DCANE CNDOLU

Sinem a ve F elsefe
Kap Yaynlan 324
Edebiyat 94

SN E M A V E FELSEFE
Dcane Cndiolu

1. Basm: Kasm 2012, Kap Yaynlan

ISBN: 978-605-4683-59*8
Sertifika No: 10905

Yayna Hazrlayan: Mehmet Said Aydn

Kapak Tasarm: Utku Lomlu
Kapak Grseli: Andrey Tarkovski, Nosto/ghia'dan bir sahne (1983}
Mizanpaj: M. Atahan Sralar

O 2012, Dcane Cndiolu

2012; bu kitabn yayn haklan Kap Yaymlanna aittir.

Kap Yaynlan
Ticarethane Sokak No: 53 Caalolu / stanbul
Tel: (212) 513 34 20*21 Faks: (212) 512 33 76
e-posta: bilgi@kapiyayinlari.com
www.kapiyayinlari.com

Bosfc ue Cf/f
Melisa Matbaaclk
Matbaa Sertifika No: 12088
iftehavuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No; 8 Bayrampaa / stanbul
Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29

G enel Datm
A lfa Basm Yaym Datm San . ve Tic. Ltd. ti.
Ticarethane Sokak No: 53 Caalolu / stanbul
Tel: (212) 511 53 03 Faks: (212) 519 33 00

Kap Yaynlan, Alfa Yayn Gnbunun tescilli markasdr

Sinema ve Felsefe

Dcane Cndiolu
 indekiler

n s z ................................................................................................................ ix

zgrle at..................................................................................................... 3
her ark sylediinde....................................................................................... 16
eser konuurken sanat kekeler..................................................................... 20
tanrdan ok uzakta......................................................................................... 23
tutku yok edilebilir ama yaratlamaz................................................................27
ryada gerekleen hayal.................................................................................31
bir dii is a .........................................................................................................33
erkek bencillii............... 37
insan tavaf etmek............................................................................................ 40
tarkovski mavisi................................................................................................44
ahengimi cebire vurdum.................................................................................. 48
grnmez bir btnn paralan..................................................................... 53
cmle uzunluunda koridor............................................................................. 56
abes.................................................................................................................. 60
beyaz iddet..................................................................................................... 64
antichrist.......................................................................................................... 67
teolojik edebiyat.............................................................................................. 72
cinselliin teolojisi............................................................................................ 76
hilikte baslmak...............................................................................................80
melancholia..................................................................................................... 84
kendini kendinde bil......................................................................................... 98
kimin gereisin sen?.....................................................................................102
tann lm......................................................................................................107
cinselliin hristiyancas................................................................................. 111
sudaki hayal....................................................................................................115
abdal............................................................................................................... 118
abdala dair notlar..................................................................................... 123
vuslat hicrandan beterdir............................................................................... 126
insan nefesine hasret.....................................................................................130
sahte ehvet....................................................................................................134
kaldrm seresi............................................................................................... 138
bay m odern ....................................................................................................141
umutsuz boluk...............................................................................................146
elinde pitov samuray kyafeti giymi yenieri..............................................151
gnaha son ar............................................................................................156
igzarlk................................................................................................... 161
mustafa.................................................................................
hr adam ......................................... 169
porcupine....................................................................................................... 173
sinemadaki ressamlar................................................................................ 177

Sinemadaki Ressamlarn Listesi.................................................................... 201

D izin...............................................................................................................205
 nsz

N e re d e y s e hi secdeden kalkm azken alnm , niin bir kez bile sesi

ni duym am ? Gnler, geceler... asrlardr ad dudaklarmdan dm edii
halde n ed en bir d efa da ben onun adm andn iitm em ?
N iin bir tek kelim e bile etm ez, niin d aim a susar? N iin h ep bu
kadar uzakta durur da yaknm a g e lm e z? N iin bam okam az, niin
bir k ez olsun konuum olm ay kabul etm ez? N iin bir kez bile yzm e
bakm az, bir k ez bile yzyze konum aya raz olm az?
Ks mdr acaba bu yetim in e?
yi am a niin kssn bana? K ad ir olan, R ah m an olan o , ben d e i
lim. B en ki sade m ahrum olanm . B en ki bir tek yazgs yalnzlk olanm .
B en ki b en d iye iaret ed ecek bir benden bile m ahrum olanm . M er
h am ete m uhta olan o deil, benim . R a h m et v e efkati, ltuf v e ihsan
isteyen benim , vaad eden se o!
Kulluum da kusurlanm, ibadetlerim de eksiklerim var, o seb ep le mi
ses v e rm iy o r a c e p ? O neden le m i benim le konum uyor? Bu yzden
mi h e p uzakta duruyor, bu yzden m i bir sabah bile kapm tklayp
m erhaba dem iyor?
S evgili niin kssn bana, ben sevgim i hi kazaya brakm adm ki!
B ir an bile on dan fari olm adm ki! K aranln artt zam anlarda bile
sevgili yzm e hi irkin gr n m edi ki? D erdim d e bu ya, sevgili bana
hi grnm edi ki!
Belki de kzgn. Belki d e fkeli.
yi am a ben m a h ru m olduum u hissediyorum , m a d u r olduum u
deil.
M adur olsam m arur olurdum , o takdirde yolunu da g zlem ezd im .
K ahrettiine inansaydm kahrederdim , kahr e d e m esem isyan ederdim .
nkr ederdim . Belki ekinir, belki korkar, korkudan im an bile ederdim .
H i deilse kahrnn karsna sabrm karrdm. K an aat eder, eldekiy-
le yetinir, inlem ezdim .
B enim sabrm yo k ki! N e gcm var, ne kudretim, ne de artk bekle
m eye takatim. Bitmiim, tkenmiim, silinmiim. H e p iken hi olmuum.
B ilm em , niin uzakta duruyor, niin kapm n nnden bile g e m i
yor? A ca b a ehirdeyim d iye m i? ehrin grlts yznden lklarm
duym uyor olabilir m i? B en im le h ep asrlar ncesin den konum ay ter
cih etm esinin sebebi bu m u? H e r yakarm da h ep bin yandaki yal
velilerini gn derm esin in ? Y zle rc e tarikin tam da ortasnda beni y le c e
brakmasnn?
Ey sevgili, anlam yorum , kendi evinde bile konum aktan kanp
krsy bakalanna brakyorsun. T ek k elerd e dahi gren lerin deil bi
lenlerin dedikodu yapm alarna ses karm yorsun. Bir zam anlar seer
din, artk sem iyorsun. H alveth n en i bile kalabalklarla dolduruyorsun.
Bilirim, ah dam arm dan yaknsn, yin e de evin e aryorsun am a
evim e gelm iyorsun. K albim e. L tfen duymazlktan g elm e, kullarnn se
nin adm anarak delik deik etm elerin e izin verdiin o gsz y reim e.
O nu sana iaret ed en n e bulduysam onunla doldurdum diye m i?

Susma, syle e y sevgili, ehirdeyim , ehirliyim diye m i? Y in e bir ara

sokakta kayboldum d iye mi?

stiklal caddesini terif etm e z mi m elaike? O karanlk sokaklar, sine

malar, barlar, kafeleri, yardm na ihtiyac olan biare gnahkr kullar,

am a asl klar, g erek m ahrumlar, bir d e yetim leri, yoksullan, am an,

yanl anlam a sakn, paradan puldan deil, sem adan yoksunlar. S em a

dan, yani senden, yani mitten.

 Susm a konu e y sevgili, kendim i kaybedince niin seni kaybetm i
oluyorum ? Niin, kendim e yaklatka senden uzaklamakla cezalan

yorum .

Srf, bir kez olsun cem alini g re y im , d iye yalvard iin dalardan

talardan aalara yuvarladn kulun M usay- H addi amann bedeli

m iydi u m ehur len te r n

S y le bileyim , cem aline itiyakm var d iye mi saklanyorsun ben

den?

H addi atm diye m i? Belki d e kapnda sraya giren lerle birlikte sra

ya girm ed im d iye m i? S en i bir tek kendim e saklamak istedim d iye m i?

HXe r|Xi Xepa oPaxOav!

sa, tutam ayp kendisini, sonunda b yle hkrd huzurunda. a r
mhta.

ektii aclardan ikyet ettiini sananlar nasl da yanlyorlar. A c

dan deil, kukudan inlemiti o an. N iin im di benden vazgeiyorsun

dem iti, tam da sana ihtiyacm varken? arm htayken. arm ha g erile
ne kadar yanm daydn, niin imdi senin adna arm hta aslyken bana

benden vazgetiin i duyuruyorsun?

zimi kaybettim e y yar, artk ben kendim i kendim bulamam!

A h bilsen, ben, beni ararsn, p eim e dersin zannetm itim de
kaybolm utum , bile isteye nazarndan saklanm ak istemitim. Y asay
bozm az, t rey e kar gelm ezsin biliyorum . B ilm ez m iyim , elbet bilirim.
Lkin ben yin e de rahm eder d e korkm a yanndaym , diye fsldarsn
d iye bekliyorum .
Ciddiyim , izimi kaybettim.
im di in a n m a k sras sende!

N o t: Bu nsz Ingmar Bergman'n Nattuardsgasterna (1963) adl filminin

yorumundan ibarettir.
 1 + 1 = 1
B ir damla bir damla daha iki damla etmez,
daha byk bir damla eder.
Tarkovski, Nostalgia (1983)
 zgrle at

Bitim siz bir devinim dir tahayyl. Durdurulmak istenir bu yzden.

Israrla, hatta fk eyle. B azen akln kibirli v e tavizsiz k e s in li in c e , bazen
duyularn kaba ve tahammlsz k a til n c a .
nsann, zgrlne en dkn yetisidir. N e tek bana duyularn
g e r e k lik kskacyla denetim altna alnabilir serkelii, ne d e akln sert
e n n e diktii z o r u n lu lu k ve k e s in lik bariyerleriyle. K en di yasalarna
uym aktan honuttur. Karsna karlan en gellerin gzn korkuttuu
pek sylen em ez. H e r defasnda kendine ken din ce yollar bulur, v e z
gerei, devinim ini srdrme isteinden asla v a zg em ez, v a zg eem ez.
Salt kendi hakikatine mtaktr nk, srf kendi hayaline. Zatnn g e
reini talep eder: s o n s u z lu u v e s n rs z l .
Tahayyl yetisi, dnyann dinsel v e sanatsal kavrannm kkeninde
yer alm akla kalm az, sanlann aksine, en bandan bu yana bilimsel
kavrayn da tem elini tekil eder. n celik le v e zellikle m atem atik bi
limlerinin. G em ite ve imdi.
T a m da bu balam da, 2 8 H aziran 1 6 4 3 tarihli bir mektubunda,
geo m etrik ekiller ile hareketleri in celem ek te ilk olarak hayal yetile
rini kullanan m atem atikilerden s z ed en D escartes' hatrlam ak bile
tek bana kafi gelir sanrm ( l tu d e des m a th m a tiq u e s , q u i e x e r c e

3
p r in c ip a le m e n t l im a g in a tio n en la c o n s id ra tio n des fig u re s e t des
m o u v e m e n ts ).
nsanlk tarihi, g e rek te bu yetinin, sanat alanndaki birtakm naif
ilevleriyle snrl kalm ayacak kadar kkl isyannn yksn saklar si
nesinde. Dnm enin varln hissettirdii tm zam anlar boyunca, bu
yetinin kendi etkinlik alann gen iletm eye yn elik eilim leri, n ite li in
geerli olduu din ve sanat alanlannda deil sadece, n ic e li in e g e m e n
lik blgesi saylan m atem atik bilim lerinde d e hi ho karlanmamtr.

Itaque hom inum intellectui non plum ae addendae, sed plum bum
potius et pondra; ut cohibeant om nem saltum et uo/atum.

ada dncenin ilkleri arasnda saylan Francis B a con , X V II.

yzyln balarnda, duyulan ve d en eyi yceltm ek adna, nl eseri No~
v u m O rg a n u m S c ie n tia r u m da (1 6 2 0 ) byle syler.

nsann mdrikesine kanatlar takmak yerine, zplamasn ve umasn

engellemek amacyla ayana kurun balamak gerekir.

B a c o n n kulland m d rik e (intellectus) terim inin yerin e hi tered

dt etm ed en m u h a y y ile (im aginatio) szc yerletirilebilir. nk
m atem atiksel kavray karakterize eden hayal yetisinin kanatlanmasn
e n g ellem ey e yn elik abalarn tarihi, dnmenin tarihiyle yattr ve
dizginleyici y n tem ler arasnda bavurulan sakinletiricilerin bir ksm
nn psikolojik deil, farm akolojik nitelik tamas da aslnda p ek artc
deildir. N itekim biraz g erilere gidelim ve XI. yzyln tabib-filozoflarn-
dan bn S in a nn szn ettii, zellikle m atem atik bilim lerinde a k l ile
d u y u la r tarafndan ift tarafl den etim altna alnm aya allan ruhun,
yani pn eu m ann (7tVi3|.a) u teskin ed ilem ez isyann birlikte g rm e y e
alalm.

Ruh ieride kendisine isyan ettiinde, akl hemen d-duyularla yardm

lar ve onu ancak bu yolla denetim altna alr, tpk matematik bilimle
rinde olduu gibi.

Bu m dahalenin tbbi bir nitelik kazanm asnn nedeni, bn S in a ya

g re , isyana ka lka n ru h u ge re k tahrik, gerek se teskin etm ek bak-

4
rrundan d-duyulann hi kukusuz ki akldan daha gl v e daha etkili
olm asdr. Bu durumda srf dnsel sakinletiricilerin ie yaram ayaca
aktr, dolaysyla akl dzeyinden aa inip daha o k d-duyular
ile i-duyular (m vehhim e) arasnda etkili o la b ilecek tbbi m sekkinlere
bavurulmaldr. nk ruha boyun e d ire c e k olan , en son tahlilde yin e
d-duyulardr.
Burada, ortaalar boyunca, hayallerinin n e denli gl olduu ga yet
iyi bilinen m elankoliklere (bir tr m a n ia hastalanna) uygulanan saaltm
yntem leri hatrlanmal. Bu takdirde ancak dind en sanat'a, sanattan
bilim e, insann bilm e etkinliklerinin tm alanlarnda saduyuyu yoracak
denli yukanlara sramaktan kendini alkoyam ayan m u h ayyileyi zabt u
rabt altna alma nlem lerinin nasl olup da tb b i, hatta siyasi bir nitelik
kazanverdii anlalabilir sannm.
H ayal yetisini denetim altna alm ak, tarih boyunca h er iktidann ih
mal ed ilem ez d evi olmu, denetim sizlik ise kanlm az olarak ik tid a r
kavram nn kart haline dnmtr. Yasadlktr nk. Sradlk.
G e o r g e O rw ell'in nl kahram an W in sto n S m ith (John Hurt), gn
lne, 12 M ays 1 9 8 4 tarihini dtkten h em en sonra u satrlan kay
deder:

F reedom is the freed om to say two plus two equals fou r. If that is
granted, all else follow s. (zgrlk 2+2'nin 4 ettiini syleyebilme
zgrldr. Bu kabul edildi mi gerisi ardndan gelir.)

Gvenlik asndan 2 + 2 nin h er zam an deil, bazen 4 ettiini s y

lem ek gerekir. nk iktidariar, diledikleri takdirde 2 + 2 nin sadece 4
deil, bazen 3, bazen 5 ed e c e in e d e inanm ak eilim indedirler. ktidar
duygusu hakikate sahip olm a duygusuyla etir bu yzden.
Duygulara braklan bu dar alanda, insan, tepkisini nasl ortaya k o
yabilir, hayr d e m e y i nasl becerebilir? H a yr d em ey i, yani insan olm ay.
Elbette duygulannn dizginlerini brakm ak suretiyle. Y asa k snrla
m a d em ek . E n gellem e. D o a l olan snrlam a v e en gellem e. A kln ta
hakkm. Parti aklnn. D evlet aklnn. A h o akl y o k mu, am aac
kadar kskantr, asla evresin de baka aalan n yetim esine izin ver

5
m ez. K en d in e yakn bulmad h er duyguyu, h er ball h o r g rm ek le
yetin m ez, alaltr da.

Orgazmn ntrlemesiyle Parti ye ballk dndaki ballklarn nne

geilecek!

M ichael R a d fo rd un N in e te e n E ig h ty -F o u rd a (1 9 8 4 ) yin eledii bu

yargya sradan insanlann verdii yant, hi kukusuz ki beklenenden
ok daha yalndr.-

M aking loue, it was a p olitica l act. (Sevimek siyasal bir eylemdi.)

H ayatta kalmak iin d eil am a, srf insan kalm ak iin.

Kucaklamalar bir sava, orgazmlar zafer olmutu. Bu, Parti'ye indiril

mi bir darbe idi.

C lim a x m bundan daha ho bir yorum u olabilir m i?

O rga sm usun?
nsana insan olm a abas h e p yasaklanmtr. D aim a. T m iktidar
larca. te k in e ihtiyac olan her kurumca. S zd e akl v e m antn yasa
larnca. Bu yzden A lp h a v ille in (1 9 6 5 ) h er ta ra fm d a d rE = m c 2. N icelik
yani. M atem atik. P e k tabii ki bilimsel olaslklar. A ksiyom lar, postlalar,
h ipotezler. G elim i en byk bilgisayarn, A lp h a 6 0 m yaratt dnya.
Y e n i gerek. Kaskat. Duygusuz. Dncesiz.

1 saysn bilirsek 2 saysn da bildiimize inannz. nk 1+1, 2 eder.

lk olarak + nn anlamn bilmemiz gerektiini unutuyoruz.

Jean-Luc G odard, sorunu saylardan ok saylarn birbirleriyle ili

kisinde grr, + iminde. lemin m eruiyetinde. O ysa yllar sonra T a r
kovski N o s ta lg ia d a (1 9 8 3 ) bu denklem i yeniden ele alacak v e G o d a rd n
unutulduunu syledii + nn anlamn bir kez daha hatrlatacaktr insan
la.

1+ 1= 1
Bir damla bir damla daha iki damla etmez, daha byk bir damla eder.

6
 A n tim a d d e y e kar zafer kazanm aktan szeden ler, yani Einsteinlar,
S ch r d in ger ler tm yadsm a abalarna ram en hakl km ay baa

ram ayacaklardr. Kesinlik v e zorunluluk artk bir hayaldir. G aflet ite,

T a n n 'n n bazen zar att/atabilecei ngrlem em itir.

N iin ... Bu szck ne anlama geliyor unutmuum.

B yle d er H en ri Dickson (A kim T a m iro f) v e ilave eder:

Yanlmyorsam 150 k yl (annees lumieres) nce kanncalar toplu-

munda sanatlar yaard. Sanatlar, yazarlar, mzisyenler, ressamlar.
Bugn ise artk yok.

Zira bilgisayar var. A L P H A - 6 0 . S a d ece insanln yokoluuna hiz

m et ed en mantksal bir aygt. M atem atik.

P eki duygular? M u hayyilenin dur-durak bilm eden insan kard

o zirveler?
D uygulanm ak yasaktr. D lem ek yasaktr nk. H ayal kurmak.

- Bu insanlar niin idam ediliyorlar?

- Mantksz davrandklan iin. Mesela u adam, kans ldnde ala
mt.

A lp h a u ille in gl eletirisini tem sil e d en en etkili sahnelerdendir

bu! Y a n tn sahibesi N atach a v o n Brauna (A n n a K arina), g zleri yaar

dnda, a lyo r musun sen, d iye sorulur.

H ayr, d e r, nk alam ak yasak!

A la m a k , yani hissetm ek. Farkllamak, srden ayrlm ak, hayalle

re kaplm ak. K saca insan olm ak.

Biz doada alayan sakncal aznlz.

Kitap-insanlarn hznl itirafdr bu! D nm eden, hissetm eden in

san olm ay baaram ayacaklarna inanan kk bir aznln.

B o o k -p e o p le .
A d lan da yaam lar kadar hznl.

7
 Kitap-insanlar, Franois Tru ffau tnun, R a y Bradburynin ayn adl
rom anndan (1 9 5 1 ) uyarlad F a h re n h e it 4 5 1 n (1 9 6 6 ) finaline doru
karlatmz kk bir topluluun ad. nsanca yaam ak iin rpnan
bir topluluun. K itaplar, onlan ezb erleyerek korum aya kendilerini ada

m m ecnunlann ad.
lerinden biri, Clarisse (Julie Christie), ilk karlamalarnda, kitap

lan yakan baanl itfaiyeci G u y M o n ta g a (O skar W ern er) soru sorar:

lki, beklenen soru:

Fahrenheit 451 nedir?

Y a n t g a y e t sadedir: k d n yanm aya balad s c a k l n d e re

cesi.
kinci soru, o k ince bir tarizin ifadesidir:

tfaiyecilerin eskiden kitaplan yakmadkian, tam tersine atei sndr

dkleri doru mu?

M on tag arr, b yle dnm ek o k hataldr, der, nk zaten tm

e vler ate-korumal.
Ardn dan son soru gelir. Sorularn en masumu.

Kitaplan niin yakyorsunuz?

tfaiyeci bilindik bir ey sylerm iesine om uzunu silker, dierleri

gibi bir i ite, der:

Pazartesi M iller, Sal Tolstoy, aramba W alt W hitm ann, Cuma Fa

ulkner, Cumartesi ve Pazar da Schopenhauer ve Sartre. Kl olana
dek yakarz, sonra kllerini de yakarz. Bu bizim ilkemiz!

Bu karlk, yukandaki sorunun yant deildir. Evinin kaplan-

n M on d rian n renk v e izgilerinin ssledii M on ta g, n e yazk ki bu
sorunun yantn daha n c e hi dnmemitir. H i kitap okum am
tr nk. Lkin o soru bir gn karsna kacak, yaktnz kitaplar
hi okudunuz mu, sualiyle birlikte tm yaam kknden deiecektir.
M ondrian gibi drdnc boyutu aram a pahasna boyutu, yani ya

8
am, yani insan nasl yoksadm kitaplarla irtibata getiin d e ancak
farkedecektir.

M o n ta g n karlksz brakt sorunun yant, itfaiyecilerin K aptan

(Cyril Cusack) tarafndan dile getirilir:

Kitaplar insanlan mutsuz ediyor.

Bu s efer soru sorm a sras M o n ta g a gelm itir:

- Niin?
- nk kitap okumak onlan topium-kart (anti-social) yapyor.

Baka bir deyile, kitap okum ak bireysellik duygusunu artrdka bir

yandan yabanclam a/yalnzlam a arzusu glenirken te yandan da
toplum sallk duygusu g e rile m e y e balyor. Toplum sallk duygusu, yani
u A d le r in tm psikolojik rahatszlklarn tem elin de yattn syledii
G e m e in s c h a fts g e f h l.
K aptann gz n d e, rom anlar, asla varolm am insanlar hakknda
dr. B ir d e ller hakknda hikyeler vardr, onlara da b iy o g ra fi denilir.
F elsefey e gelin ce, o tam bir samalktr. F elsefe, d iye serte vurgular
Kaptan, rom anlardan bile daha kt!
Aslnda korkulan h ep tahayyldr. D en etlen em eyen tek insan yeti
si. D istop ia nn yaratcs. D zen v e d izg e kart. ster istem ez toplum -
kart.
Tahayyl, arasokaklann lda. Tutunam ayanlarn. Sradlann.
Gl bireylerin. Bu yzden d e felsefenin ve sanatn biricik binei. D
zen v e d izge asndan dnmenin d e, hissetm enin d e birer tehlike ha
line gelm esi kanlmazdr. Tarih boyunca iktidarlar kendi zayflklannn
farknda olmular, gl bireyselliklerin gelim esine asla izin verm em i
lerdir. ktidar aygtnn en tehlikeli hasmdr tahayyl. zgrln eii.
aresizlerin y e g n e tutama. A d n a g e r e k d en en d ev kafesten uup
kamann. D e v le tten. T op lu m 'd an . K anu ndan. D zen v e D iz g e den.
Akl v e M antktan.
Sonsuzlua v e snrszla mtaktr tahayyl. Bitimsiz devinim inin
biricik neden i de budur aslnda. D u rm ayaca iin deil, duram ayaca

9
iin durdurulamaz. N e tuhaf deil m i, asrlar n cesin den , A ristoteles,
h em d e fk eyle, yle hayknyordu:

A m a durm ak gerek ! (vaycr orrjva)

Durm adka, sanlkla anlam ak ve bilm ek olanakszdr da ondan.

A n lam ak ve bilm ek, yani d-dnyadaki devinim i, deiim i, nesneler
dnyasnn akkan okluunu birlik altna getirm ek. S ta g e ira l bu
konuda hi tereddt etm ez, h em akln (n oesis), hem d e mdrikenin
('d i n o ia ) durmas gerek tiin e inanr, her iki yetinin d e ancak durur
larsa, durabilirlerse anlayacaklarnda srar eder. O n a g r e , mdrikenin
bildiini ve dndn syleyebilm em izin bir tek nedeni vardr: dur
m ak (s tin i).
A ristoteles m drikeyle yetin m ez, akl da, kyas da d evin im den ok
bir dinginlie veya bir duraanla benzetir. H a rek ete deil, skna.
Bir sona varm ayan aklyrtme mi olur? Bir n eticeye varm ayan k
yas, bir sonu n erm esiyle bitm eyen tasm? H e r halkrda ncllerin
bir sonucu olm aldr. Aklyrtm e, ister istem ez, bir noktada durmaldr.
Dinlenm elidir.
D inginlik v e duraanlk, sadece A ristoteles iin deil, hocas Platon
iin de bilm enin koullarmdandr. P h a id o n risalesinden kk bir kayt,
hakikat talibinin m erakn teskin etm ek iin yeterli addedilm elidir:

Hatrlama ve dnmede dinginlik (Xaoar|c t f|psj.iv) ortaya knca.

bundan kesin bilgi domaz m?

Salt bu rnekten, kesin bilginin kkenindeki o sakl durma, bir u

raa, bir duraa varm a anlam, ok uzaklardan bile grlecek denli a
a km gibidir. nk her iki filozofun dilinde de ep istem e, durmak
anlam ndaki epist/dm aiden kken alr. Nitekim ngilizce understan-
d in g'deki S ta n d in g , A lm a n c a da versteh en deki s te h e n , A r a p a da va-
k a fedeki u u k u f, h ep anlam a edim inin tem elindeki durm ann izleridir.
G re k e deki stem enin.
V E b ylece tecessm etm i akl hi durmakszn yalvarr, bazen rica,
bazen em r eder:

10
 Ama durmak gerek!

Durm ann trajik sonularn kavram ak iin, srf D arren A ro n o fsk ynin
P i (1 9 9 8 ) film ini hatrlam ak bile yeterli. G n ee bakmann bedelini.
Niceliksel tahayyln bedelini. Dolaysyla bir adm tesinin. T eveh h -

mn.
ktidarlann toplum adna b ireye mdahalesi her defasnda hayal ve
hazzn yasaklanm asyla sonulanr. Y a ra r ilkesinin lehine. ster istem ez.
Y a y g n olarak olum lanan nesnel olandr. O bjektivite. Toplum sal olann
m eruiyeti. D e v le t ise en yksek soyutlam a. Para gibi. Akln gc. kti
darn b ed en d en synl. Yargn n . Tanm lam ann. zn el olansa olum
suzdur. Kuraldlktr. Sradlk. B ireyin yazgs, dolaysyla duygularn.
Karar v e rilem ez olann. H e r adm da kestirilem ez, llem ez, belirlene-
m ez kalann.
M u hayyilenin zgrl sorunu, kanlm az olarak siyasal bir nite
lie brnr, brnm ek zorundadr. Zira zgrlk son tahlilde mlkiyet
zerinden bir dzen(sizlik) v e dizge(sizlik) sorunudur.
G o d a rd n 1 9 6 5 te, Truffaut'nun 1 9 6 6 d a ele ald, M ichael
R ad ford un ise 1 9 8 4 te yineledii dzen v e d iz g e den zgrlem e soru
nu, 2 0 0 0 li yllara gelindiinde Kurt W im m e r tarafndan E q u ilib r iu m -
da (2 0 0 2 ) yen id en ele alnacaktr.
Akl a nda yattrclara ihtiya vardr. M akina a nda. P r o -
zium lara. P ro z a d a ra . Dnm ek ve hissetm ek yasaklanmtr nk.
Dnmeyi v e hissetm eyi harekete g eiren h er ey! Felsefe v e sanat,
kitaplar ve tablolar. nsan insan yapan h er ey!
En n c e L a G io c o n d a (M on a Lisa) yaklr. En bata. Sonra e le n e
geerse. Kitaplar, tablolar, ksaca duygulanm a geit veren h er ey.
H issetm ek v e sevm ek yasaktr bu evren de.
Barahip John P reston (Christian Bale), kendisi gibi rahip olan en
yakn arkada P artrid gei (Sean B ean) ld rm eden evv e l bir m abedde
sktrr. B ir katedral ykntsnda.
Partridge, h er ey bitti, d er sakince, bizi biz yapan hereyi yo k ettik!
A rdndan da tm film e anlam n veren , W illiam Butler Y e a ts m bir ii
rinden, C lo th s o f H e a v e n d a n (1 8 9 9 ) u dizeleri okur:

11
 / would spread the cloths under your feet:
But I, being p oor, have only my dreams;
I have spread my dreams under your feet;
Tread softly, because you tread on my dreams
Elimde olayd atlaslar sererdim ayaklarnn altna
Ne ki garibann tekiyim, vanm youm dlerim
Dlerimi serdim ben de ayaklarnn altna
Nazik ol ltfen, zerine bastn benim dlerim

Hakikatin yannda saf tutmann bedeli, sanld gibi, hakikat d-

m anlannm eziyetlerin e sabretm ek deil, bizatihi hakikatin kendisine
taham m l etm ektir.
Dlerden m i s z ediyorsun, lm eyi g z e alacaksn o halde! H ayal
mi ediyorsun yldzlara trm anm aktan ekinm eyeceksin! O lu p biteni
g rm ezd en m i geliyorsun, daha iyi bir ge le c e k m i tasarlyorsun, farkl
bir bilim, farkl bir inan, farkl bir d, yen i, yep y en i bir g e r e k m i an-
yorsun kendine, aren yok, leceksin!
lm eyi g z e alam yorsan, M a x Frisch in H o m o F a b e r (1 9 5 7 ) adl
rom anndaki teknisyen gibi dnmeyi srdreceksin, W a lter Faber
gibi.

Romanlardan holanmam, dlerden de yle! .

S rf rom anlardan v e dlerden mi, eskilerden s z ed en herkes

ten! T oltek lerd en , Z ap otek lerd en , A ztek lerd en . Sanatlardan yani.
K hinlerden. D ervilerden.

Srf elektriin ne olduunu bilmedikleri iin kendilerini yce ve derin

ruhlu kiiler sayan btn sanatlar gibi sinirime dokunuyordu.

H al byleyse keh an ete deil, bilim e inanm ak zorundasn! K a d ere

deil, tekn ie, yani istatistiklere, hatta rastlantlara bile deil, sadece
olaslklara.

Neden rastlant? Olana olmayann denenmi bir gerek olarak gste

rilmesinde mistie gerek yok, matematikle de aklanm ben bunu!

12
 Bu kibir n ered en geliyor?
Elbette teknikten. Bilim in m akinalam asndan.

Bir teknisyenim ve her eyi olduu gibi grm eye alknm.

H e r eyi olduu gibi g rm ek ...

N e byk bir iddia! G r n en i grnd gibi bilm eyi m arifet san

mak.

Robot her eyi insandan daha iyi tanr, gelecei bizden daha iyi bilir,
nk onu hesaplar, speklasyona ve hayale dalmaz, kendi sonula-
nndan yararlanr ve armas olanakszdr; robotun nceden sezilere
gereksinimi yoktur.

Frischin rom an 1 9 9 1 d e A lm a n y n etm en V o lk e r S ch ln d orff

tarafndan sinem aya uyarland. G enellikle tersi olur am a H o m o Fa-
berin filmini rom anndan daha baanl bulduumu itiraf etm eliyim .
S ch ln d orffun makas Frisch inkinden keskindir v e bu nedenle anlatm
ok daha zldr. D aha zl v e daha yoru m a ak! Filmin diline v a ro
luuluun g e yorum lannn yapp kalmas, rn ein T o ls to y la Sartre
ve C am usnn y er deitirm esi kabilinden kim i ayrntlardaki ufak tefek
deiiklikler hesaba katlmazsa, S ch l n d o rffun gizem li anlatm pekl
Frischin uzun uzun v e dobra anlatm na yelenebilir, zellikle ensest
atmasnn zm leniinde. Y oru m u n yaam da kalna.

Sevgili Tann, bulac hastalktan o yaratt, biz elinden almz. Artk

onun elinden tremeyi de almalyz.

W a lter F ab ern ahsnda m o d e m bilin elerinin o d an a yerle

tirilir, sonra da hayal yetisinin, m etin boyunca, bizzat elikinin z
zerinden b eden len m esin e izin verilir. W a lte r Faber (Sam S h epard) ile
Sabeth (Julie D elp y) arasnda ortaya kan on u lm az eliki zerinden.
B ir erkek ile bir kadn arasnda. Bilim (-teknik) ile sanat (-edebiyat) ara
snda. K saca yaam la lm , b e n 'le sen arasnda.
K aranln olm ad bir yerd e bulumalyz.
P eki am a n ered e?

13
 Akln aydnlnda m?
Vicdan n m yoksa?
N ered e?
N u r n o c h ein G o t t karn uns re tte n demiti bir defasnda H eid egger.

Ancak bir tanr kurtarabilir bizi.

Bir tanr?
H a n gi tanr?
H an gim izin tanns?
S yle, m m iniyle kfiriyle hepim izi rahm et kanatlar altna alacak
olan T a n n hangisi?
K rzysztof K ieslow sk iy e soracak olursak, s e v g inin kendisi. N e ki
sadece bir klie!
T a n n nedir, sorusunun yant, kiinin sevdiine smsk sarlmasn
dan ibaretmi. H issedersen inanrmsn. S eversen . T a n n y asl o sev
gide bulurmusun.

N e kt, inanm a yetisinin zayfl, nasl da insan kimi ihtiyala-

n tanrlatrmaya gtryor. N ed en m ahrum san on u tanrlatr! N eyi
arzuluyorsan. N e y e gereksinim duyuyorsan. Salt p ro fa n bir sevgi olur
bylesi. Y a p m a ck . Zahirde tabii. Srf grnte. H akikatte ise sevgi

elbette yaam n zdr. Y aam n ve Tanrnn. A n ca k adanm lk ise.

Safi sadakat suretindeyse. A k a mnkalib olabiliyorsa.
D e k a lo g la rm ilki (1 9 8 9 ), O n E m irin ba, B e n d e n B akasna T a p
m a y a ca k sn , adeta H o m o F a b erir erhi m esabesindedir, bu yzden
muhakkak birlikte deerlendirilm elidir.

M hendis bir baba. Planlayan, hesap eden, iini ansa brakm ayan
kl krk yarc bir teknisyen. Bilgisayann gc. Sibern etik yeilinin. V e
tm hesaplann boa k. M avinin yengisi. B ir yavrucan yazgs ze
rinden hem de.

Eletirinin odan da yine m o d e m bilin, yin e teknoloji. T ek n iin

lojiini boa karan o gizem li yaamsal basitlik. Y a z g . K ader.
N e ilgin deil mi, k a d e r szc bile m ik d a r szcyle ayn kk
ten. l dem ek. lt. G erek lem e olasl karsnda, k a d a r gibi,

14
k a d e r d e m atem atiin zorunluluunu y klenm ekten kanm az. Zorunlu
ve kesindir. Kar konulam az. H e r e y e k a d ir. A zrail kadar m u k te d ir.
C ebrail kadar m c b ir. T a n r kadar m u c ib . zg rl e mani bu yzden.
T ercih v e iradeye. M atem atik gibi. M atem atik, yani tekniin o sz
n ettiim iz m e um lojii. T ek n o-loji. Bilim in m ant. Bilimselliin.
z n d e yin e ta h a y y l var. En nihayet o da bir dlem , am a niceliksel.
S on u itibariyle, sfat insan olan varlk, hakikati iki ekilde dlem-
liyor, n ite lik s e l ve n ic e lik s e l olarak.
Fizikilerin dayana d o a . M atem atikilerin ise z ih in . Buna muka

bil siyasilerin dayana g , tccarlannsa p a ra . Filozoflarn dayana

us, sanatlarn e sin .
B ia relere g elin ce, hani u haklannda en o k konuulup da en az
anlalanlara, yoksullara, baldr plak dervilere, nur yzl delilere,
tenhada kalm airlere, hakikat ateini iki elleriyle avulayan abdalla
ra... onlarn dayana ise sad ece ta n r.
Bir tanr.

15
 her ark sylediinde

Tru m an C a p o te adl A m erik al yazarn In C o ld B lo o d (1 9 6 6 ) adl

kitabnn ilgin bir hikyesi vardr. R om ann yazl hikyesi. Bu hikye
iki ayn y n etm en tarafndan v e tam am en farkl tarzda sinem aya ak
tarld; ilki B en n ett M iller tarafndan C a p o te (2 0 0 5 ) adyla, kincisi ise
D ouglas M cG rath tarafndan In fa m o u s (2 0 0 6 ) adyla.
H atrlanaca zere, A m erik al yazan ilkinde P h ilip S ey m o u r H o ff
m an canlandrmt, kincisinde T o b y Jones.
C a p o te yi daha n c e izlem itim . Aklm da kalan sadece H o ffm a n n
usta oyunculuuydu. K on u yu ise dikkate d e e r bulm am tm . nk
y n etm en , biraz da gerek siz yere, srf C a p o te nin ilgin k i ili i zerin
d e odaklanm grnyordu.
In fa m o u s ise g e e n le rd e izlem ek im kn buldum. M cG rath,
M illerin aksine, bir yazan deil, bir yazan n yaratclyla ilgili elikileri
n e karm. yi d e etm i.
Film in finaline doru , C a p o te nin bir kadn arkada, Frank
Sinatrann sanat bir dostu hakknda syledii u sze atf yapyordu:

Her ark syleyiinde biraz daha lyor.

A rdnda da ilave ediyordu:

16
 Yazarlar da sanatlar gibidir. Onlar da kalemi her ele allannda biraz
daha lrler.

* * *

Bir m sra iin batan sona bir divan hatm etm ek.
O kum a, ren m e, anlam a, dinlem e, g rm e , bir dzeyden sonra bu
hali alr; alm ak zorundadr. Bir m sra iin bir divan, bir c o u p le iin bir
senfoniyi dinlem ek, bir filmi sadece bir s a h n e iin seyretm ek bazlarna
beyhude bir abaym gibi gelir. Zarara uram , zam an kaybetmi gibi
hissederler kendilerini. O ysa hi de y le deil. En azndan benim iin
yle deil.
A lain C o m e a u nun T o u s les m a tin s du m o n d e (1 9 9 1 ) adl filmini
bir tek karesi iin defalarca seyrettim . O film i sadece o kare iin seve
rim; birka saniyelik o kare iin. B azen o kareyi ekranda dondurur, da
kikalarca seyrederim ; evet, sadece o kareyi. V iyolen sel virtioz Sainte
C o lo m b e un, J ean -Pierre M arielle tarafndan canlandrlan, o ac dolu
yal gzlerin in tm ihtiamyla y le c e donakald sahneyi. D efalarca.

nsan, insann tm zdrabn bir karede seyretm ek, onlarca saatlik

belgesellerden daha reticidir; elb ette gerek ten bir eyler re n m e k
isteyenler iin.
Bir msra iin batan sona bir divan hatm etm ek.

17
 nann bylesi bir aba hi d e yararsz deildir. N itek im S e z e n in
bir arksnda g e e n , y o lu n z o r u n u y r m t m ben ta n t m z za
m a n msra, gerek ten d e yolun zorunu yrm olanlar iin arknn
tmne bedel deil m idir?
Sanrm yledir.

Btn kucaklam ak ya da elde etm ek istediim izi, kavum ay arzu

ladm z btnyle eld e etm eyi, tmyle kucaklamay istem ek kadar
byk bir gaflet olabilir m i?

Beyhude olan budur aslnda. mknsz istem ektir nk.

* * *

Derviin biri aklsra A lla h grdn iddia ed er dururmu. Bu sz

Bayezid-i B istam inin kulana gelin ce, tebessm etm i, e e r y le o l
sayd, dem i; beni grd n de lrd.
Birgn karlamlar, dervi, B a yezid i gr r g rm e z h em en o an
lvermi.
Y an i?
Y a n i deil klln, cz'n g rm e y e bile taham m l edem em i.
Musa gibi. O Musa ki nur- ilahi daa tecelli edin ce, deil yarin zatn
grm ek , nuruna bile bakam am t.
G zlerim izin kam am asn, kr olm ay ya da aresizlikten lm eyi is
tem iyorsak, areyi g lg e d e aram ak zorundayz. Y a rin glg esiy le yetinip
gzlerim izi a altrmay bilmeliyiz.
Dnce v e sanat, en nihayet hakikatin bir yzn, bir parasn,
katlanabileceim iz kadarn, yani glgesin i bize gsterm ek le yetinir.
Dnrler ve sanatlar tam anlam yla aresizdirler; zira bizi korum ak
istedikleri iin b yle yap m ak zorundadrlar. Bizi, yani btn eld e e d e
bileceklerini sananlar.
Peki, bizatihi dnr v e y a sanat?
O nlar dnrken veya yaratrken ister istem ez gnein kendisine
bakm ak m ecburiyeti hissederler v e aresiz her baklannda biraz daha
lrler. Bizzat k haline ge lm e k uruna gzlerini kaybederler. O nlar
lrken bize onlardan kalan mini mini huzm elerdir, h em de bir defada
tmne bakam ayacam z denli you n huzm eler.

18
 Ey talib, gnein d e afan da, gln d e gelin ciin d e en krmzsn
istiyorsun. Y a k n d a k i y a k n l nasl eld e edeb ilecein i soruyorsun.
S y le y e y im o halde.
D eil y a k n d a k i y a k n l , bilakis u z a k ta k i y a k n l , hatta y a k n
d aki u z a k l dahi talep etm ek ten va zg e d e utan iinde u za k ta k i
uzakla doru ko!
Aksi takdirde sevin iinde helak olursun.

19
 eser konuurken sanat kekeler

Bir sihirbaz olarak inanlr olan yaratnm. nanlmaz olan salayan se

yircilerdir.

B ir kuklacya ait bu szler. Ingm ar B ergm a n 'n son filminden.

F a n n y o c h A le x a n d e r d an (1 9 8 2 ). -
Y oru m su z alg olm az. Baka bir deyile h er algya yoru m sam a elik
eder. A lglarken yoru m lam aya balarz. D aha gzlerim izi diker dikm ez.
A lg y geniletiriz, inanlr olanda inanlmaz bulabilir, kastedilenden
kastediim eyeni ek ip karabiliriz. Bu n edenledir ki eserin anlam nda
sanat kadar seyircilerin d e katks vardr, stelik tem aa n cesi, yani
eser sanatnn m uhayyilesinde henz cenin halindeyken.
Mstakbel seyircisi dller sanaty. lham perileri arasna gizli seyir
ciler d e karr. D e m e m o ki pasif (mnfail) olan seyirci deil, sanatdr
aslnda. Sanat, yani dii olann ta kendisi!
Sanat sanatyla konuandr; sanat hakknda konuan deil.
Bir sanatnn kendi eseri hakkndaki aklam alanna h er zam an iti
bar etm ek g erek m ez; belki ou zam an itibar e tm em ek daha dorudur.
Sanat v e y a eseri hakknda konum ay veya yazm ay d e n ey en sanat
larn ou , iyi dikkat ediniz, aresiz kek elem ek zorunda kalmlardr.

20
Eserlerini szcklerin desteiyle akla getirm ey i becerem em ilerdir.
Bu yzden d e yaptklan i(in m ahiyeti) zerine akl banda iki laf bir
araya getirebilm i bir sanat bulmak, sanldndan ok daha zordur.
V E tabii olan da budur.
Sanat ya p a r am a yaptn aklayam az. Sanat sanatn icra ed e
rek konuur. D olaysyla kendi susar, onun yerin e eseri konuur. Byk
sanatlar eserleri zerinde konum aktan kanmlardr. B ir air iirin
de n e d e m e y e altn aklam az. D e n e s e bile ounlukla aklaya
m az. B ir ressam resm ini, bir bestekr bestesini srf konuarak n e kadar
anlalr hale getirebilir ki? G etirem ez.
Makbul olan, sanatnn susmas, onun yerin e eserinin konum as
dr. Eserin s yleyecein i sanat stlenem ez. stlenm em elidir. R essa
m resim retm en in d en , m zisyeni m zik retm en in d en ayran fark
tam da buradadr. Birinciler eseri m eyd an a getirirler, kinciler ise eser
hakknda konuurlar.
Edebiyat hocal yapan a ir, resim retm en lii yapan ressam ,
mzik dersi v e re n m zisy en y o k mudur? V a rd r elbet. A m a okluk

21
h ep bakalarnn eserleri hakknda. K en di eserleri hakknda deil. K e n
di eserleri hakknda konum aya baladklarnda kekelerler. K ek elem ek
zorundadrlar. K anam azlar. H erm a frod it kiiliin yazgsdr bu!
Araftakilerin.
Eser zaten konuur.
O nun n e dediini duyabilenler, sanatnn aldam alanndaki ku
surlar n em sem eyecek lerd ir. Eserin kendisini kendisinden dinlem eyi
b ecerem ey en ler ise, sanatnn aklam alanndan m ed et umacaklardr.
Sylediin i, sanatdan bir d e tercm e etm esini isteyeceklerdir.
H asta, arnn v e acnn kendisine sahiptir, okluk, o an n n ve
acnn bilgisine deil. D o k to r ise ar ve acnn bilgisine sahip olandr,
kendisine deil. lki acy v e y a ary hissedip nedenini aklayam azken,
kincisi ne acy, n e an y hisseder, am a nedenini aklayabilir.
A n lam ak sanatnn hissesine der, aklam aksa eletirm enin.
Sanat, sanat h ocal y a p a m a z m ?
N iin yapam asm , yapar. Lkin bir koulla. Sanatna ara verdiinde,
yani artk ilham perileri g e lm e z olduunda. M esela m ekanik bilimi zih
nini megul e tm e y e balad andan itibaren L e o n a rd o da V in c inin ba
na g elen budur. Bilim m erak sanatkrlnn sonunu .getirmiti, hem
d e ok ksa bir srede.
W o lfg a n g G o e th e , talan in celem eye baladnda, iirle aras o k
tan almt. R en k teorisi zerine N e w to n a reddiye yazm aya daldn
da, ilham perileri bir daha onu ziyaret etm edi.
K on u o halde e y talib, senin yerin e ben susarm.

