ERF MARDN

Jn Trklerin
Siyas F i k i r l e r i
1895-1908

T r k i y e B a n k a s K l t r Y a y n l a r , 1964 (1 b a s k )

l e t i i m Y a y n l a n 13 e r i f M a r d i n B t n Eserleri 1
1SBN-13: 9 7 8 - 9 7 5 ^ - 7 0 - 0 2 3 - 7
1983 i l e t i i m Y a y n c l k A . .
1-14. B A S K 1983-2007, stanbul
15. B A S K I 2008, i s t a n b u l

KAPAK m i t K v a n
UYGULAMA Hasan Deniz
DZELT Fatih M . Oztan / Kerem n v a r
DZN H a s a n D e n i z
BASKI ve CLT Sena Ofset
Litros Y o l u 2. M a t b a a c l a r Sitesi B B l o k 6. K a t N o . 4 N B 7-9-11
T o p k a p 3 4 0 1 0 i s t a n b u l T e l : 2 1 2 . 6 1 3 0 3 21

letiim Yaynlan
Binbirdirek M e y d a n Sokak iletiim H a n N o . 7 C a g a l o l u 34122 stanbul
T e l : 2 1 2 . 5 1 6 22 6 0 - 6 1 - 6 2 F a k s : 212.516 12 58
e - m a i l : ile tisi m @ l e t is m . c o m . t r w e b : w w w . i l e t i s i m . c o m . t r
ERF MARDN 1927 ylnda istanbul'da dodu. Galatasaray Lisesi'nde balad orta
IINDEKILER
renimini ABD'de tamamlad. Stanford niversitesi Siyasal Bilimler Blm mezu
niyetinin ardndan lisansst eitimini John Hopkins niversitesi'nde yapt. 1954'te
Siyasal Bilgiler Fakkesi'ne asistan olarak giren erif Mardin, doktorasn "Yeni Os
manllarn Dnsel Yapdan" konulu teziyle Stanford niversitesi'nde tamamlad.
1964te doentlie, 1969'da profesrle ykseldi. 1973te getii Boazii niversi
tesi'nde siyaset bilimi ve sosyoloji dersleri verdi. ABD'de Columbia ve California, n
giltere'de Oxford niversitesi'nde konuk retim yesi olarak detsler verdi. Halen
Washington D.C.'deki American University Uluslararas ilikiler Blm'nde re
tim yelii yapan ve ayn niversite bnyesinde faaliyet gsteren Islm Aratrmalar
Merkezi'nn bakanl grevini srdren Mardin'in yaymlanan dier kitaplar un
lardr: Din ve ideoloji (1969), deoloji (1976), Trkiye'den Toplum ve Siyaset (Makale
ler derlemesi, 1990), Siyasal ve Sosyal Bilimler (Makaleler derlemesi, 1990), Trki
ye'de Din ve Siyaset (Makaleler derlemesi, 1991), Trk Modernlemesi (Makaleler
derlemesi, 1991), Religion and Socio! Change in Modern Turkey. The Case ofBedizza-
man Said Nwrsi (1989) SBedizzaman Said Nursi Oay / Modem Trkiye'de Din ve
Toplumsal Deiim (1992)], Tiie Genesis of Young Ottoman Thought (962) (Yeni
Osmanl Dncesinin Dousu (1996}/.

NSZ 9

BIRINCI B L M

GIRI 23
O s m a n l ttihat ve Terakki Cemiyeti 23

Fikirlerinin T r 24

Mannheim ve M a xWeber 26

Modernleme 28

Fikir Akmlarm Deerlendirme 30

IKINCI B L M
1876-1895 YLLAR ARASNDA
TRKIYE'DE BELIREN HRRIYETI
AKMLARN SOSYAL VE FIKR KKLERI 31
Yeni Osmanllar ve Fikirlerinin Yanklar 33

Scalieri Komiteleri 35

Georgiades 38

Selim Faris 45

Halil Ganem 43

Yeni Osmanllarn Faaliyetlerinin Osmanl

tmparatorluu'nun Dndaki Yanklar 47

Bulgaristan ve Balkanlar .47

Bir Fikir Merkezi Olarak Mlkiye Mektebi 50 YEDINCI B L M
URA-Y M M E T 2 5 5

1880'lerde stanbul'da Basn ve Etkileri ! 55

Beir Fuat 58 Program 2
-*^
lk Trklk Hareketleri 65 Osmanllk deolojisi 2 6 5

Bakent Dndaki Merkezlerin Gelimesi 66 Tarz- Siyaset - 2 7 9

ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Kuruluu SEKIZINCI B O L M

Zamannda Bab Etkiler 67 PRENS SABAHATTIN VE J N TRKLER 2 9 1

Jn Trklerin Sosyal Kkleri 69 "Memur"un Osmanl Toplumundaki Rol 296

Sultan Abdlhamit, Osmanllk ve Panislmizm 75 Sabahattin Bey'in Dncesinin nemi 302
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin
Londra ve Paris Jn Trkleriyle likileri 76 DOKUZUNCU B L M

SONU - 3 0 5

NC B L M
Bibliyografya 3 1 3

MZANCI MURAT BEY VE SYAS FKRLER 81 Genel Eserler 3 1 3

Murat Bey'in Siyas Fikirleri 113 Jn Trklerin Eserleri 3 1 3

Sosyal Mukavele 123 Konu ile Yakndan lgili Mehazlar 320

Devlet Ynetimi 129 Kitaplar 3 2 0

DRDNC B L M
Makaleler 3 2 6

OSMANLI GAZETES 141 Grlebilen Jn Trk Dergileri ve Tarihleri 328

Osmanl'da Siyas Fikirler . 147
Osmanl'nn Yayn Hayatnda 1899-1904 Devresi 171
BEINCI B L M
AHMET RIZA BEY VE MEVERET 177
Ahmet Rza Bey'in Siyas Fikirleri 184
Trke Meverel'te Siyas Fikirler 192
MevereVin Franszca E k i 204
Sonu - 223

ALTNC B L M

ABDULLAH CEVDET VE THAT 225

Fnun ve Felsefe 226
Maneviyat ve Eitim 242
Tesantlk 24 9
Saltanat Aleyhtarl 252
 NSZ

1964'te ilk basks yaplan Jn Trklerin Siyas Fikirleri'ni

bir dizinin paras olarak grmek, yaptn anlamm en iyi
deerlendirecek yaklamdr, sanrm. Aadaki aklamada
bu dizinin nasl olutuunu anlatmaya altm.
1950'Ierin banda, Stanford niversitesi'nde lisansst
programna devam ettiim srada, bir soruyu cevaplandr
maya alyordum. "Fikir rnlerinin siyasal yapnn ekil-
lenmesindeki rol nedir?" diye zetleyebileceimiz bu so
runun bir de, tez konusu semekte olduum o srada, tez
yazmaya elverili bir yan vard. O da yle ifade edilebilir
di: "Gnmzde Bat sosyal ve siyasal dncesinin Bat d
nda gelien lkelerin siyas akmlarnda yansmas nasl
deerlendirilebilir?" B i r i n c i Dnya Sava sonrasnda,
nc Dnya olarak nitelendirilen lkelerin bamszlk
istemleriyle ortaya kmaya baladklar bir srada, bu lke
lerin bandaki nderlerin baz nemli Batl siyasa! d
nrlerin etkisi altnda kaldklar anlalyordu. lkelerinde
ki siyasal dzenin kazand zelliklerde bu nderlerin ah
s etkisi olduu da akt. Bu etkinin bir yn de nderlerin

9
 etkilendikleri dnrlerin ve kuramlarn lkede ekille Platon ya da Aristoteles tarafndan ifade edildii ileri sr
nen toplumsal ve siyasal programlar stnde grlmeye lyordu. Felsefenin i-sistematigine byk ncelik veren
balanan izleriydi. Kukusuz, Kemal Atatrk' ve Trki bu yaklama gre, ada siyas fikirleri de bir tr Platon-
ye'ye getirdii yenilikleri kronolojik olarak bu tr nderle culuk ya da Aristotelesilik olarak tanmlamak mmknd.
rin ve programlarn en banda saymak gerekiyordu. Tez Geri, yeni zamanlarda bu i k i akma dikkate deer katklar
olarak bu konuyu semitim. Ancak T B M M Hkmeti ze yapldn teslim edenler de vard: Hegel siyas fikirler tari
rinde yaptm ksa bir inceleme, orada hkim olan fikirle hinde ciddiye alman "modern" fikirlerin bir rneini tekil
rin etkisini anlayabilmek iin daha nce balam bir diya ediyordu. Bundan dolay da ayn gelenekten kaynaklanan
logun kkenlerini aramak gerektiini ortaya karmt. daha yumuak bir yaklamda bu yenilik tannyor, yeni d
Bundan dolay konuya zaman iinde daha gerilere giderek nrlerin felsefesinden yola karak bir inceleme yaplma
yaklamaya karar vermitim. s kabul edilebiliyordu. Fakat esas ge burada da deimi
Marksist sosyolojinin dnce rnlerinin ekillenmesin yordu: nemli olan ortaya karlan siyasal dncenin i-
de "maddi" etkenlere ncelik tandn biliyordum. Bu yak sistematiiydi: Klasik Siyasal Fikirler Tarihi yaklamna g
lam, bana "idealist" olarak nitelendirilebilecek kuramlar re, belirli bir retinin siyasal sistemler iinde belirecek
dan daha derli toplu ve akla uygun geliyordu. ABD'de tutucu pratik sonularn bu retinin i mantndan karmak
kmelerin g kazand bu dnemde, benim gittiim ni mmknd. Bylesine "biimsel" bir yaklamn zaman
versitede, Marx yanls -bazen de dolayl Marksist- yaklam mzda da devam ettiini belirtmek gerek. rnein, Elie Ke-
lar yara almamt. Bu sayede Paul Baran gibi Marksist bir ik dourie'nin 1960'ta kan Nationalism (Milliyetilik) adl k i
tisaty, Bertram Wolf ve Mary Wright gibi, abartmasz bir tab, Avrupa'da milliyetiliin ortaya kn hemen hemen
tarihi raateryalizm'den esinlenmi tarihileri dinlemek frsa tmyle Alman filozofu Fichte'ye ve Avrupa'daki etkisine
tn bulmutum. ABD'de gelimeye balayan in ve Sovyet maletmitir. Bu yaklamn etkinliinin nedenlerini akla
devrimleri aratrmalar seminerlerine katlm, "Dou" kav mak mmkndr. "Byk" Batl dnrlerin kendi kl
ramnn Marksistlerce nasl deerlendirildiini renmitim. tr tarihlerindeki merkez yerleri dolaysyla, "byk felsef
Bu yaklamlarn aklayc nitelii insan zerinde arpc bir akmlar" Bat'daki gelimeleri aklayan bir gce sahiptir.
etki brakyordu. Ancak hepsinin sonunda, bir "aklanma Alman kltr tarihinde Goethe'nin ve Hegel'in silinmez bir
yan" yan kalyordu: Her eye ramen, fikir sistemleri sanki yeri olduu inkr edilemez. Fakat, bu arlk o dnrle
kendi balarna, zerk olarak tarihte bir iz brakyorlard ki rin neminden olduu kadar bizzat felsefenin o lkelerin
bunun da o zaman geerli olan Marksizmde izah yoktu. kltrndeki arlndan kaynaklanmaktadr. B u nokta
zerinde ilerde, daha ayrntl olarak durmak istiyorum.
Marksizmin yansra, siyasal yaplarn ileyiinde fikirle
imdilik zetle aklayaym: Bir felsef speklasyon gelene
rin roln inceleyen i k i n c i ve oturmu bir gelenek daha
i bulunmayan lkeler iin "byk dnrler" zerine b i
vard. Bu da "Siyasal Fikirler Tarihi" disipliniydi. Bu yakla
na edilen bir anlatm, aklayc gcn yitirir. 1950'lerde,
mn kat erevesi iinde, siyaset hakknda ileri srlebi
bunu, bugnk kadar ak grdm syleyemem.
lecek tm dncelerin, be aa be yukar, daha nce
10 11
 Bundan dolay da, Yeni Osmanllar hakknda yazdm ilk
almam "Siyasal Fikirler Tarihi" gelenei iinde bir ere
veye yerletirmitim. Daha akas, Yeni Osmanllarn nc
ln yapan Namk Kemal, Ziya Paa ve A l i Suavi gibi
kimselerin dnceleri incelendii takdirde, I. Merutiyet'e
varan siyasal akmlarn fikirlerden nasl etkilendiini anlata
bileceime gveniyordum. Kullandm yaklam bir bakma
baarl oldu. Birinci Merutiyet'in fikir ierii, bir lde,
ortaya kt. Fakat, dier bir adan, konunun setiim disip
line smad anlalyordu: Namk Kemal ve Ziya Paa'nn,
hele A l i Suavi'nin dncelerinin Platoncu bir billrlukla or
taya ktn sylemek mmkn deildi. kinci yanlm bir
kavramlatrma eksiinden kaynaklanyordu. Fikir rnleri
nin etkisi incelenirken zorunlu bir ayrm yapmak gerekiyor
du: Fikirlerin "program" ksmm (deiiklik isteyen ve bu
nun nasl yaplacan anlatan ynn) fikirlerin ekillenme
srecinden ayr incelemek gerekiyordu. Aratrmada bu do
rultuda bir blmleme mevcuttu. nce Yeni Osmanllar'm
fikirlerinin nasl ortaya ktn, sonra da programlarn in
celemitim. Fakat "ekillenme" konusunun anlayabildiim
den ok daha karmak bir sre olduunu o zamanlar an
cak belli belirsiz hissediyordum. Gerekte, "ekillenme" ad
n verdiim sre, antropologlarn "kltr" adn verdikleri
sembolik mekanizmann deiimiyle ilgiliydi ve bu alan sos
yolojinin ve sosyal antropolojinin belki en zor konularn
ieriyordu. Daha sonraki yllarda, bu konuyu zmleme
zorunluluunu gittike daha kesin olarak duydum.
O zamanlar, ele aldm konunun grnenden ok daha
derin olduunu gsteren tek iaret "ekillenme"yi inceledi
im zaman beliren baz ipularyd. Geri, Yeni Osmanllar
baz siyasal "klasik"lerden etkilenmilerdi. Rousseau ve
Montesquieu'yu -dorudan doruya ya da ikincil kaynak
lardan faydalanarak- okumulard. Fakat bunun yannda,
12
birok farkl etkenler de dncelerini etkilemiti. Eski bir
Osmanl hkmranlk gelenei ve bu gelenei aktaran ya
zarlar, adalet kavram, eriat'm topluluktaki zel yeri ve i
levi, Yenieriler gibi Osmanl ynetim yapsna zg baz
unsurlarn toplumsal ilevi, tasavvuf gibi belirgin gelenek
lerin dnceyi ekillendirici etkisi, A l i Suavi'deyse, anlal
mas zor fakat inkr edilemeyecek bir "halk"lgm izlerine
rastlanyordu. Yeni Osmanllarn siyas "program"m olu
turan yazlardaki yzeysellik, insan, daha derinlerde yatan,
fakat, belki de edindikleri Bat fikirlerini bile yourmu
olan bu "arka plan" unsurlarn aratrmaya itiyordu.
Jn Trklerin Siyas Fikirleri, Yeni Osmanllar zerindeki
almamn bende yaratt bir eksiklik duygusunu kapat
mak iin giritiim bir alma olmutu. Planladm ara
trmada almaya Jn Trklerin "program"m ortaya kar
makla balayacaktm. Bundan sonra da "arka plan" olarak
tanmladm unsurlar incelemeye gemek istiyordum. A n
cak, tarihimizin daha yakn sayfalarndan gelmelerine ra
men, Jn Trklerin "programlarn anlaml bir btn iin
de ortaya karmann ok zor bir i olduu belirdi. Yeni Os
manllar'm fikirleri, hi olmazsa, "tabii h u k u k " gibi, Ba-
t'dan aldklar fakat eriat'le uygunluk halinde ortaya koy
duklar, bir temel ereveye oturtulmutu. Din kltr ka
lntlar dncelerine bir derinlik veriyordu, j n Trklerin
program, kendilerinden nceki kuaa oranla ok daha az
teorik-speklatif ierikliydi. Bylece, Yeni Osmanllar hak
kndaki ilk aratrmamda incelediim fikirlerin "krkam
bar" niteliinden gelen bir hayal krkl, Jn Trklerle i l
gili aratrmada daha da kesin bir biim ald. Belki Osmanl
mparatorluu'nun paralanma tehlikesi bu yeni kua da
ha pratik, daha hzl sonular elde etmeye itmiti. zetle,
Jn Trklerin dncelerini bir "btn" iine yerletirmek,
fikir danklklar dolaysyla sandmdan uzun srd ve
13
"ekillenme" srecini istediim gibi yine inceleyemedim. oyunbazlkta acemi olduunu sylemek mmkn deildi.
Bu konuyu ancak daha sonra yaptm aratrmalarda ele Ahmet Rza Bey'in babasndan gelen Bat kltr eleri, Dr.
alabildim. 1980'de Strasbourg'da toplanan Osmanl ktisadi Abdullah Cevdet'in de ailesindeki din eilimler, bu i k i adn
ve Sosyal Tarih toplantsnda bunun i l k sonularn sun ne kmasnn pek de rastlant eseri olmadn dnd
dum. Bu konuda ikinci bir denemem, Atatrk as the Foun ryordu. Ahmet Rza Bey'in devaml, ak fakat yalnkat ve
der of A Nation adyla U N E S C O tarafndan karlan bir der tkz dncesinin brakt iz dnda, Jn Trklerin Avru
lemede 1981'de yaymland. Bugn, yukardaki sayfalarda pa yllarm, traji-komik taraflar ar basan bir macera ola
"kltr" olarak tanmladm "arka plan" ekillendiricisinin rak tanmlamak gerekiyordu. Sanki baz sosyal yap unsur
ortaya koyduu sorunlar arasnda nemli b i r yeri olan lar Jn Trkleri belirli baz eilimleri ifade etmeye itiyor,
" d i n " esi zerinde alyorum. fakat bu eilimler Bat dncesi iine skt vakit Bat fr
Jn Trklerin Siyas FikirlerVni hazrlarken i k i engelle asnn izini tayan birer sakat yaratk olarak ortaya k
karlamtm: bunlardan biri konu hakkndaki birikimin yordu. Geri, bir yerden sonra bu sakatln ve yzeyselliin
clzl, ikincisi toplanm bilgilerin sistemsizliiydi. K o n u bile teorik bir anlam tad, kendi zbenligimizin anlal
yu bir "siyasal tarih" gelimesi olarak inceleyen birka k i masna yarayacak bir iaret olduu da anlalabdiyordu.
tapta, ayrntlara inilmesine ramen bu ayrntlardan nasl Bunu yle aklayabiliriz. Osmanllarda din dnce d
bir sonu kartld anlalmyordu. Bu artlar altnda j n ndaki felsefenin gemlendii, ksr kald birok yazar ta
Trklerin tarihisi rolne girmek gerekiyordu. Jn Trkle rafndan ifade edilmitir. Fakat bunun mantk sonucu - f e l
rin Trkiye dnda kardklar gazete ve dergileri ve Avru sefe gelenei olmayan bir lke olarak Bat'dan aldmz fi
pa'da bulunduklar srada Fransa, ngiltere ve Almanya'da kirlerin kullanmnda da ayn yzeyselliin grlecei - b i
kan gazeteleri tarayarak hi olmazsa bir geliim izgisi el ze ar geldii iin- hemen hi kimse tarafndan ifade edil
de etmeye altm. Topladm bilgiler o zamana kadar Jn memitir. Bunun bir istisnas, felsefesizliimizin kkeni ko
Trkler hakknda yazlan eserlerin niin sistemden yoksun nusunu ayrntl olarak incelememi olmakla birlikte duru
olduunu aa vuruyordu: Olduka idealist gayelerle orta mu ok iyi kavrayan Ata'tr.
ya kan bir hareket, az zamanda inanlmaz derecede youn Ata'a gre:
bir entrika, karlkl itham ve dedikodu havasna brn
"Bizim b u g n k edebiyatmzn, yalnz edebiyatmzn de
mt. Kiisel uralar Jn Trkler arasnda ylesine yo
il, b t n fikir h a y a t m z n e n b y k k u s u r u d n c e ek
undu k i , sanki birbirlerini tkezletme stratejisi siyas fikir
siklii, d n m e eksikliidir. Biz d n m y o r u z . . . gerek
lerinin gerek ieriini oluturuyor, teorik program ise bu
ten d n m y o r u z , d n d m z s a n y o r u z , dnd
gerek amacn kamuflaj, paravanas ve maskesi olarak orta
m z d n y o r u z , "cogito cogitare" ite o kadar. Y o k
ya kyordu. Bunun bir istisnas Ahmet Rza Bey'di, fakat
sa b i r n e s n e y i b i r k o n u y u a l p d a o n u i n c e l e m i y o r u z , onun
Ahmet Rza Bey de maalesef byk bir siyasal dnr sa
zerinde dnmyoruz. Bunun iindir ki, nereden, ne
ylmazd. B u n u n yannda Dr. A b d u l l a h Cevdet'te de bir
den alrsa alsn, biz h e m e n bir takm parlak, "gzel"
" f i k r - i takip" yetenei grlyordu, fakat d o k t o r u n da

14 15
 szler sylemeye kalkyoruz, bununla yetiniyoruz. Kar-
mzdakini yle oturakl, dokunakl bir szle susturmay
dnyoruz. te bu dnmek deildir dnmemenin mz arasndaki mantk da bundan farkl deildir. "e yara
ta kendisidir..."
Bir i k i istisna dnda j n Trkler iin daha geerli bir
yarg bulmak zordur. Jn Trkler kendi tarihlerinde bir la-
ik-felsef speklasyon ortam bulamadklar iin byle bir
dncenin nasl yrtleceini bilmiyorlard; daha doru pragmatizmi ksa vadeli kalknma amalar ynne iterek,
su bu gibi dnce trleriyle ilgilenmiyorlard. Amalar ve
en byk kaygular, dncelerinin balangc ve sonu, rerek, daha da kuvvetlendirmitir. Plan-pilav tartmasnda
"devleti kurtarmak"t (Tunaya). B u da Bat'nm pek zevkine
varamad bir kavramd. Bundan dolay bu iki fikir lemi
nin bulumas beklenemezdi.
Ancak bu noktada hakl olarak sorabileceimiz bir soru
beliriyor. Sanrm, verdiim aklamalardan Jn Trklerin
yalmkatlnm kendi iradeleri dnda alan baz tarihsel-
yapsal unsurlarn rn olduu aka ortaya kmaya ba
lamtr. ok yaygn bir kanya gre, Osmanl mparatorlu
unda felsefeyi ulema gemlemitir. Fakat felsefesiztik, asln
da, Osmanl devlet yapsna ve ilevlerine, brokratik dnya
grne, ngilizce deyimiyle, "bir eldiven gibi" uyan bir
zellik deil miydi? Ortaya kan sorunlar "devletin kar"
asndan deerlendirmek de, Ulema'nm basks kadar felse
feyi mahkm eden bir unsur olmam mdr? Bu sorunun
cevabnn "Evet" olduunda phe yoktur. yleyse, birden
ok felsefesizlik kkeni olduuna gre, felsefeyi boan "ger
ek sulu"yu aramak da anlamsz oluyor. Ne var k i Osmanl
toplumunun Bat'da belirli bir tarihte ortaya kan speklatif
tarzdaki dnceye yer vermemekle birlikte, belki Bat'daki
kadar etkin fakat konulara bambaka bir adan bakan bir
dnce sistemine sahip olduu da gvenle ileri srlebilir.
Bu dncenin belirgin zelliklerinden biri, ksa vadeli.
16
pratik, "devlet iin geerli" zm yollar aramasdr. B u
zellik, etkinliini bugn de devam ettirmektedir. Halk
yan adam", pratik hal areleri neren kiidir. Bylece, Tr
kiye'de "felsefesizlik", ada zamanlarda yalnkat b i r
pragmatizm eklinde gelimitir.
ktisadi hayatn zamanmzdaki engin kapsayclg bu
kendimize gre bir ksa grl iktisadi rasyonalizm geliti
somutlaan ikilemi, hkim semboller sisteminin komik ya
da ac, fakat esas dnce kkenine sadk bir ifadesi olarak
grmek mmkndr.
lkemizde, 1920'lerde baz edeb-felsef dergilerimizde
yapld gibi, speklatif bir laik-idealist dnce ortaya
karlmaya alld zaman, bu da inanlmaz bir arapsa,
bir fikir orbas olmaktan ileriye gidememitir. Gene de
idealizmin bizde, greceli olarak en baarl tr, bir eit
derinletirilmi milliyetilik olmutur (Taha Parla'nm ...Co
lumbia, 1979... Gkalp zerindeki doktora tezi -Taha Par
la, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiye'de Korporatizm, leti
im Yaynlar, stanbul 1989- bunu aka gsteriyor).
Dncemizdeki "ksa kar" ekirdeinin etkisi burada
bitmiyor. Denebilir k i Trk Marksist dncesinin nemli
snrlamalarndan biri de, zerinde durduum geleneksel
"pragmatik" anlay aamamas olmutur. Bundan dolay,
Marx'm derine giden btn speklatif yaptlar bizde yete
rince itibar grmemitir. "Sivil toplum" kavramnn etrafn
daki tartmalarn gecikmesi b u n u n bir dier kantdr.
Marx'm son derece ince dokunmu "praxis" kavramnn l
kemizdeki deerlendirili ekli de yine pragmatiklikten kay
naklanan bir "basitleme" olarak tanmlanabilir. Bu artlar al
tnda zerinde durulacak bir paradoks, din dncesinin
17
-tasawuf biimiyle- ada Trkiye'de speklatif dnce
ye gene de en elverili ereve olarak ortaya kmasdr. D
n hayatmzn bu zelliklerinin ilerde ortaya nasl sonu
lar karacan imdiden kestirmek mmkn deildir. Fa
kat dnrlerimizin sz konusu ettiim pragmatik dn
ce dorultusundaki genel eiliminin, kendine zg -biraz
boucu- bir medeniyet anlayna varaca dnlebilir.
zetlemem gerekirse, 19. yzyl dnce tarihimiz ze
rindeki incelemelerimin bana rettikleri unlardr: 19. yz
yl Trk dnce tarihinden bahsetmek mmkn deildir.
Ancak bir 19. yzyl "dnce sosyolojisinden bahsedebili
riz. Bu sosyoloji de bana "Batl" ve "Batc" olmann bata
hi de kestiremediimiz zorluklar bulunduunu anlatmak
tadr. Bu zorluklarn stesinden gelemeyeceimizi sylemek
istemem, fakat konunun herhalde daha youn bir ekilde
aratrlmas aydnlarmzn ilk hedeflerinden biri olmaldr.
Kitabmn basld gnden bu yana Jn Trklerin yeti
tikleri yllarda Osmanl lmparatorluu'nu etkilemi olan
dn akmlarn inceleyen nemli eserler yazld. Bunlara
bakldnda, 1960'larda vardm yarglarn olduka geerli
olduu sanrm grlecektir. Ancak, ayrntlara inebilmek
asndan, kitab yazdm srada imdi toplanm olan b i l
gilerden yararlanabilmeyi isterdim. Yeni kan kaynaklarn
listesini aaya kardm.* Dorudan doruya Jn Trkleri
(*) Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama (istanbul, 1978).
Mustafa Cezar, Sanalla Bat'ya Al ve Osman Haindi (stanbul, Baha Mat-
bas, 1971).
Gler Gven, Sami Paazade Sezai ve Eserleri. Hacettepe niversitesi Sosyal
ve dar Bilimler Fak. Doktora Tezi (Ankara, 1970).
Birol H a m d , Mizanc Murad Bey: Hayal ve Eserleri (istanbul. Edebiyat Fa
kltesi Basmevi, 1979).
Franois Georgeon, Aux Origines du Nationalisme Turc Yusuf Alura
935). (Paris, Editions ADPF, 1980). [Trk Milliyetiliinin Kkenleri:
A k u r a (1876-1935), ev. Alev Er, Yun Yaynlar, 1986].
M . kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve D
nemi (istanbul, dal, 1981).
18
ilgilendiren kitaplar arasnda zellikle Dr. M . kr Hani-
oglu'nun Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve
Dnemine zel bir yer ayrmak gerekir (istanbul, da Ya
ynevi, 1982). Bu aratrma, Jn Trkler arasnda fikir iz
gisi en belirgin bir ekilde ortaya kabilmi bir ahs ince
lemektedir. Dr. Abdullah Cevdet'in fikirleri incelendiinde,
"materyalist-organisist-Darvinist" Bat dncesinin d
nrlerimizi nasl etkiledii daha ak olarak grlmektedir.
Eser bununla kalmayp, ayn zamanda olduka zor bir ko
nu olan Jn Trk eylemlerinin tarihesini bize vermekte ve
Saray'la Jn Trkler arasndaki ilikileri saptamaya yarayan
zengin bir belge dizisi sunmaktadr.
Jn Trk hareketinin oluumunu yakndan izlemi olan
Dr. Sabri'nin bir dncesi Hanioglu'nun kitabnda zikredi
liyor ve gerekten de zerinde durulmaya deer bir konu
ayor. Jn Trkleri harekete geiren aslnda neydi? Dr.
Sabri'nin syledii, bunun kkn -teden beri Tbbiye'de
grnen- Materyal iz m'de aramann doru olmayacadr.
Ben de 1890'larda Jn Trkleri harekete geiren etkenleri
ok daha derinde yatan unsurlarda bulacamz sanyo
rum. Bunlardan biri, tasavvur edebildikleri "ideal" toplu
lukla II. Abdlhamit dnemi topluluu arasndaki deer
uyumazlyd. Bu "deer uyumazlnn temelindeyse
toplumsal balarn kiilere balanarak kurulduu bir toplu
lukla, toplumsal balarn soyut ilkelerin peinden giderek
kurulduu bir topluluk arasndaki fark bulunuyordu. Diye
biliriz k i Avrupa'nn Aydnlanma a fikirlerinin etkisi,
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi C . V. (Ankara, T r k Tarih K u r u m u , 1970)
Do. Dr. Orhan O kay, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Mithat Efendi. (An
(876- kara, 1975)
Yusuf Orhan Okay Beir Fuad, tik Trk'Natralist ve Poz'Uivist. (istanbul, Halk
Matbaas, 1969)
Y. A . Petrosyan, Sovyet Gzyle Jn Trkler. (Ankara, 1974)
Hilmi Ziya lken, Trkiye'de ada Dnce Tarihi. 2 Cilt. (Konya, 1966)
19
Trkiye'ye, bu an byk dnrleri yoluyla deil, fakat
Bat'dan alman yeni messeselerin zorunlu olarak getirdii
yeni "yaam deerleri" yoluyla olmutur. Bunu, yukarda
deindiim i k i makalemde gstermeye altm. Jn Trk
lerde grlen yeni milliyetilik-ncesi dncenin de etki
sini buna benzer bir kanalda aramak gerekir. B u dnce,
ancak mparatorluk'taki yeni, "tmc" ynetim dzenleme
leri ve vilyet idaresi rgt yoluyla, bunlarn salad ile
tiim ortamnda geliebilirdi. Bylece, grlyor k i , bir ba
kma, Jn Trklerde grnen milliyetilik-ncesi bir m i l l i
yetilik (proto-nationaism), yeni bir iletiim yapsnn so
nucu olarak ekillenmitir. Burada da derin etken, Mazzini
veya Fichte deil, yap deiikliidir.
Materyalist-Darvinist dncenin ayrntlarna dnersek,
eldeki bilgilerin en kabaca muhasebesini yaptmz zaman
aklmza yle bir deerlendirme geliyor. J n Trklerden
Tbbiye kl olanlarnn dnce kalbn anlamak, bir ba
kma kolay. Doktor olarak yetitikleri iin bunlar, "hayat"
adn verdiimiz sreci kimyasal, fiziksel, biyolojik deime
lere, "maddi" etmenlere balyorlard. Fakat bunun yannda
insann aklna daha soyut bir baka aklama geliyor. Jn
Trklerin yetitikleri kltr evresi Osmanl mparatorlu
uydu. Byle bir evre iinde -Hanioglu'nun zerinde dur
duu fakat daha derinlemesine ilenmeye elverili bir tez
olarak- Devlet adam-Devlet ilikilerinin Doktor-hasta ili
kisine brndg dnlebilir. Devlet "hasta"ysa, devlet
adam hastay iyiletirecektir. Jn Trkler, bu adan, "iti
ma tabip" rolne kolayca oturabiliyorlard. Ancak, devlet
adam - devlet ilikisini byle bir ereve iinde grmenin
beraberinde getirdii ok nemli bir sonu vardr: Bu ere
ve, tarih geliim srecine yer vermemektedir. Devlet bazen
hastalanr, ama o hastaln tarih bir boyutu yoktur. Hasta
lklar farkl olabilir, fakat bir zaman-tarih izgisi boyunda
20
ekillenmez. Bu yaklamda tarih katlarnn aa kmas
(the unfolding of history) eklinde bir gr as eksiktir.
Demek oluyor k i "itima tabip" rol aslnda statik, "katl"
sosyal evrim grne yer vermeyen bir yaklamdr. Jn
Trklerin btn Bat kltrlerine ramen, tarih bilinlerin-
deki yzeysellik, devleti bir bnyeye benzeten imgenin ar
basm olmasna balanabilir. Bylece, Jn Trklerin "felse-
fesizlik"lerine bir de "tarihstzlik" eklendii sylenebilir. Bu
iki eksiin de birbirini pekitirdii ak: tarihin "kendini a
a karmas" fikrini bilmeyen daha da "felsefesiz" olacaktr:
felsefesiz olann da (Vico'dan beri, tarihiliinin Bat'da ald
anlama gre) bsbtn gdk bir tarih gr olacaktr.
Bundan dolaydr k i tarihiliimiz, yakn zamanlarda bile
"vme-yerme" yaklamndan arnamam, aklayc--
zmleyici yntemler gelitirememitir. Marksistlerimiz de
farkl deildir: Onlar da Trkiye tarihini incelerken "tarihin
kendini aa karmas" gibi bir kavram iermediklerinden,
Marksist kalplar Osmanl tarihine ancak mekanik bir ekil
de uygulamlardr. Osmanl tarihinin kendine zg zel
elerle ekillenen - b e l k i de Marksist kalplara u y g u n - bir
aklamas olabileceini dnmemilerdir.
Fikir tarihimizin btn bu eksikliklerinden sz ederken
amacm yalnz eletirmek deildi. Amacm kendi dnce
tarihimizin baz zelliklerini ortaya karmann nemini
vurgulamakt. Sanrm bir- i k i tartma balatabilecek baz
noktalara deindim, fakat daha tartmann ok banda o l
duumuzdan phe etmiyorum.
ERF MARDN
16.2.1983
21
 BRNC B L M

GIRI

Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti

Trk fikir tarihinin yazlmas bakmndan son zamanlarda

memleketimizde byk gelimeler kaydedilmitir. Buna 1

ramen Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ileri gelen

lerinin fikr yaptlarn ve bu itibarla partinin dayand fik
r temelleri incelemeye alm olan eserlere hemen hemen
rastlanmamaktadr. Burada hemen akla gelen bir soru, Itti-
2

1 B u eserler hemen hemen yalnzca Prof. Tank Z. Tunaya'nn almalar r n

dr. Bunlar iin bkz. Tank Z. Tunaya, " m m e H u k u k u m u z Bakmndan kinci
Merutiyetin Siyasi Tefekkrnde 'Garplk' C e r e y a n , " istanbul niversitesi
Hukuk Fakltesi Mecmuas, XIV (1948), s. 586-630; " m m e H u k u k u m u z Bak
mndan kinci Merutiyetin Siyasi Tefekkrnde 'slamclk' Cereyan," istanbul
niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, X I X (1954), s. 630-670; "Trkiye'nin
Siyasi Seyri inde kinci 'Jn T r k ' Hareketinin Fikri Esaslan," Prof. Tdkir Ta
ner'e Armaan (istanbul, 1956), s. 167-188; 'Jn T r k ve Sosyal nklap Lideri
Prens Sabahattin," Sosyal Hukuk ve ktisat Mecmuas ( K a s m , 1948), s. 119
126; Hrriyetin Han (istanbul, 1959); Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama
Hareketleri (istanbul, 1960).

2 Bir istisna iin bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Trk inklab Tariki, Cilt II, Ksm IV
(Ankara, 1952). Tunaya siyasi fikirleri baka kategoriler iinde incelemektedir,
ittihat ve Terakki'nin 1908'den sonraki yaptlarn aratrmaya alm olan

23
hat ve Terakki Partisi'nin bnyesinde kaynatrd deiik
ve zt akm ve kiilikler bakmndan byle bir aratrmann
yaplmasna imkn verip vermediidir. Gerekten uyarl,
"monist" bir "ttihat ve Terakki" siyas veya sosyal dn
cesi olduunu i d d i a etmek z o r d u r . A n c a k , p a r t i n i n
1908'den sonraki davranlaryla, yelerinin daha nce,
partinin "yeralt" bir rgt olarak faaliyet gsterdii zaman
larda, benimsedikleri baz fikirler arasnda bir balant kur
mak mmkndr. B u monografimiz Osmanl ttihat ve Te
rakki Cemiyeti'ne katlanlarn 1895-1908 yllar arasnda
kardklar gazete, periyodik ve risalelerde ve Cemiyetle
yakn balar kurmu olan dier istibdat aleyhtar kurullarn
yayn organlarnda beliren, toplum ve siyaset konularyla i l
gili fikr yaptlarn incelenmesine ayrlmtr.
Fikirlerinin Tr
unu hemen ifade edelim k i , 1895-1908 yllar arasnda sz
konusu mcadeleyi yapm olan kimselerin, bugn zeri
mizde silik birer hayalet etkisi brakmalarnn sebebini biz
zat fikirlerinin yalnkatlgmda aramak gerekir. Jn Trkle
rin hibiri derin bir teori, zgn bir siyas forml veya z i
hinleri devaml olarak uratrm bir ideoloji ortaya koy
mamtr. 3 latmakta nemli ipular salamaktadr. Bu balantlarn or
Jn Trkler siyas fikir boluklarn i k i ekilde kapatmaya
almlardr. Bir yandan kendi devirlerinde Avrupa'da tar
tlmakta olan fikirlerin "poplarize" edilmi ekillerinin
etkisi altnda kalmlar ve byk teorisyenlerle halk arasn
da arac roln oynayan ikinci derecede dnrlerin g-
eserlerden biri de Ahmet E m i n Yalman'n Turkey in the World War'dir. (New
Haven, 1930), s. 63-78, 114-116-200. Sina Aksin Robert Kolej'de b u srada
byle bir almann esaslarn hazrlamaktadr.
3 Buna daha n c e Tunaya, Prof. Tahir Taner'e Armaan, s. 185'te iaret etmiti.
24
r rlerini kendi fikirlerine intikal ettirmilerdir. Tarde gibi
byk bir sosyolog gz nnde tutulduu z a m a n , L e
Bon'un fikirlerinin Jn Trk dncesindeki yeri bu davra
nn karakteristik bir rneini oluturur. te yandan, Jn
Trkler uzun zaman fikirsizlikten kendileri de ikyet et
tikten sonra Abdlhamit devrinde ihtilalci evrelerin dn
da gelitirilmi baz siyas ve sosyal dnya grlerini kabul
etmek zorunda kalmlardr. J n Trklerde rastladmz
Trklk balanglar bunun tipik bir rneini verir.
j n Trklerin fikriyatna bu ynden baktmz zaman,
incelememizde bir siyas fikirler tarihisinin deyimiyle, si
yas teorinin "yce"Ieriyle uramayacamz belli olur.
a
Ancak, gene ayn siyas teorinin ifadesiyle, siyas teori yal
nz Platon gibi teori "yce"lerinin fikirlerinin tahliliyle de
il, eitli toplumlarda sosyal deimelerin beraberlerinde
ne gibi siyas fikirler getirdiklerinin ayrtrlmasyla da u
rar. Bu bakmdan, Jn Trklerin fikr zaaf, zerinde d u
rulmaya deer bir siyas ve sosyolojik belirti niteliini ka
zanmaktadr. Osmanl mparatorluu gibi modernleme s
reci aydnlanmam olan bir siyas birimde geleneksel te
5
mel zerinde kurulu dzen, siyas ve sosyal geliim ve yeni
dnceler arasndaki nedensellik balantlarnn ortaya
karlmas nemli bir konudur. Ve bize kendi kendimizi an
taya karlmasnn imknszl sabit olsa dahi fikr dei
imde rol olan baz bamsz deikenlerin neler olabilece
inin aratrlmas imkn dahilindedir.
4 Andrew Hacker, "Capital and Carbuncies 'The Great Books' reappraised", Ame
rican Political Science Review (1954), s. 775-786.
5 "Modernlesme"nin tarifi icin bkz. James S. Coleman, "The Political Systems of
the Developing Areas," in Tlie Politics of the Developing Areas (yay. Gabriel A .
A l m o n d an James S. Coleman, Princeton, 1960, s. 532).
25

Mannheim ve Max Weber
Siyas fikirler tarihinin eskiden beri aratrclara rehber o l
mu olan b u eit ilikilerin ortaya serilmesi yntemi
6 n ve Batl toplumlardan bakasna ancak ksmen uygula
1930'lardan beri gelien yeni bir ideoloji tahlil ynteminin
ortaya kmasndan sonra zellikle nem kazanmaya ba
lamtr. Bu yeni deerlendirme ekli ilk defa olarak Kari
M a n n h e i m tarafndan sistematik bir teori haline s o k u l
tm olarak sosyal yapsnn toplam olduu fikrini ortaya
srmtr. B u m o n o g r a f i n i n amalarndan b i r i M a n n -
hem'in ana kategorilerinin yeter derecede evrensel olmad
nabileceini gstermektir.
Mannheim'in yan banda fikri tahlile yeni bir canllk ve
ren (ve Mannheim'in dayand) bir ikinci dnr de Max
Weber olmutur. Max Weber, Mannheim'in Batl endstri
9

mutur. 7
Mannheim'in ana fikirlerini ortaya kard deology and
Utopia ingilizce ilk defa olarak 1936 ylnda baslmtr.
8 alarak (toplum) - (siyas ve sosyal fikir) ilikilerinin tahlili
Eser, yazarn daha nce Almanca olarak yaymlad eitli
almalarndan meydana gelmiti. Fikri yaptlarn tahliline
Mannheim'in getirdii yenilik Marx'in daha nce genel hat
larn ortaya att bir yntemi deerlendirmesi ve bu suret
le Marx'in, ihtilalci "praxis"e yardmc olarak hazrlad bir
yel toplum bakmndan inceledii sorunu Hint ve in gibi
Bat medeniyetinin dnda kalan toplumlar bakmndan ele
iin yeni, evrensel, kllrlerst bir eksen salamtr.
1930'lardan bu yana bir ynn Mannheim'in etkilerinin,
bir ynn de Weber'in grlerinin oluturduu fikr
rnleri deerlendirme ekli, niceliksel yntemlere kadar
giden bir aratrma dal halini almtr. Bu arada, "gelenek
10

teoriyi bambaka, bilimsel bir mecraya sokmasndan ileri
geliyordu.
Marx, insan dncesinin ald "ekli", insann bir par
as olduu sosyal snfn etkisine balamt. Ona gre, d
sel kltr"lerden" hareket eden memleketlerin modernle
mesi srasnda ne gibi karakteristik fikir rnlerine rastlan
dn aratran eserler de son yllarda yaymlanmaya ba
lanmtr. Bunlardan Levenson'un' in'in modernlemesi
2

nceyi meydana getiren, bamsz bir kiinin fikri meleke srasnda beliren fikri yap tiplerini inceleyen eseri, Saf-
leri deil, o bireyin dncesini belirli bir kalba sokan sos ran'n Msr'da modern siyas dnce hakkndaki monog-
13

yal snfyd. Mannheim bu dnceye yeni bir boyut vere

rek fikri rnn sosyal snfn sonucu deil, toplumun bir 9 Max Weber'in fikirleri iin bkz. Reinhard Bendix, Max Weber: An intellectual
Portrait (New York, 1960) ve hl n e m i n i yitirmeyen Raymond A r o n , La So
ciologie Allemande Contcmporaine (Paris, 1950).

10 Bu niceliksel yntemler iin bkz. Bernard Berelson, Content Analysis in Com

6 Bu y n t e m iin bkz. M . A . Dunning, A History of Political Theories (New York,
1902-1920), 111 Cilt.
7 Mannheim'in fikirleri iin bkz. "Karl Mannheim 1893-1947" American Journal
of Sociology, 52 (1947), s. 471-474; R. K . Merton, Social Theory and Social
Structure (Glencoe, III., 1957), s. 456-508; P Kahn, "Ideologic et Sociologie de
la Connaissance dans l'Ouvre de Karl Mannheim," Cahiers Intemationaux de
5ocioiogie 8 1950, s. 147-168; D o n Martindale, The Nature and Types of Sociolo
gical Theory, (London, 1961), s. 414-418.
8 Son Alman basks Ideologic und Vtopie, 3. bas. Frankfurt, 1952, ingilizce bas
ks. Ideology and Utopia (London, 1960).
munications Research (Glencoe, III, 1952). Genel olarak b u alanda 1 9 4 0 ' a n
beri yaplan almalar iin bkz. Norman Birnbaum, The Sociological Study of
ideology (1940-1960), (London, 1960).
11 "Geleneksel Kltr" deyimi iin bkz. Daniel Lerner, The Passing of Traditional
Society; Modernizing the Middle East (Glencoe, 111., 1958).
12 J. R. Levensan, Confucian China and its Modern Fate: The Problem of Intellectu
al Continuity (Berkeley and Los Angeles, 1958).
13 Nadav Safran, Egypt in Search of Political Communily (Cambridge, Mass.,
1962).

26 27
rafisi ve Shils'in' gelimekte olan memleketlerdeki aydnlar
4
hakkndaki kitab siyas bilim evrelerinin ilgisini ekmitir.
Modernleme
Levenson'un eserinden gelimemi memleketlerin modern
leme sreci iinde "romantizm"in temel bir fikr "kategori"
oluturduu anlalmtr. Bu keif Trkiye'nin siyas fikir
15
gelimesinin de bir zelliini hatra getiriyor. te yandan
Safran'n eseri modernleme sreci iinde, "kendi kendini
bulma" abasnn gene modernlemede dikkate alnmas ge
reken ikinci bir temel davran olduunu gstermitir.
Btn bu almalara ramen, sz konusu "modernle-
me"nin siyas fikir alanndaki belirtileri konusunda imdi
ye kadar kan monografilerde genel bir teori belirmemi
tir. Her monografi bir konunun ancak bir kesini aydn
latmaktadr. Kendi monografimizde de ilerde Trkiye'nin
siyas fikir gelimesini aydnlatmaya yarayacak baz esasla
rn ortaya karlm olduunu u m u y o r u z . A n c a k , J n
Trklerin siyas fikirleri konusunda betimleyici bir eserin
bulunmay monografinin ana arln tahlilden ok, be
timlemeye vermemize neden olmutur. Baka bir ifadeyle
Jn Trklerin fikirlerinin genel modernleme sreci asn
dan ne gibi zellikler gsterdiklerini aratran ksmlar bu
denemede geni bir yer tutmamaktadr. Monografi daha
ok, J n Trklerin 1889-1908 yllar iinde kardklar
dergi ve risalelerin ieriini tespitle ilgilidir. Bu bakmdan,
14 Edward Shils, The Inielleelual Between Tradition and Modemity The indimi Situ
ation, Comparative Studies in Society and Histoty, S u p p l m e n t I (La Haye,
1961).
15 Kendi memleketimizin de ilk modern siyas dncesinde bu izieri g r m e k
m m k n d r . Bkz. erif Mardin, The Cenesis qj Young Ottoman TJought (Prince
ton, 1962), s. 247, 248, 305. 327, 335. 337. Fakat bunu ilk defa baka bir a
dan Tunaya ele almtr. Bkz. "Romantik Milletler" Vatan, 10 Haziran 1948, s. 2.
28
"19. yzyl sonu Osmanl mparatorlugu'nun yapsyla ay
dnlarmz tarafndan ortaya konan fikirler arasndaki ba
neydi?", "ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Askeri Tbbiye'de
kurulmasnn ve Askeri Tbbiye'den kan fikirlerin uzun
vadede, sivil evrelerde kan fikirlere oranla daha byk
bir canllk gstermelerinin sebebi neydi?" veya "Yllarca
Avrupa'da bulunmu olan ttihat ve Terakki yelerinin Av
rupa'da bulunduklar dnemlerde geni bir tartma konu
su olan Marksizm'e kar uzak kalm olmalar bir rastlant
sonucu mudur, yoksa b u n u toplumsal-yapsal elerde
aklamak mmkn mdr?" gibi sorulara burada ancak
baz "cevap balanglar" salanm bulunmaktadr. M o
nografimizin arkasndan gelecek olan bir dier alma
mzda sz konusu sorunlar yalnzca analitik olarak ele al
mak amacndayz. Mannheim ve Max Weber'in gr a
lar almamza ekil verdii ve temel metodolojik gr
amza dahil olduu iin giri blmnde metodolojik i l
keler hakknda ksa bir aklamada bulunmay zorunlu
grdk, fakat monografinin byk bir blmnde egemen
olan yntem, klasik fikirler tarihi yntemidir ve ele ald
mz materyallerde ortaya kan ana tema'lar tespitten iba
rettir. Bunlar tespit edilirken olgularn, deer yarglarnn
ve b i r fikri ileri srenlerin erimek istedikleri amalarn
birbirinden ayrt edilmesi herhangi bir fikr yaptn ak se-
ikligini salamak bakmndan zorunlu saylmtr.' Temel 6
deerlendirme tekniine dahil olan b i r dier ilem J n
Trk yaynlarnda ortaya kan iema'larla A v r u p a ' d a
1890'larda ok yaygn olan siyas ve sosyal grler arasn
da bir ba kurma abas olmutur.
16 Bu yntem iin bkz. George H . Sabine, "What is Political Theory", Journal of
Politics, 1.(1939). 5. 1-16.
29
 KNC B L M
Fikir Akmlarn Deerlendirme 1876-1895 YILLARI ARASINDA
TRKYE'DE BELREN HRRYET
Monografi daha ok, j n Trklerin Avrupa'da kardklar
AKIMLARIN SOSYAL VE FKR KKLER
yaynlar zerine ina edilmitir. Fakat Jn Trk evrelerin
de kan btn yaynlar gzden geirilememitir. zellikle
Bulgaristan Trk basnnda, Filibe'de Muvazene ve Soda gibi
gazetelerde mahalli Jn Trkln ne gibi ekiller ald
n incelemi olmak baz ilgin noktalar aydnlatabilirdi. B u
yaynlar elde edilememitir.
Kullandmz Jn Trk yaynlar, British Musum, Bibli
othque Nationale, Bibliothque Publique et Universitaire
(Genve), Hoover Library (Stanford University), Widener
Library (Harvard University), T B M M Ktphanesi, M i l l i
Ktphane, D T C Fakltesi Trkoloji Enstits, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Trkoloji Enstits, stan Trk tarihinin aydnlanmam evrelerini bulmak iin fazla
bul Belediye Ktphanesi ve Robert Kolej'de Kingsley Birge geriye gitmeye ihtiya yoktur. Bu devirlerden en youn bir
koleksiyonlarndan yararlanarak incelenmitir. karanla gmlm olanlardan biri de 11. Abdlhamit'in
tahtta bulunduu yllara rastlamaktadr. Bunun iindir k i ,
Dergilerde kan eitli yazlarn karmza kard bir
1889'da birdenbire karmza kan Osmanl ttihat ve Te
bibliyografik engel, bir ksm yazlarn imzasz oluudur.
rakki Cemiyeti'nin, oluumu, "Devr-i Hamid"nin bize ula
1

Belirli bir yazara atfedilemeyen yazlar, iinde yaymladkla

an yzeysel ve grnte olaysz betimlemelerinin arka
r derginin bir "prof"ini izmek iin kullanlmtr. Byle
snda sakldr. 2

bir profili meydana getirmenin niceliksel yntemleri vardr.

Burada, ierik istatistik yntemlerle ilenmemi, yaynla
17

1 ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin b u ismi Ahmet Rza Bey'in tevikiyle 1895'e

rn inceden inceye irdelenmesiyle tespit edilmitir. Bu saye doru ald bilinmektedir. Ancak Cetniyet'in balangtaki ismi zerinde an
de, Jn Trklerin kendilerinin de ikyet ettikleri fikir ba lamazlk vardr. Ahmet Rza Bey'e gre konmak istenen isim "Ittihad- slm"

sitliinin altnda saklanan, ilk bakta grlmesi g etkile idi. Bkz. Ahmet Rza, "Hatrat" Cumhuriyet (26 Ocak 1950), s. 2, ve karlatr
Ahmet Bedev Kuran, Osmanl mparatorluunda nklap Hareketleri ve Milli
ri, ynleri ve fikr gelime srelerini ortaya karabildii Mcadele, (istanbul, 1956), s. 135. Kuran'a gre r g t n ilk ad "Ittihad- Os-
mizi sanyoruz. manfdir.

2 Var olan kaynaklarn en nemlileri arasnda bkz. Ibnlemin Mahmut Kemal

inal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar (stanbul, 1940-1953), Yusuf Hikmet
Bayur, Trk inklab Tarihi, cilt I, Giri: Berlin Muahedesinden Trablusgarp Sa
vana Kadar (istanbul, 1940); Said Paa, Hatrat (istanbul, 1328), Tahsin Paa,
Abdilamit ve Yldz Hatralar (istanbul, 1931), Mehmet M e m d u h , Esvai- Su
dur (izmir, 1328), Mir'at- Suuzai (zmir, 1328), nal, "Abdlhamid-i Saninin
17 Bkz. not 10. Notlan," Trl TariJ Encmeni Mecmuas, V1I s. 60-68, 89-95, 151-159, ismail

30 31
 Mevcut puslu havay datmaya alanlarn rastladklar
engeller arasnda Abdlhamit'in keyf ynetiminin ve jur
nalcilik sisteminin stanbul'da aydnlar arasnda yaratt
kolektif nevroz bata gelmektedir. Gvenilir bir ballk l
t bulunmadndan, o zamanlar toplumda bir mevki
edinmi, hemen herkes daha jurnal edilmeden kendini su
lu hissediyordu. Bunun iin aydnlar, mmkn olduu de
recede "yeralt"nda yaamaya almlardr. Sonuta o yl
larn nemli entelektel ve siyas gelimelerini yzeyin s
tne karmak bazen, Asur'un siyas fikriyatn ortaya
karmaktan daha zor bir hale gelmitir. Mevcut "hava"ya
Osmanl hayat tarznn bir zelliini oluturan, olaylar
rtbas etme, "fincanc katrlarn rktmeme" zelliklerini
katarsak, Abdlhamit devrini anlatan tarih tablolarn, bu
rada ele alacamz konu bakmndan niin bu kadar dz
ve olaysz gzktklerini anlarz. Abdlhamit devrinde si
yas srele ilgili entelektel akmlarn bylesine r u h ve
ateten mahrum olmalar bizzat Jn Trklerin - u z u n yllar
fikirsizlik iinde bocaladklar halde- fikr eksiklerini ne
den anlayamadklarn izah eder. Bunun iin Jn Trk ha
reketinin fikr temellerinin incelenmesine girimenin en
doru yolu, stnde durulacak olan olay silsilesini Abdl
hamit devrinde deil, fakat Abdlhamit'in glgesinin kay
naklar bulandrmaya balad yllardan nce gelen devir
den balatmaktr.
M t a k Mayakon, Yldz'da Neler Grdm? (istanbul, 1940), Osman N u r i , Ab-
dlhamid-i Suni ve Devr i Saltanat: Hayat- Hususiye ve Siyasiyesi, istanbul,
1327, Abdurrahman eref - Ahmet Refik ( A l t n a y ) , Sultan /tbdlhamid-i Saniye
D a i r (istanbul, 1918), Ahmet Saib, Ahdlhamid'in Evail-i Saltanat (Kahire,
1326), Tle Memoirs oj ismail Kemal Bey (Yaymlayan, Somerville Story, Lond
ra, 1920), Einli Said Paa, "Hatrat", Trklh, l (1939), 262-269, 400, 403,
472-476, (1940), 138-139.
32
Yeni Osmanllar ve Fikirlerinin Yanklar
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanl mparatorlu-
gu'nda "istibdat"a kar ynelen ilk siyas rgt olmamtr.
Bu cemiyetin tarih iindeki kkleri Yeni Osmanllar hareke
tine dayanyordu. ki grup arasndaki iliki yalnz amalar
nn birlemesinden deil, fakat ttihat ve Terakki Cemiye-
ti'nin Yeni Osmanllar hareketine dahil olmu kimselerden
yararlanmas, sosyal desteini bir kuak nce belirmi sos
yal kprdanmalardan almas ve 1860'larda retilmi bir ide
olojiyi kendine iar edinmesinden douyordu. 3
Yeni Osmanllarn amac Osmanl Inparatorlugu'ndan
bir "meclis-i meveret"in kurulmasn salayarak siyas ik
tidarn paylalmasn kurumlatrmak, bir kuvvetler ayr
m salamakt. Kuvvetlerin dengesi, yrtmeyi kurulacak
olan meclis'e kar sorumlu tutmakla elde edilecekti. Yeni
Osmanllar, "yrtme"den padiah deil, Abdlaziz dev
rinde devlet idaresini fiilen ele alm olan Babli st b
rokrasisini kastediyorlard. Yeni Osmanllarn bu fikirleri
4
ni uygulamaya koymasn salayan grupsa devlet adamla
rndan, askeri liderlerden ve ulemadan oluan bir cunta o l
mutu. Bylece, Yeni Osmanllardan bazlar, tasarladklar
5
reformlar gerekletirmek, anayasay - M i t h a t Paa'nn da
3 B u balantlar zamanla zayflam ve ttihat ve Terakki kiiliini bulabilmitir.
Monografimiz bir dereceye kadar bu "kendi kendini b u l m a " n n tahlilidir.
4 O s m a n l l a r iin bkz. Edouard Engelhardt, L a Turquie et le Tanzimat (Paris,
1880-1882), 2 Cilt; erif Mardin, The Genesis oj Young Ottoman Thought (Prin
ceton, 1962); Y. A . Petrosyan, "Novii Osmanii", I Borba za Konstilutsiyu 876 g.
v Turtsii (Moskova, 1958).
5 B u siy as-askeri-"il m" ittifak iin bkz. Sleyman, Hiss-i Inklab yahut Sultan
Abdlazizin Hal'i ile Sultan M u r a d - Hmis'in Cuisu (istanbul, 1326); Sir
Henry G . Elliott, "The Death of Abdul Aziz and of Turkish Reform," The Nine
teenth Century, XXIII (1888), s. 276-296; Comte E. de Keratry, Mourod V Prin
ce, Sultan, Prisonnier d'Elat 0840-1878). Paris, 1878, Ahmet Saib, Vah'oyt Sul
tan Abdlajiz (Kahire, 1320).
33
zendirmesiyle- hazrlama faaliyetlerine katlmak frsatn
elde etmilerdi. 6
Yeni Osmanllar 1877'den sonra Abdlhamit tarafndan
datldlar. Fakat srgne gnderildikleri tarihte bile faali
yetlerini ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne balayacak olan
olaylar kyor, daha sonra j n Trkler arasnda hret yapa
cak olan baz kiilerin isimleri iitilmeye balyordu. Bunla
rn arasnda smail Kemal Bey, sonradan, Jn Trk dergisi
7
r-y mmet'in bayazarln yapan Samipaazade Sezai
Bey ve daha bir sre glgede kalacak olan ilk Jn Trk n
deri Murat Bey vard. Sezai Bey Yeni Osmanllarn kullan
dklar balklara e balklarla gazetelere yaz gnderdii
8
yl, daha sonra Paris Sefiri olarak Jn Trkleri izleme grevi
ni alacak olan Salih Mnir Bey de Yeni Osmanllarn kur
mak zere olduklar milis rgtne kay doluyordu. 9
Grnte, Yeni Osmanllarn eitli ynlere daldklar
1877 ylyla 1889 yl arasnda hrriyeti davrann bir de
vam saylacak bir tek nemli olaya rastlarz: Yeni Osmanl
larn "ideal" padiah olan V Murat' tekrar tahta getirmeyi
ama edinen A l i Suavi vak'as. Fakat, gerekte, nispeten
10
hafif izler brakan bir seri "yeralt" hrriyeti hareket Yeni
Osmanllarn geleneini devam ettiriyordu. Bunlardan b i
rincisi Cleanthi Scalieri-Aziz Bey Komitesi giriimidir. Tp
k A l i Suavi'nin denemesi gibi, bu hareket de aa karl
m ve Scalieri Komitesi'nin banda bulunan kimseler ka-
6 Bkz. Mithat Cemal Kuntay; Namk Kemal: Devrinin nsanlar ve Olaylar
snda (istanbul, 1944-1957), Cilt II, s. 2, 56, 75-85.
7 Kuntay, Namk Kemal, II, 2 (1957), s. 234.
8 Fevziye A b d u l l a h Tansel, "Sami P a a z a d e Sezai", Trkiyat Mecmuas,
(1958), s. 1-30. Yeni Osmanllarla olan ilgisi iin gene bkz. Kuntay, Naml; Ke
mal, s. 187, 195.
9 A-g.e. 11, 2, s. 204.
10 smail Hakk Uzunarl, " A l i Suavi ve ragan Saray Vak'as," Belleten, VIII
(1944), s. 71-111.
34
m, ikinci planda yer alan baz yeler yakalanm ve eitli
cezalara arptrlmt.
Scalieri Komiteleri
Scalieri hareketi Jn Trkler bakmndan olduka nemli
dir. Bir kere Jn Trkler arasnda zellikle 1906'dan sonra
11
rastlamaya baladmz "siyas masonluk" tema's i l k kez
olarak ak bir ekilde burada karmza kyor. Scalieri is
tanbul'daki Prodos Locas'nm statlarndand. Sultan M u
rat'n da mason olduu, uluslararas masonluun hareketi
nin hazrlanmasnda nemli bir rol oynad ileri srlm
tr. kincisi, Scalieri Komitesi'nin nemli yelerinden A l i
12
efkati Bey hem Namk Kemal'in bir arkadayd ve hem de
Avrupa'da i l k Jn Trk yaynlarn karacakt. A l i efkati
Bey'in stihbal'i 1895 ylnda nc kez ktnda ittihat
11 Bkz. ismail Hakk Uzunarl, " Y Murat' Tekrar Padiah Yapmak isteyen K.
Skaliyeri - Aziz Bey Komitesi," Belleten, VIII (1944), s. 245-328; Cleanthi Sca
lieri, Appel a la Justice Internationale des Grandes Puissances par Rapport au
Procs de Constantinople par suite de la Mort du Sultan Aziz, Adress par Cleant
hi Scalieri au nom du Sultan Murat accus, de Midhat Pacha et autres Comdanns
(Atina, 1881). Buna benzer hareketler iin bkz. smail Hakk Uzunarl, "Be
inci Murat ile Olu Selahaddin Efendi'yi Karmak in Kadm Kyafetinde -
raan'a Girmek isteyen ahslar," Belleten, VII (1944), s. 589-597; ve "Beinci
Murat" Avrupa'ya Karma Teebbs," Belleten, X (1946), s. 195-209.
12 Uzunarh'nn N o t l l ' d e verilen incelemelerinde Sultan Murat'n masonluu
sorunu tartlmaktadr. Masonlar ve j n Trkler iin bak: Ernest Edmonson
Ratnsauer, The Young Turks: Prlude to the Rvolution of 1908 {Princeton,
Ara
1957), s. 103-109; Semseddin, Makedonya: Tarihce-i nklab (istanbul, 1324),
s. 124; H . K . A . "Masonluk," Aylh Ansiklopedi, V, s. 1513 vd.; Mehmet Kadri,
Saraih (Paris, 1912), s. 209-210. Osmanl mparatorluumda kurulan mason
XIII luk r g t n n Tanzimat devri devlet adamlar tarafndan k u r u l m a s n a dair
bkz. Ebzziya Tevfik, "Farmasonluk," Mecmua- Ebzziya, 18 Cemaziylahr
1329, s. 683-686. Roderic Davison Namk Kemal'in mason lemi ile ilgisini
incelemitir. Bkz. Roderic Davison, "Reform in the Ottoman Empire 1856
1876," Yaynlanmam doktora tezi, Harvard University (1942), s. 273. Scali-
eri'nin olu daha sonra J n Trkler hareketinde ufak bir rol oynamtr. Bkz.
Ahmet Rza, "La jeune Turquie a la Haye," Mechverei, Temmuz 1899, s. 2.
35
ve Terakki Cemiyeti ile dorudan doruya balar olan bir
dergi olacakt.*
Scalieri Komitesi datldktan sonra A l i efkati A v r u
pa'ya kat. 1879 yllaryla 1881 yllar arasnda stikbal N a zetecinin stanbul'dan bu sralarda kamasn ayn gelime
poli ve Cenevre'de kmaya devam etti. ttihat ve Terak-
ki'nin kurucularndan brahim Temo'nun tanklndan b u
gazetenin bundan sonra da uzun aralklarla yaymlandn
ya da eski saylannn Tbbiye rencileri arasnda okunma
ya devam edildiini anlyoruz. 13
Tam tespit edemediimiz bir tarihte (bunun Hdiv isma
il'in hdivlikten azledilmesinden sonra olmu olmas muhte
meldir) A l i efkati Hdiv'e zel sekreter oldu ve bu grevi
Hdiv'in 1895'te stanbul'a dnne kadar yerine getirdi. 14
Hdiv'in Trk hrriyeti evreleriyle ilgisi de yeni bir ge
lime deildi. 1860'larda Hdiv ismail, kendi karlarna uy
duu vakit Yeni Osmanllarla olduka nemli balar k u r
mutu. Jn Trkler zamannda Hdiv Abbas H i l m i Paa'nn,
karlarna uygun geldii zaman Jn Trklerden yana g
zkmesi bu gelenei srdrecekti. * 15
Scalieri'nin giriiminden sonra 1881 ylnda Yeni Osman
llarn tutumunu srdren bir harekete rastlyoruz. Mithat
Paa'nn Taife srlmesi zerine istanbul'da Askeri dadi
rencilerinden Nedim Bey isminde bir gen ve Sait ve Ce
mal Bey ismindeki arkadalar ortaklaa Sadakat gazetesine
yazdklar bir makalede Mithat Paa'nn mahkeme karan
(*) ilk ksnda sahibi Teodor Kasap't.
13 ibrahim Temo, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Teekkl ve Hidemat- Vataniye
ve Inklab- Milliye Dair Hatratm (Mecidiye, Romanya, 1939). s. 67-68. Istik-
bal'in Trkiye dnda kan ilk says Napoli'de 26 E k i m 1879 tarihiyle k
m m 1880'den sonra gazete Cenevre'de kmaktadr. Bu defa da gazetenin
grebildiim saylar 1881'e kadar devam etmektedir.
14 Ahmet Rza, " A l i efkati Bey'in Vefat," Meveret, I. say eki, 1 Aralk 1895, s. 1.
15 ismail iin bkz. Mardin, The Genesis, s. 28-63. Abbas H i l m i Paa iin Tahsin
Paa, Abdlhamit, s. 79.
36
alnmadan srlmesinin Kanun- Esasi'ye aykr olduunu
ileri srdkleri iin Rodos'ta on be yl kalebentlie mah
km ediliyorlard. Gene, H i l m i Hakk Bey isminde bir ga
16
lere balayabiliriz. Hakk Bey Jn Trklerin faaliyete getik
leri srada Cr'et isminde bir gazete yaymlayacakt. Bir 17
Jn Trk gazetesinde 1903 ylnda kan lm haberinde
kendisinden " K e m a l Bey'in, Suavi'nin ve Ziya Paa'nn
hem-meslek ve cihad" eklinde sz edilmektedir. Cenev 18
re'de Registre de la Presse'in bir kaydndan anlaldna g
re Hakk Bey Trkiye'den kaar kamaz Cenevre'de Genci-
ne-i Hayal isminde bir gazete karmaya girimiti. 19
Hakk Bey'in ardndan Trkiye'den kaan aydnlar ara
snda 1908'den sonra Avnullah Kzmi ismiyle nlenecek
olan Mehmet Selim isminde bir gazeteci gryoruz. Avnul
lah Kzm kardei Tevfik Bey'le beraber Mrvvet gazetesi
ni karrken kuku ekmi ve tutuklanacan hissederek
Bat Avrupa'ya gemiti. 20
Ayn yl iinde gen bir memur Paris uluslararas sergisi
ni ziyaret etmek zere Paris'e gitmiti, fakat dnmeye de n i
yeti yoktu. Bu gen memur sonradan Jn Trklerin liderli
ini zerine alacak olan Ahmet Rza Bey'di.
Bir yl sonra stanbul'da Ahmet Rza Bey'in mstakbel ra
kibi Murat Bey'in karmakta olduu Mizan gazetesi, gaze-
16 Kuntay Namk Kemal, II, 2, s. 704. Namk Kemal daha n c e Sadalai'in yaz
kadrosunda b u l u n m u t u . Bkz. Selim Nzhet, Trk Gazetecilii 8 3 - 9 3 1 ( s
tanbul, 1931), s. 69. Mithat Paa'nn srlmesi iin bkz. smail Hakk Uzun-
arh, Mithat ve Rijli Paalarn Tevki/lerine Dair Vesikalar (Ankara, 1946).
17 Bu gazetenin knn ilan iin bkz. Osmanl (Cenevre, 1 E k i m 1898) s. 8.
18 Osmanl (1 Aralk 1903), s. 2.
19 Bkz. Registre de la Presse, (Geneve) I, s. 77.
20 brahim Alaaddin G v s a , Trk Mekurlar Ansiklopedisi (istanbul, 1946), s.
212. Selitn'in babas Scalieri Komitesi'ne dahil o l m u , fakat arkadalarn ihbar
etmiti. Bkz. Uzunarh, Belleten, VUI, s. 257-58.
37
tenin sahibi hkmeti eletirdii iin kapatlyordu. Murat
Bey daha be yl sreyle Padiah'la balarn koparmadan
bir hal aresi aramaya alacakt.
Georgiades
Namk Kemal'i taklit ederek hrriyeti hareketin selametini
Avrupa'ya kamakta grenler serisinde, bundan sonra Geor
giades isminde bir kii gryoruz. Kamasnn nedenini bul
mak kolay deilse de 1890 ylnda Paris'te La Turquie Contem
poraine isminde ve banda tpk Namk Kemal'in Hrriyeti
gibi "Organe de la Jeune Turquie" ibaresini tayan bir gazete
kardn gryoruz. La Turquie Contemporaine'de daha
21
nce HurriyetXe rastladmz u tema ileniyordu:
"Trk kyls kadar mutsuz bir kyl yoktur. Kendisi
Hristiyan benzerlerinden daha ok eziyet ekmektedir.
Konsoloslarn, sefirlerin ve yabanc devletlerin himayesin
den mahrum olduu iin Hristiyan kylsnn elindeki
kozlara sahip deildir." 22
Ancak birka sayfa sonra Georgiades'in asl amalar daha
aka beliriyordu. Yazarn Trklerin "rus et fourbe de na
ture" olmalarndan sz etmesi ve "Osmanl boyunduru
umdan kurtulma abasn ilemesi pek zel bir "reform"
anlay gttn gsteriyordu. 23
Jn Trklerin- Osmanllk politikasn baarszla ura
tacak olan davranlar o zamandan balamt.
Bir yl sonra yaymlad bir kitapta, Georgiades, Abdlha-
mit'in Avrupa'da inanlanlarn tersine "Gen Trkiye Parti-
si"ni ortadh kaldrmay baaramadn ve bu "Parti"nin ru-
21 l!k says 20 Nisan 1891 tarihiyle kmt.
22 " A u Lecteur", La Turquie Contemporaine, 11 Mays 1891, s. 2. Daha sonra
(1892-93) Georgiades Le Yld; - Etoile Orientale gazetesini yaymlamtr.
23 A g . e .
38
hunun hl snmediini anlatyordu. ittihat ve Terakki Ce-
24
miyeti'nin kurulu tarihinin o sralara rastlamas Georgi
ades'in yanlmadgm gsteriyor. Ancak yazarn iaret ettii
kprdanmalar, daha varl hakknda hibir belirti olmayan
lthat ve Terakki Cemiyeti'nin dnda cereyan eden hareket
lerdi. 1889-91 tarihinde, Avrupa basn bu belirsiz hrriyeti
kprdanlarm merkezini kh Meihat'te gryor, kh ey 25
hlislmn kendisinin liderliinden sz ediyordu. Daha sonra
greceimiz zere, bu tarihlerde hissedilen kmldanlar bil
hassa eitim kurumlarnda bagsteren genel bir huzursuzluk
ve bu huzursuzluun ardndan gelen sert nlemlerle ilgiliydi.
Georgiades'in Paris'te yayna balad sralarda zmirli
bir gazeteci, Tevfik Nevzat, Avrupa'ya kama geleneini de
vam ettiriyordu (1892). Nevzat, kard Hizmet'i kapata
26
rak zmir Maarif Mdr Emrullah Efendi'yle beraber firar
etmiti. zellikle Tevfik Nevzat'n romantik hrriyetiliin
de Namk Kemal'in davranlarn taklit etme arzusu apa
ktr. Tevfik Nevzat da "hrriyet" hakknda iirler yazacak
t. Ancak Tevfik Nevzat'la kendisinden nce gelen ve sonra
gelecek olan firarileri Namk Kemal'den ve Yeni Osmanl
lardan ayran balca unsur Yeni Osmanllarn, Avrupa'ya
kamay tasarladklar iin deil tersine bir rastlant sonucu
olarak memleketin dna km olmalaryd. Yeni Osman
llar Paris'te bulunan Mustafa Fazl Paa'nm daveti zerine
Trkiye'den ayrlmlard. te yandan Jn Trklerin fikirle -
24 Demetrius Georgiades, L a Turquie Actuelle: Les Peuples Affranchis du Joug Otto
man et les intrts Franais en Orient (Paris, 1892), 1, s. 116.
25 Le Temps (Paris), 20 Ocak 1889, s. 1; Times (Londra), 9 Eyll 1891. B u hare
ketlere karan Sadrazam Kmil Paa'nn b t n protestolarna r a m e n Bkz.
Kmil Bayur, Sadrazam Kmil Pasa: Siyasi Hayat (Ankara, 1954), s. 162-63.
Sadrazam hakkndaki sylentilerin bir temeli olduunu gsteren belirtiler var
dr. Bkz. III. b l m , not 13-18.
26 Bkz. Ahmet Bedevi Kuran, nklap Tarihimi; ve ittihat ve Terahhi (istanbul,
1948), s. 63.
39
rinin siyas bir yn olduu gibi sosyal bir yn de vard.
Onlar, yar aristokratik bir brokratik zmreyi denetim alt
na almak iin, parlamenter kurumlarn memlekete yerle
mesine almlard. imdiye kadar imparatorluun dna bi tartmaya karan Ahmet Faris idyak'n oluydu. Baba
kalarn izlediimiz aydnlarn ortak niteligiyse hrriyet Faris, Maruni'yken bir ara Protestan olmu, sonradan gene
iliklerinin pek derin dnlmemi olmasyd.
Tevfik Nevzat Cenevre'de Hiztnet'i yaymlamay srdr
y o r d u . 1893 yl sonuna doru Trkiye'ye dnmeye mec
27
bur kald: Emrullah Efendi firarlarn devlet parasyla sa
lad iin birer adi sulu olarak iade edilmeleri tehlikesi
belirmiti.
Tevfik Nevzat Trkiye'ye dndkten sonra da Abdlha-
mit'e kar giritii muhalefet hareketini devam ettirme i m
knn buldu. Bu kez tutukland, hapiste ld. Kardei Re 28
fik Nevzat Jn Trk hareketiyle balanty salamaktadr.
Askeri Tbbiye'de renci olan Refik Nevzat 1895'te Paris'e
kaacak ve oradaki Jn Trk sosyalist organlarndan olan
Sosyalist'i yaymlayacakt. 29
Selim Faris
Tevfik Nevzat'tan sonra Trkiye'den ayrlan ilk nemli aydn
Selim Faris'tir. Faris, 1894 ylnn banda Londra'da tpk
Namk Kemal gibi Hrriyet ismini tayan bir gazeteyle kar
mza kyor. Bu gazete, saygl fakat kararl bir tavrla
27 Tevfik Nevzat'n hayat ve yaynlar iin bkz. Ziya Somar, Tevfik Nevzat (zmir,
1948), s. 17 vd., 28. Emrullah Efendi iin Trh Mehurlar, s. 115.
28 Somar, Tev/ih Nevzat, s. 110.
29 Sosyalistin saylarn bulamadm, Refik Nevzat'n daha sonra J n Trklerden
ayrlmas iin bkz. Kuran, ttihat ve Terakki, s. 95, not 2; Refik Nevzat. Siyase-
i Haz.ra-y Me$'ume {Paris, 1911); Albert Fua ve Dr. Refik Nevzat, La Trahison
du Gouvernement Tre (Paris, 1914), H a r a Mezat Satyoruz (Paris, 1913), La
Fideration Ottomane (Paris, 1915); Tark Z. Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler
1949-1952 (stanbul, 1952),'s. 307-308.
40
1876 Anayasas'nn yeniden yrrle konmasn istiyordu.
Selim Faris, Sultan Abdaziz devrinde stanbul'da Arapa
el'Cevaib gazetesini karan ve ismi inasi'yle yapt bir ede
mezhep deitirmi ve bu arada Araplarn kltrel bamsz
l temasn ilk ileri sren kimselerden biri olmutu. Selim 30
Faris babasnn yaymlad gazeteyi, lmnden sonra dev
ralmt. Balangta Padiah'la aralarnda dosta ilikiler ol
duu anlalyor. Selim Faris'le Padiah'm arasnn ne za
31
man bozulduu belli deildir. Fakat, herhalde bu olay Se-
lim'in Londra'da The Decline of British Prestige in the East 22
adl kitabn yaymndan nce gemiti, nk kitabn iinde
kiler aralarndaki eski balarn koptuunu belirtiyordu. Eser
de ileri srlen baz tezler, zellikle ngiltere'nin Yakndou
politikas hakknda sylenenler, Abdlhamit'in fikirlerine
uygundu, fakat bu fikirleri ileri srerken kulland ifade Se
lim Faris in kendini Padiah'tan uzakta gvende hissettiini
!
ve Dersaadet'e dnmek niyetinde olmadn gsteriyordu.
Yazar, ngiltere'yi uyararak bu devletin Sultan Hamit'le iliki
lerini dzeltmedii takdirde Padiah'n Rusya'dan medet
umabilecegini ileri sryordu. Ayn zamanda, Msr sorunu
nun "islm unsuruna devlet ilerinde daha geni bir yer ve
rilmesi" suretiyle bir hal yoluna gidebileceini anlatyordu.
33
Burada daha nce Georgiades'te grdmz tutumun yeni
bir ekliyle kar karya bulunuyoruz: bir Msr "separatis-
me"i (aynlmaclk) balangc. Faris'in Msr' Msrllara tes
lim etme zorunluluunu antran tezleri karsnda Osmanl
30 C . Brockelmann, "Faris al-Shidyak", Encyclopedia of Islam, II, s. 67-68.
31 Karl Blind, "Young Turkey", Fortnightly Review, 66 (1896), s. 836.
32 Londra, 1887.
33 Burada Faris, Arabi Paa hareketinin bastrlmasn ve bundan sonra kkleen
rejimi ima ediyordu. A.g.e., s. 171.
41
mparatorlugu'nun bir btn olarak kurtarlmas isteinden
hareket ettii sylenemez. Paris'in Jn Trkler tarihindeki
34
rol daha ok ttihat ve Terakki'yle ibirlii yapmamas ve
Paris'te 1895'ten sonra harekete geecek olan Jn Trklerin
kendisine kar uzak kalmalar ynnden deer kazanmakta
dr. Jn Trklerin bu kukularna ramen Hrriyet payi 35
tahtta okunuyor ve yneticilerinin bir ksmnn stanbul'da
bulunduu syleniyordu. Hrriyet'in evresinde toplanan
36
grubun ne kadar uyarl olduunu anlamak zordur, fakat
muhakkak olan bir ey varsa o da bu grubun ttihat ve Terak
ki Cemiyeti'nden ayn olarak alt. Askeri Tbbiyelilerden
bir hayli yal insanlan iine ald ve Avrupa'da faaliyetlerini
ttihat ve Terakki'den ayr olarak srdrddr.
B u grubun lideri olduu sylenen avukat " A c e m " zzet
ve Nahifi Beyler Hrriyet'e bir tasar postaladklar srada
1895 ylnda tutuklanmlard. 38
Selim Faris, sonunda Abdlhamit'in ajanlar tarafndan
34 Selim Paris'in yard m a l a n ndan biri ingilizce otobiyografisi mevcut olan Halil
Halit'li. Bkz. The Aulobiography of a Turk (London, 1903). Son zamanlarda ya
ymlanan belgelerden Halil Halit'in Abdlhamit'in bir ajan olduu grlyor.
Bkz. Asaf Tugay, bret: Abdulhamit'e Verilen fumallar ve Jumalcdar
1961), s. 26. te yandan halen o k belirsiz olan izler Halil Halit'in ingiliz is
tihbarat iin de alabilmi olacan gsteriyor.
35 B u kukular iin bkz. Mehmet Murat, Mcahede-i Milliye (istanbul, 1324),
s. 159.
36 B u grubun d e v a m olmas muhtemel olan o l u u m l a r iin bkz. Hrriyet, 30
E k i m 1895; Meveret, 15 Mart L896, s. 3, Times (Londra), 11 E k i m 1895, 26
Kasm 1895, s. 6; Le Temps (Paris), 19 Kasm 1895, s. 2. Bu grubun Franszca
Mechveret'te s2 edilen " C o m i t Liberal Ottoman" ile bir olup olmad belli
deildir. Bkz. Mechveret, 15 Ocak 1897, s. 6; 15 Temmuz 1900, s. 1.
37 Mechveret, 15 Aralk 1897, s. 7; Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl mparatorlu
umda nklap Hareketleri ve Milli Mcadele (stanbul, 1956), s. 128.
yetin kapatlmasndan sonra ayn tezleri yar A r a p a yar T r k e kmaya ba
layan Khilafal't grmek mmkndr.
38 Meveret, 15 Mart 1896, s. 3. Hrriyet'te kan tutuklama haberinde b u grubun
istanbul'daki liderlerinden izzet Bey " O s m a n l H r r i y e t p e r v e r a n " Cemiye-
ti'nin " t e r c m a n - efkn" olarak tantlyordu. Hrriyet, 30 Ekim 1895.
42
Hrriyef'i kapatmaya ikna edildi. Fakat Hrriyet'te gzken
lml reformculua daha sonra Mizanc Murat Bey'in fikir
lerinde tekrar rastlarz. Bu bakmdan. Hrriyet kendi bana
olan tekbir hareket deil, stanbul'da daha ok resm evre
lerde grlen bir reform anlaynn temsilcisiydi. B u re
formculuun temeli reformu, bir devlet personeli ve meka
nizmas reformu olarak, faydac bir gzle ele almasyd.
Mannheim'in "brokratik muhafazakrlk" ismini verdii 39
37 bu zihniyetin Jn Trkler arasnda tutunamam olmas Jn
Trk hareketinin karakteristikleri hakknda anahtarlardan
birini temin etmektedir. lml reformcu tutuma bazen, s
mail Kemal Bey'de olduu g i b i "sparatisme" (ayrlmac-
40
lk) unsurlar katlyordu. B u bakmdan Jn Trklerden bir
ksmnn bir sre sonra bu tip "brokratik reform"culua
kukuyla bakmaya balamalar tabii karlanmaldr.
Halil Ganem
1895 ylnda, j n Trk evrelerinde Yeni Osmanllarla Jn
Trkleri birbirine balayan zincirde son halka H a l i l Ga-
(stanbul. nem'in nem kazanmaya baladn gryoruz. 41
Bu Osmanl aydn Birinci Meclis-i Mebusan'nda Suriye
mebusu olarak bulunmu, Meclis-i Mebusan'm datlmas
zerine Fransa'ya kam ve orada hayatn gazetecilikle
kazanmt. 1890'larm banda o n u Abdlhamit'in paras
ile basldna kuku olmayan bir Yakndou Haberler Bl-
iem'nin banda gryoruz. Fakat 1893 ylndan ve Le
42
Croissant isimli hrriyeti dergiyi yaymlamasndan itiba-
Hrri 39 Mannheim, deology and Utopia, s. 104.
40 ismail Kemal Bey'in ierik bakmndan tamamen bo reform tasars iin bkz.
Le Temps (Paris), 8 Nisan 1897, s. 1-2.
41 Biyografisi iin bkz. Salmon, The Fail and Rsurrection, s. 249-250.
42 La France Internationale.
43
ren Ganem Trkiye'de var olan dzeni deitirmek isteyen
bir demokrat olarak karmza kyor. 1895 ylnda Os
manl ehzadelerinin yetitirilme usullerinin ktl ko
nusunda kan eseri araclyla, o zaman hl yumuak
43
bir ekilde dile getirilen eletirilerini daha geni bir okuyu
cu ktlesine yayma imknn elde etmiti. B u srada Halil
Ganem Suriye sorunlarna zel arlk veren bir kii olarak
nem kazanyor. A z sonra Ganem'in ynetimini (Paris'te
bulunan dier Suriye ve Lbnanllarla birlikte) zerine al
d "Trk-Suriye Islahat Komitesi"nin isminde gzken
"Suriye" kelimesini baka trl izah etmek mmkn deil
d i r . Bu Komitenin olumasna gelince, o da yle bir yol
44
izlemiti:
Osmanl lmparatorlugu'ndan kap bir sreden beri Pa
ris'te bulunan Lbnanl Emir Arslan, Mart 1895'te Paris'te
Kef'n-Nikab isminde Arapa kan bir gazete kurmutu.
Gazetenin Suriye'de pek ok rabet grmesi Suriye sorunla
rna zel bir nem vermi olduuna iaret etmektedir. Ay 45
n yln sonbaharnda Halil Ganem ve Emir Arslan kuvvet
lerini birletirerek "Trk-Suriye Komitesi"ni meydana ge
tirmilerdi. Kurulduu tarihte, Komite yneticileri, ngiliz
basn mensuplarna yaptklar aklamada: "1876 Kanun-
Esasisi'nin tekrar yrrle konmas neticesinde yalnz Su-
43 Halil Ganem, LEducation des Princes Ottomans (Bulle, isvire, 1895), s. V.
44 Les Sultans Ottomans'da Ganem'in Osmanllara kars pek iltifatkr davrand
sylenemez. Aada, ifadeyi deitirmemek iin Franszca verdiimiz para
bunu gsteriyor: ..."Le Asiatiques, quelque soit le degr de civilisation au quel
ils sont parvenus ne sauraient donner le jour des hommes libres o u des
grands citoyens. Aussi pour se faire une ide x a c t e d u caractre de la domi
nation Turque, est o n forc d'en suivre le dveloppement, non dans la culture
intellectuelle du peuple, vritable btail humain, ni dans les intitulons elles - m
qui dpendent d u bon vouloir des sultans, mais dans la vie des souverains."
n s z , s. I-1L (italikler ilave edilmitir.)
45 "Paris'te Arab Bir Gazete", Hrriyet, 22 Ramazan 1312. Arslan'n biyografisi
iin bkz. Salmon, TJe Fail and Rsurrection, s. 248 vd.
44
tiye ahalisine deil fakat btn Osmanl mparatorluu sa
kinlerine rk ve inan ayrm yaplmakszn gvenli ve ar
bal [wise] bir hrriyet" bahedilmesi zorunluluundan 46
sz ediyorlard. Komite yelerinin "yalnz Suriye" ahalisini
dnmedikleri eklindeki ifadeleri Suriye'ye verilen nemi
gsteriyordu. 1895 yl sonunda Paris'te faaliyete geen Jn
Trklerin Trk-Suriye Komitesi'ne kar ekingen tavrlar
bu adan deerlendirilmelidir. 47
Trk-Suriye Komitesi'nin organ Jeune Turquie dergisinin
kmas mnasebetiyle de Abdlhamit'in propagandasn
yapan Paris gazetelerinden biri u mtalaada bulunuyordu:
"Bir zamanlar Paris'te er-Raca [mit] isminde bir Trk-
Arap gazetesi kard. Mdr, St. Julien Grek-nyat [Ka
tolik] kilisesinin papaz Abb Kateb idi. imdi, bu kii giy
sisini kaldryor ve zerinde kaln harflerle yazl bir Jeune
Turquie ibaresi karmza kyor." 48
Trk-Suriye Islahat Komitesi'nin Arslan, Ganem, Kateb
ve ad aklanmayan bir "mali kaynak"tan olutuu bildiri
liyordu. Halil Ganem'in bu sralarda Ahmet Rza'yla da g
rmelerde bulunmu olmas muhtemeldir. Zira Meveret'in
kurucularndan Albert Fua, hatratnda Ahmet Rza'nn,
kendisinin ve H a l i l Ganem'in, ayr dinden olanlarn bir
ama evresinde birleebileceklerini ispat etmek zere Me-
veret'i kurmaya karar verdiklerini anlatyor. Oysaki Meve- 49
ret'in ilk says 1895'te - y a n i Trk-Suriye Komitesi'nin ak-
46 Times (Londra), 16 Aralk 1895. (italikler ilave edilmitir.)
47 "Bizden ence isvire'de Hill, Londra'da Hrriyet, Paris'te Ke/'n-Niftab k
yordu. Lakin bunlardan hibiri T r k gazetesi ve bir O s m a n l Cemiyetinin ter-
c m a n - lisan, vasta- neriyat gibi telkki edilmemiti." Meveret, 8 Ekim
1896, s. 2. Gene bkz. Mechveret, 1 Austos 1897, s. 5. Buna r a m e n Arslan
1909'da Lazkiye Mebusu olarak Meclis'e girmiti. 31 Mart vak'asmda Hseyin
Cahil zannedilerek katledilmitir.
48 L'Orieni, 28 Aralk 1895, s. 3.
49 Albert Fua, "Ahmet Rza Bey," Mechverette, V (1913), s. 39.
4S
lanmasnm yapld tarihte- kmt. B u itibarla Ganem'in
rol tam bir aklkla belirmemektedir.
Trk-Suriye Komitesi'nin slahat program, yelerinden
birinin ifadesiyle, unlardan oluuyordu: Anayasa'nm tek
rar yrrle konmas ve Parlamento'nun yeniden toplan
mas, "Temsilciler Meclisi" tarafndan seilecek bir " M i l l i
Konsey"in kuruluu, ynetimin yeniden rgtlenmesi, as
kerlik ykmllnn "rk ve inan" ayrm yaplmaks
zn herkese yaygnlatrlmas, valilerin " M i l l i Konsey" tara
fndan atanmalar ve bu atamalarn Meclise onaylanmas,
subay adaylarnn yetkili makamlar tarafndan seilmesi ve
ancak bir snavdan geenlere subay rtbesi verilmesi, eitli
devletlerle yaplan ticari anlamalarn yeniden gzden gei
rilmesi, her vilayette ubeleri olan bir maliye mfettileri
rgtnn kurulmas, milli eitimin teviki ve bayndrlk
ve ziraat ilerinin dzene sokulmas. 50
Bu programn zelliklerinden biri gerek ttihat ve Terakki
K o m i t e s i ' n i n asl program sanlan p r o g r a m d a n gerek
Franszca Mechveret'te kan ttihat ve Terakki programn
52
dan ok daha ak ve ayrntl olmasyd. te yandan bura
da adem-i merkeziyete doru bir adm atlmak istendii
belliydi.
1897'den sonra Trk-Suriye Komitesi'nden artk sz edil
memektedir. Fakat Komitenin yzeye kan emelleri 1902
Kongresi'nde bakalar tarafndan biraz deiik bir ekilde
tekrar ne srlecekti.
50 Program iin bkz. Salmone, The Fail and Resurrection, s. 87 vd.
51 Bkz. Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 117-122.
52 Mechveret, 15 Aralk 1895, s. 1. Emir Arslan daha sonra Jeune Turquie'de ileri
s r l m olan fikirlerin a m a bakmndan Mcchveret'e ileri s r l e n d e n farkl
olmadn sylyordu, faka isminin J n T r k yaynlarnda hemen hemen
hi anlmamas iki gazete arasnda fiilen ne kadar geni bir mesafe olduunu
gsterir.
46
Yeni Osmanllarn Faaliyetlerinin Osmanl
mparatorluT'nun Dndaki Yanklar
Jn Trkler iin entelektel zemini hazrlam olan akm
larn incelenmesini zorlatran unsurlardan biri bu etkile
rin bazen de payitahtn dndan gelmi olmasdr. Yeni Os
manllardan sonra hrriyeti akmlarn dallanp budaklan
d yerlerden biri de Bulgaristan olmutu. Her ne kadar
Abdlhamit zamannda, Bulgaristan bakentle olan bala
rn gittike gevetiyorduysa da emaretteki Trk okullarna
atanan hocalar hl merkezden geliyordu. Bulgaristan'daki
serbest entelektel hayat oraya giden birok Trk' bura
53
da hrriyeti yaynlara girimeye tevik etmiti. Bu faali
yetleri 1880 ylma kadar gtrebiliyoruz. O yl iinde M e -
nizade Yusuf isminde Bulgaristanl bir Trk'n Bulgaris
tan'da Rusofillerin himayesinde Tarla isminde bir dergi
kardn gryoruz. Yusuf daha sonra Arnavut milliyeti
54
hareketine katlacakt. Bu ilk derginin zellikle ismi en ilgi
51
ekici tarafn oluturuyordu, zira onda ilk defa olarak top
rak ve halkla olan bir ilginin ve belki de Rus "halklar
nn (Narodniklerin) "halka doru" sloganlarnn izleri g
rlyor.
Bulgaristan ve Balkanlar
zellikle 20. yzyln balarnda memleketimizde yava
yava yerleen "halk" grn Balkanlar'daki Trkler ta
rafndan gelitirilip gelitirilmedigi incelemeye muhtatr.
Kyclk ve kyllk kavramlarnn Bulgarlar arasnda
bir hayli gelimesi bakmndan halkln 1910'dan sonra
53 B k z . C . E. Black, " T h e Influence of Western Political Thought in Bulgaria
1850-1855," The American Historical Review, 48 (1943), s. 507-520.
54 dem Ruhi Karagz, Bulgaristan Trk Basm 1879-1945 (stanbul, 1945). s. 13.
47
bize bu yoldan gelmi olmas ihtimali gz nnde tutul
maldr. 55
Bulgaristan'daki Trk basnnn daha belirli ve yzeydeki
etkilerine gelince bunu "tartma kanallarn ak brakm
olmak" eklinde zetleyebiliriz. 1895 tarihinde, Trki
56
ye'den katktan sonra Mizanc Murat Bey bu etkileri i l k
yaymlad kitapkta yle zetliyordu:
"Bulgaristan'da grlen terakki - k i bu terakki hakknda
k i bilgiler memleketimize gelen softalar araclyla yayl
maktadr- halkmzca o lkede cri devlet idare ekline at
fedilmektedir. Binaenaleyh, eskiden bir halk meclisine kar
duyulan tereddtler yok olmakla kalmam, yerine dini
mizin farz kld 'Meclis-i Meveret'le bir tutulmas dolay
syla gklere karlan- Parlamento sistemine kar bir sevgi
peyda olmutur." 57
Bulgaristan etkisinin yannda Rusya'daki Trk basnnn
rol de nemli olmutur.
55 Hrriyetin ilanndan sonraki ilk kyl parti Dobrucal olan brahim Temo ta
rafndan kurulmutu. Bkz. Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 254-261. Bul
gar ifti Partisi'nin resmi organnn T r k e eki olan i/ti Bilgisi kt za
man yazarlarndan biri gene Rumelili bir eski J n T r k , Ethem Ruhi'ydi.Bkz.
Karagz, Bulgaristan, s. 24. Bunun bir rastlant sonucu olmadn Ethem Ru-
hi'nin 1946'da bile T r k i ve ifti Partisi'nin k u r u c u l a r n d a n olmasnda
gryoruz, Tunaya, Siyasi Partiler, s. 702. T r k sosyalizm akmnn Bulgaris
tan'daki kkleri iin bkz. a.g.e., s. 305, not. 7, 8.
56 Tarla'dan sonra ayn yaync Abdlhamit'e kar ynelen Dikfcai'i karmtr.
1887'de Necip Nadir Bey'in yaynlad Serbest Bulgaristan k m a y a balad.
Bu gazete, sahibinin Abdlhamit'le bir anlamaya varmas sonucunda kapatl
d. 1894te kan ttifak ayn akbete urad. Gene ayn yl iinde Rusuk'ta Se
bat kt. Nihayet 1895 ylnda en etkili J n T r k organlarndan biri olan Gay
ret yaymlanmaya balad. brahim Temo'ya balanan bir gre gre Filibe'de
A l i Fehmi Bey'in yaymlad Muvazene gazetesinin Balkanlar'da J n Trklerin
sempati toplamasndaki rol o k b y k o l m u t u r . Bkz, M . N . Deliorman,
Merutiyetten nce Balkan Trkleri (stanbul, 1944), s. 36. Rusuk'ta Kuvvet
ve Tuna gazetelerini bir kundura ustas olan Mehmet Tefti Efendi karyor
du. Bkz. Deliorman, Balkan Trkleri, s. 99.
57 Murat Bey, Le Palais de Yldz et la Sublime Porte (Paris, 1985), s. 37.
48
stanbul'da yerli gazetelerden daha fazla okunan gazete
lerden biri Kazan'da Gaspral ismail Bey'in kard Ter
cman gazetesiydi. Bu gazetenin saylarna bakmadan ba
kent aydnlar zerindeki etkilerinin ne olabilmi olaca
n kestirmek zordur. Fakat, 1895 yl saylarnn birinde
kan ok ilgin bir inceleme b u etkiyle ilgili bir ipucu
salamaktadr. Tercmcm'n sz konusu saysnda tarihin
iktisadi yorumunun (Trkeyle ifade edilmi) i l k rnei
ne rastlanyordu. Gaspral tarafndan yazlan bu parann
tezi, Ermeni sorununun esas itibaryla bir iktisadi sorun
olduu ve zm yolunun Trkleri Ermeniler kadar ikti-
saden verimli yapmaktan ibaret olduu noktasnda topla
nyordu. 58
1895'ten sonra bakentin dndan gelen etkileri zetler
sek j n Trklerin bir ideolojik tabula rasa'yla ie balama
dklarn ve ttihat ve Terakki'nin oluum yllarnda Pa
ris'ten gelen hrriyeti yaynlara ek olarak Bulgaristan'dan
gelen baz yanklardan da yararlandklarn syleyebiliriz.
Dtan gelen hrriyeti yaynlarn amac pek fazla derine
gitmeyen bir liberalizmi alamak ve aydnlar harekete ge
tirmekti. Ancak, Abdlhamit rejimine ve sansre ramen
bu tevikler de tamamen bakir bir zemin zerinde i gr
myordu. Bizzat stanbul iinde baz entelektel akmlar
bir ksm aydnlarn belirli bir dnya gryle donatlma
larn salamt. Payitahtn iindeki bu akmlarn da kendi
ne has -ve uzun vadede mevcut dzenin aleyhinde alan
bir dinamii vard. Bu dinamii, geniletici ve snrlandrc
unsurlaryla birlikte, anlayabilmek iin baklarmz Ml
kiye Mektebi'ne evirmemiz gerekir.
58 Bkz. Augsburger Ailgemeine Zeitung, 24 Aralk 1895.
49

