FAKULTET KEMIJSKOG INENJERSTVA I

TEHNOLOGIJE
SVEUILITA U ZAGREBU

Sanja Papi

DETERDENTI

Interna skripta

Zagreb, 2015.
 SADRAJ

Stranica
1. UVOD. ....................................................................................................................... 1
2. SASTOJCI DETERDENATA ....................................................................... 2
3. TENZIDI ................................................................................................................... 3
3.1. Anionski tenzidi..................................................................................................... 6
3.1.1.Sapuni .......................................................................................................... 6
3.1.2. Alkilbenzensulfonati (LAS i TPS) ................................................................ 6
3.1.3. Sekundarni alkansulfonati (SAS) ................................................................ 7
3.1.4. -olefinsulfonati (AOS) ............................................................................... 8
3.1.5. -sulfo esteri masnih kiselina (MES) .......................................................... 8
3.1.6. Alkil sulfati (AS) .......................................................................................... 9
3.1.7. Alkil eter sulfati (AES) .............................................................................. 10
3.2. Neionski tenzidi ................................................................................................... 11
3.2.1. Alkohol etoksilati (AE)...................................................................................... 11
3.2.2. Alkil fenol etoksilati (APE)............................................................................... 12
3.2.3. Alkanol amidi masnih kiselina (FAA) ............................................................. 13
3.2.4. Alkil amin oksidi ................................................................................................ 13
3.2.5. N-metilglukamidi (NMG) ................................................................................. 14
3.2.6. Alkil poliglikozidi (APG) .................................................................................. 14
3.3. Kationski tenzidi .................................................................................................. 15
3.3.1. Dialkildimetilamonij kloridi............................................................................. 16
3.3.2. Imidazolne soli ................................................................................................... 16
3.3.3. Alkildimetilbenzilamonij kloridi ...................................................................... 16
3.3.4. Esterkvati (EQ) .................................................................................................. 17
3.4. Amfoterni tenzidi................................................................................................. 17
4. BILDERI................................................................................................................. 18
4.1. Alkalije ................................................................................................................ 18
4.2. Kompleksirajua sredstva .................................................................................... 19
4.3. Ionski izmjenjivai .............................................................................................. 20
5. SREDSTVA ZA BIJELJENJE ....................................................................... 21
5.1. Kemijska bjelila ................................................................................................... 22
5.2. Optika bjelila ..................................................................................................... 22
6. AKTIVNE KOMPONENTE BIJELJENJA .............................................. 23
6.1. Peroksidi .............................................................................................................. 23
6.2. Hipokloriti ........................................................................................................... 23
7. AKTIVATORI BIJELJENJA......................................................................... 24
8. KATALIZATORI BIJELJENJA .................................................................. 24
9. STABILIZATORI BIJELJENJA .................................................................. 25
10. OSTALI SASTOJCI DETERDENATA ................................................ 25
 10.1. Enzimi................................................................................................................ 26
10.2. Antiredepozicijska sredstva ili nosioci neistoa .............................................. 26
10.3. Regulatori pjene................................................................................................. 27
10.4. Inhibitori korozije ............................................................................................. 28
10.5. Fluorescentna izbjeljivaka sredstva ................................................................. 28
10.6. Inhibitori prijenosa bojila .................................................................................. 29
10.7. Mirisi ................................................................................................................. 29
10.8. Bojila ................................................................................................................. 29
11. PUNILA ................................................................................................................ 30
12. VRSTE DETERDENATA ZA PRANJE RUBLJA
U KUANSTVU ................................................................................................ 30
12.1. Univerzalni deterdenti...................................................................................... 30
12.1.1. Konvencionalni prakasti univerzalni deterdenti ...................................... 30
12.1.2. Kompaktni i superkompaktni univerzalni deterdenti ................................ 31
12.1.3. Ekstrudirani univerzalni deterdenti ............................................................ 31
12.1.4. Univerzalni deterdenti u obliku tableta ...................................................... 32
12.1.5. Univerzalni color deterdenti ....................................................................... 32
12.1.6. Univerzalni tekui deterdenti ...................................................................... 33
12.2. Specijalni deterdenti ........................................................................................ 33
12.2.1. Specijalni prakasti deterdenti..................................................................... 33
12.2.2. Specijalni tekui deterdenti .......................................................................... 34
12.3. Pomona sredstva za pranje rublja .................................................................... 34
12.3.1. Pomona sredstva prije pranja ..................................................................... 35
12.3.2. Pojaivai ......................................................................................................... 35
12.3.3. Pomona sredstva nakon pranja ................................................................... 36
12.3.4. Ostala pomona sredstva ............................................................................... 37
13. SASTAV DETERDENATA........................................................................ 38
14. TRENDOVI U RAZVOJU DETERDENTA ........................................ 39
15. PROCES PRANJA ........................................................................................... 40
15.1. Primarni efekti ................................................................................................... 40
15.2. Sekundarni efekti ............................................................................................... 51
16. LITERATURA ................................................................................................... 55
 1. UVOD

Naziv deterdent dolazi od latinske rijei detergere, to znai oistiti, a taj se naziv nekada
upotrebljavao za povrinski aktivne tvari, a povremeno se uobiajio i za razna sredstva za
pranje. Danas se taj izraz koristi iskljuivo kada se misli na sredstva za pranje, a za povrinski
aktivne tvari prihvaen je naziv tenzidi, prema latinskom tendere, to znai napinjati, a
podrazumijeva tvari koje sniavaju povrinsku napetost tekuine (vode). U engleskom jeziku
za povrinski aktivnu tvar postoji naziv surfactant (od surface, to znai povrina).
Deterdenti najee dolaze u obliku praka (praak za pranje) ili u obliku tekuine.
Deterdenti su sastavljeni od velikog broja razliitih komponenata. Taj broj sastojaka u
deterdentima se u novije vrijeme i poveava. Glavni sastojci nekog deterdenta su: tenzidi,
bilderi, sredstva za kemijsko bijeljenje, aktivatori sredstava za kemijsko bijeljenje,
stabilizatori bijeljenja, optika bjelila, nosioci prljavtina, enzimi, inhibitori korozije,
antimikrobna sredstva, regulatori pjene, omekivai, mirisi, punila i bojila. Najire se
primjenjuju anionski tenzidi (alkilbenzensulfonati, alkansulfonati, alkilsulfati, alkiletersulfati).
Molekule tenzida, koje se sastoje od hidrofilnog i hidrofobnog dijela, nakupljaju se pri pranju
na granici faza koje se ne mijeaju npr. vode i masnoe. Pritom se hidrofilni dio molekule
orijentira prema vodenoj fazi, a hidrofobni prema nevodenoj, npr. prema masnoi, to
smanjuje napetost povrine i omoguuje odvajanje neistoe od podloge. Za pranje
u kuanstvima i praonicama troi se najvie deterdenata, pa je na tritu njihov izbor po
asortimanu i tvornikim markama vrlo velik. Proizvode se kao praci ili otopine, rjee kao
suspenzije, gel ili tablete. Prakasti deterdenti najvie se rabe za tkanine od pamuka ili
mijeanih vlakana, dok su tekui deterdenti prikladni za tkanine od kemijskih i mijeanih
vlakana. U irem se znaenju pod deterdentom podrazumijevaju i sredstva za ienje metala
i lakiranih metalnih (automobilskih) ili drvenih povrina, za pranje i ienje ambalae u
prehrambenoj industriji, za pranje posua, ienje sagova, amponi za pranje kose itd. Zbog
velikih koliina deterdenata koji se nakon upotrebe isputaju u kanalizaciju, njihovu se
djelovanju na okoli danas poklanja velika pozornost. U mnogim je zemljama doputena
proizvodnja samo onih deterdenata koji sadre biorazgradive tenzide.

1
 2. SASTOJCI DETERDENATA

Deterdenti za kuanstvo i uporabu u ustanovama su kompleksne formulacije koje mogu

sadravati vie od 25 razliitih sastojaka. Oni mogu biti podijeljeni u sljedee vee grupe:
1. Tenzidi
2. Bilderi
3. Sredstva za bijeljenje
4. Pomona sredstva (aditivi, dodaci)
5. Punila
Svaka zasebna komponenta deterdenta, izuzev punila i nekih aditiva, ima svoja vrlo
specifina svojstva u procesu pranja. Do neke mjere oni djeluju sinergistiki, pojaavajui
meusobno djelovanje. Pored gore spomenutih sastojaka, neki dodaci su vani zbog zahtjeva
u proizvodnji, a neki se dodaju da poboljaju izgled proizvoda. U tablici 1 prikazani su
sastojci deterdenata i njihova uloga.

Tablica 1. Komponente deterdenata i njihova funkcija

TENZIDI Imaju povrinski aktivna svojstva i aktivne su komponente u procesu pranja
Anionski, neionski, kationski i amfotereni tenzidi
BILDERI Pojaivai i regulatori pranja. Nemaju povrinski aktivna svojstva, ali imaju
odreenu sposobnost pranja i pojaavaju djelovanje tenzida
Alkalije, kompleksirajua sredstva i ionski izmjenjivai
SREDSTVA ZA Sredstva za kemijsko bijeljenje i sredstva za optiko bijeljenje
BIJELJENJE Aktivne komponente bijeljenja, aktivatori bijeljenja, katalizatori bijeljenja,
stabilizatori bijeljenja
Fluorescentna izbjeljivaka sredstva
POMONA Specifine funkcije
SREDSTVA (aditivi, Enzimi, antiredepozicijska sredstva (nosioci neistoa), regulatori pjene,
dodaci) inhibitori korozije, inhibitori prijenosa bojila, mirisi, bojila

PUNILA Ne sudjeluju u pranju; omoguuju sipkost, dobru topljivost i ispiranje

deterdenta i spreavaju stvaranje grudica i praine
Anorganske soli, najee natrijev sulfat

2
 3. TENZIDI

Tenzidi predstavljaju najvaniju grupu sastojaka deterdenata i prisutni su u svim tipovima

deterdenata. Openito, tenzidi su u vodi topljive, povrinski aktivne tvari, koje se sastoje od
hidrofobnog dijela (openito dugi alkilni lanac) vezanog na hidrofilne skupine koje
poboljavaju topljivost. Shematski prikaz molekule tenzida prikazan je na slici 1. Osnovna
osobina povrinski aktivnih tvari je sposobnost da apsorbiraju na graninoj povrini vodenih
otopina. Tenzidi su spojevi ije se molekule u otapalu rasporeuju tako da je njihova
koncentracija na graninoj povrini vea od koncentracije u unutranjosti otapala te zbog toga
dolazi do promjene povrinske napetosti sustava. Tvari koje smanjuju povrinsku napetost
vode prema zraku takoer smanjuju i povrinsku napetost vode u odnosu na druge tvari kao
to su masnoe, razliite neistoe, tekstilne povrine. Na taj nain se voda dovodi u stanje da
puno bre i lake moi druge tvari, a vodonetopljive emulgira. Prema elektrinom naboju
povrinski aktivnog iona ili molekule u vodenoj otopini tenzidi su grupirani u slijedee etiri
skupine (slika 1):
1. Anionski tenzidi
2. Neionski tenzidi
3. Kationski tenzidi
4. Amfoterni tenzidi

Molekule anionskih tenzida disociraju u vodenim otopinama na anion koji je povrinski

aktivan i kation, najee natrij ili kalij. Molekule kationskih tenzida takoer disociraju u vodi
na povrinski aktivan kation i anion, najee klorid ili bromid. Neionski tenzidi ne disociraju
u vodi. Hidrofilni dio molekula neionskih tenzida sastoji se od vie hidrofilnih skupina koje
su u odreenoj ravnotei s hidrofobnim ostatkom ime se postiu razliiti stupnjevi
topljivosti. Najee su to etoksi skupine (-CH2-CH2-O-). Amfoterni tenzidi ovisno o pH
otopine imaju pozitivan ili negativan naboj ili su elektriki neutralni. U svojoj molekuli sadre
anionsku i kationsku grupu.

3
 Slika 1. Shematski prikaz molekule tenzida

Dolje su prikazane razliite hidrofilne skupine u molekulama tenzida, neutralizirane kisele i

bazne grupe te neionske.
neutralizirane kisele grupe

COONa karboksilna
OSO3Na sulfatna
SO3Na sulfonska
OPO3Na2 fosfatna
neionske grupe

O eterska
neutralizirane bazne grupe
OH hidroksilna
NH2 HCl primarna amino CONH karbonamidna
NH HCl sekundarna SO2NH sulfonamidna
N HCl tercijarna CH CH etilenska

N+Cl- kvarterna

C6H5N+Cl- piridinska

Molekule tenzida mogu se nalaziti u vodi pojedinano ili udruene u grupe razliitih oblika
(slika 2). Udruene molekule tenzida nazivaju se micele. Micele imaju kuglast ili cilindrian
oblik. Pojedinane molekule su uglavnom prisutne u jako razrijeenim otopinama tenzida dok
se porastom koncentracije tenzida stvaraju micele. Treba naglasiti da su u procesu pranja
pojedinane molekule aktivnije od tromih micela. Meutim, i udruene molekule imaju
pozitivno djelovanje jer opkoljuju neistoe koje su pojedinane molekule otrgnule od
podloge i spreavaju njihovo ponovno taloenje na podlogu (redepozicija).