22
 tanrdan ok uzakta

D a s S c h la n g e n e i (1 9 7 7 ).
S ou k sava yllarnn kapan d n em in e ait olan bu yapm , Ingm ar
B ergm a n m en srad filmi belki de.
H a n gi srann d?
Elbette B e rg m a n n kendi srasnn.
G a yet yksek bir bte, fevkalade im knlar, yap m c hogrs.
V E h epsin den nem lisi sve d. svein dnda. M nihte. Fakat
bir Berlin hikyesi. Bir bakentin hikyesi. Bu yzden younlatnlm
bir d ik k a tin daln izleriz film boyunca. B ir devletin v e bir milletin
daln.
A n la m sz deil Y la n Y u m u rta s , bilakis anlam-d. Anlamdlk,
d varln kartna, kartnn yokluuna borludur, tpk d a d a izm gibi.
1 9 2 0 ler Alm anyasn saran, skan, buran, bren, bryen bir akm
d dadaizm . Anlam -dlk tanm lam as, g ere in d en fazla n ezaket g s te
risi olur. D adaizm tam tam na anlam-kart idi. A n lam n , yani dzenin,
yani akln/aklcln, yani belirlenm iliin kart. H e r trl gelen ein .
ncelikle gem iin ve imdinin reddi.
l m korkusu im d iyi y o k eder. im d in in insann. l m deil,
korkusu y o k e d e r akl, ehveti, fk eyi. Btnyle insan. G elece in in
sann da yani.

23
 nsan haklyd. A n la m p rotesto etm ek zorundayd. Bir tek anlam /
dzeni/deeri protesto e d ecek gteydi nk.
W e im e r C um huriyetinin saa sola savrulmu Berlinlileri, I. Dnya
H a rb inin m aluplannn bedenini d eil sadece, ayn zam anda ruhunu
da tem sil ediyordu. Datm lard. Evet, A lm anlar, A lm a n y a yla birlikte,
dalmlard.

D adaizm bu daln ironik tarafdr, ve B ergm an gibi bir y n e tm e

nin slubunu etkileyen d e H o lly w o o d serm ayesinin siyasi v e ideolojik

talepleri deil, W e im e r dn em in in , yn etm en in im d i zerinden hem

ge m i le , h em d e g e le c e k le hesaplam a stratejisine uygunluudur.

L iv U llm an n n yal yznde yorgun A lm an kadnn g rm e m e k
mmkn m?

M anuela R o sen b erg 'in ahsnda A lm a n y a y oyn ayan U llm ann'n

yz bazen gerein d en fazla yorgunlar. (B en ce bylesi bir yorgu n

luu en ok H an n a Schygu llanm yz yanstrd, ki R ein er W e rn e r

Fassbinder in okluk bu yz tercih edii hi d e sebepsiz deildir.)

David C arradine (A b e l R osen b erg), perform an syla hakikaten

H o lly w o o d un o k uzandadr. B ed en en ve ruhen. ki dnya savann

arasnda. B e rg m a n m ellerinin arasnda.

24
 W e im e r C um huriyetim de bir d ek or gibidir A b e l R osenberg. ini de,
kimliini d e kaybetm i bir yahudi trapezcidir o . M anuelasz kimdir A b el?
ntihar etm i bir aabeyin intihara itilen kardei. A lm a n ya yla birlikte.

H ikyen in tam da ortasnda, bir kilisede aniden bir rahiple (Jam es

W h itm ore) karlaverir M anuela. Rahibin ilgisizliine tepki olarak, bu
kadar su benim iin fazla, d iye banr:

Maxin intihara teebbs etmesi benim suummu gibi geliyor. Bi

rinden sorumlusun ve grevlerini aksatyorsun, ve ortada elin bo ve
utanm bir ekilde ne yapm olabileceini dnerek kalyorsun. im
di Max'm kardei Abele de bakmam gerekiyormu gibi geliyor, ve bu
daha da kt.
Daha kt?
O da ayn Max gibi. N e dndn asla sylemez, sadece duygu-
lanyla devam eder ve ok korkmu grnr.
V e ben ona birbirimize yardm edeceimizi sylemeye alyorum ama
bunlar onun iin sadece laf.
V e sylediim her ey nafile. Gerek olan tek ey korku.
V e ben hastaym. Sorun nedir bilmiyorum. H i a f var m ?
Senin iin dua etmemi ister misin?
Sizce bu ie yarar m?
Bilmiyorum.
imdi mi?
Evet, imdi.
zel bir dua m?
Evet evet. Bir dneyim.
Biz... biz... Tanndan ok uzakta yayoruz, o kadar ki muhtemelen yar
dm iin dua ettiimizde bizi duymuyordur. Yani birbirimize biz yardm
etmeliyiz. Uzaktaki bir Tannnn bizden esirgedii aff biz birbirimize
vermeliyiz. Ben, sana diyorum ki: Kocann lm iin affedildin, daha
fazla sulanmayacaksn! V e hissizliim ve umursamazlm iin affn
diliyorum. Beni affediyor musun?
Evet, seni affediyorum.
Yapabileceimiz bu kadar!

25
 Bu birka dakikalk d iyalog hi aklmdan km az. D efalarca izledim.
zlerim. H e m d e T a n n olm ak kolay, asl zorluk M u h am m ed olm a k ta !
ihtar kafatasm atlatrken, y le c e dizlerim in stnde iki bklm ke-
kalmken izlerim.
N e yam an bir ironi deil m i?
stihzaya ak h er anlatm , n e yazk ki yanl anlalm alar karsn
da savunmaszdr. T e k tek, h epim iz, yarglanm akta olan yarglarz bu
yzden. Y an l anlalmasn, h em hkim , h em m ahkm deil, bilakis
mahkm olduka hkim!
N e glyorsun, dem i ya H oratius, anlattm senin hikyen!

26
 tutku yok edilebilir ama yaratlamaz

N iin ak yceltm ekten kendim izi alam ayz? T u tk u y u ?

Yanl anlalm am al, eld e etm eyi, e le geirm ey i, kavram ay, sahip
olm ay deil, bilakis m ahrum olduum uzu/olacam z bile bile sevgi
linin pein den kom ay, bir m r boyu h a k ik a tin e bile deil, sadece
h a ya lin e secde etm eyi, tek m elen m eyi, itilip kaklmay, yerlerde srn-
m eyi, hepsinden d e tesi sahip olm aktan v a zg e ip hi deilse yaknna
dmeyi, civarnda bulunmay.
M ahrum iyet bu kadar m haz verir insana?
N e bulmak, n e olm ak, bizzat aram ak.
Bu kadar m saaltr?
A rark en ldrmak.
H astal ifaya dntren m uam m ann addr a cz iy e t. H akk veril
dii takdirde duygulann en ycesi. A k n hal-i prmelali.
H a l-i p r -m e la l hiliim izi bize geri verir e y talib. Hakikatim izi. n
sanlmz yani. S a h ip o lm a y kltr g z n d e H z. nsanm, v e o n a
o/mann hayalini baheder.
Hakikati, aram aktr hal-i p rm elalin. Bulm ak v e olm ak ise hayali.
A cziyet v e m ahrum iyet sayesinde. In deil, g lg en in kymetini. N u
run deil, zulm etin. M bhem in. Belirsizliin. Bouna krek ekm enin.
Y en ilm en in tadn retir hzn bize. B ile isteye yenilm enin. lrken
glm sem enin. S a d ece yaknlam ak iin. H ep si d e k u rb iy y e t uruna.

27
 Sfatlarndan deil, vcudundan v a zg een adam n tek talebi. Kur
bann olaym , diyenin deil, kurban olann. Feda edenin. T a leb i adna
talebinden vazgeen in .
A r namus da neym i? e r e f v e izzet? Gurur v e haysiyet? Eikte
uykuya dalann n e ii olur bylesi libas u m elabisle? ryandr o ! K oru n
masz. Savunm asz. A ciz.
Bir tek hayretten bym o g zler, g zle r sevgilinin ayak izlerini,
v e en ufack kprtya duyarl o kulaklar iitir onun ln.
Hali, hal-i pr m elaldir akn. S afi hzndr.
E q u u s (1 9 7 7 ).
P a n te o n un ilk on filmi iinde.
B en ce.
A -n o rm a lin hikyesi nk. Srad olann. Tutkunun. D rtnala
komann.
S idney L u m etin bayapt saylmal. N e 1 2 A n g r y M a n (1 9 5 7 ), ne
d e V e rd ic t (1 9 8 2 ).
H en ry Fonda da bir yana, Paul Nevvm an da. kisi d e iyidir. A m a
hepsi o kadar. O ysa q u u sta R ichard B u rtonun oyunculuu esizdir.
G zleriyle oynar. K am ilen . y le ki film in btn duygusu ngiliz oyuncu
nun gzlerindedir. Film deki adyla, D r M artin D ysartn.

G zleriyle oyn ayan iki byk oyuncuyu daha hatrlyorum . N e il

gin, onlar da ngiliz. Biri P e t e r O 'T o o l e , dieriyse A n t h o n y H o p k in s .
Kudret v e ihtiras, kin v e n efret, hatta ak v e cesaret, bildik btn
duygulan bu adam larn gzlerin d en seyretm ek mmkn. N e ki yenil-
miliin o buruk kavran bir tek B u rtonun yzne yakr. Bilhassa
gzlerin e. H icranla hsran birletirir o gzler. Istrap iinde kvranr.
aknlk iinde.
M etin, P e te r S h a ffe ra ait. Tp k A m a d e u s (1 9 8 4 ) gibi. Milos
F o rm a n m tam da aksine L u m et'in kusuru kendi zam annn tesin de
bir film ekm ek. Z e itg e is t bu filmin grlm esine izin verm ez, farkedil-
m esine, ve bu yzden erbabnca skalanr.
Bir m ehulden szediyoru z. B ir sakl bayapttan.
* *

28
 Dr. M arlin D ysart sorar:

Can you do anything worse to som ebody than to take away their
worship? (Birine, onu ibadetinden alkoymaktan daha byk bir ktlk
yapabilir misin?)

A csyla arnan acsndan etm ek istem ez. Tutkusundan.

W orship isn 't destructive (badet ykc deildir) der arkada.

Bu n aif aklam a nasl cevaplanabilir ki? H e le bir d e ibadetin z

hl gizini eleverm em ise.
O da aresiz, bir daha d rt nala g id em ez, der, e e r n o r m a li seerse.
Tutkusundan annrsa yani. yileirse. A cd a n arnm ak tutkudan annm ak-
tr nk. N orm allem ektir. Vasata dmektir. O ysa tutku iki m em esiyle
birden em zirir talibini. Birinden st akar, birinden kan.
M eczubiyetin bu n eden le tek alam etidir a cz i y et. Yenilm iliin gc
vardr onda. Zayfln. elim sizliin. K nlganlm . Terkedilm i bir akln.

W ithout worship you shrinkl I t s brutal. I shrank m y life! (badetin

yoksa, klr kalrsn, daralrsn! N e byk vahet, yaamm ben ken
dim daralttm.)

29
 Tutkuya sreklilik kazandran, ibadettir. R itu s . Ak efsan e haline
getiren y e g n e eylem . V e c d u istirakm kkeni. x ta cy n in .
Aktan, tutkudan, ibadetten m ahrum iyetin bedeli norm allem ek.
A cd a n ve hznden arnm ak. ldrm aktan korunmak. Uurum a at
lamaktan.
te psikiyatnn hissesine den aresizliin resmi:

Passion, you see, can be destroyed by a doctor, it cannot be created.

(Tutku, bir doktor tarafndan yok edilebilir ama yaratlamaz!)

Bir d oktor tarafndan. Bilim in eliyle. Bilim v e tekniin.

Y a bir usta? Bir mrid?
M r id d em ek m a u k d em ektir e y talib! O mridini kendine irad
eder. C ezb ed er. A k eder. D eli eder. Rastlarsan tutamazsn, am a tu
tulursun e y talib! K endini zorlam a hi, bulamazsn, bulunursun. D efol,
der, olam azsn. Olursan e e r, lrsn.
Bu nasl bir te ? Bu nasl bir karanlk?
S y le e y talib, n e iim var benim bunca cesedin arasnda?

30
 ryada gerekleen hayal

Bir sonbahar gecesi, mrid uykusundan skntyla uyanr. O srada bau-

cunda oturmakta olan ustas sorar:
Bir kbus mu grdn?
Hayr!
Kt bir rya m grdn?
Yine, hayr, diye cevap verir gen mrid, gzleri yal bir halde:
Bilakis ok gzel bir rya grdm.
Peki o halde niin bu kadar zgnsn?
Efendim, ben gerekleemeyecek denli gzel bir rya grdm.

G n ey K o reli y n etm en K im J i-W o o n un, T rk e y e A c T a tl H a

yat diye evrilen A B itte rs w e e t L i f e (2 0 0 5 ) adl film inin finaline iliti
rilmi bir U za k -D o u m enkbesi bu.
U stann cevab yok. nk y n etm en in am ac bakm ndan, ge n
mridin inkisanna hikyenin ancak bu kadaryla bir ge re k e bulunmu
oluyor.
U lalam ayacak olan arzulamak. U lalam ayacak olan a doru ko
mak, kanatlanm ak. k olm ak ksacas. Tutulam ayacak olan tutmaya
almak. Tu tam am ak. S a d ece tutulmak. V e dahi tutuklanmak. Bile
isteye. B ile bile. B edelini g z e alarak. S e v e seve.

31
 Burada garip sen ecek n e var?
Tutkunun z, tutmaktan o k tutulmak deil m i zaten? Srklen
m ek. ekilip alnmak. Kendinden.
Evet, yle. S a d ece mkfa deil, serm ayesi d e yksek hazdr tut
kunun. S a f haz. Btnyle. Y a ra r iin, kar iin deil, bilakis, sadece
tutkunun, tutku sahibi olm ann o kendine zg yksek hazzn yaam ak
iin.
G erek leem eyecek bir rya grd iin kii m ahzun m u olm al?
H ayr! H ayali ryada gereklem i ya, daha n olsun?
A z ey midir bir idealin hayalini g rm ek , uyankken veya uykuday
ken? D-dnyada gereklesin v e y a gereklem esin bir hayalin sahibi
olm ak?
Bedelinin ram na.
U yanr uyanm az kekalm ann uruna.

32
 bir dii isa

T u tk u .
nsann en bencil yan. En bencil, yani en asil, en soylu. O lde
de en ykc, en kyc yan.
T u tk u .
Y a n i ak.
Kar konulam az arzu. C ezb en in ta kendisi. C ezb en in ve cinnetin.
Sahibini ldren evk u itiyak. K elim elerd en korkm a, syle, ne
evk u itiyak, insann akln alan hrs u ihtiras. A k ln alan, yani onu
bir m eczuba, bir m ecnuna eviren soylu hastalk. P e y g a m b e r hastal.
N ed en siz v e acm asz. B iteviye esen , n n e katt herkesi, hereyi s
rkleyip gt ren edd rzigr.
T u tk u .
Tutm aktan o k tutulmak, km ldayam am ak, kar koyam am ak, ve
asla pim an olm am ak. S o n nefesini verirken dahi, hazzn v e zevkin
doruunda olm ay baarmak. S rf bu yzden bile isteye lm ek. B ir kez
daha, daim a, biteviye.
T u tk u .
Z irveye km ann deil, zirveye inm enin tek yolu, ana rahm ine.
lrken dirilm enin, plasenta iinde yzm enin, isim v e sfatlan ayara
terkedip zatiyette bir k ez daha y o k olm ann.

33
 Bir anda.
Zam an ve m ekndan m nezzeh olm ann biricik koulu.
P i (1 9 9 8 ).
D arren A ro n o fs k y nin ilk v e ba yapt. H e r ynyle.
kincisi: R e q u ie m f o r a D re a m (2 0 0 0 ). Batda tekbanalm pek
a z rastlanr m am /estaiion lan n d an . K en d in e yabanclam ann. nsann
z yle hesaplam asnn.
V E en nihayet, B la c k Sw an (2 0 1 0 ). A ro n o fs k y nin yanl yoru m lan
m aya en elverili yapt. Bildik teknikler, ucuz H o lly w o o d numaralan.
Yazklandm bir ara, A ro n o fs k y d e galiba pes etm i sonunda diye
dnm eye baladm. V a sa tla el skma arzusu? Kalabalklar kucakla
m a, sraya girm e, hizalanm a alam eti m i? T a m da s dl datclann
tavlam aya yn elik jestel hareketler, vs.
N ey se ki bir sre son ra h er ey yerli yerin e oturm aya balad, v e film
m uhteem bir finalle son lan vedi.
A n iden .
Dramaturji m kem m eldi. A ron ofsk y yapacan yapm , bile isteye
izleyicisini ters keye yatracak anlatm dilini h em d e baanyla kullanm.
V asat olup biteni anladn zan n edecek. K en an n dan bile gem ek si
zin. T p k Lars v o n T r ie r in B re a k in g th e IVavesi (1 9 9 6 ) gibi.
ounluk kusacakt seyrederken , ok az kii alayacakt.

Canna kastettiinden eminim.

Nereden biliyorsun?
nk Beth'in yapt hereyin doasnda karanlk bir drt vardr.
Sannm onu izlerken zevk almamzn sebebi de buydu. Tehlikeliydi...
hatta zaman zaman kusursuz... ve fakat ayn zamanda tahripkr.

te sanat!
T eh likeli ve tahripkr, am a bakalan iin deil, h ep kendisi iin. H e r
adm nda biraz daha lr, h er n efes alnda biraz daha. K en disin e ky
mas kanlmazdr. M um alevinde yanan narin bir kelebek gibi. Elinde
deildir, lm ek zorundadr. V arln kokusunu iine ekebilm ek, haki
katin dernuna biraz daha dokunabilm ek iin. Tutkusu uruna. K endi
ram m a.

34
 Bakasnn itm esine n e ge re k var, o kendisini kendi isteiyle yksek
liklerden aalara brakm ak zorundadr.
Bolua.
N e yaptn byle?
Hissettim?
Neee?
Kusursuz hissettim. Kusursuzdum.
K e m a le e r m e k daha n e kadar g zel anlatlabilir bilem iyorum , ta
m a m la n m a k .
lm ne.
X V . yzyla ait T rk e bir risalede, B ir m zik parasnn n am eleri
ni kem aliyle d in leyen kii o an l verir d er Platon . (M e n s e m ia 'l-g n
b i-k e m li e d ih i m te ta r b a n .)
K e m a le can m dayanr? Tutkunun o kar konulam az cazibesine?
B eden kafesinin parm aklklan arasndan synlp usulca kam ann ba
tan kanclna?

Niin kendini kontrol etmekten vazgemiyorsun?

Mkemmel olmak iin!

Y a n i?
T e k m l etm ek in deil, te k e m m l etm ek iin.
Y a n i kem ale erm ek iin. N e y a p p e d ip bir an evvel o arzu edilesi
sonu g rm e k iin. K en d i sonunu. H e m d e zevkin doruundayken. M-
tebessim bir halde.

35
 S o n nefesini verip y celere d oru kanatlanabilm ek iin.
A n la m y o r musun e y talib, ac ek e ek e deil, zevkle ve kendinden
gem i bir halde yanar kelebekler yrin ateinde.
V e c d u istirak halindeyken ac v e zdrab duyulmaz.
Vuslat farka m anidir nk.
yi ile ktnn, zevk ile acnn, abd ile rabbin farkna.

36
 erkek bencillii

ki kitap arasnda seni alm aya altm, d iye yoksanan kadn n n

sesleniini, hatta sesini bile duyam ayacak denli iine gm lm erk e
in, kendisine yaknm ak iin s eece i kii, n e ilgin ki ka d n deil,
anas. lm dein deki yal anas.
T h e o A n gelo p o u lo s'u n nl filmi S o n s u z lu k ve B ir G nn (1 9 9 8 )
zihnimde yer eden en ilgin sahnelerinden birinde geiyordu , gem ii
imdide eriten o yorgun, o bitkin konum a. B ru no G a n zn baaryla
canlandrd A le x a n d e r adl ozann konumas. Biriktirilmi szcklerin
saykland bir konuma. C evap sz sorulann, usulca yazann az kena
rndan akverdiine tank olduum uz bir konuma.
O za n yaknr sadece, ceva p b ek lem ez. geirir, dertlenir, sorar da
sorar. Baklarysa h e p kendi dna dorudur, h e p te d e , h e p telerd e.
A lex a n d er, kendisini uzaklarda seyreder. Yakm (n)daki uzakl g r
m ek ister gib i kendisini daim a uzaklarda arar. Yaknm dakini uzakla
doru iterken, uzaktakini yaknna getirm eyi ister. K en d in e gelm ek ten
ok kendine gid en biri gibidir.
A lex a n d er, a n n e efkatinin cm ertliklerin e srtn dayayp gnl nce
maran h er erkek ocu u gibi m ardka m arm , bencilliin tadn
karm. Kadnndan him aye talep etm i. zin v e r d e u te p e y e bir
trmanp g e le y im , dem i. Sanki en byk talihsizlii, h e p kendisiyle

37
olm asym gibidir. K endisiyle olm ak, kendisiyle kalm ak, yazgsym
gibi. G arip am a yle, yazgs dahi, bile isteye yazlm gibi. Y a zgs bile
kendi kalem inden km gibi.

N eden sadece ve sadece kendi ayak seslerimi duydum evin iinde?

N e kahredici bir yalnzlktr bu! S eb eb i pis bir gurur mu acaba? D

nrlere, sanatlara has bir kibir belki de. Belki de bencilliktir asl
seb ep , tam tam na erkek bencillii. Yaam n a elik ed en lere kar ola
bildiince h oyrat ve onlar n e kadar mmknse o kadar yoksayc bir
bencillik.
Evin iinde yanklanan sadece kendi ayak sesleri deil; yin e d e onun
duyduu kendi ayak seslerinden ibaret.
N iin sadece kendi ayak sesleri?
B enciller kibirli olur. Kibirliler ise bencil. nk bencillik, yle veya
byle bir gizli bykleniin kendisine om u z verm esiyle ykselir. Biri
varsa, dieri de vardr. A lt alta, st ste, yana yana, am a h ep birlikte.
Bylesi bir gizli bykleniin, hem d e sratle, iinm eye dnm em esi
o k zordur.
Dnce v e sanat, kendisine talib olanlardan, n c e bykleniin ve
bencilliin bedelini d em elerin i ister; tutku sahibi olm ann, olabildiin
c e tutkulu olm ann bedelini, olabildiince kibirli, olabildiince bencil
olm ann bedelini.

38
 N e zam an c en n ete ykselirler, n e zam an ceh en n em in dibini b o y
larlar, ilk anda anlalm az. Yaratrk en ykseldikleri varsaylr, yaam a
dnerken d e ktkleri.
A lt st veh im ite! O ysa byleleri yaratrken v e yarattka dibe, en
dibe d oru kerler. Yaratm an n bedelidir: gn gelir, tpk A lex a n d er
gibi, sorarlar:

Neden tm hayatm srgndeymi gibi geti?

Bu srgn nasl anlayacak, nasl anlam landracaz?

Y aam n , yani annenin, yani kadnn izin verdii kadanyla kendi
sokanda kaybolan bir erk ein gnll srgn mdr dnceyi ve
sanat m m kn klan?
Kadnn sa y esin d e, yani glgesin d e, v e fakat yin e d e kadna ra
m en, erkek kendini ken din e srm edike, kendini kendi iine itm edike,
tkmadka; hasl, yaratm ak uruna yaam a arkasn d n m ed ik e, d
nce v e sanat, kadnca bir doum un, h em d e ac verici bir doum un
eseri olm ay baarabilir mi?
T o lsto y durm adan m zm zlanan kansna birgn d er ki:

Tanrnn adn anyorum diye kzma yine, elimde deil.

V E fakat kadn yin e de kzm ay srdrr. N e yapsn, T o ls to y da

srf yalnz kalm ak ( lm e k ) am acyla karsnn yanndan kaar sonunda.
Lkin bu s efer pein den gelen sevgili kzdr.
 insan tavaf etmek

B e n n a m a zd a n z iy a d e n a m a z k la n s e v e r im , d er A m i Efendi,
yani orutan ziyade oruluyu, hacdan ziyade hacy, ibadetten ziyade
abidi. Ksaca insan. H e r halkrda insan. htiam ve sefalet ular ara
snda salnp duran insan.

nsann paran teze alnd an, yaam n da anlam kalm az, kinatn
da. H erey anlam n insanla bulur nk. V arolan herey insanla v e in
sann sayesinde birbirine balanr. M adenler, bitkiler, hayvanlar, hepsi
d e insann katlmyla anlam n v e d eerin i kazanr.
A m a c olm ayan hibir hareketi, hibir eylem i, hibir olguyu, hibir
nesneyi anlayam az insanolu. Anlayabilm esi iin o hareketi, o eylem i,
o olguyu, o n esneyi bir sebep-sonu ilikisi ierisine yerletirm ek (ak
liletirmek) zorundadr. Bu zorunlulua da uyulur ve peinden koulup
duran o anlam , her defasnda, insan zihninin bam l olduu neden sel
lik yasalarnda aranp bulunur.
Seb eb i olm ayan, anlam szdr, insana g re . S eb eb i, yani am ac.

nsanolu, n e ya p p edip bir anlam bulmak, bulamasa bile h em en

uydurmak zorunda hisseder kendini. A sla, am a asla abese taham m l
ed em ez; a bs rd olan, sam a olan elinde olm akszn yadsr, y o k sayar.

40
 Y aam n am ac, yaam n anlam dr. A m a yoksa, anlam da yoktur.
taat v e ibadet, z itibariyle yaam a bir anlam v erm e etkinliidir. n

san, boyun e m e k suretiyle zgrln kazanr. nk boyun e m e k

suretiyle yaam a anlam n verir; balanm ak v e bam l olm ak suretiyle.

B a llk , b a m llk , adalanm z n ezdin de sevilm ez kelim elerdir,

bilirim. Lkin yin e d e itiraf etm ek zorundayz, insann zgrl ballk

yetisiyle koullanr. B ir st ilkeye, bir st noktaya, balanam ayan birey

ler, asla zg r olam azlar.

Yaam n ukurlan v e tep eleri karsnda zam an zam an gerilem ek ,

eilm ek v e en n ih ayet aczini hissetm ek, yaam n gerek liin e boyun

em ekten baka n e anlam tar ki?

Gc kendisinden karsayabileceim iz bir zayfla ihtiyacm z var;

yani bize yaam karsnda m tevaz olm ay re te c e k yenilgilere.

Zayfl da, gc d e yen ilgiler dolaym m d a hisseder insan; ayn

anda, bir anda. V E tevazuyu ren ir, acziyeti v e ball.

Artk adm atacaklar iin zgrln kaps almtr.

Boynunu e , v e ieri gir!

*

nsan hayvandan ayran zellii, bamllk duygusu, kendini baml

hissetme zgrldr.

Bu zgrlk anlay, ister istem ez T a rk o vsk inin sanat anlayn da

belirler;

Sanat bir yakarma, bir dua biimidir, ve insan yalnzca duasyla yaar.

Efsane filminin ana karakteri S ta tk e n D o n K i o t la veya P re n s M i -

kinle ayn yrngeye yerletirmesi, hi de bouna deildir bu yzden.

Bu adamlar, der, idealist olduktan iin gerek hayattaki tm savalar

kaybederler.

Tarkovski iin, zayfn gcn dile getiren karakterlerdir bunlar.

41
 Film bu sayede insann kendi yaratt gce bamlln da anlatyor.
G sonunda insan yok ediyor ve zayflk tek g olarak kalyor.

H akikaten h er ibadet bir duadr; tpk sanat gibi. Bir lktr, bir
yakan, bir balan, bir acziyet, bir zayflk.
A m i E fen d inin sz zerinde bir kez daha dnmeli, v e yery
znde atlan lklann trnden ziyade, ilik atanlarn z n e nazar
etm eyi bilm eliyiz.
S ecd em iz ve hrm etim iz, g erek te, insana! G eceleri, h... h... diye
inleyen zavall insana!
S * *

B ir hikye d e um reciler iin.

Byezid-i B istm hazretleri yolda bir grup insanla karlam. O n
lara N ered en geliyorsunuz? diye sorunca, M ek k e'd en dndklerini
v e orada hac ibadetini ifa ettiklerini sylem iler. Bistam d e Bouna
zah m et etm isiniz dem i,

Beytullahm asl orada deil ki burada. Keke biraz da insan tavaf et-
seydiniz.

42
 Dikkat edilirse, derviler, zikrederlerken h ep sadan sola doru d
nerler, kalp istikam etine. K alb e doru. A ksi istikam ete yn elm ezler,
srf kalpten uzaklam am ak iin. K alpten , yani insandan.
Unutm a o halde e y talib, seni senden, hakikatinden uzaklatran h er
n e ise, sen d e on d an uzakla! A yn a n d a g rm e n gere k e n kendi zatn,
iskeletin deil!
H a d i s y le , h i k e n d i g n l n t a v a f e ttin m i e y ta lib ?

43
 tarkovski mavisi

M elaike.

G erek te H z. brahim e g elen m elek. Rus dindarlnn bilin

cindeyse teslisin sem bol. lem en in . kona g elen ein in devrim ci

teebbslerinden. B ir X V . yzyl duyarll. M tevaz v e fakat kararl.

N e istediini bilen bir iradenin eseri. N e anlatm ak istediini bilen bir

iradenin. Bu neden le d e M o s k o v a da G aleri T re ty a k o v un en sekin

yaptlarndan.

stanbul sslem eciliinin naif iiliine hkim o dervi zdrabn duy

m am ak mmkn m? A n d rei R u b levin zdrabn.

Y itip gitm ez bir hzn saar evresin e bu yzden.

M elaik eye n e d e yakr o m avi! L a p is la z u linin o hznl lts.

Dikkatli bakldnda ancak gr leb ilecek olan siyah, beyaz, gri krlla
ryla grkem in i hi kayb etm eyen o la p is la z u li nin.

izgileri boverin, acem i p ersp ek tif d en em elerin i de. S iz asl ren kle
re bakn! k o n a d em ek re n k d em ektir nk. R en k ve k.

stanbul, bir zam anlar ren gin v e n yurduydu. B izans biraz da k

ve renktir. Ltfen n B izanstan, yani stanbuldan alan o V enedikli

ustalan hatrlaynz. T iz ia n o yu, T in to re tto yu, V e r o n e s i.

44
 Bir yanda V e n e d ik rutubeti, te yanda cokun renkleriyle neeyi
de hzn de birletiren stanbulun . G n , denizin v e gzlerin
mavisi. lk baharda koynuna krmzlar da alarak m o ra alm aktan e
kinm eyen ieklerin mavisi.
Rum usta T h e o p h a n e s in ekibinde alan bir sanatyd A n d rei
Rublev. Bir ressam , bir nakka, bir dervi. K endisi gibi bir derviin hay
retle alm gzlerin d en seyredilm eyi hakkeden bir dervi.

Olsun, ben maviyi herkesten daha iyi gryorum.

Ustas A n d rei R u blevin, sen hereyi bildiini dnyorsun, sana

artk bir ey re te m e m , eklindeki sitem ine b yle ceva p verir huysuz
rak Fom a. stidat v e kabiliyetinin abayla kem aline erecein i akl e d e
m ez. abayla, yani alak gnlllkle.
Bir zam anlar bizde c e h l-i m re k k e b denirdi bilgisizliin bylesine.
ki katmanl bilgisizlik. H e m bilm em ek, h em bilm ediini bilm em ek.
Baka bir deyile c e h a le t deil, g a fle t. Y a n i kiinin kendinden habersiz
olmas.

45
 B ilm ediini b ilm eyen e n e retilebilir?
H i.
A n d r e i R u b le v (1 9 6 6 ), tartmasz T ark ovsk inin op u s m a g n u m u-
dur. Bir aheser. Sanata dair bir aheser. Sanatn gereksindii zg r
le dair.
Yasaklanr bu yzden.
H en z ikinci filmidir. N e S o la ris (1 9 7 2 ), n e Z e r k a lo (1 9 7 5 ), ne
S ta lk e r (1 9 7 9 ), n e N o s ta lg ia (1 9 8 3 ), n e O f f r e t (1 9 8 6 ), btn eserle
rinin zirvesinde elb ette A n d r e i R u b le v yer alr.
T arkovski'n in ufku h er yen i adm nda yukarlara ykselm ez sanld
gibi, bilakis adm adm aaya iner. G eniler. O va ya yaylr. Toh u m u n
a aca dnm esi gibi byr igrleri. A a tohum da sakldr.
in sa n la ra insan o ld u k la r n daha o k h a trla tm a ly z , d er T a r
kovski. Sanat ibu duyarlln bir gerecidir. Film leri de insana insan
olduunu daha o k hatrlatm ann bir arac.
Filmin en n em li karakterlerinden biri d e van L a p ik o v un canlan
drd K ir ili. G erek te Judasn ta kendisi. Y a h u d a nm. H asedin yiyip
bitirdii adam . M ilos F o rm a n m nl yapt A m a d e u s u n (1 9 8 4 ) ba
karakteri A n to n io S alierinin selefi.
A radaki fark, Kirili bir Rus gibi pim an olur. tiraf da Rusadr.
M o za rta atfen, T a n n neden ahlaksz bir gen ci kendisine arac olarak
seti, d iye krizlere giren Salieri gibi istidad yoksunluuna dayanam az
bir trl. stidad, kabiliyeti olm ad iin sonunda bir h i olacan a ina
nr. T a n n yla ba belaya girer. A daletin den kukuya der nk.
stidada sahip olm ak iin n c e inanmas gerektiini bilem ez.
K im e? N e y e ?
K endi dnda bir noktaya sadece. Dnda ve stnde. A n d rei Rub
lev gibi. O n c e dervitir. Sanatn ilk koulunun sanatnn zgrl
olduuna inanr.
zg r ruhlarn iidir sanat. T p k dervilik gibi.
Masumdur. Bir bebek kadar. Kabiliyet yoksunu tekinsiz rakiplerinin
farknda olam ayacak kadar aldnszdr. A y n rahm i payiatklann ve
ikiz olduklarn veh m ed en hrsl rakiplerinden korunm ay bilem ez bir
trl.

46
 Bu yzden kirlendiini hisseder her defasnda. Gnahlarn.

Bir insan sadece yalnzken mi iyidir?

N e m nasebet! yilik asla yalnzlktan holanm az. K alabala ihtiyac

vardr. Gnaha. eh re. arya.
K oru n m aya m uhta g r n ecek denli saf v e m asum ruhlara, zan n e
dildii gibi, zrhsz dolatklar iin deil, zrha ihtiya duymadklar iin
ktlk bir zarar verem ez. N e zam an korunm aya muhta olduklann
anlarlar v e zrhlarn kuanrlarsa, ite o zam an ktlk oklar b eden leri
ne saplanm aya balar. Dm ann gz , tabiat g e re i, plak bedenleri
deil, parlak zrhlar h ed ef seer kendisine. Akl-sra korunanlan. H a y
rn ve errin sahibinden saknanlar.
H al b yleyk en e y talib, nasl olu yor da m aviyi herkesten daha iyi
grdn iddia edebiliyorsun.
Sen gnah tanmazsn ki!

47
 ahengimi cebire vurdum

Zenaat
Sanat antnn kaidesi belledim.
Usta olarak yetitirdim kendimi, kupkuru
Uysal bir hner kattm parmaklanma.
Kulama amazlk; sesi ldren, mzii
Kadavra gibi kesip bien.
Ahengimi Cebire vurdum.
V e neden sonra,
Teoriyi avucumun iine alnca.
Yaratma hazzma braktm benliimi.

Pukinin o gzelim kk tragedyalarndan. T o m ris U y a rn Trk-

esiyle M o z a r t ve S a lie rid e n .

Zavall Salieri n c e te o r i dedi. n c e a k l. n c e na za riy e. n c e

kaym , sonra nasl olsa inerim , dedi.
P eki ya yaam sevinci?

G rm ed i. Yaam ad. H i bilm edi yaam n kendiliinden dnceye

ve sanata katt/katabilecei sevincin n e olduunu. A h en g in i C e b ire

vurdu. M zii bir kadavra gibi kesip biti. T e o riy i avucunun iine alrsa
yaam zihnin dizgelerin den retebileceini sand. Sanat, yani yaam

48
szkonusu oldukta aba kadar ye te n e in d e sanatya o sfat bah
ettiini anlayam ad. A n ladn da ise istidada dm an oldu. D eh aya.
M o za rta. H a sed i celb etm ek iin dehasndan baka hibir su vasf o l
m ayan M o za rta.

Gzn kin brm, ezilip toza belenmi

Can ekien bir ylan - kim diyebilir bunlar
Marur ve hr ruhlu Salieriye? Hi kimse!..
G elgr ben sylyorum imdi
Nasl kskanyorum - nasl. Tanrm!
Nerde adalet, eer kutsal yetenek,
lmsz deha, bunca didinmeyi, klelii
Mkafatlandrmyorsa - tam tersine
Uan bir serserinin beyninde yeeriyorsa
Soranm nerde adalet? Ah Mozart. Mozart!

Bu soruyu olum suz cevaplayanlardandr Salieri.

Y a z g bize bizim istediim izi deil, kendi istediini verir. Bu yzden
hrslannz on a , kzarz, kseriz.
Salieri abann, gayret ve azm in sem bol. B ir kifayetsiz muhteris.
stidadndan fazlasn taleb ed en kibr-i m cessem . Elindekine raz o l
m ayan. Dikkati daim a rakib bellediinin zerindedir. Bu yzden hased

ateinde yanan, kavrulan bir iliin sem bol.

M ozart ise istidad- tam m n. K ab iliyet v e yeten ein . Dikkati hayal
gcnn h eyeca n verici vaadlerini kovalar. D eh an n sem bol. Akln
solgun uzun sre yanar, dehann o bakm aya g z dayan m az nuru
ise ise h em en yolun balanndayken sner. Sanki yrm ek yerin e u
m ann yazgsdr bu. U abilm enin. K udretin yani.
M ozart-Salieri karakterleriyle ortaya konan sanatta aba-yetenek
kartl sanat v e edebiyatn en kkl konularndandr. N ed en se z e l
likle sinem a sanatnda.
A k lm a ilk g e le n isimler: Eisenstein, Tark ovsk i, M ilos Form an.
Eisenstein O m u z e k im in d e adl d erlem esin in nsz n de kitabn

Salieriy e thaf eder.

49
 ... G eriye bu kitab ansna sunmaktan sevineceim bir adam kalyor:
Salieri.
Pukinin u zavall Salierisi.
Salieri mzii bir kadavra gibi kesip biti.
En korkuncu bu ite.
Bir kadavra gibi...
Donmu, durmu, devinimsiz ve cansz.

B ylelikle bir yanda kuramn keskinlii, am azl, cebir ve g e o m e t

risi, d ier yandaysa yaam n kendiliindenlii...
Tarkovski ise Pukinin Salieri karakterini A n d r e i R u b le v d e (1 9 6 6 )
Kirili adl bir nakka zerinden anlatr. Kirili d e tpk Salieri gibi hasedin
yiyip bitirdii adam dr. T a n n nn adil olm adna inanp manastr bile
terkeder. S a d e c e manastr m, inancn da.
Kendisi o kadar alp abalad halde bir bakasnn onun zorluk
la yapabildiklerinin, hatta yapam adklannm bile kolayca stesinden
gelm esin e katlanam az. K endisi zo r bela adm adm yrrken, bir ba
kasnn umasn h azm ed em ez. Yaam n kendisine baladklarndan
raz olam az. G zn m ahrum olduklarna diker. H ased eder. R u b leve.

hbar eder. O nu yo k etm ek ister.

T a n rnn adaletinden kukulanmann addr hased.
Y azgn n .
M ilo F orm a n n nl yapt A m a d e u s u n (1 9 8 4 ) ba karakteri de
A n to n io S alieridir. adalarm z S alieriyi F orm a n n yorum uyla ta
nmtr.

50
 B ir yanda dehann ocuksuluu, bir yanda yaam n ihsan ettiklerine
mukabil dehann bu ayrcalna taham m l e d e m e y e n insani hasedin
dem ir penesi.
S eyretm ek gerek . Sabrla.
A kl ile akn o sentez kabul e tm e z diyalektiini.
G rm e k gerek.
Ksacas, sra d lk bir kusurdur.
D eh a kusurludur, zira kavray gc, sradanln ufuk tesini kuat
tndan m uhtem el tehlikeleri sezem ez, ve tabiatyla, n g re m e z.
Kusurludur, zira kabul edilem ezin snrlarnda dolanr ve m uhayyi
lesinin tahrik edici vaadlerinin peinden srklenir, bazen geri dn er,
ileri srar v e h er defasnda muhakkak aar.
D eh a elb ette kusurludur. Kabullenm ek bunu. tiraz etm em eli.
S ch o p en h a u ern dedii gibi, zeki erkeklerle gzel kadnlann hasedi
celbetm eleri iin bir ey yapm alarna g e re k yoktur. H ased balyozuna
dar olm ak iin m evcudiyetleri kfidir. Hasud g z le r frsat bulduklarn
da onlan yiyip bitirirler.

51
 H ani bizim S a lierilerim iz, hani M ozart'Ian m z n ered e, d iye aklna bir
sorucuk derse e y talib, n c e M olla Ltfi kim, onu ren . S on ra nl
Trk M atem atikisi, M ank v e A stro n o m i ustas smail G e le n b e v nin
m ezarnn yerini bul. D ilersen, byk hakm v e hekim an izade Ataul-
lah E fendi'nin hayatn oku!
V e unutma sakn, y eten ek ziyan olabilir belki am a deha asla! O n e
yapar ed er kendini vareder.
T a n n kendisiyle elim ez nk.

52
 grnmez bir btnn paralar

S e rg e i Eisenstein ie rik s iz b i im , C harlie C h ap lin i ise b i im s iz

i e rik olarak yorum lar Kubrick.
H akldr da.
B i im (form ) szcnn yerin e burada h em d e hi tereddt e tm e
den k u ra m szcn yerletirebiliriz.
H akikaten d e Eisenstein, k u ra m c d a kelim e m i, kuramn ta ken
disidir. S in em ay dncenin altna n ered eyse zoraki srkleyen
adam dr. Dncenin, yani diyalektiin altna. N e ki birok Batl
gibi diyalektiin oklu salnmlarna susuzdur.
Tez-an titez-sen tez. G rm e k istedii bir tek bu lem enin n e denli
saaklanabilecei, v e kartlklarn kontrol edilebilir sonulan. Bilhassa
suret v e fo rm asndan. O ysa h er arpm ann, h er atm ann m uhte
m el sonular sonsuzdur. Zihinde deil, yaam da. H e le h ele yaam da.
B sen stein adalan tarafndan da form alizm le sulanmtr. N e ki
yapm ay istediklerine nazaran deil, yaptklarna nazaran.

Tutku dolu bir zek bu denli m i h o r kullanlr? Eisenstein' i e rik s iz

b i im haline getiren d e ite bu h o rla m a d r. T op lu m u n v e devletin is

teklerine boyun ed ik e i e ri in i kaybeder. eriini, yani duygularn.
* **

53
 H eg el, bu diyalektik ustas, D oulu bilincin s o n s u z lu k tutkusunun
farlandadr. T an r'n n isimleri konusundaki h a k l oulculuklarnn da.

Birlikteki oklua, hatta sonsuzlua o denli dkndr ki Doulu

bilin, T a n rya ykledii isimlerin snrlanmasndan holanm az.

En gzel isimler O nundur. En gzel yklem ler.

H e g e l d e bu hakikati teslim e d e r nitekim:

U nd die orientalische Erkenntnis besteht demnach in einem rast

losen A u f suchen solche Prdikate. (Ve Dou bilgelii bu yklemler
uruna sonu gelmez bir araytan oluur.)

nsan bilinci ya-ya da arasnda ezilm ekten ancak b y le kurtulabilir.

Yklem in sonsuzluuyla.
T a n rnn isimlerini snrlam ayarak. Y an i tecelliyata sayg duyarak.
* * *

Eisenstein sinem a dilinin byk ustalarndan. Para ( e k im ) ile bt

nn (k u rg u ) diyalektiine odaklanm bir dikkatin sahibi.

T ek ton ik yaplara dkn bir m hendis kafas gibi bakar sanatna.

Y a paradan btne, ya da btnden paraya. atm an n tm h e y e

can btn (k u rg u ) ile para ( e k im ) arasndadr.

Yasalar, ite b yle kar. Kullanm isteinden. n c e d e n tayin edil

mi kurallarca am acn belirlenim inden. Snrlam a arzusundan.

Snrlam a v e tanm lam a arzusu. T a y in ve tahdid istei. Mmkn o l
duunca alan belirlem e. Sesi v e grnty; a k u stik alanla o p t ik alan.
Dnm ek d em ek belirlem ek dem ektir. B lm ek ve toplam ak. A y r
mak ve bir araya getirm ek. Ksacas tahlil ve terkib.
Burada ihmal edilen paralarla paralann ilikisidir. Btn dikkate
alan hibir yap snrlar belirlem e isteine kar koyam az. Bu n eden le
dikkati btnyle paralar-aras atm aya verm ek gereksizdir. Lks
tr. Bir an evvel btne ulamaldr; n e ya p p ed ip btne, sim etriye,
euritmiye, d zene, yapya, kurguya, kem ale.
Belirsizliklerin sultan, Tarkovski, bu neden le p e k holanm az bu
yasa adam ndan. Eisensteinden. Kurguculuundan. Tutku ve heyeca-

54
mm y n e tm e iddiasndaki yksek akldan. T a m d a aksine o belirsizlii
sever. Paralan . G r n m ez bir btnn paralarn. B arm az. G z
m ze sokm az. Btn v a d etm ez. zm .
z m e z , z m lem ez hibir eyi. aret e d e r bir tek.
nsann acziyetin e hrm et eder.
N e g a rip d e il m i, r e n k le r zerine alrken lr Eisenstein.
Dnrken.
D aha d a g a rip olan benim paym a den d e p e k farkl deil.
lrken dnmek.
R en k ler iinde.

55

 cmle uzunluunda koridor

M ecid iyek yd e bir likr fabrikas. A li Sam i Y e n S tad nn h em en

yanbanda. 8 0 yanda bir bina. 1 9 3 0 -3 1 tarihli.
Sim etrik olarak yerletirilm i dz atl kbik form lar, yatay dorul
tuyu vurgulayan dikdrtgen aklklar, eik elem an lar tarafndan des
teklenen, binay saran saa, dikm e ve Ientolarla desteklenen baca, ve
en nihayet kat yksekliindeki retim salonlann rten srl tuladan
strktr.
te size, kolayca rastlayabileceiniz, ilk elden bir betim lem e!
T e k e l binalarnn n -d en em elerin d en biri saylr. zellikle A n talya
(1 9 3 4 ) v e K o n y a (1 9 3 5 ) T e k e l dare Binalan dikkate alnacak olursa.
H epsinin d e belirgin vasf: kbik ktleler, keskin v e sert, sslem e ve
b ezem ed en uzak, sz m on a p la k g e r e k lik .
a n gerei. Bu yzden d e erken Cum huriyet m im arisinin karak
teristii.
M ecid iy ek y deki bu likr fabrikasnn m im ar bir Fransz.
R obert M allet-Stevens (l. 1 9 45).
S a d ece binalanyla deil, i m ekn tasarmlaryla da tannyor. N e il
gintir ki sinem a tarihinde r ac bir filmin set tasarm nn altnda bu
Fransz m im ann imzas var: L H e rb ie r nin filmi, L In h u m a ire (1 9 2 4 ).