Bir Fikir Merkezi Olarak Mlkiye Mektebi
Mlkiye Mektebi 1859 ylndan beri faaliyetteydi. Abdl-
hamit'in tahta kmasyla beraber mektebe daha ok nem
verilmeye baland... Bunun nedenini daha ilerde inceleye
ceiz. 1870 yllarnn sonuna doru Padiah, Sait Paa'nm
tavsiyesiyle mektebe tayin ettirdii baz hocalar sayesinde
Mkiye'nin akademik niteliini kuvvetlendirmiti. Bunlar
dan daha sonra en nl olan Murat Bey'dir. Murat Bey
1878 ylnda Mlkiye'ye girmiti. A z sonra, Yeni Osmanlla
rn en genci olan fakat genlii dolaysyla da onlara, nispe
ten ince balarla bal olan Recaizade Ekrem de mektebe
edebiyat hocas olmutu. Murat Bey'in ve Recaizade'nin
60
mektebin atmosferine egemen olduklar bundan sonraki
yllarda, Mlkiye gerekten Avrupai bir irfan oca olarak
bir ilev ifa etmeye balamt. O srada Mlkiye'de renci
olarak bulunmu olan btn aydnlarmz bu havay sonra
dan zleyile hatrlamlardr. Bunlardan birinin ifadesiyle:
" M e r h u m Murat Bey, Umum Tarih dersinde hepimize
ok byk ibret levhalar verir ve bizi dnya inklaplarnn
azametine altrrd ve bu mnevver muallimin takrirlerin
de, o zamana kadar gittiimiz mekteplerde veya evlerimiz
de dinlemeye altmz batl itikatlardan, orak an'aneler-
den eser bulunmazd. Murat Bey Mlkiye Mektebi'nden ye
tiecek efendileri Trkiye'de uyandn diledii yenilik ve
medeniyet ak ile doldurmak isterdi.
"Abdurrahman eref Efendi merhum, bugn inkiafn
saadetle grdmz ykselme hayatnn temellerini her
59 Bkz. Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi (stanbul. 1939-1943), s. 502-503,
ve Mcellitolu A l i ankaya, Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler (Ankara, 1954), s.
33 ile karlatr.
60 Bkz. Ahmet Hamdi Tanpnar, XlX'uncu Asr Trk Edebiyat
tanbul, 1956), s. 469.
50
akirdin zihninde kklendirecek salam tohumlar serper-
di Sonra Hekimba Salih Efendi vard, nebatat dersi ve
53 rirdi, fakat onun azndan kan szler en derin felsefe ka
ideleri idi...
"Salih Efendi'nin Kanhca'daki yalsnn bahesi Trki
ye'nin ilk nebatat bahesi idi. O , derse geldii gnler bahe
sinden getirdii ieklerin, yapraklarn ilm yaaylarn
anlatrken bizim batl itikatlarla doldurulmu olan zihinle
rimizi sanki sprr ve temizlerdi.
"Bize Maliye dersi veren Mihail Portakal Paa ile Sakzl
Ohannes Efendi, Trk olmadklar halde kendilerini sevdir
milerdi.
"Dnya hayatnn yalnz iktisat zerine kurulmu oldu
unu, milletlerle memleketler kuvvetinin her eyden ziyade
mali tekilat ve sa'ydan kacan Mlkiye mezunlarna
hep bu hocalar telkin etmiti." 61
Bylece Mkiye'nin getirdii yeni dnya grnde i k i
nokta olduunu gryoruz: biri ok geni anlamnda "pozi
tivizm" eklinde isimlendirilebilecek yeni bir tabiat anla
62
y, dieri gene yalnz en geni anlamnda "realizm" ismini
verebileceimiz toplumun iktisadi unsurlarn kabul eden,
"sa'y" (emei) esas sayan bir toplum anlay. Her ne kadar
Abdlhamit gibi, dnen muhafazakr bir insann padiahl
srasnda bu gibi akmlarn varl insana paradoksal gelirse
de daha ilerde greceimiz zere bu i k i tema durmakszn
karmza kacaktr.
Murat Bey'in tarih dersleri dorudan doruya politikay
61 Ahmet ihsan, Maibuat Hatralarm 1888-1923 (1 istanbul, 1930), s. 28-30. A h
met Rza Sultan Hamit'in tahtta bulunduu ilk'yllardaki b u ilerlemeleri teyit
etmektedir. Bkz. Ahmet Rza, "^Instruction publique en Turquie," Mechveret,
15 Ocak 1896, s. 1.
62 B u gelime Avrupa 19. yzyl fikir tarihinin zelliklerinden biriydi- B u terim
Tarihi (2. bas., is ve 19. yzyl Bat fikir tarihiyle ilgisi iin bkz. Carlton Hayes, "Nalicmalisin,"
Encydopaedia of Social Sciences, XI, 246.
51
ilgilendiren hususlara dokunuyordu. Recaizade'nin telkin
lerinin etkisiyse daha ok dolayl bir ekilde kendini gste
riyordu.
Gnmzde, Recaizade Servet-i Fnun o k u l u n u n k u r u
cusu ve bu okulun ilemeli Trkesinin mucidi olarak ha
trlanmaktadr. Oysaki sz konusu devrede Recaizade'nin
63
edeb trlerin geliimi bakmndan Avrupa'nn rnek aln
masnn gereini ileri srdn unutuyoruz. Bu bakmdan
Ekrem bir modernletiriciydi ve teorileri de M u a l l i m N a
ci'nin ve Hac brahim isminde bir kiinin iddetli hcum
larna uramt. 64
Bu surette ekillenen edeb tartmalarn siyas yn Os
manl edebiyatnn kalplarn eletirenlerin modemci olma
lar, hasmlannmsa geleneksel ereveleri korumak istemele
riydi. O zamanlar artk muhafazakr hviyetine brnen
Cevdet Paa, rnein, "radikal"ligi dolaysyla Recaizade'ye
kar cephe alm ve brahim Efendi'yi desteklemiti. Arap
edebiyat ve dilinin kalplarm kullanmann aleyhinde olanla-
nn modernci olduklarn sylemek bnun mtenazrnn (si
metriinin) doru olduu -Trkecilerin siyas bakmdan l i
beral olduklar- anlamna alnmamaldr. Dilde sadelii des
tekleyen fakat siyas bakmdan muhafazakr olan Ahmet
Mithat Efendi bunun aksini ispat eder. Asl sorun, daha da
ilerde greceimiz zere, modernizm ismini verdiimiz dav
ranla siyas bakmdan hrriyeti olmak arasnda genellikle
sanlan balarn bulunmaydr. Ahmet Mithat Efendi'nin
Trkiye'de verimli vatanda yaratma abas da, Avrupa'ya ka
p "hrriyet" zerinde yaynlarda bulunmak da, modernle
me srecini gerekletirmek iin yaplan hareketlerdi. Yzey-
63 Ahmet Hamdi Tanpnar, XlX'uncu Asr, s. 468-69.
64 ismail Habib ( S e v k ) , Yeni "Edebi Yeniliimiz" (istanbul, 1940), s. 84.
65 A.g.e.
52
sel bir inceleme bunlar tamamen ayn iki davran olarak de
erlendirir. Oysaki burada yalnzca yntem ayrl kar
66
snda bulunduumuz noktas, bir z ayrl olmad hususu
monografimizin belirtmek istedii ana fikirlerden biridir.
D i l sorununun 1880'lerin ortalarna doru kazand
nem, Abdlhamit rejiminde siyas sorunlar dolaysyla
tartmay mmkn klan bir zemin salanmasndan dou
yor, bu suretle yzeyde edeb bir tartma, gerekte "es-
ki"yle "yeni"nin mnakaas haline geliyordu.
Yukarda sz konusu ettiimiz Sait Paa'nn sadareti zama
nnda eitim alannda yaplan y e n i l i k l e r Sadrazamn
1885'teki azlinden bir i k i yl sonra Padiah tarafndan za
rarl saylmaya baland. Bunun da nedeni Mlkiye'de beli
ren kprdamalard. Padiah'n tepkisi mekteplerdeki edebi
yat, felsefe ve matematik derslerini din ve fkh dersleriyle
deitirmesi, eitim k u r u m l a n ve basn zerinde sk bir
65 denetim kurmas eklinde kendini gsterdi. Recaizade'nin
67
ve "Mizanc" Murat'n ilerine son verildi: Recaizade'nin ye
rine can dman olan brahim Efendi'nin tayin ettirilmesi
dil sorununun Yldz'da ne gibi bir adan deerlendirildii
ni gstermektedir.
Padiah'n Mlkiye zerine baklarn eken gelimeyse
A l i Kemal "hadisesi"ydi.
A l i Kemal 1867 ylnda stanbul'da domutu. Babas
mumcular kethdas Hac Ahmet Efendi servetini kendi ba-
66 Bu iki hareket noktasnn analitik bakmdan benzerlikleri bir kitabn konusu
nu oluturmutur. Bkz. Karl W Deutsch, Nationalism and Social Communicati
on (New York, 1953).
67 Ergin, Trlye Maarif Tarihi, s. 513; tepki basna 1888 de intikal etti. Bkz. A h
met ihsan. Matbuat, II, 49. Mlkiye'de "Usul-i idare dersinde Avrupa ve Ame-
rika'daki gelimi devletlerin Kanun i Esasilerini irdeleme ve bizim K a n u n -
Esasimizle serbeste karlatran, hukuk-u esasiye ksmnn hemen hemen s
fra m n c e r " olduunu eski bir renci yeni mezun olanlardan reniyordu.
A. Reit Rey (Hseyin N a z m ) , Gtauhlerim - Yaptklarm 890-1922 (stanbul,
1949), s. 44-45.
53
na yapan bir Anadolu kylsyd. mrm ismiyle yaz 68
d otobiyografisinde, A l i Kemal 1886-1887 ders ylnda
nc snftayken Paris'i grme isteinin artk dayanlmaz
hale geldiini anlatyor. Bir gn A l i Kemal Paris'e kamtr.
Paris'te St. Germain kahvelerinin mdavimleri arasnda,
A l i Kemal, Yeni Osmanllardan Kayazade Reat Bey'in olu
A l i Ferruh Bey'e rastlad. A h Ferruh Bey, Abdlhamit reji
mine kar duyduu nefreti Paris kahvelerinde Padiah
aleyhine ateli iirler yazmak ve bunlar gizlice Trkiye'ye
sokmak suretiyle deerlendiriyordu.
Bir sre sonra gen Mlkiyeli Trkiye'ye dnm ve ken
disinin de aklayamad bir nedenden dolay dardaki
maceralar konusunda sorguya ekilmeden tekrar mektebe
devam etmeye balamt. Bu sralarda, tatil gnlerinde ba
basnn konanda toplanan ve edeb konular zerinde tar
tmalar yapan bir grup oluturmay baard. Gnn birin
de tartma grubuna katlanlar evin zaptiyeler tarafndan sa
rldn grdler. renciler tutuklandlar ve sorguya e
kildiler. Fakat maksadn yalnzca edebiyat olduu reni
lince yalnz be gnlk hapis cezasna arptrlarak beer
altn ihsaniyle mekteplerine iade edildiler. Bir sre sonra,
A l i Kemal'in Abdlhalim M e m d u h isminde bir arkada
kendisine gelerek yeni bir cemiyetin oluturulduunu, fa
kat bu cemiyetin maksadnn "ocuka" deil " c i d d i " ve
"gizli" olduunu aklad. Memduh'a gre bu cemiyet n
69
ce yayma giriecek, daha sonra "icraat"a geecekti. M e m
duh ve Kemal cemiyete ye toplamaya alrlarken bir i h
bar sonucunda yakalandlar.
68 A l i Kemal, " m r m " (1920 ylnda Peyam- Sabah gazetesinde kan hatrat).
Tefrika istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trkoloji Enstits'nn bir
tezi olarak k m t r . Bkz. Berna Kazak, "mrm", Ali Kemal'in Hatrat
(1954). A l i Kemal hakknda verilen biyografik bilgiler bu eserden alnmtr.
69 A.g.e., s. 119.
54
AH Kemal bu cemiyetin ttihat ve Terakki Cemiyeti'yle i l
gisi olup olmadn anlatmyor. Ancak, her ikisinin ttihat
ve Terakki'nin kuruluundan sekiz ay nce yakalanmalarn
dan bunun baka bir rgt olduunu anlyoruz.
A l i Kemal ve Memduh hapiste dokuz ay geirdikten son
ra serbest brakldlar. A l i Kemal Haleb'e ve Memduh da i z
mir'e birer memuriyetle atandlar.
A l i Kemal daha sonra Avrupa'ya gemi, Memduh ise z
mir'de Tevfik Nevzat'n yeniden rgtledii muhalefet gru
buna katlarak ikinci kez tutuklanmt. Bu defa Nevzat ha
piste lecekti, Memduh'sa kamay baard ve Osmanl gaze
tesinin bayazarln yaparken 1905'te Folkestone'da ld. 70
A l i Kemal sonralar j n Trklerle sk ilikiler kurmakla
beraber, zaman zaman Padiah'a kar gsterdii eilim do
laysyla, hibir zaman j n Trklerin gvenini kazanamaya
cakt. Btn bunlara ramen, Jn Trklerle temasn koru
yabilmi olmasn hrriyeti hareketin banda oynad ro
le balamak gerekir. 71
Mlkiye'deki akmlar bu ynde geliirken daha nce dil
konusunda grdmz gibi, memleketi uratran baz
davalar da aydnlar zerinde bir etki brakyordu. Bu dava
lar izleyebilmek iin zamann basnna bakmamz gerekir.
1880lerde stanbul'da Basn ve Etkileri
Padiah'm 1888'de bizzat basma mdahale etmesinden n
ce, basnda olduka ilgin tartmalarn yapldn gryo
ruz. B u bakmdan, btn siyas muhafazakrlna ramen,
70 Bkz. Kuran, Milli Mcadele, s. 321. Trk Mehurlar, s. 9, 1905 tarihini veri
yor. Abdlhalim M e m d u h iin bkz. Ziya Somar, Vahin alarn Fihir ve Edebi
yat Tarihinde izmir, I (izmir, 1944), s. 29 not 1.
71 Murat Bey, A l i Kemal'i ilk hrriyeti m c a h i t sayyordu. Mehmet Murat, M-
cahede-i Milliye (istanbul, 1324), s. 6 4 .
55
Ahmet Mithat Efendi'nin Tercman- Ahyal'mm bata geldi
i phesizdir. 72
Tpk Mlkiye'deki hocalarn rencilerinin baklarn
"hayatn gerekleri" zerine ektikleri gibi, Tercman- Ah
val de ayn ilevi toplum iin yerine getiriyordu. Bunu lay
kyla takdir edebilmek iin, nce Ahmet Mithat Efendi'nin
"sa'y" konusundaki grlerini hatrlamak gerekir. Ahmet
Mithat Efendi'nin Trkiye'de ilk popler iktisat kitabn
yazmas bir rastlant deildi. Ona gre, iktisadi hayat, a
73
lma, emekle deer yaratma modernlemenin ta kendisiy
di. nceleri, Yeni Osmanl evrelerine yakm olduu sralar
da bile Trkiye'nin ilerlemesinin ancak alkan ve verimli
bir Osmanl "Homo Oeconomicus" yaratmak suretiyle sa
lanabileceine inanyordu. Bat'nm hummal zenginleme
faaliyetinin Osmanl Imparatorlugna aktarlm ekli olan
bu "Sevda-y Sa'y A m e l " Ahmet Mithat Efendi'nin Terc-
man'dan damad Muallim Naci'yi kovmasyla sonulanm
t. Muallim Naci iirlerine ak ve arap gibi iktisadi geli
74
meyle ilikisi olmayan, "uyuturucu" kavramlar sokuyordu.
M i l l i enerjilerin bu uurda heba olmas Ahmet Mithat Efen-
72 Ahmet Mithat Efendi'ye kar yneltilen h c u m l a r arasnda Mithat Paa'nn
tutuklanmas srasnda o n u n da P a a y a y k l e n m i o l m a s bata geliyordu.
Bkz. ismail Hakk Uzunarl, Mithat ve Rt Paalarn Tevkiflerine Dair Vesi
kalar (Ankara, 1946). s. 44-47. Bir dier eletiri ss-i Inltlp'nda Hrriyet
aleyhtarl yapmamakla beraber P a d i a h ' m craatn O s m a n l imparatorlu
u n u n bekas iin elzem gstermesi ve Meclisi Padiah'm bir lutfu olarak de
e rlend irmesiydi. ss-i nklap'ta basn hrriyetini ven blmler bile vard.
Bkz. Ahmet Mithat, ss-i nklap, 11, 160-162.
73 Ahmet Mithat, Ekonomi Politik (istanbul, 1296).
74 Bu olay ve siyas d n c e bakmndan anlam iin bkz. erif Mardin, " T h e
mind of the Turkish reformer 1700-1900," The VVestent Humanities ReyievXIV
(1960), s. 433, Ahmet Mithat'n devrindeki etkiler iin bkz. A l i Kemal " m
r m , " s. 75; Ahmet Mithat' Anyoruz (Yayncs: Hakk Tark U s , istanbul,
1945) isimli sempozyumda Mithat Efendi hakknda fikir y r t e n aydnlarn
byk ounluu Mithat Efendi'nin kendileri zerindeki etkisinden sz edi
yorlar. Gene bkz. Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm, s. 31, 32, 36-40.
56
di'yi kzdrmt. Grld zere, Ahmet Mithat Efen
di'nin tutumu, derin anlamnda, modernlemeyi salayacak
enerjileri belirli kanallara sokmakla ilgiliydi. Jn Trkler de
hrriyet akm milli bir ilerlemeyi salamaya ynelttikleri
derecede, Ahmet Mithat Efendi'nin Padiah'm tarafn tut
ma politikas ancak bu ynden bir anlam kazanr. Bu taraf
tutmann derin nedeni Ahmet Mithat Efendi'nin yalnz Pa
diah'm birletirici simgesinin Osmanl tmparatorluu'nu
tehlikeli anlarda ayakta tutabileceine inanmasyd. Ancak
Padiah'm glgesinde alan vatanda, enerjilerini gerek
ten yararl olan iktisaden verimli ilere verebilirdi. Ahmet
Mithat Efendi'nin ss-i nklap'ta savunmasn yapt Os
manllk ilkesini de bu dnya grne balamak mm
kndr. Ahmet Mithat Efendi'nin kendi ileri srd fikir
leri neden setiine gelince b u n d a k e n d i s i n i n "sa'y
amel"le ykselebilmi olmas kukusuz nemli bir yer tut
mutur. Gerekten de Ahmet Mithat Efendi alarak ken
dini refaha ulatrabilmiti. te yandan ayn sa'y deerlen
dirme olanaklarna sahip olmayan Harbiye rencileri iin
ilerleme, bir hesap defteri tutma sorunu deil bir ar, bir
maneviyat ve bir "hrriyet" sorunuydu. 75
Ahmet Mithat Efendi'nin fikirlerindeki ilericiliin ikinci
bir yn "sokaktaki adam"la ilgilenmesi, nc bir yan
da Avrupa'da tartlan "materyalizm" sorununu Osmanl
kamuoyuna intikal ettirmesiydi. Ahmet Mithat, Tanpnar'm
izah ettii gibi:
"Bir taraftan yeni rendii Avrupa ilmi ve felsefe tarihi
ile din akidelerinin arasndaki o rahat, buhransz sallan
ve pozitivist felsefenin, Lamarkizmin verileriyle slm esas
lar birletirmeye almas, hatta Kur'an'da, Hadis'te onlara
dayanak gramas br taraftan 'teavn ve tenasur', 'fakr
75 Yeni Osmanllarn fikirlerinin bir "milli seferberlik" niteliini tayan ynleri
iin bkz. Mardin, Te Geesis, s. 243, 324.
57
gana' gibi byk, baz cmlelerin cesaretiyle artc maka
lelerinde tutar grnd zmre ve snf telkkisi, namus
lu fakir tabiri btn bir beyanname olabilir- muharrirleri
mizin hangi ufuklar yokladn gsterir." 76
Romanlarnda soyut bir "millete" deil yaayn betimle
dii somut bir "halk"a yer verdii derecede, Ahmet Mithat
Efendi, nce edeb evrelerde olumu olan halklk ak
mnn da ilk kurucularndan saylabilir.
Beir Fuat
Yukarda tarif edilen Mithat Efendi 1876'dan nceki Mithat
E f e n d i y d i . Fakat 1880'lerde bile, yazar, b u zellikleriyle
77
ortaya kyordu. Tercman'da Avrupa'nn bilimsel gelime
lerini anlatan makaleler, felsefi akmlarn -onlar rtmek
iin olsa d a - tahlilini yapan incelemeler kmaya devam
ediyordu. Bu itibarla Mithat Efendi'nin, fikirlerini yaymak
iin bir platform temin ettii Beir Fuat' da hatrlamak ge
rekir. A l i Kemal'e gre 1880'lerin entelektel havasn en
ok etkileyen insanlar Ahmet Mithat Efendi ile Beir Fuat
olmutu.
"Beir Fuat kimdi? Nereden geliyordu? N e emel takip
ediyordu? Pek bilinmiyordu. Fakat Franszcay, Almancay,
Ingilizceyi l biliyordu, nk saha-i matbuata atlr atl
maz bu lisanlardan birer bedreka-i sarf- nahv yazd, Terc-
76 Tanpnar, XtX'uncu Asr, s. 437-438.
77 Ahmet Mithat Efendi Yeni Osmanllarla beraber 1873 ylnda srgne g n d e
rildii zamanlar bile bunda bir yanllk o l d u u n u , kalemi ile hayatn kazan
maktan baka bir ey istemediini sylyordu. Bkz. Bereketzade smail Hakk,
Yd- Mazi (stanbul, 1332), s. 70-80. Ahmet Mithat a r k a d a l a r n d a n n c e
kurtarlmt: Mahmut Nedim Paa kendisine fikir leminde Mslmanln
Hristiyan propagandasna kars savunmasn salayacak eserler yazma grevi
ni vermiti. Kuntay Namk Kemal, II (1), 418, 421. Fakat A . Mithat'a din dersi
veren Musa Kzm Efendi'nin hatratndan Ahmet Mithat'in tamamen "septik"
o l d u u n u anlyoruz. Bkz. Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 102-104.
55
man'da ise ulma, felsefeye, filozoflara dair neriyata koyul
du ve bir yandan Volter'i, bir yandan Schopenhauer'i Trk
lere tantmaya alt." 78
Beir Fuat'n aydnlarda brakt iz daha ok Fransz "na-
tralizm"ini Trkiye'de tantmas ve savunmas eklinde
beliriyordu. Bu savunmasnn arkasnda "kuvvet ve mad
d e c i n dnyann i k i ana devitkeni olduu eklinde bir
inan yatyordu. Bu bakmdan grlerini o zamanlar eit
li sosyal bilimlerde etkisi grlen Fransz fizyoloji bilgini
Claude Bernard'n fikirlerine benzetenler olmutur. Fakat 79
Beir Fuat hakknda "pozitivizm" ifadesini kullandmz
zaman onun "pozitivizm"inin Comte'dan esinlenilmi bir
grten ok, bu kelimenin 19. yzyln ortasndan itibaren
daha genel ve poplerletirilmi anlamnda, "maddi vak
alara ehemmiyet verme" eklinde anlalmas gerektiini
hatrlamalyz. Bu anlamnda "pozitivizm" 19. yzyln so
nunda Avrupa'da btn dnce alanlarna nfuz etmiti. 80
Her eye ramen, ele aldmz fikir akmlarnda bu "maddi
vakalara ehemmiyet verme"ye sk sk rastladmz iin bu
dnya grn anlatmak iin biz de bu kelimeyi kullana
caz. Dnyann maddi yapsn gz nnde tutmann Bat
akm iinde bulunmam memleketlerin aydnlar arasnda
derin tepkiler ve memnuniyetsizlikler yaratacan Rus
ya'da 1860'larda durumu inceleyen Turgenyev'in Babalar ve
78 A l i Kemal, " m r m " , s. 75.
79 Beir Fuat' bu adan deerlendiren bir inceleme iin bkz. Gzin Dino, Tanz-
mattan Sonra Edebiyatla Gerekilie Doru: Birinci Ksm (Ankara, 1954), s.
36, 43-51.
80 "PozitiviznTin b u "sulandrlm" anlam: iin bkz. Stuart Hughes, Conscious
ness and Society: The Reorientation of European Political Thought 1890-1930,
New York. 1958, s. 37-40; Carlton J. Hayes, A Generation of Materialism 1871
1900 (New York, 1941); 118-122; Jean Touchard et. a l , Histoire des Ides Poli
tiques, Vol. Il, (Paris, 1959); s. 685-690; J. P Mayer, Political Thought in France
from the Revolution to the Third Republic (rev. ed., London, 1949), s. 74-83.
59
Oullar' haber vermiti. Beir Fuat Trkiye'de ayn akmn
douunu temsil ve bir fikr bunalm sonucunda krk ya
nda intihar ediyordu. Dncesinin, o sralara oranla, Bat
dncesini ne kadar yakndan izlediini anlatmak iin
okuyucularna Zola'mn grlerini izah ettii paray ver
mek yeterlidir:
"Zola'nn nazariyesi udur: (Hayattan baka elimizde bir
numune yoktur. nk hayatmzn haricinde bir ey idrak
edemeyiz, binaberin hayat tagayyur etmekte sevk-i hataya
mahal brakmak olacandan bu yolda vcuda getirilen eser
fena olur.)
"urasn da ilave edelim k i tabay ve emzice muhalif o l
duundan her muharririn tarif ve tavsif edecei eya kuvve -
i akliyesinin hilkatma nazaran bu ihtilftan mteessir olur,
Zola mesleini 'tabiat bir miza arkasnda grmekten iba
rettir' diye tarif eylemitir.
"u verdiimiz izahata nazaran bir muharririn vazifesi fo
toraflktan ibaret kalyorsa ya yalnz mahede ile iktifa
etmeyip mahedat tecrbe ile mezcederek muharririn ka
rihasna vsi bir meydan brakyor.
"Zola bu hususta ilm-i vezaif'l-zy ihya eden, Claude
Bernar'm Tp Tecrbe Tahsiline [Methal] (Introduction a
l'Etude de la Mdecine Exprimentale) nam eserinde vazeyle-
digi kavaid-i esasiyeyi edebiyata tatbik ile ekser mahallerde
yalnz (tabib) tbirini hikyenvis lafzna tahvil eylemekle
iktifa etmitir... Vukuat idare hususunda i k i eye ziyadesiy
le itina olunmak icap eder k i biri istidad- Ftr (Influence
hrditaire) dieri de yaanlan zemin tesiri (Influence des
milieux)'dir." ' s
81 Beir Fuat, Hgo (istanbul, 1302), Dino, Tazimattan sonra, s. 45-46'dan. Dev
rin edebiyatnda benzer gelimeler iin bkz. Gzin Dino, "Nabizade Nazm'n
'Karabibik' isimli Hikyesi z e r i n e Bir Deneme," Ankara niversitesi
Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi XII (1954), s. 153-158.
60
lerde ele alacamz siyas dnrlerin fikirlerinde bu
iki ana unsurun hayli nemli bir yer tuttuunu greceiz.
Beir Fuat'n askeri mektep mezunu olmas bir rastlant
sonucu deildi. 19. yzyln banda bile tbbiyeyi ziyarete
giden bir ngiliz gezgini rencilerin arasnda "maddecili
in" fazla ilerlediinden ikyet ediyordu. Bu itibarla Dr.
82
Abdullah Cevdet gibi Osmanl ittihat ve Terakki Cemiye-
ti'nin kurucularndan bazlarnn bir tr biyolojik materya
lizmi savunmu olmalarn tabii grmek gerekir. Osmanl it
tihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurucularnn hepsinin haya
tnda biyolojik bilimler, anatomi ve fizyoloji birinci derecede
bir yer tutuyordu. Hepsine "hayat" ve "shhat" din izahlarla
deil biyolojik dengenin sonucu olarak anlatlyordu. Behet
Efendi'nin botanik dersleri Mlkiye rencileri arasnda bo-
inanlar "silip spryor"duysa Tbbiye-i ahane rencile
rinin okuduklar patoloji kitaplar herhalde zerlerinde da
ha da derin etkiler yaratabiliyordu, iinde bulunduklar top
lumun manevi kklerinden kopma, biyolojik dnya gr
ne sahip olma Askeri Tbbiye'deki hareketin Mlkiye'deki-
nin aksine, "ihtilalci" bir nitelii nasl kazanabildiini bir
dereceye kadar izah eder. zah edemedii bir husus ittihat ve
Terakki Cemiyetini kuranlar harekete getiren gdnn ne
olduudur, ilerde inceleyeceimiz sosyal unsurlarn yann
da, bu gdnn askeri mekteplerde ok nemli bir yeri olan
vatanperverlik hissi olduu muhakkaktr.
evket Sreyya Aydemir, bizim szn ettiimiz devre
den az sonraki bir devreye ait ocukluk hatralarnda bizzat
askerlik mesleinin dnya grn askeri mektep srala-
rmdayken "vatan mdafaas" kavram ve grne nasl y
nelttiini anlatmtr. Bu gr Yeni Osmanllar zamanna,
83
82 Bkz. Mardin, The Genesis, s. 213.
Dil ve
83 evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam (istanbul, 1961), s. 4.
61
hatta daha eskiye, "gaza" ideolojisinin brakt izlere kadar
gidiyordu. Yeni Osmanllar bilinli olarak btn aydnlara
bir "vatan" ideolojisi alamaya almlar ve Sleyman Pa-
a'nm yardmlaryla asker mekteplerde bunu bir dereceye
kadar baarmlard. Sleyman Paa asker mekteplerin
programn dzenledii srada zellikle bu unsura dikkat
etmiti. E n eski Trklerin tarih iindeki yerlerini inceleyen
Tarih-i lem bu amala yazlmt. 84
Tbbiye-i ahane rencilerinin Namk Kemal'in eserleri
ni tekrar okumalar, ttihat ve Terakki Cemiyeti kurucusu
85
brahim Temo'nun Cemiyeti kurmakta Etniki Eterya'dan
esinlenmi olduunu sylemesini, ttihat ve Terakki daha
86
bir renci rgt olduu srada ayakta durmasna yardm
eden retmen subaylarn eskiden beri vatanperverlikleriy-
le tannm kimselerden olmalarn, j n Trklerin Avrupa 87
yaynlarndaki ana temalardan birinin "vatann elden git
mesi" olmasn ve bu tema'ya eserlerinde Anayasa tahlille
rinden daha fazla yer verilmi olmasn bu ereve iinde
deerlendirmek gerekir. Bu davran asker renciler ara
snda "vatanperverlik" duygusunun btn hareketlerine
egemen olan bir ama olarak yerlemi olduunu gster
mektedir.
Askeri okul rencilerinin zaaf, vatan konusundaki heye
canlarnn pek fazla bilgiyle zellikle sosyal konular hakkn
da b i l g i - desteklenmemi olmasyd. Bunda, Abdlhamit'in
batan beri gtt, askerleri mmkn olduu kadar Avrupa
fikriyatyla temas ettirmeme politikasnn meyvelerini gr-
84 S l e y m a n Paa'mn T r k l iin bak: ismail Habib, Yeni "Edeb YetiIi-
miz", s. 316-317. "Vatan" ideolojisini yerletirmesi iin Sleyman
kemesi (Yaynlayan Sleyman Paazade Sami, stanbul, 1327-1328}, s. 25 vd.
85 Sheyl Onver, "Doktor brahim Temo", Trk Tp Tarihi Arivi, I (1935), s. 74.
86 A.g.e.
87 Ethem Ruhi Balkan, Hatralar: Canl Tarihler (stanbul, 1947), s. 74.
62
mek mmkndr. Avrupa fikr akmlarn hemen hemen
88 89
tek bana Tbbiye-i ahane'ye sokan Hseyinzade A l i Bey'e
gre, 1889 tarihinde Petersburg niversitesi'nin Fen Faklte
sini bitirerek Tbbiye-i ahane'ye yazld zaman, rencile
rin Avrupa fikriyat hakkndaki bilgileri Petit Larousse'da ve
hecture kitaplarnda yazlanlara inhisar ediyordu.* Bu bakm
dan diyebiliriz k i Mlkiye'de ortaya kan entelektel akmlar
Tbbiye'dekilere oranla ok daha yksek bir entelektel plan
da balamt. Asl ilgi ekici olan nokta bu yksek entelekt
el niteliklere ramen, harekete gemekte askerlerin daha ka
rarl, daha cesur ve daha atak davranm olmalardr.
Mlkiye'den kan fikir akmlarnn tereddtl gelimesi
ni gstermeye yarayacak en gz ac rnekleri ServetA F-
nn dergisinin evresinde toplananlarn siyas faaliyetlerin
de bulabiliriz.
Recaizade Ekrem, Mlkiye'deki hocaln kaybettikten
birka yl sonra, gene Mlkiye'deki yetenekli elemanlarn
ekirdeini oluturduu bir dergiyi canlandrmt. Servet-i
Fnn ismindeki bu dergi, eski Mlkiye rencilerinden
Ahmet hsan tarafndan karlyordu. zerinde durulmas
gereken nokta, birok gen aydnn hayatlarn "hrriyet"
uruna tehlikeye attklar bir srada b u derginin "sanat
iin sanat" gerekletirmeye alm olmasdr. Siyas 90
88 Abdlhamit'in askerleri zayf tutma politikas hakknda bkz. not 107 vd.
89 Trk Yl 1928 (istanbul, 1928), s. 412. Hseyinzade A l i Bey'in J n Trkler
arasndaki fevkalade prestiji kendilerini b u ekilde aydnlattndan ileri geli
yordu. Bkz. Abdullah Cevdet, " H e k i m - i Edip A l i Bey H s e y i n z a d e , " tihat,
Ocak 1907, s. 294-296. Hseyinzade ayn zamanda "kltrel" Pan-Turanizm'i
ilk yayanlardandr. Bkz. Tarh Yl J928, s. 412-413.
(*) TritYi, s. 415.
Paa Muha
90 Servet-i Filmin iin bkz. Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm, s. 57 vd.; ismail
Habib, Yeni "Edeit Yeniliimiz," s. 410-414; Servet-i F n n c u l a r n en cesuru
olan Fikret bile siyas tutumuna tam bir aklk vermemiti. Ancak din bak
mndan gerici saylacak akmlara kar koymas nemli bir hizmet saylmtr.
Bkz. Sabiha enel: Tevfk Fikret deolojisi ve Felsefesi (stanbul, 1946), Passsim.
63
bakmdan giritii en cesaretli hareket baz yelerinin
1900 ylnda ingiliz sefaretine yaptklar bir ziyaretti. Bu
ziyaret ngiltere'ye Boer'Iere kar giritii savata baar
tik Trklk Hareketleri
Jn Trkler zamannda balangc grlen Trklk hare
keti 1880'lerde lengistik (dilbilim) Trklk halini al
93

dilekleri sunmak iin yaplmt. ngilizlere kar gtt

m, emsettin Sami'nin eserlerinde bir lisaniyat (dilbilim)
siyasete gre Abdlhamit'in bu hareketi b i r ayaklanma
sorunu olmutu. 1893 tarihinde ikdam gazetesinin "Trk
olarak deerlendirecei belliydi. Bu bakmdan giriim ce-
gazetesidir" balyla kmas Trkln kltrel bir ha
suraneydi. Fakat hareketin nitelii mcessem bir gaftan
reket olarak gelieceinin iaretiydi. kdam kadrosunda
ibaretti, ingilizlerin bu aydnlar arasnda "parlamentonun
Trkle kltrel adan bakan Necip Asm, Veled ele
anas" olarak hatrlanmas b u devletin tenkil siyaseti izle
bi ve Emrullah Efendi gibi yazarlar topluyordu. Bu kimse
dii bir zamanda ngiliz sefaretine tebrike gitmelerini ge
ler de Trklerin ana kltrel niteliklerinin neler olduunu
rektirmezdi. 91

tespit etmeye alyorlard, ikdam da siyas bakmdan mu

Servet-i Fnn'cularm ngiltere sefaretini ziyaretlerinden
az sonra air Hseyin Siret, ismail Safa, ulemadan Ubey-
dullah Efendi imparatorluun eitli kelerine srlm
lerdi. Her ne kadar Servei-i Fnn'un 1901'de kapanmas
siyas nedenlere dayanyorduysa da aslnda b u , bir yanl
mann eseriydi ve gerekte siyas bir yn olmayan bir ya
z sansr tarafndan yanl yorumlanarak kapatma karar
verilmiti. 92
Servet-i Fnn'un suya sabuna dokunmayan politikas
Ahmet Mithat Efendi gibi muhafazakr fakat halk kimse
hafazakr bir gazeteydi, fakat gene "milliyet" fikrinin son
radan, Trkiye'deki nemini gz nnde tutarsak bir n
derlik grevi grd akt. Gene b u noktada da, "siyas
muhafazakrlk" bazen ok daha "ilerici" bir unsurla birle-
ebiliyordu.
Genel olarak, Trk basnnn 1880'lerde siyas bakmdan
muhafazakr olmas ve bu itibarla siyas tahlillere girime
mesi, Murat Bey'in, 1886'da Mizan'\ kard srada, birka
cretkr tahlille siyas hret sahibi olmasn mmkn kl
mt. Mi^an'n saylarn bugn okuduumuz zaman ga
94

lerin hl okuyucu bulmalanyla sonulanyordu. Hi o l

mazsa Ahmet Mithat Efendi'nin halkl hayati bir aka
dokunuyordu. Ahmet Rasim de halkn hayatn ayrntlary
la anlatarak ve halkn isteklerini kendine rehber ederek ye
ni bir halk edebiyatn temellerini saglamlatryordu.
Halklk bir "kendi iine dn" tasvir ettii derecede
Trklk de ayn akmn baka ynn oluturuyordu.
zetenin yaratt sansasyonu anlamak zordur, fakat sorunu
Abdlhamit devrinin basn ynnden ele almamz gerekir.
Basnda siyas konularn ele alnmaynn bir ikinci sonucu
da siyas teorilerin derinliinin kavranamam olmasdr.
rnein, asker okul rencileri Avrupa'ya kamakla elde
ettikleri siyas eletiri imknnn kendiliinden ortaya bir
siyas teori karaca kansna varmlard. Zamanla byle
bir serbestliin kendi bana teori retici olmadn anlad-

93 Bkz. Trk Yl 1928, s. 402 vd.

91 Ahmet ihsan, Matbuat Hatralarm, s. 105-109.
94 Mjan'daki yazlarn tahlili iin bkz. blm 11, not 75 vd.
92 A.g.e.,s. 109.
65
64
 lar ve siyas sorunlarn dibinde yatan kltrel konulara
nem vermeye mecbur kaldlar.
Bakent Dndaki Merkezlerin Gelimesi
J n Trk hareketinin Osmanl mparatorluu snrlar iin
de verdii ilk meyvenin "Erzurum syan" eklinde belir 95
mesinin Abdlhamit devri Trkiyesi'yle yakn bir balants
vardr, o da tarann bu devirde yeni bir uyankla kavu
masdr. Gene, Ziya Gkalp'm ttihat ve Terakki'ye yelii
dolaysyla bir sre hapiste bulundurulduktan sonra ente
lektel faaliyetini Diyarbakr'da devam ettirmi olmas ayn
gelimenin b i r sonucuydu. Nihayet, Hizmet gibi liberal
96
eilimli bir gazetenin Osmanl mparatorluu snrlar iin
de kendiliinden bitmesi, entelektel hayatn artk payitah
tn dnda dal-budak salmaya baladnn bir iaretiydi.
Bu yaylmayla, j n Trk hareketinin nemli haberleme
ann stanbul'dan taraya yaylmasyla, tara tarahgm
kaybetmeye balyordu.
Payitahta benzeme abasnn en ileri gelen temsilcilerin
den Manastr, Kosova ve Selanik vilayetleriydi. Bu ha
reketi salayan unsurlarn en nemlileri arasnda Sait Pa-
a'nn eitim reformlarm saymak gerekir. Said Paa eitli
vilayet merkezlerinde idadiler kurmak suretiyle tarann
payitahta ynelmesini salamt. te yandan Mlkiye 97
mezunlarnn ynetim hizmetlerine girmeleriyle payitaht
tan taraya ters ynde bir akm balamt. Abdlhamit'in
95 "Erzurum syan" iin bkz. Nazm ren, " i k i Hatipten Biri", Dnya, 5.5.1952.
Burada verilen bilgiler isyann sanld gibi Sabahattin Bey'in gnderdii H
seyin Tosun tarafndan karlmadn teyit ediyor. Bu ikinci g r
Bayur, Trk nklab Tarihi, II, 4, s. 81. Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 749.
96 Bkz. Enver Behnan apolyo, Ziya Gdhalp; (itikat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi
(stanbul, 1943), s. 41.
97 Ahmet E m i n Yalman, Turkey in the World War (New Haven, 1930), s. 34.
66
en ok nem verdii yol politikas sonunda kendi aleyhine
ileyen bir haberleme an saglamlatryordu.* A v r u
pa'yla ticari ilikilerin artmas ve tara merkezlerinin do
rudan doruya Avrupa'ya mal ihra etme imknlar ayn
ynde alan bir etkendi.
Selanik vilayetinin nderlii 1880 yllarnda belli olmu
tu. O yllarda baz Selanik ulemas bu ehirde aznlklar ta
rafndan gelitirilen eitim sistemini taklit ederek ayn mo
dern sistemi uygulamaya almlard. Daha sonra bu yn
temlerle stanbul'da da okullar kurarak zamanmzda hl
faaliyette olan bir idadi'ler serisi oluturmulard. 98
Kosova vilayeti Trkiye'de ilk ehir planlama esaslarn
uygulayan vilayetti, ibrahim Temo'nun Manastr'da domu
olmas bir rastlant olmad gibi ttihat ve Terakki esas k u
rucularnn hepsinin taral olmas da memleketin iine gir
dii yeni bir gelimenin belirtisiydi.
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Kuruluu
Zamannda Bab Etkiler
Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin kuruluuyla ilgili
olarak karmza zaman zaman kan bir tema Cemiyet'in
kuruluunda yardmc olarak grlen baz Iran etkileridir.
Bu etkilere Yeni Osmanllar zamannda rastlamak mmkn
deildir. Her ne kadar Iran liberallerinden Malkom Han'n
Yeni Osmanllarla temas olduu anlalyorsa da bu temas
lar seyrekti. Fakat 1880'lerde durum deimiti. Yeni etken
lerden biri de Babilerin Trkiye'ye gelmi olmalaryd.
1850'lerde ran'da yeni bir din reform hareketine girien
iin bkz.
(*) Bkz. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi VII/; Birinci Merutiyet ve istibdat Devir
leri 1876-1907 (Ankara, 1962), s. 459 vd.
98 Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 391-397. Devrimize kadar gelenleri Feyziye,
Terakki, Feyzili.
67
 Bablerin Trkiye'ye snmalar 1864'te Sultan Abdlaziz
tarafndan mmkn klnmt. Daha sonra bir ksm Kb
rs'a, bir ksm Akka'ya srlmt. 1873'te "Vatan yahut
99
Silistre" hadisesi dolaysyla teb'id edilen Bereketzade sma
il Hakk Akka'da onlara rastlam fakat biraz ilkel sayd
Bableri pek ciddiye almamt. Ancak, daha sonra Bablerin
bir tr danman haline gelen ran reformcusu Cemaled-
d i n - i Efgani'nin Yeni Osmanllarla ilgisi olduunu biliyo
ruz. C e m a l e d d i n ' i n J n T r k h a r e k e t i n i deilse de
1 0 0
1900'den sonra Jn Trkleri etkileyen Trklk akmn
ekillendirmekte oynad rol aktr. Etki Cemaleddin-i Ef-
gani'den Mehmet Emin'e ve Jn Trklere intikal etti. Ce-
maleddin 1892'de Abdlhamit tarafndan Trkiye'ye davet
edilmiti. Bu andan itibaren ili'deki konanda Trk ay
dnlan iin haftalk sohbetler yapmaya balad. Bu sohbetle
rin mdavimlerinden biri de Mehmet E m i n olmutu. Ce
m a l e d d i n ' i n M e h m e t E m i n zerindeki e t k i s i M e h m e t
Emin'in kendini Trklk bilincini ilemeye vermesi eklin
de grld. Daha sonra Yusuf Akra'nn da belirttii gi
b i , bu karar, Efgani'nin bir Trk olmasndan ok slm
101
memleketlerinin kendi enerjilerini toparlamalaryla beraber
ykselebilecekleri tema'sn durmakszn tekrar etmesinden
domutu. Fakat, her eye ramen, Efgani'nin etkisi " m i l l i
yet" kavramna verilen bir deerle kendini gsteriyordu.
J n Trklerin bu kanallarla Trk aydnlarna intikal eden
"milliyet" fikrinden dolayl bir ekilde yararlanm olmalar
muhtemeldir.
99 Cari Brockel manr. History of the Islamic Peoples (London, 1949), s. 424-427.
100 BCE. Mardin, The Genesis, s. 223, 407.
101 Bkz. Trk Yl 1928, s. 330 vd. Hrriyetin ilanndan sonra T r k l e r Cema-
leddin'i " T r k " kabul etmilerdir. Bkz. A . T. "eyh Cemaleddin-i Efgani",
Trh Yurdu VI (1330), s. 2263-2267 ve "Vahdet-i Cinsiye Felsefesi," Tfirfe
Yurdu 111 (1329), s. 70-77.
68
Cemaleddin-i Efgani i s t a n b u l ' d a k i Bableri b i r "gen
Iran" cemiyeti eklinde organize etmi ve bir ksmn pro
paganda yapmalarn salamak iin gizlice ran'a sevk et
miti. Bu "gen lran"hlarm bir ksm hayatlarn, Avru
102
pa'dan, yasak edilen Jn Trk yaynlarn getirmekle ve Ye
ni Osmanllarn eserlerini yeniden basmakla kazanyorlar
d. Yeni Osmanlla tvbe etmi olanlardan Ebzziya Tev-
fk'in Padiah'a verdii bir jurnaldan irket- haniye isim
103
li bir rgtn Namk Kemal'in Vatan'nm 50. basksn yap
tn anlyoruz. brahim Temo'ya gre Avrupa'da kan ya
sak yaynlar kendisine salayan daha sonra Cemaleddin-i
Efgani'nin telkinleri etkisinde Acem ahn ldren Acem
Rza isminde bir k i m s e y d i . 104
Jn Trklerin Sosyal Kkleri
1876'da Sultan Abdlaziz'i tahttan indiren fiili kuvveti S
leyman Paa'nn direktifiyle hareket eden Harbiye taburu
salamt. Subay adaylarnn bu gibi bir darbeye katlmala
r, aralarnda hrriyeti akmlarn ne kadar kolayca yank
bulabileceinin bir deliliydi. Harbiye'deki rencilerin Bat
fikirleriyle ilgisini kuran, gene, dnya edebiyatndan seme
paralar paravanas altnda mektebin iine lml bir libera
lizmin rneklerini sokmay baaran Sleyman Paa'yd. 105
1876'da Abdlaziz'e kar harekete geenlerin hitap ede-
102 (S. Taghizade), "Panislamisme et Panturquisme". Revue du Monde Musulman
(1913), s. 185.
103 Tugay, ibret, s. 126-130.
104 Temo, Hidemat-i Vataniye, s. 67-68. Temo'nun verdii isim iin bkz. Edward
G . Browne, The Persion Revolution J903-1909 (Cambridge, 1910), s. 10-11.
105 S l e y m a n Paa darbe fikrine balangta kar olan H s e y i n A v n i Paa'y
uzun izahlardan sonra ikna etmeyi baarmt. Bkz, Sleyman Paa, fisi-i in
klap, s. 10. Sleyman Paa'nn Harbiye rencilerine sylevi iin bkz. Ahmet
Saib, Vafc'a-y Sultan Abdlaziz (Kahire, 1320), s. 17 vd.
69
 bildikleri bir dier his halk tabakalarnn dine ballyd. gili sorunlar Yldz'm denetiminden uzak bir yerde topluca
Abdlaziz'in tahttan indirilmesinden hafta nce "softalar tartmak imknn elde ettiler.' 06

kyam" sonucunda Sadrazam Mahmut Nedim Paa'nn azli Abdlhamit'in askerler hakknda izledii politikann ana
salanmt. eyhlislm Hayrullah Efendi'yse Abdlaziz'in hatanm ortaya karmak zor deildir. Padiah, tahta geer
hal'ini vacip klan fetvay imzalamt. gemez -daha sonra Rusya'yla harp halini a l a n - Srp isyan
Bunlarn nda Abdlhamit'in, tahta kt zaman 1) n bastrmay stne ald. Yldz Saray bundan sonra askeri
hrriyeti fikirleri yayan bir grup (Yeni Osmanllar), 2) Ba harektn ynetildii, atama ve terfilerin yapld merkez
bli erknndan bir grup, 3) askeri kuvvetlerden oluan bir haline geldi. Subay yetitirme merkezleri zerinde zel
107

grup, 4) din adamlarndan oluan bir grup'la karlatn likle sk bir denetim kuruldu. Von der Goltz Paa'nn aske
syleyebiliriz. Bu ittifak Osmanl mparatorluunda seyfi- r dzenlemelere memur edilmesine kadar Harbiye renci
ye, kalemiye, ilmiye gibi ana meslek gruplarnn bir ittifa si nian talimine cephanesiz kyordu. 1887'den sonra 108

kndan baka bir ey deildi. ttifakn li ve Fuat Paa'dan Askeri Tbbiye'ye disiplin ve denetimi arlatrmak zere
artakalan bir sisteme kar baaryla kullanlm olmas, ge yeni bir mfetti tayin olundu. brahim Temo'ya gre ttihat
rektiinde Abdlhamit'e de ynelebileceini gsteriyordu. ve Terakki'nin kurulmasn hazrlayan nedenlerden biri
Abdlhamit devrinin btn i politikas bu ittifak zmeye renciler arasnda bu tayinin uyandrd memnuniyetsizlik
yarayacak bir kararlar silsilesi olarak deerlendirilebilir. t i . renciler disiplin sorunlarndan ok, programn sla
109

Abdlhamit'in askerler iin kulland taktik, askeri k u hnn ve Tbbiye'nin Avrupa'daki benzerleri ayarna getiril
mandanlarn ellerinden yetkileri alp Yldz' askeri politika, mesinin nemli olduuna inanyorlard. Zira Tbbiye-i 110

"harekt ve eitim" ve personel merkezi haline getirmek o l
du. te yandan, d ilikilerde, sorunlarn mmkn olduu
kadar diplomasiyle asker ve silaha mracaat etmeksizin
halline gidildi. Donanma bo, isiz brakld. Brokrasiye
kar kullanlan taktik ona nem vererek Yldz'a balamaya
ahane pek "ahane" bir kurulu deildi. Eref isminde biri
[sonradan Jn Trklerle ibirlii yapan air Eref?] krk
dkk bir mikroskop bulmann ne kadar zor olduunu ve
nebatat bahesinin ne kadar bakmsz olduunu anlatan h i
civler brakmtr. ttihatlardan mektep gnlerini hatr-
111

almak oldu. Ulema'ya gelince -genellikle sanlanlarn

tersine- ilmiye kendi yanda kavrulmaya brakld, l i m i -
ye'nin bir kurulu olarak yava yava, kmesine kar hi
bir nlem alnmad. Bu politika az kalsn baarl oluyordu.
Abdlhamit'in tutumu i k i noktada engellerle karlat. Bir
yandan imparatorluun d etkilere mtemadiyen maruz
bulunmas askeri gcn modernletirilmesini, askerlerin
uyank tutulmasn gerektiriyordu. te yandan 1905-08 yl
lar arasnda Makedonya sorunu nem kazannca oraya y
lan gen ve bilgili subaylar imparatorluun geleceiyle i l -
70
106 Bu izah iin bkz. emseddin, Makedonya, s. 120-125.
107 Bu politika iin bkz. Mehmet Arif, Basmza Gelenler 2. bas. (stanbul, 1328)
ve zzet Fuat Paa, Karlan Frsatlar (stanbul, 1325). Abdlhamit'in iktida
r Yldz'da toplama politikas iin bkz. Tahsin Paa, AbdUlhamit, s. 25; Maya-
kon, Yldz'da, s. 37.
108 Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 721.
109 Temo, Hidemat- Vataniye, s. 14 vd.
110 A.g.e.
111 Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 988. Bu szler Tbbiye rencilerinin pratik
derslerini grdkleri Glhane Tababet Tatbikat Mektebi hakknda sylen
mitir.
71
 layanlar bu izlenimleri doruluyorlar. Bunlarn dnda 112
Tbbiye-i ahane rencilerinde toplumun dna atldklar
kansn yerletiren i k i unsur daha mevcuttu: genel olarak
askeri mekteplere girenlerin az varlkl kimseler arasndan
gelmeleri ve mektep iinde "beyzade" takmnn ayrcalkl
muamele grmesi.
Asker personelin halk tabakalarnn iinden alnmas II.
Mahmut devrinden beri bir det halini almt. Bu gelime,
Sultan M a h m u t ' u n Yenierileri dattktan sonra, ordu
iinde yer alacak olanlarn nfuzlu ailelere herhangi bir
bala balanmamalarn istemesinin s o n u c u y d u . te 113
yandan, bu genler, aralarnda baz ayrcalkl kimselerin
-Babli brokrasisinin yksek kademelerinde bulunanla
rn ve Saray erknnn ocuklarnn- ayrcalkl bir statye
sahip olduklarn gryorlard. 1889'da o zamana kadar
ehzadelerle birlikte ehzadegn mektebinde okuyan "pa-
azade"ler Mekteb-i Harbiye'de alan zel snflara devam
etmeye balamlard. " Bu usul 1908 inklabna kadar de
1 muhalefet yarattklar derecede Padiah baarl olmu say
vam etti. Ayrcalkl renciler mektepten kar kmaz
birka derece terfi ettiriliyordu. Jn Trkler iinde bu i k i l i
in ne kadar derin yaralar atnn bir iareti, zaman za
man programlarnda terfi usulleri hakknda beliren mad
delerdir. Dier bir gsterge hrriyetin ilanndan hemen
sonra bu ekilde rtbe alanlarn hepsinin rtbesinin indi
rilmi olmasdr.
Nihayet, son bir etken, o da gerek askerlerin, gerek Tb
biye rencilerinin kendilerini Abdlhamit'in kurduu d-
112 Bkz. yukarda Not 89.
113 B u unsurlar iin bkz. Rapport sur l'Action de la Mission Militaire en Turquie de
puis 1854 (1859). Ministre de la Guerre. Depot de la Gue rre. Documents
Statistique B 1JON - Y. No. 300-83/1622 ve Charles MacFarlane, Turlteyand
ts Destiny (London, 1850), II, 279.
114 Ergin, Trhiye Maarif Tarihi, s. 722-724.
72
zene yabanc hissetmeleriyle sonulanyordu, ounun ta
ral olmasyd. Memleketin cra kelerinden gelen genle
rin deerleri Saray deerlerinden bir hayli farklyd. bra
him Temoya gre mektepte renciler "taral" ve "stan
bullu" eklinde kk meydan muharebelerine sebebiyet
veriyordu. B u arbedelerde taral grubun liderleri daha son
ra ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni kuracak olanlard. 115
Abdlhamit'in mlki erkn kendisine balama politika
sna gelince: Padiah Mlkiye'den birincilik ve ikincilikle
mezun olanlar mabeyn'de kendi hizmetine alyor ve dier
lerine oranla yksek bir hayat standard salyordu. zel 116
likle Mlkiye'den mezun olmayan bir kimsenin kaymakam
la tayin edilmesine kesinlikle izin vermiyordu. Mlki-
ye'nin 1887'den sonra bir siyas faaliyet merkezi olmaya
balad derecede Padiah'n Mlkiyelileri kendine bala
mas politikas baarl olmam saylmaldr. Mlkiye'den
kan akmlar genel olarak "dabn muhafaza eden" tipte
labilir.
lmiye en ok "vey evlat" muamelesi gren kurumdu.
Abdlhamit ulemadan son derece kukulanyordu ve so
kakta eyhlislm'a rastlayanlar onu grmezlikten gelmek
zorunlulugundayd. 117
"Devr-i Hamid"nin bir baka zellii medreselerin slah
veya modernletirilmesi iin hibir tertibat alnmam o l
masyd. Sleyman Paa'nn daha nce softalara ve asker
rencilere yabanc dil retmek iin kurduu kurum yok
e d i l d i . Trk eitim tarihinin uzmanlarndan birinin ifa
118
desiyle: "hatta bu devirde renci askerlikten istisna edile-
115 Temo, Hidenat- Vataniye, s. 11, larallk iin gene bkz. T r k Yl, s. 415.
116 Tahsin Paa, Abdlhamit, s. 36-37.
117 A.g.e.,s.39.
118 Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 539.
73
rek medreseler bir asker kaa yuvas ve bir cehalet oca
haline getirildi." 119
lmiyeyi "krletme" politikasnn unsurlarndan biri siya
s fikirlerin tartlmasna yardm edecek olan din eserlerin
okunmasnn yasak ediliiydi. Jn Trklerle beraber alan
bir bilgin Padiah'm bu hareketinden yle sz ediyordu:
"Zaman- saadetten imdiye kadar hibir Padiah vak
tinde ktb-i er'iye nshalarnn toplandn iittiniz
mi? Medreselerin harabiyetten, hayvan damlarndan fark
kalmad. Seyyahlar gelip gryorlar, bari ecanibden hicab
ediniz..." 120
Kanun- Esasi yaymclarndan Hoca M u h i t t i n ve Hoca
Kadri ve Sada gazetesinden Ubeydullah Efendi g i b i kim 121
selerin Jn Trklerle niin ibirlii yaptklar sorunu b u
ynden deerlendirilmelidir.
Abdlhamit rejimine kar ilk yafta yaptrma kampan
yas softalarn, baz ulemann zendirmesiyle baladklar
bir harekettir. Bu protesto zerine Abdlhamit i k i b i n ka
dar softay Dou Anadolu'ya srmt. Bir sre sonra 122
softalarn Ermeni komiteleriyle ibirlii yapmaya hazrlan
dklar ihbar Abdlhamit'i onlar geri getirmeye mecbur
etti.
119 A . g c . s . 93.
120 "eyh Muhittin Arizesi," Kanuna Esasi, 28 Atalk 1896. s. 2.
121 Hoca Kadri iin bkz. Mehmet Kadri, Saraif (Paris. 1910), Ubeydullah Efendi
iin s. 33 ve Trk Mekurlar, 388. Arada srada Mevlevilerin de J n Trkler
le iliki kurduklar anlalyor. Tevfik Nevzat sorununa ismi karan bir Mev
levi eyhi iin bkz. nal, Son Asr, 1847-58. 1897 ylnda j n Trkler arasn
da ilk tutuklamalardan sonra kurulan "Numune-i Terakki" grubunda ulema
nn says kabarkt: Bkz. A l i Fahri, Emel Yolunda (stanbul, 1328), s. 385 vd.
122 Bu konudaki haberler iin bkz. "Dersaadetle Asakir ve Softalar," Hrriyet, 1
Ocak 1894, s. 6; Times (Londra), 23 Eyl 1893, s. 3; ( C o m i t de la Jeune
Turquie), La Turquie sous Abd-ul Hamid, (Istanbul, tarihsiz (1893?],) s. 3.
74
Sultan Abdlhamit, Osmanllk ve Panislmizm
Abdlhamit devri hakknda yazlm ciddi eserlerin byk
bir ksm Padiahn "panislmizm" politikasndan sz
123
ederler. Byle bir politikann 1890'dan nce varlndan
sz edilemeyecei gibi, 1890'dan sonra da pek atak bir
"panislmizm" politikasna giriidiini ispat etmek zor
dur. Abdlhamit'in, tahta kt zaman Osmanl mpara-
torlugu'nda "Osmanllk" ilkesini egemen klmak istedii
ve "bila tefrik-i rk ve d i n " bir millet kurma yolunda "Tan
zimat" adamlarnn giritikleri abay devam ettirmek n i
yetinde olduu, ilham ettii ss-i n klar/tan ve izledii 124
"hibir m i l l e t i gcendirmeme" politikasndan anlalr.
Abdlhamit'in politikasnn bu devri hakknda yaz yazan-
arca "panislmizm"e balannn nedeni Gabriel Char-
mes'n Le Panislamisme adyla yazd kitaptr. 1880'de
kan bu kitabn tezi Abdlhamit'in erge panislmizm
125
politikasna sapmak zorunluluunda kalacayd. Eser
mevcut bir politikay tahlil etmekten ok, ilerde panisl-
mizmden baka Osmanl mparatorluu iin kar y o l o l
madm ileri sryordu. Gerekten de Yeni Osmanllar,
faaliyetlerinin son yllarna doru byle bir fikir kabul et
meye zorlanmlard. Fakat Abdlhamit'in tahta gemesi
126
daha nce izlenen Osmanllk politikasnn yeniden can
landrlmas demekti.
Padiah'n Cemaleddin-i Efgani'yi Trkiye'ye daveti, "pa
nislmizm" politikasn gtmeye doru bir adm saylabilir,
123 Bkz. Bernard Lewis. The Emergence of Modern Turkey (London, 1962), s. 334
(S. Taghizade), Revue du Monds Musulman, (1913), 185-189; Jean Deny " A b d
al-Hamid, II," Encyclopedia of is lam, 1 (1960), s. 63-65.
124 Ahmet Mithat, ss-i Inkilap (Istanbul, 1294/5), s. 9 vd.
125 Gabriel Charmes, EAvenir de la Turquie; Le Panislamisme (Paris, 1883).
126 Bkz. Mardin, The Genesis, s. 60, 61, 331, 332.
75
fakat bu davetin 1892'de (Kayzer'in ziyaretinden sonra) ya
plm olmas bir rastlant sonucu deildir.
Jn Trk kaynaklar Padiah'm panislmizm politikasn
1890'larda ortaya kardn belirtmekte ittifak halinde
dirler. O devri incelemi olan bir yazarmz da ayn fikir
127
dedir. 523
Genel olarak Jn Trkler Abdhamit'in bu giriimlerini
gln saymlar ve u z u n zaman Osmanllk politikasn
tercih etmilerdir. Jn Trklere zaman zaman atfedilen "pa
nislmizm" Osmanllk politikasnn yan banda Islama da
nem vermeleri zorunluluundan ileri gelmitir.
O s m a n l ttihat v e T e r a k k i C e m i y e t i ' n i n
L o n d r a ve P a r i s J n Trkleriyle likileri
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurulu tarihi M a
ys 1889'a rastlamaktadr. Meveret gazetesinin 1896'da
129
kan b i r makalesinde b u C e m i y e t i n " t o h u m u n u n "
1896'dan "on i k i sene nce" atld sylenmektedir. Pek
belirsiz olan bu ifadeden ne kastedildii anlalmamaktadr.
Ancak bu "tohumu" ekenlerin i k i arkada olduklar ve o n
larn "cemiyet" ve "Utihat"m gereklilii zerinde ittifak et
tikleri anlatlyor. " O i k i akirdan i l k ihvan- cemiyet-
131
127 Bkz. "ktihad- slm," Kanun-t Esasi, 12 evval 1315. Burada yaplan ayrm
Abdhamit'in "emr-i hilafete" sarlmas ile "Utihad- lslam" ayn politikalar
saymaktadr. Yazara gre Abdlhamit birincisini 1876'dan sonra yapm, fakat
"ttihad- slamc" olmas 1892'den sonradr. Ahmet Rza d a . tarih vermeden
bu ayrm yapyor. Bkz. Ahmet Rza. La Crise de l'Orient (Paris. 1907), s. 29.
128 Yalman, Turkey in ile World War, s. 38.
129 B u tarih Kuran tarafndan kaynak gsterilmeden verilmektedir. Bkz. Kuran.
Milli Mcadele, s. 3 5 . Fakat bu bilgi evri m s t e a n ve nklab Niin ve Nasl
Oldu (Kahire, 1909) ismiyle yaymlanan kitabn s. 26 vd'dan alnmtr. Te
mo da bu tarihi doruluyor. Bkz. Temo, Hidemat- Vataniye, s. 18-19.
130 "Tohum ve M a h s u l " , Meveret, 15 ubat, s. 3.
131 A.g.e.
76
tir." Bu ifade ve "ittihat" zerindeki srar, cemiyetin k u
132
ruluundaki ana amacn "hrriyet"ten ok Osmanl Impa-
ratorlugnun paralanmasn engellemek olduunu bir da
ha gsteriyor. Franszca Mechveret'in dier bir makalesinde
Cemiyetin "drt yl nce" olutuu ifade ediliyor. Bun 133
dan ilk cemiyetin toplantlarndan birinin tarihi kastedildi
i anlalyor. 1893 tarihinde stanbul'da kan ve "Impri
134
merie de la Jeune Turquie" ibaresini tayan bir risale Tbbi
yelilerin ilk yaynlarnn o tarihe rastladm dorulamakta
dr. ittihatlarn, hrriyetin ilanndan sonra danmanl
135
n yapm ve cemiyetin oluumu hakknda kurucularn
dan bilgi toplayan General mhof'a gre Tbbiye rencile
rinin ilk hareketlerinden biri byle bir matbaa kurmak o l
mutur. Bu d a ' Meveret'teki makalede verilen faaliyet tas
36
virine uyuyor: "Defter tutuldu, sandk ald, para toplan
maya baland. Bu ake ile silh- hrriyet olan maarifin va
tandalar arasnda taksim ve terkini, ezhan- mmetin tah
sil ve terbiyesi iin mektepler alacak, muallimler yetitiri
lecek, kitaplar, gazeteler baslacak..." Bu ifade ayn za
137
130
manda Ahmet Bedevi K u r a n tarafndan bulunan cemiyet
tzklerinin gerekten ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ait o l
mas ihtimalini artryor. nk o tzkte de halk aydn
latma birinci derecede bir gayedir. 138
132 A.g.e.
133 Medveret, 15 Nisan 1896, s. 2.
134 Alu Aa itimai bkz. Cevr, inklap, s. 26.
135 L a Turauie Sous AII-ul Hamid, (stanbul, Imprimerie d u C o m i t de la Jeune
Turquie a Constantinople [1893 ?]).
136 General-Major Imhoff, "The Entsehung und Der Zweck des C o m i t s fr Ein
heit und Fortschrift," Die Welt des Islams I (J913), s. 172.
137 Meveret, 15 ubat 1896, s. 3.
138 Tunaya, Siyasi Partiler, s. 118 (madde 3). Madde 21'de (s. 120) " k u w e - i ka-
lemiyyeye malik" olanlarn Trkiye'den propaganda yapmak zere d a n
karlmalar hususu aynen Mesveret'in "Tohum" makalesinde mevcuttur.
77

1895 ylnda ilk tutuklamalar olmu ve cemiyet darya
ilk yelerini karmaya balamt, ite bu srada, 1895 ya-
z'mn banda Londra'da birdenbire A l i efkati Bey'in Hayal
ve stifci>ci'i, uzun zaman sren bir sessizlikten sonra, k
maya balad. Bu i k i olay arasnda bir ba olduu fikri gayri
ihtiyari akla geliyor. Hrriyet'in Mays saylarnda bunu
dorulayan bir haber mevcuttur: Faris bu saylarda Paris'e
kaan Harbiye rencilerinin bir gazete karmak istedikle
Ww
ncs Rza, Ganem ve Fua'dan olumutu. Drdnc-
syse stanbul'da oluan tam anlamyla askeri bir gruptu.
Birinci ve ikinci grubun Jn Trk hareketindeki nemi s
nrldr. Drdnc grubun bakanln bir ara "Mizanc"
Murat Bey yapacakt. Fakat bu bir yanl anlamann sonu
cuydu. nk, Murat Bey'in brokratik reform anlay
kendi yatlarndan ve ayn sosyal tabakaya mensup kimse
lerden meydana gelen "Hrriyetperveran" cemiyetinde
143

rini bildiriyordu. Ancak Hayal ve stikbal'in bir hayli s

139 ifade edilen fikirlere ok daha yaknd. Ahmet Rza Bey'in
nk kmas rencileri baka tarafta yardm aramaya sevk karakterini verdii nc grup ise 1902 Kongresi'ne kadar
etmi olabilir, nk Hayal ve stikbal'in yaymlan, yaz bamsz kalmtr. Bundan sonra i k i akm birlemi ve kar
sonunda durdu. Ahmet Rza Bey'e inanacak olursak, kendi larnda Prens Sabahattin Bey'i bulmulardr. Bu gruplarn
si bir sreden beri askeri rencilerle ilikideydi ve onlara "slahat"a verdikleri anlam bazen hayli deiik olabiliyordu.
bir gazete karacan nceden haber vermiti. Kuran bu 140 Bundan sonraki blmlerde bu ayrlklarn anahatlar belir
son gelimelerin bir nc kkn veriyor. Sonunda, 1 141 tilmeye allacaktr.
Aralk 1895'te Ahmet Rza Bey Meverct'i ve Franszca ekini
kard.
Btn bu sylenenlerden karlacak olan asl sonu,
1895 ylnda Ahmet Rza Meveret'i karmaya balad za
man, stanbul'da, Paris'te ve Londra'da bir veya i k i grup de
il, en aa drt grup bulunmu olduudur. Ulemann da
kendi balarna bir cemiyet kurup, ancak tesadfen sonra
dan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin varlndan haberdar o l
duklarna inanacak olursak, o zaman gruplar bee kmak
tadr. Bunlardan birincisi Hrriyet'in ve Selim Faris'in
142

evresinde toplanan ve bazen de ngiliz hkmet evreleri

ne ok yakn olduu izlenimini yaratan gruptur. kinci top
luluk Trk-Suriye Komitesi yelerinden meydana gelmiti.

139 Hrriyet, 9 Zilkade 1312, s. 5.

140 Ahmet Rza, "Hatrat," Cumhuriyet, 26 Ocak 1950, s. 2.
141 Kuran, Mil Mcadele, s. 133.
143 Bkz. yukarda not, 38.
142 Hoca Muhittin, "Maksad- Meslek," Kanun- Esasi, 12 Aralk 1896, s. 3.

78 73
 NC BLM

MZANCI MURAT BEY VE SYAS FKRLER

Sultan Abdlhamit devrinde yaayp 1908'de "Hrriyetin

Ian"na yetien Osmanl liberal grl aydnlarnn ou,
Trkiye'de Abdlhamit rejimine kar etkili bir ekilde ha
rekete geilebileceine dair ilk umutlarn Murat Bey'in kii
lii evresinde toplandnda uyuurlar.
Osmanl mparatorlugnda "Meveret" usulnn kurul
mas iin alm veya bu umutlan gizlice beslemi olan
bu kimselerin bir ksm Murat Bey'e kar duyduklar hay
ranl Mlkiye'de, hocal srasndaki gz ac etkilerine
ve Dnya Tarihi dersinde ekinmeden dile getirdii hrri
yeti grlere balamaktadrlar.' Dier bir ksm aydn,
basnn sansrn basks altnda bulunduu bir devirde
Murat Bey'in haftalk Mzan'm bamsz fikirli ve gerekti
inde hkmeti eletiren yazlarn bulunduu tek gazete
olarak hatrlamaktadrlar. Murat Bey'in hayranlar arasnda
2

bile ittifakla byk bir hrriyet mcahidi saylmamas, ba-

1 rnein Ahme hsan bkz. blm II, not 61 ve Mehmet A l i Ayn, Canl Tarihler
II (istanbul, 1945), s. 7.
2 Kuran, Jn Tirfler, s. 40.

81
zlannm Murat Bey'in davas urunda yeter derecede sebat
gstermemi olduu dncelerine dayanr. Buna ek ola 3
rak 31 Mart vakasnda ihtilali yapanlar savunur bir tutu
mu olmas biroklarna hrriyeti hareketle olan balarn
unutturmutur. 4
Bugnk kuak iin "Mizanc" ad hemen hemen hibir
anlam tamamaktadr. 5
Bu ilgi kaybnn bizzat Murat Bey'in hareketleri ve karak
teriyle ilintili baz nemli nedenleri vardr. Bir kere, Mizan
c kiilii dolaysyla, Namk Kemal'in sahip olduu "kariz-
matik" liderlik niteliinden yoksundu. Hrriyetin anlam 6
n anlatmaya alt genlerden kendi dersanesinin dn
da bulunanlar iradesinin emberine alabilecek byk edip
veya politikacnn niteliklerine sahip deildi. te yandan, 7
Avrupa'ya katktan ve hudutsuz bir eletirme olanandan
yararlanabilir duruma geldikten sonra kan yazlar bir de
receye kadar eletirilerinin dozunu azaltt izlenimini veri
yor. Bu nokta bizim iin olduu kadar Jn Trkler iin de
3 Bu tutumun Trkiye'de yaratt yanklar iin bkz. Kuran. Jn Trkler, s. 61, ve
Prens Sabahattin'e atfedilen bir deerlendirme iin: ankaya, Mlkiye Tariki ve
Mlkiyeliler, 1, 359.
4 Bir cemiyet mensubunun o zamanki roln deerlendirmesi iin bkz. Temo,
Hidemat- Vataniye, s. 225-227.
5 Mizanc hakknda ilk bilimsel yaz 1950 ylnda kmtr. Bkz. Fevziye A b d u l
lah (Tansel), -Mizanc Mehmet Murat Bey," (stanbul niversitesi) Edebiyat Fa
kltesi Tarih Dergisi I, (1950), s. 70. 1895 ylna kadar verilen biyografik bilgi
ler bu makaleden alnmtr. Tansel'in baz hususlarda dikkatli olmamas y
z n d e n bu kaynak dikkatle kullanlmaldr. Tansel, Murat'n d o d u u blge
den "Tarhu Cumhuriyeti diye sz etmektedir. (Op. cit., s. 69) Aslnda Das
tan'daki bu blge bir oligarinin ynetimindeydi. Bkz. W Barthold "Dastan,"
islam Ansiklopedisi i l i (1945), s. 454.
6 "Karisma" deyimi iin bkz. Bendix, Max Weber, s. 306.
7 Sonradan Prens Sabahattin'le Pariste ibirlii yapan Ahmet Fazl (Tung) Bey'e
gre Murat Bey 1895'de bile istanbul'daki ttihat ve Terakki Cemiyeti merkezi
zerinde pek iyi bir etki brakmt. Ernest Edmonson Ramsauer'e yazlan bir
mektuptan; Ramsauer, The Young Turks, s, 28, not. 44.
82
artc olmutu. Sraladmz daraltc unsurlara ramen,
Murat Bey'in fikirlerinin incelenmesi yararldr. Deerleri,
Murat Bey'in Yeni Osmanllar j n Trklere balayan bir
dnsel halka salamalarndan ileri gelmektedir. Murat
Bey'in sonunda gsterdii zaaf bile kiisel bir baarszlktan
daha derin bir anlam tamaktadr. Murat Bey'in teorileri
Jn Trklerin daha etkili olabilmi olan baz fikir yaptla
ryla karlatrld zaman siyas fikirlerimizin modernle
mesi konusunda bize deerli ipular vermektedir.
Murat Bey 1853 ylnda Dastan'da Haraki kasabasnda
domutu. Soyunu sralad bir imzasndan (Murat bin el-
kad Mustafa vs. eklinde) bunlarn uzun zamandan beri l
miyeye dahil olduklar anlalyor. Ailesi Osmanl mpara
torluumun himayesini arayan bir gruba mensuptu.
Murat Bey'in ocukluu doum yerinin Ruslar tarafndan
igal edildii yllara rastlar. gal kuvvetleriyle ailesi arasn
daki ilikiler iyi deildi. Babas, kpeine asker garnizon
kumandannn adn takt iin yl Rusya'nn iine s
rlmt. Dnnden sonra, Ruslarn izledikleri yumuak
politika uzun zamandan beri tasarlad, aile bireyleriyle s
tanbul'a g etme fikrinden kendisini vazgeirdi.
Murat da, babasndan, renim iin Rusya'ya gnderil
mesini istedi. Fakat o zamanlar bile asl amacnn stanbul'a
gitmek olduu anlalyor. Murat Bey Sivastopol Gimnasi-
um'una kabul edildi. Buradan mezun olduktan sonra kendi
si nce Rusya'da niversiteye devam etmek istemi, fakat
bilinmeyen bir nedenden dolay bundan vazgemi ve s
tanbul'a hareket etmiti.
Murat Bey, ubat 1873'te payitahta vard. Adliye Nazr
olan Mithat Paa'nn evine gitti. Durumunu anlatmas ze
rine Sadrazam Esat Paa araclyla Maliye Vekili irvaniza-
de Rt Paa'nn yannda bir i buldu. Ulemadan olan
Rt Paa, bu sralarda Yeni Osmanllara kar bir eilimle
83
aktif politikay birletirmek gibi byk bir beceri isteyen
bir tutumu baaryla srdrebiliyordu.
Murat Bey Osmanl payitahtna geldii srada Yeni Os
manllar i k i yldan beri Avrupa'dan dnmler ve hkme
tin icraatn yeniden eletirmeye balamlard. Murat'n s
tanbul'a varndan i k i ay sonra da, Vatan yahut SiZistre'nn
temsilinin neden olduu galeyan dolaysyla, gene memle
ketin eitli kelerine srleceklerdi.
Murat'n Paa'nn hizmetine gemesinin ertesi gn ir-
vanizade Sadrazam tayin olundu. Murat Bey Hariciye Mat
buat Kalemi'ne tayin ettirildi. Rt Paa, bir yl kadar Sad
razamlkta kaldktan sonra Padiah' tahttan indirmeye y
nelen entrikalara ismi kart gerekesiyle azledildi ve Su
riye Valiligi'ne tayin olundu. Rt Paa Murat' Suriye'ye
beraberinde gtrd. Yolda Yeni Osmanllardan Ebzziya
Tevfk'i srgnde bulunduu Rodos'ta ziyaret ettiler. Bir s
re sonra irvanizade Hicaz'a tayin edildi. Murat Bey Rt
Paa'nn ailesini stanbul'dan getirmeye memur edildi. Yol
dayken Paa ld (Eyll 1874). Murat bylece stanbul'da
kald.
Murat'a gre, devlet memuriyetinde bulunduu ksa sre
iinde bile grd baz olaylar kendini devlet hizmetinden
soutmutu. Bir gn Ebzziya Tevfik'in kard Sirac ga
zetesinde Yunan snr yaknnda ekyann faaliyeti konu
sunda kan bir makaleyi, b u faaliyetlerin durdurulmas
iin Sadrazam Esad Paa'ya getirmiken, Paa'daki tepki ga
zeteyi derhal kapatmak istei olmutu. te yandan Ahmet
Mithat Efendi, kendi Tercman'mda Kemal Paazade Sait
Bey'e politik grleri dolaysyla dayak attn ilan edebili
yor ve kovuturmaya ugramyordu. Sonunda, Murat, irva-
nizade'nin de Hdiv smail Paa'dan, Msr Hdivliginin olu
Tevfik Paa'ya verilmesini salamak iin 80.000 kuru al
maktan ekinmediini grmt. Bylece, Murat Bey'de, az
84
bir zaman iinde, devlet mekanizmasnn rd izleni
mi uyanmt. Bundan sonra Mlkiye'de devlet memuru ye
titirme iine niin bu kadar akla sarldn anlayabiliriz.
1878 ylnda Mlkiye hocalna atand.
Murat, 1876 yllarnda Mithat Paa'nn evresinde topla
nan Yeni Osmanl grubuna dahil olduunu sylyor. Fakat 8
tercihlerinin o zamanlar dahi, siyas olmaktan ok kltr
faaliyetine dayanan uzun vadeli modernleme yntemlerine
gittii belliydi. B u itibarla o devirde Osmanl "intelligent-
sia"s iin her eyden ok bir Mlkiye hocas olarak sivril-
mi olmas tabiidir. rencisi olan Rza Tevfik'in tanklna
gre:
"Genliim byk bir heyecan ve uyanklk devrine rast
lad. Ben Mekteb-i Mlkiye'de iken, yani 1888 ve 1890 yl
larnda Ziya Paalarn, Namk Kemallerin, Abdlhak Ha
millerin bir ktas hatta bir beyti bizim vicdanmzda kya
metler koparrd. Bize Murat Bey tarih dersi verir ve hi
kimseden saknmayarak Fransa ihtilalini dahi kemal-i bela
gatla takrir eder, anlatrd." 9
Bu takrirlerin renciler zerindeki etkisi, onlar tenef
fslerde ihtilal sahnelerini, ihtilalcilerin rollerini benimse
yerek, canl tablolar haline getirmeye yneltiyordu. 10
Murat Bey'in okul dndaki prestiji Tarih-i Umumsinin
tad yeni grlerden geliyordu. Murat Bey'in Tarih'i sa
yesinde Osmanl aydnlar ilk defa kuru bir hadiseler silsile
si olmayan bir tarih kitabyla karlamlard. Murat Bey,
genliinde etkisi altnda kaldn syledii Guizot gibi, 11
8 M e h m e Murat, Hrriyet Vadisinde bir Pene-i stibdat (stanbul, 1326), s. 72
73. Fakat ifade biraz kapal olduundan o zamanki tutumu aydnlanmamm
9 Ibnlemin Mahmut Kemal inal, Son Asr Trk airleri (istanbul, 1930-1942),
s. 1516.
10 Mehmet Ali Ayn, Canl Tarihler, II, s. 7.
11 Tansel, Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, I, s. 71.
85
btn Avrupa tarihim, zmnen "hrriyet"in douunu ha
zrlam olan bir gelime olarak ele alyordu. Yeni eserde
bylece ortaya serilen tarihin bir "istikamet"i olabilecei
fikri Osmanl aydnlar iin yepyeni ufuklar amt. Murat
Bey'in nnn nc bir unsuru, gazetecilikte elde ettii
baaryd. 1886 tarihinden itibaren Murat Bey haftalk M i
zan gazetesiyle ilgiyi ekmeye balamt.
Murat'a gre gazeteyi yaymlamasnn asl nedenleri Padi-
ah'm Yldz'daki danmanlarnn entrikalar sonucunda
Sait Paa'nm azledilmesi (1885) ve Abdlhamit'in izledii
ingiliz aleyhtar siyasetin kendisinde uyandrd endieler
d i . Mizanc'nn tezi uydu: Sait Paa her ne kadar, 1879'da
12
Sadrazamla muhafazakr eilimleri dolaysyla getirilmi-
tiyse de, iktidar mevkiinde kald alt yl iinde Mithat Pa
a'nm baz gr noktalarn benimser hale gelmiti. Byle
ce yeni bir eitim sisteminin temeli atlm, adalet mekaniz
mas yeniden tekilatlandrlm, geni bir bayndrlk prog
ramnn uygulamasna gidilmi ve Osmanl d borlar sta
bilize edilmiti. Padiah'm Mabeyn'deki danmanlar Sait
Paa'nm kurduu b u yeni sistem sayesinde yetimeleri
muhtemel olan yeni ve ak grl memurlarn etkilerin
den korktuklar iin Sait Paa'nm ibandan uzaklatrl
masn istemilerdi. Mizan', Murat Bey'in bu gr asn
13
dan da deerlendirmemiz gerekir.
Murat Bey'in Mizan'daki politikasnn "cretkrlndan
sz edildii zaman bunun ok zel bir taktik sayesinde sa
landn unutmamamz gerekir. Murat'n taktii bir yandan
Padiah' btn teki gazeteler kadar hatta daha fazla v
mek, te yandan da hkmeti, Padiah'n salad m
kemmel devlet adaml rneklerine uymad iin eletir-
12 Murat Bey, Le Palais de Yldz e! la Sublime Porte, Paris, 1895, s. 10, 14.
13 A.g.e. Bu ayn zamanda Sait Paa'nm Hatrat'mdu (bkz. Sait Paa'nm
(stanbul, 1328,) ileri srd tezdir.
86
nekti. Murat'n bu i k i politikas 1908'den sonra, Osmanl
devlet adamlarnn kendisine kar gsterdikleri onur krc
tutumlar aydnlatmaktadr. 1880'lerde eletirdii kimseler
1908'den sonra da p o l i t i k a d a yer almlard. zellikle
1890'da M i z a n ' m hcumlarna urayan Kmil Paa'nm
1908'den sonra Murat'a hibir yardmda bulunmamas bu
ekilde izah edilebilir. Ancak burada Murat Bey'in Padiah'a
kar olan saygsnn yalnz bir taktik olarak deerlendiril
mesi yeterli deildir. Sonradan Hseyinzade A l i Bey'in de
belirttii zere, btn Jn Trkler Sultan Abdlhamit'e ba
balk grevini yerine getirmekte kusuru olan bir baba ola
rak bakyorlard. Bu hissin en kuvvetli bir ekilde belirdii
14
kiilerden biri de Murat Bey'dir. Bunun iindir k i Murat Bey
stanbul'dan katktan sonra bile Padiah'a mektuplar yaz
maya, hareketlerini Padiah'a izah etmeye almtr. Padi
ah'm tahta gemesinin ilk on ylnn yldnmnde Trki
ye'de 1876'dan beri kan kitaplarn bibliyografyasn Padi
ah'a sunmak zere hazrlayan Murat B e y ' uzun zaman s
adil Padiah hlyasn reform arzusuyla birletirmeye gay
ret etmitir. lerde belirteceimiz zere "adil hkmdar"
ideali modernleme akmna katlan islm topluluklarnn
Batllamann ilk evresinde gsterdikleri karakteristik bir
tepkidir. Fakat ne Mizan'da izlenen taktik ve ne de Murat'n
samimi padiahlg gazetenin 1890 ylnda kapatlmasna
engel olabildi.
M u r a t Bey, duyduu hayal krkln 1890'da yazp
1891'de yaymlad Turfanda m, Turfa m? ismindeki ro 16
manna aktard. Bu roman Mansur Bey isminde gen bir
idealistin maceralarn anlatyordu. Romann " M i l l i Ro-
14 Dr. Hseyinzade A l i , "Abdullah Cevdet," iilal ( E k i m , 9 3 2 ) , s. 5897.
15 Mehmet Murat, Devr-i Hamidsn (stanbul, 1888).
Hatrat
16 Mehmet Murat, Turfandam, Turfam, Milli Roman (istanbul, 1308).
87
man" bal da milli bir sorunun ele alndn belirtiyor
du. Kitapta, Murat Bey'e pek de benzeyen Mansur Bey na
musluluu ve idealistlii dolaysyla srekli engellerle kar
layordu. Mansur Bey birok maceradan sonra '93 Harbi
sralarnda hakl bir eletirisi dolaysyla Suriye'ye srl
yor ve orada umutsuzluk iinde lyordu. Osmanl toplu
munun eksik yanlarn bu ekilde tahlil ettikten sonra M u
rat Bey Padiah'm kendisine teklif ettii Dyun- Umumiye
Komiserliini kabul e t t i . "
Murat Bey bylece olduka nemli bir mevki elde etmi
ti. Bu memuriyeti srasnda eitli devlet adamlar ve M a -
beyn'le olan ilikilerini sklatrdg anlalyor. Asl isteiy-
se Padiah'a kendi reform tasarlarn aklamakt.
Bu uzun vadeli ve vatanperverce idealin yannda daha k
sa vadeli baz siyas amalar da olduu hissediliyor. Murat
Bey'in hareketlerini daha ok ocuka entrikalar olarak de
erlendiren bir Alman gzlemcisi Maliye Vekili olarak atan
mak zere zaman zaman Sait ve Kmil Paalarla temaslarda
bulunduunu anlatyor. Bu arada bu i k i devlet adamyla
18
Murat'tan oluacak l bir grubun Padiah'm hareketleri
zerinde bir denetim kurmasnn sz konusu olmu olduu
anlatlyor. Yazara gre, bu kk komitenin denetimi 1876
Anayasas'nn tekrar yrrle konmasnn yerine geecek
ti. Murat kendi Hatrat'mda byle bir tasavvuru ima bile et
memitir. Fakat eserinin bir blmnde anlattklar gayr
ihtiyari kendisine yklenen tasavvurlar konusunda akta ba
z sorular getiriyor. Bu blmde 1895'te Ermeni Komiteleri
nin tedhi hareketlerinin yaratt heyecandan sz eden
Murat Bey o zamanki dncelerini yle aklamaktadr:
17 Bu memuriyette iken kendisini bilenler Osmanl karlarnn korunmas iin
gayret sarf elliini sylemektedirler. Bursal Mehmet Tahir, Osmanl
ri, III (istanbul, 1342), s. 149.
18 Bernhard Stern, Jungt rken und Verschwrer (2. bas., Leipzig, 1901). s, 211-254.
88
"O hengmdaki skntlarm Sait Paa ile vki olan bir
mlakat zerine ayrca azalmt. Tekrar Sadarete gelmek
ihtimali kat'iyyen sylenmeye balaynca kalbini yoklamak
istedim. Me'muln haricinde olarak benim endielerime
pek vakf ve kalben mterek ve bana mteveccih buldum.
Adeta kmldamaya balam olan erbab- gayret ve vukuf
ile mnasebatta olduuna hkmettim. Cesaret alarak biraz
kendisine aldm. Kendisi de dertlemekten ekinmedi.
Nmayiler icrasna lzum varid olunca onlar bizim taraf
tan icra olunarak kendinin klliyen harite kalmas icab-
halden olduu ve ancak ahvalin evkiyle Zt- ahane Sada
ret iin kendisine mracaat edince istedii vkely tyin ve
kffe-i maruzata kabul veya adem-i kabul mbeyyin cevap
verilmek, iradat- seniye yalnz bakitabet vastasiyte tahri
ren tebli edilmek, sadaretin malmat haricinde devair-i
adliyeye evamir verebilmek gibi urut ve kuyut ileri srle
rek onlar kabul buyurulmaymca itizar etmek mnasip ola
ca hakknda hem-efkr bulunduk." 19
ok gemeden Sail Paa Sadrazam olunca Murat Bey Pa-
a'nn bu konumada kararlatrlan esaslara uymadn
anlad. Buna ramen Murat Bey Sait Paa'ya kar tutumun
da ounlukla olumludur. 1895 ylnn sonbaharnda Tr
kiye'den kat zaman Trkiye dnda kard ilk risale
n i n bir ksm yalnz Sait Paa'y "temize karmaya" ayrl
20
mt. Risaledeki ana tezlerden biri Paa'nn iktisadi ve sos
yal alanda tekil ettii kurulularn Jn Trklerin ortaya
kmasna neden olduu ve bu bakmdan Said Paa'nn Jn
Trklerin " p i r i " saylmas gerektiiydi.
Ermeni Komitelerinin 1895'te tedhi hareketlerinin art
mas ve stanbul'da yarattklar huzursuzluk ve anarinin
Mellifle 19 Mehmet Murat, McaJedc-i Milliye, s. 31 v d .
20 Mourad, Le Palais de Yldz, s. 10. Murat Bey'in Sait Paa'nn l m dolaysyla
yazd mfik fakat eletirel makale iin bkz. inal, 5o Sadrazamlar, s. 1096.
89
 devlet adamlarn durumdan siyas bakmdan yararlanmaya
yneltmi olmas muhtemeldir. Kmil Paa, rnein, E k i m
1895'te Sadrazam atannca Padiah'm yetkilerini snrlan
drmaya almt. 21
Murat Bey'in ifadesinden, kendisinin "kmldanmaya ba
lam olan erbab- vukuf ve gayret" arasnda bulunduu ve
bu grupta baz yetkilere sahip olduu anlalyor. Jn Trk
lere oranla daha yal olan ve reformdan yalnz ok genel
bir ekilde sz ettikleri anlalan, yayn organlar bulunma
yan bu uyarl olmayan grup gerekte bir "grup" deildi. Fa
kat 1893'te Georgiades'in Jn Trklerin hl mevcut oldu
u eklindeki deerlendirmesi yksek memurlarn aralarn
da kurduklar bu ekilsiz haberleme ama balanabilir.
Ermeni sorunu alevlenmeden bir yl kadar nce Murat
Bey'in rencilerinden Hmit Bey (?) ttihat ve Terakki Ce
miyeti ismini alan bir cemiyetin kurulduunu, yelerinin
Tbbiye-i ahane'den ve Mlkiye'den* olduunu ve kendi
sine bakanlk teklif etmek iin geldiini sylemiti. Murat
Bey'in cevab kendisinin, halen bir memur olmas dolaysy
la byle bir rgte giremeyecei ve naslsa Padiah'm hare
ket hattn deitirmekte daha byk umutlar besledii
noktasnda toplanyordu. M u r a t Bey, k e n d i ifadesiyle
22
" g e n ' l e r e , lml ve ll davranmalarn salk verdi.
23
zellikle hibir ekilde hareketin Padiah'a kar yneltil
mi olduu izlenimini uyandrmamalarn, hkmeti hedef
almalarn ikaz etti. Bundan bir sre sonra yeni cemiyetin
yelerinin hazrladklar bir yafta rneinin dzeltisini yap
tktan sonra cemiyet yelerinin camide namazn ardndan
21 A.g.e.,5. 1369 vd.
(*) Bu messeselerin kuruluu konusunda objektif bir tarihi d e e r l e n d i r m e iin
bkz. Karal, Osmanl Tarihi VIII, s. 322, ve genellikle s. 320
22 Mehmet Murat. Mncahede-i Milliye, s. 26.
23 Ag.e.,5. 25.
90
cemaati ayaklanmaya davet etme usulne mracaat etmek
istedikleri takdirde kendisine nceden haber vermelerini is
temiti. Bu gibi bir gelime olduu takdirde aralarna gire
ceini vaat etti.
Namazdan sonra mminlere hitap ederek hkmetin
eletirisini yapmak ve cemaati galeyana getirmek Osmanl
mparatorluu'nda yzyllardan beri kullanlagelmekte olan
bir ihtilal tekniiydi. Ermeni Komitelerinin payitahttaki ic
raat bu usule tekrar mracaat edilmesini mmkn klacak
havay yaratmt.
Murat Bey, hatratnda, gerekte genleri fevri bir hare
ketten alkoymak iin aralarna girmeyi kararlatrdn an
latyor. Plan, cemaati galeyana getirmeye alanlara engel
olup ihtilalcilerin amalarn Padiah' kayglandrmayacak
olan bir dille anlatmakt. Bylesine realizmden uzak bir ta
savvur, Murat Bey'in aktif politikac olarak ne kadar zayf
olduunu gsteren tipik bir rnektir.
Murat Bey'in Padiah'a kar koyma fobisinin teorik yan
"saltanat" simgesinin ypranmasn istememesinden ileri
geliyordu. Ayn tutumun pratik yan Padiah'a kar yne
len bir hareketin baarl olmamasndan korkmasyd.
O sralarda Hrriyet gazetesi kmaya balam ve gene
ayn nedenden dolay, kamuoyunda benimsenmeyecei
kukusunu yaratt iin, Murat Bey'de iyi bir etki brakma
mt. Murat'a gre:
" E r m e n i meselesinin halkmz srf diyanet zeminine
sevk- gayret etmeye mecbur eyledii bir hengmda halkn,
hissiyat- diyanetini okamayacak olan bir feryad ne kadar
hakl ve mnasebetli olursa olsun, bizde Ermeni fesadnn
bir nev'i dierinden baka bir ey olamazd. Bilhassa Selim
Faris gibi mezhep ve meslei olmayan birinin imzas altn
vd.
da km bulunursa daha beter olur.
"Rusya'da Nihilistlerin byle mhlik bir ekle girmesi
91
ilk davrananlarn mizac- milleti hesaba koymakszn on
sekizinci asr hkemasnm efkrn nere balamalarndan,
ve ilk evvel halkn kendilerinden yz evirmesinden ileri
gelmitir." 24
Murat Bey'e gre, Ahmet Rza Bey'in 1894'te tabask ola
rak kan Padiah'a Mektubu ok daha verimli bir reform
25
zemini vaat ediyordu. Murat'n Ahmet Rza'y beenmesi
nin nedeni her i k i dnrn de reform hareketim, esas iti
bariyle, hemen gerekletirilmesi mmkn olmayan ve ge
nel eitim dzeyinin ykseltilmesine ihtiya gsteren bir
sre saymalarndan ileri geliyordu.
Bu arada Murat hl kendi grlerini Padiah'a sunma
nn yolunu bulamamt.
Bir gn bir arkada ile yapt bir sohbet srasnda kendini
ziyarete gelen Hassa Alayndan i k i Dastanl muhafza "bir
cemm-i gafir" eklinde Saray'a gelindii takdirde askerlerin
silahlarn kullanp kullanmayacaklarm sordu. Tereddtsz
kullanacaklar cevabn ald. Birka gn sonra konumann
26
meali Saray'a ulaarak Murat'la konuan muhafzlar stan
bul'dan uzaklatrld. Murat bunun zerine, onlar savun
mak iin Mabeyn'e mracaat etti. Padiah'tan gelen cevapta
Padiah'm rencilerin "kprdama"larmdan kayglandn
ve Murat onlarn banda bulunduu iin kendisinden bu fa
aliyete ait bir rapor bekledii bildiriliyordu. Murat rencile
rin banda bulunmadn ve raporun yerine Osmanl Impa-
ratorlugu'nun dertlerini anlatan bir tasan hazrlamaya hazr
olduunu bildirdi. Padiah'n uygun grmesiyle tasar hazr
land. E k i m 1895 sonunda Murat Bey Abdlhamit'e bir me
morandum sundu. Bylece hayalleri gerek oluyordu.
24 Mura, Mcabede-i Milliye, s. 29.
25 Ahmet Rza, Vatann Haline ve Maarif-i Umumiye'nin Islahna Dair Sultan Adiil-
hamid Han- Sani Hasretlerine Takdim Klnan Birinci Lyiha (Londra. 1312).
2 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 23.
92
Murat, Abdlhamit'in "eminence grise"i olmak hlyalan-
na dalyordu. Daha sonra Padiah'la yapt bir konumada
padiah'n herkesin anlatt kukucu, dargrl tiran o l
mad hissi onu daha da heyecanlandrd. Fakat Abdlha
mit'in kendisiyle istiare etme vaadi gereklemedi. Murat
Bey byk bir hayalkrklna urad. Padiah'a vekillie
atamasn salk verdii kiilerden yeni kabine listesinde hi
birinin gzkmemesi planlarn alt-st etti. Artk Yldz'a
her gidiinde Padiah'm meguliyeti bahanesiyle saraydan
uzaklatrlyordu.
Hayallerinin bylesine sert bir ekilde dalmas Murat
Bey'i Trkiye'den kamaya zorlad. Kendisi Osmanl mpa
ratorluumdan ayrlmakla elde etmek istedii sonular
yle sralyor:
"Birincisi: Avrupa Erbab- iktidaryle efkr- umumiyesi-
ne Trkiye'nin ahval-i hazra- dahiliyesi hakknda mal-
mat- sahihe vermek, yani rk ve kaybolmaya mahkm
olan tabakann idare-i resmiyeden ibaret bir d kabuktan
baka olmadn iddia etmek, Devlet ve millet-i Osmaniye-
nin pek ziyade slh ve ikmale msait olduklarn ispat et
mek, bu slhat sayesinde husule gelecek kavi ve muntazam
Trkiye'nin gerek asayi ve gerek medeniyet-i lem itibariy
le pek faydas olacan gstermek. Bu sayede Avrupa efkr
umumiyesini Trkiye'nin slhna mukaddes bir vazife-i
beeriye nazaryla baktrarak er ge hkmetlerini Avustur
ya ve Rusya politikasn akim brakacak bir mesek-i mutta-
rid ittihazna mecbur edecek nmayilere sevk eylemek.
"kincisi: Ermeni meselesinin illet- hikmetini yr ve a
yara iyice bildirmek... zamann ruhuna muvafk ve icabna
mutabk olarak Memahk-i Mahrusede icra olunacak sl-
hat- umumiyenin haricinde ayrca bir Ermeni meselesine
ve Ermeniler hakknda icraat ihtiyarna kat'iyyen ve klli
yen imkn mutasavver olamayacan leme iln etmek...
93
 " O suretle hail-i mesele edinilmesinin fiilen kabiliyeti ol
madn Avrupa renince Ermeni gayreti 'Trkiye'de sl
hat icras lzumu'na tebdil edilebilirdi. B u sayede ' m i -
ting'ler ile sair nmayiler bizim hissiyat- kalbiyemizi cerh
edecek tecavzler eklinden kar(d)...
"ncs: Mddet-i medde cehalet deryasna garkolan,
en vahi bir istibdat yk alunda ezilmi bulunan bir cemiye
tin iinde ilk uyanan fikirlerin birden ifrata gittikleri emsalle
ri gemi ahvaldendir. Bu gibi ifrathn mazarratlar oktur.
Ezcmle dvalarndan ilk nce istifade edecek olan halka fik
ri ve iddialan pek vahice ve mizaca gayr muvafk gelir...
"...Uyanmann netice-i tabiiyesinden bulunan frkalarn
baz nmayiler icrasna kyam etmelerinden hareket zama
n gelmi olduu anlalyordu. Halbuki bizde teden beri
hrriyet-i matbuat mevcut deildi. mal ve ittihadat- mil
liye hakknda teati-i efkr edilmesine imkn yoktu. Bunun
iin herkes icra-y nmayite kendi bildiine tabi olacakt
k i neticesi hkmeti iddet icrasnda hakl, halk daha
adem-i itirake mazur gsterecek bir kargaalktan ibaret
kalabilirdi.
"u mtalaalardan dahi 'genler'in iln ve tervilerine l
yk ve 'ihtiyar'larn mizalarna muvafk ve makul bir sl
hat program tanzimi... (icabediyordu). Bu i iin dahi be
nim bakalara mreccah olduum msellem idi.
"Drdncs: Alt yz seneden beri bizde devam eden is-
tibdad efrad- ahaliye yle dursun, rical ve Ulemann ek-
birine vazife ve mes'uliyet dabn unutturmutu. Bu sebep
ten olarak maiyet-i mstakile-i ahaneden bed ile makam-
sadaratten ve nezaretlerden geerek kaza kaymakamlna
varncaya kadar bilcmle bendegn ve memurin-i devlet...
'ifa-y vazife' etmek yolunu bulmay akl edemiyordu." 27
27 Murat, Mcahede- Milliye, s. 64-67.
94
Murat Bey'in siyas politikasnn ekirdei parlamento
nun yeniden kurulmasndan ok bu "ifa-y vazife" salaya
cak imknlarn evresinde toplanr.
Murat Bey stanbul'dan Sivastopol'a giden bir gemiyle
kamt. Sivastopol'da kendisini arkada Gaspral smail
Bey karlad. smail Bey'in o zamanlar bile Rusya Trkleri
nin kltr birliini salamak iin altn hatrlarsak bu
arkadaln muhtemel etkilerini tahmin edebiliriz. Mizanc
akrabalarn ziyarete hazrlanrken Avrupa basnnda oku
duu Osmanl lmparatorlugu'yla ilgili i k i haber Paris'e y
nelmesine neden oldu. Bunlardan biri Avusturya Hariciye
Nazr Kont Goluchowsky'nin Osmanl mparatorlugu'nun
tasfiyesini grmek iin bir konferans dzenlemeyi dn
dyd. kincisi de Lord Salisbury'nin Brighton'da verdii
bir sylevde Abdlhamit'in Ermeni sorunundan sz etme
mesini rica eden zel bir mektubunu okumu olmasyd.
Murat'a gre, Salisbury, bamsz bir Ermenistan'n k u
rulmas fikrini Abdlhamit'e ngiliz aleyhtar politikasn
detmek iin destekliyordu. Murat hareketlerine daima
28
egemen olan dramatik edayla Paris'e gidip b u kuvvetleri
durdurmaya karar verdi. Fakat bu srada Padiah'a niin bu
ekilde hareket ettiini anlatan mektuplar gndermeye de
vam ediyordu.
Parts yolunda Murat, Kont Goluchowsky'yle yapt bir
grmede Avusturya'nn taksimdeki kendi pay olarak Bat
Rumeli'yi ve Selnik'i almay umut ettiini rendi. 29
Paris'e gelir gelmez Murat Bey Ahmet Rza'y arad.
28 Ayr bir g r iin bkz. William M . Langer, The Diplomacy of Imperialism
1890-1902 (2. ed. New York, 1956), s. 159-163. Fakat Salisbury bakmndan
Murat yazma benzemiyor. Bkz. op. cit., s. 206-209. Baka bir kaynak iin
Kari Knzer, Abdlhamid II und die Reforman in der Trkei (Dresden, 1897) ve
Hugo Preller, Salisbury und die T r l m c h e Frage im Jahre 1895 (Stuttgart,
1930).
29 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 83.
95
 1895 yl Fransa iin biroklarnn zlemle hatrladklar
bir kltrel gelime devrinin orta noktasyd. Anatole Fran
ce Le Lys Rouge'u karyor, Gauguin de Hotel Drouot'da ilk
sergilerinden birini dzenliyordu. O yl Toulouse Lautrec,
Yvette Guilbert'in Iitografilerinden meydana gelen bir al
bm yaymlamt ve Clemenceau La Justice'de kitab bir
sosyal belge olarak nitelendiriyordu. Kari Marx'n Capi-
tal'inin o zamana kadar yaymlanmam olan nc cildi
kyordu. Fakat bu kltr faaliyetlerin merkezi olan Pa
ris'te anaristler Cumhurbakan Carnot'yu ldryor ve
Dreyfus sorununun ilk evresi balyordu. 1894'te kabul edi
len ve anaristleri ar cezalara arptran kanunlar Paris'te
bir "hrriyeti" hareketin ynetimini gletiriyordu.
Murat'a inanrsak Ahmet Rza, kendisini batan beri bir
rakip sayd iin souk bir ekilde karlamt. 30
Meveret daha kmamt. Fakat Ahmet Rza'nm dn
cesinde radikal baz yanlarn varl belliydi. Ahmet Rza
Bey'den nce ortaya kan btn siyas fikir yaptlarnda Is-
lma nemli bir yer ayrlmt. Yeni Osmanllar da kuvvet
31
lerini ksmen din inanlardan almlard. A h m e t Rza
Bey'in 1895 ylndan nce yaymlad yazlarda da slama 32
byle bir yer ayrlyordu. Fakat A h m e t Rza iin slm
"doru" olduu iin doal "sosyal bakmdan yararl" oldu
u iin nemliydi. Bu nemli bir deiiklikti.
Murat Bey'e gre, Ahmet Rza Murat Bey'in lmllna
derhal itiraz etmiti. Aralarndaki gr ayrlklarnn bir
33
"kuak" sorunu yan olduuna kuku yoktur. Murat Bey
30 A.g.e., s. 88-93. Bunun yannda Ahmet Rza Murat Bey'e gre "kan d k l m e
mesi" fikrine ve "mahdut bir merutiyet ile iktifa" edilme tasavvurlarna itiraz
etmiti. M u r a , Mcahede-i Milliye, s. 93.
31 Bkz. Mardin, The Genesis, s. 81-106. .
32 Bkz. Ahmet Rza, "Bulletin de France," Revue Occtdentale, (1890), s. 388-390.
33 Murat, Meahede-i Milliye, s. 97.
96
Rza Bey'e "olum" diye hitap edebiliyor ve Ahmet Rza Bey
bundan holanmyordu. Fakat ayn zamanda Rza Bey'in
-tpk stanbul'daki ittihat ve Terakki yeleri g i b i - Murat
Bey'in tasarmlarn biraz havai bulmu olmas muhtemel
dir. te yandan Murat Bey'in, Paris'te en nemli siyas kii
lerle senlibenli olduu izlenimini yaratma abas, iyi bir et
ki brakacak bir tutum deildi. 1908'den sonra bile Murat
1895'e Gabriel Hanotaux gibi kimselerle yapt konuma
larn Trkiye'nin kaderini deitirdiine inanyordu.
Murat Bey Paris'te ilk risalesini yaymlaynca iinde b
tn Yldz politikasnn ikiyzlle dayand eklindeki
hkmn gren Ahmet Rza, Mizanc'nn bu kadar ileri gi
debilmesine hayretini ifade etmiti. Murat Bey'se bu deer
lendirme ekline gcenerek ttihat ve Terakkiyle kendi g
rleri arasnda bir fark olmadn Ahmet Rza Bey'e bu ve
sileyle anlatt. imdilik ttihat ve Terakki'yle bir bag kur
mak istemiyordu. Teklifi Cemiyetin kendisine aylk bir
mhlet vermesiydi. Bu ay iinde Padiah' slahat yap
maya ikna edemedii takdirde cemiyete katlacakt. 34
Murat bu srada Hdiv Abbas H i l m i Paa'dan Msr'a gelip
yerlemesini neren bir davetiye ald. Mizanc b u davete
nem vermediini fakat bir sreden beri Msr' uygun bir
harekt zemini olarak dndnden kabul etmeye karar
verdiini anlatyor. zellikle Mizan' Msr'da devam ettir
mek, ona gre, Yldz'da bir bomba etkisi yaratacakt. M 35
sr'n da muhalefet tarafn destekledii kefi zaten ngilte
re'nin Msr' igalinden ok znt duyan Padiah'a bir
darbe indirecekti.
Mizanc Msr'a hareket etmeden diplomatik grlerini
srdrd. Londra'da Lord Salisbury'yle bir konuma yapa-
34 Murat, Mcalede-i Milliye, s. 90 vd.
35 A.g.e.,s. 120.
97
rak ondan Mizan\ Msr'da karmak izni aldktan sonra nini aklyordu: Murat'n ilk makalesinin konusu Paris ve38

