ok fark olduunu rgtl bir kadn deilim bu arada, biraz Nilgn gibiyim o konu-
dnyorum. Diyelim ki Banunun feminizmi bana hi uymaz da. Benim evde birlikte yaarken rendiim en nemli ey ken-
ama ben Banunun mesela militarizme yaklamn tartmak m dine feminist diyen kadnn bir evi birlikte nasl rgtledikleri
istiyorum yoksa Hayr, yle feminizm olmaz, benimki dorudur, oldu. Ev ii emek bakmndan bence ok nemli bir deneyimdi.
mu diyorum? Bu ikisi arasnda ok fark var. Maalesef son yllarda Mesela ilk dnem ben evde daha ok vakit geiriyordum, tez aa-
da tartmaya altmz ama tartamadmz bir ey bu. Susan masndaydm, derslerim yoktu ve evde daha ok vakit geirdiim
kadnlarn says artmaya balad. u anda ben de saknyorum iin de evde daha ok sorumluluk alyordum. Bu ok fazla konu-
arkadalar. Belki yllardr bunlar tartmaya almaktan tr ulmadan kendi kendine konuarak gelien bir ey oldu. Ama bu
yorulmu da olabilirim. bir zamandan sonra beni daha ok rahatsz etmeye balad. Bir
Mor at tecrbesi nemli benim iin. Mor at snak ve arkadam ok youndu, Bu iler dengeli bllmyor galiba,
danma merkezleriyle yola karken ok nemliydi nk bu ya- dediimde mesela Ben zaten evde ok durmuyorum ki, deme-
planmalar yoktu. Yllar sonra Mor atnn ve feminist hareketin ye balad. Sonra oturup bunu birlikte tartmaya baladk. Dier
uralar sonucunda, nfusu 50.000den daha fazla olan belediye- arkadam ok ar bir depresyon geirdi, zaten o arada hibir so-
lerin snak amas gerektiiyle ilgili yasadan sonra belediyeler rumluluk almad, hibir ey yapamad. O arada biz ona resmen
ancak birka snak amt. Mor atnn belediye ile birlikte a- baktk. Ben o srece geri dnp bakyorum ve evimden rgtlen-
lt snakla ilikisi kesildiinde, feminist kadnlara Snak meye tayabileceim ok fazla ey rendiimi dnyorum. u
aacaz, diye bir ar yapmt, o toplantya ben de gitmitim. an mesela benim evim nasl bir yer? Evim benim dmdaki dier
O yasa ktktan sonra herhangi bir feminist rgtn snak a- iki kadn iin hayat kolaylatrmaya altm bir yer. Bunu r-
masn doru bulmuyorum. Snak amak devletin, belediyenin gtlenmeye tayacaksam eer bunun baka kadnlarn hayatn
iidir, bizim yapacamz emeimiz, paramz, aklmz, tecrbe- kolaylatrmak iin olacan dnyorum. Ben ok youn bir
miz neyimiz varsa bunu bir sna yaatmaya almakla deil, gnden sonra nasl evde yemek bulduumda seviniyorsam dar-
snaklarn almasna ve oradaki politikalarn nasl olmas ge- da da yle mekanlar olacak ki ben evime gidiyormuum gibi rahat
rektiiyle ilgili mcadeleye harcamalyz. hissedebileceim veya hayatm kolaylatrabilecek bir eyler bu-
Ben de syleyeyim. Feminist harekete yllardr ksm asln- labileceim. Bu nasl olur tam olarak bilmiyorum.
da ama feminizm yle bir ey ki insann kanna girince giriyor. Ben Amargiye bu tartmalar vesilesiyle gelip, gidiyorum. lk
Kysndan, kesinden, bulaabildiim yerden ilikimi srdr- bata hi rahat hissetmedim kendimi, sonra yava yava altm.
meye alyorum. ok yorgun ve mutsuz olduum zamanlarda lk girdiinde hemen bir sandalye kapmaya alrsn, ok dolu
bazen birka ay kopmuumdur (evet, feminizm mutsuz eder). grnr, ok yorucu grnr. Zamanla mekana ilikin eyleri de
Ben de birka feministi mutsuz ettim sanrm. Ve bir gn umuyo- atmaya balyor insan. Bir taraftan da hepimiz ok gvensiziz.
rum ki gzel bir ey olacak ve ben o gnl krklm zerken de Mesela ben bu tartmalara bir tane arkadam getirmeye al-
yaptm hakszlklar varsa bunlar da greceim. yordum, o gn ok ksa bir elbise giymiti ve aslnda ok komik
Feminist hareket olarak kullandmz kavramlar, her ve gvenli bir kadndr, ama mesela o gn yle bir aka yapt: Ya
gn daha ok konumamz gerek; mesela fke siyaseti yapma- ben kendimi imdi metalatrdm, bana kadnlar orada kim bi-
y. Dnp bakmamz gereken, bunun gibi pek ok yanmz var. lir ne diyecek? dedi. Bence ok ciddi bir gvensizlik o noktada.
Sylemesem atlarm: Eksik Etek 1998 yl sonuna doru, daya- Oraya gidiyorum ama orada bir sr kadn var, orada nasl birka
nma mevzusuyla ilgili, BKliler olarak bizimle uzun bir sylei saat geirebilirim?e dair ok ciddi bir ey. Onlar dnmeye ba-
yapm. Lezbiyenler, travestilerle ilgili bir soruya ben Destek is- ladm.
temelerine gerek yok, kadn onlar, translar, travestiler, demiim. Suna: Lisedeyken rgtlerle muhalif olmaya balyorsun, soka-
Yani Biz gidelim, demiim. Esmerayla konutuktan sonra aklm a eyleme kyorsun, basn aklamalarna katlyorsun falan.
bama gelmi demek. Hadepte o dnem tartma uydu: Herkes sokaa kyor ama
Pnar: Ben daha kiisel bir deneyimimden bir ey aktaracam. kadnlar niye eyleme gelmiyor? Sonra ben unu fark etmitim ve
Eyllden beri u an yaadm kadn arkadamla birlikte ya- bir neri getirmitim: Bu kadnlarn en az iki ocuklar var.
yorum. Sekiz dokuz aylk bir sre geti ve ben ok ey rendim. Niye bir odanz oyun odas yapmyorsunuz? Sonra bu erkekler

326 327
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist rgtlenme

tarafndan reddedildi ama bastra bastra kabul ettirdik. Biz oraya orada , be kii bir araya gelip, bir ey yapabilirin nn amak
oyuncaklar ydk. Sonra toplantlar oluyordu, yz kii, iki yz nemli. Kadnlar mutfakta dedikodu yaparken de ok yaratc ey-
kii, insanlar sokaa kmaya balad. Belli bir sre sonra sokaa ler yapabilirler. Yani biraz daha usul konuan eylemlilikler yap-
kma saati de esnemeye balad ailelerin. Mesela 17.00da evde labilir. Eylemlilii sadece basn aklamas yapmak anlamnda
olmak, 19.00da oldu, 21.00da oldu. sylemiyorum. Onun iin kadnlar kendi ilerinde kendileri na-
Bunlar tartrken feministlerle tanmaya baladm, Pnarla sl rgtlenebilirler? Biz tamayalm ama kendi aramzda bunu
(Selek) tantk. Ve Feminist rgtte byle bir dert yoktur, diye mesele edebiliriz diye dnyorum, bunca yl tecrbe yaam
dnyordum. imdi benim kk bir bebeim var, iki buuk insanlar olarak.
aylk. Bugn mesela buraya getirmeyi dnyordum ama yle Yasemin: irvandan yola karak aklma geldi. Bazen de yle
bir otokontrol oluyor: Sessiz durur mu acaba? Alar m? nsanlar eyler oluyor, ben Eskiehirdeki SFKdaym, orada rgtlenmek
rahatsz olurlar m? nk otobste alamaya balaynca herkes zor bir ey, nce onu syleyeyim. Hele ki bizim iin daha da zor-
sanki ocuu dourmakla kt bir ey yapmsn gibi bakyor. du, buradakilere hep anlatrm. Eskiehirdeki SFKy oluturan
Bizim kendi iimizdeki bu sorunlar konumuyoruz, kolaylat- renciler var bir de hocalar var. Hem hiyerari var, ya fark var,
rc bir ey de yapmyoruz. ki saat ocua bakar msn? diye bi- ne ararsanz var yani. Ben niversitede ders anlatyorum o arka-
rinden rica ettiin zaman bir minnet duygusu olumaya balyor. dalarma, sonra ok rahat feminist yolda olarak iliki kuruyoruz,
Kadnlk deneyimi ya da kadnlk hissini dayanarak geirmek bu da zor bir ey tabii.
Benim rgtlenme iinde yaadm sorunlardan biri bu. Banu: Sonra not veriyorsun.
Banu: Mesela SFKda anneler aralarnda ayr bir grup kurdular. Nilgn: Hakikaten ok zor
Suna: Feminizmle ilgilenmek alan ya da bir yerden para des- Yasemin: M gibi yapyoruz, hiyerari kalkyor mu? Kalkmyor.
tei alan, bazen akademide olan ya da yazan, izen kadnlara Bazen ben onlara hocalk yapyorum, bazen onlar renci gibi
ynelik bir ey oluyor. Yani feminist hareket, feminizme dair sz davranyorlar. Ama ok reniyoruz. Her ey zor da vazgememek
retenleri yan yana getiremiyorken, kitlesellemek meselesinde lazm. Ben ok ey rendim. Sabrl olmay rendim, hocayken
mahallelere gitmek, yoksullar dediimiz insanlarla bir araya gel- hoca deilmi gibi olmay rendim.
mek sonraki tartmalar gibi geliyor. Bizde nce duyuru grubuna ye oluyor arkadalarmz, sonra
Sevin: ok gzel deneyimler anlattnz. Sizden daha anslydm, aktivitelere katlmaya balyorlar nk hibir ekilde tanma-
bir sr rgtlenmelerin iine girerken Nilgn vard yanmda. dan birlikte bir ey yapmak ok zor oluyor. Bazen de duyuru gru-
rgtlenme konusunda ben imdilerde daha farkl dnyo- buna ye oluyor, her hafta aktivitelere geliyorlar, ay geiyor (biz
rum. Feminist rgtler kendi ilerinde ok nemli eyler yap- genelde en az ay gelsin dedik), Ben artk ye olaym, diyorlar.
yorlar ama srekli kendilerine armak yerine gen arkadalarn Biz sanki karlkl flrt ediyormu da nazlanyormu durumuna
durduklar yerde kendi eylemlerini yapabilmelerinin yolunu aa- giriyoruz. Biz de Acaba gir dersek zorlam m olacaz? diye d-
cak bir eyler yapabilirler. Mesela benim kendi amdan gelip bir ndmzden bir ey demiyoruz. Bu sefer de Giremeyeceim,
rgtn iine girmeyi artk bnyem kabul etmiyor. 1980 ncesi deyip, duyuru grubundan da kabilir. be kez arszlk yapp,
yaadm rgtllk deneyiminden nefret ediyorum, bir yere Duyuru grubundan artk emekli olacaksnz, ne yapyorsunuz?
ait asla hissetmek istemiyorum, feministim o ayr bir ey ama bir dediklerim oldu ama bazen de ar kibarlk ya da dnce iliki
grubun iine girmek beni acayip rahatsz ediyor, yine de girmiyor kurmay zorlatryor gerekten. Sol rgt gibi olmayalm, der-
muyum? Bar in Kadn Giriiminin iindeyim, Ucube devam ken Gel, demeyi bile dnr hale geliyorsun. (Glmeler)
etse orada ucube olmay ok seviyorum, bunlar ayr ama gidip Esen: Amarginin kurulu dneminde yatay rgtlenmenin ya da
de orada birka yl geirdikten sonra, Esmerayn dedii gibi baz Banunun dedii gibi yapszln ne tr sorunlara yol aabilece-
eylerin mutlaklatn gryoruz. te u an seslerini duyuyo- ini ngrerek yazlm u anda gncel olmayan bir manifestosu
ruz, aada ok byk bir kalabalk yryor, benim iin bir ey var. nk u anda Amargili olan kadnlarn tamam tarafndan
ifade etmiyor, sizler iin de etmiyor herhalde. O mahallelere gi- henz tartlmam bir metin. O metinde birtakm ilkeler var me-
dip, rgtlemek gibi bir ey hayal etmiyor herhalde kimse, ben sela: Dedikodu yaplmayacak, u olmayacak bu olmayacak gibi.
byle bir eyin mmkn olduunu zaten dnmyorum. Ama Birinci sorum; bunlar nasl hayata geti, geebildi mi? Geerken

328 329
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist rgtlenme

neler yaand? kincisi de o dnemle, bu dnem arasnda ne fark
gryorsun?
Esmeray: Bizim bir sloganmz vard: Yaamak en nemli aka-
demik faaliyettir. O zaman iin geerli bir slogand bu ama im-
diki Amargi iin bunu syleyemeyiz. Az nce arada da konuur-
ken dndm, benim gibi yeni bir Esmeray gelirse benim gibi
Amargiye girer mi emin deilim nk Amargi u an o zamanki
gibi deil. Belki Nilgnn ine kapand, dedii ey de yle bir Bunun iin de att bir slogan ya da Esmerayn syledii mutlak-
ey. Benim de hissettiim bir dalma var cidden. Tabii ki Amargi
tek tek kadnlarn hayatnda inanlmaz ie yarad.
Benim son zamanlarda Amargiye gelmemem biraz da ben-
den kaynaklanyor. Kendimi ok fazla oyuna verdim. Zamandan
dolay da olabilir, bahane aradm gelmemek iin. O benimle ala-
kal bir durum.
Mesela daha nce bahsettiimiz deneyim aktarm toplan-
ts, Amargiye yeni gelen tane arkadan nerisiydi. Burada biliyor muyum? Kadndan daha kadndm. Hepinizde kot panto-
kesmeyelim, bunun devam gelsin, dediler. O arkadalar belki ilk
geldiklerinde o kadar rahat deildiler ama deneyim aktarmndan
sonra daha rahat gelebileceklerini dnyorum. Bence genel ha-
yatn sanal alem zerinde kalmas da feminist hareketi ok etkile-
di. nternet hayatmza girdikten sonra Naslsa mailden ularm,
naslsa mailden anlatrm, rahatl geldi.
Ben birok eyi mail zerinden renmek istemiyorum. Bu
da ok etkiledi. Bunlar hayatmza girdiinden beri eskiler yeni
arkadalara ayak uyduramyor. Bu byle. Deneyim aktarmnn
SFKda olsun, baka rgtlerde olsun ok ie yarayacan d-
nyorum. Yeniden Nilgn Amargiye getirecek.
riz, 25 Kasmlara birlikte gideriz.
Esen: Ama Esmeray baka bir ey syledi.
Lale: Esmeray kimliini zaten ben kadnm olarak aklyor.
Orada zaten feminizm asndan bir sorun grlmyor. Bu bugn
neden yeni bir tartma gibi balatlyor?
Sevin: Bu rgtlerin translar kenarda tutma, gerektii zaman
da isim olarak belirtme gibi bir hali olduunu dnyorum ben.
lama meselesi var ve bu yzden de Sen bunu buraya asamazsn,
deme haddini de kendinde buluyor. Biraz kapallk bu anlamda,
kendi iinde bir sz oluturuyor, ona inanyor, onun dnda hi-
bir eyi duymuyor.
Esmeray: Lale Feminist harekette hibir sorun yaamadn, dedi
ya ama o zaman hayat deiikti. Ben tektim, on tane feminist trans
gelseydi ne olurdu bilmiyorum. Tektim ve ok kadndm, anlata-
lon varken ben acayip elbiselerle geliyordum. Ama bugn deiti.
ocuk ayanda pantolon, sakalyla geliyor, Ben kadnm, diyor.
O zaman ne olurdu bilmiyorum. Bana tabii ki Aramza katlma,
demediniz ama tek tek inanlmaz sorunlar yaadm birebir soh-
betlerde

***
Lale: Feminist rgtte erkek olup olmamas meselesi Trkiyede
henz yok ama Avrupada gayet yaygn olarak tartlyor.
Hatta baya mcadele ediyorlar. Feminist kadnlarn bir ksm
Toplantlarmza bile alamayz sizi, diyorlar, onlar Biz de gire-
riz, biz de feministiz, diyorlar. Bu baka bir politik perspektif
Kukusuz bu da belki nmzdeki gnlerde feministlerin gn-
demine girecek. Feminizm bu kadar geniliyor mu, genilemi-
yor mu? Kadnlarn mcadelesi midir? Hareketin znesi kimdir?
sorularnn ok nemli olduunu dnyorum. Transfeminizm
meselesi de aslnda politik bir tartma. Queerle dier feminizm-
lerin bir ekilde atmas sz konusu. Mesela Esmeray sen fe-
minist gruplarn ierisinde herhangi bir sorunla karlatn m?
Karlamadn. Ben seni tandm tanyal 8 Martlara birlikte gide-

330 331
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

Feminist rgtlenme tartmasndan...

332
 Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga

Yaralanm olmak demek, insann yara

zerine dnme, hangi mekanizmalar
araclyla paylatrldn renme,
baka kimlerin hangi ekillerde geir-
gen snrlardan, beklenmedik iddet-
ten, mlkszletirilmeden ve korkudan
mustarip olduunu anlama ansn elde
etmesi demektir.
Judith Butler

Simten: nc Dalga zerine konumak, onu tarif etmeye a-

lmak bana biraz zor geliyor nk gerek baka corafyalarda ol-
sun, gerek Trkiyede olsun bunun ok mulak bir konu olduunu
dnyorum. Bu yzden nc Dalgay konuurken ya da
anlamaya alrken blk prk, amorf bir yapdan bahsediyor-
muuz gibi geliyor.
nc Dalga nce akademik literatrde ve analitik bir
dertle karmza kyor: Feminist hareketin tarihini nasl an-
latabiliriz? ve Feminist jenerasyonlar arasndaki farkl dertleri
nasl snflandrabiliriz? Julia Kristevann 1979da yazd 1981de
de ngilizceye evrilerek, Anglo-Amerikan dnyasyla tanan
Womens Time (Kadnlarn Zaman) balkl almasnda yeni
bir feminist jenerasyondan, yeni bir feminist dertten bahsedili-
yor. Yani, nc Dalga Feminizm, 1970lerin ikinci yarsndan
itibaren, anneler nesli1 ya da birinci nesil diye tanmlanan

1 nc Dalga feministler kendilerini kinci Dalga feministlerden ayrmak iin o

gne kadar feminizmde hakim olan kzkardelik ortaklnn yerine, kinci Dalga
feministlere anneler kendilerine ise onlarn devam olduklarn ama onlardan
farkl olduklarn ima eden kzlar demilerdir. (E.N.)

335
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga

60lar ve 70ler kadn hareketinden farkllklaarak ortaya km- deneyimine baktmzda, siyah bir kadn olan bell hooksu g-
tr diyebiliriz. Kabaca baktmzda, Birinci Dalgada kadnlarn rrz. bell hooks Biz erkeklerden farklyz ama kendi iimizde
erkeklerle vatandalk zerine eitlik taleplerini gryoruz. kinci de farklyz, meselesini kinci Dalga ierisinde gndeme getiren
Dalgada kadnlarn farkllklarla birlikte eitlik taleplerini gr- bir dnr ve aktivist. Benzer ekilde, postkolonyal almalar
yoruz. Peki, nc Dalgaya baktmzda ne gryoruz? so- yapanlarn da arlkl olarak Kuzey Amerikadan olduunu gr-
rusuna cevap bulmaya altmzda hakikaten farkl vurgularn yoruz. rnein, Gayatri Spivak eitimini burada alyor, yaamn,
ne ktn gryoruz. Mesela znellik vurgusu ne kyor; ama dnce dnyasn, aktivizmini oradaki pratikler zerinden ekil-
kadnlarn znelliinden ziyade (bu daha ok kinci Dalgann tar- lendiriyor.
tmasdr) bireysel ya da grupsal temelde tanmlanan znellik- nc Dalgay anlamaya alrken aklmz kurcalayan
lerden bahsediliyor. Sonra eitliliklerden ve kzlarn gcnden nc bir mesele de yap analizinin geri plana atlmasn gnde-
bahsediliyor. me getiriyor olmas. Bu parallk, teker teker znellikler, gnde-
lik hayatta karlalan deneyimlere bal olarak binlerce paraya
nc Dalgann getirdikleri ayrlabilen bireysel deneyimler aslnda yapnn gndelik hayat
ierisinden doru, parallk ierisinden, ilediini grnmez k-
Feminist hareketi dnemselletirmek iin az nce benim de kul-
lyor. Genel yapnn analizini ve eletirisini, buna bal olarak bu
landm dalga metaforunu ilk kez Kristeva, Bat Avrupadaki
yapya kar btnsel bir muhalefet stratejisi gelitirmeyi de arka
kadn hareketini anlamlandrmak iin kullanmtr. Oradaki te-
plna atyormu gibi grnyor
mel argman artk kadn hareketinin hak taleplerinde ya da ak-
Byle adet meselemiz var; ama tekrarlyorum nc
tivizm ierisinde yapp ettiklerinde ulus-devlet snrlarnn te-
Dalgann kzkardelik yerine znesi sadece kadnlar olmayan bir
sine gemesidir. nce Avrupa genelinde, sonra da Avrupay a-
hak hareketine alan at iin olumlu taraf da var. Srf olumsuz-
kn bir ekilde taleplerde bulunmas Daha sonra bunun Kuzey
lamyorum. Sadece bu karmakl anlatmaya alyorum. kinci
Amerikadaki ve Anglo-Amerikan dnyasndaki yansmalarna
Dalgada byle balantlar ve dertler yok, kzkardelik vurgusu ve
bakyoruz. nc Dalga feminist hareketin rgtlenme biimi-
kadnn znelii n plnda. nc Dalga Feminizmin ise zne-
ne, taleplerine baktmzda, postkolonyal almalar da ieren
sinin sadece kadn olmamasnn bir sonucu olarak antimilitarist,
bir blk prklk olduunu grrz.
ekolojist gruplarla balantsn gryoruz. Ama bu hareketlerle
nc Dalgann, kinci Dalga feminist harekete ynelttii
birlikte muhalefeti rmeye alrken bir yandan da btnsel bir
ve zme kavuturduu en nemli eletiri beyaz kadn dene-
muhalefetin mmkn olmad ya da srekli sekteye urad bir
yimini temel alyor olmas ve dier kadnlarn deneyimlerini gr-
durum sz konusu.
myor olmasdr. Bu anlamda, Feminist hareket kazanmlarn
Yan sra, nc Dalgay anlayabilmek iin ortaya kt-
Anglo-Amerikan ve Bat Avrupa dnyasnda belirli bir snftan
zamana ve ortama bakmann nemli olduunu dnyorum.
ve belirli bir etnisiteden kadnlarn hakimiyeti altnda ve onlarn
Feminist hareketi kinci Dalgadan kartp nc Dalgaya so-
hkimiyeti zerinden, yeri geldiinde belki dier kadnlarn ta-
kan deiim btn lkelerdeki neoliberal geilerdir. te yan-
leplerini dlamas zerinden edinmitir, eklinde bir argman
dan muhafazakrln ykselii ilgin bir ekilde neoliberal yap-
vardr. Dolaysyla, artk kinci Dalgadaki gibi evrensel, tektip bir
lanmayla paralel olarak gidiyor; Kuzey Amerika, Bat Avrupa ve
kadnlktan bahsedilmiyor. Bu nc Dalgann bir sorunuyla,
Trkiye rneklerine baktmzda bunu rahatlkla grebiliriz.
en bata sylediim amorf yapsyla da alakal. Tanmlamakta da
ncs, ilk ikisi ile de balantl olan Susan Faludinin,
zorlandmz, postmodern ada, postmodern argmanlara ok
geri tepme (backlash) olarak kavramsallatrd, Amerikada
da uyan bir yap bu
1970lerde nc Dalgann da ortaya kyla beraber kinci
Dier bir mesele kinci Dalgayla arasndaki fark ve balan-
Dalgann ve kazanmlarnn grnmez hale gelmesidir. Bu ka-
tnn -amorf yapsna da uygun bir ekilde- nasl kurulduunun
zanmlarnn tersi ynnde politika oluturma gereinin bizzat
genelletirilememesi. Mesela kinci Dalgay belirli bir snftan
politikaclar, karar alclar tarafndan dile getirilmesi, medyada
ve etnisiteden olan beyaz kadnn taleplerini gndeme getirdi-
feminizm algsnn gittike olumsuzlamasdr. Geri tepme ayn
i iin eletirmitir; te yandan, kinci Dalgann Kuzey Amerika
zamanda Kuzey Amerikada ve Bat Avrupadaki feminist hareket

336 337
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ierisinde gemiteki feminist aktivizmin sorgulanmasn da ta-
nmlayan bir terim. Bu adan bir rnek Betty Freidandr. 1990lar-
da o yllardaki hak talepleri iin, Aslnda ok fazla talep etmiiz,
der. Bahsettii, 1963 ylnda yazd Kadnln Gizemiinde (The
Feminine Mystique)2, yer alan hak talepleri tabii ki st orta snf,
beyaz kadn znenin hak talepleridir.
70lerin sonundan itibaren yaanan sre, kinci Dalga
Feminizmin karar alma mekanizmalarnda srf kadn olduu
iin kadnlarn yer almasn isteme talebinin politika dzeyinde
somutlat ve daha fazla kadnn karar alma mekanizmalarn-
da yer ald bir dnemdi. Fakat bizzat karar alc kadnlar femi-
nizmi lanetlerler. kinci Dalgada Jeanne Kirkpatrick bu andan
temsilidir. kinci Dalgayla birlikte kamusal alandaki varl artan
kadnlar tekrar zel alana itmeye ynelik argmanlarda bulu-
nurlar. Bunlar bizzat kadnlarn yapmas nerilir. nk kinci
Dalgann derdi kadnlarn znelliidir. nc Dalga biraz da
bunun iin sadece kadnlarn znellii deil diyor; ama daha son-
ra onun Peki, hangi politik alan? sorusunu sorduumuzda yant
bulamyoruz.
***
Trkiyeye geldiimizde ne oluyor? Trkiyede dalga var m,
emin deilim. Kadn hareketinde kazanmlar tabii ki var; ama
bir dnemi kapatp baka bir dnemi balatacak, patriarkal ya-
py dntren bir kazanm var m, emin deilim. Bilmiyorum
yanl da okuyor olabilirim. Farkl farkl dnemselletirmeler var
Trkiyede. Bunlar, erkeklerle eit yurttalk talebinde bulunulan,
Osmanl ve Erken Cumhuriyet Dnemini kapsayan kadn akti-
vizminin ilk dnemi ve 70lerde sol ierisinde gelien bir kadn
zgrlemesi fikriyle balantl olarak 1980 sonrasnda bam-
sz feminist rgtlenmenin ortaya kt ikinci dnem var. Bu
iki dnem arasnda ise bir boluk var; yani Erken Cumhuriyet
Dneminden 80lere kadar olan sre bu dnemselletirmelerin
dnda. 80lerde ortaya kan feminist hareketin kinci Dalga ol-
duundan emin deilim gerekten. Peki, bu dnemi kinci Dalga
olarak m, yoksa nc Dalga olarak m adlandracam? Bu
ablonla nasl hareket edeceim? Ya da soruyu, Bu ablonla hare-
ket etmem gerekiyor mu? eklinde de sorabiliriz. Ve benim buna
cevabm Hayrdr.
Bu yzden Trkiye zelinden eer ill dalga kelimesini
2 Freidan, Betty, (2001), The Feminine Mystique, W. W. Norton & Company, New York
338
Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga
kullanacaksak, Serpil akrn da almalarndan bildiim gibi
ulus-devlet format ierisinde eit yurttalk talepleri olan Erken
Cumhuriyet ncesi ve Osmanl Dnemindeki kadn hareketine
Birinci Dalga, 80lerde ortaya kan bamsz feminist harekete de
kinci Dalga diyebiliriz. Ama te yandan, btn bu son on ylda
yaananlar bir geri tepmeyi de getiriyormu gibi ve bunun neyin
geri tepmesi olduuna karar vermek lazm. Yurttalk haklarnn
m geri tepmesi? Eer bu sz konusuysa, bu sadece kadnlar iin
geerli deil, btn yurttalar iin geerli. Onun iin neoliberal
yapy gz nne alarak bakmann daha iyi olduunu dnyo-
rum.
Trkiyede feminist sz hibir zaman yaygn ve kabul edi-
lebilir olmad iin geri tepmenin feminist kazanmlarda deil
de, kadn haklarnda olduunu syleyebiliriz. nk Trkiyede
herkes Kadnlarmz sevmeliyiz, dedii ve kadn haklarnn
tannmas gerektiini neredeyse nfusun %90 kabul ettii iin,
bu konuda bir geri tepme var. Bu geri tepme Kadn, erkek eitli-
i diye bir ey yoktur, cmlesinin dorudan karar alclar, kanaat
nderleri tarafndan dile getirilmesine kadar gitmi durumda.
Geri tepme nedir? Kadn hareketi ierisindeki kadn hakla-
rn savunarak feminist olmama argmanlarnn yaygnlamasn
feminizm asndan bir geri tepme olarak tanmlayabiliriz. Ben
feminist deilim, ama tabii, kadn haklarn savunurum, sylemi
aslnda Trkiye asndan bu dnemlerin geri tepmesini anlamak
iin bence iyi bir rnek.
Bu mulk konumay da byle mulk bir ekilde bitireyim,
deil mi? (Glmeler) Kusura bakmayn, ama byle, gerekten
nc Dalgay konumak beni ok zorluyor. Hl byle oldu-
unda ben Trkiyede bir nc Dalgann olduundan deil
ama eer bir dnemselletirme yaplacaksa ill ve dalgay kul-
lanmamz gerekiyorsa, kinci Dalgann ierisine Bat Avrupadaki
ve Kuzey Amerikadaki nc Dalgann argmanlarnn yerle-
tirilebildiinden ve bunun da Trkiyedeki deneyim asndan as-
lnda ok zenginletirici olabileceinden bahsediyorum.
Begmn ve Semrann sunum ierikleri Trkiye rnei ze-
rinden kinci Dnem Feminizmi ierisinde zellikle 90lardan
itibaren kadnlarn znelliinin, o kadnlarn kadnlk kimliini
iten kesen, farkl etnik, snfsal, cinsel ynelim, cinsiyet kimlii
temelli, farkl znelliklerle birlikte dnlebileceini ve bununla
birlikte hareket edilebileceini de gsteriyor ama; bu birliktelik
pek sancsz olmuyor...
Glnur: Semra 90l yllardaki Krt Kadn Hareketi deneyiminden
bahsedecek. Trkiyede 1992den sonra, Krt hareketi ierisinde
339
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga

ayr bir kadn hareketinin ortaya ktn gryoruz. Trkiyedeki lerde bir hedefimiz vardr, bir de bunu besleyen bir programmz.
nc Dalga Feminizm de ok kesin olmamakla birlikte o dnem Bu programa inanan insanlar gelir, inanmayanlar ise gelmezler.
kmaya balayan Roza, Jin u Jiyan ve Jujin dergilerinin ortaya k Ama yaratacamz bir kadn rgtll, hem de Krt kadn
ile balatlyor... rgtll ise iin rengini biraz daha farkllar. Her ey yle
programda yazld gibi ilemiyor. Karmza ait olduklar snfa,
Farkl uluslarn kadnlarnn farkl bamsz rgtlenme- konuma gre farkllklaan eitli sorunlarla kyor. Dolaysyla
leri olmaldr oluturulacak rgt, entelektel Krt kadnndan, okuma yazma
bilmeyen Krt kadnna, kentli Krt kadnndan, kyl Krt ka-
Semra: ubat 1999da kmaya balayan Jin u Jiyan Dergisinde
dnna, burjuva Krt kadnndan, ii veya emeki Krt kadnna,
idim, bugn de o dnemki almalarmz ve bak amz anlat-
evde alan Krt kadnna kadar tm Krt kadnlarn kucaklaya-
maya alacam.
bilmelidir. Onlarn yaad sorunlar rgtlle yanstabilme-
Kadnn rgtlenmesini gerektiren tm koullar hl geer-
li ve beklentisine cevap vermelidir. nk bazen sizin nnze
liliini koruyor. Hl snfl toplum ve onu besleyen erkek egemen
koyduunuz beklentilerle, baz kadnlarn sizden beklentileri
anlay mevcut te bu sorunu ve hakszl yaayan kadnlar bir
ayn olmayabiliyor. Bunlar ortak bir paydaya getirmek zorunda-
araya gelip, yaadklar sorunlar erevesinde kendi rgtllkle-
snz. ounlukla kadnlar arasnda var olan bu farkllklar yara-
rini kurmaya alyorlar nk kadn gemiten gelen ve ne yazk
tacanz rgtn nnde bir engel gibi grnse de yle deildir.
ki ou zaman da kadnlar tarafndan gelecek kuaklara tanan
Aksine bu sizin renkliliinizdir. nemli olan bu kadn kesimlerini
erkek egemen anlayn bir sonucu olarak toplumda tad cin-
iyi tanmak ve onlarn renklerini rgtllnze tayabilmektir.
sel kimliinden dolay ikincil konuma dmekte. Bunun yannda
Zor olansa, gerek kadnlarda gerekse erkeklerde hakim olan
kadn tad snfsal kimliiyle de ait olduu snfn veya tabaka-
nyargy krabilmektir. Ayrca Krt kadnn ayr rgtlenmesinin
nn sorunlarn yaamakta. rnein burjuva bir kadnn yaad
salad birok avantaj da mevcuttur. nk karma rgtlenme-
sorunla, ii kadnn yaad sorun, hatta ayn snfa ait olsalar
lerde kadn olmaktan dolay yaadklar sorunlar anlatamyor ve
bile ii bir erkein yaad sorunlarla kadnn yaad sorunlar
kendilerini yeterince ifade edemiyorlar. Gerek politik yaamda
farkldr ve kukusuz kadnlar ait olduklar ulusun sorunlarn da
yeni olular, gerekse birikimlerinin erkekler kadar olmamas ve
kendi benliklerinde yaarlar. Bu noktada Krt kadn da ulusal,
bunun beraberinde yaadklar, Yanl yaparm, veya Yanl sy-
snfsal ve cinsel kimliinden dolay eziliyor, dvlyor, aalan-
lerim, kaygs kadnlarn bu tr yaplanmalarda sessiz kalmasna
yor. Krt kimliinden dolay toplumdaki dier kadnlardan farkl
neden oluyor. Bir dier avantaj ise kadnlarn birbirlerini daha iyi
olarak baka sorunlar da yayor.
anlamalar ve daha iyi dayanabilmeleri.
Krt halknn yaad zorluklar ve feodal aile yaps kadn-
rgtllk kadn politikaya ve mcadeleye hazrlayan bir
lar nce ulusal Krt hareketine yneltmitir. Bu amala da siyasi
eitim misyonunu da ieriyorsa o zaman bu hazrlk srecini ka-
partilerde ncelikle almalarmz oldu. Eski dnem iin syl-
dnlar kendi rgtleri araclyla birbirlerinin tecrbelerinden
yorum, daha arka planda almalarmz oldu. Kadn komisyon-
yararlanarak ve birbirlerinin omuzlar zerinde ykselerek ta-
larnda veya kartlan bir gazetenin bize verilen bir kesi varsa
mamlamal, ancak ondan sonra karma rgtlenmelere tamal-
onun altnda almalarmz yrtyorduk, orada da yazlarmz
lardr. Yresel anlamda dier rgtlerden bamsz olarak kadn
genelde kontrolden geiyordu. Kazara gemeyip de yaymlanan
hareketinin kendi ynetimini, organlarn oluturmas, kararlar-
yazlarmz oldu, olaylar yaadk. Nasl byle dnrsnz,
n kendi almas ve yaama geirmesi de son derece nemlidir.
bunlar nasl savunursunuz? dendi bize.
Son olarak da, farkl uluslarn kadnlarnn farkl bamsz
Bu mcadele iinde sorunlarmz erkeklerden farkl olmu-
rgtlenmeleri olmaldr diye dnyorum. Her ne kadar kadn
tur. Tam da bu nedenlerden dolay Krt kadnn ayr rgtlenme
olma noktasnda birleiyor olsanz da ayr uluslarn kadnlar ol-
zorunluluu domutur. Jin u Jiyan ve dier Krt kadn dergileri
manz yaadnz sorunlar da farkllatryor. Btn haklar gasp
buna ilikin yol gsterici olmulardr ancak rgtlenmeye dair bir
edilen, dili, kltr, kimlii yok saylan bir halkn kadnlar ol-
sr sorun yaanmtr ve hl yaanmaktadr. nk partiler, de-
mak ayr rgtlenmeyi gerektiriyor. imdilik syleyeceklerim bu
mokratik rgtler, mesleki kurum ve kurulular gibi rgtlenme-
kadar, teekkr ediyorum.

340 341
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga

Begm: Ben de bugn Queer Teori nedir? Nasl tanmlarz? so- mmkn oldu. Btn bunlara baktmzda queer sanki nc
rularn ve Queer Teorinin feminizmle ilikisini sizlerle birlikte Dalgann yaratt zgrlkler ve olaslklar iinde kendine yer
dnelim istiyorum. am bir para gibi gzkyor olabilir ama aslnda ikisi ok farkl
Birinci, kinci, nc Dalga diye dndmzde, na- tarihsel konjonktrlerden gelen fakat ayn teorik, kavramsal a-
sl modernleme srecinde feminizmi alglayamyorsak, yani tmalarla bir araya gelen ve zaman zaman da ayrlan iki hareket.
Birinci Dalgay tamamladk, sonra kinciye geeceiz, ondan Byle baktmz zaman genel anlamyla feminizmin derdi
sonra ncye geeceiz ve biz de modernlik seviyesine ulap kadnlardr ve daha ziyade de genderdr, tam karlamasa da
nc Dalga Feminizmi baarr hale geleceiz diyemiyorsak, Trke evirisi ile toplumsal cinsiyettir. Queer hareket u anda
cinsellik kavramlarn da bu erevede tartmalyz. nk her gey ve lezbiyen almalarnn iinden yryor gibi grnse de
ne kadar Amerikada ya da ngilterede kinci Dalgann bittiini aslnda normatif olan, normalletiren deerleri eletirmesi ba-
dorulayabilecek bir paradigma deiimi sz konusu olsa da, dal- znda gey ve lezbiyen hareketten farkllar.
galar arasnda benzer srelerin devam ettiini, krtaj hakknda Queer hareket nedir? diye dndmz zaman anti-on-
biz burada konuurken Amerikada da ayn ekilde tartldn tolojik ve kimlik kart bir yaklamdan sz etmek gerekir. Sibel
fark ettiimiz iin tm bunlar bir yerden bir yere gei gibi d- Yardmcnn kimliksizletirme diye bahsettiini,3 ben farkl
nmemek gerek. Ayn ekilde btn bu kavramlarn bizim dili- kimliklerin birbirleriyle oynamas olarak tanmlamaya alaca-
mize eviri ile geldiini de unutmamak lazm. eviri derken hem m. Ben queerim, diyemeyiz nk queer var olabilecek sabit,
kavramlar hem de deneyimleri kastediyorum. Hem yaanan de- ontolojik bir yap deildir, ayrca kimlik kartdr. Bugnlerde gey
neyimlerin kendisi hem de bunlarn kavramsallatrlmas ve d- ve lezbiyen kavramlar queerle deitirilebilir gibi kullanlyor,
nemselletirmesi ayn deil. Biz de deneyim evirisinden ziyade sanki Ben lezbiyenim, derken Ben queerim, de diyebilirmisin
akademik eviri daha arlkl olarak var. Bu aslnda bir sorun. Bu gibi ama aslnda Ben queerim, demek, queer kelimesinin anla-
yzden, Trkiyeye bunlar nasl yansyor, biz bunlar nasl adapte mna ters dmektedir nk sadece queer hareketler, davran-
ediyoruz? nc Dalga ya da Queer Teorinin bizdeki yansma- lar, yaklamlar olabilir ama queer kimlik kartysa, Ben quee-
lar nedir? gibi sorular da gndeme geliyor. rim, demek ya da Queer Hareket, Queer Feminizm gibi tanmla-
2005-2006 senelerinde doktora tezimi yazarken stanbula malardan bahsetmek problemlidir. Feminizme queer yaklamlar
geldiimde, LB kadnlarla alan almas yapyordum. Queer? ya da feminizmi queerletirmek gibi pratiklerde bulunabilecei-
diye sorduumda, Lambda stanbuldan bir arkadam bana Daha mize inanyorum.
dur, dedi, nce lezbiyenlik zerinden politika yrtmeliyiz. Queer aslnda Amerikada da, Anglo-sakson akademik dn-
2007 ylnda tezimi yazarken btn literatr Queer Teori der- yada da bugn problem yaratyor. Nasl Post-feminizme gelmi-
ken, benim beraber altm kadnlar queer kelimesini tartm- sek, artk temel metinleri olan bir Queer Teoriden bahsederken
yorlard henz. Bugn belki queer ok hip ve popler ve belki ok Queerin de mi sonuna geldik? sorusu da gndemde nk
da seksi bir ey olmaya balad ama btn bunlar problematize artk queer de gey ve lezbiyen almalar gibi akademide Queer
ederken Biz bunu Trkiyeye nasl eviriyoruz? ve evirirken Bu almalar (Queer Studies) ad altnda kurumsallamaya balad.
deneyimleri biz aslnda kendi kendimize nasl farkl retiyoruz? Bu neden sorunlu? nk esasnda queer kavram btn bu yaplar
sorusunu hem nc Dalga, hem de queer iin dnmemiz ge- zorlad ve tartt iin, kurumsalcla, sabitlenebilir fikirlere,
rekiyor. sabitlenebilir kimliklere, akkan olmayana kar durur, dolaysyla
akademik krslere sdrlamaz. Bugne geldiimizde ise nc
Feminizme queer yaklamlar Dalga Feminizm tartmasnn olduu bir yerde Queer sonrasn
m artk tartmamz gerekir? diye sormak mecburiyetindeyiz.
nc Dalga Feminizmle, Queer Feminizm dediimiz ey -ki
bence Queer Feminizm diye bir ey olamaz, onu da biraz ak-
lamaya alacam- aslnda belirli tarihsel srelerden geliyor-
lar. Yaasn ki Gilles Deleuze, Jacques Derrida gibi dnrler 3 Yardmc, Sibel, (2012), Ne O! Ne Bu! Ne u! Queer Kuram ve Kimliksizleme,
var ki zcln, yapsalcln ve byk anlatlarn tartlmas Skopblten(http://www.e-skop.com/skopbulten/ne-o-ne-bu-ne-su-queer-kurami
-ve-kimliksizlesme/749 )

342 343
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga

Queer dediimiz zaman daha nce de sylediim, akkan harekete Dur, demiti. nk queer cinsellik tartmalarnn
kimlikler mevzusu Kendimi tanmlayamam, bugn buysam, ya- hibir ekilde kimlik politikalar zerinden sabitlenip, bir kimli-
rn u olurum, hepsini atarm sonra baka bir ey olurum, gibi e oturtulamayacan savunmaktadr ve 1990larda queer aslnda
bir bukalemun izlenimi verebilir ama bence bu da ok problemli. bizim ibne hakem derken kullandmz gibi aalayc bir an-
nkt queerde de kimliini deitirebilme olasl onun altn lamda kullanlrken, bugn sahiplendiimiz, yeniden rettiimiz
boaltmas tehlikesini yaratmasnn tesinde aslnda Simtenin onurlu bir kavram olarak anlalyor. Ama burada queeri olumsuz
nc Dalgada de iaret ettii gibi benzer ekilde queerin de anlamndan onurlu bir anlama evirdiimiz gibi ibneyi de evire-
neoliberalizm tehlikesine dtn gsteriyor. Neoliberalizmin bilir miyiz? bne queere benzer mi? Btn bu problematiklerle
bizi ektii, bugn Zaradan giyinirim, yarn da Zapatista gibi birlikte bugn, 80lerde Amerikadaki AIDS hareketinde ecinsel
grnrm tuzana dmememiz gerekiyor. Yani queer olmak erkeklerin mtemadiyen lmesinden ve btn Amerikann buna
neoliberalizmin bize sunduklar arasndan istediini semek de- zlmemesinden doan bir queer hareketi konuuyorsak, unu
mek deil ki (o seim meselesi de zaten tartlmas gereken bir da tartmamz lazm: Trkiyede biz bu tarihsel konjonktrde
kavramdr, nk istediimi semem gibi bir durum sz konusu queeri nereden alyoruz, nereye gtryoruz ve bununla ne yap-
deildir zaten, seebileceklerim bana belli limitler ierisinde su- yoruz? Mesela Cneyt akrlar ve Serkan Delicenin derledikleri,
nulur). bu hafta Metis Yaynlarndan kan Cinsellik Muammas4 kitab
Kimliksizlie veya o kimliklerin akkanlna, deikenlii- Trkiyedeki queer eylemlilikler ve hareketler zerine deneyimle-
ne atfeden queer hareketin neoliberalizm tehdidine dmeden re yer veriyor.
bak as ya da yaam biimi olarak hayata geirilmesi gerekir. Queer sylemi zerinden aslnda queerin kendisinin de be-
O nedenledir ki mesela Judith Butler Cinsiyet Belasndan sonra- lirttii gibi ne olacan bilmiyoruz, greceiz; ama bir yandan
ki metinlerinde queer etikten bahsederken Ebu Garipten bahse- da, Judith Butler, Eve Sedgwick gibi, Queer nedir? sorusunu
der. Hi cinsellikten fark etmeyeceimiz ama bu kimliklerin nasl tanmlayan temel metinler, queer hareketlere rnekler veren ey-
attn, nasl farkllatn grebileceimiz queer adaletten, ler varken artk aslnda Trkiyede queer hareket mi retiyoruz,
queer etikten bahseder. rnein Hrant Dinki anma yryn- queerden mi bahsediyoruz, ne yapyoruz? sorusunu birazck -
de Hepimiz Hrantz, hepimiz Ermeniyiz derken o gn ben zmlemek lazm.
Ermeni olmay tercih ettim deil, tam tersine aslnda o farkl kim-
lik deneyimlerini yeniden dnme, kendi yaralarmz bakala- Gender ve Queer Teori
rnn yaralaryla birlikte tanmaya yol aan bir queer etikten bah-
Son olarak tekrar feminizm ve queer meselesine gelecek olursam
settiimiz zaman queerin, sadece cinsellikten ve cinsel farkllk-
queere yneltilen en byk eletirilerden bir tanesi feminizmin
lardan bahsetmekten te btn bu kimliklerin nasl oynatn,
temel kavram toplumsal cinsiyet (gender) meselesini sorunsal-
farkllatn gsteren bir dnme biimi olduunu grebiliriz.
latryor olmasdr. Gender dediimiz ne? Kadnla erkek arasn-
Queer etik, queerin sadece maskemi takarm, istediim kimlie
daki ilikilenme biimine baklmas. Her ne kadar nc Dalga
brnrmn tesinde ii boaltlmam bir pratik deil, aslnda
Feminizm de toplumsal cinsiyeti skmeye alsa da temelde yine
kimliklerin atmas ve politikas olduunu gstermeye alr
de bir kadn ve bir erkekten bahseder, bir de arasna bir spektrum
Queer aslnda bence bir kimliksizlemeden te, kimliin
ekler, erkek kadn arasnda gidip geldiimiz bir alan oluturur bi-
eletirisi ve o kimliin nasl kullanlacana ilikin bir dnce
zim iin. Queer Teori bu ikili cinsiyet sistemini tamamyla yok
pratiidir. Queer bize kadnn ve erkein eit olduu veya femi-
sayar ve btn bu ikilikleri ortadan kaldrmaya alr. Btn bu
nizmin sunduu gibi bir gelecek topyas sunmaz nk queerin
ikilikleri ortadan kaldrmaya alt zaman da feminizmin en
temelinde belirsizlik, muallaklk vardr. Queer gelecee ynelik
nemli hareket etme alann batan eletirmi olur. O nedenle de
bir niyettir ama o gelecekte ne olacann bilinmezliini ierisin-
queerin feminizmi bozan bir taraf olduu dnlr. Ama te
de barndrr.
yandan baktmz zaman da aslnda queer, feminizmin en temel
1990larda queer hareket ortaya kt zaman tam da gey ve
lezbiyen hareketinin kendilerini oturtmaya baladklar ve ku- 4 akrlar, Cneyt ve Delice, Serkan (Ed.), (2012) Cinsellik Muammas, Metis Yayn-
rumsallatrdklar bir dnemdi ve queer hareket gey ve lezbiyen lar, stanbul

344 345
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga

kavram olan kadn, z-kart yapskm tartmalaryla birlikte kadnlara Bu mcadele ierisinde olun, derlerken; kadnlar iin
sorgulamak iin de en temel aralardan bir tanesidir. Feminizm oy hakk gibi, birtakm kadnlk taleplerini de zgrlk mcade-
de queer iin ayn nemi tar nk g tartmalar queerde en lelerinin paras olmasn istediklerinde siyah erkeklerden ret
nemli sorunlardan birisi haline gelmitir. Queer btn bu kim- almalaryd. Dolaysyla kadn haklar mcadelesinin tarihinden
likleri yok sayarken veya Onu da alrm, bunu da alrm, derken, bahsederken gerekten birok olayn i ie getii bir sreten
Foucaultnun Queer Teoriyi kurgulamasndan bugne gelene ka- bahsediyoruz ama anlatrken ok temel bir kurgu yaplabilir.
dar kaybettiimiz g tartmasn da ne karr. Birincisi, nc Dalgaya kadar olan kamusal alana, politik
Queer ok ak, herkesin katlabilecei bir ey gibi grnr. haklarn kazanmna ynelik taleplerde eitlik vurgusunun net
Queer btn normallerin tersini tartrken sadece heteroseks- bir ekilde ne ktn gryoruz. nc Dalgadan sonra ise
ellik kart gibi kurgulanr ama aslnda queer sadece gey ve lezbi- zgrlk vurgusu ok daha belirgin. Belki de en fazla kafamz
yenlerin, translarn, biseksellerin sahip olduu bir duru, hare- bu zgrlk vurgusunun kartrmas gerektiini dnyorum.
ket biimi deildir; heteroseksellerin de queerleme olaslklar Dolaysyla nc Dalgaya kadar feminizmin asl damar bir
vardr. O yzden de queer sadece normal, normatif, deer kabul tr negatif ortaklk nerisi iken, yani Farkl haller ierisinde
edilen ve g hiyerarisi iinde hegemonik olarak yerletirilenin de olsa bizler kadnlar olarak eziliyoruz, vurgusuyken, nc
eletirisidir. Byle baktmz zaman herkes queerleebilir. Dalgadan sonra btn farkl feminizmlerin kendi ierisinde r-
Burada hepimiz queer bir hareket ve eylemlilik ierisine girebi- gtlenip, adeta bir konfederasyon gibi mcadelesinin nerilmesi.
liriz. Bu demektir ki queer o zaman herkes ve hibir eydir. Peki, kincisi, ben bunu kafamda yle kategorize ettim ama hep
queer ayn zamanda hem her ey, hem de hibir eyse o zaman birlikte tartabiliriz, nc Dalgaya kadar belirgin bir biim-
g ilikilerini nasl tartacaz? Baktmz zaman queer hare- de toplumsal cinsiyet rollerinin yklmasna ynelik bir talep
ket nne gelen herkesi almyor iine. Onun da kendi dlayc var. Bunu, nc Dalga Feminizm ierisinde yer aldn d-
pratikleri var. rnein Amerikadaki queer hareket temelde gey nebileceimiz, kendilerini de yle ifade eden yazarlardan oku-
erkekler tarafndan yrtlen bir hareket olarak balad. Bu a- duumuzda yle bir iddiayla gerekelendirildiini gryoruz:
dan baktmz zaman da feminizm, queer hareketin g ilikile- nc Dalgaya kadar ncelikle ekonomik ve sosyal taleplerin
rini sorgulamaya devam etmesi iin ok nemli bir faktrdr. sunulabilmesi iin kadnlar, Cinsellik ve buna bal birtakm
Glnur: Ben de arkadalar konuurken notlar aldm ve izniniz- durumlarn geri planda tutmak zorundaydlar, diyorlar. Bu yz-
le birka noktaya deinmek istiyorum. Btn kategorizasyon- den, Toplumsal cinsiyet rolleri ldrlmeli, kadnlk halleri de
lar gibi dalga kategorizasyonu da sorunlu, nk linear bir tarih erkeklik halleri de ldrlmeli, eklinde bir talebi ne karmak
algs veriyor ve ne kan mcadeleleri de bu tarihsel izgiye zorundaydlar. Simtenin syledii anneler feminizmi ve kzla-
uydurmaya alyor. Ama ben btn genelliine ramen yine de r feminizmi aslnda nesil farkllna deil de kltr farkllna
kategorizasyonlarn hareketlerin btn niteliklerini anlatamasa iaret ediyor. Kz kltr feminizmi (eletirmek iin ruj feminiz-
da ne kan taleplerini anlamak asndan verimli olabileceini mi de diyorlar buna) burada cinsellie ynelik taleplerin ne k-
dnyorum. Bu dnemlere ait metinlere baktm zaman yap- t, kadnln yapskmc bir ekilde sahiplenildii, farkl bir
lan kategoriye uygun taleplerin ne ktn kendi amdan gr- kadnlk vurgusunun da zgrletirici olabilecei, cinselliimizin
yorum ama bu kategorilerin en nemli sorunu aslnda, Simtenin yasaklayc, dolaysyla dorudan kadnlmz zerinden bizi
de deindii gibiounlukla Bat odakl olmalardr. Hakikaten basklayc bir etki douramayaca gibi etkilerin ktn gr-
de kategorileri yerelletirdike deneyimler arasndaki farklar yoruz.
grmek daha da imkansz oluyor. Son olarak btn bu tartmalar, neoliberalizmle dorudan
Birinci Dalgann ve kinci Dalgann taleplerini bat de- balantl olarak, son dnemdeki zgrlk tanmndaki deiim
neyiminde ok net grebiliyorsunuz; zellikle smrge kart zerinden de okuyabiliriz. zgrlk vurgusunun ok bireysel-
mcadelede. Amerikada kadnlar oy hakk mcadelesine bala- letiini gryoruz. htiyalarn ve arzularn giderilmesi zerine
dklar zaman beyaz kadnlar ile siyah kadnlar arasnda ortaklk konuan, kendi ayaklarnn zerinde durmaya odaklanan, dola-
kurulabilmesini salayan en nemli olay, siyah kadnlarn, siyah ysyla zgrl adeta bir tr sorumluluk olarak kiinin zerine
erkeklerle birlikte yrttkleri zgrlk mcadelesinde, erkekler ykleyen yeni bir zgrlk tanmndan bahsediliyor. Hlbuki n-

346 347
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga

ceki dnemin yazar ve filozoflarna baktmz zaman zgrlk bu kadar ok paral, oul, kolektif olmayan bir muhalefet yer-
meselesi aslnda devletin, hakkn, devin, sorumluluun, cemaa- letirmek bana problemli geliyor.
tin ne olacana ynelik bir tartma. Yani beni anlayabilmenin Begm: Queere yaplan en byk eletirilerden bir tanesi sy-
yolu; Simtenin syledii yapsal ilikileri anlamaya ynelik bir lediin kimlikleri ortadan kaldrarak siyaseti imkanszlatrd
tartma. zerinedir. Lezbiyen kadn kimlii zerinden politika retmek
imdi btn bunlardan yola karak zgrlk tanmndaki sanki daha nceden bir tarifi varm gibi daha uygulanabilir bir
bu deiim zerinden biz nc Dalga Feminizmi nasl okuya- politika yapma biimi olarak algland zaman queer sanki btn
biliriz? Cinsellik meselesini gerekten ok nemli grdm iin, bunlar imkansz klyormu gibi oluyor. okluluk olarak algla-
hem nc Dalga hem de queer tartmalarnda beden politika- myorum ben queeri, daha ok kimlik akkanl olarak gryo-
lar tartmalarnn ne kyor olmasn nemli buluyorum. rum ve btn bu kimliklerin akkanl zerinden siyaset reti-
lebilir diye dnyorum; queer etik ve adalet de burada balyor
Queer bir siyaset mmkn m? zaten. Queer etik zerinden politik hareket retmenin ok daha
mmkn olduunu dnyorum nk bir kere birok farkl
nci: Begmn konumasnda at nokta bence bizim burada
kimlii bir arada alglayabildiimiz ve onun zerinden tannma
tartmamz gereken nokta. Queer Teoridir, dedi ve bu teori bir
politikalar retebildiimiz bir alan aar bize. Bunu derken rne-
feminist olarak bana son derece zihin ac geliyor ama birok a-
in sadece Krt kimlii zerinden tannmaya almak ve bunun
dan feminizmle queer karlatrlabilir deil bence. Bunun en
zerinden bir hareket oluturmak daha nemsizdir ya da kt-
nemli sebeplerinden biri, feminizmin siyasal bir hareket olma-
dr demek istemiyorum ama queer farkl kimlikler arasnda bir
sdr. Feminizm derken bir teoriden, metinler aras bir eyden ko-
a kurabilmeye imkan tanr. Queerin at imkan, birok farkl
numuyoruz, bir hareketten konuuyoruz. Queer bana bir siyasal
kimliin ve birok farkl tannma mcadelesinin ierisinde iliki
hareket gibi gelmiyor, hatta siyasal harekete kaplar kapattn
kurarak var olabilmektir nk hepimizin paylat bir adalet-
da dnyorum. nk znenin yok edildii bir yerde siyaset
sizlik yaras var
yapmann yolunun ne olduunu bilmiyorum. Dolaysyla queer
nci: Hepimiz ok apolitik bir sz deil mi?
cinsiyeti tartmaya amada, ezberlerimizi bozmada, son derece
Begm: Deil. Aslnda hepimizin bir yaras var ve bu yzden he-
nemli bir teori ama siyaset yapmann nn tkadn dn-
pimiz Hrant iin mcadele etmeliyiz; yani herkesin bir yaras var
yorum. Bunu sylerken feminizm ve queer arasnda bir hiyerari
ve o yaralarn farkna varlp, birlikte hareket edilmesi gerekiyor.
kurmuyorum. Feminizm daha yukarda, queer daha aada gibi
Queer bu yaralar sadece Krtn yaras, lezbiyenin yaras olmak-
bir eyden bahsetmiyorum ama ikisinin bir arada dnlmesi-
tan karp, sosyal adalet zerinden yaralarmzn ortaklatn
nin nedeni bence feminizmin de giderek siyasal talep olduunun
grerek hareket edebilme alanlar salyor.
unutulup, akademik, teorik bir uraa dnm olmas. zellikle
nci: Bu ok aydnlanmac bir yaklam deil mi? ok modernist
nc Dalgaya baktmda bunu gryorum, metin dzeyine
aslnda. nk modernizmin istedii kiilik yaps da aslnda se-
baktnzda ok radikal laflar var ama bir hareket anlamnda, d-
nin tarif ettiin gibi empatik bir kiilik yapsdr. Herkes kendini
ntrc bir g olma anlamnda ok da etkili deil.
bakasnn yerine koyabildii zaman modernist proje de baarl
Benzer ekilde nc Dalgann da iinde olan ama genel
olabilir. Bu btn modernist teorilerin 1950lerde syledii bir g-
olarak gnmz siyasi tartmalarnda ska denk geldiim o-
rtr. Senin sylediin bu gre son derece yakn deil mi?
ullama, akclk, apraz kimlikler vs. sylemlerine baktmzda
Begm: Aslnda deil bence, nk queerin bahsettii kozmopo-
bence btn bu kimlik meselesini iktidar ilikileri (Begm g
litanizm teorilerinin ortaklat evrensel insan deildir. Evrensel
dedi) balamnda dnmediimiz zaman hibir yere varmamz
deerin ne kard Hepimiz en nihayetinde insanz ve birbi-
mmkn deil ve bu sylemler bizi bunu dnmekten de al-
rimizi anlamalyz ve ortaklatmz bir yara var, syleminden
koyuyor. Bir de kapitalizm, ileri kapitalizm, neoliberalizm, nasl
kmaz queer, o yzden de farkllayor diye dnyorum.
tanmlarsak tanmlayalm, giderek merkezileen bir iktidarn -r-
Simten: Gittike modernizme daha fazla yaklatm hisse-
nein T.C. kimlik numaralaryla btn hayatmz srekli izleyen
diyorum. Feminist hareket ve teori ierisindeki temel sorum,
ve kontrol edebilen- varln dndmzde bunun karsna
Mikroyu gzden karmadan acaba makroyu nasl tanmlayabili-

348 349
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga

riz? nc Dalgay anlatrken ve oraya bakarken de temel soru-

num bu soruyla ekilleniyor. Bu yzden nc Dalgann paral ***
halinden bahsederken sknt olarak deil de rahatszlk olarak
Esen: Ben Semraya bir soru sormak istiyorum. Jin u Jiyan Dergisini
tarif ettim; nk tam tarif edemiyorum. Bu durum beni rahatsz
kardnz dnemde, o dnem kan ve Krt olmayan feminist-
ediyor; ama o paralar da grmemiz gerektiini dnyorum.
lerin kard Pazartesi Dergisi vard. Jin u Jiyan, Pazartesiden ya
Bu aslnda Begmn bahsettii gibi evrensel anlatlara kart bir
da dier feminist yaynlardan farkl olarak kadnlara ne anlatyor-
duruu beraberinde getiriyor.
du? Bir de Jin u Jiyan ya da dier Roza ve Jujin gibi krt kadnlarn
Feminist hareketin ierisinde modernizmin evrensel anlat-
kard dergiler hareket tarafndan nasl karland? Feminist
larnn kstlayclndan ve zgrleme potansiyelinden bahse-
hareketle ilikisi nasl oldu?
diyoruz; ancak, bu zgrl nasl bir yap ierisinden tarif etti-
Semra: Dergiyi karmaya balamadan nce zaten tm feminist
imize de bakmamz gerek. Bu tarifimiz kapitalist bir yap ieri-
etkinliklerde, ortak toplantlarda bulunuyorduk ama ya siyasi bir
sinde, gnmzde ise kapitalizmin bugnk hali olan, neoliberal
partinin bir kolu ya da komisyonu olarak bulunuyorduk. Krt ka-
bir yap ierisinde oluyor. Muhalif olabilecek her trl oluumu
dnlarna Sizin kadn olmaktan evvel ulusal bir probleminiz var,
paralara ayrarak aslnda yapsal muhalefetin nn kesen si-
nce bunu zmeniz gerekiyor, daha sonra kadn sorununu z-
yasal bir ereve ierisinden oluyor. Peki, byle olunca ne oluyor?
meniz gerekiyor, denilen o dnemde Krt kadnlar da yeni yeni
Mesela, nc Dalgann tanmlayc zelliklerinden biriydi bu,
bir eyler renmeye ve yapmaya alyordu. Erkekler kadnlara
feminizm bir yaam tarz haline geliyor, apolitikleiyor.
gre biraz daha birikimliydi ve onlarn dedikleri uygulanyordu.
Begm: Yaam tarz olmas neden apolitik oluyor?
O dnemde dier kadnlarla devaml iletiim halindeydik ve ok
Simten: Feminizmi sadece bir yaam tarz olarak tarif edince san-
aktiftik ama yine de Krt kadnlar olarak istediimiz sz tam
ki muhalefet ettiklerimizi yeniden retiyormuuz gibi oluyor. O
anlamyla syleyemiyorduk, nk erkeklerle rgtlendiimiz
yaam tarzn politikaya dahil etmek gerekiyor; ama bu parallk
yaplardan bamsz hareket edemiyorduk, sanki bir denetim var-
iinde arzulanan muhalefeti salayamadmzdan sorun ortaya
d. Jiyan Dergisinin kma nedenlerinden biri buydu, dieri de
kyor. Bu paral hl belki platformlarla giderilmeye allyor;
Krt kadnlarnn sadece Krt olmaktan kaynakl sorunlar var-
ama bu yaplar da ya bir proje ya da bir mesele zerinden olutu-
d; mesela yakn ikence gryor, ben avukatm, birebir dosya-
rulabiliyor. Hlbuki yapsal muhalefet sadece teker teker mesele-
larnda bile mevcut, kz kardeini, eini getirip, yannda tecavz
lere odaklanan bir muhalefet deil. Smr ve ezme biimleri-
ediyorlar. Srf Krt kimliinden dolay buna benzer eyler yaa-
ne, daha dorusu, cinsiyet, snf, etnisite eksenli farkl smr ve
nyordu. Dier kadnlara gre daha farkl bir ezilmilii olduu
ezme biimlerine birarada muhalefet edebilen yaplara ihtiya-
iin ayr bir rgtlenmeye ihtiya duyuldu. ubat 1999da dergi
cmz var. Feminist politika bunun iin nemli gibi geliyor bana.
kuruldu, bu da iki yl srd. Gzel bir alma olmasna ramen
nc Dalgay karakterize eden akademi/aktivizm iliki-
devam edemedi. Birinci nedeni dergiyi karanlarn Krt kadn-
siyle ilgili de bir ey sylemek istiyorum. Akademik faaliyetin ak-
lar olduu iin ve dergide hem feminist hem de siyasi sylemler
tivizmle, aktivizmin de akademik faaliyetle balantl olduunu,
mevcut olduu iin devaml toplatlyordu. Onun dnda maddi
Teori burada, pratik urada, gibi bir dnyann mmkn olama-
skntlarmz oldu. Byle olunca ok da uzun sremedi.
yacan dnenlerdenim. Ama nc Dalga da bu kopukluu
Katlmc (a): Tirajn hatrlyor musunuz?
mmkn klmaya alyor. Skntlar burada. ok umut verici bir-
Semra: Valla hi hatrlamyorum, baya oldu nk. Zaten kt
takm almlar sz konusu, ama bir tarafta akademide gettolaan
anda toplatld iin pek tiraj da olamyordu.
feminist akademisyenler, br tarafta ise akademinin tamamen
Esen: Dergi ile beraber feminist hareketle bir atma oldu mu?
dnda duran feminist aktivizm eklinde bir ayrma sz konusu.
Semra: zerinden ok uzun zaman geti. Hatrladm kadaryla
nci: Akademide ok radikal feminist, ok radikal eyler yazan
yle eyler oluyordu: Bulunduumuz almalarda bazen skn-
kadnlar yazdklarn Bu almay yapmam salayan kocama,
tlar yaanyordu. Bu skntlar genellikle feminist hareketin Krt
ocuuma teekkr ederim, diye bitiriyorlar.
kadnlarnn sorunlarn yeterince bilmemeleri ve konuya biraz
Simten: O biraz kinci Dalgann etkisi.
uzak kalmalarndan kaynaklanyordu. Elbette Krt kadnlar-

350 351
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga

nn Krt olmaktan kaynakl kendine zel ulusal sorunlar vard. rk ile balantsn kurabildiimizde maduriyet siyaseti yapama-
Bu yadsnamaz bir gerekti. Feminist hareketin burada belki de yacak hale geleceimizi dnyorum. kincisi ise, Birinci Dalga
bizlerle zaman zaman atmalar yaamasnn sebebi bu gerei Feminizmin zellii olarak sylediimiz siyasetin kamusallama-
Krt kadnn ulusal bazda yaad ve yaayabilecei sorunlar an- sn getiriyor. Feminist siyasetin bence son dnemde, maduriyet
lamakta zorlanmasyd. meselesine odaklanmasyla da ilgili olarak en byk sorunu srek-
nci: Bir alma iin Roza, Jujin ve Jiyann btn saylarna bak- li kamusal alana ynelik sz syleyen, dolaysyla da kamusal alan
mtm. Kendilerini ok net bir ekilde feminist olarak tanmla- zel alan ikiliini reten bir hal almas. zel alana ait olduu var-
dklar halde hem Trk feminizminin ierisinde yer alamaylar saylan cinsellik ve grnmeyen emek meselesini bu yzden ok
hem de Krt hareketinin iindeki ataerkil yapya eletirel bak- nemsiyorum.
lar nedeniyle kstrlmlklar vard, zellikle Rozada bunu ok Mesela baz ortamlarda insanlar Ben annemle bunlar ko-
net hatrlyorum. O dnemde bu dergiler dnda Yaamda zgr nusam anlamaz ki, ya da Annemin bunlardan haberi yok ki,
Kadn diye baka bir Krt kadn dergisi vard ve blgede satlan dediklerinde Sen annene anlatmadn m, bunlar annenle konu-
esas bu dergiydi. Bu yzden bu derginin tirajlar ok dkt madn m? diyorum. Feminizmi bu biimde kurabileceimiz bir
ve stanbul merkezliydiler. Fakat tabii ki feminist harekete ok siyaset biimi olmaktan kartyoruz. Aslnda kendimizden ba-
byk bir faydalar oldu, bu dergilerden sonra feminist hareket layarak kendi evremizle byle bir ilikiyi kurabilsek, feminizm
hakikaten kendine geldi. Sizlere imdi ok tuhaf gelebilir ama 8 bence bundan daha farkl bir siyaset yapma biimi olacak zaten.
Martlarda feminist hareketin kadnlar Krte konuturmad Dolaysyla burada ok temel olarak unu tartyoruz: Eitliki
zamanlar oldu, Buras kadn meselesinin yeri, Krtlkle ne alas Feminizm mi yoksa radikal bir feminizm mi? Savunmac bir fe-
var? diye baklyordu. Ama feminist hareket bunun z eletirisini minizm mi yoksa zgrletirici bir feminizm mi? Bekret kontro-
de yapt. Krt kadnlarnn seslerini duydu ve ondan sonra bata lne mi hayr diyeceiz yoksa bekretin kendisine mi hayr diye-
Pazartesi Dergisi olmak zere buluma alanlar olutu. ceiz? Bu sorular u an gndemde olan krtaj tartmalar iinde
Feminist hareket Krt kadnlar duydu ama Krt hareketinin de dnebiliriz. Krtaj meselesi yllardr Avrupada tartlan bir
duyduundan emin deilim. Mesela o dnem Abdullah calann mesele. Bizde tartlmam olmasnn sebebi bizdeki siyasetile-
yakaland ve kadnlarn kendilerini yakt Yaamda zgr rin henz uyanmam olmalaryd, yeni uyandlar.
Kadn tarafndan kadnlarn kendilerini yakmaya arldklar bir Dolaysyla zellikle kendi alanlarmz dntrmeye yne-
dnemdi. Mesela bu dergiler bahsettiim o kstrlmlk nede- lik bir siyaset biimi olarak feminizmi tartmay ve sadece ma-
niyle bu ary eletiremediler. Ama buna ramen daha uzun bir duriyet biimleri zerinden, negatif ortaklklar zerinden ile-
dnemde Krt hareketinin de bir ekilde feminizme ya da kadn meyen bir feminist politikann bugn aradmz cevaplardan biri
meselesine daha farkl bakmaya balamasna katk sunduklar olabileceini dnyorum.
muhakkak. Akademi aktivizm ayrmnda ise, aslnda herhangi bir teo-
Glnur: Aslnda i dnp dolap galiba Bugnn feminist si- riyi kurarken, onun btnyle politik alan ierisinde nasl teza-
yasetini nasl yrteceiz? gibi bir soruya geliyor. Son dnem- hr edebileceini dnerek o politikay kurmann kendisi de bir
de zellikle maduriyet siyaseti denilen siyaset yapma biimini aktivizmdir. En azndan bir praxis gelenei ierisinde dnmek
eletiriyoruz. Maduriyet siyaseti dediimizde Simtenin dikkat anlamna gelebilir. Ama gerekten kafam ok fazla kartran
ektii dorudan meseleler zerinden hareket eden ve o sorunla noktalardan bir tanesi u: Dn sakatlk almalarna bakyor-
ilgili en doru bilgiye ancak o sorunun muhatabnn vakf olabi- dum, ngilterede, Almanyada bir dnya sakatlk almalar var,
leceini iddia eden yeni bir siyaset biimi var. Bu tr bir siyaset ok gzel yazlar var, ama sakatlarn kana dedi bu almalar?
yapmann ise iki nemli sonucu var. Birincisi, kimlik feminizmine Bugn proje feminizmi denen ey bu kadar glenebildiyse
yol ayor olmasdr. Esasnda genel olarak feminizmin bir kimlik bunun sebeplerinden biri akademide yazlanlarn ve yaplanlarn
siyaseti olarak yorumlanmas gibi bir eletiri var ama burada esas yatay olarak paylalmamas nk eer paylalabilseydi o bilgi
problem olan kadnln bir kimlik olarak siyasete tanmas de- politik harekete evirilecekti zaten. Projeler ile bu ba glendir-
il, kimliin btnyle kltralist bir erevede ele alnmas. Bu meye de lzum kalmayacakt diye dnyorum.
erevenin dna kabildiimiz zaman, yani cinsiyetin snf, din,

352 353
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga

Dalgalar amak Begm: Sol hareketten kadnlar da bu dnemi tartyor.

