TOPLUMSAL

CİNSİYET
KAMLA BHASIN
 Kamla Bhasin
Kamla Bhasin sosyal bilimlerde lisans
eğitimini tamamladıktan sonra 1965-
67 yıllarında Rajasthan Üniversitesinde
ekonomi dalında yüksek lisans eğitimi
aldı. 1967-69 yıllarında Almanya’daki
Muenster Üniversitesinde, Gelişmenin
Sosyolojisi üzerine eğitim gördü ve bir
araştırma enstitüsünde araştırma
asistanı olarak çalıştı.
1972 yılında Rajasthan’da gönüllü
olarak kurulmuş olan bir örgüte
katıldıktan sonra kalkınma, eğitim,
toplumsal cinsiyet vb. konular üzerinde
çalıştı. 1976 ve 2001 yılları arasında BM
Gıda ve Tarım Örgütü’nün (FAO)
Açlıktan Kurtuluş Kampanyası /
Kalkınma için Eylem’de yaratıcı çözümler üreten sivil toplum örgütü
girişimlerinin desteklenmesine, eğitimler ve çalışma atölyeleri düzenlen-
mesine. Güneydoğu ve Güney Asya’daki SKT’lar, kadın örgütleri ve diğer
halk örgütleri arasında bilgi ve işbirliği ağı oluşturulmasına çalıştı. Halen
2
Güney Asya Toplumsal Cinsiyet Aktivistleri ve Eğitimcileri Çalışma Ağı’nın
(SANGAT) koordinatörlüğünü yapıyor ve Jagori (Kadınların Bilgi Danışma
ve Eğitim Medkezi)’nin, WIPSA (Güney Asya’da Barış için Kadınlar
Girişimi)’nin ve SAHR (Güney Asyalılar İnsan Hakları Örgütü)’nün aktif bir
üyesidir. Kamla, politik kimlik, askerileşme, çatışmaların çözümü, barış
v.b. ile ilgili konularla derinden ilgilidir. Kendisi farklı konular arasındaki
bağlantıları görmeye ve farklı hareketler arasındaki ortak çalışma ve
işbirliklerini güçlendirmeye gayret göstermiştir.
Kamla Bhasin, yerel, ulusal ve Güney Asya düzeyinde toplumsal cinsiyet
ve sürdürülebilir kalkınma konularında kadınlar ve erkekler için kapasite
artırıcı, katılımcı ve deneysel atölye çalışmaları ve eğitimler düzenlemek-
tedir. Kendi eğitim ve atölye çalışması deneyimlerini ayrıntılı raporlar ha-
line getirmiş ve bu deneyimlerini yaygın bir biçimde paylaşmıştır.
Kamla, çok sayıda kadın grubunun ve gönüllü örgütün ve bazı bölgesel
ve uluslararası bilgi ve işbirliği ağlarının kurucusu ve üyesidir.
Kamla Bhasin, katılımcı ve sürdürülebilir kalkınma, katılımcı eğitim, medya
ve iletişim, toplumsal cinsiyet, kadınların güçlendirilmesi v.b. konularda
kapsamlı yazıları bulunmaktadır. Kitaplarının çoğunun hedef kitlesi ak-
tivistler ve kalkınma konusunda çalışanlardır. Kamla, aynı zamanda kadın
hareketi için şarkılar, sloganlar ve çocuklar için şarkı kitapları yazmaktadır.
Kendisi, iyi bir şarkıcı olmamasına rağmen fırsat bulduğunda yüksek sesle
ve tutkuyla şarkı söylemekte ısrarlıdır.
Çeşitli hareketler için çok sayıda afiş ve bez pankart da yaratmıştır. Nisan
1946 doğumlu olan Kamla’nın iki çocuğu, bir kocası vardır ve Hindis-
tan’da Yeni Delhi’de yaşamaktadır.
TOPLUMSAL
CİNSİYET
KAMLA BHASIN

çeviri: Kader Ay
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri

İÇİNDEKiLER

Sunuş

Türkçe Baskı İçin Önsöz

Birinci Bölüm: Toplumsal Cinsiyeti Anlamak

- Cinsiyet sözcüğüne yüklenen yeni anlam
- Toplumsal cinsiyeti belirleyen normlar
- Kadınlar ve erkekler arasındaki biyolojik farklılığın onlara atfedilen rollerle ilişkisi
- Mekanların da cinsiyeti var
- Dil de cinsiyetçidir
- Ataerkil sistem toplumsal cinsiyet eşitsizliğini ve kadınların ikincil konumunu
nasıl etkiliyor

İkinci Bölüm: Ulusal Kurtuluş, Modernleşme, Eğitim - Uluslar kurtuldu, ya kadınlar

- Toplumsal cinsiyet ilişkileri ya da ince politika
- Aile içi politika ve kadının sürekli müzakereye dayanan pazarlık gücü
- Din, kast ve sınıf gibi diğer kimliklerimiz toplumsal cinsiyet ilişkilerini nasıl etkiler

Üçüncü Bölüm: Toplumsal Cinsiyete Dayalı işbölümü - Üreme ve Üretim

- Toplumsal - yapısal bir sorun
4 - Sanayi devrimi ve özel alan - kamusal alan ayrımı
- Kamusal ve özel alan ayrımı eşitsizlikleri keskinleştirdi
- Özel olan politiktir
- Kadınların ikincil konumuyla ilgili kavramlar arasındaki farklar

Dördüncü Bölüm: Toplumsal Cinsiyet ve Kalkınma

- Toplumsal cinsiyet, kalkınma konularında neden bu kadar önemli oldu
- Kadınların önemsizleştirilmesine, dışlanmasına
(marjinalleştirilmesine) yol açan kalkınma programları
- Feminist bakış açısından kalkınma programları
- Modernleşmenin kurbanları
- “Kalkınmada Kadınlar”dan “Toplumsal Cinsiyet ve Kalkınma”ya
- Kadın hareketi güçleniyor, kalkınma anlayışı değişiyor
- Söylemesi kolay yapması zor: Gücü kadınlar ve
erkekler arasında yeniden paylaştırmak

Beşinci Bölüm: Toplumsal Cinsiyete Duyarlılığı Artırmak

- Toplumsal cinsiyeti anlamak ve değiştirmek
- Toplumsal cinsiyet kavramının sorunları
- Kavram neden popüler oldu
- Daha fazla önem verilmesi gereken konular
- Toplumsal cinsiyet konusundaki çalışmalar erkeklerle birlikte
yapılmalı, görüşünde olanlar var
- Toplumsal cinsiyet tartışması erkeklere karşı kadınların tartışması değildir
- Toplumsal cinsiyet ile ilgili konular neden tepki uyandırıyor
- Ataerkil toplumda radikal dönüşümler gerekiyor
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
SUNUŞ
Kadınlarla Dayanışma Vakfı
(KADAV), örgütlü yaşamının dör-
düncü, tüzel kişiliğini kazanışının
ikinci yılını doldururken, önemli üç
kitapla “KADAV Yayınları”nı başlat-
manın sevincini duyuyor. “Ataerkil
Sistem, Erkeklerin Dünyasında Ya-
şamak”, “Feminizm Üzerine Bazı So-
rular” ve “Toplumsal Cinsiyet, Bize
Yüklenen Roller” adlı kitaplardan
oluşan bu setin Türkiyeli kadınların
hem keyifle okuyacakları hem de
kaynak olarak yararlanacakları ki-
taplar olacağın i umut ediyoruz.
Bu kitapları yayımlama olanağını,
2001 Haziran’ında kendilerini ta-
nıma ve üç günlük bir eğitim alma
şansına sahip olduğumuz, Hintli
Toplumsal Cinsiyet Uzmanları Abha
Bhaia ve Kalyani Menon-Sen’e borç-
luyuz. Kitapların içerdiği bilgileri al-
dığımız o seminer bizleri öylesine
heyecanlandırmıştı ki, edindiğimiz
bilgileri paylaşmak için güçlü bir
arzu duymuştuk. Şimdi bu arzumuz
da gerçekleşmiş oluyor.
Kitabın yazarı Kamla Bhasin de,
Abha ve Kalyani gibi, Hindistan’ın
en büyük kadın örgütü JAGORi’nin
aktivist ve uzmanlarından biridir.
Kısa biyografisinde de görüleceği
gibi, uluslararası alanda da sayısız
deneyim ve engin birikime sahiptir.
Gelişen, giderek güçlenen ve o öl-
çüde de tutucu, baskıcı güç odakla-
rının saldırısıyla karşı karşıya bulu-
nan Türkiye’ deki kadın hareketinin
iki önemli ihtiyacı olduğunu düşü-
nüyoruz. Birincisi dayanışma ve
güçlerimizi birleştirmekse, ikincisi
de eylem ve söylemimizi kuramsal
bilgiyle güçlendirmektir. Bhasin’in
Türkçe baskıya yazdığı önsözde de
belirttiği gibi, “teorisyenlerle akti-
vistlerin, kuram ve eylem arasın-
daki duvarları” yıkmalarına; eylem
ve deneyleri kuramsal düzeye yük-
seltmelerine ihtiyacımız var. Kadın
hareketinin en temel konularına,
ağırlıkla soru cevap yöntemiyle, an-
laşılır yalınlıkta yanıtlar getiren,
ama güçlü bir kuramsal temele da-
yanan bu kitapların da bu ihtiyacın
karışlanmasına katkı yapacağına
inanıyoruz.
Herhangi bir telif söz konusu ol-
maksızın kitapları Türkçeye ve Tür-
kiyeli okura kazandırmamızı kabul
ederek uluslararası dayanışmanın
güzel bir örneğini veren JAGORi’ye
ve kitabın yazarına, buna vesile olan
Abha ve Kalyani’ye teşekkür ederiz.
Ayrıca kitapların çevirisinde, redak-
siyonunda, düzeltisinde gönüllü
emeklerini esirgemeyen Kader,
Ayşe, Mine, Beril ve Iraz arkadaşla-
rımıza da en içtenlikle teşekkürler.
Kadınlarla Dayanışma Vakfı
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri

TÜRKÇE BASKI İÇİN ÖNSÖZ

“Ben bir duvar değilim ki duvar böler, şimdi çeşitli ülkelerdeki örgütleri-
ayırır Ben o duvardaki bir gediğim.” miz arasında bir bağ, duvarları
yıkan bir gedik haline geliyor. Ör-
Benim için duvarlar dışlamanın ve gütler ve aktivistler arasındaki bu
ayırmanın sembolleridir. Duvarlar uluslararası bağ, neo-liberalizmin
“diğer”ini tanımayı, diyaloğu ve bir- ve dinsel tutuculuğun yeni elbisele-
likte güç yaratmayı zorlaştırır. rini giyen ataerkil güçlerle; devlet
Günümüz dünyasında fazlasıyla ve devlet dışı terörle mücadelede
duvar var - uluslar, topluluklar ve yaşamsaldır.
dinler arasındaki duvarlar; sınıflar, Kitapçıklarımın şimdi de Türkçeye
kastlar ve ırklar arasındaki duvar- çevrilip basılmasından dolayı sevin-
lar; toplumsal cinsiyetler ve cinsi- çliyim, Bir feminist aktivist ve yaza-
yetler arasındaki duvarlar; rın sınırlar ötesindeki feministler
toplumsal hareketler arasındaki du- tarafından kabul görmesinden daha
varlar; teorisyenler ve aktivistler, büyük mutluluk ne olabilir?
teori ve eylem arasındaki duvarlar.
Kamla Bhasin Yeni Delhi - Haziran
Bu kitapçıklar bu duvarların bazıla- 2003
rında, özellikle de disiplinler, eylem
ve teori, teorisyenler ve aktivistler
arasında bulunan duvarlardaki ge-
dikler olarak tasarımlandı. Kitapçık-
larda, bilimsel tezleri anlamak için
zamanı ve olanağı olmayan aktivist-
ler için kavramları ve konuları ko-
laylıkla anlaşılabilir hale getirmeğe
gayret gösterdim. Eylem ve teorinin
el ele yürümesi ve birbirini güçlen-
dirmesi son derece önemlidir.
Gerçekten de, bu kitapçıkların pek
çok ülkede kullanılması ve beğeni
kazanması böylesi malzemelere
olan ihtiyacın bir kanıtıdır. Feminist
hareketin kızları, bu kitapçıklar
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”

Birinci Bölüm türel açıdan tanımlanmasını, top- 7

Toplumsal
Cinsiyeti Anlamak
*Cinsiyet sözcüğüne
yüklenen yeni anlam
Dilbilgisi açısından cinsiyet kelime-
sini biliyoruz; ama belli ki, günü-
müzde bu kavramın farklı bir
kullanımı var.
Cinsiyet kelimesi sosyolojik olarak
ya da kavramsal bir kategori olarak
kullanılmaktadır ve ona çok özgün
bir anlam verilmiştir. Yeni halinde
cinsiyet, kadın ve erkeğin sosyo-kül-
lumların kadın ve erkeği birbirin-
den ayırt etme biçimini ve onlara
verdiği toplumsal rolleri ifade et-
mektedir. Kadınlar ve erkekler açı-
sından toplumsal gerçekleri
anlamanın çözümsel bir aracı ola-
rak kullanılmaktadır.*
Cinsiyet ile toplumsal cinsiyet ara-
sındaki ayrım, kadınların, erkekle-
rin hükmü altındaki ikincil
konumunu kadınların anatomile-
rine dayandıran genel eğilimle baş
etmek için ortaya kondu. Yıllar bo-
yunca toplumda kadınlara ve erkek-
lere atfedilen farklı özelliklerin,
roller ve statülerin biyolojik olarak
(yani cinsiyet ile) belirlendiğine,
bunların doğal, dolayısıyla da değiş-
tirilemez olduğuna inanıldı.

