\

Onur Kurulu için dekile r

nının Bildi risi 8
Ankara, T. C. Kültür vt; Turiz m Baka
Federal Almanya Cumhuriyeti Türkiye Cumhuriyeti
9
Dışişleri Bakanı Berlin Kültür İşleri Senatö rünün Bildir isi
Sayın Hans-Dietrich GENSCHER
Dışışleri Bakanı
Sayın Mesut YILMAZ :
Bed in »Stiftung PreufSischer Kulturbesitz« Vakfının
Başkanı nın Bildirisi 10
10
Kültür İşleri Senatörü Kültür ve Turizm Bakanı Tükçe Katalog Koor dinat örün ün Notu
Sayın Dr. Volker HASSEMER 11
Sayın Mustafa Tınaz TİTİZ Önsöz
Türkiye Büyükelçisi Federal Almanya Büyükelçisi Kronoloji
Sayın Dr. Georg NEGWER Sayın Dr. Oktay İŞCEN Harita
Dışişleri Bakanlığı Kültür Dairesi Dışişleri Bakanlığı Giriş
Bakanlık Müdürü Kültürel Faaliyetler Genel Müdürü
Sayın Dr. Barthold C. WITTE Sayın Pulat TACAR
»Staatliche Museen Kültür ve Turizm Bakanlığı
· PreufSischer Kulturbesitz« Eski Eserler ve Müzeler
Genel Müdürü Katalog
Genel Müdürü
Sayın Prof. Dr. Wolf-Dieter DUBE Sayın Altan AKAT 67
I Tasvirler (İkonlar) (no. 1- 6)
Hat ve Tezhip (no. 7-24) 73
II
96
III Ciltler (no . 25-3 1)
105
IV Şair Olarak Kanun i Sultan Süleym an (no. 32-35)
Çalışma Kurulu 110
V Resimleme Sanatı (no. 3 6-55)
VI Saray Zanaatkarları (no. 56- 96) 137
Sayın Sabahattin Türkoğlu Sayın Dr. Michael Rogers Osmanlılarda Mücevherat (no. 56- 63 )
Topkapı Sarayı Müzesi Müdürü »The British Museum« Kuyumculuk işleri v e Sert Taşlar (no. 64-7 4)
İstanbul Oryental Eski Eserler Bölümü Müdürü Kakmalı ve Süslemeli Porselenler (no. 75-78)
Londra Aynalar (no. 7 9-81)
Sayın Nazan Ölçer Sayın Geoffrey House Silahlar ve Zırhlar (no. 82-96)
Türk ve İslam Eserleri Müzesi Müdiresi » The British Museum« VII Ahşap İşçiliği ve Mobilyalar (no. 97-10 1) 168
İstanbul Kamu Hizmetleri Yöneticisi
VIII Tekstil (no. 102-125) 175
Londra
IX Halılar (no. 12 6-135) 193
Sayın Filiz Çağman Sayın Peter Sauerbaum
Topkapı Sarayı Müzesi Kültür İşleri Senatörlüğü X İznik Çini ve Çömlekleri (no. q6-172 ) 2 03
Kütüphanesi Müdiresi Müşaviri XI I. Mahmud (173 0 -1754) Hançeri (no. 173 ) 232
İstanbul Bedin 23 4
Kısaltmalar
Sayın Nilüfer Ertan Sayın Prof. Dr. Klaus Brisch 235
Kültür ve Turizm Bakanlığı »Staatliche Museen PreufSischer Kulturbesitz« Sözlük
237
Eski Eserler ve Müzeler İslam Sanatları Müzesi Emekli Direktörü Konkordans
Genel Müdürlüğü Bedin 23 9
Kaynakça
Ankara
Sayın Dr. Jens Kröger
»Staatliche Museen PreufSischer Kulturbesitz«
İslam Sanatları Müzesi Müdür Yardımcısı
Bedin
Sayın Dr. Almut v. GladifS
»Staatliche Museen PreufSischer Kulturbesitz«
İslam Sanatları Müzesi
 Bildiri
Günümüze kadar çeşitli uygarlıkların yaşadığı, tarihi hazinelerin ve tabiat zenginlikleri­
nin kaynaştı�ı, doğu ile batı arasında bir köprü durumunda olan Anadolu'da doğup geli­
şen Osmanlı imparatorluğu, altı yüzyılı aşkın varlığı ile bu uygarlıklar zincirinin bir hal­
kasını oluşturmuştur.
Bu büyük İmparatorluk Kanuni Sultan Süleyman devrinde en parlak dönemini yaşa­
mıştır. Koymuş olduğu yasaları, devlet örgütü ve orduyu düzenlemesiyle ün kazanan
eğitim ve sanata katkısı, adaletli yönetimi ile imparatorluğu zirveye çıkaran Kanuni ' bu�
gün dahi Avrupa' da »Muhteşem Süleyman« adı ile anılır.
Ekonomik, kültürel ve sanatsal yönüyle çağına damgasını vurmuş olan Osmanlıların
gelişimini günümüz insanına anlatmanın en iyi yolu, o günden kalan sanat eserleriyle
mümkün olabilmektedir.
Fatih Sultan Mehmed döneminden Sultan Abdülmecid'e kadar, hem padişah konutu
ve hem de yönetim merkezi olan Topkapı Sarayı aynı zamanda bir sanat merkezi görü­
nümündeydi. Bugünkü Türkiye'nin kurucusu Atatürk'ün müze haline dönüştürdüğü bu
·saraydan seçilen ve çoğunluğu Kanuni dönemi eserlerinden oluşan » Topkapı Sarayı Ha­
zineleri - ,Muhteşem Süleyman' Çağı« sergisinin Kültür ve Sanat Merkezi olan Bedin
şehrinde ziyarete açılması bizler için ayrı bir önem arzetmektedir.
Çağdaş ve modern Türkiye'nin gelişim süreci içinde yeralan çeşitli uygarlıkların sa­
dece bir evresinden bazı örnekler sunduğumuz bu serginin, Alman halkı'nın ilgisini çeke­
ceğine ve aynı zamanda ülkelerimiz arasında mevcut ilişkileri geliştireceğine inanı­
yorum.
M. Tınaz Titiz
T.C. Kültür ve Turizm Bakanı
(
8
Bildiri
Türkiye'nin sayıları toplam 1 32'yi bulan çok çeşitli müzeleri arasında İstanbul'daki
Topkapı Sarayı Müzesi, tüm görkemiyle özellikle dikkati çekmektedir. Burası, yüzyıllar
boyunca Osmanlı Padişahlarının hükümdarlık hanedanı olagelmiştir. Sarayın duvarla­
rını geçip pırıl pırıl restore edilmiş salonları hayretle izler ve mükemmel bahçelerin zev­
kini tadarken, Osmanlı Hükümdarlığının çoktan geride kalmış dönemlerinin havasın­
dan birşeyler hissetmekteyiz. Hükümdarlığın burada toplanmış kıymetli eserleri günü­
müzde birçok ziyaretçi tarafından gezilip hayranlık uyandırmakta ve ziyaretçiler bu
yolla Türkiye'nin uzun sanat ve kültür geleneği üzerine derin izlenimler edinmektedirler.
Berlin'deki bu sergi, Topkapı Sarayı Müzesi'nin Hazine Dairesinden oldukça çekici
bir kısmını göstermektedir. Sergideki eserlerin büyük bir bölümü, bir anlamda Osmanlı
padişahları arasında belki de en ihtişamlı hükümdar kişiliği olan ve »Büyük«, »Kanuni«
ve »Muhteşem« gibi lakabları olan I.Sultan Süleyman'ı gözler önüne sermektedir. Onun
döneminde (1520-1566) Osmanlı İmparatorluğu kültürel yaygınlaşma ve hükümdarlık
gücü yönünden en yüksek noktasındaydı. Kanuni'nin Başmimarı büyük Mimar Sinan'ın
çeşitli eserleri, bugün hala o parlak dönemin göstergeleridir. Daha önce Türkiye dışında
hiçbir yerde sergilenmemiş olan şatafatlı Topkapı Hançerini ise, övünerek izlemekteyiz.
Sergiye bu büyük eseri verdiği için Türkiye Cumhuriyeti'ne burada özellikle teşekkür
ediyorum. Ben bu jesti, ilerisi için de güven duyduğum Türk-Alman dostluğuna yapılan
bilinçli bir reverans olarak yorumluyorum. Bu dostluğun kökleri güçlü ve derindir. Bun­
dan elli yıl önce Türkiye, Bruno Taut'tan Ernst Reuter'e dek birçok Alman ve Berlin'li
için ikinci bir anavatan olmuştur. Tamamen başka nedenlerle de olsa bugün Berlin'de
yaşayan Türk'lerin de kenti kendi şehirleri olarak yaşayabilmelerini arzu ediyorum. Bu­
nun bir parçası da Türkiye ile Bedin arasındaki dostça ve yakın kooperasyondur. Türk­
ler tarafından bana karşı gösterilen işbirliği çabasının ciddi belirtileri için müteşekkirim.
Sergideki bizim çabalarımızı da bizim Türk hemşerilerimizin büyük kültür mirasına
karşı bir reverans olarak görüyorum.
Sergiyi oluşturdukları için Türk Antik Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğüne ve ser­
gideki her eser için ısrarlı ve yorulmak bilmeden çaqa sarfeden, Türk meslekdaşlarının
çıkarları için büyük anlayış gösteren sayın Profesör Dr. Klaus Brisch'e özellikle teşekkür
ederim. Serginin hazırlıkları için beş yıl birlikte çalıştık. Övünçle sunduğumuz bu sergi,
artık »Bedin - 1988 Avrupa Kültür Kenti« çerçevesi içinde yer alan diğer yüksek düzey­
deki tüm aktivitelerle rahatlıkla kıyaslanabilecek durumdadır ve gayet renkli ve değerli
bir şekilde Avrupa'nın Türk boyutunu göstermektedir.
Dr. Volker Hassemer
Senator für Kulturelle Angelegenheiten
(Bedin Kültür İşleri Senatörü)
9
 Bildiri Önsöz
Türkiye ile P usya ve daha sonra Alm n İmparatorluğu arasındaki ilişkiler, »Büyük T ürkiye Cumhuriyeti son zamanlarda zekice bir siyasetle, Anadolu toprakları üzerinde
� �
Frıedrıch« (Frıedrıch der GroRe) donemınden yedibin yıldan buyana, 20. yi.i�yıla dek varolan çeşitli kültürleri, özellikle de 1924 yılında
.. buyana dostça ve mu
· ·tte f.k
ı olma egı
-· ı·ım ıı ·
. . .
ılışkılerdır.. Federal Almanya, gunumuz .. .. .. Turkiye'sinı çöken yaklaşık altıbuçuk yüzyıllık Osmanlı Hanedanını ve Hanedanın doruğuna ulaş­
.. ·n moder·n ve sanayı·ıeşmış· bır . dev 1et
ima yolundakı hızlı degışımını
. . . . samimi ve aktif bir sempatiyle izlemektedir ki buna do- tığı 16. yüzyılı sergiler aracılığıyla Japonya'dan Amerika Birleşik Devletleri ve Avru­
�
_.

gal olarak yurt dışında sürdürülen yeni ve ilerici bir kültür siyasetı· de dahı1· dır. pa'ya kadar uzanan geniş bir ziyaretçi kitlesine tanıtma olanağını yaratmıştır.
· 198 3
yıl ında lstan
· b ul , da bır . Avrupa Konseyi sergisi olarak açılaı1 ve Tur Bu kataloğun eşlik ettiği sergi, l987'de Washington'da »National Gallery« de açıldı
.. k.ıye'de yem · b.ır çıgır -
�
açan » nadolu Medenıyetlerı . . « adlı sergi, bugün ha!a biraz küçültülerek de olsa dün- veŞikago'da »Artlnstitute«, New York'ta »Metropolitan Museum of Art« veLondra'da
.
yanın bırçok ulkesınde . kalıcı bir başarıyla gösterilmektedı·r. »'T'opk »British Museum« da gösterildikten sonra Berlin'e geldi. Ankara'daki yetkililere, parlak
.
ı• apı sarayı Hazme · 1en ·
-,1:f .
uhteşem Suleyman' �� a ı« adlı şimdiki sergi, Osmanlı sanatının bugüne dek çok az bir kariyerden sonra şu anda T.C. Dışişleri Bakanı olarak görev yapan sayın A. Mesut
bılınen ve duyulmamış ıhtışamını tüm alanlarda Alman ve Tu··rk zıyaretçı Yılmaz'a, Kültür ve Turizm Bakanlığı Müsteşarı sayın Aytuğ Izat'a, gene Kültür ve Tu­
· ·ıerın· goz ·· ] en ·
.. ..
onune serecektır. . Bu sergının . . »Berlın rizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürü sayın Altan Akat'a ve bu görevi
. - 1988 Avrupa I<t·ı·ltu··r· Ken t.ı« çerçevesın · de gerçek-
. . . .
leştırılebılıyor olması, Turkıye .. . daha önce yürüten sayın Nurettin Yardımcı'ya teşekkürü borç biliriz. Fakat herşeyden
Cumhuriyeti'ne mi.iteşekkı·r olınamız ıçın · · b.ır nedend.ır.
Bu sergı aracılıgıyfa gerek Turk
. _
.. önce, inanılmaz zenginlikteki koleksiyonlarında dahi hissedilir boşluklar doğuracak sa­
erekse Alman ziyaretçiler birbirlerini daha iyi anlayabi-
� nat eserlerinden bunca zaman feragat ederek bize veren İstanbul'daki meslektaşları­
leceklerdıı· . . Bu, »Stıftung PreuRıscher Kulturbesitz« adlı vakfıı1 ve ona bag-1ı muze · · 1erın ·
.. . . . kı. bu muzelerden
umıdıdır .. »lslamische Kunst« (İslam Saı1atları) Tuı mıza, Topkapı Sarayı Müdürü sayın Sabahattin Türkoğlu'na, Türk ve İs!am Eserleri
.. · kıye
· ı· 1e geçen yuz- ··
yıldan buyana dostça ılışkıler . . . .. ..
surdurmektedir Müzesi Müdiresi sayın Nazan Ölçer'e, Arkeoloji Müzesi Müdürü sayın Alpay Pesin­
.
»Büyük Friedrich» tarafından kişisel olarak seçilmiş olaı1 ve Pı·usya'nın Tur li'ye, İstanbul Üniversitesi Rektörü sayın Profesör Dr. Cemi Demiroğlu'na ve bu meslek­
.. k.ıye'nın ·
Başkentınde. kı. ılk
. Buyukelçısı
.. .. . . Heınrıch
. . Friedrich von Diez, do'.11du taşlarımızın ti.im iş arkadaşlarına teşekkürlerimizi sunarız. Sergilenen eserlerin seçimini,
.. kten sonra l 8 l l 'de b.ır
. Washington'daki »National Gallery«nin misafir yöneticisi sayın Dr. Esin Atıl'a da danı­
kıtaba şunları yazmaktadır: »Birbirini tanımak isteyen bt·ı·tu··n halkların as1ında b.ırb.ır 1e-
·
rıne ..
_

. ogretecekler .ı kadar birbirlerinden ög-renecekleri vardır·, çtı· n şarak Topkapı Sarayı Kütüphanesi Müdiresi sayın Filiz Çağman yapmıştır.
· ktı· · herbırın · · de, dıgerın
· - · de
. yon
olmayan bır .. mevcuttur«. Sergiye verilen diğer eserler için »Staats- und Universitatsbibliothek Bremen« adlı kü­
tüphaneye ve Direktörü sayın Profesör Dr. Hans Albrecht Koch'a, »Museum fi.ir Kunst­
handwerk der Stadt Frankfurt« adlı müzeye ve Direktörü sayın Dr. Arnulf Herbst'e,
Profesör Dr. Werner Knopp »Staatsbibliothek PreuiSischer Kulturbesitz« adlı kütüphanenin Oryental Bölümüne ve
Direktörü sayın Dr. Hartmut-0. Feistel'e ve yardımcısı sayın Dr. K laus Schwarz'a,

»Stiftung PreuiSischer Kulturbesitz« Vakfının. Başkanı »Kunstbibliothek der SMPK« adlı kütüphaneye, »Kupferstichkabinett der SMPK«ya ve
sergiyi düzenleyen ve koleksiyonundan altı halı veren »Museum fi.ir Islamische Kunst
SMPK« adlı müzeye ve burada görevli sayın Dr. Jens K röger ve sayın bayan Dr. Almut
.
von GladiWe teşekkürlerimizi sunarız. Sergiye eser veren kuruluşlara ayrıca katalog me­
tinleri için müteşekkiriz.
Katalog, »British Museum« için »Department of Oriental Antiquities« bölümünden
sayın Dr. Michael Rogers ve sayın bayan R. M. Ward tarafından yazılan kataloğun çevi­
risidir. Yazarlara ayrıca birçok yararlı tavsiyelerinden dolayı teşekkür ederiz. Özellikle
de, F. D. Godman'ın mirasından armağan olan ve kalitesi Türkiye dışında hiçbir yerde
Türkçe Katalog Koordinatörünün Notu bulunamayacak kadar yüksek bir İznik Çinileri koleksiyonundan sergiye 32 eser veren
»British Museum« Mütevellilerine müteşekkiriz.
Türkçe katalog için - basit bir görev olmayan - İngilizce'den Türkçe'ye çeviri görevini
�linizdeki kataloğun50� b�yü� �ir �ölümü, Londra'da açılan sergi için hazırlanan İngi­ yürüten sayın Dr. Cihan Arın'a (Bedin) teşekkür borçluyuz.
lızce katalogdan ve kuçuk bır bolumu. de, sadece Berlin'deki sergide yer alan eserlerin Al­ »Staatliche Museen« (Devlet Müzeleri), Berlin'li Türklere kendi sanatları üzerinde
manca açıklamalarından Türkçe'ye aktarılmıştır. Türkçe katalog, çok büyük bir zaman kendi dillerinde bir katalog sunabildiği için mutluluk duymaktadır.
baskısı altında ve bır . buçuk ay gibi bir süre içinde ortaya. çıkmak zorunda oldugu - ıçın
· · ·
Ve gene iki ülkenin diplomatik temsilcilerine, Bonn'daki Türkiye Cumhuriyeti Baş­
..
Turkçeleştırme . .ışlemı. bır
. ekıp . çalışmasını gerekli kılmıştır. Bu neden1e adı geçen ı·ngı- · konsolosu sayın Dr. Oktay İşcen'e ve Ankaradaki Federal Almanya Başkonsolosu sayın
-

rızce katalogun detaylı bır . . kullanma özelliği Türkçe'ye

. . h . sas dılı
'. �� de yansımıştır. Aynca Dr. Georg Negwer'e ve bunlara bağlı diğer konsolosluklara teşekkürü borç biliriz.
Turkçe katalog koordınatoru . . , kataloğun yapısı ve düzenlenmesi konularında sorumlu­ »Staatliche Museen«, serginin gerçekleştirilebilmesini sağlayan ve hazırlığına çok
luk almamıştır. K talo�da »Ka uni Sultan Süleyman«, »Kanuni« olarak kısaltılmıştır. yönlü destek veren Kültür İşleri Senatörü sayın Dr. Volker Hassemer'e ve yardımcıla­
� �
Aynca . katalogda sureklı olarak ıkı. tarıh verilmektedir. Bunlardan birıncısı · · · ı.'umı,
' ı·kıncısı
· · · rına, özellikle de Senatörlük Müşaviri sayın Peter Sauerbaum'a teşekkür eder. »Staat­
a ı tarı· htır.
mı'l'd' · liche Museen Preu!Sischer Kulturbesitz«in Genel Direktörü sayın Profesör Dr. Wolf-Die­
Elinizdeki kataloğun değerlendirilmesinde bu noktaların go
.. zt· ı · ı1de tutu1 masını rıca
· ter Dube'nin sürekli ilgisi olmasaydı, »Staatliche Museen« adlı kuruluşun bu sergisi
ederız.
. Dr. c·ı han Arın olanaklı olmazdı.

10 ll
 Serginin genel çerçevesini olanaklı kılan »Die GrofSe Oran
�ch losses« a�lı sergı. alanının bulun?uğu sarayın yöneticisi
lıer , e ve sergı alanını sana t eserlerıne uygun bir şekilde
..
· , e de ayrıca teşekkurlerimizi sunarız.
S teıner
Sergiye eşlik eden Amerika tel vizyonları için »Mo
��
yapılan »Muh �eşe Suley an Devr�ı« adlı filmin, kuru
n_ı � luşun Almanya'daki temsilcisi
lan Hamb rg <lakı » Mobıl Oil AG«
��ılmı. sergı. yı� gezenlere onaltıncı yüzyyardı mıyla almanca bir kopyası yapılabilmiştir· bu
ılın atmo sferini birçok yönleriyle aktarabile�eği
ınancındayız.
Katalogdaki yerin sınırlı olması nedeniyle ismen belir
temedı·g-ı·m·ız d·-
kuru1uş1arın anlayış goste . . receğini umarız.
Profesör Dr. Klaus Brisch
»Museum für Islamische Kunst« adlı müzenin Emekli Direktörü
12
gerie des Charlottenburger
sayın Profesör Dr. Jürgen Ju- K ro noloji
düze nleye n say1n mıma· r 1urg··
Kanuni Sultan Süleyman'in Trabzon'da doğumu 1547 Habsburg'larla barış anlaşması; Elkas Mirza'nın İstanbul'a
bil corparati on«u n desteğiyle
149 4
1 509 VIII. Henri'nin İngiltere tahtına çıkışı gelişi; Fransa'da 11. Henri'nin tahta çıkışı; V. Charles'ın
I. Selim'in Çaldıran'da Safevileri karşı zaferi Mühlberg'de Protestan Konfederasyonu'nu yenişi (24 Ni­
1 5 14
1517
1 5 19
Suriye, Mısır ve Yemen'in Osmanlılar tarafından fethi
V. Charles'ın Almanya impartoru olması
san)
Kanuni Sultan Süleyman'ın ikinci İran seferi; Van'ın ele geçi­
1520 Kanuni'nin tahta çıkışı (30 Eylül); Fransa kralı l. Francis'in rilişi (25 Ağustos) ; Kanuni Sultan Süleyman'ın kışı Halep'te
·
.. ·· kışı
İngiltere kralı VIII. Henri ile müzakereye oturması geçirmesi
ıger butun . · ve Belgrad'ın ele geçirilişi (29 Ağustos), Worms Kurultayı {17 1 5 49 Gürcistan'ın fethi; Kanuni Sultan Süleyman'ın İstanbul'a dö­
Nisan) nüşü (12 Aralık)
Rodos'un ele geçirilişi {26 Aralık) 1551 Osmanlılar Transilvanya'da; Becskerek, Varad, Csanad ve
İbrahim Paşa'nın Sadrazam oluşu (27 Haziran) Lippa'nın fethi; Turgut Reis'in Tripoli'yi ele geçirişi (14
Mısır'da Ahmet Paşa'nın isyanı; İbrahim Paşa'nın düğünü Ağustos)
(23 Mayıs - 6 Haziran) 1552 Temesvar'ın (Temmuz) ve diğer Banat kentlerinin fethi;
İbrahim Paşa'nın Mısır seferi; l. Francis'in Pavia'da V. Char­ Muskat ve Hürmüz'ün kuşatılışı ve Süveyş donanmasının
les'a yenik düşüp esir alınması ve hapsedilmesi Bursa'da demir atması, Kazan'ın Ruslar tarafnından işgali
1526 Macaristan seferi, Mohaç Savaşı (29 Ağustos); Budapeşte'- 1553 İran ile savaş; Şehzade Mustafa'nın Ereğli'de (Karaman)
nin işgali (10 Eylül); Yanoş Zapolya'nın Macaristan Kralı idamı (21 Eylül); Kraliçe Mary Tudor'un tahta çıkışı
oluşu; l. Ferdinand tarafındanBohemya, Avusturya ve Ma­ 1554 Nahçıvan ve Erevan'ın fethi; Astrahan'ın Ruslar tarafından
caristan'ın birleşmelerinin açıklanması işgali
Avusturya'lı Ferdinand'ın Budapeşte'ye gidişi; Roma'nın 1555 Amasya'da İran ile barış {28 Mayıs)
yağmalanması 1556 V. Charles'ın tahttan feragat etmesi
Kanuni Sultan Süleyman'ın Budapeşte'yi yeniden ele geçirişi 1 5 57 Süleymaniye camisinin açılışı (10 Ağustos)
(8 Eylül); Zapolya'nın Buda peşte' de taç giyişi (14Eylül); Vi­ 1 5 5 6 - 5 9 Macaristan'da Avusturya'lılara karşı savaşın sürdürülmesi
yana kuşatması (26 Eylül - 16 Ekim) 1558 Kraliçe l. Elizabeth'in tahta çıkışı; Rokselana'nın (Hürrem
(Haziran-Temmuz) Mustafa ve Cihangir şehzadelerin sün­ Sultan) ölümü (Nisan)
net düğünü 1 5 59 ŞehzadeBayezid ile Şehzade Selim arasında iç savaş (Mayıs);
Kanuni Sultan Süleyman'ın »Almanya« seferi; Köszeğin ele ŞehzadeBayezid'in İran'a sığınışı (Kasım)
geçirilişi (28 Ağustos); Andrea Dorya'nın Coron'u ele geçi­ 1 5 60 İspanyollar'ın Cerba'ya gelişi; donanma amirali Piyale
rişi (8 Ağustos) Paşa'nın Cerba'yı ele geçirişi ( 3 1 Temmuz)
1533 Ferdinand ile barış (22 Haziran); Barbaros Hayrettin'in ami­ 1561 ŞehzadeBayezid'in idamı (25 Eylül); Kazakların Azov'a sal­
ral olması ve Tunus'u fethi (Ağustos); İran ile savaş (Ağus­ dırışı
tos) ; Moskova'da bir zorbanın, Korkunç İvan'ın tahta çıkışı İparator Ferdinand ile barış (1 Temmuz)
(ölümü 15 84) Malta kuşatması (20 Mayıs - II Eylül)
1 5 34 Tebriz'in fethi ( 1 3 Temmuz); Kanuni'nin kışı geçirmek Üzere Zigetvar kuşatması (6 Eylül); Kanuni Sultan Süleyman'ın
Bağdat'a gelişi; Barbaros'un Pulya ve Kalabriya kıyılarını ölümü ve II. Selim'in tahta çıkışı (24 Eylül); Chios'un işgali
yağmalaması
1535 Kanuni Sultan Süleyman'ın Tebriz'e dönüşü (ilkbahar); V.
Charles'ın Tunus'u ele geçirişi (21 Temmuz)
Kanuni Sultan Süleyman'ın İstanbul'a dönüşü {8 Ocak);
İbrahim Paşa'nın idamı ( 1 6 Mart)
1537 Venedik ile savaş; Kanuni Sultan Süleyman Arnavutluk'ta;
Pulya'nın harab edilmesi (Temmuz)
Kanuni Sultan Süleyman Moldavya'da (yaz); Güney Mol­
davya'nın ilhaki (4 Ekim); Hadım Süleyman Paşa ve Os­
manlı donanmasının Gucarat'taki Portekiz Limanı Bandar
Diu'yu kuşatması (4 Eylül); Preveze deniz zaferi (29 Eylül)
1539 Kastelnuovo'nun fethi (ro Ağustos); Şehzade Selim ve Baye­
zid'in sünnet düğünü; Mihrimah Sultan'ın Rüstem Paşa ile
evlenmesi
Yenedik ile barış (2 Ekim); Monemvazya ve Napoli di Ro­
[
magna (Nauplion)'un teslim oluşu; Zapolya'nın ölümü;
Avusturyalıların Budapeşte'yi kuşatması
1541 Kanuni Sultan Süleyman'ın Ferdinand'a karşı seferi veBuda­
peşte'ye yeniden girişi (2 Eylül); Macaristan'ın ilhaki; V.
Charles'ın Cezayir önlerine gelişi (20 Ekim)
1543 Fransız-Osmanlı donanmasının Nis'i alması (20 Ağustos);
Kanuni Sultan Süleyman'ın Macaristan'a geçişi, Yalpovo,
Pecs, Siklos ve Estergon'un ele geçirilişi; Barbaros'un kışı Tu­
lon'da geçirmesi; Şehzade Mehmed'in ölümü (21 Eylül)
1 544 Osmanlı donanmasının İstanbul'a dönüşü; Rüstem Paşa'nın Not: Tarihler genellikle Hammer 1 828'de verilenlere uygundur. An­
sadrazamlığa tayini cak, kaçınılmaz olarak değişik kaynaklar arasında belirli farklılıklar
Ferdinand ile ateşkes mevcuttur ve bazı durumlarda verilmiş olan tarihlerin yaklaşık tarihler
l. Francis'in ölümü; Barbaros'un ölümü olduğu göz önünde tutulmalıdır.
 eMoskova

Kuzey Denizi

ATLANTIK OKYANUSU

Transoksanya

Lizbon Buhara • Semerkanr

�F
•

GANISTAN
Kıbrıs O Moş,
FAS
İRAN

HINDISTAN

ARABiSTAN

Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566)

Devrinde Osmanlı imparatorluğu HINT OKYANUSU
 GİRİŞ
KANUNİ SULTAN SÜLEYMAN (1494- 1566)

Kanuni Sultan Süleyman 6 Şafar 900/6 Kasım 1494 tarihinde, babası I. Selim'in sara­
yının bulunduğu T rabzon şehrinde doğdu ve onbeş yaşında kadar orada yaşadı 1. Son Bi­
zans imparatoru zamanındaki görkem devri geçmiş olmasına karşın T rabzon, hala T eb­
riz'e giden kara trafiğinin büyük kısmını kontrolu altında bulunduran önemli bir
limandı. Bu şehir ayrıca bir gümüş işçiliği merkezi ve Bizans Argiropolis (şimdiki Gü­
müşhane yakınında) madenlerinden elde edilen gümüşün başlıca dağıtım noktası idi:
Hatta, hem Sultan Selim'in hem de Kanuni'nin gençliklerinde gümüş işçiliği öğrendikleri
rivayet edilir. II. Rabi 915/Ağustos 1509'da Kanuni, daha Önce bir Ceneviz kolonisi iken
1475' te Osmanlılara geçmiş olan Kırım'daki Kefe şehrine vali olarak atandı. Kefe şehri
Mısır Memluk ordularını besleyen ve steplerden getirilen köle ticaretinin başlıca strate­
jik limanı idi. Kanuni, Sultan Selim'in tahta geçişinden bir yıl sonra 918/ r512'de Saru­
han'da bulunan Manisa'ya gönderildi. Bu arada Sultan Selim üvey kardeşleri ile giriştiği
ölümcül bir savaşla meşgul idi. Bu savaş, Kanuni döneminin son bölümünü anımsatan
kötü bir ön deney gibidir. Kanuni tahta 17 Şevval 926/20 Eylül 1520'de geçti.
Kanuni tahta çıktığında Avrupa, Avusturya Habsburgları ve Almanya ile İspanya ve
Fransa arasındaki hanedan çatışması sonucu bir kutuplaşma yaşıyordu. Bu çatışmanın
başlıca savaş alanları ise İtalya ve Almanya idi. Diğer bir çatışma nedeni Luteryenizmin
büyüyen etkisi ve Protestan devletlerin siyasi bağlılıkları ile belirginleşen din etkeni idi.
Bu durum, bir yandan İmparator V. Charles'ın tek bir din altında birleşmiş bir Avrupa
ve T ürklere karşı bir haçlı seferi rüyalarının gerçekleşmesine engel olurken, diğer yan­
dan da Kanuni'nin de Fransız ve Lüteryen hükümdarlar açısından, en azından l 559'daki
Cateau-Cambresis anlaşmasına kadar, bir müttefik olarak kabul edilmesine yol açı­
yordu. Kanuni'nin kendesini bu şekilde bağlamasında şüphesiz bir fırsatçılık unsuru
mevcuttu, ancak bu anlaşmalar dolaylı ya da dolaysız onun uzun dönemli amaçları elve­
rişli olmuştu.
Kanuni'nin saltanatının ilk on yılı, içte ve dışta, kesintisiz faaliyetler danemi olmuş­
tur. Avrupa ve Akdeniz cephelerinde, II. Layoş'un Osmanlı elçilerine yönelik kötü dav­
ranışına misilleme olarak girişilen Macaristan seferi (1521) Belgrad'ın düşmesiyle son
buldu, Rodos ise 1522 - 23'te kuşatılarak ele geçirildi. Macaristan monarşisi, güçlü kral­
lara bencilce karşı çıkan kodaman gruplarının kontrolü altındaki bir seçim yöntemine
bağlı idi2• Macaristan'ın bu iç zafiyeti, Habsburg-Valois çekişmesi ile de şiddetlendirile­
rek, Avrupalı güçlerin sürekli_ müdahale etmeleri için bahaneler yaratıyordu3• I. Franci­
s'in 1525'te Pavia'daki hapisaneden Kanuni'ye yaptığı başvurusu, kendisinin İtalya kı­
yılarına, Kanuni'nin ise Macaristan'a olmak üzere iki koldan saldırı teklifi içeriyordu.
Bunun sonucu, Mohaç Savaşı, Budapeşte'nin işgali ve Macaristan tahtına Yanoş Zapol­
ya'nın geçirilmesi ile noktalanan 1526 baharında başlayan büyük sefer (sefer-i hu­
mayun) olmuştur.
Ertesi yıl Avusturyalı Ferdinand kendini Macar kralı seçtirince ve Habsburg elçilik­
leri Sultanı yatıştırmayı başaramayınca, 1529 V iyana seferi kaçınılmaz olmuştur. V i­
yana düşmemiş, fakat kuşatma, sonradan akla gelmiş bir fikir olsa da, Habsburg'ları ol­
dukça korkutmuştu. Kanuni'nin 1523 Alman seferi ise diğer bir korku kaynağı oldu.
Fakat kıştan önce Viyana üzerine daha yoğunlukla yönelmek için çok az zaman bırakan
Kanuni Transilvanya
voyvodası Johann Zapdya'yı Güns/Köszeg kalesinin uzatmalı kuşatması, ilerlemeyi önemli şekilde geçiktirmiştir.
Kabul ediyor Habsburg'ların barış istemesi üzerine Avusturya ile gerçekleşen ateşkes anlaşması, Ka­
Macaristan seferi
nuni'nin dikkatini İran'a yöneltmesine olanak sağlamıştır.
Yakayinamesinden
İstanbul r569 Saldırgan bir Şii mezhepçiliğinin ve milliyetçiliğin hakim olduğu Safevi hanedanının
Bkz. Kat. no. 5o a T ebriz'e yerleşmesiyle, I. Selim ve sonra da Kanuni karşılarında, muhtemel bir Avrupa

16
haçlı seferi kadar'güçlü bir dini tehdit taşıyan ve Anadolu'daki T ürkmen kavimleri üze­
rindeki etkileriyle Akdeniz kıyılarına dek yayılabilecek bir iç kargaşa yaratma kudreti.
olan bir düşman buldular. Ayrıca, Safev! sarayından kaçmış bazı önemli mülteciler de,
İran'ın kuzey-batısı ve Kafkasların güneyi yöresinde daha da toprak kazanılabileceğine,
veya en azından sınırın Erzurum'un doğusunda sabitleştirilebileceğine yönelik ümitler
veriyorlardı. Kanuni'nin İran tehdidi ile başetmek için bu kadar beklemiş olması hemen
hemen şaşırtıcıdır.
Kanuni'nin l 533 - 35 sef�rini harekete geçiren neden, Azerbaycan'ın Safev! valisi
Ulema Beyin4 kendisine katılması ve Bağdat valisi tarafından şehrin anahtarlarının Ka­
nuni'ye gönderilerek, şehrin teslim olacağı sözü verilmesi idi. Kanuni İbrahim Paşa'yı
önden göndermiş5, kendisi de kışı Diyarbakır'da geçirmeye niyet etmişti. Fakat ordunun
başında olmadığı söylentileri onu T ebriz'e yöneltmiş ve kışı Bağdat'ta geçirmesine ne­
den olmuştur. Kanuni Bağdat'ta iken Necef ve Kerbela kabirlerine resmi ziyaretlerde bu­
lunmuş ve (Osmanlıların bağlı olduğu Hanefi hukuk okulunun kurucusu) Ebu Hanife'­
nin türbesini restore ettirmiştir. Matrakçı Nasuh'un resimli sefer kayıtları - Mecmua-i
Menazil6 (no. 4 7 a - b) - aslında bir sefer günlüğünden çok bir hac tutanağını andırır ve re­
simlerin çoğunun da, kale veya kamp yerine, kabir resimleri olduğunu söylemek yanlış
olmaz. l 535 baharında Kanuni İran'dan dönerek T ebriz'i tekrar işgal etmiştir; fakat bu
Safev1 sorununa bir çözüm getirmekten uzak kalmış ve Şah T ahmasp'a yönelik üç ana
saldırıdan ilkini oluşturmuştur.
Şah Tahmasp'ın kardeş ve üvey kardeşlerinin davranışları, II. Mehmed'in »kanunna­
mesi «nde teyit edilen ve - fitnenin Kur'an'a göre öldürmekten daha kötü olması nedeniy­
le - bir sultanın tahta geçtiğinde hayatta bulunan kardeşlerini öldürtmesi gerektiği hak­
kındaki Osmanlı geleneğinin, Şah Tahmasp tarafından da uygulansaydı yararına olacağı
fikrini akla getirmektedir. Kanuni Tebriz'e döndüğünde, başkaldırısı Osmanlı zaferini
oldukça kolaylaştırmış olan Tahmasp'ın kardeşi Sam Mirza ile birleşti. 1548 -49'da ger­
çekleştirilen bir sonraki sefer de, Kanuni'ye hizmetlerini sunmak üzere İstanbul'a kaçan
Şirvan ve Derbend Valisi diğer bir kardeş Elkas Mirza7 tarafından harekete geçirilmiştir.
Tebriz'e kolay erişilmesine karşın Elkas'ın söz verdiği güçlü Kızılbaş desteğinin gerçek­
leşmemesi ve Tahmasp'm mahsul yakma yöntemine dayalı savunma politikası, Osman­
( l538) ve Apulian
lıları geri çekilmeye zorlamıştır. Elkas, Safevi topraklarında muhtemelen daimi bir üs Haydar Reis (Nigarl), '
Denizde bir Avrupa koalisyonuna karşı kazanılan Preveze zaferi
kurmak amacıyla daha fazla asker ve para istemiş ve Isfahan'a yürümüştür, fakat her­
Kanuni Sultan Süleyman hizmetkarlarıyla
(detay); karton üstüne guaş, 1560 civarı :
(Pulya) kıy sının mahvedilişi, V . Charles'ın l 535'te T unus'u ele �
ge irişine karşı uygun
ı:-ı
Imparatoru uma­
hangi bir üs kurmayı başaramamıştır. Kanuni'yi kızdırmaktan korkarak, ele geçirdiği (TKS H. 2134/8) misillemeler olmuştur. Ayrıca, hem Portekiz'in hem de Moğol
etmek üzere Mısır'dan hır sefer
ganimetleri ona yollamış fakat aynı zamanda tekrar Şirvan Valisi yapılması konusunda yu� 'un baskısı altındaki Gucarat Hükümdarına yardım
da kardeşi Şah Tahmasp ile pazarlığa girişmiştir. Kanuni, biraz istemeyerek de olsa Elkas başlatılmıştır. İki tehditten daha tehlikeli olanı Portekiz idi, dolayı �
sı la Osmanl� uman­ �
Bandar Dı� �u ku­
Mirza'yı dışlamış ve Elkas da Şah Tahmasp'a teslim edilmiştir. Tabii ki tekrar valiliğe danı Hadim Süleyman Paşa, Gucarat'taki başlıca ticaret merkezlen
durumunu pekıştırmek
atanmamış, aksine Safevi kalesi Kahkaha'da hapsedilmiş ve altı ay sonra da öldürülmüş­ şattıktan sonra Osmanlıların Aden, Yemen ve Kızıl Denizdeki
tür. Elkas'ın, birçok döneğe kıyasla muhtemelen daha da beceriksiz ve güvenilmez ol­ üzere geri dönmüştür8• . . Bunlardan en
ıştı.
ması veya kardeşi Şah'a karşı rakip olabilmek için gerekli güç, enerji ve kişisel karizma­ Akdeniz cephesindeki asıl büyük başarılar henüz gerçekleşmem
543 - 44'teki Barbaros
dan yoksun olması sonucu, Safevi iktidarını bastırmak için bir daha ele geçmeyecek bir önemlisi, Nis'in kuşatıldığı ve İspanyol kıyısının yağma edildiği l
i. Malta kuşatmasının
fırsat, tamamen kaçırılmıştır. Kanuni'nin son İran seferi, Şah Tahmasp'ın 1552' de Van seferidir9. T unus 155 l'de düştü, 156o'ta Djerba tekrar ele geçirild
alanında üstünlük kurma
yöresine saldırısı ile başlamıştır. Sefer (entrikalarının Elkas Mirza'nın yenilgisinde rol (1565) başarısızlığı, Osmanlıların Batı Akdeniz'de denizcilik
bunlar la işbirliğ i yapan korsanlar Batı
oynamış olması muthemel olan) Rüstem Paşa'nın komutasında idi. Bu sefer, İran cep­ ümitlerini sarstı ise de Osmanlı donanmaları ve
hesini yirmi yıl kadar olaysız kılan Amasya anlaşması ( l 555) ile sonuçlandı. Akdeniz'i oldukça iyi kontrole almayı başarmışlardır.
.

..
yonelık. tı . Buda­
Kanuni birinci İran seferinden dönünce, Fransız'larla - Osmanlı İmparatorluğunda Kanuni'nin geri kalan kara seferleri, genellikle gücünü pekiştirmeye �
Venediklilere verilmiş ticari hakların aynılarını içeren ve şimdi T ürkçesi kaybolmuş olan lar ak bir Osman lı kalesi haline sokulu rken, Marca rıstan da
peşte Mayıs 1541'de kuşatır .
ının mezarları ıl�,
- gizli bir anlaşma imzalamıştır (1536). Bu görüşmeler, İbrahim Paşa'nın içinde bulun­ yeni bir Osmanlı eyaleti olmuştur. l 543'te Estergon, Macar krallar .
urg'larla savaş ıçın
duğu son görüşmeler idi ve Kanuni'nin bundan sonraki altı ya da yedi yıl boyunca do­ Siklos ve Szekesfehervar, yeni sancaklara dönüştürülmüştür. Habsb
nanma savaşlarında yoğunlaşması, büyük veziri olmaksızın kara seferlerine uyum sağla­ Fransa'dan gelen baskı I. Francis'in 1546'daki ölümünden sonr�
�
da e�a� e�mış ve .

makta çektiği zorluk sonucu ortaya çıkmış olabilir. 1551 - 52'den sonra T ransilvanya aslında bir Osmanlı askeri valiliğın
. ug� . ald ,
e donuşt � ��
. Habsburg'lara hala mu- .
Yanoş Zapolyanın dul karısı ve oğlunu n değişk en sadaka tlerı,

19
18

nunname« ile son şeklini almıştır. Fakat tabii ki bu sistem, savaş zamanında, Avrupa 'nın
hem korktuğu hem de gıpta ettiği, yetkin ve disiplinli, çok sayıda sıradan asker olmaksı­
zın işleyemezdi. ı 5 6 5 'teki hem kara hem de deniz operasyonu olan Malta kuşatması15
dışında Kanuni'nin emrindeki Osmanlı ordularının tek bir yenilgiyle yüz yüze gelmedik­
lerini söylemek doğru olur. Bu gerçek de, mühendislerin planlama ve koordinasyonuna,
topçu ve levazım sınıflarına ve maliye sistemine olağanüstü bir saygı uyandırır. Şu nok­
tada, Kanuni'nin düşmanlarının sık sık uyandırdığı zayıf izlenim ·hakkında, G. R. Elton' -
un değerlendirmesini anımsamakta yarar vardır:
»Bütün bu seferlerin değerlendirmesini yaparken, eğer bu düşmanların kanıtlanmış
zayıflıklarını ve akılsızlıklarını pek de nadir olmayan küçük görme hatasına düşülme­
yecekse, bütün bu komutanların plan ve hırslarının, disiplinli ordu ve yeterli vergi top­
lama ile desteklenmediğini hatırlamak gerekir. V. Charles'ın veya 1. Francis'in paralı as­
kerleri iyi, hatta genellikle (askerler memleket içinden toplandığı için) vatanperverlikle
savaşırlardı, fakat ancak paraları ödendiği sürece savaşırlardı. Bu yalnızca bütün ordu­
ların çok büyük bir kısmını oluşturan Alman Landsknechte, İsviçreli ve İtalyanlar için
geçerli değil, gerçek milli ve daimi ordular olmaya daha çok yaklaşmış İspanyol tercios
ve Fransız legionlar için de geçerli idi ı 6 . «
Eğer para savaşa kudret veren kaynak ise, Osmanlıların bu kaynağı da, orduları gibi
daha dayanıklı idi.
Elton'un değerlendirmesi ayrıca romantik tarafgirliğe karşı da bir uyarıdır. Osmanlı
orduları da, Batılı karşıtlarından geri kalmayacak şekilde çelişkili bağlılıklar - Şehzade
Mustafa'nın ı 5 5 3 'teki idamının yol açtığı Yeniçeri ayaklanması gibi - ve kendi çıkarları
nedeniyle yan değiştirirlerdi. Kanuni'nin ı 5 4 8 İran seferi sırasında onunla beraber Doğu
Anadolu'ya giden Valois elçisi D'Aramon,Yeniçerilerin savaşmaya hiç de istekli olma­
dıklarını belirtir. İsteksizlikleri Safeviler heretik (dinin doktrinlerine karşı gelmiş) sayıl-
22
Fransa kralı!. Francis
Tahta baskı, Agostino Veneziano, 1 5 3 5
İmparator V . Charles taç giyme giysileriyle;
Anonim tahta baskı, 1 5 30 civarı
(British Museum, Prints & Drawings 1 860.
4-14-152)
İngiltere kralı VIII. Henry,
Anonim tahta baskı, l 5 30 civarı
(Hepsi British Museum, Prints & Drawings
H. 7-2; 1 860. 4-14-1 52; 0.9-32)
salar da Müslüman oldukları için Yeniçerilere, düşmanı esir etme veya yağmalama izni
verilmemiş olmasındandır.
Bu ordular ayrıca çok önemli bir fiziksel sınırlama ile yüz yüze idiler; kötü hava şart­
larında savaşamıyorlardı. Bu neden, Kanuni'nin ı 529'da Viyana'yı 17 ele geçirememesini
açıklığa kavuşturur. Gerçi Viyana kuşatması yankıları bakımından o kadar etkiliydi ki,
bunu bir başarısızlık saymak anlamsız olur. Seferin başlangıcında, 1 5 29 Mayısında
Trakya ve Balkanlardaki yoğun yağmurlar sonucu gecikmeler olmuştu. Yağmurlar de­
vam ettiği için Marcaristan'da iken ordudan, soğuk ve yağmur yüzünden şikayet geli­
yordu: sefer günlüğünden anlaşıldığına göre, yağmurda ordunun kampta kalmaktan
başka seçeneği yoktu ki bu da daha fazla gecikmeye neden oluyordu. Viyana'ya vardık­
larında başarılı bir sonuç için çok kısa bir zaman kalmıştı, çünkü Avusturya'da kışı ge­
çirmek zaten söz konusu olamazdı ve ordular üç haftadan daha kısa bir sürede geri
döndü. Dönüş, hiç de parlak olmadığı gibi, kar ve seller oldukça fazla adam ve savaş ge­
reçleri kaybına, yük hayvanlarının Balkan çamuruna batmasına ve yiyecek sıkıntısına
neden oldu. Bu deney, Kanuni ve vezirlerini kış seferleri yapılacaksa bunların Avrupa'ya
değil, Doğu'ya yapılması gerekliliğine ikna etti, çünkü Diyarbakır ve Halep lojistik ve ik­
lim açısından daha elverişli idi. Bu sağ duyudan başka birşey değildi, çünkü soğuk ve
yağışlı bir kış geldiği anda, hızla ilerleyen ıoo ooo kişilik ve 300 toplu bir ordu, yeterli le­
vazım trenleri olsa bile, önemli erzak sıkıntısı ile yüz yüze kalmaktaydı.
Kanuni'nin Avrupalı düşmanları sefer mevsimi açısından daha az kısıtlı değillerdi,
yalnız, saltanatın başındaki zaferler, onun ordularını Avrupa'ya göre teknolojik bir de­
zavantaj ile yüz yüze bırakmıştı. Hospitaller Şövalyelerinin ı 522'de Rodos'tan kovul­
duktan sonra Malta'ya 18 giderek inşa ettikleri kale, Osmanlıların istilasına karşı da­
yanabilmesi için tasarlanmıştı ve gerçekten de Malta'nın ı 565 'te düşmemesinin neden­
lerinden biri de bu idi. Aynı şekilde, doğu Akdeniz'de henüz fethedilmemiş Venedik

nunname« ile son şeklini almıştır. Fakat tabii ki bu sistem, savaş zamanında, Avrupa 'nın
hem korktuğu hem de gıpta ettiği, yetkin ve disiplinli, çok sayıda sıradan asker olmaksı­
zın işleyemezdi. ı 5 6 5 'teki hem kara hem de deniz operasyonu olan Malta kuşatması15
dışında Kanuni'nin emrindeki Osmanlı ordularının tek bir yenilgiyle yüz yüze gelmedik­
lerini söylemek doğru olur. Bu gerçek de, mühendislerin planlama ve koordinasyonuna,
topçu ve levazım sınıflarına ve maliye sistemine olağanüstü bir saygı uyandırır. Şu nok­
tada, Kanuni'nin düşmanlarının sık sık uyandırdığı zayıf izlenim ·hakkında, G. R. Elton' -
un değerlendirmesini anımsamakta yarar vardır:
»Bütün bu seferlerin değerlendirmesini yaparken, eğer bu düşmanların kanıtlanmış
zayıflıklarını ve akılsızlıklarını pek de nadir olmayan küçük görme hatasına düşülme­
yecekse, bütün bu komutanların plan ve hırslarının, disiplinli ordu ve yeterli vergi top­
lama ile desteklenmediğini hatırlamak gerekir. V. Charles'ın veya 1. Francis'in paralı as­
kerleri iyi, hatta genellikle (askerler memleket içinden toplandığı için) vatanperverlikle
savaşırlardı, fakat ancak paraları ödendiği sürece savaşırlardı. Bu yalnızca bütün ordu­
ların çok büyük bir kısmını oluşturan Alman Landsknechte, İsviçreli ve İtalyanlar için
geçerli değil, gerçek milli ve daimi ordular olmaya daha çok yaklaşmış İspanyol tercios
ve Fransız legionlar için de geçerli idi ı 6 . «
Eğer para savaşa kudret veren kaynak ise, Osmanlıların bu kaynağı da, orduları gibi
daha dayanıklı idi.
Elton'un değerlendirmesi ayrıca romantik tarafgirliğe karşı da bir uyarıdır. Osmanlı
orduları da, Batılı karşıtlarından geri kalmayacak şekilde çelişkili bağlılıklar - Şehzade
Mustafa'nın ı 5 5 3 'teki idamının yol açtığı Yeniçeri ayaklanması gibi - ve kendi çıkarları
nedeniyle yan değiştirirlerdi. Kanuni'nin ı 5 4 8 İran seferi sırasında onunla beraber Doğu
Anadolu'ya giden Valois elçisi D'Aramon,Yeniçerilerin savaşmaya hiç de istekli olma­
dıklarını belirtir. İsteksizlikleri Safeviler heretik (dinin doktrinlerine karşı gelmiş) sayıl-
22
Fransa kralı!. Francis
Tahta baskı, Agostino Veneziano, 1 5 3 5
İmparator V . Charles taç giyme giysileriyle;
Anonim tahta baskı, 1 5 30 civarı
(British Museum, Prints & Drawings 1 860.
4-14-152)
İngiltere kralı VIII. Henry,
Anonim tahta baskı, l 5 30 civarı
(Hepsi British Museum, Prints & Drawings
H. 7-2; 1 860. 4-14-1 52; 0.9-32)
salar da Müslüman oldukları için Yeniçerilere, düşmanı esir etme veya yağmalama izni
verilmemiş olmasındandır.
Bu ordular ayrıca çok önemli bir fiziksel sınırlama ile yüz yüze idiler; kötü hava şart­
larında savaşamıyorlardı. Bu neden, Kanuni'nin ı 529'da Viyana'yı 17 ele geçirememesini
açıklığa kavuşturur. Gerçi Viyana kuşatması yankıları bakımından o kadar etkiliydi ki,
bunu bir başarısızlık saymak anlamsız olur. Seferin başlangıcında, 1 5 29 Mayısında
Trakya ve Balkanlardaki yoğun yağmurlar sonucu gecikmeler olmuştu. Yağmurlar de­
vam ettiği için Marcaristan'da iken ordudan, soğuk ve yağmur yüzünden şikayet geli­
yordu: sefer günlüğünden anlaşıldığına göre, yağmurda ordunun kampta kalmaktan
başka seçeneği yoktu ki bu da daha fazla gecikmeye neden oluyordu. Viyana'ya vardık­
larında başarılı bir sonuç için çok kısa bir zaman kalmıştı, çünkü Avusturya'da kışı ge­
çirmek zaten söz konusu olamazdı ve ordular üç haftadan daha kısa bir sürede geri
döndü. Dönüş, hiç de parlak olmadığı gibi, kar ve seller oldukça fazla adam ve savaş ge­
reçleri kaybına, yük hayvanlarının Balkan çamuruna batmasına ve yiyecek sıkıntısına
neden oldu. Bu deney, Kanuni ve vezirlerini kış seferleri yapılacaksa bunların Avrupa'ya
değil, Doğu'ya yapılması gerekliliğine ikna etti, çünkü Diyarbakır ve Halep lojistik ve ik­
lim açısından daha elverişli idi. Bu sağ duyudan başka birşey değildi, çünkü soğuk ve
yağışlı bir kış geldiği anda, hızla ilerleyen ıoo ooo kişilik ve 300 toplu bir ordu, yeterli le­
vazım trenleri olsa bile, önemli erzak sıkıntısı ile yüz yüze kalmaktaydı.
Kanuni'nin Avrupalı düşmanları sefer mevsimi açısından daha az kısıtlı değillerdi,
yalnız, saltanatın başındaki zaferler, onun ordularını Avrupa'ya göre teknolojik bir de­
zavantaj ile yüz yüze bırakmıştı. Hospitaller Şövalyelerinin ı 522'de Rodos'tan kovul­
duktan sonra Malta'ya 18 giderek inşa ettikleri kale, Osmanlıların istilasına karşı da­
yanabilmesi için tasarlanmıştı ve gerçekten de Malta'nın ı 565 'te düşmemesinin neden­
lerinden biri de bu idi. Aynı şekilde, doğu Akdeniz'de henüz fethedilmemiş Venedik
 Paşa gel­
kalelerinin sağlamlaştırılması, seferlerin daha zorlu ve uzun geçmesine neden oluyordu. fişeklerle ağırlanmıştır. Ertesi sabah büyük bir geçit resminin ardından İbrahim
iş mahill er27 arkada bahar çiçekle ri,
Kara cephesinde ise, sonunda Macaristan'ı bir Osmanlı eyaletine dönüştürecek olan miştir; önde her türlü olağanüstü süslerle bezenm
rda papağ anlar, meyve ve çi­
l 526'daki Mohaç zaferi, Kanuni'yi, Habsburg ve diğer Rönesans ve Reformasyon dev­ havuzlar, kameriyeler, çimler üzerinde tavus kuşları, ağaçla
n yapılma deniz
letleri ile karşı karşıya getiriyordu. Bu devletler, Osmanlılarda olmayan bir özelliğe, bi­ çek açan ağaçlarla dolu bahçe görünümündeki süs arabaları ve kağıtta
m Paşa'nın
limsel gelişm�leri, askeri teknolojiye çabuk bir şekilde uygulayabilme yeteneğine sahipti­ canavarları, zümrüt-Ü anka kuşları ve daha başka hayali yaratıklar28• İbrahi
ı altın taslar
ler. Busbecq Istanbul'da 19 olduğu sırada, bir Vezir-i Azam'ın, Habsburg'larla başedebil­ Kanuni'ye getirdiği hediyeler ise, görkemli giysiler giymiş on kölenin taşıdığ
deve ve katırla rdan ve Vened ik'ten alın­
mesi için tüfek taşıyan bir süvari müfrezesi kurmaya çalıştığını yazıyor. Fakat, aynen içinde zengin kumaş ve kürklerden, güzel atlar,
esmi, Sultan ın önünd e ma­
kendilerinden önceki Memluklar ve dünyanın her tarafındaki süvariler gibi Osmanlı sü­ mış, 25 ooo düka değerinde bir elmast an oluşuyordu. Geçitr
n fazla izleyic i ile
varileri de tüfek taşımayı haysiyet kırıcı bulmuş ve reddetmişlerdir. haretlerini çerkez stiliyle sergileyen at üstündeki okçular ve 5o ooo'de
hizmet karları yla
devam ediyor du. Gelini n geçitre smi, çeyizini gelin olacağ ı eve taşıyan
Sultan, fazlasıyla merkeziyetçi olan bu sistemin başı olarak, genel stratejiyi kendisi
saptar, taktik detayları ile de vezirler ilgilenirdi. Vezirler arasından ikisi özellikle renkli ' bütün gün sürmüştür.
karşılanmış
Bu büyük harcamanın en azından bir kısmı Kanuni'nin özel bütçesinden
önemli ve etkiliydi. Kanuni'nin ilk zaferlerinin çoğunun gerçekleşmesinde etkili olan ğunun etkiley ici bir göster­
ikinci Vezir-i Azam, İbrahiı_n Paşa (?1493 -15 36) idi. Epirus20 kıyılarında Parga yakınla­ olsa gerek ki bu da Padişahın İbrahim Paşa'y a yönelik dostlu
Kanuni cuma namazına giderken, 29 olduğu iddia
rından alındığı zannedilen Ibrahim Paşa, Manisalı bir zengin dulun hizmetinde bulun­ anonim Venedik tahta baskı, gesidir. Genellikle gelinin, Kanuni'nin kendi kız kardeşi Hatice Sultan
gelinin anne ve
Domenico de Franceschi tarafın­ edilir, fakat tarihçi Mustafa böyle demez ve ayrıca Venedik kayıtları da
duktan sonra, saray okuluna girmiş ve daha çok gençken, Kefe Valiliği sırasında Kanu­ lı hükümran
ni'ye bir armağan olarak verilmişti. Gösterişiz bir dış görünüşe karşın hoş ve zeki bir kişi
dan basılmış, 1563 civarı
babasının düğünde bulunduğunu belirtir. Bu nedenle, en azından Osman
(Londra, British Museum, Prints
görüşü sağlam laştırıc ı bir kanıt, İbrahi m
idi. Ve� edik'li Baylo Bragadin (1526)21, onun, tarih ve savaş konularında çok okumuş, & Drawings 1866, 7-14 . 5 5 ) ailesine damat olduğu bilinmemektedir30. Bu
Büyük Iskender'in yaş_amını ve Anibal'in seferlerini iyi bilen, birçok dil konuşan, keman
çalıp, evinde yaşayan Iranlı bir usta ile müzik besteleyen bir kişi olduğunu belirtir. Genç
veliahtı büyülemiş, l 520'de tahta çıkışında onunla İstanbul'a gelerek Hasodabaşılığına
atanmış ve Kanuni'nin şahsına ait paradan Hipodromda kendisine bir saray inşa
edilmişti.
Geleneksel kıdem kurallarına aykırı olarak l 523'te Vezir-i Azam olarak atanması ve
Rumeli Beylerbeyi yapılması bazı anlaşmazlıklara yol açmıştır. Hayal kırıklığına uğra­
mış rakibi Ahmet Paşa ise Mısır Beylerbeyliğini istemiş ve kısa süre sonra ( l 5 24 başında)
orada isyan çıkarmıştır. Bunun Üzerine İbrahim Paşa oldukça büyük bir donanma ile de­
nize açılmış, isyanı bastırıp Mısır'ın maliye işlerini yeniden düzenlemiştir. Kadrosunda,
bu fırsatı Nil'in ağızlarını araştırmak için kullanan Piri Reis (bkz. sayfa 12 3) ve o sırada
özel sekreteri olan tarihçi Celalzade Mustafa da bulunmaktaydı. İbrahim Paşa, Kanuni' -
nin l 5 26' daki Macaristan seferinin başkumandanı olarak görevlendirilmiş, Kanuni' den
önce sefere çıkıp kaleler fethederek, köprüler kurarak Mohaç'taki kesin zaferi olanaklı
kılmıştır. Viyana kuşatmasıyla noktalanan l 529 Macaristan seferinde de tekrar Baş Ku­
mandanlık görevi üstlenmiş, kendisine yılda 3 milyon akçe sağlayan toprak verilmiştir. 22
Fakat o, kibirle 4 milyon istemiş ve bu isteği Kanuni tarafından yumaşak bir şekilde red­
dedilmişti. Bunu, yine başkumandan olduğu ve her zamankinden daha da iyi denetim
kurduğ 1 5 3 3 Irak seferi izler. İstanbul'a zaferane dönüşünden az zaman sonra aniden
idam edilişi hala açıklanması zor bir olaydır.23 Kanuni'nin hükümdarlığı süresinde bir
daha kimse bu denli kişisel güç elde etmemiştir.
İbrahim Paşa'nın kariyeri, Kanuni'ye bir köle olarak sunulmuş ve Padişaha yazdığı
bir mektupta kullandığı alçak gönüllü dilden anlaşılabildiği kadarıyla da hiç bir zaman
azat edilmemiş24 bir kişi için eşsiz bir görkem taşıyordu. Hipodromdaki sarayı (şimdi
mahir bir şekilde onarılıp Türk ve İslam Eserleri Müzesi yapılmıştır) Kanuni'nin İstan­
bul dışındaki sarayları kadar güzeldi ( 1 5 3 3 'te bu sarayda kabul edilen Schepper'in yap­
tığı tarif, eldekiler arasında en iyisi olmasına karşın ne yazık ki görkemi hakkında fazla
bir fikir vermeyecek kadar kısadır)25. İbrahim Paşa'nın Mayıs l 524'teki düğün şenlik­
leri, Kanuni'nin hükümranlığı zamanındaki diğer büyük şenlik olan l 5 3o'daki sünnet
düğünü için örnek oluşturmuştur. Hipodromda olağanüstü çadırlar kurulmuştu; bun­
lara II. Mehmed'in Otluk Belinde (147 3) Uzun Hasan'dan, I. Selim'in Çaldıran'da
( 1 5 14) Şah İsmail'den ve l5 16'da MemlUk Sultanı Kanşuh el-Gavri'den26 elde ettikleri
saltanat çadırları da dahildi. Ordunun çeşitli kıtalarına ve ulemaya ziyafetler düzenlen­
miş, Sultan ise güreş, yeniçeri kılıç kalkan oyunları, güç gösterileri ve palyoçalar ve havai
 Bursa ipek rezgahl_arında� ve Ki�is
.
Paşa'nın l 5 34 yaz başı civarında karısına yazdığı ve onun, l 5 34'te ölen, Kanuni'nin an­ bıraktığı büyük serveti (Gerlach, Mihrimah Sultan'ın, _ gayrı menkul varlıgı,
belirtir) ve genış
tuzla havuzlarından günde 2000 düka gelir aldığını
nesi Hafsa Sultanın cenazesine gitmiş olmasından duyduğu ferahlıktan bahsettiği mek­ yla elde etmiş olsa da - yolsuzluk
tuptur31. Karısı, erkek kardeşinin önerisi üzerine, saraydaki eğlencelere katılabilmek için nakit parası ve lüks eşyaları - bir kısmını karısı yolu
. .. . .
yapılmışsa büyük boyutta yapıldığına işaret eder. .
izin istemiş olmalı ki, İbrahim Paşa bunu onaylamayacağını belirtir aynı mektupta. Ne­
. Rüstem Paşa 'nın birçok dini vakıfları arasında
en ünlü sü, Istan � ul, Halı ç. uzer ınde kı
deni ise, karısı, prenslerin l 5 30' daki sünnet düğünlerine (Hafsa Sultan tarafından) bir­ yapı lmış olan ca idir. B a ı, kısıtlı bır alanı ma­
pazar mahallinde, Sinan taraf ında n � � � �
çok kez davet edilmiş olduğu halde gitmeyi reddetmiş olduğu için , Hafsa Sultanın ölü­ lüks Iznik çınılerıyle kaplanarak yapıl­
hirce kullanarak ve belki en güzel ve kesinlikle en
münden sonra saraya gitmeye başlaması durumunda, daha önceki yokluğunun, Hafsa caminin, Rüstem Paşa ı 5 6ı'd e38 öl­
mıştır. Son zamanlarda yayınlanmış bir ferm an,
Sultana yönelik bir nefret olarak yorumlanabilme olasılığıdır. İbrahim Paşa, Kanuni'nin ının, babasına �. nşaatın ta ���l �n­
düğü zama n daha tama mlan mam ış olduğunu ve karıs . lem ler ( lu n­
buna kızacağını isabetli bir şekilde önceden sezmiştir. Ancak Kanuni, gelinin erkek kar­ ri, diğer :eçme. s�� � ��
deşi olsaydı ve düğünde hazır bulunmasını emretseydi, ne karısı ne de İbrahim Paşa bunu ması için ricada bulunduğunu gösterir. İznik çinile ı turb
�
esınd e � ı . ç� nıler
adeb aşı ndak
reddedebilirdi tabii ki. den önce inşa edilm iş olan Rüst em Paşa 'nın Şehz etme ayrıc alıgı ıçın ge­
hizmetini elde
iddialı fakat teknik açıdan başarısızdır) ve Sinan'ın
Bu tür mektuplar bize, Kanuni'nin vezirleriyle ilişkilerindeki belirgin kişisel özelliği , tahminen 8000 ila 1 5 ooo .adet
anımsatıyor. Bu özellik, Avrupalı diplomatların donuklaştırıcı raprolarında ya bastırılır rekli ödemeleri karısı yapm ış olabilir. Rüstem Paşa b ştakı boş
ığı içeren39 (bkz. �o. 24 �. .�
yazm a cilt ve 5ooo adet çeşitli kitap ve kağıt sand
ya da spekülatif ve yanlış bilgiye dayalı dedidoku halinde şişirilir. İbrahim Paşa'nın onüç bir not vardır) bır de kutuphan bı- e
yıllık görev süresi, hem kendisinin büyük yeteneğine, hem Kanuni'nin sabırlı ve vefalı ar­ sayfada kendisi tarafından ısma rlandığını belirten
kadaşlığına bir kanıttır. Lüks hayatı32, genelde onun eline bırakılmış Avrupa ile yürütü­ Yüksek rütbeli yeniçeri askerleri
rakmıştır.
len diplomatik görüşmeler için uygun bir ortam oluşturuyordu. Bir çok şair, yazar ve cuma namazına giderken;
anomim Venedik tahta baskı,
dönmelerin barındığı sarayı da, Kanuni'nin saray halkının renkliliğini anımsatmak­ Domenico de Franceschi
taydı. İbrahim Paşa'nın dikkatini ilk kez Venedik'ten alınan mücevherler için aracılık tarafından oyulup basılmış, 1563
yaptığı sırada çeken Luigi Gritti33 de bu dönmelerden biriydi ve altın Venedik tacının civarı (BM, P D 1 866. 7-14.5 5)

(bkz. no. 3), İbrahim Paşa kanalıyla 1 5 32'de Kanuni'ye sarılışında da rol oynamıştı şüp­
hesiz. 1526- 36 döneminde, Osmanlı İmparatorluğu kadar Batı da bir arabulucuya ge­
reksinme duyuyordu ve İbrahim Paşa da tam bu devrin adamıydı.
Gözden düşüşüyle yalnızca topraklarına, vakıflarına ve mallarına el konmakla yeti­
nilmemiş, Kanuni devrinin daha sonraki tarih kitaplarında kahramanlıklarından, hatta
isminden bile pek söz edilmemiş ve bu nedenle de belirsiz bir kişi olarak kalmıştır. Daha
sonra Vezir-i Azam olan ve 1500 civarı doğumlu Rüstem Paşa34 Kanuni'nin kızı Mihri­
mah Sultan'la evlenmiş ve muhtemelen daha az zeki olmasına rağmen, çekişmeli bir ka­ ..J.
,,
riyere dayanmış ve 1 561'de görev başında ölmüştür. Boşnak35 doğumlu ve muhtemelen
ı..
Müslüman olan Rüstem Paşa ve sonradan amirallik görevi üstlenen kardeşi Sinan Paşa,
saray okuluna girmişlerdir. Mohaç'ta Kanuni'nin silahtarı olmuş, sonraki onbeş yıllık
sürede sarayda çeşitli görevler ve taşrada yöneticilik yapmış ve ı 5 44'de Vezir-i Azam ol­
muştur. ı 5 39'da Mihrimah Sultan'la evlenmesiyle, Hürrem Sultan'ın bölücü politikala­
rına karışmıştır. En önemlisi, l 5 5 2' de Kanuni hasta oduğundan, doğu seferine o komuta
etmiştir. Şehzade Mustafa'nın ölümünde Hürrem Sultan'ın aleti olduğu kanısı yaygın­
dır. Bu olay onun görevden uzaklaştırılması sonucunu doğurmuş fakat ı 5 5 5'te tekrar
Vezir-i Azam yapılmış ve ölümüne kadar da bu görevde kalmıştır.
Baştaki ilerleyişini kumandanlığına borçlu olsa da, asıl becerisi maliyecilik olan Rüs­
tem Paşa, Topkapı Sarayı Maliye Dairesindeki bir yazıda belirtildiği gibi, hemen hemen
sürekli savaşlarla geçen yıllar boyunca, Sultanın maliye işlerini yürütmüştür. Ancak,
çağdaşlarının gözünde dahi, İmparatorluğun mali açıdan uzun dönemli çöküşünü, onun
politikaları belirlemiştir. Avrupa'nın büyüyen askeri güç üstünlüğünü dengeleme gerek­
si nimi, kaçınılmaz olarak vergilerle karşılanan nakit ödemeye dayalı daimi ordunun ge­
nişletilmesi sonucunu doğurmuştur. Bu dönemde bozulmayla ilgili suçlamalar yaygındı
ve vezirinin bu denli benimsenmeyişi karşısında Kanuni kendi eleştirilerini kısmış olabi­
lir. Ancak, İstanbul'daki yabancı tüccarlarla girişilen buğday ve diğer yiyecek madderle­
rini içeren geniş çaplı spekülasyonlar, hazineye girmesi gereken fonları uygunsuz şekilde
dağıtmak ve benzeri yolsuzluklar yapıldığı önemli ölçüde kanıtlanmıştır36. Gerçi mal­
zeme spekülasyonu, taşra yöneticilerinin, devletten gelen gelirlerine37 ilavede bulunmak
için sıklıkla başvurmuş oldukları bir yol gibi gözükmektedir ve Rüstem Paşa'nın da o
dönemde tek rüşvet alan memur olduğuna inanmak biraz güçtür. Ne var ki, ölümünde
27
 Döneme ilişkin her şey göz önünde tutulduğunda, Kanuni'nin sarayının can tehdidi
açısından aynı dönem Avrupa saraylarından özellikle daha tehlikeli olmadığı, ayrıca Şah
Tahmasp'ın Tebriz'deki sarayından da çok daha az tehlikeli olduğu ortaya çıkar. An­
cak, başarısızlık cezaları daha sertti ve en üst mevkiye ulaşma yarışması da belki daha da
amansızdı. Bununla birlikte İbrahim Paşa, Örneğin Schiller'in Wallenstein'ından daha
fazla sınırlandırılmış veya daha şanssız değildi; ve ikisi arasında tarihsel açıdan, yüzlerce
yıl ile dini ve kültürel engelleri aşan bir parallelik kurulabilir.
ı
l
Savaş ve Denizde ya yılma ( r 5 2 0 - 6 6)
Kanuni döneminin başlarında Osmanlıların denizdeki etkinliğinde Mısır oldukça
Önemliydi. Nedenleri ise: Mısır'ın hac yolları üzerinde bir denetiminin olması, İstan­
bul'a gönderdiği yıllık büyük vergi ve baharat ticareti40 için bir antrepo olması ve bu ro­
lünün, Portekizlilerin Hindistan deniz yolunu sömürmelerine rağmen hala devam etmesi
idi. Bu yüzden Kanuni'nin l 5 52'de Rodos'u kuşatarak Hospitaller Şövalyelerini kovma­
sına, ekonomik ve stratejik bir özür gerekiyor idiyse, Osmanlı-Mısır deniz ilişkisiyle il­
gili yaptığı hesapların büyük ihtimalle rol oynamış olduğunu söylemek mümkündür.
Osmanlıların Kızıl Deniz ve Basra Körfezindeki politikaları, Memllıkların, baharat tica­
reti41 üzerinde tekel kurmaya çalışan Portekizlilere karşı koyma siyasetinin bir devamı
idi. Ancak etkinlik şaşırtıcı derecede dağınıktı ve çok Önemli bir üs olan Aden l 5 3 8 Hazi­
ranından önce ele geçirilememiştir. Habeşistan kıyıları konusunda bundan sonra ortaya
çıkan Osmanlı-Portekiz çatışmasında, geri çekilmek zorunda kalan Osmanlılardı.
Başka bir darbe de, haritacı Plrl Reis'in komuta ettiği l 5 5 l seferidir. Donanma Süveyş'­
ten ayrılıp Maskat'ı zaptetmiş fakat Portekizlilerin Basra Körfezindeki en önemli Üssü
Hürmüz'de başarısız olmuş ve sonra da Basra'da komutanı tarafından terk edilmiştir42.
Bu durum, Kanuni döneminin başında Osmanlı donanmasının Kızıl Deniz cephe­
sinde fazla yayıldığını akla getiriyor. Bununla beraber Yemen kıyıları üzerindeki hakimi­
yet, Batının gözünde Mısır'ı Osmanlı İmparatorluğundaki en zengin doğu ticaret mer­
kezi ve Portekizlilere iyi bir rakip durumuna getirmiştir. 1 5 00 ve 1 560 yılları arasında
Osmanlı İmparatorluğu kanalıyla Avrupa'ya yapılan ihracat, baharat tüketiminin
% roo arttığını gösterir. Buna, l 5 5o'lerde İstanbul' da içilmesi yaygınlaşmış kahve de da­
hil olabilir ki kahve az bir süre sonra Mısır pazarında da başta gelecektir. Kanuni döne­
minin sonuna doğru baharat Kahire pazarında o kadar bollaşmıştı ki, Portekizli Lou­
renço Pirez de Tavora, Portekiz denizciliğine ve Afrika'yı, dolaşan deniz yoluna
olağandışı bir güvensizlik göstererek, baharatı Mısır'a Basra Körfezi'nden karayolu
veya Kızıl Deniz yoluyla43 getirmek üzere bir anlaşma için Sultanla görüşmelere girmiş­
tir.
Doğu Akdeniz
Kanuni Doğu Akdeniz'de korsan amiraller kullanmakla, II. Bayezid'in, korsanların
geleneksel ganimet şehvetlerini, kafirlere karşı savaş gibi daha yüksek bir amaca yönlen­
direrek başlattığı politikayı devam ettirmiştir. Korsanlar barbar gözükebilir fakat Os­
manlıların onaltıncı yüzyılda en ciddi düşmanı olan Cenevizli amiral Andrea Doria da
bir paralı asker (condottiere) idi ve zaten Avrupa donanmalarının da ahlak yönünden
korsanlardan pek fazla farkı yoktu44. Onaltıncı yüzyılın büyük kısmında, korsanlıkla ti­
caret arasında ve kişisel çatışmalarla bir devletin emirleriyle hareket eden donanma sa­
vaşları arasında net bir ayırım yoktu. İki taraf için de asker bulmak bir sorundu ve bu du­
rum, örneğin Berberistan kadırgalarında büyük oranda kölelerin, Osmanlı, Fransız ve
İspanyol donanmalarında da suçluların bulunmasını açıklar45.
Korsan üsleri genellikle kuzey Afrika kıyısında veya yakınındaki adalarda ve özellikle
de, kereste, zift, yelkenbezi ve hatta kenevir bile bulunmamasına karşın Djerba adasında
idi. Donanmaların çoğunun aslında ele geçirilmiş ve tekrar donatılmış veya yamyamlaş­
tirılmış gemilerden meydana getirilmiş olması gerek. En önemli yer - 1. Selim tarafından

(r5r8'de İspanya'ya karşı girişilen harekette ölen) Oruç Bey'e bahşedilmiş - batı Akde­
niz'i de kontrol altında tutma olanağına sahip olan Cezayir idi. Oruç Bey'den sonra ge­
len ve daha sonra Barbaros adıyla bilinen Hayreddin (ölümü 1546), fidye ve yağmalar­
dan46 elde edilen parayla limanı tekrar inşa ettirmiş ve kenti bir korsan devleti olarak
tekrar düzenlemiştir. r 5 3 3 'te büyük bir olasılıkla, Andrea Doria'nın doğu Akdeniz'deki
başarısını dengelemek için İstanbul'a çağırılıp Donanma Amirali olarak atanmıştır. Baş­
lıca görevi İstanbul ve Çanakkale' deki İmparatorluk tersanelerinde Osmanlı donanma­
sını meydana getirmekti. V . Charles'ın r535'teki seferiyle, T unus geçici bir süre Habs­
burg denetimi altına girmişti, fakat Barbaros'un, Andrea Doria komutasındaki bir
Avrupalı koalisyon donanmasını r538'de etkileyici bir şekilde yendiği Preveze zaferi,
Barbaros'un kadırgalarının bundan sonra doğu Akdeniz'i ve İtalya, Fransa ve İspanya47
kıyılarını hakimiyeti altında tuttuğu her yıl tekrarlanan amfibik (yani hem kara hem de­
niz) seferlerinin başlangıcı olmuştur.
Kadırgalar, yalnızca denizde yürütülen operasyonlardan çok amfibik savaşlar için el­
verişliydi. Onaltıncı yüzyıl Akdeniz savaşları için gayet yeterli olmalarına karşın, kadır­
gaların daha uzağa gitmeleri gerektiğinde güvenilirlikleri azalıyordu. Akdeniz'deki hava
koşulları, oradaki donanmaların sık sık karşılaştıkları gibi, deniz savaşını belli mevsime
kısıtlıyor ve bu yüzden amfibik hareketler, insan ve savaş gereçlerinin en akıllıca kulla-
. nımı oluyordu. Osmanlı ateş gücü, İspanyol kadırgaları ile eşitti ve çok daha kısa Vene­
dik topunun en iyi olduğu iddia edilse de, hafif top onaltıncı yüzyılda hep yetersiz
kalmıştır48. Ayıca olağanüstü isabetli ve hızlı bir silah olan pruva topu, Batılıların üstün
ateş gücünün büyük bir gerileme ile yüz yüze kalmasından çok, iyi bir eğitim gerektir­
mesi ve bileşik topların çok yavaş ve pahalı üretilebilmesinden ötürü ancak çok yavaş bir
şekilde kullanımdan çıkmıştır.
30
1
Kanuni'nin Ahmed Tekelü
ithaflı kılıcı, İstanbul 1526-27,
Bkz. Kat. no. 84
Korsanlar, özgür yağmacılar ve paralı askerler zaman zaman satın alınabilirler. V.
Charles kararlı tarafsızlıklarıyla kendisinin birleşmiş bir Hırıstiyan Avrupa idealine ters
düşen Fransa ve Venedik'i ezmek amacıyla kurulmuş ittifak donanmasına katılması için
Barbaros'u ikna etmeye çalışmış, fakat bu gayreti boşa gitmiştir. Ancak Barbaros'un
düşmanlarını darmadağan ettiği r543'teki seferi, I. Francis'in daveti üzerine başlamıştır.
Bu seferde Osmanlı donanması Nis'i yağmalamış, T oulon'da kışı geçirdikten sonra ba­
tıya doğru giderek Barselona'yı bombardımana tutmuş ve yolda T oskana kıyısındaki şe­
hirleri ve İspanya toprakları olan Napoli ve Sicilya'yı49 da yerle bir edip r544'te İstan­
bul'a dönmüştür.
Avrupalı ve Osmanlı tarihçilerinin anlattıkları (bkz. no. 44) bir noktada, Fransızların
yanlış davrandığı konusunda birleşir. Barbaros'un donanması Toulon'da kışı geçirirken
hayranlık uyandıracak şekilde disiplinli davranmış, fakat I. Francis onlara ne para ne de
kumanya sağlamıştır. Hatta kendi gemilerinin barutsuz kalmasını göze almadığından
barut bile vermemiştir. I. Francis'in girişimi, kısa dönemli etkileri bakımından yıkıcı ol­
duğu için, Valois'ların amacına uzun devrede de büyük ihtimalle pek yararlı olmamıştır.
Mayıs r 544'te Osmanlı donanmasıyla İstanbul'a gelen Fransız elçiliğinin papazı Antib'-
li J erome Maurand, bu seferin son aşamalarının nasıl gerçekleştiği hakkında ilginç şeyler
anlatır50•
Barbaros'un donanması Napoli ve Apulian (Pulya) kıyılarını harab etmiştir. Ancak
ele geçirilen binlerce esir ve ganimet, taşımada sorun çıkarmaktaydı ve Fransızlar tara­
fından ihmal edilmiş Osmanlı donanmasının yoluna devam etmek için yeterince dona­
tımı yoktu. Bu soruna dahiyane bir çözüm bulunmuş ve esirler devre devre satılarak top­
lanan gelirlerle de kumanya sağlanmıştır. Bazı esirler Fransız elçisi tarafından, diğerleri
de toplu olarak fidye karşılığında geri verilmiştir. Örneğin Lipazi'den toplanan esirler
 . ' "

Messina'lılar tarafından gefi alınmıştır. Anlaşıldığı kadarıyla bir noktada topladığı esir­
leri daha sonraki bir aşamada fidye karşılığı geri vermek, Barbaros'un sisteminin özelliği
idi. Böylelikle fazla esir birikimi önleniyor ve taşıma için ilave gemiye gereksinme kalmı­
yordu. Ayrıca top ve savaş gereçleri Barbaros'un yağmaladığı kent ve kalelerden sağla­
nırken, sefer de para ve kumanya açısından kendi kendini finanse etmiş oluyordu. Mau­
rand, memur zihniyetine rağmen bu yöntemi olağanüstü yetkin bulmuşa benzer.
Hemen hemen her yıl yapılan bu seferlerin uyandırdığı korku, Antwerp gibi uzaktaki
şehirleri bile o denli etkiliyordu ki, Akdeniz'in doğu sahilinden gelen diplomatik rapor­
ların kaygısı öncelikle bir Osmanlı donanmasının gelip gelmeyeceği konusunda odakla­
şıyordu. Bu korku Barbaros'un ölümünden sonra dahi uzun süre devam etmiştir. Bu­
nunla beraber bütün Osmanlı amiralleri arasında Avrupa'da en büyük Üne de o sahipti.
Calabria'da Reggio Valisinin kızlarından biriyle evlenmiş, ayrıca Cattaro'nun Venedikli
Valisi Matteo Bembo ile yazışmıştır51• Barbaros'un orta yaşlı olduğu bir dönemde (öldü­
ğünde altmış yaşlarında olduğu zannedilir) yetenekli kaptan Haydar Reis (Nigar!) tara­
fından bir portresi yapılmıştır ve bu portre Arifl'n'in Süleymannamesinde (bkz. no. 49 c)
bulunmaktadır. Ayrıca ı535'te Agostino Veneziano (Musi) tarafından da, bir özgün
baskı portresi yapılmıştır ve bu portreye Barbaros canlı modellik yapmıştır. Baskılardan
birini Roma'ya gönderen François Rabelais'ye göre bu portrenin yapıldığı tarih
I 536' dır52.

Aşağı yukarı her yıl yapılan bu deniz seferleri büyük oranda - Osmanlı denizciliğini
sağlamlaştırmak, Habsburg'ların daha fazla toprak elde etmelerini önlemek ve Valois
davasını desteklemek gibi - politik nedenlere bağlı idi. Osmanlıların ticareti engellemek
gibi bir istekleri yoktu ve tartışma götürür bir bakış açısına göre Venedik ve Ceneviz ile
yalnızca sahip oldukları askeri üsleri ve doğu Akdeniz üzerindeki iddialarından ötürü
savaşmışlardı. Floransa, Ancona ve Ragusa gibi doğu Akdeniz kıyısında mülkleri ol­
mayan diğer ticari devlet veya şehirlerle iyi ilişkiler sürdürülüyor ve İtalya kıyısına yöne­
lik cezalandırıcı yıllık seferler sırasında da onların şehirleri genellikle korunuyordu53.
Venedik'in Kanuni ile uzatmalı bir savaş durumunda ticari kaybı, İspanya ile ittifaktan
elde edeceği askeri telafiden çok daha fazla idi ve bu yüzden dış politikası tarafsızlığa eği­
limli idi. Fernand Braudel'in Akdeniz' de bir »sembiyoz« iddiası biraz abartmalı da olsa,
iki tarafta da İstanbul' daki Venedikli diplomatların özellikle beslemeye çalıştıkları54 bir
ortak çıkar bilinci mevcuttu.

Karadeniz
Karadeniz'de55 Kanuni'nin politikası daha az başarılı idi, çünkü Rusya'nın yayılmasını
durduramamıştı. Fathih Sultan Mehmed 146 5 yılında Kefe'yi fethettikten sonra Kara­
deniz, Avrupa deniz taşımacılığına fiilen kapanmıştı. Kuzey Avrupa'dan gelen ticaret
yolu, Dinyester'den Akkerman'a iniyor, oradan karayoluyla Moldavya-Eflak eyaletin­
den geçerek Edirne ve İstanbul'a geliyordu. Kırım Hanlığı, Rusya ve Safevllere karşı an­
cak zayıf bir siper oluşturuyordu. Daha doğuda, batıya giden ticaret yolu ve hac yolla­
rına Safevllerin müdahaleleri yüzünden zarar gören Buhara'daki Özbeklerin zor du­
rumu, Korkunç İvan'ın Kazan'ı ve Volga üstündeki Astrahan'ı (1554), zeptetmesiyle
daha da yoğunlaşmıştı. Bu fetihler, Korkunç İvan için Hazar Denizine bir çıkış ve Safevi­
lerle dolaysız ticaret olasılığı sağlıyordu. Özbeklere yardım, Rusya'nın Hazar Denizine
açılımını engelleme ve Kafkasların güneyini denizden kontrol altına alma amaçlarıyla
bir Volga-Don kanalı plananmıştı. Bu fikir Kanuni tarafından benimsenmişe benzese de
uygulanması ancak ı569'da il . Selim döneminde denenmiş ve tamamen başarısızlıkla
sonuçlanmıştır. Fakat bir görüşe göre, bu proje başarılmış olsaydı dahi steplerdeki sa­
Geçit resmi miğferi,
vunma, adam, ulaşım ve savaş gereçleri bakımından çok pahalıya mal olacaktı. Kanuni İstanbul, ı6. Yüzyıl sonu
veya Sultan Selim'in, İmparatorluğu Orta Asya'ya doğru genişletmek istediklerine iliş- Bkz. Kat. no . 88

32
kin pek bir gösterge yoktur, çünkü aksi halde Karadeniz ve üzerindeki toprakların stra­
tejik avantajı daha gerçekçi bir şekilde değerlendirilirdi.
Tartışlabilecek bir görüşe göre Kanuni dönemi deniz seferleri tam bir başarı sayıla­
maz. Özellikle Hint Okyanusundaki geçici üstünlüğünü kullanmaktaki başarısızlığı,
Hindistan ticareti konusunda ortalığı Portekiz ve Hollandalı'lara boş bırakmıştır. Tür­
kiye ayrıca Portekiz ve İspanya'nın Yeni Dünya'daki fetihlerinden de kopuk kalmış ve
bunun sonucu olarak da Avrupalıların deniz güçleri, Osmanlı İmparatorluğu aleyhine
zenginleşmiştir. Bununla beraber Kanuni döneminde bir yandan donanmanın fethedil­
miş topraklardan alınacak vergileri mümkün olduğunca yükseltmek ve kuzey Akdeniz
şehirlerinden ganimet, haraç ve fidye toplamak amacıyla kullanılması ve diğer yandan,
buna ek olarak, İran, Balkan ve orta Avrupa kara seferlerinden elde edilen vergi, haraç
ve ganimetler aracılığıyla elde edilen büyük zenginlikler, Kanuni'nin dünya hakimiyeti
kurmaya yönelik ilgisizliği nedeniyle söz konusu olabilecek »kayıp« !arını çok geride bı­
rakmıştır56.
34
l(anuni ve Ailesi
Rokselana (Hürrem Sultan)
r 526'da Bragadin57, Kanuni'nin karısı Gülfem'den (bazılarına göre Çerkez, bazılarına
göre Karadağlı) oğulları olduğunu ve bunlardan yalnızca en büyüğü Şehzade Mustafa'­
nın ergin yaşına ulaşabildiğini, fakat Batıda »Rokselana« olarak tanınan, bir Rus (as­
lında büyük olasılıkla Ruthenya'lı) kadınının da ona dört erkek çocuk verdiğini söyler:
En büyüğü Mehmed (928/1 5 22 doğumlu) kambur olan Cihangir, Bayezid ve Selim.
Ayrıca daha sonra r 5 3 9' da Vezir Rüstem Paşa ile evlenen Mihrimah adında kız çocuğu
da aynı kadındandır. Osmanlılar tarafından Hürrem Sultan58 olarak tanınan Roksela­
na'ya yönelik tutkusu Kanuni'nin hareketlerini derinden etkileyecekti.
Genç kızken alınan Hürrem, anlaşıldığına göre Kanuni'ye bir köle cariye olarak su­
nulmuştu. Cariyelerin de çocukları tahta geçme sırasında eşit haklara sahip oldukları ve
Sultanların da zaten yasal bir evlilik yapma alışkanlıkları olmadığından bu durumda
yadırganacak birşey yoktu. Ancak Kanuni'nin yabacı veya yerli çağdaşları, Hürrem'in
özellikle güzel olmadığı halde Sultanın sevgisini elde ettiği ve önce Kanuni'yi kendisini
azat etmeye ve özgür olduktan sonra da ilgisini reddetme yoluyla evlenmeye ikna ettiği
Kanuni
Anonim Venedik tahta baskı
Mathio Pagani tarafından
ı 5 50 civarında basılmıştır
· (Londra, British Museum,
Prints & Drawings 1 878.
7-1 3.4164)
35
konusunda hemfikirdirler. 1 5 5 3'teki yazılarında Codignac59 akla yatkın bir öneriyle,
hiçbir kölenin dini bir vakıf kurmaya yasal hakkı olmadığı için, olayın İstanbul'da kuru­
lacak olan ona ait bir vakıf ile ilgili olduğunu söyler. Düğünün tarihi bilinmemekle bir­
likte geleneksel olarak Sultanın hareminin ayrıldığı yer olan Fatih Sultan Mehmed'in
eski sarayında çıkan önemli bir yangından az bir zaman sonra, Hürrem'in ev halkıyla
birlikte Topkapı Sarayına taşındığı bilinir. Kanuni'den sonraki hükümdarlar zama­
nında bu, İmparatororluk politikasının saptanması ve uygulanmasında hareme giderek
büyüyen bir önem kazandımıştır (»Kadınlar Saltanatı« olarek bilinen olgu) . Hürrem'in
pozisyonu ve etkinliklerine yöneltilen kızgınlığın temelinde, muhtemelen canavar kadın­
lar alayının neler yapabileceğine ilişkin duyulan korku yatmaktadır. l 543'te en büyük
oğlu Şehzade Mehmed, Saruhan' da Manisa Valisi iken ölmüştür ve »Şehzadeler güzidesi
Sultan Mehemmed« (prenslerin en seçkini Şehzade Mehmed) dizisiyle bu tarihi veren eb­
ced tarihi, Kanuni'nin ona ne denli muhabbeti olduğunu gösterir60• Şehzade Selim 1 543'
de Manisa'ya onun yerine gönderilmiş, en büyük üvey kardeşi uzaktaki Amasya'ya ve
Hürrem'in en gözde oğlu Bayezid de Kütahya'ya göreve atanmıştır. Aynı yıl Rüstem Pa­
şa'nın Vezir-i Azam olarak atanması gibi bu hareketler de Hürrem ve kızı Mihrimah'ın
yükselişini açık bir şekilde gösterir.
Osmanlıların çağdaşları Moğolların kullandığı otobiyografi sanatını geliştirmemiş
olmaları bir kayıp olarak nitelendirilmelidir. Çünkü Kanuni'nin tarihçilerinin bile onun
husumet karşısındaki duygu ve tepkilerini yeterince kaydedemeyecekleri bir yana,
ailesiyle yaptığı yazışmaları bile kaybolmuştur. Kadınlar ise, Hürrem Sultan ve Mihri­
mah'ın Topkapı Sarayında saklanmış birkaç mektubu dışında, diğer medeniyetlerdeki
işçiler gibi tamamen sessizdir6 ı . Otograf (kendi el yazısı) gibi gözüken Hürrem'in bu
mektupları eğitimli değilse bile yetenekli bir kalemden çıkmıştır. Bazı yazarların söyle­
diği gibi Harem eğer başka şeylerin yanında genç kızlar için bir okul idiyse bile, dilbilgisi
ve söz diziminin (sentaks) gerekli sayılmadığı açıktır. Gerçi bazı belirgin anlatım yalnış­
ları, bize ulaşmamış deyimler olabilir. Elimizdeki bütün mektuplar da otograf değildir.
Kanıtlara göre 1 526 civarında yazılmış ve Hürrem' in Kanuni'nin yokluğundan duyduğu
üzüntüyü, onun emniyetine yönelik kaygısını ve dönüşünü bekleyişini anlatan iki mek­
tup, yapmacık beyitler, abartmalı ümitler ve etkili bir üslup amacıyla çok fazla tekrar
kullanan iddialı bir sekreter tarafından yazılmıştır. Halbuki bu mektubun içeriğinin,
Hürrem'inki gibi sade bir üslupla daha iyi anlatılacağı açıktır.
Otograf mektuplar basit bir selamlama klişesiyle, eşinin ayağının dibinde yüzünü toz­
lara sürtmekle başlar ve - İstanbul'daki sari hastalık, Kanuni'nin zaferi hakkındaki söy­
lentiler, gut hastalığı için duyduğu kaygı, Cihangir'in kamburuyla ilgili tedavi, Ayasofya
yakınında yaptırmayı tasarlardığı hamam ve Rüstem Paşa hakkındaki iftiraları dikkate
almaması için ricalar gibi - gündelik olaylardan bahseder.
Hürrem Sultan (Roxelana)
Mektupların içerikleri, devam eden bir yazışmanın parçaları oldukları için herhalde, Anonim Venedik tahta baskı
genellikle şaşırtıcıdır. Bir otograf mektupta (TKSA E. 5 426) ilginç pasajlar vardır63. Ör­ Mathio Pagani tarafından
l 5 50 civarı basılmış
neğin uğurlu isimlerin yazılmış olduğu ve mermileri uzaklaştıracak bir tılsımlı gömlek­ (Londra British Museum,
ten (bkz. no. 109) söz edilir. Yan tarafa (görüldüğü kadarıyla aynı el yazısıyla) eklenmiş Prints & Drawings r 878.
bir not, Şehzade Mustafa'nın annesi Gülfem'e gönderilen sitemlerdir. Bu not Hürrem'in 7-13.4 166)
Gülfem'le iyi geçindiğini belli ettiği gibi, daha Önceki bir eau-de-Cologne olayına da
açıklık getirir. Sevgi ifade eden sözlerden sonra şöyle devam eder:
»Gülfem bana bir kutu eau-de-Cologne ve 60 düka yollamışsın. Eau-de-Cologne'u
çabucak bitirdim - ve tabii bana ne oldu! Evde bir misafir vardı. Ne söylediğimi bilmi­ Polonya arşivlerinde64 Hürrem'in, Polonya tahtına l 5 48'de çıkmasına rağmen Yüce
yorum ama uzun bir gün boyunca uyukladım, birileri burnuma fiske vuruyordu ( . . . ) . Kapıya l 5 5o'ye kadar elçi göndermemiş olan Zigmunt Augustus'a yolladığı, gayriresmi
Beni her yerde gülünecek bir duruma düşürdün. Karşılaştığımızda, bunu tartışacağız«. tebrik niteliğinde iki mektubu daha vardır. Bir tanesi anlaşıldığı kadarıyla iki çift gömlek
Acaba kolonyanın bir içki mi olduğunu zannetti? Yoksa Osmanlı kadınları zaman za­ �e kemerleriyle beraber iki çift pantalon, altı mendil (desdmal) ve bir yüz havlusu ve
man şişede akıllıca olmayan bir teselli mi bulurlardı? Her ne ise, bir şaka veya Kanuni'yi bunların sarıldığı işlemeli bohçadan oluşan bir hediye ile birlikte yollanmış ve hediyenin
uzakta - seferde - iken eğlendirmek amacıyla yazılmış neşeli bir hikaye de olabilir. ufaklığından ötürü dilenen özrü, ayrıca daha iyi ve daha fazla hediye için verilen sözü

37
içermektedir. Gerçekten de hediye, zamanın diplomatik standartları düşünüldüğünde,
oldukça mütevazi bir hediye imiş ve Hürrem'in yaklaşımı bu nedenle kendi doğum
yerini, yani o zamanlar Polonya topraklarında bulunan Grilaya Lysa Nehri üzerinde
Rohatini (şimdi SSCB'de bulunan Ukrayna)65 anımsatmış olabilir. Diğer taraftan Hür­
rem Sultan ile Şah Tahmasp'ın kızkardeşinin Süleymaniyenin açılış töreniyle66 ilgili
daha resmi düzeydeki yazışmalarında, boğucu nezaket klişelerinin bolluğu içeriğin
önemsizliğini kapatır. Bu yazışmaların, Osmanlı ve Safevi serkatipliklerine epey spor
yaptırmış olduğu da açıktır.
Eğer Codignac67 Hürem Sultan'ın dini bir vakıf kurmaktaki niyetinin, özgürlüğünü
kazanmak ve sonra da pozisyonunu Kanuni'nin karısı olarak kabul ettirmeye yönelik
dahiyane bir çaba olduğu konusunda haklı idiyse de, Hürrem Sultan ilk kadın vakıf ku­
rucusu değildir. Ancak ondan önce İstanbul' da bu çapta bir vakıf kurulmamıştı. Önce­
. I
likle bir cami, bir medrese, bir Kur'an okulu (mektep) ve bir aşevinden (imaret) oluşan
vakıf külliyesinden (28 Receb 947128 Kasım 1 540 tarihli vakfiye, cf. no. 12) başka, ki bu
külliyeye sonradan bir de hastane eklenmiştir (9 5 8/ l 5 s r - 5 2 tarihli vakfiye, TIEM
2194), Hürrem Sultan ayrıca Kağıthane'de bir cami (bkz. TKSA D. 4575, 965/15 5 7-58
tarihli) ve masrafları İstanbullu Musevilerden toplanan Balat'ta dervişler için bir zaviye
de (bkz. TKSA D. 778 8, Zilhicce ortası 95 5/ocak ortası 1 5 49) bahşetmiştir. İstanbul dı­
şında inşa ettirdikleri arasında Edirne'de bir cami, Ankara'da bir cami (cf. no. 12)68
Trakya'da ve Orta Anadolu'da Aksaray'a yakın Karapınar'da zaviyeler, Kudüs'te bir
cami, Haram el-Şerif'in devamlı sakinleri için (müd.vid.n) elli beş odalı bir bina ile ker­
vansaray ve ahırlarıyla birlikte bir imaret (TIEM 2192 - vakfiyenin son şekli Şaban or­
tası 964/Haziran ortası 1 5 57 tarihli)69 ve Mekke'de bir imaret ile dört medrese bulun­ .:.
- -

maktadır (964/ 1 5 5 6 - 57 tarihli vakfiye, TIEM 2193, yayınlanmamış) . Şam'daki vakıf­

lar, Bağdat'ta Ebu Hanife, İbn Hanbel ile Kadiri tarikatının kurucusunun ve Konya' da
Celaleddin Rumi'nin türbelerindeki restorasyonlar, Kutb-ül Din Mekkl de,
965/r 557-5 8'de Mekke'den İstanbul'a gönderilen elçinin kayıtlarında (al Fava'id al­
Thaniyya fi Rihlat al-Madina Va'l-Rumiyya, İstanbul, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veli­
yeddin Efendi 2440) Hürrem Sultan'a atfedilmiştir. Halbuki diğer bütün kaynaklarda
bunlar Kanuni'nin girişimleri olarak gözükür.
İstanbul vakfiyesinin tarihi, Hürrem'in yaşamı sırasında düzenlenen daha sonraki
vakfiyeler ve ayrıntılı gelirgider tutanakları (TKSA D. 4575 ve D. 4573, sırasıyla
965/1 5 57-5 8 ve 968/ 1 5 60 - 61 tarihli)7° aracılığı ile de aydınlanmıştır. İmaret II. Rabi Hürrem Sultan'ın koyu dindar
Vakfiyelerinin belgesi
sonu 947/Ağustos sonu 1 540 tarihlidir. Medreseye 945/1 5 3 8 - 39'da başlanmştır (cu­ İstanbul, 1 540. Bkz. Kat. no. r r . Başlangıç sayfaları
erda seca çinileriyle yapılmış ve şimdi Çinili Köşkte bulunan bir pano 946/r 5 3 9 - 40 ta­
rihlidir) . Bu medresenin ve (yapımına 94 5 - 46'da başlanmış) caminin, 94 7 tarihli vakfiye
daha düzenlenmeden hemen hemen tamamlandığını varsayabiliriz, çünkü bir vakfın bi­
nalarının inşaatı bitmeden, yeni bir vakfiye düzenlemek yasaya aykırı sayılıyordu.
957/r5 50- s r'de tamamlanan hastane ise anlaşıldığı kadarıyla sonradan düşünülmüş­ 968/1 5 60 - 61'de yıllık geliri l 257 1 8 1 akçe olan imaret, çok iyi durumda idi. Kent ge­
tür. Bu hastanenin bulunduğu mahallenin adının Avratpazarı olması nedeniyle, yalnız lirleri genellikle ev, dükkan, kervansaray, fırın ve odun dükkanlarından alınan kiralardı.
kadınlara mahsus olduğu zannedilmiştir ve gerçekten de orada modern bir kadın hasta­ Bütün bu mallar arasında en karlısı, yıllık geliri 96 5'te 8 5 ooo akçeden daha fazla olarak
nesi Hürrem Sultan'ın adına ithaf edilmiştir. Halbuki Avratpazarı adı, büyük ihtimalle kaydedilmiş (TKSA D. 4575) Hürrem'in Ayasofyada yaptırdığı ikili hamamdır. Ancak
bir kadın köle pazarı veya haftada birgün yalnızca kadınlara açık olan bir pazar anlam­ külliyenin etrafındaki bahçelerin ürünlerinden bile elde edilen gelir 96 8/ l 5 60 - 6 l yılında
larından kaynaklanıyordu. Ne Ayvansarayi'nin »Dar al-şifa nafi-i nas-i cihan« (kabaca 600 akçe idi. Bu yılların her birinin gelirleri, imaret, hastane ve medresenin, ücret ve
anlamı: »İnsanlığın yararı için bir hastane«) ebced tarihi dizesinde, ne de 9 5 8/r 5 1 1 -12 aylıklar, gündelik masraflar ve yiyecek dahil edilse dahi bütün giderlerinden çok daha
tarihli vakfiyede kadınlara ait olduğu konusunda bir bilgi vardır71• Bu hastanede yüksekti.
Kanuni'nin Süleymaniye'deki hastanelerinde olduğu gibi öğrenciler yoktu, fakat geniş Bu devrin vakıflarından büyük gelirler elde edildiğine ilişkin yeterince kanıt vardır,
bir ekibi vardı: kıdemlisi günde 25 dirhem almak üzere iki doktor, göz doktorları, cer­ fakat hiçbiri bu çapta değildir. Bu gelirler vakıf kadrosunun yararına ayrılmış olamazlar,
rahlar, eczacılar, bir mutfak ve hastalar için bir banyo, hemşireler, çamaşırcılar, temiz­ çünkü ücret ve aylıklar anlaşmalarda saptanmıştı. Dolayısıyla bunlar bakım masrafla­
likçiler, bir bahçıvan ve her zamanki yönetici kadrosu. Doktorların kariyerleri hakkında rını karşılamak ve enflasyona karşı tedbir sağlamak için mala yatırılır (musteğallat), an­
az şey biliniyor fakat hepsinin Müslüman olduğu açıktır. cak bir kısmı da genellikle (vakıf ahli veya aile tröstlerinin koşullarına uygun olarak) va-