Simten: lerici Kadnlar Dernei zerinden de tartld diye bili-
Gne: Simtene bir sorum olacak. kinci Dalga ya da nc
yorum. Ama mesela Serpil akrn Osmanl Kadn Hareketi iin
Dalga diyebilmemiz iin, feminist hareketin kendi ierisinde ge-
ya da irin Tekelinin Erken Cumhuriyet Dnemine ynelik yap-
irdii dnmn yan sra acaba bu dalga feminizmleri kendi ta-
tklar analize benzer bir analiz sanrm henz daha yaplmad.
lepleri balamnda kadnlara ne kadar kazanm getirdiler? kinci
Sonra 1980 sonrasnda ortaya kan (gemii var tabii ki, bir
Dalga ne kadar geici ne kadar kalc oldu? nc Dalga ne ka-
anda ptrak gibi kmyor) feminist bir rgtlenmenin birdenbi-
dar kalc oldu? gibi sorular dndmde Trkiyede AKP ile
re 1990larda, kadnln ierisindeki farkllklar kesen zellikleri
birlikte bir geri tepme yaandn grmemiz lazm. Ayrca dalga
bnyesine aldn, bunu tarttn, eletirdiini ve aktivizmi-
demenin gerekten bir anlam var m? Ya da buna tarihsel bir ay-
ni de buna dhil ettiini ve bylelikle nc Dalgaya gittiini
ra aabilir miyiz?
sylemekten gerekten ok ekiniyorum. nk oluumlar tarihe
Simten: Benim akademiden duyduum bir rahatszlm var ve
baktnzda byle birden bire gereklemiyor. 1980 sonras fe-
onu ben de yapyorum. nc Dnya ya da kresel gney
minizmin (buna kinci Dalga demeye hakikaten dilim varmyor
diye snflandrdnz Trkiye gibi hemen hemen btn lke-
o yzden kinci Dnem demeyi tercih ediyorum) dnp bakt-
lerde hepimiz yapyoruz bunu, zira akademi byle bir akademi.
mzda farkl dalgalara ait olan eitlik talepleriyle, farkllk talep-
ablonlar alp, olduu gibi uygulamyoruz ama bir eyleri ak-
lerinin, kadnlar arasndaki farkllk taleplerinin hepsinin birara-
lamak iin kullandmz kavram setimiz arlkl olarak genelde
da gittiini dnyorum. Oy hakk mcadelesi baka bir yerde,
1950lere kadar Bat Avrupa ve zellikle Fransa, ardndan da Kuzey
krtaj mcadelesi baka bir yerde, Krt kadnlarn talepleri ba-
Amerikadan ve Anglo-Amerikan dnyasndan geliyor. Bundan
ka bir yerde duruyor deil. Bunlar Batnn kadn hareketini e-
kanmann yolu birazck sahaya inme, o kavram setine yeni kav-
killendiren mcadeleleri, ama Trkiyedeki feminizmin ilerleyii
ramlar sahadan doru katmak oluyor; ama bu kavramlar kul-
daha farkl taleplerle ve farkl yapsal koullarda ortaya kyor.
lanmamz kanlmaz; nk ne yazk ki, aldmz eitim bunu
nc Dalga ktdr, berbattr, bunu kullanmayalm, demi-
gerektiriyor.
yorum sadece Bu tr dnemselletirmeleri yaparken ve bunlarn
imdi benim yle bir derdim var: Trkiyedeki feminist ta-
zelliklerinden bahsederken bu lkenin zgl koullarn ya da
rihe bakarken Bat diyorum ama aslnda arlkl olarak Anglo-
farkl adlandrmalar olabileceini gz nnde bulunduralm,
Amerikan dnyasndaki feminist tarihle ilgili, dorudan o co-
demek istiyorum.
rafyada ihtilafl olan snflandrmalar hazr kabul etmemek gibi
Esen: Dalgalar neyi ieriyor, neyi darda brakyor tartmas-
bir huyum var. Onun iin balangta Neye bakabilirim de ben
nn dnda bir de tarih yazm meselesi var. Simtenin de syledi-
analitik bir ekilde anlayabilirim? derdiyle dndmde, ta-
i bat kaynakl dnemselletirmeler ve egemen tarih yazmnn
leplere, kazanmlara bakabileceimi grdm; ama her eyden
handikaplarna feminist tarihi yazarken de takldmz dn-
nce farkl feminist rgtlenmelerin, farkl dnemlerde farkl
yorum. O yzden bence Glnurun syledii gibi bu tr dnem-
politik alanlarda doduklarn grp, dile getirdikleri talepleri-
selletirmeler iimizi kolaylatrsa da feminist hareket zerine ko-
nin ve kurduklar mcadelelerinin yapsal koullarna baklmas
nuurken dalgalar dnemselletirmesini brakmamz gerektiini
gerektiini dnyorum. Byle baktmda da, kendimden ok
dnyorum. Feminist tarihiler kadnlar tarihte grnmyor
da emin olamadan, Trkiyedeki feminist hareketi en fazla iki d-
diyerek kadnlarn tarihini bu yntemle yazdklarnda yine ben-
neme ayrabilirim. Bir tanesi birinci dnem diye adlandrdm
zer ekilde birilerinin tarihini anlatrken birilerini darda bra-
Osmanl Erken Cumhuriyet Dnemi dieri de 80lerdeki feminist
kabiliyorlar. rnein Serpil akrn Osmanl Kadn Hareketinin
hareketin ortaya kt dnem Aradaki boluktan 1945 ile 1980
tarihinde Ermeni kadnlar yoktur. Dolaysyla bence bu koca
arasndan hibir zaman emin olamadm, bir tarihiye ihtiyacmz
koca dnemselletirmeleri brakmalyz.
var, o boluun kadn zgrlemesi ve kadn rgtlenmesi asn-
Peki, bu durumda Simtenin syledii gibi mikro ile makro
dan allmas gerekli.
arasndaki balanty nasl bir yntemle kuracaz? Karmzda
Glnur: 1945-1980 aras dnem, btn bu hayrseverlik ve kal-
byle koca bir soru var. Egemen tarih yazmnn ya da alternatif
knma literatrnde ilendi.
tarih yazmnn dnemselletirmeler ya da btn bu akademik

354 355
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga

renme biimi bize unu salyor (ben bundan azade olduum o ocuk nasl ocuk, bunlar bilmeden dorudan nasl eletirebi-
ya da bundan kurtulabildiim iin sylemiyorum ama bu bizim liyoruz? Belirli dogma, kadn-erkek ayrmlar ve hiyerarilerini de
en azndan derdimiz olmal diye dnyorum): Bir eyi bile- varsayarak dnmemiz gerekiyor .Bence bu hiyerariler ierisin-
bildiimizi ya da bildiimiz bilgiden emin olma rahatln sa- deki dnceleri biraz daha krmamz gerekiyor.
ladn dnyorum. Bu olmutur, sonra da bu olmutur, Akademi ve aktivizm ayrm zerinden dndmde her
Birinci Dnya Savann sebebi udur, gibi bir tarih yazm yap- iki alann da dlayc pratikleri olduunu dnyorum. nk
lyor. Amargideki Feminizm Tartmalarnn dokuzuncusu olan mesela ben okulda alma koullarm dnldnde, o kadar
Feminist rgtlenme tartmasnda Nilgn (Yurdalan) bence youn alyorum ki aktivizmle ilikilenmem mmkn olmuyor.
ok nemli bir ey syledi. Brakn dalga olarak dnemselletir- Ayrca bunun yan sra aktivizm alanna da yle her isteyeni iine
mesini, Trkiyede 80ler, 90lar ve 2000ler dnemselletirmesi- alyor, herkes istedii zaman katlabiliyormu gibi bir hava yara-
nin nasl o dnemde var olan baz feminist rgtlenmeleri dar- tlyor ama byle deil. Lambdaya ilk gidiimde, doktora yap-
da braktn syledi. nk bu dnemselletirmede bildiiniz yorum, zmm her eyi (!) ama ieriye titreyerek girdim, ner-
gibi 80ler feminist iken 90lar kurumsallamtr. Oysa Nilgnn deyse otuz yanda kadndm o zaman. Bu rgtler herkesin rahat
de iinde olduu 90larda ortaya kan Bamsz Kadn nisiyatifi girebildii alanlar deil. Amargi Kafe ve Kitabevi olduu dnem-
bu dnemselletirmeye smyor. Ve Nilgn feminist tarih bize de giri katnda olmas bile insan sirklasyonu salayabiliyordu
nasl projeci diyebilir ki diye sordu. ama rgt ile yeni ilikilenmek isteyen biri olarak imdiki yerine
Simten: Dnemselletirmeye yine de ihtiya duyuyoruz bence. kat ya da SFKya iki kat k kabilirsen. Dolaysyla aktivizme
Tarih yazmak aslnda tarih yapmak da demek Esenin dedii dahil olmak kolay da akademiye girmek ok zormu gibi konu-
gibi hep bir eyler darda kalyor; egemen tarih anlaynda da mamak lazm. Bunun yan sra aslnda akademide rettiklerimiz-
bu byle, alternatif tarih anlaynda da Bence dnemselle- le de aktivizmin alann yaratabiliriz ve o nedenle de yazdmz,
tirme yapmak o dnem arlkl olan ne ise ona bakmak demek izdiimiz eylerin okunabilirlii bence ok nemli.
aslnda. Bunu yapmak da Bugn neredeyiz? sorusuna yant ve- Akademi aktivizm arasndaki ban nasl kurulabileceine
rebilmek iin nemli diye dnyorum. Mesela evet, 90larda dair 2000lerin banda Richa Nagar gibilerin ok geni bir tar-
proje feminizmine kaplmayan rgtlenmeler var; ancak Arlkl tmas vard: Akademi ve aktivizm alanndaki kadnlar farklyz
olan, grnen, hegemonik olan ne? Feminist olduu iddiasyla en ama birbirimizle konuabiliyor muyuz? diye soruyorlard. Bu
fazla kamusallaan ne ya da marjinlere itilmeyen ne? diye sordu- soruya Richann cevaplarndan bir tanesi Ben Hindistandaki
umuzda cevabn Proje aktivizmi ierisindeki rgtlenmeler, kadnlarla da birlikte yazyorum, onlarla birlikte yaptklarm
olduunu grebiliriz. Tarihi okurken o dnem iin egemen ola- ngilizceye eviriyorum, ngilizceye evirdiklerimi de lokal dille-
nn ne olduuna dikkat etmeliyiz yoksa ben de her dnemselle- re eviriyorum, diyordu ama byle bir ey mmkn m? Btn
tirmenin bir eyleri darda brakt fikrine katlyorum. bunlarn hepsini yapabilmek iin insanst bir varlk olmak la-
zm. Hangi bilgiyi ne kadar paylatmz yine snrl oluyor.
*** Bir de Glnurun syledii feminist hareketin gndemine
Begm: Ben farkl farkl noktalarda duyduum kelimelere yne- cinselliin bir trl gelmiyor olma meselesi var. Tezimi yazarken
lik bir iki ey sylemek istiyorum. zellikle queer hareketin iin- fark ettiim ve yazdklarm Amargideki deneyimlerimdi, 2004-
de ok tarttmz iin beni akademi mevzusu huzursuz ediyor. 2005 senesinde Amargi u anki Amargiden olduka farklyd ger-
Mtemadiyen kendim de queer hareketin ierisinde olup, de- i ama o dnem ensest davasna kouyorsun, kadnlarn cinselli-
vaml atma ierisinde olduum bir durum. En yakn arkada- ini savunuyorsun ama bir Allahn kulunun erkek arkada, kz
larmdan devaml Siz akademidekiler fil dii kulelerden bakarak arkada olup, olmadndan hibir zaman haberim olmuyordu
konuuyorsunuz, diye eletiriler geliyor. Akademinin tabii ki de nk hibir zaman kadnlar kendi bedenlerini, kendi cinsellik-
dnya ile ilikilenmesini eletirelim ama bir yandan da nci dedi lerini konumuyorlard. Varsa bir iki kii kendi ierisinde fiskos
ya Feminist akademisyenler almalarnda kocasna, ocuklar- konuuyordu. Paradoksal bir ekilde Amarginin ierisinde cinsel-
na teekkr ediyor, diye, biz nereden biliyoruz o koca nasl koca, lik atlyeleri yapyorduk aslnda ama Heteroseksizm nedir? diye
sorgulayp, geiyorduk.

356 357
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga

Feminist hareketteki bu eksiklik zerinden baktmz za- genelinde n plna ktn gryoruz. Ama bunu hazrlayan ev-
man queerin getirmeye alt o yaam tarznn en byk akti- rede biz politikay idare alan olarak zaten yaadk. nsan kendin-
vizm olduuna inanmamn sebebi de bu deneyimlerimdir, nk ce feminist olabilir, anlatabiliyor muyum? Benim srekli dilime
bu, ulu orta Ben seviiyorum, demenin kard sestir. 2005teki pelesenk olan blk prklk buradan besleniyor gibi. Yoksa
stanbul 8 Mart Platformunda Seviiyorum, dediim zaman feminizmin yaam tarz olmas konusunda benim bir derdim yok,
bana yle bir baklmt ki tedirgin olmutum. O nedenle feminist yaam tarznn politik alandan dlanmas konusunda bir derdim
hareketin iinde onun bunun bedeninin hakkn savunmaktan var.
kendi bedenimizi bir trl konuamyoruz. Ulu orta konumak
herkesin tercihi olmayabilir ama bunu konuabilecek alanlarn ***
olmas gerekir. Feminizm zel olan politiktir diyor, ama hareke-
Esen: Bugnk tartmay tasarlarken de kafamzdaki mesele
tin iindekiler zelini konumuyorlar.
uydu: Geen sene Feminizm Tartmalarn Feminizmin zne-
2011 8 Mart gece yrynn ardndan da tarttk, o yr-
si kimdir? sorusunu sorduumuz bir tartma ile bitirmitik, o
yte Am benim elletirim, ba benim belletirim diye bir dviz
tartmalardan bir tanesi de politik hareketlerin arasndaki itti-
tand iin tartma yaanmt, bu sz kadn edilgen konumu-
faklar meselesiydi. Nereden bakarsak bakalm anarist hareket
na dryor diye baz feministler tarafndan eletirilmiti. Ben
dediimiz hareketin gndemindeki ncelikleri, tarihsellii, ken-
herkesin ellemesini istemiyorum, iddet beni ellemeye alanlar-
di sorular ve bunlar tartt politik zemin feminist hareketten
dan geliyor, gibi bir tepki gelmiti. Oysa aslnda bu tepki kadn
farkl. Ekolojik hareket de keza byle Hatta feminizme en yakn
haz alan, orgazm olan, sevimeyi seven veya sevmeyen ama sevi-
hareket olan LGBT hareket ile feminizmin gndemlerinin farkl
mekten bahsedebilen Ben ne yapmak istiyorsam onu yaparm,
olduu dahi tartlyor. Peki, bunlar arasndaki ittifak nasl ku-
diyebilen bir kadn ortadan kaldrm oluyor.
rulacak? nc Dalga bu farkl ezme/ezilme ilikilerinin birbiri
2005te de bunu lezbiyen kadnlar zerinden yaamtk.
ile ilikisini feminizm iinde sorunsallatryor. Hem Krt, hem
8 Mart gece yry hazrlk toplantsnda lkyle (zakn)
lezbiyen, hem feminist, olabilirim peki, o zaman benim politik
ben Lezbiyen kadnlar da vardr, dedirtmeye alyoruz, orada
hareketim neresidir? ttifaklar meselesini ok nemsiyorum ve
bir kadn Ama bunu Krt kadnlara nasl syleteceiz? demi-
feminist hareket olarak bu ilikiden kesinlikle besleniyor olma-
ti. Oradaki krlma noktas ok gzel bir rnek oldu benim iin.
mz gerektiini dnyorum ama mesela anarist hareket, eko-
Daha nceleri Krte slogan atlmas engellenirken, 2005e geldi-
lojik hareket, sava kart hareket vs. hepsi ile ittifak kurmamz
imiz zaman Krt kadnlara biz nasl Lezbiyenler vardr, dedir-
mmkn m gerekten? Ya da ill kurulmas m gerekir ya da ku-
teceiz? sorusu soruluyor. Ee, biz Krte slogan atyoruz, onlar
rulmas gerekiyorsa nasl kurulabilir? nze de sorum bu.
neden lezbiyenler vardr demesin? diye bir noktaya geldiimizde
Simten: Ben tek bir ey syleyeceim, eer ihtiya olursa amaya
de aslnda feminist hareketteki bu tr atmalarn srekli oldu-
alrm. Bu ittifak ancak hak temelli siyaset zerinden kurulabi-
unu gryoruz. Bundan be sene sonra kim bilir hangi atma-
lir; baka da bir ey olmaz gibi geliyor bana. Eer biz kimlik siya-
lar yayor olacaz?
setine kstlanp, kalrsak orada da kalrz.
Simten: Bu atmalar u anda da yayoruz.
Semra: Bence herkes birbiriyle anlamak, birlikte olmak zorunda
Begm: Evet, u anda trans erkekler zerinden yayoruz.
deil ama ortak paydalarda bir araya gelinebilir.
Simten: Yaam tarz konusunda sylediklerine katlyorum
Begm: Bu noktada bence Hangi yaralarda ortaklayoruz ve
Begm. Feminizmi yaamlarmzn ierisine entegre etmeden,
hangi sosyal adaletsizliklere kar bir araya geliyoruz? soru-
st dzeyde, kurtarlm kadnlar mantyla hareket ediyorsak
su nemlidir. nk muhalif hareketin bir olaan pheliler
bunda elbette sorun var. Ama benim kastettiim bunun tam da
durumu var ve hakikaten biz olaan pheliler olarak bir ara-
senin konumanda bahsettiin tketebileceini seme ze-
ya geliyoruz. E-maillerin altnda bir imza listesi vardr ya, o hep
rinden tanmlanyor olmas. Ve bu dorudan politika oluturma
ayn gruplar ve isimleri tandmz listelerden sz ediyorum.
alanndan ayrlyor ve idari olarak tanmlanan bir politik alan ku-
Yaptmz aklamalarda sanki artk konuulmayan bir ba-
ruluyor. O yzden de feminizm artk ok rahat yaplamaz nk
llk ve ortaklk varm gibi hissettiimiz... Belki onlarla szde
artk muhafazakrln yznn hem Trkiyede, hem de dnya

358 359
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ortaklayoruz ama bu ortaklama nasl bir ortaklama aslnda?
Lambdada ekoloji tartlyor, Amargide ekoloji tartlyor ama etnisite temelli kuran insanlarn maruz kaldklar baskya kar-
ekolojide LGBT tartlyor mu? Kimler, kimleri tartmay daha
zorunlu gryor ya da kimler, neyi daha ok tartmak zorunda
kalmyor? Ya da Mazlum-der ile hak araynda olduklar iin or-
taklaabilir miyim?
Simten: Onlardan bahsetmiyorum ama ben.
Begm: Peki, hak temelli derken hangi haktan bahsediyoruz? Bir
sr insan bir sr hak aray ierisinde. Ben hak arayn femi- gtn yrtt hak mcadelesi konusunda da ortaklaamyo-
nizm ya da queer ile ayn zgrleme yolunda grmyorum.
ttifaklar meselesine gelince, geen gn bir arkadam bir
toplantda Ben bir anarist, queer feminist olarak kendimi na-
sl tanmlayacam? diye sormutu. Ben aslnda farkl hareketler
arasndaki balarn bu bazen bireysel olan bu pratikler sayesinde
kurulacan dnyorum. Queer hareket var, bir de feminist
hareket var, bir de ekolojik hareket var ve bunlar arasnda bir ili-
ki kur gibi bir ey yok zaten, olmamal. En bata kendi ierisinde
kapal rgtlenmeler hayal etmemeliyiz ki onlarn ilikilenmesi-
ni de hayal etmemiz gerekmesin. Bu ittifak kendi bireysel politik
duruunda tayan kiiler zerinden kurulan alar ierisinde as-
lnda belki biz bu imkan kullanabiliriz ama onda da yine belir-
li olaan pheliler arasnda dnp, durup, belirli hak araylar
ierisinde davranyoruz gibi geliyor bana.
Simten: Hak temelli siyasetten bahsettiim zamanlarda
Begmn ifade ettii gibi bir itiraz hep alyorum aslnda. Hak
mcadelesi derken, liberal bireysel haklardan bahsetmiyorum;
kolektif haklardan bahsediyorum. Teker teker haklarmzdan bah-
sedemem; nk toplum ierisinde yayoruz, o toplum ne kadar
muhafazakr olursa olsun, ki toplum bandan beri muhafazakr
bir yaplanmadr muhafazakrln tonu ve rengi deiir ama bu
ayr bir konudur... Sonuta biz birlikte yayoruz ve bu yzden
bireysel deil rgtllk dzeyinde talep edilebilecek kolektif
haklardan bahsediyorum. 19. yzyldan itibaren srekli ezberleri-
mize yazlan yaam hakkndan bahsediyorum ve temel haklardan
bahsediyorum. Giriimde bulunacam, istediimi giyeceim,
istediimi yapacam, gibi bireysel haklardan bahsetmiyorum,
bunlar hak deildir de demiyorum, ama hak temelli siyasetten
bahsederken her eyden nce karnm doyurmaktan, zarar gr-
memekten, barnabilmekten ve insan gibi dnebilmekten bah-
sediyorum.
Begm: Dndk evrensele ama imdi (Glyor)
Simten: Evet, ama ben zaten modernistim. (Glmeler) Bu tr
bir aray beni yeri gelecek kimliini giyim tarz zerinden kuran
360
Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga
insanlarn maruz kaldklar baskya kar, yeri gelecek kimliini
oluturduklar hareketleri ierisinde yer almaya gtrecektir.
Ama tek tek kiilerin haklarndan bahsettiimizde Ben bunu
istiyorum, bu da hak, denilen bir noktaya varlr ki bu benim sa-
vunduum hak temelli siyasetten hayli uzak bir pozisyondur.
Begm: Tamam ama rgtl yrtlen kolektif hak mcadele-
sinde de hepimiz ortaklaamyoruz ki. Kendi adma ben her r-
rum...
Simten: Hakk tanmlarken evrensel temelde tanmlamamn ne-
deni tam da bu zaten.
Glnur: Fikirlerde ortaklap, ortaklamadm bilmediim ya
da yeni olduum ya da belki de ortaklamakta zorlanacam in-
sanlarla birarada siyaset yaparken benim kriterim ise, stnde
mutlak suretle mutabakat saladm, itiraz etmeyeceim nokta-
lar zerinden bu ortakl kurmaktr. Mesela krtaj hakk gibi acil
bir gndem olduu zaman bu kriteri dikkate alyorum. Ama b-
tn bunlar yaparken ok yakn arkadalarm beni muhafazakr
grd. Benim de muhafazakr olabileceini dndm ama
hi gocunmadm, deneyip deneyip, bir trl de olmaktan kur-
tulamadm bir nokta var. in dorusu hl daha politik olarak
muhafazakr olarak grnmek pahasna savunduum ey u:
Herhangi bir hakkn, talebin, politikann savunulup, savunulma-
masnn yol aabilecei sonularn deerlendirilmesinde, o poli-
tik hattn belirlenmesinde o hakka, o politikaya, o imkna ulaa-
bilme olanaklar en snrl olan zerinden dnlmesi gerekiyor.
Bununla unu kast ediyorum. Mesela Begm dedi ya, Byle
bir siyaset cinselliini orta yerde konumak isteyen iin kstlayc
olabilir. Tercih edilen, istenen tabii ki mmkn olduunca kap-
saml bir siyasi dilin kullanlmasdr ama kabul edelim ki bu ok
zor. O yzden ben, politik hattm o alana ulama imkanndan
en yoksun olan zerinden belirlemeyi tercih ediyorum. O zaman
bu bana o hakkn savunulmasnn ya da savunulmamasnn yol
aaca sonularn insanlar arasnda asimetri yaratmayacan,
bazen mutlak surette mutabakat salayacam eylerden de fe-
ragat etmem gerektiini sylyor. rnein seks iilii meselesi;
tercih olarak bunu savunan, Ben seks iilii zerinden hayat-
m kuruyorum, bunu istiyorum, bununla zgrleiyorum, diyen
insanlarn varln kabul ediyorum ama bunun tersi durumdaki
insanlarn, arkasnda rgtl bir muhafazakrlk olanlarn ze-
rinden politik szm kurmay tercih ediyorum.
Begm: Nereden kurmay tercih ediyorsun?
361
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga

Simten: Anlamadm ben de. ya, o nedenle bir sr queer anlay vardr. Kendi k noktam
Glnur: unu sylyorum. Seks iiliini tamamen seim ze- kimliksizlemenin pratik olarak mmkn olmadna inanmam.
rinden konuamam, hatta bazen hi seim diyemem, diyemeye- Hepiniz bana baktnzda bir kadn gryorsunuz. Sistemin d-
ceim durumlar olabilir. na kamayz gibi bir yere gelmek istemiyorum ama bunu yapa-
Begm: Ama seks iiliinin seim olduunu sylemek baka, bilmek ok zor. O nedenle adlandrdmz, adlandramadmz,
seks iilii yapan kadnn bir aktrl olduunu savunmak kendi kendimize yarattmz birok kimlik arasnda bir oynama
baka, tam anlamyla madur olduunu sylemek baka eyler olabileceini dnyorum.
Zorla seks iilii yaptrlan kadnn da sadece maduriyeti yok. Zaten baktmzda hayatmz srdrrken bir kimlikle do-
Glnur: Tabii, ama ben kendini ifade edileri asndan sylyo- up, lmyoruz birok kimliimiz var. Ben zmirdeyken, dnyada
rum. Krtlerin bile yaadn bilmeden, lezbiyen kelimesini 18 yana
Simten: Szn keseceim ama seim mi, aktr m vs. bunlar kadar duymam, zmirli biriydim. Oysa imdi bambaka biriyim.
konumadan da, bunlar zerine uzlamadan da seks iilerinin Dolaysyla kendi bireysel hayatmzda bile mtemadiyen deie-
sosyal hak talepleri iin mcadele edilebilir, benim dediim bu. biliyoruz. Ama politize olma ortamnda her ne kadar queer poli-
tikann politik harekete yapt etkiyi bilsem de bunun ne kadar
*** ve nasl mmkn olabileceini elbette tartabiliriz. Ben sadece
Glnur: Biz seks iilii seim midir meselesi aslnda bir rza hak/adalet aray ierisinde, tahakkm ilikilerini reddeden bir
tartmasdr ve verileni semek tartmasdr. Politik hattm mcadelede btn farkl kimliklerle birarada olabileceimizi ve
byle kurduumda Am benim elletirim, sz de kafama yat- onlar bir ekilde kendi bedenimizde hissedebileceimizi d-
mayan eylerden biri olabilir. Bu sz sylemenin karlnda nyorum ama baka birisinin ayakkabsn giyip, onu hissetmenin
kadnlarn ounluu iin hareketle ilikilenmesini engelleyecek hibir zaman mmkn olmadn da bilerek.
bir hat ryorsak, bir taraftan da muhafazakrlk feminizmden Birisi geen gn Hrantn cenazesinden bahsederken yle
daha rgtl bir ekilde kadnlarla ilikileniyorsa kendi adma bu demiti: Cenazede var olanlar ill kendilerini Ermeni gibi his-
sz farkl alanlara tayabilme hakkn sakl tutarm ama 8 Mart settikleri iin deil ama kendi yaralaryla o yaray badatrdklar
Platformunda bu sz etmeyi tercih etmem. iin oradaydlar, demiti. Buna katlp, katlmamak konusun-
Ecinsel harekette genel olarak yle bir problem olduunu da emin deilim ama queerin yaratt olaslklardan bir tanesi
dnyorum: Ben de eylemlerde sylenen bir sr sloganla z- bence o farkl kimlikleri bir arada, hepsini bir anda bulundur-
delemiyorum ya da kendimi iyi hissetmiyorum ama buna kar- mak deil ama onlar arasndaki geigenliin, kayganln veya
lk ecinsel hareket tam anlamyla kendini ifade eden sloganlar tesadfliin, benim dnyaya Krt ya da Trk ya da Ermeni gel-
ve talepleri dile getirmek istiyor gibi hissediyorum. O sz erte- memin tesadflii kadar, zclnn de eletirisini yapabilme
lemek deil bahsettiim, tayabileceim baka alanlar yokluyo- imkan tanyor olmasdr. Ama bunlar sylerken Simteniin dedi-
rum. Bu zaten feminizme ynelik, rgtl bir dlamann gl i noktaya geleceiz diye ok korkuyorum, Bugn Ermeniyim,
olduu bir yer olmuyor da, bu gedii aabileceim baka bir alan yarn Krtm, derken, bunu ben pazardan elma, armut gibi al-
oluyor mesela. myorum. Bunun ne kadar problemli bir politizasyon olduunun
Belmar: Ben Begme ok ksa bir ey soracaktm. Son zamanlar- da farkndaym nk her ne kadar queeri politize ederek konu-
da sk sk queeri tartyoruz ama bugne kadar hep kimlie kar- sak da bunu ok ciddi derecede apolitize edip, neoliberal olan bir
ve kimliksizleme olarak tarttk. Bugne kadar dinlediklerim queer politika da var.
arasnda ilk defa sen farkl bir ey sylemi oluyorsun. Ben queeri Gne: Bu yaralanma mevzusu sunumunda da dikkat eken bir
kimliksizleme olarak deil de kimlikler aras bir oynama olarak nokta oldu benim iin. Bu yaralanma ok psikanalitik bir tanm-
gryorum, diyorsun. Bunu biraz aabilir misin? Neden kendini lama bence. Yaras olmayan ne yapacaz? Sadece yaras olanlar
o ekilde farkllatryorsun? m bir araya gelecek? Yaras olan kendi yarasn dier yaral olan
Begm: Denerim, nk queerin en problemli yanlarndan bir insanlarla birlikte bir empati zerinden mi aacak? Yaralar al-
tanesi tanmlanmay reddetmesidir. Queer udur, diyemezsin d zaman bu yeni bir ortak yaraya m dnecek? Ya da farkllk-
lar kalacak, o zaman bu yarann atmayan ksmlar ne olacak?

362 363
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Yaras olmayann neye gre yaras yok? Yoksa herkesin mi yara-
s var? Hristiyan felsefesindeki gibi sann aclarn omuzlarna
alp, kendisini bir ekilde onun iin feda etmesi gibi metafizik bir
alana m tayacak? Yara tanmlamasn hangi referanslarla baz
alarak setin bilmiyorum ama benim bildiim tanmlarda var olan
bir referans deil. Yara kelimesini tek bana kullanmyorsun ger-
i, hep bir balamda kullanyorsun ama yine de acaba uygun bir
tanm m?
Begm: Yara, ButlernKrlgan Hayat5 kitabnda ve sonraki a-
lmalarnda injury (yaralanma) olarak bahseder. Daha liberal
cosmopolitanism gibi Kanttan gelen, Hepimiz lme kar krl-
ganz, o yzden hepimizin ortaklat zaten bir krlganlk, yara
ya da hasar, vardr. Hepimiz lebiliriz, iktidarn da, senin de, be-
nim de, hepimizin lme korkusu var. O yzden Hepimizin pay-
lat bir yara, vardr diyen bir literatr var. Ama benim bahset-
tiim aslnda sosyal adaletsizliin yaras. Toplumsal adaletsizlik
hissinin yaratt daimi hukuksuzluk durumuna kar tannma
mcadelesi yrtenlerin kurguladklar injuryden bahsediyorum.
Gne: O adaletsizlii hissedenlerin ierisinde o yaray hisseden-
lerin bir araya gelmesinden bahsediyorsun. Yaray hissedenlerin
de psikanalitik bir boyutu var. Hissedenlerin hareketi, hissetme-
yenlerin yarasn ortaya karma gc tayor mu?
Begm: Baz tartmalarda sylenen O gey onun yaras var ama
bilmiyor, gibi bir dil kurmak istemem. Yaradan kastm, ill ki
rgtlenilmi, politize olmu bir yerden deil evde otururken, te-
levizyon seyrederken hissettiklerin de olabilir.
Gne: Bu da ok genellemiyor mu? Sosyal adaletsizliin de, ya-
rann da tanm ok genel. ktidar yeterince iaretleyen bir tanm
m acaba?
Belmar: Ben de bu konuda Gnee katlyorum. ncinin de sy-
ledii, Empati kurmamz gerekiyor, sylemi bence ok soyut ve
havada kalan bir sylem. Yapsal bir deiim olmad srece is-
tesem bile nasl empati kurabilirim ki? Farz edelim ben Roman
olmayan biri olarak Romanlarla birlikte bydm ve empati
kurmam gerekiyor evet, ama bu empatiyle olacak bir ey deil k!
Bir sr yapsal sorunlar ve eitsizlikler varken Ben empati ku-
ruyorum, demek, empati zerinden konumak ok soyut ve bir
yere demeyen bir yaklam. Empati de kurulamyor zaten, top-
lumdaki eitsizlikler ve ayrmclklar empati kurmakla ortadan
kalkabilseydi, Almanyada yaayan Trkler, kendilerine ynelik
5 Butler, Judith, (2005), Krlgan Hayat Yasn ve iddetin Gc,(ev. Baak Ertr),
Metis Yaynlar, stanbul
364
Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga
faizmi referans alp, buradaki Krtleri anlayabilirdi ama anlaya-
madklarn gryoruz.
Simten: Bana bu empati kavram ve rgtllk iindeki vurgusu
yirmi yl ncenin 1980ler ve 1990larn hogr vurgusunu hatr-
latyor. Her ikisinde de hiyerarik bir duruun kabul edildiini
dnyorum. Kendimi senin yerine koyuyorum demek bence
hegemonik bir sylemdir. Ben kimim ki kendimi olmadm biri-
nin yerine koyacam? diye dnyorum. Begm de onun altn
izdi, Bakalarnn ayakkablarn m giyeceim? dedi. Kendimi
bakasnn yerine tabii ki tamamen koyamam, ama orada sanki
mesele gelip, dolap, etik bir yere dayanyor.
Neoliberalizm ve hak temelli siyasete bir nc olarak
aklmda dolanan bir terim var: sorumluluk. Sorumluluk ilkesi-
nin empatiye ve hogrye alternatif oluturabileceine dair bir
midim var. Hani biriyle empati kurmak deil, ama sadece haklar
zerinden hareket ettiinizde o kii ya da durum karsnda ken-
dini sorumlu hissederek ortaklklar kurabiliriz diye dnyo-
rum. Ama bunu yapabilmemiz iin de eitsizlikleri ve ayrmcl
yaratan dert etmemiz, bu yapyla hallememiz gerekiyor. nk
bize yle doutan birtakm ilkelerle doup, kendi kendimize
dorular bulabilecek varlklar deiliz.
nci: Begm, queerin kendisi ontolojik deildir dedin ya peki,
queer ontolojik kimlikler olduunu kabul ediyor mu?
Begm: Kar kmas gerekir. Queer kendini kurarken ontolo-
jik kimlii reddediyor. Ben bir eyim dediinde kendini ontolojik
olarak yaratyorsun buradaki ontolojiyi reddetmek, o varl red-
detmek ise queere ait bir ey. Ama eer Lezbiyen diye bir kimlik
vardr, Ermeni diye bir kimlik vardr, durumunu kabul edip Ben
de queerim, derse kendine ters dm olur.
Glnur: kinci Dalga Feminizm ierisinden nc Dalga
Feminizme, cinsiyet toplumsal olarak yaratlmtr ama biyolojik
cinsiyet zerinden yaratlmtr eletirisinin olduunu biliyorum.
Dolaysyla cinsiyetin ontolojik birtakm varolulara da gnderme
yapabileceinin es geilmemesi gerekiyor.
Begm: Zaten Kadn doulmaz, kadn olunur szndeki gibi
performatif bir yerden baktnda aslnda ontolojiyle eliiyor-
sun. Queer de performatif teoriden esinlendii iin ontolojiyle
bir yerde ayn ekilde ilikilenir ve kendini anti-ontolojik olarak
tanmlar.
Glnur: Bu konular daha ok tartacaz gibi duruyor. Geldiiniz
iin hepinize teekkr ediyoruz.
365
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

Feminizme Farkl Yaklamlar ve nc Dalga tartmasndan...

366
 Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

Bir araya gelmi kadnlar olmak yetmezdi.

Birbirimizden farklydk. Bir araya gelmi e-
cinsel kzlar olmak yetmezdi. Birbirimizden
farklydk. Bir araya gelmi Siyah kadnlar ol-
mak yetmezdi. Birbirimizden farklydk. Bir
araya gelmi Siyah lezbiyenler olmak yetmez-
di. Birbirimizden farklydk. Her birimizin
kendi ihtiyalar, araylar ve pek ok farkl it-
tifaklar vard. Kendini koruma hissi, kiiliin
kolay bir tanmn, dar bir bireyselletirmesini
kabullenmeyi gze alamayacamz konusun-
da bazlarmz uyaryordu. Bir sre getikten
sonra anladk ki bizim yerimiz, tek bir farkl-
ln emniyetinden ziyade, farkllklar eviydi.
Audre Lorde

nci: Farkllklarmzla yan yana myz? sorusuna teorik ya da

akademik bir cevap verilebileceini dnmyorum. Cevab an-
cak eylemlilikle, hareketin iinde, her gn yeniden verilen m-
cadelenin iinde bulabiliriz. nce, tartmann ekillenmesine
kk bir katk sunmas asndan farkllk meselesi ne zaman,
nasl gndemimize geldi ve bunu hangi balamlarda konuuyo-
ruz meselesini biraz anlatacam.
Farkllk, modernite ierisinden konutuumuz bir me-
sele nk geleneksel toplumun byle bir sorunu zaten yoktu.
Geleneksel toplum farklln kural olduu, yaps gerei farkllk-
lar srekli artran bir toplumdu. Fakat bunun anlam, geleneksel
toplumlarda farkllklara ilikin sorun olmad ya da bu sorunu
zm olduklar deildir. Farkllklar yan yanayd ama tamamen
bir ilikisizlik iinde, kendi iine kapal, homojen cemaatler ha-
lindeydi. likiye girmedii srece birok farkllk yan yana olabi-
liyordu, bu noktada zaten bir sorun yoktu. Sorun, Bunlar ilikiye
girdikleri zaman nasl girecekler, hangi normlarla girecekler, ki-
min farkll belirleyici olacak? idi. Bu sefer farkllklar arasnda
hiyerariler ortaya kmaya balyordu.
Cemaat toplumunda farkllklarn yan yana durmas mese-
lesinden sonra farkllk sorunu esas olarak kent mekannda farkl

369
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

deerlerin, dinlerin, dillerin, cinsiyetlerin, kkenlerin birbirlerini tirmesinden sonra Acaba liberal demokrasinin kendi kurumlar
tanyp, karlamaya ve konumaya balamasyla, bu ortak alann iinden bir dnm salamak mmkn m? diyen siyaset teo-
nasl rgtlenecei meselesi zerinden ortaya kyor. Modernite rilerinin ortaya ktn gryoruz. Bu teorilerin banda Jrgen
tecrbesinden bildiimiz kadaryla bu soruya bir ulus formunda Habermasn kamusal alan teorileri var. Habermas liberal demok-
cevap veriliyor. Btn bu farkllklar ulus etrafnda homojenle- rasi eletirilerinden yola karak, herhangi bir karardan etkilenen
tirilerek, kardelik (tabii erkekkardelik) ekseninde formle edi- her yurttan o kararn alnma srelerine katlmn ngren
liyor. Her ulus projesi farkllklarn hepsini yok saymyor, kimisi mzakereci demokrasi modelini nerir. Liberal demokrasinin ya
bunlar tanyarak iine alyor ama sonuta bir homojenlik ng- da temsili demokrasinin yurttalar karar alma srelerine dahil
rerek iliyor ve eitlii de bu homojenlik zerinden kuruyor. 20. etme konusundaki zayflna vurgu yaparak katlm ieren bir
yzyln deneyimlenen eitlik anlay kltrel homojenlii ier- kamusal alan tartmaya aar. Kamusal alan, herkesin nyargsz
mesi gerektii fikrinden hareket ediyor; yani eitlik aynlk olarak bir biimde var olduu, btn farkl grlerin ifade edildii, n
anlalyor. koul ya da dayatma olmad bir tartma ortamnn alan olarak
Son yirmi, otuz yldr siyaset teorisinin ve gnmz hare- tarif eder. Kamusal alandaki tartmalarda uzlama aranr ama
ketlerinin problemlerinin banda eitlik ve farkll birlikte d- uzlamaya varmak zorunlu deildir. Her konuda da uzlalmas
nmek, var etmek geliyor. Modernitenin evrensellik ve eitlik gerekmiyor, uzlalmas gereken konu, tartmann nasl yrye-
ilkeleri kendi iinde bir sr elikiyi barndryor. Feminist ha- ceine dair usullerdir: Birbirimizi nasl dinleyeceiz, herkesin
reket bu elikiye dikkat eken ilk hareketlerden biri: Sizin insan sz sahibi olmasn nasl bir erevede salayacaz?
dediiniz kategori hi de evrensel deil, bunun cinsiyeti var, rk Benzer bir kamusal alan tarifini Seyla Benhabibde de gr-
var, kltr var, dolaysyla insan kategorisi dlayc bir katego- yoruz. O da Habermasn daha rasyonel, adil ve eitliki bir mza-
ri, diyerek, bu insann kim olduunu somutlatrmaya alyor. kere ortam dncesini dn alyor. Bylece farkll, kamusal
Dolaysyla ulus temelli demokrasi ve liberal demokrasi feminist alana dhil edilebilen, mzakere edilecek, zerinde tartlabile-
teori tarafndan ciddi eletirilere maruz kalyor. cek bir konuma yerletiriyor. Madur olan herkesin kendi bak
Liberal demokrasinin iinde de farkllk vurgusu ve farkl- asn dile getirme hakkna sahip olabilecei bir birlik oluturma
lklarn temsil edilmesi gerektii sylemi var ama bu farkllklar arayndan dolay farkllk kamusal alan tartmalarnn nemli
bireysel temelli gr farkll ya da kar farkll olarak tarif bir konusu haline geliyor.
edilir. Siyasal yelpazeyi konuma eklimize de baktmzda fark- Mzakereci demokrasi teorileri de feministler ve baka bir-
llklarn sadece gr farkll olarak tarif edildiini grebiliriz. ok grup tarafndan eletirilmektedir. nk bu teoriler moder-
Hlbuki farkllklarn bir sr kayna olabiliyor ve bu ayn za- nitenin rasyonel birey varsaymndan hi de uzak olmayan, Sizin
manda gr farkllna da tekabl edebiliyor. Liberalizmin b- farkl kimlikleriniz olabilir, farkl kkenleriniz olabilir ama ka-
tn grleri temsil edebildii hikyesinin de bir masal olduunu musal alana girdiinizde birinci kural rasyonel konuacaksnz,
biliyoruz nk bir sr deneyimi ve grubu dladnz zaman sylemini destekler. Rasyonel konumak ne demek? Bu rasyonel-
bir sr gr de dlam oluyorsunuz. Bu dlamalar ise ou liin iini kim dolduracak? Bu sorularn cevaplar da tpk homo-
zaman hiyerarileri de ieriyor. O yzden de sorunlu. Farkllk sa- jenletirme mekanizmalar gibi bir iktidar meselesine iaret edi-
dece ok nemli bir deer diye sahiplenilemez. Bu yzden ben yor. Kamusal alandaki bir tartma herkese ak ama acaba kim-
Nancy Frasern Keyfini sreceimiz farkllklar var, ortadan kal- ler rasyonel konumak artn yerine getirebiliyor. Bu durumda
drlmas gereken, eitsizlik reten farkllklar var, szn ok herkes nasl eit bir ekilde konuacak? Habermasn anayasal
severim. Dolaysyla bu farkllk meselesini dnrken bunlarn yurttalk kavramsallatrmasndan hareketle, herkes rgtlen-
farknda olmak lazm me zgrlne sahip, herkes fikirlerini syleyebilir, herkes karar
alma srelerine eriebilir olsa dahi bu yaklam, insanlar arasn-
daki sadece snfsal farkllklar deil, deneyim, kiilik, konuma
Liberal Demokrasi teorisine eletiriler
yetenei gibi farkllklar da grmez. Mesela kadnlar kamusal
Liberal demokrasinin birok eletirisinden sonra esas olarak alanda konumaya ok fazla yatkn deildir, erkeklerin ise binler-
1980lerde, zellikle de sosyalizmin bir alternatif olma gcn yi- ce yldr, erkekliin getirdii kamusal alanda konuma deneyimi

370 371
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
var. Kadnlar neden hl erkeklere kapal kamusal alanlarda Biz
kendi aramzda konualm, diyor? nk hakikaten imdi bu-
rada be tane erkein varl tartmay ele geirmeleri iin clyla ortadan kaldrlmas gereken farkllklardr. Tannma po-
yeterli olabilir. Burada zc bir ey sylemek istemiyorum, tabii
ki bunlarn ok farkl rnekleri de geliiyor. Konumuz feminizm
olduu iin kadnlar ve erkekler arasndaki farkllklardan rnek
veriyorum ama elbette baka rnekler de var. rnein, baz insan-
lar kendisini ok rahat ifade edebiliyordur, bazlar edemiyordur.
Iris Young ise mzakereci demokrasi teorilerinin kamusal
alandaki tartmalara herkesin eit katlabilecei varsaymn
eletirdii letiimsel Demokrasi Kuramnda, Herkesin kendisi-
ni ifade edebilecei bir alan ok mmkn deil, der. Iris Young,
mzakereci demokrasi modellerinin, uzlama aray ve eitlik
fikirlerini eletirerek, mzakereci demokrasinin de aynen liberal
demokrasi gibi evrensel ve yansz olmadn, bu srecin iine
girebilenler ve darda kalabilenler olduunu syler. Dolaysyla
kamusal alan yle bir ekilde rgtlenmeli ki btn ezilen top-
lumsal gruplar kendi zgl farkllklar temelinde siyasal temsil
hakkna sahip olsunlar, der. Bu aslnda bizi bildiimiz ok kltr-
clk anlayna gtren bir yaklam. Buradan farkllatrlm Feminist teoride farkllk...
yurttalk ilkesi diye bir ilke kartyor; kamusal alann farkl-
lklar tanmlamas gerektiini ve insanlarn kamusal alana, ras-
yonel bireyler olarak deil, farkllklaryla birlikte, ait olduklar
grubu temsil ederek girmesi gerektiini sylyor. Dolaysyla Iris
Youngn farkllklar mutlaklatrdn ya da kimlikleri sabitle-
yen bir taraf olduunu syleyebiliriz.
Aslna baktnzda Young da, Benhabib de, Habermas da
kara dayal liberal demokrasi modeline kar akl yrtmeye
alyorlar ve farkllklarn karlkl etkileimini ngren, ayn
zamanda farkllklarn paralamad bir dnya tahayyl ediyor-
lar. Yani farkllklarn bizi ayrmad ve birlikte hareket etmenin
imkann yaratan bir dnya tasvirleri var. Fakat mzakereci ve
iletiimsel kavramlarndan da anlayabileceimiz gibi tahayyl
edilen bu dnyann tek gvencesi olarak iletiim, etkileim gibi
sreleri gryorlar. Dolaysyla nesnel diyebileceimiz bir daya-
naklar olduunu sylemek mmkn deil.
Farkllklar meselesi zerine kafa yoran bir baka dnr
Nancy Fraser, bu teorilerden biraz daha farkl bir yerde duruyor.
Ekonomik eitsizlik, ezilme ve baskdan koparlm kimlik ya da
tannma politikalarna eletirel yaklayor. Fraser farkllklara ili-
kin politika yapabilmek iin tannma politikalar ve yeniden bl-
m politikalar diye iki ayr yol olduunu syler. Ona gre, farkl-
lklarn hepsini ayn kefeye koyup bakamayz, nk bunlarn bir
372
Farkllklarmzla Yanyana (myz?)
ksm, varln kabul ettirmek iin tannma politikalar yaplmas
gereken farkllklar iken bir ksm da dntrc politikalar ara-
litikalarnn ne kt LGBT hareket ile kadn hareketi arasnda
da byle bir fark var. LGBT hareketinin mcadelesi farkllklar-
n, kimliklerini kabul ettirme ynnde bir tannma politikasdr.
Kadn politikalar ise bir taraftan toplumsal cinsiyetin getirdii
eitsizlikleri ortadan kaldrmaya yneliktir dier taraftan da ka-
dn olmaktan kaynakl farkllklarn tannmasn talep eder, bu
anlamda yalnz tannma odakl deil, ayn zamanda dntrc
talepleri de ierir.
Eitlik ve farkllk meselesi siyaset teorisinin gndemine
geldiinde siyaset teorisyenleri feministlerden de byk lde
beslendiler nk daha nce de sylediim gibi feminist hare-
ket ve feminist teori farkllklar meselesinde (etnik, rk, cinsiyet,
kimlik vs. farkllklar) nemli bir deneyim ve bilgi biriktirmi-
ti. Balangcndan itibaren feminizm iin farkllk talebi nemli,
eitlik talebi ise vazgeilmez bir deerdir.
Eitlik ve farkll birarada dnme pratiine sahip olan femi-
nist hareket Birinci Dalgada (dalga demeyi ok sevmiyorum
ama yine de dalga dnemselletirmesini kullanyorum) daha ok
eitlik talebini dile getirdi. Hemen arkasndan Eit ama kime
eit olacaz?, Erkeklere mi eitleniyoruz? sorular soruldu.
Kendimize eitlenmek istiyoruz, denildi ve bunun ardndan da
gndeme ilk gelen, erkeklerle kadnlar arasndaki farkllk mesele-
si oldu. Ardndan kzkardelik tartmas geldi. Liberalizmin so-
yut, evrensel insan tarifi kadnlar ile erkekler arasndaki farkll
yok sayd gibi feminizmin kzkardelik tarifi de kadnlar aras
farkll grmedi. Bunun en belirgin rnei 60larda Amerikada
ortaya kan Siyah Kadn Hareketidir. Ya da bat d corafyada
ortaya kan feminist hareketlerin batl feministler tarafndan fe-
minist bulunmamas gibi kolonyalist tavrlar, kadnlar aras fark-
llklarn konuulmaya balanmasna ve kzkardelik kavramnn
eletirilmesine yol at. Ama imdi buradan nereye gidebiliriz?
Kzkardelik diye bir ey yok, o zaman kadn diye bir kategori yok;
herkes kendi yaad deneyim neyse onu yaasn m diyeceiz?
Ben pek byle bir yerde durmuyorum. Yine de btn bunlarn bi-
lincinde olan bir ortakln kimlii nasl tanmladnza da bal
olarak kurulabileceini dnyorum.
Hannah Arendte gre, sabit kimlikler ya da statler sizin
373
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

ne olduunuzu anlatrken politik duruunuz ise kim olduu- larn ezilmelerini anlamlandrma sorunu var. Farkl gruplarn m-
nuzu anlatr. Karlatnz btn durumlarda aldnz tavrlar- cadelelerini rgtlemek iin kullandklar kategoriler ayn deil.
dr belirleyici olan ve ortaklk byle bir kimlikten kurulabilir. Yani Mesela feministler iin zel alan/kamusal alan ayrm ok nemli
ortaklk eylemin iinde kurulur. Bir harekette, eitli durumlara bir kategori ama Krt Hareketi iin zel alan/kamusal alan ayrm
kar verdiimiz tepkilerle, deerlerimizle, baklarmzla, du- birincil bir sorun deil.
rularmzla kurulur ama burada Arendt de tpk Habermas gibi Dolaysyla vaktiyle sosyalizmin yapt gibi her mcadeleyi
farkll sadece bir dnce, gr farkll olarak kurduu iin bir teorinin iine tkmak yerine farkl analiz kategorilerinin bir-
eletirilir; hatta bu yzden elitist bulunur. Arendtin kimlik ta- likte kullanlabileceini dnyorum. Feministler olarak, hem
nmlamasna baktmz zaman kadn olmak politik bir durum- farkl ezilen gruplarla politik ittifaklar yapmay, hem de oul
dur. Kadn olmak Simone De Beauvoirn Kadn doulmaz, olu- basklara maruz kalan kii ve gruplarn, mesela hem kadn, hem
nur sznden farkl bir eyi, politik olarak kadn olmay ifade lezbiyen, hem de etnik bir ezilmeye maruz kalanlarn, karmak
eder. Mesela Arendtin kendisi de hem Yahudi, hem de bir kadn. deneyimlerini dikkate almak, buradan da zgrlemeci bir teori
40larda, 50lerde yazarken ak ak unu sylyor: Bunu ben bir retebilmek iin farkl perspektifleri birletiren eletirel bir yak-
Yahudi olarak sylyorum, diyor. Hlbuki doutan gelen, verili lama ihtiyacmz var.
kimliklerin varln reddeden bir duruu var ama bu kimlik bir Sevi: Kimlik meselesi Aslnn da devam edebilecei bir nokta
saldrya urad zaman politik olarak Yahudilii sahipleniyor. oldu. Geen hafta Begm Bada queer hareketin amorf yapsn-
Dolaysyla Arendete gre politik olarak Yahudi olmak bakala- dan bahsetmiti rnein. Acaba Arendtin kamusal alanda politik
rna da ak bir kimlik Arendtin tarafndan baktnz zaman rgtlenme adna aaca ihtimaller, feminizmin iindeki farkl
politik olarak kadn olmak da ak bir kimlik. yaklamlar, kadn kimliiyle ilikilenmesi noktasnda nasl or-
Bildiiniz gibi, Arendt feministler asndan ok sorunlu bu- tak bir politikaya yneltebilir?
lunan bir dnr. Bunun nedeni, Antik Yunan idealletirerek,
bir kamusal alan formle etmesi. Totalitarizm deneyimi yaam Queer bir feminist hareket ya da feminist bir queer hareket
birisi olarak, sosyal alan diye tanmlad alann siyasetin alan
olmasn ok tehlikeli buluyor. Feminist politika ise zel alann Asl: Farkl feminizmler zerine genel bir sunum yapmaktansa,
politik boyutuna, zel alan ile kamusal alan arasndaki balant- bir tane farkl feminizm tahayyl ya da topyas zerinden ve
lara dikkat ekiyor; dolaysyla Arendtle birlikte feminist olmak bunun queer hareketle ilikisine dair bir eyler anlatmak istiyo-
ok kolay bir ey deil. te yandan Arendtin siyasete, kimlik olu- rum. Aslnda cevaplar konusunda benim de kafamn ok net
umlarna yaklam ve politika anlay feminizme ynelik kanal- olmad, beraber dnmek istediim baz sorular soracam.
lar da ayor. Mesela kadnn dayanmayla, politikayla kuruldu- Bunu yaparken de hem feminizm ve queer hareket ierisinde or-
u argman feminizm iin ok alm salayabilir nk byle taklalan alanlara hem de yaanan kriz anlarna odaklanacam.
bir pozisyon hem zcle kar durup, hem de ezilen bir toplum Belki sorular ksmnda hepimiz bu kriz anlarn retici bir ekilde
olarak kadnlarn baskya kar ortak mcadelesini mmkn k- tartabiliriz. nk gryorum ki Feminstivalin1 organizasyonu
labilir. srasnda doan, sonrasnda 2011 ve 2012 8 Martlarnda tanan
Farkllk meselesi Arendt iin ok nemli, hatta farkllk bile eitli sloganlar etrafnda yeniden yeeren ve feminist ve queer
demiyor, benzersizlik diye tanmlyor. Farkllk, Arendte bakt- hareket arasndaki krizlere iaret eden anlar oldu. zellikle fe-
nz zaman sonsuzdur ve zaten politikay mmkn klan da bu
farkllk ve zgr eylem olanadr; farkll hep birlikte hareket 1 Feministival 2010 ylndan beri dzenlenen, hibir kr amac gtmeyen, paylama-
y ve birlikte eylemlilii nemseyen ve bunun iin tketimi deil, tketmeden
etmenin n koulu olarak koyar. Ona gre, farkllklara ramen nasl retirizi sorgulayan; hayat, ii, sporu, sanat, elenceyi, hareketi, bedeni sor-
deil, zaten farkl olduumuz iin birlikte hareket edebiliriz, aksi gulamay ve onu farkl yollarla yeniden deneyimlemeyi beraberce kefetmeyi iste-
zaten birlikte hareket etmek deildir. Yani benzediimiz, ayn ol- yen bamsz bir grup gnllnn feminist ilkelerle hazrlad bir festivaldir.
duumuz yerde birlikte hareket etmiyoruzdur aslnda. Dolaysyla Festival kapsamnda birbirinden farkl atlyeler gerekletirilmektedir. Blogging,
Photoshop, Asil Palyao Ordusu, Plastik rg, Feminist Argo/Kfr, Buluntu
birliktelik zaten farklln iinden kar ve politika da mutlaka Film ve Deneysel, Modifiye Kostm, Rya Matrisi bu atlyelerden bazlardr.
farkll iermek zorundadr. Bu yaklamda da ezilen farkl grup- (http://bagyanfest.blogspot.com) (E.N.)

374 375
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

minist mail grubuna ye olanlarnz varsa (ben o sralar burada atfedilirler. Hepimizin bildii gibi deerli olanlar erkeklikle ili-
deildim, btn bu tartmalar Kanadadan takip ediyordum), kilendirilen rollerken, deersiz olanlar kadnlkla ilikilendirilen
oradaki tartmalar bu krizin gstergesiydi. Bunlar konumaya rollerdir. Feminizm bu ikilikleri ykmaya alrken yine bir ikili-
ok fazla ihtiyacmz var. in ierisine yeniden ve yeniden hapsoluyor aslnda. Kadn z-
Queer hareketle, feminist hareket arasndaki diyalogun ok grletirmek iin kurduu adalet projesi yine erkeklik ve kadnlk
fazla kurulmad ama her kriz annda ortaya kan bir ihtiyacn ikilii zerinden kurulan bir siyaset kurgusu. Feminizm, queer
da srekli yzmze arptn gryoruz. O yzden Feminist hareketin etkisiyle bu alanda daha fazla soru retmeye balad.
bir queer hareket ya da queer bir feminist hareket nasl kurarz? Farkl feminizmler ezen/ezilen ilikisine de ok farkl e-
meselesi zerine sorular ortaya atacam. Bunu da daha ok cin- killerde yaklayorlar. ok Ortodoks bir rnek verecek olursak
sellik zerinden hem teorik hem de politik bir tartma yrterek Catherine McKinnon, kadnlarn yaad ezilmilii tamamen
yapmaya alacam. Biraz nce bahsettiim Feministde dnen heteroseksel erkek arzusuna ve erotizmine balyor. Bu kurguda
tartmalar da zaten daha ok cinsellik ve cinsiyet kimlikleri ze- her zaman erkee hizmet etmek zere kurulmu olan, hibir e-
rinden ortaya kmt. Balamadan nce kk bir not dmekte kilde arzu duyamayan ve aktif olmayan, pasif bir kadn cinsellii
fayda var: Queer hareketle feminist hareketin ortaklat ya da sz konusu. Bu tr bir feminist siyaset anlaynda kadnn aktif
krizler yaad anlarn sadece cinsellik zerinden konuulabile- cinselliine hibir ekilde yer yok ve ama olarak da heterosek-
ceini savunmuyorum. Bu sadece, bu mesele zerine konuma sel erkek arzusunu, erotizmini ortadan kaldrmay gsteriyor.
biimlerinden bir tanesi olabilir. Zamanmz kstl olduu iin Bunun yan sra seks pozitif feministler ise cinsellik denen ala-
dier konuma biimlerini de baka ortamlarda konuabiliriz diye nn hem bir tehlike hem de bir haz alan olduundan bahseder-
umuyorum. ler. Carole S. Vance2 bu tartmay ilk balatan kadnlardan bir
lk olarak, feminizm ne demek, Queer Teori ne demek, on- tanesi. Dolaysyla feminizmin cinsellikle ilikilendii alann ken-
dan bahsedeceim. Bu tanmlamalar bu ekilde yan yana koyar- disi farkl feminizmlerin ald pozisyonu belirleyen bir deiken.
sak aralarndaki atmalar ve krizleri daha net ve ak bir ekilde Sadece queer hareketle, feminist hareketin arasndaki ilikide
grebilirmiiz gibi geliyor. Farkl feminizmler erkeklik ve kadnl- deil, feministlerin kendi iinde aldklar farkl pozisyonlarda da
farkl ekilde tanmlyor olsalar da, feminizm, ok genel tabiriy- cinsellie nasl baktklar belirleyici.
le kadnlk ve erkeklik arasnda izilen bir ayrma dayanyor ve bu Feminizm bir yandan da btn bu cinsellik, cinsiyet ve ikti-
iki kategori zerinden bir mcadele veriyor. Fakat feminizm bu dar arasndaki ilikiyi bize ok net gsterir, fakat belirli n kabul-
iki kategoriyi birbirinden kopuk deil, birbiriyle iliki ierisinde lerle. Bu noktada queer hareket daha kafa ac olabiliyor nk
gryor; toplumsal cinsiyetin ilikiselliine vurguda bulunuyor. Queer Teoriye gre iktidar ve cinsellik arasnda ya da cinsellik ve
Bu ilikisellie vurguda bulunduu noktada ister istemez ncinin iktidar arasnda aslnda birok feministin varsayd trden bir
de syledii gibi hiyerari devreye giriyor, yani bu ilikisellik hi- iktidar ilikisi her zaman yok. Misal, alt snf bir Krt erkeiyle,
bir zaman hiyerariden bamsz, ntr bir alan deil. Dolaysyla st snf, beyaz bir Trk kadnnn kurduu ilikide ill da kadn
ezen, ezilen, yani birinin daha avantajl, dierinin daha dezavan- her zaman ezilen pozisyonda olacak diye bir ey yok. Kadn bu
tajl olarak kurulduu bir ilikisellikten bahsediyoruz. ok ka- iliki dinamii ierisinde ezen konumunda da olabilecekken, baz
baca syleyecek olursam, feminizm, toplumsal cinsiyet mevhu- feminist tartmalar, kadn ve erkek arasndaki iktidar ilikisini,
munu sorunsallatrr, ayn zamanda da kadnlar iin bir adalet tamamen zc bir yerden erkein her koulda iktidar olduu bir
projesidir. iliki olarak tarif ediyorlar. Bu anlamda queer hareket farkll,
Bu mcadelenin bir boyutu, toplumsal cinsiyet rollerinin btn bu analizi siyasetin ortasna getirerek, btn bu konumla-
retmi olduu ikiliklere saldrmak ve aralarndaki iktidar ili- nlar bize ok net gsteren bir harita sunabiliyor.
kilerini ykmak. Modernitenin rn olan bu ikilikler nelerdir Queer hareket kadnlk ve erkekliin, sabit kategoriler ol-
hepimiz biliyoruz: rasyonel dnen/duygusal olan, aktif olan/
pasif olan, baba olmak/anne olmak, ieride olmak/darda ol-
2 Vance, Carole S. (Ed.), (1984), Pleasure and Danger: Exploring Female Sexuality,
mak. Hem meknla, hem de toplumsal hayatla kurulan ilikide Routledge & K. Paul, Boston
baz roller daha deersiz grlrken, bazlar daha fazla deer

376 377
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

madn ve hibir zaman da olamayacan anlatr. Yani dou- Baz feminizmler, baz cinsel iliki biimlerine de kafas ok
tan gelen cinsiyetimizle toplumsal cinsiyetimiz ill da birbirine ok kark bir ekilde yaklaabiliyorlar. Mesela sado-mazoizm
uyumlu olmak zorunda deil. Vajinalarmza ya da penislerimize ya da pornografi mevzularna kar baz feminizmlerin negatif
gre kadnlk ya da erkeklik rollerine girip buna dayanarak top- yaklamlar sz konusu. Queer Teori ise bu iliki biimlerine,
lumsallayoruz, fakat queer hareket tam da bu ikisinin arasnda- karlkl rza olduu ve gvenli bir ortamda yapld takdirde bir
ki ilikinin samaln gsteriyor bize. Bunun ne kadar krlabilir sorun olarak yaklamyor. likiyi batan, zc bir ekilde erkein
ve yalan bir iliki olduunu, cinsiyetin aslnda toplumsallamann kadn ezdii bir yer olarak grmyor; cinsiyetiliin kendisine
rn olduunu gstererek ok eitli kadnlk ve erkekliklerden saldran bir porno retiminin de mmkn olabileceinden bah-
de bahsediyor. Ayn zamanda kadnlarn erkeklikleri ya da erkek- sediyor nk porno imdiye kadar marjinalletirilmi, dlanm
lerin de kadnlklar arzulayabileceinden ve bu rolleri alabile- ve normun dna drlm cinselliklere de yer veren bir alan.
ceinden, o geilerin haritasna dair ok daha fazla olaslktan Bu yzden porno norm olann dna ulama, onlar da gnde-
bahsediyor. Dolaysyla bizi kadn/erkek ikiliinden karyor ve mimize sokma arac olarak grlyor ama tabii kadn cinselliini
btn bu ikiliin dna kan baka var olu biimlerinden bah- erkein arzusunun tatminine hizmet etmeye odaklayan, erkek
sediyor. te tam da burada feminist siyasetin interseks bireylerle, egemen pornolardan bahsetmiyorum. Bu ok tartlr bir durum
transeksel bireylerle, trans kadnlar ve erkeklerle nasl ilikile- ama pornonun kendisi, cinsellii konuma, imdiye kadar norm
neceini dnmesi lazm ve bu hareketin sonucunda da femi- olan cinsellikleri eletirme ve onlar ykma arac olarak da grl-
nizmin aslnda imdiye kadar kurmu olduu cinsiyet, toplumsal yor. Daha bugn gelmeden nce gazeteden, Yargtayn birtakm
cinsiyet ve cinsellik tanmlarnn bu varolular nasl deitirdii- seks yapma kriterleri belirlediini okudum. Oral seks ve anal seks
ni ve dntrdn sorgulamak gerekiyor. yapanlar bir ila drt yl arasnda cezalandrlacaklarm nk bu,
normal yollardan cinsel ilikiye girmeme, yani sapknlk katego-
Queer normatif olana muhaliftir risine giriyormu.3 Norm olan yasayla kurulabiliyor, yasann ken-
disi gerekten norm nedir, anormal nedir, sapknlk nedir, sapkn
Queer Teorinin yapskc yaklam toplumsal cinsiyet kimlik-
olmayan nedir meselelerini metin ve yasa zerinden ok rahat
lerinin akkan, paral, hibir zaman istikrarl olmayan hallerine
kurgulayabiliyor.
ve znelerin toplumsal cinsiyetlerinin, kadn/erkekten ok daha
Bu karar veren ayn Yargtay N. . tecavz davasnda bir
fazla olduuna iaret etmesi asndan ok nemli. Queer hareke-
sr insan cezasz brakabiliyor. Bu anlamda queer olan tam da
tin ve teorinin bir dier zellii de normal olan sorunsallatr-
masdr. Normal nedir, anormal nedir? imdiye kadar var olmu, 3Sank S.K, Fatih 1. Sulh Ceza Mahkemesi tarafndan, mstehcen ierikli filmler sat-
zellikle cinsellikle kurduumuz ilikide, norm olan, normal olan t gerekesiyle TCKnn 226nc Maddesinin 2. Fkrasnda dzenlenen Mstehcen
nedir? Dolaysyla, normal ve anormal ikiliini ykmak zere ku- grnt, yaz veya szleri basn ve yayn yolu ile yaynlayan veya yaynlanmasna ara-
rulu ve bir sr var olu biimini grnr klmaya alan bir ta- clk eden kii alt aydan yla kadar hapis ve be bin gne kadar adl para cezas
ile cezalandrlr, suundan 1 yl hapis cezasyla cezalandrld. S.K. mahkemenin
raf var. kararna itiraz etti ve Yargtaya bavurdu. Yargtay 14. Ceza Dairesi ise verilen cezay
Cinsellik konusunda feminizm ve Queer Teori arasnda, yine az bularak, CDlerin ieriinde oral ve anal seks grntleri olduu iin daha ar
ok kabaca yle bir kriz belirlemek mmkn. ou feminizmin ceza istemiyle, TCKnn 226. Maddesinin 4. Fkrasnda dzenlenen iddet kulla-
(her feminizm iin konumuyorum), cinsellii konuma dili ok nlarak, hayvanlarla, lm insan bedeni zerinde veya doal olmayan yoldan yaplan
cinsel davranlara ilikin yaz, ses veya grntleri ieren rnleri reten, lkeye so-
negatif: Taciz, tecavz, kadn bedeninin metalatrlmas, namus kan, sata arz eden, satan, nakleden, depolayan, bakalarnn kullanmna sunan veya
vs. Cinselliimizi feminizm zerinden konuurken ou zaman bulunduran kii, bir yldan drt yla kadar hapis ve be bin gne kadar adl para cezas
ok negatif bir dile maruz kalyoruz. Queer Teoride ise cinsellii- ile cezalandrlr, suundan yarglanmasn istedi.
mizi daha pozitif bir yerden konuma imkanmz oluyor. Arzu ve Yargtay daha nce ecinsel iliki ve grup seks grntlerini de doal olmayan iliki
saymt. Yargtayn bu kararyla ise evinde anal ve oral seks grntleri ieren CD
haz, kadnn erkek tarafndan metalatrlmas zerinden konu- bulundurmak 1-4 yl aras hapis cezas gerektiren bir su haline gelmi oldu. Yargtay
ulmuyor, aksine kadnn kendi cinsel bak, aktif arzusu devreye 14. Dairesi 32 kiinin tecavzne urayan N..nin davasnda yerel mahkemenin
giriyor. Dolaysyla dierindeki pasif kadn cinselliine nazaran, verdii N..nin sanklarla rzasyla birlikte olduu ynndeki kararn da o-
daha aktif bir kadn cinselliinden bahsediliyor. naylayan dairedir. [Kaynak: Hrriyet Gazetesi, 10 Haziran 2012, (http://www.hurriyet
.com.tr/gundem/20732955.asp]

378 379
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

bu yasa koyma halini srekli bozmaya yarayan da bir ey. Yasay snfn imtiyaz haline getiren bir durum.
ortadan kaldrp, normatif olann oyununu bozan ve her taraf da- Bir dier eletiri noktas da, (zel alan demeyi ok sevmesem
tan belli arzularn, belli var olu biimlerinin de ortaya kmas- de baka bir kavram bulamyorum u anda) zel alan siyasetine
n salayan, bu anlamda ok da kkrtc ve isyankar bir potansi- dair yaplan queer siyasetin ok cinsellik odakl olmas. Oysa zel
yel sunuyor bize. zellikle de hem cinsellii konumay, hem de alanda cinselliin yan sra yemek yapmak, evi temizlemek, a-
yaamay belirleyen engellerin hepsine kar isyan ieren, bun- mar ykamak, ocuk bakmak gibi kadnn ev ii emei dedii-
lar deitirip, dntrp, ykmaya ve cinsellii deiik, zgr miz belli retim srelerine de balanan, bir yandan da hayatn
ekillerde yaamann nn amaya yarayan bir ey. Dolaysyla kendisini kuran pratikler de var. O yzden zel alann politika-
queer hareketin ve teorinin derdi sadece erkekliin ve kadnln sn arlkl olarak cinsellik zerinden kurmak hem ev ii emek
normal tanmlaryla uramak deil, ayn zamanda cinsellii de srelerini kapsayan alan sessizletirmi oluyor hem de bu ala-
zgrletirmek. Bunu u an sadece cinsellik zerinden konuu- nnn sylemi yeterince queer olamam gibi de anlalabiliyor.
yorum ama queeri herhangi bir normatif toplumsal rgtlenme Queer hareket bunu yapyor demiyorum ama queer hareketin
ierisinde de dnebiliriz. Etnik kimlie, yaa, engellilie dayal belli yorumlar byle bir imtiyaz srekli retiyor. Sadece cin-
btn normatif kimlik bilgisinin kuruluundan dolay yaanan sellik zerinden bir zgrleme ve bunu politikletirme tasars,
ezme/ezilme ilikisine saldr olarak dnebiliriz. Kimliin ken- ocuk bakmayacam, yemek yapmayacam, amar ykamaya-
di iindeki haline deil, o kimlii oluturan koullar ve o kimlik cam zerinden gelien bir sylem zel alann dier taraflarn,
zerinden yrtlen ezme/ezilme ilikisine ynelik bir siyaseti rnein belli snfsal konumlara iaret etmesini grnmez klyor.
mmkn klyor. Ayn zamanda da aktif kadn cinselliini gr- rnein, queer bir zne olarak yapamadn ev iini yapmas iin
nr ve konuulur klyor. ounlukla bir kadn tutuyorsun ve bu kadn ounlukla alt s-
Bunlar vurgularken, feministler aktif kadn cinselliini ko- nf, egemen olmayan gruplardan, etnik kimliklerden biri oluyor
numuyor ya da grnr klmyor demiyorum. zellikle 80lerde ve sen btn bu siyaseti kurarken dorudan baka bir ezilmili-
Trkiyedeki feminizmin imdiki feminizme gre cinsellik konu- e de katkda bulunuyorsun. Queerin sadece cinsellik zerinden
sunda ok daha radikal szler sylediini dnyorum. u anda zgrleme olarak alglanmasndaki sorunlar, bunun bir tketim
bir kapanmlk var. Neden bu pozitif siyaset artk feminist hare- ilikisi olarak kurulmas ve snfsal farkllklar grmyor olmas
ketin iine giremiyor? Sanki feminist hareket cinselliin negatif queer hareketin feminizmle konumas ve ona danmas gereken
alanyla uramay parsellemi, pozitif taraf da queere kalm mevzular arasnda bulunuyor.
gibi bir durum var. Bunun byle olmas gerekmiyor, tam da bu Queerin at farkl cinsiyet kimlikleri, cinsel eilimler gibi
yzden feminizm ve queer arasnda bu diyaloga ok ihtiya var. oklu bir alandan bahsediyoruz ama bu u anlama gelmesin: her
Sadece queerden alnacak bir ey deil, feminist hareketin kendi oklua, her olanaa her toplumsal cinsiyeti ifade etme biimine
gemiini de hatrlayabilmek ve kendi tarihinin referanslarn da de eyvallah demek deil bu. nk o zaman bunlar birbirinden
grebilmek iin bu diyaloga ihtiyacmz olduunu dnyorum. bamsz, tekil, bireysel varolu biimleriymi gibi grp, arala-
Ama u andaki feminist hareket queer ile pek etkileime girmedi- rndaki ilikiyi de yok saym oluruz. Belli bir toplumsal cinsiye-
i gibi kendi tarihine de pek bakmyor. ti ifade biimi baka bir toplumsal cinsiyetin var olma biimine
Queerin eletiri ksmna gelirsek, teori dzeyinde btn ya da cinsiyet kimliine bask uygulayabilir, onu kstlayabilir. Bu
kimlikler akkan, istikrarsz, vs. diye konuuyoruz ve kimi insan- yzden bunlar arasndaki iktidar ilikisini srekli aklda tutmak
lar bunu pratikte de yapmaya alyor, ama bu kimlik kategori- ve buna dair bir siyaset rgtlemek gerekir yoksa herkes sunulan
lerinin bir de somut sonular var. Birileri bunlar akkan olarak bu snrsz imkanlardan istedii gibi, istedii cinsiyet kimliine ya
yaarken birileri srekli mezara gidiyor, birileri srekli hastaneye da toplumsal cinsiyete yatrm yapsn diye bir ey yok. Bu zaten
gidiyor, birileri de snma evlerine gidiyor. Kimliklerin ve kimlik- ok liberal bir dil, ok bireyci, ayrca aradaki iktidar ilikilerini
ler arasnda kurulan hiyerarilerin insanlarn hayatnda yaratt ve belli toplumsal cinsiyet formlarnn dierlerini nasl ezdiini,
iddet biimleri var. Yani toplumsal cinsiyeti sanki alm gibi baskladn, kstladn gsteremeyen bir yaklam.
saymak queer sarholuu. Siyaseti sadece bunun zerinden kur- Dier yandan kimlik meselesine gelince belli cinsiyet kim-
mak da oradaki bir sr iddet biimini sessizletiren ve belli bir liklerinde srar etmek bize siyasi bir zemin de sunuyor. Biraz nce