* Türkçe sözlük anlamı ‘ismin cinsi’ veya ‘cinsiyet’ demek olan İngilizce gender kelimesi bu bağlamda ‘top-
lumsal cinsiyet’ anlamına gelir. Feminist araştırma ve çalışmalarda bu kavram ‘toplumsal cinsiyet rolü’
olarak da kullanılır (ç.n.).
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
Bir bakıma kadınlar ve kadınların
bedeni, onların toplumdaki ikincil
statülerinin sorumlusuydu ve halen
de bundan sorumlu tutulur. Bu bir
kere doğal olarak kabul edilince,
toplumda var olan adaletsizliğe ve
toplumsal cinsiyet rollerindeki eşit-
sizliğe işaret etmeye de elbette
gerek kalmaz.
Toplumsal cinsiyet kavramı, cinsi-
yeti bir şey, ama toplumsal cinsiyeti
çok daha başka bir şey olarak ifade
etmemizi mümkün kılar.
Herkes erkek ya da dişi olarak
doğar. Cinsiyetimiz sadece cinsel or-
ganımıza bakılarak tespit edilebilir.
Fakat her kültürün kızları ve oğlan-
8 şöyle söyler:
ları değerlendirme yöntemi vardır
ve onlara farklı roller, tepkiler, nite-
likler yükler. Doğumlarından itiba-
ren kızlara ve oğlanlara tüm bu sos-
yal ve kültürel algı ve davranışların
“paket halinde yüklenmesi” aslında,
“toplumsal cinsiyetin öğretilmesi ve
benimsetilmesi”dir. Her toplum; bir
erkek ya da kadını, farklı nitelikleri,
davranış model- leri, rolleri, sorum-
lulukları, hakları ve beklentileri
olan bir erkek ve kadına, eril ve di-
şile yavaş yavaş dönüştürür. Biyolo-
jik olan cinsiyetten farklı olarak
erkeklerin ve kadınların toplumsal
cinsiyet kimlikleri psikolojik ve sos-
yolojik -yani tarihsel ve kültürel-
olarak belirlenmiştir.Bu kavramı ilk
kullanan birkaç feminist akademis-
yen arasında yer alan Ann Oakley
“Toplumsal cinsiyet bir kültür meselesidir,
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
erkek ve kadınların ‘eril’ ve ‘dişil’ olarak
sosyal sınıflandırılmasına işaret eder. in-
sanların erkek ya da kadın olduğu, çoğun-
lukla biyolojik göstergelere göre
anlaşılabilir. İnsanların eril veya dişil ol-
duğu ise aynı şekilde anlaşılamaz; ölçütler
kültüreldir, yere ve zamana göre değişiklik
gösterir. Cinsiyetin değişmezliğini kabul
etmek zorunludur, ama böylece toplumsal
cinsiyetin değişkenliği de kabul edilmeli-
dir.”
Oakley şöyle bir sonuca varıyor:
Toplumsal cinsiyet rolünün biyolo-
jik kökeni yoktur, cinsiyet ile top-
lumsal cinsiyet arasındaki
bağlantılar gerçekte hiç de “doğal”
değildir.
Bu iki kavram arasındaki temel
farklılıkları görelim:
CİNSİYET
~ Cinsiyet doğaldır.
~ Cinsiyet biyolojiktir.
~ Cinsel organlardaki görünür fark-
lılıklara ve buna bağlı olarak üreme
işlevindeki farklılıklara işaret eder.
~ Cinsiyet değişmez, her yerde aynı-
dır
~ Cinsiyet değiştirilemez.
TOPLUMSAL CİNSİYET
~ Toplumsal cinsiyet sosyokültürel-
dir, insan icadıdır
~ Toplumsal cinsiyet sosyo kültürel-
* Aynı durum Türkçede kullandığımız “toplumsal cinsiyet” için de geçerli, hem açıklayıcı hem de ken-
dini tanımlayan bir kavram kullanmış oluyoruz. (ç.n.)
dir, eril ve dişi niteliklere, davranış
modellerine, rollere, sorumluluk-
lara vs. işaret eder.
~ Toplumsal cinsiyet değişkendir.
Zamana, kültüre hatta aileye göre
değişir.
~ Toplumsal cinsiyet değiştirilebilir.
Toplumsal cinsiyet (gender),
Güney Asya dillerine nasıl tercüme
edilir?
Bu, gerçekten bir sorun. İngilizce’de
iki ayrı kelime (sex ve gender) var-
ken, çoğu Güney Asya dilinde yal-
nızca bir kelime (linga) hem cinsi-
yet hem de toplumsal cinsiyet için
kullanılmaktadır. Bunları birbirin-
9
den ayırt edebilmek için linga’yı ni-
telendirecek iki kelime bulduk:
Cinsiyete ya da doğal/biyolojik cin-
siyete (sex) “praakritik linga” diyo-
ruz ve gender kelimesi yerine
“saamaajik linga” ya da toplumsal
cinsiyet diyoruz. Aslında gender ke-
limesi yerine bu tanımlar daha çok
işe yarıyor, çünkü bu kavramlar ta-
nımlamayı içerdikleri. için daha
fazla açıklamaya da gerek kalmı-
yor.*
Toplumsal cinsiyet, cinsiyetimizle
ne kadar ilişkili?
Eğer bir kadın yemek yapabiliyorsa,
bir erkek de yapabilir, çünkü yemek
yapmak için rahim gerekmez!
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
Yalnızca bir dereceye kadar. Kadın-
lar, ama her kadın değil, bedenleri
sayesinde çocuk doğurur, onları
besler ve adet görür; fakat bundan
başka kadınların yapıp erkeklerin
yapamayacağı ya da erkeklerin
yapıp da kadınların yapamayacağı
hiçbir şey yoktur. Çocuk doğurmak,
yalnızca kadınların çocuklara baka-
bileceği ya da bakması gerektiği an-
lamına gelmez. Erkekler de bakım
işini gayet iyi yapabilir. Dolayısıyla
yalnızca kadın ya da erkek bede-
nine sahip olmakla, özelliklerimizin,
rollerimizin ya da kaderlerimizin
ister istemez belirlenmesi söz ko-
nusu değildir. Fakat gerçekte neyin
doğal ve neyin sosyal olarak yapı-
10 landırılmış olduğunu saptamak ol-
dukça güçtür; çünkü çocuk doğar
doğmaz, toplum ve aileler toplum-
sal cinsiyetine göre çocuğu yetiştir-
meye başlarlar. Birçok Güney Asya
kültüründe bir oğlun doğumu kut-
lanır, bir kızın doğumunda yasa bü-
rünülür; erkek çocuklara sevgi,
saygı, daha iyi gıda ve bakım yağdı-
rılır. Erkekler dayanıklı ve dışadö-
nük olmaya, kızlar ise çekingen,
ağırbaşlı ve eve bağlı olmaya teşvik
edilir. Bir kız çocuğun bedeninde
onu şort giymekten, ağaca tırman-
maktan ya da bisiklete binmekten
alıkoyan hiçbir şey yoktur.
Bir erkek çocuğun bedeninde de
onu oyuncak bebeklerle oynamak-
tan, kendinden daha küçük kardeş-
leriyle ilgilenmekten, yemek
hazırlamaya ya da temizlik yap-
maya yardımcı olmaktan alıkoyan
hiçbir şey yoktur. Farklılıklar, top-
lumsal cinsiyetteki farklılıklardır ve
toplum tarafından yaratılır. Top-
lumsal cinsiyetin doğal bir şey ol-
maktan ziyade, kültürel ve
toplumsal bir nitelik olduğu gerçe-
ğinin kanıtı, onun zaman boyunca,
farklı yerlerde ve farklı sosyal grup-
lar arasında değişmeye devam et-
mesidir. Örneğin bir kabile kızı
hayvan otlatarak, meyve, yaprak
veya dal toplamak için ağaçlara tır-
manarak ormanda özgürce dolaşır-
ken orta sınıftan bir kız çocuk okula
ya da eve kapatılabilir. Her ikisi de
kız çocuktur, fakat vücutlarının aynı
olduğu gerçeğine rağmen, farklı ye-
tenekler, amaçlar ve hayaller geliş-
tirirler.
Benzer şekilde pek çok ailede kızlar
geleneksel olarak okula gönderil-
mez ya da 10-11 yaşlarından sonra
evden dışarı çıkmalarına izin veril-
mez ve çoğunlukla ergenlik çağında
evlendirilirlerdi. Fakat şimdi çok
şey değişti. Aynı şekilde, çok da
fazla olmamakla birlikte, erkeklerin
eğitimleri, rolleri ve sorumlulukla-
rında da değişimler oldu. Toplumsal
cinsiyetin değişken olduğunu söy-
lerken bunu kastediyoruz; farklı ai-
lelerde ya da topluluklarda ve aynı
ailede farklı zamanlarda farklı olur
ya da olabilir.
Vücutlarımız bile kendimiz, toplum
ya da kültür tarafından biçimlen- di-
rilebilir ya da değiştirilebilir. Vücut-
larımızın ölçüsünü, biçimini ve
gücünü egzersizle, kullanma, kul-
lanmama, yanlış kullanma veya su-
istimalle değiştirebiliriz. Kadın ve
erkek güreşçilerin, vücut geliştiren-
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
lerin, atletlerin, dansçıların, yoga
uygulayıcıların vs. vücutları, bunun
en bariz örnekleridir.
Benzer şekilde, kadın vücudunun
üreme yetisi vardır, fakat şimdi biz-
ler çocuk doğurup doğurmamaya,
kaç çocuk doğuracağımıza ve hangi
aralıklarla doğuracağımıza karar
verebiliriz. Doğurganlık, kadınlar
için dişi hayvanlarda olduğu gibi
kaçınılmaz değildir.
Bunu takip eden ise şudur: Kadınla-
rın ve erkeklerin toplum içinde
sahip olduğu farklı statüler aslında
toplumsal ve kültürel olarak belir-
lenmektedir; insan yapımıdır, doğa-
nın bununla ilgisi çok azdır. Hemen
hemen her yerde bir grup olarak
kadınların erkeklere göre ikincil sa-
yılmalarını cinsiyet değil, toplumsal
cinsiyet belirlemektedir. Kadınlar
daha az hakka ve daha az kaynağın
denetimine sahiptir, erkeklerden
daha uzun saatler çalışır fakat işle-
rine ya az değer verilir ya da az
ödeme yapılır. Kadınlar erkeklerin
ve toplumun sistematik şiddetine
maruz kalırlar; toplumsal, ekono-
mik ve siyasal kurumlarda karar
alma güçleri çok azdır.
“Tarihteki hiçbir toplumsal düzen,
cinsiyetler arasındaki doğal farklı-
lığı, günümüzde olduğu kadar vahşi
ve sistematik bir şekilde kullan-
madı, artırmadı ve çarpıtmadı. Bu
düzen önce doğal olan cinsiyeti
yapay bir toplumsal cinsiyete dön-
üştürüp erkeği ‘erkek’, kadınıı
‘kadın’ yaptı. Gerçekte ise erkeği
‘insan ırkı ‘na, kadını da yalnızca bir
cinsiyete dönüştürdü ... Ve sonuçta,
bu düzen kadınları ve erkekleri eko-
nomik olarak sömürülebilir kılmak
için, kendi yarattığı farklılıkları tek-
rar ‘doğal’ ilan etmekte.” Claudia
von Werlhof
*Toplumsal cinsiyeti
belirleyen normlar
Her toplum kızlar ve oğlanlar, ka-
dınlar ve erkekler için, onların ya-
şamlarının ve geleceklerinin hemen
her durumunu belirleyen farklı
normlar tayin eder. Bunların en gö-
rünür olanlarına şöyle bir göz ata-
lım.
11
Giyim
Çoğu toplumda kızlar ve oğlanlar,
kadınlar ve erkekler birbirlerinden
farklı giyinir. Bu fark, bazı yerlerde
çok az, diğerlerinde çok belirgin
olabilir. Bazı topluluklarda kadınlar,
yüzleri de dahil olmak üzere, tepe-
den tırnağa tüm vücutlarını örter-
ler. Giyim tarzı insanların hareket
yeteneğini, özgürlük ve saygınlık
duygusunu etkileyebilir ve etkile-
mektedir.
Nitelikler
Pek çok toplumda kadınlardan yu-
muşaklık, nezaket, ilgi gösterme,
besleyip yetiştirme ve itaat gibi ni-
teliklere sahip olmaları ve bunları
mükemmelleştirmeleri; erkeklerden
ise güçlü, özgüvenli, mantıklı olma-
ları ve rekabet etmeleri beklenir.
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
Hindistanlı feminist Vasanth Kanna-
biran, toplumsal cinsiyet konulu bir
seminerde şöyle diyor:
“Kadınların çocuk yetiştirmesinin
çocuk doğurmak kadar doğal ve ka-
lıtımsal olduğu varsayılıyor... Ve bu
sadece ürettiğimiz çocuklarla da
kalmıyor; sevginin ya da anneliğin
içimizde oturmuş, ihtiyacı olan her-
kese akmayı bekleyen bir nehir ol-
duğu sanılıyor. Ezeli ve ebedi
anneler haline geliyoruz. Böylece
kendi çocuğuma, başkalarının ço-
cuklarına, kocama, erkek kardeşle-
rime, kız kardeşlerime ve gerçekten
de, bana ‘cici anne’ diye seslenen ba-
bama annelik yapıyorum! Kapsamı
genişletilmiş bir anne haline geliyo-
12 rum. Tüm evrene karşı bir annelik
duygusuyla dolup taşman bekleni-
yor. Ve bunun doğal olduğu varsayı-
lıyor! Bunun bir iş olduğu değil,
nefes almak, yemek yemek ya da
uyumak kadar kolay yaptığınız bir
şey olduğu düşünülüyor.”!
Roller ve sorumluluklar
Erkekler ev halkının reisi, ekmeği
kazanan, mülkiyetin sahibi ve yöne-
ticisi, siyasette, dinde, iş ve meslek
hayatında aktif yer alanlar olarak
kabul edilir. Diğer yandan kadınlar-
dan çocuk doğurmaları ve yetiştir-
meleri, hasta ve yaşlılara bakmaları.
tüm ev işini yapmaları vs. beklenir
ve kadınlar bu doğrultuda eğitilir.
Bu ise kadınların eğitimlerini ya da
eğitim eksikliğini, istihdam için ha-
zırlıklarını, istihdamıarının doğasını
vs. belirliyor. Ancak kadın ve erkek
rolleri arasındaki farklılığın dere-
cesi çok değişkendir. Bazen kurallar
sadece tercihe bağlıdır ve geçici rol
değişimleri konusunda her iki cins
de pek az endişelenir.
“Core du Bois, Alor’da cinsiyetler arasında
ekonomik roller açısından farklılıklar ol-
masına karşın, bir kişinin diğer cinsiyetin
işini yapmasının sağlıksız olduğunun dü-
şünülmediğini - aksine ek bir yetenek ka-
zandıkları için takdir edildiklerini
belirtir. Kadınlar yaşamsal tüketim mal-
ları ekonomisini kontrol ediyor, erkekler
ise mali işlerle uğraşıyor, fakat pek çok
erkek tutkulu bahçıvanlardır, pek çok
kadın da mali yeteneklere sahiptir. Diğer
yandan bahçıvanlığın kadın işi olarak ta-
nımlandığı bazı kültürlerde, bir erkeğin
bu tür işlere eğilimi cinsel sapma olarak
değerlendirilir. Başka kültürlerde ise her
iki cinsiyete atfedilen işlerin üstesinden
gelen kadınlar için özel bir kategori bile
yaratılabilmektedir.” Ann Oakley
Diğer toplumlar, katı cinsiyet rolleri
dayatır. Orta Brezilya’da yaşayan
Mundurucu yerlileri, yine Ann Oak-
ley’e göre “cinsiyet rolleri ve cinsiyet
gruplaşmaları kutuplaşmasının asli bir
toplumsal öğe halini almış olduğu bir top-
lum örneğidir. Cinsiyetlerin fiziksel ve top-
lumsal ayrışması, fiilen tamamlanmıştır.
Erkekler ve erkek çocuklar, kadınlardan
ayrı erkek evlerinde yaşarlar. Her bir cin-
siyet grubu (küçük çocuklar hariç) yal-
nızca kendi grubuyla etkileşim içindedir
ve iki cins arasındaki zıtlık pek çok ayinde
ve diğer vesilelerle sergilenir. Cinsiyet ku-
tuplaşması yalnızca ekonomik görevler ve
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
toplumsal rolleri değil, egemenlik ve
teslimiyetle ilgili olarak şekille-
nen kişilik alanlarını da
kapsar. İnsanların ta-
nımlanmış cinsiyet rolleri
ve kişilik türleri içinde
kalma becerileri konu-
sunda veya bunları
aşmak için gerçek ve hayali
arzuyla ilgili korku, pek çok
folklorik öğede ve dini mera-
simde ifade edilir.”5
Dışarıdan bakanlar batı
toplumlarında toplumsal
cinsiyetler arasında çok
az farklılığının olduğunu
sanabilir, fakat Ann Oak-
ley şöyle belirtiyor:
“Günümüz Batı toplumla-
rında cinsiyet, toplumsal yapıyı
örgütleyen bir ilkedir ve yaygın
inancın aksine toplumsal rolle-
rin belirlenmesinde büyük bir
rol oynar. Böylece Mundurucu-
lar’da olduğu gibi, batı kültüründeki
korkunun büyük bir kısmının köklerini de
toplumsal cinsiyet rolleri tarafından or-
taya konan taleplerde bulmak şaşırtıcı de-
ğildir. Psikiyatrlar, yetişkinler olarak
güvenliğimizin büyük bir bölümünün, bu
rol sınırları içinde kalmaktan kaynaklan-
dığını söylemektedir -zihin sağlığı koru-
nacaksa bu sınırlar içinde kalmalıyız.”
Kadınlar biyolojik olarak zayıf mı?
Aslında biyolojik açıdan değerlendi-
recek olursak, zayıf cinsiyet erkek-
tir ve Y kromozomu (yalnızca
erkeklerde bulunur) pek
çok eksiklikten sorumlu-
dur.
Ashley Montagu’nun
The Natural Superio-
rity of Women (Ka-
dınların Doğal
Üstünlüğü) isimli ki-
tabında verdiği liste,
ya tamamen ya da
büyük oranda cinsiyet-
ilişkili genler sebebiyle ve
çoğunlukla erkeklerde görü-
len 62 özgün hastalık içerir.
“Bunların yarıya yakını ciddi
rahatsızlıklardır ve hemofili
(kanın pıhtılaşma mekanizma-
sındaki yetersizlik), kalp ka- 13
pakçığı daralması (bir kalp
deformasyonu) ve bazı zihinsel
yetersizlikleri kapsar. Ana rah-
minden itibaren yaşamın her
aşamasında kalıtsal nedenler-
den dolayı dişilerden daha fazla
erkek ölür. Dişilerden daha fazla
erkek üretilir ve bu iki gerçek,
ölümlülük ve üretim oranlarının
yüksekliği, el ele gider görünüyor.”
“X ve Y spermleri eşit sayıda üretili-
yor görünmesine karşın, her 100 di-
şiye karşılık 120 ila 750 erkeğe
gebe kalınmaktadır. Doğum anına
kadar erkeklerin dişilere oranı, Bir-
leşik Devletler’de (yalnızca beyazlar
için) yaklaşık 106: 700’e, Britan-
ya’da ise yaklaşık 98: 100’e düşer.
Kızlara göre daha çok erkek çocuk
düşüğü olmakta ya da ölü doğmak-
tadır, doğum travması nedeniyle
kızlardan fazla erkek çocuk ölmek-
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
tedir; kız çocuklara göre yüzde 54
oranında daha fazla erkek çocuk
doğum zedelenmesi nedeniyle öl-
mekte ve yüzde 18 oranında daha
fazla erkek çocuk doğuştan sakat
kalmaktadır.”
“Aslında kadınların ortalama ömrü, ne-
redeyse evrensel olarak erkeklerden daha
uzundur. Britanya’da kadınlar için orta-
lama ömür uzunluğu 74.8 yıl iken, erkek-
ler için 68.1, Çin’de 65.6’ya karşılık 61.3,
Brezilya’da ise 45.5’e karşı 41.8’dir.”
Ann Oakley, erkeklerin bulaşıcı has-
talıklara karşı çok daha hassas ve
ölüm oranlarının daha yüksek oldu-
ğunu ortaya koyan araştırmalardan
ayrıntılı veriler sunmaktadır. Oak-
ley’e göre bu hassasiyet “kadın ve
14
erkek arasındaki kromozom yapı
farklılığıyla doğrudan ilintilidir. Vü-
cudu enfeksiyonlara karşı dayanıklı
kılan mekanizmaları kontrol eden
genler, X kromozomu aracılığıyla
taşınmaktadır... erkeklerin yüksek
hassasiyeti, açıkça biyokimyasal bir
temele sahiptir.”
Buna karşın Güney Asya’da kadının
biyolojik üstünlüğü, kadınlara daya-
tılan toplumsal ve kültürel ikincilik
ile gölgelenmektedir ve günümüzde
hemen hemen her alanda kadın er-
keğin gerisinde kalmaktadır.
Aristo, erkeği aktif dişiyi ise pasif
olarak adlandırmaktadır. Ona göre
dişi, “sakat edilmiş erkek”, bir ruha
sahip olmayan kimseydi. Onun
bakış açısında, kadının biyolojik
ikincil/iği onu yeteneklerinde, ekı!
yürütme becerisinde ve dolayısıyla
karar alma becerisinde de ikincil
hale getirir. Erkeğin üstün, birincil,
kadının aşağı, ikincilolması nede-
niyle erkek yönetmek, kadın da yö-
netilmek için doğar. Aristo, “Erkeğin
cesareti, emrederken, kadının ise
itaat ederken sergilenir” demiştir.9
Sigmund Freud, kadınlar için
“gövde yapısı (enetomi) kaderdir”
der. Freud’un normal insanı erkekti,
kadın ise penisi olmayan ve güya
tüm psikolojisi bu yetersizliği telafi
etme çabası etrafında odaklanan,
aykırı bir insandı.
Ve işte Bay Darwin’in kadınlar hak-
kında dedikleri:
“Kadının, en başta derin şeati ve daha
az bencilliğiyle zihinsel yapısında erkekten
farklı olduğu görünür. ... Sezgi ya da daha
hızlı algılama ve belki de taklit etme güç-
lerinin kadınlarda erkeklerden çok daha
güçlü olarak ortaya konduğu genellikle
kabul görür; ama bu yeteneklerin en azın-
dan bazıları daha aşağı ırkların, dolayı-
sıyla geçmiş ve daha aşağı bir uygarlık
seviyesinin karakter özelliğidir.”
*Kadınlar ve erkekler
arasındaki biyolojik
farklılığın toplumda onlara
atfedilen rollerle ilişkisi
Kadınlar ve erkekler arasında bazı
biyolojik farklılıklar olduğunu inkar
edemeyiz; ancak kültürler arasında
toplumsal cinsiyet rollerinin çok
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
fazla çeşitlenmesi, bunların yalnızca
cinsiyet üzerine temellendirilip
açıklanamayacağını gösterir. Bili-
min basit bir kuralını hatırlamalıyız:
-değişkenler (toplumsal cinsiyet rol-
leri) sabitlerle (cinsel organlar ve
kromozomlar ya da cinsiyet) açıkla-
namaz. Eğer biyoloji yalnız başına
rollerimizi belirleseydi, dünyadaki
her kadının yemek yapıyor, çamaşır
yıkıyor ve dikiş dikiyor olması gere-
kirdi, fakat bunun böyle olmadığı
açık, çünkü profesyonel aşçıların,
çamaşırcıların ve terzilerin çoğu er-
kektir.
Biz, kadınlar ve erkekler arasındaki
haksız eşitsizliklerden ne cinsiyetin
ne de doğanın sorumlu olduğunu
söylüyoruz. Tıpkı kastlar, sınıflar ve
ırklar arasındaki eşitsizlikler gibi,
bunlar da insan icadıdır; tarihsel ya-
pılardır, bu yüzden sorgulanabilir,
karşı durulabilir ve değiştirilebilir-
ler. Bir kadın pekala çocuk doğura-
bilir, ancak bu onun aşağılanmasına
ve boyun eğmesine neden olamaz;
ne de eğitimini, öğrenimini ya da
mesleki olanaklarını belirler. Farklı
vücutlar ve farklı işlevlere sahip
olmak niçin eşitsizliğe yol açmak
zorunda olsun? Eşit olmak, eşit hak
ve olanaklara sahip olmak için aynı
olmak gerekmez.
Feminist bir aktivist ve akademis-
yen olan Maria Mies, The Social Ori-
gins of the Sexual Division of
Labour’da (Cinsiyete Dayalı işbölü-
münün Toplumsal Kökenleri) şun-
ları söylemektedir:
“Erkek-lik ve dişi-lik biyolojik veriler değil
daha ziyade uzun tarihsel bir sürecin so-
nucudur. Her bir tarihsel devirde erkek-
lik ve dişi-lik farklı tanımlanır; tanım her
devrin başlıca üretim biçimine bağlıdır...
Bundan dolayı, kadınlar ve erkekler kendi
vücutları ile farklı nitelikte ilişkiler geliş-
tirir. Böylece anasoylu toplumlarda dişi-
lik, tüm üretkenliğin toplumsal modeli,
hayatın üretiminde esas aktif ilke olarak
yorumlanmıştı. Tüm kadınlar ‘anne’ ola-
rak tanımlanmıştı. Fakat o zamanlar ‘an-
ne’nin farklı bir anlamı vardı. Kapitalist
koşullar altında tüm kadınlar toplumsal
olarak, ev kadını diye tanımlandı (tüm
erkekler de ekmeği kazanan) ve analık bu
ev kadınlığı sendromunun ayrılmaz bir
parçası haline geldi. Dişiliğin anasoylu ve
modern tanımları arasındaki fark, mo- 15
dern tanımdan tüm aktif, yaratıcı, üret-
ken (yani insani) niteliklerin çıkartılmış
olmasıdır.”
Toplum, kadın ve erkekleri eril ve
dişil varlıklara nasıl dönüştürü-
yor?
Bu, aile ve toplum içinde süregelen,
bir toplumsallaşma ya da toplumsal
cinsiyetin ve buna uygun düşünce
ve davranışların benimsetilmesi sü-
reci üzerinden gerçekleşir.
Hepimiz biliyoruz ki, yeni doğan bir
bebek derhal sadece cinsiyetiyle sı-
nıflandırılmaz, ona bir de toplumsal
cinsiyet rolü verilir. Bazı kültürlerde
yeni doğmuş bir çocuğa ne kadar
farklı şekillerde hoşgeldin denildi-
ğini gördük. Bunu, çocuklara hi-
tapta, muamelede, davranışta ve
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
çocukları giydirmedeki farklılıklar
izler. Bu düzenleme üzerinden
çocuk içinde doğduğu toplumun bir
parçası olarak nasıl davranması ge-
rektiğini öğrenir. Buna toplumsal-
laşma denmektedir. Çocuklara
toplumsal cinsiyet rollerinin öğretil-
diği özgün toplumsallaştırma süreci
ise toplumsal cinsiyetin benimsetil-
mesi ya da toplumsal cinsiyet fikri
olarak aşılanması olarak da açıkla-
nır. Farklı toplumsal mekanizmalar
çocuklara kadınlık ve erkeklik kişi-
liklerini öğretir ve davranış, tutum
ve rolleri içselleştirmelerini sağlar.
Ruth Hartley’e göre toplumsal-
laşma; aşağıda sırasıyla açıkladığı-
mız dört süreç üzerinden, yani
16 manipülasyon, yönlendirme, sözel
tanılar ve etkinlik teşhiri aracılı-
ğıyla gerçekleşir. Bu dört sürecin
hepsi de normal olarak cinsiyete
göre farklılık gösterir ve hepsi çocu-
ğun doğumundan itibaren toplum-
sallaşmasının özellikleridir.
Manipülasyon ya da şekillendir-
meyle, bir çocuğa muamele biçimi-
niz ifade edilir. Erkek çocuklara en
başından itibaren güçlü ve bağımsız
varlıklarmış gibi davranıldığı tespit
edilmiştir. Bazı kültürlerde anneler,
kız bebeklerinin saçlarını titizlikle
süsler, onları dişi] bir tarzda giydirir
ve ne kadar güzel olduklarını söy-
lerler. Erken çocukluk döneminde
yaşanan bu fiziksel deneyimler, kız
ve erkek çocukların öz-algılarının
şekillenmesinde çok önemlidir.
İkinci yöntem olan yönlendirme,
erkek ve kız çocukların dikkatlerini
nesnelere ya da nesnelerin özellik-
lerine yönlendirmeyi içerir. Buna
örnek, kız çocuklara oynamaları
için oyuncak bebeklerin ya da kap
kacağın verilmesi, erkek çocukların
ise silahla, araba ve uçakla oyna-
maya teşvik edilmesidir. Güney As-
ya’da işçi sınıfı evlerinde kız
çocuklar oyuncak kap kacakla oy-
namaz, onlar gerçek tencere ve ta-
vaları yıkamaya, gerçek evleri
temizlemeye, çok küçük olmalarına
rağmen gerçek bebeklere bakmaya
başlatılırlar; erkek çocuklar ise ya
okula ya da ev dışında çalışmaya
yollanır. Bu farklı tutumlar nede-
niyle kız ve erkek çocukların ilgileri,
farklı noktalara yönlendirilir, böy-
lece onlar da farklı yetenekler, tu-
tumlar, amaçlar ve hayaller
geliştirir. Belirli nesnelere aşinalık,
tercihlerini de yönlendirir.
Sözel tanılar, hitaplar da kız ve
erkek çocuklar için farklıdır. Örne-
ğin genellikle kız çocuklara “Ne
kadar da güzel görünüyorsun” der-
ken, erkek çocuğa “Büyük ve güçlü
görünüyorsun,” deriz. Araştırmalar
bu tür sözlerin, kız ve erkek çocuk-
ların, kadınların ve erkeklerin öz-
benliğini yapılandırdığını
göstermektedir. Çocuklar kendile-
rini dişi ya da erkek olarak düşün-
meyi, dolayısıyla diğer dişi ya da
erkeklerle özdeşleştirmeyi öğrenir-
ler. Aile üyeleri toplumsal cinsiyet
rollerinin özelliklerini çok küçük
çocuklara bile konuşma tarzıyla sü-
rekli aktarır ve her bir çocuğa veri-
len önemi de ifade ederler.
Son süreç etkinlik teşhiridir. Hem
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
kız hem de erkek çocuklar, çok
küçük yaşlardan itibaren, gelenek-
sel eril ve dişil eylemlerle karşı kar-
şıya kalır. Kız çocuklardan günlük
ev işleri için annelerine yardımcı ol-
maları, erkek çocuklardan da dışa-
rıdaki işler için babalarına eşlik
etmeleri istenir. Cinslerin tümüyle
birbirlerinden ayrıldığı toplum-
larda, kız ve erkek çocuklar iki ayrı
mekanda yaşarlar ve çok farklı faa-
liyetlerin etkisi altın- da kalırlar. Bu
süreçler dolayısıyla çocuklar, eril ve
dişil olmanın anlamını özümserler
ve çoğu kez bunları farkında olma-
dan içselleştirirler.
Bu toplumsal/aşma süreci sürege-
len bir şeyse o zaman niye “doğuş-
tan” veya “sonradan” arasındaki
tartışma hala sürüyor? Kız ve
erkek çocuklar arasındaki farklı-
lıktan yetiştirilişin sorumlu ol-
duğu yeterince açık değil mi?
Şaşırtıcı olan şey, çoğumuzun ço-
cuklarımıza ne yaptığımızın her
zaman farkında olmamamızdır. As-
lında kız ve erkek çocuklara, ger-
çekten farklı oldukları için farklı
davrandığımıza inanıyor olabiliriz.
Kız ve erkek çocuklarımızın, okulun,
toplumun ve bizzat bizim onlara yö-
nelik tutumlarımız nedeniyle farklı
geliştiklerini kabul etmeyebiliriz.
Ayrıca çocuklar şekillendirildikleri
gerçeğinin farkına varmaksızın da
bu rolleri öğrenirler. Eğer kız ve
erkek çocuklar arasında bir fark ol-
masaydı ve tüm kızlar ve tüm erkek-
ler her yerde hemcinsleriyle az çok
benzer davranışlar sergileseydi, biri
çıkıp toplumsal cinsiyetin biyolojik
cinsiyetten kaynaklandığını iddia
edebilirdi, ama gördüğümüz gibi
durum böyle değildir.
Toplumsal cinsiyet rol/erinden
sapma gösterdiklerinde çocuklara
ve yetişkinlere yönelik yaptırımlar
ya da kınama, beklenen kadın-erkek
davranışlarına uymaya zorlamanın
bir başka güçlü yöntemidir. En yay-
gın yaptırım biçimi, toplumsal ola-
rak alay etmektir.
Cinsiyetçi rollere uymama cesareti
gösteren kadınlara yönelik tepkinin
en berbat örneğine, Kerala’da bir
köyde tanık oldum. Üç genç kadın
işçi, erkek meslektaşlarının köydeki 17
bara her gün gittiklerini görür. Bir
gün sırf eğlence olsun diye onlar da
aynısını yapmaya karar verirler. Bu
davranış, her çeşit erkeğin onları
takip edip, cinsel taleplerde bulun-
masına yol açar. “iyi” kadınların
adım bile atmayacağı bir mekana
girme cesareti gösterdikleri için,
onlar artık “kötü” kadınlardır. Man-
tık şu: “Bir bara girebiliyorsan, cin-
sel ilişkiye de girebilirsin.” Bu
toplumsal alay ve tacizle başa çıka-
mayan kızlardan ikisi intihar etti.
Toplumsal yaptırımlara ek olarak
“ekonomik yaptırımlar” da söz ko-
nusudur ve Ann Oakley’e göre, ço-
cuklu bekar kadınların karşı
karşıya kaldığı ciddi sorunlar ve
ekonomik zorluklar, toplumun on-
ları nasıl kınadığının bir göstergesi-
dir. Sık sık aileler, konulmuş norm
ve uygulamalara aykırı davranan
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
çocuklarını tehdit ederler veya on-
lara maddi açıdan destek olmayı
reddederler.
Belirli karekter özellikleri ve nite-
likleri eril ve dişil olarak nasıl eti-
ketleniyor?
Belirli ikilikler erkek ya da kadın
diye bir ayrımı gerektirmese bile,
Böyle tanımlanmaktadır. Örneğin;
Beden - - - - - Akıl
Doğa - - - - - Kültür
Duygu - - - - - Mantık
Özne - - - - - Nesne
18 Özel - - - - - Kamusal
Solda sıralananlar “kadına”, sağda-
kiler ise “erkeğe” özgüdür.
Bu sıralama yalnızca zıt kutupları
ifade etmemektedir, bunlar ara-
sında aynı zamanda bir hiyerarşi de
yaratılmıştır. Aklın bedenden daha
üstün olduğu, kültürün doğa karşı-
sında bir ilerleme olduğu ve doğa-
dan üstün olduğu varsayılmaktadır.
Mantıklı ve nesnel olanlar, duygusal
ve öznel olanlardan çok daha fazla
değer görmektedir. Kadınlar vücut-
tur, hemen hemen doğa gibi (hay-
vanlar gibi ürerler): erkeklerse
akıldır, doğayı işleyip “o”nu kültüre
dönüştüren, düşünen, mantıklı, ey-
lemci varlıklardır. Bu yüzden erkek-
ler doğaya baskın ve üstündürler,
doğaya istediklerini yapabilirler.
Yukarıda belirtilen ikiliklerin sol ta-
rafında sıralananlar yalnızca kadın-
larla özdeşleştirilmez, yerliler ve
yoksullar da böyle sınıflandırılmak-
tadır. Bu nedenle kadınlar gibi, ka-
bile mensupları, orman sakinleri,
küçük köylü ve balıkçılar da, kal-
kınma planlamacıları tarafından
önemsenmiyorlar. Bu insanların bil-
gileri ya da rızaları olmaksızın or-
manları kesilebilir, toprakları işgal
edilebilir. Bunların milyonlarcası bu
şekilde “kalkınma göçmeni” oluyor
ve şehir merkezlerindeki korkunç
gecekondu mahallelerinde en insan-
lık dışı koşullarda geçim mücadelesi
veriyorlar.
Küresel düzeyde ise, üçüncü dünya
veya Güney, Beden; birinci dünya,
Akıl; üçüncü dünya, Doğa; birinci
dünya, Kültür; üçüncü dünya, duy-
gusal ve mantıksız; birinci dünya,
mantıklı, bilimsel, modern olarak
değerlendirilmektedir.
Toplumsal cinsiyet ile sınıf, kast, ırk,
birinci dünya ve üçüncü dünya vs.
gibi diğer hiyerarşiler arasındaki
ilişkinin anlaşılması önemlidir.
“Üçüncü Dünya insanının olduğu kadar
kadınların da güçlerini, ekonomilerini ve
bilgilerini ellerinden almak ve onları
bugün oldukları gibi ev kadınları ve “az
gelişmiş” kılacak şekilde sosyalleştirmek
için dünyanın sömürgeleştirilmesine pa-
ralel giden üç yüz yıllık cadı avcılığı gerek-
liydi. Ev kadını -ve onunla birlikte
‘azgelişmişlik’- tüm ekonomi, hukuk,
bilim, sanat ve siyaset, aile, özel mülkiyet
ve modern kurumlarımızın üzerine inşa
edildiği son derece sarsıcı bir gelişmeden
ortaya çıkan suni bir üründür. Üçüncü
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”

