VISOKA ŠKOLA „CEPS-CENTAR ZA POSLOVNE STUDIJE“ KISELJAK

Energetika
Pumpe i ventilatori i turbokompresori

JASMIN DURAKOVIĆ

SEMINARSKI RAD
PUMPNE STANICE U VODOVODIMA

U Kiseljaku, 2017. godine

Pumpe i ventilatori i turbokomresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

VISOKA ŠKOLA „CEPS-CENTAR ZA POSLOVNE STUDIJE“ KISELJAK

Energetika
Pumpe i ventilatori i turbokompresori

SEMINARSKI RAD
PUMPNE STANICE U VODOVODIMA

Mentor: Student:
Pred. VŠ Ivan Damjanović Jasmin Duraković
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

SADRŽAJ

1. UVOD ...........................................................................................................................................4

2. POLOŽAJ I IZVEDBA PUMPNIH STANICA ...........................................................................5

3. PUMPNI AGREGATI ................................................................................................................10

3.1. Centrifugalne pumpe ...............................................................................................................11

3.1.1. Način rada centrifugalne pumpe ..........................................................................................12

3.1.2. Glavni dijelovi centrifugalnih pumpi ..................................................................................12

3.1.2.1. Kućište .............................................................................................................................12

3.1.2.2. Radno i sprovodno kolo ...................................................................................................13

3.1.2.3. Vratilo ..............................................................................................................................13

3.1.2.4. Ležište ..............................................................................................................................14

3.1.2.5. Zaptivne čahure ................................................................................................................15

3.1.2.6. Pomoćna oprema centrifugalne pumpe ............................................................................16

3.1.2.7. Proračun snage centrifugalne pumpe ...............................................................................17

3.2. Pogonski strojevi .....................................................................................................................19

4. CRPNI BAZEN, MAŠINSKA HALA I KOMANDNA PROSTORIJA....................................20

5. POMOĆNA OPREMA PUMPNIH POSTROJENJA - CIJEVNA ARMATURA ....................22

6. OPREMA ZA ZAŠTITU OD HIDRAULIČNOG UDARA ......................................................23

7. ZAKLJUČAK .............................................................................................................................24

8. LITERATURA ...........................................................................................................................25

3
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

1. UVOD

Šema vodovodnog sistema najviše ovisi o položaju izvorišta i reljefa terena. Ako je izvorište nalazi
dovoljno visoko iznad naselja tada se potrošači mogu snabdjeti vodom dovoljnog pritiska bez
vještačkog dizanja vode. Ako se izvorište nalazi nisko ispod naselja tada se voda vještački diže u
rezervoar koji se nalazi na uzvišenjima na terenu i od njega se vrši snabdijevanje potrošača vodom,
pri čemu na transportnom putu od izvora do potrošača može se ukazati potreba da se voda podiže:
 u zahvatnim objektima, da bi se podigla na površinu terena ili do kote rezervoara (bunarski
zahvat, zahvat iz jezera, rijeke itd.)
 u sabirnim bazenima (bunarima) u kojima se voda prikuplja iz više zahvatnih objekata, da
bi se transportovala do rezervoara,
 na dovodnim cjevovodima ili u mreži radi povećanja pritiska ili prebacivanja u rezervoare
više zone,
 u postrojenjima za kondicioniranje radi prebacivanja sa niže na višu kotu,
 u kućnim instalacijama radi povećanja pritiska, kao i na mnogim drugim mjestima.

Građevine s pripadnom elektromašinskom opremom, kojima se voda crpi i podiže (potiskuje) na

tlačnu visinu potrebnu za osiguranje zahtijevane raspodjele vode potrošačima nazivamo pumpnim
stanicama.

4
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

2. POLOŽAJ I IZVEDBA PUMPNIH STANICA

Položaj pumpnih stanica i njihova izvedba su, između ostaloga, diktirani položajem i kapacitetom
vodozahvata, položajem vodoopskrbnog područja i vodospreme (vodotornja), mogućnostima
proširenja vodoopskrbnog sustava te imovinsko - pravnim odnosima.
Kod bunarskih zahvatnih objekata, pumpne stanice mogu da se izvode u cjelini sa tim objektima u
obliku okna ili kao izdvojene građevine. Kod upotrebe pumpi sa vertikalnom osovinom motor se
nalazi iznad bunara, pa se radi njegovog smještaja i ostale opreme izvodi posebna građevina (slika
1).