380 381
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

de syledim, cinsiyet kimliine zc bir yerden deil de onu ku- nu Barbara Smith4 ilk olarak savunuyor. Ama ben feminizm bir
ran koullara, iktidar ilikileri iinde nasl bir ezme ezilme arac kimlik politikas mdr, emin deilim, bunu tartabiliriz. Manuel
olarak kullanldna odaklanarak yani kimlie tamamen arasal Castellsin5 ayr kimlik tanmlamas vardr. Birincisi, statko-
bakp, o aracn oturduu ilikiler an grp oradan bir siyaset nun devamn salayan, merulatran kimlik; ikincisi, direni
retebiliriz. kimlii; ncs de proje ya da olaslk olarak tanmlanan kim-
Trkiyedeki queer hareketle feminist hareket arasnda- lik. Feminizm bu nc tanmlamaya uyuyor: ileride farkl bir
ki krizler ve tartmalar hep de bu cinsellik mevzusu ve cinsiyet dnya tahayyl etmek zerinden tanmlanan topik bir kimlik.
kimlii etrafnda dnen tartmalar. 8 Mart tartmalarnn ardn- Sonra epistemik topluluk kavram ile karlatm, feminizmi de
dan feminist e-mail grubundaki tartmalara baktmzda da bu buna dhil ediyorlar. Cinsiyetilik yanltr, rklk yanltr gibi
srele ba edilemediini gryoruz; diyalog tkand ve bir sr argmanlar baz alarak ekilleniyor ve iinde farkllklar olsa da
insan gruptan ayrlmak zorunda kald. Gerekten feminizmin, ortak amac olan bir camia olarak tanmlanyor.
translarla ve interseks bireylerle oturup, buna dair bir siyaset Amarginin balangcnda zellikle Pnarn Krt sorunu ve
retmesi gerekiyor. Bu mevzular hep birlikte tartmaya ihtiyac- ecinsellikle ilgili aratrmalar sonrasnda, Krt kadnlar ve e-
mz var. Bu sorunlar zlr m? Nasl bir diyalog ortam oluur? cinsel kadnlar farkllk olarak temsil ediliyordu. Trkiyede daha
Bu konuda sizler ne dnyorsunuz merak ediyorum. nceki feminist rgtlenmelerde bu kadar aktan farkllklarn
Sevi: Her iki konumadan da tartma iin baya bir soru kt. olduu rgtlenme deneyimi olmam. Aratrmamda grdm
lknn konumasndan sonra da devam edeceiz ama ben de kadaryla Krt sorununda da, ecinsellie dair de daha ok orta
bir kez daha altn izeyim. Aslnn konumas zerinden, politik snf ve Krt olmayan kadnlar feminizm adna sz sylyorlar,
bir kimlik olarak kadnln kuruluunda queer hareket ve femi- ama bu kadnlarn sorunun zneleri olarak rgtlendikleri yer
nist hareketin karlamalarn biraz daha tartmaya alabiliriz. ok fazla yok. apraz siyaset diye Cynthia Cockburnun6 ve Nira
lk, sen Amargi zerine yaptn almanda, rgt zemi- Yuval-Davisin7 zerinde durduu baka bir kavram var. Kimlik
ninde btn bu farkl cinsel kimlikler veya snfsal farkllklarn siyasetinin tkand yerlere zm bulmaya alyor ama kzkar-
bir arada var olup olamadna dair neler buldun? delik ya da sosyalizmin syleminde olduu gibi Hepimiz birlik
lk: Feminizmle aktivist olarak tanmam 2003 ylnda Amargi olalm, farkllklarmz ok nemli deil, de demiyorlar.
sayesinde oldu. Ondan nce yurt dnda mhendis olarak al- Amarginin yola k noktalarndan biri de Yaamak en
yordum, Trkiyeye dndmde ne yapacam ok bilmiyor- nemli akademik faaliyettir, sz. Bu da bilgiye yaklamda de-
dum. O arada Amargide gemiteki kadn rgtlerinin kendi neyimi ne kadar nemsediini belirten bir sz... Bilgi ve deneyim
yaplarn, yaadklar sorunlar anlattklar feminist seminerler arasndaki baa ilikin szler Amargi Manifestosunda8 da ok
vard. Amargiyle bu seminerler vesileyle tantm. Amargi 2001 vard; kadnlar kendi bulunduklar noktalardan, kendi yaadk-
ylnda kuruldu, ben iki yl sonra dhil oldum. 2007ye kadar akti- larndan beslenerek bilgi retiyor. Krt kadn, ecinsel kadn vs.
vist olarak, gnll altm. Daha sonra Ankarada ODT Kadn herkes kendi deneyiminden hareketle bilgi retiyor. Bu tr fark-
almalarnda yksek lisansa baladm, bu sene de bitirdim. l deneyimlerden beslenmek, ataerkil iktidarn dier iktidar bi-
Tezimi aktivist olarak iinde bulunduum kurum zerine, ier- imleriyle ilikisini kurmak ve bunlarn zmlenmesi asndan
den bir aratrma olarak yazdm. Amarginin politikasn ve ya- ok nemli. apraz siyasette de farkl iktidar mekanizmalarnn
ananlar teoriye oturtmak ve o anda gndemde olan sorunlarn
zmne ilikin bir katkm olsun istedim. 4 Smith, Barbara, (1994),Lesbian Feminists and Gay/Lesbian Studies, (iinde), Off
Amarginin birka zellii var. Benim girdiim yllarda anti- Our Backs
5 Castells, Manuel, (1997), ThePower of Identity, the Information Age: Economy,
militarist bak as en nemli zelliiydi. Farkllklarn birarada Society and Culture, Vol. I. Blackwell, Cambridge, MA; Oxford, UK
olmas ok nemli bir dier zelliiydi. Ben bu iki zelliinden 6 Cockburn, Cynthia, & Hunter, Lynette, (Ed.), (1999), Soundings, Transversal
yola kararak farkllk meselesini tez konusu olarak aratrdm. Politics, Say 12
Tezime dnyada farkllk feminizminin hangi ihtiya zerine k- 7 Yuval-Davis, Nira, (1999), What Is Transversal Politics? (iinde) Thematic Issue
of Soundings: Journal of Politics and Culture, Cockburn, Cynthia & Lynette
tyla ilgili tarihsel bir arka plan aktararak baladm. Buna dair, Hunter (Ed.), Say 12, s: 9498
kimlik politikasnn feminizmin iinden km bir terim olduu- 8 Amargi Manifestosu iin bkz: Ek-1

382 383
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
birbirleri ile ilikisi ok nemli ve buna Diyalog iinde konum-
lanm epistemoloji, deniyor. Yani para para bilgiler bir ekilde
birbiriyle tartarak, ataerkillik, militarizm, heteroseksizm, rk-
lk gibi iktidar alanlarnn toplumu nasl ezdiinin bilgisini re-
terek en sonunda bunlarn hepsiyle birlikte nasl mcadele edile-
ceini grmeyi salyor. Buradaki nemli noktalardan biri kiinin
kendi kimliini net olarak koymasna imkn salyor olmasdr.
Dnme hazr olmay da batan koyuyor bu durumda, yani bu
kimlikten birisi olarak varsn ama dierleriyle tartarak deiime
urayacaksn.
Sandra Harding, Senin ezilmi konumda olman, bilgi eri-
iminde sana dorudan ok byk bir ayrcalk salamyor ama
bunun bir ekilde kolaylatrc bir rol vardr, diyor.9 Kadnlar
olarak ezilen cins olmak dnyann ileyiine dair baz bilgileri
grmemizi salyor, Amargide farkl kadnlarn edindii bilgile-
rin paylalmas da amalardan biriydi.
Tez almam iin Amarginin ilk dnemlerinden olan ve
daha yeni katlan on kiiyle grtm. Kendilerini ne olarak ta-
nmladklarn sordum, hepsi feminist olarak tanmlyordu.
Bunun dnda kendilerini tanmlamadklar farkl zellikleri de
vard: evli olmak ya da ekonomik olarak biraz daha iyi durumda
olmak gibi. Bu zelliklere sahip kiilerin Amargi iinde, mevcut
kimliklerinden dolay ok rahat hissetmedikleri gibi bir izlenim
edindim. Ezilmi kimliktekiler, kimlikleriyle daha rahat hisse-
diyorlard, bu kimlikler Amargi iinde merulatran kimlik ve
direni kimlii olarak tanmlanabilir.
***
Amargi tarihinde bir dnm noktas olan Amargi Feminist
Kitabevi 2006da kuruldu. Bu dnemde Amargi iindeki Krt ka-
dnlar ile dier kadnlar arasnda, Krt kadnlarnn byk oranda
Amargiden ayrlmas ile sonulanan bir tartma sreci yaand.
Bu sreten sonra Amargide bir deiim ortaya kt. Bu yzden
Amarginin tarihini ikiye ayrdm. 2001-2007 aras, Krt sorunu
iin aba gsterilen ve ecinsel hareketle ok yakn iliki iinde
allan, sokak eylemlerinin ok fazla olduu bir dnem. 2007
sonras ise Amargi Yaynevinden kitaplarn kt, ayda bir
Amargi Derginin yaymland, daha ziyade bilgi retilen dnem.
almada sorduum sorulardan bir tanesi Amargi iinde
gruplama var m? ve Varsa, bunlar sabit mi yoksa birbirleri
9 Harding, Sandra, (1993) Rethinking standpoint epistemology: What is Strong
Objectivity?, (iinde) Feminist Epistemologies, Routledge, s:49-82, New York
384
Farkllklarmzla Yanyana (myz?)
arasnda iliki ve diyalog iindeler mi? Birbirlerini dntr-
yorlar m? idi. Kimlikler zerinden nyarglarnz vard ve bu-
raya dhil olmakla bu alglarnz deiti mi? gibi sorular da sor-
dum. ok farkl yantlar geldi. Amargi bir zamanlar iddetsizlik
Antrenmanlar diye bir yntem kullanyordu. Yaratc drama tar-
z bir yntemle, insanlarn sadece dile getirdikleri ayrmclklarn
deil, kendinde fark etmedii ayrmclklarn da daha kolay orta-
ya kmasn salayan bir yntemdi. Buna dair sorular da sordum
ve tm bu sorularn cevaplarndan yola karak, yzde yz kesin,
udur diyebileceim sonulara varamadm. Kimilerinin syle-
diklerinin ok tersini syleyenler de oldu. Ama Amarginin byle
bir oluum iindeki bir rgtlenme olarak, nemli bir kurum ol-
duunu, dnyada balangtan itibaren bu tr ncelikleri nne
koyarak bunlar pratie dken ok fazla rgtlenme olmadn
syleyebilirim. Bu adan nemli. Bunlarn ne kadarna ulald
tabii ki tartlabilir.
Sevi: Belki Amarginin kendi iinde yapaca tartmalar da bu
ynde olabilir ama genel olarak rgtllk perspektifi iinden
konuabileceimiz eylerden bir tanesi sorduun bu sorulara bir-
birinin tam tersi yantlar verilen bir rgt iinde ortak politika
retmenin imkan ve imkanszl olabilir. Feminist rgtlenme10
etkinliinde Esmeray, Amargiyi yolgeen hanna benzetmiti,
bu yolgeen hanna kendisinin ve bakalarnn gelip geerken u-
ramasndan ok mutlu olduunu sylemiti ama son zamanlarda
biraz ihmal ettii zerinden zeletiri de yapmt. Tam da bu-
nun zerinden, acaba bir rgtn yolgeen han gibi oluu, belli
zamanda, belli koullarda ve belli ilikilenme biimi iinde ona
dhil olan ya da ol(a)mayan znelerin oluturduu bir feminist
rgtllkte acaba politika yapmann snrlar nelerdir? Bu, bura-
dan kan bir tartma bal olabilir.
Anlald ki ayrca kavramlar zerine tartacamz belki
daha ok katlml ve zamana yaylan bir toplantya ihtiyacmz var.
nk bugne kadar kullandmz kavramlar Toplumsal cinsi-
yet, cinsiyet, cinsellik nedir? zerineydi ama imdi her eyin ye-
niden sorgulanmasyla yeni terimler olutu, dolaysyla bu terimler
tartl(a)mad iin bir sr noktada politika yapmann da n
tkanyor, bunu da burada ya da baka tartmalarda tartrz.
Esen: lknn tezinin bulgularn merak ediyorum asln-
da. Sorulara ok farkl cevaplar verildi dedin. Bu farkl cevapla-
r nasl yorumladn, nihai bir takm tanmlamalara gitmesen de
10 Bkz: Bu kitap iindeki Banu Paker, Nilgn Yurdalan ve Esmeray, Feminist
rgtlenme
385
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

Amargideki farkllk meselesini nasl analiz ettin?

lk: Tezimde sosyal hareketlerde duygularn nemi konusuna Dayanma ortakl duygudan ok eylemden kar
da girdim. Amarginin ilk yllarnda ok byk bir motivasyon var;
Biraz nce lknn bahsettii duygu meselesinde, gzlemlerime
Amargiye ait olmak, o kadnlarn hayatnda ok nemli. Bu his
gre, feminist rgtlerde srekli duygunun dilinden konumann
zellikle son yllarda azalm durumda. Esmeray da bu konuda
ok tehlikeli olduunu ve birlikte hareket etmenin nn tka-
ayn eyleri syledi. Ben de son yllarda o kadar sk gidemiyorum,
dn dnyorum. nk dayanma, kimliin ve duygularn
kendimi kt hissediyorum, gibi cmleler var. nceden baka
ortakl zerinden deil, eylemin ortakl zerinden kuruluyor.
yerlerde politika yapm olanlar Amargi bizi ok deitirmedi, di-
Duygular ok rahat deiebiliyor ya da baka farkllklar saklayc
yorlar. Ya da feminizmi akademiden renip ardndan Amargiye
bir ekilde ilev grebiliyor. Biz zaten duygularn alanna hapsedi-
gelen insanlarn Amargide yeni bir eyle tanma anlatlar daha
len bir cins olduumuz iin buradan kurtulmamz lazm. Ortaklk
az. Ama feminizm ile ilikilenmeye Amargide balayanlar bu r-
meselesinin bir zden, ortak deneyimden ya da duygudan yola
gt iinde ok deimiler. Mesela bir grmeci, Ben transeks-
kmas, o ortakln hem baskc hem de dlayc olmas gibi bir
eli ve travestiyi sadece erkekten kadna olarak bilirdim ama bir ar-
sonucu da beraberinde getiriyor. Ortakln eylemden kmas ve
kada trans erkeim dediinde nyarglarm amam baya zor
her zaman kurulmaya ak olmas benim daha ok kafam ayor.
oldu, gibi eyler syledi. Bir arada politika yapmak, rgtlenme
Bu balamda Iris Youngn, farkllklarn biraradalna ynelik
iinde kurulan kiisel ilikiler, baka trl olay kolay kurulamaya-
kurduu selamlama, retorik ve yk anlatma diye iletiim bi-
cak diyaloglar mmkn klabiliyor.
imlerini faydal buluyorum. Selamlama ile kastettii farkll ta-
Sorulardan bir tanesi de Amargi dardan kadnlara ye-
nmaktr. rnein queer hareketle feminist hareket arasnda olan
terince ak m? Hangi kadnlara ak? Hangilerine deil? idi.
ilikide, farkll yok sayarak, Sen burada olamazsn, dememek-
Mesela bartl kimsenin hibir ekilde dhil olmamasn biz
tir. Birarada durabilmemiz iin ncelikle birbirimize Merhaba,
mi engelliyoruz, yoksa n yargyla, kendi tercihleriyle mi katl-
demek tanmak, selamlamak, sayg ve zen gstermek gerekiyor.
myorlar? Orada da daha ok tahminler vard. Katlabilirler ama
Retorik ile kastettii ise, insanlarn kendinden yola karak konu-
katlsalar ne olurdu bilmiyoruz? gibi...
mas ve dncelerini bir yk iinde ifade etmesi.
nci: Yolgeen han ok kt bir terim deil aslnda, iine girile-
rnein ben ODT ikinci snf rencisiyken Perembe Gru-
bilir, ak bir yeri artryor ama Yolgeen han olan bir yerde
bu toplantlarna katlyordum. 1986-87 yllaryd. Nkhet hoca da
nasl bir politika yaplr, meselesine baktmzda yle bir ey
burada, o da o gruba geliyordu. Perembe grubu imdi pek rabet
var: Arendt politika yapmay var olmakla, insan olmakla zde-
grmeyen bilin ykseltme gruplarndan biriydi ve herkesin yani
letiriyor dedik, Peki, politika yapmay neyle tanmlyor? diye
btn farkllklarn deneyimini paylat bir alan yaratabilmitik.
sorduumuzda Sz vermek ve szn tutmak ok nemli, diyor.
Feminizmin 80lerdeki o altn a var ya, o altn ada, sabitlen-
Biz rgtlerde de bir sr eyi birlikte yaparken szler veriyoruz
memitik ve hep aray iindeydik. Feminizmin kurumsallama-
ve szleri tutuyoruz ama buna bir yolgeen han muamelesi ya-
snn ok kt olduunu sylemek deil niyetim ama oralar unu-
pldnda ne bir sz verme ilikisi olabilir ne de szn tutma.
tuldu. imdi, farkllklar koca koca bilimler araclyla bir araya
Arendt, ayn zamanda bunu bu kadar da kat koymuyor: Sz ok
geliyormu gibi konuuluyor, bu ilikilere teoride apraz demekle,
krlgan bir ey, kolay tutulabilir bir ey deil, her zaman tutu-
akkan demekle ilikilenmi olmuyoruz.
lamayabilir ayrca her zaman da balamay iermesi gerekiyor.
Sevi: 80lerden bu yana gelimekte olan bir feminist hareketin var-
Tabii bu balama herkes istedii zaman, istedii ekilde gelsin
ln da grmeliyiz bence ama belki de ortak szlerden eyleme ge-
anlamna gelmiyor, sz verme, szn tutma ve balama l-
i srecinde ortak szlerin tkankla uramas ve sadece refleksif
snn olduu bir yerde farkllklarn birlikte olabileceini syl-
eylemler zerinden kendini retmeye alan bir hareket olmas da
yor. Ben unu tekrar vurgulamak istiyorum. Farkllklar birlikte
bizi u anda kesintiye uratyor olabilir. bunu da tartabiliriz.
deilse zaten farkllk deil, yani hibir anlam yok. Herkesin
nci: Eylemden kesinlikle byle bir ey kast etmedim. Szn ken-
kendi farkllnda var olmas evet, mmkn ama nemli olan, o
disi zaten eylemdir. Ortak eylem dediimde Hadi birlikte bir
farkll ile birlikte dierleriyle nasl bir arada yaayacak ve bunu
bildiri okuyalm, gibi bir eylemden bahsetmiyorum. Eylem, bir
nasl ortaya koyacak?

386 387
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

olay karsnda tavr alabilmek, tavrmzn ne olduunu tarta- lyorum. n buluma stanbulda Boazii niversitesinde
bilmektir. Mesela bu krtaj meselesiyle birlikte yeniden, bir sr olmutu. O dnem, bu bulumalara ilikin, Boazii niversitesi
atladmz yeri tartmamz gerektirdi ve o tartmada bir sr Dergisine eletirel bir sylei vermitim. O bulumalarn son de-
farkll da birlikte konuma gerei ile kar karya kaldk. ok rece multi-culti, liberal, g ilikilerini gz ard eden, kimin kim-
gl bir iktidara kar acil bir eyler yapmak zere bir araya ge- lerle bulumak iin neler yapabileceini, kimin kimlerle ne yapp
liyoruz ama br tarafta, onun arkasnda bizim gerekten derin ne yapamayacan grmeyen bir eylemler dizisi olduunu syle-
muhabbetler iinde olmamz gerekiyor diye dnyorum. 11 mitim. lk, tezinde bu bulumalara ilikin bir bilgi var m?
Nkhet: 2001 ylndaki Diyarbakr, Batman bulumalarn hatr- Bildiiniz gibi duygu sosyolojisi dersleri veriyorum. Hem duygu,
hem deneyimin ne olduuna ilikin ok ciddi sorularm da var.
11 Babakan Recep Tayyip Erdoan, stanbuldaki Uluslararas Nfus ve Kalknma yle ki, iktidar ieren bir sz alma biiminin dnda bir dene-
Konferans Eylem Programnn uygulanmasna ilikin Uluslararas Parlamenterler
Konferansnn 25.05.2012 tarihindeki kapan oturumunda yapt konumada sezar- yim var m? Deneyim bu sylemin dnda olabilir mi? Yani de-
yen douma kar olduunu ve krtajn cinayet olduunu syledi. Bu aklamasnn neyimi nereye koyuyoruz; bu soruyu Arendte de soruyorum. Bir
hemen ertesi gn yaplan AKP Kadn Kollar 3. Olaan Kongresinde ise Her kr- dier soru da duygu bizim iimizden kan, doal bir ey mi; yok-
taj bir Uluderedir, dedi ve krtajn Milleti dnya sahnesinden silmek iin sinsice
bir plan, olduunu syledi. Babakann bu aklamasnn ertesi gn, 25.05.2012de
sa sylemle bir alakas var m? Bunlara bakmamz lazm, mesela
stanbul Feminist Kolektif Krtaj hakkmdan Babakana ne? pankartnn ardnda, William James diye bir felsefeci diyor ki Rasyonellerin duygusu
Babakann Dolmabahe ofisinin nnde eylem yaptlar; basn aklamasnn ar- vardr. Bunlar kolay sorular deil elbette.
dndan ksa bir sreliine trafii kapatan feministler polis mdahalesinin ardndan lk: Amargi Manifestosunda youn bir duygu var: Biz bin yl-
daldlar. Hkmet krtaj ile tepkileri arttracak aklamalar yapmaya ve krtaj ya-
sasn karaca ynnde aklamalar yapmaya devam etti. 27.05.2012de Babakan 3 lar ncesinden gelen kadnlar; Amarginin bir aa olarak... gibi
ocuk hem de hemen imdi! dedi ve 30.05.2012 tarihinde Salk Bakan Recep Akda ifadeler var.
tecavz sonucu oluan gebeliklerin de sonlandrlmamas gerektiini, Gerekirse dev- lk yllar, manifestonun etkisi ile topluluk olma halinin daha
let bakar, diyerek krtaj yasan savundu. 01.06.2012 tarihinde Melih Gkek krtaj
ile ilgili olarak Samanyolu TV Habere Anas olacak kiinin hatasndan dolay ocuk
baskn olduu, bireyselliin daha arka planda kalm olduu bir
niye suu ekiyor? Anas kendisini ldrsn, aklamasn yapt. Bu ve buna benzer dnem. Fazlasyla komnal, hatta sekiz on kiinin ayn evde ya-
aklamalar AKP kanadndan gelmeye devam ederken toplumun her kesiminde krtaj ad zamanlar var, akamlar toplantlar evlerde de devam edi-
yasana kar aklamalar, kampanyalar ve eylemler yapld. 03.06.2012de karma r- yordu...
gtlerin kadn kollarnn ars zerine Kadkyde geni katlml bir eylem yapld.
Eylemin ardndan stanbulda bulunan kadn rgtleri, karma rgtlerin kadn kollar Nkhet: Peki, g ilikileri?
ve feministlerin olduu geni katlml toplantlar sonucunda bir platform kurulma- lk: Diyarbakr, Batman ve stanbul bulumalarnn yapld
sna (04.06.2012) ve platformun adnn da Krtaj Haktr Karar Kadnlarn olmasna dnemde, yani 2001 yl yaz, Krt hareketi de srekli bar istiyor-
(06.06.2012) uzun tartmalar sonucunda karar verildi.
Bu toplantlar srerken Aksu Borann 06.06.2012 tarihinde Amargi Dergi web si-
du, bu bulumalar da bir yanyla bu istee destek verme amacyla
tesinden (amargidergi.com) yaynlanan Evet, Uludere! balkl yazs bata feminist yapld. Ben de bulumalara (sadece stanbul) dardan katldm
hareket olmak zere btn hareket iinde Krtaj hak mdr, deil midir, hak ise nasl ama Amargili kadnlarn politik eylemleri yapt Kadn Tavrn
bir haktr? tartmalarnn yaplmasna yol at. Bunun zerine dnen tartmalar iin Gelitirme nisiyatifi (KATAG) tarafndan balatlp sonradan
bkz: Aye Toksz ve zlem Barn, Krtaj Toplumsal Bir Hak (http://sosyalistfemi-
nistkolektif.org ); Cemre Baytok, Krtaj Haktr Ne Demek? Krt kadnlar, o ara ayr bir grup olan Tl kadnlar, Ermeni
Bunun yan sra zellikle feminist hareket iinde, Bianetin de kampanya sz olan kadnlarn oluumu Hay Gin gibi gruplarn ortaklaa gerekle-
Benim Bedenim Benim Kararm gibi farkl kampanyalarn kulland sloganlar, ey- tirdii etkinliklere dntn biliyorum. Bu geni bileim de
lemlerin rgtlenme biimi, hangi kadnlara seslenildii, seslenilebildii gibi bir dizi
sonlandrlamam tartma hl devam etmektedir.
sanrm Bar in Kadn Giriimi gibi bir isim ald. Krt kadn-
stanbuldaki krtaj kampanyasn yrten Krtaj Haktr Karar Kadnlarn Plat- lar, ke yazar kadnlar ve baka nl kadnlarla bir araya gelip
formu, 08.06.2012 tarihinde Galatasaray Meydannda saat 20:00da Trkiyenin 14 ilin- kendi yaadklarn anlattlar. Bu bulumalarn basnda yer alma-
de (Adana, Ankara, Antalya, zmir, Bodrum, Bursa, anakkale, Diyarbakr, Eskiehir, sn salayarak toplumun birazck olsun bar istemeye yatkn
Hatay, Sakarya, Samsun, Sinop, Ske, Denizli) ezamanl bir basn aklamas ve otur-
ma eylemi yapt. Ardndan 17.05.2012de Pangaltdan Taksim Meydanna yrnd hale getirilmesi gibi belki biraz da pragmatist bir amac vard.
ve bu eylem zmir ve Ankara ile ezamanl yapld. Krtaj Haktr Karar Kadnlarn Elit kadnlarla Diyarbakra, Batmana gidilerek, onlarn blgeyi
Platformu hem krtaj yasana kar eylemler hem de krtaj hakknda bilgilendiri- ve yaananlar renmesi ve bunu kendi alanlarnda aktarmalar
ci dkmanlar (video, bror, bildiri) ve web sitesi (kurtajhaktr.com) hazrlamtr.
Krtaj tartmalarnn kronolojisi iin bkz: http://kurtajyasaklanamaz.com/ (E.N.) hedefleniyordu.
nci: Ben de o dnemde tesadfen Diyarbakrdaydm, o tarafta-

388 389
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

ki kadnlar tarafndan tamamen yle alglandn biliyorum: yan yana gelmemiler ve gelmelerinin olanann da pek olmad
stanbuldan feminist ablalarmz geldi, bize retecekler. o dnemde, bunlarn yan yana gelmesi kt m? Bu ekilde bir
lk: Yok, hayr, tam tersi stanbuldan giden kadnlarn, Krt araya gelmeleri kt ise peki, hangi biimde gelecekler?
kadnlarnn basna yansmayan yaamlarn renmeleri, sonra- Sevi: Sadece cinsiyet ortakl zerinden tanmlaman bir kzkar-
snda da onlar araclyla toplumu etkilemekti ama. delik kavramsallatrmas btn bu snfsal ve etnik kimlikleri
Yasemin: Yani tam tersine esas stanbuldan gidenlerin renme- de kesen bir noktada farkllklarla bir arada durmamz ne kadar
siymi. mmkn klar? Mmkn klamad noktada reten/retilen
Nkhet: Ama yle anlalmam ite. gibi hiyerarik konumlanlar yeniden retmekten baka bir po-
nci: Alg byle deildi, o dnem birok kadnla konutuumda litika imkan oluabilir mi? Sanrm byle bir soruya da alabilir
renecek deil retecek tarafn stanbuldan gidenler olduu- bu tartma.
nu grdm. Bu bulumalarn ben de liberal bir taraf olduunu Yasemin: Ama nermeniz ne? Bu forml bir araya gelmek iin
dnyordum, ama bir taraftan da heyecanla kadnlar arasnda uygun deil ve bu liberal, diyorsunuz. Ben dorudan ilikiye ok
gerekten bir buluma oluyor mu diye de dnyordum. inanan, o kadnlarla fiziksel olarak yan yana gelmenin dnt-
Glkan: O zamanlar Roza, Jujin dergilerinin kt dnemdi ve rc etkisinin pek ok yazdan, teoriden daha fazla olacan d-
bu bulumalara ilikin yle bir eletiri olduunu hatrlyorum: nen bir insanm. Mesela ben iki sene nce Krt kadnlarla bir
Biz epey sredir Krt feministler olarak bir sz sylyoruz ama eyleme gitmitim, hayatmda ilk defa Krt kadnlarn ounlukla
sanki bizim bu saate kadar sylediimiz btn szler grnmez iinde olduu bir otobsle yolculuk ettim ve yi ki yaadm, de-
oldu: Bak imdi geldik ite, seni dinliyoruz, denilmeye baland. diim bir sr deneyimim oldu. Bu bulumalarn ekli, farkllk-
O dnem Krt siyaseti de, feminist siyaset de Krt kadnlarnn larn arasndaki hiyerariyi grmezden gelen bir form ama bu ka-
kard bu dergileri pek grmyordu. Her ne kadar birlikte ba- dnlar arasnda istemesek de gerekte hiyerari ve farkllk zaten
ka trl bir dil kurmaya allm olsa da o fotorafa baktnda var. Peki, bu durumda bu iki grubu hi mi yan yana getirmemek
hi kimse Krt kadnlarnn dierlerini eittiini dnmyor, lazm? Yan yana geleceklerse de hangi formatta bir araya getirile-
dnmeyecek. Bu formda bir sknt varm gibi geliyor. nk bilir?
unu da hatrlatmak isterim ki o dnem u laf dnd: Krdistana Nkhet: Tartmaya, ortaklamann hangi dilde, hangi formatta
feminizmi getiriyorlar, ve bunun zerine tartmalar olmutu. olaca ve nasl olmas gerektiiyle ilgili bir soru ile baladk za-
Bunlar sert eletiriler gibi gelebilir ama en azndan hatrlamak ten. Batman Bulumalarn ben gndeme getirdim ve o format
gerekiyor: Krdistanda da feminizm vard ve o sz metropollere daha nce de sylediim gibi liberal, ok kltrc
de tanmt, bu bulumalarda oradaki szn grnmediini de Yasemin: Peki, ama hangi formatta?
hatrlamak lazm. Sevi: Biz de onu tartyoruz zaten.
Meryem: Dardan bu bulumalar byle grnyor olabilir ama Meryem: Ezen/ezilen ilikisi zerinden... Bizim asl mcadele-
mesela ben Krt deilim, geri Trk de deilim, her neyse, blge- miz bu, deyip kendini yceltmeyle de baka bir ey kuruluyor.
de yaananlar bu bulumalar araclyla rendim. Dardan g- Nkhet: Tam da ilgin bir ekilde aada arada da bunu ko-
rnen medyatik yanna dair pek bir ey diyemeyeceim ama ikinci nutuk. Bu ezilen kimliinin nasl bir kimlik olabileceini, ezi-
bulumadan sonraki bulumalarda, mesela Konya Bulumasnda, len yerden konumann nasl bir ey olabileceini Ama mesela
Krt kadnlarnn yaadklarn merakla dinliyorduk. O dnem Arkadama Dokunma Kampanyasnda, Ne kim olduumu ha-
blgedeki savatan pek haberdar olunamyordu ve bulumalar trlat, ne de kim olduumu unut, diye bir sz kurulmutu. Bunu
sayesinde neler yaandn rendik. Bulumalarn her ne kadar nasl yapacamz da ayr bir soru elbette ama ortakln nasl ku-
hatalar, stten ve egemen yanlar da olsa yararl yanlar olduunu rabileceine dair iaret ettii nokta ok iyi bence.
da dnyorum. Yasemin: Leman Dergisi kampanyalatrmt.
lk: Mesela o dnem Bizle iletiime girmeden yapld bunlar, Nkhet: ok iyi bir kampanyayd nk bu arkadalk belli bir
diye Nebahat Akko da bulumalar eletirmiti. kimlik zerinden tanmlanmyordu, nasl yaplaca da ancak yol-
Yasemin: Bu konumalar zerine bir eyi merak ettim, gazeteci, da belirlenen bir eydi.
tiyatrocu vs. kadnlarla Krt kadnlar hibir zaman, hibir yerde Yasemin: Peki, nasl olacak ite?

390 391
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

nci: Yasemin, sen reete mi istiyorsun? Yok yle bir reete. herkesi bir araya toplam oluyoruz (!) Ayn eyler bizim iin de
(Glmeler) var. Bizim de dapdar kimliklerimiz var.
Yasemin: Neden bunu sorup duruyorum biliyor musun? Femi- Sevi: Feminizmle queerin atmas da bu darlk zerine kmyor
nizmde yle bir yntemi ok kullandmz dnyorum: mu zaten?
unu yapmayn, bunu yapmayn, una karyz, buna karyz. nci: Ama queerin de bu tr bir darl var. Queer zaten teoriyi ve
Srekli bir protesto halindeyiz. Maruz kaldklarmza tepkisellik akademiyi de igal etmi vaziyette, artk queer bilmeden olmaya-
zerinden kendimizi var ediyoruz. O yaplmasn, bu yaplmasn, cak gibi...
peki, sen ne yapacaksn? Glkan: Ama galiba queerinki igal etmekten ziyade, igali bo-
Glkan: Ama bir eyi eletirmekle, yaplmasn demek arasnda zan bir tavr var...
fark var. Bir ey yapabilmek iin de yaplan eylere bakp, bunlar nci: Yok yok, kendisi de ok igalci. Provokatif olmak istemiyo-
zerine politik dnmek ve ayn hatalar tekrar tekrar retme- rum ama queer ikili kartlklar atm diyebilir mi? Tamamen
mek de kymetli bir ey. bu ikilikler zerinden ekillenen bir taraf olduunu dnyo-
nci: lknn Amargi sunumunu dinlerken unu dndm: rum. Intersexuality ya da transsexuality demek yeterli oluyor mu
Bu farkllklarla yan yanayz meselesi Amargide tam olarak na- ikilii amak iin. Sexuality sonuta kadnla erkek aras bir eyi
sl salanyor. Amarginin byle bir perspektifi belirlemesi iin varsayarak konuulmuyor mu?
Amargide feminist farkllklar, etnik, cinsel ynelim farkll vs. Asl: Queerin zaten derdi, kadnlk ve erkeklik mevhumunu orta-
gibi somut farkllklarn oranlarn m belirleyeceiz? Mesela yz- dan kaldrmak ve bunu gayet oulcu ekilde ortaya samak. Bir
de bilmem ka trbanl alnacak, yzde u kadar lezbiyen olacak, ilikiye Queer Teori zerinden bakmann kendisi, cinsiyeti kalp-
trans olacak gibi bir ey mi farkllklarla yan yana durmak? lardan karan, kadnla kadnn ilikisi, kadnla trans kadnn ili-
Yasemin: Fiilen byle bir ey olmuyor ki zaten. kisi, kadnla trans erkein ilikisi ve bunlarla da kapsanamayan,
nci: Zaten bu farkllklarla yan yana durmak falan deildir. dile de ok hapsolmayan, cinsiyet kimliklerinin ok eitli olduu
lk: Bir yandan da Trkiyede kadnlarn yzde altm ban bir alana iaret ediyor. Kimisi kendisini bazen erkek, bazen de ka-
rtyorsa niye feminist harekette olmadklarn da sormak lazm. dn hissedebiliyor. Kadn ve erkekliin arasnda, o cinsiyeti dilin
nci: Tabii, ama farkl hayat alanlarmz var. Bu bir tek Amarginin bize sunduu kavramlarn yeterli olmad baka bir cinsiyet kim-
sorunu da deil ki. Benim neden bir tane bile trbanl arkada- liini de hissediyor. Bu anlamda queer aslnda tam da o ikilikten
mn olmad da bir soru, ben rgt deilim, bir ey deilim. kp, hem bedenin hem de cinsel arzunun okluluuna iaret
(Kahkahalar) nk karlamyoruz eden bir ey.
Bir ara Amargili kadnlar bartl kadnlarla bir araya gel- nci: Sonuta ikilii bir veri alarak o oklua gidiyor.
meyi dert edinmilerdi. Bir kere bartl kadnlar ne demek ve Asl: nk norm olan ikilik Derdi zaten norm olan ortadan
onlarla bir araya gelmenin politik karl nedir? Bartl ka- kaldrp, normsuz bir alan amak. Tabii ki de balang noktas o
dnlarla bir araya gelmek, rtnmek, kamusal alanda bartl norm oluyor, ama bu queerin kendisinin rettii bir norm deil
kadnlar olsun diye politika yapmak mdr? Bu yaklam ncelikle ki. Bu hlihazrda toplumsal hayat, arzuyu, bedeni ekillendiren
onlar belli bir kimlie hapsetmek demek. Bartl kadnlarla bir norm zaten ve queerin yapmaya alt bunu alaa etmek.
bizim baka eyler konumamz lazm. Bartl kadnlar de- nk byle bir ikilik yok; bizim arzumuz, bedenimiz bu ikilik
meyi brakmamz lazm bir kere. Ama brakamyoruz. Herkes zerinden rgtlenmiyor. Bambaka olanaklar ve imkanlar da var.
drst olsun, o kadn grdmz zaman o bizim iin bar- Glkan: Bugn buraya geldim nk Farkllklarmzla yan yana
tl kadndr. Baka bir kadn olmas iin hakikaten baka trl, myz? bal beni ok heyecanlandrd. Feministler olarak bir
dntrc bir ilikisellik olmas gerekiyor. Farklln yan yana araya gelip haldr haldr bir eyler yapyoruz ama hakikaten bu
durmas, onun bartl olarak tanmlanmamasdr. Ya da Krt i nasl olacak? Farkl kadnlklar, farkl feminizmler, farkl fe-
kadnlarla, Krt kadnlarn Krtln gz ard etmiyorum ama, minist olular, birbirinin stne basmadan nasl sz retecek?
srekli Krtlk zerine konuarak m farkllklarla bir arada ola- Akas bu konuma gerekten beni kalbimden vurdu ve haki-
caz? Onun sadece Krt meselesi var, bunun sadece barts katen buraya elli tane takla atarak gelmi bir queerim veya queer
meselesi var, biz de sper ak feministleriz, byle bir misyonla deneyimden gelen bir bireyim. Cinsellikle olduu kadar evle ilgili

392 393
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

dertleri de olan bir bireyim. Sadece cinsellii sokaa deil, soka iin farkllklarla birarada olma syleminin sahiplenilmesi ya da
da eve doru srklemek gibi bir derdi olan, buray kanrtmaya olmas gereken ideal bir durum olarak tarif edilmesi bana ok so-
alan biriyim. runlu geliyor. Birbirimize gerekten ihtiyacmz yoksa zaten, niye
Sadece feminist ortamlarda deil, LGBT hareketin ierisinde biraradayz ki.
de, Lambdada yaptmz toplantlarda da queer karikatrletiri- Asl: Ev konusunda zellikle yapmaya altm vurgu uydu,
lerek tartlyor. Queer bir kimlik deil, bana gre bir eylem, bir daha ziyade sokaktaki cinsellik zerinden rgtlenen bir queer
fiil, metodolojik bir alet edevat, dolaysyla herkesin iine yarar bir hareket var ya, queer hareketin sadece sokak deil, ayn zamanda
ara, ve nasl erkek egemen kafann feministi karikatr bir zne senin dediin gibi soka eve tayan, evdeki yaamn ne olduunu
olarak tarif etmesine kar kyorsak queerle ilgili kurulan bu di- sorgulayan bir tarafnn da olmas gerektiiydi, evdeki znelere de
lin de dna kmak gerekiyor. Severek, isteyerek ya da zorunlu bir cevab olmas gerektiiydi. Queerde kamusal alann yceltil-
olarak zerine dayatlm olan kadnlk deneyiminin, basklanma mesi de sz konusu. Hep bir ev/sokak ayrm var ve ev dediin ey
biimini gstermek ve basklanmaya kar direni gelitirmek iin ister istemez aalanan bir alana dnyor. Dolaysyla, femi-
feminizm ne ie yarar, queer ne ie yarar, ben burasyla ilikiliyim. nizmle queer hareket kafa kafaya verdikleri zaman cevap retme-
Biraz byle bakma ihtiyac duyuyorum nk queerin srekli k, si gereken sorulardan bir tanesi de yaamn btn hali. Bu anlam-
zppe, sadece kafalar sekste gibi yaftalanmasndan ok skldm. da Queer Feminizmle ok yakn iliki ierisinde olmas gereken
zellikle Trkiyede, queeri daha ok cinsellii ne karan bir hareket ama maalesef Trkiyede hlihazrdaki queer hareket
bir ekilde konuuyoruz nk cinsellik en konumadmz alan, ile feminist hareket arasnda bu tr bir iliki yok.
bunu halledersek eve kadar geleceiz. zellikle heteronormatif Meryem: O yzden de birbirlerini ok dlyorlar. Mesela bura-
cinsellik yaamayan insanlarn kemie dayand yer cinsellik daki queer hareketle feminist hareket, biri evlilik vs. konularn
olduu iin bunun zerinden queere bakmak ya da bunu ne gndemine sokmad iin, br de cinsel farkll, cinsellii
karmak arzusu yaadlar. Ben de akas sadece cinsellie ta- ok ilemedii iin arpyorlar.
klmamay srekli aklmda tutuyorum ama Trkiyedeki feminist Hazal: Ben queer ve feminizm arasndaki atmann sebebinin
siyaset ierisinde tabir-i caizse btn edepsizliimizle bir ekilde odaklandklar konularn farkll olduunu dnmyorum.
bunu samamz gerektiini dnyorum. Sadece queerlerin de- Farkllklarla birarada olmak ne demek? En azndan benim de-
il, ynelimi ne olursa olsun btn kadnlarn cinsel zgrln neyimim 8 Mart Plaformlarnda vs. farkllklarla birarada olmak
konuabilmesi gerekiyor. Allah akna bir gn hep birlikte kadn yle gsteriliyor: Bir sabitlik var ve birileri onlardan farkl. Kimin
boalmasn konualm istiyorum. Yani srekli madur olarak ta- kimden fark? Tm platformlarda sabit zneler var ve birileri on-
rif edilen bedenin nelere muktedir olup, olmadn konualm lardan farkl. Dolaysyla ya birileri yol verecek, ya da ortak bir
istiyorum. Anlatabiliyor muyum? Mcadele biimimizin btn zeminde buluulacak, ama byle olmuyor. Sabit zne(ler) zerin-
bunlarla alakas olduunu dnyorum. Mesela krtaj konu- den farkllklar yeniden yeniden retip, en sonunda hibir ekil-
mak iin bile ben queere ihtiya duyuyorum. Ama konuamyo- de ortaklaamadmzda da 8 Marttaki gibi kavgalar kyor. O
ruz. Buradan byle bir beklentim var. Queer ne iimize yaraya- karlkl bir dlama ilikisi deil bence sabit olann srekli bi-
cak, bu i nasl olacak, onu konualm. Konutuklarmz daha rine sen u kadar farklsn dedii ve konutuu her pozisyondan
ete deecekse konualm diye dnyorum. ok duygusal oldu. da farkllnn yeniden retildii bir durum sz konusu. nk
(Glmeler) srekli sabit bir eye doru konuuluyor. Sadece feminist ve que-
Sevi: Yok, tam tersine tartmann banda da altn izdiimiz er hareketin karlat yerlerde deil, kendi iimizdeki feminist
kayglarmza tercman oldun. Bu tartmay bunlar konuabile- toplantlarda da ayn durumun sz konusu olduunu dnyo-
ceimiz politik bir zemin olsun diye dnmtk. rum.
nci: Glkann sylediini ok nemli buluyorum ve tam da qu- Glkan: Hazaln dediine katlyorum. Ben alet edevat diyorum,
eerin ve feminizmin nasl iliki kurmas gerektiinin cevabn metodoloji diyorum ama iinde bulunduum feminist hareket
verdiini dnyorum: Ben derdimi dntrecek eyi femi- bana farklsn diyor.
nizmde de bulurum, queerde de bulurum, baka bir yerlerde de lk: Queer hareketi sadece cinsiyet kimliklerini deil kapita-
bulurum. Politik olarak doru olduu iin veya olmas gerektii lizm dahil btn sistemleri sarabilecek bir amac olan bir hare-

394 395
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

ket olarak gryorum. Bu yzden queer birini grdm zaman nci: Bence hak temelli siyasette ortaklamak daha mmkn
Aa, bu ne kadar modaya uygun, biri deil de, aalanmay gze ama orada da btn bu siyaset yapma biimi ok varolusal bir
alm, Kadn m, erkek mi? Evsiz mi? denmeyi de stne ala- hal alyor. Peki, ortaklatmz bu hak temelli siyaset dnt-
bilecek biri olduunu dnyorum. st snf olduunu yine bir rc bir siyaset oluyor mu? Krtaj Platformunda, herkes zaten
ekilde hissettirecek insandan ok btn topluma farkl bir dn- toplantya gelmeden nce dndn ve bildiini sylyorsa,
yann imkann politik mesaj olarak vermeyi amalayan biri... hibir ekilde baka bir ey dnmeden oradan kyorsa, bira-
Son olarak unu da ekleyeyim: Amargide neyin gndem- radalmz anlayamyorum. Hak temelli siyaseti nemsiyorum,
letiine dair bir soru da sormutum. Cevap olarak farkl alma bunu kmsemek istemiyorum ama bir de umutsuz deil ama
gruplar olduu ve her grubun kendi gndemini getirdii sylendi. gereki olursak yle bir ey var: Biz zaten byk iktidarlar de-
Mesela bir grup Krt hareketinde unu tartalm, dediinde bu itirecek politika yapmann ok uzandayz. Biz ancak feminist
tartma yapld, ya da ilk yllarda heteroseksizmi gndemletir- siyaset yaparken, kendimizi dntrmeyi hedeflemeliyiz. br
meyi isteyen lezbiyen kadnlar heteroseksizm atlyesini yaptlar. trl zaten btn sz uup, gidecek.
Buna karlk mesela Alevi olup, Heminli olup, bunu gndeme Bir de ne kadar farklyz, bunu sorgulayalm. Farkllklar
getirmeyen insanlar o tartma ve dntrme ortamn ok faz- konuurken, neoliberal sreleri de srekli aklda tutmak la-
la yaratamadlar. Yine benzer ekilde snf, kapitalizm, anarizm, zm. Srekli ortaklklarmz paralayc bir alg da olutu.
sosyalizm, liberalizm gibi politik grlerin pek konuulmayan Zannettiimiz kadar farkl deiliz belki de. Brakn politik hare-
konular olduunu grdm. ket iindeki kadnlar, hayatn iinde, bir sr baka ekillerde
Nkhet: Farkllklarla birarada durma meselesini ciddiye alma- ortaklamyor muyuz? Bence gndelik hayat bizi ok daha ortak-
nn nasl bir ey olabileceini dnmek gzel ama yle de bir latryor. ktidar zaten korkun derecede ayrtryor ve biz bu
ey var: Bir yandan kimlik siyaseti yaplyor, etnik kimliin, cinsi- ayrmay veri alyoruz. Ama bu tabii ki meselemiz, bu ortaklklar
yet kimliinin siyaseti yaplyor. Feminizm de bence kimi zaman politik bir dile nasl evrilecek?
kimlik siyasetine kayabiliyor. te yandan bunun dnda bir de Asl: Evet, gzel bir nokta ama zaten ikisi birbirini dlayan ey-
hak siyaseti var, krtaj haktr hikyesiyle iyiden iyiye ayyuka - ler deilmi gibime geliyor. Kapitalizmin gnmzde ald form
kan. Peki, hep beraber bir araya gelip, hak siyaseti mi yapalm? Bir olan neoliberalizm, bedenlerle kurduu ilikide kendini farkl-
araya gelip, kimlik siyaseti mi yapalm? Veya hep beraber bir araya lklar zerinden kurabiliyor. Benle kurduu ilikide bunun ka-
gelip, ne yapalm? Ben de bugn buraya byle bir dertle geldim dn bedeni, bir trans kadnla kurduu ilikide trans kadn bedeni
aslnda. Butler u tr imkanlar ayor diyebiliriz; ben akademik olduunu bilerek bunun zerinden baka bir form gelitiriyor.
olarak syleyebilirim ki Butler bana imkan at zaman o imkan Ama hepimiz canmzdan, gbeimizden balyz buna, hepimiz
uralarda bir yerde dursun ama diyelim ki ben krtaj eylemini na- ayr ekillerde buna maruz kalyoruz. Yani, btn bu farkllkla-
sl rgtlemem gerektiini konutuum bir toplantda bu imkan rn neoliberalizme entegre olma biimleri yine bir farkllk ze-
bu konumalarn neresinde bulacam? rinden iliyor. Orada gerekten nasl bir siyaset doar? Bu nasl
Glkan: Bazen Butler bu imkana daha yakn hissettiriyor. beraber yaplr? Benim de kafam ok kark. Belki eylemlilik ya
(Glmeler) Gerekten. da eylemlilik ierisinde retilen szler buna cevap olabilir. Byle
Nkhet: Genel teorik laflar, genel yaklamlar var, bir de somut de byk bir soru ierisinde kendimizi de kaybetmememiz ge-
olarak kar karya olduumuz bir problem var. Bu krtaj yasas rekiyor. Mesela kzkardelik zerinden, orta snf Trk kadnn
kacak m, kmayacak m? Biz erteletebilecek miyiz, ertelete- yaad koullar (nk ounluk o, genelde ounluun belir-
meyecek miyiz? Erteletmemiz iin neler yapmamz lazm? Ben o ledii sz ve siyaset kendini ok egemen klyor), dier tm ka-
ara boluun stratejiyle dolacan dnyorum ve stratejinin de dnlarn koullar haline geliyor, byk bir zne kategorisi iinde
zamana ve deneyime gre deiebileceini dnyorum. Tam da dier kadnlk durumlar eritiliyor. Bence ikisini srekli birarada
Glkann alet ve edevat dediine son derece hak veriyorum ama tutabilmek, yani hem farkllmz hem ortaklmz bir arada
alet edevat zamana ve zemine gre nasl analiz edip, nasl kur- kurabilmek iin ok uyank olmak gerekiyor.
gulayacamz deil mi asl derdimiz? Birarada olmann tanm Esen: Bence de Aslnn altn izdii nokta nemli. Amargi ya da
zaten bu alet, edevatlar nasl kurgulayacamz deil mi? FK deneyimi zerinden dndmzde de Ortaklklarmz

396 397
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

zerinden mi yoksa farkllklarmz zerinden mi politika ya- miz gerekmiyor. ki uta dolanyoruz, bir tarafta btn farkllk-
pacaz? sorusu kilit bir soru. Amargideki kendi deneyimimi lar yok sayan kzkardelik sylemi dier tarafta ise herkesin bir-
dndmde, ilk geldiim zaman farkllklarla yan yanayz birinden farkl olduu sylemi. Btn eitsizliklerin, politik fark-
syleminin ulalmas gereken bir hedef olmasna inanrken ve llklarn, iktidar odaklarnn sadece farkllk olarak tanmlanyor
Amarginin de bu arayn bir paras olduunu dnrken, u olmasnn siyasetsizlemeye yol atn dnyorum.
anda bu sylemin aslnda ciddi bir liberal sylem olduunu g- lk: Amarginin ilk yllarnda yaptmz iddetsiz atma yn-
ryorum. Farkllklarmzla yan yanayz sylemi, farkllklar temleri zerine almalar u anda yapamyorsak bu biraz bi-
kendi kategorilerine hapsederek, birbirine demeyen farkllklar zim de sorunumuz, sonuta Amargi iinde bunu yapamazsnz,
yaratarak liberalizmle ortaklayor. Bunu grmek benim iin ha- gibi bir durum yok. 80lerden sonra feminizm, Amargi kurulma-
kikaten artc bir deneyim oldu. dan nce farkllklar meselesini ok da tartmyordu akas.
Farkllklarla yan yanayz syleminin ne tr farkllklarn Mesela ana akm feministler, dergilerde, toplantlarda Krt ka-
stn kapattn, hangi farkllklar n plana kardn, tam dnlarn kimliini Krtlk ayr kadnlk ayr eklinde tartyor-
olarak Hazaln syledii gibi neyi neye gre farkllk olarak ta- lar. Farkllklarn kendini ortaya koyarak var olmasna da ihtiya
nmlandn grmek, ilk soruya, nci hocann sorduu farkll- vard. Bunun anlam Kim olursan gel, feminist ol yeter, gibi bir
n ne olduu sorusuna getiriyor bizi. Mesela feminist hareket ey deildi. Amargiyle birlikte farkllklara Sen de derdini bu-
ve trans ya da queer hareket arasnda yaanan tartmalarda da rada gndemletir, gel derdini burada anlat, diye bir alan al-
farkl olarak tanmlananlar, ecinseller ve translar; orta snf be- mt. O yzden farkllklarmzla yan yanayz sylemi zerin-
yaz feministler deil. Farkllk diye tanmlanan, ho grlmesi den politika yapmay, batan yanl bir proje olarak grmyorum.
gereken, iselletirilmesi gereken ya da dsallatrlan ecinseller, atmay yaratp yaratamamak bunun Amargide gndemle-
translar ya da queerler. Ama her yerdeki hegemonik olan deitii tirilmesine bal. Amargi bunu son dnemde tartabilseydi bu
iin farklln tanm da deiiyor. Mesela Trkiye toplumu, sol olabilecek bir eyken, farkllkla politika yapmann batan yanl
rgtler, feminist hareket ya da Amargi kendi tekisini ve farkl olduunu sylemek de bana biraz kolayclk gibi geliyor.
olann yaratyor. Esen: Farkllkla politika yapmak batan yanltr, demedim;
Amargiye baktmzda da farkllklarla yan yanayz s- farkllklar nasl konumlandrdmz ve nasl siyaset yaptm-
zn bu kadar rahat kurabiliyor olmamzn nedenlerinden biri, zn kendisini problematize etmemiz gerektiini syledim. Kendi
ecinsellerin ya da translarn Amargide rgtleniyor olabilmesi. deneyimimizden de baktmzda hangi farkllklarla nasl siyaset
Yani aslnda, burada da farkllk sylemi yine bu deneyimler ze- yapacamz sorunsallatrlmad ve farkllklar arasndaki ikti-
rinden kuruluyor. Translarn ve ecinsellerin Amargide aktif ola- dar ilikileri grlmedii srece farkllklar sylemini negatif bir
rak yer almalarnn ise Amarginin bu tartmalarn tesinde oldu- sylem olarak kuruyorum.
u illzyonunu yarattn dnyorum. Bu illzyon ise atma lk, Amargide iddetsizlik antrenmanlar vard ve bunlar
alan yaratmad iin sadece bu ekilde biraradaym gibi yap- bugn hayata gemiyorsa sizinle ilgili bir sorundur, dedi. Peki,
yoruz. Belki de Nasl yan yana oluruz? meselesini deil de Ne bu deneyimi bilmiyor olmak sadece rgte yeni katlanlarn so-
tr atma alanlar yaratrz meselesini konumak lazm. nk rumluluu olabilir mi yoksa rgt deneyim aktarmndaki yap-
atma alanlar elimizden alndnda herkes farkl demenin ne sal bir soruna m iaret eder? Btn bu srelerden kendimi ya
anlam var? Siyasetin atma alanlarnda olutuunu dnyo- da kiileri azade ettiimden deil, ama sonuta bu rgtn yesi
rum. Transfeminizmin btn grlerini benimsemem gerekmi- olarak iddetsizlik antrenmanlarna hi katlmadysam ve bunu
yor, ama Transfeminizm ya da queer ile karlayor ve atyor bilmiyorsam bu sadece benim sorunum deil.
olmak benim iin retken bir ilikilenmedir. lk: Ama senin bu konuda farkl bir yntem kurmana da engel
Bir dier mesele de Btn farkllklar yan yana olmal m? tekil eden bir ey yok herhalde. Ecinsellikle ilgili de unu diye-
sorusu. Kendi adma her farkllkla yan yana olmak durumunda bilirim, 2002de ecinsellik bu kadar tartlmyordu ve grnr
hissetmiyorum. Politik olarak kabul edilemez olan bir farkllk- deildi; on yl nceden bahsediyoruz sonuta.
la politika yapmak zorunda olmadm dnyorum. Farkllk Meryem: On yl nce Onur Yrynde stiklalde yirmi kii y-
sylemini bir gzellemeye ve birlik beraberlik arsna evirme- rmt sadece.

398 399
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Yasemin: 2004-2005 yllar benim iin kbustu nk feminist
hareket iinde bir lezbiyen olarak alyorum, binlerce kadn be-
nim adm duyuyor, ben kimim bilecekler ve ben lezbiyenim diye
benden korkacaklar diye dnyordum. Bu trden bir davrana
maruz kalmadm halde feminist hareketin bende yaratt ruh
hali buydu. Buna maruz kalmanz gerekmiyor, mevcut rgtlen-
me sana kendini iyi hissettirecek bir olanak sunmuyor, eer sen
glysen, ayakta kalabiliyorsan, almaktan korkmuyorsan lez-
biyen olduunu syleyebiliyordun. O dnem feminist harekette
her yere davet ediliyordum, her grup da beni rgtlemeye al-
yordu ve ben bunu inann kt niyetli falan alglamyordum ama
bu teklifleri yle alglyordum: Biz ne kadar zengin, demokrat
rgtleriz, ne kadar az, bakn aramzda lezbiyen de var. Byle
hissetmem belki kendi kayg ve kodlamalarmdan kaynaklanyor-
dur ama sonuta benim bu kayglarm ortadan kaldrmayan bir
rgtlenmenin iindeydim.
Bugn geldiimiz noktann lezbiyen kadnlar iin ok fark-
l olduunu dnyorum, geen srete pek ok kadn ald. vard. Bu Amarginin o toplumda, kurum olmak ie yaradn
2002de lezbiyenler feminist rgt dhil, hangi rgtte Biz lez-
biyeniz, diye rgtlenebiliyorlard? Dolaysyla gemi rgtlen-
me deneyimlerimde farkllm bana batyordu. Ben bu farkll
srekli hatrlyordum. Farkllmn tedirginliini, farkllm yor. Bazen yanl eyler bazen de hepimize iyi gelen eyler oluyor.
vurgulama zorunluluunu ok hissediyordum. Ya bir dakika ben
farklym, deme gerei duyuyordum ya da srekli bana alan al-
yordu ve bu beni ok rahatsz ediyordu.
Amargide LGBT politikas yaplyor mu? diye sordu Esen,
bence allahna kadar yapyoruz. LGBT politikas yapmak yalnzca
kamusal alana bir ey sylemek deil bence. Bugn ben bir lez-
biyen olarak Amargide tam Nkhetin sylediini hissediyorum:
Ne lezbiyen olduumu unutuyorum, ne de hatrlyorum. Kimse
benimle farkllm zerinden ne kadar demokrat olduunu gs-
termek iin iliki kurmuyor. Ya da pozitif ayrmclk da yaplm-
yor bana. Bu yzden kendimi Amargide ok iyi hissediyorum.
Amargide iki kadn pse, iki kadn sevise, iki kadn ayrlsa, iki
kadn kavga etse kimseye tuhaf gelmez. Ben bunun tam da LGBT
politikas yapmak olduunu, politika denen eyin ayn zamanda
kendi yaamlarmza sylediimiz szler ve yaadmz bir ey ol- Sevi: Bu biraz ar bir itham oldu bence, bunu da belki ayrca tar-
duunu dnyorum. Bu anlamda bu deneyimler ok kymetli.
Bunu sadece Amargide deneyimlemiyorum, artk FKda da dene-
yimliyorum: lezbiyen olduumu genelde unutuyorum ve hatrl-
yorum. Bu benim iin ok kymetli.
u anda Amargiye Krt kadnlar gelse onlara da ayn eyi
hissettirerek rgtlenebileceimizi dnyorum. Bunu nasl
400
Farkllklarmzla Yanyana (myz?)
rebiliriz bilmiyorum. Bartl kadnlar meselesi baka bir tar-
tma. Birlikte rgtlenmeye altm oluumlarn iinde yer al-
dm ama tam da ncinin dedii gibi bu rgtlenmeler bir yandan
bartl kadn diye bir kategori yaratmak anlamna geliyor. Din
ile feminizm arasndaki gerilimli ilikiden kaynakl, feministlerle
din tandansl bir eylemliliin iinde olmalarn zorlatryor.
Meryem: Kurulurken yazlm olan Amargi Manifestosu bir sre
sonra bana Kuran- Kerim gibi gelmeye balamt. (Glmeler)
Baz kadnlarn bir sre ihtiya duyduu bir metindi herhalde. O
ihtiya duygusuyla kadnlarn ok yksek bir sylem kurduklarn
dnyorum. Bu yksek sylem de uzun srete bir eyleri ek-
siltti. Bir de galiba yle bir ey yaratt: Sava, antimilitarizm gibi
Trkiyenin genel politik gndemine deen szler syledii iin
o dnem gndeme oturdu gibi geliyor bana. Bugnse bu sylem
ar yksek geliyor.
Bazen ok yksek sylem houma gidiyor. Bir ara Amargiden
misiniz, aaa, ya da Amargi unu unu diyecek, gibi bir duru
gsterdii iin houma gidiyordu. Ama u anki hali de farkl ge-
liyor. ll her dnem her eyi iermektense, tarihsel ak izgisi
gzmn nnden bir hikye gibi getiinde farkl bir hikye olu-
Mesela Yasemin Hem kendi kimliimi hissediyorum, hem de
hissetmiyorum, diyor ya ama baz kadnlar da farkl nedenlerle
Amargiden ayrlyor. Sonu itibariyle byle yksek sylemlerin
olmamas da ho geliyor. Bunu vurgulamak istedim.
Benim olduum ilk dnemde, feminizm dersleri, 80ler ve
90lardaki feminist rgtlenme deneyimlerinin konuulduu se-
minerler dzenledi. Bu etkinliklerle kadn politikas veya feminist
politikay anlamaya altk sonra da daha ok Queer Feminizm
ar bast gibi geliyor bana. ki yldr Queer Feminizm Amargide
biraz hissettirdi kendini.
lk: Bir de Amargide son dnemde farkllk da azald gerek-
ten. Genelde gen, otuzlu yalarda, yksek lisans yapan bir profil
var artk. (Kkrdamalar) O yzden kendi deneyimini anlatma
olay da ortadan kalkt, herkes bir ekilde ne bildiini anlatyor.
tmak gerekebilir. Tabii ki burada bitecek bir tartma deil ama
bir balang diye umuyoruz. Belki bunu ilerletebiliriz forumlarla.
Nkhet: Hem akademisyen hem feminist olunabilir, demek isti-
yorum.
Glkan: Ben alakasz bir yere srayacam. Queerden baktnda
ittifak farkl kimlikler arasnda kurulan ortaklk olarak deil, bir
401
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

mesele karsnda bir araya gelip, ona kar bir direni oluturup, gittiini, belli deneyimlerin (sert gelebilir belki, zellikle biraz
mesele belli bir yere evirildiinde de tekrar dalabilme iradesini parodiletirerek sylyorum ki grnr olsun), bu ekilde rgt-
gsterebilmek olarak alglyorum. Bunu nasl yapacamz sesli lendii srece daha iktidarl olan deneyimlerin egemen olmas-
dnyorum. Sylediklerim bir reete falan deil, pratie ilikin nn kanlmaz olduunu dnyorum. Ben unu yksek sesle
birlikte dnme egzersizi. Bir toplantda, zgrlk iin bir re- syleyebileceim bir alan ne zaman bulabileceimi bilmiyorum:
ete yok, hibir bir araya geliin iktidarsz bir biimi yok, denmi- Benim iin krtaj yaradr, bedenimde, ruhumda yaradr. Krtajn
ti, ok houma gitmiti. Ama buradaki mesele ittifak oluturacak yasaklanmamas gerektiini savunurken patriarkann, heterosek-
belli gruplarn ya da znelerin slubunu, iktidarn sabitlenmeme- sizmin benim bedenimde at yaralar nasl yksek sesle sy-
sine dnk arzuyu hayata geirme abas gibi alglyorum. leyeceim? Bunun szn feminist hareket ierisinde nasl ku-
Mesela bu noktada Krtaj meselesinde ne yaplabilirdi? ve racam? Pazar gnk mitingde Yryten sonra ak forum
u anda yaplan eyin iktidar dinamii bunun neresini tkyor? yaplacak, dendiinde ok heyecanlandm. rgt temsiliyeti
diye dndmde, bunlar yksek sesle sylemekten de dm olmayacak ve isteyen kadn mikrofonu eline alacak ve krtaj yasa-
patlyor. (Glmseme) Bana iyi hissettirmeyen ve bir ekliyle kr- na kar szn syleyecek, dendi. Bakaym, bu olacak m diye
taja ilikin kendi deneyimime ait feminist sz sylememe dair o gnein altnda beyin kanamas geirecek noktaya gelinceye ka-
bana engel olan ey u: Devletin belirledii bir eyin karsnda dar ben o forumu bekledim, ama olmad.
son derece hzl davranmak zorundayz ve lanet olsun ki reel po- u anki kampanyann rgtlenme biimine baktmzda,
litika yapmak durumunda kalyoruz. Zaten bir ekliyle hikye hzd, zamand, tamam ama u ok mu zor: O da kendi iinde
skntl balyor. Tam da bunun farkndayken bile toplantlarn mutlaka bir sr sorun yaratacaktr, ama o okluun birbirinin
alnma biimi, kararlarn alnma biimi, kararlarn toplant nce- stne basmadan kurulabilecei bir ak alan, birbirimizi din-
si alnp, sanki burada beraber alnyormuasna sylenme bii- lediimiz ama darya doru da laf syleyen forum tarz bir ey
mi, szlerin nceden belirlenmi olmas, o toplantya Beyoluna yaplamaz myd? Ve bu yaplabilseydi iktidara kar unu da de-
akam yediden sonra gelebileceklerin gelmesi, ocuu olanlarn mi olurduk: Bu kadnlar sadece tek bir eyde ortaklayorlar, sen
kendilerini sz sylemekte kt hissetmesi, farkl feminizmler- devlet olarak isteyenlerin krtaj yaptrmalarn yasaklayamazsn,
den gelenlerin kendilerini kt hissetmeleri gibi sorunlu grd- bu kadnlar biraradalar ve farkllklarn zerine de basmyorlar.
m bir sr ey var. Ben ki kendi adma kendimi ok kudretli Bunu, kendine de iktidara da gstermek zengin ve kudretli bir po-
varsayarken bile, iki kez krtaj toplantsna gittim ve sz kurama- litik duru gibi geliyor bana ama bunun da kendi iinde bir sr
yacam, kurarsam bile Acil bir ey var, bu tr tartmalarn yeri amaz vardr elbette.
buras hi deil zaten, denilecek diye sustum. Binlerce kadnn Feride: Glkann sylemeye altklar balamnda son zaman-
tekil, tekletiren, okluu kaybettiren feminist bir sz kurmasnn larda zellikle krtaj platformu ve Amargi zerinden kafam ok
problemli olduunu dnyorum. Bunun bir sr feminizmi ve kartran eylerden bahsetmek istiyorum. Toplantlarda, ben fe-
kadnlk deneyimini yok saydn dnyorum. ministsem, ben kadnsam, ben zaten iktidar deilim, o yzden
Mesela, 90larn ortasnda Seattledaki kreselleme kart sylediim hibir ey de asla iktidarl bir sz olmayacaktr diye
hareketin nasl rgtlendiini dnyorum ya da Wall Streetin bir n kabul iinde olunduunu hissediyorum. O yzden bir sr
igalinden esinlenen eylemler rgtleyebilirdik diye dnyo- kadn kalkp, acayip iktidarl szler syleyerek seni susturduklar
rum. Bir yeri sembolik de olsa igal etseydik, yasa kana kadar zaman o iktidar olmam oluyor, nk onlar kadn zaten, erkek
o alanda mesela her hafta farkl birileri, slami feministler, trans- deiller, o yzden iktidar olamazlar gibi bir dnce var. Hepimiz
feministler, o feministler, bu feministler dursayd ve mesela, eitmiiz gibi konuuyoruz ama tabii ki deiliz! Mesela Glkan
tane rencinin yaad, menopoz geiren bir kadnn krtaja forum fikrini anlatrken, nasl oluru dnyordum. En banda
dair szlerini syledii ve dinledii, itiraz edip, yarglamad, bir bir ar yaplr diye dndm ardndan o ar kime seslenecek
alan oluturabilseydik, diyorum. Burada kurumsal temsiliyetten ve ne diyecek? Peki, bu ar kimlere ulaabilecek? Nasl olacak
de bahsetmiyorum. da binlerce kadn oraya gelip, o mikrofona konuacak? Eer face-
Soldan gelen bir deneyimle btn politik srelerin ok di- booku yoksa ya da mail grubunda yoksa bilmeyecek. Bu iletiim
key rgtlendiini dnyorum. ok merkez kurum kafasyla anda olmayan kadnlara ulaabilecek bir rgtlenme yapamyo-

