Sveuilite u Zagrebu

Grafiki fakultet

Katedra za temeljna i opa znanja

Zagreb, veljaa 2016. god.

Zbirka zadataka za kolegij

Kemija 1
Radna verzija

eljka Barbari-Mikoevi
Ivana Plazoni

1
 Nazivi anorganskih spojeva

A) NAZIVI IONSKIH SPOJEVA

Ime ionskog spoja sastoji se (sloenica) od imena kationa i aniona u kojemu je ime
kationa uvijek prvo.

Imenovanje kationa
Kation je monoatomna ili poliatomna vrsta s jednim ili vie pozitivnih elementarnih
naboja. Naboj kationa oznaava se u imenu i formuli nabojnim brojem ili oksidacijskim
brojem. Rije ion ili kation mogu se dodati iza imena, ako time ime postaje jasnije.

Primjer:

Cr3+ ili ion Cr3+ ili Cr3+-ion ili CrIII ili ion CrIII ili CrIII-ion ili krom(3+) ili kromov(3+) ion ili
ion kroma(3+ ) ili kromov(III) kation, itd.

Ime monoatomnog kationa sadrava ime elementa iza kojeg se bez razmaka moe u
zagradi navesti nabojni broj (nabojni broj se sastoji iz arapskog broja iza kojeg dolazi
pozitivni ili negativni predznak). Oksidacijski broj se moe naznaiti rimskim brojem u
zagradi, a ime nadopuniti rijeima ion ili kation iza zagrade.

Primjeri imenovanja monoatomnog kationa:

Cr3+ kromov(3+) ion ili kromov(III) kation

Na+ natrijev(1+) ion ili natrijev(I) kation ili natrijev ion*

K+ kalijev ion*

Ba2+ barijev ion

2
*Ako je naboj kationa nedvosmisleno poznat tada se nabojni broj moe ispustiti.

Kod iona istog atoma koji mogu biti vievalentni, valencija se stavlja u zagradu uz ime iona,
npr.:

Fe2+ eljezov(II) kation ili eljezov(2+) ion,

Fe3+ eljezov(III) kation ili eljezov(3+) ion,

H+ vodikov(1+) ion ili vodikov(I) kation,

V5+ vanadijev(5+) ion ili vanadijev(V) kation,

Cu+ bakrov(1+) ion ili bakrov(I) kation,

Cu2+ bakrov(2+) ion ili bakrov(II) kation.

Ime homopoliatomnog kationa tvori se dodavanjem nabojnog broja imenu neutralne vrste.
Ako je potrebno moe se uporabiti oksidacijski broj. Treba obratiti panju na uporabu
zagrada koje u nekim sluajevima mogu biti korisne.

Primjeri imenovanja homopoliatomnog kationa:

(O2)+ dikisikov(1+) ion

(S4)2+ tetrasumporov(2+ )ion

(Hg2)2+ diivin(2+) ion

(H3)+ trivodikov(1+) ion

U nekoliko se sluajeva jo doputaju trivijalna (nesustavna) ili polusustavna imena:

H3O+ oksonijev ion ili hidronijev ion, hidroksonijev ion

NH4+ amonijev ion

3
Imenovanje aniona
Anion je monoatomna ili poliatomna vrsta s jednim ili vie elementarnih naboja. U
poliatomnim vrstama negativni naboj moe biti lokaliziran na atomu ili pak moe biti
delokaliziran. U imenu ili formuli naboj se moe oznaiti nabojnim brojem ili oksidacijskim
brojem. Imenima, koja moraju zavravati nastavcima koja upuuju na negativni naboj mogu
se dodati i rijei ion ili anion.

Nastavci koji se koriste za anione su:

- id (za monoatomne i homopoliatomne vrste),

- at (u koordinacijskoj nomenklaturi za heteropoliatomne vrste) i

- it (koristi se u nekim trivijalnim imenima).

Ime monoatomnog aniona izvodi se iz imena elemenata na nain da se zavretak imena

elementa zamijeni anionskim nastavkom id. U imenu nekih monoatomnih aniona saimaju
se ili mijenjaju osnove.

Primjeri:

F- fluorid, fluoridni ion,

Br- bromid, bromidni ion,

O2- oksid, oksidni ion,

S2- sulfid, sulfidni ion,

N3- nitrid, nitridni ion,

P3- fosfid, fosfidni ion,

As3- arsenid, arsenidni ion,

C4- karbid, karbidni ion,

Si4- silicid, silicidni ion,

Se2- selenid, selenidni ion.

4
Ime homopoliatomnog aniona gradi se dodavanjem prefiksa di-, tri-, tetra-, itd i nabojnog
broja imenu dotinog monoatomnog aniona, npr:

Sustavno ime Alternativno ime

O2 dioksid (1-) hiperoksid ili superoksid
2
O2 dioksid (2-) peroksid

O3 trioksid (1-) ozonid

I3 trijodid (1-)

TRIVIJALNA (NESUSUTAVNA) IMENA

Anioni oksokiselina

Oksokiseline su kiseline koje uz centralni element sadre jedan ili vie atoma vodika i
kisika. Uobiajeno je pisanje formule oksokiseline s vodikom na prvom mjestu, zatim
centralnim elementom i kisikom posljednjim te njihovim odgovarajuim brojem atoma to se
moe vidjeti iz slijedeih primjera:

HNO3 nitratna kiselina

H2CO3 karbonatna kiselina

H2SO4 sulfatna kiselina

HClO3 kloratna kiselina

H3PO4 fosfatna kiselina

Slika 1. Struktura sumporne kiseline

5
 Vie oksokiselina moe imati isti centralni atom, a razliit broj atoma kisika zbog ega se
mijenja oksidacijski broj centralnog atoma. S porastom oksidacijskog broja koriste se slijedei
dodatci (prefiksi) i nastavci (sufiksi) koji se dodaju na latinsko ime centralnog atoma:

hipo - it

it

hipo - at

at

per - at

perokso - .

Primjeri aniona u kojima je klor centralni atom:

ClO- hipoklorit, hipoloritni ion (oks. broj atoma Cl = +1)

ClO2- klorit, kloritni ion (oks. broj atoma Cl = +3)

ClO3- klorat, kloratni ion (oks. broj atoma Cl = +5)

ClO4- perklorat, perkloratni ion (oks. broj atoma Cl = +7)

Primjeri aniona u kojima je sumpor centralni atom:

SO22- hiposulfit, hiposulfitni ion (oks. broj atoma S = +2)

S2O42- hipodisulfit, hipodisulfitni ion (oks. broj atoma S = +3)

SO32- sulfit, sulfitni ion (oks. broj atoma S = +4)

S2O62- hipodisulfat, hipodisulfatni ion (oks. broj atoma S = +5)

SO42- sulfat, sulfatni ion (oks. broj atoma S = +6)

SO52- peroksosulfat, peroksosulfatni ion (oks. broj atoma S = +6)

S2O82- peroksodisulfat, peroksodisulfatni ion (oks. broj atoma S = +6)

Iz navedenih primjera vidljivo je kako se u odnosu na -at ion u per - at ionu poveava
jedan atom kisika, -at ionu smanjuje jedan, a u hipo - at ionu smanjuju dva atoma kisika.

6
 Djelominim uklanjanjem iona vodika (hidrona) iz kiseline dobiveni anion imenuje se
dodavanjem rijei hidrogen, dihidrogen itd., ispred imena aniona bez hidrona ime se
oznaava broj preostalih hidrona u anionu, npr:

HCO3-- hidrogenkarbonat (1-),

HSO4-- hidrogensulfat (1-)

H2PO4- - dihidrogenfosfat (1-).

Koordinacijska nomenklatura heteropoliatomnih aniona, kationa i ionskih

spojeva:

(1) Osnovno ime daje centralni atom.

Kod kompleksnog aniona doda se nastavak at, npr.: ferat, kobaltat, argentat, aurat,
kromat, kuprat, cinkat, plumbat, aluminat, galat, stanat, antimonat, merkurat, itd.

(2) Ispred osnovnog imena dolaze imena liganada.

(3) Ispred imena liganda dolazi njegov broj u grkom jeziku: mono-, di-, tri-, tetra- itd.
Ako je ligand kompleksnog sastava ili organska molekula ili ion, stavlja se u okruglu
zagradu, a ispred zagrade dolazi njegov broj, i to: bis-, tris-, tetrakis- itd.

Kod kompleksnog kationa - hrvatski naziv elementa bez nastavka (bakrov, kromov,
kositrov, uranov, itd.....

(4) Prvi od liganada dolaze u formuli anioni a zatim molekule i to abecednim redom. U
imenu dolaze ligandi abecednim redom bez obzira na poredak u formuli.

(5) Oksidacijski broj centralnog atoma dolazi u zagradi iza njegova imena (rimski broj).

7
Ime liganda

NH3 = amin (ili ammin); H2O = akva; CO = karbonil; "en" = etilendiamin; H+ = hidrogen;
NO+ = nitrozil

Anionski ligand dobiva nastavak o, dakle:

F- = fluoro; Cl- = kloro; Br- = bromo; I- = jodo; O2- = okso; OH- = hidrokso; CN- = cijano;
NO2- = nitro; ONO- = nitrito; S2- = tio; SCN- = tiocijanato; NCS- = izotiocijanato; O22- =
perokso; SO42- = sulfato; CO32- = karbonato; C2O42- = oksalato, S2O32- = tiosulfato, itd.

Primjeri:

[UO2]2+ - dioksouranov(VI) kation

[CrCl2(H2O)4]+ - tetraakvadiklorokromov(III) kation

[CoCO3(NH3)4]+ - tetraaminkarbonatokobaltov(III) kation

[Co(ONO)(NH3)5]2+ - pentaaminnitritokobaltov(III) kation

[CoCl(NO2)(en)2]+ - dietilendiaminkloronitrokobaltov(III) kation ili

bis(etilendiamin)kloronitrokobaltov(III) kation

8
 Tablica 1. Primjeri formula ispojeva

KISELINA ION KEMIJSKI SPOJ

naziv formula naziv formula Na+ ( ili Cu+) Fe2+ (ili Mg2+) Fe3+ ( ili Al3+)

Natrijev klorid NaCl eljezov(II) klorid FeCl2 eljezov(III) klorid FeCl3

Kloridna HCl Klorid Cl-
Bakrov(I) klorid CuCl Magnezijev klorid MgCl2 Aluminijev klorid AlCl3

Natrijev hipoklorit NaClO eljezov(II) hipoklorit Fe(ClO)2 eljezov(III) hipoklorit Fe(ClO)3

Hipokloritna HClO Hipoklorit ClO-
Bakrov(I) hipoklorit CuClO Magnezijev hipoklorit Mg(ClO)2 Aluminijev hipoklorit Al (ClO)3

Natrijev klorit NaClO2 eljezov(II) klorit Fe(ClO2)2 eljezov(III) klorit Fe(ClO2)3

Kloritna HClO2 Klorit ClO2-
Bakrov(I) klorit CuClO2 Magnezijev klorit Mg(ClO2)2 Aluminijev klorit Al (ClO2)3

Natrijev klorat NaClO3 eljezov(II) klorat Fe(ClO3)2 eljezov(III) klorat Fe(ClO3)3

Kloratna HClO3 Klorat ClO3-
Bakrov(I) klorat CuClO3 Magnezijev klorat Mg(ClO3)2 Aluminijev klorat Al (ClO3)3

Natrijev perklorat NaClO4 eljezov(II) perklorat Fe(ClO4)2 eljezov(III) perklorat Fe(ClO4)3

Perkloratna HClO4 Perklorat ClO4-
Bakrov(I) perklorat CuClO4 Magnezijev perklorat Mg(ClO4)2 Aluminijev perklorat Al (ClO4)3

Natrijev sulfide Na2S eljezov(II) sulfid FeS eljezov(III) sulfid Fe2S3

Sulfidna H2S Sulfid S2-
Bakrov(I) sulfid Cu2S Magnezijev sulfid MgS Aluminijev sulfid Al2S3

Natrijev sulfit Na2SO3 eljezov(II) sulfit FeSO3 eljezov(III) sulfit Fe2(SO3)3

Sulfitna H2SO3 Sulfit SO32-
Bakrov(I) sulfit Cu2SO3 Magnezijev sulfit MgSO3 Aluminijev sulfit Al2(SO3)3

Natrijev sulfat Na2SO4 eljezov(II) sulfat FeSO4 eljezov(III) sulfat Fe2(SO4)3

Sulfat SO42-
Bakrov(I) sulfat Cu2SO4 Magnezijev sulfat MgSO4 Aluminijev sulfat Al2(SO4)3
Sulfatna H2SO4
Hidrogen Natrijev hidrogen sulfat NaHSO4 eljezov(II) hidrogen sulfat Fe(HSO4)2 eljezov(III) hidrogen sulfat Fe(HSO4)3
HSO4-
sulfat Bakrov(I) sulfat CuHSO4 Magnezijev hidrogen sulfat Mg(HSO4)2 Aluminijev hidrogen sulfat Al (HSO4)3

Natrijev nitrat NaNO3 eljezov(II) nitrat Fe(NO3)2 eljezov(III) nitrat Fe(NO3)3

Nitratna HNO3 Nitrat NO3-
Bakrov(I) nitrat CuNO3 Magnezijev nitrat Mg(NO3)2 Aluminijev nitrat Al (NO3)3

Fosfatna H3PO4 Fosfat PO43- Natrijev fosfat Na3PO4 eljezov(II) fosfat Fe3(PO4)2 eljezov(III) fosfat FePO4

9
 Bakrov(I) fosfat Cu3PO4 Magnezijev fosfat Mg3(PO4)2 Aluminijev fosfat AlPO4

Hidrogen Natrijev hidrogen fosfat Na2HPO4 eljezov(II) hidrogen fosfat FeHPO4 eljezov(III) hidrogen fosfat Fe2(HPO4)3
HPO42-
fosfat Bakrov(I) hidrogen fosfat Cu2HPO4 Magnezijev hidrogen fosfat MgHPO4 Aluminijev hidrogen fosfat Al2(HPO4)3

Dihidroge Natrijev dihidrogen fosfat NaH2PO4 eljezo(II)dihidrogen fosfat Fe(H2PO4)2 eljezo(III) dihidrogen fosfat Fe(H2PO4)3
n H2PO4-
fosfat Bakrov(I) dihidrogen fosfat CuH2PO4 Magnezijev dihidrogen fosfat Mg(H2PO4)2 Aluminijev dihidrogen fosfat Al (H2PO4)3

Natrijev cijanid NaCN eljezo(II) cijanid Fe(CN)2 eljezo(III) cijanid Fe(CN)3

Cijanidna HCN Cijanid CN-
Bakrov(I) cijanid CuCN Magnezijev cijanid Mg(CN)2 Aluminijev cijanid Al (CN)3

Natrijev acetat CH3COONa eljezo(II) acetat Fe(CH3COO)2 eljezo(III) acetat Fe(CH3COO)3

Octena CH3COOH Acetat CH3COO-
Bakrov(I) acetat CH3COOCu Magnezijev acetat Mg(CH3COO)2 Aluminijev acetat Al (CH3COO)3