4
 Slika 2. Razliiti idealizirani oblici udruenih molekula tenzida (micela) u vodenim
otopinama: A. Dinamika ravnotea micela-monomeri, B. Cilindrina
micela, C. Heksagonalno pakirane cilindrine micele, D. Lamelarna micela

Openito, adsorpcija i djelovanje deterdenata poveavaju se s poveanjem duljine alkilnog

lanca. Na primjer, ionski tenzidi koji nose n-alkilne skupine pokazuju linearni odnos izmeu
broja atoma ugljika u molekuli tenzida i logaritma koliine tenzida adsorbiranih na aktivnom
ugljenu ili kaolinskoj glini. Struktura hidrofobnog dijela takoer ima znaajan utjecaj na
svojstva tenzida. Tenzidi s malo grananja u svojim alkilnim lancima openito pokazuju dobar
uinak ienja, ali relativno loe karakteristike moenja, dok su s druge strane vrlo razgranati
tenzidi dobra moila, ali imaju nezadovoljavajua svojstva kao deterdenti. Za spojeve koji
sadre jednak broj ugljikovih atoma u svojim hidrofobnim lancima, svojstvo moenja se
znaajno poveava kako se hidrofilne skupine premjetaju u sredite lanca ili s poveanjem
grananja. Istovremeno dolazi do smanjenja adsorpcije i uinka deterdenta. Promjene u
odnosu na adsorpciju, moenje i uinak deterdenta koje rezultiraju iz razliitih stupnjeva
grananja daleko su znaajniji za ionske tenzide nego za neionske tenzide. U sluaju
anionskih tenzida, smanjenje uinka deterdenta uzrokovano poveanim grananjem se moe
nadoknaditi do neke mjere, ako se poveava sveukupni broj ugljikovih atoma. Pranje tekstila
u kuanstvu obino zahtjeva izrazito svojstvo moenja. Ako se pojave problemi, oni se obino
mogu prevladati poveanjem duljine vremena pranja ili koliine koritenog deterdenta.
Najvanija je uinkovitost rolling-up procesa. Broj razliitih tipova tenzida prikladnih za
deterdente za pranje rublja u porastu je posljednjih 50 godina. Glavni kriterij za ocjenjivanje
prikladnosti tenzida, osim uinka, su toksikoloke i ekoloke karakteristike. Kationski i

5
neionski tenzidi poeli su dobivati sve vaniju ulogu zajedno sa anionskim tipovima. Unato
velikom izboru mogunosti, samo je nekoliko tenzida nalo svoju upotrebu na tritu to je
dijelom rezultat ekonomskih imbenika. Anionski tenzidi su najei sastojci u deterdentima
namijenjenim za pranje rublja, posua te openito ienje. Neionski tenzidi, kao to su
alkohol etoksilati stekli su veliku vanost tijekom posljednjih desetljea. Zbog slabog uinka
pranja kationski tenzidi se veinom upotrebljavaju kao omekivai. Amfoternim tenzidima jo
uvijek nedostaje znaajno mjesto na tritu.

3.1. Anionski tenzidi

Veina deterdenata sadri vee koliine anionskih tenzida od neionskih tenzida. Anionski
tenzidi koji su u irokoj upotrebi i/ili imaju povoljna svojstva su slijedei: sapuni,
alkilbenzensulfonati (LAS i TPS), sekundarni alkansulfonati (SAS), olefinsulfonati (AOS),
-sulfo esteri masnih kiselina (MES), alkil sulfati (AS), alkil eter sulfati (AES). Za pranje
tekstila najvie se upotrebljavaju ravnolanani alkilbenzensulfonati.

3.1.1. Sapuni

Sapun vie nema toliku vanost u mnogim dijelovima svijeta kakvu je imao prije masovne
proizvodnje sintetskih tenzida. Iako su sapunski praci za pranje nekad sadravali ak 40%
sapuna kao jedine tenzide, deterdenti u prahu su od 1950-ih godina bili formulirani s
mjeavinom daleko uinkovitijih tenzida u znatno manjem udjelu. Daljnji razlog za opadanje
koritenja sapuna u deterdentima za pranje rublja je njegova osjetljivost na tvrdou vode to
se oituje kroz inaktivaciju sapuna zbog reakcije s kalcijem i magnezijem i formiranja taloga
sapuna koji se akumulira na tkanine i dijelove perilice. Takva akumulacija smanjuje
adsorpciju tkanina i njihovu propusnost zraka te s vremenom uzrokuje diskoloraciju rublja i
neugodan miris. Primarna funkcija sapuna trenutno je regulacija pjene u deterdentima za
pranje rublja. Ipak, sapun ostaje najvei tenzid po volumenu koji se koristi u svijetu.

3.1.2. Alkilbenzensulfonati (LAS i TPS)

Najvaniji predstavnici alkilbenzensulfonata, koji se koriste kao anionski tenzidi u

deterdentima za pranje su tetra propilenbenzen sulfonat (TPS) i linearni alkilbenzensulfonat
(LAS). U 1950-ima TPS je naveliko zamijenio sapun kao aktivnu komponentu u

6
deterdentima za rublje u Europi, SAD-u i Japanu. Meutim, kasnije je pronaeno da je
razgranati boni lanac prisutan u TPS-u uzrok slabe biodegradacije. Zbog toga su razvijeni
ravnolanani homolozi (LAS) koji su dobro bioloki razgradivi.

TPS LAS

Alkilbenzensulfonati TPS i LAS (n+m=7-10)

Od tada su povoljne ekonomske okolnosti i dobra svojstva deterdentnosti omoguile

ravnolananim ili linearnim alkilbenzensulfonatima (LAS) da prednjae meu tenzidima u
deterdentima za pranje rublja u Europi, Americi i Aziji. Unato tome, ostaje nekoliko
zemalja u kojima se u deterdentima jo uvijek radije upotrebljava TPS. Osim njihovog vrlo
dobrog svojstva deterdentnosti, LAS imaju zanimljiva svojstva pjenjenja, koja su od velike
vanosti za uporabu u deterdentima. Njihova mo pjenjenja je velika, a pjena koja nastaje
lako se stabilizira regulatorima pjene. Kao rezultat njihove velike topljivosti, LAS su takoer
esto koriteni u formulacijama za tekue deterdente. Meutim, LAS su osjetljivi na tvrdou
vode, s poveanjem tvrdoe vode, smanjuje im se uinkovitost.

3.1.3. Sekundarni alkansulfonati (SAS)

Sekundarni alkansulfonat (R1+R2=C11-17)

Natrijevi alkansulfonati poznati su kao tenzidi na tritu od 1940-ih godina. Njihova ira
proizvodnja zapoela je krajem 1960-ih. Karakterizira ih visoka topljivost, svojstva brzog

7
moenja, kemijska stabilnost prema luinama, kiselinama i jakim oksidacijskim sredstvima,
ukljuujui klor. Natrijevi alkansulfonati su spojevi koji blisko nalikuju LAS svojstvima
topljivosti, solubilizacije, moenja i deterdentnosti. Stoga, SAS uglavnom mogu zamijeniti
LAS u veini formulacija. Alkansulfonati su potpuno neosjetljivi na hidrolizu, ak i kod
ekstremnih pH vrijednosti. To je rezultat prisutnosti stabilne veze ugljik-sumpor. Osjetljivost
na tvrdou vode i karakteristike pjenjenja kod SAS uvelike nalikuju na one kod LAS.

3.1.4. -olefinsulfonati (AOS)

Alkansulfonat (R1=C8-C12)

Hidroksialkansulfonat (R12=C7-C13)

-olefinsulfonati (AOS) se komercijalno proizvode poevi od

-olefina. Alkalna hidroliza
ciklikog estera hidroksi sulfonske kiseline rezultira u 60-65% sluajeva nastankom
alkansulfonata te u 35-40% sluajeva nastankom hidroksialkansulfonata. Zbog koritenja
olefinskih prekursora, te mjeavine se obino nazivaju
-olefinsulfonatima. Za razliku od
LAS i SAS, AOS pokazuju relativno malu osjetljivost na tvrdou vode. Ovisno o duljini
lanca, AOS mogu izazvati probleme pjenjenja u perilicama to se rjeava dodatkom
regulatora pjene.

3.1.5. -sulfo esteri masnih kiselina (MES)

-sulfo metilni esteri masnih kiselina (R=C12-C16)

8
Ova grupa anionskih tenzida takoer se naziva i metil ester sulfonati (MES). Metil ester
sulfonati potiu od razliitih sirovina kao to su kokosovo, palmino i sojino ulje, te govei loj
i svinjska mast. Dobra deterdentna svojstva se postiu s proizvodima koji imaju duge
hidrofobne dijelove npr. derivati palmitinske i stearinske kiseline. Osjetljivost MES na
tvrdou vode je mala s obzirom na LAS i SAS, u veoj mjeri nalik na AOS. Jedno od
interesantnih deterdentnih svojstava -sulfo metil estera masnih kiselina je njihova iznimna
mo disperzije u odnosu na sapune koji stvaraju taloge. Posebnu pozornost treba obratiti na
proizvodnju sredstva za pranje rublja koji se baziraju na MES. Nedovoljna stabilnost pri
duljem odleavanju MES je do sada oteala njihovu iroku uporabu u deterdentima; oni se
koriste samo u nekoliko japanskih deterdenata.

3.1.6. Alkil sulfati (AS)

Alkil sulfat (R=C11-C17)

Alkil sulfati (AS), takoer poznati i kao alkohol sulfati, istaknuli su se 1930-ih u Njemakoj i
SAD-u kao sastojci deterdenata za osjetljive tkanine te kao tekstilna pomona sredstva.
Tvrtka Schrauth razvila je metodu dobivanja primarnih masnih alkohola visokotlanom
hidrogenacijom masnih kiselina i njihovih metilnih estera. To je omoguilo veu dostupnost
AS. Alkil sulfati su proizvedeni ili iz prirodnih masnih alkohola dobivenih iz palminog ulja
(ulja palminih plodova ili ulja palminih kotica) ili iz kokosovog ulja ili iz sintetskih (
petrokemijskih) masnih alkohola. AS se odlikuju poeljnim deterdentnim svojstvima, te su
nali veu primjenu ne samo u specijaliziranim proizvodima,ve takoer i u univerzalnim
deterdentima (eng. heavy-duty detergents). Alkohol sulfati dobiveni iz prirodnih, obnovljivih
sirovina igraju sve vaniju ulogu kao tenzidi u deterdentima za pranje rublja od 1980-ih
godina. Njihova primjena je u porastu na tetu LAS.

9
 3.1.7. Alkil eter sulfati (AES)

Alkil eter sulfati

Alkil eter sulfati (AES), takoer poznati kao alkohol eter sulfati, dobivaju se etoksilacijom i
naknadnim sulfatiranjem masnih alkohola dobivenih iz prirodnih sirovina ili sintetski. Oni
pokazuju sljedee jedinstvene karakteristike u odnosu na alkil sulfate: niska osjetljivost na
tvrdou vode, visoka topljivost, dobra stabilnost skladitenja na niskim temperaturama u
tekuim formulacijama. Komercijalni AES sastoje se od alkil eter sulfata i alkil sulfata kao
glavnih komponenata. Nesulfatirani alkoholi, alkohol etoksilati, anorganske soli i poli
(etilenoksid) sulfati su sadrani kao nusprodukti. Alkohol eter sulfati koji su najmanje
osjetljivi na tvrdou vode, npr. natrijev C12-14 n-alkil dietilen glikol eter sulfati, zapravo
pokazuju poboljanje deterdentnih svojstava, npr. na vuni, kako se tvrdoa poveava. To je
rezultat djelovanja pozitivno nabijenih elektrolita koje se moe pripisati kalcijevim i
magnezijevim ionima. U podrujima manje tvrdoe vode, dodatkom natrijevog sulfata,
postie se lagano poboljanje deterdentnih svojstava. Meutim, deterdentna svojstva
opadaju u prisutnosti natrij trifosfata zbog sekvestracije kalcija i magnezija. Alkil eter sulfati
su spojevi koji veoma intenzivno stvaraju pjenu te su prikladni za koritenje u deterdentima
visoke pjene. Zbog svojih specifinih osobina, alkil eter sulfati su poeljni sastojci
deterdenata za osjetljive ili vunene tkanine, za runo pranje posua te pjenuave kupke i
ampone za kosu. Optimalna duljina ugljikovog lanca je C12-C14 sa oko 2 mola etilen oksida.

10
 3.2. Neionski tenzidi

3.2.1. Alkohol etoksilati (AE)

Neionski tenzidi tipa alkohol etoksilata ne disociraju u vodenim otopinama. Neka od njihovih
svojstava mogu se posebno izdvojiti: odsutnost elektrostatskih interakcija, ponaanje u
odnosu na elektrolite, mogunost podeavanja povoljne hidrofilne-lipofilne ravnotee (HLB
vrijednost), anomalije u topljivosti u vodi. Pojava adsorpcije, koja ukljuuje neionske tenzide,
moe se objasniti na temelju hidrofobnih interakcija koje mogu biti povezane sa sterikim
utjecajima. Elektroliti nemaju direktan utjecaj na adsorpciju s neionskim tenzidima. Prisutnost
polivalentnih kationa ima negativan utjecaj na deterdentna svojstva neionskih tenzida. Ovi
kationi izazivaju redukciju negativnih -potencijala povrine vlakana i neistoa koja dovodi
do reduciranog odbijanja i uslijed toga slabog uklanjanja neistoa. Vana prednost alkohol
etoksilata je injenica da odgovarajua ravnotea (HLB) moe biti lako postignuta izmeu
hidrofobnih i hidrofilnih dijelova neionskih tenzida. Na primjer, hidrofilni dio molekule moe
se postepeno produiti dodavanjem dijelova molekula etilen oksida. To dovodi do postepenog
poveanja hidratacije i odgovarajuih poveanja u topljivosti. S druge strane, sa ionskim
tenzidima, prisutnost ak jedne ionske skupine daje snaan doprinos hidrofilnom karakteru da
daljnje uvoenje ionskih skupina u potpunosti eliminira mogunost ravnotenih odnosa u
odnosu na hidrofobne dijelove. Time dolazi do brzog nestajanja tipinih karakteristika
tenzida. Znatno dui alkilni lanac (>C20) bio bi potreban da tenzid, koji nosi dvije jake ionske
hidrofilne skupine, pokae svoju aktivnost pranja. Neionski tenzidi, s danim hidrofobnim
dijelom, se mogu prilagoditi promjenom stupnja etoksilacije kako bi imali optimalna svojstva
za razliite podloge s obzirom na adsorpciju i deterdentna svojstva. Djelovanje pokazuje
poetno poveanje s poveanjem stupnja etoksilacije, ali i znaajno opadanje nakon to se
dosegne odreeni stupanj. Svojstvo moenja esto opada pri vrlo visokim stupnjevima
etoksilacije, pri emu svojstvo moenja tvrdih hidrofobnih povrina nastavlja rasti s porastom
broja etoksi skupina. Alkohol etoksilati pokazuju anomalije u topljivosti: zagrijavanjem u
vodenoj otopini javlja se zamuenje, obino kod relativno precizirane temperature. Takvo
ponaanje uzrokuje separacija otopine alkohol etoksilata u dvije faze, od kojih je udio vode u
jednoj fazi vei nego u drugoj. Odgovarajua karakteristina temperatura za odreeni tenzid
naziva se toka zamuenja. Toka zamuenja se pomie na vie temperature s porastom broja
etoksi skupina. Ako toka zamuenja nije uvelike premaena, tada uglavnom vodene faze i

11
faze tenzida tvore emulziju. Adsorpcija (tonije, deterdentna svojstva) odreenog tenzida
opada kada se toka zamuenja premai u znaajnoj mjeri. Glavni razlog takvog ponaanja je
smanjena topljivost alkohol etoksilata koji se odvode iz vodene faze. Meutim, neionski
tenzidi s tokom zamuenja koja je neto ispod odreene temperature obino pokazuju bolje
djelovanje od onih ija je toka zamuenja vea. Stoga je temperatura pranja bitan faktor kod
odreivanja optimalnog stupnja etoksilacije. Najbolja deterdentna svojstva ostvaruju se kod
temperature koja je bliska temperaturi toke zamuenja. Toka zamuenja se moe uvelike
reducirati dodatkom nekoliko grama elektrolita po litri, ovisno o tenzidu. Meutim, sve
reeno primjenjivo je samo na sustave sastavljene od istih neionskih tenzida. Vano je
prepoznati, u sluaju binarnih mjeavina neionskih i ionskih tenzida, da ak i mala koliina
ionskih tenzida moe izazvati vei ili manji porast toke zamuenja. Mijenjanjem duljine
ugljikovog lanca i stupnja etoksilacije ovi neionski tenzidi mogu se proizvesti po mjeri s
obzirom na temperaturu pranja. Iz tih razloga, poveana upotreba neionskih tenzida
djelomino prati trend pranja na niim temperaturama. Razlozi za poveanu uporabu
neionskih tenzida nalaze se u njihovim povoljnim deterdentnim svojstvima, osobito za pranje
sintetikih materijala kao i za pranje pri niim temperaturama. Povoljna deterdentna svojstva
neionskih tenzida proizlaze uglavnom iz sljedeih faktora: niske kritine micelarne
koncentracije (KMK), vrlo dobre performanse deterdenta, odline antiredepozicijske
karakteristike neistoa sa sintetikih vlakana. Neionski tenzidi s niskim KMK vrijednostima
pokazuju deterdentna svojstva ak i pri relativno niskim koncentracijama. Udio neionskih
tenzida, u sveukupnoj proizvodnji i upotrebi tenzida, u porastu je jo od 1970-ih godina.