39
 kıf sahibinin akrabalarına ayrılırdı. Onaltıncı yüzyılda İstanbul'daki vakıflar incele­
mesi73 sultan ve aileleri tarafından kurulmuş vakıfları içermez. Ayrıca Hürrem'in
çocukları zaten tahtın varisi olduklarından, onun bir aile vakfı kuruyor olması pek
mümkün değildi. Belki de gelirler Padişaha geri dönüyordu74.
947/ 1 540 - 41 tarihili İstanbul vakfiyesinin (bkz. no. II) şartları N. Taşkıran ve E.
Atıl'ın verdikleri metinle oldukça çelişkilidir. Bu metinlerde, hastanenin ilk bağış sene­
dini son metin olarak içeren 958 vakfiyesi alınmış olabilir. Hürrem Sultan'ın Kudüs vak­
fiyesi, kendisine yaşam boyu vakfın birincil mütevellisi olma ve dolayısıyla vakfiyenin
şartlarında istediği değişikliği yapma hakkı tanımaktaydı. Bu uygulamaya İslam hu­
kuku pek taraftar olmasa da Hürrem Sultan İstanbul vakfında da aynı yetkiyi pekala
kullanmış olabilir.
Hürrem Sultan'ın Kudüs vakfının sermayesi (Şaban ortası 964/Haziran ortası l 5 5 7
tarihli vakfiyenin tam metni için bkz. TIEM 2 192)75 çok büyük olduğundan, gelirleri de
çok yüksekti ve bu gelirlerin nasıl kullanılacağı son zamanlarda bile avukatları meşgul
eden bir konu olmuştur.
Hürrem Sultan'ın İstanbul'daki vakfı başlangıçta büyüklüğü bakımından onaltıncı
yüzyıl ortaları için olağandışı sayılmazdı. Dolayısıyla sonradan eklenen hastane, belki
de vakfa hükümdar ailesine mensup bir kişinin yaptığı bağışa uygun bir ayrıcalık sağla­
mak için inşa edilmiştir. Medresenin hocasına günde 50 akçe verilmesi (Sinan'ın saray
mimarı olarak aldığı para 5 5 akçeden fazla değildir), bu medreseyi İstanbul' da en çok
tercih edilen medreselerden biri haline getirmiştir. Ayrıca buraya atanan kişilere, daha
yüksek mevkilere giden yollar da açılmış oluyordu. Ahlakçı Kınalızade Ali Çelebi ve Ka­
nuni'nin Şeyhülislamı Ebussuud'un oğlu Şemseddin Ahmed (başlangıçta kariyeri parlak
olduğu halde yaşamı ahlak bakımından eleştirilmiştir)76 bu göreve ilk atananlar ara­
sında önde gelenlerdendir ve ikisi de daha sonra Fatih medreselerinde önemli mevkilerde
bulunmuşlardır.
Hürrem Sultan'ın dini vakıf kurma yetkisi, kendi statüsü ve bağışladığı mülkün devle­
tin arazileri değil de, kendi özel mülkü olduğunu kanunen ispat etmesi gerekliliği ile kı­
sıtlıydı. Bunun ispatı için de Osmanlı arazi kanunlarına göre hükümdarlığın verdiği
mülkname, temlikname (bkz. no. ıo-11) gerekiyordu. Bu tür belgeler fazlasıyla süslü
tuğralar taşır ve verilen kişiyi onurlandırmak için Serkatiplik tarafından özel olarak dü­
zenlenirdi. Feridun tarafından basılan belge birkaç yıl önceye, yani 948/1 541- 42 ve
95 l/1 544- 45'te belirlenmiş köylere atıflar içerir. Artık o tarihte sermayenin yetersiz ol­
duğu belli olmuş olabilir veya bunlar, arazi sahibi olma konusuna mantıklı bahaneler su­
nabilmek için daha önceden belirlenmiş olabilir. Bu belgelerin hiç biri geçerlilik süresi
veya arazilerin sınırları bakımından kesin bilgi taşımadığından, ayrıntılı ve kapsamlı
arazi kayıtlarına bağımlıdırlar. Durumun böyle olmasından da gerçekten büyük bir vak­
fiyenin hazırlanışında ne kadar çok kağıt işi ve yasal karışıklık çıktığı anlaşılmaktadır ve
Hürrem Sultan'ın vakfiyelerine ilişkin evrakın çeşitli kopya ve müsveddeler halinde eli­
mize geçmiş olması da doğal gözükmektedir. Müsveddelerden de bazıları tezhiplidir, ör­
neğin Kudüs78 vakfiyesine ilişkin bir müsveddede tezhipli başlık ve altın tuğra bulunur
fakat bu kopya kanunen gerektiği gibi Arapça değil, Türkçe yazılmıştır.
Kanuni'nin Oğulları
Kanuni l 5 5 3 yılında gutu ve teşhis edilmemiş başka ciddi hastalıkları olan altmış
yaşında bir insandı. Şehzade Mehmed genç yaşında ölmemiş olsa, Mustafa'dan79 genç
olmasına rağmen Kanuni'nin yerini şüphesiz o alacaktı. Dolayısıyla Hürrem Sultan'ın
diğer oğullarını Mustafa'ya karşı desteklemesi ilke olarak mantıksız değildi. Osmanlı
ordusunun bir kısmı bu tavra karşı olduğu için, Mustafa ne kadar onurlu davranırsa
davransın, bir iç savaş tehdidi söz konusu idi. Bu durumla ilgili en ayrıntılı kayıt Avrupa
kaynaklıdır80 ve kuşkusuz tarih kayıtlarında da olduğu gibi bazı yersiz dedikoduları içe­
rir. Özellikle Hürrem ve Mihrimah'ı birer hain olarak sunması bir abartmadır fakat uğ­
raşlarının Mustafa'ya karşı bir saldırı içerdiği muhakkaktır. Mustafa'yı Şah Tahmasp'la
iş birliği yapan bir hain ve ordudan aldığı yardımla (yanlış bir yorumla) aktif bir isyancı
olarak sunabilmeleri, Mustafa Amasya'da olduğu için çok daha kolay olmuştur. Ka­
nuni, Şeyhüllislam'ı Ebussuud'dan Mustafa'nın idamı için bir fetva isteyecek kadar te­
laşlanmıştı. Ebussuud bu fetvayı vermiş fakat kendi izini kapatmak Üzere tedbirli dav­
ranmıştır. Rüstem Paşa Ağustos l 5 5 3'te Kanuni'nin o yılki İran seferine kumanda
etmek için Anadolu'ya yola çıktığında bu fetva elindeydi. Kanuni Halep'te kışı geçirmek
üzere daha sonra yola çıkmış, Ereğli' de konakladığında, birşeyden şüphelenmeyen Mus­
tafa yanına çağrılmış ve yakalanarak karşı koymasına rağmen öldürülmüştür. Codi­
gnacs ı hasta kardeşi Şehzade Cihangir'in haberi duyunca intihar ettiğini söyler. Kanuni'­
nin tarihçilerinin bunu itiraf etmesini bekleyemeyiz fakat kardeşinin idamından hemen
sonra korku veya üzüntüden öldüğü kesindir82.
Bu durumdan kim sorumlu idi? Her zaman doğru bilgiye sahip oldukları kesin ol­
mayan Avrupalı diplomatların spekülasyon veya dedikodularına başvurmaya gerek
yoktur. Ordu, din mensupları ve bürokratlar fikir birliği içinde Hürrem ve Rüstem Pa­
şa'yı suçluyordu. Mustafa'nın ölüm tarihini veren en gözde »ebced« tarihi »mekr-i Rüs­
tem« (Rüstem'in hileleri) dir. Kanuni anında onu görevinden atmış ve idamdan kurtul­
masına da bu olaydan kısa bir süre sonra Mihrimah'ın83 ona yazmış olduğu bir
mektuptan anlaşıldığına göre kızının müdahalesi neden olmuştur. Fakat olay çeşitli ka­
rışıklıklara yol açmış, Yeniçeriler ancak bol miktarda hediyelerle yatıştırılmış, Anadolu
ve Trakya'da isyanlar çıkmış, hatta Kanuni'nin yerine göz dikmiş biri bile ortaya çıkmış­
tır. Padişahın İstanbul'a aceleyle dönmesinden sonra isyancılar ağır bir şekilde cezalan­
dırılmışlardır. Ancak bu durumda ikinci bir felaketle son bulan olay, yani Bayezid ve Se­
lim arasındaki çekişme gündeme geliyordu.
Büyük oğlunu önceden planlayarak öldürtmesi, Kanuni'nin adı için en azından bir
leke olarak gözükse gerek. Fakat onun insafsız bir tiran (zalim) olduğu ve komplocu bir
kadının temelsiz iftiralarına uyarak masum oğlunu öldürttüğü yargısı, günümüzdeki
eleştirel tarihçilerin değil, kendi çağdaşlarının kanaatidir. Çünkü bu olay bir matem ve
mersiyeler seline yol açmış ve Sami'nin aşağıdaki şiirinde de görüldüğü gibi Kanuni'nin
adaletsizliğini açıkça suçlayan bu mersiyelerden - Nisa185 adında bir kadın şairden iki,
Kanuni'nin sarayında büyük itibar gören Hayal!'den (ölümü 15 5 6) bir tane şiir de dahil
olmak üzere - en az on tanesi yayınlanmıştır84.
Asil Sultanım bu mu adalet?
Sen dünyanın hükümranı olabilirsin ama bu mu doğru hüküm?
Bu mu tarihin yüce imparatorlarının hareket tarzı?
Bu mu muhakeme ve hünerle hükmedenlerin zekası?
Sen Muhubb! olabilirsin ama bu mu sevgi?
Sana Mustafa kadar yakın birini öldürtmen mi şefkat?
Yalancı bir hileye kanarak öldürdün onu, peki gerçek neresinde?
Düşmanın sözlerine kandın, peki bu mu sevgi?
Onun kanını akıttın, peki bu mu halifenin adaleti?
Ne oldu Mustafa'ya, neden öldürdü onu Sultanım?''"
Not: Muhibbi, yani »sevecen«, Kanuni'nin şair olarak kullandığı takma addır.
,,. Bu bölümdeki şiirler Osmanlıca aslından değil, İngilizce çevririlerinden aktarıldığı için sadece bir fikir
verme amacıyla buraya yansıtılmıştır (çevirmenin notu).
41
 Bilindiği kadarıyla, Osmanlı şehzadeleri arasında taht için sürdürülmüş daha önceki
dramatik çekişme veya ölümler, örneğin Fatih Sultan Mehmed ile II. Bayezid arasındaki
çekişme, matemle karşılanmamıştır. Duygu gücüyle birleşen ve kendiliğinden ortaya çı­
kan bu tepki ve gösteri, Ebussuud'un fetvasına, genel kanaate göre Kanuni'nin yerini al­
ması beklenen bir şehzadenin ortadan kaldırılması için alçakça bir bahane olarak bakıl­
dığına açık bir işarettir. Bu mersiyelerden en ünlü ve cesaretlisi, Arnavut Dukkakin
Beylerinden gelme Taşlıcalı Yahya86 adında bir askere aittir. Bu kişi 982/1 574-75
yılında Mustafa Ali ile karşılaştığında ona, Rüstem Paşa'yı açıkça suçlayan şiir müsved­
desinin çadırını ziyaret eden biri tarafından görülüp, hemen kopya edilerek orduda el­
den ele dolaştırıldığını söylemiştir:
Allahım kurtar bizi, dünya başımıza yıkılıyor. Ölümün asileri Mustafa Hanı ele geçirdi­
ler.
Osman'ın evinin güzellik güneşi battı, basireti karmaşa içinde, şerefi hile ile lekelenmiş
durumda.
Şeytanın işi, çok kişiye bedel bu adamın ölümüne sebep oldu.
Yalancının yumruğu, iftiracının gizli nefreti göz yaşlarımızın akmasına, hüznün
zulmüyle yanmamıza neden oldu.
Bu sevgili genç suç işlememişti ve ölümüyle felaketin seli direkleri yıkıp götürdü (yani
Kanuni asıl varisinden mahrum kalmıştı).
Gözlerim daha Önce ne böyle bir görüntüye bakmış ne de böyle bir utanç ve ziyan gör­
müştü.
Rüstem Paşa tekrar göreve geldiğinde Yahya'yı devlet büyüğüne karşı gelmekle suç­
lamıştır. Yahya'nın Mustafa Ali tarafından kaydedilen veciz ve sert cevabı (»öldüren­
lerle bile öldürdük, ağlayanlarla bile ağladık«) Rüstem Paşa'yı cevapsız bıraktıysa da ka­
riyerinin sonu olmuştur.
Her şeye rağmen Mustafa'nın idamının tamamen haksız olduğundan emin olmak
çok zordur. Codignac gibi Avrupa kaynaklı kayıtlar, Kanuni'ye Mustafa'nın asi ruhu
yüzünden on yıldır rahat yüzü görmediği hakkında bir yakınma yakıştırmışlardır. Ka­
nuni kendi durmuyla babası I. Selim'in Sultanlığı87 zorla elinden aldığı dedesi II. Bayezid
arasındaki paralelliğin fazlasıyla farkında idi herhalde. Mustafa 'nın ordu içinde popüler
oluşu onu tehlikeli kılıyordu. Kanuni'nin kötüye giden sağlık durumu yüzünden, hü­
kümdarlığını sürdüremeyecek kadar hasta veya ölmek üzere olduğu hakkında ortaya çı­
kan dedikodular bu tehlikeyi büyütüyordu. Daha Hürrem Sultan öldüğü zaman ( 1 5 5 8)
ciddi şekilde hasta idi ve üzüntüden daha da kötüleşmişti. Mustafa'nın trajik sonu, sekiz
yıl sonra üvey kardeşi Bayezid'inki gibi, talihsiz bir şekilde Kanuni'nin ciddi derecede
hasta olduğu dönemlere rastlamıştır. Bu da onların davranışlarına, Kanuni'nin daha
genç ve sağlıklı olduğu devirlerde büyük ihtimalle önemsemeyeceği bir aciliyet ve tehlike
·

özelliği eklemiştir.
Mustafa olayında Hürrem'in rolü ne olursa olsun, davranışı herhalde o devirdeki di­
ğer kadınlarınkinden - özellikle de kadın hükümdarların Müslüman saraylarındaki top­
lumsal ve politik baskılar sonucunda sık sık vahşete başvurdukları genellemesi ışığı al­
tında - belirgin bir şekilde farklı değildi. Fakat Şehzade Selim ile Şehzade Bayezid
arasındaki savaşın onun isteklerine tamamen karşı olduğu kesindir ve haklılığın pek
Bayezid'in tarafında gözükmediği bu savaşı bastırmak için de l 5 5 8'deki ölümüne kadar
elinden geleni yapmıştır. Ancak durum gayet ciddi idi, çünkü Anadolu'daki yaygın hu­
zursuzluk artmaktaydı - Şah Tahmasp'a yaklaşan Kızılbaşlar, Celali isyancılar, başkal­
dırmaya teşvik eden gezginci dervişler, işsiz medrese öğrencileri (sofralar), düşen gelirler
Şehzade Bayezid'in
yüzünden şikayetçi tımar sahipleri ve gücü artan daimi ordu. Bayezid'in etrafında bu
kaftanı (detay)
denli çok olayın toplanmasındaki neden, kendisinin yalnızca bir ihtimal olarak değil,. Türkiye, 16. yüzyıl ortası
gerçekte de bölücü bir güç oluşturmasıdır. Bkz. Kat. no. 106

42
Kanuni 1 5 5o'lerde, Nahçıvan seferinde ( 1 5 5 3 - 5 5) önemli bir rol oynamış Şehzade Se­
lim'i tercih ediyor gözükmektedir. Bu sırada Selim onu tahtın varisi olarak belirleyen bir
göreve sahipti, yani imtiyazlı sancak sayılan Manisa Valisi idi. Bayezid ise Kütahya Va­
:. . . )ij{;���.-y�. :·_ ,

lisi olarak kalmıştı. Kanuni Hürrem Sultan'ın ölümü üzerine bu iki oğlunu birbirlerin­ - �"-}· _; ��-�;�:::. · :ı.
den uzak tutmak üzere harekete geçip Selim'i Konya'ya, Bayezid'i Amasya'ya tayin etti. 7'
1.:; -t• .. :,,�{' • � ?:{
•

Bayezid şiddetle itiraz edip, para darlığından şikayet ederek Kütahya'da kalabilmek için
elinden geleni yaptı (Kanuni'nin mektupları günümüze dek kalmamıştır fakat Baye­
zid'inkilerden epey bilgi toplana bilmektedir) . Bayezid sonunda itaat ederek Amasya'ya
yola çıktı; gene de yolda şikayetçilerden bir ordu topladı. Bu ordu belki Selim'i bertaraf • 1
. .;
etmek için toplanmıştı fakat tahtı ele geçirmek niyeti ihtimalinin de hiç olmadığı söyle­
nemez. Selim'in kendi ordusu Bayezid'i yenemeyecek kadar küçük olduğu için babasının
dolaylı olarak vereceği desteğe güveniyordu. 1 5 59 Haziranınında Kanuni ona bir sa­ . '

vunu savaşına hazırlanmasını emrederek, vezirlerini düzeni emniyete almak amacıyla

Anadolu'nun çeşitli yerlerine gönderdi. Bir taraftan da Ebussuud'dan düzeni ve adaleti
.
korumak için gerektiğinde Bayezid'in öldürülebileceğine ilişkin bir fetva aldı90. Bayezid r

[
Konya'da yenildi ve ailesi ve küçük bir kuvvetle Amasya'ya kaçarak çok geç olmakla be­
raber af diledi. Şahi takma adıyla babasına yazdığı ve nakaratı »Bl-günahım, Hakk bilür,
devletlü Sultanım baba« olan şiiri Amasya' da yazmış olması muhtemeldir:

Soylu İmparator, kim verecek sana dilekçemi?

Anne ve kardeşlerinden ayrı kalmış bir yetimim.
i
İçimde bir nebze itaatsizlik yok Hak bilir
J
Suçsuzum devletli Sultanım baba Hak bilir '
,l
'

Bayezid bundan sonra yavaş yavaş doğuya çekilmeye zorlandı ve İran'a geçti. Başta
Kazvin'de, bu iltica olayında kendi kardeşi Elkas Mirza'nın hıyanetinin öcünü alma ola­
Kanuni'nin tuğrası, İstanbul, 1 5 50-60 civarı. Bkz. Kat. no. 7
nağı gören (bkz. sayfa 18 f.) Şah Tahmasp tarafından memnuniyetle karşılandı. Ancak
Bayezid'in ordusunu barındırmak masraflı ve tehlikeliyidi. Bu nedenle dağıtılıp Bayezid
de evde göz hapsine alındı. Bu arada Şah Tahmasp da büyük bir miktar nakit91 ve Kars
dahil bazı Doğu Anadolu kalelerinin geri verilmesi şartıyla Bayezid'i teslim etme pazarlı­ Yasa Yapıcı Olarak Kanuni Sultan Süleyman
ğına girişmişti. Sonunda bir anlaşmaya varılınca Eylül l 5 6 l 'de Selim'in bir elçisi Bayezid
ve oğullarını teslim aldı ve hemen boğduruldular. Şah Tahmasp'ın alçak hareket tarzı Fatih, hükümdar, hami, şair, karısına aşırı düşkün bir koca ve hatta tebası kadar hasım­

ı
ona pek yarar getirmedi ve ne kaleleri ne de istediği paranın tamamını alabildi.
Anadolu'daki arta kalan huzursuzluk kolayca bastırıldı92• Bu defa Kanuni'ye karşı
hiç söz söylenmedi. Ebussuud'un düzenlediği fetvaların metinleri, Kanuni'nin bunları
elde edene kadar Bayezid'in kendisine baş kaldırdığına ikna olmuş olduğunu gösterir.
Ayrıca Bayezid'in davranışları da Kanuni'nin yanıldığı fikrini pek uyandırmaz. Oğlunu
öldürme gerekliliği çok keder verici olduğundan onu muhakkak etkilemiştir fakat Şeh­
zade Bayezid'in günümüze ulaşmış mektuplarındaki ton, fazla hoşgörülü bir babayı bile
soğutacak niteliktedir. Bayezid'in ortadan kaldırılmasından sonra Selim tartışılmaz va­
ris haline gelmişti ve Kanuni son senelerinde kendisini muhtemelen hiç olmazsa bu ne­
denle biraz rahat hissetmiştir.
. ve özellikle l 5 8o'den sonra meydana çıkan düzen bozukluğu içinde onun düzen ve bol­
larının gözünde de bir trajedi kahramanı olan Kanuni Sultan Süleyman'ın yiğitlikleri, 1.
Francis'in veya VIII. Henry'nin boş ve kibirli gösterileri, V. Charles'ın seferleri, orta ve
doğu Avrupa »prenscik« lerinin küçük savaşları, »Korkunç« lakabını çoktan haketmiş
Çar iV. lvan'ın vahim aşırılıkları ile ve hatta Babur ve Humayun'un Hindistan'daki ba­
şarılarıyla dahi kıyaslandığında, kendisi için »Muhteşem« lakabının kullanılmasının ne
derece doğru olduğunu ortaya koyar. Ancak bu lakab ona yabancılar tarafından veril­
miş ve muhtemelen en son onyedinci ve onsekizinci yüzyıllarda kullanılmıştır. Çünkü
Venedik tarih kitaplarında »magnifico« sözcüğü, yalnızca »Gran Signor« veya »il Signor
Turca« için değil, aynı zamanda Venedik Senatosunca kabul edilen Osmanlı elçileri için,
Osmanlı amiralleri ile yapılan yazışmalarda veya İtalyan elçileri Osmanlı vezirlerini
ziyaret ettiklerinde bir hitap tarzı olarak standart şeref payesi niteliğinde kullanılmış ve
fazla kullanıldığı için de değeri kaybolmuştur93.
»Muhteşem« lakabı Avrupa'da ilk olarak onaltıncı yüzyıl sonlarında Kanuni'nin
»tahta çıkışını« anlatan imzasız kayıtlarda resmi olarak kullanılmıştır. »Muhteşem« la­
kabı Ebbussuud94 tarafından düzenlenen Süleymaniye'nin vakfiyesindeki titrlerin tüm
metninde veya Hürrem Sultan'ın vakfiyesinde (bkz. no. 12) dahi Serkatipliği tarafından
kullanılmamıştır. Kendi çağdaşlarının veya kendinden hemen sonra gelenlerin gözünde
luk devrine geriye dönüp özlemle baktıklarında Sultan Süleyman, kanun yapan hüküm-

44 45
dar, yani Kanuni idi. Saltanatının başlangıcında Mısır ve lran'dan 1. Selim tarafından
zorla getirilen zanaatkarların memleketlerine dönmelerine izin verilmesi (hepsi dönmek
istememiş olabilir ve hatta birçoğu da kalmıştır), yine 1. Selim tarafından İran'a konmuş
ticaret ambargosunun kaldırılması, baskı uyguladığı için Amiral Cafer Bey'in idamı,
adil bir hükümdar olarak ün salması için kasten yapılmış jestlerdir. Ancak Kanuni asıl
ağır suç, yönetim kanunları ve anayasa95 alanında şöhretlidir.
Şeriatın belli amaçlar için düzenlenmiş tamamlayıcı kuralları gerektirmesi ve bunun
uygulamaya geçirilmesi, birçok Müslüman toplumda zorlukla kabul edilebilmiş bir du­
rumdur. Ancak aksi, yani dini kanun olan Şeriat'ın yönetim kanununun tamamlayıcısı
olduğu fikri ise Türklere mahsustur96 ve daha II. Mehmed döneminin başında, ceza ni­
zamnamesini, vergi sistemini ve hükümet yönetimini kanun ile düzenleyen iki »kanun­
name« yayınlanmıştır. Bu kanunnameler özellikle Osmanlı hükümetine dahil Müslü­
man topraklar üzerindeki uygulamayı daha önceki Örneklere de dayanarak tanımlamış,
normal olan ve arzu edilen uygulamayı belirtmiş, ayrıca özel durumlarda ortaya çıkan
istisnalara da yer ayırmıştır. Onaltıncı yüzyılın sonlarında Mustafa Al1'nin yazılarında97
da görüldüğü gibi daha önceki kanunnamelerin sabit bir uygulaması olduğu ve herhangi
bir sapmanın kendiliğinden gayrikanuni sayıldığı yorumu yönünde bir eğilim vardı. Fa­
kat bu duygusal bir tarih yanlışı olarak değerlendirilmelidir.
Bu kanunnamelerin her yeni padişah tahta geçtiğinde onaylanması gerekiyordu. Yani
kanunlar otomatik olarak yürürlükte kalmıyordu ve il. Bayezid de aslında Şeriatın daha
doğru bir kaynak olduğu inancına geri dönme eğilimi göstermiştir. Fakat diğer taraftan
»Sultan Süleyman'ın kanunnamesi« olarak adlandırılan kanunlar da II. Bayezid dev­
rinde (muhtemelen I492 ile r5or arası) derlenmiştir. Tabii bu Kanuni'nin »Kanuni« la­
kabını elinden almaz. Onun devrinde hemen hemen bütün askeri bölgeler için sistemli
bir şekilde düzenlenmiş ve arazi kullanım şartlarını ayrıntılı bir şekilde kurala bağlayan
kanunnameler çıkarılmıştır. Bunlardan başka çoğunlukla Serkatiplikte, bazen de Kanu­
ni'nin kendisi tarafından dilekçelere cevap olarak düzenlenmiş özel kanunlarla ilgili ku­
ralları içeren kararnameler de Vqrdır. il. Bayezid zamanında yazılmış olan genel kurallar
yaygın olarak kullanılıyordu. Kopyaları bütün kadı mahkemelerine dağıtılan bu nizam­
name tabii ki zamanla bazı değişikliklere uğramıştır. Fakat bunun yayınlanması, Kanuni
devrinin en büyük başarılarından birini oluşturarak topraklarının tümünde adaletin
uygulanışını pratik amaçlarla eşit kılmıştır.
Buna bağlı olarak Nişancı, Reisülküttab ve Defterdar'ın üst düzeyini oluşturduğu
merkezi bürokrasinin de önemi artmıştır. Bu alanda kilit kişi r 5 34-r 5 56 arası Nişancı
olarak görev yapmış olan ve yalnızca onaltıncı yüzyıl boyunca kullanılan belgelerin
formlarını ve diplomatik formülleri saptamakla kalmayıp, kanunların kodlanmasına ve
standardize edilmesine de önderlik etmiş olan Celalzade Mustafa' dır. Ceialzade Mus­ Yakut, firuze, elmas ve bir safirle bezenmiş sorguç
tafa, bu çalışmalarını Şeriatla bir uyum sağlamak üzere Şeyhülislam Ebussuud'la birlikte İstanbul, 16. Yüzyıl sonu. Bkz. Kat. no. 63
sürdürmüş ve Nişancıyı, Şeyhülislamın laik karşılığı olarak kabul ettirmiştir. Bu dönem­
deki bir başka sonuç da, askeriye (seyfiye) veya dini eğitim merkezlerinin (ilmiye) yüksek
mevkilerden aldığı pay kadar, yüksek bürokrasinin (kalemiye) de pay almasının sağlan­
ması olmuştur. Bu gelişmelerin 1. Francis Fransa'sında veya V. Charles İspanya'sında Kanuni'nin İhtişamı
paralel bir yol izlemiş olması, bütün bu hükümdarların sefere çıkarak uzakta nasıl bu ka­
dar zaman geçirebildiklerini açıklamaya yeterlidir. Uzman yönetici sınıfın büyümesi, Kanuni hakkında veya kendi doğulu çağdaşları - Moğol hanedanının kurucusu Babür
onaltıncı yüzyıl ikinci yarısı tarihçilerinin kanuna bu denli önem vermeleri ve Kanuni'­ haricinde - hakkında yazarken, devrin övgü dolu ağır tarih kitaplarını veya yönetim ev­
nin devrini düzenin üstün, bürokrasinin işler durumda olduğu bir dönem olarak idealize rakını dengeleyecek otobiyografik veya hatta fıkra benzeri edebiyatın olmayışı bir eksik­
etmeleri olgusunu oldukça net olarak açıklığa kavuşturur. Fakat bu gelişme aynı za­ liktir. Ayrıca İstanbul'daki Avrupa'lı diplomatlara ait »relazioni« !er de (anlatımlar) çok
manda kendi yapısında var olan bazı kusurları da içeriyordu. Celalzade Mustafa zama­ azı haricinde (örneğin Ogier Ghislain de Busbecq'in mektupları), bize sözüm ona hak­
nında dahi Osmanlı bürokrasisinin varlığı bir korku belirtisi değilse bile en azından bir kında yazdıkları Türkiye' den çok, kendi kişilikleri, önyargıları ve dünyadan kopuk ce­
anlamda bu belirtinin bir sembolüdür. Ancak temelde korkuya dayanan bir sistem de di­ haletleri ile ilgili bilgi sağlar. Bunları dışlama amacımız olmaksızın şunu söyleyebiliriz
ğer toplumsal yaşam biçimleri gibi bazı çekiciliklere sahiptir. ki, bu tür kaynaklara dayanarak VIII. Henry, 1. Francis veya hatta V. Charles dönemleri-

47
nin tarihlerini yazıyor olsaydık, varılan sonucun, bügün onlar hakkında edindiğimiz fi­
kirden oldukça farklı olacağının farkındayız. Methiye tarihçileri yanlıştı anlamını kas­
tetmemekle beraber politik nedenlerle Kanuni devrinin bazı yönlerini vurgulamaları
sonucu Kanuni'nin eğilimlerindeki kişisel öğeleri çok sınırladıkları ve büyük ihtimalle de
onun düşüncesini yansıtmadıkları gerçeği de belirtilmelidir. Bu kişisel boyutun eksikliği,
bazı tarihçileri Kanuni'nin siyasetini dış ülkelerde mekanik teoriler kapsamında ve hatta
»çoktan ölmüş güçler dengesi« kavramını canlandırarak anlatmaya itmiştir.
Kaynakların yavanlığı, ümitsizlik tepkisi veya Kanuni'yi Batı geleneğinde eğitilmiş
bizler için hareket nedenleri belirsiz ve kendi türünün şüpheli standartlarına sahip bir
»Oryantal« hükümdar olarak ele alma tepkisi doğurabilir. Ve eğer »Oryantal« hüküm­
darlar diye birşey varsa da, bu ismi hakkeden Kanuni değil, yerinde bir lakabı olan Kor­
kunç İvan'dır. Ancak »Batılı«bir despot modeline yakın düşen I. Francis, VIII. Henry
veya hatta V. Charles'ın hatalarını, göründüğü kadarıyla Kanuni'nin sarayının kusursuz
dürüstlüğü ile karşılaştırmak, ispatı mümkün olmasa da bir değerlendirme yanlışı
olurdu. Aslında umutsuz olmak için bir neden yok ve gelecekte yayınlanacak bazı dokü­
manlar muhakkak ki kişiliği hakkında daha fazla bilgi verecektir. Eğer onun büyüklü­
ğünü değerlendirmeye çalışacaksak, onun devrindeki diğer hükümdarlar hakkında hü­
küm verirken kullandığımız ölçekleri kullanmamız gerekir. Bu konuda da Türkleri
başka bir ırk gibi değil de, yakın kişiler olarak ortaya koyan Busbecq'in »Mektupları«
rehberimiz olmak durumundadır. Kanuni'nin kayıtsız şartsız hakimiyetinin o devirdeki
diğer hükümdarlarınkinden bazı yönleriyle farklı olduğunu teslim etsek bile araların­
daki ortak noktalar daha belirgindir.
Kanuni'nin ihtişamı konusunda Venedik »Relazioni«leri, yönetim evrakı ve hak­
kında yazılmış tarihler yeterince tatminkardır. Görünüşü, mücevherleri ve giysileri onu
en mutlak hükümdarlardan daha da mutlak olarak belirginleştirir. Sarayındakilerle be­
raber o da kendinden önceki padişahlar gibi, Müslüman geleneğinin masrafları kısıt­
layan ve dolayısıyla erkeklerin ipek giymelerini yasaklayan kurallarını (hadis) hiçe say­
mıştır. Jerôme Mourand 1 5 4498 yılında Kanuni'nin huzuruna çıktığında görünüşünü
oldukça güzel bir şekilde aktarır: altın kumaş yastıklar üzerine oturmuş, beyaz saten kaf­
tan giymiş, başında altı pilili kırmızı kadifeden orta boy bir sarık. Sarığın üstünde ortası
fındık büyüklüğünde kesmeli parlak bir yakutla süslenmiş altın madalyon ve kulağında
armut büyüklüğünde ve biçiminde değisik şekilde işlenmiş inci.
Önceki padişahlar zamanında olduğu gibi Kanuni döneminde de düzenlenen tören ve
şenlikler, örneğin sefere çıkmadan önce düzenlenen gösteriler, Kanuni'nin ihtişamını
yüceltmek, onun hem uhrevi hem de dünyevi bir lider olduğunu tekrar sergilemek ve
düşmanda korku yaratmak için düşünülmüş resmi yöntemler idi. Zaferleri gerçek ol­
duğu kadar sembolik de olan, Venedikli Gonzagas veya Medici Dükalarına benzemeyen
Kanuni'nin simgelere gereksinimi yoktu. Belki de Osmanlıların bu açık görünüşleri etki­
liyordu dünyevi ve yapmacıklı İtalyan elçilerini. Ustalıklı sanatlarında olduğu kadar
böyle durumlarda da Osmanlılarda aşırılık öne geçemiyordu.
Sinan Çavuş'un (artık Matrakçı Nusuh'un yazdığı düşünülen) tarih kitabında, Kanu­
ni'nin 1 543 Macaristan Seferine99 gitmek üzere törensel ayrılışını analtan bir bölüm var­
dır. Bu bölüm, ihtişamın yalnızca bir kişisel zevk veya stil olayı değil, Osmanlı toplumu­
nun yapısal bir özelliği olduğunu ortaya koyar. Busbecq bu özelliğin bazı yönlerinin çok
güzel bir şekilde Sultan'ın emrine sunulduğu düşüncesindedir. Geçit resminin önündeki
su taşıyıcılarının arkasında 2000 katır, 900 at ve 5000 deve yükü iaşe ve iaşe ve levazım
sıralanmıştı. Daha sonra 1000 zırhlı, 500 istihkam neferi, 800 topçu, top arabalarından
sorumlu 4 00 asker ve bunların komutan ve subaylarından oluşan öncü güçler ve bunla­
rın arkasından saray görevlileri, Kilercibaşı, Hazinedarbaşı ve Kapıağası geliyor, bunları
ise iki kanattaki 20oo'er adet süvari ve aynı şekilde bülünmüş olarak sancak ve flamala­
rıyla Ullıfeci ve Gurebalar izliyordu. Sonra personel, köle ve hizmetkarlarıyla Divan gö-
revlileri, Nişancı Celalzade Mustafa, Hazinedarlar, kazaskerler ve dört vezir ve hemen
arkalarından Sultanın avcıları geliyordu. Avcıların olmasının nedeni, Kanuni'nin sefer­
lerde her zaman işle zevki birleştirmesiydi. Bunlardan sonra çok sayıda ve zengin bir şe­
kilde eğerlenmiş ve donatılmış atlar ve Başseyis, eğerciler, silahlı biniciler ve 300 atlı ka-
' pıcıbaşı sıralanmıştı. Keçeden başlıkları ve omuzlarında kılıç, mızrak, ok ve yayları ile
Yeniçerilerin sayısı 12 ooo'i buluyordu. Padişahın bulunduğu grubun önünde yedi tane
altın çizgili sancak ve yedi tane altın yak tüylü tuğ, trampetleri boyunlarına altın zincirle
takılmış 100 trampetçi ve 100 davulcu ve kumandanları Padişahın özengisinin dibinde
yürüyen 4 00 muhafız (solak) bulunuyordu. Hepsi keçe başlıklar, zengin sorguçlar, ipek
kemerler, ağır işlemeli ok ve yay kılıfları taşıyordu. Solaklarla birlikte Çavuşbaşı önde
olmak üzere gümüş zincirli, gümüş değnek taşıyan ve tempolu bağırışları davul ve tram­
pet seslerine eklenen l 50 çavuş yürüyordu. Solakların arasında zengin kıyafet, altın miğ­
fer ve mızraklarıyla peykler (mızraklı koşucular) ve bunların ortasında da, solakların
sorguçlarının gölgesinde Sultan ilerlemekte idi.
Kanuni'nin Cuma namazı resmi geçitlerinden çok daha görkemli olan bu savaş dü­
zenleri sadece kendi tebasını etkileme değil, düşmana korku salmak amacını da içerirdi.
Zaten böylesine parlak bir düşmanı gören hangi düşman savaşa kalkışırdı?
Kanuni'nin saltanatının başlarındaki en görkemli şenlik ise büyük ihtimalle Haziran -
Temmuz l 5 30' daki100 sünnet düğünüdür. Yabancı elçilerin, Osmanlılara bağlı prensle­
rin, Paşa ve askeri kumandanların hazır bulunduğu bu şölen İstanbul' da Hipodrom' da
yapılmış ve yirmi gün sürmüştür. İbrahim Paşa'nın Hipodroma bakan sarayının salo­
nunda Kanuni'ye tebrikleri kabul etmesi için altın kumaş ve halılar üzerine yerleştirilmiş
bir taht hazırlanmıştır. İbrahim Paşa'nın hediyeleri, Venedik'te Cipriani'den alınmış
mücevherlerle dolu bir kutu, güzel el yazması kitaplar, onur giysileri, ipekler ve her biri
50000 düka değerinde gümüş süslü çay takımları taşıyan onbir uşaktan oluşuyordu.
Sonraki günlerde l 5 2 4 'teki gibi her tür gösteri yapılmıştı; burada güçlü adamlar, »Çer­
kez Memluk Stili« (al modo de questi altissimi cerchassi) 101 denilen gösterileri de içeren
askeri gösteriler, Matrakçı Nasuh tarafından hazırlanmış tahta ve karton Macar kalele­
rinin temsili kuşatmaları102, hipodromdaki obelisklere gerilmiş ipler üzerinde oynayan
cambazlar, eğiticileriyle birlikte hayvanların sunduğu gösteriler, palyaçolar ve kazıklar
Üstünde yürüyenler yer almışlardı. Her fırsatta Mocenigo'nun tahminine göre 8000 ile
10 000 kişiye bir anda porselen tabaklarda ziyafet servisi yapılıyor, akşam da havai fişek
gösterileri başlıyordu.
Bu ihtişam ve gösterinin çoğu bir Avrupa şenliğinde de olabilirdi fakat bu şenlik gör­
kemli Venedik ve Floransa saray olaylarını da gölgede bırakmışa benzer. Havai fişek
gösterileri de Avrupa'dakileri geride bırakmış, sünnet günü havai fişeklerle hareketli
hayvanlar, atlar, filler, devler, 4 metre uzunluğunda ateş püsküren yılan, yeldeğirmenleri
ve üstüne doğru bir kadırga yaklaşıyor izlenimi veren büyük bir gemi göğü aydınlatmış­
tır. Rönesans dönemi veya Maniyerist Avrupa festivalleriyle kıyaslanabilecek bu sünnet
düğünü, şenlik »kitabını« yazdı diyebiliriz. Kanuni ile Hürrem'in evlilik törenleri de bir­
çok yönden bu şenklikten aşağı kalmamıştır.
49
Kolleksiyoncu Olarak Kanuni

Kanuni'nin Habsburg ve Safevllerle ilişkili çok sayıdaki fetihleri, diplomasisi ve savaş­

ları o devrin ticaret ve toplanan haraç veya gönderilen hediyeler bakımından en üst dü­
zeye çıkmasına neden olmuştur. Bu durum da Kanuni devri sanatına zenginlik, ustalık
ve eklektik bir özellik kazandırmıştır. Bu özellik o dönem sanatını bütün yönleriyle etkisi
bakımından olmasa bile ruhu açısından, Avrupa'nın Maniyerist saraylarındaki (Flo­
ransa, Mantua, Fontainebleau ve daha sonra Prag gibi) sanatlara yaklaştırmıştır. Çağ­
daş Avrupa'da olduğu gibi birincil ve ikincil sanatlar veya dekoratif ve »ciddi« sanatlar
arasında ayırım yapmak kolay değildir. l 5 24 'te Kanuni için dökülmüş bir top, l 5 4 8'de
İstanbul' da inşaatı bitirilen Şehzade camisinin minareleri kadar süslenmiştir. Ve en kü­
çükten en büyüğe kadar hakim olan tavır, ince bir şekilde işlenmiş detayın önemsenmesi
olmuştur. Hatta bazen bu süsler, üzerinde bulundukları eşya veya binayı gölgede bıraka­
biliyordu.
İşçilik veya malzeme de paralel olarak yüksek kaliteli idi. Etki zengin olduğunca hami
de zengin sayılıyordu. Kanuni devrindeki Türkiye de Medici ve Habsburg'lar gibi Yeni
Dünyadan Avrupa'ya akan hazinelerden yararlanmıştır. Ayrıca l 5 5o'lerde İspanya'y
· olumsuz yönde etkileyen büyük enflasyon, Türkiye'yi onaltıncı yüzyılın son dönemle­
rine kadar etkilememiştir. Böylelikle Kanuni dönemi, sanat açısından verimli bir dönem
olmuştur.
1. Selim'in l 5 14 Çaldıran zaferi, ardından gelen Tebriz kuşatması, Halep, Şam ve Ka­
hire fetihleri, Osmanlı ordularının ganimet tadına varmaları açısından önemlidir. 1 5 1 4
tarihli kısa ve eksik bir muhasebe defterinde104 Tebriz'deki Heşt Bihişt sarayından alın­
mış porselenler, necef, kehribar ve yeşim taşları listelenmiştir. Talan yöntemiyle toplan­
mış eşyalarda her zaman belirsizlik olmasına rağmen Kanuni ve vezirleri tarafından top­
lanmış porselenler, Çin prototiplerinin etkisindeki İznik çinileri gibi, Yuan veya erken
Ming mavi-beyazının ıos tercih edildiğini ortaya koyar. Bazıları işlenmemiş plakalar ola­
rak listeye geçmiş olan taşlar, hem onaltıncı yüzyılın ikinci yarısındaki kuyumculuk işle­
rine olanak yaratmış, hem de Osmanlılar'a Orta Asya oyma yeşim taşı kolleksiyonunun
özünü getirmiştir.
Gerçi Osmanlılar Hindistan' daki Moğollar gibi Orta Asya Timur kültürüne dolaysız
bir aile bağının varlığını öne süremiyor idiyseler de kendilerini bu kültürün varisleri sayı­
yorlar ve bu iddialarında Türkmen'ler ve Safevl:'lerden geri kalmıyorlardı. Bu tavırları
yalnızca siyası değildi. Uluğ Bey'in Semerkant'taki son saray astronomu, efendisi ölünce
yanına rasathanesinin kıymetli evrakını ve belgelerini alarak 1471 yılında İstanbul'a
geldiğinde, Fatih Sultan Mehmed tarafından hemen Ayasofya camisi astronomu olarak
atanmıştır. I. Selim'in Çaldıran zaferi ( 1 5 1 4) ve Kanuni'nin başarılı seferleri, padişahla­
rın Uuğ Bey'in modasını yarattığı yeşim taşı ve benzeri sert taşlar kullanılarak yapılmış
objelerle tanışmalarını sağlamıştı. Bu yalnızca Moğol değil Safevi zevkinde de biçimlen­
dirici bir rol oynamıştır. Topkapı Sarayı Hazinesinde ejderha kulplu, altın kabartmalı,
üzerinde Şah İsmail yazılı bir sürahi 106 vardır. Bunun tekrar işlenmiş Timur döneminden
kalan bir parça olma olasılığı çok yüksektir. Bundan daha çok beğenilen ve British Mu­
seum'da bulunan tas ise Uluğ Bey'in ismini taşır. Bu isim ve gördüğü tamir, bu tasın bir
zamanlar Osmanlı Hazinesinde bulunduğunu kuvvetle düşündürür. Topkapı Sarayı
Hazinesinde ayrıca yine Uluğ Bey'in ismini taşıyan ve anlaşıldığı kadarıyla aynı kaynak­
tan gelen bir de fildişi kakmalı sandal ağacı kutu vardır.
1. Selim veya Kanuni'nin hangi nedenlerle hangi parçaları topladıkları konusunda ge­
Değerli taşlarla bezenmiş
leneğin rolünü tam anlamıyla saptamak güçtür, çünkü Osmanlı tarihçileri de bu alanda
yeşim kupa
çoğunlukla sessizdir. Fakat örneğin Sultan Selim, Mekke ve Medine' den mukaddes ema­ İstanbul, 16. Yüzyıl sonu
netler toplayarak Topkapı Sarayında Hırka-i Saadet Dairesini kurmuştur. Kanuni dev- Bkz. Kat. no. 73

50
o
rinde doğu ve orta Avrupa'ya yapılan seferler sonucu ele geçen Rönesans devri veya Ma­
niyerist Avrupa eşyaları yeni bir ilgi alanı oluşturmuştur. Bunların etkisi Transilvanya,
Moldavia ve Wallachia'daki (şimdiki Romanya) Sakson kuyumculardan toplanan par­
çalar ve Habsburg ve Valois krallarından gelen hediyelerle daha da artmıştır.
Özellikle önemli bir olay, Kanuni'nin hala hümanist hükümdar ve hami Matthias
Corvinus'un (ölümü r 490) ününü barındıran Budapeşte'yi r 5 26'da ele geçirmesidir. Bu­
rada tacirlerin muhtelif yerlerden getirdiği çeşitli mallar mevcuttu: Venedik ve Napoli'­
den mücevherler, Floransa, Venedik ve Milano'dan zengin kumaşlar, Modena ve Mila­
no'dan silahlar, Venedik'ten cam ve Faenza, Urbino ve Floransa'dan seramikler.
Bunlara ek olarak kaleye bağlı bir »maiolica« atölyesi ve Budapeşte'de yaşayan cam
ustaları vardı. Ayrıca Matthias'ın sarayının mermerleri Floransa ve Roma'da Papa'nın
Sarayında Ün kazanmış Giovanni Dalmata'nın atölyesinde yapılmıştı ( r 4 8 8 - 90) .
Matthias'ın en ünlü kuruluşu Bibliotheca Corviniana 107 adlı kütüphaneydi. Bu
kütüphane, » Attavante degli Attavanti «nin ( r 4 52 - yaklaşık r 5 17) atölyesinde ve başka
atölyerde tezhiplenmiş, Floransa kaynaklı hümanist el yazması kitaplar, Matthias'ın
Budapeşte'deki sarayında kurmuş olduğu yazı atölyesinde kendisi için yapılmış tezhipli
hanedan armaları ve yine aynı atölyede yazılmış kitaplar açısından çok zengindir. Bu
eserler beceriksiz varisleri tarafından tüketildiyseler de onaltıncı yüzyılın sonuna kadar
bu kütühpaneyi ziyaret edenler, içindeki eserleri kendilerinc:len geçerek tarif etmişlerdir.
Kanuni de Budapeşte kalesini r 526'da işgal ettikten az bir süre sonra burayı muhtemelen
dolaşmıştır, çünkü bu kütüphanede bulunan çok sayıda eser İstanbul'a taşınmıştır. İzle­
nebilenlerin çoğu geç dönem klasik yazarların edebi eserleridir ve bazıları da kolleksi­
yoncuların pek dikkatini çekecek eserler değildir. Ancak Budapeşte'nin işgalinden sene­
ler sonra İstanbul' dan geri dönen güzel kitaplar arasında, q50-70 tarihlerinde Floran­
sa' da yapılmış ve boş bir sayfada görülen bir notta Pecs Piskoposu Anton Verancsics dapeşte'deki kiliselerin tahrip edilişine atıfta bul�nan _9 � 3
� r 5 2 � - 27 �arihili ik� �az'.m
tarafından - diplomatik bir görevle İstanbul' da iken ( r 5 5 6 - 5 7) - elde edildiği yazılı, Ju­
Kanuni Sultan Süleyman,
yazı vardır. Bu tür ganimetlerin Ayasofya'ya verılmesı,
�lgın_ç b�r �ekıllde Justınıan ın
a�� �uyu_ � anıtlar�an al��a�
·
hipodrom'da geçit resminde;
venal ve Persius'un »Satir'ler«i (British Library MSS, Lansdowne 8 3 6) ile bir Horace var­ kendi kilisesi Haghia Sophia'yı başta içini putperest geçmışe
Pieter Coecke van Aelst benzeri
_
isimsiz tahta baskı, r 5 5 3 tarihli ın Hrı�tıyanlıg� �enılışı­
dır. Bunlar Kanuni'nin edebi ve sanatsal zevkini ne dereceye kadar yansıtıyordu? Flo­ (Londra, British Museum, Prints mermer ve başka kıymetli malzemelerle donatarak putperestlıg _ �'. �!arak
_ yle ılgı
atır. Kılıse
ransa kaynaklı ve tezhipli güzel kitaplardan birkaçı İstanbul'a götürülmüş olabilir fakat & Drawings E. 6.rh-7) nin elle tutulur bir kanıtı haline getirmeyi amaçladığını hatırl
ve dolayısıyla Kanunı nın ha-
Attavante'nin ince »grotteschi«si, göz kamaştırıcı bezemeleri ve mimari fantazileri, Ka­ buna benzer bir şey Müslüman efsanelerinde de kalmıştır
nuni için yapılmış tezhipler kadar zengin olmasına rağmen, stil bakımından onaltıncı reketi tamamen bir rastlantı olmayab·1· ı ır 112 . .
yüzyıl Osmanlı resim ve tezhibinden çok farklıdır. Ayrıca Kanuni'nin Macaristan sefer­ n ( r 52I) alınan Mery em tasvir i gibi başk � Avru pa ke � tlerın­
Kanuni'nin Belgrad'da
leriyle ilgili öykülere ait resimlerin bazılarının »Avrupai« görünüşleri, hemen Corvinia­ Bu �asvi�i Istanbul'd.�kı Orto �
den topladığı ganimetler hakkında çok daha az şey bilinir.
113• O- �negın Rod�s �ov�l�el��ı
.
na'daki Floransa veya başka Avrupa tarzı kitap resimleme sanatına mal edilemez.
doks patrikler daha sonra r2 ooo düka'ya geri almışlardır
Ancak bu kitaplar Kanuni'nin Budapeşte'den elde ettiği tek ganimet değildi. r 5 22'de kalelerini terk ettiklerinde ve bunların kat�dra
�l�rı camıy_ e �onuşt _ - uruld��
bılınmem�ktedır. Veya Adrı .
ğünd e114 hazinelerinden elde edilen eşyaların ne oldugu
lar, esır, ka�go �e maden�
r 5 3o'larda108 Hipodrom'u görmüş yabancılar, bir sütün üzerinde dikkat çekici bir şe­
kilde sergilenen ve Mars, Diana, Herkül veya Apollo olmak üzere çeşitli tanımlar getiril­ yatik'te İtalya'nın Akdeniz kıyılarında sürdürülen s�_k �aldırı
bereketlı mı_ ıdı_ acaba. .
miş bir heykel grubundan bahsetmişlerdi. Fakat bu heykellerin kendisini eski Roma'nın ·· ·· den oldug"u kadar' kültürel ganimetler yonunden de
para yonun
açısından Avusturya , lı Ferd ı­
ihtişamını yeniden canlandıran kişi addeden Matthias'ın düşüncesine de uygun düşen Maca r krallarının kutsal tacı Stephanskron, Macaristan
tır115• Ve Vi�ana r 529 yılında
daha akla yatkın açıklaması, bunların Roma'nın efsanevi kurucuları Romulus ve Re­ nand'ın elinden aslında Kanuni tarafından kurtarılmış
mus'u koruyan Mars olduğudur109• Bunlar da Floransa işi gibi gözükmekte ve Kanuni'­ düşmüş olsaydı, Sicilya'lı II. Roger'in taç giyme töreni giysi .
�in�n ve dığe� Habsb�r� t�ç
olabıleceklerını du-
nin Avrupa heykeline ilgi gösterdiği ender durumlardan birini yansıtmaktadır. Bu figür­ · · şu anda Hofburg yerı·ne Topkapı Sarayını susluyor
·· 1e1 erının
ve sus
n imetler, Kan�nı· �evrın
ler, III. Murad için yapılan ve oğullarının hipodrom' da tarihi anıtlar arasındaki sünnet şünmek ilginçtir.
İşlenmiş eşya kadar ham madde olarak da toplanan g � .
düğünü ( r 5 30) görüntülerini içeren Lokman'ın Hürenname'sinin II. cildinde (TKS H · de
vergi veya lüks eşya ticareti ile toplanandan çok daha !azla
r 524, 996/ r 5 8 8 tarihli) açık bir şekilde gösterilmiştir. Burada şaşırtıcı olan nokta, Buda­ ıdı. Osmanlıla� Iran dan za­
_
Halep ve�a Bu�sa da� Italya ve
peşte heykelleri eğer figüre karşı fanatik bir tutum sonucu kaldırıldıysa, hala durmakta man zaman söz konusu olan amba rgolara rağmen, çogu _
Türkuaz ıse Nışabur dan gelı­
olan III. Tutmosis'in hiyeroglifli obeliski ve mermer kaidesinde ağır heykeller bulunan Frans a'ya ihraç edilen çok miktarda ipek alıyorlardı.
'a, Çin porselenı,_ elmas � lale
Theodosius sütunudur. Bu eserler de bu nefretin seçici bir yapıya sahip olduğunu göste­ yordu. Hindistan ticareti, Basra 'ya veya Aden yoluyla Mısır _
rir110. Ayasofya'nın mihrabında yer alanlll iki bronz lamba ayağının da Budapeşte'nin yaku t ve yarı kıym etli taşlar sağlıy ordu. Porte kizlil erin Lizbon'da onaltıncı yuzyıl
taşı,
son bulu�c� , Mısır, Avrupa
fethinden sonra büyük olasılıkla kalenin Üzerindeki Meryem Ana Katedralinden alın­ başında bir baharat tekeli kurma gayretleri kısa süre sonra _ ek ba-
ettırdı 116 • Gıder
dığı öne sürülür. Bu lambaların her birinin üzerinde ele geçirilmelerini dile getiren ve Bu- baharat ticareti için en önde gelen antrepo olma özelliğini devam
53
52
barata Yemen'den gelen kahve de ilave oldu ve ilgili kişiler pek memnun olmasalar da
Osmanlı ulemasının117 baştaki şüpheleri kısa sürede giderilmiştir. Örneğin Kanuni dö­
neminin sonuna yakın bir tarihte Kudüs'teki kahvehanelerin tembelliği ve kargaşayı teş­
vik ettikleri gerekçesiyle kapatılmalarına ilişkin bir emir çıkmıştı 118.
Polonya ve Rusya'dan kehribar ı 19 balık dişi ve büyük miktarda kürk - kürk Osmanlı
toplumunda hem gösteriş, hem de İstanbul'un soğuğuna karşı koymak için gerekliydi -
geliyordu. Ancak kürklü hayvan avcıları fazla avlanma sonucu doguya, Sibirya'ya
doğru ilerlemek zorunda kaldılar. Bu durum güney yönündeki ticareti Volga ve Hazar
Denizi'ne çekerek, kürklerin Osmanlı'lara değil köklü düşmanları Safevi'lere gitmesine
neden oldu. Yabancı ticaret üzerinde sıkı denetim eğilimi olan Rus bürokrasisi, Osman­
lı'ların kürk ticareti alanındaki merkezi denetimini tercih ediyordu. Fakat 1 570 ve
l 508'lerde bu ticarette belirginleşen devlet tüccarları, Kanuni zamanında daha pek be­
lirlenmiş olmayabilir120• Venedik, Cenova, Livorno, Ancona ve Ragusa'dan sultanların
hem rağbet ettikleri kişileri ödüllendirmek için onur giysisi olarak dağıttıkları, hem de
kendilerinin giydikleri Venedik ve Floransa kadifeleri, brokarlar, başka ipek kumaşlar
ve en iyi yünlüler geliyordu 121 • Onaltıncı yüzyıl ortalarında Avrupa pazarlarını dolduran
Yeni Dünya ürünlerinin oldukça az bir miktarı Osmanlı Türkiye'sine gelmişti. Ancak,
l 56o'larda Osmanlı mücevhercilerinin kullandığı zümrütlerin çoğu Kolombia'dan gel­
mişe benzer.
Altın ve gümüş kuyumculuk ürünleri güney Almanya, Transilvanya, Ragusa ve Ve­
nedik'ten geliyordu. Barış ittifak veya ticari ayrıcalık beklentisiyle gelen diplomatik gö­
revlilerden bu tür eşyalar zaten beklenirdi. Bunların çoğu eritilmek üzere hemen Dar­
phaneye gönderilirdi. Yine de götürülen bu hediyeler Avrupalı zanaatkarları, Osmanlı'­
ların bunları beğendikleri düşüncesine teşvik etmiş ve l 5 32 'de bir Venedikli kuyumcular
konsorsiyumu tarafından ısmarlanan ve sonunda Kanuni'ye satılan dört katlı tuhaf taç
(bkz. no. 3) gibi spekülasyonlara neden olmuştur. Bu Kanuni'nin zevkleri hakkında pek
de doğru bir fikir vermez. Devrin yorumcularından Pietro Arentino'ya göre bu önem­
senmeyecek çocuksu bir aşırılık sevdasıdır.
Kanuni devrinde lüks eşya ithalatı yabancı tüccarların, bazen lstanbul'da yaşayan
Venediklilerin, bazen de hatta » bailo« veya Venedik elçilerinin hakimiyetinde idi. Ancak
bu kişiler de, dört katlı taç örneğinde olduğu gibi, yine büyük ölçüde Sultanın gözünde
yüksek bir yeri olan aracılara bağımlı idiler. Birçoğu Kanuni'nin ancak vezir veya hatta
oldukça önemsiz memurlarına kadar yaklaşabiliyor, daha öteye geçemiyorlardı. Fakat
Venedik Dükü Andrea Gritti'nin gayri meşru oğlu Luigi (Alvise) Gritti, Kanuni'nin ar­
kadaşları arasında idi124• Kendisi gayri meşru doğumu dolayısıyla Venedik'te yüksek bir
süren baget kesim haricindeki kesimler söz konusu olunca - özellikle işlenmesinde işve­
pozisyona erişebilmekten mahrum olduğu için İstanbul'da kariyer yapmayı seçmiştir.
ren olarak daha bu dönemde önemlerini hissettirmeye başladıkları görünür127•
Gritti'nin Pera'daki (şimdiki adı ile Beyoğlu diye anılan) muhteşem sarayı, hem Kanuni
Kanuni'nin topladığı Avrupa kaynaklı lüks eşyalar arasında özellikle Lion, Nürem­
hem İbrahim Paşa tarafından sık sık ziyaret edilirdi.
berg ve Augsburg'dan gelen saatler de bulunmaktaydı. Bunlar çoğunlukla en güzel saat
Nüfuzunun büyük kısmını İbrahim Paşa'ya borçlu olan Gritti, Avrupalı güçlerle
yapımcılarının işlerinden olup, sekmeden işlemesi bakımından dezavantaj taşıyan »pla­
yapılan diplomatik görüşmelerde özellikle önemli bir arabulucu idi. Kanuni'nin Maca­
netarium « (gezegen sistemini hareket halinde gösteren bir alet) gibi ayrıntılı ve komplike
ristan ve doğu Avrupa'da yürüttüğü, Habsburg'ları dışlayan siyasetinde belli başlı araç
zaman cihazları türünden değildi. İngiltere' den Rusya'ya dek bütün Avrupa' dan topla­
Gritti'dir. Bu kişi Macaristan'da büyük tımar sahibi bir Müslüman olarak sırayla veya
nan ve özellikle Osmanlı piyasası için üretilen ilk örnekler arasında l 5 3 l yılında Vicen­
aynı anda Eğri Piskoposluğu - ki bu görevi sonradan oğlu devam ettirmiştir - Macaristan
za'lı bir zanaatkar tarafından yapılmış ve bir altın yüzüğe oturtulmuş dikkat çekici bir
krallığı görevlerini yürütmüştür. Müslüman oluşu, onun Venedik'teki nüfuzunu pek et­
saat vardır. Bu saat, masa süsü olarak kullanılabilecek mekanik bir gemi (nef, navicella)
kilememekle birlikte Avrupa'da dönme125 olarak bilinmesinin başlıca nedenidir.
ve yürüyen tahta bir bebekle beraber yollanmıştır. On yıl sonra, barış isteyen Avusturya
Gritti'nin Venedik ile önemli bir ticari ve kültürel bağlantısı vardır ve anlaşıldığı ka­ kralı Ferdinand'ın elçisi Kanuni'ye 1. Maximilian için yapılmış olanüstü bir gümüş »pla­
darıyla Sultan ve sarayı için alınan lüks eşyanın Önemli bir kanalını oluşturan ve ayrıca netarium« hediye etmiştir. Bu cihazı kabul odasına taşımak için oniki adam gerekli ol­
kendisi için de mücevherler, tazılar ve hatta olağanüstü bir kedi temin eden kardeşi Lo­ muş, yapımcısı da eşlik ederek onarım için lazım gelebilecek bir yönerge sunmuştur. Pa­
renzo ile de olumlu ilişkiler sürdürmüştür126• Arupa ile sürdürülen kıymetli taş ticareti olo Giovio bu cihazı »Historiarium sui temporis libri« ( 1 577) adlı kitabında 128 ayrıntılı
hakkında çok az şey bilinmektedir. Fakat Musevi tacirlerin, hem bunların ithalatı ala­ bir şekilde anlatır ve Kanuni'nin astronomi ve kosmografi'ye olan ilgisini Musevi dok-
nında hem de - onaltıncı yüzyıl boyunca Osmanlı sarayında başlıca kesme biçimi olarak
55
54
 toru Musa Hamon'un (ölümü 1 5 54) etkisine yorar129• I Francis l 5 4 3 - 44'te Tulon'da
kışı geçirmekte olan Barbaros'a aynı zamanda yer küre olan bir saat hediye etmiş,
l 5 4 ide de Kanuni'ye Lion'da yapılmış büyük ihtimalle su saati olan birleşik bir fıskiye
ve saat hediye etmiştir. Aynı yıl Osmanlı'ların Avusturya'lılarla yaptığı bir anlaşmada
ödenecek haracın (o dönemin terimiyle » Türckhisches Prasent« veya » Türkenvereh­
rung« olarak tarif edilen) bir kısmının, hepsi birer yenilik olan saatlerle ödenmesine iliş­
kin bir madde bulunuyordu. Ertesi yıl aynen böyle dört saat ve saatlerin çalışır durumda
olduğundan emin olmak için bir de saat ustası gönderilmiştir.
l 57o'lerin başlarında Sadrazam Sokullu Mehmed Paşa için yapılmış130 daha aklı ba­
şında saatlerin resimleri mevcuttur. Sultan için yapılanlar belki de bilerek ilave maharet­
ler bakımından sınırlandırılmıştı. Ancak Avrupa kollksiyonlarında bile bu saatlerden
azı günümüze gelebilmiştir. Mekanizmalarının fazla girift olması nedeniyle çabuk bozu­
luyorlar, tamir için her zaman el altında saatçı bulunamıyor ve genelde yenilerini ısmar­
lamak daha ucuz olmasa bile daha kolay geliyordu. Bu saatlerin eldeki Avrupa envanter
veya tarih kitaplarından bir ölçüde tekrar biraraya getirilebilen görünümlerine bakıla­
cak olursa, bunlardaki üstün kuyumculuk, mine ve taşlarla süsleme işçiliğine rağmen
Üzerlerine eklenen maharetleri bakımından - gözleri dönen filler, Türk kostümleriyle
danseden figürler, öten kuşlar dahil - Osmanlı duyarlılığına pek özen içermedikleri görü­
lür. Otto Kurz, sultanların çağdaşı Avrupa'lılar için yapılan saat ve Üzerlerindeki süsle­
melerin de aslında daha farklı olmadığını Öne sürmüştür.
Kanuni ve kendinden sonra gelen padişahların saraylarında bunların bu denli popüler
olmasının nedeni neydi acaba? Busbecq'in belirttiği gibi ulema namaz vakitlerini, Av­
rupa saatlerindeki gibi günü yirmi dört saate bölerek değil, gündüz ve geceyi ayrı ayrı on
iki saate bölerek hesaplardı. Bu nedenle Avrupa saatleri Türk saatini ancak ekinoks­
larda (gündüz ve gecenin eşit olduğu günler) doğru gösterebildiği için uygun şekilde öl­
çülendirilmiş bir güneş saatinden çok daha az elverişli idiler. Ayrıca daha kısa süreli
doğru zaman ölçümü ise, gündelik hayatın bir parçası olan Osmanlı kum saatleri ile
gayet yeterli bir şekilde karşılanabiliyordu. Onun için bu saatler Osmanlılar tarafından
herhalde zengin süsleri, girift mekanizmaları ve bazen de espirileri yönünden beğenili­
yordu. Fakat fizik kurallarını sergileyen Rönesans makineleri olarak değil de oyuncak
gibi algılandıkları için Osmanlı teknolojisi üzerindeki etkileri oldukça kısıtlı kalmıştır.
Diğer taraftan sarayda popüler olmaları sonucu İstanbul' da daha basit veya daha ucuz
saatlere olan talep artmış ve Kanuni devrinin sonuna doğru saat yapımcıları İstanbul'a
yerleşmeye başlamıştır.
Bu hareketin Öncülerinden biri daha sonra III. Murad'ın Tophane'deki kısa ömürlü
rasathanesinin131 idareciliğini yapan ve ağırlık veya yay güdümlü saat yapımı üzerine
Avrupa' da bilinen tek onaltıncı yüzyıl tezini yazmış olan Suriyeli astronom »Taki al­
Dln «dir (ölümü 993/ ı 5 8 5 ) . Bu astronomun gençliğinde Roma' da eğitim gördüğü öner­
mesi elle tutulur bir şekilde kanıtlanmadığından, saat yapmayı saraydaki kırık Avrupa
saatleriyle yaptığı deneylerden öğrendiği kanaatine varılabilir. Kendisi 971/1 5 63 - 64'te
İslam namaz saatleri ile Batı aylarını bir arada gösteren bir saat siparişini tamamladığını
söyler. Böyle bir girişim oldukça ince mekanik bilgiyi gerektirir. Ayrıca aynı kişi, onbe­
şinci yüzyıl ortalarında Semerkant'ta Uluğ Bey132 için yapılmış yıldız tablolarını düzelte­
cek yeni tablolar oluşturmak amacıyla cihazlar tasarlamış ve Tophane rasathanesinde
kendi tezini kullanmış ve irdelemiştir. l 5 79'da Şeyhülislamın emirleriyle rasathanenin
yok edilişi Kanuni devrinin dışında kalır. Büyük olasılıkla l577-78'de beliren bir kuy­
rukluyıldızın Osmanlı topraklarında yarattığı paniğe bir tepki olan bu üzücü olay »Ta­
ki-al Din« in tezinin ve deneyimlerinin denetim altına alınarak ·etkinliğini yitirmesi so­
nucu doğurmuştur.
Kanuni'nin İmar Faaliyetleri
Kanuni'nin İstanbul, Bursa ve Edirne civarındaki küçük saray ve av köşkleri hakkında
bütün bildiklerimiz Busbecq'in tarifleridir. Boğaz'ın Karadeniz'e doğru bir kesiminde
yer alan bir köşkte üzerinde Safevi Şah İsmail'in l 5 14 yılında Çaldıran' da yenilişini anla­
tan tasvirlerin bulunduğu kapılardan söz etmesine rağmen, anlattıkları ilgi çekici olsa da
yeter�izdir. Topkapı Sarayı'nın şu andaki görünümünün büyük bir kısmı Kanuni'nin
hemen ardından gelen il. Selim ve III. Murad'ın eseridir. Kanuni'nin sadece hipodrom'­
da İbrahim Paşa için yaptırdığı saray (şimdi Türk İslam Eserleri Müzesi) onaltıncı yüz­
yılda İstanbul ve Galata'nın büyük binalarının şaşaası üzerine biraz fikir verir. Ancak sa­
ray mimarisi geçicidir ve hükümdarların kaprislerine maruz kalır. Bu nedenle Kanuni'yi
mimarinin hamisi olarak değerlendirmek için onun yaptırdığı dini vakıflara bakmak ge­
rekir. Bu dini vakıfların zengin sermayeleri Osmanlı İmparatorluğu kentlerinin - Mekke,
Bağdat, Kudüs, Şam, Konya, Adana v. b. - çehresini birer birer değiştirmiş ve bugüne ka-
dar iyi durumda saklanabilmelerini garantilemiştir. .
Kanuni tahta geçtikten sonra ilk işlerinden biri babası !.Selim için inşa edilen Istan­
bul'daki Selimiye camisini bitirtmek olmuştur. Sonra Mekke'de Haram'ı restore ettirip,
su kanalları yapımını emretmiş ve daha sonra da Kudüs ile ilgilenmeye başlamıştır.
l 5 2 4 'te o civarda bulunan Hz. Davud'un (Makam Da'ud) mezarına ulaşmakta çektik­
leri güçlük dolayısıyla şikayetçi olan Museviler tarafından İstanbul müftüsüne getirilen
davayı takiben Coenaculum Manastırındaki Fransiskanlar kovulup, manastır camiye
dönüştürülmüştür135• Kanuni bundan sonra hemen hemen bütün saltanatı boyunca onu
meşgul eden Haram el-Şerif restorosyonu projesine girişmiştir136 • Hacer-ül Esved üze­
rindeki ilk yazıtın tarihi 1 529, yani Viyana'nın kuşatılmasıyla son bulan seferin hemen
öncesidir. Daha ileriki aşamalar özellikle l 54o'lar civarı ve l 5 6o'lara kadar çıkan deği­
şik tarihler taşıyan yazıtlarla kaydedilmiştir. En önemli aşama istihkamların ve sekizge­
nin Tebrizli zanaatkarlar tarafından orada pişirildiği anlaşılan çinilerle kaplanışıdır.
Hacer-ül Esved'in pirinç kaplama tahta kapılarını kaydeden son yazıt 972/ 1 5 64 -6 5 ta­
rihlidir. Aynı zamanda Aksa camisi restore edilmiş, altı aydan fazla olmayan bir süre
içinde şehirde bir bent ve akarsu sistemi kurulmuş ve l 5 3 7-1 5 40 arasında - Kudüs için
çapulculuk yapan Bedevller haricinde pek tehlike söz konusu değil idiyse de - duvarlar
kısmen yeniden inşa edilmiştir. Bu duvar inşaatının çoğu aslında - genel kanının tersine,
Ayyubi hükümdarı »al-Malik al-Muazzam İsa« ile Hohenstaufen'lerden 11. Frederick
arasında 1229'da yapılan anlaşmadan sonra sadece kısmen yıkılan - Haçlı duvarları üze­
rine yapılmıştır. Ve Kanuni'nin diktiği süslü yazıtlar dolayısıyla, işin göreli olarak daha
küçük kısmını zikrederler. Bu işlerin bu kadar uzun sürmesinin kısmen açıklaması,
yönetim evrakından da analşıldığı gibi, inşaat malzemesi ve işgücünün mahalli olarak
sağlanamaması sonucu Şam' dan getiriliyor olmasıdır137• Bütün bu organizosyonu yap­
mak aslında Osmanlı eyalet yönetiminin kapasitesi dahilinde olduğu halde bazı gecik­
melerin doğmuş olması düşünülebilir.
Bu etkinlik yoğunlaşması olağanüstü sonuçlar doğurdu. 932/1 525 - 26 ve
961/1 5 5 3 - 5 4 vergi kayıtlarının kanıtladığı gibi Kudüs'ün nüfusu aşağı yukarı 4 ooo'den
12 0oo'e yükselmiştir ı 38. Haseki Hürrem'in oradaki büyük imaretinin (bkz. no. 9) de
yansıttığı gibi bunun Kudüs haccına yönelen önemin artmasıyla ilgisi vardır (bkz. no.
4 0) . Kudüs, Mekke ve Medine kadar eski bir Müslüman hac merkezi idi. Fakat Filistin'­
in Avrupalı hacılar139 tarafından sık sık ziyaret edilmesi, Hıristiyanlığın kutsal yörele­
rine ulaşım konusunu, Avrupalı güçlerin Osmanlı'larla yürüttükleri diplomaside önemli
bir etken haline getirmiştir. Bu nedenle Kanuni'nin buradaki siyasetini, Avrupa seferleri­
nin bir başka yönü olarak görmek, orduları ve donanması toprak elde etmeyi garantiler­
ken, din düzeyinde de böylece üstünlük kazanıyor olması şeklinde yorumlamak müm­
kündür.
57
 Ancak Kudüs'teki inşaatların başta yavaş gelişmesini, kısmen Osmanlı'ların en bü­
yük mimarı ve dahi yöneticisi Sinan'ın daha ortaya çıkmamış olmasına yormak da
mümkündür.
Sinan l 521'de Yeniçeri olmuş, süvari ve tüfekli asker (tüfekçiyan) olarak başarı ka­
zanmış ve 1 5 3 8 yılında saray mimarı (Hassa Mimar) olarak atanana dek Kanuni'nin bü­
tün seferlerinde bulunmuştur. İnşaat deneyimini büyük ihtimalle tamamen amatör pro­
jelerle, örneğin Kanuni'nin l 5 3 8'deki Moldavya'ya yaptığı seferde Prut Nehri üzerine
kurduğu tahta köprü gibi projelerle elde etmiştir. O dönemde planlar genel olarak tek­
düze, mimari öğeler standardize edilme yolunda ve emniyet faktörleri de fazlasıyla yük­
sekti. Bu nedenle Sinan inşaatların büyük kısmını tehlike yaratmaksızın duvarcılara
veya istihdam ettği götürü iş yapan inşaatçılara teslim edebiliyordu. Bu yöntem ona
daha önemli işleri, yani daha büyük inşaatları organize etmek, maliyet çıkarmak ve
kadro kurmak, eğitmek ve geliştirmek için zaman kazandırıyordu. Sinan'ın gerçekleştir­
diği işler çok büyüktür. Kanıtlar bakımından güvenilir şekilde ona mal edilen 477 yapı­
dan çoğunlukla İstanbul, Edirne ve iki şehri birleştiren yol üzerinde bulunan l96'sı hala
ayaktadır. Bütün yapıların ıo6'sı cami olup bunların 62'si de hala sağlamdır140•
Kanuni'nin çok sevdiği karısı Haseki Hürrem Sultan tarafından ısmarlanmış
(945/ı 5 3 8 - 39, bkz. no. n) ve bir medrese, bir imaret ve bir yetimlere mahsus Kur'an
mektebinden oluşan külliye (ki sonradan bu külliyeye bir de hastane eklenmiştir) Sinan'­
ın İstanbul'daki ilk yapıları arasındadır. Bu hastanenin vakfiyesinde Hürrem Sultan'ın
bunu yalnızca kadınlar için amaçladığına ilişkin bir kanıt olmamasına rağmen onaltıncı
yüzyıl ortasında Evliya Çelebi bu hastanenin bir tımarhane ve kimsesiz kadınlar için bir
yurt olarak kullanıldığını söyler. 948/1 541- 42'de Beşiktaş'taki Barbaros türbesini inşa
etmiş, 9 50/ l 5 4 3 - 44'te de Şehzade Mehmed (Kanuni'nin Hürrem Sultan' dan olan oğlu)
camisinin yapımına başlamıştır. Türbedeki olağanüstü yeşil, mavi sarı ve mor çiniler,
geleneksel »CUerda seca« yöntemiyle pişirilen çinilerin Osmanlı mimarisinde son kulla­
nım örneklerinden birini oluşturur.
Vezirler ve soylu hanımlar için yaptığı bir seri daha küçük bina (Mihrimah Sultan için İstanbul ve Galata, Irak seferi vakayinamesinden, İstanbul, 1 5 37-38. Bkz. Kat. no. 4 8 a
Üsküdar'da 954 sonları/1 548 başlarında yaptığı bina gibi), Kanuni'nin en büyük vakfı
olan Süleymaniye külliyesine bir temel oluşturmuştur. Süleymaniye külliyesi, büyük ih­
timalle l 5 41'de çıkan yangında hasar gören ve o zamana kadar Sultanın ve kadınlarının
yaşam mekanı olan »Eski Saray« ın arazisinde inşa edilmiştir. Yangından sonra Hürrem
ve hizmetkarları Topkapı Sarayına taşınarak, sonradan Harem dairesi olarak bilinen varını süslemek için Osmanlı mimarlık tarihinde ilk defa İznik çinisi ve cami için Kahire
bölüme yerleşmiştir. Eski Saray ise gözde olmayan cariyelerin yaşadığı yer olarak kalmış ve Uşak bölgesine »Özellikle büyük« halılar ısmarlanmıştır. Yola döşemek, kapı ve pen­
fakat bahçesi ise inşaat alanı haline dönüşmüştür. İnşaat 1 5 5 0 yılında başlamış ve cami­ cere pervazlarında ve iç mekandaki bazı başka detaylarda kullanmak için gerekli renkli
nin l 5 57 yılında açılışından sonra da devam etmiştir. Geniş bir alanda hafriyat yapılmış mermerleri bulmak ve taşımak için geniş çaplı arkeolojik ve askeri operasyonlar düzen­
ve bütün Osmanlı İmparatorluğu'ndan adam ve malzeme toplanmıştır. Merhum Ömer lenmiştir. Osmanlı sultanları mermeri çok sevdikleri halde eskiden doğu Akdeniz'in
Lütfü Barkan tarafından çok iyi bir şekilde incelenen ayrıntılı muhasebe defterleri141, iş­ mermer gereksinimini karşılayan Marmara Adası mermer ocakları, Justinian'ın ölümü
gücünün grafiğini, nasıl adam toplandığını, ödemeleri, ihtiyaç duyulan inşaat malzeme­ ile onyedinci yüzyıl başı arasındaki dönemde işletilmemişe benzer143•
lerini sağlamak için gerekli olan olağanüstü karmaşık operasyonları ve hatta gün be gün Süleymaniye muhasebe defterlerinden ikisi144 (hesapların genellikle birbirini tutma­
ilerlemeleri bilgi olarak vermektedir. Mimari yerleşim olarak cami, medrese ve (Os­ ması önemsiz bir ayrıntıdır) 26 2 5 1 9 3 8 akçelik kısmi bir masraf tutarı vermekte birleşir.
manlı din mesuplarınca »cursus honorum« un üst aşamaları olarak kabul edilen) diğer Bu tutar, Barkan'ın bütün süre için 961- 66/ 1 5 5 3 - 5 8 hesapladığı miktarın yarısından az­
eğitim kurumları, bir hamam, ayrı ayrı bir eğitim ve bir de tedavi hastanesi ve de imaret­ dır. Bu tutarın 25 802 000 akçesi de doğrudan Sultanın özel Hazinesinden (an Hlzane-i
ten oluşan kompleksin ortasındadır. Bütün bu binalara su, yeni yapılan Kırkçeşme siste­ Amire) gelmiş olsa gerek. Bu toplamlar malzeme ve usta zanaatkarların ücretlerini kap­
minden, yani İstanbul'un arkasındaki Belgrad ormanlarında bulunan baraj ve su hazne­ sar. Ustaların bir kısmı belki zorunlu olarak çalıştırılıyor olsa da ücretlerinin ödenmesi
lerinden, Valens'in Roma su kemerleri üzerinden akarak geliyordu. Bu sistem Kanuni'­ gerekiyordu çünkü adaletsizliğin veya zulmün vakfı geçersiz kıldığı kabul edilirdi. Kara
den sonra gelenlerin gözünde, devrin en büyük başarılarından biriydi ı 42• Ortadaki ve deniz taşımacılığı, taş ocaklarından taş çıkarma gibi ustalık gerektirmeyen işlerde ise
terastan dik olarak inen arazi eğimiyle de kısmen ortaya çıkan etki, Üst üste kubbeleriyle alelade Yeniçeriler, mahkumlar ve forsalar kullanılmış ve bunlara ücret yerine az bir na­
camiyi hiçbir görsel engel olmaksızın vurgulamaya yöneliktir. faka ödenmişti. Mermerlerin bazıları da yıkıntı veya kalıntılardan alındığı için, taşıma
Vakfın yazıtı Şeyhülislam Ebussuud tarafından kaleme alınmış ve büyük hat ustası haricinde para ödenmemişti.Bu nedenle muhasebe defterleri gerçekçi bir emek ve malze­
Ahmet Karahisarl'nin manevi evladı Hasan Çelebi tarafından uygulanmıştır. Kıble du- me maliyeti yerine masrafları yansıtmaktadır. 8 125 3 32 akçe tutarında »malzemeler«

58 59
(aslında bu rakkam 8 r 3 r 032 akçeye çıkar) yük hayvanlarının kirası ve yiyeceği, işçilerin
kullandığı sepet, alet ve çiviler, kereste, tuğla, alçı, kullanılan taşların büyük kısmı, zin­
cirler için gerekli demir, kazanlar, pirinç ve bronz pencere parmaklıkları, sütunların
içine oturtulduğu kaideler, çatılar ve geçme yerleri için kurşun, pencere camları, İznik çi­
nileri, altın varak, »lapis lazuli« (lacivert taş rengi) ve »zincifre« gibi değerli boyalar,
boyanarak yapılan dekorasyon için gerekli aletler ve hatta devekuşu yumurtası gibi ka­
lemleri içerir.
Toplam r 8 126 607 akçe tutarındaki ücret ve aylıklar çoğu defa çift ödeme yapılmak
kaydı ile, marangozlara, duvarcılara, kalfalara, demircilere, camcılara, temel kazıcıla­
rına, tesisatçılara, nakkaşlara (dekoratörlere) ve hammallara verilen miktarları kapsar.
Böylelikle camcılara çalıştıkları gün hesabı üzerinden ödenen ücrete ilaveten tamamla­
dıkları pencereler için de ödeme yapılırdı. Bu yalnızca muhasebe sorunu ise de, muhase­
becilerin bu sistemi edinmiş olmaları tuhaftır fakat saray zanaatkarlarına ödenen gün­
lük ücretlerle birlikte bitirilmiş işler için verilen bu ilave ödemeler, ödüller ve komisyon­
lar mevacib defterlerinde gözükür. Nakkaşların (dekoratörler) Süleymaniye'de 27 Mart
- 3 0 Eylül r 5 57 arasında, yapı henüz tamamlanmadan önce çalışmış oldukları kayıtlıdır.
Yedi usta ve altı çıraktan oluşan bir grup hemen hemen bütün inşaat süresince çalışmış­
lardır. Gerektiğinde her ay ilave usta ve çırak işe alınırdı ve anlaşıldığı kadarıyla iş geri
kaldığı için en çok da Ağustos ve Eylül aylarında alınmış ve ödemeler usta zanaatkarlar
için ro-12 akçe ve çıraklar için 3, 4, 5, 6, veya 7 akçe üzerinden yapılmıştır. Ücretler tabii
eşit ustalık garanti etmiyordu çünkü acele içinde olmak yüzünden sorumlular ya daha az
seçici ya da daha cömert olmak zorunda kalmış olabilirler.
Diğer taraftan varakçılar (caminin kapı, pencere ve pancurlarını yapanlar), doğrama­
cılar dahil birçok zanaatkar ve sandalcılar veya taşımacılık işlerindeki hayvan sürücüleri
birinci listede grup halinde gözükmez. Dolayısıyla bunlara yapılan ödemeler aşağı
yukarı parça başınadır. Bu açıklanması zor ayırımlar, aslında işlenmemiş malzeme veya
yarı bitmiş işler listesinde olması daha mantıklı olacak olan birtakım sonradan akla ge­
len işler için belirlenmemiş işçilere yapılmış ödemelerle, daha da karmaşık bir hal almış­
tır. Maliyet ve ücret blok hesaplarına ek olarak, bu faaliyetin genel planlamasına oturtu­
lamayan bir takım daha küçük malzeme ve emek hesapları vardır. Yönetici kadroya, Haliç ve Süleymaniye, Melchior Lorch tarafından r 5 5 9'da çizilmiştir (Leiden Üniversitesi kütüphanesi)
katiplere ve imamlar ve müezzinler gibi Yeniçeri görevlilerine yapılan ödemeler bu tür
hesaplara dahildir.
Böylece hesaplar işlerin maliyetleri arasındaki önemli farklılıkları gizler. Bitirilen işler
için ücretler bakiye olarak ödenmiş olsa gerek. Diğer yandan işlerin ilerlemesi muhtemel
peşin alıma bağlı idi ve »ambar-i Amire« ye yapılan atıflar da müteahhitin önceden
yapacağı tahminlerin inşaatın ön aşamasındaki gereklerden biri olduğunu ortaya koyar.
Bu hesaplamalar kuşkusuz saray mimarı (Hassa Mimar) olarak Mimar Sinan'ın veya in­ Sinan'ın İstanbul'daki belli başlı binaları arasında Rüstem Paşa (ölümü r 5 6 ı) camisi -
şaat amiri (Bina Emini) Sinan Beyin ya da ikisinin birden sorumlulğu altında idi. Dolayı­ bu cami Rüstem Paşanın ölümünden sonra bitirilmiştirı46 - ve Sadrazam Sokollu Meh­
sıyla hesaplarda toptan olarak bunlar için yapılmış gözüken ödemeler gerçek tediyeler med Paşa için yaptığı ve 979/ı 57ı-72'de tamamlanan diğer bir cami vardır. İkisi de ol­
yerine daha Önce gerçekleştirilen alımlardan edinilen fikre göre yazılmış rakkamlar ola­ dukça küçük olmalarına rağmen, mimari elemanların ve hatta malzemenin 147 standardi­
bilir. Bu rakkamların, malzemenin yetmemesi gibi ihtamalleri önlemek için tedbir pa­ zasyonunun zekice kullanılışını ve Sinan'ın sıkışık veya zor bir arazi üzerinde temel
yıyla hesaplanarak yüksek tutulmuş olması muhtemeldir. Zaten kullanılmamış mal­ planları uygulayabilme dehasını yansıtır. Sokullu Mehmed Paşa camisi ve ek yapıları
zemenin ambara geri verilmesi teorik olarak mümkündür. Ancak malzemenin artması Kadırga Limanına bakan tepenin yamacında oluşturulmuş bir teras üstündedir. Yüksel­
her zaman mahcup edici durum olduğu için verilmiş olan hesaplar, katibin düşüncesine tisi, sanki binanın arkasındaki dik yamacı dengelemek istermişcesine neredeyse abartılı­
göre Sultanın aklına soru işareti getirmeyecek şekilde düzenlenmiş rakkamları yansıtı­ dır. Bu iki cami de iç mekanlara hem uyum gösteren hem de denge kuran İznik çinileriyle
yor olabilir. ünlüdür.
Aslında bu gözlemlerin çoğu mimarlık tarihi veya mimarinin hamileriyle ilgili olmak­ Bu tür öğeler ayrıca Sinan'ın mimarisini ne denli ince bir dikkatle planlayıp denetledi­
tan çok, muhasebe tarihiyle ilgilidir. Yalnız Süleymaniye hesaplarının - inşaatın aşama­ ğine bir göstergedir. Sinan'ın Mihrimah Sultan için İstanbul Edirnekapı' da r 5 62 ile r 5 6 5
ları yanında, çalışanların izinlerine veya dini eğilimlerine kadar - olağandışı ayrıntılı bir arasında yaptığı cami bir Osmanlı yapısında cam kullanımını hemen hemen son sınırına
tablo çizdiği bir gerçektir. Dolayısıyla sadece binaların kendileri değil, belgeleri de bu in­ kadar götüren oldukça değişik boyutlu bir denemedir.
şaatın onaltıncı yüzyıl Avrupasındaki büyük işlerin ön safında yer almasına nedendir.
6r
60
 Sinan'ın bütün Osmanlı İmparatorluğu çerçevesindeki yapıları planlama ve denetle­
medeki etkinliği çok genişti. Örneğin, sultanların yazlık başkenti olan Edirne yolu üze­
rinde (975/1 5 67- 68'de tamamlanan) bir seri köprü yapmıştır. Bu köprüler, Kanuni'nin
Eylül l 563'te Büyükçekmece'de iken, ciddi sonuçlar doğrubilecek bir sele yakalanma­
sından sonra inşa edilmiştir. Edirne'de 1 569 ile 1 575 arasında kendisinin en üstün yapıtı
olarak değerlendirdiği ve l 5 72'de açılan il. Selim camisini yapmıştır. Bu caminin boyut­
ları, İstanbul'daki sıkıştırılmış planlarının bu yönteme inanmasından ve çok sınırlı alan­
ları mümkün olduğunca iyi kullanma gereksiniminden doğduğunu gösterir.
Mimar Sinan ölümünden (996/ l 5 87- 8 8) çok önce Osmanlı mimarlarının eşsiz mi­
marı olarak meşhur olmuştu. İstanbul'un mevcut görünümünü kazandırmak açısından
başka mimarlardan çok daha etkili olmuş ve yapılarındaki çeşitlilik ve hacimsel deneyim
bakımından kendinden sonra gelecek mimarlara ekleyecekleri herhangi bir gelişmeye
pek yer bırakmamıştır. Sinan'ın yapılarının sadece sayısı bile ona yöneltilen methiyeleri
çoktan doğrular ve ona Avrupa çapında bir ün talep etme hakkı verir. Sinan'ın kendisine
mal edilen yapılardaki gerçek sorumluluğu şöyle açıklanabilir: Muhakkak daha az kı­
demli mimar ve müteahhitlerden oluşan bir kadrosu vardı ve bazı durumlarda, Hassa
Mimarın bürosunun katkısı sadece planları çizmek aşamasına kısıtlanmış olabilir. Bu
planların gerçekleştirilmesi herhalde o inşaatın başındaki inşaatçıya bırakılabiliyordu.
Hassa Mimar olarak öncelikle Sultanın inşaatlarından sorumlu idi. Dolayısıyla örneğin
Süleymaniye'nin inşaatı sırasında işleri denetlemek üzere inşaatın başında olmak zo­
runda idi. Bu durumun sonucu olarak aynı anda yürüyen başka inşaatları, meslekdaşla­
rına havale etmesi gerekiyordu herhalde. Örneğin Haseki Hürrem'in Kudüs ve Mekke
vakıflarının inşaatları tam Süleymaniye ile çakıştığından, böyle bir zorunluluk doğmuş
olsa gerek (fakat yine de Sinan'ın işleri hakkındaki bazı kataloglarda bu yapılar da onun
diye geçer) . Meinecke de Kanuni'nin Kudüs'teki yapı işleri ile sürekli ilgili olmasına kar­
şın, Hürrem Sultan'ın imareti dahil bütün inşaatlarda İstanbullu zanaatkarlar yerine
Halep, Şam ve hatta Kahire' de eğitilmiş ustaların çalıştığını belirtmiştir. Bu nedenle eğer
Sinan gerçekten Hürrem'in yapılarından sorumlu idiyse, katkısını saptamak güçtür.
Sinan'ın sorumlu olduğu bütün yapılar devlet inşaatı değildi, çünkü birçok vezirin
dini vakıflarını da o yapmıştır. Bunlar için kendisine günlük olarak aldığı 5 5 akçe hari­
cinde bir ödeme yapılıyor muydu acaba? İmparatorluğa ait binaların yapımları arasında
kalan zamanda özel iş almasına izin verilmesi gayet muhtemeldir. Fakat birçok vezir ev­
lenme yoluyla Sultan'ın ailesine katıldığı için konumları dolayısıyla Sinan'a iş verme
hakkına sahip olmuş olabilirler. Durum böyle olmasa bile, Sultanın dini vakıf sermayesi
olarak arazi ve para bağışında bulunması olağan olduğundan, bu bağışlara saray mima­
rının ücretlerinin de dahil edilmiş olması şüphe götürmez.