10
 Spoj Formula Spoj Formula
Aluminijev hidroksid Al(OH)3 Cezijev perklorat CsClO4

Aluminijev fosfat AlPO4 Cezijev perjodat CsIO4

Bakrov(I) bromid CuBr Cinkov arsenat Zn3(AsO4)2

Bakrov(I) klorid CuCl Cinkov karbonat ZnCO3

Bakrov(I) cianid CuCN Cinkov karbonat monohidrat ZnCO3H2O

Bakrov(I) hidroksid CuOH Cinkov fluorid ZnF

Bakrov(I) jodid CuI Cinkov hidroksid Zn(OH)2

Bakrov(I) tiocianat CuSCN Cinkov jodat dihidrat Zn(IO3)22H2O

Bakrov(II) arsenat Cu3(AsO4)2 Cinkov oksalat dihidrat ZnC2O42H2O

Bakrov(II) hidroksid Cu(OH)2 Cinkov selenid ZnSe

Bakrov(II) jodat monohidrat Cu(IO3)2H2O Cinkov selenit monohidrat ZnSeH2O

Bakrov(II) oksalat CuC2O4 Cinkov sulfid ZnS

Bakrov(II) fosfat Cu3(PO4)2 Europijev(III) hidroksid Eu(OH)3

Bakrov(II) sulfid CuS Galijev(III) hidroksid Ga(OH)3

Barijev bromat Ba(BrO3)2 Itrijev karbonat Y2(CO3)3

Barijev karbonat BaCO3 Itrijev fluorid YF3

Barijev kromat BaCrO4 Itrijev hidroksid Y(OH)3

Barijev fluorid BaF2 Itrijev jodat Y(IO3)3

Barijev hidroksid oktahidrat Ba(OH)28H2O Kadmijev arsenat Cd3(AsO4)2

Barijev jodat Ba(IO3)2 Kadmijev karbonat CdCO3

Barijev jodat monohidrat Ba(IO3)2H2O Kadmijev fluorid CdF2

Barijev molibdat BaMoO4 Kadmijev hidroksid Cd(OH)2

Barijev nitrat Ba(NO3)2 Kadmijev jodat Cd(IO3)2

Barijev selenat BaSeO4 Kadmijev oksalat trihidrat CdC2O43H2O

Barijev sulfat BaSO4 Kadmijev fosfat Cd3(PO4)2

Barijev sulfit BaSO3 Kadmijev sulfid CdS

Berilijev hidroksid Be(OH)2 Kalcijev karbonat CaCO3

Bizmutov arsenat BiAsO4 Kalcijev fluorid CaF2

Bizmutov jodid BiI Kalcijev hidroksid Ca(OH)2

11
 Spoj Formula Spoj Formula
Kalcijev jodat Ca(IO3)2 Magnezijev fluorid MgF2

Kalcijev jodat heksahidrat Ca(IO3)26H2O Magnezijev hidroksid Mg(OH)2

Kalcijev molibdat CaMoO Magnezijev oksalat dihidrat MgC2O42H2O

Kalcijev oksalat monohidrat CaC2O4H2O Magnezijev fosfat Mg3(PO4)2

Kalcijev fosfat Ca3(PO4)2 Manganov(II) karbonat MnCO3

Kalcijev sulfat CaSO4 Manganov(II) jodat Mn(IO3)2

Kalcijev sulfat dihidrat CaSO42H2O Manganov(II) hidroksid Mn(OH)2

Kalcijev sulfat hemihidrat CaSO40.5H2O Manganov(II) oksalat dihidrat MnC2O42H2O

Kalijev perklorat KClO4 Manganov(II) sulfid MnS

Kalijev perjodat KIO4 Neodimijev karbonat Nd2(CO3)3

Kobaltov(II) arsenat Co3(AsO4)2 Niklov(II) karbonat NiCO3

Kobaltov(II) karbonat CoCO3 Niklov(II) hidroksid Ni(OH)2

Kobaltov(II) hidroksid Co(OH)2 Niklov(II) jodat Ni(IO3)2

Kobaltov(II) jodat dihidrat Co(IO3)22H2O Niklov(II) fosfat Ni3(PO4)2

Kobaltov(II) fosfat Co3(PO4)2 Niklov(II) sulfid NiS

Kobaltov(II) sulfid CoS Olovov(II) bromid PbBr2

Kositrov(II) hidroksid Sn(OH)2 Olovov(II) karbonat PbCO3

Lantanov jodat La(IO3)3 Olovov(II) klorid PbCl2

Litijev karbonat Li2CO3 Olovov(II) kromat PbCrO4

Litijev fluorid LiF Olovov(II) fluorid PbF2

Litijev fosfat Li3PO4 Olovov(II) hidroksid Pb(OH)2

Olovov(II) jodat Pb(IO3)2

Magnezijev karbonat MgCO3 Olovov(II) jodid PbI2

Magnezijev karbonat trihidrat MgCO33H2O Olovov(II) oksalat PbC2O4

Magnezijev karbonat Olovov(II) selenat PbSeO4

MgCO35H2O
pentahidrat

12
 Spoj Formula Spoj Formula
Olovov(II) sulfat PbSO4 Stroncijev jodat Sr(IO3)2

Olovov(II) sulfid PbS Stroncijev jodat monohidrat Sr(IO3)2H2O

Paladijev(II) tiocianat Pd(SCN)2 Stroncijev jodat heksahidrat Sr(IO3)26H2O

Praseodimijev hidroksid Pr(OH)3 Stroncijev oksalat SrC2O4

adijev jodat Ra(IO3)2 Stroncijev sulfat SrSO4

Radijev sulfat RaSO4 Talijev(I) bromat TlBrO3

Rubidijev perklorat RuClO4 Talijev(I) bromid TlBr

Skandijev fluorid ScF3 Talijev(I) klorid TlCl

Skandijev hidroksid Sc(OH)3 Talijev(I) kromat Tl2CrO4

Srebrov(I) acetate AgCH3COO Talijev(I) hidroksid Tl(OH)3

Srebrov(I) arsenat Ag3AsO4 Talijev(I) jodat TlIO3

Srebrov(I) bromat AgBrO3 Talijev(I) jodid TlI

Srebrov(I) bromid AgBr Talijev(I) tiocianat TlSCN

Srebrov(I) karbonat Ag2CO3 Talijev(I) sulfid Tl2S

Srebrov(I) klorid AgCl eljezov(II) karbonat FeCO3

Srebrov(I) kromat Ag2CrO4 eljezov(II) fluorid FeF2

Srebrov(I) cianid AgCN eljezov(II) hidroksid Fe(OH)2

Srebrov(I) jodat AgIO3 eljezov(II) sulfid FeS

Srebrov(I) jodid AgI eljezov(III) hidroksid Fe(OH)3

Srebrov(I) oksalat Ag2C2O4 eljezov(III) fosfat dihidrat FePO42H2O

Srebrov(I) fosfat Ag3PO4 ivin(I) bromid Hg2Br2

Srebrov(I) sulfat Ag2SO4 ivin(I) karbonat Hg2CO3

Srebrov(I) sulfit Ag2SO3 ivin(I) klorid Hg2Cl2

Srebrov(I) sulfid Ag2S ivin(I) fluorid Hg2F2

Srebrov(I) tiocianat AgSCN ivin(I) jodid Hg2I2

Stroncijev arsenat Sr3(AsO4)2 ivin(I) oksalat Hg2C2O4

Stroncijev karbonat SrCO3 ivin(I) sulfat Hg2SO4

Stroncijev fluorid SrF2 ivin(I) tiocianat Hg2(SCN)2

13
 Spoj Formula ivin(II) sulfid HgS

ivin(II) bromid HgBr2

ivin(II) jodid HgI2

Slika 2. Shematski prikaz molekule natrijevog klorida

14
 OSNOVNE FIZIKE VELIINE I PRIPADNE
JEDINICE

Fizike veliine su mjerljiva svojstva fizikih

objekta, zbivanja ili stanja (npr. msa, duljina mnoina ili
koliina tvari, termodinamika temperatura, duljina,
maseni udjel). Fizike veliine imaju svoja imena (nazive) i
znakove (simbole). Simboli fizikih veliina piu se kosim
slovima.

Slika 3. Pretvorba mjernih jedinica

Tablica 2. Osnovne fizike veliine i pripadne jedinice

FIZIKA VELIINA OSNOVNA JEDINICA

naziv simbol naziv simbol

duljina l metar m

masa m kilogram kg

vrijeme t sekunda s

elektrina struja I amper A

temperatura T kelvin K

koliina tvari n mol mol

intenzitet svijetlosti IV candela Cd

15
 IZVEDENE FIZIKE VELIINE

Tablica 3. Izvedene fizike veliine

FIZIKA VELIINA OSNOVNA JEDINICA

naziv simbol naziv simbol

tlak p pascal Pa = kgm-1s-2 = Nm-2

sila F newton N = kgms-2 = Jm-1

energija E joule J = kgm2s-2

volumen V m3

gustoa kgm-3

koncentracija tvari cB moldm-3

B

Tablica 4. Prefiksi SI jedinica i njihovo znaenje

Prefiks Simbol Znaenje Primjer

Tera- T 1,000,000,000,000 ili 1012 1 terametar (Tm) = 1 1012 m

Giga- G 1,000,000,000 ili 109 1 gigametar (Gm) = 1 109 m
Mega- M 1,000,000 ili 106 1 megametar (Mm) = 1 106 m
Kilo- k 1,000 ili 103 1 kilometar (km) = 1 103 m
Deci- d 1/10 ili 10-1 1 decimetar (dm) = 0,1 m
Centi- c 1/100 ili 10-2 1 centimetar (dm) = 0,01 m
Mili- m 1/1,000 ili 10-3 1 milimetar (dm) = 0,001 m
Mikro- 1/1,000,000 ili 10-6 1 mikrometar (dm) = 1 10-6 m
Nano- N 1/1,000,000,000 ili 10-9 1 nanometar (dm) = 1 10-9 m
Piko- p 1/1,000,000,000,000 ili 10-12 1 pikometar (dm) = 1 10-12 m

Osnovna SI jedinica za masu je kilogram, ali u kemiji se esto upotrebljava manja jedinica, npr.
gram (g):

1kg 1000 g 1 103 g

16
Osnovna SI jedinica za volumen je metar kubni (m3), ali u kemiji se radi sa znatno manjim
volumenima, kao to su centimetar kubni (cm3) i decimetar kubni (dm3):

1cm3 (1 102 m)3 1 106 m3

1dm3 (1 101 m)3 1 103 m3

Druga, esto upotrebljiva jedinica za volumen je litra (L). Litra je volumen kojeg zauzima

jedan decimetar kubni nekog prostora. Volumen od jedne litre jednak je volumenu od 1000

mililitara (mL) ili 1000 centimetara kubnih (cm3):

1 L 1000 mL
1000 cm 3
1 dm 3

Slika 4. Usporedba razliitih volumena, 1m3, 1dm3 i 1cm3

Kako bi se smanjila pogreka tijekom preraunavanja jedinica preporua se upotreba

razlomaka u izraunu, kao u slijedeim primjerima:

17
 1 109 nm
a.
4,34 10 7 m 434nm
1m
1 10 6 Mg
b. 5,2 10 g
7
52Mg
1g
1 103 g
c. 1k g 1 103 g
1k g
g 10 3 kg 1c m3
1 3 1 3
g g kg
d. 1 6 3 103 3
mL cm c m 1g 10 m m
1 10 6 mm
e. 2,7 nm 2,7 10 6 mm
1nm
1 10 3 mL
f. 350L 3,5.101 mL
1L
1 10 6 ML
g. 1,4 105 L 0,14 ML
1L

18
 GUSTOA

Gustoa je omjer mase otopine i volumena otopine, izraena u kg m-3 i g cm-3.

m
V
kgm , gcm
3 3
(1)

Relativna gustoa: d , gdje su (2)
0

d = omjer gustoe tvari pri odreenoj temperaturi prema gustoi vode pri istoj ili nekoj
drugoj temperaturi;

0 = gustoa referentne tvari, najee vode pri 4C ili 20C.

Primjer 1: Koliki volumen zaprema 1 kg ive pri temperaturi od 20 0C ako je gustoa ive
pri toj temperaturi 13,5462 gcm-3?

m Hg 1kg 1000 g
m 1000 g
T 20 o C V 73,82cm 3
13,5462 gcm 3

13,5462 gcm 3

Primjer 2. Odmjerna tikvica sadri 500 g vode pri temperaturi od 20C. U istu tikvicu stane
786 g sulfatne kiseline. Kolika je gustoa sulfatne kiseline, ako gustoa vode pri 20C iznosi
0,99823 gcm-3.

19
 m (H 2 O) 500g
m (H 2SO 4 ) 786g
T 20C
gcm

( S
m m 500 g
V( H 2 O ) 500,886cm 3
V gcm

786 g
( H 2 SO4 ) 3
1,569 gcm 3
500,886cm

Primjer 3. Kolika je masa iste nitratne kiseline u 1 ml 67% - tne otopine kiseline ija
gustoa iznosi 1,4004 gcm-3?

V mlcm 3
67% 0,67
(HNO gcm

misteHNO ?
m67% otopine V 1,4004 gcm 3 1cm 3 1,4004 g
misteHNO3
0,67 misteHNO3 1,4004 0,67 0,938 g
1,4004

Primjer 4: Kolika je gustoa 28,33%-tne otopine amonijaka ako svaki dm3 otopine sadri

255 g amonijaka?
28,33% 0,2833
V 1dm3 1000cm 3
mNH 3 255 g
?
mNH 3 255 g
motopine 900 g
motopine 0,2833
900 g
0,900 gcm 3
1000cm 3

20
Primjer 5: Koliko je postotna otopina fosfatne kiseline ako svaki dm3 otopine sadri 1436
g fosfatne kiseline? Gustoa otopine je 1,689 gcm-3?

?
V 1dm3 103 cm 3
mH 3 PO4 1436 g
H 3 PO4 1,689 gcm 3

m

V
motopine 1,689 gcm 3 103 cm 3 1689 g
mH 3 PO4 1436 g
0,8502 85%
motopine 1689 g

Primjer 6: Izraunaj volumen 96% - tne otopine sulfatne kiseline gustoe 1,84 gcm-3 potreban
za pripremu 1 dm3 32,3% - tne otopine sulfatne kiseline gustoe 1,24 gcm-3. Opii postupak
pripreme 1 dm3 32,3% - tne otopine sulfatne kiseline u laboratoriju!

V1 ?
motopine
motopine 2 V2 1,24 gcm 3 1000cm 3 1248 g
w1 96% 0,96 V2
2

m H 2 SO4
1 1,84 gcm 3 w2 m H 2 SO4 w2 motopine 0,323 1248 g 400,52 g
motopine2
V2 1dm 1000cm
3 3

m H 2 SO4 m H 2 SO4 400,52 g

w2 32,3% 0,323 w1 motopine1 417,21g
motopine1 w1 0,96
2 1,24 gcm 3
motopine1 417,21g
V1 226,74cm 3
1 1,84 gcm 3

Opis postupka pripreme 1 dm3 32,3% - tne otopine sulfatne kiseline u laboratoriju:
U menzuru od 500 ml ulije se 226,74 ml 96% tne otopine sulfatne kiseline. Izmjereni volumen
otopine iz menzure se prelije u odmjernu tikvicu od 1000 ml. Odmjerna tikvica se do markice
nadopuni destiliranom vodom.

21
 RELATIVNA ATOMSKA I MOLEKULSKA MASA

Relativna atomska masa elementa (Ar) je broj

koji kae koliko je puta prosjena masa atoma
nekog elementa vea od atomske jedinice mase:

ma matoma elementa
Ar 12
(3)
u ma C
12

Slika 5. Relativna atomska masa

Relativna molekulska masa elementa (Mr) je broj

koji kae koliko je puta masa molekule nekog
spoja vea od atomske jedinice mase:

mm mmolekule
Mr 12
(4)
u ma C
12

Dobije se zbrajanjem relativnih atomskih masa

atoma elemenata koji ine molekulu tog spoja:

Slika 6. Relativna molekulska masa

M r Ar i (5)
i

Atomska jedinica mase (u) je jedna dvanaestina mase atoma izotopa ugljika 12C koja iznosi
1,660531.1027 kg.

Mol (n) je ona koliina tvari definirane kemijske formule koja sadri isto toliko jedinki (atoma,
iona, molekula) koliko ima atoma u 12 g izotopa ugljika 12C.

22
Kako u 12 g izotopa ugljika 12C ima 6,022 . 1023 atoma ugljika znai da jedan mol neke tvari
definirane kemijske formule sadri 6,022 . 1023 atoma, iona ili molekula.

Molarna masa (M) je masa tvari definirane kemijske formule potrebna za jedan mol.

m masa t var i g 1
M mol ili gmol
n 1 mol (6)
1
M ( Ar ili M r ) gmol

Kada se odvagne odvaga neke tvari definirane kemijske formule izraena u gramima
jednakim brojanoj vrijednosti relativne atomske, odnosno molekulske mase odvagnuta je
molarna masa, a dobiven jedan mol i poznati broj (6,022 .1023) jedinki (atoma, iona,
molekula) te tvari.

Avogadrova konstanta (L ili NA) broj

jedinki (brojnost, N) definirane kemijske
formule po molu.

N
L NA 6,022 10 23 mol 1
n (7)
BROJNOST N n N A

Slika 7. Avogadrova konstanta

23
Primjer 1. Izraunaj relativnu molekulsku masu: a) fosfatne kiseline (H3PO4), b)
sumporova(IV) oksida (SO2) i c) kofeina (C8H10N4O2).

Za izraun relativne molekulske mase spoja potrebno je odrediti broj atoma pojedinih
elemenata koji grade molekulu te za svaki element iz periodnog sustava proitati relativnu
atomsku masu. Tako

a) jednu molekulu fosfatne kiseline grade tri atoma vodika, jedan atom fosfora i etiri
atoma kisika, pa relativna molekulska masa iznosi:

M r ( H 3 PO4 ) 3 Ar ( H ) Ar ( P) 4 Ar (O) 3 1,008 30,97 4 16,00 97,994 ;

b) jednu molekulu sumporova(IV) oksida grade jedan atom sumpora i dva atoma kisika,
pa relativna molekulska masa iznosi

M r (SO2 ) Ar (S ) 2 Ar (O) 32,07 2 16,00 64,07 i

c) jednu molekulu kofeina gradi osam atoma ugljika, 10 atoma vodika, etiri atoma
duika i dva atoma kisika, pa relativna molekulska masa iznosi
M r (C8 H10 N 4 O 2 ) 8 Ar (C ) 10 Ar ( H ) 4 Ar ( N ) 2 Ar (O)
8 12,01 10 1,008 4 14,01 2 16,00 194,20

Primjer 2. Izraunaj prosjenu masu atoma slijedeih elemenata: helija, litija, fosfora,
platine i ive.
ma
Ar ma ( He) Ar u 4,0026 1,6605 10 27 kg 6,4 10 27 kg He
u
Rjeenje : ma ( Li) 1,11 10 26 kg
ma ( P) 4,95 10 26 kg
ma ( Pt ) 3,12 10 25 kg
ma ( P) 3,21 10 25 kg

Primjer 3. Radijus atoma urana iznosi 152 pm. Kada bismo uzeli 1 mg urana i poredali
atome u lanac, koliko bi kilometara bio dugaak taj lanac?
Rjeenje: 769100 km

24
Primjer 4. Koliko atoma ima u 1 mg vodika, kalcija, tantala i urana?

Rjeenje: 5,97 . 1020 atoma vodika,

1,5 . 1019 atoma Ca
3,33 . 1018 atoma Ta
2,53 . 1018 atoma U

Primjer 5. Koliko olova treba odvagati za 1 mol olova?

m Pb ? g
n Pb 1 mol
Ar ( Pb ) 207,2
M Pb 207,2 gmol 1
m n M 207,2 gmol 1 1 mol 207,2 g

Primjer 6. Koliko kalijeva permanganata treba odvagati za 0,1 mol KMnO4?

m KMnO4 ? g
n KMnO4 0,1mol
M r ( KMnO4 ) 158,034
M 158,034 gmol 1
n 0,1 mol
m n M 0,1 mol 158,034 gmol 1 15,8034 g KMnO4

Primjer 7. Koliko je mola cinka u 1 kg cinka?

n Zn ? mol
mZn 1kg 1000 g
M Zn 65,38 g mol 1
m 1000 g
n n 15,295 mol
M 65,38 g mol 1

25
Primjer 8. Koliko je grama kisika 15,3 mola kisika O2?

nO2 15,3 mol

mO2 ? g
ArO 15,9994 16
M O2 32 g mol 1
mO2 M n 32 g mol 1 15,3 mol 489,58 g

Primjer 9. Koliko atoma zlata ima u 1 mg zlata?

N Au ? atoma
m 1 mg 0,001g
M Au 197,0 g mol 1
m 0,001 g
n Au 1
5,077 10 6 mol
M 197,0 g mol
N Au n N A 5,077 10 6 mol 6,022 10 23 mol 1 3,057 1018

Primjer 10. Odvagano je po 20 g aluminija, silicija i kroma. Izraunaj molove svakog

pojedinog elementa?

m m 20,0 g
n Al Al 0,74mol
m 20 g M M Al 26,98 g mol 1
Ar ( Al ) 26,98 m m 20,0 g
n Si Si 0,71mol
Ar ( Si ) 28,09 M M Si 28,09 g mol 1
Ar (Cr ) 52,00 m m 20,0 g
nCr Cr 0,38mol
M M Cr 52,00 g mol 1

26
Primjer 11. Koliko je atoma vodika prisutno u 25,6 grama uree molekulske formule
(NH2)2CO koja se upotrebljava u proizvodnji umjetnih gnojiva? Molarna masa uree iznosi
60,06 gmol-1.