3.2.2. Alkil fenol etoksilati (APE)

Alkil fenol etoksilat (R=C8-12, n=5-10)

Alkil fenol etoksilati temelje se na p-oktil-, nonil- i dodecifenol poli (etilenglikol) eterima.
Postigli su rani uspjeh zbog svojih iznimnih deterdentnih svojstava, osobito njihovih
karakteristika uklanjanja ulja i masti. Meutim, njihovo koritenje se uveliko smanjilo zbog

12
negativnih ekolokih karakteristika, osobito radi njihove loe biorazgradivosti i toksinosti na
ribe pojedinih metabolita koji su rezultat djelomine biorazgradnje.

3.2.3. Alkanol amidi masnih kiselina (FAA)

Alkanol amid masne kiseline (R=C11-17, n=1,2, m=0,1)

Alkanol amidi masnih kiselina rijetko se primjenjuju u deterdentima za pranje rublja.

Njihova najvanija znaajka je jaanje pjene, odnosno dodavanje eljene stabilnosti pjene
koja nastaje od deterdenata koji su podloni jaem pjenjenju. Ipak, male koliine FAA
tenzida mogu poboljati svojstva uklanjanja neistoa klasinih komponenata deterdenta pri
niim temperaturama pranja.

3.2.4. Alkil amin oksidi

Alkil amin oksid (R=C12-16)

Alkil amin oksidi nastaju oksidacijom tercijarnih amina pomou vodikovog peroksida. To su
spojevi koji pokazuju kationsko ponaanje u kiselim uvjetima (pH<3), ali se ponaaju kao
neionski tenzidi u neutralnim ili alkalnim uvjetima. Iz tog razloga uvrteni su u kategoriju
neionskih tenzida. Kombinacije alkilbenzensulfonata i specifinih amin oksida poznate su kao
posebno njene prema koi. Unato dobrim deterdentnim svojstvima, rijetko se koriste u
formulacijama deterdenata za pranje rublja. Razlog tome je visoka cijena, niska toplinska
stabilnost i visoka stabilnost pjene.

13
 3.2.5. N-metilglukamidi (NMG)

N-metilglukamid

N-metilglukamidi su novi tip neionskih tenzida, uvedeni su u deterdente 1990-ih godina.

Njihov hidrofilni karakter potjee od hidroksilnih skupina eera ili dijelova glukoze kroba.
Ovi tenzidi dobivaju se reakcijom eera sa metilaminom i naknadnim aciliranjem s masnom
kiselinom. Sve vie se koriste kao sekundarni tenzidi (kotenzidi) u formulacijama prakastih i
tekuih deterdenata.

3.2.6. Alkil poliglikozidi (APG)

Alkil poliglikozid

Alkilpoliglikozidi proizvode se reakcijom dehidriranja-kondenzacije alkohola s glukozom.

Alkilpoliglikozidi imaju izrazite karakteristike pjenjenja, posebno u kombinaciji s anionskim
tenzidima. Zbog njihovih dobrih svojstva pjenjenja, APG se preteno koriste u deterdentima
za runo pranje posua, tekuim deterdentima te posebno u deterdentima za fine tkanine.
Izvrsna kompatibilnost s koom je jedna od najistaknutijih obiljeja alkilpoliglikozida.
Budui da su potpuno bazirani na prirodnim izvorima, lako i brzo se bioloki razgrauju na
ugljikov dioksid i vodu.

14
 3.3. Kationski tenzidi

Dugolanani kationski tenzidi kao to su distearildimetil amonijev klorid (DSDMAC)

pokazuju izuzetno visoku snagu adsorpcije s obzirom na razliite povrine. Oni se vrlo snano
adsorbiraju na povrinu prirodnih vlakana, kao to su pamuk, vuna i lan. Adsorpcija na
sintetika vlakna je manje izraena. Ovakvo ponaanje podrazumijeva kompletnu pokrivenost
graninih povrina. Istovremeno, kationski tenzidi pokazuju ponaanje suprotno ponaanju
anionskih tenzida to se tie odnosa naboja na krutinama. Budui da su molekule tenzida
pozitivnog naboja, njihovom adsorpcijom smanjuje se negativni -potencijal krutina prisutnih
u vodenoj otopini te se time reducira i meusobno odbijanje, ukljuujui ono izmeu
neistoa i vlakana. Upotreba vee koncentracije tenzida uzrokuje promjenu naboja; krute
estice postaju pozitivno nabijene, rezultirajui ponovno odbijanjem. Uklanjanje neistoa
moe se postii ako su prisutne odgovarajue koliine kationskih tenzida te ako su njihovi
alkilni lanci donekle dulji od lanaca odgovarajuih anionskih tenzida. Ta injenica ima mali
praktini znaaj, meutim, budui da naknadno ispiranje i razrjeivanje uzrokuju promjenu
naboja u smjeru negativnih -potencijala, veliki dio prethodno uklonjene neistoe ponovo
bude privuen na vlakna. Zbog toga se kationski tenzidi upotrebljavaju samo u svrhu
postizanja odreenih specijalnih uinaka koji ukljuuju primjenu u ciklusu ispiranja kao
omekivai tkanina te kao antistatika sredstva i dezinficijensi. Smjese napravljene od
ekvivalentnih koliina anionskih tenzida i kationskih tenzida ostaju gotovo neadsorbirane na
povrinama i na taj nain ne pokazuju nikakve uinke pranja. Reakcije izmeu anionskih i
kationskih tenzida proizvode neutralne soli s ekstremno niskom topljivosti u vodi. S obzirom
na proces pranja, ove soli se ponaaju kao dodatno optereenje masnim neistoama. S druge
strane, dodatak male koliine odreenog specifinog kationskog tenzida anionskom tenzidu,
ili ak neionskom tenzidu, moe poboljati svojstva deterdentnosti. Neionski tenzidi su vie
''tolerantni'' na prisutnost kationskih tenzida nego anionski tenzidi. Njihove smjese se ponekad
koriste u specijalnim deterdentima koji djeluju u ciklusu pranja i omekavanju tkanine. U
takvim sluajevima mora se uzeti u obzir da adsorpcija kationskog tenzida moe biti uvelike
reducirana prisutnou neionskog tenzida, pa ovisno o njegovoj koncentraciji moe doi do
negativnog utjecaja na omekavanje tkanine.

15
 3.3.1. Dialkildimetilamonij kloridi

Prvi tenzid razvijen u ovoj skupini bio je distearildimetilamonij klorid (DSDMAC),

predstavljen 1949. kao omekiva tkanine za pamune pelene, a godinu kasnije kao
omekiva tkanina u ciklusu ispiranja rublja.

Dialkildimetilamonij klorid (R=C16-18)

Tek sredinom 1960-ih su ovi tenzidi poeli dobivati vei utjecaj kao dodaci nakon pranja
rublja.

3.3.2. Imidazolne soli

Imidazolne soli, kao to je 1-(alkilamidoetil)-2-alkil-3-metilimidazolin metil sulfat, su dobile

mjesto kao omekivai u ciklusu ispiranja, iako ni priblino tako vano kao DSDMAC.

Imidazolna sol (R=C16-18)

3.3.3. Alkildimetilbenzilamonij kloridi

Alkildimetilbenzilamonij kloridi pokazuju samo ogranieni karakter omekavanja tkanina, ali

se koriste u dezinfekcijske svrhe zbog njihove aktivnosti prema gram pozitivnim i gram
negativnim bakterijama.

Alkildimetilbenzilamonij klorid (R=C8-18)

16
Zbog visokog adsorpcijskog kapaciteta takoer se primjenjuju i kao antistatika sredstva u
proizvodima koji se koriste nakon pranja.

3.3.4. Esterkvati (EQ)

U novoj generaciji omekivaa rublja, koja se pojavila 1980-ih i 1990-ih godina, DSDMAC je
zamijenjen esterkvatima. Za razliku od DSDMAC, esterkvati su lake biorazgradivi i to
svojstvo duguju svojim esterskim vezama, tj. njihovoj toki pucanja. Esterkvati su tenzidi
dobiveni esterifikacijom i imaju povoljna ekotoksikoloka i toksikoloka svojstva. Svi
dostupni podaci dokazuju da esterkvati ne predstavljaju opasnost za ivue organizme.
Esterkvati imaju slina fizikalno-kemijska i kemijska svojstva kao DSDMAC.

Esterkvat (EQ)

3.4. Amfoterni tenzidi

Spojevi tipa alkilbetaina ili alkilsulfobetaina, sadre i anionske i kationske skupine u istoj
molekuli ak i u vodenoj otopini. Unato tome to imaju izvrsna deterdentna svojstva, ovi
tenzidi se rijetko nalaze u deterdentima za rublje, prvenstveno zbog cijene. Najee se
koriste u deterdentima za runo pranje posua.

Alkilbetaini (R=C12-18)

Alkilsulfobetaini (R=C12-18)

17
Amfoterni tenzidi su u nekim podrujima primjene nezamjenjivi zbog izvrsnih svojstava:
neiritacijski su prema koi, kompatibilni s anionskim tenzidima, stvaraju obilnu pjenu i
stabilni su u alkalnom i kiselom mediju.

4. BILDERI

Bilderi u deterdentima imaju vanu ulogu tijekom procesa pranja. Njihova uloga je
poboljanje deterdentnog djelovanja i omekavanje vode, tj. uklanjanje kalcijevih i
magnezijevih iona koji proizlaze iz vode i iz neistoa. Spojevi koji se koriste kao bilderi
podijeljeni su prema nainu djelovanja u slijedee skupine: a) alkalna sredstva za taloenje
kao to je natrijev karbonat, b) sredstva za tvorbu kompleksa kao to su natrijev trifosfat ili
nitriloctena kiselina (NTA) i c) ionski izmjenjivai kao to su, u vodi topljive polikarboksilne
kiseline i zeoliti (npr. zeolit A).
Bilderi moraju zadovoljiti sljedee kriterije:
1. Omekavanje vode, tj. eliminacija zemnoalkalijskih iona koji potjeu iz vode, tekstila,
neistoa
2. Visok uinak uklanjanja neistoa i mrlja; poboljanje djelovanja tenzida
3. Dispergiranje neistoa u kupelji za pranje, tj. dobra mo zadravanja neistoa u
kupelji
4. Ne smiju smetati kod reguliranja pjene
5. Spreavanje nastanka taloga u perilici
6. Moraju biti kemijski stabilni i kompatibilni s ostalim sastojcima deterdenata;
7. Ne smiju biti tetni za okoli
8. Ne smiju biti toksini
9. Moraju biti ekonomski isplativi.

4.1. Alkalije

Alkalije poput potae (kalijev karbonat) i sode (natrijev karbonat) koristili su se kako bi se
poboljala uinkovitost pranja vodom, jo od davnina. Njihovo djelovanje bazira se na
injenici da neistoe i vlakna postaju negativnije nabijeni kako se pH vrijednost poveava,
rezultirajui poveanjem meusobne odbojnosti. Luina takoer taloi ione koji pridonose
tvrdoi vode. Poetkom 20. stoljea, glavni sastojci (osim sapuna) svih deterdenata bili su

18
natrijev karbonat i silikati koji su esto sainjavali oko 50% formulacija prakastih
deterdenata. Ove sastojke deterdenta djelomino su zamijenili natrij monofosfat i difosfat.
Svi ovi bilderi su uklanjali tvrdou vode taloenjem. Moderni bilderi vie ne uklanjaju
tvrdou vode taloenjem ve se tvrdoa vode uklanja kompleksiranjem (sekvestracijom) ili
ionskom izmjenom.