Cami kandili
İstanbul'daki Sokullu
Mehmed Paşa camisinden
İznik, r 5 70 civarı. Bkz. Kat. no. r 6o

62
1 »Süleyman l«, »IA«; Uzunçarşılı 197 5, 659 - 96. 39 Hürrem'in bir taraftarı tarafından yazılan ve o kişinin 156l'de 77 İlk vakfiyenin tanziminden kısa bir zaman önce İstanbul vakfına 1 16 Lane 1966, 25 - 3 4.
2 Elton 1963, 133 - 39. ölümüyle biten imzasız bir vakayıname. Hürrem'i »hiçbir yeri ali­ yapılan bağışlar çoğunlukla iki ya da üç köylük küçük miktar­ 11 7 Raymond 197 3 -7 4, 1, 1-209.
3 Gök bilgin 197 0, 5 - 30; Lefaivre 1902. cenaplığının eserlerinden yoksun bırakmayan o büyük velinimet« larda yapılmaktaydı (TKSA fermanlar E. 9 5 17 Muharrem 946 118 Heyd 1960, 160 - 61, 10 I Cumada 9 7 3/3 Aralık 1565. Eğer bu
4 Cornell Fleischer, »Alqas Mirza«, »Encyclopaedia Iranica. diye betimlemekte ve Şehzade Mustafa ve Şehzade Bayezid'in başları/ Mayıs 1 5 3 9 sonları; E. 9099 Ramazan 946/0cak -Şubat olay 1565'de göreli olarak uzak sayılacak Osmanlı eyaletlerinde
5 Gökbilgin 195 7 , 449 - 82. ölümlerinin içyüzünü gizlemektedir. Sık sık Rüstem'e atfedilen 1 540; E. 7766 Ramazan 947 başları. olabiliyorsa, beş ya da on yıl önce İstanbul'da neler olabileceğini
6 Taeschner 1956, 53 - 55. bu kayıtlar, Rüstem'in kendi eseri olabilirse de, daha büyük ihti­ 7 8 Stephan 197 4, Kudüs Halidiye Kütüphanesi 116. insan düşünmeden edemiyor.
7 »Alkas Mirza«, »EF«; »Elkas Mirza« , »lA«; »Alqas Mirza«, »En­ malle değildir ve şimdilerde genellikle Matrakçı Nasuh'a atfedil­ 7 9 Kappert 1981, 3 7 5 b -7 9a. 119 Busbecq, »Letters«, 138. »Büyük miktarda kehribarın (Danzig'­
cyclopaedia Iranica« ; Walsh 1976, 61-78. mektedir. 80 Bu izahat Turan 1961'e dayanmaktadır. den) Türkiye'ye ihraç edilmekte olması nedeniyle bu maddenin
8 Longworth Dames 1921, 1-28; Orhonlu 1962, 1-24. 40 Raymond 197 3 -7 4, 107 - 64; Hess 19 7 0, 1892-1919. 81 L E. Ruscelli 1564-77 , 166 b - 1 7 2a. ne işe yaradığını ve daha uzak ülkelere de ihraç edilip edilmediğini
9 Deny and Laroche 1969, 161- 211. 41 Boxer 197 3, 39 - 65; Orhonlu 1962, 1 - 24 82 Cf. Düzdağ 197 2, 964- 66 numaralar. öğrenmek istedi. Nihayet İran'a gönderildiğini, orada çok değer
10 »Ali Paşa, Semiz« . »IA«. 42 Orhonlu 197 0, 235 - 54. 83 Uluçay 1956, Gökbilgin 1955, 11- 50. verildiğini ve odaları, dolapları ve kutsal emanetlerin korunduğu
11 İstanbul'dan mektup, 1 5 3 1 (Marino Sanuto, »Diarİİ« LV 43 Lane 1940; 1966, 25 - 34. 84 Çavuşoğlu 1982, 641- 86. sandıkları süslemede kullanıldığını öğrendi.«
(1899-1900), 232): 44 Guilmartin 19 74. 85 Çavuşoğlu 19 7 8, 450 -16. 120 Kürk ticareti için Tezcan ve Delibaş'a (1986, 42- 45) ve atıflarına
Poi parlo di le belleze di Veniexia, et per _i l turziman li fo ditto gran 45 İpşirli 1982, 203 - 48. 86 Fleischer 1986, 63 - 64, 222- 23. bakıııız. Devlet·tüccarlarının yükselişi ile ilgili olarak hala sadece
ben e di richissime fabriche, et e inexpugnabile per le acque l'a 46 Achard 1939; Fisher 195 7 . 8 7 Turan 1961; Uluçay 1955, 185 - 200. bazı belirtilere sahibiz, cf. Bennigsen ve Lemercier - Quelquejay
torno. il bassa disse, voria veder questra. Li dissi: »Sultano 47 »Hayreddin, Barbaros Paşa«, IA; »Khayr al-Din«, Ei2. 88 Charriere 1848 - 60 il, 103, 7 16-18. 19 7 0, 363- 90.
quando tu la vedesti, trovaresti piı'ı amor e fede ehe beleze«. Disse: 48 Cipolla 1965. 89 »Süleyman l « , IA. 121 Rogers, »in Memoriam Vanco Boskov«, 1986, 135,55. l. Fran­
»Ill credo. Quando faremo la empresa di Roma visiteremo quelli 49 Deny ve Laroche 1969, 161-211. l. Francis'ın diğer hükümdar­ 90 Düzdağ, loc. cit., no. 7 . cis'e Kanuni tarafıııdan özel ticari imtiyazlar bahşedildiği
signori; ne vedere volontiere, perche i ama questo imperador.« . lara karşı olan davranışını düşününce onun ardıllarının nasıl olup 91 Uzunçarşılı 1960, 103 - 1 10. 1536'dan sonra, bu çok kazançlı kumaş ticaretinde Marsilya'nın
12 Kunt 1983; »Devshirme« »EF«; Menage 1966, 64-78; »Ghulam«, da İngiltere'yi sadakatsizlikle suçlama cesaretini gösterdikleri şa­ 92 il. Selim ve ardıllarının yönetimi altında, potansiyel rakiplerin payı önemli ölçüde artmıştı.
»Ei2«. şırtıcıdır. gayrımemnun öğelerden yararlanmalarını önlemek amacıyla, 122 »il primo libor delle lettere«, ed. E. Nicolini (1913), 369.
13 Miller 1941; Uzunçarşılı 1945. 50 Dorez 1901. prenslerin taşra valiliklerine gönderilmeleri geleneğinden vazge­ 123 Tucci 1985, 3 8 - 55; Simon 1985, 56- 69.
14 Uzunçarşılı 1943 - 4; Menage 1966, 64-7 8. 51 Ruscelli 1564-77, sa ff. çildi. 124 Kretschmayr 1897 , 1-106.
15 Turan 19 7 0, 47 - 1 1 7 . 52 François Rabelais, »Letters« ed. Mme de Sainte Marthe (Brüksel 93 Anon 1589. Göllner 1961- 68'de belirtilmemiştir. 125 Pietro Aretino'dan Gritti'ye Eylül 1534 tarihli bir mektup, Da­
16 Elton 1963. 1 7 10), 23 - 24. 94 Çulpan 197 0, 291-99. vud'un Yedi Nedamet İlahi'sine ilişkin yazdığı notlara ilişiktir.
17 Behrnauer 1 858; Schaendlinger 197 8. 53 Lybyer 1915, 5 77- 88. 95 »Kanun«, El2• Süleymaniye yazıtında Kanuni'nin ünvanları ara- Gritti'nin toplumsal ve kişisel hataları hakkında nasihatlar ver­
18 Hale 1983; id. 1985, esp. 1 7 9ff. 54 Tucci 1985, 3 8 - 55; Simon 1985, 5 6 - 69. sında »nashir al-qawanin al-Sulti\niyya«. mektedir.
19 »Letters« , 123 - 24. 55 Ailen 1963; inalcık 19 7 9, 7 4 - 1 10; Kortepeter 1966, 8 6 - 1 13. 96 İnalcık 1969, 105 - 38. 126 Daha o zamandan Transilvanya'daki karışıklığın içine girmiş ve
20 »İbrahim Paşa, Pargalı«, »lA«. 56 Hess 19 7 0, 1919, no. 1. 9 7 Fleischer 1986, 191- 213. nakit para ihtiyacı içinde olan Gritti, 1533 yılında halktan zorla
21 Marino Sanuto, »Diarİİ« XLI ( 1 894), 526 - 27 . 5 7 Marino Sanuto, »Diarii« XLI ( 1894), 626. 98 Dorez 1901, 216-1 7 . büyük miktarda safran alarak külliyetli miktarda para biriktir­
22 Feridun 19 7 4 -7 5/15 858, l, 544 - 46. 58 »Khurrem«, Ei2, »Hürrem Sultan«, IA. 99 Hammer 1828, 2 1 6 - 1 7 . miştir. Elinin altında bu kadar para bulunması epeyce olağandışı
23 Cf. ancak elçi Schepper ile dialoğunda İbrahim Paşa, kendi gücü­ 59 Ruscelli'de 1564-77, 166 b - 1 7 2 a. 100 Davetiyeler bir aydan biraz fazla bir süre Önce gönderilmişti (1 bir olgudur.
nün Sultanınkine eşit olduğunu söyleyerek ihtiyatsızca kendi 60 »l. Süleyman«, IA; Kappert 1981, 37 5 b - 9a. Ramazan 936/29 Nisan 1530) (Marino Sanuto, »Diarii Llll.« Ve­ 127 Faik 19 75; Evans 197 0; Kurz 19 75; Cipolla 1981; Marino Sanuto,
onayı olmazsa Sultanın güçsüz kalacağı hakkında böbürlenmiş­ 61 Uluçay 1960, 29- 47 ; id. 1956; id. 197 0, 227 - 5 7 . nedik 1898 - 99, 254 - 55). Bu, Türklerin çok hayranlık uyandıran »Diarii« LV, 14, 55, 636.
tir. »İbrahim Paşa, Pargalı«, IA. 62 Uluçay 19 7 1, 1 7 -19. kısa sürede muhteşem gösteriler kotarma kapasitelerinin o dö­ 128 459 ve sonrası. Neredeyse olaydan hemen sonra yazmaktaydı.
24 Ağustos 1534. Safevi Şah Tahmasp'la bir çatışma yakındı ve 63 Uluçay 1960, 36. Uluçay'ın transkripsiyonunda atlanmış olan ita­ nemde bile epeyce gelişmiş olduğunun açık bir işaretidir. 129 Bu Önemli şahsiyetin biyografik detayları için bakınız Heyd 1963,
doğru yöntem de onu Kanuni'nin yenmesini gerektiriyordu. So­ likle yazılmış Önemli pasaj, sayfa 1 7 5, Profesör Menage tarafın­ 101 Baumgarten'ın »Mısır gezileri«nde (147 3 - 1535) nişancılık maha­ 152-7 0; Terzioğlu 19 77 . Granada'nın düşüşünden sonra 1493'de
nunda böyle bir karşılaşma olmamıştır. Gökbilgin 1957 , 449 - 82. dan faksimile'den okundu. retlerinin, eğersiz ata binme gösterilerinin ve 1507 ' de Kansuh al­ Türkiye'ye gelen babasının kariyerine benzer bir şekilde, onun
25 Saint-Genois ve Yssel de Schepper 1857 , 199- 20. 64 Askenazy 1896, 1 1 3 - 17 . Gavri dönemindeki Memluk birliklerinin kuşatılmasını tasvir kariyeri de ilkede Müslüman olmaları gerekmeyen saray hekim­
26 Kappert 1981, 1 1 8 b; Marino Sanuto, »Diarii« XXXVI 65 CF: »Hürrem«, IA. eden gösterilerin olağanüstü bir betimlemesi mevcuttur. leri ile, tamamen Müslüman olan hastane (Örneğin Kanuni ve
(1892- 93), 505 -507 . 66 Hammer 1828, III, 346 - 48, Feridun 127 4 -7 5/1858, II, 63 - 66. 102 Yurdaydın 19 7 6, 7 , 125 - 26. Nasuh'un 936/1529- 30'da yazdığı Hürrem Sultan tarafından vakfedilmiş hastahanelerdeki gibi)
27 Uzunçarşılı 197 6, 55 - 65; Kappert 1981. 67 Ruscelli 1564- 77 , 166 b - 1 7 2a. » Tuhfat al-Guzat«ında yer aldığını belirtir. (Süleymaniye Kütüp­ personeli arasındaki farklılığı ortaya koymaktadır. Musa Hamon
28 Bahçeler ve özellikle mevsim dışı meyve vermiş dallar da muhte­ 68 Ongan 197 4 indeksinde Hürrem'in Ankara'daki camisine yapı­ hanesi, Esad Efendi 2206). Nasuh'un kendisine ait olabilecek sonunda Kanuni'nin hekimlerinden bir başkasıyla, bu kez bir
meleıi kağıttı. lan atıflar yanlıştır. olan çizimleri onun Baumgarten'ın betimlediği Memluk askeri Müslüman olan Şeyh Mahmud al-Kaysuni ile Kanuni'riin kronik
29 »İbrahim Paşa, Pargalı«, IA. Jenkins (19n); hangi kanıta dayan­ 69 Stephan, 197 4, 1 7 0 - 94; Hammer 1828, III, 346 - 48; Feridun teftiş g�leneğine olan borçluğunu göstermektedir. gutunu afyonla tedavi etmesinin doğruluğu üzerinde polemiğe
dırdığı belli olmadığı halde, İbrahim Paşa'nın bir hadım olduğu 127 4 -75/1858, il, 63 - 66. 103 Cenova'daki San Giorgio Bankasının arşivlerinde bulunan tarih­ girmişti. Bu tartışmayı kaybetti, gözden düştü ve kısa bir zaman
sonucuna varmaktadır. 7 0 Taşkıran 197 2, 185 - 98. siz mektup, tercümesi Davey 1907 , 18 -19. sonra 1554'de öldü.
30 Sadrazamların evlilik yolu ile Sultan'ın ailesine girmeleri sıkça 7 1 Özellikle kadın hastalara bakıldığının ilk belirtisi onyedinci yüz­ 104 TKSA D. 10 7 34. 130 Mraz 1980, 3 7- 48; Viyana 1983, 9 7 ve 100 numaralar.
rastlanan bir olguydu. Hatice Sultan'a karşı önemli savlar için yılın ortasına, Evliya Çelebi'nin burayı kısmen bir tımarhane ve 105 Raby ve Yücel, »Osmanlı Sarayında Çin Porselenleri«, Kralı! ve 131 Tekeli 1966.
bkz. Uzunçarşılı 1965, 355 - 61. kısmen de kadınlar için bir düşkünler yurdu olarak tasvir ettiği diğerleri 1986, 27 - 54. 132 Ünver 1969; Mordtmann 1923, 8 2 - 93; Sayılı 1956, 429 - 84.
31 Cf. Uluçay 1960, 7 1-3, no. 7 , TKSA E. 5860, kendi elyazısı ile de­ döneme rastlar. 106 Köseoğlu 198 7 , pi. 48. 133 »Letters« , 39.
ğil. Buradaki bilgi tamamen Profesör V. L. Menage'ın verimli ça­ 7 2 Bir önceki yıldan kalan 100 000 akçe ile birlikte 965/155 7- 5 8 yılı 107 Deissmann 1933, Berkovits 1963; Csapadi ve Csapadi - Gardonyi 134 Atasoy 1 97 2 b.
lışmasıdır. Bazıları evlendikten birkaç ay sonra 1524 Mısır sefe­ için toplam yıllık gelir 900000 akçe idi (TKSA D. 45 75). Üç yıl 19 7 8; Schallaburg 1982. 135 Berchem 1927 , 403 -12. Kovulanlar arasında Kutsal Topraklara
rinden, diğerleri ise 1533 - 35 İran seferinden olmak üzere İbrahim sonra 968/1560 - 61 (TKSA D. 45 7 3), Aydos'taki köylerin ve 108 Flaman goblen dizayneri Pieter Coecke van Aelstde 1553'te muh­ hoca olarak gelmiş olan ve Yezuitlerin gelecekteki kurucusu İgna­
Paşa'nın karısına yazdığı birkaç başka mektup daha korunmuş­ Akyalı ve Çorlu kazalarının kiralarını dışta bırakarak, ancak bir temelen Antwerp'de yayınlanan »Ces Moeurs et fachons de faire tius Loyola da vardı.
tur. önceki yıldan büyük bir ihtiyat ile birlikte toplam gelir 1 500000 de Turcz . . . « adlı baskı koleksiyonunda bunları resmetmiştir. 136 Berchem 1922; Meinecke (yayınlanacak); Rogers, Serageldin ve
32 TKSA D. 6107 sarayının sadece yiyeceğe giden aylık harcamasını akçe idi. O yıl harcamalar azami 800 000 akçe idi ve böylece fazla­ 109 Karabacek (1913, 3 - 109) tarafından ikna edici bir şekilde savu­ diğerlerinin içinde, 1982, 53 - 61.
18 358 akçe olarak vermektedir. lık hemen hemen yüzde elli oldu. nulan bir tesbit. Ancak bunlar Dorez'de (1901) yer almamakta­ 13 7 Heyd 1960, 143 - 55, no. 9 1 , tarih 23 Receb 1959/15 Temmuz
33 Mektupları, Venedik cevher ticaretinin canlı bir tablosunu çizen 7 3 Barkan ve Ayverdi 19 7 0, »passim«. dır. 1552.
kardeşi Lorenzo vasıtasıyla, ef. Kretschwayr 189 7 , 104 ve sonra­ 74 Washington 198 7 , 28 7 ; cf. Taşkıran 1 97 2, 46 - 8. 110 Heykellerin Kanuni'nin değil, İbrahim Paşa'nın ganimeti olma ih­ 138 »Al-Kuds, Tarih«, Ei2.
sı. 7 5 Çoğunlukla Kudüs, Nablus, Gaza, Safad ve Sidon sancakların­ timali henüz gözardı edilemez (Bu, heykelerin neden Topkapı Sa­ 139 Berchem 1922, 3 77- 4 1 1 .
34 »Rüstem Paşa«, IA. daki topraklar ve köyler ile Tripoli ve çevresindeki kent mülkleri. rayına değil de, kendi sarayının dışında Hipodroma konduğunu 1 4 0 Refik 193 1; Meriç 1965; Goodwin 197 1, Özellikle 241- 83.
35 Kresevljakovic 1928, 27 2- 8 7 . Eriha kentinin de büyük kısmı vakfa aitti, ancak Muharrem açaklayibilir). 141 Barkan 19 7 2; 19 7 9; 1-11; cf. Rogers, »IJMES«, 13 -14 ( 1982).
36 Gökbilgin 1955, 1 1- 50. 97 21Ağustos 1564'de burası asilerin elindeydi ve Kudüs ve Gaza' - 1 1 1 Feher, »Kanuni Armağanı« (19 7 0), 203- 206. 142 Çeçen 1986; Anhegger, TD 1 (tarihi yok), 119- 38.
37 Kunt 1983. nın askeri valilerinin zeametlerinden bazı mülklerle değiş tokuş 112 Hasluc 1928, 1, 9-13. 143 Rogers, »IJMES« 13 ( 1 982), no. 9.
38 TIEM 2404, tarihi il. Cumada 2967 sonları/Şubat sonu - Mart edilmesi teyid edilmişti. 113 Hammer 1828, III, 14-15 . 144 Barkan 19 7 2, 1, 14-40.
başı 1562, İstanbul 1986, no. 16. 7 6 Fleischer 1986, 28. 114 Cf. Babinger 1956, i l . Mehmed v e i l . Bayezid'in saraylarındaki 145 Barkan 19 7 2, 1, 326 - 28.
mukaddes emanet kültür, dini, estetik ve oportünistçe olarak kay­ 146 Cf. il. Cumada 967 sonları/Şubat sonları - Mart başları 1562 ta­
detmektedir. rihli ferman, TIEM 2404, İstanbul 1986, no. 16.
115 Cf. Atıl 1986, f. 289 a. 147 Barkan 19 7 2, 1, 331- 55; il, 32- 50.
 r
1 Tasvirler (ikonlar) (no. ı- 6)
Kanuni'nin günümüze dek kalan tek portresi, yetenekli kaptan
Haydar Reis (Nigari,)1 tarafından büyük olasılıka 1 5 5 0 - 1 5 60
yılları arasında yapılan ve Kanuni:yi yaşlı bir adam olarak res­
meden portredir. Ayrıca Kanuni'yi ayakta duran bir kişi olarak
resmeden ve arka planda Süleymaniye camisinin yer aldığı (ve
bu nedenle muhtemelen Süleymaniye'nin açılış yılı olan l 5 57
yılında yapılmış - bkz. n o . l), »Melchior Lorch« tarafından y a
kendi eskizlerine dayanarak ya da b i r Osmanlı portresinden
kaynaklanarak yapılmış bir portre gravürü mevcuttur. Kanu­
ni'nin Avrupa'da yapılan »portre«leri arasında en etkili olanı,
»Bayonne« deki »Bonnat« müzesinde bulunan, 1 526 yılında2
D ürer tarafından yapılmış olan bir baş portresidir. Burada Ka­
nuni genç bir adam olarak, başında kavukla, sinek kaydı traşlı
fakat gür bir bıyıkla ve dikkati çekecek derecede uzun bir bo­
yunla resmedilmiştir3. Dürer'in bu resmi hangi kaynağa da­
yanarak yaptığı konusunda sadece tahmin yürütebiliriz. Fakat
Kanuni'nin mevcut Avrupa kökenli yağlı boya portreleri de bu
resimdekine oldukça benzer bir tipi resmetmişlerdir. Bunlara
örnek olarak Budapeşte'de bulunan (»Magyar Nemzeti« mü­
zesinde »Tarihi Resim Galerisi«ndeki 4 3 8 no. lu eser) , zaman
zaman Tiziano çevresinden geldiği söylenen4 ve »viri illu­
stri«nin alışılagelmiş rönesans modası portreleri arasında irde­
lenebilecek portreyi vermek mümkündür.
Gene aynı örneğe dayanan, Ferrare'li heykelci ve madalyon
yapımcısı Alfonso Cittadella (Lombardi) tarafından yapıldığı
tahmin edilen, başında kavuklu genç bir adamı resmeden, üze­
rinde SOLYMAN IMP TVR harflerinin dökümle işlenmiş ol­
duğu ve üzerine ufak tefek değişikliklerle benzeri haflerin dö­
külmüş bulunduğu birkaç örneği mevcut olan bir de madalyon
vardır5. Üzerinde yüksek uçlu bir kavuk taşıyan bir adamın res­
medildiği bir anonim İtalyan madalyonu, yukarıda tarif edilen
madalyonlardan farklıdır (British Museum, Madeni Para ve
Madalyonlar Bölümü, M 2071). Kanuni'nin açıkça portesinin
yapılmasına karşı hiçbir önyargısı olmamasına rağmen, ken­
disi Fatih Sultan Mehmed'den farklı olarak Avrupa'lı sanatçı­
lara hiç portre ısmarlamamışa benzer. Ayrıca Kanuni, Avrupa
ülkelerinin elçilerine eşlik edenlere veya diğer yabancılara port­
resini yaptırmak üzere poz vermeyecek kadar ulu ve ünlü biri­
siydi.
Tüm Avrupa'lı yorumcular Kanuni'nin değerli görünüşün­
den, dik ve mağrur duruşundan söz ederler. Fakat ileri yaşlarda
kendisi anlaşılan görünüşünün olabileceği gibi olmadığının bi­
. ( lincine varmştır. Busbecq l 5 5 5 yılında Kanuni'nin derisinin
kötü rengini şöyle tarif etmektedir6: » Ve genel olarak baca­
ğında dermansız bir kanser veya kangren (yanık) olduğuna ina­
nılmaktadır (sık sık bunun kronik bir nikris olduğu öne sürü­
lür). Memleketlerine dönen elçilerin, kendisinin sağlık duru­
munun mükemmel olduğu izlenimine sahip olmalarını özel­
likle arzu ettiği için derisinin rengindeki bu hatayı yüzüne
kırmızı bir pudra tabakası sürerek giderir. Yabancı ülkelerdeki
hükümdarların kendisinin güçlü ve sağlık durumunun iyi oldu­
ğunu duyduklarında kendisinden daha çok çekineceklerini dü­
şünmektedir. Ben onun bu alışkanlığına ilişkin açık bir belirtiyi
66
güncel bir vesileyle elde ettim. Çünkü kendisine yaptığım veda
ziyaretindeki görünüşü, bana ilk geldiğim zaman lütfettiği gö­
rüşmemizdeki görünüşünden çok farklıydı. «
1 Kanuni Sultan Süleyman'ın Boy Portresi
Sanatçısı ve Tarihi: Melchior Lorch (Lorichs), 15 7 4
Boyutları: 1 8 cm x 24 cm
Bedin, SMPK, »Kupferstichkabinett« B 1 4 -1
Sol üstteki latince yazı: IMAGO VERE EXPRESSA SULTA: SOLEIM:
ARTE ET MANU MELCHI: LORICHS CONSTANTINOPOLI
ANNO 1 5 5 9
Caminin üstündeki !:itince yazı: TPLM COSTIT: A SULT : SOLEIM:
Kaynak: Donati 1956; Fischer, 1962, 3 8 ff.; Eyice, Kanuni Armağanı,
1970; Lesure 1972; Londra 1983, no 82; Londra 1988, no. 2
Bakır baskı (gravür) Kanuni Sultan Süleyman'ı İstanbul'un ka­
pılarının birinin önünde dururken göstermektedir. Zengince
süslenmiş bir fil bu kapıdan geçmektedir. Filin üzerinde bir sü­
rücü ve bir de elinde çatallı bir sancak taşıyan bir adam bulun­
maktadır. Sancağın üzerinde görülen yarım ay, o dönemde Av­
rupa'da Osmanlı İmparatorluğu'nun sembolü olarak yorum­
lanmaktaydı7. Arka planda kapı kemerinin arasından l 5 57
yılında açılan Süleymaniye camisi görünmektedir. Caminin
üzerindeki yazı, Kanuni'yi camiyi yaptıran kişi olarak tanımla­
maktadır. Caminin altında görülen yapının muhtemelen impa­
ratorluğun ahırı olduğu sanılmaktadır.
Kanuni burada orta yaşlı biri olarak sunulmaktadır. Çökük
yüz, gür bir sakalla çerçevelenmektedir. Kanuni, hareli bir ku­
maştan yapılmış ve şişkin bir kuşakla tutturulmuş kaftanının
üzerinde kolsuz bir palto taşımaktadır. Paltonun üzerinde zen­
gin işlemeli bir kılınç ve kemer yer almaktadır. Kanuni'nin bir
blok gibi resmedilmiş figürü anıtsal bir etki yaratmaktadır. Ka­
nuni sağ taraftan ve üstten ağır bir perdeyle çerçevelenerek hey­
beti ve anlamı betimlenmektedir.
Fakat bu boy portresi canlı modele dayanarak yapılmamış­
tır. Kanuni zaten bir Avrupa'lıya resim yaptırmak üzere man­
kenlik te yapmazdı. Lorch örnek olarak muhtemelen kendisin­
den önceki elçi Busbecq'e armağan edilmiş olması olanağı
kuvvetli olan ve bir Osmanlı hanedanı ressamı tarafından
yapılmış bir portreyi kullanmıştır. Kanuni'nin muhtemelen o
devre ait Nigar! portesinde (TKS H. 2 1 3 4/8) mevcut yüz hatla­
rındaki benzerlik nedeniyle Lorch'un portresinin bu portrenin
sadık bir kopyası olduğu düşünülebilir.
1 5 74 yılında yapılan bu bakır baskı (gravür) için örnek ola­
rak l 5 59 yılında yapılmış bir çizgi resim kullanılmıştır ve bu
resmi Lorch yarım boy portre (göğüş hizasından yukarı) yapar­
ken de kullanmıştır (bkz. no. 2). Gravürde 15 59 yılını belirten
yazı da bu resme bir atıftır.
Resmin arka planında yer alan motiflerle mimari motiflerin
kaynağı, Lorch'un İstanbul'da bulunduğu süre içinde, sonra­
dan tahta gravürlerden oluşan bir eserde yayınlamak üzere

yaptığı çeşitli çizim ve eskizlerdir. Bu eser daha sonra tamamla­
namamışsa da Lorch'un bu çerçeve içinde yaptığı tahta gravür­
ler Osmanlı örf ve adetlerini sağlıklı bir şekilde yansıtmakta­
dır8.
Lorch 1 5 5 5 ( 5 7 ?) yılında imparatorluğun elçilik heyetiyle
Viyana'dan İstanbul'a doğru yola çıkmış ve İstanbul'da elçi
Augier Ghislen von Busbecq'in halefi olarak birkaç yıl kalmış­
tır. Hans Harbeck bu seyahatin nedeni olarak Lorch'un antik
devir sanatına karşa olan ilgisini belirtmektedir.Lorch l 5 s ı
yılında Roma'd a antik devir Üzerine araştırmalarda bulunduk­
tan sonra eski Yunan sanatı üzerine araştırma yapmak için bir
olanak aramıştır. O dönemde Balkan yarımadası Osmanlıların
hakimiyetinde olduğu için de doğuya giden bir elçilik heyetine
katılabilmek için Viyana 'ya gitmiştir.9
Lorch bu gravürü 2 1 Nisan 1 5 74 yılında »Türk İmparatoru
Sultan Süleyman . . . Gerçek ve Asıl Suret ve Resim . . . (Soldan
Soleyman Turkischen Khaysers . . . Whare und eigentliche con­
trafectung und bitdtnuss . . . ) adlı eserinde »Antwerpen«de
« Bu bakır baskıda Melchior Lorch, Kanuni Sultan Süleyman'ı
yayınlamıştır. Bu eser sadece kısmen günümüze dek kalabil­
miştir. Bu eser Danimarka kralı II. Friedrich'e bir ithaf olarak
kaleme alınmış otobiyografik bir bölüm ve Türkiye'nin akseri
ve siyasi durumunun kısaca tanıtılması dışında dört bakır baskı
(gravür) resmi içermektedir. Bunlar, Kanuni Sultan Süleyman
ve o dönemde Osmanlı sarayında bulunan İran elçisi prens
İsmail'in birer tam boy ve birer yarım boy portreleridir.
68
r
2 Kanuni Sultan Süleyman'ın Yarım Boy
Portresi
Sanatçısı ve Tarihi: Melchior Lorch (Lorchis), l563'ten önce
Yaprak boyutları: l 8 cm x 24 cm
Bedin, SMPK, »Kupferstichkabinett« B 1 3
Naşi yazı tekniğiyle yazılmış arapça yazı »Sultanların Sultanı, Sultan
Süleyman Paşa, Sultan Süleyman'ın (Sultan Selim'in olsa gerek) oğlu«
gibi alışılagelmemiş sıfatları kullanmakta ve »Allah yardımcılarını ko­
rusun« standart ifadesiyle bitmektedir.
Latince yazı: IMAGO SULEYMANNI TURCORUM IMP. iN
ORIENTE, UNICI FILII QUI AN. DO MDXX. PATRI iN IMPERIO
SUCCESSIT: QUO ETIAM ANNO CAROLUS. V. MAXAEMY­
LIANI CAESARIS NEPOS AQUISGRANI iN OCCIDENTE CORO­
NATUS EST CHRISTIAN: IMP: A MELCHIORE LORICIS, FLENS­
BURGENSI, HOLSATIO, ANTIQUITATIS STUDIOSISS: CON­
STANTINOPOLI, AN. MOXIX, MEN. FEB., DIE XV, VERISSIME
EXPRESSA.
Kaynak: Lokman, Seyyid, IA; Fischer, 1962, 30, 38
göğüs hizasından yukarı, yarım boy resmetmiştir. Kanuni bu­
rada da izleyiciye ciddi ve heybetli bir şekilde bakmaktadır. Bu
izlenim ayrıca zayıf ve çökük yüz hatlarıyla güçlendirilmekte­
dir. Başındaki yüksek kavuk, Lokman'a göre bu modayı ken­
disi çıkardığı için , »Süleyman! Kavuk« olarak tanımlanır. Üze­
· rindeki giysiler de tam boy resimdekilerle kıyaslanabilecek
giysilerdir. Çünkü hem tam boy hem de yarım boy portre 1 5 59
yılından kalan bir örneğe göre yapılmışlardır. Burada dikkati
çeken, Kanuni'nin heybetini betimleyen anıtsal sunuluşudur.
Bu anıtsal stil kullanımında Lorch gerek Dürer'in geç bakır
baskı portrelerinden gerekse Tiziano'nun tahta baskı portrele­
rinden etkilenmiştir. 10
Daha Önce l no. da da belirtildiği gibi bu yaprak Kanuni'nin
boy resmi ve İran elçisi prens İsmail'i resmeden iki gravürle bir­
likte 1 5 74 yılında yayınlanmıştır. Dolayısıyla Kanuni'nin bu
yarım boy portresi, prens İsmail'in yarım boy portresinin bir
karşıtı olarak değerlendirilmelidir. Lorch bu iki resmin birer
baskısını 20 Ocak 1 5 63 tarihinde Danimarka kralı II. Fried­
rich'e göndermiştir; demek ki bu resimler bu tarihten önce
yapılmışlardır. 1 1
3 Kanuni Sultan Süleyman Resmi
Sanatçısı ve tarihi: Tiziaııo çevresi, 1 532
Yaprak boyutları: 52,2 cm x 36,1 cm
Berlin, SMPK, »Kupferstichkabinett«, P. VI, 244, ıo2
Kaynak: Kurz 1969; Berliıı 1971, no. 28; Londra 1983, no. 6; Frankfurr
1985, l9, dip notu 9
l 5 32 yılında yapılmış olan tahta baskı (gravür) Muhteşem Sul­
tan Süleyman'ı (ki Avrupa'da Koca Süleyman olarak bilinir)
başında miğfer biçiminde bir taç ile göstermektedir. Bu dört
katlı altın taç yakutlarla, elmaslarla, incilerle, uzunca yapılmış
harika bir zümrütle ve büyük bir firuze taşıyla bezenmiştir. Bu
dört katlı taç, Avrupa'lıların gözünde Kanuni'nin hükmettiği
dört kraliyetin sembolüdür; Asya, Yunanistan, Trabzon ve Mı­
sır kraliyetleri. Bu taç l 5 32 yılında Venedik'li kuyumcular tara­
fından yapılmış ve I I 5 ooo dükaya Sultana satılmıştır.
Burada sergilenen tahta baskı_ (gravür), birkaç parçadan
oluşan büyük bir eserin bir örneğidir. Bu eserin üç yapraktan
oluşan tam örnegi, New York'ta » The Metropolitan Museum
of Art« adlı müzede mevcuttur. New York'taki baskıda resim,
miğferin üzerinde yer alan bir tuğ ile ve Üzerinde yazı olan bir
şeritle genişletilmiştir. Paris ve Londra'daki diğer baskıların
yanısıra, 1 5 3 5 yılında yapılmış ve »Agostiono Musi Venezia­ ı
i
no«nun isteğine aykırı olarak bu resmi içeren bir de bakır baskı 1
�:
mevcuttur. Burada sergilenen ve Paris'tekiyle aynı olan Berlin
gravürü orjinal olarak değerlendirilmelidir ve bu baskı diğer iki
baskıya örnek oluşturmuştur.
New York örneğinde yukarıda adı geçen şeridin Üzerindeki
»SULIMAN OTOMAN. REX. TURC. X . « yazısı her ne kadar
resimdeki kişinin Kanuni Sultan Süleyman olduğuna işaret et­
mekeyse de, bu resmin Kanuni'nin kendi devrinde yapılmış 1 '
mevsuk bir portresi olmaması gerekir. Burada daha ziyade bir
tip resmedilmiştir.
Burada sergilenen resmin önemi, gelişiminin öyküsüne iliş­ ı - :� . .:·
kin bilgileri Marino Sanuti'den edindiğimiz taç-miğferden kay­ i ,·ı ..
ı . \;\ ·
naklanamaktadır. Marino Sanuti l 3 Mart l 5 32 tarihinde (Dia­ � . .... ..
1
rii LV, 1 899 - 1900, 634- 3 5 ) Venedik'te »Rialto« adlı köprü­ ' . .
nün üzerinde dikkat çekici, mücevherlerle bezenmiş dört katlı
bir taç görmüştü. Bu taç » Caorlini« atölyesine, aralarında
İstanbul'daki Venedik elçisi Pietro Zen'in de bulunduğu bir
konsorsiyum tarafından ıoo ooo dükanın üzerinde bir fiata
Kanuni Sultan Süleyman'a satılmak üzere ısmarlanmıştı. Bu
taç Venedikliler tarafından gene fiatı ıoo ooo düka kadar olan,
mücevherlerle bezenmiş bir eğerle birlikte deniz yoluyla »Ra­
gusa«ya (bügünkü Dubrovnik) getirildi. Oradan da İbrahim
Paşa'nın gönderdiği silahlı bir muhafız konvoyunun eşliğinde
İstanbul'a getirildi (Diarii LVI, 7, ıo). Sanuti tek tek altınların,
kıymetli taşların ve içinde tacın bulunduğu, altın ve satenle iş­
lenmiş, abanoz ağacından yapılmış kutunun listesini çıkartmış­
tır. Bu listede 50 elmas, 47 yakut taşı, enbüyüğünün 1 5 000
düka değerinde olduğu tahmin edilen 2 7 zümrüt, 49 inci ve bü­
yük firuze taş yer almaktadır. Bunların tümünün değeri
144 000 düka kadardır. Bu taç, kendisine birkaç ay önce arma­
ğan edilen bir deniz gergedanı dişiyle bu iş için kazanılan İbra­
him Paşa'nın aracılığıyla Kanuni'ye satılmıştır (Diarii LVI,
361).
Fakat Kanuni bu tacı is!am dünyasında taç taşıma alışkanlı­
ğının olmaması nedeniyle giymemiştir. Şüphesiz bu taç ta bir­
çok diğer nişanda yapıldığı gibi eritilmiş ve kıymetli taşlar da
başka mücevherat için kullanımıştır. Fakat bu taç anlaşılan Av­
rupa efsanesine Osmanlı taçlarının bir parçası olarak girmiştir.
Bu tacı, iV. Mehmed'in ( 1648 - 87) (bkz. Münster 198 3, no. 59)
bir gravürüne dayanarak yapılan, II. Ahmed'i ( 1691- 95) can­
landıran anonim bir Alman süvari resminde de tanımak müm­
kündür.
 T
4 Barbaros Hayrettin Paşa 5 Süleymaniye Camisinin Görünüşü und 61 guld schuldig sein gewest solche Schuldt hatt aile der
turckisch Kheyser bezahlt und seyn frei lassen, und auch l OO
Avrupa'da »Barbarossa« olarak tanınır (ölümü 1 5 46), Cezayir Hü­ Tarihi: 16. yüzyıl gefangene Christen ledig lassen aus seiner gefangnus« (Kilise­
Kağıt üzerine karakalem, kahverengi-kırmızı ve siyah mürekkep
kümdarı ve Osmanlı Donanmasının Amirali nin - caminin anlamına; çevirenin notu - kubbesinin. üzerinde
Boyutları: 19,6 cm x 29,7 �m
Sanatçısı ve tarihi: Agostino Veneziano'nun tahta baskısı, 1 5 3 5
Bedin, SMPK, »Kupferstlchkabinett« Hdz 4 1 68 inşaatın bittiği günde kubbenin en tepesinde 300 koyun kesildi
Yaprak boyutları: 4 3 , 5 c m x 30,5 cm
Kaynak: Frankfurt 198 5, no. l/ 5 5 ve koyunların kanları kilisenin - caminin; çevirenin notu - üze­
Bedin, SMPK, » Kupferstichkabinett« B. 520
Kaynak: Bartsch, Le peintre-graveur xiv, no. 520; Klinger ve Raby; rinden aşağıya aktı ve bi.iti.in koyunlar fakir halka dağıtıldı ve
Londra 1988, no. 5 Arşın ölçeğiyle itinalı olarak yapılmış bu çizim, bu itinalı eskizi 400 kişi hapisaneden çıkartılıp serbest bırakıldı ve bunların ke­
daha sonra daha detaylı bir yapıta temel almak isteyen birinin faleti olan 50 ve 61 altını Ti.irk padişahı ödedi ve serbest bıraktı,
»ARIADENUS BARBARVSSA CIRTHAE TVNET IQ REX
kaleminden çıkmıştır. Bu detaylı yapıtın yapılıp yapılmadığı ve yine ıoo hıristiyan tutukluyu hapishanesinden çıkartıp ser­
AC OTOMANICAE CLASSIS PRAEF« imzalı tahta baskı
günümüze dek bilinmemektedir. Resmin belli yerlerini vasıf­ best bıraktı).
(gravür) , Barbaros'u üçte iki profilden gösteren yarım boy bir
landıran kahverengi-kırmızı ve siyah mürekkepli renklen­ Resmin alt kısmında soldan başlayan camiye ilişkin açıkla­
resimdir. Resimde Barbaros sola bakmakta, bir kavuk ve lame
dirme, daha sonraki asıl yapıt için yapılan hatırlatmalar niteli­ malar gelmektedir: »das gross thor, das thor in von Kirch darin
kumaştan bir kaftan giymektedir. Kaftanda birbirini kesen,
ğindedir. Buradan renkli bir yapıtın planlandığı anlaşılmakta­ 4 rinnstein und wasser rinnt; das Kirchthor; ? rinnen 16 Brun­
hartuçtan ve sivri oval desenli iki desen sistemi mevcuttur. Alın
dır. El yazısı notlar son derece titizlikle yazılmıştır fakat eserin nen vor; Bey <lisem thor geht der turkisch kheyser ain« (Büyük
alçaktır, bakış keskindir ve sakal karmaşık ve diken dikendir.
başlığında kullanılan yazı tekniği diğer yazılardan farklıdır ve kapı, kilisenin - caminin; çevirenin notu - içine geçilen kapı ve 4
Yüz o denli etkili çizilmiştir ki, Fransız hümanisti Rabelais'in
muhtemelen değişik bir zamanda yazılmış, değişik bir elden oluk ve içinde akan su; kilise - cami; çevirenin notu - kapısı; ? 1 6
yargısına kolayca katılmak mümkündür: Resim canlı model­
çıkmıştır. Başlık şöyledir: »Abkunterfettung des Turkischen çeşme akar; B u kapıdan Ti.irk padişahı geçer) (Bu yazıların
den yapılmıştır. Resme, Barbaros'un l 5 3 3 yılında Kanuni tara­
Keisser Suldan Suliman Kirchenn in Contantinopel "Stemul« okunmasındaki yardımlarından dolayı Alexandra Glanz ve
fından Osmanlı donanmasının başına getirilmek üzere Ceza­
(Con-s-tantinopel İstanbul' da Sultan Süleyman Kilisesinin - ca­ Gretel Wagner'e teşekkür ederim) .
yir'den İstanbul'a geldiği sırada İstanbul'da bulunan Venedik'li
misinin anlamına; çevirenin notu - aslına uygun resmi)'''. Sağ Sağ yukarıdaki detaylı yazılar, 8 Ekim l 5 57 yılında, kubbe­
ressamlardan birinin eseri örnek olmuş olabilir. Bu ressam
Üst k0şedeki yazı ise şöyledir: »Auff der Kirchen gewelb den tag nin en son kilit taşı oturtulduktan sonra yapılan açılış törenle­
belki de pek önemli bir ressam olmayan Gian-Maria di Adrian
da sy gar auB gepaut ist worden hatt man zu hochst oben 300 rine atıf yapmaktadır. Sanatçının bu törenlerde hazır bulunup
Gian-Battista idi. Bu ressamın l 5 3 3 yılında İstanbul'da bulun­
Schaf abgestochen das das plutt über die Kirchen ab ist gerun­ bulunmadğı - buna izni olup olmadığı - bizim için sanatçının
duğu bilinmektedir. Bir diğer olasılık ta bu ressamın, yazar
nen und solche Schaf aile den Armen Leutten geben und wir ismi kadar meçhuldür. Akla Melchior Lorch'un gelmesi ma­
Pietro Aretinos La cortigiana (Tutte le commedie, derleyen
darumb 400 per Sonen auB der gefaengnus gewesen so zu 50 kuldür fakat bu şimdilik kanıtlanmamıştır.
G.B. de Sanctis, Milano 1968, s. 173) aracılığıyla Venedik'li
kuyumcu Luigi Caorlini'yi takiben 1 5 3 2 yılında İstanbul'a
geldikleri bilinen bir gurup »ressam ve heykeltraş«tan biri ol­
masıdır. Barbaros İtalyan çağdaşları tarafından hem çok sevilir
hem de kendisinden çok kokulurdu.
İtalyan doktoru, gazetecisi ve sanat koleksiyoncusu Paolo
Giovio ( 148 3 - 1 5 5 2) kendi çağdaşlarından Avrupa 'lılar dışında
Osmanlıların da yer aldığı, tanınmış kişilerin portrelerinden
oluşan i.inli.i bir koleksiyon yapmış ve bu koleksiyonu »Como«
da müze olarak kullanılan villasında sergilemiştir. Kendisi aynı
zamanda »Elogia virorum bellica virtute illustrium« (Basel,
1 5 75) adlı eserin derleyicisidir. Giovio sadece Barbaros'un
daha sonra »Como« daki müzesi için Üzerinde düzeltmeler
yapılan bir tablosunu İstanbul'dan elde etmekle kalmamış,
aynı zamanda Tunus'un işgali sırasında Habsburg'lurarın ele
geçirdiği, Barbaros'a ait Kur'an'ı ve yemek ve yıkanma kapla­
rını da elde etmeyi becermiştir. Geçici de olsa bu Tunus zaferi,
Agostino Venziano'yu V. Charles'ın, I. Francis'in ve ayrıca Ka­
nuni ve Barbaros'un gravürlerini yayınlamaya yöneltmiştir.
1446 yılında Lesbos adasında Ti.irk bir askeri gediklinin
oğlu olarak dünyaya gelen Barbaros aslında 1 5 3 3 yılında
»Adalar Valisi« ve dolayısıyla Osmanlı deniz kuvvetlerinin ku­
mandanı olmadan önce bir deniz korsanıydı. Osmanlıların Ak­
deniz' deki hakimiyeti açısından Barbaros'un 1 5 3 8 yılında An­
drea Dorya'ya karşı kazandığı Preveze (Yunanistan) zaferi
önemlidir.

·,
71
6 Kuzeydoğudan Süleymaniye Camisi
» Wohlgerissene und geschnittene Figuren zu Ross und sampt schoenen
Tuerckischen Gebaewden und allerhand was in der Tuerckey zu sehen«
(Hamburg r626) (Ross için iyi bölünmüş ve kesilmiş heykeller ve tüm
güzel Türk binalarına ve Türkiye'de görülecek diğer birçok şeye) adlı
eserden
Sanatçısı ve tarihi: »MLF (Melchior Lorchis Flensburgensis)« imzalı,
r 5 70 tarihli
Boyutları: r8,r cm x 54 cm
Kaynak: Oberhummer r902; Wul inger r932, 3 5 5 - 68; Eyice, Kanuni
Armağanı, r29-r70; Eyice r970, 9 3 - r 30; Londra r988, no. 7
Süleymaniye camisi, Kanuni Sultan Süleyman'ın vakfı olarak
957- 964/ r 5 5 0 - 57 yıllarında Mimar Sinan tarafından yapılmış
büyük bir külliyedir. Cami külliyesine ayrıca medreseler, bir
okul, bir sağlık merkezi (şifa evi), bir hamam ve diğer tesisler
dahildir. Ayrıca Kanuni kendesi ve eşi Hürrem Sultan için bu­
rada iki türbe yaptırmıştır. Evliya Çelebi'ye göre yapım için ge­
rekli para Kanuni'nin Rodos, fethedemediği Malta ve Belgrad
seferlerindeki ganimetlerden kaynaklanmaktadır. Gerçekten
de Kanuni döneminde gerek çeşitli seferlerden gerekse vergiler
» Buradaki Türkçe açıklamalar Eski Almanca'dan aktarılmıştır; çeviri
olarak değil, sadece metinlerin içeriğine ilişkin bir fikir vermek üzere
yapılan açıklamalar olarak değerlendirilmelidir (C. Arın).
1 Eyice, Kanuni Armağanı, r29 -r70.
2 Panofsky r943.
3 Bkz. Bragadin r526 içinde, Marino Sanuti, Diarii XLI (r984), 526.
4 Viyana r980, no. 9r. Günümüzde mevcut belgelere göre, Kanuni' -
nin hepsi kaybolmuş olan en az dört Liziano »portre«sinin varlığı
kanıtlanmıştır. Anlaşıldığı kadarıyla bunlardan ilki »Mantua«
dükü Federico Gonzaga için r 5 3 8 yılında yapılmış portredir.Bu
portrenin yapılışı, Örnek bir resim bulunamayışı nedeniyle gecik­
miştir: »Marcantonio Motta« adlı bir Venedik'lide Kanuni'nin bir
resmi olmasına rağmen bu kişi resmi ödünç olarak vermeyi reddet­
mişti ve dük, Tiziano'nun başka bir resim ve bir madalyon bulma­
sına dek beklemek zorunda kalmıştı. Bu resim bir ihtimalle Avru-
pa'da basılmış bir resimdi. Çok değişik örnek resimlerin mevcudi­
yeti göz önünde tutulduğunda, Kanuni'nin Avrupa'da yapılan
.
resimleri arasında belirgin farklılıkların olması doğaldır. Buna rağ­
men biraz iyimser bir yaklaşımla Tiziano'nun öğrencilerine male-
72
yoluyla oldukça fazla miktarda kaynak oluşmuş ve böylece in­
şaat alanında da diğer zenaat alanlarında da faaliyetler artmı­
ştı. Örneğin İznik'teki atölyeler Süleymaniye camisi için 400
çini yetiştirmek zorunda kalmışlardır ve bu sayı diğer bazı ca­
milere oranla düşüktür. O dönemde Osmanlı hanedanının
imar işlerini yürüten dahiyane Mimar Sinan sayesinde, İstan­
bul Kanuni döneminde kendine özgü eşsiz görünümünü kazan­
mıştır. Mimar Sinan Süleymaniye camisini kalfalık döneminin
eseri olarak nitelemiştir, buna karşın Edirne' de 1 561-1 574 yıl­
ları arasıda yaptığı Selimiye camisini ustalık dönemi şaheseri
olarak görmüştür (bkz. no. 1 3 2 - 3 3 ) .
Tahta baskı l 5 70 tarihini taşımakla birlikte garip bir şekilde
birçok hatayı içermektedir ve Lorch'un İstanbul'da yaptığı
ı 5 57 tarihli çizimlerle açık bir çelişki içindedir. Bu nedenle bu
tahta baskının gerçekten Lorch'un eskizlerine dayanılarak
yapıldığı şüphe götürür. Eyice'ye göre bu görünüş perspektiv
olarak Elçi Hanı yönünden bakılarak yapılmıştır. Bu han, Bus­
becq'in İstanbul'a daha sonraki gelişinde halefiyle birlikte hap­
sedildiği handır.
dilen Kanuni portreleri, hayret verici derecede t�kdüze bir benzer­
lik arzetmektedirler (Wethey r97r, r9off. ) . Dürer'in yaptığı res­
min kaynağı önceleri »Kress« vakfında olan ve »Panofsky«nin
bildiği bir tablo olabilir (no. ro39).
. 5 Planiscig r9r9, no 3 8 5 . Bu hatırlatma için ve bana »British Mu­
seum«daki madalyonu gösterdiği için Mark'Jones'a müteşekki­
rim.
6 Mektuplar, 66.
7 Bkz. St. Clair, Alexandrine Nr., »The Image of the Turk in Eu­
rope«, The Metropolitan Museum of Art, New York r983, No. ro.
8 Bkz. »Albertina« grafik kolleksiyonu, »Die Kunst der Graphik iV,
Zwischen Renaissance und Barock«, Sergi, Viyana r968, No.
23 5 - 238.
·
9 Bkz. Harbeck, Hans: Melchior Lorichs, Hamburg r9rr, r 3 f.
10 Bkz. »Albertina« grafik kolleksiyonu, »Die Kunst der Graphik iV,
Zwischen Renaissance und Barock«, sergi, Viyana r968,
no. 2 3 5 - 238.
11 Bkz. ibid, no. 23 5 - 236.
·"
il Hat ve tezhip (no. 7 - 24)
Hat
Kanuni için yapılmış birçok sanat eseri, tartışılmaz ustalıkla­
rına rağmen, çoğunlukla imzasızdır. Fakat Kanuni devrinden
günümüze gelebilmiş eserlerdeki imzaların hemen hemen tümü
hattatların imzalarıdır. Çoğu eserin imzasız sunulduğu bu dö­
nemde hattatların adlarının bu kadar belirgin olarak ortaya
çıkması tam açıklanamamakla birlikte, III. Murad için
995/ ı 5 8 6 - 8]'de kaleme alınmış Mustafa All'nin Menaklb-i
Hünerveran ı adlı kasidesinin Kanuni devrinde yazılmış olması,
güzel yazıya (kaligrafiye/hat sanatına) verilen Önem ve duyulan
saygıyı belgeleyen bir kanıttır.
Osmanlılar bu konuda İran ve Orta Asya'da kendilerinden
önce ve aynı dönemde yaşanmış medeniyetlerle benzerlik gös­
terir ve hattı geleneksel ve büyük ustalık isteyen bir sanat ola­
rak görürler. Onüçüncü yüzyılın ortalarında yaşamış Bağdat'lı
hat ustası Yakut el-Mustaslml ve öğrencilerinin yerleştirtiği altı
çeşit yazıyı (şeş kalem/Ak!am-ı Sitte) örnek almak ve onları
ayırt edebilmek, sanatçlar için bir gurur kaynağıydı (no.
2 3 - 24) . Her ne kadar bu tutum, Müslümanlıkta yazılı şeylere
duyulan büyük saygı (kaside yazarı Mustafa All'nin de hattat­
ların statüsünü güçlendirmek üzere desteklediği saygı) sonucu
olabilirsede asıl neden, aynen Avrupa' da olduğu gibi, Sultan'ın
ferman ve emirlerini yazıyla somutlaştırıp saygınlaştırmak ve
sahtekarlığı önlemek idi. Yazdıkları Kur'an, dua ve hadislerden
(no.20- 22) ötürü büyük saygınlık kazanan Kanuni döneminin
önemli hat ustalarının asıl görevleri Serkatipliğin (Chancery)
kadrosunu oluşturmak ve devlete ait hazine ve adalet konula­
rıyla ilgili tüm bilgileri günü gününe yazıya dökmekti.
El yazma sanatının basit fakat önemli özelliklerinden biri de
uygulayıcısı ne kadar uzun ömürlü olursa olsun - ki onaltıncı
yüzyıl Osmanlı hat ustaları çok uzun yaşamışlardır - yazı stili­
nin kendisiyle birlikte yok olmasıdır. Böylece Amasya' da yaşa­
mış olan, ı 5 2o'de Kanuni'nin tahta geçmesinden hemen sonra
ölen Şeyh Hamdullah (bkz. no. 3 5 ) ve öğrencilerinin oluştur­
duğu bir ekol meydana çıkmıştır. Sözü geçen hat ustasının ve
öğrencilerinin adları, onaltıncı yüzyıl boyuca yazılmış tüm
Kur'an ve dinle ilgisi olmayan yazılardan dolayı anılır. Bu usta­
ların yazılarında açık bir benzerlik gözlenir. Bu tür benzerlikler
aynı dönemin İtalyan yazmalarında da görülebilir, aradaki tek
fark İtalyan yazmaların mekanik yoldan çoğaltılabilmeleridir.
Kanuni döneminin öneli özeliklerinden biri de, çoğu za­
naatte olduğu gibi, bu meslekte de babadan oğula aktarılma
eğiliminin güçlü olmasına rağmen bu devirde bir çok önemli
hat ustasının yanlızca okumuş sınıflardan veya Serkatiplikten
gelmiş olması değil, aynı zamanda yazdığı Kur'anlarla
(TKS 48ıı) ünlü olan Karahisarl'nin öğrencisi olan Vezir Fer­
hat Paşa (ölümü 1 57 5 ) ve hatta Demirci Kulu (ölümü ı6ı ı)
olarak bilinen topçu Yusuf gibi kişilerin de hat sanatıyla ilgili
olmalarıydı. Yine de bunlar çok sık rastlanmayan durumlardır.
İbrahim Paşa'nın kendi yazdığı mektuplara veya Kanuni'nin el
yazısıyla olduğu söylenen Dlvan-ı Muhibbi (bkz. no. 32) yaz­
malarına bakılırsa (ki ayrıca bu bilginin yanıltıcı olduğunu akla
getirebilecek nedenler vardır), Kanuni'nin kendisinin ve aile
çevresinin aşırı güzel yazı yazma eğilimlerinin var olduğu mey­
dana çıkar. Hattatlar iki gruba ayrılabilir: ilki amatörler, ki
bunlar boş vakitlerini güzel yazı yazmakla değerlendirenlerdir,
ikincisi ise profesyoneller, ki bunlar da Nişancının düzenlediği
devlet evrakını yazanlar (bunlar Serkatiplikte çalışırlardı), ço­
ğaltanlar (bunlar saray atölyesinde çalışırlardı) idi. Bunların
yanısıra, bir de ikinci grup profesyoneller vardı. Bunlar anıtsal
el yazmalarındaki üstünlükleriyle ün kazanmış ve adalet ku­
rumlarınca2 yüksek maaşlarla çalıştırılan kişilerdi. Kanuni dö­
neminde bu konuda çok ünlü iki usta vardır: bunlardan birin­
cisi Ahmet Karahisarl'dir, (ölümü 1 5 5 6) - bu usta Kur'an,
Hadis ve alfabe örnekleri yazmış olan Esadallah el-Kirmanl'­
nin öğrencisi olarak imza atardı - ikincisi evlatlığı Hasan Çele­
bi'dir ( 1 5 94'ten sonra öldü). Hasan Çelebi en az Karahisarl ka­
dar ünlüdür ve Süleymaniye'deki yazılar, Edirne'deki Selimiye
camisindeki Kur'andan parçalar (ki bunlar İznik'teki çini usta­
ları tarafından özenle kopye edilmiştir)3 onun yazılarıdır. Bu
hattatlar Yakut tarafından standardize edilmiş klasik yazı tür­
lerini kulanırlar ve kendilerini onun manevi halefleri olarak gö­
rürlerdi.
Kural olarak, Serkatiplik ve saray hat atölyesi, ferman ve el
yazması kitapların yazımında birbirlerine paralel bir çalışma
içindeydiler. Fakat örneğin Süleymanname'-nin (no. 49 a - d)
yazımında olduğu gibi Sultan'ın kütüphanesi için görkemli
veya acil bir yazıya ihtiyaç olduğunda, Serkatiplik yazmanları
da hat atölyesi yazmanlarına ek olarak saraya alınırdı. Bununla
beraber Serkatiplik yazılmış evrakı ve bunları yazan hattatları
barındırması yönünden daha önemliydi. Nedeni biraz da Kur'-
an ve dini yazıların gelenek olarak altı yuvarlak yazı türü ile
yazılıyor olmasına karşın sancak Kur' anlarında (no. 3 1) gubari
(Arapça ghabr/toz) diye bilinen ince ve çok küçük bir yazı
kullanılıyor olması idi. Buna karşın dinle ilgisi olmayan belge­
ler nestalik formlarla (bkz. sözlükte kaligrafi) kaleme alınırdı.
Bu yazı türü onbeşinci yüzyıl Timur dönemi Tebriz, Şiraz ve
Herat saraylarında geliştirilmiş ve onaltıncı yüzyılda bile Şah
Tahmasp sarayındaki hattatlar sayesinde beğeni uyandırmıştır.
Başka yazılar yanında Dlvan-ı Muhibbl'nin iki cildini kopye et­
miş (no. 3 3 - 34) Tebriz kökenli Mehmed Şerif' in (bir olasılıkla,
Kadı Ahmet'in şair ve ressamlar antolojisinde adı Mevlana
Muhammed Şerif olarak geçen kişi) ve daha da ünlü İranlı hat­
tat Nişabur'lu (ölümü 974/ ı 5 64 - 65) Şah Mahmud el-Naysa­
burl'nin5 nestalik formda yazılmış eserleri, Osmanlı sarayında
hayranlık uyandırmıştı. Topkapı sarayında nestalik stilde Şah
Mahmud tarafından yazılmış, 14 Muharrem 945/ ı 3 Haziran
15 38 tarihli, III. Murad'a ı 574'te tahta geçmesi dolayısıyla Şah
Tahmasp tarafından gönderilmiş bir Kur'an bile vardır. Kara­
hisarl ve Hasan Çelebi'nin de şüphesiz nestalik biçimde yaza­
bilmelerine rağmen bu biçim uzman bir gruba bırakılmış ve bu
da Serkatipliktekilere özel bir önem kazandırmıştır. Serkatip­
likte kulanılan iki önemli yazı biçimi daha vardı: bunlardan bi­
rincisi siyakat idi ki bu yazı biçimi hazine yazmanı tarafından
kayıtlarda kullanılan sanatsal öneminden çok, maliye defterle-
73
rinde sahtekarlığı önlemek için geliştirilmiş biçimdi, ikincisi de
divani idi. Divani ferman ve imparatorluğa ait diğer kararname
ve buyrukların yazılmasıda kullanılan değişik bağlarla gemi
pruvasına benzeyen köşeli ayrıtlar oluşturan ve çoğunlukla
farklı renk mürekkep kullanıldığından dekoratif bir görünüme
sahip bir yazı biçimi idi. Bu yazı türünün nasıl geliştiğini söyle­
mek epey güçti.ir6• Bilinen tek şey, Serkatipliktekilerin bu yazı
ti.iri.inde usta olmaları gerekliliğidir. Tosyalı hattat Celaleddin'-
in (ölümü 1 529)7 oğlu Celalzade Mustafa bu yazı türünde çok
başarılı bir usta idi fakat ne yazık ki Serkatiplikteki diğer so­
rumlulukları ve tarih yazıları yazma görevi ona bu yazıyı kulla­
nabilecek çok az vakit bırakıyordu. Matrakçı Nasuh, Mustafa
All'nin Menakıb-ı Hi.inerveran'ında, yeni ve daha kolay oku­
nabilen bir divani, »ceb«, geliştirtiği için övülür. Fakat Mec­
mua-ı Menazil'i (no. 47 a - b) bazen ileri sürüldüğü gibi kendisi
kopye ettiyse, ondan değil kaligrafik yenilik, güzel yazı bile be­
klemek yersiz olur. Karahisarl ve hocaları, Kanuni için yazdık­
ları büyük Kur'anlar sayesinde hat konusunda en ünlü ve en
yüksek maaş alan hattatlar olmuşlardır. Buna rağmen el yazma
sanatını halka gösteren ve onaltıncı yüzyıl Osmanlı el yazmacı­
lığına özel önemini kazandıranlar, Serkatiplik yazmanları ol­
muşlardır.
Karahisarl ve Hasan Çelebi, kendi eserlerini imzalarken de­
ğişik stilde fakat klasik talik biçiminden etkiler taşıyan bir yazı
kullanmışlardır. Bu imzaların Yakut el-Mustaslml ve aynı dö­
nem ustalarından Abdullah el-Sayrafi'den etkilenerek oluştur­
dukları gözlenebilir (no. 2 3 - 24) . Ayrıca daha da ilginç ve ben­
zersiz olan, Hasan Çelebi'nin Süleymaniye'nin8 giriş yazısı için
geliştirdiği ve isimsiz bir taş ustası tarafından uygulanmış, Seli­
miye için İznik'te çinilere yazılmış olan yuvarlak hatlı yazıya
hiç benzemeyen, uzunlamasına yazılmış, kelimelerin başlangıç
hattına dikey olarak yazıldığı veya Üstte kalmış boşlukların çiz­
gilerle doldurulduğu bir yazı biçimidir. Bu tür bir yazı tarzının
geliştirilmesi sadece ihtiyaçtan doğmuş olabilir, çünkü Kanu­
ni'nin Şeyhülislamı Ebussuud'un kaleme almış olduğu metnin
orijinali Süleymaniye camisine uygulanmış olandan 60 kelime
daha fazladır. Uygulamada bu kısaltılmış biçimi dahi sığdıra­
bilmek epey zorluklara yol açmıştır. Ayrıca Hasan Çelebi keli­
meleri öyle bir ustalıkla dizmiştir ki benzer harf grupları belirli
aralıklarla tekrarlanarak dengeli bir şekil oluşturmuşlardır.
Hasan Çelebi'nin bu son şekle ulaşıncaya kadar kaç kez dene­
diğini tahmin etmek oldukça zodur ve bu işin güçlüğü ne kadar
vurgulansa abartılmış olmaz. Her ne kadar Osmanlı mimari­
sinde yazıtlara çok yer ve önem verilmemişse de Hasan Çelebi'-
nin bu başarısı osmanlı el yazması dehalarının sadece kağıtlarla
sınırlı kalmadığını gösteren önemli bir örnektir.
Osmanlılara özgü bir teknik de kesilmiş yazıları (kıta veya
kaatı) monte etmek idi. Bu teknik, kesilmiş filigranlı kağıt veya
deri parçalarının uygulanışı olup Timur devrinden itibaren cilt
astarlarında kullanılmıştır. Bazı Örnekleri Topkapı Sarayında
bulunan Yakub Bey albümünde mevcuttur (H 2 1 5 3 ) . Bu tür ör­
neklere (no. 28 a - b) Osmanlı envanterlerinde mücellid (cilt­
çi)işi adı verilirdi.
Mustafa Ali, Menakıb-i Hünerveran9 adlı eserinde bu tek­
niği bulanın hattat All'nin (ölümü Herat 1 5 44) oğlu Abdullah
olduğunu söyler, Mustafa All'ninsözünü ettiği diğer ustalardan
74
Mehşed'e yerleşmiş Sengi Ali Bedakşi ıo öylesine yetenekliydi ki
Mir Ali'nin yazısının bir sayfasındaki yazıları kesip çıkartı­
ğında sayfa hiç bozulmamış ve orijinalinin tersi olarak kalmı­
ştı. Mir Ali'nin ikinci oğlu olan Mevlana Muhammed Bekir ve
Bursa'lı Fahri de Osmanlıların en sevilen kati'lerinden, yani ka­
ğıt kesme ustalarındandılar. Her ne kadar benzer yetenek ge­
rektirdiği kesin değilse de Mustafa Ali'ye göre Fahri, kesme sa­
natıyla yapılmış bahçe manzaralarını ilk yapan kişidir. Bundan
dolayı imzasız fakat çok etkileyici iki bahçe manzarasının onun
eseri olduğunu söylemek mümkündür. Bunlardan biri Vi­
yana'da III. Murad Albümündeki çift bahçe manzarası (Natio­
nalbibliothek, mixt. 3 1 3 ) diğeri ise daha da görkemli ve beceri
gerektiren yapıştırma kağıtla (kolaj) yapılmış (no. 5 5 a - f) man­
zaradır (IUKF 1426, f. 47a ) .
Fermanlar
Ferman 1 1 kelimesi (Farsça'da emir) geleneksel olarak bir çok
osmanlı yönetim evrakını kapsar: örneğin hizmetler, terfiler,
özel mülk olarak verilmiş araziler, göçebelerin yönetimi, Hıris­
tiyan manastırları, zaptedilmiş yöreler,vergiler ve muafiyetler,
alım satım kuralları, kapitülasyonlar ve ticaret anlaşmaları,
diplomatik anlaşmalar, ordu levazımı, suçlar, özellikle bayın­
dırlık işleri ve her tür şikayetler. Bütün bunlar öylesine ayrıntılı
bir biçimde sunulurdu ki (en genel emrin bile sunuluşu son
derece kişiseldi, Sultan tebasından birine hitab ederdi), il. Phi­
lip'in kafasını taktığı İspanyol yönetimindeki ayrıntılar bile
mukayese edildiğinde hafif kalırdı.
Matuz'un ı2 hesapladığına göre Kanuni döneminde ( 1 520 -
66) en az l 50.000 tane bu tür evrak yayınlanmıştı ki bu da yılda
ortalama 3400 evrak eder. Bu miktar sadece çok küçük bir kıs­
mının günümüze kalabildiği, inanılmaz bir miktadır.
Bunlar içinde en görkemli olanlar genellikle divani yazıyla
yazılmış ve name (Farsça »mektup«) adı verilen hükümdarlar
arasındaki yazışmalar13, zafer bildirileri, buluşma buyrukları
ve arazi bağışları için basılmış olanlardır. Bunların cinsine göre
belirli düzenler14 vardı: Invocatio veya Hamd duası; intitulatio
ve inscriptio (ki burada Sultan gönderilene »sen« diye hitab
eder, kendi yüksek Sultanlık i.invanlarını sıralar ve bazen de
yüceltmeksizin hitab edilenin sıfat ve ünvanlarını da belirtirdi);
narratio ve dispositio (yani anlatım bölümünde belgenin neden
verildiği ve neleri kapsadığı belirtilir) sanctio (burada ise sözü
geçenlerin verilmiş karara uymaları teşvik edilir ve hazan da
uymadıkları takdirde neler olabileceği yolunda tehtidler - com­
minatio - sıralanırdı). Corroboratio'da belgenin otantik oldu­
ğuna herkesin güvenmesi gerektiği belirtilir ve en sonunda da
belgenin hazırlandığı yer ve tarih bulunurdu. Bütün bu bölüm­
ler her fermanda eksiksiz olarak bulunmasa da çok önemli ve
resmi belgelere ikinci bir invocatio15 (hamd duası) bölümü ek­
lenir ve Allah'ın, Muhammed'in ve Halifelerin adları tuğradaki
padişahın adından önce yer alırdı. Bu buluş büyük olasılıkla
l 5 2 5 'te Reisülki.ittab'lığa getirilmiş ve sonra da bütün Kanuni
döneminde Baş Nişancı olmuş Celalzade Mustafa'ya aittir.
Birçok fermanda bu dua bölümü yoktur. Fakat V.L. Mena­
ge'e göre bunun nedeni, duanın hep tomar başında olmasından
ötürü kaybolmuş ve yırtılmış olabilme ihtimalinin yüksekliği­
dir. Sadece en önemli ve görkemli olan fermanlarda tezhipli
tuğralar vardır. Tuğra, hükümdarın ismi, baba ismi, Han ün­
vanı ve muzaffer da'iman 16 (her zaman muzaffer/galip: 1. Se­
lim'den III.Mehmed'e kadar bu »el-Muzaffer da' iman« olarak
geçer) rumuzunu içeren bir kraliyet monogramıdır. Tuğradaki
bölümler Paul Wittek17 tarafından şu şekilde sıralanmıştır:
Özel monogram veya sere /açık olarak baş ve işaret parmağı;
halka/ilmek veya beyzi/oval; mızrak veya tuğ; birbirine bağlı
kıvrımlar veya zülfe/lüle; sağa doğru uzanan kıskaca benzer çı­
kıntılar, kol veya hançer. Bunlardan bazıları tarihçiler tarafın­
dan belgelenmiş olsa da kabul edilmiş teknik terimler değiller­
dir.
Birçok İslam devletinde olduğu gibi Osmanlı Sultanları da
buyruklarını imzalamazlar, bunun yerine tuğralar kullanılırdı.
Belge yayınlanmadan önce son bir kontrolden geçer ve Nişancı
tarafından belgeye tuğra çekilirdi. Bu uygulamanın olması ge­
reken şekliydi fakat Başvezir ve belirli başka birkaç vezir baş­
kent dışındayken gerektiğinde, anında ferman yayınlayabilme­
leri için yanlarında tuğra çekilmiş boş kağıtlar bulundurur­
lardı ı s. Benzer şekilde, Divan Edirne'deyken veya Başvezir
savaşa gittiğinde, İstanbul' da yerine bakmakla görevli olan ve­
zire aynı tür tuğralı boş kağıtlar gönderilirdi. Fermanın bir say­
faya sığmayacak kadar uzun olduğu durumlarda, diğer sayfa­
lar birbirlerine yapıştırılır ve vezirin kendi mührü basılırdı. Il.
Selim döneminden itibaren daha da barizleşen bir tutum, yuka­
rıda anlatılanlardan da anlaşılacağı gibi, fermanın düzeltilmesi
veya onaylanması için Sultan'a gösterilmeyişiydi.
Bu düzenleme biçimindeki kesin kurallar, fermanın hazır­
lanmasında da uyulması gereken bir yazım çizim işi sırası ge­
rektiriyordu. Dolayısıyla Önce gelen bir rapora göre veya hükü­
metin kendi isteğiyle bir karar alınır ve Serkatiplik yazmanları
bununla ilgili belgeleri hazırlamakla görevlendirilirdi. Bu bel­
geler - vakfiyelerin aksine - hep Osmanlı Türkçesiyle yazılırdı.
Arapça fermanlar sadece Arapça konuşan bölgelerdeki Arap
asıllı yöneticilere ve Osmanlı sınırları dışındqki Arapça konu­
şan önemli kişilere hitaben yazılırdı. Bu fermanların önce müs­
veddesi yazılır, okunur, düzeltilir, doğru olarak yeniden yazılır
ve eğer bu temiz kopya önceden verilmiş tuğralı boş kağıda
yazılmamışsa tuğra çekilirdi. Sonra ferman bir yere kaydedilir,
aslı da ilgili kişiye gönderilirdi. Mevcut kağıtlardan anlaşıldı­
ğına göre genellikle birkaç müsvedde yapılırdı. Dini bir bağış
yapıldığında, mülkün bağış yapana ait olduğunu belirtecek fer­
manların da yazılması gerekir ve bütün bu işlemler oldukça
fazla miktarda iş çıkartırdı. Bu Osmanlı vakfiye arşivlerindeki
ilk müsveddelerin - ki bunlar çoğunlukla son şekilleri olan
Arapça değil Osmanlı Türkçesiyle yazılmışlardı - varlığını ko­
laylıkla açıklar. Örnek olarak Haseki Hürrem Sultan'nın Ku­
düs' deki Haram el-Şerlf'e(bkz. nö. 9)yaptığı bağışı verebiliriz.
Ferman tamamlandıktan sonra tuğranın çekilmesi teorik
olarak basit bir işlem gibi göri.insede, aslında çapraşık bir
olaydı. Kural olarak bu iş Nişancının görevi olmasına rağmen,
genellikle alt seviyedeki memurlara kalırdı. Celalzade Mustafa
erken yükselişini muhtemelen divani yazılarına borçludur. As-
lında onun Nişancı olarak görevi, olayların doğruluğunu de­
netlemek ve kuralları belirlemekti. Bütün bunların yanı sıra bir
hukukçu ve iyi bir tarihçi idi. Bu da, belgelere tuğra çekecek pek
vakti kalmadığını gösterir. Kanuni döneminde az özen gösteril­
miş fermanlara da el yazması tuğralar çekilmişti, fakat bunlar
özel bir biçimde yapılmamıştı. Buna karşın önemli, görkemli
tuğralarda biçim ve boyut olarak belirli bir standardizasyon
göze çarpar. Bunlar çok etkileyicidir ve altın varaklarla, siyah
ve mavi renklerle süslenmişlerdir. Bu da tuğrayı yapan hat
ustası ile süsleme sanatçısının sıkı bir işbirliği içinde olduğunu
gösterir. Bundan dolayı Serkatiplikte hem hat, hem de tezhip
sanatçıları bulunurdu. Osmanlı Serkatipliği diğer islam Serka­
tiplikleri gibi yazı sanatlarını öğreten bir merkez olma gelene­
ğini sürdürmüştür.
Tuğraları tam kuralına göre, doğru ve düzgün olarak yapa­
bilmek çok güç bir işti. Bundan dolayı hattat ve tezhipçiler bü­
yük baskı altındaydılar. Tuğraların ve süslemelerin ne kadarı­
nın mekanik yoldan çoğaltılabileceği akla gelen bir sorudur.
Profesör V. L. Menage19 yaklaşık l49o'da yapılmış bir tuğra­
nın delinerek kalıbının çıkarıldığını ve şablon olarak kullanıldı­
ğını belirtir. Ayrıca bazı tuğralar, örneğin III. Mehmed'in İstan­
bul' da Çiğdem Simavi koleksiyonundaki 30 Ramazan ı oo6/6
Mayıs 1 5 9 8 tarihli ilginç mi.ilknamesinde olduğu gibi20 mühür
olarak basılmıştır. Burada mührün siyah konturu gayet açık
olarak görülür. Bunun nasıl böyle bırakıldığı pek anlaşılma­
maktadır, çünkü bitmiş bir tuğrada bu kontur yaldız ve çok
renkli guaşla kapatılmış olur. Serkatipliğin çalışma biçimi her
padişah döneminde farklı olduğu gibi Nişancıdan Nişancıya da
değişirdi. British Museum'daki (OA 1449· 4-9. 087) Kanuni'­
nin zedelenmiş bir tuğrasında da mavi boyarım altında mührün
siyah ana hatları gözükmektedir. Bundan da anlaşılacağı gibi
III. Mehmed'in mülknamesinin, - inanılmaz sayıda belgenin
geçerliliğini sağlayabilmek için - tuğralama işlemini mekanik
bir hale getirmek zorunluluğu nedeniyle Kanuni döneminde
başlatılmış bir uygulamayı izlediği söylenebilir.
Tezhip
Özellikle Abbasi Serkatipliğinin hükümdarlık renkleri olan al­
tın ve mavi renkte yapılmış tezhip, dokuzuncu yüzyıldan21 bu
yana el yazmalarının vazgeçilmez bir tamamlayıcı ögesi olmuş­
tur. Onaltıncı yüzyılda İstanbul'daki Osmanlı saray hattatları
belirli geleneklere uyarak süslemeler yaparlardı: Tebriz, Herat,
Şam, Kahire ve onbeşinci yüzyıl Osmanlı üslupları bunlardan
bazılarıdır. il. Mehmed'in22 onbeşinci yüzyıl Türk üslubuyla
kendi kütuphanesi için ısmarladığı tezhipli kitap kapakları o
kadar özgündür ki, sahibinin kim olduğu hemen anlaşılabilir.
Kanuni devrindeki resmin Herat ve Tebriz saray üsluplarının
etkisi altında kalmasına karşın tezhip sanatmda yerli Osmanlı
üslubu belirgindi. Memluk Sultanlarından Kayt Bay ve Kansuh
el-Gavri'nin kütüphanelerinden gelen tezhipli el yazmaları, Os­
manlı üslubuna, Safevi döneminde Bağdat ve Tebriz'den getiri-
75
 J len sanatçı ve yapıtlardan muhtemelen daha da çok esin kay­
nağı oluşturmuştur.
En görkemli yazılarda bile süslemeler belirli sayfalara yapı­
lırdı: Kitabın genellikle iki sayfadan oluşan baş sayfasında (ser­
levha); ilk birkaç sayfasıqda (ünvan); son sayfada (burada tarih
ve imza bulunabilir) veya bunun bir kısmında; bölüm başlıkla­
rında ve kıt'a sonlarında süslemeler olurdu fakat en çok önem
giriş sayfalarına verilirdi. Süleymaniye muhasebe defterlerin­
den23 ve Kanuni dönemindeki diğer belgelerden de anlaşılacağı
gibi bu süslemelerde hep kıymetli maddeler kullanılırdı. Altın
varak, ki bu bazen boyanır bazen de sivri bir aletle delinerek
daha parlak olması sağlanırdı, değişik renk ve dokudaki altın
Si.iJ�yman şah mürekkepler, geleneksel is!am kültüründe bilinen lapis ve
başka kıymetli minaral boyalar, karmen24 gibi ipek boyamada
da kullanılan ve (Meksika kırmızı böceğinden yapılmış kırmızı
boya l 52o'lerden beri Avrupa'da bilinmesine rağmen) ana kır­
mızı (bir çeşit vernik) boya bunlara örnektir. Ondört ve onbe­
şinci yüzyıllarda, Kahire' de altın varak hep şeffaf bir vernikle
veya renkli cilalarla kaplanırdı. Osmanlılarda ise altın varak
süsleme zemini olarak nadiren kullanılmış, bunun yerine ana
renk olarak lapis kullanılmıştır.
Kitapların başına süslü ve resimli sayfalar konulduğunda
bunlar madolyanlarla süslü, hamilerine ithaf edilmiş methi­
yeler taşıyan sayfalar olurdu. Kur'an'daki (no. 18) Bayram bin
Derviş Şlr tarafından 9 3 0/ ı 5 23 -24'te süslenmiş »halı« adı ve­
rilen sayfalar bu kitap sayfalarından farklıdır. Bunların çok
b. azında başlık vardır ve bu başlıklar çoğunlukla metnin süslen­
Selim
miş giriş sayfalarında bulunur. Burada sergilenmiş el yazıla­
rında görüldüğü gibi kitap üretiminin doruğuna ulaştığı dö­
nemde, sunuluşları belirli bir standardizasyona erişmişti: Or­
tada metnin bulunduğu küçük pano, yandaki panolardan daha
geniş ve »tabula ansata« gibi kullanılan üst ve alt panolar (ve
hatta bazan bunları da çevreleyen panolar). Bunların dışında
bir bordür bulunurdu. Bu bordürde iki taraflı (karşıtlı) düzen­
lemede sarkıklar ve kenar süsünün bölümleri olmazdı. Kenar
süslemeleri genellikle mavi renkte, ince, küçük çin lotüsleri ile
bezenmiş mavi renkli küçük oklar veya çin bulutları ya da altın
renkli pençeye benzer şekillerden oluşurdu. Ek bir zerafet ola­
rak bazı örneklerde yazının zemini de - aşağı yukarı yazının dış
çizgisine kadar - kiiçük çicekerle (5 5 d) veya bulut kümelerine
şah benzeyen bir görüntü veren (abrl)25 dilim dilim çizgilerle doldu­
rulurdu.
Klasik Osmanlı tezhiplerinde dolgu - çok daha tipik Safevi
özelliği olan boğumlu yaprak dalları (no. 2 3 , üçgen kenar par­
çaları) hariç - temelde kıvrımlı dallardan oluşur. Memluk Kur' -
anlarında sıklıkla görülen ve Osmanlı ağaç oymacılığında hala
kullanılan köşeli birbirine geçmiş süslemelerden (örnek no. 98,
ıo1), Osmanlı yazı süslemeciliğinde titizlikle kaçınılırdı. Kıv­
rımlı dal şeklindeki süslemeler genellikle iki türdür; Arabesk
(ruml), ya çok küçük tomurcuklarla süslenmiş ince helezonlar
ya da gösterişli yarım palmetlerdir (örnek no. 25). Hatay! ise,
ya çin (chinoiserie) lotüs ve şakayıkları ya da bulut şeritleri veya
fiyonklarıdır. Çin bulutları ve yarım palmetler (bkz. no. 25,
28a) öylesine sık işlenir ki balık pulu veya dam kiremidi gibi bir
al-mu{:affar da'iman görünüm oluştururdu. Bazan bu iki tür kıvrımlı dal bir arada
Amblemi tamamlayan dekoratif çizgiler
ı
üst Üste (süperempoze) kullanılırdı (Kanuni'nin 84 no'daki kısa
l
kılıcının fildişi sapında olduğu gibi). Bu nitelik en nadide Os­
manlı süslemelerini, aynı dönem Safevi Tebriz ve Kazvin saray­
larındaki uygulamadan ayıran en belirgin özelliktir. İlginçtir ki
cilt süsleme ve diğer sanatlar ile tezhip arasında beklenildiğin­
den daha az etkileşim gözlenir. Tezhip kendine özgü bir şekilde
gelişim göstermiştir.
Kur'an süslemeleri geniş anlamda oldukça tutucu bir özellik
gösterir. Karahisarl'nin Kur'anı (no. 19 a) çarpıcı bir istisnadır
ve Kara Mehmed Çelebi veya Karamemi'nin eserlerinin çok
önemli iki özelliği bu Kur'an da görülür. Bunlar yazıların fo­
nunda kullanılan narin mavi çiçekler ve yan panolardaki yap­
raklı çimenden yükselen gerçekçi bir stille çizilmiş erik bahar
dallarıdır (Karamemi 962/ 1 5 5 4 - 5 5 yılında, no. 24'de belirtil­
diği gibi, Kanuni sarayında ser-nakkaşan ve ustad el kutub'dur,
yani baş süslemeci ve yazıcıdır). Onaltıncı yüzyıl Bursa ipekleri
ve İznik çini ve çömlekleri gibi daha ticari sanatlarda görülen
çiçek motifleri bir tek ustaya maledilemez. Bunlar çoğunlukla
Osmanlı İmparatorluğunda alıcılar ve zanaatkarlar tarafından
rağbet görmüş bir moda akımının sonunda oluşmuşlardır. An­
cak Karamemi'nin Şaban 973/Mart 1 5 66 tarihli Dlvan-ı Mu­
hibbi (no. 3 5 ) süslemeleri muhtemelen bu türün en Üstün ör­
neklerindendir.
Bu çiçekli üslubun nereden kaynaklandığını belirlemek ol­
dukça güçtür. Genel anlamda Osmanlı-Safevi saray şiirinde
erotik çiçek26 adlarına ait geniş bir kelime haznesi olmasına
rağmen, Safevi süslemelerinde bu edebi sözcüklerin görsel bir
biçimde şekillendirildiklerine27 ait bir gösterge yoktur. Öte
yandan, Osmanlı çiçekçi ve bahçıvanlarının kültive çiçek me­
raklarının l 524'lere kadar uzandığı belgelenmiştir. İbrahim
Paşa'nın düğününde Hipodromda toplanmış süslü resmi geçit
arabaları ilkbahar çiçekleri ile donatılmıştı (bkz. s. 24f.)28 .
l 5 4o'larda İstanbul'da bulunan Pierre Bel on, Osmanlı İmpara­
torluğu'nun dört bir tarafından gelen nadide çiçek ve bitki çe­
şitlerinin sergilendiği çiçek pazarlarından bahseder. Çiçek
sevgi ve tutkusu bunların sanata yansımasını açıklayacak
yeterli bir neden değildir. Ayrıca var oldukları bilinen bahçe çi­
çekleri süslemelerde seçilerek kullanılmıştır. Erguvan ağacına,
süsene, zambağa tezhipte hiç rastlanmaz. Bu özellik (F. 1 426, f
47a) 5 5 no' lu albümdeki kesme kağıttan yazılma bahçelerle,
Viyana Milli Kütüphanesindeki III. Murad albümünün (Cod
Mixt 3 1 3) arasındaki önemli farktır. III. Murad albümünde,
ender rastlanan siklamen türleri, haseki küpesi (aquilegia) ve
Lychis chalcedonica örnekleri vardır. İstanbul' da Rüstem Paşa
(ölümü 1 561) camisinin ünlü çini panolarında da temel bir çi­
çek repertuarı sergilenir: Nergisler, güller, karanfiller, menek­
şeler, erik baharları, Timur sonrası dönemin çin işi veya hatayl
repertuarının harika lotüsleri ve şakayıklarıyla karışmıştır.
Bu kompzisyonlarda görülen doğacılık29 eğilimleri ortaça­
ğın bitki desenlerinden resimlendirilmiş bitkibilim yapıtlarına
geçiş dönemini tamamlamış olan (yaklaşık l 5 50) Avrupa natu­
ralistleri, Özellikle İtalyan Ulysse Aldrovandini ve Matthioli ile
kesinlikle bağlantılıdır. Bağlantıları izlemek gerçekten çok güç­
tür ama yine de İznik çinilerindeki çiçek repertuarının bahçe çi­
çekliğinden çok botanik çiçeklerden oluşması (no. 14ideki
gentiana saplarındaki çiçek tomurcukları) bu bağlantıyı güç­
lendiren bir örnektir.
77
 Birçok yerde lalenin Avrupa'ya ilk kez Busbecq tarafından
getirildiğinden söz edildiğine göre bunun nedeni muhtemelen
»mektuplar«ında belirttiği Trakya'daki lale tasvirleridir. Fakat
mekuplarında Avrupa'ya beraberinde lale götürdüğünden hiç
bahsetmez (ayrıca tabiat bilgisiyle ilgili çizimleri Avrupa'ya hiç
ulaşamamış da olabilir) . Clussius'un lale fidan ve tohumlarını
Busbecq'den aldığını söylemesine rağmen bu 1 5 70 veya 1 5 7 1
yılında30 İstanbul' dan dönüşünden çok sonra ve birçok Avru­
pa'lının artık memleketlerine botanik malzeme gönderdiği bir
dönemde gerçekleşmişti. Sözü edilen fidanların » Tulipa versi­
color« olma ihtimal yüksektir ve bunların Avrupa'daki melez
bahçe lalelerinin geliştirilebilmesinde büyük yardımı olmuştur.
Ancak yaban laleleri, Busbecq'in l 5 5 2'de İstanbul'daki göre­
vinden çok önceden beri İtalya, Güney Fransa ve İspanya'da bi­
liniyordu.
Tarihleri bilinen veya tahmin edilebilir İznik çini panola­
rında ağırlık yabani çiçekte değil üretilmiş bahçe çiçeklerinde­
dir ve bunlar tahminen l 5 6o'larda gerçekleştirilmişlerdir. Bun­
dan dolayıdır ki Karamemi'nin l 5 66'da süslemelerini yaptığı
Divan-ı Muhibbi, 3 5 no'daki motiflere bir buluştan çok bir
adaptasyon olarak bakılabilir. Aslında bu kitaptaki süslemele­
rin çoğunluğu daha Önce benimsenmiş biçim ve zevklerin tek­
rarıdır. Mesela baş sayfa süslemeleri l 5 5 8'de yazılmış olan
Süleymanname (no. 49) ve daha eski tarihli bir tuğra süsleme­
sinden (no. 9) alınmıştır. Çift sayfalardaki başlangıç kıtala­
rında (ff 2 b- 3 a) yazıların zemini olarak tipik helezoni bahar
dalları kullanılmıştır, yan panolarda da çok renkli çiçek açmış
erik dalları ve ince emekle işlenmiş çiçekli ok şeklinde kenar
süsler31 yapılmıştır. Buradaki yenilikler, beyitleri ayıran altın
ve parlak renkli çin bulutları, yarım palmet, kaplan postu ve di­
ğer bazı soyut formlardan oluşan motiflerin kullanıldığı süsler­
dir. Bunların çoğu birbirine karışmış, melezleşmiş, uzunlama­
sına çizilerek çiçeklere ağaç görüntüsü verilmiş, çifter çifter
dallara sıralanmış bir biçimde resmedilmişlerdir. Yanlardaki
geniş boşluklar farklı bir çiçek repertuarını sergiler. Şablonla
yapılmış olma ihtimali yüksek olan bu kısımda çoğunlukla al­
tın veya gümüş mürekkeple çizilmiş, karmen kırmızısı ve mavi­
lerin yer yer eklenmiş olduğu dağınık çiçekler bulunuyordu.
Üslub farkının nedeni farklı teknik uygulama olabileceği gibi
motifleri sıkıştırma gerekliliği olmayışı da olabilir, fakat Kara­
memi'nin imzasına hiç rastlanmaması buradaki süslemelerin
bir başkası tarafından yapılmış olma ihtimalini ortaya çıkar­
maktadır.
Oldukça sıkışık bir biçimde uygulanmış süslemelerin bazı
özellikleri albümün tezhipli baş sayfasında (no. 5 5 b) ve diğer
yazılı sayfaların bordür ve fon bezemelerinde tekrarlanmakta­
dır. Bu da Karamemi'nin bunlarla da ilgilenmiş olduğunu gös­
terir (büyük ihtimalle l 5 66'da Kanuni'den hemen sonra öl­
müştür) . Her ne kadar Karahisarl'nin 1 546 - 47 tarihli Kur'a­
nındaki (ııo. l 9 a) bazı özellikler, Divan-ı Muhibbi ( 1 5 66) de de
görülebiliyorsa da ve yine her ne kadar Mustafa Ali, Menakıb-i
Hünerveran'ında32 Karamemi'yi beceri açısından farklı bir
yere koyuyorsa da, atölyenin başı olan ve oldukça fazla yöne­
tim sorumlulukları üstlenmiş bir kişi için sıkıştırılmış bir
minyatür stil ile bu kadar iş üretmek hemen hemen olanaksız­
dır. Her ikisi de 1 5 5 4 - 5 5 'te tezhiplenmiş Abdullah el-Sayrafi
Kur'anı (no. 24) ve Hamburg Divan-ı Muhibbi (bkz. s. 105) bi­
çim ve stil olarak öylesine farklıdır ki, imza veya atıflar olmasa,
bunlara hiçbir zaman Karamemi'nin işi denmezdi.
Tezhip sanatının - uygulamanın getireceği teknik ve pratik
kısıtlamalardan uzak - bir tasarım sanatı olması nedeniyle dahi
yalnızca, aynı zamanda yazı atölyesi başı (üstad el-kutub) olan
üstün bir tezhip ustasının, diğer saray sanatları süslemelerinde
de fazlasıyla etkili olacağı beklentisi teorik olarak akla yatkın
gelebilir. Ancak ilginçtir ki, ciltlerde (no. 28 a - b) bile benzer
motiflerin işlenişleri farklıdır. Nakkaşan her ne kadar duvar re­
simleri yapmakla da görevlendiriliyor idiyse de, Süleymani­
ye'de olduğu gibi33, günümüze kalabilmiş olanlar tezhipten çok
cilt süslemeleriyle benzerlik taşır34• Süleyman döneminin son­
larına özgü bazı dekoratif özellikler ve konular Örneğin uzun
tüylü yapraklardan oluşan saz stili (bkz. 39 b, 5 3, 5 5 f. ve 106
no'lu kaftan) ve harika çiçekler tipik tezhip repertuarındakiler­
den bağımsız olarak gelişmişlerdir. Yani, kısaca belirtmek ge­
rekirse, saray hat atölyeleri merkeziyetçi bir kurum olmasına
rağmen belirli ölçüde ihtisaslaşmaya da hak tanıyordu.
;
Tezhip sanatının etkisi, mekanik çoğaltılma olanağı ile ba­
ğımlı idi. Çoğu boyaların mat olmasından ötürü ne kadarının
taslak yapılarak, ne kadarının da usta tarafından yapıldığını
belirleyebilmek çok zordur. Pergel delikleri ve cetvel çizgilerine
bile çok ender olarak rastanlabildiği için bu konuda çok az fikir
elde edilebiliyor. Divan-ı Muhibbl'nin (no. 3 3 ) kenar süsleme­
lerinde olduğu gibi çok bariz şablonlu çalışmalara pek ender
rastlanır, zaten şablon ince işlerin çoğunda da elverişli olmazdı.
Bu dönem ustalarının serbest el çalışabilme yeteneklerini sü­
rekli azımsama eğilimi olduğundan, sırf gözle yapılan incele­
meler ve değerlendirmelerle sonuca varmak yanlış olabilir.
Buna rağmen, kenar süslemesindeki oklar gibi bazı tekrarlan­
mış motifler (özellikle Karahisarl'nin Kur'an'ında - no. l 9 a -
köşedeki oklar, özellikle merkez oka saplanan yarım oklar
öylesine dik çizilmiştir ki bunların elle yapılmış olma ihtimal­
leri azdır) veya albüm sayfalarındaki (no. 5 5 b) köşeler, kıv­
.1
rımlı kenarlar, bulut şeritleri ve birçok hat sayfasının zeminin­
deki mavi kıvrımlar (no. l l) yapılırken şablon kullanılmış
olma olasılığı çok yüksektir. Motifler ve bunlardan oluşan de­
· '
senlerdeki çeşitlilik, şablon kullanıldıysa bile çok sayıda şablon
olduğunu gösterir35• Kanuni'nin Kur'anının başlangıç sayfaları. İstanbul, 1 5 2 3-24. Bkz. Kat. no. 1 8
Kur'an süslemeleri ile dini olmayan belgelerin süslemeleri
arasındaki farklılığın önemli nedenlerinden biri de ikincilerin
Serkatiplik evraklarında kullanılması ve daha görkemli şekille­
riyle tuğranın ağır formunu ve metnin heybetli dilini tamam­
layıp daha iyi ortaya çıkarıyor olmasıydı (bkz. s. 76) . Üzerinde
tarih bulunan belgelerden anlaşıldığı kadarıyla süsleme artık
l 5 50 yılı dolaylarında standart bir şekle sokulmuştu: tuğranın
yatay halkalarında bunlara eşlik eden helezoni şekiller, dikey
olanlarında ise erik dalları, çiçekler ve soyut motifler. Süley­
manname'nin (no. 49, ff 1 6 - 2 a) ithaf sayfası ve şüphesiz Di­
van-ı Muhibbl'nin Karamemi'ye ait (no. 3 5 ) süslemeleri bu re­
pertuardan yararlanılarak oluşturulmuştur. Saray buyrukları­
nın duyurusu Padişahın ısmarladığı el yazması kitapların tezhi­ işgücü miktarını mümkün olduğunca çoğaltmaya çalışırlardı. sunda Serkatiplik birinci rolü oynamaktaydı ama gene de en
binden dahi daha fazla aciliyet taşıyan bir olaydı. Zaten Salta­ Tuğra ve dini olmayan el yazmalarının tezhiplerindeki benzer­ güzel tezhiplerin çoğu basmakalıptır. Bundan dolayı her özel,
nat gecikmeyi kabul etmezdi. Tezhip ustaları bu nedenle Serka­
likler, bu iki merkez arasındaki bağların ne denli sıkı olduğunu zarif süslemeye rastlandığında Karamemi'yi anmak için bir ne­
tiplik ve yazı atölyesi arasında mekik dokur ve zaman zaman gösterir. Çoğu durumda hem yenilik, hem de üretkenlik konu- den yoktur.
79
-
 1 Ali l98ı.; cf. Dickson ve Welch 1981, passim.
2 Derman 1970, ı.69-89; id. l98ı.; Lowry, Petsopoulos l98ı. içinde,
l69- 9ı.
3 R. Anhegger, Otto Dom 1941, 166, ı.-3 numaralı, 8 Muhar­
rem/ı.1 Mayıs ve 4 1 Rabi/r 5 Temmuz l 57ı. . Mustafa Ali ilginç bir
şekilde, Kalemiye katkılarını gözardı ederek, Kanuni döneminin
başındaki genel yaklaşımı, yani Kalemiyeyi medrese eğitimli ilmiye
sınıfının alanı olarak kabul etmeyi yansıtmaktadır. Ali kendini
medrese eğitimli ilmiye sınıfına ait sayıyordu. Dönemin sonunda
durum değişmiş, Kalemiye yüksek seviyeli bir devlet memuriyetine
eşit düzeye yükselmiş ve dolayısıyla Kalemiye yazman ve hattatları
hakimiyetten kurtulmuşlardır.
4 Minorsky et al. 1959, 167.
5 Salman 1978, 3ı.9- 34; Minorsky et al. 1959, 34- 38. Nestalik
Kur'an bu dönemde Şah Tasmasp atölyesinin baş tezhip üstadı Ha­
san al-Bağdadi tarafından 970/ 1 5 6ı.-63'te süslenmişti.
6 Fekete l9ı.6.
7 »Celalzade Mustafa«, IA; Uzunçarşılı 1958, 392-441.
8 Çulpan 1970, 291-99.
9 Ali 1982, I I2.
10 Karabacak 1913, 41-5 1.
11 Duda 1983, 109-160.
12 Maruz 1971; id. 1974·
13 Tschudi 1932, 3 17-287; Abrahamowicz 1950; Bombacı 1965,
41-n, bkz. Mahmut H. Şakiroğlu, » 1 5 2 1 tarihli Osmanlı-Venedik
anlaşmasının asıl metni«, »Tarih Enstitüsü Dergisi« 12 (İstanbul,
1982), 387-404.
14 Krallitz 1921, Maruz 1974·
15 Menage 1985.
16 Orgun 1949, 201-220.
1 7 Wittek 1948, 3 r r- 3 34, Umur 1980, 1 5 5 -173 Kanuni ve Şehzade-
lerin tuğraları için, »Tughra«, El i.
1 8 Heyd 1960.
19 Özel görüşmeler.
20 İstanbul 1986.
21 Cf. Abbasi Halifesi el-Mütevekkil tarafından Rawda'da dikilmiş
Nil' in su yüksekliğini ölçmede kullanılan aletin Üzerindeki yazılar.
Bunlar daha sonra dokuzuncu yüzyılda ibn-i TCılUn tarafından de­
ğiştirilmiştir. K. A. C. Creswel, »Early Islamic Architecture« il
(Oxford, 1940), 304.
80
22 Örneğin, »Shibab-al Din Suhrawardl»nin »Hikmat al-Ishraq«ı
(TKS A. 3267) 882/1477-78 tarihli.
23 Rogers. IJMES 14 ( 1982), 2 8 3 - 3 1 3 ; Washington 1987, 288.
24 Gettens ve Stout l 966, l ro.
25 Ettinghausen 1977, 3 4 5 - 3 56.
26 E. g. Zand 1977, 463- 479.
27 Safevi süslemeciliğini incelemiş hiçbir çalışma yoktur (British Lib­
rary, Or 226 5). Zengin kenar süslemeleri hiç naturalist çiçek resmi
taşımaması bakımından ilginçtir. Cf. Nitley 1979·
28 Kappert 1981, r r 6a-177a; Uzunçarşılı 1976, 5 5 -65; Belon du
Maus 1 5 88, 458-459.
29 Demiriz 1986; id. 1977, 41- 5 8. Sonraki yazı Topkapı Sarayı
Kütüphanesindeki (Koğuşlar 23) 954/r 5 47-48 tarihli ve sarayda
hiç adı geçmeyen bin İlyas tarafından imzalanmış bir Kur'anla ilgi­
lidir. Büyük ihtimalle bu Kur'an özel bir istek üzerine yazılmıştır.
Süslemeleri üç ayda tamamlanmıştır ve olağanüstü imzadan anla­
şıldığı kadarıyla bu süsleme bir yenilik taşıyordu. Buradaki natura­
list karanfil ve lale formları, Karamemi'nin Dlvan-ı Muhibbl'si ve
benzeri işlerin mütevazi habercisidir.
30 Contin 1939, 98-99.
3 1 Demiriz 1986, 278- 303.
32 Demiriz 1986, rr7; cf. ve Yağmurlu 1973, 79-1 3 r .
3 3 Barkan 1972; 1979, l-I I, Rogers, IJMES 14 (1982), 299- 304.
34 Otto-Dorn 1950, 4 5 - 5 4.
35 Bu olgu, tezhipte tek bir ustanın işi veya tek bir stilden söz edileme­
yeceği sonucunu gösterir. Halbuki Zeren Tanındı'nın çalışması
»Abd Allah el-Sayrafi« Kur'anının (no. 24) ilk sayfasında o eserin
»Ser Nakkaşan-i Dergah-ı Ali ve Ustad al-Kutub« Kara Mehmet
Çelebi'ye ait olduğunu söyleyen yazıyı ispatlama gayretidir. Kara
Mehmet Çelebi'nin yazı gelişmesini inceleyebilmek için çok az
eseri vardır. (cf. Ünver 195 l). Ama görülür ki zaman ve çalışmadan
tasarruf edebilmek için birçok usta ve çırak ortaklaşa çalı şıpa yap­
mıştır. Böylece şablon ve kalıpların kullanılması gereği ortaya çı­
karak homojen görünüşlü sonuçlara ulaŞılabilmiştir.
7 Kanuni Sultan Süleyman'ın Tuğrası
Kalın kağıt üzerine mürekkep, altın varak ve guaş
Tarihi: l 5 5 0-6o civarı
Boyutları: 164 cm x 247 c�. (çerçevel,i)
TKS GY 1400
Kaynak: İstanbul 1983, E 5 3 ; Washingtori 1987, no. l
Dikey çizgilerle tuğranın kuyruğu arasında oluşmuş panolarda
çok renkli erik dalları, dipleri yeşilliklerle kaplı lalelerin, gülle­
rin ve sümbüllerin arasından yukarı çıkar. Bahçe çiçekleri sıra
sıra dizilmişlerdir. Panolar, karışık hurma yaprağı motifleri, si­
yah, pembe ve altın yaldız, lapis mavisi ve karmen kırmızısı
vurgular, tüylü yaprakların oluşturduğu desenler, bulut küme­
leri Safevi türü çiçeklerle doldurulmuştur. Bunlardan bazıları
harflerin kesiştiği yerlerde olduğu gibi altın fon üzerindedir.
Büyük yuvarlaklar birbiri üzerine oturtulmuş iki farklı hele­
zon! düzenlemeyle doldurulmuştur. Burada yukarıda sözü edi­
len farklı motifler lotüs ve nar formlarıyla birbirine bağlanmış-
tır.
Resim için bkz. sayfa 4 5 .
8 Ferman
Aharlı parşömen, divani, 12 satır
Tarihi: l 5 50 civarı
Boyutları: 42,J cm x 164,5 cm
IEM 2238; 1916'da ilmiye idaresi Evkaf Müessesatı'nd an alınmış.
Kaynak: Bombacı 1965, Fig. 7; Washington 1966, no. 86; Petsopoulos
1982, no. 1 8 5 ; İstanbul: 1986, no. r r ; Washington 1987, no. 2
Buyruk isimsiz birine hitap etmektedir fakat bunun Başvezir
Rüstem Paşa olma ihtimali vardır. ilk satır mavi renkle yazıl­
mış ve nişan kelimesindeki noktalar altın varakla işlenmiştir.
Sesli harfler de mavidir ve satır boyunca her kelimenin sonunda
altın bir nokta vardır. Kalan satırlar ya siyahla yazılmış veya si­
yahın üzerine altın tozu dökülmüştür. Kur'andan alıntılar ve
dualar da altın varakla yazılmıştır. Kontur kağıdın sol köşe­
sinde, mat bir mavi veya gri ile üç nokta olarak belirlenmiştir.
Tuğra altın varak gonca helezonları ve i<.üçük mavi bulı.ıt
kümelerinin oluşturduğu bir dik açılı üçgenin içine yerleştiril­
miştir. İçinde da'iman yazılı iç halka mavi tomurcuk helezonla­
rıyla doldurulmuştur. Dış halkanın içinde ise altın tomurcuk
üzerine mavi ve altın yaldızla yapılmış üç boğumlu simetrik
madalyonlar vardır. Bu tuğranın yaldız ve süslemeleri British
Museum'daki (OA 1949, 4-9, 086) Bombacı tarafından Ka­
nuni devrinin son bölümüne ait olarak tarihlenmiş tuğranın­
kine benzemektedir.
Onbirinci satırın sonlarına doğru bir dizi ünvan yer almak­
tadır. Bunlardan bazıları onun Kanuni'nin bakanı olarak mev­
kiine, bazıları Kanuni'nin ordularının başkumandanı ve böy­
lece İslam saflarının da kumandanı, diğerleri ise kendi mükem­
meliyetinden söz etmekte ve başarılarının ve Başvezirlik rütbe­
sinin uzun ömürlü olması için dua etmektedir. ı 5 5o'de Os­
manlı Serkatipliğinde tuğranın formunun standartlaştığı görü­
lür fakat » dirgham-i palang intikamı« (pantere benzer intika­
mın aslanı veya keskin kılıcı) gibi ilginç formüllerin İbrahim
Paşa'yı İmparatorluk ordularının başkumandanı (Serasker)
görevine getiren Şaban'ın başı 93 5/Nisan ortası ı 5 29 (Feridun
ı274 - 7 5/ı 8 5 8, ı, 544- 46) tarihli berat'ta uygulanmış olduğu
da bilinmektedir.
8ı
-- ____._
 9 Ferman
10 Ferman
Trabul us Sancağına bağlı köylerdeki temlikname;
Başvezir Sokullu Mehmet Paşa'ya Vize (Batı Trakya.) , P�şa (� ulgari­
ipekçilikten elde edi­
len gelirlerin (harir mukat aası) ve toprak gelirler
inin Kudüs'teki vakıf­ ..
larında kullan ılmak Üzere Hürrem Sultan 'a verildi stan) vb. sancaklardan mülk olarak verilmış koylerın ozet lıstesı. 2 3 Re­
ğini bildirmektedir.
21 Rabi 959/r6 Nisan 1 5 5 2 tarihilidir {E 7816/r cep 976/r2 Ocak 1 5 56 tarihili. Arka sayfada iyi bir Osman! � y� zısıyla
, E 7816/ 3 - I I 22 Zil­ .
hicce 957- Şevvalbaşı/967/Aralık 1 5 50 - Haziran Sultan Selim'in bir temlikname ve iki mülknamesi olarak sozu geçen
1 5 60).
Kağıt rulo, divani yazı, satırlar altın varak ve siyah sancakların kazaların ve nahiyelerin listesi belirtilmiştir.
mürekkep
Boyutları: 41 cm x 168 cm Altın serp rr:eli kağıda divani tarzda yazılmış, 38 satır; altın, siyah ve
TKSA E 7816h mavi mürekkep kullanılmış
Kaynak: Heyd 1960, 143 - 44, Stephan 1944, Boyutları: 46,2 cm x 373 cm
170- 94, Taşkıran 1972;
Altındağ 1985 no. ıo2, E. 7816/ 1 - I I ; Washington IEM 4125; l968'de sanatçı Cemil Aldişen'den satın alınmıştır
1987, no. 3. Yanlış .
olarak Nisan 19 yazar Kaynak: Gökbilgin 1952, 5 0 81 5 ; Umur 1980, Şekıl 128; lstanbul
1986, no. 18; Washington 1987, no. 5
Fermanın başında Kanuni'nin tuğrası vardır. Da'iman yazılı iç
Dua bölümü tamamen altın varaktır ve »Huma Allah al-Aziz«
halkanın Üst kısmında çeşitli bitkiler alt kısmında ise örgü şe­
yazar. Belgenin altında Kazaskerler, diğer üç vezir, dört defter­
klinde hurma dalları vardır. Dış halka helezonlardan, tüylü
dar ve tavkii veya Nişancı dahil olmak üzere şahitlerin listesi
yapraklardan ve goncalardan oluşur. Dikey çizgilerin yazinın
vardır.
kuyruklarıyla oluşturduğu küçük bölmelerde bulut kümeleri
Tuğra, kırmızıyla vurgulanmış altın varak ve mavi ile yapıl­
ve tipik tezhip çiçekleri bulunur.
mıştır. İç halkada da'iman ve mavi ve kırmızı karanfiller ve
yaprakları ve altın ve mavi konturlu hurma yaprakları vardır.
Dış halkanın içinde yoğun bir şekilde işlenmiş siyah, altın, mavi
ve kırmızı tomarlar görünür. Üst bölümdeki dikmeler arasın­
daki panolarda kırmızı ve siyah, kıvrım kıvrım bulut kümeleri
mavi ve kırmızı çiçeklerden oluşan sivriler ve bir tüy şeklinde
stilize edilmiş çin lotüsleri yer alır. Belgenin en üst satırı altınla
yazılmıştır. Sola doğru alt kısmında silinmiş mavi ile yazılmış
bir cümlenin izleri görülmektedir. Bunu takip eden kısımda So­
kollu Mehmed Paşa'nın sı fatları yer almaktadır: »Al ghani fi
sabi! Allah« (Allah'ı memnun eden konularda çok zengin olan)
ve onun vakıf kurmadaki cömertliği kinayeyle belirtilmektedir.
Ayrıca bunların devamında araziler ve gelirlerin listesi ve bun-
ların bağışlanma tarihleri belirtilmektedir.
..
Bu belge Başvezirin bir vakıf için yaptığı yardımsever ve co­
mert bağışların resmi şeklinden daha çok anlam taşımaktadır.
Zira Sokullu'nun resmi statüsü Osmanlıların gözünde epey ka­
rışıktı. Her ne kadar II. Selim'in kızı Esmahan Sultan ile evli ise
de aslında Padişahın kölesiydi ve bundan dolayı resmen bir va­
kıf kurabilme hakkına sahip değildi.
Vakfın bina kısmıyla ilgili yapılan bağışlardan burada söz
edilmemektedir ama büyük bir ihtimalle bu İstanbul'da Ka­
�
dırga limanında, l 5 71 'de açılışı yapılmış cam külliyesidir. So­
kullu Mehmet Paşa çok eli açık bir bağışçı idi. Iki vakfiye belge­
sinde (İstanbul, Millet kütüphanesi, Ali Emiri Tarih, no. 9 3 3 )
Transilvanya'daki Becskerek'in (Son Habsburg'ların Papaz
George Martinurzi'nin politikasına kızarak almmış olması
muhtemel) ve diğer vakıfların listeleri vardır. Medine'deki su
yolları, İstanbul Azapkapı'da bir külliye, Balçık'da (Trakya'da)
bir mescid, Kayapınarı'nda (Kuzey Yunanistan' da Sidre Kapısı
yakmında) bir cami ve Kur'an okulu, Becskerek'te bir cami ve
Kur'an okulu II Rabi 961/Mart 1 5 54 tarihli), Bosna'da doğum
yeri olan Soklovik'te bir medrese ve Kur'an okulu, Büyükçek­
mece'de bir mescid, Edirne'ye giden hükümdar yolu üzerinde,
Lüleburgaz'da bir cami, medrese, Kur'an okulu, imaret (aşevi)
ve çok büyük bir misafirhane, Anadolu'da büyük bir medrese,
İskenderun yakınlarında Payaz'da ticaret ve liman merkezleri
ve Niğde yakınlarında Bor' da bir külliye.