Slika 1. Cijevni bunar sa pumpnom stanicom i ugrađenom vertikalnom pumpom

5
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

Kod zahvata vode putem uronjenih pumpi objekat nad bunarom služi samo za smještaj zatvarača,
mjerila i elektro-sklopki, pa zbog toga može biti manjih dimenzija (slika 2).

Slika 2. Cijevni bunar sa uronjenom pumpom

Pumpne stanice kao izdvojene građevine uz bunare rade se rjeđe i to samo u slučajevima kada se
koriste horizontalne pumpe. Pumpna stanica i tada treba da bude blizu bunara, da bi dužina usisne
cijevi bila što manja.
Pumpne stanice nad bunarima treba da budu takve dimenzije da se u njima mogu bez poteškoća
montirati pumpni agregati, ali i da se, po potrebi, može vršiti demontaža cijevi postavljenih u bunar.
Za tu svrhu, ako građevina nije dovoljnih dimenzija, ostavljaju se otvori na pokrovnoj ploči. Kod
većih objekata postavlja se i pokretna dizalica.

6
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

Kod zahvata iz vodotoka, jezera i mora pumpni agregati se češće postavljaju u samom zahvatnom
objektu (slika 3a, slika 4 i slika 5), ali se mogu izvoditi i posebne građevine za njihov smještaj
(slika 3b).

Slika 3. Zahvat obalnog tipa sa pumpnom stanicom: a) u posebnom objektu, b) u jedinstvenom objektu;
1-grube rešetke; 2-sita; 3-usisna, odnosno potisna cijev; 4-spojni tunel; 5-pumpe

Slika 4. Potopljeni zahvat u koritu rijeke: 1-zahvat; 2-spojna cijev;

3-obalna građevina sa pumpnom stanicom

Slika 5. Zahvat iz rijeke ili jezera u obliku ostrva

7
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

Za pumpanje većih količina, npr, prikupljene vode iz više bunara u jedan sabirni bazen, iz bazena
čiste vode u postrojenju za kondicioniranje vode, iz rezervoara niže visinske zone u rezervoar više
zone i sl., izgrađuju se veći samostalni objekti. U njima se obično postavljaju horizontalne
centrifugalne pumpe, iako nije isključena primjena pumpi sa vertikalnom osovinom, a u novije
vrijeme i uronjenih pumpi. Takve pumpne stanice mogu imati površinu do 500 i više m2.
Pored osnovne prostorije za smještaj pumpnih agregata (mašinske hale) u zgradi pumpne stanice se
nalaze sljedeće prostorije (slika 7) :
 komandni prostor
 prostor za boravak osoblja,
 sanitarni čvor,
 skladište za sitnije rezervne dijelove sa radionicom,
 prostorija za transformatore i uklopne uređaje.

Cijevi, zatvarači, vodomjeri i druge armature kod manjih pumpnih stanica postavljaju se u kanale
koji se nalaze u podu mašinske hale (koji su pokriveni limenim pločama). Kod većih pumpnih
stanica za smještaj svih instalacija ispod mašinske hale se predviđa posebna etaža-posebna galerija.
Prostor u mašinskoj hali ne treba da bude skučen. Do pumpi treba da bude slobodan pristup, a
razmak između pumpi takav da se pumpe mogu lako montirati i demontirati. Za podizanje pumpi
ugrađuje se kran sa kranskom stazom.
Ako se u pumpnoj stanici nalazi cijevna galerija problem predstavlja fundiranje pumpnih agregata,
jer njihov rad izaziva vibracije. Kod većih agregata izbjegava se oslanjanje direktno na ploču, već
se postavljaju na posebne nosače ili produžene fundamente.
Kod manjeg broja pumpi, agregati se postavljaju paralelno ili serijski u jednom redu (slika 6.a i b.),
a kod većeg broja u dva reda (slika 6.c). Kod velikih pumpnih stanica agregati se često postavljaju
koso (slika 6.d).

Slika 6. Položaj pumpnih agregata u pumpnoj stanici

8
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

Slika 7. Šematski raspored prostorija u većoj pumpnoj stanici

9
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

Najpovoljnije rješenje je ako svaka pumpa ima poseban usisni cjevovod (slika 8.a). Ako crpni
bazen nije neposredno uz pumpnu stanicu, njegovu funkciju može preuzeti poseban dovodni kanal.
U slučaju primjene zajedničkog usisnog cjevovoda treba voditi računa o njegovim dimenzijama da
bi sve pumpe bile podjednako opterećene i da voda ulazi u pumpe bez pojave kavitacije. Kod
napajanja sa zajedničkog cjevovoda sa više pumpi veća sigurnost u pogonu se postiže dvostrukom
vezom tog cjevovoda sa crpnim bazenom. Da bi se moglo vršiti izdvajanje pumpi koje će biti u
pogonu, od rezervnih ili od pumpi u remontu, zatvarači se postavljaju i na potisnim i usisnim
cjevovodima. Zatvarači na dijelu usisnih cjevovoda prema crpnom bazenu potrebni su samo u
slučaju ako je nivo vode u bazenu viši od položaja pumpi u pumpnoj stanici (slika 8.b).