N H ? atoma
m 25,6 g
M NH 2 2 CO 60,06 g mol 1
m NH 2 2 CO 25,6 g
n NH 2 2 CO 0,426mol
M 60,06 g mol 1
N H n 4 N A 0,426mol 4 6,022 1023 mol 1 1,03 1024

Napomena: u formuli za brojnost Avogadrova konstanta pomnoena je s 4 iz razloga to

svaka molekula uree sadri 4 atoma vodika.

Premda se u zadatku ne trai mogue je po istom postupku izraunati i broj atoma vodika,
ugljika i kisika. Krai nain izraunavanja broja atoma, sada kada je poznat broj atoma vodika,
je slijedei: omjer broja atoma duika i vodika iznosi 2/4, odnosno , dok je isti omjer atoma
ugljika, tj. kisika u odnosu na vodik i iznosi . Dakle, broj atoma duika u 25,6 grama uree
1
iznosi 1,03 10 24 ili 5,15 10 23 , a broj atoma ugljika i kisika je jednak i iznosi
2
1
1,03 10 24 ili 2,58 10 23 .
4

Primjer 12. Koliko mola H2SO4 sadri 1dm3 sulfatne kiseline koja je 28,0%-tna i ima
gustou 1,202 gcm-3?

n H 2 SO4 ? mol
V28, 0% H 2 SO4 Votopine 1 dm 3 10 3 cm 3
28, 0% H SO otopine 1,202 g cm 3
2 4

M H 2 SO4 98 g mol 1
motopine
otopine motopine Votopine 1,202 g cm 3 10 3 cm 3 1202 g
Votopine
m H 2 SO4 0,28 1202 g 336,5 g
m 336,5 g
n H 2 SO4 3,43 mol
M 98 g mol 1

27
Primjer 13. Koliko molekula ima u 1 mm3 vode, ako je gustoa vode 1,000 gcm-3 ?

N ? molekula
V 1 mm 3 10 3 cm 3
1,000 g cm 3
M H 2O 18 g mol 1
m V
N n NA NA NA
M M
1,00 g cm 3 10 3 cm 3
1
6,022 10 23 mol 1
18 g mol
10 3 g
1
6,022 10 23 mol 1 3,34 1019 molekula
18 g mol

Primjer 14. Izraunajte broj molova H2SO4 u 1 litri 96%-tne sulfatne kiseline, ija je gustoa
1,202 gcm-3.

wH 2 SO4 0,96 motopine

otopine
otopine 1,202 g cm 3
Votopine

Votopine 1L 1 dm 3 100 cm 3 motopine 1,202 g cm 3 100 cm 3 1202 g

n H 2 SO4 ? m H 2 SO4
w
motopine
m H 2 SO4 0,96 1202 g 1153,9 g
m 1153,9 g
n H 2 SO4 11,77 mol
M 98 g mol 1

Primjer 15. Izraunajte broj mola H2O u 1 kg vode.

n H 2O ?
m 1kg 1000 g
M ( H 2 O) 18 g mol 1
m 1000 g
n 55,55 mol
M 18 g mol 1

28
Primjer 16. Koliko se istog kroma moe dobiti od 5000 kg istog kromita, Cr2O3?

mCr2O3 5000kg 2 Ar (Cr ) 103,99

w 0,6841
mCr ? kg M r (Cr2 O3 ) 152,00
M r (Cr2 O3 ) 152,0 mCr
0,6841 mCr 3420,7 kg
Ar (Cr ) 51,996 5000 kg

KEMIJSKA FORMULA

Kemijskom formulom oznaava se odreena vrsta tvari. Razlikuju se empirijska, prava i

strukturna kemijska formula.

Empirijska kemijska formula omjer pojedinih elemenata u molekuli, izraen u najmanjim

brojanim iznosima,

Prava kemijska formula vrsta i broj atoma koji grade molekulu,

Strukturna kemijska formula meusobna povezanost atoma u molekuli.

Primjer: benzen CH=1:1 empirijska

C6H6 prava

strukturna

29
 Slika 9. Strukturni prikaz molekule benzena

Poznavanje kemijske formule omoguava izraunavanje masenog udjela, w, svakog

pojedinog elementa u spoju.

Primjer 1. Izraunaj maseni udio bakra, kisika, sumpora i vode u spoju bakrov(II) sulfat
pentahidrat prave kemijske formule CuSO 4 5H 2 O .

Ar (Cu) 63,55
Ar (S) 32,07
Ar (O) 16,00
M r (H 2O) 18,016
M r (CuSO 4 5H 2O) ?

Mr (CuSO 4 5H2O) Ar (Cu) Ar (S) 4 Ar (O) 5Mr(H2O) 63,55 32,07 64,0 90,08 249,7

mCu Ar (Cu ) 63,55

wCu 0,2545 25,45%
mCuSO4 5 H 2O M r (CuSO4 5 H 2 O) 249,7
Ar ( S ) 32,07
wS 0,1284 12,84%
M r (CuSO4 5 H 2 O) 249,7
4 Ar (O) 64,0
wO 0,2563 25,63%
M r (CuSO4 5H 2 O) 249,7
5M r ( H 2 O ) 90,08
wH 2O 0,3608 36,08%
M r (CuSO4 5H 2 O) 249,7

Obrnutim postupkom iz postotnog sastava nekog spoja moe se izraunati njegova

empirijska formula.

30
Primjer 2. Analiza je pokazala da se u spoju nalazi: 23,3% kalcija, 18,6% sumpora, 20,9%
vode i ostatak do 100% je kisik (37,2%). Koji je to spoj, odnosno pronaite njegovu
empirijsku formulu?

mCa mS mO m H 2O
nCa : n S : nO : n H 2O : : :
M Ca M S M O M H 2O
23,3 g 18,6 g 37,2 g 20,9 g
1
: : :
40,0 g mol 32,06 g mol 16,0 g mol 18,0 g mol 1
1 1

0,582 mol : 0,580 mol : 2,325 mol : 1,160 mol

0,582 0,580 2,325 1,160
: : : 1:1: 4 : 2
0,580 0,580 0,580 0,580
CaSO4 2 H 2 O

Primjer 3. Naite najjednostavniju formulu spoja koja sadri 12,1% natrija, 11,4% bora,
29,4% kisika, a ostatak je voda.

m Na m B mO m H 2O
n Na : n B : nO : n H 2O : : :
M Na M B M O M H 2O
12,10 g 11,4 g 29,4 g 47,10 g
1
: 1
: 1
:
22,99 g mol 10,81 g mol 15,99 g mol 18,0 g mol 1
0,526 mol : 1,054 mol : 1,838 mol : 2,616 mol / : 0,526
1 2 3,5 5 / 2
2 4 7 10
Na 2 B4 O7 10 H 2 O

Primjer 4. Izraunajte maseni udio svakog elemenata u kompleksnom spoju K3Fe(CN)6,

kalijev heksacijanoferat.

Ar (K) 39,098
Ar (Fe) 55,845
Ar (C) 12,011
A r (N) 14,007
M r (K 3 Fe(CN)6 ) ?

M r (K 3 Fe(CN)6 )) 3 Ar (K) Ar (Fe) 6 Ar (C) 6Ar(N) 117,294 55,845 72,066 84,042 329,247

31
 mK 3 Ar ( K ) 3 39,098
wK 0,35625 35,62%
mK 3Fe(CN)6 M r (K 3 Fe(CN)6 ) 329,247
Ar ( Fe ) 55,845
wFe 0,1696 16,96%
M r (K 3 Fe(CN)6 ) 329,247
6 Ar (C ) 6 12,011
wC 0,21888 21,88%
M r (K 3 Fe(CN)6 ) 329,247
6 Ar ( N ) 6 14,007
wN 0,25526 25,52%
M r (K 3 Fe(CN)6 ) 329,247

Primjer 5. Ispitivane su meusobne reakcije elemenata III i IV skupine periodnog sustava

elemenata. Naeno je da neki od tih elemenata reagiraju na ovaj nain: a) 3,26 g aluminija
reagira s 3,72 g fosfora, a b) 3,51 g aluminija reagira s 9,74 g arsena. Naite najjednostavnije
formule nastalih spojeva.

Rjeenje: a) AlP;

b) AlAs.

Primjer 6. Uzorak od 5 g kristaliziranog kadmijeva sulfata (CdSO4 xH2O) pri zagrijavanju

izgubi masu od 1,88 g. Gubitak mase odnosi se samo na kristalnu vodu. Koja je
najjednostavnija formula tog spoja?

mCdSO4 X H 2O 5 g
m H 2O 1,88 g
___________________
mCdSO4 mCdSO4 X H 2O m H 2O 5 g 1,88 g 3,12 g

mCdSO4 m H 2O
nCdSO4 : n H 2O :
M CdSO4 M H 2O
3,12 g 1,88 g
:
208,47 gmol 18 gmol 1
1

0,01496 : 0,1044 / : 0,01496

1: 7
CdSO4 7 H 2 O

32
Primjer 7. Analizom sastava dvaju manganovih oksida ustanovljen je sadraj mangana: u
prvom 75,5% , odnosno 49,6% u drugom. Napiite najjednostavnije formule tih oksida
mangana.

Rjeenje: a) MnO

b) Mn2O7

Primjer 8. Magnezij, nikl i cink ine intermetalni spoj, koji sadri 16,4% magnezija, 39,5%
nikla, a ostatak je cink. Naite najjednostavniju formulu tog intermetalnog spoja.

Rjeenje: MgNiZn

Primjer 9. Koja je empirijska formula ugljikovodika koji sadri 75% ugljika i 25% vodika?

Rjeenje: CH4

Primjer 10. Naite najjednostavniju formulu kristalne sode (Na2CO3 xH2O), ako se
zagrijavanjem 28,62 g kristalne sode dobije 10,6 g bezvodnog natrijeva karbonata.

Rjeenje: Na2CO3 10H2O

Primjer 11. Izraunajte masene udjele pojedinih elemenata u vodi (H2O) i vodikovu
peroksidu (H2O2). Izrazite sastav tih spojeva u postotnim masenim udjelima elemenata.

Rjeenje: a) w(H) = 11,1%, w(O) = 88,9%

b) w(H) = 5,9% w(O) = 94,1%.

Primjer 12. Iz 0,4469 mola hidratne soli Na2SO4 xH2O zagrijavanjem ispari sva voda.
Smanjenje mase je 7,05 g. Odredi empirijsku formulu spoja.

33
n Na2 SO4 xH 2O 0,4469 mol
n H 2O 7,05 g

m H 2O 7,05 g
n H 2O 0,3912 mol
M H 2O 18,0 2 g mol 1
n Na2 SO4 n Na2 SO4 xH 2O n H 2O 0,4469mol 0,3912 mol 0,0557mol

0,0557 0,3912
n Na2 SO4 : n H 2O 0,0557mol : 0,3912 mol : 1: 7
0,0557 0,0557
Na 2 SO4 7 H 2 O

34
 KEMIJSKE REAKCIJE I KEMIJSKE JEDNADBE

Atomi razliitih elemenata meusobno

se spajaju u tono odreenim omjerima dajui
spojeve definiranog kemijskog sastava to se
izraava formulom pojedinog spoja. Jedan atom
nekog elementa u odreenom spoju
ekvivalentan je s nekim odreenim brojem
atoma drugog elementa u tom spoju.

Ako je odreeni broj molekula neke tvari ekvivalentan s odreenim brojem molekula
druge tvari, taj omjer se izraava jednadbom kemijske reakcije. Openito u jednadbi
kemijske reakcije znak + meu reaktantima znai reagira s, meu produktima znai i dok
strelica znai pri emu nastaje.

Znaenje kemijske reakcije moe se objasniti na

primjeru arenja kalcijeva karbonata na temperaturi od
900 C pri kojoj nastaju kalcijev oksid i ugljikov(IV)
oksid. Kemijska reakcija je prikazana kemijskom
jednadbom xx. Koraci potrebni za interpretaciju
kemijske jednadbe:

1. izjednaiti broj atoma svih elemenata na lijevoj i desnoj strani jednadbe, tj. u odnosu
na strelicu. Npr. na lijevoj strani prisutan je jedan atom kalcija na desnoj isto; na
lijevoj strani prisutan je jedan atom ugljika na desnoj isto te na lijevoj strani su
prisutna tri atom kisika na desnoj isto.

2. konstatirati kako arenjem jedne molekule kalcijeva karbonata se dobiju jedna

molekula kalcijeva oksida i jedna molekula ugljikova(IV) oksida.

35
 3. konstatirati kako se iz jednog mola kalcijeva karbonata dobije jedan mol kalcijeva
oksida i jedan mol ugljikova(IV) oksida.

4. utvrditi ukupnu masu reaktanata i ukupnu masu produkata za njihov definirani broj
molova. Za 1 mol kalcijeva karbonata potrebna je masa u iznosu od 100 grama. Za 1
mol kalcijeva oksida potrebna je masa u iznosu od 56 grama, a ugljikova(IV) oksida od
44 grama. Prozlazi kako se arenjem 100 grama kalcijeva karbonata dobije 56 grama
kalcijeva oksida i 44 grama ugljikova(IV) oksida, tj. 100 grama produkata.

CaCO3 CaO CO2

o
900 C
(13)

1mol 1mol 1mol

100 g 56 g 44 g
Ar (Ca ) 40 M r (CaCO3 ) 100

Ar (C ) 12 M r (CO) 56
40 g Ca 40 g Ca 12 g C
Ar (O) 16 M r (CO2 ) 44
12 g C 16 g O 32 g O
48 g O

Primjer 1. Reakcijom kalcijeva-klorida s kalijevim fosfatom nastaje kalcijev fosfat i kalijev

klorid po slijedeoj jednadbi:

mCaCl2 + nK3PO4 pCa3(PO4)2 + qKCl

Potrebno je izraunati masu kalcijeva klorida i kalijeva fosfata da bi se reakcijom dobilo 100 g
kalcijeva fosfata?

36
 3CaCl 2 2K 3 PO 4 Ca 3 (PO 4 ) 2 6KCl
3 mol 2 mol 1 mol 6 mol
M CaCl2 110,99 g mol 1
m 100 g
nCa3 (PO 4 ) 2 0,322 mol
M K 3 PO4 212,27 g mol 1 M 310,18 g mol 1
M Ca3 (PO 4 ) 2 310,18 g mol 1 nCa3 (PO 4 ) 2 1 0,322 mol
x nCaCl2 3 0,322 mol
m CaCl2 ? nCaCl2 3 x
m K 3 PO4 ? mCaCl2 n M 3 0,322 mol 110,99 g mol 1 107,22 g
m Ca3 (PO 4 ) 2 100 g nCa3 (PO 4 ) 2 1 0,322 mol
x nCaCl2 2 0,322 mol
nK 3 PO4 2 x
mK 3 PO4 2 0,322 mol 212,27 g mol 1 136,7 g

Primjer 2. Popuni tablicu koja se odnosi na slijedeu reakciju:

SO2 O2 SO3

SO2 / mol O2 / g SO3 / mol SO3 / g

a. 1,50
b. 20,0
c. 5,21

Ispravno napisana jednadba glasi: 2SO2 O2 2SO3

a.) n SO2 2 mol 1,5 mol 1,5 mol 2mol

x n SO3 1,5 mol
n SO3 2 mol x 2 mol
mSO3 n SO3 M 1,5 mol 80,07 gmol 1 120,11 g
n SO2 2 mol 1,5 mol 1,5 mol 1mol
x nO2 0,75 mol
nO2 1 mol x 2 mol
mO2 nO2 M 0,75 mol 32 gmol 1 24 g

37
b.) mO2 20,0 g
mO2 24 g nO2 0,625 mol
M 32,0 gmol 1
n SO2 2 mol x
x n SO2 0,625 mol 2 mol 1,25 mol
nO2 1 mol 0,625 mol
n SO2 2 mol 1,25 mol 1,25 mol 2mol
x n SO3 1,25 mol
n SO3 2 mol x 2 mol
mSO3 n SO3 M 1,25 mol 80,07 gmol 1 100,09 g

c.) n SO3 5,21 mol m SO3 n SO3 M 5,21 mol 80,07 gmol 1 417,16 g
n SO3 2 mol 5,21 mol 5,21 mol 2mol
x n SO2 5,21 mol
n SO2 2 mol x 2 mol
n SO2 2 mol 5,21 mol 5,21 mol 1mol
x nO2 2,61 mol
nO2 1 mol x 2 mol
mO2 nO2 M 2,61 mol 32,0 gmol 1 83,36 g

Tablica s izraunatim podacima:

SO2 / mol O2 / g SO3 / mol SO3 / g

a. 1,50 24,00 1,50 120,11
b. 1,25 20,00 1,25 100,09
c. 5,21 83,36 5,21 5,21

38
Primjer 3. Popuni tablice a, b i c za pripadajue jednadbe na nain da se izraunaju
traeni podaci s obzirom na zadane vrijednosti unesene u tablici!

Tablica a. H 2 O2 H 2 O

n(H2) / mol n(O2) / mol n(H2O) / mol m(H2O) / g

a. 3

b. 5

Tablica b. CO2 C (s) CO

m(CO2) /g n(C) /mol n(CO) /mol m(CO) /g

a. 116,0

b. 6

Tablica c. N 2 O2 NO

m(N2) /g n(O2) /mol m(O2) /mol m(NO) /g

a. 1,5

b. 4,4

Primjer 4. Razgradnjom iva (II) oksida, HgO, oslobaa se kisik. Koliko se grama O2 dobije
razgradnjom 24,2 g oksida?