11 Hürrem Sultan Vakfiyesi
(f 72a) 28 Receb 947128 Kasım 1 5 40 tarihli, İstanbul' da bir Vakıf Kül­
liyesi, Ankara'da bir cami vb.
73 yaprak, metin Arapça, her sayfada 9 satır özenle kullanılmış nakşi
ve talik etkileri, kenarlar altın ve siyah, noktalar altın, siyah ve kırmızı.
Dua, ayet ve Allah' ın isimleri altın ile yazılmış
Kahverengi deri, madalyonlar, pandanrifler, köşebentler ve kenarları
altın baskılı bulut kümeleriyle süslenmiş bir cildin içinde. Cildin astarı
mavi üzerine kahverengi filigran, sayfa boyutu 2 5 ,2 cm x 17 cm
TIEM 2191 (TIEM'e Giriş 1 919)
Kaynak: Daha fazla bilgi ve bibliyografya için bkz s. 3 8 ff.; Washington
1987, no. 6, yanlış olarak 18 Receb yazılmıştır
f. 7 a Kanuni Sultan Süleyman'ın mavi ve altın varak konturlu
tuğrası.
f. 7 b Kanuni'nin Şeyhülisl:lm Ebussuud (Abu'! Suud Mah­
mud Al Qadi) tarafından çizilmiş vakıf belgeleri.
f. 21 b Hürrem Sultan'ın ünvanları: »A'ıshat el-Zaman, Fa­
timat al Devran, al Sultana al Zahira« (isim boş bırakılmış) ve
en şerefli ünvan olan Valide-i Sultan Emir Muhammed (Şeh­
zade Mehmed'in annesi). Ünvanlar doğal olarak belirgin değil
fakat Başvezirinkine dayanarak yapılmış.
Bunu Kanuni'nin kendi resmi ünvanı takip ediyor ve f.
24 b'nin en son satırına kadar sürüyor; Sultan'ın ismi altın va­
rakla yazılmış. Tabii ki bu Hürrem Sultan'ın ünvanlarını tama­
men gölgede bırakıyor ve onun vakıf kurma ve bağış yapma
konusundaki rolünün Kanuni'ninkilere oranla ikinci derecede
kaldığını ifade ediyor, zira vakıf için bağışlanan mülkler de ona
Sultan'ın bağışıdır.
f. 29 b Vakfın yaptığı tahsisatlar: Bunların arasında İstan­
bul'da Gülşeni Dervişi Hacı Başcı Mahallesinde bir cami, kar­
şısında 16 öğrenciyi barındırabilecek bir medrese, bir Kur'an
okulu (Mekteb il Şerif. . . litalim ül-Kur'an el-azim), bir imaret
ve medresenin yanında bir mutfak ve Ankara' da bir cami.
ff. 4o b - 42 a : Vakıfların korunması ve bakımı ile ilgili mas­
raflar; Mütevelli heyeti ve katiplerce vakıf için yapılacak harca­
maların kesin miktarları.
ff. 42a - 6o a: Personel maaş ve yevmiyeleri ve ayrıca İstan­
bul'daki vakıfların payları.
f. 60 a - b: Arasıra yapılması gereken görevler ve hayırlar (ih-
sanlar).
ff. 63 b - 73 a: Ek ödenecekler.
f. 63 b: Toklu Dede zaviyesine ayda 20 dirhem.
f. 6 5 b: Aksaray kazasında Karapınar Şeyhi Hasan Dede za­
viyesine ayda 12 dirhem.
ff. 6 3 b- 64 a: Anakara Camisi Personeli.
ff. 72 b - 73 a: Şahitler (şuhud al-hal) dört vezir, Başdefter­
darlar, Nişancı Celalzade Mustafa ve diğer Serkatiplik memur­
ları ve padişah nedimleri. Bütün isimler aynı el yazma ustasının
kaleminden çıkmıştır. Aşağıda daha sonra yapılmış tasdikler
yer almaktadır. 1224/ 1 809 - 1 0, 1226/ ı 8 n-12, 1228/ ı 8 1 3 ve
1235/18 19- 20.
Resim için bkz. sayfa 39.
i
12 Fethname 13 Defter-i Yoklama
Muhteşem (Kanuni) Sultan Süleyman'ın Kral 1. Ferdinand'a hitaben iki 96o/ ı 5 52_ 53 yıllarında Osmanlı birliklerinin kral 1. Ferdin.and'ın ha.�
»lrak«a -hem İran hem de Arap Irak'ına - yapılan Irak Seferi (lrakeyn kimiyetindeki Macaristan Kraliyeti sınırlarınd a bulunan çeşıth kalelerı
yoklama defteri
Seferi) dönüşü sırasında yazdığı zafer yazısı (Fetihname).
Kağıt bobin, Divani
. .
32 yaprak alışılagelmiş resmi �azıyla yazıl � ış, ıçınde sık sık Osman! �
yönetimine ait özel yazı olan Sıyakat , la duşulmuş notlar. � ırmm mu
Boyutları: 370 cm x 39 cm, 28 satır .
Bremen, »Staats- und Universitatsbibliothek« Ms. a. 169 rekkeple yazılmış önemli personel notları. Açık kahverengı den cılt.
Kaynak: Hetzer, A.: Turcica. Das Osmanische Reich betreffende Be­ Boyutları: 42 cm x 1 5 , 5 cm
stande, Bremen 1986; Hetzer, A.: Yom Umgang mit orieııralischen Berlin »Staatsbibliothek« PK, MS. or. fol. 4 1 3 2
Handschrifren und Drucken, »Wolfenbütteler Notizen zur Buchge­ Kaynak: Schwarz. Mitteilungen in der SBPK. XVIII (1986), 6 1 f.
schichte« 12, 1987, içinde, S. 2 5 - 5 2
Yoklama defteri yaklaşık 3 500 askerin doğum yeri, yakın akra­
Kapsamlı bir başlangıç (da'vet - Allah'a Hazreti Muhammed'e, baları ve maaşlarına ilişkin temel bilgileri içermektedir. Liste
önce dört Halife'ye, sonra diğer önemli din adamlarına çağın) Kanuni'nin 1 54 3 yılında fethettiği Macaristan'daki Estergon
bölümünden sonra Padişah'ın mavi renkli, kenarları atim çer­ kalesiyle başlamaktadır - yani elektör II. Joachim'in Bra?den­
çeveli Tuğrası gelmektedir (bkz. s. 4 5 ) . Tuğranın altında »ben burg'tan Alman ve diğer Habsburg'lu biriklerden oluşan Impa­
ki . . . « kelimeleriyle başlayan, dört satır uzunluğunda, hüküm­ ratorluk ordusunun kumandanı olarak şehre çağırılmasından
darlık sıfat ve ünvanlarını ve ayrıca hükmedilen ülkerlerin liste­ bir yıl sonra!
sini içeren »Ünvanlar« bölümü gelmektedir. Bu ülkeler ara­ Açık olan sayfa 2 b:
sında yeni fethedilen Azerbaycan, Bağdad, Basra, güney Irak'ta »Estergon kalesini fetheden asker gurubunun maaşları
Muşa'şa bölgesi ve Loristan da sıralanmaktadır. Bu bölüm bü­ [sonra dikey yazı bloğunun altında]
.
yük tip harflerle yazılmış şu cümleyle son bulmaktadır: »Sultan yun us, fetih kumandanı, günde kırk akçe mevcut! [sonra dıkey
Süleyman Şah Hanım«. yazı bloğu olarak]:
Daha sonra şu yazı (elkab - inscriptio) yer almaktadır: »sen (Bulgaristan' da) Tirnovl/Tirnovo kazası, Nıkbolı/Nıkopol
• • .
ki iftiharü 1-ümera'i 1-millet'i 1-meslhlye muhtarü kübera'i t­ sancağı, Büyük Karamanlu köyünden.
rayfet !-'!seviye vilayet-i Nemçe kırali Ferdinandoş . . . « (sen ki Mehmed adlı bir oğlu ve Fatıma adlı bir kızı var. Yuce Ha-
.. •
Irak'ını, Şirvan'ı ve Gilan'ı ve diğer birçok kale ve ülkeyi
hıristiyan aleminin hükümdarlarının ünlüsü, hıristiyan cemaa­ nedanda yeniçeri idi«.
fethetmiştir. Tüm bu girişimlerin kendisini tamamen memnun
tinin büyüklerinin seçkini, Avusturya'nın kralı, Ferdinand . . . )
edecek şekilde sonuçlanması üzerine de şimdi artık başkente
»Avusturya Kralı« hitabı bir aşağılama ·olarak yorumlan­
geri döneceğini yazmakt adır ( . . . »temam-i riza-i şerlfüm üzer.e
malıdır. Böyle bir titr hiç olmamıştır. Habsburg'lu 1. Ferdinand
itmama erişmegi n«/tama mı rıza ve isteğim üzre tamama erıştı-
Roma-Alman Kralı (sonra da İparatoru) idi ve Bohemya ve bir
ğinden . . . ) . .
kısım Macar boyları tarafından krallığa seçilmişti. Kanuni Sul­
.
Bu yazı n Muharrem 942/12 Temmuz 1 5 3 5 tarıhınde Teb-
tan Süleyman, bu belgede ünvanları üç satırdan fazla tutan de­ riz'de kaleme alınmış ve yollanmıştır.
ğerli Sadrazamı İbrahim Paşa'nın (ki kendisi birkaç ay sonra
idam edilmiştir) ordunun bir bölümüyle İran'a Acem vilayetine
Kızılbaş'larla savaşmak üzere yola çıktığı haberini vermekte­
dir. Bu habere göre İbrahim Paşa o bölgenin başkenti Tebriz'i
ve diğer birçok önemli kaleyi ele geçirmiştir. Aynı belgede son­
radan Kanuni'nin diğer bir oduyla bizzat yola çıktığı ve Avcan ·::
ovasında İbrahim Paşa'nın ordusuyla birleştiği belirtilmekte­
dir. İran Şahı ordusuyla Osmanlılardan kaçmıştır. Mevsimin
ilerlemesi dolayısıyla ordu vakit geçirmeden ilerleyerek Bağ­
dad'ı ve oraya ait diğer şehir ve memleketleri, Irak'ın güneyin­
deki Muşa'şa'ların, Suranl'lerin ve Kalhur Kürtlerinin (Kalhu­
ristan) yaşadığı bölgeleri ve Basra'yı ele geçirip Osmanlı İmpa­
ratorluğuna dahil ettikten sonra kışı ( 1 5 34/45) Bağdad'da
geçirmiştir. Kanuni bu süre içinde Hazreti All'nin ve oğulları­
nın, İmam Hüseyin'in ve diğer kutsal ve önde gelen Müslüman­
ların kabirlerini ziyaret ettiğini yazmaktadır. Bu arada İran
Şahı doğu Anadolu'daki Van kalesini kuşatmıştı. Bunun Üze­
rine tekrar Tebriz'e yüründüğü belirtilmektedir. İran Şahı Ka­
nuni'den kaçarak bir elçi aracılığıyla İbrahim Paşa'ya sığınma
isteğini iletmiş, İbrahim Paşa da Şah'ın ricalarını Padişah'a ilet­
miştir. Bunun üzerine bu belgeye göre Kanuni İran Şahı'na
»aman-i şerifi.im« (koruma garantisi) vermiştir.
Belgeye göre böylece Kanuni Allahın yardımıyla Tebriz ve
Bağdad tahtlarını ve bunlara ait tüm ülkeleri, Arap ve İran
 14 Tabakat el-memalik �e deracat el-mesalik
Mustafa b. Celal, Koca Nişancı olarak bilinir, ölümü 975/ı 5 67
532 yaprak, Nesta'lik. Mavi-altın yaldızlı 'Unvan, metnin diğer kısmı
kırmızı renkli çift çizgiyle çerçevelenmiş. Üzerinde altın baskılı
madalyonlar (şemseler) olan-siyahi kahverengi deri cilt.
Boyutları: 27,5 cm x I6 cm, 25 satır
Berlin, »Staatsbibliothek« PK, Ms. or. quart I96I
Kaynak: Flemming. Verzeichnis I, no. I44· Edition: Kappert, P.: Ge­
schichte I98l
Kanuni Sultan Süleyman'ın hükümdarlık döneminin
962/ı 554 - 5 5 yılına kadar olan tarihi. Eser, yazarın oğlu
Mahmud'un Süleymaniye camisi için yazdığı bir şiirle son bul­
makta.
Açık olan sayfada (yaprak ı 89 a), Kanuni'nin bizzat yönet­
tiği bir Osmanlı ordusunun Alman-Roma İmparatorluğuna ilk
girişi anlatılmakta:
»hudud-i Üngürüs nihayet bulub Alaman-i bl-lman sinuri­
dur. İbtida-i zükur-i dinden ila haza'l-hln ol zeminler, süm-i sü­
tur-i müs!imlne yüz sermeyüb hak-i na-pak Seraser erzi şu'a-i
meş'a-le-i küfr ile na-pakdur . . . «
(Macaristan sınırı nihayet bulup imansız Alaman sınırıdır 15 Tevarih-i al-i Osman »Ferandlış-i bl-dlnden ve vilayet-i İspanya kıralı olan karın­
[başlar] . Yüce dinin ortaya çıkışından bu yana bu topraklar daşı ol müşrik-i la'lnden kat' an nam ve nişan bilürmeyüb bi'l­
Yazarı: muhtemelen Cemall (ölümü: 957/ 1 5 50).
müslüman atlılarının toynaklarını görmemişlerdir, bu temiz muvaceh-i 'asakir-i is!amla mukabele ve mukatele eder ki­
218 yaprak, Divani. Ortası madalyonlu (şemseli), soluk altın süslemeli
olmayan topraklar tamamen kafirlerin meşalelerinin şuası ile mesne olmıyıcak Padişah-i 'alempenah hazretleri ol aradan ca­
kahverengi deri cilt. .
kirletilmiştir . . . ) . ' nib-i yesarine gerü Tırava suyı tarafına teveccüh edüb
Boyutları: 29,5 cm x 17 cm, 23 satır
Berlin, »Staatsbibliothek« PK, Ms. or. fol. 4160 (s. ı 5 3 b) « .
Kaynak: Flemming, Verzeichnis I, no. l 4I
(Dinsiz Ferdinand ve İspanya [vilayeti] kralı kardeşi lanetli
putperest nam ve nişan [şeref] bilmeyip müslüman askerlere
Osman Bey sülalesinin başlangıçtan 945/ ı 5 49 yılına dek tarihçesi.
Açık olan sayfa 152 b/1 5 3 a: karşı yüz yüze mukabele edecek ve savaşacak kimse olmayınca
»der beyan-i hikayet-i gaza-i vilayet-i Alaman« (Alman vilayetine [Al­ alemin sığındığı Padişah hazretleri oradan sol yöne doğru geri
manya'ya] yapılan gaza'nın [din uğruna savaşın] öyküsünün sunulu­ Tırava nehri tarafına yönelip . . . ) .
şu).
Tarihçede buradan itibaren gerçeğe uygun olarak akıncı ha­
fif atlıların tamamen yokedilmesi yansıtılıyor ki geri kalanlar
Kanuni 1 5 32 yılında Viyana yönündeki ikinci taaruzunda
da Brandenburg Elektörlüğünün prensi II. Joachim'in güçleri
hayatında ilk ve son kez olmak üzere güçlü bir düşman ordusu
tarafından kısmen imha edilip kısmen esir alınmıştır. II. Jo­
karşısında geriledi. Onu Viyana önlerinde Habsburg'lu ve Al­
achim'in daha sonra Berlin'e getirdiği bu esirler muhtemelen
man İmparatorluğuna ait birliklerden oluşan güçlü bir ordu
Berlin'deki ilk Türkler olmuşlardır.
beklemekteydi. Tarihçe, Kanuni'nin kendi yaydığı propagan­
dayı yansıtmaktadır:

\<\."(
189 .
· '

.· ı
. � '

�L.�i;;((
<...:.J,;4,.,.;,
; ),JJ:;�-,,,;�·
' . \ .
�,,;�J.,·;�µi.ı.h:-��Jc,,_,,,ö,_1 · /.
i11;y,'-'!
':'/
j.�;.JJl�il.J � ·

��.;k:( c-ıj�j�ıJ)���(J:,,·'{Jlt. i... � .ıffen�!)�,��.J�j;f;..�re:;�.i;jf�(f

:· 4'/!J,ıı�i:&!l1r.ff.6J°W�
�h(.VıJ,.;ı;UJy.,�e;,,fe.'djlırt�l�ı:fVi�
'-"'-?Jı:._'V!i,;:hhıJ:�;;J<!('�!,:•>i-.rM(
�JhJ��j��j��pC,;!fl-!·"�4..ti.:J·
'ii �1i:11JJJJj;wl!(f!JJ�·J/t!!'J�J,,,JJ,,�ı.._..4
if/!iPJi�,ıN-i'biıv,1!>5:4.v�
�fa;;,ı;<;;ı�:'·ıfi�ı,M-'�C(..n: �·
�f!.i�J.�e.1lr)P�'1".t...!..��.ftY.,
91�,;:;,;;,j,�,_ ;:;/f�.fef},;,,,_;;ı�. ı ;:- #fi6·�1;;.fj.JJ.%0>;_1�ı"&!�·;,;.;;6].
�-l�;.:�de;,.ilq111ı:� � 1·��""ı:;:._....q,;.e�'"�'�
�AJ;?fitı.?.ıA,.J.111,,;...-J,.,,,�'-./'./.'
;f';�/ 11'Jlı�fıiJ.1�
J1j,.,;;,ı,Q1Pfa��J�J:,i.ı !.,,/};JiiJ;J
�>:h?i,2:-�J.�c::.,J,,,! ...>'f,·.,#/,;,,J.rc.:JJJ�,�o 4-ı,JJ,;J,�<;;;�;;:� .;�ği,.� .

·;.:ı·u1'. :
�y�/J�4.ı:J.P.J���fi;f;J)J�)j,iltoJ4
JJ f.u;; t:tf,h�.J:.��};��J])�·Jl�J!]�--4�;,
"if/fj
?-_�1;,�·�·'-4�.1..M. ·��i/:�1; �fK,;,,bhJ@.0·;06,hf[C{11}A>.
W. '(,,�;;:,ıJ,r..:;d
/
,/f?-tJJ,J.::fi.11,·;;t!/i'�'�·ı11,,,ı · ,,,J>i,.),f,i• .{ );Jf;0
(J>4J'!'.,;,.s"fo,,?;,.W:
!..
...
vi-
t:��
: _,;,.ıı;,.ı
·.
��,,,,"f�,&,
ci;�·,_,ıl;J,1M f'{,.... .
. Y.
'·
J�h'1d1J.1ltJJ\
,�p;���!�"
.•.f./AJ.-,f4fJA?,,,_l:).fQff/'111i;(!c";;:;&1�./ /fJ>)f;_...,;{f:;;;;J,,.,,,,,.�]J,,J,f!-�1"
�
.(!(.;rı;/V,�....,.ıe'..A':'<·1.!ı�fti!fii. . 'J!.,_ıC(»fı�1c.JJ�),Jj..,...__,?, ;c;),Jıf,..;» .
W.}�u,;r;.Jt� f!_,;},.Jo!P,bil,z
�»t.,;,1ı!f�•·•4.f.'<:''J,;JJu4. ·
{o;; ., . '.�@�ı:,,;"/f:ı,(,.J;JJ.f')�)ih
' �f{»_, ,;ilq)_,1/)j}.rr::
• �#P-'{.,fAJt!Jl�
�
:'#.••:ii�),Jc_.A�Ci'};:�ıi/{/' M:��!.'_tJ1....;._:d ;4.Ji;,1,�1;1�J,,_�J
"·

' ı:i!Ji'��/.ıl{J;l,ı;""":i�J,J'<'�'''·"'jc; �ı�.-:�"<l''li.:�•1NıJr;M�":.!1<:J1d.'.1.1 . .· ·

/. v.
�.0��/;jc-',;ı�,J{tif.;,,, •)\1:b..;"�·�-,,,;:ı;W:h,Jc,J.Jjf, 1

:1
f/!
·

t/),J;.;ıf'MP·Y;.J..1-!�-;,bıfavı,1�.J'. ���'JJ;ff�'�}J�u.p:;_�;'•
. .lf..o/;};•",;f.u
.,' '. %'ft,:1�,(:,;,;ıüJ;.;J.YtlPf �\ı·/·i!�����<i''-;l!!:.uffı!!
- � ...

!' ·.·:
;;•.; .
'j ·' •� t

\·
1
'ı.

,, .

86

16 (Tercüme-i) Behcet et-tevadh
1457 yılında »Şükrullah b. Şihabeddin b. Zeyneddin Zeki« tarafıııdan
farsça yazılmış dünya tarihinin türkçe çevirisi. Çeviri Mustafa Far izi' -
nin kaleminden çıkmadır; 937/ r 5 30 yılıııda başlanmış ve Kanuni Sul­
tan Süleyman'la Sadrazamı İbrahim Paşa'ya atfedilmiştir.
468 yaprak, 1 5 satır, çok güzel bir Neshi yazı tekniği, bazı yerlerinin
üzeri çizilmiş, başlıklı, dualı, kısa tanımlar ve noktalar altın mürekkep­
li
Boyutları: 2 5 cm x 1 6 cm
Oldukça kaliteli, altın yaldız, koyu mavi ve çok renkli sarmaşık çiçek­
lerle ve ince altın işleme girişik bezemelerle işlenmiş başlangıç bölümü
(ünvan)
El yazısının kendisi rr Ocak 1 560 tarihinde tamamlanmıştır.
Berlin, »Staatsbibliothek« PK, Hs. or. 9642.
_ Kaynak: Flemming, B.: Türkische Handschriften I
88
T
,.
Açık olan sayfa 1 b:
Yapıt 13 bölüme (bab'a) ayrılmıştır ve dünyanın ve canlıların
yaratılışıyla başlamaktadır. Bunu takiben (Adem'den İsa'ya
dek) Peygamberlerin tarihi, Hazreti Muhammed'in tarihi ve
Müslümanlığın başlangıç döneminin tarihi bölümleri yer al­
maktadır. Onuncu bölüm ünlü yunan filozoflarına ayrılmıştır.
Onbirinci bölüm İran hükümdarlarının tarihini anlatmakta­
dır. Onikinci bülümde Abbasilerin, Fatımilerin ve Selçuklula­
rın tarihi sunulmaktadır. Sonunda, onüçüncü bölümde Fatih
Sultan Mehmed'e kadar Osmanlı Hanedanı'nın tarihi gelmek­
tedir.
17 Kur'an
İstanbul' da II. Bayezid için Hamdullah tarafından yazılmıştır.
377 yaprak, »muhakkak« siyah mürekkep, her sayfada 14 satır vardır.
Bölüm sonları altın varak süslemelidir. Her ro kıt'ada bir sure başlık­
ları ve kenar madalyonları bulunur. Giriş sayfası (ff. 1 b - 3 a) ve metnin
başlangıç sayfası tezhiplidir.
Son sayfa (f 337 b) 901/1495 - 6 tarihli orijinal açık kahverengi mühürlü
deri cilt, ortadaki madalyon, pandantifler, köşebentler ve çerçevede
baskı ve altın varaklı çiçek demetleri, bulut kümeleri, hurma yaprakları
ve yoncalar vardır. Cildin astarı sütlü kahverengi olup aynı tür süsle­
melerle kaplıdır.
Boyutları: 28,2 cm x 20 cm
TKS EH 72
Kaynak: Karatay1962 - 69 no. 798; Washington 1987, no. 7
- ,_
1
'.
-;--
Şeyh Hamdullah Buhara'lı Suhravardi Şeyhi Mustafa Dede'nin
' oğludur. Mustafa Dede Yakut el Mustaslml ve Abdullah el
Sayrafi gelenekleri üzerinde çalışarak onları Osmanlı zevkine
göre uyarlamıştır.
Şeyh Hamdullah Mnasya'da yaşadığı dönemde II. Bayezid'­
e hocalık yapmıştı, daha sonra İstanbul'a, saraya atanarak Sul­
tan ve oğullarına yazı dersi vermişti. Çok Üretken bir yazı usta­
sıydı, anıtlara yazılar hazırlamıştı (örneğin Bayezid'in l 5 05'te
açılışı yapılan kendi camisindeki yazılar) . Başlangıç bölümün­
den anlışalacağı gibi (ff. 32 7 b- 328 a) Kanuni dönemindeki
yazı metinlerinin düzenleniş biçimi ve birçok beğenilen motif­
ler ve süsleme araçları yıllar önce Timur döneminde geliştiril­
miş standartların özel olarak Osmanlı formlarına uyarlanma­
sıdır.
18 Kur'an
İstanbul'da Kanuni için yapılmış 477 yaprak, ağır, cilalı, su lekesiz ka­
ğıt, rr satırı özenle muhakkak'lanmış. Kıta bitimleri, yan girintiler,
madalyonlar ve sure başları tezhipli.
İthaf ve dua (f. 477a -b) 930/ 1 5 2 3 - 34 tarihli tezhipleri yapan ustalar
»nakkaş Bayram bin Derviş Şir« ve yazan »Abdullah bin İlyas«, kızıl
kahve deri cilt, ortadaki madalyon köşebentler ve kenarlar baskılı. Cil­
din iç yüzünde altın yaldızlı bir çerçeve vardır ve ortadaki madalyonda
baskıyla yapılmış bulut kümeleri, kurdeleler ve küçük çiçekler bulunur.
Sayfa boyutu: 25,5 cm x 17 cm
TKS EH 5 8
Kaynak: Karatay 1962 - 69, n o 8 r o; Yağmurlu 1973; İstanbul 1983, E .
5; Washington 1987, n o . 8
ff. l b - 2 a (giriş). Baş sayfa mavi, çeşitli renk ve çeşitli altın ton­
larında yıldız motifleriyle süslenmiştir (no. 2 5'in cilt süslemele­
rine benzer) . Madalyonlar ve pandantifli bir takım motifler ke­
nar süslemelerini oluşturur, ayrıca uzun mavi girintili süsler de
vardır. ff. 2 b- p'daki pandantifli kenar süslemelerine benzer
fakat onlar Kur'an metninin üst ve alt bölümündeki panoları
çevrelerler.
Resim için bkz. sayfa 79.
19 a Kur'an
238 yaprak, zarif »muhakkak« veya nakşi, sayfada 15 satır, altın çer­
çeve, tezhipli sure başlıkları, kenar süsleri, tahminen Bağdat'ta
705/ro35 - 36'da yapılmış bir Kur'andan (TKS EH 249) alınmış ro-kıta
bitimleri.
f. 2 3 5 b »el Karahisarimin talamidh Seyyid Esadallah el Kirmani« im­
zasıııı taşır. Tarih 9 5 3/ 1 5 4 6 - 47 olarak talik tarzı yazıyla atılmıştır.
Modern Cilt
Boyutları: 28,6 cm x 18 cm
TKS 4+999
ff l b - 2 a çift sayfa tezhipli birinci Sure ve ikinci Surenin başı.
Bunlar besmele ile çevrelenmiştir ve son satır büyük olarak si­
yah konturlu altın varakla, mavi ve kırmızı dianthus zemin üze­
rine ve siyah haraka ile yazılmıştır. Bunların arasında nakşi
tarzda yazılmış ana metin yer alır. Çevresinde tüylü yapraklar­
dan çıkan, birbirine geçmiş gümüş erik dallarının oluşturduğu
oval panolar yer alır. Üst ve altta sure başlıkları ve kıta sayıları
vardır. Çerçeve inanılmaz bir şekilde birbirine girmiş tüylü
yapraklar ve tomurcuklardan oluşmasına rağmen kompozis­
yonun bütünü birbirine zıt panoların, motiflerin, renklerin
oluşturduğu müthiş bir Karamemi eseridir (cf no. 32) .
Resim için bkz. sayfa 90-9ı .
19 b Kur' an Cildi
Tarihi: 17. yüzyıl
Boyutları: 29,3 cm x 18,2 cm (tek pano, kıvrık kısımlar hariç)
TKS 2/2097
Kaynak: İstanbul 1983, E. 269; Washington 1987, no. 9 b
B u kapak Karahisar! Kur'anı (no. 19 a) için daha sonra kullanıl­
mıştır. Gümüş kumaştan yapılmıştır. Bu kumaşa gümüş tel ile
kahverengi ipek karıştırılarak altın kaplanmış karton (mu­
kavva) görünümü verilmiştir. Süsleme olarak kakma altın pla­
kahi. r, madalyonlar, yuvarlak köşebentler ve çerçeveler kulla­
nılmış ve bunlar altın çivilerle çakılmıştır. Üzerlerine ayrıca
yakutlar, turkuazlar ve inciler ınontii rlerle tuttunılnıuşnır.
Resim için bkz. sayfa 92.
 · . ·..

_,_ ·

' ·

)-
/

Kur'an. Kat. no. 19.

1 b - 2 a no. lu
yapraklar. Açılış
suresi ve ikinci surenin
başlangıcı.

91
 1
l

20 Hat Albümü
22 yaprak, altın tozu serpme yapılmış kağıda siyah ve altın mürekkep
kullanılmış, her sayfada üç-dört satır çeşitli yuvarlak üsluplar kullanı­
larak uzunlamasına dikdörtgen şeklinde düzenlenmiş, yaprakların ar­
kaları boş bırakılmış.
ff. I 9 b - 2oa imza yarı talik yazı (cf no. I2) ... »al Karahisarl min tala­
midth Sayyid Asadallah al-Kirman(«, 9601 I 5 52-53 tarihli. İmza yazı
ustalarını ve metni öven Farsça beyitlerle çevrili.
Orijinal mühürlü, altın yaldızlı deri cilt kapağı
Sayfa boyutları: 37,5 cm x 26 cm I 38 cm x 26,2 cm.
TKS A 3654
Kaynak: Washington 1987, no. I I .
21 Hat Örnekleri
Eserin ana bölümünde ( ff. 3 b - 1 8 a ) çeşitli yuvarlak yazı bi­ »Surat-el An'am«, çeşitli hadisler, »Kasldat el Burda«dan parçalar ve dörtgen ve daha büyük kufi bir kare içinde besmele ve CXII
çimlerinde alfabe çalışmaları vardır. Bunlar çok küçükten bü­ dualar, Ahmet Karahisarl tarafından çeşitli biçimler kullanılarak yazıl­ sure siyah ve altın varkakla yazılmış.
yüğe çeşitli boyutlarda yapılmış tüm alfabe veya çeşitli harf ça­ -
. ��··_·,_- ��-- --. ;--.�'; mış (imzalar ff. I2 b/ 5 a)
... .
f. 2 a: Zincirleme yazı (musalsal), »al-hamdu li-vall al-hamd

�w.��.y�pı· ·_:·-; ,- :.'" i

lışmalarıdır. Kimi tek tek, kimi birleşik biçimde, alfabetik I 5 sayfa, ağır saman kağıda yapıştırılmış, altın tozu serpmeli parlak be-

>� yaz kağıt üzerine altın siyahla yazılmış.

·
(Sic), al-vali« siyah çerçeveli küçük noktalardan oluşmuş gül
sırayla veya sırasız, altın varak, siyah, bazen de kontrast kon­ motifleri ile yazılmış. Al-hamd altın varak.
_, T'lrihi: I 5 5o civarı
turlarla yapılmış çalışmalardır. Büyük harfle yazılmış her satı­ . . .

,.,..' .-. : . ·
İmzalar tipik yarı talik yazıyla yazılmış: »Maşa adaf al­
• o
- :
·. - Q
- ' Deri cilt, altın Üzerine bez baskıyla madalyonlar, pandantifler, yapraklı
rın arasında nakşi veya muhakkak uslupta yazılmış dini for­ yeşilliklerden çıkan tüylü yaprak kümeleri yapılmış. Cildin astarı gü­ duafa va turab akdam al-masakin al-fakir Ahmad al-Karahi­
.
müller yer alır - istida, besmele, »vabihi nastaln« gibi. ("':
.·. ..• .
l
·.
·: · ·. . . ..._ .
· - _ : müşlü, kalın sarı kağıttan yapılmış.
sarl (güçsüzün en güçsüzü . . . Karahisarl tarafından yazılmış) .
Sayfa boyutları: 50 cm x 35 cm
TIEM I443, I9I4'te Ayasofya Kütüphanesinden getirtilimiş. En son cümle, »min Talamidh Sayyid Asadallah al-Kirman!«
Kaynak: Flemming 1977; İstanbul I983, E. 60; Frankfurt 1985, l/76; çok küçük yazılmış. Tevazu bildiren sözlerin eklenmesiyle imza
Washington 1987, ııo. rn. hayli uzamıştır.
Memluk Sultanları Kayt Bay ve Kansuk al-Gavri'nin kütüp­
f. ı b : Besmele, musalsal yazıyla yazılmış (cf TKS Koğuşlar, haneleri için hazırlanmış dini yazılar sayesinde Osmanlı saray­
Muhammed bin Hasan el-Tıbl'nin Kayt Bay kütüphanesindeki ındaki metiler çok gelişmiştir. Bu yazıların çoğu Mısır'ın alın­
alfabe ve yazı örnekleri koleksiyonu). »Al Hamduli'Ilah« yazılı masından sonra Topkapı Sarayına getirilmiştir.

92 93
22 Dua Kitabı 23 Kur' an Parçası 1 Cilt, »ser-mücellidan-ı Dergah-ı Ali, müsellim el-Kutub«,
Mehmed Çelebi'ye, 963/r 5 5 5 - 56'da.
Hasan bin Ahmed el-Karahisad tarafından (f.7a) 974/ı566 - 67 (yazı 50 Yaprak, 5 satır sülüs ile, kağıt üzerine siyah mürekkep (ff. ıh- 2 a),
ile) yazılmıştır. metin panoları geniş beyaz kağıt çerçeve içine yerleştirilmiş kahverengi 2 Tezhip, »ser nakkaş:in-ı Dergah-ı Ali ve üstad el-kutub«,
7 Yaprak, kenarları altın serpmeli kağıda siyah ve altın mürekkeple kağıda yazılmış. Kara Mehmed Çelebi (Karamemi) 'ye, 962/ ı 5 5 4- 5 5 'te.
yazılmış 9-14 satırlı bir sıra iri ve bir sıra küçük harfle yazılmış, kenar f. 5oa »Katabahu Yakut al-Mustaslml«, metinde kullanılmış sülüs bi­ 3 Kaligrafi (yazı), Abdullah el Sayr:lfi'ye, 745/1 344 - 5 5'te.
panoları ve başlıkları tezhipli. çiminde değil, Ahmet Karahisad'nin imzasında kullandığı yarı talik bi­ 4 Ek metinler (vassall-tamamlayıcı) sure başlıkları v.s. dahil
Modern cilt çimde yazılmıştır. 681/ı282 - 83 (yazı ile) tarihli olmasına rağmen ona
olmak üzere el-katib Hasan veled-i Ahmed el-Karahisarl'nin
Sayfa boyutları: 36 cm x 25,5 cm atfedilmek istenmiş olabilir.
TKS EH 1077 Kızıl kahvlerengi deri cilt, ortada dilimli madalyon baskı, pandantifler, kalemine.
Kaynak: Karatay 1962-9, no. 5636; Derman 1970; Derman 1982, pis dilimli, konkav köşebentler, altın yaldız kakma süsler; cild_i n astarında ff. 3 b - 4 a: Bu en ilginç tezhibli çerçevelerdendir.Çin lotus sap­
9-10; Washington 1987, no. 1 2 madalyon ve yeşil, mavi veya kırmızı kağıt üzerine altın boyalı kağıt ları, fidanları, goncaları ve yapraklarından oluşan bu süsleme
veya deri köşebentler vardır.
III. Murad'ın Viyana Milli Müzesindeki albümünde görülen
ff. ı b - 2 a tezhipli, dikdörtgen şeklinde kenar panoları, f . ıb'de­ Boyutları: 3 3,5 cm x 22,7 cm
»Saz« tarzındaki çerçevelere çok benzer, farklı tarafı siyah ve iki
kinde il. Selim'e ithaf var. ff. 2 b - 3 a'daki tezhipli giriş başlığı TKS EH 227
Kaynak: Karatay 1962 - 69, no. 99, Tanındı 1986; Washington 1987, ton altın mürekkeple yapılmış olmasıdır.
stil olarak Karahisarl'nin Kur'an'ı, yy 999'u (no. ı 9 a) hatırla­
no. 13 Bu tezhip stilinin Karamemi'nin imzalı eserleri veya ona at­
tır.
fedilmiş olanlarla hiçbir benzerliği olmadığını söylemek gere­
Birinci çift sayfa girişinde (ff. ıb - 2 a) üstleri tipik Safevi dü­ kir.
ğümlü, birbirine girmiş saplardan oluşan iri, üçgen biçiminde
çıkıntılı yan parçalar vardır. Alt ve Üstteki boş panolar ve çerçe­
vede uzun mavi girintiler zarif altın çiçeklerden oluşan fon üze­
rine yapılmıştır. Zemin Safevi ve Osmanlı zevkine uggun ola­
rak altın bulut süslemeleri (abrl) ile kaplanmıştır.
Abdullah el-Sayr:lfi ve Yakut tarafından yazılmış Kur' anlar
Şah Tasmalp'ın elçileri tarafından çeşitli fırsatlarda Kanuni'ye
sunulmuştur. Bu durum tezhibin bir kısmının Safevi olması ve
daha sonra sayfaların İstanbul'da birleştirilip ciltlenmiş ola­
bilme ihtimalini ortaya çıkarmaktadır.
Resim için bkz. sayfa 5 5 .

24 Kur'an
Rüstem Paşa hazinesi (kütüphane) için 964/ı5 5 6 - 57 tarihinde hazır­
lanmıştır.
3 30 yaprak, oldukça sıkışık bir tarzda nakşi veya muhakkak yazıyla
yazılmıştır. Her sayfada 15 satır vardır. Daha açık renk kağıt içine yer­
leştirilmiştir. Çoğu kısmında süsleme yoktur.
Tezhipli yapraklar: la, ıb - 2 a, 2 b - p, 329 b - 3 3oa, 33ob.
Bunlardan pek azında ondördüncü yüzyıldan kalma mavi üzerine yal­
dızla yapılmış tezhip muhafaza edilebilmiştir.
Son sayfa (f. 3 3oa) »Katabahu Abd Allah al-Sayrafi fi 745" (yazı ile)/
1 3 44 - 45 .
Modern cilt
Sayfa boyutu: 22,5 cm x 1 5,7 cm
TKS EH 49
Kaynak: Karatay 1962 - 69, no. 141; Yağmurlu 1973; Tanındı 1986;
Washington 1987, no. 14

Kitabın başındaki boş sayfaya yapıştırılmış parçada aynı devre

ait siyakat ile kütüphane müdürü tarafından yazılmış şu atıflar
Kur'an. Kat. no. 24.
bulunmaktadır: 1 3 3 o a no.lu yaprak. Reçineli.

94
95
 III Ciltler (no. 2 5 - 3 1)
Kanuni Sultan Süleyman devri ciltleme sanatı, çeşitli üslupları
kullanarak birçok zengin ve özgün dekoratif geleneklerden
yararlanmıştır. Bunlar İslam ciltlemelerinin bir anlamda erken
»klasik« geleneğini içeren ve Avrupa Rönesansını1 etkilemiş
olan Mısır Memlukları ve Suriye, Bağdatlı Celayir'in2 gelenek­
lerinden esinlenen Timur dönemindeki Tebriz ve Herat ve özel­
likle II. Mehmed ve II. Bayezid3 kütüphaneleri için yapılmış bir
dizi eserde kullanılan onbeşinci yüzyıl Osmanlı üslubudur.
Topkapı Sarayındaki, belki de dünyanın en zengin koleksiyonu
sayılan ve Osmanlılara ait olmayan İslam ciltlemeleri, l 5 3 5 yıl­
larında da muhtemelen orada olduğu halde, el yazılarını4 ciltle­
yenler bunlardan etkilenmemiş ve Osmanlıların yükselme dev­
rinde yapılan ciltlemeler, üslup olarak sadece çağdaşlarından
değil, diğer kitap sanatlarından da çok farklı bir şekilde geliş­
miştir.
Devrin kitap ciltleyicileri tarafından geleneksel olarak kul­
lanılan mühür ve diğer araçlar serbestçe elden ele geçebili­
yordu; bu nedenle başka sanatlara örnek teşkil etmiş olabilir­
ler. Genelde geçerli olan bu olguya bazı önemli örnekler vardır.
Örneğin, Julian Raby5 desenlerini, l 5 14'ten6 sonra İstanbul'a
getirilen Safevi halı dokuyucularına borçla olduğu sanılan ma­
dalyonlu ve yıldızlı Uşak halıları ile Fatih Sultan Mehmed için
yapılmış (çoğunlukla kişisel üslup taşıyan renkli resim ve harf­
lerle süslü ithafları veya ön sayfaları olan) bir dizi baskılı ve yal­
dızlı ciltler arasındaki yakınlığı ve yıldızlı Uşak halıları ile de
ciltlerin filigranlı astarlarının benzerliğini göstermiştir. Yapılış
tarihleri arasındaki bu yakınlık ilginçtir. Tabii ki bu, Herat'ta
Baysungur Kütüphanesindeki o devrin hattatlarından Cafer el­
Baysungurl tarafından, 142 7 kadar eski bir tarihte hazırlanmış
bir raporda belirtildiği gibi, sanatçıların hem ciltler, hem de ça­
dır işlemeleri7 için uygun desenler yapmaları ile bağlantılı ola­
bilir. Hipodrom'da İbrahim Paşa'nın ( 1 5 24) büyük düğün zi­
yafeti (bkz. s. 24 f.) veya 1 5 3o'daki sünnet düğünü için kurulan
ve savaş ganimeti olan büyük Akkoyunlu, Safevi ve Memluk
çadırları, tarihi resimlerde gösterilen Kanuni devri Osmanlı pa­
dişah çadırlarından ( Otağ-ı Humayun) farklı değildir. Bu ne­
denle Uşak desenleri de 15 5 0 - 1 600 döneminin saray kilim de­
senleri gibi, çadır işlemeleri vasıtasıyla dolaylı olarak yayılmış
olabilir8• Tebriz'den l 5 14'te getirilen sanatkarlar listesinde ça­
dır yapanların (haymedüz) da bulunduğu kesindir.
Kanuni devrinin kitap ciltleyicileri teknik olarak onbeşinci
yüzyılın ilkeleriyle çalışmışlardır. Deriyi tahta levhalar üze­
rinde işlemiş, deri üstüne vernik yapmış, mavi, sarı, turuncu
veya yeşil boyalı çok renkli panolar üzerine işlenen astarlar için
filigran kağıt veya kesilmiş deri kullanmışlardır (ancak Mısır
Memllıklarındaki gibi renkli ipekler üzerine yapılmış örnekler
hemen hemen hiç yoktur ve II. Mehmed ve il. Bayezid devirle­
rinde son zamanlarda görülen ince dokuma astarlar geleneği de
sürdürülmemiştir)9. Bu teknik anlamdaki tutuculuk tesadüfi
değildir, zira baskı mühürleri ve kalıplar devamlı olarak yeni­
den kullanılırdı. Bu da tabii kompozisyonların geliştirilme za­
manlarının saptanmasını zo�laştırmaktaydı. Ayrıca bazı ciltler
(bkz. örneğin Herat'ta başlanıp l 5 30 civarında İstanbul'da ta-
------ -- -- --
mamlanan 37 no.'lu Neval elyazıları), bütün resimleri yapılma­
dan önce ciltlenmiş olabileceği için Safevi zevkini yansıtmakta­
dır. Bunlar, anlaşılan Osmanlı Sarayının pek ilgi duymadığı
peri veya hayvan süsleri olan (no. 3 7) 10 vernikli ciltler ve ka­
paklardır. Daha sonraki onaltıncı yüzyıl Osmanlı ciltlemesinin
iki çarpıcı Özelliği, ince deri veya parlak kumaş (no. 29) üzerine
yapılmış renkli ipek ve ağır altın işlemeler ve mücevherli yeşim­
taşı plakaları ve fillrandır (no. 30) . Bunlara kuyumcular veya
nakkaşlar ya ayrı ayrı, ya da ciltleyenlerle birlikte11 hünerlerini
döküyorlardı. Bu özellikler de bir S�fevl geçmişe sahip olabilir,
� ın � sonuçta Osmanlıların her mevcut yüzeyi süsleme eğilimle­
r ı ı H' ı ı ygun düşerler.
Baskılı ve yaldızlı madalyonların, köşenbentlerin, kenar
boşlukların ve zeminin süslemeleri, hem yenilikleri hem de
başka süsleme alanlarına sürekli etkileri bakımından özellikle
önemlidir. 28 a no.'lu örneğin dışındaki madalyon ve köşebent­
ler üzerindeki kıvrımlı çin bulutu süslemeleri, tarz ve düzenleri
bakımından Topkapı Sarayındaki Sünnet Odasının Ön yüzün­
deki mavi ve beyaz çinili kaplamalarla çarpıcı biçimde benzer­
lik gösterir. Safevi işi olduğu bilinen (25 no.'lu) Tefsir cildinin
üstündeki çiçek si.islerinde, hem motif, hem doku, hem de röl­
yefin sağladığı kontrast özelliklerinden yararlanılmıştır. Bu
işin, yine Safevi işi olduğu sanılan (84 no. 'hı) Kanuni'nin kiiçi.ik
kılıcının fildişi kabzasındaki kabartma ve si.islerle benzerliği
vardır. Herhalde cilt si.isleyicileri ve kuyümcular aynı veya ben­
zeri araçları ve mühürleri kullanmış olacaklar ki bunların eser­
leri arasında özellikle benzerlik vardır. Diğer taraftan heinen
hemen her İslam kültüründe olduğu gibi, aralarında belli bir
bağlantı olmadığı halde, mermer oymacılığı ve fildişi oymacı­
lığı (80- 8 1 no.'lu ay;ıalar), onaltıncı yüzyılda Osmanlılarda da
birbirleriyle ilişki! idi r.
Osmanlı ciltlerinin farklı görünüşü 1 540 yılları civarında Farsça elyazması cilt. İstanbul, 1 5 19. Bkz. Kat. no. 25.
artık belli çizgilere sahip olmuştur. Bunlar derin baskılı madal­
yonlar (şemse) ve pandantifler (salbek), dilimli köşebentler ve
kabartmalı bordürler ve bazan da bordürlerde mücevherli pla­
kalara (bkz. no. 34) benzeyen küçük kartuşlardır. İşleme (bkz.
no. 29), bağa (bkz. no. 5 5 a) veya mücevher gibi işlenmiş sert
taşlarla (bkz. no. 30) yapılan çok daha iddialı süsleme teknik­
leri kullanıldığı zaman bile düzen esas olarak aynı kalmaktadır.
Kakmalı kabartmalı si.isler genellikle helezon şeklindeki kıv­ aitse, bu üslubun yoğun bir dekoratif motif olarak iki kullanı­ laınında kullanıldığını belirtmiştir. Safevi resimlerinde »saz«
rımlı bahar dallarını tamamlayan süslerdir (kontr puanlarıdır). mını gösterir; diğeri ise bir sancak Kuran'ı üzerindedir (bkz. no. yatakları çoğu kez aslan ve domuz avlarında gösterilmesine
Bu bahar dalları ise, yaldızlı veya başka renk zemin üstüne ço­ 2 7, son sayfada yazı yok, l 5 50 civarı). Bu örnek, kırık saplarla rağmen, yaprak formunun, arasında ejderhaların ve aslanların
ğunlukla zıt renklerde yapılmış olan ve tam simetrik düğümlü altın üstüne siyah renkte olağanüstü güzellikte işlenmiştir ve ol­ gezindiği veya debelendiği ağaç yaprakları olarak işlenmiş ol­
kurdela ve fiyonk kompozisyonları oluşturan yarım palmet dukça değişik, ancak çok daha geniş bir si.is deseninin sadece ması onun orman anlamı ile ilgili bir oyun olabilir. Bu resimler
veya bulut şeritlerinin altındadır. bir bölümüdür. Her ikisinde de daha küçük tomurcuk, yaprak onbeşinci yüzyılda Tebriz veya Herat'ta 15 fırça veya kalemle
Kanuni devrinin muhtemelen en Önemli yeniliği sayılan ve veya nar (bkz. örnek no. 106) madalyonları içeren, stilize şa­ yapılan büyük forınatlı ağaç yaprakları ve canavarlar gelene­
saz üslubu adı verilen tüylü yaprakları olan kıvrımlı si.is türü, kayık ve loti.is şekillerinden oluşan ( ki bunlar çoğu kez melez ve ğinden çıkmışsa da, bunlardaki ağaç yaprakları hemen hemen
özellikle ciltlerle ilgilidir. Buna rağmen, el yazmaları bazan bileşiktir) girift çin çiçek repertuarında yalnızca yapraklar her zaman loti.is veya asına yapraklarıdır. »Saz« üslubu, el yaz­
yazıldıktan sonra uzun bir süre ciltlenmeden kaldıklarından, yalındır. Batı Ti.irk lehçelerinde »Saz«, testere dişli tüylü yaprak malarının tezhibinden çok baskılı ciltlere özgüdür ancak bu­
cilteleme tarihleri hakkında son sayfadaki yazı her zaman iyi anlamı taşır ve bu yapraklar aslında çoğu kez toplu haldedirler; nun bir yorumu 1552 tarihli (bkz. no. 9) fermanda görülmekte­
bir rehber değildir13. Bu si.isi.in iki şekli şimdiki sergide görül­ fakat Orhan Şaik Gökyay14, Dede Korkut Kitabı, Oğuz Desta­ dir ve bir görüşe göre Osmanlı dekoratif sanatlar süslemecili­
mektedir. Biri Neva'i-i Hamse'nin vernikli cildinde bulunup nında »Saz«ın (arapça sözlüklerdeki açıklamalarına göre) »or­ ğine - tekstil (bkz. no. 1 06), çömlekçilik (bkz. no. 1 4 8- 1 49),
(bkz. no. 3 9 b, son sayfa tarihi 9 3 7/ 1 5 30- 3 1 ) , cilt eğer o devre man, balta girmemiş orman«, »yabani hayvanların yatağı« an- çinicilik, kakma veya kuyuınculuktaki kullanımına - bunların
97
_ _ ___
_ _L
kaynak teşkil etmiş olduğu ileri sürülür. Süslemecilikte »saz« 25 Cilt
yaprakları hayvanlarla birlikte kullanılmış olarak yalnızca bir
»Tafslr-i Husayn, Husayn Vaiz al-Kashifi«, 380 yaprak Farsça metin,
kez görülür; bu da muhtemelen 1 560 civarında yapılmış olan,
nestalik, her sayfada 2 7 satır.
Topkapı Sarayı 16 Sünnet Odası'nın meşhur mavi, firuze ve be­ İstanbul'da »Rafi al-Din Fadl allah al-Tabrizi« tarafından yazılmış, 20
yaz çini panolarıdır. Ancak, desen lerinin şekillendirilişi ve dü­ Recep 925/18 Temmuz 1 5 19 (f 38oa).
zenlenişi her ne kadar müthiş olsa da, onaltıncı yüzyılın ortala­ Cilt kapakları: 32,5 cm x 2 4 cm
rında ve sonlarında , padişah için yapılan albümlerdeki resim­ TKSA 2 r
Kaynak: Karatay, Farsça yazmalar, no. 5 ; Washington 198 7 , no. 1 5
lerle pek ilgisi yoktur; bunların bazıları, kıvrımlarla çizilmiş
mücadele halindeki (bkz. no. 55 f) canavar ve hayvanların Ciltlemesi ağır mukavva üzerine deri kaplama olup, altın
kompoz isyonlarda ayrılmaz bir parça oluşturduğu Türkmen serpme zemin üstüne beyaz ve sarı, mat gümüş, altın kabart­
yaprak çizimleri (bkz. no. 5 2 d) tarzındadır. Bu da bunların, mayla süslenmiştir; süslü kenarları ve zigzaglı veya dolanarak
s·tandart genel motiflerin işlenmiş yoru mları olduğunu ve deko­ birbirine geçirilmiş ince bantları vardır. Orta bölümde hem
ratif sanatlarda kullanılan »Saz« desen lerine kaynak oluşturan · enine hem boyuna eksenler üzerinde simetrik yarım palmetler
orijinal resimler olmadığını gösterir. ile lotüs süsleri bulunmaktadır. Astarlar ise yeşil, sarı, koyu
mavi, açık mavi ve firuze rengi panolu zemin üzerine yarım pal­
met ve çin bulutu işlemiş kahverengi deriden yapılmıştır.
Filiz Çağman cildin Herat ve Tebriz sanatlarından etkilendi­
ğini belirtmektedir. Bununla, 25 Muharrem 9 I Ih9 Haziran
1 505 tarihli, İstanbul'da tamamlandığı anlaşılan ve minyatür­
leri 1 5 30 civarında eklenen küçük bir »Mantik al-Tayr« (TKS
EH 1 5 12) kıyaslanabilir; bu da, 1 5 q'teki Çaldıran Savaşından
sonra Tebrizli sanatkarların İstanbul'a getirilmesinden evvel
bile Safevi saray sanatlarının Osmanlı sarayına etkisi olduğunu
gösterir.
1 Şikago 1981. Geç dönem Osman lı ciltler.inin, onal� ınc_ı y�zyıl hal­ Berlin-Dahlem'de 1 5/72 (Bkz. Berlin 1986, no. 282) Mu­
ya ve Fransa'daki ciltlerin gelişmesi üzerındekı etkısı, ılgınç bır şe­
seum für Islamische Kunst'ta (İslam Sanatları Müzesinde) tek­
kilde daha az belirgindir.
2 Aslanapa 1979, 59-91. nik bakımdan çok benzeri ve muhtemelen aynı atölyede Sadl'­
3 Çığ 1971, pis 1-IV. nin »Bustan«ı için yapılmış bir cilt mevcuttur.
4 Meriç 1954. Cf. Washington 198 7, 298- 89; bura Ka_nunı devrı �
a
. .
Resim için bkz. sayfa 97.
cıltçıler ının karıyer ­
kayıtlarından (mevacib defterleri) bazı saray
Selım
leri anlatılm aktadır. Atölyede, saray hizmetıne ılk_ olarak 1.
devrinde başlaya n ve 1545 ' ten 1566'y� adar � _ � tolyenın başında
ır. ah
olan Mehme d bin Ahmed'in ailesin in sozu geçmışt Abdull el­
bir notta bu cildi �ap­
Saydfi Kur' anının (no. 24) baş sahifesindeki
ştır, anca k Iran
tığı söylenir. Nereli olduğu, soyları kayde_d_ılmemı
veya Mısır kökenli olduğu tahmi n edılebı lır. 9 � 5! 1 � 5 7 5 8 , ın ka­
; ,
,
yıtlarında belli bir Ahmed »ser mücellıdan- ı katıba �-ı. Dıvan-ı Al ı«
cıltcısıdı r. Bu da uç _
vardır ki, bu kişi Başvezirin ofisine ait yazıların
oluş n kı ıtlı saray kadros unun Cilt. Kat. no. 26
ila dört usta ve birkaç öğrenciden a. �
gerektiğinde dıştan takviye edildiği ni gosterır.
5 Raby 1986, 1 77- 8 7. 26 Cilt 27 Küçük Kur'an Cildi
6 1514'te (TKSA D 10734) yapılan Çald ıran Savaşı'ndan sonra Te ­
?
riz'den getirilen sanatk arlarla ilgili özet l ıstede halı dokuy_ucusu go­ Bağdatlı hattat Arhun el-Kamili 706/1306- 307 tarafından yazılan Sancak Kur' an, ince kahverengimsi kağit üzerine siyahla 4 cm çapı olan
rünmemektedir. Sarayın halı dokuyu_cularını� �_alıçebaf
( an-ı Kur'an Sureleri Koleksiyonu; Osmanlılar veya Safeviler tarafından madalyonların içine minik el yazısı (gubarilghubar) ile yazılmıştır. Her
Hassa) tek bir üyesini dahin İran kök enlı olmadıg ! bılını r. � f. Çe- 15 50 civarında yenilenmiştir. madaylonda yazı 16 satırlık, ayet noktaları belirtilmeden akıcı ve ol­
.
da _ - dukça serbest bir yazıdır. İlk iki surenin (ff. l b - 2 a) kenar boşlukla­
tintürk 1963, 7 1 s - 3 1 . Bu atölyenin pek _!�lışmadıgı _gor_un rrıek­ 102 yaprak, çizgili kalın kahverengimsi kağıt, »sülüs« yazı, her sayfada
r
tedir ve I. Ahmed devrinde yerine sarık susu yapanla ıçın bır atolye 4 satır, Fatiha ve VI. sure için tezhipli giriş. Her surenin Besmele bö­ rında oldukça silik süslemeler vardır.
kurulmuştur (sorguç) . lümü altından, ancak pek azı başlıklı. Metin panolarında ince tarama Tarihi: yaklaşık 1 5 5 0 - 60
7 Özergin 1974 - 75, 47 1- 5 1 8 . Buna ilk bakışta , Baysung �t'u n e_ly�zı­ altın »abd« ve muhtemelen şablonla yapılmış çin bulutları, ince yaprak Boyutları: 5 , 7 cm x 5,0 cm
ıgı _ serpintileri, yapraklar ve sık kavisli çiçek sapları vardır.
larını, yazı atölyesini bir desen merkezi olarak_kulland duşun_ule­ TKS EH 522
rak belırtır: Cıltled e çadır ı �le­ Sayfa boyutları: 32,5 cm x 25,8 cm Kaynak: Karatay 1962 - 69, no. 638; İstanbul 1983, E. 66; Washington
bilir, fakat Cafer şunu çok kesin ola
in on ve köşebe ntl eri benzer kompo zısyonlar gos­ TKS EH 222 198 7, no. 1 7
melerin madaly
termektedir. Kaynak: Karatay 1962 - 69, no. 1 3 5 ; Tanındı 1986; Washington 198 7,
8 Balpınar 1983, 13 - 20. no. r 6 Cildin Ön ve arka kapakları ve içe dönen kısmı, altın üzerine si­
9 Tanındı 1985, 27 - 34. yahla, geniş bir desenin parçası tüylü yapraklar ve kabartma
Kapak ile cilt baskılı siyah deriden olup, merkezi bir madalyon,
10 Tanındı 1984, 223 - 53. kurumlarla süslenmiş süsler ile kiraz kırmızısı deriden
1 1 Çağman 1984, 51- 88. pandantif ve köşe bentlerle süslenmiş ve kabartma tüylü yaprak
yapılmıştır. Kapak sırtı yenidir.
12 Mahir 1986, 1 13 - 30. ve çin lotüsleriyle oluşturulmuş bir bordürle çerçevelenmiştir
13 Denny 1983, 103 - 21 .
Resim için bkz. sayfa 98.
(cf. no. 20) . Astarlar kırmızımsı kahverengidir, ortada mavi
14 İstanbul 1 9 8 3 , 96.
Üstüne kahverengi deri kabartmalı yuvarlaklar ve doğru hat­
15 Grube 1961, 1 7 6- 209; id., 1 969, 85- 109; Mahir 1986.
16 Kurt Erdmann 1959, 144-53. larla çizilmiş bordürleri vardır.

99
 28 a - b Vernikli Cilt
4 hadis, metin bir Arapça bir Farsça olarak değişimli dizilmiş gidiyor, 8
yaprak kesilmiş el yazısı, beyaz veya soluk mavi nestalik ve talik alma-
. şık olarak, altın »haraka« ve »taşkil« ile koyu pembe veya zeytin yeşili
kağıt üstüne işlenmiştir. Kenarlar düz veya ebrulu, altın serpmelidir.
Mavi ve kırmızı çiçekli oklar, noktalama ve üçgen levhalar ile zengin
bir şekilde süslenmiş hemen hemen kabartmalı baş bölüm (f. l b).
f. 8 b: Şehzade Mehmed'e ( 1543) ithaf ve son sahi fede kaatı hat ustası
Abdülhayf Ali'nin (1 540 yıllarında) imzası.
Cilt kapakları: 24,5 cm x 15 cm
TKS EH 2 8 5 1
Kaynak: İstanbul 1 9 8 3 , E. 6 1 ; Tanındı 1984; Washington 1987, no.
l8a-b
Vernikli cildin ortada dilimli bir madalyonu, pandantifleri ve
dilimli konkav köşebentleri vardır. Bunların hepsi altın ve si­
yah zıt tonlarla yapılmış yoğun helezoni kıvrımlı dal zeminin
üzerine çizilmiş çin bulutlarıyla doldurulmuştur. Astarları ve
içe dönen kısım (şimdi hasarlı 'durumda) , güller, laleler, menek­
şeler, karanfil ve irisler (Osmanlı saray sanatında bu tür bahçe
çiçeği olmayan çiçeklerin ilk Örnekleri) ve mavi, kırmızı, yeşil
renkte bulutlarla turuncu bir vernik altında, talk altın bir zemin
üzerine bezenmiştir. Kenarlarında kırmızı üzerine altın rengi
panolar bulunmaktadır.
Benzeri bulut süsleri Topkapı Sarayındaki Sünnet Odasının
ön yüzünde bulunan mavi beyaz çini panoları süslemektedir.

İ ç sayfa
Dış sayfa 16 no. lu yaprak

IOO
IOI
29 İşli Kur' an Cildi
373 yaprak, küçük »muhakkak« veya »nakşi«, 15 satır, çift-sayfa süsle­
mesiyle, süslü ayet noktaları, sayfa kenarında 5-ayet ve 10-ayet nok­
tası, sure başlıkları ve madalyonları cüz sayısını belirtiyor. Cüzün baş­
ladığı nokta sayfa başındaki ince süslü uzun panoyla belirtiliyor;
»ceza« düzensiz uzunlukta, n'den 14'e kadar her sayfada değişiyor,
sadece birkaçı sure ile başılıyor.
Tarihi: l 5 50 civarı
Sayfa boyutları: 14,4 cm x 9,8 cm
IUK A 6570
Kaynak: İstanbul 1983, E. 181; Washington 1987, no. 19
Astarlar, altın üstüne kırmızı saz kıvrımlarıyla kabartılmış di­
limli köşebentler ve ortasında bir madalyon ile derin baskılıdır.
Cilt siyah deriden (köpek balığı derisi) yapılmış ve altın sırma
ile sık olarak işlenmiş; bu hafif kırmızı tonları olan ve parlak fi­
ruze ve kahverengimsi-siyah ipek ile zenginleştirilmiş; renk
farkı olmasa bile, dış hatları ve dikiş yerleri kendini gösteren
kabartma çizgili dikiş olup çoğunlukla saten ilmiktir. Orta ma­
dalyon, pandantifler ve dilimli köşebentler; stilize üç çatallı la­
leler ve diğer çiçeklerle, kenarı stilize lotüsler ve sümbüllerden
oluşan kartuşlarla ve zeminde daha sonra onaltıncı yüzyıl sert
taşlarını, örneğin, yeşimtaşından yapılmış olan içki kupasını
(no. 73) süslerken de görülen lotüsler, rozetler, stilize laleler,
yapraklar ve braktelerle doludur.
İşleme tekniği, yay kutusu (no. 95), kese (no. 121) ve köpek
balığı kutununkiyle (no. 125) kıyaslanabilir.
102
30 Mücevherli Kur'an Cildi
Tarihi: r6. yüzyıl sonları
Boyutları: 7,8 cm x ıo,8 cm
Kaynak: İstanbul 1983, E. 200; Çığ 1981, rakam XXXIII; Çağman
1984, rakam 7; Washington 1987, no. 20
Cildin dış kısmı altın dayangaçlar içinde açık yeşil yeşimtaşın­
dan, ince altın halkalarla bağlanmış dört plakadan oluşmakta­
dır. Plakaların üç tanesi altın yapraklı süsler ve taç yaprağı
çemberlerle halka dayangaçlar içindeki zümrütler ve yakut­
larla süslenmiştir; bu, çağdaş deri kitap ciltlerini hatırlatmakta­
dır. Tüm taşlar düz kesimlidir, sadece ortadaki en büyük
yakutlar »cabochon« ve bunların altında ve üstünde bulunan
ikişer tanesi gül kesimlidir. Kapak yeşim taşından satıh ile aynı
seviyede bulunan altın arabesklerle kakma işlidir. Cildin sırt
ortasındaki kafes halinde işlemeli süs içine işlenen altın Kur'an
yazısı dalı sonra Eyüp Paşa adında biri tarafından eklenmiştir.
İçinde ise, süslemeler değişik ve görkemlidir. İki kapağın dış
kenarlarına yumuşak siyah sakızlı bir satıh üzerine yaprak süs­
leri hakkedilmiştir. Aynı teknik ters tarafta ortadaki oval
madalyonlar üstünde de kullanılmıştır ve böylece çiçekli desen
altın üzerine siyah olarak belirir. Zemin, minik altın çiçeklerle
boyalı koyu mavi kağıt üzerine ince bir şekilde hakkedilmiş
arabesk, kafes halinde işlemeli yapraklı süslerden oluşmakta­
dır. Kapaklardan birinde bu Kur'an onuruna Kur'andan
alınma bir yazının (Sure LVI, 79) işlenmiş olduğu bir kartuş bu­
lunmaktadır. iç sayfa
Bu cildin bazı özellikleri, onaltıncı yüzyılın sonlarından
1605 yıllarına (TKS 2/2086) kadar saray başkuyumusu olan
Mehmed isimli birini hatırlatmaktadır.
Dış sayfa
31 Sancak Kur' an ve Cildi Cilt, küçük tüylü yapraklar oyulmuş taç yaprağı gibi çember­
iV Şair Olarak Kanuni Sultan Süleyman (no. 3 2 - 3 5 )
lerle halka dayangaçlar içinde »cabochon« veya düz kesimli
Yapraklara ayrılmamış, »gubari, ghubar« yazı 7 satır, Fatiha ve il. su­ yakutlar ve zümrütler ve bükülmüş telden yapraksı süslerle süs­
renin başlangıcı için süslü çift vüsat (ff. l b - 2 a), bölüm başlıkları ve Gibb »Osmanlı Şiirleri Tarihi« 1 adlı kitabında onaltıncı yüzyıl
lenmiş altın dayangaçları olan bir kilit köprüsü ile iki bağlı yeşil
ayet durak yerleri
yeşiıntaşı plakadandır. Kilit köprüsünün alt tarafına yanında şiir, şair ve hamilerini; hem şiir. yazma sanatında kayedilen tek­
Son sayfadaki yazıda sureti çıkaranın adı İbn Halil Muhammed Zahir
(düzeltilerek Washington 1987, no. 21, »Tahir«) ve tarih 978/ 1 570-71, çeşitli çiçekler bulunan bir selvi oyulmuştur, astarlar kızıl-kah­ nik ilerlemeler hem de bazıları sarayda Önemli· kademelere ula­
sayfanın altında küçük harfli yazıyla verengi deridendir. şan iyi şairlerin sayısı bakımından altın bir dönem olarak nite­
Boyutları: 5 cm x 5 cm lendirmiştir. İçlerinde en fazla yazanlardan bir de Kanuni'nin
TKS 2/2896 kendisi olmuştur: »sevgi gösteren« anlamında olan Muhibbi
Kaynak: Washington 1987, no. 2 1
(ve bazan Muhibb, Meftun! veya Acizl)2 takma adı altında hem
Osmanlı Türkçesi hem de Farsça yazmıştır. Kanuni şiir yazan
(bkz. Dlvan-ı Selimi, no. 36 a - b, 1. Seliın'in toplu şiirleri) ilk
Osmanlı Padişahı değildi, ancak fetihçi ve idareci olarak faali­
yetleri düşünülürse verimi şaşırtıcıdır. Şiirlerinin daha da ilgi
çekici yanı, o devrin edebi örneği olan Farisi şiir yazma kuralla­
rına pek uymayan Osmanlı Türkçesinde oluşudur.
Sergide bulunan dört el yazması kitaba ek olarak Dlvan-ı
Muhibbi eserlerinden en az oniki el yazması kitabının da İstan­
bul'da olduğu saptanmıştır. Hepsinde tarih olmamasına karşın
hemen hemen tümü ya saray kütüphaneleri için Kanuni'nin
emriyle veya kendisine takdim edilmek üzere yahut da ölümün­
den sonra kitap haline getirilmiştir ki bu da onun, çağdaşları­
nın gözündeki kahramanlık düzeyini yansıtır. Bu nedenle el
yazması kitaplarının sayısı fazlalığı onun popülaritesinden çok
kendinin veya kendinden sonrakilerin bu el yazmaları için mas­
raf etmeye hazır olduklarına bir göstergedir. Bugüne kadar Ka­
nuni'nin Divanının tahlilden geçmiş bir kopyası4 bulunmadı­
ğından ne kadar yazdığını tahmin etmek mükün değildir,
ancak bu sergideki dört el yazması kitaptan birinde (bkz. no.
34) tarih olmamasına rağmen hükümdarlığının son devresine
ait olduğu bellidir. Bu eserde şiirleri dışında bin kadar da gazeli
vardır. Ayrıca, Divanının üçüncü cildi olarak belirlenen, II.
Rabi sonu 961/Nisan başı 1 5 5 4 tarihli, Karamemi tarafından
tezhip edilmiş Hamburg'da ortaya çıkan bir el yazması kitapta
5 52 gazel5 bulunmaktadır. Tabii ki, modern toplu şiir kitapla­
rında da olduğu gibi bunlar da büyük ihtimalle belirli sürelerle
yeniden gözden geçirilmiş veya seçilmiştir, fakat böyle olsa bile
Kanuni'nin şiirlerine ek olarak toplam 2000 dolayında gazeli
olması olasılığı kuvvetlidir. Bu miktar da sürekli çalışan bir
profesyonel şairin verimine yakındır.
Kanuni'yi özellikle etkileyen şairler arasında, Nizami ve
Sadi gibi İran'lı klasik yazarlar ve İbrahim Paşa'nın koruma­
sında olan ve onun idamından sonra sıkıntı çeken Zati
( 1471- 546)6 ve Baki ( 1 52 6 - 1 600)7 sayılabilir. Baki'nin saraya
l 5 5 5'te geldiği, Kanuni'nin beyitlerini düzelttiği ve onlar üze­
rine nazireler (aynı ölçü ve kafiyeyi kullanarak fakat değişik
sözlerle hüner uygulamaları)8 yazdığı bilinir. Tarihçi Celalzade
Mustafa da bunları güzel bir el yazısı ile kopya etmiştir. Tarihli
olan İstanbul kitaplarının biri dışında diğer hepsi Baki'nin sa­
raya gelişinden sonra yazılmıştır ve nazireleri, Dlvan-ı Muhib­
bi'nin el yazması kitaplarına aslında Baki veya belki başkaları
tarafından yazılan şiirlerin de dahil edilmiş olabileceği şüphe­
sini uyandırmaktadır. Gene de, şiirlerde görülen çok sayıdaki
hata, şiirlerin ilk ınüsveddeden doğrudan kopya edilmiş oldu­
ğunu göstermektedir ve bu da bunları Kanuni'nin kendisinin
yazdığına sağlam bir kanıttır. Şiirlerinin olumlu yönü, Arapça
ve Farsça yabancı sözcüklerden kaçınılarak açık ve sade bir ta­
vırla yazılmış olmasıdır. Bu özellik hükümdarlığının son devir­
lerinde Osmanlı Serkatpliğinde gözde olan ve süslü, ağır bir dil
ve deyimler kullanan Zati gibi şairlerin tarzına terstir. Ancak
devrin eleştirmenleri olan zamanın tezkerecileri, şair olarak
Kanuni'nin değeri üzerinde bir fikir belirtmekten ustaca kaçın­
mışlardır.
Farsçada ve Osmanlı Türkçesinde en Önemli lirik nazım
şekli gazeldir. Gazel, uzunluk ve kafiye düzeninin zorluğu bakı­
mından Rönesans sonesine benzer; yalnız ek olarak görsel söz­
cük oyunları inceliği - sözcükler öyle seçilmiştir ki şekilleri bir­
birine benzer - vardır. İşlenilen duygular gelenekseldir ve aşk,
acılar ve sevinçler, doğanın ve ilkbaharın yarattığı mutluluklar,
şarap ile sarhoşluk, iş sıkıntıları türündedir. Kullanılan kelime­
ler kısıtlıdır ve sık sık şairane mecazlar görülür: bülbüller ve
güller, ateş ve pervaneler, Leyla ile Mecnun, sümbül saçlar, gül
dudaklar, lale yüzler, kalp delen oklar saçan gözler, kanlı gözy­
aşları, v. b. Ayrıca, vezin sebebiyle bazı deyimler ve hatta mısra­
lar düzenli olarak tekrarlanmaktadır.
Sorun Kanuni'nin amacını değerlendirınededir. Lirik tarzın
esası genellikle içtenlik olarak düşünülür ve bu da bir çeşit oto­
biyografi olarak görünebilir. Ancak, aşağıdaki örneğe ne de­
meli?
Gönül, esrara düşme, olma bengi (tiryaki);
İçersen, iç şarab-i lalerengi!
Gelüb bağa yine şah-i-reyahln (padişah fesleğeni)
Döşendi her taraf nat'-i-pelengi (kaplanlara yaraşır yersof­
rası)
Varub gülşende iç misket şarabln
Olub mest anına, hiç namus ul-nengi (utanma)
Sunub bir bade (şarap) aklim, bade verdi
yine bir ınugbeçe asli Firengi (Frenk meyhanesi çırağı)
Muhibbi (Sevecen) , fursatl fevt etme zlnhan (sakın kaçırma)
Koma elden şerab-i-Ialerengi9''.
Ancak, Hürrem Sultan'a bağlılığı ve Busbecq'in şahadetinin
de ışığında hem şaraptan, hem oğlanlardan uzak durduğu yak­
laşımıyla, sözü çok edilen sarhoşluk, ateşli güzeller ve yumuşak
yanaklı olan sakiler kendi hayatı ile ilgili olamaz. Bunlardan
geleneğe uymak için veya sembolik amaçla bahsediliyordu ve
bunlar muhtemelen cennetin nimetlerini veya ruhun Tanrı ile
birleşmesini seınbolize ediyorlardı. Aşıkane ve dini imgelemin
birlikte bulunması, Kanuni'nin bazen alegorik olanakları kul­
landığını gösterir, ancak o Hayali (bkz. no. 170) gibi mistisizmi
belirgin şairlerin şiirlerindeki sistematik teşbihlerle yapmaz. Bu
nedenle Kanuni'nin beyitlerinde daha ünlü çağdaşlarının lirik
şiirlerinde görülenden fazla ciddiyet ve ağırlık hedeflenmiş ola­
maz. Bunlar güncel konulardan bahsedilen, klasik duyguların
veya imgelerin ustalıkla işlendiği, temelde hafif şiirlerdir. Sa-
" Parantez içindeki açıklamalar, şiirin anlaşılmasını kolaylaştırmak
için çevirmen tarafından yapılmıştır.
ıo5

Türk Dlvan-ı Muhibbl'sinin başlangıç sayfarları. İstanbul, 1 566. Bkz. Kat. no. 3 3
dece aşk gazelleri değil, hükümdar olarak konumunun ahlaki
açıdan irdelenmesi veya insan hayatının geçiciliği üzerine yaz­
dığı şiirleri de böyledir. Tabii bazen tesadüfen kuvvetli bir etki
bırakan ve göze çarpan mısralar da görülebilmektedir.
Daha sonraki Osmanlı eleştirmenlerinin de değerlendirmesi
bunun gibiydi. Bize sert gelmesine rağmen eleştirinin değer bi­
rimleri biraz farklıydı. Hayali bir varlıkla bile ilgili olabilen
duygu içtenliği, kelimeleri kullanma tarzının gelenekselliği ile
mükemmel bir uygunluk içindedir. Osmanlı saray şiirlerinin
ifade yeniliklerinin daima geleneğe uygunluk ile dengelenmesi
gerekirdi. Ustalık, nükte ve canlılık hep bu denge açısından de­
ğerlendirilirdi. Bir Batılı veya hatta modern bir Türk için bile
hepsi bu aşırı kelimeler, mecazlar ve duygular ile yazan çeşitli
şairlerin değerlerini ölçmek güçtür. Ancak, Avrupa'nın mani­
yerist (yapma tavırla) şiirlerinin çoğunda da aynı durum görü­
lür ve Kanuni'den üstün sayılabilecek bir Rönesans şairi veya
maniyerist usta bulmak zordur.
ro6
cevapla onu bir dizi dörtlüklerde itaatsizlikle suçlayarak şu na­
karatı kullanmaktadır: »Bigünahım deme bari tövbe kıl canım
oğul « .
Kanuni'nin bu cevabı, Ebussuud'dan Bayezid'in idamını
caiz gören fetvayı aldıktan sonra yazdığı hemen hemen kesin­
dir. Bu nedenle Bayezid'in isyanını affetmenin faydasız veya ar­
tık çok geç olduğu açıktır. Ancak, veznin ve kelimelerin getir­
diği kısıtlamalara rağmen şiirsel seçim ve duygu yakınlığı bu
kardeş kavgasının acıklı unsurlarını göz önüne sermektedir.
32 Divan-ı Muhibbi
120 sayfa (folio) parlak beyazımsı çizgili kağıt, sayfada 14 satır acemi
nestalik, çok sayıda düzeltmeler, siyah veya altın toz mürekkep. Bazı
sayfalarda su lekeleri, orada burada noktalar, iri mürekkep lekeleri
veya tırtıl veya tüy gibi yaprak şeklinde altın mürekkeple karalamalar.
Tarihi: ı 5 40 civarı
Sayfa boyutları: 21,2 cm x 14 cm
TKS H. 1 1 32
Kaynak: Karatay, Türkçe Yazmalar, no. 2 3 3 1 ; Washington 1987, no.
24
Kanuni'ye atfedilme sebebi baş sayfada bulunan ve ölümünden
sonra yazılmış nottur (f. ı a) :
»İşbu-divan-ı mübarek cennetmekan . . . neşam marhum ve
mağfur ve Sultan Süleyman Han Gazi Hazretlerinin kendü mü­
barek hatadandır . . . ve araya iltihaf eylesün«.
»Hatları« herhalde yazıdan çok nazım ile ilgilidir.
1
Beyitler kopya edildiğinde defter ciltlenmiş bulunuyordu.
Bazı sayfalarda pek önemi olmayan numaralar vardır. Her ga-
I
Kanuni'nin sarayında şiirin önemli bir bölümünü de kaside­
ler oluştururdu. Bunlar, padişaha genellikle maddi bir karşılık
beklentisi ile belirli bir olay üzerine sunulan, çoğunlukla övgü
dolu ve kutlayıcı şiirlerdir. Kanuni'nin en sevdiği şairler olan
Hayali ve Baki'nin hayatlarından da anlıyoruz ki, övgü dolu
kasideleri uygun biçimde takdim etmek sadece toplumsal bir
başarı olmakla kalmayıp o kişinin yükselmesine de yarıyordu;
zira bu şairlerin her ikisine de valilikler verilmiştir. Hatta ünü
daha az olan kaside yazarları bile maddi ödüller alabiliyor­
lardı. ı 5 5 3 yılında Şehzade Mustafa'nın öldürülmesi üzerine
yazılan ve ne denli »ciddi« sayılabilecekleri değerlendirmeye
bağlı olan mersiyeler (bkz. sayfa 41 f.) gösteriyor ki, Kanuni
devrinde, onun çevresindeki şairlerin gazel ve kasideleriyle ör­
tülmesine rağmen, alttan alta bir ciddiyet akımı da vardır.
Ayrıca, Kanuni'ye ait bir şiirde10 böyle bir ciddiyetin kendisine
tamamen yabancı olmadığı görülmektedir - Şehzade Bayezid'-
in şiddetle masumiyetini (bkz. sayfa 44) iddia etmesine karşı
verdiği
zel, »ve !ahu« ile başlar (her düzgün divan'da olduğu gibi), bir
de »yazıldı« sözcüğü vardır; bu yöntem »mühimme defterle­
ri«nde, bir ferman metninin kayıtlara geçirilmiş oduğunu be­
lirtmek için kullanılırdı. f. 8 5 a 'da ilk satırın ikinci yarısı yanlış­
lıkla sayfanın üst kısmına »yazıldı«dan önce yazılmış ve çizile­
rek alttan tekrar başlanmıştır. Bu, başka bir el yazması kitap­
tan, herhalde sıra halinde, ya önceki bir müsveddeden ya da
güzel yazı ile yazılmış bir metinden kopya edildiğine dair kesin
bir kanıttır. Defterin başlangıcında bir »besmele« duası bulun­
mayışı, şiirlerin kafiyeye göre dizilmiş olmamaları ve çok azı­
nın daha geç tarihli kitaplarda bulunuşu, bu kopyanın bir müs­
vedde olabileceğini ve pek ortaya çıkarılmayan mutlaka genç­
lik dönemindeki şiirleri kapsadığını göstermektedir. Kanuni
kendi şiirlerini herhalde bu şekilde kopya etmezdi. Yer yer
»şedde« ve Farsça »idafa« bulunmasına rağmen bu düzensiz el
yazısının usta bir hattata veya Kanuni'nin rehberi Baki gibi bi­
rine ait olduğu düşünülemez. Bu nedenle, ön sayfadaki not
muhtemelen yanlıştır. Ancak bu kitap kopyasının Topkapı Sa­
rayı kütüphanesinde bulunması, Şehzadelerden birine ait bir
alıştırma kitabı olabileceğini gösterir; belki edebiyat ve şiirlerin
hamisi Mehmed'e belki de yukarıda (sayfa 44) »Şahi« takma
adı ile Kanuni'ye yalvarmasını gördüğümüz Şehzade Bayezid'e
aittir.
33 Divan-ı Muhibbi
206 sayfa, 6 satıra kadar çift sütun şeklinde nestalik, bazı sayfalar boş.
f. 203 a: yazmanın imzası; Mehmed Şerif, »bi-dar alsaltana Kustanti­
niyya« ve tarih, Ramazan ortası 973/Mayıs ortası 1 5 66.
Orijinal baskılı, kızıl-kahverengi deri cilt, bordür, dilimli madalyon,
pandantifler, konkav köşebentler bölümleri, tümü dalgalı çin bulutu,
fiyonk ve düğümlerle dolu.
Sayfa boyutları: 20,4 cm x 12,5 cm
TKS R. 738
Kaynak: Jacob 1903; Karatay; Türkçe Yazmanlar, no. 2 330; Washing­
ton 1987, no. 2 5 .
Farsça divan 5 b - 6 a - 3 7 a no.' lu sayfalardadır. Sayfa 5 b'nin
baş kısmı altın varak ve renkle ince bir şekilde tezhiplenmiş, ke­
narlarda ise şablonla altın, soluk mavi ve pembe renkler kul­
lanılmıştır.
Türk divanının baş kısmı da (f. 3 9 a) buna benzer. Hemen
hemen diğer kenarlarda da şablonla çeşitli çiçekler, palmiyeler
ve selviler yapılmış, şiirler zıt tonda soluk hafif renk verilmiş
kağıtlar üzerine yazılmıştır; altın tezhipli başlıklar ve üçgen kö­
şenbentler vardır.
ı b - 2 a, 2 b - 3 a ve 203 b - 204 a no.'lu sayfalarda siyah veya
altın toz mürekkeple bir veya daha fazla kişi tarafından ve
Mehmed Şerlf'in nestalik'inden çok farklı, yuvarlaklaştırılmış
el yazısı ile yazılmış, ilave gazeller vardır: Karatay bunların bir
müsvedde defterinde olduğu gibi Kanuni'nin kendisi tarafın­
dan dahil edildiğini tahmin etmektedir. Kitabın başında ve so­
nunda boş sayfalar bırakılarak, bunun gibi sonradan akla gele­
bilecek eklemelere olanak yaratılmıştır.
Resim için bkz. sayfa ıo6.
107
34 Divan-ı Muhibbi
252 sayfa, nestalik, her sayfa 1 3 satıra kadar, çift sütun halinde, düz ka­
ğıt, metin panolarına hafifçe altın tozu serpilip cetvelle çizilmiş kenar­
ların içine yerleştirilmiş
f. 76'ya kadar süslü başlıklar, bundan sonra altınlı mürekkeple ve ka­
baca taslak yapılmış. Metin rnoo gazel, 3 muhammasat, 2 murabba,
31 mukataat ve 52 mufredat'tan (tek mısralı) oluşuyor.
Tarihi: 1 5 60 civarı
TIEM 1962; l914'te Fatih/il. Mehmed Caminden geçirilmiş
Sayfa boyutları: 25,5 cm x 1 5,7 cm
Kaynak: Çığ 1959, pis X - XI; Washington 1987, no. 27
1 Gibb, 1904 2 Ibid.
3 IUKT, 689, 1976, 2 8 8 5 , 5 4 5 5 , 547 1 , 5 7 5 8 dahildir; fatih, Millet
Kütüphanesi, Ali Emiri 394 (Mehmed Şerif tarafından yazılmış,
978/1570-71 tarihli), 393 (Kasım tarafından yazılmış) ve 392 (Ka­
sım tarafından yazılmış ve 974/ ı 5 6 6 - 67 tarihli); Süleymaniye Kü­
tüphanesi Ayasofya 3970; TIEMT. 3 878; Nuruosmaniye 3873;
ancak diğerlerinin aynı olduğunun ispat edilmesi gerekir.
4 Önemli bir sorun, incelenen el yazması kitapların muhteviyatları
arasındaki büyük tutarsızlıklardır. Örneğin, H. u 3 2 (no. 32) müs­
vedde defterinde bulunan şiirlerden çok azı diğer kitaplarda gözük­
mektedir; gençliğinde yazılıp ortaya çıkarılmamış olabilirler. An­
cak, çeşitli el yazması kitaplardan seçmeler içeren ve muhtemelen
TIEM T. l962'yi kapsayan iki kitap da - yani Adile Sultan (İstan-
108
f. ı a - 2 b, levhalar halinde, kalınlaştırılmış kağıt üzerine » D!­
van-ı Padişah-ı cihan: Hazret-i Sultan Süleyman Han: damit
ayyam-i sultanahu: ila gayet al-devran« yazılı, tezhipli çift baş
sayfa, mavi ve kırmızı renkte görkemli çin bulutu motifleriyle
kenar okları.
Cilt derin baskılı deriden olup, madalyonları, pandantifleri,
köşebentleri ve bordürü altından tüylü yapraklarla kakılmış.
Astarlar soluk renk üzerine benzer şekilde filigran.
Divan-ı Muhibbl'nin cildi
bul l 308/1890-91) tarafından basılan kitap ve Latin harfleriyle
basılan kitap (Çabuk 1980) - kaynaklarını belirtmemiştir. Bu ne­
denle bulunan bütün kitaplarla karşılaştırılmaları gerekir.
5 Divan-ı Salis/Halid, Museum für Kunst und Gewerbe, Hamburg.
Bu önemli el yazması kitap ile ilgili olarak bize verdikleri geniş bil­
gilerden dolayı Kiel Üniversitesinden Profesör Claus-Peter Haa­
se'ye ve Dublin, Chester Beatty Kütüphanesinden, Dr. David
James'e teşekkür borçluyuz.
6 »Zati«, IA. 3000 gazel yazdığı söylenir; ancak mevcut kitaplarda
bunlardan sadece 1 800 tanesi belirlenmiştir. Nükteleri ve cümbüş­
lere sık sık katılması ile meşhurdu. Her zaman gözlük takardı.
ı
7 »Baki», IA; »Baki«, E l . 2 • 8 TKS,\ E . / _l � .
9 Jacob 1903, 69-70, N o 37 v e yorum. 10 Turan 1961, 209-rn.
, ·
35 Divan-ı Muhibbi
371 yaprak, her sayfa 1 3 satıra kadar çift sütun halinde nestalik. Kağıt
beyaz veya krem rengi, bazen kenar veya orta (kakma işlenmiş) pano­
lar tamamen uçuk kırmızı boyanmış.
367 b -71 b no.'lu sayfalar, tezhipli kenarlar hariç boş.
Son sayfadaki (f. 367 a) yazı Arapça, Katip.Muhammed el-Şerif tarafın­
dan imzalanmış ve Şaban 973'ün son gÜnÜ/2I Mart r 566 tarihli; altın­
daki benzer açık mavi nakşi, » mudhahhib al-fakir Karamemi al-hakir«
imzası f. 365 b'de de güllü bir levhanın dibinde gözükür.
Modern cilt
Sayfa boyutları: 26,2 cm x 16,5 cm
IUK T 5467
Kaynak: İstanbul 1983, E. 62; şimdiki kayıt bunu Washington 1987,
no. 26'da düzeltmektedir
ff.ı b - 2 a: dikdörtgen bir çerçeve içinde Kanuni'nin ünvanla­
rını, hem hükümdar (örneğin, »hakan havakln al-Arab va'l­
Acem «) ve hem de şair olarak (örneğin, »nizam aşraf şuar-i mu­
luk va'l-selatln va afşah bulağa-i devran«) içeren, yuvarlakları
olan ve zemini süperempoze (üst üste) arabeskler ve lotüs kıv­
rımlarıyla tezhiplenmiş, çift tezhipli baş sayfa.
ff. 363 b - 3 66 b: Kanuni'nin diğer şairlik ünvanları ile şiirle­
rinin övgüsü ve yazmanın, yani Mehmed Şerlf'in (bunu kendi­
sinin yazdığı anlaşılıyor) senası ve ( 3 66 b) 973 tarihini ebced ile
ifade eden »Rumuz-i hikmet ve gene maan!« bir gazel.
Mısralar, doğal çiçek motifleri veya pek çok stilize yaprak­
ları bulunan, parlak süslemeleri olan çok renkli ve altın pano­
larla birbirlerinden ayrılmışlardır ve ortalarındaki kartuş çer­
çeveler de mavi nakşidir. Motiflerde güller, sümbüller, karan­
filler, laleler, kaplan postu, lotüsler, selviler, çin bulutları,
yarım palmetler vardır, bunlar bazen de karışık olarak kullanıl­
mıştır. Lale »ağaçları veya karanfillere ve sonbahar kompozis­
yonlarına yönelik belirgin bir tercih söz konusudur. Geniş ke­
nar boşlukları ise altından olup çok renkli ince boya tabakaları
ve biraz da gümüş ile daha az doğal bir stille yapılmıştır. Ço­
ğunlukla yaprak sarmalları ile yapraklı veya çiçekli madalyon­
lar, bunların yanısıra karanfil, lale, menekşe, iris, gül/gül­
hatmi, kadife çiçeği, kaplan çizgileri ve çin bulutlarından olu­
şan serpme yaparak ve çiçek motifleri de kullanılmıştır. Belki
de en güzel tezhip f. 349 b'den sonra gelen müfredat için yapıl­
mış olandır.