402 403
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

ruz. Neoliberalizm hlihazrda farkllamay neriyor, buna uyank

Glkan: Ama toplantlarda, mahallemizdeki kadnlar rgtleye- olmak lazm, diye uyard. Hazaldan Kim kimden farkl? Bunu
lim diyebilen insan kt gz ard etmemek gerekiyor, farklln alt nasl dolduruluyor?
Feride: Evet de, bunu syleyen insan bir sonraki toplantda O farkllklar kim ya da hangi sylem belirliyor? Bunun zerine
Bedenimiz bizimdir demekten vazgemiyoruz, diyebiliyor, o kafa yormamz gerekiyor diye bir neri geldi. Ortaklk eylemler-
zaman nasl olacak? Muhalif politika iinde yle bir kimlik ku- den kabilir ama burada da eylemin aciliyeti sz konusu oldu-
ruluyor ki vazgeilemeyen bir ey haline geliyor. Ayn sz ayn unda o farkl sesleri bastrma tehlikesine kar uyank olmamz
ekilde sylemezsek, feminizme ihanet edecekmiiz gibi tepkiler lazm; buna alternatif politikalar retmeye gzmz ak olmal
verebiliyoruz. Bunu da bir eitime dntryoruz. Buradaki so- dedik. rgtlenme biiminin kendisi feminizmler arasnda hi-
runumuz birbirimizi eitiyor gibi davranmadan nasl olacak da yerari kurabiliyor, o nedenle farkl rgtlenme biimlerine ola-
beraber rgtleneceiz? Sanki biri bana feminizm retecek, biri nak amak, bunun nasl olabileceini sorgulamak gerekir, dedik.
bana queer retecek. Biz bu alet edevatlar paylamyoruz, bir- Dntrc bir siyaset nceliimiz olmal, burada belki hak te-
birimizi eitiyoruz ve devaml yle bir ba retmen tavr var melli bir siyaset yeniden tartmaya alabilir dedik ve en sonun-
ki her toplantda azn bile amaya korkuyorsun nk atn da, feministler de iktidar olur. (Kahkahalar)
anda eitileceksin. (Glmeler)
Ben feminist hareketin iinde aktif yer alan bir insanm, ta-
mam eitileyim, ama hareketin iinde aktif yer almayan sadece
eylemlere gelen biri olsam ve devaml eitilsem, ben de Bir avu
feminist, derim. Mesela geen gn tutuklu rencilerle ilgili bir
eylemdeydim, krtajla ilgili bir slogan atld. Bir tane teyze vard
arkamzda, dedi ki kadn: Niye krtaj haktr diyorsunuz, krtaj
istemiyoruz ki biz, krtaj mecburidir, olacaktr tabii, dedi. O ka-
dn diyor ki mesela Ben krtaj haktr demek istemiyorum nk
krtaj yaptrmak istediim ey deil, ama Krtaj mecburidir,
diyor. Bunu kalkp platform toplantsnda sylese, o kadna Sen
krtaj yasana karsn, gel biz sana retelim derler? Feminist
olsun, olmasn hepimiz farkl yerlerde iktidarz...
lk: Hepimiz mi, bazlarmz m, bence bu da ayr bir tartma.
Feride: Btn ezilen kimliklerle ilikilenmede iktidar var. Mesela
Batman Bulumas iin, Biz o gazeteci, sanat vs. kadnlar ile
Krt kadnlar yan yana getirmese miydik? diye sordu Yasemin,
ben de O biz kim? diye dnyorum.
Sevi: Mutlaka bir eyleri darda brakyorumdur, burada
saattir de konuuyoruz ama sonraki tartmalarmzda tekrar
baa sarmamak iin birka tane notu kayda geelim istiyorum.
Tartmada, ortaya kan noktalardan bir tanesi, farkllklarla
birarada politika yapabilmek iin, Esenin sylediine referansla
atma alanlar nerede yaratlacak? Btn farkllklar ierme ya
da farkllklarn birbirine dememesini bir tepki olarak grp, o
atma alanlar zerine de dnmek politika yapmamzn n-
n aabilir diye bir ey kt. Glkandan hareketle alet edevat
olarak queerle feminizmi birbirine konuturabilmek ve o ekilde
yol almak, bu farkl alet edevat kullanmaya aklk nemli. Asl,

404 405
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
EK-1: Amargi Manifestosu
Amargi nedir?
- Smercede zgrlk demekmi. Bir de sanrm anaya dn paras ya da berdel karl satlyoruz. Feodal iliki ierisinde kuma
anlamna geliyormu...
- O da m Smerce?
- Sanrm...
- lgin. Neden Smerceden bir kelime semiler? lp gitmi bir
dil sonuta. Daha canl, herkesin anlayaca bir isim bulamamlar
m?
- Bilemem. nsanlk tarihinde bir dnemeci ifade ettii iin olma-
sn?
- Nasl bir dneme?
- Allah allah... Sen hi tarih okumuyor musun?
- Okuyorum da, bu kadnlarla Smer uygarlnn ilgisini kurama-
dm.
- Ataerkilliin yerleik bir uygarlk dzeyinde ilk kurumsallat
devlet deil mi Smer?
- Olabilir... Bu uygarlkta kullanlan zgrlk sznn de ayr bir
anlam oluyor o halde...
- Baksana, bir de anaya dn anlam var... ntikam m almak isti-
yor bunlar?
- Kadn bunlar, ne yapacaklar belli olmaz.
- Smer uygarlnn yeri de douda bir yerlerdeydi deil mi?
- Evet Mezopotamyada...
- Bana bak, bu kadnlar tehlikeli
- Belki de hepsi caddr.
Biz kadnlar, bin yllardr cins olarak eziliyor ve smrlyoruz.
Tarihin en eski kleleriyiz. Kleliimiz zel hayatta balyor. Erkekler
tarafndan tek tek kuatlyor, teslim alnyor ve sevgi ad verilen bir
iliki tarz iinde tutsaklayoruz.
ocuklarmz ve evimizin bakm iin harcadmz emek g- drlyoruz.
rnmez klnyor. cretsiz, mesaisiz, sresiz, snrsz, tatilsiz, ikrami-
yesiz, ev ii grnmeyen emeimiz en doal grevimizmi gibi gr-
lyor ve bunun gerekte bir klelik olduu fark edilmiyor. zgr diye
nitelenen ilikilerde bile erkekler yardmc konumunda. Sadece bu
anlamda deil, btn varlmzla erkein hizmetine sunuluyoruz.
Evlilik iinde srekli cinsel ilikiye zorlanmamz hukuksal olarak da
destekleniyor.
Aile ii iddete maruz kalyoruz. Ailenin namusu biz kadnlarla
zdeletiriliyor. Aileler aras cezalandrma ve dllendirme kadnlar
araclyla yaplyor. Kadnn bekareti, giyimi, tavr ve davranla- olsa da, yenemediimiz ataerkil sistemin daha da glenmesi sonu-
r, bedeni, ailenin namusu haline getiriliyor. Ve kadn kendi bede-
ni hakknda sz sahibi olamyor. Namus davalar, l bedenlerimiz
406
Farkllklarmzla Yanyana (myz?)
zerinden temizleniyor.
Trkiyede ou zaman kimin klesi olacamza bile karar vere-
miyoruz. Kk yata evlendiriliyor, beik kertmesi yaplyor, balk
ya da gelin kaynana olarak hemcinslerimizle kar karya getiriliyo-
ruz.
Doduumuz andan itibaren toplumsal cinsiyet rollerimiz bize
belletiliyor. Klelik eitiminden geiriliyor ve sululuk psikolojisiyle
bytlyoruz.
Ev iinde ve dnda her trl faaliyetimiz denetim altnda. Ade-
ta bir hapishane iinde yayoruz. Her hareketimiz iin izin almamz
gerekiyor.
Modern ailede ise klelik daha gizli ve daha gl. Ev ii kaba
emek cretli iilere, baka kadnlara devredilmi olsa bile ya da er-
kein yardm amal katklar olsa bile tm sorumluluk kadnn
zerinde. Toplumsal rollerimizi modern yaamda o kadar iselle-
tirdik ki, duygularmz, giyimimiz, davranlarmz ve erkekle kurdu-
umuz ilikilerde kaba baskya gerek kalmadan en iyi uygulaycs
ve savunucusu haline geliyoruz. Kar cinsle kurduumuz ilikiler
de modern iktidar glendiren, besleyen bir nitelik tayor. Modern
toplumda ak ve sevgili ilikisi biz kadnlar hem cinsdalarmzdan
hem de sosyal ilikilerimizden kopartyor, bizi marjinalletiriyor.
Modern toplumda kadn cinsellik alannda mlkiyetin konusu
olmaya devam ediyor. Ak, cinsellik ve aile kendimizi varedebilme-
miz iin zorunlu hale getiriliyor. Feodal ak ve aile ilikilerinde kadn
srekli mlk halindeyken, erkek kadnn sorumluluunu, bakmn
stleniyor, onu kendi namusu haline getiriyordu. Modern a, z-
gr tketim anlayyla erkein zerinden bu sorumluluu ald. Bu
durumda kadn zgrletiini zannederek srekli tketilen ve kulla-
nlp atlabilecek bir nesneye dnt.
zel alandaki bu kuatlmlmz hem feodal hem modern
toplumda o kadar doal karlanyor ki, zel hayat sorgulanamaz,
deniyor. Oysa biz kadnlar, tam da bu zel hayatlar ierisinde tek tek
Modern toplumda kapatlmaktan kurtulduk ama erkein ih-
tiyalarna gre alyoruz. Toplumsal, siyasal, kltrel ihtiyalar
derinleen erkek, bizi daha byk bir ykmllk altna sokuyor.
iddet aralarnn uzmanlamasyla zerimizdeki egemenliini g-
lendiren erkek, artk ok daha kolay bir biimde bizi kendi yedei,
sembol, yardmcs haline getiriyor. Potansiyelimizi ve yetenekleri-
mizi yeni smrgecilik ilikileriyle tketiyor.
Binlerce yldr bize kapal olan ve erkeklik kltryle yaplan-
m kamusal alana adm atmzda kendi mcadelelerimizin rol
cu bu durum bizi zgrletirmekten ok daha byk tutsaklklarn,
kuatlmlklarn iine sokuyor. zgrlk ad altnda kapitalist ve
407
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Farkllklarmzla Yanyana (myz?)

erkek egemen sistemin kamusal kleleri haline getiriliyoruz. Artk erkekler vatan haini olurken, biz orospu oluyoruz. Siyasete toplum-
kamusal bir tketim nesnesiyiz. Evlerdeki grnmez emeimiz i ha- sal cinsiyet rolleri eletirisi temelinde yaklatmzda, rettiimiz
yatnda ucuz igcne ve ou zaman angaryaya dnyor. politikalar siyasetin konusu olarak grlmyor, hem kadnlar hem
Kapitalizmle birlikte en nemli kr alan ve ulusal ekonomilerin erkekler tarafndan marjinalletiriliyor. Bu alandaki emeklerimiz ka-
belirleyici bir unsuru haline gelen seks iilii toplumsal konumu- dnn doal toplumsal sorumluluklarndan kamas olarak deer-
muzu yeniden retiyor. Fahieliin bu kadar yaygn olduu gn- lendirilirken, zgrlk mcadelesi veren erkekler tarafndan da basit
mzde bizler bu kurumda retilen deerlerin damgasn tayoruz. bir konu olarak grlyor.
En ilkel kle ticaretini aratmayan ve beyaz kadn ticareti olarak Tm bunlar, binlerce yldr zlmeyen kadn-erkek elikisin-
tanmlanan bu sektr, dier sektrlerin bize yaklamlarn besliyor de retilen iktidar ve iddet kltrnn dier iktidar biimleriyle i
ve kendini onlara dayanarak var ediyor. Kapitalizmin en kapsaml s- ie geerek sosyal, siyasal, dnsel, kltrel bir egemenlik sistemine
mrsne maruz kalan bizler emeine, kendine, topluma ve yaama dnmesi anlamna gelen ataerkilliin sonular. Ataerkillik, idde-
en fazla yabanclaan toplumsal kesim haline geliyoruz. tin eitli biimlerini yeniden reten, besleyen, uygulayan bir yapya
Toplumsal rollerimize uygun ekonomik roller stlendiimiz sahip. Emek smrsne, cinsiyetilie, militarizme, milliyetilie,
iin ezilmiliimiz ve smrlmemiz daha da gleniyor. Artk sa- rkla, heteroseksizme, ya hiyerarisine vb. dayal eitli toplum-
dece ailenin deil, ekonomik kar evrelerinin dolaysyla ok daha sal iddet trlerini kimi zaman i ie, kimi zaman birisini ne kara-
kurumlam bir erkekliin kars haline geldik. rak uyguluyor. Dolaysyla ataerkillik, cinsel, kltrel, sosyal, dinsel
Bu alanda bir yandan srekli cinsel ve fiziksel mdahalenin ve etnik temelli bask, asimilasyon, smr ve dlama mekanizma-
iddetine maruz kalrken, bir yandan da yabanc olduumuz ili- larn srekli yeniden retiyor. Bu zeminde ortaya kan herhangi
kiler iinde korunmak ve kendimizi kabul ettirmek iin maskelere bir snf ise, egemenliini ataerkil sosyal, kltrel ve siyasal yapya
brnmek ve ekilden ekile girmek zorunda kalyoruz. Bu alandaki dayandrarak gelitiriyor. inde bulunduumuz ada, ataerkilliin
baarlarmz e ve annelik konularnda baarl olduumuz lde en ileri aamasn yayoruz. Toplumsal irade hibir dnem olmad
deer kazanyor. kadar merkezileti. Paral grntsne ramen ataerkillik gittike
Kamusal alann tarih, sanat, din, sosyal bilimler, dil, siyaset, daha fazla merkezilemekte, her paray kendi iktidarna zel yn-
spor, salk gibi paralar tm toplumsal ilikilerde olduu gibi er- temlerle balayarak ilev yklemekte.
keklik tarafndan, erkekler iin ve erkeklerin ihtiyalarna gre e- Biz kadnlar ataerkil sistemin su ortaklaryz. Ataerkillik salt
killeniyor. Biz bu alanlarn iinde varolsak da, znesi haline gelemi- erkeklerin eseri deil. Tarih boyunca kadnlar olarak zgn direni
yoruz. rnein biz kadnlarla nesneletirme temelinde iliki kuran biimleri gelitirmi olsak bile, sisteme uyum saladk ve ataerkil ili-
erkek sanat, bize ilham perisi olarak deer biiyor, bedenimizin kiler iinde ekillendik. Ataerkillik, cinsel ayrmn toplumsal rgt-
smrlmesi bu alanda da devam ediyor. Sanatsal beeni lleri bu leniinde bizi kabaca dlamad, sembolletirme, kutsal klma, ara-
yaklamn egemenliinde biimlendii iin, biz sanat olduumuz- sallatrma ve nesneletirme yntemleriyle kadnsln ierii bu
da da bu durum deimeyebiliyor veya eserlerimiz grnmez kln- dlama yolu ve sreleriyle olutu. Ataerkillik kltr-doa ilikisini
yor. Bu sanat, bize toplumsal rollerimizi belletmede toplumun dier nasl kuruyorsa, kadn doa ile zdeletirerek bizimle benzer bir
kurumlarndan geri kalmyor. Ya da sosyal bilimlere toplumsal cinsi- iliki kurmakta. Dolaysyla, erkeksi olan gibi, kadns olan da ataer-
yet rollerini sorgulamak temelinde bir eletiri getirmek istediimiz kil kltrn bir rn. Bu erevede oluan toplumsal cinsiyet rolleri
zaman, almalarmz kadn aratrmalar krslerine sktrlyor, alkanlklarmz, kiiliimizi, korkularmz, deerlerimizi ekillen-
eletirilerimiz marjinalletiriliyor. Dilden dlanyoruz. nsanln diriyor, bizi kendi benliimize yabanclatryor. Ayn zamanda bu
anlatld metinlerde zne her zaman erkek olarak varsaylyor, ge- kltr direnilerin de etkilerini tayor.
nel ifadeler kadn kapsamyor. Bizden istisna durumlarda bahsedi- Ataerkilliin kurumsallama tarihi siyasetin ve bilimin topluma
liyor. Bilimsel ve sanatsal fikirlerin yaratcs olduumuz zaman da yabanclaarak ayr ayr kurumsallamasnn da tarihi. Toplum, bir
bizden istisna olarak bahsediliyor. rnein yazar deil de, kadn yandan yaad youn deneyimlerin karmaklnda saduyu de-
yazar olabiliyoruz. nilen ve ideolojilerin ikinletii bilinaltnn i tepkileriyle tarihin
Varolan siyaset kurumlarnda modernleme adna kadna ni- izini srerken, bir yandan bu tarihin bilgisi, onu yaratanlara yabanc-
celiksel anlamda yer verilse de, toplumsal konumumuz deimiyor. laarak ayr bir alanda kurumsallat.
Hatta toplumsal rollerimize uygunluumuz lsnde deer kaza- Toplumlar bilin ve iradeden yoksun kaldlar, yani zgrlkten
nyoruz. Szlerimiz ve davranlarmz, politik tavrmzla deil cinsel uzak kalnd. Onlar adna bilin gelitiren ve onlar adna irade olan
kimliimizle deerlendiriliyor. Egemen siyasete kar tavr gelitiren kurumlar glendike, toplumlar zayflad, ataerkillik kendisini bu

408 409
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

yabanclama, bu paralanma ve zayflk temelinde rgtledi.

Gnmzde de bu rgtlenme, en gelimi biimiyle srmekte.
Dier bir ifadeyle, eitim kurumlar ve siyasal rgtlenme biimleri,
topluma ve gndelik yaama olan uzaklklar nedeniyle, ataerkil sis-
temin temel dayanaklar. Biz kadnlarn kurtuluu, ataerkil sistemin
radikal dnmyle gerekleebilir.
Bunun iin akademiklemi bilginin, yaam ve siyasetin i ie
kurumsallamasnn imkanlarn gelitirmeliyiz. Ataerkilliin su
ortaklar olduumuz iin, her alanda toplumsal cinsiyetimizin bize
ykledii duygular, yaam, alma, ilikilenme ve dnme biim-
lerini deitirecek rgtlenmeler yaratmalyz. Varolan rgtlenme
biimlerinin hemen hemen tm, kadnlarn dlandklar binlerce
yllk ataerkil iddet ve iktidar kltrnn birikimiyle olutuu iin,
erkeklerden rendiimiz rgtsel modelleri, yaam biimlerini ta-
rihsel bir eletiri szgecinden geirmeye ihtiyacmz var. Deitirmek
iin deimeye, kendimizi sorgulamaya ihtiyacmz var. zgrl
bir macera deil ciddi bir yaam seenei olarak ele almalyz. -
renmemizi zorlatran, bize dayatlan yaam amamz, akp oal-
mamz engelleyen her trl alkanlk, gelenek ve ballklarmzn
zincirinden kurtulurken reneceiz zgrl.

Amargi Kadn Akademisi Giriimi

2001

410
 Anayasa Tartmalar

Bir kadn olarak yklendiim sorumlu-

luklarn altnda ezilirken, bunun kar-
lnda bana verilen haklar yok denecek
kadar azd. Feminizmin bir adalet fer-
yad olduuna iyiden iyiye inanmtm.
Haklar istemek ocukluk olacakt, on-
lar kendi ellerimle almalydm. Temel
ilkem buydu.
Hayganu Mark

Seyda: Anayasa yapm srecine, kadnlar, LGBT bireyler,

ekolojistler olarak nasl dhil olduumuzu, taleplerimizin neler
olduunu ve bundan sonra neler yapacamz konuacaz. Tabii
gndeme krtaj tartmasnn glgesi dt.
Sivil, demokratik ve katlmc bir anayasa dediimiz zaman
aslnda toplumsal bir szlemeden bahsediyoruz. Dolaysyla
anayasann teknokratlarn, bilirkiilerin, hukukularn, sekin-
lerin hazrlad deil, tam tersine toplumun btn kesimleri-
nin yapm srecine katld, herkesin szn katabilecei bir
toplumsal szleme olmas gerekiyor. Bunun iin iktidardakile-
rin toplumun btn kesimlerine bu srece katlm kanallarn
salamas gerekiyor. Ama sadece bu da yeterli deil. Sz syleyen
insanlarn, sivil toplum rgtlerinin, farkl toplumsal gruplarn
da kendi kanallarn yaratmas ve aktif bir ekilde bu srece ka-
tlm salamas gerektiini dnyorum. Dolaysyla anayasann
ierii kadar hazrlk sreci de nemli diyoruz. Kadnlarn, d-
lananlarn, kendini ifade edemeyenlerin, sessiz kalanlarn, sesi
duyulmayanlarn, imkan snrl olanlarn da bu srece katlmas
nemli diyoruz.

413
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Trkiyeye baktmz zaman Anayasann biz yurttalar a-
sndan ne anlama geldiini ok iyi biliyoruz. Biz Anayasada ken-
dimizi bulamyoruz nk orada yokuz. Anayasaya dhil edilme-
dik nk hep darbe anayasalar vard ve o srete yasalar asker-
ler yapmt. Bize ramen, yurttalara ramen bir Anayasa vard ve
dolaysyla bunun meru bir zemini yok. imdi byle bir tartma
srecindeyiz ama Anayasann sivil olmas yeterli mi? Demokratik
bir anayasa olabilmesi iin sadece sivil olmas yeterli deil, bunun
iin anayasa yapm srecine btn yurttalarn, farkl kesimlerin
aktif katlm gerekiyor. Birtakm platformlar1 bu konuda eletiri-
lerini dile getiriyorlar. Anayasa yapm srecinde daha ok hangi
konular gndeme geliyor diye baktmzda: yurttalk, eitlik,
hak ve zgrlkler, demokrasi, yerel ynetimler, kimlik, sosyal
haklar vs. olduunu gryoruz. Biz feministler ise sadece kendi
hayatlarmz ve ihtiyalarmz zerinden politika retmediimiz-
den, sadece kadn kimliimiz olmad iin, farkl kimliklerimizin
de olduunun farknda olarak farkl iktidar ilikilerinin birbirleri
ile ilikisini de kurabildiimiz iin anayasadaki tm maddelerin
bizi ilgilendirdiini dnyoruz. Ve bunlar tartmaya ihtiyac-
mz var.
Darbe rejiminin oluturduu, cinsiyeti, milliyeti, hetero-
seksist, insan merkezci ve anti-demokratik bir anayasann yerine
zgrlk bir anayasay nasl oluturabiliriz? Farkl ayrmclk
deneyimleri yaayan bizler bu deneyimler etrafnda nasl bir araya
gelip, zgrlk bir perspektifte ortaklaabiliriz? Bu erevede
taleplerimizi nasl oluturabiliriz?
Bugn, feministlerin, LGBT rgtlerinin ve yeillerin bu s-
rece nasl baktklar zerinden bir tartma yrteceiz. Yeiller
Partisinden Aye Akdeniz yeillerin penceresinden bize Ekolojik
Anayasa Giriiminin taleplerini, Amargi gnlls Yasemin z
hem Amarginin, hem de Anayasa Kadn Platformunun taleple-
rini ve Sosyal Politikalar Cinsiyet Kimlii ve Cinsel Ynelim a-
lmalar Derneinden (SPOD) Sedef akmak ise LGBT rgt-
lerinin anayasal taleplerinin neler olduunu bizimle paylaacak.
Bu arada bir duyuru yapmak istiyorum. Yarn saat 16.00da
Pangalt metro kndan Taksime Krtaj haktr, karar kadnla-
rn demek iin bir miting dzenleniyor.2
1 Anayasa yapm srecine mdahil olmak iin almalar yrten platform ve giri-
imler iin bkz: (http://www.stgm.org.tr/tr/icerik/detay/yeni-anayasa-konusunda
-calisan-platform-ve-girisimler-2)
2 Krtaj Haktr Karar Kadnlarn Platformunun 17.06.2012 tarihinde saat 16:00da
Pangaltdan Taksime dzenledii yrye yaklak bin kii katld. (bianet.org./
bianet/bianet/139127-saglikli-kosullarda-kurtaj-haktir)
414
Anayasa Tartmalar
Krtaj tartmalarna arkadalar da muhakkak deinecekler-
dir. Bir yandan anayasa yapm srecinde taleplerimizi oluturur-
ken Nasl bir hayat tahayyl ediyoruz? meselesini tartyoruz.
Bir yandan da krtaj meselesi gndeme dyor. Zaten kadnlarn
ok zorlanarak yaadklar bu deneyim, hem hayatlarmza, be-
denlerimize mdahale eden hem de Uludere katliamn glgele-
yen bir noktadan gndeme sokuluyor. ok da ironik bir durum
tekil ediyor aslnda. Madem bugn anayasal haklarmz tart-
yoruz, o zaman diyebiliriz ki; krtaj ile ilgili yaplmak istenen
dzenlemede, anayasal haklarmz ve uluslararas szlemeler
erevesinde, kii dokunulmazl, maddi ve manevi varln ko-
ruma ve gelitirme hakkna, zel hayatn gizlilii hakkna ve sa-
lk hakkna aykrlklar da sz konusu. Bu konuyu, haklar ereve-
sinde tartabileceimiz gibi var olan haklarmzn geri alnmas
asndan da tartabiliriz.3
Daha nceki TCK ya da Medeni Kanun deiikliklerinin
yapld dnemde kadn rgtleri olarak srece aktif bir ekilde
mdahil olup nerilerimizi sunmutuk ve nemli deiikliklerin
yaplmasn salamtk. Fakat yasalarn nasl kt kadar nasl
uyguland da nemli. Dolaysyla sadece yazm srecinden veya
yazldktan sonra ortaya kan bir metinle deil, ondan sonra da
ne olacayla ilgiliyiz aslnda.
Anayasa tartmalarnda, kolektif bir katlm, demokratik
bir katlm salamamz gerekiyor fakat bizler kendi taleplerimizi
olutururken, bunlar ne kadar katlmc bir ekilde hayata geir-
diimizin, buna ne kadar uyduumuzun da konuulmas gerekti-
ini dnyorum.
Biz Amargi olarak 2011 ylndan beri anayasa tartmalarn
kendi iimizde yrtyoruz ve bu dorultuda bir de taslak ha-
3 Krtaj Trkiyede 1983ten beri yasal ve buna gre kadnlar gebeliklerinin 10. hafta-
sna kadar hamileliklerini sonlandrabilirler. Ancak, Babakan R. Tayyip Erdo-
an, stanbuldaki Uluslararas Nfus ve Kalknma Konferans Eylem Programnn
uygulanmasna ilikin Uluslararas Parlamenterler Konferansnn 25.05.2012deki
kapan oturumunda yapt konumada sezaryen douma kar olduunu syle-
mekle birlikte krtajn cinayet olduunu vurgulad. Bu aklamann hemen ertesi
gn yaplan AKP Kadn Kollar 3. Olaan Kongresinde ise Her krtaj bir Ulu-
deredir dedi ve krtajn Milleti dnya sahnesinden silmek iin sinsice bir plan
olduunu syledi. Bu aklamalara binaen yeni bir krtaj yasasnn hazrlanmakta
olduu ve kadnlarn kazanlm 10 haftalk gebelii sonlandrma mddetinin
Salk Bakanlnn hazrlayaca raporla 4-6 haftaya kadar ekilecei gndeme
geldi. Bu srete Rahim bizim, hayat bizim, karar bizim diyen kadn rgtleri ve
sivil toplum kurulular dzenledikleri eitli kampanya ve eylemlerle etkin bir
muhalefet politikas izlediler. Trkiyenin pek ok yerinde kadnlar e zamanl ve
ayr ayr eylemler dzenlediler. Birka ay sren tartmalar Meclisin tekrar ald
sonbahar dneminden itibaren snmlendi. (E.N.)
415
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Anayasa Tartmalar

zrladk. Yasemin nce Anayasa Kadn Platformunun taslandan Kadn platformunun talebi bu maddenin Her trl ayrmcl,
sonra da Amarginin hazrlad taslaktan bahsedecek. rkl, sorunlarn iddet yoluyla zmn reddeden toplumsal
bar ve uzlamay amalayan, farkllklarmz, kltrel zengin-
Anayasa Kadn Platformu nerileri liimizin kayna olarak gren bir eitlik anlayna sahip Trki-
ye Cumhuriyeti vatandalar olarak insan haklarna ve hukukun
Yasemin: Amargi, Anayasa Kadn Platformunun bir yesi ve ayn
stnlne dayal, eitliki, oulcu, katlmc ve zgrlk
zamanda platformun taleplerinin olumasna da katk sundu.
bir demokrasi ve sosyal adalet ilkelerine bal, evreye ve hayvan
Fakat aslnda bu sreci Platformda daha aktif yer alan arkada-
haklarna duyarl, demokratik ve lik Cumhuriyetin kurum ve ku-
lardan birinin anlatmasn arzu ederdik ama uygun deillerdi. Bu
rallarn dzenleyen bir anayasal dzen iinde yaama kararll
yzden ben ksaca anlatmaya alacam.
net bir biimde belirtilmelidir, eklinde deitirilmesi ynnde-
Kadn meselesi, kadnlarn haklar, bedensel haklar ve eit-
dir. Burada aslnda birden ok kar k var. Anayasann balan-
likten ibaret deil. Kamusal yaamn her alannda kadnlar erkek-
g maddesinde Trkiye Cumhuriyeti vatanda diye bir tanm
ler kadar vatandalar, dolaysyla her dzenlemeden erkekler ka-
yok. Balang maddesinde Trk diye bir tanm var. Herkesin
dar etkileniyorlar. Amargi olarak, Kadn meselesi bu deil, diye
Trk olmas gerekiyor oysa biliyoruz ki Trkiyede pek ok farkl
dnmedik, Demokratik bir toplumda gerekli olacak her ey
halk var. u ana kadar yaplm anayasalara baktmzda, millet
kadnlara gereklidir, diyerek bir taslak hazrladk, Anayasa Kadn
zerinden deil, devlet zerinden vatanda tanmlayan Trkiye
Platformu da ayn perspektifle hareket etmi. Anayasa Kadn Plat-
Cumhuriyeti vatanda tanmlamasnn bal bana devrimci bir
formu, AKP hkmetinin 2007 ylnda yeni anayasa tartmalarn
nerme olduunu grebiliriz. Bu arada size tavsiye ederim, elen-
balatt zaman kuruldu. Bu, Trkiye apnda onlarca kadn r-
mek iin bile olsa u anki Anayasann balang maddesini oku-
gtnn ye olduu bir platform.4 Anayasa Kadn Platformunun
yun.5 Nasl bir perspektiften, nasl bir toplum tahayylyle, nasl
talepleri de u anda uygulamada olan Anayasa zerinden deil,
paranoyalarla, nasl bir gvenlik tehdidi algs iinde yazldn,
AKP hkmetinin o zaman Ergun zbudunun bakanlnda ha-
dolaysyla o toplumun nasl kayglarla izildiini aslnda ok iyi
zrlatt anayasa tasla zerinden hazrland. O zamanlar o tas-
zetliyor.
lan anayasalaaca varsayld iin onun alternatifi yazlmaya
Bu taslakta yer alan nermelerin hibiri daha nceki ana-
alld ama u an gelinen noktada o alma m anayasa olacak
yasalarda yok: Sorunlarn iddet yoluyla zmn reddetmek,
belli deil. Baka yeni tartmalar var.
bar ve uzlamay amalamak, farkllklar ne karmak, ayrm-
Anayasa Kadn Platformu tasla hazrlarken yle bir yn-
cla kar olmak Bunlarn tamam anayasaya imdiye kadar
tem izlemi: Mevcut bir anayasa tasla zerinden, Bu madde-
konulmam ve bu neriler anayasann baka bir perspektiften
nin yerine bu maddenin konulmasn neriyorum, denilmi. Biz
yaplmasn istemek demek. zellikle alt izilen konular var:
Amargi olarak bunu biraz sorunlu bulduk. O maddelerin yerine
evre ve hayvan haklarna duyarl olmak, demokratik ve laik bir
her ne kadar alternatif maddeler yazsanz da yle bir sorun olu-
cumhuriyet olmas vs. Alternatif bir anayasa tasla hazrlasanz
yor: Siz o maddedeki ayn bak asn, ayn anayasa yazl siste-
bile ynetim biimini cumhuriyet olarak yazmak zorundasnz,
matiini korumu oluyorsunuz. Amargi olarak bu yzden mad-
bu yzden buraya taklmayalm.
delere alternatif yazmaktan daha farkl bir yntem izledik.
Daha sonra, Madde 4te Devletin temel ama ve grevle-
ok fazla madde var, vaktimiz snrl olduu iin ve sizleri
ri sralanm. Bu madde, devletin temel ama ve grevlerini ve
de skmamak iin hepsine deinemeyeceim. Belli bal maddeler
vatandala devlet arasndaki ilikiyi tarif ettii iin ok nemli.
zerinden tasla anlatmaya alacam.
AKPnin tasla ile Anayasa Kadn Platformundaki 4. Madde ne-
Anayasann balang maddesi ok nemlidir nk bu
risi karlatrldnda devlet tahayyl asndan arada ok cid-
madde bir devletin ve toplumun nasl bir yaam tahayyl ettii-
di bir fark olduunu grrsnz. Anayasa Kadn Platformunun
ni anlatr. Anayasadaki dier maddelerin referans bu maddedir.
nerisi:Devletin ama ve grevi demokrasiyi, insan haklarn ko-
4 Anayasa Kadn Platformunun talepler tablosu ve platform ye listesi iin bkz:
(http://www.anayasa.org/index.php?option=com_content&view=category&id=51 5 Trkiye Cumhuriyeti Anayasas tam metni iin bkz: http://www.anayasa.gen.tr/
%3Akadn&Itemid=55&layout=default&lang=tr) 1982ay.htm

416 417
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Anayasa Tartmalar

rumak, kadn erkek eitliini fiilen salamak, kiilerin hak ve z- tekabl ettii belli olmayan, ok keyfi uygulamalara yol aabilen
grlklerini sosyal hukuk devleti ve adalet ilkelerine aykr olarak gerekelerdir. Amargi taslanda ise biz hangi nedenlerle snrlan-
snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal btn engelleri kaldrmak, drlabileceini ngrmtk nk Snrlandrlamaz, deyince
kiilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluunu salamak su- kurtulamyorsunuz; her hak ve zgrln mutlaka bir snr var
retiyle insanlarn maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli ama bu snrn bireylerin hak ve zgrlklerini gerek anlamda
artlar hazrlamaktr, eklindedir. Burada zetle Devlet vatan- tehdit edecek bir durum karsnda olmas gerekir. Kendimizce
da iin var, deniliyor. Devlet, fiilen yaanan baz eitsizlikleri dndmz nermeleri ileride syleyeceim.
ortadan kaldrmak iin her trl tedbiri almal ve devletin gven- lerlediimizde, Madde 36: Seme ve Seilme ve Siyasi
liini deil, kii hak ve zgrlklerini korumaldr. Faaliyette Bulunma, Madde 37: Siyasi Parti Kurma Hrriyeti,
Devamnda, 9. Madde olan Eitlik Maddesinde ise zetle Madde 38: Siyas Partilerin Uyacaklar Esaslar, Madde 39:
bu maddenin fiili eitlii yaratmad gereinden hareketle dei- Kamu Hizmetlerine Girme Hakk ve bu maddelerinin hepsine
iklikler yaplmasn istiyor. Maddenin 1. bendinin Herkes dil, rk, Cinsiyetler aras eit temsil ve katlmn fiilen salanmas iin
etnik kken, renk, cinsiyet, cinsel ynelim, cinsiyet kimlii, siyasal zel nlemler alnmas, ibaresi eklenmi.
dnce, felsef inan, din, mezhep, medeni hl, ya, engellilik ve 40. Madde, yani Vatan Hizmeti Maddesinde, kadnlar da
benzeri nedenlerle ayrm gzetilmeksizin yasa nnde eittir, ek- zorunlu vatan hizmeti yapmaya zorlama ihtimalinden dolay de-
linde deitirilmesi neriliyor. Burada daha nce hi yazlmam iiklik talep edilmi. Vatan hizmeti, Trkiyede fiilen askerlie
olan ayrmclk trlerine iaret edilmi. Mesela etnik kken, cinsel tekabl ediyor ama aslnda askerlikle snrl deil. Vatan hizme-
ynelim, cinsiyet kimlii (bu LGBTlerin de nerdii bir deiik- ti diye bir madde koyulmu olmasnn sebebi, sava durumunda
lik, Sedef de syleyecektir), medeni hl, ya ve engellilie bal mallara el konulabilmesi ya da insanlara unu yap, veya uraya
ayrmclklar AKP taslanda yer almamaktadr. Oysa mesela me- gnll git, diyebilmek iindir aslnda ama bu madde fiilen zo-
deni hl, ya ve engellilik zellikle istihdam alannda insanlarn runlu askerlie tekabl ediyor. Amargide bu madde zerinden
ok karsna kan bir ayrmclk ekli: Bilmem ka yana ka- biz farkl bir tartma yapmtk, Kadn Platformunun talebinin
dar olanlar bavurabilir, diye i ilan veriyorlar ya da bekr olup, ne olduunun ok anlalmadn dnyorum. Kadnlar y-
olmamanz ie alnp, alnmamanzda bir etken olabiliyor. Baka nnden deisin, erkekler ynnden kalsn m demek istiyorlar?
alanlarda da karmza kyor ama en grnr sorun alan bu. Belki bunu demek istemiyorlar ama kadn perspektifinden bakl-
Yine bu maddenin 4. bendinde kadnlarn tm karar organlarna d iin herhalde yalnzca o ksmn elleyelim diye dndler ya
eit temsil ve katlmn salamak iin pozitif ayrmclk yaplma- da hzl geilmi, bilemiyorum
sn, geici nlem alnmasn neriyorlar nk Anayasaya Her 43. Maddedeki Ailenin Korunmas mevzusunda ise yle
vatanda eittir, yaznca eitliin tesis edilmedii o kadar ak ki, bir nerme yapmlar: Aile, eler arasnda eitlie, ev ileri, o-
bu eitliin ancak pozitif ayrmclkla tesis edilebileceinin altn cuklarn bakm ve yetitirilmesinde ve dier tm bakm ilerinde
izen bir madde bu. eit sorumlulua dayanr ve her trl hukuk, ekonomik ve sosyal
AKP taslanda ve mevcut Anayasadaki, temel hak ve korunmadan yararlanr. Mevcut Anayasada ve AKP taslanda da
zgrlklerin snrlandrlmasn dzenleyen 19, 21, 22, 24, 26, Aile eler arasnda eitlie dayanr, deniliyor fakat eitliin na-
29, 31, 32. Maddeleri Soyut ve keyfi, ierii kiiden kiiye dei- sl salanacann tanm ak ve yeterli deil. Bu yzden Kadn
en gerekeler ile snrlandrlmamaldr, diyerek bu maddele- Platformu ev ilerinin ortak yaplmas gerektiini belirtmi nk
rin tamamnn kaldrlmasn nermitir. Mevcut Anayasada ve eitlik deyince kadnn yemek yapmas, t yapmas erkein de
AKPnin taslanda bir zgrlk ve hak tanmladktan sonra Ama bu ileri yapmamas gerektiine dayal bir eitlik algs var ortada.
u u nedenle snrlandrlabilir, ibaresi yer alyor. 1982 Anayasas Kadn erkek eitliinden, kadn da alsn, adam da alsn ama
ama anayasasdr. nce bir eyi tanmlar ardndan Ama u u kadn eve gelince bir de ev ilerini yapsn anlald iin bu al-
nedenle yapamazsn, der. Bu temel hak ve zgrlklerin hemen gy ortadan kaldrmaya ynelik bu deiiklii nermiler. Ayrca
hemen hepsi Bir ya da birden ok gerekeyle snrlandrlabilir, yine bu maddeye, mevcut Anayasada ve AKP taslanda olma-
diyor ve bunlar ok belirsiz nedenler. Bunlar, genel ahlak, milli yan Devlet aile ii iddet ve namus cinayetlerinin insanlk sular
gvenlik, kamu dzeni genel salk gibi neyi iaret ettii, neye olduunu kabul eder ve nlenmesi iin her trl nlemi almakla

418 419
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ykmldr, ibaresini eklemiler. Sebebi ise, TCKdaki koruma
bir trl yeterli olmad iin bunu bir anayasal hak olarak d-
zenlemek. Yoksa bence bu anayasa sistematii iinde fazladan bir
madde... Bu tip eyleri kanuna brakmak gerekiyor ama Trkiyede
yle bir yara ki anayasal bir koruma salayalm kaygs duyulmu
diye dnyorum.
Bunlardan baka, Madde 45: Eitim, retim Hakk, Madde
46: alma le lgili Esaslar ve Madde 47: Sendika Kurma Hakk
maddelerinde de yine cinsiyet eitliine vurgu yaplm. Madde
49: Salk ve Sosyal Gvenlik Haklar le Sosyal Yardm ve Hizmet
maddesinde imdiye kadar hi olmayan iki tane madde var:
Birincisi, ev kadnlarnn tm salk ve sosyal gvenlik haklarna
sahip olmalar iin devletin zel nlemler almas. kincisi ise, kr-
tajla da ilgili olan, Devlet kadnlarn reme sal ve dourganlk
haklar konusunda cretsiz salk ve eitim hizmetleri salamak,
gebelik ve sonrasn destekleyecek politikalar hayata geirmekle
ykmldr, nerisidir.
Anayasa Kadn Platformu 2007 ylnda bu tasla hazrlad-
nda krtaj tartmalar yoktu ama o zaman bile reme sal ve
dourganln anayasal bir hak olarak dzenlenmesi gerekli g-
rlm nk kadnlar en fazla dourganlklar zerinden kont-
rol edebilmeye allyor. Bu tasla bugn hazrlasalar eminim
ok daha kapsaml bir neri sunar.
Amargi anayasa tartmalar
Biz bu anayasa tartmalar baladnda Amargide nmzde-
ki yl almas olarak anayasay nmze koyduk. Anayasa nasl
bir toplumda yaamak istediimizin erevesini izen bir metin.
Dolaysyla Amargi olarak bu srece katlmamz gerektiine karar
verdik. Biz nasl bir toplumda yaamak istiyoruz? sorusuna ce-
vap bulmaya altk. nk srekli protest bir halimiz var, srek-
li bir kar k halindeyiz. Bana bunu yapma, bana unu yap-
ma, diyoruz ama ben ne istiyorumu ok az ifade ediyoruz. Biz
bu anayasa tartmasn hem Biz ne istiyoruz, diye birbirimizle
konuabilmek hem de kamuoyuna feminist bir sz syleyebilmek
iin bir frsat olarak grmtk. Bunun iin baya bir toplant d-
zenledik. nce btn Trkiyedeki anayasa nerilerinin her birini
bir arkadamz inceleme grevini ald ve bize sunum yapt, top-
lumda yaanan tartmalar nce kendi iimizde yaptk. Sonra bu
metinler zerinden tarttk, Bu bize uyar m? Uymaz m? Hangi
noktada uyar? Bu ne demek istiyor? Neye tekabl ediyor?
420
Anayasa Tartmalar
Bu esnada kii ve kurumlarn 31.12.2011 tarihine kadar ana-
yasa nerilerinin TBMMye gnderilmesi iin duyuru yapld.
Taslamz bu tarihe kadar yetitirebilmek iin tartmalar ta-
mamen bitirmeden, nce bir taslak hazrlayalm, meclise neri-
lerimizi sunalm istedik. nk aylarca bu konuda tartmz,
metinler karmz, neriler karmz, bunlar heba olmasn
istedik ve 29 Aralkta taslamz Meclise gnderdik. Demek is-
tediim Amarginin anayasa nerileri finalize edilmi bir halde
deil. Tartmaya ak bir taslak. Umarm buradaki tartmadan
da taslamz iin neriler kar.
Anayasa tartmalarmz yrtrken kanlmaz olarak baz
gruplarn tartmalar bize daha yakn geldi, onlardan daha fazla
yararlandk, onlarla ayn fikirde olduumuzu dndk. Bu yz-
den Amarginin anayasa nerileri, Anayasa Kadn Platformunun
ve Ekolojik Anayasa Giriiminin taleplerinin birounu yanst-
yor aslnda. Bir de Feride Erolunun Avrupa lkeleri Anayasala-
rnda Toplumsal Cinsiyet ve Kadn-Erkek Eitlii ile lgili Dzenle-
meler6 adl almasndan da ok faydalandk. Ayrca bir grup fe-
ministin (daha ok bamsz feministler) 2007 ylnda ilk anayasa
tartmalar yapld zaman yaynladklar bir deklarasyon vard,
bundan da7 nasl bir anayasa yapmak istediimize dair aldmz
bir perspektif oldu.
Anayasann yapl yntemine dair de bir nerimiz var. Sey-
da alta da syledi, anayasalar bugne kadar hibir zaman de-
mokratik bir ekilde yaplmad. Anayasalarn her zaman darbe-
lerden sonra yaplmas, asker gitsin, olaanst hl kalksn, h-
kmet kurulsun dncesi ile byk bir kesiminin anayasalara
evet demesine neden oldu. Aslnda bu gerek bir onay anlamna
gelmiyor. Bu refleksle oy verilmi olmas bir tarafa, yapl ynte-
mi hibir zaman demokratik olmad nk insanlara anayasaya
toptan evet ya da hayr demek dnda bir seenek sunulma-
d. Oysa anayasann 150-200 tane maddesi var. Bunlar tek tek
oylamaya sunmak yerine btn maddeleri ayn anda oylamaya
sunuluyor. Belki iindeki on tane madde benim iin iyi geri kalan
yz madde kt. stediklerime evet istemediklerime hayr deme
hakkm yok. Ya toptan Hayr, ya da Evet, diyeceim.
6 Erolu, Feride, (2011), Avrupa lkeleri Anayasalarnda Toplumsal Cinsiyet ve Kadn-
Erkek Eitlii ile lgili Dzenlemeler, TBMM Aratrma Merkezi
(https://yenianayasa.tbmm.gov.tr/docs/AvrupaulkelerindeKadinErkekesitligi.pdf)
7 2007 ylnn Ekim aynda tm feministlere yaplan ak ar sonucunda gerek-
letirilen toplantya katlan feministlerin yaymladklar deklarasyonun tam metni
iin bkz: Bir Grup Feminist, (2007), Ezilenlerle Kadnlardan Yana zgrlk Bir
Anayasa in, Amargi Dergisi, say 7,s: 22-24, stanbul
421
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
AKP de son yapt anayasa deiikliinde8 ayn yntemi kul-
land. Biliyorsunuz dmanlar birbirlerine benzerler, birbirlerin-
den renirler, AKPnin de demokrasisi dman bildikleri kesim-
lerinki kadar.
Biz bu Anayasann anti-demokratik yapl yntemine kar-
lk toplumun tm kesimlerini temsil eden anayasa meclisi ku-
rulmasn nerdik. TBMM anayasa yapmasn nk biz bu mec-
lisin yeleri olan milletvekillerine anayasa yapacan bilerek oy
vermedik. Ayrca bu mecliste %50 kadn kotas olmasn nerdik.
Mevcut erkeklerin yerine, ayn perspektifte olanlarn kadn olma-
lar fark etmese de en azndan bizi demokratik algya doru iler-
leteceini dnyoruz.
imdiye kadarki anayasalarn hepsi devleti, devletin gven-
lik paranoyasn merkeze alan metinler. Biz devleti, milleti, aileyi
deil; bireyi, doay, canl ve cansz varlklar temel alan, devletin
bireyin hak ve zgrlklerini garanti eden, eitliini ve refahn
salamakla ykml olan, doay canl ve cansz varlklar koru-
makla grevlendiren, ayrmcl yasaklayan, mevcut eitsizlikleri
gidermek iin pozitif nlemleri zorunlu gren bir anayasa istiyo-
ruz dedik.
1982 Anayasasnn balang hkmnde, anayasann Trk
Milletinin olduu ve egemenliin kaytsz artsz Trk Milletine
ait olduu ynnde bir ibare yer alr. Biz ise vatandaln millet
ile ban kopararak bunun yerine anayasal vatandaln gelme-
sini nerdik.
Anayasa Kadn Platformu gibi maddelere neri yapmak yeri-
ne anayasann btnne ynelik genel eletiri ve neriler yapma-
y tercih ettik nk mevcut Anayasann sistematiinin korun-
masn doru bulmadk. Bizce anayasa, daha az maddeli, daha ge-
ni ereve izen, dzenlemeleri kanuna brakan bir belge olmal.
nk anayasay deitirmek ok zor... Anayasay deitirmek
iin AKP gibi meclisi igal eden bir iktidar olmanz, o sayy sala-
manz lazm. Oysa kanunlar deitirmek daha kolay.
Bunun yan sra vatandalara ve sivil toplum rgtlerine tem-
sil ettikleri kesimle ilgili yasa teklifi verebilme, anayasaya aykrlk
bavurusunda bulunma, davalarda taraf olabilme hakk (mesela
kadn cinayetleri davasnda) tannmasn nerdik.
Sivil toplum olarak en ok muzdarip olduumuz konulardan
8 AKP hkmeti Anayasann 26 Maddesinde deiiklik ngren anayasa paketinin
TBMM ve Cumhurbakan tarafndan referanduma sunulmasn onaylandktan
sonra, 12.09.2010 tarihinde referandum yapld. Referandum sonucunda %57.88
evet ve %42.12 hayr oyu ile anayasa deiiklikleri kabul edildi.
(http://www.ysk. gov.tr/ysk/docs/2010Referandum/KesinSonuc/Sonuc.pdf)
422
Anayasa Tartmalar
biri olan vergi ve sigorta yknden kurtarlmay talep ettik. Bun-
lar detaylandrmayacam ama daha detayl okumak isteyenlere
sunumu gnderirim. Anayasa Kadn Platformunun nerilerinin
hemen hemen hepsini koruduk, balang metni nerilerimiz he-
men hemen ayn. Farkl olarak, ekolojik bir perspektifi benimse-
dik nk Ekoloji Platformunun da metninden yararlanma an-
smz oldu. Tasarmzn bir dier farkll laiklik perspektifimizin
mevcut laiklik perspektifiyle ayn olmamas. Mevcut laiklik pers-
pektifi din zerinden tanmlanyor, dine bir yaklayor, bir geri
ekiliyor ve bu tanma gre neyin laik olduunu anlayamyoruz.
Biz ise yle tanmladk: Herkesin din ve vicdan hrriyetinin bir
bakasnnkine engel olmayacak ekilde garanti altna alnmas.
Bu da aslnda Daha farkl nasl formle ederiz? diye ok
dndmz bir ey oldu: Toplumun kaderi ve gelecei hak-
kndaki kararlarn bizzat topluma ait olmasn, anayasada dzen-
lenmesini istiyoruz, ama bunu formlize etmekte zorlandk. Me-
sela HESler: Rizede bir HES kuruluyor, orann yerelindeki halka
danmadan, onlarn nasl bir hayat istedii sorulmadan merkezi
idare karar veriyor, Ben urada HES kuracam, diyor. Krtler
meselesinde de yine, merkezi idare diyor ki Ben karar vereceim.
Bunu biz topluma kendi kaderini tayin etme hakk diye dndk
ama nasl formle edeceimizi bilemediimiz iin temenni ola-
rak yazdk. Daha dorusu tarttk ama bir netlie ulaamadk.
Temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmas meselesinde
Anayasa Kadn Platformundan farkl olarak, Anayasaya vicdani
ret, eitim, salk ve asgari geim haklarna, eit cret dzenleme-
sine aka yer verilmeli ve bunlar gvence altna alnmal, zorunlu
askerlik kaldrlmal, kamu alanlarnn toplu szlemeli, grevli
ve sendikal haklar tannmaldr, dedik. Mesela unu nerdik: Bu
bir AHM karardr. Bakalar iin ok edici ve rahatsz edici dahi
olsa dncelerin aklanmasnn ifade zgrl kapsamnda
ele alnmas gerekir. Fakat nefret suu ilenmek, rk, renk, cinsi-
yetten dolay tehdit etmek, hedef gstermek ve aalama ifade
etmek ve bir nfus grubuna kar toplumda tahrik yaratlmasn
engellemek iin zgrlkler snrlandrlabilir. Biz de Anayasa Ka-
dn Platformu ile ayn ekilde genel ahlak, milli gvenlik gibi ne-
denlerle temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmamasna vurgu
yaptk.
Bunun dnda, Savalar, canl cansz doann, insann,
sosyal hayatn dmandr; doal ve sosyal tm sistemlere telafisi
mmkn olmayan zararlar veren, insan eliyle yaratlm felaketler
olarak grlmeli ve nlenmelidir, maddesi bar/sava meselesi-
ni nereden algladmz anlatyor. Ayrca yine Ekolojik Anayasa
423
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Platformunun nerilerinden faydalanarak, Sava ve gvenlik ge-
rekesiyle ekolojik dengeyi bozacak faaliyetler, canl veya ekosis-
tem katliam kabul edilemez, ibaresini de koyduk.
Kltrel haklar konusunda ise unlar nerdik: Dillerin ve
kltrlerin korunmas, ana dilde eitim ve ana dili renme hak-
k, Trke den baka ana dillerde hizmet sunma imkan ve kl-
trel tarih ve jeolojik, arkeolojik deerlerin korunmas. Bunlarn
anayasada dzenlenmesini istedik.
Kamu ynetimi ilkesini gzden geirdik. Kamu ynetimi
effaflk, hesap verilebilirlik ve doann kendini yenileme kapasi-
tesini zorlamayacak ekilde yaplmal, dedik.
Aslnda zetle antikapitalist, ekolojik, antimilliyeti, anti-
militarist bir erevede bir taslak hazrladk. Bir tek feminist ba-
k asyla yazmadk ya da bizim feminizmimizin tekabl ettii,
dar bir alandan bakmadk. Bir de demokratik siyaset iin unlar
nerdik: 30.000 imzay tayan nerilerin meclise gtrlmesi,
milletvekili dokunulmazlnn kaldrlmas, cumhurbakannn
yetkilerinin snrlandrlmas, yerel ynetimlerin glendirilme-
si, niversitelerin zerklii, yarg bamszlnn salanmas,
hakimlik teminat, savunma makamna anayasada eit yer veril-
mesi ddia makamn koruyorlar ya, avukatlar mvekkille z-
deletiriliyor, mvekkil hangi davadan yarglanyorsa avukatlar
da ayn davadan yarglayabiliyor, Trkiye artk kendi snrlarn da
zorlayan yerlere gelmeye balad. O yzden bunlara anayasal g-
vence verilmesini syledik.
Bu neriyi de9 rlanda Anayasasndan aldk, bana ok arp-
c gelmiti ama Amargide baz arkadalar muhalefet etti. Burada
zetle Devlet serbest rekabeti engelleyebilir, ve Devlet bunu
kaynaklarn eit dalmn salamak iin yapar ve birka kiinin
yaratt tekellemenin toplumu smrc seviyeye ulamasn
engeller, diyor. Biz bu tip maddelerin de anayasaya konmasn
istiyoruz. Geri biliyorsunuz, Trkiyede de zaldan nce devlet
zaten serbest piyasaya mdahale edebiliyordu. u an ise, hibir
ekilde serbest piyasaya mdahale etmemeye alyoruz. Biz bi-
raz 1980 ncesine dn yapalm dedik.
Esen: Yasemin bu maddeye neden itiraz edildi?
Yasemin: Mesela bir arkada Genel kitlenin zararna ana mal-
9Bahsedilen neri u ekildedir: Devlet, toplumun maddi kaynaklarnn sahiplii ve
denetiminin zel bireyler ve eitli snflar arasnda kamu yararna en iyi hizmet
edecek ekilde datlmasn salar. Devlet, serbest rekabet ilkesinin, genel kitlenin
zararna, ana mallarn birka kiinin elinde toplanmasyla sonulanacak ekilde
gelimesine izin verilmemesini salar. (E.N.)
424
Anayasa Tartmalar
larn birka kiinin elinde toplanmasyla sonulanacak ekilde
gelimesi, denilen ksmn yanl anlalabileceini dnmt.
Katlmc (a): Ne adan yanl anlalacak?
Yasemin: O, bunun tekellemeyi engellemek iin yaplan bir
dzenleme olduunu anlamamt. Baya tarttk, ikna oldu mu
emin deilim, en azndan yol verdi. Devlet zel teebbsn mal
retim ve datmnda makul verimlilii salamakla halk insaf-
szca smrmekten korumak zere ynetilmesi lazm, buraya iti-
raz etmiti. Halk insafszca smrmek ne demek? demiti. Ben
de Halk insafszca smrmek demek? demitim. (Glmeler)
Katlmc (b): ok romantik.
Yasemin: Aslnda gzel bir ifade, rlanda Anayasasnda da aynen
byle geiyor, diyor ki Halk smrebilirsin ama bir yere kadar.
(Glyor) Mesela dnyada baz tekel deterjan firmalar var. Zaten
dnyada drt, be firma olduklarndan, birbirlerinin menfaatle-
rini gzetecek ekilde fiyat ortak belirliyorlar. Bunu engellemek
iin konulan maddeler bunlar.
Seyda: imdi SPODdan Sedefe gemeden nce bir ey okuyaca-
m. 22.05.2012 tarihinde Kaos GL Dernei basna ve kamuoyuna
bir bildiri hazrlam, konutuumuz eylere de tekabl ediyor.
Diyor ki: Ecinseller ahlaksz, Krtler terrist, Aleviler dinsiz ol-
maya devam edecekse siz bu yeni anayasay kimin iin yazyorsu-
nuz? Emekiler grev suuyla, kadnlar namus kskacyla ablukaya
alnmaya devam edecekse mevcut anayasay deitirmek iin ne
diye urayorsunuz?. Buradan sz Sedefe verelim.
Sedef: ncelikle haberdar olmayan kiiler olabilir diyerek bi-
razck dernekten bahsetmek istiyorum. Dernein tam ismini bir
rpda syleyenleri bakan yapyorlar. (Glmeler) Sosyal Poli-
tikalar Cinsiyet Kimlii ve Cinsel Ynelim almalar Dernei,
ksa adyla SPOD. Aslnda biz ok yeni bir derneiz, kurulal bir
sene bile olmad. Kurucu yelerimiz olduka deneyimli yaklak
sekiz aktivist, ben de kurucu yeler arasndaydm. Bu kiiler ok
farkl rgtlenmelerde aktivizm yapm arkadalar, iimizde Hel-
sinki Yurttalar Derneinden de, Af rgtnden de arkadalar
var ve tabii ki ounluk olarak Lambdadan arkadalar var. Dola-
ysyla kurucu yelerimiz ecinsel, biseksel, travesti, transeksel
(LGBT) meselelerine hakim olan insanlard. Yani derneimiz ok
yeni olabilir ama dernei kuran kiiler yeni aktivistler deiller.
Trkiyede LGBT aktvizmi
Trkiyedeki LGBT oluumundan ne kadar haberdarsnz, deil-
siniz emin deilim, o yzden ksack bir giri yapmak istiyorum.
425
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
1993 ylndan nce dayanmayla hareket eden ufak bir LGBT ha-
reketi vard fakat bu konuda alan, yasal dayana olan herhangi
bir dernek, vakf vs. yoktu. Trkiyedeki ilk yasal LGBT rgtleri
1990l yllarn banda kurulan Kaos GL ve Lambda stanbuldur.
2000li yllardan itibaren ise LGBT meselelerine odaklanan daha
fazla dernek kurulmaya baland. rnein Eskiehirde MorEl,
Ankarada Pembe Hayat, zmirde Siyah Pembe gen kuruldu;
Diyarbakrda da Hebun Oluumu vardr. Diyarbakrdan kan
rgt ve partiler srekli isim deitirdikleri iin onlar da o gele-
nee uyarak nce Hevjindi imdi Hebun oldular. Hatta imdiler-
de yeni bir oluum daha var, Keskesor. Birka yl nceki Newroz
kutlamalarna ellerinde gkkua bayraklaryla ktklarnda biz
ok heyecanlanmtk, ok houmuza gitmiti. Bunun dnda bir
sr niversitede de renci gruplar var. LGBT oluumlarnn
yasal dernek statsnde olmalar devletin bu kiilerin ve dernek-
lerin varln kabul ettii anlamna geldii iin politik olarak olu-
umlarn yasallamasn ok nemsiyoruz.
LGBT rgtlerinin tarihsel srecinde, nce Ecinsellik has-
talk deildir, ve Biz buradayz, aln! szleri dayanma vurgu- cih diyen bir insana, byle dedii iin kar kmam. Ama LGBT
su ile birlikte yapld. Yllarca dernekler bu amalar ile kuruldu.
Siyasetin iine ok sonralar girmeye baladk. Hatta u anda bile
siyaset iine girmi deiliz. Biz SPOD olarak bu durumu krmak
ve siyasete dahil olmak istiyoruz.
Bildiiniz gibi dnyann eitli lkelerinde ecinsellik yasa-
larda su olarak tanmlanyor fakat Trkiyedeki yasalara gre e-
cinsellik bir su deil. Su olarak tanmlanmyor ancak LGBT bi-
reylerin haklarn koruyacak yasalar da yok. rnein Anayasann
Kanun nnde Eitlik Maddesinde vb. (ve benzeri) ifadesi vardr
ve politikaclarn da bize kar en ok kulland ey vb. herkesi
kapsyordur. Bence de gzel bir madde, eminim her eyi kap-
syordur ama pratikte bu yle olmuyor; bu tamamen o maddeyi
yorumlayan kiinin inisiyatifine kalyor. Mesela LGBT bireylerin
hak ihlallerini konu alan davalara baktmzda, genelde iporta-
clara, dilencilere kesilen kaldrm igali cezasnn travestilere srf
travesti olduklar iin kesildiini gryoruz. Byle bir dava iki ayr
yargca gittiinde birbirinden 180 derece farkl kararlar verilebi-
liyor. Biri Evet, ayrmclk vardr, diyor, dieri Hayr, ayrmclk
yoktur, diyor ve uygulamadaki bu farkllk Eitlik Maddesinin
mulaklndan da kaynaklanyor.
Bu sebepten dolay 2002 ylndan beri LGBT rgtleri ola-
rak srarla Eitlik Maddesine cinsel ynelim ve cinsiyet kimlii
ifadesinin eklenmesi gerektiini vurguluyoruz; 2002 ylndan beri
LGBTlerin en somut talebi budur. Bu iki ibarenin birden eklen-
426
Anayasa Tartmalar
mesini istiyoruz nk cinsel ynelim daha ziyade ecinsel ve
biseksel bireyleri kapsarken, cinsiyet kimlii de trans bireyleri
kapsyor. Genelde yurt dnda insanlar cinsel ynelime daha ok
nem verirler ve translar grnmez klarlar ama Trkiyedeki e-
cinseller, bisekseller ve translar birlikte hareket ettiklerinden ve
aralarnda, ok byk bir dayanma olduundan bu iki talebin
politikasn birlikte yrtyoruz. Fakat tahmin edersiniz ki politi-
kaclara bunu anlatmak ok zor nk insanlarn kafas karyor.
nsanlar daha travestiyle ecinselin arasndaki fark bile anlamaz-
ken bu byk terimler onlara ok garip geliyor.
Rastlamsnzdr, televizyonlarda cinsel tercih denir. LGBT
rgtleri olarak genelde cinsel tercih kelimesine ok kar -
karz, cinsel ynelim denilmesini daha doru buluruz. nk
tercih denildiinde; bu geici bir eydir, hastalktr, hormon te-
davisi alrsn, dzelirsin tarznda, sanki bireyin iradesine bal bir
eymi gibi anlalyor.
Gne: Bazlar iin bireyin iradesine bal olma durumu yok mu?
Sedef: Benim kiisel fikrimi sorarsanz bence var. Ben cinsel ter-
rgtlerinin byle bir politikas var, yoksa bireysel olarak bana
ok da ters deil. nk bir insann Ben ecinselim, demesi bile,
bu kimlii kabul ettiini gsteren bir iradedir. nk ecinsel ili-
kiye giren herkes kendisini ecinsel olarak tanmlamyor.
Genel ahlk kimin ahlk?
2007 ylna geldiimizde bizim bamza baka bir orap rld.
Derneklerimize, zellikle Lambda stanbul, Kaos GL ve Pembe
Hayata ve yanl hatrlamyorsam zmir Siyah Pembe gen der-
neklerine kapatlma davas ald. Kapatlma davasnn gerekesi
olarak Burada fuhu yapyorsunuz, genel ahlaka aykr bir eyler
yapyorsunuz, ifadeleri ileri srld. Ben o zaman Lambda sre-
cini ok daha iyi biliyorum, o yzden ondan bahsedeyim. Lambda
stanbula kapatlma davas stanbul Valilii tarafndan lezbiyen,
gey, biseksel, travesti ve transseksellerin rgtlenmesinin genel
ahlaka aykr olduu iddias ile ald.10 ok sancl bir sreti. ki
sene boyunca bu davayla uratk. Srf travestiler ya da ecinseller
dernee geliyor diye Fuhu yapyorsunuz, diyorlar, polis geliyor,
dosyalarmza bakyor. Tabii ki de fuhu yapldna dair bir ey
10 Lambda kapatlma davasnn kronoljisi iin bkz: Syle, Frat, (29.04.2009),
Lambda stanbula Kar Kapatma Davas Kronolojisi, Bianet (http://www.bianet.
org/biamag/bianet/114196-lambdaistanbula-karsi-kapatma-davasi-kronolojisi)
427
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Anayasa Tartmalar

yok. Bu sre bize gsterdi ki genel ahlak kavram bizim baya kurulduumuz iin tam da bu yeni anayasa tartmalarnn iine
bir bamz artyor. O dnemden kan sloganmz da Genel dtk. Derneimizin ilk k da bu yeni anayasa tartmalarna
ahlk kimin ahlk? idi. katlmak oldu ve ok artan sonulara da ulatk. Samimi fikri-
Seyda: Lambdann kapatlma davasnda, hakim o kadar utand mi soracak olursanz o dnemde de, imdi de bu yeni anayasadan
ki o kelimeleri sylemedi. Buralar okumayacam, dedi, yz ok mitli deilim ama mitli olmasam da bu anayasaya katlmak
falan deiti, gerildi. zorunda olduumuzu hissediyorum. Yani Ben mitli deilim
Aye: Hangi kelimeler? kardeim, deyip, kenara ekilmektense en azndan mcadelemi-
Sedef: Lezbiyen, gey, biseksel Lambdann uzun isminde de zi verip, ondan sonra Ben elimden geleni yaptm, demenin daha
bunlar geer. doru olduunu dnyorum.
Seyda: Hatta davann avukat Frat Syleydi galiba Tamam, ta- Dediim gibi LGBT rgtlerinin kadn rgtleri gibi siya-
mam, ge oralar, dedi. O an unutamyorum. Bu, mahkemenin setle yakn bir ilikisi yoktur. Mesela Yaseminin sunumunda
zihniyetini de gsteren bir ey ve bundan adalet datmas bekle- Anayasann madde madde incelendiini gryoruz. Bizim tasa-
niyor. rmz pek byle deil. Biz Seydann da bata syledii gibi btn
Sedef: Ve ite o hakimin, sylemek dahi istemedii o kelimeleri bireylerin fikrini syleyebilecei bir ortam yaratmann nemli
gya vb. ifadesinin iinde yer alabileceini dnyorlar. olduuna inandmz iin, Eyll aynda kurulduumuzdan iti-
Mahkeme srecinde bir tane bilirkii atanmt ve acaba na- baren drt farkl ilde anayasa forumlar dzenledik. ki tanesini
sl bir karar verecek diye dmz kopuyordu. ansmza bilirkii stanbulda, birini zmirde birini de Diyarbakrda yaptk. ok
hukuka saygl birisi kt ve Bu dernein kapatlmasn gerekti- farkl alanlardan, rgtlerden insanlar da davet ederek, onlarn
recek hibir neden yok, dedi. Ama tabii ki yarg, bilirkiinin bu anayasa srecinde neler yaptklarn tartarak LGBT bireyleri bu
kararna ramen bizi kesinlikle genel ahlaka aykr bulmutu. konuda biraz fikir beyan etmek zorunda braktk. Ayn zamanda
Kaos GL ile Pembe Hayat kapatlma dava srelerini biraz- tasarmzn twitterdan, facebooktan da insanlara ulamasn sa-
ck daha hafif geirdiler. Lambdann baya bir stne geldiler. Bu layarak onlarn fikirlerini aldk.
srete Trkiyede milletvekillerimize ulaamamann skntsn Dernek olarak bir eyler yapyoruz ama esas temsil ettiimi-
yaadk. Ben o dnem Lambdada uluslararas kampanyay yr- zi dndnz bireyler ne dnyor? sorusunu nemsedik
ten kiiydim. Avrupa Parlamentosu milletvekillerini buradakileri ve bunun sonunda LGBT Yurttalarn Yeni Anayasaya Ynelik Ta-
etkilesin diye aryor olmaktan nefret ediyordum. Ama bir ta- lepleri isimli bir kitapk kardk.11 Bu kitapn ilk ksmlarnda
raftan da derneim kapatlyor, elden gidiyor, bunu yapmaktan bireylerin nerilerini greceksiniz, en arka ksmda da Kaos GL,
baka seeneimiz yok. Bu yzden u anda geldiimiz noktadan Pembe Hayat ve SPODun nerilerini okuyacaksnz. Biz SPOD
olduka mutluyum nk artk en azndan kendi milletvekilleri- olarak 14 tane madde talebi ilettik. Burada Yaseminin de anlatt
mizle grebiliyoruz, dorudan derdimizi anlatabiliyoruz. gibi ok genel maddeler de var: Cinsiyetler aras eitlik gzetil-
Dediim gibi bu genel ahlak kavram, dernekleri ve LGBT bi- melidir, insan haklar szlemelerini temel alnmaldr, nyarg-
reyleri yakan bir kavram. Bu yzden btn LGBT rgtleri olarak ya dayal olmamaldr, laik, cumhuriyeti, demokratik kimliini
anayasal taleplerinde kamu dzeni, genel ahlak gibi mulak ifa- benimsemeli ama bunu evrensel anlamda anlamaldr, bireyler
delerin tmyle kaldrlmasn talep ettik. Eer kaldrlamayacak- anayasa yapm srecine katlabilmelidir, insanlara geri bildirimde
sa da, B plan olarak genel ahlkn ne olduunun ak bir ekilde bulunulmaldr gibi eyler syledik.
ifade edilmesini talep ettik. Bizim zerinde srarla durduumuz ve pazarla kesinlikle
Bu tr tartmalarn yaand bir srete, LGBT rgtlen- yer brakmayacak tane nemli maddemiz var. Birincisi Eit-
meleri olarak siyasette daha etkin olmamz gerektiine inand- lik Maddesine cinsel ynelim ve cinsiyet kimliinin eklenmesi,
mz iin de SPODu kurduk nk Lambdann ok daha farkl bir hibir ey yapamyorlarsa cinsel kimlik desinler ama bir ey de-
yaplanmas var ve farkl bir ihtiyaca cevap veriyor: Daha ok da-
yanma ve sosyalleme faaliyetleri ieren bir rgt ve burada lo-
11 LGBT Yurttalarn Yeni Anayasaya Ynelik Talepleri kitapna SPOD ofisinden ve
bicilik faaliyetleri yapmak ok zor. O yzden biz ayr bir rgt ku- SPOD web sitesinden ulaabilirsiniz: http://www.spod.org.tr/turkce/wp-content/
rarak, lobicilik faaliyetlerine hz verdik. Geen sene Eyll aynda uploads/2012/06/SPoD-Anayasa-Raporu.pdf

428 429
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Anayasa Tartmalar

sinler. kinci olarak da genel ahlak, kamu dzeni nedir? Bunlar numalarn dinlemek zorundalar. Bizim talebimizi web sitesine
ya karlsn, karlamyorsa snrlar tanmlansn. ncs ise tabii ki de koymadlar. Biz defalarca aradk ama inatla koymadlar.
sosyal haklarn aile deil bireyler zerinden tanmlanmas gerek- Fakat bize bu srete en fazla destek olmu vekillere ulanca ta-
tii. SPOD olarak sosyal politikalara nem veren bir dernek oldu- leplerimiz bir anda web sitesine konuldu.
umuz iin eminim sizlerin de derdi olan, aile dayatmasna kar Yasemin: Amarginin taleplerini koymadlar hatta durdurdular,
kyoruz. Aile dayatmas ok ciddi bir ekilde LGBT bireyleri en- web sitesinde STKlarnkini yaynlamayacaz, ok marjinaller,
gelliyor. nsanlar evlenemedikleri iin sevgilileri hastaneye kald- dediler.
rldnda sevgililerinin yanna gidemiyorlar, refakati olamyor- Sedef: Kaosu ve Pemba Hayat da koymadlar. Sonra bizi bir gn
lar. Byle ok temel sorunlar var. Bu sebeplerden dolay burada da aradlar, Sizi Meclis Uzlama Komisyonuna davet ediyoruz, bu-
pazarlk payna yer brakmyoruz. yurunuz, geliniz, taleplerinizi anlatnz, diye. yi, gelelim, dedik
Burada bir z eletiri de yapmak istiyorum. Biz bu madde- biz de. Ben de gidenler arasnda olduum iin nasl bir ortamda
leri oturup, zerinde baya tartarak hazrladk ama sonrasnda grmeler yaptmz anlatabilirim. Zaten nce herkes elinizde-
eitli gruplarla konutuka eksikliklerimizi fark ettik. Mesela ki btn brorlere bakyor. LGBT nedir bu? tarznda insanlara
ekolojiye vurgu yapmam olmamz ciddi eksik. Bunu bir sonra- ayakst her eyi anlatyorsunuz.
ki revizyonda kesinlikle gzden geireceiz. Esas en komik olan Meclis Uzlama Komisyonuna girdik, her partiden birer ve-
metni kaleme alan arkadalardan bir tanesi de vicdani reti olma- kil vard ve ayn zamanda da vekillerin danmanlar vard. Trki-
sna ramen vicdani redde dair bir vurgu yok. Biz nasl unuttuk ye tarihinde ilk defa meclis tutanaklarna lezbiyen, kadn kadna
vicdani reddi! diye baya bir ardk. Eksikliklerimizi ancak dier iliki tarznda terimler geti, btn tanmlar verdim arkada-
kurumlarla bir araya geldiimizde fark edebiliyoruz. Bu sebepten lar. (Glmeler) Lezbiyen budur, biseksel budur, gaye gey
bu tr ortamlarda bir araya gelmek bize ok iyi geliyor. deniyor ama ecinsel, travesti budur, transseksel budur, ltfen
Size biraz da anayasa yazma sreci nasl iliyor, ondan bah- aradaki fark iyi anlayalm, diye tanmlar yaptm. Krk dakikalk
sedeyim. Anayasa Uzlama Komisyonu drt partiden oluuyor; bir sremiz vard ve bir noktadan sonra, Taleplerinize ne zaman
CHP, AKP, MHP ve BDP; ad stnde uzlama. Bunlar her mad- geleceksin? diye serzeniler geldi ben de Taleplerimizin ne ol-
deyi oturup, tartyorlar ve ancak bir uzla salandnda o mad- duunu anlatabilmek iin nce bunlar anlatmak ok nemli. Ta-
de anayasaya giriyor. Yani birisi bile itiraz etse o madde Sonra mam geleceim, hzl hzl geeceim, diyerek ar ar anlattm.
tartrz, diye bir kenara braklyor. Politik olarak yle bir ey nk bizim iin nemli olan onun meclis tutanaklarna gemi
var: AKP, CHP ve BDPyi masadan kalkmaya zorluyor, bylelikle olmas.
masadan kalkarlarsa Onlar brakp gitti, bizim anayasamz ha- Danmanlar ok ilgiyle dinliyorlard, o da sevindirici bir ey-
zr, buyurun, diyecek. Byle bir planlar vard fakat planlar ok di. Parti ayrm olmadan danmanlarn hepsinin bu kadar ilgiyle
tutmad nk BDP ve CHP zerinde sivil toplum kurulularn- izlemi olmas bizi zaten ok mitlendiren eylerden biriydi. K-
dan ok byk bir bask var: Kesinlikle masadan kalkmayn, bu saca ne istiyorsunuz? diye sorduklarnda Allah akna u eitlik
Trkiyenin demokrasisi iin ok nemli. Bizim gibi pek kale maddesine u terimleri koyalm, bir de genel ahlak kaldralm,
alnmayan rgtlerden deil de daha ciddi byk rgtlerden bir de birey temelli istiyoruz btn sosyal haklar, diyerek n
bu konuda bir bask var. Bu baskdan dolay da CHP ve BDP inatla de zetledik. Onlar da Tamam deyip, o n not aldlar.
masadan kalkmyorlar. Sonrasnda iin komik taraf bunlar bizi birka defa daha a-
Meclis TVyi izlediinizde nasl bir ortam gryorsanz Ana- rdlar. Artk listelerinde nasl bir hata olmusa her seferinde Biz
yasa Komisyonunda da ayn ortam var. in komik taraf komis- geldik ama istiyorsanz tekrar gelebiliriz, dedik. (Glmeler)
yon ok effaf bir yap deil. Bunun yan sra yasal izgileri ok be- Baka bir sefer aradklarnda da Biz geldik ama neden Kaos GLyi
lirgin bir yap da deil. Aslnda yasal bir dayana da ok yok. ok aramyorsunuz, onlar gelmediler, dedik. Bu srada biz de bu fo-
sama bir anayasa yapm srecinden geiyoruz. Komisyon Sivil rumlarmz yaptk, anayasa hakknda kimler ne dnyor, onu
toplum rgtlerinden nerilerini bekliyoruz, dedi. Aldklar b- renmeye altk. Bilmiyorum medyadan takip edebildiniz mi
tn nerileri TBMMnin web sitesinde yaynlamak zorundalar ve ama bu son bir hafta iinde Komisyonda tartmalar patlak verdi.
sonrasnda o rgtleri de uzlama komisyonuna davet edip, ko- Medyada LGBT sansr olduu iin ok kolay takip edilemiyor.