2 HgO Hg2 O2
2 mol 1 mol 1 mol
mO2 ?
nHgO 2 mol m 433,2 g 24,2 g
mHgO 24,2 g HgO
nO2 1 mol mO2 32,0 g x
M HgO 216,6 gmol 1
24,2 g 32,0 g
x 1,79 g
433,2 g

39
Primjer 5. Dobivanje natrijeva tiosulfata se moe prikazati slijedeom jednadbom:

Na 2 CO3 Na2 S SO2 Na2 S 2 O 3 CO2

a) Koliko je grama natrijeva karbonata potrebno za proizvodnju 321 g natrijeva tiosulfata?

b) Koliko je grama natrijeva sulfida potrebno za reakciju s 25,0 g natrijeva karbonata?

M Na2 CO3 105,98 g mol 1

M Na2 S 78,05 g mol 1
M Na2 S 2O 3 158,12 g mol 1

Na 2 CO3 2 Na2 S 4SO2 3Na2 S 2 O 3 CO2

a) mNa2 CO3 ? g
mNa2 S 2 O3 321 g

1 mol Na2CO3 3 mol Na2 S 2O3

105,98 g 474,36 g
x 321,0 g
105,98 g 321,0 g
x 71,8 g Na2CO3
474,36 g

b) m Na2 S ? g
m Na2CO3 25,0 g
2 mol Na 2 S 1 mol Na 2 CO3
156,1 g 105,98 g
x 25,0 g
156,1 g 25,0 g
x 36,828 g Na 2 CO3
105,98 g

Primjer 6. Ugljikov (IV) oksid se iz zraka uklanja reakcijom s litijevim hidroksidom:

CO2 ( g ) 2 LiOH (s) Li2 CO 3 (s) H 2 O(l )

40
U prosjeku osoba izdahom, u atmosferu, ispusti 1 kg CO2 dnevno. Koliko je kilograma LiOH
potrebno za reakciju s jednim kilogramom CO2?

mol CO2 2 mol LiOH

M CO2 44,0 g mol 1
44 g 48 g
M LiOH 24,0 g mol 1
1000 g x
mCO2 1,0 kg 1000 g
1000 g 48 g
m LiOH ? x m LiOH 1090,9 g 1,09 kg LiOH
44 g

NEUTRALIZACIJA KISELINA I BAZA

Kiselina je ona tvar koja u vodenoj otopini disocijacijom daje vodikove, H+ ione, a baza
disocijacijom daje hidroksidne, OH- ione, (Arrhenius, 1859-1927). U kiselo baznoj rekciji
neutralizacije vodikov ion s hidroksilnim daje molekulu vode, a metalni ion iz baze s
nemetalnim ionom iz kiseline stara molekulu soli.

H+ + OH-H2O jednadba neutralizacije (14)

Disocijacija nekih kiselina i baza:

HCl H Cl
HNO3 H NO3 disocijaci jom1mola HNO3 nastaje 1 mol H iona
H 2 SO4 2 H SO42 disocijaci jom1mola H 2 SO4 nastaju 2 mola H iona
H 3 PO4 3H PO43 disocijaci jom1mola H 3 PO4 nastaju 3 mola H iona
NaOH Na OH
Ca(OH ) 2 Ca 2 2OH

41
 Slika10. Disocijacija kloridne kiseline

n NaOH 2
2 NaOH H 2 SO4 Na 2 SO4 2 H 2 O n NaOH 2nH 2 SO4
nH 2 SO4 1
n NaOH 3
3NaOH H 3 PO4 Na3 PO4 3H 2 O n NaOH 3nH 3PO4
nH 3 PO4 1
nHNO3 2
Ca (OH ) 2 2 HNO3 Ca ( NO3 ) 2 2 H 2 O nHNO3 2nCa(OH )2
nCa(OH )2 1

Pr imjer :
NaOH HNO3 NaNO3 H 2 O
n NaOH 1
Na OH H NO3 Na NO3 H OH n NaOH 1n HNO3
n HNO3 1

Primjer 1. Za neutralizaciju 100 g otopine sulfatne kiseline potrebno je 10,6 g natrijeva

karbonata. Izraunaj maseni udio iste sulfatne kiseline u otopini sulfatne kiseline.

42
 H 2 SO4 Na 2 CO3 H 2 CO3 Na 2 SO4
m H 2 SO4 100 g m H 2 SO4 m Na2CO3
n H 2 SO4 n Na2CO3
m Na2CO3 10,6 g M H 2 SO4 M Na2CO3
wH 2 SO4 ? M H 2 SO4 m Na2CO3 98 gmol 1 10,6 g
m H 2 SO4 9,8g
M Na2CO3 106 gmol 1 M Na2CO3 106 gmol 1
M H 2 SO4 98 g mol 1 wH 2 SO4
9,8g
100 9,8%
100 g

Primjer 2. Koliko grama fosfatne kiseline i kalcijeva hidroksida treba uzeti da se priredi
100 g kalcijeva fosfata?

2 H 3 PO 4 3Ca (OH ) 2 Ca 3 ( PO 4 ) 2 6 H 2 O
m 100 g
nCa3 ( PO4 ) 2 0,322 mol
M 310,18 g mol 1
M H 3 PO4 98,0 g mol 1
nCa3 ( PO4 ) 2 1mol 0,322 mol
M Ca( OH ) 2 74,09 g mol 1
n H 3 PO4 2 mol x
M Ca3 ( PO4 ) 2 310,18 g mol 1
x n H 3 PO4 2 nCa3 ( PO4 ) 2
m H 3 PO4 ?
m H 3 PO4 n H 3 PO4 M 2 0,322 mol 98,0 g mol 1 63,112 g
mCa( OH ) 2 ?
nCa(OH ) 2 3 nCa3 ( PO4 ) 2
mCa3 ( PO4 ) 2 100 g
mCa(OH ) 2 3 0,322 mol 74,09 g mol 1 71,57 g

Primjer 3. Koliko je natrijeva sulfata potrebno da se iz otopine koja sadri 100 grama
olovo(II) nitrata svo olovo istaloi kao olovo(II) sulfat?

M Pb ( NO3 ) 2 331,21 g mol 1 Pb ( NO3 ) 2 Na 2 SO4 PbSO4 2 NaNO3

1
M Na2 SO4 142,04 g mol m 100 g
n Pb ( NO3 )2 0,3019mol
m Na2 SO4 ? M 331,21 g mol 1
m Pb ( NO3 ) 2 100 g m Na2 SO4 n M 0,3019 mol 142,04 g mol 1 42,88 g

43
Primjer 4. Izraunaj koliko mola kalijeva-hidroksida reagira sa:

a) 100 g bakrova(II) sulfata pentahidrata,

b) 100 g eljezo(III) nitrata nanohidrata?

a) CuSO4 2 KOH K 2 SO4 Cu (OH ) 2

n KOH 2 mCuSO4 100 g
n KOH 2nCuSO4 2 2 0,8 mol
nCuSO4 1 M CuSO4 249,54 g mol 1

b) Fe( NO3 ) 3 3KOH 3KNO3 Fe (OH )3

n Fe ( NO3 )3 1 m Fe ( NO3 )3
n KOH 3n Fe ( NO3 )3 3 0,744 mol
n KOH 3 M Fe ( NO3 )3

Primjer 5. Odredite koliko se grama sulfatne kiseline neutralizira sa:

a) 100 g kalijeva hidroksida

b) 100 g aluminijeva hidroksida

a) H 2 SO4 2 KOH K 2 SO4 2 H 2 O

n H 2 SO4 1 1 1 m 1 100 g
n H 2 SO4 n KOH KOH 0,89 mol
n KOH 2 2 2 M KOH 2 56 g mol 1
m H 2 SO4 0,89 mol 98 g mol 1 87,2 g

b) 3H 2 SO4 2 Al (OH ) 3 Al 2 ( SO4 ) 3 6 H 2 O

n H 2 SO4 3 3
n H 2 SO4 nA
n A l (OH )3 2 2 l (OH )3
m H 2 SO4 188 g

44
Primjer 6. Koliko kristalnog natrijeva sulfida nanohidrata (Na2S x 9H2O) treba uzeti da se
iz otopine koja sadri 100 grama bizmutova(III) nitrata pentahidrata sav bizmut istaloi kao
bizmutov(III) sulfid?

2 Bi ( NO3 ) 3 3Na 2 S Bi 2 S 3 6 NaNO3

M Bi ( NO3 )3 5 H 2O 485,07 g mol 1 n Bi ( NO3 )3 5 H 2O
m

100 g
0,2061 mol
M 485,07 g mol 1
M Na2 S 9 H 2O 240,18 g mol 1
n Bi ( NO3 )3 2 0,02061 3
m Na2 S 9 H 2O ? x n Na2 S 0,02061 mol
n Na2 S 3 x 2
m Bi ( NO3 )3 5 H 2O 100 g
3
m Na2 S 9 H 2O n M 0,2061 mol 240,18 g mol 1 74,25 g
2

Primjer 7. Kolika je masa kalcijeva klorida potrebnog da u reakciji sa srebrovim nitratom

nastane 12,4 g srebrovog klorida?

m AgCl 12,4 g CaCl 2 2 AgNO 3 2 AgCl Ca ( NO3 ) 2

1mol 2 mola
mCaCl2 ?
nCaCl2 1

n AgCl 2
1
nCaCl2 n AgCl
2
mCaCl2 1 m AgCl

M CaCl2 2 M AgCl
M CaCl2 m AgCl 111,08 g mol 1 12,4 g
mCaCl2 4,8 g
2 M AgCl 2 143,3 g mol 1

45
Primjer 8. Kolika je masa ivog vapna, CaO, koja se moe proizvesti termikom
razgradnjom jedne tone vapnenca u kojem je maseni udio istog kalcijeva karbonata 0,90?

mvapnenac 1t 1000kg CaCO3 CaO CO2

1 mol 1 mol
wCaCO3 0,90
mCaCO3
mCaO ? wCaCO3 mCaCO3 wCaCO3 mvapnenac
mvapnenac
0,90 1000kg 900kg
nCaO 1 mol
nCaO nCaCO3
nCaCO3 1 mol
mCaO mCaCO3

M CaO M CaCO3
M CaO mCaCO3 56 g mol 1 900 kg
mCaO 504 kg
M CaCO3 100 g mol 1

Primjer 9. U vodenoj otopini nalazi se 0,0177 mola srebro nitrata. Otopina reagira s
vodenom otopinom kalijeva bromida, koja sadri 6 grama ove soli. Izraunaj masu srebrovog
bromida koji nastaje ovom reakcijom!

nAgNO3 0,0177mol AgNO3 KBr AgBr KNO3

mKBr 6,0 g m AgBr
n AgBr n AgNO3 0,0177 mol
mAgBr ? M AgBr
m AgBr 0,0177 mol M AgBr 0,0177 mol 187,78 g mol 1 3,32 g

Primjer 10. Spajanjem vodika i kisika nastaje voda. Izraunaj masu vode koja nastaje iz
smjese koja sadri 25 g vodika i 25 g kisika!

m H 2 25 g
m O2 25 g
m H 2O ?

46
Primjer 11. Kalcijev karbonat se zagrijavanjem raspada na kalcijev oksid i ugljikov(IV)
oksid. Izraunaj masu kalcijeva karbonata potrebnu za proizvodnju 200 kg kalcijeva oksida.

mCaO 200kg 200000 g

mCaCO3 ?

Primjer 12. Srebrov bromid je vana komponenta fotografskog filma. Moe se proizvesti
reakcijom vodenih otopina srebrova nitrata i natrijeva bromida. Izraunaj masu srebrova
nitrata koji se utroi za proizvodnju 52 g srebrova bromida. Kolika je masa natrijeva bromida
potrebnog za ovu reakciju?

m AgBr 52 g AgNO3 NaBr AgBr NaNO3

m AgNO3 ?
m NaBr ? n AgNO3 n AgBr
M AgBr 187,78 g mol 1 m AgNO3 m AgBr

M AgNO3 169,91 g mol 1 M AgNO3 M AgBr
M AgNO3 m AgBr 169,91 g mol 1 52 g
M NaBr 102,89 g mol 1 m AgNO3 47,05 g
M AgBr 187,78 g mol 1

m NaBr m AgBr

M NaBr M AgBr
M NaBr m AgBr 102,89 g mol 1 52 g
m NaBr 28,5 g
M AgBr 187,78 g mol 1

Primjer 13. Naite koliko mola kalij-hidroksida reagira sa:

a) 100 g bakrova(II) sulfata pentahidrata

b) 100 g eljezo(III) nitrata nanohidrata

Rjeenje: a) nKOH = 0,8 mol b) nKOH = 0,744 mol

47
Primjer 14. Koliko se grama sulfatne kiseline neutralizira sa: a) 100g kalijeva hidroksida I
b) 100 g aluminijeva hidroksida?

R: a) mH SO = 87,2g i b) m H SO = 188 g.
2 4 2 4

Primjer 15. Pomjeane su dvije otopine, jedna je sadravala 50 g srebro-nitrata, a druga 50g
natrij-klorida. Koliko je nastalo srebro-klorida ?

R: mAgCl = 42,16 g

Primjer 16. Ako se sfalerit zagrijava na zraku prelazi u cink-oksid prema reakciji:

2ZnS + 3O2 2ZnO + 2SO2

Koliko se tom reakcijom moe dobiti cinkova oksida i sumporova(IV) oksida iz 1000 kg
sfalerita ?

R: mZnO = 834 kg i mSO = 657 kg

2

Primjer 17. Pomijeane su dvije otopine. Jedna sadri 50 g srebrova nitrata, a druga 50 g
natrijeva klorida. Koliko je nastalo srebrova klorida?

AgNO3 NaCl AgCl NaNO3

n AgNO3 n AgCl
m AgNO3 50 g
n AgNO3 0,294 mol
M AgNO3 170 g mol 1
n AgCl 0,294 mol
m AgCl 0,294 mol 143,5 g mol 1 42,16 g

Primjer 18. Izraunaj mnoinsku koncentraciju otopine kalcijeva hidroksida, ako se 42,50
mL te otopine utroi se za neutralizaciju 50 mL kloridne kiseline mnoinske koncentracije 2,5
mol dm-3.

48
CaOH 2 2 HCl CaCl 2 2 H 2 O

nCa(OH ) 2 1

n HCl 2
1
nCa(OH ) 2 n HCl
2
c HCl VHCl
cCa(OH ) 2 VCa(OH ) 2
2
c V 2,5 mol dm 3 0,05 dm 3
cCa(OH ) 2 HCl HCl 1,47 mol dm 3
2 VCa(OH ) 2 2 0,0425 dm 3

49
 OKSIDACIJSKI BROJ, OKSIDACIJA I REDUKCIJA

Oksidacijski broj atoma u molekuli predstavlja broj elektrona koje taj atom
formalno razmjenjenjuje s drugim atomima u molekuli. Dobiva se tako da se
elektronski par koji sudjeluje u formiranju veze izmeu promatranog atoma i
nekog drugog atoma u molekuli pripie onom atomu koji je elektronegativniji.

Drugim rijeima, oksidacijski broj elementa oznaava broj otputenih ili

primljenih elektrona kao rezultat stvaranja kemijskih veza. Promjena
oksidcijskog stanja elementa govori je li dolo do oksidacije ili redukcije.

Oksidacija se moe definirati kao "poveanje oksidacijskog broja".

Drugim rijeima, element ulazi u kemijsku reakciju u jednom oksidacijskom

stanju, a iz reakcije izlazi u viem oksidacijskom stanju to znai da se taj
element oksidirao.

Redukcija se moe definirati kao "pad oksidacijskog broja".

Bilo koja vrsta iji je oksidacijski broj smanjen tijekom reakcije se reducirao.

Sustavi u kojima su mogue reakcije oksidacije i redukcije moraju imati dva

sredstva, jedno oksidacijsko, a drugo redukcijsko. Reakcije oksidacije i
redukcije povezane su prijenosom elektrona.

Primjer: Na + Cl2 2NaCl

Natrij (Na) ulazi u kemijsku reakciju s oksidacijskim brojem (0) a izlazi

iz reakcije s oksidacijskim brojem (+1). Natrij se oksidirao iz atoma
natrija u pozitivni natrijev ion.

50
 Klor (Cl2) je u reakciju takoer uao s oksidacijskim brojem (0), a izaao
s oksidacijskim brojem(-1). Klor se reducirao iz kloridnih atoma u
negativne kloridne ione.

Tvar koja oksidira atome natrija je klor, pa se klor naziva oksidacijsko

sredstvo ili oksidans. Drugim rijeima, oksidacijsko sredstvo sam sebe
reducira (prolazi kroz redukciju). Tvar koja reducira klor je natrij, stoga se
natrij naziva redukcijsko sredstvo ili reducens. Ili drugim rijeima, redukcijsko
sredstvo sam sebe oksidira (prolazi kroz oksidaciju).

Oksidacija je UVIJEK popraena redukcijom. Reakcije u kojima se pojavljuju

oksidacija i redukcija nazivaju se redoks reakcijama.

51
 PRAVILA ZA ODREIVANJE OKSIDACIJSKOG BROJA

Postoji nekoliko pravila za odreivanje oksidacijskog broja elemenata. Uenje

ovih pravila e pojednostaviti zadatak odreivanja oksidacijskih stanja
elementa koji ukazuju na oksidaciju, odnosno redukciju.

1. Oksidacijski broj atoma u elementarnom stanju je nula. Primjer,

molekula klora, Cl2, te elementarni aluminij, Al, imaju oksidacijski broj
nula.

2. Oksidacijski broj jednoatomnog iona jednak je njegovu naboju

iona. Primjer: atom klora u jednovalentnom kloridnom ionu, Cl-, ima
oksidacijski broj -1, a atom sumpora u dvovalentnom sulfidnom ionu
ima oksidacijski broj -2.

3. Suma oksidacijskih brojeva atoma elemenata molekule jednaka je

nuli. Primjer: suma oksidacijskih brojeva atoma elemenata u molekuli
natrijeva klorida, NaCl, jednaka je nuli, s obzirom da atom natrij ima
oksidacijski broj +1, a atom klora -1.

4. Oksidacijski broj vodika je +1, osim u hidridima (spojevima vodika

s elementima elektropozitivnijima od vodika) gdje iznosi -1.
Primjer: u molekuli vode, H2O, oksidacijski broj vodika je +1, dok je u
molekuli natrijeva hidrida, NaH, -1.