56
 Balna bakm ayn siz, bu film in hatrda kalan taraf k o n u s u deil,
d e k o ru . H ik yen in getii m ekn tasanm . B inann h em d, hem ii.
Bir yap bu kadar m byleyici olur, bu kadar m ceh en n em i? K
tcl bir kadn kadar gururlu v e huysuz. M o d e m m im arinin iddialarn
temsil ed en e n n em li avangard den eyim lerd en biridir L 'In h u m a in e .
Z am an, zellikle m ekn karakterize e tm e gc bakm ndan sey
redilm eli. P e k tabii ki toposu n o kbik ruhuyla bir an evvel tanm ak
isteniyorsa.
P e k tabii ki tam da bu balam da V illa A r p e l m uhakkak hatrlanm a
l, yani Jacques T a ti nin gerek lii m uhayyilenin yaratclyla birleti
ren film i M o n O n c le da (1 9 5 8 ) hicvedilen u nl in te r n a tio n a l sty/ein
m arifetleri. Zam ann ruhu v e akl. M od ern liin i elikisi. ada b ire
yi zgrletiren zindan.
T a m a m iy le bir taklid deil Villa A rp e l, aksine bir yarat. Orjinal. Bir
ynyle sevim li, ancak sonulan itibariyle rktc. T a tinin vizr ta
rafndan g l n drlmesine baklmamah, g erek te trajedi. H e m iyi,
hem kt. a m z gibi. Artk kanksadmz yzyln n eredeyse tm
evleri gibi. K anlm az olarak biraz D a s H a u s W itg e n s te in (1 9 2 6 -2 8 ,
W ittgenstein-Engelm ann), biraz V illa S a v o y e (1 9 2 8 -3 1 , L e Corbusier)
ve biraz da V illa M u ile r (1 9 3 0 , A d o lf Loos).
K anlm az olarak diyorum , nk in te r n a tio n a l sty le getiim iz
yzyln yazgsyd, tpk iki dnya sava kadar g erek , tpk o gerein
iinde y o k olu p gid en yaam lar kadar hayal.
L H e rb ie r bu iki savatan ilkinin elikilerini g z le r n ne serdi, T ati
ise kincisinin.
M ekn yorum unun bizzat yknn kendisini nasl sluba dntre
b ileceine dair bir iki rn ek daha verm ek isterim.
lki, bir ilk. lkel bir f ilm n o ir. A lm an davurumculuunun sinem a
daki ilk zaferi. lk rn ei. B ir bayapt: D a s C a b in e t des D r. C a lig a ri
(1 9 1 9 ).
G erm en ruhunun bir grotesk yk araclyla tecessm. C a m k-
nklar kvam nda bir hakikat kavraynn tezahr. ster istem ez 1. Dn
ya S avandan yenilm i bir A lm a n ya tasavvuru.

57
 Film in yn etm en i, R o b e rt W ie n e (l. 1 9 3 8 ).
N e ki n ce, bugnn u a u te u r sin em a s kliesini bir kenara koyun.
nk bu baarnn g e r e k kahram an yn etm en deil, film in dekorla-
nn tasarlayan kii. H erm an n W arm .
M uhayyilenizde m eknn stilini deitirin, yk h em en buharlaa-
caktr.
D ieri, L A n n e d e r n i r e M a rie n b a d (1 9 6 1 ). M etnin yazar A la
in R o b b e Grillet, yn etm en iyse A lain Resnais.
M a rie n b a d deyin ce, insan, 7 0 yanda 17 yandaki U lrik ey e g n
ln kaptran G o e th e nin nl adn hatrlamadan ed em iyor: M a r i
e n b a d e r E le g ie . A n ca k Resnaisnin G o e th e nin kiisel zdrabyla, hi
deilse dorudan, bir alakas yok. O nun derdi bellein oyunlar. Zam an
v e m ekn zerinden hem zamanszlk, hem meknszlk. B arok ve
R o k o k o un hameti altnda ruhun inleyileri.
T a m da bu balam da X V II. yzyln sonlarnda yap lp X V III. yz
yl boyunca geniletilen iki saray hatrlamal: V iy a n a da S c h n b r u n n ,
B erlin 'de C h a r lo tte n b u r g saraylarn. S z m on a V e rs a ille s n iki raki-
besini. P e k tabii ki bir d e gl devinim , gl ritm, dahi srat ve hz,
yani m o d e m zam an v e m ekn kavraynn badndrc -evrimi.
yknn getii m ekn, A lm a n y a d a (M nihte) drt ayn atodan
istifadeyle kurgulanyor. N e ki drdnn m im ar da ayn. B ir Fransz.
Zam an ve m ekn olm azsa bellek neyi hatrlayacak? Nasl hatrlaya
cak? Bellein btn gdasn, btn gcn elinden alr Resnais. A c m a
dan onu susuz v e havasz brakr, ve sonra ne yapacan g rm e y e alr.
Kii yerin e eya, em ilm i bir zam an, kocam bir m ekn.
Grillet d iyor ki:

Bugn artk bir tek sre var: Rom anda okum a, filmde grm e sresi
(...). Filmin sresi olayn sresine eit.

P e rd e n in d n d a b ir g e r e k aram am al bu yzden.
Bu arada y n e t m e n le m etin-yazar aralarnda bir anlam a yaparlar.
Y n e tm e n sen aryoya karm ayacak, m etin-yazar da ekim aam asna
m dahale etm eyecektir. H e r ikisi d e szn tutar.

58
 Peki sonu? Film o kadar pahalya kar ki bu neden le kr ed em ez.
Nasl m ? yle:

Senaryoda bir cmle vard. Senaryoya gre, bu cmle bir koridor bo

yunca sylenecek ve cmle bittiinde travelling de bitecekti. (...) Ama
unu fark ettik. En uzun koridor bile benim cmlemi karlamyordu.
Travellingi yava da yapsanz hzl da, koridor bitiyor ama cmlem bit
miyordu.
Resnais bana bunu aklad zaman, Ziyan yok, metni ikiye blerim.
Sen koridorun sonuna geldiinde saa dnersin, bir dirsek olur, orda
saa dndn anda metnin ikinci ksm balar dedim.
Hayr hayr! dedi. Bu cmlenin tek bir hareket iinde sylenmesi
benim iin ok nemli, madem sen byle yazmsn bunu kesinlikle
deitirmeyeceim" dedi.
Bunun zerine mimarlar atolann koridorlannn kalplann aldlar ve
stdyoda benim cmlemin uzunluunda koridor yapld ve filmin o bl
m bu stdyoda ekildi.

T e k h n e ite b yle bir ey! H e m s a n a t, hem ze n a a t.

A rdn da yksek dnce olm asa, yksek sanat olur mu?
O lm az!
Zenaati sa n a t haline getiren ardndaki dncenin yksekliidir.
Avuta deil, bellekte saklanan cam krklan yani.

59
 abes

Seni ldreceiz babalk! Hepinizi... Seni... ve o domuzu... ve u

insan evladn...
aka yapyorsun, deil mi?.. Peki neden?.. Suumuz ne ki?.. Neden
bizi de? Bizim suumuz ne?
Buradasnz. Buradasn babalk! Suun bu! Hepimizin suu bu! Bura
da olmak! (T h a ts what we all have done! W e re here!)

Burada olm ak, hepim izin suu. Bu dnyada. Evet, btn suumuz,
burada olm ak!
W a lter G rau m ann L a d y in a C a g e (1 9 6 4 ) adl filminin belki de
zihnim e kaznan en etkileyici lklanndan biri. nsan varoluundaki
anlamszlkla bir anda yzlem e. O labilecek e n sade v e en basit haliyle
abesle yzlem e.
A b e s , yani sam a, yemi anlam sz, yani boluk ve hilik.
A besi bir anda, hem d e bylesin e plak bir surette insan bilincine
arpan nedir peki?
lm .

N ed en siz iddet araclyla aniden insana yzn gsteren lm.

Nitekim air, baka bir vesileyle deinir g e e r bu halin yanndan.

60
 Ateten zehrini tattm bu okun
Bir anda kl etti can elmasm
Sanki burnum dedi burnuna y o k u n

Kustum z azmdan kafatasm.

lm , insan a b ese irca eder. R e d u c tio a d a b s rd m .

A ca b a g e n le r bu gzelim tabirin anlam n bilirler m i? A b e s e irca
e tm e k . B irine bir eyin sam a olduunu gsterm ek .
S rf burada, bu-ara-da bulunduumuz iin le c e k olm am z, bir anda
bizi abese irca eder. A n id en hileiriz. B ir anda burnumuz d e e r burnu
na yokun. l m korkusundan.
Burada.
nsan o anda kusar z azndan kafatasn.
N ed en siz iddetle karlaan her bilin, a b esle tanm dem ektir,
sam ayla, absrd'le, an lam szla.
L tfen totoloji olarak telakki etm eyin iz: n eden siz olanla ve/ vey a ne-
densizlikle. nsan zihni nedensizi kavrayam az. A sla! Evet, asla, neden
sizi anlayam az! A k layam az da. Anlayabilm esi v e aklayabilm esi iin,
o nesneyi, o durumu, o olguyu bir nedensellik zincirinin iine yerleti
rebilmesi gerekir. Yerletirebilirse bir anlam verm i, yani o nesne veya
durum y a da olgu ya anlalabilir/aklanabilir bir fo rm kazandrm olur.
Aksi takdirde b o bo bakm ay srdrr. H i li e , kendine, varoluuna.
Bu tem an n etrafnda verim li bir tartm a oluturabilm ek iin, pekl
daha nl bir m etinden yararlanabilirdim: A n th o n y B urgessin A C lo c k -

61
w ork O ra n g e (1 9 6 2 ) adl rom anndan. P e k tabii ki sadece bir e d e b iy a t
eseri olarak deil, bir san at eseri olarak da. Y a n i Stanley Kubrick'in
197 d e ayn adla sinem aya uyarlad etkileyici yorum u araclyla da.
Bu vesileyle h em en burada kk bir parantez am ak isterim:
A C lo c k w o rk O r a n g e , T rk ede, nedense O to m a tik P o r ta k a l o la
rak tannyor. O ysa Franszlarn evirisi biraz farkl: O ra n g e m c a n iq u e .
O tom atik veya m ekanik, nem li olan buras deil, asl nem li olan,
terkibin o ra n g e ksm. Bu deyim in tam karl, bence, T rk ed e yle
verilmeliydi: O to m a tik Mahluk (veya O to m a tik H ayvan)

Y a n i ro b o t.
Evet, otom atik mahluk, g e rek te bir robottur, yani bir id d e t m a k i
nesi. rade ve vicdandan m ahrum bir m akine. nsan bilincini h er e y le
m inde abesin o bo ve souk yzyle karlatran bir iddet makinesi.
Dilerseniz, ksaca rom an a bir g z atalm:

sim otomatik portakald. J.S. Bach dinlerken anlamn daha iyi akoz-
ladm ve o eski A lm an ustann kahverengi muhteemliini dinlerken,
keke o ikisini daha ok m arizleyip kendi evlerinde lime lime dorasay-
dm diye dndm, (s. 30 )

62
 Bu iddet m akinesini, A le x D e L a r g e , p e k tabii ki bir d e K ubrickin
yorum uyla tanmal. Btnyle insann doasn. Bir d ier deyile, in
sandaki hayvan.
T ek ra r K a fe s te k i K a d n a dn elim , v e iki anlatnn ortak noktasn
g rm e y e alalm:

Nasl yaratklarsnz siz? Hayvanlar bile szlerden daha merhametlidir.

Ne yani, sen ok mu mukaddes birisin? Sen... sen bir hayvan deil
misin?
Ben bir insan evladym. Dnen, hisseden bir varlm.
Ama ben bir hayvanm. u anda tam bir hayvanm. ou zaman
hayvan bile olamam. ounlukla u mahkm dedikleri eyimdir ben!

N efis bir sahnedir bu! K ara film in e n baarl rneklerinden, f ilm

n o in n.
S eyredin ve tartn!
Bu vesileyle iinizdeki hayvana, hayvannza dikkatle bakn!
* * *

K eke bir im knm z olsayd da sinem a canglna hikm et v e felse

fenin n drebilseydik. M esela kk bir salonda birka hakikat
talibi bir araya g e lip setiim iz bir film i birlikte seyretseydik v e ardndan
uzun uzun tartabilseydik. B ecerebilseydik d e yle bir burnumuz bur
nuna deebilseydi y o k un! Kusardk o zam an h e p birlikte z-azm zdan
kafatasmz. O takdirde belki banklarda yatm ay srdrr am a asla y a
zlarmz cvk cvk banka adlaryla kirletm ezdik. B ezirgan adlaryla.
Dnceyi, edebiyat ve sanat v e z n e d a rla rn kirli ellerine teslim et
m ekten utanr, kendim izi seve seve hiliin eline brakrdk.
T op lu ca lrdk.

63
 beyaz iddet

H a m ile bir kadn grdnzde, hangisiyle zdeleirsiniz: an n eyle

mi, bebekle m i?
Bu soruya erkeklerin v e re c e i c e v a p doal olarak bellidir. O nlar
kendilerini b e b e k le zdeletireceklerdir. P eki ya kadnlar?
Kadnlarn kendilerini zdeletirecekleri kii bellidir: anne.
A n n en in m asum iyeti fikrini sorguluyan ciddi bir m etinden m uktebes
bu anektod. Estela V . VVelldonun A n n e : M e le k m i, Y o s m a m ? (orj.
1 9 8 8 ) adl kitabndan.
W elld on 'u n tezi olduka ilgin, h em d e cesurca. nk kadn (an
neyi) s a p k lk kategorisinin dnda brakan bildik em aya itiraz ed iyor
v e tpk n e u ro z v e p s ik o z gibi, kadnlarda da a n o m a lin in gr leb ilece
ini sylyor.
Hakikaten, m od ern nefs z m lem eleri artk a n n e lik kavram na
ilikin kutsallk halesini paralam durumda.
Bir asr n c e Freudun z m lem eleri, istem iye istem iye d e olsa dik
katleri ocuk cinselliine ekm iti. P ia g e tnin almalar ise, bize o c u k
den en o tatl mahlukun n e denli ben-m erkezci olduunu gsterecekti.
H e p birlikte kendine zg bir kategori olarak ocukluu farkedecektik.
o k gem ed en d e birok kutsaln yansra ocuklarn v e hatta b eb ek

64
lerin m asum iyeti fikri d e ciddi yaralar alacakt. T a n ryla birlikte m asu
m iyet d e lyordu. S a f v e tem iz olan n e varsa! C insellik yetikinlere
has bir kategori deildi artk. C inselliin szkonusu olduu ye rd e ise
iddetin tasavvuru kanlm azd. D o a nm . S a f d o a 'n n .
S a f d o a d em ek , id d e t dem ekti. N itek im bu iddeti tek bana uah-
e t szc bile tem sil e tm ez m i?
V a h i olan , d o a l olduu kadanyla vah et ierir. V a h et, yani id
det ve dehet! D o a l olan, en tem eld e irrasyonel (gayr- akli) olandr.
nk kltrelin zdddr. D oal olan, yani m asum , yani tem iz, yani saf
oian. nk gayr- akli olan.
B ebeklerin de, ocuklarn da m asum iyetini yitirdii bir adayz.
H alesiz bir a, aurasz, bu yzden bizim am z.
D a s w eie B a n d (2 0 0 9 ) ocuk m asum iyetini ok farkl bir adan
yorum layan ilgin bir film. Y n e tm e n in e C an n es Film Festivalinde
2 0 0 9 A ltn P a lm iye dln kazandracak kadar gl de.
zleyicilerini huzursuz etm ekten holanan bir y n etm en M ichael H a
neke. A y n zam anda alkanlklann sarsmaktan, ve sunduu im kn v e
ihtimallerle oluturduu beklentilerini boa karm aktan. F elsefe eitim i
alm olm asnn bunda byk pay var hi kukusuz. H e m e n h er film in
de grlebilir bu birikimin izleri.
Sorun urada ki H a n e k e nin syledii, h er zam an, s y lem ey e a
ltnn hakkn tam olarak verm iyor. Baka bir deyile, yn etm en in
d e m e k is te d i in in d eeri ile b izza t d e d i in in (d em e biim inin) d eeri
arasndaki m esa fe hi d e az deil!
A n latm aya alt dncenin (ide nin) arpcl olm asayd, a ca
ba, anlatm (o id e nin im agosu) bu denli arpc olur muydu?
San m yoru m . H a n ek e anlatm nn gcnden ok , anlatm a d e e r
bulduuyla izleyicisini etkilem eyi baaryor. O ysa Lars v o n T r ie r i farkl
klan taraf da buras! H a n e k e nin aksine, sad ece iaret e tm e y e alt
(ide) deil, bizatihi iaret etm e biim i d e gldr Lars'n.
ocu klarca cezalandnlan bilhassa iki m eslek sahibi dikkatimizi eki
y o r film i izlerken: biri ta bib, dieri rahib.
lki b e d e n le ri, kincisi ise ru h la r iyiletirm ekle grevli. H e r ikisi d e
vazifelerini hakkyla yapyorlar. Lkin bakalarna kar. Darya kar.

65
 Bu kadarlk baar ruhlarnn katlamasn n leyem iyor. rm esi
ni. y le d e denebilir pekl: O nlar rten de baarlan zaten. nk
ocuklarnn aleyhinde bir baan bu! K en di i dnyalarna ra m en bir
baar.
ten ie ryen bir d ier iktidar odan da B aron v e ailesi tem sil
ediyor. B ir tarafta kaba saba kyller, d ier tarafta asaletin v e uygarl
n mmessilleri. G v e iktidar elinde tutmasna ram en g zleri kr
bir aristokrasi. K yl lerle B a ron arasnda ta m p on g re v i g re n m es
lek var: tabib, ra h ib v e r e tm e n .
re tm e n b e y a z id d e tin dnda kalyor. ocu klann hm na u

ram yor.
B ir tesadf m?
A sla!
Sanatta tesadf olm az nk!
B e y a z id d e t en saf, en m asum, en tem iz olann uygulad bir id
det tr, hatta en zayf v e en gsz grnenin.
ocu k bilincinin... en kestirm e zm leri bulmakta m ahir bir bilin
dzeyinin, gerek te dnyay olabildiince yaln bir biim de g rm e y i be
cerenlerin, alglayam ayacaklar dnlrken hereyi alglayabilenlerin,
masumlarn, ve dahi m ahrumlarn.
Yukardan aaya deil, aadan yukarya yn elen , umudu kkn
d en kazyan lanetli bir iddet bu.
B ed en e v e ruha.
Al fidanlann gazabn a urayan asrlk narlar. Um utsuzca yanan
orm an.
B eya z iddet, gdlerin iddeti. S z m on a, tabu la rasanm .

66
 antichrist

N atu re is Satans church. (Doa eytann mabedidir.)

Zihnim bu aforizm ann anm lanyla m egul. H e m d e fen a bir hal

de. nk A n tic h r is ti (2 0 0 9 ) seyrediyorum . D e c c a li. S in em a tarihinin,
saygyla selam ladm , en byk m eczublanndan Lars v o n T rie rin son
filmini.
K im n e d erse desin, A n tic h r is t daha im diden bir bayapt. Diliyle,
tekniiyle, v e konusuyla.
D n p d n p bir daha, bir daha seyretm eli, bir daha. Lkin fk ey le
deil, hayretle. S o n ra da oturup tartmal, itenlikle v e heyecanla.
nsann z n e o z in citecek denli yakndan dokunabilen nadir y
n etm en lerden biri Lars v o n T rier!
K im in le karlatrlabilir? Elbette n celik le T a rk o vsk iyle.
Tarkovskiyi byk klan, insann en temel sorulann/sorunlann h
znle ve efkatle dile getirmesini salayan sezgileriydi. Cesurdu nk.
A h , o hakikate dokunm ann tem in ettii insani coku! C esaret ad

da verilen d iren ibu cokunun m eyvesi.

Tarkovski bilm iyordu am a gr yordu . A k la y a m y o r am a ifade

edebiliyordu. Lars da yle. B ilm iyor a m a g r y o r, hissediyor, anlyor.

67
Evet, o da tm sanatlar gibi a k la y a m y o r am a anlatyor. Sorunun

ikam et ettii o m eum, kfl tem eli terkedem eyiinin sebebi d e bu!

Tarkovski grlt karm ay sevm ez, insann dram na onu anlam ak

gayesiyle deinir. Usulca. H i ekin m ez, sanatn dua olarak adlandrr;

bir a r, bir lk olarak. T a n r'yla ba beladadr. T p k D ostoyevski

gibi. nanm ak ister. Evet, inanm ak v e huzur bulmak ister, btn iten

liiyle. Ku rkekliiyle. A sla aram a / k a v ra m a srecini bitirmi kendin

den em in bir adam n m ankl yoktur onda. Byk resm i g rm e y e

almann bedelini d er. Btn tevazuu ile. Olabildiince.

Lars ise, huysuzdur, agresiftir, seyircinin acy (acsn) grm esin i

deil, tatmasn ister. T e k m e le r bu yzden onu. Dm stne dm

atar. Rahatsz eder. Huzurunu karm ak ister. B ecerir de. Y e tm e z , is

yan ettirir. Dnm eyi bir zorunluluk haline getirir. K a th a rsis umurun

da bile deildir. M uhataplann saaltm az, saaltm a m uhta hale getirir.

Hasl, T ark ovsk inin dili hznl, Larsm diliyse fkelidir. En k

keninde sanatnn zdrab vardr. Kehanetin. nsanca ac ekm enin.

Yakarn.

68
 Film in sonunda seyirciyi n em li bir srpriz bekler.

A n tic h r is t T ark ovsk iy e adanmtr.

Film in e n n em li sahnelerinden biri. Bu y zden aadaki diyalogla-

n d o ru oku m ak zorundayz, yani dikkatle v e hakettii zen le.

E R K E K [szde-akldlkl:
B e n D o aym . D o a olarak nitelendirdiin her ey.
K A D IN [szde-aklj:
P ek i B a y D o a, ne istiyorsun?
Elim den geldiince cann yakm ak.
Nasl?
S e n c e nasl?
B en i korkutarak m ?
S e n i ldrerek.
D o a bana zarar verem ez! S e n alt st dardaki yeil yolsun.
H ayr! O ndan fazlasym .
Anlamyorum.
D ardaym , am a ayn zam anda iindeyim . B e n insanln doasym .
H m m , o anlam da d o a. u , in sanlann kadnlara [cadlara] kt e y
ler yap m asn a neden olan d o a.
te ben tam olarak oyum!

Bu sahne, b en ce, film in m ihveri.

D o a n n , yani kadnn e y ta n n m b e d i olarak tefsir v e tafsil edil

dii bu sahneyi bir kenara kaydedin, v e sonra A n t ic h r is t den in ce akla

g elen X IX . yzyln S o n M etafizikisini, o Byk D e liyi hatrlayn! sya

nn Efendisini. N ietzsch e'yi.

Nachdem erst der B e g riff N a tu r als G egen b egriff zu G o tt erfu n

den war. musste 'n atrlich das W ort sein f r verw erflich. (D oa
kavram . T an rn n kart-kavram olarak tayin edilince, doa szc
nn k t c l anlam na gelm esi artk kanlm azd.)

69
 Larsn filmini ilk seyrediim de h em en aklma N ietzsch enin bu tes-
biti geldi. Bu cm le, filozofun D e r A n tic h r is t (1 8 9 4 ) adl risalesinde yer
alr. N ietzsche, kendisine lanetler yadrd Hristiyanln kkeninde,
d o a l olana, yani g e r e k li e kar iflah olm az bir nefretin yattn iddia
ed er (... ih re W u rz e l im H ass g e g e n das N a t r lic h e d ie W ir k lic h
k e it1
.); v e her eyden e w e l, D o a y a dman bir Tan r icad ettii iin
Hristiyanl btn gcyle lanetler.
D o a y a ve H a k ik a te , yani insana dman bir Tan r icad ettii iin.
Bir yannda N ietzsch e, d ier yannda Tarkovski.
L a rsn A n tic h r is t i, D o a ile T a n rnn kyasya savat bir zem in
d e varoluyor; kadn cinsellii zerinde.
D o a ey ta n n m abedi, k a d n ise eyta n n bedeni.
Kadn cinsellii, Hristiyanlk nazarnda, ilk gnahtan bu yana
ey ta n n varolu zem ini, doas, kendisi.
A n tic h r is t szde bir tannnm szde bir eytanla savann hikyesi.
Yanl anlalmasn, erk ein kadnla sava deil, kadnn yin e kadn
la sava. D o a y a dt haliyle. H en z rahibe olm am ken. plak
bedeniyle. M askesinin ardnda srtan v e ac eken yzyle. Kendisiyle.

70
 Bu n ed en le tam bir tra g e d y a 1
.

K atolik Fransann tarihinde silinm ez izler brakan o bahtsz bakire

hatrlanmal: J ean n e d A rc ! Kilise tarafndan on doku z yanda yaklan,

sonra da a zize unvanyla itibar iade edilen g e n bakire. Aradan g een

sre tam be asr. B e asrlk mthi bir tragedyann kahram anndan
balayarak S h a k esp ea rein T h e T em p estn d ak i (1 6 1 0 ) eytan ile bir

cadnn yar-insan olu C alibana kadar y zlerce sim ge. y le ki m a

dalyonun bir yznde seenekleri snrl azizelerin dua ed erek kendi

lerinden getii ac, tan r ve k a d n , d i e r yznde seenekleri snrsz

yaklacak kadnlann dans ettii d o a , eyta n ve ka d n lemesi.

Tan n sal, nk lmcl.

Skandaia hazr olun diyem iyoru m , zira T rk intelijansiyas, her za

man olduu gibi bu sorunu da grm ezlikten gelecek tir; am a utancndan

v e korktuundan deil, yetersizlii yznden.

71
 teolojik edebiyat

P e c c a tu m o rig in a le .
Y a n i ilk gnah. Fakat insanlk tarihinin deil, aksine, yoru m tarihi
nin ilk byk gnah. lk gnah, yorum larn en gnahkr.
Hristiyanlk eliyle cinselliin lanetlenii. Kk lmn. O rgazm n ,
ve dahi kadnn, en tem eld e insann.
Sapkn bir yorum la yaam glerini eu etlem enin, olum iam ann b
tnyle yadsn. H e m d e en tem elde, bata, balangta, insann erkek
v e kadn olarak aynm asnm kkeninde.

W enn der slam das Christenthum verachtet, so hat er tausend Mal

recht dazu: d er Islam hat M nner zu Voraussetzung. (Hristiyanl
horgrmekte slam bin kez hakldr. nk slam erkekleri varsayar.)

N ietzsche, bir solukta yazd tek m etinde, D e r A n tic h r is t te (1 8 9 4 )

eletiriyi son ulanna kadar gt rm ek te bir an bile tereddt etm ez.
Akam -lkesinin (Bat nm ) dnyay kavram a biim iyle hesaplam ak
istediinde oklarn en tem ele gn derir: hristiyanln d o a v e kadn

tasavvuruna.
Kendisinin Kitab- M ukaddes eletirisinden kan sonuca g re.
T a n rnn ilk hatas, insan can skntsndan kurtarmak am acyla hay

vanlar yaratm asdr; ikinci hatas ise kadn yaratmas.

72
 Kadn. T an n 'n m ikinci hatasdr. Kadn znde ylandr, H avva'dr
(Das W eib ist seinem Wesen nach Schlange, Heva), bunu her rahip
bilir. Dnyadaki tm felaketler kadndan gelir', her rahip bunu da bilir.

Akam -lkesinin en sahici lklarn atar N ietzsche.

Tutkudan yoksun olanlarn takdir etm ek te glk ekecekleri bu y a
bani filozofu n sevilip sevilm em esinden bize ne? Bu byk deli, kendi
lkesinde hakkyla anlalm az bile! H icran m bundan!
Bu lkiann ihml edilm esine hibir namuslu zek izin verem ez.
V erm em eli! Lars v o n T r ie r in A n fic h ris tin i N ietzsch enin m o d e m Bat
insannn n n e drd kta okum am n tem el sebebi bu! D e r A n
tic h ris tin nda.
H akikat sevdalsna n c e kk katklar...
K u ran 'd a y la n karlnda kullanlan e l-h a y y e kelim esi (Th: 2 0 ),
tpk havva gibi kkn hayatta bulur, yani yaam da.
Y lan sim gesinin T p ta kullanlmas da sebepsiz deildir. D o a , ka
dn ve y la n , gerek te yaam n en asli sim geleridir v e bu sim geler ne
yazk ki m o d e m bilin tarafndan hl z m len m em i olarak durm ak
tadr.
e y ta n n bu kavram grubu iine dhil edilm esi, sanldnn aksine,
-Hristiyanl n celer. D o a , drt unsurun toplam dr; yani m a d d e nin
ta kendisidir. D olaysyla ktdr. D o a nm kt taraf yoktur; kendisi
bizzat ktnn kaynadr.
Aslnda uzun yaam n sem bol olarak yoru m layabileceim iz yla n n
dier zellikleri, m esela soukluu, sinsilii, eytanl, vs. teolojik e d e
biyatn itibar ettii yndr. M esela ldrlm esi gerek en n efs (anima)
de esasen h a yva n id ir v e pk havva gibi, hayye gibi hayvan da son
tahlilde kkn hayatta bulur.
A ca b a , bu bilgi krntlaryla, L a rsn, d oan n eyta n n m abedi o l
duu eklindeki iddiasna kk bir lt olsun debildi m i?
B ilm iyorum . Bildiim , hakikatin, kendisini sevenleri sevdii.

T e k bana bir kadn bir anormalliktir.

Peki tek bana bir adam, bu normal midir?

73
 T e k bana olm ayan bir adama g re daha normaldir, ite bu yzden

kadn, filmlerimde ya hi yok, ya da erkein gc zerinden yaratlyor.

Bir syleide dile g elen bu aklam alar T ark ovk siye ait. L a rsn fil
mini ithaf ettii y n etm en e.
D em ek olu yor ki: A n tic h ris tin T ark ovsk iyle ilgisi, sadece film de
kullanlan dilin v e tekniin ilintisi sebebiyle deil, ayn zam anda, g eriler
de bir yerd e, kadnn doasyla ilgili yorum sam ann keyfiyeti sebebiyle
de.
Senin anlayacan e y talib, Musa gibi g rm ek te acele edersen , g
rem ezsin. n ce, kendinde krmz lm yaam al, son ra hakikatin p e
esini aaca an sabr v e sknetle beklem elisin!

* * *

A n tic h r is tin od a a tad kavram var: g r ie f (keder), p a in

(elem ), d e s p a ir (y e s).
Bu duygu durumunun, dolaysyla cey/amn, t ilk inin ve ka rga n n
yorum lanm as asndan film in m ih verin e yen iden m racaat edelim :

D oa bana zarar verem ez! Sen alt st dardaki yeil yolsun.

Hayr! Ondan fazlasym.
Anlam yorum .
Dardaym, am a ayn zam anda iindeyim. Ben insanln doasym .

74
 H m m , o anlam da d oa! u , insanlarn kadnlara [cadlara] kt e y
ler y a p m a sn a neden olan d o a
te ben tam olarak oyum !

Akam-Jkesinin varettii teo lo ik edebiyat, kadnn kfirliini/nan

krln v e hatta eytanln, ger.elde d oan n , ze ld e kadnn d o a
snn olum suzlanm asndan retti. Yani yaam n reddinden.
G a m v e keder, hzn v e elem , y e s ve korku kanlmazd bu yz
den.
D uygulann bylesin e reddolunmas, akla itibann abartlmasna yo l
at; duygusuz bir tekn olojiye; bala deyile, g e r e k te bir duyu/duygu
teknolojisine.
* i*

re m e eylem i ile bu eylem d en dnan haz arasndaki balanty ak

lamak bakm ndan klasik tbla m odem tb arasnda o k kkl bir kartlk
vardr. K adn cinsellii bu kartln tam ortasndadr. G alenle birlikte
klasik tb, kadnn h az alm am as hlinde rem enin gerek leem eyece
in e inanyordu. M o d e m tb ise, ekein tam da aksine, kadn cinselli
inde r e m e ile c in s e l haz arasnda hibir alaka g rm ez. Yani kadnn
rem ek iin hazza ihtiyac yoktur, ve fakat zavall erkein vardr.
A n tic h r is tte k i kadn (m odern kadn), rem eyi deil, salt zevki seti
i iin g z g r e g r e yavrusunu (gelecei) kaybetti; sonra da kendisini
(im diyi). Lars gibi. Tp k bugnn sokaa frlayan dindar kadn gibi,
ya da yaz yazm ann ehvetinden yavrusunu p e n c e re d e unutan kadn
gibi.
A rtk onlarn da g e le c e i yok! in k artk sadece erkeklerin yaptk-
lann yapabiliyorlar. O ysa bir zamanlar, kadnlar, erkeklerin y a p tk la r
n deil, y a p a m a d k la rn yapabililerdi.

75
 cinselliin teolojisi

La fin de l art est la dlectation.

XVII. yzylda sanatn ileviyle ilgili teorik tartmalara yn elik itira

zn ite b yle dile getirir bir Fransz ressam. N icolas Poussin (l. 1 6 65).

Sanatn niha amac hazdr.

N ih a am ac, yani maksd- aslsi veya gaye-i kusvs.

yle ya, hazla n eticelen m iyorsa neylesin insan tem aay? H e r k a v
ray dzeyine zg bir ltuftur haz. Hiss veya akli, h er idrak biim ine.
H a z, gerek te, kavrayn kendi kem aline ulatn gsterir. d ra k han
gi m ertebedeyse, haz da o m ertebededir. E le m d e yle.
H e r insann acs, kem alden yoksunluunun derecesiyle mtenasib-
dir. K em a le n e kadar uzaksak, hasretim iz de, o hasretten m tevellid
acm z da o denli gl olacaktr.
Estetik tecrbenin konusu olarak sanat, belki bazlanna g a rip g e le
cek am a, m uhatablanna ac ve e le m in idraki araclyla da haz verir.
D ier bir deyile, sanat srf haz verm ek iin ac ektirir.
drak azalnca, haz da azalr m ecburen. N itekim Lars v o n T r ie r in
H aziran 2 0 1 0 da vizyon a giren film ini yorum layan sinem a eletirm en
lerinin bana da ayn ey gelm ie benziyor.

76
 N e d iy o r bu adam , diye ac ac lk atyorlar. Anlam adklar iin
korkuyorlar. Korktuklan lde d e korkutuyorlar. Y oru m u n beiini
sallyorlar. Bir o yana, bir bu yana.
A n t ic h r is t hakknda o k n celeri iki yaz kalem e alm ve yle d e
mitim:

Skandala hazr olun diyemiyorum, zira Trk intelijansiyas, her zaman

olduu gibi bu sorunu da grmezlikten gelecektir; ama utancndan ve
korktuundan deil, yetersizlii yznden. (26-27 Eyll 2009)

aret ettiim ibu yetersizliin cvk cvk zerim ize aktldn g r

m ekten, e e r aka sylem em gerekirse, hi d e honut deilim . Bu
kadar ucuz, bu kadar s sulara ek ilecein e, keke bu film hi vizyon a
girm eseydi d iy e dnyor insan. N ered eyse.
D e cca l' n n e g elen m ncklyor.
lk m ncklayan n e yazk ki yaratcs. L a rsm kendisi. M akas kullan
maktan kanm am , eserini ister istem ez kamunun nazarna (insafna)
terketm i. A vam n .
D ierleri kim ler? Elbette ncelikle kltr-sanat endstrisinin ta b le
d 'h o t e kalem leri. S z m on a ek m ek paras iin n lerin e g elen her eyi
m ncklyorlar. M ncklam ak zorundalar.
Y a p a c a k bir ey yok. H ep si d e m a a ra g e v e z e lik le ri. M alum atfu
rulua izin v erm ey en bir eser karsndalar. N e yapacaklann bilm i
yorlar. A n lam adk, d em ek yerin e yalan s ylem eyi tercih ediyorlar. Srf
yabanc duygulara tanklk etm e arzusundan kam am adklan iin.
mdi, kk bir parantez ap, d e m e y e altm eyi akln orta
sna d oru itelem ek istiyorum.
Ltfen biraz sabr.
Erwin P an ofsk y bir sanat eserinin d zeyde e le alnacan syler:
ta n m la m a , z m le m e , y o ru m la m a .
Bu dzeyden ilk ikisi, sanat eserinin k o n u s u n u (biimini), n-
cs ise i e r i in i (zn) ortaya karm aya matuftur.
1) T a n m la m a dzeyinde, konu, o lg u y a (tatsachenhaft/factual) ve
ifadeye (ausdruckshaft/expressional) ilikin olm ak zere ikiye aynlr.

77
 T a n m la m a nn st bal n -ik o n o g r a fik a k la m a d r. (V or-
ikonographische B eschreibung)
Burada Pan ofsky apka karm a rneini verir. B ir adam n ap
kasn kardn tesbit etm ek, ncelikle eylem i/olguyu tanmlamaktr.
Eylemin (hiss) anlam n belirlem ekse, ifadeyi tanmlamaktr.
2 ) apka karm ak, aslnda, valyelere zg bir O rta a detinin
uzantsdr. Bandan zrhn karan bir valye, b yle yapm akla, m u
hatabna, Sana g veniyoru m , sen d e bana gvenebilirsin! d em i olur
du.
bu anlam da sanat eserinin u zla m sa l b e lir le n im id ir (konventi-
onales Sujet) v e bu ilev dorudan z m lem e dzeyine aittir. (Yani:
Otur biraz dersini al!)
n -ik on ografik aklam adan ibaret olan tanm lam adan ayr olarak
zm lem enin st bal da k o n o g ra fik tr. (Ikon ograph isch e A n alyse)
Bir sanat eserinin n a t re l (hakiki) ve k lt r e l (m ecazi) anlam lar
nn tesbitiyle m egul olanlarn yapt, bu durumda, tan m lam ann v e
z m lem enin tesine gem em ek ted ir.

P an ofsk y nin em asnn en n em li taraf da burasdr. Bu sanat fel

sefecisi, n -ik on ografik veya ik on ografik olsun, bir san at eserin e ilk

iki dzeydeki yaklam larn tam am n fe n o m e n a l olm akla niteler. Y a n i

abalarn tm d e eserin d artlaryla ilgilidir.

zsel olan, ancak nc dzeyde, yorum lam a dzeyinde, kendini

ifa edecektir.
3 ) Bu dzey artk yorum cunun apyla alakaldr. Bilhassa d nyag-

ryle. Y oru m u n derinliini, sanat eserinin iinden elde edilen m alze

m e deil, bilakis yorum cunun kendi bilgi ve kanaatleri (W e lta n s c h a u

ung) belirler.
G ra p h yden L o g y y e geilm itir artk.

Panofsky, yoru m lam ay -ilk ikisinin ak sin e- k o n o lo ji bal altn

da ele alr.

Esere yaklam bu d zeyden sonra fe n o m e n a l deil, bizatihi essen-

tia ldir. Eski tabirle, a ra z deil, zatidir. nk bu dzeyde n em li olan
b iim (m evzu) deil, i e rik tir (m uhteva).

78
 P ek i ierik nedir?
P e ir c e e g r e , ierik, as th a t w hich a w ork betrays b u t d oes n o t
p a ra d e (sanat eserinin ifa ettii ve fakat afie etm edii ey) olarak

tanmlanabilir.
Sanat eseri, kendisini, muhatabna, m uhatabnn insan v e d oa y

bildii lde ifa eder.

B iim in bilgisine ulamak iin afie ed ilen den hareket etm e zorun

luluu vardr. eriin bilgisine ulamak iinse arkada kalan g rm ek

gerekir. oklu k sanatnn bile farknda olm ad alan. erik, z n

taycsdr. Bu neden le h ep z le kartrlr. O ysa ierik akl ve zekay

gerektirir. H a l b yle olunca, akl v e zekdan k e bucak kaan z , ister

istem ez kaacaktr ierikten. D ile g e lm e m e k iin. A fi e olm am ak iin.

Bu aam ada gerek en , bir sanat tarihisinin kasl bacaklar deil, bir
felsefecinin gl kanatlardr.
n -ik on ografik , ikon ografik v e ikonolojik olm ak zere balk
altnda snflandrlan aklam a d zeylerinden tanm lam a ksmn y
r m e k , z m lem e ksmn k om a k la nitelersek, yorum lam a ksmn
- h e m d e hi tereddt e tm e d e n - u m akla nitelendirebiliriz.
Y r m eyi ve kom ay b ecerem eyen ler, um ay da becerem ezler.
Bizleri uabileceklerine ikna etm e y e alanlar, n celikle bize koabil-
diklerini d e gsterm eliler. Sanat eserinin yorum u szkonusu olduun
daysa, yorum cunun bacak kaslar kadar kanatlanna da bakm ak m ec
buriyeti vardr.
yi kt kaslar gr yoru z da, hani k a n a tla r n ered e?
N e d em ek istediini ren m ek iin m racaat ed ilecek son kiinin
sanatnn kendisi olm as n e garip deil m i?
Zavall Lars.

79
 hilikte baslmak

K en d iyle yzlem eyi kim g z e alabilir?

Elbette sadece deiim i um abilen!
H ibir ey d eim eyecek se kii kendisiyle niin yzlesin? N iin yz
lem enin o ar ykn tasn? G ereklii belleinde niin saklasn?

Sanki burnum dedi burnuna yokun

Kustum zazmdan kafatasm

nsann kendiyle yzlem esini N e c ip Fazl n bu msralarndan daha

iyi n e anlatabilir, dorusu bilem iyorum .
Burun buruna gelm ek , yzlem enin en yaygn biim lerinden biri!
T ra v m a denilen hal. A n id en kendisiyle karlar insan. G erekle. G e r
eiyle. O m n ip o ta n s bir anda kverir. Hiliktir kiinin grd. O
haldeyken hilikle yzleilir. Gereklikle. plak gereklik hiliin ta
kendisi. O nu bryen, sanp sarm alayan, giydiren biziz. nsan yani. G e r
eklii kendisine tahamml edilebilir hale getiren. O nu srf bizim iin
vareden. Salann tarayan, ssleyen, yzklerini, kolyelerini, kpelerini
takp taktran, h ep biz.
nsan.
Gereklik, bir, k en d isi iin vardr, bir d e b iz im iin . K e n d is i iin
olan, bizim nezdim izde bir hitir. Y o k yani. Biz k en d isi iin olan tan
m ayz, on a bakam ayz, o n a tem as ed em eyiz. K e n d is i iin olanla bizim

80
iimiz olm az. B iz ancak b iz im iin olan gereklikle iliki kurabiliriz. G e r
eklii b iz im iin klmadka asla on a yaklaam ayz. Yaklam ay dn
m eyiz bile. Korkarz.
Haklyzdr. nk yaklar ve/ veya bir biim de karlaacak olur
sak. daha o anda, ilk anda zazm zdan kafatasm z kusarz.
H e id d e g e r'in dedii gibi, hi i ortaya karan korkudur. A n ca k kork
tuumuzda hi ortaya kar. H i hier. (N ic h t n ic h te t.)
A lm a n filozof, F u rc h t ile A n g s t kelim elerini birbirinden aynr. kisi
d e en n ih ayet korkudur, am a ilki vahi bir hayvandan korkm ak gibi
m u ayyen bir eyden korku iken, kincisinin m u ayyen bir sebebi yoktur.'
Doktorunun kendisine birka a y iinde lece in i syled ii ge n bir
adam hayal edin, acaba o anda o ge n adam n e hisseder?
Korku. Endie, kayg filan deil, korku. Btn gvdesini hileyecek
bir korku h em de. Btn benliini. H ereyini. A razlan n deil, zatn.
O an, varlk ile hilikin ayn anlam a g e ld ii andr.
D nem ezsiniz, bizzat yaamalsnz. N e Razi, n e H e g e l o anda
iinize yarar, ya C n eyd i arm alsnz yardm a, ya M eister Eckhart.
lm elisiniz. H i deilse lm ed en n ce.
Akln akledem edii bir andan szediyoru z. Zam ann durduu an
dan. H a rek et ed en her eyin.
H a rek et ed en hereyin anlam vardr. A n la m olm ayan hareketsiz
liktir. H uzur v e skn. S am a'n n ta kendisi. H i in. Y o k un. K e n d is i
iin g e r e k lik h areket etm ez. H a rek et ed en sad ece b iz im iin g e r e k
lik tir. V e h im v e hayallerim izle sslediim iz, gzelletirdiim iz g e r e k
lik. D eitirdiim iz, bozduum uz, yamulttuumuz. Bu yzden g erek
olan sadece b iz im iin olandr, k en d isi iin olan deil.
N adan , zavall Lars v o n T rie r'i kadn dm an ilan etti. O ysa adam
caz, o ra d a k i k a d n b e n im , diye bas bas baryor. A n a lize konu olan
asl ben im , diyor, ocuk da, ocuunu ldren an n e de.

* A n g s f Trkede kayg szcyle karlyorlar. Oysa kayg daha ok Farsa'dan

geen endienin yanma yakyor. Ben ise daralt karln nermitim, daha
dorusu uydurmutum, biraz da i-daralmasndan mlhem olarak. Nitekim Angst
kelimesi de Engden (dar) trer. Bu yzden bir zamanlar England ' -latife kabilin
den- Dar lke diye evirmitim.

81
in a film by Lars von Trier
 A n a lize girin ce ldryor. Kendisiyle yzleince. Bedelini dyor.
R ah m e geri dn yor. B olua. Karanla. Bu yzden h em klitorisini
makasla kesiyor, hem d e penisini tala eziyor. nk kendisiyle yzlei
yor. T m eytanlarn kusursuzluk, hatta tanrsallk sergiledii v e peko-
umuzun gzlerin i kam atrm ay becerdii bir dnyada, Lars, lmcl
olann m askesini indiriyor.
Bu rktc itirafa gzlerim izi v e kulaklarmz nasl tkarz? T k a r
sak, m o d e m dnyann ruhunu okum a zah m etin e katlanmakszm s-
nrlanm zn dna km ay nasl baarabiliriz? H e m d e ehir bizi kendi
snrlannn iine alal hayli zam an da olm uken.
D rt bir yann ayna, yin e d e kendini grem iyorsu n e y talibi
A n n en in szn dinle, ve sakn g nee bakm a! G n ee bakm ay
denersen, bu sefer seni suyla deil, kanla vaftiz ederler. Y a h y a gibi
deil, sa gibi.
Tan r korusun, bir daha gnah bile ileyem ezsin!

83
 melancholia

Hypothse s non fingo.

N e w to n , P h ilo s o p h i N a tu ra lis P r in c ip ia M a th e m a tic a nin 1 7 1 3

tarihli ikinci basmna ekledii notlarda kullanr bu ifadeyi.