Dünya, cadı avcılığı günlerinin kadınlar tarafından kullanılmasına

“cadı”sıdır. Üçüncü Dünya, erkekleri de itiraz ettiler, çünkü “adda” son de-
dahil olmak üzere, günümüzün ‘genel ev rece eril bir kavramdı -kadınlar için
kadını’, ‘dünyanın ev kadınıdır. Kart ve yeterince “saygın” değildi. “Saygın”
koca arasındaki ilişki, Birinci ve Üçüncü erkekler için uygun olan kavramlar
ve etkinlikler, “saygın” kadınlar için
Dünya arasındaki ilişkide yinelenmekte-
yeterince iyi bulunmuyor. Bu, ataer-
dir.” Claudia von Werlhof kil mantıktır.
Ev içinde bile, sessiz bir oda ya da
mekan, diğer ev halkı tarafından ra-
*Mekanların da hatsız edilmemesi için erkeğe ayrı-
cinsiyeti var ... labilir. Atölye çalışmaları bana,
evdeki kaynakların ya da eşyaların
Yalnızca nitelikler ve özellikler bile toplumsal cinsiyet esaslı olabi-
değil, mekanlar bile toplumsal cin- leceğini gösterdiler. Örneğin, daha
siyet esaslıdır. Bar, stadyum, sokak büyük olan bardak, koltuk ya da
başı, kahvehane, dükkan, sinema sa- yatak, evin (erkek) reisine ayrılıyor.
lonu vs. erkek mekanları halini ala- işçi sınıfı evlerinde bisiklet, radyo,
bilir. Kadınlar normal koşullarda kol saati hep erkekler içindir. 19
buralara erkekler eşliğinde gider.
Eğer bu mekanlara yalnız girmek
zorundalar ise, başlarını derde sok- *Dil de cinsiyetçidir
mamak için mümkün olduğu kadar
çabuk çıkmaları beklenir. Hiçbir şe- Dil ataerkildir, bu yüzden toplumsal
kilde ortalıkta erkekler gibi salın- cinsiyete dayalı önyargılar ve eşit-
mayı düşünemezler. sizlik içerir ve bunu yansıtır. Genel-
Benzer şekilde mutfak ve halkın ya- likle erkeklerin
rarlandığı çeşme de neredeyse tü-
müyle bir kadın mekanıdır.
Yalnızca kadınlara özel bir sos-
yal mekan bulmakta zorlanı-
yorum; kadınların eğlenmek
veya çalışmak için sadece ken-
dilerine ait bir mekanı yok.
Dhaka’da bazı kadınlar hafta-
lık bir “adda” - başlattılar; bu
kavram genellikle erkeklerin
sohbet ettikleri, yiyip içip eğ-
lendikleri toplantılar için kul-
lanılıyor. Pek çok erkek ve bazı
kadınlar, “adda” kelimesinin
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
kendilerine özgü ve kadınların çok
ender kullandıkları bir kelime haz-
neleri vardır. Bunun en açık örneği,
çoğunlukla erkeklerin kullandığı,
cinsel içerikli küfür kelimeleridir.
Erkekler bu sözcükleri hiç çekinme-
den kullanırlar, ancak bunları bir
kadın söylese dehşete düşerler.
Dillerimiz kadınların erkeklerden
daha aşağı olduğunu gösteren, on-
ları günahkar, kötü ve kavgacı ad-
deden deyişler ve atasözleriyle de
doludur.
Davulun, cahilin veya alt kasttan
bir insanın ve ‘ kadınların dövül-
meyi hak ettiğini söyleyen ve sık
kullanılan bir Hindu sözü vardır.
“Kadın için cennet, kocasının ayak-
ları altındadır” atasözü kimi ulema
20
tarafından sürekli tekrarlanır. Ban-
gla’da şöyle bir deyiş vardır: “ineği
ölen adam şanssızdır. Karısı ölen
adam şanslıdır.”
Ayrıca erilin bir standart, norm ola-
rak kullanımı vardır. Kadınlar ifade
edildiğinde bile ‘insanoğlu’ (lngiliz-
cede mankind, ‘o’ (İngilizcede ‘he’:
erkek), ‘onun’ (İngilizcede ‘his’; erke-
ğin) kullanılır. ingilizce’de chairman
(yönetici), newsman (muhabir),
sportsman (Türkçe’de de sportmen,
yani sporcu) one man show (tek ki-
şilik gösteri) vs. gibi yüzlerce ke-
lime, bu işi yapan kadınlar için bile
kullanılmaktadır -ancak bu kulla-
nım şu sıralar değişmektedir (İngi-
lizce’de “man” erkek anlamına
gelir).
“Sosyal bilimler, felsefe ve diğer disiplinler
de ataerkil olmaya devam ediyor ve kadın-
ları göz ardı ediyor, küçümseyip dışlıyor
ya da yanlış tanıtıyor. Soyut düşünme
yöntemi ve bunun ifade edildiği dil, kadı-
nın dışlanmışlığını, önemsizliğini sürekli
kılacak şekilde biçimlenmiştir. Biz kadın-
lar, kullanmak zorunda olduğu- muz dile
yansıyan ataerkil düşünceyle kendimizi
ifade etmek zorunda kaldık. Bu, bizim
erkek zamiri altında ifade edildiğimiz ve
‘insanoğlu’ için kullanılan terimin “erkek”
olduğu bir dildir. Biz kadınlar, bedensel
deneyimlerimizi tanımlamak için ‘ahlak-
sız kelimeler’ ya da ‘gizli kelimeler’ kul-
lanmak zorunda kaldık. Her dildeki en
iğrenç hakaretler, kadın vücudunun bö-
lümlerinden ya da kadın cinselliğinden
bahseder.” Cerda Lerner
Burada sözü edilmeye değer bir
başka nokta, dilimizdeki belirli kav-
ram ve rollerin toplumsal cinsiyete
atıflar içermesidir (toplumsal cinsi-
yet bunların içine yapılandırılmış-
tır); amca-teyze, erkek kardeş- kız
kardeş, anne-baba gibi kavramlar,
kişinin cinsiyetini ya da toplumsal
cinsiyetini gösterir. Fakat toplumsal
cinsiyete bir atıf içermese de bir
kadın ya da erkekten söz edildiği
varsayılan başka pek çok kavram
vardır. Örneğin sekreter, hemşire,
anaokulu öğretmeni denildiğinde
kadınlardan söz edildiği varsayılır-
ken, patron, pilot, yönetici, politi-
kacı, cerrah ya da çiftçi denildiğinde
bir erkekten bahsedildiği düşünü-
lür. Bu varsayımlar sadece, kamusal
alan ve mesleklerin erkeklerin ege-
menliğinde olmayı sürdürdüğünün
bir kanıtıdır. Özellikle karar meka-
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
nizmaları ve yönetim mevkiilerinde
hala çok az sayıda kadın var.
*Ataerkil sistem toplumsal
cinsiyet eşitsizliğini ve
kadınların ikincil
konumunu nasıl etkiliyor?
Ataerkil sistemi anlamak, kadın ve
erkek arasındaki günümüz ilişkile-
rini anlamak açısından son derece
önemlidir. Toplumsal cinsiyet ilişki-
leri, ataerkil sistemin varlığı nede-
niyle çarpıtılmıştır. Genel deyişle
ataerkil sistem erkek egemenliğini
ifade eder; ataerki kelimesi yazınsal
olarak babanın ya da “aile reisi sa-
yılan adam”ın yönetimi anlamına
gelir ve aslen belirli bir “erkek-ege-
men aile” türünü tarif etmek için
kullanılmıştır: egemen erkeğin yö-
netimi altında bulunan kadınları,
daha genç erkekleri, çocukları, kö-
leleri ve ev hizmetlilerini kapsayan
geniş ev halkı. Şimdi ise daha genel
olarak erkek egemenliğini, erkeğin
kadına egemen olduğu güç ilişkile-
rini anlatmak ve çeşitli yollardan
kadınların ikincil konumda tutul-
duğu bir sistemi nitelendirmek için
kullanılıyor. Örneğin Güney Asya’da
buna Hintçe pitrasatta, Urdu dilinde
pidarshahi ve Bangla dilinde pitra-
tontro denir.
Hangi sınıfa mensup olursak olalım,
kadınların günlük hayatta yaşadığı
bu ikincil konum, ezilmişlik, aile
içinde, işyerinde ya da toplumda
çok çeşitli biçimler almaktadır: ay-
rımcılık, önemsenmemek, aşağılan-
mak, denetim, sömürü, baskı, şiddet
vs. gibi. Detaylar değişse de konu
değişmez.
Ataerkil sistem her yerde aynı değil-
dir. Doğası, aynı toplumdaki farklı
sınıflar içinde, farklı toplumlarda ve
tarihin farklı dönemlerinde farklılık
gösterebilir /gösterir. Örneğin, bü-
yükannelerimizin içinde yaşadığı
ataerkil sistem ile bugünkü aynı de-
ğildir; aşiret kadınları, üst kastlar-
daki Hindu kadınlar, Amerika’daki
kadınlar ve Hindistan’daki kadınlar
için farklılıklar gösterir. Her top-
lumsal sistem ya da tarihi dönem,
ataerkil sistemin işleyişine ve top-
lumsal ve kültürel uygulamalara 21
kendine özgü değişiklikler getirir.
Buna karşın genel ilkeler aynı kalır,
yani çoğu ekonomik kaynak ve top-
lumsal, iktisadi ve siyasi kurumların
tümü erkeklerin denetimindedir.
Ataerkil sistem, hem toplumsal bir
yapı hem de bir ideoloji ya da erkek-
lerin üstün olduğunu iddia eden bir
inanç sistemidir. Dinler, ataerkil
ideolojiyi yaratmakta ve devamını
sağlamakta önemli bir rol oynamış-
tır. Dinler, Havva’nın Adem’in ka-
burga kemiğinden yaratıldığı ya da
erkeğin Tanrı’nın suretine göre ya-
ratıldığı vs. gibi öykülerle, erkeğin
üstün olduğu fikrini yaymıştır. Gü-
nümüzde medya ve hatta eğitim ku-
rumları bile, erkeği karar
mekanizmalarında ve daha güçlü,
kadını ise doymak bilmez bir tüke-
tici, bağımlı ve kıskanç göstererek
ataerkil ideolojiyi yaygınlaştırmak-
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
tadır. İdeoloji, toplumsal sistemlerin
devamlılığında ve insan aklını dene-
tim altında tutmakta önemli bir rol
oynar. Örneğin kadınları bir vücuda
indirgeyip nesneleştirerek medya,
kadına yönelik şiddeti teşvik etmek-
tedir. İdeoloji, toplumsal davranış-
ları ve sosyo-ekonomik yapıları
haklı gösterecek gerekçeler sun-
maktadır.
Normal koşullarda kadın yaşamının
ve toplumların aşağıdaki alanları-
nın ataerkil denetim altında olduğu
söylenebilir:
Kadınların üretim ya da işgücü
Kadınların doğurganlığı
22 Kadınların cinselliği
Kadınların etkinlikleri
Mülkiyet ve diğer ekonomik kay-
naklar
Toplumsal, kültürel ve siyasal ku-
rumlar15
Toplumun temel kurumlarının -aile,
din, hukuk, siyaset, eğitim ve iktisat
kurumları, medya, bilgi sistemleri-
bir incelemesi, bunların tamamının
ataerkil bir doğaya sahip olduğunu,
ataerkil yapının dayanaklarını tem-
sil ettiklerini açıkça sergilemekte-
dir. Bu iyi örülmüş ve derinlere kök
salmış sistem ataerkil sistemi yenil-
mez ve ayrıca sanki doğalmış gibi
gösterir.
Kadını denetim ve buyruk altına
almak için ataerkil sistemde, farklı
şiddet türleri kullanılabilir, hatta bu
şiddet meşru bile görülebilir. As-
lında feministler, ataerkil sistem-
lerde kadına yönelik şiddetin yal-
nızca yaygın değil, sistematik de
olduğunu savunur.
Tüm bunlar, ataerkil sistemde ka-
dınların tümüyle güçsüz, etkisiz ya
da haklara ve kaynaklara sahip ol-
madığını göstermez. Gerçekte, eşit-
liğin olmadığı hiçbir toplum baskı
altındakilerin de katılımı olmaksızın
devam edemez, ayrıca ezilenler ara-
sında da sistemden kimi çıkarlar
sağlayanlar olur. Aynı şey ataerkil
sistemler için de geçerlidir. Kadınlar
da iktidara yükselmiş, seyrek de
olsa denetim sahibi olmuşlar, kü-
çüklü büyüklü kimi kazançları zorla
elde etmişlerdir. Ancak tüm bunlar
sistemin erkek egemen olduğu ger-
çeğini değiştirmez; kadınlar bu sis-
tem içersinde çeşitli yöntemlerle
barındırılırlar sadece. Benzer bir
örnek vermek gerekirse; kapitalist
bir ekonomide işçiler çok önemli bir
role sahiptir, belirli ölçülerde yöne-
time bile katılabilirler, fakat bu asla
onların denetime ve güce sahip ol-
dukları anlamına gelmez. Pek çok
karmaşık nedenle, kadınlar da ata-
erkil sistemi destekler ve devamlılı-
ğını sağlar. Çoğumuz bu sistemin
değerlerini içselleştirdik ve her
zaman ataerkil ideolojiden kurtul-
muş değiliz.
Ayrıcalıklı konumlarını korumak
için kadınlar, tabir caizse pazarlık
güçlerini, kimi zaman diğer kadın-
lar pahasına, sürekli olarak yeniden
müzakere ederler. Fakat sistemin
genelini göz önünde bulundurmak
ve bu karmaşanın nedenlerini araş-
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
tırmak önemlidir. Kadınların genel-
likle erkek çocuklarına daha iyi dav-
randıkları, kız çocuklarını
okutmadıkları, onların özgürlükle-
rini kısıtladıkları, gelinlerine çok
kötü davrandıkları doğrudur. Tüm
bunların, erkeklerin ve kadınların
ailede ve toplumda sahip oldukları
ayrı ayrı güç ve konumları bağla-
mında anlaşılması gerekir. Köylü
bir kadın bunu çok güzel açıkladı.
Şöyle dedi: “Bizim ailelerimizde er-
kekler güneşe benzer, onların kendi
ışıkları var (kaynaklara sahipler, ha-
reket halindedirler, karar alma öz-
gürlükleri var vb.). Kadınlar kendi
ışığı olmayan uydulara benzerler.
Eğer güneşin ışığı onlara değerse ve
sadece o zaman parlarlar. İşte bu
nedenle kadınlar güneş ışığından
daha büyük pay almak için sürekli
birbirleriyle rekabet ederler, çünkü
bu ışık olmaksızın hayat da yoktur.”
Kadınlar üzerindeki erkek deneti-
mini tanımlamanın uygun bir biçimi
baba hakimiyetidir. Hakimiyet var-
dır ama babaya aittir, kadınlara ba-
rınma, bakılma ve dışarıdaki
insanlardan korunma olanağı sağ-
lar. Baba hakimiyetinin baskıcı yan-
ları vardır ancak bir dizi karşılıklı
yükümlülük içermektedir ve sıkça
da baskıcı olarak algılanmaz. Onu
tanımayı ve onunla mücadele et-
meyi zor kılan da budur.
* Yazar, İngilizcede “tarih” anlamına gelen “history” kelimesi ile “erkeğin hikayesi” anlamına gelen “his
story” sözleri arasındaki bağlantıyı göstererek, dilin erkek egemen bir söylem içerdiğini ve yazılı tarihin
adı üstünde erkeklerin tarihinden başka birşeyolamayacağını vurguluyor. Orjinal metinde: ‘history is
his story’ tarih erkeğin hikayesidir (ç.n.)
İkinci Bölüm
Ulusal Kurtuluş,
Modernleşme,
Eğitim
Tarih, erkeklerin hikayelerinden oluşur.
Dünyanın gerçek ve tam bir resmini elde
edebilmek için kadınların hikayelerine de
ihtiyacımız vardır. *
*Uluslar kurtuldu,
ya kadınlar?
Her ne kadar ulusal bağımsızlık ha-
reketleri, sömürgeci güçlerin siya- 23
sal denetimine son verip yasama,
yürütme ve yargı güçlerinin ayrılığı
ilkesini hayata geçirmiş olsa da ka-
dınlar ev halkının içindeki kocaların
ya da babaların yönetiminden kur-
tarmadı. Ev içinde erkekler, kural-
ları belirleme, davranışları
yargılama ve eşlerini ve çocuklarını
cezalandırmayla ilgili pekişmiş ve
keyfi güçlerini hala koruyorlar. Bu
yüzden erkekler aşağıdakileri
yapma yetisine sahiptir:
~ herhangi bir zaman cinsel ilişki
talep etme
~ eşlerinin doğum kontrol yöntem-
leri uygulamasını engelleme
~ eşlerinin ve kızlarının ev işlerine,
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
eğitime, kendilerine ya da kültürel
aktivitelere nasıl ve ne kadar zaman
ayırabilecekleri ve ayırmaları ge-
rektiğini belirleme ve çalışmak için
kamusal alana girme koşullarını be-
lirleme
~ kendilerinin koyduğu kuralları ka-
dınların ihlal etmesi halinde ceza-
landırıcı ve ıslah edici şiddet
uygulama ve bunun karşılığında
hiçbir yasal cezanın muhatabı ol-
mama
~ eşlerinin kazandığı ya da eşlerine
miras kalan mülkü kullanma ve
elden çıkarma
~ eşleri/kızları, alma ve satma veya
borçlarını karşılamak ya da diğer
24 erkekler tarafından hor görülmeyi
telafi etmek için elden çıkarma.
Bu varsayımlar ve davranışların pek
çoğu, dışarıdaki toplulukta, işyeri ve
siyasal alandaki kadınlarla ilişkilere
doğrudan aktarılmaktadır.
Eğitim ve tüm bu modernizasyon
ya da kalkınma, erkekler ve kadın-
lar arasındaki eşitliği sağlıyor mu?
Sağladığı söylenemez. Genellikle
eğitimin kendisi de ataerkildir;
kadın ve erkek arasındaki eşitsizlik-
leri haklı gösterir, devamlılığını sağ-
lar veya görmezden gelir. Ders
kitapları ve çocuk edebiyatı üzerine
yapılan sayısız inceleme, içerdikleri
toplumsal cinsiyete dayalı -erkekler
lehine- önyargıyı göstermektedir.
Bu önyargı neredeyse tüm akade-
mik disiplinlerde devam etmektedir;
bu yüzden her yerdeki kadın hare-
ketlerinin ve kadın araştırmaları ya-
panların mücadele ettiği ana
cephelerden biridir.
Çok uzun süredir evrensel bir eği-
tim sistemini benimseyen ve mo-
dern, sanayileşmiş, eşitliğin hakim
olduğu toplumlar oldukları varsa-
yılan Amerika ve İngiltere’ye şöyle
bir göz atmak bile, bu toplumlarda
da toplumsal cinsiyet eşitsizlikleri-
nin halen var olduğunu gösterir.
Her iki ülkede de kadınlar tarafın-
dan yönetilen çok sayıda ev olduğu
gerçeğine rağmen hala erkeklerin
evin reisi olduğu varsayılmaktadır.
Bu toplumlardaki kadınların yüzde
ellisinden fazlası eşlerinin fiziksel
şiddetine maruz kalmaktadır; teca-
vüz ve fiziksel şiddet oranları son
derece yüksektir. ABD’de Eşit Ücret
Yasası hala onaylanma aşamasında-
dır ve pek çok eyalette kürtaj cezai
bir suçtur.
ABD Nüfus Sayım Enstitüsü rakam-
larına göre, üniversiteden yeni
mezun çalışan bir Amerikalı kadın,
birlikte eğitim gördüğü erkek mes-
lektaşının aldığı ücretin yüzde
75’ini almaktadır ve kadın yaşlan-
dıkça kendini daha da gerilerde
bulur. 1991 ‘de açıklanan bir nüfus
istatistiğini değerlendiren Associa-
ted Press, her eğitim düzeyi için ge-
çerli olmak üzere, kadınların aynı
eğitim düzeyindeki erkeklerden
daha az kazandıklarını ortaya koy-
maktadır.
Ann Oakley’nin sunduğu istatistik-
ler de tüm sanayileşmiş ülkeler- de,
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”

mesleklerin tamamı değilse çoğu

için geçerli olan, ciddi bir toplumsal
cinsiyet ayrımcılığı olduğunu gös-
termektedir. Özellikle bir meslek, ev
kadınlığı, sadece kadınlara açıktır.
Oakley, sanayide cinsiyete dayalı
çok fazla ayrımcılık olduğunu belirt-
mektedir. Kadınların çoğu, tüm çalı-
şan kadınların genelde üçte biri ila
ikisi, tekstil ve giysi imalatı ile yiye-
cek sektöründe yoğunlaşmaktadır.
Prestiji ve geliri yüksek, beceri ge-
rektiren işlerin çoğunluğunda ge-
nellikle erkekler söz sahibidir ve bu,
tüm sanayileşmiş dünya için geçer-
lidir. Britanya’da 1966 yılında liste-
lenen büyük kuruluşların
yöneticilerinin yüzde 87’si erkek,
yüzde 13’ü ise kadındı. ABD’de en 25
yüksek mahkemelerde dava görebi- Bulgaristan’da ise l5.2’si kadındı.
len tüm avukatların yüzde üçünü, Britanya’da 1967’de kadınlar üni-
İngiltere’de yüzde dördünü, İsveç’te versiteye kabul edilen öğrencilerin
ise yüzde yedisini kadınlar oluştur- yaklaşık beşte ikisini oluştururken,
maktadır. İngiltere’de mühendisle- üçte birinden daha azı diploma de-
rin aşağı yukarı binde altısı, ABD’de recesine, yalnızca dokuzda biri ise
binde yedisi, Fransa’da ise yüzde daha yüksek eğitim düzeyine ulaş-
3.7’si kadındır. Uzmanlık gerektiren maktaydı.” Bu gerçekler, gelişmiş
mesleklerde kadınlar erkeklerle varsayılan uluslarda bile bir erkek
aynı ücreti alsa da pek çok işte ala- çocuğun eğitiminin kız çocuğunkin-
mamaktadır. Yani beceri, prestij, den daha önemli olduğunu göster-
maddi mükafat ile toplumsal cinsi- mektedir. Kız ve erkek çocukların
yet, karmaşık ama tutarı! bir bi- eğitim gördükleri konular da bu
çimde birbiriyle ilişkilidir.’? eşitsizliği yansıtmaktadır. ABD’de
1964’de alınan yüksek lisans dere-
Yüksek eğitimde de çok büyük fark-
celerinin yüzde 46’sı kadınlara aitti,
lılıklar sürüp gitmektedir. Ann Oak-
ancak bunların yalnızca yüzde 10’u
ley’e göre: “En göze çarpan
fen bilimleri dalındaydı. 1967’de
eşitsizlik, eğitimin en yüksek düze-
Britanya’da tıp, diş hekimliği ve sağ-
yin- dedir. 1965’te Britanya’da yük-
lık alanında okuyanların üçte ikisi
sek eğitimdeki 20-24 yaş
erkekti.”
grubundaki her yüz kişinin 6,6’sı,
Danimarka’da 5.3’ü, İsviçre’de 2.3’ü, Kapitalist ya da sosyalist, sanayileş-
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
miş ülkelerden elde edilen bu ista-
tistikler, ataerkil yapılar ve tutum-
ları değiştirmeye yönelik ciddi
girişimler olmadıkça, toplumsal cin-
siyet hiyerarşisinin tek başına eği-
tim ya da kalkınmayla ortadan
kaldıramayacağını göstermektedir.
*Toplumsal cinsiyet
ilişkileri ya da ince politika
Toplumsal cinsiyet kadınlar ve er-
kekler arasındaki ilişkileri de be-
lirler mi?
Doğrusu belirler. Eğer altın ve gü-
müşe farklı değerler atfederseniz,
otomatik olarak bu ikisi arasındaki
26
ilişkiyi de belirlersiniz; bunun gibi
toplum da kadınlar ve erkekler ara-
sındaki ilişkiyi belirler. Toplumsal
cinsiyete dayalı ilişkilere, toplumsal
cinsiyet ilişkileri denmektedir.
“Toplumsal cinsiyet ilişkileri kavramı; ka-
dınlarla erkekler arasındaki işbölümü,
roller ve kaynakları da içeren ve onlara
farklı yetenekler, arzular, kişilik özellik-
leri, davranış düzenleri vb. atfeden bir
dizi uygulamalar, fikirler, betimlemeler
ile ortaya çıkan, kadınlar ve erkekler ara-
sındaki güç ilişkilerini ifade eder. Toplum-
sal cinsiyet ilişkileri, sınıf, kast ve ırk gibi
toplumsal hiyerarşinin diğer yapılarıyla
etkileşim içinde bulunan bu uygulamalar
ve ideolojiler tarafından hem yaratılır
hem de bunların yaratılmasına yardımcı
olur. Bunların, (biyolojik olarak belirlen-
miş olmaktan ziyade) zaman ve mekana
göre değiştiği ve büyük ölçüde toplumsal
olarak yapılandırıldığı görülebilir,”!”
Tıpkı toplumsal cinsiyet gibi, top-
lumsal cinsiyet ilişkileri de her top-
lumda aynı değildir ve tarihsel bir
değişmez (statik) değildir. Bu ilişki-
ler dinamiktir ve zaman içinde deği-
şirler. Buna karşın bir genelleme
yapıp çoğu toplumda toplumsal cin-
siyet ilişkilerinin adil olmadığı söy-
lenebilir.
Bu algılayış, ev içinde kadın ve
erkek arasında uyumlu, çatışmasız
bir ilişki olduğu varsayımına karşı
çıkar. Aslında hem işbirliği hem ça-
tışma, hem uyum hem de uyumsuz-
luk söz konusudur. Bir başka
deyişle toplumsal cinsiyet ilişkile-
rinde politika vardır. “Politika” kav-
ramı burada, tüm ilişkilerde var
olan güç oyunlarını ifade etmekte-
dir. İnsanlara farklı güç, otorite ve
denetim (diğer insanlar, kaynaklar,
karar mekanizmaları üzerinde) atfe-
dilmesi nedeniyle -tam da kastlar,
sınıflar ve ırklar arasında olduğu
gibi- ailede, işyerinde ve toplumda
toplumsal cinsiyetler arasında da
açık ve gizli güç oyunları veya poli-
tika yapılır.
Kuramsal olarak toplumsal cinsiyet
hiyerarşisi, toplumsal cinsiyetlerin
birbirleri üzerindeki hakimiyeti an-
lamına gelse de pratikte hemen
hemen her zaman erkeklerin hük-
meden ve kadınların ise hükmedi-
len olduğu bir hiyerarşiyi ifade
eder. Kültürler ve yakın tarih bo-
yunca toplumsal cinsiyet ilişkileri-
nin ortak özelliği, kadınların
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”

erkeklere boyun eğmesidir. Dolayı- keğin ve kızın anneleri) arasındaki

sıyla, toplumsal cinsiyet ilişkileri, ilişkilerdir. Tüm bu durumlarda, da-
egemenlik ve ast- üst (boyun eğme) matla akrabalığı olan kadın otoma-
ilişkileridir. İşbirliği, zor ve şiddet tik olarak gelinle bağlantısı olana
unsurları bu ilişkileri sürekli kılar. göre daha üstün bir statü elde eder.
Bu böyledir, çünkü pek çok toplum
Üç yüz yıl kadar önce Almanya’da
ataerkil ya da erkek egemendir.
yaşamış, aslında akıllı ve Allah kor-
Aynı zamanda çoğu toplumda top-
kusu olan Hıristiyan lider Thomas
lumsal cinsiyet ilişkilerinin doğası-
von Aquinas, kadınların yabani ot-
nın ataerkil olduğu, ataerkil
lara benzediğini, hızla büyüdükle-
sistemin -erkeklerin kadınlardan
rini, çünkü pek bir değerleri
üstün sayıldığı, egemen olduğu ve
olmadığını söylemiştir. (Elbette er-
kaynakların ve toplumsal kurumla-
kekler esas mahsuldür, günümüz
rın çoğunu denetim altında tuttuğu
dünyasında peşin paraya giden
bir ideoloji ve sosyal bir sistem- ku-
mahsul!)*
rallarını izlediği söylenebilir.
Erkeğe eşdeğer görülmek için, ka-
Toplumsal cinsiyet, yalnızca kadın-
dınlar erkeklerden iki kat daha iyi
lar ve erkekler arasındaki ilişkileri
olmak zorundadır. ..... Neyse ki bu
değil, erkekler arasındaki ve kadın-
hiç de zor değil ....
27
lar arasındaki ilişkileri de belirleye-
bilir. Toplumsal cinsiyet
hiyerarşisinin son derece eşitsiz ol-
duğu Güney Asya’da toplumsal cin- *Aile içi politika
siyet çok güçlü bir örgütlenme ve kadının sürekli
etmenidir. Örneğin Kuzey Hindis-
tan’da, damat babası ile gelin babası müzakereye dayanan
arasındaki toplumsal ilişkiler -ge-
nelde damat babasının daha üstün
pazarlık gücü
ve daha saygın olduğu varsayılır-
Bir ev halkının bütün üyelerinin,
durumu net bir şekilde açıklamak-
kaynak, hizmet ve fırsatlardan aynı
tadır. Gelin babası salt bir kız babası
şekilde yararlanmadığını daha önce
olması nedeniyle daima daha aşağı,
gördük. Bu eşitsizliklere dayanarak
itaatkar bir konumdadır.
bazı sosyal bilimciler, aileyi güç mü-
Toplumsal cinsiyetin iki kadın ara- zakerelerinin yapıldığı bir pazarlık
sındaki ilişkileri belirlemesine ve yarışma alanı olarak değerlendi-
örnek ise kayınvalide ile gelin (saas- riyor. Tanınmış ekonomist Amartya
bahu) arasındaki, kadın ile yengesi Sen, buna bir işbirliği ve çatışma
(bhabhi) ya da görümeesi (nanad) modeli diyor. Feminist bir ekono-
arasındaki; ya da iki kayınvalide (er- mist olan Bina Agarwar, bu kavramı