V Resimleme Sanatı (no. 3 6 - 5 5 )
Onaltıncı yüzyıl Osmanlı kütüphanesi için resimlenmiş kitap­
ların büyük kısmı III. Murad ( 1 5 74 - 95 ) için yapılmış ise de, bu
uğraş ile ilgili temeller ve üsluplar Kanuni devrinde belirlenmiş­
tir. Ancak l 5 8o'lerde bu sanat kolunun dahi ne dereceye kadar
merkezileştirildiğini şüphe götürmez bir şekilde söyleyebilmek
güçtür. Çünkü tarihçi Mustafa All1, Nusretnamesinin Padi­
şaha sunulacak nüshasını hazırlatmak için kendi adına çalışa­
cak bir grup ressam toplamakta güçlük çekmemiştir. Bir diğer
örnek de III. Murad döneminde Şehnameci Lokman hesabına
çalışan ressamlardır ve bunlara gösterilen ayrıcalık saray per­
sonelinin tepkisine yol açmış, III. Mehmed'in tahta çıkmasıyla
bu sanatçıların tümünün ve kendisinin işine son verilmiştir2•
Bununla beraber en büyük yapıtların saray kütüphanesi için
hazırlandığı da bir gerçektir. Buna neden olarak, bu tür çalış­
maların tek bir merkezden kolayca denetlenebilmesini ve ge­
rekli harcamaların Sultan tarafından anında karşılanabilme­
sini gösterebiliriz. Bunun yanısıra, daha Önceki dönemlerin
geleneğine sadık kalınarak, gerekli görüldüğünde sarayda çalı­
şan sanatçılara destek sağlanıyor, yazı atölyesindeki kadro,
özel atölyelerden getirilen ustalarla takviye edilebiliyordu.
Bu durum özellikle Kanuni devri için geçerlidir. Topografik
resim ve tasvire {portreye) olan ilginin giderek artması, bunları
çoğaltacak uzman ve eğitimli kişilere, profesyonel resimlendiri­
cilerden daha fazla gereksinim duyulmasına neden olmuştur.
Bu dönemin en önde gelen portre sanatçısı anlaşıldığı kadarıyla
amatör bir ressam olan Haydar Reis (Nigad) 'dir ve Arifi'nin
Süleymannamesi'nde (bkz. no. 47 - bu eser Kanuni'nin atölye­
sinin ilk önemli ürünüdür) kendi gerçek görüntüsünü daha az
sadakatle yansıtıyor olması dikkat çekicidir. PM Reis'in yazmış
olduğu Kitab-ı Bahriye adlı eserin (bkz. no. 43) Padişaha sunu­
lan ilk kopyasındaki resimleri kendisi yapmış olsa gerek, çünkü
bu resim ve haritalar, Venedikli denizcilere ait portolan veya
isolarii (ada kitapları) adı verilen kitaplardan alınmış, ancak
bunlardan Osmanlı denizcilerinin yeterince yararlanabilmeleri
için bazı değişiklikler yapılmıştır. Öte yandan, Matrakçı
Nasuh'un Mecmua-i Menazil (bkz. no. 48) adlı eserindeki tas­
virlerde ne derece katkısı olduğu tartışılmakla birklikte, o yöre
anıtlarının ve topografik yapısının aslına uygun bir biçimde
yansıtılması, yazarın bu bölgeleri bizzat gördüğü fikrini kuv­
vetlendirmektedir.
Genellikle, Nasuh'un Mecmu'a-i Menazil3 adlı yapıtın yazı­
cılarından biri olduğu ileri sürülür. Her ne kadar öne yatık ve
dikkatlice sivriltilmiş yazıda kullanılan nakşi karakteri, eserin
eğitim görmüş bir kişi tarafından yazıldığını gösterse de, dikte
edilen bir metni yazarken yapılmış çok sayıda imla hatası bu­
mın Nasuh'un kendi işi olmadığı fikrini kuvvretlendirir. Öte
yandan, oldukça amatörce süslenmiş başlık (f. l b) kendisi ta­
rafından yapılmış ise, bu durumda da Nasuh'un yeteneklerinin
sınırlarını bilmiyor olduğu söylenebilir. Kitaptaki resimlerin
çoğunlukla açıklayıcı özelliği olmayan sıradan şeyler oluşu,
bunların doğaya başvurma gereği duyulmadan, Bodleian Ki­
tab-ül Bulhan'da4 özet halinde derlenmiş örnekler gibi, sadece
türbelerle ilgili kitaplardan kopya edilmiş olduğunu akla geti-
I IO
·ı
ı
ı ,
• 1
·! .·
·
·� . ..
rir. Zaten o dönemin önde gelen yazar ve derleyicileri yeni bir '
takım şeyler yaratma yerine, meslekdaşlarına ait eserleri kopya ! .
etme yolunu seçmişlerdir. Manzara, kuş, ağaç, hayvan figürle­
rinin ve mimarinin işlenişi, ayrıca renklerin ve altın yaldızın
kullanılışındaki farklılıklar, birçok ressamın bu tür tasvirler
üzerinde çalıştığını göstermektedir. Resimler temelde üç gruba
ayrılır:
ı. Kerbela, Necep, Bağdad, Tebriz ve Sultaniye manzara­
ları (bkz. no. 48 b). Dicle ve Fırat üzerindeki çoğu şehirlerin re­
simleri bunlardan türer.
2. İstanbul ile Kayseri arasındaki Anadolu şehirleri (f. 1 86) .
Burada onaltıncı yüzyıl başlarındaki Osmanlı resimlerindeki
manzaraları hatırlatan detaylar göze çarpar.
3. Halep ve ondan türeyen Suriye gör.üntüleri, örnegın
Merc-i Dabık. Bu gruba dahil, Kanuni'nin Suriye seferinden
Anadolu'ya dönüşünü kapsayan resimlerin çoğu kayıptır. Ha­
lep grubu resimleri (ff. ıo5 b - 6 a) tarz ve ayrıntı yönünden ünlü
' (
İstanbul ve Galata resmi (ff. 8 b - 9 a , no. 47a) kadar olağanüs­
tüdür. Fakat bunların arasında en zarif ve doğru olanlar ı . grup
resimlerdir. İki sayfa üzerine canlı renkler ve altın yaldızla be­
zenmiş bir bahar �anzarasını canlandıran Sultaniye tasviri (ff.
' ..
32 b - 3 3 a, no. 47 b) özellikle en güzellerindendir.
Cildin kenar boşluklarının kesik oluşu ve üzerindeki bo­
yanın kalın oluşu nedeniyle, altında ne gibi çizimler olduğunu
saptamak olanaksızdır, fakat bu farklılıkları sadece prototip
çeşitliliğine yormak da bir çözüm getirmez. Bu tasvirlerin kay­
nağı hala tartışma konusu olmakta ise de bazılarının sözü edi­
len mekanda yapılmış olduğu varsayılabilir. Ancak, İstanbul­
Galata çifte tasvirin İtalyan kuş bakışı manzaralar geleneğinde
- ki bu tarzın en önemli örneği Jacopo de' Barbari'nin Venedik
planıdır ( 1 500 civarı)5 - yapıldığı, oysa Halep resimlerinin ise, . '
Avrupa'da basılmış koleksiyonlardaki6 ilk bilinen Halep tas­
virlerinden yıllarca önce yapıldığı göze çarpar. Diğer resim­ İnebahtı'nın görünüşü. 11. Sultan Bayezid vakayinamesinden.
lerde İtalyan prototiplerinin hiçbir etkisi yoktur. Mecmua-i İstanbul, 1 5 3o civarı. Bkz. Kat. no. 46
Menazil'deki resimlerin genellikle İtalyan portolan üslubunda
yapıldığı ileri sürülse de, ne manzaralarda ne de mimaride, bir­
çok onaltıncı yüzyıl kopyası olan ve portolan haritalarının yor olması, tarihi önem taşıyan bir gelişmenin etkileri bakımın­ rastlaması, Nasuh'un bu seferlerin ikisine birden katılmış ola­
önemli bir koleksiyonu sayılan Plrl Reis'in Kitab-i Bahdyesin­ dan sınırlı kaldığı ilk örnek olamaz. Dolayısıyla bu olgu, saray mayacağını ve dolayısıyla Akdeniz tasvirlerinde başka kaynak­
deki (no. 43) özellikler yoktur. Resimlerin çoğu için bir proto­ atölyesinin Kanuni dönemi hamilerinden bir ölçüde ayrı çalış­ lara başvurarak uygun olanlarını derlemekten öteye gitmedi­
tip belirlemek olanaksızdır. Yer yer karşılaşılan vasat sonuçlar­ ması sonucu ortaya çıkmış olsa gerek. ğini Nasuh'un yine portolan stiline pek benzemeyen Akdeniz
dan çıkarıldığı kadarıyla, Matrakçı Nasuh'un bu kitabın üreti­ Mecmua-i Menazil'deki resimlerin Nasuh'un daha sonraki resimleri de düşündürebilir. Üretilen Osmanlı tarih kitapları
mine katkısı, bir grup ressamı düzensiz bir şekilde sürdürdüğü resimli kitaplarını çok az etkilemiş olması - Kanuni'nin için örnek alınmamış ve bunlarda daha sonra çizgisel görünüm
kontrol etme işleminden daha öteye gitmemiş olsa gerek. l 543 - 44'teki seferlerini anlatan kitap (no. 49) gibi - son derece yerine şehirlerin kuşbakışı resimlenmesi tercih edilmiştir.
Irak seferinin başarısında büyük katkısı olan İbrahim Paşa'- ilginçtir. Her ne kadar bu kitapta bulunan bazı (Pecs ve Tata­ Bu nedenle Nasuh, onaltıncı yüzyıl Osmanlı tasvir sanatın­
nın bu zaferinin yeterince vurgulanmayışı, kitabın kayıp olan banya gibi) Macar şehir tasvirleri, kompozisyon ve renk daki gerçekçi akımın öncüsü değilse bile, bu eğilimin birçok
son sayfasındaki tarihin 944/ 1 5 37- 3 8 (yani Paşanın gözden yönünden Bitlis manzaralarını (f. ıooa) ve Bitlis vadisini (ff. temsilcisinden biri olarak kabul edilir. Şah Tahmasp'ın Kanu­
düşüşünden yaklaşık bir yıl sonraki tarih) olduğunu yansıtır. ıoo b - ıo1 a) hatırlatıyor ise de Tarih-i Sultan Bayezid Han ni'ye hediye olarak gönderdiği albümlerle İstanbul'a ulaşan Sa­
Bu metin Nasuh tarafından Sultana sunulmuş olsa dahi, anla­ (bkz. no. 46) kitabındaki görüntüler farklıdır. Bu kitaptaki Ak­ fevi portre geleneği daha etkili olmuştur8• Ancak Kanuni dö­
şılmaz bir nedenle etkisiz kalmıştır. Osmanlı saray ressamları­ deniz manzaraları, o devirdeki Avrupa resimlerinden etkilene­ nemi vakayinamelerinde - Süleymanname (bkz. no. 47) veya
nın herkesçe bilinen topoğrafya merakına rağmen bu kitaptan, rek 1 5447 yılındaki sefere görgü tanığı olan Jerôme Maurand Ahmet Feridun Bey'in Zigetvar seferi kayıtları (bkz. no. 5oa)
ne l 5 5 8 tarihli Süleymannamenin hazırlanışında, ne de III. d'Antibes'in Akdeniz resimlerinde olduğu gibi, denizden ba­ ve hatta III. Murad için yapılmış Lokman'ın Hünernamesinin
Murad devrinin tarih kasidelerinde yararlanılmıştır. Gerçekten kışla, çizgisel olarak görüntülenmiştir. Kanuni'nin Macaristan II. Cildine (TKS H. 1 524) olduğu gibi - Kanuni hem genç hem
de l 5 3 3 - 3 5 Irak seferinin bu kitaplarda önemsiz bir yer tutu- seferi ( 1 544 - 45 ) ile Barbaros'un deniz seferinin aynı tarihlere de yaşlı olarak gösterildiği halde, Barbaros hariç diğer vezirle-
III
rin veya Şehzadelerin portrelerinin bile olduğunu söyleyeme­
yiz. Barbaros'u Sultanın huzurundayken tasvir eden resimde
ise, Nigarl'nin yaptığı portreden yararlanılmış olduğu izlenimi
uyanmaktadır.
Bu nedenle Osmanlı saray resmi için - topoğrafik resimle­
melerin gelişmesinde bile söz konusu olduğu gibi - Kanuni ve
sonraki padişahlar döneminde ve bu önemli takıntıların so­
nucu olarak demektense, bunlara rağmen gelişti denebilir.
Osmanlılarda topoğrafyaya olan ilginin artmasına yol açan
diğer önemli bir neden de, belli başlı türbe ve İsi:3.miyetin kutsal
yerleri hakkında hazırlanmış kılavuzlardır. Bu edebiyat türü ilk
olarak onbeşinci yüzyılda9 ve Herat'ta 10 ön plana çıkmıştır.
Onikinci yüzyılda Osmanlı Padişahlarının vekillerini Hi­
caz'a hacca gönderdiklerini ağdalı bir üslupla a.nlatan bazı
yapıtlar mevcuttur (Sultanlar, kutsal yerlerin koruyucuları ola­
rak dahi bizzat hacca gidebilme durumunda değillerdi ve
Mekke ve Medine'de kurdukları vakıf ve yaptırdıkları res­
torasyonlar, şüphesiz bu eksikliği dengelemeye yönelik idi).
Aradan bir yüzyıl dahi geçmeden. bu tür belgeler hac yolundaki
başlıca merkezlerin, Muhammed'in kutsal emanetlerinin,
Mekke, Medine ve Kudüs'teki önemli türbelerin tasvirleriyle
süslenmeye başlanmıştır. 95 1/I 544- 45'te (bkz. no. 40) Şeh­
zade Mehmed için yazılan belge ile, 8 3 6/ I432 - 3 3'te Muham­
med bin Abdullah el-Zardali'nin kızı Emine için yazılan belge
(British Library Add. 27 566)1l hemen hemen aynıdır. Ayrıca
ikisinde. de aynı şablonlu yazılar ve mumlu zemin bulunduğuna
bakılırsa, bunların İslam dünyasında çok sayıda yazılan ve el­
den ele dolaşan belgeler olduğunu düşünebiliriz.
Nitekim bu belgeler onaltıncı yüzyılın önemli dini eserlerin­
den biri olan ve Acem şairi Muhyi Ur! tarafından yazılmış
»Futuh al-Haramayn« (bkz. no. 41) adlı kitabın resimlendiril­
mesine temel oluşturmuşlardır. Hac sırasında Mekke ve Medi­
ne'de ziyaret edilen yerlerle ilgili ve oldukça Şii eğilimli bir üs­
lupla ele alınmış bu kitap, Safevi dönemi İran'ında olduğu
kadar Türkiye' de de çok beğenilmişti ve nitekim bugün resim­
lendirilmiş kopyaların çoğu Türkiye'ye mal edilir. Bu eserin 14
Ramazan 9 5 1/:z.9 Ekim 1 544 tarihli en güzel kopyası (British
Library Or. 36 3 3) hariç, ki bu kopyada mavi, yeşil ve altın ton­
lar kullanılmıştır, diğer hepsi, tarz olarak, hatta resimlerde kul­
lanılan renkler açısından dahi söz konusu belgelere benzerler.
Aynı şekilde Mecmua-i Menazil'de bulunan Kerbela (ff.
62 b - 3 a) ve Necef (ff. 64 b- 5 a) 'teki Şii türbelerinin tasv.irleri ile
Mekke ve Medine tasvirleri arasında o derece büyük benzerlik­
ler vardır ki, bunların mutlaka Haramayn'dan uyarlanmış ol­
ması gerekir12. Sonuç olarak hac belgelerinin Kanuni devri re­
simli tarih kitaplarına büyük bir etkisi olmamakla birlikte, o
dönemin topoğrafya yoğunluğuna bir başka boyut kazandır­
mıştır denilebilir.
Kanuni döneminin ilginç bir yönü de, Nasuh, Haydar Reis,
Piri Reis gibi kimi asker kimi denizci ve hatta korsan kişilerin
devrin kültürüne medrese eğitimi görmüş ilmiyeden daha çok
katkıda bulunmuş olmalarıdır. Avrupa'daki modellerden - de­
ney haritaları ve portolan veya isolarii - oldukça fazla etkilenen
Piri Reis'in l 5 1 3 'te yaptığı ve l 5 1 ide Mısır' da I. Selim'e ithaf
ettiği dünya haritası (bkz. no. 42), haritacılık kariyerinin ilk
eseridir13. l 5 2 5'te İbrahim Paşa kumandasındaki donanmayla
112
yaptığı Mısır ziyaretinden sonra 9 3 2/ 1 52 5 - 26'da Kanuni'ye
sunduğu Kirab-ı Bahrlye'yi (bkz. no. 43) yazmış ve l 528'de
yine Kanuni için hazırladığı ikinci dünya haritası ile bu kariyeri
son bulmuştur. Bundan sonra Piri Reis donanmadaki görevine
dönerek l5 22'de Süveyş donanmasına kumanda etmiş, Mas­
kat'ı ve Portekizlilerin Basma Körfezindeki başlıca ticaret mer­
kezleri Hürmüz'ü ele geçirmiştir. Fakat Mısır'a dönüşünde ko­
mutanlığı terk ettiğine kanaat getirilmiş ve yargılanarak idam
edilmiştir14. Piri Reis'den sonra kumandanlığa gelen Seydl Ali
Reis, onaltıncı yüzyılın en önemli seyyahatnamelerinden biri
olan Mir'atü'l-Memalik ve Hint Okyanusu ile ilgili Muhit adlı
iki önemli eser yazmıştır. Mevcut tasvirli kopyası olmayan bu
eserin bir bölümü, bazı araçların denizcilikte kullanımı ile ilgi­
lidirı5.
Piri Reis'in Kanuni'ye sunduğu kitaplarındaki tasvirler, Os­
manlı resimleme sanatından çok, fen ve denizcilik bakımından
önem taşırlar. Piri Reis, l 5 1 3 'te çizdiği dünya haritası (bugün
bunun sadece batıyı gösteren yarısı elimizdedir) için çeşitli hari­
talardan ve hatta Kristof Kolomb'un (bugün kayıp olan) bir ha­
ritasından yararlandığını ileri sürer. Gerçi kendi haritasını yap­
tığı tarihte Kolomb'un haritasının geçerliliğinin kalmamış ol­
ması gerekir16. Sonuç olarak bu harita onaltıncı yüzyıl sonla­
rında hala çoğaltılmakta olan el-İstakhrl'nin haritaları gibi
tipik Isl:3.m17 haritacılık geleneğini değil, Catalan tarzını izle­
mektedir. Avrupa veya Yakındoğu'da yazılmış Doğunun Mu­
cizeleri gibi kitaplardan esinlenen Catalan 18 haritacılar,
l4oo'lerde doğuya özgü resimleri olan oldukça süslü haritalar
yapmaktaydılar. Ancak l 5 oo'lerde artık bu haritaların modası
geçmiş olmalı ki, onaltıncı yüzyılda İspanyol haritacılar, İtal­
yan meslekdaşları gibi daha ciddi ve yalın haritacılığa yönel­
mişti. Piri Reis' in onaltıncı yüzyılda birçok kez kopya edilen ve
denizcilik konusunda pratik bilgileri içeren bir el kitabı niteli­
ğindeki Kitab-ı Bahrlye'si, gerçek Kuzey İtalya portolan veya
isolarii tarzında üretilmiş olmasına rağmen, bu kitaplardan
kopya edildiği söylenemez. Özellikle yazarın otobiyografik
notları, Osmanlıların onaltıncı yüzyıl korsanlarını nasıl do­
nanma komutanlarına dönüştürdükleri ve o devirde Avrupa
hakkındaki coğrafya bilgileri konularında çok değerlidir19• Piri
Reis'in eserlerinin Saray resmini büyük ölçüde etkilemesini
beklememek gerekir, ancak dönemin Osmanlı Türkiye'sinde
(Yeni Dünyadaki keşiflerle ilgili haritaların ortada dolaşma­
ması için dikkatli tedbirler alan Katolik Kralların İspanya'­
sında olduğu gibi) kuşatma planı ve liman haritaları gibi belge­
ler çok büyük önem taşırlar ve yayınlanarak değil de casusluk
veya talan yoluyla el değiştirirlerdi. Dolayısıyla Piri Reis'in
eserleri, stratejik bilgi buzulunun sadece görünen tepesi sayılır.
Çünkü bu tür belgeler Bahriye Nezaretinde, Tophane veya Sad­
razam'ın dairesinde saklanır ve geçerlilikleri kalmadığı zaman
da yok edilirdi.
Başarılı cinayet gibi, casusluk ve kaçakçılığın da temel kuralı
ipucu bırakmamak olduğu için, İstanbul ile Avrupa'nın başlıca
haritacılık merkezi olan Venedik arasındaki ilişkilerin saptan­
ması da hala güçtür. Örneğin Topkapı Sarayı Kütüphanesinde
(H. 644) bulunun Safar 975/Ağustos - Eylül 1 5 67 tarihli ve Ali
Macar Reis imzalı bir atlas kısmen l 5 42'den Önce yapılmış
İtalyan haritalarına dayanan örnekleri içerir, fakat diğer
taraftan aynı atlasta ilk defa l 5 72'de Tommaso Porcacchi tara­
fından kaydedilen bir » mappa mundi« tipi harita da bulun­
maktadır. Soucek'e20 göre bu haritalar usta bir İtalyan teknik
ressam tarafından çizilmiş, Ali Macar Reis ise boş bırakılan
yerlere gerekli bilgileri,. ve kendi notlarını koyup süsleyerek il.
Selim'e veya bir yüksek görevliye sunmuştur. Daha da büyük
boyutta yapılmış diğer bir sahtekarlık, Onophrius (ilk baskı
l 5 36) grubuna ait bir dünya haritasıyla ilgilidir. Baş sayfasında
967/ r 5 5 9 - 60 tarihi, belirsiz bir Arapçayla Hacı Ahmed'e2 ı
(büyük ihtimalle o devrin Signoria'sının Türkçe tercümanı Mi­
chele Membre) atıf ve hem Kanuni hem de Şah Tahmasp'a
yapılmış coşkulu bir ithaf bölümü bulunmaktadır.
Söz konusu harita ile ilgili haber, l 5 68'de Osmanlıların
Kıbrıs'ı kuşatmasının beklendiği ve savaş heyecanının yüksel­
diği sıralarda Venedik sansür dairesine ulaştığında, Marc An­
tonio Guistinian'ın elindeki baskı kalıplarına derhal el koyul­
muştur. Sonuç olarak sahtekarlık, resmi düzeyde dahi göze
alındığına göre, o devirde harita kaçakçılığına hatırı sayılır bir
talep olmuş olması gerek.
r 5 4o'ta Mora Valiliği yapan Kasım Paşa'nın eserindeki ge­
niş plan Lepanto (İnebahtı) görüntüsü (bkz. no. 5 1), açıklayıcı
olmaktan çok süslülüğüyle dikkati çeker. Zaten kuşatma plan­
ları için bir Osmanlı mühendisinin, bir mültecinin veya savaş
esirinin çizimleri genellikle gayet yeterli sayılmış olsa gerek.
Ancak 1 5 3o'dan itibaren Venedikli ve diğer Avrupalı yayıncı­
lar, kale planlarının basımına ağırlık vermişlerdir. Örneğin V.
Charles'ın 1 5 3 5 'te ele geçirdiği Tunus kalesinin planları, bu ta­
rihten birkaç ay sonra elden ele dolaşıyor olmalıydı. Resmi yet­
kililerin stratejik nedenlere bağlı itirazlarını bertaraf edebilmek
için, yayıncılar şüphesiz Osmanlı kalelerine veya düşman eline
geçmiş kalelerin planlarına ağırlık vermişlerdir. Nitekim
l 5 66'da il. Selim tarafından düşürülen Zigetvar kalesinin plan­
ları yaygın bir şekilde ortada dolaşıyordu ve hatta Lafreri tipi
Roma veya Venedik atlaslarına dahil edilmişti. Bu planların
l 5 8o'lerde III. Murad için yapılmış resimli tarih kitaplarına
önemli etkisi olmuştur. Fakat Ahmet Feridun Bey' in Nüzhet es­
rar el-ah bar isimli kitabının bir sayfasında (bkz. no. 50 b) bulu­
nan Zigetvar'ın kuşbakışı görünümü, Venedik'li teknik ressam
Domenico Zenoi (veya Zenoni)'nin l 5 67'de22 yayınlanan res­
minin renkli bir uyarlamasından pek farklı birşey değildir. İl­
ginç olan bir nokta da, il. Mehmed daha 1 47 9 - 8o'lerde23 res­
sam Gentile Bellini'den bir Venedik planı çizmesini istemiş
olmasına ve (Avrupa'da yapılan İstanbul resimleri Üzerinde bü­
yük etkisi olduğu bilinen) Jacopo de' Barbari'nin Venedik'in
kuşbakışı ( 1 500 civarı) resminin önemine rağmen, bunlar an­
cak llI. Murad zamanında rağbet görmüştür.
Kanuni dönemi resim sanatında açıkça görülen yaratıcı eği­
limlere karşın, şiir tasvirinde l 5 oo'ler civarında yerleşmiş olan
İstanbul veya Edirne üsluplarıyla yapılmış manzaralar, eklek­
tik mimari formlar ve günlük yaşamı canlandıran görüntüler
ısrarla sürdürülmüştür. Arifi'nin Süleymannamesindeki (bkz.
no. 47) tasvirlerde mimari görüntünün - anlaşılması güç bir bi­
çimde - giderek Avrupa'lılaşmasını da bir ölçüde buna bağla­
yabiliriz. I. Selim tarafından l 5 14 sonlarında Çaldıran seferin­
den sonra İstanbul'a getirilen el yazması kitap ve zanaatkarla­
rın varlığına rağmen, Herat'ın tahttan indirilen hükümdarı
»Badi-al Zaman Mirzah«ın aynı yıl İstanbul'a ziyaretinde ge­
tirdiği hediyeler aracılığıyla, Kanuni devrinin büyük kısmında
Osmanlı şiir resimleri biraz da şaşırtıcı bir şekilde Safeviler dö­
nemi Tebriz saray resim geleneğinden çok Herat tarzından etki­
lenmiştir24.
Kanuni devrinin ilk dönemine ait saray kayıtları/mevacib
defterlerinde bulunan ve Tebriz'deki Heşt Bihişt sarayından ele
geçirilmiş ganimetlerle ilgili envanterden, bazı Acem sanatçıla­
rının isimlerine ve bunların İstanbul'a getirilirken bir süre
Amasya'da kaldıklarına dair bilgi elde edebiliyoruz25. Şahkulu
haricinde bu sanatçıların ne yapabildikleri konusunda çok az
fikrimiz var. Fakat bunlar, 1 5 3o'larda (örneğin bkz. no. 3 8 , 39)
Kanuni için yazılmış şiir kitaplarının resimlendirilmesinde gö­
revlendirilmiş iseler, sonuç çoğunun (eğer hepsinin değilse bile)
Şah Tahmasp'ın Şehnamesinin en güzel sayfalarını meydana
getirmiş sanatçılar çapında olmadıklarını ortaya koyuyor. Bu
da ganimette de söz konusu olduğu gibi Osmanlıların uygula­
dığı zorla zanaatkar toplama adetinin, kalite açısından tesadüf­
lere bağlı bir yöntem olduğuna açık bir işarettir. Arifi'nin
Süleymanname'sinin Farsça metninde kullanıldığı dil, yüksek
Safevi saray üslubundan çok Osmanlı Sultanlarının26 zevkini
yansıtır. Aynı şekilde kitapta bulunan ve ince Safevi zevki açı­
sından bir ölçüde kaba ve ilkel sayılabilecek tasvirler de, Şah
Tahmasp'ın yüksek saray üslubuna erişemeyen ikinci sınıf
Acem sanatçılarının başarısızlığından çok bu tasvirlerin Ka­
nuni tarafından özellikle seçildiğine bir gösterge de olabilir. Bu
tahmini, yani bunun rastlantı değil de bir zevk sorunu olduğu
fikrini güçlendiren diğer bir kanıt da, Tebriz'den Kanuni'ye he­
diye olarak gönderilen - l 5 44'te »Dust Muhammed« tarafın­
dan Safevi Prensi Bahram Mirza için yapılmış albümün (TKS
H. 2 1 54), veya Şah Tahmasp için yapılmış daha da müthiş bir
albümün (IUK F. 1422) yani aslında, l 5 6ide il. Selim'in tahta
geçişi için İstanbul'a gönderilmiş hediyeler arasında bulunan,
Şehname gibi - büyük yapıtların ihmal edilmiş olmasıdır. Bu al­
bümler, etkisiz kalmalarından da anlaşıldığı gibi, saray kütüp­
hanesine konmuş ve unutulmuşlardır.
l 52o'lerde Kanuni'nin ilgisini çeken ilk resimlendirilmiş iş­
lerden bazıları, ünlü Doğulu Türk şairi, Vezir Ali Şir Neva'i'nin
(bkz. no. 3 7, 39) eserleridir. Bu yapıtlar onbeşinci yüzyıl sonla­
rıyla onaltıncı yüzyıl başlarında çoğunlukla Herat'ta yazılmış
ve kısmen de orada resimlendirilmiş olup, l 5 ı o'da Safevi hü­
kümdarı Şah İsmail tarafından Tebriz'e götürülmüş ve üzerine
yine çoğunlukla Herat üslubuyla yapılmış ve günlük yaşamı
canlandıran çok güzel tasvirler eklenmiştir. Osmanlılar Doğu
Türk lehçesi ile (Çağatayaca) yazılmış olan bu eserleri oku­
makta güçlük çekmiş olsalar bile, Orta Asya kökenli kültürel
miraslarının fazlasıyla bilincinde oldukları için bu eserler, Ka­
nuni'nin kütüphanesinde27 önemli bir yere sahip olmuşlardır.
Bu yazmaların eksik olan bazı tasvir ve süslemeleri (tezhipleri)
İstanbul' da tamamlanmıştır. »]anıl« gibi bazı Acem şairlerinin
eserleri de aynı şekilde resimlendirilmiştir.
Kanuni'nin yaklaşık olarak r 520'lerde yazdırdığı Selimna­
me'nin (bkz. no. 45) metnine bakılırsa, başından beri kendi ha­
nedanının bilincinde olduğu anlaşılır. Bu kitap, babasının hü­
kümdarlığı döneminin tarihi kasidesidir. Kitaptaki tasvirlerde
öncelikle II. Selim'in imparatorluk vasıfları vurgulanır ve kı-
113
saca gençliğindeki olaylar, yani üvey kardeşlerini mağlup edişi,'
il. Bayezid'in ölümü, tahta çıkışı ve üvey kardeşi Sultan Ah­
med'le yaptığı sonuncu savaş ele alınır. Daha sonraki tasvirler
ise, Doğu Anadolu'daki Kızılbaş ve Türkmen beylerine karşı
giriştiği seferleri, l 5 l4'te Herat'tan ziyarete gelen Timur dev­
leti prensi Badi al-Zaman Mirza'yı İstanbul' da karşılayışı, Su­
riye ve Mısır'ın fethiyle sonuçlanan 1 5 1 6 - 1 7 seferini, Hicaz'lı
Bedevi'leri mağlup edişi ve son olarak da Cel:11 1 İsyanının ku­
mandan Ali bin Şehsuvar tarafından bastırılışı gibi olayları
kapsar. Bu eserde Sultan Selim'in, Yavuz (»Sert«) lakabının ne
metinde ne de tasvirlerde kullanılmayaşının nedeni, konunun
şerefli bir konu olması ve bu kitabın Kanuni için üretilmiş ol­
masıdır. Kanuni'nin iyi bir evlada yakışan bir tavırla babasına
beslediği derin saygı ve hayranlığın diğer bir kanıtı da, Sultan
Selim tarafından yazılmış Farsça şiirleri Dlvan-ı Selimi (bkz.
no. 3 6 a - b) adlı kitapta derlermiş olmasıdır. Bu divanda, özel­
likle helezon şeklindeki sarmallarla, karşı sayfadaki ağaçlar­
dan oluşan manzaramsı süslemelerinin yan yana kullanılmış
olması, tezhibin belirgin olarak Tebriz üslubunda yapıldığını
göstermektedir. Divan-ı Selimi ile Birtish Library'de (Add.
ıı 3 8 8) bir kopyası bulunan Divan-ı Hita'i birçok yönden kar­
şılaştırılabilir. Sultan Selim'in en büyük düşmanı Şah İsmail'in
bu şiirleri Türkçe yazmış olması istihzaya yol açar.
Onbeşinci yüzyılda Herat'ta saray şairi ve aynı zamanda
Sultan Selim'in en sevdiği şair olan »Amir Şahi Akamalik al­
Sabzavari«nin Dorothea Duda28 tarafından yayınlanan diva­
nında aynı tür tezhibe (resimlemeye değil) rastlanır. Bunları
yapan, Abd al-Gani isimli tezhip ustasının ismine
952/ı545 - 46 tarihli Kanuni devri saray usta ve zanatkarları­
nın kayıtlı olduğu defterlerde de rastlıyoruz. Vernikle kaplan­
mış cilt kapağındaki Osmanlı figürlerinin (bir olasıklkla I. Se­
lim'in kendisi) içine oturtulduğu manzara resmindeki ağaçların
işleniş tarzı aynı olduğu için, bunu da aynı kişinin yapmış ol­
ması gerekir. Ayrıca o yılki bayramda, Sultana hediye sunanlar
arasında Abd al-Gani'nin isminin bulunması ve hediyesinin de
tezhipli bir yelpaze (münakkaş yelpaze) olması şaşırtıcı değildir
ve onun verniklenmiş süsleme dalında bir uzman olması ihti­
malini akla getirir.
Safevi mülteci Elkas Mirza'nın l 5 4]'de Tebriz'den gelme­
sinden kısa bir süre önce saray tarihçisi veya şehnamecisi ola­
rak Kanuni'nin hizmetine girmiş olan Arifi'nin Süleymanna­
mesi (bkz. no. 47) çok daha büyük amaçlara yönelik ve çok
daha iddialı bir girişim olmasına rağmen, aynı bu şiir geleneği
kapsamında resimlendirilmiştir29• Arifi, hanedana ait görkemli
bir yapıt ve aynı zamanda edebi eser niteliğinde olan bu kitabı
yazarken, şüphesiz cesur bir yaklaşımın doğru olmayacağının
bilincindeydi. Öncelikle kendisi göçmen olduğundan bir
yabancı konumundaydı, ayrıca Kanuni henüz hayatta oldu­
ğundan, yazdıklarında onu incitip, kızdırmamak için özenli bir
ifade kullanmak zorundaydı. Zaten İbrahim Paşa'nın gözden
düşüşü ve Şehzade Mustafa'nın öldürülmesi gibi Kanuni devri­
nin tartışmalı olaylarına gayet tedbirli bir yaklaşımla değin­
mesi de bunu göstermektedir. Resimli tarihler Kanuni devrinin
getridiği büyük bir yenilikti, ancak tarihi eserlerin resimlendi­
rilmesi tam anlamıyla III. Murad zamanında gerçekleştirilmiş­
tir. Artık bu devirde aradan zaman geçmiş olması, Kanuni'nin
1 14
yaptıklarının bir bütün olarak sunulmasını - bazı değişikliklere
rağmen - ve gerek metin gerek resimler için sıkılmadan kaynak
gösterilmesini olanaklı kılmıştır. ' .,
Safevi ve Moğol saraylarında olduğu kadar Osmanlılarda
da kendi himayeleri altında, hat, resim veya çizimlerden oluşan
albümler hazırlandığı bilinmektedir. Bunlar büyük dini bay­
ramlarda, tahta çıkma törenlerinde, zaferle sonuçlanan sefer­
lerden dönüşte veya sünnet düğünlerinde hediye olarak sun­
mak için toplanırdı. Rastgele toplanmış olmasından dolayı bu
albümler içerik yönünden çok farklı niteliktedir. Özellikle
onaltıncı yüzyıl sonu ile onyedinci yüzyılda bu tür malzeme
bulmak güçleştiğinden eski albümler atölyede bozulup, didik­
lenmiş olsa gerek. Bunların çekiciliği özellikle tezhiplerinden,
hoş bir denge etkisi vermek için - portreler, günlük yaşam gö­
rüntüleri veya soyut süsler içeren - çeşitli malzemeden yapılmış
süslü kağıtların ince bir şekilde monte edilmesinden kaynakla­
nıyordu.
Bu albümler arasında en güzellerinden biri büyük olasılıkla
1 5 60 civarında Safevi hattat Nişapur'lu Şah Mahmud el-Nay­
sı'.'ıbı'.'ıri tarafından Kanuni'ye sunulmak üzere hazırlanmış ola­
nıdır. Cilt kapağı metal varak üzerine bağa kakmalı olup,
yuvarlak hatla yazılmış ve Kur'anın (bkz. no. 5 5 ) ilk bölümü
olan Fatiha suresi iki taraflı nestalikle yazılmış30, eşsiz güzel­ 1
likte tezhiple çevrelenmiştir. Diğer hat sayfaları da uyumlu tez­
hip ve monte edilmiş süslerle özenli bir şekilde çift olarak dü­
ı. · 1
1
J
zenlenmiş bu albümdeki hat çalışmalarından bazıları, Safevi
uslubu hat sanatının en usta Örneklerindendir. Albümün so­
nunda bir seri yaprak ve ejderha motifleri ve - Menakib-i Hü­
nerveran adlı kitabın yazarı tarafından, Bursalı yapıştırma ka­
ğıt ustası Fahri'ye mal edilen özel bir teknikle monte edilmiş -
·.'
kesilmiş kağıtlardan imzasız bir bahar manzarası bulunmakta­
dır. Viyana'da (Nationalbibliothek, Cod. mixt. 3 1 3) bulunan
ve III. Murad'ın ( 1 574 - 95)31 tahta çıkışından bir yıl Önce hazır­ J
lanan albüm, içindeki resimler yönünden benzerlikler taşıma­
sına rağmen, Şah Mahmud albümü düzeyinde bir çalışma de­
ğildir. Bu da bu yapıtın, kalite açısından benzerlerini yapmanın
pek kolay olmadığını ortaya koyar.
Bu tür albümlerde (bkz. no. 5 2 - 5 5) bulunan peri, ejderha
veya başka Çin canavarları ve yaprak çizimleri, Topkapı Sarayı
Kütüphanesinde bulunan, Herat, Bağdad ve Tebriz albümle­
rinde örneklerini gördüğümüz Timur ve Safevi usluplarının
\ ._ �
.,
özellikle Osmanlı tadı taşıyan bir uyarlamasıdır. Söz konusu
albümlerin İstanbul'a 1473 ile 1 5 3 5 arası gelmiş olmakla bir­
likte uzun bir süre kütüphane raflarında unutulmuş olmaları
gerekir. Kanuni devrinin saray üslubu Tebriz'li veya Bağdat'lı .J
olduğu sanılan Şahkulu (aslında sık rastlanan bir Safevi adı) ta­
rafından biçimlendirilmiştir. Şahkulu'nun ismine ilk olarak
l 5 14'te Tebriz'den toplanıp getirilmiş zanaatkarların liste­
sinde, tezhipli ve resimli bir kitap, nakışlı bir sedef parça ve bir
de (anlamı belirsiz) »gece süsü«32 hediye etmiş kişi olarak rastlı­
yoruz. l 525 'ten sonra Şahkulu'nun adı saray kayıtlarında da
geçmektedir. Büyük olasılıkla l 5 5 6'da öldüğü sanılan Şahku­ • ı _ ;__ .
lu'nun kötü huylu biri olduğu ve Şehnameci Arifi'yi Kanuni'nin . -�. ,
�-.":.;
, . .
gözünden düşürmek için onun imzasıyla kötü ve değersiz bazı
,_ı; · .
Farsça şiirler yazdığı söylenir33• Öte yandan ona mal edilen çi­ ' ;,;.
zimlerle değerlendirildiğinde, »saz« üslubunun gerçek bir Kat. no. 37
115
ustası olduğu anlaşılır. Saz üslubunda stilize çin lotüsleri, tüylü
yapraklarla ağır bir biçimde işlenip, bir ağ gibi örülerek, kar­
maşık bir kompozisyon oluşturulmuştur. İçinde canavar baş­
ları veya hayvanlar bulunmadığında bile bu kompozisyonlar
bazen hayvanlı desenler görünümündedir. Saz üslubunda
ayrıca yeşillik içinde ejderha ve periler olan kompozisyonlar da
vardır34•
Çin motifleri ve tüylü yapraklar Osmanlı süsleme sanatının
standart motifleriydi, fakat çinilerde ve dokumalarda da görü­
len bu motifler - bunların şablonla yapılıp yapılmadığı kesin
olarak belli değildir - Şahkulu ve çırakları veya meslekdaşları
tarafından çizilmiş desenler olmayıp, tersine şablon motifleri
veya başka desenlerin geliştirilmiş veya işlenmiş şekliydi. Zaten
bu derece ince ve detaylı motiflerin başka türlü üretilmesine
olanak olmadığından, hemen hemen hiç biri tekrarlanmaya el­
verişli değildir. Böylece, bu katalogda bulunan (bkz. no.
5 2 - 5 5) örneklerden esinlenmiş başka Örnekler varsa, bunun
ancak bir rastlantı olduğu sonucuna varabiliriz.
1 Hemen hemen bir yıl boyunca (Fleischer 1986, l lO-II), Ali, Nus­
hatü'l-Selarln'de, bu işte görevlendirilmiş yirmi hattat, yaldızcı ve
ressama ödenen aşırı ücretlerin kamu fonlarının israf edilmesi ol­
duğundan bahsederek varakçıları atölyeye tahsis edilmiş altını
zimmetlerine geçirmekle suçlamıştır.
2 Tanındı 1984.
3 Yurdaydın 1976.
4 Or l 3 3, çoğunlukla büyü amacıyla toplanmış. Bu nedenle gerçekçi
olmasına pek neden yoktu.
5 Mazgariol ve Pignatti 1963; Schulz 1978, 425 -74.
6 Cf. Braun ve Hogenberg tarafından 1575 ile 1615 tarihleri ara­
sında yayınlanmış onaltıncı yüzyıl sonu şehir görüntüleri albümü.
7 Paris, Bibliothi:que Nationale, MS Latin 8957, kendi el yazısı ol­
duğu açıktır, l901'de Dorez'de resimlendirilmiştir.
8 Özellikle Safevi prensi Bahram Mirza için l 544'te hazırlanmış al­
büm (TKS H. 2154) .
9 Özellikle »İbn al Zeyyat«ın »al-Kavakib al-sayyara« ve »al-Magrl­
zi«nin »Khitat«i I-II (»Bulag«, 1 856). Cf. Ragıp 1973, 2 5 9 - 80.
10 »Muin al-Din Muhammad al-lsfizarl«nin »Ravdat al-cannat fi av­
sav medlnat Herati«, ed. »Sayyid Muhammad Kazım« 1-11 (Tah­
ran, 1 3 38 - 39 şemsl1I95 9 - 60); Gandefroy-Demombynes 1923,
3 1 5 - 20.
11 Ettinghausen 1934, IIl- 37; Tanındı, Sanat Dünyamız (1983), 2 - 6;
id., Journal of Turkish Studies 1983, 407- 37.
12 Kuveyt Şeyhi Nasır el-Sabah'ın özel koleksiyonunda bulunan Ne­
cef ve Kerbela ile ilgili böyle bir geleneğin varlığını (ancak daha geç
tarihli) gösteren bir yazı: »Shaykha Hussa«ya buna dikkatimizi
çekmiş olmasından ötürü teşekkür borçluyuz.
13 »Piri Reis«, IA.
1 4 Oı:honlu 1970, 2 3 5 - 54·
15 Kahle l956b, 266-77.
16 Kahle l956a, 247- 6 5 .
1 7 »Klıarlta«, EL2•
18 Winter 1954, l-12 Campbell 1987.
19 Soucek 1973, 241- 5 5
·
20 Soucek 1971, 17- 27.
21 Menage 1958, 291- 34.
22 Londra, British Library, Lafreri atlas 1, pi. 5 3, Camacio atlasında­
kine paralel daha kliçük bir formada (British Library, Maps C. b.
41), pl. 79·
23 Angiolello, Historia Turchesca, Thuasne 1888, 67'de belirtilmiş:
,, Volse (il Sultana) ehe glie facesse (Gemile) Veneti'a in disegno«.
24 Çağman 1978, 2 3 1- 59·
25 TKSA D. 10734; Uzunçarşılı 1986, 23 -76.
26 Sohrweide 1970, 263 - 302.
27 Bartol'd 1964, 199- 260.
rr6
2 8 Duda 1978- 79, 61-78.
29 Woodhead 1983, 1 5 7- 82. Fleischer ( 1986, 30, n. 46), Arifi'nin El­
kas Mirza'nın mahiyetinde İstanbul'a l 54ide geldiğine dair genel
kanıya rağmen, sarayın (Şaban 952/Ekim 1 545) tarihli masraf ka­
yıtlarında, maaşını çekmiş olduğu ile ilgili bir kaydın bulunduğunu
belirtir (BBA Maliyeden Müdevver 17 8 8 l). Ancak, Arifi'yi ken­
dine Nişancı tayin etmiş olan Elkas ile yakınlığı bilinir.
30 İki tarafın aynı olmayışı ilginçtir ve »malik yavm al-din« dizisi, sağ­
daki sayfada »malik« olarak yazılmıştır. Bu sapma, Kur'an yazı­
sında kabul edilebilir idiyse de, İslamiyetin daha sonraki devirle­
rinde, her zaman satırın üzerine konmuş bir elif ile belirtilirdi.
Elif'in konulmaması koyu bir Müslümanın kabul etmeyeceği bir
hatadır. Hattatın ünü veya tezhibçinin becerisi, dikkati ve suçla­
mayı metinden uzaklaştırmış olsa gerek.
31 Duda 1983.
32 TKSA D. 10 734, 3 b: »siyar-i münakkaş-i musavveri; sadafkari-i
münakkaş l; zayn-i liyal 2«.
33 Sohrweide 1970, no. 26.
3 4 Mahir 1986, n3- 30.
36 a - b Dlvan-i Selimi
1. Selim'e ait 87 yapraklı Farsça şiirleri içeren bu divan için oldukça ka­
lın kağıt kullanılmıştır. Her sayfada nestalikle yazılmış II mısralık iki­
şer sütun ve çoğu sayfa kenarlarında gene aynı yazıyla yazılmış eğik sa­
tırlar bulunmaktadır. Sayfalardaki tekrar kelimeleri kenardaki mısra­
lara değil, yatay satırlara aittir.
Son sayfada tarih yoktur ama (f. 87a) "· . . akall mamallk, al-hakanıyya
Şehsuvar al-Selimi« imzası ve 1. veya il. Selim'in tuğrası vardır. Anlaşıl­
dığı kadarıyla Şehsuvar bir köledir. Ancak, l 5 14'te Tebriz'den lstan­
bul'a getirilen zanaatkarlardan biri olmuş olsa bile, 12 Recep 920/2
Eylül 1 5 14 tarihli Çaldıran Seferi sonrası tutulan kayıtlarda ismine ras­
lanmamaktadır (TKSA D. 10734).
Tarihi: 1 520- 30
Sayfa boyutları: 19,5 cm x n,7 cm
IUK F. 1 3 3 0
Kaynak: İstanbul 1 9 8 3 , E. 5 6 ; Titley 1978, 292- 96; Washington 1987,
no. 2 8 a -b
ff. l b - 2 a : Bu çift sayfadaki mısralar altın »abrl« ile tezhiplen­
miş, sayfa kenarlarındaki lotüs, bahar dalı ve tüylü yaprak mo­
tifleri ise şablon kullanılarak altın yaldızla yapılmıştır. Sonraki
sayfalarda kıtalar arasına şair Selimi veya Selim'den ilham ni­
yaz eden (her zaman değilse bile) beyitler eklenerek bölünmüş,
genellikle karşılıklı oturmuş, konuşan, yarı veya tam profilden
görüntülenmiş peri figürlerinin yanlarına çok renkli kenar süs­
leri konmuştur, örneğin ff. 2 5 b - 6 a. Bazı sayfa kenarları bu­
daklı veya yapraksız erik, nar ve söğüt dallarıyla süslenmiş ve
eğik nestallk yazılarla bu dal motifleri sırayla almaşık bir şe­
kilde kullanılmıştır.
ff. 5 b - 6 a: Çift sayfa kenar süslemelerinde ağaca tırmanmış
maymunlar, geri planda anka kuşu, tilki, leopar ve tavşan fi­
gürleri göze çarpar. f. 61 a'dan başlayarak, kenar tezhibinde
çok renkli peri süsleri yerine, altınla yapılmış, ceylan »bixie« ve
maymun motiflerinin kullanıldığıni görüyoruz.
Bu elyazmasında iki çift resimli sayfa bulunur. Resimler yal­
dızlı bordürlerde çerçevelenmiş, kenar boşluklarda ise mat al­
tın yaldız kullanılmıştır. 2 7 b - 8 a numaralı sayfalar, Selim'i ata
binerken ve kütüphanesinde okurken maiyetindeki içoğlan­
larla birlikte gösterir. Arka planda üzerinde - beyaz Çin tarzı .
olduğu anlaşılan saksılar içinde - yeşil ve mavi laleler bulunan
raflar vardır. Ancak biçimler »Humpen« de içerir.
37 Divan-i Neva'!
Ali Şir Neva'i, Doğu Türklerindendir (Çağatay).
2 1 4 yaprak altın veya altın tozu » abrl«, her sayfada 17 mısralık iki sü­
tun nestalik yazı bulunan bu kitapta sayfa kenar boşluklarında kısmen
şablon kullanılmış kıvrımlar, Tebriz saray üslubunda yapılmış ve gün­
lük yaşamı görüntüleyen sekiz minyatür, çok ince tezhipli baş sayfa ve
bölüm başlıkları vardır.
Cildin kapağı yaldızla verniklenmiş orijinal baskılı deridir. Vernikli cilt
astarı üzerinde ise tüylü yaprak sarmalları ve uçan peri motifleri vardır.
Tarih ve yapılış yeri: Tebriz - İstanbul 1 5 3 0 - 40 civarı
TKS R. 804
Boyutları: 26,5 cm x 17 cm
Kaynak: Karatay, Türkçe/Yazmalar, no. 2293; Sohrweide 1970,
263 - 302; Atasoy ve Çağman 1974, pi. 4; İstanbul 1983, E. 58; Tanındı
1984, figs. 9 -10; Washington 1987, no. 29
Manzara ve figürlerin ele alınışı yönünden Safevi saray uslu­
buna özellikle benzerlik gösteren ve yaklaşık olarak l 5 30' da
Şah Tahmasp için yazılmış (şimdi artık dağılmış) »Houghton«
Şehnamedeki resimleri çağrıştıran bu eser, Sultan Selim'in
( 1 5 66 -74) tahta çıkışı münasebetiyle hediye olarak İstanbul'a
ancak l 5 67'de ulaşmıştır. Sayfa kenarlarının, helezoni bahar
dalları ve kavisli lotüslerden oluşan tezhibindeki kıvrımlı süs­
leme de, 1 5 20 - 50 arası Acem tezhibinin özelliğini taşır. Öte
yandan, Örneğin f. 89'daki resmin tezhibinde uygulanan zıt ta­
raflara yönelen değişik iki kıvrımlı motif ise, kompozisyona bir
başka canlılık ve derinlik kazandırmakta ve İstanbul zevkini
daha iyi yansıtmaktadır.
89 b no.lu yapraktaki tasvir bir cirit müsabakasını gösterir.
Resim için bkz. sayfa n 5 .
38 Firdevsl'nin Şehnamesi
Bir önsöz, her sayfada en fazla 2 5 mısra olmak üzere Farsça nestalikle
yazılmış 575 yaprak ve 57 tasvirden oluşur.
f. 575 a Kanuni'nin tuşrasını taşır.
Cildin kapağı orijinal baskılı siyah deridir. Kapağın ortasında bir ma-.
dal yon ve kenarlarda kartuş motifleriyle bezenmiş pandatifler, incelikli
bir biçimde işlenmiş köşebentler vardır. Kalan zemin, ince kabart­
mayla yapılmış Timur tarzı lotüs sarmallarla işlenmiştir. Filigranlı cilt
astarı kontrast zemin üzerine - yeşil, turkvaz, siyah ve altın renkler kul­
lanılarak yapılmış - arabesk yapraklardan oluşan panolarla bezenmiş­
tir.
Tarihi: 1520- 30 civarı
Sayfa boyutları: 34 cm x 24,5 cm
TKS H. 1499
Kaynak: Karatay, Farsça Yazmalar, no. 341; Atıl 1980, pi. 18; Wash­
ington 1987, no. 32
ff. l b - 2 a ve lo b - 1 l a - karşılıklı olarak - içinde peri yüzleri
bulunan panolardan oluşan tasvirlerdir.
f. 9 a: İçinde saplar üzerinde peri yüzleri ve eksensel pandan­
tifli yarım kalmış bir ithaf bulunan tezhipli büyük bir madal­
yon.
ff. 9 b -roa: Bu karşılıklı iki sayfanın birinde açıkhavada pa­
dişahın tahta çıkışı tasvir edilir. Diğerinde ise altın rengi gök­
yüzü ve koyu yeşil zemin üzerine kazınarak yapılmış bir av tas­
viri bulunmaktadır.
f. l 4 a Vahşi hayvan postları giymiş ilk Acem hükümdarı
Gayumarth ve vezirleri.
Bu oldukça naiv tarzda yapılmış resimler, çoğunlukla altın
gökyüzü ve manzara resimleri olan on beşinci yüzyıl sonu Şiraz
ve Tebriz Türkmen resminden etkilenmiştir. Tebriz resminin
özelliği olan canlı varlık şeklinde görüntülenmiş kayalar, kıv­
rılmış ejderha görünümünde bir bulut olmasına rağmen yalnız
bir kez, Rüstem'in et pişirirken resmedildiği (f. 303 a) sahnede
görülür. Sanatçıların bazı figürlere Safevi tipi kırmızı »taç« giy­
dirmelerine bakılırsa (bunların sonradan kaba bir şekilde silin­
meleri gerekmiştir), halil. bir Safevl'nin himayesinde çalıştıkla­
rını zannediyor olmaları gerektiğine kanaat getirilebilir.
117
 Ençok altı satır uzunluğunda, altın yaldızla ve nakşl stille Çağa­ Desenin alt yazısındaki motifler, tamamen simetriktir fakat
.� 39 a b- Mir Ali Şir N evai 'nin Hamsesi
tayca yazılmış başlıkları; metni okurken Osmanlıların güçlük çini ve tekstildeki benzer motiflerden daha seyrektir. Cilt astar­
»Hayretü'l-Abr:ir Ferhad-ü Şirin, Mecnun-u Leyla Sab'asayyare« ve İs­ çekmiş olmaları gerekir. ları, üzerine kırmızı tüylü yaprak sarmalları ve lotüsler işlen­
kendername. Verniklenmiş orijinal siyah deri cilt kapağında, siyah üze­ ·miş, baskılı kırmızı deridendir.
Her sayfada nestallkle yazılmış 23 mısralık 4 sütun bulunan 309 yap­
rine altın yaldızlı çin · bulutu bordür vardır. Ortasında burgaç f. 9 9 a:Ferhad ile Şirin'den, Ferhad'ın Hüsrev tarafından
raklı bu eserde, I6 tasvir vardır.
Son sayfa (f. 309b) 9371I 5 30 - 3 I (rakkamla) tarihini taşımak�a ve Pir şeklinde kıvrılan lotüs sapları, sık yapraklı bir öbeğin içinden yakalanışı.
Ahmed bin iskender tarafından kopya edildiğini belirtmektedır. fışkıran tüylü yapraklar Üzerine kondurulmuş rozetlerden olu­
Sayfa boyutları: I8,5 cm x 29,5 cm şan bu karmaşık desen, kırmızı, siyah ve yaldızla renklendiril­
TKS H. 802 miştir.
Kaynak: Karatay, Türkçce Yazmalar, no. 2299; �tasoy ve Ç�ğman
I974• pi. 3; Grube ı96I, figs. I 4- I 6; Tanındı I984, fıg. I8; Washıngton
I987, no. 3 3 a - b

14a no.lu yaprak. Acem hükümdarı

Gayumarth ve vezirleri.

i
�'k-��Ft=��=ı
,;:I� '

c:L?iı�J'(İ��;J).
_.

, rf:-:'�'"''�,,ıı :
t...:,:-- ı.,
:,y-, l';!o<i,,ı":'r'I
•• '
1,;;.fi,ı•'t."r::-J�
�;1;�;,,ı;;;:.4� .
(�r,;;u4,.:-:(,h
i;(f";J�h�J":�
"-"��!?,ı�

99a no.lu yaprak. Hüsrev'in Ferhad'ı esir alışı.

ıı8
40 Hac Fermanları Ferman hac sırasında ziyaret edilen merkezlerin gösterildiği
(şablonla yapılmış) alt alta bir dizi pano şeklinde planlanmıştır;
Hac vekaletnamesi kalın mumlu kağıt üzerine altın veya çok renkli onbeşinci yüzyılda Memluk Sultanı Kayt Bay tarafından onarı­
guaş, yer ve anıtları belirten Osmanlıca nestalik yazı, şablonla yapılmış
lan Medine'deki türbe, Kudüs'teki Haram el-Şerif anıtları (yal­
kenar süsleri, yatay şeritler arasına başarılı bir sülüs'le yazılmış hadis ve
nız Kutsal Taş, Hacer ül-Esved üzerinde bulunan kubbe sekiz­
Kı.İran'dan - hac ile ilgili - sureler ve »ductus« üstüne yazılmış birçok
harf. gen olduğu halde on köşeli olarak) gösterilmişt ir. Bu görüntü­
Tarihi: 9 5 1 1 l 5 44- 4 5 ler arasında Peygamberin pabuçları da yer alır. Fermanın
TKS H. 1 8 1 2 başlığının da bulunduğu ve Kabe'yi gösteren bölümü kayıptır
Boyutları: 5 2 4 cm x 4 6 c m
Kaynak: Ettinghausen 1934; Karatay, Türkçe Yazmalar, n o . 668; Ta­
ve sadece Mekke'deki birkaç Haram anıtının resimleri bugüne
nındı 1983, Washington 1987, no. 23 erişmiştir.
9 5 1 / 1 5 44 - 45 tarihli fermanın sonunda, Mekke'deki Ha­
ram camisinde görevli mürşitlerden Hüsrev, Ali ve Mustafa ve
emir »Ali bin Muhammad bin Husayn bin Abd Allah« tarafın­
dan Osmanlıca yazılmış bir metin vardır. Burada, »Katib-al
Huruf Muhammad Abu'! Fadl al Sinjarl«, Hacı PM bin Seyid
Ahmed adlı kişinin Sultan Muhammed'e (Şehzade Mehmed,
ölümü 1 543) vekaleten hac görevini yerine getirdiğini belirtir.
Kudüş, Haram el-Şerif.
r Piri Reis'in haritası bünyesinde varlığını sürdürmesi istihza içe­
41 Futuh al-Haramayn
Muhyi Lari tarafından yanlış olarak Esrarü'l Hac olarak adlandırılmış­
tır.
58 yaprak, nestalik yazı, her sayfada 12 satırlık iki sütun, ahırlı kağıt
tezhipli giriş sayfası f. l b, Hac yolu üzerindeki merkezleri gösteren l 3
tasvir.
Orijinal baskılı kırmızı deri cilt, ortada madalyon, pandantifler ve altın
yaldız üzerine kı rmızı yaprak kıvrımlı konkav köşebentler.
Tarihi: l 5 40- 50 civarı
Sayfa boyutları: 22,2 cm x 14,8 cm
TKS R. 917
Kaynak: Ettinghausen 1934; Karatay, Farsça yazmalar, no. 772; Ta­
nındı 1983; Washington 1987, no. 22
!20
f. 1 4 a: Mekke'deki Haram Camisi, dış kemerler ve altı minare
içe dönük, iç kemerler dışa dönük. Çeşitli yapılar profilden,
Kabenin yanındaki tavaf yönünü gösteren kemer ise hemen he­
men kuşbakışı görüntülenmiştir. Mumlu kağıt (zemin) üzerine
guaş ile yapılan bu resimdeki bina, kemer ve minarelerin hep­
sinde asılı kandiller göze çarpar.
Yanlışlıkla »]anıl«ye maledilen bu eser, esas yazarı »Muhyi
Larl« (ölümü 9 3 3/ 1 5 26 - 27) tarafından 1 506 yılında Gucarat
Sultanına ithaf edilmiştir. Hac'la ilgili yer, tören, gelenek ve
kurban kesme gibi olayların anlatıldığı bu eserde biraz Şii eği­
lim sezilir.
Topkapı Sarayı Kütüphanesinde (R. 916, Karatay, Farsça
Yazmalar, no. 771 ) bulunan ikinci kopyasında son sayfa eksik
olmasına rağmen bunun büyük olasılıkla onaltıncı yüzyılda
yazıldığı tahmin edilir. Bu kopyada »lbn Yamin«e (ölümü
745 / ı 344 - 45) ait şiirler ve çok sayıda Mekke ve Medine tasvir­
leri bulunmasına rağmen, bunların sanat değeri olduğu söyle­
nemez.
Mekke, Kabe
� . . }0.'..
42 Dünya haritası
Amerika'nın Öoğu kıyısı, Atlantik, İberik yarımadasının ucu, Cebelita­
rık Boğazı, Afrika'nın batı kıyısı, ölçek çizgileri, çok sayıda gemi, (ço­
ğunlukla Portekiz) ve garip hayvan resimleri bulunmaktadır.
Parşömen Üzerine mürekkep ve guaş ile çizilmiş olan haritada (sol orta)
Gelibolu, Muharrem 9 19/Mart-Nisan 1 5 1 3 tarihi ve Pir bin Hacı
Mehmed Kemal Reis'in yeğeni olarak bilinen Ahmed bin Mehmet el­
Karamani'nin imzası vardır. 1 5 1 7 tarihinde Mısır'da Piri Reis tarafın­
dan 1. Selim'e sunulmuştur.
Boyutları: 90 cm x 6 3 cm
TKS R. 1 6 3 3 (mük.)
Kaynak: Akçura 1935; Adıvar 1970, 5 8, vs; Kahle 1933; Winter 1954;
Karatay, Türkçe Yazmalar, no. 1408; - İstanbul 1983, E. 73; Campbell
1987; Washington 1987, no. 3 5 .
Osmanlıcayla yazılmış açıklamalarda bu dönem Osmanlı hari­
tasında baharat yolunun önemli bir kısmı Portekizlilerin elinde
olması dolayısıyla büyük şekilde gösterilmiş Portekizden çok
miktarda söz edilir.
Piri Reis'in haritası için başvurduğunu ileri sürdüğü kay­
naklar arasında dört Portekiz haritası önemlidir. Ayrıca Kris­
tof Kolomb'un Yeni Dünya'ya yaptığı üç keşif gezisine katılmış
bir İspanyol köleden söz edilmektedir. Bugün elimizde Ko­
lomb' a ait hiçbir harita bulundmadığına göre, bu sav bilimsel
olmaktan çok tarihi önemi olan bir konudur. ilk yolculuğuna
ait hiçbir harita çizmediği sanılan Kolomb ikinci yolculuğunda
çizdiği haritayı, üçüncü yolculuğuna çıkmadan önce Katolik
Krallara sunmuştur. Şüphesiz, üçüncü yolculuğuna ait harita­
nın birkaç kopyası bulunmaktaydı, ancak İspanyollar bunları
yabancıların eline geçmesin diye özenle korumuşlardı. Fakat
daha sonra yapılan keşifler bu haritayı geçersiz kıldığından
muhafaza edilmesine neden kalmamıştı. Söz konusu haritanın,
rir, çünkü Osmanlı İmparatorluğunun yayılma eğilimi göster­
mediği yönlerden biri de Yeni Dünya tarafıdır.
Haritada bulunan resimlere kaynak olarak »Aca'ib al
Makhlukat« kitabındaki garip yaratıklar veya yine gariplikleri
ve harikaları konu alan Avrupa kökenli kitapların yanısıra,
çoğu Mayorka'da çalışan Karalan _haritacılarının çizdiği ol­
dukça süslemeli ve uzun açıklamalı haritalar da gösterilir.
Hatta Topkapı Sarayında, yaklaşık l 3 75'te yapıldığı sanılan,
bu tip bir harita.mevcuttur. Bu haritanın üst kısmında, başaşağı
olarak yapılmış içinde Ermeni giysileri giymiş sahiplerin ol­
duğu gemilerden oluşan kenar süsleri bu dönem Karalan harita
yapımcıları geleneğine göre yapılmış Aziz Brendan ve arkadaş­
larının Kutsal Adalara yolculuğunu temsil ettiği söylenir. Bu
arada ondürdüncü yüzyılda Karalan stilinde yapılmış harita
tasvirlerinin gerek konu gerekse tarz bakımından dikkati çeke­
cek ölçüde doğuya özgü nitelikler taşıdığı ve özellikle o dönem­
de yaşamış Bağdatlı Celayir'in resimlerinden etkilendiği söy­
lenmelidir.
Kahle;nin teorisine göre, Kolomb'un birinci yolculuğunda
kullandığı haritada gerçekte var olmayan bazı adalar bulu­
nuyordu ve Kolomb bunları hiçbir düzeltme yapmadan, ol­
duğu gibi ikinci haritasına geçirmişti. Ancak bu yolculuk sıra­
sında keşfettiği gerçek adalarla karıştırmamak için, bunların
üzerine birer papağan resmi çizmiş olmalıydı. Nitekim PM
Reis'in haritasında da aynı adalar gene papağanlarla belirlen-
I2I
 �·��;,..-.� �����-
t 'l. mıştır. Bu adalardan, Üzerinde papağan resmi olduğu halde
. ..-ı

. .. . .., gerçekten var olan tek ada Haiti/Cipango'dur.

· ,x; Haritanın Çin ve Hint adaları gibi I. Selim'in özellikle ilgi­
/.
ı · lendiği bölgeleri gösteren bölümü kayıptır. Bunun nedeni bü­ .' . . .

yük olasılıkla bu haritanın Kanuni döneminde Hint Okyanu­ '!

sunda yapılan yolculuklara temel teşkil ettiği ve bu arada ya � t . ·:� ,.

' j '
•.
.
çok eskidiği veya denizde kaybolduğudur. ,. .

· .. · . ) .

43 Kirab-i Bahriye
P1rl Reis, Osmanlıca metin şair Murad! tarafından nazım şekline uyar­
lanmış
İnce nakşi yazıyla her sayfada 15 mısra ve özenli haraka olmak üzere
6' 1ll. !!l
421 yaprak, bölüm başlık ve süsleri altın yaldızla tezhiplenmiş bu ki­
tapta harita ve planların bir listesi de vardır.
�. '
�i:.
ı. :.\ · _ . '·
,-.
Gene nazım olarak yazılmış son sayfada 9 3 2/ 1 525 - 26 tarihi, Kanu­ .. ;
ni'ye (f. 42oa) ithaf ve son beyitte Murad! tarafından şiirleştirildiği ve : �!
ebcedle 932 tarihi belirtilmektedir (Muradi'nin ayrıca bazen Sinan Ça­ ·' ·

vuş olarak da anılan Barbaros'un deniz serüvenlerinin anlatıldığı »Ga­

,,·

zavat-ı Hayreddin Paşa«nın da yazarı olduğu sanılmaktadır I

Orijinal baskılı deri cildin astarı ebruludur. ·ı. .i .

Sayfa boyutları: 3 1,7 cm x 22 cm Çanakkale Boğazı

TKS H. 642
Kaynak: Karatay, Türkçe Yazmalar, no. 1 336, Yurdaydın 1963; Aka­
1 lay 1969; Soucek 1973; Washington 1987, no. 36

\ Metinde siyah ve altınla çizilmiş 215 renkli resim bulunmakta­

dır. Bu çizimlerde sığ yerler, kumsallar, güvenli limanlar, su
kaynakları, kaleler, köyler ve bazı tarihi kalıntılar kırmızı nok­ niz'li denicilerin yararlanması için yazılmış, standart denizcilik
talarla belirtilmiştir. Bu seri (f. 44a, 47a) başlangıç olarak Ça­ bilgilerini içeren el kitaplarıydı. Dolayısıyla bunların stratejik
nakkale Boğazındaki kalelerle (»Kale-i Sultaniye Kill-dü'l önem taşıyan bazı harita ve kale planları gibi casusluk veya şid­
Bahr«) başlayıp sonra kuzey batıya ilerliyerek sırasıyla Ege de­ det yoluyla elde edilmek istenmesi söz konusu değildi.
nizi, Akdeniz, Adriyatik denizi (Apulia/Pulya), Malta, Cenova
ve Ligurya kıyısı, Riviera, İspanyol kıyıları, Barcelona'dan Ce­
belitarığa kadar olan bölgeyi ve buradaki ada ve kaleleri kapsa­
maktadır. Daha sonra bir geri dönüş yapılarak Afrika kıyıları,
Cezayir, Tunus, İskenderiye, Nil nehri, Kahire, Suriye ve Filis­
tin kıyıları, Kıbrıs, Türkiye'nin güney kıyıları ve tekrar Çanak­
kale boğazı bu haritalarda yer alır.
Piri Reis notlarında bu haritaları yaparken sadece kendi
bilgi ve tercrübesine dayandığını söyler. Gerçekten de ancak II. 44 Kitab-i Bahriye
Selim zamanında ele geçirilen Kıbrıs (f. 3 8 1 b) ve başkalarından
duyduklarıyla tanıdığı Venedik'le ilgili olarak çizdikleri, Nil Yazarı: Plrl Re'is (Seyyid Murad! ile birlikte)
Türkçe, kısmen ünlem işaretli (hareke), 2 1 0 yaprak, açıkça Neshi yazı
nehrinin ağzındaki Bulak, Kahire ve Giza'ya (ff. 3 5 o b - 5 2 a)
tekniği, 13 satır.
oranla daha az ayrıntılı ve gerçekçidir. Ancak Kirab-ı Bahrl­ Başlangıcı ve sonu eksik, çeşitli el yazıları mevcut.
Plrl Reis'in dünya haritası. ye'deki çizimler salt kendi buluşu olmayıp daha eski Venedik Başlangıçta »Ağrıboz« bölümünden »Kiği« (s. 265) bölümüne kadar
Amerika, Avrupa ve
»isolarİİ« (ada kitapları) 'nın uyarlamalarıdır. Özellikle Barto­ olan kısmın » içindekiler«i verilmiş, » içindekiler«in tamamlanmasın­
Afrika'nın bir kısmını içeren
lomea dalli Sonetti/Bartolomeo Turco'nun (Venedik, 148 5) ki­ dan bu yana böylece 13 yaprak kaybolmuş. Ciltleme daha sonraki bir
Atlantik Okyanusu'nun bir
dönemden.
parçası. taplarındaki yapıların, karaların, denizlerin çizimleri, rüzgar
Boyutları: 29,5 cm x 20,5 cm
Gallipoli, 1 5 1 3 . güllerindeki kuzeyi gösteren oklar (cf. Skelton 1966, giriş bö­ Bedin, »Staatsbibliothek« PK, Ms. or. fol. 4 1 3 3 .
Bkz. Kat. no. 4 2
lümü) bu haritalarda etkili olmuştur. Isolarii kitapları Akde- Kaynak: Flemming: Türkische Handshriften 1, no. 300, s. 2 3 8

122 123
 46 Tarih-i Sultan Bayezid
45 Selimname " '
Matrakçı Nasuh, Osmanlı Türkçesi öne eğik nakşi yazı, 82 yaprak.
Şükrü Bidlisi'nin, 1. Selim'in tahta çıkmak için verdiği mücadeleden Başlıkların tezhiple süslendiği (f. 1 6) ve Farsça yazıldığı kitapta her say­
,.,
başlayarak fetihlerini ve il. Bayezid'in ölümünü, kendi ölümüne kadar
)
'
/ o ,\
süren dönemi ve Kanuni'nin tahta çıkışını şiir şeklinde anlatan Türkçe
fada onüç satır (mısra) ve toplam on tasvir, siyah mürekkeple yapılmış
haraka bulunur. Kullanıl:;ın çizgili kağıtta çok sayıda 1 5 30 yıllarında

ı;
bir eserdir. yapılmış İtalyan filigran göze çarpar. .
Nestalik stilde Osmanlı Türkçesi, her sayfada II mısralık iki sütun, Son sayfa ve baştaki besmelenin bulunmayışı bu yazının sürekli bir
277 yaprak, 24 minyatür.
,[ Siyah vernikli orijinal cilt Üzerinde kontra puanda mavi ve altın sarmal­
metnin parçası olabileceğini gösterir.
:r· lar, ortada bir baskı madalyon vardır. Köşebentler yine altın, mavi ve
Kitabın cildi orijinal baskılı ve yaldızlı kahverengi deridir. Kapakta
madalyonlar ve konkav köşebentler, kabartma için bulutları ve tüylü
1 siyah renklerle kabartma lotüs sarmallarıyla süslenmiştir. Cilt astarı, yapraklar vardır.

\'1· ır�if���-:-�JL
ortası madalyonlu, köşebentleri koyu mavi, siyah, filigran benzeri kıv­ Sayfa boyutu: 26,9 cm x 18 cm
rımlarla süslenmiş kımızımsı deridir. TKS R. 1272
Tarihi: l 52 5 civarı Kaynak: Karatay, Türkçe Yazmalar, no. 624; Akalay 1969; Yurday­
Sayfa boyutları: 26 cm x 18 cm dın 1976; Çağman ve Tanındı 1986, 145 - 46; Washington 1987, no. 38
TKS H. 1 597-98
Kaynak: Karatay, Türkçe Yazmalar, no. 639; Çağman 1978, fig. 20; Tasvirlerde onbeşinci yüzyılda iL Bayezid'in Karadeniz'e ve
Tanındı 1984; Washington 1987, no. 37.
doğu Akdeniz'e yaptığı deniz seferleri, ayrıca Coron, Modon
f. l a: Kitabın başında bulunan ve aslında çift sayfa olan tasvi­ gibi önemli Venedik kalelerini ele geçirişi görüntülenmektedir.
rin elimize geçen bölümünde, çadır içinde üç figür görülmekte­ 21 b ve 2 2 a numaralı yapraklarda da 905/ı499 - 1 5 oo'de ele ge­
dir: Selimname'nin yazarı, resimleyicisi ve hattatı olarak ta­ çirilen Lepanto (İnebahtı) manzarası bulunmaktadır. Cildin
nımlanan bu figürlerin görüntüsü bir çeşit ortaçağ veya Antik sonraki bülümlerinde beyaz kağıt kullanılması, yazı karakteri­
dönem yazar portresi formudur. nin değişmesi, tasvir bulunmaması ve metnin Marcaristan bö­
lümüne (H 1608) (no. 49) yakın bir baraka içermesi, kitabın bu
f. n 3 a : 1. Selim'in Çaldıran savaşında ( 1 5 14) Safevilerle
noktadan itibaren tek kaynağa başvurularak yazıldığını düşün­
karşılaşmasını gösterir.
dürmektedir (büyük olasılıkla portolan veya isolario veya Ve­
nedik ve Roma atlasları). Resim için bkz. sayfa l I I.

Çaldıran önlerinde Osmanlılarla Safeviler

,. " .
� . ,,�

Malta
, .

Akdeniz sahillerinin ve adalarının ünlü tarifi, Anlaşıldığı kada­

rıyla bu yapıt, Osmanlı denizcisi Seyyid Murad! tarafından, de­ . ·".

neyimli denizci Pirl Re'is'in topladığı bilgi ve malzemelere da­

yanarak, yelkenli gemiler için bir el kitabı şeklinde hazırlanmış­
tır. Her bölümde bir harita yer almaktadır. Yapımına
927/ ı 5 2 1 yılında başlanan yapıt, çeşitli evrelerden geçmiştir. ' ..

Yeniden gözden geçirilen ve 9 3 2/ 1 5 2 5 - 26 yılında tamamlanan 36oa no.lu yaprak. Kanuni Barbaros
bir kopya, Sadrazam İbrahim Paşa aracılığıyla Kanuni'ye sunu­ Hayrettin Paşa'yı huzuruna kabul ediyor
labilmiştir.
Açık olan sayfa ıo5 a :
Malta adasının harita taslağı. Malta 1 5 32 yılında Viyana
47a-d -Sii1eymanname
yanında Avrupa'nın Kanuni Sultan Süleyman'ın Avrupa'ya Arifi, 617 yaprak sayfa, farsça nestalik, her sayfada onbeş satırlık dört
yönelik hücumlarının belirgin olarak durdurulduğu ikinci sütun, ince altın tozlu beyazımsı kağıt, dört adet çift sayfayı kaplayan

[
tasvirler, toplam 69 tasvir.
ff. l b - 2 a: Kanuni'nin Ertuğrul'a kadar uzanan soyağacını kap­
bastyondur. Ada, 1 52 1 yılında Rodos adasından sürülen »]o­
Son sayfa (f. 617b) eserin Ali bin Emir Bey Şirvani tarafından 965 yılı sayan madalyonlar bulunur. Bunlar, altın varak üzerine yoğun
hanniter« (Rodos Şövalyeleri) tarikatına tahsis edilmiştir. Bu
Ramazan ayı ortasında ( 1 5 58 Temmuz başları) tamamlandığını belir­ helezoni kıvrımdallı, altın ve mavi zemine lal vurgulamalıdır.
şövalye tarikatının Brandenburg Elektorasında da toprakları tir. Tezhipli başlık ve panolar vardır. ff. 2 b- 3 a: iki sütun üzerine nestalik yazılı panolardan olu­
vardı (Werken ve Altmark'ta) ve zaman zaman bazı Branden­ Siyah deri cilt, merkezde madalyon, ayrıca, bir öbekten çıkan tüylü
şan çift taraflı kitap başsayfası. Y.Y. 999 (bkz. no. l 9 a)'ya ait
burg'lular bu şövalyelerin saflarında savaşmışlardı. Malta ada­ yapraklardan oluşan altın yaldız kabartmalı köşebentler ve pandantif­
ler buİ unur. Hepsi benzer şekilde çin bulutu kabartmayla bezenmiş başsayfa nestalik hariç daha büyük boyda bir örnek oluşturur.
sı Türk hücumlarına sürekli hedef olmaktaydı. Maltız şövalye­
madalyon, pandantif ve içbükey köşebentler bulunan kahverengi deri 4 7 a (ff. ıo8 b - ıo9 a) : Alevler içinde Belgrad şehrinin
lerinin (bundan sonra » Johanniter«ler çoğunlukla böyle anılır­ cilt astarı vardır. önünde Kanuni'yi gösteren çift sayfa üzerine tasvir.
lar) donanması, ege denizinde ve Anadolu kıyılarında sürekli Sayfa boyutları: 37 cm x 25,6 cm 47 b (ff. 219 b - 22oa): Mohaç Savaşı, çift sayfa tasvir.
korsanlık ve yağmalama yapmaktaydı. 20 Mayıs 1 5 65 tari­

1
TKS H. 1 5 17
.
Kaynak: Karatay, Farsça yazmalar, no. 160; Sohrweide 1971; lstanbul
47 c (f. 3 6oa): Kanuni'nin Barbaros Hayrettin Paşa'yı huzu­
hinde bir Türk kuşatma ordusu Malta'ya saldırdı. Hücum
1983, E 70- 71; Atıl 1986; Çağman ve Tanındı 1986 pis. 1 5 2 - 54; Wash­ runa kabul edişini gösteren tasvir.
eden Türkler çok kayıp vererek geri çekilmek zorunda kaldılar
ington 1987, no. 41a 4 7 d (f. 3 67a) : Kanuni'nin lrak'ta Kasr'ı Şirin'e varışı.
ve ünlü Amiral Turgut (Paşa) bu seferde şehit düştü.

124
 48 a - b Mecmu'a-i Menazil
Digı:r bir adı da ,,[kya ı ı - i ıvkıı,i z il- i Scfcr-i Ir,ık cyıı-i S u l raıı Sükrnıaıı
Han« olan ve »Nasuh-al Silah! al-Matrak!« (Matrakçı Nasuh) ta � afın­
dan yazılan bu eserde Kanuni'nin 15 3 4 - 4 5 'te Irak ve kuzeybatı İran'a
yaptığı sefer anlatılmaktadır.
ro9 yaprak, oldukça özenle yazılmış onyedi satırlık panolar oluşturan
nakş1 yazı, çeşitli filigranlar basılmış kalın beyaz kağıt. Başlangıç sayfa­
sında amatörce gerçekleştirilmiş bir tezhip (f. l b) ve başlık.
Son sayfa 944/15 37- 38 tarihini taşır (şimdi kayıptır).
Boyutlan: 3 1 , 5 cm x 23,5 cm
IUK T. 5964
J!.aynak: Teaschner 1956; Flemming 1968, 168; Yurdaydın 1976;
Istanbul 1983, E. 74; Washington 1987, no. 9 3 a - b
. kılmaktadır. Ayrıca eserde bulunan tasvirleri bizzat yaptığına
Bu kitabın 1 3 0 sayfası tasvirlerle süslenmiştir. Bazılarında çift
sayfa Üzerine çeşitli yerlerin resimleri oldukça donuk ve koyu
renklerle görüntülenmiştir. Hiç insan figürü yoktur. Beyazlar
siyahlaşmaya yüz tutmuştur. Altın yaldız çok az kullanılmış,
sadece suyu belirlemek için gümüş rengine başvurulmuştur.
Sayfa kenarları, tasvirlerin kenarlarında boşluk bırakmayacak
biçimde kesilmiştir.
Kitap ciltlenirken yapılan hatalar nedeniyle bazı sayfalar
yanlış yerleştirilmiş veya kaybolmuştur. Kanuni'nin seferden
dönüşü ile ilgili oldukça kapsamlı bölümde hiç tasvir bulunma­
Kat. no. 47
ması bu nedenle olabileceği gibi, bu tasvirlerin hiç yapılmamış
rn8 b no.lu yaprak. Osmanlılar Belgrad önlerinde
2r9 b - 22oa no.lu yaprak. Mohaç savaşı
. • -.rf
olması da mümkündür. Bu cildin gerçek sayfa düzeniyle ilgili
bilgileri, Feridun'un yazdığı »Münşeatü'l-Sel:l.tin« ve Nasuh'un
Kanuni'nin sözkonusu İran seferi (95 5 - 5 6/ 1 5 48 - 49) hakkında
yazdığı, yakın geçmişte ele geçen tasvirsiz eserine dayanarak
edinebiliyoruz (Marburg Staatsbibliothek Hs. Or. Oct. 9 5 5 )
(Yurdaydın 1 976, 1 7 3 ) .
Yer, ağaç, kuş, hayvan, kaya v e mimarinin işleniş şekli, altın
yaldızın ve renklerin kullanımı vs gibi Ögeler, bu tasvirlerin
yapılışında, bazıları vasat yetenekte, birkaç sanatçının birlikte
çalıştığını açıkça göstermektedir. Yurdaydın'a göre ( 1976,
S. XVII-XXII) metinde bulunan çok sayıda imla hatası, bunun
Nasuh tarafından yazıldığı ihtimalini hemen hemen geçersiz
ilişkin hiç bir kanıt bulunmamaktadır.
Eserin stili çağdaş Safevi İran etkisini taşımamakta fakat
doğa bilim (kuşlar ve hayvanlar) ve topoğrafyayla ilgilidir. Fa­
kat Bağdat' ta (f. 48 b) şehir surları içinde, şerefesinin altına bir
değirmen taşı bağlanmış bir minare ve Halep kalesinin dışında
oyuklar içinde garip »şemsiyeler« ve ü Çüncü bir boş oyuk
(f. ro5 b) gibi şaşırtıcı ve açıklanamıyacak ayrıntılar içermekte­
dir.
49 » Tarih-i feth-i Şikloş ve Usturgun ve
U stuni belgırad «
Matrakçı Nasuh, 146 yaprak, özenli eğik nakşl, siyah mürekkkeple çi­
zilen sayfa kenarlarında altın rengi noktalama işaretleri ve vurgulama
için siyah, kırmızı ve altın rengi, 32 tasvir.
Son sayfa yoktur, ancak baştaki boş sayfada (f. la) yazıcının Muham­
mad »hafız al-Kur'an al-mashhur bi-Sarfzade« olduğu belirtilir.
ff. 14 5 - 46, a ve b portolan veya isolario parçalarıdır.
Tarihi: l 5 4 5 civarı
Sayfa boyutları: 26 cm x 17,5 cm
TKS H. 1608
Kaynak: Karatay, Türkçe Yazmalar, no. 667; Denny-Laroche 1969;
İstanbul 1983, E 72; Washington 1987, no. 40
Kanuni'nin 1 5 43 Macaristan ve Barbaros'un 1 543 Akdeniz se­
ferlerini anlatan bir eserdir. Avrupa seferini kapsayan bölüm­
lere ait kayıtlarda, hiç gerçekleştirilmemiş tasvirlere ayrılmış
geniş boşluklar vardır. Tasvir edilenler kuş bakışı olarak altın
rengi zemin üzerine titizlikle resmedilmiştir.
128
Bunların dışında kalan tasviiler - çoğunlukla denizden görü­
nüş olarak çizilmiş - Barbaros'un donanması tarafından yağ­
malanmış veya geçici olarak işgal edilen Akdeniz limanları-ile
ilgilidir. Mimari veya istihkamla ilgili detaylar, tasvirlerin bu
konuya yabancı olmayan bir kuşatma mühendisi veya bir savaş
tutuklusu tarafından gerçekleştirildiği ihtimalini gösterir. Ge­
nel olarak karma bir üslup göze çarpar. Bir ölçüde şematik,
manzaralar açısından Mecmua-i Menazil'deki (no. 48) uygula­
maya benzerlik gösterir. Öte yandan, bol miktarda tarama tek­
niği kullanılmış şehir görüntüleri, Avrupa kökenli topoğrafik
baskılardan uyarlanmış olabileceğini düşündürür. Jerome M.
d' Antibes'in 1 544'te yaptığı İstanbul seyahatini anlatan kendi
el yazması kitapta (Paris, Bibliotheque Nationale Lat. 8957)
çok sayıda İtalyan limanları, doğu Akdeniz ada ve kaleleri ve
İstanbul resimleri bulunur. İtalyan isolario geleneğinin yanı­
sıra, bir ölçüde Nasuh üslubuna benzerlik gösteren bu resimler,
sözkonusu tasvirlere kaynak oluşturmuş olabilirler. 32 b - 3 3 a
no.lu yaprak Ceneviz'i göstermektedir.
Ceneviz'in görünüşü
50a-b »Nüzhet esrar el-ahbar der sefer-i
Sigetvar«
Ahmet Feridun Bey, 305 sayfa, ince nakşl yazı, her sayfada 1 5 satırlık 4
sütun.
Tezhipli başsayfada (f. lb), bölüm Özetl!!rini belirten yaldız ve haraka
ile yazılmış başlıklar, bazıları Nakkaş Osman tarzında 20 tasvir.
Son sayfa (f. 305 a) 13 Recep 976/z Ocak 1 5 69 tarihlidir, bundan sonra
gelen sayfalar cetvelle çizilip hazırlanmış fakat sonra boş bırakılmıştır.
Modern cilt
Sayfa boyutları: 39 cm x 25 cm
TKS H. 1 3 3 9
Kaynak: Karatay, Türkçe Yazmalar, n o . 692; İstanbul 1 9 8 3 , E. 172;
Washington 1987, no. 42 a - b; Referanslar: cfBritish Library Haritaları
C. 22a, 3; Lafreri Atlası, pi. 5 3 . Domenico Zenoi tarafından l 5 67'de
yapılmıştır; Camocio Atlası (Harita C. B 41) pi. 79
Tasvirler 1 5 5 8 tarihli Süleymanname'den (no. 47) dahe sade ve
aynı zamanda görkemlidir. Kanuni'nin ölümü, Sokullu Meh­
med Paşa tarafından Zigetvar'ın fethini, II. Selim'in tahta çıkı­
şını ve zaferden sonra döndüğü Edirne' de elçilerin kutlamala­
rını kabul edişi gibi olayları kapsar. Zigetvar'ın en az üç
manzarası vardır. Bunlardan ff. 32 b ve 3 3 a'daki (no. 50 b) ke­
nar boşluğu olmayan tasvir, fetihten hemen sonra basılan, Do­
menico Zenoi - veya Zenoni - gibi Venedik'li teknik ressamla­
rın Venedik'i kuşbakışı gösteren manzaralı kale resminin renkli
bir uyarlamasıdır. No. 5 o a (f. 1 66) Kanuni'nin Transilvanya
Voyvoda'sı John Sigismund (Stephen) Zapolya'yı kabul edişini
gösterir. (Resim için bkz. sayfa 1 6) .
Zigetvar'ın görünüşü
129
-
51 Lepanto/İnebahtı Kalesi Planı
Kalın kağıt üzerine opak boya
Tarih yoktur, fakat 1 5 4o'ta Mora Valisi olan Kasım Paşa tarafından
kalede yürütülen tahkim işlerinin durumu ve Evliya Çelebi'nin daha
ilerki bir tarihte anlattığı bazı yapıların belirtilmemesi yaklaşık olarak
15 50 yılında çizilmiş olduğunu akla getirir.
Boyutları: 57,5 cm x 7 5 , 5 cm
TKS 17/348
Kaynak: İstanbul 1 9 8 3 , E. 7 5 ; Washington 1987, no. 44
Soldan sağa doğru; Körfezin ağzı Kasım Bey'e maledilen tak­
viye istihkam duvarları ve kulelerle çevrilmiştir. Kalenin dı­
şında tek katlı tuğla evlerden oluşan bir mahalle bulunmakta­
dır. Kale beş kademelidir. Cephanelik, arasında zincir olan iki
kule ve bunlara bağlı duvarların korunmasındadır. Önünde is­
kele vardır ve her iki taraftan tahta köprülerle karaya bağlanır.
Cephaneliğin sağında evler, bir kervansaray, su kanalı ve Mus­
tafa Paşa'ya maledilen bir dizi su değirmeni (asiyab) bulunur.
Kalenin en alt kademesinde bir çifte hamam ve duvar dışın­
daki su yollarından beslendiği anlaşılan çeşmeler ve bunlara
bağlı kanallar vardır. Bunun üstünde bir cami ve üzerinde yeni­
çerilere ait olduğu anlaşılan ve üzerinde » mehterler« yazan bir
kule görünür. Burada yeniçerilerin gösteri yaptıkları anlaşıl­
maktadır. Beşinci kademede etrafı savunma duvarlarıyla çev­
rili bir tepe bulunmaktadır.
Onaltıncı yüzyılın sonlarında kale görüntü planları standart
bir tarz olmuş olsa gerek. Esin Atıl (Washington I987, 97, no.
90) Topkapı Sarayı koleksiyonlarında Belgrad'a ait bir görüntü
planı bulunduğunu belirtir. J.- L. Bacque-Grammont Van kale­
sinin onyedinci yüzyıla ait bir görüntü planını yayınlamıştır.
Sultan Ahmet camisinde padişaha ait özel bölmede bulunan
eşyaların listesinde (Barkan I972-79, no. 5 80) Macar Kalesi
Eger/Erlau'nun bir resmi bulunmaktadır (tasvlr-i kale-yi Eğri).
Planda su yollarının özel bir ilgiyle belirtilmiş olması, İstan­
bul' daki Süleymaniye camisi su şebekesinin plan ve haritalarını
hatırlatır. İki kopyası olan bu haritalar ( I 5 84 tarihli) İstanbul
Fatih Millet Kütüphanesinde I29Ih 3 5 2 TKS H (Nuri Arlasez
armağanı) daha eski tarihli ve iki sayfa tasvirli bir diğeri ve
Chester Beatly 9871 I 5 79-80 tarihli Süleymannamesinde bulu­
nur (Ms 4 I 3 H. 22 b - 2 p) Cf. Çeçen I986.
52 a-d Albüm Yaprakları
3 2 sayfalık bu albümde nakışlar, çizimler ve Derviş Hasan'ın
roo4/ I 5 9 5 - 96 tarihli hat çalışmaları (f. 5 b) ile (f. 126) Derviş Abdi
1021/1612- 1 3 ve ( ff. r r a - 22 a) Fahri Burusevi'ye ait kesme kağıt (kıta)
:�svırl�r vardır. Bu da albümün l.• Ahmed zamanında yapılıp bitirildi­
gını gosterır.
Tarihi: 16. yüzyıl sonları
Sayfa boyutları: 30,2 cm x 20,5 cm
TKS H. 2 147
Kaynak: Grube 1961, b; Grube 1969; Denny 1 9 8 3 ; Washington 1 9 8 7
no. 45 a - d
5 2 a (f. 2 rn) : Bir »kilin«e saldıran anka kuşu v e aralarında kıv­
rımlı »Saz« yaprağı. Bu tema Sünnet Odası'nın önündeki çini­
lerde tekrarlanır. Bu çiniler ise Jacopo Bellini (bkz. Degen­
hardt-Schmitt I 984) tarafından kopya edilen bir dökümanın
tekrarı izlenimini verir. Çizimler fırça kullanarak siyah ve altın
mürekkeple yapılmış renkli boya, kağıttan kesilerek kullanıl­
mıştır.
21 a no.lu yaprak
52 b (f. 22 b): İnce altın tozu serpilmiş kağıt üzerine siyah ve
altın yaldızla yapılmış »saz« stili ince yapraklı dal. Üç yaprak­
tan ikisi kırık veya arkaya dönüktür. Bir tanesi üçüncü yaprak­
t�k_i bir delikten çıkmaktadır. Çok ince detaylar bordür çizgi­
.
sını belırgenleştirmek için ustalıkla kullanılmıştır. Fırça kulla­
narak siyah ve altın mürekkeple çizilmiş renkli boya ise kağıt­
tan kesilerek kullanılmıştır.
5 2 c (f. 23 a) : Büyük bir bileşik lotüs üstünde yine bileşik bir
demet ve daha küçük yaprakları olan, helezoni bir taşıyıcıdan
yükselen testere dişli »Saz« yapraklar ve bir başka bileşik öbek.
F�rçayla ve siyah mürekkeple çizilmiş kağıt altınla uçuk bir şe­
kılde lekelendirilmiştir.
5 2 d (f. 32 b) : Aslan ile ölümcül bir mücadele veren ejderha:
Helezoni kıvrımlar, sarmallar oluşturan lotüs ve yaprak to­
murcukları, testere dişli stilize lotüs yaprakları ve fırça kuy­
ruklu kuşlar. Kağıt üzerine altın boya ve siyah mürekkep.
 53 Albüm Yaprağı
43 yapraklı »Saz« kompozisyonlarından oluşan bu albümde, ff. 6 a,
rnb, r 5 a (Vellcan'a maledilir) f. 1 8 6 (Velican) turnalar, kuşlar, figür
çalışmaları renk veya çizgiyle yapılmıştır. Mahmud Mudhahhib, Veli­
can ve Bihzad'a maledilen Safevi, Buhara ve Osmanlı üslubu tasvirler.
Tarihi: 16. Yüzyıl sonları
Sayfa boyutları: 35,4 cm x 22,4 cm
TKS H. 2168
Kaynak: Mahir 1986; Washington 1987, no. 47

f. ıo b Çizgi ve renk ile »saz« kompozisyon kolajları: r . Kağıt­

tan kesilme ince halkalı yapraklar; 2. Kağıttan kesilme kırık
yaprak serpintileri; 3. Tülbent üzerine, yaprak başlıklı peri büs­
tü, küçük kuşlarla bezenmiş »saz« kıvrımlarından yükselir. Bu
kompozisyon, belki aynı kişi tarafından 4'e kağıtla devam etti­
rilmiş, l de 3'e devam etmiştir.