Slika 8. Raspored usisnih i potisnih vodova u pumpnoj stanici

3. PUMPNI AGREGATI

Pumpni agregat čini zajedno pumpa, odgovarajućeg kapaciteta i visine dizanja, sa pogonskim
strojem (u pravilu elektromotorom) određene snage i postoljem.
Pumpni agregati se dimenzionišu tako da zadovolje potrebe u određenom vremenskom periodu, s
tim da, u početku tog perioda planiranja, kada su potrebe manje, pumpe u toku dana rade manji broj
sati. Kod većih uređaja povećanje kapaciteta pumpne stanice se obezbjeđuje povećanjem broja
pumpi u istovremenom radu.

Slika 9. Pumpni agregat

10
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

3.1. Centrifugalne pumpe

Pumpe su osnovni element pumpne stanice, kojima je podređena njena cjelokupna konfiguracija i
konstrukcija.
U vodoopskrbi se uglavnom koriste centrifugalne pumpe, koje rade na principu transmisije
centrifugalne sile na masu vode u energiju njenog strujanja (dizanja) kroz cjevovod. Kapaciteti
centrifugalnih crpki su od nekoliko do više stotina litara u sekundi, s visinom dizanja također do
nekoliko stotina metara.
Podjela centrifugalnih crpki moguća je po različitim kriterijima, kao npr. prema:
 broju okretnih kola: jednostupanjske i višestupanjske,
 priključku usisne cijevi: radijalne, aksijalne i mješovite,
 položaju elektromotora: u suhom (suhe izvedbe) i u mokrom (mokre izvedbe, potopljene,
uronjene ili podvodne),
 položaju osi pumpe: horizontalne i vertikalne,
 visini dizanja vode, H [m]:
o niskotlačne, H < 80 [m],
o srednjetlačne, 80 < H < 200 [m]
o visokotlačne, H > 200 [m].
Neke od spomenutih vrsta i načina ugradnje centrifugalnih crpki prikazani su na slici 9.

Slika 9. Dijelovi pumpne stanice s vrstama centrifugalnih crpki i načinima ugradnje

a) vertikalna pumpa suhe izvedbe;
b) vertikalna pumpa mokre izvedbe
c) horizontalna radijalna pumpa suhe izvedbe
d) horizontalna aksijalna pumpa suhe izvedbe
1-pumpa; 2-pumpni spremnik; 3- strojarnica; 4-komandna prostorija

11
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

3.1.1. Način rada centrifugalne pumpe

Centrifugalna crpka se sastoji iz statora ili kućišta crpke i obrtnog kola, odnosno radnog kola, koje
se obrće pogonjeno preko osovine. Radno kolo se sastoji iz jedne ili dve ploče između kojih su
ulivene lopatice koje pokreću vodu. Jedna ploča ima prosječen otvor kroz koji prolazi tečnost do
lopatica. Druga ploča je izrađena sa glavčinom. Glavčina je navučena na vratilo i pomoću klina
pričvršćena za njega.
Vratilo dobija pogon od nekog pogonskog motora i obrće radno kolo. Prilikom obrtanja radnog kola
lopatice, koje su postavljene pod izvjesnim uglom na obrtnom kolu, zahvataju tečnost i potiskuju je
od centra ka periferiji odnosno u spiralni kanal kućišta pumpe ili kod višestepene pumpe odlazi kroz
sprovodno kolo do sljedećeg rotora (radnog kola) i na kraju u spiralni deo kućišta, a odatle preko
potisnog priključka u potisni cjevovod.