Faraziye uydurmuyorum.

plak olgulardan karsanm ayan her yarg teebbsn .den eysel

felsefed e yeri olm ayan bir varsaym addeder bu bilim adam . ddiasna
g re , o n c e tikel n erm elerin i olgulardan karsam akta, ancak daha
sonra tm evanm yoluyla bu n erm eleri g en el yarglara dntrm ek
tedir.
H ip o te z bu yzden bir varsaym tr. Sanki olgulara ihanet. G eici
kabuller nk. Koullu yarglar. A m a bir sreliine. spatlanana kadar.
s p a tla n a n a , yani subutiyeti aka gsterilen e kadar.
Bilim sel umudun bir d ier ad h ip o te z . Bilim den ok, bilim adam nn
umudu. Soyutlam ann. V arolan la tem asa gem en in ayrcal. Fizik'le.
D o a y la . Varsayarak ilerlem ek, farz u itibar ederek. D erk en , bir sreli
in e olsun zihinde varl kabul edilenin daha sonra d-dnyada da var
lnn gsterilebilecein i farzetm ek. H ip o tezler retm ek. B oa karsa

84
eer, ylm adan yeni varsaym lar gelitirm ek v e h er defasnda gerek lie
bavurmak suretiyle bu varsaym lar olgular zerinden biteviye snamak.
P eki szkonusu olan g e le c e k ise?
Varsaym larn yerini t a h m in le r alr bu sefer. Bilimsel tahm inler.
Olaslklar, n gr ler, hatta nsavlar. Delili nedir? statistikler, yani bi
riktirilmi g z le m v e den eyler. n gr lerin dayana daha n ce neyin
ne kadar olduudur. Bilinm elidir ki olgu, tekrarlann ve dahi tekrarlarda
ki skln vesatetiyle oluur. Miktarla. Olaslklann miktaryla.
T a m da bu-ara-da, alklardan ne syledii bir trl anlalamam
bir dehann, yani G o e th e'n in , N e w to n a, hi deilse F a rb e n le h re da
(1 8 1 0 ), yn elttii iddetli itirazlarn, m atem atiin o kavi ve m uhkem
surlar karsnda yetersiz ve hkmsz kaldn hatrlam ak gerekir.
H esabn v e tekniin karsnda. N e yazk ki henz arkam zda brakt
m z o k oskoca yzyl iinde bu kavgann yaratc d e erin e iaret eden
pek kim se km az. K an t ile G o e th e yi D is c o v e r in g th e M in d (1 9 8 0 )
adl eserin de iki kart kutba yerletiren W a lter K au fm an n saymazsak,
bir tek H e id e g g e r istisnaym gibi grnyor. B ir A lm an . stelik o da
olup biteni yllar sonra farketm ek kouluyla. rn e in iki dnya savan
da idrak ettikten sonra.
G o e th e yi yllar sonra anlam aya baladn (m it d e n J a h re n le rn e
ich G o e th e v e rs te h e n ) itiraf etm ekten kendini alam ayan yal filozofun
grlerine ancak sevdii kadna yazd 18 A ra lk 1 9 5 0 tarihli zel bir
m ektuptaki rkek satrlar sayesinde muttali olabiliyoruz:

Sein K a m p f gegen New ton f r die Phnom ene ist auf dieser gesc
hichtlich gegebenen Basis der Scheidung des sthetischen und
N oetisch en dennoch in der R ichtung angelegt, die Erde f r die
W elt gegen die bloe Rechnung zu retten. [Estetik-Noetik ayran
nn ibu tarihsel tem eline istinaden G oeth e'n in fenom enler hakknda
N ew ton a ynelttii iddetli itiraz, ancak evrenin hatrna yeryzn kl-
krk-yanc hesap(lk)tan kurtarmaya matuftur.)

E s te tik -N o e tik ayrm , yani sezgisel v e aklsal arasndaki o ok g

kaynatrlabilir ezel kartlk, G o e th e ile N e w to n 'u n dnya-grleri-

85
nin ufkunu da belirler kanlm az olarak. B ilg e artk yerini b ilg in e ter-

ketm ek zorundadr. Kl-krk-yanc hesap adam na. M hendise.

Bundan byle b e d ii-ilm veya h a d s-a k l ayrm nn krkledii kav

ga, ilkinin aleyhine sonulanacak, G o e th e nin direnii bu sreci durdur
m ak bir yana yavalatm ayacaktr bile. O ysa g zel i kenarda durm aya

zorlam ak suretiyle yaam n btncl yorum una ulaamayz.

z m leyici olann hkmranl sezgilerim izden va zg e m e m ize yol

am am al. D irenm eliyiz. Bilim sel ngr lerin yerin e, dikkatimizi bir an
iin kehanetin doasna yn eltm eliyiz. nk bilim adam g e le c e e ba

karken gem ie m uhta olduunun farkndadr. n g r d e bulunurken

asla gem iten kam am az. D oa n n gem iinden.

Kehanetin ileyii ok farkldr oysa. D e n e y ve den eyim in p e k bir

yarar olm az. G em iin. Tekrarn . Skln. K eh an etin kudreti bizzat

khinin m asum iyetindedir. Khin deilse, khinenin bekaretinde. A m a

her halkrda saflnda. ocu k v e y a kz olm asa bile m uhakkak k oca

karlnda. Y in elen en ocukluunda. lla ki haz ve kardan uzakln

da. D eliliinde. C innetinde.

Cadln kehanetle, byyle, keram et v e m ucizeyle ilikisi, kadnln

doay temsil etm esi nedeniyledir. A n ca k n a tu ra natu rans anlam nda

deil, natura n a tu ra ta anlam nda. lki erkein vasf. T a n r'n m . kincisi

mahlukatn. D oann. Kadnn. Akldan uzakln.

mdi, akl-esin kartlnn belirdii yerdeyiz. Bilim ile S anat n, F el

sefe ile D in in, K em al ile Z e v a l in, Erkek ile K a d n n.

Antik alarda histerinin, orta alarda m e la n k o lin in , m o d e m a

da d ep resyon u n kendisine yakt, yaktnld biricik varln kadn

olm as asla tesadf deildir. Akldan uzakln nimetleri kadar klfetleriy

le de baa kmak zorunda braklan kadn. K ehanetin m ebdei. Nitekim

Kassandra her kadnda kllerinden dirilir. Bir daha. Bir daha. H e r ka

dnda. H e r defasnda. G r r am a kim seyi ikna ed em ez. Hakikatin bilgisi

akldan feragat edilm edike stlenilemez. D elirm ek, yani cinnet hikm e

tin biricik kouludur. dl deil, koulu. Hakikatin bilgisinin. H e m de

en nem li koulu. En n em li v e en deerli.

86
 Kadn, Lars von T rie r sinem asnn kanam ad yazg. Btn film
lerinde. Belki kadn yo k am a annesi var. Bir d e kendisi. Y e te rin c e
kendisi. K an am ayaca a n im a s. S o n film i M e la n c h o lia (2 0 1 1 ) ite
bu yazgnn en kalc uraklarndan. stelik A n tic h r is tin (2 0 0 9 ) hem en
ardndan. Bu n ed en le saaltc.
L a rs n b irok film i gibi hak ettii karl g rm ed i. Anlalm ad n
k. Skandal d zeyde irkiltici bulundu. Y n e tm e n i tebessm ettirecek
denli irkiltici.
nsan anlam ak ister, anlam aynca kzar, fk elen ir v e sular. Sonuta
elenir. Usulca elinden tutulur v e nezaketle yo ru m sa m a n n snrlar d
na braklr. S rf yorulm ad iin. A n lam ak iin gerek en asgari titizlii
gsterm ed ii iin, sadece sanatnn cilvelerine, hatta kaprislerine d e
il, asl sanatn o ikircikli diline nfuz e d em ed ii iin. S im gelere. ift-
d eerlilie. A m b iu a la n c e m zne.
A n tic h r is t T ark ovsk iy e adanmt. L a rsn hesaplam aktan bir trl
kendini alam ad selefine. A n tic h r is t gibi M e la n c h o lia da T ark ovsk iyle
hesaplamann mahsul. H i kukusuz. Bu n edenle T ark ovsk iyle para
lel okum aya tbi tutulmadka Lars n n e dedii kolay kolay anlalamaz,
zellikle T ark ovsk inin lm eden n ce ektii O ff r e t (1 9 8 6 ) adl son fil
miyle.
Aralarndaki en n em li fark, Tarkovski insana inanr, gvenir, iyim
serdir bu yzden, Lars ise ktm ser. Elindeki m alzem eyi birbirine srte
rek itiler, e z m e y e , unufak etm e y e alr. zleyicisine msamahaszdr.
Ses alm aya gereksin im duyar, alka deil. v g y e hi deil. efkat
isteyen kiliseye gitsin, iinizde hakikat ateini avulam ak isteyen varsa
buraya gelsin, d er gibidir. Kendini, hakikatini, ocuksuluunu kstahl
nda gizler. nadna.
Lars, bir syleisinde, ben 19. deliin iindeyim , der. L im b o d a yani.
Tam tam na zindanda. Sanatnn, yazgs g ere i, asla iinden kam a
yaca kuyunun en dibinde. C eh en n em d e. C eh en n em in ilk halkasnda.
A m a zahirde. G erekteyse yaam n zirvesinde. Putperestler m eclisinde.
Sulamak ve yarglam ak yerine n ce anlam ak gerek. Anlam ak, yani
hrmet etm ek!

87
 M e la n c h o lia nn khinesi, cads, azizesi Justinedir (Kirten Dunst).
Bir tr Kassandra. G e le c e i grr. K yam eti. Yokoluu. B edelini de
d er n ced en grm en in . aresiz yalnz kalm ak zorundadr. G rdke.
Farkettike. K azan m ay umursamakszn fasulyelerin adedinin 6 7 8 o l
duunu bilm ekten byk bir strap m vardr bu dnyada? Jusne bilir
ve ac eker.
P a tik a la rd a lim u z in le d o la lm a z .
Giri sahnesinin g o n g u bu vurula alnr ve teleskobun kehanet
karsndaki acziyeti kesinleene d ein bu vurgu hi am a hi azalm az.
D oan n allklan ierisinde akln kesinliinden, biliminse heybetinden
beklenecek yararn snrl olduu kabul edilm eli v e hrm etle sezgin in
n almaldr, in t u it io n un. lh a m a tm . S rriyatn . K e/iyatn. F tu
hatn.
A n ca k hazrsanz tecelliye m azhar olursunuz. Dikkatle yn elm ise
niz. Bekliyorsanz. H ira daysanz.
Kuku duym am al, gaflet zuhura manidir. M ucizelere.
Filmin ilk blm nde yn etm en in seyirciyi hayli yoran hareketli
kam erann sert kullanmn tercih etm esi belki biraz acm asz v e fakat
yerinde bir teknik olarak bir kenara kaydedilm eli. nk bylelikle hem
izleyicide duygu olarak yaanm asna gereksinim duyulan ba dn m esi
(m o tio n sickn ess) byk lde salanm olur, h em d e gndelik korku
ve kayglar (fu r c h t) ile varolusal daralt ve gerginliin (a n g s t) yol at
iki karmaa biimi aka farkedilecek hale gelir. lki m etalik bir grlt.
Maddi. Kulak trm alayc. B ed en en yorucu. A-ritm ik. Dn gibi. D i e
ri ise, salt skt darbesi. T a m a m iy le ritmik. Dzenli. Sakin. A n c a k ruh
sal. Biri d-dnyada (b eyin ) arlara yol aarken, dieri ieride {kalp)
szlara n eden olur.
Filmin balarnda yer alan en etkileyici sahnelerden biri d e ablas
C laire ile arasnda g e e n tartm ann akabinde Justinenin tepkisidir.
nsan Marquis d e S a d e n J u stin ein i hatrlamadan ed em ez. Sonusuz
kalacak bir safl. K irlen ecek olduunda baklam az hale g e le c e k olan
g erek altn sarsn. N itekim Justine kzgnlkla h em en aya a kalkar
v e ktphane raflannda al halde duran sayfalanndan M on d rian n

88
 "A epcctaelc tmpoofliW mm away from- A rixNium cntally jiulntmm mnvie.
W h e n 1 le ft tile ihealer, I fell light, itpivnuled arnl u lX M M cin iu h ly happy'

K IR ST E N C H ARLO TTE ALE X AN D E R KIEFER.

DUNS I GA1NMHUHK. SKARSGARD am. SU TH ERLAN D
>, H IM B>
LARS VON T R I E R

MELANCHOLIA

IT W II.I. C H A N f l K E V K R V 'l I IIN C .

neoplastisist izgileri ile M a levi in m o d e m a ve m akinalam ay kut
sayan S iya h D a ir e (1 9 1 3 ), B eyaz K a re (1 9 1 5 ) vb. suprem atist resim
lerinin grnd sanat kitaplarn kaldrarak, on lan n yerin e, hzlca
Yal B ru egelin J a e g e r im S c h n e e (1 5 6 5 ) ve D as S c h la ra ffe n la n d
(1 5 6 7 ), John Everett M illaisin T h e W o o d s m a n s D a u g h te r (1 8 5 1 ) ve
O p h e lia (1 8 5 1 -5 2 ), C a ra va ggio'n u n ise D a u id e c o n la testa d i G o lia
(1 6 1 0 ) adl resim lerinin bulunduu kitaplar koyar.
Justinenin M a leviin yerin e M illaisi tercih etm esi, sad ece film
afiinin d e ilham kaynaklarndan O p h a lia tablosunun m elankolinin
sim gelerinden birini tekil etm esi sebebiyle olm am al. nk 1 8 4 8 de
Millaisin d e kurucularndan olduu P re -R a p h a e lite ler, Joh n Ruskinin
rehberliinde, sanayi devrim inin etkilerine, m akinalam aya, m o d ern
lem eye iddetle kar kyorlar v e Kitab- M ukaddesin v e hatta m ito
lojinin saf ve berrak ruhuna g e ri dnlm esi arsnda bulunuyorlard.
Raphael ncesine.
M alevi (l. 1 9 3 5 ) ise, m alum , tam aksi istikam etteki bir sylem in
temsilcilerindendir. lerlem e v e m akinalam ann cokulu taraftarlarn-
dandr, tpk 1 9 2 3 te aadaki dizeleri yazan, M ayakovskinin etkisi
aldaki ge n N zm gibi.

Trrrrum. / trrrrum. / trrrrum! / trak tiki tak! / makinalamak istiyorum!

/ beynimden, etimden, iskeletimden geliyor bu! / her dinam oyu / alt
ma almak iin ldryorum! / tkrkl dilim bakr telleri yalyor, / damar-
lanmda kovalyor / oto-direzinler lokomotifleri! / Trrrrum, / trrrrum, /
trrrrum! / trak tiki tak! / makinalamak istiyorum!

Kitab- M ukaddes Batl bilincin kurucu esidir. G zard ed ilem ez

temel. B ru egelden ve C a ra v a g g io dan seilen tablolarn da bu tem eli
glendirm eye hizm et ettikleri kukusuzdur. M esela Davud, nasl olur
da kendisinden ok gl olan G o ly a t n kellesini koparm ay baarr.
Elbette im an gcyle.
Hatrlanacak olursa, O f f r e t t e de Tarkovski, L e o n a rd o da V in c inin
A d o ra z io n e dei M a g isinin (1 4 8 1 ) sim gesel gcnden yararlanr.
sann gelii karsnda boyun e e n bilimin tevazuu, benim evirim le,
k h in lerin arz- u b u d iy e ti ile tescil v e takdis edilir.

90
 Ksacas, h er iki film de de bilim -kehanet, akl-sezgi kartl her
admda akln m uhafaza eder, h em d e hi taviz verm eksizin. N e ki
sadece dikkatini esirgem eyen ler iin.
Film in ikinci blm nde ise, tem el figrler kiiden ibarettir:
Justine'nin ablas (C la ir e ), enitesi (J o h n ) v e y e e n i (L e o ). Y a n i Justine
dnda, M elan ch oliann dnyaya arp m a (kyam etin k opm a) ihtimali
karsnda tepkilerine yakndan tank ola ca m z kii.
D nyaya en bal olan J o h n dur. En parac, en haris v e en hoyrat
davranan. O koca teleskobuyla h er eye hakim dir. G ya. Btn hazr
lklar yap tn a inanr. Bilim in temsilcisi odur. htimallerin kesin sesi.
htimaller tkenince en evvel o yaam na son verir. B encilce. K im seye
haber verm ed en . Eine v e biricik oluna. Sorum luluklann hie sayarak.
lm korkusu karsnda o kadar dayankszdr ki kim seyi dnmez.
C laire d e ondan p e k aa kalmaz. A n c a k o bir annedir nih aye
tinde. N a tu r a n a tu ra ta . T eredd tler yaar. Y a a m a hayli dkndr.
N e var ki h er defasnda gl ihtim alleri deil, zayf olanlan seer.
Muhafazakrdr. H e r halkrda statkoyu korum aya alr. Sakin v e
mutedil grnr. V asat ve itidali g ze tm e k , m evcudu m uhafaza e tm e
nin en em in yollarndandr nk. Bu yzden d e lm ekten o k kay
betm ekten korkar. M o d e m burjuvazi C la ire in elikilerinde tecessm
eder. Y a a m a hakkn zo r ele geirm itir, kolayca kayb etm eye dayana
maz. N ed ir yaam ? Belki kendisine fazladan 19. deliin d e eklenm i

olduu bir g o lf sahas.

Kk y e e n L e o ise, teyzesin e (khineye) kulak veren tek kiidir.
Evde belki d e inanan tek kii. M asum iyeti L e o tem sil eder. nanc. T e s
lim olm ay. G ven m eyi. Aldatlm aya hazr olm ay. O lu p bitenlerden
habersizdir. nanr v e tevekkl eder. H ep si o kadar! Bu yzden huzur
ierisindedir. elikkran teyzesi (s te e lb re a k e r) on u h er trl ktlkten
koruyacaktr.
Koru r da. H i deilse n ced en hibir kayg duym adan g z le r in i
kapa m a sn a yardm c olur. Y aam terketm esin e. K orkm adan. P an ik
lem eden. Tevekk l iinde. G zlerin i kapar v e bekler.

Nasl?

91
 Birka dal parasn birbirine atp oluturduktan d erm e atm a bir
kulbe msveddesinin altnda elele tutumak suretiyle. Bilim in devasa
teknolojik aygtlaryla deil, bilakis kalbe sknet veren efkat dolu iki
eli ellerinde hissetm ekle.
M od ern dnyada din belki o d erm e atm a kulbe m sveddesi kadar
yoksul grnr insana am a, unutulmamaldr ki akadem inin ats altn
da bulunmayan n e varsa, m abed lerd e kendisine o sunulur. K eh an et,
yani umut, yani m ucize. nsan insan m abedde bulur. Yoksullukta.
O ffr e tte n dn alnan n e o k ey vardr M e la n c h o lia d a .
lkinde, A lexa n d er, yaklam akta olan kanlm az sonu grr. Nk
leer savan korkunluunu. B ir tek o grr. Ei A d ela id e ise, tpk
M e la n c h o lia d aki Joh n gibi, lm korkusuna dayanam az v e panik ie
risinde krizler geirir. H e r iki film de d e dnyaya en dkn olanlar, ne
gariptir ki en n c e dizleri zlenlerdir.
Umudun sem bol olan A lex a n d er, hi tereddt etm ed en keffareti
der ve gidip byc kadnla yatar. M a ria (M eryem ) ile. A n n esiyle. D o
ann kucana d n er yani. M akinelerin acm asz dnyasndan doan n
efkatli kucana.

V E bela bir anda defolur. D nya kurtulur. Y aam . nsan. n c e sz

vard, diye balayan film ayn m ottoyla sona erer. A y n ayetle. Umutla.
Alexan der nasl aaca su verdiyse, olu da babasndan ren d i i gibi
ayn aa ca su verm eyi srdrr. V e film boyunca tek kelim e etm eyen
ocuk son sahnede konuur. lk kez. n c e yaam vardr. H e r daim

92
 yaam. O ysa Justine'nin alt irketten g elen g e n halefiyle uluorta
birlikte olm as hibir eyi deitirm ez. nk i dnyas m asum iyetin
bikrini izale etm ek te istisna gzetm ez.
T arkovski iyim serdir dem itik ya, ite bundan. O ysa Lars, M e la n -
c h o lia y elleriyle dnyann zerine frlatr v e film finalde o byk ar

pmann efektleriyle sona erer. K ya m et kopmutur. Kanlm az son

gelmitir. U m ut tek kelim eyle palavradr. zleyiciler sinem a salonunu bu

duygular iinde terketm ek zorundadrlar. Ba arsyla.

Hatrlanacak olursa D o g v ille in (2 0 0 3 ) finalinde hayatta kalan tek

canl bir kpekti. Akas K p e k is ta n n istinadgh. A d ise M usay.

Ksaca Y a sa . T r e . Kanun. A m a cysa adalet. G z e g z, die di. Evet,

m erh am et deil, adalet. sa deil, Musa. A m e rik a nn kurucusu. K p e -

k istanm .

Lars izleyicisini artmaktan holanr. M e la n c h o lia d a k i ata verilen

isim d e ayn d e reced e ilgintir: b ra h im . K pr y g e m e y e direnen

b ra h im . Justine'nin biricik yolda, tek dostu.

lm karsnda bilimin aresizlii m uhayyilenin gcyle d en gelen

mi v e yaam n bu kahredici elikisinden insanlk birka yoru m d e n e

m esiyle uzaklam aya almtr. M esela bedeni feda ed ip karlnda

ruhu kurtarm ann daha teselli edici olduu kesindir. N e d e olsa lm,

her defasnda, karlatklannn en korkuncu olarak kar insann n

ne.

D e r Tod, wenn wir jene Unw irklichkeit so nennen wollen, ist das
Furchtbarste, und das T ote festzuhalten das, was die grte Kraft
erfordet.

G a y et sade bir syleyile, malumu ilam ed er H e g e l, ve hakl olarak

gayr- vak inin, gerek -olm ayan n bir d ier ad olm ak itibariyle l m
den daha deh et verici ne vardr bu lem de, d iye sorar usulca. A rd n
dan da ekler:

ly skca tutup kavramak ok byk bir g gerektirir. Fevkalade

bir g.

93
 Bir ham lede l m d e n (der T o d ) l y e (das T o te ) geer. Zihinden
zihin-dna.

nerisi ise a u fh e b u n g yoluyla m drikenin (v e rs ta n d ) ikilie geit

veren o zm leyici gcnn tesin e g e ip sentezi kuran akln (Ver
n u n ft]) m averasnda mutlak'n szd e sknetine ulamak. kilikten kur

tulmaktan baka h edefi yoktur bu byk ustann. E fendi-kle diyalek

tiinden. T m varlyla birliin susuzluunu eker. D izg e d e hereyin

z lecein e inanr. Sistem dahilinde. Btnlkte. z m le m e ile z

m eyi birbirinden ayrt etm eyi bir trl baaram az.

H e g e lin bir tr yksek bilinlilik (d ie h h e re v e r n n ftig e B e w e

g u n g ) dedii, aka s ylem ek gerekirse, bizim g elen e im izd e gafletin

ta kendisidir. Akln aldanndan ibarettir. Bilincin kibir v e gururu, ok

ilgintir, fa ra z iy e u y d u rm u y o ru m derken bile faraziyeler deryas iinde

yzdn saklar insanolundan. Yan ldn greb ilm esi iin herkesin

biraz b ek lem eye gereksinim i vardr. D aha yen i ve daha keskin faraziye-
lerin zuhurunu bek lem eye.
Yokoluun kendisinden ok, duygusu sarscdr. A lgs. draki. Bu

sarsc hakikati am ann yollarndan biri olarak ru h u n l m s z l

teorisi, kabul edilm elidir ki en eski ve en etkin yorum lar arasnda yer

alr. Farkl beden lerde dolaan lmsz bir ruhun selm etiyle yetinm ek.
A n n dka kendine daha iyi bed en ler bulmak. H e r defasnda. Sonsuza
dein.

Bedenini arayan ruhlar kadar, ruhunu arayan beden ler d e var.

M u m y a la r. G ya yok olm a z bedenler. Sihirli bir g tarafndan birgn

canlandrlm ay bek leyen dondurulmu cesedler.

Buna mukabil, bir d e te-dnya inanc. S em avi dinlerdeki ahiret

itikad. Ruhun lmszl, bed en en dirilm e, vb. sem avi dinlerin kendi

alim leri arasnda bile tartmal konular olm akla birlikte, insan yaam
nn lm le sonulanm as ihtim aline en gl bakaldr en nihayet bir

te-dnya inancndan ibaret. H an gi koullarda olursa olsun te-dn-

yada (cennette v e y a ceh en n em d e) varolm aya duyulan gl inan. N e

tuhaf deil mi, bir bakm a, yaam km sem enin farkl bir tarz.

94
 M iguel d e U n am u n o ruhun lmszl sorununu uzun uzun tart
an ada yazarlardan biri, belki d e en nem lisidir. D e l s e n tim ie n to
tr g ico d e la uida (1 9 1 3 ) adl eserinde, yaam n en trajik duygusu,
insann lm e y e yazgl oluunu bilm esinden ibarettir, der. Nitekim H e
id egger d e daha sonra insan S e in -z u m -T o d e olarak tanm layacak ve
varoluuluu K uzeyli G erm en lere zg bir lm -felsefesi haline getir
m ekten ekin m eyecektir.
nsan... katlanmas ok zo r am a, lecein i bilen tek canl! T rajed i
nin kkeninde d e bu var, n ced en bilmek.
Trajedinin, yani Prom eteu s olm ann kkeninde. n ced en b ilm e
nin. P ro m e te u s un szck anlam , n ced en bilen, n g ren dem ek.
O bir erkek bilicidir. Kassandrann yolda. P r o m e te u s d e s m o te s .
Zincire vurulmu v e hergn yen iden lm e y e m ahkm edilm i adam .
P ro-m eteu sun bir d e kardei vardr, ad Epim eteus. lgintir onun da
anlam, sonradan g ren d em ek , ancak h er ey olup bittikten sonra
g erei kavrayabilen manasnda. Epi-m eteus gafili temsil eder. A y m a z.
M ankafay.
T eh lik eyi gerek lem ed en n c e g rm e k zorundayz. n ced en g r
m ek, yani bedeli n e olursa olsun Prom eteu s olm ak v e E pim eteu sun
dt ukura dm em ek. G aflet ukuruna.
B ilm ek, straplarn yeg n e kayna. G afletse ezel ifa. Ahm aklann
tesellisi. H e r daim nne bakmak. im diye. Unutm ak. Yadsm ak. U yu r
duk uyardlar, diriye saydlar bizi, diyem em ek . Rza lokmasn kusup
farkl form larda sunulan ada p ro za c lardan m ed et ummak. M elan
koli, im d a t dem en in m o d e m karl. kknln. H a z kaybn telafi
etm ek uruna bini-bir-para tekniklerle oyalanm ak. Olm azsa, Justinein
o d erm e atm a kulbe m sveddesine snm ak, ve kendine tutacak/
tutunacak bir ift el aramak.
Bu l m e -d o ru -v a rlk m yokolua direniinin hi kukusuz ki baka
yollar da var. D aha sekler biim leri. Bunlarn en yaln olanlarndan
biri, sveli yazar August S trin dbergin F a d re n (1 8 8 7 ) adl dram asnda
yer alr. K endisine ihanet ettiinden kukuland kars Laura'yla tart
an Yzba, teessf iinde o n a yle der:

95
 Baka bir dnya inanc tamadmdan, benim iin bu ocuk, lmm
den sonra benim hayatmn devam olacakt. Belki bu gerekler dnya
snda karl olan tek lm szlk kavram.

Kim ileri ocuklarnda, kimileri eserlerinde lmszl ararlar.

Baka beden lerde bile olsa y o k olm ay kabullenem ezler. Y a p la n her

aklama, yaanan her eliki, n e srlen her yorum lm kabulle-

nem eyiin bir sonucu. y le ki l m denince, L e o n a rd o da V in ci bile

artr insan. Sanatya g r e lm , ruhun deil, bedenin zgrlem esi

dem ekti, nk o , ruhun bedenin esareti altnda olduuna deil, bilakis

bedeni asl elinde esir tutann ruh olduuna (p e r l'a n im a ) inanyordu.

Kulland tm sarsc tekniklere karn, Larsn, lm karsnda

ki tavrnn, belki grnrde daha rijit am a daha sakin bir kabulleniin

gstergesi olduunu s y le y e m e z m iyiz? rn ein , C laire gibi rpnp

direnm ek yerin e Justine gibi teslim iyet, panik yerin e nza. Bu-ara-da

sraya girm ek, srye katlm ak yerin e ldrm ay sem ek. ldrm ay,

yani yaknlamakta olann deheti karsnda lm ed en n c e lm eyi. Fa

kat en nihayet Batl tarzda. O p h e lia gibi. Bilinsizce.

Malum, D ante A lig h ie rinin D iv in a C o m m e d ia da (1 3 0 8 -2 1 ) ina

ettii te-dnya farkl ksmdan oluuyordu: p a ra d iso, in fe r n o , pur-

g a to r io , yani cennet, ceh en n em v e araf.

C eh en n em in ilk halkasna verdii ad ise lim b o idi. H an i u, L a s n

iinde yeraldn syledii 19. delik. Putperestler meclisi. D an te'n in

sadece H o m e r, V irgil, H o ra c e , Sokrates, A ristoteles v e k lid i d e

il, bn S in ayla bn Rd d e iine koym aktan ekin m edii zindan.

T a n n 'n n rahm etine asla nail olam ayacaklar dnlen susuz v e fakat

g n a h k r putperestlerin yurdu. Srat kprsnden dm elerine bile

izin verilm eyecek olanlar. Ortakkoucular. Ellerinde, ihtiya duyduklar

o rehber (ncil) bulunmad iin, hakikate sadece aklla, salt aklla ula

mak iin rpnan zavalllar. Bu yzden d e bu dnyada esin ve sezgiden ,

te-dnyada ise hakkn cem alin e bir anlna olsun nazar ve n iyetten

mahrum braklanlar.

96
 A n la m a k o k mu zor, L a rsn sanat g o lf sahasm dakilere seslen
m iyor. Kurtulabilecek olanlara. M asum lara da, gnahkrlara da. Srat
kprsnden g e m e k v e y a dm ek hakk olanlara deil, bilakis sadece
19. deliin sakinlerine.
Duvar diplerinden yryenlere.
Uultulu szcklerin peinden giden lere.
En diptekilere.

97
 kendini kendinde bil

C en evreli dnr Jean-Jacques Rousseau nl itiraflanna u sz

lerle balar:

Je fo rm e une entreprise qui n eut jamais d exem p le e t dont

l'excution n'aura p o in t d'im itateur. Je veux m o n tre r mes sem b
lables un hom m e dans tou te la vrit de la nature; et cet h om m e ce
sera moi. M o i seul.

Y a za r, im diye d ein ei-benzeri gr lm em i bir ie kalkmak ve

kimsenin taklid e d e m e y e c e i bir teebbs gerekletirm ek niyetindey
mi. Bizim gibilere, tm plaklyla bir insan tantacakm: k e n d is in i
yani. S a d ece k e n d is in i.
Rousseau bu giriin ardndan, g r p tand hibir insana b e n z e
m e d i in i ve hem cinslerinden, daha iyi olm asa bile tam am en f a r k l o l
duunu iddia ediyor.
N e cret deil mi kiinin kendisini tm plaklyla anlatabilecei
ni ve/ veya tantabileceini iddia etm esi? Bakalarna b e n zem em ek ve
bakalanndan farkl olm ak h o bir duygu, gven verici. Bu tr sanlar
sradan insanlarn n efsin e itimad telkin eder; aydn takmnn nefsine
ise bo bir kibir.
Burada durup dnmeliyiz: H akikaten insanolu kendisini tm p
laklyla v e tm doallyla anlatabilir m i? Bakalarna deil, bizatihi
kendisine kendisini tm plaklyla (dans to u te la v rit d e la n a tu re )

98
anlatm ay baarabilir m i? O cafcafl, o cesur v e gya kahram anca itiraf
larn yalanlardan, stelik masum yalanlardan tm yle ayklayabilir m i?
H i sanm yoruz.
Bakalar n e dnr bilem eyiz am a biz yukardaki soruya veril
mi b e n zer cevaplardan birini g reb ilm ek am acyla Rousseau'yu iki
asr n cesin d e brakp gnm ze g e le c e k v e J a p o n y n etm en A kira
K u rosaw ay a kulak verm eyi tercih e d ece iz:
K u rosaw a, anlarnda (G a m a n o a b u ra ). En yi Y a b a n c Film daln
da A m erik a n A k a d e m i dln ald nl film i R a o m o n u n hazrlk-
lan srasnda (1 9 5 0 de), asistanlannm bile senaryoyu anlam akta nasl
glk ektiklerini anlatr. G e n asistanlar bir akam toplanarak yanna
gelirler; aresizdirler, nk bu iin iinden nasl kacaklarn bilem e
m ektedirler. K u rosaw a da alr on lan karsna v e bu film de n eyi anlat
m ak istediini sakin sakin izah eder:

nsanlar, nefisleri szkonusu olduunda drstlkten yana gnlsz

drler; kendileri hakknda, yalanlara bavurmadan, allayp pullamadan
konumay kolay kolay beceremezler. Bu film (Raom on), ite bylesi

99
 insanlar anlatyor; gerekte olduklarndan daha albenili, daha iyi ve s
tn olduktan duygusunu tadabilmek iin yalan sylemeden yapamayan
insanlan; hatta bu gnahkr pohpohlanma ihtiyacndan mezarda dahi
kopamayan insanlan. yle ki karakterlerden birinin, ldkten sonra da,
bir medyum araclyla konuurken insanlara yalan sylemeyi srdr
dne tank oluruz. Benperestlik, dnyaya geldii anda insanoluna
musallat olan bir gnahtr; kefareti denmesi en g gnah.

Asistanlardan biri yin e hibir ey anlam adn itiraf ed erse d e film

baaryla tam am lanr. N itek im bizler bu filmi bugn dnya sinem asnn
klasiklerinden biri olarak tanyoruz.
nsanolunun kendisini olduundan daha iyi gsterm ek iin syle
dii yalanlar, gerein tam da aksini ifade ed en szler anlam nda birer
ya/an deildir. nsan n e kadar doru sylediine inanrsa inansn, hatta
bizatihi ne kadar doru sylerse sylesin, yine de syledikleri gerein ,
kendi gerein in sadece bir ksmdr; szgeten geirilm i, onanlm ,
dzeltilmi bir ksm hem de.

Benperestlik, dnyaya geldii anda insanoluna musallat olan bir g

nahtr; kefareti denmesi en g gnah.

M etnin ngilizcesine bal kalmak adna b yle aktardm (e g o is m is

a sin th e h u m a n b e in g ca rries w ith h im f r o m b irth ; it is th e m o s t
d iffic u lt t o re d e e m .) Biraz serbest evirseydim , benperestlik yerine hi
tereddt etm ez u szc kullanrdm: k ib ir ve/veya tek eb b r.
Evet, b e n c illik deil, h o d g m lk da deil, tam tam na k ib ir v e te
k eb b r. Fakat y le alelade stnlk taslamak, byklenm ek, kendini
b e en m ek m anasnda deil, bilakis kiinin kendisini korum aya, zaafla-
nn rtm eye almas, kendisine yaklat lde z n e yabanc kal
mas anlamnda.
C em il M eri n e gzel syler:

Kim, hafzasnn aynasnda sadk akisler bulabilir?

S a d k , yani kendisini hi arptm adan, aynen, olduu gibi yanstan

akisler.

100
 te bu mmkn deildir. O halde ne yapm al, bir insan tanm ak
iin n e re y e bakm al?
K u ro sa w a mn, anlarna son verirken yap t u tesbit, sanrm, g e r
ei arayanlara yardm c olacak nitelikte:

Hibir ey bir insanla ilgili gerekleri onun eserlerinden daha iyi sergi
leyemez.

B iz d e y le yapm alyz: bir insann dncelerini anlam aya, kavra

m aya alrken, bu neden le kendi szlerin e bile btnyle g ven m eyip
onun en sadk aksini yaptlannda bulm ay den em eliyiz. nk ocuk
terbiyesi hakknda o kadar yazm olan Rousseau, be ocuunu da
kendi elleriyle yetim h a n eye braktn gya h i u ta n m a d a n itiraf eder.
A ca b a niin?
N iin olsun, gerek te hi ocuk sahibi oi(a)m adn itiraf etm ekten
utand iin. N itekim nl b iyografi yazan v e edebiyat S tefan Z w eig,
Rousseaunun itiraflarnda bu kk oyunu tehis etm ek te hi zorlan
mamtr:

Jean-Jacques Rousseau gibi samimi bir hakikat nn kendisi bile,

tm cinsel sapknlklarn insan kukuya drecek denli byk bir titiz
likle aklar ve bu, nl terbiye risalesi zm ile in yazan, kendi ocuklann
yetimhanede heba ettiini pimanlk iinde itiraf eder. Lkin gerekte,
gya bu kahramanca itirafn arkasnda, sadece, belki daha insani ve
fakat kendisine daha ar gelen bir sim, muhtemelen, iktidarsz oldu
undan tr ocuk sahibi de olamadn gizler.

D e m e k ki itiraflar kiinin srnn (derununu) am asndan, ak klma

sndan ziyade rtm esin e, saklamasna yanyorm u.
O halde e y talib, S ettarn setrettiini fa e tm e d e sen k e n d in i de
kendinde bil, bakasn da!

101
 kimin gereisin sen?

- Bir tank yoksa onun beni sevdiini nereden bilebilirim?

- Eer gerekten sevdiysen, bu sualin bir nemi olmaz.

P e te r G re e n a w a y in fevkalade fantastik filmi T h e C o o k , th e T h i

ef, H is W ife & H e r L o u e n n (1 9 8 9 ) bu en dram atik sahnesinde,
A h b a fn m aklam aian, , kocas tarafndan hunharca katledilmi

102
olan m ahzun v e m kedder dilberi ikna e tm e y e y etm em i olacak ki ka
dnn yant, sorusunu yin elem ekten ibaret kalacaktr:

Biri izlemedike onunla yaadklarmzn gerek olduunu nereden bi

lebilirim?

G er ei avulanabilirmieesine duyumsama istei insann en kadim

ihtiyacdr. Bu ihtiya sadece aresizliinin kkeni deil, ispatdr da. A c -
ziyetinin. Kabul etm ek elinden g elm ese de, kendisinde m uhayyel bir kud
ret ve iktidar veh m etm eyi m arifet addetse d e insan aresizliinin tadna
ok g e van r n e yazk ki. Gszlndeki gcn.
zlenm ek, gr lm ek istedii iin d e gsterm ek ten , tehir etm ekten
kendini alam az. Kendisi hakknda haber alm ak ister. Bakalarndan.
Aklnca, g e r e in , g erein in avulanabilir olduunu kantlam ak ister.
K endisine v e bakalanna. Y z n e aynalar tutulsun ister bu yzden.
A m a dyzne. T e h ir ettii kadarna. Zahirine.
G rek e ra^f|0ea, Latin ce v erita s, A ra p a h a k , eski T rk e d e h a k i
kat, yenisinde g e r e k (lik ).
K adim ustalarn tanm g a y et sadedir: zihin ile d dnya arasndaki
mutabakat."
bu m utabakatn addr h a k ik a t.
M u ta b a k a t, ki karlnda A lm an lar d ie b e r e in s tim m u n g d iyor
lar, dikkat ediniz ltfen, basite bilinle dars arasnda n e z d e lik
(ayniyet), n e e itlik (msavat), ne d e d e n k lik (m takabiliyet) kastedil
mekte. S y le n e n sad ece m u ta b a k a t.
Peki biz bu mutabakat n ered e arayp bulacaz? Nasl bulacaz?
Bulursak, bulduumuzun aradm z olduundan nasl em in olacaz?
A lim lerim iz m eseleyi bir m erteb e daha ykseltm ekten kanm am
lar ve aralarnda mutabakat aranan kavram dan sz etmilerdir: z i
hin, h a ri v e n e fs 'u l-e m r.
N e f s u l-e m r, hani K an t n evresin de dnd d in g -a n -s ich , u
nl k e n d in d e - e y (noum enon). Y a n i z .
H a ri te olan h er ey n efsul-em rd e vardr am a n efs ul-em rde olan
her ey harite yoktur. B ylelikle n efs ul-em rin harici i e rd i i anla
lm olur. Ksacas, hakikat, hari ile snrlandnlam az. Buna mukabil

103
zihinde olan her eyin d e n e fs ul-em re mutabk olduundan da sz
edilem ez. M esela zihnin fantezileri. H arite d e karl yoktur, n efsul-
e m rd e de. S a d ece zihinde vardr. Kurgudur. Kuruntudur.
Bu durumda hakikat, kadim ustalara g re , sadece zihin ile hari ara
sndaki mutabakatta bulunamayacaktr, bilakis eyann z ve hakikati
n efsul-em r'e m utabakatta aranlp bulunmak zorundadr. nsann gc
lsnde.
* * *

G e r e k .
P eki nasl b ileceiz onu? O n d an nasl em in olacaz?
Bir duygunun, bir dncenin, bir nesnenin gerekliin den ve/ veya
g erek olup olm am asndan deil, bizatihi gerein kendisinden. H a k i
k a tten .
nsan d-dnyayla tantka yanlm aya balar, h em d e ortasndan.
Zihni ile dndakiler arasndaki uurumu farkeder birdenbire, i in d e k i
le r v e d n d a k ile r d iye ayrlr dnyas. Z ih in v e d n y a diye. B ilin v e
g e r e k lik diye. B e n ve o diye. B e n d iye diye.
Yanlsam alardan nasl kurtulacaktr? G ereklii kendisinin oluturup
oluturm adna ilikin kukulardan, kuruntulardan, kurgulardan? K e n
di yapntlarnn dnda bir g e r e k var m dr? Varsa nerededir?
V E yeniden baa dnlr: P ek i bu durumda u d ard an , u d n y a
dan nasl em in olunacaktr?

104
 T e r r y G illiam 'in yn ettii T w e lv e M o n k e y s d e (1 9 9 5 ) bu kuku o k

ilgin bir b iim de dile gelir. Y al psikiyatri profesr , g e n m eslekta

nn d estek lem eye balad felaket senaryolaryla ilgili olarak onu yle

yattrm aya alr:

Sen akl banda bir insansn. Eitilmi bir psikiyatrsn. Gerek (real)
olanla olmayan pekl birbirinden ayrdedebilirsin.

Kadnn yant g a y e t susturucudur:

Gerek (tru th ) dediimiz, herkesin kabul ettii bir ey deil midir?

D olaysyla g erek , en nihayet, toplum un kabullerinden ibarettir ve

kesin olam az. K esin deilse g ven ilem ez. Bu stesinden gelin em eyen

kuku da insana g e r e k denilen eyin pekl toplum un kabullerinin

dnda da aranabileceini gsterir.

Y an tn d evam ise daha keskindir:

Psikiyatri... en yeni din!

K im in deli olduuna, kim in olm adn a karar veren bir din. A k ll

ile d e li arasndaki snn izen bir din. T o p lu m zerindeki iktidann yeni
tezahr. Bir bakm a yen i mutabakat, yeni hakikat.
S a d ece Psikiyatri m idir g ere in n e olduunu, h a n gisi olduunu
belirleyen? P ek i Hukuk? Hukuk da g e r e i tayin etm ek iddiasnda deil
midir? H a n gi iddiann, hangi davann g e r e e m utabk olduunu?
B ir bakm a yledir, nk h er iddia kantland takdirde g e r e e
dnr, v e kantlar g e r e in tem inatdr. A d a le t ise g e r e in br ad.
M utabakatn. Bulunandan o k aranlann.

Hukukta gerek yoktur, sadece kantlar vardr!

M ike van D ie m in m uhteem film i K a r a k te r in (1 9 9 7 ) en sevdiim

sahnelerinden birinde y e r alr bu replik.

Kantlanan ey gerektir. Kantlanyorsa. Kantlanabilirse. A ksi tak
dirde, yalan olur, yanl olur, zan olur, veh im olur am a asla g erek

105
olm az. O lam az. Kukunun olduu yerd e, g e r e k , ele geirilm i olan
deil, kendisinden m ahrum bulunulandr.
Kukunun olduu yerd e, yani a k a d e m id e ve m a h k e m e d e .
G em iin, olann, olm akta olann bilgisiyle yetinilen iki yerd e. O ysa
insan, g e le c e i d e bilm ek ister. G em iin ve imdinin gereklerini deil,
gelecein gereklerini d e bilm ek ister. Btnyle hakikati.
N e zam an g e le c e k szc telaffuz edilirse, o zam an artk bilim in
(akadem i) veya y a rg nn (m ah kem e) alanndan klm, d in in ve
sanatm (kehanetin) alanna girilm i olduu kabul edilm elidir.
K e h a n e t g e le c e in bilgisi. N itekim g em iin, olm uun, olm akta
olan 'n bilgisi kadar olacak oian 'n da bilgisi deil m idir hikm et? H ik
m et, yani hakikatin bilgisi. N e f s u l-e m re mutabk olann. zn.
A kad em id e yarglar bilimsel kantlara dayanyor, m ah k em ed e ise
hukuki kantlara. Yasalar ve ynetm elikler, baka bir deyile toplumsal
gerekliin byke bir ksm ibu kantlardan hareketle belirleniyor. Bu
nedenledir ki devlete veya toplum a srt dnldnde ger e e , g erek
lere srt dnlm oluyor. H e r defasnda gereklii tayin ed en o kabuller
oluyor. Gereklii, yani nizam ve intizam.
Peki g elecek ? U m ut v e vicdan? D ah a da nem lisi, tek bana kald
nda, insann tan olduu gereklik dzlem i?
K onu e y talib, vakann deil, hakikatin dili n erede?
K endim in isbat?
B en kendim i hangi gereklik dzlem inde bulacam ?
K im in gerein d e?

106
 tann lm

Dine kar asl hrmetsizlii yapanlar, kalabaln tapt tanrlan ta

nmazlk edenler deil, bilakis tanrlar hakknda kalabaln inandn
tasdik edenlerdir.

1 8 4 1 'd e d ok tora tezinin giriinde Epikrn bu szn alntlayan

ge n M a rx in zihninde, hikm etin, srlere has bir nesne olm ad m u
hakkakt.
H akikatin bilgisi, ister istem ez, kendine has bir sradl ngrr.
H akikat talibi, hikm et m abedine girerken nalnlarn darda brakm al
dr. T a k m elbiseleriyle, rugan pabularyla deil, asl yalnayak ve p
lak bir halde, p ek tabii ki tevzuyla adm n eikten ieri atmaldr.
Kalabaln inand tannlar, messes dinin tem silinden baka nedir
ki?
M esses d in , yani kitleleri uyuturmaya yarayan yasalar m anzum e
si, kalabaln grlts, ynlarn, yaygn olann, geniliin v e yaygn

ln, srann v e sradanlm. A m a kesinlikle d e r in li in v e s ra d m m

deil!
M arx, kendisinin, yllar sonra, kitleleri uyuturacak sen tezlere tem el

tekil e d e c e k m esses doktrinlerin ilahi pnar haline gele c e in i bilebilir

m iydi?

107
 H a n gi namuslu Marksist, bizatihi M arksizm 'in sre ierisinde, tan
rlar (msl. bilim v e felsefe) hakknda kalabalklann inand bir din haline
geldii hakikatini inkr edebilir?
Din ve ideoloji arasndaki ue balacnn anlam n yitirdii nadir y er
lerden biri d e burasdr. Yaam n olum suzlam asna diren ebilm e v e srar
la aklaycln srdrebilm e kudreti, dinin de, ideolojinin d e evren sel
liinin y e g n e snanm a ltdr. (M u tla k h a k ik a t iddiam z olgulara
tayalm, bakalm hangisi ayakta duracak?)
Bilim ve ideolojinin din karsndaki o kibirli burun kvrclnn
m r iki asr bile srmedi.
S esim e kulak v e r e y talib, n e fsldyorum, ne de m nldanyorum ,
bak, aka senin d e duyabilecein biim de, h em de sknetle murad
m ifade ediyorum :

T a n r ld , A lla h yayor/

* * *

M ich aelan gelo A n to n io n inin B lo w -u p (1 9 6 6 ) adl film ini hatrlam a

nn tam sras. A n to n io n inin, yani T ark ovsk inin hayran olduu n ere

deyse yeg n e yn etm en in .