4.2. Kompleksirajua sredstva

Nekada se je kao bilder koristio trinatrijev fosfat ili ortofosfat (Na3PO4 ), koji je
zamijenjen tetranatrijevim difosfatom ili natrijevim pirofosfatom (Na4P2O7), a danas je u
upotrebi pentanatrijev trifosfat ili trifosfat (Na5P3O10). Izvrsna svojstva trifosfata temelje se
na jakoj moi kompleksnog vezanja zemnoalkalijskih (kalcijevih i magnezijevih) iona i iona
tekih metala. Na taj se nain omekava voda i uklanjaju se eventualne smee mrlje nastale
od eljeza. Dobro djelovanje povezano je i s povoljnim pH kupelji kojeg regulira. Primarna
adsorpcija trifosfat iona dovodi do peptizacije tj. prijelaza hidrofilnih neistoa u koloidnu
otopinu. Zbog toga trifosfat na neki nain djeluje i kao nosilac neistoa, ali ne u tolikoj mjeri
da bi ga mogao u potpunosti zamijeniti. Trifosfat takoer zbog jake moi vezanja izvlai
zemnoalkalijske ione iz neistoa i na taj nain oslabljuje vrstou estica neistoe
(prljavtine) te se one lake uklanjaju u pranju.
Potrebno je paziti da doziranje trifosfata ne bude premalo jer e suviak kalcija
reagirati s nastalim vodotopljivim kalcijevim kompleksom i nastati e netopljivi talog. To je i
glavni razlog da trifosfati nisu pogodni za primjenu u kompakt detedentima gdje se nastoji
koliina bildera smanjiti na to manji iznos. U modernim deterdentima klasinog tipa uvijek
ima dovoljno trifosfata, pa ako se deterdent pravilno dozira nema opasnosti od stvaranja
taloga u kupelji za pranje.
U novije doba pokualo se trifosfat zamijeniti s drugim bilderima. Razlog tome je to
fosfor uzrokuje eutrofikaciju u vodama stajaicama tj. uzrokuje prekomjeran rast algi koje
troe kisik i prekrivaju povrinu vode i spreavaju dovod kisika. Posljedica toga je nestajanje
ivota u vodi.
Drugi bilderi koji djeluju na bazi kompleksnog vezanja (sekvestranti) nisu bili pogodni da bi
s uspjehom u veoj mjeri zamjenili trifosfat iako neki od njih imaju i veu mo kompleksnog
vezanja od trifosfata. To je zbog toga to je teko postii masovnu proizvodnju od nekoliko
tisua tona godinje, veinom organskih spojeva, koliko je potrebno u svijetu za proizvodnju
deterdenata. Osim toga neki spojevi unato odlinog kompleksnog vezanja, ne pokazuju

19
dobru mo pranja. U tablici 2 prikazani su neki sekvestranti i njihova mo kompleksnog
vezanja kalcija.

Tablica 2. Mo kompleksnog vezanja kalcija nekih sekvestranata

Sekvestrant Kemijska struktura Vezanje kalcija, mg CaO/g
20C 90C

Natrijev trifosfat 158 113

Nitrilotrioctena kiselina 285 202

(NTA)

N-(-2- 145 91
hidroksietil)iminodioctena
kiselina

Etilendiamintetraoctena 219 154

kiselina (EDTA)

4.3. Ionski izmjenjivai

Trifosfati se mogu zamijeniti bilderima koji djeluju na bazi ionske izmjene. Pogodnim
se je pokazao netopljiv, natrijev alumosilikat i to modifikacija zeolit 4A (slika 3).

Slika 3. Zeolit 4A

20
Zeolit 4A ima veliku unutarnju povrinu s finim zrncima prosjenog promjera 4 m, prednost
mu je u pranju arenih tekstilija jer adsorbira bojila i time spreava njihov prijelaz iz
obojenih na neobojene dijelove i moe se koristiti u kompakt deterdentima gdje trifosfat nije
prikladan. Djeluje na nain da dolazi do ionske izmjene natrijevih iona u zeolitu s kalcijevim i
magnezijevim ionima iz vode, a takoer i ionima bakra, olova, cinka i dr. Brzina izmjene
iona na zeolitu ovisi o veliini iona i stupnju hidratacije iona. Izmjena magnezijevih iona ide
polaganije, jer su jae hidratizirani, pa tee ulaze u kristalnu reetku, no na vioj temperaturi
izmjena se ubrza, jer se hidratna ljuska oko magnezijevih iona, zbog pojaanog pokretanja
molekula vode, razgrauje.
Ionska izmjena zeolitima odvija se u heterogenoj fazi, pa je potrebno u deterdent
dodati i specijalni nosa tzv. kobilder koji kompleksno vee kalcijeve i magnezijeve ione i
prenosi ih na zeolit. Najee su to karboksilati i fosfonati.
Velika potronja detedenata sa zeolitima kao bilderima rezultirala je u posljednje
vrijeme pojavom velike koliine taloga netopljivih zeolita u otpadnim vodama velikih
gradova. Jo uvijek je soda (Na2CO3 ) bilder koji se najvie primjenjuje u svijetu, a moe se
koristiti i u kombinaciji sa zeolitom i trifosfatom, a potronja trifosfata je jo uvijek vea nego
potronja zeolita.

5. SREDSTVA ZA BIJELJENJE

Izraz bijeljenje koristi se u irokom smislu za uvoenje bilo koje promjene boje nekog objekta
prema svjetlijoj nijansi. U fizikalnom smislu to podrazumijeva poveanje refleksije vidljivog
svijetla na raun apsorpcije. Do uinaka izbjeljivanja moe doi u mehanikom, fizikalnom
i/ili kemijskom smislu, osobito kroz uklanjanje boje i neistoa koje prianjaju uz izbjeljivani
objekt. U procesu pranja, svi ti procesi odvijaju se usporedno, ali u razliitim mjerama.
Relativna vanost svakog je utvrena dijelom prema prirodi neistoe i prisutne boje.
Mehaniki/fizikalni mehanizmi su uinkoviti primarno za uklanjanje estica i masnih
neistoa. Kemijsko bijeljenje zadueno je za uklanjanje obojenih ne-perivih neistoa i mrlja
koje prianjaju uz vlakna oksidacijskom ili redukcijskom razgradnjom kromofornih sustava.
Samo oksidacijska bjelila se koriste u deterdentima za pranje rublja u velikoj mjeri; mnoge
neistoe koje se redovito nau na rublju sadre komponente koje, ako se reduktivno
izbjeljuju, postaju bezbojne ali se mogu kasnije vratiti u svoj obojani oblik kao rezultat
naknadne atmosferske oksidacije. Meutim, ova generalizacija ne iskljuuje upotrebu

21
posebnih reduktivnih bjelila (npr. NaHSO3, Na2S2O4) za tretiranje specifinih tipova
diskoloracija koje se javljaju u kuanstvima i raznim institucijama. Stupanj uinka
izbjeljivanja koji se moe postii ovisi o brojnim faktorima, ukljuujui tip bjelila,njegov
oksidacijski potencijal i koncentraciju, temperaturu pranja, tip neistoe koji se izbjeljuje te
prirodu tkanine. Izbjeljive neistoe koje susreemo na rublju u kuanstvu i na rublju koje se
koristi u raznim institucijama, sastoji se od irokog spektra razliitih tvari koje su obino
biljnog podrijetla i sadre primarno polifenolne spojeve. To ukljuuje antocianinske boje,
koje potjeu npr. iz treanja, borovnica, ribizla te boje od kurkume koje nalazimo u curry-ju i
senfu. Boje komercijalnog podrijetla, kao to su one u kozmetici, u sredstvima za bojenje
kose i tinti su takoer vane. Krv je takoer neistoa koja se izbjeljuje, ali njeno uklanjanje
esto izaziva probleme. Dva postupka su stekla veliku vanost u oksidacijskom izbjeljivanju
tijekom procesa pranja i ispiranja: izbjeljivanje peroksidom i hipokloritom. Relativni opseg
njihove primjene varira, oslanjajui se na navike pranja u razliitim globalnim regijama.

5.1. Kemijska bjelila

Sredstva za kemijsko bijeljenje su vrlo vani sastojci deterdenata. Prvotna im je svrha da

uklanjaju obojene prljavtine koje se ne mogu potpuno ukloniti u pranju djelovanjem tenzida i
bildera. To su oksidacijska sredstva koja u postupku pranja razaraju kromofore obojenih
spojeva. Od njih su najpoznatiji natrijev hipoklorit, koji bijeli ve u hladnoj kupelji, te natrijev
perborat iz kojeg se postupno razvija vodikov peroksid. On oksidativno djeluje na viim
temperaturama, poinje bijeliti na 60C, a optimalno bijeljenje mu je tek na 90C. Primjena
hipoklorita u oplemenjivanju tekstila je zbog ekolokih razloga u Europi zabranjena jer
aktivni klor stvara s aminokiselinama u otpadnim vodama toksine spojeve. U industrijskim
praonicama se ipak primjenjuje zbog nunosti dezinficiranja rublja.

5.2. Optika bjelila

Optiko bijeljenje postie se dodatkom tvari koje apsorbiraju ultraljubiasto zraenje, a

istodobno emitiraju vidljivo zraenje u ljubiastom i plavom podruju. Optika bjelila su vrsta
fluorescentnih bojila. Emisijom plavog svjetla poveava se bjelina i sjajnost, a neutralizira
ukasti ton. Kao najvanija optika bjelila upotrebljavaju se derivati stilbena, benzidina i
heterociklikih spojeva (npr. kumarin, benzimidazol, pirazolin). U proizvodnji tekstila dodaju

22
se u kupelj za bijeljenje, a osim za bijeljenje tekstila slue i za bijeljenje papira, deterdenata,
polimernih materijala, lakova, voskova i dr.

6. AKTIVNE KOMPONENTE BIJELJENJA

6.1. Peroksidi

Dominantna bjelila u Europi i mnogim drugim regijama svijeta pripadaju skupini peroksida.
Vodikov peroksid se u alkalnom mediju prevodi u aktivan meuprodukt, anion vodikovog
peroksida, prema sljedeoj jednadbi:

Perhidroksilni anion oksidacijski izbjeljuje neistoe i mrlje. Uobiajeni izvori vodikovog

peroksida su anorganski peroksidi i peroksohidrati. Najei izvor je natrij perborat
(NaBO34H2O). Koncentracija izbjeljivaki aktivnog aniona vodikovog peroksida poveava
se s pH vrijednou i temperaturom. Natrij perborat pokazuje znatno manju uinkovitost
izbjeljivanja kod temperatura ispod 60C. ak i kod niskih temperatura, anioni vodikovog
peroksida su prisutni u vodi za pranje, ali pokazuju slabiju mo izbjeljivanja. Uinak
izbjeljivanja znatno se poveava i porastom koncentracije perborata i s vremenom. 1980-ih
godina bilo je mnogo pokuaja poboljavanja deterdentnih svojstava koritenjem organskih
peroksi kiselina, npr. monoperoksiftalne kiseline i soli diperoksododekandionske kiseline
(DPDDA), kao komponenti bjeljenja. Na taj nain je mogue odrati znaajno izbjeljivanje na
nioj temperaturi od 30C. Ipak, zbog oteenja boje i isplativosti, tehniki i komercijalni
proboj ovih peroksi kiselina nije jo postignut.

6.2. Hipokloriti

Hipokloriti se koristi za izbjeljivanje u mnogim globalnim regijama gdje je uobiajeno pranje

rublja hladnom vodom, uzrokuje manju uinkovitost natrij perborata. U lunatom mediju,
hipokloritna bjelila se prevode u hipokloritni anion prema jednadbi:

Vodena otopina natrijeva hipoklorita (NaOCl) se koristi kao izvor aktivnog klora.

23
Jedna od glavnih prednosti prakastog natrij perborata nad tekuim natrij hipokloritom je
injenica da se natrij hipoklorit mora dodati odvojeno, bilo u procesu pranja ili ispiranja, dok
se perborat moe ugraditi direktno u praak za pranje rublja. To rezultira blagim ''color-safe''
bijeljenjem. Nasuprot tome, pogreno doziranje natrij hipoklorita moe se lako dogoditi i time
uzrokovati znatno oteenje rublja i boje. Daljnja prednost natrijevog perborata je njegov dugi
rok trajanja, dok je otopinama natrij hipoklorita ograniena stabilnost prilikom skladitenja.
Hipokloritna bijelila mogu se koristiti u ciklusima pranja i ispiranja, neovisno o temperaturi.
Oni pruaju uinkovito izbjeljivanje i dezinfekciju i na niim temperaturama. Meutim, zbog
velike reaktivnosti i neobino visokog oksidacijskog potencijala, natrij hipoklorit (za razliku
od natrijevog perborata) moe uzrokovati probleme s tekstilnim bojilima i veinom
fluorescentnih izbjeljivaa, tj. optikih bjelila. I bojila i optika bjelila esto pokazuju slabu
stabilnost u prisutnosti klora.

7. AKTIVATORI BIJELJENJA

Da bi se postiglo zadovoljavajue izbjeljivanje natrijevim perboratom i natrijevim

perkarbonatom na temperaturama 60 C, koriste se takozvani aktivatori bijeljenja. To su
uglavnom sredstva za aciliranje ugraena u proizvode za rublje. Ona u kupeljima za pranje u
pH podruju pH 9 do pH 12 u prisutnosti vodikovog peroksida tvore organske perkiseline.
Organske perkiseline imaju visok oksidacijski potencijal, u odnosu na vodikov peroksid, pa
pokazuju uinkovita izbjeljivaka svojstva na niskim temperaturama. Zbog in situ stvaranja
niskih koncentracija peroksi kiselina one su mnogo manje agresivne prema tekstilnim
bojilima i fluorescentnim izbjeljivaima nego to je to natrij hipoklorit. Meu raznim
aktivatorima bijeljenja, najpoznatiji su tetraacetiletilendiamin (TAED) i natrij p-
nonanoiloksibenzensulfonat (NOBS). Osim svojih uinkovitosti, to se tie izbjeljivanja na
niskim temperaturama, ovi aktivatori bijeljenja znatno su pridonijeli poboljanju higijene
rublja koje duguju biocidnom uinku perkiselina stvorenim 'in situ'.3

8. KATALIZATORI BIJELJENJA

Izvedeni su brojni pokuaji da se u proizvode za pranje rublja s natrijevim perboratom i/ili

perkarbonatom uvedu male koliine katalizatora koje bi poveale njihovu uinkovitost
izbjeljivanja, pogotovo na niim temperaturama. U veini sluajeva koriteni su ioni tekih

24
metala u tragovima. Dodatak iona tekih metala moe uzrokovati raspad natrijevog perborata,
ali ne dovodi do boljeg izbjeljivanja. Zapravo se uinak izbjeljivanja jo i smanjuje i moe
dovesti do ozbiljnog oteenja vlakana i boje. Fotoizbjeljivanje aluminijevim ili cinkovim
ftalocijanintetrasulfonatom predstavlja jo jedan oblik katalizatora bijeljenja. Kod
fotoizbjeljivanja, kisik iz atmosfere je katalitiki aktiviran ftalocijaninskim spojem, te aktivni
kisik koji se generira izbjeljuje mrlje koje oksidiraju. Pogodni uvjeti za takve deterdente koji
sadre fotoizbjeljivae ukljuuju sporo suenje rublja u uvjetima velike vlanosti i velikog
intenziteta svijetla. Zbog toga se fotoizbjeljivaki katalizatori koriste u proizvodima za pranje
rublja u regijama s intenzivnim Sunevim zraenjem.