3.1.2. Glavni dijelovi centrifugalnih pumpi

Centrifugalna crpka se sastoji iz:

a) kućišta
b) radnog i sprovodnog kola
c) vratila
d) postolja (kod nekih crpki) sa ležištima vratila
e) zaptivnih čaura

3.1.2.1. Kućište

Kućište centrifugalne jednostepene crpke je spiralnog oblika i podseća, po spoljnom izgledu, na

kućicu puža. Kod nekih tipova izradene su, zajedno sa kućištem, papučice za pričvršćivanje za
postolje. Na bočnim stranama su izrađeni poklopci. Na prednjem poklopcu izrađen je otvor, usisna
cev sa obodom kroz koju se dovodi voda u radno kolo crpke. Na zadnjem poklopcu je izrađena
posebna cev kroz koju prolazi vratilo crpke. Oko vratila stavljaju se prstenovi od zaptivnog
materijala. Ovaj zaptivni materijal je za hladnu vodu od pamučne pletenice natopljene lojem, ili za
vruću ili vrelu vodu od azbestno grafitirane pletenice natopljene uljem. Osim ovih ima i drugih
zaptivnih materijala. Ovi prstenovi pritegnuti su zaptivnim čaurama. Sa unutrašnje strane kućište
treba da je obrađeno tako da je zazor između kućišta i radnog kola što manji. Na prirubnici usisnog
poklopca probušena je rupa i urezana uvojnica kako bi se mogao montirati vakum metar.
Kućište višestepenih centrifugalnih crpki sastavljeno je iz usisnog dela sprovodnog aparata, imeđu
kanala ( kojih može biti više) i potisnog dela. Svi ovi delovi povezani su odgovarajućim brojem
zavrtanja. Između svaka dva susedna dela postavlja se tanak zaptivač i premaže tankim slojem
firnajsa ili neke uljne boje, da bi sigurno zaptivao. Sa gornje strane, u svaki međukanal, namontiran
12
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

je jedan zavrtanj ili slavina za ispuštanje vazduha iz crpke. Sa donje strane su, takođe, montirani
posebni zavrtnji radi ispuštanja vode iz crpke. Ovo je potrebno naročito zimi da ne dođe do
smrzavanja.

Slika 9. Centrifugalna pumpa sa spiralnim kućištem

3.1.2.2. Radno i sprovodno kolo

Glavna karakteristika centrifugalnih pumpi jeste ta što imaju pokretne rotacione delove u vidu kola.
Pokretna kola imaju lopatice koje mogu biti povijene u napred ili u nazad. Za manje visine dizanja
do 30 m. izrađuju se obično jednostepene pumpe. Za veće visine potiskivanja postoje višestepene
pumpe.
Osim pokretnih kola pumpe mogu imati i nepokretna kola na ulazu i izlazu vode iz pokretnog kola.
Višestepene obično imaju parove pokretnih i nepokretnih kola koja se u vidu slogova montiraju na
osovini jedan za drugim. Ulaz vode u radno kolo mora biti aksijalan, a izlaz vode u radijalnom
pravcu ka periferiji. Broj sprovodnih nepokretnih kola je obično za jedan do dva manje od radnih
kola. Broj radnih kola zavisan je od visine na koju se voda izbacuje.

3.1.2.3. Vratilo

Vratilo svake crpke mora biti napregnuto samo na uvijanje. Zato mora da se obrati naročita pažnja
na njena ležišta. Kod pogona pomoću remena treba sa obe strane remenice staviti ležišta. Manja
naprezanja na savijanje usled težine samih radnih kola mogu se odstraniti uravnoteženjem masa.
Kod vratila koja imaju ležišta samo sa jedne strane postoje teškoće da se postigne stabilitet vratila.
Savijanje vratila ne sme da predje 0,05 mm. na opasnom mestu. Najveća debljina vratila je u blizini
zaptivača. Vibriranje vratila u samom zaptivaču mora se svesti na najmanju meru. Zaptivanje na
usisnoj strani mora da bude što savršenije jer od toga zavisi sposobnost sisanja same crpke. Da bi se

13
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

sprečilo habanje samog vratila na mestu zaptivanja navlači se na vratilo metalna čaura koja se haba,
a zatim lako zamenjuje novom.