430 431
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Anayasa Tartmalar

Meclis Uzlama Komisyonu bir araya geliyor ve daha ilk konunun Sayn Babakana on sene nce sylemi olduu bu sz hatrlatp,
ilk maddesinde birbirlerine giriyorlar nk eitlik maddesine zerine kendisinin gzel bir resmini bastmz kart kampanyas
etnik kken ve cinsel ynelim ibarelerinin konmas tartlyor. balattk. Anayasada cinsel ynelim ve cinsiyet kimlii tannsn
Bu ikisi birden tartlyor, biz En azndan bu meselelerin orada diyerek byle bir kart kampanyas balattk ve siz de eer destek-
konuuluyor, olmasn nemli buluyoruz. Nasl o noktaya gelmi- lemek isterseniz kendiniz Uzlama Komisyonuna yollayn, ister-
ler bilmiyorum ama etnik kken ve cinsel ynelimin birlikte eit- seniz bize verin biz yollayalm. nk bir nceki, 2008 ylndaki
lik maddesine konmasnn tartlmas ok ilgin bir durum. En anayasa yapm srecinde, Cinsel Ynelim Ve Cinsiyet Kimlii Ta-
sonunda bu maddenin kendisinde yazlmasn ama gerekesinde nnsn yazl kartlar yollanmt ve biz bunun ok etkili olduu-
yazlsn diye karar verildi ve garip bir ekilde CHP, BDP ve MHP ta- nu grmtk. Burhan Kuzu Srekli kart yolluyorlar, istemiyoruz
mam dediler ama AKP hayr dedii iin, Biz bunu sonra tartrz, artk, diye feryat etmiti. (Glmeler) Srf bunu dedirtmek iin
diyerek sonraya attlar. bile kartlar gndermeliyiz. stelik bu seferki kartmz geen se-
Biz bu srete AKP milletvekillerine de ulamaya ok al- ferki karttan daha arpc. in kt taraf insanlar Babakann
tk ama parti iindeki demokrasi anlaylar ok garip olduu iin bu laflar etmi olabileceine ihtimal vermedikleri iin bunu aka
ulaamadk. Ayn ekilde iki gn nce de genel ahlak mevzusunu zannediyorlar, hoho diye glyorlar. (Glmeler) Yeni bastr-
tartrken birbirlerine girmiler nk genel ahlak kaldrrsak dmz kartlarda ne zaman ve nerede sylediini de yazdk.
bu ecinsel evliliklerine yol aar, ama koyarsak bu sefer ksa kollu Seyda: Yeiller Partisinden Aye, bize yeillerin penceresinden
gmlek giyen kadnlar da bu genel ahlak iinde yer alacaktr diye anayasa tartmalarn aktaracak. Sz ona veriyorum.
tartmalar var. CHPnin derdi Kadnlar istedii kyafeti giyebil- Aye: Ekolojik Anayasa Giriimi, Yeiller Partisinin nclnde
sin, AKPnin derdi de Ama ecinsel evliliklere yol aar. Tartma- balam bir giriim ama bizim partiye has deil, milletvekilleri
nn ecinsel evliliklere gelmesi de bambaka bir boyut, bu srekli Melda Onur ve Sebahat Tuncelin, akademisyen, sanat, sivil top-
karlatmz bir ey. Ne zaman LGBT haklarndan bahsediyor lum alan, farkl alanlardan kiilerin arc olduu bir taslak
olsak, yurt dnda ok hararetle tartld iin, ecinsel evlilik- hazrland.
ler gndeme gelir. Biz dernek olarak tabii ki btn vatandalarn Anayasa Biz nasl bir toplumda yaamak istiyoruz? mese-
eit haklara sahip olmas gerektiini ifade ediyoruz ama ecinsel lesinin genel bir erevesi. Biz bu toplumu kendi tahayylleri-
evlilikler tartlrken birazck mevcut durumdan uzaklalyor. mizle ekillendiriyoruz, biimlendiriyoruz. Biz dediimizde ise
Mevcut durum da udur arkadalar: Her ay bir sr insan srf e- sadece insanlardan bahsediyoruz aslnda. Bizim Anayasa Ekolojik
cinsel ya da trans olduu iin ldrlyor. Burada ok temel bir Giriimimiz yle bir ihtiyatan ortaya kt: Tamam, biz varz ve
insan hakkndan bahsediyoruz: yaam hakkndan. Ecinsel evli- kendi kurduumuz korkun bir sistem ierisinde eitsiz yaplar
likler tartlabilir, snrlar izilebilir sonuta hukuki bir konu ama dntrmeye alyoruz ama bir yandan da zerinde yaad-
insanlar ecinsel evliliklere girdiklerinde esas elzem olan konular mz bir gezegen var. Ve bu gezegende de insanlar dnda yaayan
arka planda kalyor. O sebeple dernek olarak byle bir tavr belir- canllar ve cansz varlklar var. Bu cansz varlklar da insanlk ta-
liyoruz. rihinin getirdii kltrel miraslar. Doay bu ekilde tanmlad-
Son bir ey eklemek istiyorum. Kart kampanyamz var. Duy- mzda doann yeni anayasada bir hak znesi olarak yer almas
dunuz mu bilmiyorum, ben bunu gzmle grsem inanmaz- tartma ihtiyac ve bu talebin de anayasaya sokulmas mcadelesi
dm. yle syleyeyim; 2002 ylnda Sayn Babakanmz, o d- Ekolojik Anayasa Platformunun olumasna neden oldu.
nemler babakan deildi kendisi, Abbas Glnn Gen Bak u anda dnyada var olan krizi biz ayakl bir kriz olarak
Programna katlyor ve orada biri kp, komiklik yapyor Ecin- tanmlyoruz. Ekonomik kriz var, bu krizin ve bunun dnda bir
seller de hak istiyorlar, verecek misiniz? diyor, Tabii ki bu sra- sr meselenin ortaya kard bir sosyal kriz var, bir yandan da
da btn salon glmekten yerlerde. Ama Sayn Erdoan Ecin- ekolojik bir kriz var. Sabah ben baka bir toplantdaydm, orada
sellerin de kendi hak ve zgrlkleri erevesinde yasal gvence mer Madra konutuklarmz zerine, Arkadalar btn bu me-
altna alnmas art. Zaman zaman baz televizyon ekranlarnda seleleri tartyor olabilmemiz iin ncelikle zerinde yaadmz
onlarn da muhatap olduklar muameleleri insani bulmuyoruz, gezegenin varlnn devam ettirilebilmesi gerekiyor, dedi. Bu
demi. Bu videoyu Kaos GLnin web sitesinde de bulabilirsiniz. Biz ekolojik kriz gezegenin varln devam ettirememesi noktasna

432 433
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
gelmi durumda. u anda mevcut anayasada, darbe anayasasnda
ok ilgin bir ekilde krtajn hak olarak kabul edilmesi gibi, evre
hakk da bir sr Avrupal, gelimi lkeden nce Trkiyede hak
olarak tannm. Ama AKPnin doa ykmyla ilgili politikalarna
kar yerel mcadelelerin geldii noktay hepimiz biliyoruz. AKP
hkmetinin anayasann evre hakkyla ilgili 56. Maddesini12 kal-
drmak ve bu maddeyi srdrlebilir kalknma olarak deitirmek
gibi bir talebi var.
Anayasada doa haklar da olmal
Yeiller olarak, Yeil Diyalog diye her sene dzenlediimiz bir
etkinlik var ve bu sene Ekolojik ve feminist bir anayasa mm-
kn m? diyerek, Anayasa Kadn Platformu taslayla Ekolojik
Anayasa tasla karlatrld. Siz demitiniz ya Burada feminist
bak as ok eksik, diye, Ekolojik Anayasa13 kitabn okurken,
mer Madrann konumasnda bir eye denk geldim: 20-22
Nisanda Kopenhagdaki iklim zirvesinden sonra Evo Moralesin
nclnde Toprak Anann Haklar Evrensel Beyannamesi14
kaleme alnd ve Birlemi Milletlere sunuldu. Birlemi Milletler
bu beyannameyi olduu gibi geirmedi henz ama insan faaliyet-
lerinin doaya uyumlu olmas ynnde bir karar km durumda
ve 22 Nisan Toprak Ana Gn olarak ilan etti.
Bu beyanname zerinden akademisyenlerin de destek ver-
dikleri bir kitap oluturulmu. Bu kitapta, Amerikal iki kadn
aktivist nemli bir soru soruyorlar: Gezegende var olan, bizim
dmzdaki canllar mlk olarak alglyoruz ve bu mlk nasl
kullanacamz ynnde ortak mutabakat zeminleri aryoruz.
Yani irketlerin doaya verdikleri zararlar, srdrlebilirlik me-
selesi tamamen insann doaya sahip olduu verisi zerinden ko-
nuuluyor. Feminist teori de aydnlanma dncesini ayn yakla-
mndan dolay eletiriyor. nk aydnlanma dncesi, kadn
ve doay bir arada tutarak, erkee akl ve kamusal alan verirken,
12 Madde 56: Herkes, salkl ve dengeli bir evrede yaama hakkna sahiptir. evreyi
gelitirmek, evre saln korumak ve evre kirlenmesini nlemek Devletin ve
vatandalarn devidir. Devlet, herkesin hayatn, beden ve ruh sal iinde sr-
drmesini salamak; insan ve maddegcnde tasarruf ve verimi artrarak, ibirlii-
ni gerekletirmek amacyla salk kurulularn tek elden planlayp hizmet verme
sini dzenler. Devlet, bu grevini kamu ve zel kesimlerdeki salk ve sosyal ku-
rumlarndan yararlanarak, onlar denetleyerek yerine getirir. Salk hizmetlerinin
yaygn bir ekilde yerine getirilmesi iin kanunla genel salk sigortas kurulabilir.
13 Boynudelik, Mahmut (Ed.), (2011), Ekolojik Anayasa, Yeni nsan Yaynevi, stanbul
14 Toprak Anann Haklar Evrensel Beyannamesi Tasla iin bkz: http://ekolojika
nayasa.org/temel-belgeler/toprak-ananin-haklari-evrensel-beyannamesi-taslagi/
434
Anayasa Tartmalar
kadna doay, sezgisel yan, duygular, dnememeyi, irade sa-
hibi olamamay ve erkek tarafndan ynetilmesi gereken bir nevi
kle olmay atyor. Erkekler ve dier canllar eklinde kurgulanan
bir hayat var ve bu yzden oy hakk ya da mlkiyet hakkndan d-
lanyorlar. Bugn baktmzda feminist hareket farkl farkl m-
cadele alanlar yaratm durumda. Erkeklere kar kleliimizden
kurtulma, kimliimizi, kadnlmz tantma mcadelesi verdik
ancak doa orada ve erkein tecavz alan olarak onun her trl
kullanmna ak bir mlk olarak duruyor. Bu iki kadn aktivist u
soruyu soruyor: Doa kle midir? ve onun zerinden bir tart-
ma yrtyorlar. Anayasa tartmasnda ise anayasa hukukular
bu noktada u sorular soruyorlar: u anda biz insanlar olarak
konuuyoruz meseleyi. Doann meselesini de insanlar olarak
konuuyoruz. Doay bir hak znesi olarak tanmlamak ne kadar
doru olabilir? Yani biz geldiimiz noktada politik birer canl ola-
rak bunun snrlarn izebiliriz ama doa kendi haklarn savu-
namayaca iin ona bir hak znesi muamelesi yapabilir miyiz?
Bence yapmalyz ve doann haklar da anayasada var olmal.
Ekoloji ve evre ayrmna gelecek olursam, evre dediimiz-
de doay bize atfedilmi, bizim hizmetimize ak bir alan olarak
gryoruz. Ama ekoloji dediimizde, btn canllarn bir arada
yaad, biri eksildiinde o dengenin baka yerden daha kt bir
ekilde tepki verdii bir gezegende yaadmz ifade etmi olu-
yoruz. Biz de aslnda bunun bir paras olarak bir denge unsu-
ruyuz. Ekolojik perspektifle bakacak olduumuzda doa aslnda
haklarn talep ediyor bizden. yle talep ediyor: klim deiikli-
inde gelinen noktada u an 0.8 derece gezegen snm durumda.
Bu snmann doadaki karlklar ar doa olaylar oluyor. Bu-
zullarn 2050ye kadar eriyecei varsaylyordu, bilim insanlarnn
Hata yapmz, bunlar 2015-2020yi bulmayacak, ynnde ak-
lamalar var. Doa kendi hakkn talep ediyor, kendi dengesini ku-
ruyor. Bizim bu dengenin kurulma mekanizmalarnda kendimizi
nerede konumlandracamza acilen karar vermemiz gerekiyor.
Buna bugn karar veremezsek gerekten iinde yaayacamz
bir gezegen kalmayacak. O yzden buradaki hak talebine ynelik
vurgunun anlam, doada yaayan canllarla beraber aslnda gele-
cek kuaklarn emanetisi olmak. Biz evet, u anda burada ya-
yoruz ama aslnda bir gn buradan yok olacaz ve kendimizden
sonra dnyay brakacamz bir nesil, bir kuak var. Bunun poli-
tik sorumluluu sanyorum 2020lerde en ok bizim stmzde.
Doann yle bir hakk var: kendini yenileyebilmesi ve e-
itliliini koruyabilmesi. Bunu korumak da bizim ykmll-
mz. Bu kitapta on yedi maddelik kamu ynetimi ilkeleri ve onun
435
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ncesinde Anayasada nasl ekolojik bir perspektif istiyoruz? var.
Ben bu maddeleri okumak istemiyorum, zaten internette de bu-
labilirsiniz.15 Ama benim genel olarak Ekolojik Anayasann derdi
olarak anlatabileceim bu.
Size son olarak yedi maddelik Toprak ana kimdir, nedir?
okumak istiyorum. Birlemi Milletlere sunulan Toprak Anann
Evrensel Haklar Beyannamesi, Bolivyada otuz iki bin kiilik, ge-
ni katlml bir forumla kabul edildi. Biz dnya haklar ve ulusla-
r diye balayan bir metin, geldiimiz noktann ne kadar korkun
olduunu vurguluyor ve toprak anay tanmlyor:
Toprak ana canl bir varlktr. Toprak ana tm
varlklar kapsayan, besleyen ve meydana getiren,
birbirleriyle ilikili varlklarn esiz, paralana-
maz, kendi kendini dzenleyen bir topluluudur.
Her varlk toprak anann ayrlmaz bir paras ola-
rak ilikileriyle tanmlanr. Toprak anann temel
haklar var oluuyla ayn kaynaktan geldiinden
dolay elinden alnamaz. Toprak ana ve tm var-
lklar, trler, organik ve inorganik varlklar arasn-
da yaplan, insanlar iin kullanlan her tr ayrm
olmadan bu beyannamede tanmlanm tm doal
haklara sahiptir. nsanlarn insan haklarna sahip
olduu gibi tm dier varlklar da kendilerine zel
var olduklar topluluklar ierisindeki rol ve ilev-
lerine uygun haklara sahiptir. Her varln haklar
dier varlklarn haklaryla snrldr. Haklar ara-
sndaki herhangi bir atma toprak anann btn-
ln, dengesini ve saln srdrecek ekilde
zlmek zorundadr.
Gne: Teekkrler, sunumlar gerekten bilgilendirici ve ilgi e-
kiciydi benim amdan. LGBTyle ilgili ksa bir sorunsalm olacak.
LGBT bireylerin evlilik talebi birok lkede mevcut, baz lke-
lerde evlilik kabul edilmezken, partnership kabul ediliyor. n-
k partnership senin sunumunda bahsetmi olduun gibi hayat
arkadann tanmlanm olmas anlamna geliyor ve rnein
koma durumunda, hastalk durumunda ya da miras durumunda
legal olarak ailenin haklarna sahip olarak grlyor. Bu talebin
Trkiyede bir karl var m?
Ayenin sunumunda da somut bir iki maddeyi merak et-
tim. Birincisi, AKPnin kentsel dnm ad altnda inanlmaz
15 Ekolojik Anayasa iin madde nerileri, bkz: http://ekolojikanayasa.org/
436
Anayasa Tartmalar
bir ekilde ehirlere ve HESler araclyla da doaya saldrs sz
konusu. Anayasa nerileriniz arasnda buna ynelik somut mad-
deleriniz var m?
kincisi de u: Doamz kaybediyoruz, dnyamz kaybe-
diyoruz, dnya yok olacak tartmalar son otuz senedir var olan
tartmalar. Son otuz ylda ok artt ama bunlar reddeden baz
sylemler de dolama girmeye balad. rnein bir tarihi arka-
dam yle diyor: Bundan be yz sene ya da bin be yz sene
nce de dnyada her zaman ekolojik deiim vard. Buzullar olu-
uyordu, g vard, dnya yine snp souyordu, yani Endstri
Dnemine gemeden nce de bunlar yaanyordu. Dolaysyla
Sanayi Dneminde ekolojik sistemin bozulmas kesinlikle sz
konusu ama bu mikro bozulma gerekten dnyay ne kadar teh-
dit edebilir? Bu da tartlyor. Siz bu perspektifi de gz nnde
bulunduruyor musunuz? Bu da acaba ayr bir politika yapma ekli
mi? nsanlk ekolojik tehdit altnda zerinden, korku zerinden
yeni bir sylem oluturulmaya m allyor acaba? diye birtakm
tartmalar da dnyor. Biz bunu hzlandrdk, oras kesin ama bu
dnm hep vard. Solar sistem sylemi dnmeye balad artk.
Dnya artk buna dnyor, buna geiyor, demek yeni bir piya-
sa ve egemenlik alan demek. Petrol dnyas yok oluyor artk. Son
yz, yz elli yldr fosil atklar zerinden beslendi dnya, artk fo-
sil dnyas yok oluyor. Dolaysyla piyasa ekonomisiyle de alakal
yeni bir egemenlik diskuru mu alyor acaba?
Aye: Hepimiz biliyoruz ki bir zamanlar dnya tam bir ktley-
di ve buzullardan oluuyordu. Milyarlarca ylda yava yava bir-
birinden ayrld, buzullar eridi, ktalar olutu vs 1972de Roma
Kulb tarafndan Bymenin Snrlar kitab yaymlanyor ve
aslnda Sahip olduumuz kaynaklarn bir sonu var, tartmas
ilk o zaman balyor. Zaten biliyorsunuz endstriyalizm, kapita-
lizm dediimiz hadisenin de yz elli yldr yaayan bir tarihi yok
ve bugne geldiimizde otomasyonla retim ve acayip tketim
meselesi son elli yln hadiseleri. Bir sr bilimsel keif de son elli
yln hadisesi aslnda. Nfus art bile Gnein dediini gste-
riyor. Osmanl Devletine baktmzda 1800l yllarn sonunda,
ktaya yaylm yz otuz be milyonluk bir imparatorluktan
bahsediyoruz. u anda sadece Trkiyenin nfusu yetmi ksur
milyon. Dnya insan nfusu yedi milyara ulam durumda ve
2050de dokuz milyar olaca n grlyor. Burada bilim insanla-
rnn yle bir vurgusu var: u anda var olan deiim, insan eliyle
yaplan bir deiim. Gnein bahsettii fosil yaktlarnn son yz-
ylda ar tketimi, onlarn sanayilemeye katksnn kefiyle be-
raber atmosfere saldklar karbondioksit ve sera gazlar dediimiz
437
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Anayasa Tartmalar

hadise bir ekilde gezegenin katmann kalnlatryor. Orada bir kltrel eitlilii, rk yaklamlara mahal vermeyecek ekilde
deiiklik sz konusu ve bunu biz yapyoruz. Buradaki mesele biz korumak ve gelitirmek; evrenin ve doal varlklarn kullanm,
yaptmz eyi nleyecek miyiz, nlemeyecek miyiz? Buna karar ynetimi ve muhafazasnda doal dengenin gzetilmesi; Kamu
vermemiz sz konusu. yarar ilkelerinin ekolojik bir bak asyla yeniden tanmlanma-
nsanlk tarihinde her zaman olduu sylenen hadiseler ya s; son olarak, Ulusal hukukun, uluslararas hukuka uyarlanma-
uzun sreler iinde gerekleen deiimler ya da depremler, sel- s, oradaki yaplarn buraya getirilmesi talebi var. Srdrlebilir
ler gibi ksa dnemlerde olanlar vard. Ama u anda yaadmz kalknma ilkesi, doay tahrip eden irketlerin elinde her kapy
deiim farkl. Mesela ben bu istatistikleri bilmiyordum; Silifkede aabilecek sihirli bir anahtar haline gelebileceinden bu kalkn-
senede defa hortum oluyorken, son on senede yirmi be defa ma ilkesini kullanmama talebi de var. Buradaki en nemli talep,
olmaya balam. Btn bunlar ar doa olay dediimiz eyler. yaam alanlaryla ilgili olarak karar alma mekanizmalarna halkn
nsan mr altm senelikse ben kendi varlm dnyann yana dorudan katlmnn salanmas ve katlmlar deitirmeyi de
baktmzda bir hi olarak gryorum. Biz yz senede gezege- salayacak mekanizmalarn oluturulmas.
ni bir yerden bir yere getirdik ve bunu bir ekilde kendi tketim Esen: Toprak ana tanmyla ilgili senin kiisel yorumunu merak
ve yaam biimimizle gerekletirdik. Bunu durdurmak da bizim ediyorum. Doa zerinden ok zc bir tanm. O kitabn arkasna
elimizde, bu bir tercih. Bunu durdurmamay ya da aksini tercih konduuna gre ok benimsenen bir metin demek ki. Bu hi so-
edebiliriz. BP Gelecein yenilenebilir enerji irketi diye reklam runsallatrlmyor mu? Ya da sen bu toprak ana metaforunu nasl
yapyor ama dier yandan da fosil yakt yatrmlarndan vazge- buluyorsun?
miyor. Bir ngrye gre 2050de btn fosil yaktlar tkenecek. Aye: Biliyorsun ben ekofeminist deilim. Daha nce ekofeminiz-
BP, bir ekilde yenilenebilir enerji kaynaklarna yatrm yaparak o mi de tarttk, yle bir yaknlm olabileceini de dnmyo-
konuda da monopol olmak zorunda. rum.
Gne: Kald ki o da tartlr. Gne enerjisi kullanmnn da ar Esen: Sen ekolojist ve feministsin.
snmaya sebep olabilecei konuuluyor. Aye: Aynen yleyim. Gelirken de nelerden bahsedebiliriz diye
Aye: Evet, evet... Ama mesele u: Tketecek miyiz, tketmeye- dnmtm. Ekolojinin kendiliinden feminist olduunu iddia
cek miyiz? Biz diyoruz ki Kardeim tketme, tketeceksen geri edemem ama feminizmin kendiliinden ekolojiyle bir partnerlii
dntr. Geri dntremiyorsan onu kaldrmann yollarn olduunu iddia edebilirim. Anaerkil toplum zlemi, ona dn
bul. Bir sr ey kresel olsa da inanlmaz merkezi bir dnyada istei, aslnda btn ktlklerin ataerkil toplumla birlikte orta-
yayoruz. Byk irketlerin olduu, monopol piyasalarn, tekel- ya kmas gibi meselelere kendimce kafa yormaya alyorum.
lemenin olduu bir dnyada yayoruz. Enerjide de byle. Koca Modernist bak asyla anne, annelik, aile gibi meseleleri tart-
koca termik santraller, nkleer santraller yapyoruz. Bana enerji makla, topraa o kadim dediimiz, gemiten gelen, dourgan-
bilmem ka km ilerideki barajdan geliyor. Buna gerek olmad- lk, yaratma, dntrme atfetmek birbirinden farkl meseleler.
n sylyoruz mesela. Ben neden kendi enerjimi karlayabilecek Sonuta kadn da bir zamanlar kutsal bir canlym. Anlayam-
mekanizmalar devreye sokamyorum? Yani enerjinin merkezi yorlarm, hamile kalyor, tr devam ettiriyor, tanralatrlyor.
olmaktan kartlmas, byklkten kartlmas, her eyin daha Toprak anay, o kadim yerden gelen bir sylem olarak gryorum
mikro meseleler haline getirilmesi, daha yerel odakl olmas, daha ve bu sylemin k noktas da dikkat ederseniz Gney Amerika,
otonom yaplar olmas gerekiyor. O nedenle ademimerkeziyeti- Bolivya. Bizim ehirli insanlar olarak yaptmz Kardeim ben
lik sadece demokratik katlmcl arttran bir ey olarak deil, kimsenin annesi, kars olmayacam, ben ncelikle kendimi var
ayn zamanda bir arada yaamay kolaylatracak, bir sr tke- etmek istiyorum, tartmasndan farkl bir yerde, bu ikisini birbi-
tim ilikilerini de dzenleyecek deikenlerden bir tanesi. rinden ayrmak gerekiyor galiba.
Anayasadaki, on yedi maddeden oluan somut taleplerimiz
ise yle: Bireylerin ve sivil toplumun evreyle ilgili belge ve mev- ***
zuatlara ulamnn kolaylatrlmas ve dorudan karar mekaniz- Sedef: Gnein sorusuna yle cevap vereyim: Ecinsel evlilik-
malarna katlmnn salanmas; Doay, biyo eitlilii, insan ler tartlabilir dediimde aslnda buna iaret etmek istiyordum.
d varlklarn yerel dzeydeki genetik farkllklarn, insanlarda

438 439
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Anayasa Tartmalar

Partnership mi olur, evlilik mi olur, ocuk evlat edinebilirler mi srf LGBT dernekleriyle deil de daha geni bir kitleyle ortak bir
edinemezler mi, bunlar tartmal alanlar ve bence tartmaya ih- politikann belirlenmesi bence ok daha uygun olacaktr. nk
tiya duyulan da alanlar fakat u anda LGBT rgtlerinin gnde- dediim gibi LGBT bireylerin yaad sorunlarn ounu evlen-
minde olan talepler deiller. nce biz eit vatandalar olarak ta- mek istemeyen insanlar da yayorlar.
nnmalyz ki, ondan sonra oturup, bunlar tartabilelim. Haklar Gne: Baz alardan bakarsak bu aslnda ok da ilerlemeci bir
arasnda nce bu olsun, sonra bu olsun demek ok doru deildir talep nk evliliin yapsn kerten bir mant var.
ama politik strateji asndan ok gerekli bir yaklamdr. Ama hi Yasemin: Aslnda bu tartma uzun yllardr LGBT hareketinde
tartlmyor da deil, ufak ufak tartlyor. Belki duymusun- u ekilde dnyor: Biz kurumsal olarak, rgtlenme baznda ev-
dur, Ankarada bir ift arkadamz var Pembe Hayattan ve Kaos lilie karyz. Ecinsel evlilik yap bozan, evliliin mevcut eklini
GLden. Aras trans erkek, fakat pembe nfus czdanna sahip, sarsan bir ey ama bizim evlilie kurum olarak kar oluumuzun
Bar da mavi nfus czdanna sahip. Bunlar evlenmek istiyorlar nedeni sadece cinsiyet ilikilerinin yeniden retilmesi deil, evli-
ama dediim gibi Aras trans erkek olduundan dolay erkek. O liin zel mlkiyet ilikilerini de kapsayan bir sistem olmas Do-
yzden evlenme talebinde bulundular, gittiler ve belediyedekiler laysyla ecinsel evliliklerin de dier evlilikler gibi aile kurumunu
ne yapacaklarn hakikaten ardlar nk evlenemezsiniz de ve zel mlkiyeti salamlatrdna ynelik bir kaygmz var.
diyemiyor, evlenebilirsiniz de diyemiyor. Byle bir srncemede Trkiyede hl eitlik sorunu varken ecinsel evlilik tart-
kald. Barla Aras da bu konu zerinden ok gzel bir ekilde masnn bir yere varabileceini dnmyoruz. Fakat Bir kurum
kendi bireysel kampanyalarn yrtyorlar. Dernekler olarak on- olarak ecinsel evlilii talep etmiyoruz, gibi toptan bir kar k-
lara daha fazla da destek vermemiz gerektiine inanyorum. Kar- n ise mevcut hayatn iinde karlatmz birtakm amazlar
deim, derdiniz pembe kimlik, mavi kimlikse eer bizim kimlik- da var: Sevgilin hapse girdiinde, hasta olduunda ya da miras
lerimiz var, diyorlar. Ama dertlerinin o olmad ok aikr. sz konusu olduunda haklarnn olmamas. zetle, ecinseller
Yasemin: Basnda rportaj verdikleri iin bilinir bir iftler, yani olarak Kurum olarak evlilie karyz, ama bir eitlik talebi ola-
belediyeninki bilmeden bir kar kma deil, kim olduklarn bil- rak evlilik talebini sahipleniyoruz. Heterosekseller de evlenme-
dikleri iin kar kyorlar. se, zel mlkiyet olmasa, o zaman sorun yok ama varken eitlik
Sedef: Aynen yle bir durum var. O yzden evlilik mevzusu hi talebinin olmas gerekiyor. Mesela pek ok Kuzey Avrupa lke-
tartlmyor da deil. Bir, iki sene nce tartlmyordu ama imdi si ecinsel evlilii tand halde evlat edinmelerini daha yeni,
biraz daha fazla tartlyor yalnz dediim gibi bu ok hassas bir 2005ten sonra tandlar. Orada da haklara aama aama ulatlar.
konu. nk Aman, ecinsel evlilikler mi olacak? tartmasna Bazen yasalar toplumun nndedir. Toplum daha o dzene
girildiinde bir sr ey gzden kayor. Bir bu sebepten dolay, gememitir ama yasalar kar. Mesela cumhuriyet yasalar yle-
bir de ecinsel evlilikler konusunda derneklerin de net bir politi- dir. Bazen de toplum zaten onu yayordur ve devlet artk bunu ya-
kas yok. zerine de kafa yormadk. O sebepten dolay partners- salatrmak zorunda kalr. Bu ecinsel evlilikler meselesi de yle,
hip olsun mu, olmasn m, hangisi iyidir, hangisi deildir, konu- yasalasa bile ka kii annesine babasna gidip byle bir eyi sy-
madk. Ayrca aramzda evlilik kurumunu eletiren ve Evlenmeye leyebilecek? Dolaysyla sadece yasallamas yetmez, toplumsal
ne gerek var? diyenler de var. dzende de tartlp, toplumda bir farkndalk ve kabul srecinin
Gne: Ama partnership tam da o, evlilie kar ama haklar ala- yaanmas gerekiyor. Tek bana yasayla olamayacak bir sre ama
bilmek iin de birlikteliklere hukuksal bir zemin salyor. yasa olursa eitsizlikleri ortadan kaldrmaya dnk, hzlandrc
Aye: Feministlerin de bunu yapmas lazm. ve kolaylatrc bir etkisi olabilir.
Sedef: Hayr ama partnershipi de bir evlilik modeli olarak grd- Katlmc (c): Evlilik talebi, Ancak evlenirseniz birlikte olabilir-
iin ou birey aynen evlilik gibi bu konuyu da tartmak bile siniz, gibi kuruluyor ve bu, muhafazakr ve kapitalist bir kurumu
istemiyorlar. Ne zaman tartma gereini duyuyorlar? Dediim srdrebilmek adna da olabilir. Bir taraftan hak talebimiz var,
gibi sevgilisi hastaneye kaldrldnda nk o zaman hayatn miras konusu vs. var ama bir taraftan da bu devletle vatanda ara-
gerekleriyle karlayoruz. sndaki iktidar ilikisinde devlet ne zaman, ka kere, hangi pozis-
Gne: Ama feministler iin de geerli bu. yonda sevieceimize kadar belirliyor. Amargi ya da LGBT hare-
Sedef: Byk ihtimalle Aslnda bu ok geni bir alan, bu yzden keti olarak evlilii tmden reddetmeliyiz, biraz kafam kartrd.

440 441
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Evet, belki benim de byle bir duruum olabilir ama kurumsal
olarak byle bir duru sizce ne kadar yerinde bir strateji olur? On-
dan emin olamadm... nk byle bir talepte btn ecinsellerin
birlik olmasn bekleyemeyiz, gerekten evlilii yaamak isteyen
ecinseller de olabilir. Yani, kurumsal bir sz olabilir mi bu?
Sedef: Sylediine ek yapmak istiyorum. Birincisi ilk sylediin
ok doru bir tespit, yle bir rnek vereyim. Hollandada ecin-
sellerin evliliini en ok destekleyen partiler hangileridir biliyor
musunuz? Sac partiler. Tam sylediin gibi olmutur. Bizim Av-
rupadaki hareketi eletirmemizin sebeplerinden biri de bu nk
Ancak evlenirseniz sizi tanrz, noktasna getirtilmitir ecinsel-
ler ve onlar da o hakk aldklarnda mcadele baya bir snmlen-
mitir. Bu, dediin gibi muhafazakr sistemin ecinselleri kendi
iine alabilmesi iin bir yol.
kinci sylediine de yle bir ek yapmak istiyorum. Evlilik
sadece kadn ve erkein birbirlerini sevmelerinden meydana ge-
len bir kurum deil, hele Trkiyede malum hi deil. Yaseminin
de bahsettii gibi evlilik sosyal hayatmz etkileyen bir ton ilikiyi
ve durumu da iinde barndryor: Sigorta, miras, ocuk edinmek
vs. Yoksa mesele sadece kiminle sevieceini birilerine deklare
etmek deil. Mesela bir sr evlilik programn hayretler iinde
izliyoruz. Teyze kyor, katn var m, yatn var m, diye soruyor
nk evlilikler pek de yle romantik bir kaygyla yaplmyor.
Dediim gibi bizim dernein pozisyonu bu noktada nettir.
Biz eit vatandalar olarak herkesin eit haklara sahip olmas ge-
rektiine inanyoruz fakat sosyal politikalarn aile zerinden de-
il, birey zerinden belirlenmesi gerektiine inanyoruz ve ecin-
sel evlilikleri tartrken esas gndemimizde olan yaama hakkn
unutmayalm diyoruz. Bizim bu kafa karkl iinde kendimize
bulduumuz politika bu ve imdilik bu politika zerinden yr-
yoruz. Dediin gibi Biz kurum olarak evlilie karyz, demek
bana akas ok anariste geliyor. Herkes ayn dncede olma-
yabilir. Tam da sraladm sebeplerden dolay evlilik sadece ro-
mantik bir birliktelik deil, kiilere bir sr yarar salad nokta
var, o yzden buna toptan bir ekilde kar kma ansmz yok bu
memlekette ne yazk ki.
Seyda: Bu tartma ayn zamanda askere gitme srecinde de olu-
yor deil mi? rk raporu alma meselesi de ok benzer.
Sedef: Evet. Biliyorsunuz ki btn erkekler iin askere gitmek
zorunlu vatan hizmeti fakat eer bir hastalnz olduunu belir-
tirseniz askerlikten muaf tutulabiliyorsunuz. Her ne kadar Trk
Tabipler Birlii ecinselliin bir hastalk olmadn kabul etmi
olsa da ordu nedense hl bunu bir psikoseksel bozukluk olarak
442
Anayasa Tartmalar
tanmlyor. Artk dnyada kullanlmayan bir kayna kendisine
referans alarak bunu sylyor ve Minnesota kiilik testi yaparak
insanlarn ecinsel olup olmadklarn anlamaya alyor. Birka
sene nce ok daha kt uygulamalar vard, iliki srasnda ekil-
mi fotoraflar istiyorlard.
Gne: Artk yok mu o?
Sedef: yle syleyeyim, dernekler bu uygulamann zerine ok
gittikleri iin Glhane Askeri Tp Akademisinde (GATA) olmu-
yor, sadece pek bilmediimiz baz askeri hastanelerde bu uygu-
lama olabiliyor. Kulamza geldii anda tepki gsteriyoruz. ok
iren bir ey gerekten, iliki srasnda fotoraf istiyorlar ve bu-
nun ikna edici olmas iin de, kiinin ilikide edilgen pozisyonda
olmas ve yznde bir glmseme olmas gerekiyor.
Bu gereklilikleri yerine getirip o rk raporunu aldnda
Ben ecinselliin psikoseksel bozukluk olduuna inanyorum,
demek oluyor. Ama askerlik yapmamann dier seenei olan vic-
dani reti olmak da bu lkede ok zor. Vicdani reti olduklar iin
insanlar bu lkede ne ikencelerden geiyor. O sebepten dolay
kiiler ne yapacaklarn da bilmiyorlar. Aman bo ver, askere gi-
deyim, dediklerinde de bir sr baka sorunlarla karlayorlar:
Srekli aalanmay, kt ilerde altrlmay bir yana brakn,
taciz, tecavze maruz kalabiliyorlar. nsanlar can gvenlii his-
setmediklerinden askere gitmek istemiyorlar. imdi Allahtan bu
bedelli askerlik kt da paras olan para biriktirip askerlikten kur-
tulabiliyor ama paras olmayan yzndeki glmsemeyle o foto-
raf verip rk raporunu almak zorunda.
Bu da ecinsel evlilikler gibi bir sorundur. rk mym
deil miyim, ecinsellik psikoseksel bozukluk mudur, deil mi-
dir? tartmas var ama derneklerin sitelerinde yazar: rk ra-
poru almak istiyorsanz unlar unlar yapn! Biz insanlara bu
bilgiyi sunarz nk bu konuda bilgi almak isteyen ok fazla in-
san bize ulayor. Bir yandan ok doru bir politika deil ama bir
yandan da sistemin aygtlaryla sisteme kar savamak gibi geli-
yor akas. Bence bu srecin kendisi ok ironik nk insanlar
gidip, orada performans sergiliyorlar. Arkadalar askere uurlar
gibi muayeneye yolluyoruz ve Ay, bunu mu giysem? Bunu mu
taksam? diyerek gidiyorlar.
Tabii askerlik artk yntemlerini deitiriyor. imdi ecinsel-
liini kantlamasn istediklerine ailenden birisini getir, o sylesin
diyorlar. Bu zaten ailesine ak olmayanlar iin ciddi bir sorun.
Bir taraftan 18 yan gemi bu kiiyi askere alyorsun, ama dier
yandan da hl aileni getir diyorsun.
443
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Begm: Lambdadan bir arkadatan, LGBT rgtne yelik art
istediklerini de duymutum.
Yasemin: Ben de tam onu syleyecektim. Biz Kaosun iki tane
yesine, kurucu yemiz, ynetici yemiz diye bir belge verdik
adamlar ikna olmadlar. Bu yeni bir yntem deil, drt be senelik
bir olay. Ve o ocuklar fotoraf ektirmek, ada yaptrmak zorun-
da kaldlar.
Begm: Ama gerekten o belgeyi de kabul ediyorlar.
Sedef: O belgeyi de facto istiyorlar.
***
Esen: u anda anayasa almalar ne durumda?
Sedef: Bu tartmalarda en son genel ahlak konusunda tkandlar,
iki hafta sonra da tatile girecekler zaten. Byk ihtimalle Ekimde
Meclis aldnda kaldmz yerden devam edeceiz. yle bir Aye: Anayasa bu kadar ok maddeden olumak zorunda m?
ey var; daha birinci maddenin birincisindeler yani daha eitlik
maddesini tartyorlar.
Seyda: Ama ok nemli bir madde o.
Sedef: Ama iin komik taraf esas ateli tartmalarn dnecei
konuya bile gelmediler. O yzden MHP Tamam, tamam bunlar
gein, esas konuya geelim, diye etnik kken ve cinsel kimliin
konmasna Evet, dedi. in kt taraf anayasa tartmalar med- konusu. Bir de ilk defa biz yazyoruz. Bir devlet, 1923te kurulmu,
yada ok yer bulamyor. Tartmalar ok gl bir ekilde ilerlemi-
yor, ok alttan alta ilerliyor ve daha fazla ses karmamz gerekiyor.
Gne: Ne oldu son tarih falan?
Seyda: Bu sene bitiririz diye konuuyorlard.
Sedef: Ben de 2012 sonu diye hatrlyorum ama hi zannetmiyo-
rum nk dediim gibi AKPnin plan CHPyle MHPyi masadan
kaldrmakt ama o plan ie yaramad. imdi ne yapacaklar bilmi-
yorum.
Esen: Bu anayasa tartmalar ok alttan alta ilerliyor ve ancak
belli birtakm iletiim alarna ya da derneklere yeysek sreci
bilebiliyoruz. Bizim aramzda bile her birimizin ne kadar bildii
tartlr. Meseleyle ilgilenen, bu faaliyetleri yrten arkadalar
daha iyi biliyor, Anayasa Kadn Platformu da yle, Amargide de
bir grup arkada ilgilendi, SPODda da muhtemelen yle yryor.
Anayasa toplumsal szlemeyse sz daha ok yaygnlatracak ve
insanlara ne olduunu anlatacak bir ynteme bavurulmas gere-
kiyor. Sizce bu yntem ne olabilir? Mesela ben SPODun ynte-
mini stratejik olarak da ok iyi buldum. temel maddeleri var
ve btn szn bu maddeler zerinden kuruyor, talepleri ok
ak ve net. Anayasa Kadn Platformu ve Amargininkinde ok
fazla madde var. Sylediimiz szn etkinlii ve yaylabilirliini
444
Anayasa Tartmalar
gz nnde bulundurduumuzda, her maddeye sz sylemek mi
yoksa birka tane temel talebi mi dillendirmek daha doru bir
yntem ve anayasayla ilgili ortak bir kampanya nasl yrtlebi-
liriz?
Seyda: Mesela 2005 ylndaki TCKnn deiim srecinde, kadn
rgtleri deiiklik taleplerini, kanunun tamamn kapsayacak
ekilde maddeler halinde detayl bir ekilde hazrlamlard ama
kampanya yrtlrken , be tane temel talebi ne kararak
mcadele edildi.
Esen: O dnem btn haberlerde TCK deiim sreci yer alyor-
du. Peki, u anda Anayasa deiiklik sreci neden bu kadar gn-
dem olmuyor?
Sedef: Hem medyada sansr var hem de dediim gibi insanlar
aslnda o kadar umutsuz ki!
Belki bunu da konumak gerekiyor. Biz niye yedi, sekiz maddede
en asgari ihtiyalarmz dillendirdiimiz bir sayfalk bir metinle
Trkiyede yaayan insanlar, halklar, canllar olarak u temellerde
bir arada yaamay taahht ediyoruz, diyerek bitirmiyoruz? Ama
devletin srekli olarak kendi vatandandan korku psikolojisiyle
kendini gvence altna almas ve bir erk oluturmak istemesi sz
1921 Anayasas koruyucu anayasa olmu, 1923 ikinci anayasas ol-
mu. Anayasan kendin yapmamsn, toplum olarak bir mutaba-
kat zeminin yok. Birileri sana Sen yle bir toplum olmalsn,
diye bir ereve izmi. O nedenle kim nasl bir toplumda yaa-
mas gerektiini de bilmiyor belki. Bu da bu yasalar hazrlayanla-
ra ounluun sesi olma hakkn ve iddiasn veriyor ve ardndan
Burhan Kuzu Toplum ecinsel evliliklere hazr deil, diyebiliyor.
Katlmc (d): Bahsettiin gibi bir anayasa rnei var m Aye?
Sedef: Amerikan Anayasas yledir.
Aye: Biz kanun yazar gibi anayasa yazyoruz.
Seyda: Anayasas olmayan da var.
Esen: Kim?
Sedef: ngiltere.
Yasemin: Belirli prensipleri, yksek mahkeme ilkeleri var ve ka-
nunlar bunlara gre dzenliyorlar. Burhan Kuzunun Ayenin
bahsettii aklamasnn ardndan Kaos bir aklama yapmt
mesela. Toplum hazr deil, demiti ya, O zaman siz toplumda
ezilen aznlklar toplumun insafna terk edecek bir siyaset gde-
ceinizi aka sylyorsunuz. Biz bunlar korumayz, toplum ne
445
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

derse onu yaparz, diyorsunuz demitik.16

Aye: Bu szler demokratik olmadklarnn da deklarasyonu as-
lnda.
Yasemin: Bunu syleyerek Ben ounluktan yanaym, demi
oluyorlar. Krtlere, ecinsellere, Ermenilere toplum ne gzle ba-
kyorsa ben de devlet olarak o gzle muamele yapacam anlam-
na geliyor. Bu yzden de ok tehlikeli bir yaklam.
Begm: Ecinselleri toplumdan saymyorlar.
Yasemin: Tabii, tabii Zaten bu aznlk algsnn Anayasadan -
karlmas lazm. Eitlik Maddesini dzenleyerek olacak bir ey
deil, ki u anda Trkiyede mevcut uygulamalarn Lozandaki
aznlk haklarn koruyan bir seviyede bile olmadn dnyo-
rum.
Aye: Milletvekillerini arp, Siz nasl yorumluyorsunuz bu s-
reci, bize bir anlatn, da demek lazm. Mesela Nasl eylemler ya-
palm ki sizin grmelerinizi etkileyelim? ve Bize taktik verin,
diyelim.
Yasemin: blm yaplp, milletvekillerine ulamaya alla-
bilir.
Seyda: Ama una da dikkat etmek lazm Blk prk olmama-
l. TCK srecinde btn farkl fikirdeki kadn rgtleri yekvcut
olmulard. Ayn ekilde olmas gerekiyor yoksa br trl ok
zor.
Aye: O zaman Nasl birlikte hareket edeceiz? sorusuna dair
fikir retmek lazm.

16 KAOS-GLnin aklamasnn tam metni iin bkz: Anayasa LGBTT Komisyo-

nundan Burhan Kuzuya Yant http://www.kaosgl.org/sayfa.php?id=1557
2007 genel seimlerinin ardndan hazrlklar balayan anayasa tartmalar ve
srecine dair LGBT rgtlerinin eletirilerini ieren ayrntl bir yaz iin bkz:
z, Yasemin, (2012), Ayrmclk ve Eitsizliin Kayna: Anayasa Tasla, (iin
de) Kltr ve Siyasette Feminist Yaklamlar, say 11
http://www.feministyaklasimlar.org/magazine.php?act=viewall&cid=180

446
 Pornografi ve Feminizm

Pornografinin syleyecei ok ey var. Por-

nografi bizi ilgilendirmeli nk o youn
ve acmasz bir ekilde bizimle ilgili. Ya-
admz kltrn kklerini ve kendilii-
mizle ilgili en derin kayglarmz ieriyor.
Pornografi sadece plak bedenlerin sr-
tnmesinden ibaret deil, pornografinin
bir konuma biimi var. Anlam var, fikir-
leri var. Hatta iyi fikirleri bile var. Neden
herkes bu konuda bu kadar gergin?
Laura Kipnis

Ceylan: Sizlere gstereceimiz belgesel Sisterhood ikinci defa

gsteriliyor. Alt yazlarn biz yaptk, onun iin de ok heyecan
verici.
Berfu: Pornografi bence feminizm ierisinde ortak bir fikir bir-
lii varmasna davranlan ve zerine ok da konuulmayan bir
mevzu. Amerikan Radikal Feminizminin pornografi kart sy-
lemi bu meseleye kar alnabilecek eitli pozisyonlar arasnda
en ne kan sylem olarak beliriyor. Bu sylem yle: Her trl
pornografi kadn bedenini metalatrr ve kadnlar cinsellikleri
zerinden ikincilletirir.
Ana akm pornografiyle ilgili tabii ki de ak bir sorun var o
da fallik bir bak asyla kadn arzusunun temsil edilmesi/edile-
meyii. Fakat ana akm pornografinin eril bir temsil alan olmas
illa pornografi zerine tartmadan birtakm kabullerle davranl-
masn m gerektirmeli? Trkiyedeki feminist hareket ierisinde
yaygn olan, belki de Ortodoks diyebileceimiz gr pornog-
rafinin ortadan kaldrlmas gerektii ynnde. Keza seks iili-

449
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
i mevzusu da, ounlukla ayn yerden, eril tahakkm meselesi
zerinden karsnda savalmas gereken bir ey olarak tartl-
yor. Bu yaklamlar sadece farkl grler olmaktan te feminizmi
belirleyen esas kabuller olarak karmza kyor.
Bu n kabuln dnda cinsellikle ve pornografiyle ilgili mev-
zularn ncelikli tartma konular olarak gndemimize gireme-
mesi de bunlar stne konumay, tartmay, politika yapmay
engelleyen unsurlar. iddet ve sosyoekonomik eitsizlik feminist
hareketin uzun zamandr zerine politika yapt alanlarken cin-
sellikle ilgili mevzular daha ok stne konuulmas elzem ol-
mayan, tali konular olarak grlp, genelde LGBT hareketine pas
ediliyor.
Hlbuki cinsellik hi de yabana atlacak bir konu deil. zel-
likle de Trkiyedeki muhafazakrlamadan en ok etkilenenlerin
LGBTlerle birlikte kadnlar olduunu dnrsek feminist bir
szn bu alandaki varlnn ne ok ie yarayabileceine dair fikir
edinebiliriz. Bugnk feminist politikann queer bir bak asyla
bu alanlarda da sz retmesi gerektiini, bunun zgrlemek iin
ok nemli olduunu dnyorum.
Feministim, haliyle pornografi kart mym?
Gnmz iktidarna kar sarsc bir feminist szn cinsellik ve
sansr kart politikalarla nasl ilikili olabilecei zerine dn-
memiz gerekiyor. ktidarn son birka yldr cinsellik ve pornogra-
fiye kar aka gsterdii yasaklayc ve cezalandrc tutumu d-
necek olursak bunun ne kadar elzem olduunu daha iyi anlaya-
biliriz. 2005ten beri uygulanmakta olan Trk Ceza Kanununun
Mstehcenlik Maddesindeki doal olmayan iliki tanmna gre
anal ve oral seks ile ilgili ses, grnt, yaz gibi materyalleri bu-
lundurmak, yaymak, satmak su kabul ediliyor. Doal olmayan
iliki tanmnda ensest, ecinsellik, hayvan ve llerle ilikiye gir-
me ile iddet ieren seks ile grup, anal ve oral seks de bulunuyor ve
bunlarla ilgili szl, yazl ya da grsel kayt bulunduranlar bir yl
ila drt yl arasnda deien hapis cezalarna arptrlabiliyorlar.1
Bu minvalde iki nemli edebiyat eserine kar alan davalara de-
inmek nemli: Kkleri Muzr Neriyattan Koruma Kurulunun
Chuck Palahniukun lm Pornosu ve William Burroughsun Yu-
muak Makine kitaplarnn yaynclar ve evirmenlerine hapis is-
temiyle at davalar. Sulama ise Mstehcen yaynlarn yaym-
1 Yargtay karar iin bkz: Bu kitap iinde Farkllklarmzla Yan Yana myz? tart-
mas, 3 numaral dipnot
450
Pornografi ve Feminizm
lanmasna araclk etme.2 ktidar tarafndan edebiyat eserlerinin
evrilmesi ve yaymlanmasna ynelik verilen bir gzda olarak
karmzda dev bir sorunsal olarak duran bir meseledir bu.
Tabii ki de bu yasada ne kan, kamusal/zel alan kar-
tl. Yargtay kapal kaplar arkasnda yaanan cinsellii deil,
heteronormatif kalplarn dnda kalan her tr cinsel aktivitenin
temsilini cezalandryor. Yani bu cinsel hareketlerin kamusal ala-
na kmasn, bu imgelerin dolama girmesini cezalandryor. Bu
temsiliyet meselesinin ucunun yarn br gn LGBT hareketine ve
hatta zel olan politiktir diyen feminizme de gelmesi ok olas.
Bu meseleye kar btn bunlar da hesaba katarak, sorgulanma-
m bir Feministim, haliyle pornografi kartym, syleminden
ileri bir sylem retmemiz gerekiyor nk cinsellii doal olan/
olmayan hareketler kartl ierisinde ele alarak arzuyu ve be-
denleri kontrol altna almak isteyen bir iktidarla kar karyayz.
Krtaj yasaklamaya ynelik giriimler de remeye bal
olmayan her trl cinsel aktivitenin devlet eliyle dzenlenme-
ye alldnn en somut gstergesi. Dolaysyla mesele sadece
krtajla da ilgili deil; kontrol altnda tutulmaya, cezalandrarak
denetlenmeye allan beden ve cinsellikle ilgili btn mesele-
lerin altnda yatan iktidar yaplarn sorgulamak gerekiyor. By-
le bir ortamda kadn bedeni, cinsellii, bu cinselliin ve bedenin
temsil biimleri, heteronormativitenin dnda kalan cinsel pra-
tiklerin ifade edilmesi ve temsili mevzusuna feministlerin her za-
mankinden daha fazla dnmeye ve sz retmeye ihtiyac var.
Bu noktada Amerikada pornografi zerine nasl tartma-
lar yaandndan biraz bahsetmek istiyorum. Pornografiyle il-
gili en byk ve en hararetli tartmalar ABDde 1970li yllarda
radikal feministler, seks pozitif feministler ve sansr kart fe-
ministler arasnda yaand. O dnemde radikal feministler cin-
sel iddete kar ok nemli tartmalar ve eylemlilikler balat-
tlar. Ayn dnemde sinema salonlarnda gsterime giren Deep
Throat (Derin Grtlak) (Gerard Damiano, 1972) adl porno film,
Nixonn muhafazakr politikalar tarafndan byk bir taarru-
za ve cezai yaptrma maruz brakld. 60larn cinsel zgrlk
sylemini benimseyen kesim pornografinin sinemalarda halka
gsterilmesini cinsel devrim ve zgrlk meselesi olarak grr-
ken Cumhuriyeti ynetim mstehcenlik raporlar ve yasalary-
la toplumun ahlakn bozduu gerekesiyle porno filmleri top-
latmaya, oyuncular ve ynetmenleri ise yarglamaya balad.
2 http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1096
167&CategoryID=82
451
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Pornografi ve Feminizm

Deep Throata iktidar tarafndan getirilen sulamalardan biri g, iktidar ve muhafazakrlkla ilikilerine dikkat ekerek savun-
doal olmayan bir cinsel iliki biimi olan oral seksi merkezine dular. Feminizm ierisinde bu seks pozitif ve sansr kart pozis-
almas, ikincisi ise klitoral orgazm diye bir eyin var olduuna ka- yon ierisinden konuan nemli iki akademisyen var, Gayle Rubin
dnlar inandracak olmasyd. Akas o gne kadar klitoris diye ve Linda Williams.
bir eyin adn bile duymam, bunun bir yalan olduunu savunan
bir yapdan bahsediyoruz ve ne kadar cinsiyeti olsa da klitorisi Peki ya cinselliimiz
gndeme getiren bir tartmaya neden oluyor film.
Gayle Rubin, Queer Teorinin oluumunda da ok nemli katks
Bu dnemde feministler de pornografinin cinsiyetilii ve
olan 1984 tarihli metni Thinking Sex de, artk cinsellik hakknda
kadn dmanln ftursuzca sergilediini, kadnlar metala-
dnmenin vakti geldiini ve cinsellii analiz etmek iin yeni bir
trdn ve kadn bedenini smrdn, kadnlar ikincilletir-
radikal teoriye ihtiyacmz olduunu syler.4 Cinselliin her zaman
diini iddia ettiler. Bugn Trkiyede feminizm ierisinde kendini
iin politik bir mesele olduunu, ama tarihin baz dnemlerinde
kabul ettiren yaygn olan grn bu olduunu dnyorum.
cinselliin ok daha keskin biimlerde sorunsallatrldn ve ok
Deep Throat zelinde konuacak olursak kadnn klitorisinin bo-
daha aktan politize edildiini sylyor ve tarihsel bir perspektif-
aznda olmas tabii ki de ok eril, ok fallik bir fantezi. Filmde-
ten 19. yzyl Viktoryen ahlak tarafndan belli cinsel davranlara,
ki cinsiyetilik inkr edilemez ancak bu ve benzeri pornografik
bunlarn edebiyattaki temsilerine, krtaja ve mastrbasyona nasl
temsillerin kadn dmanlnn ve kadna ynelik iddetin ne-
saldrldn anlatyor. 1950lerden sonra ise devletin ecinsellii
deni olduunu savunmak bambaka bir ey diye dnyorum.
nasl kriminalize ettii ve ecinseller zerine nasl bir taarruzda
Bu temsiller toplumun, kltrn iindeki iselletirilmi cinsiyet-
bulunduunu anlatyor.
iliin kayna m yoksa yeniden retildii bir alan m? Radikal
Rubin, cinsel davranlarla ilgili bir piramitten bahseder. Bu pira-
feministlerin iddias kadnlara ynelik cinsel iddetin kaynann
mitte evlilik ii heteroseksel cinsellik en tepededir, daha altlara
pornografi olduuydu. Robin Morgann Pornografi teoridir, te-
inildike ecinseller, lezbiyenler, sadomazoitler, olanclar, tra-
cavz pratiktir3 sz neredeyse anonimleti ve Nixonla bala-
vesti ve transekseller, seks iileri ve porno oyuncularnn oldu-
yan, Reaganla doruuna ulaan pornografi kart politikalarn
unu syler. Hiyerarinin aasndaki davranlar ya patolojize ya
eksenine oturdu. Tabii ki de bu ynetimler cinsellii remeye
da kriminalize ediliyordur.
dayal, evlilik ii, heteroseksel bir cinsellik olarak tesis etmek
Rubine gre, cinsellik zerine sz sahibiymi gibi duran bir
zere, cinsellik zerine konumann her trlsn sk denetime
feminizm olduu dnlyor hlbuki feminizmin cinsiyet eit-
balamak iin feminist sylemin arkasna saklanyorlard.
sizliine bal konularla alakal mevzular dnda, rnein cinsel
Bu syleme karlk, Carol Queenin de tartt zere seks
iddet meselesi dnda cinsellikle ilgili herhangi bir sylemi yok.
pozitif ya da pro-seks feministler ise feminizm ierisinde ana
Bununla beraber radikal feministler, baz cinsel aktiviteleri anti-
akmlaan bu tavrn feminizmin seks negatif olmas, kadnlar
feminist olarak deerlendirmeye balamlard. Yani monogam,
cinselliin zneleri deil madurlar gibi konumlandrmasyla
uzun sreli, kutuplam rolleri oynamay iermeyen, lezbiyen
paralel gittiini, bu ii yapan kadnlarn da feminist olabilecek-
ilikiler bu tarz bir feminist sylem ierisinde cinsellik hiyerari-
lerini, illa sistemin zorla kurbanlatrd, zorla altrlan, ken-
sinin en stnde yer ald. Tabii ki de kabul edilemeyen davran-
di ezilmelerinin farknda olmadan patriarkann palazlanmasna
lar fuhu, transeksellik, Balanma-Disiplin-Sadizm-Mazoizm
arac olan aptal kadnlar olmadklarn, cinsellii dlamadan da
(BDSM) idi. Pornografinin en kabul edilemez trlerini, seks i-
feminist olunabileceini savundular. Bu hareketin iinde nemli
iliinin en kurban eden rneklerini zenle seip, biricik ve tek
bir ksm seks iilii yapm ya da yapan kadnlar, sado/mazo ve
temsil olarak aktarma eilimi vard.
butch/femme lezbiyenlerdi.
Gayle Rubin seksizmin ve cinsel iddetin porno ve seks ii-
Sansr kart feministler ise sadece pornografi asndan
lii endstrisinden kaynakland savnn sosyolojik olarak doru
deil, sansrn her trlsne kar kmak gerektiini, sansrn
olmadn, bunlarn kltrn iinde hlihazrda var olan cinsi-

3 Morgan, Robin, (1978), Theory and Practice: Pornography and Rape, (iinde) 4 Rubin, Gayle, (1984), Thinking Sex: Notes for the Radical Theory of the Politics
Going Too Far: The Personal Chronicle of a Feminist, Vintage, New York of Sexuality, (iinde) Pleasure and Danger (ed.) Carole Vance, Routledge

452 453
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
yetiliin yeniden retimi olduunu sylyor. Bu tarz feminist
sylemin ok konservatif bir cinsel ahlak anlaynn tesis edilme-
sinde rol oynadn sylyor ve feminizm ierisinde hegemonya
kuran bu tavrn seks pozitif feministlerin szn duyulmaz hale
getirdiinden bahsediyor nk pornografi kart feministle-
rin tm feminizm adna konumak gibi bir iddias var, diyor. Bu
kiiler kendilerini feminizmin bekileri olarak gryor ve kendi
grlerine uymayanlar feminizmden dlama kudretini kendi-
lerinde gryorlar.
Linda Williams ise radikal feministlerin cinsellii erkek ag-
resifliinden arnm, politik dorucu bir yerden tanmlamalarn
tartmaya ayor.5 Catherine McKinnon, Andrea Dworkin gibi
Radikal Feminizmin ne kan isimlerinin iddetin normal he-
teroseksel ilikiler ierisindeki erkeklik rolne ikin olduunu
sylediklerini anlatyor. Hatta Andrea Dworkin bunu olduka
zc bir yaklamla, Intercourse (Birleme) kitabnda daha da ile-
ri gtrerek, penetrasyonun doas gerei heteroseksel cinsel
birlemenin, btn cinsel iddetin temelinde yattn sylyor.6
Yani byle bir ilikide yer almay kabul etmek de antifeminist bir
yaklam oluyor Dworkine gre. Andrea Dworkin kadnlar, eril
agrasyonun kolonize ettii kurbanlar olarak tarif ediyor. Kadnla-
rn kendi kurbanlklarnn farknda olmayan, gszlklerinden
haz almay renmi, fallik iktidarn sempatizanlar olan kiiler
olduklarn sylyor. Williams ise feministlerin eitliki seks kav-
ramn sorunsallatryor ve arzunun ve hazzn hangilerinin femi-
niste olup olmadn sorgulayabilme gcnn yaratt iktidar
alann sorunsallatryor.
Buradan getiimiz sene yaanan bir olaya gemek istiyorum.
Geen sene Bilgi niversitesinde Grsel Tasarm Blmnde bi-
tirme projesi olarak bir rencinin porno film ekmesinin med-
yada niversitede porno skandal olarak lanse edilmesi zerine
Bilgi niversitesinde adeta darbe yntemiyle bir gecede filmin
tez jrisi olan akademisyen grevden alnd. Olayn sonrasnda
eitli akademisyenlerden gr alnd. Kimi aktan, kimi laf do-
landrarak ayn eyi sylyorlard. Neredeyse hepsi bunu kabul
edilemez bir ey olarak deerlendirdi. Feminist akademisyen ve
aktivistler cephesinden de ne kan sylem yine feminizmin esa-
s olarak pornografiye kar olduklar ve onaylamadklar, bunun
ucuz bir giriim olduu ynndeydi.
5 Williams, Linda, (1989), Hadrcore: Power, Pleasure, and the Frenzy of the Visible,
University of California Press, Berkeley&Los Angeles
6 Dworkin, Andrea, (1988), Intercourse, Arrow Books, London
454
Pornografi ve Feminizm
Pornocuyuz hepimiz
Feminist akademisyen ve aktivistlerin feminizmin esas olarak
karsnda durduklarn syledikleri pornografi avant-garde ol-
mayan, kitleler iin retilen, yani erotik olmayan, seksin ve beden
paralarnn yakndan ve aka gsterildii bir tr. Yani ierii
fark etmeksizin feministlerce esastan reddedilmesi gereken, kar-
snda savalmas gereken bir alan. Bu sylemin zellikle akade-
miyi ilgilendiren dier nemli noktas da pornografi zerine d-
nmenin, retmenin baya ve ucuz bir i olduu kans. Burada
argman ne olursa olsun, cinselliin ayan beyan temsiliyle, duy-
gudan, hissiyattan, romantizmden arndrlm, sanatsallk iddia-
s tamayan ve estetik kayglar olmayan bir tr ierisinde apak
gzler nne serilmesiyle ilgili bir dert olduunu dnyorum.
Her zaman bedende en ok aalanm olan cinsel organlarn ha-
reketlerinin bu kadar yakndan grntlenmesiyle ilgili tepkisel-
liin de farknda bile olmadmz bir muhafazakrl barndrd-
n dnyorum. Bize cinselliin ayan beyan ifadesinin ucuz
bir ey olduunu dndren kodlar devreye giriyor, dolaysyla
akademik sterilliin dnda braklmas gereken bir ey olduu
da egemen bir gr olarak vcut buluyor. Ayn zamanda da ka-
dn cinselliini karlkllk, duygulanm, erotizm ve romantizm
dnda dnmenin imkanszlat feminist bir sylem, kadn
cinselliiyle ilgili zc bir sylem retebiliyor.
Bilgide yaananlara dair Yldrm Trkerin Radikalde yazd-
yazdan alnt yapmak istiyorum burada:
Kimi akademisyenlerin, katksz bir ahlaklkla, feminizmin
arkasna saklanarak muhafazakr dnyadan zr dilemeye dur-
mu olmalar kanmca bu hikyenin en yz kzartc yan. Bu arada
tembel feministlerin de pornonun her trlsne, kadn vcudunun
smrs olduu iin kar olmalar, fikir dnyamzn yalnkat-
ln gstermi oluyor. Bu fikirsel atalet, bu feminist statko,
Fatmagln Suu Neye tecavze zendiriyor diye kar kanlar-
ca, ne taraftan olursa olsun kadn milletvekillerinin desteklenme-
sini en hayati duru belleyenlerce de besleniyor.7
Bu szler ok tepki ald. Oysa Yldrm Trkerin iaret ettik-
leri ezberlerden hareket eden bir feminizme ve feminizmin terim-
lerini alarak konuan, o kavram ve sylemlerin ardna snarak
yasak bir zihniyeti merulatrmaya alan muhafazakrla
kar daha temkinli olmamz gerektiini gsteriyor. Feministler
olarak ou zaman soru sormay atlayarak ve feminizmin iinde
7 Trker, Yldrm, ( 10.01.2011), Pornocuyuz Hepimiz Radikal Gazetesi http://
www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID=1035842
455
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
egemen kan sylemleri benimseyerek bir feminizm tarifi kur-
maya alyoruz. Bunu yaparken de neyin feministe olup, olma-
dnn kararn vererek, hatta bazen cinsellikleri bile buna gre
tarifleyerek, feminizmin snrlarn tayin etmeye alyor, kendi-
mizde bu gc ve iktidar buluyoruz.
Ben pornografiyi ucuz bir yntem olarak nitelendirmekle
bunun iren olduunu sylemek arasnda fark grmyorum.
Pornografi akademik sterillii bozan, ya da feminizmin tarifine
ters, yasaklanmas gereken bir mesele olarak bellenip, tartmaya
ve retime kapandka, Linda Williamsn tartt gibi pornog-
rafinin, cinsellik zerine konumann bir yolu olduu gz ard
edildike, patriarkann, muhafazakrln ve heteronormativi-
tenin pornografi zerinden cinselliklerle ilgili nasl baka trl
iktidar ve denetim mekanizmalar kurmak zere konutuunun
farkna varamayacamz dnyorum.
Katlmc (a): lk kez byle bir pornografi gryorum, genellikle
grdm pornolar eril dnceyle hazrlanmlard ve gerek-
ten orda kadn sadece bir zevk unsuru olarak grlyordu, ben
en azndan o ekilde alglyordum. Ama bunu izlediim zaman o
ekilde grmedim akas. Gerekten bir politik sylem olduu
belli. Porno sektrne baktmda bence eril zihniyetle ekiliyor.
Ama bence bu ekilde alternatif, kar kltr olarak gayet olumlu.
Ecemen: Birka konu etkiledi beni. Kendi aramzda, kendi sosyal-
liklerimizde ya da feminist ortamlarda, politik mcadelede bu tr-
den bir ey yaptmzda birileri gelip srekli ok cesursun, diyor
ve bu beni birazck rahatsz ediyor. Biz byle cinsellikle ilgili bir ey
yaptmzda bir tr mimleniyoruz kendi aramzda garip bir ekil-
de. Bir yandan cesur diye adlandrlyoruz. Mesela ben utanga
bir insanm, krlgan bir insanm, rekabete ok girmek istemeyen
bir insanm. Bu arada vcudumla da barm, biroumuz da
bence byle. Bir video ektik, Cezayirde sergiledik ve orada me-
mem grnyordu. Ne zaman byle bir ey olsa srekli birileri
bana gelip ok cesursun, diyor ve ben ok tuhaf oluyorum n-
k ben utangacm. Ayn anda hem utangalm hem krlgan
tarafm gstermek hem de bu tr eyler yapabilmek nasl olacak
emin olamyorum. Ben de byle bir porno filmde oynamak iste-
rim ama sonrasnda insanlarn bana davranlarndan ok ekini-
yorum. Yldzlatrma, rekabetler vs. bu tr dinamikler de bana
ok erkek geliyor, buraya dmeden nasl yapabiliriz bilmiyorum.
Ayn ekilde ben ecinselim dediimde de okuldaki ar-
kadalarm Ay ok cesursun, diyorlar srekli. Bu evredeki
arkadalarm da mememi atmda ayn eyi sylyorlar. Bu
benim zerimde hem bask yaratyor, hem ok normal gr-
456
Pornografi ve Feminizm
dm bir eyi gremez oluyorum, hem de ben o insanlar-
dan farkllam, ayrm ve baka bir ey olmu oluyorum.
Katlmc (b): Aslnda kendi gettonda dardan sana cesur den-
mesinin tekiletirme amal olmas, yani seni iaretlemesiyle
seni yceletirmesi hali bu filmlerde de vard. Filmdekilerin bir-
birleriyle srekli iletiimleri var. Birbirlerine destek oluyorlar ve
glendirmeye alyorlar, o zel bir ey. Aslnda byle bir yeni
kimlik oluturduunda, byle bir evrede byle ilikiler kurarken
araya tekiletirme mevzusu giriyor. Toplum bu, cinselliini byle
yayor, gizli gizli porno izliyor. Ama alternatif porno mu yoksa
antiporno mu diye bir kavram karkl da var. Alternatif porno-
yu niye retelim ki, erkekler iin alternatif porno mu retelim?
Ya da erkek kimliini ycelten, erkein hep otorite olduu, kadn
nesneletiren bir porno kltr var, onun feministesi retilmedi.
Tam olarak gei yaanmad, queer kimlii byle deneyler yapyor.
Belki bir pornoda erkei kadnla deitirdiiniz zaman, buna gre
belki sreler de deiir, otoritenin srekli deiimi ve bir otorite-
nin kalmamas durumu olur.
Katlmc (c): evremdeki erkeklerle porno meselesini konutu-
um zaman unu gryorum: Aslnda onlar da rk, kitch por-
nolardan ve plastik vcutlardan ok sklm durumdalar. Femi-
nist porno veya daha alternatif, daha insani bir eyler izledikleri
zaman onlar da bunu seviyorlar. Erkekler de onu aryorlar aslnda,
mesela srf estetik ve k olarak daha gzel olduu iin sevebili-
yorlar. Heteroseksel erkeklerden bahsediyorum.
Glkan: Filmde birka eye takldm, tam senin braktn yerden
devam etmek isterim. Filmden unu kardm, feminist ve queer
pornolar yaparsak (bu arada ben queerin bir kimlik olduunu d-
nmyorum, bir eyleme, bir fiil olduunu dnyorum) ya da
pornoyu queerletirirsek ortaya akan giden neler kyor bakalm
ve buradan biz hayata dair nasl szler retebiliriz grelim. Orada
benim iin ok kymetli olan bir eyi, ezen cins erkek, ezilen cins
kadn ikiliini kran bir bak as hissettim. Feminist ve queer
bak asyla ekilmi pornolar, sadece feministleri ve queerleri
deil, heterolar da eitir, zgrletirir, gibi bir ey syledi ve sen
de imdi ok destekleyen bir ey syledin. Ben de yle dn-
yorum ama yle de bir ey var, filmdeki arkadalardan biri Ben
kk bir cemaatin ierisinde, getto gibi kalmasn istemiyorum,
yaylmasn, toplumun cinsellikle, pornoyla bu hat zerinden
almasn, oalmasn istiyorum, gibi bir ey dedi. Ben de uzun
zamandr bunun stne dnyorum ve filmde de ok houma
giden ama yine de eksik olduunu hissettiim ey u: Erkekler
diye darda braktmz birileri var ve onlarn zaten pornolar
457
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Pornografi ve Feminizm

var ve onlar zaten kadn bir keyif unsuru olarak gryor. Ama olmamz gerekiyordu, biri erkekler, dieri kapitalizm, diyordu.
kadn zaten bir keyif unsuru Bana ok suni geldi, birincisi erkeklerden azade olma deil, der-
Bu filmde de kadn bir keyif unsuru, keyif veren ve alan ve dim erkten, erkeklikten baka bir eyden azade olmak. kincisi de
aktif arzuyu hayata geiren bir ey; belki buradan bir his var queer kapitalizmden azade olmay nasl tanmlyoruz, nasl bu kadar
pornoda. Ama peki, bu gl kudretli alan ve veren kadn her za- darda durabiliyoruz, byle net bir ikilik var m?
man, salarnn yanlar tral, taakl, agresif, kzgn ve ok gl Kanno: Filmdeki bedenler, t gibi delikanllar gibi geldi bana,
gzkmek zorunda m? Darda braktnz baskc erkek dn- aklma da kendi gbeim geldi, vcutlar biraz iman olsa mesela
ya sznn ben sorunlu olduunu dnyorum. ne olur? (Glmeler)
Ben bunun deil de aslnda biraz evvel saydm eylerin er- Ceylan: Onlar kamera arkasnda. (Glyor)
kek olduunu dnmyorum. Ama bu zelliklerin de erkei er- Glkan: ok iyi tespit bence de
kek klan, ya da fallik klan olduunu dnmyorum. Dolaysyla Ceylan: Ben de bir anekdot eklemek istiyorum. Queer dediimiz
belki okluk yaratmak, belki izlediimiz pornolarda ya da yaad- ne? Queerin de yle kalplar var ki, sen o kalbn iindeysen san-
mz hayatta cinsellii queerletirirken ya da queer cinsellikler ki btn cinsiyetleri kafanda zmsn gibi alglanyor. Bu yz-
yaamaya alrken farkl znelliklerin de kendini zgrce ifade den de bunu tartmak nemli. Ortodoks feminizm diye kolayca
edebilecei alanlar oluturmak gerekiyor. ok fazla insan yle di- bahsettiimiz kavram, feminizm ve porno tartmasn veya LGBT
yor, Siz ok cesursunuz, ok queersiniz ok marjinalsiniz. Oysa hareketle feminizmin iindeki atmalar belki bu kalplar gr-
bana bunu syleyenin, cinsellii de belki benden ok daha radi- dmzde bir anlam tayor, nk queerin de getirdii bir kalp
kal ama belki kamusal alanda yle gzkmyor olamaz m? var ve o kalplarla belki de eski feminist hareketin badamas ok
smigl: Senin yaptna ya da olduun eye cesaret denmesi de zor, birbirini tekiletiren bir hale geliyorlar. Filmde de kesinlikle
yabanclamann bir nedeni galiba. Sen onu bir eylem olarak ya- herkes tral, ama ben de kllarmdan holanmyorum, alyorum
pyor deilsin, daha ziyade onu sen bir varolu olarak yayorsun. bacak kllarm ne var yani? Ben zmedim mi yani cinsiyet olay-
Cesur davranabilmek iin cesur davranmama seeneimiz olmas n, dnmyor muyum? (Glyor) Bu filmde de bu tr kalplar
lazm. ki yoldan bizim cesurca olan sememiz lazm ama senin var ama aslnda gzel olan ey bundan bahsetmeleri, bunun far-
baka seenein yok, o senin varolu biimin aslnda. Sen derken knda olmalar.
hepimiz benzer bir ey yayoruz. Yabanclamamza esas neden Katlmc (d): Ben de ayn eyi hissettim. Ay, dedim bunlarn
olan eyin bu olduunu dnyorum. hepsi top model, salarn kaztmlar, punk olmular. Ama san-
Yldz: Filmle ilgili konuacaktm ama Ecemenin at konu- ki bu eletirime filmin iinde cevap verdiler. Herkes eksiklerini
dan kendime dair bir eyler sylemek istedim. Biz aslnda nasl gre gre ilerliyor, dediler ya Mesela bu beyaz bir film, niye si-
yayoruz bu cesurluk meselesini? Benim de birok yerde yaban- yah yok, nk biz ekiyoruz, onu dnenler onu ekiyor dedi-
clamama yol aan eyler oluyor. Kendi hikyeme bakyorum, bir ler. Biraz hatta kendime, hepimize bir ar gibi algladm. Ben
eyler yapyorum ama ben bunlar canm istedii iin yapyorum. topmodele benzemiyorum, ben de o zaman byle bir film eke-
Mesela sokaa etekle kmak benim iin aslnda hi nemli bir ey bilirim.
deil bence. Ama sonrasnda biri Aa ok cesursun, dedii an d- Katlmc (b): Az nce filmde de sylendi, antikapitalist de bir
nyorum, bu yaptm i cesaret isteyen bir i aslnda ama ben yaam tarz olmal. Queer porno sektrel bir pozisyon ald za-
byle dnmyorum. Bu beni bir sr soruya gtryor ve asln- man orada da farkl tartmalar ortaya kyor. Ben Mangonun
da bu biraz bizle, kurgulamaya altmz sosyallikle de alakal queer baskl bir tirt satmasna da karym. O antikapitalist
bir ey. Her defasnda hl unu sylyorum: Biz acaba bir eyleri vurgusu ok nemli.
yanl m yapyoruz, birbirimize bu kadar demiyor muyuz, hl Yldz: Queer yeni ve yeni ina ettiimiz bir kimlik mi? Biz ok
birbirimiz iin yabanclar myz, birbirimize bu kadar yabancy- gzel bir kimlik ina edip adn queer koyduk ve Bu ok zgrle-
sak nasl bu kadar rahat dierine cesur diyebiliyoruz? Sen bana tirici hadi gelin hepiniz queer olun, mu diyoruz? ok haval bir
bunu diyorsun ama nasl hissettiimi bilmiyorsun, sormuyorsun. yandan Mesela iki ay nce samn buras punkt, ok havaly-
Filmde beni tek bir ey rahatsz etti, Biz burada getto, alter- dm, imdi deilim, daha az m queer oldum? Yoksa meselemiz
natif yaam alan kurduk, bunu kurmak iin iki eyden bamsz bunun radikal bir eyleme biimi olmas m? Onu ykan, yapan,