5. Oksidacijski broj kisika je -2, osim u peroksidima (spojevima

structure R-O-O-R u kojem R moe biti bilo koja organska skupina
odnosno u anorganskoj kemiji to su soli koje imaju anion O 22-) gdje
iznosi (-1) kao i u vezi s fluorom gdje iznosi (+2). Primjer: U molekuli
vode, H2O, oksidacijski broj atoma kisika iznosi -2, a u molekuli
vodikovog peroksida, H2O2, iznosi -1.

6. Suma oksidacijskih brojeva u formuli poliatomnog iona jednaka je

naboju tog iona. Primjer: u sulfatnom ionu, SO42-, suma oksidacijskih
brojeva sumpora i kisika iznosi 2. Svaki atom kisika ima oksidacijski
broj -2, pa je oksidacijski broj sumpora +6.

52
PRIMJER.1. ODREIVANJE OKSIDACIJSKIH BROJEVA POJEDINIH ELEMENATA
UNUTAR MOLEKULE

KMnO4
Kalij je element prve skupine pa je njegov oksidacijski broj 1
Kisik ima oksidacijski broj 2
Oksidacijski broj mangana ?

1 x 2
K M nO4
znamo da je suma svih oksidacijskih brojeva unutar molekule 0
unutar molekule kalijeva permanganata imamo :
1 atom kalija
1 atom mangana
4 atoma kisika
postavimo jednadbu !
1 (1) 1 x 4 (2) 0
1 x (8) 0
1 x 8 0
x7 0
x 7

oksidacijski broj mangana 7

1 7 2
K M nO4

53
PRIMJER.2. ODREIVANJE OKSIDACIJSKIH BROJEVA POJEDINIH ELEMENATA
UNUTAR IONA

2
S 2O3
Kisik ima oksidacijski broj 2
Oksidacijski broj sumpora ?

x 2
2
S 2 O3
znamo da je suma svih oksidacijskih brojeva unutar iona naboju iona
unutar tiosulfatn og iona imamo :
2 atom sumpora
3 atoma kisika
postavimo jednadbu !
2 ( x) 3 (2) 2
2 x (6) 2
2 x 6 2
2 x 4
x 2

oksidacijski broj sumpora 2

2 2
2
S 2 O3

54
ZADACI ZA VJEBU:

1. Koliki je oksidacijski broj kroma u spoju Na2CrO4 i ionu Cr2O72-?

2. Odredi oksidacijske brojeve atoma u molekulama FeO i N2O5.
3. Odrediti oksidacijske brojeve atoma u ionima AsO43 i S4O62.
4. Odredi oksidacijski broj atoma duika u slijedeim spojevima:
NH3 N2H4 NH2OH N2 N2O NO NO2 NO2 NO3.

5. Odredi oksidacijski broj atoma klora u sljedeim spojevima:

Cl Cl2 ClO ClO2 ClO2 ClO3 ClO4.

6. Odrediti oksidacijske brojeve atoma u slijedeim spojevima?

a) CO H2C2O4 C2O42 C2H6 CH4 CO2 CO32

b) PH3 P4 H3PO4 PO43

c) H2S HS S2 S6 SO2 SO32 SO3 S2O32 SO42

d) H2O2 MnO2 KMnO4 MnO4 K2CrO4 CrO42 K2Cr2O7

7. Za neizjednaenu jednadbu kemijske reakcije:

Cr2O3(s) + Al(s) Cr(s) + Al2O3(s)

a. odredi oksidacijski broj svakog elementata,

b. odredi oksidacijsko sredstvo,

c. odredi redukcijsko sredstvo.

55
 URAVNOTEENJE REDOKS REAKCIJA

Redoks reakcije se najee najlake mogu izjednaiti tako to:

a. najprije ih se podijeli na polureakcije - reakcije oksidacije i redukcije s

odgovarajuim brojem prenesenih elektrona.
Cr3+(aq) + Cl1-(aq) Cr(s) + Cl2(g)

Oksidacija: Cl1-(aq) Cl2(g) + 2e-

Redukcija: Cr3+(aq) + 3e- Cr(s)

b. zatim se svaka parcijalna reakcija izjednai prvo s obzirom na atome, a

zatim s obzirom na elektrone (ukoliko broj elektrona u jednadbama
polureakcija nije jednak, parcijalne jednadbe mnoi se
odgovarajuim cijelim brojem kako bi se dobilo najmanji zajedniki
viekratnik).

Oksidacija: 2Cl1-(aq) - 2e- Cl2(g) / 3

Redukcija: Cr3+(aq) + 3e- Cr(s) /2

Oksidacija: 6Cl1-(aq) - 6e- 3Cl2(g)

Redukcija: 2Cr3+(aq) + 6e- 2Cr(s)

c. napisati sumarno parcijalne reakcije oksidacije i redukcije nakon to

su se pokratili elektroni.

IZJEDNAENA REAKCIJA:

2Cr3+(aq) + 6Cl1-(aq) 2Cr(s) + 3Cl2(g)

56
 Ovo je jednostavan primjer, meutim isti osnovni postupak se provodi za veinu
redoks reakcija, uz dodatak nekoliko drugih koraka ovisno o uvjetima reakcije.

Primjer 1. Redoks u kiselom mediju

Cu(s) + HNO3(aq) Cu(NO3)2(aq) + NO2(g) (15)

a. Prvo treba podijeliti reakciju na parcijalne reakcije (bakar ide iz

oksidacijskog stanja (0) u stanje (+2) to je reakcija oksidacije, a neki
od duikovih atoma se reduciraju iz nitratnog iona gdje je oksidacijsko
stanje duika (+5) u duikov(IV) oksid gdje je oksidacijko stanje
duika (+4)).

Oksidacija: Cu(s) - 2e- Cu2+(aq)

Redukcija: NO31-(aq) + e- NO2(g)

b. Izjednaavanje obje parcijalne reakije s obzirom na atome i elektrone.

Oksidacija: Cu(s) - 2e- Cu2+(aq)

Redukcija: 2NO3-(aq) + 2 e- 2NO2(g)

U ovoj reakciji se moe uoiti da u parcijalnoj reakciji redukcije atomi kisika nisu
izjednaeni (na lijevoj strani imamo 6 atoma O, dok s desne strane imamo samo 4
atoma O). Kada imamo takvu vrstu reakcije, onda moramo dodati onoliko
molekula vode na desnoj strani u skladu s potrebama za izjednaavanje ukupnog
kisika na lijevoj strani. Zatim se dodaju vodikovi ioni na lijevoj strani kako bi se
uravnoteio broj atoma vodika koji su se pojavili s molekulama vode.

Oksidacija: Cu(s) - 2e- Cu2+(aq)

Redukcija: 2NO3-(aq) + 2e- + 4H1+(aq) 2NO2(g) + 2H2O(l)

57
 c. Zadnji korak - sumarno parcijalne reakcije oksidacije i redukcije
nakon to su se pokratili elektroni.

Cu(s) + 2NO31-(aq) + 4H1+(aq) Cu2+(aq) + 2NO2(g)) + 2H2O(l)

Primjer 1.

2
TeO2 Cr2 O7 H 2 O H H 6TeO6 Cr 3

1. korak: odrede se stupnjevi oksidacije pojedinih elemenata iz ega se vidi koji se atom
oksidirao (telur), odnosno reducirao (krom)

4 2 6 2 1 2 1 1 6 2 3
2 3
Te O 2 Cr 2 O 7 H 2 O H H 6 Te O 6 Cr

2. korak: napiu se redoks parovi parcijalnih reakcija oksidacije i redukcije

4 6
O: Te O2 H 6 Te O6
6 3 6
2
R: Cr 2 O7 2 Cr 3 Cr 3

2a. korak: napie se prijelaz elektrona parcijalnih reakcija oksidacije i redukcije

4 6
O: Te O2 H 6 Te O6 2e

Atomu telura se poveava oksidacijski broj s +2 na +4 jer je otpustio 2 elektrona

6 3
2
R: Cr 2 O7 6e 2 Cr 3

Svakom atomu kroma se smanjuje oksidacijski broj s +6 na +2 jer svaki atom prima po 3
elektrona te se biljei prijenos est elektrona

2b. korak: izjednae se naboji na lijevoj i desnoj strani parcijalnih reakcija.

Kada se reakcija odvija u kiselom mediju naboji se izjednaavaju s vodikovim, H+,

ionima.

58
Kako na lijevoj strani parcijalne reakcije oksidacije nema vika naboja (0), a na desnoj
strani su ukupno 2 negativna naboja (2), na desnu je stranu potrebno dodati 2
pozitivna naboja (tj. 2H+ iona) kako slijedi:

O: 0 x (2) x2
4 6
O: Te O2 H 6 Te O6 2e 2 H
(dodatkom dva H iona na desnu stranu jednadbe ponitavaju se dva naboja elektrona )

Kako je na lijevoj strani parcijalne reakcije redukcije 8 negativnih naboja (8) u

suviku, a na desnoj strani 6 pozitivnih naboja (+6) u suviku potrebno je na lijevu
stranu dodati 14 pozitivnih naboja, (tj. 14H+ iona) kako slijedi:

4 6
O: Te O2 H 6 Te O6 2e
6 3
2
R: Cr 2 O7 6e 2 Cr 3

R: -2 6 + x = 6 x = 14
R: Cr2O72- + 6e- + 14H+ 2Cr3+

2b. korak: izjednaava se broj atoma kisika na lijevoj i desnoj strani parcijalnih reakcija

Kisikovi atomi se, na lijevoj I desnoj strain parcijalne reakcije izjednaavaju dodatkom
molekula vode. Kada se reakcija odvija u kiselom mediju voda se dodaje na onu stranu
jednadbe na kojoj je manje atoma kisika. Dodaje se toliko molekula vode koliko je
potrebno za izjednaavanje broja atoma kisika na obje strane jednadbe.

U parcijalnoj reakciji oksidacije su prisutna dva atoma kisika na lijevoj strain

jednadbe, odnosno est na desnoj strani:

4 6
O: Te O 2 H 6 Te O 6 2e

Dodatkom etiri molekule vode na lijevu stranu, izjednaava se broj atoma kisika na
obje strane jednadbe:

4 6
O: Te O 2 4 H 2 O H 6 Te O 6 2e

U parcijalnoj reakciji redukcije su prisutna dva atoma kisika na lijevoj strani

jednadbe, a na desnoj strain niti jedan:

59
 6 3
2
R: Cr 2 O 7 6e 2 Cr 3

Da bi se izjednaio broj atoma kisika potrebno je , na desnu stranu jednadbe, dodati

sedam molekula vode:

6 3
2
R: Cr 2 O 7 6e 2 Cr 3 7H 2 O

Izjednaavanjem broja atoma kisika parcijalne jednadbe oksidacije i redukcije

izgledaju:

4 6
O: Te O2 4 H 2 O H 6 Te O6 2e
6 3
2
R: Cr 2 O7 6e 2 Cr 3 7 H 2 O

Dodatkom molekula vode na jednoj strani jednadbe svake parcijalne reakcije su dobiveni
atomi vodika kojih nema na drugoj strani. Atomi vodika kod redoksa u kiselom mediju se
izjednaavaju dodatkom vodikovih iona.

NASTAVAK:::::::::::::

60
61
Primjer 2. Rijeite redoks jednadbu:

KMnO4 HCl KCl MnCl 2 H 2 O Cl 2

7 2
Mn O4 8H 5e Mn 2 4 H 2 O / 2
1 0
Cl Cl 2 2e / 5

2MnO4 16 H 10Cl 2Mn 2 8H 2 O 5Cl 2
2 KMnO4 16 HCl 2MnCl 2 8H 2 O 5Cl 2 2 KCl

Primjer 3. Zagrijavanjem vrstog kalijeva klorata dobije se kalijev perklorat i kalijev

klorid. Izjednai jednadbu:

KClO 3 KClO 4 KCl

1 5 2 1 7 2 1
K Cl O 3 K Cl O 4 K Cl
5 7
Cl O3 H 2 0 Cl O4 2e 2 H / 3
5 1

Cl O 6e 6 H Cl 3H 2 O
3

3ClO3 3H 2 O 3ClO 4 6e 6 H

ClO3 6e 6 H Cl 3H 2 O

4ClO3 3ClO 4 Cl

4 KClO 3 3KClO 4 KCl

Primjer 4.

(o) ( 5 ) ( 5 ) ( 2 )
P4 H N O3 H 2 O H 3 P O4 N O
(0) ( 5 )
3
P4 16 H 2 O 4 P O4 20e 32 H / 3
( 5 ) ( 2 )

N O3 3e 4 H N O 2 H 2 O / 20
3
3P4 48 H 2 O 12 PO 4 60e 96 H

20 NO3 60e 80 H 20 NO 40 H 2 O
3
3P4 20 NO3 8 H 2 O 12 PO 4 20 NO 16 H
. 20 36 16
20 20

62
Primjer 5.

5 4 0 6
K I O3 KH KH S O3 I 2 K 2 S O4 KHSO4 H 2O
4 6

H S O3 H 2O H S O4 2e 2 H / 5
5 0

2 I O3 12 H 10e I 2 6 H 2O

5 HSO3 5 H 2O 5HSO4 10e 10 H

2 IO3 12 H 10e I 2 6 H 2O

5 HSO3 2 IO3 2 H 5HSO4 I 2 H 2O

Primjer 6.

(0) ( 5 ) ( 2 ) ( 4 )
Cu H N O3 Cu ( NO 3 ) 2 N O2 H 2 O
( 5 ) ( 4 )

N O3 1e 2 H N O2 H 2 O / 2
(0) ( 2 )
2
Cu Cu 2e

2 NO3 2e 4 H 2 NO2 2 H 2 O
2
Cu Cu 2e

2 NO3 Cu 4 H Cu 2
2 NO2 2 H 2 O

Primjer 7. Redoks u lunatom mediju:

( 7 ) ( 4 ) ( 4 ) ( 6 )
2 2
Mn O4 S O3 Mn O2 S O4
( 7 ) ( 4 )

Mn O4 3e 2 H 2 O Mn O2 4OH / 2
( 4 ) ( 6 )
2
S O3 2OH S O4 2 2e H 2 O / 3

2MnO4 6e 4 H 2 O 2MnO2 8OH
2 2
3SO3 6OH 3SO4 6e 3H 2 O
2 2
2MnO4 3SO3 H 2 O 2MnO2 3SO4 2OH
8 8

63
Primjer 8.

2 0 6 1
Na2 S I 2 NaOH Na2 S O4 Na I H 2 0
2 6
O: 2
S 8OH S O42 8e 4 H 2O
0 1
R: I 2 2e 2 I / 4
S 2 8OH SO42 8e 4 H 2O
0 1
4 I 2 8e 8 I
S 2 4 I 2 8OH SO42 8 I 4 H 2O

ZADACI ZA VJEBU:

1. Uravnotei slijedee redoks reakcije koje se odvijaju u kiselom mediju:

HNO2 ( aq) I NO( g ) I 2 ( g )

I ( aq) IO3 ( aq) I 2(g)

HNO3 ( aq) H 3 AsO3 ( aq) NO( g ) H 3 AsO4 ( aq) H 2 O(l )

Al ( s ) H 2 SO4 ( aq) Al 2 (SO4 ) 3 ( aq) H 2 ( g )

HNO3 ( aq) H 2 S ( aq) NO( g ) S ( s ) H 2 O(l )

SO2 ( g ) HNO2 ( aq) H 2 SO4 ( aq) NO( g )

2
Cr2 O7 ( aq) HNO2 ( aq) Cr 3 ( aq) NO3 ( aq)

2 2
SO3 ( aq) MnO4 ( aq) H SO4 ( aq) Mn 2 ( aq) H 2 O

KJO3 KJ H 2 SO4 K 2 SO4 I 2 H 2 O

MnSO4 NaBiO3 H 2 SO4 NaMnO4 Bi 2 (SO4 ) 3 Na2 SO4 H 2 O

2. Uravnoteite slijedee redoks reakcije koje se odvijaju u alkalnom mediju:

2
S 2 ( aq) I 2 ( g ) SO4 ( aq) I ( aq)
2
Cr (OH ) 3 ( s ) ClO3 ( aq) CrO4 ( aq) Cl ( aq)

64
 2
CrO4 ( aq) S 2 ( aq) OH ( aq) Cr (OH ) 3 ( s ) S ( s ) H 2 O(l )

3. Uravnoteite redoks jednadbu pomou parcijalnih jednadbi oksidacije i

redukcije za reakciju oksidacije kloridne kiseline u prisustvu kalijeva
permanganata.
KMnO4 ( aq) HCl( aq) MnCl 2 ( aq) H 2 O(l ) Cl 2 ( g )

4. Uravnoteite redoks jednadbu za reakciju Zn s natrij-hipokloritom u lunatom

mediju nakon koje nastaje natrij-klorid i teko topljivi cink-hidroksid.
Zn( s ) NaClO( aq) H 2 O(l ) Zn(OH ) 2 ( aq) NaCl( aq)

5. Reakcija izmeu bizmut(III)-hidroksida i SnO22- iona odvija se u lunatom pri

emu nastaje elementarni Bi i SnO32-. Uravnoteite redoks jednadbu pomou
jednadbi polureakcija.
2 2
Bi (OH ) 3 ( aq) SnO2 ( aq) Bi( s ) SnO3 ( aq) H 2 O(l )

6. Duikov dioksid raspada se u vodi na nitratnu kiselinu i duik-monoksid.

Uravnoteite redoks jednadbu.
NO2 ( g ) H 2 O(l ) HNO3 ( aq) NO( g )

7. Uravnoteite slijedee redoks reakcije koje se odvijaju u kiselom mediju:

HNO3 ( aq) H 3 AsO3 ( aq) NO( g ) H 3 AsO4 ( aq) H 2 O(l )

NO2 ( g ) H 2 ( g ) NH 3 ( g ) H 2 O(l )

2
Cr2 O7 ( aq) HNO2 ( aq) Cr 3 ( aq) NO3 ( aq)

MnO4 ( aq) H 2 S ( g ) H ( aq) Mn 2 ( aq) S ( s ) H 2 O(l )

Mg ( s ) HCl( aq) MgCl2 ( aq) H 2 O( g )

8. Oznaite oksidacijske brojeve pojedinih elemenata:

2
Mn; CH 4 ; N 2 ; S2 ; NaCl ; CO2 ; SO4

9. Naite oksidacijski broj duika u molekulama:

NH 3 ; NH 4 Cl; NH 4 NO2 ; HNO3 ; HNO2 ; NCl3

65
 KVANTITATIVNI SASTAV OTOPINA

Homogene smjese istih tvari, sastoje se od otapala i otopljene tvari. Otapalo (disperzno
sredstvo) je komponenta koje u otopini ima vie i najee ne sudjeluje u kemijskoj reakciji.
Otopljena tvar (disperzna faza) komponenta koje ima manje u otopini i koja sudjeluje u
kemijskoj reakciji, moe biti plinovita, tekua ili vrsta.