9. STABILIZATORI BIJELJENJA

Prisutnost tragova iona tekih metala kao to su bakar, mangan i eljezo kataliziraju
oslobaanje kisika iz sustava izbjeljivaa, tj. kataliziraju nekontrolirano brz raspad vodikovog
peroksida. To reducira uinak izbjeljivaa te u isto vrijeme uzrokuje oteenje tkanina i boja.
Dodavanjem malih koliina fino rasporeenog magnezijevog silikata uvelike smanjuje
katalizu zbog apsorpcije iona tekih metala. Druga mogunost uklanjanja tragova iona tekih
metala je dodatak selektivnih kompleksirajuih sredstava. Natrijev trifosfat ima samo mali
uinak kompleksiranja s ionima tekih metala i nije sposoban za postizanje dovoljne
stabilizacije izbjeljivaa u njihovoj prisutnosti. S druge strane, kompleksirajua sredstva kao
to su natrij hidroksietandifosfonat (HEDP) ili natrij dietilentriamin
pentakis(metilenfosfonat), kao i druge fosfonske kiseline, pokazuju izraen efekt stabilizacije.

10. OSTALI SASTOJCI DETERDENATA

Tenzidi, bilderi i bjelila su kvantitativno glavne komponente modernih deterdenta. Pomona

sredstva, ili aditivi, se dodaju u malim koliinama. Danas je teko zamisliti deterdente bez
njih. Uvelike su pridonjeli multifunkcionalnosti deterdenata za rublje tijekom posljednjih 30
godina.

25
 10.1. Enzimi

Tvrdokorne mrlje proteinskog podrijetla kao to su mlijeko, kakao, krv, umanjak i trava
otporni su na uklanjanje s vlakna upotrebom deterdenata bez enzima, posebice kada se mrlje
zasue. Takoer je ista situacija s mrljama od okolade i mrljama na bazi kroba, pogotovo
ako se peru na niim temperaturama. Proteolitiki, amilolitiki i lipolitiki enzimi su obino u
stanju ukloniti takve naslage bez veih problema tijekom procesa pranja. Uinkovitost
proteolitikih, amilolitikih i lipolitikih enzima temelji se na enzimskoj hidrolizi peptidnih,
glikozidnih ili esterskih veza. Aktivnost enzima ovisi o temperaturi i pH vrijednosti kupelji za
pranje. Kako bi bili pogodni za koritenje u deterdentima, enzimi moraju pokazivati sljedea
svojstva:
1) Optimalno djelovanje kod alkalne pH vrijednosti,
2) Uinkovitost pri niim temperaturama od 20C do 40C
3) Stabilnost pri temperaturama pranja do 60C
4) Stabilnost u prisutnosti drugih sastojaka deterdenta kao to su tenzidi, bilderi i
aktivatori bijeljenja
5) Stabilnost tijekom skladitenja i upotrebe
6) Dovoljno iroku specifinost da omogue degradaciju velike koliine proteina, kroba
i triglicerida.

10.2. Antiredepozicijska sredstva ili nosioci neistoa

Temeljna karakteristika koja se oekuje od deterdenta je uklanjanje neistoa sa tekstilnih

vlakana tijekom procesa pranja. Uklonjena neistoa je obino sitno rasprena, a ako se
upotrebljava premalo deterdenta ili ako je deterdent slabiji, moe se vratiti natrag na vlakna.
Za to se kae da kupelj za pranje pokazuje nedovoljnu sposobnost antiredepozicije neistoa.
Problem postaje uoljiv nakon viestrukog pranja, oituje se kao sivilo rublja. Redepozicija
neistoa moe se sprijeiti paljivim odabirom razliitih komponenata deterdenta (tenzidi i
bilderi). Dodatak posebnih antiredepozicijskih sredstava takoer pomae. Takva sredstva se
nepovratno adsorbiraju, na nain koji sprjeava njihovo uklanjanje vodom, na tekstilnim
vlaknima i esticama neistoe. Prianjanje neistoe na vlakna time je sprijeeno. Taj
fenomen se naziva odbijanje neistoa. Klasina antiredepozicijska sredstva su derivati
karboksimetil celuloze (CMC). Analogni derivati karboksimetil kroba (CMS) imaju slinu

26
ulogu. Te tvari su uinkovite samo na celuloznim vlaknima kao to su pamuk i mjeavine
pamuka i sintetskih vlakna. S porastom zamjene prirodnih vlakana sintetskim, na kojima
CMC nema efekta, raste potreba za razvojem drugih djelotvornih antiredepozicijskih
sredstava i repelenata neistoa. Naeno je da su neki tenzidi prikladni za ovu svrhu. To su
npr. etoksilirani masni alkoholi (5 EO, C16 C18), alkilamini (5 EO, C12 C18),
alkildimetilbetaini (5 EO, C12 C18) i nonilfenol (3 EO). Takoer su anionski derivati
polimera iz tereftalne kiseline i polietilenglikola djelotvorni repelenti neistoa, posebice na
poliesteru i mjeavini poliester-pamuk. Oni daju hidrofilna svojstva ovim vlaknima i na taj
nain jako odbijaju masne neistoe.

10.3. Regulatori pjene

Za sapunske deterdente, koji su veoma popularni u siromanijim dijelovima svijeta, pjena je

razumljivo vana mjera djelotvornosti pranja. Kod deterdenata koji se baziraju na sintetskim
tenzidima, sapun je izgubio svoje prijanje znaenje u industrijaliziranim zemljama. Ipak,
veina potroaa oekuje da njihov deterdent proizvodi gustu i voluminoznu pjenu. Taj je
razlog veinom psiholoki. U te svrhe dodaju se u deterdente pojaivai pjene koji najee
spadaju u skupine amida masnih kiselina, alkanolamida masnih kiselina, betaina, sulfobetaina
i amin oksida. Uslijed jakog pjenjenjenja na visokim temperaturama moe nastati previe
pjene u strojevima za pranje to je esto praeno znaajnim gubitkom aktivnih sastojaka.
Nadalje, velike koliine pjene smanjuju mehaniko djelovanje kojem je rublje podvrgnuto u
strojevima za pranje. Viak pjene takoer moe rezultirati slabijim ispiranjem, vrtnjom i
cijeenjem rublja u perilici. S druge strane, premalo pjene se treba izbjegavati jer potroai
imaju miljenje da je manja koliina pjene znak slabijeg uinka pranja. Odreena koliina
pjene moe biti korisna za osjetljive tkanine jer na taj nain moe sprijeiti njeno oteenje. Iz
tih razloga, regulatori pjene se esto dodaju kako bi minimizirali tendencije pjenjenja
deterdenta. Osiguranje efektivne regulacije pjene zahtjeva da taj regulacijski sustav bude
tono usklaen s ostalim prisutnim komponentama deterdenta. Regulatori pjene pokazuju
irok raspon fizikalno-kemijskih svojstava, ali se njihov mehanizam djelovanja obino opisuje
pretpostavkom da oni ili prisilno udaljavaju molekule tenzida od granice faza ili ulaze u
granice faze koje su ve zauzeli tenzidi i time stvaraju nedostatke, pukotine. Te pukotine slabe
mehaniku vrstou lamela pjena i uzrokuju njihovo puknue.

27
 10.4. Inhibitori korozije

Strojevi za pranje rublja koji su trenutno na tritu veinom su sastavljeni od dijelova koji su
izraeni od nehrajueg elika koji je inertan prema alkalnim tekuinama za pranje. Ipak,
razni dijelovi perilice su sastavljeni od manje otpornih metala ili slitina. Kako bi se sprijeila
korozija tih dijelova, moderni deterdenti sadre inhibitore korozije, najee natrijev silikat
ili vodeno staklo. Taj koloidni silikat stvara tanki inertni sloj na metalnim povrinama i tako
ih titi od nagrizanja luine.

10.5. Fluorescentna izbjeljivaka sredstva

Pravilno oprano i izbijeljeno bijelo rublje, ak i kada je isto, zapravo ima blagi ukasti
odsjaj. Iz tog razloga, sredinom 19. stoljea, ljudi su poeli tretirati rublje s trakom plave
boje kako bi se boja lagano promijenila i kako bi se postiglo vizualno poboljanje bjeline.
Sredstva za plavljenje (plavila) su jo uvijek popularna u nekim dijelovima svijeta. Moderni
deterdenti sadre fluorescentna izbjeljivaka sredstva (FWA), takoer poznata i kao optika
bjelila, kako bi ostvarili istu svrhu. Fluorescentna izbjeljivaka sredstva su organski spojevi
koji pretvaraju dio nevidljivog ultraljubiastog svjetla u vidljivu plavu svjetlost veih valnih
duljina. Optika bjelila su specijalna vrsta fluorescentnih bojila. Nanesena na bijeli tekstilni
materijal, papir i sl. apsorbiraju za ljudsko oko nevidljivo ultraljubiasto svjetlo valnih duljina
300-400 nm i gotovo istodobno emitiraju vidljivo svjetlo valnih duljina 400-500 nm u plavom
dijelu spektra. Emisijom plavog svjetla stvara se isto optikim uinkom dojam idealne
bjeline i briljantnosti. Optika bjelila se u pravilu dodaju u univerzalne deterdente u
koliinama od 0,015 do 0,2%. Dodatak prevelikih koliina optikih bjelila u deterdent moe
u kasnijim pranjima, zbog akumulacije, uzrokovati smanjivanje stupnja bjeline. U
deterdentima se najvie primjenjuju optika bjelila za celulozna vlakna to je i najvanije, jer
je vie od 50% tekstilija koje se peru od celuloznih vlakana. Najee su to derivati stilbena
koji mogu istovremeno optiki bijeliti poliamid, vunu i svilu. U kombinaciji sa stilbenskim
derivatima vrlo su povoljni derivati bifenila, koji se dobro veu na vlakno ve na niim
temperaturama. U kombinaciji se mogu dodati i optika bjelila za poliamid (pirazolonski
derivati) koja istovremeno imaju efekte na vuni, svili, acetatnim vlaknima i akrilu. Za
poliesterska i polipropilenska vlakna, zbog njihove hidrofobnosti i zatvorene strukture, teko
je nai odgovarajua optika bjelila koja bi efektivno prelazila na vlakna na temperaturi
pranja. No, sreom su optika bjelila koja se primjenjuju za poliester u procesu

28
oplemenjivanja tekstila, visokih postojanosti na svjetlo i pranje, pa su djelotvorna na vlaknu i
nakon dulje upotrebe.

10.6. Inhibitori prijenosa bojila

esto koriteni inhibitori prijenosa bojila su poli(N-vinilpirolidon) i poli(vinilpiridin N-

oksid). Ti inhibitori formiraju stabilne komplekse s molekulama bojila koje se odvajaju od
obojenog tekstila i raspruju u kupelji za pranje. Inhibitori prijenosa bojila sprijeavaju
ponovnu adsorpciju ili redepoziciju bojila na druge tekstilije. Kao rezultat, bijela i obojena
odjea izgleda dulje nova ak i nakon vie pranja. Ispran i prljav izgled tekstila na taj je nain
izbjegnut.

10.7. Mirisi

Mirisi su se poeli dodavati u deterdente 1950-ih godina. Osim njihove uloge pruanja
ugodnog mirisa deterdentima, vana funkcija mirisa je i da maskiraju odreene specifine
mirise koji se pojavljuju tijekom procesa pranja. Mirisi u deterdentu su openito prisutni
samo u vrlo niskim koncentracijama, manje od 1% u prakastim proizvodima. Osim
karakteristike mirisa i cijene mirisne komponente, nekoliko je faktora ukljueno prilikom
izbora. Paljivo se mora uzeti u obzir formulacija deterdenta, isto kao i svojstva tkanine koja
se pere. Kemijska stabilnost u odnosu na druge sastojke deterdenta posebno je vana, kao i
ograniena nestabilnost individualnih mirisa. Temperature kojima se deterdent izlae tijekom
skladitenja moraju se takoer uzeti u obzir.

10.8. Bojila

Sve do 1950-ih godina deterdenti u prahu bili su vie ili manje bijele boje, u skladu s bojom
njihovih komponenata. Nakon toga, u proizvodima se esto nailazilo na obojene granule
zajedno s osnovnim bijelim prakom. Zbog istog obojenja razliitih deterdenata na tritu
ideja o uvoenju sredstava za bojanje postajala poprilino esta. Preferirane boje za prakaste
i tekue deterdente su plava, zelena i ruiasta. Dva su vana kriterija za odabir bojila: a)
dobra stabilnost pri skladitenju s obzirom na druge sastojke deterdenta, svijetlo i
temperaturu i b) da nema znaajne tendencije za negativan utjecaj na tekstilna vlakna tijekom
adsorpcije nakon viestrukog pranja.

29
 11. PUNILA

Uobiajena punila za prakaste deterdente su anorganske soli, posebno natrijev sulfat.

Njihova uloga je dati sljedea svojstva u deterdentu:
1. sipkost
2. ne stvaranje praine
3. dobra svojstva ispiranja
4. visoku topljivost
5. otpornost prema zgrudnjavanju praka ak i u vrlo vlanim uvjetima.
Kompaktni deterdenti obino ne sadre punila.

12. VRSTE DETERDENATA ZA PRANJE RUBLJA U KUANSTVU

Proizvodi za pranje rublja, koji se trenutno nalaze na tritu diljem svijeta, mogu se podijeliti
u slijedee skupine:
1. Univerzalni deterdenti (heavy-duty detergents)
2. Specijalni deterdenti
3. Pomona sredstva za pranje rublja.

12.1. Univerzalni deterdenti

Deterdenti za univerzalno pranje prilagoeni su za sve vrste rublja i sve temperature pranja.
Oni mogu biti u obliku konvencionalnih prakova, ekstrudata, tableta, ploica, tekuina i
pasta. Ovisno o kvaliteti, konceptu proizvoda, procesu proizvodnje, lokalnim standardima,
lokalnim propisima i dobrovoljnim sporazumima, velike su razlike nalaze od formulacije do
formulacije.