Msr'a hareket etti. Msr Jn Trklerinin programszlgyd.

ingiltere'deyken Murat Bey Ermeni ihtilal komiteleriyle Aslnda Jn Trklerin bir program vard ve bu program
Abdlhamit'e kar ortaklaa bir cephenin kurulmas iin MecJveret'in (Meveret'in Franszca eki) i k i n c i saysnda
grmelere girimi ve baarl olamamt. Hatratnda an kmt. Programda anaristlerle bir tutulmamas iin gay
lattna gre, Ermeniler yalnz Osmanl topraklarnda de ret sarf edildii ve komitenin amalarnn, bu bakmdan su
il, fakat Rus topraklarnn da bir ksmnda mstakbel bir landrlarak anlatld muhakkakt, fakat b u n u n yannda
Ermenistan kurabileceklerine inanyorlard. Murat Bey'in
36
programdan kesin bir eilim karmak da gerekten zordu,
bu grmelerde baarl olmas muhalefeti kendi evresin iinde, daha nce Yeni Osmanllarda grlen "l-i Os-
de toplama abasnda nemli bir koz olacakt. Baarszl, man"a beslenen sayg ifade ediliyor, reformun bir tek millet
baa gemesini salayacak artakalan tek silahn Mizan oldu iin deil, fakat btn Osmanllar kapsamas dilei ileri
u anlamna geliyordu. Bunun iindir k i Murat Rza'mn bu srlyordu. "Medeniyet yolunda ilerleme" istei belirtili
grmeler hakknda Londra'dan gnderdii bir mektubun yor fakat bunun "Osmanl unsurunu" zayflatacak ekilde
Meveret'te yaymlanmam olmasn Ahmet Rza'nn Mak- yaplmamas gerektii syleniyordu. Program, Osmanllarn
yavelce bir oyununa balyordu. "Dogu medeniyetlerinin "orijinalite"sini korumalar ge
Msr'a varr varmaz Murat Bey burasnn ciddi bir siyasi rektiini ve "Bat'dan ancak bilimsel eitimin genel sonu
kampanyann rgtlenecei s olmad kansna vard. M larn, ancak tam anlamyla kaynatrabilecekleri ve bir m i l
srllar politikadan daha az ypratc ilere dalmlard. letin hrriyete doru yolunu aydnlatabilecek olanlar" al
Kahire'de ittihat ve Terakki ubesi Dr. smail brahim'in makla yetineceklerini anlatyordu. 39

bakanlnda bir sreden beri olumutu. Murat hatra

37
Mechveret'in programnda bulduumuz bu "liberal" u n
tnda ube yelerinden "muhalefet" namna layk olmayan surlarn gerekte yanltc olduklarn ileride greceiz. 40

bir acizler topluluu olarak sz ediyor. Msr'da Murat Bey
Jn Trklerden ok ngiliz ve Osmanl memurlaryla iliki
ler kurdu. Osmanl Devleti'nin temsilcisi Ahmet Muhtar
Paa ile yakn bir ilgi kurduu gibi sonradan Jn Trklere
katlacak olan yaveri Saim Bey'le dier Jn Trklerden daha
iyi anlaabiliyordu.
4 Ocak 1896 tarihinde Mizan'm ilk Msr says kt. K a
hire ttihat ve Terakki ubesi derhal dergiye eletirilerini
yneltti. Mizan'm ierii Jn Trklerin eletirilerinin nede-
Bu ilk program, Murat Bey'in yaymlad Le Paais de Yl
dz ismindeki risalesinde teklif ettii ok daha somut ve
pratik mlki reform tekliflerine oranla havada kalyordu.
Murat'n reform tekliflerindeki pragmatik yan ayn zaman
da Trk-Suriye Komitesi'nin programn hatrlatyordu. Da
ha ok kamu ynetimi sorunlarn ele ald ve "brokratik
dncenin temel eilimi btn siyas problemleri idare
problemlerine evirmek" olduu derecede Murat Bey'in Le
38 A.g.c.s. 132-133.

36 A.g.e.,6. 104. 39 "Ntre Programme," Mechverel, 1 Aralk 1895, s. I.

37 A.g.e..s. 109. 40 Bk7. blm V

98 99
Palais de Yldz risalesinde ifade ettii dncesinin "brok
ratik dnce"nin damgasn tadn syleyebiliriz. J n
41
Trklerse zellikle Murat Bey'in devleti kurtarmak iin
"pratik" sayd siyas dnlere ve hrriyet ve vatan atein
den yoksun tutumuna itiraz etmilerdi.
Jn Trklerin eletirileri Le Palais de Yldzda beliren i k i
noktay hedef olarak alyordu. Bunlardan birincisi Murat
Bey'in reformlarn salanabilmesi iin Avrupa'nn yardm
etmesine mracaat dnm olmasyd. Mizanc'nn ta lomasisine kendine has sertlii getirmeden n c e - Osmanl
sarlad reform protokol Avrupa devletlerinin basksyla
Padiah'a imzalatlacak ve Bat devletlerinin stanbul'daki
sefirlerine sadrazamn tayini bakmndan bir veto hakk ta
nyacakt. kinci nokta Murat'n Anayasann tekrar yrr
42
le konmasnn yeterli olamayacan ileri srmesi ve
1876 Anayasas'nn getirdii meclislerin yerine Trk-Suri-
ye Komitesi'nin tekliflerindeki "asemble"ye benzer 19 kii
lik bir danmanlar meclisi (Assemble dlibrante) kurul
masn teklif etmesiydi. zellikle b u teklif hayretle kar
43
lanyordu.
Murat, Bat devletlerinin mdahalesini programn ana
unsurlarndan biri haline getirmesinden ikyet edenlere, o
teklifini Trkiye'nin taksim edilmesi tehlikesi annda eh-
ven-i er olarak ortaya srd cevabn veriyordu. Bat'nm
garantisini tayan bir protokolle ie balamak Osmanl Im-
paratorluu'nun bir daha taksim konusu olmamasn sala
yacakt. Islahat da yaplnca zaten bu basknn nedeni orta
dan kalkacakt.
Halkn -"iptidailii" dolaysyla- bir muhalefet hareketi
ne itirak ettirilmeyecei eklinde Murat'n besledii inan-
41 Mannheim. Ideology and Utopia, s. 105.
42 Mourad, Le Palais, s. 44.
43 A g . e . , s. 45-46.
100
ca o zamanlar daha katlmayan J n Trkler iin Avrupa
devletlerine mracaat gerektiren bir neden yoktu. Komite
yeleri byle bir mdahaleyi dnmeyi bile bir alalma
sayyorlard.
te yandan Murat Bey'in b u dncelerinin Avrupa'nn
zellikle o zamanlar zirvesine erien diplomatik yrtcl
bakmndan gereki olmad apaktr.
Krm Sava'ndan nce -Reapoliiik kavram Avrupa dip
mparatorlugu'nun Avrupa'nn yardmyla pekl kalknabi
lecei fikri zellikle ngiltere'nin Yakndou politikasnn
temellerinden birini oluturmutu. Fakat o zamanlar m
44
paratorluun Rusya ve ngiltere arasnda bir tampon grevi
grebilecei fikri egemendi. Daha sonraysa bunun yerini
Osmanl mparatorlugu'nun artk taksim edilmesi gerektii
fikri almt. Osmanl mparatorlugu'nda her i k i devrenin
diplomasisini izlemi olan birinin ifadesiyle:
"Britanya'nn birka defa reform sorununda nderlik ya
parak Girit, Ermenistan, Makedonya'da tabi milletlerin le
hine mdahalede bulunmu olmasna ramen, diplomatlar
arasnda Trk milletinin her trl ilerlemesi konusunda
septik (kukucu) bir tavr taknmak moda haline geldi. E n
kt ekli Almanya'da grlen cari felsefenin egoizmi ve
materyalizmi, Avrupa'nn kamuoyunun dzeyini alaltm
ve ynetici snfn eilimlerini etkilemiti. Byk babalar
mzn serbestlie, kendi kendini ynetmeye ve merut hr
riyete ballklar dier gen kuan yava yava terk ettii
bir din inant." 45
44 Bkz."Hawrold Temperley, England and the Near East: The Crimea (London,
1936).
45 Sir Edwin Pears, The Life of Abaulhami" (New York, 1917), s. 326-327. Real
politik mefhumu iin Langer, The Diplomacy of Imperialism kitabnn btn.
Boyd Shafr, Nationalism; Myth and Reality (London, 1955), s. 167.
101
 J n Trkler bu gibi gelimeleri Murat Bey'den daha ya
kndan izliyorlard. Zamanla bu totaliter-ncesi grlere
kendi dncelerini de uydurmaya baladklarna kuku
yoktur. Jn Trklerin fikirlerinin 1895 ile 1908 yllar ara
sndaki gelimesi, bir bakma, realpolitik yntemlerini git
tike benimsemelerinden ibarettir.
1876 Anayasas'nm yeniden yrrle konmasna gelin
ce, Murat Bey bunun i k i bakmdan zararl olacana inan
yordu. Bir kere Padiah'm bunu Bat devletlerinin basks
sonucunda yapt duyulduu zaman prestiji sarslacakt.
Murat Bey'in kendi nerisindeki byk devletler garantisi
ayn sonucu vermi olacana gre bu otorite sarsnts fik
rinin samimiyetsiz olduunu syleyebiliriz. Murat'n Ana-
yasa'mn yeniden yrrle konmasndan doacak olan sa
kncalar hakkndaki fikirlerini gene kendi yazlarndan
karabiliriz: bunlardan en bata gelen tez "halkn talebi"ne
gre i grmenin "hikmet-i hkmete mnafi" olduuydu.
kinci tema halkn "efkr- muhtelifeye" kaplm olmasy
d. Bu grn en ilgin yan daha nce li ve Fuat Paala
rn grlerinin bir tekrarndan ibaret olmasdr. Bu ba
kmdan Murat Bey'in "brokratik" tipteki dnceyle olan
ilgisi bir daha dorulanyor. Buna ek olarak:
"Zaten parlamento usulnn ekl-i hazrda... Avrupa'da
bile istikbli olmadna phe-i bidanem yoktur. Fran
sa'da 'Boulangisme' meselesi parlamento usulne kar fi
ilen ilk protesto demek olduu gibi, (Sosyalizm)in minci-
hetin vcudu bile parlamento usul aleyhindedir. nk
meham- umur-u devlet itibariyle halk daima cahil kalmaya
mahkm bulunaca tabiat- ahval ve mesalihe nazaran es-
kr olup, halkn intihapta imdiki gibi medhali olduka
mecalis-i umumiyeye ehliyetlilere tercihan ehliyetsizlerin
46 li ve Fuat Paalar iin bkz. Mardin, Tfe Genesis, s. 18-20.
102
intihap olunmasndan kurtulunamayacag derkrdr. Bunun
da balca sebebi, ehliyetliler vicdan ve vukuf sahibi olmak
sfatiyle vergi ve teklif gibi selmet-i devlet iin elzem olan
fadakrlklarm ihtiyar lzumunu halka tavsiye etmekten
ekinmezler. Halbuki vicdansz harisler istihsali gayr ka-
abil mevad- kzibe ile mntehipleri aldatarak muvaffak
olageleceklerdir.
"Bu hal, erbab- hkmeti Avrupa'da ziyadesiyle dn
drmekte olduu gibi, eshab- fikr- malmat dahi igal
etmekte, parlamento usulnn yerine ikame edilecek baka
bir usul taharri eylemektedirler. Zira hkmetlerin hare
ktn tefti edecek bir usl- meveretin lzumu ezcmle
o hkmetlerin selmet ve muvaffakiyetleri iin dahi vacip
messesat- hayriyeden addediliyor.
"Avrupa'nn mntehip meclis ve messesat iinde asr
lardan beri mevcut olduu halde henz ehemmiyet-i asliye
lerini kaybetmemi olan (akademiye) ler ve sair ilmiye en
cmenleri nazar- dikkate alnarak bunlarn u hal-i imti
yazlarn mahza intihap edenlerin i erbab bulunmasyla
46 tefsir ediyorlar." 47
Bu bakmdan:
" A z ok devlet umuruna in adamlardan mrekkep
mahdut bir meclis-i meveret daha ziyade i grebilir." 48
Murat, bu szlerin getii tasary, hatrlayacamz ze
re, Ocak 1895'te Padiah'a sunmu fakat o zamandan beri
fikirleri ok deimemiti nk bu tasary, ieriiyle ifti
har ederek, Mizjan'da yaymlyordu.
Bylece Murat Bey'in fikirlerinin dier Jn Trklerin fi
kirlerinden nemli noktalarda ayrld anlalyor.
Murat Bey Ahmet Rza Bey'e yazd mektuplarda "prog-
47 Murat, Taharri-i htihbal, II, s. 310-311.
48 A.g.e.
103
ramszlk" isnadna cevap vermesi iin srar edince Rza Bey
bir tartmann partinin blnd izlenimini yarataca
cevabn veriyordu. Bunun zerine Murat MizarCda kendi
programn yaymlad. Bu programn zellii gene temsil
49
sorununu ikinci plana atmasyd. Programn ana noktala
rndan biri btn Osmanllara rk ve din ayrm yaplmadan
kanun nnde eitliin salanmas zerinde zellikle srar
la durmasyd. Murat'a gre Bat devletlerini ikna etmek
iin byle bir maddeye ihtiya vard. nk Mithat Pa-
a'nm 1876 Anayasas'n Osmanl mparatorluu'nun gele
ceinin Tersane Konferans'nda grld bir srada iln
ettirmesi delegelerde bu slahatn bir muvazaa yan olaca
izlenimini uyandrmt.
Murat Bey'in Avrupa kabinelerinin gvenini kazanmaya
ynelen bu uzlatrc tutumu taktik bakmndan doru ola
bilirdi, fakat ayn zamanda Mizanc'nn asker mekteplerde
oluan, Komiteyi harekete geiren unsurlar hakknda en
kk bir sezgi tamadn anlatyordu. Mizanc, Komite
nin kurulmasndaki asl nedenin d karmalara engel o l
ma isteinin olduunu kavrayamyordu. 50
Ahmet Rza Bey'in polemikten saknmas karsnda M u
rat Bey'in bir umudu kalmt: "Bizim bilcmle sersemleri
bile tahrik edecek bir tedbir-i messir dndm... yani
byk bir zat- muhteremi Msr'a karmak istedim." M u
rat Bey bu zatn k i m olduunu sylemiyor, fakat Osmanl
hanedanna mensup olduu anlalyor.
Bu sralarda Mizanc'nn istedii aylk sre sona er
miti. Bunun zerine Murat Bey Cemiyete dahil olmaya ve
bu vesileyle mahdut temsil fikrinden vazgemeye karar
49 Murat, Mcahede-i M i l l i y i , s. 134-137.
50 B u hava iin bkz. Sheyl nver, "Doktor brahim Temo". TurJi Tp Tarihi Ari
vi 1(1935), s. 74.
51 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 144.
104
verdi. Murat Bey Cemiyetin srlarnn kendisine ald
zaman ne kadar byk bir hayal krklna uradn y
le anlatyor:
"Doktor brahim Ethem Bey (Temo) Tbbiye'de birka ar
kada ile beraber bir nevi teavn cemiyeti tekil etmi. Yek
dierini bilmek, emniyet etmek, teati-i efkr ve malmat ey
lemek, memnu kitap ve evrak bulup okumak, vesaire gibi
mektebin drt duvar arasnda mnhasr ilerle alt sene ka
dar megul olunmu. Azas otuza bile bali olmamt.
"Ermeni grltleri zerine politika nmayilerine l
zum hissedilerek tevsiine karar verilmi. Hariten birka
adam ithal edilmi.
"te o srada riyaset teklifi ile bana mracaat edilmi.
Ahmet Rza Bey'in mektubundan sonra Paris ube riyaseti
kendisine teklif ve tarafndan kabul olunmu. stanbul so
kaklarna birka yafta yaptrlm (ki biri Hamit Bey mari
fetiyle bana getirilip tashih ettirilmiti). Hkmetin tatbi
kat iddet kesbedince iptida sknete varm sonra yakay
ele vermi... Her tarafa dalm.
" O gnlerde ise ne heyet, ne meclis-i idare ne de emir ve
karar verecek bir sfat kalm. stanbul'dan birka doktor
nam- mstearla Paris ve Msr ile muhabere ediyorlar. Ade
ta 'blf icra olunuyor." 52
51 Durum bu merkezdeyken 1896 yl yaznda ingiliz igal
ynetiminin banda bulunan Lord Croiner Osmanl Devle-
ti'nin basklarn ne srerek Murat'tan Msr' terk etmesini
rica etti. Hidiv de Mizari umduundan daha sert bulmutu.
Murat Msr' terk etti ve Paris'e dnd. Paris'te Ahmet
Rza onunla ibirlii yapma nerisini kabul etmedi. Ancak,
Ahmet Rza da Paris ubesi bakanlnn tehlikeye girdii
ni fark etmemiti.
52 A g . e . , s . 153.
105
 Balkanlar'daki mahalli rgtlerden Mevere'in "radi
kalliini ikyet eden makaleler geliyordu. Radikallik is
nadnn gerek nitelii zellikle zerinde durulmaya de
er. Ahmet Rza'nm Padiah'a kar tutumu daha sonra
kan J n Trk dergilerinde kullanlan dilden daha sert de
ildi. Sorunun z, bir Fransz gazetesinin yapt deer
lendirmede belirtildii zere Ahmet Rza Bey'in "enternas-
yonalligi ve l a i k l i g i " y d i . Ahmet Rza Bey, slm unsurun
S3
nemli bir yer tuttuu kendi kltr evresine kar ynel
miti. Tara bunu kendisine atfetmiyordu. Mizanc'nn A h
met Rza'dan ikyet ederken kendi f i k i r l e r i n d e n " M u
hammet'in cennetinden bir sad" diye alay ettiini anlat
mas i k i grup arasndaki ayrlklarn nerede belirdiini an
latyor. 54
ikyetler o kadar artyordu k i zindandan kaarak Msr'a
yeni ulaan cemiyet kurucularndan erafeddin Mamumi
Paris'e Ahmet Rza'nm faaliyetini denetlemeye gelmiti. O
sralarda Dr. Ishak Skuti, Sleyman Nazif, rksulu A h
met gibi cemiyetin nderlerinden bir grup Paris'teki askerle
rin saysn artrmt. Ahmet Rza Bey'in "kozmopoIiigi"ne
kar duyulan kuku yava yava ekillenmeye balad. E k i m
1896'da Mamumi Ahmet Rza Bey'in yerine Murat' geir
meye karar vermiti. Bir yazsnda ifade ettii zere:
"Sultan Abdlhamit mlkmz malikne addettii gibi
Nazm'n efendisi (Ahmet Rza) zahir cemiyetimizi kendini
sermaye-i ikbl sanm olmal. 'Osmanl ittihat ve Terakki
Cemiyeti' mel'abe-i sbyan deildir. Biz bir sultann, bir ha
lifenin elinden zincirimizi kurtarmaya alyoruz. Daha
kurtarmadan br ucunu da Rza Bey'in avucuna verecek
deiliz... Nazm Rza Bey'in Arap lzzeti'dir. Efendisini ho-
53 "Lesjeunes Turcs," VEclair (Paris), 7 Austos 1897, s. 1.
54 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 141.
106
nut etmek iin maksad- mukaddesi, menafi-i milliye ve vata-
niyeyi ayak altna alyor..." 55
Anlalan, burada arpan, grnte pozitivizm ve s
lm gr fakat gerekte Ahmet Rza'nm evrensel, "koz
mopolit" fikirleriyle tbbiyelilerin iar "menafi-i milliye"
(milli yararlar) i d i .
Bir sreden beri Paris Jn Trkleri Murat Bey'le iliki
kurmular ve kendisine Cemiyet bakanln nermilerdi.
Murat Bey bu neriyi kabul etmekten ekinmiti. Sonunda
Jn Trklerin "srar"lar sonucunda Murat Bey bakanl
kabul etti.
O zamanlar bu deime hakknda fikir yrten Hrri
yetin yaymcsna gre bu deiiklikler ttihat ve Terakki
Cemiyeti'nin askeri unsurunun denetimi eline almas iin
bir paravana olarak kullanlmt. Gerekten de, Skti,
56
Mamumi, Miralay efik ve rksulu Ahmet gibi askerle
rin Cemiyete bundan sonra yedi sekiz ay kadar egemen ol
duklar ve direktiflerin askerler tarafndan hazrlanp M u
rat'a verildii anlalyor. Bu liderlerin dnya gr her
57
eyden nce Osmanl lmparatorluu'nun paralanmasn
durdurmakt. Ahmet Rza'nm ve evresine toplad bir i k i
kiinin uzun vadeli sosyopolitik grleri pek ciddiye aln
myordu. Murat Bey de o zamana kadar askerlerin beene
cekleri fikirler ortaya karamam olmakla beraber ehven-i
er saylmt. Gerekten de Murat'n Meverete 1896 sonba
harndan itibaren yazmaya balad makalelerde i k i temaya,
vatan kurtarma arsna ve 1876 Anayasas'nm savunmas
na daha ok nem verilmeye baland grlyor. 58
55 Kuran, ittihat ve Terakki, s. 67. italikler ilave edilmitir.
56 Hrriyet, 1 ubat 1897, s. 1.
57 Bu kimselerin Trkiye'de kalar iin bkz, Mechveret, 15 Kasm 1896.
58 Murat'la Rza arasndaki mcadeleyi 1896 s o n b a h a r n d a , Mecfcverel'te kan
makalelerde izlemek m m k n d r . Bu srada Murat Bey bamakale yazmaya
107

Yazlacak olan makalelerin modelini erafeddin Magmumi
"Ne dik, Ne Olduk" balm tayan bir yazda veriyordu:
"Abdlhamit, ecdadmzn kan dkerek, can telef ederek
iki yz senelik mesaiyle kazandklar dnyann en mnbit,
en mahsuldar arazisini, o canm kt'alar gya babasnn ift
lii imi gibi datmaya balam, Dobruca'y Romanya'ya
bahetmi, Srbiye'nin kralln tasdik eylemi...(tir)."
Padiah Bulgaristan ve Karada'n zerkliini de onayla
yarak mparatorluun snrlarn grlmemi bir ekilde
kltmt.
Murat'n 1896 sonbaharnda buna benzer konular iyi i
leyebildiim grenler kendisine bakanlk nermeye karar
vermilerdi.
Murat, bakanl, Paris ubesinin yetkilerini yeniden be
lirtecek bir tzk yazlmas kouluyla kabul etti. Trke
Meverei'in yerine kmaya balayan Paris Mizan'mda Aralk
1896 sonunda kan bu yeni statler imdiye kadar hibir
yerde yaymlanmamtr. Paris grubu hakknda karanlk
kalm baz noktalar aydnlatmas bakmndan ise belgenin
deeri byktr.
Tzkte "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin stanbul
Meclis-i Merkeziyesinin Veklet-i mutlakasn", haiz bulun
mak ve hariteki ubelere nezaret etmek zere bir "Heyet-i
Tefti ve cra" kuruluyordu. Aslnda yetkilerin mutlak ola
60
rak Paris Heyet-i Tefti ve cra'sma gemesinin bir nedeni var
d. stanbul'daki "dare-i Merkeziye" birdenbire yok olmutu.
Bunun da nedeni Numune-i Terakki Mektebi'nde toplanan
balyor. Bkz. Mehmet Murat, "Mdafaa Niyetinde Bir Tecavz," Meveret, 23
Eyll 1896; s. 2-3; "Cmle-i siyasiye," a.g.e., 8 Ekim 1896,
mit'in Byk Hatas," a.g.e., 23 Ekim 1896, s. 1; "Vah biare serseriler," a.g.e.,
8 Kasm 1896, s. 1-2.
39 Sai (erafeddin Magmumi), "Ne dik, Ne O l d u k , " Meveret, 8 Eyll 1896,
60 "Ilan- Resmi," Mizan, 14 Knun-u Evvel 1896,
108
bu grubun yelerinden birinin boboazl yznden jurnal
edilerek datlm olmasyd. Bylece merkezin hazrlad
Abdlhamit'i hal' giriimi de sonusuz kalmt.
61
Yeni komite bir bakan, bir bakan yardmcs ve yeden
oluuyordu. Karar bir kere verildikten sonra komite infaz
hususunda hudutsuz yetkilere sahipti. Verilen kararlar yeler
tarafndan "mukaddes" saylyordu. Ahmet Rza Bey meclise
59
yalnz Franszca Meclverei'in yaymcs olarak katlyordu.
Yeni kararlardan biri, Ermeni Komiteleriyle yaplan te
maslarn sonusuz kalmas karsnda bu temaslara bir son
verilmesiydi. Gene Murat'n bundan nce izledii hareket
hattna aykr bir tutum, Mizanc'mn, Padiah'a siyasetinin
"lgnlk" olduunu ihtar etmesiydi. Osmanllarn, devleti
tehlikeye sokan padiahlar tahttan indirmeye hibir zaman
tereddt etmemi olduklar ve Jn Trklerin o zamana ka
dar kandklar umum ihtilal iin almaya balayacaklar
da bunlara ekleniyordu.
62
Bu yeni tutumda birbirine karm fakat gelimeleri deer
lendirebilmemiz iin birbirinden ayrlmas gereken iki tema
mevcuttu. Bunlardan biri "padiaha kar cephe alma" ek
linde zetlenebilir. kincisi iddet usullerine bavurmaya ha
zr bulunmayd. iddet usullerinin o zaman en rabette olan
anaristlerin "la propaganda par le fait" ismini verdikleri
nemli kiilerin katli taktiiydi. Murat ve Rza bunun kesin
likle aleyhindeydiler. iddet aleyhtarl Murat ve Rza'nm
gr ayrlklarna ramen, birletikleri bir husustu. Gerek 63
61 Bu teebbs iin bkz. A l i Fahri, Eme! Yolunda, s. 385.
62 Msan (Paris). 30 Recep 1314, Taharri-i istikbal, II, 95te.
63 Ahmet Rza Bey'in Meckve ret'inde 1900 yllarna kadar "la propaganda par le
s. 1; "Sultan Ha- fait"e taraftar olmad defaale tekrar edilmitir. Bkz. "Declaration," Mechve-
ret, 15 Eyll 1896, s. 1, ve ayn esaslar dahilinde yazlan Murat'n Mesvererte-
ki 23 A u s t o s 1896, s. l'deki makalesi. Asl dikkate d e e r olan A b d l h a -
s. 3. mit'in de bunu byle kabul etmi olmasdr. Bunun iin bkz. Tahsin Paa, Ab-
dlkamit.s. 295.
s. 2.
109
Kuran'n imdiye kadar toplam olduu belgeler gerekse M i -
zan'm tarif ettiimiz yeni tutumuysa iddet usullerinin asker
Jn Trkler arasnda benimsendiklerini gstermektedir. 64
Padiah'a kar sert bir tavr almaktan hibir ekilde e-
kinmemeye gelince bunun da ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni
kuranlarn ve asker grubun tipik bir tutumu olduunu
syleyebiliriz. Grdmz zere Murat burada uzun te
reddtler geirmiti. Jn Trklerin biri tarafndan yazld
anlalan bir ttihat ve Terakki Cemiyeti tarihindeyse Cemi
yetin kuruluu sralarnda bile Tbbiyeliler arasnda Padi
ah'a kar iddetli bir infialin mevcut olduu anlalyor. 65
Bu yazara gre Cemiyet kurulmadan bir mddet nce,
kurucular, memleket ilerinin kt gitmesinin sorumlulu
unu Padiah'a m yoksa evresindekilere m i ykleyecekle
rini bilmedikleri iin bir yl kadar durumu incelemeye ka
rar vermiler ve yl sonunda asl sorumlunun Abdlhamit
olduu ve ona kar cephe almann zorunlu olduu nokta
snda anlamlard. Bu bakmdan Padiah'a suikast dzen
lenmesi ve terr usullerinin kabulnde en nde gelenlerin
Tunah H i l m i ve A l i Fahri gibi i k i askeri okul mezunu olma
lar bir rastlant sonucu deildi. 66
Yeni alman kararlardan b i r i Ahmet Rza Bey'in yalnz
Franszca Meciverei'in banda bulundurulacayd. Bu so
nu byk mcadelelerle salanmt. Buna ek olarak Fran
szca sayy denetleyecek i k i kiinin grevlendirilmesi ze
rine Ahmet Rza denetilerin yetkilerini kabul etmedi. M u
rat bunun zerine istifa etti, fakat istifas Komite tarafndan
64 Not 63'te anlan "Dclaration" balkl makalede cemiyetin istanbul'da bastrp
yapiitrttt ve iinde terr usullerine bavurulaca anlatlan yaftalan, Rza,
cemiyet namna reddetmiti. Bundan nce de buna benzer bir durumda istan
bul'dan iddetli eletiri mektuplan gelmiti. Bkz. Kuran, ittihat ve Terakki, s.
68 ve Meveret, 15 Recep 1313, s. 4.
65 Cevr, nklap Niin ve Nasl Oldu? (Msr, 1909), s. 26 vd.
66 Kuran, ttihat ve Terakki, s. 98.
110
kabul edilmedi. Ahmet Rza Bey'in yeni Cemiyetle hibir
67
ilgisi olmadm gstermek iin olacak, Cemiyet Cenevre'ye
tand (24 Nisan 1897).
Son bir gelime Rza Bey'in Cemiyetten kovulmasyla so
nuland. 1897 Trk-Yunan Sava balamt. Ahmet M i t
hat Efendi de Journal des Dbas'da bu vesileyle vatanperve-
rne bir makale koymutu. Komite Murat Bey'den Mays
1897'den beri Cenevre'de kan Mzan'da bu makaleyi ya
ymlamasn istedi. Makale Miztm'da kt, fakat Rza Bey
Mechveret'e konmasn reddetti. Aksine Ahmet Mithat Efen-
di'nin Trklerin zaptettikleri Yunan arazisinin ellerinden
alnd feryad Mechverei'te yle bir cevapla karland:
"Avrupa, kaybedilen eyaletlerin hibirinin Osmanl Impa-
ratorluna iadesini muvafakat etmiyor ve Trkiye bir ga
libin haklarnn hepsinden istifade edemiyorsa, bunun se
bebi, yabanc hkmetlerin ve mme efkrnn [Abdlha-
mit'in] idaresini me'um, ve hkimiyeti altna giren millet
leri en derin mnasnda bedbaht, addettiklerindendir." 68
Makalenin Aristidi isminde, Jn Trklerle ibirlii eden
bir Rum tarafndan yazlm olmas Cemiyet liderlerini bil
hassa ileden karmt. erafeddin Mamumi'nin bakan
ln yapt gruptan Murat'a Rza'y ikyet eden mektup
lar gelmeye balad. Bunun zerine Ahmet Rza Bey Cemi
yetten karld. Osmanllk ve Mslmanlk nitelikleri Ce
miyet tarafndan zerinden alnd. Fakat sorunu istenen e
kilde idare edememi olan ve en kk eletirilere taham
ml olmayan Murat Bey Cemiyetten istifa etti. 69
67 Murat, 'Tzah- Hakikat," M i ; a n (Cenevre), 22 Haziran 1897, karlatr, Mca-
hede-i Milliye, s. 211.
68 G . mid (Aristidi), "illusions et Ralits," Mechveref, 15 Mays 1897.
69 Murat, "Izah- Hakikat," Taharri-i stikbl, II, 110-111; Mcahede-i Milliye, s.
221. Fakat Cenevre'deki J n Trkler Murat Bey'in grevlerinde devam etmesi
iin srar ediyorlard: bkz. "Ilan- Mahsus," Mi^an, 31 Mays 1897, s. 1. Sorun
halledilmeden Ahmet Cellettin Paa belirdi.
111

Psikolojik bakmdan Murat Bey'in yprand bu srada
Abdlhamit'in zaman zaman J n Trkleri muhalefetten
vazgeirmek zere Avrupa'ya gnderdii elilerden biri
ufukta belirdi. Bu kii Padiah'n tfeki alaynn banda
bulunan fakat kendine verilen grevler dolaysyla "serha-
fiye" olarak tannan Ahmet Cellettin Paa'yd. Murat 70
Bey Cellettin Paa'nm geleceini b i l i y o r d u . Fakat, Pa-
a'nm gelmesini bekledii srada Paris'te kalan Ahmet Rza
aleyhtar Jn Trklerin Paa'yla grmeye girmeye hazr
landklarn iitti. Bylece balayan ve Murat Bey stan
bul'a dnnceye kadar sren aprak entrikalar izlemek
bir hayli zordur. Ancak, bu srada Murat Bey'i ve genellik
le Jn Trkleri grme kabul etmeye doru iten bir geli
me vard.
1897 ilkbaharnda, Numune-i Terakki sorunundan sonra
yeniden rgtlenen bir asker renci grubu tespit edilmi
ve datlmt. Sulu grlenleri yarglamak iin Tak-
71
la'da zel bir Divan- harp kurulmu ve yakalananlar ar
cezalara arptrlmt. eref vapuruyla birka ay sonra
Trablusgarp'a srlecek olan bu rencilerin tahliyesi Jn
Trklerin giritikleri grmelerin arlk noktasn olutu
ruyordu.
O zaman eref vapuruyla srlenlerden bir ksm Murat
Bey'in sonunda Trkiye'ye dnmeye karar vermesinin ceza
larn hafifletilecei umudunu uyandrdn ifade etmekte
dirler. 72
J n Trklerin bir ksmysa zaten Ahmet Cellettin Pa-
70 Tahsin Pasa, Abdlhamit, s. 110. Ahmet Cellettin Paa daha sonra J n Trk
lere katld: bkz. Kuran, Milli Mcadele, s. 324.
71 Ramsauer, The Young Turks, s. 45-48. Bu bilgiler Ahmet Fazl (Tung) ve Nahit
(Kervan) Beylerin yazara yazdklar mektuplardan alnmtr.
72 Ahmet Cevat Emre, ki Neslin Tarihi; Mustafa Kemal Neler Yapt (istanbul,
1960), s. 55; A l i Fahri, Emel Yolunda, s. 31.
112
r
a'yla yaplan grmeleri ve Paa'dan aldklar paralan da
ha iddetli bir muhalefet yaratmaya yarayacak bir basamak
sayyorlard.
Sonunda Murat Bey istanbul'a dnmeyi kabul etti. 73
Murat Bey stanbul'a dnnce Padiah nce ona bir tr
hafiyelik nerdi. Murat, neriyi kabul etmeyince de ura-y
Devlet Maliye Dairesi'ne tayin ettirildi. 1908 ylma kadar az
ok karanlklara gmld. Yalnz hayatnn pek kolay o l
madn anlyoruz: Doktorlar bile Padiah'tan bir irade al
madan evine uramaktan ekmiyorlard. 74
Hrriyetin ilanndan sonra Murat Bey Mizctn' tekrar
karmaya balad. Fakat az bir zaman iinde ittihat ve Terak
ki Partisi'nin hrriyetleri ihlal edici davranna kar ik
yetler balad. O yln sonbaharnda Murat Bey Kmil Pa
a'nm emriyle tutukland. Bir ay kadar Kstence'ye katk
tan sonra dnd. Mizan yaymlanmaya devam etti. ittihat
ve Terakki'ye kar cephe alm olan gazetecilerden Hasan
Fehmi Bey 30 Mart 1909'da katledilince M u r a t Bey Mi-
zan'da ulemay Anayasann savunmasna aran b r ar ;
yaymlad. Bylece Murat Bey 31 Mart hadisesi srasnda
75
Serbesti, Sabah ve Volkan gazetelerinin yaptklar yaynlara
katlyormu izlenimi brakt, isyann bastrlmasndan son
ra bir sre Rodos'a gnderildi. 1914 ylnda stanbul'da
Anadolu Hisar'ndaki yalsnda ld.
Murat Bey'in Siyas Fikirleri
Abdthamit devrinin icatlarndan "Meclis-i Tefti"in basks
dolaysyla, 1886-90 yllar arasnda Mizan'da kan siyas
73 Ahmet Rza bir sre Belika'ya snmak zorunluluunda kalmt.
74 Tahsin Paa, Abdliamit, s. 100.
75 Murat, "Ulemann Sktu" Mizan, 22 Rebilevvel 1328, s. 1.
113
fikirlerini Murat Bey'in "asgari" program saymak gerekir.
Bu programn anahatlarn tespit etmenin bir yarar Abdl-
hamit zamannda eletiriye ne dereceye kadar izin verdiini
tayin etmeye yaramasdr. Bu suretle aydnlanan ikinci bir
nokta da Jn Trklerin Murat'a ne gibi bir tutumu dolay
syla balandklardr.
Mizan'm birinci saysndaki sunu yazs derginin yn
nn baz unsurlarn ortaya koyuyordu. Makalede, o zama
na kadar km olan gazetelerin yazlarnn yalnz stanbul
halkna yneltilmi olduklarn ve tara okurlarnn ihmal
edildii belirtiliyordu. Mizan'sa hem bakente ve hem de
77
taradaki okuyuculara sesleniyordu.
Taraya kar gsterilen bu somut ilgi Yeni Osmanllarn
biraz da soyut olan "millet" kavramnn mantki bir sonu
cuydu. Murat Bey'in bu ilgisinin ne dereceye kadar Rus
halklnn etkilerini tadn anlamak zordur. nk,
Bat'da da Marksizmi benimseyenler arasnda bile "halk"
iin bir ilgi en aa yarm yzyldan beri devam ediyordu.
Murat Bey Rus basnn okumaya devam ediyordu ve muh
temelen "halka doru" slogannn 1870'Ierden beri Rus
ya'da kazand nemin farkndayd. Kesin olarak bildii
miz bir ey varsa o da Trk kylsnn Murat'n yazlarn
da, o zamana kadar grlmeyen bir ilgi grddr.79
Mizan'm ilk saysnda grlen ikinci tema, Avrupallarn
76 Sansrlk 1882'de tesis edilmii]. Bkz. Server iskit. Trkiye'de Matbuat idare
leri ve Politikalar (stanbul, 1943), s. 116. Yeni Matbuat Kanunu
herhangi bir basl madde iin n c e d e n izin alnmasn gerektiriyordu. Bkz.
Server iskit, Trkiye'de Neriyat Hareketleri Tarihine B i r Bak ( s t a n b u l ,
1939), s. 99-100.
77 Mehmet Murat, "Mizann Meslei," Mizan. 20 Muharrem 1304, s. 1.
78 r n e i n Lamennais'nin din "halk" l. Lamennais iin bkz. F Duine, L a
mennais, Sa Vie, ses Ides, ses Ouvrages,
79 Murat Bey'in daha sonra yazd bir makale iin bkz. " H a d ve H a k " , Mizan, 15
ubat 1313, Taharri-i stikbal, 1,8. 11 vd.
114
76
Trkler hakknda kullandklar "barbar" deyiminin yersizli
inin tahliliydi. Murat Bey'e gre bu deyimin Avrupa bas
80
nnda sk sk kullanlmas Osmanllarda bir Hal seferinin
devamyla kar karya bulunduklar izlenimini yaratyor
ve bylece Bat'yla balarn kurulmasna engel oluyordu.
lerde Rza Bey'in ayn konuyu ok geni bir ekilde ileye
ceini greceiz. Konu, daha sonra Jn Trkler zamannda
da nemini yitirmeyen bir soruna iaret ediyordu: Kendini
beenmi bir Avrupa'dan Bat medeniyetinin esaslarnn na
sl alnaca sorunu.
Mizan'n sunu yazsnda beliren bir dier fikir Mizan'm
"cemiyet-i mtemeddineye arz olan emrazn en mhliki
demek bulunan meyusiyete, yani mid-i istikbal hususun
da yeis ve nevmidiye mahal vermemek" iin kurulduu 81
ifadesiydi. Bylece, Mizan, kurulduu anda yava yava b i
rikmekte olan memnuniyetsizlikten sz edebiliyordu.
Bundan sonraki saylarda d o k u n u l a n konulardan biri
78
"Avrupa'nn bir kesinde bir ekya etesinin zuhuru ze
rine Avrupa asayiini muhafaza feryadiyle" Osmanl Im- 82
paratorlugu'nun ilerine karmaya davet eden Avrupa ba
snnn eletirisiydi. Buna, kapitlasyonlar aleyhinde, ya 83
banclara verilen ayrcalklara itiraz eden, Mlkiye me 84
murlarnn yabanclarn mdahalelerine maruz kalmalarn
dan ikyet eden, Osmanl mparatorlugu'nda Osmanlla
BS
r smren yabanc tccarlar aleyhinde yazd yazlar 86
(1888/1305) 80 Mizan, 22 Muharrem 1304.
81 A.g.c.
82 "Emniyet-i Dahiliye," Mizan, 20 Sefer 1304, s. 32.
83 "Mdahalat- Ecnebiyeyi M e n iin en ksa Tarik," Mizan, 18 Ramazan 1304, s.
279-280.
84 "lmtiyazat- Ecnebiye," Mizan, 10 Recep 1305, s. 424.
85 "Avrupa'dan ilk Sadalar," Mizan, 12 Ramazan 1305, s. 531-33.
86 "Mdahalat- Ecnebiye," Bkz. Not 79.
115
eklersek Jn Trklerin kendisine niin mracaat ettiklerini
anlarz.
Avrupa'ya katktan sonra yazd yazlarda b u tema'nn
azalmasn ve aksine Bat'nn yardm etmesini isteyen yaz
larn gzkmesini aklamak zordur. Belki de Murat Bey
gerekten Bat devletlerinin yardmn salamak iin onlar
dan ikyet etmekten vazgemiti.
Mizanc'nm Msr ve Avrupa yazlarnda beliren, daha n
ce zerinde durduumuz devlet mekanizmasn slah istei
stanbul Mizan'nda da vard. Bylece Murat Bey reji idare
sinin memurlarn cahil buluyor, Maliye Nezaretine eleti
87
rilerini yneltiyor, Maarif Vekilinin grevini yapmadn
88
sylyordu. 89
Padiah' vme ve hkmeti yerme politikasnn rnekle
ri arasnda zellikle Padiah'n Mlkiye Mektebi'ne kar
olan zaafndan yararland aadaki paragraf yazlarnn
rneini vermektedir:
"Maarif Nezaret-i Celilesinin bir ubeleri olan Vilyet-i
ahane maarif mdriyetleriyle mektib-i idadiye-i mlkiye
mdriyetlerine bakalm. Bilvasta tyin klnanlar mstes
na olmak zere Mekteb-i Mlkiye-i ahane mezunlarndan
dorudan doruya Maarif tarafndan tyin buyrulmu ka
efendi irae olunabilir? Yine u memuriyetlerde acaba ka
mdr Mekteb-i Sultani mezunlarndan nasbedilmiiir?"
Murat Bey bazen dorudan doruya siyas olan deerlen
dirmeler de yapabiliyordu. rnein Bulgar mebuslarnn
"Hkmet-i Seniye tarafndan kabul edilmeleri lzm geldi
ini" ve ingiltere hkmetinin "her yerden ziyade efkr-
91
87 "Reji idaresi," M i z a n . 27 Sefer 1304. s. 44.
88 " U m u r - u Maliye," Mizan, 1 Rebilahr 1305, s. 424.
89 " U m u r - u Maarif," Mizan, 17 Cemaziylevvel 1304.
90 "Mektib- Aliyyede Tahsil-i Maarif," Mizan, 13 Sefer 1306, s. 653.
91 "Bulgar Mebuslar," Mizan, 24 Rebilahr 1304, s. 116.
116
umumiyenin tefti ve tesiri altnda braklm" bulunduu
nu sylyordu. 92
Bu siyas bak noktalarnn yannda Mizan'n bir kltr
politikas da vard. Mizan'n kltrel sorunlardaki gr
as derginin drdnc saysnda Servet-i Fnn'culardan
Menemenlizade Tahir tarafndan ileri srlyordu. B u 93
makalenin konusu Arap edebiyatndan rnek almann ksr
bir davran olduuydu. Mizan'da kullanlan ifadeyle:
Taklit de a s i m i unutma.
M i l l e t i n i hakir tutma.
Dili sadeletirmek isteyen Yeni Osmanllara oranla bu ifa
de iindeki milliyeti unsur bakmndan onlardan bir hayli
ilerdeydi.
Ayn makalede Mizan, Recaizade'nin dman Hac bra
him Efendi'nin Saadet'ine kar hcuma geiyordu. Bu po
lemik srasnda Mizjan'da kan makalelerin birinde M i -
zan'n Osmanllk ve tslmn yanbamda Trkle de de
er verme abas ak bir ekilde ortaya kyor:
"Saadet, bir Osmanl gazetesidir. Osmanl demek Trk
demektir. Trk ve Osmanl tbirleri ise kendilerine malik
olanlarca 'Mslmanla' yabanc deildir. Cmlemiz iin
nihayet derecede muhterem olan u unvann altnda te-
90 cessm eden hey'et-i mukaddeseye ait bilcmle umur ve
hususu kalbimize pek yakn tuttuumuz cihetle Saadet ga
zetesini dahi uzak tutmak istemeyiz.
"Fakat Saadet refikimiz esasen i k i renkli olup bahusus bu
hafta renklerin ikisi de pek ziyade meydana km bulu
nuyor. 3fl
92 "ngiltere U m r u , " Mizan, 29 Zilhicce 1305 s. 580.
93 Menemenlizade Tahir, "Mebahis-i Edebiye," Mizan, 13 Sefer 1304, s. 28-29.
94 "Mazeret," Mizan, 30 Cemaziylevvel 1304. talikler ilve edilmitir.
 Murat'n "Trk" kelimesine verdii arlk ilk defa -fakat
ancak arzi olarak- Yeni Osmanllarn yazlarnda belirmi
ti. Onlar, "Trk", "Millet-i Osmaniye" ve "Millet-i tsmiye"
ifadelerini, aralarnda kesin bir ayrm yapmadan kullanm
lard. Fakat "Osmanl" deyimini dierlerine tercih ettikleri
95
de anlalyordu.
Yeni Osmanllar siyaset sahasn terk ettikten sonra ekil
lenmeye balayan Trklk akmuysa batan itibaren y
netimce byk sempatiyle karlanmamt.
1880'lerde Trklk yapmann tehlikeleri Trkl
n lengistik (dilbilim) kisveye girmesini ve d i l b i l i m i n
iinden siyaset yaplmasn zorunlu klmt. emseddin
Sami'nin Hafta'da kan bir deerlendirmesi bunu gayet iyi
gsteriyor:
"Sylediimiz lisan ne lisandr ve nereden kmtr?
"Osmanl lisan" tabirini pek doru grmyoruz, nk
bu unvan Selatin-i Osmaniye'nin birincisine nisbetle m
arnileyhin tesis etmi olduklar bir devletin unvandr.
Halbuki lisan ve cinsiyet marnileyhin zuhurundan ve
bu devletin teesssnden eskidir. Asl bu lisan mtekel-
l i m olan kavmin ismi 'Trk' ve syledikleri lisann ismi
dahi Tisan- Trk'dir. Chela-y avam indinde mezmu ad
dolunan ve yalnz Anadolu kylerine tlak edilmek istenen
bu isim, intisabiyle iftihar olunacak byk bir mmetin is
midir." 96
95 B u deyimlerin kullanl iin bkz. Mardin, The Genesis, s. 328. Yeni O s m a n l
lar, " O s m a n l 1 ar"n Anadolu'yu zaptettiklerinden sz ettikleri zaman z m n e n
" T r k " l e r d e n sz ediyorlard. Kendi devirlerinde bu zmni ilginin yan ban
da d o r u d a n doruya bir ilgi de mevcuttu, inasi 1860'larda Tasvir-i EjTdr'da
ecere-i Trfci'yi tefrika etmekle halk efkarna bu konuyu mal e t m i , Ahmet
Vefik Paa'nn lengistik aratrmalar, Namk Kemal'in T r k byklerinin bi
yografileri, Sleyman Paa'nn Tari-i lem'i bu akm devam ettirmiti.
96 e m s e d d i n Sami, Hafta, say 12, Habib, Yeni "Edeb Yeniliimiz", s. 313'ten
naklen.
118
imdiyse, Mizan" da "Araplarn her trl hikem ve beda
ini istiare edelim, fakat Trk olduumuzu... unutmayalm"
deniliyordu. 97
Dili bir politik silah haline getiren gelime yalnz Trki
ye'nin hrriyetsizlii deildi. Avrupa'da her yerde dil ayn
grevi yerine getirmeye zorlanyordu. rnein Fransa'da
Ferdinand Brunot'nun Histoire de la Langue Franaise'i yal
nz bilimsel bir aratrma olarak deil vatanperverlii zen
dirici bir belge olarak yazlmt. 98
Mizanc'nm bu fikirleri zendirmesinin, kendi ifadesiyle
Slavofil'lerin etkisinden ileri geldiini biliyoruz. Rusya'da Rus-
lugun tevikine kar Murat Trkiye'de Trkln yerleme
sine alyordu. Daha nce grld zere, eitli etkiler o
99
zamanlar Trklerin kendi ilerine dnp kendi benliklerini
aramalanm zendirmiti. Murat'n kltrel Trkl de
ayn ynde alan deiik unsurlardan biriydi. Trk olmann
veya olmamann 1890'larda bile kamuoyunda kazand
nem, ayn yne doru iten bu etkenlerin ne kadar uygun bir
zemin zerinde altklarn gsterir. rnein, Saray'n gerek
Murat'a gerek Ahmet Rza'ya kar ynelttii propagandann
temel talarndan biri Murat'n Kafkasyal oluu ve Rza'nm
annesinin Avusturyal olmasyd. Asl dikkate deer yan M u
rat'n, bu ithamlara cevap verdii zaman ayn zeminden hare
ket etmesiydi. Murat Bey de kendini savunma konusunda Yl
dzda bir tek Trk bulunmadn, Padiah'n Hassa alaynn
Arnavutlardan, erkeslerden ve Araplardan olutuu itham
n yneltiyordu. Bu tutum Mizaria (Paris'te yaymlanan M i -
Ztn'a) Arnavut, erke ve Arap asll Osmanllardan bir sr
protesto mektubu gelmesine neden olmutu.' Murat'n ken- 00
97 Menemenli Tabir, "Mebahis-i Edebiye," Mizan, 13 Sefer 1304, s. 28.
98 Boyd, C. Shafer, Natkmalism, s. 189.
99 Mehmet Murat, "Rusya'da Furuk- Siyasiye," Mizan, 20 Recep 1304, s. 215-216.
100 Bkz. Mardin, The Genesis, s. 353.
119
dini bu zor durumdan kurtarmak iin yazd makaleler ve
genel olarak bu gibi sorunun ortaya kmas Islmm Osmanl
mparatorluu binasnn harc olarak yava yava kuvvetini
kaybettiini gsteriyordu.
Trklk k o n u s u n u ortaya kard gibi, Mizan m i l l i
kltrn de korunmasna taraftard. Gene bu noktada as
kerlerin Murat'a kar duyduklar saygnn bir unsuruyla
karlayoruz.
M i l l i kltr kavramn Trkiye'de ilk ele alan Murat Bey
deildi. Bir kltrn zelliklerinin ortadan kalkmasyla
beraber bir milletin ryecei fikri bundan nce de gene
Yeni Osmanllar tarafndan ele alnmt. Fakat o zaman 101
lar kltrel btnln bozulmasndan Islm unsurun
kaybolmas, eriatten vazgeilmesi kastediliyordu. Murat'ta
fikir, Herder'in grlerini hatrlatan yar mistik bir renge
brnyordu. Artk korunmas istenen eriat gibi somut
bir unsur deil, milletin " r u h u " , "maneviyat", "z" gibi
soyut unsurlard.
Bu milli "z"n korunmasn mmkn klacak olan n
lemlerin banda "yneltilmi" (dirie') bir edebiyat geliyor
du. Daha nce grld zere, edebiyatn pratik bir amac
olmas gerektii, Osmanllar ie sevk eden bir ara olarak
kullanlmas gerektii Ahmet Mithat Efendi tarafndan da
kabul edilmiti. Murat Bey'in getirdii yenilik, bu sonucun
yalnzca edebiyat renimi araclyla elde edilecei ve fen
reniminin ahlk bozucu olduuydu. Bu teori, aslnda R u -
sofillerin bazlarnn ileri srdkleri bir f i k i r d i . ' Onlara
gre fen renimi insanlar materyalist ve sonunda da " n i
hilist" yapyor, kendi toplumlarnn deerlerini inkr edici
hale getiriyordu. Gnmzde "maddi" bir gre kar ko-
101 Mizan, (Paris), 25 Ocak 1897, s. 3; 8 Mart 1897, s.
102 Mehmet Murat, "Rusya'da Furuk- Siyasiye", Mizan. 30 Recep 1304,
16. Bkz. Mardin, Tle Genesis, s. 353.
120
yan ve toplumun "manevi" deerlerinin korunmas gerekti
i eklindeki iddiann ilk kklerini' bylece Murat Bey'de
03
bulmak mmkndr.
Trk dilinin Arap gramerinin kurallarna uymamas ge
rektii eklinde gazetesine koyduu makalelere ramen,
Murat, Islm Trklkle beraber gelen bir unsur sayyor
du. Fakat gene burada bir kuak ncesine oranla bir dei
iklik meydana gelmiti. Murat Bey'in fikirlerinde slm si
yas bir koz olarak yer alyordu. Daha nce Yeni Osmanl-
lardaysa slm ilahi bir yol gsterici olarak ele almyordu.
Islmm propaganda potansiyeli Yeni Osmanllar hareketi
nin ancak son evrelerinde anlalmaya balanmtr. Bu 104
bakmdan Murat iin kullanlan panislmist d e y i m i ba- 105
sitletirici bir yan olmakla beraber, tamamen yanl deil
dir. Aada bu "panislmizm"in Mizjem'dan alnm bir r
neini grebiliriz:
"Memalik-i Islmiye kadar ftrat- ittihat zere yaamak
istidadnda bulunan memalik yeryznde yoktur. slmlar
ilk nazarda birok kt'alarda, birok hkmetlerin zir-i ida
relerinde bulunmak hasebiyle pek dank zannolunur ise
de harita ne alnarak baklrsa Bahr-i M u h i t - i Atlas sahilin
de bulunan Fas'dan Bahr-i Muhit-i Kebir sahilinde bulunan
in'e kadar olan memalik, ahali-i Islmiye itibariyle, bil
fasla memalik-i Islmiyeden maduttur.
" H a l b u k i taksimat- siyasiye ile mnasebat- merua-i
maneviyenin fkdan ehl-i Islmn heybet-i tabyesini zayf
02
olan baz gzlerden nihan etmektedir.
"Hibir devletin hukuk- siyasiyesine tecavz etmeksizin
matlup olan ittihad- er'i-yi maneviyi hem de pek kolay ve
103 Tunaya, Batllama Hareketleri, s. 80. Fakat balangc Yeni Osmanllarda g
rlebilir. Bkz. Mardin, Tle Genesis, s. 353.
1-2.
s. 215 104 Ag.c.s 60.
105 Ramsauer, The Young Turks, s. 38.
121
cz'i hizmetle istihsal etmek elimizde iken henz bu bapta
teebbsmz yoktur." 106
Islm bir d ilikiler kozu olarak kullanma tekliflerin
de bir hayli beceri gsteren Murat, Islmm teolojik tarafla
rn tahlil ettii zaman Yeni Osmanllardan bir hayli ayrl
yordu. Ayrld nokta da Yeni Osmanllar kadar din bilgi
sine sahip olmamasyd. Yeni Osmanllar da slm umdele
rinin Bat uygarlyla badaabileceini savunmular, fa
kat bunu yaparken olduka ince, lslm kltrlerinin zen
ginliini gsteren sentezler yapmlard. Buna karlk M u
rat Bey'in lslm kavramlar kullanmasnda b i r acemilik
gryoruz. Muhittin-l Arabi'de rasyonalizm'in temelleri
ni grmeye almak ve slm dininin b u itibarla aklcla
dman olmadn sylemek Yeni Osmanllarn aklcl
lslm temellere dayanarak savunmalarna oranla ilkel k a
lyordu. Zamanla ve bir dereceye kadar Padiah'm saye
107
sinde, slm hakknda bilinenler azalyor, yzeyselleiyor
ve ilkelleiyordu. Murat Bey'in tezlerini savunmak iin Is
lama mracaat, Islmm deerine inanp o n u gerekten
Bat uygarlyla kaynatrmaya alan b i r i n i n giriimin
den ok, Islm, kendi benliini korumak zere bir silah
olarak kullanan birinin hareketiydi. Modern Trkiye'de
slama bal kalan aydnlar arasnda Islmm b u tedaf
(savunmalk) kullanl bundan sonra gittike nem ka
zanacakt.
Mizarim kltr politikasnn en kayda deer yanlarndan
biri "priten"ligiydi. Mizan her trl elence ve iyi vakit ge
irmeye kar ciddi bir ekilde cephe alyordu. B u ahlaki ka
slmann belirtilerinden biri temiz bir karakter salama ama
cyla salkl bir bedene ve bundan hareket ederek jimnastie
106 "Dindarne bir teebbs," Mizan, 9 Ramazan 1306, s. 930-931.
107 Bkz. Mardin, The Genesis, s. 298.
122
verdii nemdi. Gerek Murat'n milli enerjileri ynlendire
108
cek bir edebiyata inanmas, gerek okuyucularna bedenlerini,
salklarm ve dncelerini "temiz" tutmalarn tlemesi
Bat uygarlnn beraberinde getirdii "tiliter" zihniyetin ve
"verimli vatanda" yaratma abasnn bir belirtisiydi.
Bu faydac zihniyetin en ak belirtileri arasnda Murat'n
"sa'y"a atfettii nem geliyordu. Bylece, siyas program
109
larnda birbirlerinden bir hayli uzak olduklar halde, b u
gn "sosyal politika" ismini vereceimiz a bakmndan
Murat Bey'le Mithat Efendi'nin ayn amalara yneldikleri
anlalr.
Sosyal Mukavele
Rousseau'da sosyal mukavele insanlarn saduyusunun bir
sonucu olarak mtalaa edilmiti. 19. yzyl Tarihi O k u
l u n u n gsterilerinde bu mukavele Sakson icad ve asil Sak-
son Arlerin ormanlarnda bulduklar ve Bat Dnyasna in
tikal ettirdikleri bir armaan olarak deerlendiriliyordu. 110
Murat Bey'in teorilerinde sosyal mukavelenin bylece bir
kabile geleneine dndrlnn i l k Trkeetirilmi
eklini gryoruz. zellikle Yeni Osmanllarn sosyal mu
kavele grleriyle karlatrld zaman, Murat Bey'in tu
tumu deer kazanmaktadr. Zira, Yeni Osmanllar, sosyal
mukaveleyi lslm bir ortam iinde, biat messesesinin
nda deerlendirmilerdi. imdiyse Murat Bey ayn sreci
Kay airetine dndryordu. Kendi ifadesiyle:
"Devlet bir irkettir. Kavaid-i nakliye ve usl-i akliye bu
bapta mttefiktir.
108 "Terbiye-i Etfal," Mi2on, 24 Saban 1306, s. 914.
109 "Bir Emr-i Musib," Mizan, 22 Cemaziylevvel 1306, s. 809; "Sanayi ve M a k i
neler," Mizan, 15 Sefer 1307, s. 1094-1095.
110 Shafer, Nafionasm, s. 187. -
123
 "irket olunca birtakm vazife-i mtekabile ile yekdieri
ne bal olan efrattan mrekkep bir hey'et demektir...
"St civannda 'konan' drt yz gadirlik halk iinde 'tabi'
ve 'metbu' usul mevcut deildi. htiyari bir irkettir..."
Orhan Gazi zamanndaysa "yeni teesss eden hey'et, S
leyman ah evladna mahsus bir irat deildi. Hey'et-i urau-
miyeyi tekil eden bilcmle efradn mazarrat ve menfaatte
mtereken alkadar bulunduklar bir (irket-i Osmaniye
idi.)" 112
Murat'a gre ancak hilafet Osmanllara getikten sonra
devlet idaresine ikinci din unsur eklenmiti.
Gene Murat, mukavele fikrinin altndan kan siyas m
kellefiyet Cpolitical obligation) bann halk arasnda bir an
lama sonucunda kurulmasyla bu ban Kur'an'da bir emr
i ilahi olarak bulunmasnn yaratt mantki atmalar
halletmeye ihtiya grmyordu. Namk Kemal'se enerjileri
nin byk bir ksmn bu atmay ortadan kaldrmaya sarf
etmiti. 113
Ayn gr ayrlnn baka bir belirtisi Namk Kemal'in
islm devleti ynetimine giren teokratik unsurlar lslm
politikann bir stnl saym olmasyd. Ona gre, A l
lah, bu ekilde, mminlere siyaset ilerinde bile yardmlar
n esirgemediini gsteriyordu. Murat'a gelince "er'" ve
"rfi" unsurlar bir tarih tekml sreci iinde deerlendi
rilmeliydi. Kendi ifadesiyle:
"Bir zaman var idi k i 'devlet' denildii vakit bizde yalnz
ahali iinde deil, cali indinde bile her nevi aibelerden ma
s u m b i r hey'et-i mukaddes tecessm e d e r d i . yle b i r
hey'et-i aliyye k i , vcudu, efrad- halktan mrekkep cema
n Mehmet Murat, "Vazifedarlar Kimlerdir?," Mizan (Kahire). 10 Zilkade
Taharri-i istikbl, I, 53.
112 A.$.e.,s. 57.
1)3 Mardin, TkeGenesis. s. 289-296.
124
atin dnyev icadatndan ziyade semav messesat- tabiiye
nev'ine daha yakn tutulurdu.
"Vazife ve mes'uliyet hududunu, daha Trkesi, 'hakkn'
111
ve 'haddini' bilen hkmetler iin u itikad- halisanenin ne
kadar byk kuvvet tekil edecei... tefekkr buyurulsun.
"Yaknlara gelinceye kadar Salatin-i I-i Osman hazerat
u itikadn kadr- kymetini pek gzel bilirler ve bildikleri
ni leme iln iin vki olan frsat fevt etmezlerdi. Zihinler
de takarrr eden bir tedbir-i Devlet iptida- emirde Bab-
Fetvann tasdik ve tahsisine 'arz' olunurdu. Vaka ihtiyar
edilmi olan karar- linin aksine bir fetvaya uramamas
iin hayli marifetlere mracaat olunduu olurdu. Lkin o
marifetler daima selmet ve ulviyet dairesine mnhasr ka
lrd. Bunun iin avam- ns itibariyle 'Devlet ve Hilfet', e-
riat- mttehidenin hari ve hilfnda olan tekilt- siyasiye
ve rfiye suretiyle deil, bilkis ahkm- diniye icabat- asli
yesinden olan hkmet-i er'iye yznden zahir olurdu.
"Fetvahane, devletin bir istiare odas makamndayd. Ba
bli dahi umur- idarenin mihveriydi. Fakat tertip o kadar
sanatlyd ki Padiahn ii bir 'mucibince' demekten ibaret
iken halk her eyin Padiahn himmet ve ihsaniyle yapld
na kail o l u r d u . " 114
Kemal de lslm unsurlarn politikadaki yararlan zerin
de durmutu fakat Murat Bey'in yapt gibi mekanizmann
iyzn gstermemiti. Genel olarak Kemal'deki lslm
demokrasi kurma inancnn atei Murat'ta mevcut deildi.
Gene burada da slm, Murat tarafndan "iman" asndan
deil "fayda" asndan degerlendiriliyordu.
Murat'm Yeni Osmanllarla arasndaki gr ayrlklarnn
1313, farknda olmam olduu kuvvetle muhtemeldir. Gene bura
da da Yeni Osmanllardan beri alman yol ilk grte belli ol-
114 Mehmet Murat, "Had ve Hak," Mizan (Kahire), 15 aban 1313 in Taharri-i
istikbl, 1,8. 4.
125
mayan bir unsurda toplanyordu, o da tedrici fakat nne
geilmeyen bir fikr laikleme, "scularisation" akmyd.
Murat Bey'in Mlkiye'deki hocaln, edebiyatln ve
politikacln birbirine balayan ortak bir unsur mevcut
tur k i siyas fikirlerinin anlam kazanmas bu ortak unsurun
etkisini gz nne getirmesine baldr! B u ortak temel
Murat Bey'in bir toplumun "ahlki nitelikleri" konusunda
dndklerinden ibarettir. Murat Bey Osmanl Imparator-
luu'nun 1876 harbinde yenilmesini toplumun bir ahlaki
zaafna, kimsenin "vazifesini b i l m e m e s i n e " " balamt.
Bu tasavvurun, Murat Bey'de kendiliinden ortaya kp
kmad hakknda b i r ey syleyemeyiz. Fransa'da da
Emile Boutmy, 1870 harbinin de yenilgisini Fransa siyas
"eit"inin yetersizliine balam ve bunu telafi etmek iin
"Ecole Libre des Sciences Politiques"i kurmutu. Murat
Bey Mlkiye'deki iine drt elle sarld z a m a n B o -
utmy'den ald bir ilhamla m hareket ediyordu? Muhte
melen, evet, fakat Murat'n byle bir etkiden sz etmesine
rastlayamadk. te yandan Slavofilerin baz eitim teorile
rinin Murat Bey'i etkilemi olduunu biliyoruz. Toplumun
"ahlki" yapsn kuvvetlendirme ve onu temsil eden bir
"elit" yetitirme abasnn bir kkn burada buluyoruz.
Genel olarak, kuvvetli bir "elit" kurma fikrinde o zamanlar
Avrupa'da nemli olmaya balayan i k i akmn izini grmek
mmkndr. Bunlardan biri "elit'erin toplumu "ahlki"
ynden pekletireceklerini ve siyas nderlik s o r u n u n u
halledeceklerini ileri sren tutum, ikincisi de Darvinizm'in
sosyal dnceye etkisidir. "Ahlki"lik unsurunu Guizot
gibi 19. yzyln banda sivrilen baz teorisyenlerin etkile
rine kadar gtrmek mmkndr. Murat Bey'in teorisinin
gelimeleri biraz da bu 19. yzyl ba "ahlk" grle 19. 117 Bkz. Gertrude Himmelfarb, Danvin and the Darwinian Revolution (New York,
115 Murat. Hrriyet Vadisinde Bir Pene-i stibdat, s. 72-73.
126
yzyl sonu "biyolojik" grlerin birbirlerine uymamasn
dan ileri gelmektedir.
Guizot gibi, Murat, "Fransz ideologlarnn rasyonaliz
m i n i "bir ahlk gr"yle birletirmeye alyordu. 116
Gene tpk Guizot'nun 1830'dan sonra yapmaya alt gi
bi Murat Bey "bourgeois snf iin, bir daha ihtilal yoluyla
alabora olmamasn temin etmek zere geni bir entelektel
ve ahlki temel" yaratmaya kendini vermek istiyordu. Bura
da Murat Bey'in eitim tasavvurunda bulunduu Osmanl
5 yksek memur snfn G u i z o t ' n u n ele ald "bourgeoi-
si"yle bir tutamayz, fakat her i k i olayda da yaplmaya al
lan, devleti, orta seviyede bulunan, bilgili ve ahlkl bir
zmreye emanet etmekti.
Sosyal hayatin bir mcadeleden ibaret olduu kans 19.
yzylda i k i byk dnrn, Marx ve Darwin'in etkisiy
le, siyaset konusunda dnlenleri etkilemeye balamt.
Darwin'in "seleksiyon" kuramna dayandrlan grlerden
biri devlet iinde en kuvvetlilerin yaama hakkm kazand
yd. Bundan da komu devletlerle olan ilikilerde kendi
tarafnn ste kmasn salayacak olan nderlerin zel bir
eitime tabi tutulmas sorunu kyordu.' B u fikir de bir 17
siyas "elit"in zorunluluu fikri zerine eilenleri artryor
du. Bunun yannda yeni bir demokrasi aleyhtarl da ayn
meyveleri vermiti: 1884'te Mosca, i l k defa olarak, daha
sonra geni bir ekilde ileyecei "siyas s n f (classe pli-
tiche) deyimini ortaya karm ve bir devletin yazgsn i
lerini yneten "siyas"lerin kalitesine balamt." Btn 3
bu etkilerin sonucunda Murat Bey "siyas elit" yetitirme
116 Charles H . Pouthas. "Guizot," Encyclopaedia of Social Sciences, VI, 226.
1959), s. 394. Burada Darwin'in Trkleri "aa" bir rk saydn gsteren i l
gin bir para mevcuttur.
118 Gaetano Mosca, Terica dei Gvemi (Turin, 1884).
127
sorununa byk nem vermiti. Namk Kemal'in temel
inanc halk egemenlii ilkesine baglanyorduysa Murat
Bey'in temel inanc "siyas liderlik yapabilecek s n f yeti
tirmekten ibaretti.
Murat Bey genliinde kendisini etkileyen akmlardan
sz ederken Rousseau, Guizot, Montesquieu ve Draper'den
sz ediyor. Bunlar arasnda zellikle dikkat ekici olan isim
Draper'dir. Bir kimyager olarak hayatna balayan ve bir fi
kir tarihisi olarak 19. yzyl Avrupas'nda n kazanan Dra
per, Bat fikir tarihine fizik ve biyolojik bilimlerin yntemi
ni uygulamaya almt. Bylece fikr gelime biyolojik ge
liim grnden ele almyordu. Darwin sonras biyolo
119
jik materyalizmi'nin Draper araclyla Jn Trklerin ara
snda en ok maneviyata nem veren Murat Bey'i bile etki
lemi olduunu grmek ilgintir. Bu etki Murat Bey'in d
ncesine, bilinaltna giren laiklik unsurlarn da bir dere
ceye kadar izah etmektedir. Fakat Murat Bey'i bir yana b
raksak bile Draper'in eserlerinin ve maddiyatlgnm bir
reddiyesini yazan Ahmet Mithat Efendi'de de "ahlkilik"
emperatifnin aslnda maddi olan bir ortama, "refah" ortam
na dayandn grrz. Ahmet Mithat Efendi ahlki norm
lara uymay srat kprsn gemek noktasndan deil a
lkan ve namuslu insanlarla dolu bir toplum kurma nokta
sndan deerlendiriyordu. Murat'ta da "ahlkilik" kendi
iin aranan bir deer deil, toplum mekanizmasnn dzen
li almasn salayan bir "sosyal pekletiricfydi. Gene bu
119 Bkz. Dictionary of American Biography V (1946), s. 438. Draper'in en nl
eserleri unlardr: J. W Draper, History of the Conflict between Religion and
Science (London, 1885), ve A History of the Intellectual Development of Europe
noktada da Murat ve Mithat Efendi gibi i k i siyas hasm
esaslarda birleiyordu.
Devlet Ynetimi
Yeni Osmanllarn "Meveret" temasn romantik bir heye
canla ele almalarnn yan banda, Murat'n ayn konudaki
fikirleri renksiz ve heyecanszdr. Yazlarnda, Yeni Osmanl
larn yazlarnda grlen Osmanl mparatorlugu'nun btn
sorunlarnn parlamenter sistemle halledilebilecei inanc
yoktur. Bu heyecann yerini mparatorluun hastalnn ne
den ibaret olduunu aratran bir tanma eylemi almtr.
Murat'n bu gibi arbal tutumunu belirleyen iki unsur var
dr. Bir kere Murat derin bir tarihi olduuna ve bu bakm
dan o zamana kadar kimsenin yapamad tarihi tehisleri
koyabileceine inanyordu. te yandan Rusya'da radikallerin
Murat Bey'e gre karlatklar halk tepkisi ve Osmanl aha
lisinin 1876'da Anayasa'yla ok yakndan ilgilenmemi o l
mas da muhakkak k i kendisini ayn yne sevk etmiti.
Murat Bey, Rusya'da geleneki Slavofillerle ilerici "Batc" lar
arasnda cereyan eden mcadeleyi yakndan izlemiti. E n b
yk korkusu Trkiye'nin ayn ekilde birbirine dman iki
kampa ayrlmasyd. Buna benzer bir korku aydnlar arasnda
kacak olan radikal akmlarn geni ktlelerin hislerini inci
tip hkmetin aydnlar tenkil etmesine yardmc olmasyd.
Bu gr o kadar yersiz deildi. Osmanl ttihat ve Terakki
Cemiyeti bakanl kendisine nerildii zaman Padiah'a su
ikast tasavvuru planlanan icraat arasndayd. Daha sonra bu
tasavvurlar Jn Trkler arasnda zaman zaman tartlmtr.
1896'da kurulan Osmanl htill Frkas anaristlerin yn
120

( L o n d o n , 1875). Birinci eser Ahmet Mithat'n Niza-i lim-i Din (Istanbul,

13I3)'inde eletirilmektedir. Darvinizm'in Draper zerindeki etkisi iin bkz.
temlerini kullanmaya hazrd. Murat Bey'in kayglarn dile
j . W Draper. "The Intellectual Development of Europe Considered with Re
ference to the Views of Mr. Darwin," Report of the British Association for the
Advencemcnt of Science (1860). 120 Kuran, ittihat ve Terabhi, s. 98.