458 459
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Pornografi ve Feminizm

tekrar ykan srekli o dinamizmi yaayan kimlikten farkl bir ey sakz oldu, arka arkaya seks yapma deneyimimizi poliamori zan-
mi? nettik, ya da sosyal evreye poliamorik olarak alan arkadamz
2-3 gn nce bir olay yaadm, ok uzun sredir tandm iki iin Ona k olunmaz, dedik.
arkadam Yldz ne? diye benim kimliim hakknda konuuyor- Bence bu arada cinsel anlamda en ackl durumda olanlardan
larm ve birisi onlara ayakst Trans erkek, demi. Onlar buna birileri topluca zgrlemediimiz iin poliamorik iliki yaad-
inanmlar, ardndan gey bir trans erkek olduum sonucuna var- n bu cemaatlerde alan insanlardr, gerekten yle, ben kendi
mlar. Utana skla bunu sordular, Yldz sen gey misin? dediler, deneyimimden bunu syleyebilirim. Bir sr arzu eden gz gr-
ben bu soruyu direkt Yok gey deilim, transm, diye akladm. yorum, ben de arzu ediyorum fakat korkuluyor. Tek gecelik iliki
Sonrastnda Yok yok transsn ama gey misin, hetero musun? diye yaayalm ama sevgilin olmak istemem, deniliyor. (Glmeler)
soruyorlar. Sonrasnda ben gey bir trans erkeim diye inandrdm, O adan bir eyin stesinden gelmek iin teorik tartmann de-
iki saat boyunca dalga getim onlarla. Durumun farkna vardlar, il de belki de hakikaten birlikte sevimenin ya da sevimelerine
en son Ben kendimi trans olarak tanmlyorum, diye anlattm- ahit olmann zorlu deneyimini yaamalyz diye dnyorum.
da kocaman bir komikliin ierisindeydik ve benim iin buydu Filmdeki bedenler de kskand, belki alageldiimiz kskan-
mesele. Bu bir kimlik deildi ve ben ok keyif aldm o sreten. ma biimin yer yer ayns, okayarak, perek koklayarak ama yer
Benim o queer eyleme dediim ey buydu ve gzel bir eydi. yer de onu zapt ederek, iddetle tutarak, iddeti efkatletirerek,
Kbra: Yldzn syledii queer eyleme zerine konuacam. ehveti efkatletirerek ya da efkati ehvetletirerek bir oyun
Mis Sokakn aasnda pilav alyordum, adam bakt bana, geri oynadlar ve birbirlerini saalttlar. Maalesef bunlar panellerde
ekildi biraz szd beni, Sen askere gittin mi? dedi. Ben Hayr poliamoriyi sadece konuarak anlatamyoruz. Yaayarak anlata-
daha okuyorum, dedim. Ses vermiyorum bir de ufaklk muame- biliriz ama yaayabilmemiz iin de bu kavramlar koyduumuz
lesi ekiyor bana. Ka yandasn? dedi, 20 yandaym, dedim. anlam paketini deitirmemiz gerekiyor.
Aa ayn yataymz, dedi. Pilav aldm, gittim. Beni baya szd, Katlmc (c): Poliamoriyi ok akllk ya da oklu ak olarak
phelendiini hi sanmyorum. evirebiliriz ama ben ok akll daha da seviyorum, oklu ak,
Ceylan: Birka film zerinde dururken bu filmi sememizde bir cinsel ynden pratik edilmesi olarak zihnimde canlanyor. ok
de yle bir neden vard: Berfunun da aln yapt gibi, daha akl olmak demek birden ok kiiyle ayn anda ya da ayr ayr da
evvel feminizmin, feminist hareketin pornoya olan bakna dair olsa ayn zaman dilimi ierisinde cinsellik yaamak m demek?
sorularmz vard ve filmi seerken buradan bir tartmann na- Bunu sorguluyorum. nsan farkl ekillerde de ak deneyimle-
sl aacan dndk. Film aratrrken bir tane daha belgesel yebilir. O yzden ok akl sznn, hemen grup seks anlamna
dt elimize, o da ok gzel, tekrar gsterim yapalm. (Glyor) gelmesi gerekmiyor.
90larda zellikle ana akm porno sektrnde olan 4-5 tane kad- Ecemen: Ecinsellii cinsellie balamak gibi bir ey
nn oradaki deneyimlerini anlatt ve bunu nasl yorumladkla- Berfu: Filmdeki, pornografinin antikapitalistini yaratmak zo-
rna dair gzel bir belgeseldi bu da. Biz imdilik tartmay fe- rundayz mevzusu biraz problemli bence. nk hibir eyin
minist bir porno mmkn m zerine aalm, belki bir dahaki antikapitalist olann yaratma gibi bir derdimiz yok, medyann,
sefere de ana akm feministlerin pornografiye dair deneyimleri tbbn Byle bir derdimiz elbet vardr ama bunun politikasn
zerinden tartrz. yapmyoruz. Pornografiye gelince ise kapitalist olmas en byk
Glkan: Filmde poliamori meselesini sorunsallatrmas hou- sorun olarak grlyor. Hayr, deil. Sinema sektr de kapitalist.
ma gitti benim. Kskanlk, kskanlkla ba etme, mlkiyetilik, Bu byleyse ve kltrn iindeyse bunun zerine kafa yormak,
mlkiyeti duyguyla nasl ba edilir? Benim uzun bir sredir iin- iindeki direni imkanlarn kapitalizmin iinden de grmek la-
de olduum hem feminist hem de queer harekette de (belki bir- zm. Bir de unu dnmek lazm: Ana akm porno endstrisinin
ka senedir iler deimeye balad) hep yle oluyor: Kskanlk iinde ne kadar ok feminist ynetmen olursa ya da feminizm bir
retilmi bir eydir, aman lazm, ben kskanmyorum, gibi as- yntem olarak benimsenirse oras o derece deiir. pten yemek
lnda kskanl sorunsallatrmamzn nn tkayan birtakm yemek tabii ki de kapitalizmden ayr olduumuz anlamna gelmi-
argmanlarla tarttk. Keza tek elilik de bunlardan biriydi. Po- yor, bugn queer porno dediimiz ey de baya ticarete dklmeye
liamori dolama girdi kavramsal olarak, paneller oldu, azmza baland aslnda, artk bir ton transgender pornolar var. Bu iin

460 461
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Pornografi ve Feminizm

ticari boyutu her zaman olacak. muak bir eyler de olabilir ve bu da feminist porno olabilir bence.
Ayrca bu yaklamn, genel olarak pornografi tartmasnn Feminist porno yapacaz ya da antikapitalist bir porno yapacaz
nn tkadn dnyorum. Hollywoodu yasaklayn, orda diye iine belli grntleri koyma uramz olmamal, bana bu
kapitalizm, cinsiyetilik var, sansrleyelim, demiyoruz ama por- pornonun da gettolamas gibi geliyor. Tersinden bir ezber gibi
no sektrne bunu diyoruz, biraz bunlar birlikte dnmek la- Ceylan: Sanrm iki sene evveldi, Onur Haftasnda yaptmz
zm. yine bir porno film atlyesi vard. Orada mesela ana akm ve daha
Katlmc (b): Ama film stnden konuursak, filmde zaten p- ok heteroseksel erkeklere hizmet eden pornoda nasl bir grn-
ten yemek yemek de o film ierisinde verdii bir imgeydi. Bak ite t perspektifi olduu incelendi. Bu tr pornoda daha ok kadn-
biz buradayz, burada yayoruz, bunlar yiyoruz, hl zayflama- larn surat ekilir, erkelerin surat ekilmez mesela. Fakat orada
dm ve kilo alyorum yani tamamen dndaym, tamamen red- Andy Warholun yapt bir tane i gsterilmiti tamamen bunu
dediyorum, moderniteyi de kapitalizmi neyse onu da reddediyo- altst eden: Bir tane adama bir hatun oral seks yapyor ama b-
rum. Kapitalizm zaten Trkiye gibi bir yerde senin feodal yapn, tn zaman boyunca adamn surat ekiliyor. Bu da ill burada iki
bilmem neyini her ekilde kullanarak oalan ve smren bir yap. tane kadn bedeni veya vajinas olan kiilerin sevimesini grmek
Ben Trabzondan geliyorum, orada byle bir atlye yapma imkan- gerekmediini gsteren bir ey Belki de feminist olan yaklam
mz dahi yok. Olmasn brakalm Trabzonda mesela, az nceki daha da farkl olabilir, daha neler var aslnda bizim eletirdiimiz,
arkadaa espri yapm ya Askere gitmedin mi sen? diye, byle bir belki de onlar biraz daha amak iyi olabilir.
soru sorulma ihtimali dahi yok, direkt lin edilebilirsin. Mesela Yldz: Ecemenin at yerden devam edeyim. Haz zaten byle
Trabzona queer bir arkadam geldiinde, terrle mcadele ev- ok net kurallarla tanmlanabilen bir ey deil ve porno da yaa-
remizi sarmt ve yaptrdmz stickera bakt. Gen-sen sticke- nan hazzn temsili ve en indirgenmi haliyle, haz uyandrmaktr.
ryd, onu yaptrmak bir ey deildi, fakat terrle mcadelenin Hazz yle olacak, byle olacak, bir de undan katacam, bir de
gelme nedeni u, sokaktaki insanlar aryorlar ve Biz byle ucube bundan katacam, ok gzel oldu, diye temsil etmek beni etki-
bir ey grdk, dolayor sokaklarda bunu yakalayn, diye ihbar lemiyor akas. Daha ziyade o filmde de bir yerde sylyordu.
ediyorlar. O yzden ben de yerelden biri olarak bu sohbet oralara nceden anlayorsun, kontrat, ama haz byle akan bir ey ve
nasl tanr asndan dnyorum. bir yerde baka bir ey oluyor ve mola bana iyi geliyor, dedi, o ok
Berfu: Benim sylemeye altm ey u: pten yemek yersin, kafam at benim. yle bir haz kurgusu daha zgrletirici ola-
otonom olursun, kapitalizmi kendi hayatndan dladn d- bilir ve daha geni olanaklar ve nmze ok daha baka ufuklar
nrsn ama maalesef u yaadmz dnyada o iktidar ilikileri- aabilir. nk btn bu pornografi ve cinsellik tartmalarnn
nin hibir zaman tamamen dnda var olamazsn. Ve u izledi- benim amdan en deerli olan ksm hem kendi bedenime, hem
imiz film de bir gn tketim nesnesi haline gelecek, yakndr. evremdeki insanlarn bedenine dair o algy deitirmek, kendi-
Kapitalizmin her eyi nasl ierip, pazarladn biliyoruz. Dola- mizi nasl zgrletireceimize dair aralar ve daha geni bir haz
ysyla bundan muafm, bunun dndaym, demek yerine ben- kurgusu/rnts kefetmek. Yoksa bana u da yapay ve suni ge-
ce, iinde olduunu bile bile devaml onunla eletirel mesafeyi liyor: bu filmde mesela siyah bedenler yok, yleyse bir siyah be-
korumaya almak nemli. Bu onunla mcadele etmeyeceksin den koymalyz. Yani, bir kutumuz var, iine her eyden koyduk
de demek deil. Dolaysyla burada sorun olan onun ne kadar ka- ve acayip queer oldu, bu deil bence. Alternatifini ve daha tesini
pitalist retim ilikileri ierisinde olduu deil bence, nk her dnebilmeliyiz. Bu kendimize dair bir zgrleme de olacaktr.
ey onun iinde, hepimiz onun iindeyiz, keke olmasak ama ma- nk Bedenimle bir sr problemim var, bedenimi gstermeyi
alesef, onunla yaamak durumundayz. ok seven birisi deilim, niye byle? sorusunu ben u an dn-
Ecemen: Mesela biz bir porno film yapacaz diyelim, bu nasl ol- meye baladm, byle sorularla belki olacak gibi geliyor.
sun deyip, zerine bir sr ey koyup, Feminist porno nasl olur? smigl: Mesela benim Queerden rendiim ey bu sistemin,
ya da ite Nasl bir antikapitalist porno yaparz? diye konuup, bu toplumsal cinsiyet sisteminin, bize dayattklarna zarar gr-
ondan sonra da oraya bir sr grnt koymamalyz. Mesela bir dmz iin itiraz etmek. Ama bunun ill ki tam tersini koy-
feminist porno olabilir ve orada gayet heteroseksel bir erkein de mak, bir br kadar tehlikeli ezber bir yntem gibi geliyor bana.
holanabilecei grntler ya da vanilla, iddet iermeyen ok yu- Queerden anladm, btn olanaklar sunmas, onlarn arasn-

462 463
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Pornografi ve Feminizm

dan ben yine bununla tanmadan nce olmak istediim halde Bakann onu nasl yorumlad ayr bir konu ama senin hangi ba-
olmay seebilirim, o zaman zgrlemi bir karar olacak bu be- k asyla ektiin de nemli.
nim iin. Az nce etek giymekten bahsettin ya, kafamz una daha Katlmc (e): Ekran ve sinema olayn dndmzde seyirci-
ok basyor nk, bunun zerine daha ok konutuk, literatr nin nemli bir unsur olduunu dnyorum hl.
birikti: Kadn olmak ill feminen grnmek, erkek olmak ill sa- Berfu: Seyirci nemli de onu kontrol edemeyecein iin Erkek-
kall bykl olmak deil, dedik ya, bunun tesinde de queerden ler de bunu izler dolaysyla feminist olamaz asla, demek ok da
nasibini alm olmak, ill almadan nceki halimizin tam tersi ol- geerli bir argman deil bence.
mak deil. Btn seeneklerden istediin olabilmek, hepsinin yo- Leman: Benim de kafam kartran bir ey var. Ben de byle bir fil-
lundan geip ayn yere gelmek ya da gelmemek. Bir sr tarihleri, min ierisinde yer almak isterim fakat sorularm var. Kafadaki bir
iktidar ilikilerini barndrarak geliyoruz buraya, aksini mmkn erkein zevk almas iin yaplyor porno, ama galiba buna ramen
klmak iin btn abalar deerli ama aksi olsun diye dayatmak hareket etmek nemli. Bir de homofobik ya da transfobik olma
da sakncal. hali daha kamusal alanlarda ve bir ov olarak var, byle yaanyor
Bernis: Her porno gsterdiimiz zaman aklma baya kapitalist, gibi geliyor. Yani ne homofobikler ne pornolar izliyordur eminim.
artk ana akm olmu pornolar da geliyor. Mesela iki tane queer Bugnk bu tartmann dnda, geen sene Onur Haftasnda
kanal var Amerikada, bir Here kanal var, bir de Logo kanal var ve porno tartmas yapmtk bunun dnda, Lambdada daha
bunlar baya ana akmlar. Artk internet var diyebilirsiniz ama tele- nce bir queer porno atlyesi, 2 sene nceki film gsterimi yaptk;
vizyonda izleyen herkes bunun farkn bilir. Ama bu kanallar yada btn bunlar ok nemli ve ok deerli bir yere oturuyor bence.
bu filmlerin DVDleri de olsa ana akm deiller. Byle televizyon nk geen sene gerekten bir ara bir sr yerde, hepimiz deli-
kanallarnn olmas bana, ana akm ierisinde kk bir alan ya- ce feminist porno laf olur mu olamaz m, nasl olurun kavgasn
ratmak gibi gelmiti. Dndmzde, 15 yanda lezbiyen ol- verdik. Berfu sen de biraz deindin bata, bunun bir yan da bu
duunu bilen ama onu saklayan bir kiinin televizyon kanallarn filmlerin datm, bizlerle buluma mevzusu ktidar biraz daha
deitirirken bunu grebilmesi, buna kolayca ulaabilmesi deer- bu datm mevzusunda aslnda. Biz ne kadar arnrsak aranalm,
li bir ey bence. sonuta bir i yapyorsak bu insanlar hep beraber izlensin diye, bir
Katlmc (a): Dediim gibi, ben ilk kez feminist porno izledim. yerlere gitsin diye yapyoruz. te buras skntl geliyor bana.
Burada sylenen eyler tabii ki ok deerli ama u anki bak am- Fransada gsterim, datm meselesinin nasl ilediini bi-
la (belki zamanla baka bir eye dnecek ama) dndm raz biliyorum. Bir porno kategorisi var, bir x kategorisi var. Por-
ey u ki, alternatif olarak porno retme abas bana daha olumlu no kategorisindeki filmler bir sr sexshopta satlabiliyor ama x
geliyor. Burada da kadn bir zevk unsuru, heteroseksel erkekler kategorisi biraz daha kark ve Catherine Breillat filmleri x ka-
de bu tr pornolardan holanabilir diyen arkadalar oldu ya. Ben tegorisine konuyor ya da Virginie Despentes, Baise Moi gibi
bu pornoyu izleyince yle bir bak as oluturdum: kadnn filmler x kategorisine konuyor. Nereye konaca tam bilinemiyor
bedeni ve cinsellii tamamen kadna ait ve bu erkek denetimin- ve insanlara sat alan alamyor bu filmler iin. Muzr Neri-
de deil. Bu yzden bak asyla feminist pornolarn yaplmas yatmz var artk, patr patr bir sr kitaplar, evirmenler, yay-
bana olumlu geliyor. nevleri yarglanyor. Bana birazck buray da zorlamak lazm gibi
Katlmc (e): retim sreci kolektif, eril zihniyeti darda b- geliyor. Onur haftamz var, tamam ne gzel bir hafta ama sadece
rakan bir sre. Ama seyirciyi gz nnde bulundurduumuzda bir hafta da deil gerekten bu alanlar her yerde yaratmaya al-
feminist porno mmkn deilmi gibi geliyor bana. nk erkek malyz. Trabzonda hi yaamam ve oraya gitmemi biri olarak
seyirci de olacak, homofobik ya da hetero seyirci de olacak. Seyir- elbette senin kadar bilemem ve zerine konuamam, ama yine de
ci unsuru nemli yani o soruyu sorarken. bu alanlar orada da yaratmak ok nemli ve ciddi bir sorumluluk
Berfu: Ana akm heteroseksel pornografiyi geyler, lezbiyenler gibi geliyor bana.
de izliyor ona bakacak olursak. Bu onu nasl bal bana queer Katlmc (f): Ana akm pornoyla ilgili konumak istedim Ana
yapmazsa, feminist pornonun izleyicisinin heteroseksel erkek akm aslnda ok farkl, Playboy yok artk. Gerekten Playboy
olmas da onu antifeminist yapamaz. Kimin izleyecei mevzusu- ld arkadalar. (Kahkahalar) nsanlarn birbirlerine profillerini
nu kontrol edemeyiz, bu da bir eyi tamamen belirlemez zaten. gsterdikleri bir tr facebookumsu ortamlarn olduu bir yere

464 465
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
girdim. O yerlerde kategoriler var, kategorileri ap bakn, misyo-
ner pozisyonu yok gerekten. Mesela kll kadnlar kategorisi var,
iman kadn kategorisi, cceler kategorisi diye devam eden bir
sr kategori var ve ar bir fetiletirme var. Kategorilerin hibiri
ana akm deil, hepsi sapknlk, hepsi benim aradm eyler, ama
ben yine de aradm bulamyorum nk ar u ve ar kll ablon ve tekrar her ey ayn yerde ayn sonucu vermez, reete
kadn aradmda benim gibi am kl olan kadn gremiyorum,
yle kocaman bir kl var. (Kahkahalar) Ya da farkl beden tipleri
aryorum ama metreyle, minicik arasnda gidip, gelen eyler
var. Ana akm da byle bir camia u anda ve onu sadece belirtmek
istedim, kimse misyoner pozisyonunu izlemek istemez zaten.
Glkan: Bir ka ey dndm, bir tanesi bakan gz. Bakan gz
hep orda olacak ve bakan gz ounlukla patriarkal olacak ve biz
o patriarkal gze sahip bir ift gz kendimiz de tayoruz, bunu
hi unutmayalm. Biz o patriarkal gzn tesiriyle otantik bak
olmayanlarz. Otantiklik araynn da en marjinalize faizme g-
treceini dnyorum. Sokakta eer bakan gzn, o pis ada-
mn, patriarkal mao adamn, bacaklarmza bakp, onlar arzu-
lamasn engellemek, o herife bu hazz vermemek iin canmz
etek giymek isteyip de giymezsek, biz o patriarkaya tabi oluyoruz
demektir. Etei giysek de giymesek de bunu yaayacaz demek-
tir. Hazla ilgili bunu sylemek isterim, dolaysyla pornoya geldi-
imizde ok benzer bir ey olduunu dnyorum.
80lerin ortas, 90larn ba Amerikada bu tartmalar ya-
plyor. Orada o tartmalar yapanlardan ve feminizme bu tart-
malar adna ok gzel argmanlar retenlerden biri, hareketin
ierisinden gelen trans erkek bir yazar, Pat Califia, diyor ki, u
soruyu soruyorum yllardr ve bu sorunun cevabn bulamadm:
Gerekten uygun feminist cinsellik nedir, neye benzer, hangi po-
zisyonlar ierir, hangi pozisyonlar iermez, dolaysyla bunun
uzants olan feminist pornografi ne menem bir eydir? Hangi
grntleri, hangi znellikleri, hangi detaylar, hangi arzular,
hangi pozisyonlar, hangi kiileri yan yana koyarsa, btn bunla-
r yaparsa feminist olur? Bu sorunun cevabn aryorum, birlikte
de bir zahmet bulalm. Benim kiisel fikrim umarm bulamayz.
nk btn bu laflar etsek bile en nihayetinde hepimizi bu
kafann iinde doduk bydk. Lezbiyen bir arkadamla lezbi-
yen porno hakknda konuuyorduk, ve Bana ana akm erkeklere
yaplan lezbiyen pornoyu seviyorum, dedi, squadda (igal evi)
yaayan, sa tral kadn arzulamyorum, arzulamak zorunda
mym, trnaklar ojeli, salar sar, dudaklar krmz kadn arzu- alanda snrlayacaklar? O kadar karmak bir ey ki bu. Tekrar bir
luyorum, dedi. Bazen ok zarif, birtakm pro-feminist kafalarda,
birtakm etik dertleri olan erkek ynetmenler var, ok gzel iler
466
Pornografi ve Feminizm
karyorlar, al izle diyor bana. Ben o radikal cinsellikleri yaamak
iin squadda yaamak zorunda mym? ok nemli ok kymetli
eyvallah, ama Trabzona da ancak squad yaparsanz olur demek
gibi bir ey bu. Belki Trabzonda baka bir ey ileyecek ve onu
da Berlindeki bilmiyor. Dolaysyla queerin gzellii de burada,
retemez.
Katlmc (b): Pornoyla sinema ayrm yaparsak, ben pornonun
sinemalamas yanndaym. Sinema gibi porno izlemek, bu toplu-
mun zgrlemesi, herkesin zgrlemesi demek.
Glkan: Yo, ama bazlar da p sever.
Katlmc (b): Kategorize edilmesi sorunlu geliyor bana. Tke-
tim rn deiliz ki, ya da bizim yaratc fikirlerimiz ya da bede-
nimizle ilgili kararlarmz, rnlerimizin hepsi hazr bir tketim
maddesi deil ki.
Leman: Kamera nnde sevimeye balayan kadnlar da ill t-
ketim malzemesi deil. Bazen konulu porno izlerim, bazen de
onu izlemek isterim.
Katlmc (b): Seenekleri kimin belirlediiyle daha ok ilgile-
niyorum. Baise Moinin senaryosunu yazarken ynetmene fazla
seenek verildiini dnmyorum. Baise Moi toplumsal bir film
yani, cinsel iddeti kadn zgrletiren bir yerden de net olarak
aan ve ok katlml izlenebilecek ve stne konuulabilecek bir
film. Bu tarz filmlerin retilmesi iin izleyici ve bir alan gerekiyor.
O kadar kresel bir estetik anlaymz da yok zaten, toplumsal
estetik konusunda fikir retmemiz gerek.
Glkan: Toplumsal gereki estetik allahna kadar fallik bir este-
tik bence.
Katlmc (b): retmek diyorum, ben rettiim eyin o fallikle
ilikisini ykabileceime inanan biriyim, feministim de.
Glkan: Sana ilikin deil de, unu sorunsallatrmak gerektiini
dnyorum: Bir eyi daha solcu, daha estetik, daha toplumsal
gereki, daha estetize yapmak onu daha iyi porno yapmyor.
Katlmc(b): Daha iyi porno yapmamal zaten. Daha ok izleyici
iin daha ok ykm istiyorum. Daha ok ykm iin de daha ok
tklanan porno siteleri hibir ie yaramaz. Ben de porno izleye-
rek bydm, queer porno izliyorum ama hepimiz bunu izledik.
Ancak, bir queer porno bir kanalda dnse, ana akm medya kana-
l bunu yine yle mi kategorize edecek: Gndz kuanda m
yoksa gece belli bir blgede mi? Bizim beden denetimimizi hangi
denetimi de yaratabilir.
Katlmc (b): Bu konuya hi deinmedik sanrm. Sanki hepiniz
467
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Pornografi ve Feminizm

Berlinde yayoruz da porno eksek urada, ailemizle yaad- olarak kadnn nesnelemedii bir porno mu alnd?
mz toplumda hi problem olmayacak gibi bir havada konutuk. Berfu: Benim bahsettiim feminizm ierisinde pornografinin ge-
Durum byle deil sonuta, belli bir toplumsal gerekliin iinde nel olarak tamamen feshedilmesi eletirisine dair bir gr oldu.
yayoruz. Ben byle bir eyi pratik olarak u anda uygulayamam. Bu gr feminist bir pornografi olamayaca nk kadn bede-
Teorik olarak ok gzel dnebilmek ama ondan sonra yaana- nini pornografinin metalatrld ynndeydi. Hibir feminist
caklarm, internette yzmn ve vcudumun o ekilde grn- porno tarifi vermedim tabii ki, kadnn nesnelemesinden baka
mesinin bana kesecei faturalar dndm iin yapmay ter- bir yerden ele almaya almalyz. Bu bir soru, olabilir mi diye
cih etmem. bakyoruz, izledik baktk, senin iin feminist olmayabilir, benim
Ceylan: Mesela svete feminist porno yapan kk bir grup var. iin olabilir. Herkes iin deien bir ey ama sen hl buna ikna
ektikleri filmlerin kopyasn karmama karar almlar ve film olmuyor olabilirsin, erkekler izliyor diye bundan rahatsz oluyor
gsterimine kopyay kendileri gtryorlar. Bugnk izlediimiz olabilirsin.
film de onlarn, ilerinden biri gelemedii iin bize bir kopyasn Katlmc (e): Bakan gz kadn da erkek de olsa nesneleme du-
yolladlar. Bu datm ayn zamanda kimler izleyecek bilmek ve rumu olacak, illa erkek nesneletiriyor demiyorum.
yaynn gvenliliini korumak iin onlarn ald bir karar ve by- Berfu: Dolaysyla nesneletirenin kim olduuna bal olarak da
le pratiklerin olduunu da sylemek istedim. deiebilir, kadnn kadn nesneletirmesi kt bir ey midir?
Ecemen: Londrada da byle bir kulp vard, onlar da pornolarn Belki de bunu sormak lazm, ill erkek kadn nesneletirdii za-
yapyorlar ve sadece o mekanda gsteriyorlar, baka hibir yerde man m bizim sorunumuz var? Ya da nesneletirmek, nesnele-
gsterilmiyor. Oras da seks kulbyd, hatta Fuck Clubt ad, bi- mek hangi durumlarda tehlikelidir, hangi durumlarda deildir?
raz da pahal. Orda ekiyorlar kendileri, maskeyle eken de var, smigl: Belki feminist deil de, antifeminist olmayan bir porno
aslnda ekme motivasyonu ne olacak? Kendinle barmak iin nasl olabilir diye sorabiliriz
mi, cinsellikle barmak ve paylamak iin mi? ekip sadece ken- Ceylan: Feminist porno belki yle mmkn Aslnda zaten
dimiz de izleyebiliriz. Bir sr insan kendini ekiyor. queer pornonun yapt eylerden biri de bu nesneletirmeyi
Yldz: Geen sene bisiklet pornocular gelmiti, onun gsterimi- farkl bir ekilde sorunlatrmak. Yani cinselliimi kullanp iste-
ni yapmtk hem Lambdada, hem Boazii Lubunyada. Onlar diim zaman nesne, istediim zaman zne, hem nesne hem zne
da bu filmleri ekiyorlar baka hi kopya yok, kendi ellerinde bir olduum bir hali yaratabilmek ve buna frsat vermek. Yani ben bir
kopya var, bir kez gsterimi yapyorlar ve kopya brakmyorlar. pornoda oynuyorum diye kt yola dm deilim, belki bunu
Bana bile kopya brakmadlar. Pornoyu toplumsal gereki bir tam da krmak iin yapyorum. Uzun uzun belgeselde anlatld
yere getirdiimizde o porno olmuyor, porno zerine estetik bir sa- nasl yapld, herkesin rzasn koyduu, sonradan istemediin
nat eseri zerine konuuyor gibi konuuyoruz ama porno bir yan- yeri oradan kesebilecein, yorulduu zaman oyuncunun ara ver-
dan da izleyip mastrbasyon yapmak iin ve haz iin var. O yz- dii, aslnda smr olmayan bir ey. Aslnda nasl tam da bura-
den ben ok fazla queer porno izlemiyorum, ana akm pornoda da da, bu ilikilerin alternatifliinde.
zgrletirici alanlar ok var. Mesela homemade diye bir ey var, Glkan: Benim queer teoriden ve bu tip pratiklerden rendiim
bir sr insan baylyor u anda. Tek yapt ey seviirken uraya ve bence feminist pornografik bir cmle var: Arzu nesnesi kendi
bir webcam koyuyorsun, ok dandik bir grnt ve tek bir adan arzusuna sahiptir ve onu nasl kullanacana ait btn tasarrufu
onu ekiyor. Ben byle deneyimlerin ana akmn ierisinden baya ve nasl onunla halleecei kendisine aittir. Benim iin feminist ve
yrttn dnyorum. Bir pornoyu eril yapan o kamera as en pornografik olan bu.
temelinde. Orada ise tek ada duran bir ey var ve karda sevien
iki kii var. Bazen oluyor, daha gzel oluyor. Byle bir deneyim
bana gre squadda ekilen eyden daha iyi. Bir sr etik sorgula-
maya giriyoruz ya burada mesela, orada ok net; benim bedenim,
ben ektim ben koydum izle. O beni heyecanlandryor biraz.
Katlmc (e): Ben sunum ksmn kardm ama unu merak et-
tim: Feminist porno mmkn m? sorusu tartlrken kstas

468 469
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

Pornografi ve Feminizm tartmasndan...

470
 Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?

Kuzey: Bir saniye ncesine dn yok

ite. te o saniyeden sonra btn ha-
yatm deiti. Hepimizin hayat deiti.
Btn kprler yakld. Herkes benden o
gece vazgeti.
(Kuzey Gney, 25. Blm)

Nkhet: Son yllarda diziler zerine de almalar balad fakat

benim bildiim en iyi alma Feyzann Asmal Konak zerine
yazd master tezidir. Feyzayla biz bu dizi hikyelerini konuma-
ya o zaman baladk. Ondan sonra ben Sla zerine kk bir
ey yazdm, rencimiz Melisa akmak Sla zerine bir master
tezi yazd. Feyza imdi doktorasn Esra Erolun Evlen Benimle
program zerine yapyor.
Bugnk konumamz iin bir gn bir araya geldik ve ko-
numay diziler nasl yaplyor/nasl yazlyor, neden beeniliyor
ve sonunda da nasl eletiriliyor? diye blm halinde tasarla-
dk. Ben Nasl retiliyor? zerine konuacam. Nasl beeni-
liyor? meselesini Feyza anlatacak. Nasl eletiriliyor ksmn ise
ortak anlatacaz.
Dizilerin nasl retildiine baktnzda be tane e var
ve be tane de anlat var. Hikyeler , bei gemiyor, eler
de bei gemiyor ve bunlarn eitli kombinasyonlar, perm-
tasyonlar zerinden gidiyor. Feyzayla bu eler en kolay nasl an-
latlr diye dndmzde tr, biim ve ierik olmak zere
balkta dizileri snflandrabileceimizi grdk. Tr dediimizde
edebiyatta da olan genre kavramna iaret ediyoruz: melodram,

473
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
komedi, polisiye gibi... Biim derken, hikyenin nasl anlatld-
na bakyoruz. Biimleri e ayrdk. Birincisi, Trkiyede olmayan,
ngilizcesi series olan seriler: Bunlar, istediin zaman girip, bir
blmn izleyebildiiniz, her blmnde bir olayn olduu ve o
blmn sonunda olayn bir yere baland, yani son diye bir eyi
beklemediimiz diziler. kincisi, ngilizcesi serial olan, Trki-
yedeki dizilerin yaygn biimi. Bunlar, bir sene, iki sene sren, bu
sre boyunca takip ettiimiz, hikyenin bir yerde zmlendii
ve muhakkak bir sonu olan diziler. ncs, ngilizcesi sitcom
olan durum komedisi. Bunlarn da sonu yok fakat seri biiminde
olaylarn nereye varacan takip ediyorken, durum komedisinde
iki, kii yan yana geliyor, bir salaklk oluyor, ona glyoruz. e-
rik dediimizde ise, dizileri ak dizisi, mafya dizisi, dou dizisi,
aa dizisi, tarihi dizi vs. diye snflandrabiliriz.
Dorusal ve karmak anlatlar
Trkiyede en ok ilgi gren diziler melodram trnde olanlar.
Melodram, ahlaki bir elikinin zerine kurulu bir anlat biimi,
bunu seyrediyoruz nk o elikinin zmn merak ediyo-
ruz. Melodramlarda hikye genellikle dorusal bir anlat iinde
zme kavuturuluyor. Biz olaylar nce bu oldu, sonra u oldu,
diye takip ediyoruz. Bu melodramlardaki anlatlarn ieriinin
eski Trk filmlerinden hibir fark yok. Ayn ekilde, genellikle
zengin kz, fakir olan ya da tam tersi olan hikyeler anlatlyor.
Bize hikyeyi izlettiren ey orada ahlaki bir elikinin olmas, biri-
lerinin o normlar bozuyor olmas nk biz o bozulmay merak
ediyoruz. Melodramlarda tabii ki iyiler ve ktler var fakat tpk
Trk filmlerinde olduu gibi burada da iyinin neden iyi, ktnn
neden kt olduunu hi bilmiyoruz. Baroldeki aktristi tanyor-
sak o iyidir. (Glmeler)
Melodramlarda kullanlan dorusal anlat yerine karmak
anlatlar kullanan diziler de var. Burada hikye daha komplike.
Karmak anlatlar bu dz izgiyi, yi neden iyi? Kt neden
kt? durumunu da bozdu. nk mesela karmak anlatya
rnek olabilecek Kuzey Gney dizisindeki, Kuzeyde de grd-
mz gibi, iyi mi, kt m, ok da belli deil. Bir adan racon
kesiyor, harbi delikanl ama fazla hzl kzyor, ok kolay tuzaklara
dyor Karmak anlatlar ayn zamanda, zaman ve mekn al-
gsyla da oynuyor. Srekli flash backler var, hatta mesela Son
diye bir dizi vard, bu sene balad ve bitti, o dizi 2014te bitti. Yani
ileriye de gitmeyi baardlar. (Glmeler) Dizi 1999la, 2014 ara-
snda gitti, geldi srekli olarak. Bir stanbulda, bir randa. Zaman
474
Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?
ve mekn algsyla oynad iin de siz hikyenin iine daha ok
giriyorsunuz nk olaylar anlamlandrmaya alyorsunuz. Bu
byle olmu, acaba ne olacak? Acaba bunu bundan m yapt? diye
srekli olarak hikyenin iine daha fazla arlyorsunuz. Genel-
de bu anlatlar edebiyatta da var, okumaya ak ve okumaya kapal
metinler arasndaki fark gibi. Bunlar da okumaya ak metinler.
Hazal: Ezel ile bunu tutturdular mesela.
Nkhet: Ezel mesela karmak anlatlarn Trkiyedeki en ba r-
neiydi. Ezeldeki hikye, zamansal olarak srekli bir ileri, bir geri
gidip geliyor. Dolaysyla izleyiciyle hikye arasnda boluk yarat-
yor ve bu boluktan dolay bizim daha ok katlmmz gerekiyor.
Gerekten daha ok merak ediyoruz. imdi bunlara rnekler ve-
receim. Tabii kimse Feyza ve benim kadar dizi seyredemeyecei
iin neden bahsettiimizi bilemeyebilirsiniz. (Glmeler) Bu
yzden popler olanlarn setim. Mesela Yalan Dnya Yalan
Dnya tr olarak bir komedi deil mi? Ama ayn zamanda da bi-
im olarak seri Sonunu merak etmiyoruz ama ediyoruz da, by-
le ara trler yaratyorlar. Biz orada Rzayla Denizin ak ne ola-
cak diye merak ediyoruz ama dier yandan aslnda her blmde,
telefon meselesi, zombi meselesi, iekleri kim yoluyor meselesi
gibi bir meseleyi alyor ve bir blmde o meseleyi sonuca balyor.
Avrupa Yakas da benzer bir hikyeydi ama bir sre sonra sonu-
nu hi merak etmez hale geldik.
Buna mukabil, yine komedi balamnda Akasya Dura var,
izleyen var m? (Herkesten ooo sesleri ykseliyor ve glmeler)
Benzer ekilde afak Sezerin oynad, Alemin Kral Bunlar da
durum komedisi ve durum komedisine gayet uyuyorlar. Yani ora-
da sonra ne olacak diye hi merak etmiyoruz, her blm kendi
iinde tamamen kapal. Yalan Dnyadaki gibi bizi blmden b-
lme tayan bir izlek yok.
Polisiyede tabii ki Behzat ., Arka Sokaklar ve Hrsz Po-
lis var. Arka Sokaklar bir seri, buna mukabil Behzat . hem bir
polisiye, hem de ok ciddi bir karmak hikye Sonunu merak
etmekten te, hibir ey anlamyoruz. Bu serilerde karakterler de-
vam ediyorlar ve karakterlere olanlar ok merak etmiyoruz ama
Behzat .de karakterlerin bana ne geleceini ok merak ediyo-
ruz. Behzat .de dizinin esas konusu ahlak, Ahlak nedir, ahlak-
szlk nedir? gibi...
Feyza: Melodram biraz daha eski bir tr. Radyo tiyatrolar ve on-
dan nce de romanlardan falan geliyor. Karmak hikyelerin ha-
yatmza girii 90lardan sonraya denk dyor. Bunun dnyada
eitli rnekleri var, bize ithal edilen ilk rnei ise Lost. kin-
ci olarak, internetin ok yaygn olarak kullanlmasyla internet
475
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
dizi izleyicilii olutu ve bu hikyeler hayatmza girdi. Karmak
hikyeler zerine alan aratrmaclarn bazlar Bunlar roman Kuzey suu stleniyor. Kuzey drt yllna hapse giriyor, hapiste
gibidir, romanlarda da flashbackler, flashforwardlar olur, btn
karakterler ok derinliklidir ve o karakterleri anlamaya alrz,
diyor. Bir dier grup da bunlar romana deil, video oyunlarna
benzetiyor.
Karmak hikyelerde, her ey ok karmak bu yzden de
izleyici hikyeyi anlayabilmek iin zihinsel olarak ok byk bir
yatrm yapmak zorunda. Tarihsel olarak da nispeten daha yeni
hikyeler, bizde bunun ilk rnei Ezel. Bu karmak anlatlarn
daha ziyade dardan gelen hikyelerin uyarlamalar olduklar-
n syleyebiliriz. Mesela Ezelin Monte Kristo Kontunun uyarla-
mas olduu syleniyor. Fakat uyarlama da olsalar senaristler bu
hikyeleri yazabilmek iin birka farkl metinden faydalanyorlar.
Bu durum ise hem senarist hem de izleyici asndan byk bir
zihinsel yatrm gerektiriyor.
Nkhet: Suskunlar da mesela Sleepersdan esinlenmi bir dizi.
Dizileri internetten izlediimiz anda biz gittike dizi kompetan
oluyoruz. Nasl facebook kullanmak bir maharet ya da bir alkan-
lk istiyorsa, dizi izlemek de ayn ekilde bir maharet gerektiriyor
nk kodlar okumay reniyorsunuz. Bir sr kod var iinde nlmaz bir hediye veriyor. Ona yaamn hediye ediyor ama tm
ve siz kt bir ey olacak, iyi bir ey olacak, burada bitecek gibi
kodlar artk izleyici olarak biliyorsunuz. Mzikten, renkten bu
kodlar reniyoruz. Mesela Kuzey Gney hem melodram hem de
aslnda ok karmak bir hikye. Bu yzden, Feyza bu dizinin bir
blmn izleyebilmemiz iin hazrlad. Hikyenin ne olduunu
bilmeyen var m?
Katlmc (a): Ben tam bilmiyorum.
Aslnda hikye ok eski
Nkhet: Aslnda Kuzey Gney, Habil ve Kabil hikyesi. Kuzey k-
k karde, Gney byk karde. Bunlarn ikisi ayn anda mahal-
leye tanan bir kza, Cemreye k oluyorlar. Fakat Gney nce
ald iin, kz ne yapar, ilk alana gider. (Glmelter) Kuzey
bunu grnce kriz geiriyor, iiyor, iiyor. Gney itii iin kar-
deini kontrol etmeye gidiyor. Kuzey sarho sarho araba kullan-
yor. Gney, Kuzeyden direksiyonu alp bana geiyor fakat kavga
etmeye devam ediyorlar ve Gney arabay kullanrken gen bir
adam ezip, ldryorlar. Yani hikye son derece ncile gnder-
me yapan referanslarla dolu ve bu olay dizide neredeyse ilk gnah
gibi ileniyor. Hikyeyi ve arka plann imdi ok hzl anlattm.
Hazal: Kuzey suu stleniyor.
476
Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?
Nkhet: Btn hikye o zaten. Gney niversiteye gidecei iin
korkun eyler yayor, onu da gelgit reniyoruz, ona girmeyece-
im nk ii baya bir komplike yapar. Hapisten kt zaman,
Gney nianlanm olduu Cemreyi terk etmi fakat Cemrenin
umurunda deil, nk o da Kuzeye k olduunu fark etmi,
Kuzeye bunu aktrmaya alyor ama Kuzey racon ya, aabeyi-
min nianlsyla hayatta olamaz halinde ve aralarndaki ak byle
bir gerilim iinde giderken
Feyza: Bu sahneye geliyoruz. Aslnda bu karmak anlatnn zel-
liklerinden biri de aktarmann ok zor olmas. Kuzey Gney biraz
melodramatik bir dizi, onun iin aslnda bu kadar anlatlabiliyor
ama mesela ben Lostu ilk izlediim zamanlarda Bu Lost ne?
diyenlere te bir ada var, deyip, kalyordum. (Glmeler) An-
latamyorsun. Aslnda karmak anlatnn zellii bu, Ezeli de an-
latamazsn. Bu sahneyi gsterebiliriz.
[Sahne gsteriliyor.]
Nkhet: Burada ok nemli bir hikye var, Kuzey aabeyine ina-
dizi boyunca bu Gneye srekli hatrlatlyor. Annesi hatrlat-
yor, babas hatrlatyor ama o aslnda armaan falan deil, yle bir
bor ki, Gney bu borla ne yapacan bilmiyor. Bunun zerine
Gney de karlnda Cemreden ayrlyor, onu da armaan olma-
yan bir armaanla Kuzeye veriyor. imdi bu komplike bir hikye.
Baktnzda Gney sinsi, kendi karna bakan, Kuzey de harbi
gibi grnyor ve dizi o bildiimiz kartlklarla iliyormu gibi
yapyor ama bu anlaty bozuyor da. Dolaysyla tam da o basitlii
bozan, dzl bozan bir anlat var. Karakterler daha derinlikli,
onlar merak etmeye balyorsunuz, btn bunlar grnce her
ey o kadar siyah beyaz deili gryorsunuz.
Benim zel merakm dou dizileri diye adlandrlan diziler,
onlar da srayla yazdm. Bu kategoriye girecek diziler hangileriydi
diye yle bir sralayacak olursam: lki, Akn Dalarda Gezer,
hi izleyen oldu mu? Bu tamamen mitolojik bir hikyeydi. Sibel
Cann oynad, Berivan vard. Beren Saatin ok yal bir adam-
la evlendirildii iin kafay yemi bir gen kz oynad ve onun
ilk dizisi olan, Mahzun Krmzgln yapt Aka Srgn vard.
Sonra Sla dizisi vard.
Sla, Bir Bulut Olsam, Ak ve Ceza, Ak bir Hayal bun-
lar arka arkaya gayet gzel dnlebilecek diziler, nk aslnda
hepsi Bu insanlar kim kurtaracak? sorusuyla ba ediyor. Me-
477
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?

sela Slada, yerel aa var ama bu aa ODTde okumu, gelip, o yor, hem de senaristler buna dikkat ediyorlar. Dekor mesela ok
kurtaracak onlar. Kurtarmak nedir? nsanlar airet balarndan nemli, Aye nc bu dou dizilerinde kullanlan dekor zerine
koparp, bizim ok iyi bildiimiz anne, baba ve ocuklardan olu- koskoca bir makale yazmt.1
an ekirdek aileyi yeniden kurmaktr. Bir Bulut Olsamda bu ok
ok akt. Bu dizide belediye bakan ve psikopat olu hikyesi En ok melodramlar seviyoruz nk
vard. Belediye bakan ktnn teki, petrol kaaks, hep
Feyza: Btn bu hikyeler var, nk izleniyor ve beeniliyorlar.
byle karanlk ilerle urayor, olu da psikopat ve amca kzna
ok farkl biimler ve anlatlar denenmesine ramen aslnda en
deli gibi k.
ok reyting alan, en ok beenilen ve en byk bteli diziler me-
Hazal: Sara hastas.
lodramlar. Tabii burada Neden beeniliyor? sorusu karmza -
Nkhet: Sara hastas bir taraftan da. Bu kz kt, kara kuru
kyor ya da gerekten beeniliyorlar m? Reytinglerin llme bi-
Krtlerden dardan gelen doktor (Engin Altan Dzyatan) kur-
imi de Trkiyede tartlan bir mesele. Ama artk bunlar internet
taryor, sarn ya o...
sayesinde daha ak bir ekilde grlyor, insanlarn grlerini
Hazal: Doktor kydeki maynlar da temizliyordu.
ve beenilerini ok ak bir ekilde ifade edebilecekleri alanlar var.
Nkhet: Evet. Ak Bir Hayalde ise kurtarcmz asker. Bir de bu
Dolaysyla bu alanlar araclyla anlatlarn ok beenildiini bi-
yazn banda balayan Sultan var. Sultan ok ilgin bir olay
liyoruz. Neden beeniliyor? sorusuna ise birka cevabmz var:
Btn bu dou dizilerinde PKK ve sava uzak bir arka plan ek-
Birincisi bu diziler bizi bir yerden yakalyor. Bunu, grsellikle, bir
linde ilenirken, burada senaryonun ana meselesi halinde. Geen
mzikle, hikyesiyle, tandk aktrleri bakahramanlar yaparak
haftaki blmde Sultan, ehmuza Niye gittin? Niye on be yl
salyor. Ve aslnda biz ilk blmden hatta fragmanlarn dnmeye
hi ses seda karmadn? diye soruyor, ehmuzun cevab da Bil-
balamasndan itibaren dizinin trn, hikyesini, neyi anlatt-
miyorsun onlarn neler yapabileceini. Bana dediler ki sen artk
n zaten anlyoruz. Dolaysyla melodramlar artmak zerinden
ldn, hi kimseyi aramayacaksn, sormayacaksn, onlar iin de
deil de daha ok tandk gelme zerinden beeniliyor. Bunlarn
kt olur, senin iin de kt olur. Dolaysyla ehmuz, Sultan
yan sra bahsettiimiz o ahlaki normun bir ekilde bozularak ba-
korumak iin on be yl yok olup, bir ocuk peydahlayp, geliyor
lamas da bu hikyenin peinden gitmemize neden oluyor. Mesela
Fransalardan. Bunlar arka arkaya okuyunca yle bir ey kyor:
bu, Binbir Gecede, Kuzey Gneyde de ayn ekilde ok belirgin-
Geleneksel toplum, mitoloji, Akn Dalarda Gezer, her taraflar
dir. En byk ahlaki atmay en bata, ilk blmde verir. Binbir
damgal kadnlar vs Yani bu hikyeler oralardan bugne byle
Gecede anlatlan, ocuunun hayatn kurtarmak iin parayla bir
getiriliyor.
gecelik iliki olur mu olmaz m? ki yl boyunca bunu izledik as-
Feyza: Yl 2003 faland, Asmal Konak rgpte ekiliyor, yk-
lnda. Haziran Gecesi vard mesela, o da ayn ekilde ilk blm-
nn yazar Meral Okay yle demiti: Biz bu hikyeyi Mardinde
de ok byk bir atma kurdu ve biz sonuna kadar ne olacan
anlatmak istiyorduk ama Mardinde anlatsaydk byle anlatama-
merak ederek izledik. Dolaysyla melodramdan alnan keyfin en
yacaktk. Asmal Konak da aslnda kurtarma, gelenekle yzleme
belirgin ksm bu merak duygusunda yatyor. Bir sonraki blmde
hikyesi ama o zaman bir kurtarcyla dahi bu hikyeyi douda
ne olacak, bu atma nasl zlecek? inde yaadmz eitli
kuramayacaklarn dnyorlard. Sonra zamanla bu hikayeler
gndelik ahlaki atmalarn biraz daha abartlm halini izliyor-
Mardinde ve Diyarbakrda kurulabilir oldu ve Sultana geldik.
sunuz. Dolaysyla kendi hayatnzla ilgili bir ey buluyorsunuz:
Nkhet: Sultanda ok nemli bir ey oldu; ekim arabasn Di-
gerek hayatta o kadar kolay zlmeyeceini bildiiniz o ahlaki
yarbakrl genler taladlar Buras Midyat deil, siz Midyata gi-
elikinin zmn izlemek ve o zmn tadn karmak gibi.
din, diye ama sonra ne yaptlarsa yine becerdiler ve dizi u anda
Mesela Asmal Konaktaki akn, izleyici kendisi byle bir ak ya-
Diyarbakrda ekilmeye devam ediyor ama adn deitirdiler.
amay dnemeyecek de olsa, bir sr toplumsal norma galip
Senubendi dizinin ad, Senuben Diyarbakra zorunlu gle gelen
gelmesi bir taraftan da izleyenin ok houna gidiyor, dolaysyla
insanlarn yaad bir mahallenin ad. Dizinin adn deitirdiler,
onu izlemek istiyor.
Sultan oldu.
Melodramlarda zaman ve mekan sreklilik gsteriyor, bura- 1 nc, Aye, (2011), Representing and Consuming The East in Cultural Markets,
da geree uygunluk aranyor. Hem izleyici tarafndan bu aran- New Perspectives on Turkey,say 45