Aslnda fotora f bytm ek d em ek b lo w -u p . N iteldm film de d e (ni

hilist) kahram anm z elindeki fotoraftan bytm ek suretiyle hakika

g rm e y e alr. Sorun uradadr ki grntler bydke temsil ettii

gereklik de o denli bozulur, eldeki b t n iyiden iyiye dalr.

Dnceleri mutlaklatrma, yorum larda abartya kam a, n ere d e y
se hakikatin avulanabilecei veh m in e kaplm a da g erek te byledir.
H ep si d e aslnda birer blow -up ilemidir. D inler gibi id eolojiler d e za
man zam an bu ilem e bavururlar. Evet, dinler de, id eolojiler de. V E
dahi onlarn sahih ve gayr- sahih takipileri de.
Abartm akta hibir sorun yok, sorun abartyor olduunu unutmakta!
. * * *

Din, hakikat p o rn ogra fisi nden yana deildir; hakikati tehir etm ez,
ona iaret eder. K u ran dahi hakikati afie etm ez, sadece iaret e d e r ve
bu am aladr ki a y e t szcn kullanr.

108
 Dnyevi ideolojilerin, bu dzeyde ii zordur. nk batnlan yoktur,
srf zahirdirler. -d, avam -havass aynm na katlanamazlar. T e k boyut
lu olm ak zorundadrlar. Eitlikidirler. nk halktan yana naif bir iyim
serlikleri vardr. Bu iyim serliin eletirilecek yan ise politik karakterde
olmasdr. Y a n i hakikatin deil, teorik gerekliliin rndr.
* * *

D a s M a n ife s t d e r K o m m u n is tis c h e n P a r te i in (1 8 4 8 ) eldeki tm

ada T rk e evirilerin e baklrsa, M a rx 'la E n gelsin kulland p a t r i
z ie r-p le b e je r kelim elerinin ayn en (patrisien v e pleb ler eklinde) evril

m eden y le c e brakld grlr. O ysa M a n ifesto nun M ustafa Suphi/

efik Hsn yoldalar tarafndan tira kiy yn B e y a n n m e s i adyla ya

plan ilk O sm anlca evirisinde karlk olarak a va m ve havass kelim e

leri kullanlmtr. (evirinin ilk basm 1 9 2 3 tarihlidir.)
stelik m tercim ler, M a n ifestonun daha ilk paragrafnda g een e i
n e r h e ilig e n H e tz ja g d tabirini, h em d e hi k om pleks duymakszn, b ir

109
m u k a d d es E h l-i S a lb te r tib i eklinde evirm e gz pekliin i g s te re
bilmilerdir. nk m uhatablannn hassasiyetlerini ciddiye almlardr.
Bir zam anlar m esele asla sa d akat m eselesi deil, s l b m eselesiy-
di. Bugn bu topraklann dindar ocuklar, Mustafa Suphi v e efik H s
n yoldalarn Kom nist M a n ifesto nun evirisinde gsterdikleri slb
titizliini, onlann sadk takipilerinde d e g rm e k isterler.
* *

D kurmak, hayal kurmak konusunda sosyalist arkadalanm zn,

din gelen ein haan ocuklarnn tarihsel tecrbelerine ihtiyalan var.

N e d e olsa bizler, dlerine bu dnyann bile dar geld ii tarihsel bir

g elen e e yaslanyoruz. nadna dlyoruz. D kurmak ve aldanm ak
anmzdandr. O rtak atam z brahim ! D'nn hakikati uruna biricik
olunu bile kurban etm ekten ek in m eyen o d gren lerin sultan b
rahim.
Bu fakirin dne katlr m snz bilem em am a ben kesilecek kurban
oktan buldum, y e te r ki siz baklarnz bileyin! G elin n c e u nefis k o
unu kesm eyi d en eyelim d e hakikat karsnda m tevaz olm ay birlikte
renelim !
nann ki kuyu sanld kadar d erin deil, sadece ip im iz ksa.

110
 cinselliin hristiyancas

Nietzsche s K a m p f gegen das Christentum erwchst aus seiner eige

nen Christlichkeit.

11. D nya H arbi'n in balarnda, A lm a n dnr K arl Jaspers, N i

e tz s c h e u n d das C h ris te n tu m (1 9 5 2 ) adl risalesinin giriini ibu cm
leyle talandrmt:

Nietzschenin Hristiyanlkla kavgas, onun kendine zg Hristiyanln

dan kaynaklanr.

nk N ietzsch enin kendisi, Hristiyan ahlakn ahlakszca buluyor

du. Evet ahlakszca, yani insann zne aykr, insani zle uyumsuz. Bu
yzden d e ikiyzl, kt, ktcl. Hristiyanlktan da, T a n n dan da nefret
ediyordu. nk annesinden nefret ediyordu. T a n r ld, dem i ve fakat,
T a n n lsn, d em ek istemiti; yani annesi. Tan n s ve annesi.
D indar bir ailenin ocuuydu N ietzsch e. Babas papazd ve erk en
den lmt. Babaszd N ietzsche. O n u annesi yetitirdi. Bir d e ablas.
Babasz olarak yetiti. Kadnlann arasnda yetiti. Bir banayd. Kadn-
lann arasndayd. T a m bir trajedi: kadnlarn arasnda kadnszd. A n n e
si vard. A n n esiy le sorunlan vard. A blasyla da. Karlk bulabilseydi,
kadnyla da sorunu olacakt. O lsayd, d osa yd kzyla da.

111
 A n n esiyle sorunu olann, eiyle ve kzyla sorunu olm am as imkszdr.
Erkein asl sorunlan, yani kadn kavrayna ilikin en tem el sorunlar,
anneden balar. A n n e y le balar. G em iinde annesiyle arasnda ciddi
sorunlar yaam olan her oulun, eiyle de, kzyla da sorunlan ola
caktr. N ered eyse bir yazgdr bu! (K z ocuklarnn g erek sorunlar da
babalaryladr. Bu yzdendir ki kocaiaryladr. Bir d e oullaryla.)
Hristiyanln g e r e k annesi, M ery em deildir, H a v v a dr. V E H ris
tiyanlarn an n eleriyle aralarnda ok ciddi bir kavga vardr. nanlanna
g re , btn gnahlar, ilk gnahtan kaynaklanr. H a vva anam zn seb ep
olduu ilk gnahtan. O nu n gnahndan. Bizi dnyaya g etirm e gnahn
dan. Dnyaya, yani yaam a. O halde lm e.
Hristiyanlarn yaam (ve p ek tabii ki l m ) ykn borlu oldukla
rna inandklar kadndr H avva. lk gnahn ar ykn ocuklarnn
zerine insafszca brakm kt bir annedir o, nazarlarnda.
H erk es kendisinden esirgen en eyler hakknda saplantldr. N e d e n
mahrum olduysa, neyin yoksulluunu/yoksunluunu ektiyse, m uhte
m elen o eyle ilikisi, sa p k n ca deilse bile, s a p la n tl bir biim kaza
nacaktr. M ecburen deil am a, m uhtem elen.
R ichard von Krafft-E bing P s y c h o p a th ia S e x u a lis (1 8 8 6 ) adl kita
bnda iki seksel anom ali (cinsel sapknlk) tanm n psikoloji literatr
n e kazandrmt, sa d izm v e m a z o iz m .
S a d izm tans, adn bir Fransz soyluya. Marquis de S a d ea borludur.
T a m adyla D on atien A lp h o n s e Franois le Marquis de S a d e (1 7 4 0
1814).
zellikle L e s 1 2 0 J o u rn e s d e S o d o m e , o u l E c o le d e lib e rtin a g e
(S o d o m un 12 0 Gn veya zgrlk Okulu) ba yapt kabul edilir. H e r
trl reziletin vld, h er trl faziletin yerildii bir ba yapttr.
M arquis de S a d e iin, kadn dmandr, sz yetersiz deil, an
lamszdr. Dmanlk doaldr. O ysa M arquisnin hibir tasavvuru doal
deildir. Marquis d o a l olan h er eyden n efret eder; yoksunu olduu
her eyden. efkatsizdir. A n n esizd ir nk. A n n esin den n efret eder.
K endini dine verdii iin, hayatn saya adad iin, m anastra kapan
d iin, efkatini v e sevgisini biricik olundan esirgedii iin, o sevgiyi
babaya zel kld iin. B ab aya, yani T a n n ya, yani saya.

112
 Kilisenin ortasnda kadnlan krbalarken, Hristiyanln sem b olle
rini alabildiince aalarken, g erek te, efkatini kendisinden esirgem i
olan dindar annesinden intikam alr M arquis d e Sade.

S y lem ek ten niin kanalm , B atnm tarihi biraz da efkatsizliin

tarihidir. Ykcl da bundan.

M arquisnin ba yapt, 1 9 7 5 te feci bir b iim de ldrlen talyan

y n etm en P ie r P a o lo Pasolini tarafndan yorum lanm t: S a l o le 1 2 0

g io r n a te d i S o d o m a (S al veya S o d o m un 1 2 0 Gn)
Y n e tm e n Pasolini h em komnist, h em ecinseldi. Eilim lerini bi

im lendiren, aslnda annesiyle sorunlanyd. A n n esin e adeta tapyordu.

N e fre t ediyordu yani.

Annemden ksa sreli bir ayrlk yaamam bende nevrotik bir durum
yaratt. Bu nevroz beni huzursuz yapmakla kalmad, bana devaml
varlmn nedenini sordurtan bir hal ald.

A n n esiyle kkl sorunlar olduu iin tanrtanm az oldu. Kom nist

ti. Ecinseldi. Hristiyanlktan n efret ediyordu. lk annesini hi tanmad:

H a v v a y.
M a z o iz m in adn borlu olduu L e o p o ld von Sach er-M asoch
(1 8 3 6 -1 8 9 5 ) ise bam baka biriydi. nl kitabnn adi: V en u s im P e lz
(Krkl Vens). M arquis'nin g ya tam kart; gerek tey se ruh ikizi.

113
O da bir anne kurban. K adn kurban. Kadnlarn kurban. Y a n i oul
klnda annenin, koca klnda ein, baba klnda kzn kurban. Bir
kln kurban.
Bu tabloyu dilediiniz kadar zenginletirebilirsiniz. B atdaki tm so
runlar, Hristiyanln yaam a, d oa ya , insana v e T a n rya ilikin hasta
lkl tasavvurlanndan kaynaklanr. T m nefretlerinin kkeninde bu h-
ristiyanca ekim e vardr. D o a ya ve D o u ya yn elik tm nefretlerinin
kkeninde.
O rtaa boyunca cadlar yakanlar biz deildik. Olm adk.
Cadlar, yani kadnlar.

114
 sudaki hayal

V e rita s o d iu m p e rit.

Y a n i, gereklik n efrete yo l aar.

G en el okuru dikkate alarak m anay b y le aktardm . Aksi takdirde,

yorulm ay g z e alanlar iin, yle d em eyi tercih ederdim :

H a k ik a t, n e fr e t te v ld ed er.
Y a n i, insan hakikatle yzlem ekten holanm az. H akikatle de, haki

katiyle de. H akikate tank olm ann yk ardr nk. yle ki insan,
bu tanklk nnda, hakikatin kendini ezecein i, in eyecein i, nefsini

bir hi haline getirecein i hisseder. D aha dorusu, zanneder.

Tah am m l g s te re m e z bu yzden. H akikatin ykn tamaktan

kanr. Kendisini v e / v e y a olup biteni, ayn en veh m ettii gibi, arzu etti

i gibi alglam ak, v e dolaysyla, zann naslsa, o zann y le c e m uhafaza

etm ek ister.
Ayn alardan uzak durur. Aynalardan, yani dostlardan.
A y n a d a aksiyle karlaacak olursa, h em en aynay krm aya alr.
Bylelikle insan bilincinin en etkili m ekanizm as da d evred e kalr. K e n
dini aldatm a m ekanizm as.
i in m e v e b y k le n m e (gurur v e kibir), ibu m ekanizm ann r
ndr.

115
 K endini bir halt sananlarn hepsi d e bu m ekanizm a araclyla y o l
dan karlar. T eva zu bir rpda gsterie dnr. B ir oyuna.
A y n a y puslandrmak m istiyorsunuz, tevazu gsterin ve h er yer
kararsn bir anda. iinm enin v e byklenm enin en verim li yollanndan
biri d e tevazudur nk. S ahte tevazu.
T e v a z u , eytann yznden hi karm ad maskedir.
* * *

Narkissos sudaki hayale k olur.

Dikkat ediniz ltfen, su d a k i h a y a lin e deil, su d a k i hayale.

Zannedilenin tam da tersine, Narkissos, grd suretin, aslnda

kendi aksi olduundan gafildir. O nun suda kendi hayaline ak olduu

nu bilen ve syleyen o deil ki biziz.

G afil olduu nedir?
Bir, grd suretin bir yansm a, bir hayal, bir g lg e olduunu an
lamaz o! Zavall, hayali hakikat olarak alglar.
ki, bu suretin, bakasna ait olduunu zanneder. D aha akas,
Narkissosun k olduu -yanl bilindii zere- k e n d i sureti deil, ba
kasnn suretidir.
iinm e ve byklenm eyi bir za a f haline getiren nokta da bu deil
midir zaten?

y le ya, insan, kendinde bulduu yksek vasflarla niin iftihar

etmesin? M esela, gerek ten bykse, gerek ten glyse, gerek ten

akflysa, gerek ten gzelse, niin byklyle, gcyle, aklyla, gzel-

liyle vnm esin insan?

Sorun, vnm enin k e n d is in d e deil, bu sfatlarn g e r e k li in d e .

y le olsayd. Tan r, kendi sfatlaryla vnm ezdi. O ysa T an r, s
fatlaryla vnd gibi, kullarnn da kendisini vm elerin i ister, hatta
em reder. H e m d e h er daim .

v m e y i ve v n m eyi kusur ve zaaf haline getiren, bilhassa, vg ye

konu edinilen sfatlarn g e r e k li i sorunudur.

Buna mukabil tevazuyu bir erd em haline getiren ise m eselenin srf
bu g e r e k lik tarafdr. Kiinin hakikati hakikat olarak tanmasdr.

116
 T e v a zu asla bir nezaket jesti deildir. Bilkis hakikati beyandr. Fa
kat bakasna deil, kendisine. Kiinin, hakikatine sahip olm ad sfat
v e vasflara sahipm i gibi davranm aktan vazgem esidir. Bir d ier tabir
le, haddini bilmesidir.
* * *

F iue M in u te s o f H e o u e n (2 0 0 9 )
B ana kalsa filmin adn yle Trkeletirirdim : C e n n e tte b ir a n !
Bakas zerinden insann kendisiyle yzlem esinin ne denli g
olabileceini anlatan kkrtc bir hikye. O liver H irsch b iegeln sade
dili, izleyiciyi d e yzlem enin taraf haline getiriverm i. T elkin etm iyor,
sadece gsterm ek le yetiniyor.
N efsi iine dt ukurdan karabilm ek iin, n c e de neden
olan suun kefaretini d em ek gerek . K efaretlerin en by de insann
kendisiyle yzlem esi. stelik bakas/bakalar araclyla.
Elinden gelen i yapm am olm aktan daha byk ceh en n em azab m
vardr bu dnyada?
K e k e d em ek zorunda kalmak, zdraplann en derin e ileyeni.
Bir ey yapm ak, gnah araclyla gnahtan kurtulmak d em ek bu
yzden. B ir anlna olsun cen n ete girm ek!
A n d re M alrauxnun dedii gibi, insan, sadece z b a k m n d a n g iz le
d i i e y deildir, ayn zam anda o iine gizlendii eydir.
* * *

H akikat niin bu kadar canm z actyor e y talib? H akkm za/haki

katim ize raz olm ak neden bu kadar zor?
Sudaki hayalin kendi hayalim olduunu idrak etm ek iin ne yap m a
lym? B en im bile olsa, onun bir hayal olduunu nasl bilebilirim, diye
soruyorsun.
Szm n hibir d eeri yo k am a yin e d e syleyeyim : Narkissos gibi
sudaki h a y a lin d e boulm ak istem iyorsan e y talib, o suya bir ta at!
Y rein i.

117
 abdal

Bir ocuun elinden ekerlemesini alrsanz, o hrsndan geriye kalanlar

da frlatr.

Yaam n da yen i bir sayfa am ay b ecerem eyen lerin en byk hatas

budur ite! G em ilerinden tr btn hayatlarn m a h vetm eye al
anlarn. Nasl tevb e edeceklerin i bilm eyenlerin.
N ed ir o hata?
lenen gnahlann cerem esin i btn hayata detm ek. K en d in i ken
dinden tr cezalandrm ak. Ksaca, gelecek ten mid kesm ek. G e le
cekten, yani O ndan. H akkn rahm etinden.
Bu tesbit, aslnda bir fahienin savunusundan muktebes. K u rosaw ann
H a k u c h i (1 9 5 1 ) adl filminin en etkileyici sahnelerinden birinden.
Kinji K a m ed a , iki kadn arasnda kalmtr: Bir tarafta sevdii v e e v
len m ek istedii A y a k o , d ier taraftaysa yazgsndan tr acsyla takdis
ettii T a e k o Nasu.
B ir fahiedir T a e k o . N asl an n acan b ilem eyen bir zavall.
K am ed a, A y a k o 'y a on a niin acdn anlatm aya alrken yapar
bu tesbiti.

O da aynen byle, der, daha nce yaptklarndan tr btn hayatn

mahvetmek istiyor.

118
 nsann dernunda, onun hibir eylem inin k irletem eyecei denli saf
ve tem iz bir zn sakl bulunduuna inanan bir bilincin savunusudur
bu! Kirli eylem lerin deil, hibir eylem in k irletem eyecei bir zn, yani
vicdann.
H a k u c h i, K u rosa w a nn dehasna tanklk e d en en byk yaptla
rndan biridir.

B ir sanat eserin de zn biim e g a leb e aldn birok kereler ispat

layabildii iin severim K u rosaw ayi-
Y oru m u n gcn gsterir her defasnda. Y a b a n c bir dile, yabanc
bir kltre ait olsa da bir eserin zn zed elem ed en onu h er defasnda
J apon dilinin v e kltrnn iine dahil ed eb ilm eyi baarmtr. H e m e n
hereyiyle. O lg u s a l (fen om en al) anlam yla d eil elbette, z a ti (essential)
anlamyla.
K urosaw a, uyarlamalarnda her daim i e ri i (zati/zsel olan) n e m
seyen bir ynetm endir. Nitekim eletirm enlerinin skalad y er de bu
rasdr: ie rik .
P ek i nedir ierik?

119
 Pan ofsk yy e soralm , o sylesin!

erik, Peirce'nin tabiriyle, as that which a work betrays but does

not parade (sanat eserinin ifa ettii ve fakat afie etmedii ey) olarak
tanmlanabilir.

K u rosaw anm H a k u c h i adl yorum u, d ier d en em elerin d e olduu

gibi, D ostoyevsk inin B u d a la sn n zn d e tam m anasyla yakalam
tr. zn, yani ifa edilm i olsa bile, afie edilm em i olan tarafn.
K u rosaw anin b eya zp erd ed e Kinji K a m e d a ya dntrd karak
terin Rus asl L e v N ik olayevi Mkin, T a e k o Nasu adl J ap on dilberin-
kiyse Nastasya F ilip p o vn a dr.
G erek te K a m ed a gibi, Pren s Mkin d e bir uyarlama. ncilden
yaplm bir uyarlama hem de. Bat sanatnn bilinaltndan. Kitab-
M ukaddesten.
O to b iyo gra fik d eeri yksek bir rom an olan B u d a la n n bakahra-
m an Pren s M kinin H z. sa'y sem bolize ettiinde hibir kuku yoktur.
stelik yin e ncilden , A z iz Pavlusun Korintoslulara M ektubundan aln
m a bir terim le, te c e n n n ve s e fa h e tle (foolishness fo r C hrists sake).

sa uruna budalalk, D ostoyevsk i nin kalem inde bir H a k na d

nr. sann ayaklarn salanyla kurulayacak olan M ecdelli M eryem

ise n c e Nastasya F ilip p ovn a ya, oradan da K u rosaw a'nin eliyle T a e k o

N asu ya.

M aria M agdalena, Bat bilincinin muhayyilesini ssleyen gzeldir.

B akire M eryem im gesini d en g eley en kart utur.
ki M eryem .

H z. M e ry e m in gem ii yoktur. M abedde bymtr. Z ek eriy a nm

korumas altnda.

T a n r y a adanan kadn yaam nn sem boldr o. B e t l sfatn al

mas da bundandr. nk erkeklerden, dolaysyla yaam dan yz e v i
rip te b e tt l etmir.

M ecdelli M e ry e m e gelin ce, sayla karlancaya kadar onun bir

g e le c e i yoktur. Srf gem iten ibarettir o! G elecek siz bir gem iten.
Erkekler tarafndan kuatlm bir gem iten. T ek ra r ve tekerrrden.

120
 uh v e m asumdur. H e m diidir, h em kadn. sann nefesi, on u in
san m erteb esin e karmtr. G nah kadar, on a tevbeyi de retm itir.
A rnm ay. '
D ostoyevski M kinin karsna R o g o z in i (Akam a), Nastasya Filip-
p o vn a nn karsna da A la ya Y e p a n in i (A ya k o) koyar. Nitekim K uro
sawa da film in ana akn bu drt karakter zerinden salar.
H a k u c h i rom andaki gereksiz detaylardan arndrlm nefis bir uyar
lamadr. Eserin zn, ieriini g zd en karm ayan etkili bir yorum .
H o ly fo o lis h n e s s , Bat kltrnde a b d a llk , bir tr sef h et-i ilh.
Talibin kendini koynuna att lgnlk. H a k v e hakikat uruna ldrmak.
Kitab- M ukaddesin 1 8 8 5 tarihli Osm anhca basksnda A ziz Pavlusun
sznde g e e n kelim e sefih tir. Zddysa kil.

Biz Mesih iin sefihiz, siz ise Mesihte kilsiniz.

S efih nedir?
Kura n da da kullanlan bu k elim eye Elmall H am di Y a zr (l. 1 9 4 2 )
Hakkn hikmetini bilm ez, kayacak noktalarda kendini tutmaz hafif akl
l m anasn verir. M eh m ed A k if (l. 1 9 3 6 ) ise, K u ran tercm e ed er
ken, sefihe hi tereddtsz b eyinsiz karln yaktnr:

imizdeki beyinsizlerin iledikleri yznden bizi helk eder misin Alla

hm?.. (A raf: 155)

K endisine s e fih diyen kavm ine bir p e y g a m b e r leyse b -sefa h etu n

(B en d e bir sefihlik y o k ! , A raf: 6 7 ) d iye m ukabelede bulunur.
Bu yzden bizim kltrmzde h o ly fo o lis h n e s s in tam karl b u
d a la lk ta n o k a b d a llk tr.
M azhar O sm an (l. 1 9 6 1 ) im b e c ile karlnda budalay, id io t
karlnda abdal kullanrd. D ostoyevski de, K u rosaw a da aslnda bir
im b e c ile i deil, bir id io fu anlatrlar. Bir budalay deil, bir abdal yani.
Hakikatte m e c a n in -i ukalay.
O halde sadece C ervan tesin D o n Q u ix o t e sinden (1 6 0 5 ) veya
D ostoyevsk inin /diotundan (1 8 9 3 ) ya da Filibeli A h m e d H ilm inin
A m a k - H a y a l inden (1 9 1 0 ) deil, Lars v o n T rie r'in Id e o te r n e sinden
(1 9 9 8 ) h areketle d e abdal, abdall konum alyz. Konuabilm eliyiz.

121
 Unutm ayn ki L a rsn Isa lan h ep kadndr. H a ya l v e hlya.
Erkek olansa M usadr. Y a s a ve B alyoz.
D o g v ille d e (2 0 0 3 ) bu yaam da sann deil, M usann kazanacan
syler Lars. H e r halkrda yasann. Gcn. eh vet v e gazabn.
Y o k s a siz yaklp yklan o m eum kasabada hayatta kalm ay baa
ran tek canlnn, k p ein adn hatrlam yor musunuz?
M usay.

122
 abdala dair notlar

G eri imdi o k farkl klinik em alar kullanlyor am a bir zam anlar

psikologlar zek lm lerinde bilhassa B in et-S im on Y n te m inden isti

fad eyle hastalarna tan koyarlard. nk bu y n tem le kiilerin sadece
m alum at v e m uhakem e dzeyleri deil, zeklannm dereceleri d e tayin

edilebiliyordu. N itekim bu y n tem e g re zek gerilii m erteb eye

ayrlm v e b y le c e geri-zekll terim le adlandrm ak mmkn o l

mutu:
1. D b ile

2. Im b c ile
3 . Id io t
Bu terim lerin de bugn aa yukar e anlam larla Trkele-
tiriliyor, daha da kts y le d e saylyor. Eldeki en yaygn szck bir
tam lam a: g e r iz e k l. (ek on om ik kullanm: g e rz e k )

O ysa M azhar O sm an, bundan yaklak 8 0 yl n c e bu terim i

farkl k elim elerle Trkeletirm i v e stelik tanm lam tr da.

1. K a lm k a fa h
2. B u d a la

3. A p ta l

123
 D oktorun k a lm k a fa l tanm u:

abuk anlamayan, anladn iyi muhakeme edemeyen, duyduklanndan

umumi bir fikir meydana getiremeyen, teessr knt olan, hayatta hi
bir eye hararetle sanlmayan adam.

Bu arada b u d a la y kalnkafal'nn ileri d erecesi olarak tanmlar,

a pta ln ise insan zeks ile karlatnlam ayacana iaret ed ip ancak bir
kpein veya bir maym unun zek derecesin den dk olanlara a p ta l
d en ebilecein i syler.
Bu kelim elerden b u d a la ile a b d a l ayn kkten, v e A ra p a .
Budala b e d lin oulu, b-d -l kknden. H ali deien , istikrarsz,
davranlarna hkim olam ayan, kontrolsz kii dem ek. lgin bir bi
im de biz Trkler kelim enin oulunu tekilinin yerin e ikam e etmiiz.
Bir farkla ki bugn b u d a la kelim esini, id io t karlnda kullanyoruz.
M esela D ostoyevsk inin nl rom an Idiot bizde oktan B u d a la adyla
hret buldu bile. N e ki D o g m a kltlerinden Lars v o n T r ie r in ld e o te r -
n e (1 9 9 8 ) adl filmi, evirm en lerce G e r iz e k lla r eklinde T rk e ye
aktarld. O ysa filmi seyredenlerin de hatrlayaca zere, id io t rol
oynayan ekibin btn iddias g e r e k m oron larla karlatklan anda -
kvermiti.
M o ro n ise im b c ile den n orm ale daha yakn grnr. Bu yzden
d b ile iin verilen karlklar arasnda m o ro n ic (kalnkafallk) h em en
ba keye kurulur.
A b d a l kelimesinin d e tpk b u d a la gibi A ra p a b-d-I kknden
geldiine iaret etm itim . stlah (terim ) anlamna da. Abdal, bedlin
(budala'nn) bir adm nnde gidenidir, M azhar O sm an nc sraya
yerletirirken szcn kipini d e dikkate almtr. Lkin a b d a ln hem
lugav, hem de tarih anlam, bilhassa Trkelerinde b e d e l , teb dl(-i
mekn), te b e d d l gibi szcklere yer verenlerin kolayca farkedecekleri
zere, gndelik anlam ndan ok telerdedir.
Szcn kk anlam dorudan deim ekle, deitirm ekle alkaldr.
Abdal, halini ktden iyiye, batldan hakka, zahirden batna deitiren,
yzn yerden sem aya eviren dem ektir. T op ra k ta yeeren bilgiyi d e
il, bilakis top ra yeerten bilgiyi n em ser abdallar.

124
 A b d ala m alum olu r! deyiindeki abdal, A n a d o lu irfannn tem silci
sidir. Abdalan- R u m dandr. a m a n n yerini alm olan halk bilgesidir.
D oru , abdal da kontrolszdr. K on trol edilem ezdir. Akln balarn
dan bile isteye zgrlem itir nk. G nl ne tbidir. Tutkularna. Sev-
dalanna. Y aln ayak, ba plak yollardadr. G e le c e i yoktur. G em ii
de. Sah ip olduu tek ey ndr. Vakti. A n deitike deir. D aim a
halden hale geer. M akam dan m akam a. bnul vakttir, nn ocuudur.
Bir nn v e her nn ocuu.
B u d a la ile a b d a ln yerin e kullanlmas g erek en kelim ekr aslnda
a h m a k v e y a e b le h olm alyd. Budala yerin e h a m a k a t ten treyen ah
mak, abdal yerin e b e l h e tte n treyen e b le h .
A m a olm ad. D i e r kelim eler dilim ize yapt.'
mdi e y talib, bu lzumsuz tefem a t b o ver d e sen benim u sorumu
cevapla:
Hakikat, tarih boyunca, niin norm al zek seviyesinin (en) st tara
fnda deil d e h ep (en) alt tarafnda y er aldklarn kabul ve tira f eden
erdem li kim selerin sevdas haline gelm itir?
G e r iz e k llk la rm d a n m ?

Bu arada kalmkafaltda hdklk bulunsa da hdk ad uygun deldir. nk

kelime dden trer ve asl dktr. Bir tr dlek. Yani korkak ve ekingen. Eti
molojisi de. etyolojisi de klasik tp tasavvuruna uygundur. O nedenle sadece baz
yaygn-anksiyete trleri iin kullanlabilir.

125
 vuslat hicrandan beterdir

Kadnlk eski ihtiam ve kudretini kaybetmedi mi efendim?

Kenan R ifa hazretlerinin cevab yle:

Eski ihtiam ve kudretini kaybeden kadnlk deil, kadnlar! Asl kadn

lk btn ihtiam ve kudretiyle ayakta! O hep ayakta! nk mazhar-
aktr o!

Czdeki kll g rm e k budur!

okluktaki birlii. K en a n deil, Y u su fu. Kadnlar deil, kadnl.
Nicelii deil, nitelii.
Esma v e sfattan n c e zt.
nce A d e m i. S on ra lem i.

Mutluluu nicelikte bulabileceini sanmt.

Truffaut'nun L h o m m e q u i a im a it les fe m m e s (1 9 7 7 ) film inin ka

dn dkn kahram an (Bernard) hakkndaki son s z d e bu!
stelik bir kadnn azndan. Bir grz, bir balyoz, bir pala darbesi
deil, bir inenin tem as. rpertici bu yzden. Sakin am a ykc. Y a v a
yava. A n yok. A c yok. Kk bir sz var sadece. Kalbin derinlikle
rinde ince bir sz.

126
 CHARLES OCNNER

FRANOIS TRUFFAUT

LHOHHE4U aimatt UES F IM C S

BRKJiTTE FOSSEY
N C U .Y 8 0 R 0 E A U 0 GENEVICVE FONTANCL
LESU E CAPON

Bir hakikat bu kadar m ve c iz bir biim de dile gelir?

N ic e li e dknlk, yani kendisiyle tem as edilen insan saysnn
okluundan m ed et beklem ek. Truffaut, gerek te, insan saysyla ilgi
len m iyor, bu n e d en le film de asl sylen m ek istenen: kendisiyle tem as
edilen k a d n saysnn okluu.
H e m e n ardndan g elen u cm lenin zahiri sizi aldatm asn, telffuz
edilen insan am a kastedilen yine ka d n .

Neden bir tek insanda bulabileceklerimizi bir sr insanda aramakla

urar dururuz?

Bir kadnda deil, bir sr kadnda. te niceliin egem en liin in in

san kavrad o m eum balang noktas! oklukta yo l bulmaya a
lmak, fetie yn elm ek , kesrete. Suretler havuzunda arnacan san
mak, an tem aslar araclyla h em de.
Bunca zah m et niin?
efk at eksikliinden tr. Bir annenin ii glen gzlerin den m ah
rumiyet sebebiyle. R ah m et elinden uzaklk yznden. V E srf bu m ah

127
rum iyetin acsyla tm kadnlar tketm eye almak. E rotize edilm i
efkatin aldatclndan m ed et bekler hale dmek.
N a p o ly o n sendrom u!
Zavall, M o sk o va y feth ed er am a ii boalm bir halde.
V u sla t h icra n d a n b e te rd ir.
u n efse dnyalar y e tm e z niceliin dnyasnda. Bir an n e dokunuu
nun hayaline n e lem ler katledilir? H e r fetih bir cin ayete dnr, her
insan bir kurbana.

Mutluluu nicelikte bulabileceini sanmt.

fade gc ne d e zayftr u m u tlu lu k szcnn. M e m n u n olm ak

ile m e s ud olm ann arasndaki o m uazzam fark bir anda kapatverir
talibin gz nde. .
Talibin arad saad ettir, bulduu ise zam an zam an anlk m e m n u
n iy e t.
Erkeklere mahsus bir zaaf deildir mutluluu n ic e lik te aram ak.
A yn dknln klesi a z kadn m var bu lem de?
Sorun insanda. Dkn olan biziz bu yzden. H ep im iz. nsan t
keterek, zam an tketerek, vasflarm z, im knlarm z, haysiyetim izi
tketerek yaayan b'zler. P a ra iin, iktidar iin, zevk iin.
B e m a rd n bir benzeri P etra
von K an ttr nitekim.
Fassbinderin yn ettii D ie
b itte re n T r n e n d e r P e tra uon
K a n t (1 9 7 2 ) adl aheserin efka
te a kadn kahram an da tketir
h em evresini, h em kendini.
P etra v o n K a n tm o buruk
gzyalar.

Kuatlam ad iin kuatma

ya alan zavall bir kadnn fa y

dasz rpm lanyla tam bir h a

rabe haline dnm tr can evi.

Babasndan kopam ad, annesi

128
nin yanna ise gitm ek istem edii iin insann hayvanna ezdirm ekten

baka kar yo l bulam az K an tm nesli.

K ant?
S rf akl yznden. Akll kadn olm ak yznden. Akll kadn ve akll

erkek, h e p ayn akl yznden.

T rajed i ayn trajedidir. nsann yazgs h ep ayn. Sureta fakl olsa

bile, z d e ayn.
* * *

H o ca n n biri etrafna toplad bir grup insana, hesap gnnde g

nahkarlarn n elerd en sorguya ekilecein i anlatp va a z veriyorm u...

Ey cemaat, ah bir bilseniz, Cenab- Hak sorgu gnnde size neler so

racak, neler soracak? Zamann nasl harcadn diye soracak, paran ne
reye ve nasl sarfettin diye soracak, ibadetlerini eksiksiz yerine getirdin
mi diye soracak, insanlara iyilik ettin mi diye soracak, anana-babana
nasl davrandn diye soracak, yetime yoksula yardm ettin mi, komunu
honut ettin mi diye soracak. imdiden dersinizi iyi aln ey cemaat, o
gn Cenab- Hak soracak da soracak.
Oradan geen bir dervi dayanamayp, Cenab- hak kullarna o kadar
ok sual sormaz, benim bildiim, demi, ama o gn bir tek ey soraca
kesin:
Ben seninle idim, peki sen kim inle idin?

N iin iim durulmaz bir trl, d em e d e e y talib, biraz dn, g z y a

nn hakikati bu szd e gizlidir nk!

129
 insan nefesine hasret

plak olarak l bulunduunda R o m y S ch n eid er n avucunda sk

m bir kat parasndan babas W o lf A lb ach -R ettynin bir zam anlar
kendisine yazp bir ya gnnde h ediye ettii u szler okunuyordu:

Steck deine K indheit in die Tasche und renne davon, denn das st
alles, was du hast!

Ksaca anlam u:

ocukluunu cebine sktnp ka bu

ralardan, nk sadece senin olan tek
eydir o!

ine dt gayya kuyusun

dan bir trl kam ayan, n e eli
yz, h er yeri yara bere iindeki
yavrusuna bir baba bundan baka
daha n e syleyebilirdi?
T a m da rya ile riyann kesiti
i o noktada. h retin zirvesinde.
Um udun yinelenii. U fkun izi
lii. Y olu n.

130
 Tutunam ayanlara lk. G elm i gem i zam anlarn en gzel tutuna-
m ayanna. R o m y S ch n eid er e. N e ki O rson W e lls in yn ettii nl L e

p ro c s d e k i (1 9 6 1 ) m ank kza deil, V is c o n tinin B o c c a c io 70indeki

(1 9 6 1 ) m ahzun dilbere.
S ch n eid erm g zleri, sanrm bir kadna yakabilecek hznn en

m ahrem tecelligh. n c e ak acs, sonra evlat acs.

Onunkisi kendine bir trl ulaam ayan bir kadnn hikayesiydi.

K a fk a nm a tosu gibi. K en d in e bir trl ulaamaz. N e kadar yaklasa,

o kadar uzaklar kendinden.

P en cered ek i kadndr o! Cam daki kadn. P ie rre G ra n ier-D eferrein

yn ettii film deki naif kadnn ta kendisi! G erek te bir id eolojiye, bir

fikre, bir kara deil, sadece aka inanan bir burjuva kadnnn trajedisi.

T m yalnlyla.

B rigitte B a rd o tnun tam da kartdr bu yzden.

Biri n e kadar b e d e n , ne kadar e h v e t, n e kadar e t ise, dieri d e o

kadar g z yadr. M ahz hzndr. B iteviye kaybeditir.

Tutunam ayn, dn, zayfln, gszln sim gesidir R o m y

Schneider. K adn asaletinin sim gesi. Bu yzden gzeldir.

Bir trl ocukluunu cebin e sktnp yollara dem ez.

Y en ilir.
* * *

... Le Caf de nuit adl tabloda cafeyi insann yok olabilecei, akln
karabilecei, cinayetler ileyebilecei bir yer olarak anlatmaya al
tm. Ksacas, tatl pembe, kan krmz ve arap tortusu, XV. Louisnin
tatl yeili ile Verones yeili arasndaki kartlklarla, sarya alan yeil
lerle maviye alan yeilleri kar karya getirmek suretiyle btn bun-
lan cehennem! bir fnn ve soluk kkrt havasnda birletirip sala bir
cafenin o karanlk gcn anlatmaya altm.

G e c e cafesi, bir bar, bir m eyhane. n c e d, sonra ii. Kardeine

byle tasvir eder. Kendisini g rm e k gerek . Suret v e tasviri.

lki: c a f le s o ir, kincisi: c a f d e n u it.

131
 V a n G o g h bu sefer kincisinden sz ediyor. C a fe nin iinden.

Yal bir ustann g e n bir m im ara uyarsdr: Evldm , dem i bir d e

fasnda, bir binay ayakta tutan payandalar deil, insan nefesidir.

Sanki o c a fe nin insan n efesin den nasl da m ahrum olduunu g s

term ek istemitir ressam. nsan nefesi, yani bir kadnn nefesi. Y a ra t

cnn.

Buna mukabil m ekn erkeke, kasvetli, m um yalanm bir halde. h

mal bidesi sanki. S rf turistler iin.

A rle s da.
G e c e y i siyahn yardm na bavurm adan gsterebilen adam dr V an

G o gh . C a fe nin dndaki g e c e d e sfi siyah yoktur. Y eilleri ise bir ba

ka sever. Gnein ndaki yeilleri, hatta g e c e lambas ndaki y e

illeri.
Duvarlar arap rengidir. Krm z, n efes alp v erm ey en bir krmz,

kan krmzs. Bir nokta-i nazardan nefs-i le vv m enin rengi. K ek eler

iinde kvranan nefsin alm eti.

Krm z ve sar v e yeil. B oyann tem el renkleri deil, n renkleri.

C eh e n n e m i frn.

H i m avisiz olur m u? M aviler d e mterilerin hissesine dm:

to n ... ton ... renk... renk...

Frnda yananlara, uyuyanlara, szanlara, zdrablar iinde dolaanla

ra. Gnein deil, g ecen in sarsna raz olanlara.

Kirli sarya.

G e c e C a fesin d e kasvet var, i darl var. Daralt. C e h e n n e m i frn

gibi yakc bir hava.

B ir kadnn gzlerin d eyse hzn.
V E keder.

Soluunda beklettiin o lmcl suskunluk, hrlt ile nr arasnda

bir ton bulmaya alrken, g elm iy o r iinden n d en g id en e seslenm ek.

A rdn a bakm azsa seni nasl g recek ? Seslen ki seni beklesin!

Bak yin e susuyorsun.
H l susuyorsun

132
 H e p susuyorsun.
H al bu ise e y talib, n e diyebilirim ki sana? B ir daha d en e, p es etm e,
dnyaya inat sktr ocukluunu ceb in e ka buralardan!
H icrann kadrini bil, firak dey lk atm ak yerin e zdrabnla yzle.
H asretinle.
Sala bir cafen in kuytuluunda.
Kankrm z bir cafenin.
H asretim , de, insann nefesine.
Yaratcn n nefesine.

133
 sahte ehvet

ki yazar, iki kadn.

V e sz m on a iki byk ak.
n c e iki kadn. Iklar altnda ezilen iki zavall.
M arlen e Dietrich v e M arilyn M o n ro e.
ada Bat kadnn tem silen ihm ale g e lm e z iki ikon. A m erik a n tar
z s duygusalln rnleri. B irer yapnt. tenlik M arilyn M o n r o e ya,
g izem v e n ezaket d e M arlen e D ietrich e yaktnld. stlerinde d e kal
m grnyor.

Biri gya la f a m m e fa ta le , dieriyse sanki p a m u k p re n s e s .

* * *

M a rily n M o n r o e .
Balbama bir fen om en .
evresin ce e t olm aya indirgenm i bu kadnn btn rpnlar g e r
ekte onu sarp sarm alayacak bir ru h aram aktan ibaretti. B ir m esih. Bir
kurtarc. Karsna A rth u r M iller kt. Bir yazar.
Zannediliyordu ki ancak bir yazar kelim eleriyle bir kadna ifa v e re
bilir, hayat, gzel bir kadn iin bile olsa, ancak bir yazar yaanm aya
d e e r klabilirdi.

134
 Um uttan o k tem enniydi. Belki d e bir hsn-i kuruntu. nk bir y a
zar bir kadna (bir kadnn k e n d is in e ) deil, verse verse ancak bir kadn
fik r in e , bir kadnn h a y a lin e ifa verebilirdi.
Olsun, ortak yn leri vard hi deilse. M esela ikisi d e museviydi.
Evlendiler. B ir baka deyile i b irli i yaptlar.
Miller, bu srete M o n r o e yu aalam ak iin hibir frsat karm a
d. K aprisler att. Birlikteliklerinin sahicilii en o k iki keininki ka
dard. Bir tr fe a tu r in g . z d e d e
il, s zd e d e t.
Bakalar n ezdinde akll, ba
kalar n ezdin de gzel gr nm ek
istediler, v e sonunda ayn sesi
karm ak iin uram ann bedelini

dediler.
D ip n o t d eeri yksek saylabi

lecek bir ilikidir.

H ep si o kadar!
** *

M a r le n e D ie tr ic h .
Eski bir efsane. Snm bir yan arda taklidi. Bu yzden cazibesi
kalm am bir hikye. G ya ktcl kadn. Diil iktidann sem bol. S
nrsz. Duygusuz. S a d ece srtnerek varolabilen bir oksijen patlamas.
Bir erkek k a d a r deil, bir erkek g ib i ehvetli. Bu n ed en le szde sevgi
liler ordusunda sadece erkekler yok. B ir H o lly w o o d dram . N e A lm an ,

ne Fransz, n e A m erikal, hibiri am a ayn zam anda hepsi.

H e r insan kadar sevgiye muhta, sev m e y e ve sevilm eye.
En sonunda o da bir yazarla tanr, belki kendisini etin iktidarndan
kurtaracak bir n efesle, efkat gstereb ilecek bir ruhla, kendisi gibi aidi
yet duygusundan m ahrum bir yurtsuzla. H an i u nl B a t C e p h e s in d e
Y e n i B ir ey Yolcun (m W e s te n n ich ts N e u e s , 1 9 2 9 ) sava kart

yazaryla. Erich M aria R em a rq u ela.

N e byk aldan!

135
 C o in c id e n tia o p p o s ito r u m . ok

luk yanl anlalr bu ilke. A sla yap n

tlarda birleen/birletirilen bir m ahi

yet deildir z tla rn b irli i. B ir araya

gelm ek deil, iftlem ek deil, birle

m ektir kastedilen.

R em arqu e ile D ietrich iin g e e r

sizdi bu. nk onlar n e iftlem eyi,

ne d e birlem eyi istediler.

n c e kk bir iki ayrnt:

R em a rq u ein adna dikkat ettiniz m i? n c e E riche. A lm a n kkeni

ne. S on ra da M a ria ya. A n n esin in adna.

Soyadnn hikyesi daha da kark. A sl K ra m e r. T ersten okunuu

R e m a rk . Fransz kklerine iaret etm ek iinse R e m a rq u e .

H e m A lm an , h em Fransz. K saca E ric h M a ria R e m a rq u e .

Tantklar gecen in iki anlatm var, zellikle kapan sahnesinin.

A ) Kznn dilinden D ietrich yle anlatr:

Remarque ile sabahn ilk klanna kadar sohbet ettik. Harikuladeydi.

Sonra bana gayet ciddi bir ifadeyle bakt ve dedi ki: Size bir ey itiraf
etmek zorundaym: Ben iktidarszm ."
Ah, ne kadar iyi!" dedim. Bunu yle bir rahatlamayla sylemitim ki!
ok mutluydum. Sadece konuup uyuyup birbirimize efkat gsterebi
lirdik. H er ey ne kadar kolayd.

B) kinci anlatm a g r e Dietrich bu duruma yle tepki vermitir:

Tanrm, nasl da rahatlamtm. Tanrm! Ben bu adama k oldum.

D ietrich-R em arque arasndaki ilikiyi X X . yzyln en son byk

ak eklinde tantyorlar.
Bir ak gsterisinin bayaln analiz iin R em a rq u ein D ietrich e
yazd m ektuplar okum anz neririm . Sahte eh vet gsterisinin btn
unsurlar var orada. am u r banyosu kvamnda. C vk cvk. K elim eler
den yaplm bir havuzun iinde hem de.

136
 G rne deil, biraz daha yakna baklnca gr lecektir ki p ro va
s yaplarak yaanan ak hikyelerinin itenlii h er zam an tartmaya
aktr.
S a f e h v e t iddiasnda bir kadn ve sa f e f ka t iddiasnda bir erkek.
N e hazin bir denklem deil m i? O ysa D o u irfan deil ehvetsiz
aka, ehvetsiz ibadete bile itibar etm em itir. G elen ek ak yle tanm
lyordu: e h v e tle b ir lik te fa rt- m e h a b b e t, yani cinsel gdlerin elik
ettii ar sevgi.
Kaal ehlince, n ed en sonra, ehvet/beden kayd bir kenara itilmi
ve h ikm et'in yerini hikem iyt almtr. H ikem iyat, yani iktidarsz ak
edebiyat.
ktidarsz ak mmkn klan ancak kar hesabdr. in iine hesap
girince, o ilikiye ak d em ek bile caiz deildir.
Rahatsz edici am a yine d e sylem ek zorundaym : Akn her zam an
gdlerin hesapszlna ihtiyac vardr. nk itenlik sadece gdlere
yarar. N e za k e t ise akla.