128 129
getirmesinden on be yl kadar sonra, tasavvur ettii tepki 31
Mart hareketi srasnda belirecekti. Murat, Yeni Osmanllarn
1876'da bir "milis" rgtleri kurmaya altklarn ve Mithat
Paa'nn bana gelenlerin ksmen bu rgtlerin Padiah'ta
uyandrd korkudan ileri geldiini biliyordu. 121
Btn Osmanllarn reform hareketinden yararlanmalar
h u s u s u zerinde srar etmesine ramen, M u r a t Bey
"avam"dan gelecek olan bir hareketten son derece ekini
yor ve "avam"m "cehaletinden korkuyordu.
"Garpta olduu gibi aadan tazyik icras bizde caiz deil
itikadmdaym. nk bunca esbab- inkraza ramen devle
tin yarm asrdan beri payidar olmas halkmzn hkmetle
rine kar olan bir rabta-i maneviye semeresidir."
Gene, Yeni Osmanllarn eserlerinde Murat'n eserlerindeki
gibi halkn "cinayetlerinden sz edilmemiti. Murat Bey'in
dncesi Taine'in halk hakknda "vahi ve ehvani bir hay
van" deyimini kullanmaya balad bir devrin izini tayordu.
Btn b u unsurlara Murat'n radikalizm aleyhtar yan
diyebiliriz. Bu engeller Murat'n halklnn platonik bir
kalp iinde donup kalmasna neden oluyordu. Murat Bey'e
gre ancak halkn genel eitim dzeyi ve kltr ykseldi
i zaman Osmanl mpara torluu' nda temsili bir sistem uy
gulama alanna konabilecekti. Bundan dolay da temsil ilke
sini Trkiye'ye sokmakta fazla acele ettiklerine inand Ye
ni Osmanllar beenmiyordu.
Her ne kadar 1876'da onlarla yakn balar kurduunu
anlatyorduysa da, ona gre, Yeni Osmanllarn koruyucula
r Mustafa Fazl ve Halil erif Paalar birer "yabanc", birer
Msrl "aristokrat"ular. Amalar, Trkiye'ye hrriyet fikri
ni getirmekten ok kendi karlarn korumakt.
121 B u rgtler iin bkz. Mardin, Tle Genesis, s. 76.
122 Murat, Mchede-i Milliye, s. 20-21.
130
"Hibiri, durumun gerek niteliini anlamasna yetecek
bilgilere sahip deildi. Hibiri Avrupa'da eitli ynlerde
birka yzyldan beri sarf edilmekte olan enerjilerin rn
olan gelimenin yalnzca parlamento usulnn sonucu o l
duunu dnme hatasna dmekten kendini alamamt.
Bu yanl dnceler dolaysyladr k i irketler kurmaya,
halk kendi kendini eitmeye ve almaya ve devleti okul
gibi kamu karlarna hizmet eden dier kurulular kurma
ya tevik edeceklerine, ne zn anladklar ve ne kapsam
n kavradklar bir hrriyetin yararlarn vmekle yetindiler.
Pervaszca ithamlar ynelterek sonunda kendileri sefahat
lemlerine battlar.
122 "Yukarda sz geen ok kk ve nemsiz Parti kkle
rini halka dayandrmamt. Kamuoyu yalnz bitaraf deil,
kesin bir ekilde Anayasa aleyhine ynelmiti. Mevcut kri
tik durumdan bizar olup dertlerine deva arayanlar arasnda
bile Kanun- Esasi'nin ilanndan ikyet edenler ve eriatn
salam temellere dayanmas ve herkese bilinmesi bakmn
dan Anayasaya stn olduunu iddia edenler oktu." 123
Murat, Yeni Osmanllarn baarszlklarnn tahlilinin ya
n banda Tanzimat hakknda da baz yarglar ileri sr
yordu. Tezinin temeli daha nce Yeni Osmanllar tarafndan
kullanlan bir tutuma benzeyen bir gr ayd: Msl
manlarn byk bir ksm "gurur"lar dolaysyla Glhane
Hatt- Hmaynu'nun ilanna itiraz etmilerdi. Murat Bey'e
gre geni halk ktleleri balangtan beri Hatt- Hmy
nu benimsemedikleri iin bu belgede salanan haklarn bir
devam olan 1876 Kanun- Esasisi'nin yrrlkten kaldrl
masn sevinle karlamlard. 124
Glhane Haiti'nin hazrlanmasna gelince, Murat Bey de
123 Mourad Bey, La Force ei la Faibesse, s. 58.
124 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 100.
131
Yeni Osmanllar gibi Hatt yalnz d etkilerin rn sayyor
du. li ve Fuat Paalara gelince onlar Osmanllarn karma
alacaklarna, dar bir memurlar aristokrasisi yetitirmeye
almakla ve modernlemeyi yalnz Bat'y taklit etme anla
mnda anlam olmakla sulandryordu.' Ona gre bu dev25
let adamlar "zppe"likleri, sahte ve an Batllklar dolay
syla otokrasi aleyhtarlarn birletireceklerine blmlerdi.
Ksacas Murat, hem Yeni Osmanllara ve hem de Yeni
Osmanllarn dmanlar li ve Fuat Paalara hcum edi
yordu. Ona gre 1876 hareketinin baarl olamam olma
snn sorumluluu, bu ilk Batllam devlet adamlar ve
aydnlarnn omuzlarna ykleniyordu. Buna ek olarak,
1890'larda eilimlerin deimi olduunu ve Trkiye'de ar
tk parlamenter sisteme kar duyulan kukunun yok edil
diini sylediine gre nerecei bir hal aresi mevcuttu.
Bu hal aresini i k i balk altnda toplayabiliriz. Bunlarn bi
rincisi devlet adam yetitirme yntemleriyle, ikincisi devlet
idaresi mekanizmasyla ilgiliydi.
Devlet adam ve aydn yetitirme hakkndaki fikirleri, da
ha nce incelediimiz "elit" fikriyle Osmanl mparatorlu
umun gelimesi hakknda baz fikirlerinin karmasndan
meydana geldii iin nce bunlar ele alabiliriz.
Avrupa'da kard i l k risalelerinden birinde Murat'n
ileri srd ana fikir Trkiye'de, aslnda yan yana yaayan
iki ayr Trkiye'nin bulunduuydu. Bunlardan biri Murat
Bey'in "resm Trkiye" ismiyle and asalak memur gru
buydu. Bunlar ancak ikinci Trkiye'yi, durgun halk tabaka
larnn Trkiyesi'ni smrerek yaaylarn salyorlard.
Bylece devlet dairelerinde devlet kuvvetiyle entelektel
g birlemiti. Murat Bey'e gre bu ittifak Osmanl mpa-
ratorlugu'nun kurulu devirlerinde tekke eyhlerinin B i -
125 Mizan, 14 Zilhicce 1314 - 17 Mays 1897, s. 3; La Force, s. 39-40.
132
zans mparatorluu'ndan artakalan etkilerin ve ran ulema
snn abalarnn ortaklaa rnyd.' 26
Genellikle Murat Bey Osmanl mparatorluu'nda ran'n
etkilerinin soysuzlaana bir zellii olduuna inanyordu.
te yandan, Mizanc'ya gre modernleme srecinin balad
Sultan Mahmut devrinde bile Yenierilerin dagtlmasyla
yetinilmi, ulema unsurunun modernleme srecine katlma
sn ve belki de ncln yapmasn salayacak kurumsal
deiikliklere gidilmemiti. Bylece "makamata h u l l " 127
eden ulema giderek "cemiyetin dknts" haline gelmiti.
Murat'n yazlarnda "asalak memur" fikrinin ne gibi gz
lemlerine dayandn ararsak, bunun Osmanl memurlar
nn Abdlhamit ynetiminin yamasna katlmalarndan
doduunu anlarz. Murat Bey, Padiah'la memleketi soy
mak iin ibirlii eden memur zmresi karsnda hayretler
iinde kalyor ve en bata bu durumu dzeltmek istiyordu.
Ortaklaa yama politikasnn anahtarna gelince onu M u
rat Bey Osmanl tarihinde buluyordu.
Murat Bey Osmanl mparatorluu'nun knn ne
denlerini slm devletlerinin dalmalarnda aramt. Hep
sinde bulduu ortak unsur merkeziyetiliin ifrata vardrl
m olmasyd. Bylece "lk Halife"lerin medeniyet sahasn
da atklar "parlak devir" birok defa durmutu.
"Dogu'nun hastal merkeziyetiliin sonucuydu. Her
ey 'resm' bir kla brnd: bilim, edebiyat, sanat; hatta
hrriyet ak ve entelektel serbestlik bile bir resm damga
ya tabi tutuldu... Dogu'nun zaaf ilk defa olarak entelektel
kuvvetin kaba kuvvetle birlemesinden dodu." 128
126 Bkz. Mehmet Murat, Tarih-i Fbutfaruk (Yay. Tahazade m e r Faruk, stanbul,
1325-1332), 7 Cilt, Cilt l , 142-143, 232 vd., 111, 6.
127 Mehmet Murat, "Veh-i Mes'uliyet-i er'iye." Mizan (Kahire), 26 evval 1313,
Taham- stikbl, I, s. 40-51.
128 Mourad, La Force el la Faillesse, s. 10.
133
 te btn bu unsurlar, Murat Bey'i, her eyden nce g
venilir bir "siyasi s n f kurmaya sevk ediyordu. Bu kta,
Murat Bey'in yazlarnda en ok rastlanan iema'nm niin
memurlarn "sorumluluu" konusu olduunu anlyoruz.
Fakat Murat Bey'in Osmanl mparatorluu'nun sorunlarn
bir "elit" yetitirme sorunu olarak deerlendirmesi, daha
nce gsterdiimiz zere, Bat'da bu soruna kar gsteril
meye balayan bir ilginin yanksyd.
Murat Bey'in nerisi, bu asalak memurlar " e l i f i n i kald
rarak devlet ve idari ilerde "hizmet" ve "verim" kavramla
rn egemen klmakt. Bylece Prens Sabahattin'den nce
bile baz tezlerinin bakalar tarafndan ileri srldn
gryoruz. Murat'a gre bu asalak elit 1880'lerde ypranm
ve bakiyesi Yldz'da reklenmiti. Bu itibarla artk otokra
si olduka zayf bir zmreye dayanyordu.
Halkn modern kurumlara almasn salamak, onlar
ilerde kurulacak bir parlamentoya katlmaya hazrlamak
iin Murat ksa vadede "imparatorluun kanunlarna ve n i
zamlarna olduu kadar adalet ve insanlk duygularna ay
kr muamelelerinin zebunu olmu Osmanl vatandalar
iin bunlarn ikyetlerini kaale alabilecek bir organn k u
rulmasn" teklif ediyordu. Murat'n ilk programnn teki
unsurlar unlard:
1. mparatorluk tebaasnn kanunlar nnde mutlak eit
lii ilkesinin sivil bak asndan olduu kadar askeri bak
noktasndan da uygulama alanna konmas, kanunlarn ge
nel hkmleriyle badamayan kiisel ayrcalklarn kald
rlmas.
2. "Kanunlar rejimini" salamaya muktedir bir meveret
(danma) meclisinin (assemble dl i berat ve) kurulmas.
3. Ilml ve kmil kanunlarn garantisi altna ald bir ba
sn hrriyeti.
4. Btn mparatorluk tebas iin genel siyas af.
134
5. Sarayn yetkilerini, kabine kurmak ve idareyi tamamla
ma (?) bakmndan tam yetki sahibi olacak olan, sadraza
mn seilmesine mnhasr klmak. Vekillerin topluca mec
lise kar sorumlu olmas ve yalnz sadrazamn padiaha
kar sorumlu olmas.
6. Saltanat veraset usulnn Avrupa detlerine uygun bir
ekilde deitirilmesi. 129
Bundan sonra padiahn mlkiyetinde bulunan arazinin
yeniden gzden geirilmesi, vakflarn yeniden oluturul
mas, btenin dzenlenmesi ve meclise kar sorumlu bir
"devlet personeli komisyonu"nun oluturulmasna ilikin
maddeler geliyordu.
Meclis, bakentteki "corps constitu" yelerinin aralarn
dan seecekleri yirmi be kiiden oluuyordu, ["corps cons-
titu"den murat ura-y Devlet ve benzeri kurulular kaste
diyordu.] Aznlklara da ayn ekilde temsil hakk veriliyor
du. Meclis "hkmet tarafndan teklif edilen btn kanun
tekliflerini grmek, parlamento soruturmas amak, ve
killere tevdi etmek ve vekillerin proje veya isteklerinde [?
demandes} vetosunu kullanmak" ve "radikal bir tasarruf veya
kanunu empoze etmeye yetkili olmamakla beraber" vekilleri
belirli tasarruflarda bulunmaya davet etmeye yetkiliydi. 130
Jn Trklerin lideri haline geldikten sonra Murat Bey so
nunda 1876 Anayasas'nn deitirilmeden iadesini isteyen
makaleler yazmak zorunda kald. Gerekten bu makalelerde
bir zorlama havas vard. Bunlardan biri, rnein, Anaya-
sa'nn tekrar yrrle konmasndan baka bir are olmad
noktasndan hareket ediyordu. Murat'n Padiah'a kar
131
tutumunda ayn ekilde bir gelime grlr. Murat nceleri,
129 Mourad, La Palais de Yldz, s. 43 vd.
130 A . g . c . s . 47.
131 Murat. "Kanun- Esasi." Mizan (Paris), 4 Ocak 1897. s. 3.
135
Padiah'm gvenini kazanmak iin elinden geleni yapmt.
Trkiye'den ayrlnn nedenlerini bile Padiah'a bir mek
tupla bildiriyordu. Paris'te Le Paiais de Yldrm yaymlad
zaman rejim iin sorumluluu Babli, Padiah ve Yldz er
kan arasnda taksim etmeye almt. Msr'da yazd 132
bir "Rya"da hl Padiah'a amalarn anlatmaya alyor
d u . j n Trklerle ilgisi artt sradaysa Padiah, sonunda
133
"Abdlhamit le fatal" oluyordu. 134
l-i Osman'a kar Murat Bey'in yalnz saygs vard, fakat
Padiah ailesini bu ailenin biyolojik nitelikleri bakmndan
incelemeye baladn hatrlarsak sosyoloji ve biyolojiyi
birletirmeye balayan akmlarn zerinde ne kadar etkili
olmaya baladklarn anlarz. 135
Bir yandan Murat'n, te yandan Yeni Osmanllarn ve Jn
Trklerin yazlar arasndaki ana farklardan biri Yeni Os
manllarn "romantizm"! diyebileceimiz bir havann Murat
Bey'de bulunma mayd. "Vatan"m savunmasndan sz ettii
zamanlar bile Murat Bey'in stili ayn orta dzeyde kalyordu.
Bu da Murat Bey'in muhafazakrlnn bir dier ifadesiydi.
Gene Murat Bey'in Trk tarihinde cereyan eden olaylarda
Trklerin haksz olduklarna inand noktalar ortaya
karmaktan ekinmeyiinde ayn engebesiz akademik dzey
de kalma isteinin etkilerini grebiliriz. Bylece, yazlarnda
"Selim le feroce" veya "fratricides legalies" gibi, grnte
Trk tarihini "tezyif" edici ifadelere rastlarz. 1908'den son
ra yazd Tarif-i Ebulfark'ta bu unsurlar yemden ortaya
kt iindir k i , Murat Bey baz tarihiler tarafndan kendi
milletini ktlemekle sulandrlmm zellikle Osmanl
132 Gene bkz. "Sultan Abdlhamid Hazretlerine Bir Arzuhal," Mizan (Kahire),
29 aban 1313, Taharri-i fslilbal, i , s. 287 vd.
133 " R y a , " Mizan (Kahire), 19 evval 1313.
134 La Force et la Faiblesse, s. 21.
135 A.g.e.,s. 58.
136
sistemindeki baz temel unsurlarn bireyin gelimesine engel
olduklar iddias hcum davet etmitir. Geri Yeni Osmanl
lar da Osmanl sisteminin rdnden sz ediyorlard, fa
kat Murat Bey bu rmenin balangcn Yeni Osmanllarn
her kusurdan uzak tuttuklar Osmanl Imparatorluu'nun
"altn devri"ne irca ederek kuvvetli bir umudu, Osmanlla
rn kkl soyluluklar imajn yok etmiti.
Genel olarak, Murat Bey'in kendi durumunu anlatmak iin
kulland "progressiste modr" deyimi dorudur. " M i l l i "
bir kltr fikrine ramen Murat Bey, Bati fikirlerini Yeni Os
manllara oranla daha geni apta benimsemiti. Bir yandan
Yeni Osmanllar gibi, li ve Fuat Paalar eriattan uzaklatk
lar dncesiyle itham etmiyordu. te yandan Murat'n Os
manl mparatorlugnda endividualizmin gelimedii konu
sundaki fikri Avrupa'da "ark despotizmi" konusunda reva
ta olan baz teorileri ve bu arada Spencer'i hatrlatmaktadr.
Aslnda Murat Bey'in " m i l l i " kltr yaratma fikri Batl
bir akmn devamyd. Kltr sahasndaki kaygularnn
kayna bir kuak nce Avrupa'da reva bulmu olan fikir
lerdi. rnein daha 1879'da Jules Ferry, sonradan Rusya'da
Rusofiller tarafndan kabul edilecek ve onlarn kanalyla
Murat Bey'e intikal edecek olan teknik retim aleyhtarl,
devletin vatanda iin bir reti salamas zorunluluuyla
birletirerek yle bir ifadede bulunmutu:
"Devlet, hi kuku yok k i bir fizyoloji veya kimya hocas
deildir. Devlet kamu kar iin, fizyoloji ve kimya hocala
rna maa vermeyi uygun buluyorsa b u davran bilimsel
gerekleri ortaya karmak iin deildir. Devlet, eitimi te
vik ederken bu hususu gz nnde tutmaz. Asl tuttuu,
muayyen bir kamu morali dzeyi, bekasn temin edecek baz
devlet retilerini destekleme zorunluluudur."^ 36
136 jeles Ferry. "La L o i sur la Libert d'Enseignement suprieur," Discours et Opi
nions de Jules Ferry (Paris, 1895), III, s. 6; Shafer, Naiionalism, s. 66.
137
 Murat Bey'in Osmanl mparatorlugu'nun bekas soru
nunda ald tutum "Osmanllk" politikasnn bir rnei
olarak tasvir edilebilir.
Murat'a gre Osmanl mparatorluu'nda reform sorunu
u veya bu aznla garantiler salanmasna deil, btn
mparatorlukta bir reformun uygulanmasna balyd. Os
manl mparatorluu'nda ezilen ahali arasnda yalnz Hris
tiyan ahaliye nem vermek byk devletlerin temel hata-
syd. te yandan Padiah da Arap vatandalar darltma
mak iin onlara zel ayrcalklar veriyordu. Bu politika da
lmet ve terakkiyata salik olacak olursa sair nice mesail-i
muazzama ile beraber 'Makedonya' meselesi dahi, ezcmle
Arnavut kardelerimizin menfaatlerine muvafk surette
kat'iyyen hal ve tasfiye olunarak mavi veya krmz kitaplar
dan kaybolur gider.
"Bundan u demek kar k i : Arnavut kardelerimizin en
mukaddes vazifeleri -Msr dindalarmz ile Ermeni vatan
dalarmzn vazifelerinin ayn olmak zere devlet ve hil
feti vdi-i selmete sal etmek iin mttefikan fedakrane
gayrete musaraat etmekten ibarettir." 133

doru deildi. Reformun btn mparatorlua yaygnlat Murat Bey'in siyas fikirleri gz nne getirildii zaman
rlmasnn tek aresi btn unsurlarn ttihat ve Terakki en ok gze arpan yenilik bir siyas elit yetitirme abas
Cemiyeti'ni desteklemesiydi. dr. B u abann Jn Trklerin ounluunun yazlarnda
Murat'n hkmete bu adan ynelttii eletirilerin ar belirdiini ilerde greceiz.
l u noktada toplanyordu: Osmanl Devleti kiiliini k
mseyici nlemler kendisine zorla empoze edilinceye ka
dar harekete gememiti. Oysaki devletin kullanabilecei
hal areleri vard. rnein, Avusturya'nn Macar sorununu
"halletmesi" bu gibi bir arenin ne olabileceini gsteriyor
du. Girit ayaklanmas dolaysyla belirttii gibi:
"Girit meselesi basit bir meseledir. Vaktiyle Girit Hristi-
yanlar Yunanistan'a ilhak olunmalarm isterlerdi. Bugn
onu istemiyorlar, nk fermanlarn temin ettii hl-i ha
zr, kendilerini Yunan idaresinden ziyade mesut ve bahtiyar
edebilecektir. Giritliler bunu imdi tasdik ediyorlar, fer
manlar ahkmna riayet olunmasndan baka bir ey istemi
yorlar... Taahht ve tekellf-i halisane ve tamamen icraya
musaraat usul ne vakit bizim muamelt- resmiyeye gire
cek otursa [Osmanl mparatorluu kurtulacaktr]." 137

Veya baka bir makalesinde yazdna gre:

"Hkmet-i Devlet-i Aliyye kendini toplayarak tarik-i se-
137 Murat, "Kast m . Yoksa Aciz mi?" Mizan, 22 Zilhicce 1313, Taharri-i stikbl, 138 Murat, "are-i Selamet," Mizan, (Kahire). 20 Ramazan 1313, Taharri-i Istik-
II. s. 43. bl, II, s. 296.

138 139
 DRDNC BLM
OSMANLI GAZETES

1897 yl ilkbaharnda, ttihat ve Terakki Komitesi merkezi

ni Paris'ten Cenevre'ye tad zaman, Komitenin, ay
iinde, lideri Murat Bey'i kaybedeceine ilikin en kk
bir belirti mevcut deildi. Murat Bey'in Abdlhamit'e teslim
olmasysa Paris'te Ahmet Rza Bey'in evresinde toplanan-
larca az ok alayc bir edayla karlanmt. B i z i m iin
nemli olan, bu olaydan ok, Cenevre Jn Trklerinin l i
derlerini kaybettikten sonra bile Paris grubuyla birlemeye
almam olmalardr. Bu itibarla, 1900'e kadar uyarl bir
grup olarak faaliyetlerini devam ettirebilmi olan Cenevre
grubu ayr bir birim olarak ele alnmaldr.
J n Trkler hakknda yazlan eserlerde M u r a t Bey'in
dnyle (1897 ylnda) 1902 yllar arasndaki gelime
ler nemsiz saylmaktadr. Gelimeler ancak 1902 ylnda
ilk Jn Trk kongresinin toplantsndan sonra yeniden ay
rntl olarak ele alnmaktadr. Ancak 1897'yle 1902 ara
snda geen ve bir ksm Osmanl'nn sayfalarnda izlene
bilen gelimeler bu kongre zerine kuvvetli bir k tut-

141
maktadr. B u itibarla sz konusu olan 1897-1902 aras
1
devresinin daha ayrntl bir ekilde ele alnmas yararldr.
Birok zamanlar unutulan bir husus da Cenevre grubu
nun 1899'a kadar ttihat ve Terakki Komitesi ismini kul
lanmay srdrm olduu ve hukuken ilk kurulan komi
tenin devam nitelii taddr.
Murat Bey'in Abdlhamit'le anlamasn kaytsz artsz bir
teslim saymak yanl olur. Murat Bey 1897 ilkbaharnda hap
sedilen Jn Trklerin durumuyla ilgili baz koullarn yerine
getirilecei vaadini aldktan sonra stanbul'a dnmt. Ge
ne, Murat Bey'e eski mesai arkadalar tarafndan, cemiyetin
amalarna "ihanet" ettii eklinde ithamlar yneltildii za
man, bir husus sakl kalmaktadr. O da Jn Trklerin byk
bir ounluunun Ahmet Cellettin Paa'yla yaplan gr
meler srasnda kalemlerinin rnlerini satmakta hibir te
reddt duymadklardr. Murat Bey'in Hirai'mda Jn Trk
lerin, yaynlarm satmak iin birbirleriyle yarrcasna "pa
zarla" dahil olmaya gayret ettiklerinden sz eden ksmlar
tamamen doru deilse de daha sonra buna benzer gelime
ler anlatlanlarda bir gerek pay olduunu gstermektedir.
Dikkate deer olan bir nokta eserlerini satma taktiinin
Jn Trklerden nce Yeni Osmanllar arasnda balam o l
masdr. Bu tutumun nedenini Trk hrriyetilerinin bir ka
rakter zaafndan ok Osmanl sosyal yapsnn bir etkisinde
aramak gerekir. Osmanl hrriyet taraftarlar Bat'da rne
sans devrinde fikir adamlarnn maruz kaldklan bir durum
karsmdaydlar. O da toplumda almalarn destekleyecek
gelir kayna bulamadklarndan bir "hami"ye snma zo-
1 Bkz. Kuran,_7n Trkler, s. 63-158 Damat Mahmut Paa'ya ayrlmtr, ittihat ve
Terakki, s. 106-108'de Osmanl gazetesinden o k az bilgi vererek sz edilmek
tedir.
2 Osmanl, suppliment franais mensuel, 5 ubat 1898, s. 1.
3 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 293-294.
142
runluluguydu. Bylece Rnesans devrindeki fikir eserleri
ok zaman kudretli ve siyas bakmdan nemli bir kimsenin
desteiyle meydana geldii gibi Yeni Osmanllar da ancak
bir "hami"nin yardmyla, Mustafa Fazl Paa'nm serveti sa
yesinde rgtl bir kuvvet olarak alabilmilerdi. Osmanl
devletinde Abdlhamit devrinde de Trkler iin tek servet
kayna devletti. B u itibarla devlete kar almak iin ya
devletin etkisinin asgariye indii Msr gibi bir emirlikte
"hami" bulmak veya dorudan doruya devletten yararlan
2 mak gerekiyordu. Nedeni ne olursa olsun idealleri para kar
lnda deitirme ve "dondurma" tutumunun Jn Trkle
re byk zararlar vermi olduu muhakkaktr.
Cenevre grubunun da faaliyetleri, sonunda, liderlerinin
1899 ve 1900'de Padiahtan i kabul etmeleriyle bitecekti.
Fakat, 1897'de teslim bayra Jn Trk yaynlarnn deva
mn salamak iin ekilmiti. Murat Bey'in faaliyetlerini ta
til etmesi srasnda bir protokol imzalanm ve bu protoko
le dier Cenevre grubu yeleri de katlmt.' Sonralar Ce 1
nevre grubu bu koullar arasnda 1897'de tutuklanan
3
rencilerin yarglanmas iin kurulan Takla Divan- Har-
bi'nin kaldrlmasnn da bulunduunu iddia etmitir. 5
Murat Bey istanbul'a dndkten sonra rksulu Ahmet
Bey Cenevre grubunun banda kalmt. O zamanlar Ce
nevre'de bulunan bir Jn Trkn anlattna gre rksu
lu Ahmet Bey A l i Kemal'in katlmasyla yeni bir gazete
kartmak istiyordu. Fakat gayretleri A l i Kemal'in Cellettin
Paa'yla vard anlama dolaysyla bir sre ertelenmiti. 6
4 Kuran, ittihat ve Terakki, s. 98. Osmanl'nn izah bunu gstermektedir, "lfade-i
Mahsusa." Osmanl, 1 Kasm 1897, s. 1.
5 Tutuklamalarn tarihi iin bkz. Independence Belge ( B r k s e l ) , 2 Temmuz 1897,
s. 2; 14 Austos 1897, s. 1. Divan- Harb'in kaldrlmas iin Osmanl. 1 Kasm
1897. s. 4.
6 Bu gelimeler iin bkz. A l i Fahri, Ak Mektup (Kahire, 1904), s. 6.
143
Daha sonra, A h Kemal'den, karlmas tasarlanan gazeteyi
karmak ve sonra da karlnda bir miktar para kabul et
mek eklinde neriler gelince Cenevre Jn Trkleri A l i Ke
mal'i Cemiyetten kovdular. A l i Kemal'i bundan sonra Brk
sel'de Osmanl sefaretinde ikinci ktip olarak gryoruz.
Sonunda shak Sukti, Tunal H i l m i , Abdullah Cevdet,
N u r i Ahmet, Reit, Halil Muvaffak, A k i l ve Refik Beyler Os
manl'y karmak noktasnda bir ilke kararma vardlar.
Gazetenin karlaca haberi Saray'la yaplan anlamaya
uymad bahanesiyle Saray tarafndan protesto edilmiti.
Fakat te yandan da Afrika'ya gnderilen Jn Trklerin ser
best braklacaklarna dair Saray tarafndan verilen teminat
gereklemiyordu. Cenevre grubu A l i Kemal'in de oynad
erteletici rol sonucunda Aralk 1897'ye kadar beklemiti.
Bir gelime olmaynca 1 Aralk 1897'de Osmanl'nn ilk sa
ys kt.
Burada dikkate deer olan bir nokta, Osmanl'y karan
larn Padiah'a kar bir harekete gemeden nce tpk M u
rat Bey gibi Padiah'a isteklerini bildiren bir tasar gnder
mi olmalardr. Zamanla bu saygdan eser kalmayacak ve
Padiah bir cani olarak tantlacakt. 1860'lardan beri, "do-
leonces" takdimini akla getiren, slahat arizeleri takdimi
Trkiye'de hrriyeti hareketlerin karakteristik bir belirtisi
olmutu. Yeni Osmanllar bu ynteme bavurmular, Murat
Bey de ayn yolu kullanmt. Cenevre j n Trklerinin "ari-
ze"si bu tip belgelerin, bildiimiz kadaryla, sonuncusu
9 kadar ayrldklarn gstermektedir."
dur. Bylece artk Padiah'la hrriyeti tebaas arasnda bile
mevcut olan balar bundan sonra tamamen kopuyordu.
Osmanl'nn kurucularnn listesine bakarsak gzmze
7 Bu isimler iin bkz. Dr. Abdullah Cevdet, Hadd- Te'dip, s. 53.
8 Kuran, ktihal ve Terakki, s. 97, 100.
9 Osmanl, 1 Aralk 1897, s, 3.
144
arpan bir zellik shak Sukti gibi ttihat ve Terakki kuru
cularnn ve gen askerlerin yaz kurulunun ounluunu
olutur mayd. Bir zamanlar Ahmet Rza Bey gibi aydnla
rn, daha sonra Murat Bey gibi muhafazakr eilimli brok
ratlarn ve nihayet Miralay efik ve Yzba rksulu A h
met Beyler gibi kdemli subaylarn iradn kabul eden tti
hat ve Terakki Cemiyeti kurucular Osmanl'da artk kendi
7
z dncelerini ifade edebiliyorlard. Bir zamanlar stan
bul merkezinin daha iddetli icraata taraftar olmasnn izle
ri de az bir zaman iinde Osmanl'da kan yazlarda belli
8
olacakt.
Yaz kurulunda bulunan Tunal H i l m i balangtan beri
daha hareketli bir faaliyete taraftar olmutu.
Tunal H i l m i Bey 1896'da Cenevre'de Osmanl htill Fr-
kas'n kurmutu. O tarihten itibaren yazd on bir kadar
10
Hutbesinde i k i ana tema grlmektedir. Bunlardan biri ba
sit halka, kylye, nefere seslenme abasdr. kincisi de
seslendii ktleleri ayaklandrmaya ynelmi olmasdr. Bu
bakmdan H i l m i Bey gerek bir "ihtilalci" niteliini tayan
birka Jn Trkten biridir. Burada unu da eklemek gerekir
ki Tunal Hilmi Bey'in yazd Hutbe'lerin 1896 yl sonba
harndan itibaren Cemiyet namna datlm olmas bu da
tmay salayan erafeddin Magmumi gibi kimselerin M u
rat Bey'i Komiteye liderlik etmeye davet ettikleri anda bile
kendisinden iddet usullerinin kullanlmas noktasnda ne
H i l m i Bey de Ahmet Cellettin Paa geldii zaman Pa-
a'nm ikamet ettii Contrexeville'e arlm ve kendisine
yaynlar iin 2.000 frank verilmiti. H i l m i Bey'in daha
12
10 Tunal Hilmi Bey iin bkz. Kuran, /itikat ve Terakki, s. 91-92.
11 A.g.e.,s.92.
12 A.g.e., s. 97.
145
sonra da ald memuriyetler onu karakter bakmndan Jn
Trklerin bu oyunu oynamay kabul edenler arama sok
mamz zorunlu klyor. Fakat Tunal H i l m i Bey'in balan
gtan beri bu gibi grmeleri "komiteciligin" bir gerei
olarak kabul ettiine de kuku yoktur.
Tunal Hilmi'nin Huibe'leri fikri deerden tamamen yok
sundur, fakat slubun heyecan ve atei Mamumi'nin on
lar niin Cemiyet namna bastrdn anlatyordu.
"Ey gaziler: Bilirsiniz k i bu millet asker olu asker bir mil
lettir. Bu millet askerlik sayesinde bymtr'" tema'sm
ileyen bir propaganda risalesi Askeri Tbbiyeli Jn Trkle
rin istedikleri tipte bir propagandayd. Buna ek olarak:
"Asker!.. Ey Gaziler... Ar... Hkmet konaklarna dolu
nuz, Yldz'm altn stne getiriniz. Ondan yana san y
rekleri ldrnz. Mnafklar, casuslar, rveti memur
lar hep gebertiniz" dendii zaman Cemiyetin yapmak is
14
tedikleri Ahmet Rza ve Murat Beylerin yazlarndan ok
daha kesin bir ekilde ifade ediliyordu.
Zamanla Cemiyetin asker erknnn bir ksmnn bu ate
in, ihtilalci fakat biraz da saf avazeleri Bahaeddin akir ve
Nazm Beylerin soukkanl ve dnlm komiteciliine
dnecekti.
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Rumeli'de hzlanmas,
genel olarak, 1902'den sonra Makedonya'da kan kargaa
lklara ve onlara engel olmak iin alnan nlemlere bala
nr. Fakat bu gr, brahim Temo gibi kimselerin Bal-
15
kanlar'da balangtan beri giritikleri faaliyetleri dikkate
almamaktadr. Temo, i k i yl iinde, V i d i n , L o m , Tutrakan,
umnu, Varna, Filibe ve Sofya'da birer ube amay baar-
13 Tunal H i l m i , Sekizinci Hutbe, s. 4.
14 A.g.e.
15 Kuran, J n Trkler, s. 248; emsenin, Makedonya: Tarihe-i
120; Ramsauer, Tle Youtg Turks, s. 97, vd.
146
mt. B u bakmdan Cemiyetin haberlemesi daha ok
16
Balkanlar'daki bu ubelerle yaplyordu. 1896'dan itibaren
Ahmet Rza Bey'e kar yneltilen itirazlar Balkanlar'dan
gelmiti. Genel olarak balangta j n Trk yaynlarnn
buralarda kukuyla karland anlalyor. Buna ramen 17
1895'te Filibe'de kan Gayret gazetesi ve onu izleyen Bul
garistan hrriyeti basn Jn Trk hareketini destekleme
ye alyordu. Btn bu faaliyetler gz nne alnrsa
18
Osmanl'nn da daha ok Balkan Trklerine seslenmesi ta
3
b i i y d i . Osmanl Cenevre'de hem Balkanlar yoluyla gelen
bilgileri yaymlayan ve hem de davasnn esaslarn bildi
ren bir organ olarak alyordu. te yandan Osmanl'ya
yaplan yardm isteklerinden Osmanl'nn okuyucularnn
daha ok Balkan Trkleri olduu anlalyor.
Osmanl'da Siyas Fikirler
Osmanl'da kan yazlarn okuyucuda brakt etki, ayn
temalarn, eitli vesilelerle, fakat yeni bir gr getirme
den durmadan tekrar edildikleridir. Murat Bey'in Kahire ve
Paris Mizan'larmda kan makalelerinde Osmanl mpara
torluumun ynetsel sorunlarn, liderlik konusunu, Saray
entrikalarn bir dereceye kadar anlad ve tahlil edebildii
izlenimi edinilir. Yzeysel de olsalar bir grn rn o l
duklar inkr edilemeyen bu eit yazlarn yerini Osman
l'da tekdze bir Abdhamit aleyhtarl almaktadr. Bu- 19
16 Temo, Hidemat- Vataniye, s. 112.
17 Deliorman, Merutiyetten nce, s. 37.
18 Karagz, Bulgaristan, s. 15-17'de buna ait bilgi vardr. Fakat bu gazetelerin
g r d m z baz eksik saylar son derece lml bir politika izlediklerini gs
termektedir.
19 Abdhamit, Osmanl'nn kmasndan son derece endielendii izlenimi veri
Devr-i inklap, s. yor. nce Paris Sefareti mstear Necip Melhame Cenevre'de tahsilde bulu
nan btn J n Trkleri baka taraflara datmaya memur edilmi. (Osmanl, 5
147
rada okurda bir sre sonra doan his, Babli tipi, terbiyeli,
yzeysel fakat ifrata kamamaya alan "efendi"nin yerine
"propagandac"mn getiidir. Murat Bey'in yazlar okuyu
cuda, Murat Bey gibi kalem efendileri iin yazldklar izle
nimi yaratrlar. Osmanl'da kan yazlarsa yeni beliren, ba
sit grl fakat kendi kendine gvenin salad dinamiz
me sahip taral aydnlarn fikri damgasn tar ve daha da
basit bir ekilde tehiz edilmi kimselere yneldikleri izle
nimini verir. Osmanl'da, rnein daha nce Murat Bey'in
Osmanl brokrasisinin zaaflarnn derine giden bir tahlili
ni yapma abas artk kaybolmutur. Brokratlar bir "smf-
erazil ve esafil"dir ve bu da onlar tanmlamaya yeter sayl
maktadr. 20
Osmanl'y karanlar artk reform zorunluluunu bir Os
manl st brokratlar snfna anlatamadklarm, geni halk
ktlelerinin heyecanlarna seslenme zorunluluunun far
kndaydlar; bunu da bilinli olarak yapyorlard.
Osmanl'nn bir propaganda organ olduu gazeteyi ka
ranlar tarafndan da itiraf ediliyordu. Osmanl'da bir maka
lede ifade edildii zere:
"Program tatbik iin halka ne olduklar ve ne olabilecek
leri retilmeliydi. Bu davalar mevzuunda onlar aydnlat
mak iin de evreyi deitirmek ve evreyi deitirmek iin
de onlar aydnlatmak icap ediyordu. Ne yapmamz gereki
yordu? Tabii btn memleketlerde bu tipteki komitelerin
kullandklar Usullere mracaat ettik ve propaganda yap
makla ie baladk." 21
zellikle "bu tipteki komiteler" ifadesi Jn Trklerin rgt
Nisan 1898. s. 3), sonradan mreltip kandrlm. (Osmanl. 1 Mays 1899.
6) sonunda J n Trklerin svireli yardmclarndan Dr. Lardy tehditlere ma
ruz braklmtr. (Osmanl, 1 Ekim 1899, s. 1),
20 "stanbul'dan," Osmanl, 1 ubat 1898.
21 Osmanl, Franszca ek, 5 Aralk 1897, s. 1.
148
ve yntemleri bakmndan daha o zamanlar bile nasl Balkan
komitelerinin etkileri altnda kaldklarn gstermektedir.
Gene, Osmanl'nn ilk saylarnda, halka seslenebilmek
iin mmkn olduu kadar basit bir d i l kullanaca vaadi
Osmanl'nn halk iinde etkili bir silh olarak kullanlmak
istendiini anlatyordu. Bu szlerin zmnen belirttii bir hu
sus, daha nce Jn Trklerin propagandalarn yapmak iin
grevlendirdikleri Mizan ve Meveret gibi organlarn K o m i
tece istenen derecede halka inememi olduuydu.
Osmanlnn seslendii "halk" daha ok Rumeli'de olu
mu bulunan, az ok okumu ve hayat dzeyi az ok yk
sek olan bir tr Osmanl "orta tabaka"syd. zellikle Bulga
ristan'n ve Makedonya'nn o zamanki iktisadi durumunu
aklayan kaynaklar mparatorluun dier ksmlarnn aksi
ne burada hem kltr Trk olan ve hem de bir tr iktisadi
gelime sonucunda belini dorultabilmi bir orta snfn
olutuundan sz ediyor. Bu durum gerekten yleydiyse ve
Bulgaristan Trk ahalisinin iktisaden gelimesi mparatorlu
un dier ksmlarna oranla milliyet duygusunun bunlar
arasnda daha erken olumasna neden olmutuysa o zaman,
bu gelime, son zamanlarda milliyetilik zerinde yaplan
baz teorik aratrmalarn doruluunu gstermektedir. 22
Osmanl'nn seslendii ktle Yeni Osmanllarn 1860'lar-
da seslendikleri ktleden ok farklyd. Yeni Osmanllarn
yazlar daha ok mesai arkadalarnn oluturduu bir
zmreye ynelmiti. kna etmek istedikleri "mme efkr"
Bbli brokrasisinden ve Bat fikirlerine itibar etmeye ba
lam kk bir aznlktan ibaretti. Yeni Osmanllar Osman
l toplumunda sekinleri ikna etmek istiyorlard. Osmanl'y
s.
22 Bu aratrmalarn en nemlisi iin bkz. Karl Deutsch, Nationalism and Social
Communication (New York, 1953). Deutsch'un tezi milliyetiliin iblm
nn gelimesiyle beraber haberleme imknlarnn -veya Deutsch'un ifadesiy
le "ebeke"sinin geniledii yerlerde ortaya ktdr.
149

yneten Jn Trklere gelince daha nce belirtildii gibi bu
rada sekinler tabakasnn altnda bulunan bir tabakay ha
rekete geirme abas gze arpyordu.
Osmanl'nn Osmanl toplumunun bu daha derin tabaka
larna inmek ve daha geni bir ktleye seslenmek gayreti
ancak ksmen baarl olabiliyordu. Karlalan zorluklarn
cinsini bizzat Osmanl'nn kamuoyundan ikyet eden yaz
larnda grmek mmkndr. rnein Osmanl'da ileri s
rlen tezlerden biri halkn Abdlhamit'in "alakln" hi
bir zaman tam anlamyla anlayamadyd. Bylece Cenev
re grubunun yazlarnda daha nce de gzlediimiz bir tu
tum gryoruz: bir yandan soyut "halk" imaj iin beslenen
sevgi ve sayg hisleri, te yandan somut, gerek -ihtilalci
propagandaya istendii kadar ilgi gsteremeyen- halka kar
bir tepki. Osmanl, Murat Bey'in teslim oluunu ve M i -
zan'a bir son verilmesini halktan itibar grmemi olmann
Jn Trklerde yaratt bezginlie balyordu. Osmanl'y
karanlarn ifadesiyle:
"Feda etmek mecburiyetinde olduumuz enerji ve kabili
yetlerin, halk bu fedakrln mnasn idrak edecek duru
ma gelinceye ve hi olmazsa 'u veya bu gaye iin kendini
feda etti' deyinceye kadar pek az faydas olacakt."
Osmanl ktktan az sonra rgtten gnderilen ve Padi-
ah'a fazla hcum edildii noktasn ileri sren eletiriler
gazeteyi karanlarn hl istediklerini tam anlamyla ak-
layamamalaryla sonulanmt. J n Trklerin fikirlerini
yaygn bir tabakaya yaymakta karlatklar bu zorluklar
Osmanl'nn Padiah'n kiiliini karartma taktiinden neler
elde etmeyi umduunu da anlatmaktadr. Abdlhamit'e
kar yneltilen hcumlara itiraz eden Balkan Trkleri, bu
23 " l m korkusuyla inihar", Osmanl, 1 Nisan 1898,
1898, s. 3.
24 Osmanl, supplement franais mensuel, 5 Aralk 1897.
150
"T"
hcumlar, ayn zamanda halifeye kar yneldikleri iin ir-
kiliyorlard. Fakat sultan'n, halife olmaya insan nitelikleri
bakmndan layk olmad gsterilebildigi takdirde hal' zo
runluluu kendiliinden ortaya kacakt. Byle bir durum
da Jn Trklerin Sultan'a kar muhalefet etmelerinin ge
rekli nedenlerini de ince ince anlatmaya ihtiya kalmyor
du. Bir bakma j n Trkler hcumlarnn bu kadar basit ve
kiisel bir plana intikal ettirilebildiinden memnundular.
Kendi program eksiklikleri karsnda Padiah'n ahsn
23 kltmekle yetinmek ok daha kolayd.
J n Trklerin istedikleri fikirleri Osmanl araclyla
"halk"a kabul ettirememi olmalar kukusuz k i aralarnda
derin bir oka neden olmutu. Dr. Abdullah Cevdet'in felsefe
ve materyalizm-spiritualizm sorunlaryla ilgilenirken birden
halk psikolojisi incelemelerine ve Le Bon gibi ktlenin tep
kilerinin amlamasn yapmaya alm olan birisine dn
m olmasnn derin nedenlerini burada aramamz gerekir.
Bir sre sonra Abdullah Cevdet'in imzasz fakat Le Bon
dan esinlenildiklerine kuku olmayan yazlar Osmanl'da
grnmeye balad. 25
Bunlardan birinde Abdullah Cevdet Le Bon'un (ismini
24 vermedii) bir eserinden ald bir parada, daha sonra, 20.
yzylda totaliter ideolojilerin propagandasnn dayand
temel hareket noktalarnn bir zetini veriyordu: ktle
mantktan ok hisle hareket eder, belirsiz bir fikir ktleler-
ce bilimsel bir gerekmi gibi kabul edilir ve benimsenir,
bir tek kiinin duyduu infial teker teker kiilere anlathrsa
etkili olmaz fakat ayn duygu ktleye mal edilirse ktle ha
rekete geer, ktle iinde bireyler bile kiiliklerini kaybede
rek kendilerini ktlenin bir paras hissederler, ktleye s
rekli tekrar edilen parolalarn ikna kudreti hudutsuzdur.
s. 2; gene bkz. 15 E k i m
25 "Abdlhamid ve llm-i Ruh," Osmanl, 15 Nisan 1899.
151
Abdullah Cevdet'e gre Abdlhamit'in geni ktleleri ken arada srada Trklerin Trklklerinin ne gibi unsurlardan
dine baglayabilmesinin asl nedeni bu ktle psikolojisini ileri geldii konusunda bir merakn da yava yava belirdii
anlamasyd. Abdullah Cevdet, anlattklarnn nda j n ni de gryoruz. "yi bir Osmanl olma" idealinin icaplary-
Trklerin de ayn kitleyi ele geirici tekniklere bavurmala sa mparatorluun maruz bulunduu her darbeden sonra
r gerekeceini eklemiyordu fakat b u n u ima ettiine de baka bir ekle giriyordu. Fakat bu konuda henz yeni bir
kuku yoktur. sentez mevcut deildi. "Osmanllk" politikas zerinde bi
Jn Trklerin Trkiye'deki "basit halk"a bu ekilde do raz daha uzunca durmak burada yerinde olur. Murat Bey
an gvensizlikleri kendilerinde bir mddet sonra, kendi (Msr) Mizan'nda mparatorluun d ve i etkilerle dal
milletlerini tanmadklar kansn yerletirecekti. Bu bulu masna ok nem vermiti ve genel bir reform program uy
un 1908'den sonra ortaya kan bir s o n u c u Trklerin guland takdirde Osmanl mparatorlundaki eitli rk,
davranlarnn altnda yatan kltrel verileri kefetme a cins ve mezhep gruplarna eit haklar verileceini belirtmek
bas olmutur. Bu aratrmalar, Trklerin tabi olduklar iin geni gayretler sarf etmiti. Bu teori Osmanl tarafndan
kltr "veri"leri tespit edildikten sonra, bu verilere gre da kabul edilmiti. Ancak tpk Murat Bey'de olduu gibi,
bir reform program ortaya karmaya yarayacakt. J n Osmanl'nn da makalelerinde Trklerin Osmanl mparator
Trkler iktidara gelmeden nce ve hatta geldikten sonra luumun en mutsuz unsurlar arasnda bulunduklar fikri
uzun zaman "halklk"larmda beliren bu i k i gr asn nin genellemesi gazetenin stne ald grevler arasnda ol
birbirinden ayramamlard, fakat kendi benliini arama duka ar basyordu. Trkler gerek Abdlhamit'in otokra-
abas artk giderek karakteristik bir Jn Trk faaliyeti ha tik rejiminden gerekse d mdahalelerden en ok zarar
lini alyordu. grmlerdi. Cenevre Jn Trklerinin Padiah'a gnderdik
leri tasarda bu husus yle yanstlyordu:
Jn Trklerin halka kar duymaya baladklar gvensiz
lii tespit etmenin bir dier ekli Osmanl asker kuvvetleri "Trkler... geriye kalan bu millet atr, plaktr, zulumd-
nin 1898'de Girit'ten ekilmeleri dolaysyla yazlan yazlara dedir. Muti, sabrl, halim-i mteenni olan bu kavm bazla
bakmaktr. Askeri kuvvetlerin ekilmesiyle beraber siviller rnca miskin ve pek tembeldir. Trkler, hakikat- halde b
de adadan g etmeye balamt. Osmanl'ya gre sivillerin yklerimizden birinin dedii gibi tfein iindeki kurun
gsterdikleri tepki en byk yenilgiden beterdi. Sorun,
26 gibi(dir)." 27

Girit'te yerleip orada kuvvetlenmekti. Bunun da salanma Trklere verilen bu nem Osmanl'nn yazlarnn dikkate
s iin Osmanllara yeni bir dnya gr alamak, Os deer bir karakteristiidir. Fakat bu nem "tedafi" (savun-
manllkla beraber gelen sorumluluklar kavratacak bir ide maclk) bir nemdir. Trklere verilen nemden, Osmanl
al vermek gerekliydi. mparatorluumun meydana geldii teki etnik ve d i n
Osmanl'daki makalelerin bir ksm, Osmanl mparatorlu gruplarnn kmsenmedii sonucu karlmamaldr.
umun kurlarlmasyla ilgili olmakla beraber bunlarda bile
27 "Arize", Osmanl, 1 Aralk 1897, s. 3. Veya dier bir ksmda ifade edilmek
zere: "Trkler gibi, kannn damlad yerde mezarn kazdrmak isteyen bir
26 "Mektup," Osmanl, 15 Kasm 1989, s. 4-5. kavm-i necip", Osmanl, 15 Aralk 1897, s. 2.

152 153
Trklere verilen bu nemle daha sonraki ttihat ve Terakki
ovenizminin arasndaki ayrm kaybetmemek son derece
nemlidir. Ancak bu ekilde Osmanl'da genellenmek iste
nen Osmanllk duygusu btn kompleksligiyle zaptedile-
bilir. Osmanl devletinin azameti fikri karsnda, o zaman
birok kimseler iin milliyet duygusu bir kabile ihtilafna
yol aan farkllk duygusundan baka bir ey deildi. Fakat,
Osmanlcla samimi olarak inanan birisi iin Trkler, m
paratorluun kurucular olmalar dolaysyla zel bir nemi
haizdirler. Osmanl'nn Trkln byle makul bir er
eve iinde deerlendirmek gerekir.
B u n u n yannda Avrupa gazetelerinde Trklerin "bar-
bar'klarn anlatan haber ve yorumlarn bir tr tedafi
Trklk yaratmas beklenmeliydi ve Osmanl'nn Trk
lk balanglarnda bu hususun etkili olduuna kuku
yoktur. Bu hissin bir dier ekli, Osmanl mparatorluu
iinde de Padiah'n istibdadna ara olmak zorunda kal
dklar iin Trkleri arlk kimsenin sevmedii fikriydi.
Btn bunlarn yannda Osmanl'y kuranlarn birbirle
rinden ayr etnik kkenlerden geldikleri ve ttihat ve Terak
k i Cemiyeti'nin kuruluunda ve Mechveret'in meydana geti
riliinde bunlar uyum iinde yaatma idealinin de rol oy
nad unutulmamaldr.
"Cemiyetimizi tekil edenler bekasna hdim olacaklara
ezel ve ebed bir uhuvvetin en byk numunesini gster
milerdi. Bunlarn her biri devlet-i Osmaniyeyi tekil eden
anasrn erkn- eazm hkmnde bulunan be milletin b i
rer ferdi idiler." 28
28 Osmanl, 1 Aralk 1900, s. 1. Osmanl'nn mevcut olarak kabul ettii etnik
farklar unlard: Temo, Arnavut; Mehmet Reit, e r k e ; A b d u l l a h Cevdet,
Krt; (?) shak Sukti, T r k ; Mamumi, (Arap ?). Komiteyi kuranlarn be ki
i olduunun bizzat Temo tarafndan ifadesi iin bkz. Dr. Sheyl nver, " D o k
tor ibrahim Temo", Trk Tp Arivi f (1935), s. 73. Gene bkz. "Bir Arnavut
154
Osmanl'da "vatan" deyiminin kullanl tarz J n Trk
lerde milliyet hislerinin daha tam anlamyla bir noktada
toplanmadn ak bir ekilde gsterir. Daha sonra "vatan"
btn Trkiye'yi kapsayan bir deyim olacakt. Osmanl'da
kelime en eski anlamnda, insann doduu yer anlamnda
kullanlyordu. Bylece mparatorluun iinde her biri say
gya layk birka "vatan" bulunabiliyordu. rnein, Bedir-
han Paa'nn oullarnn Takla'da hapsedildikleri haberi
verilirken buna "vatanlarna yani Krdistan'a" yazdklar 29
bir mektubun neden olduu anlatlyordu. Gene ayn anla
y iinde Osmanl, Krte veya Arnavuta yayn yapmaya
balayan dergilere balangta yardm ediyordu.
Bylece Jn Trklerin bu sralardaki politikalarnn Trk
lerin "hegemonya"sm salamak olduunu sylemenin ger
ekleri ne kadar basitletirmek olduu anlalr. Osmanl'nn
yazlarndan edinilen izlenim bir Trk hegemonyas kurma
nn bilinli olarak ne srlmesinden ok Osmanllk fikri
nin uygulama kabiliyeti olmadn gsteren ve mparatorlu
un daha da paralanacan hissettiren gelimeler karsn
da duyulan panik ve onu izleyen kendi iine ekilmedir.
Bu paniin meydana getirdii tepkiler bazen bizzat Os
manllk fikrine zararl olabiliyordu. rnein, Osmanllarn
fetihlerinden ve hamaset destanlarndan sz edildii zaman
mparatorluun kurulu devrinde bu hamasetin keskin
ucunu hissetmi ve buna ramen bir Osmanlclk gayretiy
le mparatorluun yaratlma abasna katlmalar salan
mak istenen milletlere mensup olanlarn irkilmelerinden
baka bir ey beklenemezdi. Gene gaza tema'snn gklere
karlmasnda zmni bir islm taraftarl mevcuttu.
mektubuna cevap," Osmanl, 15 Ocak 1901, s. 8; Osmanl, Osmanllarn rk ve
dini mlahazalar olmakszn birlemeleri lazm geldii fema'sn sk sk tek
rarlyordu.
29 Osmanl, 15 Eyll 1898. s. 6-7.
155
 Osmanl'da en ok grlen yaz tipi mparatorluun par
alanmas ve bununla ilgili diplomatik mnasebetlerdir. Bu
bakmdan "siyas teori" ismini verebileceimiz paralara
hemen hemen hi rastlanmamaktadr.
Osmanl'nn ak b i r programn bile b u l m a k zordur.
1899 yl yaznda kan bir yaz bunun 1900'e kadar gr
len tek rneidir. Burada:
" M i l e l - i Osmaniyenin ittihad, devletimizin tamamiyet-i
mlkiye ve adem-i taksimi, hnedan- Osmaniyenin idme-
i hkmeti, d i n ve millet tefrik olunmakszn kavanin
nnde msavat, mstakil mehakiminin tekili, hrriyet-i
vicdan, milletvekillerinin kavanin mzakeratma ve husu
siyle btenin tasdikine itiraki, kanun- esas ve kavanin-i
mevcudenin tamamiyle icras ve muahedata riayet"ten sz
edilmektedir.
Bu muhayyile iflas bilhassa Osmanl'nn yazlar, Namk
Kemal'in daha nceki yazlaryla karlatrld zaman tam
anlamyla belirir. Yeni Osmanllarn baz makalelerinin ko
nulduu Osmanl'da bu karlatrmay yapmak kolaydr.
Belirttiimiz zaaf tahlil ederken gz nnde tutulmas
gereken ilk nokta gazetenin yaz kurulunu oluturan gen
lerin fikr imknlardr. Bunlarn ounluu Tbbiye'den ye
ni mezun olmu gen doktorlard. Daha nce gsterdiimiz
zere Tbbiyelilerin eitim imknlar Mlkiye mezunlaryla
ltrme kabul etmiyordu. Fakat bunun yannda, Avru
pa'da da o devirlerde grld iin Osmanl'nn yaz kuru
lunda belirmesi nemli olan bir unsurda dikkatimizi topla
mamz gerekir, o da, zamanla politikayla uraanlarn e
nisinin deimesiydi.
O zamana kadar zellikle Osmanl mparatorlugu'nda
devlet ileriyle uramann bir uzmanlk konusu olduu
30 - l a n " , Osmanl, 15 Haziran 1899, s. 1.
156
gr egemendi. J n Trklerin kendilerine yol gsterici
olarak balangta setikleri kimseler de devlet ynetimiyle
u veya bu ekilde bir ilgisi olmu kimselerdi. imdi, asker-
doktorlar politika yapmay, muhalefetin hareket hattn ta
yin etmeyi kendi stlerine almlard.
Buna benzer bir sosyal gelime Avrupa'da da vuku bul
mutu. Politikann bir "amatr" ii olabileceini Adolf Flit
ler, p o l i t i k a statlarn y e n i l g i y e uratmak s u r e t i y l e ,
1920'lerde gsterecekti. Fakat Hitler'in bir "amatr" olarak
zaferi daha nce Avrupa'da balayan bir srecin sonundan
baka bir ey deildi. 1890'larda Marksistler arasnda da
Plekhanov gibi salt teorici Marksistler de yerlerini yava ya
va daha ok "ajitatr" olarak baar gsterebilen insan tip
30 lerine terk ediyorlard.
H i l m i Bey'in iddet usullerini kullanmay yaymasnn ya
n banda, Cenevre Jn Trklerinin, artk Cemiyeti Murat
Bey gibi "profesyonellere" brakmamalar, izlediimiz geli
melerin en nemli noktalarndan biridir. Her i k i davran
da yeni kuan ve yeni bir sosyal tabakann sabrszlnn
ifadesiydi. Osmanl'daki propagandann younluunu ayn
sabrszla balamamz mmkndr. Daha sonra Bahaed-
din akir Bey, Sabahattin Bey'le olan atma srasnda bu
sabrszln tipik bir rneini verecekti:
" ( l l m - i itima'n) hey'et-i itimayemize tatbikine gelince,
bugn, (bu ilim) bir deva-y cil ve messir olabilir mi?
imdiye kadar vukua gelmi ihtilllerin, inklplarn hangi
sini "fenn-i itima" husule getirmi? Fenn-i itima skn
ve asayi iinde bulunan hr bir memlekette tatbik oluna
bilir, ate iinde yanan bir memlekette ilc- messir ve cil
olamaz." 31
Bu sabrszln yan banda, Osmanl'nn ieriinin en
31 Bayur, Trk nklab Tarihi, II, 4, s. 24.
157
byk ksmn oluturan milletleraras politika, zengin pro
paganda imknlarn salyordu. rnein, Osmanl'da Res-
ne'de bir Srp mektep hocasnn drt Bulgar hocas tarafn
dan ldrld, Ohri'deki Bulgar Metropolitinin onlar
tahliye etmeyi baard ve bunun byk devletlerin yard
m veya gz yummasyla yapld belirtildii zaman millet
leraras politika becerili bir ekilde kullanlyordu.
Osmanl'nn btn saylar, bu bakmdan, birbirine ben
zemektedir. Birinci sayfa Osmanl lmparatorlugnun ulus
lararas politikasna dair bir bamakaleyle balamaktadr.
Bu konu bundan sonra i k i ana ynde gelitirilmektedir: ya
Sultan Abdlhamit'in Avrupa devletlerinin sz dokundur
masndan kendini koruyamamasndan laf almakta veya
bu kuvvetlerin emperyalist amalarndan sz edilmektedir.
unu da sylemek gerekir k i yazlarn yazld srada her
iki konunun rneklerle ispat edilmesine yarayacak gelime
ler eksik deildi. rnein, Faoda hadisesinden sz eder
ken, Osmanl, Franszlarn kendi karlarn korumak iin
kullandklar tezleri Osmanllarn Girit'teki haklar nokta
sndaki tutumlaryla karlatrarak u sonuca varyordu:
"Dnelim! Meden, hr, kemlatperver olan milletler
ayaklarnn tozunun dkld mahallerde hakk- tasarru
fa mlik bulunuyorlar. Biz ise kanmzla srab ettiimiz
mlk- sarihimizden... kemal-i rezaletle kovuluyoruz."
Osmanl'da o zamanlar Avrupa'da tartlmakta olan em
peryalizm teorileri hakknda bir esere rastlamyoruz, fakat
yaz kurulunda bulunanlarn bu gibi tartmalar izledikleri
anlalyor. Sz konusu teorilerin tannmayacak kadar de
itirilmi yanklarna Osmanl'da rastlamak mmkndr.
Aadaki ac szler bunun iyi bir rneini gsterir:
32 "Baz amal kan ister", Osmanl, 1 E k i m 1898, s. 3.
33 Osmanl, 1 Aralk 1898, s. 3.
158
"Onlar (Avrupa devletleri) birok meselelerde yaptklar
gibi Padiah'n kudretini bir dereceye kadar tahdit eden ve
hakik bir kanun- esasinin elde edilmesine yol am ola
cak olan artn muhafazas iin niin Padiah'a mracaat et
mediler?
"Bu ocuka fakat mna tayan soru bizi ikinci bir prob
32
leme getirmektedir. Maalesef bu problemin teferruatna i n
mek mmkn deildir. Problemi yle zetleyelim: Sultan,
barbar karakteri dolaysiyle, zengin snflarn, yani bir ekal
liyetin leti olarak kullanlmak istenen hkmetler tarafn
dan beenilmektedir.
"ktisad bir konuya dokunmamzn sebebi, ark mesele
sinde 'Mslman fatalizmi' nakaratnn, Avrupa'nn Osman
llarn, Trklerin, Araplarn, Ermenilerin, Yunanllarn hay
siyetleriyle oynamak ve mahvetmek eklindeki caniane
gayretlerini, saklamak iin kulland bir maske olduunu
bilmemizden ileri gelmektedir." 34
Osmanl'nn Avrupa'ya kar duyduu krgnln kendini
btn iddetiyle gsterdii ilk gelime Girit adasnn Os
manllar tarafndan uluslararas bir komisyona braklma-
syd. Osmanl Avrupa devletlerinin bu sorunda oynayacak
lar roln Girit'teki atei sndrmek bahanesiyle yaklan
atele "ellerini stmak" olduunu ifade ediyordu. Girit'in
33
kaybedilmesinin meydana getirdii derin psikolojik yara ve
Jn Trklerin Avrupa devletlerine kar krgnlk ve kzgn
lklarnn derecesi ancak Osmanl'nn bu konudaki yazlar
okunduu zaman belli olur. Bu eletirilerin tonu daha nce
Mizan'dd. kan bu tipteki yazlardan ok daha sertti. Bu
davran, Osmanl'da daha sonra gelitirilen Avrupa "hma-
niterliginin" ve "adaletinin" yalnz riyakrlktan ibaret o l
duu eklinde ileri srmeye balayaca bir tezin balang-
34 Osmanl, Franszca ek, 10 Mart 1898, s. 1-2.
159
cyd. Osmanl'ya gre Bat'nm Osmanl Imparatorlugu'na
kar davran Hal seferlerinin devam ettiini gsteriyor
du. Modernleme srecine katlan lkelerde sk sk grlen
bir tema olan Bat'nm ahlki dkl konusu da ayrca
ileniyordu. Bylece, Bat "fsk- sefahat, zulm ve vah
35
et" iinde yaarken Osmanllarn "istinadgh"mn yal
36
nz "kalp... A l l a h " olduu anlatlyordu.
38
Osmanl'da gzken antiemperyalizm iema'smn bir zel
lii de amele sorunuyla beraber mtalaa edilmesidir. Os
manl bu konuyu ele alan ilk Jn Trk gazetesidir.
"Avrupa akvam tarik-i terakkide mnteha-y kemale ta-
karrub ettike insanlar, insaniyet, hey'et-i itimaye baka
bir devre, yeni bir aa giriyor. Mektepler, darlfnunlar ke-
malat- beeriyeyi umuma bah... ediyor... Hrriyetin kema
l i , nfusun tezayd, fabrikalarn, makinelerin artmas da
iin azalmasn mucip olduundan hal-i hazrda Avrupa'y
mklta dren, istikbalde ise maiet-i insaniyeyi bir
hal-i diere kalb etmek istidadn haiz olan ve cidden erbab
siyaseti dndren amele meselesi hamile mehur mesail
i muglike-i itimaiyenin zaman- halli yaklayor..." 39
nceden de kestirebilmi olacamz zere Rusya Osman
l'nn en nemli d dman saylyordu. Bu his yalnz Rus
ya'nn d politikasnn ele alnd makalelerde deil, Rus
ya'da Trk aznlklarna reva grlen eziyetler dolaysyla
da ne srlyordu. 40
1908'den sonra Jn Trklerin Almanya'yla kurduklar s-
35 "Devlet-i Osmaniye ve Avrupa," Osmanl, 1 ubat 1898. s. 1.
36 A.g.e.
37 A.g.e.
38 A.g.e.
39 Osmanl, 15 Mays 1898, s. 1. Gene bkz. "Trkiye ve Almanya," 1 Mays
S. 1.
40 Osmanl, 1 Austos 1898, s. 1.
160
k ilikinin nda Osmanl'nn kesin bir ekilde Alman
aleyhtar olmu olmas zel bir nem kazanmaktadr. Gene
bu noktada da Almanlara kar yneltilen eletirilerin te
melini Alman kapitalistlerinin Anadolu'daki faaliyetleri ve
bu arada Badat demiryolunun ina edilmesiyle ilgili ola
37 rak verilen "kilometre bana gelir" garantisi oluturuyor
du. te yandan ne Almanya'dan alman bor ve ne de A l
man uzmanlarnn Trk ordusuna sokulmas tasvip edili
yordu. ' 4
Osmanl'nn yaz k u r u l u n u kaygya dren gelimeler
d etkilerden ibaret deildi. Partinin yerlemeye alt
blgelerden Arnavutluk'tan "separatizm"in gelimekte o l
duunu gsteren haberler geliyordu. Osmanl'nn nc
saysnda Arnavutluk'tan geldii sylenen bir mektupta Os
manl hkmetinin Arnavutluk'a yeter derecede nem ver
medii iin Arnavutlarn en byk isteinin artk Osmanl
lardan ayrlmak olduu syleniyordu. Mektubu yazana 42
gre Arnavutlar kendi eitim kurumlarna kaydettirmek
iin rekabet halinde bulunan R u m ve Bulgar kiliselerinin
sarf ettikleri gayrete karlk Osmanllar hibir giriimde
bulunmuyorlard. Bu kltr kaymalarn nlemek yolunda
yazarn nerdii arelerden biri ayinlerin Trke yapld
bir Osmanl milli kilisesinin kurulmasyd. Osmanl, hibir
Osmanlnn "lisanna, kavmiyetine" dokunmak niyetinde 43
olmadn belirterek bu areyi reddediyordu. Ayn zaman
da, btn Osmanllarn eitliini salayan bir meruti dev
let ynetimi sayesinde Trkenin gittike kullanlmaya ba
layaca ve Trkenin bu suretle yaylacann umut edildi
i ifade ediliyordu. Osmanllarn birbirleriyle kaynamalar
41 "Tabaka-i Baladan," Osmanl, 1 ubat 1898.
1899,
42 " s k p t e n , " Osmanl, 1 Ocak 1898, s. 6.
43 A.g.e.
161
iin ayn kltre sahip olmalar gerektii konusu bundan
sonra sk sk ilenmeye balanacakt. 44
Arnavutlann Abdlhamit'e kar mcadele etmek iin bir
"Arnavut Islah Cemiyeti" kurduklar haberi separatizm ko
nusunda Osmanl'y ferahlatacak bir gelime deildi. Bu
komitenin yeleri arasnda Dervi Hima (Maksut brahim)
gibi j n Trklerle ibirlii yapm Jn Trkler vard. Hima
daha sonra bamsz bir Arnavutluk'un oluturulmas tezini
savunmak iin kendi gazetesini kuracakt. te yandan her
iki Jn Trk hareketine ismi karan smail Kemal Bey o s
ralarda Trkiye'den kaarak Selmet: Arnavutluk baln
tayan bir gazete yaymlyordu. Her ne kadar Osmanl oku
yucularna bu gazeteleri okumay salk veriyorduysa da bu
tip yaynlarn yaz kurulunda bulunanlar tedirgin etmi o l
duunu da tahmin edebiliriz. Osmanl'da grlen, 1900'de
Napoli'de, italyan himayesi altnda bir "Arnavut Kltr
Kongresi"nin topland haberi herhalde umutlarna ar
46
bir darbe indirmiti. 1898-1900 yllar boyunca Osmanl'ya
gelen birok mektup imparatorluun bu suretle ierden b
lndn ikaz ediyordu. Bu arada Krdistan'da ayn e
kilde gelimelerden sz ediliyordu. Bu kprdamalardan ha
ber aldka Osmanl soukkanllkla ortaklaa hareketin da
ha yararl olaca eklinde bir yorum yapyordu. Fakat Os
manl'nn soukkanlln korumasna ramen 1902'ye ka
dar biriken bu krgnlklarn, birinci Jn Trk Kongresinde
nasl "mdahaleci" ve "adem-i mdahaleci" gruplarn olu
masyla sonuland da kolayca anlalyor. 48
44 Bkz. Osmanl, Fransza ek, 5 Aralk 1897, s. 1; "Ne Yapacaz?" Osmanl, 10
Cemaziylevvei 1316.
45 Osmanl, 1 Mart 1901, s. 3-4.
46 "Les Albanais," Osmanl, Franszca ek, 5 Ocak 1898.
47 Osmanl, 15 Ocak 1901, s. 4-5.
48 B u kongre iin bkz. aada not 87 ve b l m V.
162
1902'de Dervi H i m a ' n m artk talyanlarn himayesini
arad ve bamsz bir Arnavutluk kurmak istedii bilini
yordu. 43
siyaset konusunda Osmanh'daki yazlar devaml bir i
45
kyetten ibaretti. Bu ikyetlerin konusu Padiah'm hareket
leriydi. Padiah'm maliyeyi dolandrd, Yldz'a sfli bir
dalkavuk grubu toplad, byk devletlerden korktuu,
yzlerce renciyi ldrtt ve ikenceye maruz brakt
eklindeki fikir ierii tamamen bo yazlarn Osmanl'da i
gal ettii yer o zamana kadar km J n Trk gazetelerine
oranla ok daha geniti. Bu boluu da Osmanl'y kuranla
rn hayat tecrbeleri -veya tecrbesizliklerine- balamak
gerekir. Tbbiye mezunlarnn teori retebilmeleri ancak yl
lar sonra Ziya Gkalp'in yazlaryla imkn dahiline girecekti.
"Sultan Hamit'in Ktl" konusunun zgn bir ekilde
ilenmesine ancak bir makalede rastlanyor. "Colloque entre
Djingis Han et le Sultan Hamid II dans l'Enfer" ismini alan 50
bu makale Maurice Joly'nin "Zion Protokolleri"ne dayanak
oluturan yaznn bir kopyasdr. Joly'nin de yazsnn teme
51
47
li ktlelerin bir iki cazip parola ile harekete sevk edilebile
cekleri olduu derecede Jn Trklerin propagandalarn ha
zrlarken ne gibi etkilerin altnda kaldklarm grebiliyoruz.
Daha nceki Jn Trk yaynlarnda zaman zaman rastla
nan, devlet teorisinin "Islm" temelleri konusuna deinen
incelemeler Osmanl'da azalyor. "Meveret" ve "Icma- m
met" deyimlerinin kullanld yazlar seyrekleiyor. Gene bu
nun nedenini de gen Jn Trklerin laik gre yaklamala-
nnda aramak gerekir. Bu bakmdan ibrahim Temo'nun asker
okullarda rencilik devrine ait bir hatrasn hatrlamak ge-
49 A l i Haydar Mithat, Htralarm (stanbul, 1946).
50 Osmanl, Franszca ek, 1 Austos 1898, s. 2.
51 Joly iin bkz. J o h n S. Curtiss, Tle Protocols of Zion (New York, 1942).
163
rekir: Temo'ya gre renciler birbirlerini iyice tanmadan
nce vakitlerini lslmdaki eitli mezheplerin tarihini tart
makla geirmi, birbirlerini tandktan sonra asl ve samimi
ilgilerinin dine deil politikaya gittiini kefetmilerdi.
Daha nce de belirttiimiz gibi Osmanl'nn enerjilerini
Abdlhamit'in " c i n a y e t l e r i n i anlatmada younlatrmas
ayn zamanda bilinli bir propaganda taktiiydi. Ama, Pa-
diah'm tebaas arasnda hkmdarn prestijini sarsmakt.
Tunal H i l m i Bey'in 1898 ylnda kartt Evvel ve Ahir
risalesinde bunu izlemek mmkndr:
"Evvel ahir sylenmi ve sylenecek szlerle yaplm ve
yaplacak ileri henz iyice bellemediimiz anlalyor. By
le olsayd... hkmet oktan def'edilir(di).
"- yleyse, bizi mazlum klan hkmet deildir.
Evet hkmet deildir: hkmetin zalim olmasndan...
faydalanmaya kalkmak. Padiahlara kabahat bulmamak...
fakir ve hakir dmemize sebep, ite bu fikirlerdir...
Acaba (Padiah) ne eit zalimlerdendir?
"Burasn Allah bilir. Dnyada bunun gibi bir tane daha
gelmemitir k i ne eit olduunu syleyebilelim. Yalnz u
nu bilelim yeter: olan biten ilerin hepsinden haberi vardr.
yleyse her ite parma vardr..." 53
Padiah'n kiiliine kar bu ta atmalarla beraber stanbul
ulemasna, Padiah'a kar harekete gemedikleri iin st r
tl eletiriler yneltiliyordu. Bir yandan Padiah'n lmiye
kurumunu nasl ihmal ettii anlatlrken ulemann ehliyetsiz
lii okuyucularn gz nne seriliyordu. rnein, Osmanl
softalarnn yazlan cerre kmalarndan sz ederken aslnda
mesleklerinin dilencilikten farkl olmadn belirtiyordu. '
52 Temo. Hidemat- Vataniye, s. 11.
53 Tunal Hilmi'nin bu eseri bulunmamtr. Para, Bayur, nhilab Tarihi, 11, 4, s.
69'dan alnmtr.
54 "stanbul Gazetelerinde," Osmanl, 1 Ocak 1898, s. 4.
164
te yandan Osmanl, gerek Ermeni gerekse Trk siyas
mahkmlarna daha iyi davranlmasm istemi olan bir Er
meni patriinin hareketini, ulemaya rnek olarak gsteri
52 yordu. Bu arada, eyhlislm bile siyas uyan grevini ye
55
rine getiremedii iin eletirilere uruyordu. Osmanl'da 56
grlen laik dnce balanglarnn belki en ak ifadesi
Msr'da hrriyeti ulema tarafndan karlan Kanun- E$a~
si'ye ynelttii "geveklik" ithamyd. 1899 yl sonundan
itibaren Msr ve Fas gibi nceleri slm camiasnn parala
r olan devletlerin bir siyas dejeneresans manzaras arz et
tikleri konusu ilenmeye balanyor. Ayn zamanda slm
medeniyetinin de burada uyuturucu bir rol oynam oldu
u zmnen ifade ediliyor. Ama, lslm medeniyetin hl et
kisini koruduu yerlerde bir duraklama olduunu gster
mektir. Bu makaleleri daha sonra tihat'ta kan yazlarla
karlatrmak suretiyle Dr. Abdullah Cevdet'e balayabili
yoruz. Bu konu aldktan sonra ayn yazlarda, ikinci bir
konu ele almyor: acaba bir hkmdar deitirmek bir reji
m i n niteliini deitirmek iin yeterli midir, yoksa sorun
aslnda yeni bir medeniyeti benimsemek sorunu m u d u r ? 57
te yandan meruti bir rejimin kurulmas bile yeterli m i
dir? Devlet ilerini bir "frka-y muteyakkze"nin eline b
rakmak daha doru olmaz myd? 58
Gene burada da Jn Trklerin hemen hepsini ilgilendir
mi olan siyas "sekinler" zmresi konusuna rastlyoruz.
Laikleme fikrinin bu ilk ve olduka ekilsiz belirtilerinin
gzkt bu yazlarda din sorunu dorudan doruya ele
alnyordu. Bazense baka konular ilenirken din konusunu
5 1
55 Osmanl, 1 Ocak 1898, s. 8.
56 "eyhuMslm Semahalu Cemaleddin Efendiye ak ihtarname." Osmanl, 1
Temmuz 1899, s. 1.
57 Osmanl, 15 Mart 1898, s. 3.
58 "Takrir-i Hal-i l e m , " Osmanl, 1 Ekim 1899, s. 3.
165
ilgilendiren sonular karlyordu. Bunlardan biri sosyal
ahlk kavramna kar gsterilmeye balanan ilgiydi. Daha
nce Yeni Osmanllar toplumun gerilemesinin nedenlerin
den biri olarak eriat'a nem vermemeyi, fazla "frenkle-
mi" olmay ileri srmlerdi. imdi, ayn gerileme, toplu
59
ma kar sorumluluk eksiklii, sosyal ahlk eksiklii asn
dan ele almyordu. Bylece "ahlk- u m u m i y e " terimi si 60
yas tartmalara yava yava yerleiyordu. Bu akmn Avru
pai kklerini daha nce Murat Bey araclyla ilediimiz
esaslardan baka, bir de o zamanlar Avrupa'da bireycilik
fikriyle, topluma kar sorumluluk fikrinin bir sentezini
meydana getirmek iin yaplan almalara balamak mm
kndr. Daha sonra bu sentez yaratma abasnn ilk mey
61
velerinden b i r i olan tesantlk Trkiye'yi etkileyen
nemli entelektel akmlardan biri olacakt.
Bu laikleme hareketini ortaya karmakta karlalan
zorluklardan biri Osmanl'daki makalelerin hepsinde gz
ken yapmack slamclktr. Bunlarn arasnda rnein, Os
manl mparatorlugu'nun son slm devleti olduu ve A b -
dlhamit'in politikasnn onun da ortadan kalkmasna yol
aaca eklindeki tez vardr. Osmanl'nn b u i k i unsur
62
arasnda bir denge kurmas iin dikkatli olmas gerekiyor
du. Osmanl'nn okuyucular yzey altndaki laiklik balan
glarn seziyorlar ve onlardan ikyet ediyorlard. 63
59 Mardin, The Genesis, s. 115.
60 "Idare-i Istibdadiye - Ahlak- Umumiye," Osmanl, 1 Ocak 1898, s. 3.
61 B u fikirler in bkz, Francis W Coker, Recent Political Thought (New York,
1930), s. 410-415.
62 "Tebeyyn-i Hakikat," Osmanl, 1 Ekim 1899. s. 4.
63 "Bosna-Hersek, Bulgaristan, Kbrs gibi eca-y memalik-i Osmaniyeden iken
ecnebi idareleri altna giren memleketlerde mukim ihtiyar m s l m a n l a r ! it
tik ki iinizden bazlar bizim efkr ve neriyatmz takbih ve harekt ve ne
riyatn eriata adem-i muvafakatini iddia e d i y o r m u s u n u z ! " "Tarafmzdan
a k mektup," Osmanl, 1 Mays 1898, s. 3.
166
te yandan Bulgaristan hrriyeti basn bile Osmanl'da
gzken Padiah' hal'etme tezine kar cephe almt. 64
Bu eletirilere Osmanl, Abdlhamit'in yalnz hal'ini deil
katlini de vacip gren /etva'lar elinde bulundurduunu
syleyerek cevap veriyordu. Gene ayn konuyla ilgili bir d i
er makalede Osmanl unlar bildiriyordu:
"Biz tarik-i cihad ve itihadmzla Abdlhamit ve avanesi-
ni ezmek, ayaklarmzn altna almak ve hanedan- celil'-
an- Osmaniyi btn Osmanllarla beraber Abdlhamit'in
yznden uradklar hakaretten, mezelletten ve malm
olan esaretten tahlis ile bamz zerinde b u l u n d u r m a k
maksad- esasisini takip ediyoruz ve edeceiz. Bu devlet ve
hilfet, cenab- mevlanm inayeti, fedakr Osmanl ve Ms
lmanlarn gayretiyle bugnk tehlikelerden, bellardan
hals olup beka bulduka saltanat ve slale-i necib-i Osma
niye zerinde kalacaktr." 65
1898 ylnda Osmanl'nn siyas teorisine yeni bir unsu
run girdiini gryoruz. O da "idare-i cumhuriye" deyimi
nin kullanlmaya balanmasdr. Kullanlan yntem dare-i
cumhuriye'yi idare-i mteki de'nin tam aksi olarak gster
mektedir. B u tip ynetimi Trkiye'ye uygulama kabiliyeti
hakknda daha sz almamaktadr. Varlmak istenen amaca
idare-i mstelnde'nin Trkiye'de mevcut olduunu ispat et
me yolundan gitmektir. B u arada "idare-i cumhuriyeye"
eletiriler de yneltilmektedir, fakat bunun da bir kamuflaj
olduuna phe yoktur. 66
Yukarda zerinde durduumuz ana nokta: laikleme iste
ini ifade eden belirtiler ve bunun yannda "ahlk- itima
iye" kavram, Bat medeniyetinin belki de bir btn olarak
64 Osmanl, 1 Mays 1898, s. 5.
65 Osmanl, 1 E k i m 1898, s 1.
66 Osmanl, 1 Eyll 1899, s. 3 vd.
167
alnmas gerekecei eklindeki fikirler, Osmanl'nn -btn
emperyalizm aleyhtar haykrmalarna ramen derin an
lamda "Batl" olduunu gsterir. Sudan'da Mehdi'nin ingi
lizler tarafndan yenilgiye uramas dolaysyla Osmanl'nn
ne srd yorum bu Batlln temellerinin ne olduunu
aka gsterir:
"slamlarn marifetsizlik yznden duar olacaklar ak
bete Mehdi hkmetinin inkrazna na kabil-i itiraz bir de
lil olabilir. Eer Mehdi ahsnda tasavvur ve itikat ettii n-
fuz- ruhaniyenin yzde beini kemalt ve marifet-i hazra-
da tasavvur etmi olsayd (ngilizlere kar durabilirdi)."
Emperyalizmin ktlklerinden sz ettii bir makaledey-
se Osmanl unlar da syleyebiliyordu:
"unu da unutmayalm k i terakkiyat- hzranm tevlid et
tii bu mesalib yine o medeniyetin saye-i kemaltmda yeti
en ekbir tarafndan tehis ve irae ediliyor." 68
te yandan Rus ynetimi, hi olmazsa iyi mektepler sa
lad iin Abdlhamit ynetimine tercih ediliyordu.
Tpk Murat gibi Osmanl'nn yazarlar Ruslarn Rusya
Trklerini kltr bakmndan fethetmek iin sarf ettikleri
gayretleri dikkatle izliyor ve ayn yntemlerin Osmanl tm-
paratorlunun deimezliini salamak iin kullanlmas
n tavsiye ediyorlard.
Jn Trklerin fikirlerini yaymak istedikleri tara orta s
nfndan gelen tepkilerle nasl g duruma dtklerini da
ha nce belirtmitik. Bu tepkilerin dogmasnn nedenlerin
den biri Osmanh'daki yazarlarn sabrszlklarn belli etme
leriydi. Bu sabrszln pratik ifadesi de Tunal H i l m i Bey'in
kendini anaristler kadar terr usullerini kullanmaya hazr
sanmasyd. Teorik ifadesi Osmanl'da beliren bir ihtilal te-
67 "uunat- Islamiye," Osmanl, 1 Aralk 1899. s. 3.
68 "Tahrir-i Hal-i l e m , " Osmanl, 1 Ekim 1899.
168
orisiydi. Bu teori Osmanl'nn karlmasndan az sonra g
rnen bir makalede anlatlyordu. 69
Makalenin fikri temel ta burada daha nce de zerinde
durduumuz "hey'et-i itimaiye" deyimiydi. smini belirt
meyen yazar hey'et-i itimaiyenin "ahs- vahidin vcudu
ile ayn" olduunu anlatyordu. Bylece hey'et-i itimaiye
70
nin de tabiplere ihtiyac vard. Bunlara "vaz- kanun, er-
bab- hal ve akd, ehl-i siyaset" deniyordu. Toplum ileri
71
nin ynetimi byle bir uzmanlar zmresinin eline teslim
edilmedii takdirde "taksim-i mesai" ve "tervic-i a'mal-
67 umumiye" kanunlarna tecavz edilmi olunurdu. Burada
72
daha sonra tahlil edeceimiz Abdullah Cevdet Bey'in tezle
riyle dikkate deer bir benzerlik vardr. "Sekinler idaresi"
tezinin burada da gzkmesini btn Jn Trklerin Prens
Sabahattin Bey ayr tutulursa- yazlarnda gzken halka
akl retme abasna balayabiliriz.
Halka tannan "kyam" hakk ancak hkmetin bir uz
manlar zmresince zaptedilmesini mmkn klmak iin ta
nnan bir hakti.
Kt idare edilen bir "hey'et-i itimaiye" kmeye bala
d takdirde:
"Bir milleti akbeti vahim olan bu maraz- mhlikeden
tahlise are h u k u k u n a tecavz edilenlerin mtegallipler
aleyhinde kyamdr.
"Kyam, zayf ve hasta bir millete hayat- taze iktisap etti
rir deva-y yegnedir. Bir defa fenn-i tarihe mracaat ede
lim. O zaman grrz k i bir mstebidin, bir zalimin dest-i
idaresinde bazice (oyuncak) ola ola insanl unutmu, ce-
69 " K y a m , " Osmanl, 1 ubac 1898, s. 3.
70 A.g.e.
71 A.g.e.
72 Ag.e.
169
halete batm, adeta hayvaniyete takarrub eden bir millet
Osmanl'nn Yayn Hayatnda 1899-1904 Devresi
ancak "kyam"m nefiha-i hayat-bahasiyle dt derek-i
sefileden kalkabilir." 73
Osmanl'da bulduumuz bu siyas grlerin yan banda,
Kyam'm yan banda "kanun- tekml"n de nasl olsa yazlarnn incelenmesinden Jn Trkler arasnda patlak ve
istibdada son verecei syleniyordu. Makaleyi yazan, ikinci ren eitli anlamazlklar da izlemek mmkndr. Bunlarn
tezinin birincisinin tam aksi olduunun farknda deildi, ounluu birbirini ekememe gibi son derece basit kiisel
ancak, btn mantk eksikliine ramen zorlayc bir hare atmalard. Ancak, bunun yannda, Osmanl'nn yazlarn
ket ihtiyacyla tekml inancnn birletirilmesinin J n izlemekten Jn Trk hareketinin bir "parti" olarak geirdii
Trk inanlarnn temellerinden birini oluturduu da mu evreleri saptamak da mmkndr. nk bir sre sonra
hakkaktr. Osmanl'nn bana -Jn Trkler arasnda yeni bir blnme
Burada "tekml" fikrine inan, toplumun yeni normlar ye sebebiyet verecek o l a n - Prens Sabahattin geecekti.
nn bizzat hrriyeti kuak tarafndan konacan teminat Bu bakmdan da Osmanl'nn ieriinin ksa bir tahlilini
altna almak anlamna alnd iin Jn Trkler iin bir "te yapmak burada yerindedir.
selli" grevi gryordu. Osmanl'nn J n Trk gruplarnn fikr yelpazesinde
Genel olarak Osmanl'da grdmz en nemli geli "merkezi" bir yer tuttuu sylenebilir. Solunda Tunah H i l
melerden biri gen subaylarn arasnda "ahlk- itima mi Bey'in sonradan karaca ntikam gibi tamamyla ihti
i y e " gibi, mmet kavramnn yerine gemeye aday, laik
74 lalci bir dergi, sagndaysa ulemadan nce Hoca M u h i t t i n
bir toplum anlayndan esinlenen deyimlerin kullanlma Efendi'nin ve sonra da Hoca Kadri Efendi'nin kardklar
ya balanmasdr. Kanun- Esasi bulunuyordu. Ahmet Rza Bey'in 1897'den
"Kyam" isimli makaleden sonra, Osmanl zaman zaman sonra yalnz Franszca yaymlanmaya devam eden Mechve-
okuyucularn ihtilal yapmaya tevik etmiti, fakat 1900'e rei'inin bu yelpazedeki y e r i n i b u l m a k olduka zordur.
kadar bu propaganda hibir sonu vermemiti. 1900'den Mechverefle Osmanl arasndaki fark daha ok sivil evrele
sonra, ihtilalcilik bakmndan Osmanl'da sylenenlerle rin uzun vadeli ve daha derin anlamda Avrupal reform g
hemfikir olan fakat dier birok bakmlardan Cenevre Jn ryle Asker Tbbiyelilerin daha yzeysel fakat daha d i
Trklerinden ayrlan yeni bir hrriyeti kii Jn Trklere namik grleri arasndaki farktr. Zamanla Cenevre gru
katld. Bu, Prens Sabahattin Bey'di. Ciddi bir "kyam" ha bundan Abdullah Cevdet Bey, Ahmet Rza'nm grne
zrl yalnz onun ynetimi altnda 1903'te gerekletirile ok yaklat.
bildi. Osmanl, Ahmet Rza Bey'le temas tamamen kesmemiti.
1898'de Rza Bey'in Osmanl'da da birka makalesi yaym
lanmt. 1899 yaznda Rza Bey'le Cenevre J n Trkleri
75

arasnda bir anlamaya varld anlalyor. Ahmet Rza Bey

73 A.g.e., s. 4.

74 "Hasbhal," Osmanl, 15 Aralk 1899, s. 1. 75 Osmanl. 1 Haziran 1898, s. 1. Gene bkz. Osmanl, 15 Haziran 1898.