32 b no.lu yaprak. Kat. no. 52

rnb no.lu yaprak. Kat. no. 53

54a-b Albüm Yaprakları

34 sayfalık bir albümden alınmıştır. Safevi ve Osmanlı resimleri ka­
baca guruplandırılmıştır: Örneğin periler, Isfahan portre çalışmaları,
çeşitli hayvanlardan oluşan resimler, develer ve sürücüleri vs. Bu çalış­
maların Bihzad, Mani ve Velican gibi sanatçılara maledilmesi pek ikna
edici değildir. Albümün (rn82/r67r-72) tarihli çalışması Isfahan üslu­
bundadır.
Sayfa boyutları: 36,2 cm x 25 cm
TKS H. 2162
Kaynak: Washington 1987, no. 48 a - b ve referanslar

5 4 a (f. 8 b) : Beyazımsı cilalı çizgili kağıt üzerine ince altın

tozuyla ve siyah çizgilerle çizilmiş olan perinin kollarında ve
göğsünden dolanarak sarkan düğümlü bir şal vardır. Dudak­
larda, yanaklarda ve yakut küpelerde pembe renk ve bazı de­
taylarda altın yaldız kullanılmıştır. Velldn'a göre gösterişli bir
atıf taşıyan bu sayfa (Velican onaltıncı yüyıl sonlarında İstan­
bul' da çalışmıştır) kenarlar hariç 1 8 x 9 , 1 cm. <lir.
5 4 b (f. 9 a): Telli bir enstrümanı olan peri figürü, çizgi ve bo­
yayla yapılmış, altın yaldız ve !al renklerle çeşnilendirilmiştir.
Perinin kollarındaki şal, tüniğin yaka ve kolları çok ince kıv­
rımlarla bezenmiştir. Şalvar veya etekte minik turna motifleri
ve çin bulutları vardır. Kıyafet gösterişli bir mücevherli kemerle
tamamlanmıştır. Albüm sunulmadan önce figürün etrafı renkli
çiçeklerle ve ağaçlarla süslenerek manzara görünümü verilmiş 9 a no.lu yaprak.
olsa gerek. Boyutları (kenarları hariç) 12 x ıo cm. <lir. Kat. no. 54

133

8 b no.lu yaprak. Kat. no. 5 4
Sağ sayfa:
47b - 4 8 a no.lu yaprak
2 b- 3 a no.lu yaprak
Kat. no. 5 5
134
5 5 a-f Albüm
49 yaprak, çoğunlukla nestalikle yazılmış
Tarihi: I 5 6o civarı
Cilt boyutları: 3 5 , 5 cm x 23 cm
IUK F. I426
Kaynak: Mahir I986, İstanbul 1983, E. 63 - 64; Washington 1987, no.
49 a - f
5 5 a : Kartuş bordürleri v e merkezde madalyonu olan cilt, metal
varak üzerine, birbirinden gümüş tellerle ayrılmış ve farklı do­
kuları olan bağa tabakalarından yapılmıştır. Cilt astarı baskılı
koyu kırmızı deri üzerine yaldızlı kabartmayla »saz« ve lotüs
motifleri ile süslenmiştir.
Baş sayfada »Murakkat-i Şah Mahmut-i Nişaburi« yazar.
Merkezi ithaf madalyonu boş bırakılmıştır. Başta bulunan kar­
şılıklı iki sayfada, gök mavisi zemin üzerine özellikle zincifre
(civa sülfür) kırmızısının hakim olduğu çok renkli ve yaldızlı
»Saz« ve lotüs motiflerinden oluşan kompozisyon, yatay ve di­
key olarak simetrik bir şekilde dört kez tekrarlanmıştır. Bu mo­
tifler ro6 no. lu kaftandaki kompozisyonun benzeri fakat daha
seyrek yapılmıştır. Desenin boyutları 16,9 x u,4 cm.dir. Bu öl­
çüler bir Bursa ipeği dokuma bir parçanın boyutlarına oldukça
uyar.
ff. ı b - 2 a: Yüzyüze bakan ve uzun mavi okları olan iki
»şemse« vardır. Bunların tezhibinde aplike edilmiş dilimli mavi
köşebentlerle oluşturulan kakma panolar görülür.
5 5 b (ff. 2 b 3 a): Bu çift sayfa tezhipte çizgilerle ayrılmış pa­
nolar içerisinde nestallkle gösterişli bir biçi.mde yazılmış Fatiha
sureleri bulunur. Bunlar her satırda (tek tek) çok zarif tomur­
cuklarla süslenmiştir. Bir olasılıkla şablonla yapılmış olan bu
güzel tezhibin Karamemi'nin bir çalışması olduğu (no. 3 5 ) dü­
şünülebilir. f. 2 b »abduhu al-fakir Şah Mahmud al-Nisha­
burl«; f. 3a' da ise »katabahu al-abd Şah Mahmud« imzaları
vardır. f. 2 b'nin metninde, »malik« yerine »malik« yazar. Al­
tında ve üstündeki dilimli üçgen çıkıntılarda, yeşillikler içinden
çıkan dikenli altın renkli erik dalları süslemesi bulunur. Ayrıca
Üzerlerinde stilize mavi yaprak motifleri bulunan küçük okları
ve almaşalı dizilmiş minik kırmızı laleleri çerçeveleyen, yoğun
lotüs kıvrımları ve altında pürüzlendirilmiş parlak bulut şerit­
lerinden oluşan bir bordür vardır.
5 s c - d: Nestallkte yazılmış olan bu metnin diğer sayfala­
rında Şah Mahmud'un çeşitli imzalarına rastlıyoruz: (»i-Nis­
habud«, »al-Nishaburl«, »al-Naysaburl«), »Sultan Ali al-Maş­
hadi«, »Ali al-Katib« (946/ ı 5 39-40) tarihli, »Sultan Muham­
med Nur«, »Pir Muhammad«, »Abd al-Karim al-Khvarazml«,
»Mir Ali« ve »Sşms al-Din Muhammad al-Kirmani«. Bunların
hemen hemen hepsi çift sayfayı kaplarlar. Tezat renkli kenar
boşlukların içine tek veya çift sütun olarak yerleştirilmiştir. Bir­
birine uyan köşebentler ve çiçek, filiz ve kıvrımlı dallarla tez­
hiplenmiş zeminler vardır. Bordürlerde de süsleme yapılmışsa,
bunlar da birbirlerine uyar.
ff. 39 b - 4 s b: Posta kartı ebadında gösterişli nestallkle yazıl­
mış alfabetik yazı denemelerini içerir (Ali, Hasan, Hüseyin vs.
gibi). Arapça alfabeye uygun olmasına rağmen bu harf bileşim­
leri olasılıkla Şii kökenlidir.
 ff. 46 a - 46 b: Kükreyen aslan biçiminde yazılmış Şii yazılar,
mavi zemine yaldız ve çok renkle uygulanmış, kesilerek pembe
renkte karton panoya yapıştırılmıştır. Karşısında gözalıcı ve
üst üste gelecek biçimde sülüsle yazılmış »tavakkal bi-maghfir
[at] ilayhim: Huva al-Ghafur Dhu'l-Rahim [sic] « ibaresi görü­
lür. Siyah ve maviyle renklendirilmiş harfler, yaldız zemin üze­
rine çok renkli çiçekler ve iddialı »teşkil« ile tezhiplenmiştir.
f. 4p: Üzerine talk uygulanarak yapıştırılmış kesme kağıt­
lardan yapılmış resmin boyutları 18,7 x 1 2, 8 cm.dir. Etrafın­
daki bahçe bordürü,sümbüller, nergisler, irisler, zambaklar,
karanfiller, papatyalar, katmerli güller, katmersiz sarı ve kır­
mızı güllerden v_e selvi, köknar, kavak, asma, şeftali, nar, porta­
kal, zakkum ve yasemin ağaçlarından oluşmaktadır.
5 5 e (f. 47b): Kağıt üzerine mürekkeple çizilmiş ve mumlu
kırmızı ile mavi renklerle detaylandırılmış »Saz« kompozis­
yonu. Dalgalanan, simetrik kıvrımlı bordür (dahil) 18,7 x 12,8
cm'dir.
5 5 f (f. 48 a): Boya, mürekkep ve yaldızla yapılmış »Saz«
yaprakları arasındaki ejderha kompozisyonu. 12,3 x 19 cm.
Genel olarak bu albüm, kompozisyon ve düzenleme yönün­
den Viyana'daki (Nationalbibliothek, cad. mixt. 3 1 3) III.Mu­
rad albümünden daha zengindir ve yüksek bir zevki yansıtıyor
denilebilir.
varak üzerine bağa tabakalarından
ış cilt. Kat. no. 5 5
VI Saray Zanaatkarları (no. 5 6-96)
Güzel e l yazmaları hazırlamak amacıyla içinde uzman zanaat­
karların topluca çalış,tıkları örgütlü ilk saray yazı atölyesinin
(skriptoryum) 1420'liı yıllarda Herat'ta Timur Hükümdarı
Bay Sungur'a ait atölye (hazine) olduğu anlaşılmaktadır. Zırh­
çılar ve kılıççılar, mücevheratçı ve kuyumcu gibi diğer saray za­
naatkarlarının örgütlenmesinde bu atölyenin ne ölçüde bir mo­
del oluşturduğunu tam olarak bilmiyoruz ama onbeşinci yüz­
yılın sonunda Tebriz'de, erken Safevi: hanedanının yönetimi
sırasında zanaatkarların kendi atölyeleri2 olmağa başladığı ke­
sindi. l473 'te Otlukbeli'nde Akkoyunlu Uzun Hasan'a karşı
zafer kazanıldıktan sonra, bu zanaatkarların bazıları bir olası­
lıkla II. Mehmed tarafından tutsak edilip İstanbul'a getirildiler.
Bir olasılıkla II. Bayezid tarafından kurulan saray atölyelerinin
nüvesini bunlar oluşturmuşlardır. l 505 'ten l 5 14'e kadar II.
Bayezid'in sarayında köle olarak bulunan Giovanni Antonio
Menavino, kendi emrinde usta, kalfa ve çırak olmak üzere top­
lam yetmiş mücevheratçının çalışmış olduğunu söyler. Bunla­
rın bir bölümü (belki de daha çok üslup ve işçilik bakımından)
Acem idi, bir başka bölümü de Sultan'nın köleleriydi. Bunlara
günlük ücret ödendiği gibi Sultan için yaptıkları her iş için ek
ödeme yapılırdı. Ve Sultanın gümüş ve altın işçiliğiyle ilgili si­
parişlerini karşılamak da bunların göreviydi3• Bu anlatılanlar,
Kanuni dönemi sırasında saray atölyelerinin örgütlenmesini
çok güzel anlatmaktadır. Menavino, ayrıca dükkanlarının
İstanbul'un merkezinde, kapalı bir çarşıda olduğunu söyler. Bu
kişiler önce saraya hizmet veriyorlar fakat zamanları arttığında
da anlaşıldığı kadarıyla özel siparişler de alabiliyorlardı.
Genellikle sanatların babadan oğula geçmesi eğilimi vardı,
ama kuyumculuk ve mücevheratçılık gibi meslekler için
olağanüstü yetenek ve beceri, oldukça da büyük sermaye gere­
kiyordu. Sarayın birden artan taleplerini karşılamak oldukça
zordu. Bir tüketim merkezi olarak, onaltıncı yüzyıl İstanbul'u­
nun o büyük ekonomik gücü, beceri sahibi taşralı zanaatkarları
da cezbetmekteydi. Fethedilmiş ya da yağmalanmış kentlerden
elde edilen ganimetlerin yanı sıra zorla getirilen yabancı za­
naatkarlar işçi azlığına tek çözüm yolu oldu. I .Seliın'in Kahire
Kalesini yağına edişinin ardından, kalifiye zanaatkarlar4 İstan­
bul'a yollandılar. Ne var ki, bu zanaatkarların birçoğu birkaç
yıl sonra Mısır'a döndüler. Sultan Selim'in Çaldıran seferine
ordu komutanı olarak katılan Ali: bin Şehsüvar ile ilgili ve Teb­
riz'de Hest Bihişt sarayından alınan Şah İsınail'e ait »Eşyalar«
başlıklı kısa bir envanterde (TKSA D. 10734, 12 Recep 920/2
Eylül l 5 14 tarihli) değerli ganimetler bulunmaktaydı: yeşim ve
benzeri taşlar, porselenler, kumaşlar ve kürkler, bunlardan
başka listede kazara bir adet de tuz kutusunun bulunması, as­
lında bütün saray eşyalarını da tam olarak içermeyen bu liste­
nin gelişi-güzel yazıldığını gösteriyor. Aynı belgede ayrıca zorla
orduya alınarak İstanbul'a götürülen zanaatkarların da listesi
vardır. Bu listeye saray hizmetlilerinin yanı sıra müneccim
(astrolog) gibi gereksiz kişiler ve sanatkarların armağan olarak
sundukları ve belkide başyapıt sayılabilecek eserler de dahil
edilmiştir.
Kalifiye işçi ihtiyacının Menavino raporunda ifade edilen
boyutları aştığı (eğer bu zanaatkarlar rastgele toplanınadıysa)
belgedeki zanaatlar listesinden anlaşılmaktadır: metal süsleıne­
cileri (zernisanan), kuyumcular, zırhçılar, kalkancılar, terziler,
ahşap kakmacılar (marköteri ustaları), elmastraşlar (hakka­
kan), çadırcılar, altın sırına işlemecileri (zerduz:lh), mücellitler,
ipek kumaş dokumacıları (abanibafan), bunlardan başka, ara­
larında Tebriz'li sanatkarlar zümresinin başı sayılan Şah Man­
sur Tebrizi:'nin de bulunduğu bir gurup dekoratör (nakkaşlar)
ve ressamlar (süslemeciler). Ne var ki ganimetler listesinin dü­
zenli hazırlandığı söylenemez, çünkü aynı listede yer alan sa­
natkarlar arasında lavta ve kemençe çalanlar ile şarkıcılar ve
konuşmacılar (guyandegan), şekerciler (kannadan) ve münec­
cimler de bulunmaktadır.
Söz konusu liste, kısmen yayınlanmış ve başka bir zorla geti­
rilmiş sanatkarlar listesi (D.9784, henüz tam kanıtlanınadıysa
da bir olasılıkla 920 civarı tarihli)5 ve saraya iş yapan zanaat­
karların kaydedildiği II Rebiülevvel 9 32/0cak-Şubat 1 526 ta­
rihli » ınevacib« defteri arasında bir hayli çelişki vardır. Bir ba­
kıma buna şaşmamak gerekir.Çünkü sürgün olarak (yani top­
lanıp zorla) getirilmiş olan zanaatkarlar ölmüş ya da emekliye
ayrılmış ya da oniki yıllık bir aradan sonra dönmüş olabilirler
veya işyerleri ellerinden alınmış olabilir. Bununla birlikte, l 5 26
tarihli »mevacib« defterinde kayıtlı bazı kişilerin sürgün yoluy­
la Tebriz'den getirildikleri ifade edildiği halde yukarda sözü
edilen daha eski tarihli belgelerde adlarına rastlanmamaktadır.
Bu da en azından D. 1 0734 ve D. 9784 belgelerinin bir olasılıkla
birbirlerini tamamladıklarını gösterir. I. Seliın'in Çaldıran se­
ferine katılan başka paşa ve komutanlar tarafından düzenlen­
miş başka listelerin de bulunabileceğine kuşku yoktur. Ya da
daha büyük olasılıkla bunlar, yanlışlıkla listeye alınmamıştır.
Kütüğe kaydedilen Acem zanaatkarlardan çoğunun Os­
manlı sarayında çalışmaya başlamadan önce bir süre Amasya' -
da kalmış oldukları anlaşılmaktadır. Aslında Kanuni tahta çık­
madan önce zanaatkarlar İstanbul'daki işlerini onun haneda­
nına verdikleri hizmet sayesinde elde etmiş olabilirler. Bazı
durumlarda, bu zanaatkarların oğullarının da beraber geldiği
görülmektedir. Fakat bunların sonradan baba mesleğinden
ayrıldıklarına dair bir kayıt yoktur. Belki de bu oğullar Amas­
ya'ya vardıklarında zaten birer uzman zanaatkar idiler.
Kuyumculara ve metal süsleınecilere verilen önem onaltıncı
yüzyılın başında İran kökenli örneklere Osmanlı zevkinin neler
borçlu olduğunu gösterir (bkz. örneğin no. 88), ama Kanuni
l 5 26'da Budapeşte'yi işgal ettiği zaman zanaatkarlar yine aynı
biçimde kütüğe kaydedildiler. Aynı yıla ait saray sicillerinin6 ilk
bakışta daha çok Balkan ve Anadolu karışımı olduğu anlaşıl­
maktadır.
1 526 yılına ait ınevacib defterindekiler: (a) zırhçılar ve ben­
zer zanaatkarlar - kalkancılar, topuzcular, okçular, yaycılar,
tüfekçiler, kılıççılar, kılıç kını ustaları, topçular ve çeşitli demir
ve çelik eşya yapanlar ve kilitçiler; (b) zengin (süslü ve masraflı)
zanaatların ustaları - ressamlar, süslemeciler, mücellitler, ku­
yumcular, gümüş haddeciler, elınastraşla işlemeciler (nakışçı-
137

!ar), metal kakmacıları, bir arriber ustası, marköteri işçileri,
dövme metalle çalışanlar, Şam işi süslemeciler (dimişkigeran),
ud ve kopuz ustaları, marangozlar, çini kesimcileri, kalıpçılar;
(c) örtü, canfes kumaş ve halı dokumacıları, kürkçüler, çizme­
ciler ve eldivenciler, - nakışcılar (b) grubunda listeye alındığı
halde, hiç terziye rastlanmıyor - (d) çamaşırcılar (üç de çırak­
ları bulunan onüç kişi), cerrahlar (beş de yardımcıları bulunan
kırkaltı kişi). Bunların tamamı sayıca zanaatkarlardan daha
çoktur. Bu gruptan metal kakmacıların (»kuftçı"ıyan«, Arapça
keffatln) durumu biraz karışıktır. Mısır Memlukleri ve Suri­
ye'de yapılmış kakma işlerden yüzlerce parça - Kuzey İtalya'­
daki Azziministi gibi - belgelenmiştir, ama Osmanlı Türkle­
rine ait tek bir parça bile belgelenmemiştir. Belki de Rönesans
Avrupası ve orta çağlarda »metal işlemeciliği« teriminin çeşitli
metal kakmacıklarını içermesi gibi »kakmacılık« terimi de özel
bir deyim olmadığından kakmacılar, ürettikleri eşyaların adla­
rıyla anılıyordu. Çeşitli mesleklerden oluşan bir başka küçük
listede: (e) iki yazmacı (katip), bir şekerlemeci, bir saz teli ustası
(yünkari), bir kantarcı, bir zincirci, iki çadırcı, bir camcı (cam­
ger) , bir saraç ve bir değerli taş ve bağa foyacısı (foyager) vs. bu­
lunmaktadır. Çıraklarıyla birlikte kütükleri dolduran bu za­
naatkarlardır ama yabancı elçiliklere verilen armağanlar ile
Kanuni ve vezirleri için törenlerde gereken koşum takımlarını
yapacak saraçlar bu listelerde ihmal edilmiştir.
Saray atöyelerindeki zanaatkarlar tarafından zaman zaman
Sultan'a sunulan armağanlar7 listesini iyice incelediğimizde on­
ların uzmanlıkları hakkında daha sağlıklı bilgiler edinmek
mümkündür. Örneğin metal işçiliğinde, kazancıların (kazgan­
cıyan) dövme ve bazen de kabartma usulüyle bakır ve gümüş­
ten mutfak ve sofra takımları yapmış oldukları görülür. Zerne­
şancıyan dedikleri metal işlemecileri çelik üstüne çalışarak
onlara altın kakarlardı. Ancak Kanuni'nin kısa kılıcında (bkz.
no. 84) olduğu gibi çelik üzerine oyma ve kakma da yapmış ola­
bilirler. Kilitçiler (çilingiran) ayrıca oymalı ve kabartmalı fa­
nuslar, kandil makasları, kakmalı ve süslemeli, ya da düz sade
at gemi yaparlardı. Kuyumcular mine işlerler, ayrıca yaptıkları
işleri değerli taşlarla süslerlerdi. Oysa elmastraşlar (hakkakan)
çoğu kez pırlanta kesimle değerli taş işledikleri gibi mühür de
kazırlar ve yeşim, sert taşlar ve sedef kakma işleriyle uğraşır­
lardı ve kullandıkları malzemenin ne zaman, ne durumda kırı­
labileceğini çok iyi bilirlerdi. Hepsi de malzeme olarak çelik
kullandıklarından zırhçılar, kılıççılar ve bir olasılıkla eğeciler,
destereciler ve ayrıca eğe de yapan usturacılar birbirlerinin işle­
rini üstlenebilirlerdi.
Çoğunluğuna daha yüksek ücretlerin ödenmesine karşın za­
naatkarların göreli olarak çok azının Tchriı'l i olduğu söylene­
bilir. Diğerlerinin çoğu Osmanlı saray aıiilyclerinin oluşma­
sında önemli katkısı olan il. Bayezid zamanında başka yerler­
den saray hizmetine alınmışlardır ve bunların köle olup olma­
dıkları bilinmemektedir. Diğerlerinin bir bölümü gerçekten
köleydiler ve, ya Edirne'deki sarayın ya da bazı zengin kişilerin
Sultan'a armağanları, ya da Yunus Paşa, Hadım Sinan Paşa ve
Hain Ahmet Paşa gibi Vezir-i Azamların ölüm, gözden düşme
ya bu müsadere durumunda devlete geçen köleleriydi. Usta za­
naatkarları eğiterek onlara sarayda iş bulma ümidi veren vezir­
lerin sahip oldukları bolluğun bir diğer göstergesi de budur.
T
ı
. · _,
Bunların bazıları »pencik« kölesi denilen ve savaş tutukluları­
nın Sultan'a ait beşte biri arasından seçilen kölelerdi ve bazıları
da özgür olan gebr'ler (gayri müslim yabancılar) idi - bunların
arasında Gürcü kalkancı ustaları, Fransız veya İtalyan elmas­
traşları, ve bir de Yahudi foya ustasını saymak mümkündür.
ı 526 Budapeşte seferinden çok önce onun hizmetine girmiş bir­
kaç Macar (Üngürüs) ve Rus bulunsa da, bunların çok azının
Kanuni tarafından orduya alındıkları zikredilmektedir.
Bu zanaatkarların statülerini gii,;rcren saray hizmetkarları­
nın sosyal konumlarına ve bazen de yaşam öykülerine ilişkin
kısa ayrıntılar, günlük Ücretleriyle çıraklarına ait bilgiler içeren
periyodik listeler vardır. Yukarda sözü edilen 1 526 tarihli lis­
tede8 görüldüğü gibi bu zanaatkarların cerrah ve çamaşırcılar­
dan sayıca daha az olma ihtimali vardır ve bunların hiçbiri sa­
ray için lüks eşya üretiminde kullanılmazlardı. Kanuni döne­
mine ait, bu zanaatkarların mesleklerini ve değişik işler yapan
atölyelerinin kapasitelerindeki dalgalanmaları izlememize
yarayacak böyle daha birçok kayıt vardır. Çok daha geniş bir
j
alanda devlete hizmet verenlerin maaş ve ücretlerini gösteren
kayıtlar (nafaka defterleri) bugüne kadar tam olarak yayınlan­
mamıştır. Oysa bu defterler »piyasa«da çalışanlar karşısında
saraya iş yapan zanaatkarların değerlendirilmesi açısından zo­
runludur. Bunların dışında iki önemli kayıt dizisi daha vardır:
bunlardan biri, dinsel bayramlarda memur ve müstahdemlerin
ya da misafirlerin veya saraya iş yapan zanaatkarların9 Sultan'a
sunduğu armağanların ve bu armağanlara karşılık verilen bah­
şişlerin yazılı olduğu kütüklerdir. Bir diğeri de saray giderlerini
gösteren aylık kayıt defterleridir (in'am defterleri) . Bunlara pa­
dişahın aile bireyleri ve onların eşleri ve çocukları, ziyarete ge­
len yabancı elçiler, ayrıca saraydakileri eğlendiren soytarı vb.
kişiler, müzisyenler, cüceler ve şairler için harcanan paralar ve
bir de baklavacılar, müneccimler, casuslar, kuyumcular, metal
işlemeciler, kilitçiler, hançerciler, terziler, düğmeciler ve topçu­
lar gibi saray atöyelerinin başlarına ödenen paralar kaydedi­
lirdi. Kanuni döneminden günümüze de kalmış olan bu sonun­
culardan bazıları yalnızca özet olarak10 yayınlanmıştır ve
Ömer Lütfi Barkan'ın 11.Bayezid dönemine ait in'am defterleri
üzerine çalışması11 sayesinde tanınmaktadır. Bu resmi kayıt
defterleri, öteki saray çalışanları karşısında zanaatkarların
konumunu ve çeştli zanaatkarların göreli ayrıcalıklarını değer­
lendirmeye olanak verdiği için çok önemlidir.
il. Bayezid'in son saltanat yıllarına ait in'am defterleri ayrı­
calıklı grupların, aralarında şairlerin ve zamane dervişleri sayı­
lan bir kısım taşra ulemasının, cücelerle müzisyenlerin ve esas
olarak casusların bulunduğu, kendilerine aylık ücret ödenen ki­
şilerden oluştuğunu göstermektedir. Casuslara ve eğlence ko­
nularına verilen önem, daha çok İtalyan Rönesansının saray
yaşantısını anımsatır. Hazine-i Evrak'ta çalışan yazıcılara da
iyi para ödenirdi, ancak bu dikkatle seçilmiş belirgin bazı gö­
revlerin yerine getirilmesi nedeniyle olup aslında ne kendileri,
ne de Osmanlı resmi makamları bu çalışmalarda sanatsal bir
yön görürlerdi. Ödeme kayıtları, her zaman olduğu gibi çeşitli
örnekleri içermektedir: saraya iş yapan zanaatkarların ve ha­
zan da dışardan gelenlerin sunduğu armağanlara karşılık ve­
rilen bahşişler ve ödenen paralar, çok yüksek olmayan mevsim­
lik bahşişler ve çok önemli yeteneklere verilen mükafatlar.
Ancak birçok ödüllendirme sisteminde olduğu gibi burada da
ödül zanaatkarın görev ve mertebesine bağlı olurdu, ancak far­
kedilmesi zor bir yetenek veya yeteneksizlik söz konusuydu.
Sistem, İstanbul' da saraya iş yapan sanatkar ve zanaatkarların
daha önce ısmarlanmadığı halde olağanüstü nitelikte armağan
sunmalarına engel değildi. Bu armağanlar için kendilerine para
mı ödendiğini yoksa bu duyarlı tavırları için bahşiş mi ihsan
edildiğini söylemek kolay değildir. Bunlara ödenen paralar Ra­
mazan bahşişlerinden çok daha yüksek olurdu, ama sanat
ürünü, malzeme, emek ile sanatkara ödenen Ücret arasındaki
ilişki pek açık değildir. Ne var ki, devlet tarafından bu çeşit
ödemelerin yeterli olduğu düşünülmüş olmalıdır ve bu ödeme­
lerin keyfi olarak saptanması durumunda da bunun çoğu kez
bazı sanatkarların lehine sonuç verdiği düşünülebilir.
909/ı 503'e ait in'am defterinden anlaşıldığı kadarıyla atöl­
yelerin başındakiler bile mevsimlik bahşiş olarak, her birine en
az 2000 akçe değerinde Bursa ipeklisi kaftanların verildiği
»Müşaherehoran« grubuna dahil değillerdi; gerçekten de sa­
natkarların hiçbirine kaftan verilmezdi ve her atölyenin başın­
daki kişiye ve maiyetinde çalışanlara verilen bahşişler hayli dü­
şük olurdu. Ramazan bahşişi konusunda sanatkar ve zanaat­
karların başında zırhçılar (tüfek, ok, yay, hançer ve kılıç gibi
silah yapan ustalar), ardından da kuyumcular ve metal işleme­
ciler gelirdi. Ancak eldeki listeler nedense kısadır ve kapsamlı
değildir. En çok ödüllendirilenlerin başında ise topçularla de­
mircilerin (haddad) geldiği açıkça görülmektedir.
Saray atölyelerinin sunduğu mevsimlik armağanları göste­
ren listeler da aynı şekilde bir hayli noksandır. Çok muhteme­
len bunların hepsi de bir bayramda armağan Üretmekle
yükümlü değillerdi ve zaten buna hazır da değillerdi. Sunulan
armağanların birçoğunda da karışıklıklar bulunmaktadır. Ör­
neğin, çelik ağızları işlemeli, sapları balık dişi kakmalı, kılıfları
değerli taşlarla bezenmiş bir bıçak birçok uzman işçinin ortak
eseri olmak gerekir. Sonuçta armağanı aralarından biri sunar­
ken kendi uzmanlığı ile ilgili çok az şey sunmuş olacaktı. İd
963/Kasım l 5 5 612 tarihinde sunulmuş armağanlar listesinden,
Kanuni döneminde mali ödüllendirmelerde bazı arttırmalar
yapıldığını öğreniyoruz. Bu münasebetle ayrıca nakkaş, ku­
yumcu, yay ve zırhçı, kazancı, kürkçü, kılıççı, başlıkçı vb. atöl­
yelerinin başında bulunanlara da kaftan verilmeye başlandı.
Listelerde sözü edilen diğer atölyeler - el yazması taklitçileri, iş­
lemeciler, metal işlemeciler, marköteri işçileri (doğramacılar),
altın işlemecileri, kalkancılar, kilitçiler, Şam işi süslemeciler
(dimişkigeran) , hançerciler ve bir kandilci(?) (çırağı), bir am­
berci, bir marangoz, bir kıncı ve iki camcı - Kanuni dönemin­
deki lüks imalatların listesini tüketmezler. Listelerde yapılan
bu seçimin nedenini açıklamak imkansız olsa da saray atölyele­
rinde çalışmanın düzenli olarak mevsimlik bahşiş almayı ga­
rantilemediği açıktır.
Kanuni'nin saltanat yıllarına ait mevacib defterlerinde za­
naatkarlara »esnaf«, »sanatkar«, »zanaatkar« anlamına gelen
ve mensubu oldukları esnaf loncalarına 13 ya da derneklerine at­
fen ehl-i hiref denirdi. Ne var ki, çağdaş Avrupa'daki esnaf der­
neklerinde olduğu gibi çeşitli meslekler arasında bir takım ke­
sin sınırlar konmaz ve hatta kalite kontrolü bile yapılmazdı.
Bunların bazıları köle idi, bazıları yeniçeri ocağından gelmiş-
!erdi, bazıları da gayrı müslim ve özgür kişilerdi. 1526 tarihli
kütüklerde yazılı olanların çok azının vezirlerin ya da devlet ri­
calinin evlerindeki köleler olduğu ifade edildiğine göre saray
atölyelerine katılmak bu kişilerin yasal konumlarında herhangi
bir değişiklik yapmamış gözükmektedir. Bununla birlikte gör­
düğümüz gibi atölyelerin tümünün sürekli faaliyette olmadık­
ları ortadadır. Gerçekten de saraya halı dokuyan Kaliçebafan-ı
Hassa'nın Kanuni'ye tek bir halı sunduğu görülmemiştir14• Bu­
ralarda çalışanların çoğu kendi saltanatının birbirini takip eden
saray kütüklerinden izlenebilir, ama atölyeleri sayısı her salta­
natta aynı değildir. »Çeşitli Meslekler« başlığı altında kütük­
lere dahil edilen bazı sanatkarlar, mevsimlik armağanlar liste­
sinde yazılı olarak Kanuni'ye sunulmuş ustura, destere, kantar
vb. gibi eşyalardan anlaşıldığı kadarıyla yalnızca zaman zaman
çalıştırılmışlardır.
Menavino'nun sözünü ettiği çift ödemeli sistemin bir bö­
lümü günlük ücrettir, Öteki ise fiilen icra edilen işler için bahşiş
usulü ödemedir. Burada yapılan ödemenin sanatkarın emeğini
karşıladığını varsaymalıyız. II. Bayezid döneminde bile nisbe­
ten düşük olan günlük ücretler bir usta için r o-12 akçeden baş­
lardı, çırak için ise 2-3 akçeden. 1 5 So'li yılların ciddi enflas­
yonundan sonra bile bu ücretlerde Önemli bir değişiklik ol­
madı. Çırakların gerçekte, düzenli olarak aldıkları mevsimlik
bahşişler de eklense bile, bu Ücretle geçinmeleri olanaksızdı. Çı­
rakların ücretleri parça başına verilmekteydi, ancak daha iyi
bir Ücretle iş bulsalar da kendilerine ihtiyaç duyulduğu zaman
yaptıkları işi bırakıp sarayda çalışmak zorundaydılar15. Bu­
nunla birlikte Örneğin İstanbul' da kaldıkları sırada Rum tüccar
ailelerini sıkça ziyaret eden Step han Gerlach 16 ile Salamon
Schweigger17 günlüklerinde saray mücevheratçılarıyla tanıştık­
larını kaydederler. Bu durum özellikle saraya iş yapan saraçlar
için de geçerlidir. Michel Baudier'in bu atölyelerin Saraçha­
ne'de toplanmış olduklarını yazmasına ı s karşın Kanuni döne­
mine ait mevacil defterlerinde bu saraçlardan bahsedilmemesi
gayet şaşırtıcıdır.
Baudier'in tasvirlerinden anlaşıldığına göre buralar halka
açık yerlerdi ve üstelik parasına güvenen herkese de açıktı. Bu
nedenle saray ile saraya iş yapan sanatkarlar arasında ilişkiler
öyle çok sıkı olmazdı ve ayrıcalıkları da pek fazla değildi. Ehl-i
hiref'in yetenekle erişilen bir soyluluk olduğu bile tartışma gö­
türür. Çünkü el yazmalarındaki hatimeler dışında zanaatkarın
imzasını taşıyan onaltıncı yüzyıldan kalmış çok az eser vardır.
Ahmed Tekelü tarafından yapılan Kanuni'nin kısa kılıcı (bkz.
no. 84) , Gani tarafından gene onun için yapılan ayna (bkz. no.
80) gibi o eşsiz güzellikteki eserlere emek vermiş zanaatkarların
adlarına saray kayıtlarında rastlanmaz. Devşirme kökenli za­
naatkarlar mutlaka yeteneklerine göre seçilirken orduya İstan­
bul'dan alınanlar ayrıcalıklı muameleye tabi tutulurlardı. Bu­
nunla birlikte, sürgün yoluyla orduya alınmalar daha çok
rastgele olurdu, çünkü sarayda çalışmayı amaçlayan zanaat­
karlar, referanslarının tetkik edilmeyeceğinden emin olarak
hizmetlerini sunarlardı. Bu, özellikle Kanuni zamanında resim
ile ilgili olarak da böyle olmuştur ve Şah Tahmasp'ın en iyi sa­
ray nakkaşlarının bile etkisi belirsiz kalmıştır. Avrupa'ya özgü
\
bazı özellikler ressamların Matthias Corvinus'un kitaplığında
çalışmış gibi göründükten sonra 1 526'da Buda' da orduya alın-
dıklarını düşündürmektedir. Bu yorum, Kanuni dönemindeki
zanaatkarlığın kalitesini kötülemeyi amaçlamaz. Ne var ki, bu­
günkü bilgilerimizin ışığında ehl-i hiref'in var oluş nedeni, on­
ların teknnik ve artistik üstlüklerinden değil, fakat kullandık­
ları malzemeyi kontroJ.yeteneğinden geliyordu.
Gerekli rahatlıkların elde edilmesincfen başka, ana mal­
zemelerin de çok pahalı oluşu yüzünden, bir sarayın koruyucu­
luğu olmadan bu zanaatkarların geçinmeleri zor idi. Bu yal­
nızca Osmanlıya özgü bir sorun değildi. Bağımsız Augsburg ve
Nürenberg'li19 kuyumcular, ödeme beklentisi içinde oldukları
ve bir yöneticinin karar değiştirmesi sonucu iflasa süreklenebi­
lecekleri için, Habsburg'lu hamileriyle çok zor koşullarla bağ­
lantı kurmuşlardı. Osmanlı çözüm yolunu zanaatkarlara mal­
zemeleri Saray hazinesinden dağıtmakta buldu. İçinde üretil­
miş eserlerin yanı sıra altın, işlenmemiş yeşim, traş edilmemiş
değerli taşlar, abanoz ve çeşitli egzotik ağaçlar, fildişi ve bağa
gibi ham maddelerin bulunduğu büyük bir depo olan hazinede
ayrıca istendiğinde yeniden işlenebilecek ya da sökülüp parça­
larından yararlanacak malzemeler de bulunurdu: bunlara ihti­
yaç gösterildiğinde hazine sorumlusu tarafından bunlar za­
naatkarlara dağıtılırdı. İşte, ikili ödeme sistemi burada uygula­
nır, ücretin büyük bölümü ancak iş tamamlandıktan sonra
ödenirdi. Bu yöntem zanaatkarın işini savsaklaması ihtimaline
karşı bir garanti oluştururdu ve ayrıca çalınma yoluyla kayıp­
ları en aza indirebilmek için de değerli taşların dağılışında sıkı
bir kontrol uygulanırdı.
Aynı tavır, gene bunun gibi çok miktarda değerli malzeme­
lerin tüketildiği skriptoryum (yazı atölyesi) için de uygulan­
maktaydı. Toplam 21056 akçe tutarındaki Süleymanname fa­
turasının üçte birinden fazlası malzemelere giderken, Süleyma­
niye camisinin açılış töreni münasebetiyle armağan olarak
dağıtılan ve 1 5 5 2 sonlarıyla 1 5 5 6 sonları arasında yapımı ta­
mamlanan Kur' anlar için ödenen toplam 8 8489 akçenin dörtte
birinden fazlası da yalnızca kağıtlara gitmiştir20• Ahmet Kara­
hisar! tarafından yazılıp III. Murad (992-1 001/15 84-92)21 için
süslemesi yapılan fakat bitirilememiş olan bir Kur'anın tamam­
lanmasıyla ilgili ayrıntılı bir hesap, altın ve değerli pigmentler
ve hatta kağıt ve kalem gibi malzemelerin nasıl her on günde bir
küçük partiler halinde dağıtıldığını göstermektedir. Böyle bir
yöntem işlerin yürümesi için doğru bir yol olmasa gerektir,
ama belki de iş yeri sorumlusu böylece malzemeleri el altında
tutarak Üretimdeki aksamaları önleyebilmiştir. Her sistemin
eksik yanları vardır ama böylelikle zanaatkarların bir merkezi
müdahale ile aşırı derecede rahatsız edilmemiş oldukları da
söylenebilir. Ehl-i hiref ka�şısında daha az kayıtsız kalmak çok
zordur. Kütüklerden anlaşıldığı kadarıyla saraya sürekli iş
yapan zanaatkarlar bir yandan da halkın ihtiyaçlarını karşı­
layan diğer zanaatkarlarla rekabet etmekteydiler. Balık dişi,
yeşim, necef ve amber gibi ender bulunan bazı malzemelerin ta­
mamı piyasaya gelir gelmez Hazine tarafından satın alınırdı ve
böylece saray bunların işlenmesini kendi tekelinde tutmuş
olurdu. Ama resmi makamların lüks mal üretimiyle uğraşan iş
kollarını merkezileştirmek diye bir sorunları yoktu. Aynı du­
rum atölyelerin en büyüğü sayılan yazı atölyesi için de geçerliy­
di. Burada Sultan'a albümler ve el yazmaları hazırlamak için
sürekli çalışılırdı. Sanatkarlar burada Rüstem Paşa gibi ünlü
vezirlere el yazmaları yaparken PM Reis'in Kitab-ı Bahr!ye'si
ve Mecmua-i Menazil gibi Sultan' a takdim edilecek el yazmala­
rının hazırlanmasına yazarları da katılır ya da bunlar yazarları­
nın denetimindeki nakkaşlar tarafından resimlendirilirdi22•
Günümüz literatüründe genellikle nakkaşhane (yazı atöl­
yesi) diye bilinen skriptoryum'daki zanaatkarların sayısı ve uz­
manlık dallarının çeşitliliği göz önünde tutulduğunda, burası­
nın yalnızca kitap Üretim merkezi olmadığını, aynı zamanda
saray atölyeler sisteminin de can damarı olduğunu görülmekte­
dir. Çünkü bu kurum çeşitli araç ve gereçler için örnekler hazır­
layarak Kanuni döneminin saray sanatlarında olağanüstü bir
birlik oluşmasında çok etkili olmuştur23. Bugün güçlü veya
zayıf yorum çeşitlerine karşın bu kuramın genellikle geçerli ol­
duğu kabul edilmekte ise de aslında bu görüş oldukça rastlantı­
sal olup benzerlikleri abartmakta ve bu nedenle elimizdeki
hayli yetersiz olan kanıtların yanlış yorumlanmasına dayan­
maktadır. Kanuni döneminde sanatlardaki bu üslup birliği
daha çok kişisel bir yorum ve yargı meselesidir ama skriptor­
yumda bile ciltleme, resimleme ve tezhipte kullanılan motif­
lerde ve bunların uygulamalarında çok açık farklılıklar görül­
mektedir ve ayrıca bunların gerçekte öbür sanatlardan her­
hangi biri Üzerinde etkisi olmamış gibi gözükmektedir. Tekstil
desenlerinin ya da kiremit panellerinin skriptoryumda çizildik­
ten sonra İznik ya da Bursa'ya gönderildiği iddiasına gelince,
gerçekte bunları da kanıtlamaya imkan yoktur. Özellikle ipek
kumaş desenleri o dönemin Floransa'sının24 uzmanlık konusu­
ydu ve skriptoryumdaki herhangi birinin Bursa dokumacıları­
nın kendi desenlerini nasıl kullandıklarını anlayacak zaman
veya uzmanlığa sahip olma ihtimali son derece azdı. Bursa do­
kumacıları kullandıkları malzemeleri mamule çevirdiklerine
göre muhtemelen kendi desencilerini kullanıyorlardı. Gerek
Topkapı Sarayı kitaplığında; gerekse Kanuni dönemi arşivle­
rinde bu konuda örnek gösterilecek hiçbir desen yoktur.
İznik konusuna gelince, burada çömlekçilerin nasıl örgüt­
lendikleri, çeşitli atölyeler arasındaki ilişkiler ve hatta ürettik­
leri malların müşteri zevkinden nasıl etkilendikleri konusunda
hiçbir şey bilmiyoruz. O dönem Almanya ve İtalya'daki25
uygulamalardan bazı sonuçlar çıkarılabilirse de, gerçekte Os­
manlı »Kunstindustrie«sinin (sanat sanayinin) iç işleyişi hak­
kında çok az şey bilinmektedir.
Osmanlı resmi makamları, Bursa ve İznik'deki26 atölyeler
saray işletmekri olmadığı halde öyle imiş gibi tavır takınarak
muğlaklığı arttırmışlardır. Osmanlı resmi makamJarı bu atöl­
yelerin şüphesiz en Önemli müşterisi oldukları halde buralara
yatırım yapmaya hiç de niyetli olmamıştır ve hep de acil olan
ihtiyaçlarının giderilmesi için ısrarlı talepleri çoğu zaman etki­
siz kalmıştır. Onaltıncı yüzyılda İznik'deki çömlek atölyeleriy­
le ilgili olarak yayınlanmış buyruklar belirgin değildir ve kalite
kontrolü için oralara yalnızca bir memur atamakla yetinilmiş­
tir. Bu kişi çoğu kez o yerin kadısı olurdu ve görevi çoğunlukla
parasal ödemeleri üstlenmek, bazen de hammadde temin et­
mekti. Pahalı olan sanat otomatikman daha iyi sanattır diyen
manierist inancın yanlış uygulanmasına ilginç bir örnek olarak
çömlekçileri kontrol ederek kalite kontrolü girişimine ilişkin en
küçük bir kaydın olmaması gösterilebilir. İnsan böylece, mer­
kezileşmiş kontrolün tam olarak gerçekleşmeyen bir düşünce
141
olduğu sonucuna varamış oluyor. Resmi makamlar ciddi ola­
rak üretimin merkezileşmesini istemiş olsalardı, ellerinde yapa­
bildiklerinden çok daha fazla olanak vardı.
Saray atölyeleri için pek geçerli olmayan ve açıkça laissez­
faire anlamına gelen bu tavır, resmi makamların lüks eşya üre­
ten öteki imalathaneler karşısındaki tavrına da tipik bir örnek­
tir. Lüks eşya üreten sanayi dallarının genellikle nerelerde top­
landığı da çok ilginçtir: halıcılık Kahire27, Karaman eyaleti ve
Batı Anadolu' da Uşak yöresinde, çeşitli ipekli kumaş dokuma­
cılığı Amasya, Halep ve Şam' da, kuyumculuk işleri Trabzon ve
Diyarbakır' da, moher yün Ankara ve Tosya' da, yünlü kumaş
Selanik'te toplanmıştır. Saray bu yöresel sanayi kuruluşların­
dan oldukça yüksek vergiler toplardı28• I 5 5iden itibaren padi­
şah ve vezirler için başlatılan vakıflarla ilgili olarak tuğla tale­
bindeki artış üzerine İznik'ten yapılan mal sevkinde yetersizlik
olunca, resmi makamlar yabancı rakiplere engel olacak daha
aktif girişimlerle değil de zaman zaman bazı kararlar çıkara­
rak, sorunu temelde bir çözüm olmayan bürokratik yollarla çö­
zümlemeye çalıştılar. Onaltıncı yüzyılın ikinci yarısına ait bazı
yönetsel belgelerin ışığında resmi makamların, çeşitli ipekli ku­
maş dokumacılığı ve bir olasılıkla halıcılık, mücevheratcılık ve
kuyumculuk işleri gibi bir kısım lüks üretim yapan sanayi dal­
larını İstanbul'da toplamaya başladığını görürüz. Merkezde
yoğunlaşmış olan bu sanayi dallarının ürünlerini ötekilerden
ayırmak ise zor ya da olanaksızdır.
Kılıç sapı
İstanbul, 16. yüzyıl ortası
Kat. no. 87
1 Gray (yakında çıkacak), Özergin 1974-75, 471- 5 18.
Osmanlılarda Mücevherat (no. 5 6 - 63 )
2 Akimushkin 1981, 5 - 20, Osmanlı kayıtlarında kullanılan terim nadiren görülür. Onaltıncı yüzyıl minyatürlerinde havada dal­
cemaat' tir. Günümüzde örgütlenmiş bir zanaatkarlar derneği. galanan geniş kaftanlı erkekler resmedilmiştir. Bu kaftanlar ba­
3 1 costumi et la vita de' Turchi (Florence, r 5 5 1), 1 2 1 , Capitolo 19, zen de bir kuşakla bel hizasında toplanmış olurdu. Kemer, kaf­
»Degli Orefici Argentieri«: Similmente tiene il gran Turco settanta
Osmanlı Sultanları ile maiyetindekilerin mücevherat kullan­
tanın altında mühür ya da kese gibi küçük şeyler asmak için
huomini chiamati Ciumgeler (Kuyumcular), cio; orefici, con provi­ maları yasaktı. Onaltıncı yüzyıl el yazması resimlerinde kavuk­
takılmışsa bunun saray kıyafetinde önemli bir unsur olduğu
sione di dieci aspri, quelli ehe son o maestri, i sotto maestri vi i gar­ larına sorguç ya da baien kemer ve yüzük takmış erkek tasvir­
zoni tre: di questi una parte sono Persiani (İranlılar), et l'altra · düşünülmezdi. Ancak kemerler gene de mevcuttu: Kanuni,
leri görülmekteyse de çoğunlukla mücevherat takmazlardı.
schiavi del signore (kapıkulları, çoğu kez kölelerdir), i quali lavo­ oğlu Bayezid'in idamından kısa bir süre önce, İran hükümdarı
Osmanlılar bu konuda batıda çeşitli Avrupa sarayları ile ve do­
raho tutte le cose del Signor, d'oro, d'argento, ehe fa fare sono pa­ Şah Tasmasp'a gönderdiği armağanlara altın kemerler de <lahil
gati di lavori oltre al salario hanno le oro botteghi in mezo di Con­ ğuda da komşu ve rakipleri olan İran Safevi hükümdarlarıyla
etmişti1•
stantinopoli, hanno tutte le spese cavalcature del gran Turca :l.loro tam bir tezat teşkil etmekteydiler. Çin porseleninden yeşime,
Onyedinci yüzyılda Üzerine altın ve değerli taşlarla süslen­
piacere.« kitap ciltlerinden mobilyaya kadar her şeyi altın ve değerli taş­
4 Ibn lyas 1960, 173, onların ne yaptıklarını değil, yalnızca uzman­ miş plakaların tutturulduğu deri kemerler saray manzaralı
larla kaplamaya düşkün oldukları veri alınırsa, dinden kaynak­
laşmış olduklarını söyler. İçlerinde taş ustaları, marangozlar, mer­ minyatür resimlerde harcıalem olmaya başladı. Bununla bir­
merciler ve demirciler bulunmaktadır.
lanarak mücevherata karşı duyulabilecek nefretin engellenmiş
likte günümüze kadar kalan örnekler içinde bulunan ve 1. Ah­
5 Aslanapa 1958, 1 5 -17. olması gerektiği ve onaltıncı yüzyılda Osmanlı sarayında mü­
med'in (onyedinci yüzyıl başı) türbesinden alınmış birkaç ke­
6 Uzunçarşılı 1986, 23 -76. cevheratın erkekler arasında yaygınlık kazanmamasının bir
7 Meriç 1963, 764- 86. Evliya Çelebi'nin bir yüzyıl sonraki listesine mer, saray giysilerinin kalitesinde olmayıp belki de avlanma ya
zevk sorunu olduğu düşünülebilir. Hadis'in aşağıladığı ipekli
göre (Hammer çevirisi 1 844, 1 8 8 - 94) mücevheratçılar ve kuyum­ da benzeri işler sırasında kullanılmışlardır.
ve sırmalı giysilerin görkemi sultanların İs!am'ın epeyce katı
cular arasında çok daha kapsamlı uzmanlaşma olabilir. Bunların Sergideki üç kemer, üzerinde özellikle oymalar ve bezemeler
sarayla iş ilişkileri çok azdı. Ne var ki Evliya Çelebi'nin yaptığı bu men-i israfat kanunlarına karşı olan saygısını daha da azaltmış­
bulunan sedef ve fildişi kemerler grubuna dahildir. Hafif ve na­
sınıflandırmada onların mesleki durumları mali durumlarından tır.
rin oluşları saray kadınları tarafından giyilmiş olabileceklerini
daha az dikkate alınmıştı. Bu yasağın Osmanlı kadınlarına kadar uzanıp uzanmadı­
8 Meriç 1963, no. 6. akla getirmektedir.
ğını bilemiyoruz. Saray kadınları minyatürlerde yer almazlar
9 Meriç 1963, no. 7.
10 Osmanlı sarayının şairleri himaye etmesine ilişkin bilgiler için son ve o dönemin tarihçileri tarafından da göz ardı edilirlerdi. Ni­
zamanlarda en çok baş vurulan bu bölümlerdir. Erünsal 1987, kolas de Nikolay'ın fantastik olarak resimlerini yaptığı, bu ser­
l-17. gidekiler kadar görkemli giysiler giymiş olan orta sınıf kadınla­
11 Barkan, 1979, 296- 300. Yalnızca 909/ ı 503 - 1 504 yılına ait kü­ 56 Kemer
rında hiç mücevherat bulunmazdı.
tüğü yayımlıyor. Daha sonra da 917/ 1 5 1 1- 1 2 yılı. Erünsal 1977-79
Tarihi: 16. yüyıl sonu
(İstanbul, 1980), 2 1 3 - 22.
Uzunluğu: 78,8 cm
1 2 TKSA D. 4104, Meriç 1963, no. 7, 775 -778.
TKS z/5 39
13 Onaltıncı yüzyılda Güney Almanya'da kuyumcular loncasına iliş­
Kaynak: İstanbul 198 3, E. 87; Washington 1987, no. 76
kin son inceleme için. Schnörer, Nürenberg 1985, 7 1 - 8 5 .
1 4 B. Çetintürk 1963, 7r 5 -7 3 ı .
15 Ö . L. Barkan'a (1972, 9 3 -107) göre, örneğin, Süleymaniye'nin in­ Kemerler (no. 5 6-5 8) Aralarında fildişi halkalar bulunan yuvarlak uçlu, cilalı fildişi
şaatı için seçilen marangozlar ve taş ustaları özgür (azat) sayılıyor­ plakalardan yapılmış kemer. Siyah mastik kakmalı süslerin
lardı, elverişsiz havalarda işler şantiyede durdurulunca dışarda iş üzerinde halka rnontürlü yakut ve firuze taşlar ile altın tomar
bulup çalışabilirlerdi. Ancak, acaba iş bulabilecekler miydi? Osmanlılar İslam geleneği içinde kemeri askeri güç v e nüfuz kontrpuranı bulunur. Tokası birbirine uçlarındaki altın çem­
16 Stephan Gerlachs des Aelteren Tagebuch (1974). göstergesi olarak kullanmamaları ile özel bir yere sahiptirler. berlerden geçen altın bir iğneyle tutturulmuş iki yarım plaka­
1 7 Schwigger 1608, Göyünç 1963, n 9 - 40.
Onyedinci yüzyıldan önceki saray manzaralı resimlerde kemer dan oluşur. Plakaların üst ve alt uçları bezelidir.
18 Baudier 1635, 1 5 1 b.
19 Pechstein, Nürenberg 1985, 57-70.
20 Barkan 1979, 69 (L), 69-70 (M), Washington 1987, 288.
2 1 Meriç 1963, no. 66, TKSA D. 9628.
22 Fleischer 1986, ı o - I I , Mustafa All'nin Nusretname kopyası
(günümüzde TKS H. 1 365) III. Murad'a sunulmak üzere Recep
992/ı584 Temmuz ortalarında tamamlandı. All'nin Nushatül Se­
latin adlı eserinde, istihdam edilen yirmi hattat, tezhipçci ve nak­
kaşa ödenen yüksek ücretlerden yakınması üzerine bütün giderler
saray tarafından karşılanmıştır. Saray skriptoryumunda düzensiz­
likler olduğuna dair deliller bulunmaktadır ama Ali'nin sultanlar
için yazdığı müşavere kitabı III. Murad'ın sevgisini kazanmayı
amaçlamaktaydı ve dürüst olma çabasını göstermek uğruna eleşti­
rilerinde aşırıya kaçmış olabilir.
23 Bu savın bugüne kardarki en güçlü yorum çeşidi Kanuni'nin
sarayını, XIV. Louis'in sarayındaki Fransız lüks endüstrisinin Col­
bert'vari merkantilist düzenlenmesinin bir Ön taslağı gibi sunan
Washington'dur (1987, 24- 36).
24 Edler de Roover 1966, 22 3 - 8 5 .
2 5 Özellikle Goldwaite ima ediliyor; 1 9 8 0 v e yeni baskı 1984, 6 5 8 -74 .
26 R. Anhegger'in Otto-Dorn'da (1941) yayınladığı belgelere ilişkin
açıklamalar.
2 7 Erdmann 1938; 179- 206; 1940, 5 5 - 8 1 ; 1961, 65 -ro5.
28 Halil İnalcık'ın ikna edici bir şekilde iddia ettiğine göre (El Harir)
ipek imalatı vergi nedenleriyle onaltıncı yüzyıl Bursa'sında toplan­
mıştı ve bu, Bursa'nın Kuzey İran'dan ithal ile Avrupa'ya yeniden
ihraç edilen ham ipeğin antreposu olmasından kaynaklanmaktay­
dı.
57 Kemer
II.Selim'in Ayasofya'daki türbesinden
Tarihi: 16. yüzyıl sonu
Uzunluğu: 65,4 cm
TIEM 482
Kaynak: Washington 1987, no. 77
Aralarında fildişi halkalar bulunan cilalı kare fildişi plakalar­
dan yapılmış kemer. Her plakanın ortasında kabartma bir disk
ile siyah mastik kakmalı çiçek tomarı üzerinde çiçekli altın
montürlere yerleştirilmiş firuze ve yakut taşlar, oymalı bir altın
yaprak tomarı bulunur. Oymalı ve kakmalı halkalar ise altın
yaprakların ortasında çiçekli altın montürlere yerleştirilmiş
oymalı firuze ya da tek yakutla bezelidir. Tokası kayıptır (bkz.
sağdaki detay).
58 Kemer
Tarihi: 16. yüzyıl sonu
Uzunluğu: 91 cm
TKS 2/575
Kaynak: İstanbul 1983. E. 120; Washington 1987, no. 78
Sırasıyla oval ve içbükey kenarlı sedef plakalardan oluşan ke­
mer, çok küçük altın diskler, siyah mastik ve taç yaprakları ve
kabartma çiçek motifleriyle bezelidir. Gümüş bir çerçeveye
yerleştirilmiş olan plakalar arkalarındaki ilmiklerle kırmızı bir
deriye oturtulmuşlardır. Derinin bir ucu dik dörtgen biçiminde
bir plaka ile örtülüdür. Oval plakalardan birine bağlı bir ilmik
ufak tefek şeyler asmaya yarardı. Topkapı Sarayı Hazine Da­
iresinde aynı atölyede yapıldığı sanılan ve buna çok benzeyen
daha birçok kemer bulunmaktadır. Gerçekten de bu kemer iki
ya da üç değişik tipte plakalardan yapılmıştır. Üzerinde dik la­
leler görülen iki plaka ile ince helezoni çiçekler taşıyan plakalar
değişik kemerlere ait olmalıdır, çünkü laleli plakalarda küçük
altın diskler görülmektedir.
Sorguçlar (no. 5 9-63)
Onyedinci yüzyıl Batılı kaynakları, sultanların kavuklarına
taktıkları sorguçların s�yısını Oşmanlı yönetimi altındaki kral­
lıkların sayısına denk düşürdüklerini, akla pek yatkın gelmi­
yorsa da, sıkça ileri sürerler. Bundan hareketle, Venedikli mü­
cevheratçıların Kanuni için yaptıkları taçta Asya, Yunanistan,
Trabzon ve Mısır krallıklarını temsilen dört düğüm bulunduğu
söylenir. Bununla birlikte, Osmanlı Sultanlarının Avrupa'lıla­
rın sayı ile ifade yöntemi saplantısına katıldıkları doğru olsaydı
bile, Kanuni'nin bu bakımdan farklı olduğu açıktır, çünkü o
kadar geniş topraklar fethetmiş olmasına karşılık kavuğuna
nadiren birden fazla sorguç takardı.
Minyatürlerde görülen ilk kavuk sorguçları gonca ya da lale
biçiminde idi. Bu biçim onaltıncı yüzyıl boyunca ve onyedinci
yüzyılın başına kadar yaygınlığını korudu. Çoğu kez öteki tali
sorguçlara zincirle bağlanan ve hepsi de değerli taşlarla kaplı
olan yassı madalyonlar yalnızca onyedinci yüzyılın sonlarında
ve onsekizinci yüzyılın başlarında yaygınlaştı. Kanuni'nin ce­
naze törenini tasvir eden bir minyatürde (Chester Beatty Kitap­
lığı MS 4 1 3 , fol. ı ı 5 b) Sultan'ın yalnızca iki tane lale biçiminde
sorguçla donatılmış büyük kavuğu görülmektedir. Jerome
Maurand ( 1 5 44) Kanuni'yi kavuğuna yarım fındık büyüklü­
ğünde parlak ve yuvarlak bir yakut ile büyük bir altın madal­
yon takmış olarak tasvir eder. Bu da no. 6 3 1'deki madalyonlu
sorguçtan pek farklı birşeyi akla getirmemektedir.
Sorguçlardan biri (no. 60) Hürrem Sultan'ın türbesinden
alınmıştır. Fakat kavuk kullanmayan saray kadınlarının sivri
ucun geçirileceği şişkin bir kavuk olmadan bunları nasıl taktık­
larını insan anlayamıyor. Sorguçlarda tavus kuşu ya da deve
kuşu tüylerinden tepelikler bulunurdu. Ancak bunların en pa­
halı olanları çoğu kez zamanla çürüyen siyah balıkçıl tüyleriydi
(Tavernier 168 4, 4) . Sorguçların tüy takılınca ne kadar gör­
kemli olduklarını no. 59 göstermektedir.

59 Sorguç
Tarihi: 16. yüzyıl sonu
Yüksekliği: 14 cm, tüylerle 33 cm
TIEM 438
Kaynak: Washington 166, no. 2 1 3; Tapan 1977, 1 50; İstanbul 1983, E.
2 1 6, 242; Washington 1987, no. 79
Yassılaştırılmış lale goncası biçimindeki altın sorguçta bir sivri
uç, bir de onu kavuğa tutturan bir zincir bulunur. Ayrıca her iki
yanda istendiğinde başkaca tüyler takmak için içi boş iki de
yuvarlak çubuk vardır. Altın sorguçun ön yüzünün, tam orta­
sında ucu yuvarlak madalyonun üstü, üsluplaştırılmış bir nar
ve dik bir Çin işi kabartma lotus ile bezenmiş olup her ikisi de
güzel oyma çiçeklerle süslenmiştir. Zemin mat bir görüntü ver­
mesi için çizgilerle hakkedilmiştir. Arka yüzü, yapraklarla
form verilmiş ve elmas biçiminde çiçekli motifler işlenmiş ince
altındır ve necef kutunun (no. 70) altın kaidesine çok benzer.
Ayrıca sert bir ağaç çubuktan da destek alan tavus kuşu tüyleri
kahverengi ipeğe sarılır. TIEM Müzesi kayıtlarına göre, bu sor­
guç İbrahim Paşa'nın Şehzadesbaşı'ndaki türbesinden getiril­
miştir. Bir yanlış anlama sonucu bu sorguçun Tophane'de Can­
feda zaviyesinde gömülü, Kanuni'nin l 5 36'da idam edilen
vezirine ait olduğu ima edilmektedir. Bu Şehzadebaşı'nda III.
Mehmed'in saray mimarı Dalgıç Ahmed Çavuş tarafından
1603 'te inşa edilen (Damat) İbrahim Paşa (ölümü 1 601) türbesi
olsa gerektir.

1 44 145
60 Sorguç Fasatlı topuz ile sorguçu tutan halkadan oluşan, içi oyuk, iğneli 63 Sorguç Kuyumculuk İşleri Ve Sert Taşlar (no. 64-74)
altın sorguç. Mastik yüzü oymalı dal süslemeleriyle bezelidir.
Tarihi: 16.yüzyıl ortası Topuzunun kaidesinde dört ilmik halka bulunur. Bunların iki­ Tarihi: 16. yüzyıl sonları
Yüksekliği: 12 cm
sine sorguçu kavuğa tutturan ve eşit uzunlukta olmayan zincir­
Yükseliği: 16 cm 64 Gümüş Tepsi
TIEM 419 TKS 2h912
Kaynak: Washington 1987, no. 80 ler bağlıdır. Kaynak: Washington 1987, no. 83 Tarihi: 16. yüzyıl ortaları
Çapı: 29 cm
Delikli zemini türlü yapraklar ve lale tomarıyla bezenmiş hal­ İçi oyuk iğneli altın sorguç. Arkasında, kuş tüyleri konulan TKS 23/1625
kalı ve destekli altın sorguç. Altta sorgucu tutturmaya yarıyan yuvarlak çubukları olan topuzu, düz ve loblu bir madalyonu Kaynak« İstanbul 1983, E. 94; Washington 1987, no. 5 0
1
zincirin takılacağı ilik halkalar vardır. Süleymaniye'de, Haseki bulunur. Altın yüzünde siyah motifler ya da siyah mastik yüzde
Tepsi dövülüp bükülerek yapılmış olup kısmen tezhiplidir. Kai­
Hürrem Sultan'ın türbesinde bulunan böyle bir sorguçun nasıl çiçekli motifler hakkedilmiştir. Sorguçun ön ve arka yüzleri
desinde bir ayar damgası ve Arabi 3 8 3 rakamı vardır. Ortada
olup da onun serpuşunun bir parçası olabileceğini anlamak çok 62 Sorguç ışınsal taç yapraklı montürlere geçmiş yakut ve firuze taşlarla
kabartma bezemeli yuvarlak bir madalyon bulunur. Üzerine
zordur. bezenmiştir. Sorguçun ön yüzünde büyük bir baget kesim safir
Tarihi ve bulunduğu yer: II. Selim'in Ayasofya'daki türbesinden, 16. üsluplaştırılmış Çin şakayıkları ve lotüsleri küçük noktalarla
yüzyıl ortaları vardır. Daha sonraları, belki de onyedinci yüzyılda bu taşın
hakkedilmiştir. Sağ üstte, tuğra biçiminde olmayan damgada
Yüksekliği: 14,5 cm çevresine dört baget kesim elmas eklenmiştir: bunların alt uç­
Süleyman Şah Han Muzaffer Daiman sözleri okunmaktadır.
TIEM 416 ları roza kesimdir. Firuze taşlı zincirler sorguçu kavuğa tuttur­
61 Sorguç Kaynak: Washington 1987, no. 82 Dar ve dik kenarlarıyla, tepesi yassılaştırılmış olan bu tepsi, ke­
maya yaramaktadır.
nar profili ve büyüklüğü açısından düz İznik çeşitlerinden bi­
Tarihi ve bulunduğu yer: il. Selim'in Ayasofya'daki türbesinden, 16. Topkapı Sarayı kolleksiyonlarındaki mücevherata bakı­
Küre biçiminde topuzu, ters döndürülmüş halkası bulunan al­ rine çok benzer.
yüzyıl ortaları lınca Osmanlıların safire çok meraklı olmadıkları görülse de,
tın sorguç. Üzerinde hala tüy kalıntıları görülür. Kaidesindeki
Yüksekliği: 16,5 cm bu insanı yanıltabilir. Örneğin, Marino Sanuto'nun (Diarii, LV
TIEM 421
ilmiği halkalara bağlayan ve sorguçu kavuğa tutturan iki zincir
- [ 1 899 -1900] - 2 32) yazdığına göre, Macarların 1 5 3 1'de İbra­
Kaynak: Washington 1987, no. 81 vardır. İğenin ucundaki parça sonradan eklenmiştir.
him Paşa'ya sundukları safir l 5 ooo duka değerindeydi. Aynca,
Kanuni'ye de muhteşem bire altın vazo içinde safir ve laltaşı ar­
mağan etmişlerdir. Resim için bkz. sayfa 47.

"
65 Altın ibrik
Tarihi: 1560 civarı
Yüksekliği: 28 cm
TKS 2/3825
Kaynak: Petsopoulos r982, no. 28; İstanbul 1983, E. 206; Köseoğlu
1987, pi. 49; Washington 1987, no. 5 4
Ezilmiş armudu andıran gövdesi çan biçiminde b i r ayak Üze­
rinde durur. Dar bir boynu, güzel bir zincire bağlanmış tıkacı,
ejderha başı bir ağzı ve ağ örgüsü zincirden bir tutamağı vardır.
Gövdesi palmet kabartmalarla bezenmiştir. Bunlar da, arka ze­
min gibi, güzel çiçek tomarı oymalarla süslenmiştir ve çevresin­
deki taç yapraklı montürlere baget ya da gül kesimi yakut ve
zümrütler yerleştirilmiştir. Her iki yanda, altın çiçekler kakıl­
mış süt rengi bir yeşim plaka ve taç yaparaklarıyla çevrili halka
montürlere yerleştirilmiş gül kesimi yakut ve zümrütle bezen­
miştir. Tıkacın tam tepesinde kocaman bir roza kesim yakut
durur. Tıkaç üslup bakımından göveden daha yenidir. Ağzı ka­
bartma işlemeli olup ağzının süslü arka zemininde altın tomarlı
madalyonlar bulunur.
Kabın iki yanında iki ejderha başı durur. Ağzında inci tanesi
tutan başın üzerinde 640 sayısı ve bir de »tecdid« (yenileme)
sözcüğü okunur. Sayı kabın dirhem olarak ağırlığını gösterir
(bir resmi Tebriz dirhemi = 3,072 gr) ve buna göre, kabın ağır­
lığı l,966 · 08 gr'dır (2 kg'a yakın). Fakat, sözcük »tecdid« değil
de belgelerin bir yere kaydedilmesi anlamında bir Serkatiplik
terimi olan »tahrir« de olabilir. Sözcüğün burdaki anlamı pek
açık değildir. Altın kabın sıkça rastlanmayan biçimi deriden su
kaplarını andırmaktadır (II. Murad tarafından l 5 8 1 'de İmpa­
rator II. Rudolph'a armağan edilen kap; Viyana, »Kunsthisto­
risches Museum«, C. 28). Bu çeşit altın kapları Osmanlı sultan­
ları içme suyu koymak için kullanırlardı ve minyatürlerde sıkça
görülen bu kaplar sultanın hizmetkarlarından biri tarafından
taşınırdı. Resim için bkz. sayfa 1 39·
66 Asma Kilit
Tarihi: 973/1 565 - 66
Uzunluğu: 75 cm
TKS 2h274
Kaynak: İstanbul 1958, no. 67; Sourdel-Thomine 1971, no. 16; Wash­
ington 1987, no. 5 5
Altın kaplama gümüş asma kilit. Üzerinde Kanuni'nin, ze­
minde çiçekli dal ve yapraklı yazıyla 973/ ı 5 6 5 - 66 tarihi oku­
nan, hakkedilmiş gotik süslemeli, Kabe'ye bir ithafı bulunur.
. Anahtarı kayıptır.
Bu çeşit törensel kilitler (Eyyubi, Memluklar ve Osmanlı ge­
leneğinde), İsl:lm'ın kutsal toprakları üzerindeki himayesinin
sembolü olarak, tahta çıkışları münasebetiyle sultanlara tak­
dim edilirdi. Kanuni, Meke'ye hac ziyaretinde bulunmadıgı ve
Kudüs'te çok daha fazla faaliyet gösterdiği halde, saltanatının
ilk yıllarında Mekke'de bazı işlere girişti. Bunlar arasında Ka­
be'ye som altından musluk yaptırma girişimi vardır (Gaude-
. froy-Demombynes 1923, 40) . Fakat anahtarın takdimi, kay­
naklarda belgelerine rastlanmayan tamamen farklı bir başka
girişim gibi görünmektedir.
67 Küresel Sürahi
Tarihi: 16. yüzyıl ortaları
Yüksekliği: 13,5 cm
TKS 2h873
Kaynak: İstanbul 198 ·:3 , E. 96; Washington r987, no. 56
Dökme çinko sürahi. Üzerinde baş parmak yeri de bulunan ek­
lenti kulpu ve düz bir kapağı vardır. Bitkisel desenlerle süslü al­
tın kakmalı sürgün çiçeklerinin üzerinde, tırnaklı montürlerde
küçük firuze taşlar, yakutlar, zümrütler ve inciler görülür.
Noktalarla hakkedilmiş çinko zemin yeşile boyalıdır. Değişik
bir üslupla süslenen kapak bir başka kaptan alınmış olabilir,
çünkü çiçekli dal desenli ve altın kakmalı kapak sürahinin
gövdesiyle aynı canlılıkta değildir. Kapağın topuzu altın olup
üzerinde bir firuze taş bulunmaktadır.
68 Küresel Sürahi
Tarihi: 1 6. yüzyıl ortaları
Yüksekliği: 18 cm
TKS 2/2856
Kaynak: Washington 1987, no. 5 7
Dökme çinko sürahi. Üzerinde baş parmak yeri d e bulunan ek­
lenti kulpu ve düz bir kapağı vardır. Bitkisel desenlerle süslü al­
tın kakmalı sürgün çiçeklerinin üzerinde, tırnaklı montürlerde
küçük firuze taşlar, yakutlar, zümrütler ve inciler görülür.
Noktalarla hakkedilmiş çinko zemin yeşile boyalıdır. Değişik
bir üslupla süslenen kapak bir başka kaptan alınmış olabilir,
çünkü çiçekli dal desenli ve altın kakmalı kapak sürahinin
gövdesiyle aynı canlılıkta değildir. Kapağın topuzu altın olup
üzerinde bir firuze taş bulunmaktadır.
1 49
69 Kabartmalı Altın Sürahi
Tarihi: 16. yüzyıl sonları
Yüksekliği: 20 cm, Çapı: (en geniş yerde) 1 5 , 5 cm
TKS 2/8
Kaynak: İstanbul 1983, E. 2n; Tokyo 1985, 3 1 ; Türkoğlu 1985, 12;
Köseoğlu 1987, pi. 52; Washington 1987, no. 61
Boynu aşırı derecede süslü, gövdesi bir ampulü andıran, kapağı
kubbeli, dökme ejderha figürlü kulpu olan sürahi. Hasara uğ­
radığı için ayağı üstünde bel verir gibi durur. En çarpıcı Özelliği
çevresinde ışınsal çiçekler olan baget kesim zümrüt ve yakutlar
hakkedilmiş sekiz sivri necef sarkık oluşudur. Bu taşlar mavi
bir arka zeminde ve beyaz, kırmızı ve sarı bitkisel altın motif­
lerle süslenmiş kağıt üzerindeki gövdede altın montürlere otur­
tulmuşlardır. Altın, necef ve değerli taşlar ile kağıttan oluşan
alışılmışın dışında bu karışım kalemdanda da görülür (no. 70) .
Testinin altın yüzüne ve kapağına noktalarla hakkedildikten
sonra birbirine sarılmış yapraklar işlenmiş ve belli aralıklı
halka montürlere baget kesim yakutlar oturtulmuştur. Sonra­
dan renklendirildiği sanılan tabanı, halka ayağa yerleştirilen
ayrı bir altın aksam dır. Üzerinde hakkedilmiş altılı bir yaldız ve
bir de rozet bulunmaktadır.
70 Altın Kalem Kutusu (Kalemdan)
Tarihi: 16. yüzyıl sonları
Uzunluğu: 40 cm
TKS 2h2
Kaynak: Washington 1966, no. 222; İstanbul 1983, E. 209; Türkoğlu
1985, 13; Köseoğlu 1987, pi. 42; Washington 1987, no. 62
Kalemdan, mavi beyaz çiçeklerle ve altın arabesk süslerle bezeli
renkli kağıt üzerine dizili yuvarlak ve oval dışbükey necef pla­
kalardan yapılmıştır. Plakalar altın bandlarla tutturulmuş ve
altın halka montürlere yerleştirilen roza ya da baget kesim
zümrüt ve yakutlarla donatılmıştır. Necefin Üzerindekilerin
çevresinde ışınsal taç yaprakları görülür. Kapağın tam ortasın­ ).
daki zümrüt fasadsız değerli bir taştır. Ekli olan kaidesi, Os­
manlı ipekli kumaşlarından madalyon desenleri andıran, çiçek
motifli büyük madalyonlarla süslü ince altın levha ile astarlan­
mıştır.
İç tarafta kalemdanın kapağı düz altın varakla astarlanmış
olup, gövde, siyaha boyanmış ahşapla ve lale desenli altınla
kaplıdır. Kalemdanın sol ucunda yakut ve elmaslarla kaplı ve
gümüş yaldızlı sabit bir tablada mürekkep ve kum hokkaları
durur. Tabla üzerinde kabartma arabesk süslemeler kontr­
puanıyla çok ince işlenmiş çiçek tomarı görülür.
Kalemdana zincirle tutturulmuş gümüş yaldızla, üstü doğal
çiçek desenli ve sabit olmayan bir başka tabla ise sonradan
ilave edilmiştir (resim sağdaki sayfada) .
7{!;?,,'Y.;.
;·l�- I'

71 Yeşim Kutu
Tarihi: 1 5 30 - 50 civarı
Uzunluğu: 14,8 cm
TKS 2/2085
Kaynak: Washington 1987, no. 63, bkz. Milan 1987, no. 286, ve Tokyo
1985, no. 3 1 3 (TKS 2ho84'ü tanımlayan)
Süslü ve kabartmalı gümüş yaldızlı bir çerçeveye oturtulmuş,
sürgülü kapağı olan, koyu yeşil yeşim kutu. Dökme altın ej­
derha başlı ayaklar ayrıca eklenmişlerdir. Gümüş yaldızlı mon­
türlerle yeşim plakalar, çevresinde taç yaprakları bulunan tır­
naklarla monte edilmiş yakut ve firuze taşlarla kaplıdır. Bunlar
düz bir çizgi halinde sıralanmışlardır ve helezoni kabartmaları
olan altın disklerle almaşlı olarak sıralanmışlardır. Topkapı Sa­
rayı koleksiyonunda bunun benzeri birkaç tane kutu bulunur
(İstanbul 1 9 8 3 , E. 82) .
I
72 Sert Taşlı Sürahi
Tarihi: 16. yüzyıl sonu
Yüksekliği: 19 cm
TKS 2/38 8 1
Kaynak: Washington 1966, n o . 2 1 9 ; Skelton 1978, fig. l; Londra 1983,
ref. mineleme; Tokyo 1985, 2/32; Türkoğlu 1985, 14; Köseoğlu 1987,
pi. 50; Washington 1987, no. 64
Ejderha başlı kulbu olan üstü kapalı sürahi. Yekpare siyah
kuartz ya da oksidyan taşından oyulmuş olup üzeri baget kesim
yakutlarla kaplıdır. Yakutlar, altın işlemeli yaprak ve dallarla
birbirine bağlanmış çiçek biçiminde halka montürlere geçmiş­
tir. Kenar, kaide ve kapağın iç tarafındaki altın kakma daha sa­
dedir. Kapağın kaidesinde ve testinin gövdesinde altın montür­
ler vardır. Bunlar dıştan koyu ve açık yeşil ve mavi mine, beyaz
ve sarı opak ile süslenmiştir. Kapağında güzel laleler ve süm­
büller vardır, fakat bunlar kapak kapalı iken görülmezler.
Ayak altın işlemeli olup yeşil, mave ve beyaz minelerle bezen­
miştir. Testinin içinde, radyal harflerle Kur'an'dan (LXXVI,
21) »ve onların Rabbı onlara bir yudum saf su verecektir« söz­
lerinin hakkedildiği kalın bir altın filtre vardır. Ve tam ortada
firuze taşlı kaba işlemeli arabesk bir madalyon bulunur.
il. Bayezid'in ( 1 4 8 1 - 1 5 12) emirnamelerinde Edirne'de mi­
necilik olduğuna dair atıflar varsa da, onyedinci yüzyıldan önce
Osmanlı mineciliğine ait somut kanıt çok azdır. Gerçekte bu
testideki bezemelerin onaltıncı yüzyılın sonlarına ait olduğu
düşünülebilir. Kapağın çevresinde bulunan ve zorla görülebil­
dikleri için sonradan eklenmiş olma ihtimalleri düşük olan mi­
nelerin kalitesi, bu tekniğin eskiden beri var olduğu düşüncesini
önerir (resim sağdaki sayfada) .
Sürahinin filitresi. Kat. no. 72
73 Yeşim Kupa
Tarihi: 1 5 . yüzyıl sonu
Yüksekliği: 17,7 cm
TKS 2/3832
Kaynak: İstanbul 1983, E. 207, ve resimli; Köseoğlu 1987, pi. 53;
Washıngton 1987, no. 66.
Yekpare donuk yeşil yeşimden yapılmış kupanın köşeli bir
kutbu ve kubbemsi bir kapağı vardır. Dış yüzü, bitkisel kıvrım­
lar yapan oymalı altından yaprak ve dallarla ve çevresinde taç
yapraklar bulunan altın halka montürlere oturtulmuş zümrüt
ve yakutlarla kaplıdır. Madalyonun ortasındaki gül kesim bü­
yük yakutların dışındaki bütün taşlar baget kesimdir.
İçine süslemesiz altın levha geçirilmiştir. Kapağının alt yanı
ile kaidesi halka montüre oturtulmuş yakut ve etrafında oymalı
altın arabesk süslerle kaplıdır. Kupanın biçimi ve köşeli kalbu
deri benzerlerinden alınmıştır. Topraktan yapılmış olanları da
çoktur. Çinili Köşk'deki mavi-beyaz »Kütahyalı İbrahim« ku­
pası bunların onaltıncı yüzyılın başından beri çok yaygın ol­
duklarını gösterir. Birçok toprak kupanın taklitleri bile vardır.
Bunların deri benzerlerinden esinlenerek yapıldıkları, kulpları­
nın yanlarındaki dikişlerden kolayca anlaşılır. Resim için bkz.
sayfa 5 ı.
74 Kalemdan
Tarihi: 1600 civarı
Uzunluğu: 27 cm.
Kaynak: İstanbul 1983, E. 205 ; Washington 1987, no. 67.
Yeşil-kahve rengi, bir olasılıkla akik ya da yeşim taşından yapıl­
mış, oymalı bir altın çerçeve içinde, sürgülü kapağı olan, küçük
ve dikdörtgen biçiminde kalemdan. Dış yüzü, kabartma detay­
ları olan altın kakmalı lotüs çiçeği ve tüylü yapraklarla kaplı­
dır. Hepsinde de halka montürlere oturtulmuş baget kesimi
zümrüt ve yakutlar görülür. Bu montürleri çevreleyen lotüs ve
yaprak süsleri az rastlanan ve Osmanlıların ancak Çin porse­
lenlerinde kullandıkları motiflerdir ( örneğin no. 76) . Kalem­
danın bir ucunda içinde metal bir mürekkep hokkasının dur­
duğu tabla vardır. Hokkanın yarı saydam kırmızı mineden
oluşan sekiz taç yaprağının ortasında baget kesimli bir zümrü­
tün oturduğu bir de altın kapağı bulunur.
Kakmalı ve Süslemeli Porselenler (no. 75-78)
T
Topkapı koleksiyonlarında yapılış tarihleri yaklaşık olarak
saptanabilen Çin kökenli parçalardan kalan kakmalı ve süslü
porselenlerin çoğu onaltıncı yüzyılın sonu ve onyedinci yüzyılın
başlarına aittir1. Montürlerin çoğu ise daha sonraki dönemlere
aittir. 1680- 8 1 tarihli saray envanterinden2 önce, bu tür porse­
lenlerin hemen hemen hiç sözü geçmez. Onsekizinci yüzyılın
arşiv belgelerinde sayısı gittikçe artan atıflar, bunların imala­
tında bir artış olduğundan çok artık saray tarafından rağbet
edilmediğini göstermektedir. Böylece bu porselenler evlenen
saray kadınlarına verilen uygun birer hediye olmaya başladı.
Çeyizlerin saraya geri dönmesi bir kural olmasına rağmen, faz­
laca rağbet edilmeyen eşyaları saray dışına göndermek daha
emniyetli bir yoldu.
Osmanlıların, porselen imal eden ya da porselenleri kakma
ve süsleme ile kaplayan son dönemlerin tek İslam hanedanı ol­
duğu görülüyor. Bunların Memluk ya da Moğol zevkine denk
düştüğünü gösteren literatürde herhangi bir kanıt yoktur. Ar­
debil koleksiyonunda kalan parçalar ise çok sadedir3. İznik
atölyelerinde imal edilmiş seramiklerden de montürlü ve süslü
birkaç parça olması gerek4. Kakmalı ve süslemeli parçaların
hemen hemen tümünün porselen olmasının nedeni Osmanlıla­
rın gözünde bunların sertlik ve parlaklık bakımından sert taş­
lara benzemeleridir. Ayrıca, bunların çoğu Kanuni'nin halefle­
rince yapıldıysa da bunların görüntülerini daha önce işlenmiş
olan yeşim ve necefler belirlemiştir. Rönesans ve maniyerist Av­
1
rupa ile parelellik belirgindir. Ayrıca Spallangani5 Medici sa­
rayında lüks zanaatkar kapsamında ne kadar porselen varsa
bütün hepsinin kakmalı ve süslemeli olduğunu belirtir. Bunun
nedeni, porselen tek başına kıymetsiz addedildiği için Cellini
gibi kuyumcuların desenleriyle süslenerek ancak bir standarda
ulaşabilmesi idi. Avrupa'daki tavan aralarında çok miktarda
Çin porseleni bulunması da, bunların üslerindeki süslerden çok
daha az kıymet taşıdığına bir işarettir, çünkü üstlerindekiler hiç
olmazsa eritilebiliyordu. Osmanlı kakma süsleri de vasat görü­
nüşlü Çin porselenlerini güzelleştirmek amacı (ki bu amaç ger­
çekleşmiştir de) ile yapılmıştır fakat yaklaşım çok farklıdır. Bu
nedenle III. Murad ile II. Rudolf süslü porselenleri arasında
veya Kanuni ile aynı dönemin Medicileri için yapılmış olanla­
rın arasında ilgi kurmak zordur.
1 Fukan Raby ve Ünsal Yücel, »Osmanlı Sarayındaki Çin Porselen­
leri« Krahl 1986, 27-54; Ünal 1963, 674-714.
2 TKSA D. 1 2 a, 12b. 3 Pope 1956.
4 Montürler tabii çıkarılını�tır. Altın bir armatür veya tek tek kakıl­
!Ilış taşlar için matkapla delinmiş delikleri olan sürahi için bkz.
lstanbul 198 3, E. 16 5; British Museum, Godman Bequest'teki delik­
leri doldurulmuş sürahi için bkz. Rogers 1984, 24-35.
5 Spallanzani 1978, 126.
· biçiminde gri-yeşil yeşimden tepesi olan büyük bir mürekkep
75 Porselen Kalem Kutusu (Kalemdan) 76 Kapaklı Yuvarlak Kase
Tarihi: l 500 civarı (porselen), Osmanlı, 16. yüzyılın sonu (işçilik) Tarihi: 15 50-1600 (porselenler), Osmanlı 16. yüzyılın sonu (montür­
Uzunluğu: 27 cm, Genişliği: 7,7 cm, Yüksekliği: 7,5 cm. ler)
TKS 2/894 Çapı: 1 5 cm, Yüksekliği (bir uçtan bir uca): 17,5 cm.
Kaynak: Hobson 1933-34, pi. ıx; Ünal 1963, pi. 9; Krahl 1986, no. TKS 1 5h767
666; Washington 1987, no. 68 Kaynak: İstanbul 1983, E. 214; Krahl 1986, no. 1784; Washington
1987, no. 69
Hafifçe kubbeli kapağı olan dikdörtgen biçiminde kalemdan.
1 5 5 0- 1600 arasında »Jing zhi« (»çok nefis yapılmış«) alameti
Yapıldığında menteşesi yoktu. Biçimi ondördüncü yüzyıla ait
olan alttaki top parçanın içi düzdür. Ortadaki, mavi yapraklar
İslam üslubundaki metal eşyalara dayanır. Dalga ve kaya mo­
arasında beyaz çiçekli yaldız izleri bulunan kabartma şakayık
tiflerinden bordürü olan lotüs çiçek tomarları ile bezenmiştir
madalyon (bkz. Krahl 1 986, no. 1 2 5 5 ) , belki de Osmanlıdır.
(aynı yıllara ait değişik lotüslerle süslenmiş bir kalem kutusu da
Üstteki onaltıncı yüzyıla ait top parçanın içinde, tam ortada,
Tokyo'da Idemitsu Sanat Müzesindedir, 1984, pi. 8 37). Dış
bir söğüt ağacının altında balıkçı kayıklarının görüldüğü ka­
yüzü kakmalı altın tel ve küçük lotüs yapraklarıyla ve her lotü­
bartma bir peyzaj ve kabartma lotüsler vardır.
sün tam ortasındaki montürlere oturtulmuş baget kesim yakut­
Top parçaların dış yüzlerinde, ortasında yakut taşlar bulu­
larla bezenmiştir. Zümrütler ve yakutlarla bezenmiş altın asma
nan altın kakmalı yapraklar biçiminde kabartma madalyonlar
kilit köprüsü bir olasılıkla sonradan eklenmiştir. Kalem kutu­
mevcuttur. Alttaki top parçanın ayağında ve kenarında yaldız
sunun ön yüzünde kaybolmuş bir lotüs montürünün yerinde
izleri vardır. Üstteki top parçanın tarak kabuğu biçiminde, de­
derince bir delik görülür ki buraya bir altın montür konmuştur.
ğerli taş ve altın kakmalı gotik süsleri vardır. Resim için bkz.
İçi yazı takımları için bölümlere ayrılmıştır. Burada delikli
sayfa 1 5 6.
ve kubbeli, çiçek motifli altınla kaplanvmış olan yeşim kapaklı
bir kum hokkası vardır. Bir de artan mürekkebi silmeye
yarayan ham ibrişim için bir başka hokka mevcuttur. Bu hokka
da altın kaplıdır, fakat üzerinde yakutlarla bezenmiş menteşeli
bir de altın kapağı vardır. Ayrıca altın kakmalı, lotüs goncası
hokkası ve küçük bir menteşesi olan, yakut taşlı bir kapağı var­
dır.
Kapağın alt kenarı, uçlarda çiçekli ağır altın çizgilerle be­
zenmiştir, ortada çok süslü mavi ve kırmızı benekler görülür.
Buna en yakın olan porselen montürleri onaltıncı yüzyıla ait
küçük mavi-beyaz kapta bulunur (TKS 1 5h8 87, Krahl 1986,
no. 1 828).
155
 78 ibrik
Tarihi: r4. yüzyıl (porselen), r6oo civarı (montürler)
T Aynalar (no. 79 - 8 1)

Yüksekliği: (tıkacı dahil) 20,5 cm

Kaynak: İstanbul r983, E. r 3 1 ; Krahl r986, no. 2 r 9; Washington
r987, no. 7 r
İki yanı yuvarlak v e düz hale getirilmiş, armut biçiminde bir
gövdesi vardır. Bir yanında bulutlar içinde uçan turna kuşuna
binmiş Xi Wang Mu'nun resmi, öbür yanında dalgalar ara­
sında bir kayık görülür. Nanjing Eski Eserleri Koruma Komite­
sine ait benzer bir kabartma tekniğiyle süslenmiş bir ibrik de
Nanjing yakınlarında bir harfiyat sırasında 1 4 1 8 yılına ait bir
mezardan çıkarıldı.
Kulpu, ağzı ve kapağı kayıptır. ibrik, boyun kısmı kısaltıla­
rak ve üstü kabartmalı kıvrık iki ağız ve mercan boncukla süs­
lenmiş kubbeli bir tıkaç eklenerek mataraya dönüştürülmüş­
tür. Ağızları ve kapağı tutan zincirin ucunda bir kanca bulunur
(resim sağdaki sayfada) .
79 Ayna
Tarihi: 1 5 20-30 civarı
Yüksekliği: 30 cm, Çapı: r4 cm
TKS 2/r 8or
Kaynak: İstanbul r983, E. 8 r ; Washington r987, no. 72
Tarak kabuğu biçiminde işlenmiş demir ya da çelik çerçeveli
yuvarlak ayna. Çiçekli gotik süslerle bezenmiş, ucunda soğan
gibi yivli bir topuzu bulunan, koyu yeşil köşeli yeşimden sapı
vardır. Aynanın yaldızlanmış çevresinde tırnaklı montürlere
oturtulmuş almaşık olarak firuze ve yakut taşlar dizilidir.
Aynanın arkası metaldir ve altın işlemelidir. Tamamı bulut şe­
ritleriyle doldurulmuş yuvarlak uçlu üçgenler, helezoni kabart­
malar ve dairesel şekillerin hepsi de sanki ortadaki altılı yıldız­
dan dağılmaktadırlar. Zemin menevişli arabesklerle süslenmiş­
tir. Küçük tırnaklı halka montürlere oturtulmuş yakutlarla
firuzeler dış görünüşü renklendirirler. Arka yüzün bordürü,
üzerinde nesralik yazıyla Acemce yazılmış narsist tavırlı nazum
bulunan panellerden oluşur (şiiri okuyup açıkladığı için British
Library'den M. 1. Waley'e teşekkürler). Şiir, aynayı kendisine
bakanların ruhunu estiren o mağrur güzelliğe benzetir.
New York'ta Metropoliten Sanat Müzesinde (Berlin 1982,
no. ıo9) süslemeleri bununkine çok benzeyen, belki de aynı

ı
atölyeden çıkmış bir çelik �yna vardır.

77 ibrik
Tarihi: r5. yüzyıl başları (porselen), r6oo civarı (montürler)
Yüksekliği: 33 cm.
TKS r 5h944
Kaynak: Krahl r986, p. 24, no. 633; Washington r987, no. 70

Armut biçiminde düz beyaz ibrik. Kıvrık ağzı bulut biçiminde

bir kuşakla boyun kısmına bağlıdır. Üstünde halka bulunan

l
kıvrık bir kulbu vardır. Ayağının Üst kısmında ve boynunun et­
rafında kabartma ve tomar hatmi ve lingzhi (gizemli mantar)
görülür (bkz. aynı tarihlere ait, biçimi de bunukine benzeyen,
fakat camgöbeği mavisi hatmi desenleri olan ibrik) (TKS
l5/ı368, Krahl 1986, no. 617).
Osmanlı üslubundaki altın kenar montüründe ve menteşeli
ve kubbeli kapağında tüylü kabartma yapraklar görülür. Bun­
lar halka montürlere oturtulmuş yakutlarla kaplıdır. Bunların
dışında bir de firuze taşlı gotik süs vardır (bkz. necef ve altın tes­
ti, no. 69, 1600 civarı). ibriğin boynunda, kapağın sıkıca otur­
duğu gümüş yaldızlı bir astar bulunur.