* Hindistan’da gelin için damadın ailesi başlık parası vermez; aksine evlenirken damada çok yüklü bir
çeyiz getirilir. (ç.n.)
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
biraz daha geliştirdi; ona göre top-
lumsal cinsiyet, yaş, ilişki çeşidi ve
“karşı gelinmez gelenekler” tarafın-
dan konulan sınırlamalara bağlı ola-
rak devam eden pazarlığın yapıldığı
karmaşık bir ilişkiler kalıbıdır ev
halkı/aile.
Toplumda, piyasada ve devlette ol-
duğu gibi aile içinde de toplumsal
cinsiyet etkileşimi, işbirliği ve ça-
tışma unsurlarını içermektedir.
Eğer işbirliği yapmamak onları
daha zararlı çıkaracaksa, iki taraf
da işbirliği konusunda hemfikir
olur.
Bina Agarwal, kırsal kesim insanı-
nın (kadın ya da erkek) pazarlık gü-
cünün, pazarlığı kaybetse bile
28
koruduğu konuma bağlı olacağını
iddia eder ki bu, özellikle aşağıdaki
beş etmene bağlıdır:
~ özellikle ekilebilir arazi olmak
üzere, özel mülkiyet ve mallar üze-
rinde denetim
~ istihdam ve diğer gelir getirici
yöntemlere erişim
~ köyün müşterek arazisi ya da or-
manı gibi, kamusal kaynaklara
erişim
~ev dışı geleneksel toplumsal des-
tek sistemlerine erişim
~ devletin ya da sivil toplum kuru-
luşlarının desteğine erişim
“Bu beş etmen, kişinin geçim ihti-
yaçlarını aile dışında karşılayabilme
yetisi üzerinde doğrudan etkilidir.
Buradaki önerme şudur; kişinin fi-
ziksel yaşamını aile dışında da sür-
dürebilme yetisi ne kadar yüksekse,
onun (erkek/kadın) aile içindeki pa-
zarlık gücü de (en azından geçim
kaynaklarını paylaşma ilişkisinde) o
kadar yüksek olacaktır. Aile üyeleri
arasında bu etmenlere dayanan
eşitsizlik, bazı üyeleri diğerlerine
nazaran, pazarlık açısından daha
zayıf bir konuma getirir. Eşitsizliğin
böylesi kaynaklarından birini top-
lumsal cinsiyet, bir diğerini ise yaş
oluşturur.”
Bir örnek vermek gerekirse; kadın-
lar para kazanabildiklerinde ve özel-
likle ailenin geçimi onların gelirine
dayanıyorsa, ev halkının diğer üye-
leri karşında daha güçlü bir pazarlık
konumuna yerleşirler. Benzer şe-
kilde, arazi, para veya diğer kıymetli
varlıklar üzerinde hak ya da tasarruf
sahibi olmaları, kadınların bağımlı-
lıklarını azaltır ve onlara aile içinde
daha iyi bir konuma sahip olmak
için pazarlık yeteneği sağlar.
*Din, kast ve sınıf gibi
diğer kimliklerimiz,
toplumsal cinsiyet
ilişkilerini nasıl etkiler?
Hepimiz çok kimlikliyiz. Örneğin,
bir kişi kadın olmasının yanı sıra
Hindu, orta sınıf, üst ya da alt kast
mensubu, evli vs. olabilir. Toplumsal
cinsiyet rolü diğer kimliklerle etki-
leşim içindedir, toplumsal ve ekono-
mik faktörlerin yanı sıra, ırk, yaş,
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
etnik ve medeni durumu etkiler ve
bunlardan etkilenir. Toplumda tüm
kadınlar, tüm erkeklerin emrinde
değildir. Örneğin zengin bir kadın,
sınıf bağları nedeniyle, ev işlerinde
onun için çalışan erkeklere hük-
metme konumundadır. Bu du-
rumda, kadının mensup olduğu
sınıf, Onun toplumsal cinsiyetinden
daha önemlidir. Diğer durumlarda,
“alt” kast/sınıf mensubu bir kadın,
üst kast/sınıftan bir erkeğin çifte sö-
mürüsüne maruz kalabilir. Örneğin
Hindistan’da bazı topluluklarda, alt
kast mensubu gelin, evlendiği ilk
geceyi, üst sınıf toprak sahibiyle ge-
çirmeye zorlanmaktadır.
Farklı dinlere dayanan özel yasala-
rın varlığı da toplumsal cinsiyet iliş-
kilerini etkilemektedir. Örneğin,
Müslümanlık yasaları çokeşliliğe ve
erkek lehine tek taraflı boşanmaya
izin verirken, Hıristiyanlık yasaları,
erkeğin zinasını boşanma nedeni
olarak tanımamakta, Hindu yasaları
farklı iki din mensubu ebeveyn ta-
rafından çocuk evlat edinilmesine
izin vermemektedir vs. Ve bütün din
yasaları, mülkiyet hakları ve miras
konusunda erkekler lehine hüküm-
lere sahiptir.
“Tecavüz başta olmak üzere cinsel sö-
mürü, yöneten sınıfın sömürülen sınıfı
yola getirmek için kullandığı bir araçtır.
Arazi sahipleri ve polis, yoksul isyancı
köylü ve topraksız tarım işçisi erkekleri,
yalnızca döverek ya da kulübelerini yaka-
rak cezalandırmakla tatmin olmaz, pek
çok durumda kadınlarına da tecavüz
ederler. Niçin? Açıkçası bu tecavüzler,
çoğu kez sanıldığı gibi tecavüzcülerin bas-
tırılmış cinsel arzuları için bir tür emniyet
sübabı değildir. Aslında bu eylemlerin,
böylesi bir cinsellikle ilgisi olmadığı gibi,
hedefi de kadınlardan ziyade, yoksul sını-
fın erkekleridir. Kadınlar, dilenecek hale
getirilmiş erkeklerin hala sahip olduğu tek
mülkiyet olarak görülmektedir. Bu yoksul
erkeklerin kadınlarına tecavüz etmek, on-
lara mutlak güçsüz ve mülkiyetsiz konum-
larını öğretecek bir derstir. Arazi sahipleri
ve polis tarafından yoksul kadınlara yön-
lendirilen bu cinsel saldırı, mülkiyetsiz sı-
nıfın erkeklerini bastırmanın ve kırsal
bölgede var olan ya da yeni gelişen güç iliş-
kilerini sabitlemenin bir silahıdır. Bu-
rada, sınıfın yönetimi ile kadınlar
üzerindeki baskı iç içedir. Toprağa sahip 29
olan erkek, toprak üzerinde yaşayan ka-
dınlara da sahiptir.” Maria Mies21
Benzer şekilde, farklı ırklara ya da
etnik gruplara mensup insanlar ara-
sında da farklılıklar olabilir. Genel-
likle “üst” kasttan kadınlar hareket
özgürlüğü konusunda “alt” kasttan
kadınlara göre daha fazla sınırlama-
larla karşı karşıyadır, çünkü kadın-
lar kastlarının saflığını ve
üstünlüğünü korumak zorundadır.
Genellemek gerekirse, “üst” kastlar
daha erkek egemen ya da ataerkil-
dir, çünkü kastın arılığını olduğu
kadar babadan kalan mirası ya da
mülkiyet denetimini de göz önünde
tutarlar. Bu yüzden “üst” kasttan ai-
leler kadınlarının üzerine hareket
ve giyim yasakları koyar, böylece de
kadınların cinselliğini kontrol eder.
“Alt” kastların koruyacakları her-
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
hangi bir arılıkları olmadığı için ka-
dınlarına benzer yasaklar dayat-
mazlar.
Farklı sınıflara mensup erkek ve ka-
dınların toplumsal, ekonomik ve si-
yasal statülerinde de farklılıklar
vardır. Burjuva ya da özel mülkiyet
sahibi sınıf, ekonomik kaynaklar-
dan, eğitim ve bilgiden daha fazla
yararlanır; sosyal, ekonomik ve dini
kurumları, işçi sınıfından insanlar
değil, onlar denetler. Burjuva kadın-
lar ile işçi kadınların rolleri, sorum-
lulukları ve ayrıcalıkları arasında
farklar vardır. Engels, burjuva ve
işçi sınıfından kadınlar arasındaki
önemli bir farklılığa işaret etmiştir.
İncelemesine göre, aile dışında ça-
30 lışmayan burjuva kadın, tümüyle
kocasına bağımlıdır, onun mülkü-
dür. Tek görevi, mirasçılar üretmek-
tir. Diğer yandan işçi sınıfına
mensup kadın, bir işçi olarak baskı-
ları kırmış, dolayısıyla belli ölçüde
ekonomik bağımsızlık kazanmıştır.
İşçi sınıfından kadınlar örtünmezler
ya da cinsiyet ayrımcılığına uğra-
mazlar, çünkü onlar geçimlerini
sağlamak için kamusal alana gir-
mek zorundadır. Küçük çiftçi ailele-
rin, ekonomik durumları iyileştikçe,
kadınlarının ev dışında çalışmasını
istemedikleri görülmektedir. Kadın-
ların çalışmayıp evde kalması, ba-
ğımlı olması ya da inzivaya
çekilmesi, pek çok ataerkil top-
lumda, sosyal statünün bir sembolü
olarak görülür.
Üçüncü Bölüm
Toplumsal
Cinsiyete Dayalı
İşbölümü
*Üreme ve üretim
Toplumsal cinsiyete dayalı işbö-
lümü ya da cinsiyete dayalı işbö-
lümü, kadınların ve erkeklerin ne
yapması gerektiği ya da neleri yapa-
bileceği hakkında toplumda yaratıl-
mış olan fikirlere dayanarak
kadınlara ve erkeklere farklı roller,
sorumluluklar ve görevler yüklen-
mesini ifade etmektedir. Kız ve
erkek çocuklara, kadınlara ve er-
keklere, onların kişisel tercihleri ya
da yeteneklerine göre değil, cinsi-
yet-toplumsal cinsiyet rollerine
göre farklı görev ve sorumluluklar
atfedilmektedir. Tüm işler/çalışma-
lar üç kategoriye ayrılabilir: üretim,
üreme (veya doğurganlık) ve kamu-
sal işler/etkinlikler. “Toplumsal cin-
siyete dayalı işbölümü” açısından
hepsini ayrı ayrı inceleyelim.
ÜRETİM, tüketim ve ticaret için mal
ve hizmet üreten etkinlikleri ifade
eder. Fabrikalarda, bürolarda ve tar-
lalarda gerçekleşen tüm işler bu ka-
tegoriye girmektedir ve yalnızca bu
işler, ekonomik açıdan dikkate alın-
makta, ülkelerin gayri safi milli ha-
sılalarına dahil edilmektedir. Hem
kadınlar hem de erkekler üretim ça-
lışmalarında bulunsalar da toplum-
sal cinsiyete dayalı işbölümü
varlığını korur. Erkekler daha nite-
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”

likli ve yüksek ücretli işlerde çalış- idare ve organize etmek için gerekli
maktadır. Sıkça kadınların üretim olan tüm etkinliklerdir. Yönetim,
faaliyetleri, evde yaptıkları işlerin toplumsal ve kültürel şenliklerin or-
bir uzantısıdır. Tarım sektöründe ganizasyonu ve bunlara katılım, sos-
kadının üretici olarak çalışması eko- yal hizmetler ve yollar, okullar,
nomik hesaplara yansıtılmaz, çünkü sağlık vs. gibi olanakların sağlan-
bu, ev işlerinin bir uzantısı olarak ması kamusal çalışmalardır. Hem
görülmektedir. Kadınların üretim kadınlar hem erkekler, ama yine
faaliyetlerine daha az önem ve “kadın” işleri ve “erkek” işlerini ta-
değer verilmektedir. Ataerkil gö- nımlayan belirlenmiş normlara
rüşte, ekmeği kazanan asli unsurun göre bu etkinliklerde görev alır.
ve ev halkı reisinin erkek olması ne- Toplumsal cinsiyete dayalı işbö-
deniyle kadınlar en son işe alınacak lümü, bu nedenle yalnızca ev için-
olanlardır. Bu yüzden erkeğin istih- deki üreme ve yeniden üretim
damına daha çok önem ve öncelik etkinliklerinde değil, çoğunlukla ev
verilmektedir. dışında gerçekleşen üretim ve ka-
‘ÜREME, biyolojik ve toplumsal musal etkinlikler için de geçerlidir.
olmak üzere iki türdür. Biyolojik Toplumsal cinsiyete dayalı işbö-
olarak, yalnızca kadınların yapabil- lümü günümüzde, toplumsal cinsi- 31
diği, yeni bir insan dünyaya getir- yet eşitsizliklerinin ve asimetrinin
meyi, üremeyi ifade eder. Toplumsa nasıl korunduğunu ve yeniden ku-
olarak ise insanın hayatta kalması rulduğunu anlamak için kilit kav-
ve yaşamını sürdürebilmesi için ge- ram kabul edilmektedir.
rekli tüm bakım ve beslenme etkin- Giderek bu işbölümü, yeteneklerin
liklerini ifade eder. Bu yüzden
üreme, insan emeğinin üretilmesi,
yani yeniden üretim faaliyetidir. Ço-
cukların bakımı, yemek pişirme ve
besleme, çamaşır bulaşık yıkama,
temizlik, hasta bakıcılığı ve diğer
tüm ev işleri bu kategoriye dahildir.
Ancak bu işler insan yaşamının sür-
dürülmesi için gerekli olsa da ne iş
ne de ekonomik etkinlik olarak
kabul edilmektedir, bu yüzden gö-
rünmez, tanınmaz ve ücreti öden-
mez. Yeniden üretim işleri tüm
dünyada esas olarak kadınlar ve kız
çocuklar tarafından üstlenilmekte-
dir.
KAMUSAL işler ise toplum yaşamını
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
toplumsal cinsiyete göre taksim
edilmesine yol açar. Erkekler ve ka-
dınlar, kız ve erkek çocuklar, yal-
nızca kendi toplumsal cinsiyetlerine
uygun olduğu varsayılan becerileri
öğrenip bu konularda uzmanlaşır-
lar, Böylece kadın ve erkeklerde, kız
ve erkek çocuklarda farklı beceri ve
yetenekler yaratılır, sonra bunlar
birine ya da diğerine (kadın-erkek)
atfedilir.
Toplumsal cinsiyete dayalı işbö-
lümü aynı zamanda hiyerarşilere ve
eşitsizliklere de yol açar, çünkü er-
keklerin ve kadınların emekleri eşit
ücretlendirilmez ve ödüllendiril-
mez. Hatta günümüzde bile eşit işe
eşit ücret birçok ülkede norm ha-
32 line gelmemiştir; ev işleri ücretsiz-
dir ve ekonomide durgunluk
işyerlerini etkilediğinde işten ilk çı-
karılanlar kadınlardır.
Üretim süreçlerinde (özellikle ev içi
üretimde) kadınlara ve erkeklere
belirli görevlerin tahsis edilmesi,
aynı zamanda kaynaklar ve emek
ürünleri üzerinde emir ve kumanda
konusudur. Böylece toplumsal cin-
siyete dayalı işbölümü nedeniyle er-
kekler toprak, teknoloji, ürün
satışından elde edilen nakit ya da
kredi vs. üzerinde denetime sahip
olur. Normal koşullarda, kadınlar
geçimlerini sağlamak, erkekler ise
değiş tokuş veya nakit para için üre-
tir.
Tıpkı toplumsal cinsiyet ve toplum-
sal cinsiyet ilişkileri gibi, bu rollere
dayalı işbölümü de her yerde aynı
değildir. Kültüre, yer ve zamana öz-
güdür. Bir toplumda, toplumsal cin-
siyete dayalı işbölümüyle mücadele
etmek, o toplumda “kadın” ve
“erkek” olmanın gerekleriyle müca-
dele etmek anlamına gelir. Kadınla-
rın üreme ve üretim işlerine, genel
olarak pek fazla ekonomik değer at-
fedilmez. Birleşmiş Milletler Kal-
kınma Fonu’nun (UNDP) 1995
insani Kalkınma Raporu’na göre, ka-
dınların katkıda bulunduğu ücretsiz
ve görünmez işlerin değeri yıllık 11
trilyon Amerikan dolarıdır.
“Malların kraliçesi yani para, kocanın ce-
bine girer, fakat karısına yaptığı iş karşı-
lığında para ödenmez. Koca eşine yalnızca
yiyecek ve barınak sağlamakla yükümlü-
dür; ancak bunları bir köle için de yap-
mak zorunda kalacaktı. Ev kadınının
çalışma saatleri, çalışma koşulları, tatil ve
izinleri bir sözleşmeyle karara bağlan-
maz; evlilik sözleşmesi, iş sözleşmesiyle kı-
yaslanamaz. Grev hakkı yoktur, ev
kadınlarının bir dayanışma örgütü yok-
tur; aksine kadınlar bireyselleştirilmiş ve
birbirlerinden ayrılmıştır. Kadınlar, ne ev
kadınları olarak işlerinde bir sosyal gü-
venliğe sahiptir ne de onları koca şiddetin-
den ve despotluğundan koruyacak yasalar
vardır. Ev içinde hiç kimse insan hakla-
rını uygulanacağını garanti edemez; do-
layısıyla bu haklar, fiziksel güvenliğin
olmadığı durumlarda bile toplumu ilgi-
lendirmediği düşünülen özel meseleler
olur.
Kadın hizmet etmenin de ötesinde, koca-
sına itaat etmek zorundadır; koca bunu
yasalarla talep edebilir. Özetle ev ksdını,
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
tüm ömrü boyunca tam saatli olarak, ko-
casının emrine amade,
Ücretsiz bir işçidir;-dahası cinselliği,
çocuk doğurma yetisi, duygu ve düşünce-
leri dahil olmak üzere, tüm kişiliği koca-
sının emrindedir. Aynı zamanda kadın,
hiçbir şey hissetmediği zamanlarda bile
sevgi gösterisinde bulunmak da dahil, ko-
casının ve çocuklarının ihtiyaçlarını kar-
şılayacak tüm işleri yapmaya mecbur bir
köle ve serir. Burada söz konusu olan bi-
rinin sevgisi nedeniyle çalışması ve sevgi-
nin bir iş haline gelmesidir. Bu durum her
zaman katlanılmaz olmayabilir, ancak
bu hale gelmeyeceği hakkında kehanette
bulunmak da imkansızdır.” Cfaudia von
Werlhof
Sınıfı ya da kastı dikkate alınmaksı-
zın, aile içinde kadınlar, toplumda
“hizmetçiler”in yaptığı işleri yapar.
Her evde kadınlar “hizmetçi”, erkek-
ler de “üst kast”tır. Burjuva ya da üst
kast bir ailede de olsa kadınlar hiz-
met verendir. Kadınların din ve ru-
hani işler, eğitim gibi üstün uğraş-
lar için yetersiz, “pis” ve “kusurlu”
oldukları varsayılır. Hizmetçilik iş-
lerinin önemsiz ve pek değerli olma-
yan işler olarak görülmesi
nedeniyle, kadınların yaptığı işler,
eğer evde gerçekleştiriliyorsa tü-
müyle ücretsiz ve görünmezdir. Dı-
şarıda gerçekleştiriliyorsa düşük
ücretlidir.
Kadınların ev dışındaki işleri sık-
lıkla aile içindeki işlerinin bir uzan-
tısıdır. Örneğin çok sayıda kadın
ana okul ya da ilkokul öğretmenliği,
hemşirelik ve havayolları hostesliği
yapmaktadır. Otorite, güç ve dene-
tim gerektiren mesleklerin erkek-
lere, bakma, besleme ve hizmetle 33
ilişkili mesleklerin ise kadınlara
özgü olduğu varsayılmaktadır. Ka-
dınlar evde itaatkar ve hizmetli ko-
numundadır ve bu konum evin
dışında da devam eder. Erkekler
evde güç ve denetim sahibidir ve dış
dünyada da benzer konumlarını ko-
rurlar. Erkekler daha eğitimlidir,
mesleki becerileri daha gelişmiştir
ve çifte iş yükümlülüğü taşımazlar,
dolayısıyla çalışma hayatında ka-
dınlardan daha hızlı ve daha çok
yükselirler.
“Kadınların yaptığı her şey meyve vermek
ve tıpkı soluduğumuz hava gibi bedava
olmak zorundadır. Bu yalnızca çocuk do-
ğurmayı ve bakmayı değil, çeşitli ev işle-
rini ve ücretli işleri, etrafındakilere,
çalışma arkadaşlarına duygusal özen ve
dostluk göstermeyi, uysallığı, daima diğer-
lerinin emrine amade olmayı, tüm yara-
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
ları iyileştirmeyi, cinselliğinin kullanıma
açık olmasını, her şeyi yeniden düzene
sokmayı, sorumluluk ve fedakarlık duygu-
sunu, tutumlu ve iddiasız olmayı, başka-
ları için kendi çıkarlarından vazgeçmeyi,
tüm dertlere katlanmayı ve sorunların üs-
tesinden gelmeyi, çekingenliği ve görün-
meksizin daima orada olmayı,
gerektiğinde edilgen, işler sarpa sardı-
ğında aktif olmayı, bir askerin dayanıklı
ve disiplinine sahip olmayı da içermekte-
dir. Bunların tamamı, kadının çalışma
kapasitesini oluşturur.” Cfaudia von
Werlhof
“Afganistan’da Taliban iktidarı kuruldu-
ğunda, verdikleri ilk talimat, erkeklerin
takke giyip sakal bırakması, kadınların da
34
örtünmesi ve dışarı çıkmaması oldu. Ka-
dınların çalışması ve halka açık hamam-
ları kullanması yasaklandı. Yeni bir siyasi
rejim ile yürürlüğe giren toplumsal cinsi-
yet rejimi arasındaki bağlantıyı ve top-
lumsal cinsiyete dayalı bir işbölümünün
nasıl takviye edildiğini görmek ilginçtir.
Cinsiyete dayalı işbölümü bu nedenle,
kendi çapında bir yapılanma değildir.
Toplumsal cinsiyete göre yapılandırılan
üretim, tüketim ve dağıtım sisteminin bir
parçasıdır.” Vasanth Kannabiran
Toplumsal cinsiyete dayalı işbö-
lümü, şu tarz istatistiklerin so-
rumlu- sudur: Küresel olarak
kadınlar kıdemli yöneticilik pozis-
yonlarının yalnızca yüzde 14’üne
sahiptir (UNDP insani Kalkınma Ra-
poru, 1995); ABD’de kadın ve erkek-
lerin maaşları arasındaki oran 3’e 5
olarak korunmaktadır ve bu oran
son yüz yıldır bir değişiklik göster-
memiştir. Dünyadaki en yoksul ve
okuma yazma bilmeyen insanların
yüzde yetmişini kadınlar oluştur-
maktadır.
*Toplumsal - yapısal bir
sorun
Maria Mies’a göre, cinsiyete dayalı
işbölümüne artık aile içi bir sorun
olarak değil, daha ziyade tüm toplu-
mun yapısal bir sorunu olarak bak-
mamız gerekiyor. Erkekler ve
kadınlar arasındaki hiyerarşik işbö-
lümü ve bunun dinamikleri egemen
üretim ilişkilerinin, yani belirli bir
dönemde ve toplumdaki sınıf ilişki-
leri ve daha geniş ulusal ve uluslar-
arası işbölümünün ayrılmaz bir
parçasını oluşturur.
Feminist tarihçi Joan Kelly’e göre,
cinsiyete dayalı işbölümü ve cinsi-
yete dayalı düzenin temel belirle-
yeni olarak, mülkiyet ilişkilerine ve
kadınların işle ilişkisine bakmamız
gerekir. Özel ve kamusal alan ne
kadar farklılaştırılmışsa, iş ve dola-
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
yısıyla mülkiyet açıkça ayırt edilebi-
lir iki şey haline gelir. Yaşamsal ge-
çimi sağlamak için üretim ve
mübadale için üretim vardır ve cin-
siyete dayalı işbölümünü etkileyen
budur.
Kadınlar bakım ve besleme işleri
için doğal olarak daha donanımlı
değiller mi?
“Daha donanımlı” terimini kullan-
manız ilginçtir. Gerçekten de kadın-
lar, bir rahim ve bir çift meme ile
donatılmışlardır, ancak bakım, te-
mizlik ya da gözetmek için ayrıca
bir donanımları yoktur, dolayısıyla
herkesle ilgilenmek onlar için
“doğal” değildir. Ve erkeklerin eğer
ücreti ödeniyorsa, silip süpürmek.
temizlik yapmak, bulaşık yıkamak
ve yemek pişirmek gibi işlerin üste-
sinden geldiklerini unutmayalım,
dolayısıyla yeniden üretim işlerini
yapma ya da yapmama nedenleri bi-
yolojik ya da doğal olamaz.
Fakat insanlar mevcut toplumsal
cinsiyet ilişkilerinin ve işbölümü-
nün, kadınların biyolojisi nedeniyle
“doğal” olduğuna inanmak istedik-
leri için, vücutların ötesinde düşün-
meyi zor buluyorlar. Ayrıca her şeyi
doğaya indirgemek de son derece
kolaydır, böylece ataerkil ayrıcalık-
ları sorgulamanız ya da onunla mü-
cadele etmeniz gerekmez. Tüm
sorumluluklarınızdan da sıyrılmış
olursunuz. Toplumsal cinsiyet rol-
leri konulu atölye çalışmalarında,
bu rollerin toplumsal olarak yapı-
landırıldığını, bu roller arasındaki
ilişkilerin, bu rollere dayalı işbölü-
münün doğal olmadığını ortaya
koyduğumuzda, erkeklerin çok bo-
zulduğunu, heyecanlandığını ve sal-
dırganlaştığını sıkça gözlemledik.
Tüm bunların bir başlangıcı vardı,
dolayısıyla da bir sonu olabilir. Fe-
minizmin başkaldırısı ve politik
kadın hareketinin çalışmaları, biyo-
lojik farklılığa dayanan eşitsizliği
son vermeye yöneliktir. Pek yaygın
olmasa da artık birçok toplumda,
“doğal” denen farklılıkların ve işbö-
lümünün değiştiği ne dair örnekler
bulmak mümkündür.
*Sanayi devrimi ve
35
özel alan - kamusal alan
ayrımı
Bu işbölümünün bir kısmı kadınla-
rın eve kapatılması, erkeklerinse
dış dünya ile ilgilenmesi nedeniyle
oluşan toplumsal şartlanmanın bir
sonucu olabilir mi?
Bu önemli fakat karmaşık bir soru
ve buna doğrudan bir yanıt vermek
kolay değildir. Öncelikle özel ve ka-
musal alan ikiliğini anlamamız ge-
rekiyor. Erkekler kamusal alanda
etkinlik gösterip aynı zamanda özel
alanı denetlerken, kadınlardan özel
alanda kalmaları beklenir. Sanayi
devriminden önce bu iki alan ara-
sındaki ayrım bu kadar belirgin de-
ğildi. Üretimin büyük kısmı ev
içinde gerçekleşirdi ve tüm üyeler
buna katılırdı. Herkes “eve ekmek
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri

getirirdi”. Ev hem yeniden üretim hamilelik esnasında alınacak tedbirleri

hem de üretim alanıydı. Erkekler ve bilirlerdi. Daha istisnai yeteneklere sahip
kadınlar arasında işbirliği ve ta- kadınlar, ebe, bitkisel ilaçlarla şifa dağı-
mamlayıcılık vardı. Kadınların bece- tan doktor ya da ünü evden eve, köyden
rileri. bilgisi ve bir sonraki kuşağı köye yayılan ‘bilge kadın’ oluyordu. Ve
yaratma yetileri son derece değer- tüm kadınların, annelerinden ya da bü-
liydi, çünkü bunlar yaşamın devamı
yükannelerinden çocuk yetiştirme, yaygın
için zorunluydu. Pek çok açıdan bu
eski düzen jinosentrik, yani kadın-
hastalıkları iyileştirme, hastaya bakma ye-
merkezliydi. Kolonilerden oluşan teneklerini öğrenmesi beklenirdi.” Bar-
Amerika’da kadının ev ekonomi- bara Ehrenreich ve Deidre English
sinde oynadığı önemli rol nedeniyle, Avrupa’da sanayileşme ve piyasa
“reis (koca)-ana” (tüm ev içi mesele- ekonomisinin bir sonucu olarak
leri takip ve idare eden, denetleyen gerçekleşenler, Güney Asya’da da
ya da yöneten kadın) sözü, yaygın gerçekleşti. Burada da eğitim de
bir şekilde kullanılmaktaydı. üretim de evin dışına taşındı. Daha
Ortaya çıkan piyasa ekonomisi ve önce çoğu insan, bilgiyi de üretim
sanayileşme, özel ve kamusal alan için gerekli becerileri de ev içinde
36 birliğini, doğa ve insan arasındaki edinirdi; kız ve erkek çocuklar, ya-
uyumu çarpıcı bir şekilde altüst etti. şamları için gerekli beceri ve faali-
Üretim artık sadece bir geçim so- yetler konusunda, evde birlikte
runu değildi, o aynı zamanda piyasa eğitilirlerdi.
ve kar için de tasarlandı. Zaman Güney Asya’nın uzak bölgelerindeki
içinde üretim, ev içinden fabrika- kabileler ormanda yaşayan insanlar
lara, ticari üretim çiftliklerine vs. ta-
şındı ve doğadan ziyade piyasa
sıradan insanların yaşamlarını de-
netleyen güç haline geldi.
“Ekonomi erkeği” evin dışına çıkar-
ken “evcimen kadın” ev içinde kaldı.
Kız çoçuklar “ev” yaşamı için gerekli
becerileri kazanmak üzere evde tu-
tulurken, erkek çocuklar dış dün-
yada etkinlik gösterebilmek için
bilgi ve beceri edinmeye okula ve
üniversiteye gitti.
“Eski düzende kadınların önemi yalnızca
doğurganlıklarından kaynaklanmıyordu.
Hastalıklara iyi gelen şifalı otları, ateşi
çıkmış bir çocuğu yatıştıracak şarkıları,
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
ve köylüler arasında bugün bile üre-
tim büyük oranda ev içinde gerçek-
leşir. Ekonomileri esas olarak hala
yaşamsal malların üretimi ekonomi-
sine dayanır; artı ürün, ev içinde
üretilmeyen mallarla yöresel pazar-
larda takas edilir. Kadınlar ve erkek-
ler ev içindeki etkinlikleri
paylaşırlar, özel ve kamusal alan ay-
rımı çok küçüktür ya da yoktur.
Diğer sınıf ya da topluluklarla kıyas-
lanırsa, kadın ve erkek arasında
büyük bir eşitsizlik de yoktur.
Ancak yavaş yavaş bu toplumlar da
piyasa ekonomisine “katılmaya”
başlamakta ve olduklarından daha
fazla “ataerkil” hale gelmektedir.
“Üretim tarzındaki değişiklikler nede-
niyle ev, ekonomik üretimin merkezi ola-
rak görülmekten çıktı ve daha çok
ekonomik üretime karşı bir sığınak, ‘acı-
masız dünyanın kıyısında bir liman’, ‘şe-
hirden ütopik bir kaçış’ olarak görülmekte.
Yeniden üretim aile içinde kalırken, üre-
tim evin dışına çıkmakta. Ev idaresi, ka-
musal karakterini yitirmekte. Artık
toplumu ilgilendirmiyor. Özel bir hizmete
dönüşmekte ve Engels’in dediği gibi, kadın
toplumsal üretime katılımdan dışlanarak
baş hizmetkar haline gelmekte.” Alison
M. Jagga
“Kamusal” ve “özel” alan arasındaki
ayrım, erkeklere yeni ufuklar ve
olanaklar açıyor ama kadının konu-
munu ve işlevini sınırlıyor. Bir ba-
kıma bu, jinosentrik, yani kadın
merkezli düzenin sonu oldu. Özel ve
kamusal ayrımının bir başka so-
nucu, kadınların göreceli tecridi ve
eve kapanmasıdır. Kadınlar toplum-
dan dışlanmakta ve diğer kadınlar
ve erkeklerden ayrılmakta.
“Kadının dokuma ve giysi imalatı, yiyecek
üretimi gibi geleneksel üretim becerileri
fabrika sistemine aktarıldı. İşçi sınıfından
kadınlar, bu emeklerini yeni sanayi top-
lumunda da var edebilirlerdi, ancak artık
üretim süreci üzerinde hakimiyetleri ol-
mayacaktı. Eski yeteneklerini unutacak-
lardı. Zamanla, özü itibariyle dişil bir iş
olan şifa verme etkinliği bile bir metaya
dönüştürülüp ‘piyasa’ya sürülecekti. Ev
yapımı bitkisel toniklerin yerini, çokuluslu
ilaç firmalarının kimyasal ürünleri, gele-
neksel ebe-kadınların yerini ise cerrahlar
aldı” Barbara Ehrenreich ve Oeidre
English
37
*Kamusal ve özel alan
ayrımı eşitsizlikleri
keskinleştirdi
Bu ayrımla, iki alan arasında bir hi-
yerarşi oluştu. Ev içi ya da özel alan
tüm ekonomik, siyasi, tarihi anla-
mını yitirdi ve giderek önemsizleşti.
Piyasaya girmeyen hiçbir şey
“iş”ten sayılmamaya, piyasa içinde
etkinlik göstermeyen hiç kimseye
ekonomik bir değer verilmemeye
başlandı. Kadınlar ekonomik öneme
sahip olmayan ev içinde kaldıkları
için merkezi konumlarını ve değer-
lerini de kaybettiler. Erkeklerin işi
daha önemli hale geldi, kadınlar ve
erkekler arasındaki farklar artmaya
devam etti, ataerkil sistem daha da
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri

güçlendi. jinosentrik olan aile -ve
tabii ki kamusal alan- androsentrik
(erkek-merkezli) ve androkratik
(erkek-yönetimli) oldu.*
Özel ve kamusal alana hakim olan
temel değerler de keskin bir şekilde
ayrılmıştır; hatta neredeyse birbir-
lerine zıt oldukları bile söylene-
bilir. Özel alanda sevgi, koruma kol-
lama, fedakarlık ve anlayış değer
görürken, kamusal alan rekabeti,
hırsı, saldırganlığı, bencilliği gerek-
tirir ve bunları cesaretlendirir. Ka-
dınlardan, evde erkeklere piyasanın
acımasızlığından uzak bir sığınak
sunmaları beklenir.
Din esaslı ahlak ve değerlerin artık
38 ekonomi, bilim ve teknolojide yeri
yoktur. Barbara Ehrenreich ve De-
irdre English bu kopuşu çok iyi ta-
nımlamıştır: “Dünyanın bu yeni
düzenlemesi, tarafsız bir bölü çizgisi
boyunca bölmelere ayrılmışlık ola-
rak görülmemelidir. Bu iki alan,
temel değerler açısından, birbirine
karşı durur ve aralarındaki çizgi ah-
laki gerilimle yüklüdür. Piyasa, en
temel işleyişi açısından, açgözlülük
ve hırsı kınayıp başkalarını dü-
şünme ve fedakarlığı (en azından il-
kesel olarak) yücelten yüzyılların
dini ahlak anlayışına meydan okur.
Eski Ahit’te ticaret onursuzlukla le-
kelenmişti; faiz karşılığı borç para
vermek tefecilik olarak suçlanı-
yordu. Fakat yeni düzeni özümse-
yen piyasa, tüm ahlaki değer yargı-
larını, soğuk bir aldırmazlıkla silip
atar. Artık kar sadece bazıları tara-
fından ve ötekilerin yoksullaşması
pahasına elde edilebilir ve insani
sevgi, cömertlik ya da bağlılığa yer
yoktur ... “
Özel ve kamusal ayrımı kadınların
statüsünü de geriletiyor
Bazı feminist tarihçilere (ve En-
gels’e) göre, durum böyle görünü-
yor. Üretimin ev içinde gerçekleştiği
ve özel alan ile kamusal alan arasın-
daki ayrımın daha az olduğu top-
lumlarda kadınlar daha eşit bir
statüye sahiptir. Fakat bu özel-ka-
musal ikiliği esas olarak, kadınların
çok farklı rolleri üstlendiği, iki farklı
üretim tarzı ve ekonomik sisteme
dayanır. (Dolayısıyla gerçekte kadın-
ların statüsünü, onların iş ve mülki-
yet ile ilişkileri belirlemektedir.
Sosyalist feministler, kadınların ta-
rihteki ikincil statüsünün, iktisada
dayandığı görüşündedir, çünkü bir
grup olarak kadınlar neredeyse her
toplumda üretim ve mülkiyet ile çok
özgün bir ilişkiye sahip oldu. İkincil
statünün kişisel ve psikolojik sonuç-
larının, iş ile aralarındaki bu özel iliş-
kiden kaynaklandığı düşünülebilir.
Joan Kelly’e göre, “ ‘Özel’ ve ‘kamu-
sal’ alanı oluşturan şey, kültürden
kültüre değişse de ve aralarındaki