Tablica.1. Fizike veliine za izraavanje kvantitativnog sastava otopina

Fizika veliina Simbol Definicija Jedinica

Koncentracija
nB
otopljene tvari cB, [B] cB moldm 3
V
B

Masena mB
koncentracija B B kgdm3
tvari B; V

Molalitet nB
otopljene tvari bB bB molkg 1
mA
B u otapalu A

Koliinski udio xB
nB
x B, 1
tvari B ni
Maseni udio mB
wB wB 1
tvari B mi
Volumni udio VB
B B i 1
tvari B Vi

Koncentracija je skupni naziv za veliine koje odreuju sastav neke smjese. Smjese
mogu biti plinovite, tekue i vrste. Tekue i vrste smjese mogu biti homogene i heterogene.
Homogene tekue i vrste smjese nazivamo jo i otopinama. Kod otopina razlikujemo otapalo
i otopljenu tvar. Pod otopljenom tvari razumijevamo plinovite, tekue i vrste tvari otopljene
u otapalu. Openito se smatra da otopina sadri vie otapala, a manje otopljenih tvari. Za

66
svakodnevni rad u laboratoriju najzanimljivije su tzv. vodene otopine, jer se voda najee
upotrebljava kao otapalo. U vodi su topljive sve soli, neke vie, neke manje. Dalje, u vodi je
topljiva veina anorganskih kiselina i baza. Sve tvari ipak nisu topljive u vodi, pa se esto
koriste druga otapala, npr. eanol, benzen, kloroform.

Za rad u analitikoj kemiji, nuno je poznavati koncentraciju smjesa, odnosno otopina.

Fizike veliine kojima se opisuje koncentracije smjesa, dane su u tablici 5.

Priprava otopina

Otopine se prireuju:

a) otapanjem soli b) razrjeivanjem

67
Primjer 1. Koliko treba odvagati natrijeva karbonata da bi priredili 250 cm3 otopine natrij
karbonata koncentracije c = 2 moldm-3?

Votopine 250 cm 3 0,25 dm 3

c Na2CO3 2 mol dm 3
mNa2CO3 c V M 2 mol dm 3 0,25 dm3 106 gmol 1 53 g
1
M Na2CO3 106 gmol
m Na2CO3 ?

Primjer 2. Kolika je koncentracija otopine koja sadri 100 g natrijeva karbonata u 1 dm 3

otopine?

c Na2CO3 ? mol dm 3
m 100 g
m Na2CO3 100g n Na2CO3 106 g mol 1
c Na2CO3 M 0,9432 mol dm 3
Votopine 1,0 dm 3 V V 1 dm 3

M Na2CO3 106 gmol 1

Primjer 3. Izraunaj mnoinsku koncentraciju otopine dobivene otapanjem 14,6 g kalijeva

bikromata u 250 ml vode?

c ? mol dm 3 MrK 2Cr2O7 2 Ar K 2 Ar Cr 7 ArO 2 39,098 2 52 7 16 294,2

m K 2Cr2O7 14,6g M K 2Cr2O7 294,2 gmol 1
V 250mL m 14,6 g
n 294,2 g mol 1 0,0496 mol
c M 3
3
0,2 mol dm 3
V V 0,25 dm 0,25 dm

Primjer 4. Kolika je koncentracija otopine natrijeva karbonata koja sadri 40 g natrijeva

karbonata u 600g otopine? Gustoa te otopine iznosi 1,067 gcm-3.

cNa2 CO3 ? mol dm3

mNa2 CO3 40g
motopine 600g
otopine 1,067gcm 3
M Na2 CO3 106gmol1
mNa2 CO3 40g
nNa2 CO3 M Na2 CO3 106 g mol1
cNa2 CO3 0,000671molcm 3 0,671moldm3
Votopine motopine 600g
otopine 1,067 g cm3

68
Primjer 5. 100g neke tvari koja ima relativnu molekulsku masu 46 otopljeno je u 100 g vode.
Gustoa dobivene otopine iznosi 0,985 g cm-3. Izraunaj koncentraciju otopine.

m 100 g
M 46 gmol 1
m 100 g
0,985 gcm 3
c ? moldm 3

m m 100 g
n M M 46 gmol 1 mol 1cm 3
c 0,0107 3 3 3 10,7moldm 3
V motopine (mt var i mvode ) 100 g 100 g cm 10 dm
0,985 gcm 3

Primjer 6. Koliki je koliinski udio natrijeva karbonata u otopini koncentracije 1 moldm-3,

ako je njezina gustoa 1,098 gcm-3?

x Na2CO3 ? nB n Na2CO3
xB x Na2CO3
c Na2CO3 1moldm 3 ni n Na2CO3 n H 2O
Na CO 1,098 gcm 3 Pr etpostavka : V 1dm 3
2 3

n
c ; n Na2CO3 c V 1 mol dm 3 1 dm 3 1 mol
V
motopine
motopine 1,098 g cm 3 1000 cm 3 1098 g
Votopine

otopina Na 2 CO3 H 2 O
motopine m Na2CO3 m H 2O
m Na2CO3 n M 1mol 106 gmol 1 106 g
m H 2O 1098 g 106 g 992 g
992 g
n H 2O 55,1mol
18 gmol 1
1mol
x Na2CO3 0,0178
1mol 55,1mol

Primjer 7. Kolika je masena koncentracija natrijeva karbonata u otopini, ako 25 cm3 te

otopine troi za neutralizaciju 35,42 cm3 0,5 M otopine sulfatne kiseline .

H 2 SO4 Na2CO3 H 2CO3 Na2 SO4

R : 75,0 gdm3
69
Primjer 8. U 500 g otopine natrijeve luine ima 80 g natrijeva hidroksida. Gustoa otopine je
1,3277 gcm-3. Izraunaj koncentraciju natrijeva hidroksida!

motopina 500 g
otopina 1,3277 g cm 3
mNaOH 80 g
cNaOH ?

mNaOH
n M mNaOH otopina 80 g 1,3277g cm3
cNaOH NaOH NaOH
Votopina motopina motopina M NaOH 500 g 40 g mol1
otopina
cNaOH 0,00531molcm3 5,31moldm3

Primjer 9. Koliki volumen 67%-tne otopine nitratne kiseline gustoe = 1,4 gcm-3 treba uzeti
za pripremu 1 dm3 otopine nitratne kiseline koncentracije c = 4 moldm-3?

M HNO3 46gmol1
V2 1dm3
c2 4moldm 3
1 0,67
1 1,4 gcm 3
V1 ?

70
 n1 n2
c2 V2
c1V1 c2V2 ........................V1
c1
m
n
c1 M .......................Pr etpostavka: V 1cm3
V V

m m m m
0,67 3 3
.....m 0,67 1,4 g 0,938 g
motopine V 1,4 gcm 1cm 1,4 g

0,938g
64gmol1
c1 3
0,0147molcm 3 14,7 mol dm 3
1cm
c V 4 mol dm3 1 dm3
V1 2 2 3
0,272dm3
c1 14,7 mol dm

Primjer 10. Izraunajte masenu koncentraciju Br - iona u nekoj otopini, ako je za 25 cm3 te
otopine potrebno 10 cm3 otopine AgNO3 koncentracije 0,1 moldm-3 za potpunu reakciju .

AgNO3 NaBr AgBr NaNO3

?
Votopine 25 cm 3 n AgNO3 n Br
V AgNO3 10cm 3 10 10 3 dm 3 n AgNO3 c V 0,1 mol dm 3 10 2 dm 3 10 3 mol
c 0,1 mol dm 3 m Br 10 3 mol 80 g mol 1 0,08 g
M Br 80 g mol 1 m Br 0,08 g
Br 0,0032 g cm 3 3,2 g dm 3
Votopine 25 cm 3

Primjer 11. Koliki volumen nitratne kiseline masenog udjela 0,70 i gustoe 1,42 gcm-3 treba
odmjeriti za pripravu 250 g razrijeene kiseline masenog udjela 0,40?

71
w1 0,70
1 1,42 gcm 3
m2 250 g
w2 0,40
V1 ?
m HNO3 u otopini br.1 m HNO3 u otopini br.2
m HNO3 u otopinibr.1
wHNO3 u otopinibr.1
motopinebr.1
m HNO3 u otopinibr.1 wHNO3 u otopini br.1 motopine br.1 w1 HNO3 otopine br.1 Votopine br.1
m HNO3 u otopinibr.2
wHNO3 u otopinibr.2
motopinebr.2
m HNO3 u otopinibr.2 wHNO3 u otopinibr.2 motopinebr.2
w1 HNO3 otopinebr.1 Votopinebr.1 wHNO3 u otopinibr.2 motopinebr.2
wHNO3 u otopinibr.2 motopinebr.2 0,40 250 g
Votopinebr.1 100,6 cm 3
w1 HNO3 otopinebr.1 0,70 1,42 gcm 3

Primjer 12. Izraunaj maseni udio klorovodine kiseline u otopini koncentracije kiseline 12
moldm-3 i gustoe topine 1,18gcm-3!

cHCl 12 moldm3
otopine 1,18 g cm3
wHCl ?

mHCl
n M mHCl
cHCl HCl HCl
Votopine Votopine M HCl Votopine
mHCl cHCl M HCl Votopine 12 mol dm 3 36,46 g mol1 1 dm3 437,5 g

motopine
qotopine .............motopine qotopine Votopine
Votopine
mHCl 437,5 g
wHCl 0,371 37,1%
qotopine Votopine 1,18 g cm 3 1000cm3

72
Primjer 13. Izraunaj masu kalijeva karbonata potrebnog za pripravu 1 dm3 otopine
mnoinske koncentracije 0,5 moldm-3.

nK 2 CO3
Votopine 1 dm3 cK 2 CO3
Votopine
cK 2 CO3 0,5 mol dm 3
nK 2 CO3 cK 2 CO3 Votopine 0,5 moldm3 1dm3 0,5 mol
mK 2 CO3 ?
mK 2 CO3 nK 2 CO3 M K 2 CO3 69,1 g

Primjer 14. Izraunaj mnoinsku koncentraciju ugljine kiseline ako se za neutralizaciju 60,0
mL amonijeve luine mnoinske koncentracije 3,5 moldm-3 utroi 50 mL kiseline.

VNH 4 OH 60,0 mL 0,06 dm3

cNH 4 OH 3,5 moldm 3
VH 2 CO3 50,0 mL 0,05 dm3
cH 2 CO3 ?

2 NH 4OH H 2CO3 ( NH 4 ) 2 CO3 2 H 2O

n( H 2CO3 ) 1 1
n( H 2CO3 ) n( NH 4OH )
n( NH 4OH ) 2 2
1
cH 2 CO3 VH 2 CO3 cNH 4 OH VNH 4 OH
2
cNH 4 OH VNH 4 OH 3,5 moldm 3 0,06 dm3 0,21mol
cH 2 CO3 2,1 moldm 3
2 VH 2 CO3 2 0,05 dm3 0,1 dm3

Primjer 15. Koliki volumen duine kiseline masenog udjela 0,70 i gustoe 1,42 gcm-3 treba
odmjeriti za pripravu 250 g razrijeene kiseline masenog udjela 0,40?

w1 HNO3 0,70
1otopina 1,42 gcm3
m2 otopina 250 g
w2 HNO3 0,40
V1otopina ?

73
 mHNO3 u otopini 1 mHNO3 u otopini 2
mHNO3
w1HNO3
m1otopina
mHNO3 u otopini 1 w1HNO3 m1otopina w1HNO3 1otopina V1otopina
mHNO3
w2 HNO3
m2 otopina
mHNO3 u otopini2 w2 HNO3 m2 otopina
w1HNO3 1otopina V1otopina w2 HNO3 m2 otopina
w2 HNO3 m2 otopina 0,40 250 g
V1otopina 3
100,6 cm3
w1HNO3 1otopina 0,70 1,42 gcm

Primjer 16. Koliko treba uzeti 96%-tne sulfatne kiseline gustoe 1,84 gcm-3 da se priredi 1
dm3 32,3%-tne otopine sulfatne kiseline ija je gustoa 1,24 gcm-3?

V 226,74cm 3

Primjer 17. Izraunaj koliinsku koncentraciju, masenu koncentraciju i molalilet 67%-tne

nitratne kiseline ija gustoa iznosi 1,4 g cm-3.

w 67% 0,67
1,4 g cm 3
M HNO3 64 g mol 1

a. Izraun koliinske koncentracije nitratne kiseline:

m HNO3
n M m HNO3 1,4 g cm 3
c w 0,67
V motopine M motopine M 64 g mol 1

b. Izraun masene koncentracije nitratne kiseline:

mHNO3 m HNO3 m HNO3
w 1,4 g cm 3 0,67
V motopine motopine

c. Izraun molaliteta nitratne kiseline:

74
 m HNO3 m HNO3 m HNO3
n HNO3 M M M
b
motapala motopine m HNO3 m m HNO3 (1 w)
m HNO3
HNO3

w w
w w 0,67

M (1 w) M (1 w) 64 g mol 1 (1 0,67)

Razrjeivanje otopina

Pri razrjeivanju
otopina smanjuje se njihova
koncentracija, ali koliina
otopljene tvari ili masa
otopljene tvari prije ili poslije
razrjeivanja otopine, ostaje
nepromijenjena.

Slika 8. Shematski prikaz razrjeenja standardne otopine, tj. priprema radnih otopina

Koncentracije otopljene tvari prije i poslije razrjeivanja definirane su izrazima:

m1
1 , (8)
V1

m2
2 . (9)
V2

Kako je masa otopljene tvari ostala nepromijenjena, vrijedi

m1 = m2, (10)

odnosno V1 1 V2 2 , (11)

75
ili openito volumen1 x koncentracija1 = volumen2 x koncentracija2. (12)

Primjer 18. Na koliki volumen treba razrijediti 200 cm3 otopine sulfatne kiseline masene
koncentracije 120 g dm-3 da bismo dobili otopinu masene koncentracije 50 g dm-3 ?

Rjeenje :

V1 1
V2
2
200cm3 120gdm3

50gdm3
480cm3.

Primjer 19. Izraunaj koliinsku koncentraciju, masenu koncentraciju i molalilet 85%-tne

fosforne kiseline ija gustoa iznosi 1,685 g cm-3.

w 85% 0,85
1,685 g cm 3
M H 3 PO4 98 g mol 1

a. Izraun koliinske koncentracije fosforne kiseline:

m H 3 PO4
n M m H 3 PO3 1,685 g cm 3
c w 0,85 0.0146molcm 3
V motopine M motopine M 98 g mol 1

b. Izraun masene koncentracije fosforne kiseline:

m H 3 PO4 m H 3 PO4 m H 3 PO4

3
w 1,685 g cm 3 0,85 1,432 g cm 3
V motopine motopine

c. Izraun molaliteta fosforne kiseline:

76
 m H 3 PO4 m H 3 PO4 m H 3 PO4
n H 3 PO4 M M M
b
motapala motopine m H 3 PO4 m H 3 PO4 m H 3 PO4 (1 w)
m H 3 PO4
w w
w w 0,85 0,85
0.0578 mo lg 1
M (1 w) M (1 w) 98 g mol (1 0,85) 14.7 g mol
1 1

Primjer 20. Izraunaj koliinsku koncentraciju, masenu koncentraciju i molalilet 25%-tne

sulfatne kiseline ija gustoa iznosi 1,11 g cm-3.

w 25% 0,25
1,11 g cm 3
M H 2 SO4 98 g mol 1

a. Izraun koliinske koncentracije sulfatne kiseline:

m H 2 SO4
n m H 2 SO4 1,11 g cm 3
c M w 0,25 0,0028molcm 3
V m otopine M motopine M 98 g mol 1

b. Izraun masene koncentracije sulfatne kiseline:

m H 2 SO4 m H 2 SO4 m H 2 SO4

w 1,1 g cm 3 0,25 0,275 gcm 3
V motopine motopine

c. Izraun molaliteta sulfatne kiseline:

m H 2 SO4 m H 2 SO4 m H 2 SO4

n H 2 SO4 M M M
b
motopine m H 2 SO4 m H 2 SO4
motapala m H 2 SO4 (1 w)
m H 2 SO4
w w
w w 0,25 0,25
0,0034 mo lg 1
M (1 w) M (1 w) 98 g mol (1 0,25) 73,5 g mol
1 1

77
ZADACI ZA VJEBU:

1. Izrazite kvantitativni sastav 17% vodene otopine Na2SO4 ( =1,162 gmL-1):

a) masenom koncentracijom,
b) mnoinskom koncentracijom,
c) molnim udjelom,
d) molalitetom.

2. Gustoa vodene otopine etanola (c = 2 M) iznosi = 0,983 g mL-1. Izraunajte:

a) maseni postotak,
b) volumni postotak,
c) molnim postotak,
d) molalitet.

3. Koliku masu NaCl treba odvagati za pripravu:

a) 500 mL 2 M otopine,
b) 500 mL 10%-tne otopine ( = 1,01 g cm-3).

4. Izraunaj masu NaOH(s) koju je potrebno odvagati za pripravu 30 mL otopine

NaOH(aq) koncentracije 2,0 moldm-3.

5. Koliko je grama natrijeva sulfata potrebno otopiti da bi se pripremilo 250 mL

otopine natrijeva sulfata mnoinske koncentracije 0,683 moldm-3?

6. Koliko treba izvagati kalijeva karbonata da se pripremi 1 dm3 otopine

mnoinske koncentracije 1 moldm-3?

7. Izraunaj masu stroncijeva karbonata potrebnog za pripravu 500 mL otopine

mnoinske koncentracije 0,02 moldm-3?