137
 kaldrm seresi

Dua eder misiniz?

B ir gazetecin in yn elttii bu soruya Edith P ia f u cevab verir:

Elbette. nk aka inanyorum.

nanm ayan dua edebilir m i?

Asla.
Dua dem ek , is te m e k d em ek ; d ile m e k yani. H e r ne ise onun o lm a
sn dilem ek. V arla gelm esin i. Varolm asn.
O lacana, varolacan a, varla g e le c e in e inanm yorsanz dua
edem ezsin iz ki!
Evet, inanm yorsanz dua edem ezsiniz.
N e y e inanm ak?
nanmak, inanan ve inanlan n em siz klan en nsan eylem dir.
Ak gibi.
N e y e ksn? sorusu n e d e sam a deil m i? (Bu soruya c e v a p v e
renleri aptallar cen n etin e gn d erelim d e cezalan huzur v e skn olsun!)
k, zat g e re i, z g e re i k olandr. z n d e ak olandr. z
akla karlm olandr.
N e y e ? K im e?

138
 N e n em i var? Ak deerli klan ne ktr, n e d e mauk. H e r ikisini
d e n em li klan, bizatihi, ikisinin d e kendisinden p a y alm olduu aktr.
V a zg e m e k , pim an olm ak d em ek deildir. H ib ir k, akndan
pim an olm az.
O yzden a yaraan duadr, beddua deil.
L a v ie en ro s e (2 0 0 7 )
O livier D ah an n yazp yn ettii film in ad. B ir ironi aslnda. Btn
ilesine karn yaam to z-p em b e g r e n bir kadnn hikyesi. Edith P ia f
efsanesinin.
Efsane: byk hikye. B elgesel.
H atrlam ann tam da sras: j e vois la v ie en rose / il m e d it des
m o ts d a m o u r...
D i er adyla: L a M m e .
O livier D ah an n filmi T rk ey e K a ld rm S e r e s i eklinde aktarld.
M inik S e r e nin patenti mi alnmt? Y o k s a Franszcas fazla m
argoydu ? Y a da baya?
A rgo!
N e d e n s e kadnla yanyana gelm esi istenm ez.
A r g o , kadndan istifade eden, ve fakat kadnn istifade ed em ed ii
arasokaklarn dili. Arasokaklarn, yani su v e gnahn. Kfrn.
B irilerine g r e a rg o kfrn leti ve alm eti olunca, bu dili erkek
si hoyratln bir tezahr olarak tanm lam ak kolaylayor. O ysa bu
hakszlk. nk a rg o ayn zam anda okanlam llm da lkesi. Zahirin
v e btnn. Zahirden o k btnn. Dz anlam lardan o k yan anlam lan
arlayan yurt. D zen kartlarnn yurdu. Kaaklarn. Sululann. Y an i
erkekler kadar kadnlarn.
A n m a m a k olm azd: M a r io n C o tiU a rd .
Btn film i srtnda tayan kadn. Bir sretin bir srette nasl teces-
sm edeb ilecein i gsteren m uhteem oyuncu. N itekim o m uhteem
oyunculuu dlsz kalmad. G k lere kanld. Haklyd. Hakkyd.

* nanszlk (inkr) anlamnda kullanlan kfr szc, sannm sadece Trkede

bir de svmek anlamna gelir. Kfretmekle svmek Trkede eanlaml.
Arapada svmenin karl kfr deil, sebb.

139
 Bu film , M ick D avisin yn ettii M o d ig lia n i (2 0 0 4 ) adl film le bir
likte seyredilm eli. Mm knse peisra. D ep resyon kom as iin birebir.
H e m d e m ajr. S ca a ram en . Psikoza be kala.
R en gin karsnda A n d y G a rd a . Sesin karsnda M arion Cotillard.
ki farkl trajedi. kisi d e Pariste.
kisi d e zr d ilem iyor, ikisi d e pim anm d em iyor. Dedikleri sadece
u: N o n , je n e regrette rien !
O lan olm alyd / olacak olan olur / o halde olan olur!
G azeteci, Edith P ia f'a G e c e y i sever m isiniz? d iye sorunca, yle
ceva p veriyor: .

Evet ama aydnlksa.

Y a ln z kalmaktan, karanlktan kalmaktan, sessiz kalmaktan korkan

bir sere yrei.
K aldn m kenanna dm bir serenin. Bu yzden rkek bir sere
nin. Korktuu iin akyan bir serenin. Bu yzden pim an olm ayan
bir serenin.

140
 bay modern

- S ign ore M odernista!

B ertolu ccinin N o v e c e n to (1 9 7 6 ) adl bayaptndan aklm da kalan

en arpc repliklerden biridir bu!

- Bay Modem!

nsann alkanlklarndan kurtulmas n e de gtr.

Bir k ere ezb ere, szl aktarm a almsanz, asla szn yazlm a

sndan holanm azsnz. K elim elerin arl ise ayn bir bahis. Y a za r

ken kam ve hokka kullanyorsanz, daktilolardan n efret edersiniz, gn

gelip parm aklarnz daktilo tularnda g e zin m e y e balamasn, bu sefer

bilgisayar klavyesine taham m l edem ezsiniz.

H e r defasnda yenilik sizi rahatsz edecektir. Y e n ilik , yani im d i.

M uhafazakrln en byk am az budur. M uhafazakr bilin, elin-

d ekilere smsk sanlr v e yeni olan her eyden rahatsz olur. nk o

yenilikleri v e deiiklikleri alglayacak v e bu algnn sratiyle baedecek

enerjiden yoksundur.

A h n e re d e o e sk i z a m a n la r!

141
 Dnce gem iten g alm ak yerin e bir rpda gem ii kutsamaya
(n o s ta ljiy e ) evrilir. Eskinin g r e c e kym eti, hi d e farknda olunm aks
zn, a l k a n lk ile l lm eye balar. G em i ister istem ez eletiriden
uzak tutulur, ya h e p ya h iin m ant alr gtrr kitleleri. C eddin d e
den, neslin baban.... surlar dvlr, y e n i e r i bile eskir. Eskidii iin de
deerlenir.
im d i gn kadar rktcdr. G em i ise anarahm i kadar hu
zur verici.

B a y M o d e rn in sevim sizlii yabanc olmasndandr. Skneti bozar

nk.' Yabanclardan h ep korkmutur insanolu. Y e n iden, Y e n ilik ten.

im d iden. Birbirimizin sradanlndan, vasatlndan g devirm ek

varken fa r k llk potansiyeli tayan yeniyle kim uraacaktr?

Endstri devrim inin sonular A v ru p a y en derin elikileriyle yz-

yze getirm iti. X X . yzyln K a yzerlere de, arlara da, Sultanlara da
ihyac yoktu; on lan n yerini Fhrerler, Dueler, Ebed e fle r almt.

* Almancadaki Gast (misafir) szcnn, asrlar nce, bir dier anlamnn da Fe

ind (dman) olmas bir tesadf mdr?

142
 N e zam an insann ve/ veya toplum un g ven hissi zedelenirse o to ri

tenin d em ir yumruu o an sevim li g e lm e y e balar. K orku da gibi y

rekleri eritir, onlar kuzu gibi uysallatm. D erk en , insan haysiyeti uzun
sre korkuya dayanam az. N e fe s alam az nk. zg r olm ak ister. Bu
yzden d e isyan eder. Devirir. n n e g elen n e varsa ykar, hereyin

altn stne getirir. A n gven zg rl e hasret brakr insan. A cziyet

v e korku ise otoriteye.

Bu salnm arasnda insanlk tarihi yazlr. Bir yanda korkuya taham
ml ed em eyen ler nezdinde hakllk kazanan k u d re t ve k u vvet, te yan

da mer gcn sultasndan gna getiren ler nezdinde z g rl k .

K lasik-B arok kartlnn tem elin de d e bu eliki vardr. D zen ve
nizam yeknesaklam aya grsn, yklmas kanlmazdr. K a o s mu, kriz

mi sard ortal, kozm osun ihtiam o an bir m e s ih suretinde tecessm

ediverir. N izam v e intizam n heybeti.
H e r trl sultanm , o to rite nin vaadi nizam v e intizamdr, m eruiyeti

ise korku v e acziyet. stikameti ise gem iedir. G gem ite olduu
iin. M uhafazakrlk z g e re i g em ie kaar. K oru m ak ister. A n lar

n ve gcn. D eilse, on lan yeniden eld e etm ek ister. K oru n m ak ister

nk.
zgrlk ise gszlkten deil, bilakis g ten kan addr.

N e r e y e ? G e le c e e . zgrlk im did en kan baka bir formu.

T rk iy ed e sa gem ie, sol ise g e le c e e kam aktan holanr. n
k ikisi d e im d id e n korkar. ki tarafn da en byk dmandr B a y

M o d e rn .
talya tarihinin elikilerini okum ak bakm ndan B ertolu ccinin
N o v e c e n to s u kadar iddetle tavsiye ed eb ilece im bir d ier film de
V is c o n tinin II g a tto p a rd o s u (L e o p a r , 1 9 63).
kincisi bir soylunun gz n den talya.
Sabr olanlar seyretsinler, bilhassa m odern liin znn v e dinam ik
lerinin lkeden lkeye nasl eitlen ebileceim g rm e k isteyenler.
Y oru m lam ak iin yorulsunlar.
* *

143
 T rk iyed e din zerinden kendini konum layan bir siyas hareketin
krk yl boyunca kitlelere vaadini ifade etm ek iin setii isimlerin ortak
paydasnn ne olduunu hi dndnz m?
N eym i o isimler, hatrlayalm : n iza m , s e la m e t, refa h , fa z ile t, sa
ad et. Bu be kelim enin beinin d e ortak anlam udur: e m n iy e t, yani
gvenlik. Kartysa malum. K o rk u .
D ine ballk, zorunlu olarak yasalara ball gerektirir. N iza m ve
intizam isteini.
Bu kavram lann toplum sal karlklannm hibiri b u ra d a ve im d i
m evcut deildir. N izam m aryorsunuz, g e m i e . S el m et mi, refah
m , fazilet mi, saadet m i istiyorsunuz, m aziye! (L id er numunesi m i an-
yorsunuz, yine g e m i e !)
P eki ya im d i?
im d i bakalarnca ele geirilm itir. B ize ait deildir. tekidir. D e
itirilmesi gerekir. H i deilse gem ile irtibatlandrlmak zorundadr.
G elecek , ancak im dinin stnden atlanabilirse mmkndr, yani s-
ranabilirse.
Dindarlk v e m uhafazakrlk son iki asrdr g e le c e e yryem edi,
sadece sram ak istedi. '
im d id e n m ahrum bir dindarlkt bu! B u ra d a deildi. G em ite ya
ayan v e g e le c e in aynasnda gem iini g rm e k isteyen bir m uhafaza
karlk. H e r ne pahasna olursa olsun gven arayan ve n e yazk ki bu
zaaf sebebiyle Batllam a csyle m odernlikten uzak tutulmas kolay
olan bir dindarlk.
A rtk bugn yen i yeni im d in in d in d a rl kendini g s te rm e y e ba
lyor. im d i ve bu ra d a varolm aya karar verm i gr n en bir dindarlk
bu seferki. G e le c e e sram ak deil, yrmek, belki kom ak isteyen bir
dindarlk.

S ig n o r e M o d e rn is ta diye sulanacak bir dindarlk.

im dinin dindarlnda etkin unsur artk to p lu m deil, b ire y olacak.
taatten ok isyan, uyum dan o k ayrksl, dzenden o k dzen
sizlii sem ek zorunda kalacak. Bu n ed en le de n iza m , s e la m e t, refa h ,
fa z ile t v e saad et vaadlerinin yerin e burad a ve im d iy i talep edecek.

144
 Klasik form larn bayd ruhlan besleyecek b arok bir dindarlk bu!
izgisel deil g lgesek En-boy d eil derinlik. T ek to n ik deil atektonik.
Uyum lu d eil uyumsuz.
T a n n nn iaretlerini artk tarlalarda, bah elerde, iek ve b cek ler
d e deil, caddelerde, m etrolarda, m aazalarda, konserlerde, stadyum
larda da g rm e k isteyecek bir dindarlk bu.
Gm ryor musunuz, T a n r artk ehirde! H e m de imdi, u anda,
v e burada.
Biraz dikkat ediniz grrsnz; biraz kulak kabartnz duyarsnz.
K orkm ayn uzatn elinizi, h em en dokunursunuz.
G em iin deil, bugnn tanrs.
H issetm iyor musunuz, yanbamzda.

145
 umutsuz boluk

D e li sorar:
Niin imdi durup dururken Paris'e gitmeye karar verdiniz?
K a d n cevap verir:
Galiba kendimizden kayoruz.
K o c a s da:
Kimbilir belki de bir umutsuz boluktan (from hopeless emptiness)
kayoruz.
te imdi konutun, diye mukabele eder deli, ve hemen ardndan u
harika tesbiti yapar: P len ty o f p eop le on to the emptiness, but it
takes real guts to see hopelessness. (ou insan boluun farkndadr,
ama umutsuzluu grmek gerekten cesaret ister.)

Barollerini L e o n a rd o D iC a p rio ile K ate VVinslet in oyn ad, S am

M en d esin R e v o lu tio r a r y R o a d (2 0 0 8 ) adl film inden.
U m u ts u z b o lu k . '
Y a n i snrlan bilinm eyen, g r n m eyen bir boluk.
tesin e geilm e imkn olm ayan , alma ans olm ayan bir boluk.

Um utsuz bir boluk.

nsanolu kendisini asla bu bolua teslim etm em eli, boluu grse

de umutsuzlua kaplm am al, n e yap p ed ip umudunun, umud e tm e
nin yolunu bulmal, karm al, mutlaka bir yerlerde alacak bir sm nn

146
olduuna inanm al, y le ki zerinde mahsur da kalnm olsa yksek
zirvelerden in ilebileceine, dibine braklm da olsa derin kuyulardan

kiabileceine.

Um utsuz kalm am al, umutsuzlua teslim olm am al, ve fakat her

halkrda umudun/midin ne olduu bilinmeli!

rfan ustalar, hakikat yolcusunun heybesin de iki azk olm al derler

di: h a v f (korku) v e reca (mit).

H a vf, e m rim (g ven in), reca da y e 's in (mitsizliin) zdddr.

H akikat yolcusuna g v e n d e yaram az, m its iz lik de. Bilkis haki

kat yolcusu h er adm nda korku ile midi bir arada bulundurmal, kor

kularn mitle, mitlerini korkuyla terb iye etm eyi, d en gelem eyi re n
melidir.
N e ki m idin m ahiyetini v e hakikatini bilen azdr.
Kii gem ii, gem iteki iyi halleri hatrlar v e sevinir; z ik r v e te z e k
k rn faydas budur. G em ii anm ak, zikr u tezekkr sayesinde keyif

lenm ek.
G em i yerin e imdiki hal ile k eyiflenm enin ad ise ze v k ve idraktir.
M cerred olarak kiinin gelecek tek i iyiliklere kavumay beklem esi
n e in tiz a r v e y a teuakku denir. N e ki elindeki tohum u betonun zerine
serpip orada ieklerin yetim esini hayal etm ek, asl m it e tm e k d e
m ek deildir. A k sin e hamakattir. Gurur v e ham akat...

147
 Toh u m u saksya ek ip onu g nee karm adan, suyunu verm ed en ,
bakmn yapm adan o saksda iek yetim esini b eklem ek d e m it e t
m e k deildir; sfiler bu hale te m e n n derler.
Saksya tohum lan ektikten sonra onu gnee karan, suyunu v e
ren, bakmn yapan kim selerin ancak umuda hakk vardr. m it, y a p a

caklarn yaptktan sonra iyi sonular beklem ek dem ektir.

T e m e n n ile m it okluk birbirine kartrlr. B azen bile isteye.
V E mit o anda hastala dnr.

- Bu bir hastalk!
- Neymi o?
- Umutlu olmak!

P e te r Y a te s in T h e D re s s e r (1 9 8 3 ) adl film inden.

H a m a k a t, te m e n n , m it, istikbale ilikin bu beklenti hali bir

birinden ayrdedilem ez ve n ed en se varolu yasalar nazar- itibara aln

makszn m ucize beklem enin ad m it (rec) olur.
m it etm en in bir bedeli vardr; hayr beklem enin, hayra ulamann.
K orku nun mitle birlikte bulunmasnn yarar da budur; mit sahibi
olabilm ek iin gerekli bedeli d em ek . __
H am akat ve tem en n sahiplerinin eksii korkudur; beklentilerinin
boa kabilecei ihtimalini gzetm ed ik leri iin, byleleri korkm azlar.

E m niyet iindedirler, hallerinden de, istikballerinden de.

eytan 'n en sevdii zaaflardandr; yolcunun bir kanadn krar ve
korkudan azad ed ip onu yola mitle karr; midini te m e n n d e re k e
sine indirir.

badetlerin zahiriyle btn arasnda, ibadet ed en lerce d e kapatlam a

yacak gen ie bir m esa fe vardr. Zahiriyle batn arasnda, yani kendi
siyle maksad arasnda.
H akikatle m ecaz, zahirle batn, ahkm la esrar arasndaki m esafe

kapanm ad gibi, hakikat m ecazn, zahir batnn, ahkm esrann nn

d e bir p erd e tekil eder. o u kez. Eldeki fen er, aydnlatm ak yerin e

karartm aya balar.

Misl olarak eytan talam aktan sz edebiliriz.

148
 N ed ir eyta n ta la m a ?
H accn safahatndan olm ak zere M in a'da g ya eytana 7 0 ta at
mak! M ilyonlarca, m ilyarlarca hac, asrlardr, g ya eytana, eytann
temsil ed en byk talara kk kk talar atyor.
B ylelikle eytan hakikaten talanm, m m inlerin dnyasndan k o

vulmu, tardedilm i m i oluyor?

S a d e c e lafzen e zu b e s m e le ekm ekle, nasl ki talanm (recm o-
lunmu, huzurdan kovulmu) olan ey ta n dan R ahm an-R ahim A lla h a
snlm olunm uyorsa, o kk talar m u ayyen bir m ahalle geliigzel
frlatmakla da eytan talanm olm az!

O lur mu yoksa?

H akikaten ie yarar m ? Y arad m ?

yi dnm ek gerek ! Bir kez daha, yen iden ve iyice dnmek g e
rek!
eytan talam ann hakikatini bilm ek, n c e talanacak u eytan
biraz tanm ak g e re k m e z mi?
K im i n ered en ve nasl kovacaz? K ovdu u m u z ey ta n m gc n e

dir, bizim gcm z ne? eyta n n e kadar tanyoruz, onun ayartm alar
na kar ne denli hazrlklyz? M arifetim iz nedir? N efsim ize arif m iyiz?
M arifetullahtan nasibimiz ne nisbette?
e y ta n d en in ce, o m cerred, boynuzlu, kuyruklu, srme gzl
mahluku tahayyl edersek, ta la m a k d eyin ce d e yerden kk kk

talar top la yp bir m ahalle atm ay anlarsak, acaba nefsim izden eyta n
uzaklatrmay baarabilir m iyiz?
eytan sadece M in ada ikam et etm ed iin e g r e , m esel stanbulda
ki eytanlar talam ak iin gerekli talar n ered en bulacaz?
M ina dnda talayacak eytanlarla n ered e karlaacaz?

Ey talib, bu umutsuz boluktan bizi karabilecek geid i nasl bulaca

z, diye soruyorsun.
ftar sofralarn protesto etm ek le ie bala! H a n i u lks restaurant-
larda, be yldzl otellerde, dindar haram zadelerin sofralarnda verilen
o aal, o debdebeli, o tantanal, o kallav iftar sofralar var ya, n ce

149
nefsini o fsk dolu iftarlardan koru, o masalarda iftar yapm aktan utan,
o iftar tarznn orucunun hakikatini bozacandan em in ol! S on ra o fsk
sofralanna bir ta at da bak bakalm , eytann asrlardr akta kalan o
tek g z bu sefer gerek ten d e kr olu yor mu, olm u yor mu?
Y a p a ca n en son ey, e y talib, eytan hafife alm ak olsun!

eytann!

150
 elinde pitov samuray kyafeti giymi yenieri

A tf Y lm a z anlarnda ilgin bir konuya deinir:

Hla farkl kltr birikimlerinden kaynaklanan, genel bir Dou-Ba fark

llndan sz edilebilir sanyorum: Bat'nn dramatik sanatlanna karn
Dounun lirizmi. Bat'nn yapsal sanatlarnn yannda Dounun daha
ok detaya, nansa inen sanatlar. Felsefeye kar Hikmet. Bat'da,
bireyin olumasyla gelien psikoloji; Dou toplumlannda bir dereceye
kadar varln koruyan koilektif psikoloji, ortak davran biimleri. Bu
nun sonucu olarak seyirlik sanatlara yansyan boyutlu karakterler ve
iki boyutlu tiplemeler... Bir yky daha ok olaylarla anlatmak ya da
psikolojisiyle anlatmak...
Bilimsel bir aratrmayla deil, sinema yaparken gzlediklerimle, de
neylerimle bu farkllklarn hl var olduunu ve byle bir farkllk varsa,
yaptmz sinemann da yerel kltr birikimimizle beslenen farkl bir
sinema olmas gerektiini dnyorum.
Btn bu dndklerim, beni, ounluu temsil eden bir sr sanat,
sinemac arkadamn aksine, evrensel olabilmek iin, belki de ilk kou
lun yerel olmaktan gemesi gerektii noktasna getiriyor. (...) Evrensel
sanat yapyoruz szlerinin bana, fazla geerlilii olmayan bo laflar gibi
geldiini sylemeliyim.'

Atf Ylmaz, Hayallerim, Akm ve Ben", s. 127-128, stanbul, 1991

151
 Kiisel yetenekleri bir yana, toplumsal aidiyetlerinin kendilerine ka

zandrd hususiyet ve hassasiyetleri nazar- itibara almakszn, sannm

ne Rus A n drei Tarkovski'nin (l. 1986), ne talyan F ed erico Fellininin

(l. 1 9 9 3 ), ne d e J ap on Akira K u rosaw ann (l. 1 9 9 8 ) filmlerini lykyla

yorum lam ak mmkndr. Tartm aya gerek bile yok: R o m a olm asayd,
F e llin i de olm azd. A yn ekilde K u rosaw ann sanatnda, deil sadece

Japonluunun, Sam uray kklerinin dahi ciddi katks vardr.

A tf Y lm a z n szn ettii D ou ya ve B at'ya ilikin farkllklar,

aidiyet ve m ensubiyet duygularndan kaynaklanan farkllklardr; yani

yerin ve yren in mmkn kld farkllklar. O ysa yanl kullanmna

bal kalarak sylem ek gerekirse e vren e ait o la n kn (evrenselin) kendi

ne zg bir farkll yoktur. Farklln olm ad yerd e, sanat da olm az!

Sanat'n v e dolaysyla duygularn, son tahlilde, farklla ve farklln

ise kendisini ortaya karacak bir gem ie, bir g e le n e e , bir tecrbe

birikim ine ihtiyac vardr.

Farkl kltrlere ait farkl unsurlar harm anlayp akllar sra bir s e n

teze ulatklarn sananlar, S am uray kyafeti giym i bir Y e n i e ri'y i elin

de tabancayla bir A m erik an banna sokm aktan te bir bir ey yapm

olm azlar. Bunun ad san a t deil sanatm sd.r; h em d e M o lie re in, al

d siyasal talimatlar dorultusunda hicvetm ek am acyla L e B o u rg e o is

g e n tilh o m m e (1 6 7 0 ) adl oyununa yerletirdii T rk Sultan karakte

ri lsnde sanatms.

Baknz delim en y n etm en Stanley Kubrick (1 9 2 8 -1 9 9 9 ) bile ne

diyor:

XX. yzyl sanatnn en byk yanllarndan birinin, ne pahasna o lu r

sa o/sun zgn olm a abas olduunu sanyorum. Beethoven gibi
byk yenilikiler bile daha nceki sanattan tmyle koparamyorlard
kendilerini. Yenilemek, gemii terketmeden ileri gitmek olmaldr.

D oru. Lkin hangi gem i? Kim in gem ii?

K im se bouna aram asn: Yanl anlam yla da olsa e v re n s e l bir g e
mi, evrensel olann bir gem ii yok. G em i, gem i anlarn bir top la

152
m v e dolaysyla zam an 'n bir blm. Evrensel ise geliigzel uydurul

mu, bu b alam da ii bo bir szck.

Z a m a n dan v e m ek n dan ri olann gem ii olur mu?

O lm az.
D e m e k ki evrenselin d e gem ii olm az.
* * *

A tf Y lm a z m yukardaki tesbitlerine esasen g lg e drmek istei

duym adm yeterin ce belli ettiim e g re , imdi bir hususa aklk ka

zandrm ak isterim:

Evrensel sanat yapyoru z iddiasnn sahipleri, e v re n s e l szcn

Bat dillerindeki n iv e rs e l karlnda v e tabiatyla yanl olarak kul

lanyorlar; bu iddiann karsnda y er alanlar da bylelikle ayn yanl,

bilm eden tekrarlam oluyorlar. O ysa sanat'ta n iv e rs e l (!) olandan s-

zedilebilir am a asl e v re n s e l olandan sz edilem ez.

n c e e v re n s e l in se/ini usulca bir kenara koyalm : e v re n .

B ir szcn anlam , kartyla tayin edilir, biz de yle yapacaz:

Bugn T rk ed e e v re n in kart olarak y e r, evren selin kart olarak

da yere/ szc kullanlyor.

Bu szckleri, uyduruka bir dilin iinde kalarak anlam landrm ak z o

raki bir ilem olacandan, imdilik A ra p a dan T rk e 'y e gem i (Trk-

elem i) szc dikkatlerinize sunmak isterim: lem , dnya, arz.

A r z esasen to p r a k dem ektir v e bugn, karlnda yer, y ery z

v e dahi -y a n l o la ra k - y e rk re szckleri kullanlmaktadr. (T a m da

burada a r zi (arz) szc hatrlanmal.)

D n y a esasen g e nisbetle aalk, aada/alakta olan (= d e n )

dem ektir ki arm lar gzard edilm ek kouluyla T rk e karl

yerk redir. Bu szck d n u v v kknden gelir v e kart, ykseklik,

yksekte olan anlam ndaki sm uvvdur; yani d n y a -sem a (yer-gk).

Klasik Fizike g r e dnyann, yani zerinde yaadm z yerkre'nin

drt tem el unsurdan (toprak, su, hava, ate) olutuu nazar- itibara

alnd takdirde, dnya'nn arz n mukabili olm a y p on u kapsadn

153
anlam ak, hi d e zo r olm asa gerektir. [K re s e llik (global) m eselesi ise
bir bahs-i dier!)

nc k elim em iz le m , geri bir astronom i terim i olarak dnyayla

birlikte d ier btn gk-krelerini, yani bilinen-bilinm eyen tm g e z e g e n
v e galaksileri kapsyorsa da felsef v e kelm bir terim olarak zam an
v e m eknda varolan hereyin tam am /btn v ey a Zorunlu Varln
(T a n rnn) dnda kalan tm m m kint/m evcudt/kinat (=m -siv)

anlam na gelir. Bu anlam yla T rk ed e tam karl bulunmamakla

birlikte, bugn le m 'e mukabil e v re n , lem-mule mukabil e v re n s e l
szc kullanlmaktadr. O ysa e v rile n (olan/oluan) anlam dikkate
alnm ak suretiyle e v re n in, d/em den o k kin atn ( k evn = olu kkn
den kin =olan /olu an lar) mukabili olduu sylenebilir.
Bugn T rk ede kullanlan evren/evren sel/evren sellik szckleri,
srasyla u n ivers, u n iv e rs e l, u n iv e rs a lit szcklerine karlk kullanl
y o r ve szcklerin anlam haritasna nfuz edilem ediin den ve bu konu
da ciddi bir aba da gsterilm ediin den e v re n s e l sanat gibi tam am en
anlam sz v e sam a lflar etm ek bazlannca bir m arifet saylyor. y le ki
Franszca u n iv e rs e l ile u n iv e rs a u x szckleri birbirine kartrlp M an
tk biliminin o nl tm elleri bile bir rpda evren sellere dnveriyor.
[Bir M antk terim i olan L e s c in q u n iv e rs a u x (=klliyt- hams) terkibi
nin Trkesi d e be e v re n s e l deil, be tme/dir.)

E v re n s e l, yanl olarak u n iversel/ u n iversa l karlnda kullanlyor.

O ysa universelin A lm a n ca tam karl: A llg e m e in ; yani kll/tmel/
btnsel/btne ilikin. Zdd ise, cz/tikei=particulier. (Sklkla yapl
d gibi, p a r tic u lie r (=tikel) ile s in g u lie r (=tekil) szckleri birbirine
kantrlmamal!)

E v re n s e llik szcne mukabil Franszlar u n iv e rs a lit , A lm an lar

ise A llg e m e in h e it, A llh e it, G e s a m th e it szcklerini kullanyorlar. (Ev
renselliin ii b o gelebilir. P eki ya, btnselliin?)
U n iv e rs a lit szc universelden, u n iv e rs e l ise universten tr
yor. Karl ise: A li. A lm a n la r aynca W e lta ll da diyorlar; yani kll/
t m / b t n . Zdd ise, cz/para.

154
 im di sk durun: U n iv e rs (U niversum ) szcnn bir d ier m anas
da: lem /evren (= m o n d e). Lkin bilinen anlam nda deil, aksine kll/
tm /b t n anlam nda.
Ksacas, e v re n szc u n iv e rs e karlk gelse bile, bugnk e v re n
sel szcnn n iv e rs e l ile hibir alkas yoktur! D olaysyla sanatta
uniuerse/likten sz edebiliriz am a bo konum ay g z e alm adka asla
sanatta yaygn anlam yla e v re n s e llik te n sz e d em ey iz.'

* lgilenenler iin, Leibnizin Thodice (1710) adl eserinden ksa bir aklama
notu: J appelle monde (en parlant de tous les mondes possibles) toute la suite
et toute la collection de toutes les choses existantes, afin qu'on ne dise point que
plusieurs mondes pouvaient exister en diffrents temps et diffrents lieux; car il
faudrait les compter tous ensemble pour un monde, ou si vous voulez pour un
uniuers.

155
 gnaha son ar

Ya Tanr hakknda yanl bir ey sylersem ?

Korkm a, Tanr seninle! O senin yanl bir ey sylem ene izin ver
mez!
Peki ya Tanr hakknda doruyu sylersem ?
! ! !

Sanrm hayatm n en byk hatalarndan biriydi.

Y llar n c e bir grup (yksek lisans seviyesindeki) lahiyat ren cisin e
M antk dersleri veriyordum . B ir dostum rica etmiti. H e m istekli, hem
yetenekli, h em d e gayretliydiler. B en im iin (sanrm onlar iin d e) v e
rimli gem iti o uzunca d n em . N e d e olsa m aaram dan km tm ve
tutkulu g zle re hasrettim .
D ers aralannda, hatta bazen ders esnasnda M antk v e F e ls e fe nin
snrlar dna kyor, g en el kltr m eselelerim iz zerine d e laflyorduk.
nk nazarm da hepsi d e dinlerine bal, tem iz, saf A n a d o lu ocuk-

lanydt v e tabiatyla slm ilim leri tahsil etm ek le m egul olurlarken, d

nce v e sanat dnyasna yaklam alar pek mmkn grnm yordu.
Bir eyler yapm alydm .

D ersler sona erdiinde, kendilerine (aklm sra onlar dllendirm ek

am acyla), gelin birlikte bir film seyredelim ve zerine tartalm, dedim .

156
 D e m e z olaydm .
T e o lo jik bir film sem itim . En sevdiim film lerden birini. M artin
S co rsese nin N ik os K azancakis'in rom anndan uyarlad T h e L a s t
T e m p ta tio n o j C h ris ti (1 9 8 8 ).
Unutm ak n e mmkn, film in m zii, P e te r G abriel'in P a s s io n ai-
bmndendi.
K azan cakisin sa yorum unu nem siyordu m . nk B atda bilhassa
E m est R e n a n n L a v ie d e Jsus (1 8 6 3 ) kitabyla balayan v e oradan
bize d e sirayet ed en p e y g a m b e r im agosunu dnyeviletirm e abalanna
ilikin sekin bir rnekti. K ilise'nin resm yoru m lan tam tersine evri
liyordu. Bu sa, bam baka bir sayd. B eer sa. Tan r gibi deil, insan
gibi. E c c e H o m o l sa film leri arasnda h erm en eu tik adan en iddials.
Dorusu, S corsese d e en n em li ilerinden birini karm, sinem a tari
hine ikinci byk imzasn atmt.
Zihinlerindeki sa tasavvurunun tam aksiyle karlaacak olm alan,
ren ciler iin byk sorun olm az d iye dnmtm, nk 2aten tar
tma konum uz buydu v e nm zde elverili bir sinem a m etn i vard.
En nihayet Hristiyanlk asndan bile kabul ed ilem ez bir yorum u d e
erlen direcek; te x t ile c o n -te x t arasndaki o nl gerilim in tellerine
dokunacaktk.
A sl sorun, filmdeki ksa sren bir e r o tik sahne idi. M ecdelli
M e ry e m in (M aria M a gd elan ann) gem i yaantsna atfta bulunan
g e n e le v sahnesi.
Ayrntlara taklmamalar iin ocuklan n ced en uyardm, v e bu ka
darna taham m l edebilirseniz filmi seyredebiliriz, dedim . B ir iki tanesi
hari teklifim i kabul ettiler. Izdrap ierisinde film i seyrettik.
Iklar yandnda, baktm ki herkes okta. K ire gibi yzler. N e di
yecein i b ilem ez bir halde bakan, akn, utanm g zler.
Sustuk v e daldk. Benim kisi d e sanki bir baka anydi: g n a h a

s on a r.
Y a zm n giriinde aktardm d iya log sayla m anastr arkada ara

snda geiyord u . ld e.

Peki ya. T an r hakknda doruyu sylersem ?...

157
 T m sorularna c eva p veren v e onu yreklendiren arkada susmu
tu. Bu sorunun cevab yoktu nk.

Y a doruyu sylersem ?...

Dn, Z a m a n gazetesin d e y e r alan satrlar okuyunca hatrladm bu

hikyeyi. K on u yin e sayd. Bu sefer d e baka adan.

Hazret-i sa'nn son 12 saatini anlatan Tutku (T h e Passion o f the

C hrist/2004) phesiz H z. sa filmlerinin en arpc, etkileyici rn ei
dir. sa P eyg a m b er'e yaplan ikence neredeyse btn teferruatyla an
latlr. M el G ibson'n ynetm enliini yapt filmde kanl sahneler o ka
dar rktcdr ki insann o kareleri seyretm eye yrei dayanam yor.
B yle bir filmi slm hassasiyeti olan bir ynetm en ekebilir mi? Hayr!
Bir kere sa P eygam b eri sureten canlandrmay onun hatrasna sayg
szlk sayar. kincisi Kuran ve hadis gibi kaynaklarda olay baka trl
anlatlr. H z. sann Baba, beni yalnz m brakyorsun? gibi phe
ieren bir laf etm esi asla dnlemez. (Ekrem Dumanl. M isyoner
sinema, vizyoner sinem a , 8 Austos 2 0 0 9 )

D oru tesbitler d e ihtiva ed en bu satrlarda tashihe m uhta ciddi

noktalar var. En azndan tartm aya d e e r noktalar. M esel u itiraz
e le alalm:

H z. sann Baba, beni yalnz m brakyorsun? gibi phe ieren bir laf
etm esi asla dnlemez.

N iin dnelim ki, bilkis hissetm ek gerek . A n la m a k gerek . Dn

m e y e gelin ce, niin dnlemesin, pekl dnlebilir de. H e m d e
K uran n teyid v e tevikiyle.
D ilerseniz, u ayeti (Yusuf: 1 1 0 ) hatrlayalm:

... hatta iz is ie y ese... (N ihayet peygam berler mitlerini kesecek hale

geldiklerinde...)

Elmalk H . Y a z r m evirisi byle. B ir d e M . E sedin evirisine b a

kalm:

158
 ... when those apostles had lost all hope... (Eliler neredeyse btn
mitlerini kaybettikleri vakit...)

D em ek ki peygam b erlerin bile y e se dtkleri, umutlarn kaybeder

gibi olduklar anlar varm ! (Bu hal is m e t sfatna aykr deildir; dile
yen , eh lin e m racaat edebilir!)
Efendim izin talebelerinden bn A bbas, bu ayetle birlikte u ayeti
okum ay da o k severm i:

Nihayet p eygam ber ve yanndaki mminler A lla h n yardm ne zaman

g elecek ? diye feryad ettiler. (Bakara.- 2 1 4 )

Bu ayetteki e r-ra s u l kelim esi cins u istirak ifade ettiinden, mana

dier p eyga m b erlere d e mildir.

Hta r|Xi tepa oapaxOavi

Rabbim, Rabbim, beni niin terkettin?

Incildeki tek A ra m ic e ifade! M atta v e M ark os versiyonlarnda.

Bir k- sadkm feryad. Bir insann. nanm bir elinin. Vuslat
n cesi son feryad, son naz!

159
 M eseleye biraz daha dikkatlice nazar edilirse, bylesi feryadlarn
d n le b ilir deil, h is s e d ile b ilir olduu da grlecektir. Hissedilirse
anlalacaktr. nanm bir adam n inandndan midini keser h ale d
mesi g a y e t tabii bulunacaktr.
Baknz. M eh m ed A k if, n e dem i bir defasnda!

M adem ki e y adl-i lah yakacaktn ... / Yaksaydm o m elu nlan ... Tuttun
bizi yaktn! (...) Y e tm e z mi musab olduumuz bunca devahi? / A zm
kurusun ... yok musun e y adl-i lahi!

Evet, b yle dem i. Y a n m da dem i.

* * *

airler dervilerin kardeleridirler. N a z ehlidirler. G n l ehli.

M ad em R am azan geliyor, feryadlarm zla, ikyetlerim izle sem ay
nlatmann tam vakti!
N a z vakti!
Ses verelim ki ses versin!
H eyb etiyle gelsin, bir k ere daha, "B uradaym , k ork m ayn ! desin!

160
 igzarlk

H e id e g g e r.
F elsefe'n in Fhreri.
Faist bir filozof. H e m de her eyiyle.
oktan dr aleyh in de gen ie bir literatr olutuunu biliyoruz. K e s
kin m uhalifleri vard. H l da var.
En yakn arkada Kari Jaspers bile savatan sonra H e id e g g e r in
niversitede ders verm esini istem em iti. T e h lik e li b ir zek olarak ta
nm lyordu onu. ren cilerin e k a ra n lk eyler retiyordu . Eskiyi, es
kimi olan deerli gsteriyordu.
Bazlar anti-semitist olduunu da iddia eder. lm nden sonra y a
ym lanm ak zere yapt son syleide Yah u d i soykrm n itiraf ed ecek
bir tek szck bile kullanmay reddetti. natla. A sl siyas pim anlk g s
term edi.
G n celle, g n d em le kendi arasndaki m esafen in kapanm asna hi
izin verm edi. Kulbesinde kalmay seti, ve le n e d ein dnceyle y a
am arasndaki irtibat korum aya ze n gsterdi. ldnde, serelerin
ve kargalann varlndan haberdar bile olm ad heybetli bir da gibiydi.
M ezartanda bir h a deil, bir y/cfz sem bol vardr sadece.
Bu ksa tasviri dorulam ak iin H e id e g g e r le alkal bir Trk akade
m isyenin d eerlen dirm elerin i aktarm ak yeterli olur sanrm.

161
 N iyazi Berkes, O ktay A k b a la yazd bir m ektupta H e id e g g e r den
ve onun M e ta fiz ik N e d ir ? adl eserinden yle bahseder:

Bu kitapcaz Katolik iman ile Naz arlatanln yeni bir felsefe

sistemi haline sokm aya alan bir d e n e m e y d i. Yaratcs olan M ar
tin H e id eg g erin kim olduunu belki bilirsiniz. Nazi existentialisminin
kurucusu. Onu bir d e Fransz existentialisminin kurucusu ile kariat-
nrsanz bu adamn n e tr bir obscurantist gericilik ideologu olduunu
anlarsnz.

T an m lam aya bakar msnz: o b s c u ra n tis t g e r ic ilik id e o lo u .

Zavall Berkes, devrinin d i e r dilettantelar (msl. H ilm i Ziya lken)
gibi o k okur, am a okluk okuduunu anlam azd. S o p h o s kr deildi.
Y in e d e nyarglarnn kurbanyd trnden aptalca bir lf e d em em
hakknda. nyarglarn m al etm iyordu nk, devralyordu. Ekim ek
yazgsyd.
Szn z, hakkndaki on ca dedikoduya, on ca dm anla ram en ,
bu kaba A lm an kyls, bu granit kayalar kadar sert adam , H e id e g g e r,
X X . yzylda sad ece A lm a n dncesinin deil, Bat dncesinin de
kutbudur, bunda hibir kuku yok . _
Dnyann saygn zeklannn n ered eyse tam am H e id e g g e r in kiisel
zellikleriyle eserleri arasnda bir ayrm yapm ak v e zeksnn bykl
n teslim etm ek durumunda kalmlardr. y le ki kendisini sevm ese
ler bile, eserlerini b een m ek ten geri kalmamlardr.
Bu girie ihtiya duym am n sebebi, Atilla D o rsa yn Polanski hak
knda yapt d eerlen dirm eler. S rf y n etm en Polan sk inin eserlerini
savunm ak adna onun dknlklerini d e savunm aya kalkmas.
Y azk , gereksiz bir aba.
V e stelik d oru da deil.
A d a m tecavzle suland iin yllardr kaak dolayor. A B D de
kendisini yarglam ak istiyor. Sayn D orsay da, bu ii n e uzatyorsunuz
canm , olan olmu, unutun gitsin, bakn zaten tecavze yeltendii kz
imdi krk yanda. Polanski d e zaten byk bir sanat, stelik ocuk
ken travm a da geirm i, yollu gya savunmalar yap yor.

162
 O lgn Hollyvvood yllarnda, Jack N ich olson n evindeki bir partinin
kontrolden kmas sonucu olmu, neredeyse bir yol kazasyd, o olay...
V e Polanski, hretin doruundayken A B D 'y i brakp kamak, tpk
C harlie Chaplin gibi bir srgn olm ak ve o suun yaftasn hayat b o
yunca boynunda tamak suretiyle, cezasn yeterince ald.

D orsay, Polan skinin anlarna da g n d e rm e yapyor. O anlarda

P olanskinin dklk v e dknlklerinden baka bir ey yo k oysa.
Elia K a za n n, hatta Ingm ar B e rg m a n n yap n a ben zer biim de
R om an Polanski d e anlannda kadnlarla m aceralarn anlatm aktan zel
bir zevk alyor. G sterm eyi, tehir etm eyi, davurm ay seviyor. vn
yor. Bu da anlalr bir ey. A d a m en n ih ayet sanat. U larda dolam a
y seviyor v e bunu saklam yor. A h lk adam deil. R ahip ise hi deil.
Fakat kim n e derse desin Polan skinin dk ve dkn bir tabiatnn
olduu kesin. Kendisi de bu durumu itiraf ed iy o r zaten.
Bir sin em asever, onun bu tarafyla ilgilen m ek zorunda deil. Y
n etm en hasta olabilir, hatta sapk bile olabilir, seyirciyi ilgilendiren en
son tahlilde eserdir. Eserinin yannda eser sahibi bir teferruattr, bir
dipnottur.
Vatanda ise, adam n sanat olu p olm adyla ilgilenm ek zorunda
deildir. H e r if sapksa sapk, hastaysa hastadr onun gz n de. Y a p t
, davranlann aklam az. Sanat tarihileri nezdin de aklaa bile m uhte
m elen m a h k em ed e aklamaz.
H al b yleyk en , D o rsa yn u aklam asn en hafifinden ucuz bir
gayretkelik rn e i olarak tanmlyoruz:

lla da reit olm ayan bir kza, bir ocua kar ilenmi bu suun, hibir
zaman am gzetilm eden cezalandnlmasm isteyenler olabilir. Y in e
de, e e r onlar ayn zamanda gerek bir sinem aseverseler, belleklerini
bir yoklasnlar. (...) bunca gzel film, hayatlanm z zenginletiren bunca
bayapt da onlar yumuatmyorsa... ncelikle sinemaseverlikten istifa
etsinler. Gerisini sonra tartrz.

N e imdi bu?!
Eserleri hakkndaki d eerlen d irm eler yn etm en in kiisel hayatyla
ilgili d eerlen d irm eleri niye yumuatsn?

163
 Sinam eseverlikten istifa etsinlerm i!
Niin?
H e r halde, g e r e k bir sin em asever iseler, hayatlarn zenginletiren
bu yn etm en in eskide kalm sarkntlklarna h ogr yle yaklaacaklar
iin.
D orsa yn bu aklyrtmesi tipik bir m ugalata! Duygu smrs.
Tartm ann konusu, iledii iddia edilen su v ey a sulardan tr
Polanskinin sanat deil, kiisel yaam . Kiisel yaam ndaki sorunlar
sayesinde o sanat eserleri ortaya ksa bile, hakim lerin yargsyla sanat
severlerin yargsnn birbirini etkilem esi gerek m ez.
Eserlerini aslndan okum ak iin dilini ren d iim bir filozoftu r H e
idegger. W a s ist M e ta p h y s ik (1 9 2 9 ) adl risalesini B erlin d e talebele
rim e ders olarak okutup erh d e etm itim . N e ki kiiliinden p e k haz
zetm em . B encilliinin d erecesin i byklyle mtenasib g rs e m d e o
derecesini m n en i kalm olm asyla aklam ay tercih ed erim . A kl
kuru, kalbi kat bir dnrd, v e fakat sk dnrd.
Polanski ise asl sinem ann byklerinden olm ad, olam ad. N e g e
mite, n e imdi. Sebebi de malum o dknlkler. Hakkn yem eyelim bir
iki zikre d eer eseri var. Bilhassa bir genlik eseri: N z w tuod zie (1 9 6 1 ).
Szn z, ne Polanski iin sinem aseverlikten istifa etm en ize d e
er, n e de D orsay gibi igzarlk yapm aya.

164
 mustafa

M u s ta fa (2 0 0 8 ) b elgeseliyle C a n Dndar n e M usaya yaranabildi,

ne d e saya.
Musa da kim , d em eyin , M u sa d em ek, to p lu m dem ek. Toplu m u n
ounluu. Y a sa ya g r e davrananlar, yarglayanlar, karar veren ler,
asanlar, kesenler, besleyenler.
Malum a, M u sa den in ce h em en akla T e v ra t gelir, gelm eli. Y a n i T o ra .
Y a n i T r e . Y a n i Y asa. Kurallar. O n Emir. O n b in lerce Emir. Olumsuz
arm laryla: buyruklar, yasaklar, g en el kanlar, alkanlklar. Stan
dart olan. R esm olan. K as v e dem ir.
Toplu m sal kurallar, ham asetin tredii zem in. Statkonun, tabiaty
la yalann v e riyann, karn, karlarn; bazen toplum un, bazen devle
tin, ve fakat daim a inanc, paray v e silah ellerinde tutanlann. A n cak
gllerin e ip bkebildii, tevil edebildii, ilerine g r e yorum layabildi
i kurallar. Bu yzden de kuru. Kupkuru. Sert. D rt ke. Snrlar belli.
Belirli. Kesin. Keskin.
C an D ndar n re s m iy e tte M usaya yaranam ad aikr.
Peki sa?

sa, dncenin ve sanatn arasokaklar. A rasokaklan m sadece, ar-

kasokaklar. Akln v e duygularn. Marjinal olann. K en an n , kenardakile-

165
rin. S ezgin in ve asaletin. Sknetin. Derinliin. Seiciliin. K anlm az
olarak soylu kibir v e ukallklann.