*Gyne: Yunanca’da kadın; Andros: Yunanca’da erkek; Jinekoloji: Kadınların fizyolojik sağlığı, işlevleri
ve hastalıkları ile ilgilenen bilim; Jinosentrik: Kadın-merkezli; Androsentrik: Erkek- merkezli; Jinarşi:
Kadınlar tarafından yönetim; Jinokrasi: Kadınların yönetimi; Androkrasi: Erkeklerin yönetimi; Jine-
latori: Kadınlara tapma; Jinosid: Kadın soykırımı; Jinofobi: Kadınlardan neet ya da korku; Andro-
jen: Erkek ve dişi karakter özelliklerinin aynı kişide bulunması.
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
ayırım çizgisi farklı çekilse de bir
uçta ailesel ve kamusal etkinliklerin
oldukça iç içe geçtiği toplumlar,
diğer uçta ise ev içi ve kamusal et-
kinliklerin keskin bir şekilde ayrıl-
dığı toplumlar bir düzleme
yerleştirildiğinde, karşımıza tutarlı
bir model çıkar. Ailesel etkinlikler,
kamusal ya da toplumsal etkinlik-
lerle örtüştüğünde, kadınların sta-
tüsü, erkeklerinkiyle
karşılaştırılabilir ya da erkeklerden
bile üstündür. Bu model Engels’in
görüşleriyle uyumludur, çünkü bu
tür durumlarda geçim ve üretim
araçları ortak maldır ve her şeyi
ortak paylaşan ev halkı hem ev içi
hem de toplumsal yaşamın odak
noktasıdır. Mübadele için üretimin
çok sınırlı olduğu, özel mülkiyet ve
sınıf eşitsizliğinin henüz gelişme-
diği toplumlarda, cinsiyetler arasın-
daki eşitsizlikler de bariz değildir.
Bu düzlem boyu tüm toplumlarda
kadınlar aktif üretici olmayı sürdü-
rürler, ancak artı değer arttıkça,
özel mülkiyet geliştikçe, paylaşımcı
aile özel bir ekonomik birime dön-
üştükçe ve aile (ister geniş ister çe-
kirdek olsun) bir erkek tarafından
temsil edildikçe, kadınlar da mülki-
yet, ürünler ve kendileri üzerindeki
denetimi sürekli olarak yitirirler.
Kadınların etkinlik alanı olan aile-
nin kendisi, bir devlet tarafından yö-
netilen daha geniş bir toplumsal ve
kamusal düzenin emrine girer ki, bu
düzen erkeklerin nüfuz alanı olma
eğilimindedir. işte bu, tarihsel ya da
uygar toplumlar tarafından sergile-
nen genel modeldir.”
*Özel olan politiktir!
Kesinlikle! Aslında pek çok siyasi
düşünür (ve onların izleyicileri) ta-
rafından, devletin “özel” alemde söz
sahibi olmaması gerektiği iddia
edildi. Ev ve aile üyeleri arasındaki
ilişkilerin hükümet düzenlemelerin-
den muaf olması gerektiği tartışıldı.
Böylece, evin dört duvarı arasında
olup biten her şey, kişisel bir sorun
olarak değerlendirilir ve hiçbir dış
müdahale teşvik edilmez. Kadınlara
karşı bariz eşitsizliğin ve vahim sal-
dırıların sürmesine izin verilmekte-
dir. Koca dayağı, evlilik içi tecavüz,
kız çocuklara babanın veya diğer
erkek akrabaların tecavüzü, kadın-
lara ve kız çocuklara uygulanan fi- 39
ziksel ve zihinsel işkence ve kız
çocukların yaşadığı genel mahrumi-
yet, yakın zamana kadar, görünmez,
tartışılmaz ve mücadele edilmez ola-
rak kaldı.
Ev içi ve kamusal alan arasındaki
bölünme aynı zamanda evin dışında
çalışan kadınlar için de sorunlar ya-
ratır. Dışarıdaki çalışma ‘hayatı bu
kadınlardan bağımsızlık, hareketli-
lik, rekabet ve uzun çalışma hayatı
bu kadınlardan bağımsızlık, hare-
ketlik, rekabet ve uzun çalışma sa-
atleri talep ederken, aile tam tersi,
itaat, hizmet, işbirliği istemektedir.
Çok sayıda çalışan kadın, neredeyse
hiç uzlaştırılamayan bu taleplerin
onları fiziksel ve duygusal gerilime,
strese sürüklediğini belirtmiştir. İyi
bir eş (karı) ve etkili bir patron rol-
lerinin bütünleştirilmesi zordur.
Oysa erkeklerden böyle bir şey; iyi
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
bir koca ve etkili bir patron rolünü
bütünleştirmeleri talep edilmez.
Feministler, özel ve kamusalın bu
sert ayrımını eleştirdiler ve ona
karşı koydular, çünkü bunun erkek
egemenliğini teşvik ettiğine ve eşit-
sizlikleri artırdığına inanırlar. Femi-
nist hareketin türettiği ve
yaygınlaştırdığı “Özel olan politik-
tir” sloganı bu ikileme karşı koymak
içindir. Bu slogan, kadınların özel
alanda farklı boyun eğdirme ve
baskı çeşitlerine maruz kaldığını
toplumun dikkatine sundu.
*Kadınların ikincil
40 konumuyla ilgili kavramlar
arasındaki farklar
Adları geçecek olan bu kavramlar
genellikle birbirleri yerine, gelişigü-
zel kullanılsa da aralarında farklar
vardır. Fakat öncelikle belirtmek is-
terim ki, toplumsal cinsiyet baskısı
ve toplumsal cinsiyet hakimiyeti
gibi kavramlar yalnızca toplumsal
cinsiyete dayalı baskı ve hakimiyet
var olduğunu ifade ederler. Bunlar,
kesinlikle hangi toplumsal cinsiye-
tin baskı altında tutulduğunu ya da
ezildiğini belirtmez. Tam manasıyla
söylemek gerekirse, toplumsal cin-
siyet baskısı, yalnızca kadınların
baskı görmesi anlamına gelmez;
yine de, genellikle kadınlar ikincil
konumda oldukları için, toplumsal
cinsiyet baskısı ve toplumsal cinsi-
yet hakimiyetinin mağdurlarının
kadınlar olduğu farz edilir.
Sömürü kavramı, şimdi normal ola-
rak Marksist bir anlamda kullanıl-
maktadır ve ekonomik sömürüyü ya
da artı değer çıkartmayı ifade
eder. Böylece kadınların sömürüsü,
kadınlara ekonomik hizmetleri kar-
şılığında düşük ücret ya da hiç ücret
verilmemesi ve sömürenlerin, bu
sömürü ilişkisinden ekonomik ve
maddi çıkar elde etmesidir.
Baskı yaygın olarak kadınların ikin-
cil konumu ya da erkekler tarafın-
dan egemenlik altına alınmaların-
dan bahsederken kullanılır. Genel
olarak bu kavram, bir grubun diğer
grup aleyhine çıkar sağladığı, tarih-
sel ve yapısal olarak kurumsallaştı-
rılmış haklar sistemini ifade eder.
Kavram, zorla boyun eğdirme duru-
munu belirtir ve bireylerin ve grup-
ların maruz kaldığı koşulları
açıklamak için kullanır, “sınıf bas-
kısı”, “kast baskısı” ya da “ırk bas-
kısı”nda olduğu gibi.
Ezilmişlik ise bir başkasına göre
daha aşağı konumda yer almak
veya herhangi birine göre ikincil bir
konumda sıralanmak ya da başkası-
nın denetimine veya otoritesine
maruz kalmak anlamına gelir. “Ka-
dınların” ezilmişliği kavramı, kadın-
ların ikincil konumunu, kaynaklara
ve karar mekanizmalarına vb. eri-
şim yollarından yoksun bırakılma-
larını ve kadınların çoğu toplumda
karşı karşıya kaldığı ataerkil ege-
menliği ifade eder.
Bazı feministler “baskı” kavramını
kullanmayı uygun bulmamaktadır.
Gerda Lerner’a göre, bu kavram
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
“hem baskıcı yanları olan hem de
bir dizi karşılıklı yükümlülükler içe-
ren ve sıkça da baskıcı olarak algı-
lanma- yan baba hakimiyetini
yetersiz olarak tanımlar... “
“ ... ‘Baskı’ kelimesi bir yanlış üze-
rine yoğunlaşıyor; bu kişisel içerik-
lidir, haksızlığa uğramış olan hedef
grubun bilincini temsil eder. Kelime
bir güç mücadelesini, bir grubun
diğer grup üzerinde egemen- liğine
sebep olan yenilgiyi ifade eder. Ka-
dınlar, cinsiyet - toplumsal cinsiyet
sistemini ‘kabul ederek kendi ikincil
konumlarının oluşturulmasında
diğer gruplardan daha fazla işbirliği
yaptı. Kendilerini ezen değerleri öy-
lesine içselleştirirler ki bunları gö-
nüllü olarak çocuklarına aktarırlar.
Bazı kadınlar diğer kadınlar ve er-
kekler üzerinde güce sahipken, ya-
şamlarının bir yanında da
kocalarının ya da babalarının ‘bas-
kısına’ maruz kalırlar. ‘Baskı’ kav-
ramı bir grup olarak kadınların
durumunu tanımlamak için kulla-
nıldığında, böylesi karmaşıklıklar
görünmez hale geliyor.”
Lerner, “kadınların ikincil konumu”
kavramını kullanmanın farklı yarar-
ları olduğunu düşünmektedir. “ikin-
cil olmak kavramı, egemen taraf
hakkında kötülük çağrışımı yapmı-
yor; kavram erkek ve ikincil olan
arasında danışıklı dövüş olasılığına
izin veriyor. Bu, koruma ve imtiyaz
karşılığında -ki, bu durum kadınla-
rın tarihsel deneyiminin büyük bir
kısmını niteler- ikincil konumun gö-
nüllü olarak kabulü olasılığını içe-
rir. Böylesi bir ilişki için ‘baba
hakimiyeti’ kavramını kullanaca-
ğım. ‘ikincil konumda olmak’, ‘baba
hakimiyeti’ne ek olarak diğer ilişki-
leri de kapsamaktadır; ayrıca ikin-
cilliğin nedenleri hakkında tarafsız
olma avantajına da sahiptir, ‘baskı’
kavramında bu avantaj yoktur. Er-
keklerin ve kadınların beş bin yıllık
karmaşık cinsiyet/toplumsal cinsi-
yet ilişkileri, basit bir nedene -er-
keklerin iktidar hırsına-
yüklenemez. Bu yüzden, farklı
zaman ve yerlerde erkekler ve ka-
dınlar tarafından yapılandırılan
farklı ve çeşitli cinsiyet/toplumsal
cinsiyet ilişkilerini tanımlamamızı
mümkün kılacak, değerlerden ola-
bildiğince arınmış kavramlar kul-
lanmak daha iyidir.” 41
Mahrumiyet kavramı bazen kadın-
ların durumunu açıklamak için kul-
lanıldı, ama iktidar ilişkilerinin
varlığını gizlediği için uygun değil-
dir. Mahrumiyet, gözlemlenen yetki
ve ayrıcalık yokluğudur. Bu kavram,
kimin mahrum ettiği değil, neyin
mahrum edildiği üzerine dikkat
çeker. Mahrumiyet, tek bir kişi,
insan grupları, kurumlar, doğal ko-
şullar ve afetler, sağlık sorunları ve
daha pek çok nedenle ortaya çıkabi-
lir.
Kadınların durumu toplumdan top-
luma ve tarihin farklı dönemlerine
göre değişiklik gösterdiğine göre
anlatılan duruma uygun farklı kav-
ramlar kullanılabilmektedir.
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
Dördüncü Bölüm
Toplumsal
Cinsiyet ve
Kalkınma
*Toplumsal cinsiyet,
kalkınma konularında
neden bu kadar önemli
oldu ?
Son 10-15 yıldır toplumsal cinsiyet
ve kalkınma gerçekten de büyük öl-
çüde tartışılır oldu. Bu konuda sayı-
42
sız konferans, eğitim ve atölye
çalışması yapıldı. Toplulukların tüm
yaşamlarının iyileştirilmesine çalış-
ması gereken planlı kalkınma çaba-
larının, ya kadınlara yardım
etmediği ya da gerçekte onlara çok
çeşitli yollardan zarar verdiği
açıkça ortaya çıkmaya başladığında,
kadınlarla veya toplumsal cinsiyet
ile ilgili kaygılar kalkınma konula-
rını etkiledi.
1960 sonları ve (esas olarak) 1970
başlarında dünyanın farklı bölgele-
rindeki kadın araştırmacılar, kal-
kınma planlamasında kadınların
ihmal edildiğine dikkat çekmeye
başladılar. Daha önce de bu süreç
içersinde benzer şikayetler, katılım
eksikliği ve yoksulların dışlanması
ve durumlarının daha da kötüleşti-
rilmesi konusunda gözlemlenmişti.
Planlamacılar, tüm toplum üyeleri-
nin otomatik olarak kalkınma prog-
ramlarından yararlanacağını var-
saydılar fakat bu varsayım, hemen
hemen her yerde geçersiz bulundu.
1950’Ierde bağımsızlığını yeni ka-
zanmış ülkeler planlı kalkınmaya
başladıklarında, modelleri Batı’ydı.
Sanayileşme ve modern tarımın bü-
yüme ve kalkınmada öncü olacağı
düşünüldü ve sanayiciler, toprak sa-
hipleri, zengin çiftçiler ve girişimci-
ler üzerinde yoğunlaşıldı.
Kalkınmanın yararlarının fakir ço-
ğunluğa “damla damla akacağını”
ve zamanla tüm toplulukların zen-
ginleşeceğini farz eden gelişmekte
olan ülkelerin hükümetleri “güçlü-
nün üzerine para” koydular. Alt
gelir grubuna ve, kadınlara çok az
önem verildi. Kadınların eve ve eko-
nomiye katkıları ne tanındı ne de
buna değer verildi.
İlk Birleşmiş Milletler On Yılı, yani
1960-1970 boyunca, kalkınmanın
yararlarının yoksul çoğunluğa ulaş-
madığı açığa çıktı. Yetersiz istih-
dam, gıda malları eksikliği ve
zenginle yoksul arasında daha da
artan kutuplaşmanın göstergeleri
vardı. Bu göstergelerin ve aşağıdan
gelen baskıların bir sonucu olarak,
kalkınmanın hedefleri ve bunlara
ulaşabilme yöntemleri ikinci Kal-
kınma On Yılı. Yani 1970-80’ler bo-
yunca yeniden gözden geçirildi.
Hindistan ve Bangladeş gibi ülke-
lerde kırsal bölgede çalışmalar
yapan sivil toplum örgütleri (STK)
kalkınma programlarına kadınların
ve yoksulların katılmadığına dikkat
çektiler. Bu dönemde “halkın katı-
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
lımı”, “aşağıdan-yukarıya yakla-
şımı”, “büyümeyle birlikte yeniden
dağıtım” gibi kavramlar tartışıl-
makta ve yoksulluk karşıtı prog-
ramlarla birlikte “temel ihtiyaçlar
yaklaşımı” ortaya konmaktaydı.
Benzer şekilde bir aile, kalkınma
programlarından yarar sağladı-
ğında bile, ailedeki kadınların bu
yarardan eşit pay ya da herhangi
bir pay almadığı keşfedildi. Femi-
nist bir bakış açısıyla gerçekleştiri-
len çalışmalar -yani, kadınların
çıkarları, kaygıları ve eğilimlerinin
rehberliğinde hiyerarşik toplumsal
cinsiyet ilişkilerini dönüştürmek ve
onları eşit hale getirmek için çalış-
malar- toplumsal cinsiyet körü kal-
kınma planlarının; kadınları,
onların bakış açılarını, ihtiyaç ve çı-
karlarını gene lolarak göz ardı etti-
ğini sergilemek için dünyanın çeşitli
bölgelerinden bilgi ve kanıtlar sağ-
ladı. Bu ihmal, kadınlar ve erkekler
arasındaki mevcut eşitsizliğe karşı
çalışılmadığını ve ikinci olarak da,
kadınların kalkınma sürecindeki
faaliyetlerinin, potansiyel katkısının
ve katılımının göz ardı edildiğini
ifade ediyordu. Sonuç olarak kadın-
lar daha da önemsiz, dışlanmış ve
yetkisiz hale getirildi.
Kadınların eğitim ve beceri ka-
zanma olanaklarından yararlandı-
rılmadığı, teknolojinin onları ağır ve
sıkıcı işlerden kurtarmadığı. ön-
yargı ve yanlış kanıların devam et-
tiği gerçeği herkesin görebileceği
şekilde ortadaydı.
Hemen hemen dünyanın her ye-
rinde kadınlar çiftçi ya da yiyecek
üreticisi olmuşlardır. Buna karşın
planlamacılarımız, karar mercileri-
miz ve iletişimcilerimiz, kadınların
katkılarını kabul etmeyi ısrarla red-
detmektedir. Bu bayların (ve bayan-
ların) kullandıkları dil bile
algılamalarındaki ayrımcılığı ele
verir. Nitekim çiftçiler ifade edildi-
ğinde istisnasız erkekler (men), bay-
lar, efendiler, ve o (İngilizce’de
erildir, he) gibi eril zamirler kulla-
nırlar.
*Kadınların
önemsizleştirilmesine,
dışlanmasına 43
(marjinalleştirilmesine)
yol açan kalkınma
programları
Kadınlara karşı kullanılan bu at göz-
lüklerinin sonucunda ve halen de,
tarımsal ve kırsal kalkınma planla-
masında, kadınlar ihmal edilmekte
ve daha ötesi marjinalleştirilmekte-
dir. Tarım, bahçıvanlık ve hayvancı-
lıkla ilgili bilgi, mesleki eğitim ve
kredinin büyük kısmı, kadının bu et-
kinliklere büyük katkısına rağmen,
erkek çiftçilere verilmektedir. Yar-
dım ve kredi programları çoğun-
lukla erkekler tarafından ve
erkekler için yürütülmektedir.
Bunun aksine kadınlara yönelik
gelir getirici etkinlikler geleneksel-
liğini korumuştur; bunlar, çok
küçük bir gelir ve ancak eril ve dişi-
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
lin ne olduğuna dair sürüyle efsane
yaratan dikiş, nakış, papad ve turşu
yapımı gibi şeylerdir.
Tarımsal kalkınma, normal şart-
larda, karar almadan uygulamaya
kadar erkekler tarafından nere-
deyse tümüyle “adamlarla donatıl-
mıştır”. Örneğin, 1980’lerde Dünya
Bankası tarafından planlanan ve fi-
nanse edilen, Hindistan’da tarımın
genişletilmesi için yapılan muazzam
ve pahalı “Mesleki Eğitim ve Ziya-
ret” projelerinde kadınlar tama-
mıyla göz ardı edildi ve dışlandı.
Benzer şekilde, Nepal’de yeniden
ağaçlandırma programlarını des-
teklemek için medyada yer alan bir
raporda kadınlardan bir kere bile
44 bahsedilmedi. Kadınlar, yeniden
ağaçlandırma, su tedariki, tahıl de-
polama vb. gibi esas olarak kadınlar
tarafından idare edilen ve onlar için
ciddi önem taşıyan projelere bile
dahil edilmemiştir.
Dahası, kadınlar daha sıkıcı, tekrar-
lanan ve yıpratıcı görevleri yapmayı
sürdürürken çoğu teknolojinin er-
kekler tarafından kullanılıp denet-
lendiğini görürüz. Tarımın
ticarileşmesi, çoğu kez işi kadınlar
yaptığı halde erkeğin nakit ve aile
kaynakları üzerindeki denetiminin
daha da büyümesine yol açtı.
Seksenlerde Nepal’de uygulanan on
bir büyük kırsal kalkınma projesine
dair bir inceleme, kadının üretici ro-
lünün, “ev kadını”, “ev reisi” ve “eko-
nomik” faaliyet gibi çarpıtılmış
kavramlar nedeniyle topyekün red-
dedildiğini gösterdi. Bu projelerin
çoğunda yeni tarım teknolojileri ve
makineleri yalnızca erkeklerin kul-
lanımına sunuldu ve saban sürmek
gibi sadece erkek işlerine tahsis
edildi. Makineleşme süreci, mısır
soyma ya da değirmencilik gibi bir
kadın işine girer girmez, o iş erkek
işine dönüştürüldü. Bu olay, Endo-
neyza ve Bangladeş’de yüksek pi-
rinç rekoltesi nedeniyle mekanik
değirmenciliğin devreye girmesiyle
gerçekleşti. Sonuçta bir darbede
çok sayıda kadın önceki küçük ka-
zançlarından bile mahrum edildi.
Kadınlar aynı zamanda tarım eko-
nomilerinde yaşamsal üretici kay-
nak olan toprağın denetimi ve
sahipliğinden de dışlandı/ar. BM
Gıda ve Tarım Örgütü’nün (FAO) bir
çalışması, geleneksel toprak kul-
lanma sistemlerinin kadınlara,
resmi toprak sahipliği için başvur-
mak- sızın, kendisi, çocukları ve
daha geniş ailesi için ürün yetiş-
tirme olanağı sağladığını ortaya
koymuştur. Buna karşın bazı toprak
reformu programları, toprak tapu-
larını, kadınların artık bunlara eri-
şemeyeceği veya üzerinde denetime
sahip olamayacağı şekilde, bireysel
olarak erkeğe vermiştir. Aynı za-
manda yeni sahip, toprağı satmaya
karar verip toprağı işlemekten ve
yerel tüketim için ürün yetiştirmek-
ten vazgeçebilir.
Toprak tapuları erkek adına düzen-
lendiği için resmi aile reisi de onlar
oldu. Böylece borç alma, hükümet
projelerine katılma, kooperatif
üyesi olma vs. hakkına yalnızca
onlar sahip oldu. Bu durum, erkek-
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
lerin şehre göç ettiği ve çoğu tarım
işinin kadınlar tarafından yapıldığı
Hindistan’daki up* yaylaları gibi yö-
relerde bile geçerlidir. Mesleki eği-
time gelindiğinde de hikaye aynıdır.
Sri Lanka’da Mahaveli Projesi, Ma-
lezya’da Muda Projesi, Kenya’da
Mwea Projesi gibi çok sayıda su-
lama amaçlı yeniden-yerleştirme
projesi üzerine yapılan bir ince-
leme; bunların bir çekirdek aile (bir
erkek reis ve bir ev kadını yardımcı)
düşüncesiyle planlanmış olduğunu
ve böylece bu topluluklarda kadın-
lara üretici olarak göreceli bir ba-
ğımsızlık tanıyan geleneksel
uygulamaları göz ardı ettiğini gös-
terir.
Feminist araştırmacılar, Sri Lan-
ka’daki Mahaveli Projesi’nde, evli
kadınların toprak sahibi olamadı-
ğını ve her aileden sadece bir varis
gösterilmesi istendiği için bunun
çoğunlukla oğul olduğunu belirtti.
Projenin uygulandığı köylerdeki
evli kadınların bağımlı olduğu düşü-
nülüyordu. Oysa, Sinhala’da geçerli
olan adet hükmünde yasa ve iki ta-
raflı miras uygulamalarına göre,
hem oğullar hem de kızlar ailenin
çeltik tarlası üzerinde hak sahibiydi
ve evli kadınların bağımsız ve elle-
rinden alınamaz toprak sahipliği
hakları vardı. Yine, toprak tapuları
verilmediği için kadınlar tarımsal
yardım ve kredi bilgisinden, kurum-
sal kredilerden ve kooperatif üyeli-
ğinden çok az yararlandı. Böylece
kadınlar yeni yöntemlerle marjinal-
*Hindistan’ın az gelişmiş bölgelerinden olan Kuzey Doğu eyaleti Uttar Pradesh (ç.n.)
leştirildi ve yetkisizleştirildi.
Yardım ve kredi eğitimi çalışmaları-
nın da kadınları ihmal ettiği ve kül-
türel tutumların kadınlar ile erkek
danışmanlar arasındaki ilişkiyi en-
gellediği ortaya kondu. Örneğin
Bangledeş’in kuzeybatısındaki bir
bölgede geleneksel olarak ekim için
tohumları kadınlar seçiyordu. Yük-
sek verimli yeni bir buğday türü ta-
nıtıldığında, sonuç hayal
kırıklığıydı; yardımcı eğitim prog-
ramı yalnızca erkeklere yönelik ol-
duğu için kadınlar yanlış tohumları
seçmişti.
Nitekim dünyanın farklı bölgelerin-
deki deneyimler, kadınların “kal-
kınma” adına, ana tarım tarzlarının 45
dışına iteklendiğini gösteriyor.
Daha önceleri, erkekler ve kadınlar
tarımda eşit haklara sahip ortak
Karar almada bilgileri, katkıları ve
katılımları aşağı yukarı aynıydı. Za-
manla erkek çiftçiler, erkek “kalkın-
macılar”ca özenle seçildiler;
yüklerini hafifletecek, verimlerini
artıracak makinelere sahip oldular;
kooperatif ve kalkınma komitele-
rine üye edildiler. Peşin para ile sa-
tılan mahsul erkeklerin ellerine
nakit verdi. Tarımın ticarileşmesi
de, kadını marjinalleştirdi; çünkü pi-
yasalar, bankalar ve ticaret merkez-
leri “kamusal” alanlardı ve
dolayısıyla çoğu kadın için erişil-
mezdi.
Diğer ekonomik etkinlik alanla-
rında da benzer anlayışlar ortaya
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
çıktı. Örneğin Hindistan’da, çok sa-
yıda kadının istihdam edildiği teks-
til sektöründe makineleşme ve
modernleşmenin bir sonucu olarak
kadınlar işlerini kaybettiler. Bu eko-
nomik marjinalleşme, kadınların
sosyal olarak da marjinalleşmesine
ve statülerinin daha da aşağıya çe-
kilmesine yol açtı. Bunun muhtemel
bir sonucu, Hindistan’da örneğin,
kız çocukları ana karnında ya da
doğar doğmaz öldürme ve çeyiz ge-
leneklerinin daha önce uygulanma-
dığı bazı bölge ve toplumlarda
yaygınlaşmasıdır. Güney Asya’da
kadın-erkek oranındaki sürekli dü-
şüşün temel bir nedeni de bu olsa
gerektir. Ekonomik açıdan yapısal
46 işsizliğin, kadınların hayatta kalma
şansını azalttığı görülüyor.
*Feminist bakış açısından
kalkınma programları
Birçok sosyalist feminist araştır-
macı, üretimin parayla ilgili olması-
nın ve ticarileşmesinin, kadınların
ve yoksulların marjinalleşmesine
yol açtığını sergileyecek yeterince
kanıt toplamış bulunuyor. Kimileri
toprak ve kaynaklar üzerindeki de-
netimlerini yitirirken, sermaye biri-
kimi bazı insanların birikiminin
daha da artmasına olanak tanır. Yi-
tirenlerin denetim altında tutabil-
dikleri tek şey işgüçleridir, .ancak
emeklerinin değerini de kendileri
belirleyemezler. Aslında Engels ol-
dukça kategorik olarak özel mülki-
yetin sınıfları ve toplumsal cinsiyet
hiyerarşisini yarattığını söylemiştir.
Ona göre, kadınları denetim altına
alma gereği, özel mülkiyetin doğu-
şuyla, ortaya çıkmıştır. Erkeklerin,
kadınların doğurganlığı ve cinselliği
üzerindeki denetimi, dünya -ça-
pında ana hakkının tarihi yenilgi-
sine neden oldu ayrıca burjuva
kadının pozisyonu, işçi kadınınkin-
den daha kötüdür, çünkü burjuva
kadınların kendileri mülkiyettir,
yalnızca varislerin üreticisi ve taşı-
yıcısıdırlar.
Ekonomist Amartya Sen ve Jean
Dreze, Hindistan’da Kadın Erkek
Oranları (KEO) üzerine yaptıkları
araştırmalarında benzer sonuçlara
ulaştılar.” Öncelikle 1901’den beri
tüm Hindistan’da KEO’nın nasıl sis-
tematik olarak düştüğünü (kadın
nüfusunun erkeklere oranla azaldı-
ğını) ortaya koydular. İkinci olarak
genellikle oranların yoksullar,
okuma yazma bilmeyen işçi sınıfı ve
kastlar arasında daha yüksek oldu-
ğunu gösterdiler.
1901’de, tüm UP eyalet nüfusu için
KEO 937 iken, (yani her bin erkeğe
karşın 937 kadın var) UP’taki daha
alt kastlarda 986 idi. 1981’de- ki
KEO ise bu Listelenmiş Kastlar ve
Aşiretler arasında ve diğer kast-
larda aşağı yukarı aynı seviyeye
düşmüştü. Çünkü UP’in Listelenmiş
Kastları ve Aşiretleri günümüzde
‘yüksek’ kastlara giderek daha çok
benziyor. Bu benzerlik, onların da
kadınlara yönelik ataerkil kayıtsız-
lık, dolayısıyla kadınların yaşama
şanslarını azaltma uygulamalarına
başlamış oldukları anlamına geli-
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
yor. Diğer bir deyişle bu rakamlar,
daha üst kastların ataerkil normla-
rının diğerleri arasında da yaygın-
laştığını kanıtlamaktadır.
Sen ve Dreze bu sürecin, aşağı kast-
lar ekonomik olarak yükselmeye
başladığında özellikle güçlendiğini
söylüyor. Sen ve Drezeirı daha yük-
sek düzeyde yoksulluğun daha yük-
sek KEO’yu koruma eğilimi
gösterdiğini ortaya koymaları ol-
dukça sarsıcı ve şaşırtıcıdır. Aslında,
kadınların daha bağımlı ve sembo-
lik bir konumda olduğu imtiyazı i ai-
lelere nazaran, hayatta kalma
mücadelesinin aktif bir işbirliğine
dayandığı daha yoksul ailelerde
toplumsal cinsiyet ilişkilerinin or-
taklık yönünün daha güçlü olması
esasında son derece makuldür.
*Modernleşmenin
kurbanları
Alman feminist akademisyen Vero-
nika Bennholdt-Thomsen de benzer
bir hipotez sunmuştur. Bennholdt-
Thomsen, Üçüncü Dünya kadınları-
nın çoğunluğunun içinde
bulunduğu korkunç durumun, eski
ataerkil sistemin bir kalıntısı ya da
geri kalmışlığın, kalkınmamışlığın
bir göstergesi değil, aksine modern
kalkınmanın bir ürünü olduğunu
yazmıştır. Ona göre, bugünkü ha-
liyle bildiğimiz ev kadınlığı 19. yüz-
yılda Birinci Dünya Savaşı sırasında
ortaya çıkmıştır. Ev kadınlığı, prole-
taryalaşma ile kıyaslanabilir ve bu-
nunla yakından bağlantılı uzatılmış
bir tarihi sürecin sonucudur. Benn-
holdt-Thomsen bu süreci “evcilleş-
tirme” ya da “ev kadınlaştırma”
olarak adlandırmaktadır. Modern
para ve mal ekonomisi nüfuz kaza-
nır kazanmaz, kadınlar kendilerini,
çalışma hayatının ücretsiz ya da en
düşük ücretli alanına itilmiş buldu-
lar. Özellikle kadınlar, böylesine zor
eriştikleri para üzerine dönen bir
dünyada, çocuklarıyla birlikte ba-
ğımsız yaşama olanaklarını kaybet-
tiler. Giderek artan mülkiyetsizlik
kadınları, erkeklere bağımlı olmayı
kabullenmeye zorladı; erkekler ve
kadınlar arasındaki ilişkide işbirliği
son buldu. Bu nesnel koşullarda iliş-
kiler ister istemez hiyerarşik ilişki-