Slika 10. Radno kolo sa vratilom

3.1.2.4. Ležište

Crpke sa horizontalnim vratilom mogu imati ili klizna ili kotrljajuća ležišta, ili i jedna i druga
zajedno. Kod jednostepenih crpki na usisnoj strani u usisnom priključku ugrađuje se klizno ležište
koje se podmazuje pomoću tečnosti koja se crpi, ili spolja mazalicom. Posteljice ležišta izrađuju se
od metala (bronza, mesing), od vulkanizirane meke gume i od presovane plastične mase. Osim
ovoga upotrebljava se često i metal za ležajeve sa velikim sadržajem olova ili od specijalne bronze.
Posteljice od plastične mase pokazale su se dobro, a vek trajanja im je duži za oko 25%. Ležišta čija
je posteljica od metala podmazuju se uljem, a ležišta čija je posteljica izrađena od presovane
plastične mase podmazuju se vodom.
Pored kliznih ležišta mnogo se primenjuju kotrljajuća ležišta: kao radijalna, aksijalna i radijalno
aksijalna, a u zavisnosti od opterećenja kugličasta iii valjkasta. Podmazivanje ovih ležišta vrši se
uljem ili posebnom masti za kotrljajuća ležišta.
Kotrljajuća ležišta, radijalna, mogu biti i samo podesiva. Ova samo podesiva ležišta mogu se
pomerati u spoljnoj šoljici i postaviti se prema osi vratila kada se ona savija. Ovo je vrlo važno, jer
ako bi oba ležišta bila kruta tada bi došlo do lomljenja ili ležišta ili vratila.
Kod crpki sa diskovima za rasterećenje, koji automatski funkcionišu, mora postojati mogućnost
pomeranja vratila sa radnim kolima u aksijalnom pravcu za 1 do 2 mm. Za ove crpke se primenjuju
valjkasto aksijalna podešavajuća ležišta, koja dopuštaju neznatno aksijalno pomeranje. Kod
vertikalnih crpki tj. crpki sa vertikalnim vratilom, čije je vratilo dugačko potrebno je ugraditi

14
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

vodeća među ležišta. Ova ležišta mogu biti klizna i kotrljajuća. Koja će se ležišta upotrebiti zavisi
od konstrukcije. Podmazivanje ovih ležišta se vrši obično posebnim uređajem koji potiskuje mast
pod pritiskom u ležište. Ležišta rotacionih crpki nesmeju se suviše grejati, a naročito im se
temperatura nesme naglo popeti. Normalna temperatura ležišta daje se za svaku crpku u tehničkoj
dokumentaciji. Ali ako ne postoji tehnička dokumentacija treba paziti da temperatura ležišta ne
pređe temperaturu 40—50°C.

Slika 11. Ležište

3.1.2.5. Zaptivne čahure

Kod rotacionih crpki postoji zazor između delova koji se obrću i delova koji miruju tj. Između
radnog kola sa vratilom i statora. Kroz ovaj zazor na usisnoj strani ulazi vazduh, a na potisnoj strani
izbija tečnost. Da bi se ovo sprečilo mora se izvršiti posebno zaptivanje ovog zazora. Zaptivanje se
izvodi prema vrsti tečnosti, koja se crpi, i prema vrsti crpke.
Zaptivanje se izvodi pomoću:
1. pamučne pletenice natopljene uljem ili lojem;
2. azbestne pletenice natopljene uljem i grafitom;
3. prstenovima od specijalnog metala ili mase koja se može gnječiti;
4. za crpenje vruće vode upotrebljava se grafitni ili specijalni materijali za zaptivanje, kao
azbestna pletenica natopljena uljem pomešano sa grafitom;
5. za tečnosti koje nagrizaju upotrebljava se materijal otporan prema toj tečnosti.
Kada zaptivne čaure počnu propuštati vodu na potisnoj strani i vazdah na usisnoj, čaura se doteže i
zaptivni materijal sabija između vratila i statora. Pletenica se ne sme puno zatezati jer usled toga
dolazi do njenog pregrevanja. Usled tog dotezanja i sile trenja dolazi do zagrevanja pa i pregrevanja
vratila, a i do habanja, i posle izvesnog vremena vratilo se toliko pohaba da se više ne može ni
jednim zaptivačem zaptiti i mora se menjati. Da bi se ovo izbeglo potrebno je izraditi u statoru rupu
kroz koju prođe vratilo sa veoma malim zazorom, zatim se proširi toliko da se može između vratila
i statora ubaciti pletenica natopljena lojem ili nekom drugom standardne dimenzije. Pletenica se ne
15
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

sme namotavati spiralno oko vratila već se mora seći na toliku dužinu da kada se obavije oko vratila
čini prsten. Tako se postavlja prvi prsten. Drugi prsten se postavlja iza prvog, ali tako, da sastav
bude pomeren za jednu polovinu kruga (180°) od sastava prvog prstena. I tako dalje sve do kraja.
Kod zaptivnih čaura koje se zaptivaju vodom, postave se prvo dva prstena, zaptivne pletenice, zatim
se ubacuje metalni prsten u vidu slova H, koji po obimu ima izbušene rupe. U taj prsten dovodi se
voda koja prolazi kroz prsten, između vratila i prva dva prstena. Zatim se, iza prstena postavljaju još
dva do tri prstena zaptivne pletenice. Sve ovo se utiskuje u međuprostor posebnom metalnom
čaurom, koja je navučena na dva zavrtnja usađena u stator. Ova metalna čaura mora se ravnomerno
zatezati sa obe strane da se ne iskosi i da ne češe po vratilu. Kada se zaptivanje vrši vodom tada nije
potrebno mnogo nabijati pletenice. Pletenica se ne sme puno zatezati jer usled toga dolazi do njenog
pregrevanja usled trenja, već je dotegnuti da voda curi po nekoliko kapi Kada se vrši pregled crpki
obavezno se moraju dobro očistiti kanali kojima se dovodi voda do zaptivnih prstenova.