C an D ndarn M u sta fa s saya da yaranam ad.

H z. Musa m addeyi, H z. sa m anay temsil eder, derdi rahm etli ba
bam . N e tuhaf, C a n D ndarn M u s ta fa s m ad d enin (gerein ) istekle
rine d e uygun deildi, m a n a nn (hakikatin) isteklerine de. nk filmin
duygusu yoktu. B ilgisayar tekniklerinin an kullanm, filmin ya p ayl
n artrmaktan baka bir ie yaram am .
Sanat, kabaca, duygunun/duygularn ifadesi dem ektir. A m a bir tek
koulla. inde fikir bulunmak kouluyla. C a n D ndarn M u s ta fa s duy
gu ve dnce yoksunuydu. N e yazk ki. O canm O sm anlca belgelerd e
yer alan azam etli T rk enin yerini basit ve baya bir K o lej Trkesine
dnm olm as, film deki duygu yoksunluunun en n em li n ed en le
rinden biriydi, kanm ca.
Dil d em ek duygu dem ektir. M etin dilsizdi.
M u s ta fa yasann isteklerini karlamad. G ere in isteklerini. M a d
denin. Gya baka bir A tatrk anlatlacakt. G r n en tarafyla deil
gr n m eyen , daha kiisel, daha m ahrem taraflaryla, hatta zaaflanyla
halkn nne kanlacak bir Atatrk.
M u s ta fa vicdan n isteklerini d e karlamad. M a n a nn. nk r o
m antizm toplum sallaam az. D en en irse, bir anda ham asete dnr.
Destanlar. K itle psikolojisi tarafndan emilir, dntrlr. R o m a n
tizm bireye aittir, bireyin dnyasna, i dnyasna. stelik btn b irey
lerin deil, baz bireylerin.
B elgeseld e y a ln z k a lm bir M ustafa K em al yoktu, aksine te k ba
na k a lm bir M ustafa K em a l vard. Terkedilm i. Braklm.
Yalnzl anlatlabilseydi e e r, buna cesaret edilebilseydi, im rendiri
ci olurdu, nsan olurdu. T ab ii ki yalnzl grlebilseydi. O ysa Mustafa
K em al son nefesin e d ein hi yalnz kalam ad, yalnz braklmad. H l
da yledir.
n em li olan zaaflar deil, zaaflannn anlatm.
M u s ta fa n n baarszl, ieriinden ok anlatm m dayd, yani asl
sorunlu olan ifa d esi idi.

166
 G nde p aket sigara, on be fincan kahve, bir byk rak. Bu ba
mllk aralan M ustafa K e m a lin zayflna deil, tu tk u la rn n g c
ne dellet eder. a yet bu alkanlklanndan kurtulabilseydi, hi kim se
nin kukusu olm asn ki o zam an tutkulanndan da kurtulmu olurdu.
Tutkulanndan, yani kendisinden. Kendisini ihm al etm esin e n eden olan
hrslarndan.

Ordular idare ettim am a bir kadn idare edem edim .

M ustafa K e m a lin idare ed em ed ii gerek te bir k a d n deil, bir a ile

idi.
Bu arada dikkat ekici olan bir nokta da annesiyle ilgili blm lerin,
ana-oul arasnda karlkl bir sevgiden ok, sanki zeri rtlm ek iste
nen gizli bir atm ann varln m a ediyorm u gibi durmasyd.
Y a la n bile m eh aret ister!
M u s ta fa yalan sylem eyi bile b e c e re m e y e n bir yapt. nandm c d e
il nk.
Mustafa K e m a lin kiisel zaaflanna iaret edilm esi, baz evrele
ri rahatsz ediyor. Anlalr bir rahatszlk bu. M usa'nn rahatszl.
M ad d enin. O ysa olumsuz gibi grnen bu yaklam sayesinde, zaaflarn
siyas veya idari yn leri tartma alan dna kanlm oluyor.
Dikkat ediniz, gya tartm aya alan M u s ta fa , Mustafa K em al d e

il-
Bu belgesel, tv kanallarndan birinde yaym lansayd, bu kadar tepki
eker m iydi?
Sanm yoru m . nsanlar para verip seyredin ce, ister istem ez m uka
yese yap yor, p aram a yazk oldu, diyor. A h u serbest piyasa! Piyasa,
para etm ez, dedi m i, akan sular durur. D edi de nitekim .
B en ne Musa, ne sa adna konuuyorum .
D ed em brahim anakkalede ehid dmt. B abaannem Zbey-
de H an m , babasn, d ed em brahim i hi g rem ed i. B en anakkale
Savanda dodu m , derdi, o kadar. nanl bir stanbul hanm efendi-
siydi. stanbulun igal gnlerinden hatrladysa, eskiden arkada olan
Rum ocuklannn k a fa n z k esece iz m ealindeki R um ca tehditleriydi.

167
 ayet babasnn veya silh arkadalarnn kom utan olm ak sfatyla
M ustafa K e m a lin bir Fransz kadna hitaben yazd iddia olunan u
cm leyi duysayd, m u htem elen duyaca utan ve m ahcubiyetten t
r. ne yapacan bilem ez, h er halde duymazlktan g e lm e y e alrd.

Askerlerin din inanc, onlar anakkalede lm e yollarken ie yaryor.

M alum , bu cm lenin asl Franszca. Okuduunuz C an D ndarn

Trkesi. Konuan da C a n D ndarn Musta/cs.
Askerlerini lm e g n d eren bir kom utan olarak b yle diyorm u
Mustafa K em al. K im e? eh id dm bir asker arkadann Fransz ei
ne. M adam C o rin n e e. Bir yoru m a g re , sevgilisine.
Bendeniz, C an Dndar gibi, C an D ndarn M u sta fa s gibi, asker
leri lm e yollayan bir kom utan asndan bakam yorum an akkalede
olup bitenlere.
Bakam am .
Nasl bakaym ?
l m e yollanan o brahim lerin tarafndayken. nanyorken.
Bu cm leyi duym azlktan g e le m e m am a belki u n u tm a y b a a ra b ili
r im . C an D ndara inad.
Sakn bu film e gitm eyin , seyretm eyin, d iyecek deilim . Yasak a p
tallklarla iim olm az benim . Bilakis gidin seyredin, dnn tann,
ibret aln!
C an D ndardan, ve M u s ta fa sndan.

168
 hr adam

H r A d a m (2 0 1 0 )
En o k bir ilkokul m sam eresi kvam nda. C a n D ndarn M u sta fa s
(2 0 0 8 ), Zlf L ivan elinin V eda s (2 0 1 0 ) kadar.*
O rtak vasflar, kt ekilm i kt film olm alar. T m serm ayeleriy
se sz m on a id e o lo jik h a k llk . Glerini sa d ece inanlarndan alyor
lar nk.
Peki ya ierik v e biim in hakk?
A n la ta n m v e y a anlatlan m deil, bizatihi a n la tm n kendisi?
Y c e tem alar karsnda bunlarn hepsi d e basit birer teferruatm
gibi grnr.
G a ye, bir y c e yi/ycelii, bir uluyu/ululuu anlatm ak olduundan,

anlatm n da bu ycelik ve ululuktan pay alaca varsaylr.

A m a c srf ulu bir kiiyi veya konuyu daha da yceltm ek olduu iin,
yn etm en / ya p m c, seyirciden de ayn inanla, ayn duyguyla ortaya

koyduu eseri yceltm esini bekler.

* Veda filmini Beyolunda, koskoca sinemada iki kii izledik. Makinist yarda k
lar yakp, ara vereyim mi, diye sordu, gerek yok, aynen devam, diye iaret ettik
oturduumuz yerden. Vazife duygusuyla sonuna kadar izledim. Deerlendirme
iin bir tek dipnot yeterli: Duygusuz, ruhsuz, sanatsz, kuru, kupkuru bir film.
Kunt. yle ki mzikleri bile ngiliz-Keit havasnda. Loreena McKennitt havasnda.
(27 Mart 2010)

169
 B ekledii gerek lem ed iin d e, eletirilerin kym etini takdir etm e

gl ek er v e daha da y celtecektim am a imknlar elverm edi, diye

szlanr. O ysa n e denli k u ts a l, n e denli m b a re k , ne denli h a k l olursa

olsun, hibir am a, herhangi bir sanat eserin e koulsuz olarak bu nite

liklerin yklenm esini hakl karam az.

Sanat eseri, kalitesini, n iin den n ce nasl sorusuna verdii cevapla

gsterm ek zorundadr. H adi z bir yana, hi deilse ierik v e biimiyle.

H r A d a m n ierii de, biim i d e fevkalde zayf v e yetersiz.

Basit m sam ere teknikleri. H akikatten bir p a y alsa bile politik ajitas-
yonlan bile ocuka.

Rus kom utan esir kam pn g e ziy o r, herkes ictim ada, sraya girmi.
Aralarnda bir tek koca O sm anl lim i yerd e oturuyor, stelik elinde bir

ubuk top raa um arszca bir eyler iziktiriyor; gya am a bylelikle

salbet-i diniyesine iaret etm ek.

T o p r a a iziktirdii ne ola ki d iye dnyorsunuz. M e e r Bediuzza-

m a n n din bilim leriyle fen bilimlerini birletiren E zh ere mmasil u

nl niversite hayali imi: M e d r e s e tu z-Z eh ra .

Esir kam pnda, hem d e Rus kom utann nnde, y e re ,oturmu bir
halde elindeki ubukla to p ra a hayalindeki niversitenin binalarn i
zen bir Said-i Nurs.

Y n e tm e n in m uhayyilesinin snrlar ite buraya kadar. K en d i snr

larndan honut bir zeknn itminan. Halbuki Said-i Nurs bir m im ar,
bir m hendis deil, bir lim. B ir lim e yakan ise, kurmay dnd

bir niversitenin b in a la rn n deil, orada okutulacak derslerin i e rik ve

n ite li in in tahayylyle telezzz eylem ektir.

Biliyorum , bu tr p rop a ga n d a rnlerinde anlatm dili kusurlarn

veya teknik hatalar sralam ann esas itibariyle bir m anas da olm az, bir

yarar da. A n ca k yine de yceltilm ek istenen d e erlere zarar verdiin e

inandm ucuz p rop a ga n d a hevesinin m aliyeti karlmaldr.

Bu n edenle tartmal bir sahneyle ilgili dncelerim i aklam ak is

terim . B edi zzam an M ustafa K em a l P a a nn karsnda bacak bacaa

atm bir halde g steren sahneyle.

170
 Fevkalde sakil bir anlatm. Dk ve ucuz bir dil.

N ed en ?
Birincisi, sedirde veya y er m inderinde, en o k taburede oturm a g e
len ein e sahip bir toplumun yesi bacak bacaa atm az, atam az. Bacak

bacaa atm ak, iskem le, koltuk kltrnn rndr, stelik kimin kar
snda bulunulduundan bam sz olarak, ed e b e mugayirdir. Bugn bile

yledir. B inaenaleyh bir sa m u ra y , bir y e n i e ri gibi bir lim de, bir m -

ca h id d e asla bacak bacaa atm bir halde tasvir v e tasavvur edilem ez.
B edi zzam an n ada m e r M uhtar bacak bacaa atm bir hal

d e tasavvur edebilir misiniz?

G elen ek sel bir lim in m an ev terbiyesi, i disiplini buna izin v erm ez

di. stese bile yapam azd.

Y an l anlalmasn, a h l k en deil, e d e b e n .
kincisi, sradan bir O sm anl vatanda deil, ulem a snfndan bir

zatn o yllarda bacak bacaa atmas kesinlikle bir ecaat gsterisi, bir
cesaret num nesi olarak deil, bilkis g a y e t m nasebetsizce bir hareket

olarak telkki edilirdi. (Elmall H am di Y a z r v e y a B abanzde A h m e d

N a im i deil, V ah d ettin in eyhlislm M ustafa Sabri E fe n d iy i bile

m cerred bacak bacaa atm bir h alde tasavvur ed ecek bir tek iz an
sahibi dnlebilir mi?)
Y n e tm e n e bu sahne sorulunca yle dem i:

Bunlar normal. Mustafa Kem al nasl siyas bir liderse, Bedizzaman

Said Nurs de din bir liderdi. Zaten beraber almak iin atnyorlar.
ki liderin birlikte oturup tartmasndan doal ne var? O bam a nn kar
sna gittii zam an T ay yip B ey bacak bacak stne atm yor mu? Herkes
kariyerine g re hareket eder.

Y a zk , o k yazk!
Bir Rus Paasnn karsnda ayaa kalkm ayp yerd e oturan, buna
mukabil bir T rk P a a sfn n karsnda bacak bacaa atp konuan bir
O sm anl limi!
Bir p e y g a m b e r varisinin, bir lim in izzet v e ere f telkkisi bu deil
dir, olam az.

171
 deolojik hakllk kuruntusunun bir alm eti d e anakronizm dir.
Bunun anlam u: B iz bu kadar m azlum ken, biz bu kadar haklyken
iimiz gcm z y o k bir d e tarihe h esap m verece iz? T a rih e, yani idrak
v e izana, yani ilim ve irfana.
Trkiye Bykelisi'ni kastl olarak alak bir koltua oturtarak akl
lar sra aalam aya kalkan srailli yetkililerin bilin dzeyinden ne
fark var bylesi istiskal gsterilerinin?
Dncenin tam ad ve desteklem edii bir duygu dzeyi. H ep si
bu!
Sanatn z dolaym dr. G sterm ek , tehir etm ek deil, aksine m a
v e iaret etm ektir. En azndan bu nezah et v e nezaketi gzetm ektir.
P rop a ga n d a ile p orn ogra fiyi, bir sanat olm aktan karan taraflar,
ideolojik hakllk drtsyle salt gsterileni yceltip yksek dnce ve
sanatn gereklerin e burun kvrmalardr. kisi d e birer hakikatsiz teza
hrdr.
H r A d a m m kendi dnda gsterm ek istedii bir ey yok. M u s ta fa
gibi, V eda gibi, g sterm ek istedii zaten gsterdiin den ibaret. N e g iz
lisi var, ne sakls. H e r eyi ortada. O ysa ycelik, plak parm akla gs-
terilem eyendir. Z era fet ister. Biraz olsun nezahet v e nezaket. B a n p
arm ak deil, hi deilse, biraz ihtizaz. "
Grlt deil, inilti.

* Tam da burada Charlie Chaplinin ilk sesli filmi olan The Great Dictatordek
(1940) o muhteem koltuk sahnesi hatrlanmal, ve hasmn alaa, kendini
yksee oturtmak iin rpnan bir siyasi liderin iine dt komik durumu hic
veden o sahne ibretle seyredilmeli, ki bylece mertebesi alak olann mekannn
yksekliine baklmayaca hi deilse bu vesileyle bir kez daha idrak edilmeli!

172
 porcupine

Zone.
te yani, ted ek i ky. G iden herkesin h er dileinin gerekletii

yer. Dernundaki dileinin.

Z o n e alelade bir b lge deil, tam tam na bir u m u t lkesi. T e k ba

na gid em ezsin , bir rehberin, bir klavuzun olm al. Bir s ta lk e r. B ir hdi.

D aha n c e gitm i v e geri dnm , dnebilm i biri. Y o lu tanyan, izlere

aina biri. S a d ece doru yolu g sterecek deil, ayn zam anda o yolu

senin yannda seninle k at'ed ecek kii.

G sterm ek le yetin em ez, bizzat gt rm ek zorunda.

stediini deil, bir tek isteyeni.

T alib olan.
T arkovski iki sta lk erd a n sz eder. Biri, m alum , p ro fes r ile yazar

b lg e y e gtreni. Filmin bakiisi. D ieri de en nihayetinde zen gin ola

n. P o r c u p in e .
zerin e hi konuulmamtr onun. Susulandr. Bu nedenle S ta lk e n n

tam da kartdr P o r c u p in e .
Biri umut verir, umudunu kaybetm em ek iin. A m a cn a , ama-d
ikincil yararlar ek lem ekten kanr. H ani u ihls denilen nitelik var ya,

173
ite onun gerein i yerin e getirir; eylem i kendi am acna has klar. Masal
adam dr sta lk e r. Anlatm akla yetin m ez, yaar da. U m ut ettiinin deil,
bizzat umudun peindedir. U m ut yiterse her ey yitecektir d e ondan.
U m ut iin yaar, umudu yaatm ak iin. A k la deil, m uhayyileye yasla
nr bu yzden. H ayale. U m udun kkenine yani.
P o rc u p in e y le deildir. O nasl olmusa zen gin olm ay dilem i, di
lei de yerin e gelm itir. H im m eti n eyleyim dey buday tercih etmitir.
Baarlanndan ba dnm , marmtr. U m u t lk e s in in vaadi vardr;
orada d ileyen e diledii verilecektir! Porcu pin e de budayna kavumu
tur.
Peki sonra? Sonras hi d e i ac olm am tr. P o r c u p in e kendi
elleriyle kendi yaam na son verm itir. D, hayali, umudu, masal
ikincil am alara feda ed en bir m asalcnn sonudur bu. K en d i anlatt
m asala inanm ayan h er m asalcnn sonu gibi.
P re n s e s in U y k u s u (2 0 1 0 ) filmini seyrettikten sonra, n eden se, a
a n Irm ak n kendi anlatt m asala inanm ayan bir ruhla bu film i ekti
ini dndm.
ekim ler, kurgu, hatta diyaloglardaki o zen siz T rke, o batan
savm a slup (gibi kusurlar) deil, bizatihi masala, masaln tem sil ve tas
vir ettii umuda hrmetsizlikti beni b yle dndren. O ysa birka yl
n c e U la k (2 0 0 7 ) filmini seyrettiim de iki yaz yazm , a a n Irm ak
da m asala ve u m u d a hrm etinden dolay selm lam tm .

aan Irmak (...) bize masal sylyor. Kararnca, kaderince.

T rk seyircisine masaln da, umudun da bir g e le n e i olduunu, srf

bu yzden bir g e le c e i d e olacan hatrlatt iin teekkrler.
U la k iin okurlara yle seslenm itim :

Srf insana dair umudumuzu canlandrmak istedii iin, bizden sadece

masallara sayg duymamz taleb ettii iin dah Ulak seyredilmeli.

mdi P re n s e s in U y k u s u gibi kt ekilm i kt bir film yznden

umudumu kaybetm i deilim , nitekim zaten bu neden le bu eletiriyi
yapyorum .

174
 Slam ann bedeli vardr. K en di evresin de d n er kalr insan, ve
o durumda bakalarna ge re k kalmakszn bizzat yolun kendisi yolcuyu
terbiye eder. vg lerle deil, eletiriyle olgunlar insan. O ysa eletiri
kadar vg d e ykar insan. En kts martr.
m ankln actc taraf, insann m asala ve umuda hrmetini azalt
masdr. H urafen in , mitin gcnden kukuya dmesidir.
am zd a umudu canl tutacak iki kaynak var. H ikm etin huzm ele
rini seyred eb ileceim iz iki alan.
D in v e S a n a t.
kisi d e umut verir. kisi d e g e r e in snrlann aar. kisi de a n la t
nn zn kutsar. B ezirganlann itihasn uyandran iki m e y v e bahesi
gibidir din ve sanat. arnn itihasn. T a rk ovsk inin S ta lk e ra kar
t olarak yaratt P o r c u p in e karakteri, srf bu yzden din ve sanat
bezirgnlanyla eletirilebilecek bir nitelik arzeder.
M asalcnn inandm cl, masalna evvel kendisinin de inanmasn
gerektirir.
nanm azsan nasl yabanclaabilirsin e y talib? Yabanclam azsan,
peki o takdirde nasl inanabilirsin?
P re n s e s in U y k u s u n u n en byk gnah bir masaln safiyetinden
yoksun olm as. Masaln o hrmet duyulas ciddiyetinden.
Y an l okum adnz, evet, her masaln k en din e has bir c id d iy e ti var
dr. Um udun. H ayalin. Bu yzden d e sanatn.
M asal zn kayb etm eye grsn, o anda M e c n u n safari yolculuu
na kan turist kafilesine H ica z llerini g ezd iren bir reh b ere dnr,
F e rh a d ise dadan kard top ra kam yon k am yon evre k ylere
satm aya alan bir m teahhite.
A ltn bulm ak am acyla erenlerin trbesine kazm a vurm am ak bu yz
den! M asala v e umuda hrmeti asla elden brakm am al. P o r c u p in e nin
deil, S ta lk e n n szne inanmal!
Kutsal V a d iy e ayak basmsan, h em en nalnlarn karmalsn! Kut
sal V a d iy e , yani masaln v e umudun toprana.
N e g zel d er bir g en aire:

175
 yk anlatmak, derin v e allmn dnda bir din duygusuyla gerek
letirilebilir.'

O halde gururu in cin ecek olsa bile kutsal vadideyken a a n rmak

da ayandaki o kaln deri izm eleri karmal!
Naln olsayd kolayd belki am a ayandakiler bu sefer izm e.
S zd e baarlar.
N e ki bu yolda ancak plak ayakla yrnebileceini unutmamal.
Tevazuyla.
S rf masaln v e umudun adna.
En nihayet, uykuyu v e dleri ciddiye almal. efkatle.
V E elbette sanata hrm eten.

* Niign Marmara, Krmz-Kahverengi Defter, s. 46, stanbul 1993

176
 sinemadaki ressamlar

G rah am G r e e n e nin S ta m b o u l Tra/nindeki (1 9 3 2 ) u tesbit. sine

mann kken in e den en d er huzm elerdendir:

Filmler g z e bir ey retti: hareket halindeki manzarann gzelliini.

H al byleyse, n ve g lg en in dnyasnda yaam adan ve/ veya

renklerin v e izgilerin sergzetine yaknlk duym adan sinem a sanatnn
- hakk verilebilir m i?
Sanm yorum .
Sinem ann tem elin d e resim vardr: s u re t ve tasuir. H arek et eden
suretler. B ir tr fo to ra fla r geidi. Tam tam na re s m -i g e it. H z ve
sratin ocu u sinem a. M o d e m fiziin. P e k tabii ki m a d d esi itibariyle
deil, f o r m u itibariyle.
Bir d e ses. Mzik.
V E s z. Dil v e edebiyat. A m a her halkrda s u re t ve tasuir. maj.
Suret-i mahsse. A k l deil, hiss suretler.
Sinem a, btn sanatlar gibi kavramlarla deil, imajlarla ifade etm e
nin alan. Bildirm ekten ok gsterm enin. M stehcen olm ayan sinem a
olm az. Sinem ann zdr nk gsterm ek. T eh ir etm ek. A m ak. H e r
film bir itiraftr bu yzden. Gnah karlr. O rtaya. G z nne. M uhay
yileye izin verilir uabildii yere kadar umas iin.

177
S in e m a to g r a fi ile p o r n o g r a fi ayn anlam a gelir bu yzden. Skndan
harekete gei. K in e nin zndeki G rek ruhu: Kvr|o.
S alvador Dali-Luis Bunuel kilisinin ektikleri o efsan e ksa-film ha
trlanmal h em en burada. U n C h ie n A n d a lo u (1 9 2 9 ).

Gerekstclk resim le d, dle sinem ay yaknlatrmtr. B i

linle bilindn.
Kukuya yer yok. artk g zb e b e i tam ortasndan izilmitir.
V E kla g lg e ayrmtr.
Bir d tabir etm ek ten daha m stehcen n e olabilir ki?
S inem a rya deil, bir tabir sanat. Salt d anlatmaz, anlatrken
yorumlar. O nu akla getirir. Erbab bilir, bir d aktarmakla onu y o
rumlamak arasnda bir fark yoktur. H e r aktanm bir yorum dur nk.
D g ren daha onu aktarm aya balamken yazg harekete geer.
K ader o anda alarn rer. O lacak olan olur. Unutm ak en iyisidir ou
zaman.
* *

S inem ann resm e deilse bile ressamlara ilgisinin gem ii aslnda

ok gerilere uzanm yor.

B ile b ild i im kadanyla deil, daha ok g re b ild i im kadaryla. S z

gelim i A lex a n d er K ord a'n n R e m b r a n d t 1 9 3 6 tarihli. Y n e tm e n in
belki yetersiz, am a sade v e sevim li bir anlatm var. Bu d en em ed en yllar
sonra ngiliz y n etm en P e te r G reen a w a y, Bat sanatnn dokuz ah e
serini konu alan dizisi ierisinde yer alan N ig h tw a tc h in g i (2 0 0 7 ) eker
ve h em en ardndan R e m b r a n d t s J a c c u s e (2 0 0 8 ) adl b elgeseliyle de
bu ham lesini talandrr. A n c a k k ayarlannda gzetilen o Rem brandt
solukluu, d n e m film lerine zg o aaal anlatm , zen gin v e incelikli

178
kostm v e tasarmlar nl G e c e D evriyesinin yksz anlatm na can
verebilm i m idir, ite buras tartlr. A n c a k yine d e G re e n a w a y in d e
nem elerinin bam sz bir deerlen d irm eyi hak ettiin d e kuku yok!
4 0 lar n e yazk ki bo grnyor. S ava yllar.
Kk bir ham le mstesna. A lb ert L e w in in G auguine hakkndaki
T h e M o o n a n d S ix p e n c e (1 9 4 2 ) adl filmi. Y a rm asr sonra G auguine
hakknda iki film le daha karlaacaz: lki H en n in g C arlsen in Ouir/si
(1 9 8 6 ), dieri M a rio A n d re a c c ih io nun P a ra d is e F o u n d u (2 0 0 3 ).
Z aten tannyor, biliniyor, sevilip b een iliyor dncesiyle tarihsel ki
ilikler hakknda m sam ere lein d e pahal film ler ek m ek sinem a tari
hinin itiraf edilm em i ayplanndandr. C arlsen 'in de, A n d rea ccih io nun
da Paul G au gu in in sergzetinin hakkn verebildikleri sylen em ez.
S z m on a hristiyanik-putperestlik atmasnn yap ay bir biim de s
m rgecilik kart bir dil zerinden tasviri. Fakat inandrc deil. G eri
G auguinin resim lerinde de p ek dnce v e duygudan eser yoktur am a
bu borsac ressam n film e ekilecek denli renkli bir hayatnn olduunu
kabul etm ek gerekir. H i deilse e g zo tik renkleri vardr; yeili, mavisi,
turuncusu. B ir d e devrin m odas g e re i sonusuz kalm aya m ahkum
derin g r n m e abalan. Paleti kalem gibi kullanma hevesi, vs.
S y le m e d e n g e e m e y e c e im . G au gu in in etkisi en o k N e b ile rin
yapayl miktarncadr. H ep si hepsi ii bo m istifikasyon gsterisi.
Bayapt D o v e n o n s -n o u s ? Q u e s o m m e s -n o u s ? O a llo n s -n o u s ?
(1 8 9 7 ), sanrm , L a rs'm da hayal ve ilan e d e c e i zere, belki bir film e
konu bile olabilir.
Um utsuz olm am al, hakk verilebilirse sinem a sanat bize bu ressam
baka trl d e anlatm ay baarabilir. A m a n c e iyi bir yk.
Peki 5 0 li yllarda ne var, sava sonrasnda?
H e r zam an olduu gibi biraz sanat, biraz e len ce, biraz dram.
n c e sanat. G ya sanat. D aha o k siyaset. A lain Resnais ile R o
bert H essen s gz n d en P icassonun nl tablosu G u ern ica n m (1 9 5 0 )
yks. Ksa film. G u e m ic a nn, yani spanya i savann. Duygusal
ve tarihsel bir yk. Bask blgesinde, Bis C a y e d e kk bir kasaba
olan G uernica 2 6 N isan 1 9 3 7 tarihinde aralksz bom balanm , ehir
yerle bir olm u v e 2 bin sivil insan lmtr. Bu acnn dile getirilm ek

179
istendii kk bir b elgesel G u e rn ic a . Gnm zde tm ayrntlaryla
bu yknn sergilendii yer, gerek te M useo N acion al C en tre d e A rte
R ein a S ofia. M adridde. Bir m abed. G u e rn ic a sinesinde saklad ba
yaptlardan. S ergilen en ayrntlarn szcklerle tasviri ise imknsz.
S ava sonras, P ica sso nun yldz iyice parlar. N ed en leri gibi sonu
lar da politiktir. Bir kere Fransada itibar o k artmtr. gal yllarnda
A lm an lara y zverm em e gz pekliin i gsterm itir nk.
A lain R esn aisden sonra bir baka Fransz y n etm en daha kam e
rasn Picasso zerine evirecektir. F fen ri-G eorges C lou zot. Y n e tti i
film ise, bugnden bakldkta sadece Sanat Tarihi ren cilerin e hitab
ed ecek dzeyde. L e M y s te re P ic a s s o (1 9 5 6 ). Bir belgesel. Zam ann
ruhuyla uyumlu. S ou k savan.

Sarho Kayk iirini yazarken Rimbaudnun zihninde neler gerekletiini

bilmek iin neler verm ezdik, Jupiter senfonisini bestelerken. M ozartn

aklndakileri. Yaratc kiiye bu tehlikeli m acerada yol gsteren gizli

mekanizmay bilmek... Tanrya kr ki iir ve mzik iin imknsz olan,

resim iin mmkn!

C lou zot yanlyordu, yaratc m uhayyilenin srrna nfuz etm ek ne

yazk ki resim sanat iin d e mmkn deildir. stelik bakalar tara
fndan d eil bir tek, sanat tarafndan da. Sanat anlatr. Aklayacak
olan felsefedir.
Bu nedenle Picasso kendi yapp ettiklerini yorum layacak son kiiydi.
S af yetenek. Elinde tutann hrslarnca beslenen palet. m r boyunca bir
idesi olm ayan yoksun eller. de yerine dedikodu, gerek te sanat yerine
zenaat. C lou zotnun yapt bilindik anlamyla bir belgesel deil bu yzden,
sade kayt. Veri. Sanatnnki ise perform ans.
lg in lik bir sanat yapt iin bir zelliktir, ve fakat kesinlikle yara
tcln alam eti deildir. Gl bir id e den yoksunluk, yn etm en liin in
ilk den em elerin d e deil, son d en em esin de d e ne yazk ki C lo u zo tnun
peini brakmaz. N itekim yks S e rg e B rom berg-R u xan da M ed-
rea tarafndan anlatlr: L e n f e r d 'H e n r i-G e o r g e s C lo u z o t (2 0 0 9 ).'

Claude Chabrol, Clouzot'nun ekemedii senaryoyu yllar sonra tekrar sinemaya

aktarmay deneyecektir: L enfer (1994)

180
 T a g e D anielsson'un P ica ssos a u e n ty r (1 9 7 8 ) adl kom edisi nazar-

itibara alnm azsa, ki p ek alan da olm am tr, Picasso hakknda ciddi bir
yoru m teebbsne tank olm ak iin sinem aseverler krk yl beklem ek
zorunda kalacaklardr. Jam es Ivory hakikaten seyredilebilir bir yapt o r

taya koymutur: S u rviu in g P ica s s o (1 9 9 6 ).

P icassonun zerindeki sahte
cillann parlakl yava yava kay
bolacak, kiilik zaaflarnn zerine
gidildike, sradan seyirciyi arta
cak lde, ilgin srprizlerle kar
lalacaktr. A n th on y H op k in sin
gl oyunculuu bu kiisel zaafla-
nn olumsuz ynlerini vurgulamak
tan o k d en gelem i olsa bile, ok
deil sekiz yl sonra, Mick D avisin
ynettii, imdiden kk bir efsa
ne haline gelen , M o d ig lia n i (2 0 0 4 )
Picasso im gesini hi acm adan y e
rin dibine sokacaktr.

N iin?
S z m on a, m eslekta M odiglian inin trajedisini daha belirgin klmak

iin.
Davis, M odigliani g e r e in e titizlikle uym a ihtiyac duym am , haya
lini zg r brakm akta hi tereddt etm em itir, {yi de yapm tr. nk

M od iglia n inin ismi de, tablolan da bu film in etkisiyle bilinir hale gelm i
tir. te sinem ann gc. Y n etm en in . Yaratcnn.
Jacques B e c k e rn M o n tp a rn a s s e 1 9 (1 9 5 8 ) adl erken saylabile
cek yapm , ardndan Fran co B rogi T a v ia n i nin ksm en selefinin kusur-
lanndan kanm aya alan M o d is i (1 9 9 0 ) h em daha sade, h em daha
iddiasz film lerdir. K en di d nem lerinin ekim olanaklarnn yoksulluu
ve/ veya bteleri itibariyle deil, yaratc sanatn uzaklardan duyulabi-
len o keskin rayihasndan m ahrum olm alar sebebiyle.

181
 M odigliani talyan kkenli naif bir yahudiydi. Picasso ise itahas-
na ket vurulamaz bir spanyol boas. Sovyetlerin yklnn ardndan
M od iglian i nin gelii, Picasso'n u n gidii acaba bir tesadf myd?
Sanm yorum .

H e r n eyse, m od ern resim tarihinde artk bir M o d ig lia n i varsa, kim

se kuku duym am aldr ki bu M ick D avisin m uhayyilesi sayesindedir.
Kaytlarndan kurtulmu bir m uhayyilenin.
A frik a masklarnn g zleri yoktu. lhamn masklardan alan M odigli-
an ininse kadnlannm.
Bu-ara-da bir d e elen ce. J oh n H u ston un Tou lou se-L au treci anlat
t M o u lin R o u g e (1 9 5 2 ).

C ce kal, Lautrec trajedisinin istifade edilecek en zahir, en kolay

ynyd. Ucuz. Gya yakn akraba evliliin yol at aptalca bir kaza.
o k yazk! inde Parisin v e Fransz aksannn olm ad bir Lautrec filmi
olur mu? Huston, birok A m erikal y n etm en gibi imknsz (!) g erek

182
letirm eye alm ve sonunda ortaya ister istem ez kt bir m elodram

km. O ysa soyluluun ihtiamyla Parisin arkasokaklannn kokusunu

birletiren bir sanatdr H en ri d e Toulous-Lautrec. Tablolanndan ok

afi tasanmlaryla. H e le hele izim leriyle. Bilhassa gnmzde. M ou

lin R o u g e kadar M oulen de la G alette izlenim lerinin ve bu izlenim lere

elik ed en batakhane gzlem lerinin sn tablolardan o k eskizlerdir bu

yzden. Y akn zam anda ancak kamunun haberi olan eskizler. A lb id e

L e Palais d e la B erbie'n in koynunda. G en zi yakan kokular A lb inin o

ocuksu iklimine em an et edilmi gibi. Bu iyi gelim elere karn, sinem a

sanki, h er biyografi kt olm ak zorundadr, kaziyyesini ispatlam aya ah

detm i gibi.
R o g e r P la n c h o n un L a u tr e c i ise (1 9 9 8 ) gecikm i bir d en em e o la
caktr. Gl bir bte. Z en gin kostm daarc. Kalabalk bir cast.

Lkin sanatlar hakknda ekilen ou film gibi en n em li eksii duy

gusu. Duygusu y o k L a u tre c m . S a d ece ilkinin eksiklerini gya grltl

biim de telafi etm eyi denem i.

Y e r i gelm iken ncsne d e iaret edelim . W a ld em a r Januzczak

bir sre sonra h em sunduu hem yn ettii, kiisel hayranln elim siz

rn olm aktan te y e g id em eyen bir belgeselle izleyicilerinin karsna

kar: T o u lo u s e -L a u tr e c -T h e F u ll Story; (2 0 0 6 ).

En nihayet bir d e dram . V in cen te M in n ellinin V a n G o g h un ha

yatn ele ald L u s t f o r L if e (1 9 5 6 ). Kirk D ou gla s m oyunculuk gc

k m senem ez am a yllar sonra Spartaks oyn ayacak bir karaktere

V an G o g h gibi naif v e krlgan bir kiilii teslim etm ek o gn iin bile

ironik kam olm al. yi am a yz biraz benziyordu, denebilir. Unutul

m am al ki V a n G o g h bir eh reden daha fazlasdr. o k daha fazlas.

R esim sanatnn bu efsan e ehidi hakknda, anlatm zayf da olsa,

ikinci bir film in ekilm esi iin n ered eyse yarm asrn gem esi g e re k e
cektir. M aurice Pialat, V an G o g h (1 9 9 1 ). T ip ik dolaym sinemas. R es

samn hayatndaki bir ayrnt zerinden kendisini anlatm aya almak.

Dr. G ach et dolaym nda erim i bir V a n G o g h . Tutkunun deil, acem i

bir hevesin rn.

183
 En nihayet, bir d e G o ya .
G o y a hakknda grebildiim iz film
var. lki H en ry K o ster'in T h e N a k e d
M a ja (1 9 5 8 ), kincisi C arlos Saura'nn
G oya en B u rd e o s (1 9 9 9 ); ncsii
M ilos F orm an n G o y a s G h o s ts (2 0 0 6 ).
G o y a nn tablolan arasnda en san
sasyoneli, herhalde, bugn M adridde
P rad o Mzesi nde konuklarn arlayan
La M a ja D esn u d a d r (1 7 9 7 -1 8 0 0 ).
p la k M a ja yani. Edouard M a n etnin
nl O/ym piasna (1 8 6 3 ) ilham veren
kkrtc eser. M aja seyircilerine srtn
d n m ez, tam aksine kstaha onlann gzlerinin iine bakar. XIII. Alba
Desi. H e r eyiyle A v a G ard n erin karizmasna em an et edilen kadn!
Siyasi hrs ve entrikann rem zi. H atta biraz erkeksi. Buna karn hem
K ralie, hem de Engizisyon karsnda mlplak. stelik kstah. A cab a
G o y a o nedenle mi Desi bir de giysili olarak resm etm itir, bilem i
yoruz. Bildiim iz K o sterin bu zengin olgular daarcndan yeterin ce
yararlanam am olduu.
Saura, G o y a y yllar sonra daha iten, daha sem bolik olarak kavra
m ay dener. y le ki G o y a nn ruhsal yorgunluunu yal bir tebessm e
sdrm ay baarr.

Hayal gcnle dnyann en korkun suunu ileyebilirsin ama kimse seni

cezalandramaz; cennete de ykselebilirsin, cehennem e de inebilirsin. Fa
kat bir tek tehlike var: N erede duracan ok iyi bilmek zorundasn. Aksi
takdirde deliliin karanl tarafndan yutulursun.

D e lili in k a ra n l G o y a nn zerinden getii bir srat kprs g i

biydi adeta. M uhayyilenin, en kt canavarlarn zuhuruna yol atn
v e fakat ayn zam anda tm sanatlarn anas ve m ucizelerin kayna
olduunu syler.
A m a hangisinin? N e d e n s iz hayal gcnn m, m a n tk l hayal g
cnn m?

184
 Saura, G o y a nn kincisini tercih ettiini dnr.
M ilo F o rm a n a gelin ce, o daha o k G o y a nn gravrlerinden hare
ket ediyor. H ayaletlerinden. izim lerinden. En o k da kiliseden. Engi
zisyondan. G erek te bir sanat yaptndan ok , bir pazar maml. O r
talam a seyirciyi h ed efleyen bir film. B ir m elodram . M ozart, G o y a dan
daha dram atik bir kiilik olduundan deil, m u htem elen A m ed eu su n
yn etm en i kulaklanna gzlerin den daha dkn olduu iin.
P ra d o 'd a daha o k vakit geirseydi, acaba sonu biraz daha farkl
olabilir m iydi? Bunu b ilem em am a hi deilse P e te r S h a ffer gibi gl
bir oyun yazan daha bulabilseydi, o takdirde sonu o k daha farkl o la
bilirdi. te buras kesin.
Bir de ge le n e k tabii ki. Bir Pukin g e le n e i. A m ed eu s bylesine
gl bir izginin rnyd. G o ;a s G h o s ts ise piyasann.
Tutkuyu sanatnn yaam ndan ve yaptlarndan retm ek iin didin
m ek yerin e o yaptlarn kkeninden, yani sanatnn bizzat tutkusundan
tem in etm ek iin herhalde sanat kadar edebiyatn gcn d e yardm a
arm ak gerek . Y a n i vizr kadar kalem in gcn de. S inem ada halen
eksik olan budur. E d e b iv a t.
 6 0 'I yllar d e p ek verim li gem i saylmaz. B ir heykeltra olarak
deil am a bir ressam olarak M ich a ela n gelo nun daha o k P a p a II.
Juliusla arasndaki sevim li gerginlikler zerinden yryen T h e A g o n y
a n d E cstasy (1 9 6 5 ), istine C h a p e lle in tavann ve duvarlarn ssle
yen fresklerin hikyesini konu edin iyor kendisine. C a rol R e e d in y
nettii bu filmin n em i sanatsal deerin d en deil, sadece byk bir
sanaty ele alm asndan kaynaklanyor. M uhayyile zaafnn bir rn.
H ep si bu kadar.
Lu cian o S a lc e nin E l G r e c o (1 9 6 6 ) adl d en em esi, kendi devrinin
olanaklar iinde dnldnde, baanl bir yk olarak grlm eli.
Belki m sam ere tadnda am a hi kukusuz Y an n is S m aragd isin krk
yo l sonra film e ald E l G re c o y a (2 0 0 7 ) nisbetle daha iten, daha lirik
bir anlatm a sahip.
B elirtm ek gerekirse, sinem a iin bu byk usta, hl sanatna ya ra
an bir ustalk ve duyarllkla ele alnm ay beklem ektedir.
Bu arada M ichael Povvelln yn ettii A g e o f C o n s a n t (1 9 6 9 ) gibi
ressam v e ge n ve plak m o d el (lolita) ilikisinin tahrik edicilii zerin
den kurgulanan kimi yapm lara gelin ce, ism en zikredilm em eleri bile
sanrm bir eksiklie yo l am ayacaktr.
M uhayyile araclyla bir adam , bir ressam m yaratm aktan s z edi
liyor, o halde hi duraksam adan e re f tac h em en Tark ovsk i'n in ba
na yerletirilm elidir. T a rih yazm ak b yle bir eydir ite. A id iyeti bile
m ekuk bir tablo, bir iki fresko, be bilgi krnts, v e T a rk o vsk inin
idrakinden zuhura g elen saatlere yaylm koca bir anlat leni.
R essam , nakka v e dervi. A n d r e i R u b le u (1 9 6 6 ). S in em a sanat
kendi nclerine hrm et etm ek zorundadr. Sanat yn len diren d ei
m ez id ea nn kendisine. nsanm btnlne. Tarkovski sinem asnn
ian budur. A sla hrmet. N itekim yirm i yl sonra Tarkovski O ffr e tte
(1 9 8 6 ) L e o n a rd o da V in c inin A d o r a z io n e d ei M a g i (1 4 8 1 ) adl tab
losundan ana sim ge olarak yararlanm akta da tereddt etm eyecektir.
K h in le rin A r z -1 U b u d iy e ti. Baka bir deyile bilimin sertlii v e acm a
szl karsnda inan ve efkat, istatistikler karsnda by v e keha
net, en nihayet umutsuzluun ifas olarak da m ucize.

186
 T a rih v e a n v e n a n . A n d

rei R u b le v , bir aheserin m add

im knlardan ok yn etm en in

ak v e istidadnn eseri olduu

nun ak isbatdr.
Sanat n celikle insana ihti

ya duyar, g ce v e paraya deil.

nsana, yani sanatya.

T rk iyed e bir S in a n filmi ni

in ekilem ez? te bundan. Tut

ku dolu, zg r v e zengin m uhay

yilelerin eksikliinden. Devletin,

m esel ilgili Bakanln o isiz,

gsz, ruhsuz brokratlan belki
bir bte oluturacaklar, belki bi-

rilerini grevlendirecekler, belki

niin bir S in a n belgeselim iz bile

y o k diyecekler, belki kendilerine

i karacaklar, am a en nihayet yine d e eldeki mahdud imknlan arur

etm ekten baka bir ey yapamayacaklardr.

L tfen biraz da kltr ve sanat iin eller ceb e, dem en in ne anlam

var? M asalarn zeri altnla ve gmle dolduunda n olacak? Parann

gc sanat v e sanaty m yaratacak?

A k ve istidad biraraya gelm eyin ce yarat olm az. rade v e kudret.

elikiyle yzleilm edike d e n e ak ortaya kar, n e d e istidad!

Sanat ve sanat m istiyorsunuz, dua edin d e bellar yasn zeri

nize gk ten ! Alktan nefesiniz koksun! Hznnz olsun m esel. Y o k

sunluklarnz. ncinmilikleriniz. Gszlnz. Kukunun penesinde

kvrann. Dualarnz h ep geri evrilsin. Kahrolunuz. Kahrediniz. Yaam

souk bir su gibi teninizde hissediniz. U ykuya hasret kalnz. efkat

kokan bir n efes beklerken krek kem iklerinizin ortasnda hissedin yrin

hanerini. T ad n ihaneti. Reddedilin. nkr edin v e edilin. nkr edin ve

187
edilin. Teredd t edin. ncindiinizi dnn. Ryalarnza apansz dolu

an bedbahtlara kendinizi anlatm aya alrken takatsiz kaln. Y aayn

yani. elikiyi. ileyi. Bakn o zam an nasl da g n kaplan alyor.

T a n n nasl da sesinizi duyuyor. lham perileri nasl da dans ediyorlar

evrenizde.

V E ite o zam an sanat yaratm aya, ele geirilem ez olan feth et

m e y e balar. lm e m e k iin. Biraz olsun n efes alm ak iin. Hakikatin

kokusunu srf sevgilinin sa diplerinden duyabilm ek iin.

T ark ovsk id e bunlarn hepsi vard. n c e hzn. Btnyle. Huzur

suzluk. V arolu zdrab. V e istidad. Zatndan uur taleb ed en istidad.

Kem al.

B y le c e kendi tarihinden bir bayapt ortaya kard. Ltfen ilk fr

satta diz k p seyrediniz o dehann ltsn. Bir an nasl yaplrm ,

grn ltfen! Bir inan varln nasl srdrrm, izleyin!

7 0 li yllar da bir iki istisnayla bo grnyor. ki standart tv filmi.

lki R en a to Castellaninin L a uita d i L e o n a r d o da V in c i (1 9 7 1 ) adl

d en em esi, dieri ise P e te r VVatkinsin yazp yn ettii E d v a rd M u n c h

(1 9 7 4 ).

8 0 li yllarda da yeterin ce film yok. D erek Jarm an n C a ra u a g g io

(1 9 8 6 ) adl yapt, m uhayyilenin yetersizliini gsterm esi bakm ndan

verim li bir rnek. Sanatnn yaptlarndaki derinlikle tem as kuram a

m duygudan m ahrum bir bilincin eseri. Y n e tm e n film in zerinde

seyred ecei ana gerilim i aklsra sanatnn o bilinen huysuz ve hrn

tabiatndan tem in ed eb ilecein i ummu. Bkn bir ressam. Serseri.