170 171

Lahey Silahszlanma Konferans'na Jn Trkler adna pro
paganda yapmak iin gitmiti. Rza Bey'in buradaki faaliyet
leri Osmanl'da anlatlyordu. 76
Osmanl'nn 1900 ylna kadar Jn Trklerin merkez or
gan olarak altn da unutmamamz gerekir. B u n u n
iindir k i 1898 yl sonunda Kanun- Esasi Abdlhamit'e sa
tldktan sonra, Tunal H i l m i Bey Kahire ubesinin kard
yeni organn politikasn dzenlemeye Msr'a gitmiti. Bir
sre sonra Hal? ismini tayan yeni bir organ karlmaya
karar verildi. B u mnasebetle H i l m i Bey'e verilen talimat
Osmanl'y karanlarn tecrbelerinden yararlandklarn
gsteriyordu. Hak, Osmanl'nn din ilerinde fazla ileri gitti
ini syleyen kimseleri memnun etmek zere karlacakt:
"(Hak) gazetesine dini yaznz. Kanun- Esasi'den daha
gzel olmasna gayret ediniz. Abdlhamit'e ok svp say
maynz. yle olursa makbule geer. Hari memalikte ra
bet bulur... Byle eyler ahaliyi bizden nefret ettirmeye se
bep oluyormu." 77
Bu tler Eyll 1899'da veriliyordu. Anlalmas zor
nokta bizzat Osmanl'nn 1899 sonbaharnda bir hayli sert
eletiriler yaymlamay srdrmesiydi. Belki de bu tutum
Osmanl'y karanlarn artk bu dergiyi karamayacaklarm
anlamalarndan ileri geliyordu. Ellerindeki paralar tkendi
inden Osmanl'nn ana yazar lshak Sukti, Dr. Abdul
lah Cevdet ve Tunal H i l m i birer devlet memuriyetini kabul
etmeye karar vermilerdi. Osmanl Jn Trkler arasnda ar
ka planda kalan bir yardmcya Ethem Ruhi'ye (Balkan) b
rakld.
Osmanl'nn yazarlarndan de maalarndan ayrdk Roma'da bulunan lshak Sukti ziyaret etmeye gelmi ve Os
lar paralarla Osmanl'nn kmaya devam etmesini saglad-
76 Osmanl. 1 Temmuz 1899, s. 1-2.
77 Kuran, idftai ve Terakki, s. 128.
172
T
lar. Fakat ayn zamanda Osmanl'da elde ettikleri tecrbe,
iki yazarn Dr. Abdullah Cevdet'in ve Tunal Hilmi'nin, ayr
ynlere ynelmeye balamalarna neden olmutu. Dr. A b
dullah Cevdet Jn Trklerin hareketinin baarl olabilmesi
iin modern bir milli kltr politikasnn da ana noktalar
n saptamalar gerektiini dnmeye balamt. Tunal
H i l m i Bey, Msr'da Murat adl yaynnda j n Trk hareketi
nin gz nnde bulundurmas gereken asl amalar soru
nunu ciddi bir ekilde ele alyor nce baz ana hedefler ta
yin edilmesi gerektii tezini ne sryordu.
H i l m i Bey ayn zamanda Osmanl ttihat ve Terakki Cemi-
yeti'nin artk daldn sylyordu. Bu arada Osmanl'da-
78
k i tecrbesinin sonucunda H i l m i Bey Jn Trkler arasnda
grlen tek ciddi devlet rgt projesini yaymlyordu.
Tunal H i l m i Bey, bundan sonra, paralarn, intikam ady
la A l i Fahri Bey'in Cenevre'de kard bir gazetenin des
teklenmesine sarf etti. Fikir boluu bakmndan bu dergi
nin rekor krd sylenebilir. B u bakmdan dergi ktktan
sonra Tunal H i l m i Bey'in J n Trk hareketinin en arka
planlarna dm olmas tabiidir.
Cenevre j n Trkleri daldklar srada hareketi bir nok
taya toplayacak bir gelime olmutu. Bu gelime, Abdlha-
mit'in kaynbiraderi Damat M a h m u t Cellettin Paa'nm
Trkiye'den kamasyd. Oullan Prens Sabahattin ve Lut-
fullah Beylerle Paris'e gelen Mahmut Paa olay Jn Trkler
arasnda birtakm umutlarn yeniden parlamasna sebebiyet
vermiti.
Paris'ten Cenevre'ye giden Mahmut Paa'y o zamanlar
manl'nn sahipliini Paa'ya devretmiti. Bylece Mahmut
Paa Osmanl'nn giderlerini de stne alyordu. Sukti,
78 Tunal Hilmi, Murat: ehit arkadalarmdan dokor Yeniehirli Edhem'in, G i
ritli efik'in ve Tatar zzet'in ruhlarna (Kahire, 1318).
173
lm tarihi olan 1902'ye kadar dergiye yardm etmeyi sr
drmtr. 79
Osmanl bu suretle nce Londra'ya ve daha sonra Folkes-
tone'a tand. Ethem Ruhi gazetenin mali ilerini ynet
mekle yetkili klnd ve gazetenin yazleri air Hseyin Si-
ret'e (zseven) tevdi edildi. 80
Folkestone Osmanl'snda Prens Sabahattin Bey'in etkisi
kendini ekilde gsteriyordu. Bir kere Padiah'a kar
yneltilen eletiriler son derece sertlemiti. te yandan o
zamana kadar btn Jn Trk dergilerinde az bir yer tutan
Trklerin Trk olarak davranlarnn eletirisi yaplyordu.
Sonunda bu eletiriyle ilgili olarak Trklerin Bat uygarl
akmna katlmalarn salayacak bir kltr politikasnn te
meli kurulmaya allyordu.
Austos 1900 saysnda, Osmanl, Padiah'n bir akraba
snn da desteini saladna gvenerek, Padiah'a kar
iddetli bir kampanya ayordu. 1 Ocak 1901 saysnda bu
kampanya Padiah' hal'etmeye cevaz veren bir fetvann
gazetede yaymlanmasna kadar gidebilmiti. Fetvann M e -
rakeli bir eyh tarafndan yazlm olmas kuku uyand
rc bir unsurdur, fakat nemli nokta fetvann yaymlan-
masyd.
Ulemaya verilen deer bakmndan yeni Osmanl'nn es
kisine gre deiik bir politika gtt sylenemez. Yeni
Osmanl'da ulemaya yneltilen eletiriler ayn ekilde de
vam ediyordu. Fakat daha entelektel bir gr as beli-
81
riyordu. " E n byk nur"un "ak" olduu eklindeki yazlar
Osmanl'ya o zamana kadar eksiklii hissedilen felsefi bir
79 Ethem Ruhi Balkan'n Canl Tarihler, s. 25-28'deki bilgileri Kuran. llihal ve
Terakki, s. 91. 156-157'de verdii bilgilerle karlatr.
80 Hseyin Siret iin bkz. Trh Mehurlar, s. 306. Abdihaiim Memduh'la ibir
lii yapuklar anlalyor. Bkz. blm 11, not 92.
81 Osmanl, 1 Austos 1901, s. 6; "Msr el-Kahire den," Osmanl, 15 Ocak
174
eni getiriyordu. Kadnlara ve eitimlerine ve topluma i
82
tirak ettirilmelerine nem verilmeye balanyordu, Trk 83
lerin Bat medeniyet akmna ne gibi bir katk yapabilecek
leri "sosyolojik" diyebileceimiz bir adan tahlil ediliyor
du. Burada Atatrk'n sonradan dile getirdii grlerini
hatrlatan ifadeler vardr:
"Krre-i arzn en mmbit ve mahsuldar bir kesini taht-
gh- saltanat ittihaz eden, medeniyetin beka-y asarn ihti
va eden Asya, dier hal-i hazr- medeniyet ve terakkinin
meher-i bedayii saylan Avrupa gibi i k i byk meher-i fu-
yuzatm mltekasnda bulunan Osmanllarn medeniyete
gayr salih olduklarn iddia etmek gibi akln kabul etmeye
cei bir hezeyan tasavvur olunur m u ? " 84
Avrupa devletlerinin ikiyzll konusu da hl ileni
y o r d u , fakat b u n u n yannda daha nce gremediimiz
85
sert bir "kendi kendini" eletirme de yer alyordu.
"Evet biz k i kendimize mekk bi an eref temini iin
birtakm erbab- sy- idraki inayet-i vicdaniyemiz hilfn
da ta'an ve tecavzden bile haya etmeyiz, biz k i mr-i idra
kini zindanlarda, menfalarda ifna eden... insanlara levm
hakaret etmekten ekinmeyiz, biz k i emsal-i istikbale ac
ac kahkahalar ettirecek, kzib, menfur bir erefi nefsimize
hasretmek hayl- ham ile millet-i Osmaniye iinde kendi
mizden byk kimse grmeyerek zahiren hizmet etme n i
yetinde bulunduumuz milleti mnen tahkir ettiimizi i d
rak etmiyoruz." 86
Prens Sabahattin tarafndan yazldklarna kuku olma
yan bu satrlar okuduumuz zaman daha sonra kendisine
82 Osmanl, 1 Austos 1901, s. 6.
83 "Alafranga Terbiye ve Kadnlarmz," Osmanl, 1 Eyll 1901.
84 "stikbale Nazar," Osmanl, 15 Ocak 1902, s. 4.
85 "Fransz Adaleti," Osmanl, 15 Mart 1901, s. 2.
1902. 86 Osmanl, 1 Aralk 1900, s. 1.
175
yneltilmi olan hcumlarn iddetini anlayabiliyoruz.
1902 Kongresi'nde "mdahale" tezini destekleyen Sabahat
tin Bey'in tezinin "adem-i mdahaleciler" tarafndan kabul
edilmeyii sonunda normal bir fikir anlamazldr. Fakat
bu fikir anlamazl Sabahattin Bey'e kar yneltilen h
cumlarn iddetini izah etmemektedir. Bu iddet Sabahattin
Bey'in yalnz "mdahalecilere dahil olmasndan dolay de
il kendi etnik grubunu eletirmesinden ileri geliyordu, j n
Trk asker erkn iin bu eletiri bir tr "vatan hainlii"
oluturuyordu.
1902 Jn Trk Kongresi srasnda grmeler Osmanl'da
ayrntl bir ekilde yanstlyordu. B u grmelerin fikr
yn, Sabahattin Bey'in fikr rnleri olduklarna kuku o l
mayan yukardaki fikirlerle asker erknn ve Ahmet Bey'in
dnya grlerinin arpmasyla ilgiliydi.
Osmanl, bu srada, artk Jn Trklerin yalnz bir grubu
nun, kongreden sonra "Osmanl Hrriyetperver Cemiyeti"
ismiyle faaliyet gstermeye balayanlarn organ olarak k
maya devam edeceini ilan ediyordu. * 87
Bundan sonra Osmanl bir buuk yl kadar Folkestone'da
kmaya devam etmitir. Ethem Ruhi, Sabahattin Bey'in orta
ya atmaya hazrland "adem-i merkeziyet" fikirleriyle mu
tabk deildi. Bir sre sonra Ethem Ruhi Osmanl'y Msr'a
nakletti ve az sonra gazetenin yayn hayat, orada son buldu.
87 Osmanl, 16 Nisan 1902, s. 7-8.
176
BEINCI B L M
AHMET RIZA BEY VE MEVERET
Ce qui subsiste seulement c'est une sorte de croyance
sociale, c'est dire une confiance, vrai dire obliga-
tore, dans les gens comptents, dans ceux qui savent.
La notion de tolrance est elle-mme, limine.
J E A N L A C R O I X , La Sociologie d'Auguste Comte, s. 25
"Ahlk-i insaniyenin aslnda mevcut olan hodbinlik ken
disinde ziyadesiyle mevcuttur. Avam-pesendane harek-
tiyle b u hodbinliini d a i m a beslemek ister. Lkin b u
avamperenstlii, gzn am olduu Garp dairesinden
harice kmaz. Trklk ve Osmanllk ve Mslmanlk iti
bariyle gayret ve hamiyyet gibi haslet-i mahsusesi yoktur.
Osmanl hamiyeti olmad gibi, mesel Fransa yahut ba
ka bir memleket hasebiyle de ayrca hamiyyeti yoktur.
Muhabbet-i vataniye denilebilecek hissi, Paris'te istedii
gibi bir mevki kazanp imrar- hayat edebilmek arzusuna
mnhasrdr. Btn mezhebi, 'ben' zamirinde itima et
mitir.
"Hamiyet-i insaniyesi mehut ve msellemdir. Doru ve
tam bir adam olmak, yalan ve itham olunmamak, kabaih-
den kanmak, meslek-i mttehizeden inhiraf etmemek,
meslek-i vicdann dnya pahasna satmamak, kavaid-i na
musa nihayet derecede riayet etmek ister. Bazen bu arzu
sunda muvaffak olamad grlr. Lkin bu inhiraflar
kasd deildir, kendisindeki meyl-i fazilet hilk olmayp
177
hodbinlik evkiyle hisab olduunun ve akl mahdudiyeti-
nin netayicidir."'
Murat Bey tarafndan izilen bu zehirli portre pek tabii k i
Rza Bey'in karakterini ve fikirlerini anlamak iin esas ola
rak kabul edilemez. Fakat Rza Bey'in en nemli rakipleri
nin bile tasvirinden elde ettiimiz soukkanllk ve sebat i z
lenimi Rza Bey'in yirmi yla yakn bir sreyle j n Trklere
nasl nderlik edebilmi olduunu anlatmaktadr.
Ahmet Rza Bey 1859 ylnda Boazii'nde Vaniky'nde
domutu. Babas, "ngiliz" A l i Bey, Ahmet Rza'nm ocuklu
unda Konya'ya srlmt. Rza Bey'in, Avusturyal anne
2 istifa etti. Kendi ifadesine gre o zamanlar bile "poziti-
sinin etkisi sonucunda gen yata Bat'ya ilgilenmi olmas
muhtemeldir. Kendisini genliinde derin dncelere sevk
ettiini anlatt Anadolu kylerini de Konya'da babasn z i
yaret ederken grm olduunu tahmin edebiliyoruz. 3 zanlardan birinin kitabnda kefettiini anlyoruz. Ahmet
Anadolu kylsnn akbeti hakkndaki bu dnceler
Ahmet Rza Bey'in Fransa'da ziraat renimi yapmay iste
mesiyle sonuland. Rza Bey bylece Grignon Ziraat O k u -
lu'nda okudu ve mezun olduktan sonra Trkiye'ye dnd.
Sermaye bulamadndan ve "emn sayi" yerlemediin
den yeni ziraat teknikleriyle ziraat yapma isteinin yerine
getirilmesinin imknsz olduu sonucuna vard. B u n u n
zerine, Ahmet Rza Bey bu kadar geri kalm olan kendi
1 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 177-178.
2 ngiliz A l i Bey Beinci Murat'la bir ilgisi olduu sebebiyle Konya'ya s r l m
t , fakat Ahmet Rza Bey'in ailesinde bundan nce Batllk akmna katlm
kiiler bulunduu anlalyor. li Bey III. Selim'in Sr Ktibi Rza Bey'in toru
nuydu. Rza Bey III. Selim'in yardmclarndan olduu iin Kabak syan sra
larnda idam edilmiti. Bkz. Kuran, Milli Mcadele, s. 381. Bu bilgilerin Ahmet
Rza Bey tarafndan teyidi iin bkz. Mechveret, 1 Mays 1896, s. 4. Ahmet Rza
Bey'in yeeni Bayan Samiye'ye gre Ahmet Rza Bey'in babasna verilen "ngi
liz" lakab ingilizlerle olan ilgisinden o k Krm Harbi'nden sonra kaliteli eya
larda olduu gibi, yksek nitelikleri olan kimseler iin "ngiliz" deyiminin kul
lanlmasndan gelmitir.
3 Ahmet Rza, Layiha, s. 4.
178
toplumunu eitim yoluyla uyandrmaya karar verdi. A z 4
sonra Bursa dadi-i Mlki Mdrlg'ne tayin edildi, bir
sre sonra Bursa Maarif Mdr o l d u . Bursa'da -eitim 5
sistemine getirmek istedii yenilikler dolaysyla olacak-
teki memurlarn engellemeleriyle karlaarak dier m i l
letlerin ne gibi aralar kullanarak ilerleyebilmi olduklarn
inceleme ihtiyacn hissetti. 1889'da Fransz htillinin Y
znc Yldnm dolaysyla alan sergiye grevli olarak
kendini tayin ettirmeyi baard. Paris'e gelince "modern fi
kir akmlarn daha serbest bir ekilde inceleyebilmek iin"
6
vizm"in etkisi altndayd. Meveret'in Franszca ekinde
7
kan bir makalesinde, pozitivizmi 1887 ylnda Trkiye'de,
Dr. Robinet isminde Auguste Comte hakknda ilk yaz ya
Rza Bey Paris'e dndkten sonra bu konudaki bilgilerini
artrmak iin Fransz Pozitivistlerinin banda bulunan Pi
erre Lafitte'in derslerine devam etmeye balamt.
Pozitivizm, 19. yzyln banda ortaya atldndan beri
olduka ilgin zikzaklar geirmiti. Fransz htillinin yal
nz rasyonel yanlarn kabul ettii eklindeki temel ilkesi,
bir toplum " b i l i m i " meydana getirme abas, fakat ayn za
manda kurulu dzene inanmas ve insanlarn haklarndan
sz edileceine, insanlarn topluma kar vazifelerinden sz
edilmesine verdii nem dolaysyla III. Napolyon devrinin
muhafazakr ve maddiyat hodbinliinin temel direklerin-
4 A.g.e.
5 A.g.e., Karlatr Mecltverei, 15 Nisan 1898, s. 9. Bu makale de Ahmet Rza nn,
gazeteci Henry ClergS'ye verdii bir ifahi biyografidir. Bu biyografi ilk defa Le
Journal (Paris) gazetesinde 12 Nisan 1896'da kmtr.
6 A.g.e.
7 A.g.e. Bylece Kuran'm, Ahmet Rza'nn 1898'den sonra pozitivizmle bir ilgi
kurduu eklinde verdii bilgilerin yanl olduu anlalyor. Bkz. Kuran, Jn
Trkler, s. 27.
179
den biri olmutu, 1870'ten sonra nemi azalmt. Ancak,
pozitivizm edeb retilere intikal eden ynyle, dogmalar
dan syrlp yerine bilimsel gerekleri koyma abasyla 1880
ve 90arda nemini koruyordu. Daha nce gsterdiimiz
8 d Istikbl'de de yaymlanmtr. Bildiimiz zere, Ahmet
zere bu akm Trk entelektel hayatn bile etkilemiti.
Ahmet Rza bundan sonra bandan geenleri yle anla
tyor:
"Bylece, tedricen memleketimizdeki eitim sisteminin
reformunu salayacak bir proje dnmeye baladm. B u
projenin en kk teferruata kadar inen bir eklini Padi-
ah'a takdim ettim. O da projeyi okumak ltfunda bulun
du. Bundan sonra kendisine gndereceim bu gibi bilgileri
dikkatle inceleyeceini bildirdi. Ben de bu teklifi kabul et
tim. Bir mddet sonra sarf ettiim emeklerin boa gittiini
ve tavsiyelerimin tatbik mevkiine konmadn grdm. Pa
diah payitahtta beni bekleyen parlak istikblden bahisle
niin Paris'te kaldm sordu. Ben, burada memleketime
daha faydal olduuma kani bulunduum cevabn verdim.
"Raporlarm artk bahis konusu edilmedii iin bunlar
dan birincisini Londra'da tabettirmeye karar verdim. Padi
ah bu neriyatm tasvip etmediini bildirdi ve meseleyi
mzakereye memur ettii kimseler Trkiye'ye dnmemi
tavsiye ederek neriyatm iin bana bir miktar para teklif et
tiler. Bu teklifi reddederek nce ikinci lyiham ve ondan
sonra da reform ve terakki konusundaki btn fikirlerimi
ifade ettiim dergimi karttm." 9
Ahmet Rza Bey, sz konusu ettii slahat Lyihasnn fi
kirlerini A l i efkati Bey'den ald eklinde isnatlara maruz
8 Pozitivizme iin bkz. Jean Lacroix, La Sociologie d'Auguste Comte (Paris, 1956);
Jean Touchard et. ai.. Histoire des Ides Poliiques, II (Paris, 1959), s. 666-669.
Maxime Lero, Histoire des Ides Sociales en France III (Paris. 1954), s. 84-121;
Karl Lwith, Meaning in History (4. bas., Chicago, 1957), s. 67-90.
9 Not. 5 - A g e.
180
kalmt. Bu doru olabilir, ancak Ahmet Rza, A l i efkati
10
Bey'in onayn da almt, nk, Ahmet Rza Bey'in Ldyi-
ha's, kendi imzasyla, A l i efkati Bey'in 1895 yaznda kar
11
Rza Bey'in Meverei'i 1895 yl Aralk ay banda kmt.
Bu derginin kn izah eden en azndan i k i teorinin b u
lunduunu ve ttihat ve Terakki Komitesi'nin isminin A h
met Rza Bey'le merkez arasnda baz anlamazlklara neden
olduunu grmtk. Bunlarn dnda, kuruculardan biri
12
olan Albert Fua'ya gre kuruculardan her birinin ayr bir
dinden olmu olmas, kurucular arasnda, kurmak istedik
leri birliin simgesi olarak kabul edilmiti. Bu karar A h 13
met Rza Bey'in "Osmanhc'Mg hakknda yazlarndan
karlacak fikirler kadar deerli bir ipucu salyor.
Kesinlikle bildiimiz bir ey varsa o da Ahmet Rza Bey'in
uzun vadeli, soukkanl, kendi evresi iin bazen kritik ve
genel olarak laik dnce tarznn Komite'yle kendi arasn
da iddetli bir anlamazlk havasna sebebiyet verdiidir..." 1
Murat Bey'in, 1897 ylnda Trkiye'ye dnnden sonra,
ittihat ve Terakki asker erknnn Cenevre'de kalmaya ve
kendi dergisini karmaya karar vermesi zerine Ahmet R
za Bey artk dndklerini serbeste ifade etmek frsatn
elde etti. Bu itibarla 1897'den sonraki yazlar zellikle ze
rinde durulmaya deer.
Zamanla Cenevre J n Trklerinden b i r i - A h m e t Rza
10 Doktor erafeddin M a m u m i , Hakikat- Hl (Giridi Zde Ahmet Ramiz taraf,
yay. 2. bask, istanbul, 1330), s. 17. Bu risalenin ilk basks E k i m 1897'de k
mt. Kuran, Jn Trkler, s. 27'deki bilgilerini buradan almtr. Ancak Murat
Bey, (Bkz. Mcafede-i Milliye, s. 179), ayn isnatlar srmektedir.
11 stikbl. 15 Temmuz 1895, s. 4.
12 Bkz. IV blm.
13 Albert Fua, "Ahmet Rza Bey," Meehroufiefte, V (1913), s. 39.
14 Kuran'n Jn Trkler ve ittihat ve Terakkisinin ana konusu budur. Bkz. r n e
in. ttihat ve Terakki, s. 68,
181
Bey'e kar hibir sempati duymamakla beraber Ahmet R
za Bey'in tutumuna benzer ekilde kendi toplumunun bir
temel kritiini yapmaya balayacakt, bu kii, fikirlerini
ilerde inceleyeceimiz Abdullah Cevdet Bey'dir.
Ahmet Rza Bey Cenevre Jn Trkleriyle hibir zaman
balarn tamamen kesmedi. Fakat onlara bir hayli yk
15
sekten bakt anlalyor. B u t u t u m , hi kukusuz J n
Trklerin 1897'de Murat Bey'in dn dolaysyla edin
dikleri kt alkanln Rza Bey'de uyandrd tiksintiden aralarn uzamas bir rastlant sonucu deildir. Zamanla A h
ileri geliyordu. Padiah'n, yazlann ve dergilerini satn ala
can 1897 yaznda kefeden Jn Trkler bundan sonra
yllarca dergi kurmay para salanacak bir antaj arac say
maktan kendilerini alamamlard. Ahmet Rza Bey'in ya-
16
zlarysa satlk deildi. Bundan dolay, Cenevre'deki ve M
sr'daki Jn Trkler 1899'da -sonradan sonusuz k a l a n - bir
kongre toplamaya giritikleri zaman Ahmet Rza Bey bu
toplantyla hibir iliii olmayacan ilan etmiti.
te yandan, Ahmet Rza Bey baz Msr prenslerinin yar
dmyla yaayan Kahire grubunun ciddi bir ekilde grev
yapabileceine inanmyordu. Zamanla bu tutumu deiti.
17
1902 ylnda Trkiye'den nispeten az zaman nce gelen bir
Jn Trkn, Prens Sabahattin'in, bakanl altnda topla
nan ilk Jn Trk Kongresi'nde Rza Bey kendi fikirlerinin
Kahire grubununkine sandndan daha yakn olduunu
kefetti. Kahire grubunun 1899'da "hkmet dairelerine d i
namit attrmay" dndn hatrlarsak ve Rza Bey'le
18
15 Bkz. blm IV, not 75.
16 Kuran'n ancak bir kere satldm syledii Konun-1 Esasi dergisinin st ste
ve ksa aralarla iki kere satld alahyor. Bkz. Kuran, ttihat ve Terakki, s.
119 ve karlatr. Tugay, bret, s. 50-51.
17 Fakat Ahmet Rza da Kahire grubu ile anlatktan nce ve sonra byle yardm
lar kabul etmiti. Bkz. Ahmet Rza, "Hatrat, Cumhuriyet, 28 Ocak 1950, s. 2.
Ahmet Rza Bey'in kendine daha o k gveni olduu anlalyor.
18 Kuran, ttihat ve Terakki, s. 132.
182
varlan anlamann sonucu olan ura-y mmei'in lml to
nunu gz nne getirirsek daha ok Rza Bey'in Kahire gru
bunu kendi yanna ekmeyi baard sonucuna varrz.
Ahmet Rza Bey'in 1903'ten sonra izledii ve ura-y m
mette Trke olarak ifade edilen politikann anahatlar o
zamana kadar Mecfveret'te kan fikirlerden ok farkl de
ildi. Mecverei'e gelince, 1908'e kadar kmakla beraber
gittike daha byk aralklarla yaymlanmaya baland. Bu
met Rza stratejisini deitirmi ve kendini daha ksa vadeli
bir propaganda abasna, Makedonya'daki subaylar hareke
te geirecek faaliyetlere vermiti. Rza Bey'in bu tip yeni fa
aliyetleri arasnda rnein hareketi meydana getirmeye ya
rayacak para toplama kampanyalarn grebiliriz. Ahmet 19
Rza Bey'in Austos 1906'da yazd Vazife ve Mes'uliyet: As
ker isimli risalesinde bu yeni "aktivizm"in teorik izahn
20
bulmak mmkndr. Burada Rza Bey Trk ordusunun ih
tilaldeki yerini anlatyordu. Risalenin yazl, Ahmet Rza
Bey'in 1902'den beri liderliini yapt grupla Sabahattin
Bey grubunun arasnda hl koparlmayan balarn bilinli
olarak koparlmas zamanna rastlamaktadr. Ahmet Rza 21
Bey'in daha derin temellere dayanmak isteyen ilk teorileri,
yeni, "partici" ve "komiteci" faaliyetin etkisi altnda arka
plana itildi. Aralk 1907'de j n Trk partileri bir daha bir
letikleri zaman, karlmasna ittifakla karar verilen "neri-
yat- ihtilliye" ile Rza Bey'in balangtaki tutumu arasn
daki fark, artk kendini ak bir ekilde gsteriyordu.
1908'den sonra Ahmet Rza Bey yan reisi oldu, fakat
bundan sonraki nemsiz rol, kendi entelektalist kimlii-
19 Ahmet Rza'nn eski tutumunun Bahaeddin Bey grubu tarafndan onaylanma
d anlalyor. Bkz. Kuran, ttihat ve Terakki, s. 194. 199.
20 Kahire, 1323.
21 Bkz. blm VII.
183
n i n komitecilik yntemleriyle ne kadar az badatn
gsterir.
Bahaeddin akir ve Talat Paa gibi kimseler az bir zaman
iinde ktlelere ekl baz dnler vermek zorunluluunda
olduklarn grerek halkn sempatisini kazanmak iin bu
isteine boyun ediler. Bu durum karsnda be vakit na
maz klmadn itiraf edebilen tek kii olan Ahmet Rza
Bey, ttihatlarn b u ilke fedakrlna katlmad iin
genlik tarafndan bile eletirildi. 22
Parti zerindeki etkisini kaybettikten sonra ttihat ve Te
rakki evrelerini istila eden propagandac fikirlere oranla
Ahmet Rza Bey'in derin grleri bir tr fikr stratosferde
kalm gibi grlebilir, fakat Bat kltrne verdii arln
ne kadar nemli bir konu olduu zamanla bu evrelerde bi
le anlalacakt.
Ahmet Rza Bey'in Siyas Fikirleri
Ahmet Rza'nm Avrupa'dayken yazd ilk yazlar, Padiah'a
gnderdii tasar ve pozitivistlerin dergisi Revte Occidenta-
e'da kan makaleleri, politikaya ancak dolaysyla dokun
makta ve politikayla ancak uzak ilikileri olan i k i tema'y
ne srmektedir. Bunlardan birincisi, Ahmet Rza Bey'in Pa
diah'a verdii ilk tasarda grlen, bir uzmanlar zmresi
var olmakszn hkmet etme ilminin gereklerinin yerine
getirilemeyecei tezidir. Comte felsefesinin Saint Simon'a
dayanan ksmlarndan gelen bu gr Ahmet Rza Bey'in
dncesinin en derin kaynaklarna iaret etmesi bakmn
dan dikkate deerdir. Ahmet Rza Bey'e gre bu uzmanlara
dayanma zorunluluunun daha da derine giden bir gereke
si vardr. O da yeryznde "ey'erin, maddi varlklarn bir-
22 Halk ehsuvarolu, "Ahmet Rza Bey ve Muarzlar." Akam, 14 Ocak 1950,
s. 5.
184
birlerine objektif tabiat kanunlaryla bal olmalaryd. 23
Bylece her eyden nce bu kanunlar anlamak gerekiyordu.
"Cihann kudret ve serveti vatanmzda toplansa kava-
nin-i tabiiyenin hkmn deitirmez. Krre-i Arzn ze
rindeki dalar, nehirler nasl bir kanuna tbi ise hayat o
Krre'ye merbut olan insanlar da her eyde kavanin-i tabi-
iyeye itaat ve inkyat etmeye mecburdurlar." 24
Tabiatn "yardm" olmazsa hibir ey olamaz. Bu gr, 25
Comte'un toplum kanunlarn saptamaya alma abasna
dayand gibi Aydnlanma devri dnrlerinden d'Hol-
bach'n Ahmet Rza zerindeki etkisine balanabilir. Ahmet
Rza genliinde materyalizmin kurucusu olan b u "filo
z o f u n dncelerinin kendini ok etkilemi olduundan
sz eder. 25
Ahmet Rza'nm tabiat kanunlarnn toplumla ilgili yanlar
hakkndaki dnceleri kendisiyle Yeni Osmanllar arasn
daki farklar saptamaya yarayan bir noktadr.
Yeni Osmanllar, "tabii h u k u k " ve "tabiat kanunu" kav
ramlarn ilahi bir varln grnm olarak ele almlar
d. imdiyse bu iki kavramda bir farkllama meydana gel
27
miti. Yeni Osmanllarn bazen eriatla, bazen de akln k u
rallaryla bir tuttuklar tabii h u k u k u n yerine, maddi varlk
lar araclyla etki edici objektif tabiat kanunlar kavram
yerleiyordu. Bylece dncede laikleme mekanizmas
nn bir ynnn nasl altn grebiliyoruz.
"ey"ler arasndaki deimez ilintiler, politikann en derin
kaynan oluturduklarna gre ve tabiat kanunlarn en iyi
23 Ahmet Rza, Lyiha, s. 7.
24 A.g.e.
25 A.g.e.
26 Ahmet Rza, La Paillite Morale de la Pol\tiques Occidentale en Orient (Paris,
1922), s. 15.
27 Bunun iin bkz. Mardin, The Geesis, s. 315-318.
185
ekilde ancak uzmanlar inceleyebileceklerine gre siyaseti
uzmanlara brakma zorunluluu kendiliinden onaya k
yordu. Ahmet Rza Bey'in bu pozitivist-materyalist dnya g
rnn bir dier sonucu bireylerin ihtiyacnn maddi dn
ksmm kapsadn grrz. "Ordre" (dzen - statik denge)
fikrine gelince, Comte'a gre, gelime, ancak toplumun sos
yal gelime evresini karlayan dzen ekli yerletikten sonra
harekete geebilirdi. Ahmet Rza Bey'in, Osmanl toplumu
31

yayla snrlandrld fikriydi. nsanlann iinde bulunduk-

28
lan koullar, hangi ynde ilerlemeleri gerektiini tayin edi
yordu. rnein, Ahmet Rza Bey'e gre 1890'larda, Osmanl
larn iinde bulunduklar koullar bakmndan yaplmas ge
reken i "ziraat ve sanayiin" geli tir ilmesiydi. Halkn bu zo
runluluklar anlayabilmesi iin eitim dzeyinin ykseltil
mesi gerekti. Burada Marx'm dncesinin bir ynne ne ka
dar yaklatmz hissetmemek mmkn deildir. Eitim,
Rza Bey iin hmanist anlamnda insann kendi kendini
bulmasna yarayacak bir ara deil, bireye toplum iindeki
nu pekletirmek, birimlerini daha uyarl hale getirmek, da
nklktan kurtarmak kategorisine giren btn dncelerinin
esas Comte'culuun bu unsurudur. Ona gre, rnein, h-
kmdann siyas icraat bu "intizam" (dzeni) yerletirmeye
yardmc olup olmad noktasndan deerlendirilmelidir.
"Bir hkmdar- zlimin seyyiat idare-i hkmeti ve ah-
lk- umumiyeyi pek abuk bozabilir. nk ykmak ko
laydr. Lkin ahvl-i idaresi bozulmu bir devleti ve ahlk
ve efkr ksmen fesada uram bir milleti az zaman iinde
slh etmek kabil deildir..." 32

grevlerinin nelerden ibaret olduunu gsterecek bir arat. 29

Tekke eyhleriyse "ahlk ve efkr" fesada uratan bir u n
Ahmet Rza Bey'in alt layihasnn da (tasarsnn) konusu sur olarak alyorlard. 33

nun eitim olmas bu bakmdan izah edilebiliyor.
Eitime kar gsterdii bu temel ilginin yan banda, A h
met Rza Bey "zhd takva perdesiye fikir ve niyetini rten
ve halkn cehlinden ve zaaf- kalbinden istifadeye alan m-
railere ve mnafklara" kar yneliyor, tekke eyhlerine
30
kar cephe alyordu. Bunun da Comte felsefesiyle olan ilgisi
ni yle bulabiliriz. Comte'un forml "Ordre et Progrs"ye
bakarsak Rza Bey'in eitim hakkndaki fikirlerinin "progrs"
Ahmet Rza Bey'in -btn beklenenlerin aksine olarak-
yazlarmn ounluunda Islm savunmas da bu ynden
deerlendirilmelidir. Ahmet Rza Bey Islm dogmaya bir
vahy-i ilahi olarak hi deer vermemekle beraber, sosyal bir
har olarak son derece nemli sayyor ve yaps itibariyle sos
yal gelimeye Hristiyanlktan daha elverili buluyordu. Pier
re Lafitte de Rza'ya gre ayn kandayd. Rza'nn 1891'de Re
vue Occidentale'a yazd ilk makale bu konudadr ve slm
34

28 Comte'un, karakteristiklerine sadk kalmak iin tercme etmeden aldm bir

ifadesi bunu pek iyi gsterir: "11 n'ya point de libert de conscience en astro
nomie, en physique, en chimie, en physiologie, dans ce sens que chacun tro
uverait absurde de ne pas croire de confiance aux principes tablis dans ces
science par des personnes comptentes S'il en est autrement en politique, c'est
parce que les anciens principes tant tombs et les nouveaux n'tant pas enco
re forms, II n'y a point, proprement parler, dans cet intervalle, de principes
tablis." Comte'u zikreden: Maxime Leroy, Histoire des Ides Sociales en France
III, s. 110-111.
29 Ahmet Rza, Ldyiha, s. 3.
30 A.g.e.,s. 5.
31 Bkz. Jean Lacroix, La Sociologie d'Auguste Comte (Paris, 1956), s. 37-49.
32 Ahmet Rza, Layiha, s. 9.
33 Konya'da Mevlevilerin derghna yaplacak tamiratn devlet tarafdan d e n m e
sine kar itirazlar iin bkz. Ahmet Rza, " O u Passent les Revenus de l'Empi
re?" Meehveret, 15 Austos 1896, s. 4.
34 Ahmet Rza, "Elslamisme," L a Revue Occidentale, Seri II, 111, (1891), s. 117.
Bkz. gene III, (1891), s. 388. Bu fikirler Comte'un fikirlerine uygundu, bkz.
Auguste Comte, " A son Excellence Rechid Pacha," in Systme de Politique Po
sitive ou Trait de Sociologie Institutani la Religion de l'Humanit (Paris, 1853),
II s. XVII - XIX.

186 187
medeniyetlerinin knde Bat'da sylendii gibi Islmm
byk bir rol oynad tezini rtmeye ayrlmtr. Bu ba
kmdan Rza Bey'e gre slm memleketlerinden Fransz ege
menlii altna girmi olanlarn da medeniyet dzeyinin yk
seltilmesinin Islm ykmak ve Hristiyanl yaymakla Fran
szlarca bir tutulmas son derece tehlikeli bir hatayd. Kltr
l bir Mslman ihtida ettirmek hemen hemen imknszd.
Buna karlk ayn kii kolayca pozitivizme kazanlabilirdi.
Temelleri atlmas gereken messese "une solide instruction
laique"ti. Ahmet Rza Bey'in daha sonra bana gelenlerden
bu hesapta yanldm biliyoruz, fakat, nemli nokta teori
sinde Islm bir engel saymamasyd. Comte da insanlar ha
rekete geiren unsurlarn "fikirler" olduunu ifade ederek d i
n inanlarn ciddiye alnmasn salk vermiti. 35
Ahmet Rza'nn pozitivizme cezbediliinde pozitivistlerin
bu bakmdan toleransl davranlarnn nemli bir unsur o l
duu anlalyor. Ahmet Rza'nn Comte'un lm yldn
m dolaysyla yapt bir konumada bunu izleyebiliyoruz:
"Onlar (pozitivistler) herhangi bir teolojik dini mdafaa
etmiyorlarsa da insanln (din adamlarnn ve yardmse
verlerin insanlndan ok daha yksek tuttuklar bir insan
ln) ilerlemesini muhtelif millet ve inanlardan doan
gayretlerin ayn noktaya varan bir muhassalas telkki et
mektedirler." 36
Bylece pozitivizm, evrensellii bakmndan, birok ge
limemi memleket aydnlarnn daha sonra Marksizm'de
bulacaklar teselliyi salyordu. te yandan Ahmet Rza
Bey'in Marksizme kar bir ilgi duymamasn da Marksiz-
min dine hibir yer ayrmam olmasnda aramalyz.
35 D o n Martindale, The Nature and Types of Sociological Theory (London, 1961).
s. 6.
36 Ahmet Rza, "Les Positivistes et la Politique Internationale," Mechveret, 15 E y
ll 1896,s. 6.
188
Bu konuyla ilgili olarak zerinde durmamz gereken bir
nokta daha nce "tedafi slamclk" ismini vermeye al
tmz entelektel "cephe al"tr. Ahmet Rza Bey'in yaz
larnda, Trklere, Mslman olmalar dolaysyla ynelti
len "barbar"lk ithamnn ne kadar iddetli bir tepki yarat
tn grebiliyoruz. Rza Bey'e gre, Islmn bu ekilde k
tlenmesi misyoner propagandasnn s o n u c u y d u . te 37
yandan btn Avrupallar, tccar, endstriyeli ve misyo-
neriyle slm memleketlerini smrebilmek ve kendilerini
burada egemen klabilmek iin bahaneler aryorlard. A h 38
met Rza Islm yansz bir ekilde ele alan bir tek insana
rastladn, onun da Pierre Lafitte olduunu sylyordu. 39
Buna ek olarak, Lafitte, toleransn islm memleketlerinde
Hristiyan lkelere oranla daha geni bir ekilde tatbik edil
diini gstermiti.
Rza'ya gre Osmanl tmparatorlugu'nun paralanmas
nn nemli etkenlerinden biri b u toleransn varlyd. 40
mparatorluun meydana geldii unsurlarla bylesine gev
ek balarn olumasna izin verilmi olmas sonradan mil
liyetilik akmnn bu unsurlar arasnda bir zemin bulma-
laryla sonulanmt. Sonunda eitli Hristiyan mezheple
rinin mparatorluk ahalisini kendi yanlarna ekmek iin
bir yara girmi olmalar blclk unsurlarn daha da
artrmt.
Islmn bir "barbar"lar dini olmadn gstermeye yne
len fikirlerin yan banda Ahmet Rza Bey Islmn siyas
bakmdan gelimeye elverililii zerinde duruyordu. Ken
di ifadesiyle, slm, "Cumhuriyeti rejime hibir ekilde
37 Ahmet Rza, "Tolrance Musulmane," La Revue Occidentale, XIX, (1896), s.
304.
38 A.g.e,
39 A.g.e.,s. 311.
40 A.g.c, s. 315-316.
189
dman deildir. Aksine, ancak Millet Meclisi tarafndan
seileni lider olarak kabul eder." 41
Cumhuriyet konusu bundan sonra Ahmet Rza Bey'in ya
zlarnda hemen hemen hi rastlanmayan bir tema'dr. tik ya
zlarnda ele alnm olmas o zamanlar daha radikal baz ei
limlerin bir ifadesi olmu olabilir. Genellikle bundan sonraki
yazlarnda Trkiye'deki rejimin meruiyeti sorunu ele aln
d vakit ana nokta Padiah'n seimle ibana getirildii ve
biat merasiminin halka onu hal'etme hakkn verdii fikridir.
"Prensip itibariyle Halife serbeste seilen bir diktatrd.
(Roma'daki "diktatr" mnasnda) Kendisine mutlak bir se-
lhiyet balanyordu, fakat hareketlerinden de halkn
nnde mesul tutuluyordu.
"Milletin itibar sayesinde ve muvafakatiyle sonradan H a
lifelik ve Saltanat veraset suretiyle intikal etmeye balad.
"Her eye ramen, bugn, hl yeni bir Sultana hkmdar
lk kudreti tevcih edildii zaman halkn takdisine muhtatr.
Bu takdis biat ismini alan bir merasim eklinde tecelli eder...
"islm hukukuna gre Halife bu kaytlara riayet etmezse
Ulema ikyet hakkna sahiptir ve hatta Padiah' hal'ede-
bilir." 42
Halifeliin bir tr meruti monari olduu fikri daha n
ce Yeni Osmanllarca da ileri srlmt. Ahmet Rza'nn
Islm sosyal bakmdan ilerlemeye uygun bir zemin sayma
s tezine onlarn da yazlarnda rastlamak mmkndr. r
nein, Namk Kemal camiin bir ibadet yeri olduu kadar
cemaat iin bir toplant yeri grevini grd ve camide va
izlerin halk sosyal bakmdan yararl ynlere gtrmeleri
gerektii noktasn ilemiti. Fakat Rza Bey'in Yeni Os-
43
41 Ahmet Rza, lievue Occ i den ta le. Seri II, III. (1891), s. 116.
42 Ahmet Rza, "Le Caliphe et ses Devoirs." La Revue Occidentale, Seri II, XII,
(1896), s. 93.
43 Mardin, Tlte Genesis, s. 322.
190
manidardan ayrld nemli nokta slm dinini ve akidesi
ni toplum mekanizmasn meydana getiren "ey"lerle bir
saymas, vahi-i ilahi kymetini dikkate almamasyd.
imdiye kadar grdmz zere Ahmet Rza'nn reform
siyasetinin en belirli unsurlarndan biri dorudan doruya
"siyas" olarak nitelendirilebilecek ksmn nemsizliiydi.
Sorunun daha ok derinlere giden ve grnte politikayla
az bir ilgisi olan yanlaryla megul olmak Rza Bey'e baz
kolaylklar da salyordu: Ahmet Rza'nn Kasm 1895'te
Mechveret'i karmadan nce La Jeune Turquie'de kard
makaleleri, Paris'te Abdlhamit'in propagandasn yapmak
la megul olan gazetelerde bile tasvip ediliyordu. Daha ge 44
ni bir anlamda, politikann altnda yatan sosyal srele i l
gilenme abas, 19. yzyl sonu dncesinin genel bir u n
suruydu. Bu ilgi, insanlar "gerekten" harekete geiren u n
surlarn neler olduklarn kefetme abas olarak da ifade
edilebilir. Byle bir abann amac insanlar zerinde bir de
netim kurmak olduu derecede totaliterlii hazrlamaya ya
rayan "totaliter-ncesi" hareketler arasnda saylmaldr. 45
Ahmet Rza'nn toplumun yzeyalt tabakalarndaki ara
trmalar, kendisinden sosyal gelimenin " u n fait essentiel
lement biologique c'est a dire c o n t i n u " olduu kansn
45
yerletirmiti. Comte zamannda daha belirmemi olan fa
kat sonradan Darwin ve Spencer'in pozitivizmine ithal edi
len bu gr Ahmet Rza Bey'in ihtilal aleyhtarlnn teme
lini oluturur: Gelimeyi kolaylatrmak iin organik den
geyi sarsmamak gerekiyordu.
Grdmz zere Ahmet Rza Bey, muhalefet hareketi
ne balad zaman Osmanl toplumunun reform potansiye-
44 N . Nicolaids, "Le Parlementarisme et la jeune Turquie," L'Orient: Organe Na
tional Ottoman, 23 Kasm 1895.
45 B u n u n iin bkz. James Burnham, The Machiavellians (New York, 1943).
46 A . Rza "Bulettin de France," La Revue Occidentale, Seri 2, HI; (1891), s. 389.
191
li bakmndan, olduka iyimser fikirlere sahipti. Avrupa'da
kald yllar boyunca bu fikirleri yava yava deierek
uzun vadeli reformlarn bir sonu vermeyecei ve Bat dev
letlerinin olduu gibi Bat aydnlarnn da Osmanl tmpara-
torlugnun yeniden hayat kazanmasn istemedikleri kan
sna vard. Aada bu gelimenin anahatlarm saptamaya
alacaz.
Ahmet Rza Bey'in Trke Meveret'te ve Franszca ekinde
birbirinden ayr iki tutumu olduunu da unutmamak geri-
kir: Comte'a giden, evrensel ve baz j n Trklerce "kozmo
polit" fikirleri daha ok Franszca ekte ve derginin kt ilk
yllarda grlr. Trke Meveret'teyse daha ok Osmanlla istedii reform fikriyatnda bu "ikyet" havas her eye
rn vatanlarn kurtarmalar gerektii, Padiah'm hunharl
eklindeki tema'lar yer bulur. Daha nce belirttiklerimizden
bu makalelerin daha ok ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin
merkezinin direktiflerinin izini tadn syleyebiliriz.
Trke Meveret'te Siyas Fikirler^
Trke Meveret, 1895 yl sonundan Mizan'm Osmanl tti
hat ve Terakki Komitesi'nin Trke resm organ olarak ilan
edildii 1897 yl bana kadar dzenli olarak kmt.
Bundan sonra bir sre daha uzun aralarla ok az bir zaman
iin km olmas ihtimali vardr. Fakat bu saylarn hibir ilan edildii eklinden bir hayli farkl bir ekilde sunuyordu:
yerde bulunmam olmas bu surette kan saylarn ok az
olduu izlenimini uyandrmaktadr.
Trke Meveret'i incelediimiz zaman derhal gzmze
arpan noktalardan biri yazlardaki "ikyet" unsurunun
nemidir. B u bakmdan, bu makalelerde " i y i " toplumun
nasl bir toplum olmas gerektii eklindeki incelemeler de
il, Osmanl mparatorlugu'nun zaafndan sz eden "ik
y e t l e r grrz. Bu "inleme" havas birka yl sonra ismini
aklamayan bir Jn Trk tarafndan yle tarif edilecekti:
192
"lyoruz. lme doru yuvarlanyoruz. Bunun esbab
n aratrmadk. Yalnz mersiyelerle vakit geirdik. hvan-
hamiyyet ve hrriyet-i vatan iin ac, messir bendler yazl
d, fakat bunlarn hepsi, sekiz senelik emeimizin hlsas
bir mstebidin seyf-i zulmyle vatann battn anlat-
mak(tan)... ibaret o l d u . " 47
Burada otuz yllk bir fikr atlama yaparsak Atatrk'n re
form konusunda dnlenlere getirdii son derece nemli
bir unsuru ayrabiliriz: J n Trklerin iktidara geliinden
sonra da "ikyet" edebiyat ortadan kalkmamtr. Ziya
Gkalp'm bir dereceye kadar pozitif bir maceraya gtrmek
ramen 1920'lere kadar egemen olmutur. Atatrk'n getir
dii en nemli yeniliklerden biri bu havay tamamen orta
dan kaldrp "inleyi" edebiyatnn yerine olumlu, sorunla
rn zne nem veren bir reform anlay yerletirebilmi
olmasdr.
Trke Meverei'in ieriinin dikkate deer bir baka yan
uyarl olmaydr. Bu da Ahmet Rza Bey tarafndan yazlan
makalelerin tonunun dier yazarlar tarafndan yazlanlara
uymamasndan ileri gelmektedir.
Meveretin birinci saysnda, Ahmet Rza Bey Osmanl t
tihat ve Terakki Komitesi'nin amalarn Franszca sayda
"Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti din ve millet ayr
mayarak btn Osmanllar ittihat ve ittifaka davet ediyor.
Birlemek ve menafi-i umumiyenin muhafazasna elbirli
iyle almak iin evvel ahalide vatann nef'i ve ziyan ve
selmet tehlikesi hakknda bir fikr-i umumisi olmaldr.
"Cemiyetin maksad Meveret vastasiyle ahaliye hk-
met-i hazirann seyyiat yznden giriftar olduu halin va-
47 -stikbl Hazrlklar," ura-Y mmel, 24 Nisan 1902, s. 3.
193
hametini ve memleketin ihtiyacn ve inklabn lzumunu
tefhim ederek ittihadn esbabn hazrlamak ve ahval-i ida-
re-i devletin slh yolunu mzakere etmektir.
"Ahalide i'tilaf- efkr ve terakkiyat- medeniyetin ehem
miyetini anlamaya iktidar olmazsa, ittihat, hrriyet ve h u
kuk szleri hayalt- airaneden ve mal-i vehimeden ibaret
kalr. Ahval-i idarenin deimesinden son bir fayda hasl o l
maz. Fransa'da bir zaman avamn cehaleti inklab- kebirin
birok sarm neticesiz brakt gibi biz de Kanun- Esa m i m i olarak inanyordu. Fakat bu samimi inan da mesai
siden istifade edememi ve nice mkilt ile yedd-i intifa-
mza getirebildiimiz o berat- hrriyeti kaybetmitik.
"ingiliz ve Fransz hkmetlerine tbi slmlar ile Rusya
muharebesinden sonra bizden ayrlan ve idare-i meruta
altna giren Trklerin serbesti-i idareden ve terakkiyat-
medeniyeden el'an istifade edemediklerini maatteessf g
ryoruz.
"Ahali bir zaman her eyi mukadderattan bekler ve 's'y
ediniz' hkmnden gafil bulunurdu. Hakk hkmetten
beklemeye alt. Bu mitler, intizarlar, hep tembelkriyedir.
nsan saadet ve selmetini kendi s'y ve himmetinden bekle
meli, kendi adam olmaya almaldr. Bir kavmin hrriyet
ve istiklli efradn bu lzumu anlamalaryla temin edilebilir.
Ulm ve maarif sayesinde hrriyet-i vicdan ve efkra malik
kanun msait olmasa da hrdr. Halbuki en serbest bir ka
nuna tbi ahalinin, eer cahil ise, esirden fark yoktur.
"Vatan ve devlete bir kuvve-i kahire ile deil bir rabta-i
akliye ve kalbiye ile merbut olan ve kendisinde memleketi
ne hizmet etmek lzum ve iktidarn hisseden bir Osmanl,
namus ve hukuk- milliyeyi mdafaa etmek iin Padiah'm
bile msaade ve fermanna hacet grmez. Vatann saadetine
ve u m u m u n menfaatine almaktan onu hibir kuvve-i ka
hire men edemez.
"Emeini alnnn teriyle kazanan, menfaatini kimsenin
194
zararnda aramayan adam dnyada kimseden, hibir hk
metten korkmaz...
"Millette byle duygular ancak talim ve terbiye ile uya
nr." 48
fadenin "ahali"ye yukardan bakan ve kendinden emin
edas dorudan doruya pozitivizmin bir sonucuydu. A h
met Rza Bey Bat'nm baz srlarn bildiini ve herkesin
kendi gsterecei yoldan yrmek zorunda olduuna sa
arkadalaryla beliren anlamazlklar dourmakta bata
geliyordu.
Buna benzer bir kendine gveni Meverei'te Ahmet Rza
Bey'in mesai arkadalarndan Doktor Nazm Bey'in yazla
rnda da grmek mmkndr. Bu yazlarda da Osmanl
Imparatorlugu'nun kn meydana getirmekte halkn
hkmet kadar ar bir sorumluluk pay tad ileri sr
lyordu. Bu makalelerde ayrca "zengin'ere de bir sorum
luluk pay ayrlyordu. Meveret'te pek ak olarak ilenme
yen bu konu "hrriyetin ilan"ndan sonra daha da nem
kazanacakt. 49
Meverei'in nsznde dikkatimizi eken bir baka nok
ta, 1876 Anayasas'nm, milletin onu benimsemeye hazr o l
mad bir zamanda ilan edildii fikriydi. Burada Ahmet R
za Bey'le Jn Trk askeri erkn arasnda 1896-97'de ne gi
bi anlamazlklarn sz konusu olabilmi olaca anlal
yor. Zira halka kar bu temel gvensizlik daha onlarda be
lirmemiti. Bu noktada da Ahmet Rza Bey'in fikirleriyle
Murat Bey'in fikirleri arasnda bir benzerlik vardr. te yan
dan, daha nce Trklerin Anayasann uygulamas iin hazr
bulunduklar eklinde, Yeni Osmanllarn Hrriyette her
48 Ahmet Rza, "Mukaddeme," Meveret, 13 Cemaziylahr 1313, s. 1.
49 N a z m , "stibdat Hizmete Mani Midir?" Meveret, 1 aban 1312.
195
frsatta ne srdkleri tezle Ahmet Rza Bey'in ekingenlii
arasndaki tezat i k i davrann arasndaki fikr uzakl ak
bir surette gstermektedir.
Bylece, Meveret'te Anayasann tekrar yrrle konma
sn isteyen makalelerin kaynan da Cemiyetin vermi
olaca direktiflere balamak mmkndr.
Daha nce de belirttiimiz ve Trke Meveret'in ierii
nin de tayin ettii zere Rza Bey'in en ok nem verdii
nokta eitimdi. Bunun hemen arkasndan almaya veri
50
len deer geliyordu. Rza Bey'in kendi ifadesiyle:
"Bir kavme her kimin faidesi, hisse-i hizmeti ziyade ise o
kavmin efendisi, by olur. Akvam- mtemeddine bir k i
le mahsul alnan yerden i k i kile almann usln reten
iftiye hkmdardan ziyade itibar ve balk kurutmann yo
lunu bulan bir kimsenin heykelini rekz ile iftihar ediyor."
Gene bu noktada daha nce Ahmet Mithat Efendi'de ve
Murat Bey'de rastladmz "tiliter" zihniyete benzer bir
dnceye rastlyoruz. Mithat Efendi iin ticaret yapmann,
Murat Bey iin almann tad nem Rza Bey'in fikirle
rinde verimli i yapmay tevik etme eklini alyordu.
Birbirine bal olan bu i k i konu Rza Bey'in grnn
temelini oluturuyorduysa da hacim bakmndan Meve
ret'te en ok yer tutan yazlar mparatorluun gerilemesi,
paralanmas ve milliyet sorunuyla ilgili makalelerdi.
Meveret'te milliyet sorunuyla ilgili ilk makalenin Halil
Ganem tarafndan yazldn gryoruz. Makalenin ba- 52
50 Bkz. H.(oca) M.(uhittin) "Hocalk Vazifesi," Meveret, 28 Cemaziylevvel
15 Aralk 1895. Bu makale zellikle. Rza Bey'in fikirlerinin bir ilmiye mensubu
tarafndan ve Islm kalplara uydurularak ileri srlm olmas bakmndan il
gintir. Gene "Nisvan- slam," Meveret, 1 Saban 1313, 15 Ocak 1896.
51 Ahmet Rza, " M i r Sait Paa'nn Vefat," Meveret, 1 evval 1313,
1896.
52 H.(alil) G.(anem), "Kanun- Esasi," Meveret, 13 Cemaziyl ahir 1313.
lk 1895, s. 2.
196
langcmda Kanun- Esasi'nin iler hale konmasnn zorun
luluu zerinde durulduktan sonra hemen arkadan Os
manl mparatorlugu'nun paralanmasna kar kullanla
cak arelere geiliyordu. Ganem, Osmanl mparatorlu
umu kanlar pahasna meydana getiren bahadrlarn yer
letikleri yerlerde kalmaya nasl hak kazandklarn anlat
tktan sonra mparatorluun mevcut durumunu ve yaban
clarn imparatorluun ilerine karmalarnn utan verici
olduundan sz ediyordu. Btn Osmanllar bu mdahale
leri durdurmak iin birlemeye davet ediliyordu.
Makalede grlen "Osmanlc" tutum, Jn Trklerin d
ncelerinin ald en somut ekillerden biriydi. Jn Trk
lerin grlerinin en kolay tespit edileni de budur. Ancak,
daha sonra da grlecei zere, mparatorluun eitli rk,
51
din ve milletlerinin birlemesini isteyen devaml arlar,
konuyu aydnlatmaktan ok baz temel ayrntlar karart
yordu. Bu bakmdan "Osmanllk" temasnn basitlii yanl
tcdr. Ganem'in makalesinin tonu, Osmanlln iyice be
nimsendiini gsteriyordu. Daha nce Osmanllar hakkn
daki yerici szlerini, Trk-Suriye Komitesi'yle olan ilgisini
bu yeni tutumuyla badatrmak bir hayli zordur. Yegne
izah tarz gene bu tema'nn da Ganem'in Ahmet Rza'yla i
birlii yapmasn salayan anlama gereince ilendiidir.
Daha sonra, Yusuf Akura, Osmanllk fikrinin III. N a -
polyon zamannda ortaya karlan "plebisiter" millet teori
sinin bir baka ekli olduunu syleyecekti. Bu teoriye gre
lke, onu meydana getiren halkn plebisitte belli olmu
1313, oyuyla meydana geliyordu ve bundan sonra bir aznln
haklarnn korunmas gibi bir sorun kalmyordu. III. N a -
53
polyon devrinde genliini Avrupa'da ve Mithat Paa'nn
15 Mart hizmetinde geiren Halil Ganem, yukarda sz konusu etti-
1 Ara
53 Bkz. blm VII, not 72.
197
gimiz yazlar, bu gibi fikirlerin etkisi altnda m yazyordu?
Bunu kesin olarak bilmeye imdilik imkn yoktur. Fakat fi
kirlerinin "ekli" ne olursa olsun, "z"nn pek samimi o l
madn syleyebiliriz.
Meveret'in "eitimci" ve "Osmanlc" grlerinin yan
banda yazlarnda fark edilebilen bir nc ana yn "Ada
let" isminde bir makalede onaya kyordu. Bu makale gerek
tonu, gerek slubu ynnden daha nce A l i Suavi'nin Os
manllar iin yazd yazlarla -yaznn A l i Suavi'nin yazla
rndan dorudan doruya kopya edildii varsaym bir yana
braklrsa- izah edilmesi zor bir benzerlik gsteriyordu. M a
kalenin konusu er'i mahkemelerinin yerine nizamiye mah
kemeleri koyma abasnn Osmanl mekanizmasnda meyda
na getirdii kargaalklard. " Bylesine slamc bir tezin, Ye
5 ru Bat devletlerinin mdahalesini salamak iin deil, ak
ni Osmanllarn Hrriyei'i gibi eriatn stnlklerini savu
nan bir organda yeri vard. Yaymland tarihi kapanda
pozitivist takvime gre bildiren bir gazetedeyse hi yeri yok
tu. Bu itibarla, makalenin yazar Hoca Kadri Efendi'nin A h
met Rza'yla ibirlii yapmas bir anlamazlk eseriydi. ki
dnr arasndaki fark ancak Hoca Kadri'nin 1910'da ya
ymlad Saraih'inde tam anlamyla belli olacakt. te yan
dan, Hoca Kadri'nin bir sre sonra Msr'a geip orada daha
ok ilmiye mensuplarnn gr noktasn yanstan Kanun-
Esasiyi zerine almas Kadri'nin 1898'de bile Ahmet Rza
Bey'le beraber almaktan pek holanmadn gsteriyor.
Balkanlar'daki mahalli komitelerin A h m e t Rza Bey'in
dinsizliinden ikyet ettikleri bir srada Hoca Kadri'nin ya
zlarnn Meverei'te kmas bu dergiye muhta olduu din
prestijin cilasn salyordu. Franszca Mechveret'teyse lsl-
m m sosyal yararlar zerinde durulmakla beraber bu tip i l
kel bir eriatln eseri mevcut deildir.
54 M.(ehmel) K.(adri), "Adalet," Meveret, 13 C e m a z i y l a h r 1313.
1895, s. 3.
198
Trke Meverei'te kan makalelerin tmne bakarsak
Osmanl tmparatorlugnun paralanmas sorunuyla ilgili
olarak Bat devletlerinin mdahalesi, kapitlasyonlar ve Er
menilerin de ittifakm salamak suretiyle Ermeni sorunu
nun zm konularna zellikle arlk verildii anlal
yor. Gerekten de Meveret'in dndaki kaynaklardan
rendiimize gre Ahmet Rza Bey Ermeni komiteleriyle bir
anlamaya varmak iin stn gayretler sarf etmiti. Bu 55
arada Meveret'in ikinci saysndaki bamakale, bu konuyla
ilgiliydi. Makalede Ahmet Rza Bey Bat devletlerinden Er
meni sorununun zmnn bir protokole balanmas iin
sarf ettikleri gayretleri niin 1876 Anayasas'n tekrar y
rrle koymak iin kullanmadklarn soruyordu. Bu so 56
sine Bat devletlerinin Trkiye'ye yardm olacak mdahale
lerden ekinmelerinin arkasnda yatan siyas emellerini a
a vurmak iin soruluyordu. Genel olarak, ilk kan sayla
rndan itibaren Meveret i sorunlarn zm iin d kuv
vetlere mracaat etmenin sakncalar zerinde durmutu.
Rza Bey'in kendi ifadesiyle:
"Ecnebilerin mlkmzde icra-y hkmet deil iimize
hariten mdahale etmelerini bile namus ve haysiyet-i m i l -
liyeye bir ar sayarz." 57
Ayn sorunun bir dier yn Ahmet Rza Bey'in "reform"
kelimesini, Osmanl mparatorlugnda yaayan belirli bir
unsura balanan garanti veya ayrcalklar anlamnda, red-
detmesiydi. Ona gre "reform" Osmanl Imparatorluu'nun
55 Bkz. Asaf Tugay, ibret, s. 146-47; Ahmet Rza, "L'Origine des Massacres,"
Mecfveret, 15 Eyll 1896, s. 4-5; "Aux A r m n i e n s , " Mechveret, 15 Temmuz.
56 Ahmet Rza, "slahat ve H k m e t , " Mechveret, 12 Cemaziylahir 1312, s. 1-2.
57 Ahmet Rza, "Msr," Meveret, 18 evval 1313 - 1 Nisan 1896, s. 1. Bu bakm
I aralk dan Bayur'un TrJ; nklab Tarihi, 11, 4, 14, vd.'daki deerendirmesi geree
uymad gibi verdii rnekler bile tezini destekleyecek nitelikte deildir.
199

tmn ilgilendiren blnmez bir btnd. "Reform" par
alayc anlamnda kabul edildii takdirde, Gladstone ve Sa-
lisbury'nin hareketlerinin gsterdii gibi bir "ehl-i sahip"
niteliini alabilirdi. 58
Bu aklamalardan Ahmet Rza Bey'in aznlklar sorununa
hi deer vermedii sonucu karlmamaldr. Tersine Rza
Bey hkmeti "salh ve asayi iinde tatllkla terakki ve te
meddn" yolunu tutmad iin sulandryordu. Ancak
tamamen objektif kalmak iin, her eye ramen, Meveret'in
tekliflerinde, Osmanl birliini salamak iin bir tasfiye ha
reketinden ekinmemi olacan gsteren noktalara rastla
mann mmkn olduunu da itiraf etmek gerekir. Bunu
Franszca Mechverel'e ayrdmz ksmda tekrar ele alaca
z. imdilik unu syleyelim k i Ahmet Rza Bey'in bu ko
nudaki tutumunun arkasnda yatan Comte'un "intizam",
birlik, yeknesaklk salama abasndan gelen, "vatandalar
iin bir vahid-i kyasi yaratma" gayreti, Ahmet Rza Bey'in
yazd devirde, Avrupa'da aznlklar "eritme" amacn g
den teorilere oranla daha yumuakt. 60
Meveret'te Komite yelerinin zendirmesiyle ilendii
muhtemel olan bir tema Abdlhamit devrinde ordunun u
rad hakaretler konusudur. rnein, "Askerlerimizin N a
mus ve Haysiyeti" isimli bir makalede "Asker, vatann an,
milletin namusu demektir" eklinde konuya giriliyor ve
millet u szlerle ayaklanmaya arlyordu:
"Millet! Bu rezalete nasl tahamml ediyorsunuz? Dvel-i
mtemeddinede bir ecnebi bayra, bir bez paras yrtla
cak, tahkir edilecek olursa cenk olur. Askerin perde-i na
musu ve haysiyeti paralanyor, ne duruyorsunuz?"
58 Ahmet Rza. "Girit." Meveret, 26 Zilhicce 1313 - 28 Haziran 1896, s. 1.
59 A.g.e.
60 Bkz. Hayes, A Generation o/Materialism, s. 265-272.
61 "Askerimizin Namus ve Haysiyeti," Meveret, 8 evval 1312. 1 Nisan 1896.
200
1
Her ne kadar, bu hislerin kaynan aradmz zaman,
onlar yalnzca, cenki bir milletin geleneklerine balamak
aklmza gelen izahsa da ayn yllarda Maurice Barres'in A l -
sace-Lorraine'den sz ederken: "Hamasi havalar dncele
rimizin fethedilmi topraklarmzn evrilmesiyle neticele
niyor. Bayraklarn dalgalanmas da menfada kalan kardele
rimize bir iaret mnasn tayor, yumruklarmz sertleti-
59 riyoruz ve kavgay balatacak ajanlar olarak harekete ge
memize ramak kalyor" dediini unutmamamz gerekir.
62
Boulanger olay, Fransa'daki Dreyfus sorunundaki gelime
ler ve Action Franaise yandalarnn hareketleri Avrupa'da
da milli simgelere kar hassasiyetin ne kadar yaygn hale
geldiini anlatyor.
Genel olarak Meverei'in Bat'y sulandrc ksmlar o l
duka kabark bir toplam tutuyordu. Saylar dolaysyla bun
lar da kendi bana bir kategori altnda incelememiz gerekir.
Bu tip makalelerin en nemlilerini Halil Ganem yazyor
du. Yazlarnda, dier yazlarn o kadar kesin bir ekilde
aklamadklar emperyalizm aleyhtarl kolayca tehis
edilebilir. Bazen bu makaleler Padiah'n tebaasnn haysi
65
yetini yabanclarn oyunca haline getirdii ithamyla bir
leiyordu. Bu son makalelerin birinde, rnein, Ganem, Sa
it Paa'nm bir yabanc elilie snmak zorunluluunda
kalan ilk Osmanl sadrazam olduunu belirtiyordu. Ana ie-
ma'nn bu "varyani"mm zellikle tara okuyucularnn his
lerini galeyana getirmek iin ilenmi olduu muhtemel
dir. Franszca Meciveret'te Ganem'in antiemperyalist tutu
64
mu daha da kesin bir ekil alyordu.
61
62 Maurce Barrs, Les Taches d'Encre, 5 Kasm 1884, bkz. Victor Graud, Maurice
Barra (Paris, 1922). s. 33.
63 H(alil) G(anem). "Kamm-i Esasi," 13 Cemaziylahir 1313. 1 Aralk 1895, S. 2.
64 H(alil) G(anem), "Zavall Osmanllar," Meveret, 28 C e m a z i y l a h i r 1312. 15
Aralk 1895, ek, s. 1.
201
 Trke Meveretin saylarnn ounluu Ahmet Rza ta
rafndan yazlan bir bamakaleyle balyordu. Makalede
Dogu sorununun bir yn zerinde duruluyor, sorumlulu
u Padiah'a ykleniyor, ve bu sorumluluk olduka ar
65
bir dille belirtiliyordu. Murat Bey'in 1896 yl sonbaharn
da Meveret'te yaz yazmaya balad zaman Jn Trklerin
"lgitimiste" olduklarn kendisini sylemeye sevk etmi
olan Ahmet Rza Bey'in daha nce gsterdii bu padiah
aleyhtarl olabilir. Saldrgan edann durduu nokta " f i
66
iliyata geme" noktasyd. Ahmet Rza Meveret'in yaym
lanmasndan az sonra Osmanl ittihat ve Terakki Cemiye-
ti'nin iddet usullerine hibir zaman bavurmay dnme
diini bildirmiti. 67
te yandan Padiah'a kar yaplan propagandann ne
"sultanlk" kurumuna ve ne de halifelie yneldiini burada
hatrlamak gerekir. Ahmet Rza Bey hilafetin l-i Osman'n
"zerrece sz gemez mal- meruu" olduunu sylyordu.68
Hilafet sorununun Meveret'te ele alnmas, hilafet konusun
da ileri srelen yeni bir dnceyi gstermesi bakmndan
deil, Arap milliyetilerinin Jn Trklerden o tarihlerde bile
ne kadar ayrldklarn anlatmas bakmndan nemlidir.
Meveret'in kndan bir sre sonra, Trk-Suriye K o m i -
tesi'nin kurulu gnlerinde Jn Trklerle beraber alm
olan, Jn Trk hareketi hakknda Avrupa'da ilk kan eseri
yaymlayan Habib Antony Salmon isminde bir Lbnanl,
69
65 Ahmet Rza, "lcmal-i Ahval," Meveret, 18 aban 1313
"Msr," Meveret, 16 evval 1313 - 1 Nisan 1896, s. 1.
66 Mehmet Murat, bamakale, Meveret, 23 Austos 1896 - 12 Rebilahir 1314, s. 1.
67 Ahmet Rza, "lcmal-i A h v a l , " 26 Ramazan 1313 - 15 ubat 1896, s. 1. Fakat
dikkate deer bir nokta: Nzm Bey bu fikirde deildi. Bkz. N z m , "istibdat
Hizmete Mni Midir?," Meveret, 28 Cemaziylahir 1315 - 15 Aralk 1895
ek, s. 2.
68 Meveret, 18 evval 1313 - 1 Nisan 1896, ek s. 4-5.
69 Habib Antony Salmon, The Fail and Rsurrection of Turkey (London, 1896).
202
The Nineteenth Century ismindeki ingiliz dergisinde hilafet
konusunda bir makale yaymlamt. Salmone'nin Meveret
grubuyla iyi ilikiler kurduu anlalyor: Trk-Suriye K o
mitesi yeleriyle ittihat ve Terakki Komitesi Paris Merkezi
yelerinin birlikte yer aldklar geni bir grup olan "Genel
Islahat Partisi"nin 1897'de Franszca Mechveretle kan bir
bildirisinde Salmone'nin ad gzkyor. Ancak 1897'de
70
bile baz noktalarda ibirlii yapmaya hazr olan Trk-Suri
ye Komitesi'yle ittihat ve Terakki arasndaki derin anla
mazl Ahmet Rza Bey'in Salmone'nin hilafet konusunda
k i makalesine daha 1896'da verdii cevabnda grmek
mmknd. Salmone de hilafetin "l-i Osman"a ait oldu
unu kabul etmi ve fakat Araplarn Trkleri "ecnebi" say
dklarna okuyucularnn dikkatini ekmiti, ite Ahmet R
za btn gcyle bu tezi protesto ediyor ve gemite bu gi
bi hislerin uyanmasna neden olarak Abdlhamit'in bece
riksizliini gsteriyordu. Durumun slahat sayesinde dzel
tilmesi pekl mmknd. Ahmet Rza Bey buna inanyor-
duysa milliyetilik ve "separatizm" akmnn ne kadar pat
layc bir madde olduunu anlamadn gsteriyordu. Za
manla Jn Trkler hep bu ciddiye almama dolaysyla fikir
lerini uygulama alanna koyamaz durumuna deceklerdi.
lerde greceimiz zere, bu tutum, "millet" kavramnn
("millet"ten sk sk sz eden) J n Trkler tarafndan bile
anlalmamasmdan, deyimin Osmanlcadaki anlamyla kul
lanlmasndan ileri geliyordu.
- 1 ubat 1896. s. 1.;
Meveret'te gzken siyas fikriyatn temelini oluturan
bu ana tema'larn yan banda "sokaktaki adam"m yazg-
syla pek fazla ilgilendii sylenemez. Osmanl mparator-
ugnda "sokaktaki adam"m yerini tutan kylye bile bir
miktar yer ayrlmakla beraber Rusya'da ve Balkanlar'da o
70 Mechveret, 1 Ocak 1897, s. 1.
203
zamanlar gelime halinde olan kyclk akmnn kylyle
yakn ilgisini hatrlatan yazlara ancak tek tek rastlanyor
du. Onlar da Rza Bey'in kaleminden gelmiyordu.
Meverei'in Franszca Eki
Trke Meverei'te birtakm snrlamalar sonucunda dn
celerini belli ynlere yneltmek zorunluluunda olan A h
met Rza Bey, Franszca ekte istediklerini yazmakta ok da
ha serbestti. rnein, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin iddet
usullerine kar olduu fikri Trke Meverei'te yaym tari
hinden bir ay sonra km Franszca Mechveret'inse ilk sa
ysnda bulduumuz "program"da gzkmt. ' Trke
Meverei'in ilk saysnn balangcnda bunlara ancak kapa
lca dokunuluyordu. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ilk ve
ana program olduu sanlan belgelerdeyse byle bir ekin
genliin ifadesine hi rastlanmamaktadr.
Bunun yan banda Meverei'in Franszca ekinin progra
mnda: "ark medeniyetinin orijinalitesini muhafaza etmek
ve bu sebeple Garptan yalnz ilm gelimelerin genel netice
lerini almak, yalnz hakikaten mezcedilebilecek ve bir m i l
letin hrriyete doru yrynde lzm olacak" unsurlar
ithal etmekten sz ediliyordu. B u dncenin temelinin
Comte'un, medeniyetleri zedelemeden gelime srecine
katma fikri olduu muhtemeldir. Ancak, burada ttihat ve
72
Terakki evrelerine de hitap eden, onlarn Osmanllar s
tn tutma isteklerine ynelen bir yan vard. Bu bakmdan
Ahmet Rza'nn Comte'cu "geleneki"ligiyle ttihat ve Te-
71 Bu program iin bkz. Mechveret. 1 Aralk 1895, s. 1.
72 Ahmet Rza Bey'in sosyal gelenekiliinin somut bir rneini Trklerde eski
den beri kullanlmakta olan asker yetitirme usullerinin "moral" destekleyici
olmalar bakmndan muhafaza etmek isteyiinde g r r z . Bkz. Ahmet Rza,
Vazife ve Mes'uliyet. II Asker (Kahire, 1323), s. 26.
204
rakki'nin asker yelerinin "Osmanlln ann kurtarma"
istei ayn ynde alyordu.
Burada iddet usullerinin reddedilmesi zerinde biraz
durmamz gerekiyor. Mechveret'te bu iema'ya tekrar tekrar
rastlanr. B u srar bir dereceye kadar Fransz anarizm
73
aleyhtar kanunlarnn sonucuydu. Fakat samimi ve derin
bir yan olduuna kuku yoktur. Comte'un ihtilal aleyhtar
l sabittir ve Ahmet Rza Bey'in bu konuda yazd maka
lelerin temelini Comte'dan gelen fikirler oluturur. Geriye
kalan Jn Trklerin daha ok operet gsterileri dzeyinde
bomba satn alma, payitahta fedai gnderme, silah kaak
lna girime gibi faaliyetlerin yan banda Ahmet Rza
7
Bey'in bunlardan uzak duruu ciddiyeti hakknda en deer
li delillerden birini salamaktadr. MecJverei'te teorik ne
denlerin yan banda kanl bir ihtilalin memlekete yararl
olmayaca fikrini savunmak iin verilen bir dier neden de
kanl bir ihtilalin tek sonucunun yabanc devletlerin mda
halesinin olacayd. " Mdahaleyse Meverei'in, daha nce
7
grdmz zere, iddetle aleyhinde olduu bir gelimey
di. Franszca ekinde bu tez yle savunuluyordu:
"Reform haykrlar ykselterek bu reformlarn u veya
bu blgede bugn Krdistan ve Girit'te, yarn Makedon
ya'da tatbik mevkiine konacaklarn belirtmek semeresiz ve
hayal bir teebbstr.
"Reform, kt zerinde uzun zamandan beri yrrlkte
dir... Bu belgeler msavat, adalet, kuvvetlerin taksimi, idari
adem-i merkeziyet, baz mahalli imtiyazlar, vicdan hrriyeti,
Sultan'm mutlakyetinin snrlandrlmasn, milletin kanun
larn yaplmasna itirakini, mutedil bir basn hrriyetini vaad
73 Daha nce b l m 111, not. 63'te verilen rneklere ek olarak bkz. Ahmet Rza,
"Confusion des Pouvoirs en Turquie," Mechveret, 15 Aralk 1895, s. 1; Halil
Ganem, "Rvolution et Rforme," Mechveret, 15 Kasm 1896, s. 1,
74 Halil Ganem, "Reproche Mrit," Mechveret, 15 Mays 1899.
205
etmektedir. Fakat Avrupa bunlarn kesin bir ekilde ve na
musluca tatbik mevkiine konmalar hususu zerinde srar
edeceine, adem-i mdahale bahanesiyle, btn dertlerin ana
kayna olan Padiah'm hudutsuz kudretini snrlandrma-
mtr. Dier taraftan da u veya bu gayr- msim rk veya
din hesabna her gn dahili meselelere mdahale etmitir."
Veya baka bir vesileyle fikir yle ileniyordu:
"Gen Trkiye Partisi ve Muhafazakr Parti [Sait Paa'-
nm evresinde toplanan lml devlet adamlar grubu] Avru
pa'nn veraset-i saltanat ilerine mdahalesinin Trkiye'nin
sonu demek olacan anlyor ve ecnebilerin tahakkmne,
hi olmazsa zamanla kaytl olma avantajm tayan bir m
paratorun despotluunu, her eye ramen tercih ediyor."
J n Trklerin duruma bu adan bakmalar kendilerine
inhisar etmiyordu. 1876 ylnda Anayasann hazrlk ve ilan
evrelerinde istanbul'da bulunan ve Mithat Paa'y tevik
eden ingiliz Sefiri Sir Henry Elliot, Avrupa devletlerinin K a -
nun- Esasi'ye kar daha yakn bir ilgi gstermi olduklar
ve Anayasann getirdii yeni rejimi Avrupa'nn himayesine
aldklar takdirde Abdlhamit'i bu bakmdan bask altnda
brakmak imknna sahip olmu olacaklarn 1897'de hl
sylyordu. 77
Mechveret'e gre, Ermeni Komiteleri Avrupa'nn tekyanl
mdahalesini salamak iin 1896'da Osmanl Bankas'nda
bomba olayn planlamlar ve bu mdahalenin salanmas
na Trk-Ermeni ilikilerini feda etmilerdi. te yandan,
Mechveret Abdlhamit'in ayaklanmalar kanl b i r ekilde
75 [Ahmet Rza?!, " M . le Comte Goluckowsky," Mechveret, 15 Haziran 1896, s. 1.
76 U n A m i de la Turquie [Alber Fua] "Pourquoi les Turcs ne Bougent Pas," Mech
veret, 15 E k i m 1896, s. 1-2. Gene bkz. Ahmet Rza, "Pourquoi l'Europe ne rec-
lame-t-elle rtablissement de la Consttitution en Turquie," Th. ei s. 3.
77 Bkz. Roderic Davison, "Reform in the Ottoman Empire," Doktora tezi (Har
vard, 1942), s. 461. Elliot'un kendi ifadeleri iin The Times, 22 E k i m
Mektup,
206
bastrm olmasn protesto ediyor ve bylece ittihat ve Te
rakki Komitesi militanlarnn da tepkilerine yol ayordu. 78
Murat Bey'in dnnden sonra Ahmet Bey'in, lideri bu
lunduu Paris grubunun durumunun muhasebesini yapt
anlalyor. Bundan sonra Mechverei'te tam bir kesinlikle orta
75 ya kmayan baz fikirler aklk kazanyor. imdi ilk defa ola
rak Anayasann tekrar yrrle konmas ana ama olarak
korunmakla beraber Anayasa metninin "zamann icaplanna"
uydurularak "tedricen deitirilmesi" fikri ne srlyor, 79
buna ek olarak "aynalk bayra"n aanlarn Trkiye'nin
dmanlar olduklar ilan ediliyordu. Bylece, o zamana ka
80
dar Trk-Suriye Komitesi'yle belli belirsiz srtmeler eklin
76 de balayan anlamazla artk gz yumulmamasma karar ve
rildii anlalyor. Bu ifadeler bazlar tarafndan bir "Trkle
tirme" politikasnn belirtileri olarak kabul edilmitir. Ger 81
ekte durum bu deildi. Sorun, bir "Osmanllk" politikas
nn ne dereceye kadar ayrc akmlarla badaabileceiydi.
1902 Kongresi'nde, mdahale taraftar "ekseriyet" grubu, as
lnda, mahalli niteliklerin Avrupa devletleri tarafndan mda
hale yoluyla garanti altna alnmasn isteyen muhtelif milli
gruplardan olumutu. Bylece 1902 Kongresi'nde tarihe
"mdahaleci" adyla geen grubun daha sonra tezlerini niin
adem-i merkeziyete evirdiini ve onlarla (tamamen ayr ne
denlerden dolay) ibirlii yapan Prens Sabahattin'in geriye
kalan Jn Trkler tarafndan niin o kadar hrpalandn an
layabiliriz. Konunun ve anlamazln ayrca Jn Trk kavga
larn aan bir yn vard. Bunu da yle ifade edebiliriz.
19. yzyln sonu, birok milletleri toplayan eski impara
torluklarda alan ideologlarn yeni baz politika formlle-
78 Bkz. blm l l l , not 64.
79 "Programme de la Jeune Turquie," Mechveret, 15 Austos 1897, s. 1.
80 A.g.e.
1896,
81 Ramsauer, The Yotng Turks, s. 92.
207
ri uygulamak islemeleri sonucunda zorluklarla karlatk
lar bir devirdi. Zorluk, evrensel, milletlerst baz fikir ha
reketlerinin gelimekte olan milliyet akmlaryla arpma
sndan douyordu. rnein, Rusya'da Marksizm, 1895'ten
sonra evrensel ve milliyetin deerini inkr edici bir akm
olarak yaylyor fakat bizzat Rusya iinde oluum halinde
olan ve gittike gelien mahalli milliyetiliklerle arpyor
du. Bu bakmdan sonradan Rus Komnist Partisi olarak fa
aliyet gstermeye balayan Rus Sosyal Demokrat i Parti-
si'nin milliyetler sorunu hakkndaki tutumu ilevsel bakm
dan ttihat ve Terakki Partisi'nin karlat milliyetler so
rununu hatrlatmaktadr. Ne var k i , Rus Sosyal Demokrat
i Partisi 1903'ten itibaren bu sorunlar gayet sert bir e
kilde halletmiti. Rus Sosyal Demokrat i Partisi bu soru
nu zmek iin 1903'te Brksel'de toplanmt:
"Yahudi sosyalistlerini temsil eden Bund rgt bu birle
me kongresinde zel bir surette Yahudilerin sorunlarnn
zmnde kendine bir otonomi tannmasn istemeye ve
btn Yahudi sosyalistleri temsil ettiini kabul ettirmeye
kararl olarak geldi...
"Bu istein arkasnda bir parti yaps, teorisi ve bir milli
'self-determination' teorisi yatyordu. Byle bir istein ka
bul edilmesi dier aznlklarn uyanma sreci gelitike on
larn da buna benzer otonomi salayan anlamalar isteye
cekleri anlamn tayordu. Lenin'e gelince, o, kesin bir e
kilde, merkezlemi ve milli blmleri ancak parti iktidar
nn topland Merkez Komitesi'nin iradesini, sloganlarm
ve kararlarn kendi dilleriyle tebli edici vastalar sayan bir
parti kavramndan hareket ediyordu." 82
Osmanl ttihat ve Terakki Partisi'nin Ahmet Rza Bey'in
grev ve amalar kendisinin de buna benzer, kapsayc bir
82 Bertram Wolfe, Three Who Made a Revolution (Boston, 1955). s. 233-34. talik
ler eklenmitir.
208
parti gr kabul etmesiyle sonulanmt. Pozitivizm A h
met Rza Bey'in fikirlerinde, analitik ve ilevsel bakmdan,
Marksizmn Lenin'in fikirlerinde igal ettii mevkie benzer
bir mevki igal ediyordu. Her i k i dnrn de retileri
nin evrensel gerek olma iddialar onlarca ikinci planda ka
lan milliyet gibi unsurlar glgeliyor ve milliyet sorununu
nemsiz klyordu. "ntizam" ilkesini Osmanl Imparatorlu-
gu'nda gerekletirmek iin Ahmet Rza Bey'in yapmayaca
fedakrlk yoktu. Her i k i retideki evrensellik unsuru
karsnda mahalli farkllamalara sayg, modas gemi ve
gereksiz bir davran haline geliyordu. Fakat her eye ra
men, Comte'un derin hmanizmi ve itidale sevk edici taraf
Ahmet Rza Bey'in "birlikte temin etme" yolunda ok daha
yumuak davranmas sonucunu douruyordu.
Franszca Mechveret'te, daha nceki yazlarnda olduu
gibi, Rza Bey Islma byk bir nem veriyordu. Burada,
Rza Bey'in La Revue Occidentale'de slm dininin sosyal de
eri konusunda yazdklarna benzer yazlara rastlyoruz. R
za Bey'in kendi szleriyle:
"slm, Dogu'da politikann en mhim millerinden biri
saylmaldr. Genel olarak herhangi bir din toplum iinde
bar salayc bir alet olarak kullanlabilir... Avrupa bu aleti
kullanmasn bilmiyor... Avrupa'da ve Amerika'da hk
metlerin, ncil Cemiyetlerinin ve propaganda teekklleri
nin sarf ettikleri paralar laik retmenlerin idaresine verilen
ve herkese ak b u l u n d u r u l a n ziraat okullar ve teknik
okullar almasna kullanlsayd, kyller, birbirleriyle m
cadele eden ve birbirlerine beddua eden mezheplere soku
lacaklarna, almalarn kymetlendirme usulleri kendile
rine gretilseydi, Mslmanlarn Hristiyanlk konusundaki
fikirleri bugn ok baka o l u r d u . " 83
83 Ahmet Rza, Meehverei, 15 Mays 1897, s. 7.
209
 Buna ek olarak:
"Hakikat udur k i din cemiyette temel bir rol oynar. D i n
milletin mukadderat zerinde fevkalade byk bir tesir ic
ra eder. Birok atma ve derin dnceye sebebiyet verir.
Bunun iindir k i her hkmet (dine) byk bir ehemmiyet
vermek mecburiyetindedir.
"Comte'un sylediine gre, i k i kuvvetin ayrm temel
prensibi (din ve siyasetin ayrlmas) yalnz ikisinin de bir
tek ahs veya snfta toplanmasn men etmektedir. Doru
luuna phe olmayan bu prensip (ise) Papaln bu kuv
vetleri toplamadaki suistimallerini ngrmektedir... Fakat
bizde bu i k i kuvvetin birlemesi ayn mahzurlar ortaya
karmamaktadr. Zira ruhani ef kanunlara ve ulemann tav
siyelerine tebaiyet eder." 84
Bu ifadeler Ahmet Rza Bey'in gelenee verdii deerin
bir belirtisidir. Ancak bu gelenekiliin kklerini Comte'da
ararken bir dier noktay da gzden karmamamz gerekir.
1890 yllar, Avrupa'nn, kendi yaratt medeniyetten yava
yava kukulanmaya balad bir devirdi. B u bakmdan,
Mechveret'te modern medeniyetin "olumsuz sonularnn
insan gn getike, gemi yzyllarn basit fikriyatn ve
dik alnl drstln" aratt eklinde beliren dn
85
celeri 19. yzyl sonu pesimizmine balamak gerekir. Mech-
veret Spencer'in Japon devlet adam Baron Kaneko'ya gn
derdii ve Avrupallardan mmkn olduu kadar uzak kal
may salk veren bir mektubunu yaymlad zaman bu tr
etkilerin nasl ilemi olabileceini gsteriyordu. Ahmet
Rza Bey bu gibi etkilerin sonucunda da gelenekilii yele
mi olabilir.
84 Ahmet Rza. "Les Deux Pouvoirs," Mechveret, 1 Aralk 1899, s. 1.
85 Ottomanus, "La Civilisation et la Turquie," Mechveret, 14 Austos
86 " R p o n s e de H . Spencer a Berthelot," Mechveret, 15 Austos
210
Ahmet Rza Bey'in grlerini ereveleyen temel teorik
gr pozitivizm olmakla beraber Mechveret'te ileri srlen
fikirlerde C o m t e ' u n k i n d e n baka teorilere de rastlamak
mmkndr. Biraz nce belirttiimiz gibi Rza Bey, gayri
ihtiyari Paris'te bulunduu srada tartlan, gnn konusu
haline gelen entelektel "hava"yt meydana getiren retile
rin etkisi altnda kalmt. Bunlardan biri antiemperyalizm
tema'sdr.
1896 yl yaznda bile, Rza Bey, Bat devletlerinin kapi
tlasyonlar ve yabanclarn ayrcalklarn korumak iste
dikleri iin, Osmanl mparatorlugu'ndaki milliyet sorunu
na bir hal aresi bulmak niyetinde olmadklarn sylyor
d u . Birka yl sonra bu dnce u kelimelerle ifade edili
87
yordu:
"Ecnebi irketlerin giritikleri ilerden - k i bunlarn he
men hemen hepsinin memleketin sosyal ve iktisadi karla
rna zararl olduklar ve onlardan yalnz baz finans sendi
kalarnn faydalandklar sylenebilir- Padiah'a ne gibi bir
eref pay debileceini anlamyorum.
"Padiah demiryolu hatlar demi ve rejimler tesis et
mise bu ekilde hareket etmekten bir kar grdnden-
dir. Bu kar Trkiye'nin kar deil, halk ve memleketi s
rayla istismar etmek amacyla k e n d i n i tahtta muhafaza
eden kozmopolit kliin kardr." 88
Halil Ganem'se, Bat'nm emellerini "olduu gibi" gster
mi olmas dolaysyla Jean Jaurs'e olan hayranlndan
86
dem vuruyordu. Ganem, Jaurs'in kapital ve "servetin genel
tevzii" konusundaki fikirlerine katlmadn ekleyerek, j a
urs'in en nemli hizmetini, Avrupa "riyakr, vahi bir ego-
87 Ahmet Rza, "Pourquoi l'Europe ne Rclame pas le Rtablissement de la Cons
titution en Turquie," Mechveret, 15 Ekim 1896, s. 3. ' ~-~
1904.
88 Ahmet Rza, " A Propos du j u b i l , " Mechveret, 1 E k i m 1900, s. 1. Gene bkz.
1904. "La Rvolte du Ventre," Mechveret, 10 E k i m 1901, s. 1-2.
211
izmle ve utanlacak bir makyavellikle mall" olduunu gs
termi olmasnda topluyordu." 89
1900'de Parlamentolararas Kongre'ye gzlemci olarak
katlan Ahmet Rza Bey Kongre'den dndkten sonra fikir
lerini az ok ayn temellere dayanarak ifade etmiti. R-
za'nn delegelerle olan temaslar kendisi iin hayal krc o l
mutu. Bu delegeler arasnda da Trkiye'nin kendi i i m
knlarna brakld takdirde hibir zaman samimi olarak
bir reform gerekletiremeyecei dncesinin egemen o l
duunu grmt. Bu durum, kendisini, ayn gnler ve e
hirde cereyan eden Sosyalist Kongresi'nde bir sempati belir
tisi aramaya sevk etmiti. Rza Bey burada ok daha anlay
la karlamt:
"Hastal en derin tabakalarnda arama cesaretinin belir
dii tek yer gibi gzken, klerikalizmin tehlikelerinin iyi
anlald izlenimini yaratan, ve sonunda sayn dostumuz
M . Van Kol'un ve Singerlerin ve Hyndmanlarn kolonyal fe
tih politikasna ve yerlilerin hayaszca istismarna kar bu
kadar sert ithamlar yneltebildikleri Sosyalist Kongresi'ne
teklifimi sunmay baarsaydm, herhalde kabul e d i l i r d i . "
Genel olarak, Jn Trklerde, balangta Avrupa liberalle
rinin kendilerine yardm edecei fikrinin yerine, zamanla,
slm aleyhtarlnn en ileri dnceli evrelerde bir rol
oynad ve kendilerine kar taknlan tavrda bu hislerin
etkisi olduu kans yerleti. Bylece, zaten mevcut bir ka
pitlasyon aleyhtarlna, Avrupa devletlerinin Trklere
kar kukucu tutumu ve Avrupa aydnlarnn yz altnda
gizlenen ovenizminin eklenmesi ve bunun yaratt hayal-
krklg Mecfveret'te 1900'den sonra gittike sert ve tole
ranssz bir havann egemen olmasna yol at.
89 Halil Ganem, "Rvolution et Rforme," Mechverei, 15 Kasm 1896, s. 1.
90 Ahmet Rza, "Le C o n g r s , " Medverei, Kasm 1900, s. 2.
212
Ahmet Rza Bey'in o zamanlar gsterdii tepkiyi yarat
makta gn getike nem kazanan "Avrupallarn rk s
tnl" fikrinin nemli bir rol oynam olduu anlal
yor. Fakat rk dncesinin sosyal Darvinizm ilkelerine
91
kararak meydana getirdii yeni reti, bu akmlara itiraz
eden Ahmet Rza Bey'i bile etkilemekten geri kalmyordu.
Bylece Rza Bey bile "kan temizligi"nden ve "karakter asa
l e t i n i n irsiyet yoluyla getiinden sz edebiliyordu. 92
Genel olarak Ahmet Rza Bey'in balangtaki iyimserlii
nin zamanla ne kadar deitiini Bahaeddin akir Bey'in et
kisi altnda kalmaya balad sralarda yazd bir makale
de grebiliriz:
"Bat milletlerinin psikoloji ve adabn kfi derecede tet
kik etmemek hatasna dtm... lim sahasnda bu kadar t i
tiz davranan limlerin prensiplerini bu kadar ucuza sattk
larn tasavvur edemezdim. D i n tesirlerinden kurtulmann
ahikasna eritiini zannettiim kimselerin hl Hristiyan
larn damgasn tayan metafizik, etnografik ve ihtilal pren
siplerinin esiri olduklarn grdm.
90
"(Bana) tevcih edilen hcumlar, Avrupa'nn siyas fikir
lerinin ekseriyetinin, menfaatin vey ocuklar olduklarn
ve tpk elbise ve apkalarn modaya gre deitikleri gibi,
'dekoratif inan ve mtalaalarn bulunabileceini idrak et
tirdi." 93
Ahmet Rza Bey'in Mecfverei'teki yazlarnda, nispeten
otoriter bir devlet anlay tadn gsteren ilkelere rastla
rz. Fakat genellikle olduka becerikli bir ekilde saklanan
bu eilimler ancak arada srada, ksa aralklarla, ortaya -
91 19. yzylda rkln yaylmas iin bkz. Hannah Arendt, The Origins of To
talitarianism (2. bas. 1958), B l m V I , "Race T h i n k i n g before r a c i m , " s.
158-184.
92 "Le Sultan et les Princes." Mechverei, 1 Eyll 1905.
93 Ahmet Rza, "Confession Publique," Meehveret, 1 Ocak 1906, s. 1.
213
kar. Anayasay deitirici nerilerinin ardndan gelen "gn
lk hdiselerin geliimi cemiyetin, maalesef, daha uzun bir
zaman kuvvete dayanmak zorunda kalacan bize anlat
maktadr" eklinde bir cmle, her zaman ifade etmedii
94
en derin dncelerin tad otoriterlik payn belirtiyor
du. A h m e t Rza'nm Sosyalist Kongresi'nde desteinden
kranla sz ettii Hollanda Delegesi Van K o f u n "geici bir
despotizm" fikrini o zamanlar savunduunu hatrlarsak
95
Ahmet Rza'nm temel grlerinin, Comte'dan esinlenme
olsun veya olmasn, zamannn totaliter-ncesi grleriyle
ne kadar uyduunu anlarz. Ahmet Rza Bey'in bu grle
rinde Comte'un yeri, bu dnrn siyas sistemini "kuv
vet" ve "iktidar" kavramlarna dayandrm olmasndan ge
liyordu. Daha sonra Ahmet Rza'ya kar cephe alan Albert
96
Fua'ya gre Ahmet Rza'nm sistemi "Comte" teorisinin so
nucu, "otorite prensibi"yse bu sistemin en nemli unsurla
rndan biriydi. Ona gre Ahmet Rza'nm Trkiye iin ta
97
sarlad rejim "bir Vekiller Meclisinin ve Devlet urasnn
mutedilletirdigi monarik bir i d a r e " y d i . Gene, A h m e t
98
Bey'in dncesindeki otoriterlik potansiyelinin bir belirtisi
insanolu hakkndaki dnceleriydi:
"nsan tabiatm incelemi olan herkes, insann, ihtiyala
rn en kolay yoldan gidermeye alan egoist ve tembel bir
hayvan olduunu bilir. Allah ve jandarma korkusu olmasa
hrszlk tabii temayllerine en uygun davran olurdu.
Zaten otoriter bir zemin salayan Comte'un felsefesine
19. yzyln sonunun ktmserliinin bir ifadesi olan b u
94 Ahmet Rza, "Les Deux Pouvoirs," Mecfveret. 1 Arahk 1899, s. 1.
95 Robert Michels, Political Parties (New York, 1959), s. 42.
96 Auguste Comte, Systme de Politique positive.
97 Albert Fua, Le Comit Union et Progrs Contre la Constitution (Paris (1919?]).
98 A.g.e.
99 Ahmet Rza, "La L e o n d'une Guerre," Mecrveret, 1 Kasm 1905, s. 1.
214
insan imaj eklendii takdirde otoriter bir teori elde edilme
si tabiidir.
Dncesinin bu unsurlar karsnda Ahmet Rza'nm
makalelerinde devlet ynetimi hakknda daha somut tahlil
lere niin rastlamadmz anlayabiliriz. B u az skl
karsnda Rza'nm parlamenter devlet ynetimine kar
hislerini anlatmaya almann en ksa yollarndan biri ho
cas Lafitte'in bu konuda dndklerine bakmaktr. Lafitte
iin pozitivizme uygun olarak ortaya karlan siyaset ilke
leri yle zetlenebiliyordu:
"Sosyal organizm kompleksliini artrdka btnn par
alar zerindeki etkisinden ibaret olan devlet ynetimine
daha iddetle ihtiya hissedilmektedir. Her ne kadar, her
trl gelimenin koullarndan olan bireysel zgrlk bir
ok bakmlardan artyorsa gene de insan gittike kompleks-
leen, bakalaryla olan ilikileri oalan ve bu itibarla ge
nel armoninin salanmas iin gittike daha kudretli bir
mekanizmaya ihtiya gsteren kolektif organizmaya dahil
olmas bakmndan devlet ynetimi srecine gittike daha
ok tabi olacaktr.
"Bundan da kamunun gn getike daha ok anlamak
zorunluluunda olduu u ilk ilkeyi karyoruz k i o da h
kmet etmeye gittike ihtiya duyulduudur.
"Gene ayn derecede ak olan bir ilke hkmet etmenin,
z itibariyle yrtme kuvvetinde toplanddr. Yaps iti
baryla bu kuvvet, mahalli veya zel karlardan kendini s
yrp her yerde bakaldran zel karlara kar kamu kar
larnn galip gelmesini salayabilecek tek kuvvettir.
"nc bir ilke udur k i , dengeli bir vekiller heyetin
den oluan ve bir bakann bakanln yapt bir hk
met, genel grevleri yrtmekle sorumlu olan ajanlar, y
netimsel sistemdekileri, polisi, yarg mekanizmasnda bu
lunanlar ve maliyedekileri tayinle sorumludur. B u grev-
215
1er yukardan sdar edilmelidir, nk ancak bu surette ge
reken bamszlk, btn'e oranla ihtiya grlen mevki
salanabilir ve mahalli etkilerden uzaklaabilir. Semene
mracaat bu gibi organlar yaratmann en kt aracdr. Bir
kere (semen) hibir uzmanla sahip deildir ve bunu ifa
de etmekle zaten birok eyler sylemi oluyoruz... kinci
si de semenin zorunlu olarak her davaya mahalli bir a
dan bakmasdr.
"Drdnc ve gerekli bir hkm, seilmi meclislerin ye
rine getirmeleri gereken roln gerek niteliine ilikin bir
hkmdr. yle k i bunlarn ancak bir gzetme ilevi ola
bilir ve olmaldr." 100
Btn bunlar syledikten sonra, Lafitte tek bir "hk
met" partisinin kurulmasn neriyor ve bununla beraber
politikaclar iin bir "limination nergique"e gidilmesini
salk veriyordu. 101
Burada Murat Bey'in fikirlerine ne kadar yaklatmz
gryoruz. Avrupa'da demokrasiye kar duyulmaya bala
nan kuku her i k i adam zerinde de etkisini gsteriyordu.
Bizzat Rza Bey'in devlet ynetimini bir elit'in eline teslim
etmesini ngren fikirleri Avrupa'da kalnn son yllarnda
billurlaa akt.
Mechveret evrelerinde bu ekilde "elitist" grlerin ka
bul edildiini nce Halil Ganem'in paralarndan anlyoruz.
Halil Ganem'de bu teori bir "ktle"ler teorisiyle beraber ge
liyordu: Ktlelere itimat caiz olmad iin balarna bir
"elit" geirmek gerekiyordu. Ganem'in elit'ler hakkndaki
fikirlerinin ieriine gelince o da Yeni Osmanllar gibi 1876
Anayasas'nn ilannn ncesine gelen yllarda Trkiye'ye en
ok zarar veren unsurun Bbli yksek brokrasisi olduu
100 Pierre Lafitte, " D u Parti Gouvernemental," Revue Occidentale -11 (1889). s.
107-109.
101 Age.
216
kansndayd. Ganem'e gre - v e burada Murat Bey'in te
102
orilerinin bir yanyla mevcut benzerlik dikkate deerdir-
bu yksek brokratlar zmresi anayasann kendi yetkilerini
snrlayacan anlad anda Yldz'a komu ve Abdlha-
mit'le bir ittifak akdetmiti. Bundan sonra da Padiah'a ikti
dar kendi elinde toplama dnde bulunmutu. Fakat 103
Ganem bu eski elit'i yerdii halde gene en doru hal aresi
olarak yeni bir elit'in yetitirilmesini gryordu. Kendi ifa
desiyle:
"Liberal elit'lerin anlattmz ekilde grevleri varsa da
ayn zamanda baz haklar da vardr k i bu haklar -ou za
m a n - ancak bir mcadele sonunda kullanabilme durumu
na gelirler. Bu haklardan birincisi, btn dier haklardan
nce geleni iktidarda bulunmak hakkdr. Elit, hakiki elit,
hkmet etmekten ekinir... fakat idareyi vasat kabiliyetli
lerin ve beceriksizlerin eline brakmakla bizzat hayatlarn
ve almalarn hasrettii terakki davasna halel gelir.
"Aydnlatma feyzine, iyinin ve gzelin terakki ettirilmesi
iin zarur olan aksiyon kuvvetini ilve etmek gerekir. Elit,
vasat kabiliyetlilerin kendisine hkim olmasna msaade
ederse, o zaman, ite, acnacak bir duruma gelir. Vasathk
elit'i az bir zaman iinde yok edecek ve bu byk ka
rartacaktr.
"Varolabilmek iin elit'in istila edici ve fethedici olmas
elzemdir."' 04
Ahmet Rza Bey'in "halk"a kar pek byk bir gven
beslemediini grmtk. Zaman getike Jn Trk propa
gandasnn Trkiye iinde sonusuz kalmas Rza Bey'i kt
lelerden daha da bezdiriyordu. Gene, Murat Bey'in tezlerin-
102 Halil Ganem, " L a Constitution et le Peuple Ottoman," Mechveret, 15 Eyll
1889, s. 4.
103 A.g.e.
104 Ahmet Rza, "Llnaction desJeunes Turcs, Mechveret. 1 Aralk 1902.
217
den birini hatrlatan bir tutumla, iddet usullerini kullan
mad iin ahsna kar yneltildiini syledii hcumlara
kar, halk ikna etmenin ne kadar zor olduundan sz edi
yordu. Kulland savunma aralarndan biri, elitlerin de
Osmanl mparatorlunda devlet evrelerinde olutuklar
n ve bu bakmdan ktleler kadar hareketsiz olmalarnn ta
bii olduunu sylemekti. Fakat tezinin asl arlk noktas
Trkiye'nin "grande masse"m kazanmann zorluuydu.
Ona gre "hanedana sk sk balanan halk", "nderlerinin
aka bir t a k l i d i n i " yapmaktan ileri gidemiyordu.
106
Ahmet Rza'nn ktleler karsnda tutumunun Gustave
Le Bon'dan ald fikirlerle ekillendii ok daha sonra
yazm olduu bir eserden anlalmaktadr. " E t n i k i Eter- 107
ya'nm Yunanistan'n bana at belalar ve Ermeni mace
ralarnn sebebiyet verdikleri katliamlar halkn kzgnl
nn dehet verici neticeleri hakknda bize yeter derecede
bilgi vermektedir" eklindeki ifadeler bu kukuyu belir
108
tiyordu.
te yandan Ahmet Rza gene Le Bon'dan halkn "zecr"
bir yenilii kolaylkla kabul etmeyecei fikrini almt.
Dikkatimizi eken bir nokta, halka kar bu kukuculu
un Rza'nn ktmserlii ve Bat'ya gvensizligiyle beraber
artm olduudur. Her nn de ifadesini A h m e t Rza
Bey'in 1907'de La Crise de l'Orient ismiyle yaymlad bir
kitapta b u l m a k mmkndr. O zamanlar A h m e t Rza
Bey'den ayrlm olan Albert Fua'ya gre bu sertlik ve k
tmserlik Bahaeddin akir'in etkisine balanmaldr. Fakat
bundan nce tutumun ancak azar azar gelitiini ve Ahmet
105 A.g.e.
106 Ahmet Rza, "Le Sultan et les Princes," Mechveret, 1 Eyll 1905,
107 Ahmet Rza, Le Failliie Morale, s. 82.
108 Ahmet Rza, La Crise de l'Orient, s. 144.
109 Ahmet Rza, La Faiilite Morale, s. 35.
218
Rza Bey'in, Bahaeddin akir Bey'in etkisi altna girdii za
manlar zaten sert bir tutum kabul etmeye hazr olduunu
gstermeye altk.
Ahmet Rza Bey'in yeni grnn akland bir dier
risale Austos 1906'da yani ttihat ve Terakki'nin ismini
Terakki ve ittihat ekline soktuu ve Prens Sabahattin Bey
grubuyla btn ilgilerini kestii srada kmt. Burada R
105 za Bey bu eserde tam rgtl bir sekinler teorisi ortaya
atyordu.
Yeni elit teorisini aklarken Ahmet Rza Bey'in hareket
noktas Osmanl mparatorlugu'nun asker bir devlet olma
syd. Askerlik, mparatorluun yapsnn ana unsurlarn
110
dan biriydi. Bu itibarla Osmanl mparatorlugu'nun asker
gcnn azalmas Osmanl imparatorlugu'nun da gerileme
si demekti. B u gelime bir meslek olarak askerlie itibarn
azalmas sonucunu dourmutu. Sivil makamlar asker ma
kamlar ikinci planda mtalaa ediyorlard. Ancak bu geli
meler Avrupa'nn batan aaya silahlanmakta olduu ve
mparatorluun tabii zenginliklerine gz diktii bir srada
109 oluyordu. Bundan dolay, Osmanl imparatorluu iin ordu
personelinin ikinci snf vatanda olma keyfiyeti son derece
tehlikeliydi. Tersine asker kariyere dierlerine oranla bir
111
ncelik vermek gerekirdi. Ayn zamanda orduyu modern
letirmek ve en son asker teorileri anlamak iin eskisine
oranla bunlara daha ok arlk vermek gerekiyordu.
Ahmet Rza Bey'in ne srd bir dier fikir mparator
luun gelime devrinden beri ordunun rolnn deitiiy
di. Ordunun amac artk fetih peinde komak deil, mpa
ratorluun paralanmasna engel olmakt. B u itibarla bir
112
s. 1.
110 Ahmet Rza, Asker, s. 7.
111 A.g.e., s. 47.
112 A.g.e., s. 38.
219
emel olarak "gaza" fikrinin yerine "vatanperverlii" geir
mek gerekliydi.
Btn Osmanllar, rk ve dinleri ne olursa olsun birleti
recek olan vatanperverlik duygusunu yaratmak gerekliydi.
"Hizmet" ve "sadakat" bu kstaslara gre llecekti. 113
"Vatan tbiri Iisan- avamda maskat-i re's mnasnda isti
mal olunuyordu. Vaka esasen vcudumuzu tekileden me-
vad- kimyeviyeyi doduumuz mahallin toprandan, ab u
havasndan alyoruz... Bununla beraber, vatan yalnz do
duumuz mahal demek deildir. Ailemizin dini, lisan, mal
ve mlk, det-i ahlk, hukuk-u istiklli, hkmetimizin
tamamiyet-i mlkiyesi, nizam ve saltanat hep birleirse va
tan olur.
"Bunlar eslfn semere-i sa'y itihaddr, bize vediasdr.
Bu miras- milliyeyi muhafaza etmek iin birka memleket
zapt... eylemekten daha mhimdir...
"Milletim nev'i beerdir vatanm ruy-i zemin diyen gen
ler bizde de maatteessf tredi." 114
Vatanperverliin bir unsuru da bizzat vatan savunmasn
da hizmet edenlerin memleketin yakalanm bulunduu so
runlar anlamalaryd. zlenmesi gereken model Fransz i h
tilal ordular modeliydi.
Ahmet Rza Bey'in bu tezleri savunduu risale ayn zaman
da subaylara politikaya karmay, iktidarn yetersizlerin eli
ne gemesine engel olmalarn salk veriyordu. Bu yeni as
115
keri elit sivil hayatta da nderlik yapacakt. Zira: "Ylan oy
natan falc bir eyhin umur- mhimme-i devlete kart bir
yerde namuslu ve hamiyetli zabtann malmat ve iktidarn
dan vatan mahrum klmak" balanmaz bir hatayd.
116
113 A.g.e.,s. 32.
114 A.g.e.,s.40-41.
115 A.g.e., s. 32.
116 A.g.e., s. 48.
220
Askeri erknn milleti uyaran bir elit grevini grmesi ve
bununla beraber gelen halkn en ok srekli bir seferberlik
halinde bulundurulmas fikrini Rza Bey - b e l k i de Bahaed-
din akir araclyla- Von der Goltz Paa'nm bir kitabndan
almt. Von der Goltz Paa, Trkeye Millei-i Musallana" 7
ismiyle tercme edilen ve btn Avrupa'da o devirde geni
bir ilgi gren kitabnda savan kazanlmas iin sivil sekt
rn askeri sektrden ayrlmamas gerektii fikrini aydnlara
intikal ettirmiti. Fikir, toplumu, "total" olarak btn devlet
faaliyetlerine katlmas gereken bir kudret hazinesi sayd
derecede totaliter-ncesi dncenin karakteristik izlerini
tayordu. Devlet, faaliyetlerini baaryla sonulandrmak
iin her bireyi savata ve barta, kendi amalarna hizmet
eden birer piyon deerine getiriyordu. Von der Goltz Pa
a'nm daha sonra 20. yzyl faist Almanyas'nda kurulan
"paramiliter" rgtlerin 19. yzylda temellerini atm o l
mas bize kendisinin bu konudaki fikirlerini aka anlat
maktadr. Fakat Jn Trklerin fikriyatn ilk defa uyarl bir
teori halinde ortaya koyan grn de bu totaliter-ncesi
akmlarn etkisi altnda kalm olmas dikkate deerdir.
dealini gerekletirmek iin Ahmet Rza Bey kendini va
tana hasredecek, inisyatif sahibi, iradeli bir genliin yeti
tirilmesine ihtiya gryordu. B u ihtiyacn doldurulmas
iin de yeni bir eitim sisteminin erevesini kurmak ge
rekliydi. Bylece daha 1895'te ifade ettii eitimin zorunlu
luu fikri, son teorisiyle birletiriliyordu.
Ahmet Rza'nn "hrriyetin ilan"ndan nce kard son
risalelerden biri olan Kadm'da bu niteliklerin aile terbiyesi
araclyla nasl salanabilecei aratrlyordu. Ahmet Rza
117 B u noktada pre-faistlerden Hommes'in "Machtergreifung des Bildners" ek
linde tasvir ettii eitim teorileriyle olan benzerlii hatrlamamak elden gel
miyor. Aurel Kolnai, 77e War Againi t The West (New York, 1938). s. 183.
Von der Goltz iin bkz. Der Grosse Brockhaus, VII, s. 485-486.
221
Bey'e gre kadnlarn kltrl olmalarnn zorunluluu da
ha iyi ocuk yetitirebileceklerinden ileri geliyordu.
Ahmet Rza Bey, gene Avrupa'da bulunduu devrenin
sonlarna doru bir devletin gelimi bir ticari medeniyete
deil, fakat bir "me vigoureuse"e ihtiya gsterdiini sy
lyordu. Bylece ifade edilen "aktivist" hayat gryle to-
taliter-ncesi fikirlerin arasndaki ba gz nnde tutarsak
Ahmet Rza Bey'in otoriteri iinin bir dier yann kefetmi
oluruz. B u n u n dier b i r kkn Auguste C o m t e ' u n
1 1 9
"maddi" gelimelere oranla "manevi" gelimelere daha ok
nem veren tutumunda b u l u r u z . Burada p o z i t i v i z m i n
120
Auguste Comte'un kendi hayat boyunca bile geirdii fa
kat 19. yzyln sonunda bir daha tekrar edilen bir bakala
mn karsnda buluyoruz. Comte pozitivizmi toplumu
harekete geiren maddi unsurlar ayrmaya yarayan b i r
yntem olarak kullanmaya balam, fakat zaman getike
toplumda manevi unsurlarn da bir rol olduunu grerek
inan, din gibi manevi unsurlara ve dinin oynad role ar
tan bir deer vermiti. Kendisi de bu gelimenin etkisi al
tnda kalmt. Buna benzer bir gelimeyi Durkheim'in eser
lerinde de grmek mmkndr. Ahmet Rza Bey de balan
gta, gsterdiimiz zere pozitivizmi bir nevi materyalizm
le birletirirken zamanla milletlerin bir " r u h u " veya "irsi
yetle intikal eden yaps" olduu eklinde yar mistik inan
lar tamaya balamt. Bylece, " p o z i t i f bir "toplum bili
m i " kullandn iddia eden Rza Be/in gerekte bu bilimin
kendisine tatmin edici sonular vermemesi karsnda oto
riter bir psdo-bilim'e kaydn gryoruz.
118 Ahmet Rza, Vazife ve Mesuliyet; f i l Kadn (Kahire, 1324), s. 7.
119 Klages'iri "aktivist" totaliter - ncesi fikirleri in bkz. Kolnai, The War Aga
inst the West, s. 297.
120 Ahmet Rza, La Crise de i'Orient, s. 5.
222
Sonu
118
Ahmet Rza Bey'in btn fikirlerinin ortak unsuru Trki
ye'yi -dier devletlerle eit olduu fikrini de kabul ettire
r e k - Bat akmna sokmak isteidir. Pozitivizm kendisine
sesleniyorduysa, bunun nedeni pozitivizmin kendisine hem
Batl ilerlemeye katlacak bir zemin ve hem de Osmanllar
"barbar"lktan tenzih eden bir reti salamasmdand.
Pozitivizmin otoriter taraf, Ahmet Rza Bey'e, propagan
dasna kulak asmayan Osmanl ahalisine "yn" verme hak
kn balayacak unsurlar salyordu. Pozitivizmin slama
kar toleransl tutumu Osmanl imparatorluu'nda mevcut
inan yapsndan yararlanlmasn mmkn klyordu. By
lece, daha nce de belirtildii zere pozitivizm bugn bir
ok geri kalm memleketlerde Marksizmin ve Leninizmin
salad imknlar ve daha fazlasn salyordu. Tpk Leni-
nizmde olduu gibi pozitivizm de i k i yan keskin bir kl
olarak grev gryordu. Bir yandan ideal, ilerici, gelime
nin zorunluluunu anlayan teorik "halk" baka bir adan
bir trl kendisinden istenen ihtilali meydana getirmeyen
ve b u itibarla hayvani, egoist "ktle" oluyordu. Bu ikili g
r her iki teorinin de temel i elimelerinden birini olu
turuyordu. Her i k i teoriye gre halkn " h a k i k i " hviyeti
121
olan birinci hviyetinin ortaya karlmas iin ikinci "anla
ysz" hviyetinin maruz braklaca her trl eziyet ve
bask mubaht. "Ktleler" gerek karlarn bilmedikleri
iin onlara b u kar retilmeliydi. Lenin'in teorisinde K o
mnist Parti "ktlelerin nderi" olarak bu uyarc grevi
grecekti. Ahmet Rza Bey'in teorisinde bu retici grevi
ilericilik bilincine erien subaylar stlerine alacaklard.
Yukarda yaptmz benzetme nemli bir noktay ortaya
121 Alfred G . Meyer, Leninism, New York, Praeger 1957, s. 97.
223
karmaktadr. Bunlardan biri Ahmet Rza Bey'in fikirlerin
de 1906'dan sonra Bahaeddin akir Bey'in etkisi altnda be
lirmeye balayan totaliterlik unsurlardr. 1906'ya kadar
Comte teorisinin otoriter taraf Ahmet Rza Bey'i etkilemi
fakat teorinin totaliter, bireyi eriten, potansiyeli onun tara
fndan ilenmemiti.
Rza Bey'in ttihat ve Terakki'yle 1908'den sonraki iliki
leri, bu unsurlarn tek bana ok baka bir ekilde ilenmi
olacan gstermektedir. rnein ttihat ve Terakki'nin
1908'den sonra giritii otoriter denemeler ve zellikle Bi
rinci Dnya Sava'na girmemize neden olan sorumsuz tu
tum Ahmet Rza Bey'in ttihat ve Terakki'den ayrlmasna
yol amt. Fakat Rza Bey'in de bunda bir sorumluluk pay
olduu unutulmamaldr. O sralar Ahmet Rza Bey'in tatl-
su frenkleri arasndan kan istismarc banker ve kapitalist
lere kar kulland "kozmopolit" deyimi kendisine de y
neltildi. Ancak, ttihat ve Terakki'nin otoriter zihniyetinden
gelen byle bir itham Ahmet Rza Bey iin bir namusluluk
ve hmanizma nianesi olarak deerlendirilmeli, inasi'nin
bir zamanlar vard derin hmanist dzeye sonunda eriti
i eklinde kabul edilmelidir.
224
ALTNC B O L U M
ABDULLAH CEVDET VE T HAD
Siziaydnlatmaya altm gece gndz
Aydan gnee g i t t i m , gneten aya geldim
Peygamberler vaat ederler cennet br dnyada
Ben size bu dnyay cennet yapmaya g e l d i m .
ABDULLAH CEVDET
Arnavutluk Htralar'nda,' ttihat ve Terakki Komitesi'ne,
Ikodra'da orduda grev yapt srada (1898) giren bir j n
Trk, dalarda avlanrken, vakit geirmek iin, av arkada
laryla A b d u l l a h C e v d e t ' i n iller'den evirdii G i y o m
TelPe yazd nsz okuduklarndan sz etmektedir. B u
2
nsz Abdlhamit'e ve istibdada amansz bir hcumdu.
Bylece, Jn Trklerin yaynladklar yazlarn bizzat Jn
Trklerin sandklarndan daha etkili olduu anlalyor.
Abdullah Cevdet'se, kukusuz yalnz nsznn deil, fa
kat evirisinin metninin de okunduunu duymu olmakla
daha ok sevinecekti. Zira dncesinin zeti, "haifc" eit
mek Osmanl ktlelerini medeniyet akmna katmak iste
iydi. Cenevre Jn Trklerinden ayrldktan sonra kendisi
ni iiad dergisini kurmaya sevk eden ana dnce bu o l
mutu. Osmanl'nn propaganda yapmaya ynelen ieriine
karlk, tihad "ansiklopedizm" ismini verebileceimiz ve
1 Kzm Nami Duru, Arnavutluk ve Makedona Htralarm (stanbul, 1959), s. 11.
2 Abdullah Cevdet. Giyom Teli.
225
Sultan Mecit ve Aziz devirlerinde rabette olan tutuma bir
geri dnten ibaretti.
F n u n ve Felsefe
Ansiklopedizm'in temeli, bilimin bir politikas olmad d
ncesiydi. 1860'larda bu gre katlanlara gre, Batlla
mak, insann bilgisini artrmakt. Sonradan, Namk Kemal ve
Yeni Osmanllarn edeb alana egemen olmalaryla bu tutum
deiti. Batllamak, parlamenter rejim yanda olmak ve
onu Osmanl mparatorlugnda yerletirmek abasyla bir
sayld. Buna Batllamann "siyasletirilmesi" diyebiliriz
ve o devirden beri memleketimizde Batllama teorilerinde,
bu i k i na tutumdan esinlenen, i k i ana akm meydana geldi
i sylenebilir. Ahmet Mithat Efendi bir "ansiklopedisi" ti,
Jn Trklerse Batllamay yeniden bir siyas sorun olarak
ele almlard. Geni apta, Jn Trklerin Avrupa'da kaldk
lar sre iinde geirdikleri fikr gelime birinci akmn baz
ynlerinin doruluuna kanaat getirmeleri, bir kltr politi
kasnn zorunluluunu kefetmeleriyle ilgilidir. Burada zel
likle "kltr politikas" deyimi zerinde durmak gerekir. Jn
Trklerin bir ksm, sz konusu ettiimiz i k i akmn bir sen
tezini meydana getirmeye altktan derecede her i k i akm
dan aynhyorlard. te yandan, bu yeni sentez, Jn Trklerin
bazlarnda, 19. yzyln sonunda ve 20. yzyln banda be
liren, "siyas"nin "kltreldi kanad altna almas eiliminin
tipik bir belirtisi olarak ortaya kyordu." Abdullah Cevdet,
kltr sorunlar zmlenmeden nce hibir ekilde politi
ka yaplamayacana inand derecede, daha ok, eski "an
siklopedisi" akma dn temsil ediyordu.
3 "Polticisation" bu deyim iin bkz. Mardin. The Genesis, s. 241.
4 Bkz. Malvin Rader, No Compromise: The Conflict between the two Worlds (New
York, 1939); Totalitarianism (Yay. C . Friedrich, Cambridge, Mass. 1954).
225
Abdullah Cevdet'in bu fikirlerinin billurlamas zaman
almtr. Entelektel hayat tereddtlerle balamt.
Abdullah Cevdet 1869 ylnda, "Krt" olduu ifade edi
len bir ailede domutu. B u byle olmu olsa dahi burada
5
nemli olan nokta Abdullah Cevdet'in Cenevre'de Abdl-
hamit'e kar bir "Krt" muhalefeti yapan Bedirhan Paa'nm
akrabalaryla ibirlii yapmam olmas ve Trkeyi milli
bir kltr salayacak ara saym olmasdr. te yandan 5
ilerde de grlecei zere Abdullah Cevdet bir Osmanl va
tanperveriydi ve bu topluluk iinde de kendini Trk say
yordu. 1889'da Askeri Tbbiye'nin birinci snfna girmi ve
3
bu srada ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde kurucularndan
biri olarak faaliyette bulunmutu. Sonralar yazd bir ma 7
kalede, Abdullah Cevdet, o tarihten beri z i h n i n i megul
eden sorunlardan birinin "modern fikirleri ve terakki fikri
ni Mslman ruhuna sokmasnn areleri" olduunu ifade
etmitir. 8
Byle bir sorunun mektep gnlerinde bile zihnini kurca
lam olduu ifadesini kukuyla karlamak gerekir. Dr. A b
dullah Cevdet'in genliinde son derece dindar olduu ve
1890-91'de yazd iirlerinin bir ksmn din hislerin i l
ham ettii bilinmektedir. Fakat bu ifadenin tad gerek
pay Abdullah Cevdet'in genliinden beri insann evrende
k i yeri ve tabiat iindeki konumuyla yakndan ilgilenmi
5 Bkz. "Abdullah Cevdet," Encyclopedia oj islam, Ek. s. 53-60. K . Sssheim'in bu
makalesi Abdullah Cevdet hakknda yazlan en ayrntl biyografidir ve Ssshe
im'in bilgilerini A b d u l l a h Cevdet'in ailesinden a l m o l m a s muhtemeldir.
Kar.: Abdullah Cevdet'in l m dolaysyla tihadin son saysnda kan ya
zlar, tihad No. 358 (Ekim ?) 1932, s. 5883-5899 ve Fazl Mahmut, Vollann
Sesi, Kasm 1932, s. 109-110.
6 Krtlk hakknda bkz. Osmanl, 15 Eyll 1898, s. 6-7 ve 1 Mays 1899, s. 4.
7 Temo'nun ffidemat- Vataniye, s. 18-19'da verdii bilgileri gene kendisi tarafn
dan Dr. S h e y l n v e r , " D o k t o r i b r a h i m T e m o , " Trk Tp Tarihi Arivi, I
(1935), s. 73'te verilen bilgilerle karlatr.
8 Dr. A . Djewdet, "Une Profession de foi," itihad, Mays 1905, s. 89.
227
olmasndan ileri gelmektedir. Abdullah Cevdet'in bu ilgisi
brahim Temo'nun mektepteyken kendisine vermi olduu
Matrialisme et Spiritualisme isminde bir kitapta anlatlan
9
lar ciddiye almasyla sonulanmt. Felix Isnard isminde
bir Fransz fikir "vulgarisateur" (halk yaynlar yazar) ta
rafndan yazlan bu eserde, Murat Bey'i etkilediini belirtti
imiz Draper'in Tarih'lnde ele alman tez ortaya atlyor,
"maddiyat ve maneviyat" sorunu tahlil ediliyordu. Gen
tbbiye rencisi iin bylece alan ufuklarn etkisi zaman
la dnya grn deitirecekti.
1893-94'te Abdullah Cevdet ynetimi aalayan bir iir
yazd iin tutukland, fakat sonra affedildi. Ayn yl iin
10
de tbbiyeden diplomasn ald. 1895 ylnda bir daha tu
tuklanarak Fizan'a srld. Tabiplik sanatn burada icra
etmekle kazand parayla kamay baard."
Paris'e geliinde Murat Bey'i rastlant sonucu istasyonda,
Simplon'a binerken grd. Cevdet'e gre bu buluma bir
birlerini grdkleri " i l k ve son defa" olmutu.
Ahmet Cellettin Paa gen doktorun geldiini renir
renmez kendisine gelip tanmay istedi ve Jn Trklere
ait sorunlar zerinde grmelerde bulunma davetinde b u
lundu. Ahmet Cellettin Paa Cevdet'e srgndeki arkada
larnn bir sre sonra serbest braklacaklarn ve bu itibarla
kendinin muhalefet yapmasna artk ihtiya kalmadn be
lirtti. Cevdet ay kadar politika dnda kalmaya ve geli
13
meleri o sre iinde izlemeye sz verdi. A l i Kemal o zaman
lar Brksel'de ikinci ktiplik grevini kabul etmiti ve bir
9 "Djewdet," E. i . , ilave s. 65.
10 Temo, Hidemat- Vataniye, s. 37-45.
11 Abdullah Cevdet, Hadd- Te'dip: Ahmet Rza Bey'e Ak Mektup (2. bas. stan
bul, 1912), s. 36.
12 A.g.e.,5. 37.
13 A.g.e., s. 40.
228
yandan o da Cevdet'ten ihtilalci faaliyete girimeyecei ek
linde imzal bir belge almaya alyordu, fakat bunda baa
rl olamamt. Cevdet srgn arkadalarnn Fizan'dan ia
de edilmelerini bekliyordu. Bir ay geip kar taraf herhangi
bir giriimde bulunmaynca Abdullah Cevdet ve teki Ce
nevre j n Trkleri Osmanl'y karmaya karar verdiler.
Abdullah Cevdet daha stanbul'dayken A l i efkati'nin k
sa mrl stikbal'inde kan yazlar yazmt. 1899 son 14
baharna kadar yazlan Osmanl'da kt. B u srada yazlar
Mechveret'te, Kanun- Esasi'de ve brahim Temo'nun Ks
tence'de kard Sada-y Millet'te kt. 15
Daha nce belirttiimiz zere, 1899'da Osmanl'y ka
ranlar pek g mali sorunlarla karlatlar. Yaz kurulunun
yeleri arasnda bir ktmserlik havas esmeye balad. A b
dullah Cevdet bu devirden yle sz ediyor:
"Anlamtm k i karileri yz adedini gemeyen kuru sz
lerle, kuru kafalara ab- tab vermek muhal-i ender muhal
12
dir. O kadar gzide mahkmin-i siyasiyenin tahliyesine ve
bir dereceye kadar terfihine muvaffak da olunca hkmet-i
seniyenin bir memuriyeti kabul hakkndaki teklifini kabul
ettim." 16
Cevdet sz konusu ettii ksmi aff 1898 yl yaznda elde
etmeyi baarmt. 17
Kltrn geniletme isteinin Cevdet'i bu harekete y
nelten en nemli etkenlerden biri olduu anlalyor. A b
dullah Cevdet yava yava Trkiye'nin sorunlarna bir hal
aresi getirmenin eskiden sand kadar kolay olmadn
14 A.g.e., s. 53.
15 A.g.e., Temo'nun b u gazeteyi kar iin bkz. Temo, Hidemat- Vataniye, s.
123-127. lk says Ekim 1898'de kmt.
16 Cevdet, Hddd- Te'dip, s. 43.
17 A.g.e., s. 42. Osmanl'nn bu sralarda karlat sorunlar konusunda Kuran,
hhat ve Terakki, s. 123, 127-I28'de bilgi vardr.
229
kefediyordu. Kendisine nerilen Viyana Sefaret tabiplii o
zamana kadar incelemeye vakit bulamad baz noktalan
zmesine izin verecekti.
Cevdet yl kadar Viyana'da kald. Her ne kadar biyog
rafisi hakknda bize en salkl bilgileri veren yazar, Padi-
ah'a teslim olmann yaratt huzursuzluun btn hayat
boyunca ac iinde kvranmasna neden olduunu sylyor
sa d a , lmnden sonra ktlar iinde bulunan bir belge
18
bu iddiann ihtiyatla karlanmas gerektiini gsteriyor. Bu
belge, Fizan'da bulunan arkadalarndan yetmi kiinin im
zasyla kendisine kranlarn bildiren bir beyannamedir.
1903'te Viyana Sefiri Abdullah Cevdet'in tekrar muhalefet
yapmaya balayacan sezerek kendisine hakaret etti. A b
dullah Cevdet de Sefiri delloya davet etti. mparatorluk
polisi Cevdet'i smrd etti.
Viyana Sefiri'nin sezii yerindeydi. Abdullah Cevdet bir
sreden beri yeni bir dergi karmak iin hazrlk yapyor
du. B u hazrlk karsnda daha ok kltre nem veren fa
aliyetlere girieceini anlatmasysa "sabka"snn nda
nemsiz kalyordu. Gerekten de Viyana Sefiri Abdullah
Cevdet'in faaliyetlerini izleme zahmetine katlansayd d
ncesinin bu ynde gelimekte olduunu kolayca kefe
derdi. 1900'de Paris Beynelmilel Sosyal Eitim Kongresi'ne
verdii bir muhtrada, Abdullah Cevdet Trklerin kltr
dzeyinin ykseltilmesini memleketinin ilerlemesinin en
nemli etkeni saydn belirtmiti. Bunu da salamann
20
en kolay yolu bir seri Bat klasii ve Bat akmlarna ak bir
dergi yaymlamak ve yaym yeniden kurulacak bir matba
adan ynetmekti.
18 "Djewdet," Encyclopedia oj islam, lave, s. 57.
19 tihad, N o . 358 (Ekim ?) 1932, s. 5882.
20 Dr. Abdullah Cevdet, Mmoire Prsent au Congrs Internationale d'Education
Sociale (Paris, 1900).
230
. Cevdet'in kurmak istedii matbaa, o zamanlar Jn Trk
lere katlm bulunan ve Msr'da yaayan Ahmet Cellettin
Paa sayesinde, Cenevre'de faaliyete balad. 1904'te de A b
dullah Cevdet'in karmak istedii derginin, itihadn ilk
says kt. Matbaasnda bast Padiah' aalayc bir iir
dolaysyla Abdullah Cevdet svire'den karld ve Msr'a
geti. Bir sre sonra Dr. Cevdet iiiad matbaasn da nak-
lettirmeyi baard. 21
tihad daha nce Mnif Paa'nn kard Mecmua-i Fu-
nn'un balad. Bat fikirlerini Trk okuyucularna tant
19 mak amacn gdyordu. B u arada, dergi Avrupa edeb
akmlarna da, daha nceki Jn Trk yaynlarnda rastlan
mayan bir nem veriyordu.
Dergi, geriye kalan Jn Trk yaynlarnn siyas grleri
nin yzeyselliinden ikyet ediyor ve siyasete daha derin
giden temeller bulmaya alyordu. Bu bakmdan tihad
karmaya balad andan itibaren Abdullah Cevdet'le, po
litikay gn getike daha yzeysel ve "komiteci" bir an
lamda kabul eden Ahmet Rza-Bahaeddin akir Bey grubu
arasndaki uzaklk byyordu.
te yandan, iihad'm radikal olmaya karar verdii salta
nat sorunu gibi konular, ikinci grubun, o zaman ura-y
mmet'i karanlarn, olduka muhafazakr davrandklar
bir konuydu. Bu anlamazlk, tihadn Jn Trkleri hafif
likle itham etmesinin yan sra, A b d u l l a h Cevdet Bey'in
1908'den hemen sonra Trkiye'ye dnmeyiinin balca
nedenidir.
Dr. A b d u l l a h Cevdet 1 9 H ' d e payitahta dnd. smi
Trk kltr evrelerinin yakn ilgisini eken birka davaya
kart. Bunlardan biri ibrahim Hakk Paa kabinesinin A b
dullah Cevdet'in yapt bir evirinin satn yasaklamasy-
21 Kuran, Inhtlap Hareketleri, s. 342, vd.
231
d i . Eser, D o z y ' n i n slm Tarihiydi. Sat yasa, gerek
2 2
Dozy'nin slm iin aalayc saylan metni gerekse A b
d u l l a h Cevdet'in ayn tonda saylan nsz dolaysyla
konmutu.
1913'te, Abdullah Cevdet gene, Jn Trklerin slmlkla
Trkln bir sentezini yapma abalaryla alay ettii
iin kamuoyunun ilgisini kendi zerine ekmiti. Trki
23
ye Cumhuriyeti ilan edildii srada kutsal deerleri aa
latt gerekesiyle aleyhine alm kovuturma hl sr mi olmasdr.
yordu. 24
Abdullah Cevdet, iihatf lm gnne kadar devam et
tirebilmitir. tihad Cumhuriyet devrinde Latin harflerle
kmaya balad zaman, sabk Jn Trk, bu konunun ti-
Jad'm i l k kan saylarnda ondan bir eyrek yzyl nce
tartldn herhalde hatrlamt. Gene laikleme politika dana getirilmiti ve nszde brahim Temo'ya yaplan atf
snn ilk salam temellerini iifacfda (ve daha nce imza
sz olarak Osmanl'da kan yazlarda) grmek mmkndr.
Genel olarak, J n Trk dergilerinden farkl olarak ti -
had'da Atatrk devrimlerinin ncln yapt saylan
birok tema'ya rastlanr. Kadn haklarna verilen nem (Ah
met Rza Bey'in yazlarnda olduu gibi kadnlarn analk
vazifeleri zerinde durulmas bunun bir bakma yanksy-
d), saltanat kurumuna kar bir temel kuku, ancak Bat
klasiklerinin derin anlamlarnn anlalmas sayesinde Ba-
t'ya yaklalabilecei, Batllamann gereklerinden birinin
fikir ve grleri temelinden deitirmek olduu ve evreni
materyalist-biyolojik bir ereve iinde deerlendirme,
bunlarn arasnda bata gelmektedir.
Dikkate deer bir nokta, Dr. Abdullah Cevdet'in btn
22 "Djewdet." E k s. 57.
23 A.g.e.
24 A.g.e.
232
"materyalizm"ine ramen "maneviyatn beslenmesi"ne te
mel bir deer vermi olmasdr. Fakat tpk Atatrk'te o l
duu gibi bu besleyici unsurlar dinin dnda aranmakta
dr. Gene dikkatimizi eken bir dier nokta, diyalektik ve
tarihi materyalizmin Avrupa'nn entelektel evrelerinde
25
bu kadar nemli bir yer tuttuu bir zamanda A b d u l l a h
Cevdet'in daha aada, tahlilini yapmaya alacamz,
biyolojik materyalizmi grlerinin temeli olarak kabul et
Avrupa'ya geliinden sonra Abdullah Cevdet'in yaymla
d ilk kitap Fnn ve Felsefe * adyla kan kk bir ciltti.
2
Kitaba yazd "giri"te Abdullah Cevdet, amacnn "tenev
vr ve tenvir"den ibaret olduunu ifade ediyordu. Eser,
27
Abdullah Cevdet'in srgne gnderilmesinden nce mey
lardan, Temo'nun, Abdullah Cevdet'in ilgisini konuya ek
tiini anlyoruz. Bror i k i ksmdan oluuyordu. Bunlar
dan birincisinde "Nature et Science unvanl kitab- mehu
run birinci cildinde mnderi Fnn ve Felsefe makale-i
intikadiyesinin terihan tercmesi" bulunuyordu. kinci k-
smsa eitli slm ve Batl dnrlerin felsefe hakkndaki
grlerini topluyordu.
Nature et Science' yazan Ludvvig Bchner isminde (1824
1899) bir A l m a n dnryd. zelliklerinden biri bir
doktor olarak yetimi olmas ve sonradan Alman entelek
tel evrelerinde ok derin yanklar uyandran materyalizm
kavgasnda (material ismuss t rei t) materyalistlerin nderi ola-
25 Tarihi materyalizm etrafnda o zamanlar cereyan eden tartmalar iin bkz. Re
visionism: Essays on the History of Marxist Ideas, (Yay. Leopold Labeds. Lon
don. 1962). s. 31-54.
26 Doktor Abdullah Cevdet, Fnn ve Felse/e (2. bas. Kahire, 1906). n s z n ta
rihi Cenevre, 7 Eyll 1897'dir. Gene bkz. " F n n ve Felsefe," ttihad. Tem
muz 1906, s. 19-23.
27 Dr. Abdullah Cevdet, Fnn ve Felse/e, s. 3.
233
rak yer alm olmasyd. Bchner'in iddialarna gre ma
28
teryalist dnya gr, biyoloji ve teki mspet bilimlerde
19. yzylda kefedilenlerin mantki bir sonucuydu. Bch
ner bu felsefi tutumu Almanya'da din dogmaya kar at
mcadelede kullanyordu. Dr. Abdullah Cevdet'in hayatna
baktmz zaman onun gerekten Osmanl mparatorlu
unda Bchner'in Almanya'daki ilevine ok benzeyen bir
ilev icra etmi olduunu syleyebiliriz. Fakat Almanya'y
Osmanl mparatorluu'ndan ayran geni mesafeleri (ve bu
itibarla Dr. Abdullah Cevdet'in iinin ne kadar daha etin
olduunu) kulland yntemlere gz attmz zaman anla
yabiliriz. Dr. Abdullah Cevdet'in Osmanl okurlarnn duy
gularm incitmemek iin kulland yntem, slm fkh bil
ginlerinin szlerinden hareket ederek materyalizme varma
ya almakt. ok aprak bir mantki silsile sonunda s
lm fkh bilginlerinin de, tpk Bchner'in yapt gibi fel
sefeyi paleontoloji, enoloji, jeoloji, filoloji ve sosyoloji gibi
b i l i m kollarnn toplam saym olduklar sonucuna var
yordu. Bylece, slm felsefesinin temelinin de bilimsel fa
aliyet olduu anlalyordu.
Abdullah Cevdet'in balang noktas uydu: felsefe A l
lah'n sfatlarnn bir incelemesi eklinde ele alnrsa A l
lah'n her nitelii insana bilimsel faaliyette bulunmasn
emretmektedir. rnein:
"Allah'n, galip seciyesindeki sfatna has ibadet, muzaffe
r i y d i n esbab- kavaninini mtala etmek (tir.)" 29
Bylece Allah'n her sfat, aslnda, insanlar bilimsel ara
trmalar yapmaya tevik eden bir emirdi.
Bu gibi felsefi bulgularnn yan banda, Abdullah Cev-
28 B c h n e r iin bkz. Sydney Hook. Encyclopedia of Social Sciences, III, 30. B c h
ner'in Abdullah Cevdet tarafndan evrilen makalesi u eserde k m a . L u d
wig Bchner, Nature et Science, Etudes, Critiques et Mmoires (Paris, 1882).
29 Abdullah Cevdet, Ftinin ve Felsefe, s. 21,
234
det, filozof jacoby'nin "Les hommes descendent des aimaux
et sont destins a devenir des Dieux" ifadesinin slm d
nr Curcan tarafndan daha nce ifade edilmi olduunu
belirtiyordu. 30
Bylece Abdullah Cevdet'in kendi evresini inandrmak
iin ne gibi dolambal yollardan gitmek zorunda kald
anlalyor. te yandan bizzat byle dolambal inandrma
aralarn kullanmak zorunluluu, Dr. Cevdet'in halk uyar
maya ve genel kltr dzeyini ykseltmeye niin bu kadar
nem verdiini anlatr.
Bu tutumun bir yn, Abdullah Cevdet'in modernleme
yi bir Bal fikriyatn hazmetmek, dnce yapsn deitir
mek sorunu saym olmasdr. O n a gre, b u deiiklii
meydana getirmek, gerekli sosyal gelimelerin banda,
maddi evre deimelerinden nce geliyordu.
Ayn dncenin ifade edildii baka bir tutum, Cev
det'in slm dinini "sade ve m a k u l " saymasnda grlebi
31
lir. Tpk Ahmet Rza Bey gibi Abdullah Cevdet dini bir sos
yal eitim arac sayyordu. Bu bakmdan dncesi Ahmet
Rza Bey'inkiyle benzerlikler gsterir. Fakat Abdullah Cev
det'in Islm "nas'ardan bir yarar ummad da zamanla
daha kesin bir ekilde belli olacakt.
imdilik, kard derginin ad bile lslm kanallar iinde
hareket etmeyi nemli saydn gsteriyordu. Cevdet'e g
re derginin amac "itihat kapsn" tekrar amakt. Cevdet
unlar ekliyordu:
"Samimi emelimiz gerek i gerek d boyunduruklardan
kurtulmu, vatandalarnn hepsinin birlik halinde ve kar
de olduklar, rk ve din farklarnn yok edildii bir Trkiye
30 A.g.e., s. 23. Jacoby (1743-1819) imanla aklcl birletirmeye alm olan
bir Alman filozofuydu. Bkz. Harold Hffiding, A History of Modem Philosophy
(New York, Dover Publications, 1955), s. 118.
31 Abdullah Cevdet, Hodd- Te'dip, s. 65.
235
grmektir. E n az tenevvr etmi olan unsur Mslman un
surudur. B u geride kaln sebepleri bizce mehul olma
makla beraber, alakalem yazlan bir yazda izah mkl
dr. Fakat kendi iine kapank ve 'dar manada slamc' g
zkme tehlikesiyle kar karya bulunan Iiihad'n takip et
tii yolun anlalabilmesi iin bu mevzuda bir sz seyleme-
den baka mevzulara gemeyeceiz. Hayr, itham yanltr.
Bunu yksek sesle ilan ederiz. Islmn kendine has bir ka
rakteri vardr. slm bu dini kabul edenleri bir millet haline
sokar (i nadonalise ses aaptes) ve asrlar boyunca biriken
bu kardelik duygusu o kadar kuvvetlidir k i , hibir ey,
mterek inancn modern ilim ve felsefenin yakc nda
yok olmas bile onu sarsamaz..." 32
Abdullah Cevdet Osmanl mparatorluu'nun Bat mede
niyet akmna katlmamasn bu ekilde izah ediyordu. te
yandan Cevdet'e gre:
"Bu r u h imdiye kadar felakete gtrc temayln
muhafaza etmitir. Ve halen de muhafaza etmektedir. M o
dern fikir ve terakkiyi modern ruha sokmann yolu nedir?
te o n be seneden beri kendime sorduum sual budur.
U z u n tecrbeler neticesinde grdm k i , k Hristiyan
dnyasndan gelirse Mslman ruhu ona btn kaplar
kapayacaktr. Bu byle olunca biz k i Mslman damarlar
na yeni bir kan aktmak vazifesini stmze alyoruz, prog-
resif prensipleri bizzat slm messeselerinde aramalyz ve
Islmda bu messeseler ok sayda mevcuttur..." 33
imdi bu tezin nemli bir zellii, Islmm akidelerini
kabul etmi olan toplumu "bir millet haline" soktuudur.
32 Abdullah Cevdet, "Une Profession de F o i , " tihat (tihadn Franszca eki) 1
(Mays 1905), s. 88, vd. B u o k derine inen bir grt. G n m z d e Grne
baum tarafndan irdelenii iin bkz. G . E. Von G r n e b a u m , Modem islam; The
Search/orCullral Identity (Berkeley 1962), s. 181.
33 A.g.t.
236
Hemen hemen btn j n Trklerde grlen bu fikrin ger
ek bir yn vardr. Islmm Mslmanlar birbirine kenet-
leyici etkisinin, zamanmzda bile szn eden bilginler
vardr. Ancak, Cevdet'in fikirlerinin zamanmz grleri
34
ne uymayan bir yn fikri ereveyi kendi bana srkle
yici bir unsur saymasyd. Islm dnce de, beraberinde
getirdii "kenetleyici" kuvvet de slm memleketlerinde
grlen azgelimi bir toplum yapsna dayanyor ve bu
bakmdan bir anlam kazanyordu. Yeni fikirleri kkletir
35
mek iin Osmanllarn "fikir yap"sm deitirmenin kafi
gelmeyecei Abdullah Cevdet'in dnmedii bir husustu.
Bunun bir dikkatsizlik eseri olmayp bizzat biyolojik ma
teryalist grnn mantki bir sonucu olduunu ilerde
greceiz.
Dr. Abdullah Cevdet'in dier bir zellii yazlarnda, r
nein Ahmet Rza Bey'in yazlarna oranla, Batdan ok da
ha az yakmmasyd.
Dr. Cevdet, Mslmanlarn Bat medeniyetinden yararla-
namaylarmdan Ahmet Rza Bey'den ok daha ikyetiydi
ve onlar mazur grme eilimi asgariye iniyordu. Bu tutu
mun bir rneini (ve Abdullah Cevdet'in ttihatlarn o
uyla anlaamamasnn nedenini) Rusya Mslmanlarma
verdii u tlerde grmek mmkndr:
"Mslmanlarn Rusya'da zulm ve hakaret grdn
sylyor ve bunu yalnz sylemekle bir fayda mit ediyor
sunuz. Mslmanlarn zulm ve hakaret grmesi Msl
man olduklarndan deil cahil ve tembel olmalarndandr.
34 Louis Gardet, La Cite Musulmane; Vie Sociale e Politique (Paris, 1954), s. 217.
ve Von G r n e b a u m , Modem Islam (Chicago, 1963), Passim.
35 slm sosyal yapsnn bu unsuru iin bkz. W. Montgomery Watt, Islam and
the Integration of Society, (London, 1961), s. 140-141. Fakat Watt Abdullah
Cevdet'e de hak verecek rnekler veriyor. Sosyal yap deimeleri meydana
gelmeden kltr deimelerinin "srkleyici" bir rol oynayamayacaklar tezi
iin bkz. Deutsch, Nationalism and Social Communications, s. 61-65.
237
 " S i z i n kemal-i ihlas ile Darl-Hilafe dediiniz istan ye kar bi-kayd durmakla kalmayp her trl teceddt ve
bul'daki Mslmanlar yine szde Mslman hkmetlerin terakkinin hasm- can... i d i . " 37