3.1.2.6. Pomoćna oprema centrifugalne pumpe

Centrifugalne crpke moraju biti snabdjevene pomoćnom opremom kako bi mogle pravilno da rade.
Najpotrebnija oprema za svaku crpku je sledeća:
1. slavine za ispuštanje vazduha se postavljaju na najvišem mestu, a kod višestepenih crpki iznad
svakog stepena crpke. One služe da se u početku iz crpke izbaci vazduh. Kod samosisajućih
crpki se ne postavljaju.
2. slavine za otakanje tj. za ispuštanje vode postavljaju se na i najnižem mestu crpke. Kod
višestepenih crpki postavljaju se na najnižem mestu svakog stepena.
3. levak za punjenje crpke tečnošću. Kod crpki koje imaju usisnu korpu sa povratnom
zaklopkom postavlja se levak sa posebnim zavrtnjem, čepom za zatvaranje. Kroz ovaj levak
napuni se usisna cev i crpka vodom pre kretanja. Ovaj levak se ne montira ako na kraju usisnog
cevovoda postoji usisna korpa bez povratne zaklopke. Tada se ugrađuje posebna vakum crpka
koja isisa vazduh iz usisnog cevovoda crpke. Levak se nemontira i na samosisajuću crpku.
4. Za kontrolu rada crpke montiraju se na usisnoj prirubnici vakummetar, a na potisnoj prirubnici
manometar.
5. povratna zaklopka (klapna) na potisnoj strani centrifugalne crpke (štiti od povratnog toka
vode), a ispred cevnog zatvarača za regulisanje.
6. usisna korpa sa povratnom zaklopkom ili bez povratne zaklopke. Usisna korpa bez povratne
zaklopke ugrađuje se na usisni cevovod velikog prečnika i dugačkog usisnog cevovoda kome je
veoma nezgodan prilaz. Povratna zaklopka na potisnoj strani štiti crpku od vodenog udara i
nedozvoljava da se potisni cevovod isprazni. Ako je rad crpnog postrojenja sezonski, kao za

16
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

navodnjavanje, voda u potisnom cevovodu može da se smrzne pa je treba ispustiti. U tom

slučaju treba montirati povratnu zaklopku sa pomoćnim ventilom za ispuštanje vode.

Slika 10. Višestepena centrifugalna pumpa

3.1.2.7. Proračun snage centrifugalne pumpe

Kod centrifugalnih pumpi između protoka Q i visine pumpanja H postoji zavisnost koja se daje
karakteristikom pumpe (Q-H linija) od strane proizvođača pumpe. Za svaku pumpu daju se i
zavisnosti od protoka koeficijenta korisnog dejstva (ηP), snage pumpe (P) i neto pozitivne usisne
visine (NPSH) (slika 11)

Slika 11. Krivulje zavisnosti od protoka visine potiskivanja,

koeficijenta korisnog dejstva, snage pumpe i NPSH

17
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

Ukupna visina potiskivanja pumpe (manometarska visina) sastoji se od geodetske visine – razlike
gornjeg i donjeg nivoa vode, sume gubitaka pritisaka u cjevovodima i armaturama i brzinske visine
u potisnom cjevovodu (slika 12).
Geodetska visina obuhvata usisnu i potisnu geodetsku visinu. Gubici u cjevovodima, koji su zavisni
od protoka, na isti način se dobiju sumiranjem gubitaka na usisnom i potisnom dijelu cjevovoda.
Kod uobičajenih visina u dovodnim cjevovodima uticaj brzinske visine na ukupnu visinu
potiskivanja je neznatan, pa se u praktičnim proračunima uzima:

Hm = Hgeo + ∑ h = Hu,geo + Hp,geo + hu + hp

Preko NPSH se provjerava usisna visina pumpe:

NPSH [m] = pat/ρg – Hu,geo – hu – v2u/2g ≈ 10 – Hu,geo – hu

Slika 12. Šematski prikaz visina pumpanja i gubitaka pritiska

Karakteristika cjevovoda je krivulja zavisnosti ukupne visine pumpanja (manometarske visine) od

protoka. U presjecištu karakteristike pumpe i karakteristike cjevovoda nalazi se radna tačka pumpe
(slika 13).