12.1.1. Konvencionalni prakasti univerzalni deterdenti

Izmeu prakastih univerzalnih deterdenata diljem svijeta postoje znaajne razlike u sastavu.
Zadnjih 30 godina, porast u popularnosti obojanih tkanina, tkanina lakih za odravanje te
trenda utede energije, rezultirao je velikim padom nekad uobiajenog europskog naina

30
pranja na 95C i porastom pranja na 30C-60C. Proizvoai deterdenata su odgovorili na te
promjene pranja na niim temperaturama poveanjem sadraja tenzida koji su uinkoviti u
pranju na temperaturama 30C-60C, kao i dodavanjem razliitih enzima, aktivatora
bijeljenja, repelenta neistoa i fosfonata. Deterdenti su postali u sve veoj mjeri
vienamjenski tijekom posljednjih desetljea, posebno oni za upotrebu na niim
temperaturama.

12.1.2. Kompaktni i superkompaktni univerzalni deterdenti

Ova kategorija deterdenata predstavljena je prvi puta 1987. godine u Japanu. Unutar
nekoliko godina gotovo su u potpunosti zamijenili konvencionalne prake. Kompaktni
deterdenti imaju izrazito vei sadraj tenzida, aktivnog kisika za izbjeljivanje, aktivatora
bijeljenja i enzima od konvencionalnih deterdenta. Najvea prividna gustoa kompaktnih
deterdenata je iznad 0.75 kg/L. Prividna gustoa definira se kao omjer mase i volumena
(ukljuujui i pore). Prva generacija kompaktnih deterdenata bila je proizvedena metodom
nizvodnog kompaktiranja praka. Deterdenti ija se nasipna gustoa kree u vrijednostima
od 0.8 do 1.0 kg/L nazivaju se superkompaktnim deterdentima ili drugom generacijom
kompaktnih deterdenata. Prevladavajue metode proizvodnje koje se koriste su mokra
granulacija i ekstruzija. Openito, upotreba (super)kompaktnih deterdenata pridonijela je
smanjivanju njihovih priliva u otpadne vode, to svakako pridonosi ouvanju okolia.

12.1.3. Ekstrudirani univerzalni deterdenti

Ekstrudirani deterdenti inovativni su i nekonvencionalni oblik druge generacije kompaktnih

deterdenata. Ekstrudirani deterdenti se prodaju po cijeloj Europi pod registriranim zatitnim
znakom Megaperls tvrtke Henkel. Takvi deterdenti sadre kuglaste estice jednolike
veliine dok su uobiajeni deterdentni praci i granulirani superkompaktni deterdenti
karakterizirani irokom raspodjelom veliine estica. Gustoa ekstrudirane estice je 1.4 kg/L.
Ekstrudirani deterdenti imaju jednu od najveih gustoa postignutih u proizvodnji
deterdenta. Osim toga to su izuzetan temelj za proizvodnju superkompaktnih proizvoda,
ekstrudirani deterdenti imaju dodatne prednosti kao to su potpuna odsutnost estica praine,
vrlo visoka homogenost, nema segregacije (odvajanja) estica i imaju izvrsne slobodno-
protone karakteristike. Ekstrudirani deterdenti dozvoljavaju sadraj anionskog tenzida vie
od 20%.

31
 12.1.4. Univerzalni deterdenti u obliku tableta

Zaposleniji potroaki nain ivota poveao je potranju proizvoda za pranje rublja koji se
istiu praktinou i lakoom uporabe, kao to su npr., deterdenti u obliku tableta. Tablete su
prvi put u Europi predstavljene krajem 1997. U irokom podruju proizvoda za pranje rublja,
tablete su u meuvremenu takoer pokrile kategorije pojaivaa bijeljenja i omekivaa vode
u Europi. Karakteristike koje potroai smatraju vanima su jednostavnost rasprivanja i
praktinost rukovanja, tj. nije ih potrebno dozirati niti dodavati pomona sredstva za
dispergiranje. Ostale prednosti ukljuuju precizno doziranje, manje pakiranje (zbog vee
koncentracije), bolju prenosivost te precizniji osjeaj o tome za koliko pranja je jo preostalo
deterdenta u kutiji. Tablete su najkompaktniji oblik ne-tekuih deterdenata. Gustoe su od 1
do 1.3 kg/L. To je prednost u smislu manjeg volumena pakiranja, lakeg transporta i
skladitenja te to to zauzimaju manje mjesta na policama. Prema tome, deterdenti u
tabletama spadaju u superkompaktnu kategoriju deterdenata. Jedan od glavnih zahtjeva za
deterdente u tabletama je njihovo brzo raspadanje. Tablete se moraju raspasti u roku od
sekunde ili barem minute nakon to su stupile u kontakt s vodom. Kako bi se omoguio brz
raspad, deterdenti u tabletama openito sadre posebna sredstva koja se mogu svrstati u etiri
skupine:
1. Efervescenti (sredstva koja stvaraju mjehurie) poput karbonata, hidrogenkarbonata i
limunske kiseline
2. Sredstva za bubrenje kao to je celuloza, karboksimetil celuloza te umreeni poli(N-
vinil pirolidon)
3. Tvari koje se brzo otapaju kao to su Na (K) acetat ili Na (K) citrat
4. Brzo otapajue u vodi topljive krute premaze kao to su dikarboksilne kiseline.

Uobiajena teina tableta je 35 do 45 g, a raspon promjera od 40 do 45 mm. Preporueno

doziranje u Europi su dvije tablete po ciklusu pranja.

12.1.5. Univerzalni color deterdenti

Color deterdenti razlikuju se od uobiajenih deterdenata u tome to ne sadre optika i

kemijska bjelila, ali sadre specifine inhibitore prijenosa bojila kao to je poli(N-vinil

32
pirolidon) ili poli(vinilpiridin N-oksid). Color deterdenti preporuuju se i koriste za pranje
obojenog rublja, budui da tite boje i osiguravaju njihovu postojanost.

12.1.6. Univerzalni tekui deterdenti

Tekui deterdenti su prepoznatljivi zbog svojeg uobiajeno visokog udjela tenzida, do oko
50%. Rijetko sadre bildere kao to su zeoliti ili trifosfati i openito ne sadre sredstva za
bijeljenje zbog gubitka aktivnog kisika i nekompatibilnosti s enzimima tijekom skladitenja.
Najuinkovitiji su za uklanjanje masnih i uljnih neistoa, posebno na temperaturama pranja
ispod 60C. Osim to imaju visoki udio tenzida, takoer sadre i velik udio sapuna sa
definiranom duljinom ugljikovodinog lanca kao komponente za omekavanje vode te sadre
i pomona sredstva. Ukupni sadraj aktivnih komponenta za pranje moe biti do 60%.

12.2. Specijalni deterdenti

Specijalni, namjenski, deterdenti su proizvodi razvijeni za pranje specifine vrste rublja.

Takvi deterdenti se obino koriste u strojevima za pranje rublja, ali i za runo pranje. Obino
zahtijevaju koritenje posebnih programa za pranje, npr. za vunu da se sprijei filcanje ili za
osjetljivo rublje da se sprijei guvanje. Mogu se opisati injenicom da je njega tkanine
visoko rangirana i mnogo je vanija znaajka nego kod univerzalnih deterdenata za koje je
kljuna karakteristika uklanjanje neistoa i mrlja.

12.2.1. Specijalni prakasti deterdenti

Specijalni prakasti deterdenti dijele se na slijedee tipove:

1. Deterdenti za osjetljivo i obojeno rublje
2. Deterdenti za vunu
3. Deterdenti za zavjese
4. Deterdenti za runo pranje
Mnogo tih proizvoda pogodno je za strojno ili runo pranje. Veina njih se stavlja na trite s
prosjenom nasipnom gustoom od 0.4 do 0.5 kg/L. Nasipna gustoa definira se kao omjer
mase i volumena praka nasipanog pod odreenim uvjetima, a odreuje se mjerenjem visine i
mase nasutog sloja.

33
Deterdenti za osjetljivo i obojeno rublje ne sadre kemijska ili optika bijelila jer bi ona
mogla tetno utjecati na osjetljive boje koje se koriste na nekim materijalima. Ovi deterdenti
su naroito prikladni za rublje obojeno bojama osjetljivim na oksidaciju ili za pastelno
obojane tkanine koje bi, u sluaju koritenja fluorescentnih izbjeljivakih sredstava, mogle
promjeniti boju. Deterdenti za vunu su primarno namjenjeni za uporabu u strojevima za
pranje rublja. Vunena tkanina zahtjeva posebnu njegu kako bi se izbjeglo oteenje osjetljivih
vlakana koja ine prirodnu vunu. Ta posebna njega ukljuuje pranje pri niskim
temperaturama, kratko vrijeme pranja, te izbjegavanje intenzivnog mehanikog djelovanja.
Deterdenti koji se jako pjene koriste se za runo pranje malih koliina rublja.

12.2.2. Specijalni tekui deterdenti

Tekui specijalni deterdenti su na europskom tritu ve dulje vrijeme. Neki su namijenjeni

za runo pranje, no veina se ipak koristi za strojno pranje rublja (npr. za vunu). Oni ne sadre
anionske tenzide, ve obino sadre mjeavinu kationskih i neionskih tenzida. Kationski
tenzidi djeluju kao omekivai tkanina i pomau da vuna ostane meka i pahuljasta.

12.3. Pomona sredstva za pranje rublja

Pomona sredstva su proizvodi razvijeni kako bi se zadovoljile razliite potrebe esto

razliitih navika pranja, u razliitim dijelovima svijeta.
Ovisno o njihovoj upotrebi, pomona sredstva mogu se podijeliti u sljedee kategorije:
1. Pomona sredstva prije pranja
sredstva za uklanjanje neistoa i mrlja
omekivai vode
2. Pojaivai deterdenta (detergent boosters)
sredstva za bijeljenje
pojaivai pranja
3. Pomona sredstva nakon pranja
omekivai tkanina
uvrivai tkanina
pomona sredstva za suilice
4. Ostala pomona sredstva za pranje

34
 osvjeivai za suilice
uklanjivai neugodnih mirisa u pranju.

12.3.1. Pomona sredstva prije pranja

Najvanija pomona sredstva za predpranje su ona za uklanjanje neistoa i mrlja te

omekivai vode. Posebna sredstva za namakanje, koja su se nekad esto koristila, izgubila su
svoju vanost na tritu industrijaliziranih zemalja.
Sredstva za uklanjanje neistoa i mrlja

esto sadre visoke udjele tenzida. Njihovo direktno nanoenje pomae uklanjanju masnih
i/ili izbijeljenih mrlja. Nanose se na zaprljane dijelove prije pranja. Proizvode se u obliku
pasta, tapia, aerosola ili u boicama s rasprivaem. Uglavnom se koriste za tkanine koje se
peru pri niskim temperaturama.

Omekivai vode

Koriste se u SAD-u i Europi. Europski proizvoai preporuuju koritenje ovih omekivaa u

kombinaciji s deterdentima koji se koriste u vodi srednje ili visoke tvrdoe. Meutim, velika
veina univerzalnih deterdenta za pranje rublja sadri dovoljno bildera da se sprijei
nagomilavanje kamenca tijekom vie ciklusa pranja ak i u tvrdoj vodi.

12.3.2. Pojaivai

Pojaivai (boosters) su proizvodi koji se mogu dodati deterdentima odvojeno kako bi se

postigao specifian utjecaj na proces pranja i time poboljala njegova uinkovitost. Glavne
vrste pojaivaa su pojaivai pranja i sredstva za bijeljenje. Postoje razliite formulacije
pojaivaa pranja. Oni sadre natrijev silikat, natrijev citrat, natrijev borat ili natrijev karbonat
u kombinaciji s tenzidima. Enzimi mogu takoer biti prisutni. Sredstva za bijeljenje dostupna
su u obliku praka i u tekuem obliku. Ona u obliku praka obino sadre natrij perborat ili
natrij perkarbonat, dok su tekua sredstva za bijeljenje razrijeene otopine natrij hipoklorita
ili vodikovog peroksida.

35
 12.3.3. Pomona sredstva nakon pranja

Nakon to proces pranja zavri i uklone se neistoe, tkanine se ponekad naknadno tretiraju.
Cilj je poveati korisnost rublja vraanjem tekstilnih karakteristika tkaninama koje su
pretrpjele neko oteenje tijekom procesa pranja. Da bi se postigli eljeni efekti koriste se
slijedei proizvodi:
1. Omekivai
2. Uvrivai
3. Pomona sredstva za suilice.

Omekivai

Tekstil opran u stroju za pranje podvrgnut je veem mehanikom stresu od onog koji je opran
runo. Tijekom naknadnog suenja na statinom zraku (kada se rublje sui u zatvorenom
prostoru), rublje postaje otro na dodir. Dodatkom tekueg omekivaa pri zadnjem ispiranju,
tkanine postaju meke na dodir. Glavni aktivni sastojci su obino kationski tenzidi tipa
kvaternih amonijevih spojeva. Kada se primjenjuju u odgovarajuim koncentracijama,
kationski tenzidi se adsorbiraju gotovo kvantitativno na prirodna vlakna, za razliku od njihova
ponaanja sa sintetikim vlaknima. Kako bi se sprijeile neeljene interakcije izmeu
anionskih tenzida deterdenta i kationskih tenzida omekivaa, zadnji se uvode u posljednjem
ciklusu ispiranja. Prekomjernu upotrebu omekivaa potrebno je izbjegavati, u suprotnom se
adsorpcijske karakteristike tekstila smanjuju to pak negativno utjee na funkciju runika.
Uobiajeni omekivai, koji u prosjeku sadre od 4 do 8% aktivne tvari, u mnogim su
zemljama djelomino zamijenjeni s omekivaima koji imaju od 12 do 30% aktivne tvari.
Pogodnosti omekivaa su pruanje dobrih antistatikih svojstava na tkaninama. Oni
sprjeavaju nakupljanje elektrostatikog naboja na sintetikim vlaknima, olakavaju glaanje
tkanina, smanjuju vrijeme suenja i daju rublju ugodan miris.