den daha az m cebir ve hakaret gryorlar zannediyorsu Atatrk'n 1920'lerde ekillenecek olan fikirlerinin ilk iz
nuz? Rusya hkmeti ammeye ve size Rusa retmek isti lerine burada rastlyoruz. Gene ayn tema'y tekrar eden bir
yormu. Fena m? O zaman hi olmazsa bilmediiniz bir para Hoca Ubeydullah E f e n d i ' n i n tihad'da kan bir
38

varakay imzalamaktan "kurtulursunuz. Rusya hkmeti makalesinde beliriyordu.

sizden asker alyor ve din kardelerimiz zerine kl eki Bu tarizler gz nnde tutulduu zaman Abdullah Cev
yorlarm. Bunu sizin Halife dediiniz Abdlhamit yapm det'in "panislamizm" ithamlarna kar protesto etmekte
yor mu?.. hakl olduunu anlayabiliriz. "Sizin anladnz manada"
"Rusya'da her milletten ziyade tazyik ve taaddiye urayan (yani siyas bir birim meydana getirme anlamnda) panisl-
millet Yahudilerdir. Her trl mevani-i mklata ramen mist olmad ve bunu bir "hayal" sayd doruydu. Dr. 39

ticaret ve sanayide irketler akdinde, tababet, mhendislik, Cevdet te yandan "fikri ve itimai" bir panislmizmi i m
avukatlk gibi hr mesleklerde Yahudilerin igal ettii me- kn dahilinde sayyordu.
vaki gznz nnde deil mi?.. Darl-Hilafe, Darl-Hila Abdullah Cevdet'in Osmanl mparatorluumun ve slm
fe! deyip durmayn. Abdlhamit Darl-Hilafenin de, Hilafe leminin gerilemesini Islm inanlarn uzun zamandan be
tin de hissiyat ve itibarn berbat etti. Ve btn Mslman ri kt bir yn alm olmasna baladn grmtk. Bu
larn grd zulmn mes'ul-i hakikisi, ksm- azam itiba nun yannda tihad'da beliren tarih tahlillerin bir ikinci ti
riyle Abdlhamit ve Abdlhamit gibi mstebit ve hain sala- pi bu gerilemeyi yapsal unsurlara balyordu.
tin-i Osmaniyedir." 36
Bu tezler tihadn ilk saysnda " F " (Ferit "Tek"?) imza
Abdullah Cevdet'in slama kar tutumunun dier bir y syla kmt. Ancak, makalede sylenenler herhalde Dr.
n kolonyal ynetim altnda bulunan Mslman lkelerine Cevdet'in fikirlerine uyuyordu k i tihad'm birinci sayfasn
kar sert tavryd. 1905'te Fas'n urad felaketlere kar da bamakale olarak kyor ve ayn zamanda b i r yayn
tepkisi kendini bir acma hissinde deil aadaki szlerde program grevini gryordu.
gsteriyordu:
"Medeniyet-i hazra bir seyl-i huruandr k i mecrasn 37 "Fas H k m e t - i islm iyesinin nkraz," tihad, Nisan 1905. s. 70.

Avrupa kt'asmda amtr, nne gelen her mevaniyi ba- 38
kemal-i iddet zir zeber eder. Ahali-i Mslime bu seylabe-
i medeniyete mukavemetten ihtiraz etmelidir. Hayat-i milli
lerini ancak bu cereyana tabiiyet ile temin edebilirler. Fas
hkmeti -heyhat sylemeye m e c b u r u z - hemen u m u m
Mslman hkmetleri gibi, yalnz terakkiyat- zamaniye-
Sssheim, "Djewdet" E. I. ek, s. 57'ye gre bu p a r a Hintli Muhammed G h u -
ri'nindir. Fakat Deliorman'n Balkan Trkleri, s. 129'da makaleyi Ubeydullah
Efendi'ye atfetmesi daha makul g r n m e k t e d i r . P a r a n n kendisi iin bkz.
"Mslmanlar U y a n n , " tihad, Ocak 1905, s. 7. Bu makalenin tonu Abdullah
Cevdet'in eletirilerine tamamen uyuyordu. "Size tebli olunan hatalarnz
iitmekten, dinlemekten nefret ediyorsunuz. Kfir, gayr m m i n diye istihkr
ettiklerimizin meratb- medeniyette pek dununda kaldnz.,, i itmek hissi
yatnza suret-i mahsusada mucib-i isyan ve hiddet oluyor, tabir-i dierle ma-
hiyet-i hakikiyenizi irae eden hakikatleri istimaya cesaret-i ruhiyeniz olmad
n gsteriyorsunuz."

36 "Rusya'da Mslmanlar," ftihad. Mart 1905, s. 6. 39 Abdullah Cevdet, Hodd- Te'dp, s. 59.

238 239
 Makale Trkiye dnda o zamana kadar kan Jn Trk
yaynlar konusunda dncelerle balyordu. Bu yaynlarn
Osmanl mparatorluu iinde karlat baarszlk kar
snda ya J n Trkler imparatorluun gerek dertlerini
tehis edememilerdi ya da onlarn bulduklar arelerde bir
eksiklik vard. B u itibarla tehisi ve areleri Osmanl mpa-
ratorluu'nun kuvvetten dmesi tarihinin nda deer
lendirmek gerekiyordu. zellikle, bu arada Osmanl mpa-
ratorlugu'nda egemen durumda olmu olan snfn tarihini
gzden geirmek gerekiyordu.
Trklerin atalar esas itibariyle "pek az bir ey"Ie sala
nan "oban hayat" yaamlard.
Bundan dolay da "mstakar siyas varlklar" kurama 40
mlard. Bu gibi bir sosyal yapnn bir dier sonucu "ml
kiyet" fikrinin olumam olmasyd. te yandan:
"Bir devlet k i zerinde teesss ettii mamelekin icbat-
tabiiyesini nazar- dikkate almayarak srf ldeki det ile
harb... neticesi olarak byr, maglub ederek memlekete il
ve ettii bir kt'a ahalisini vcud- itimaiyesinden addet
mez, onun usul-i maietini, hayatn, terakkiyat- fikriyesini
nazar- dikkate almaz, tabii ilk zuhur eden bir msaadesiz-
lik byle bir hkmetin zevaliyle neticelenir.
"Devr-i azametimiz kl elde at altta Asya llerindeki
hayvanat srlerine bedel, evvelce bu memleketlere yerle
mi insanlara saldrmak, yalnz hara verene aman vermek,
toprana yerlemeye tenezzl etmemek, hasl meden bir
hkmeti tavsif eden ahvalden gayr bir sr cengverlik
ile iktifadan ibaret kalmyor m u ? " 41
40 "Bir Muhasebe," Itihad", 1 Eyll 1904, s. 3. Bu parann Prens Sabahattin tara
fndan yazlm olduu ihtimali mevcuttur. Abdullah Cevdet 1900'de Prens
Sabahattin'i tanm ve ona "hayran" olmutu. Bkz. Ttengil, Prens Sabahattin,
s. 21. Bu para Sabahattin'in Les Turcs el le Progrs ismindeki makalesindeki
iema'lar tekrarlamaktadr. Bkz., a.g.e.. s. 24-25.
41 A.g.e., s. 4.
240
Bylece:
"Vakta k i devr-i ftuhatmz hitam b u l d u , zaptedecek,
kumanda edecek... memleket ve hkmet kalmad, Hristi
yan veya maglub slm hkmetlerin yerine kendi kendi
mizi kaim ederek kendi kanmz yine kendimiz emmeye ve
yekdierimize kumanda etmeye baladk." 42
Yazar devam ediyordu:
"Hayat- itimaiyemizi lykile tanmayanlar, hususiyle
ecnebiler, 'Padiah'n bu zulmlerine kar niin isyan etmi
yorsunuz?' diyorlar. Her gen Trk kendini pek tuhaf renk
lere sokan bu mz'i sualin karsnda reddi pek kolay edil-
le ile Abdlhamit'in kuvvetini istihkmlar iinde saklad
n ve bazen de Rusya'nn mdahalesini ileri srerek muha
tabn susturmaya alyor."43
Fakat Abdlhamit'i "koruyan snglerin" kimlerin elin
de olduu dnld zaman bunlarn "Memalik-i vsi-
yemizin muhtelif cihetlerinde yerinden, yurdundan, sevgi
lisinden adeta kopartlarak ayrlm ve bir gn evvel bir
zaptiye veya bir mal memurunun tahkir ve tezyifleri altnda
inim inim inlemilerden mrekkep mazlumin-i mmet o l
duu" grlecekti.
44
Bu bakmdan yazar Trkiye'de "isyan diye bir ey" olama
yaca dncesine varyordu. Bu durum karsnda her ey
den nce Trklerin "tabii kuvvetini" artrmak gerekiyordu.
"Eger kuvvetimiz olursa, halde ve istikblde bir dereceye
kadar kendi kendimize veyahut menfaatimizle mterek bir
veya birka devletin mevcudiyetine istinaden mevkiimizi,
hukukumuzu mdafaa edebiliriz." 45
42 A.g.e.. s. 5.
43 A.g.e.
44 A.g.e.,s. 5.
45 Ag.e., s. 8.
241
 Burada da Atatrk'n dncesiyle benzerlik ilgi ekicidir.
Bu "tabii k u w e t " i n kayna eitimdi. Bylece, "avam"
"istihsal- hakka muktedir" olacakt. Bir kere halka Bat'mn
byk yazarlarnn eserlerini o k u m a zevki alandktan
sonra, bu srecin hzlanmasna kar hibir ey duramaya
cakt. Bundan dolay, Dr. Cevdet, M i l t o n , Byron, Goethe,
Calderon, Homeros, Dante, Eschus, Alfieri, Lucrce ve
M i c k i e v i c k ' i n herkesin kolayca okuyabilecei bir ekilde
evrilmesinin zorunluluuna inanyordu. 46
Maneviyat ve Eitim
Bu t e o r i n i n p s i k o l o j i k temeli b i r "maneviyat- e n a m "
"fon"u meydana getirmekti. Zira "fon" dald zaman so
nu "dehet-aver" oluyordu. 47
Teorisinin bu psikolojik ve pedagojik yan dolaysyladr
k i tpk Mizanc M u r a t Bey gibi, Dr. Cevdet E m i l e Bo-
u t m / y l e ilgileniyor ve daha sonra Prens Sabahattin Bey'in
48
ilham kaynaklarndan biri olan Emile Demolins'e kar bir
ilgi duyuyordu. Her i k i Fransz dnr de Fransz eitim
sisteminin "hayat adam" yetitirememesinden, kendine g
venen bir insan tipi yaratamamasndan ikyetiydiler ve
bundan dolay Anglosakson yetitirme yntemlerine dn
yorlard.
A b d u l l a h Cevdet'in psikolojiye ve pedagojiye verdii
nemle beraber ihtilalci yntemleri yzeysel sayma ve on
lardan saknma hissi geliyordu.
"Bu sngler mstebitlerin balarnda krlmaldr de
mekten ziyade o kalemler - o kalemler k i eshab- fikr-
46 Dr. Abdullah Cevdet, iki Emel (Kahire, 1906). kapak.
47 A.g.e., s. 16.
48 "Emile Boutmy," ltihad, 1 (Nisan 1906), s. 165.
242
merhametin parmaklar arasndadr- kt zerinde tamim
i meali, tenfz-i fezail, tasfiye-i efkr etmekle ammaldr." 49
Veya baka bir vesileyle ifade ettii gibi:
"Vakur, sakin, daima masun olan terakki, kan dkmek
nedir bilmez, silhsz olarak hkmn srer. Kendisine
takdim ve irae olan baltalar, palalar, kllar, tfekleri
reddeder." 50
Bylece, Dr. Cevdet kendisinin de dile getirdii gibi, slahat
konusundaki esas tutumunu insanlarn "zeksn slah ve ta
mir etmek" eklinde ifade edebiliyordu. Gene, burada, in
51
san zeksnn tamire muhta bir saate benzetilmesi bakmn
dan Dr. Cevdet'in materyalizmini grmek mmkndr. Fa
kat, bazen, zek bir saat olmaktan kyor daha nce de gr
dmz zere "Mslman r u h u " olabiliyordu. B u ikinci
kavramn Abdullah Cevdet'in dncesindeki yerini aydnlat
mak iin Gustave Le Bon'un teorilerine dnmemiz gerekir. 52
Abdullah Cevdet'e gre, Tbbiye'de rendii bilgilerden
biri belirli bir hastaln eitli hastalarda baka baka teda
vi usulleriyle geirilmesi zorunluluuydu. Bu bakmdan Av
rupa'ya geldikten sonra Gustave Le Bon'un Les Lois Psycho
logiques de l'Evolution des Peuples ismindeki eserini evir
meye balamt.
Kendisi bunu yle aklyordu:
"Bir kavmin tabib-i itimaisi olmak isteyenlere uzviyet-i
akvamn terihini, fizyolocyasm, cizane gstermek zere
bu kitab tercme ettim. tikadmca bu kitabn ihtiva ettii
49 iki Emel, s. 12.
50 Ag.e., s. 13.
51 Buna baz bakmlardan benzeyen bir tutum iin bkz. M m t a z Turhan, Garpl
lamann Neresindeyiz? (3. bas. stanbul 1961), s. 71.
52 Gustave I_e Bon iin bkz. Hayes, A Generation o/Materialism, s. 146, 256; D o n
Martindale, The Nature and Types of Socioogical Tlteory (London, 1961), s.
309-313.
243
husus ve kavanin-i itimaiyeye muttali olmakszn islah- Bir yandan da, bu entelektel tutum dolaysyla Marksiz-
mlk- millet meydan sa'b- mubarekinde grnmek, te m i n gelimemi memleketlerdeki etkisiyle bir paralellik
rih ve fizyolocya bilmeksizin tabiblik dvasnda bulunmak akla geliyor. Gelimemi lkelerde bugn, dayana kalma
kadar abes ve tflanedir." 53
m mahalli "maneviyat" bir gelenee tahamml edeme
Bu aklamann en dikkate deer yan, gnmzde "rk yenler, Marksizmin "maddiyat"hma sarlmaktadr, fakat
mistisizm"i dolaysyla eletirilere urayan bir teoriyi i n
54 b u sarlmada hl b i r "nas arama"nn i z l e r i n i grmek
kr mmkn olmayan biyolojik olaylara dayanyormu gi mmkndr. 55

bi gstermeye almasyd. Le Bon'un teorilerinin, gerek Cevdet'in fikirlerinin uyarl olup olmad noktasnda or
te, biyolojiden ok bizzat Le Bon'un muhayyilesine dayan taya kan bir sorun Goethe'yi okutmakla milletleri dei
dn kendi devrindeki birok kimseler gibi Abdullah tirme isteinin Le Bon'un sert rk kavramlaryla nasl ba
Cevdet kefedememiti. Bu bilimsel "safln nedenlerini datrlabileceidir. Le Bon'a gre her milletin " r u h " u rk
aramak buradaki amacmz bakmndan yararldr. Cevdet karakteristiklerinin sonucuydu ve bu rk karakteristikler
iin bilim hl "nas"m izlerini tayordu. Bilim kesin ger ancak ok uzun bir devre iinde deiiyordu. Oysaki Dr.
ekleri ortaya karan bir faaliyetti. Fikirler ne kadar kesin Cevdet, Byron akn alamakla ok daha ksa bir zamanda
olursa bilimlik nitelii o kadar kuvvetliydi. Bylece kltr sonu almay dnyordu. Buradaki cevap, Cevdet'in La-
hakknda sylediklerinin maddi vakalara, kafataslar ze marck'tan esinlenilmi bir irsiyet teorisinin etkisi altnda
rinde yapt almalara dayandn ileri sren Le Bon, Dr. kalm olmasyd. Bu teori de, Guyau (1854-1888) isminde
Cevdet'in de hal aresini arad bir sorunu grne gre bir Fransz psikologunun eserleri araclyla Dr. Cevdet'e
"msbet i l i m " noktasndan tahlil ettii derecede Cevdet intikal etmiti. Guyau'nun eserlerinin isimleri kendi ba
56

iin en "ilm" cevab veriyordu. na A b d u l l a h Cevdet'in dncesinin anahatlarn i z a h

Dr. Cevdet'in bu saf, "ilim-ncesi" bilime inanc Trki eder. Guyau da felsefenin her eyden nce bir toplumsal
57

ye'nin Batllama seyri iinde zaman zaman karlalan bir ilevi olduunu, insanlara daha iyi bir hayat tarz bulmaya
insan tipinde ortaya kmtr ve kmaya da devam etmek yaramas lzm geldiini dnmt. Btn dnceleri
tedir. Yeni Osmanllar, Bat dillerini bilmeleri dolaysyla nin temeli biyolojik hayatn kendisi beraberinde "bir geni
Avrupa diplomasisini ve devlet ilerini yalnz kendilerinin leme, bir toplumlama" ilkesini getirdiiydi. Bylece, G u -
anladn ileri sren Bbli brokrasisine kar bu zihniye
tin yaratt toleransszlk nedeniyle ynelmilerdi. Zaman 55 B u konuda yazlan bir eser iin bkz. Adam U l a m , The Unfinished Revolution:
mzda, Bat'mn "sr"larm elde ettiini sanan bir teknokrat An Essay en the Sources of Influence of Marxism and Comramunism (New York,
1960).
zmresinin siyas hayatmza hkmetme isteinin yaratt
56 Guyau'nun Abdullah Cevdet zerindeki etkisi iin bkz. Hseyinzade A l i , " A b
tehlike hl devam etmektedir. dullah Cevdet," Itihad, No. 358 (Ekim ?) 1932, s. 5895-96.
57 J. M . Guyau, Education et Hrdit, Etude sociologique (Paris, 1889), Abdul
- ah Cevdet tarafndan Terbiye ve Veraset (stanbul, 1927i olarak evrilmitir.
53 Itihad, 1 Ocak 1905, s. 1. Bkz. gene, Esquisse d'une Morale sans Obligation et sans Sanction (Paris, 1883),
54 Martindale, Sociological Theory, s. 310. ve L'Irrligion de Avenir Etude Sociologique (Paris, 1887).

244 245
yau'ya gre hayatn kendisi, kolektivizmin ve endividaliz-
min bir sentezini meydana getiriyordu.
58
Guyaya gre dnya bir "sosyolojik devre"ye doru gidi
yordu. Bu devrenin zellii toplum sorunlarnn zlme
sinde bilimsel yntemlerin uygulanmas olacakt. "Hayat"
ilkesi beraberinde mutlak, fakat dind, sosyal ahlk ilkele
ri getiriyordu. Eitim yntemlerinin kullanlmasyla bunlar
bir rkta "tutturulabilir" ve ondan sonra irsiyetle gelecek
kuaklara intikal ettirilebilirdi.
Bilimsel yntemlerin uygulanmasyla yar mistik bir "ha
yat" ilkesini birletirebilme imkn Abdullah Cevdet'in hem
bilimden yana olmasn ve hem de baz ruh ihtiyalarn
tatmin etmesini mmkn klyordu.
Hayatnn sonuna doru, Hseyinzade A l i , A b d u l l a h
Cevdet'in bu temel panteizmine iaret ederek, onun "dinsiz
bir dindar" veya "dindar bir dinsiz" olduunu syleyecek
ve Abdullah Cevdet de bu gibi bir tarifin doruluunu te-
yid edecekti. 59
Bylece, Abdullah Cevdet'in dnyada egemen kuvvetler
hakkndaki grleriyle, eitim kuramlarnn ve milletleri
nin "yaps" hakknda Le Bon'dan esinlenilmi grlerinin
bir btn olduunu gryoruz.
te yandan Le Bon'un bulmak istedii milli karakterler
hakkndaki aratrmalarn bugn bile srdn belirtmek
gereklidir. 60
Dr. Abdullah Cevdet'in gerek ve zmni amacn "m
met" biriminin yerine geecek yeni bir toplum birimi mey
dana getirmek istei eklinde tarif edebiliriz. Bu amac ger-
58 Bkz. (Guyau) La Grande Encyclopdie XIX, s. 640.
59 Ilihad, (Ekim ?) 1932, s. 5896.
60 Bkz. Alex Inkeles ve Daniel J. Levinson, "National Character: The Study of
moda! Personality and Sociocultural System," Uandbooh o/ Social Psychology
(Ed. by Gardner Lindney, Reading, Mass. 1954), s. 976-1020.
246
ekletirmeye alrken pek tabii k i zamannda ortaya
kan sosyolojik ve psikolojik grlerden yararlanmaya al
acakt. Dr. Cevdet'in yeni toplum b i r i m i modelini "Os-
manlc"larm modelinden ayrlan nemli unsurlardan biri
Trklere verdii yerdi.
Abdullah Cevdet'in slm lkelerinin Bat medeniyetine
katlamamalar karsnda duyduu hayal krklnn yan
banda Trklerin slm leminde kltr ncleri olarak
grev grebilecekleri hissi yer alyordu. B u hisse ne panisl
mizm ve ne de pantrkizm demek mmkndr. simlendi-
rilmesinde imdiye kadar en baarl olmu olan dnr
mz, Abdullah Cevdet'i dnda brakt bir grup iin "re
alist Trk" deyimini nermi olan H i l m i Ziya lken'dir. 61
Daha nce yaptmz bir aratrmada bu akm "mutavasst
modernletirici" olarak tarif etmitik. B u deyim hem "Os
62
manl" kavramnn ve hem de "Trk" kavramnn ciddiye
alnd ve yeni bir sentez iinde birletirilmeye alld
dnrlerimiz iin kullanlmt.
Tpk Ahmet Rza Bey gibi Abdullah Cevdet de, Islmn,
sosyal bir ilevi olmas bakmndan bir yana atlmasn ka
bul etmiyordu. slm yeni sosyal sentezde kullanlan biri
olacakt. tihad, dil bakmndan birletirici bir birimi, din
bakmndan zaten olumu bir b i r i m i n stne uydurma
emeli eklinde beliren bu sentezden yle sz ediyordu:
"Amerikallar, talyanlar, Franszlar lisanlarnn nfuz ve te
siri ne kadar azimdir, bunu biliyorlar. Evliya- umrumuz bu
dakikeyi anlamamlar ve hl anlamak cihetine gitmiyorlar.
Trkiye hkmeti umum Mslman hkmetlerin en kuv
vetlisi ve nisbeten en mterakksidir. Mslmanlar Trkeyi
renmelidirler k i padiahtan, ayn zamanda sfat- hilfeti de
61 Hilmi Ziya lken, Ziya Ghalp: Hayat, Fikirleri ve Eserlerinden P a r a l a r (s
tanbul, 1954), s. 39.
62 Mardin, The Genesis, s. 246 vd.
247
haiz olan Trklerle mdavele-i efkr edebilsinler, edebiyatla
rndan kitaplarnda, san'atlannda, hsl terakkiyat- maddiye
ve maneviyelerinde mstefit ve mstefiz olabilsinler."
B u n u n da niin byle olmas gerektii A b d u l l a h Cev
det'in daha nce ileri srd bir fikre balanyordu:
"Mslmanlar terakkiyat- medeniyeyi ancak Mslman
bir menbadan istinbat ve kabul ederler." 64
Bylece Abdullah Cevdet de devrinde dile verilen neme
katlyordu. Yalnz burada bir noktay gz nnde tutma
mz gerekir: A b d u l l a h Cevdet, " d i l c i " l i g i yar mistik b i r
panturanizmin arac olarak kullanmyordu D i l onun iin 65
gemiteki Trklerin elde ettikleri kltrel baarlar d u
yurmak iin bir vesile tekil etmiyordu. te yandan, bu 66
dilciliin iinde asgari bir "kolektivist" unsur da mevcuttu.
Bu unsuru aada izlemek mmkndr:
"Fikirlerinin derinliiyle temayz eden Boutmy'ye (Emile
Boutmy) gre beraber doan ve her biri, dierinin art, mj
decisi ve hem sebebi hem de neticesi olan ey vardr: mill
bir dil, mill bir edebiyat, ve bunlarn etrafnda teekkl eden
onlara hayat veren mterek bir hayat, maer bir vicdan."
Fakat Abdullah Cevdet'in ayn makalede Mikado'ya slm
leminin nderliini teklif edebildii derecede "maer bir
vicdan"dan biyolojik bir yapt deil mihaniki bir ekilde mey
dana getirilmesi mmkn bir gelime kastettii anlalyor.
63 "Msr'da Necm-i Terakki l Islam Medresesi," thad (Temmuz 1906).
64 A.g.e.
65 Bu akmlar Avrupa'da balamt. Bunlar iin bkz. Boyd G . Shafer, Nationahsm
Mytl and Realty (London, 1955), s. 122-124. D i l ve milliyetilik arasndaki
balarn modern bir izah iin bkz. Otlo Jespersen, Manhind, Nfliion and fndi-
vidtatfrom a Linguistic Poirt o/Wiev (Oslo, 1925).
66 Sevk, Yeni "Ebedi Yeniliimi;," s. 420.
67 Abdullah Cevdet, "Reve realisable," letihad (Haziran, 1906), s. 180.
248
Tesantlk
63
te yandan "maer vicdan" kavramnn Abdullah Cevdet'e
hangi kanallardan intikal ettiini aratrrsak kaynan A b
dullah Cevdet'in Avrupa'ya ayak bast srada tartma ko
nusu haline gelen "tesantlk" akmnda buluruz.
Tpk Durkheim'in "reprsentations collectives"leri yeni
gelimekte olan bir pozitivizm aleyhtarlnn bir unsuru
olduu gibi, tesantlk de Marksist kolektivizmle - z a
68
manla liberalizmin verisi haline g e l e n - ar bireyciliin
arasnda bir denge bulma abasyd. Guyau'nun fikirlerinin
siyaset sahasna aktarlmas eklinde tarif edilebilen bu
retinin temelleri aslnda Ren Worms tarafndan atlmt. 69
Abdullah Cevdet'in de biyolojiye olan hayranl bakmn
dan toplumu " u n tre vritable" olarak tarif eden bir teori
nin etkisi altnda kalmas beklenebilirdi. 70
Tesantlerin ileri gelenlerinden Leon Bourgeois'nm So
lidarit ismindeki eseri 1896'da kmt ve tesantlgn
temel fikri olan "her ahsn, tabiatn kendisine bahettii
67
tabii stnlkler veya miras yoluyla elde ettii imtiyazlar
ne olursa olsun, muvaffakiyet ve saadete erimek iin in
sanlarn ibirliine muhta olduu" kans, yava yava, b
tn kaplar aabilecek bir anahtar olarak yerlemeye yz
tutuyordu. Bu akmn Dr. Cevdet'i etkileyiini iifad'n ie
riinden izleyebiliyoruz.
tihad'da kan seri makalelerden biri tesant M a r i -
on'dan evrilmiti. te yandan Dr. A b d u l l a h Cevdet'in
71
68 Bkz. Hughes. Consciousness and Society, s. 278-287.
69 Ren VVonns'n bu deyimi iin bkz. Ren Worms, Organisme et Socit (Paris,
1896), s. 38; Cook, Recent Political Thought, s. 410'dan.
70 A g e . , s. 412.
71 "Ruh l-Nisa," ttihad (Eyll, 1904), s. 10-11. Marion iin bkz. Bougie, Le 5c-
lidarisme (Paris, 1924), s. 9, 78.
249
Elyse Reclus'ye kar hayranl - D r . Cevdet anarist ei
limli olmadna gre- ancak Reclus'nn "insani terakkinin
gittike yksek hrriyet ve tesant" ekillerinin yaratlma-
syla sonuland dncesine balanabilir."
Cevdet'te tesantlk retisi ayn zamanda -Bat E m
peryalizmine kar duyduu nefret karsnda- ideal bir
toplum ekli iin bir umut oluturuyordu.
Bir yandan Cevdet, daha nce grdmz zere "aman
sz" bir gelimeye inanyordu. Emperyalizm ona gre geli
menin b u "amansz"lgnn bir ynyd." Fakat te yan
dan Cevdet bir uluslararas ilikiler ilkesi olarak egemen
olan mcadelenin de halk eitmek suretiyle, ona tesan-
dn zorunluluunu anlatmak suretiyle ortadan kaldrlabi
leceine inanmt. Ona gre, iin kolayna giden sosyalizm
bu sonular salayabilmekten cizdi. 74
Abdullah Cevdet'in teorilerinde grlen ve fikirlerini i n
celeyenleri biraz artan bir gelime, ktleye kar tutumu
nun i k i yzlldr. Grdmz zere, temel amac
ktlelerin dzeyini ykseltmek ve onlar etkili klmakt.
te yandan toplumu ynetenlerin bir "sekinler zmresi"
olduuna ve olmas gerektiine inanan Dr. Le Bon'a gre bu
fikrin uygulama gc y o k t u . Dr. Cevdet'in Le Bon'un elit
75
teorilerinin etkisi altnda kalmadn dnmek mmkn
deildir. Gerekte, Dr. Cevdet'in yazlarn incelediimiz za-
72 Cevdet Reclus'nn L'Evolution, La Revolution et L'idal Anarchique (Paris, 1897)
isimli kitabnn T r k e y e tercme edilmesini istiyordu. Bkz. " E m v a t - 3ye-
mut," tihad (Temmuz 1905). s. 121. Reclus iin bkz. "Reclus," Encyclopedia
of Social Sciences, XII, s. 164.
73 Abdullah Cevdet, "Question du Marie," tihad (Nisan 1905), s. 74.
74 Abdullah Cevdet, "Dr. Gustave Le Bon," tihad (Temmuz 1905), S. 117.
75 Bkz. William Komhauser, The Politics of Man Society (New York, 1959), s. 22
29. Le Bon, "litist" grnden parlamenter sistemin muzr bir sistem olduu
n u karmaya kadar gitmiyordu, fakat bu ayn konuyu ayn senelerde inceleyen
Sighele bu neticeye varmu. Bkz. Gordon W. Allport. "The Historical Backgro
und of M o d e m Social Psychology," in Handbook of Social Psychology, s. 89.
250
man, birbirine zt i k i teori ortaya srm olduunu gr
rz. Bunlardan birincisi ve Cevdet'in halk eitimi hakkn
daki ifadelerinin bir ksmnda bulunan bir unsur, ideal top
lumda halkn isteklerinin ar basaca merkezindedir.
kinci fikirse yle ifade edilmektedir:
"Istemezk demekten gayr bir ey sylemek bilmeyen
avamn deil, fazlet-i siyasileriyle mmtaz ve mahbub'l-
kulb, ve vkel-i millet, hrriyet-i kavi, hrriyet-i vicdan,
hrriyet-i matbuat ile piraste, kavanin-i dilenin mahmileri
olacak vkel-y millet tarafndan umr-u milletin temiye-
sini grmek isteriz." 76
Veya baka bir vesileyle ifade etmi olduu zere:
" U m u m , tetkikat ve telhisat- fenniye icrasna teebbs
edecek bir mertebede deildir. Fakat u m u m u n saha-i idrak
ve incizabna girebilen dier bir emel-i ulv, dier bir can-
ne-i mnevi vardr k i , o da slahat- itimaiye emeli, cemi-
yet-i beeriye-i hzradaki meak- nifak tdil ve slah et
mek fikridir." 77
Baka bir ifadeyle, halk, "elit"i denetlemek suretiyle geli
me zerine etki edebilecekti.
Abdullah Cevdet'te " b i l i m " ve "Batllk" fikirlerinin ya
nnda onlarla ayn planda mtalaa edilmesi bakmndan bi
zi biraz artan bir dier ama da "para" yapmaktr. Kendi
ifadesiyle:
"Beyhude lyiha ve arzuhal vermekle vakit geirmeyen
kardelerimiz! lim ve para kazann, llimsiz para kazanmak
ve parasz ilim kazanmak ve bunlarsz istihsal ve muhafaza-
i hrriyet- hukuk mmkn deildir..." 78
"Para"dan, Abdullah Cevdet, iktisadi gelimeyi kastediyor-
76 Abdullah Cevdet, "Teselsl- Saltanat Meselesi," tihad (Mays 1905). s. 89.
77 Abdullah Cevdet, thi Emel, s. 16.
78 "Rusya'da Mslmanlar," tihad (Mart 1905), s. 6.
251
du. Fakat iktisadi "concept"lerindeki (kavramlanndaki) bu
fakirlik, zerinde durulmaya deer bir noktadr. Ahmet Mit
hat Efendi, Cevdet'e oranla Bat'nm iktisadi gelime srecini
ok daha derin bir ekilde anlamt. Materyalizme teoride
Cevdet kadar nem vermemesine ramen uygulamada halka
iktisat bilgilerini mal etmek zere ilk kitab o yazm, Ms
terikler Kongresi'ne gittii srada Marsilya'da gemiden iner
inmez bir tula fabrikasn gezmeye gitmiti. Bir Osmanl d
nr iin bu davran kendi bana bir devrimdi. Abdullah
Cevdet'te iktisadiyata kar bu derin ilgiyi bulamayz.
"ktisadi gelime" ve "endstri"nin sz konusu olduu
noktalarda "para" gibi soyut bir kavrama mracaat etmek,
materyalizmin bir "entelektelletirilmesi" anlamn tar.
almay nemli sayan Dr. Cevdet bile iktisadi faaliyetin
esasn anlamakta zorluk ekiyordu. Kendisi gibi Jn Trk
lerin anlamakta en ok zorluk ektikleri sre iktisadi s
re olmutur. Trklerin "idarecilik vasf" J n Trklerde
kendini bu ekilde gsteriyordu.
Saltanat Aleyhtarl
itiacfm Jn Trk fikirlerine getirdii yeni bir yn, monar
i aleyhtar tutum olmutur. Osmanl'da grlen saltanat
aleyhtarl balanglarn bu bakmdan Dr. Abdullah Cev
det'e balayabiliriz.
1905'te 30-40 yldan beri nemli bir siyas sorun olan
"veraset-i saltanat", yeniden tartlmaya balamt. Padi
ah kendisinden sonra drdnc olu Burhanettin Efen-
di'nin tahta gemesini istiyordu. Bu konuda yazd bir ma
kalede, Abdullah Cevdet hilafetin veraset suretiyle intikal
eden bir mevki olmadn iaret ediyordu.
79 Ahmet Mithat. Ekonomi Politik (stanbul, 1296), Ahmet Mithat, Avrupa'da Bir
Cevelan (stanbul, 1307).
252
Cevdet'e gre hilafet biat merasimi sonucunda, bir ekl
seim s o n u c u n d a Sultana d e v r e d i l i y o r d u . Fakat, daha
nemlisi, Osmanl, ehzadelerinin kendilerinde liderlik n i
telikleri yaratacak bir eitime tbi tu tul mamalaryd. Halil 80
Ganem'in LEducation des Princes Oiiomans'da ileri srd
79 bu tez imdi Abdullah Cevdet tarafndan gelitiriliyordu.
Ganem'in yazlarnda, konu, Osmanl hanedan ehzadeleri
nin daha iyi bir eitim grmeleri zorunluluuydu. imdiyse
ehzadelerin memleketlerine herhangi bir yararlar olup o l
mayaca soruluyordu. Bu yeni tez Fransz psikologlarndan
Ribot'nun grlerine dayanyordu. Tpk Ganem gibi Ribot
da psikolojik yapnn irsiyetle intikal ettiini ileri srmt.
Fakat Ribot'nun sahas anormal psikoloji sahasyd ve zeri
ne eildii sorun "dejenerelik" niteliinin intikaliydi. Bu 81
bakmdan, Abdullah Cevdet'e gre psikolojik bakmdan ba
z zaaflarn artk irsiyet suretiyle intikal ettii Osmanl ha
nedanndan tahta k i m geerse gesin anormal hareketlerde
bulunaca tehlikesi mevcuttu. Ve bu bakmdan:
"Vatann selmeti, usul-i veraseti deitirmekte deildir.
Vatann selmeti, her eyden evvel milletin uyanmasnda ve
kil, mnsif, kanun-u er' mmete tbi olmayacak hibir
hkmdan metbu tanmayacak bir derece-i kuvvete vusu-
lndedir." 82
Veya baka bir mnasebetle ifade ettii zere:
"Bu kenizek (halayk) zadelerin hevest ve istibdad n
ne Kanun- Esasi'den deil, ahkm- er'iyeden mes'ul ve
80 Abdullah Cevdet, "Teselsl- Saltanat Meselesi," Jtilad, 1 (Mays 1905), s.
86-90.
81 Ribot'nun doktora tezi Hiredite: Etde Psychohogique 1882'de yaymlanmt.
Bkz. "Ribot," Encyclopedia Britannica XIII. bas., XXIII, s. 286. Ribot'nun fikir
lerinin zamanmza kadar deerlerini koruyamam olmas konusunda Clyde
C l u c k h o h n , "Culture and Behaviour," in Handbook of Soeial Psycioogy, s.
921-923.
82 Abdullah Cevdet. "Veraset-i Saltanat," fiiihad (Mays 1905), s. 85.
253
bil tefrik-i din- millet u m u m vatandalarn efkr- u m u - YEDINCI B L M

miyesiyle suud ve sukut eder b i r hey'et-i vkeldan b i r URA-Y1 MMET

nev'hadd yapmaktadr." 83

Trkiye dnda bulunduu srenin s o n u n a doru,

1908'den az nce, Abdullah Cevdet "Osmanl milleti" deyi
mine bile itiraz etmeye balyordu:
"Benim fikir ve nazarmca 'millet-i Osmaniye' demekle
'lbad- Osmaniye' demek msavidir... Dnyada hangi m i l
let, hangi devlet vardr k i hanedn- hkmdarsinin i s
miyle tannsn? Almanya'ya Hohenzollern milleti veya dev
leti deniliyor m u . . . E m i n olun k i sizin tadnz isim esa
ret ufuneti nerediyor. Hanedan- Osman'nin Trkiye'ye
'memalik-i Osmaniye', ahalisine 'millet-i Osmaniye' nam
vermesi b u hanedan efradnn, kendilerini hep ve ahaliyi
hi addetmekte olduklarna bir delildir." 84

Program
Bylece hanedandan da bir gn vazgeilebilecei fikri ya
va yava beliriyordu. ura-y mmet dergisi 10 Nisan 1902 tarihinde aadaki
programla kmt:
"Devlet-i Aliyye-i Osmaniye'nin istikll-i siyas ve tama-
mi-i mlkiyesini her trl mdahale-i ecnebiyeden masun
bulundurmak ve iade-i evketine almak.
"ldare-i keyfiye ve mstebidenin bir hkmet-i meruta
ya inklbna ve 7 Zilhicce 1293 tarihli Kanun- Esasi ahk
mnn tatbik ve icrasna almak.
"mmetin hukukunu mdafaa ve temin ve hkmetin
ahvalini slah etmek gibi vazifeler hep Osmanllarn hamiy-
yet ve gayretinden beklenildii ve necat ve saadet yalnz
Osmanllkta arand cihetle efkr- umumiyeyi b u yolda
tenvire almak.
"Osmanl anasr- muhtelifesi arasnda ihtisasat- vatan-
perveraneden mtevellit bir ttihad- samim vcude getir
:

mek, mslim ve gayr mslim teb'a-y Osmaniye'nin siyase-

83 Abdullah Cevdet, "Teselsl- Saltanat," letihad (Mays 1905), s. 88.
84 "ura-yt Osmanl gazetesi m d r n e , " letihad (Kasm 1906), s. 255.
ten tevhid-i efkrna almak.

254 255
 "Hkmet banda bulunanlar ihtiyacat ve terakkiyt- basnndaki Trk aleyhtarl kampanyasnn Jn Trkler
zamneden haberdar ve if-y vazifeye davet ve icbar etmek. de ne gibi yaralar atn izlemek mmkndr. Trklerin
"Bir taraftan memalik-i Osmaniye'den her ferdin ve her Bat medeniyet akmna katlmalar ilk zamanlar Osmanl
kavmin refah ve saadeti slahat- umumiye ile kaim ve ka mparatorlugu'nu kurtarmak iin bir are niteligindeyken
bul olacan ahaliye anlatmak ve dier taraftan mmet-i imdi ayn zamanda bir prestij sorunu olarak nem kazan
Osmaniye'nin asrmzda en mterakk milletlerle hem-mer- yordu. Ahmet Rza Bey'in i l k programda sarld "Dou
tebe olmak istidadndan mahrum bulunmadn enzar- medeniyetinin zellikleri"ni saklama hususu programdan
ecanip ve ayarda ispata almak. kmt.
"Saray zindanlarnda hapse mahkm ve her trl niam- nceki programa getirilen nemli bir deiiklik Osmanl
maarif ve medeniyeden mahrum olan aile-i saltanat efradn hanedan yelerine entelektel ufuklarn geniletmeye ya
bu hal- esaretten kurtarmaya, mktesebat- ilmiyeden his rayacak imknlarn salanacayd. Tunal H i l m i ve Abdul
sedar etmeye ve Hanedan- Osman'nin makam- hilfet ve lah Cevdet gibi kimselerin hanedann gereksizlii zerinde
saltanatta - m l k ve millete nafi olacak surette- bekasn dnmeye baladklar srada hanedana nem verildiinin
takviyeye almak." 1 belirtilmesi, muhtemelen, onlarn dncesine katlmadk
Program, Jn Trklerin, amalarn ilan ettikleri 1895 larn gstermeyi amalyordu.
yl sonbaharndan beri fikirlerini nemli noktalarda dei Program, ura-y mmetin bundan sonraki yazlarnda
tirdiklerini gsteriyordu. 1895 programnn sonunda yer beliren i k i ana tema'ya dokunmuyordu: Osmanl mpara-
alan yabanc devletlerin mdahalesi konusu imdi bata torlugu'nun paralanmasn durduracak olan yntemler
geliyordu. 1895 ylnda ifade edilen reformlarn "mpara bunlarn birincisiydi. erdeki unsurlar birbirine balaya
torluun btnne" yaylmas zorunluluu daha kesin bir cak areler, istikamet ve teorilerse dergide gzken ikinci
ekilde bir "Osmanllk" ideali eklini alyordu. Birinci bel bir grup konuyu meydana getiriyordu.
genin tonunda Osmanl Imparatorlugnu meydana geti ura-y mmette zamanla grlen deiiklikler bu ana
ren deiik rk, d i n ve d i l gruplarnn kolayca bir bayrak erevenin snrlarn amamaktadr. erevenin temelini
altnda birleebilecei hissi egemendi: imdiyse bu iin sa oluturan bu i k i ana tema'nm kesitii yerse, i birlii sala
nld kadar kolay olmad ve bu sonucu elde etmek iin ma yntemlerinin d ilikiler bakmndan baz davranlar
hazrla ve enerjilere yn veren bir almaya ihtiya o l belirlemeye balad noktadr.
duu anlalmt. Btn bu ama ve davranlar, kendilerinden ura-yt m
"ttihat" tema's eskisine nazaran daha ar basyordu ve mette "Hkmet-i meruta ve slahat- umumiye taraftarla

daha byk kayglar getiriyordu. Nihayet 1895'ten beri, r" olarak szeden 1902 yl kongresindeki "ekalliyet" gru
Osmanllarn "medeni" olduklarn d leme ispat etmek bunu oluturan kimselerin dnya grnn rnyd. Bu
birinci derecede bir sorun haline gelmiti. Bylece Avrupa grup, ttihat ve Terakki ismini kullanmad gibi karlarn
da b u l u n a n "ekseriyet" g r u b u da "Teebbs-i ahsi ve
Adem-i Merkeziyet Cemiyeti" adn daha ortaya atmam,
1 $ura-y (jtnmef, 10 Nisan 1902, s. 2.
257
256
"Osmanl Hrriyetperveran Cemiyeti" unvanm kullanm
t. ttihat ve Terakki isminin 1902-06 yllar arasnda orta
2
dan kalkt genellikle zerinde durulmayan bir noktadr.
Fakat bu olay da Cemiyet'in ald yeni yn anlatmas ba
kmndan nemlidir.
Bu arada, ura-y mmet'in bana getirilen ve 1906 y
lnda Sezai Bey'in kiilii hakknda bir aklama yerinde
3
olacaktr.
Samipaazade Sezai, Yeni Osmanllar j n Trklere ba
layan halkalardan biridir. 1860'ta stanbul'da domutu.
Sultan Abdlaziz zamannda nemli baz grevleri stne
alan babas Sami Paa'nm kona, Trkiye'de Bat fikirleri
nin tartld ilk merkezlerden biri olmutu." Yeni Os
manllarn Namk Kemal gibi liderleri, Sami Paa konan
da tartlanlar sayesinde Bat hakkndaki fikirlerini ilerle-
tebilmilerdi.
Sezai'nin ya uygun olmad iin Yeni Osmanllarn fa
aliyetine fiilen katlamamt. Fakat Sami Paa konann
entelektel kavak noktas ilevi sayesinde Namk Kemal'le
sk sk tartma imknn elde etmiti. Sezai, Namk Ke
mal'in hayranlarndan olduu gibi, bizzat Namk Kemal'in
de hayran olduu Victor Hugo'yu taparcasna seviyordu. F i
kirlerinde Victor Hugo'nun romantik hmanistliinin izle
rini bulmak mmkndr. Genliinde Sezai ayn zamanda
2 Bkz. Osmanl, 16 Nisan 1902, s. 7-8, bu grubun tz iin.
3 Sami Paazade'nin biyografisi iin bkz. Fevziye Abdullah Tansel, "Sami Paaza
de Sezai," Trkiyat Mecmuas XIII (1958), s. 3-30. Bamakaleleri yazmas iin
a.g.c, s. 18. Milli Ktphane'de kullandmz, aslen Ahmet Rza Bey'e ait olan
ura-y mmet koleksiyonunda, byk bir ihtimalle Rza Bey olmas gereken
biri. bamakalelerin Sezai'ye ait olanlarn altna "Sezai" kaydn koymutur. Biz
b u makkaleleri kullanrken, yaz tarzndaki benzerlikleri de gz n n d e tuta
rak, bu kaytlardan yararlandk.
4 Sami Paa iin bkz. Ibnlemin Mahmut Kemal inal, Son Asr Trk Sairleri (s
tanbul, 1930-1942), s. 1649. Konandaki k l t r faaliyeti iin bkz. Mardin,
The Genesis, s. 233.
258
Yeni Osmanllarn 1870'ten sonra ortaya kardklar panis
lamizm balanglarnn etkisi altndayd. Kendisi de onlara
paralel olarak o zaman kan ilk makalelerinde lttihad- s
lm sorununu ele almt. Bu fikirlere sonralar bir daha
5
rastlamyoruz.
1881 ylnda Sezai Londra Sefaret ktipliine tayin edildi.
1885'te memlekete dnerek I889'da bir erke halayn
maceralarn anlatan ilk roman Sergzeti yaymlad. Bu 6
romann siyas fikirlerin gelimesi bakmndan deeri, s
tanbul konaklarnn harem dairelerine halayk yetitirmek
zere yaplan esir ticaretinin ac bir eletirisi olmasndan
ileri geliyordu.
Sezai Servet-i Fmn'a da yaz yazmt ve derginin ilk ka
patl sansrn Sezai'nin yapt bir eviriyi yanl anla
mas sonucunda olmutu. 7
Sergtize'in yaymlanmasndan sonra Sezai Bey hafiyele
rin gittike sklaan takiplerine urad ve 1901 ylnda Pa
ris'e kat. Roman dolaysyla elde ettii n, ailesinin aydn
evrelerindeki itibar, j n Trklerin karmak istedikleri
dergi iin ideal bayazar aday olmasn salad.
Son zamanlarda kan bir eserde "siyas romantizm"in
tehis edilen karakterlerden ikisini, politikann "lafz bir
faaliyet" olarak tasavvur edilmesini ve "acma" tema'sn
ura-y mmet'te yazd yazlarda tespit edebiliriz. Bun 8
lardan birincisi, kuvvetli bir slubun aksiyonun yerini tu
tabilecei kansn beraberinde getirmi ve Sezai Bey'in
5 Tansel, Trkiyat Mecmuas, XIII, s. 3-5.
6 Gzin Dino, "Samipaazde Sezai Bey'in "Sergzet" isimli r o m a n n d a Gerek
iliin pay," Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, XII
(1954), s. 139-152.
7 Tansel, Trkiyat Mecmuas, XII, s. 15.
8 "Siyasi romantizm"in bu tarifi iin bkz. jean Touchard et. al., Hstoire des Idees
Poiiticjues, II (Paris), s. 515.
259
Trkesinin etkisi altnda kalanlar uzun zaman i y i bir ba
yazar bulmu olmakla sorunlarn zdklerini sanmlar
d. Sezai Eey'in bamakalelerinin yannda daha ak bir
kltr, milliyet ve aksiyon politikasnn anahatlarm bul
mas gerektiine inananlarsa ura-y mmei'te bir i tansi
yon yaratmlardr. Balangta, Samipaazade Sezai, ana
dncesini belirsiz bir "insaniyeti"lige dayandrmakla
beraber, Trklk noktasnda grubun militanlaryla bera
ber olduu iin onlarn nderliini yapabildi. Fakat " k o m i -
tecilik" noktasnda onlardan ayrld iin 1906'dan sonra
etkisi ve yazlar azald. Bahaeddin akir Bey'in gruba ege
men olduu 1906 yazndan sonra Sezai Bey'in makaleleri
giderek kaybolmaktadr.
"Acma" tema'sna gelince, zamanla bu "modas gemi"
hmaniterligin Sezai Bey'de bile yerini daha sert bir emper
yalizm aleyhtarlna terk ettiini gryoruz.
Daha nce grdmz zere, kendi kendini kendi ener
jisiyle kalkndrmann zorunluluu Abdlhamit devri eser
lerinde en ok grlen tena'lardan biridir. "Kendi kendine
yardm" (self-help) ismini verebileceimiz ve genel olarak
9
slahat grn temelini oluturan bu tutum hatrlayaca
mz zere Trke Meveret'in birinci saysndaki makale
lerden beri Jn Trk yaynlarnn zelliklerinden biri o l
mutu. ura-y mmet'te grlen ilk makalelerden biri gene
ayn ekilde Jn Trklerin hareketsizliinden sz ederek
b u n u n ancak gelecee doru bakmakla giderilebileceini
ifade ediyordu. B u fikir yeni olduu kadar nemliydi. O za
mana kadar ounlukla reform konusu bir mparatorluun
dalan paralarnn nasl tekrar birbirine intibak ettirilebi
leceiydi. imdiyse bu "geriye dnk" davrann yerini
9 Samuel Smiles'in "self-help" ideali Victoria devrinin nemli fikir akmlarndan
biriydi. Nitelii, az o k Mithat Efendi'nin verimli vatanda yaratma abasna
yaklayordu. Bkz. "Smiles," Encyclopeaia of Social Sciences, XIV. 111.
260
"ileriye yneli", gelecein ihtiyalarn anlamaya alan
bir davran alyordu. Dier blmlerden de greceimiz
zere 1902 Kongresi'nden sonra kan Jn Trk yaynlar
nn ortak bir zellii, i kavgalarn stnde yzen bu "gele
cee ynelme" abasdr. ura-y mmet'teki makalenin ya
zarna gre, Trkiye "gelecekte" Bat'da mevcut sosyal ve
iktisadi sislemin etkisi altnda kalacakt. Bu duruma hkim
olabilmek iin de:
"Harite ve hemen cihan- medeniyetin her kesine ser
pilmi biz genler, saymzn yettii, istidadmzn icap et
tirdii derece ve tarzda bir meslek-i cidd intihab ederek a
lmalyz, hep sz ile, hep ataletle, yalnzca ah vah ile
genliimizi ldrmekle hibir zaman lyk vehile if-y
vazife ve ibraz- hizmet etmi olamayz." 10
Genel olarak "nsaniyet, milliyet ve hrriyet noktalarn
dan her milletin ihtiyar ve icra edegeldigi" fedakrlklar 11
Osmanllarca rnek olarak alnmalyd. Btn bu sorunla
rn temeli "devlet kapsndan" bir ey beklemeye alm o l
mak "san'at ve ticaret sayesinde geinmek lzumunu" kav-
ramamakt. Aslnda, "Cihan- insaniyeti igal eden mesa
12
ilin en mhimleriyle alkadar olan Osmanllar" herkesten 13
ok almaya muhtatlar.
Ticaret ve iktisrdi faaliyete kar gsterilen bu yeni ilgi
yle ifade edilen genel bir iktisadi grn sonucuydu:
"lem-i iktisat nokta-i nazarndan, hayat bir metaya te
bih edilirse onun kymeti, deeri sa'ydr. Bir ferdin hayat
sa'ym derece-i mebzuliyet ve nef'iyle mtenasip bir saadete
makrun olmak pek tabiidir. Bir apac bir makinist kadar
10 "stikbal Hazrlklar: Meslek," ura-yt mmet, 24 Nisan 1902, s. 3.
11 "Milletler ne Yapyor?" ura-y mmet, 7 Haziran 1902, s. 4-5.
12 Bamakale, ura-y mmet, 7 Haziran 1902, s. 1.
13 "ifade," ura-y mmet, 16 E k i m 1902, s. 2,
261
mreffeh, fahur yaamaz. Bir tccar ktibi bir mellif ve si
yas kadar mnen ve maddeten mesut olamaz."
Veya baka bir vesileyle ifade edidii ekilde:
"Ticaret, milletlerin cismaniyetidir. Trk tacirleri rub'u
asrlk rukud-u mteeffeni tamir ve tarika- ticaretle de
muhta olduumuz mnakale-i medeniyeyi husule getire
bilmek iin neler okuyorlar, neler reniyorlar?..
"Hamiyyetli memurlarmz, memleketimiz eraf ve yam,
imdi hkmetin gasp ve tahribi havfile yapamadklar ey
lerden fukarann mesaibini ve mmenin mkltn tahfif
eden ne gibi eyleri o zamanda derhal yapmaya balayacak
lardr? Nerelere kk ve husus dekovil hatlar, nerelere
beynelahai binacklar yaplabilecek? Gllerimizde kk
vapurlar, kylerimizde omnibsler iletmek zere ne mta-
Iat ve tasavvuratta bulunuyorlar? Hele hepsinden... mb-
rem olarak bu kadar isizler veya istihkakszlar devletin bil-
mecburiye icra-y slahata ve adalete (balamasn lzumlu
klmyor m u ? ) " 15
ktisadi reti olarak biraz anlalmas g olan yukarda-
ki ifadeler, her eye ramen, Jn Trk dncesinde, bizzat
iktisadi faaliyete verilmeye balanan yeri gsteriyordu.
Jn Trklerin iktisadi faaliyet hakkndaki bu uyanmalar
nn bir bakma bir tepki sonucu olduu aktr. Bat bas
nnda her gn kan haberleri okuyanlar iin Osmanl Im-
paratorlugu'nun iktisadi basklara gn getike daha sk
maruz kaldn anlamak zor deildi. Bu gibi olaylardan b i
ri, i k i "tatlsu" Fransz bankerine imparatorluun borlar
nn denmesini salamak iin Fransz donanmasnn M i d i l
li'yi igale kalkmasyd. Ayn srecin bir dier yn Alman
larn demiryolu imtiyaz almak iin giritikleri almalar
14 "Sanayi ve Ticarete Dair," ura-y mmet, 16 Ekim 1902, s. 2.
15 Yldz, "stikblde," Sura-y mmet, 7 Haziran 1902, s. 3.
262
ve bunlarla beraber dnlen Anadolu'ya Alman koloniza-
14 trlerini yerletirme planlaryd. 16
Genel olarak J n Trkler b u iktisadi saldrnn A v r u -
pa'daki toplumsal kuvvetlerin yeni ynlere ynelmelerinin,
yeni oluan halk ktlelerini sevk etme sorunuyla ilgili ola
rak yeni tayin edilen amalar gerekletirme abasnn bir
sonucu olduunu az ok anlayabiliyorlard. Bu bilincin 17
varln iktisat konusuyla beraber iledikleri teki konular
dan anlyoruz. rnein:
"Bir zengin ngiliz yzlerce milyona bali btn servetini
hkmetinin tezyid-i evket- an, milletinin tezhib-i ahlk
ve serveti, ilim ve irfan yolunda terk eder. Topu topu i k i
yz b i n nfustan ibaret bir millet, istikllini muhafaza et
mek, esarete giriftar olmamak gayretiyle nfus- umumiyesi-
ne muaddel bir dman ordusuna seneden beri kahrama-
nne mukavemet ederek cihn- hrriyetin btn enzr-
hayret ve takdirini kendisine, Transvaale doru celb (ediyor).
"Almanlar Alman anasr ve nfusunun tesis-i iktidar ve
itibar edebilmesi iin en bata imparatorlar olmak zere
cemiyet-i siyasler tekil ederek hemen her taraf havza- ik-
tisadiyelerine almak gibi meden, ticari istillara hazrlan
yorlar. Macarlar Macar milletinin ehemmiyet-i siyasiyesini
artrmak fikr- emeliyle yabanc ansrlar Macarlatrmak-
ta, onlar evltlkla evlerine kabul etmek gibi mfid tedabi-
re mracaat (ediyorlar)." 18
16 Bu konu iin bkz. Edward Mead Earle, Turkey, The Gread Powers and the Bag
dad Railway (New York, 1923). Kuran, Jn Trkler, s. 70, vd. b u konuda pek
az bilgi vermektedir. Gene bkz. Tahsin Paa, Abdlhamil, s. 74. ura-y mmet
Dou sorununun iktisadi bir ereve iinde incelendii ilk j n T r k dergisi
dir. Bkz. "Mes'ele-i arkiyeye Dair," ura-y mmet, 1 Kasm 1902, s. 1.
17 Avrupa'da 19. yzyl sonunda oluan ktlelerin kolonyalizm, rklk gibi pre-
totaliterlik gibi harekeeri meydana getirmedeki rollerinin derin ve parlak bir
analizi iin bkz. Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, (2. bas. New
York, 1958), zellikle s. 123-340.
18 "Milletimiz Ne Yapyor?," ura-y mmet, 7 Haziran 1902, s. 3,
263
 Bylece u ana soruyu cevaplandrmak son derece nem kuvvetiyle" "feth-i memalik" ediliyordu. B u n u n iin de 23

kazanyordu: Avrupa'da iktisadi baar elde etmek iin, Franszlarn Osmanl mparatorlugu'ndan istedikleri imti
Transvaal'de d basklan pskrtmek iin, Almanya'da A l yazlar, son zamanlarda, mektep kurma imtiyaz halini al
manlarn hegemonyasn salamak iin ve Macaristan'da mt. Bylece eitimin nemi bir daha dorulanyordu.
aznlklar eritmek iin giriilen baarl hareketlere Trkler ura-y mmet'te eitimin neminin dier i k i noktada
niin katlmamt ve katlmalarn salayacak imknlar ne tekrar ileri srldn greceiz. Bunlardan biri panslav
lerdi? (Dikkate deer bir nokta ahlki bakmdan birbirin propagandasn durdurma arac olarak kullanlmas, teki
den farkl olan bu faaliyetlerin ura-y mmet tarafndan de halk iinde siyas grev bilincini ve devlet ilerinin y
eit saylmasyd. Artk nemli olan, baar elde etmek, yen netimindeki sorumluluk hissini yaratma imknlarnn en
mek ve yenilmemekti.) nemlisi saylmasyd.
Yukarda sorulduuna iaret ettiimiz soruya teklif edilen
hal aresinin ura-y mmei'te de "Trklerin her eyi dev
Osmanllk deolojisi
letten beklemeleriyle sonulanan davranlarn ortadan
kaldrmak" eklini aldn belirtmitik. ura-y mmei'in slahat Osmanllarn enerjilerini baz
Sura-y L/mmei'e gre Trklerin tembelliinin kusurunu belirli noktalara toplamay dndn grdk. sorun
slm dinine yklemek mmkn deildi.' Trkiye'de yer 9 bakmndan, bu toplama noktalar almak, iktisadi faali
leen islm dncesi tipi ve zellikle mistisizmin ve ya yette etkili hale gelmek ve eitim yoluyla bunlar pekletir
ratt tarikatlarn etkisiyle bireyin kendi isteiyle davran mek gibi tekliflerden ibaretti. D ilikiler bakmndan bu
masn ksc baz davranlarn yerlemesine neden olmu toplama noktas Osmanllk politikasyd.
t u . Fakat, Islmm bu etkisi, eitimle ve slm dncesi
20
Gene Osmanllk ideolojisine bakarsak bunun i k i ksm
nin insan iradesine daha geni bir pay tanyan ekillerini dan olutuunu syleyebiliriz. Bunlardan birine teorinin
egemen klmak suretiyle giderilebilirdi. nk, insan ira
21
z, ikincisine de metodolojisi diyebiliriz. Teorinin z b
desini kstlayc inanlar ayn zamanda siyas tembellii tn Osmanllarn kuvvetlerini birletirmeleri gerektii'.k-
meydana getiren, bireyi padiahn kudretine tbi klan riydi, metodolojisi istenen sonucu elde etmek iin kullan
inanlard. 22
lacak yntemlerle ilgiliydi. Sz konusu teorinin bir nc
Tarikatlara kar bu davran bize daha nce Ahmet Rza yan mdahaleciliin reddiydi ve her ey de red durumuyla
Bey'in yazlarnda grdmz tarikat aleyhtarln hatr balyordu.
latmaktadr. te yandan modern zamanlarda arlk kaba- ura-y mmet'e gre her ne vakit bir yabanc devlet Os
kuvvetin bir stnlk salamad apakt. Artk " f i k i r manllarn iine mdahale etmise, imparatorluun bir par
as elden gitmiti.* Aslnda Bat devletlerinin d ilikileri
4

19 "Kader," ura-y mmet, 9 Mays 1902, s. 2.