K avgac. D aha n e olsun? D ahas olm am da zaten. H e p s i bu kadar!

S ey red em ey ip yarda brakmtm. H ayal krkl. Beklentinin boa

k. A c e m i duyarll.

Jarm an, C a ra va g g io gibi byk bir ressamn h em gl yaptlarn

dan, hem d e zengin ayrntlara sahip yaam yksnden hakkyla yarar

lanm ay becerem em itir.

188
 Peki, A n g e lo L o n g o n inin 2 0 0 7 tarihli C a ra u a g g io denem esinin bir

teselli d e eri oldu m u? S a d ece literatre katk. Elim izdeki listeye.

N iin resim sanatnn y ld z la n szkonusu olduunda kam erann

dili birdenbire k ek elem eye balyor, hem d e yllardr?

H e r halde yldzlarn kendi d oa l parlaklklarna doru evrilen vizr

ltsnn yeterli olacan sanmaktan. D n e m film lerine zg teknik

koullan yerin e getirm ek iin gsterilen titizliin senaryodan esirgen

m esi bir baka neden. yk ye ne ge re k var? stelik zen gin m ekan

tasarmlar, klar, renk oyunlar, kostmler, v e biraz da sanatnn ya

amna ilikin kimi ayrntlarn (dedikodulann) n e kanlarak dramatur-

ji sorunlarnn stesinden g e lm e y e almak. zellik le bildik klielerin

senaristlerin elin de ucuz replikler haline dnm esi. Dk bteli bel

gesellerin yansra tv filmleri. K saca szettiim iz film lerin bir ksmnn

tv filmi olarak ekildii dikkatten kam am al. A n lat sorunlarnn bir ks

m, zorunlu olarak, tv dilinin seilm esiyle alakal. Dil anlatm, anlatm

ise eseri belirliyor.

189
 H e r alanda olduu gibi, sanat alannda da onun hakkn v e re c e k has

evlatlan var. S zgelim i B ru no N u ytten 'm C a m ille C la u d e l (1 9 8 8 ) adl

filmi, bu rpm lar arasnda, gl bir ham le olarak vg y hakkedi

yor. Film in m erk ezin e R o d in in yerin e onun kadar tannm ayan sevgilisi

Cam ille Claudelin yerletirilm esi, anlatm n dilini de, imknlarn da

glendirm i. Bu da g a y e t d oa l. nk C am ille, R o d in in ilham perisi.

lgn bir kadn. V e onunla birlikte duyarll incelen kaba saba bir hey-

keltra. G ya bylelikle ak v e tutkuyu tanyan bir Rodin. B ir m erm er

iisinden bir heykeltra, bir sanat yaratan ilham perisinin ta kendisi.

A ca b a periler niin h e p dii olm ak zorunda? Y aratc cazibenin tek

mliki olm alar n eden iyle mi?

C am ille Claudelin yontularnn farketm em i olab ileceim husus bir

taraf var m d iye m erak ed ip P ariste R odin M zesin e nc kez

gitm ek ihtiyac duymutum. Srf bu film yznden. N e ki elim bo d n

m em itim . Bir d e bu zaviyeden , yn etm en in zaviyesinden baknca an

lamtm ki C am ille ldrm asaym , asl m ucize bu olurmu.

C am illede passion u n anlam da tahakkuk etmiti: tu tk u , ile ,

hasta lk.

Yontularn dikkatle inceleyin, bakalm N u ytten n abartt kadar siz

de abartm ay b ecereb ilecek misiniz?

9 0 'l yllann bandan itibaren sinem ada resim sanatna v e ressam la

ra ilgi artyor. Bakalm son yirm i ylda kimler var? K im ler yo k ki, nller

den Brughel, V e rm e e r, El G reco , G o y a , Artem isia, M on et, V a n G ogh ,

Lautrec, Klimt, Picasso, Dali, M odigliani, K okoschka, E gon Schiele,

Pollock, Frida, A n d y W arh ol, Seraphine...

Al bir kbusla balatalm: Jacques R ivette'le.

L a B e lle N o is e u s e (1 9 9 1 ) B alzacn nl rom ani L e C h e f-d ' u v r e

inconnunn (1 8 3 1 ) kahram an F ren h o ferin bir yorum undan ibaret.

sm e bakar msnz: C a z g r D ilb e r.

D aha n c e yazm tm : Fransz tarz yapaylk. H issedilm eyen v e fakat

varsaylan bir deha. Y aratc sreci, m r boyunca bir kez bile yaratm ay
d en em em i biri nasl anlayabilir, nasl tasvir edebilir? A n layam azsa, his-

190
sed em ezse, R ivette gibi, m ecburen ii bo tahm inlerde bulunur. Yaratc
sre dandan g zlem len em ez. Yaanm as gerekir. Aksi takdirde ha
kikatle ilikisiz y a p a y kriz sahneleri retilir. M im ar olsun, ressam olsun,
kendinden g e e n dhinin buhranlan, sa ba datm alar falan.
K om iktir, v e iin kts hepsi d e bu kadardr.
A g n s M e rle tnin yn ettii A rte m is ia n n da (1 9 9 7 ) ayn kategori
d e d eerlen dirilm esi kanlm az. Kk anektodlan n zam ana yaylarak
sndrlmesi adeta m etnin duygu v e dnceden anndnlm asyla s o
nulanyor. E zb ere bilinen ykler. Dk oyuncu perform ans. Bir d e
d n e m film lerinin kendine zg zorluklan. Film teknolojisi ne yapsn?
Ed H arris in yn ettii v e oynad P o llo c k (2 0 0 0 ), tam bir A m erik an
fkaral. Film i d e n e yazk ki ancak P o llo c k un kendisi kadar etkileyici.
I. D nya S avandan sonra Paristen N e w Y o r k a g m e y e bala
yan m o d e m sanatn zellikle 11. D nya S avandan sonra nasl olu p da

bir A m erik a n silahna dnt bilinen hikyedir. A m erik an avangard

versus S o v y e t gerekilii. H e r ikisi d e insana yabanc. nsann varolu-
sal elikilerine. Derinlikli bir dnya kavrayndan m ahrum bir sanat.
Ruhsuz. H e r trl diyalektik gerilim den uzak. Buna ram en sanatnn
gya bireysel km azlarndan zuhur e d e c e in e inanlan p eyga m b er n e
ilhamlar v e bu ilham lardan insanlk vicdanna decek birka k huz

m esi. Son u : a c tio n p a in tin g .

S ovyet gerekiliin in estetik d eeri ise, ancak M o sk o va daki
Stalin in piram idleri kadar. S z m on a Y e d i K z k a rd e kadar.
Bruce B eresfo rd un B rid e o f th e W ind\ (2 0 0 1 ) g erek te yaananla-
nn ac v e iddetini hayale aktarmann sanlandan n e kadar da z o r olduu
nu gsteriyor. M alum , m uhayyilenin sr o k nadiren gereklii temsil
ed ecek , onun yerini alacak kvam a gelir. B eresfo rd un ii kolay deildir,
zira bir yanda yzyl sonu V iyan asnn birka nl kadn figrnden biri,
A lm a M aria M ahler (l. 1 9 6 4 ), te yanda O skar K okosch ka (l. 1980).
A lm a nm klanna fledii nefesin, yllar iinde, K ok osch k ann fra
darbelerinden daha gl, daha ihtirasl, daha renkli tablolar m eydana
getirdiinden kuku duyulamaz. A h u gerein tketilem ez d erecedeki

geni snrlar!

191
 A lm a nn tam da bu noktada srf resm i elerinin adlann hatrlatm ak
yeterlidir sanrm: nl bestekr G ustave M ahler, Bauhaus'un kurucu
su W a lter G ropius v e yazar Franz W erfel.
K okosch ka her lgn k gibi sevdasnn grltsn bastrabile-
cek iradeden yoksundur. yi ki yoksundur. nk yaanan krgnlklar,
ayrlklar, tartmalar, en nihayet bu sava ncesi grltnn A lm a y la
aknn nianesi saylan o nl tabloya dnm esine yol aacaktr: D ie
W in d s b ra u t (1 9 1 3 -1 4 ).
Bu tablonun yks etrafnda dolanan bir d en em e olarak B rid e o f
th e W in d (2 0 0 1 ) ancak Raoul R u izin ayn d n em i resm etm ek iddiasn
daki filmi K lim t e (2 0 0 6 ) elik e d ecek nitelikte. Fazlas beklenm em eli.
Julie T a y m o r n yn ettii F rid a (2 0 0 2 ) artan bu eilim e kadnca bir
katk. H akkn yem eyelim , m uazzam bir aba. Lkin bir trl n celiin
n e olacana karar verilem ed ii iin tam bir kem eke. Aklda n e kal
yor? Sanatn en byk zaaf: K ahram an. Aclarn kadn. P in p o n topu.
in ikencesi.
Fridann dram y n etm en tarafndan kadnca bir duyarllkla n e ya
zk ki trajedisinin n ne geirilm i. T p k Fridann da g e r e k hayatnda
den edii gibi. Film de h er trl sos var. En hrpalanan ise sosyalizm .
Toplu m u n g e le c e in e duyulan gven. to p ya . Yeniyzyln ge le c e k ta
savvuru en az Fridann bedeni kadar gsz ve zayf.
C h ih w a s e o n (2 0 0 2 ) bir Im K w o n -T a e k filmi. F ra d a rb e le ri. X IX .
yzylda K oreli bir ressam n, O h w o n Jan g S eu ng-u pun siyasetle iie
gem i hayat, am a seim i her defasnda zgrlkten yana. zgrlk
ten, yani kadn v e sakeden. K anlm az olarak. D o a l olarak saraya,
sarayn snrlarna kar iflah o lm a z bir kar koyu. Sanata v e kadna
mptela bir ressam. S evim li sarho. Lkin kabiliyetin ta kendisi!
Tablolarn, hi deilse bir tablonun yksn anlatm aktansa bir res
samn alkantl hayatna el atm ak y n etm en lere daha ekici v e daha
sorunsuz g e liy o r olm al. R esm in yksnn ressamn yksne feda
edilii. Elbette istisnalan ok bu eilim in. rn ein P e te r W e b b e r in y
nettii G ir l w ith a P e a r l E a r r in g (2 0 0 4 ).
W eb b er, H ollandal ressam V e r m e e r in bir tablosunu konu ediniyor:
K uzeyin M o n a Lisasn. n c i K p e li K z . B ir ressam a v e bir tabloya

192
dikkat ekm esi bakm ndan bu film nem li. H i deilse seyirlik dzey
de. Bu kadarck.
Y a R aoul R u iz in yn ettii K lim t (2 0 0 6 )?
Daha n c e iaret etmitik, sz uzatm aya gerek yok, tam bir
felket. H e b a edilm i bir d en ein kokusu sinmi zerine. stelik John
M alk ovich in standartlam mimiklerinin artk tayam az hale geldi
i karizm ayla birlikte tuhaf bir sentez km ortaya. Bir bulama. (Bu
balam da N icolas R o e g n B ad T im in g i (1 9 8 0 ) hatrlanmal. K lim tin
evresi. Bilhassa Freud ve Klimt. Sanat ve Psikanaliz. Y o ru m yorar. Pes
etm em eli.)
Y n e tm e n , K lim ti v e yaptlarn seyircinin gz n den kanrken bari
onun yerin e kendilerine h o bir hikye verseydi. N e ki o kadar cm ert
d e davranm am . N iin? A ca b a sanat zerinden sanatn zne iaret
ed ilem ez mi?

te S a in te C o lo m b e (Dnyann T m Sabahlar, 1 9 9 1 ), ite M o z a rt

(A m edeu s, 1 8 8 4 ), ite E d ith P i a f (Kaldrm Seresi, 2 0 0 7 ). byk
m zisyen, byk sanat. Film lerin d e birer mzik ziyafeti olarak
seyircilerinin belleinde yer etm em i m idir?
P e k tabii ki. A lain C orn eau , M ilos Form an, O livier Dahan, h er
yn etm en in d e baarm ak zorunda olduu buydu zaten. Sanatnn y
ks zerinden icr ettikleri sanatn zne iaret.
Peki ya i resm e, ressam a gelin ce?
Bu sanat dalnn talihi mzik kadar yaver gitm ie benzem iyor. M o
d iglian i ayarnda, k k este tik ler araclyla, bir etki brakanna henz
rastlayabilmi deilim . Erbab nezdinde mi? Hayr! Geni kitleler nezdinde.

193
 A n g e lo L o n g o n inin C a ra v a g g io (2 0 0 7 ), Paul M orrison 'u n L it t le
A s h e s (2 0 0 8 ) ve belki bir d e M artin P ro v o s tun S e ra p h in e (2 0 0 8 ) adl
d en em eleri akla gelebilir. H ep si d e en ok tv film i dzeyinde. H e le
hele L it t le A sh es. Bir ressam , bir air ve bir yn etm en . S alvad or Dali,
G arcia L o rca ve Luis Bunuel. Y n e tm e n , biraz da ticari kayglarla L o r
ca (ve bek len ecei zere e c in s e lli i) zerinden arkada arasndaki
gerilim leri serim lem eyi denem i. Bilinen dedikodulann yinelenii, hatta
sndrl. T ip ik sahte lirizm. H ep si bu kadar!
Ktm ser olm am al. nk sinem ann elindeki olanaklann sanat ta
rihi asndan ilgin alm alann ortaya kmasna yardm c olaca kesin.
Byk bir m zeyi, H e rm ita g e destanlatrmak iin rpnan Aleksandr
S ok u rovun R usskiy k o v ch e g i (2 0 0 2 ) veya bir tablonun peinde yllarn
veren P e te r G reen a w a y in N ig h tw a tc h in g i (2 0 0 7 ) ilk ciddi den em eler
arasnda zikredilebilir. Bilhassa G re e n a w a y in yksz anlatm sem esi
ve zellikle sinem ann olanaklanyla tuvalin, frann snrlann genilet
m e abalan farkl bir sinem a dilinin olumasna katk salayacaktr.

Bir filmi bir tablo gibi sey re d e

bilir m iyiz? B ir yaam , bir yaa
m n izlerini bir p o rtred e grd

m z gibi bir film de d e g rm ey i

baarabilir m iyiz? N itekim sade

c e N ig h tw a tc h in g d e deil, yllar
n c e T h e C o o k , th e T h ie f, H is
W ife & H e r L o v e r (1 9 8 9 ) veya
The P illo w Book (1 9 9 6 ) gibi
fantastik film lerinde d e G re e n a
w a y kam erasn bir fra gibi kul
lanm ak istemi, ve byk lde
baarmt da.
P olon yal y n e tm e n L ech
M ajew skinin B ruegheFin bir
tek tablosunu konu edindii T h e
M ili a n d T h e C rossu n u n (2 0 1 1 )

194
im diden bu izgin in en n em li yap dan arasnda saylmas gerektiini
syleyebiliriz. Bu alm ann kendi alannda bir zirveyi tem sil ettii hk
mn verirsek abarttm z dnlmesin. M ajew ski sinem ada yen i bir
anlat dilinin olumas noktasnda byk bir adm atmr, v e bu adm n
daha yen i, daha cretkar ham lelerle arkasnn g e le c e i kukusuzdur.
* * *

Dikkat edilirse, zikredilen film lerin bir ksmnn tv film i, hatta b elg e
sel nitelikli olduu grlecektir. Sanat film leri asndan bu kanlmaz.
H al b yle olunca, resim den v e ressam lardan s z e d ip d e belgesellerden
sz etm e m e k olur m u?
En sonda zikretm em iz gerek en i en bata zikredelim . G re e n a w a y in
R e m b r a n d ts J a ccu s e (2 0 0 8 ) adl m o n o g ra fik belgeselini. Sanatse
verler bu belgeseli seyrederken bir tablonun iine nasl dahil olunabi
lecein i, h em d e keyifli bir biim de, re n m e k le kalm ayp, bilm enin
g rm e y e m ani olm adn, hatta biraz cretle, b elgesellerd e allagelen
o skc didaktik anlatm n dna klabileceini yakndan grebilirler.
H e m e n ardndan B B C nin yapm zikredilm eli:
Birincisi T h e P r iv a te L if e o f a M a s te rp ie c e (2 0 0 1 -2 0 0 6 ). S an atse
verler h em en hatrlayacaktr, T R T bu diziyi T u v a ld a k i B a ya pt adyla
yaym lam t. (A rivim de kaytl T rk e bl m ler unlar: P ie rro della
Francesca, B ru egel, U ccello, V e rm e e r, V elasqu ez, R em brandt, G o ya ,
W histler, R en oir, V a n G o g h , Gauguin, Picasso.)
Y a p tla n n analizi yaplrken p e n tim e n to la n n , yani ressamlarn tuval
zerinde yaptklan deiikliklerin ihmal ed ilm em esi, am atr sanatse
verlerin yaptlarn ikon ografisin e nfuzlan bakm ndan esiz bir katk
olarak deerlendirilm elidir. (S on d n em lerd e dnyann baz byk m
zelerinde artk tablolarn yanna p en tim en to bilgilerinin eklendiini b e
lirtm eliyim .)
A n c a k bu dizinin kk bir zaaf var, o da biraz ekon om ik , biraz da
siyas n ed en lerle olsa gerek sanatlann yaptlannn genellikle L o n d
ra'daki m zelerden, bilhassa N ational G allery o f A r t tan seilm i ol-
raas. Bayaptlarn ou L on d ra'd a. A d stnde B B C yapm , hani
Paris, hani N e w Y o rk , hani P ra d o diye sorm am aksnz, eldekiyle yeti-

195
nip seyretm elisiniz. A n c a k bu ii yapm adan n ce kendinize yaym lanan
blm leri kaydetm ek basiretini gsteren vefakr bir dost bulmalsnz.
kincisi, yine B B C yapm olan S im o n S c h a m a s P o w e r o f A r t
(2 0 0 6 ).
T R T bu diziyi d e yaym lam t: S im o n S c h a m a ile S a n a tn G c .
A n c a k ka blm yaym landn bilem iyorum . B ildiim , arivim de ka
ytl olanlann aslna nisbetle o k snrl olduu (Bernini, C a ra va ggio ,
Rem brandt, Jacques Louis D avid, Tu rner, V a n G o g h , Picasso, R o th
ko). B elirtm em gerekirse dizinin ngilizce orijinali otuz kadar sanatya
ver veriyor.
ncs, A n d re w H u tto n un yn ettii T h e P r e -R a p h a e lite B r o t
h e r h o o d (2 0 0 9 ).
1 8 4 8 de W illiam Hunt, Joh n Everett Millais v e D ante G abriel R o s
setti tarafndan kurulan v e m od ern sanayi toplum unun oluumunu bir
kabus gibi alglam akla kalm ayp kutsal m etinlere, m itolojiye ve g e le n e
e dn sanatsal bir tavrn kalk noktas haline getiren bu birliin
hikyesini anlatr H utton. B ir bakm a Ruskin'in kardelerini.
A n lam a/yoru m lam a y eten ein in artm as n celik le bilgi dzeyinin
artm asna bal. Bu tr dizilerin yarar, ortalam a resim bilgisini artr
malar ve g rm e y i re n m e k isteyen lere y o l gsterm eleri. ster istem ez
ikonolojik (yorum lam a) dzeyi o k snrl kalr bu yapm larn. D aha ok
ikon ografik adan izlenm eli. T a n m la m a ve z m lem e gcn artr
m ak bakmndan.
A rayan lar aradklarn bulm ak konusunda p ek sknt ek m ey ecek
lerdir. S zgelim i T im D u nnun C laude M o n e td en hareketle anlatt
blmlk T h e Im p re s s io n is ts (2 0 0 6 ) veya D avid M a n son un m e
tinlerini kalem e ald T h e G r e a t A rtis ts / T h e D u tc h M a s te rs (B ruegel,
B osch, V e rm e e r, Rem brandt, Rubens, V a n Dyck), T h e E n g lis h A rtis ts
(H ogarth ), T h e Im p re s s io n is ts (M on et, Pissaro, R en oir, Seurat), T h e
P o s t Im p re s s io n is ts (C za n n e, Gauguin, V a n G o g h , Lautrec, M unch,
Rousseau) gibi m uhtelif resim sanatna ve ressam lara dair dizilere ula
m ak artk p ek z o r deil.

Yal boya tablo eskimeye yz tuttuka bazen effaf bir hal alr. Bu ol
duunda kimi tablolarda ilk fra darbelerini grmek mmkndr. Kadn

196
 elbisesinin iinden grlen aa. K p ein d en kaan bir ocuk. Artk
denize alm ayan eski bir tekne. Buna pentim erto denir. nk res
sam vazgem i, fikir deitirmitir.

Fred Zinnem ann, J u lia adl filmini 4 0 l yllarn nl A m erikal yaza

r Lillian H e lm a n n m bu cm leleriyle balatr. Zaten bu film in d e yazan
olan Lillian H ellm an , resm in iindeki resm i kazyarak hayatndaki
o k ze l insanlar p e n t im e n t o yn tem iyle am a bir edebiyat zen iyle
g zle r n n e serm iti.
P e n t im e n t o ressam n b een m ed ii bir tablosunun ya da bir b
lmnn zerine astar getiin d e zam anla baka bir resm in ortaya
km asndan baka bir ey deil. Zem indeki b oya, g e e n zam anla asl
resmin renklerine baskn ktnda, g e m i , kendini olanca gizem iyle
ele veriyor. Ressam lar arasnda bu teknii bile bile kullananlar da var.
Fikirler d eise d e g e m i gem ez.
T a lib e m azaret dayanr m ?
Y e te r ki iste. G rm ey i nasl ren ebilirim , d em ek ten utanma, ve
g rm en in ren ilebilir bir keyfiyet tadna inan. D in lem ek gibi. T a t
mak, koklam ak, dokunm ak gibi.
Duyularn da kem ali var. stidad (bilkuvve) olan hereyin, kemali
d e vardr. stidad, sahibine kendisini fiile karm as iin yalvanr durur.
G erek lem ek ister. Zuhura kmak, tahakkuk etm ek iin um m anlara
salar zatn. kam azsa, tahakkuk ed em ezse, sahibine zdrab verir. S rf
zevald e kald iin, kem ale erem ed ii iin. K abza yol aar. Sahibine
dnyay dar eder.
T u tk u denilen hal d e budur aslnda. stidadn kem alini taleb etm e
si. Sahibini zorlam as. A m a cn a ulaam adnda onu helak etm esi.
F erh ada d alan deldiren ibu istidaddr. Aklk istidad.
N e d em i air?

B ende M ecnun'dan fzun klk istidad var.

k- sadk m enem , Mecnun'un ancak ad var.

* Pentimento adl kitab Trkeye de evrilen Lillian Hellman, McCarthynin ko

mnist avna kt yllarda mehur The House o f Un-American Actiuities Com
mittee tarafndan sorgulanan sanatlardan biriydi.

197
 P eki ya bu istidad, bu kabiliyet, bu y eten ek yoksa? stidad eksikli
i (gaflet), kiiyi zdrab ek m ek ten korur, dalan delm ekten , llerde
gezm ek ten , uykusuz kalmaktan. N adan halinden m em nundur, nk
kendisini huzursuz v e rahatsz e d e c e k bir istidaddan mahrumdur. O nu
terbiye ed ecek bir isim den.
simsiz kim var bu lem d e? K im se! eytann bile bir ismi var. H a k
kn isim lerinden M u d i l i Y a n i saptran, yoldan karan. O dah onu
terb iye eden ismin hakkn v e rm e y e alyor. K em ale. O dah zn
gerek letirm eye ve en azndan takipilerini kem aliyle yoldan karm a
ya alyor.
stidad nasl ortaya kar?
P e k tabii ki terbiyeyle. B ir dokunula. M ich ela n gelo nun tasvir ettii
gibi bir parm ak ucunun deiiyle.
* *

S on a yaklam ken, ilhamn bir rom andan alan film leri d e ihmal
etm em ek gerek . S zg elim i Jean R e n o irnn Em ile Z o la nm M an et ile
M o n e tden sz ettii L a b te h u m a in e (1 9 3 8 ), A lb ert L e w in in (1 9 4 5 )
veya O liver P a rk erin (2 0 0 9 ) O sca r W ild e'in rom anndan uyarlayp y
nettii: T h e P ic t u r e o f D o r ia n G ray.

H ibir m edeni insan zevk almaktan piman olm az! (Dorian G ray, 2 0 0 9 )

198
 D o n a n G ray, P a rk er n yorum uyla tam bir tr Faust'a dnm . yi

de olmu. nk okunabilir olan, zn tm yle yitirm eden seyredile

bilir hale gelm i.

Y e ri gelm iken , Jam es L. B ro o k sun A s G o o d as It G e ts (1 9 9 7 )

gibi, (bir yazarn yansra) bir ressam n bandan g e e n talihsizlikleri n e

eyle veya Claude C h abrol'u n A u C o e u r du M e n s o n g e nda (1 9 9 9 )

olduu gibi biraz gerilim le yorum layan ho film lerin yansra, M en n o

M ey jes in M a x i (2 0 0 2 ) gibi gya g e n ressam A d o lf H itler ile s zd e g a

leri sahibi M a x R oth m an zerinden kurgulayan fantastik m elodram lara

da iaret etm eliyiz.

Buna karn, kimi ayrntlann, ga yet in ce dikkatlerin rn olarak

kullanld film ler d e vardr. rn ein Franois T ru ffau tnun F a h re n h e

it 4 5 1 (1 9 6 6 ) adl film inde kitap yakan itfaiyeci G u y M o n ta g 'm (Oskar

W ern er) evinin salon kapsndaki vitrayn vurgusu unutulacak gibi d eil

dir. nk vitraydaki izgi ve renkler dorudan M o n d ria n n tablolarn

dan alnmtr. A y n ekilde ele geirilen byk ktphane yaklrken,

Dali hakkndaki bir kitabn rzgarda peisra alan sayfalarndan g z

m ze arpan tablolarn im a ettii gibi, olu p biten her ey bir d gibi

grnr bir anda. H akikaten, drdnc boyutu aram a pahasna d oay

ihmal etm en in eletirisi ancak bu kadar incelikli yaplabilirdi. Lars von

T rier'in d e M e la n c h o lia d a (2 0 1 1 ) M on d rian a g n d erm eleri d e hatr

lanacak olursa ayn gerekeyledir. K e za A n d re y Z vya gin tsevin V ozu -

ra s h c h e n ie (2 0 0 3 ) adl arpc filminin en az kendisi kadar arpc sah

nelerinden biri d e hatrlanmal. stelik film in ilk bakta n em siz gibi

gr n en sahnelerinden biri. H an i u O tets in (Konstantin Lavron en k o)

yatakta uzanm bir haldeyken ancak ayak tabanlarnn bize bakt

yerden kendisini grebildiim iz sahne! R n esan s ressam larndan A n d

rea M a n tegn a nn nl C r is to m o r t o (1 4 7 5 -7 8 ) tablosundan hareket

le resim sanatndaki ra k u rsi tekniini yen iledii sahne. Zvyagintsev,

tpk T arkovski gibi, resim sanatna sinem ay kavraynda byk yer

veren Rus yn etm en lerd en . N itekim Iz g n a n ie (2 0 0 8 ) adl ikinci film in

d e d e L e o n a rd o D a V in c inin A n n u n c ia tio n (1 4 7 2 -7 5 ) adl tablosuna

199
bir puzzle olarak atf yapm aktan kanm ayacaktr. A y rc a A leksandr

M eln ik in N ou a y a Z e m ly a (2 0 0 8 ) adl eserinin finaline doru, duvarda

H ieron ym u s B o sch un ceh en n em i tasvir ed en nl tr ip tik inin (1 5 0 4

10) gz m ze d em esi d e hi bouna deildir. G erek te tm film bir

tek o ayrntda zetlenir.

B ir filmin yorum unda kim i aynntlann n e denli eh em m iyet kesbe-

decein i dikkate alarak bu kadaf atfla yetin m em eli, bir tabloya veya
bir r lyefe iaret eden , en azndan bir tablonun v ey a rlyefin elik et

tii d ier film ler d e bu vesileyle hatrlanmal. D eiik vesilelerle zik

rettiim iz gibi, A lain R esnaisnin G u e rn ica s (1 9 5 0 ), H e n ry K o s te r in

T h e N a k e d M ajas (1 9 5 8 ), B ruce B eresfo rd un B rid e o f th e W in d ]

(2 0 0 1 ), P e te r W e b b e r in G ir l w ith a P e a r l E a rrin g i (2 0 0 4 ), W ilh elm

J en sen in fantastik G ra d iva si (2 0 0 6 ) h ep ayn ad tayan eserlerle,

hatta sonuncusu, Fransz ressam D elacroix ile, R o g e r M ich ellin y

nettii V e n u s (2 0 0 6 ) V ela sq u ez in A y n a l t/ensyle (1 6 4 7 -5 1 ), P eter

G re e n a w a y in N ig h tw a tc h in g i (2 0 0 7 ) sanatnn G e c e D evriyesi'yle

ok yakndan ilikilidir.

Venusun senaryosu H a n if K u reyiy e ait. L o n d ra da felsefe tahsil

etm i bir yazara. Y al bir aktrn c e m a le dknl bundan daha

gzel anlatlabilir m iydi, bilem iyorum . G rnrde basit v e sradan bir

ngiliz filmi gibi. Sanki elencelik. O ysa P e te r O 'T o o le n m uhteem

oyunculuu sayesinde film in dram atik etkisi hi azalm yor, aksine s

rekli trm anyor. O T o o le , tpk A n th o n y H op k in s gibi, g zleriyle o y

nayan bir aktr. Filmin finali ok hazin bu yzden. C e m a l in kokusunu

duym ak iin sa diplerinde g ezin en zavall bir ihtiyarn trajedisi. Y a la

nan beden, sanatnn m uhayyilesi ise srekli diri ve gen . Belleinin

ikencesine maruz. Biriktirdii gzelliklerin silinem ez den eyim lerin e. s

tidad var. radesi var. Lkin kudreti yok. Tecelliyi sade seyirle yetin m ek
zorunda.

Sanat yaptna bak, ancak bir bak sanatnn varl durumunda insa
na gerekten haz salayabilir.

200
 o k hakldr B ertolt Brecht. N e ki bak san at denilen ustalk da

bugnden yarna elde ed ilecek bir haslet deil, doutan bir y eten ek ise

hi deil. Zira insan, doduunda kam ilen insan olarak d om a z, bila

kis eksik d o a r v e re n e re n e insan olur, yani insan, insan olm ay

ren ir. S evm ey i, acm ay ren d ii gibi, d in lem eyi de, g rm eyi de

ren ir. En nihayet sem eyi. T ercih etm eyi. H a yr d em eyi.

S en d e g rm e y i renebilirsin e y talib! C em ali. Gzeli. Gzellii.

A m a bir koulla, bedelini d em ek kouluyla.

B edeli nedir, d iye sorarsan, h em en syleyeyim : H ak herkese deil,

baz insanlara cem ali g rm e istidad verir. Bu bir imtiyazdr, ve tabia

tyla h er im tiyazn den m esi gerek en bir bedeli vardr: cem ale aina

olm ayan g zlerin aksine irkinden kolayca m teessir olm ak.

G zeli tanm ayanlar irkinden etkilenm ezler. Nasl etkilensinler ki?

Bakarlar am a g rm ezler. G rm eyi ren m ey i istersen e y talib, irkine

dayanacak gcn d e olsun! irkine, yani gnaha.

Eylem i ciddiye alm ann addr gnah!

Duyarlln. Dikkat v e titizliin.

Tak va'n n .

Sinemadaki Ressamlarn Listesi

1. Salvador Daii-Luis Bunuel, Un Chien Andalou (1929)

2. Alexander Korda, Rembrandt (1936)
3. Jean Renoir, La bte humaine (1938)
4. Albert Lewin, The Moon and Sixpence (1942)
5. Albert Lewin, The Picture of Dorian Gray (1945)
6. Alain Resnais-Robert Hessens, Guernica (1950)
7. John Huston, Moulin Rouge/ Toulouse-Lautrec (1952)
8. Vincente Minnelli, Lust for Life/Van Gogh (1956)
9. Henri-Georges Clouzot, Le Mystre Picasso (1956)
10. Jacques Becker, Montparnasse 1 9 (1958)
11. Henry Koster, Naked Maja (1958)
12. Carol Reed, The Agony and Ecstasy / Michaelangelo (1965)
13. Tarkovski, Andrei Rubleu (1966)
14. Luciano Salce, El Greco (1966)
15. Franois Truffaut, Fahrenheit 4 5 1 (1966)

201
16. Giorgi Shengelaya, Pirosmani (1969)
17. Michael Powell, Age of Consant (1969)
18. Renato Castellani, La vita di Leonardo da Vinci (tv 1971)
19. Peter Watkins, Edvard Munch (tv 1974)
20. Haakon Sandoy, Dagny (1977)
21. Tage Danielsson, Picassos ventyr (1978)
22. Leonard Nimoy, Vincent (tv 1981)
23. Herbert Vesely, Egon Schiele-Exzesse (1981)
24. Derek Jarman, Caravaggio (1986)
25. Terry Hughes, Sunday in the Park with George (tv 1986)
26. Henning Carlsen, Oviri (1987)
27. Paul Cox, Vincent (1987)
28. Bruno Nuytten, Camille Claudel (1988)
29. Robert Altman, Vincent & Theo (1990)
30. Franco Brogi Taviani, Modi (1990)
31. Maurice Pialat, Van Gogh (1991)
32. Seijun Suzuki, Yumeji (1991)
33. Antoni Ribas, Dali (1991)
34. Jacques Rivette, La Belle Noiseuse (1991)
35. Christopher Hampton, Carrington (1995)
36. James Ivory, Surviving Picasso (1996)
37. Julian Schnabel, Basquiat (1996)
38. Mary Harron, I Shot Andy Warhol (1996)
39. Peter Greenaway, The Pillow Book (1996)
40. Agns Merlet, Artemisia (1997)
41. David Devine, Degas and the Dancer (tv 1998)
42. Roger Planchon, Lautrec (1998)
43. John Maybury, Love is the Devil (1998)
44. Carlos Saura, Goya en Burdeos (1999)
45. Charles Matton, Rembrandt (1999)
46. Claude Chabrol, Au Coeur du Mensonge (1999)
47. Ed Harris, Pollock (2000)
48. Bruce Beresford, Bride of the Wind (2001)
49. Julie Taymor, Frida (2002)
50. Menno Meyjes, Max (2002)
51. Im Kwon-Taek, Chihwaseon (2002)
52. Mario Andreaccihio, Paradise Found (2003)
53. Andrey Zvyagintsev, Vozvrashchenie (2003)
54. Krzysztof Krauze, M6j Nikifor (2004)
55. Mick Davis, Modigliani (2004)
56. Peter Webber, Girl with a Pearl Earring (2004)
57. Raoul Ruiz, Klimt (2006)

202
58. George Hickenlooper, Factory Girl (2006)
59. Milo Forman, G oyas Ghosts (2006)
60. Tim Dunn, The Impressionists (tv 2006)
61. Roger Michell, Venus (2006)
62. Wilhelm Jensen, Gradiva (2006)
63. Angelo Longoni, Caravaggio (tv 2007)
64. Yannis Smaragdis, El Greco (2007)
65. Peter Greenaway, Nightwatching (2007)
66. Peter Greenaway, Rembrandt's J accuse (2008)
67. Paul Morrison, Little Ashes (2008)
68. Martin Provost, Seraphine (2008)
69. Andrey Zvyagintsev, Izgnanie (2008)
70. Aleksandr Melnik, Novaya Zemlya (2008)
71. Bob Balaban, Georgia O Keeffe (tv 2009)
72. Oliver Parker, Dorian Gray (2009)
73. Lech Majewski, The Mill and The Cross (2011)

203
 Dizin

A Berkes, Niyazi 162

Bernini, Gian Lorenzo 196
Adler, Alfred 9 Bertolucci, Bernardo 141, 143
Akbal, Oktay 162 Bosch, Hieronymus 196, 200
Aksu, Sezen 18 Bradbury, Ray 8
Alighieri, Dante 96 Brecht, Bertolt 201
Altman, Robert 202 Brooks, James L. 199
Ami? Efendi 40, 42 Bruegel, Pieter 90, 195, 196
Andreaccihio, Mario 179, 202 Bunuel, Luis 178, 194, 201
Angelopoulos, Theo 37 Burgess, Anthony 61
Antonioni, Michaelangelo 108, 186, 201 Burton, Richard 28
Aristoteles 10, 96
Aronofsky, Darren 1 1 ,3 4 C
B Camus, Albert 13
Capote, Truman 16
Babanzade Ahmed Naim 171 Caravaggio 90, 188, 189, 194, 196,
Bach, Johann Sebastian 62 202, 203
Bacon, Francis 4 Carisen, Henning 179, 202
Balaban, Bob 203 Castellani, Renato 188, 202
Bale, Christian 11 Cervantes 121
Bardot, Brigitte 131 Czanne, Paul 196
BSyezid-i BistSmi 18, 42 Chabrol. Claude 180, 199, 202
Bean, Sean 11 Chaplin, Charlie 53, 163, 172
Becker, Jacques 181, 201 Christie, Julie 8
Beresford, Bruce 191, 200, 202 Clouzot, Henri-Georges 180, 201
Bergman, Ingmar xi, 20, 23, 24, 163

205
Corbusier, Le 57 Fellini, Federico 152
Comeau. Alain 1 7,193 Filibeli Ahmed Hilmi 121
Cotillard, Marion 139, 140 Forman, MiloO 28, 46, 49, 50, 184,
Cox, Paul 202 185, 193, 203
Cusack, Cyril 9 Francesca. Pierro della 195
Freud, Sigmund 64, 193
D Frisch, Max 12. 13

Dahan, Olivier 139, 193 G

Dal, Salvador 178, 190, 194, 199, 201.
202 Gabriel, Peter 157
Danielsson. Tage 181, 202 Ganz, Bruno 37
David, Jacques Louis 196 Garcia, Andy 140
da Vinci, Leonardo 22, 90, 96, 186, Gardner, Ava 184
188, 202 Gauguine, Paul 179
Davis, Mick 140, 181, 182, 202 Gentileschi, Artemisia 190, 202
Delpy, Julie 13 Gibson, Mel 158
Descartes 3 Gilliam, Terry 105
Devine, David 202 Godard, Jean-Luc 6, 11
DiCaprio, Leonardo 146 Goethe, Johann Wolfgang von 22, 58,
Dickson, Henri 7 8 5 ,8 6
Diem, Mike van 105 Granier-Deferre, Pierre 131
Dietrich. Marlene 134, 1 35,136 Grauman, Walter 60
Dorsay, Atilla 162 Greenaway, Peter 102, 178, 194, 200,
Dostoyevski, Fyodor M. 68, 120, 121, 202, 203
124 Greene, Graham 177
Douglas, Kirk 183 Grille), Alain Robbe 58
Dumanl, Ekrem 158 Gropius. Walter 192
Dunn, Tim 196, 203
Dunst, Kirsten 88 H
Dndar, Can 165, 166, 168, 169
Hampton, Christopher 202
Dyck, Van 196
Haneke, Michael 65
E Harris, Ed 191,202
Harron, Mary 202
Einstein, Albert 7 Hegel, Friedrich 54, 81, 93, 94
Eisenstein, Sergei 49, 53, 54, 55 Heidegger, Martin 14, 85, 95, 161, 162,
Elmalih Hamdi Yazir 121, 158, 171 164
Engels, Friedrich 109 Heilman, Lillian 197
Epikr 107 Hessens, Robert 179, 201
Esed, Muhammed 158 Hickenlooper, George 203
Hirschbiegel, Oliver 117
F Hitler, Adolf 199
Homer 96
Faber, Walter 12, 13
Hopkins, Anthony 28, 181, 200
Fassbinder, Reiner Wemer 2 4 ,1 2 8
Faulkner, William 8 Horace 96
Hughes, Terry 202

206
Hunt, William 196
Hurt, John 5
Huston, John 182, 201
Hutton, Andrew 196
Hz. Ibrahim 44, 110
Hz. sa xi, 33, 83, 90, 93, 112, 120,
121, 122, 157, 158, 165, 166,
167
Hz. Musa xi, 18, 74, 165, 166, 167
Hz. Yahya 83
Hz. Yusuf 126
I-
Im Kwon-Taek 192, 202
Irmak, aan 174, 176
Ivory, James 1 8 1,202
bn Rd 96
bn Sina 4, 96
J Malraux, Andr 117
Januzczak, Waldemar 183
Jarman. Derek 188, 202
Jaspers, Karl 111,161
Jensen, Wilhelm 200, 203
Ji-Woon, Kim 31
Jones, Toby 16
K McGrath, Douglas 16
Kafka, Franz 131
Kant, Immanuel 85, 103, 128, 129
Karina, Anna 7
Kaufmann, Walter 85
Kazancakis, Nikos 157
Ksakrek, Necip Fazl 80
Kieslowski, Krzysztof 14
Klimt, Gustav 190, 193, 202
Kokoschka, Oskar 190, 191, 192
Korda, Alexander 178, 201
Koster, Henry 184, 200, 201
Krafft-Ebing, Richard von 112
Krauze, Krzysztof 202
Kubrick, Stanley 53, 62, 63, 152
Kureyi, Hanif 200
Kurosawa, Akira 99, 152
L
Lapikov, van 46
Leibniz, Gottfried 155
Lewin, Albert 179, 198, 201
L'Herbier 56, 57
Livaneli, Zlf 169
Longoni, Angelo 189, 194, 203
Loos, Adolf 57
Louis, Seraphine 190
Lumet. Sidney 28
M
Mahler, Alma Maria 191
Mahler, Gustave 192
Majewski, Lech 194, 203
Malevi, Kazimir 90
Malkovich, John 193
Mallet-Stevens, Robert 56
Manet, Edouard 184, 198
Marielle, Jean-Piene 17
Marmara, Nilgn 176
Marx, Karl 107, 109
Matton, Charles 202
Mayakovski, Vladimir 90
Maybury, John 202
McKennitt, Loreena 169
Medrea, Bromberg-Ruxanda 180
Mehmed Akif 121, 160
Melnik, Aleksandr 200, 203
Mendes, Sam 146
Meri, Cemil 100
Merlet, Agns 191, 202
Meyjes, Menno 199, 202
Michell, Roger 200, 203
Millais, John Everett 90, 196
Miller, Arthur 134, 135
Miller, Bennett 16
Miller, Henry 8
Minnelli, Vincente 183, 201
Modigliani, Amedeo 140, 181, 182,
190, 193, 202
Molla Ltfi 52
207
Mondrian, Piet 8, 88, 199
Monet, Claude 190, 196, 198
Monroe. Marilyn 134, 135
Morrison, Paul 194, 203
Mozart, Wolfgang Amadeus 46, 48, 49,
52, 180, 185, 193
Munch. Edvard 188, 196, 202
Mustafa Kemal 166, 167, 168, 170,
171
Mustafa Sabri Efendi 171
Mustafa Suphi 109, 110
N Rothko, Mark 196
Nzim Hikmet 90
Newman, Paul 28
Newton, Isaac 22. 84, 85
Nietzsche, Friedrich 69, 70, 72, 73, 111
Nuytten, Bruno 190, 202
O
Orwell, George 5
Osman, Mazhar 121, 123, 124
O'Toole, Peter 28, 200
klid 96
P Sandoy, Haakon 202
Panofsky, Erwin 77
Parker, Oliver 198, 203
Pasolini, Pier Paolo 113
Piaf, Edith 1 3 8 .1 3 9 ,1 4 0 ,1 9 3
Pialat, Maurice 183, 202
Picasso, Pablo 179.180, 181, 182,
190, 195, 196, 201, 202
Planchon, Roger 183, 202
Polanski, Roman 162, 163, 164
Pollock, Jackson 190, 191, 202
Poussin, Nicolas 76
Powell, Michael 186, 202
Provost, Martin 194, 203
Pujkin, Aleksandr 48, 50, 185
R
Radford, Michael 6, 11
Remarque. Erich Maria 135, 136
Rembrandt 178, 195, 196, 201, 202,
203
Renan, Ernest 157
Renoir, Jean 198, 201
Resnais. Alain 58, 59, 179, 180, 200.
201
Ribas, Antoni 202
Rifai. Kenan 126
Rivette, Jacques 190, 202
Roeg, Nicolas 193
Rosenberg, Abel 24, 25
Rossetti, Dante Gabriel 196
Rothman, Max 199
Rousseau, Jean-Jacques 98, 99, 101,
196
Ruiz, Raoul 192, 193, 202
Ruskin, John 90, 196
S -$
Sacher-Masoch, Leopold von 113
Sade, Marquis de 88, 112, 113
Said-i Nurst 170
Salce, Luciano 186, 201
Salieri, Antonio 46, 48, 49, 50, 52
Sartre, Jean Paul 8, 13
Saura. Carlos 184, 202
Schiele, Egon 190, 202
Schlndorff, Volker 13
Schnabel, Julian 202
Schneider, Romy 130, 131
Schopenhauer, Arthur 8, 51
Schrdinger, Erwin 7
Schygulla, Hanna 24
Scorsese. Martin 157
Seurat, Georges 196
Shaffer, Peter 28, 185
Shakespeare, William 71
Shengelaya, Giorgi 202
Shepard, Sam 13
Sinatra, Frank 16
Smaragdis, Yannis 186, 203
Sokrates 96
Sokurov, Aleksandr 194

208
 Stalin. Josef 191 Veeellio, Tiziano 44
Strindberg. August 95 Velasquez, Diego 195. 200
Suzuki. Seijun 202 Vesely, Herbert 202
anizade Ataullah Efendi 52 Virgil 96
Visconti, Luchino 131. 143
T
W
Tarkovski, Andrey 1, 6, 41, 46, 49, 50,
54, 67. 68. 69, 70, 74. 87, 90. Warhol, Andy 1 9 0,202
93. 108, 1 5 2 ,1 7 3 ,1 7 5 ,1 8 6 , Warm. Hermann 58
188, 199, 201 Watkins. Peter 188, 202
Tati, Jacques 57 Webber, Peter 192, 200, 202
Taviani, Franco Brogi 181, 202 Welldon. Eslela V. 64
Taymor, Julie 192, 202 Wells, Orson 131
Tintoretto 44 Werfel, Franz 192
- Tolstoy, Lev Nikolayevi 8, 13, 39 Werner, Oskar 8, 199
Toulous-Lautrec, Henri de 182, 183, Whitmann, Walt 8
190, 196, 201, 202 Whitmore, James 25
Trier, Lars von 34, 65, 67, 68, 70, 73. Wiene, Robert 58
74, 75, 76, 77, 79. 81, 83. 87. Wilde, Oscar 198
93, 96, 97. 121, 122. 124,179, Wimmer, Kurt 11
199 Winslet, Kate 146
Truffaut, Franois 8, 11, 126, 127. 199, Wittgenstein, Ludwig 57
201
Y
U-
Yates, Peter 148
Uccello, Paolo 195 Yeats, William Butler 11
- Ullmann, U v 24 Ylmaz. Atf 151, 152, 153
Unamuno, Miguel de 95
Uyar, Tomris 48 Z
lken. Hilmi Ziya 162
Zinnemann. Fred 197
V Zvyagintsev, Andrey 199. 202, 203
Zweig, Stefan 101
Van Gogh, Vincent 132. 183, 190, 195,
196, 201, 202

209