ler haline geldi. 47
Bennholdt-Thomsen, modern top-
lumda para ve toplumsal itibar sı-
kıca bağlantılı olduğundan beri,
paraya erişimi çok sınırlı olanların
saygıdan da mahrum bırakıldığını
söyler.”
70’li yıllarda Hindistan’da köy ka-
dınlarıyla ilgili araştırmalar yapan
Maria Mies şunları yazmaktadır:
“En vahşi şiddet ve cinsiyetçi terör,
tarımın son yıllarda hızla ‘kalkın-
dığı’, yeni refah biçimlerinin ortaya
çıktığı, sinemanın, alkolün, televiz-
yon ve diğer yeni tüketim ürünleri-
nin ‘modernleşme’ göstergeleri
olarak sunulduğu bölgelerde ortaya
çıkmaktadır.”
Bu istatistikler ve anlayışlar, “kal-
kınma” sürecine dahil olan herkesin
oturup yeniden düşünmesini gerek-
tiriyor. Bunlar ekonomik gelişme-
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
nin kendi başına toplumsal cinsiyet
eşitsizliklerini muhakkak azaltma-
dığını bize hatırlatıyor. Aslında ka-
pitalist ekonomik büyüme,
gerçekten toplumsal cinsiyete da-
yalı önyargıların yoğunlaşmasına
yol açabiliyor. Hindistan’ın ekono-
mik açıdan en gelişmiş eyaletlerin-
den olan Punjab ve Haryana’da
(Hindistan ortalaması olan 927’ye
karşılık) sırasıyla 882 ve 865 olan
KEO, bu noktayı iyi bir şekilde ör-
neklemektedir.
Daha fazla toplumsal cinsiyet eşitli-
ğine ulaşmak, ekonomik büyümeyle
bariz bir bağlantısı olmayabilen,
aktif bir toplumsal değişim sürecini
gerektirir. Bazı araştırmalar, kadın
48 karşıtı önyargının, aile içinde ka-
dına daha fazla söz ve güç veren çe-
şitli etmenlerle önemli derecede
azaltıldığını göstermiştir. Bunlar ön-
celikle eğitim ve ayrıca ücretli istih-
dam yoluyla bağımsız bir gelir elde
edebilme kabiliyetidir. İkincisi ka-
dınların daha fazla dışa açılmasını,
daha çok saygı görmesini, pazarlık
gücünün ve hayatta kalma şansının
artmasını sağlar.”
Bu araştırmalar ve anlayışlar, kal-
kınma plan ve programlarına yan-
sıyor mu?
Bazı planlamacılar ve karar merci-
leri, kadınları dışlamanın ya da göz
ardı etmenin, yalnızca kadınlara
değil tüm topluma ve ulusa zarar
verdiğini fark ettiler; çünkü her
şeyin ötesinde onlar insan ırkının
yarısı- dır. Üye ülkeleri etkilemek
için Birleşmiş Milletler tarafından
1975’te Meksika’da Kadın ve Kal-
kınma konulu büyük bir küresel
konferans düzenlendi ve 1975-85
yılları Kadın On Yılı ilan edildi, pek
çok üye ülkenin onayladığı bildiri-
ler ve eylem planları biçimlendirildi.
Bunlar doğrultusunda dünyanın çe-
şitli bölgelerinde, kadınların kal-
kınma sürecine nasıl dahil edileceği
konulu yüzlerce konferans ve top-
lantı düzenlendi. Böylece bir yanda
aşağıdan gelen bir baskı -yani,
kadın hareketinin eşitlik, adalet ve
kalkınma talepleri- diğer yanda üst-
ten bir baskı -yani küresel bildiriler,
BM sözleşmeleri vb.- vardı.
Sonuç olarak çoğu hükümet, kadın-
lar hakkında veri ve nitel bilgi top-
lamak, kalkınma programlarının
kadınlar üzerindeki etkisini gözle-
mek ve değerlendirmek, kadınlarla
ilgili konuları kalkınma planlama-
sına dahil etmekle görevli bakanlık-
lar, daireler ve komisyonlar
oluşturdu. Genel olarak kadınların
üretime ve topluma katkıları ile ka-
dınların özgün gereksinimleri ka-
bullenildi ve tartışıldı. Bir ölçüde
ihmal ve önemsememenin peçesi
kaldırıldı ve kadınlar oldukça görü-
nür hale geldi. Pek çok devlet, top-
lumsal cinsiyet eşitliği yönünde
gerçekleştirdikleri ilerleme konu-
sunda yıllık raporlar hazırlayıp BM
Kadın Statüsü Komisyonu’na sunma
konusunda anlaştı.
Yine de, Saskia Wieringa’nın da dik-
kat çektiği gibi: “Son on yıllarda ka-
dınlar ve kalkınma konularına
önem verilmesine karşın, ister eko-
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
nomik gerileme ister ekonomik bü-
yüme koşulları altında olsun, ger-
çek ilerleme düzensiz ve yavaştır.”
1991 tarihli bir Birleşmiş Milletler
Raporu’nda, o zamanın Genel Sekre-
teri Perez de Cueller şöyle yazmak-
tadır: “Bu veri ve göstergelere göre,
son yirmi yılda kadınlara yönelik
bazı ilerlemeler olmuşsa da çoğun-
luğunun hala güç, refah ve fırsat
açısından erkeklerin çok gerisinde
kaldığı açıktır. 1993 insani Kal-
kınma Raporu, kadınların (dünya-
nın, kalkınma sürecinden dışlanan
en büyük grubu) sıklıkla iktidar ko-
numlarından uzak tutulduklarını,
erkeklerden daha az eğitimli olduk-
larını, iş konusunda fırsatlarının
daha az olduğunu göstermektedir.
ilgili verilerin bulunduğu (geliş-
mekte olan) ülkelerde, kadın insani
kalkınma indeksi, erkeklerinkinin
yalnızca yüzde 60’ını oluşturmakta-
dır.” Yakın zamanda yapılan bazı ça-
lışmalar, kalkınmadaki toplumsal
cinsiyet uçurumu ve kadına yönelik
şiddet arasındaki bağlantıyı da vur-
gulamaktadır.”
Güney Asya’da toplumsal cinsiyet
ilişkilerinde eşitlik arttı mı?
Bu soruya açık bir yanıt vermek zor.
Bu karmaşık bir konudur ve tüm
toplum ya da ülkeler için genelleş-
tirilemez. Bazı açılardan kadınlar
kesinlikle kazançlı çıktı. Günü-
müzde kadınlar daha fazla hakka
sahiptir (oy kullanma ve miras
hakkı gibi), daha fazla fırsatları var-
dır (okula gitme, mesleki eğitim, iş,
seyahat gibi) ve politik karar alma
mekanizmalarına daha fazla katılır-
lar. Ayrıca kadınlara yönelik baskı
ve bu baskıyla sistematik olarak
başa çıkma gereksinimi hakkında
çok daha fazla bilinç vardır. Kadın-
lar kendilerini daha açık ifade edi-
yorlar ve değişim için örgütlüler.
Ancak kadınların durumlarının kö-
tüleştiği başka konular var.
Örneğin, ortalama kadın ömrü ve
okuryazarlık durumlarına yönelik
istatistiklerin oldukça iyi olduğu Sri
Lanka’da, bu durum son 10-15 yıl
içinde kötüleşmiştir. Hindistan, Ban-
gladeş ve Pakistan’da cinsiyet oranı,
kadınlar aleyhinde bozulmayı sür-
dürüyor. 1901’de bölünmemiş Hin-
distan’da kadın-erkek oranı, 1000 49
erkeğe 975 kadındı. 1991’de bu
oran, Bangladeş’de 940, Hindis-
tan’da 927 ve Pakistan’da 91 oldu.
Bugün Güney Asya’da 74 milyon
kadın ve kız çocuk “kayıp”tır, yani
kadın nüfusu normalin 74 milyon
altındadır. Bunun anlamı, 90 yıl ön-
cesinin ataerkil ihmal, ayırımcılık ve
şiddeti sonucu ölen kadın ve kız ço-
cuğundan daha fazlasının günü-
müzde “öldürüldüğü/dür. Rakamlar,
kadınlar ve kız çocukların durumu-
nun “kalkınma’’ya rağmen ya da bu
yüzden, kötüleştiğini kanıtlamakta-
dır.
Güney Asya’nın çoğunluğunda, ka-
dınlara daha fazla fırsat sağlanıyor
ve toplumsal cinsiyet konularında
daha açıkça konuşuluyor bilinç
oluşturuluyor, ancak aynı anda ata-
erkil düzenler de yeniden diriliyor.
Her tür dini bağnazlık kadınlar için
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
daha fazla kısıtlanma anlamına gel-
mektedir. Örneğin Pakistan’da, ile-
rici aile hukuku, kadın karşıtı
Hudood Projesi’yle değiştirildi; Ban-
gladeş’te köktendinciler kadın
gruplarına ve kadının güçlendiril-
mesine çalışan sivil toplum örgütle-
rine (STK) saldırılarda
bulunmaktalar.
Hindistan’da sağcı Hindu gruplar,
ataerkil rol modellerini yeniden
canlandırmaya uğraşıyor. Piyasa fa-
natikleri pornografiyi yaygınlaştırı-
yor ve kadın imajını inanılmaz bir
hızla küçültüyorlar. Gözden düşen
ve nerdeyse yok olmaya yüz tutan
güzellik yarışmaları, küreselleşme
ve liberalleşmeyle birlikte alabildi-
50 ğine geri dönmüş bulunuyor. Ka-
dına yönelik şiddet vakaları büyük
bir hızla artmaktadır. Ekonomik sı-
kıntı, kadınlara karşı ayrımcılığın
artmasına yol açıyor. Örneğin, kız
çocukları doğduktan sonra öldürme
uygulaması, daha önce böyle bir
şeyin var olmadığı Güney Hindis-
tan’ın köylerine kadar uzandı, daha
önce ne çeyiz alan ne de çeyiz veren
toplumlarda çeyiz uygulaması baş
gösterdi. Yedi Güney Asya ülkesinin
dördünde kadın devlet başkanları
olmuş olmasına rağmen, kadınların
siyasete katılım oranının düşüklüğü
dehşet verici olmaya devam ediyor.
Bağımsızlıktan bu yana hiçbir
Güney Asya ülkesinde bir avuçtan
fazla kadın parlamenter olmamıştır.
Britanya’da ataerkil sistemin deği-
şimlerini inceleyen Sylvia Walby,
Güney Asya’ya da uyarlanabilir gö-
rünen gözlemlerde bulunmaktadır.
Walby şöyle diyor: “Britanya’da ata-
erkil sistemin hem derecesinde hem
de biçiminde değişiklikler oldu. Son
yüzyıl boyunca Britanya’da, ataerkil
sistemin özel alandan kamusal
alana doğru hareket ettiği görüldü.
Ataerkil sistem özelde, kadınlar üze-
rindeki baskının esas alanı olan ev
içi üretime dayanır. Ataerkil siste-
min kamusal şekli ise en başta istih-
dam ve devlet gibi kamusal alanlara
dayanır; ev hanesi, ataerkil bir yapı
olmaktan çıkmaz ama artık ana
saha da değildir. Özelde yaşanan
ataerkil sistemde kadınların emeği
esas olarak hükmeden bireyler tara-
fından sömürülür, kamusal boyutta
ise bu sömürü bireyler değil toplu-
luk tarafından gerçekleştirilir, ko-
lektiftir... “
Kadınların durumunda ilerleme mi
yoksa gerileme mi olduğu sorusu-
na Walby şu yanıtı veriyor: “Ataerkil
sistem, tarihi bir değişmez değildir.
Son yüzyıl boyunca toplumsal cinsi-
yet ilişkilerindeki değişimler, iler-
leme, gerileme veya hiçbir kapsamlı
değişiklik olmadı gibi çeşitli biçim-
lerde yorumlandı. Bu değişimleri, li-
beraller ilerleme, Marksistler
gerilemeyi izleyen ihtilaf içinde
durma hali ve radikal feministler ise
önemli bir değişikliği barındırmaz,
diye tanımladı.”
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
*“Kalkınmada
Kadınlar”dan “Toplumsal
Cinsiyet ve Kalkınma”ya
Başlangıçta çoğu insan kadınların
kalkınma sürecine dahil edilmesi
hakkında konuştu. Buna, Kalkın-
mada Kadınlar (KK) yaklaşımı deni-
yordu. KK’nin amacı kadınların
gereksinimlerini karşılamak ‘ve kal-
kınmanın hedeflerine ulaşmak için
kadınların geleneksel beceri ve ye-
teneklerinden yararlanmaktı. Ancak
KK politika ve programlarının, ka-
dınların ikincil konumuna ve kadın-
lar üzerindeki baskıya çözüm
aramadığı, kalkınma düşünce ve
programlarındaki yoksul karşıtı ön-
yargıları sorgulamadığı fark edildi.
BO’lerde dikkat, kadından toplum-
sal cinsiyete; refah, temel ihtiyaçlar
ve verimlilik yaklaşımlarından, ka-
dınların güçlendirilmesi yaklaşı-
mına kaydırıldı ki, bu yaklaşım
kadınların ikincil konumunun köke-
nindeki ataerkil sistemi vurgula-
mayı ve çözümlemeyi amaçlamak-
tadır. Sadece kadınlara odaklanma-
nın ne sorunsuz ne de yeterli ola-
cağı savunuldu. Kadınlar üzerinde
odaklanmak, sanki kadınlar sorun-
muş. sanki kadınlarla ilgili bir ters-
lik varmış, eğer bir şeyler
düzeltilirse her şey iyileşecekmiş
gibi bir görüntü yaratıyordu. Daha
sonra kadınların koşul ve statüle-
rini geliştirmek ve kadınları kalkın-
manın ortağı kılmak için kadınların
ezilmişliğinin nedenlerini anlama-
nın; kadınları baskı altında ve ikincil
konumda tutan toplumsal sistemi
(ataerkil sistemi) incelemenin öne-
mine işaret edildi.
Toplumsal cinsiyet kavramı, soru-
nun kadınlarda değil, kadınlara ve
erkeklere atfedilen, onların hakla-
rını ve sorumluluklarını, işlerini,
alanlarını vs. belirleyen sosyo-kültü-
rel tanımlarda olduğunu vurgulu-
yordu. Kadınlar toplumsal sistem
nedeniyle nasıl tanımlanıyorlarsa
öyledirler ve kadının statüsünün ge-
liştirilmesi için bu toplumsal siste-
min ve onun tanımlarının
değiştirilmesi gereklidir. Toplumsal
cinsiyeti sorgulamak, erkeği sorgu-
lamayı da gerektirir, çünkü kadın-
ları, soyutlayarak anlamak
mümkün değildir. Farklı toplum- 51
larda toplumsal cinsiyetin nasıl ya-
pılandırıldığı ve devam ettirildiğine
ilişkin bir araştırma gereklidir; bu
da toplumsal cinsiyet ilişkilerini,
toplumsal cinsiyete dayalı işbölü-
münü ve toplumsal cinsiyet hiyerar-
şisini incelemek demektir. Ve daha
da önemlisi, toplumsal cinsiyet iliş-
kilerindeki gücü incelemeyi ve çö-
zümlemeyi gerektirir.
‘‘Kalkınmanın toplumsal cinsiyet konu-
sunda tarafsız olmadığının giderek kabul
edilmesi, ‘kadınlar’dan ‘toplumsal cinsi-
yet’e doğru kavramsal bir değişimi bera-
berinde getirdi. Toplumsal cinsiyet
kavramı, biyolojik farklılıkları ve toplum-
sal yapılı eşitsizlikleri ayırt etmenin bir
yöntemi olarak ortaya çıktı. Bu arada,
toplumsal cinsiyet ilişkileri kavramı dik-
katleri, birbirinden soyutlanmış kategori-
ler olarak değerlendirilen kadın ve
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
erkekten, eşitsiz toplumsal kategoriler ola-
rak kadın ve erkeğin karşılıklı oluştur-
duğu toplumsal ilişkilere yöneltti.
Toplumsal cinsiyet ilişkileri, daha kap-
samlı toplumsal ilişkilerin bir yanıdır ve
tüm toplumsal ilişkiler gibi, kaynakları
tahsis eden, görev ve sorumlulukları belir-
leyen, değerleri atfeden gücü hareketlen-
diren kurallar, normlar ve
uygulamalardan meydana gelir. Toplum-
sal cinsiyet ilişkileri, aile ve toplum için-
deki merkezi konular olan güç ve
hiyerarşiyi dikkate alır.’’ Madhu Sarin
Tüm “toplumsal cinsiyet uzmanları”
böyle yapmasa da, toplumsal cinsi-
yet ve kalkınma üzerinde konuşur-
ken, aşağıdaki noktaların önemle
52 vurgulanması gerektiğine inanıyo-
ruz:
Kadın ve erkeklerin başarıları ve ka-
tılımları arasındaki fark, biyolojik
farklılıkların değil, toplumsal olarak
yapılandırılmış toplumsal cinsiyetin
bir sonucudur.
Sorgulanması ve değişmesi gereken
yalnızca kadınlar değil, toplumsal
cinsiyet ilişkileri ve toplumsal cinsi-
yete dayalı işbölümüdür.
Kadın rollerinin, konum ve koşulla-
rının değişimi, erkek rollerinin,
konum ve koşullarının benzer bir
değişimini gerektirir. Bu ikisi birbi-
riyle bağlantılıdır ve aralarında bir
güç ilişkisi vardır.
Kadınların konumunu değiştirmek
için ataerkil yapılarla ve ideoloji-
lerle mücadele etmek şarttır.
Toplumsal cinsiyet hakimiyeti nede-
niyle, kadınlara özel dikkat ve ilgi
göstermek halen gereklidir.
Toplumsal cinsiyet ilişkileri ve hiye-
rarşiler soyutlanarak anlaşılamaz.
Kast, sınıf, ırk ve kuzey-güney ilişki-
leri bağlamında da incelenmelidir.
Kadınların mutlaka güçlendirilmesi
ve onları ikincil konumda kılan sis-
temler ve ideolojilerin parçalanması
gerektiği şimdi yaygın olarak kabul
görmektedir. Kadınlar tüm kurum-
larda ve her düzeydeki karar meka-
nizmalarında eşit ortaklar olmalıdır;
kalkınma politika ve programları-
nın nesnesi ya da sadece yararla-
nanı değil, öznesi olmalıdır.
Kadınlar ve kalkınma üzerindeki
düşüncelerde görülen bu değişiklik-
ler, (daha çok) kadın araştırmacılar
ve akademisyenler tarafından ince-
lenmiş, sınıflandırılmış ve adlandı-
rılmıştır. Son otuz yılın yaklaşımları
“Kalkınmada Kadınlar”, “Kadınlar ve
Kalkınma” ve “Toplumsal Cinsiyet
ve Kalkınma” olarak adlandırıldı. Bu
adlandırmalar; duyarsız analistle-
rin, planlamacıların ve politikacıla-
rın, dünya nüfusunun çoğunluğuna
ve doğaya yaptığı muameleden hoş-
nutsuz olan dünya çapındaki mil-
yonlarca kadın ve erkek tarafından
tabandan yukarıya doğru hareket-
lendirilen akımları yakalamaya ça-
lışmıştır.
Çoğunluğun derdi, daha fazla “iler-
leme” değil hayatta kalmaktır.
Geçimlerini sağladıkları doğal kay-
naklar üzerindeki sınırlı denetimle-
rini de kaybetmiş olan yoksulları
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
1980 ve 90’Iarda Yapısal Uyum
Programları, küreselleşme ve özel-
leştirme daha da fazla ezdi. Dünya-
nın doğal zenginliğini çoğunluk
yerine, gözlerini kar ve iktidar hırsı
bürümüş bir avuç şirket, denetim al-
tında tutmakta ve sömürmektedir.
Dünyanın çoğu ülkesinde yoksullar,
60’Iarda olduklarından daha kötü
durumdadır. o zaman nerede kaldı
“planlı kalkınma”.
Son yirmi yıl içinde yaklaşık 100 ül-
kede yaşayan 1.6 milyar insan, kişi
başına düşen gelirlerinin sürekli dü-
şüşüne şahit olmuştur.
Büyüme, çok insan için işsizlik, söz
hakkından yoksunluk, köksüzlük ve
geleceksizlik haline gelebilir ve gel-
miştir de. Birleşmiş Milletler Kal-
kınma Fonu, insani Kalkınma
Raporu, 1996
*Kadın hareketi
güçleniyor, kalkınma
anlayışı değişiyor
Halk örgütleri ve hareketleri (kadın,
çevre, insan hakları ve STK hareket-
leri gibi) kalkınma düşüncesini sor-
guladılar ve kast, sınıf, ırk ve
toplumsal cinsiyet hiyerarşileriyle
mücadele ettiler. Alternatif düşünce
biçimleri ile uygulamalar yarat-
maya çalıştılar. Bunlardan biri, kal-
kınmada kadının yeniden
kavramsallaştırılmasıydı. Feminist
araştırmacı Maxine Molyneux, Ni-
karagua devrimi sonrasında, kadın-
ların toplumsal cinsiyetten
kaynaklanan somut ihtiyaçları kar-
şılanmaya çalışılsa da stratejik çı-
karlarının hedef alınmadığına
dikkat çekmiştir. Devrim sonrası ka-
dınların yaşadığı koşullar değişmiş
olsa bile erkekler karşısındaki ko-
numları değişmemiştir. Dünyanın
farklı bölgelerinden benzer öngörü-
ler bazı yararlı kavramların biçim-
lenmesine yol açtı, örneğin koşul,
konum, toplumsal cinsiyetten kay-
naklanan somut ihtiyaçlar, stratejik
toplumsal cinsiyet çıkarları, ikincil
konumda olmak, güçlendirilmek,
özerklik, vs.
Kadınların koşulları; beslenme dü-
zeyi, sağlık, temel gereksi- nimler ve
eğitimden yararlanma gibi kadınla-
rın maddi durumunu ifade eder ve 53
bunlar yiyecek, sağlık ve eğitim hiz-
metleri vb. sağlanarak iyileştirilebi-
lir.
Kadınların konumu; erkeklerle iliş-
kili olarak kadınların toplumdaki
yerlerini ya da statülerini ifade
eder. Konumu değerlendirebilmek
için toplumsal cinsiyet ilişkilerine
ya da kadınlar ve erkekler arasın-
daki güç ilişkilerine bakmamız ge-
rekir. Kadınların konumlarını
iyileştirebilmek için kadınlarla er-
kekler arasındaki mevcut kurallar,
yapı ve güç ilişkileri değiştirilmeli-
dir.
Toplumsal cinsiyetten kaynaklanan
somut ihtiyaçlar; kadınların koşul-
larıyla bağlantılıdır. Bu ihtiyaçlar,
kolaylıkla saptanabilir (yiyecek,
temiz ve sağlıklı su, ilaç, barınma)
ve var olan toplumsal cinsiyete da-
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
yalı işbölümüyle ilişkilidir. Örneğin
su, yakacak ve yemek ihtiyaçlarını
kadınlar dile getiriyor; çünkü ço-
cuklara, eve ve ev hayvanlarına
bakan onlardır. Kadınların toplum-
sal cinsiyetten kaynaklanan somut
ihtiyaçlarını karşılamak, mevcut
güç ilişkilerini değiştirmediği için
bu ihtiyaçları karşılamayı hedefle-
yen program ve etkinlikleri kimse
tehdit edici bulmamaktadır.
Stratejik toplumsal cinsiyet çıkar-
ları; kadınların toplumdaki ikincil
konumlarıyla var olan hiyerarşik
toplumsal cinsiyet ilişkilerini değiş-
tirme ve onları daha eşit hale ge-
tirme isteği ile ilişkilidir. Bu
çıkarlar, toplumsal cinsiyet ilişkile-
rini dönüştürmek için kadınların ör-
54
gütlenmesi, karar alma konumlarını
elde etmesi, ayrımcı uygulamaları,
normları ve kuralları değiştirmesi
aracılığıyla elde edilebilir. Eğitim,
bilinç yükseltme, hareketlilik ve ör-
gütlenme, liderlik ve yönetim bece-
rileri geliştirmek vs., kadınların bu
çıkarlarını destekleyecek etkinlik-
lerdir. Bu tür etkinliklere karşı ge-
nellikle tepki gösterilir, çünkü
bunlar erkek egemenliğine karşı ko-
yarlar ve toplumsal cinsiyet ilişkile-
rinde uzun vadeli değişiklik talep
ederler. Fakat bu kategoriler ge-
nelde akışkandır. Kadınların koşul-
ları. Onların konumlarında
değişikliklere ve toplumsal cinsiyet
ilişkilerinin dönüştürülmesine yol
açan bir biçimde de değiştirilebilir.
*Söylemesi kolay yapması zor:
Gücü kadınlar ve erkekler
arasında yeniden
paylaştırmak
Aslında tüm bunları, özellikle de
güç ilişkilerini değiştirmek hiç
kolay değildir. İster resmi hükümet
büroları, isterse sivil toplum örgüt-
leri olsun, değişimi planlaması veya
sağlaması gereken örgütlenmelerin
bizzat kendisi ataerkildir. Hatta ka-
dınlar ve kadın örgütleri bile ataer-
kil düşünceden özgürleşmiş
değildir, çünkü onlar da aynı kültü-
rün ürünleri- dir. Gerçek bir toplum-
sal değişim için düşüncede, örgütsel
yapı ve politikalarda, kalkınma
programlarının planlanmasında ve
uygulanmasında kapsamlı değişim-
ler gerekir.
Tüm dünyada çok sayıda kadın ve
erkek, ataerkil düşünceyi, tutum-
ları, yapı ve kurumları değiştirmek
için farklı düzeylerde çok çeşitli ça-
balar göstermişlerdir. Sadece birkaç
örnek verecek olursak:
~ Okul müfredatları incelenip top-
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
lumsal cinsiyete daha duyarlı kı-
lındı.
~ Medyanın ataerkil önyargılarına
dikkat çekildi, medyayı cinsiyetçi-
likten arındırıp kadınların katkıla-
rını, ihtiyaçlarını ve isteklerini
yansıtmasını sağlayacak yasalar,
düzenlemeler ve öneriler hazırlandı.
~ Yasalar dikkatlice incelenip top-
lumsal cinsiyet konusunda daha du-
yarlı kılındı.
~ Toplumsal cinsiyete duyarlı araş-
tırmalar yapabilecek kadın ve er-
kekleri yetiştirmek, toplumsal,
ekonomik ve siyasal mevzuları
kadın bakış açısıyla incelemek
üzere kadın araştırmaları merkez-
leri kuruldu.
~ Ulusal nüfus sayımlarını toplum-
sal cinsiyete duyarlı kılmak ve top-
lumsal cinsiyeti dönüştürme
planları hazırlayabilmek için cinsi-
yete göre değişen verileri elde
etmek üzere girişimlerde bulu-
nuldu.
~ Hem hükümet hem de sivil toplum
örgütleri planlamacılarına, yönetici-
lerine, eğitimcilerine ve saha çalı-
şanlarına yönelik, onların cinsiyet
eşitsizliklerini anlamalarına yar-
dımcı olacak, onları toplumsal cin-
siyet konularına duyarlı kılacak ve
cinsiyet eşitliğine bağlılığı aşılaya-
cak yüzlerce atölye çalışması ve eği-
tim düzenlendi. Bu tür atölye
çalışmaları, emniyet mensuplarıyla,
medya çalışanlarıyla, hukukçularla,
halkın seçilmiş temsilcileriyle ve
diğer kamu görevlileri ile düzen-
lendi.
~ Plan ve programları incelemek,
bunları toplumsal cinsiyete duyarlı
ve dönüştürücü kılmak için öneri ve
kurallar, kontrol listeleri ve örnek-
ler hazırlandı.
~ Eşitlik yönündeki gelişmeleri
planlamak ve izlemek üzere hükü-
metler, sivil toplum örgütleri ve BM
tarafından özel birimler, bölümler
ve komisyonlar oluşturuldu. 1985’e
kadar üye ülkelerin yüzde 90’1,
kadın statüsünü geliştirmeye yöne-
lik kurumsal bir yapı ya da sistem
kurdu.
~ Hemen hemen her ülkede, çeşitli
toplumsal cinsiyet konularında ça-
lışmalar yapmak üzere kadın örgüt- 55
lenmeleri oluştu. Pek çok ülkede
kadın yayınları, filmleri, sanatı, mi-
marisi, gazete ve dergileri yaygın-
laştı.
Bazı hükümetler, BM örgütleri ve
sivil toplum örgütleri; kadınları işe
almak ve onları daha üst konumlar
için eğitmek; örgütleri, politikala-
rını, kuralları ve çalışma kültürünü
kadınlar için daha elverişli kılmak
için özel çaba harcadı. Kadınların
güçlendirilmesini ve toplumsal cin-
siyet eşitliğini hedefleyen program-
ların başarısını ölçecek özel
toplumsal cinsiyet göstergeleri ge-
liştirildi.
Kalkınmayı toplumsal cinsiyete
daha duyarlı kılmak için şimdi hü-
kümet politikaları kadınlara özgü-
ven aşılamaya odaklanan, onları
hakları konusunda bilinçlendiren,
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
ekonomik etkinlik ve istihdam için
eğiten niteliksel girdilere daha çok
vurgu yapmaktadır. Kadınların top-
rak, ev ve ağaçlar gibi üretim kay-
naklarına ve önemli girdilere
bireysel sahipliğini ya da ortaklığını
artıracak çabalar, kredi (ya da
küçük çaplı sermaye) verme, pazar-
lama, mesleki/yönetimsel/teknolo-
jik beceri eğitimi gibi destekleri
kapsayacak şekilde genişletilmiştir.
Kadın örgütlenmelerinin gelişmesi
şimdi kadının güçlendirilmesini teş-
vik edici, etkin bir strateji olarak
kabul edilmektedir.
Siyasal alanda toplumsal cinsiyet
eşitliğini desteklemek için Hindis-
tan hükümetinin en bilinen girişimi,
56
yerel yönetimde kadınlara üçte bir
oranında kota sağlayan 73. madde
değişikliğidir. Bu düzenleme saye-
sin- de, yalnızca kırsal bölgelerde,
tahminen bir milyon kadın taban se-
viye- sinde lider olarak, bunların
75.000’i ise başkan olarak ortaya
çıkabilmiştir. Hindistan hükümeti
aynı zamanda, kadının güçlendiril-
mesine yönelik ulusal bir politika
taslağı da hazırlamaktadır. Parla-
mento ve eyalet yasama organla-
rında bile üçte birlik kadın kotası
tartışmaları sürmektedir.
Beşinci Bölüm
Toplumsal
Cinsiyete Karşı
Duyarlılığı
Artırmak
Kadın milleti evde oturur. Doğru, kadın-
lar milletin evinde, BÜYÜK MiLLET
MECLiSi’nde oturmalıdır!
*Toplumsal cinsiyeti
anlamak ve değiştirmek
Farklı kişiler bu kelimelere farklı
anlamlar yüklemektedir. En basit
anlamıyla toplumsal cinsiyete karşı
duyarlılık, çoğu toplumda kadınla-
rın ikincil konumda olduğunu, bu
ikincilliğin yalnızca kadınlara ve kız
çocuklara değil, erkeklere, erkek ço-
cuklara ve tüm topluma zarar verdi-
ğini bilmektir. Kadınların ve
erkeklerin niçin farklı davrandığı-
nın farkında olmayı, onların ihtiyaç
ve endişelerini anlamayı ifade eder.
Aynı zamanda farklı politika ve
programların kadınlar ve erkekler
üzerindeki etkilerini ve dolaylı so-
nuçlarını algılamak demektedir.
Planlamada toplumsal cinsiyete
karşı duyarlılık, kadınların dışlan-
masını ve daha da marjinalleşme-
sini engellemenin yanı sıra,
kadınların özel ihtiyaçlarını da gö-
zeten, kadınları dahil etmeye ve
güçlendirmeye çaba harcayan plan-
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”