20 A.g.e.
21 "ifade," Sura-y mmet, 30 Mart 1903. 23 "Yaralannz," ura-y mmet, 24 Nisan 1902, s. 2.

22 "Makale-i Mahsusa," ura-y mmet, 9 Mays 1902, s. 2. 24 "Mdahale-i Ecnebiye," ura-y mmet, 10 Nisan 1902, s. 1.

264 265
"hiyel riya"ya dayanyordu. Bat'da k i m Boerlerin, F i n
25
landiyallarn ve Polonyallarn feryadna aldr ediyordu?
Bunun yannda Osmanl mparatorluumda aznlkta olan
unsurlarn anavatandan ayrlmas iin bir neden yoktu. Os
manl mparatorluu geni imknlara sahipti ve bunlara da
ha dokunulmamt. B u imknlarn iletilmesiyle herkese
iyi bir hayat salanabilirdi.
Rusya ve Avusturya'nn glgesinde yaayan Bulgaristan,
Osmanl mparatorluundan ayrlah beri daha m mutluy
du? Osmanl mparatorluunun sorunlarn zmenin en
26
mantki yolu "ittihat ve ittifak ile vatan- mterekemizde
bir hkmet-i meruta tesis" etmekti. 27
Osmanl mparatorlugu'nu meydana getiren eitli u n
surlarn mutluluu btn mparatorlukta uygulama alanna
konacak genel bir slahat politikasnn gerekletirilmesine
balyd. Bu milletlerin says ne olursa olsun, "vatanlar
28
b i r " d i . Sezai Bey'in bu tahlili yle son buluyordu:
M kendi dinlerinin gereklerini hatrlatmaktan ibaret olduunu
"Bir semada domu, bir iklimde bym, bir havada
yaam, ruhlar, kalpleri ne Rusya teskin eder ne ngiltere
tesliye eder. Gene onlarn aresaz- lm, melz- ztrab
sine-i vatandr." 30
te yandan bir Osmanllk hissinin yaratlmasnn bir d i
er yarar uydu: Trklerin aznlkta bulunduklar baz s
nr blgelerinde Osmanllk hissiyle dolu hale gelen halk
artk bir elden dman pskrtmeye alacakt.
25 A.g.e.
26 Age.
27 (Sezai). "Akvam- Osmaniye," ura-y mmet, 17 Nisan 1904,
28 "Arnavuluk'a Dair," ura-y mmet, 23 Mays 1902, s. 2; "Ermeni Kongresi,"
ura-y mmet, 2 Austos 1902, s. 1.
29 A.g.e.
30 A.g.e., s. 1.
31 (Sezai), "Avrupa-i Osmanl," ura-y mmet, 9 Austos 1903, s. 2.
266
Dergi, hkmetin Osmanllk idealini ihmal etmesini id
detle eletiriyordu. Hkmetin gazetelere verdii propagan
da yazlarnda "Osmanl" kelimesini kaldrp yerine "Ms
lman", "Mslmanlar" ve "slmlar" kelimelerini kullan
maya balamas bir "acemilik" saylyordu. Burada ima 32
edilmek istenen, Kayzer'in 1899'da stanbul'a geliinden
sonra Padiah'm A l m a n mparatoru'nun slm birlemesi
konusundaki tlerini ciddiye alm olmasyd. 33
Osmanllk ideolojisinin uygulanmas, yaylmas ve yerle
mesi iin kullanlacak olan aralara gelince Bulgarlarn ve
Yunanllarn Makedonya'da kullanmakta olduklar usullere
mracaat edilecekti. Mektep alacak, misyonerlerin faaliyeti
rnek olarak alnacak, dil ve kltr yaylmaya allacakt.
Osmanllk ideali konusundaki makalelerin byk ounlu
unu yazan Sezai Bey bu noktada giriilecek "misyoner faali
yetinin" Hristiyanlar arasnda Islm yayma deil slmlara
ifade ediyordu. Bylece din, Rumeli'deki Trk unsurunun
benliini kavrayabilmesi iin bir ara olarak kullanlacakt.
Grld zere, Sezai Bey Abdlhamit'in panislmizm giri
imlerini eletirerek, ayn aratan yararlanmak zorunda kal
yordu. Dikkate deer olan nokta birbirinden bu kadar farkl
politikalar gden Padiah'n, Sezai Bey'in, Ahmet Rza Bey'in
ve Dr. Cevdet'in sonunda Islm bir politik veya sosyal alet
31 saymalar bakmndan birbirine bu kadar benzer grlere
sahip olmu olmalardr. Fakat Islmm yalnz "alet" sayld
nn belki en ak belirtisi ura-y mmei'in farmasonluk
konusunda bir makale yaymlamaktan ekinmemesiydi. 34
s. 1-2.
32 "Zaaf ve Cehil Numuneleri," ura-y mmet, 1 Aralk 1902, s. 3.
33 Yalman, Turkey in the World War. s. 80.
34 ura-y mmet masonluk konusuna dokunan ilk J n T r k dergisidir. Akasya
ismindeki mason dergisinde J n Trklerin yaptklar almalar destekleyen
bir yaznn kmas zerine ura-y mmet te kan makalede Avrupa mason-
267
 Bunun yannda, "ner-i Usan" zerinde srarla durulmas
dil konusunun kuvvetli bir kltrel silah olduunun ke
fiyle ilgiliydi. Sezai Bey'e gre: "Ner-i lisandan maksad
mz... bir arada yaamaya muhta bulunan ayn memleket
ocuklar, kardeleri arasnda bir vasta- mnasebet tekil
etmektir." 35
Sezai Bey bu tip propagandann, kimsenin hisleri incitil
meden yaplacana dair teminat veriyordu. Buna ramen
bizzat kltrn milli birlii salama yolunda bir silah olarak
kullanlabileceinin kefi bu silahn Bulgarlar, Srplar ve
Rumlarn yapt gibi bir bask arac olarak kullanlmas teh
likesini ortaya karyordu. Gerekten Birinci Dnya Sava
yllarndan nce ve dnya sava iinde, Arap lkelerinde,
ttihatlar tarafndan yaplan bu tip tecrbeler bask usulle
riyle desteklenmiti. ttihatlarn sonu elde edememi o l
malar milliyet sorunu hakknda o zamanlar bile ak bir fik
re sahip olmam olduklarn ve hl Osmanlln ve Isl-
mn birletirici kuvveti fikrine kandklarn gstermektedir.
Sezai Bey'in kltr bir siyas ara saymas yalnz J n
Trklerin Makedonya'da cereyan edenlerden kardklar bir
ders deildi. Avrupa'da ngiltere'den ta Baltk Denizi kylar
na kadar, Aydnlanma devrinde yaayan btn insanln or
taklaa olarak paylat bir kltr fikri, yerini, yalnz bir tek
rkn, bir tek milletin baarlarnn rn olan kltr anlay
na brakyordu. Yeni grte, kltr, stn milletlerin geri-
lanndan ve hrriyet urundaki almalarndan vgyle sz edilmektedir. Se
lanik'te faaliyette olan J n T r k l e r i n masonlarla olan yakn temaslar bilin
mekledir. 1903 ylnda kan ura-y mmet makalesi Paris J n Trklerinin de
o zamanlar masonlarla temas kurduklarna m iaret etmektedir? Bunu imdi
lik bilmeye imkan yoktur, fakat ura-y mmet'in byle bir makaleyi basm
olmasndan a n k laikliini ilan etmekten korkmadn anlyoruz. Bkz. "Far
masonlar," ura-y mmet, 29 Nisan 1903 ve farmasonlann J n Trklerle i l
gileri iin, Ramsauer, Tfe Young Turfes, s. 103-109.
35 (Sezai), "Avrupa-i O s m a n , " ura-y mmet, 9 Austos 1903, s. 2.
268
kalm olanlara bizzat " m e d e n i l i k l e r i n i salama yolunda
empoze etmek zorunda olduklar bir ereveydi. Kipling'in
"lesser breeds without the law" (kanunu olamayan geri rk
lar) deyimi bunun en gzel bir rneini oluturuyordu.
Kltrn anlamnn bir ekli de "elit"in "halk"a bir kl
tr erevesi empoze etmesiydi. Byle bir dncenin izini
Sezai Bey'in yazlarnda da grmek mmkndr. rnein:
"Dnyada maddi, manevi ne kadar kuvvet, ne kadar vas-
ta- terakki ve saadet varsa vatann hayr ve selmetine sarf
edilmeli, o maksada yaramayan eylerle itigal etmek bize
bugn haram olmaldr.
"Burada istimalini tavsiye etmek niyetinde bulunduu
muz kuvvet, manevi kuvvetlerin en ltifi olan iirdir, ve si
yasi arklarda insann hissini tahrik edecek, kalbini titrete
cek hassalar bulunduunu bildiimizden, zamann ahval ve
ihtiyacna uygun manzumelerle de vatandalarmzn te-
heyyc- kulubuna, tezhib-i ahlkna hizmet edildiini
grmek isteriz.
"...te fkralar bu gibi vesait-i rakikenin de ehemmiyetini
nazar- kayd- itibardan uzak tutmamaldr." 36
Gene ayn tutum dolaysyla "her sz, her eser, maksad,
yaplmas lzm ve vacip olan eyi \azifemizi bize doruca,
klfetsizce anlatmal"yd. 37
Bylece, ura-y mmet grubu bireyin "hak ve hrriye
t i " iin altn ilan eder ve bireyin padiaha kar gs
3 8
terdii boyun eii eletirerek, kurmasn hayal ettii ideal
siyas birimde vatandalarn yeni topluma kar daha da sk
sosyal sorumluluk balaryla bal olacaklarn daha o za
mandan ima ediyordu.
36 " M i l l i ve Siyasi arklar," ura-y mmet, 15 Aralk 1902, s. 2.
37 "Erbab- Kalemin Vazifesi," ura-y mmet, 24 Nisan 1902, s. 4. talikler be
nim.
38 "Hakk- Hrriyet," ura-y mmet, 10 Nisan 1902, s. 3.
269
 Bireyin topluma kar olan grevlerini ne belirleyecekti?
Bir kez bir milletin "saadet-i itimaiye"si "faaliyeti m-
temia"nn sonucuydu. Fakat bu kolektif hayatn topland
39
nokta "mmeti ikaz ve ittihada davet edecek bir Frka-i
siyasiye"ydi." Byle bir parti ortadan kalkt takdirde va
tandalar bu partiyi yeniden kurmak iin faaliyete geme
liydiler. Zira milletin enerjilerinin toplanmas ve denetlen
mesi bu ekilde salanabilirdi. Bylece, 20. yzyln banda
Bat'da gittike rabet gren, sonradan halk partisinin olu
masnda i z i grlecek olan, siyas partinin halkn "nderi""'
olarak rol hakknda Ahmet Rza Bey'in fikirlerini de hatr
latan bir tasavvura rastlyoruz.
ura-y gsterdiimiz ekilde ele alman "Os
mmetle
manllk" sorunu ok zaman gemeden daha somut baz
mtalaalar ekline dnecekti. nk Makedonya elden
gidiyordu ve buna bir are bulmak gerekiyordu.
Dergi, durmakszn, hkmetin ynetim mekanizmasn
slah etmesini, mahalli ayan ve eraf kendi yanlarna evi
recek bir politika gtmesini, ahaliyi kazanacak birtakm ye
nilikler getirmesini gtlyordu. 42
zellikle Bat devletlerinin Makedonya ilerine mdahale
leri ura-y mmeti en ok kayglandran bir husustu. Der
ginin en derin kayglar panslavlarn ve Rum Ortodokslarn
Makedonya'da gsterdikleri kltrel faaliyet karsnda Os
manl hkmetinin ataleti dolaysyla beliriyordu. Her i k i
yan da yeni okul kurmak ve din faaliyetlerini geniletmek
zere durmakszn yeni ayrcalklar istiyor ve onlar elde
edebiliyordu. ura-y mmete gre bu ksrdng krlma-
39 "Sanayi ve Ticarete Dair." ura-y mmet, 16 E k i m 1902. s. 2.
40 "ttihat ve Teavn," ura-y mmet. 23 Mays 1902, s. I.
41 Maurice Duverger, Les Parfis Politiaues, 3. bas. (Paris, 1961), s.
42 "Rumeli Elden Gidiyor," 9 Mays 1902, s. 1; "Islahata Dair," ura-y mmet, 7
Haziran 1902, s. 1.
270
hyd. Eitime ihtiya duyulan bir blgede ii Bulgar veya
Rumlara brakmaktansa hkmetin kendisi okul salama
lyd. Trklerin bu gibi sosyal hizmetleri meydana getirecek
gte olmadklarn ispat edecek delilleri byk devletlere
vermek, Bat'nn Rum ve Bulgar faaliyetlerini desteklemesini
mmkn klacak olan kozlar eline teslim etmek olacakt.' 13
Panslavlarn Makedonya'daki kltrel saldrlarnn baa
rs, Jn Trklerin bir daha kltr sorununu ele almalaryla,
aznlklarn kltrel benliklerini korumalarna yarayan un
surlara ve bir memleketin kendi snrlar dnda kalan top
luluklar kltrle etkileme sorununa baklarn evirmele-
riyle sonuland. ura-y mmet'teki Jn Trkler, Trklerin
bir aznlk haline geldikleri zaman, az zaman iinde ktm-
serletiklerini gryorlard. Girit'te ve Bulgaristan'da kalan
44
Trklere sebat etmeyi, yalnz yabanc igali altna girdikleri
iin doum yerlerini terk etmemeyi gtlyorlard. 45
te yandan ayn memleketlerde kalan Trk ahalisinin Jn
Trk propagandasna Bulgar ve Rum aznlklarnn Bulgar
ve Yunan propagandalarna verdikleri neme oranla ok da
ha az nem verdiklerini gryorlard. Trk ahalisi yabanc
bir devletin tebaas olduu yerlerde baklarn "vatan"a e
virmiyordu. Buna karlk, Avusturya'da bulunan Alman
46
lar, Macarlar, Almanya'daki Franszlar, Rusya'daki Lehler, bir
baka devletin ynetimine gemekle "mahvolamaz birer
anasr- metin-i zi-i hayat'^duklarm gsteriyorlard. 47
43 "Ecnebiler iinde Top Oynuyor," ura-y mmet, Haziran 1903, s. 1; "Rumeli
elden Gidiyor," ura y mmet, 9 Mays 1902, s. 1; "Rumeli'de Yaplmas cap
Eden sler," 5ra-y mmet, 27 Haziran 1903, s. 1; "Balkanlarda Mezhep M
nazaan," ura-y mmet, 6 Austos 1902, s. 4.
44 "Girit," ura-y mmet, 6 Austos 1902, s. 4.
45 A.g.e.
288.
46 "Ifade-i Mahsusa," ura-y mmet, 18 Mart 1904, s. 1.
47 A.ge.
271
 Bunun sebebi neydi?
"Anlalyor k i ilmi, edebiyat, lisan olan bir millet mahvol-
muyor. yle bir anasr- zi-i hayat zek-y cihann btn kuv-
va-y maddiyesi ezemiyor. Bizde ise mevcudiyet-i siyasiyenin
nihayet bulduu yerlerde millet bir eser-i mevcudiyet gstere
miyor. ktmz memalikte klalarla istihkmlar brakyo
ruz. Grlyor k i bak-y millet iin en vas klalar mektep
ler, en zaptolunmaz istihkmlar dar-l-fnunlar imi.""
Bylece bir Osmanl kltr yaratmann zorunluluu bir
daha ortaya kyordu. Fakat J n Trklerin karlatklar
byk zorluklar bizzat b u kavramda belliydi. nk "ta
m i m " edilecek bir "Osmanl" dili yoktu, zorunlu olarak b u
dil "Trke" olacakt ve bylece Osmanlclk ideali derhal
bir tek unsurun lehine yaplan bir faaliyet eklini alyordu.
Kltr sorununu daha sonra ele alm olan Ziya Gkalp'in
bu kltrel faaliyetin temelini Trklere yneltme abas b u
ynden ok daha mantkiydi.
ura-y mmet, milli kltr sorununu ok ciddiye alma
ya balayan ilk J n Trk dergisidir. nceleri Ahmet Rza
Bey'in Mechveret'teki yazlarnda daha evrensel bir ereve
iinde ele alnan kltr sorununun, Osmanl lmparatorlu-
gu'nun korunmasna ynelen bir temel ama olarak kabul
edildii andan itibaren " m i l l i " bir yn almas zorunluluu
artk anlalmt. Dergide kan bir makalede ifade edildii
zere Baron Stein ve Fichte gibi Alman benliini meydana
getirme abasna kendilerini feda etmi devlet adamlar ve
dnrler kmadka, Osmanl Imparatorlugu'nda da bir
sonu elde edilemezdi." 9
Kltre milli bir dayanak bulma abalarnn ura-y m
mette belirdii sralarda grlen ikinci bir tema, geni halk
48 A.g.e.
49 M , "ark Meselesine Dair," ura-y mmet, 28 ubat 1903. s. 4.
272
ktlelerinin anlayszl tema'sdr. Bunlar, uyuuklukla,
iinde bulunduklar d u r u m u n ciddiyetini kavramamakla
sulanyorlard. 50
Jn Trklerin genel olarak ktlelere yukardan baklarna
imdi kendi toplumunun fizik koullarm, Dou dankl
n ve pisliini beenmeme tutumu ekleniyordu:
"lnkb- zamandan azde, medeniyetin her an tezyid et
8
tii dadaga-y ihtiyatan asude, cihann terakkisine kar
bigne olan bu akvam arasnda mesel baz derviler vardr
ki elbiseleri tamamiyle kurun-u ul modasna muvafktr...
bir nevi entarili Yahudilere tesadf edilir k i kurun-u vusta
drzilerinden zannolunur. Bu hlin esvaptan... cisme, c i
simden ruha kadar tesiri grlr... Anadolu'da baz yerler
grlr k i insan suk ve pazarndan Hazret-i dem gzar
edecek zehabna der. " S1
Bylece Trk Batllama tarihinde Anadolu'nun geri ka
l konusunda zamanmza kadar gelen hayflanmalarn bir
balangcyla karlayoruz.
M i l l i bir kltr yaratma konusunda dergide yaplan tah
lillerde, Rumeli ve Anadolu Trklerinin J n Trk propa
gandasna bir tepki gstermemeleri d i l sorununa balan
mt. Rumeli Trklerinin Trkeden baka dil konutukla
r yerlerde (Bosna, Girit) bunun nedeni akt, bu durumun
sz konusu olmad yerlerdeyse halk edeb Osmanlcay
anlamyordu. Bu yzden ona kendi sade Trkesiyle ses
52
lenmek gerekti.
Trk halknn eitim dzeyini ykseltmek iin her ey
den nce Nef'i ve Nabi'lerin "dekadan"lg braklmalyd. 53
Rumeli'nin ve Anadolu'nun anlayabilecei bir dile ihtiya
50 (Sezai), "Neriyat," ura-yi mmet, 22 Ekim 1903, s. 1.
51 (Sezai), "Akvam- Osmaniye," ura-y mmet, 17 Nisan 1904, s. 1-2.
52 (Sezai), "Neriyat," ura-y mmet, 22 E k i m 1903, s. 1.
53 A.g.e.
273
vard. Bu halk'a yaklama abalar iinde, Anadolu'ya kar
54
gsterilen yeni ilgi, 1900 yllar J n Trk yaynlarnn
karakteristik b i r unsurudur. 1902'de Msr'da karlan
Anadolu dergisinde b u n u n gzel b i r rneini b u l m a k
mmkndr:
"Esselam- aleyk ey mbarek Anadolu. Ey koca Trkeli.
Merhaba ey sevgili kk Asya! Ey mukaddes vatan. Eyadi-
i zulm- istibdat, hane ve kanelerini viran, ehl- ayalin
olan ehl-i Islm perian eylemitir.
"L havle ve l kuvvete ill b i l l a h . " 55
ura-y mmette air Hseyin Siret'in Osmanl'da yaym
na balanan "Anadolu Mektuplar" derginin tefrika ettii
eserlerden b i r i y d i . Anadolu'ya kar gsterilen bu ilginin
56
nedenini derginin bamakalelerinde bulmak mmkndr.
Sezai'nin ifadesiyle:
"Evet, kbet Rumeli elden, Osmanllar Avrupa'dan k
yor, lstihkar- hayat, metanet-i ahlk, uluvv-u cenap ile m
cehhez olarak riyaset-i idarelerinde evsf- cihangirneye
mlik padiahlaryla Maverannehir'den zuhur ederek V i -
yana'ya kadar giden Osmanllar, bugn balarnda Abdl-
hamit olarak perian ve naln Asya'ya dnyor. Me'um ve
mthi bir akbet..." 57
Bu koullar iinde Jn Trklerin dncesinin Anado
lu'ya ve Trklere evrilmesi tabiiydi.
Trklere nem verilmesi tamamen yeni bir tema olarak
ortaya kmyordu. Bundan nce yle ifadelerin derginin
sayfalarnda kt grlmt:
"Sultan Orhan devrinde ehzade Sleyman Paa altm
Trk cengveriyle Rumeli yakasna gemiti, Gelibolu'yu
54 A.g.e.
55 "Bismillah- Rahman- Rahm," Anadolu. 24 Nisan 1902,
56 "Anadolu Mektuplar", ura-y mmet, 26 Temmuz 1903.
57 (Sezai), "Millet-i Osmaniye." ura-y mmet. 7 Ekim 1903,
274
zaptetmiti. O tarihten beri Trkn evld rahat grmedi.
Rumeli'nin her hududu, her burcu Anadolu'nun mezar o l
d u . " Fakat imdi Trklk tema's gittike daha sk ileni
5 8
yordu.
Daha nce iaret ettiimiz zere ura-y mmetin Trkle
re kar tutumu iki yanlyd: bir yandan Trkler Bat mede
niyetine katlmadklar iin yerilirken, te yandan Avrupa
basnnda kan Trk aleyhtar makaleler dergide iddetli bir
tepkiyle karlanyordu. Gene "halk"m padiaha kar ok
fazla pasif davranmasndan ikyet etmesinin yan banda
ura-y mmet "Trk milleti"ni ayn kusurlardan tenzih edi
yor ve marur Anadolu kyls imajn kullanyordu. Fakat
tutum gerekte bir k e n d i k e n d i n i aldatmadan ibaretti,
"halk" ve "millet" aslnda birbirinden ayr i k i varlk deildi.
Burada gene "tedafi" Trklk deyimi durumu en iyi
bir ekilde aydnlatmaktadr, j n Trkler, Avrupa basnnda
Trklerin bir "rk" olarak baz ithamlara maruz braklma
larna tahamml edemiyorlard. Bu makalelerin dokundu-
rucu tonu karsnda byle bir tepkinin uyanmas tabiiydi,
bylece, bizzat Jn Trklerin "Trk rk" gibi bir kavram
kullanmalarnn Bat Avrupa'da rk teorilerinin 1900'Ierde
moda haline gelmi olmas sonucu olduu anlalyor. 59
Genel olarak, Makedonya sorununa bir hal aresi bulma
imkn azaldka, "Trk" deyimi daha sk kullanlyor ve
Trklere gsterilen ilgi byyordu.
1906 ylndan sonra ura-y mmet Rusya Trkleriyle i l -
58 "Rumeli Elden Gidiyor," ura y mmet, 9 Mays 1902, s. 1.
59 ura-y mmet'e gre Abdlhamit'in cinayetlerini T r k "kavm"ine y k l e m e k
d o r u deildi, "Trklerin sehaleti, Trklerin katliam, T r k l e r i n ecnas- insa
niye arasnda sfli bir tabaka-i hilkatte" bulunmalar Sezai'nin Avrupa gazete
s. 1. lerinde durmakszn islendiini syledii konulard. Bkz. (Sezai), "Abdlha-
mit ve Devlet-i Aliyye," ura-y mmet, Ocak 1904, s. 1. Gene bkz. "Avru
pa'da Matbuat Niin Trkler Aleyhinde ve Bulgarlar Lehindedir?," ura-y
s. 1. mmet, 24 Austos 1903, s. 1-2.
275
gilenmeye balamaktadr. Bu saylarda Jn Trklerin Rus
Mslmanlarnn 1903-06 arasnda gsterdikleri baary
hi beklemedikleri anlatlmaktadr. 60
ura-y mmet'in kastettii baar, Rus Mslmanlarnn
N i j n i Novgorod'a toplanan nc Kongresi ve bundan
nce Rus Mslmanlarnn gsterdikleri faaliyetti. nc
Kongre, yalnz Rus Mslmanlarnn bir siyas parti meyda
na getirme imknlarna ayrlmt. Kongre grmelerinin
bu konuya ynelmesi, Yusuf Akura isminde bir Kazanl
Trkn nerisi sonucuydu. Kongre bu neriyi kabul etmi
ti. Trklerin liderleri bylece Mslmanlara da Ortodoks
Ruslara verilmi olan haklarn salanabileceini umut et
milerdi. Ayr bir okul sistemi kurulabileceini, lslm din
kurulularn bamszlnn ve tarmsal reform konular
nn yeni oluan Duma (Millet Meclisi) kanalyla halledilebi
leceini dnmlerdi. 61
ura-y mmet, kongrede, gerek dinin gerekse milliyetin
Rus Trkleri iin i k i kuvvet kayna oluturduklarn ilan
etmi olmalar zerine duruyordu. 62
Akura isminin ura-y mmei'te gzkmesi bir rastlant
sonucu deildi. Bir sre nce Akura ura-y mmete yaz
yazanlann kadrosunda bulunmutu. 1904'te Kahire'de bu se
fer gazetecilikle uramaya balayan A l i Kemal'in Trk is
miyle kard dergide Akura'nm bir seri makalesi kmt.
Trk temelde bir Osmanl politikas gdyor ve A l i Kemal'in
hkmetle olan eski balarna ramen lml reformcu bir
amaca yneliyordu. Yazarlar arasnda da Dr. erafeddin
Magmumi gibi, nceleri Jn Trkler safnda yer alm, fakat
sonradan onlardan ayrlm kimseler bulunuyordu. Ziya G-
60 "Rusya Trkleri," ura-y mmet, 30 Kasm 1906, s. 1.
61 Alexandre Bennigsen ve Quclquejay, Les Mouvemcnts Nalionaux chez les M u -
sumtms de Russie I: Le Sultangalievisme au Tatarsen (Paris, 1960).
62 ura-y mmet. 30 Kasm 1906, s. 2.
276
kalp'in anlattna gre 1900 sralannda Trklk, Osmanllk
sorunlar bir sreden beri Asker Tbbiye'de konuuluyordu.
Bu konmalarn 1889'dan beri Askeri Tbbiye'de bulunan
ve derin kltryle Jn Trklerin saygsn kazanan Rusya
Trklerinden Hseyinzade Ali'nin etkisiyle yaplm olduu
muhtemeldir. Hseyinzade A l i , Trkleraras bir birlik mey
dana getirmekten ve Turan'dan sz eden ilk dnrlerden
dir. Trk'n Osmanllk konusunda bir makalesine Yusuf
63
Akura bir seri makale eklinde kan bir mektupla cevap
vermiti. Tarz- Siyaset adyla fikir tarihimize geen bu
mektuplarda Osmanl lmparatorlugnda ana ama olarak ne
gibi bir milliyet politikas izlenmesi gerektii tartlyordu.
Akura 1876 ylnda Volga zerinde bulunan Simbirsk
ehrinde domutu. 1883'te stanbul'a gelerek asker
64
okullarda renimini tamamlam ve sonunda Harbiye'ye
girmiti. Okulda bulunurken yaz tatillerini Rusya'da geir
meye devam ediyordu, istanbul'un perianhgyla Kazan gibi
bir tara ehri arasndaki farklar Akura'nm dncelerini
modernleme srecine evirmesine neden oldu. Yaymlad
ilk eser Tatarlar arasnda modernleme sorununu ilk ele
alan dnrn, ahabettin Mercani'nin bir biyografisiy-
d i . Daha mektepteyken "muzr" faaliyeti dolaysyla tu
6 5
tuklanmt. Mezun olduu 1897 ylnda tutuklanp eref
vapuruyla Trablusgarb'a gnderilenler arasndayd. Ferit
(Tek) Bey'le Abdullah Cevdet Bey 1898 yl yaznda sarayla
grmeler sonucu hapisten karlanlar arasndayd. Ser
best brakldktan bir sre sonra Akura srgn arkada
63 Trk Yl 1928, s. 413 vd.
64 Akura hakkknda verdiim bilgiler iki kaynaa dayanmaktadr: Yusuf A k u
ra'nm Turfe Yl J928 (stanbul, 1928), s. 399 vd.'da kendi hayatna dair verdi
i bilgiler ve Muharrem Fevzi Togay'n Yusuf Akura: Hayat ve Eserleri, (stan
bul, 1944) isimli biyografisi.
65 Trk Yl 1928, s. 399.
277
Ferit Bey'le Paris'e kamt. Akura'ya gre burada ilk gr
d Jn Trklerden biri, 1897 ylndan beri Paris'te tp g-
renimiyle uraan Dr. erafeddin Magmumi olmutu.
Dr. erafeddin, Avrupa basnnda beliren Trk dmanl
nn kendisini nasl umutsuzlua sevk ettiini ve Osmanl
lk fikrinde artk ie yarar bir sentez grmediini Akura'ya
anlatt.
Jn Trkler arasnda o zamanlar artk genel bir kanaat
haline gelen, Avrupallarn insaniyet ve medeniyet iddialar
na inanlmayaca fikrini kendisine at. Jn Trklerin izle
dikleri politikann bir kmaza girdiinin Dr. Magmumi ta
rafndan yaplan izah Akura zerinde derin etkiler brakt.
O zamanlar siyas ilimler konusunda en ileri eitim kuru
mu olan Ecole Libre des Sciences PoIitiques'e kaydolarak
siyaset konusunda bilinenlerin Jn Trklere ne gibi bir yn
gsterdiini anlamak istedi.
E c o l e Libre'de Akura, E m i l e Boutmy, A l b e r t Sorel,
Funck Brentano ve Leroy-Beaulieu gibi zamann tannm
dnrlerinden ders grd. Dr. Yusuf'a gre, bunlarn or
tak nitelii, "ciddi bir milliyetilik"ti. Albert Sorel'in ders
66
lerinden ald en deri izlenim "millet" biriminin modem
tarihi meydana getiren unsurlarn arasnda en nemli unsur
olduuydu. Funck Brentano'dan tarihin iktisadi unsurunun
nemini renmi, Emile Boutmy'nin dersleri "milletler
psikolojisine" nem vermesiyle sonulanmt. Ayrca, Bo
utmy'nin derslerinden ilerlemenin gerek yolunun devrim
olmayp evrim olduu kansna varmt.
Akura bu okula devam ettii srada ura-y mmei'i
karanlarla temastayd. 1902 ylnda ura-y mmet'e birka
makale de yazmt. 67
66 A.g.e.
67 Sonradan EsM ura-y tnmel'teki Makalelerinden adyla (stanbul. 1329) k
mtr.
278
Ecole Libre'de, Essai sur l'Histoire des Institutions de l'Em
pire Ottoman adyla yazd tezi, Jn Trklerin siyasetlerin
de temel bir noktada yanl yola sapm olduklarm gster
meye alyordu. Tpk Tanzimat devlet adamlar gibi Jn
Trkler de siyas dncelerine temel olarak "devlet" biri
mini kabul etmiler "millet" birimiyle ilgilenmemilerdi.
Gerekte Jn Trklerin programnda bir Osmanl toplulu
unun kurulmasyla ilgili olarak ileri srlen nerilerin uy
gulanmasna imkn yoktu. Akura'ya gre Osmanl mpa
ratorluu iin kar yol "self-government" e (metinde ngi
lizce) dayanan "federatif bir devlet ekline girmesiydi. m
paratorluktan ayrlmak isteyen blmlere de "otonomi" ve
rilmeliydi. 68
Akura'nm daha sonra bu yazlarndan sz ederken ifade
ettii zere:
" F i k r - i milletin bu kadar inkiafndan ve muhtelif millet
ler arasnda ve alelhusus i k i din beyninde bu derece husu
metin tahsilinden sonra mparatorluun muhtelif anasrn
ittihat ve imtiza ettirmek, ondan bir millet tekil etmek
gayr mmkndr." 69
renimini tamamladktan sonra, Yusuf Akura, Rus
ya'ya gitmi ve 1905'ten sonra en nemli Tatar nderlerin
den biri olmutu. 70
Tarz- Siyaset
Trk'e yazd ve daha sonra bir risale halinde. Tarz- Si
yaset adyla kan mektubunda Yusuf Akura gene ayn
71
sorunu gzden geiriyordu. Osmanl mparatorlugu'nun
68 Trk Yth 1928, s. 402.
69 A g . e .
70 Benningsen et Quelquejay, Les Mouvements Nationaux, s. 57-62.
71 Akuraoglu Yusuf. Tarz- Siyaset, (stanbul, 1328).
279
dalmas karsnda hal tarz dnlebilirdi. Bunlardan ha kuvvetli olacakt. Gelecekte, byle bir devlet "beyazlar
birincisi, Tanzimat devlet adamlarnn dndkleri are, la "san"lar arasnda bir tampon grevini grebilirdi. 73

Osmanllkt. Akura'ya gre bu politikann esaslarndan Akura, tarif ettii " tarz- siyaset"ten birini semeyi
biri III. Napolyon'un "plebisiter" esas zerinde millet yarat okuyucularna brakyordu, fakat kendisinin de Trklk
ma teorisiydi. Gnmzde bir yazarn izah ettiine gre: taraftar olduuna kuku yoktu.
" B u ilkenin Napolyon tarafndan yorumuna gre fera A l i Kemal, Akura'ya verdii cevapta, Akura'y "panis
veya fetih suretiyle elde edilen lkenin plebisiter yoluyla lm" ve "Trk" eilimlerini icat etmekle sulandryordu.
merulatrlmas mmknd. lke, milli bir kltrn i ge A l i Kemal'e gre, bu hareketler, Akura'nm tarif ettii ekil
limesiyle ilgilenmedii gibi, milliyetlerin lke unsurunun de bilinli, rgtlenmi hareketler deildi. Ona gre, her 74

dnda kltrel tzel kiiler olarak rgtlenmelerine msa
ade etmiyordu. lkede, 20. yzyln milliyet sorununun zor
yanlarndan birini oluturduunu rendiimiz m i l l i azn
lk sorunu gz nne alnmyordu." 72
Akura'nm "plebisiter" millet teorisine kar ynelttii
eletirinin esas, Tanzimat" devlet adamlarnn, " m i l l i kl-
il
tr"n "devlet" kavram kadar nemli olabileceini kavra
yamadklaryd.
Akura'ya gre Abdlhamit, Osmanllk fikrinin yerine
panislm fikrini geirmeye almt. *
Sonunda, Osmanl payitahtnda kendi milletlerinin tari
eye ramen, en salam politika Osmanllk politikasyd.
Bu politikann Jn Trkler arasnda ne kadar derin kkleri
olduunu, Akura'nm bir zamanlar srgn ve niversite ar
kada olan Ferit Bey'in Trk'e yazd mektupta ayn siyas
gr savunmasnda grrz. Ferit Bey'e gre:
"Unutmamalyz k i Osmanllk, efrad havi olmakla bera
ber bir de ahs- manevdir. Efrada tavsiye edilen almak
hedefi, ahs- manevye gelince bsbtn manasz olur.
Trkler hli muhafaza edebilsinler, hey'eti zevalden kurtul
sunlar demek iin evvelemirde, o hey'etin o ahs- manev
nin hedefini... tyin etmek lzmdr." 7S

hiyle ilgilenen bir dnr grubu olumutu. Bunlarn tari Ferit Bey'se, o srada Paris'te yazlan, fakat Msr'da baslan
h grleri ciddi aratrmalar sonucuydu. Akura bu ciddi ura-y tnmei'in bask ilerine memur edilmek zereydi. 76

yette Alman tarih okulunun izlerini gryordu. Bylece, i n
sann aklna gelen bir dnce, bu tarihi ve bilim adamla
rnn kltrel bir ynelme olarak tasavvur ettikleri Trk
ln siyas bir forml haline getirilip getirilemeyeceiydi.
Bu dnce siyas bir forml haline geldii zaman Trkler
den ibaret bir Trkiye'nin kurulmas eklini alacakt. Fakat,
Trklerden oluan b i r Trkiye, Osmanl mparatorlu-
gu'nun dnda yaayan Trkleri de akla getiriyordu. Asln
da, btn Trklerden meydana gelen bir devlet tabii k i da-
Bu bakmdan grnn ura-y mmet'in grn aksettir
mesi muhtemeldir. Bylece, 1904'te bile 5tra-y mmet'in Os
manllk politikasnn zayf yanlarn grmesine ramen daha
bu politikay terk etmek niyetinde olmadm gryoruz.
73 A.g.e. s. 28. Burada, bugn "ntralizm" ismini verdiimiz siyasetin s o u k sa
vasn bir sonucu olmayp, kendini yan Batl ve yan Doulu saymann tabii
bir sonucu olduunu gryoruz.
74 Tarz- Siyaset, A l i Kemal'in cevab, s. 39-43.
75 Ferit Bey'in Cevab, Tarz- Siyaset, s. 59. Ferit Bey'in teklifi bir "dil temsi-
li"ne [temsi'in assimilaiion anlamnda] dayanyordu. Bu uurda bir hayli zor
layc yollara bavurmay gze alyordu. A.g.e., s. 51.

72 Binkley, Realism and Naonalism, s. 68. 76 Bkz. Kuran, ttihat ve Terakki, s. 203.

280 281
 Burada gene kltr sorunuyla karlayoruz. Ferit Bey'in
tezi, ortak bir kltrn, kartrc bir etken olarak ortak rk
veya dilden ok daha kuvvetli olduuydu. Tpk yukarda
fikirlerini tahlil ettiimiz Abdullah Cevdet gibi, Ferit Bey de
"kltr" yalnz "manevi" bir unsurdan meydana gelmi
sayyordu... Onca, Osmanl lmparatorlugu'nda iblm
nn "millet" esasna gre yaplm olmas, ynetim ve en
gin Trklerin giritikleri faaliyet kollar olmas, ticaret, sa
nayi gibi faaliyetlerin Trklerden baka unsurlarn deneti
minde bulunmas nemli deildi. Oysa k i , bugn, De-
utsch'un almalarndan sonra, kltrn maddi temeli
77
nin "manevi" unsurun ayrlmaz bir paras olduunu bili
yoruz. Arada srada Trklerin iktisadi faaliyete katlmalar
nn zorunluluu hakknda Jn Trk yaynlarnda saptad
mz zlem, bu noktay sezer gibi olduklarn gsteriyor. Bu
seziin en kuvvetli olduu kimse Prens Sabahattin Bey'dir
ve bu dnrn deerinden sz edildii zaman iaret edil
mek istenen de budur. Ancak, genel olarak. J n Trkler,
modernlemenin birbirine skca bal olan i k i ynn "ge-
lime"-"kltrel benlik yaratma" ynlerini birbirinden ayr
eyler saymlardr.
ura-y mmet yazarlarnn kltre verdikleri nem ba
ka bir gelimeye de iaret etmektedir. Toplumu birbirine
kenetleyen "manevi" unsurun din olduu kadar dinle ilgisi
olmayan bir "kltr" olabilecei yeni bir keifti. nc bir
nokta da maneviyat merkezinin dinden topluma doru
kaymasyd. Artk, bireyleri balayan, din dogmalar deil,
toplumun emirleri olacakt. Bylece, nceleri dinin tad
bir kutsallk topluma intikal ediyordu.
Bunun iindir k i din kutsalln topluma zararl olacak
ekilde kullanmak isteyenlere kar ura-y mmette id-
77 Bkz. Deutsch, Nal i on al is m, and Social Communication, B l m VI.
282
detli bir tepki gryoruz. ura-y mmet, Anadolu kyl
sn istismar eden eyhlere tam anlamyla cephe almt. 78
te yandan, dergide "Mslmanlarn bugn her yerde by
le zayf ve hakir kalmalarnda balca sebep vezaif-i Islmi-
yetin menafi-i umumiye ve fezail-i itimaiyeye ait cihetleri
ni ifada kusur etmeleridir" gibi ifadeler, toplum amacnn
79
nasl teolojik amacn yerine getiini gsteriyor.
ura-y mmet'te artk ulemann yazdklar makalelere
rastlanmyor. 80
te yandan ura-y mmet'te Padiah'n "halifelik iddi
alar" bir zenti olarak nitelendiriliyordu. nk bu iddi
alar, dergiye gre, halifelii Osmanllara armaan eden Ya
vuz Sultan Selim'inkileri geiyordu.
Abdlhamit'e kar artk hibir ekilde bir sayg gsteril-
miyordu. Bazen de, "Sultanlk" k u r u m u n u n bile ura-y
mmet 'in onayn almas iin baz deiikliklere uramas
nn gerekeceini ima eden yazlara rastlanyordu. Aadaki
ifade bunun bir rneidir:
"Trklerin ektikleri payansz musibetlerin kffesi(ni) u
uursuz mnsz 'saye-i ahane' terkibinde hulsa etmek
kabildir. Bu milleti hlet-i itimaiye, siyaseyi ve insaniye-
sinde aldatan ne kadar reddiat varsa bu terkib-i kzibin al
tnda toplanmtr." 81
Genel olarak "monari"nin olumlu bir rejim olabilecei
fikri devam ediyordu. Bu olumluluu salamak iin "hne-
dn- saltanat ile millet arasnda hissiyat- mtekabileden
mutahassl bir muvazene" meydana getirmek gerekiyordu.
Osmanl ehzadelerini "kafes" sisteminden kurtarmak sure-
78 "Abdllhamit Devrinde slmiyet," ura-y mmet, 2 Kasm 1902, s. 2-4,
79 "ttihat ve Teavn." ura-y mmet, 23 Mays 1903.
80 incelemelerimden anladm kadar bir tek istisna ile: "Merutiyet-i darenin Ez
ber Cihe; L z u m u n u spat Beyannda dr," ura-y mmet, 7 Eyll 1903, s. 1-2.
81 "aye-i ahane," ura-y mmet. 20 Austos 1902, s. 3.
283
tiyle b u sonu elde edilebilirdi. Fakat ura-y mmet'in
82
halkla hkmdar arasndaki bu ilikileri Avrupa'daki me
ruti monarilerde olduklar gibi yerletirmeyi tahayyl etti
ini belirtmek gerekir. "arkl" yaltaklk ortadan kalkacakt.
"inliler, her hcum eden dmana kar malub ve
makhur olarak ricat ettike, semapaye-i uluhiyyet, mabad
niin-i kudsiyet addettikleri mparatorlarna tapyorlar. Biz
ler de, bir memleket, bir kt'ay kaybettike dman- isl
miyet olan Abdlhamit'i h 'Zllallah fil arz', 'Halife-i ha
bib hda' gibi ilh evsaf ile yadetmekten ar etmiyoruz."
Dnyada hl "tahtl edepsizler" ve "cellatlar" mevcuttu
ama "Sorbonlar, Hugolar, Tolstoylar" terazinin teki kefesi
nin ar basmasn salyorlard. 84
Abdlhamit'in veraset sistemini kendi isteine gre de
itirmesi, ura-y mmet'iler tarafndan ayn nedenden
dolay kabul edilmiyordu: bu yetki Bat meruti monarile
rinde artk hkmdarn elinden alnmt.
1905-06'da olan iki olay, ura-y mmet'te yazlanlara belir
li bir ekilde etki etti. Bunlarn birincisi Rus ordularnn Rus-
japon Sava'nda yenilmesi ve ilk Rus Millet Meclisi'nin (Du
ma) olumasyd. kincisi ise ura-y mmet'te politikann y
nn belirleme yetkisinin Dr. Bahaeddin ve Nazm Beylere
gemesiydi. Bununla ilgili olarak ura-y mmet grubu Prens
Sabahattin'le btn iliiini kesecek ve derginin evresinde
toplananlar yeni bir parti ismiyle ortaya kacaklard.
ura-y mmet'te o zamana kadar ileri srlen temel tez
lerden biri, halkn, bir bilince erimeden ihtilal yapamaya
cayd. Dergiye gre, bu bilin, karsna geilmeyen hrri
yeti fikirlerin yaylmasyla zaten yava yava oluuyordu.
82 " H a n e d a n - Saltanat," ura-y mmet, 9 Kasm 1904.
83 Sezail "Aksa-y ark," ura-y mmet, 2 ubat 1904,
84 "Abdlhamit'in Hal'i," ura-y mmet, 30 Mart 1903,
284
ura-y mmet'in sz konusu hrriyeti akm H u g o ve
Tolstoy'un fikirleriyle bir tutmasndan bu hrriyetilii ok
zel anlamda anladn karyoruz. Sezai Bey'in grleri
nin ve Hugo'nun sosyal adalet anlaynn rn olduu
kuku gtrmeyen bu tutumun z "fakirlik, esaret, crm
ve harp gibi pratik problemleri bir hmaniter ykselme g
r asndan" ele almasyd. 85
Yukarda grdmz zere, Samipaazade Sezai'nin
Trk edebiyatna getirdii yenilik, esaret sorununun sosyal
83
bir afet olduunu anlatmak olmutu. Bat devletlerinin dav
ranndan duyduu hayalkrkl b i r bakma onlarn
"Tolstoycu" davrana uymadklarndan domutu. Gene
ura-y mmet'in "ihtilal"e kar gsterdii nefreti ve "tek-
ml" tercih etmesinde bu hmaniter-Tolstoycu tutumu
nun izlerini grebiliriz. 86
ura-y mmet 1905 tarihli Rus ihtilalini byle bir "tek-
ml"n sonucu olarak deerlendiriyordu ve dergide "Rus
ya'da Harekt- F i k r i y e " bal altnda inceleniyordu. Bu
87
itibarla Osmanllara Rus ihtilalinden ibret almalar salk ve
riliyordu. 88
te yandan, Ruslarn Rus-Japon Sava'ndaki yenilgileri
Japonya iin bir hayranlk yaratmt. Asya'nn kendi kendi
ni kalkndrabilecegi ilk defa ciddi bir ihtimal olarak ura
y mmet'e ele almyordu. Dergide ifade edildii zere:
"Yukarda beyan ettiimiz vukuat- harbiyenin cihana, ve
bugn cihan iinde en fena idare olunan vatanmza kar te-
85 Hayes, Hugo'nun ve Dickens'in davranlarndan sz ederken bu deyimi kul
lanyor, Bkz. A Generation oj Materialism, s. 152.
86 Sezai] "ihtill." ura-y mmet, 15 Temmuz 1904, s. 3
87 "Rusya'da Harekt- Fikriye," 6 ubat 1905, s. I.
88 Rus ihtilalinden sonra " O k u y u n , ibret Aln" balyla Rusya'dan haberler ve
rilmeye balamt. Bkz. gene "Rusya'da Fakr- Asker", ura-y mmet, 21
s. 1. Mart 1905, s. 1; "Nasl l y o r l a r ? , " 1 Mart 1907, s. 1; "Gorki'nin Zabitana Bir
s. 3. M a k u b u , " 12 M a n 1905, s. 1.
285
sirat azimdir. Zira Asyallar ilk defa olarak Avrupa'y tarik-i
hrs ve istilsnda tevkif ediyor. Tesiri azimdir, zira nfuzda,
kuvvette, iktidar- mdafaada hibir eyden madud olmayan
Asya bugn mevcut oldu. imdi bir Asya var k i Avrupa ona
kar meden ve insan muameleye mecbur olacak."
Bylece, i k i yl nce Yusuf Akura'nm ifade ettii Osmanl
mparatorluu'nun "tampon" bir devlet olmas fikrinin yeri
ne, btn Asyallarn ortaklaa almas fikri geiyordu.
ura-y mmet'in ierii, evresinde toplanan Jn Trk
grubunun "parti" politikas hakknda da bir fikir vermekte
dir. Sz konusu gelimeler, Terakki ve ttihat grubunun
1908 hareketinin arifesinde ne gibi bir "hava" iinde oldu
unu anlatmas bakmndan nemlidir.
1902 Jn Trk Kongresi esnasnda "mdahaleci" grubun
ounluu salam olmas, Arnavutlar gibi zaten Osmanl
mparatorluu'nda bir "separatizm" (ayrlmaclk) siyaseti
gtmeye kararl olan unsurlar evresine toplamasndan ile
ri gelmiti. Fakat Kongre'den sonra, her "separatist" unsur
kendi milletinin dergisi evresinde toplannca bu "ekseri
yet" bir "ekalliyet" haline gelmiti. Bylece, Kongre'deki
"ekalliyet" grubunun, ura-y mmet'i karanlarn, ente
lektel gc sabit kalrken Sabahattin Bey'in evresindeki
grup da bir dergiyi dzenli olarak karmasna msaade et
meyecek ekilde klmt. Sabahattin Bey'in 1903 ile
1905 arasnda bilimsel incelemeye girimesi bir bakma bu
pratik zorlamalarn sonucuydu.
ki grup arasndaki ilikileri bu k altnda incelemek ge
rekir. Bu itibarla "ekseriyet" grubunun 1902 Kongresi'nden
hemen sonra Terakki ve ttihat isminde bir rgt olarak fa
aliyete balam olduunu ve Sabahattin Bey'in de bu tarih
te Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ni kur-
89 "Muharebe ve htill." ura-y mmet, 6 Nisan. s. 1-2.
286
dugu eklinde, Kuran'm eserlerinden edinilen izlenim do
ru deildir. ura-y mmer'teki makaleler, i k i grubun ara
90
snda hl mevcut olan balarn ancak 1906 yl yaznda
kesin olarak koparldn gstermektedir.
89 1906 yl banda, ura-y mmet'in yazarlar arasnda g
rlen yeni bir sima, Dr. Bahaeddin akir, Prens Sabahattin'le
temasa gemi ve Sabahattin Bey'le "ekalliyet" grubu arasn
daki kesin ayrlklar saptamak istemiti. Dr. Bahaeddin a-
kir'e inanacak olursak, Prens Sabahattin'e programnn neden
ibaret olduu sorulmu, o da byle bir programnn mevcut
olmadn bildirmi, fakat bir sre sonra Dr. Bahaeddin'e
Franszca yazlm bir program metni vermiti. Bu program,
ura-y mmet grubu tarafndan gzden geirilmi ve iinde
ki adem-i merkeziyet unsurlar dolaysyla reddedilmiti. 91
O zamana kadar, ura-y mmet, "Hkmet-i Meruta ve
Islahat- Umumiye Taraftarlarnn Vasta-i Neriyatdr" iba
resiyle kmt. Sabahattin Bey'in programnn reddedildii
27 Temmuz 1906 tarihli ekten sonra Franszca "Comit Ot
toman d'Union et de Progrs" ve Trke "Osmanl Terakki
ve ttihat Cemiyeti'nin vasta-i neriyatdr" balklaryla
kmaya balamaktadr.
Gazeteye egemen olan yeni hava ve bundan sonra Terak
ki ve ttihat Cemiyeti'nin izledii sert ve "komiteci" taktik
ler, Sabahattin Bey'le yaplan ve i k i grubun kesin olarak
92
ayrlmasyla sonulanan grmelerin bir taktik eseri oldu
unu ve partinin uyarl ve etkili bir rgt olarak almasn
salama hazrlklarndan ibaret olduunu dndryor.
ura-y mmet'in 28 Austos saysnda, Dr. Bahaeddin a-
90 Kuran byle bir tez ileri s r m y o r s a da eserinin blmlerinin kark dzen
lenmesi, kitabn o k dikkatli okumayanlarda byle bir izlenim uyandrmakta
dr. Bkz. Kuran. J n Trkler, s. 169-170.
91 ura-y mmet, Ek, 27 Temmuz 1906.
92 "Dinleyiniz," ura-y mmet, 20 Temmuz 1907, s. 1.
287
kir, Cemiyet'in i haberlemesinin tek sorumlusu olarak or
taya kyordu. Ksaca, Bahaeddin akir, y i r m i yl kadar
sonra Stalin'in Parti Sekreteri olarak Rus Komnist Parti-
si'ne verdii yn ayn taktikler sayesinde Terakki ve ttihat
Partisi'ne vermiti. Sonralar, Dr. akir ttihat ve Terakki
Sekreterlii grevini stne alacakt.
Bahaeddin akir Bey'in ura-y mmette iktidar eline ge
irmesinden sonra Sezai Bey'in yazlar zamanla azalyor,
te yandan, o zamana kadar ileri srlen tema'lar ok daha
sert bir ekil alyordu. Anemperyalizm konusundaki ma
kalelerde rnein yle bir ifadeyle karlayoruz:
"Malmdur k i Times ngiltere'nin merkez-i muamell-
ticariyesi olan siti'de kar. Ticaretin kalbi, 'sermayedaran'm
bir unsur-u z i - i stunudur. Denilebilir k i Times gazetesini
tab eden arklar, kalbin kabul edemeyecei surette bir tara
fa ylarak fukaray ezen milyarlar... ngiltere'ye Transvaal
muhabere-i na-meruunu iln ettiren o sermayedarlarla bu
gazetelerdir... ngiliz para, kaplan kan, Abdlhamil namus
grnce ldryor. Makedonya'da Bulgarlar kyleri yakyor,
oluk ocuu katl- idam ediyormu, ngiltere sermayedar
larla Times, Standart gazetelerinin menafiine dokunmadk
a ne vazifeleri!"
Bu yeni ura-y mmet'te slm memleketlerinin gerilii
zerinde duruluyor ve Msr'da, eitli Osmanl unsurlarn
ayn planda tutarak bir federasyon kurma peinde koan
ura-y Osmani grubuyla alay ediliyordu. ura-y Osmani,
"ittihat"m yalnz "millet-i hkime"nin bir politik oyunu o l
madn ispat etmek zere eitli Mslman lkelerinde
grlen kltrel faaliyetten Trkleri de yararlanmaya ar
mt. Buna ura-y mmet yle cevap veriyordu:
93
93 Aslnda ura-y Osmani'de Araplar o u n l u k l a y d ve Rasid Rza gibi Msrl
milliyetiler tarafndan kurulmutu. Bkz, Zeine N . Zeine, Arab TurnisJ Relati
ons and the Emergeney of Arab Nationalist (Beyrut, 1958), s. 67, Not.
288
"Osmanllarn en byk ksmna mehul olan ve Arapa
lisannda kan Msr'n, Tunus'un mecmualar, cerideleri
Trkiye Mslmanlarm nasl tenvir edecektir?" 94
te yandan, slm dininin Ahmet Rza Bey'de grd
"sosyal pekletirici" grevine bir yenisi ekleniyordu: o da
Jn Trklerin Islm politikay bir silh olarak kullanmay
dnmeye balamalaryd. Burada panislmizm daha sz
konusu deildir. Ama, ura-y mmet'te belirtildii zere,
Rus Mslmanlarnn 1906 Kongresinde kabul ettikleri
"Millet kuvvettir, din kuvvettir" ilkesini uygulamakt. 95
te yandan, Osmanl ulemas "hayvanane bir teslimi
yet" tevik etmi olmakla sulandrlyordu ve monari
96
hakknda o zamana kadar kullanlmayan iddette ifadeler
kullanlyordu. 97
Hatrlanaca zere bu tema'lar Osmanl'da grdmz
konulara ok benzemektedir. Her i k i dergideki "militanlk"
niteliinin artmas ynetimin Asker Tbbiyelilerin eline
gemesiyle ilgili olmu olduu muhtemeldir. Sezai gibi dev
let hizmetinde bulunmu, genel bir kltr alm olan k i m
seler ancak bir dereceye kadar "komiteci" olabiliyorlard.
Askeri Tbbiye rencileriyse, Osmanl Imparatorlugu'nun
dzeniyle, okullarnda gzlerini aan 19. yzyl Avrupa
materyalizminin koyduu eserler arasndaki farklar telif
edilmeyecek kadar geni sayyorlard. Kendi evreleriyle ye
ni kefettikleri lem arasndaki kontrast kolayca " a k l i -
vizm"e kaymalarn salayabiliyordu. B u bakmdan Murat
Bey'in, fen tahsilini grenlerin kendi toplumlarnda denge
sizlik unsurlar olacaklar kefi o kadar da yanl bir tehis
deildi. ttihat ve Terakki'nin en aktivisit unsuru "fen" tah-
94 "Garip Bir stimdat ve mdat," ura y mmet. 15 Eyll 1907, s. 11.
95 "Rusya Trkleri," 30 Kasm 1906, s. 1.
96 ura-y mmet, 15 Temmuz 1907, s. 1.
10. 97 A.g.e.
289
sili grenler arasnda kmt. zellikle zerinde durulma SEKIZINCI B L M

ya deer bir nokta " a k t i v i z m " i n "radikal"lik olmaddr. PRENS SABAHATTN VE JN TRKLER
Radikallik, toplumu temelinden deitirmek isteyen bir tu
tumdur, j n Trklerin "aktivizm"inin hedefiyse ok daha
basitti ve ynetimi her ne suretle olursa olsun deitirme
isteine inhisar ediyordu.
Aktivist davran, ordunun mparatorluu koruma ko
nusunda ezelden beri tam olduu sorumluluk duygusu
na, bu sorumluluk duygusunun da temelini "gaza" ideoloji
sine balamak mmkndr. Her ne kadar, Jn Trkler bu
ideolojiyi "gemi" sayyorduysalar, vatanperverliklerinin
derin kklerinin bu temele dayandna kuku yoktur. Bal
kan komitelerinin yntemi bu davran hareket haline ge
tirmitir, fakat gene burada bir ayrm yaparak Jn Trkle
rin "komite"ciliginin Balkan komiteciliginden daha lml Jn Trk dnrlerinden Prens Sabahattin Bey, imdiye ka
olduunu hatrlamak gerekir. dar memleketimizde, zerinde en ok durulmu olan siyas
dnrlerden biridir. B u ilgi, kinci Dnya Sava'ndan son
ra ortaya km ve o sralarda Prens Sabahattin Bey'in fikri
yat olduka ayrntl bir ekilde tahlil edilmitir. Sz konu 1

su tahliller Prens Sabahattin'in dncesinin anahatlann ve

karakterlerini ortaya karmtr. Bu bakmdan, burada Prens
Sabahattin Bey'in ne hayatm ve ne de dncelerini akla
maya fazla yer ayrdk. Prens Sabahattin'i ele ahmzdaki
ama, grlerini anlatmaktan ok, siyas ve sosyal tasavvur
larn yukarda tahlilini yaptmz gr ve davranlarla kar
latrmaktr. te y a n d a n Prens S a b a h a t t i n ' i n yalnz
1908'den nce km yazlar zerinde durmak istiyoruz.
Dikkate deer bir nokta, memleketimizde teorik konular
zerinde "entelektel polarizasyon" olayna pek az rastlan-
1 Ahmet Bedevi Kuran'n daha n c e andmz eserleri az o k Prens'in hatrasn
yceltmeye ayrlmtr. Bunun yannda yukarda Blm 1. Not, l'de anlan T u -
naya'nn eserleri ve Vatan, 5 Temmuz 1950'de "Prens Sabahattin" ismindeki
makalesi, buna ek olarak, Cavit Orhan Ttengil'in Prens Sabahattin (stanbul,
1954) ismindeki eseri anlmaldr.

290 291
masna ramen, Prens Sabahattin'in fikirlerinin i k i fikri "ta- Bey'in, 1906 yaznda Prens Sabahattin'den bir program is
km"m olumasna neden olmu olmasdr. Bunun kayna tedii zaman ancak "Franszca" yazl bir program alabil
gstermeye altmz zere, Prens Sabahattin'in grle mi olduu eklinde ura-y mmet'e koyduu haber, Sa
rinin gerekten hayatmzn en derin kklerine dokunmu bahattin Bey'le Katolik kilisesi arasnda byle bir baa ia
olmas ve bu bakmdan kendi kendini eletirmeyi ancak ret etmenin yoluydu.
yzeysel bir anlamda anlayanlar rahatsz etmi olmasdr. Bahaeddin Bey'in aadaki eletirisi durumu daha da ay
Gerek udur k i Prens Sabahattin, bazlarnca, toplum "ta dnlatmaktadr:
burlarmza dokunduu iin beenilmemitir. "Sabahattin Bey, anasr- Hristiyane-i Osmaniyeyi o ka
Prens Sabahattin'in fikirleri evresinde meydana gelen dar dev aynasyla gryor k i bu satrlar okurken insan Ta-
"polarizasyon"un yararl yan bizzat kendi toplum " t a b u l a tavla'y Paris, Kumkap'y Londra zannediyor." 3

rmzn zerine k samasdr. Zararl yn, Prens Saba Gz nnde tutmamz gereken ikinci bir nokta, Sabahat
hattin'in fikirlerini yakndan incelememi olanlar arasnda
Prens Sabahattin aleyhtarlnn veya taraftarlnn siyas a'nn lmnden sonra stanbul'a gizlice girmeye alr
bir "vaziyet ala" tekabl etmesindendir. Bylece, sz ko
nusu ettiimiz ilk aratrmalarn yerini, zamanla, donmu
bir "lehte" veya "aleyhte" tutum almtr.
Prens Sabahattin'in fikirlerini incelerken nce kendi sa
mimiyeti zerinde durmak gerekir. Buna kuku yoktur.
Prens Sabahattin, birtakm ferdiyeti - kapitalist - emperya-
list-din karlarn savunucusu olmamtr. Fakat, Prens
Sabahattin'in hayatndaki baz olaylar, kendisiyle ayn d
ncede olmayanlarn, gene samimi olarak, bu gibi "koz
mopolit" akmlarn savunucusu olduu sansna dmele
rine sebebiyet vermiti. B u olaylardan birincisi. Prens Sa
bahattin Bey'in baz Katolik evrelere olan yaknldr.
1906 tarihinde Constantmople aux Derniers Jours d'Abdul
Hamid ismiyle kan ve Prens Sabahattin Bey'in tarafn tu
tan i l k eserin bir Katolik papaznca yazlm olmas, deil
yalnz Bahaeddin akir Bey grubu arasnda, Avrupal yazar
lar arasnda bile Prens'in Katolik kilisesi tarafndan kulla
nlmakta olduu izlenimini yaratmtr. Bahaeddin akir
2
tin Bey'in kardei Prens Lutfullah'n Damat M a h m u t Pa-
ken Abdlhamit'in ajanlarnca yakalanm olmasdr. Lut-
fullah Bey bundan sonra affedilerek istanbul'da oturmaya
zorland. 1906 yl yaznda, Padiah Lutfullah Bey'i Saba
hattin Bey'in memleketine dnmesini salamas iin Fran
sa'ya gnderdi. Sabahattin bu teklifleri reddetti, fakat kar
deinin Avrupa'ya byle kritik bir anda gelmesi herhalde
durumunu zayflatmt.
Sabahattin Bey'in fikirleriyle ilgili olan nc nokta,
sosyal kkeniydi. Her ne kadar, aada gstermeye ala
camz zere, gerekte Sabahattin Bey, Bahaeddin akir
Bey'den daha ok halka gveniyor ve inanyorduysa da,
Bahaeddin akir Bey bir "halk ocuu" olmann kendisine
(btn otoriter ve halkn kabiliyetinden kukulanc fikirle
rine ramen) otomatik ohrak bir halk sevgisi baladna
inanyordu.
"Sabahattin Bey Boazii'nde, amlca'da, Erenky'de sa
raylarnda asude nin-i istirahat iken, kk kalplerinde
le fesan ate-i hamiyyet sevkile milleti ikaz iin ortaya

2 Ramsauer, The YoungTtrks, s. 88. 3 "Sabahattin Bey'e Cevap," ra-y mmei, 1 Haziran 1907, s. 2.

292 293
atlan Mekteb-i Harbiye talebelerinin kanl kanl nefiy ve itibarla genel olarak fikr yaplarn kaynann "ite - intrin
tagriplerini grememilerdi." 4 sque" olmu olmasdr. Fouill, Durkheim gibi ahlkn te
Bu kiisel unsurlar, ura-y mmet'iler tarafndan Prens melini dta, toplumun koyduu normlarda aramaya muha
Sabahattin'in sosyal teorileriyle bir planda tutulmu, teklif liftir. Bylece, Prens Sabahattin Bey'in " i n s a n " anlaym
leri bu ynden ele alnmtr. Bundan dolay da gnmzde devrin en bireyci sosyal dnrlerinden birinden aldn
bile Prens Sabahattin'in fikirlerini meydana getiren unsur gryoruz. B u teorisi Edmond Demolins'in de insan teorisi
lar, birbirinden ayrt edilmemitir. Bu unsurlar birbirinden nin temelini oluturmaktadr. Edmond Demolins'in 1910'a
ayrrsak, temelden balamak zere yle bir fikri yapyla kadar yaynlad eserlerin ounluunun tema's toplu 6

karlarz: mun, zelliklerini birey ve aile gibi daha kk birimlerden

alddr. Bu bakmdan bireyi ve aileyi muayyen bir "top
a) Bir insan ideali
lum" uruna feda etmek onca toplum sorunlarn yanl bir
b) B u insan idealini gerekletirecek bir eitim teorisi
dzeyden grmektir. D e m o l i n s b u temel grn Le
7

e) Bu insan idealine uygun bir toplum tasavvuru

Play'den almt. Le Play de soyut bir "toplum"dan hareket
d) Mevcut toplumlarn yapsn tahlil etmeye yarayacak
edeceine toplum iindeki insanlarn ve ailelerin yaayn
bir "toplum tahlil yntemi."
incelemekten toplum mekanizmalar hakknda daha doru
Yukarda yaptmz ayrm analitik bir ayrmdr. Sralad
bilgiler elde edileceini dnmt. Demolins'in 1897'de
8

mz fikirler, byk bir ihtimalle, Sabahattin Bey'in zerin

yaymlad ve Prens Sabahattin zerinde derin etkileri o l
de braktklar etki bakmndan, sondan balayarak sralan
duu bilinen A Quoi Tient La Supriorit des Anglo-Saxons
maldr. Ancak, Sabahattin'in fikirlerinin yapsn izah ve
isimli eseri bunun pratik bir rneiydi. Demolins'e gre
sakl baz unsurlar gz nne getirmesi bakmndan y u -
Anglosakson memleketlerinde terbiye her eyden nce bi
kardaki model yararldr.
reysel yetenekleri gelitirmeye yneliyordu. Sonuta toplum
Sabahattin Bey'in sekreteri, Joseph Denais, La Turquie No
bundan yararlanm, ngilizler ve Amerikallar gelimi mil
uvelle et l'Ancien Rgime adl eserinde Sabahattin Bey'in et
5

letlerin banda yer almlard. Bu tutumun devlet ynetimi

k i s i altnda kald dnrleri yle sralyor. Haeckel,
ne yansy kendini geni bir adem-i merkeziyetilikte gs
Bchner, Fouill, Le Play ve Edmond Demolins. Bchner'in
teriyordu. Tersine karakteristii "amme iktidarnn genilii
fikirlerini daha nce Abdullah Cevdet Bey vesilesiyle incele
ve merkezi bir idare" olan toplumlar, bireye nem verme
mitik. Haeckel, gene ayn biyolojik materyalizmin temsilci-
yen toplumlar, merkeziyeti nitelikleri devam ettirecek bir
lerindendi. Fouill ise siyas teoriler gibi "temel" fikirlerin
eitim sistemine dayanyorlard. Bu tip toplumlarda bireyin
kaynann baz psikolojik igdler olduunu kabul edi
kiisel gelime eilimine set ekiliyordu ve birey her eyi
yordu. Bu bakmdan gr dzeyi Jung'un "archtype"leri-
ne benzer. lgi ekici olan nokta Fouill iin ahlkn ve bu
6 Le Mouvement Municipal au Moyen A.g.e (Paris, 1875); A Quoi nent la Supri
orit des Anglo-Saxons, (Paris, 1897), IlEducation Nouvelle, (Paris, 1898).
7 Demolins, A Quoi Tient, s. 267.
4 A.g.e.
8 Bkz. Le Play, Encyclopedia of Social Sciences, II, s. 411-412.
5 Joseph Denais, La Turquie Nouvelle et l'Ancien Rgime (Paris, 1909), s. 76. Not.
295
294
t o p l u m d a n beklemeye alyordu. D e m o l i n s , Fransa ve
Prusya'da devlet memuriyetine olan rabeti b u ekilde ak
lyordu.
Bu tip toplumlarda memurlarn ok olmas merkeziyet ve
amme iktidarnn kuvvetlenmesi srecini durmakszn kuv
vetlendirecekti, bylece, bir ksrdngye girilmi oluyor
du. Anglosakson eitim sistemiyse b u lkelerde yaayan
kimselerin hrriyetleri bakmndan kskan davranlarna
yol ayordu.
"Memur"un Osmanl Toplumundaki Rol
Prens Sabahattin'in Demolins'in eserlerinde yukarda sz
konusu ettiimiz ksrdng fikrine rastlad anda kendi
toplumu hakknda o zamana kadar kimsenin nem verme
dii baz noktalarn aydnlandn hissettiine kuku yok
tur. Sabahattin Bey'e gre Osmanl toplumunun da zellii
bir memur zmresinin tahakkmyd. Kendi ifadesiyle:
"Kuvve-i icraiyeye temellk eden o arszlar kafilesi ahsn
her tecelli-i ulviyesine hayvanca saldryorlar, ta k i darabat-
istibdat altnda hibir ba kalmasn, seviye-i millete herkes
hem-ayar olsun." 9 sel ilemi denetimleri altnda bulundurmak zorunluydu. Bu
Burada zerinde durmaya deer bir nokta Prens Sabahat
tin'in bizzat "memur"luga kar cephe almasyla o zamana
kadar hibir J n Trkn yapamad derinlikte bir eletiri
ye kalkmasyd. Murat Bey asalak Yldz brokrasisinden
sz etmiti, Ahmet Rza Bey devlet ilerinin tembel Osmanl
mekanizmasndan alnarak uzmanlara verilmesini istemiti,
fakat bizzat "memur"a kar ynelmek ve memuriyeti za
rarl bir ura saymak, her trl "elite"in memur olduu
tin'e kar ynelen en ac hcumlar kukusuz, kolayca elde
edilmi mevkilerini kendilerine salayan toplum dzeni
nin, halk kesin olarak bir "ynetenler" ve "ynetilenler"
zmresine ayran sistemin yerine Anglosakson memleketle
rinde egemen olan hayat mcadelesiyle rahatlarn kaybe
deceklerini sezen kimselerden gelmiti.
Bugn dahi, Trkiye'de, memur snfna dahil olmann
verdii imknlar, memurlarca kolay kolay terk edilmemek
tedir. Bundan altm yl nce, btn bir hayat tarznn de
itirilmesini ve mevcut sistemde reklenmi olan brok
rasinin kaldrlmasn ngren bir tasavvur pek tabii k i bir
ok engellerle karlaacakt. Radikal bir toplum deimesi
dnmeyen, yalnz kendi konumlarn garanti altna al
mak isteyen bir memur (Mlkiyeli ve Askeri Tbbiyeli) gru
bunun ounluunu oluturduu ittihat ve Terakki Cemi
yeti doal olarak memurlua hcum eden bir retiyi en
sert bir ekilde reddedecekti.
Demolins'e gre bir "memur" toplumuyla beraber gelen
unsurlardan biri merkeziyeti bir ynetim sistemiydi. Siyas
iktidar memur snfnn elinde topland iin ve bunlar da
sistemi devam ettirmek istedikleri iin en kk ynetim
durumu Prens Sabahattin yle tarif ediyordu:
"Mevaki-i liye kuvve-i icraiye tarafna yani memurlara,
onlarn maieti ise aldklar maaa ve bittabi o maan geldi
i tarafa bal. Nasl olmasn k i hkmet kapsndan kar
kmaz sokakta kalacaklarna hepsi iman getirmi. O halde,
servet, ikbal, iktidar her ey hkmdardan gelecei iin b
tn gzler onun gzne girmeye, onun gz ise tahakk
m artrmaya dikiliyor." 10

bir lkede ok derin bir sosyal eletiriydi. Prens Sabahat- Bu sistemin ynetimsel rejimi ekillendirmesinin yan ba-

10 A.g.e.
9 Sabahattin. "Terbiye-i Milliye." Terakki, Haziran 1908, S. 3.

296 297
mda, ikinci bir zellii iktisadi sistemi belirle mesiydi. Bu
memleketler ekonomik potansiyellerini gerek bir gelime
haline aktaramamaktadrlar.
"Anadolu kylsndeki ismet-i ahlk maietin sadelik ve
kolayl mahsuldr. Fakat bu hayat kyly faal bir s'ye
altramad iin tevlit ettii terbiye teebbs yerine gre
nee, istikbl yerine maziye mteveccih. Bundan dolay da
kavmin kuvve-i istihsaliyesi ilerlemiyor... Mstahsiller, ka-
zandklaryla yaayan ve memleketi yaatanlar, kyllerle
esnaf ve kk tacirler. Bunlarda ise alelekser madd mane
v hibir sermaye bulunmad iin tuttuklar ii ilerletemi
yorlar...""
Prens Sabahattin'e gre, merkeziyet sisteminin, btn
bunlarn yannda zellikle Osmanl mparatorlugu'nun
bnyesinden ileri gelen bir sakncas vard, o da Dogu soru
nunun ancak "Trklerin anasr- muhtelife ile hem dest-i
vifak olarak" meydana getirecekleri "muvazene-i itimaiye"
sayesinde halledilebilmesiydi. 12
Prens Sabahattin'i adem-i merkeziyete sevk eden tek fikir
b u deildi. Ayn zamanda " d e m o k r a s i " anlaynn J n
Trklerinkinden ok farkl olduunu ve bir bakma bu fark
dolaysyla adem-i merkeziyeti setiini syleyebiliriz.
Modern temsili teorinin kklerini incelediimiz zaman
iki ana akmla kar karya bulunduumuzu syleyebiliriz:
bunlardan biri ve kronoloji bakmndan nde geleni, Kari
Friedrich'in ifadesiyle, modern merkeziyeti devletle bera
ber oluan kuvvetli brokrasinin kuvvetine set ekmek iin
beliren fiili protestolarn temsil teorisidir. ikinci bir akm-
13
sa " m i l l i irade"nin egemen olmasn isteyen akmdr. Jn
11 A.g.e.
12 Terakki, 1 Haziran 1908, s. 5.
13 Karl Friedrich, Constitutional Government and Democracy, (Boston, 1950), s. 57.
298
Trklerin ounluu, balangta bu konudaki fikirlerini
pek fazla akla erdirememi olmakla beraber, zamanla,
"maeri vicdan" kavramn hatrlatan, kapsayc ve soyut
toplum teorileri kabul ettikleri derecede bu mecraya kapl
dklar izlenimini veriyorlar. Prens Sabahattin, tersine, bi
rinci akmn bir temsilcisiydi. B u itibarla onun iin parla
mento, rtl ve kendisince belirlenecek bir " m i l l i ira
d e c i n bulucusu deil, bir denetimler silsilesinin st kade
mesinden ibaretti. 14
"Merkeziyete istinat eden meruiyette tefti memleketin
bir noktasndan balayarak cihat- sairesine intiar eder. Me
murinin ksm- azamim merkez tayin ettii iin vilyetlerin
mesalih-i umumiyesi onlardan mteessir olmayan efrad ile
idare olunur. Bu idare ister bir kii tarafndan gelsin (h
kmdar), ister be yz kii (parlamento) neticelerin her ikisi
de bir kapya kyor: stibdat. Deien keyfiyyet deil ke-
miyyet. Adem-i merkeziyete istinat eden meruiyette ise, tef
ti, memleketin eczasndan, nahiyelerden balayarak tedri
cen byye byye merkeze mntehi olur. Tabiidir k i nahi
ye, kaza ve vilyet mecalisi, memurlarm, en basit menfaatle
ri muktezas namuslu ve muktedir zattan intihap eder." 15
Dikkate deer olan nokta Prens Sabahattin'in mahalli se
imleri Murat Bey ve Ahmet Rza'nm hocas Pierre Lafitte gi
bi "ehliyetsizlerin" deil, namuslu ve yetenekli insanlarn se
ilmesiyle sonulanacana inanmasyd. Bylece, Prens Sa
bahattin, taraya, bizzat taradan gelen Jn Trklerin oun
luundan daha geni bir kredi amaya hazrd. Bu husus. Jn
Trklerin btn tarallklarma ramen, Osmanl brokrasi
sinin kalplarna ne kadar uymu olduklarn gsterir.
14 Milli irade "bulucusu" deyimi Prof. Burdeau'nun Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde
Rousseau hakknda Mart 1963'te verdii bir seri sonfcransn arlk noktasn
oluturmaktadr.
15 "Genlerimize Mektup," Terakki, No, 1, Nisan 1906, s. 9.
299
 Bu iman ve samimiyet Prens Sabahattin Bey'in taraftar sefeye dayanyordu. Bunun bir boyutunun "endividalizm"
toplamasna yardm etmi olan nemli bir unsurdur. J n olduunu gsterdik. Fakat reti bundan ibaret deildi, bir
Trkler birbirleriyle urar ve teorilerini korumak istedik btn olarak karakterini anlatmak iin bu retiye "sosyal
leri Osmanl yneticisi statlerine uydururken, Sabahattin vicdan olan Katolikliin doktrini" diyebiliriz. Bu reti 17

Bey b u kategorinin dnda bulunduunu syledikleriyle is nin ana unsurlarndan biri Prens Sabahattin'in dncele
pat ediyordu. rinde kaybolan sosyal gryd. Le Play'in muhafazakr
Eletirilerinin "radikal" olmas itibariyle Abdullah Cevdet kapitalizm aleyhtarln Prens Sabahattin'in fikirlerinden
Bey'in, Prens Sabahattin'e yakndan benzeyen baz yanlar karmak pek zordur, fakat Le Play'de b u fikir nemli bir
mevcuttur. A b d u l l a h Cevdet'in Prens Sabahattin'e kar yer tutar. Le Play'in aileye saygs ortaan iktisadi sistemi
hayranlk duyduunu biliyoruz. te yandan, i k i dn
16 nin zlemini yanstan bir saygyd. Bireye saygsysa kuvve
rn davranlarn gz nne getirirsek benzerlikler ortaya tini din bir grten alyordu. Prens Sabahattin bu dn
kar. Prens Sabahattin gibi Abdullah Cevdet de Osmanl ce tarznn yzeyinde bulunan bir teknii bizzat bir siyas
toplumunda radikal baz deiikliklerin yaplmasnn ge teori haline getirmekle kendini bu derin din ve felsefi kk
rektiine inanyordu. Her ikisi de temel eitimin tamamen lerden ayrmt. Sabahattin Bey'in programndan edindi 16

Batl bir eitim olmas zorunluluuna inanyordu. Osmanl imiz "saflk ve basitlik izlenimi bundan ileri gelmektedir.
toplumunun ancak yeni bir insan tipinin yaratlmasyla kal Ksaca Sabahattin Bey'in trajedisi sosyoloji tekniklerini bir
knabileceini ikisi de teorilerinin temeli haline getirmiti. siyas program olarak gstermek zorunda braklm olma
Aralarndaki fark, Abdullah Cevdet'in dncesinde nemli sdr. Bunu kendisi de bir para anlam olacak k i Terak-
bir r o l oynadn anladmz tesant akmn "toplum fei'nin birinci saysnda beliren " F e n n - i itima ve adem-i
menfaatleri" gibi soyut bir kavrama olduka geni bir yer merkeziyet taraftarlarnn mrevvic-i efkr" bal 9. say
vermesi, buna karlk Sabahattin Bey'in dncesinde bire dan itibaren "Teebbs-i ahsi ile Kanun- Esasi ve adem-i
yin gelime yetenei zerinde kurulmu olmasyd. merkeziyet taraftarlarnn mrevvic-i efkr" ekline evril
mitir. Prens Sabahattin'in ura-y mm et 'ilerin basklary
Sabahattin Bey'in zaaflarndan biri btn bu doru gz
la hazrlamak zorunda brakld 1906 yl programnda da
lemlerini sosyolojik plandan siyas plana aktarrken biraz
"fenn-i itima"nm yaylmas program dnda braklmtr.
acele davranm olmasdr. Bylece, Demolins ve Le Play'de
Prens Sabahattin, ura-y mmet'lc giritii tartmann si
nihayet bir sosyolojinin teknii olan "fenn-i itima" bir si
yas plana aktarlmasnn kendi zararna olacan kestirebi
yas teori olarak sunmak durumuna dmt. Jn Trkler
lirdi. Daha nce siyas planda cereyan eden 1902 Kongre-
memleketin "fenn-i itima" ile ynetilemeyecegini belirttik
si'nde savunduu "mdahale" tezini 1902'den sonra unut
leri zaman byk lde haklydlar.
turmak zorunluluunda kalmt.
"Science Sociale"in yandalarnn gr, bu aratrma
tekniinde durmuyor, daha derin tabakalarda bir sosyal jel-
17 Bkz. Maurice Vaussard, Histoire de la Dmocratie Chrtienne (Paris, 1956). s. 45.