Uvrivai

Uvrivai se dodaju kod naknadne obrade ako se eli postii krutost i oblik rublja.
Uobiajene tvari za ovu namjenu ukljuuju prirodni krob koji je dobiven iz rie, kukuruza ili
krumpira koji se koristi za dobivanje ekstremne vrstoe tkanine. Sintetiki polimerni
uvrivai su takoer dobra alternativa. Oni daju skromniji stupanj uvrivanja nego

36
prirodni krob, to je u skladu sa suvremenim ukusom. Proizvodi koji sadre sintetike
uvrivae su najee tekui i laki za nanoenje od prirodnog kroba. Uvrivai su
disperzije i sadre, pored male koliine kroba, supstance kao to je poli(vinil acetat), koji
djelomino hidrolizira do poli(vinil alkohola). Sintetiki uvrivai se nazivaju trajnima jer,
za razliku od prirodnog kroba, njihova uinkovitost traje kroz nekoliko ciklusa pranja. Ovo
svojstvo takoer ima negativni aspekt, jer poli(vinil acetat) stvara film na vlaknima, koji moe
privlaiti neistoe i bojila.

Pomona sredstva za suenje

Pomona sredstva za suenje, tijekom procesa suenja, daju rublju mekou i ugodan miris, a
najvanije je da sprjeavaju stvaranje statikog elektriciteta na tkanini to je posebno vano za
sintetiku. Pomona sredstva za suenje se gotovo iskljuivo koriste kao listovi, koji slue kao
nosai. Listovi su izraeni od netkanog materijala i impregnirani su s omekivaima i
temperaturno otpornim mirisnim uljima. Tijekom suenja se aktivni sastojci iz listova prenose
na rublje pomou trenja. Materijali listova namijenjeni su za jednokratnu upotrebu i bacaju se
po zavretku suenja.

12.3.4. Ostala pomona sredstva

Osvjeivai za primjenu u suilicama

Ovi proizvodi koriste se za suho ienje (kemijsko ienje) i kod runog pranja rublja. Ne
zamjenjuju profesionalno kemijsko ienje, ali omoguavaju potroaima da osvjee svoje
rublje kod kue. Imaju dvije glavne karakteristike: osvjeavanje i ienje mrlja.
Osvjeavanje se postie u suilici koritenjem vlanog impregniranog listia zajedno s
predmetom koji se tretira. Neki sustavi koriste plastinu vreicu proizvodei tako vlanu
mikroklimu u suilici, dok drugi sustavi rade bez vreice. U oba sluaja, vodena para uklanja
neugodne mirise iz odjee.

Uklanjivai mirisa za primjenu u pranju

37
Uklanjivai mirisa su tekui proizvodi. Njihova formulacija omoguuje uklanjanje neugodnih
mirisa iz rublja. Proizvod se raspruje direktno u perilicu, uz deterdent, na poetku ciklusa
pranja. Njihova glavna aktivna komponenta je bazirana na ciklodekstrinima.

13. SASTAV DETERDENATA

U prethodnim poglavljima navedene su i klasificirane sve komponente deterdenata,

raspravljene njihove kemijske karakteristike i svojstva te objanjena njihova uloga u procesu
pranja. Takoer je dan pregled razliitih vrsta deterdenata za pranje rublja u kuanstvu, kao i
pomonih sredstava, njihove karakteristike i primjena. Ovdje je u tablici 3 prikazan sastav
tipinog univerzalnog deterdenta i tipinog deterdenta za pranje obojenog rublja na
temperaturama do 60C.

Tablica 3. Sastav tipinog univerzalnog deterdenta i deterdenta za pranje obojenog

rublja
Maseni udio, %
Sastojak univerzalni deterdent deterdent za pranje
obojenog rublja
Anionski tenzid (LAS) 5 - 10 5-8
Neionski tenzid (alkilpoliglikol eter) 0-6 3-6
Sapun 0-8 0 -5
Bilder (natrijev trifosfat) 30 - 50 20 - 30
Kemijsko bjelilo 10 - 25 -
Aktivator bijeljenja 0-3 -
Stabilizator bijeljenja 0-5 -
Inhibitor korozije 5 - 10 -
Optiko bjelilo 0,1 0,5 0 0,2
Antiredepozicijsko sredstvo 1-3 1-3
(CMC)
Enzimi 0-2 1-3
Punila (natrijev sulfat) 5 - 25 20 - 40
Ostali dodaci: regulator pjene, miris, 3 - 12 3 - 10
bojilo, voda

38
Univerzalni deterdenti su najee koriteni za pranje bijelih i obojenih tekstilija, a
djelotvorni su na temperaturama od 30C do 95C. To su jaki deterdenti i dobro peru
zahvaljujui relativno visokom sadraju tenzida i bildera, bijele zbog sadraja perborata, a
povisuju bjelinu zbog prisutnih optikih bjelila. Zbog prisustva enzima, koji se poinju
dodavati od 1970-tih godina, mogue je sniziti temperaturu za pranje jako zaprljanih tkanina
na 60C. U praksi se primjenjuju u koncentraciji od 6 10 g/L. Kod deterdenata za pranje
obojenih tkanina, relativno visok udio neionskog tenzida osigurava dobro uklanjanje masnih
prljavtina. Izbor tenzida je takav da omoguava to bolju solubilizaciju molekula bojila ime
se poveava djelotvornost zadravanja bojila u kupelji za pranje. Optika bjelila nisu nuno
potrebna u ovakvim deterdentima, a ponekad su i nepoeljna jer mogu izazvati promjene
nijansi .

14. TRENDOVI U RAZVOJU DETERDENTA

Kod odabira deterdenta, sastojci se odabiru tako da im je aktivnost i izdanost im

vea, a dio neutralnih i balastnih komponenta svodi se na minimum. U kategoriji deterdenta
za pranje tekstila, sve se vie na trite probijaju kompaktni i superkompaktni deterdenti. to
se pak deterdenata za kuanstvo tie, najvie obeavaju alkilpoliglikozidi koji se u kuanstvu
koriste za pranje rublja, pranje posua i sredstvima za osobnu njegu. Jo blagotvornije
djelovanje pokazuju kondenzati viih masnih kiselina i bjelanevina. Prakasti deterdenti za
pranje rublja koji sadre neionske tenzide manje su osjetljivi na tvrdou vode, bolje topljivi i
djelotvorni kod niih temperatura. Na taj se nain tedi vrijeme i energija za pranje rublja u
procesu pranja. Deterdenti koji sadre kombinacije vie enzima pokazali su velik napredak i
pridaje im se sve vea vanost. Znaajne inovacije primjeuju se i na podruju kationskih
tenzida za omekavanje rublja, novih multifunkcionalnih bildera te optimiziranih sustava
bijeljenja koji su djelotvorni i u niskim koncentracijama. Kod proizvodnje deterdenata,
velika panja posveuje se usklaenju aktivnih tvari deterdenta s ekolokim zahtjevima i
propisima.

39
 15. PROCES PRANJA

Pranje u vodenim kupeljima je vrlo sloen proces u kojem meusobno djeluje itav niz
fizikalnih i kemijskih utjecaja. Vodotopljive neistoe skidaju se otapanjem, masnoe se
emulgiraju, krute netopljive neistoe se dispergiraju. Obojeni pigmenti koji se vrsto dre uz
vlakna razgrauju se oksidacijskim putem i prelaze u neobojene ili topljive spojeve i ne
mogu se u potpunosti drugaije ukloniti. Bjelanevine i neki drugi spojevi hidrolitiki se
razgrauju i prelaze u topljive produkte pod utjecajem enzima kao biokatalizatora. Sve su to
primarni procesi u pranju.
Istovremeno postoji mogunost da se jedan dio uklonjenih neistoa ponovno vee na
druga mjesta na tekstilnom materijalu ime bi se dobilo odreeno posivljenje. Zadatak je
deterdenta da neistoe zadri emulgirane ili dispergirane u kupelji to se postie uz tenzide,
bildere i druge sastojke. Ovo su sekundarni procesi koji se, isto kao i primarni, moraju dobro
provesti, da uspjeh pranja bude zadovoljavajui.
Pranje se regulira s etiri faktora a to su: kemija, mehanika, temperatura i vrijeme. U
najnovije vrijeme nastoji se prati na to niim temperaturama ponajvie radi toga jer se sve
vie peru tekstilni materijali iz sintetskih vlakana i njihovih mjeavina s prirodnim vlaknima
pa se pranjem na nioj temperaturi izbjegava nastajanje nabora na materijalu. Osim toga
pranjem na niim temperaturama tedi se na vremenu i energiji. Kod pranja na 30oC potroi se
oko 0,2 kWh elektrine energije, 1,0 kWh na 60oC, a na 90oC potroak iznosi 1,9 kWh. Nagli
skok potronje energije uzrokovan je visokim toplinskim kapacitetom vode. U idealnim
uvjetima potronja elektrine energije za zagrijavanje 10 litara vode od 20oC do 90oC je 0,8
kWh. Uinkovitost pranja na niim temperaturama postie se poveanim udjelom neionskih
tenzida, dodavanjem dvije do tri vrste enzima u deterdent i primjenom aktivatora bijeljenja.
Na taj nain postiu se dobri uinci pranja na temperaturama od 30-40oC.

15.1. Primarni efekti

U pranju najvanija uloga pripada vodi jer je ona medij u kome se pere. Voda
istovremeno slui kao otapalo za vodotopljive neistoe i najvei dio sastojaka deterdenata.
Netopljivi sastojci deterdenata i netopljive neistoe su u vodi fino dispergirane. Voda
prenosi toplinsku energiju. Voskovi i masti na povienoj temperaturi prelaze u tekuu fazu pa
ih je lake ukloniti. Osim toga, voda slui i kao prenosilac kinetike energije (mijeanje,
cirkulacija, zagrijavanje). Zbog pokretanja vode, uzrokovanog mehanikim i toplinskim

40
utjecajem, estica neistoe se otkine s vlakna i otplavi u kupelj. To prvenstveno vrijedi samo
onda ako je estica dovoljno velika da je moe zahvatiti strujanje vode. Naime, s udaljenou
od povrine vlakna raste jaina strujanja i neposredno uz povrinu gotovo da nema strujanja i
ako je estica neistoe manja od neke granine vrijednosti, strujanje je nee zahvatiti i ona e
ostati vezana na povrini (slika 4). Uinak djelovanja kinetike energije (mijeanje)
prikazano je na slici 5. Vidljivo je da je uz jako mijeanje u odreenom podruju
koncentracije potrebno mnogo manje deterdenata nego uz slabo mijeanje.

Slika 4. Pokretanje estica neistoe ovisno o njihovoj veliini i jakosti strujanja

koja ovisi o udaljenosti od povrine vlakna ( d = udaljenost od povrine
vlakna; u = jakost strujanja)

Slika 5. Utjecaj mijeanja na uinak pranja (A = jako mijeanje; B = blago

mijeanje)

41
 Fizikalno odvajanje hidrofobnih neistoa s vlakna zbiva se zbog nespecifine
adsorpcije tenzida na razliitim graninim povrinama. Ako se uroni nauljeno vlakno u istu
vodu nita se nee zbivati, no ako se uroni u otopinu tenzida onda se na jednakomjerno
nauljenoj povrini vlakna ponu formirati kapljice ulja. S vremenom te kapi poprimaju sve
kuglastiji oblik. Dodirna povrina ulja i vlakna se smanjuje i konano se uz pomicanje vlakna
kapi ulja otkinu s povrine. Dolazi do adsorpcije molekula tenzida koje su orijentirane svojim
hidrofobnim dijelom na vlakno i ulje tvorei na njihovim povrinama tanki film. Adhezija
izmeu vlakna i ulja se prekida i kapljice ulja se otkidaju s povrine vlakna. Shematski prikaz
moenja i otkidanja uljne neistoe s vlakna prikazan je na slici 6.

Slika 6. Shematski prikaz moenja i otkidanja uljne neistoe s vlakna

Uloga tenzida u ovom procesu je da otkine uljnu neistou s povrine materijala, zatim
da ju emulgira u kupelji i konano da ju zadri u kupelji tj. stabilizira nastalu emulziju.
Zajedno s masnoama uklanjaju se krute neistoe koje su na njih vezane. Termoanalitika
ispitivanja pokazuju da takoer i masti znatnim dijelom sadre tekue sastojke, a iznad 40oC
veinom prelaze u tekuu fazu i za njihovo uklanjanje naelno vrijedi isti mehanizam kao i za
ulja.

42
 Proces moenja moe se opisati Young-ovom jednadbom:
= + cos (1)
SA SL LA

SA - granina povrinska napetost kruto/zrak [mN/m]

SL - granina povrinska napetost kruto/tekue [mN/m]

LA - granina povrinska napetost tekue/zrak [mN/m]

- kontaktni kut

Napetost moenja j definira se slijedeom jednadbom:

(2)
j - napetost moenja [mN/m]
Potpuno moenje krute tvari zbiva se samo kod spontanog irenja tekuine preko krute
povrine tj. za = 0 odnosno cos = 1.
Jednadba (2) moe se napisati i u transformiranom obliku
SL
cos =
SA

LA
(3)
Proizlazi da je cos = 1 kad je = . U tom sluaju je kontaktni kut =
LA SA SL

0o, a moenje je potpuno. Teoretski postoje tri podruja moenja koja su prikazana na slici 7.

Slika 7. Podruja moenja u ovisnosti o napetosti moenja, j.

43
U podruju 1 formira se potpuno kuglasta kap i vrijedi ( SA

SL
) LA
. U podruju 2

formira se kap s odreenim kontaktnim kutem -1< cos < 1 (za cos = 0, = 90) i vrijedi

LA
( >
SA

SL
)> LA
. U podruju 3 kap se slobodno iri preko povrine i

vrijedi ( SL ) .
SA LA

Takoer je na slici 8 je shematski prikazano moenje krute povrine tekuinom.

Slika 8. Shema moenja krute povrine

Granina vrijednost za cos =1, odnosno =0o je konstanta vrstog tijela i oznaava se kao
kritina povrinska napetost . To znai da e se preko povrine krutog tijela spontano
C

iriti samo tekuine s jednakom ili niom povrinskom napetosti od njegove granine
povrinske napetosti i moi e ga moiti. Vodene otopine tenzida lako e moiti sintetska
vlakna jer ona imaju povrinsku napetost iznad 35 mN/m, a povrinska napetost otopina
tenzida je oko 30 mN/m.
Kod uklanjanja masnoa treba uzeti u obzir da je dio povrine vlakna prekriven
masnim neistoama. Kupelj za pranje konkurira ovdje moenju s masnoama kao to je
prikazano na slici 9.