l 157

l_
80 Ayna
Tarihi: 9501 I 5 43-44
TKS 2/2893
Yüksekliği: (bir uçtan bir uca) 30,2 cm, ayna I4 cm x n,2 cm
Kaynak: Paris I953, no. I88; İstanbul I958, no. 73; Washington I966,
no. 2I6; İstanbul I983, E. 88; Köseoğlu I987, pi. n7; Washington
I987, no. 73
Abanoz çerçeveli camdan aynayı küçük tezhipli çivilerin de
yardımıyla fildişi levhacıklar tutmaktadır. Aynanın etrafındaki
bordüre halkalı altın tel kakılmıştır. Uzun sapı yivli ve oymalı
abanozdur. Aynanın arkası, tezhipli çivilerle tutturulmuş, ke­
narları köşeli fildişi levhacıklardan oluşur. Oymalı bezemeler
üç düzeyde düzenlenmiştir: tam ortada birbirine geçmeli Çin
üslubunda çiçekler vardır, bunların etrafında kıvrımlı çiçekler
ve bulut şeritleri bulunur, sonra da aynayı yapan Gani tarafın­
dan Kanuni'ye ithaf edilen üç beyitin oymalı harflerle yazıldığı
bordür ve bir de 930/ I 5 3 3-34 tarihi vardır. Köşeli bordürlerde,
yeşil ya da koyu mavi renkte ince kenar süsleri bulunur.
81 Ayna
Tarihi: I6. yüzyıl sonları
Yüksekliği: 3I cm, Çapı: IO cm
TKS 21I804
Kaynak: İstanbul I983, E. 89; Frankfurt I985, no. rnlI; Washington
I987, no. 74
Fildişi çerçeve birbirine geçmiş arabesklerle hakkedilmiştir. Fil­
dişi aynanın arkasında çiçek, yaprak, lotüs çiçeği ve yarım pal­
met oymaları, ortada bulunan, çevresi taç yapraklarıyla bezeli,
halka montürlere oturtulmuş firuze taşlı rozetten dağılıyor gi­
bidir. Uzun ve içi oyuk fildişi sapı ile topuzunda küçük halka
kalıntıları görülür. Bunlara bir zamanlar oyma fildişi bir zinci­
rin takılı olduğu tahmin edilmektedir. Çerçeve içindeki cam
aynası kayıptır.
Silahlar Ve Zırhlar (no. 82-96)
82 Hançer
Tarihi: 920I I S I 4
Uzunluğu: J I,5 cm
TKS 2/254
Kaynak: Washington I966, no. 237; İstanbul I983, t. 80; Washington
I987, no. 9 I
Hançerin altın çiçek süslemeli, oymalı ve kakmalı, taş kristal
bir sapı vardır. Mavi çelik bıçağı, menevişli altın arabeskler ve
çiçek sarmallarla ince bir biçimde bezenmiştir ve orijinal olarak
sekiz firuze ve bir yakut taşımaktadır. Sapın ucundaki topuzun
her iki tarafına birer kare ve yazılar oyulmuştur. Bir yüzünde
»tarih sene« (»tarih bu yıldır«) sözcükleri, bunun altında ise her
satır Ş, K, R, T harflerinden birini içerecek biçimde onaltıya
bölünmüş bir kare vardır. Ebced'e göre bu harflerin sayısal top­
lamı 92o'dir. Karenin karşılıklı yanlarını birbirinin ayna gö­
rüntüsü olacak biçimde malik-el-mülk (»krallığın sahibi«)
yazılmıştır. Kabza topuzunun diğer yüzünde fath-i Acem
(» İran'ın fethi« -ile ilgili-) sözcükleri yazılıdır. Bunun altında da
diğer yüzdeki karenin aynısı vardır ve A, L, L, N harflerini içe­
rerek 6o'lık bir ebced toplamı verir. Malik el-mülk yazısı yine
aynı görüntüyü verecek biçimde yazılmıştır. Topuzun tepe­
sinde sayısal değeri 90 olan üç harf, M, Y, M harfleri yine aynı
görüntüyle yazılmış olarak bulunur. Tarih sene-(i): feth-i Acem
yazısı Sultan Selim'in Çaldıran'da (920! I S I4) Safevilere karşı
kazandığı zafere açık bir atıftır ve hançer bu nedenle, bu zaferin
anısına sipariş edilmiştir. Aksi taktirde yazıların ve harflerin
anlamı açık değildir. İki karedeki Ş, K, R, T: A L L H harfleri
bir »tanrıya şükür« - al-şükr li'llah - formülünü hatırlatma
amacını taşımış olabilir. Fakat bu durumda ortaya çıkan 66
sayısı yanıltıcıdır. M Y M harfleri ise tümüyle belirsizdir.
83 Asa
Tarihi: I6. yüzyıl sonları
Uzunluğu: 72 cm.
TKS 2/7I5
Kaynak: Washington I987, no. 85
Uzun bir tutamağı ve şişkin bir başı olan asa dökme demirden­
dir. Tamamen altın kaplama olup çiçek sarmalları ile örtülü ve
firuzeler ve fasetasız yakutlarla (kesme yakutlar muhtemelen
sonradan takılmıştır) bezenmiştir. Altın örtü, daha önceden
kalıpta dövülerek parça parça uygulanmıştır; yassı altın tel be­
zemenin dış hatlarını belirler ve ek yerlerini gizler. Taşlar, çiçek
yaprağı şeklinde yakaları olan yuvalara oturtulmuştur. Asanın
tepe bölümü, İran Safevilerinden gelme bir teknikle (firuze­
kari), altın şeritlerle birbirinden ayrılmış ince firuze tabakala­
rıyla süslenmiştir.
Savaşta ve avda üst subayların ve Kanuni'nin kendisinin asa
taşıdığı Süleymanname'deki (no. 49) resimlendirmelerde görü­
lebilir. Asalar aynı zamanda tören gereçleriydi ve bunun gibi
mücevherli olanların öncelikle bu amaç için olması gerektiği
düşünülebilir. Resim için bkz. sayfa I 6o.
159
 84 Kanuni Sultan Süleyman'nın Kılıcı
Tarihi: 933/1526-27
Uzunluğu: 66 cm
TKS 2/3776
Kaynak: Münih 1910, no. 148; İstanbul 1958, no. 69; Ünsal Yücel
1964-65; İstanbul 1983, E. 85; Köseoğlu 1987, pi. 82; Washington
1987, no. 86
Sap fildişindendir. Üzerinde kıvrımlı bahar dalları oyulmuş,
kara mastika kakma yapılmış ve yüzeyi çin çiçek sarmalı ve al­
tın bulut şeritleriyle kaplanmıştır. Topuzun merkezinde olması
gereken taş yoktur, fakat narin lotüs kıvrımları küçük yakut­
larla süslüdür: tepesinde gümüş yaldızlı bir göbek vardır ve
buna büyük bir firuze oturtulmuştur. Muhafazası altındandır
ve dövülerek işlenmiştir.
Çelik bıçak kısmının üzerinde bulunan menevişli kabartma
»sülüs« yazısı, Kanuni için yazılmış Arapça bir ithaf ve kendisi­
nin Serkatip titri ve (İstanbul 1 9 5 8, no. 69'da tam olarak veril­
mektedir) 933/ı 526-27 tarihi, her iki yüzde devam eder. Orta
bölümdeki si.islemeler ise ince bir biçimde oyulmuş lotüs kıv­
rımları ve arabeskler veya aslan, maymun, hayvan ve canavar
vb. kafalarından oluşur. Sapa yakın bölümdeyse, bıçağın her
Asa. Kat. no. 8 3
1 60
iki yüzünde farklı olmak üzere, birbiriyle kavgaya tutuşmuş bir
anka kuşuyla bir canavarın, ince bir biçimde oyulmuş Çin işi
Timur loti.is kıvrımlarının üzerine oturtulmuş şekilleri yer alır.
Her iki çift yaratık, dökme veya dövme demir veya çelik veya
kısmen yaldızlı çeliktendir. Gözlere yakutlar oturtulmuş ve bu
figürler bıçağa sonradan çivilenmişlerdir. Osmanlı ve Safevi sa­
natının benzersiz karmaşıklıkta bir ustalık işidir bu. Her iki
yüzde de anka kuşu ve canavarın yazıya göre ters durmaları ga­
riptir.
Bıçakta omurganın üzerinde nestalik Farsça dizeler ve
yapan ustanın, Ahmed Tekelü'nün imzası bulunur. Karabacak
( 1 9 1 3 ) , Ahmed Tekelü'nün nisbasının onun Teke Türkmen­
leriyle ilişkisi olduğunu düşündürdüğünü - ki Teke Türkmen­
leri onaltıncı yüzyıl başlarında Meşhed yakınlarında kurulmuş
olan Kızılbaş Konfederasyonunun bir parçasıdır - ve ismi mev­
cut kayıtlarda görünmemekle birlikte, Sultan Selim tarafından
l 5 1 4'te Tebriz'den getirilen ustalardan biri olması gerektiği
yolundaki akla yakın savı öne sürmüştür. Her halükarda bu kı­
lıç, Kanuni'nin saltanatının erken dönemlerinde, Acem altın
ustalarının onun için neler yapmakta olduğu konusunda iyi bir
fikir vermektedir (bkz. sayfa 30- 3 l ) .
161
 85 Kılıç
Tarihi: 9 3 8/ 1 5 3 1- 3 2
Uzunluğu: 73 cm, kını 7 3 , 5 c m
TKS l/74
Kaynak: Paris 1 9 5 3 , no. 51; Washington 1987, no. 87
Kılıcın (meç) dar, düz ve çelik bir bıçak kısmı vardır. Bir
yüzünde menevişli altın bulut şeritleriyle süslüdür, diğer
yüzünde ise Kur'an LXV, 2-3, başka dualar ve İstanbul
9 3 8/ l 5 32-3 3 Sultan Süleyman hazinesine atıf yazılıdır. Bıçağın
omurgasının üzerinde altın çiçek motifleri vardır. Silindir bi­
çimli çelik sap, bıçakla birleştiği yerdeki menevişli arabeskler
ve bulut şeritleri sayılmazsa sadedir. Sapın ucundaki altın to­
puz, yanları çevreleyen kabartma palmet efrizi ile ve tepede altı
yapraklı bir yıldızla süslenmiş ve ince bir biçimde oyularak
yakalı yuvalara fasatsız yakutlar ve firuzeler oturtulmuştur. Kı­
lıcın silindir biçiminde tahta bir kını vardır. Kının etrafında
ince bir altın şerit dolandırılmıştır ve basitçe oyulmuş bir askı
yeri vardır. Kının ucunda ve ağzında, sapın ucundaki topuzla
uyumlu olan mücevherli altın montürler vardır.
86 Kılıç
Tarihi: 1 5 5 0
Uzunluğu: 9 3 , 8 cm, kını 8 7 , 8 cm
TKS ı/463
Kaynak: İstanbul 1 9 5 8 , no. 5 1 ; Washington 1987, no. 88
Kılıcın (kılınç) kavisli, çelik bir bıçağı vardır. Bıçağın her iki
yüzünde Kur'an LXV, 2-3'ten (bkz. no. 85) yazılar ve Kanu­
ni'ye bir ithaf, manevişli altınla yazılmıştır. Sap fasatlıdır ve
deri muhafazası her yüzde üç altın rozet çiviyle tutturulmuştur.
Sapın ucundaki yuvarlak da fasatlıdır ve karartılmış çelikten­
dir. Hafifçe kabartılmış ve ince biçimde oyulmuş altın çin bu­
lutları ve çiçek kıvrımlarıyla süslenmiştir. Artı işareti şeklin­
deki çıkıntılar aynı şekilde süslenmiştir. Kın tahtadan yapılmış
olup, deriyle kaplanmıştır. Derinin üzerinde, karartılmış çelik
kabartmalar ve kılıcın sapının ucuna ve çıkıntılara uyacak bi­
çimde menevişli altın süslemeli askı yuvaları vardır.
162
") . 87 Kılıç
Tarihi: 1 5 5 0
Uzunluğu: 9 3 , 8 cm, kını 8 7 , 8 cm
TKS lh94
Kaynak: bkz. Zky 1979; Alexander 1983; Washigton 1987, no. 89
Kılıcın kavisli çelik bir bıçağı vardır. Bıcağın üzerinde, artık
okunmaz hale gelecek kadar aşınmış, menevişli altın süslemeli
bir yazı vardır. Sapı köşelidir ve sapının deri kılıfı her yüzde iki
küçük çiviyle çivilenmiş altın pullu birer balıkla tutturulmuş­
tur. Bu çivilerden biri balığın gözünü oluşturur. Sapın ucundaki
yuvarlak karartılmış çelikten olup, kenarları seyrek örgüyle iş­
lenmiştir ve sap gibi fasatlıdır. Ayrıca arabeskler, bulut kıvrım­
ları ve firuzelerle süslenmiş dört nestalik yazılı kartuş, mene­
vişli altınla işlenmiştir. Çıkıntıların. her yüzünde menevişli altın
işlenmiş bulut şeritleri ve arabeskler vardır. Bunlar, ince bir bi­
çimde menevişlerle işlenmiş bir şakayık ve lotüs kıvrımının
üstünde yer alırlar ve çelikle aynı seviyededirler. Deri kaplama­
larında askı yuvaları vardır; sapla uyumlu olacak biçimde me­
nevişli bulut şeritleri ve arabesklerle işlenmiştir. Balıklara bu
dönemin kılıçlarında sık rastlanır ama neyi simgeledikleri be­
lirsizdir. Resim için bkz. sayfa 142.
88 Merasim Miğferi
Tarihi: 16. yüzyıl sonları
Yüksekliği: 28 cm
TKS 2/n87
Kaynak: Tezcan 1975, s. 22; İstanbul 1983, E. 2 1 9 ; Köseoğlu 1987, pi.
37; Washington 1987, no. 84
Burun, göz ve boyun koruyucuları bulunan konik miğfer, de­
mir ve karartılmış çelikten yapılmış olup, bol miktarda altınla
süslenmiş ve firuzeler ve fasatsız yakutlarla kaplanmıştır. Altını
daha iyi tutabilmesi için pürüzlendirilmiş demire uygulanma­
dan önce, madalyonların ve palmetlerin kabartmalı çiçek kıv­
rımlarını oluşturmak üzere dövülerek şekillendirildiği düşü­
nülmektedir. Menevişli zemin, serpme bahar dalları, lotüs, çin
-bulutlarından ve boyun koruyucusundaki lale motiflerinden
oluşmaktadır. Miğfer yazısızdır (Schloss Ambras'tan Sokullu
Mehmed Paşa adına bir miğfer için, yaklaşık 1 570-71 , Viyana
Waffensammlung'da, bkz. Grosz ve Thomas 1 93 6, 96 ve Sak­
ken 1 8 5 5 , 2ro-2 r r ) . Teknik ve süsleme açısından asa (no. 8 3)
ile yakından ilişkilidir. Resim için bkz. sayfa 3 3 ·
Başparmak Yüzükleri (no. 89-90)
Okçuların başparmak yüzükleri, sağ elin başparmağı içindi.
Okun arkasında en fazla kuvvet toplanmasına izin vererek ok­
çunun yayıyla daha temiz bir atış yapmasını sağlarlardı. Yayın
ipi serbest bırakıldığında yeşim yüzeyden çok az bir sürtün­
meyle ve düzgün bir biçimde kayardı. Okçuların başparmak
yüzüklerinin çok uzun bir geçmişi vardır, fakat en önemli ve
ince süslemeli olanları Osmanlı sarayı için yapılmış olanlardır.
İşlevleri için olduğu kadar süs amacıyla da takılır ve törenlerde
ya parmakta ya da kemerden sallandırılarak taşınırdı. Taver­
nier ( 1684, 5 7) gözden düşmüş memurların idamları sırasında
da, boyna dolanmış bir mendili sıkmak için kullanabildiklerini
söyler.
89 Başparmak Yüzüğü
Tarihi: 16. yüzyıl sonları
Çapı: (en fazla) 4 cm
TKS 2/74
Kaynak: İstanbul 1983, E. 217; Washington 1987, no. 95
Bu başparmak yüzüğü beyaz yeşimden yapılmış olup oyma al­
tın çiçek kıvrımlarıyla kaplıdır. Çiçekler, yakalı yuvalara otur­
muş ve taç yapraklarıyla çevrelenmiş kesme yakutlardır. Ar­
kada ise fasatsız bir zümrüt vardır.
90 Başparmak Yüzüğü
Tarihi: 16. yüzyıl sonları
Çapı: 4 cm
TKS 2/83
Kaynak: İstanbul 1983, E. 2 1 8 ; Washington 1987, no. 96
Bu başparmak yüzüğü soluk yeşim taşından yapılmış olup, ön
tarafında taş yüzeyinde altın arabeskler ve taçyaprağı şeklin­
deki yaka içine oturtulmuş dört köşe kesme pırlanta ile süslü­
dür. Arkada çiçek taçyapragı şeklindeki yaka içinde baget
kesme yakutlar ve kabartma altın çiçek kıvrımları vardır.
Kalkan. Kat. no. 9 1
Kalkanlar (9 1 -94)
B u kalkanlar farklı renkte ipek ipliklerle birbirine bağlanmış ve
halka şeklinde sarılmış sazdan yapılmıştır. Dışı çelik kabart­
malarla kaplı tahta bir diskin etrafına sarılmıştır. İç tarafı, saz­
lara tutkal ile raptedilmiş bir dolgu maddesinden oluşur.
Kalkanın üzerinde, kalkanın sapını ve omuz askılarını tespit et­
mek için saplamalar vardır. Sap, kalkana doğrudan isabet ede­
cek bir darbeye karşı eli korumak için yastıklıdır. Karmaşık ve
rengarenk olabilen bezemeler, genellikle sarı ipekten taban
Üzerine sırma veya daha ziyade (artık kararmış olan) sim ile
zenginleştirilmiştir. Çelik üzerinde genellikle güneş motifleri
veya spiral oluklar bulunur. Buradaki en gösterişli örnek (no.
91) dövme altın varakla kaplı ve mücevherlerle süslüdür, bu da
bunun bir tören kalkanı olduğuna işarettir. Ancak bu cinsten
bezeli kalkan tasvirlerine Timur, Akkoyunlu, Safevi ve Os­
manlı dönemlerine ait resimli el yazmalarındaki savaş sahnele­
rinde rastlanmaktadır. Dayanaksız görünüşüne rağmen etkili
birer savunma aracıydılar: ortadaki kabartma okları sıçratır­
ken, sazdan yapılma bölüm, çeliği delebilecek güçte ve onal­
tıncı yüzyılın önemli bir bölümü boyunca ateşli silahlardan çok
daha etkili bir silah olma özelliğini korumuş olan yayla yapılan
bir atışı durdurmanın tek yolu idi. Kalkan. Kat. no. 93
91 Kalkan
Tarihi: 1 5 30- 50 civarı
Çapı: 59,5 cm
TKS lh466
Kaynak: Washington 1987, no. 98
Kalkan, renkli ipek ve madeni iplikle işlenmiş üç benekli bulut
şeritleri ve Farsça nesralik şiir kartuşları ile bezenmiştir. Altın
kaplamalı çelik kabartma göbek, turkuvaz ve damla yakutlar
kakılmış, noktalı bir fon üzerinde hayvan ve çiçek motifleri iş­
lenmiş madalyonlarla kaplıdır. Bu zengin bezemenin bir Safevi
ustanın elinden çıktığı bellidir. Astarı mor kadifeden, sapı yeşil­
sarı kurdeladandır. Kalkanın kenar kısımlarının içinde deri
destekler vardır.
92 Kalkan
Tarihi: 16. yüzyıl sonları
Çapı: 62 cm
TKS lh441
Kaynak: İstanbul 1983, E. 105; Washington 1987, no. 100
Kalkan, renkli ipek ve metal ipliklerle işlenmiş lotüs çiçekleri ve
tüy şeklinde yapraklarla bezenmiştir. Çelik göbeği helezoni
oluklarla süslenmiş olup, çevresi nakşi yazı ile yazılmış ayet­
lerle süslüdür (II, 2 5 5 ) . Yapıldığında Üstünde altın menevişli
kaplama vardır. İç yüzü kırmızı kadife kaplıdır.
166
93 Kalkan
Tarihi: 16. yüzyıl sonları
Çapı: 59 cm
TKS l/1930
Kaynak: Arseven, şekil 592; Paris 1953, 8; İstanbul 1983, E. 104;
Washington 1987, no.99
Kalkanın dış tarafında almaşık olarak siyah ve beyaz geçme
palmetlerden oluşan geniş bir bant vardır. Palmetlerin içi ise lo­
tüs ve şakayık motifleri ile doludur. İçteki bantta işlenmiş »Al­
lah« sözünün yazılı olduğu sekiz tane dört yaprak deseni ile bö­
lünmüş ve basamaklı nakşi ile yazılmış bir Kur'an �lıntısı
(XLVIII, l- 3) yer almaktadır. Metal göbek altın menevişli hele­
zoni oluklarda işlidir. Diğer oluklar gümüş kaplıdır. Perçinler
yaldızlı çelikten, astar ise menekşe renginde kadifedendir.
94 Kalkan
Tarihi: 16. yüzyıl sonları
Çapı: 64 cm
TKS lh571
Kaynak: Washington 1966, no. 234; Mackie 1980, resim 2230; İstan­
bul 1983, E. 227; Washington 1987, no. 101
Kalkan, renkli ipek ve sırma ipliklerle işl!'!nmiş almaşık karanfil
ve lale motifleriyle süslenmiştir. Yapıldığında altın menevişli
olan çelik göbeğinde on ucu olan bir kabartma güneş motifi
vardır. İç yüzünde kırmızı kadife astarı tutan sekiz tane gül
goncası biçiminde yaldızlı kabara vardır.
95 Yay Kılıfı (Sadak) 96 Çizme
Tarihi: 1 5 50-70 civarı Tarihi: 1 5 60 civarı
Boyutları: 74 cm x 34 cm Yüksekliği: 53 cm
TKS llıo989 TKS 2/4447
.
Kaynak: Paris 1953, no: 23; Tezc � n ve Delibaş 1986, tablo 92; Wash- Kaynak: Paris 1953, no. 448; Atasoy, s. 6, şekil l; Denny 1981, no. 1 37;
·
ington 1987, no. 103 ve atıflar İstanbul 1983, E. 108; Washington 1987, no. 106
Kırmızı deriden yapılmış olan sadak, üstüne işlemeli arabesk Açık kahverengi deriden yapılmış olan çizmeler soluk pempe
madalyonlar aplike edilmiş koyu kırmızı kadife ile kaplıdır. ipek astarlı olup, aplike edilmiş mozaik şeklinde arabeskler ve
Kırmızı kadife zemin üstüne işlenmiş üçlü hilal desenleri, bor­ bükülmüş simli iplikle çevreleri işlenmiş kırmızı deri palmet­
düre de tekrarlanmıştır. Askıları yaldızlı dövme gümüş kabara­ lerle süslenmiştir. Dikişleri çizmenin içe bakan yüzünü boylu
larla tutturulmuştur. boyuca geçerek ayak bileğini dolaşır. Önde deri daha yüksek­
ten kesilmiş olduğu için dizi Örter. Saray kayıtlarına göre çiz­
meler II. Selim'e (ölümü 1 5 74) aittir.
Deri aplike işlemeciliğinin I 5 4 5 yılına ait mevacib defterin­
den dokuz kişi oldukları anlaşılan saray kunduracılarının özel­
liği olduğu düşünülmektedir. O dönemde Habsburg'ların
İstanbul elçiliği görevinden dönen Sigismund von Herberstein' -
ın »Actiones« (Viyana 1 5 60) adlı eserinde, Osmanlı eğerleri, si­
lahları, uzun bir pipo ve benzer şekilde aplikelerle süslü sadak­
larla birlikte, yukarıda tarif edilene çok benzeyen, topuk ve
burunları zırhlı olan bir çift çizme resmedilmektedir. Bu eşyala­
rın Sultan ya da vezirlerinin elçiye verdikleri hediyeler olduğu
sanılmaktadır. Herberstein bu hediyelerden, onları Rusya se­
yahatinin anılarının İtalyanca çevirisi olan » Commentari della
Moscovia«da (Venedik 1 5 60) daha değişik bir düzenlemeyle
sergileyecek kadar gurur duymuştur.
VII Ahşap İşçil iği Ve Mobilyalar (no.
Kanuni Sultan Süleyman devrindeki Osmalı mobilyalarının
oturaklı biçimleri ve parlak görünümleri ahşap işçliği tarihinde
bir dönüm noktası olmakla birlikte geçmişi pek bilinmemekte­
dir. Orman kaynakları açısından çok zengin olan Anadolou'da
köklü bir ahşap işiliği geleneği vardı. Ancak Eski Suriye ve Mı­
sır'dakinin aksine, doğramacılık ve »maşrabiye« yerine sert ah­
şaptan panolar kullanılması adettendi. Memlukların » Kasset­
tenstil« dediğimiz köşeli, içiçe geçmeli doğramaları, Kanuni
devrinde pancur ve kapılarda çok kullanılmışsa da, Selçuk ve
Osmanlı ahşap işçilikleri gerek biçim, gerek işçilik açısından
birbirinden çok farklıdır.
Karşılaştığımız en Önemli sorun, teknik ya da biçimsel geliş­
meyi izlememiz için günümüze kadar gelmiş yeterli eşya olma­
masıdır. Osmanlıların çağdaşları olan ve masalar, sandalyeler,
yazı masaları, sandıklar ve Örneğin Carpaccio'nun »Azize Ur­
sula'nın Rüyası<<nda kullanılan yataklara ihtiyaç duyan Avru­
pa'lılardan daha az mobilya kullandıkları bir gerçektir. Ancak
bu gerçeği abartmamak gerekir. Çünkü Süleymanname (bkz.
no. 49) ya da Şah Tahmasp'ın Şehnamesindeki tasvirler saray­
ların boş olmaktan çok uzakta olduğunu göstermektedir1. O
dönemde sık sık çıkan yangınların mobilyaların çoğunu mah­
vettiği anlaşılır. Günümüze kalanlar ya camilerde ya da türbe­
lerde bulunan eşyaladır: Süleymaniye camisinin kapısındaki
abanoz ve şimşir kakmalar, ya da 9 50- 5 llı 543 - 45 tarihinde
yapılan ve İstanbul' da Şehzadebaşı'nda bulunan Şehzade Meh­
med türbesindeki lahit ve kubbe gibi marangozluk işleri ya da
Süleymaniye camisinde bulunan ve 11. Selim'in (bkz. no. ıo1)
mezarındaki kubbeli Kur'an sandığının topuzundaki gibi belir­
gin vazo şeklinde süslerle bezeli olan vaiz kürsüsü gibi dini
eşyalardır. Süleymaniye camisinin orijinal mobilyalarından gü­
nümüze kadar gelebilen başka hiçbir şey yoktur. Ahşap işçili­
ğine çok benzer biçimde oyulmuş şahane mimber, Osmanlı sa­
ray geleneğine uygun olarak mermerden yapılmıştır.
Dini eşyalardan en önemlisi herhalde Memllıkların geliştir­
diği ve imparator mezarlarına konan Kur'an sandıklarıdır. İlk
örnekleri ondördüncü yüzyılın başlarında yapılmış olup,
malzemeleri kakmalı pirinçtir. Bu örneklerin ilk Halifelerce
yazılmış olduğu düşünülen birkaç çok değerli eski Kur'an için,
ya da yedi veya otuz cüz halinde yazılıp, ölülerin ruhu için her­
gün belli sayıda cüz okuması gereken Kur'an okuyucularının
kullandığı el yazmaları için yapıldıkları sanılmaktadır. Bu dü­
şünceler de, şekillerini olduğu kadar ince süslemelerini de açık­
lamaktadır: bu kutular, duvar raflarına dizilebilecek sıradan
kitapları saklamak için yapılmamıştı. Dahası, Memllık ahşap
işlemeciliğinde kullanılan malzemeler daha düşük kalitede ol­
masına rağmen, Osmanlı zanaatı teknik açıdan Memllık ahşap
işlemeciliğine çok şey borçludur. Kahire'deki »Umm al-Sultan
Şaban« Camisinde2 (770/ı 368'de yapılmış)3 bulunan yüksek
bir Kur'an sandığı ve altıgen Kur'an kutusu - ki fildişi, kemik,
abanoz ve diğer ağaç ve metal tellerle yapılmış kakmaları var­
dır - l 5 32'de birkaç ay süreyle Mısır valiliği yapmış olan Çoban
Mustafa Paşa'nın Gebze'deki türbesinden alınan ve şimdi Türk
ve İslam Eserleri Müzesi'nde (bkz. no. 4669) bulunan yüksek
1 68
97- r o r ) ince m en d eres l er düzenli o l a ra k dekoratif a l a n l arı çerçevele­
mek için kullanılmışlardır.
Yayg ın olarak ku l l a ıı ıld ığ ı belgelen m i ş diğer k a k m a m a l ­
zemdcr gen e l l ikle kıınızıınsı olan ş imş i r ağacı, aynı zamanda
Kaplamalar genellikle ceviz tabana yapılmış olmakla bir­ Önemli bir boya maddesi olan bakkam, sedef, bağa, gümüş ya
Kur'an sandığına çok benzer. Çoban Mustafa Paşa'nın vakfı likte armut ve diğer meyve ağaçlarının da taban olarak kulla­ da yaldızlı piriç teller ve çeşitli karışımlar veya bazen kırmı­
l 5 8 3 'te kurulmuştur. Bu sandığın ya Paşa için Mısır'da yapıl­ nıldığı belgelenmiştir. Ceviz sonradan tüfeklerin ağaç kısımla­ zımsı, bazen diğer kakmalara uyacak şekilde boyanmış, ancak
mış olması, ya da Mısır'dan beraberinde getirdiği bir antika ol­ rında yaygın olarak kullanılmışsa da kaplama malzemesi ola­ bazen Kur'an sandığının (bkz. no. 1 0 1 ) menderes kenarlarında
ması gerek. Bu olasılık da 1 . Selim'in kızlarından biriyle evlen­ rak uygun nitelikleri pek anlaşılmışa benzememektedir. Ko­ olduğu gibi talk eklenmişçesine parıltılı olabilen macunlardır.
diği ve böylece Kanuni'nin kayınbiraderi olduğu için sosyal layca tanınabilen ağaçlar arasında abanoz, bariz biçimde en Bunların hepsi aynı anda kullanılmamışlardır. Bağa,
konumunu kullanarak, l 5 1 7'de 1. Selim'in getirdiği ve sonra popüler olanıdır. Bununla birlikte, Busbecq'in veda ziyareti sı­ l 5 4o'larda tanesi bir dükadan ince altın bağa plaklı kılıfları
Kahire'ye geri dönen Mısırlı zanaatkarların hizmetlerinden rasında Semiz Ali Paşa'nın ondan Avusturya'dan6 getirtilmek olan hançerler7 bulmuş olan Pierre Belon tarafından İstan­
yararlanmış olmasıdır. üzere benekli akçaağaç ve »masa kakmalarında kullandığımız bul'da belgelenmiş olmakla birlikte 1 5 50 sonrasına kadar pek
Mısır Memluk bağlantıları onaltıncı yüzyıl Osmanlı san­ değişik cinslerde ağaçlar« istemesi, kaplama ve kakmaların gü­ rağbet görmemişe benzer. Sedefin ortaya çıkışı da benzer bi­
dıklarının evriminde önemini korumakla birlikte, teknik ola­ nümüze ulaşmış örneklerde olduğundan daha çeşitli olabilece­ çimde geç olmuş, ancak onaltıncı yüzyılın son yıllarında önem
rak ifade etmek gerekirse, II. Bayezid için 9ı ı/ı505 - ı 506'da ğini düşündürmektedir. Kur' anları koymaya yarayan iç bölme­ açısından fildişiyle büyük ölçüde yer değiştirmiştir. Bağa ve se­
bir tüfek yapımcısı olan Ahmet bin Hasan-i Kalibi tarafından lerde kubbelerin içi çoğu kez boyanmış olsa da güçlü kokusu def kakmanın mücevherlerde kullanımı hemen hemen aynıdır.
otuz parçalık bir Kur'an için yapılan mükemmel altıgen ceviz nedeniyle çoğunlukla sandal ağacı (bkz. no. 99-ıoo) kullanıl­ Bağa, parlaklık vermesi amacıyla metal tabaka üzerine kapla­
sandık, Osmanlı geleneğinin de artık kurulmuş olduğunu gös­ mıştır. Kakma için kullanılan malzemeler arasında başlangıçta nır (99 ve 5 5 a no.'ları karşılaştırınız) . Sedef plaklar ise tıpkı ke­
terir. Bu sandığın dışı abanoz kaplamadır, oyma fildişi panolar fildişi hakim durumdadır ve kaplama olarak da (bkz. no. 98) merlerdeki plaklarda olduğu gibi (bkz. no. 57- 5 8) çoğu zaman
�e ayrıca fildişi, abanoz ve metal tel kakmalarla Örtülmüştür4• gerek doğal, gerekse yeşil ya da derin mavi boyalı (örneğin 99 siyah sakız kakmalı ve altın yuvarlara yerleştirilmiş değerli taş­
Bu en eski tarihli Osmanlı stili mobilyadır. Fakat büyük ihti­ no. 'daki yazı plakaları) şekilde kullanılmıştır. larla kaplı (örneğin no. ıo1) olurlardı. Bu belki de ilk ortaya
malle aynı dönem bir sadak da benzer şekilde kaplanmış ve
kakma ile süslenmiştir5. Zanaatkarın uzmanlıkları bize birçok
şey belli eder, çünkü kakma biçiminin ince silah işçiliğinden
veya müzik aletlerinden alındığı anlaşılmaktadır. bu alanlar
Osmanlı Türkiyesinde ve Safevi İranında ve hatta Rönesans
Avrupasında en ince zanaat dallarıydı. Onaltıncı yüzyıldan gü­
nümüze çok az silah veya müzik aleti ulaşabilmiş olmasına rağ­
men neler yapıldığı konusunda haleflerinin çalışmalarından fi­
kir alabiliyoruz.
Bu ahşap işçiliği çoğu zaman kaplama ve kakma birlikte
kullanılarak dekore edilmiştir. İçiçe geçen desenler (98 no.'lu
rahledeki fildişi plaklara kakılmış dekoratif abanoz motiflerde
olduğu gibi) plaklara oturtulmuştur. Bu yöntem daha masraflı
ve değerli malzemede miktar kısıtlaması olmamasını gerekti­
ren bir yöntemdir. Buna karşın bu yöntemde malzemenin bel
vermesi daha uzak bir olasılıktır. Karmaşık ve birbirine geçen
köşeli açık, ağ gibi örülmüş desenleri oymak ve kakmak el yazı­
sını andıran desenleri yapmaktan daha basittir. Bu da onaltıncı
yüzyılın ikinci yarısında neden köşeli desenlerin daha sık kulla­
nılır hale geldiklerini açıklayabilir. Kur'an kutusunu (bkz. no.
99) yapan usta, karmaşık kıvrımları olan kakma elemanlar
için, tahta ile aynı renkte boyanmış bir macun kullanımına baş­
vurmuştur. Burada parçalar zamkla tutturulurdu. Daha Önceki
bazı parçalarda, Kur'an kutusunda (bkz. no. 99) olduğu gibi,
tahta ve metal çiviler de kullanılmıştır. Bunlar ya tutturdukları
kaplama ile aynı malzemeden yapılarak gizlenmişler, ya da
eşyanın yüzeyinde dekoratif noktalar gibi duracak biçimde
kontrast malzemelerden yapılmışlardır. Bu teknik yöntem, ça­
lışmaya daha yatkın olan İnce kaplamaların kenarlarını tuttur­
makta kullanılmışa benzer.
Küçük tahta parçaları, doğal veya yeşil lekeli abanoz, pirinç
ve gümüş kakmalarla yapılan ince marköteri tüm yüzeyin de­
korasyonunda kullanılmamış, genelleikle kaplamaya küçük
altıgenler veya eşkenar dörtgenler şeklinde kakılmıştır. Bu­
nunla birlikte, » Y « şekillerinin dizilişinden meydana gelmiş Kur'an kutusu. Ayasofya kütüphanesinden.
bordürler veya ağaç, fildişi, pirinç ya da gümüş telden yapılmış İstanbul, 1 52 5 civarı. Bkz. Kat. no. 99
çıktıklarında çok değerli olarak kabul edilmelerinden veya Os­
manlı ahşap işlemeciliğine farklı bir nitelik kazandıran parlak­
lıklarıyla yetinilmediğinden ya da uyarlamaktan çok taklit et­
meye eğilimli zanaatkarların hayal gücü eksikliği veya tutucu­
luğundandır.
Bu mobilyaların temel biçimlerinin ve masif fildişi veya
vazo biçimli torna ağaç kaplama süsler (Örneğin no. 97, 99)
kullanımının, ustaca profillenmiş ve kakılmış mazgalları bulu­
nan taht arkalığı (bkz. no. 97) gibi mimari biçimlerin İslam ge­
leneğinde benzeri yoktur; marangozluğundaki ve doğramacılı­
ğındaki göz alıcılık onbeşinci yüzyıl sonları İtalya'sına öykü­
nüldüğünü düşündürebilir. Bununla birlikte Yüksek Rönesans
mobilyarlarının çoğu, süslemeleri bakımından Osmanlı Türki­
yesi üzerinde etkili olamayacak derecede, aşırı klasik hale gel­
miştir. Kakmalar ve kaplamalar parlaklık ve cila açısından ke­
sinlikle Kuzey İtalya katedrallerindeki tahta kakmalarla karşı­
laştırılabilecek niteliktedir. Örneğin Parladaki Katedralde
Cristoforo Lendinara'nın ( 1488- 1 491) çalışmaları ile karşıla­
ştırılabilir. Diğer taraftan ahşap işlemeciliği kakmacılık ve kul­
lanılan malzeme açısından zaman zaman prototipi olan Mem­
lı1k işlemeciliğinden daha çok Kuzey İtalya'daki Embriachi
atölyelerinin »alla certosina« ürünlerine yakındır. İşçilik ol­
dukça kıyaslanabilir olsa da, gerçek etkiler çok farklıdır ve bu
Osmanlı parçalarını tümüyle dönme ustalara atfetmek, bu
konuda daha fazla bilgi olmadan yerinde olmaz.
Her durumda, en azından onaltıncı yüzyıl sonlarında, kub­
beli Kur'an sandıklarının çoğunlukla o dönem mimarlarına ait
olduğunu biliyoruz. Bu mimarlardan biri Sinan'ın halefleri ara­
sında yer alan ve III. Mehmed'in türbesini ( 1 603) inşa etmekten
başka, bunun kakmalı kapılarını ve bu türbe için bir Kur'an
sandığı da8 yapmış olan Hassa Mimar veya Saray Mimarı Dal­
gıç Ahmed Çavuş'tur. Bir diğer mimar ise I. Ahmed camisinin
mimarı olan ve aynı zamanda bunun kapılarını ve yine aynı
cami için tahta bir rahle de yapmış olan Mehmed Ağa'dır. Bu
iki mimar arasındaki bağlantı, mimari değil, sedefin (sedefkari
ya da muhtemelen genelde ince kakma) işlenmesi ve kakılması
alanında gibi görünmektedir. İkisi de bu alanda uzmandılar ve
Mehmed Ağa'nın kendi »Risale-i Mimariye«sine göre gerçek­
ten de zorunlu bir ön hazırlık olan bu iş, özellikle açısal ağyapı­
lar sayesinde, geometride uzmanlaşma için gerekli gemeli sağı­
yordu9. Bu romantik bir abartma olabilir, fakat uzak bir
olasılık olarak görünen böyle bir bağlantının o dönemde kabul
gördüğünü vurgulamaktadır.
Bu Kur'an sandıklarının en azından ilk bakışta gözümüze
daha aşina görünen özellikleri, çarpıcı mimari görünümleridir.
Bu görünüm de kübümsü tabanları, kubbeleri ve çoğu kez çok­
kenarlı geçiş alanlarıyla belirlenir. Bunların Memluk prototip­
lerinin hemen hepsi bilindiği kadarıyla düz tepeli ve kubbesiz­
dir. Fakat çoğu zaman iddia edildiğinin aksine söz konusu
kubbeler hiç de Osmanlı değildir ve çatal kafeslerle ve üç köşeli
palmetlerle (bkz. no. 99) ve hatta onbeşinci yüzyıl Memluk Ka­
hire'sinin taş kubbelerinin tümünde bulunan eşkenar dörtgen
desenlerle ilişkilidir. Bu benzerlik büyük olasılıkla bilinçsiz ol­
duğu için daha da olağan dışıdır. Mimari görünüm yüzeyseldir.
Çünkü süs ve tutamak yerine oturtulduğunda kapak kubbeye
bezeyen özelliğini büyük ölçüde yitirir ve dış kısmında,
170
ı o 1 no.'da olduğu gibi bir kaide bulunsa bile, içinde pandantif 97 Sefer Tahtı kakma kullanılması, sedefin dönemde daha gözde olduğunu
veya köşe kemeri yoktur. Buna karşın, Osmanlı ve Memllık, düşündürmektedir. Yanlardaki madalyonlar ise hurma dalı
Tarihi: muhtemelen 1 5 60
kubbe dekorasyonuna büyük benzerlikler gösteren iç boyama­ süsleri ve üç nokta motifleri olan ve birbirini keserek içiçe geçen
Oturak yüksekliği: 50 cm
daki gibi profiller de bilerek seçilmiş gibi görünmektedir. Arkalık yüksekliği: 129 cı:n dairelerden oluşur ve tümüyle fildişindendir. Tahtın alt yan bö­
Bunun aşikar, ama hala kısmen tahmine dayanan açıkla­ Toplam yükseklik: l63,5' cm lümleri, iç kısımda geçişli arabesk rozetler ve elipslerle, dış kı­
ması, saray mimarlığına getirilmek için gereken niteliklerden TKS 2/2879 sımda ise açılı, kesişerek içiçe geçen levhalar ve ortada oniki kö­
birinin de maketler imal edebilme yeteneği olması idi. Bu ma­ Kaynaklar: İstanbul 1983, E. 77; Frankfurt 1985, no. 8/1; Washington
şeli bir yıldızla dekore edilmiştir. Oturağın altındaki ve arka­
1987, no. 107
ketler ya deneysel olurdu ve özel bir kubbe veya destek sitemi­ daki süslerin altındaki örtücü levhaların tümünde fildişi çin
nin yapısal dengeliliğini veya olasılıklarını denemeye yarardı, Beş parçaya ayrılabilen bu taht cevizden yapılmış olup, fildişi, şeritleri vardır. Tahtın köşelerindeki dört adet vazo biçimli süs
ya da hükümdara yapının gerçekte nasıl görüneceğini göster­ abanoz, sedef ve kakma işleriyle kakmalı veya kaplamalıdır. (ikisi sonradan yenilenmiştir) ve tahtın kollarındaki kaplama­
mek amacını taşırdı. Dönemin mimarisi çoğunlukla basit bir Arkalığı üçgen biçiminde olup, fildişi yaprak motifleriyle lar masif fildişindendir. Köşeler ve kenarlar fildişi boncuklarla,
yapısallık taşırdı ve burada güvenlik faktörleri çok yüksekti. ustaca vurgulanmış mazgallı bir profili vardır ve Süleymaniye ince kakma mendereslerle veya küçük kakma eşkenar dörtgen­
Mimar Sinan muhakkak ki çalışmalarını bir plana göre camisinin giriş bölümdeki ön duvarın üstündeki üçgen boşluğa ler ve çokgenlerle kaplıdır.
yapabilmek kapasitesine sahipti. Bununla birlikte Süleymani­ çarpıcı biçimde benzemektedir. Oturak kısmı sarı ve siyah kap­ Saray kayıtlarına göre taht Bağdat seferi sırasında Sultan
ye'nin yapımının sürdüğü yedi yıl boyunca ( 1 5 5 0 - 1 5 57), cami­ lan deseninde, oturağın altı ise kırmızı kurşunla (sülügen) bo­ Murad (iV. Murad, 1 62 3 - 1 640) tarafından kullanılmışsa da,
nin biran önce tamamlanması için kuşkusuz sabırsızlanan Pa­ yanmıştır. Önünde ve arkasında hurma dallarıyla bağlanan bü­ taht onaltıncı yüzyıl ürünü olmalıdır. Tahtın III. Murad
dişaha veya tanınmış bazı misafirlere göstermek üzere bir yük madalyonlar bulunmaktadır. Öndeki desen sedef kakmalı ( 1 5 74 -1 595) için yapılmış olması muhtemeldir. Ancak daha
maketine ihtiyaç vardı. Söz konusu Süleymaniye olduğunda olup ortasında altın bir yuvaya oturtulmuş bir firuze vardır. önceki bir onaltıncı yüzyıl padişahı, örneğin Kanuni için yapıl­
maketin neye benzediğini biliyoruz. Çünkü Lokman'ın Süley­ Arkadakinde ise fildişi kakma bulunmaktadır, fakat ortadaki mış ve sonradan IV. Murad tarafından kullanılmış olması daha
mannamesinde (987/1 579- 1 5 80) 10 gösterilen ve III. Murad'ın taşı kaybolmuş durumdadır. Öndeki ana desen için sedef büyük bir olasılıktır.
oğullarının l 5 82'deki sünnet düğünlerini tasvir eden Surna­
me'de, Saray mimarının adamları tarafından geçit resmi sıra­
sında taşındığı söylenen maket budur. Süleymaniye camisinin
muhasebe defterleri�deki11 bir kayıttan çıkardığımız kadarıy­
la, bu maket kalın kağıttan yapılmıştır ve tahta bir iskelet üze­
rine oturtularak boyanmış ve yaldızlanmıştır. Muhtemelen
benzeri bütün maketler de bu şekildedir12. Fakat o dönem Ve­
nedik ve Floransa'sındaki İtalyan »ınodelli«lerinde olduğu
gibi, tahtadan imal edilmiş ve Padişah'ın adına yakışır biçimde
kaplama ve kakma yapılmış olması da muhtemeldir. Bu hem
saray mimarlarının neden yetkin doğrama ustaları olmaları ge­
rektiğini hem de yaptıkları Kur'an sandıklarındaki mimari çağ­
rışımları açıklar.
1 Sadan 1976.
2 Cario, Islamic Museum, 449, 452.
3 Kühnel 1938, 20 ve pi. 19.
4 TIEM 3, İstanbul 1983, e. g.; Frankfurt 1985, 8/2.
5 TKS l/ro463, İstanbul 1983, E. 18 ..
6 Busbecq, Letters, 2 3 ı.
7 Belan du Mans 1 5 88, g. 375.
8 TIEM 19, İstanbul 1983, E. 1 5 1 .
9 Gökyay 1976, 1 2 8 - 30.
10 Dublin, Chester Beatty Library, MS 413, f. n9.
11 Rogers, IJMES 14 ( 1982), 290 - 2; id: Frankfurt 1985, 320 - 4.
12 Necipoğlu-Kafadar 1986, 224 - 43 .
171
98 Katlanabilir Rahfe
Tarihi ve bulunduğu yer: Hürrem Sultan'ın türbesinden, I6. yüzyıl or­
taları
Boyutları: 82,5 cm x 28,8 cm
TIEM I27
Kaynak: Çulpan I968, şekil u ; Washington I987, no. rn8
Bu tahta rahle, sert ağaçtan tek parça olarak yapılmış olup aba­
noz ve fildişi kaplamalı ve kakmalıdır. Kitabın oturduğu yerin
üst yüzeyi, çağdaş bir kitap cildini anımsatır: ortada kesişen da­
irelerden ve hurma dalı si.islerden oluşan bir madalyon, köş�
parçaları ve kakma menderes bir kenar süsü vardır. Kitabın
oturacağı yerin omurgası, sivri uçlu yaylar biçiminde ve üçlü
noktalar halinde boyanmıştır. Desteklerin alt yüzlerinde ve ana
panelinde abanoz, fildişi ve kırmızı ağaç kakmalı bir on köşeli
yıldızdan etrafa yayılan açılı ağ şeklinde bir süs vardır. Ayrıca
bir menderes kenar süsü de bulunur ve bu, diğer dekorasyon
alanlarını da çevreler. Ayakları arasında kalın bir fildişi levha
bulunmakta ve bunun profili loblu görünümdedir. Abanozla
kaplanmış olan · bu levhanın üçlü noktalar halinde ve kıvırcık
çatısal hurma dalları şeklinde abanoz kakmaları vardır ve bu,
ilgi çekici bir negatif-pozitif etkisi yapar. Rahlenin iç yi.izi.i, sarı
zemin üzerine siyah arabesklerle boyanmıştır.
Bu rahle teknik olarak ve dekorasyon açısından Kur'an ku­
tusuna (no. 101) ve tahta (no. 97) çok benzer; aynı imalathane­
den çıkmış ve aynı tarihi taşıyor olmalıdır.
99 Kur'an Kutusu
Tarihi ve bulunduğu yer: I. Mahmud (I?30- 54) tarafından yaptırılan
Ayasofya Kütüphanesinden, I525
Boyutları: 86,5 cm x 50,7 cm
TIEM 5
Kaynak: İstanbul I983, E. 76; Washington I987, no. rn9
Orijinal bir süse sahib kubbeli bir kapağı bulunan bu Kur'an
kutusu dört bacak üzerinde yükselir ve küp biçimindedir. Ku­
tunun çağdaş kitap kapaklarına benzeyen dört yüzünün fildişi
köşebentleri vardır. Ortadaki madalyonun içine oluklu bir fil­
dişi topuz oturtulmuş olup yanlarında sedef ve fildişi ve koyu
renk ağaçtan yapılmış dört kakma altıgen, ortadaki madal­
yonun üstünde ve altında ağaca oturtulmuştur. Bu dikdörtge­
nin çevresinde ve bacaklarda aşağı kadar kıvrımlı arabesk mo­
tifler ve küçük kakma altıgenler birbirini izler. Bacaklar arasın­
daki ağaç perdenin loblu profili, fildişi köşebentlere karşılık
olarak yerleştirilmiştir. Kapağın yanlarına, üzerine Kur'andan
yazılar (II, 2 5 5) ve dualar kazınmış fildişi levhalar, mavi boyan­
mış bir zemin üzerine oturtulmuş ve bunlar, 1 505 yapımı Kur'­
an kutusunun (TIEM 3) fildişi levhalarıyla stil açısından karşı­
laştırılabilen oyma fildişi arabesk madalyonlarla ayrılmışlar­
dır. Kubbeli kapak, ağaç ve fildişinden yapılma zigzag bant­
larla dekore edilmiştir. Hurma dalları ve altıgenlerden oluşan
bir friz, Avrupa dolap yapımcılığından uyarlanmış olması
muhtemel bir tarak biçimi bağa bantın üstünde kubbeyi si.isler.
Başlangıçta var olan Gotik tarzı süs ise kayıptır.
İçi sandal ağacıyla kaplanmış olan kutu, fildişi ve ahşap
kakma kenarlarla beş bölüme ayrılmıştır. Merkezdeki bölü­
mün ahşap oyma kabartma işi bir levhası vardır. Kapağın içi
yağı boyalarla boyanmış ve kubbede beş arabesk madalyon ve
bir arabesk kıvrımlı çevreden oluşan bir kompozisyon
yapılmıştır. Kapağın kubbesel biçiminin yanısıra boyama tarzı
da mimari biçimlerden ilham alındığımı düşündürmektedir.
Fildişi kakmalar cilt kapaklarında veya örneğin deri aplik işle­
meciliğinde olabilecek karmaşık desenler kadar görkemli değil­
dir. Palmetler ve çiviler, Viyana' da sergilenen deri bir su kabı­
nın (Kusthistorisches Museum C. 28; Washington 1987, no.
ro5'te gösterilmiştir) süslemelerine benzemektedir (bkz. resim
sayfa 1 69).
1 00 Kur'an Kutusu
III. Mehmed'in (ölümü I603) Ayasofya'da bulunan ve Dalgıç Ahmet
Çavuş tarafından inşa edilen türbesinden.
Yükseklik: 76 cm
TIEM I 3
Kaynak: İstanbul I983, E. q8 v e E. I 5 I ; Washington I987, n o . I IO
Kemerli ayaklar Üzerinde olan oniki kenarlı Kur'an kutusu, fil­
dişi koyu renk tahta ve sedef kakmalarla si.islenmiş olup, tepe­
sinde sivri kubbeli bir kapak vardır. Kenarlarda Kur'anı öven
hadisler yazılmıştır. Kubbeli kapak, zıt renklerle yapılmış eşke­
nar dörtgen ve üçgen şeklinde kakmalarla ve tepesinde sivri .
motifler bulunan hurma dalı süslerle bezenmiştir. Ayrıca
Üstünde ortası sedef gül goncaları olan abanoz madalyonlar,
bunların arasında siyah kıvrımlı tomurcuk desenleri, çoktan
düşüp kaybolmuş bir değerli taş için yapılmış altın yuva, kenar­
ları kakmalarla si.islenmiş sedef eşkenar dörtgenler de bulun­
maktadır.
Sandal ağacından yapılmış olan iç kısım yeşil ipekle kaplan­
mış dört bölüme ayrılmış olup bu bölümlerden üçü dikdörtgen
ve ortadaki üçgen biçimdedir. Kapağın içindeki kumaş zemin
kımızıya boyanmış olup, oniki köşeli bir çiçek çevresinde
hurma dalı biçiminde si.isler, ortada dıştaki fildişi si.isleri içer­
den tutması gereken yaldızlı bir göbek bulunmaktadır.
Kubbe şeklindeki kapak, kemerler ve kenarlardak i yazılar
bu Kur'an kutusunun aynı türbede bulunan ve sedef ve bağa iş­
lemeleriyle süslü olup Dalgıç Ahmed Çavuş'un imzasını taşı­
yan bir başka kutuyla (TIEM 19) bir ilişkisi olduğunu gösterir.
173
 101 Kur'an Kutusu
VIII Tekstil (no. 1 02 - 1 2 5 ) Arşiv belgelerinde - Hazine defterleri,
»in'a m« defterleri,
Ayasofya'da II. Selim'in türbesinden ( r 5 5 6 -74) Kadı mahkemeleri kayıtları, çarşı kura
�� 2
lları ve narh kayıtla­
rında (gerçi bunların içinde I64o 'tan daha
.
Kaynaklar: İstanbul r983, E. r49; Frankfurt r985, ııo. 8/4; Washıng­ Onaltıncı yüzyıl, burada sergilenen Örneklerde de görüldüğü eski tarihli ipek ka­
yıtlar ına hiç rastlanmamıştır) - kum aş
ton r987, no. I I I gibi ipek ve metal iplikten dokunmuş ve işlenmiş, girift desen­ ve doku mala ra pek çok
kez değinilmektedir. Faka t olağan kayıt
leri olan lüks kumaş imalatının eşsiz bir düzeye ulaştığı bir dö­ lar, örneğin 1 505 Ba­
Yüksek bir ayaklık üstünde duran Kur'an kutusu kübik şekilde yezid Hazinesi defterindeki »siya h gül
nemdi. Arşiv belgelerinde çeşitli dokuma türlerine pek çok atıf desenli İtaly an kadife­
olup, abanoz, fildişi ve sedef kaplama ile kırmızımsı şimşir, sarı sinden yiysi astarı pamuk ve samur kürk
vardır, fakat kayıtlarda bulunan kullanımlarıyla ilgili tutarsız­ ü«2 en fazla ayrıntı
metal ve gümüş telden oluşan kakmalar ile kaplıdır. Kutunun içerdiklerinde bile bu kumaş ve doku mala
lıkları, günümüze kalan örneklerin kayıtlarla ilgisini zorlaştır­ r üzerine gerekli izle­
kubbe şeklindeki kapağı, alçak bir sekiz köşeli kaide Üstünde nim vermekten uzak kalm aktad ır. Bu
maktadır. Yine de, genel kabul görmüş aşağıdaki terimler Os­ eksiklik yalnız doku ma­
bulunmaktadır. Kutunun kenarları, on köşeli bir yıldızdan lar alanı nda ortay a çıkmaz. Yazı lmış
manlı dokumalarını tarif etmek için sıkça kullanıldığından, tariflerde, motiflerden
yayılan köşeli bir desenle süslenmiş ve kırmızı tahtadan yoUar pek nadir söz edilir. Belki de bu tür tarife
bunları kısaca açıklamak yararlı olabilir. en eski örnek asma
arasında dama tahtası deseninde sedef ve abanoz kakmalar ıle motifli İznik çinile ri ya da Topkapı Saray
Atlas (bkz. no. ro2): tek renkli saten, hareli (muare) ise ı için I 59 I - 92 yılla­
işlenmiştir. Ortada bulunan yıldızlar orijinal olarak üzerinde rında ısma rlana n lale motifli çinilerdir3
»muhayyer« adını alır; şanjanlı ipeğin ise (eğer yapılıyor idiy­ • Kum aşlar ı ayırdet­
kıymetli taşlar bulunan altın tokarlarla süslenmiştir. Kapağın meye yetecek kadar ayrıntılı tasvirler içere
se), teknik bir ismi yok gibi görünmektedir. Kaftanların astar n bu türden tarihi
kenarlarında, üzerinde Kufi besmele bulunan iki sıralı ince tah­ belli belgeler bulunması uzak bir olasılıktır
ve baskılarında emprime desenlere sıkça rastlanır. ; örneğin I640 fiat
talar vardır. Bütün kubbe baklava biçimi şekillerle kaplı olup listesinde tasvirler vardır fakat bunlar
Kemha (bkz. no. ro6) : çoğunda sırma ve sim de bulunan çok çok genel niteliktedir.
alt kısmı ise sedef, fildişi, kırmızı tahta ve abanozdan oluşan Böyle bir belge ortaya çıksa bile, bir avuç
renkli ipek dokumalar için genel bir terim. Sırma veya sim ipekli doku mada n
kıvrımlı bir bordürle çevrelenmektedir. Sekiz köşeli kaide baş­ başka şeye değinmeyecektir. Sözu n kısas
muhtemelen tasarruf amacıyla kabartma desenlerde yalnızca ı, şu anda elimizde
tan başa benzer biçimde kakmaları olan yıldız ve altıgen şekil­ başka malzemelerden edinilmiş stil krite
yüz tarafında kullanılır. Renkli desen genellikle çapraz doku­ rleri üzerine fikirler dı­
lerle kaplıdır. Kubbenin üzerinde vazo şeklinde, iki r�nkli kap­ şında fazla bir bilgi yoktur.
madır.
lamalı bir tepe süsü yer almaktadır. Ayaklığın dıkdortgen Ancak elimizde önemli sayılabilecek iki
Serenk (Farsça »Üç-renk«) (bkz. no. ro3 a - b) : Sırma veya olanak daha vardır.
şeklindeki yanlarında abanoz ve fildişi kakmalarla madaly�n Bunların ikisi de Osm anlı cenaze adet
ve usulleriyle yakından
sim kullanılmayan ve muhakkak i.iç renk olması gerekmeyen ilgilidir. Bir padişah ya da şehzade, hatte
şekilleri ve ayakların arasındaki bölmelerde tekrarlanan gotık padişah ile akrabalığı
çok renkli ipek dokuma. Fazlaca kullanılan sarı renk ise, kul­ olan ya da malları kamu laştırılabilecek
kemer şeklinde köşe süsleri bulunmaktadır. bir bezir öldüğü zama n,
lanımı zaman zaman yasaklanan sırmanın yerine kullanılıyor bunl arın kişis el eşyaları satılmaz, dolap
Kutunun içi, ortada yalancı bir kapağı olan merkezi bir ka­ lar ya da Hazi ne daire­
olsa gerek. sinde saklanmak üzere boçalanıp kaldı
renin etrafında dört bölüme ayrılmış bulunmaktadır. Kubbe­ rılırdı. Topkapı Sarayı
Seraser (bkz. no. ro8): Altın veya gümüş kumaş. Kullanılan mi.ize yapıldığında keşfedilen ve halka
nin içi ise, kırmızı zemin üzerinde altın ve siyah arabesk madal­ - inanılması güç bir Ör­
metal iplik, tasarruf, sağlamlık ve parlaklık amacıyla ipek bir nek olarak - II. Bayezid gibi padiş ahlar
yon şekilleri ve bulut şeritleri ile süslüdür. Türk ve İslam ın kaftan (no. ro6) ve
nüve üzerine sarılmış gümüş veya gümüş yaldızdır. Gümüş gibi entarileri diye sergilenenler, işte bu bohç
Eserleri Müzesinde bu parçanın bir eşi bulunmaktadır. aların bazılarının için­
parlaması için beyaz, altın hissini vermesi için ise sarı ve kah­ dekilerdi. Üzücü fakat şaşırtıcı olma yan
verengi ipek nüve kullanılır. Kimi zaman büyüteçle bakıldı­ bir gerçek de kimi boh­
çaların etiketlerinin maalesef artık kayb
ğında, kullanılan metalin ipeğe sarılmadan önce yassıltıldığı olmuş ve kiminin de
yanlış bohçaya iliştirilmiş olmalarıdır.
görülür (bkz. no. r23, kese) . Faka t etiketlerin hepsi
olma ları gerektiği kada r eski görünüşlü
Kadife: Osmanlı ve İtalyan kadifelerini ayırdetmek, halen değildir. Bu bohç ala­
rın, ilk kaps amlı Hazine envanteri
çok güçtür. nin hazır landı ğı tarih
I68o - 8 I4 ve daha sonra da onsekizinci
Kadife-i du havi: İki kat havlı kadife (İtalyanca alto e basso). yüzyıl ortalarında çı­
kartılan ve daha önce ki sultanların giysi
Çatma: Çok kaliteli kadife, kimi zaman simli ve sırmalı. lerin e atıflar bulun an
envanter için karışıklığı daha da büyütecek
şekil de, açılıp ince­
lendiği anlaş ılmak tadır . Mevcut etike
tlerin ise, yine yanlış
yönelmelere yol açacak şekilde, daha ayrın
tılı hale getirildikleri
görülmektedir. Örnegin verilen ve ayrın
tılı olma sı imkansız
Giys i ve akse suar lar: Tari hlem e ve atıf olan kısa listelerde giysilerin Sultan Mur
ad, Sulta n Mehmed
veya Sultan Selim vb. isimler taşıyan ilk
Tekstil uzma nları, ipeklerin yaşını sapta mak ya da en ünlü padiş aha
için teknikler ge­ ait olduğunu yazma eğilim i gözlenmektedir5
liştirmeye çalışmaktadırlar (fakat İtalyan . Bu da bu bilgile­
ipeğini Bursa ipeğin­ rin çok ihtiyatlı bir şekilde ele alınması
den ayırdetmek halen imkansızdır) . Anca gerektiğini ortaya ko­
k elde tarihi belli hiç­ yar. Tasin Öz'ü n 19 5o'lerde gerçekleştirdiği
bir ipek ni.imunesi bulun mam ası, tarihi belirl ve Hazine kayıt la­
enebilecek doku­ rını oldukça sistem atik bir biçimde
maların onaltınca yüzyılın sonlarında yoğu irdeleyen çalışm ası da
nlaşmış olması ı ve bunların, tecrübeli bir araştırmacının dahi
dokuma tekniklerinin sıçramalı olara k değil düşebileceği tuzak-
de zama n içinde . !ar olduğunu kanıtlar8.
çok yavaş ilerlemiş olma sı ihtim ali, Topkapı
kumaşlarının tek­ İkinci kanıt kaynağı da İstanb ul'dak i türbe
nik analiz ini çok zorlu bir uğraş halin e getirm lerde bulun an
ektedir. Bursa işi eşyal ardır . Bunla rın çoğu l 87 5 - I 9 14 arasın
kuma ş motiflerindeki değişme süreci hakk da, türbelerden çı­
ında hiçbi r bilgimiz karılm ış ve bugü nkü Türk ve İslam Eserle
bulun mam akla birlikte, eski tekniklerin değils ri Müze si'ne kon­
e bile motiflerin muştu r. Türbenin ölen hükü mdar a ait şahsi
onyedinci yüzyıl boyunca dönem dönem eşyalarla (silah ,
yeniden kullanıldı­ giysi, müce vher gibi) ve hatta mobi lyalar , rahle
ğına dair elimizde bazı kanıt lar vardır. Bir ler (bkz. no. 98),
ihtim al de dükkan­ lamba lar, kur'a n ve başka el yazmaları ile
larda kalma eski kuma ş toplarının zama n donat ılmas ı geleneği
zama n saray terzileri yalnızca Osma nlılar a ait değildir. 1405 'te Seme
tarafından kulla nılmı ş olma sıdır. rkant'ta ölü­
münden kısa bir süre sonra Timurlenk'in türbe
sinde7 ve genel
1 74
I75

Şehzade'nin ipek kaftanı
Kat. no. 105
olarak Kahire' deki Memllık türbelerinde de bu uygulanmıştır.
Erkeklere ait lahitlerin baş kısmına, muhtemelen sağlığında
kullanm ış olduğu ve altında sorguçlarla süslenmiş kocaman bir
kavuk konulma sı da adettendi. Burada sergilenenlerin pek ço­
ğunun kaynağı padişahl arın türbeleridir. Bu Osmanlı ade i,
. .
bunların tarih ve kökenleri için bir güvence sayılabıl ır gıbı go­
ri.inebilir. Ancak burada da ihtiyatlı davranar ak, bunun ancak
aşağı yukarı doğru olduğunu kabul etmek gerekir, bunun ne­
deni de türbeler zaman zaman temizlenip onarıldıkça, bunlara
yeni eşyaların eklenmiş olabileceğidir. Bir de İstanbul' daki bu
!ık olmaz. Yine de zaman zaman farklı kanıtların stil ölçütleriy­
le bir arada değerlendirildiğinde birbirini doğruladığı görülebi­
lir. Öyle ki, dogmatik olmak mümkün olmasa dahi, belli giysi
ve aksesuarların şu değil de bu padişaha ait olduğu sonucuna
varılabilir. Sergilenen hıftanların hemen hemen hepsi neden­
leri biraz farklı da olsa, saptanabilmiştir. Üstelik etiketler için­
den çıkılamaz halde dahi bulunsa, kimileri bilinen bazı gerçek­
lerle çakışabilmektedir. Öz'ün olmayacak biçimde II. Ba­
yezid'e ( I48 I-I6 12) atfettiği kaftan (no. rn6), gerçi Bayezid'e
ait olabilir, fakat bu Bayezid, Kanuni'nin I 5 6 I 'de öldürülen ta­
lihsiz oğludur. Yanlış anlama, onaltıncı yüzyılda şehzadelerin
tahta çıkmalarından (eğer çıkarlarsa tabii) çok Önce »Sultan«
sıfatını kullandıkları göz önüne alınınca daha da belirginleşir.
Bu »Bayezid« kaftanı ile aynı desenleri taşıyan, fakat krem
rengi saten üzerine değişik renklerle işlenmiş kaftan da, muhte­
melen yine aynı yanılgı ile »Sultan Mustafa«ya atfedilmiştir ki
bu Mustafa, I. Mustafa (ölümü I 623) değil, hele II. Mustafa
(ölümü I703) hiç değildir. Bu Mustafa, Kanuni'nin I 5 5 3 'te bo­
ğularak öldürülen oğlu Şehzade Mustafa'dır. Burdan her iki
kaftanın da aynı zamanda yapıldığı anlamı çıkarılamaz tabii ki,
ama her iki kaftanın görünümleri I 5 5 o'li yıllara uygun düş­
mekte, desenin de I5 5o'den hemen sonra çizildiği anlaşılmak­
tadır.
Yukarıdaki yaklaşımın ortaya serdiği durum tatminkar de­
ğilse de, büsbütün umutsuz da değildir. Eldeki kanıların niteli­
ğine en ekonomik yaklaşım da budur. Bu yaklaşım ayrıca, o za­
manlar Sultan'ın hazinelerinin kaydını tutmakla görevli, yük­
sek tahsilli olmasa da konusunda uzmanlaşmış katiplerin gü­
nümüze ulaşmamış fakat yine de koleksiyonlar hakkında bilgi
içeren defterlere sahip olmuş olmaları gerektiği ve günümüzde
muadili bulunamayan fakat onların değerlendirebilecekleri bir
takım geleneklerin varlığı olasılığını göz önünde bulundur­
maktadır. Herhalde görev alanlarında bulunmayan bir konu
varsa, o da özgül verilerin yokluğunda eşyaları şuna veya buna
atfetmekti. Onun için tanıklıkları bu anlamda ve oranda say­
gıyla karşılanmalı ve düzeltilmeleri gerektiğinde bir kenara
atılmaktansa özen gösterilmelidir.
l l58o'den sonra ayin giysilerinin yapımında kullanılan Bursa ipek­
lerinin çoğu Moskova'da Kremlin'deki Silahane'deki koleksiyon­
larda bulunmaktadır. Kürk ticareti Üzerine yazılmış bazı Osmanlı
dökümanları (Tezcan ve Delibaş 1986, 42- 45) bu yıllarda devlet
tüccarlarının alımlarını Bursa ipeği toplarıyla karşıladıklarını kay­
detmektedir. Ancak bu giysilerin bazılarının Çarların ıskartaya
çıkmış giysilerinden bozulup yapılmış olma ihtimali olduğundan,
ti.irberlerin hemen hepsine başkaları da, yani padişahın çocuk­ kumaşlar Rusya'ya on, yirmi yıl önce ulaşmış olabilir. Bu kumaşlar
üzerine yazılmış en son katalog r979'da Moskova'da yazılmış olup
ları ve hatta torunları gömülmüştür. Bu durum yaşlı Sultanla­
daha önceden yayınlanmış atıfları içermektedir. Yine de bu konu­
rın dahi türbelerinde çocuk giysileri bulunmasının nedenini
da araştırılması gereken pek çok şey vardır.
açıklar. Bu giysilerin Sultan'ın çocukluğunda kullandığı giysi­
2 TKSA D. l 0026.
� ler olduğunu kabul etmek belki de yanlış olur. 3 Barkan 1979, 275.
4 TKSA D. r:ı.a, r:ı. b.
·Bütün bunlar, kanıtların işaret ettiği olasılıklar açısından
5 Tezcan ve Delibaş 1986, n-14.
hem abartılmış bir iyimserliğe, hem de kötümserliğe yol aç­
6 Öz 1950.
maktadır. Saraydaki envanterler ve türbelerden elde edilen bil­ 7 Bartol'd 1974, 65 - 87.
giler tek başlarına yanlış yorumlanmaya o kadar açıktır ki, 8 K. A. C. Creswell, The Muslim Architecture of Agypt JI (Mısır' -
daki İslam Mimarisi) (Oxford, 1959), 193 3 ·
bunları dikkate almamanın daha iyi olacağını söylemek haksız-
Kaftanlar (no . 1 02- 1 0 8 )
Osmanlılar giysilerinin stili konusunda oldukça tutucuydular
ve önemli olan malzemenin kalitesi idi. Günümüze ulaşan kaf­
tanların çoğu sade ve gösterişsiz malzemeden yapılmış olduğu
halde, sergilenenlerin desenli olması, bu tür kaftanların sayı
olarak orantısı hakkında yanlış bir kanı uyandırmış olabilir.
Genellikle düz kesimli, bazen de hafifçe bele oturmuş, basen
üzerinde çok eteğe doğru daha az açılan giysilerdi bunlar.
Yakaları genellikle yuvarlak veya küçük hakim yakalı idi. Ço­
ğunlukla bele kadar inen, ya aynı kumaşla kaplanmış ya da mü­
cevherli, düğmeleri vardır, ilikler ise halkalıdır.
Kollar kısa, bileğe kadar ya da ayağa kadar olabiliyordu.
Kısa kollu kaftanlarda genellikle, omuzlara içten iliklenebilen,
dirseğe kadar inen ve aynı kumaştan yapılma kolluklar bulu­
nurdu. Ayağa kadar inen kollar ise arkada sallanırlar ve yalnız
süs için kullanılırdı. Sultan ve vezirleri genellikle üç kaftan gi­
yerlerdi, en üstte yere kadar kollu, onun altında kısa kollu, en
altta da uzun kollu birer kaftan, böylece üç kaftanın da kon­
trastlı renkleri görülüp takdir edilebilirdi.
I 5 3 3 'te Preveze'deki Osmanlı donanmasının komutanını
ziyarete giden Venedik heyeti mensuplarının tasvirleri, Dome­
nico Franchesci'nin Kanuni'yi tören sırasında gösteren taşbas­
kısındaki kıyafetlerin hiç de hayal ürünü olmadıklarını göster­
mektedir:
Komutan en fazla otuzsekiz yaşında, kızılımsı bıyıklı ve
yakışıklı, gençten bir adam. En iyi cins kumaştan bir sarık giy­
miş, Türk usulü bağdaş kurarak oturmuştu; mintanının üstüne
sarı satenden bir entari, onun üstüne üzerinde sırma ile işlenmiş
kocaman çiçekler bulunan damasko bir entari, en üstte de kır­
mızı bir entari giymişti 1 •
Birçok kaftanda, özellikle kürklü veya pamuk kapitone
olanlarda, ya da üste giyilmek üzere yapılmış olanlarda, kalça­
ların üzerinde, içinde cep bulunmayan iki yarık vardır. Her­
halde bunlar kaftanın altında bulunan kemere asılmış kese gibi
şeylere ulaşılabilinsin diye yapılmıştır. Birkaç kat üstüste giyin­
mek herhalde giyinenin hava koşullarına daha rahat uymasını
sağlıyordu; fakat kaftanların astarları çeşitli kalınlıklarda ve
malzemeden, yaz için ipek ya da pamuk dokumadan, kötü
İstanbul kışı için kürk ya da kapitone pamuktan yapılabiliyor­
du.
Kaftanlar genellikle yere kadar uzanırdı, fakat av ya da di­
ğer faaliyetlerde giyilmek üzere daha kısa kaftanlar da vardı.
Süleymanname'de hem seferdeki yeniçerileri dize kadar uza­
nan kaftanlarla hem de Kanuni ve maiyeti at sırtında avlanır­
ken potur ve kısa kaftanlarla tasvir edilmektedir (no. 49 b) .
1 Marino Sanuto, Diarii LVI (1900-1901), 742.
102 a - b Çocuk Kaftanı ve Pantolonu
Uzunlukları: Kaftan 7 2 cm, pantolon 70 cm
TKS 13/93; 1 3/92
Kaynak: Washington 1987, l l 2 a - b
Yeşil satenden çocuk kaftanı v e aynı takımın pantolonu, içi be­
yaz pamukludan, astarı kahverengi ipektendir. Kaftan bele
oturur ve buradan basenin üzerinden yanlara açılır. Yuvarlak,
dik yakalı, kısa kollu ve kruvazedir. Önü düğmelenerek kapa­
nır. Aynı yeşil ipekten yapılmış ayaklıkları vardır. Giysilerin
Kanuni'nin çocukluğundan kaldığı sanılmaktadır.
1 03 a - b Çocuk Kaftanı ve Kollukları
Uzunlukları: Kaftan 72,5 cm, kolluklar 47,3 cm
Tks l 3/rn15
Kaynak: Washington 1987, II3 a - b
Kahverengi pamuk v e mavi ipek astarlı, kırmızı satenden ço­
cuk kaftanı, sarı ve çarpıcı üç noktalı desenle süslenmiştir. Kol-
.
lukların takılabileceği bir yer görülmemektedir, hiç kullanıl­
mamış olabilir. Yuverlak yakalıdır ve önü kruvazedir, kordon
ve düğmelerle iliklenir. Giysinin I. Selim'in çocukluğuna ait ol­
duğu sanılmakta ise de, 11. Selim'e ait olması daha muhtemel­
dir.
Kat. no. rn3 a - b
l
104 Kolluklar
Uzunluğu: 95 cm
TKS 1 3/72
Kaynak: Washington 1987, no. n 5
Pamuk ve yeşil ipek astarlı toz pembe ve sarı ipekten yapılmış
uzun kolluklarda kullanılan sim, renkli ipliklerle karıştığı yer­
lerde altınımsı bir parıltı vermektedir. Aynı malzemeden yapı­
lan bir kaftanın oımızunun iç tarafına düğmelerle tutturularak
kullanılmaktaydı. Kollukları bileğin etrafına sarmak için aynı
kumaştan üç tane de kol düğmesi vardır. Nilüfer ve sazların bi­
leşiminden oluşan motif, her 16 x 9 cm'de tekrarlanmaktadır.
105 Kaftan
Uzunluğu: 138 cm
TKS 1 3/46
Kaynak: Mackie 1980, resim no. 201 ve baskı no. 60; İstanbul 1983,
E. 102; Tezcan ve Delibaş 1986, baskı no. 7; Washington 1987, no. n4
Üç-çeyrek boy uzunluğundaki kaftan baklava desen etkisi ve­
recek şekilde dokunmuş, kahverengi ipek üzerine sarılmış yal­
dızlı metal iplikten ve alacalı ipek kumaştan yapılmış, yav­
ruağzı renginde pamuk ve turunç yeşili ipekle astarlanmıştır.
Yuvarlak yakalı ve kısa kolludur, bele kadar açık olan göğüs
kısmı düğme ve kordonlara iliştirilmiş iliklerle kapatılır. Bel­
den itibaren basen üzerinden aşağıya doğru genişler. Kumaşın
üzerindeki desen simetriktir ve kaftanın ön yüzünde kesintisiz
uzanacak şekilde kesilmiştir. Desen geniş ve birbirine bağlı pal­
metlerden oluşmakta, ayrıca yaprakların sap ve tomurcukla­
rında nilüfer ve başka çiçeklerden oluşan motifler bulunmakta­
dır. Kaftanın I. Selim'e ait olduğu belirtilmekte, ancak desen
stil açısından onaltıncı yüzyıl sonlarına yakın bulunmaktadır.
Resim için bkz. sayfa 1 76.
1 06 Kaftan
Uzunlukları: 147 cm, kollar n7 cm
TKS 1 3/37
Kaynak: Tezcan ve Delibaş 1986, baskı no. 36; Washington 1987,
no. n6 ve atıflar
Ayak bileğine kadar uzanan dekoratif kollukları ve cep yarık­
ları bulunan tam boy kaftan, kahverengi ipek nüve üzerine sa­
rılmış yaldızlı metal iplikten ve alacalı ipek kumaştan yapılmış­
tır. Yuvarlak yakalı ve bağsız kruvazedir, bel oyuğu vardır ve
basenin üzerinden itibaren genişler. Şinuaz nilüfer ve şakayık­
lardan, tüyü andıran yapraklardan ve tekrarlanmayan başka
çiçek motiflerden oluşan desen, Osmanlı kumaşları içinde en
gösterişlilerinden biridir. Kumaş öyle kesilmiştir ki, ön tarafta
desen kesintiye uğramaz. Yan parçalar da büyük bir dikkatle
1 79
kesilmiştir. Desen dikiş üzerinden de devam eder. Kaftanın
astarı sarı ve üzerinde emprime parelel çizgiler bulunan kırmızı
ipekten yapılmıştır. Ön tarafta köşelerde aplike kareler üze­
rinde klıfi yazı ile, muhtemelen bir saray terzisine ait olan »Mu­
hammed« ismi okunmaktadır. Kaftan büyük ihtimalle l 5 6 1 'de
öldürülen Şehzade Bayezid için yapılmıştı.
Şehzade Bayezid'in ipek kaftanı
Detay için bkz. sayfa 43
180
Topkapı Sarayı kolleksiyonunda, krem rengi kumaş üzerine
aynı desenle dokunmuş, aynı şekilde astarlı ve aplike kufi pa­
nelli bir kaftan daha bulunmaktadır ( 1 3/529) . Bu günümüzde
l 5 5 3 'te öldürülen Şehzade Mustafa'ya maledilmektedir ki, bu
da her iki kaftanın aynı tarihte ( 1 5 50 civarı) yapılmış olabilece­
ğini akla getirmektedir.
107 Kaftan
Uzunlukları: 137 cm, kollar 93 cm
TKS 13/932
Kaynak: Washington 1966, no. ı,05; İstanbul 1983, E. rn6; Washing­
ton 1987, no. 118, ve atıflar
Alacalı ipekten yapılmış turunç yeşili ipek ve kürk astarlı tam
boy kaftanın ayak bileğine kadar uzanan dekorativ kolları ve
cep yarıkları bulunmaktadır. Yuvarlak yakalıdır, bele kadar
saç örgüsü kordonlar ve düğmelerle kapatılır. Kürk astara ba­
kılırsa, kışın kullanılmak üzere bir üst giyisisi olarak yapılmış­
tır. Deseni, doğal (lale, sümbül gibi) ve fantazi çiçek motifleriy­
le bezeli, tekrarlanarak kullanılmış geniş oval madalyonlardan
oluşmaktadır. Kaftanın sahibi bilinmemektedir, fakat deseni,
II. Selim'in Nigar! tarafından yapılan portresinde (TKS
H. 2 1 34/ 3) giydiği kaftanı andırmaktadır.
Kumaş kaftan
Kar. ııo. 107
108 Kaftan ve kolluklar
Uzunlukları: 146 cm, kollar 149 cm
TKS 1 3/rno
Kaynak: Washington 1987, no. 121 a- b
Emprime üçlü çizgili satenden yapılmış tam boy kısa kollu kaf­
tan, bele kadar beyaz pamuk ve Üstüne emprime beş çizgili çi­
men yeşili ipekle astarlanmıştır. Yuvarlak kesilmiş boyun
oyuğu küçük bir dik yaka ile biter, sıkıca bele kadar oturmuş ve
düğmelidir, basende açılarak, aşağı doğru genişler. Bilek bo­
yundaki kollar omuzlarda bulunan düğmelerle kaftana takılı­
yor olsa gerek, fakat omuz içlerinde ilik bulunmadığından, kul­
lanılmış olamazlar. Kol düğmeleri ve ilikleri de vardır. Etek
baskısında mavi mürekkeple basılmış, okunamayan bir mühür
vardır. Onyedinci ve daha sonraki yüzyıllardan kalan damga­
lar genellikle üçgen ya da karedir, pek azı okunabilen bu dam­
galar imalata değil, malzemeden alınan vergiye ilişkindir.
181

Kaftanın Kanuni için yapıldığı sanılmaktadır (Jerôme Mau­
rand, 1 544, Kanuni'nin beyaz saten giydiğini söyler) . Ancak
kumaşın durumu ve kolları tutturmak için düğmelerin bulun­
maması, kaftanın hiç giyilmediğine işaret etmektedir.
Kanuni'nin ipek kaftanı
Tılsımlı Gömlek (no. 109)
Topkapı Sarayında bulunan birçok tılsımlı gömleğin Üzerinde,
genellikle daha küçük birimlere bölünmüş kareler veya diğer
şekiller üzerine Arap harfleri ya da rakamları ile yazılmış Kur' -
andan ayetler, dualar, bunların sayısal karşılıkları ya da başka
anlamları bulunan rakamlar, nadiren de bir Osmanlı Sultanı­
nın ya da şehzadesinin ismi yazılıdır1• Bu türden sayılara, dilbil-
\
\
.\
gisine ya da isimlere yönelik ilgi, popüler İslam'da aslında mu­
tasavvıf Cornelius Agrippo von Nettesheim'ın eserlerinden do­
layı Rönesans Avrupa'sında da her zaman güçlü olmuştur ve
bunun gibi tılsımlı karelerle ilgili geniş bir edebiyat mevcuttur -
bunlarda gözlemlenen ilginç bir olgu da, boyutları büyüdükçe
hataların da artmasıdır2• Bu karelerin temeli genellikle Kur'an­
daki bir ayet, ya da »Allah'ın Doksandokuz İsminden Biri«dir.
Sayısal değerleri olan ebced harfleri ile yazılır ve belirli işlem­
lerle »karenin hesabı çıkarılır«4. Harflerle yazılan kimi karele­
rin başlı başına anlamları da vardır, örneğin 1. Selim'in hançeri­
nin üzerindeki basit kare (no. 82), 920 tarihini vermekle kal­
mayıp, Allah'a şükran bildiren bir formüle de oldukça yaklaşır.
Gö�leklerin kendileri ile süslemeleri arasındaki kalite farkı
çaprıcıdır. Bu giysiler genellikle beyaz keten ya da pamuktan
yapılmış, cübbe biçiminde kesilmiş ve seyrek bir şekilde dikil-
Şehzade Selim'in tılsımlı gömleği
Tarihi: 1 5 64 - 6 5 . Bkz. Kat. no. 109
miştir. Öte yandan süslemeleri ise hem çok el oyalayıcı (Şeh­
zade Cem için yapılan bir gömleğin yapımı 3 yıl sürmüştü - 30
Mart l47]'den, 29 Mart 148o'e kadar - İstanbul 1983, E. 25)
hem de çok miktarda kullanılan sırma ve sim bakımından mas­
raflı idi. Süslemeleri görsel etkiden ziyaçle tılsım gücü için oldu­
ğundan, iç giysisi olarak kullanılmış olabilirler, fakat o kadar
geniş idiler ki, zincirden zırhın üstüne dahi giyilebilirlerdi.
Bu gömleklerin deşifre edilmesi çok meşakkatli bir iş olduğu
için kuşkusuz buna hiç bir zaman niyet edilmemiştir. Getirile­
cek yorumlar ancak deney çerçevesinde olabilir. Diğer taraftan
Zafer suresinin sıkça kullanılmış olması, bu gömleklerin genel
olarak kabul edilen »koruyucu« işlevleri ile pek de bağdaşma­
maktadır, zafer bunun ötesinde bir amaç, bir hırs taşıyan bir
kavramdır.

Burada sergilenen örnekte sure, gömleğin kenarındaki yazı
bordürüne yazılmıştır. Bu gömleğin göğüs kısmının üstünde
görülen ve her birinde bir sayı bulunan 1 600 küçük kareye bö­
lünmüş olan büyük karenin üzerinde, surenin »zafer aşkına«
yazıldığını belirten Farsça bir yazı vardır, bu nedenle kare, sure­
nin sayısal yorumu olabilir.
Hürrem Sultan'ın Kanuni'ye yazdığı tarihsiz, fakat besbelli
kızı Mihrimah Sultan'ın Rüstem Paşa ile 15 39'da evlenmesin­
den önce yazılmış çok ilginç bir mektup vardır5: Mekke'den
İstanbul'a gelen bir ermiş, yanında, Peygamberin rüyasında
verdiği emre uyarak ürettiği ve üzerinde isimler (esma ile mer­
kum) yazılı ve gazada giyilecek bir gömlek getirmiştir. Araya
taraya İstanbul'lu bir ermiş olan Emre Koca'yı bulup gömleği
verir, o da bunu Hürrem Sultan'a iletir. Hürrem Sultan da bu
gömleği »Üzerinde kutsal isimler yazılı olduğu ve kurşunlardan
koruyacağmdan dolayı« hatırı için giymesi ricası ile seferde
olan Kanuni'ye gönderir.
Bu gömleklerle ilgili garip bir özellik de, kumaşların hemen
hemen hiç kullanılmamış kadar iyi durumda olmasıdır. Bes­
belli pek fazla kullanılmamış, hele seferde yahut savaşta hiç
kullanılmamışlardır. Şehzade Cem için yapılan tılsımlı gömle­
ğin boyun oyuğu dahi açılmamıştır. Bir ihtimalle bunlar Sul­
tan'a ya da ailesine gönderilmiş (tabii büyük ödüller karşılı­
ğmda) hediyelerdir. Peygamberin emri ile ermiş bir kişinin
yaptığı gömleği reddetmek, insan Padişah dahi olsa, epeyce ce­
saret istiyor olsa gerek.
1 Bu ilginç kumaşlar üzerindeki ilk incelemelerden biri de Hammer'in
(Hammer-Purgstall) 1832, 219 - 49'dir. Gömüldüğü sırada (1687 ya
da biraz daha geç) Kara Mustafa Paşa'nın üzerinde bulunan ikinci
bir gömlek de bugün Viyana'da Sillahhanededir. Bkz. a . g. e. 1829,
122 - 36. En yeni çalışma Gökyay 1976, 9 3 - 1 12'dir.
2 Ahrens 1922, 257-77; Schuster 1968, 290- 37.
3 »Al-Asma al-Husna«, El2.
4 Herklots 1921, 247- 63.
5 Uluçay 1960, 35- 36; V . L. Menage, özel mektup, 1987. Türkçe
transkripsiyonu hatalı olup, sonundaki italikle basılmış harfler Ulu­
çay tarafından atılmıştır.
109 Tılsımlı Gömlek
Tarihi: 972/1564-65
Uzunluğu: 107 cm
TKS l 3/ r r 3 3
Kaynak: Gökyay 1976, 101; Washington 1987, no. 123
Gömlek tek parça beyaz ketenden yapılmış olup kırmızı ipekle
astarlanmıştır; kısa kolludur ve baş için bir yarık açılmıştır.
Hem önü hem arkası, rakamlar ve harflerle yapılmış tılsımlı
karelerle kaplanmıştır. Boyun yarığının altmdaki ters üçgende
Arapça olarak Şehzade Selim için yazılmış bir yazı vardır: »b 1-
resm el-Sultan el-a'zam/ve'l-Hakan el-mu'azzam mevla/mü­
luk el-Arab ve 'l Acem/Mevlana el-Sultan ibn el-Sultan/el-Sul­
tan Selim Han/ibn el-Sultan Süleyman Han/hallada Allah
mülkü humma/ila yevm el-Kıyam.« Şehzadeler genellikle »Su!-
t
tan« sıfatı ile anılırlardı, ancak Selim l 5 66'da tahta çıkmış ol­
masına rağmen, burada Kanuni ile birlikte »Hükümdar« ola­
rak anılmaktadır. İkinci yazıda Kanuni'nin adı ve sıfatları hiç
yer almamaktadır.
Yaka yarığ111111 iki yanmdaki altı köşeli iki yıldız, küçük üç­
genlere bölünmüştür. Selim'in ismi, bu yıldızlarm her birinin
uçlarından üçünün tepesindeki ki.içlik üçgenlerin her birine bir
harf denk gelecek şekilde belirmektedir. Yapanm ismi, Derviş
Ahmed ibn-i Süleyman ve 972/ 1 5 64 - 6 5 tarihi giysinin arka ta­
rafmda, altta kırmızı mürekkeple yazılmış bir karede ve birkaç
başka yerde de görülmektedir. Resim için bkz. sayfa l 8 3 .
J Mendiller kare şeklinde kesilmiş ve sağlamlık için kenarı
Nakış İşleri (no. r ro - r r 4)
O zamanlar Avrupa' da elden ele dolaşan nakış deseni kitapla­
rına bakılırsa, Osmanlılarca çok kullanılan ve sevilen birkaç
desen dışında Osmanlı nakışlarını o de�ir İtalyan, Fransız ya da
Alman nakışlarından ayırmak mümkün değildir. Ancak bu
türden ince nakış işlerinin, Osmanlılarda daha yaygm olarak
kullanıldığı anlaşılıyor. Bunun kanıtı olarak da tahrihsiz bir ar­
şiv belgesine atıf yapılır. On kadma (muhtemelen haremden),
her biri 5 endaze (1 endaze = yaklaşık 65 cm) uzunluğunda
yedi yorgan örtüsü ısmarlanmış, bu iş için de her birine
450- 500 dirhem (yaklaşık birbuçuk kilogram) nakış ipeği tah­
sis edilmiştir. Ancak desenler çok küçük olduğundan, sipariş
yerine getirilememiştir1. Washington 1987, no. 1 37, İstanbul
1983, E. 144 gibi bu atfın aslmda 1 2 1 no.'lu çarşafa yapıldığını
belirtir fakat bu çarşafın işlemesi oldukça basittir. Burada ser­
gilenen mendillerdeki ( 1 1 0 - 1 14) kadar ince işleri çok daha bü­
yük ölçekte yapmayı hiçbir zanaatkarın becerememiş olma ih­
timali akla yatkındır.
Çok daha çaprıcı olan bir başka nakış türü de »zerduzi«2 idi.
Kabaca tanımlamak gerekirse, oluklu sırma denebilir. Bu tür
nakış Türkiye'de Safevi dönemi Tebriz'den getirtilen ustalar
yoluyla öğrenilmiş olabilir ama diğer taraftan Saraya bağlı bir
atölyede daha önce de üretilmekte idi. İpliğin ağırlığı nedeniyle
genellikle kaba ipek, örneğin takviyeli saten Üzerine işlenip son­
radan süslenmek istenen yere, heybe (bkz. no. 1 1 8 - 120) veya
sadaklara (bkz. no. 95) dikilirdi (no. 1 2 3 , 1 24). Bu nakış göz
alıcı ve çok güzel olmakla kalmayıp, kat kat farklı renklerle ya
da altm üzerine işlendiğinde üç boyutlu etki verir.
1 Tezcan ve Delibaş 1986, 160-1 61
2 A.g.e., no. 92 - 95
Mendiller (no. r r o - r r 4)
Mendiller genellikle türbelere konurdu. Hem bu nedenle, hem
de geleneksel koyu r�nklerincjen ötürü »yas medili« olarak bili­
nirlerdi. Aslında bu bir duygusallaştırmaydı. Mendil Osmanlı
toplumunda da, çağdaşı olan diğer İslam ve aynı zamanda Av­
rupa toplumlarında olduğu kadar, yaşayan kültürün önemli
bir parçasıydı. Sultanlar ve saray ahalisi çoğu zaman ellerinde
mendille tasvir edilirdi. Mendiller, özellikle ödül olarak çok se­
vilen hediyelerdi.
sırma ya da ipek iplikle bastırılmış ketenden yapılırlardı. Sır­
manm da bu mendillerde »tel kırma« adıyla bilinen ve keten ip­
liklerine sırma ile düğümler atılması sonucunda, genel olarak
parıltılı bir desenin elde edilmesini sağlayan bir teknikte kulla­
nıldığı görülür. Böylece hem ağır sırmanm hassas malzemeye
zarar vermesi önlenmiş, hem de genel lüks görüntüden taviz
verilmemiş oluyordu. Nakışlarda sayılı ilmekler kullanılır ve o
kadar incedir ki, her iki taraftan görülür. Kimi yerde de, dantel
etkisi yaratmak için iplik çekme işi kullanılır (no. l J4). Motif­
ler başka malzemelerde görülenlerden daha ince olup lale, ka­
ranfil, vazolarda çiçekler, üç noktalar ve nonfigüratif kartuşlar
sıkça kullanılmıştır.
1 10 Mendil
Şehzade Mehmed'in türbesinden (ölümü 1 543)
Boyutları: 5 5 cm x 53 cm, bordür 4,5 - 5 cm
TKS 31/58
Kaynak: Barışta 1981, no. 12; Berker 1978, no. 48, 49; İstanbul 1983,
E. 98; Washington 1987, no. 124
Tarçm renkli mendilin ortasmda gri renkli bir baskı, bordür­
deki dantelde sekizgen süsler bulunmakta, renkli ipek ve sırma
ipliklerle geleneksel nakışlarla süslenmiştir.
Kat. no. l l l
111 Mendil
Şehzade Mehmed'in (ölümü 1 543) türbesinden
Boyutları: 52 cm x sr cm, bordür 3,5 - 4 cm
TKS 3 1/60
Kaynak: İstanbul 198 3, E. 99; Tezcan ve Delibaş 1986, tablo 88; Wash-
ington 1987, no. 125 ve atıflar
Tarçm renkli niendilin ortasına bordürdeki altıgenlere ve köşe­
lerdeki karelere koyu gri renkli baskı yapılmış olup, sırma ile
biye yapılmıştır. Bordür örümcek biçimli, Kufi stili benzeri mo­
tifler, hilaller ve köşelerde stilize karanfil desenleriyle işlenmiş­
tir. Köşelerden birinde, işlemeleri yapan ustanm işareti olabile­
cek, soluk mavi iplikle işlenmiş okunamayan bir kelime işlen­
miştir.
 T
J

1 12 Mendil Saç Bantları (Çatmalar) (no. n5-n 7 )

Şehzade Mehmed'in (ölümü 1 543) türbesinden
Boyutları: 52 cm x s ı cm, bordür 5,8 cm
TKS 3 1/59
Kaynak: İstanbul 198 3, E. 97; Tez� an ve Delibaş 1986, tablo 88; Wash-
ington 1987, no. 126
·
Tarçın renkli mendilin bordüründe koyu gri baskı zemin üze­
rinde renkli ipekler ve sırma iplikle işlenmiş yuvarlak madal­
yonlar ve uzun boyunlu vazo desenleri ile lale ve karanfil motif­
leri bulunmaktadır (soldaki sayfa üstteki resim).
Bu çatmalardan iki tanesi Hürrem Sultan'ın türbesinde bulun­
muştur ve besbelli saç tuvaletinin bir parçasıydılar. Nasıl giyil­
diklerini göz önüne getirmek kolay değildir. 16. yüzyıl Osmanlı
kadınlarının tasvirleri, onları iyice inceleme fırsatını ele geçir­
miş olmaları mümkün olmayan Avrupa'lılar, örenğin Melchior
Lorchs tarafından yapılmış olduğundan, güvenilir değildirler.
Mendillerde kullanılan ilmeklerin aynısı ile, fakat alaca ipekler
ve sırma daha cömertçe kullanılarak yapılmışlardır. Çatmalar
tek yüzlüdür ve arkaları, ter, yağ ve yıpranmaya karşı pamukla
kaplanmıştır.

1 13 Mendil
Şehzade Mehmed'in (ölümü 1543) türbesinden
Boyutları: 53 cm x 54 cm, bordür 4,5 cm 1 15 Çatma
TKS 3 1/61
Kaynak: Washington 1987, no. 127 ve atıflar Hürrem Sultan'ın türbesinden (ölümü 1 5 5 8)
Uzunluğu: 5 5, 5 cm
Tarçın renkli mendilin gri renkli baskısı Üzerinde, bordüre üç­ TKS 3 1/1478
gen biçimli motifler işlenmiş olup, yılan biçimli bir bant ve dört Kaynak: Berker 1973, şekil 18 a - b; İstanbul 1983, E. ıoo; Washington
köşesi boş bırakılmıştır. Renkli ipek ve sırma ipliklere işlenmiş­ 1987, no. 129 ve atıflar
tir; köşeleri bitki motifleri, üç noktalar, gül goncaları ve hilal
Çatma (pamuk arkalık kayıptır) alaca ipek ve sim ile işlenmiş,
desenleriyle bezenmiştir.
kenarları sırma ile bastırılmıştır. Altın rengi fon üzerinde dört
ya da sekiz yapraklı gül motifleri ile bezelidir.

'!
1 14 Mendil
Hürrem Sultan'ın (ölümü 1 5 5 8) türbesinden
Boyutları: 52 cm x 52 cm, bordür 4,5 - 5 cm
116 Çatma
TKS 3 1/ı473
Hürrem Sultan'ın (ölümü 15 5 8) türbesinden
Kaynak: Tezcan ve Delibaş 1986, tablo 90; Washington 1987, no. 128
Toplam uzunluğu: 56,5 cm, iliksiz 50 cm
ve atıflar
TKS 3 1/ ı 480
Kaynak: Frankfurt 1985, no. 5/7a; Washington 1987, no. r30 ve atıf­
Krem rengi olan bu mendil, renkli ipek ve sırma ipliklerle işlen­ lar.
miş olup, çevresine sırma iplik sarılmış bej rengi ipek ipliklerle
bastırılmıştır. Eşkenar dörtgen motiflerle süslü bordür sekiz Pamuk arkalıklı çatma, alaca ipekle ve sırma ile işlenmiş, kenar
köşeli yıldızlar ve dört yönü gösteren lale desenleriyle bezen­ sim ile bastırılmıştır. İçiçe geçmiş karelerin içinde geometrik
miştir (soldaki sayfa alttaki resim). dolgu ve stilize lalelerle bezelidir.

l
üst resim: Kat. no. r r 5
alt resim: Kat. no. r r 7

1 86
 Diğer İşlemeler (no. r 2 r- r 24) 122 Kese
1 17 Çatma
Tarihi: r5 50 civarı
lII. Murad'ın (ölümü r595) türbesinden, muhtemelen »eşi« Safiye Sul­ Yüksekliği: 39,5 cm, kapalı r9 cm
tan'a ait 121 Çarşaf TKS J I/168
Uzunluğu: 60 cm Kaynak: İstanbul r983, E. rzı.; Washington r987, no. r 3 8
TKS 3/r477 Tarihi: r7. yüzyıl başları
Kaynak: Frankfurt r985, no. 5/7 b; Washington r987, no. I J I Boyutları: ı. 32 cm x 170 cm Kırmızı kadifeden kapaklı kese, ya d a Kur'an kılıfı, sarı saten
TKS J I/4
astarlıdır ve kenarı burma sim ve sırma ile bastırılmış, sim,
Pamuk arkalıklı çatma, gümüş ve altın Üzerine alaca ipek ile iş­ Ka)ınak: İstanbul 1983, E. r44; Washington 1987; no. r 3 7 ve atıflar
sırma ve alaca ipekle işlenmiş çin işi bulut bantları, tüy gibi yap­
lenmiş, gül goncaları ve çiçeklerle dolu sekizgenlerle bezenmiş­
Büyük ve gevşek dokulu keten çarşaf ya da yorgan Örtüsü, çe­ raklar ve goncalarla süslenmiş aplike nakışlarla bezelidir. Sim
tir.
şidi renkte ipek ipliklerle işlenmiş stilize vazolar içinde lale de­ ve sırma, bej ipekten aldık üzerine işlendiğinden, ipek nakışla­
metleri, karanfiller ve başka çiçeklerle bezelidir. Süslerde Ka­ rın yanında kabartma gibi durmaktadır.
nuni'nin saltanatının sonuna doğru yaygın olan motifler kulla­ Nakışlı kumaşlarda evrak saklanması ya da yollanması da
nılmış ise de, bu zamandan 20-30 yıl sonra yapıldığı tahmin adettendi ama bunların pek çoğu tomar olduğundan İsveç Kra­
edilmektedir. liyet Arşivindeki gibi çantalar içine konuluyor olsa gerek (bkz.
Kuşaklar (no. r r 8 - r20) Geiger ve Lamın r944).

118 Kuşak
Şehzade Mehmed'in (ölümü r 5 4 3 ) türbesinden
Uzunluğu: I74 cm, işlemeli bölüm rz cm
TKS J I/50
Kaynak: İstanbul r983, E. ro9; Washington r987, no. r32 ı .
1

Keten kuşağın uç kısımları, dolgulu sarı saten üzerine alaca

ipek ile işlenmiş altın nakışla (zerduzi) çin işi nilüfer tomurcuk­
ları, bulut bantları ve tüy gibi yapraklarla bezelidir.

1 19 Kuşak
Şehzade Mehmed'e atfedilir (ölümü r 5 43)
Uzunluğu: ı.r6 cm, nakış rz cm Kat. no. r r 8
TKS 3 r/49
Kaynak: İstanbul r983, E. I ro; Washington r987, no. r 3 3 ve atıflar

Kuşağın uç kısımları iki kat dalgalı keten üzerine sarı satene

alaca ipek ile işlenmiş altın nakışlı bir selvi, saksıda palmiyeler,
ince uzun vazolarda çiçekler ve üç nokta motifleri ile bezelidir.
Dikiş boyunca görülen ilmek izleri, kuşağın iki kez üstüste kat­
lanarak iki tarafın da desenli gözükmesi niyetiyle yapıldığını
düşündürüyor.

120 Kuşak
Sultan Ahmed'in (ölümü r6q) türbesinden
Uzunluğu: 5 r 2 cm, nakış r5 cm
TKS J I/1475
Kaynak: Washington r987, no. r34

Keten kuşağın uçları, zerduzi ve alaca ipekle, rengi vurgulayan

kırmızı saten üzerine selvi ağaçları, şakayık ve lale motifleriyle
işlenmiştir. Sırma, başka kuşaklarda kullanılandan daha ince
ve küçük sepet örgüsü ilmeklerde kullanılmıştır. Kimi yerde
renkte yumuşak bir geçiş sağlayacak ve pırıldayacak şekilde ip­
liğin etrafına sarılmıştır. Sergide üç kuşağın arasında en sağlam

l
durumda olan budur, hiç kullanılmamış olabilir. Nakışlar es­
nek değildir, hiç kat yeri yoktur. Katlanmadan kullanıldığı tak­
dirde kaba duracak ve kumaşı gerecek olmasına rağmen
yanında ilmek izi yoktur.

r88
123 Kese
Tarihi: 16. yüzyıl sonları
Yüksekliği: l l 2 cm, kapalı 59 cm
TKS 131I891
Kaynak: İstanbul E. 123; Washington 1987, no. 139
Kırmızı kadifeden kese ya da Kur'an kılıfı, kırmızı İtalyan me­
nevişli kumaş ile astarlanmış, aplike gümüş kumaşından üçlü
gruplar halinde ve bordüründe de tek hilaller ile süslenmiştir.
Bunlar ipek kaplı tela üzerine yayılmış ve kalın yaldızlı burma
sim ile dikilmiştir.
124 Yol Yaygısı
Tarihi: 16. yüzyıl sonları
Boyutları: 400 cm x 300 cm, orijinal uzunluk 800 cm
TKS 1 3/1783
Kaynak: İstanbul 1983, E. 235; Washington 1987, no. 150
Sırma, sim ve kırmızı, mavi ipekten dokunmuş yer döşemesi Üç
kumaşın birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. ilk yapıldığında üç
dilimli karanfil şeklinde madalyonlar, stilize lale ve gül gonca­
ları köşeleri çeyrek madalyonlarla ve bordür de nilüfer tomur­
cuklarıyla bezeli idi.
Sonradan ikiye bölünen bu kocaman kumaş, Sultanın tö­
rende yürümesi sırasında yere basmaması için yürüdüğü yere
kumaş serilmesi geleneğinin bir uzantısıydı. il. Bayezid'in salta­
natındaki ( I 4 8 I - I 5 I2) hazine defterlerinde saray kolleksi­
yonunda bolca halı zikredilmekteyse de, yer döşemek için kul­
lanılan ağır ipekli dokumalar ve brokarın kullanım alanı bun­
lardan çok daha yaygındır.
 +
125 Nakışlı Kutu !eriyle bezelidir. Kapağın kenarları, nilüferle süslenmiştir. Na­
kış birkaç kattır: en alttaki kırmızı ya da mavi, sonra gelen so­
Tarihi: l 5 50-80 civarı
luk yeşil, en üstteki de altın rengidir. Her tabaka, bir alttakin­
Boyutları: 17 cm x r7 cm x r4 cm
TKS 3 11268 den iplik alır, böylece desenin yüzeyi kontrastlı renklerden
Ka)ıııak: İstanbul 1983, E. u7; Tezcan ve Delibaş 1986, baskı 94; oluşur. Kullanılan değişik motifler, altının yüzeyinde çok çeşitli
Washington 1987, no. r40 dokular oluşturur. Kalın burma sırma, deseni vurgulamak için
kullanılır. Topkapı Sarayında bir de nakışlı maşrapa vardır
Kutu ince grenli koyu gri kösele ile kaplanmış, içi kırmızı sa­
(Tezcan ve Delibaş I986, baskı 9 3 3 ) . Bu daha çok yıpranmıştır
tenle astarlanmıştır. Altın menteşeleri, köşebentleri ve kopçası
ama aynı atölyeden çıkmadır (aynı zamanda bkz. deri cilt
vardır. Çekmecenin üstü ve yanları, kabartma nakışlı işlenmiş,
110. 29) .
büyük merkezi haç biçimi gül goncalarından çıkan çiçek motif-
) 193
l
IX Halılar (no. I 2 6- I 3 5 )
Kanuni Sultan Süleyman döneminde, yani I6. yüzyılın ilk yarı­
sında Türk halısı üzerine bilgilerimiz temel özellikleri, gerekse
ayrıntıları açısından oldukça eksiktir. Ne Topkapı Sarayı'nın ı
koleksiyonunda, ne de diğer bir koleksiyonda Osmanlı Hane­
danı için dokunduğu ispatlanan ve bize Hanedanın stili üzerine
fikir verebilecek günümüze dek kalmış bir halı mevcuttur.
Türkiye' de halılar yere serilmiş olarak kullanılır. El doku­
ması halılar maliyeti en yüksek olan halılardır. Halı dışında
kullanılan kilim, keçe, yaygı, ot ve hasır halılar üzerine hemen
hemen hiç bilgimiz yoktur. Gene de o dönemde Anadolu'nun
hemen hemen her yerinde, gerek göçmen kabilelerinde gerekse
kırsal şehirsel topluluklarda halı dokunduğu söylenebilir. Ve­
rimli çalışan halı tezgahları ve zanaatkarlar daha ziyade batı ve
güneybatı Anadolu'da görülür. Bu çerçevede Uşak şehri ve çev­
resinin özel bir anlamı olsa gerek. Bu yörede ham maddenin,
özellikle yün, boya ve tabaklama malzemelerinin ve aynı za­
manda iş gücünün (el dokumacılarının) yeterli oranda mevcut
olduğu ve piyasanın da iyi işliyor olduğu söylenebilir. Bu yöre­
deki tezgahlarda daha önceki yüzyıllarda da olduğu gibi ülke
içindeki talebin ötesinde büyük çapta Avrupa'ya, özellikle İtal­
ya'ya ihraç edilmek üzere el halıları dokunurdu. Bu halılar Av­
rupa'da duvar halısı, mobilya ve masa Örtüsü olarak rağbet
görmekteydiler. Bu halıların Avrupa'lı sanatçıların tablola­
rında sıkça görülmesi ve bunları belirleyebilmek için başka
kaynak olmaması, bu halıların türünü ifade etmek için terim
olarak bu ressamların isimlerinin kullanılmasını beraberinde
getirmiştir ( bkz. no. I 26-29). Sınıflamalar hep üzerindeki mo­
tiflere göre yapılagelmektedir. Uşak halıları da genellikle bü­
yük ve göbekli (şemseli) halılardır (bkz. no. I 3 I ) .
Çeşitli kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre Uşak ve çev­
resindeki atölyelere Osmanlı sarayından da halı ısmarlanırdı ve
bu nedenle bu atölyeler haklı olarak Hanedan'a iş yapan tez­
gahlar olarak nitelendirilebilirler. I9 Nisan I 5 5 3 (960) tari-
hinde inşaat halinde bulunan Süleymaniye camisi için Uşak'ta
halı ısmarlanmıştır2• Muhtemelen bu halıların dokunuşu, 1557
yılındaki açılışa dek bitmiş olmaları gerektiğinden denetlen­
miştir. Ismarlanan bu halıların ibadet saflarına uygun olarak
seccade şeklinde dokunmuş olmaları olasıdır (bkz. no. 132-33).
Bunun dışında İran Şah'ı Tahmasp muhtemelen bir heyetle Os­
manlı sarayına halı göndermiş ve Kanuni'nin İran halılarına
ilgi göstermesini sağlamaya çalışmıştır. l 5 66 yılında II.Selim'in
tahta çıkışı nedeniyle İran'lı bir heyet armağan olarak birçok
İran halısı getirmiştir ve anlaşılan bunlar Osmanlı hanedanı
içinde etkisiz kalmamıştır. Süleymaniye camisinin inşaat def­
terlerinden ayrıca yer yaygısı olarak Mısır ve Sudan'a hasır,
Kahire'ye ise el dokuması halı ısmarlandığı anlaşılmaktadır.
Mısır'ın 1 5 17 yılında fethedilmesiyle birlikte Osmanlılar
Kahire'deki en önemli halı dokuma atölyelerini devralarak
kendi hesaplarına çalıştırmışlardır. Memlı'.lkların hakimiyeti
altındaki dönemde de kaliteli halı üreticileri olan Kahire' deki
halı atölyeleri, tüm 1 6. yüzyıl boyunca önemlerini korumuşlar­
dır. l 5 8 5 yılına ait bir belgeye göre Padişah III. Murad Kahire'-
den İstanbul'a onbir halı dokuma ustasının getirilmesini bu­
yurmuş ve hatta bunlardan gelirken ,, halı dokuma işi için renkli
iplikler« getirmeleri istenmiştir3•
Uşak ve Kahire' deki gibi çizgileri belirgin olan atölyelerden
farklı olarak İstanbul ve çevresi daha çok bir halı ilmeği merke­
zidir. Gerçi Kanuni Sultan Süleyman'ın saray ustalarına ait
kayıtlardan Hanedana ait halı dokuma ustalarının ( Kaliçeba­
fan-i hassa) var olduğu ortaya çıkmaktadır, fakat burada çok
az usta ve kalfadan söz edilmesi, halı dokumacılığının sarayın
önemli atölyelerinden biri olmadığını ortaya koymaktadır. Bu­
güne dek bilinen kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla, eğer böyle
bir atölyenin gerçekten varlığından söz edilebilirse, saray halı
dokuma atölyesi Kanuni Sultan Süleyman'ın ısmarlamasına
dayanarak tek bir halı dahi yapmamıştır. Bu durumda Osmanlı
Hanedanının tercih ettiği stil üzerine fikir yürütmek olanaksız­
dır. Akla gelebilecek bir olasılık, bu ustaların muhtemelen halı­
ların sadece tasarımlarını yaptıkları ve bunların dokunmak
Saflı seccade halısı. Uşak, 17. yüzyıl. Kat. no. 1 34
 r
da sık sık
üzere başka atölyelere verilmesi olasılığıdır. I. Ahmed döne­ için bu ressamın ismi seçilmiştir. Özellikle tablolar
desenli Holbein halıları , çok sayıda,
mine ( 1603- 1 6 17) ilişkin saray ustalarına ait kayıtlar arasında resmedilmiş olan küçük
halı atölyesi bulunmamaktadır. Bunun yerine hartuçlar belir­ çeşitli örnekleriyle günüm üze dek kalmı � lardır.
.
Bu örnekte i ç alanın zemini, karışık dızımlerle renklen degı­
�·

tilmektedir. Bu durum henüz açıkça yorumlanmasa da İstan­

bul'da sarayda Önemli bir halı dokuma atölyesinin hiç bir za­ şen (tuğla kırmızısı ve siyahi kahverengi) karelerl
�
e çöz l rı:üş­
man varolmamış olduğu şüphesini uyandırmaktadır. tür. Bu dikdörtg enlerin ortasınd a beyaz ve kırmızı zemın uze­
Kanuni Sultan Süleyman'ın hükümdarlığının son bulduğu rinde , etrafı sekizgen bir örtülü şeritle sarılı bir şemse yer
lmuş
dönemde Osmanlı sarayı, tüylü yapraklardan, gülbezek çiçek­ almaktadır. Stilize edilmiş çatallı yaprakl arla dolduru
eşkenar dört­
lerinden, şemselerden, sümbül, zambak ve yer şakayıklarından köşe aynalarının sıralanış ları, baklava şeklinde
r
oluşan kompozisyonları içeren »saz« stilini tercih etmektedir genler oluşturmaktadır. Ek olarak yapılmış küçük şemsele
(bkz. no. 5u- d). Bu stil 1 6. yüzyılın ikinci yarısındaki halılarda dikdörtgeninin zeminine serpilmiş durumd adırlar veya eşkenar
da gözde bir stildir. Bir yandan anlaşıldığı kadarıyla Kahire'­ dörtgenleri uwnlam asına birleştirmektedirler. Ana bordürü
deki atölyelerde yapıldıkları için Kahire'li Osmanlı stili olarak oluşturan şeritlerin içi, koyu kırmızı ve koyu mavi zemin üze­
bandı
nitelendirilen bu stilden bir grup halı mevcuttur, diğer yandan rine beyaz bir örgü bandıyla doldurulmuştur. Bu örgü
kufi yazı stilinde ki arap harfleri nin bir kökeni ile ilintilen dirile-
da bu stilin özelliklerini taşıyan ve bu güne dek tam olarak ne­
rede dokundukları bilinmeyen bir grup seccade vardır. Bu sec­ bilir.
cadelerde ipeğin Önemli bir rol oynaması nedeniyle bunların Holbein halıları nın dokund uğu merkez Batı Anadol u'da
Avru­
ipek dokumacılığının merkezi olan Bursa'da dokunduğu kabul olsa gerek; bu merkez muhtemelen 1 5 . ve 1 6. yüzyılla rda
edilmiştir. Fakat zaman zaman öncelikle sarayın ihtiyacını kar­ pa'ya bu halıları n gönderi ldiği Uşak şehridir . Resim için bkz.
şılamak için dokunan bu seccadelerin İstanbul'da dokundu­ sayfa 196.
ğuna ilişkin bir tahmin de yürütülmüştür. Bu stili en etkili bi­
çimde temsil eden bir seccade muhtemelen armağan olarak
Habsburg'luların mülkiyetine dahi geçmişti4• 128 » Holbein« Halısı
1 Bu bölüme temel olarak bkz. Erdmann 1961, s. 65-105; Ch. Grand Tarihi: 16.yüzyıl
Ellis, The Ottoman Prayer Rugs, » Textile Museum Journal« 2/ 4, Genişliği: 2.00 cm, uzunluğu: 430 cm
1969 içinde, resim 21; Washington 1987, s. 224-227; Tezcan, Hülya, Berlin, »Museum für Islaınische Kunst« l 5 526
Dr. J. Goldschmidt tarafmdan 1928 yılında armağan edilmiştir.
Topkapı Sarayı Müzesi. Halılar. Genişleterek derleyen : J. M. Rogers
Kaynak: Spuhler, Orientteppiche 1987, no. 4
(Herrsching am Ammersee, 1987) .
2 Rogers 1982, s. 306 f.
3 Erdmann 1961, s. 88. Sergilenen Halı büyük desenli Holbein halıları grubuna dahil­
kta­
4 Frankfurt 1985, no. 3/8; Washington 1987, no. 160. dir ve bu tip halıları n en önemli örneklerinden biri sayılma
bu örgü işleme arap harflerinin stilizasyonları olarak algılana­ dır. Kırmızı zeminli iç alanı, birbirin in tamam en aynı, dikey
bilecek bir doku oluşturmaktadır. Bu motif repertuarının kul­ olarak sıralanmış ve içlerinde sekizgenler olan dört adet dört­
n­
lanışı ve renklendirme üslubu, seccadenin Uşak halı tezgahla­ gen kaplam aktadır . Zemini dikey sıralar etrafında düzenle
rından çıktığına işaret etmektedir. miş küçük sekizge nler doldurm aktadır ; sadece iç alanın yukarı
126 Seccade bir
Bu halı seccade, 1 5 . ve 16. yüzyıida Avrupa'ya ihraç edilen, ucunda bu doku değişik şekilde çizilmiş sekizgenlerle ve
Tarihi: 16. yüzyılm ilk yarısı »Gemile Bellini«nin (ölümü 1 507) tablolarında saptanan ve bu şemse ile çeşitlendirilmektedir. Yeknesak biçimli bu şema için­
Genişliği: 124 cm, uzunluğu: 170 cm
. nedenle zaman zaman »Bellini halıları« olarak nitelendirilen deki çeşitlendirme olağan dışı bir çeşitlendirmedir ve değişik
bul-
nedenlerle yapılmış olabilir , fakat bunun için bir açıklama
Berlin, »Museum für Isla mische Kunst« 87, 1 368
bir grup halının Önemli bir örneğidir. Bu Venedik'li ressam, Fa­
»Kunstgewerbemuseum« tarafmdan 1 8 87 yılmda W. v. Bode'den alm­
mıştır. tih Sultan Mehmed'in Avrupa stilinde bir portre yaptırma iste­ mak zordur.
Kaynak: F. Spuhler, Die Orientteppiche im Museum für Isla;nische ğini ve üzerlendiği diğer bazı işleri yerine getirmek üzere 1479 Dörtgenlerin ve sekizgenlerin dolgu motifleri, bir merkeze
Kunst Berlin (1986), no. 1 6 yılından 1 4 8 1 yılına dek Osmanlı sarayında bulunduğu için, doğru yönelmiş örgülü band motifleridir. Bu motifler i.iç katlı
Türk halılarını bizzat görüp tanımıştı. bordürde de tekrarlanmaktadır. İç alandan sonra dar bir şerit
Zemini kırmızı olan iç alan dar, mavi zeminli, dalgalı sürgünle pal­
gelmektedir. Bu şeritin içinde karşılıklı düzenlenmiş, yarım
vurgulanmış bir şeritle öyle bir şekilde düzenlenmiştir ki, içinde dilimli si.i s lemeler ) olan
metleri (palmiy e yaprağı gibi yelpaze
aşağıya doğru sarkan bir cami kandili olan, sivri üçgen tavanlı
iki dalgalı sürgün birbiri ile kesişmektedir. Ortada ki şeritte
bir mihrabın hayali oluşmaktadır. Bu şerit mihrabın zemininde ş
1 27 »Holbein« Halısı hartuçlar karşılıklı değişen sarı ve mavi zemin üzerine işlenmi
aşağıya doğru açık olan, muhtemelen bir çeşmeyi anımsatan sınırı ise daha geniş bir şerit
şemselerle dolduru lmuştur . Dış
bir sekizgen oluşturmaktadır. Diğer yorum denemelerine göre ben­
Tarihi: 1 6.yüzyıl oluşturmaktadır ve bu şeritte, !26 no.'lu seccadekilere çok
bu sekizgen, ilkinden çok daha küçük ikinci bir mihrabı can­ Genişliği: 141 cm, uzunluğu: 275 cm örgü mevcut tur.
zeyen, harfleri andıran bir
landırmaktadır. Mihrabın ortasında büyük bir şemse yer al­ Berlin SMPK, »Museum für Islamische Kunst«, 82, 894
maktadır ve ayrıca zeminin üzerinde çapraz işlenmiş çiçek toz­ »Kunstgewerbeınuseum« tarafmdan 1882 yılmda W. v. Bode'den alm­
mıştır.
ları görülmektedir. Dış bordür, beyaz örgü işlemeli ana bor­
Ka)ıııak: Spuhler, Orientteppiche, 1987, no. l
dürü yeşil zemin üzerinde çerçeveleyen iki dar şeritten oluş­
maktadır. Ana bordürün bir temel çizgi boyunca dizilmiş örgü Genç Hans Holbein'ın ( 1 497/98-1 5 43) tablolarında sık sık ar­
işlemesi iki değişik, basit bir biçimde dizilmiş elemanla öyle bir darda dizilmiş geometrik motifleri ile dikkati çeken bir grup
şekilde oluşturulmuştur ki, belli bir yabancılaştırmaya rağmen halı yansıtılmaktadır. Bu nedenle bu halıların tanımlanması

195
19 4
Holbein halısı Lotto halısı
Türkiye, 1 6. yüzyıl Türkiye, 16. yüzyıl
Kat. no. 127 Kat. no. 129

1 97
 r

1 29 »Lotto « Halısı
Tarihi: 16. yüzyıl
Genişliği: 2 I I cm, uzunluğu: 369 cm
Bedin, »Museum für Islmamische Kunst« 82, 707
»Kunstgewerbemuseum« tarafından 1882 yılında W. v. Bode'den alın­
mıştır.
Kaynak: Spuhler, Orientteppiche, 1987, no. 7

Holbein halılarında olduğu gibi Lotto halılarının tanımı da re­

simlerinde bu halı tipinin ilk kez saptandığı Avrupa'lı bir res­
sama dayanmaktadır. İtalyan ressam Lorenzo Lotto '·'

( I480- 1 5 56) bu guruba dahil olan birçok halıyı resmetmiştir.