16 Ttengil, Prens Sabahattin, s. 21. 18 Bu tutum iin bkz. Encyclopedia of Social Sciences, Giri, 1, s. 155.

300 301
 Sabahattin Bey bylece ikinci defa zor durumda kalyor
du. Genel olarak Sabahattin Bey'in " i l m - i itima"dan siyas
sorunlarn halli yolunda pek fazla yararland da sylene
mez. Bundan dolaydr k i Terakkde kan makalelerinin
ounluu, ayn tezlerin baka ifadelerle bir tekrarndan
ibarettir. 1905 Rus ihtilali gibi nemli olaylarnn tahlilinde
gsterdii zaaf "adem-i merkeziyet" tema'smdan uzaklat
zaman dncelerinin ne kadar kartnn bir delilidir.
Bunun yannda Prens Sabahattin'in (ve bu itibarla Demo-
lins'in) "adem-i merkeziyet" tezinin i mantki yapsnda
baz zaaflar vardr. Prens Sabahattin'in tezi, Anglosakson
memleketlerindeki eitim eklinin ve adem-i merkeziyet
sisteminin endstriyel medeniyeti yaratm bir insan tipi
ortaya kardyd. Oysaki, gerekte endstriyel gelimeyle
paralel olarak merkeziyetilik artmt. ngiltere'de bu sre
1835'te, Municipal Corporation Act'in gemesiyle belirmi,
Amerika'da 1860'lardan sonra merkeziyetilik kendini gs
termeye balamt. B u bakmdan, Sabahattin Bey'in eri
20
mek istedii gelimilik dzeyiyle adem-i merkeziyet ara
snda bir bag yoktu.
Sabahattin Bey'in Dncesinin nemi
Aslnda, Prens Sabahattin'in bir yazsndan dncesinin
gerek znn neden ibaret olduunu anlamak mmkn
dr. Bu yazda ideal olarak elde edilmek istenen ama "h
kmetle milleti yekdierine muarz i k i kuvvet olmaktan"
kurtarmak eklinde tarif edilmektedir. Osmanl mpara- 21
torlugnun temel zaaflarndan birine iaret etmesi bak-
19 Sabahattin, "Genlerimize Mektup." Terakki, No. 1. [?] Nisan 1906,
20 Bkz. "Centralization," Encyclopedia of Social Sciences, HI, s. 309-311.
21 Teralifci. 1 Haziran 1908, s. 5.
302
ramdan bu ifade gerekten Prens Sabahattin'in Trk sosyal
dnrleri arasnda derine gitmi olanlardan biri olduu
nu gsterir. Ancak, imdiye kadar zerinde durduumuz
dnrleri gz nnde tutarsak Sabahattin Bey'in teki f i
kirlerinin ok byk bir zgnlk tamadklarn grrz.
"Verimli vatanda" yaratma abas, daha nce de grd
mz zere 1870'lerden beri tekrar edilen bir idealdi, "gaza"
19
sisteminin artk devletin temelini oluturamayaca daha
nce sylenmiti. Modernlemenin baarIabilmesi iin her
eyden nce vatandalarn kltr dzeyinin ykseltilmesi
ne ihtiya olduu kabul edilen bir fikirdi.
Sabahattin Bey'in bir siyaset adam olarak zaaf i k i kuvvet
arasnda kalm olmasdr. Giderek gelimekte olan bir m i l
liyetiliin temsilcisi olan Bahaeddin akir Bey grubu bu
kuvvetlerden biriydi. Prens Sabahattin'in fazla gvendii ve
artk "sparatisme"ini ak bir surette gsteren Arap, Arna
vut ve Krt muhalefet hareketleri ikinci kuvveti oluturu
yordu. Prens Sabahattin Bey'in bu i k i kuvvet arasnda kal
m olmas bir alalma deildir, fakat Sabahattin Bey'in ksa
vadeli realiteyi tahlilde pek becerili olmad da bu davran
ndan kolayca karlabilmektedir.
S. 4.
303
 DOKUZUNCU 8 L M
SONU

Jn Trklerin en derin zlemlerinin "hrriyet" olmu oldu

u doru deildir. J n Trklerin en derin istei Osmanl
lmparatorlugu'nun paralanmasn durdurmakt. Hrriyet
ancak dolaysyla kendilerini ilgilendiriyordu. nk, hr
riyetin ve adaletin egemen olduu bir rejimde mparator
luktan kopmak isteyenlerin says azalacakt. Bunun yann
da aralarnda Sultan Abdlhamit'in basksna kar koyan
lar, o nedenle harekete geenler de vard. Fakat bu hrriyet
klar hibir zaman ok yzeysel bir hrriyetilikten ileri
gidememilerdir. Bu soyut, "havada" davrann zellikle t
tihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurulmasndan nceki devir
lerde, 1876-95 yllar arasnda egemen olmu olmas dikka
te deerdir. 1889'a kadar Avrupa'ya kaan aydnlarn hare
ketinde Yeni Osmanllar taklit etmek istei egemendi. By
le bir istekse tek bana trde bir teoriyi ve devaml bir ha
reketi yaratacak nitelikte deildi. Yeni Osmanllarn daha
nce baz yanklar uyandrabilmi olmalar Tanzimat'tan
sonra oluan Bbli brokrasisine ve beraberinde getirdik
leri "ar" - v e onlarca yzeysel- Batllamaya kar ynel-

305
melerinden ileri gelmiti. Yeni Osmanllarn faal olduklar
yllarda bu hisleri paylaan birok kimseler mevcuttu. A b -
dlhamit devrindeyse hrriyeti aydm ok daha zor bir d u
rumdayd: eletirilerini dorudan doruya Padiah'a ynelt
mek zorundayd. Byk ktlelerin Padiah'a kolay zedelen
meyen bir saygyla balandklar bir imparatorlukta bu gibi
bir davrann abuk sonu vermesi beklenemezdi. Zaman
la Jn Trkler de bunu kavradlar ve halka hitap edecekle
rine Osmanl mparatorluu iinde istenen hareketi meyda
na getirebileceklerine inandklar bir unsura, subaylara,
propagandalarn yneltmeye baladlar.
" H a l k , " Jn Trklerin bekledii ekilde ihtilali yapmad
iin zamanla artk Jn Trklerin gvenmedikleri bir unsur
olmutu. Ahmet Rza Bey'de bu gvensizlik batan beri
mevcuttu. Jn Trk askeri erkn ayn dnceye varncaya
kadar aradan bir hayli zaman geti. Fakat sonunda Ahmet
Rza Bey'in hrriyetle bir ilgisi olmayan "uzmanlk" teorile
riyle Jn Trk askeri erknnn vatanperverlii ve aktivizmi
birleerek olduka otoriter bir teori meydana getirdi.
" E l i t " yaratma sorununa yalnz askerlerin nem verdii
sylenemez. Aslnda bu dnce Murat Bey'den Sabahattin
Bey'e kadar btn nemli Jn Trk dnrlerinde gr meye balanan eletirilerin etkisini grmek mmkndr.
lr. Sabahattin Bey de kendi anlamnda bireyci yanlar kuv
vetli bir elit yetitirmek istiyordu. B u sekinler zmresi,
Osmanl mparatorlugu'nun iinde bulunduu koullar ge
rei "siyas" bir elit olarak dnlyordu. Prens Sabahat
tin ve Dr. Abdullah Cevdet'in teki Jn Trklerden ayrl
dklar nokta burasdr. Onlar siyas olmayabilecek bir elit
dnebiliyorlard. tekileri iin elit zorunlu olarak siyas
oluyordu. Byle bir inantan bizzat bu gr beslemi
olanlarn Bat'dan ne kadar ayrldklarn anlayabiliriz. Ba-
t'da elit yalnz siyas deil, entelektel, artistik veya tek-
nokratik olabiliyordu. Bir elit'in yalnz siyas olabilecei d-
306
ncesiyse Osmanl mparatorlugu'nun sosyal yapsnn i z i
ni tayordu. nk insanlarn "ynetenler" ve "ynetilen
ler" olarak i k i kesin gruba ayrldklar bir sistemde, byle
bir "elit" kavram tabii olarak ortaya kacakt.
Meydana getirilmesi tasavvur edilen siyas "elit"in balca
ii halka grevlerini retmek olacakt. Baka bir ifadeyle
Jn Trklerin derin anlamnda "halk" deillerdi. O n yl
dan fazla Avrupa'da halktan bir hareket beklemi olmalar
ve bu hareketi grmemeleri, daha yukarda izah ettiimiz
zere, bu davrann nedenlerinden biridir.
Jn Trklerin ortaya kardklar siyas fikirlerde devirle
rinde Avrupa'da tartlmakta olan fikirlerin izlerini grmek
mmkndr. nceleri Osmanl mparatorlugu'nda yaban
clara verilen ayrcalklara kar ynelen bir gceniklik by
lece zamanla emperyalizm aleyhtarl eklini almtr. n
celeri "ittihat" meydana getirmekte " m i l l i kltr"n oyna
yabilecei rol kavranamazken daha sonra Avrupa'da milli
yetler sorununun bir milli kltr sorunuyla sk skya bal
olduunun ve bu uurda etkili almalar yapldnn kefi
Jn Trkleri de bu yne yneltmitir. Murat Bey'in muhafa
zakrlnda Avrupa'da parlamenter sisteme kar yneltil
Hemen hemen btn j n Trklerde sosyal Darvinizm belir
tilerine rastlanr. Terakki ve ittihat Partisi'nin parti iktidar
n merkezde toplayan tutumu Avrupa siyas partilerinde o
sralarda beliren yeni gelimeleri yanstyordu. Bu yanstma
taklit suretiyle olmasa dahi ayn durumlarda ayn tepkileri
gstermi olmaktan ileri gelmitir. Genel olarak Jn Trkle
rin sertliinin art Bat'nn siyas sinizmine balanabilir.
Jn Trklerin en belirgin zelliklerinden biri Kari Mann-
heim'in "topya" ismini verdii fikri yaptlar ortaya kar
mam olmalardr. Abdullah Cevdet Bey gene burada bir
dereceye kadar bir istisna oluturur.
307
 M a n n h e i m , bir t o p l u m iinde k i l i t m e v k i l e r i tutmu
olanlarn kendi mevkilerini ve bu itibarla iinde bulunduk
lar toplumun sosyal yapsn savunmaya yarayan fikr ya
ptlara "ideoloji", ayn toplum iinde bu mevkilerde bulun
mayanlardan o stratejik noktalan ele geirmeye, bu itibarla
toplumun erevesini krmaya ynelen teorilere "topya"
ismini vermiti. Muhalefetlerinin banda olduu gibi, so
nunda da, Jn Trklerin, bu anlamda bir "topya"yla orta
ya ktklar sylenemez. B u itibarla Jn Trk dncesi
"radikal" deil "muhafazakr"dr. Padiah hal'etmek ve ye
rine bakasn koymakla istenen amaca varlamayaca fik
rini yalnz Dr. Abdullah Cevdet'te buluyoruz.
Bu radikallik eksiklii, genel olarak, modernleme akm
na katlan btn slm toplumlarnda grlmektedir. M
sr'da Muhammed Abduh ve Raid Rza gibi Jn Trkler za
mannda yaayan reformcular da radikal deildiler. Hindis
tan Mslmanlarnn arasnda da ayn zelliklere rastland
n Wilfrid Cantwell Smith, Modem Islam in India} ismin
deki eserinde gstermitir. Safran, Msr konusundaki ese
rinde ayn gelimeleri iaret etmektedir. Endonezya'da uzun
zaman azami ideal bir "ratu adil" (adil padiah) bulmak is
tei olmutur. 2 byk lde silmi olmasdr.
Burada Demolins'in ve Prens Sabahattin'in " C o m m u n a
utaire" toplum olarak tarif ettikleri fakat gerekte ok daha
aratrlmaya ve aydnlatlmaya muhta olan bir yapsal u n
surun etkisini grmek mmkndr.
Modernleme akmna giren btn gerikalm memleket
lerin bir dier tepkisi kendi toplumlarnn manevi deerle
rini romantikletirmek, onlara Bat'nm deerlerine oranla
b i r stnlk tanmak ve memleketin daha nce prestiji
1 Londra, 1946.
2 W. E Wertheim, Indonesian Society in Transition, The Hague, 1956).
308
yksek olduu devreler zerinde durmak abasdr. Bunlar
dan ikincisine Jn Trklerde pek fazla rastlanmamaktadr.
Gerekten, Namk K e m a l kendi t o p l u m u n u n mazisinin
anl devirleri zerinde durmutu, fakat Jn Trklerde bu
romantizm ancak zaman zaman ortaya kyor. "Krk baha
drca fethedilen Rumeli femcfsmn, Trklerin Maveranne-
hir'den Avrupa'ya kadar gelmelerinin, cengverlik hikyele
rinin Jn Trk fikirlerinde yeri vardr, fakat bu fikirler daha
ok askeri erkn arasnda grlmektedir ve sonradan bu
zlemin yerini soukkanl bir "komiteci"lik almaktadr. Ba
t'nm o zamanki mitoslar, "stn beyaz rk" anlaylar Jn
Trklerin fikirlerinden daha geni bir "romantik"lik pay
tar. Jn Trklerin "Trklk" zerinde durmalar bir mitos
yaratmak isteinin sonucu deil, siyas zorlamalarn rn
dr. Belki de Jn Trklerin hl inandklar "Osmanllk"
ideali byle muhayyile oyunlarn frenlemitir. Bunun ya
nnda yukarda saydmz davranlardan b i r i n c i s i J n
Trklerde ok yaygndr. Bat'nm ahlken "dejenere" oldu
u eklini alan bu inan birok zamanlar bize "siyas fikir"
olarak sunulmaktadr. Atatrk'n modern Trkiye'nin fik
riyatna getirdii en nemli yenilik bu "tedafi" davran
Jn Trklerin en ok etkisi altnda kalm olduklar kav
ramlardan biri "devlet" kavramdr. Burada gene Osmanl
yapsnn etkisini grmek gerekir. Bu bakmdan Yusuf A k -
ura Sciences Politiques'de yazd doktora tezinde gerek
ten nemli bir noktaya dokunmutu. Jn Trkler gerekten
"milliyet" konusunda ok ilkel fikirlere sahiptiler. Trkler
iin en nemli siyas yaratclk belirtisi "devlet kurma" o l
duu iin 'devlet"e zeval gelmemesi de en nemli siyas fa
;
aliyet saylmtr. Bu yzden, Jn Trkler, memleketin ser
vet kaynaklarnn Trklerin elinde bulunmad bir anda,
yalnz bir Osmanllk teorisini yaymak suretiyle uyarl bir
309
birimin meydana getirilemeyeceini kavrayamryorlard. Ele
aldmz devre, bu iktisadi faaliyetle ilgili bilincin ok hafif
bir ekilde uyanmaya balad fakat hl etkisini gsterme
dii bir devredir.
Jn Trklerin ortaya kard fikri yaptlardan Mannhe-
im'in ortaya koyduu "brokratik muhafazakrlk", "muha
fazakr tarihi tutum", "liberal-demokratik burjuva dn
ce", "sosyalist-komnist tutum" ve "faist" gr as gibi
kategorilerden ele aldmz dnrlerde kesin bir ekilde
ortaya kan yalnz "brokratik muhafazakrl" bulabili
riz. Mannheim'i bir an unutup bulduklarmz deerlendir
meye alrsak, burada "sivil-brokratik" ve "askeri" ola
rak i k i ana grubun bulunduunu grrz.
Askeri davran daha ok vatanperverlikten "vatan kur
tarma" dncelerinden hareket eden, toplumun derin so
runlar zerine eilmekten ok ksa vadede "hareket"e y
nelen bir davrantr. Enver Paa'nn daha sonraki yllarda
k i politikas bunun saf bir rneini verir. Sivil-brokratik
davrana gelince, bu davrann temel unsuru bazen bir
"entelekteller ihaneti"ne yaklaabilen halk aleyhtar tutu
mudur. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti kurulduu za
man kurucular arasnda halka gvenilebilecei fikri ar
basyordu. Askeri Tbbiyelilere bunun byle olmadn an
latan, halka "nder" olmay telkin eden, halkn sesinin k u
rulacak birimde yeri olmadna inanan Murat ve Ahmet
Rza Bey gibi sivil brokratlard. Bu gibi bir inanta Os
manl mparatorlugu'nda eskiden beri egemen bir avam-
havass ayrl dncesinin m i , yoksa Avrupa'da bu yne
iten gelimelerin mi etkili olduunu anlamak zordur. Fakat
her trl anlama bu sivil brokratlar birer "demokrat" ha
line getiremez. Otoriter-elitist teorileri Osmanl ttihat ve
Terakki Cemiyeti'nde yaym olmann sorumluluu onlara
yklenmelidir.
310
Gene Mannheim'e dnersek onun, ortaya kard ana
dnce kategorilerini (kendine gre tarif ettii fakat buna
ramen "tabaka" vasfn kaybetmeyen) sosyal tabakalara
dayandrdn grrz. Osmanl mparatorlugu'nda da si
yas dnce tipleri belirli sosyal gruplarn varln yans
tyorsa, burada meslek gruplarnn Bat'daki sosyal tabaka
larn yerini tuttuunu grrz. Bylece, mparatorlukta
zaman zaman kan anlamazlklarn temelini "snf mca
delesi" deil devlet memurlar arasnda bir mcadelenin
tekil etmesi gerekecei sonucuna varrz. Gerekten de in
celememizde b u n u n geerli olduunu grdk. B u arada
ulemann fikr bakmdan snkl devlet iindeki mev
k i i n i tedricen ve uzun zaman nce balayan bir sre so
nucunda kaybetmi olmalarnn bir belirtisinden baka bir
ey deildir.
Prens Sabahattin Bey'in retisinin radikallii Osmanl
mparatorlugu'nun sosyal dinamiini deitirip bir "me
murlar kavgas"ndan baka bir unsura dayandrmak iste
mesinden ileri gelmiti. Osmanl sisteminin kklerine atl
mak istenen bu trpan pek tabii k i birok kimselerin Saba
hattin'in aleyhine ynelmesiyle sonulanacakt. Osmanl
mparatorlugu'nun, Prens Sabahattin'in bu devay teklif et
tii srada byle bir budamaya gc olup olmad tama
men ayr bir sorundur. Biz, burada Prens Sabahattin'e kar
duyulan gcenikliin kaynan aklamaya altk. Syle
d i k l e r i m i z i baka bir ekle sokarak d i y e b i l i r i z k i , J n
Trklerin Bat'da aldklar fikirler bile Osmanl imparator
lugu'nda zaten mevcut bir "mmeti" yapya uygun gele
cek ekilde seilmiti. Ziya Gkalp'in sonralar, Fouille'den
yz evirip Durkheim'a nem vermesi bir rastlant eseri
deildir.
Jn Trkleri bir milli kltr aramaya ynelten unsur, si
yas zorunluluklar olmakla beraber Osmanl Imparatorlu-
311
gu'ndaki "communautaire" unsur, kapsayc, bireye nem
vermeyen ve bu anlamda otoriter bir mill kltr kavram
iin zemini hazrlamt.
Btn bunlardan u sonucu karabiliriz: reformcu Os
manl aydnlarnn Bat'yla temaslar sonucunda Bat fikirle
ri onlarda iz brakmaya balad halde bu etkilere ekil ve
ren Osmanl mparatorluu'mm baz sosyal yapsal zellik
leri olmutur. "Batl" saydmz fikirlerimizle sosyal yap
mz arasndaki ilikileri amak, ilerinin en ilgi ekici ara
trmalar arasna girecektir. Mannheim'in fikirlerinin Os
manl mparatorluu iin ok tatminkr bir ereve sala
madklarn grdk. Max Weber'in Osmanl sistemini "Pat- G E N E L ESERLER
r i m o n y a l " sistemler arasnda tahlil etmesi bundan daha
3
tatminkr deildir. Fakat bu konu ancak birok aratrma
larn sonucunda aydnlanacaktr.
3 Max Weber, Wirtschaft und Geselschaft (2. bask, Tbingen 1925), II, s. 679-752.
312
KAYNAKA
Abadan, Yavuz ve Savc, Bahri, Trkiye'de Anayasa Ge! i {meleri ne Bir Bolus, Anka
ra, Ajans Trk, 1959.
G z b y k , A . eref ve Kili, Suna, Trk Anayasa Metinleri: Tanzimat'tan Bugne
Kadar, Ankara, Ajans T r k , 1959.
Gkalp, Ziya, Turkish Naiionalism and Wesiern Civilization, Yay. N . Berkes, New
York, Columbia Universiry Press, 1959.
Karpat, Kemal, Turkey's Poliiics, Princeton, Princeton University Press, 1959.
Kbal, Hseyin Nail, Trk Esas Tekilt Hukuku, stanbul, Tan Matbaas, 1960.
Lewis, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, L o n d o n , Oxford University
Press, 1961.
Okandan, Recai G . , Umumi Amme Hukukumujn Ana Hatlar I- Osmanl Devletinin
Kurulujundan nkrazna Kadar, stanbul, Faklteler Matbaas, 1959.
Tunaya, Tank Z . , islamclk Cereyan, stanbul, Baha Matbaas, 1962.
Turhan, Mmtaz, Kltr Degifmeleri; Sosyal Psikoloji Bakmndan Bir Tetkik, istan
bul, Doan Karde, 1951.
Us, Hakk Tank, Meclis-i Meb'usan I: 1293/1877, istanbul, Vakit, 1940.
Wittek, Paul. "Turkentun und Islam," Archiv fr Sozialwissenschaft und Sozialpoli
tik, 59 (1929), s. 489-525.
J N TRKLERN ESERLER
Abdullah Cevdet Dr., Uyann;, Uyannz, 2. bask, Msr, Matbaa-i tihad, 1908.
, stibdat, 2. bask, Msr, Matbaa-i tihad, 1908.
, Bir Hutbe, Hemserilerime, Msr, Matbaa-i tihad, 1909.
, Hadd- Te'dip; Ahmet Rza Bey'e Ak Mektup, 2. bask, istanbul, Matbaa-i iti
had, 1912.
313
-, Kahriyat, Cenevre, 1315. 2. bask, Msr, Matbaa-i Itihad, 1906.
, Kafkasya'daki Mslmanlara Beyanname, Cenevre, 1905.
, Fn ve Felsefe, 2. bask, Msr, 1906.
, iki Emel, Cenevre, Osmanl ttihat ve Terakki Matbaas, 1316. 2. bask, Msr,
Matbaa-i Itihad, 1906.
, Ruhl-Akvam, 2. bask, stanbul, Mabaa-i Itihad, 1913.
, Mmoire Prsente au Congres International d'Education Sociale, Paris, 1900.
Abdulhalim M e m d u h , Ne Bekliyoruz?, Londra, 1902.
Ahmet Cevat, Zindan Hatralar, Dersaadet A . Saki Matbaas, 1324.
Ahmet Rza, L a Crise de l'Orient, Paris C o m i t Ottoman d'Union et de Progrs,
1907.
. Toi iren ce Musulmane, Paris, Clamaron - Graff, 1897.
, L a Faillite Morale de la politique Occidentale en Orient, Paris, Libr. Picart, 1922,
, "Hatrat", Cumhuriyet, 26 Ocak 1950, vd.
, Vazife ve Mesuliyet, I - Mukaddime, Padiah, ehzadeler, 1320. II - Asker, Msr,
1323. III - Kadn, Msr, Paris, 1320-1324.
.L'Inaction des Jeunes Turcs, Revue Occidentale, Seri 2, XXVII (1903), s. 91-98.
, Vatann Haline ve Maari/-i L/mumiyenin Islahna Dair Sultan Abdlhamid Han-
Sni Hazretlerine Takdim Klman Lyihalar Haliknda Mafcam- Sadarete Gnde
rilen Mektup, Cenevre, A . Friedrich, 1312.
, Vatann Haline ve Maarif-i Vmumiyenin Islahna Dair Sultan Abdlhamid Han
Sdni Hazretlerine Takdim Klman Alt Lyihadan Birinci Layiha, Londra, Impri
merie Nationale, 1312.
Ahmet Saip, Nereye Gidiyoruz? Mazi, Hl ve istikbal, stanbul, Matbaa-i Cihan.
, ReJnuma- Inklab, Kahire, Hindiye Matbaas, 1318.
, Vak'a-y Sultan Abdul A z i z , 2. bask, Msr, Hindiye, 1320.
, Tarih-i Sultan Murod-t Hami, Msr, [tarihsiz].
, Abdlhomid'in Evail-i Saltanat, 2. bask. Kahire, Hindiye, 1326.
Ali Fahri, Emel Yolunda, M t e r e k l m e n f a Osmanl irketi Matbaas, istanbul,
1328.
, Umum Osmanllara Ak Mektup, [Bulunamad].
, Kandil ve Muhtar Pasa, 2. bask, istanbul, Hilal Matbaas, 1324.
, M . Vambery en Danger, [tarihsiz bask yeri yok],
. A k Mektup; A l i Pinhan Bey'e (Msr, 1322).
, Elvah- Siyah; Mahpus ve Gurbet Hatralar, stanbul Matbaa-i Bahriye. 1324.
, Congrs de la Jeune Turquie (Cenevre, 1900).
, Yine Kongre, [Bulunamad].
, Yeni Osmanllar Kongresi, [Bulunamad].
314
A l i Haydar Mithat, Layiha ve Istidrad, Mithat Paa Vak'as, Marnileyhin Vasi
yetnamesi, Kahire, Hindiye Matbaas, 1317.
, Souvenir de Mon Exile Volontaire, Cenevre, Imprimerie Internationale, 1905.
, Mithat - Pacha; Sa vie, son ouvre, Paris, Stock, 1908.
Ali Kemal, " m r m , " A l i Kemalin Htrat, stanbul Edebiyat Fakltesi Trkoloji
Blm Mezuniyet Tezi. 1954. (Berna Kazak, Tez. N o . T. 447).
, Yldz Hdtrat- Elimesi, stanbul, Necip Necati, 1326.
, Fetret, l . Kitap, istanbul Matbaa-i Hayriye, 1329 (1913).
, Cevabmz, 2. bask, istanbul, Matbaa-i Kader, 1327.
, BirSaJha-i ebab, istanbul, Matbaa-i k d a m , 1329.
Ahmeghian, Pierre, Pour le Jubile du Sultan, Brksel, Imp. Gutemberg, 1900.
A n o n i m , Mahkeme-i Kbra, 2. bask, Msr, Matbaa-i tihat. 1908.
A . R . , li Nisan inklb, Istanbul, brahim H i l m i , 1325.
Avnullah Kzm, Mehmet, Son Mdafaa, Istanbul, Matbaa-i Cihan, 1326.
Balkan, Ethem Ruhi, Canl Tarihler 6, istanbul, Trkiye Yaynevi, 1947.
, ehit Evltlar, Filibe, 1329.
, Msr'da Sancak Gazetesi Mdr Ahmet Saip Bey'e, [Tarihsiz. Basm yeri yok],
Bekir Fahri, Jnler (Msr'da) istanbul, Matbaa-i Cihan, 1326.
C a z m , Dr, ittihat, Cenevre, 20 Eyll 1900, [Yaym yeri yok].
evri, inklp Nasl ve Niin Oldu?, Kahire, Matbaa-i Itihad, 1909.
Delilba, Nizamettin, Htralarm, stanbul 1946. Trkiye Basmevi, Canl Tarih
ler: 4.
Diplomat, Bir, Son zah Mnasebetiyle Sabahaddin Bey'e Ak Mektup. stanbul,
1329.
Faris, Selim, The Dcline ofBritish Prestige in the East, Londra, U m w i n . 1887.
Fua, Albert ve Dr, Refik Nevzat, L a Trahison du Gouvernement Turc. { C o m i t U n i
on et Progrs). Supplique la Triple Entente, la priaent de ne pas conclure de
paix avec le gouvernement usurpateur d u C o m i t U n i o n et Progrs. Paris, A .
Michel, 1914.
, Le Comit Union et Progrs contre la Constitution, Paris, Emile Nourry. [1909 ?]
, "Histoire d u C o m i t U n i o n et Progrs" Mecnerouliette, V (Temmuz, 1913), s.
37-45.
Ganem, Halil, LEducation des Princes Ottoman, Bulle, 1895.
, Les Sultans Ottomans, Paris, Chevalier Morescq et Cie, 1901-1902.
Gaspral ismail, Avrupa Medeniyetine Bir Nazar- Muvazene, istanbul, Matbaa-i
Ebzziya, 1302.
Georgiades, Demetrius, L a Turquie Actuelle, Les Pouples Affranchis du joug Ottoman
et les intrts Franais en Orient, Paris, 1892, II Cilt.
315
Halil Halid, "The Origins of the Revolt i n Turkey". The Nineteenth Century, L X V
(1909), s. 755-760.
, The Autobography of a Trk, Londra, A . C . Black, 1903.
Halil Muvaffak, Saltanat- Senye Bkre Sefiri Kazm Bey'e Mektup, Cenevre. 1315.
Hidayette, Abdul-Hamid rvolutionnaire, ou ce qu'on ne peut pas dire en Turquie, Z u
rich, Orell, 1896.
Hitna, Dervi (Maksut Ibrahim), Sadrazam Hali] Rfat Paa olu Cavit Bey'in Katli,
Cenevre. 1903.
slahat Risalesi, Msr, 1322 (1906).
Ihticap, Kahire, Terakki Matbaas, 1310.
ngiltere Tarihi, Yazar: Sabr, Msr el Kahire, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti
Matbaas, 1316.
islm Hrriyetperveran Merkez Komitesi, Abdlhamit'in dare-i Musibesinde Yaa
yan Vatandalar, [Bulunamad].
ismail Hakk, Vatan Urunda yahut Yldz Mahkemesi, Kahire, 1326.
, Cidal yahut Ma'kesi Hakikat: Kahire, 1908.
smail Kemal, Islahat Layihas, Le Temps, 8 Nisan 1897. s. 1-2 Rapport address a
S. M . le Sultan par ismail Kemal Bey, ancien gouverneur gnral de Tripoli, da
t d u 12/24 Fvrier 1312/1897.
, Mmoires of ismail Kemal, Yay. Somervilie Story, Londra, 1920.
, L a question du Transvaal ou le role dvillisateur de l'Angleterre Jug
vue Musulman, Paris, Vroment 1901.
, Kanun- Esasi Ceridesine Birinci Layiha. Msr, 1314. [Hoca Muhittin ?]
Kemal, Mithat, L a Turquie Nouvelle, Cenevre, Editions Atar, [Tarihsiz].
K z l d o g a n , H s r e v Sami, "Vatan ve H r r i y e t ttihat ve Terakki" Belleten i
(1937), s. 619-625.
Kuran, Ahmet Bedevi. "Damat Mahmut Paa". Resimli Tarih Mecmuas, Cilt 111, Sa
y 31, Temmuz 1952.
, "Sabahattin Bey", Resimli Tarih Mecmuas, Cilt III, Say 28, Nisan 1952.
Ltfi, L'Etat Politique de la Turquie et la Parti Liberal, Paris, 1903.
, Emir Bedirhan, Msr, Matbaa-i tihat [Tarihsiz].
. Fikr-i Islahat. Cenevre, Matbaa-i itihat, 1904.
, Millet ve Hkmet, Paris, 1906.
M a g m u m , erafeddin, Bkz. erafeddin M a g m u m .
Osmanl Ittihad ve Terakki Cemiyeti, Hareket, istanbul, 1312.
, Hayy Alel Felah, Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeli'nin Kardelerine Hediyesi,
2. bask, l ubat 1325.
Mahmut Paa (Damat), Lettre au Sultan - Hamid II, Paris Imprimerie J. Gainche,
1900.
316
, Protestation de... Damad Mahmud Pacha contre la nouvelle dcision prise par le
Sultan Abdul Hamid 11 l'gard des Turcs rerident l'tranger.
Mehmed Kadri Nasih [Hoca Kadri], Saraih, Paris, Geuthner, 1910.
, Istinsaf, Msr, 1315.
Mehmet Rauf [Leskovikli], ittihat ve Terakki Cemiyeti Ne di? istanbul, Ahmet Sa
ki Bey Matbaas, 1327.
Mehmet Salahattin, Bildiklerim. ttihat ve Terakki Cemiyeli'nin Maksad- Tesisi ve
5urel-i Teekkl ve Devlet-i Aliyye-i Osmaniyenin Sebeb-i Felket ve nkisar,
Kahire, 1334.
Midhat Paa, Bir Dhinin Siyasi Nutuklar, Mithat Paa Hazretlerinin Memalik-i
Osmaniye'nin Mazi ve Hal ve istikbli unvaniyle neir buyurduklar makaledir.
Dersaadet, Saadet Ktphanesi, 1324.
M u h i d d i n , Hcca, Hrriyet Mcadeleleri yahut Firak ve Menfa Hatralar, stanbul.
Selanik Matbaas. 1326.
Muhtar, Halje-i Nameru ve Sultan Murad- Hami, ( B u l u n a m a d ) .
Murad, Mehmet ( M i z a n c ) , Le Palais de Yldz et la Sublime Porte. Le vritable Mal
d'Orient, Paris, Imprimerie Centrale, 1895.
, Tarih-i Ebulfaruk, Istanbul Matbaa-i Amed, 1325-1332.
, Mdafaa Niyetinde Bir Tecavz, Paris, Meveret, 1314.
, Taharri-i istikbl, Msr'da ve Avrupa'da neir olunan "Mizan"dan muktebes-
dir. stanbul, A m e d Matbaas, 1329, II Cilt.
au point de
, La Force et la Faiblesse de la Turquie: Les Coupables et les Innocents. Cenevre,
(Neir yeri yok), 1897.
, Meskenet Mazeret Tcfkil Eder mi? istanbul, 1329.
, Tatl Emeller, Ac Hakikatler, stanbul, Matbaa-i Amed, 1330.
, Turfanda m. Yoksa Turfa m? Milli Roman, stanbul, M a h m u d Bey Matbaas,
1308.
, Enhaz- Isibdat iinde Zrdn Tesellisi, istanbul, Matbaa-i A m e d , 1329.
Mnif, Tarsusi Zade, Hrriyet, Cenevre, 1903.
, Hak, Cenevre, 1904.
, Msavat, Cenevre, 1904.
, Adalet, Cenevre, 1904.
, Zafer, (Bulunamad).
Niyazi, K o l Aas Resneli Ahmet, Hatrat- Niyazi yahut Tarihe-i Kebir-i Osmani-
den Bir Sahi/e, stanbul, Sabah Matbaas, 1326.
Osmanl Terakki ve ittihat Cemiyeti Nizamname-i Esasisi, Msr, 1323.
C o m i t Ottoman d'Union et de Progress, Abdoulhamid II, Paris, 1896.
, Constitution Ottomane Promulgue le 7 zilhidje 1293 (11-12 d c e m b e r 1876)
Cenevre, Imprimerie Rey et Malvallon, 1898.
317
 , Affaires d'Orient, Rponse au "New York Herald" et a M a h m o u d Nedim Bey , Paris'ten Yazdklarm, Msr, Elkahire, Matbaa-i Kibare, 1911/1329.
Ambassadeur de Turquie a Vienne, Paris, 1896. erif Paa, Merutiyete Doru Ben... ve Hayatm, istanbul Nefaset Matbaas, 1911.
Refik Nevzat Dr., Le Fdration Ottomane, Paris, 1915. Temo, Dr. ibrahim, ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin Teekkl ve Hidemat- Vataniye
, Osmanl Hrriyet ve itila/ Irfcas Hara, Mezat Satyoruz, Paris, Mechrouiette, ve inklab Milliye Dair Hatratm, Mecidiye, Romanya. 1939.
1913. Tunal, Hilmi, Onuncu Hutbe, Msr, Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti Matbaas
, Osmanl Milli Muhale/et Frkasnn kinci Beyannamesi: Ne Bekliyoruz?, Paris, 1316.
1913. , Onbirinci Hutbe. Trkiyeliih Osmanllktr Osmanllk Trkiyeliliktir Cenevre
, Les Vautours et la Turquie, Paris, Socit Mutuelle d'Edition, (1920 ?). 1318.

, Siyaset-i Hazira-i Mes'ume, Paris, 1911. , Ya Muvahhid, Cenevre, intikam Matbaas, 1318.

Rza Nur Dr,, Hcumlara Cevap, Istanbul, Matbaa-i Ebzziya, 1942. , Sekizinci Hutbe, Cenevre, 1315.

, Meclis-i Mebusonda F r k a l a r Meselesi, Istanbul, ikdam, 1325. , Dokuzuncu Hutbe, Cenevre, Rdaction de l'Osmanl, 1315.
Sabahatn, Prens Mehmet, ittihat ve Terakki Cemiyetine Ak Mektuplar, Meslei , nc Hutbe, Cenevre, 1314.
miz hakknda n c ve son bir izah, istanbul, M a h m u d B. Matbaas, 1327. , Evvel ve Ahir, Cenevre, 1315. ( B u l u n a m a d ) .
, Teebbus-i ahsi ve Ademi Merkeziyet Hakknda ikinci Bir Izak, istanbul, Mat -, Meb'uslar Meclisi Kapsnda: Kyllerime Armaan, Msr, 1326.
baa-i K t p h a n e ! Cihan, 1324.
, Besinci Hutbe: Asker Kardelere Bir Armaandr, Cenevre, 1314.
, Trkiye Nasl Kurtanlabilir? Meslek- itimai ve Program, istanbul. Kader Mat
, Drdnc Hutbe, Cenevre, 1314.
baas, 1334.
, Ahali Hakimiyeti, Msr, Osmanl Matbaas, 1324.
, 23 Terinievvel 328 Tarihiyle Huzur- Mualla-y Padisahiye Takdim Edilen Ak
Bir Arize, . Yeni Osmanllara Bir Dilek, Muharrem 1320.

Mani/este du prince Mohammed Sabahaddine, petit fils d u sultan Abdul Mejid , Osmanllara Bir Armaan, Trkiye'de Ahali Hakimlii Bir art - Bir Dilek. M u
au n o m du C o m i t de l'Initiative prives, de la Constitution et de la dcentrali harrem 1320.

sation administrative, Suresnes (tarihsiz). , Makedonya: Mazi, Hal, stikbl, Kahire, 1326.
, ittihat ve Terakki Cemiyelnin Frldaklar yahut Tarih-i Matem, istanbul. Arsak , Rezalet, Kahire, 1318.
Garoyan Matbaas, 1328.
, Onuncu Hutbe, Bir Gemiin Ydign, 2. bask. Kahire, 1327.
Salih, L a Turquie d'hier et d'aujourd'hui l'Armnie et la Macdoine, Paris, (Yayn yeri
, Oh Gurbet Yoldalarm, Osmanl Kardelerime Bir A r m a a n , (iir), 2. bask,
yok) 1903.
Msr, Osmanl Matbaas, 1327.
Salmone, Habib Anthony, The Fall and the Rsurrection of Turkey, Londra Methuen
, Murat, ehid Arkadalarmdan Doktor Yeniehirli Edhem'in, Giritli efik'in ve
and C o 1896. Tatar Izzet'in Ruhlarna, Msr, 1318.
Somar, Ziya, Yakn alarda Fikir ve Edebiyat Tarihimizde izmir, zmir, Nefaset
, Aux Ottomans et amis des Ottomans: Un projet d'organisation de la souverainet
Matbaas, 1944.
du peuple en Turquie, Cenevre, Imprimerie Eggimann, 1902.
, Bir ehrin ve Bir Adamn Tarihi, Tevfik Nevzat, izmir'in Fikir ve Hrriyet Kurba
, Pete'de Reit E/endi ile, Msr, 1905.
n, zmir, Ahenk Matbaas, 1948.
Yusuf Akura, Siyaset ve ktisat Hakknda Birka Hitabe ve Makale, 16 Eyll 1335 -
Sleyman Nazif, Malmu Ham, Paris, Meveret Matbaas, 1314.
23 Nisan 1340, istanbul. Yeni Matbaa, 1924.
Sleyman S i m ( K l e ) , Semsi Paa ve 24 Haziran, Selanik, 1327.
, Muasr Avrupa'da Siyas ve timai ve Fikri Cereyanlar, T . B . M . M . H k m e t i
erafeddin Magmumi, Seyahat Hatralar, Msr, Kahire, Matbaat-l Futuh, 1290
Maarif Vekleti Neriyatndan, stanbul, Matbaa-i Amire, 1339.
1327.
, Ulm ve Tarih, Kazan, Haritonow, 1906.
, Dndm ki, Msr, Kahire, Matbaa-i Yusufiye, 1331/1913.
, Mevhu/iyet Hatralar, 2. bask, stanbul, 1330.
, Hahikat- Hal, 2. bask, Yaynlayan: Giritli Zade Ahmet Ramiz. Konstaminiyye,
Matbaa-i Ebzziya, 1330. [Yazld tarih Terin-i evvel 1897 (cemaziylevvel
1315)1.

318 319
K O N U L E Y A K N D A N LGL M E H A Z L A R Brockelmann, Carl, History of the Islamic Peoples, London, Routledge, 1949.
Browne, Edwaid G . , The Persian Revolution 905-1909, Cambride, The University
Kitaplar
Press, 1910.
Abdurrahman eref ve Ahmet Refik (Altnay), Sultan Abdulhamid-i Saniye Dair, s
tanbul, Hilal Matbaas, 1918. Bchner, Ludwig, Nature et Science. Critiques el Mmoires, Paris, G . Baillere, 1882.

Ahmet ihsan, Matbuat Hatralarm 1888-1923, I. Merutiyetin ilanna Kadar 1889 Carra, de Vaux, Les Penseurs de l'Islam, Paris 1921-1926. VI Cilt. Cilt V s. 159-179
1908, stanbul, Ahmet hsan Matbaas, 1930. Ahmet RzaBey'e aitir.
Cemal Paa, Hatratlar, ittihat ve Terakki Birinci Dnya Harbi. Tamamlayan ve ter
Ahmet Midhai' Anyoruz, Hazrlayan Hakk Tank U s , stanbul, Vakit Matbaas,
tipleyen: Behet Kemal. Selek Yaynlan, stanbul, Sralar Matbaas, 1959.
1955.
Charmes, Gabriel, LAvenir de la Turquie; Le Panislamisme, Paris, Calmanlevy, 1883.
Ahmet Muhtar ( P a a ) , Atobe-i Bu lenf mertebe-i Hazret-i Hila/etpenahiye Bir Arize,
istanbul, Teshil-i Tbaat Matbaas, 1328. Coker, E W , Recent Political Thought, New York, Appleton, 1934,

Ahmet Refik, Bkz. Abdurrahman eref. Comte, Auguste, Systme de politique Positive au Trait de Sociologie Instituant le
Religion de l'Hummanil, Paris, L . Mathias, 1851-1854. 4 Cilt.
Ahmet uayp, Hayal ve Kitaplar, 2. Bask, istanbul, Matbaa-i Hukukiye, 1320.
ankaya, Mcellitoglu A l i , Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, Ankara, 1954.
Ahmet k r , Bizde Trklk Cereyan, istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Danimend, ismail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt IV stanbul, T r
Mezuniyet Tezi, 1934.
kiye Yaynevi, 1955.
Akyz, Kenan, Tev/ih Fikret, Ankara, Sakarya Basmevi, 1947.
Davison, Roderic, "Reform in the Ottoman Empire 1856-1876," Yaynlanmam
Albek, Muazzez, Yakup Kadri'de itima Meseleler, stanbul niversitesi Trkoloji
Doktora Tezi, Harvard University, 1942.
Enstits Mezuniyet Tezi, 1949-1950.
Deliorman, M . N . , Merutiyetten nce Balkan Trkleri, istanbul, 1944.
Arendt, Hannah, The Origins of Totalitarianism, 2. Bask, New York, Meridian Bo
Deusch, Karl W , Nationalisim and Social Communication, New York, John Wiley,
oks, 1958.
1953.
Aron, Raymond, La Sociologie Allemande Contemporaine, Paris, Presses Universita
Dino, Gzin, Tanzimallan Sonra Edebiyatta Gerekilie Doru, Birinci Ksm, A n
ires de France, 1950.
kara, T r k Tarih Kurumu Basmevi, 1954.
Aydemir, evket Sreyya, Suyu Arayan Adam, Ankara Matbaaclk ve Gazetecilik
Djemalcddin Bey, Sultan Murat V: The Turkish Dynastic Mystery 1876-1895. L o n
A. .. 1959.
don, K. Paul, 1895.
Bayur, Hmi Kamil, Sadrazam Kdmil Paa, Ankara, 1954.
Demolins, Edmond, A Quoi Tint La Supriorit des Anglo-Saxons, Paris, 1897.
Bayur, Yusuf Hikmet, Trk inklab Tarihi, Cilt II, Ksm IV, T r k Tarih K u r u m u
Denais, Joseph, Le Turquie Mouvelle et l'Ancien Regime, Paris, 1909.
Basmevi, Ankara, 1952.
Draper, J. W , History of the Conflict Between Regiiion and Science, 19, Bask, Lond
Bendix, Reinhard, Max Weber: An Intellectual Portrait, New York, Donbleday, ra, K. Paul and Trench, 1885.
1960.
Dunning, W. A . , A History of Political Theories, New York, Mac Millan, 1902-1920,
Benningsen, Alexandre et Quelquejay, Chantal, Les Mouvements Nationaux chez III Cilt.
Les Musulmans de Russie, La Haye, Mounton and C L , 1960.
D u r u , Kzm N a m i , Arnavutluk ve Makedonya H a t r a l a n m , istanbul, Sucuoglu
Berleson, Bernard, Content Analysis in Communications Research. Glencoe, 111., The Matbaas, 1959.
Free Press, 1952.
, Ziya Ghalp, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1949.
Binkley, Roben C . , Realism and Nationalism 1852-1871. New York, Harper Brot
Duverger, Matrice, Les Parties Politiques, 4. Bask, Paris, Armand C o l i n , 1961.
hers, 1935.
Earle, Edward Mead, Turkey, The Great Powers and the Bagdad Railway, New York,
Birnbaum, Norman, The Sociological Study of Ideology: 1940-1960. London, Basil
1923.
Blackwell, 1962.
Easton, David, The Political System, New York, Knopf, 1953.
Bleda, Mithat k r , " H a t r a t " . Resimli Tarih Mecmuas (1953), s. 2169-2174,
E m i n , Ahmet, Bkz. Yalman.
2392-2395.
Emre, Ahmet Ceva, iki Neslin Tarihi: Mustafa Kemal Neler Yapt?, Istanbul, Hilmi
Bougie, C , Le Solidarisme, Paris, Marcel Giard, 1924,
graan, 1960.

320 321
Engelhardt, Edouard, La Turquie et ta Tanzimat, Paris, Cctillon, 1880-1882.
Ergin, Osman N u r i , Trkiye Maarif Tarifli, Istanbul, Osmanbey Matbaas. 1939
1943. 5 Cilt.
Faik, Selanikli, Padiahn Efkar, stanbul, Karabet, 1314.
Fesch, Paul, Constantinople aux dernier jours d'AbduI Hamid, Paris, M . Rivire,
1907.
Freimont, P, Abd-ul Hamid et son Rgne, par un ancien fonctionnaire Ottoman, Pa
ris, 1895.
Friedrich, Cari, Yay: Totalitarianism, Cambridge, Harvard University Press, 1954.
Friedrich, Karl, Constitutione! Government and Democracy, Boston, 1950.
G e r e k , Selim Nzhet, Trk Gazetecilii 831-1931, stanbul, Devlet Matbaas,
1931.
, J n T r k Gazeteleri, Ahsam, 19 Mart, 1941.
- . J n T r k Neriyau,Afcfam, 3 Nisan, 1941.
Guyau, J. M . , Education et Hrdit: Etude Sociologique, Paris, E Alcan, 1889.
Gardet, Louis, La Cit Musulmane: Vie Sociale et Politique, Paris, j . Vrin, 1954.
Giraud, Victory Maurice Barrs, Paris. 1922,
Hartman, M a n i n , Unpolitische Brie/e aus der Tirkie. Der Islamische Orient, Berichte
und Forschungen, Leipzig, Rudolf Haupt, 1910.
Hayes, Carlton j . , A Generation oj Materialism 871-1900, New York, Harpers,
1941.
Hecquard, Charles, La Turquie sous Abdul Hamid fi. Expos fidle de la Grence
Empire pendant un quart de sicle (3 Aot 876-1 er Sep. 900). Brksel, H . L a
martine, [1901 ?)
Heyd. Uriel, Foundations of Turkish Nationalism, London, Luzac, 1950.
Hughes, Stuart, Consiousness and Society: The Reorientaion of European Pvlitical
Thought 1890-1930, New York, Knopf, 1958.
Hseyin Kzm, Arnavutlar Ne Yaptlar?, stanbul, Yeni Turan, 1330.
inal, bnlemin Mahmut Kemal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, istanbul M a
arif Matbaas, 1940-1953.
iskit, Server, Trkiye'de Matbuat idareleri ve Politikalar, istanbul. Tan Basmevi,
1943.
, Trkiye'de Neriyat Hareketleri Tarihine Bir Bak, stanbul Devlet Basmevi,
1939.
smail Habib, bkz. Sevk.
izzet Fuat, General, Autres Occasions Perdues, Critique Stratgique de la Campag
ne d'Asie Mineure 1877-1878. Paris, Chapelet, 1908.
Jerpersen, Otto, Mankind, Nation and Individual from a Linguistic Point of View, Os
lo, 1925.
322
Kmil Paa, Hatrat, Istanbul, Matbaa-i Ebzziya, 1339.
K a r a g z , d e m R u h i , Bulgaristan Trk Basn 1879-1945, istanbul. niversite
Matbaas, 1945.
Kazancgii, O . R., Le Prince M . Sabahaddine, teksir, Paris, 1948.
Keratry, Comte E , de, Mourad V Prince, Sultan, Prisonnier d'Etat 1840-1878, Paris,
Dentu, 1878.
Kolnai, Aurel, The War Against the West, New York, Viking Press, 1938.
Kuntay, Mithat Cemal, Namk Kemal: Devrinin insanlar ve Olaylar Arasnda, s
tanbul, Mill Eitim Basmevi, 1944-1957, 3 Ksmda II Cilt.
Kuran, Ahmet Bedev, inklap Tarihimiz ve J n Trkler, istanbul, Tan Matbaas,
1945.
, inklap Tarihimiz ve ittihat ve Terakki, istanbul. Tan Matbaas, 1948.
, Osmanl mparatorluunda inklap Hareketleri ve Milli Mcadele, stanbul, Baha
Matbaas, 1956.
Kle, Sleyman S u n , Firzovik Toplants ve Meruiyet, izmir, 1944.
, Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir, 1944.
Knzer, Karl, Abdulhamid II und Die Re/ormen in der Trkei, Dresden, C . Reisener,
1897.
Lacroix, Jean, L a Sociologie d'Auguste Comte, Paris, Presses Universitaires de Fran
ce, 1956.
Langer, William M . , The Diplomacy of Imperialism 1890-1902, 2. Bask, New York,
1956.
d'un
Lerner, Daniel, The Passing of Traditional Society: Modernizing the Middle East,
Glencoe, III., The Free Press, 1958.
Leroy, Maxime, Histoire des ides Sociales en France, Paris, Gallimard, 1 (1946), Il
(1954).
Levenson, J. R., Confucian China and Its Modem Fate: The Problem of Intellectual
Continuity, Berkeley and Los Angeles, University of California Press, 1958.
Lewis, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, London, 1962.
Lvith, Karl, Meaning in History, 4. Bask, Chicago, T h e University of Chicago
Press, 1957.
Lkfi Simavi, Sultan Reat Hann ve Hale/inin Saraynda Grdklerim, istanbul
Matbaa-i Osmaniye, 1340.
M , N . , Bekiraga Bl Facialar yahut Serair-i istibdattan Bir Nebze, istanbul,
1328.
MacFarlane, Charles, Turkey and its Destiny, London, John Murray, 1850. II Cilt.
Mahmut, Cellettin Paa. Mir'at- Hakikat: Tarih-i Mahmut Celletin Paa, stan
bul, Matbaa-y Osmaniye, 1326-1327. 3 Cilt.
Mardin, erif, The Genesis of Young Ottoman Thought. Princeton, Princeton U n i
versity Press, 1962.
323
 Safran, Nadav, Egypf in Search of Politcal Community, Cambridge, Harvard Uni
Martindale, Don, The Nature and Types of Sociological Theory, London, Routlcdge,
versity Press, 1962.
1961.
Salam, Tevfik, Nasl Okudum?, stanbul, Doan Karde, 1959.
Mavroyeni Paa, La Police Secrte en Turquie, Paris, 1892.
Sait Halim Paa, Buhran- Fihrimiz, 2. Bask, stanbul, H u k u k Matbaas, 1337.
Mayakon, Ismail Mtak, yldzda Neler Grdm, istanbul, Sertel Matbaas, 1940.
Sevk, smail Habib, Yeni "Edeb Yeniliimiz". Tanzimattan beri I. Edebiyat Tarihi,
Mayer, J. P, Political Thought in France; From the Revolution to the Third Republic,
London, 1949. istanbul. Remzi Kitabevi, 1940.

Mehmet rif, Bamza Gelenler, 2. Bask, istanbul, Mrettibin-i Osmaniye Matba Shafer, Boyd, Naticnalism: Myth and Reality, London, Gollanz, 1955.

as, 1328. Shils, The Inteilecttal Between Tradition and Modemity, L a Haye, Mouton, 1961.

Mehmet Rauf, ttihat ve Terakhi Cemiyeti Ne di?, istanbul, Ahmet Saki Bey Matba Stem, Bemard, Jugtrfcen und Versehvrer, die innere Lage der Trke unter Abdul
HamidlI, 2. bask, Leipzig, Mayer, 1901.
as, 1327.
Mehmet Tevfik, Manastr Vilyetinin Tarihesi, Selanik, Beynelmilel Ticaret Matba Sapolyo, Enver Behnan, Ziya Ghalp: ittihat ve Teralki ve Merutiyet Tarihi, stan
as, 1327. bul, G v e n Basmevi, 1943.

Mehmet, Tevfik, Manastr Vilyetinin Tarihesi, Manastr, 1927. emseddin, Makedonya: Tarihe-i Devr-i Inklab, stanbul, 1324.

Mente, Halil, "Hatrat", Cumhuriyet, Mays, 1946. Tahsin Paa, Abdu.hamit ve Yldz Htralar, stanbul, 1324.

Meyer, Alfred G . , Leninism, New York, Prager, 1962. Talat Paa, Talat Poa'nn Hatralar, (Yaynlayan Enver Bolayr), istanbul, Boiayr
Yaynevi, 1946.
Metton. R. K . , Social Theory and Social Structure, Glenncoe, III., The Free Press,
1957. Tanpnar, Ahmet Hamdi, XIX uncu Yzyl Trk Edebiyat Tarihi, Cilt 1, istanbul, I.
Horoz, 1956.
Michels, Robert, Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies
of Modern Democracy, New York, Dover Publications, 2. Bask, 1959. Topuzlu, Dr. O , Istibdat-Merutiyet-Cumhuriyef Devirlerinde 80 Yllk Htralarm,
stanbul, Gven, 1951.
Mustafa Ragip, ittihat ve Terakki Trihinde Esrar Perdesi, istanbul. Akam Matba
as. 1934. Touchard, Jean et al., Histoire des idees Politiques. Cilt 11, Paris. Pesses Universita
ires de France, 1959.
Mustafa Refik, Ein Kleines Sndenregister Abdul Hamid U s , Cenevre, Malvallon,
1899. Tugay, Asaf, bret: Abdlhamide verilen jurnaller ve jumalclar, istanbul, O k a l Yay
nevi, 1961.
Osman N u r i , Abdlhamid-i Sani ve Devr i Saltanat Hayat- Hususiye ve Siyasiyesi,
stanbul, deiik yazarlar, 1327. Ill Cilt. Tunaya, Tark Z . , Hrriyetin Hn: ikinci Merutiyetin Siyasi Hayatna Baklar, s
tanbul, Baha Matbaas, 1959.
Pears, Sir Edwin, The Life of Abdul-Hamid, New York, 1917.
, Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, istanbul, Yedign Matba
Petrosyan, Y. A . , Novil Osmanl I Borba za Konstitutsyu 1876 g.v. Turtsil, Moskova,
as. 1960.
1958.
, Trkiye'de Siyasi Partiler 1359-1952, istanbul [?} 1952.
Preller, Hugo, Salisbury und die Trkische Frage in Jahre 1895, Stutgan, Kohlham
mer, 1930. Turhan, M m t a z , Garpllamann Neresindeyiz?, 3. Bask, stanbul, Babali Yayne
vi, 1961.
Quelquejay, Chantal, Bkz. Benningsen, Alexandre.
Trk Yl 1928, Toplayan Akuraoglu Yusuf, Yeni Matbaa, 1928.
Ramsauer, Ernest Edmonson, The Young Turkes: Prelude to the Revolution of 1908,
Princeton, Princeton University Press, 1957. Ulam, A d a m , The Un/inished Revolution: An Essays on the Souees of nfluence of
Marxism, New York, 1960.
Risal, P., L a Ville Convoite: Salonique, Paris, Perrin, 1914.
Uzunarh, smail Hakk, Midhat ve Rt Paalarn Tevhjerine Dair Vesikalar,
Rizof, N . , Trkiye Nasl Teceddt Edebilir? Ahmet Rza Bey'e Ah Mektup, istanbul,
Hill Matbaas, 1325. Ankara, T r k Tarih Kurumu Basmevi, 1946.

Ruchti, Jacob, Die Re/ormation sterreich-Ungarns und Russland in Mazedoen 1903 , Midhat Paa ve Taif Mahkmlar, Ankara, T r k Tarih Kurumu Basmevi, 1950.
1908, Gotha, Penhes, 1918. lken, H i l m i Ziya, Z i y a G k a l p , stanbul, Kanaat Kitabevi, [1943].
Sait Paa, Said Paann Htrat, Istanbul, 1328, II Cilt. Vaussard, Maurice, Histoire de la Democratie Chrtinne, Paris, 1956.

325
324
Watt, Montgomery, Islam and the intgration o/Society, L o n d o n , Routledge, 1961.
Wertheim, W. E , Indonsien Society in Transition, La Haye, 1956.
Wolf, Bertram, Three Who M a d e A Revolution, Boston, 1955.
Worms, Ren, Organisme et Socit, Paris, 1896.
Yalman, Ahmet E . , Turkey in the World War, New Haven, 1930.
Yunus, Nadi, ihtilal ve Inhilab-i Osmani, 31 Mari - 14 Nisan 1325, Dersaadel, Mat-
baa-t Cihan, 1325.
Zeine, Zeine N . , Arab-Turkish Relations and the Emergence of Arab Nationalism,
Beyrut, Hayat, 1958.
Ziya akir, Yakn Tarihin c Byk Adam: Talat, Enver, Cemal Paalar, stanbul,
Anadolu T r k Kitap Deposu, 1943.
Makaleler
Ali Hamdi, "Fedai Atf Bey ve emsi Paann Katli," Resimli Tarih Mecmuas, s. 65,
Mays 1955, s. 3828-3831.
"The Armenians a n d the Young Turk," Armenia, III (Haziran-Temmuz, 1907) s.
24-28.
A . T., "eyh Cemaleddin-i Efgan," Trk Yurdu (1330), s. 2263-2267.
Black, C . E . , "The Influence of Western Political Thought in Bulgaria 1850-1885,"
The American Historical Review 48 (1943), s. 507-520.
Bleda, Mithat kr, "Bir Canl Tarih K o n u u y o r , " Resimli Tarih Mecmuas, say
40, Nisan 1953.
Blind, Carl, "Young Turkey," Fortnightly Review 66 (1896).
Cemaleddin-i, Efgani, "Saadetin Alt Keli Kasn," Trk Yurdu (1329), s. 70-77.
, "Vahdet-i Cinsiye Felsefesi." Trk Yurdu (1329). s. 45-55.
avl, R., "Ahmet Rzann Hayan ve Pozitivizmle Alkas," s M e c m u a s , XIII
(1947), 8-10, XIII (1947), 12-14.
Clarke, Hyde, "Remarks on Ibrahim Hakk Beys Article is Turkey Progressing"
Imperial and Asiatic Quarterly, Series U , 4, 129-140.
Choublier, M a x , "Les Bektachis et la R o u m l i e , " Revue des Etudes Islamiques, I
(1927), 427-453.
Coleman, S. James, "The Political Systems of Developing Areas," The Politics of
Developing Areas, Yay. Gabriel A l m o n d and James S. Coleman, Princeton, Prin
ceton University Press, 1960.
C l u c k h o h n , Clyde, "Culture and Behaviour," Handbook of Social Psychology, Yay.
Gardner Lindzey, Reading, Mass., 1957, s. 921-976.
Dino, Gzin, "Nabizde Nazm'n (1865-1893) 'Karabibik' isimli Hikyesi zeri
ne Bir Deneme," Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakltesi Dergisi, XII
(1954), 153-157.
326
, "Sami Paazde Sezai Bey'in 'Sergzet' isimli R o m a n n d a Gerekiliin Pay,"
Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Cografya Fakltesi Dergisi, XII (1954), s. 139
152.
D u r u , K. N . , "ittihat ve Terakki Cemiyeti ismini nasl ald?" Milliyet, N o : 105, 108
(1948).
Dwight, Henry O . , "Some Peculiarities of Turkish Politics," Harpers LXI (1880), s.
653-745.
Eliot, Sir Henry G . , "The Death of A b d u l Aziz and of Turkish Reform," The Nine
teenth Century 23 (1888). s. 276-296.
Gambier, James Williams, "Macedonian intrigues and their fruits," Fortnightly Re
view, LXXV1I1 (Kasm 1902).
Hacker, Andrew, "Capital and Carbuncies," T h e Gread Books' Reappraised," Ame
rican Political Science Review, (1954), s. 775-786.
b n l e m i n , Mahmut Kemal (inal), " Abdlha m id-i Saninin N o t l a n , " Trk Tarih
Encmeni Mecmuas, VIII, 60-68, 89-95, 152-159.
lnkeles, Alex a n d Levinson J. Daniel, "National Character: The Study of Modal
Personality and Socio-cultural systems," Handbook of Social Psychology, s. 976
1020.
Imhoff. Generalmajor, "Die Entstehung und das Zweck des C o m i t s fr Einheit
und Fortschim," Die Welt des Islams I, 1913, s. 167-177.
Kahn, P, "Ideologie et Sociologie de la Connaissance dans l'Oeure de Karl M a n n
heim," Cahiers Internationaux de Sociologie 8, 1950, s. 147-168.
Ksemihal, Nurettin azi, "La Naissance et LEvolution de la Sociologie en Turqu
ie," X V e Congrs International de Sociologie, 1952, s. 197-202.
Lafitte, Pierre, " D u Parti Gouvernemental", Revue Occidentale I-II 1889, s. 177
189.
Lee, Dwight E., "The Originis of Pan Islamism," American Historical Review, 1942,
S. 278-287.
Mardin, Serif, "The M i n d of the Turkish Reformer 1700-1900," The Western Hu
manities Review 14 (1960), s. 413-436.
Nalbanolu, Hfz, "Ahmet Rza Beyin istibdat Devrinde F i r a r , " I Mecmuas,
XVII (1951), 47.
Rstern Bey, "The Situation in Turkey," Fortnightly Review, LXXV11I (Temmuz
1902), s. 86-102.
, "The Turkish Army," Contemporary Review, XCI1 (Eyll 1907), s. 403-409.
, "The Turkish Revolution," Nineteenth Century, LXIV (Eyll 1908), s. 352-372.
Slousch, "Les D e u n m e h , une ecte j u d o - M u s u l m a n e de Salonique," Revue du
Monde Musulman, VI (1908), s. 483-495.
Stavrianos, L. S., "The Balkan Committee," Queens Quarterly, XLVIII (Autumn,
1941), s. 258-267.
327
ehsuvaroglu, Haluk, "Ahmet Rza Bey ve Muarzlar," Akam, 14 Ocak 1956. DZN
, "Jn Trkler Arasnda Anlamazlklar," Aham, 4 ubat 1950.
, "Mizanc Murat Bey'in Ahmet Rza Bey'e Yazd Mektuplar," Akam, 8 ubat
1950.
, "Bir Hatratn Son Sayfalan," Aksam, 1 M a n 1950.
, "Osmanl imparatorluunda Hrriyet Kavgalar ve Yabanc Basn," Aksum, 5
Nisan 1950.
, "1896'da Trkiye ve Yabanc Basn," Ahsam, 10 Nisan 1950.
, "Ubeydullah Efendi," Aksan, 22-25 Temmuz 1950.
A Q u o i Tient la Supriorit Anglo-Sa 247, 257, 258, 264, 267, 270, 272,
, "Jn Trklerin Msr Faaliyetleri," Aksam, 21 Ekim 1950.
xons 295 289, 296, 299, 306,310
, Ahmet Rza Bey'in Hatral', Yay. Bkz. Ahmet Rza, Bibliyografya Bm I. Ahmet Saib 32, 33, 69
Abdurrahman eref 32, 50
(TaghizSde, S. H . ) , "Les Courants Poliiiques dans la Turquie," Revue du Monde Abdlaziz, Sultan 33, 41, 68, 69, 70, Aile 15, 72, 83, 84, 136, 178, 220,
Musulman, XXI (1912), s. 158-221. 258 221. 227, 256. 259, 295, 301
Abdlhalim Memduh 54, 55, 174 A k u r a , Yusuf 68. 197, 276-281, 286,
, " L e Panislamisme et le P a n t u r q u s m e , " Revue d Monde Musulman, XXII
(1913), s. 179-220. Abdlhami II 19, 25, 31. 32, 34, 38, 309
40-43, 45, 47- 51, 53. 54, 62-66, Akil Bey 144
, "Les rapports du mouvement politique et du Mouvement Social dans l'Empire Aksiyon 217, 259, 260
68, 70-76, 81, 86, 87, 92, 93, 95,
Ottoman," Revue du Monde Musulman, XXII, (1913), s. 165-178. Aktivizm 183, 289, 290, 306
98, 106, 108-114, 133, 136, 141
Tanyol, C , "tima Monografi Hazrlklan: Prens Sabahattin," Sosyoloji Dergisi, 143,147, 150-153.158, 162, 164, Alileri 242
(1949), s. 4-5. 166-168,172,173,191, 200, 203, A l i Fahri 74. 109, 110, 112, 143, 173
Tunaya, Tank Z., " m m e H u k u k u m u z Bakmndan kinci Merutiyetin Siyas Te 206, 217, 225, 227, 238, 241, 260, Ali Ferruh Bey 54
fekkrnde 'Garplk' Cereyan," I. . H . E M XIV (1948), s. 586-630. 267, 274, 275, 280, 283, 284, 288, Ali Kemal 53-56, 58. 59, 143, 144,
293, 305, 306 228. 276. 281
, "Jn T r k ve Sosyal nklap Lideri Prens Sabaha Hin,":-Sosyal Hukuk ve ktisat
Acem zzet 42 A l i S u a v i 12, 13, 34, 198
Mecmuas, (Kasm 1948), s. 119-126.
Ad e m-i Merkeziyetilik 295 A l i Suavi Vak'as 34
, " m m e Hukukumuz Bakmndan ikinci Merutiyetin Siyasi Tefekkrnde 's Ahlk 120, 126-128, 160, 166, 177, A l i efkati Bey 35, 36, 78, 180, 181,
lamclk' Cereyan," I. . H . E M . , XIX (1954), s. 630-670. 187, 220, 246, 263, 264, 269, 274, 229
, "Garpllamak ve Taklit," Ulus, 2 Haziran 1948. 294, 295, 298, 309 Allah 124, 160, 164, 214, 234
Ahlk- itimaiye 167, 170 Alman 11, 26, 88, 161, 233, 235, 262
. "Romantik Milletler," Vatan, 10 Haziran 1948.
Ahlk- Umumiye 166, 187 264, 267, 271,272, 280
, "Zulmetten Nura," Vatan, 7 Nisan 1950. Ahmet Cellettin Paa 111, 112, 142, Almanya 14, 1 0 1 . 1 6 0 . 1 6 1 , 2 2 1 , 2 3 4 ,
145, 228, 231 254, 264, 271
Ahmet hsan 51, 53, 56, 63, 64, 81 Amele Meselesi 160
G R L E B L E N J N T R K D E R G L E R V E TARHLER
Ahmet Mithat Efendi 52, 56-58, 64, Amerikallar 247, 295
Anadolu, Msr, 1902; Dolap, Folkestone, 1900; Emel, Msr, 1316; Girit, Hanya, Anadolu Dergisi 274
75,84, 111. 120, 123, 128. 129,
1897; Hak, Msr, 1899-1900; Hakikat, Cenevre, 1896-1897; Havatr, Msr, Anadolu Kyls 54, 178, 275, 283,
196, 226.252
1316-1317; Hayal, Londra, 1895; Hrriyet, Londra, Ocak 1 8 9 4 - A r a l k 1897; I- 298
Ahmet Muhtar Pasa 98
tihad, Cenevre. 1904-1908, Msr, 1904-1908; Intilam, Cenevre; istikbal. Napo Anadolu Mektuplar 274
Ahmet Rasim 64
li, 1879-1880, Cenevre, 1879-1880, Londra, 1895; istirdat, Londra, 1901; K a - Anadolu Trkleri 273
Ahmet, Refik (Altnay) 32
nun- Esasi, Cenevre, 1896-1898; Meveret, Paris, 1895-1897; Meckveret, Paris, Anayasa 33, 41, 46, 62, 88, 100. 102,
Ahmet Rza Bey 14, 15, 31, 35-37, 45,
1895-1908; Mizan, Paris, 1896, Cenevre, 1897; Muvazene, Filibe, 1313-1317; 104, 107, 113, 129, 131, 135, 195,
51,76, 78, 79,92,95-98, 103-107,
Osmanl, Cenevre, 1897-1902, Folkestone, 1902; ura-y mmet, Faris-Msr, 196, 199, 206, 207, 214, 216, 217
109-113, 119,141, 145-147,171,
1902-1907; Terakki, Paris - Msr, 1906-1907; Trk, Msr, 1319-1321; L a Tur- Ansiklopedizm 225, 226
178-193, 195-200, 202-206, 208
auie Contemporaine, Paris, 1891, Arabi Paa Hareketi 41
215. 217-224. 231, 232, 235, 237,

328 329

Arap 41, 45, 52, 106, 119, 121, 138,
154,159, 203, 268, 288, 303
Arap Edebiyat 117
Arap Milliyetileri 202
Arnavut 47, 119,139,154, 161, 162,
286, 303
Arnavut Islah Cemiyeti 162
Arnavut Kltr Kongresi 162
Arnavutluk 161-163, 266
Arnavutluk Htralar 225
Arslan, Emir 44-46
Asker 70, 74,146, 204, 238
Asker j n Trkler 110
Asker 62, 65, 71-73, 78, 7 9 , 8 3 , 104,
110, 112, 134, 146, 152, 163, 176,
181, 195, 205, 219-221, 277, 306,
309, 310
Askeri Davran 310
Askeri Tbbiye 71, 146, 171, 227,277,
289, 297, 310
Asker Unsur 107
Assemble Dlibrante 100, 134
Asya 175, 240, 274, 285, 286
Atatrk 10, 14, 175, 193, 232, 233,
239, 242, 309
Avam 118, 125, 130, 177, 194, 220,
242, 251,310
Avnullah Kzmi 37
Avrupa 11, 14, 15, 19, 24, 29, 30,
35-39, 42, 51-53, 55, 57-59, 62,
63, 65, 67, 69, 71, 82,84, 86, 93
95, 100-104, 111, 112, 115, 116,
119, 126, 128. 131, 132, 135,
137, 154, 156-160, 166, 175,
184, 192, 197, 200-202, 206,
207, 209-213, 216, 219, 221,
222, 226, 231, 233, 238, 243,
244, 248, 249, 252, 256, 263,
264, 267, 268, 274, 275, 278,
284, 286, 292, 293, 305, 307,
309, 310
Avrupa Materyalizmi 289
Avusturya 93, 95, 119, 138, 178, 266,
271
Ayrcalklar 115,134, 138, 199,211,
270, 307
A y n c h k 207
330
- '
Bbli 33, 70, 72, 125, 136, 148, 149, Bulgar 47, 48,116, 158, 161,267, Darl-Hilafe 238
216, 244, 305 268, 271,275, 288 Darvinizm 126, 128, 213, 307
Babler 67, 68, 69 Bulgaristan 30, 47-49,108, 147,149, Darwin, Charles 127, 128, 191
Bahaettin akir Bey 157, 213, 224, 166,167,266, 271 Dejenere 309
231, 260, 288, 292, 293, 303 Burhanettin Efendi 252 Demokrasi 125, 127. 216, 298
Balkan 47, 48, 62, 106, 146, 147, 149, Bursa 179 Demolins, E d m o n d 294. 295
150, 172, 198, 203, 239, 271, 290 Bursa Idad-i Mlki 179 Demolins, Emile 242
Baltk Denizi 268 Bchner, Ludwig 234, 294 Denais, Joseph 294
Barres, Maurice 201 Brokrasi 33, 70, 72, 149, 216, 244, Dervi, H i m a 162, 163
Basn ve Etkileri 30, 39, 44, 47, 48. 53, 296-298, 305 Deutsch, Karl W. 53
55,56, 6 5 , 8 1 , 9 5 , 114, 115, 134, Brokrat 145, 148, 217 Devlet 16, 17, 20, 33, 40, 41, 48, 84
147, 167, 205, 257, 262, 275, 278 Brokratik 16, 40, 43, 79,99, 100, 102 88, 90, 93, 94,100-103,105, 109
Bau 9,11, 13,15, 16, 19-21, 27, 37,51, Brokratik Muhafazakrlk 43, 310 Devlet Personeli 43, 135
56, 59,60, 69,95,99, 100, 102, 104, Byron, L o r d 242, 245 Dil Sorunu 53, 273
114-116, 122, 123,128, 132, 134, D i n Adamlar 70, 188
137, 142, 149, 160, 167,174, 175, Calderon 242 Dirig 120
178, 184, 188, 192, 195,199, 201, Cami 90, 190 Divan- Harb 143
211, 213, 218, 223, 230-232, 235 Car not 96 Diyalektik ve Tarihi Materyalizm 233
237, 242, 244, 247,250, 252, 257, Cemaleddin-i Efgani 68, 69, 75 Diyarbakr 66
258. 261, 262, 265, 266, 270, 271, Cenevre 36, 37, 40, 111, 141-145, Dou Medeniyeti 257
275, 284, 285,306-309, 311,312 147, 150, 153, 157, 170, 171, 173, Dozy 232
Banc 18, 129 181, 182, 225, 227, 229, 231, 233 Draper 128, 228
Batl 9, 11, 18, 27, 132, 137, 168, 178, Cevdet Paa 52 Dreyfus 96, 201
223,233, 281,300,312 Cevdet, Abdullah Dr. 14, 15, 18, 19, Duma (Millet Meclisi) 276, 284
Batllama 23, 87, 121, 226, 232, 244, 61, 144, 151. 165, 172, 173, 227, Durkheim 222, 249, 295, 311
273, 305 230-234, 237, 242, 246, 249, 252,
Bayur, Yusuf Hikmet 23, 31 306, 308 Ebzziya, Tevfik 35, 69, 84
Bedirhan Paa 155, 227 Charmes, Gabriel 75 Ecole Libre des Sciences Politiques
Behet Efendi 61 Cleanthi Scalieri - Aziz Bey Komitesi 126, 278
Bernard, Claude 59, 60 34, 35 Edebiyat 18, 30, 50, 52-54, 60, 64, 69,
B e i r F u a t 58-61 Cl mene eau 96 120, 123, 133, 193,248,272
Beynelmilel Sosyal Eitim Kongresi Communautaire 308, 312 Efkr- Umumiye 93, 116, 254, 255
230 Comte, Auguste 177, 179, 180, 187, Eflatun (Platon) 11, 12, 25
Beyzade 72 214, 222 Einli Said Paa 32
Bilim 18, 28, 59, 61, 65, 118, 128, Constantinople aux Derniers Jours Eitim 39, 53, 66, 67, 70, 73, 86, 92,
133, 179, 222, 234, 244, 251, 280 d'Abdul Hamid 292 99, 126, 127, 130, 137, 156,161,
Biyolojik 20, 61, 127, 128, 136, 244, Corps, Constitu 135 175, 179, 180, 186, 196, 221, 230,
245, 248 Croiner, Lord 105 235, 242, 246, 251, 253, 264, 265,
Biyolojik Materyalizm 61, 128, 232, Cumhuriyeti Rejim 189 271, 273, 278, 294-296, 300, 302
233, 237, 294 Ekalliyet 159, 257, 286, 287
Bosna 166, 273 erke 119, 154, 259 Ekseriyet 207, 213, 257, 286
Boulanger 201 in 10. 27, 121, 284 El-Cevaib Gazetesi 41
Boulangisme 102 r k s u l u , Ahmet Bey 143, 145 Elit 126,127, 132, 134, 139, 216, 217,
Bourgeois, Leon 249 219-221, 250, 251, 269, 306, 307
Boutmy, Emile 126, 242, 248, 278 Dastan 82, 83 Elliot, Sir Henry 206
Brentano, Funck 278 Dastanl 92 Emperyalizm 158, 160, 168, 201, 211,
Brunot, Ferdinand 119 Dante 242 250, 260, 288, 307
331
Emrullah Efendi 39. 40. 65 Gazeteler 14, 30, 34, 45, 48, 49, 77, 142, 194, 195, 198, 204, 250, 261,
134, 145, 143-152, 169, 184,
Endonezya 308 86, 113, 114, 147, 154, 162-164, 268, 296, 305
186,190,195,197,211,217,
Endstriyel Gelime 302 191,267, 275, 288 Hrriyet (Gazete) 23, 40, 42-45, 74,
218, 221, 223, 225, 228, 235,
Entemasyonellik 106 Geleneksel Kltr 27 242, 250-252, 263, 265, 266, 78,91.107
Entelektel Akmlar 32, 49, 63, 166 Gelibolu 274 269, 270, 272-275, 284, 293, Hrriyet-i Matbuat 94, 251
Enver Paa 310 Gelime 10, 11,14, 23, 28. 30. 32, 36, 297, 306, 307,310 Hrriyeti Fikirler 70, 284
Er-Raca Gazetesi 45 37, 47, 51, 53, 56, 58, 60, 63, 66, Hseyinzade, A l i Bey 63, 87
Halklk 58, 64, 152
Ermeni 49, 90, 93-95, 98, 105. 139, 67, 72, 78, 86, 91, 96, 102, 109, Hyndman 212
Hanotaux, Gabriel 97
165, 199,218, 266 111, 126, 128, 131, 132,135,137, Harbiye 57, 69, 71, 72, 78, 277, 285,
Ermeni ihtilal Komiteleri 98 141-143, 149,155,157-159,161, Irk 127.155,197. 206, 213, 220, 235,
294
Ermeni Komiteleri 74, 88, 89, 91, 109, 162, 170, 173, 187-189,191, 192, 256, 269, 275, 282, 309
Hasan Fehmi Bey 113
199, 206 201, 204, 205, 208, 215, 219, 222, rsiyet 213, 222, 245, 246, 253
Hassa Alay 92, 119
Ermenistan 95, 98, 101 223. 226, 228, 230, 235, 245, 248 slah 93, 187, 194
Hatrat 31. 32. 36, 45. 54, 58, 78, 86,
Erzurum isyan 66 252. 259, 280, 282, 286, 295, 298, slahat 9 3 , 9 4
88, 91. 98, 182
Eschilus 242 300, 303, 307, 308, 310 Islahat Osmanllar 265
Hayal 13, 37, 78, 87, 93,105, 212,
Ethem Ruhi 48, 62, 172, 174, 176 Gen ran 69 Isnard, Felix 228
239, 247,269, 285
Etnik 153,154, 176 Gen Trkiye Partisi 38, 206 Hekimba, Salih Efendi 51
Etniki Eterya 62, 218 Genel slahat Partisi 203 Ibnlemin. Mahmut 31, 85, 258
Herder 120
Evvel ve Ahir 164 General m h o f 77 brahim. Hakk Paa 231
Hey'et-i itimaye 157, 160, 169
Georgiades 38, 39, 41, 90 Heyet-i Tefti- ve cra 108 lcma- m m e t 163
Faris, Selim 40-42, 78.91 Girit 101,138, 152,158, 159, 173, Itihad 225, 227, 230-233. 236. 238
Hdiv 36, 84
Fas 121, 165,238, 239 200, 205, 271,273 240, 242, 244-254
Hdiv, Abbas Hilmi Paa 36, 97
Federatif 279 G i y o m T e l i 225 Idare-i Cumhuriye 167
Hristiyan 38, 58, 138,187-189, 209,
Felsefe 11, 15, 1 6 , 5 1 , 5 3 , 57, 59, 63, Gladstone 200 213,236,241,267 ldare-i Merkeziye 108
68, 101, 151, 184, 186, 214, 226, Goethe, Johann Wolfgang von 11, Hilafet 76, 124, 202, 203, 238, 252, deoloji 265
234, 236, 245,300 242, 245 htilal 179, 285, 286
253
Fen renimi 120 Gol uch o wsky ( Koni) 9 5 ihtilalci 25, 26, 61, 85, 91, 145, 146,
Hilmi Bey 145,146. 157, 164, 168,
Fenn-i itimai 157, 169, 300, 301 Gkalp, Ziya 17, 66, 163, 193, 272, 150, 170, 171,229.242
171-173
Ferit Tek Bey 239, 277 276, 311 kdam Gazetesi 65
Hilmi, Hakk Eey 37
Ferry, jules 137 Grignon Ziraat O k u l u 178 ktisadi 14, 17
Hint 27, 239
Fichte 11, 20, 272 Guizot 85,126-128 ktisadi Faaliyet 252, 261, 262, 265,
Hitler,Adolf 157
Filibe 30, 48, 146, 147 Guyau 245, 246, 249 282,310
Hizmet Gazetesi 39, 40, 66
Filozoflar 59 ktisadi Gelime 252
Hoca Kadri Efendi 171, 198
Fizan 228, 229,230 Hac Ibrahim Efendi 117 ktisadi reti 261, 262
Hoca Muhittin 74, 78, 171
Fouville 294, 295,311 Haeckel 294 iktisadi Sre 252
Homeros 242
France, Anatole 96 Hafta Dergisi 118 H o m o Oeconomicus 56 ilk Popler iktisat Kitab 56
Franszlar 158, 188, 247, 265, 271 Hak Dergisi 172 Hugo, Victor 258 lmiye 70, 73, 74, 83, 164
Friedrich, Kari 298 Hak ve Hrriyet 269 lmiye E n c m e n l e r i 103
H u k u k 13, 23, 53, 142, 169, 185, 190,
Fua, Albert 40, 45, 181, 214, 218 Hal'etmek 308 ncil 209
194, 241,251,255
F n n ve Felsefe 233, 234 Halife 0 6 , 133, 151, 190,202, 238, ingiliz A l i Bey 178
Hutbe 145, 146
283, 284 Hkmet-i Meruta 255, 266 ngiltere 1 4 , 4 1 , 6 4 , 9 7 , 98, 101. 116,
Ganem, Halil 43-45, 196, 197. 201, Hal! Halil 42 266, 268, 288, 302
H k m e t - i Meruta ve lslahat- U m u
2 0 5 , 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 6 . 2 1 7 , 253 Halil Muvaffak 144 nsaniyet 261
miye Taraftarlar 257, 287
Garplk 23 Halil erif Paa 130 intikam 171, 173
Hmanist 186, 224, 258
Gaspral, ismail Bey 49, 95 Halk 13, 17, 24, 47, 48, 58, 64, 70, intizam 209
H m a n i t e r 159, 260, 285
Gauguin 96 72, 77,91,92, 94, 100, 102, 103, Hrriyet 38, 39, 45, 48, 52, 56, 57, 68, IsiSm41,68, 76, 87, 96, 107, 120-122,
Gayret Gazetesi 147 114, 118, 124, 125, 128-132, 77, 81, 86,100, 113, 130, 131, 133, 124, 125, 133, 164-166, 187-190,
332 333
 194, 196, 212, 223, 232-237, 239,
241, 247, 248, 264, 267, 288, 289,
308
islm Tarihi 232
islamclk 23, 166, 189
Islm 57, 106, 120-125, 163, 165,
168, 187, 235, 237, 239, 276, 283,
284, 289
smail ibrahim, Dr. 98
ismail, Kemal Bey 32, 3 4 , 4 3 , 162
ismail, Safa 64
istibdat 299
istikbal Dergisi 35, 36, 78, 181, 229
Ikodra 225
italyan 162, 163, 247
Ittihad 259
ittihat ve Terakki 23, 24, 29, 33, 36,
42, 46, 49, 55, 62, 66,67, 71, 97,
113, 145, 154, 181, 184, 203, 204,
219. 224, 257, 258, 288, 289
ittihat ve Terakki Cemiyeti 29. 31, 33,
34, 39, 42, 55, 61, 62, 67, 73, 77,
78, 82, 90, 107, 110, 138, 145, 146,
154,192, 204, 227, 297, 305
ittihat ve Terakki Komitesi 46, 141,
142, S , 192, 193, 203, 207, 225
ittihat ve Terakki Partisi 23, 113, 208
ttihat ve Terakki ubesi 98
Jacoby 235
Japon 210, 285
J a u r s , Jean 211
Jeune Turquie 38, 45, 46
Journal Des Dbats 111
J n T r k 13-16, 18-20, 24, 25, 28-30,
32, 34-38,40, 42, 43, 46-49, 55,
57, 62, 63, 65, 66, 68, 69, 71, 72,
74, 76, 7 9 , 8 2 , 8 3 , 87,89, 90, 98
103, 106, 107, 109, 111, 112, 114
116, 129, 135, 136, 139, 141-153,
155, 157, 159, 160, 162,163, 165,
168-174, 176, 182, 183, 192, 193,
195, 197, 202, 203, 205-207, 212,
217, 221, 225, 226, 228, 229, 231,
232, 237, 240, 252. 256-263, 267,
268, 271-279, 281, 282, 286, 289,
290, 291,298-300, 305-310
334
J n T r k Kongresi (1902) 141, 162,
176, 182,286
Kabile 123, 154
Kabine 93, 104,135, 231
Kadn 35.175,222, 232
Kafkasyal 119
Kmil Paa 39, 87, 88, 90,113
Kaneko, Baron 210
Kanun- Esasi 37, 44, 53, 131, 194,
197, 206, 253, 255, 301
Kanun- Tekml 170
Kanunlar n n d e Mutlak Eitlik ilke
si 134
Kanunlar Rejimi 134
Kapitlasyonlar 115, 199, 211
Karakter 79, 82, 122, 142, 146, 159,
178, 213, 236, 246, 259, 291, 301
Karizmatik 82
Kayazade Reat Bey 54
Kayzer 76, 267
Keratry, Comte E. de 33
Kyam 94, 169, 170
Kipling 269
Kitap 14, 19, 3 8 . 6 1 , 63, 75, 77,87,
88, 105, 139, 218, 228, 233, 248
Komite 34-37, 44, 45, 46, 99, 101,
104, 109-111, 141, 142, 145, 148,
149, 154, 162, 181, 198, 200, 208,
290
Komiteci 146, 183, 184, 231, 260,
287, 289,290, 309
Kosova 66, 67
Kozmopolit 106, 107, 192, 211, 224,
292
Kyclk 47, 204
Kuntay, Mithat Cemal 34
Kuran, Ahmet Bedevi 39, 42, 77, 291
Kltr 11-15, 20, 21, 85, 95, 96, 106,
117,120, 122, 137, 152,161, 168,
174, 226, 227, 230, 231, 235, 237,
244, 247, 258, 260, 267-269, 271
273, 282, 289,303,312
Krdistan 155, 162, 205
Ktle 129, 131, 145, 148-152, 184,
216, 223, 250
Ktle Psikolojisi 152
L'Education des Princes Ottomans 44,
253
La Crise de l'Orient 76, 218, 222
La Jeune Turquie 35, 74, 77, 191, 207
La Turquie Contemporaine 38
La Turquie Nouvelle et l'Ancien Rgi
me 294
Lafiue, Pierre 179,187, 189, 216, 299
Lahey Silahszlanma Konferans 172
Laikleme 126, 165-167, 185, 232
Laiklik 128, 166
Lamarck 245
Layiha 178, 186
Le Bon, Gustave 25, 151,218, 243
246, 250
Le Croissant Dergisi 43
Le Palais de Yldz 48, 86, 89, 99, 100,
136
Le Play 294, 295, 300, 301
Lehler 271
Leninizm 223
Leroy-Beau lieu 278
Levenson J, R. 27
L o m 146
Lorraine-Alsace 201
L u c r c e 242
Lutfullah Bey 173, 293
Maarif 77, 116, 194, 256
Maarif Mdr 39, 179
Mabeyn 73, 86,88, 92
Macarlar 253, 271
Maddi 10, 20, 59, 120,184-186, 222,
235,244, 269, 282
Magmumi, erafeddin 106, 108, 111,
145,181,276, 278
Mahmut Paa 142, 173, 293
Makedonya 70, 101, 139, 146, 149,
183, 205, 267, 268, 270, 271, 275,
288
Manastr 66, 67
Manevi 61, 222, 269, 282, 308
Maneviyat- Enam 242
Mannheim, Kari 26, 307
Mardin, erif 28. 33, 56
Marion 249
Marksist 10, 17,21, 157, 249-
Marksizm 10, 29, 114, 188, 208, 209,
223, 245
Mart Vakas (31) 82
Marx, Karl 10, 17, 26, 96, 127, 186
Masonluk 35, 267
Maeri Vicdan 299
Matrialisme et Spiritualisme 228
Materyalist 19, 20, 120, 186, 232-234,
237
Materyalizm 19, 57, 101, 151, 185,
222, 233, 234, 243, 252
Maverannehir 274, 309
Mayakon,. smail Mtak 31
Mechvere 35,42, 46, 51, 77, 99, 107,
109-111, 154, 171, 178, 179. 183,
187, 188, 191, 198-201, 203-207,
209-214, 216-218, 229, 272
Meclis 33, 45, 46, 48, 56, 100,103,
109,134,135, 190, 214, 216, 284
Meclis-i Mebusan 43
Meclis-i Meveret 33, 48, 103
Meclis-i Tefti 113
Mecmua-i F u n n 231
Medeniyet 18, 27, 5 0 , 9 9 , 133, 165,
167, 168, 175, 188, 194, 204, 210,
222, 225, 236-239, 247, 257, 261,
273, 275, 278, 302
Medrese 73, 74, 248
Mehmet, Emin 68
Mehmet, Memduh 31
Mehmet, Murat 42, 55, 82, 85,87, 89,
90, 108, 114, 119, 120, 124, 125,
133, 202
Mehmet, Selim 37
Memorandum 92
Memur 37, 71, 84-86, 90, 98, 115.
116, 127, 132-134, 146, 147, 179.
180, 241, 262, 281. 296, 297, 299,
311
Menafi 107, 193, 283, 288
Menemenlizade, Tahir 117
Menizade Yusuf 47
Mes'uliyet 94, 125
Meihat 39
Meruti 161, 165, 190, 284
Meveret 36, 42, 45, 76-78, 81,.96, 98,
99, 103, 106-110, 129, 134, 149,
335
 163, 179, 181, 192, 193, 195, 196, Mosca 127 Osmanl 12, 13, 14, 21, 23, 32-34, 36 1 2 5 , 1 2 9 , 1 3 0 , 1 3 3 , 135,136, 143.
198-204, 260 Muallim Naci 52, 56 39, 43-45, 47, 50, 54, 56, 57, 61. 1 4 4 , 1 5 0 , 1 5 1 , 1 5 3 , 1 5 4 , 1 5 9 , 163,
Metodolojik lkeler 29 Muhafazakr 51. 52. 55, 64, 65, 66-69. 75, 76, 81, 83-88, 96, 98, 164, 167, 174. 180, 182, 184, 190.
Msr 2 7 . 4 1 , 84, 97-99, 104-106.116, 8 6 , 1 4 5 , 1 7 9 , 206, 231, 301. 99,101, 104, 109, 114,115.117, 192, 194. 201, 202. 206, 211, 217.
136, 139,143, 153, 165, 172, 173, 308, 310 118, 120-124.127, 129-134,136, 230, 231, 241. 247, 252, 264, 267,
176, 182, 198, 199, 202, 231, 248, Muhammed, A b d u h 308 137, 141, 143-145, 147-155, 158 269, 274, 275, 283, 293, 306
274, 281,288, 289, 308 Murat Bey 34, 37, 38, 43, 48, 50, 51, 161, 163, 164,166-168, 171,173, Panislmizm 75. 76, 121, 239, 247,
Mickievick 242 55, 65, 79, 81-93, 95-105, 107, 175-177,185-187, 190-192, 194, 267, 289
Midilli 262 111-116.119-123, 125-134. 136 197-199. 201, 204, 205, 208, 216, Panslav 265, 270, 271
Mikado 248 139, 141-148, 150, 153, 157, 166, 219, 223, 225-227, 234, 237, 244, Panturanizm 248
178, 181,182, 195,196, 202, 207, 247, 252-255, 258, 259, 261, 265 Para 40, 43, 77, 113, 143, 144, 172,
Millet 75, 99, 114, 146, 153, 156, 169,
216, 217, 228, 242, 289, 296, 299, 267, 270, 272, 274, 279-281, 283, 173, 180, 182, 183, 209, 228, 251,
170, 187,188, 190, 193, 197, 200,
306, 307 285, 288, 289, 296, 300, 306, 307, 252, 288
203, 204, 236, 238, 244, 251. 254,
Murat V 3 4 , 3 5 310,312 Paris Uluslararas Sergisi 37
261, 263, 272, 278-280, 282-284,
289,295, 296, 302 Mustafa, Fazl Pasa 39,143 Osmanl Bankas 206 Parlamento 46, 48, 64, 95, 102, 103,
Millet-i Islamiye 118 Muvazene (Gazete) 30, 48, 283 Osmanl Brokrasisi 148, 299 131, 134, 135, 299
Millet-i Musallana 221 Mlkiye 49-51, 53-56. 61, 63, 66, 73, Osmanl Gazetesi 55, 117, 142 Patrimonyal 312
Millet-i Osmaniye 93, 118. 175, 254, 81, 85, 90, 115, 116, 126, 156, 255. Osmanl htilal Frkas 129, 145 Pedagoji 242
274 297 Osmanl mparatorluu 13,16, 18, 20, Plebisiter 197, 280
Milli 30.46, 56, 57, 88, 123, 137, 161, Mlkiyet 135, 240 25, 29, 31, 33, 35, 41, 42, 44, 45, Plekhanov 157
201, 207, 208, 227, 246, 268, 273, M n i f P a a 231 56, 57, 66, 70, 75, 77, 81,83, 91 Political Obligation 124
280 M s l m a n l a r 131, 166, 167, 209, 237 93, 95, 100, 101, 104, 107, 111, Portakal Paa 51
Milli Aznlk 280 239, 247, 248, 251, 267, 276, 283, 115, 120,126, 129, 130.132-134, Pozitivist 19, 57, 184, 186, 188, 198
Milli rade 298, 299 289, 308 137, 138,147, 152-154, 156, 158, Pozitivizm 51, 59, 107, 179, 180. 188,
Milli Kltr 120. 173, 272, 280, 307, Mslmanlk 111, 177 160, 166, 168,189,192, 195, 197, 191, 195, 211, 215, 222, 223, 249
311 199, 203, 209, 211, 218, 219, 223, Prens Lutfullah 293
Milli Roman 87 Nahifi Bey 42* 226, 234, 236, 239, 240, 256, 257, Prens Sabahattin 23, 79, 82, 134, 169
Milliyet 65, 68, 149, 154, 155, 196, Namk Kemal 12, 34, 35, 37-40, 58, 262, 265-277, 279, 280. 282, 286, 171. 173-175, 182, 207, 219, 240,
208. 209, 211, 260, 261, 268. 277. 62, 69, 8 2 , 8 5 , 118, 124, 128, 156, 289, 298, 302, 305-307, 310-312 242, 282, 284, 287. 291-303, 306,
280, 309 190, 226,258, 309 Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti 308, 311
Milliyeti 47, 117. 288 Napolyon III. 179, 197, 280 23, 24, 31, 33, 61, 67, 76, 106, 108, Prodos Locas 35
Milliyetilik 11, 17,20, 149, 189, 203, Narodnikler 47 129, 173, 193, 202,310 Program 9, 10, 12-14, 46, 62, 71, 72,
208, 248,278 Nature et Science 233, 234 Osmanl Kltr 272 86, 94, 99,100, 104,114,123. 134,
Milton 242 Nazm Bey, Dr. 146, 195, 284 Osmanl Politikas 276 148. 151-153, 156, 204, 239, 255
Miralay efik 107, 145 Nebaba Bahesi 51, 71 Osmanlca 203, 273 257,279, 287. 293, 301
Mithat Pasa 33, 36, 37, 56, 83, 85, 86, Necip, Asm 65 Osmanllk 38,57, 75,76, 111, 117, Psikoloji 112, 151, 159, 213, 242, 247,
104, 130.197, 206 Nedim Bey 36 138,152-155.177,197, 207, 255, 253, 278, 294
Mitos 309 Ner-i Lisan 268 256, 265-267, 270, 277, 278, 280,
Mizan Gazetesi 37. 65, 81,86, 8 7 . 9 7 , Nihilist 9 1 , 1 2 0 281, 309 Radikal 52, 96. 106, 129, 130. 135,
98, 103-105, 108,110.111,113 Nijni Novgorod 276 Osmanllk deolojisi 265 190, 231, 290, 297, 300, 308
117, 119-125, 132,133, 135, 136, Numune-i Terakki Mektebi 74, 108, Otokrasi 132, 134 Rasyonalizm 17, 122, 127
138, 139,149, 150,153, 159, 192 112 Otonomi 208, 279 Raid, Rza 288, 308
M o d e r n l e m e 25, 27, 28, 52, 56, 57, Nuri. Ahmet 144 Otoriterlik 214 Realizm 51, 91
83, 8 5 , 8 7 . 1 3 2 , 1 3 3 , 1 6 0 , 235. 277, Realpolitik 101, 102
282, 303, 308 O r d u 72,219 Padiah 33-35,38, 41, 50, 53-57,69, Recaizade, Ekrem 50. 63
Monari 190, 252, 283, 289 Ortodoks Ruslar 276 71, 73-76, 84, 86-88, 90-93, 95, 97, Reclus, Elysee 250
Montesquieu 12, 128 Osman, Nuri 32 100, 102, 106, 110, 113, 116, 122, Refik Bey 144

336 337
Reform 33. 35.38, 43, 56, 67, 68, 79, Saltanat Veraset Usul 135 126, 127, 142, 166, 187, 190. 191, Tarih-i Ebulfaruk 133, 136
87.88, 90, 92,99-101, 130. 138, Samipaazade Sezai 34, 258, 260, 285 198, 208,209, 211 Tarikatlar 264
152, 153, 171, 180, 191-193. 199, Saraih 3 5 , 7 4 . 1 9 8 Sosyal Darvinizm 213, 307 Tarla Dergisi 4 7 , 4 8
200, 205, 212, 256, 260, 276, 308, Saray 19, 72, 73, 9 2 , 9 3 , 1 1 9 . 135, Sosyal Felsefe 300 Tara 66, 67, 106. 114, 168. 201,277,
312 144, 147, 256, 277, 293 Sosyal Gelime 157, 187, 191, 235 299
Repristations Collectives 249 Saxon 295 Sosyal Tabakalar 311 Taral 66, 67, 73, 148
Resne 158 Schopenhauer 59 Sosyalist Kongresi 212, 214 Tatar 173, 277, 279
Reit 53. 144, 154 Sciences Politiques 126, 278, 309 Sosyalizm 48, 102, 250 Tekke eyhleri 132, 186, 187
Revue Occidentale 96, 184, 187, 189 Selamet 38 Spencer 137, 191,210 Tema 29, 35, 38, 41, 51, 55, 62, 67,
191,209,216 Selanik 66, 67 Stalin.Joseph 288 68. 102,109, 114, 116, 129.134,
Ribot 253 Seieksiyon 127 Stein, Baron 272 145-147, 155. 160, 171, 184, 190.
Robinet, Dr. 179 Selim, Nzhet 37 192, 197, 200, 201, 2 0 3 , 2 0 5 . 2 1 1 ,
Subay 46, 62, 69, 70, 71, 145, 170,
Romanya 36, 108 Sparatisme 41, 43, 303 232, 239, 240, 256. 257, 259. 260,
183, 220, 223, 306
Rousseau.J. J. 128 Serbesti Gazetesi 113 272-275, 288, 289, 295, 302, 309
Sukti, Dr. Ishak 144. 145, 154, 172,
Rum 111, 161,268, 271 Sergzet 259 Temo. Dr. brahim 36, 48, 62, 67, 69.
173
Rum Ortodokslar 270 Servet-i F n u n 52 71, 73, 104, 146, 154, 163, 227
Sultan Meci: 226
Rumeli 48, 95,146,149, 267, 270. Shils, Edward 28 229, 233
S u l u n Orhan 274
271,273-275, 309 Snf Mcadelesi 311 Temsili Teori 298
Sultanlk 202,283
Rumeli Trkleri 273 Srbiye 108 Teori 24, 26, 65, 83,120, 126.137.
Suriye 43, 44, 45, 84, 88
Rus htilali (1905) 285, 302 Srp 158. 268 153. 157, 163, 169, 183, 188, 197,
Sleyman Nazif 106
Rus Mslmanlar 276, 289 Srp syan 71 200, 208, 215-217, 219, 221-224,
Sleyman Paa 62, 69, 73,118, 274
Rus Sosyal Demokrat i Partisi 208 Simbirsk 277 226, 242, 244, 245. 249, 250, 251,
Rus-Japon Sava 284, 285 Simon, Saint 184 257, 265, 275, 280, 294, 295, 299.
ark Medeniyeti 204
Ruslar 83,168, 285 Singer 212 300, 305. 306, 309,310
ehzade Sleyman Paa 274
Rusya 4 1 , 4 8 , 59, 71, 83, 91, 93, 95, Sirac Gazetesi 84 Terakki ve ttihat 219, 286-288, 307
emseddin Sami 118
1 0 1 . 1 1 4 , 1 1 9 . 1 2 0 . 1 2 9 . 1 3 7 , 160, Siret, Hseyin 64, 174, 274 Terakkiyat- Medeniyet 194
er'i Mahkemeler 198
168, 194, 203, 208, 237, 238, 241, Sivastopol 83, 95 Terakkiyat- Zamane 238
eref Vapuru 112, 277
251, 266, 275, 277. 279, 285 Siyas 9, 11, 13. 14, 23, 28, 33, 35, 40, eriat 13, 125, 166 Tercman 4 2 , 4 5 , 49, 58, 84
Rusofiller 47, 120,137 53, 55, 6 1 , 6 3 , 64, 73, 83, 8 5 , 8 8 , eyhlislam 3 9 . 7 3 . 1 6 5 Tercman- Ahval 56
Rya 136 90, 95, 97-100, 113, 117,121, 123. eyhlislam Hayrullah Efendi 70 Tesantlk 166, 249, 250
126, 139, 143, 147. 165, 171, 187, iddet Aleyhtarl 109 Tevfk Nevzat 39, 40, 55, 74
Saadet Gazetesi 117 189, 191, 199, 203, 213. 214, 231, irketler I31.-211, 238 Tbbiye 19, 20, 29, 36, 40, 42, 61. 63,
Sabah Gazetesi 54 240, 244. 252, 259, 262, 264, 269, irket- Iran iye 69 71, 72, 77, 107, 110, 156, 163, 228,
Sabahattin Bey 66, 157, 176, 183, 286, 279, 291. 292, 297, 300-302, 306, irvanizade Rt Paa 83 243, 277, 289
287, 291-294, 296, 300-303, 306 307,311 u m n u 146 Ticaret 196, 238, 259, 261. 262, 282,
Sada (Gazete) 30. 74 Siyas Fikirler Tarihi 11 288
ura-y Devlet 113. 135
Sadakat Gazetesi 36 Siyas Mkellefiyet 124 Times 39, 42, 45, 74, 206, 288
ura-y m m e t Dergisi 255
Sadrazam Esat Paa 83 Siyas Snf 127 Tolerans 188, 189^223
Safran Nadav 27, 28, 308 Siyas Teori 156, 167.294, 300, 301 Tolstoy, Lev 284, 285
Tabiat Kanunu 185
Salkl 122, 230 Slavofil 119, 126, 129 Tolstoycu 285
Tabii H u k u k 13, 185
Said P a a 3 1 , 6 6 , 8 9 Smith, Wilfrid Cantwell 308 Totaliter 102,151,191, 214, 221. 222,
Tahsin Pasa 31, 36, 71, 73. 109, 112,
Sait Bey 84 Softalar 48, 70, 73, 74, 164 224
113, 263
Sait Paa 50, 53, 66, 86, 89, 201, 206 Sofya 146 Tunal, H i l m i 110, 144, 145, 146. 164,
Taksim-i Mesai 169
Sakzl Ohannes Efendi 51 Solidarit 249 172, 173, 257
Tansel, Fevziye Abdullah 34
Salih Mnir Bey 34 Sorel, Albert 278 Turan 13, 277
Tanzimat 75, 131, 279. 280. 305
Salisbury 95, 97, 200 Sosyal 9. 12. 14, 15, 21, 24, 25, 26, 27, Turfanda m, Turfa m? 87
Tarde 25
Satmoni, Habib Antony 202 33, 40, 59. 61, 62, 79, 89, 96. 123. Turgenyev 59
Tarih-i lem 62, 118
338 339

Tutrakan 146
T r k 17-19, 23,30, 31, 34-38,40, 43,
45, 47, 48, 51, 65, 66, 68, 73, 101,
114,117-119, 121, 136, 141-143,
1 4 7 , 1 4 9 , 1 5 2 , 1 5 5 , 160-163, 165,
171, 173,174,180, 183, 192, 202,
227, 231, 232, 241, 247, 252, 257,
262, 267, 271-273, 275, 276, 278,
279, 281, 285, 303, 306, 308, 309
Trk-Suriye slahat Komitesi 44, 45
Trk-Suriye Komitesi 44-46, 78, 99,
100, 197, 202, 203, 207
Trk-Yunan Savas 111
T r k e 42, 48, 49, 52, 108, 123, 125,
161. 183, 192, 193, 196, 199, 202,
204, 221, 227, 247, 250, 260, 272,
273, 287
T r k l k 25, 64, 65, 68. 118, 154,
260, 275, 281
Trkiye 10, 14, 17. 18. 21, 23, 28, 36,
37, 38, 39, 40, 44. 48, 50-52, 54,
56, 59, 60,65-68, 75,81, 82, 87,
89, 93, 9 4 . 9 7 , 1 0 0 , 111,112,119,
120, 122, 129, 130, 136, 144, 152,
155, 160, 162, 166, 167,173, 178
181, 190, 199, 206, 207, 211, 212,
214, 216-218, 223, 229, 231, 232,
235, 240, 241, 244, 247, 254, 258,
261, 264, 280, 289, 297, 309
Trklk 6 8 , 1 2 0 , 1 2 1 , 1 7 7 , 275, 277,
309
Ubeydullah, Efendi 64, 74, 239
Ulema 16, 33, 64, 70, 74, 78, 83, 94,
113, 133, 165, 171, 174, 190, 210,
283, 289
Uzman 73, 156, 161, 169, 184, 186,
216, 306
Uzunarl, smail Hakk 34, 35, 37, 56
ss-i nklap 57, 75
tiliter 123, 196
340
letiim'den
topya 307, 308
Van K o l 212, 214
Varna 146
erif M a r d i n
Vatan 28, 6 1 , 6 2 , 6 9 , 1 0 0 , 1 3 6 , 155,
176, 192-194, 220, 221, 253, 266,
269, 271,274, 285, 291
Vatan Yahut Silistre 68, 84
Vatan Kurtarma 107, 310
Vatanperverlik 61, 62, 220, 290, 310
B T N E S E R L E R
Vazife 60, 93-95, 124, 126, 139, 179,
232, 236, 255, 256, 261, 269, 288
Vazife ve Mes'uliyet: Asker 94, 125, Jn Trklerin Siyas Fikirleri; 1895-1908
183, 204, 222 340 S A Y F A
Veled Celebi 65
Verimli Vatanda 52, 123, 260, 303
Vidn 146
Din ve deoloji
Volkan Gazetesi 113 188 S A Y F A
Voller 59
Von Der Goltz, Paa 71, 221
deoloji
Weber, Max 27, 29, 82, 312 197 SAYFA
Worms, Ren 249
Bedizzaman Said Nursi Olay
Yabanc Devletler 38, 205, 256
Yabanc Tccarlar 115 Modern Trkiye'de Din ve Toplumsal Deiim
Yavuz, Sultan Selim 283 399 S A Y F A
Yeni Osmanllar 12, 13, 33, 34, 36, 39,
. 43, 47, 50, 57, 58, 62, 67, 69, 70,
75, 83, 84, 96, 99,114,118,120
Yeni Osmanl Dncesinin Douu
123, 125. 129-131, 136, 137, 142, 504 S A Y F A
144, 149, 156, 185, 195, 198, 226,
258, 259, 305, 306
Trkiye'de Toplum ve Siyaset
Yenilik 10, 11, 26, 50, 53, 120, 139,
179,193, 270, 285, 309 M A K A L E L E R 1 / 317 SAYFA
Yldz 53, 70, 71,86, 93, 97,119, 134,
146,163, 217, 296 Siyasal ve Sosyal Bilimler
M A K A L E L E R 2 / 205 S A Y F A
Zion Protokolleri 163
Ziraat ve Sanayi 186
Ziya Paa 12, 3 7 , 8 5 Trkiye'de Din ve Siyaset
Zola 60
M A K A L E L E R 3 / 315 S A Y F A
Trk Modernlemesi
M A K A L E L E R 4 / 366 S A Y F A