18
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

Slika 13. Određivanje radne tačke pumpe

Efektivna snaga pumpe Pp u kW iznosi:

𝜌∙𝑔∙𝑄∙𝐻
Pp =
1000∙𝜂𝑝

gdje je:
Q – protok (m3/s)
H – manometarska visina (m)
ηp – 0,35 – 0,85 – koeficijent korisnog dejstva pumpe

Iz karakteristike pumpe se vidi da snaga (učinak) pumpe raste sa povećanjem protoka, odnosno
smanjenjem potisne visine.
U vodovodnoj praksi često se primjenjuje rad pumpi u paralelnoj sprezi, jer ona omogućava brzu
promjenu protoka vode, u skladu sa potrebama, i veću pogonsku sigurnost pumpe.

3.2. Pogonski strojevi

- Elektromotori
Koriste se motori sa izmjeničnom strujom 230/400 V. U novije vrijeme za pumpe veće snage (više
od 100 kW) koriste se i elektromotori visokog napona (6 kV ili 10 kV), u kome slučaju se postižu
uštede, jer se smanjuju veličine ili izostavljaju transformatori. Koeficijent korisnog dejstva
elektromotora iznosi 0,8 – 0,95. Kod malih motora ukapčanje je direktno, ali je struja ukapčanja 5
do 6 puta veća od normalne. Kod velikih motora primjenjuje se zvijezda-trokut ukapčanje, kada
struja ukapčanja iznosi 1/3 od struje kod direktnog ukapčanja.

19
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

- Motori sa unutrašnjim sagorijevanjem

Koriste se najčešće diesel motori sa direktnim ili indirektnim pogonom. Kod većih agregata pogon
pumpi se obavlja preko generatora.

4. CRPNI BAZEN, MAŠINSKA HALA I KOMANDNA PROSTORIJA

Crpni bazen je prostor koji služi za sakupljanje i zadržavanje vode koja se prepumpava.
Njegova veličina ovisi o režimu rada crpki. Kod većih crpnih stanica izvodi se više međusobno
odvojenih crpnih spremnika kako bi se omogućila revizija i popravci bez prekida rada crpki. Crpni
spremnik mora sadržavati otvor i elemente za komunikaciju (reviziju), ventilacijski otvor i preljev
koji se aktivira kad visina punjenja prelazi dopuštenu visinu. Dno crpnog spremnika se izvodi u
padu do najniže kote gdje se u svrhu pražnjenja spremnika izvodi muljni ispust.
Mašinska hala služi za smještaj crpnih agregata, kontrolnih instrumenata, krajeva usisnih cijevi i
početaka potisnih cjevovoda s pripadajućim oblikovnim komadima i vodovodnim armaturama
(kako bi se crpni agregati spojili u jedinstveni tlačni sustav), te druge opreme. Mora biti izvedena s
odgovarajućim otvorima za komunikaciju, održavanje, montažu i demontažu opreme. U slučaju
teške opreme postavlja se i dizalica. Kod manjih crpnih stanica s uronjenim crpkama strojarnice
uopće nema.
Komandna prostorija je prostor koji sadrži potrebnu elektronsku opremu za automatsko
upravljanje crpnim agregatima, odnosno radom crpne stanice. Automatski rad podrazumijeva
ukopčavanje i iskopčavanje crpki sukladno njihovom režimu rada. Pored toga, svrha uvođenja i
primjene automatiziranog sustava je jednoliko radno opterećenje svih crpki, uključujući i rezervne.

Slika 14. Mašinska hala

20
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

Slika 15. Komandna prostorija

Slika 16. Komandni ormar

21
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

5. POMOĆNA OPREMA PUMPNIH POSTROJENJA - CIJEVNA

ARMATURA

U cijevnu armaturu pumpnih postrojenja,usisnih. i potisnih cevovoda spadaju:

- zatvarači (najčešće zasuni-šiber –ventili , redje ovalni) na ručni ili elektro pogon sa
reduktorima
- nepovratni ventili-klapne, sa protivtegom ili i sa amortizerima (najčešće hidrauličkim)
- vazdušni ventili sa jednom ili dve kugle (i pregradnim zatvaračem za slučaj servisiranja-
remonta istog), za oslobadjanje vazduha iz cevovoda-ovazdušenje cevovoda
- mjerači protoka radnog fluida (najčešće elektromagnetni, a u novije vreme i drugih tipova
kao npr.ultrazvučni)