44
 Slika 9. Dvije tekuine na krutoj podlozi A) kupelj za pranje; B) uljna neistoa;
a) odvojene; b) u meusobnom kontaktu

Dou li u dodir na krutoj povrini dvije tekue faze, kao npr. kupelj za pranje i uljna neistoa
tada na osnovnoj povrini djeluju dvije napetosti moenja jA i jB. Istovremeno dvije tekuine
imaju zajedniku graninu povrinu a na plohi dodira djeluje razlika napetosti moenja jA i jB,
j koja se naziva napetost istiskivanja i djeluje uzdu linije dodira. Dodatno djeluje na
osnovnoj povrini sa suprotnim predznakom jo i udio granine povrinske napetosti od
AB

veliine cos kod ega je kontaktni kut u uljnoj fazi B. Kao rezultirajua sila dobiva
AB

se prema jednadbi (4) definirana rubna ili kontaktna napetost koja djeluje u smjeru
R

skidanja (uklanjanja) uljne kapi.

R = j + AB cos
(4)
R - kontaktna napetost

j - razlika napetosti moenja

AB - granina napetost

- kontaktni kut

45
 Adsorpcijom tenzida iz faze A poveava se j , a se smanjuje. Budui da je
AB

AB x cos kod rubnog kontaktnog kuta veeg od 90o negativno, prema jednadbi (4) oboje

djeluje na poveanje kontaktne napetosti i samim time na jae potiskivanje uljne kapi.
Povrina koja je bila pokrivena uljem moi se vodom. Ovaj proces se pospjeuje mijeanjem.
Istraivanja su pokazala da je smanjenje meupovrinske napetosti vee ako se
upotrijebi mjeavina anionskih i neionskih tenzida nego ako se upotrijebi samo jedan tenzid.
Optimalni omjer anionski : neionski tenzid je 4 : 1. Time je postignuto njihovo sinergistiko
djelovanje i o tom treba voditi rauna kod formulacije deterdenta. Ova pojava se tumai
time to se kod prisutnosti samo anionskog tenzida negativno nabijene anionske skupine
meusobno odbijaju i kod odreene gustoe naboja daljnja adsorpcija se zaustavlja. Ako se
izmeu molekula anionskog tenzida ugrade molekule neionskog tenzida onda se odbojne sile
smanje i ukupna adsorpcija tenzida se povea.
Krute neistoe dre se na povrini vlakna van der Waals-London-ovim privlanim
silama. Za njihovo uklanjanje vane su kinetike sile pokretanja estica i elektrine sile
odbijanja. Van der Waals-ove sile privlaenja PA i elektrine sile odbijanja PR daju zajedno
rezultirajuu krivulju za potencijalnu energiju estice neistoe P kao funkciju njene
udaljenosti od stjenke vlakna. Krivulja ima minimum i maksimum. Minimum lei u to je
mogue veem priblienju estice vlaknu. Maksimum opet daje energetski brijeg ili barijeru
koja mora biti prevladana, da bi se estica odvojila od vlakna. Ovaj brijeg je to lake postii
to je elektrostatsko odbijanje vlakna i estica prljavtine vee (slika 10).

46
 Slika 10. Izraunata potencijalna energija privlaenja PA i odbijanja PR te
rezultirajua potencijalna energija estice neistoe kao funkcije
udaljenosti estice od stjenke vlakna

Dodatkom alkalija u kupelj poveava se uinak pranja, jer porastom pH kupelji, raste
negativni naboj vlakana i estica neistoe. Anionski tenzidi adsorpcijom na vlakno i estice
neistoe dodatno poveavaju negativni naboj i pomau pri dispergiranju i zadravanju
neistoa u kupelji. Kao mjera za povrinski potencijal moe se uzeti elektroforetska
pokretljivost. Elektroforetska pokretljivost estica ae kao neistoe u vodenim otopinama
tenzida s istom hidrofobnom, ali razliitim hidrofilnim skupinama prikazana je na slici 11.

47
 Slika 11. Elektroforetska pokretljivost (EP) estica ae u otopinama razliitih
tenzida na 35 oC: a) C14H29OSO3Na (anionski);
b) C14H29O(CH2CH2O)9H (neionski); c) C14H29N(CH3)3Cl (kationski)

aa ima negativan naboj, a anionski tenzidi ga adsorpcijom poveavaju i pokretljivost

estica ae se poveava, a time i uinak pranja. Kationski tenzidi smanjuju elektroforetsku
pokretljivost estica i tek se kod viih koncentracija ponovno postie visoka pokretljivost
dovoljna za skidanje neistoe. Unato tome oni se ne mogu upotrijebiti za pranje jer daju
esticama pozitivni naboj, koji bi se ponitio ve kod prvog ispiranja i dolo bi do ponovnog
taloenja (redepozicije) ve uklonjenih estica na drugim mjestima na vlaknu i do posivljenja.
Neionski tenzidi ne djeluju na elektroforetsku pokretljivost, ali su ipak djelotvorni u pranju.
Ovo se povezuje s njihovom velikom adsorpcijom na povrinskom sloju koja je znatno vea
od adsorpcije anionskih tenzida. Zbog jednakog naboja tekstilnog vlakna, estice neistoe i
hidrofilne skupine tenzida mora se npr. kod adsorpcije natrijevog dodecil sulfata (anionskog
tenzida) savladati vea potencijalna barijera nego pri adsorpciji neionskog tenzida.

48
 Molekule tenzida se orjentiraju okomito pri adsorpciji na povrinu vlakna i adsorpciji
na estice neistoe koje su na vlaknu. Iz toga rezultira pritisak u pukotini na povrinu izmeu
njih koji pomae odvajanju estice od vlakna. Zbog toga su i neionski tenzidi, iako nemaju
naboja, u pranju djelotvorni.

Slika 12. Shematski prikaz odvajanja kuglaste estice od tvrde povrine kao
posljedica adsorpcije tenzida; S = povrina, P = estica, s- pritisak
sloja tenzida u pukotini na povrinu i p- pritisak sloja tenzida
na esticu.

Anionski tenzidi svojom adsorpcijom poveavaju negativni naboj i elektrostatsko

odbijanje estice i vlakna. Najbolji se uinci dobivaju primjenom kombinacije obje vrste
tenzida (anionskih i kationskih). Kod neionskih tenzida znaajna je i hidratacija hidrofilnih
skupina. Adsorbirane molekule tenzida su tako orijentirane da je hidrofilna skupina okrenuta
prema vodenoj fazi. Zbog toga su i pigmenti i vlakno okrueni hidratnom ljuskom. Sklonost
redepoziciji estica neistoe je smanjena jer voluminozna ljuska neionskih tenzida djeluje
kao zatitni plat, a zbog adsorpcije anionskih tenzida poveava se elektrostatsko odbijanje
estica neistoe i vlakna.

Za razliku od tenzida koji se nespecifino adsorbiraju na sve hidrofobne povrine,

sekvestranti se specifino veu na povrine koje imaju izrazitu lokaciju naboja, npr. na
metalne okside i odreena vlakna. Dolazi do kemisorpcije.

49
 Promjena zeta- potencijala hematita djelovanjem raznih sekvestranata u ovisnosti o pH
vrijednosti prikazana je na slici 13. Dobivaju se slini efekti kao i kod adsorpcije anionskih
tenzida.

Slika 13. Zeta potencijal, hematita kao funkcija pH na 25oC u prisutnosti raznih
sekvestranata a) natrijev klorid; b) natrijev trifosfat;
c) benzenheksakarboksilna kiselina; d) 1-hidroksietan-1,1 difosfonska
kiselina; koncentracija aniona 2,5x10-3 mol/l

Bilderi na bazi kompleksnog vezanja zamnoalkalijskih iona i iona tekih metala, a isto
tako i bilderi koji djeluju na principu ionske izmjene, imaju dodatno djelovanje. Oni mogu iz
estica neistoa izvui metalne ione i na taj nain estice postaju upljikave, lome se,
vrstoa vezanja za vlakno slabi i estica se lake odvaja. Osim toga omekavaju vodu i
reguliraju pH i tako pojaavaju uinak pranja te su bitni sastojci deterdenata.

50
 15.2. Sekundarni efekti

Neistoe skinute s tekstilnog materijala ostaju u kupelji tijekom pranja. Tekstilije se

kroz izvjesno vrijeme peru u neistoj kupelji, a to osobito vrijedi u perilicama. Nuno je da se
neistoe zadre u kupelji i da se sprijei njihovo ponovno taloenje ili redepozicija na
drugim mjestima to bi uzrokovalo posivljenje tekstilija. Tenzidi, stvarajui povrinski sloj na
esticama uklonjenih neistoa i kapljicama masnoe djeluju kao stabilizatori nastale
disperzije i emulzije te tako spreavaju ponovno taloenje na vlakno, tim vie to je i povrina
vlakna zasiena slojem tenzida.
Taloenje spreava i dodatno elektronegativno nabijanja neistoe i vlakna emu
doprinose i bilderi. Inhibitori posivljenje ili nosioci neistoa imaju takoer bitnu ulogu u
sekundarnim uincima pranja jer isto fiziki spreavaju taloenje neistoa na vlakna.
Posebno je osjetljivo pitanje pranja obojenog rublja nepostojanih obojenja, osobito ako se
obojeno rublje pere zajedno s bijelim rubljem te o tome treba voditi brigu kod formulacija
deterdenata za pranje obojenog rublja tzv. Color deterdenata. Postoji opasnost da skinute
estice bojila preu na druga mjesta na vlaknu i da ih oboje. estice uklonjenog bojila
potrebno je svakako zadrati u kupelji. To se dobrim dijelom postie solubilizacijom.
Mnogi spojevi koje su u vodi netopljivi kao, npr. mnoga bojila, mogu se otopiti u
micelarnoj otopini tenzida u vodi. Ova pojava naziva se solubilizacija, a spoj koji se na taj
nain otapa solubilizat. Solubilizacija je mogua samo pri koncentracijama tenzida koje su
vee od kritine micelarne koncentracije (KMK) tj. samo u prisutnosti micela tenzida. Za
svaku koncentraciju tenzida postoji neka maksimalna koncentracija solubilizata koja moe
biti prihvaena od strane micelarne otopine. Solubilizacija ovisi o konstituciji tenzida i o
veliini molekula solubilizata.
Kao primjer je prikazana solubilizacija slabo topljivog bojila Orange OT (C.I. Solvent
Orange 2) u vodenim otopinama natrijevog dodecil sulfata (slika 14).

Orange OT ( C.I. Solvent Orange 2)

Vidljivo je da se topljivost bojila praktiki ne poveava s poveanjem koncentracije tenzida

sve do postizanja kritine micelarne koncentracije (KMK), a zatim daljnjim poveanjem
koncentracije tenzida naglo raste.

51
 Slika 14. Solubilizacija, S, bojila Orange OT (C.I. Solvent Orange 2) u vodenim
otopinama natrijevog dodecil sulfata na temperaturi od 25oC.

Molekule bojila se mogu ugraditi u unutranjost micela ili se ugrauju u sloju izmeu
molekula tenzida kako je prikazano na slici 15.

Slika 15. Shematski prikaz mogue ugradnje molekula bojila u kuglaste micele

52
 Brzina solubilizacije je vrlo znaajna, jer se bojilo mora solubilizirati u tijeku procesa
pranja. Naeno je da brzina solubilizacije raste s temperaturom, a u otopinama neionskih
tenzida najpovoljnije temperature za solubilizaciju su neposredno ispod toke zamuenja.
Solubilizacija odnosno ugradnja solubilizata u micele se zbiva samo u otopinama tenzida
iznad KMK. No ipak je naeno da se u vodenim otopinama anionskih tenzida solubilizacija
znaajno pojaava dodatkom nekih polimera, npr. polivinilpirolidona (PVP) koji mogu imati
uzajamno djelovanje kako s bojilima tj. sa solubilizatom tako i s tenzidima. Primjer za to je
solubilizacija teko topljivog bojila Orange OT u otopinama natrijevog dodecil sulfata.

Slika 16. Solubilizacija, S, bojila Orange OT u otopinama natrijevog dodecil

sulfata (NLS) s dodatkom i bez dodatka polivinilpirolidona (PVP)

Dodatkom polivinilpirolidona solubilizacija poinje ve kod vrlo malih koncentracija tenzida

daleko ispod kritine micelarne koncentracije. Ova injenica ukazuje da se ovdje ne radi o
uobiajenoj solubilizaciji u micelama tenzida. Otopine polimera bez tenzida nemaju
solubilizirajui efekt, pa prema tome to znai da kompleksi polimera i tenzida imaju
micelama slina svojstva i zato mogu solubilizirati molekule bojila. Za razliku od anionskih
tenzida, neionski tenzidi nemaju meudjelovanje s polimerom. Iz toga proizlazi da su
kemijska struktura i svojstva tenzida tj. tip tenzida od presudnog znaaja za solubilizaciju, pa
prema tome i stabilizaciju u bojila u kupelji.

53
 Veliku vanost za vezanje bojila imaju i bilderi. Naeno je da zbog velike aktivne
povrine bilderi na bazi zeolita A imaju vrlo pozitivne uinke, dok bilderi na bazi trifosfata
djeluju negativno. Remisija svjetla s bijele tkanine prane u istoj kupelji s obojenom tkaninom
uvijek s istim tenzidom ali s razliitim kombinacijama bildera i polivinilpirolidina prikazana
je na slici 17.

Slika 17. Remisija svjetla, R, s bijele tkanine prane u istoj kupelji uz iste uvjete
pranja s pamukom obojanim bojilom C.I. Direct Red s 95.
Koncentracije bildera i polimera: natrijev dodecil sulfat (NLS) 0,5 g/l;
natrijev trifosfat (NTF) 3 g/l; polivinilpirolidon (PVP) 0,3 g/l i zeolit A
0,5 g/l.

Vidljivo je da zeolit A i polimer (PVP) imaju vrlo povoljan uinak vezanja bojila za
razliku od trifosfata (NTF). Osim tenzida i bildera vanu ulogu u spreavanju prijelaza bojila
na druga vlakna imaju i nosioci neistoa jer oni na svojoj povrini zadravaju dio
eventualno skinutog bojila.

54
16. LITERATURA

1. E. Smulders, Laundry Detergents, Wiley-VCH, Weinheim, 2002.

2. I. Soljai, T. Pui, Njega Tekstila, Sveuilite u Zagrebu, Tekstilno-Tehnoloki
Fakultet, Zagreb, 2005.
3. R. J. Farn, Chemistry and Technology of Surfactants, Blackwell Publishing, Oxford,
2006.

55