478 479
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Asmal Konak izlediyseniz orada Seymenin annesi Sm-
bl vard. Smbl, genliinde ona k olan baka bir aa (Ali) acmaszca yarglayabiliyor. Mesela yle Bir Geer Zaman ki di-
varken onunla deil, Seymenin babasyla evleniyor. Seymenin
babas dizinin ilk blmnde lyor ve ondan sonra biz Alinin
Smble akn izliyoruz ve zamanla Smbl de Aliye k olu- lenmek zorunda brakyor. Bunlarn bir hayat oluyor, bir ocuk-
yor. Benim izleyici aratrmama gre izleyicilerin en ok zerinde
durduu hikyelerden biri buydu.
Nkhet: Ama hangi izleyiciler olduunu da syle.
Feyza: Kadnlar.
Nkhet: Ve orta ya.
Feyza: Aslnda her ya grubundan ve orta snf kadnlar bunu bir
taraftan ok yarglyorlard: Bizde byle bir ey olmaz, iki erkek
ocuunun annesi, byle bir konakta yaayan, Orta Anadoludan
bir kadn k olamaz, olsa da iine gmer, byle ey olur mu?
Bunu nasl gsteriyorlar? Bu hi gereki deil, zerine yarm saat
konuup, ondan sonra ayn kadn, Ayy, Smbln ak ne kadar konuarak daha da katlatrma imkan buluyor: Bu bizde byle
gzeldi. Ben de o yaa gelince yle bir ak yaamak istiyorum, di-
yordu. (Glmeler) Dizi izleminin iki tane zevkli ve keyifli yan
var: biri dediim gibi kurgulanan ahlaki eliinin nasl zlece-
ini grmek, dieri ise ahlaki bir yargya varmak. Dizi yeni bir ah-
lak kuruyor, diyor ki Ak, her eyi, her toplumsal normu
Nkhet: Her yata
Feyza: Ezer, geer. Dizi bunu bir norm olarak kuruyor. Ama izle-
yici bunu her zaman kabul ettii, rnek ald veya ok beendii
iin deil, tam da bunu konumak iin beeniyor. Bunun kom-
uyla, akrabayla, ele, dostla tartlabilir, konuulabilir olmas
o keyfi uzatyor ve gndelie yayyor. Gndelik hayatta yaanan
eitli deneyimler de bunun zerinden, buna referansla konu-
ulabiliyor, tartlabiliyor. Dolaysyla dizilerin izleniyor olmas
birebir o karakterle zdelik kurulduu iin deil ama kendi ha-
yatn anlarken de, konuurken de, yaarken de eitli biimlerde
dizilerde kendimize bir konuma alan bulabiliyor olmamzdan
kaynaklanyor.
Nkhet: Eskiden komuluk vard, bu hikyeler komulardan,
duyulup, konuulurdu. Dedikodu denilen ey buydu: komunun
hayat zerinden ahlaki normlar pekitirmek ya da biraz dei-
tirmek. Peki, u anda ne oldu? Herkes apartmanlara tkld, kom-
uluk bitti. Ne var imdi? Televizyon var. Sabah programlarnda
bir sr gerek insann hayatn didikliyoruz, akam dizilerde uy-
durma insanlarn hayatlarn didikliyoruz...
Feyza: Melodramn kendisinin bir norm kuruyor olmas da nem-
li. Bu norm da genelde duygularn her eyi yenmesi oluyor. Benim
gzlemlerime gre izleyicinin en ok holand ey bu. Bunu ger-
480
Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?
ekten yaayabildii iin deil, hatta bunu bazen gerekten ok
zisindeki Berrin karakterine yapld gibi: Berrin solcu bir adam
severken bir oyun sonucu baka bir adam Berrini kendisiyle ev-
lar oluyor, Berrinin sevdii solcu ocuk da kaak hayat yaarken
dnyor, bunlar tekrar karlayor ve Berrin bir ekilde artk bir
karar veriyor ve (aslnda kocas da onu brakmaya karar verdii
noktada) evini, ailesini brakp, solcu adama gidiyor. Benim gz-
lemlediim zellikle orta ya st kadn izleyicilerden Berrinin
yemedii hakaret yok. Nasl olur, nasl ailesini brakr, insan o-
cuu iin katlanr, deniyor. Btn bu hikyeler, yani ne yaparsan
yap, aileni bozamazsn meselesi orada onlara bir konuma alan
ayor ve onu konuuyorlar. Ancak norm tam olarak bozulmuyor,
tam tersine ou zaman o normun bozulduu yerde izleyici onu
olamaz, bu ancak masallarda, hikyelerde ve dizilerde olur, deme
ansn yakalyor ancak bir taraftan da o duygularn normlar ye-
niliyor olmas, hikyesini ok da beendii iin o normu birazck
bozabiliyor da.
Byle bir alan ayor dizi ama ne tam olarak o ahlaki normu
zyor ne de yeni bir ahlaki norm kurabiliyor. Ama ne bunda o
hikye tek bana bir rol oynuyor ne de izleyici tek bana onu yar-
glyor. Dediim gibi, bunun zerine bir konuma alan alyor.
Elimiz ite kulamz seste
Feyza: Melodramlar aslnda bir taraftan da bir erkek eletirisi ie-
rir; ok kafalar basmad iin bunlar ancak ve sadece kadnla-
rn izledii sylenir, aslnda yle deil tabii ki. Bu hikyeler, kolay
izleniyor olduklarndan bunlar izlerken bir taraftan da kadna
iini gcn yapma ans tanyor. ou kadn diziyi oturup, izle-
mez aslnda, sadece dinler. Bir taraftan iini yapar, ocua bakar,
bulan ykar, tsn yapar, ben yle izliyorum mesela.
Nkhet: Ben salonla mutfan arasndaki duvar indirdim, byle-
ce i yaparken de izliyorum.
Feyza: ou evde mutfakta da ikinci ya da nc bir televiz-
yon daha vardr. O gndelik hayata elik eder ve bir taraftan onu
dnr, onu izler, ondan keyif alr. Dolaysyla kolay ve tandk
olan bu hikyeler hem ok fazla tartma alan aan hem de ya-
am alanna rahatlkla alnabilen hikyeler. Melodramlar aslnda
erkekler de izliyorlar.
Nkhet: Acayip izliyorlar.
481
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Feyza: ok izliyorlar, tabii onlarn da ileri gleri oluyor. Ailece
izleniyor bu melodramlar genelde ama karmak anlatlar inter-
neti daha youn kullanan (byle bir aratrma yaplmad tabii,
ben tahminler zerinden konuuyorum, nk bunlar daha ok
yeni) daha gen izleyici izliyor diye dnyorum. Dier bir taraf-
tan da izleyici olarak bu karmak anlatlara katlyor nk anlat
bunu gerektiriyor. Flashbackler, flashforwardlar, meknlardaki
kaymalar, hikyenin oluturduu boluklar, izleyicinin srekli o
boluklar doldurmasn gerektiriyor ve aslnda alnan keyif de o
boluklar dnp, doldurmaya almakla oluyor.
zleyerek yayoruz
Son on yldr younlukla kullanlan dizi film forumlar var, bunlar
hem melodram hem de karmak hikye izleyicileri tarafndan
kullanlyor. Ama zellikle karmak hikye izleyicileri, twitter,
forumlar ve szlk siteleri zerinden, dizinin bir sahnesi zerine
saatlerce tartlabiliyorlar. Dolaysyla bu iki anlatnn izlenme
biimi asndan byle bir fark var ama tabii ki karmak anlatlar
Trkiyeli izleyicilere uyarland iin melodramatik eler ta-
yor iinde. Yani bu ikisinin i ie gemi trleri de var. Karmak
hikyelerde de yine ok nemli ahlaki atmalar oluyor ve o a-
tmalar yine konuuluyor. Bu atmalarda bazen dizinin kendi
karaca yargy beklemeyip, tartyorsunuz: Kuzey mi hakl,
Gney mi, Kuzey Cemreyle olsun mu, olmasn m, sevsin mi, sev-
mesin mi? diye bir sr tartma dnyor.
Nkhet: Aside Yeter artk vuslat istiyoruz, diye haykran izle-
yiciler vard. Tabii ki yapmclar da bunlar okuyor ama okuduu
zaman da illa izleyicinin istediini yapmyor. Haa, bununla ilgi-
lendiler, biraz daha zerinde duralm, diyorlar.
Feyza: Evet, aslnda yapmclar da, senaristler de bunlar okuyor-
lar, ama u da var ki, okumuyor olsalar bile, izleyici ou zaman
onlarn okuduunu hayal ederek yazyor. Dolaysyla bazen anla-
tya konuuyor, Ya Kuzey neden byle yapt?, bazen de senariste
konuuyor, Senarist niye byle yapt?
Uurum diye bir dizi var, izleyeniniz var m bilmiyorum.
Uurumda yurt dndan getirilip, burada seks klesi yaplan (seks
iisi demiyoruz ona nk gerekten kleletiriliyorlar, bir bod-
ruma tklyorlar ve oradan klar yok) kadnlarn oradan kma cek olursak: En yaygn eletirilerden bir tanesi Bu diziler kalite-
abas anlatlyor. Pnar diye bir karakter var, bodrumdaki kadn-
lardan biri, dars ile kontak kurmak neredeyse imkansz ama
ok mcadele ediyor ve dardan alakasz bir kadnla, Pnarla ile-
tiim kurmann bir yolunu buluyor. letiim kurulan bu kadn bir
482
Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?
ekilde olaylarn iine ekiliyor. Tabii ki kt adamlar Pnara ders
vermek iin bir sr ey yapyorlar, bebeini drtyorlar ama
Trkiyeli kadnlar seks kleliliine zorlayamyorlar, bunu sadece
yabanc kadnlara yapyorlar. Bu yzden Pnara ikence edip ya-
banc kadnlar gstererek, Sen bunlar m buradan kurtarmay
hayal ediyorsun? diye soruyorlar. Bu olayla ilgili izleyici yorum-
lar ok ilginti. Birka izleyici kendini Pnarn yerine koyarak,
Bizim aresizliimiz Pnarn aresizlii, diyorlar. Pnar bod-
ruma indii zaman aslnda senarist bizi bodruma indirdi, diyor,
yani izleyici bazen kendini karakterin yerine koymayp senaryoy-
la ya da senaristle o karakter zerinden konumaya balyor.
Nkhet: Bu ayn zamanda izleyicilerin izlemeyi ne kadar iyi -
rendiklerini de gsteriyor, kendilerinin aslnda kamera olduu-
nun farkna varyorlar. Pnar oraya gtrmekle bizi gtrdler,
derken, o grsel kodlar ok iyi zdklerini gryorsunuz.
Feyza: Bu ok doru Ben Asmal Konak aratrmasn yaptm
zaman izleyicilerin dizi zerine konumalarn ikiye ayrmtm:
Birincisi, dizinin yani anlatnn iinden konumak. Bunu genel-
de Bu dizi gereki ya da gereki deil, o yle yapmaz, bu byle
k olmaz, bizim toplumumuzda byle bir ey yoktur, eklinde
yapyorlar. kincisi ise, bizim gerekliimizle, dizinin gerekliini
kartrarak, birbirinin iine geirerek konumak: Ay kyafetler
ne kadar gzel, Smbln ak ne kadar gzel, dedikleri noktada
senaryoyu daha ak eden, yani bir kurguyla kar karya olduk-
larn daha ak eden bir konumaya geiyorlar. Gerek olamaz,
diyerek yarglarken senaryoyu gereklikle eitlemesi gerekiyor
ama beenirken de ancak kendi gerekliinden uzaklatrarak
beeniyor. Senaryoyu, kameray, kostm, dekoru ak eden bir
konuma tarz bu. Karmak anlatlarda bu daha da belirgin Ka-
merann nasl oynadn, senaristin neyi neden sylettiini vs.
daha iyi bilen bir izleyici olmas gerekiyor nk zaten o anlaty
takip edebilmesi iin daha byk bir yatrm yapmas gerekiyor.
Dolaysyla kltrel anlatlarn nasl retildii, nasl beenildii
ve izlendii birbirine paralel bir ekilde deiiyor ve dnyor.
***
Dizilere ynelik eit temel eletiri var, basitletirerek syleye-
siz, bir ey retmiyor ve rol model alnyor. Bizim insanmz ok
cahil olduu iin bu hikyeleri rnek alyorlar, yani orada birisi
intihar ediyorsa, gidiyor intihar ediyor. (Glyor) Orada birisi te-
cavz ediyor, br de gidiyor tecavz ediyor.
483
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Nkhet: Habertrkte, bir feminist, bir senarist ve bir psikologun,
ffet dizisindeki tecavz sahnesi zerine tarttklar bir prog-
ram vard, ben de telefonla balandm. Ankaradan bir feminist
de baland, Bu ffetten sonra ayn ekilde yedi tecavz vakas
oldu, dedi. Yani bu tr sahneler dorudan rol model alnyor de-
mek istedi, ama yedi diye rakam verdi, nereden biliyorsa.
Feyza: Bu kt rnek tekil etme meselesine yapmc ve senarist-
lerin verdikleri cevaplar var. Biz halk neyi beeniyorsa onu ve-
riyoruz, beenmiyorsa izlemesin, diyor. Bu da aslnda tam tersi
ekilde, Trkiyede zaten byle tecavzler oluyor, biz de onlardan
birini gsteriyoruz, demek.
kinci eletiri, biraz nce sylediim, Bizde byle eyler ol-
maz, bizim aile yapmz buna uygun deil, dolaysyla bu hikyeler
gerek hayat anlatmyor, eletirisi.
Nkhet: Bu eletiri Smbl hikyesinde oldu ama esas Ak-
Memnudayd hatrlarsanz. Bihterin kocasnn yeeniyle birlikte
olmas gibi durumlar bizde olmaz. Ensest yok zaten bu lkede.
Feyza: Buna karn yaync Siz yok diyorsunuz ama bunlarn
hepsi gerek hayatta var, diyor. nc eletiri ise, bu diziler
Gereki deil, demek. Yaync da buna karlk diyor ki Zaten
bunun hepsi kurgu, gereki olmak zorunda deil. Bunun da en
byk rnei Muhteem Yzyl. (Glmeler)
Nkhet: Senaristlerin bunlara cevaplar, Kiiler zdeleiyor
mu, karakterle rol modeller oluyor mu? eklinde deil. Onlar,
Gerekidir, kurgudur, kurgu deildir, gibi daha dz cevaplar
veriyorlar.
Feyza: Diziler ile ilgili ben daha muhafazakr eletiri rneklerine
baktm. Yeni afak Gazetesinden Sema Karabyk bir yazsnda2,
ocuklar Duymasn dizisindeki kahvehanenin duvarlarnda
mayolu kadn fotoraflar olmasn eletirmi. Dizinin hem sena-
risti hem yapmcs olan Birol Gven ise bu fotoraflar hi fark
etmemi ve bu yazya cevaben de Ben onlar hi fark etmedim,
diyor. Onlar muhtemelen sanat ynetmeni oraya koyuyor ve
gerek bir kahvehane havas olsun diye byle yapyoruz, diye de
ekliyor. Yeni afak Gazetesinde bunu yazan Sema Karabyk da
Hayr, bunun geree uygun olmas deil, bizim evlerimize kadar
giren bir kahvehanenin, ocuklarn izlemesine uygun olarak kur-
gulanmas gerekir, diyor. Dolaysyla, Birol Gven Bu kahvehane
Trkiyede byledir, diyor, Onun iin biz gerei temsil ediyo-
ruz, sonra br de diyor ki, Hayr, gerei deil, doru olan
2 Karabyk, Sema , (29.03.2012), Bizim Dizide yle ey Olmaz!, Yeni afak
http://yenisafak.com.tr/yazarlar/?t=29.03.2012&y=SemaKarabiyik
484
Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?
temsil et. Dolaysyla bu eletiriler birbirine konuan eletiriler.
Aslnda izleyen, izlemeyen herkes bu dizilerin rettii o konuma
alannda konuuyor.
Nkhet: Ben de mesela feminist sitelerdeki dizi eletirilerine
baktm, i blmmz ok iyi deil mi? (Kahkahalar) zellikle
Fatmagln Suu Ne zerine neler sylendiine baktm. Me-
sela bir tanesi, Fatmagl susarak tecavz kabul ediyor, diyor.
Dizinin tamamn izlemeden birka blmne bakp Bu diziler
tecavz fanteziye dntrm vaziyetteler, diyorlar. Gerekten
de baktnz zaman getiimiz k Fatmagln Suu Ne, ffet ve
Koyu Krmz diye tane dizi vard ve bunlardan ikisinde (ffet
ve Fatmagl) tecavz konusu vard. Koyu Krmzda adam kadn
para iin karyor, muhtemelen hibiriniz seyretmemiinizdir.
zg Namal oynuyordu ve kendini karan adama k oluyordu.
Bu dizilerden ikisinde kadnlar tecavzcsne, birinde de kendi-
ni karan adama k oluyorlar.
Feministler bu diziler araclyla tecavzn fantezi haline
dntrlmesini eletiriyorlar. ok gereki, nk btn ka-
saba Fatmagle kar dnyor, diyorlar, yani feminist eletiri de
ayn slupla (gereki mi deil mi, olan m olmas gereken mi?)
dizileri eletiriyor. Evet, kasaba Fatmagle kar duruyor, bu ger-
eki ama olmas gereken bu mu? Fatmagle susup, oturmak
dyor, otursun alasn m Fatmagl? diye eletiriyorlar.
Bir kere feministler de, ke yazarlar da bir diziyi batan
sonra izlemiyorlar; iki, blm izliyorlar, hlbuki deminden beri
anlattmz ey nedir? Burada bir kurgu var, bir anlat var. Orada
anlat zaten bir normun bozulmas ve o normun bozulmasndan
sonra o normun yeniden nasl kurulduunu izleyerek biz buna
balanyoruz dedik. Yani norm olduu gibi yeniden kurulabilir fa-
kat deitirilerek de yeniden kurulabilir ki bu ok zor. Dolaysy-
la diziyi batan sona izlemek lazm Nitekim Fatmagln Suu
Ne dizisi Fatmagln Benim hikyem bitti ama N.ninki devam
ediyor, Fethiyede devam ediyor, szleriyle bitirildi. Fatmagl ilk
sezonda alad, ikinci sezonda sadece konutu. Devaml konutu,
artk yle susmak falan yok. Hatta sonunda hikyesini bir gaze-
teciye anlatp, kitap bile yapt. Dolaysyla bu dizileri batan sona
izlemeyen feministler veya Mslmanlar, hi fark etmez, anlk
bir sahneyi ele alyorlar ve onun stnden bir eletiri getiriyorlar,
hlbuki kurgusu ok daha sabr isteyen ve daha karmak bir ey.
Dizinin bittii yerde izleyici konumaya balyor
Nkhet: En byk problem de bu rol model meselesi; insanlar
485
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
izlerken karakterle zdeleiyorlar m, zdelemiyorlar m? Bi-
zim iddiamz, byle bir karakterle zdeleme hibir zaman yok,
karakterle oynamak var. Karakterle kendini dnmek, kendini
anlamak var. Nasl ki eskiden, komu kadnn dedikodusunu ya-
parak Ben iyiyim, onun usu kt, diyorsak imdi de karakter
zerinden bunu sylyoruz. Dolaysyla televizyon izlemek bir
renme sreci deil. zleyiciyle karakterler arasnda bir mesafe
var. zleyici pasif deil, diziyle srekli bir diyalog ierisinde. Mese-
la dizi bittii zaman ve bir ahlaki yarg yapld zaman, Feyzann
dedii gibi,Dizinin bittii yerde izleyici konumaya balyor. ok
doru bir tespit bu, nk izleyici dizinin at o yolu takip edi-
yor. Dolaysyla bizim grdmz ey yle: Kadnlar bir ekilde tecavzler artmyor, byle bir ey yok. Erkeklerin bunun zerin-
bu diyaloa girerken unu yapyorlar: Bu karakter yle bir ahla-
ki elikiyle kar karya olunca byle bir seim yapt, bir karar
verdi, bunu yapt ama ben onu yapmadm. Mesela Berrin gitti
Ahmetle evlenmeye karar verdi ama Ben zinhar byle yapmaz-
dm, deniyor. imdi bu noktada unu sormamz lazm: Gerek
hayatta insanlar bu kadar ok karar verebiliyorlar m? Sosyolog
olarak diyoruz ki, Binlerce karar verme alan yok, bir sr mec-
buriyetle kar kayasn, fakat izleyici Ben ondan yle farkl-
ym, dedii zaman, kendi mecburiyetini seime dntryor,
Ben onu semedim, diyor. Kendini daha iyi hissedebilmek iin
Ben daha baka bir ey yapabilirdim ama bunu setim, dolay-
syla ben daha ahlakl bir insanm, diyor kendi kendine. Yani bir
anlamda diziler araclyla kendi mecburiyetini merulatryor.
Bir kere Fatmagln Suu Ne, tamamen ilahi adalet nosyo-
nu zerine dayal. Bir sr insan zaten yolda telef oluyor, hukuki
bir ceza yok ama kazalar var, Vural vuruluyor...
Feyza: Vuraln ailesi yok oluyor.
Nkhet: Evet Vuraln koskoca ailesi yok oluyor. Mustafa nere-
deyse intihar edecek hale geliyor, iyiler dllendiriliyor, ktler
cezalandrlyor.
Feyza: Ama tabii ben de mesela bir izleyici olarak son mahke-
me sahnesine kadar Kerim bir ceza alsn, diye bekledim. Ben de
durduum yerden baka bir son bekliyordum, dolaysyla hibir
zaman tek bir son yok. Aslnda baktmzda Fatmagl tecavz-
csyle evlendiriliyor. Dizi tek bir sz sylemiyor. Bir taraftan
gerekten tecavzcsyle evleniyor, bir taraftan ak onu tedavi
ediyor, bir taraftan Kerim tecavz etti mi, etmedi mi? sorusunu
ve bununla balantl olarak tecavzn ne olup, olmadn tar-
tyoruz; yapt tecavz mdr, sua itirak mdr? Hem dizide minin olmas. Trkiyede sosyal bilimler psikoloji stnden anla-
mahkeme tartyor, hem de biz hayatmzda sada solda tart-
yoruz, bir taraftan da izleyici baka sonlar da yazabiliyor ve o
486
Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?
sonu bekliyor. Kendi yazd son mu olacak yoksa baka trl m
olacak diye merakla bekliyor. Feminist eletiri aslnda bu dizileri
en ok izleyenlere dnp, bakmak yerine, en sansasyonel sahneyi
alp, onun zerine eletirisini kuruyor ve dolaysyla bu iki yllk
izleme deneyimini tek bir sahneye indirgemi oluyor. Mesela bu
Fatmagln en ok tartld konu, tecavz sahnesinin inter-
nette bilmem ka bin kere tklanmasyd.
Nkhet: Hap attk, patladk, Fatmagle rastladk, Fatmagln
suu yok, biz onu Bihter sandk. Bu ite Ankaragc taraftarlar-
nn slogan ve byle balyor mevzu.
Feyza: u da nemli; Fatmagl tecavze urad diye Trkiyede
den iddetin biimlerini arttrmalar mmkn, ama Dizilerde te-
cavz edenler olduu iin tecavz oluyor, dediiniz zaman btn
o ataerkil iktidar ilikileri yok saym oluyorsunuz. Sanki baka
bir ey yok
Nkhet: Sanki yle bir dnyada yaamyoruz.
Feyza: Bu tr bir yaklam, dizileri izlemezsek kt eyler yaa-
mayz gibi bir yere getirebiliyor. Dolaysyla Fatmagln Suu Ne,
zleyicinin Suu Ne?ye dnyor. Btn bu olaylar zaten yaa-
nyor ve btn bunlar tek bir nedenle deil ataerkillik iinde bir
sr nedenle yaanyor. Bu hikyeler bunlar cezalandryor olabi-
lir, zyor olabilir, baka bir norm kuruyor olabilir, var olan nor-
mu katlatryor olabilir. Mesela Ak- Memnu bunun ok nemli
bir rnei, iki sezon biz bunu tarttk, hem muhafazakr ele-
tiri bunu yapt, hem feminist eletiri bunu yapt. Ama sonunda
ne oldu? Bihter ldrlerek cezalandrld. Ama br taraftan da
Behlln mezar banda bir konumas vard, bence esas zm
noktas oydu: Herkesin gidecek bir yeri vard. Ben bunu gre-
mediim iin senin yannda olamadm, dedi Bihtere. Dolaysy-
la Bihterin btn toplumsal normlar iindeki aresizlii orada
ak edildi. Yani hikyeler aslnda hibir zaman tek bir okumay
da dayatmyor, birka ekilde de okunabilirler. Bir taraftan da bu
hikyeler ok dnebilir, dntrlebilir, iyi hikyeler yazld
zaman hakikaten bunlar iyi tartma alanlar aabilir.
Nkhet: Rol model meselesi zerinden dizileri eletireceksem,
bunu u ekilde yaparm: Bir tanesi daha nce bahsettiim, di-
ziyi izleyenlerin, dizi karakterlerinin hayatlar zerinden kendi
hayatlarndaki mecburiyetlerini seime dntryor olmalar.
Dieri ise senaryonun psikoloji ile ok ilgin bir i yapma bii-
ld. 1999 depremi olduunda, biz niversiteyle Glcke gittik,
herkes Psikolog musunuz? diye soruyordu. Hayr, sosyologum,
487
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
dediin zaman Hmm yapyorlard. (Glmeler) e yarayan ruyor acaba?
bir sosyal bilim varsa o psikolojidir, sosyoloji ne ki? Ayn ey bu
dizilerde de yaplyor, karakterin derinlii srekli olarak yine o
psikoloji diskurunu gndeme getiriyor. Dolaysyla karakterlerin
bir sr davrannn psikolojik bir arka plan varm gibi duruyor
ekranda ama aslnda yapt ey bir sr toplumsal normu, top-
lumsal miti, efsaneyi aryor olmas.
Mesela Kuzey harbi delikanlysa burada da grdnz gibi
toplumsal bir mit var, gerek hayatta byle harbi delikanllklar
m var? Bu bir mit ama Kuzeyin karakteri olarak veriliyor, bu-
nun karlnda Gneyin sinsilii dayatlyor. Bunlarn aslnda dernleme / Cumhuriyetle alakal, hem de cinsiyeti bir ey.
toplumsal olduunun stn rtp, psikolojikletirerek bireysel-
letiriyorlar. Dolaysyla orada yaanan olaylarn toplumsalln
kaybedip, bireysel sorunlar haline getirilmesi sz konusu. Hem
toplumbilim asndan hem de feminizm asndan bence bu di-
zilerdeki en nemli problem byle bir ey. Arada bir bu toplum-
sal norm ak ediliyor: Ben Cemreden senin iin ayrldm ama
sen bunu hayatta yapamayacaksn. Bu bir toplumsal norm, onu
ak ediyor ama at diye bunu Gneyin sinsilii ve ktl
diyerek bir yere kapatyoruz. Bir yandan ak ediyor, bir yandan
stn kapatyor.
Feyza: En kritik soruysa u: Btn bunlar olurken izleyici bunu
neden beeniyor? Herkes iddet sevmiyor ama iddet ok temsil
ediliyor, bu nasl oluyor? Bir eletiri yaplacaksa veya kar pozis-
yon alnacaksa onu izleyen kadnlara dnp, onlar da grerek
bunu yapmak gerekiyor.
Hazal: Neden beeniliyorun yanna kim neyi beeniyoru da
ekleyebiliriz. Hangi izleyici gruplar dizilere gre nasl dalyor-
lar?
Ben hi dizi izlemem ki (!)
Feyza: Bildiiniz gibi Trkiyede kimse dizi izlemez aslnda (!)
Kime sorsanz dizi izlemiyordur. Geen gn bir arkadamla soh-
bet ediyorduk, hi dizi izlemediini syledi ama ardndan en az
sekiz dizinin konusunu anlatt. Benim izlemediim dizileri izle-
mi. Dolaysyla dizi aslnda izlemesen de konusunu bildiin bir
ey, ok tartlan bir ey.
Nkhet: Ve tabii ki dizi izlemek kmsenen bir ey.
Feyza: Bir blmne baktm, geerken baktm, anneannem iz-
lerken gzm takld, diye konuulur hep.
Katlmc (d): Peki, bu utanma neden kaynaklanyor? Neyi aa-
lyoruz? Geerken baksak bile neden rahatsz bir durum olutu-
488
Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?
Nkhet: nk dk bir stats var, dk bir elence biimi.
Sinemaya gitmek veya tiyatroya gitmek gibi deil de modern dn-
yann alt tabakasnn megalesi. Cahiller, hayatta baka yapacak
ii olmayanlarn ve tabii en kts ie yaramaz ev kadnlarnn
izledii bir ey.
Feyza: nk popler kltr aalamak, stnlk kurmann
arac olmu hep. Trkiyenin adalama hikyesinde de ayn du-
rum sz konusu. Srekli biri dierinin tkettii kltrel formu
aalayarak farkn koymaya alm. Bu hem snfsal, hem mo-
Nkhet: te yandan da bu popler kltr rnlerine bakmadan
Cumhuriyetin kendisini bile anlayamazsnz bence.
Modernliimiz ak zerinden kuruldu
Esen: Sadece dizilerde deil, romanlarda, sinemada reticisi fe-
minist de olsa akn hikyenin srekli odanda olmasn nasl yo-
rumluyorsunuz? Gerek hayatta Kuzey gibi bir delikanl olmad
gibi gerek hayatta byle bir ak da yok ama akn bu ekilde ile-
niyor olmas insanlarda nasl bir etki yaratyor?
Nkhet: Niye ak seiyorlar ve biz bununla nasl ba ediyoruz?
nemli bir soru, nk biz modernlii ak zerinden rendik.
Namk Kemalden itibaren bizim modernliimiz ak zerinden
kuruldu. Halide Edipin Kalp Arsnn mehur giri sahnesi var-
dr, sahne diyorum nk sahne gibi anlatyor. Subay Hasan ve
Zeyno, Gksuda karlayorlar, birbirlerine bakyorlar ve neden-
se ikisi de sandaldalar, balyorlar krek yarna. Birbirlerini ge-
emiyorlar. Yani modern kadnn, modern erkek kadar iyi olaca-
n bu ekilde anlatyor roman. Onu yapamam, bunu yapamam,
diyen eski kadn deil, yeni kadn olduunu bu ekilde anlatyor
ama yeni kadn ak yznden kadnl seiyor. Yani toplum onu
o hale getirdii iin deil, o kendi duygusu yznden, ak uruna
kadnl kabul ediyor. Trkiyedeki btn romanlarn, zellikle
1877den 1960larn sonuna kadar, Trkan orayn asiliklerini fa-
lan dndmzde, gl kadnlarn ak hep bir zorunluluk
olarak kabul ettiini grrz. Bu dizilerde de ayn ey var. Bizim
en iyi bildiimiz hikye bu olduu iin habire bu seiliyor. Ta-
mamen Trkiyedeki melodram geleneinin kurulma biimiyle
alakal.
Peki, biz bunu nasl yayoruz? Biz de srekli olarak aklar-
mz bu anlatyla karlatrarak yayoruz. 95lerde falan Ak ve
Milliyetilik diye bir ders verdim ve derse yle balamtm: Biz
489
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
kendi aklarmz nasl yayoruz? Hadi bakalm bunu konualm.
Ve anlattlar, anlattlar, anlattlar, ben de anlattm ve ondan son-
ra bu romanlar anlattm ve Bakn, ne kadar rtyor, dedim.
Dolaysyla bu, rol model olarak almak, zdelemek falan deil,
kadnl yle renmi olmann etkisi var ve bunun bir tarihi bi-
rikimi var, bu da ok ar bir birikim
Boazii Sosyolojiden Belgin Tekenin3 ok gzel bir maka-
lesi vardr, stanbulda kadnlarla ayr, erkeklerle ayr olmak zere
otuz kadar evli iftle konuuyor. Bu grmelerde bir sr kadn
Ben dndm, tandm, grc usul evlilii aktan daha g-
venli bulduum iin setim, nk ailem karacak, bir ey olursa
ben onlara havale edebilirim, diyor. Dolaysyla geleneksel oldu-
u iin deil, mantkl olduu iin kadnlar o anlaty reddede-
biliyor. Ak, modern cumhuriyeti Trk kadnnn kurucu esi
olduu iin bu hikyelerin hepsi ak zerinden anlatlyor.
Son iki, senedir Ezelle birlikte de yeni formlar deneni-
yor. Ezeli ilk bata seyretmemitim, sonradan takldm, nk
ben de ak hikyesine ne oluyor? diye bakarak baladm. Bir sr
hikye arasndan ak hikyesini semeyi tercih ettikleri iin de-
il ak, modern, cumhuriyeti Trk ailesini kuran bir ey olduu
iin hikyede merkezi bir yerde duruyor. Baka memleketlerde
baka hikyeler var, Amerikaya gidiyorsun, orada da bireysellik
hikyeleri var.
***
Feyza: Bir yandan da bir sr hikye var aslnda, bir haftada ka
dizi oluyor? Bu hikyelere bir senaristin ya da bir yapmcnn se-
imiymi gibi bakabiliriz fakat bu kiilerin elini, kolunu balayan
bir ey var: reyting. Dolaysyla aslnda senaristin seimlerinin ok
az etkisi var. Evet, bu bir piyasa bir taraftan da ama bir dizi neden
beeniliyor ve seyrediliyor? Reytingler hangi hikyelere neden y-
neliyor?
Mesela sezon banda balayan ama 5. Blmde biten bir
sr dizi var?
Nkhet: Bir mr Yetmez mesela. Gzel diziydi hlbuki. yle
biten diziler de var. Mesela ben Kuzey Gneyden de ok kork-
tum. Kvan Tatltu olmasa o diziyi de beenmiyor insanlar, ya-
va buluyorlar. Aslnda dizi gndelik hayatn ritmine ok daha
yakn. Mesela bir blmn sonu bir patlamayla bitiyor, ondan
3 Tekce, Belgin, (2004), Paths of Marriage in Istanbul: Arranging Choices and
Choice in Arrangements, Ethnography vol 5(2), s: 173-201, London
490
Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?
sonra gelen blm de o patlamann gndelik hayattaki etkilerini,
yuvarlann, kk kk, tam da o gndelik hayatn ritmiyle
yourarak gsteriyor. O yzden herkes Bir ey olmuyor, diyor.
nk tesadflere o kadar ok altk ki! Ben de tam tersine, Ku-
zey Gneyin, o hibir ey olmama halini beeniyorum nk o
sokaklarda sat yapmak ne demek, ie gitmek ne demek, tm
bunlar gsteren bir dizi.
Feyza: Kuzey Gneyde u da ok ilginti: lk bata Cemreyi be-
enmedi izleyici. Bunu bilmiyoruz ama izleyici bunu yle yo-
rumluyor, internette okuyorsunuz: Cemre beenilmedi diye,
Merve Boluurla anlatlar, Zeynepi soktular diziye. Zeynep ok
n plana kt, Cemre birka blm geri planda kald ve biz hep
onu izledik. Bu Cemre diziden kacak diye haftalarca konuuldu,
sonra Cemre tekrar diziye dnd, bu sefer Zeynep geri plana itil-
di. Byle gelen tepkilere gre senaryoyu deitirebiliyorlar, nasl
beenilecek, nasl tutacak diye, hikye de dnyor. Trkiyede
diziler yirmi blm, otuz blm senaryosu yazlp, ekilmiyor, on
blm hazr oluyor, on blmlk anlama yaplyor, tutarsa
devam ediyor, tutmazsa devam etmiyor.
Nkhet: Dolaysyla mesela Kuzey Gneyi izleyenler Cemre mi,
Zeynep mi? diyorlar. Byle bir konuma balyor. Kuzey seve-
cek mi Zeynepi, Cemreyi unutacak m? Biz hangisini istiyoruz?
Hlbuki son sahnede grdnz ki yle bir soru yok aslnda ama
onu sonuna kadar saklyorlar.
Algn: Yaynlanmaya baladktan sonra ortasnda kesilip, kald-
rlan diziler stne bir ey sylemediniz. Mesela Bu Kalp Seni
Unutur mu? vard, Kasaba vard.
Nkhet: Evet, Alevi dizisi diye kaldrdlar onu da. Bir mr
Yetmezi de kaldrdlar.
Feyza: Bu Kalp Seni Unutur mu iinse siyasi nedenlerle bitti diye
tahmin ediyoruz, yle syleniyor. Onun dnda Alevilikle ilgi-
li olan hikyelere gelince, Krt dizileri var ama Aleviler ile ilgili
olanlar hep yarm kalan diziler, pek temsil edilmemi bir konu.
Hazal: Bence Krtln kodlar daha net. Krt demeden Krtlk
zerine bir sr sylem retilebiliyor.
Nkhet: O sylemlerde de uzlalabiliniyor, hlbuki Alevi sy-
lemlerinde anlama yok.
Hazal: Mesela Kasabada cem yapyorlard.
Feyza: O ana kadar Alevi dizisi olduunu anlamadk.
Nkhet: Bir mr Yetmez neden kalkt bilmiyorum. Bir kadn
var, kadnn evini yakyorlar, kocasn ldryorlar ve ocuklarn
karyorlar. ki tane olan ocuu Bu olan ocuklarnn yllar
sonra karlamalarn gryoruz, biri polis olmu, br de maf-
491
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?

yann yannda bym, mafya olmu. Dolaysyla yine Habil Ka- baklavalar. (Kahkalar devam) Ben Boran Aann baklavalar ze-
bil hikyesine dnme potansiyeli vard. rine bir makale yazmtm, Feminist Yaklamlarda kt. Baln
Feyza: Bu sene en ok tarttmz konulardan biri de RTK ve da Kurtlarla Danstan esinlenerek Krtlerle Dans4 koymutum.
RTKn karmalar. Ben nceden bu ekilde yaplan dorudan Bahsettiim Cumhuriyet ideolojisinin kurulma hikyesi adamlar
bir mdahale hatrlamyorum. stnden anlatlabiliyor. Cumhuriyette neydi? Yeni adam, mo-
Nkhet: Behzat . mesela. dern olacak, evine bakacak, karsna bir alan tanyacak ama ayn
Feyza: Blent Arn kp, dorudan dizi hakknda konuuyor. zamanda da onu koruyup, kollayacak. Ben yle dnyorum:
Byle bir ey daha nce grmemitik, hatrlamyorum. Dolaysyla stanbulda bu mekanlarda adamlar artk karlarn ne koruyup,
bir hikyenin ortaya knda etkili bir sr aktr var: Devlet, se- kolluyorlar ne baka bir ey yapyorlar. Kendi aile deerleri, akn
narist, izleyici ve hikye hepsinin kolektif almas olarak ortaya deeri falan kalmadka insanlar o dizilerdeki adamlara bakar hale
kyor ve bunlarn hepsi bir taraftan da birbiriyle kavga ediyorlar. geliyorlar ve bir de en yakkl adamlar bulup, oraya koyuyorlar.
Nkhet: Ayrca ne kadar reklam ald var. Reyting bu aslnda. Onlar Cumhuriyetin erkek modeline de ok uygunlar, onun iin o
Feyza: Dolaysyla dizilerin ortaya k srecinde bir sr etken hikyelerde bu adamlar var ama bakn karmak hikyelerde artk
var ama btn bu tartmalar ayn zamanda da iktidar atmas. bu adamlar yok. Yani karmak hikyeler ayn zamanda o adamla-
zleyicinin de, devletin de kendini popler alanda en ok gster- r da bozuyor. Mesela Behzat .nin Cumhuriyetin istedii aile ba-
dii bir dnemdeyiz. Mesela bu diziler twitter zerinden i yap- bas, adam gibi adamlkla alakas yok. Bir de tabii ki reyting me-
maya baladlar ve bu senenin hikyesi bu. Kuzey Gney yaynla- selesi var, sen imdi oraya ok iyi oyuncu diye karizmas, bilmem
nrken twitterdan alt yazlar geiyor. Cemre bir twitter kullancs nesi olmayan bir adam koyarsan ka kii seyrediyor ki?
ve btn duygularn ak ediyor, biz Cemrenin akn aslnda bi- Feyza: Bir de tabii bu popler kltr. Aslnda hepsini birlikte sy-
raz da twitterdan rendik. Ama ilgin olan u; siz twitterdan dizi lemek lazm.
karakteri olan Cemreye cevap yazabiliyorsunuz, Cemreyi takip Nkhet: Hepsi bir arada
edebiliyorsunuz vs. Feyza: Eletirilerden biri de: Bu tketim toplumu, bunlar hep
Hazal: Bir karakter olarak var yani... tkeniyor, hibir kalcl yok. Hakikaten de yle, bu acayip bir
Feyza: Var, yayor yani. Bir dier eyi de Uurum dizisi balatt, piyasa ve bir jn belli bir sre gidiyor, ondan sonra yok oluyor
hashtag denen mavi bir etiket yaynlanyor dizi ekrannda ve bu Katlmc (g): Fatmagln Suu Ne dizisinde bir yenge karak-
etiketler zerinden twitterda yazyorsunuz. O etiketi siz kendi teri vard, tavrlar ok rahatsz edici olmasna ramen en yksek
twitternza koyarsanz etiket altnda sren tartmay takip ede- reyting alan oyunculardan biri olduunu, reklamlar bile ona gre
biliyorsunuz ve sizin yorumlarnz oraya ekleniyor. Dolaysyla ayarladklarn okumutum, bunu neye balayabiliriz?
ben mesela Uurumu izliyorum, ayorum twitter, o etikete tk- Nkhet: Bir kere birok dizide o karakter var aslnda. Nedir o
lyorum ve o gn izleyiciler ne konumu hepsini grebiliyorum. karakter? Frsat, kt, yal kadn. Daha orta yal kadnlar
Dolaysyla katlm dediimiz ey kendini at. Literatrde buna entrikac, dedikoducu falan oluyorlar. Masumiyetin karsnda,
izleyici katlm deniyor. nceden medya almalarnda izleyi- Fatmagln masumiyetinin karsnda kuruluyor o karakter. Fat-
ciyi pasif ve aktif gren ekoller vard. imdi ise pasif veya aktif magl dizisinde ebe nine karakteri ok iyi, her eyi anlayan ama
demiyoruz, katlmc diyoruz. Yani izleyici metni okuyan deil, izleyici asndan skc bir karakterdi ki bence millet birazck
reten znelerden biri haline geldi. Dolaysyla u anda devlet de, Yeter! dedii iin, o yengeye yneldi. Yenge habire dekoltesiy-
senarist de, izleyici de ok ortaya km durumda. le, yrme biimiyle falan norm kryordu. Orada artc olan,
Katlmc (f): Bu dizilerdeki erkek karakterlerin, zellikle dou yengeyi kurtarmalar olurdu ama yengeyi batrdlar. Dolaysyla
dizilerindekilerin ok tutuyor olmasn, bu kadar sevilmesini neye tam da beklediimiz ey oldu. Bylece oradaki ahlaki deer yarg-
balyorsunuz? Seymen falan, gen kzlarn hayallerini sslyor. s olduu gibi kendini yeniden retti ama hikyede bir nefes alma
Orada grdmz, kendimizle zdeletirdiimiz nasl bir z- yeri vazifesi grd.
lem?
Nkhet: te orada o baklavalar ok nemli. (Kahkahalar) Slada 4 Sirman, Nkhet, (2007),Krtlerle Dans, Kltr ve Siyasette Feminist Yaklamlar,
Boran Aa ha babam gmlek karyor aynann nnde, baklavalar say 2 http://www.feministyaklasimlar.org/magazine.php?act=viewall&cid=79

492 493
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Algn: Tatminsizlik simgesi olarak da gsterildi.
Nkhet: Aynen. Btn orta yal kadnlar, genellikle btn dizi-
lerde tam da byle resmediliyor.
Feyza: u da olabilir: Fatmagln suu yok, hepsi ona destek olu-
yor, sanki Bu kadar da olur mu?yu krmak iin, yenge bazen izle-
yicinin azyla da konuuyordu. Tam da insann aklndan geeni,
iinden geeni byle syleyiveren bir karakterdi, onun iin biraz da
komplike bir karakterdi, kty temsil ediyordu ama esas ktler
dier adamlard. Mesela u da var: Bir yerde dayak yedi bu kadn.
Nkhet: Eski sevgilisinden.
Feyza: O mesela korkun bir eydi nk btn izleyiciler twit-
terda Oh olsun! yazdlar. Hepimiz dvm saylrz. Dolaysy- diler
la o alan ayordu. Btn o ataerkil normu ak eden ve aslnda o
zmlerin o kadar kolay olmadn da gsteren bir karakterdi.
Hazal: Bir de edebiyatta falan da kt yenge ya da onun muadili
kskan teyze var. Esas kz zaten iyi ve gzel olmak zorunda, bir de
anne ya da ana karakterler var dolaysyla ortada bir yerde kalm
ama uzaktaki dman da deil, tam kt kadn da deil, ailemi-
zin iinde, bize en yakn olan ve bizim kt olmamz isteyen bir
kadn yenge figr. Btn hikye de onun tatminsizlii ve srekli
daha fazlasn istemesi zerinden kuruluyor.
Nkhet: Aynen yle. Tabii ki bunun abartl hali o yenge, hepimi-
zin aslen bildii bir karakter. Bu da bildiimiz anlatlarn iinde
olan bir hikye. Dnsenize, evlendirildiinde kz alp, gerdek
odasna sokan yengedir zaten. Daha ne olsun? O rol yapan yenge
kendi erevesi iinde en gereki zm de bulmutu. Kendini baka bir biimde geliiyor, bir paranoyaya dnebiliyor ya da
de Fatmagl de kurtaracak, yani herkes iin bir zm bulmu-
tu, Fatmagl sadece kendini kurtard, onlar brakt. br taraf
da grebilmek mmkn. Feyzann syledii, nemli bir ey var: Onu merak ediyorum, siz bunun aratrmasn da yapmsnzdr
Seyircinin sesi ne zaman ve nerede belirecek dizilerde o da ok
belli deil ve bu da ok ilgin bence.
Algn: Ama ite, izleyicinin neresini kayorlarsa orasn patlat-
yorlar sonunda. Ve seyirci de o patlamayla patlyor.
Nkhet: Evet. Dvnce oh, dediler.
Katlmc (f): Yengenin ad Mukaddesti sanrm, o dayak yedi-
i gn hatrladm fakat kadnn durumu iler acsyd. Aslnda
yaad bir trajedi, ak uruna, bir adamla kaamak yapt diye,
btn bunlara Oh ne gzel dvdler, gibi bir tepki vermek
Nkhet: Ama demin sylediimiz mesele; toplumsal normlarn
ataerkilliini ak ediyor ve kapatyor. Onun iin bu diziler ok il-
gin, orada kadn anlamamak mmkn deil; gsteriyor da onu,
Gel, anla bu kadn, diyor ama ondan sonra da cezalandryor.
Bence zaten btn bu gelgitlerle, elikilerle iliyor bu diziler.
494
Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?
yle dz olsa kim seyreder? O yzden Tek Trkiye, efkat Tepe
gibi kt dizileri seyretmiyoruz. Sinema ve televizyon izlemede
eitilmi, kodlar bilen bir seyirci var artk ve bu seyirci 1990la-
rn seyircisi deil. 2010larn seyircisi ok daha fazla bilen ve daha
fazla ey talep eden bir seyirci. Onun iin karmak hikyeler var,
Lostu izlemi bir kuaa -ki ben izlemedim, ben Buffyciydim-
(Glmeler) o senaryolar ve hikyeleri izlemi olan seyirciye ar-
tk o dmdz hikyeleri veremiyorsun.
Katlmc (g): Ama bir ara Tek Trkiye de, efkat Tepe de ok
izlendi.
Nkhet: Evet, ne zaman Krt meselesi alevlense o zaman izlen-
Aye: Ben gerekten dizi izlemiyorum ama bizim evde herkes iz-
liyor. Bizim evde de bir RTK var ve RTK evde olduu saatlere
denk geldii iin ok sinirlerim bozuluyor, dizi izlemek benim
iin ikenceye dnyor, tartmalar, konumalar vs. RTK be-
nim babam oluyor
Nkhet: Anladk zaten. (Glmeler)
Aye: Evet, bir taraftan normlar kryor bu diziler ama bir taraf-
tan da normlarn devamn da salyor. Ben bunu babamla yaa-
dm son on yllk ilikide ok net grebiliyorum. Bir yandan da
kadnla erkek arasndaki izleme farkn da dnyorum. Teyzem
inanlmaz bir televizyonkoliktir, sabahtan akama kadar kesinti-
siz btn programlar izler. Babamn o inileri ve klaryla, tey-
zemin bir kadn olarak inileri ve klar ok farkl. Teyzemde
tepkiler duygusallk zerinden gidebiliyor. Bu noktada izleyici-
lerin dizileri doru okuyabilmesi cinsiyetle de deiebiliyor mu?
muhakkak...
Nkhet: Doru okuma diye bir ey yok, tam da diziler bu oklu
okumaya ak. Hem teyzene konuabilir, hem babana konuabi-
lir. Dizi bunu kurgusuyla mmkn klyor, ok izlenmeyi de byle
salyor. Dolaysyla doru noktadan deil, herkes kendi yerinden
okuyor.
Ama erkekleri daha ok eken diziler var. Mesela ben bu
dizi aratrmasna Bizimkiler zerinden baladm, bunu biliyor
muydunuz? Bu aratrmaya o zaman blmden bir arkadamn
Bizimkiler dizisini niye benim eim habire seyrediyor? diye
sormasyla baladm. Sper Baba, Ekmek Teknesi, Bizimkiler,
bunlar erkekleri aran diziler. Kurtlar Vadisinden bahsetmi-
yorum bile. Bu dizilerde yle bir ey var: Bu dizi de bir aileyi
geindirmenin problemleri zerine kuruluydu, yani babay, tam
495
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?

da o cumhuriyeti, modern, erkek kimlii zerinden kuruyordu. dedi ya Feyza, mesela bence de ocuklar Duymasn dizisi Tamer
Babalarn kendi babalar hep sertken, onlar kendi babalarndan Karadalnn orada g kazanmasyla ekil deitirdi. Eskiden
farkl olmaya alyorlard, kzlarna efkat gsteriyorlard ama Halukla Meltem arasnda daha ok eliki varken, o dzeldi. Ha-
ayn zamanda da evi geindirmenin yk feci biniyordu omuzla- bire modernlii reten Meltem artk kocasn kabul eden, ona
rna. Mesela Suskunlar kimlerin seyrettii ok ak, deil mi? Bir ancak oyunlar oynayabilen baka bir karaktere dnt. Bu oyun-
sr, zellikle 25-35 ya aras gen Krt veya solcu erkek seyredi- cu olarak Tamer Karadalnn basknlndan.
yor. Bir de srekli Ahmet Kaya alyor. Katlmc (f): Hangi yatan ve eitim durumundan kadn hangi
Hazal: Bence Ezel de yle, zellikle intikam hikyesi gen erkek- erkek karakteri beeniyor gibi bir aratrma yapld m?
leri daha ok ekiyor. Nkhet: Byk rakamlarla yaplan aratrmalar, ka kadn onu
Nkhet: Bir de Ezelde yle bir ey vardr, ben onu ilk Mersinde beeniyor, ka kadn bunu beeniyor gibi sorular ynetici po-
izledim. Tuncel Kurtiz dedi ki Bir olan ocuk bir babann ka- zisyonundan sorulan sorular. Ben dizi yapacak olursam nasl
nayan yarasdr. Ben aldm yast yzme kapattm, o derece yapaym ya da ben RTK olarak bunlar nasl kontrol edeyim?
erkekleri ilgilendiren bir dizi. Tabii erkekler kadnlarn barolde Byle yerlerden sorulan sorular var. Biz ka kadn, en ok neyi
olduklar dizileri, mesela Sultan dizisini ne kadar izliyorlar bile- beeniyordan ok nasl beeniyorlar, nasl okuyorlar? yani daha
miyorum, ama baz dizilerin, rnein Fatmagln Suu Ne gibi kk aratrmalar yapyoruz, onun iin genele bir ey sylemiyo-
dizilerin erkekler tarafndan ok da merak edilip, izlendiklerini ruz, srecin nasl iledii zerine konuabiliyoruz. Bizim aratr-
dnmyorum. ma yapma biimimiz bu.
Algn: Acaba dizinin adna Sultan diyerek kadn m n plana Algn: Yaygn olarak kullanlan, Krt imaj ya da bir mao erkek
kardlar ya da karmay dnyorlar? Yoksa bir zaman sonra imaj var. Benzer ekilde Avrupadaki, en ok da Amerikan dizi-
ehmuz mu ne kacak? lerinde de siyah erkek kullanlyor. ok daha doaya yakn, vahi
Nkhet: Sultan tabii ki ayaklar zerinde duran bir kadn ve artk ve gya ateli olarak gsteriliyorlar. Dolaysyla cinsel olarak bu
Krtten kendi kendini kurtaracak. adamlar sanki kadnlara daha ekici gelirmi gibi.
Algn: Ne ekilde gelitireceini bilmiyoruz, yani ehmuzu mu Bir de hangi ya kesimindeki kadnlar, ne olarak bakyorlar?
ne karacak senin dediin o PKK hikyesi, kayp yaknlar, u- Mesela benim iki ablam, biri 73, biri 85 yanda. kisi de bu erkek
dur budur, bir ey sylecek mi? hikyesine ok nem veriyorlar, Bak yine bilmem kim oynuyor,
Feyza: te o anlaty nasl kurguladklarna bal bir, ikincisi ok gzel adam, yeni birisini karmlar hi beenmedim, br
oyunculua bal, kim n plana kmak isterse, ona gre dei- adam ok yakkl onu izleyeceim, diyorlar dizi ne olursa olsun.
ebilir. Dizinin yaynland sre iinde oyunculuu iyi olduu Btn bunlara farkl neden ve ihtiyalarla yaklalyor.
iin bir karakter ne kabilir, dier karakter tamamen yok olabilir Nkhet: Ama verdiin rnek ok nemli; kadnlar cinsel bir
veya senaryodaki yeri deiebilir. Yani birka faktr var, karsn- izleyici olarak televizyona aran dizi ok az. En ok da Boran
daki oyuncu, hikyenin gidii, reytingler, btn bunlar dizinin Aann baklavalar yapt bu ii, yani onun dnda kadnlarn cin-
gidiatn da belirliyor. sel arzularn aran bir dizi Trkiyede olamaaaaz.
Bir de ben erkek izleyici aratrmas yapmadm ama kadn- Algn: Ama bunlar ka yanda konuulabiliyor, yetmiin, sekse-
larla alrken kadnlk zerine o hikyenin okumalarn ok din- nin stnde, cinsel arzu diye bir ey kalmamken.
leyip, hep hayal ediyorsunuz. Ama imdi zaten dizi izlemek o izle- Nkhet: Ben izleyici asndan deil, senaryo asndan sylemi-
yicileri de grmenin bir yolu. Ben mesela izlediim dizi hakknda tim.
devaml Eki Szlk takip ediyorum. Esen: Diziler araclyla gereklikle kurgunun i ie gemesi me-
Nkhet: Ama orada mesela yazan kadn m erkek mi bile anlaya- selesi zerine ne dnyorsunuz? Mesela Lostun karakterle-
myorsun bazen. rinin gerek hayatta yaayan kiiler gibi profilleri var. Gerek ile
Feyza: Bazen de ok anlyorsun. kurgunun i ie gemesi Fatmagln Suu Neyle kadn hareke-
Hazal: Ben en ok Behzat .yi okuduum iin, Behzat . fanlar- tinde de oldu ya, eylemlerde Fatmagl yazl dvizler tanrken,
nn kesinlikle erkek ve solcular olduunu syleyebilirim. Beren Saat de yanlarnda yrd.
Nkhet: Zaten Ankara dizisi Bir de oyunculuk ok nemli Feyza: Kurtlar Vadisindeki akr ldnde de cenaze namaz

496 497
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Diziler nasl yaplyor/yazlyor, nasl okunuyor?

klnd ya. leri konuuyorduk. Trkiyede neden sitcom ok tutmuyor da

Esen: Evet, onun gibi. melodramlar daha ok tutuyor, nk hep o dnm hikyesini
Feyza: Dediim gibi bazen anlat gerek hayata doru uzuyor, ka- aryoruz, demitiniz. Dnm ve bizi bir eyden baka bir eye
rakter gerek hayata doru geliyor, bazen izleyici anlatya doru dntrecek bir duygu ya da bir hikye ya da bir adam... Bir ta-
gidiyor, aslnda o geikenlie biraz da katlm deniyor. Yani orada raftan btn bu modernlemenin iinde srekli hayal ettiimiz
cenaze namaz klan adamlar izofren deiller, biliyorlar ama bu kendi dnmmz, bir taraftan da cumhuriyetin dnm,
anlaty kendi gerek hayatlarnn paras haline getirerek yaa- her taraftan bu dnm arzusuyla kuatlm olduumuz iin
may seviyorlar, o bir keyif alma ve beenme biimi. Hem kurgu- melodramlar tutuyoruz.
yu ak eden bir ey, hem de kurgunun iine izleyicinin ne kadar Nkhet: Evet, mesela Glse Birselin sitcomlar niye bu kadar
katlmak arzusu iinde olduunu gsteren bir ey. Kurtlar Vadisi baarl? nk o dnm hikyesi aslnda hep hikyenin iin-
izleyicisi iin bunu sylyorum. Feministler iin de Fatmagl d- de var. ki aile var, birisi muhakkak dnm, birisi dnme-
vizi tamak, aslnda szn Fatmagl zerinden sylemeyi ter- mi. Terastaki iki aile, biri Adyamandan gm, biri tiyatrocu,
cih etmektir. zmirden geliyor. Avrupa Yakasnda da yleydi, aile daha gelenek-
Nkhet: Fatmagl seyrediyorsun ama N.. iin hibir ey sel, onlar g etmi aile, ocuklar stanbulda bym, modern,
yapmyorsun, gibi o nemli, politik bir adm bence. Veya cenaze Amerikalarda okumu ve baka bir dil konuan ocuklard. Sonra
namazn klmak, akr stnden laf sylyor. Yoksa gereklii Hasibe Eren geldi diziye, gelenekseli getirdi. En ok sevdiimiz
karmalar sz konusu deil, orada ok ciddi bir siyasi sz retme hikye bu, gelenekselle moderni yan yana koyalm ve bunun d-
var. Kim olduunu sylyor, kimlik politikas yapyor. nmlerinin nasl olacan izleyelim.
Hazal: Kendini o temsiliyetin bir paras klmak var. akr neyi Esen: Hem gldmz hem aladmz hikye
temsil ediyorsa ya da Fatmagle sahip kmak neyi temsil ediyor- Nkhet: ok bizim hikyemiz ya, deimek, dnmek iin ok
sa... abaladk malum. Ak da bu hikyenin iinde ok ciddi rol oynu-
Feyza: Dolaysyla bu melodramlarda Anlat biter, izleyici konu- yor. Aslnda Eski Ahitte bir laf var, diyor ki Gnein altnda yeni
ur, diyorduk ama bu yeni formlarda anlat hibir zaman bitmi- bir ey yok. Eski Ahit zaten bir hikye, dnsenize, Yusuf ile Z-
yor ve onun iinde her aktr kendi roln stlenip, konuuyor, leyha, onlar gerekten ilk hikyeler. Modernite de bize bir hikye
oynuyor. verdi, o bir hikyenin be varyant var, bu diziler de evirip evi-
Benim dn hikyesi de ok dikkatimi ekiyor, melodram- rip bu hikyeleri anlatyorlar. yle ok da hikye yok. imdi kar-
larn ou dnle zlr. Sezon sonlarna bakn, ben de bu haf- mak hikyeler ilgin bir noktaya getirdi, bakalm ne olacak?
ta baktm, hep dndr. Hep sezon sonunda gelinlik giyilir, bun- Feyza: Ama onlar da hep uyarlama fakat biraz daha fazla yatrm
da mesela Asmal Konak biraz farklyd, Sla biraz farklyd nk yapyor senaryo ilerine. Benim okuduum televizyon aratrma-
onlarda ilk blmde dn vard. Dnle, evlilikle balayan bir clarndan biri yle sylyor; sinema daha ynetmen merkezli
hikye anlatr, ou melodram da dnle zme ular. Mesela bir sanat, esas belirleyici ynetmen, televizyonda ise bu karmak
bu dn kltr, dn yapma biimleri o kadar deiti ki. Ben anlatlarda belirleyici olan senarist. Dolaysyla en byk yatrm
aratrma yapmaya baladmdam beri onu gzlemliyorum, yani senariste yaplyor. Yatrm derken parasal yatrmdan bahsetmi-
gelinlikler ona gre oluyor, kna geceleri ona gre oluyor, Nihalin yorum, nk o aktre yaplyor. Ama dnsel ii senarist yap-
kna gecesi yle oldu, biz de onun gibi yapalm, gibi hikyeler yor ve deli gibi alyorlar. Ekiplerle alyorlar ve senarist tke-
kyor. Kr dn srf bundan kt. niyor, on be blmde bir senarist deitiriyorlar. Yani senaristin
Nkhet: O diziyle kurulan gelgitli ilikinin kendisi aslnda son kendisi resmen tketilen bir eye dnyor. Karmak anlatda
derece retken ve yaratc bir iliki. imdi mesela ofisime birisi Habil ve Kabil hikyesini alyor, Monte Kristoyu alyor, Cengiz
geliyor, bir ey sylyor, biraz sinirleniyorum, birisi daha geliyor, Aytmatovun Selvi Boylum Al Yazmalm alyor ve kartryor.
biraz daha sinirleniyorum, sonra bir bakmm Nurhayata bal- Bunu akllca yapmak zorunda nk karsndaki izleyici de en
yorum. Hem benim sinirimi azaltyor, hem de karmdakini gl- az onun kadar bu ie yatrm yapyor.
dryor, bir sr ilevi var. Hazal: Son dnemde izleyiciler senariste gre dizi takip ediyor-
Hazal: Hocam 2006da duygu antropolojisi dersinde yine dizi- lar. Mesela Ezelin iki senaristinden birinin Suskunlara, dierinin

498 499
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

Uuruma gittiini Eki Szlkten rendim dolaysyla bu dizile-

rin balamadan iyi olup olmayacaklarn insanlar senaristine gre
karar veriyorlar.
Feyza: Boazii niversitesinden Arzu ztrkmenin syledii
bir ey var: Senaristler bir kariyer oluturmaya baladlar, ama
oyuncular mmkn olduunca yeni oyunculardan semeye ve
n plana karmaya alyorlar. Mesela Fatmagln yengesi hi
tanmadmz bir oyuncuydu
Esen: Fatmagln Suu Nede Kerim ceza alsn, diye bekliyor-
dum dedin ya, sence Kerim ceza alsayd ne olurdu? Ya da tecavz-
csyle evlendi ya da k oldu demek btn bu sreci izleyenler
asndan ok indirgemeciyse Kerim ceza alsayd ne olurdu? So-
nuta Kerim pozisyonunda olanlara tecavzc olarak ok nadir de
olsa gerek hayatta da ceza verilebiliyor...
Feyza: Bu sefer onu konuurduk, yani bu sefer izleyici onu konu-
urdu. Bu oldu mu? yi oldu mu? Gzel oldu mu? yani birka
son mmkn, onlardan birini seiyor senarist ama nemli olan
illa o son deil, baka sonlarn da mmkn olduunu konumak.
Nkhet: Veya normlar daha iyi yapacak diye bir ey de yok.
Feyza: Tabii ki senaristler en yksek reytingi alan, en ok konu-
turan sonu yazmak isterler.
Nkhet: Aliyede farkl son yazmlar ve sonuna kadar hangi-
si olacan sylemediler. Kadn eski kocasna m dnecek, sevgi-
lisine mi gidecek, ama en sonunda kadn ve ocuklar bir geminin
iindeydiler ve geminin de kaptan kadnd. lk nce bu sona, kel
alaka dedim, dz okudum, hlbuki baya mecazi bir son yaptlar
Aliyeye. Kadn denizin ortasnda kocaman bir tekneyi, ocuklar
iki yannda gtryordu. Yani ne oraya gitti, ne de oraya gitti.
Benim de izlemediim bir sr dizi var; Yaprak Dkmn
hi izlemedim, her eyi biliyorum, Ak- Memnuyu ben izleme-
dim, hi sevmedim o diziyi, yle Bir Geer Zaman kiyi katiyen
izlemiyorum, Sal geceleri kabilirim, diyorum mesela. (Kah-
kahalar)
Feyza: zliyorum, demek, zlemeden duramyorum, demek as-
lnda, zlemiyorum, ise zlemesem de olur, demek. (Glyor)

500
 Feminist topyalar ve Politika

Yeni bir dnya yaratmak iin, eski bir

tanesiyle balamalsnz, elbette. Bir
dnya bulmak iin belki de bir bakas-
n kaybetmelisiniz. Belki de siz kaybol-
malsnz. Yenilenmenin dans, dnyay
yaratan dans, imdiye kadar hep bir ey-
lerin kysnda icra edilmitir; kysnda
ve sisli...
Ursula K. Le Guin

Yasemin: 19. yzyldan itibaren modern topyalar ve feminist

topyalardan birka rnek vererek topyalarn genel zelliklerini
anlatmaya alacam.
topya nedir? dediimizde aslnda hepimiz biliyoruz, ok
kabaca, bugnn toplumunun siyasal yapsn eletiren ve gele-
cekte ya da baka bir yerde var olan daha iyi bir toplum tasarm
diyebiliriz. Bugn bahsedeceim topyalar esas olarak Bat top-
yalar. inde, Hindistanda veya Osmanlda da topyalar yazl-
m fakat Douda topyalarn yazld uzun sre reddedilmi.
Bat topyalar derken de sadece corafi bir yeri kastetmiyorum
daha ok edebi bir gelenek olarak birbirleriyle etkileen, yzyl-
lar boyunca yazlan bir trden bahsediyorum. Mesela Edward
Bellamynin 1887de yazd Gemie Bak1 diye bir topyas var.
Bu kitaptan etkilenerek ya da eletirerek yazlan yaklak yz elli
kadar topya ya da eletiriler var.

1 Bellamy, Edward, (2011), Gemie Bak, (ev. Fahri Yara), Say Yaynlar, stanbul

503
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Bir de gnmzde topyay ya da topik kelimesini biraz
nahif hayaller anlamnda kullanyoruz hlbuki ok ciddi olabilir
topya, zellikle yazan iin ok ciddi sonular olabilir. Bugn bu
kadar ok hassasiyetleri olan bir lkede mesela btn dini ve
siyasi hassasiyetleri sarsan bir topya yazlsa bunun topya yaza-
rna da ciddi sonular olabilir.
topya, 19. yzyla kadar klasik topya ve sonrasnda geli-
en modern topya olarak genelde birbirinden ayrlyor nk
belirli noktalarda farklar var. Klasik topyalarn en bilinen r-
nekleri Platonun Devlet2,Thomas Moreun topya3, Thomas
Campanellann Gne lkesi4, Franscis Baconun Yeni Atlantis5
kitaplardr. O dnemde kadnlar tarafndan yazlm topya var
m bilmiyorum. Yazlmsa da tarihte bu grnmemi olabilir.
Okuduum kaynaklarda bu dnemde hibir kadn yazarn topya
yazdna ben ahit olmadm. Bu benim eksiim de olabilir.
Klasik topyalar
Klasik topyalarn en temel zellii iin herhalde kapallk diye-
biliriz. Hem fiziksel bir kapallk hem de dnsel bir kapallk
sz konusudur. Bunlar btn dnya kefedilene kadar genelde bir
adada ya da gelecekte geer. 1950lerden sonra bilimkurgu yazny-
la gezegenler de iin iine katld. Mesela Gne lkesinde lke,
almas birbirinden zor olan yedi tane duvarn ortasnda bulu-
nur. Klasik topyalarda mkemmel bir toplum yaratlmtr ve bu
duraan bir eydir. nk zaten en mkemmeli yaratlmtr, de-
iim ancak olumsuz ynde olabilir. Klasik topyalarn, dardan
gelen tm etkilere kapal ve duraan bir yapsnn olmas en ok
eletirilen yandr.
Bunun dnda, hepsinde mutlaka yneticiler ve ynetilenler
ya da kentliler ve kyller gibi hiyerarik bir yaplanma vardr. Bir
yandan unu da teslim etmek lazm: Btn topyalar kadn/erkek
ilikileri ya da kadnlarn durumu konusunda var olan topluma
gre tabii ki daha iyi nermeleri var ama hibir zaman kadnlar
erkeklerle tam bir eitlik iinde tarif edilmiyor. rnein ocuk
bakm, ev ileri gibi konularda erkee grev verildiine hibir
zaman rastlamyoruz; bunun gibi iler her zaman kadnlar tara-
2 Platon, (2011), Devlet, (ev. Mehmet Ali Cimcoz, Sabahattin Eybolu), Bankas
Yaynlar, stanbul
3 More, Thomas, (2009), topya, (ev. idem Drken), Kabalc Yaynevi, stanbul
4 Campanella, Thomas, (2011), Gne lkesi, (ev. idem Drken), Kabalc
Yaynevi, stanbul
5 Bacon, Franscis, (2008), Yeni Atlantis, (ev. idem Drken), Kabalc Yaynevi,
stanbul
504
Feminist topyalar ve Politika
fndan yrtlyor. Kadnlar, daha ok verdikleri hizmetlerden
toplumun mahrum kalmamas gayesiyle birtakm alanlarda var-
lar. Devlette bu aka sylenir, Sry koruyup, kollamak her
zaman erkek kpeklere mi kalacak? diye. Devlet kadnlarn bu
hizmetlerinden mahrum mu kalacak? gibi bir yaklam var.
Bu topyalardaki bir dier nemli zellik ise: cinselliin de-
netlenmesi. nk mkemmel bir toplum ancak mkemmel,
salkl insanlarla olabilir ve insanlarn gelii gzel ilikilerine
devlet tabii ki de izin vermez. Buna mutlaka mdahale edilme-
lidir, gibi bir anlay var. Bir de insan denilirken erkek kast edi-
lir aslnda. Mesela Gne kentliler birbirlerine baba ve oul
derler, kadnlarn birbirlerine ne dediklerini ise bilmeyiz, byle
bir ifade yok. Cinselliin denetlenmesi ok ciddi kurallar iinde
olabiliyor; zellikle kar-topyalarda grdmz gibi bu, ok
eliliin tevik edilmesi eklinde de olabiliyor, yeter ki devlete bu
ilikiler sonucunda bir zarar gelmesin.
Modern topyalar
Modern topyalar daha ok 19. yzylda yazlmaya balyor ve en
ok da 20. yzylda yazlyor. Bu dnemde tabii ki hayatta ok ey
deiiyor. Hepimizin bildii gibi Sanayi Devrimi, Fransz htilali,
zgrlk, eitlik, kardelik talepleri var, kapitalizm var ama buna
alternatif olarak sosyalizm ve anarizm fikirleri, toplumsal hare-
ketler, bilim ve teknolojideki gelimeler de var. Btn bunlar d-
ndmz zaman bu dnemde tabii ki topyalar da deiiyor.
Ortaa dneminde ok fazla topya yazlmad sylenir. O
dnem altn a ve cennet tasvirleri var tabii ki ama politik ve sis-
tematik bir devlet, toplum tasarm, mutlu bir hayat nasl olabilir
gibi bir tasarm konusunda Ortaada bir duraklama olduun-
dan bahsediliyor. Aristotelesin devletin doal bir varlk olduu,
dolaysyla da tanrsal bir gce dayand dncesinden libera-
lizm dncesine geiliyor. Doal haklar, snrlandrlm ynetim
ve iktidarn kaynan dinden alp, halka, ulusa dayandrmak gibi
dncelerle birlikte topyann kendisi de deiiyor.
***
topyac sosyalistler denen bir grup dnr de sosyalist toplum-
lar tasarlyor. Hatta bunlardan etkilenerek zellikle Amerikada
ve ngilterede, Fransada da var galiba, birtakm kk topyac
topluluklar hayata geirilmeye allyor. Bunlarn iinde femi-
nist denebilecek ya da sadece kadnlar iin tasarlanan topyac
topluluk denemeleri de var. Bu dnemin en bilinen yazarlar, Ed-
505
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
ward Bellamyden sz ettik, Bellamynin topyasna kar yazlan
topyalar iinde en nls William Morrisin News from Nowhere
(Gelecekten Anlar)6 adl tpyasdr. H.G. Wells bir bilimkurgu
yazar ama ayn zamanda A Modern Utopia7 diye bir kitabyla bu
klasik topyalardaki duraanl eletirenler arasnda yer alyor.
Bylece klasik topyalardaki baskcl, deiime kapall ele- numaras var. sim kullanmamak daha sonra feminist topyalarn
tiren yeni bir tr ortaya kmaya balyor ve bu eletirel topya
diye adlandrlyor. Eletirel topya, topyann yeni fikirlere ak
olmas gerektiini sylyor ama kar-topya deil, yani yine
topya tr iinde kalyor. En kaba haliyle kar-topya olumsuz
bir gelecek tasarmdr. Eletirel topya ise topyac, topyann
iindeki umudu barndran ama klasik topya kadar statik ve
baskc olmayan yeni bir tr olarak ortaya kyor. Bunlar da daha
sonra feminist topyaclar tarafndan da kullanlan ve gelitirilen,
merkezi olmayan bir rgtlenmeyi neren, hiyerarinin ve brok-
rasinin olmad bir yapy neren topyalar.
Kar topyalar
1800lerin sonundan itibaren kar-topya diye bir ey ortaya k-
yor ki bence kar-topyalar okumak her zaman daha zevklidir.
Kabus yazmak ve okumak; hayal gcn daha serbest olduundan,
daha elenceli ve ilgi ekici oluyor herhalde. lahi Komedyann
en ince cildi de Cennettir, denir ya. Kar-topyalar topyann
kendisini eletiriyorlar ve cinselliin denetlenmesini, toplumun
takip edilmesi meselesini keskinletiriyorlar, teknolojik gelime-
lerin bunlara da hizmet ettiini sylyorlar. Bir yandan topyalar
eletirirken, bir yandan da byle giderse byle olabilir diyebile-
cekleri toplumlar tasarlyorlar.
Mesela George Orwelln 1949da yaymlanan, Bin Dokuz Yz
Seksen Drt8 adl kitab en ok bildiimiz kar topyalardan biri.
Yine mesela Huxleyin 1932de yazd Cesur Yeni Dnya9 var: Drt
snfl bir toplum var burada ve daha ceninken birtakm sakatla-
malarla insanlarn ynetici snfna m, alan snfna m ait ol-
duunun belirlendiini anlatan bir topya.
Rus yazar Zamyatinin 1921de yazd Biz10 diye bir kar
6 Morris, William, (2002), Gelecekten Anlar, (ev. Ekin Bodur), Ayrnt Yaynlar,
stanbul
7 Wells, H.G., (2006), Modern Utopia,Penguin Classics, London
8 Orwell, George, (2012), Bin Dokuz Yz Seksen Drt, (ev. Celal ster), Can Yayn-
lar, stanbul
9 Huxley, Aldous, (2010), Cesur Yeni Dnya, (ev. Edip hsan Polat),Yaba Yaynlar,
stanbul
10 Zamyatin, Y. vanovi, (2011), Biz, (ev. Fsun Tlek), Ayrnt Yaynlar, stanbul
506
Feminist topyalar ve Politika
topyas var. Bu da Rus Devriminden sonra oradaki yapnn ne
kadar keskinletirilebileceine dair bir uyar niteliinde: Btn
insanlar srekli perdeleri ve klar ak olan cam duvarlarn
iinde yayorlar. Dinleme aygtlar var, birtakm elektronik takip
aygtlar var. nsanlarn isimleri yok, bunun yerine herkesin bir
da ok kulland bir yntem oldu. Bugn artk bilimkurgu sine-
masndan dolay ok bildiimiz eyler bunlar ama 1921de yazl-
dnda ok ciddi bir toplum eletirisi olarak grlp, yazarnn
dlanmasna ve srgnde lmesine neden olmu fikirler olarak
karmza kyor. Kar-topyalar daha ok totalitarizm, brokra-
si, teknolojinin buna hizmet etmesi konularn vurgularlar.
***
Bir taraftan da sadece topya diyemeyeceimiz bilimkurgu tr
var. Baka gezegenler ya da uzay seyahatleri vs. zerinden giden
ama iinde topik ya da kar-topyac nanslar olan kitaplar
var. zellikle 1950lerde, 60larda yazlan bilimkurgu kitaplarnn
cinsiyetilii birok kadn yazar tarafndan oka eletirilmitir,
bunlardan biri de Ursula K. Le Guin. Bu dnemden benim okudu-
um birok bilimkurgu kitab diyelim 2100lerde, 2200lerde ge-
iyor, btn gezegenler fethedilmi ve ok da gzel tespitler var.
Mesela Uzay Tacirleri11 kapitalizm ve reklamclk zerine yazlan
bir kar-topya. Reklam ajanslar btn gezegenlerdeki arazileri
satmaya alyor, reklam trstleri var, savayorlar; kitapta kafa
ac eyler var ama yine btn yneticiler erkek, sekreterler ka-
dn, yani 1950lerin kadn-erkek ilikileri yz sene sonra da hl
devam ediyor.
Nilgn: Memnunlarm demek ki.
Yasemin: Ya bunu dnemeyecek kadar yetersizler ya da bunu
devam ettirmeyi isteyecek kadar memnun ve ktler. Baka bir
aklamasn bulamyorum.
Feminist topyalar
1970lerden itibaren artk feminizm, LGBT, ekoloji hareketi
gibi yeni toplumsal hareketlerle birlikte baka bir topyac tarz
da oluuyor diyebiliriz. Mesela ekolojik topya rnei olarak
Callenbachn 1975 ylnda yazd Ekotopya12 var. Erkek bir yazar
11 Pohl, Frederik&Kornbluth, Cyril M.,(1996), Uzay Tacirleri, (ev. Fatma Takent),
Metis Yaynlar, stanbul
12Callenbach, Ernest, (2010), Ekotopya, (ev. Osman Aknhay), Agora Kitapl,
stanbul
507
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
olmasna ramen, bu kitapta kadnlarn durumu asndan ok
nemli tespitler olduunu dnyorum.
Feminist topyalar daha ok 1970ler ve 80lerde nemli ve
etkileyici rneklerini veriyorlar ama aslnda 1830lardan itibaren
kadnlar topyalarn yazmaya balyorlar ya da yazdklar zaman
iinde daha grnr bir hale geliyorlar. topya ve kar-topya
tarznda feminist topyalar var. Mesela 1836da Three Hundred Ye-
ars Hence13 yazlyor. 1870te Work14, yine ayn tarihte Mans Right
or How Would You Like It?15 gibi eserler var ve bunlar bildiim ka-
daryla Trkeye evrilmedi. Bunlarn hepsi feminist olmayabilir
ama ou da feminist nitelikler barndran kitaplar. Bazlarnda
amazon figr kullanlyor.
Yine bildiimiz bir yazar, Charlotte Perkins Gilmann
tane topyas var o dnemde. Bugn aslnda onu ok fazla tan-
myoruz, sadece Herland (Kadnlar lkesi)16 ile ve Sar Duvar Ka-
d17 ile tanyoruz. Ama aslnda o dnemde, 1900lerin banda
ok nemli, tannan, fikirlerine teorisyen ve konumac olarak de-
er verilen bir kadn. tane topyas var. Moving the Mountain
(1911)18, Herland (1915) ve With Her in Our Land (1916).19 Herlandi
ayrca tartrz, herkes anne orada, kadnlar birden bire kendi-
liinden remeye balamlar, hayat da ok gzel. Yani cinsellik
olmaynca m atma olmuyor, hayat kolaylayor diye dn-
yor insan. (Glyor) Tabii biz annelii biraz bugnden okuyoruz.
Ben ilk okuduum zaman herkesin anne olmasndan bir hayli
rahatsz olmutum. Ama daha sonra dndke Herlandi daha
farkl okumaya baladm. Gilman sosyalist bir kadn ve kapitaliz-
min Btn hayatn, retimin kayna rekabettir, fikrine karlk
Peki, bir annenin ocuu iin yapt eyler rekabet duygusuy-
la m yaplr? gibi bir nerme sunuyor. Snfsz bir toplum var, o
byle bir kadnlar lkesi tahayyl ediyor. O dnemde yazlanlar,
hayata geirilmesinden ziyade, bir dnce pratii olarak kafa a-
mak iin yazlan topyalar gibi gryorum. Yazlanlarn olabile-
ceinden deil ama Byle bir eyin nasl olacan dnelim, bu konular da ok tartlyor. Ursula K. Le Guinin 1970lerde ve
trnde bir kayg olduunu dnyorum.
13 Griffith, Mary, (2011), Three Hundred Years Hence, Kindle Edition
14 May Alcott, Louisa, (1994), A Story of Experience, Penguin Classics, London
15 Cridge, A. Denton, (2008), Mans Rights; or, How Would You Like It?, Dodo Press
16 Gilman, C.Perkins, (2007), Kadnlar lkesi, (ev. Seher zbay), Otonom Yaynclk,
stanbul
17 Gilman, C.Perkins, (2012), Sar Duvar Kad, (ev. Aksu Bora), Otonom Yaynclk,
stanbul
18 Gilman, C. Perkins, (1911), Moving the Mountain, Charlton Co., New York
19 Gilman, C.Perkins, (1997), With Her in Ourland: Sequel to Herland, Greenwood
Press, London
508
Feminist topyalar ve Politika
Tabii 1970lerden itibaren ise kadnlarn eit olma, sadece
mlk edinme abas deil, baka taleplerinin de gndeme geldii,
2. Dalga Feminist Hareketin ortaya kt bir dnemde, zellikle
Amerikada ok fazla topya yazlyor. Bu topyalarda iki zellik
n plana kyor. Birincisi, kadnla doa arasnda olumlu bir z-
deleme kurmak. Erkein aklla, bilimle, aknlkla zdeletiril-
dii, kadnnsa doayla ve duyguyla zdeletirilerek daha dk
konumda grld bir anlaytan ziyade, Eko-feminizmden de
beslenerek, kadn ve doa arasnda olumlu bir iliki kuruluyor;
erkei egemen olma, hkmetme, iktidar kurma ile kadn da
daha ziyade uyum ve dengeyle zdeletirme abas var. Dediim
gibi feminist topyalar, sadece kadn/erkek ilikileri ya da femi-
nizmden deil LGBT, ekolojik hareket ve dier hareketlerden de
beslenen, doann korunmasn, gzetilmesini de ieren, klasik
topyalarn heteroseksist bakn da eletiren yeni bir tarza do-
ru gidiyor.
Aslnda feminist topyalar 1900lerden itibaren yazlan mo-
dern topyalarn fikirlerinden yararlanyorlar, bu fikirleri geliti-
riyorlar ama temel meseleleri kadnlarn bu toplumda yaadklar
sorunlar ve kadn-erkek eitlii. Bu arada Doris Lessingin birka
tane topyas var, Ursula K. Le Guinin topyalar var, Margaret
Atwoodun birka topyas var. Marge Piercynin Zamann K-
ysndaki Kadn20 eseri bence feminist topyann ok iyi bir r-
neidir. Doris Lessingin benim okumadm bir kitab var: The
Marriages Between Zones, Three, Four and Five21 diye. Burada
tane blgeden bahsediyor: Blge 4, ataerkil ve militarist bir bl-
ge, Blge 3 matriarkal ve eitliki, Blge 5 ise barbar ve bunlar
arasndaki evliliklerden bir topya ve kar-topya kuruyor. Mar-
garet Atwoodun 1986da yaymlanan Damzlk Kzn yks (The
Handmaids Tale)22 de ok nemli bir feminist kar topya rnei.
Feminist topyalarn cinsiyet, beden ve doum politikalar
zerine gerekten syleyecek ok fazla eyi var. O dnemde zaten
80lerde yazd, Trkede olan topyalarn syleyeyim:
20Piercy, Marge, (2012) Zamann Kysndaki Kadn, (ev. Fsun Tlek), Ayrnt
Yaynlar, stanbul
21 Lessing, Doris, ( 1980),The Marriages Between Zones, Three, Four and Five, Fourth
Estate, London
22Atwood, Margaret, (1992), Damzlk Kzn yks, (ev. Sevin-zcan Kabakolu)
Afa Yaynlar, stanbul
509
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
Mlkszler23, Hep Yuvaya Dnmek24, Karanln Sol Eli25,
Rzgargl26 ve Rzgarn On ki Kesi.27
***
Feminist topyalarn genel olarak ortaklatklar noktalara de-
inmek gerekirse, bir kere eletirel topya tekniini ok kullan-
yorlar. Mlkszleri okuyanlar vardr aranzda. Mlkszlerde iki
gezegen vardr, Anarres ve Urras. Anarres anarist bir toplumdur
ama kurak bir yerdir. Aslnda topya mdr oras? nk topya
dediinizde karnnzn tok, srtnzn pek olmas gerekir. Orada
ok eitliki bir hayat srerler ama ok da almaya dayaldr. Ur-
ras ise kapitalisttir, bugn yaadmz dnyadan daha beter bir
dnyadr nk kadnlar hibir ie giremezler. Ama bir yandan
doal gzellikleri, bitkileri, hayvanlar, tarihi mirasyla da gzel
bir dnyadr. Bunlardan hangisi topya? Birinde ok gzel bir
dnya var, tekinde kurak, tozlu bir dnya ve Le Guin bu ikisi
arasndaki karlkl etkileimden bahseder, zaten alt bal da
kircikli Bir topyadr.
Zamann Kysndaki Kadn ok nemli. 70lerde geiyor,
Kuzey Amerikada yoksul ve Meksikal bir kadn var, ad Connie.
Yani toplumsal statde en alt tabakada olan bir insan Bu kadn
2137deki bir toplumla telepati yoluyla iletiim kuruyor. Genelde
gelecek tahayylnde uan arabalar, hava trafii, androidler falan
vardr ama buras yle deil, ky gibi bir yer. Aslnda teknoloji yok
deil ama teknoloji baka amalar iin kullanlyor. Mesela ma-
dencilik gibi kimsenin yapmak istemedii iler iin kullanlyor.
Bu merkezi rgtlenmenin olmad bir toplum, insanlar doum
yapmyorlar nk kadnlar sahip olduklar tek iktidar olan an-
nelik iktidarndan da vazgeiyor. Doum beden dnda yaplyor
ama erkekler de ocukla ba kurabilmek iin ocuk emzirebili-
yorlar. Her ocuun annesi var, hepsine anne deniyor, bunlar
erkek ya da kadn olabilir. kii ocuktan sorumlu ama hepsine
anne deniyor.
23 Le Guin, Ursula K., (2011), Mlkszler, (ev. Levent Mollamustafaolu), Metis
Yaynlar, stanbul
24 Le Guin, Ursula K., (2002), Hep Yuvaya Dnmek, (ev. Cemal Yardmc), Ayrnt
Yaynlar, stanbul
25 Le Guin, Ursula K.,(2010), Karanln Sol Eli, (ev. mit Altu), Ayrnt Yaynlar,
stanbul
26Le Guin, Ursula K., (2012), Gln Gnl (Rzgargl), (ev. mit Altu),
Ayrnt Yaynlar, stanbul
27 Le Guin, Ursula K., (2011), Rzgarn On ki Kesi, (ev. Aysun Babacan), Ayrnt
Yaynlar, stanbul
510
Feminist topyalar ve Politika
Connie gelecein toplumuyla srekli telepati halinde, oraya
gidiyor, bylece biz de o toplumu tanyoruz. Ama bir gn birden
baka bir gelecekte uyanyor (bu kitabn iinde kk bir kar-
topya blm). Baka bir gelecek daha var, burada yzlerce kat-
l binalar var, her ey toz iinde, yoksullar daha alt katmanlarda
krk yana kadar yayorlar, zenginler ise daha st katmanlarda,
yoksullar organ bankas olarak kullanarak iki yz yana kadar
yaayabiliyorlar. Kadnlar snflandrlm ve bedenleri snflarna,
ilevlerine gre ekillendirilmi. Bunun dnda boyutlu tele-
vizyonlar var, ad Her eyi Tat. Burada ikence, tecavz, cinayet
gibi btn grntleri izliyorlar, uyuturucu reklamlar, genelev
reklamlar var. Marge Piercy burada karmza iki farkl alternatif
gelecek koyuyor, bugn durduumuz yerden, yapacamz seim-
lere bal olarak her ikisine de ulaabiliriz.
***
Buradan, feminist topyalar konuurken mutlaka deinmemiz
gereken, dil meselesine geeyim. Nasl bir dil kullanld ok
nemli nk hayat deitiinde hl ayn dili kullanmamz
gerekir zaten. Bizim Trke okurken ok fark etmediimiz ama
ngilizcede olan bir ey var, biliyorsunuz ki insan man olarak
geiyor. Soyut bir insann eylemleri anlatlrken he ve his za-
mirleri kullanlyor. Buna dikkat ediyorlar ve Zamann Kysndaki
Kadnda person ve per diye bir iyelik zamiri kullanlyor.
Le Guin, 1969da yazd insanlarn hepsinin androjen oldu-
u Karanln Sol Eli kitab ile ilgili olarak, 1975te yazd K Kral
adl bir hikyenin banda yle demi, Ben bu kitab yazdm
zaman bu insanlar androjendi ama he zamirini kullandm on-
lar iin. Birok feministi de bu ok zd, hakllard da. O yzden
bu hikyede hepsini she olarak kullanyorum ama uydurulmu
zamirleri de ahmaka ve sinir bozucu buluyorum. Umarm artk
byle dnmyordur nk ben hi ahmaka ve sinir bozucu
bulmuyorum. Bence hayat bu kadar deitiyse dil de deimeli.
Bir de androjenlik meselesi var. 70lerde ve 80lerde andro-
jen deniyordu, imdi belki de queer demeliyiz. ki cinsin birbirine
benzemesi, bir bakta ayrt edilememesi gibi bir androjenlik ya da
Karanln Sol Elindeki gibi cinsiyetlerin zaman zaman deimesi
gibi bir androjenlik sz konusu olabiliyor. Her anlamda aslnda
kadn ve erkein gnmzdeki kadar birbirinden uzak olmamas
diyebiliriz. Hem fiziksel anlamda erkeklerin bebek emzirebilmesi
gibi bir androjenlikten sz ediyorlar hem de cinsiyetleri zihinsel
ve duygusal olarak birbirlerine yaklam ve birbirleriyle denge ve
511
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist topyalar ve Politika

uyum iinde olan iki cins olarak kurguluyorlar. tanrlardan phe ettiimiz iin bozulma balad nk tanrnn
Son olarak, Zamann Kysndaki Kadnn karakteri olan yrtt, devletin yrtt dzen doru dzendi. Hamuru ba-
Connienin iki dnya arasnda seim yapma ans olduu gibi bi- krla, altnla, gmle yorulmu olan insanlar var ve aslnda her
zim de var. O, bulunduu toplumda en deersiz grnen insan birinin bu dnyada yapmas gerekenler farkl eylerdir ve siz bun-
ama kitabn sonunda yapt seimle en kk insann bile bir ey larda pheye dtke ve meruiyeti dsallkta deil de burada
yapmas gerektiini dndrerek bitiriyor kitab. Bu anlat statik aramaya baladka bozulma balar ve sorun olur, diyor.
duran, yaptm buyurun diye sunulan bir toplum tarifi yerine, Byle balayan bir politika macerasnda dsall unutma,
bizim de bir ey yapabileceimizi ve hangi gelecee ulamak iste- yok etme gibi bir eilim var; eref kodunun yerine kar kodu-
diimize karar verip bunun iin yapmamz gerektiini gstererek, nun gelmesi gibi: Meruiyeti burada bulacam, tanrlarda deil,
ucu ak bir ekilde bitiyor. tanrnn kendisinde de deil, erefte de deil. Buradaki daha iyi
Aksu: Feminist topyalar zerine konuacam sylediim za- yaamda, bu dnyada ve yaayan baka insanlar hakkndaki fi-
man Ankaradaki bir arkadam, Eser Kker ok gld bana. Ben kirlerimde, meruiyeti ancak buralarda retebilirim. Bylece d-
hibir zaman topyalar sevmedim. Konumama bu itirafla bala- salln yava yava ortadan kalktn yani seklerleme denilen
yaym. Feminist olanlar da sevmedim, eskileri de sevmedim. Bu hikyenin baladn gryoruz.
durumda neden srekli topyalarla uramak zorunda kaldm Dsallama dediimizde sadece dinsel ve tanrsal bir eyden
da herhalde anlatmam gerekir. Hem topya ok okurum, hem bahsetmiyoruz. topya da bence byledir ve topyada iyi bir ey
zerine ok fazla konuur, tartrz. Bu erevede aslnda biraz da varsa bence o da dsallkla ilgili olmasdr. imdi burada, burada-
kiisel bir hikye anlatacam. ki ilikiler, buradaki isimlerimiz, buradaki sfatlarmzla ilgili ol-
Yaseminin syledii gibi drt ba mamur bir toplum kurma mayabilmesidir. Ki topyann snrland zaman ve sinir bozucu
hikyesinin ne kadar skc bir ey olduu belli zaten, sevmemek olduu yer buradan retilmesidir, bu sfatlarla konuulmasnda-
iin de yeterli bir sebep bence. Fakat feminist topyalar da dhil dr, ald zaman da bize baka imknlarn olduunu hayal etti-
olmak zere daha eletirel olanlarda da, hatta Ursula K. Le Guinin rebilmesindedir bence. Aslnda bu anlamda btn politik tarihe
yazdklarnn pek ounda (Mlkszler de yle bence) yle bir baktmzda onu bir ierme tarihi olarak dnebiliriz. Darda
ey var: Toplumu tarif edebilir ve ak ulu, cinsiyet geilerinin kalm olanlar iermek; demokrasi de byle bir ey. Daha yoksul
olduu iyi bir toplum tarifi yapabilir. Ama bu nihayetinde Platon olan insanlarn da siyasi temsillerinin olmas, kadnlarn ieriye
kadar mufassal olmasa da dnyann nasl bir yer olmas gerektii- alnmas, gmenlerin ieriye alnmas gibi eylerle giderek mer-
nin tarifidir ve bunu yaparken de benim hakkmda, iinde yaad- kezin genilemesi, daha da nemlisi darda kalanlarn mmkn
n toplum hakknda konuuyorsun demektir ve ben bu yzden olduu kadar ieriye alnmas ki hak sylemi bize bunu anlatr.
topyann hep politikay imkansz hale getiren bir ey olduunu Hak dediimiz ey ie girme talebidir, bir ekilde Ben de orada
hissetmiimdir. Kar-topyalar daha elencelidir nk onunla olmak istiyorum, talebidir. Farkl tarihsel koullarda, farkl bi-
politika yapabilirsin. Mesela Huxleyin Cesur Yeni Dnyas bence imlerde de olsa znde btn haklarn byle bir taraf var. Farkl
bugn anlatyor; anlatt hikyede, Bizi bekleyen riskler ne- ekillerde derken unu kast ediyorum: Kaynaklarn yeniden da-
dir? sorusunu dnmek iin ok uygun giri noktalar var. tm meselesi var. Hem maddi hem de temsil gibi kaynaklarn
Platondan beri erkeklerin yazd topyalarda baka trl daha eit datlmas iin ieriye girmek, bana da ver anlamna
bir kurgu var. nk Toplum nedir? Nasl bir yerdir? diye bak- geliyor. Kadnlarn mlk sahibi olabilme istei, eitimde yer ala-
mak iin yukardan bir bak lazm. Sonra kadnlardan bahsede- bilme istekleri, bunlar hak sylemi iinde ve kaynaklarn yeniden
ceim, bence onlar da pek sk bunu yapyorlar. Platon, ad Devlet datm iinde yer alrlar.
olan bir ey yazyor nk ancak devletin organizasyonu iinde Tarihsel olarak bunlar birbirinin arkasndan geliyormu gibi
iyi bir toplumun olabileceini dnyor. Nfus yle olmaldr, alglyoruz ama her zaman yle deil. Charlotte Perkins Gilman
tarlalar agoraya uzak olmaldr ki gelip gitmeleri kolay olmasn, bize 20. yzyln banda tannma meselesinden bahsetmiti as-
gelmek de istemesinler nk buraya gelmenin onlara bir faydas lnda, tannmayla ilgili ierilme talepleriydi bunlar. Ben bura-
olmayacaktr, gibi bugn aslnda bize o kadar da uzak gelmeme- daym, beni gr talebi sadece maddi kaynaklardan yararlanma
si gereken eyler sylyor. Bir de unu sylyor kzarak, Aslnda talebi deildir. Ayn zamanda Ben anne olduum iin, bedenim