lar yapılmasıdır. Kısaca toplumsal eder. Eğer bu akım ataerkil, adalet-

cinsiyet ilişkilerini dönüştürmektir. siz ve sürdürülemez ise, buna dahil
olmak yerine, kadınların mücadele
Feminist toplumsal cinsiyet eğitim-
edip bunu değiştirmesi gerekir.
cilerine göre toplumsal cinsiyete
karşı duyarlılık, yalnızca ataerkil Aynı zamanda toplumsal cinsiyete
sistemi ve diğer birbiriyle bağlantılı karşı duyarlılık -ekonomik, kültürel,
kast, sınıf, ırk ve kuzey-güney gibi toplumsal ya da siyasi- TÜM konu-
hiyerarşileri anlamak değil, onlarla ların, kadınları ilgilendiren konular
mücadele etmek de demektir. Top- olduğunu anlamak demektir, çünkü
lumsal cinsiyete karşı duyarlılaştır- kadınlar insanların yarısını temsil
manın tüm örgütlerde her düzeyde etmektedir.
gerekli olduğuna inanıyoruz. “Özel
Açıktır ki, bunun tersi de doğrudur:
olan politiktir” feminist sloganı doğ-
Yalnızca kadınları ilgilendirdiği var-
rultusunda, toplumsal cinsiyete
sayılan konular -çeyiz, tecavüz, por-
karşı duyarlılaştırmanın kendimiz-
nografi, dişi ceninlerin veya kız
den, ailelerimizden ve kurumları-
çocukların katledilmesi vs.- sadece
mızdan başladığı inancındayız.
kadın meseleleri değil, toplumsal
Yalnızca toplumsal cinsiyet ve ata-
meselelerdir. Ne yazık ki çok uzun
erkil sistem gibi kavramları zihinsel
bir süre yalnızca kadınlar ve kadın
57
olarak anlamak değil, bu anlayışı
örgütleri bunlarla ilgilendi. Ancak
kendi düşünme ve davranış şekli-
bazı duyarlı erkeklerin de şimdi bu
mizi dönüştürmek için de kullan-
konuları ele aldığını ve “Tecavüz
mak gerekir. Anlamak tek başına
Karşıtı Erkekler” ya da “Kadına Yö-
toplumsal ilişkileri ve toplumsal
nelik Şiddet Karşıtı Erkekler” gibi
gerçekleri değiştirmez; toplumları
gruplar oluşturduklarını görmek
değiştiren şey insanların davranış-
cesaret
ları ve yaptıkları eylemlerdir. Bir
başka deyişle, toplumsal cinsi-
yete karşı duyarlılık, anlayışları-
mızı içselleştirmeyi ve bu
öngörüleri davranışlarımıza yan-
sıtmayı gerektirir. Toplumsal cin-
siyet ilişkilerini dönüştürmek,
kuram ve uygulama, özel ve kamu-
sal, öznel ve nesnel, mantıklı ve
duygusal arasındaki ayrımı yıkmak
anlamına gelir. Toplumsal cinsiyete
karşı duyarlılık, sadece kadınları
“ana akım”a yerleştirmeyi ifade
etmez, o ana akımı feminist bir
bakış açısıyla değerlendirmeyi ifade
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
vericidir.
Toplumsal cinsiyete karşı duyarlılık
ve toplumsal cinsiyet adaleti kesin-
likle örgütlerde ve karar süreçle-
rinde kadınların eşit katılımını
gerektirir, fakat buna ek olarak ör-
gütlerin uygulamalarında ve kültür-
lerinde de bir dönüşüm gerektirir.
Örneğin, pek çok sivil toplum örgü-
tünde daha fazla kadın yer almasına
karşın, örgütsel kültür, zaman
zaman kadın düşmanlığına varacak
kadar, erkek egemen olmayı sür-
dürmektedir. Bu yüzden tüm örgüt-
lerde kullanılan dil, yapılan şakalar,
söylenen şarkılar, insanların giyim
tarzı hakkındaki yorumlar vs. çok
dikkatli bir şekilde incelenmelidir.
58
Çoğu sivil toplum örgütü, üst düzey
yöneticilerinin geç saatlere kadar
çalışmasını, seyahat etmesini ve
hafta sonları da çalışmasını vs. bek-
ler. Ev içinde de sorumluluklar üst-
lenen kadınlar için bu beklentileri
gerçekleştirmek, dolayısıyla yöne-
tim kadrolarında bulunmak müm-
kün değildir. Bu nedenle sivil
toplum örgütlerinin, daha uzun ça-
lışma saatleriyle kadınlar üzerinde
gereksiz bir baskı oluşturmak ye-
rine, erkekleri evde daha fazla
zaman geçirmeye, ebeveyn, eşler ve
aile üyeleri olarak üstlenmeleri ge-
reken rol ve sorumluluklara daha
fazla önem vermeye teşvik etmeleri
gerekir. Adaletsiz toplumsal cinsiyet
ilişkilerindeki gerçek değişim ancak
erkeklerin davranış ve faaliyetlerin-
deki somut değişimlerle gerçekleşe-
bilir. Erkekler, ancak kadınların
evdeki sonsuz, yinelenen ve takdir
edilmeyen işlerine ortak olarak on-
ları anlayabilir, onlara değer verebi-
lir ve yardımcı olabilir.
Toplumsal cinsiyete karşı duyarlı-
lık, dışarıdaki işiyle ev işini bütün-
leştirmek zorunda kalan kadınların
durumunu anlamayı da gerektirir.
Çifte iş yüküne ek olarak kadınlar,
özellikle yönetim kadrolarında yer
alanlar, davranışları konusunda bir-
biriyle çatışan taleplerle karşı kar-
şıya kalır. Bir kadın yöneticinin sert,
serinkanlı, mantıklı, hırslı ve dene-
time hakim olması beklenir, fakat
aynı kadın yöneticinin bir eş ve
anne olarak, uysal, koruyucu ve fe-
dakar olması beklenir. Erkek yöne-
ticiler böylesi şizofrenik bir
durumla karşılaşmazlar.
Son tahlilde toplumsal cinsiyete
karşı duyarlı olmak, en basit şek-
liyle duyarlı ve ilgili olmak, erkekler
ve kadınlar arasındaki adaletsizliğe,
eşitsizliğe her nerede olursa olsun
karşı çıkmak demektir.
*Toplumsal cinsiyet
kavramının sorunları
Kavramlar esas olarak görüşleri-
mizi netleştirmeye ve toplumsal
gerçekleri daha sistematik bir yolla
incelemeye yardımcı olan analitik
araçlar ya da kuramsal yapılardır.
Kavramlar kendi başına gerçekliği
değiştiremez, ancak gerçekliği algı-
lamamızı etkileyebilir ve bu an-
lamda gerçekliği inşa edebilirler.
Toplumsal cinsiyet, en basit haliyle
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
kadınlık ve erkekliğin yalnızca biyo-
lojik kategoriler değil toplumsal ka-
tegoriler ya da yapılar olduğunu
açıklayan bir kavramdır.
Buna karşın bazı feministler bu kav-
ramın kuramsal sorunlar içerdiğini
düşünmektedir. Maria Mies’e göre
cinsiyet ve toplumsal cinsiyet ara-
sındaki fark, “doğa”yı “kültür”den
ayıran tanınmış ikilik modelini izler.
Meis, kadınlar için bu ayrımın batı
düşüncesinde uzun ve feci bir gele-
neğe sahip olduğunu, çünkü mo-
dern bilimin gelişmesinden itibaren
kadınların doğayla özdeşleştirildi-
ğini söyler. Cinsiyet ve toplumsal
cinsiyet arasındaki ikilik sorunlu-
dur, çünkü insan cinsiyeti ve cinsel-
liği hiçbir zaman sadece biyolojik
ilişkilerden ibaret olmamıştır. Cinsi-
yet en az toplumsal cinsiyet kadar
kültürel ve tarihsel bir kategoridir.
Cinsiyet ve toplumsal cinsiyeti ikili
bir şekilde ayırmak, birini biyolojik
diğerini ise kültürel kabul etmek;
insanlar arasındaki cinsel farklılığın
bir anatomi sorunu ya da bir sorun
olarak kabul etmek isteyenlere ka-
pıları tekrar açar”
Diğerleri ise biyolojinin siyasi ve fel-
sefi önemi üzerinde yeniden dü-
şünme ihtiyacını gerekli görür.
Onlara göre toplumsal cinsiyet kıs-
men cinsiyet tarafından belirlen-
mektedir, dolayısıyla cinsiyetin bazı
yönleri hala politikayla ilgilidir. Ör-
neğin kadın biyolojisinin belli özel-
likleri bazen kadınların
ihtiyaçlarının, en bariz olarak da ha-
milelik durumunda, erkeklerinkin-
den farklı olduğunu ifade edebilir.”
Ancak bu kuramsal ayrımlardan
daha sorunlu olan şey, toplumsal
cinsiyet kavramının günümüzdeki
kullanım biçimidir.
Günümüzde toplumsal cinsiyet te- 59
rimi kullanmaksızın yapılan, kadın-
larla ilgili bir atölye çalışması, yazı,
makale ya da konuşma hemen
hemen yoktur. Bu terime karşı ilgi
öyle yüksek ve ama anlayış öyle
azdır ki, terim kullanılmaması gere-
ken yerde kullanılmakta ya da yan-
lış kullanılmakta ve yanlış
yorumlanmaktadır. Örneğin, insan-
ların cinsiyet oranı yerine “toplum-
sal cinsiyet oranı”, cinsiyete göre
ayrılmış veri yerine “toplumsal cin-
siyete göre ayrılmış” veri dediğini
duymaktayız.
Bu karışıklığın ve yanlış kullanımla-
rın temel nedeni, çoğu insanın bu
kavramın ne anlama geldiğini ger-
çekten anlamamış olmasıdır.
Bangladeş’in uzak bir bölgesindeki
yaşlı bir sosyal hizmet uzmanına ne
tip bir iş yaptığı sorulduğunda,
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
“Aami gender kori” (toplumsal cin-
siyet yapıyorum) demiştir; kanımca,
demeye çalıştığı kadınların gelişimi
için çalıştığıydı. Kadınların güçlen-
dirilmesi, kadınların özerkliği ya da
kadınların gelişimi gibi kavramlar,
herkesin dilediğince yorumlamakta
serbest olduğunu sandığı toplumsal
cinsiyet adaleti ve eşitliği kavramla-
rıyla değiştirilmektedir. Hatta bir
keresinde kıdemli bir kalkınma uz-
manı bana şunları söyledi: “Bu top-
lumsal cinsiyet ve toplumsal
cinsiyete karşı duyarlılık hakkın-
daki yaygara niye? Herkes toplum-
sal cinsiyetin ne olduğunu bilir,
herkesin üzerindeki kıyafetleri
çıkar o zaman görürsün toplumsal
cinsiyetin ne olduğunu.” Zavallı
60
adam, konuyu hiç anlamamıştı. Top-
lumsal cinsiyet hakkında, giysileri-
mizin çıplak bedenlerimizden daha
çok şey söylediğinin farkında de-
ğildi!
*Kavram neden popüler oldu
Hem kadınlardan hem de erkekler-
den söz etmemizi sağladığı ve arala-
rındaki ilişkileri incelemeye mecbur
ettiği için toplumsal cinsiyet kav-
ramı popülerleşti. Buna rağmen
kavramı kullanan pek çok insan,
yalnızca kadınlardan söz etmeyi, ka-
dınlar ÜZERİNE, İÇİN ve İLE çalış-
mayı sürdürüyor.
Bazılarıysa tarafsız bir kavram ol-
duğu için, yani hem kadınları hem
de erkekleri işaret ettiği, dolayısıyla
daha az tehditkar olabileceği için
bunu tercih ediyor. Toplumsal cinsi-
yet kavramı, erkekleri “kadınların
güçlendirilmesi” ya da “ataerkil sis-
tem” gibi kavramlar kadar kızdır-
maz. Fakat birçok feminist için
kavramla ilgili sorun da tam budur
tarafsızlığı. Toplumsal cinsiyet ya
da toplumsal cinsiyet ilişkileri kav-
ramı, bu ilişkilerin doğasıyla ilgili
hiçbir imada bulunmaz. Örneğin
toplumsal cinsiyet eşitsizliği, kadın-
ların eşit haklara sahip olmadığı ya
da kadınların ezildiği anlamına
değil, yalnızca toplumsal cinsiyetler
arasında eşitsizlik olduğu anlamına
gelir.
Maria Mies, aksi halde feminizme
pek de sempati duymayacak hatta
düşman kesilebilecek her cinsten
insan tarafından bu kavramın he-
vesle benimsenmesinin şaşırtıcı ol-
madığını söylemektedir. “Cinsel
şiddet” yerine “toplumsal cinsiyete
dayalı şiddet”ten söz edersek, sar-
sıcı etki soyut bir terim tarafından
tüketilir ki, bu da tüm sorunu poli-
tik vaat ve uygulama alanından gö-
rünüşe göre tarafsız tartışmalar
alanına nakleder.
Öte yandan kadınların ikincil ko-
numda tutulması sözü, kimin ezildi-
ğini, marjinalleştirildiğini ve kimin
odak noktası olması gerektiğini
doğrudan ifade eder. Aynı şekilde
kadınların güçlendirilmesi de belir-
sizlikten son derece uzak bir terim-
dir.
Elbette toplumsal cinsiyet kelimesi-
nin yerine geçmeyen ama
kadın/erkek toplumsal cinsiyetçiler
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
tarafından giderek daha az kullanı-
lan “ataerkil sistem” kavramı da ta-
rafsız değildir. Bu kavram,
toplumsal cinsiyet ilişkilerinin do-
ğasını -yani denetimin erkekte oldu-
ğunu, erkek egemen bir dünyada
yaşadığımızı- açık ve net bir şekilde
ortaya koyar. Erkek dünyanın özel-
likleri ve ayrıntıları titizlikle ince-
lenmeyi gerektirir, fakat iktidarda
kimin olduğu ve iktidarın nasıl ye-
niden paylaştırılması gerektiği açık-
tır.
Toplumsal cinsiyet kavramı tarafsız
olduğu için pek çok karmaşa yara-
tır. İnsanlara bu kavramın ne ol-
duğu, niçin ortaya çıktığı ve nasıl
kullanılması gerektiği açıklanma-
dığı için çoğunluk bu kavramı, konu
hakkında kendi düşüncelerine uya-
cak şekilde kullanıyor. “Madem ki
bu bir toplumsal cinsiyet komis-
yonu, niye yönetici bir kadın?”,
“Toplumsal cinsiyet atölye çalışma-
larında niye erkekler yok?”, “Top-
lumsal cinsiyet atölye
çalışmalarında niye kadınların güç-
lendirilmesinden söz ediyorsunuz?”
ya da “Toplumsal cinsiyet konu-
sunda eğitim veren erkek niye
yok?” gibi şeyler söyleyen sayısız
erkek var. Erkeklerin dışarıda bıra-
kılmadığını garanti etmek ve bizle-
rin toplumsal cinsiyeti
konuştuğumuzu ispatlamak için bir-
denbire her şey yarı yarıya olmak
zorunda kaldı. Aniden bir çok insan
(başlıca ama sadece erkekler değil)
erkekler geri planda ya da dışarıda
tutuluyor, her şeye dahil edilmiyor,
diye endişeleniyor. Henüz kadınlar
lehine daha fazla adalet sağlanma-
dan erkeklere karşı olası haksızlık
tehdidi bir kaygı haline geliyor.
Bu yüzden toplumsal cinsiyet kavra-
mının genellikle güç ilişkilerini ay-
dınlatmaktan ziyade bulandırdığını
fark ettik. Bu kavram, arındırılmış,
tarafsız bir kategori olarak görülü-
yor. Toplumsal cinsiyetle ilgilenen
pek çok kişi için artık toplumsal cin-
siyet bir uzmanlık dalıdır. Canlı, her
şeyin birbirine bağlı olduğu dünya-
dan çıkartılmıştır. Ataerkil sistem-
den bahsetmeden ya da toplumsal
cinsiyet hakimiyetinin asli nedenle-
rini kavrayıp onlarla mücadele et-
meksizin bir proje bağlamında
toplumsal cinsiyetten söz edilebilir.
61
Ayrıca toplumsal cinsiyet, hızla öte-
kilere, özellikle “hedef gruplara” ya
da yarar sağlayanlar denilenlere
“yapılan” bir şey haline geldi. Ku-
ramda olmasa bile uygulamada,
toplumsal cinsiyetle ilgili endişeler
sıklıkla “taban” seviyesindedir. Top-
lumsal cinsiyetle yalnızca bir proje
kapsamında ilgilenildiği sürece, hiç
kimseye karşı bir tehdit olmayacak-
tır. Baskıcı yapıları, kurumları ve tu-
tumları yıkmayı hedefleyen ataerkil
sistem karşıtı mücadeleleri n ter-
sine, toplumsal cinsiyet oldukça
kabul edilebilir, temel görüş haline
getirilebilir bir kavramdır.
Bu, toplumsal cinsiyetin politik ola-
rak kullanılma fırsatını reddetmek
değildir ve pek çok feminist de top-
lumsal cinsiyeti bu şekilde kullan-
maktadır. Ancak kavramın
gerçekten de tümüyle apolitik ola-
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
rak kullanılma olasılığı vardır.
Ancak hiçbir şey apolitik olmadı-
ğına göre, bu kavram gerçek so-
runu, yani ataerkil hakimiyeti,
gizlemek için kullanılabilir. Bu yüz-
den Güney Asya’da çoğumuz, bu
kavramı kullan- makta çok isteksiz
olmuşuzdur, şimdi bile son derece
dikkatle ve ancak ataerkil sistem
gibi diğer kavramların yanı sıra kul-
lanmaktayız.
Kalkınma programlarına yapılan
toplumsal cinsiyete dayalı müdaha-
leler, anlayış ve hedeflerine göre
çok çeşitlilik gösterse de erkek (ve
kadın) politikacılar, planlamacılar
ve yürütmeciler için resmi bürolar
ve danışmanlar/eğiticiler tarafın-
62 dan kullanılan çok sayıda toplumsal
cinsiyete karşı duyarlılaştırma mo-
dülünün hedefi aynıdır. Kalkınma
program ve politikalarının verimli-
liğini artırmak için toplumsal cinsi-
yet ilişkilerine bakmak; kadınların
“üretici yararlılıklarını” kullanmaya
başlamak için kadınları program-
lara dahil etmek; kadına “yatırım
yapmak”. Toplumsal cinsiyet eşitliği
ve adaleti onların öncelikli hedefleri
değildir. Bu uzmanlar çok nadir ola-
rak toplumsal cinsiyet ilişkilerin-
deki güç konusuna değinirler. Ben,
genellikle toplumsal cinsiyet kavra-
mının yalnızca erkeklerin ve kadın-
ların farklı rol ve sorumluluklarını
ya da kaynaklar ve karar almada
sahip oldukları farklı hak ve dene-
timlerini tanımlamak için kullanıl-
dığını duydum. Pek çok toplumsal
cinsiyet eğitmeni durumu tanımla-
manın ötesine geçmezler, hatta top-
lumsal cinsiyet eşitsizliğinin neden-
lerini incelerken bile, bunlara karşı
pek mücadele etmezler. Sıklıkla da,
kalkınmaya yönelik müdahalelerini
bile var olan toplumsal cinsiyete da-
yalı işbölümünün üzerine kurarlar.
Çoğu toplumsal cinsiyet eğitmeni
ya da uzmanı toplumsal cinsiyet ko-
nusuna teknik bir mesel e olarak
bakar, kullanılacak birkaç analiz
yöntemiyle toplumsal cinsiyete da-
yalı eşitsizlikler giderilebilirmiş gibi
değerlendirirler. Bu tür eğitim ya da
müdahalelerin yalnızca toplumsal
cinsiyet eşitsizliğiyle mücadelede
yetersiz kaldığını değil, aynı zaman-
da konuyu apolitize ederek değişimi
daha da zorlaştırdığını biliyoruz.
Saskia Wieringa, kalkınma planla-
macılarının son derece karmaşık
durumları ifade ederken nasıl basit-
lik, kolay programlar ve nicelleştiri-
lebilir hedefler peşinde olduğuna
dikkat çekmektedir. Esnek olmak ve
karmaşıklığı takdir ettiklerini gös-
termek yerine, toplumsal gerçekleri
kendi dar çerçevelerine uydurmaya
çalışmaktadırlar.
Wieringa, kalkınmada müdahaleler
planlanırken, kadınların toplum- sal
cinsiyet çıkarlarıyla ilgili asli soru-
lara değinilmediğini söylemektedir.
Wieringa’ya göre yapısal uyum
programları bağlamında, bu soru-
lardan bazıları şöyledir: Niçin yok-
sulluk dişilleştirilir? Niçin
çocukların, yaşlıların ve hastaların
bakımı gibi ücretsiz işleri kadınlar
yapmak zorunda? Bu tür işlere
neden erkekler dahil edilmiyor?
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
Niçin pek çok erkek, yaratmaya yar-
dımcı oldukları ailelerden ayrılıyor?
O, şöyle devam etmektedir: “Bun-
larla ilişkili daha bir dizi konu var:
Yiyeceklerin, lüks maddelerin ve
boş zamanların paylaşımında cinsi-
yetler arasında dengesizlik; kadınla-
rın yeni yaşam alanlarına girmesini
engellemek için geleneklere başvu-
rulurken, aynı koşullardaki erkekle-
rin yenilikçi addedilmesi;
sürdürülebilirlik, çevresel tahribat
ve toplumsal cinsiyet konularının
önemsenmemesi; kendi yaşamla-
rıyla ilgili ekonomik ve politik ka-
rarların alındığı merkezi
konumlarda kadınların olmaması;
kalkınmayı temelde ekonomik bir
süreç olarak değerlendirip toplum-
sal yanlarını (bir ülkenin en önemli
kaynağı insanlar olduğu halde) göz
ardı etme eğilimi; cinsel şiddetin
çok nadiren meşru bir kalkınma
meselesi olarak kabul edildiği ger-
çeği gibi.”
Bugün Güney Asya’da yürütülmekte
olan “ana akımı” izleyen bir çok top-
lumsal cinsiyet çalışmasını göz
önünde bulundurarak, çoğu “top-
lumsal cinsiyet uzmanı”nın toplum-
sal gerçeklerin kararlı, esnek,
ekolojik ve ilintili yöntemlerle ince-
lenmesini cesaretlendirmek yerine,
ortaya son derece basitleştirici araç-
lar, çerçeveler ve uygulamalar saç-
tıklarını görüyoruz.
Endişe veren durum, toplumsal cin-
siyet kavramının kendisi değil, çok
sayıdaki “toplumsal cinsiyet uz-
manı” tarafından kadın konularının
tarafsızlaştırılmasıdır. Bu şekilde,
kadın konulu tartışmaların mücade-
leci yanları ve militanlığı yok edil-
mektedir. Bu da, ataerkil sistemle
mücadelenin sulandırılması değil,
güçlendirilmesi gerektiği ne, ataer-
kil sistemin ve ataerkil imtiyazın ke-
sinlikle bir azalma göstermediğine
inanan diğer pek çok eğitimci için
bir sorundur. Aslında ekonomik li-
beralizasyon, köktencilik ve tutucu-
luğun önem kazanmasıyla birlikte
ataerkil sistem de yeniden dirilmek-
tedir.
Sosyalist feministler ve eko-femi-
nistler, mevcut kalkınma modelini
ataerkil ve ekolojik açıdan yıkıcı
olarak değerlendirip onunla müca-
dele ederken, pek çok ana akıma ait 63
toplumsal cinsiyet uygulaması, ka-
dınların “güçlendirilmesine” yönelik
fırsatları mevcut sistem içinde artır-
maya çalışmaktadır. Ataerkil sistem,
kast, sınıf, ırk, devlet, sömürgecilik
/ emperyalizm ve çevre arasındaki
ilişki ender olarak sorgulanır,
çünkü bunlar “politik” konular ola-
rak tanımlanırlar!! Buradaki varsa-
yım, bu hiyerarşileri kabullenmenin
apolitik olduğudur.
Bu yüzden bizim meselelerimizi
apolitize etme potansiyeline sahip
akımlarla mücadele etmek önemli-
dir. Güney Asya’daki kast, sınıf, din
ve etnik hiyerarşilere ve ataerkil sis-
teme karşı mücadele etmek ve ile-
rici bir toplumsal değişimi
gerçekleştirmek için daha fazla net-
liğe, kararlılığa ve inanca ihtiyacı-
mız var. Planlamacılar ve
uygulayıcılar, düşünenler ve yapan-
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
lar, uzmanlar ve uzman olmayanlar
arasındaki ayrımın en aza indiril-
mesi, toplumsal cinsiyete dayalı
planlama, feminist kuram ve kadın
hareketi arasında çok daha yakın
bir etkileşim ve işbirliği olması ge-
rekir. Feminizmden uzak durmak
yerine, kadınların güçlendirilme-
sine yönelik programlarımızın daha
açıkça feminist olması gerekir.
*Daha fazla önem
verilmesi gereken konular
En azından şu iki konuya şimdiye
kadar olduğundan daha fazla önem
verilmesi gerekir:
64
-Kadınların toprak, su ve ormanlar
gibi doğal kaynaklardan yararlan-
ması ve onlar üzerindeki denetimi.
Kadınların bu kaynaklardan yarar-
lanmasını ve onlar üzerinde deneti-
mini sağlayacak politika ve
programlar düzeyinde daha somut
adımların atılması gerekir.
-Ev işlerinin erkekler ve erkek ço-
cuklar tarafından paylaşılması.
Güney Asya’da kadınların ikincil ko-
numunun, bağımlılığının ve sağlık-
sızlığının temel bir nedeni, aşırı ev
işi yüküdür. UNDP insani Kalkınma
Raporu’na göre, kadınlar tarafından
yapılan ücretsiz işlerin toplam de-
ğeri, küresel olarak 11 trilyon ABD
dolardır. Kalkınma projeleri, kal-
kınma sürecine kadınları dahil et-
meye, “insan kaynak”larını ve “ser-
maye”sini küresel üretim hizme-
tinde kullanmaya çabalamaktadır;
çok daha yakın zamanlarda ise pek
çok insan, kadınların her düzey yö-
netime katılımlarını artırmak için
çalışmaktadır. Ancak işçi sınıfından
çoğu kadın, aşırı çalışma nedeniyle
zaten çökme sınırındadır. Niçin ka-
dınların ev işi sorumluluklarının az-
altılmasına dair pek bir şey
duymuyoruz?
Çoğu program, “kadınların kalkın-
ması” ve “güçlendirilmesi” adına ka-
dınların iş ve sorumluluklarının
artmasıyla sonuçlanıyor. Oysa artık,
kadınların evde tam zamanlı işten
daha fazla çalışmalarının, resmi gö-
revlere ve üst düzey yönetim ko-
numlarına gelememelerinin bir
nedeni olduğunu kabul etmek zo-
rundayız. Kadınların eş ve annelik
rolleri, onları ücretli işlerde ikincil
konumlarda yer almaya zorlamak-
tadır. Yeniden üretim ve çocukların,
ailenin bakımı konusu ortadan kal-
kacak gibi görünmediğine göre, er-
kekleri ailenin mutfağına ve evine
doğru yönlendiren paralel bir hare-
kete başlamak gereklidir. Eğer
kadın yöneticiler, politikacılar ve
sivil toplum liderleri istiyorsak,
daha fazla erkeğin, anne, bakıcı,
hemşire ya da aşçı olmasına ihtiya-
cımız var. Kadınlar ancak yeniden
üretim işinin yükü azaldığında,
kendi vücutları üzerinde ve hayatla-
rında özerkliğe kavuşabilirler.
Maria Mies’in dediği gibi: “Erkekler,
yaşamın doğrudan üretimi, çocuk
bakımı, ev işi, yaşlı ve hasta bakımı,
kısaca ‘ev işi’ kavramı altında sınıf-
lanan her işin sorumluluğunu pay-
laşmak zorundadır. .. Bu doğrudan
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
şu etkiyi yapacaktır: Erkekler ço-
cuklara, yemeğe, temizliğe, hastala-
rın bakımına, ilişkiler için çaba
göstermeye vs. daha fazla zaman
ayırmak zorunda kalacak ve erkek-
lerin tahrip edici sanayi üretimle-
rine, yıkıcı araştırmalarına, zararlı
boş zaman etkinliklerine ve savaşla-
rına ayıracak daha az zamanları ola-
caktır. Olumlu olarak
konulduğunda, kendi bedensel ve
zihinsel bütünlüklerini ve özerklik-
lerini yeniden kazanacak; iş yap-
mayı hem bir yük hem de keyif
olarak yeniden tadacak ve nihayet
işle ilişkili farklı bir değerler dizisi
geliştireceklerdir. Acaba erkekler
yaşamı-üretme ve yaşamı-sürdürme
işini bizzat yaparak sömürücü, kapi-
talist, ataerkil kavramın ötesinde
bir iş kavramı geliştirebilecekler
midir?
... Kadın ve erkeğin özgürleşme sü-
reci birbiriyle ilişkilidir. Toplumu-
muzda kadınların ataerkil ilişkiler
kıskacını kırması, erkekler de aynı
doğrultuda bir hareket başlatma-
dıkça mümkün değildir. Ataerkil sis-
teme karşı bir erkek hareketi,
yardımsever bir baba hakimiyetin-
den değil, kendilerine insani değer
ve saygınlığı yeniden kazandırma
arzu- sudan esinlenmelidir. Eğer er-
kekler kadınlara saygı duymazsa,
kendilerine nasıl saygı duyabilir-
ler?”
*Toplumsal cinsiyet
konusundaki çalışmalar
erkeklerle birlikte
yapılmalı, görüşünde
olanlar var
Bu görüşleri ben de duydum, ancak
katılmıyorum. Toplumsal cinsiyet
ve kalkınma, ayrı kadın ve erkek
grupları oluşturmamanız ya da
onlar için ayrı atölye çalışmaları dü-
zenlemeniz ve hatta her atölye çalış-
masında kadın ve erkek eğitmenler
bulundurmanız gerekiyor anlamına
gelmez. Ben, incelememizin kadın
ve erkek kimliklerinin toplumsal in-
şası ve toplumsal cinsiyet ilişkile- 65
rine odaklanması gerektiğine
inanıyorum. Böyle bir inceleme, du-
rumun gerektirdiği buysa, ayrı
gruplarda yapılabilir. Aslında bazı
topluluklarda, dayanışma bağlarını
geliştirmek ve ortak stratejileri bi-
çimlendirmek için kadınlara öz-
gürce konuşabilecekleri ve
düşünebilecekleri ortamı sağlaya-
bilmek için kadınlarla ayrı toplantı-
lar yapmak gereklidir. Benzer
şekilde, yine dürüst tartışmalara
olanak sağlamak için erkeklerle
ayrı toplantılar ve atölye çalışmaları
düzenlemek gerekebilir. Kadın ve
erkeklerin kendilerini rahat hisset-
tikleri karma gruplarda, ortak
atölye çalışmaları ve toplantılar dü-
zenlenebilir.
Tekrar edersek, toplumsal cinsiyet
üzerine odaklanmak, artık kadınlar
ya da kadınların güçlendirilmesi
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
hakkında konuşamayacağımız anla-
mına gelmez. Toplumsal cinsiyet
ilişkileri hiyerarşik, kadınlar ise
ikincil konumda olduğu sürece, top-
lumsal cinsiyet eşitliğine ulaşmak
için kadınların güçlendirilmesini
desteklememiz gerekiyor. Erkeklere
ve kadınlara her zaman, toplumsal
cinsiyet eşitliğine ulaşmadan önce
bile, eşit şekilde davranılması ge-
rektiğini düşünmek için henüz çok
erkendir. Erkekler ve kadınlar ara-
sında eşitsizlikler sürüp gittiği için
toplumsal cinsiyetten söz etmeye
başladığımızı unutmamalıyız.
*Toplumsal cinsiyet
66
tartışması erkeklere karşı
kadınların tartışması
değildir
Elbette, toplumsal cinsiyet eşitliği
meselesi ne erkeklere karşı kadın-
lar tartışması, ne de tüm kadınlar ve
tüm erkekler arasında bir çatışma-
dır. Bu tartışma, eşitliğe inanan ve
eşitlik isteyenler ile erkek egemen-
liğini sürdürmek isteyenler arasın-
dadır: inanç sistemleri ve ideolojiler
arasındadır. Her iki kampta da ka-
dınların ve erkeklerin olduğunu he-
pimiz biliyoruz. Ataerkil sistemi
kabullenip bundan çıkar sağlayan-
lar, halihazırda var olanı (statü-
koyu) korumak isteyenler ve
toplumsal değişim için çalışmak is-
teyenler var. Günümüzde birçok
erkek hak ve imtiyazlarını, rol ve so-
rumluluklarını sorgulamaktadır. Er-
keklik, erkek iktidarı, erkek cinsel-
liği, erkek bilgi sistemleri ve top-
lumsal ilişkilerin eril düzenlemesi
ilk kez eleştirel bir sorgulama için
masaya yatırılmaktadır ve sorgula-
yanlar ise hem erkekler ve hem de
kadınlardır.
Bu yüzden toplumsal cinsiyet eşit-
liği için mücadelenin, erkekler ve
kadınlar arasında bir mücadele ol-
duğunu düşünmek hem yanlış hem
de basit bir düşünce biçimidir.
Fakat erkeklerin ve kadınların çı-
karları arasında bazı çatışmalar ol-
duğu reddedilemez; kadınlar
kendilerini güçlendirmeye başla-
dıkça, bu çatışma da kısa vadede ar-
tacak gibi görünüyor. Ancak
herhangi bir eşitlik mücadelesi, adil
bir dengeye ulaşılmadan önce bazı
kutuplaşmaları gerektirir.
*Toplumsal cinsiyet ile
ilgili konular neden tepki
uyandırıyor
Maria Mies bunu iyi açıklar. Mies,
çoğu erkek ve kadının toplumsal
cinsiyet ilişkilerini sorgulamaktan
kaçındığını söyler, çünkü eğer ken-
dilerine toplumumuzdaki kadın-
erkek ilişkisinin gerçek doğasını
fark etme izni verirlerse para üret-
menin, iktidar oyunlarının ve açgöz-
lülüğün hakim olduğu vahşi
dünyadaki barış ve uyumun son
adasının da imha edileceğinden kor-
karlar. Dahası, bu konunun bilinçle-
rine girmesine izin verirlerse,
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
kadınlar ve erkekler olarak kendile-
rinin sadece bir yanda mazlumlar
(kadınlar), diğer yanda zalimler (er-
kekler) değil, aynı zamanda kadın-
lar ve erkekleri birbirine bağlayan
sömürü ve baskı sisteminde suç or-
takları olduklarını da kabullenmek
zorunda kalacaklardır. Gerçekten
özgür bir insan ilişkisine sahip
olmak istiyorlarsa, suç ortaklıkla-
rından vazgeçmek zorundalar. Bu,
yalnızca imtiyazları bu sisteme da-
yanan erkekler için değil, maddi
varlığı bu sisteme bağlı olan kadın-
lar için de geçerlidir.
Eşitsiz ve baskıcı kadın-erkek ilişki-
leri ile ilgili gizli sessizlik komplo-
sunu bozmaya cesaret edenler ve bu
ilişkileri değiştirmek isteyenler fe-
ministlerdir. Şimdi giderek çok
daha fazla insan, erkekler ve kadın-
lar arasındaki eşitliğin, aile ve top-
lumlarda adil ve barışçı ilişkiler
kurmanın temeli olduğunu fark edi-
yor. Her yerde kadınlar ve erkekler,
toplumsal cinsiyet eşitliğine ulaş-
mak, herkes için adil ve barışçı bir
dünya yaratmak için el ele vermek
zorunda.
*Ataerkil toplumda
radikal dönüşümler
gerekiyor
Bazı örgütler yalnızca “kadın unsu-
runu” mevcut kurumlara ve sistem-
lere eklemek isterken, bizler gerçek
bir toplumsal değişimi gerçekleştir-
mek için kalkınma fikirleri ve uygu-
lamalarında olduğu kadar ataerkil
toplumda da radikal bir dönüşümün
gerektiğine inanıyoruz.
Daha önce de gördüğümüz gibi, kal-
kınma plan ve projeleri pek çok
kadın-karşıtı (yoksul-karşıtı) önyar-
gılara sahip olabilir ve hatta sahip-
tir. Sadece bu plan ve projelere
kadınları dahil etmek yerine, bun-
larla mücadele edip değiştirmemiz
gereklidir. Ekonomik büyüme, kar
hırsı ve bireysel çıkarları vurgula-
yan günümüz kalkınma modelinin,
kadınlar ve erkekler, zengin ve yok-
sul ile zengin ve yoksul ülkeler ara-
sındaki uçurumu artırdığına dair
pek çok kanıt bulunmaktadır. Ek
olarak ekolojinin mahvolmasına da
yol açmaktadır. UNDP insani Kal- 67
kınma Raporları, mevcut kalkınma
biçiminin pek çok insanı işsizliğe,
sessizliğe, insafsızlığa, köksüzlüğe
ve geleceksizliğe ittiği ne dair tüm
dünyadan istatistikler sunmuştur
(UNDP, insani Kalkınma Raporu
1996). Günümüzde 358 milyoner
(ABD doları milyoneri), dünyadaki
2.5 milyar yoksul insanın sahip ol-
duğundan daha fazla paranın dene-
timine sahiptir. Bazı çokuluslu
şirketlerin bütçeleri, pek çok devle-
tin ulusal bütçesinden daha fazladır.
Gücün bu şekilde merkezileşme ve
kutuplaşması daha fazla gerilime,
çatışmaya ve şiddete yol açmakta-
dır.
Kalkınma düşüncesindeki değişim
ile beraber, örgütlerimizde, toplum-
sal, iktisadi ve siyasal sistemleri-
mizde de radikal değişiklikler
olmak zorundadır. Ayrıca değer yar-
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri
gılarında da -örneğin kendini öne çı-
kartmak ve rekabetten işbirliğine
ve sosyal adalete; yayılmacılıktan
korumacılığa; maddi kazanç edin-
mekten içsel gelişime doğru- büyük
bir değişim gerekecektir. Bildiğimiz
haliyle kalkınma anlayışını dönüş-
türmenin, onu herkesin yararına ve
adil kılmanın tek yolu, kalkınma
modelleri ve uygulamaları ortaya
koymaktır.
Toplumsal cinsiyet eşitliğine ulaş-
mak, “eril” ve “dişil” özellik ve değer-
lerini (egemenlik-itaatkarlık,
rekabet-işbirliği, kendini öne çıkar-
mak- razı olmak, sömürme-bakma
ve besleme) bir kez daha incelemeyi
ve ciddi bir şekilde düşünmeyi ge-
68
rektirir:
~ kalkınma, “dişil” karakter özellik-
lerini ve değerleri ikincil konuma
yerleştirmeyi ve “eril” karakter özel-
liklerini ve değerleri yüceltmeyi mi
ifade eder ya da etmelidir?
~ toplumsal cinsiyet ve kalkınma,
kadınların kamusal alana girip
erkek gibi davranması mı demek-
tir?
~ mevcut kutuplaşmış, çatışmayla
yönetilen, ekolojisi mahvolmuş
dünya daha fazla rekabeti mi yoksa
işbirliğini mi gerektirir? Doğanın
daha fazla sömürülmesi mi korun-
masını mı gerekir? Bir başka deyişle
günümüz dünyası daha “dişi!” nite-
liklere mi yoksa “eril” niteliklere mi
ihtiyaç duyar?
Aslında biraz daha ileri gidip, değer-
leri ve özellikleri eril ve dişil diye
etiketlemenin doğru olup olmadı-
ğını da sorgulamak zorundayız.
Bunlar insani değerler değil midir?
Erkekler ve kadınlar hem “eri!” hem
de “dişil” yanlar geliştirip her iki-
sine de ihtiyaç duymazlar mı? Ka-
dınların ve erkeklerin hem mantıklı
hem duygusal, hem kendini dayatıcı
hem başkalarına karşı duyarlı, hem
müteşebbis hem yuva kurucu, hem
dışa dönük hem içe dönük tipler ol-
maları gerekmez mi? Eğer kadınlar
kamusal alana girip bu alanda so-
rumluluklar üstleniyorlarsa, erkek-
lerin de özel alana girip çocuk
bakımı, hasta bakıcılığı ve ev yöne-
timi gibi sorumlulukları üstlenme-
leri gerekmez mi?
Toplumsal cinsiyet eşitliği, kadın ve
erkek her birimizin kendimizi yeni-
den sorgulayıp olumsuz “eril” (sal-
dırgan, otoriter, rekabetçi, ben-
merkezli olmak) ve “dişil” (itaatkar,
korkak, çekingen olmak) nitelikleri-
mizin üstesinden gelmeyi gerektirir.
Aynı zamanda kız ve erkek çocuk-
lar, kadınlar ve erkekler hepimizin
olumlu eril ve dişil nitelikleri de kol-
laması şarttır. Her birimizin güçlü
ve ilgili, korkusuz ve duyarlı, duygu-
sal ve mantıklı olması gerekir. Biz-
ler, benzeri görülmemiş ve
tahammül edilemez düzeydeki şid-
det ve çevresel rezalet içinde yaşa-
yan günümüz dünyasının, ancak
özel ve kamusal alanda koruma ve
kollama gibi niteliklerin geniş kap-
samlı uygulanması yoluyla iyileşti-
rilebileceğine inanıyoruz.
Ayrıca bir başka düzeyde, ekonomi
ve etik, siyaset ve ahlak, bilim ve din
 Toplumsal Cinsiyet “Bize Yüklenen Roller”
arasındaki ayrımı da sorgulamamız
gerekiyor. Bu ayrım, etik olamayan
ekonomik işlere, ahlaksız siyasi ik-
tidara, bilimin sorumsuzca ve yıkıcı
amaçlar için kullanılmasına yol aç-
mıştır. Bizler, değer sistemlerinin ve
ahlak sisteminin ekonomi, siyaset,
bilim ve teknolojinin kıyısında yer
alması değil, bunların temelini ve
itici gücünü oluşturması gerekti-
ğine inanıyoruz. Ekolojik ve holistik
(bütünü kapsayan) düşünme, var
olma yöntemlerine ihtiyacımız var.
Tüm bu endişeler kalkınmayı ger-
çekleştirme kaygımızın parçalarıdır.
Toplumsal cinsiyet ve kalkınma ko-
nularının dar ve mekanik biçimde
ele alınamayacağına inanıyoruz. Bu
tartışmaların sınırları, ne kadar
kadın ya da erkeğin bunları sorgu-
ladığına indirgenemez. Onlar sürdü-
rülebilirlik arayışımızın
kapsamında toplumsal cinsiyet ve
kalkınma tartışmaları, günümüz-
deki toplumsal cinsiyet, kast, sınıf,
ırk ve tümüyle tek taraflı ve sömü-
rücü kuzey-güney işbölümünün
dönüştürülmesini de tartışmak zo-
rundadır. Ayrıca kalkınmanın he-
defleri ve insan yaşamının
amaçlarıyla ilgili temel sorular sor-
mamız gerekiyor. Aşağıdaki soru-
lara, bugünkü toplumsal cinsiyet
söylemlerinin çoğunun verdiğinden
çok daha fazla önem vermek gere-
kiyor.
~ İnsan çabalarının hedefi, yaşam ve
değer üretmek ve değerlendirmek
mi, yoksa yalnızca mal ve kar üret-
mek mi olmalıdır?
69
~ İnsanlar, eğer doğadan ve doğal
şeylerden tümüyle yabancılaşır-
larsa, hala insan olarak kalabilirler
 K
Liseli ıvılcım Eğitim Broşürleri

mi? şamları üzerinde özerklikleri olma-

~ Toplumların, şantaj ve sömürüyü
önlemek için temel ihtiyaçları kar-
şılamada kendi kendilerine yeterli
olmaları gerekmez mi?
~ Kadınların kendi vücutları ve ya-
dan, erkekler yaşamın doğrudan
üretiminin ve şimdiye kadar “ev işi”
adı altında toplanan tüm işlerin so-
rumluluğunu paylaşmadan, sürdü-
rülebilir toplumlar ve aileler
kurulabilir mi?

SON

70
71