8. Izraunaj mnoinsku koncentraciju otopine dobivene otapanjem 15,8 g

natrijeva tiosulfata u 500 mL vode?

9. Izraunaj mnoinsku koncentraciju otopine dobivene otapanjem 41,5 g kalijeva

jodida u 250 mL vode?

10. Izraunaj mnoinsku koncentraciju otopine dobivene otapanjem 4,06 g

eljezo(III) klorida u 250 mL vode?

11. Koliko mL 80%-tne otopine H2SO4 ( = 1,32 g cm-3) treba odmjeriti za pripravu
250 mL 0,1 M otopine?

12. Izraunaj volumen otopine HCl(aq), w(HCl)(aq)) = 36 % gustoe (HCl(aq) =

1,18 g cm-3, koji je potrebno razrijediti vodom na 20 mL za pripravu otopine
HCl(aq) koncentracije 2,0 mol dm-3.

78
13. Izraunajte koliko mililitara koncentrirane perkloratne kiseline (M(HClO4) =
100,64 g mol-1, = 1,67 kg dm-3, (HClO4) = 70%) je potrebno za pripravu 250
mL otopine perkloratne kiseline mnoinske koncentracije 0,5 mol dm-3.

14. Koliko mL 10%-tne otopine H2SO4 ( = 1,11 g cm-3) treba odmjeriti za pripravu
400 mL 0,3 M otopine?

15. Gustoa 20%-tne otopine fosfatne kiseline iznosi = 1,1143 gcm-3. Kolika je
koncentracija te otopine?

16. Koliko treba uzeti 96%-tne sulfatne kiseline gustoe 1,84 gcm-3 da se priredi 1
dm3 32,3%-tne otopine sulfatne kiseline ija je gustoa 1,24 gcm-3?

17. Kolika je koncentracija 34,2%-tne otopine etanola, ija je gustoa 0,95 gcm-3 ?

18. Kolika je masena koncentracija natrijeva karbonata u ispitivanoj otopini, ako 25

cm3 te otopine troi za neutralizaciju 35,42 cm3 0,5 M otopine sulfatne kiseline.

19. Kolika je masena koncentracija natrijeva karbonata u ispitivanoj otopini, ako 25

cm3 te otopine troi za neutralizaciju 35,42 cm3 0,5 M otopine sulfatne kiseline .

79
KISELINE, BAZE, OTOPINE

Slika 11. Usporedba kiselina i baza

KISELO-BAZNA SVOJSTVA VODE

Karakteristino svojstvo vode je njeno djelovanje poput kiseline i poput baze. Kao baza
djeluje u reakciji s kiselinom (npr. HCl ili CH3COOH), a kao kiselina djeluje s bazom, npr.
NH3.

Voda je izuzetno slab elektrolit i slabo provodi elektricitet. (Vodovodna voda i voda
dobivena iz prirodnih izvora tla, dobro provode elektrinu struju iz razloga to sadre
znatnu koncentraciju otopljenih iona.)

Disocijacija (ionizacija) vode moe se napisati:

H 2 O(l ) H (aq) OH (aq) (16)

Kiselo-bazna svojstva vode po Bronstedu mogu se prikazati jednadbom:

80
 H 2 O H 2 O H 3O OH
(17)
kis1 baza2 kis2 baza1

IONSKI PRODUKT VODE

Za prouavanje kiselo-baznih reakcija u vodenim otopinama kljunu ulogu ima

koncentracija vodikovih iona koja pokazuje kiselost, odnosno bazinost otopine.
Izraavajui proton kao H+, a ne kao H3O+, konstanta disocijacije vode moe se
napisati:

Kc
H OH

(18)
H 2 O

Kako je mali broj molekula vode ioniziran, koncentracija vode [H2O] ostaje
nepromijenjena.

K c H 2 O K w H OH (19)
K w ionski produkt vode

Ionski produkt vode je umnoak molarne koncentracije vodikovih i molarne

koncentracije hidroksilnih iona. Pri sobnoj temperaturi od 25C koncentracija H+ i OH-
iona je jednaka i iznosi:

[H ] 1,0 10 -7 M
[OH] 1,0 10 -7 M (20)

K w 1,0 10 -7 1,0 10 -7 1,0 10 -14

Dakle, ista voda ili otopina (otopljenih estica) uvijek sadri, pri 25 C:

K w H OH 1,0 10 -14 . (21)

Neutralna vodena otopina sadri jednaku koncentraciju vodikovih i hidroksilnih iona.

Kiseli otopine sadre vie vodikovih iona, odnosno [H+] > [OH-], za razliku od lunatih
koje sadre vie hidroksilnih iona, odnosno [H +] < [OH-]. U praksi je mogue mijenjati
ili koncentraciju vodikovih ili koncentraciju hidroksilnih iona. Promjenu koncentracije
jednog iona nije mogue nainiti neovisno o promjeni koncentracije drugog iona. Ako

81
se promijeni koncentracija vodikovih iona te iznosi H 1,0 10
6
M , mora se
promijeniti koncentracija hidroksilnih iona:

OH HK 11,,0010
14
w
6
1,0 10 8 M (22)
10

PH VRIJEDNOST VODENIH OTOPINA

pH vrijednost se definira kao negativan logaritam koncentracije vodikovih iona

(izraene u mol/L).

pH log H (23)

Iz ionskog produkta vode proizlazi:

H OH K 1,0 10

w
14

logH logOH log1,0 10

14
(24)
logH logOH 14,00

pH pOH 14,00

Tablica 6. Veza izmeu pH i pOH vrijednosti u vodenim otopinama

[H+] [OH-] pH pOH otopina

100 10-14 0 14 kisela

10-1 10-13 1 13 kisela

10-2 10-12 2 12 kisela

10-3 10-11 3 11 kisela

10-6 10-8 6 8 kisela

10-7 10-7 7 7 neutralna

10-8 10-6 8 6 lunata

82
 10-11 10-3 11 3 lunata

10-12 10-2 12 2 lunata

10-13 10-1 13 1 lunata

10-14 100 14 0 lunata

Primjer 1. Koncentracija H+ iona u boci stolnog vina iznosila je 3,2 10 4 M neposredno prije
otvaranja boce. Konzumirano je pola koliine. Ostatak je stajao u otvorenoj boci priblino
mjesec dana kada je izmjerena koncentracija H+ iona u iznosu od 1,0 10 3 M . Izraunaj pH
vina za oba sluaja.

pH 1 log H log 3,2 10 4 3,49
log1,0 10 3,00
pH nakon mje sec dana log H 3

Komentar rezultata: pH vrijednost vina smanjila se nakon mjesec dana to znai kako
se poveala koncentracija vodikovih iona (uslijed oksidacije alkohola etanola u octenu
kiselinu pomou molekula kisika iz zraka).

Primjer 2. Izraunaj koncentraciju H+ iona kinice ija je pH vrijednost 4,82.

4,82 log H
1,5 10 5 M H

Primjer 3. Koncentracija hidroksilnih iona u otopini natrijeve luine iznosi 2,9 10 4 M .

Izraunaj pH vrijednost otopine.

pOH log OH log 2,9 10 4 3,54
pH pOH 14
pH 14,00 pOH 14,00 3,54 10,46

83
Primjer 4. Izraunaj pH vrijednost a) 1,0 10 3 M otopine kloridne kiseline i b) 0,020 M
otopine barijeva hidroksida.

a) HCl (aq) H (aq) Cl (aq)

zadano ( M ) : 1,0 10 3 0,00 0,00

promjena reakcijomM 1,0 10 3 1,0 10 3 1,0 10 3

nakon reakcije ( M ) 0 1,0 10 3 1,0 10 3

Napomena: / predstavljaju porast / smanjenje koncentracije

H 1,0 10 M
3

pH log1,0 10 3,00
3

b) Ba(OH ) 2 (aq) Ba 2 (aq) 2OH (aq)

zadano ( M ) : 0,020 0,00 0,00
promjena reakcijomM 0,020 0,020 2 (0,020)
nakon reakcije ( M ) 0 0,020 0,040

OH 0,040M

pOH log 0,040 1,40

pH 14,00 pOH 14,00 1,40 12,60

Primjer 5. Izraunaj pH vrijednost 0,036 M nitritne kiseline ija konstanta disocijacije iznosi
4,5 10 4 mol dm-3.

HNO2 (aq) H (aq) NO2 (aq) (25)

1. korak: estice koje utjeu na pH vrijednost otopine su molekule HNO2 koje

disocijacijom daju H+ ione i konjugiranu bazu NO2-. Zanemariv je utjecaj molekula vode
na dobivanje H+ iona.

2. korak: postavljanje jednadbe za odreivanje koncentracije H+ i NO2- iona izraenu u

mol/dm3.

84
 HNO2 (aq) H (aq) NO2 (aq)
zadano ( M ) : 0.036 0,00 0.00
promjena reakcijom M x x x
Konaon ( M ) 0.036 x x x

3. korak: Napisati izraz za konstantu disocijacije kiseline.

K
H NO

2 x2
4.5 10 4
HNO2 0.036 x
Pr etpostavka : ako je 0,036 x 0,036 slijedi :
x2 x2
4.5 10 4
0,036 x 0,036
x 2 1,62 10 5
x 4,0 10 3 M
4,0 10 3 M
Pr ovjera ispravnosti pretpostavke : 100% 11%
0,036M

Kako je dobiveni rezultat vei od 5%, pretpostavka nije ispravna, te je potrebno

primijeniti kvadratnu jednadbu:

x 2 4.5 10 4 x 1.62 10 5 0

x
4.5 10 4 4.5 10 4 2
4(1)(1,62 10 5 )
2
3
3.8 10 M ili 4.3 10 3 M

H 3.8 10
3
M Matematika operacija:

pH log 3.8 10 3 2.42 Kvadratna jednadba

ax 2 bx c 0
3.8 10 3 M
Stupanj ionizacije 100% 11% ako su koeficijenti a,b i c
0,036M poznati tada je x dan kao:

b b 2 4ac
x
2a

85
Primjer 6. pH vrijednost 0,10 M otopine mravlje kiseline (HCOOH) iznosi 2,39. Izraunaj
konstantu disocijacije mravlje kiseline.

pH log H
2.39 logH

H 10 4,110
2.39 3
M

Promjene nastale reakcijom:

HCOOH (aq) H (aq) HCOO (aq)

Zadano : 0,10 0,00 0,00
Re akcijom : 4,1 103 4,1 103 4,1 10 3
Jednadba: 0,10 4,1 103 4,1 103 4,1 10 3

Ka
H HCOO 4,1 10 4,1 10 1,8 10
3 3
3
HCOOH 0,10 4,1 10 3

Primjer 7. Izraunaj pH vrijednost 0,40 M otopine amonijaka!

Glavne komponente u otopini amonijaka su NH3, NH4+ i OH-, a zanemarena je mala

koncentracija OH- iona vode.

NH 3 (aq) NH 4 (aq) OH (aq)

Zadano ( M ) : 0,40 0,00 0,00
Re akcijom ( M ) : x x x
Jednadba ( M ) : 0,40 x x x

Kb
NH OH 1,8 10

4

5

NH 3
2
x
1,8 10 5
0,40 x
Pr etpostavka : 0,40 x 0,40
x2 x2
1,8 10 5
0,40 x 0,40
x 2 7,2 10 6
x 2,7 10 3

86
 2,7 10 3 M
Provjera procjene: 100% 0,68%
0,40M

OH 2,7 10 M
3

pOH log 2,7 10 2,57

3

pH 14,00 2,57 11,43

Primjer 8. Oksalna kiselina (C2H2O4) je otrovna komponenta koja se nalazi u sredstvima za

izbjeljivanje i ienje. Izraunaj koncentraciju svih komponenata prisutnih u 0,1 M otopini.

1. stupanj disocijacije:

Glavne komponente prisutne u otopini su molekule nedisocirane kiseline, H + ioni i

konjugirana baza, C2HO4-.

C 2 H 2 O 4 (aq) H (aq) C 2 HO4 (aq)
Zadano ( M ) : 0.10 0.00 0.00
Re akcijom ( M ) : x x x
0,10 x x x

Ka
H C HO 6,5 10

2

4 2

C2 H 2O4
x2
6,5 10 2
0,10 x
Pr etpostavka : 0,10 x 0,10
x2 x2
6,5 10 2
0,10 x 0,10
x 2 6,5 10 3
x 8,1 10 2 M
8,1 10 2
Pr ovjera pretpostavke : 100% 81% Re zultat provjere pokazuje kako pretpostavka
0,10M
nije dobra pa je potrebno primjeniti kvadratnu jednadbu
x 2 6,5 10 2 x 6,5 10 3 0
x 0,054M
H 0,054M

C HO 0,054M
2

4

C2 H 2O4 0,10 0,054M 0,046M

87
2. stupanj disocijacije:

Glavne komponente prisutne u otopini su C2HO4- ioni, H+ ioni i konjugirana baza, C2O42-

C 2 HO-4 (aq) H (aq) C 2O 24 - (aq)

Zadano ( M ) : 0,054 0,054 0,00
Re akcijom ( M ) : y y y
Konaon ( M ) : 0,054 y 0,054 y y

Ka
H C O 6,1 10

2
2
4 5

C2 HO 4

0,054 y y 6,1 10 5
0,054 y
Pr etpostavka : 0,054 y 0,054 i 0,054 y 0,054
0,054 y y 6,1 10 5 M
0,054
6,1 10 5 M
Pr ovjera pretpostavke : 100% 0,11%
0,054M
Re zultat provjere pokazuje kako je pretpostavka dobra.
C2 H 2O4 0,046M
C HO 0,054 6,1 10 M 0,054M
2

4
5

H 0,054 6,1 10 M 0,054M

5

C O 6,1 10 M
2
2
4
5

OH 1,00,054
14
10 13
1,9 10 M

Primjer 9. Izraunaj koncentraciju H2SO3, HSO3-, H+ i SO32- u 1,0 M otopini sulfitne kiseline
ako K1 iznosi 1,3 x 10-2, a K2 iznosi 6,3 x 10-8.

H 2 SO3 H HSO3 K a1 1,3 102
2
HSO3 H SO3 K a 2 6,3 108

88

H 2 SO3 H HSO3
po .. ( M ) 1,0 0 0
promjena M x x x
konacno ( M ) 1,0 x x x

K a1
H HSO x x

3

x2
1,3 10 2
H 2 SO3 1,0 x 1,0 x
ax2 bx c 0

ZADACI ZA VJEBU:

1. Izraunaj koncentraciju H+ iona u 0,62 M otopini natrijeve luine.

2. Izraunaj pH vrijednost krvi ako koncentracija hidroksilnih iona u krvi iznosi

2,5 10 7 M .
Izraunaj pH vrijednost otopine:
a) barijeva hidroksida koncentracije 1,8 10 2 M ,

b) barijeva hidroksida koncentracije 2,8 10 4 M ,

c) nitratne kiseline koncentracije 5,2 10 4 M .

3. Izraunaj pH vrijednost 0,122 M monoprotonske kiseline ija konstanta

disocijacije iznosi 5,7 10 4 !

4. pH vrijednost 0,060 M slabe monoprotonske kiseline je 3,44. Izraunaj

konstantu ionizacije kiseline.

5. Izraunaj koncentraciju OH- iona u 1,4 10 3 M otopini kloridne kiseline.

89
6. Izraunaj koncentraciju H+ iona u 0,62 otopini natrijeve luine.

7. Izraunaj ph vrijednost slijedeih otopina:

a) 0,0010 M HCl
b) 0,76 M KOH
c) 0,10 M NH3

8. Izraunaj koncentraciju vodikovih iona u otopinama slijedeih pH vrijednosti:

a) 2,42 b) 11,26 c) 6,96 i d) 15,00.

9. Izraunaj konstantu ionizacije neke 0,010 M otopine kiseline ija pH vrijednost

iznosi 6,20.

10. Izraunaj konstantu ionizacije 0,040 M otopine monoprotonske kiseline kod

koje stupanj ionizacije iznosi 14%.

11. Izraunaj stupanj ionizacije 0,20 M i 0,00020 M otopine benzojeve kiseline.

12. Koja otopina ima veu pH vrijednost: 0,20 M NaOH ili 0,20 M NH3?

13. Izraunaj konstantu ionizacije neke 0,30 M otopine luine ija pH vrijednost
iznosi 10,66.

14. Izraunaj koncentraciju H2SO3, HSO3-, H+ i SO32- u 0,1 M otopini H2SO3.

15. Zaokrui da li su napisane tvrdnje tone ili netone.

90
HSO3- i HCO3- ine konjugirani kiselinsko-bazni par
T N
u reakciji: HSO3- + HCO3- SO32- + H2CO3.

H2CO3 je konjugirana kiselina od CO32-. T N

HCO3- moe biti kiselina ili baza. T N

Umnoak koncentracije H+ i OH- iona u vodenoj

T N
otopini uvijek iznosi 1x10-4 moldm-3.

Ako pH vrijednost otopine iznosi 2, pOH iznosi 16. T N

Otopina ija je pH vrijednost 6 ima 100 puta veu

koncentraciju H+ iona u usporedbi s otopinom koja T N
ima pH vrijednost 8.

Konjugirana baza jake kiseline je jaka baza. T N

HNO2 je jaa kiselina u usporedbi s HNO3. T N

91
 ENERGETSKE PROMJENE KOD
KEMIJSKIH REAKCIJA

Tijekom kemijskih reakcija obino se deavaju toplinske, svjetlosne ili

elektrine pojave to znai kako su kemijske promjene povezane i udruene s
promjenama energije. Najee se ove promjene energije odraavaju kao
oslobaanje ili apsorbiranje toplinske energije, odnosno topline, koja prati
kemijsku reakciju.

Reakcije koje su praene oslobaanjem topline nazivaju se egzotermne

reakcije, a reakcije pri kojima se apsorbira toplina zove se endotermna
reakcija.

Koliina topline koju oslobaa ili apsorbira reagirajui sistem naziva se

toplinski efekt reakcije. Toplinski efekt reakcije obino se izraava u kJ mol-1.
U ovisnosti od vrste kemijske reakcije razlikuju se toplinski efekti: nastajanja,
sagorijevanja, neutralizacije, hidrolize.