512 513
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist topyalar ve Politika

farkl olduu iin bu farkllklarm gr ve bunlar tan, diyen bir radaki deneyimini daha iyi biliyorum, Pembe Hayat kurulmadan
taleptir. Ama bu da benzer bir ekilde ierilmeyle ilgili bir prob- nce sadece Kaos-GL vard ve ecinsellerle translar arasnda ok
lem olarak karmza kyor. Bir yandan kapatan bir taraf da var byk bir gerilim vard. Translar Ecinsel beni temsil etmiyor,
tabii, Eit olmak istiyorum, diyorsun, neyle eit olmak istiyor- diyorlard. Bir isim lazm, hangi isimle oraya davet edileceksin?
sun? Bunlar bildiimiz, ok eski tartmalar ama ben bunlarn simler zerine verdiimiz mcadele hafife alnamaz ama iinde
bittiini dnmyorum. Hep diyoruz Erkeklerle eit olmak ama yle bir eyi de barndryor: Bir temsil problemi olarak biz ieril-
erkekler gibi olmamak, fakat bunu derken tam olarak neyi kast meyi ve katlmay dnmeye balyoruz. Hangi isim beni tem-
ediyoruz? Ya da farkllnn tannmas hangi farkllnn tann- sil eder? zerinden kendimizi kurmaya balyoruz. Trans seni
mas demek? Hangileri politik farkllklardr? Ben buradaki or- temsil ediyor olabilir ama yoksul bir transla, zengin bir trans ayn
taklklar grmek isterim ama bunlardaki ortakln bir ierilme olmayabilir. Bu tartma ayn zamanda, bunun gibi kimlik politi-
talebi olduunu ve dolaysyla haklar sylemi iinde ifade edilebi- kasyla ilgili bir sr problemi de iinde barndryor.
lir talepler olduunu gryorum. yle olduu zaman da daryla Benim topyalarda sevmediim ey tam da byle bir ey.
ierisi arasndaki farkn ve dsalln unutulmas, her eyin bura- Beni temsil eden ismin ne olduu konusunda pek bir fikrim yok.
da, imdi, kendi aramzda halledilebilir olarak tanmlanmasnn Bir kadn olduumdan eminim ama her zaman da deil. nk
ok ciddi bir handikab var. Bu da siyasetin bir kaynak datm, Kadn ol da bilmem ne yap, ya da Cumhuriyet kadn yledir,
hak datm, dzenleme iine dnmesi anlamna geliyor. Poli- diyen laflar dndmde kadnlkla temsil edilebileceimi d-
tika dediimiz ey, Nasl daha iyi yaayacaz? Kimleri nasl ie- nmyorum. Temsil problemi ok nemli olmakla birlikte tama-
riye alabileceiz? sorularna cevap vermeli. men kapsayc ve zc bir ey deil. Herkes temsil edilemez.
Benim iradem temsil edilemez. Temsil edilmek iktidarla ilikili
Hangi isim beni temsil eder? bir eydir. ktidarn neresinde duracaksn, oradan ne kadar pay
alacaksn, onunla nasl savaacaksn vs. ile ilikili. Dolaysyla da
Ben imdi belediyelerin yerel stratejik planlaryla ilgileniyorum.
bana hangi ismin verildii, iktidarla balantl. O yzden mesela
Kadnlarn belediye hizmetlerinden nasl faydalanacaklaryla
Ursula K. Le Guinin yazd baz eyleri hep ok sevdim nk
urayorlar. Bunu kmsemek iin sylemiyorum ama proble-
cinsiyet gibi bu isimlerin de ne kadar deitirilebilir olabileceine
matik bir ey nk kadnlarn gndelik hayat dngleri erkek-
dair baz ipular veriyor, dnce egzersizi sunuyor.
lerinkinden farkl. Toplanty hangi saate koyacaksn, film gs-
Toplumsal olanla politik olann st ste akmas meselesi-
tereceksen hangi salonu kullanacaksn gibi kadnlarn katlmn
ne tersinden bakacak olursak btn bu anlatnn iinde toplum-
ngren sorular kadnlarn da buraya kabul edilmesini, burada
sal olan bir gereklik var ve bunu siyasete yanstmamz lazm, ie-
temsil edilmesini nasl salayabiliriz sorusuyla ilgili bir ey. Ben-
rilme dediimiz ey bu. br taraftan dnecek olursak toplum-
ce buradaki esas problem toplumsal olanla, politik olann bir ve
sal olann ne olduu, isimlerimizin ne olduu politik bir mesele.
ayn ey olduunu bize ima etmesidir. Toplumsal gerekliin iin-
Toplumsal tarif eden ey aslnda politika Siz derseniz ki Bu
de kadnlar, erkekler, zenginler, yoksullar, yabanclar, yerliler gibi
toplumdaki herkesi iereceiz, kaynaklar en gzel ekilde da-
toplumsal gerekliklerin politikada temsil edilmek kouluyla po-
tacaz, eitlik salayacaz, aslnda herkesi ierirken politikay
litikletirilmeleri sz konusudur. Toplumsal olanla politik olann
dar atyorsunuz ve bu ok riskli bir ey. Bana topyalarla ilgili
st ste akmas gibi bir meseleyle kar karyayz. Platonun
temel problem her zaman buymu gibi gelir.
batan kzd eydi bu aslnda: Tanrlardan pheye dtnz
Platon, Kadnlarn ruhu var m? diye soran biri olabilir ama
ve bozulma oldu, dedii ey bu.
dnp, yeniden okumamz gerekiyor bence. zellikle devlet ok
eriye girmeye alrken ya da arlrken, davet edilirken
kuvvetli bir eser. Devleti kim ynetecek, sorusuna Hamurunda
belli bir isimle davet ediliyorsun ve bu nemli. Bizi ne olarak a-
altn olanlar ynetecek cevabn veriyor. Bu sistem nasl yr-
ryorlar? Kadnlar, Siyah kadnlar, lezbiyen kadnlar vs. olarak...
yecek? sorusuna ise Kura diye cevap veriyor. Kamusal grevler
LGBT ksaltmas zerine Trkiyede ve dnyada sren tartmalar
kurayla belirlenecek. Kamusal grevin hibir maddi getirisi olma-
buna ok iyi bir rnek olarak gryorum. Baa hangisi gelecek?
d gibi tam tersine kayb vardr nk grev sresince bir ey
ok uzun zaman bu ecinsel hareket olarak adlandrld. Anka-
retemeyecek, para kazanamayacaksndr. Kurayla belirlenmenin

514 515
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist topyalar ve Politika

yle bir taraf var: hibir sfatn yok senin aslnda. Kurada k- bir bak daha gerek oluyor. Benim deneyimimi, benim hayatm
m olmak bir sfat deil. Yani sz konusu olan hamurunun altn temsil edebildiinden emin deilim ama en azndan anlayabilir-
olmas, gm olmas, bilgili olman, kadn olman, erkek olman mi gibi geliyor. Ama Ursula K. Le Guin bundan daha fazlasn
deil, sfatsz olman. Toplumsaln politikay belirlemedii bir an da yapyor ve tekrar daryla bir iliki kuruyor. Dary brakp
tahayyl etmek asndan bunun zerine dnmek gerekiyor sa- da Bugn, burada, imdi, iermek, eit katlm gibi konuma-
nrm. ya baladmz eyi tekrar tersine dndrp, Baka bir dnyay
nasl hayal edebiliriz? sorusunu ok yeni bir ierikle ve yeni bir
*** biimde soruyor, o benim houma gidiyor.
erme asndan bakarsak da yle bir mesele var: Henz ieril-
topya olmadan politika mmkn m?
memi olanlar var; kadnlar, LGBTler, gmenler, yoksullar gibi
Ve biz bu problemi ierilme problemi olarak kuracaksak eer, Bu kadar sinirime dokunmasna ramen neden topyalar ile u-
kalknmac yaklamlar da siyaseti daha iyi kullanarak, daha iyi ramaya devam ediyorum sorusuna tekrar dndm zaman ce-
yntemler ileterek bunlar da ierebilirizi ima ediyor bize. Fa- vabm: politikay topya olmadan yapamayacamz hatrlatt
kat henz ieriye giremediler ama girecekler, girebilirler, daha iyi iin. Mesela adalet diye bir eyi siz bir hedef olarak, ilke olarak
yapabilirsek onlar da sokacazn aklayamad eyler var: Bu nnze koyarsnz; adalet topik bir eydir, asla bitmez, Sa-
dnyadaki savalar, fke ve nefret ve hi azalmayan dardakiler. ladk ve bitti, diyeceiniz bir ey deildir, topik ierii olan bir
Demokratikleme dediimiz btn bu modern srece bak- hedef olarak onu tutmak zorundasnz. Eer bahsettiim gibi ie-
tmz zaman bir iyileme gryor muyuz? Bazlar iin evet rilmeden kastm, kaynaklarn eit dalm ya da haka dalm
ama dnyann btn asndan baktmz zaman tam tersine gibi bir adalet deilse, o dsallkla nasl iliki kuracak? Bunu size
ok byk bir fke, ok byk bir nefret var. Birlikte yaamamz sormak isterim.
zorlatracak ok ciddi nefret bekleri var ve bu o kadar da hafife Bence topyann politikayla ilikisi ve onsuz politika yap-
alnabilecek bir problem gibi grnmyor. Sadece darda kalan- mama ilkesi diye dnebileceim ey ancak topyann dsall
larn fkesinden bahsedemeyiz, merkezdekilerin de fkesi var. olabilir. Bunu cevabn bildiim bir ey olarak sylemiyorum, tar-
Dolaysyla da topya bir ierilme, birlikte daha gzel ve daha tabiliriz. Peki, bu dsalln kayna nedir? Artk tanrsallktan
mutlu, atmasz bir ekilde yaama umuduysa eer ben bundan bahsetmiyoruz, doay byle bir ey olarak grmyoruz. Darda
holanmyorum. Bu bir feminist topya da olsa kadnlarn na- olan byle bir ey var mdr? Hele ki 21. yzylda yaayan insanlar
sl yaamas zerine bir ey syleyecek, yine de holanmyorum. olarak dars diye bir eyin olmadn ok rahat syleyebiliriz,
Ben bunu bugn sylemenin problemli olduunu dnyorum. her ey ieride gibi grnyor. Bilmiyorum, var mdr? Eer yoksa
leride ne olaca belli olmaz, almlar olsun, yeni fikirler gelsin yanmz biz, o zaman topya yok nk. Hayal etmenin tesinde
anlamnda deil ama belki de kadnlar ve erkekler diye adlandr- de dsallk gibi bir ey kurabilir miyiz? Tartmak istediim de
mann kendisiyle ilgili bir problem var; toplumsal cinsiyet diye bir aslnda byle bir ey; topyann ve politikann bir problemi olarak
kavram var ama buna itiraz eden Queer Teori km durumda. ierme ve dsallkla ilgili konumak...
Yani feminist topya, kadnlarn katlmclyla ya da kadn-er- Zeynep: Ben tam anlayamadm bir eyi sormak istiyorum.
kek eitliini ne yapacana veya beden politikalarnn nasl ola- topyann dsall diye bitirdiinizde tam olarak neyi kast et-
cana dair kafa yormakla bitebilecek bir ey deil. tiniz? Bilinmeyen ksmlar ortaya karmas m? Bunu mu kast
Tekrar Ursula K. Le Guine dnecek olursak Mlkszlerde ettiniz?
deil ama baz kk hikyelerinde bulduum ey tam da bunu Aksu: Aslnda topyann kendisine ikin olan bir eyden sz et-
bana anlatmas. Toplumsal olann ve isimlerin nasl deiken, tim. Orada olmayan eyin olmasndan sz ettim. Ama topik ie-
akkan eyler olduunu sylemesi. Mesela feminist topyalarda rikleri bugnk toplumsal ilikilerden darda kalanlarn ieril-
iyi olan ey bence yatay bakn olmas. simlendirmek hepsinin mesinden kardmz zaman topya olmaktan kyor, politika
ortak noktas olmakla birlikte mesela isimlendirdii eyleri eer da politika olmaktan kyor. Onu kast ettim. Aslnda o bir soruy-
gndelik ilikiler iinden anlamaya, kavramaya alyorsa, byle du, niye bana soruyu tekrar soruyorsun?

516 517
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist topyalar ve Politika

Nilgn: Ben darda kimse olmadn dnyorum. Ama d- Yasemin: Mlkszlerde mesela Anarres gezegeninde yaayan
ardakiyle ilikiyi esas olarak ierdekilerin belirlediini d- anarist bir toplum var ve dediim gibi buras ok kurak ve srekli
nyorum. O yzden darda kimse yok. Mesela ben hep iinde allmas gereken bir yer. retimi ve datm salayan bir mer-
bulunduum feminist ortamlarn da dnda kalamayacam bi- kez var ama onun dnda da hibir iktidar yok. Ancak kitapta y-
lerek biraz dnda, kysnda kalmaya gayret ediyorum. nk o le diyor: nsanlarn kendi zevki ve dostlarnn saygs var sadece.
ortamlar seni tarif ediyor, ne yapman gerektiini sylyor, onun Ama o dostlarnn saygs meselesi bir de bu kadar ok almay
dna ktnda bu sefer yapmak istediklerinle deil, niye yle gerektiren bir toplumda insanlar iin ok byk bir bask unsuru
olduuyla ok fazla urayorsun. Dolaysyla bence darda kal- bir yandan. Anarizmde bile toplum iinde bir ey yapmama hak-
mak diye bir ey yok. kn yoktur. Ya da yapmadn zaman dlanabilirsin, bu yzden
Aksu: Niye darda kalmak istiyorsun? Niye zamann kysnda korkun bir bask hissediyorsun zerinde. Burada bile byle mi
duruyorsun? yaayacaz?
Nilgn: Ben de herkes kadar belirlenmi biriyim ve ben de herkes Aksu: Benim topya meselesine mesafelenmemin nedenlerinden
kadar uyumlu olmaya hazr biriyim ama uyumlu olmak istemi- bir tanesi kendi kiisel deneyimim. Biz darbeden sonra, sol rgt-
yorum. ok mmkn nk uyumlu hale gelmek, hlbuki ben lerde olmu insanlardan bazlar olarak Ankarada (burada da var-
bunun bnyeme zararl bir ey olduunu dnyorum. Herkesin d) birtakm ekolojik, yeil hareketten de ok etkilenerek komn
bnyesine zarar vereceini dnyorum. Aidiyet politikalar, ai- benzeri deneyimler oluturmutuk. Ben hayatmda en ar bas-
diyetin kendisi k duygusunu orada hissettim. O bask nk o kadar yakndan
Aksu: Dsallk bnyeden mi kaynaklanyor yani? gelen bir bask ki direnemiyorsun. Devletinkiyle uramak daha
Nilgn: Bnyeden (Glyor); bnyeme zarar veriyor. Aslnda kolay demiyorum ama daha bildiim bir ey.
herkes iin byle olduunu dnyorum ama tabii ne kadar Yasemin: O daha somut ve karna alabildiin bir ey, yan ban-
ok dahil olursak hayat o kadar kolaylayor, fakat oumuz bi- dan gelmiyor.
raz zoru semi bireyleriz. Ben o aidiyet meselesinin son derece Nilgn: Bir de daha duygusuz bir ey devletle uramak.
tehlikeli olduunu dnyorum. topyalarn bir baka yan da Aksu: Komnlerde sana ahlaki bir bask kuruyorlar. Feminist ha-
budur. Senin de sylediin gibi yine ait olmay nerir ve stelik rekette de yle: iyi bir feminist nasl bir eydir? Korkun bir ey
cmbr cemaat ayn eyleri yaamay nerir. Cumhuriyetin ner- bu. Bir feminist ne yapar, ne yapmaz...
dii budur, Krt hareketinin son dnemde kadnlar iin nerdii Nkhet: Ben de Aksunun syledii,darda birisi var m mesele-
budur. Bir deil, on yol vardr ama on birinci yol iin boumak siyle topya meselesi arasndaki ilikinin nasl kurulacana dair
durumunda kalnr. On birinci yol vardr, demek iin bile bo- bir eyler syleyeceim. 1970lerde (1975-76 civarnda) feminist
umak zorunda kalrz dolaysyla herkes ierdedir. Nasl dar antropoloji ilk ortaya kt zaman feministler Gerekten ge-
karz sorusunda da kafam ok kark. Darda kalmann da ok mite anaerkil bir dnem yaanmam, dediler. Gayle Rubin gibi
mmkn olmadn dnyorum ben. kadnlar diyorlar ki Ama bizim kafamzda kalsn, topya olarak
Aksu: Bence ok kritik bir ey syledin, onun stne dnmek ileriz belki. Ben topya okumaktan hi holanmayan bir insan
isterim. Bnye meselesi Ne var ki bnyede dahil olmak isteme- olarak, topya bende Yaseminin de ok gzel olarak anlatt gibi
diin fikrini salyor? kapal bir dnyadan ziyade uuk bir fikir olarak kalmt. Peki,
Nilgn: Bnyede bence u var: Ya dahil olursun, ya dahil olursun bunun darsyla alakas nedir? Dars nedir? Bence dars var
var. Zaten dahilsin ama dnda durmak -o kendi inandmz ey ama biz onu tanmyoruz. Tannma meselesi Aksunun dedii gibi
de olsa, diyelim ki sosyalizm, diyelim ki anarizm ya da feminizm- sadece bir ynetim meselesi deil. Tanma ayn zamanda darda
da politik bir mcadele vermek diye dnyorum ben. Ama her- olann darda olduunu tanma meselesi olabilir ve onu anlamak
kes iin de bir ey sylemenin dahil olmak kadar sorunlu olduu- zorunda da deilsin. Eski bir tabirle sylemek istiyorum nk laf
nu dnyorum bir yandan da. O yzden kar-topyalara daha houma gidiyor: Kabili kyas deil yani incommensurable. Baka-
yakn hissediyorum. Aslnda daha yakn deil bas baya yle bir larnn acs mesela, benim iin kabili kyas deil, deil mi? Dola-
yerde duruyorum. Ama ne yaparz da karz o hayattan? Ne sos- ysyla eer bana dars yok dersen bu ok orta snf, ok beyaz,
yalizmin ne de dierlerinin zm olmadn dnyorum. ok kapal gelir. Anlatabiliyor muyum? Tabii ki dars var. Biz

518 519
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
darsn hep onlarn temsilleri zerinden, hep kendi terimleri-
mizle anlatyoruz, hep anlamaya alyoruz, anlamadan yannda
durmak diye bir ey var m, bu da Sara Ahmedin laf, bence an-
lamadan yannda durmak, onun kabili kyas olmayan farklln
tanmak ve ona apka karmak anlamna gelir. topyalarmzda
darnn ilikisinin de ancak byle uuk kak bir ekilde kurula-
bileceini dnyorum.
Katlmc (a): Ben de dars var, diye dnyorum, total olarak
var olann dnda bir ey olarak deil ama dars varsa, ierisi de
vardr. Dars varsa bu ikisinin arasnda bir de snr olmas gere-
kiyor. Bu snrn bulanklat durumlarda biz dardan gelenle
karlam oluyoruz diye dnyorum. Adlandrmak bir anlam-
da da snr koymaktr. Adlandrdmz zaman bir snr koyarz ve
ket vurmu oluruz, barajn tamasn bir ekilde nlemi oluruz
ama onu adlandramadmz noktada, garipsediimiz noktada
onu zmlemeye alrken iselletirmemiz sz konusu. -
selletirmek derken az nce bahsettiiniz toplum iine katmak
anlamnda da sylyorum. Anlam dnyamzn snrlarn kesti-
remediimiz iin, dla biz srekli bir iliki iindeyiz, bunun da
baka bir gezegenden gelen bir uzayl olmas gerekmiyor. Benim
anladm eylerin listesi udur diye bir liste yapmaya kalksam
byle bir eyi mrmn sonuna kadar bitiremem nk zaten en
kk aklamaya baladm zaman bile onun evresinde olu-
maya balayacak olan milyonlarca anlam bulutunu alp, kda
tam olarak yazamam. Hepsi ksmidir. O yzden d hep var, n-
k d varsayarak bir eyler yapyoruz.
Aksu: Benim problemim ikinizin iaret ettii eyin devam gibi
bir ey. Politika darda kalm olann ieriye girmesini ya da bir
ekilde onu anlamadan yannda durmay, iliki kurmay imkansz
hale getiriyor nk kendisini isimlendirerek gelebiliyor buraya.
Tam sylediin gibi, isimlendirmedii zaman o benle ne yapa-
cak ya da ben onunla ne yapacam? Bizim nasl bir balantmz
olacak, nasl beraber politika yapacaz sorusunun cevab ancak
temsil eklinde veriliyor.
Evet, bu dnyann iinde dars var, ama o darsndan
bahsetmeye baladm anda ieriye girmesi gerekiyor, nk dil-
de temsil edilmeye balyor, politik temsille devam ediyor. aret
etmek istediim skntl nokta yle bir eydi. Bilmiyorum anlata-
bildim mi?
Katlmc (b): Dars derken neyi kast ediyorsunuz?
Aksu: Yani bu hikyenin dars. Dnyada kadnlar ve erkekler
vardr, bir de LGBT bireyler vardr, cinsiyet ilikileri yle kurul-
mutur... Bir hikye anlatyorum, bir anlam dnyas kuruyorum
520
Feminist topyalar ve Politika
ve bunun siyasetini yapyorum. Bunun d var m? Varsa bundan
nasl bahsedebilirim?
mge: Siyaseti srekli bir mcadele alan olarak dnyorsunuz
ama mcadeleyle e anlaml olarak dnmemek belki sizin so-
runuza biraz cevap olabilir gibi geliyor. Dardakiler ieri girdi
gibi deil, nk onlar her zaman darda olacaklar ve darda-
kilerin ieri girme talebinin kendisini siyaset olarak kurmak, yani
siyaseti bu ekilde tanmlamak olabilir. Srekli mdahil olma ta-
lebinin kendisi siyaset olduu zaman Bu srekli devrim gibi bir
fikir oluyor.
Temsil meselesindeki isimlendirmeyle ilgili derdinizi anl-
yorum nk isimlendirilmenin kendisini bir iktidar kurma ara-
c gibi okuyorsunuz anladm kadaryla; ama Eer dahil olan
kendisi nasl dahil olmak istediini belirleyerek mdahil olur-
sa orada neden buna ill iktidar diyoruz ya da o da bir iktidarsa
baka trl bir iktidar olabilir mi? sorusunu neden sormuyoruz?
ktidar daha kurucu ve yapc bir ekilde dnemez miyiz? a-
rlmak zaten bana biraz ters geliyor. Siz bir isimle arlma gibi
dillendirdiniz ama bana siyaset tam da oradan arlmaktan ziya-
de mdahil olma ve ieri girme talebi gibi geliyor. O anlamda da
ismi kendine vermenin eylemi de aslnda kurucu ve yapc bir ey.
Konsensse kar da daha anti-konsenss, antimiliter, daha yeni-
liki ve deitirici, dntrc bir ey Bu dardakiler ieriye
dahil olmaya alrken ieriyi de deitirip, dntryor. Bunu
Krtler zerinden de dnebiliriz. Krtler kendilerini Trkiyede
eit vatanda gibi hissettiklerinde Trkiye baka bir Trkiye ola-
cak gibi de geliyor mesela.
Aksu: Bu sylediiniz eyin topik ierii var m?
mge: Kesinlikle. nk mcadele fikrinin kendisi bir topya-
ya inanmak zorunda Ama bu topya Yaseminin de eletirisini
getirdii gibi nahif olarak alglanmak zorunda deil. O birazck
Trkiyede hem bir savan ortasnda yaayp, hem de bu kadar
mcadele fikrinden yoksun olduumuz bir dnsel alanda yaa-
mamzdan kaynaklanyor bence.
zgl: Ben somut bir yerden devam edeceim. Birbirimizi anla-
madan yan yana olmak iin imkanlarmz var m, platformlarmz
var m, bundan ok pheliyim. Bir grup arkadamzla amna
koyaym kfrn kullanmak istemiyoruz, kullanmamakla ye-
tinmeyip, kn kopardm dnya gibi bir eyi yerletirmek
istiyoruz. Btn bu krtaj, dili deitirmek, kn koparmak
tartmalarnn ortasnda Nevin Yldrm Ispartann bir kynde
kn koparmakla kalmayp, Namusumu kendim temizleyece-
521
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist topyalar ve Politika

im, diyerek tecavzcsnn kafasn da kopard.28 Ben kendini 2010 ylnda Nusaybinin DKH tarafndan kadn kenti ilan
feminist olarak tanmlayan, akademide urada burada sylem ge- edilmesinin ardndan biz bir grup kadn Nusaybine gitmitik. Fa-
litirmeye alan bir kadn olarak bu kadn bir yandan anlamak kat o zaman da tartmtk ve benim iin hl sorular ile dolu:
istiyorum. Bir yandan benim dille deitirmeye altm ve s- Kadn kenti ne demek? iddet zerine konuulan, kadnlarn
rekli hayal etmeye altm bir dnyay yayor ama benim oraya atlye yapt, sokakta olduklar bir yer midir mesela? O yzden
ulamam zor. Ne yapaym, o kye mi gideyim, bakaym m ya da ben Feminist bir topya nasldr? sorusunun cevabn aslnda
hangi temsil olanaklar var ki ben bu kadn hakknda ya da bu tam da bu noktada bulamyorum. Ya da toplumsal cinsiyete da-
fke hakknda konuaym? Ya da bu delilik ve krize varan noktay yal bir bteleme yaplyor olmas o kenti kadn kenti mi yapar?
anlayabileyim. Mesela bu rnek benim iin vurucu bir rnekti. Feminist topya nasl olura dair benim bir tanmm yok sadece
Trkiyeli bir kadn olarak meselelere bir ekilde mdahale okuduklarmda sevdiim birtakm eler var.
etmek istediim, bazen kendimi tanmlamak istemediim, evet Yasemin: Feminist topyalarda baz cevaplar aranyor diyebiliriz
bazen kadn deilim de demek istiyorum nk bazen, bir kadn belki. Drt ba mamur bir ey kimse zaten kuramaz. Aksu ho-
olarak kurmaya altm bir forml var orada hl daha. Dola- cann da dedii gibi Feminizm byle olmaldr, diye bir listemiz
ysyla bir yandan anlamak, demek ama bir yandan da anlamak olamayacana gre topyada da Buyurun budur, diyebilecei-
zorunda olmamak ve ayn yerde olmak meselesi bana ok nemli miz bir ey tabii ki olamaz. Ama okuduklarmzda ya da kendi
geliyor. O yzden de topyasz ya da hayal edemediimiz bir dil yaadmz hayatta hayal ettiimiz bir ey var ki buradayz. Bir
olduunu dnyorum. eyleri deitirmek ve onun yerine bir ey koymak gibi bir dert var
Esen: Yaadmz dnya ierisi ise eer dary, yani topik ola- ve bu yzden bugn yaptmz bu eylemleri yapyoruz.
n buradan tahayyl edebiliyoruz. Dolaysyla baktmzda bir Esen: Benim kafam kartran ey u: Politika yapma biimimizin
dars var ama bu ieriden mmkn stediklerimizi ya da is- genel olarak dnyada olmasn istemediimiz, iddet ve cinayetler
temediklerimizi, ieriden, ne olmas gerektii ya da ne olduu vs. yi protesto etmeye ya da bunlar temizlemeye ynelik olduu-
zerinden tarif ediyoruz. Kadn hareketi ortaya kyor, feminist nu dnecek olursak, politika yaparken ou zaman Biz nasl
topyalar da kyor. Pratikten ve yaanmlk zerinden bir ta- bir dnya istiyoruz? sorusunu, yani asl hayalimizi kardmz
hayyl kyor. Byle baktmda dars var ama ieriden mm- dnyorum. Bu noktada da feminist topyalar da aslnda poli-
kn bir dars var. Btn o tasavvur burada neyin deimesini tika ile benzer biimde ou zaman, ne olmas gerektii deil de
veya deimemesini istediimize dair. Bu anlamda da baka bir ne olmamas gerektii zerinden bir dnya kurguluyorlarm gibi
dnya tasavvurumuz aslnda politikaya dair bir ey bence geliyor bana.
Ama politikann sizin tarif ettiiniz gibi sadece ihtiyalar Feyza: Ben de dars diye balayacam. Dars var m yok mu
konusu zerinden ekilleniyor olmas bizi kmaza sokan bir ey. hikyesinde, eer topya politikay mmkn klan bir eyse unu
da dnmek gerekiyor: Adalet bir topyaysa eer baka bir ka-
2828.08.2012 tarihinde, Ispartann Yalva lesinde Nevin Yldrm, kendisine sis- dnn topyas senin distopyan oluyor. Aslnda belki ayn yerden
tematik olarak tecavz eden ve uygunsuz fotoraflarn yayaca tehdidinde bulu- yara aldn halde onun iin kurduun hayal, seni o gnk ya-
nan Nurettin Gideri av tfeiyle vurduktan sonra ban kesip, bir uval iinde amna balayan ey baka bir kadnn distopyas oluyor. Belki
getirdii ky meydanna att. (Habertrk Gazetesi, 29.08.2012, http://www.haber
turk.com/gundem/haber/771980) feminizmin iermekte ya da dnmekte zorland konulardan
Bu srada Nevinin tecavz sonucunda hamile kald ve olay gerekletii zaman biri u: Mesela bir kadn aile kurma hayalini anlattnda o anki
29 haftalt hamile olduu renildi. Bununla ilgili olarak Nevin kesinlikli doum hayatnda bu bir topya. Bir oda, bir salon evim olsun, dokuz
yapmak istemediini syledi. Tecavz durumundaki gebeliin sonlandrlmas ile yanda grdm ocuum yanmda olsun, markete giderken
ilgili, TCKnn 99. Maddesinin 6. Bendinde Kadnn maduru olduu bir su so-
nucu gebe kalmas halinde, sresi yirmi haftadan fazla olmamak ve kadnn rzas bile kocamdan izin alaym. Bu eydi onun topyas. Baka bir
olmak kouluyla, gebelii sona erdirene ceza verilmez. Ancak, bunun iin gebeliin rnek yine krtaj tartmalarnda kt. Bir e-mail grubunda ok
uzman hekimler tarafndan hastane ortamnda sona erdirilmesi gerekir, denildi- konuuldu onu da hayretle izlemitim: Keke ocuk dourmak
inden, Nevinin gebelii yasal sre olan 20 haftay getii gerekesi ile sonland- cinsellik olmadan olan bir ey olsayd. Bunu nereye koyacam
rlmad. Nevin 17.11.2012 tarihinde doum yapt ve bebei Aile ve Sosyal Politikalar
l Mdrlne verdi. (E.N.) (http://www.gazetea24.com/haber/tecavuz- hibir zaman bilemedim. Yine byle bir tartmaya ahit olmu-
magduru-nevin-y-bebegini-dogurdu_7156198.html) tum. Suudi Arabistanda kadnlar ehri kurulacana dair bir ha-

522 523
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist topyalar ve Politika

ber kmt. Bu korkun bir ey olarak lanse edildi. Birka kadn topyann zellii nce feminist akl yrtme biiminin nasl ya-
Aslnda ne gzel, taciz yok, u yok, bu yok, diye iinde topik pld, yeni bir toplum hayal ederken hayal kurmann nasl yapl-
eler barndrdndan sz etmiti. Dolaysyla bunlar farkl nor- d olabilir. Ben hl bunun da bir sr imkanlar barndrabilece-
matif dzlemlerde, farkl yaralar ve aclardan gelen topyalar. Be- ini dnyorum. O yzden sadece i/d meselesi deil hangi
nim de sormak istediim o. Feminizmin dars/ierisinden ben kadnn kendisi iin ve iinde yaad toplum iin neleri hayal
bunu anlyorum. Nilgnn bnye dediine bazen ben de kader edebildii de topya iinde bir tartma bence.
diyorum, o zaman dars var m yok mu sorusu belki biraz daha Katlmc (a): Benim de i/d tartmasyla ilgili yeni bir ey gel-
karyor. di aklma. Ece Ayhan bir ehirdeki pazarn kurulmasnn ehrin
Aksu: zgrl her zaman bir eyden zgr olmak gibi deil en dnda kalan tarlaya gre belirlendiini, pazardaki fiyatlarn
de bir ey yapmak zere zgr olmak gibi de dnebiliriz. Ben da o tarladan gelen rne gre belirlendiini anlatyor. nk en
topyay daha ok ikinci zgrlkle balantlym gibi hayal edi- uzaktan gelen en maliyetli olduu iin, dier rnlerin fiyatn da
yorum. Bir eyden zgr olmak deil, bir ey yapmak iin zgr o belirlemi oluyor. Aslnda ierisi darsn belirlemiyor da d-
olmak. Mesela bakkala giderken bile kocandan izin almak istei ars ierisini belirliyor. Ya da darnn tam snrnda duran ey
korunmakla ve gvenmekle ilgili bir ey. Aslnda bir eyi yapmaya ieriyi belirliyor. Mesela rock mziin poplerlemesi iin yap-
zgr olmaktan ziyade, bir eyden zgr olmakla ilgili. Ben top- lanlar, bir an nce halka benimsetelim ki bunun dntrcl-
yay da, zgrlk politikay da daha ok ikincisiyle ilikilendi- ortadan kalksn gibi bir endieyle yaplyor. Kar-topyada da
riyorum. olmamas gerekenden olan karyoruz dedik ya, orada da yine
Hazal: Feminist topya nedir ya da var mdr? Ne olabilir? Ya da burada olan, burada olmayan zerinden ve olmamas istenen
en bandan sorduumuz topya politika yapmann bir arac m- zerinden belirliyoruz. Dolaysyla dars zaten ierisini belirli-
dr, yoksa ona engel olan bir ey midir? Btn bu sorularn u a- yor. Batan verilmi, sabit bir ierisinden bahsedemiyoruz.
dan cevab olamaz bence: nk topya nasl isimlendirmeleri Elif: topyalarla teorik ya da edebi olarak ok fazla ili dl olan,
aryorsa ve yine o isimlendirmeler zerinden bir dnya tasar- bunlarn zerine eilmi biri deilim. Bir Ursula K. Le Guini bi-
lyorsa biz topyadan bahsederken de topyaya belli bir isimlen- lirim, severim, ama onun dnda, teorik ya da edebi bir youn-
dirme yapyoruz ve aslnda topyann ne olduunu belirleyerek lamam olmamasna ramen politika retmeye alan ve politika
konuuyoruz. Var olan topyalarn zerinden topyann bir top- retirken mcadele etmeye alan birisiyim, birileriyiz. ok fazla
lum tasarm olduu zerine konuup, onunla ilgili dnyoruz. tanmlama, temsil tartmas yaplnca insan kimin adna ne sy-
Benim topyayla kelime olarak kurduum iliki yle bir leyeceksin, nasl snflandracaksn, diye dnyor.
ey: topya, topya kurmann topyas da olabilir. topya belli Buras niye Amargi, niye buras feminist demeye kadar da
bir toplum tasarmnn, okuduumuz bir ey olmasnn yan sra varabiliyor hissiyat olarak. Dolaysyla bir yerde durmak gerekiyor
toplumu nasl tasarladmz, akl ve duyguyu nasl tasarlad- belki de. Politika reten, mcadele eden insanlar olarak bu yap-
mzla ilgili. Var olan ve yazlan topyalar zerine konumakla bu tklarmz niye yapyoruz? u anki dzenin, yaadm hayatn,
topyalarn nelere yol at, nelerden beslendii, nasl politik benim ve yanmdakilerin ve tanmadm insanlarn, varlklarn,
alanlar, kanallar at, kapad ile ilgili konumak baka bir canllarn, canszlarn kaderi olmadn ya da bnyesinde bunu
ey. Hlihazrda feminist politika yaparken bence en ok zorlan- tamadn dndm iin mcadele ediyorum. Hem olumlu
dmz ve canmz yakan ey tahayyl dnyamzn darl ya da anlamda hem de olumsuz anlamda. Hem kt olmayan bir eyleri
hayal kuramamamz ve temsil siyaseti de bence bir noktada buna dzeltmek anlamnda hem de var olmayan eyleri yaratmak, kur-
balanyor: Bir eyi bir eyle ikame edememek Sadece var olan, mak anlamnda. Bu gc de nereden alyorum? Bunu yapmak iin
bize sunulan ve empoze edilen kavramlar ve olgularla dnmek u an yaadm, grdm dnyann dnda baka bir dnyann
ve srekli bu darack alanda bunlarla siyaset yapmaya almak. olduunu ve olabileceini veya nceden olduu iin sonradan da
Bu yzden topyann bize bu kavram ve olgular ikame olabileceini kurabilmem gerekiyor kafamda. Kurabileyim ki ben
edebilecek baka bir sr ara verebileceini dnyorum ama samimi olarak kendimi var edebileyim. Biz, burada oturuyorsak,
bunu da bir toplum mhendislii olarak deil de bir akl yrtme konuuyorsak, bir ekilde bu yaadmz ann, bu kesitin bizim
biimi olarak hayata geirmekten bahsediyorum. Bence feminist kaderimiz olmadn, dnyann hep byle olmadn, olmaya-

524 525
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist topyalar ve Politika

can ya da olmasn istemediimizi sylyoruz ve bunun iin de demisyen arkadamn dedii gibi transeksel darda kalrken,
buradayz. rnein kendisi bir profesr olarak ieride olabilir. (Kahkahalar)
Dolaysyla topyalar olmadan, olmasn hayal ettiimiz bir Btn bu ilikiler toptan ierdedir ya da dardadr gibi bir ey
dnya olmadan politika yapamayacamz dnyorum. O ol- yoktur. Fikrimi deitirmeye de hazrm.
masn hayal ettiimiz dnya ierisinde de biz bir bamza var Aksu: Ben bu ierisi/dars meselesini ortaya atarken yle bir
olmayacaz veya iki kii, kii olarak var olmayacaz. Olmasn eyden kmtm, hatrlatmak isterim: Siyasetin insanlar ieri
hayal ettiimiz dnyada bir ilikiler a ierisinde yayorsak, be- aran bir ey olmas. Kaynaklar eit paylamak, eit temsil, bir-
nim seninle ilikim, benim duvarla ilikim, suyla ilikim, hepimi- likte haka yaamak gibi eylerle onlar ieri tamak meselesinin
zin birbiriyle ilikisi, oradan kan baka mekanizmalara etkide kendisinin problemli olduunu sylyordum. Oradan ierisi/d-
bulunuyorsa btn bu ilikiler ann nasl olacan dnmek ars kald sadece. Dars var m? derken eriye armadan,
zorundaym. O ilikiler ann hepsini tarifleyebilen, hepsine dair girme arzusu olmadan baka bir zgrlk ve politika ilikisini
dnceleri, hayalleri olan bir topya dnmek zorundaym. topya zerinden kurabilir miyiz? diye bir eyden bahsediyor-
Buradan uraya geliyoruz: Kadnlar nasl yaamal? sorusu be- dum ama o kadar bambaka bir yere geldi ki ben kendi syledii-
nim sorum deil. Btn insanlar olarak nasl yaamalyz? Benim mi tanyamaz hale geldim bu konumalarda.
sorum bu. Ben kadn olarak orann iinde nasl yer alacamn, Melissa: Bu Neolitik a tartmasnda ben hep yle dn-
kadn olarak o dnyay nasl yaratacamn mcadelesini veriyo- yordum: ll gemite bir eyin var olduuna dair bir kantmz
rum. olmas m gerekiyor ki gelecei ona gre tahayyl edelim? Tabii
Anaerkil dnemden bahsedildi; bununla ilgili, Neolitik ok yabanc bir ey deil bu bize nk Trkiye gibi unutturma
Devirde yle bir dnem var m, yok mu, yaanm m, yaanma- politikalarnn ok gl olduu bir yerde biz de feministler ola-
m m, bu arkeolojik veya antropolojik olarak kantlanabilir bir rak gemii merulatrma zemini haline getirme pratiine ok
ey mi? gibi sorular ok da umurumda deil akas. nk ben yatknz. Arkeoloji meselesine geldiimde tehlikeli sulara gidi-
oradan kendimi var ediyorum, hayal ediyorum. Bizim imdi byle yormuuz hissine kaplrm hep. Trkiyede zellikle son yz y-
olmamz kader deil, ncesinde baka bir toplum dzeni vard ve ln tarihini unutturmak iin Son iki bin yln tarihine bakalm,
sonrasnda da bu toplum dzeni olacak, diyorum. Benim iin d- gibi sylemler hep devreye giriyor. Orada da sanki bunu yeniden
ars bu mcadeleyi yrtmeyen, bu mcadelenin iinde olma- reten bir sylem varm gibi hep dnmmdr. Anaerkil bir
yan varlklar, insanlar btndr ve ben bu mcadeleyi yrtr- toplum hi olmam olsayd bu bugnk kadn-erkek eitsizliini
ken srekli kendime ve etrafmdaki herkese arda bulunurum. merulatrr myd? Bugn benim bir zgrleme hareketi ii-
Gel ve yrt, kendi durduun yerden ya da benimle birlikte, ama ne girmem iin baka bir model olmu olmas gerekiyor muydu?
bu mcadeleyi yrt. O dnya nasl olmu ya da nasl olur ze- Neolitik a hikyesini, zgrleme mcadeleme ket vuran bir
rinden kadn asndan bakacak olursak kadnla erkek arasnda eymi gibi hissediyordum nk olmad ispatlandnda ne
herhangi bir iktidar ilikisinin olmad, kendi yaam alanlarn olacak? Bu beni ilgilendirmez diyordum ama baka bir yerden
ve yeteneklerini, becerilerini tanmlayabildikleri ve gelitirebil- bunu sylyordum. imdi Elif Bu beni ilgilendirmez, bu benim
dikleri ve en basit ilkesi herhangi bir emek biiminin bir dierinin topyam olabilir, deyince yle bir ey geldi aklma: topya hep
zerinde iktidar veya bask unsuru haline gelmedii bir dnya. Ne gelecek zerinden kurgulanyor ya, gemie dair bir topya m
insann doa zerinde tahakkm ne de erkein kadn ve doa acaba bu? Gemiin topik kurgulamas nasl bir ey? Bizi bam-
zerindeki tahakkm olmasn diye hayal ediyorum, ediyoruz. baka bir eye doru gtrr m? kinci bir soru da yine ierisi
Nilgn: Gemite ne iyiydi? diye bakanlardan deilim, Ge- dars meselesiyle ilgili. Sanki ayr seviyeden bahsediyoruz,
mite ne ktyd? diye bakanlardanm. (Glyor) Bu yzden ayr seviyede de farkl bir dsallktan bahsediyoruz, onu ok
yeni olan nermeyi daha doru bulurum. netletiremedim.
Aksu: Gemi derken Neolitik Devri mi kast ediyorsun? Aksu: diyorsan olduka net aslnda. (Glmeler)
Nilgn: Evet Neolotik. Benim iin i/d ok keskin, iletiimsiz Melissa: En bata Platondaki dsall daha ok bir aknlk
bir durumu tarif ettiinden, merkez ve kenar demeyi tercih edi- olarak almtm. Sonra siyasetin dnda kalanlardan bahsettik.
yorum. erisi ve dars yok, dedim. Orta snf olan sevgili aka- ncs de benim soracam bir dsallk. topyay edebi bir

526 527
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
tr olarak almaya baladmz noktada aslnda o metnin d da
bir d ve benim batan beri sorum u: Bu topik metinleri ta-
rihselletirmemiz tartmamza nasl bir ey katar? Yani tarih-
selletirilmesi, mekn ve zaman iinde balamsallamas Hani
ilk bata Yasemin Bunlar Bat metinleri, dedi ya, o metinlerin
d neresi ve o d bizim tarttmz dlarla nasl ilikili? Biraz lenme var. Ve her ne kadar biyolojik determinist olsa da Valerie
mesleki deformasyonla ben bunu aryorum. nk o olmadan
btn bu tartmalar havada kalyor gibi geliyor bana. Ursulann
d neresiydi? Nasl bir d dzenlemek iin onlar yazd? Onu da
bilirsem sanki oradan yol alabilecekmiim gibi geliyor ama bir ta-
raftan da ok korkun bir ey yaptmn farkndaym nk daha
yntemsel bir eyden bahsediyorsunuz, onu da anlyorum ama
maalesef bir tarih
Aksu: Aknlk meselesini bir kenara koy, diyorsun.
Melissa: Platondaki aknlkla modern topyalardaki d birbi-
riyle nasl konuuyor meselesi biraz kart gibi geldi bana. Ben
anlamam da olabilirim.
Aksu: Politikann akn olan unutup, tamamen seklerlemesin-
den bahsettim. Modern politika sreci aknl unuttu ve top-
lumsal zerinden konuuyor ve bu d yok eden bir ey. D bence
de var ama baka trl kurman gerekir. Aslnda bu metinler onun
aray olarak da okunabilir. En azndan bazlar
Yasemin: Ama bir yandan Platondan itibaren o dnemde yazlan
baka topyalarda da var. Platon, Devleti kendi yaad zamann
ve toplumun sorunlarn zmek iin de yazyor. Hepimizin gele-
cee ynelik hayalleri, tahayylleri ya da daha iyi bir yaama dair
dnceleri vardr ama bunu oturup, sistematik olarak yazmak,
insanlara ulamasn istemek tamamen yaadn o tarihsel dn-
mlerle ilgili. Neden 19. yzylda bu kadar ok yazlyor? Birta-
km gelimeler, sonular, arpan fikirler sonucunda insanlar bu
kadar ok yazmlar.
Selime: Ben de topyay sevmeyenlerdenim, Ursula da dahil ol-
mak zere. Bir tr olarak sevmememin yannda sunduu dnya-
nn her ne kadar aksini iddia etmeye alsa da ok merkezi ve
dlayc olduunu dnyorum ve aslnda gelecee dair bir ey
olmasna ramen hibir zaman gelecee dair bir izlek ve hareket
potansiyeli tamadn dnyorum. Feminist topya meselesi
ise bana iyice uzak geliyor nk bu iki kelimenin yan yana dur-
masn ok sorunlu buluyorum. Aslnda Hazal Bir topya tanm
var ve bunun o tanmn deitirmek bir feminist i olabilir, dedi.
Bunun iin ben feminist teorinin zaten bir ara olduunu d-
nyorum. O dili, o dnyay deitirebildiin zaman o topyann
anlamn da deitirebilir ve topyay ancak o zaman kurabilirsin
528
Feminist topyalar ve Politika
eer hl topya kurmak istiyorsan tabii. Mesela benim topyalar
yerine manifestolar daha ok ilgimi ekiyor. nk orada bir talep
gryorum, gelecee dair bir istek gryorum ve ona varmak iin
izlenebilecek bir yol gryorum. Sadece hayal ettiin deil, hayal
ettiini gerekletirebilmek iin sokaa kmaya dair bir hareket-
Solanasn manifestosu29 benim iin btn feminist topyalardan
daha fazla harekete bir ey katabilme, heyecanlandrabilme ve
dntrme potansiyeli tayan bir ey.
Katlmc (b): Bu i/d meselesinde darda olan biri bile ken-
dini ieridekilerin oluturduu szle gre tanmlad srece,
topyalar ieridekileri ya da kendini ieride olarak tanmlayanlar
tarafndan oluturulduu iin kimseyi mutlu etmeyecektir. Biz
ne kadar oluturulmu btn szlkleri yrtp atarsak ve kiile-
ri kendilerini tanmlamalar iin serbest brakrsak, onlarn yeni
szckler oluturmalarna izin verebilirsek kurulmu tm top-
yalarn topyasn kurabiliriz diye dnyorum. nk benim
stmdeki kyafet bana ait ve ben bunu tayorum ama bunu nasl
tanmlayacam bilmiyorum, szlklere bakyorum, insanlarn
benzerlerini nasl tanmladklarna bakyorum ve buna bal ola-
rak Evet ben de oyum, diyebiliyorum.
Katlmc (c): Ben topyann bir eit fantezi olarak tanmlana-
bileceini dnyorum. Bu fantezinin ierisinde yle bir ey
var: Eer nahif anlamda topyadan bahsediyorsak orada aslnda
biz u an var olduumuz ekliyle yokuz. Bence biz kendimizi o
topyann iinde gremiyoruz. Bizim burada ortak olarak bulun-
mamzn sebebi birtakm ortak ikyetlerden, olmamasn iste-
diimiz eylerden kaynaklanyor ama topyada kendimize koya-
camz bir yer grmyorum. Biz kendimiz arasndaki, kadnlar
arasndaki ilikiyi nasl tarifleyeceiz? O nasl bir iliki olacak?
Burada bizi bir arada tutan eyler orada olmayacak belki. Daha
baka bir arada tutan eyler olacak. Bu bence bizim ok ngre-
mediimiz, hayal edemediimiz bir ey ama bunu hayal etmek
ok zor zaten. Distopyann bu dnyann daha abartl, daha iddet
dolu bir yer olarak tarifi bize u anki yerimiz hakknda daha net
bilgiler veriyor gibi geliyor bana. O anlamda onu sevmek daha ko-
lay ama dierini hayal etmek daha zor.
/d meselesindeyse ok ksa bir ey sylemek istiyorum:
Grup olarak i ve d elbette var, ama duygusal olarak da, yani in-
san olarak iimiz ve dmz da var. Yani sizin sylediiniz anlamn
29 Solanas, Valerie, (2011), Erkekleri Dorama Cemiyeti Manifestosu, (ev. Aye
Dzkan), Sel Yaynclk, stanbul
529
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar Feminist topyalar ve Politika

belki dnda bir ey bu. topyada bizim iimiz ve dmz nasl kentin mutluluu, her gn bir kk kzn ikence grmesine bal
olacak? Belki bunu da tarif etmek lazm. olsayd hangisini tercih ederdiniz? sorusundan yola karak yaz-
Aksu: topya fanteziyle ilgili bir ey tabii ama ben topyay bir d Omalesi Brakp, Gidenler30 yksnde yapt gibi, btn
hedef olarak, politik mcadelenin bizi gtrecei ey gibi d- bu toplum ok mutlu ama bir ocua bu ikencenin yaplmas-
nrsem zaten ben ondan hi holanmam. Ben topyay imdi, na deer miyi dndrmeyi salamas asndan nemlidir. Ya
burada olan bir ey gibi, yani dsall da burada olan eyin d da Mlkszlerde ok sinirleniyor adam, fkeyle bir ey sylemek
olarak dnyorum. yle basitletirebilirim (basitletirince de istiyor, ama din diye bir ey yok, gnaha girmek diye bir ey yok,
biraz kayma oluyor ama neyse): Mesela bizim Ankarada Amargi cinsellik kt ve pis bir ey deil, ne syleyecek bunun stne?
Dergiyi karan kadnlarla bir grubumuz var. Zaman iinde, son Allah kahretsin de diyemez, kfr de edemez, ne diyecek?
birka ylda olutu. Her birimizin daha nce feminist gruplarla Katlmc (c): Pis. (Kahkahalar)
ilgili deneyimlerimiz ve yaralarmz var. Bandan beri Biz nasl Yasemin: Benim kuzenim yandayken kzd zaman zebra,
bir arada durmalyz? sorusu vard. Nasl olmamas gerekir, nasl kamyon falan diyordu. Mesela bu bir seenek olabilir mi? Bence
olmas gerekir, birbirimizde ne buluruz, neyi paylaacaz, top- topya sadece bunlar dnmeni salayan bir eydir. Dnyay ya-
lant yaptmz zaman buraya istekle gelmemizi salayacak olan zarak deitirmez ama dnyay deitirme arzusu olan insanlarn
ey ne olacaktr? gibi sorularmz var. Nilgnn bnye dedii ey varlna bir katks olur; daha fazla bir eyler dnmesine vesile
byle bir ey gibi geliyor bana. Feminist nasl olmaldr, feminist olur.
ahlak nedir, toplantda srayla konumak mdr, kimse merkez ol- Esen: Modern devletin kutsal olan ieriye getirme meselesinde
mayacak gibi eyler midir? Biz byle yapmyoruz. Bazen sadece Cemal Bali Akal ktidarn Yz31nde bunun modern devlette
birisinin bel arsn dinliyoruz mesela ama topik olan ey orada devam ettiini syler. Adaletin de, hukukun da aslnda bir d-
(nasl tarif edeceimi bilemiyorum) yaptmz ey. Yaptmz sallatrma olduunu, modern devlet ncesi ve modern devlette-
eyin politik bir i olduunu dnyorum; topyayla ilikisi, ki sreklilii salayan eyin de bu dsallatrma ve kutsal olana
feminist politikadaki tecrbelerimizden dolay neyin olmamas atfetmek olduunu syler. Dolaysyla modern ya da sekler d-
gerektiine dair bilgimiz olmasnn yan sra ne istediimize dair nemde de devletin kendisinin, tpk tanrnn olduu gibi, dsal-
sezgilerimizin de var olmas. O sezginin iinde yle eyler de var: latrldn sylyor. Siz bunun aksini mi, dsallatrmann bit-
Birbirimizin yaralarna iyi gelmek, yapabileceklerini grmek tiini mi sylyorsunuz?
nk bazen yle oluyor ki insan, kendisini ok ey yapamaz g- Aksu: Bittiini sylyorum aslnda. undan dolay, bir yandan
ryor. Mesela iimizde ok gen bir kadnn yazma isteinin ve evet, Cemal Bali Akal hakl... Bu tanrnn yerine ulusu koymak
yeteneinin ortaya kmas iin bir eyler yapyoruz. ya da halk koymak gibi bir durum var. Maher, kurtulu gibi sy-
topya orada, uzaklarda bir ey ve biz oraya varmak iin lemlerdeki tanrsall biliyoruz. Tabii ki yle bir ey var ama bir
haldr haldr koacaz ve politika da bizi oraya gtrecek olan- yandan da siyaset bir ynetim ve ynetim de kaynaklarn doru
dr deil, politikann iinde imdi, buradaki topik ierik nedir, dalm ve ierme politikalaryla ilikili bir ey olduu srece se-
adalet nasl salanabilir, kendi aramzdaki ilikilerde, bizim dn- klerleiyor aslnda. Elbette bir geililik var ve pat diye tanr ld
yayla olan ilikimizde, taleplerimizde topya nedir, i ve d der- ve demokrasi geldi gibi bir ey yok ama imdi geldiimiz noktada,
ken byle bir eyden bahsediyordum. Birilerini darda brakmak yani 21. yzylda devletin artk dsal bir ey olduunu dnm-
deil mesele, tam da derdim bu zaten: Eer problem birilerinin yorum. Devletin -bizde kutsiyet atfediliyor olsa da- kaynaklarn
darda braklm olmas ise bunu zmek daha kolay grn- datld yer olduunu herkes bal gibi biliyor ve ona ne kadar
yor, ama sadece bu deil. yaknsan o kadar iyi olduunu da biliyor.
Yasemin: Edebi bir tr olarak yazlm topyalarla ilgili unu sy- Ayten: Ben de son dnemde bu siyaset, iktidar, adalet meselele-
lemek istiyorum: topya bir el kitab deil sonuta. Ben topyay rini ok dnmeye baladm. Aslnda siyasetteki temsil soru-
hep farkl bir dnyaya dair dnce egzersizleri gibi dnrm.
ll btn bu yazlan dorudur, bunu uygulayacam gibi bir me-
30 Le Guin, Ursula K., (2012), Omelas Brakp Gidenler, (iinde) Gln Gnl
tin deil topya. Bence topya okumak (ki bilim kurguyu da ben (Rzgargl), (ev. mit Altu), Ayrnt Yaynlar, stanbul
bu adan severim), Le Guinin Dostoyevskinin sorduu Eer bir 31 Akal, Cemal Bali, (2012), ktidarn Yz, Dost Yaynlar, Ankara

530 531
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar
nunun, benim genel tanmlamalar iinde var olup, orada yer bu-
lamamamla ilgili bir ey deil de benim hayalimin yok edilmesi,
hayal kuramamam zerinden gelien bir ey olduunu dn-
yorum. nanlmaz derecede mekaniklemi bir dnya ierisinde
olduum, o dnya ierisinde mutluluu yakalayamayacam gibi
birtakm kayglar yaayp, hatta kendi kendimle dalga geip, Ben
neden tek bir hayat yaamak zorundaym, baka hayatlar da ya-
ayabilirim, deyip mesela akam 21.30, 22.00dan sonra baka bir
kadnm gibi yaamak istiyorum. Ertesi gn hi i dzenimin kay-
glarn yaamadm bir boluk dnya yaratmak istiyorum kendi-
me. Son dnemde iktidarn gittike basknlamas, birok konu-
da, birok kesimi yok etmeye almasyla birlikte ben tamamen
okuduum distopyalarn olumsuz etkilerini yaamaya baladm.
Atlan her admda te ayn bu kitaptaki gibi, diye dnmeye
baladm ve keke distopya okumasaydm diye dndm. Beni
ok mutsuz ettiini grdm. Keke sadece topya okusaydm.
topya okumay yle iyi buluyorum: Ben baka insanla-
rn hayatlarn, sylediklerini, hayallerini ok merak ediyorum.
nk o hayaller, o snrlarn hep almasym gibi geliyor bana.
Bir insan bir hayat yaamamal, izofren falan olmalym diye d-
nyorum. nsan, kendisine biilen bir rol yaamamal. Aile
iinde var olamadm hissediyorum, yaptm ite mutsuzluklar
yayorum, anneliin getirdii sorumluluklar falan, o kadar ok
sorumluluk zerinden giden bir hayat var ki kendi hayallerimi
kurmak istiyorum ve bu hayallerin tannmamas ok rahatsz edi-
yor beni. Nilgnn dedii gibi ben ok yerde kendimi darda
hissediyorum, birok yerde de ieride hissediyorum. erdeyken
dardaym gibi de hissediyorum.
zgl: Trkiye edebiyatn dndmzde topya yazar ola-
rak kimler var, ya da var m bir rnek? Ben mesela edebiyatn ken-
disini de biraz topik buluyorum. Bu anlamda hem delilii ierdi-
i, hem izofreniyi ierdii, kadns olan ierdii iin soruyorum.
Yasemin: Osmanl Dneminde daha ok erkek yazarlar oldu-
unu biliyorum. Ben de ok aratrp, okumadm. Cumhuriyet
ncesinde ve Cumhuriyet Dneminde var. Mesela Halide Edipin
Yeni Turan32diye bir topyas var 1912de yazm. Adndan anla-
laca gibi milliyeti bir topya ama ayn zamanda da feminist bir
topya. Hikye bir kadn karakter zerinden ekilleniyor hatta
kadnn ad da Kaya. 1918de Aydemir33 var Mfide Ferit Tekin. O
da milliyeti bir topya. Daha yakn zamanda Glaye Koak diye
32 Advar, Halide Edip, (1991), Yeni Turan / Raikin Annesi, Atlas Kitabevi, stanbul
33 Tekin, Mfide Ferit, (2008) Aydemir, Kakns Yaynlar, stanbul
532
Feminist topyalar ve Politika
bir yazar var, Topa34 diye bir kar topyasn okudum. Bir l-
keyle husumetten dolay bir harfin alfabeden karlmasna karar
veriliyor. Tam bizim yapabileceimiz bir ey. Bir de aslnda erkek
bir yazar ama bence ok ho bir kar topyas var, Adam (Alaed-
din) enelin sanrm 1968de yazd Teleandregenos topyasnda
Evlillik Hayat35 diye, ksa bir kitap. Yazar erkek ama evlilik ku-
rumunun zellikle dii taraf nasl kuruttuuna ilikin bir kar-
topya
Bir de Cumhuriyet Dneminde Peyami Safann Yalnzzn36
iinde Simeranya diye bir hayali lke var; ayrca Mfit zdein
Son Tiryaki37 diye bir hikye kitab var; sigara ienlerin baka ge-
zegenlere gnderildii bir hikye. Kadn yazarlardan aklma ge-
lenler Alev Alatlnn Schrdingerin Kedisi Kbus ve Rya38, Buket
Uzunerin Balk zlerinin Sesi.39 Bir de ilgin bir rnek, Kemalist
bir kar topya olarak geen Nevra Bucakn Kule diye bir kitab
var ama onu okumadm, kaynaklarda grdm.
Son dnemde de ok fazla kar-topya yazlyor, Uyand-
nda40 diye yeni bir kitap yaymland: Amerikada geiyor ve kr-
taj yaptrd iin on alt yl krmz olma cezasna arptrlan bir
kadn anlatyor. Beni Asla Brakma41 var, ok beendim, erkek bir
yazarn, filmi de ekildi. nsan olmak nedir? zerine ok d-
ndren bir eser ve kar-topya ksm daha arka planda. Bir de
Iskarta42 diye bir kitap var, genlik edebiyat olarak km. +13 di-
yor, ben on be yamda hi okumak istemezdim bu kitab. On
yandan sonra ocuklarnz skartaya kartmaya karar verebil-
diiniz ve ocuklarn paralanarak organlarnn bakalarna veril-
dii bir dnyada geiyor. Yakn dnemde Hunger Games (Alk
Oyunlar)43 var mesela. zetle, son dnemde kar topyalar daha
ok genetik mdahaleler, deneyler, insan klonlama gibi konular
minvalinde gidiyor gibi gzkyor. Teekkrler.
34 Koak, Glaye, (2004), Topa, Kanat Kitap, stanbul
35 enel, Adam, (2003), Teleandregenos topyasnda Evlilik Hayat, mge Yaynlar,
stanbul
36 Safa, Peyami, (2000), Yalnzz, tken Neriyat, stanbul
37 zde, Mfit, (1996), Son Tiryaki, Metis Yaynlar, stanbul
38 Alatl, Alev, (2012), Kabus/Schrdingerin Kedisi-1, Everest Yaynlar, stanbul
-(2012), Rya/Schrdingerin Kedisi-2, Everest Yaynlar, stanbul
39 Uzuner, Buket, (2012), Balk zlerinin Sesi, Everest Yaynlar, stanbul
40 Jordan, Hillary, (2012), Uyandnda, (ev. zlem Yksel), Yap Kredi Yaynlar,
stanbul
41 Ishiguro, Kazuo, (2011), Beni Asla Brakma, (ev. Mine Haydarolu), Yap Kredi
Yaynlar, stanbul
42 Shusterman, Neal, (2010), Iskarta, (ev. Zarife Biliz), Tudem Yaynlar, zmir
43 Collins, Suzanne, (2012), Alk Oyunlar, (ev. Sevin Tezcan Yanar), Pegasus
Yaynlar, stanbul
533
stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar stanbul Amargi - Feminizm Tartmalar

Feminist topyalar ve Politika tartmasndan...

534 535