Slika 17. Cijevna armatura

Slika 18. Mjerač protoka

22
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

6. OPREMA ZA ZAŠTITU OD HIDRAULIČNOG UDARA

Zbog startanja i mogućnosti (kontroliranog ili nekontroliranog) zaustavljanja pogona jednog ili svih
crpnih agregata, promjene opterećenja, te brzog zatvaranja cjevovoda, kod crpnih se stanica može
javiti hidraulični udar. Zato crpne stanice najčešće sadrže i opremu za zaštitu od hidrailičnog udara.
U načelu, proračun hidrauličnog udara radi se za slučajeve kada je duljina tlačnog cjevovoda veća
od 50 [m], a visina dizanja od 20 [m]. Ako se ukaže potrebnim, zaštita od hidrauličnog udara se
obično provodi ugradnjom:
1. povratnog ventila koji se sporije zatvara, tako da dio povratne vode propušta kroz crpku nazad,
u crpni spremnik,
2. obilaznog cjevovoda s kontrolnom zapornicom koja se otvara kad tlak poraste iznad
dopuštenog, također propuštajući vodu natrag, u crpni spremnik,
3. zračnog kotla koji ima zadatak da kompenzira smanjenje tlaka u cjevovodu, odnosno da
sprečava prekidanje vodnog stupca kada se udarni val rasprostire od crpke i da amortizira udarni
val kada se on rasprostire prema crpki,
4. vodne komore koja nadomješta vodu izgubljenu u gibanju i amortizira povratni udarni val.
Primjena vodne komore dolazi u obzir ako za njen smještaj postoje povoljni visinski odnosi u
okolini crpne stanice.

23
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

7. ZAKLJUČAK
Hidroenergetska postrojenja koja imaju zadatak da transportuju vodu sa nižeg nivoa na viši nivo, sa
mjesta nižeg pritiska na mjesto višeg pritiska, kao i da vodu transportuju na velike udaljenosti
nazivaju se pumpnim postrojenjima. Svako pumpno postrojenje snabdjevano je bar sa jednom
mašinom- pumpom koja ’’obogaćuje’’ energijom vodu, tako da ona može da savlada sve otpore
na svom putu kroz cjevovod, pritiske i više kote.
Pumpa se pogoni elektromotorom, dizel ili SUS motorom i drugim pogonskim mašinama. Pumpa i
pogonska mašina čine agregat. Zavisno od namjene, pumpna postrojenja su snabdjevena i
pomoćnom opremom koja treba da obezbjedi nesmetan i dugotrajan rad.
Pumpna postrojenja imaju široku primjenu u tehničkoj praksi. Koriste se u sistemima
vodosnabdjevanja, u poljoprivredi za navodnjavanje i odvodnjavanje polja, u kanalizacionim
sistemima, u sistemima odbrane priobalnih terena od poplave, dopremaju vode u stanove visokih
solitera, u sistemima podmazivanja itd.
Pumpne stanice mogu da se koriste i u građevinarstvu i rudarstvu. Postoje i plivajuće pumpne
stanice koje se koriste kada se nivo vode u crpištu mijenja u širokim granicama. Pumpni agregat i
prateća oprema postavljaju se na splav, a veza sa potisnim cevovodom ostvaruje se pomoću
specijalnih sferičnih spojnica. Oblici pumpnih stanica su vrlo različiti. Prilagođavamo ih
odgovarajućim crpnim prilikama, tipu pumpe, načinu uzimanja vode, kao i prostornom rasporedu,
zbog potrebne usisne visine ponekad se prostorija za smeštaj pumpi spušta.
Za izbor broja i veličine agregata važnu ulogu imaju, pored čisto hidrauličkih momenata koji
proizilaze iz karakterističnih krivih cjevovoda i pumpe, cijena nabavke i tekući pogonski troškovi.
Za sve veće projekte pumpnih stanica treba povesti i proračun ekonomičnosti.

24
Pumpe i ventilatori i turbokompresori - Seminarski rad Pumpne stanice u vodovodima

8. LITERATURA
 Zoran Raičević, Praktična nastava, Tehničar mašinske energetike, Preporuke za rukovanje i
održavanje gaso i hidroenergetskih postrojenja

 Miloje Milojević, Snabdevanje vodom i kanalisanje naselja, Građevinski fakultet Beograd,

Naučna knjiga, Beograd

 Aleksandar Ćorović, Snabdijevanje vodom, Drugo prerađeno i dopunjeno izdanje, Građevinski

fakultet Sarajevo, Sarajevo, 1989

 Arhiva JP „Vodovod“ d.o.o. Bihać

25