Termokemija je grana kemije koja se bavi prouavanjem toplinskih promjena

koje prate kemijske reakcije. Kemijske jednadbe koje izraavaju neku
kemijsku reakciju i koje sadre vrijednost toplinskog efekta date reakcije
nazivaju se termokemijske jednadbe. Tako termokemijska jednadba
reakcije nastajanja tekue vode iz plinovitog vodika i plinovitog kisika glasi:

2 H 2 ( g ) O2 ( g ) 2 H 2 O(l ) 571,6 kJ mol 1 . (25)

Ova termokemijska jednadba pokazuje kako je pri stalnom tlaku egzotermna

reakcija nastajanja 2 mola (36 g) tekue vode iz 2 mola (4 g) plinovitog vodika i
1 mola (32 g) plinovitog kisika praena oslobaanjem 571,6 kJ mol-1. Kako u
termokemijskim jednadbama kemijske formule i simboli oznaavaju takoer i
koliinu tvari (molove) te se one mogu i skraivati. Tako skraena prethodna
jednadba glasi:

92
 O2
H 2 ( g) ( g ) H 2 O( l ) 285,8 kJ mol 1 . (26)
2

Ova skraena jednadba oznaava nastajanje 1 mola (18 g) tekue vode iz 1

mola (2 g) plinovitog vodika i 0,5 mola (16 g) plinovitog kisika uz oslobaanje
285,8 kJ mol-1.

Termokemijska jednadba endotermne reakcije nastajanja plina duikova(II)

oksida iz duika i kisika je :

N 2 ( g ) O2 ( g ) 2 NO( g ) 181 kJ mol 1 (27)

ili skraeno:

N2 O
( g ) 2 ( g ) NO( g ) 90,5kJ mol 1 (28)
2 2

Ova termokemijska jednadba pokazuje reakciju nastajanja 1 mola (30 g)

plinovitog duikova(II) oksida iz 0,5 mola (14 g) plinovitog duika i 0,5 mola
(16 g) kisika praenom apsorpcijom 90,5 kJ mol-1.

Prilikom pisanja termokemijskih jednadbi potrebno je naznaiti i agregatno

stanje kako reaktanata tako i produkata reakcije iz razloga to razlika
agragatnog stanja utjee na vrijednost toplinskog efekta reakcije. Tako reakcija
nastajanja vode iz vodika i kisika moe se odvijati prema ovim termokemijskim
jednadbama:

O2
H 2 ( g) ( g ) H 2 O( l ) 285,8 kJ mol 1 (29)
2

O2
H 2 ( g) ( g ) H 2 O( g ) 241,8 kJ mol 1 . (30)
2

93
U prvom sluaju nastaje 1 mol tekue vode, dok u drugom 1 mol vodene pare.
Razlika u vrijednosti toplinskih efekata u iznosu od 44 kJ mol-1 predstavlja
latentnu toplinu isparavanja 1 mola tekue vode na 100oC, odnosno toplinu
kondenzacije 1 mola vodene pare na 100oC u tekuu vodu na 100oC. Iz
navedenog primjera razumljiva je pojava razlike vrijednosti toplinskih efekata
u ovim dvjema reakcijama kao i potreba poznavanja agregatnog stanja svih
komponenata i njihovog navoenja u termokemijskim reakcijama. Svaka
promjena agregatnog stanja uvjetuje i promjenu vrijednosti toplinskog efekta
reakcije.

Termokemijska jednadba reakcije nastajanja 18 g tekue vode iz 2 g vodika i

16 g kisika takoer pokazuje kako sistem (2 g vodika i 16 g kisika) sadri
unutranju energiju u vrijednosti ekvivalentnoj s 285,8 kJ mol-1 vie nego
sistem (18 g tekue vode). Ili termokemijska jednadba reakcije nastajanja 30 g
plina duikova (II) oksida iz 14 g duika u 16 g kisika pokazuje kako sistem (14
g duika + 16 g kisika) sadri unutranju energiju ija je vrijednost ekvivalentna
s 90,5 kJ mol-1 manje od sistema (30 g NO). Iz ovih je primjera vidljivo:
termokemijske jednadbe u veoj mjeri odraavaju promjene tvari pri kemijskim
reakcijama u odnosu na obine kemijske jednadbe, jer one uz promjenu tvari
pokazuju i promjenu pretvorbe energije koja prati datu kemijsku reakciju.

U skladu s 1. zakonom termodinamike, tj. zakonu o ne unitivosti energije

(ukupna energija svakog izoliranog sistema je konstantna veliina) slijedi: ako
se pri reakciji npr. vezanja dva elementa, oslobaa (apsorbira) odreena
koliina topline, pri suprotnoj reakciji, reakciji raspada dobivenog produkta na
elemente apsorbira se (oslobaa) ista koliina topline. Npr.:

O2
H 2 ( g) ( g ) H 2 O( l ) 285,8 kJ mol 1
2
(31)
O
H 2 O( l ) H 2 ( g ) 2 ( g ) 285,8 kJ mol 1 .
2

94
TOPLINA KEMIJSKE REAKCIJE

Svaka kemijska tvar, a time i svaki kemijski sistem sadri u stanovitim uvjetima
odreenu koliinu energije unutarnju energiju, U koja je funkcija stanja tog
sistema. Unutarnja energija ukljuuje sve mogue oblike energije tog sistema.
Uzrokovana je razliitim oblicima kretanja estica i njihovim meusobnim
djelovanjem. Npr. unutranja energija molekula plina ukljuuje energiju
linearnog i rotacionog kretanja, energiju rotacije i oscilacije atoma i grupa
atoma unutar molekule, energiju kemijske veze, energiju kretanja elektrona i
energiju njihove veze s jezgrom atoma i energiju van der Waalsovih sila.

Ako se bilo kojem kemijskom sistemu izvana dovede toplina, Q, ona se moe
utroiti na poveanje unutranje energije sistema i na radnju protiv okolnih
sila. Doi e do promjene unutarnje energije, U, reakcijskog sistema. Ako se
reakcija izvodi u zatvorenom prostoru, pri konstantnom volumenu, sistem ne
vri nikakav rad, promjena unutarnje energije jednaka je toplini reakcije:

U Q(V konst.) (32)

Meutim, ako se reakcija izvodi pri konstantnom tlaku (to je najei sluaj)
tada zbog promjene volumena (V) sistem vri rad (W) protiv tlaka okoline,
koji je jednak:

W pV (33)

Promjena unutarnje energije sistema jednaka je zbroju osloboene (ili

apsorbirane) topline i izvrenog rada:

Q U pV
gdje je :
U promjena ( prirast) unutarnje energije sistema, U U 2 U1 , jednak je dovedenoj
toplini umanjenoj za radnju koju je siste izvrio,
Q dovedena toplina ,
p tlak koji se ne smije mijenjati ,
V promjena volumena pri tlaku p.

95
Unutranja energija je funkcija stanja, to znai da je odreena stanjem sistema
i da je neovisna o putu kojim se do tog stanja dolo, polazei od nekog poetnog
stanja.

Kemijski procesi najee se promatraju pri uvjetima konstantnog tlaka. S toga

se jednadba moemo pisati:

Q p (U 2 U1 ) p(V2 V1 ) (U 2 pV2 ) (U1 pV1 ) H 2 H1 H

gdje je :
(U pV ) H entalpija

Promjena entalpije sistema jednaka jednaka je toplini reakcije pri konstantnom

tlaku.

Tako se prilikom endotermne reakcije pri konstantnom tlaku troi dio

dovedene topline (H) na izvreni rad protiv tlaka okoline (p V), a preostali
dio na poveanje unutarnje energije (U) sistema.

Toplina dovedena sistemu pri konstantnom tlaku troi se na prirast entalpije

sistema, koja je funkcija stanja sistema. Entalpija karakterizira ukupnu energiju
sistema u uvjetima konstantnog tlaka i temperature. Dogovorno se uzima:
standardna entalpija elemenata, Ho, jednaka je nuli, ako se oni nalaze u
standardnom stanju, tj. pri temperaturi 298,5 K (25 C) i tlaku 101325 Pa
(1atm).

Reakcije u kojima se oslobaa toplina zovemo egzotermnima, a one pri kojima

se toplina vee (apsorbira) endotermnima.

Kako je toplina reakcije pri konstantnom tlaku razlika sadraja topline ili
entalpija produkata i reaktanata reakcije, to je toplina reakcije pri konstantnom
tlaku promjena entalpije reakcijskog sistema, reakcijska entalpija, rH. Ako je,
dakle, reakcija egzotermna (sisten oslobaa toplinu), entalpija produkata

96
 reakcije nia je od entalpije reaktanata i promjena entalpije rH ima negativan
predznak (rH < 0). Obratno, ako je reakcija endotermna (sistem upija ili
apsorbira ili vee toplinu), entalpija produkata reakcije jest via od entalpije
reaktanata i promjena entalpije rH ima pozitivan predznak (rH > 0).

Dakle sve prije spomenute termokemijske jednadbe pri kojima se

oslobaa/apsorbira toplina potrebno je pisati s naglaskom na promjenu
entalpije (unutarnje energije) tijekom reakcije:

N2 O
( g ) 2 ( g ) NO( g ) r H 90,5kJ mol 1
2 2
O
H 2 ( g ) 2 ( g ) H 2O(l ) r H 285,8 kJ mol 1 (34)
2
O
H 2O(l ) H 2 ( g ) 2 ( g ) r H 285,8 kJ mol 1
2

Zakon o ouvanju energije ili Hess-ov zakon:

- ukupna promjena entalpije nekog niza kemijskih reakcija jednaka je ukupnoj

promjeni entalpije bilo kojeg drugog niza kemijskih reakcija, ako u oba sluaja
polazimo od istih komponenata i dobivamo iste produkte; ili
- prilikom prijelaza nekog kemijskog sistema iz odreenog poetnog stanja u
odreeno konano stanje, osloboena ili apsorbirana koliina topline ne ovisi o
putu reakcije, tj. ona je ista bez obzira na to zbiva li se reakcija u jednom stupnju
ili u vie stupnjeva; ili
- toplinski efekt kemijskih reakcija ovisi samo od poetnog i konanog stanja tvari
koje su sudionici u reakciji, a ne ovisi od puta njihovog prijelaza od poetnog do
konanog stanja.

Iz Hessova zakona izlazi vaan zakljuak kako suma osloboenih i apsorbiranih

koliina topline u pojedinanim stupnjevima reakcije jednaka toplini reakcije
koja se izravno odvija. Ovaj zakljuak moe posluiti da se posredno odredi
toplina reakcije kada se ne moe izravno mjeriti. Tako se ne moe izravno

97
odrediti toplina reakcije oksidacije ugljika u u ugljikov(II) oksid iz razloga to
oksidacija uvijek ide djelomono i do ugljikovih(IV)oksida.

No, eksperimentalno se moe odrediti toplina reakcije oksidacije ugljika u

ugljikov(IV) oksid, koja iznosi - 394 kJ mol-1:

C(s) O2 ( g ) CO2 ( g ) r H 394 kJ mol 1 (35)

Isto tako moe se eksperimentalno odrediti i toplina reakcije oksidacije

ugljikova(II) oksida u ugljikov(IV) oksid, koja iznosi - 283 kJ mol-1:

1
CO( g ) O2 ( g ) CO2 ( g ) r H 283 kJ mol 1 (36)
2

Kako je zbroj topline reakcije oksidacije C u CO i CO u CO2 prema Hessovu

zakonu jednak toplini reakcije izravne oksidacije C u CO2, onda je oito toplina
reakcije oksidacije C u CO jednaka razlici topline reakcije oksidacije C u CO2 i CO
u CO2, tj.:

C (s) O2 ( g ) CO2 ( g ) r H 394 kJ mol 1

1
CO( g ) O2 ( g ) CO2 ( g ) r H 283 kJ mol 1
2 (37)
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
______

C ( s) CO( g ) CO2 ( g ) r H 111 kJ mol 1

Dakle, zbrajanjem i oduzimanjem termokemijskih jednadbi mogu se obavljati

razna termokemijska raunanja.

98
Primjer 1. Objanjenje Hessova zakona u reakciji nastajanja otopine kalcijeva
klorida koji se moe dobiti na dva naina:

1. nain:

Otopina kalcijeva klorida dobije se djelovanjem razrijeene kloridne kiseline s

kalcijevim oksidom:

CaO 2HCl aq CaCl2 aq H 2O r H 192,5 kJ mol 1

2. nain:

Prvo se dobije kalcijev hidroksid, Ca(OH)2, djelovanjem vode na kalcijev oksid:

CaO H 2O Ca(OH ) 2 r H 62,8 kJ mol 1

Zatim se dobiveni kalcijev hidroksid otapa u vodi:

Ca(OH ) 2 aq Ca(OH ) 2 aq r H 12,6 kJ mol 1

Na kraju se otopina kalcijeva hidroksida neutralizira razrijeenom kloridnom

kiselinom:

Ca(OH ) 2 aq 2HCl CaCl2 aq r H 117,2 kJ mol 1

Ukupni toplinski efekt ove tri reakcije iznosi -192,6 kJ mol-1.

Kako postoji vrlo mnogo kemijskih reakcija, bilo bi potrebno u termokemiji

eksperimentalno odrediti topline reakcije za svaku kemijsku reakciju. No, ipak
to nije potrebno ako je jedan put zauvijek odreena entalpija stvaranja
pojedinih tvari. Entalpija stvaranja ili toplina stvaranja neke tvari, rH je
entalpija reakcije u kojoj ona nastaje iz elementarnih tvari u standardnom
stanju a stehiometrijski koeficijent te tvari je 1.

99
Primjer 1. Izraunajte reakcijsku entalpiju pri 298 K za reakciju izgaranja ugljikovog(II)
oksida u ugljikov(IV) oksida ako je poznato kako standardna toplina stvaranja ugljikovog(IV)
oksida iznosi -393,5 kJ mol-1, a ugljikovog(II) oksida -110,9 kJ mol-1.

1
CO( g ) O2 ( g ) CO2 ( g ); f H O ?
2

C ( s ) O2 ( g ) CO2 ( g ) f H 393,5 kJ mol 1

1
C ( s ) O2 ( g ) CO ( g ) f H 110,9 kJ mol 1
2

r H O f H (CO2 ) f H (CO)
r H O 393,5 (110,9) 282,6 kJ mol 1

Primjer 2. Izgaranje metana moe prikazati jednadbom:

CH 4 ( g ) 2O2 ( g ) CO2 ( g ) 2H 2O(l )

Izraunajte toplinski efekt reakcije izgaranja metana ako su standardne molarne entalpije
nastajanja metana, ugljikovog(IV) oksida i vode -75,0 kJ mol-1, -393,5 kJ mol-1 i 285,8 kJ mol-1
pri 25oC.

C ( s ) 2 H 2 ( g ) CH 4 ( g ) f H O 75,0 kJ mol 1
C ( s ) O2 ( g ) CO2 ( g ) f H O 393,5 kJ mol 1
1
H2 (g) O2 ( g ) H 2O(l ) f H O 285,8 kJ mol 1
2

r H f H (CO2 ) 2 f H ( H 2O) f H (CH 4 ) 2 f H (O2 )

393,5 kJ mol 1 2 ( 285,8 kJ mol 1 ) ( 75,0 kJ mol 1 ) 890,1 kJ mol 1

100
Primjer 3. Izraunajte toplinski efekt reakcije oksidacije duikovog(II) oksida u duikov(IV)
oksid ako su standardne molarne entalpije nastajanja duikovog(II) oksida i duikovog(IV)
oksid 90,5 kJ mol-1 odnosno 33,9 kJ mol-1 pri 25oC.

1
NO( g ) O2 ( g ) NO2 ( g ) F H ........ kJ mol 1
2
f H ( NO2 ) 90,5 kJ mol 1
f H ( NO) 33,9 kJ mol 1
r H f H ( NO2 ) f H ( NO) 33,9 kJ mol 1 90,5 kJ mol 1 56,6 kJmol1

Primjer 4. Izraunajte promjenu entalpije pri reakciji:

SnO2 ( s ) 2C ( s ) Sn( s ) 2CO ( g )

F H ........ kJ mol 1
f H ( SnO2 ) 581,5 kJ mol 1
f H (CO ) 110,9 kJ mol 1

r H f H ( produkata) f H (reak tan ata )

r H 2 f H (CO ) f H ( SnO2 )
r H 2 (110,9 kJ mol 1 ) ( 581,5 kJ mol 1 ) 359,7 kJmol1

101
ZADACI ZA VJEBU:

1. Izraunajte promjene entalpija pri reakcijama:

a) 3 CO ( g ) Fe2O3 ( s) 2 Fe ( s ) 3 CO2 ( s ) f H O (CO ) 110,9 kJ mol1

f H O ( Fe2O3 ) 822,2 kJ mol1
f H O (CO2 ) 393,5 kJ mol1
r H ............kJ mol1

b) 2 ZnS ( s) 3 O2 ( g ) 2 ZnO ( s) 2 SO2 ( s) f H O ( ZnS ) 203,0 kJ mol 1

f H O ( ZnO) 348,2 kJ mol 1
f H O ( SO2 ) 297,1 kJ mol 1
r H ............kJ mol 1

c) 3 MnO2 ( s) 4 Al ( s) 2 Al2O3 ( s) 3 Mn( s) f H O ( MnO2 ) 521,0 kJ mol 1

f H O ( Al2O3 ) 1670,0 kJ mol 1
r H ............kJ mol 1

d ) 3 CO ( g ) Fe2O3 ( s) 2 Fe ( s) 3 CO2 ( s) f H O (CO ) 110,9 kJ mol1

f H O ( Fe2O3 ) 822,2 kJ mol1
f H O (CO2 ) 393,5 kJ mol1
r H ............kJ mol1

2. Izraunajte promjene entalpija pri reakcijama:

a) Cu 2 S ( s ) O( g ) 2Cu ( s ) SO2 ( g ) f H (Cu 2 S ) 79,60 kJ mol1

f H O ( SO2 ) 2957,1 kJ mol1

b) 3SiO2 ( s) 4 Fe( s ) 2 Fe2O3 ( s ) 3Si( s ) f H ( SiO2 ) 860,0 kJ mol1

f H O ( Fe2O3 ) 822,2 kJ mol1

102