Anlaşılan bu tip halılar 1 5 . ve 16. yüzyıllarda Avrupa'da Hol­
bein halıları gibi yaygındılar ve onlarla aynı yerde, muhtemelen
Uşak yöresinde dokunmuşlardı.
Lotto halılarını belirleyen özellik kırmızı zemin Üzerinde
sonsuz olarak tekrarlanan, normal olarak palmet çiçeği ve giri­
şik bezeme (arabesk) yaprak çiftlerinden oluşan sarı çiçek de­
senlerinden işlenmiş, geometrik biçimde stilize edilmiş bir de­
sendir. Temel form bir sekizgen olarak düzenlenmiş girişik
bezeme (arabesk) yapraklarıdır ve ikincil form da haç şeklinde
yıldız çinisi olarak biçimlendirilmiş palmet çiçeklerinden oluş­
maktadır. Bu örnekte alışılagelmiş dokudan farklı olarak, açık
mavi ve yeşil olarak betimlenmiş çiçek desenlerinden oluşan ve
çapraz yönü ön plana çıkaran bir yönleme vardır. Bordürün
ana şeriti koyu kahverengi zemin Üzerinde geometrik olarak bi­
çimlendirilmiş bir dalgalı sürgündür. Bu şeririn iç kısmında yer
alan açık kahverengi zemin üzerinde üç yapraklı çiçekleri olan
sürgün, ikinci şeriri oluşturmaktadır.
Tümü korunamamış olsa da bu halı Türk halıcılığının kla­
sik döneminin en etkili büyük halılarından birini oluşturmak­
tadır. Resim için bkz. sayfa 197·

130 Çifte Mihrablı (Nişli) Halı
Tarihi: 16. Yüzyıl dolayları
Genişlilği: I I7 cm, uzunluğu: 165 cm
TIEM II
Kaynak: »Türkische Kunst« Kataloğu, Darmstadt 1965, no. 23; Erd­
mann, K.: 700 Jahre Orientteppich (1966), Resim 5 5 ; Atıl, E.: Anato­
lian Civilizations II, Halı 6h, 1984 içinde, s. 160 f., no. n; Aslanapa,
O.: Turkish Carpets (1987), Resim 98
Çifte mihrablı halı olarak, iç alanda mihrab deseninin iki kez
tekrarlandığı küçük boyutlu halılar tanımlanmaktadır. Belir­
gin bir yönlenmenin olmaması nedeniyle, yön sık sık ek bir de­
senle betimlenmektedir.
Sergilenen örnekte soluk kırmızı, çiçeklerle bezenmiş sür­
günlerle doldurulmuş mihrab aynaları kırmızı zemin üzerinde
ön plana çıkmaktadırlar. İç alanın merkezinin önemli bir bölü­
münü büyük bir oval şemse kaplamaktadır. Şemsenin açık
mavi zemini üzerinde kırmızı, büyük ölçüde stilize edilmiş ve
simetrik bir dokuya sahip sürgünlerden oluşan bir desen yer al-
maktadır. Şemsenin bir kenarında yer alan çiçek biçimindeki
desen, ibadet yönünü göstermektedir. Bordürün ana şeridinde
koyu mavi zemin üzerinde bulut şeritleriyle bezenmiş bir sür­
gün çiçeği ön plana çıkmaktadır. Atıl, dıştaki şeritte görülen sı­
ralanmış şemselerin, diğer stillerin tercih edildiği Osmanlı sa­
ray tezgahlarında dokunan halılardan alındığına işaret eder. Bu
nedenle Uşak yöresinde dokunmuş olan bu halı, Uşak ve Os­
manlı tezgahları arasındaki ender bağlantılardan birini oluştu­
rur. Uşak yöresi için tipik olan açık ve koyu kırmızı ve mavi
tonlar arasındaki karşıtlık, bu halıda mükemmel bir şekilde çö­
zülmüştür.
Şemse halısı
Uşak, 16. yüzyıl
Kat. no. 1 3 1
ı·

19 9
131 Şemse Halısı
Tarihi: 16. Yüzyıl
Genişliği: 3 1 5 cm, uzunluğu: 610 cm
TIEM 36
Kaynak: Y ayınlanınamış
Sık sık oldukça büyük boyutlara ulaşan ve günümüze dek fazla
sayıda örneği korunabilmiş olan şemse halıları Uşak yöresin­
den gelmektedirler. İç alan, iç içe geçmiş bii: biçimde sıralanmış
çeşitli şemselerin sonsuz bir kompozisyonundan oluşmaktadır.
Bu desen muhtemelen İran halılarından etkilenmiştir. Fakat
İran halılarında, tıpkı bir kitap cildini andırır biçimde (bkz.
no. 22), ortada bulunan büyük bir şemse ve köşelerdeki çeyrek
şemseler, iç alanla sınırlanan bir düzenleme oluştururlar.
Bu örnekte, merkezdeki sivri oval şemsenin içinde koyu
mavi zemin üzerinde bir çiçek kompozisyonu yayılmıştır.
Uzunlamasına görülen çerçevelenmiş kalkan biçimindeki yan
işlemeler, kesilmiş şemselere işaret etmektedir. İç içe geçmiş
olarak düzenlenmiş yan motifli yıldız biçimindeki şemseler
bordür tarafından kesilmektedirler. İç alanın kırmızı zemini
mavi renkli bir sürgün işlemesiyle kaplanmıştır. Ana bordür şe­
ri tinin koyu zemini için bir çiçek kompozisyonu seçilmiştir. Bu
halı örneğinin özelliği, kolaylıkla algılanabilen, basit desen ke­
simidir ve dolayısıyla bu halı muhtemelen r 6. yüzyıla aittir.
Şemse gurubuna giren Uşak halıları da Avrupa'da, özellikle
de İtalya, İspanya ve Portekiz'de yaygındı. Bu halı türünün res­
medildiği ilk tablolardan biri r 6. yüzyılın ikinci yarısına aittir.
Bu tür halılar özellikle r7. yüzyılda geniş bir şekilde resmedil­
mişlerdir, r 8 . yüzyıla ait tablolarda da bu halılara rastlanır. ilk
Örneklerde görülen sadelik daha sonraki örneklerde giderek
kaybolmuştur ve deseni çabucak seçilemez hale getiren bir
yoğunluk ortaya çıkmıştır. Resim için bkz. sayfa r99.
1 32 Safl ı Seccade Halısı
Tarihi: 16. Yüzyıl
TIEM 774
Kaynak: Aslanapa, O.: Turkish Arts ( 1961), Resim n ; Charles Grant
Ellis: The Ottoman Prayer Rugs, Textile Museum Journal« 2/ 4, 1969
»
içinde, s. 17, Resim 2 1 ; Bilgin 1977, s. 47 ff.; Aslanapa O.: Turkish Car­
pets (1987), Resim 52
İbadet safları için yapılan seccade halıları, mihrab deseninin
yatay ve dikey olarak tekrarlandığı büyük boyutlu halılardır.
Değişik biçim ve uygulamalarla bu halılar kısmen günümüze
dek camilerde yer halısı olarak kullanılılar. Aynı deseni kulla­
nan çinilerle kıyaslanabilirler (bkz. no. r 72) .
Bu saflı seccade halısı, dokuz yatay mihrabı olan bir parça
olarak kalmıştır. Asıl ölçekleri bilinmemektedir ama mihrabla­
rın üzerinde yer alan şerit en az bir sıranın daha olmuş oldu­
ğunu gösterir. Açık mavi zemin üzerine kırmızı dalgalı sürgün­
lerden oluşan bordürler, halının yapılış düzenini oluştururlar.
Aralarında çok az fark olan mihrablar açık mavi zemin üzerine
işlenmişlerdir. Mihrab aynaları büyük, üst köşeye doğru uza­
nan, soluk zemin Üzerine kırmızı çiçeklerle bezenmiş dallarla 133 Saflı Seccade Halısı Bu ve bundan önceki saflı seccade halısı İstanbul'daki Türk
doldurulmuştur. Mihrabın iç alanının yapısı, tamamen değişik ve İslam Eserleri Müzesine Edirne'de III. Selim' in yaptırdığı Se­
üretilmesine karşın I26 no. 'lu seccadeninkine uygundur. Mih­
Tarihi: 16. Yüzyıl limiye Camisinden getirtilmiştir. r 569 ile r 57 5 yılları arasında
Genişliği: 4 3 1 cm, uzunluğu: 1 5 5 cm
rabın iç alanında kırmızı ve beyaz çiçekli bir ot çiçeği yer al­ yapılan Selimiye camisi, Mimar Sinan'ın ( 1 490 - 1 5 8 8) en son ve
TlEM 804
en dahiyane eseridir.
maktadır; bu çiçek bir şemse gibi tüylü yapraklarla çerçevelen­ Kaynak: Bilgin 1977, s. 47ff.; Aslanapa, O . : Turkish Carpets (1987),
miştir. Alt kısımda, kenarlar boyunca yer alan çiçeklerin yan Resim 5 3 Yapıları ve renklendirmelerine dayanarak l 32 ve l 3 3 no.'lu
taraflarında yarım palmetler yer almaktadır. Mihrabın üst kö­ saflı seccade halılarının Uşak yöresi tezgahlarından çıktığı ka­
B u saflı seccade halısı parçası beş mihrabıyla r 3 2 no.'ya kıyasla
şesinden aşağıya doğru zincirle tutturulmuş gri-mavi bir cami bul edilir ve bunlar bazı yazarlar tarafından da Selimiye camisi­
temelde aynı fakat renkleri değişik olan bir kompzisyon arzet­ nin orijinal halıları olarak nitelendirilirler. Bu kabule göre bu
kandili asılı durmaktadır. Kandil çatal yaprak işlemelerle be­
mektedir. Mihrab alanlarının zemini kırmızdır. Benzeri ot çiçe­ halılar 1 57 5 yılından önce dokunmuş halılardır. Buna karşın
zenmiştir. Mihrabın zemininin geri kalan kısmını çiçek dalları
ğinin üzerinde çatal yapraklı sürgün deseni mavi cami kandil­ diğer bazı yazarlar bu halıların, 16. yüzyıla ait saf seccade halı­
doldurmaktadır. Koyu mavi ana bordür şeridi, simetrik bir dü­
leri asıldır. Mihrabın iç alanının zeminini tek renkli sarımtrak larının desenlerinin d�ğiştirilerek tekrarlandığı, 17. ve r8.
zenleneme içinde gülbezek sümbül, zambak ve diğer birçok çi­
beyaz sürgün çiçekleri doldurmaktadır. Mavi zeminli mihrab yüzyıl halıları olduklarını öne sürerler (üstteki resim) .
çekle süslenmiştir (alttaki resim).
aynasını stilize edilmiş kırmızı sürgünler doldurmaktadır. Ana
bordür şeridinde mavi zemin üzerine çeşitli şekillerde yapılmış
çiçekler göze çarpmaktadır. Mihrab safları gülbezekli dar şerit­
lerle bölünmüştür.
 134 Saflı Seccade halısı
Tarihi: 17. Yüzyıl
r ; X İznik Çini Ve Çömlekleri (no. 1 3 6 - 1 7 2)
Genişliği: 329 cm, uzunluğu: 128 cm
Berliıı, »Museum für Islamische Kunst« !, z5/61
Kaynak: Spuhler, Orieııtteppiche 1987, no. 18 Mavi ve beyaz Çin porselenlerinin Ortadoğu'ya ondördünci.i olan ilişkilerin kötüye gitmesi sonucu İran Körfezi ve Kızılde­
yüzyıl sonlarından1 itibaren ithale dildiğine dair dolaylı dolay­ niz'e giden yollar kapalıydı, ayrıca II. Mehmed ve II. Bayezid
Bu saflı seccade halısı, aslında çok daha büyük bir halının sol
sız kanıt olmasına rağmen çok miktarda piyasaya çıkması, göreceli olarak Venedik veya Floransa'ya oranla daha kötü bir
alt yarısından oluşan bir parçadır (sağ bordür başlangıcı mev­ Çin'in erken Ming devriyle birlikte kısa bir süre için dış ticarete yerdeydiler. 1490 ve 1 5oo'lerdeki Osmanlı saray envanterle­
cuttur). Halının aslının hem genişliği hem de uzunluğu bu mev­ açılışıyla bağlantılıdır. Bu yıllar Amiral Jengho'nun, Güney­ rinde görülen Çin mavisi ve beyazının azlığı da bu durumu yan­
cudun birkaç katı olsa gerek. Mihrablarının ve mihrab aynala­
doğu Asya Kıyılarına, Hint Okyanusuna (yaklaşık 1430) ve sıtmaktadır. Bu konudaki tek kaynak yerel olarak Üretilen
rının iç alanlarının bolca süslendiği saflı seccade halılarından İran Körfezine yaptığı yolculuklarla deniz seferlerinin doruğa çömleklerdi.
(bkz. no. 1 3 2 - 33) farklı olarak bu halının belirgin özelliği, kır­
ulaştığı bir dönemdir. İşte bu sırada, tahminlere göre çok mik­ İyi cins kilin8 bol miktarda bulunduğu Kütahya ve İznik'de
mızı mihrab zemini ile mavi mihrab aynası arasında var olan
tarda porselen büyük Çin savaş gemileri ve yelkenlilerine2 yük çömlekçilerin başarısı, az fırınlanmış olmasına rağmen, gayet
renk karşıtlığıdır. Bu karşıtlık ek olarak aradaki ince bir köprü­ ince sırlı ve Üzerleri si.islemeli çömleklerin üretiminde yaptıkları
teşkil ediyor ve Ortadoğu'ya taşınıyordu. Semerkant ve
cükle güçlendirilmiştir. Dikey olarak beş mihrab tamamen Merv'de kazılardan çıkan, yerel olarak Üretilmiş çeşitli onbe­ teknik devrimdir. Sarayda İznik mavisi ve beyazından (Çini-i
mevcuttur, bir tanesinin yansı bordürle kesilmiştir. Bu çözüm
şinci yüzyıl kap-kacağından anlaşıldığına göre, Timur'un Çin'e İznik; modern Türkçe'de çini üzeri herhangi bir şekilde si.isle­
orijinal tasarıma ait olduğu için yarım mihrab rahatsız edici bir
gönderdiği elçiler qoo ve 14 30 yıllarında zaman zaman da olsa meli »fayans« anlamında kullanılır) ilk kez II. Mehmed'in
unsur olarak kabul edilmemektedir. Buradan çıkan sonuç, her
karayolunu kullanmışlardı3. Buna rağmen bu tür eşyanın ba­ q69'dan 1 473'e kadar olan Bursa dönemindeki mutfak evrak­
ibadet eden kişi için bir mihrabın ön görülmediğidir ve mihrab­ tıya gidişini sağlayan ana kaynağın denizyolu olduğu sanıl­ larında söz edilir. Onaltıncı yüzyıl başlarına kadar gidebilen İz­
lar sadece ibadet yönünü belirtme işlevini görürler. Bordürün iç
maktadır. Çin proselenleri Ordadoğu'da hep sertlikleri, da­ nik mavi ve beyaz örneklerine bakarak bir değerlendirme yapıl­
şeridi karşılıklı mazgal dişi deseninden oluşmaktadır; bu desen
yanıklılıkları ve hepsinden çok ebadlarından ötürü hayranlık dığında süslemelerinin bol miktarda çin loti.isleri, şakayık ve
aynı zamanda bordürün sadece yansı korunmuş olan ana şeri­ kazanmıştı, ayrıca seladon porselenlerinin bir yemekte zehir ol­ çin bulutu, Timur döneminin belirgin özelliklerinden olan ara­
dinde de tekrar edilmektedir. Bu saf seccade halısının çekiciliği, duğunu ortaya çıkardığına ve hatta etkisiz bıraktığına ina­ besk ve düğümlü ağ motifleri içerdikleri görülür. Herat'tan
renklerde titizlikle yapılmış seçimdedir. Buna teknik özellikler nılırdı. Bunlar on beşinci yüzyıl boyunca Mısır' da çok miktarda İstanbul'a, İstanbul'dan Kahire'ye kadar uluslarası düzeyde
de eklenince, halının dokunduğu yerin Uşak olduğu ortaya çı­ biriktirilmiş ve hatta Tebriz'deki Akkoyunlu ileri gelenleri tara­ birçok yerde çeşitli formlarda uygulumaları görülen Timur
kar. Resim için bkz. sayfa 193· fından toplanmış ve bu yolla bir kısmı Kuzey İtalya4 eyaletle­ ekolü onbeşinci yüzyılda Batı Asya'yı çok etkilemişti. Bu erken
rine kadar ulaşmıştır. dönem İznik mavi ve beyaz çinileri (bkz. cami kandilleri, no.
Onbeşinci yüzyılda, mi.isli.imanların Çin mavisi ve beyazına 1 3 7- 1 3 8) diğer Müslüman ülkelerde üretilenlere göre çok
135 Bulut Şeriti Halısı olan düşkünlükleri Yuan ve erken Ming fırınlarından çıkanlara üstündüler ve gerçekten teknik bir devrim oluşturmuşlardı.
Tarihi: 16. Yüzyıl sonu - 17. yüzyıl başı karşı bir tutkuya dönüştü, öyle ki onbeşinci yüzyıl sonlarında Bütün bunlar nereden gelmişti? Eğer II. Mehmed'ten önce,
Genişliği: 163 cm, uzunluğu: 4II cm
Çinliler sadece ihracat gayesiyle eski desenlerini yeniden yaptı­ Osmanlı Türkiyesinde ince çömlek geleneği varsa bile bunun
Bedin, SMPK, »Museum für Islamische Kunst« 86, 601; »Kunstgewer­
bemuseum« tarafından 1886 yılında W. v. Bode'den alınmıştır lar. Hatta onaltıncı yüzyılda bile Çinlilerin Ortadoğu'ya ihraç hakkında hiç birşey bilinmiyor. II. Mehmed dönemindeki süs­
Kaynak: Spuhler, Orientteppiche, 1987, no. 73 ettiği kap-kacak oldukça demode idi. Bunlar ayrıca Mısır'da5 lemelerden, türemesi ihtimali kuvvetli olan ve kobalt renginin
ve daha az miktarda Suriye ve İran'da yerel taklitlerin büyük kontrast tonlarla kullanılması sonucu şekil verilmiş etkisi10 bı­
İç alanda, kırmızı zemin üzerinde bulut şeritlerinden ve çatallı
miktarda üretilmesine yol açtı. Bunların çoğunda , az miktarda rakan desenlerin de kaynağı bilinmiyor. Uygulanan teknik
yapraklardan oluşan, dokumacıların seçtiği büyüklük ve yer
da olsa Çin'deki orijinalleriyle bağlantı kurdurabilecek sanat ustalık Mısır Memlı1kları ve Suriye'de yapılmış toplu üretim­
nedeniyle zorlukla seçilebilen iki karışık süs sistemi vardır.
değeri düşük süslemeler vardı. Özellikle, onbeşinci yüzyılda deki sır ve form deneyimleri geleneğiyle benzerlik gösterse de,
Uzunlamasına yer alan gri-kahverengi bir bulut şeriri çifti,
Kahire'nin hemen güneyindeki Fustat'ta çömlekçiler, yapım­ sır özellikleri ve kompozisyonları esasta farklıdır. Ayrıca süsle­
çatallı yapraklı yan motifleri olan bir hartuç oluşturmaktadır­
ları oldukça kaba fakat yeni buluşlar konusunda son derece ce­ meler özellikle düğümlü ağ motifi kullanımı ve bazı Kufi taklidi
lar. Bordürler tarafından kesilen yanyana iki hartuç, açık mavi
sur çalışmalar yaparak şeffaf sırlarla ilgili deneyler gerçekleştir­ motifler Akdeniz özellikleri taşır ve tam olarak karşılaştırı­
çatallı yapraklarla çerçevelenmektedir. Çatallı yapraklar halı­
diler ve çok miktarda taklit seladon, mavi ve beyaz çömlek lamasa bile Mısır Memluk Sultanı Kayt Bay (ölümü 1 496) dö­
nın ortasında birbirleriyle »X« şeklinde kesişmektedirler. İkinci
ürettiler. Onbeşinci yüzyıl sonlarında, birçok nesilden beri var­ nemi si.isleme ve tezhiplerini hatırlatır. Edirne'deki Muradiye
sistem halının alt ve üst yarısında genişlemekte ve çoğunlukla
lıklarını sürdümüş olan bir dizi çömlek atölyesi kendi imzala­ camisinde kullanılmış onbeşinci yüzyıl mavi ve beyaz çinileri­
mavi çatallı yaprakları, helezon şekinde sürgünleri ve bulut şe­
rıyla6 çömlek üretmeye başladılar. Bunlar içinde en önemlileri nin Suriye' de yapıldıkları tahmin edilir. Suriye' deki politik du­
ritleri olan simetrik bir sistemden oluşmaktadır.
Suriye ve İran »nisbaları« (el Tebrizi/Tebrizli) taşır. Bunum do­ rum ve bu ülkenin coğrafi yakınlığı da buna eklenirse, çömlek­
Halının her yanında kesilen bordürlerin üzerinde, iç alan­
ğum yerlerini mi, eğitim gördükleri yeri mi yoksa İran kaynaklı çilerin Memlı1k geleneğine1 ı göre yetiştirilmiş olma olasılığı
daki desen repertuarı tekrarlanmaktadır. Beyaz bir sürgünün
mavi ve beyaz düşkünlüğüne gösterilen ilgiyi mi belirttiği hal:l artar. Yakın zamanda basında konu edilmiş Medine koleksi­
üzerinde sırayla değişen şerit bulutları ve çatallı yapraklar gö­
belirlenememiştir. Kazılardan, bu çömleklerin İran stilinde ol­ yonundan iki tabaktaki si.islemeler Fustat'ta yapılmış Çin oriji­
rülmektedir.
duklarını kanıtlayacak yeterli miktarda onbeşinci yüzyıl İran nallerini özenle taklit eden onbeşinci yüzyıl mavi ve beyaz çini­
Bu halı, Örnekleri çok az kalmış bir gurup halının en önemli
mavisi ve bayazı çıkmamıştır. Buna rağmen, Örnek olarak kul­ lerine hiç benzemez. Bu kırık beyaz renkli tabakların kenarları
örneğidir. Bu kompozisyonun örnek aldığı yapıtlar Safevi ve
lanılmış Çin prototiplerine dayanarak bir karar vermek gere­ dilimli idi ve Üzerlerinde bulutlu zemin üstüne yapılmış bir ej­
Osmanlı sanatında mevcuttur. Gerek teknik nedenler gerekse
kirse, bu »İranlı«lardan, el-Hürrmuzl (Hürmüzlü) bir ustanın derha ve bulanık gri kobalt ince zemin üstüne yapılmış kilim
renk seçimi, bu halıların ya Türkiye' de ya da Kahire tezgahla­
atölyesinin Osmanlılar'ın Mısır'ı7 almalarından sonra da Üreti­ desenleri vardı. Bu desenlerin üstüne de yeşile çalan bir sır geçil­
rında dokunmuş olan »satranç tahtası« halı tipine dahil oldu­
mini sürdürdüğü söylenebilir. mişti. Çizimlerine bakarak değerlendirme yapıldığında İznik
ğuna işaret ederler. Bu nedenle desen seçimi, Kanuni Sultan Sü­
Onbeşinci yüzyıl sonlarında, Osmanlı Ti.irkiye'si bu aşırı beyaz ve mavi çinileriyle bir benzerlik gözlenebilir. Fakat çok
leyman devrindeki zevk değişikliklerinden dolayı olmuş olabi­
Çin ithalatının ve yerel olarak yoğunlaşmış toplu üretimin dı­ ender çatlayan beyaz sert sırlı ve si.islemelerine derinlik ve çeşit­
lir. '( şında kalmıştır. Tebrizli Akkoyunlular ve Mısırlı Memlı1klarla lilik vermek için kobaltın çeşitli tonlarından başarıyla yararla-

202
203
nılmış, parlak ve dikkat çekici motifleri olan İznik çinileri dış
görünüş olarak bunlardan çok farklıdır.
Kolaylık olması bakımından İznik mavi ve beyazı, tek ta­
rihli parça olan ejderha kulplu, kıvrık ibikli bir ibrik etrafında
gruplanır. Bu ibriğin sır altında Ermenice harflerle çömlekçinin
adı yazılmıştır: »Kütahyalı Abraham« (Kütahyalı İbrahim). Bu
yazıdan da anlaşılacağı üzere ibriğin İznik'te12 değil Kütahya' -
da 13 yapılmış olduğu görülür. Formu alaşılamayan bir nedenle
İslam maden işlerine benzetilse de bir Kuzey İtalyan seramik
formunun taklididir. Dolayısıyla form ve üretildiği yer itibariy­
le tipik bir erken Osmanlı mavi ve beyaz parçası olarak kabul
edilmesi güçtür. Kütahyalı Abraham çömleklerinden kalan
parçalarda görülen, gözyaşı damlalarına benzeyen kurbağa
yavrularını hatırlatan yaprak motiflerine Kütahya'da 14 yapılan
kazılarda çıkan parçalarda da rastlanmıştır. Bundan da tahmin
edileceği gibi bu yerel bir motiftir. Ermeni ustanın ürünlerinden
kalan küçük parçaların, sergilenen büyük çanaklar, cami kan­
dilleri ve kalem kutularıyla karşılaştırıldığında, tek stile bağlı
kalmadığı görülür.
Bu alanda ne miktar eser üretildiğini tahmin etmek zordur.
Halep, Fustat, Budapeşte ve Kırım'daki buluntular ve Fustat'ta
yapılmış özgün taklitlerden anlaşılacağı gibi saray piyasada
üretilenleri satın almaktan öte pek fazla birşey yapmamıştır.
Ancak İstanbul' da l 5 I2'de ölen II. Bayezid'in mezarı için yap­
tırılmış olan bir dizi cami kandili (bkz. no. 1 3 7- 1 3 8), Topkapı
Sarayındaki Sünnet Odasının 15 çinileri, büyük ayaklı çanaklar
(bkz. no. 140) ve bir dizi ibrik ve sürahi - ki üzerinde şematik bir
manzara resmi olan bir örnek kısa bir süre önce İstanbul Çarşı­
kapı'da 16 yapılan kazılardan çıkmıştı - gibi daha özel işler, sa­
rayın ısmarladıkları olsa gerek. Üzerlerindeki çok miktarda ve
çok başarılı süsleme motifleri, bunları saryadakilerin çin porse­
lenine duydukları tatmin olmamış isteklerini karşılamak için
yaptırttıklarını düşündürse de çok azı çin porseleni prototipini
hatırlatır. Bu durum I. Selim'in l 5 14'te Tebriz, Halep, Şam ve
15 l 6 -1 7'de Kahire' den getirdiği ganimetler sonunda değişti ve
Kanuni'nin Irak ve Kuzeybatı İran seferleri sonunda topladığı
ganimetlerle saray hazinesi bir anda porselenle doldu. Böylece
l54o'larda sarayın İznik mavisi ve beyazına karşı talebi somut
olarak etkilendi. Hazinedeki Yuan ve Ming dönemine ait par­
çaların yakın taklitleri (bkz. no. 141-144) bu dönemde İznik'te
yapılmaya başlandı.
Bu konuda şüphesiz şu anda elimizdeki sağlam parçalardan
görülebildiğinden çok fazla çeşit vardı. l905'te İstanbul'da Bü­
yük Postanenin temeli için yapılan kazılardan çıkan ve bugün
Atina'daki Benaki Müzesinde olan çömlek parçalarından anla­
şıldığı gibi Kütahyalı Abraham'ın standart eserleri dışında bir­
çok deneysel çalışma ürünü de bulunmaktadır: Bunlar Xuande
prototiplerinden etkilenerek yapılmış mat gri-mavi ve parlak
kobalt renkte parçalar (bkz. no. 141), Çin prototiplerinden et­
kilenmeden yapılmış mavinin çeşitli tonlarında ve beyaz oryan­
tal motifli eserler, mavi ve turkuvaz renkli, Üzerleri .margarit
papatyası ve salkım söğüt desenli fincan ve küçük çanakların
yanısıra mat sırlı parçalar ve Üzerlerindeki desen ve sırlar bakı­
mından tipik Kahire ve Kuzey Suriye ürünleri olduğu anlaşılan
diğer parçalardır. Çok az sayıda olsa da »Haliç« adıyla bilinen
helezon motifli çanaklar da bu kazılardan çıkmıştır. Bunlar
204
arasında yalnız bir tanesinde Ermenice harflerle yazılmış 1 529
tarihi vardır (BM, OA, G. 1 9 8 3 . 1 6, Godman Bequest) .
Çoğunlukla, haksız olarak da olsa, bu helezon şeklindeki
r
süsleme motifinin Kütahya'lı Abraham'ın mavi ve beyazların­
dan değil tezhip örneklerinden ve hatta Kanuni'nin fermanla­
rındaki tuğralardan kaynaklandığı kabul edilir. Ama buna rağ­
men bu motifin saray kökenli olduğuna dair şimdiye kadar ele
geçmiş somut bir kanıt yoktur. Tam aksine bu eserler İtalyan
formlarıyla ünlüdür (bkz. Venedik cam formundaki şişe, no.
145). Bu parça ve diğer »Haliç« örneklerinin İtalyan kaynaklı
oldukları kesin kanıtlanmıştır. l 5 2 5 - 46 döneminin Venedik
»maiolica«sı diye adlandırılan çinileri, İznik'te üretilmiş eserle­
rin en çok İtalyan etkisinde kalanlarındandır ve bunlar,
yabancı zevklere uygun olarak yapılmamış olsa bile ihraç edi­
lirdi. Renklerindeki siyahi yeşilden sıraltı kırmızıya varan çeşit­
lilikten de anlaşıldığı gibi bunların yapımı uzun süre devam et­
miştir. Daha erken dönemdeki beyaz ve maviler gibi çoğun­
lukla tek renkli iseler de bunlarda turkuvaz mavisi tonlara da
sıklıkla rastlanır ve İznikli çömlekçilerin tek renkten çok renge
belirli bir zaman süresinde geçtiklerine inanmak yanlış olur.
Ayrıca bütün onaltıncı yüzyıl boyunca tek renk mavi ve beyaz
çömlek Üretildiğine dair de yeterli kanıt vardır.
İznik çömleklerinin evrimini belirleyebilmek güçtür, tarihli
pek az parçanın bu belirlemede kullanılması, yardımcı olduğu
gibi aynı zamanda engelleyicidir de. Şundan eminiz ki, standart
gurupların çoğunlukla aynı zamanda farklı atölyelerde, farklı
sınıftan müşteriler için üretilmiş olmasından dolayı çok fazla
çeşit vardır ve yenilik ve buluşlar hep tes�düfi olmuştur. Buna
rağmen muhteşem Şam çömlekleri (bu isimle anılmalarının ne­
deni, bir yüzyıl önce bunların Şam'da yapılmış zannedilmesi­ Sıraltı boyalı tabak
dir) lznik'te üretilenlerin en zarifi ve en incesidir. Bunların sır­ İzmik, 16. yüzyıl ortası
ları son derece parlaktır ve bütün seramik tarihinde rastlanan Bkz. Kat. no. 142
en çok çeşit sıraltı boya, renk ve desenleri sergilerler. Bunlarda
yüksek Osmanlı beğenisi ve çeşitli çiçek desenleri17 bilinçli ve
kontrollu bir şekilde kullanılmıştı. Bunların üretim tarihini be­
lirleyecek en eski tarihli eser 1 549 tarihli, Kudüs'teki Hacer-Ü!
Esvet camisindeki (bkz. no. 1 5 7) kandildir. Bunun Kanuni'nin
l 5 4o'larda en yüksek düzeye erişen restorasyon çalışmaların­
bu bir açıklama olarak yeterli değildir. Bu geçişin bir nedeni de İstanbul'daki en görkemli anıt olan ve Kanuni'nin gücünün
dan Önce mi sonra mı ortaya konduğu kesin bilinememekle bir­
onbeşinci yüzyıl başında, çinileriyle ünlü Osmanlı mimarisi du­ yanısıra dindarlığını da ifade eden Süleymaniye'nin (açılışı
likte saray vasıtasıyla olduğuna dair yeterli kanıt vardır. »Şam«
var süslemelerinde modanın değişmesidir. Bu süslemeler ge­ l 5 5 7) çinileri tamamen farklıdır ve bu çinilerde belki de tesadü­
grubu her zaman canlı ve çok renkli değildir, uyandırdığı usta­
nelde »cuerda seca« ile yapılır ve mat sarı ve yaprak yeşili çok fen sıraltı ermeni kili kırmızısı kullanılmıştır. Bunun sayesinde
lık duygusu, kullanılan mavi ve turkuvaz bileşimi veya mavi,
belirgin olarak kullanılırdı. Bursa'da 1421'de açılışı yapılan yeni bir moda oluşmuş ve 20 yıl boyunca Rüstem Paşa (ölümü
turkuvaz ve gri bileşiminden kaynaklanır. Bu renk bileşimleri­
Yeşil cami'nin çinileri Tebriz'li ustalar tarafından yapılmıştır. I. 1 56 1 ) camisinden III. Murad'ın l 5 75'te19 onarttığı Topkapı Sa­
nin yemek tabaklarında yoğun olarak kullanılması, İtalyan
Selim'in İstanbul Selimiye'deki kabrinin dış kaplamaları ve rayındaki harem odalarına kadar {bkz. no. 1 72) her tür saray
formlarına hiç rastlanmaması, müstesna çizimlerin oluşu bol
Şehzade Mehmed'in18 (ölümü 1 543) kabri bu gelenekle yapıl­ yapısı için benzer çiniler büyük miktarlarda sipariş edilmişti.
miktarda görülen ve botanik açıdan da doğru olan, ayrıntılı çi­
mıştır ve kabrin çinileri mükemmellik ve renk uyumu bakımın­ Böylece İznik çömlekleri saraya ait bir çinicilik kimliği kazan­
çeklerin varlığı, bunları yapan ustaların saray sanatlarıyla ve
dan olağanüstü bir denge ve güzellik sergiler. Julian Raby, Ka­ mıştı. Fırınlanma şartlarındaki farklılık da belki »Şam« grubu­
özellikle Kanuni döneminin son bölümdeki modayla (bkz. Di­
nuni'nin Kudüs'teki Hacer-ül Esved camisinde yaptırmış ol­ nun çok renkli çömlekleriyle Ermeni kili kırmızısının aynı fırın­
van-ı Muhibbi, 1 5 66, no. 3 5 ) sürekli ve sıkı bir ilişki içinde ol­
duğu restorasyon çalışmalarının son döneminde İranlı çini larda üretilememesine neden olmuştur. Buna rağmen Rüstem
duklarını göstermektedir. İznik'te çömlekçiliğin çöküş neden­
ustaları kullandığını belirlemiştir. Bundan varılacak sonuç, Paşa grubundaki bazı çinilerde manganez morunun ve hatta ti­
leri nelerdir? Genel kanı, Ermeni kili (kilermeni) denilen özel
İstanbul'daki anıtlarda kullanılmış olan »cuerda seca« çini işçi­ pik »Şam« adaçayı yeşilinin (bu aslında yanlış verilmiş bir isim­
bir toprakla yapılan sıraltı kırmızı rengin kullanıldığı çömlek­
liğinin de Tebriz usulü olabileceğidir. İlginç olan, bu geleneğin dir, zira bazı yeşiller mevimsi değil yaprak yeşilidir) Ermeni kili
lerin bunların yerini almış olmasıdır. Bu özel kil, yaldızlamaya
»Kütahyalı Abraham«ın mavi ve beyazı, »Haliç« stili ve hiç çini kırmızısıyla birlikte kullanıldığı görülür. Fakat önemli olan
zemin olarak kullanılır ve belirli fırınlama teknikleriyle doma­
tes kırmızısına dönüşürdü. Bu son derece zor bir uygulamaydı (fayans) üretmemiş olan »Şam« grubu ile olan rekabete başa­ »Şam« çinilerinin yerine Ermeni kırmızısı olanların moda ol­
rıyla dayanabilmiş olmasıdır. masıydı. Çinilere olan bu aşırı talep ve ustalıklı işçiliğin kolay
ve kabul edilemeyecek kadar yüksek oranda fire verirdi. Ama
205
l
bulunmaması, İznik çömlekçilerinin, »Şam« işi tabak ve çanak­
ların yapımında gerekli standartları tutabilmekteki dikkatle­
rini azaltarak bu yöntemi diğerine feda etti. Bu genel olarak İz­
nik çiniciliğinin durumudur. Çoğunlukla gözden kaçan bir
nokta ise IV. Murad'ın Çin panolarının Ermeni kili kırmızısı
çömleklerinin en mükemmelinden bile belirgin şekilde üstün
olmasıdır. Bu da çini ve çömleğin birarada Osmanlı saray
standartlarına uygun bir düzeyde üretilemeyeceğini gösteren
yeterli bir örnektir.
1 Julian Raby, »Porselen Ticaret Yolları«, Krahi et al. 1986, 5 5 - 63 .
2 Milis 1970, Carswell, Chicago 1985 .
3 Fletcher 1968, 206- 24.
4 Spallanzani 1978, 126.
5 Bu izlenimler, John Carswell ve Helen Philon'un, Atina'daki Be­
naki Müzesindeki geç İslam çömlekleriyle ilgili çalışmalarına çok
şey borçludur.
6 Abel 1930.
7 Helen Philon'un bu çömlekçiyle ilgili gözlemlerine müteşekkiriz.
8 Raby 1976, 149 - 88.
9 Barkan, 1979, 1 87- 280.
10 Cf Raby,1986, 177- 87'deki gözlemler. Raby, büyük bir titizlikle
Uşak halı desenlerinin Fatih Sultan Mehmed (ölümü 1481) Kütüp­
hanesi için yapılan cilt kapaklarına olan etkisini göstermektedir.
11 Riefstahl 1937; Carswell 1978, 269 - 96; id. 1979, 1 5 - 22, id., Chi­
cago 1985 , no. 66, 68.
12 Carswell ve Dowsett 1972; Rogers, Halı 26 (Nisan - Haziran
1985), 50- 57, 92.
13 Geleneksel stilistik kategorilemedeki »Kütahyalı İbrahim«, »Ha­
liç«, »Şam« ve daha eski kaynaklardaki »Rodoslu« oldukça yeter­
sizdir, zira bütün bunların birbirlerini izledikleri kabul edilse de İz­
nik çömlekleriyle ilgili bir kronolojinin bir avuç tarihli parçaya
dayanarak yapılması kesin sonuçlara ulaşabilmek için yeterli değil­
dir. Buna rağmen stillere göre yapılan gruplamalar oldukça homo­
jen olduğundan burada yer verilmiştir. Cf Lane 19 57, 247- 8 1 .
1 4 Şahin 1979 - 80, 2 5 9 - 86.
15 Kurt Erdmann 1959, 144- 5 3 ·
1 6 İstanbul 1983, E. 39·
1 7 Rogers, The Burlington Magazine CXXVll (Mart 1985) 1 3 4 - 45.
1 8 Yenişehirlioğlu 1980, 449 - 56.
19 Sakisian 1939, 959- 63.
206
136 Kalem Kutusu
Tarihi: Onaltıncı yüzyıl başı
Boyutları: 6,3 cm x 29,6 cm x 6 cm
BM, G. 1983. 7, Godman Bequest
Kaynak: Londra 1976, no. n ; Frankfurt 1985, no. 2/3; Washington
1987, no. 168; Cf Chicago 1985, no. 3 6 - 40
Kalem kutusu mavi ve beyaz renktedir. Helezon motifli zemin
üzerine Klıfi taklidi yazılar vardır. Yuvarlanmış iki uç kısımda
arabesk süslemeler görülür. Üst yüzeyde daha çok arabesk mo­
tifler ve Kur'andan bölümler, LXI, 1 3'ün bir kısmı, çocukça bir
(
şekilde yazılmış nakşi yazılar bulunur. Okside olmuş gümüş
kapaklı mürekkep hokkaları, kutuyla birikte şekillendirilmiş­
tir. Menteşeli gümüş kapağı üzerinde Selim tuğrası mühürle
basılmıştır. Bu tabii ki III. Selim'e aittir ( 1 7 8 9 - 1 807) .
Kalem kutusu form olarak kakmalı veya oymalı Mısır, Su­
riye ve Timur dönemi İran'da yapılmış, Osmanlı Türkiye'sinde
bilinmeyen pirinç kalem kutularının taklidi ise de model olarak
erken Ming dönemine ait mavi-beyaz porselen bir örnek kulla­
nılmış ve aynı onun gibi kapaklı olarak üretilmiştir. Şimdi Top­
kapı Sarayı koleksiyonunda böyle bir erken Ming örneği yok­
tur fakat İznik'te yapılmış Örneğin, kırılmış olan orijinali örne­
ğin yerine konmuş olması muhtemeldir.
Onaltıncı yüzyıl Osmanlı Padişahlarının artık piyasada ol­
mayan Yuan ve onbeşinci yüzyıl başı Ming'e olan düşkünlük­
leri, bunları düşmanlarından temin etmekten başka bir çıkar
yol bırakmıyordu. 1 500 yılından sonraki dönemde, çin porse­
lenleri Ortadoğu'da daha çok miktaı:da bulunabiliyordu.
Hatta ihracattan çok Çin'de yaşayan Müslüman halk için
yapılmış, Üzerleri Arapça yazılıları bile vardı. Bu yazılar çok ca­
hilce yazılmışlardı ve okunabilmeleri oldukça güçtü. Bundan
anlaşılabileceği gibi İznik mavi ve beyazı üzerindeki yazıların
çok etkileyici olmamaları, Zhengde ( 1 506-2 1 ) veya Jiajing
( 1 522-66) döneminde yapılmış Çin orijinalleri kopya ederken
amacın doğru belirlenememiş olmasıdır. Fakat aksi durumda,
onaltıncı yüzyıl başları İznik mavi ve beyazındaki süslemelerin
Çin benzeri oldukları belli olmayacaktı.
137 Cami Kandili Bu türde yapılmış kandillerden günümüze kalan on taneden
dördü II. Bayezid'in (ölümü 1 5 I2) kabrindedir. Buradaki ör­
Tarihi: Onaltıncı yüzyıl başı
nek 1 5 7 1'de açılmış olan Sokullu Mehmed Paşa camisindendir.
Yüksekliği: 27,6 cm, çapı (en geniş) 1 8,2 cm
Çinili Köşk 41/2 Sokullu Mehmed Paşa'nın yaptırmış olduğu eserlere bakarak
Kaynak: Washington 1966, no. 262; Washington 1987, no. 166 ve atıf­ bir değerlendirme yapıldığında çok zevkli bir sanatsever ol­
lar duğu görülür. Genel benzerliklere rağmen form, ebad ve süsle­
meleri bakımından büyük farklılıklar gösteren bu on kandilden
Bu cami kandili mavi ve beyaz renklidir. Üçlü noktalardan olu­
hiçbiri diğerinin tıpatıp aynı değildir. Tek ortak noktaları, hep­
şan zemin üzerine boyanmış dilimli madalyonlar,»tabulae an­
sinin üzerinde Müslüman geleneklerine aykırı, yani işlevleriyle
satae«, arabesk tarzda yapılmış sivri uçlu çin bulutları ve yarım
hiçbir bağlantısı olmayan form ve içerikte yazılar bulunması­
palmetlerden oluşur. Boyun ve kulplarda yaldız izleri vardır.
dır. Düğümlü bağlar ve dekoratif uzatmalardan oluşan Klıfi
Boyun ve ayak kısmındaki boğumların üst kısmında içiçe hele­
yazılar çoğunlukla yazı taklidi olarak yapılmış tekrarlanan
zonlar veya zincirler, alt kısmında ise merkezden çevreye uza­
harf gruplarıdır. Nakşl biçimde yazılmış olanlar ise cahil dene­
nan motifler vardır. Madalyonların noktalı zemininin de ol­
cek kadar naif bir şekilde yazılmış, büyük bir olasılıkla Arapça
duğu gibi »tabulae«deki nail nakşl yazılar -Allah Muhammed
bilmeyen çömlekçilerin eseridir. Resim için bkz. sayfa 208.
Ali- ve altındaki zorlukla okunabilen örgülü Klıfi tarzda yazıl­
mış dualar kömür tozu ekilerek kullanılan şablonla yazılmıştır.
207
 138 Cami Kandili düğümlü kompozisyonlarla sivri uçlu bulut motifleri işlenmiş­
tir. Ağız kısmında düğümlü Kufi taklidi bir şekilde birbirinden
Tarihi: Onaltıncı yüzyıl başı ayrılmış üç uzun pano vardır. Buralara şablon kullanarak nail
Yüksekliği: 28,5 cm
nakşl tarzda Kur'andan bir parça yazılmıştır: LXI, r 3 ; »ya Mu­
BM, G. 1983-4; Godman Bequest
Kaynak: Londra r976, no: 409; Fraı\kfurt r985, no. z/7 hammed« ve »Allah, Muhammed, Ali«. Ayağın alt kısmında
bir rozet (gül motifi) vardır.
Bu cami kandilinin üzerine sıraltı tekniğiyle mavi renkte çiçek Üzerinde çok zengin süslemeler bulunan bu cami kandili
tomarları, bantlar, içleri çin bulutu ve bulut şeritleriyle dolu Il.Bayezid'in (ölümü r 5 I2) İstanbul'daki türbesinde bulunan­
karşıtlı düzenlemeyle yarım palmetler, narin bahar dalları ve lardan biridir.

Cami Kandili
Kat. no. r37

208 209
 139 Ayaklı Tas
Tarihi: l 5 5 0-70 civarı
Yüksekliği: 27,3, çapı: 44,1 cm
BM, G. 1983.55, Godman Bequest
Kaynak: Londra 1976, no. 4 1 3

Tasın sır altına yapılmış siyah, kobalt tonları, mor, koyu yeşil
ve turkuvaz renkli süslemeleri vardır. Dışında, altta bol mik­
tarda karmaşık çin lotüsleri, tüylü yapraklar, lale tomurcukları
görülür. İç kısım ise arabesk zemin üzerine uçları sivri, dilimli
madalyonlar ve çevrelerinde erik baharları ve dallarıyla süslen­
miştir. Ortada erik dalları, karanfiller, benekli laleler ve etraf­
larını çeviren sivri uçlu petallerden oluşan bir kompozisyon gö­
rülür. Kenarlarda içleri arabeskle dolu üçgen formlar asılıdır.
Resim için bkz. sayfa 2ıo.

140 Tas
Tarihi: İznik, onaltıncı yüzyıl başı
Yüksekliği: 28,5 cm
BM. G. 1983.8, Godman Bequest Kat. no. 141
Kaynak: Rogers 1983, 23-27; Rogers 1984, Fig. 2

Yüksek ayaklı bu büyük tasın üzerinde sır altına kobalt mavi­

siyle boyanmış stilize çin lotüsleri ve kurbağa yavrusu profilleri
vardır. İç kısımda turkuvaz ve gri renkte çiçekli madalyonlar ve
bol miktarda karmaşık desenler ve tam ortada ağır arabesk
Kat. no. 139 motifler vardır. Osmanlı İmparatorluğu'nun Balkan eyaletle­
Kat. no. 140
rinden gelmiş onaltıncı yüzyıla ait gümüş şişelerdekilere benze­
yen yarım palmetler, ondördüncü yüzyıl Suriye ve Mısır kak­
malı pirinç kaselerindeki yüzen balıkları bilhassa hatırlatacak
şekilde yapılmıştır. Benzer süslemeleri olan tepesi kesilmiş
mavi beyaz bir şişe, (şimdi Kuveyt'te özel bir koleksiyondadır)
bununla beraber yapılmış bir parça olabilir.
Il.Bayazid Hazinesinin 1 505 (TKSA D4) tarihli demirbaş
listesinin bir bölümünde onbir adet ayak tasından söz edilir.
Bunlar ayak yıkamak için kullanılan taslardır. Teknik mükem­
meliyetine bakılacak olursa bu tasın saraya ait olma ihtimali
çok yüksektir fakat süslemeleri, Bayazid'in demirbaş listesinde
yazan tarihten ileri aşamadadır. Resim için bkz. sayfa 2ıo.
141 Tabak
Tarihi: Onaltıncı yüzyıl sonu
Çapı: 36,5 cm, yüksekliği: 9,4 cm
Çinili Köşk 41/r 5 5
Kaynak: İstanbul 1983, E. 33; Londra 1984, Fig. ı6p-b; Chicago
1985, no. 22; Washington 1987, no. 170
Mavi beyaz bu çukur tabağın kenarları dilimlidir. İç yüzeyi er­
ken Ming devri örneklerine benzeyen lotüs ve şakayık desenle­
riyle süslenmiştir.
İznik tabaklarının çoğundaki dikey aksın aksine burada sa­
natçı ortadan dışa açılan bir düzenleme kullanmıştır. Bu de­
sende mükemmel bir simetri yoktur. Tabağın ortasında Çin
zevkinin tercih ettiği altı, sekiz veya oniki çiçekli dal yerine
onüç tane vardır.
Yakın Doğu ve Osmanlı zevki sadece Yuan ve erken Ming
dönemi Çin mavi ve beyazını tercih ediyordu. Öyle ki, onbe­
şinci yüzyıl sonlarında Çinliler ihracat amacıyla eskilerin tak­
lidi yeni porselenler ürettiler. Topkapı Sarayında bunlardan bol
bol görmek mümkündür. Çin porselenlerinin İznik'te yapılan
taklitleri şakayık demetli ve asma desenli erken Ming tabakla­
rına bağlı kalmıştır. Onaltıncı yüzyılda Yakındoğu'da, saray­
larda erken dönem Ming desenli Çin porseleni yemek takımları
kullanmak hala yaygındı. Bu İznik taklitleri ya saraya gereken
daha büyük servis tabakları için (örneğin ı 5 82'de IIl.Murad'ın
oğullarının sünnet düğününde İznik çömlekleri sarayın porse­
lenlerine ek olarak satın alınmıştı) veya Çin orijinallerini satın
alacak fırsat veya olanağı olmayan daha geniş bir alıcı kitlesine
hitab etmek üzere üretilirdi. Bu bir anlamda orijinal Çin motif­
lerinin serbestçe taklit edilmelerini açıklayabilir.

211
 1
142 Tabak
145 Şişe ..

Tarihi: Onaltıncı yüzyıl

Yüksekliği: 7,6 cm, Çapı : 38,9 cm
BM, G. r983.33, Godman Bequest
Kaynak: Rogers r985 a, Fig. n; Washington r987, no. r 8 r
B u tabakta sır altı olarak siyah, soluk kobalt, adaçayı yeşili ve
manganez renklerinde çizilmiş Ming mavi ve beyaz porselen
motifleri vardır. Tabağın çukurundaki on ince dal, yassı dilimli
kenardaki yoğun ve dalgalı motiflerle çok iyi bir denge yarat­
mıştır. Ortada Ming orijinalindeki, merkezden dışarı doğru çı­
kan motifler İznik ekolünün favori desenlerinden olan yapraklı
yeşillikten çıkan çiçekli dallara dönüşmüştür. Resim için bkz.
sayfa 205.
143 Tabak
Tarihi: Onaltıncı yüzyıl
Çapı: 42,5 cm
BM, OA r969 7-2ı.r, Brooke Sewel Bequest
Kaynak: Rogers r98 5 a, Fig. 9
Dilimli kenarları olan bu tabağın sır altına, kobaltla dalga ve
kaya motifleri yapılmıştır. Kenarda triglifler vardır. Ortada ise
dikey bir aksa göre yapılmış erken Ming örnekleri taklidi Çin
Kat. no. r43 kompozisyonları yer alır.
Kat. no. r44
İznik veya kütühya
Yüksekliği« 43 ' 5 cm
BM, OA. 7 8 . I 2 - 30. s r91 Henderspn Bequest, Uzman ve Koleksiyoncu
Eugene Piot tarafından Italya'da ele geçirilmiştir
Kaynak: Carswell r982, p. 73; İstanbu l r983, E. 4r; Rogers 198 5 C,
5 3 ; Washington 1987, no. r78
Haliç tarzında yapılmış bu şişenin alt kısmı armut şeklindedir,
ortası boğumlu zarif bir boynu ve genişleyen bir ağzı vardır.
Süslemeleri sır altına yapılmış kobalt ve turkuvaz renkli hele­
zon şeklinde bahar dalları, baklava şeklinde panolar, yarım
palmetler ve gölge için kullanılmış ince çizgilerden oluşur. Bo­
yun ve gövde arasındaki çok belirgin süsleme farkı büyük olası­
lıkla kasten altın bir çerçeveye yer bırakmak için yapılmıştır.
Bu türde mavinin iki ayrı tonuyla süslenmiş tek bir çini par­
çası vardı (Berlin-Dahlem, Museum für Islamische Kunst,
ı . 5 614). »Tondini«, kapaklı ibrikler ve Bolonya'daki Museo
Civico'daki oenochoe dahil diğer »Haliç« parçalar gibi bu şişe
de İtalyan formundadır ve Venedik camlarının taklididir. Dö­
nemin ( 1 52 5 - 46) Venedik » maiolica«larında bulunan ve »Ha­
liç« çömleklerinden türediği de düşünülen helezoni kıvrımlar,
bunların çoğunlukla ihracat için yapılmış olduklarının bir gös­
tergesidir.
Ermenice 978/ 1 5 29 tarihli »Haliç« stili çini şişede (BM, G .
1 9 8 3 . 1 6) sır altındaki Ermenice yazılar, bunun Kütahya'da
yapıldığına dair bir işaret sayılsa da, bir istisana olabilir. Yeşi­
limsi siyah ve hatta sır altı kırmızı süslemeli parçalardan anla­
şıldığı kadarıyla Haliç stili çanak çömlek yapımı aralarla de­
_,
vam ederek onaltıncı yüzyıl sonlarına kadar sürmüştür.
/ ·

144 Tabak
Tarihi: I 5 30 civarı
Çapı: 33 cm
BM, OA 87.6-r7.9, Sir Augustus Wollaston Franks'ın armağanı 146 Yedi Altıgen Çini
Kenarı dilimli bu tabak Haliç ekolüne aittir. Sır altına, parlak Tarihi: I 5 2 5 - 50 civarı
Çapı (ortalama) r7,5 - r 8,5 cm
kobaltla dalgalı kenar süsü ve ortaya sivri uçlu motifleri çevre­
Çinili Köşk 4r/ s r 5 ve 4rlII2r; r943'te satın alınmış
lenmiş yoğun bulut şeritleri kartuşlar ve dönen rozetler yapıl­ Kaynak: Paris r977, no. 588; İstanbul r983, E. 44; Washington 1987,
mıştır. Tabağın alt kısmında altı küçük helezon vardır. no. r 8o ve atıflar

Çiniler sıraltı kobalt ve turkuvaz boyalıdır. Desenler altı köşeli

yıldız motifi üzerinde serbest çalışmalardır (üst sağdakinde
açık olarak görülür). Zemin yarım palmetler, çin işi lotüsler,
ortada küçük bir yıldız ve çevresinde tüylü yarım lotüslerle
( 1 5 8 ve 1 5 9 numaralardaki çinilerin ortalarındaki madalyon­
larla aralarında benzerlik vardır) süslenmiştir. Çiniler kesilmiş
olmalarına rağmen eski şekillerini korumuş durumdadırlar.
Büyük olasılıkla aralarına düz veya yaldızlı üçgen çiniler yerleş­
tirilebilmesi için bu kesme işlemi yapılmıştır.
Topakapı Sarayı'nın Sünnet Odası fasadında bu çinelerden
bir gurup yerleştirilmiş biçimde durmaktadır.

212
213
 T
147 Geniş Ağızlı Sürahi
Tarihi: l 5 50-70 civarı
Yüksekliği: 3 3 ' 5 cm
BM, OA 78. 1 2 - 30. 5 1 3 Henderson Bequest
Kaynak: Washington 1987, no. 1 8 3
Bu sürahi sır altında mavi, siyah, turkuvz, yeşil, soluk manga­
nez moru renkleriyle yapılmış karışık çin lotüsleri, rozetler,
tüylü yapraklar ve bulut fiyonkları, ayak ve ağız kısmında ise
frizlerle süslenmiştir. Boyunda aynı motifler çok daha sıkışık ve
yoğun bir şekilde işlenmiştir.
İlginçtir ki, Kütahyalı Abraham ve Haliç işi olan erken dö­
nem mavi ve beyaz örnekler çok başarılı form ve süslemeler ser­
' .
gilerken »Şam« ve »Ermeni Kili« kırmızı olanlar sayıca az ve
özensiz bir şekilde süslenmiştir. Bu parça önemli bir istisnadır
(resim soldaki sayfada) .
148 Tabak
Tarihi: 1 5 50-70 civarı
Yüksekliği: 7 cm, çapı: 38,8 cm
BM, G. 1983.48, Godman Bequest
Kaynak: Rogers 198 5 a, Şekil 4; Washington 1987, no. 186
Kenarları dilimli olan bu tabağın ortasında, siyah, kobalt, tur­
kuvaz, manganez moru ve yeşil renkle yapılmış bir çift kabuklu
nar, onları çevreleyen yeşillikler içinden çıkan gentiyana dal­
ları, stiliz güller vardır.
Tabağın zeminini oluşturan erik dalları, diğer çiçekler, tüy­
lü yapraklar ve çin bulutları, bütün kompozisyona kalabalık ve
dolu bir etki vermeksizin, dönen bir görünüm vermektedir.
Bazı Uşak halılarının kenarlarında görülen lir şeklindeki kala­
balık motifli çin bulutları, bu tabağın kenarlarında da işlenmiş
olmasına rağmen boğuk bir etki bırakmamaktadır. Gentiyana­
lar onaltıncı yüzyılda ne Türkiye'de ne de Avrupa'da yetişen
bitkiler olmasına rağmen bu tabakta yapraklarının altındaki
tomurcuklarla beklenmeyecek kadar ayrıntılı ve doğru botanik
bir gözlem sergilenmektedir (resim üstte) .
215
149 Tabak 150 Tabak 151 Tabak · 152 Tabak
Tarihi: 1 5 5 0 -70 civarı Tarihi: 15 5 0 -70 civarı Tarihi: 15 5 0 -70 civarı Tarihi: l 5 50-70 civarı
Çapı: 39 cm Yüksekliği: 6,5 cm, çapı: 38,J cm Çapı: 38,5 cm Yüksekliği: 5,5 cm, çapı: 39 cm
BM, G. 1983.32, Godman Bequest BM, OA 7 8 . 1 2 - 30. 5 3 1, Henderson Bequest BM, G. 1983. 37, Godman Bequest BM, OA 78.12-30.5 30, Henderson Bequest
Kaynak: Rogers 198 5 a, Şekil 7 Kaynak: Londra 1983, no. 1 1 2 Kaynak: Rogers 1985 a, Şekil 2 3
Kenarları dilimli bu tabak, sır altında grimsi yeşil, siyah, ko­
Tabak sır altına kobalt zemin üzerine yapılmış siyah ve turku­ Kenarı dilimli b u tabak, sır altına yapılmış siyah, turkuvaz ve Kenarları dilimli bu tabak; kobalt, adaçayı yeşili v e turkuvaz balt, turkuvaz ve soluk manganez moru renkleriyle desenlen­
vaz renkte nar motifleri, ince erik dalları, laleler, margaritler ve kobalt rengi kabuklu nar dalları, tüylü yapraklar, stilize gül renkli stilize çin lotüsü dalları, rozetler, gül goncaları ve yeşil­ miştir. Kenar çerçevesinde kobalt zemin üzerine yaprak küme­
tüylü yapraklarla süslenmiştir. Dal ve çiçek sapları alttan kur­ goncaları, papatyalar ve ortada yeşillikler içinden çıkan uçla­ liklerden çıkan tüylü yaprak kompzisyonları ile süslenmiştir. leri ve çiçek demetleri vardır. Tabağın çukuru dahil kalan alan
deleye benzer bir çin bulutu motifiyle bağlanmıştır. Ortadaki rında gül goncaları olan kabuklu enginar çiçekleriyle süslen­ Desen tabağın tüm yüzünü kaplar. Bu 206 no.'daki kumaş de­ içleri boş karmaşık çin lotüsleri, gül goncaları, karışık tüylü
desenin bütün alanı kapladığı İznik tabakları çok az bulunur ve miştir. seninin önemli ölçüde basitleştirilmiş bir şeklidir. yapraklar, yarım rozetler ve kenarı tırtıllı yaprakların arasın­
bunlar sadece »Şam« grubunda görülür.
dan çıkan lalelerle süslenmiştir. Bunların altında kalan siyah çi­
zim yer yer görünmektedir.

216
1
,,

217
 1
"

153 Tabak 154 Tabak

Tarihi: ı 5 50-70 civarı
Çapı: 3 5,9 cm
BM, G. 1 9 8 3 . 39, Godman Bequest
Kaynak: Rogers 198 5 a, Şekil 5
Tabağın kenarları sır altına yapılmış, siyah, kobalt tonları ve
kahverengi (büyük ihtimalle yanlış fırınlanmış adaçayı yeşili)
dalga ve kaya desenleri, ortası ise stilize çin lotüs çiçeklerinden
oluşan zemin üzerine kıvrımlı bulut kümesi kompozisyonu ile
süslenmiştir.
Tarihi: l 5 50-70 civarı
Çapı: 34,8 cm, yüksekliği: 5,5 cm
BM, G. 1983.52, Godman Bequest
Kaynak: Lane 1957; Rogers 1984; Rogers 1985 a; Washington 1987,
no. 175
Kenarları dilimli bu tabak, sır altına yapılmış kobalt ve turku­
vaz renkli, kenarlarda pano desenli, ortada ise çin bulutları ve
ince çiçekli dallar ile süslenmiştir. Ortada ayrıca, içlerinde sti­
lize çiçekler olan, çanak veya tepsi içine yerleştirilmiş vazolar
ve dilimli bir çerçeve içinde stilize sümbül motifleri ve çin bulut­
ları vardır.
Bulut ve kurbağa yavrularına benzeyen kıvrık yaprak kü­
meleri onaltıncı yüzyıl başı mavi beyaz çinilerin etkisiyle
l 5 60-7o'lerde üretilmiş İznik çömleklerinde sıklıkla görülen
süsleme motifleridir. Doğal görünümlerinden çok uzak çiçek
desenlerindeki bazı saplar kompozisyona uyabilmeleri için kı­
rık olarak resmedilmiştir. Bu yaklaşım l 5 60-7o'lerde yapılmış,
çiçek desenli, Ermeni Kili kırmızısı tabaklarda görülen tipik bir
özelliktir. Ortadaki büyük ihtimalle ithal malı bir Venedik ca­
mının kopyası olan vazo, aynı yıllarda basılmış resimli İtalyan
çiçek kitaplarını etkilemiştir. Bundan anlaşılacağı gibi İznik
mavi ve turkuvaz çömlekleri ( ki bunlar Kütahyalı Abraham
gurubunun devamıdır), onaltıncı yüzyılın büyük bir kısmında
cazibesini korumuştur.
155 Tabak 156 Tabak
Tarihi: ı 5 50-70 civarı Tarihi: 15 5 0 -70 civarı
Çapı: 3 5 , 5 cm Çapı: 36,ı. cm
BM, G. 1983.46, Godman Bequest BM, G. 1983.49, Godman Bequest
Kaynak: Rogers 198 5 a, Şekil 24 Kaynak: Rogers l 9 8 5 a, Şekil ı 9
Kenarları dilimli bu tabağın ortasında yeşillikler içinden çıkan Dilimli kenarları olan bu tabak sır altına yapılmış siyah, kobalt
sümbül, tüylü yapraklar, çin lotüsleri ile çevrelenmiş bir nar­ tonları, turkuvaz, adaçayı yeşili ve manganez moru, yeşillikler
enginar motifi vardır. Süslemeler sır altı tekniği ile siyah, kobal­ içinden çıkan sümbül dalları, stilize güller, laleler ve başka çi­
tın tonları, turkuvaz, adaçayı yeşili ve manganez moru kullana­ çeklerle çevrilmiş karmaşık, tüylü lotüs motifiyle süslenmiştir.
rak yapılmıştır. Kenar suyu tüy gibi triglifleri olan dalga ve Kenarlarında ise kuş tüyüne benzer trigliflerle zenginleştirilmiş
kaya desenleriyle yapılmıştır. dalga ve kaya kümeleri yer almaktadır.
Enginar motifinin İtalyan Venedik kadifelerindeki »ferron­ Doğal çiçek süsleme motiflerinde Muskari, Celosia Cri­
nerie« deseninden alıntı olduğu açıktır. Desen tüm olarak stata, l 5 50 yıllarında Avrupa bahçelerinde ekilmeye başlanan
no. l 69'dakinin daha gelişmişidir. horozibiği kullanılmıştır. Victoria ve Albert Museum'da (Sal­
ting Bequest, C. 1 1 94-1 9 1 0) buna çok benzer, büyük olasılıkla
'j aynı ustanın elinden çıkma bir tabak vardır.

218 219
 I'

157 Cami Kandili

Tarihi: 956/r549
Kudüs'teki Hacer-ül Esved'den
Yüksekliği: 3 8, 5 cm
BM, OA 87. 5-r6.1 C. Drury Fortnuin'un armağarn
Kaynak: Fortnum 1 869, 3 87-97

Cami kandilinde sır altı süslemeleri siyah kobalt ve turkuvazla

yazılmış, boyun ve alt bölümdeki besmele ve hadis dizeleri, bel
kısmında ise Kur'andan ayetler, çin bulutları ve arabeskli üçgen
panolardan oluşur. Kırık olan alt bölümde cahil bir el tarafın­
dan yazılmış yazının parçaları gözükmektedir: (sic) -»ol: derya
(okunamayan bir kelime) kim İznik'te: Eşrefzade'dir: Fi sene
9 5 6 (sayıyla) fi şehr-i Cumazil: Üla nakkaş aMakir al-hakir
Musll« (Kadiri Mistik Abdullah-ı Rumi, 874/I469-7o'te İz­
nik'te ölmüş olma ihtimali vardır). British Museum'da bu cami
kandilinin kesilmiş ve yazısız bir başka modeli vardır
(G. r 9 8 3 . 5 7) .
! .Cumada 9 5 6/Haziran 1 5 49 tarihi, İznik çömlekçiliğinde
Şam stilinin bitişi olarak kabul edilmekte ve aynı zamanda Ka­
nuni'nin Kudüs' deki Haram el Şerif' de yaptırttığı restorasyon­
ların son dönemiyle çakışmaktadır. Fakat ustanın (o bir çöm­
lekçi değil dekoratördü) imzasının içerdiği Harem el Şerif'e
değil II.Bayezid'in kızlarından biri olan Mükrime Hatun
(ölümü 932/ 1 5 1 7- 1 8) tarafından İznik'te kurulup bağışlanmış
Eşrefzade türbesine ithaftır. Evliya Çelebi, Eşrefzade'den onye­
dinci yüzyılın ortalarındaki İznik çömlekçilerinin hamisi ola­
rak söz eder. Buna rağmen saraya ait bir vakıf olmasından
ötürü bu türbeye önemli ziyaretçiler tarafından cami kandili 158 Tabak
!
,,
1 gibi çeşitli hediye ve bağışlar sürekli yapılmıştır. Fakat sözü edi­
Tarihi: Onaltıncı yüzyıl ikinci yarısı
len kandilin Kudüs'e nasıl vardığı bilinmemektedir. Çapı: 42,5 cm, yüksekliği: 9 cm
Bu iki kandilin bel bölümündeki dikkatle yazılmış yazılar, TKS r 5/6086
alanı dikey ve yatay olarak kaplayacak zarif bir şekilde yerleşti­ Kaynak: Raby ve Yücel 1983, 3 8 - 48; Washington 1987, no. 163

rilmiştir. Bu yazının bir kaligrafi ustasının, kandilin yapıldığı

Dilimli kenarları olan bu tabağın kıvrımlı hurma yaprakları,
sırada hazırladığı bir şablonla yazılmış olma ihtimali çok kuv­
stilize çin işi bulut kümeleri içeren rölyefli kenar oymaları var­
vetlidir. Zira üzerinde yazı yazılacak eserin tam boyutlarının
dır. Ortasında ise aynı teknikle yapılmış bir altıgen içinde lotüs
yazının oturabilmesi için, fırınlamadan önce bilinmesi gereki­
motifleri vardır. Bu desen çok kırılmış, mat, soluk mavi beyaz
yordu (resim soldaki sayfada).
bir sırın altın yapılmış bir çini deseninden etkilenilerek oluştu­
rulmuştur.
Kenardaki hurma yaprakları, British Museum ve Lizbon' -
daki Gülbenkyan Müzesinde Örnekleri olan, onyedinci yüzyıl
sonlarına kadar devam etmiş Ermeni Kili kırmızı tabakların
belirgin bir özelliğidir.
Zehirin varlığını ortaya çıkardığına inanılan Çin Seladonla­
rının yerine yapılmış bu »yeşil« tabak çanağa ilk kez onaltıncı
yüzyıl sonu, onyedinci yüzyıl başına ait envanterler ve resmi ev­
raklarda rastlanmaktadır. Bu yazılarda hem yeşil (Arap kay­
naklarındaki akdar) hem beyaz (abyad) kap-kacaktan söz edil­
mektedir. Bunların sarayda kullanılamaycak kadar düşük kali­
teli diğer tek renkliler, mavi, somon pembesi, koyu kırmızı
veya eflatun kap-kacakla aynı sırada üretilmiş olma ihtimalleri
vardır. Ortadaki altıgenin uyumsuz bir şekilde alınmış olduğu
çini deseni iyi bilinen bir İznik motifinin (bkz. 1 46) değişik bir
düzenlemesidir. Buna en yakın örnek karışık çiçek desenli ve
kenar süsü hemen hemen aynı olan, l 5 50 civarı veya daha son­
raki yıllara ait »Şam« işi bir çini tabaktır (no. 1 59).

221
159 Düz Tabak
Tarihi: 1 5 50-70 civarı
Çapı: 32,2 cm
BM: G. 1983.47, Godman Bequest
Kaynak: Cf Raby ve Yücel 1983, 3 3 - 48
Kenarı kıvrımlı olan bu düz tabak gri, kobalt mavisi ve turku­
vaza boyanmış ve sırlanmıştır. İçindeki altıgen sivri uçlu oval
madalyon, stilize lotus çiçekleri ile bezenmiş olup baklava fi­
gürlü bir bordüre sahiptir. Çevresi finyaller ile süslenmiştir. Söz
konusu desen çivilerden alıntı olmasına karşın finyaller yeşi­
limsi beyaz İznik tabaklarında görülenlerin aynıdır (no. 1 5 8) .
Desen seçimi uygun olmamasına karşın tabağın apresi British
Museum ve Lizbon'daki Gülbenkyan Müzesinde bulunan bu
boyut ve şekildeki tabaklar mükemmel ve en iyi kalitedir.
1 60 Cami Kandili
Tarihi: ı 507 civarı
Yüksekliği: 47,5 cm
Çinili Köşk 41/16
Kaynak: Kühnel 1938, pi. 36; İstanbul 1983, E. 1 54; Washington 1987,
no. 195
Oyuk altlı büyük kandil siyah zemin üzerine kobalt, kiremit
kırmızısı ve turkuvaz sıraltı boyanmıştır. Bileşik çin lotüsler ve
yine tomurcuk ve tüylü yaprak bileşik motifleri vardır. Ara­
sında dağınık tomurcuk ve yapraklar olan, boyun kısmındaki
beyaz bırakılmış »şehade« yazısı, görüldüğü gibi usta bir hatta­
tın çizgisidir. Mevcut üç kulbun aralarında, ortasında sekiz
yapraklı bir çiçek bulunan siyah arabeskli belirgin kabartmalar
vardır.
Bu kandil İstanbul Kadırga Limanındaki Sokullu Mehmed
Paşa camisinden olup, anlaşıldığı kadarıyla caminin 979/ 1 5 71-
72'deki açılışında hediye edilmiştir. Şimdi Victoria Albert Mü­
zesinde bulunan ve Süleymaniye camisinden gelme - caminin
açılışında hediye edilmiş - diğer bir görkemli kandil gibi, bu
kandilin de biçiminin açıklaması yoktur. Asılması düşünül­
düğü halde ayakta durmaya uygun olarak yapılması, Suriye
veya Mısır Memluk uygulamasıdır. Fakat üzerindeki kabart­
maların ne kaynağı ne de amacı anlaşılmıştır. Olağanüstü
Özenli desenleri ve bunların uygulanışı, Sokullu Mehmed Paşa
camisinin içini süsleyen meşhur çinilerle uyum gösterir. Resim
için bkz. sayfa 63.
161 Tabak 1 62 Tabak
Tarihi: 1 560 civarı Tarihi: 16. yüzyıl sonları
Çapı: 30,8 cm Çapı: 35 cm
BM, G. 1983 .97, Godman Bequest BM. OA 7 8 . 1 2 - 30.481 Handerson Bequest
Kaynak: Rogers, 198 5 a, Fig. 8
Kenarı düz olan bu tabak siyah, kobalt, kiremit rengi ve yeşi­
Kenarları dilimli olan bu tabak sıraltı siyah, kobalt mavisi, tur­ limsi turkuvaz renklerle boyanmıştır ve üstünde bir buket, çi­
kuvaz ve kiremit renklerle boyanmıştır. Kenarları dalgalı toplu çek açmış erik dalı ve yapraklı bir öbekten çıkan çeşitli lale mo­
süslerle benzenmiş olup, ortadaki çin lotüsü dal ve yapraklarla tifleri vardır. Kenarına bir çizgi halinde bant geçirilmiştir.
çevrelenip, simetrik olarak dağıtılmış lotüs ve tomurcuk de­
metleri ile takviye edilmiştir. Tomurcukların altında bulunan
yapraklı buketin dibinde kökü çağıştıran ekler vardır. Lotüs çi­
çeklerinin bu kullanımı erken Ming dönemi mavi-beyazlarını
hatırlatır. Ermeni kili kırmızısı grubun eserlerindeki genel eğili­
min bir örneği olan desen, lotüslü tabakların daha sade ve kaba
bir türüdür. Özellikle geniş kenar, bordürsüz düşünülebilecek
iç kompozisyon için oldukça kaba ve gereksizdir.
163 Cami Kandili 1 64 Tabak
Tarihi: 1 5 60 - 80 civarı Tarihi:1560-80 civarı
Yüksekliği: 34 cm Çapı: 32,5 cm
BM, G. 1983. 122 Godman Bequest BM, G. 1983. 100 Godman Bequest
Kaynak: Rogers 1985 Kaynak: Rogers 1985

Kubbe kandili sıraltı grimsi mavi üzerine şablonla yapılmış ma­
dalyonlar ve rozetlerle süslenmiştir. Şablonlu madalynonlar
altılı yıldızlar ile dantel gibi işlenmiştir. Kenarında ve boyun
kısmında zincir biçiminde ve çiçeklerle süslü bir bant vardır.
Kulpları alışılageldiği gibi yılan karnı gibidir. Alt kısmı ise çok
renkli rozet şeklindedir.
Kenarları alçak olan bu tabak sıraltı boyanmıştır. Siyah, kobalt
mavisi ve kiremit renklerde sekiz taç yapraklı bir gül ve ortada
yedi taçyapraklı bir yıldızçiçeği çizilmiştir. Tabağın kenarın­
daki açılı zincir band, tabağın kendi şekli gibi madeni eşya süs­
lemesini andırır. Ortasında bulunan gül deseni, onaltıncı yüzyıl
sonlarındaki bazı Bursa ipeklilerinde görülür (resim sağdaki
sayfada).

1 65 Tabak
'farihi: Onaltıncı yüzyıl sonları
Çapı: 29,J cm
BM, OA 78.12- 30-486, Handersen Bequest

Kenarları eğimli çukur tabak sıraltı boyanmıştır. Siyah, kobalt

mavisi, bakır yeşili ve mat kiremit rengi kullanılmıştır. Yap­
raklı bir lotüs, sapları tepede kıvrılan siınetr_ik yapraklar,
puanlı laleler ve yapraklı öbekten yükselen karanfillerle takviye
edilmiştir. Her iki yanda da yarım bulutlar vardır (resim sağ­
daki sayfada).

22 4
·ı
166 Şişe
Tarihi: Onaltıncı yüzyıl sonları
Yüksekliği: 28,5 cm
BM, OA 78. 1 2 - 3 0.466, Handerson Bequest
Kaynak: Londra 1976, no. 418; Londra 1983, no. 138
Şişe sıraltı siyah kobalt mavisi, yeşilimsi turkuvaz ve mat kire­
mit rengi ile boyanmış olup üzerinde şeritler, üçlü benekler ve
yivli süsler ile kavisler vardır. Yaldızlı bakır çıkıntılar daha son­
raki dönemlere, büyük bir olasılıkla da Osmanlı dönemine ait­
tir (resim soldaki sayfada) .
1 67 Tabak
Tarihi: 1 5 60 sonrası
Yüksekliği: 6,5 cm, çapı: 29,8 cm
BM, OA 7 8 . 1 2 - 30.502, Handerson Bequest
Kaynak: Londra 198 3 b, no. 142; Washington 1987, no. 1 89
Kenarları dilimli bu tabak siyah, kobalt mavisi, turkuvaz ve so­
luk kırmızıya boyanıp sırlanmıştır. Tabağın ortasında bir lotüs
çiçeği vardır ve bu çiçek, ortalarında yarım tomurcuklar olan
yapraklar ile çevrelenmiştir. Dikey olmayan bu kompozisyon
menekşe ve yarım tomurcuklu daha küçük yapraklardan olu­
şan bir demetten çıkmaktadır. Geniş kenarı oldukça stilize dal­
galı toplu süslerle bezenmiştir. Yaprakların gölgelenmesi ve da­
marlanması »Saz« stilinde yapılmış gibi görünse de tabak as­
lında »Şam« grubunda yer alan ve daha iyi tasarlanmış tabakla­
rın bir türüdür.
Söz konusu tabaktaki kalabalık kompoziyon ve serbest
tarz, tuğla talebinin arttığı r 5 60 - 80 yıllarındaki kiremit rengi
İznik eserlerinin tipik bir örneğidir.
227
 •,
T 1 69 Kapaklı Kase
Tarihi: Onaltıncı yüzyıl sonları
170 Kapaklı Şarap Kasesi
Tarihi: Onaltıncı yüzyıl sonları
Yüksekliği: 22,5 cm Yüksekliği: 36 cm
BM, FB Is. 5, Bequest of Sir Augusrus Wollaston Franks BM, G. r 9 8 3 . 1 39, Godman Bequest
Kaynak: Washington i987, no. r97 Kaynak: Ali Nehad Tarlan, Hayali Bey Divanı (İstanbul, r945); r a
" .
r966- 67, 224; Rogers r984, Fig. 5
Desen ve yapılış olarak kapaklı İznik formları (testi, kapaklı
kase ya da Humpen) genellikle tabaklardan daha az özenle Bu kase siyah kıvrımlı zemin üzerine kobalt mavisi, yeşilimsi
yapılmıştır. turkuvaz ve kiremit rengindeki çiçek ve yapraklar ile bezenip
Resimde görülen parçada basitleştirilmiş bir düzenleme var­ sırlanmıştır. Kasenin kapağında ve ayağında bir sayfadan ko­
dır ve kasenin sıraltı renkleri yer yer akmıştır. Bu gurupta yera­ parılıp yapıştırılmışçasına serbest nesralik tarzında yazılmış
lan eserlerin onyedinci yüzyılda Padua'nın » Condiana« eserle­ dörtlükler bulunmaktadır. Bu dörtlükler Kanuni'nin en beğen­
rinde ve Kuzey İtalya'daki diğer fırınlarda sık sık taklitleri diği şairlerden Hayall'nin ( 1 5 56) çok tanınmış bir gazeli ile sar­
yapılmıştır. hoşluğu ile ünlü Revanl'nin (930/1 5 24) içkiyi ve baharın geli­
şini öven bir gazelinden alınmıştır. Bu tür yazılı İznik kaplarına
ender olarak rastlanır ve söz konusu kasenin kalitesi çok iyi ol­
mamasına karşın şiirlerin Kamıni'nin en beğendiği şairlerden
seçilmiş olması onun zaferlerle dolu dönemini çağrıştırmakta­
dır.

168 İkili Tabak

Tarihi: Onaltıncı yüzyıl sonları
Çapı: 30,5 cm, 29, 5 cm
British Museum, OA 7 8 . r 2 - 30. 500-1, Handerson Bequest mirası

Kenarları köşeli olan her iki tabak siyah, kobalt mavisi, yeşi­
limsi turkuvaz ve Ermeni kili kırmızısına boyanmış, çok renkli
trigliflerden oluşan süslemeler ile bezenmiştir. Tabaklardan bi­
rinin üzerinde kıvrılmış bir yaprak ve goncalardan oluşan ve
stilize edilmiş bir çift gül ile süslenmiş lotüs dalı ve yaprağı var­
dır. Diğer tabakta ise seyrek bir çiçek demeti ile süslenmiş ben­
zer bir lotüs ve yapraklı dalı vardır. Ortasında çiçek bulunan
yaprakların herbiri kase şekline dönüştürülmüş demetlerden
çıkmaktadır.

228
171 Küresel Asılı Eleman
Tarihi: 1560- 80 civarı
Yüksekliği: 24,5 cm
BM. G. 1983. 120 Godman Bequest
Kaynak: Rogers 1985 b, Fig. 7, 7 a ; Washington 1987, no. 196
Süsün alt yarım küresi sıraltı siyah, turkuvaz, kobalt mavisi ve
kiremit rengi boyanmış olup, stilize çin lotüs çiçekleri, genişle­
yen hale şeklinde yarım palmetlerle bezenmiştir. ·
Osmanlılarda »yumurta« diye adlandırılan ve çok çeşitli
malzemelerden yapılan bu süslerin genellikle Memluk kubbe
kandillerinin üstüne asılan küresel cam süslerin bir türü olduğu
ileri sürülmektedir. Osmanlı camilerindeki büyük döküm lam­
balıklar, Üzerlerine kandil ve kürelerin asılabilmesi için çok al­
çak idiler. Bu yüzden kullanım alanları oldukça belirsizdir.
ili. Selim'in Ayasofya'daki türbesini açılışından hemen sonra
ziyaret eden ( 1 574) Gerlach ince ipek iplere asılmış olan cam
süslerden bahseder. Küresel süslerin bir işlevinin kandillerdeki
yağı içen fareleri engellemek olduğu söylenebilirse de gerçek
kullanım nedenlerinin bu sözü edilen olabilmesi muhtemel de­
ğildir. Resim için bkz. sayfa 6 5 .
172 Çini Pano
Tarihi: 982/1574-75
T
Boyutları: 2 1 8 cm x 122 cm
TKS 8/1067
Kaynak: İstanbul 1983, E. 157; Washington 1987, no. 210
III. Murad tarafından 982iı 574-75 'te restore edilen Topkapı
Sarayı Haremindeki Sultan'a ait hamanın bitişiğinde bulunan
odada yer alan çini pano siyah, turkuvaz, kobalt mavisi, mor,
mavimsi yeşil ve kiremit rengine boyanmıştır. Bu pano sümbül
demetleri, laleler ve yaprak buketlerinden çıkan karanfiller ile
bezenmiştir. Bordürleri seyrek figürlerden oluşan yastık şeklin­
deki motiflerle bezenmiştir.Köşelerde ise bulut süslemeleri var­
dır. Üst kısımda da 9 32'de hamam çatısının tamamlanmasını
belgeleyen iki İran nestalik panosu yer alır. Söz konusu desen
Süleymaniye'nin ( 1 5 57) kıble duvarındaki çiçek süslü pano ve
gene Süleymaniye'deki Hürrem Sultan türbesinin (ı 5 5 8) reva­
ğındaki çiçek süslü panolar ile Rüstem Paşa camisinin ( 1 561)
cephesindeki panoların basitleştirilmiş halidir. Erik dalı desenli
panolar ilk defa 9 5 3/r546 -47 tarihinde yazılmış olan Karahi­
sad Kur'anının tezhipli panolarında görülmektedir. Ancak
daha geniş olan çini panolar daha fazla detay bulunmasına ola­
nak sağlamaktadır. Çiçek desenli çini panolar aynı zamanda
Topkapı Sarayı'ndaki Sünnet Odasının cephesinde, Edirne'­
deki Selimiye camisinde, Ayasofya Kütüphanesinde ve hatta
Sultanahmet camisinde görülmektedir. Gene de sözü edilen de­
sen ile ilgili olarak çağdaş belgelerde hiçbir ölçüte rastlanma­
maktadır (resim sağdaki sayfada).
r
 XI L Mahmud ( 1 7 3 0 - 1 7 54) Hançeri

173 Hançer ve Kını luk) idi. Burada sergilenen hançere 20 000 piaster değer biçil­
miş olmasına karşın bir kemerin değeri 2 5 ooo piaster olarak
Altın üzerine elmas, zümrüt ve mine işlemeli, sapında bir İngiliz saati
geçilmişti. Diğer armağanların değerleri daha düşüktü. Listede
mevcut
Tarihi: İstanbul, 1747 öncesi bir eyer takımı, bir eyer, bir üzengi, bir kaltak şiltesi (palan),
İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi, 2/60 çapraklar ve dizginler yer almaktadır. Silah olarak da yay ve
Kaynak: J. v. Hammer, Die Geschichte des osmanischen Reiches, oklar, 6 filinta tüfek, l çift tabanca ve topuz (gürz) belirtilmek­
8. Bölüm { 1 8 32). s. 79- 8 1 , 96 - 98, 4 8 1- 487; K. Çığ, Topkapı Museum
tedir. Buna ek olarak tek camlı gözlükler, saatler, 6 çifte dür­
(yıl yok), s. 52; R. E. Koçu, A Guide to the Topkapı Palace Museum
(1966), s. 89; F. Davis, The Palace of Topkapı in lstanbul (19701I27, bün, sayısız yastık, kumaş, halı ki.irk ve en sonda da 90 at gel­
129, 129, n 5 , sayfanın karşısındaki resim; F. Preiger, »The Imperial mektedir.
Treasury«, Apollo, Temmuz 1970 içinde, s. 43; O. Kurz, European Elçilik heyeti İran sınırını Nadir Şah'ın öldürüldüğü gün
Clocks and Watches in theNear East (1975), s. 7 3 f.; C. Köseoğlu, Top­ olan 23 Haziran 1 747 tarihinde geçmiştir, fakat tahta kimin çı­
kapı Sarayı, Kleinanatolien; J. M. Rogers (ed.), Almanca çevirisi Herr­
kacağı üzerine çıkan karışıklıklardan önce, zamanında sağ sa­
sching anı Ammersee 1987, s. 36, no. 44, Resim 44
lim İstanbul'a dönebilmiştir.
»Sapının ucu saat olan bir hançer, (saat) zümrüt çerçeve içinde, Hançerin sapına oturtulmuş olan saat, Londra'da Ti.irk pi­
sapının Üzerinde 3 büyük zümrüt, sonra 12 büyük, 124 küçük yasası için özel olarak yapılmış bir İngiliz saatidir. Saatler or­
elmas, ucunda ortası delik bir zümrüt, taşların çerçeveleri altı­ taya çıktıktan sonra Türkiye' de büyük rağbet görmüşlerdir. ilk
na batırılmış, zemin oymalı ve mine işlemeli, sapı I. Sultan Se­ kez 1477 yılında Fatih Sultan Mehmed Ti.irkiye'ye İtalyan bir
lim'in hançerleri gibi altın kumaştan bir torba içinde, altın zin­ saatçi ustası getirtmiştir. Kanuni Sultan Süleyman'ın hüküm­
cirli, elmas, yakut ve incilerle süslenmiş; 20 000 piaster (kuruş - darlığı sırasında Kral I. Ferdinand 1 54 1 yılında İstanb_ul'a an­
çevirmenin notu) değerinde.« (»Ein goldener Dolch, dessen cak 12 kişi tarafından taşınabilecek büyüklükte ve üzerinde ge­
Knopf eine Uhr, in smaragdener Fassung, auf dem Griffe 3 zegenler sistemi olan bir saat göndermişti. Kanuni'nin çok
groBe Smaragden, dann 1 2 groBe, 1 24 kleine Diamanten, an hoşuna gitmesine rağmen bu saat nedeniyle tekrar barış sağla­
der Spitze ein durchlöcherter Smaragd, die Fassung der Steine namamıştır. Bu tarihten sonra hiçbir elçilik heyeti Osmanlı sa­
in Gold genetzt, der Grund graviert und mit Schmelz ausgelegt, rayına yanında armağan bir saat olmaksızın gelmeyi göze ala­
der Griff nach der Art der Dolche S. Selims in einem Beutel von mamıştır. Özellikle cep saatleri rağbet' görmüştür. Hançerdeki
Goldstoff, mit goldener Kette mit Diamanten, Rubinen und saat te bu gelenek içinde yer almaktadır.
Perlen besetzt; im Werthe 20 000 Piaster« ) . I. Sultan Mahmud'-
un bir elçilik hayetiyle 1747 yılında İran hükümdarı Nadir
Şah'a gönderdiği hançerin en eski tarifi böyle yapılmıştır.
Nadir Şah'ın ( 17 3 6 - 1747) şil mezhebinden Safevileri yen­
mesiyle sünnl Afganlılar iktidara geçmiş oldular. Osmanlıların
elçilik heyeti göndermesinin nedeni, Nadir Şah'ın 1 743 yılın­
daki hücumundan sonra 1746 yılında Osmanlı İmparator­
luğuyla İran arasında yapılan barıştır. Bu anlaşmayla bugünkü
· sınırların hemen hemen aynı olan 1 639 yılındaki sınırlar yeni­
den kabul edilmiştir. Barış anlaşmasının imzalanmasından
sonra Osmanlı hanedanı İran'a olağanüstü değerde armağan­
larla donatılmış bir elçilik heyeti gönderme kararı aldı. Anlaşıl­
dığı kadarıyla böylece Nadir Şah'ın Osmanlı İmparatorluğuna
yeniden saldırmasının önlenmesi amaçlanmaktaydı.
Armağanlar tamanlandıktan sonra Osmanlı hanedanının
önde gelen memurlarının görüşüne sunulmuştu; muhtemelen
bu sayede de ünlü tarihçi İsi bilinen tek armağan listesini yap-
. mıştır. Armağanlar başvezirin huzurunda ait oldukları muha­
fazalara konulduktan sonra mühürlenerek sarayda özel bir
Türk elçisine teslim edilmiş ve elçi kutlama törenleriyle uğur­
lanmıştır. Bu armağanlar Osmanlı İmparatorluğunun bir elçi­
lik eşliğinde gönderdiği armağanlar arasında en ihtişamlı olan­
larıydı. Tarihçi İsi'nin listesinde 700 torba içinde, 3 8 6.849
piaster değerinde 69 türde armağan yer almaktadır. Bunlar ara­
sında en değerlileri 70000 piaster değerindeki bir eyer takımı,
60000 piaster değerindeki bir pala ve ayrıca her biri 3 0 000 pias­
ter değerinde olan bir sorguç, bir samur kürk ve bir sadak (ok-

232 233
 Kısaltmalar SÖZLÜK velede her iki tarafa doğru genişleyebiliyordu. Onbeşinci yüzyıl başla­
rını takip eden dönemlerdeki resimlerde kullanılmış halkalı ve doku­
naçlı üst üste dizilmiş bulutlar da kuvvetli Çin motifi (Chinoiserie)
AI Ars Islamica abanibafan: Türban, yorgan çarşafı, çarşaf veya bohça yapmakta izleri yansıtılar, fakat genel etki soyut bulut şeridinden çok farklıdır.
AO Ars Orientalis kullanılan, genellikle bey,ız olup, safran rengi iplikle işlenen pamuklu Osmanlı hatayl stili bu motifi özellikle çok kullanır.
BBA Başbakanlık Arşivi veya ipek kumaşı - abanizi - dokuyanlara verilen isim. Defterdar: Osmanlı İmparatorluğu'nun haznedar ve muhasebecisi.
bkz. bakınız abjad: (Türkçe »ebced«) Tarih yazmak amacıyla, Arapça alfabenin Defterdar bütün gelir ve harcamaların kaydından sorumlu idi. Kanuni
Bull SOAS Bulletin of the School of Oriental an African Studies sayısal değerleri olan harflerinin kullanılması, harflerin sayısal değeri zamanında iki ana defterdar vardı: Anadolu Defterdarı ve Rumeli Def­
DTCF Ankara Üniversitesi Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi toplanınca belli bir tarihi oluşturan kelimeler. Örneğin »harap« keli­ terdarı. Ayrıca Halep, Şam, Kahire, Bağdat gibi büyük merkezi şehirle­
El2 Encyclopedia of Islam, 2nd edition mesi Timur'un Şam'ı harap ettiği tarihi oluşturur, 803/ı400-14oı. rin de kendilerine ait defterdarları vardı.
f. folio abri: (Farsça »bulut işi«) Yazının biçmiyle tezat oluşturan ve zeminine Divan (Divan-ı Hümayun): Vezir-i Azam (başvezir)'in başkanı bu­
]A Journal Asiatique uygulanan, düzenli bir şekilde çizilmemiş tezhip için çağdaş yazarlar ta­ lunduğu Osmanlı İmparatorluğu'nu yöneten devlet meclisidir. Padişah
]AOS Journal of the American Oriental Society rafından kullanılan terim. (Sultan) geleneksel olarak meclise katılmaz, fakat toplantıları bir para­
JRAS Journal of the Royal Asicatic Society arabesk: (Osmanlıca »rumi«) Genellikle simetrik, girift, bitkisel kıv­ vanın arkasındaki kendisi için yapılmış özel bölümden (Kubbealtı) iz­
IA İslam Ansiklopedisi
·
rımlar, yarım palmet veya tombul goncalarla birlikte kullanılır. On be­ lerdi.
IJMES lnternational Journal of Middle East Studies şinci yüzyıl Memluk ve Suriye ciltlerindeki süslemeler veya şablonlu divani: Kanuni zamanında, fermanların (yazılı padişah emirlerinin)
IUK İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi desenlerden Osmanlı repertuarına geçmiştir. Aynı kaynaktan hayvan yazılışında kullanılan Nişancı'sı (Serkatip) Celalzade Mustafa tarafın­
KO Kunst des Orients veya insan figürlü süslemeler türemiştir. dan standardize edilmiş olan resmi ve taklit edilmesi zor bir yazı türü.
no. Eserin sergi ve katalog numarsı basse taille: Onaltıncı yüzyıl sonu ve onyedinci yüzyılda İstanbul'da Divan Serkatiplik yazmanlarının bir özelliği idi.
QDAP Quarterly of the Department of Antiquities of Palestine uygulanan ince bir oymalı mine işi. Altın veya gümüş rölieflerin üzeri ehl-i hiref: (erhab-ı hiref) Zanaatkarlar, esnaflar, lonca üyeleri. Saray
SMPK şeffaf emaye ile kaplanır, opak renkli emayelerle birlikte kullanılırdı. kayıt defterlerinde de rastlanan bu terimin özellikle imtiyazlı zanaat­
Staatliche Museen PreuRischer Kulturbesitz
SPK bileşik: Özellikle Osmanlı sanatındaki belirgin öğelere ayrımlaşabilen karlar için kullanıldığı düşünülmüşse de, bu görüş için yeterli delil yok­
Staatsbibliothek PreuRischer Kulturbesitz
STY Sanat Tarihi Yıllığı ve erik tomurcukları ile stilize gül goncalarından oluşan nilüfer çiçeği tur.
TD Tarih Dergisi motifleri. Bu bileşik motifler için yerli kaynaklar vardır fakat en eski Enderun: Sultan'ın aile çevresinin iç hizmetlerinin görüldüğü alanlar.
TED Türk Etnografya Dergisi belgelenmiş kullanılanları, Yakın Doğu' da elden ele dolaşan, on beşinci Enderun'da çoğunlukla genç erkekler çalışırdı (İç oğlanlar; bunlar ge­
TIEM Türk ve İslam Eserleri Müzesi yüzyıl başlarında varolan Venedik kumaşlarıdır. nellikle yetişkin olmazlardı). Bunlar çoğunlukla devşirmelerden ve
TKS Topkapı Sarayı Müzesi bina emini: Her biri Sultan'ın inşaatlarından belirli birine nezaret et­ onaltıncı yüzyılın büyük bir bölümünde de beyaz harem ağalarından
TKSA Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi mek üzere atanan, malzeme temin etmek ve Ücretleri dağıtmak sorum­ oluşmuş idi.
TOCS Transactions of the Oriental Ceramic Society luluğunu taşıyan kişi. Enderun, kiler, hazine ve en Önemlisi de Has Oda'yı kapsardı. Has
TTAED Türk Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Dergisi Birun: İmparatorluşun idari kademelerindeki yüksek rütbeli subayları Oda Sultan'ın özel hizmetkarlarından oluşlur idi. Bunlara, l. Selim'in
WZKM Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes ve memurları da içeren Sultan'ın kendisine en yakın olmayan çevresi. Hicaz Seferinden dönüşünde Mekke'den getirdiği Hazreti Muham­
ZDGM Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft Bunların bazıları Yen içerilere bağlıydı fakat bazıları da Kapıkulları bile med'in giysisinin (Hırka-i Saadet) ve diğer kutsal emanetlerin korun­
değildi. Sancak Taşıyıcı (Mlr-i Alem), Baş Seyis (Mir Ahur, imrahor), ması şerefi verildi. Enderun'da yetişmek, gerek bir asalet göstergesi ola­
Topkapı Sarayı Müzesinde kullanılan bazı işaretler, kitapların orijinal Çavuşbaşı ve bu kişilere bağlı kadrolar ve Sultan'ın muhafızları, yani rak gerekse imtiyaz kazanmak ve yetenek edinmek açısından çok
yerlerini göstermektedir: Hasekiler bu gruba dahildi. önemli bir olaydı. Sultan'ın bütün vekilleri ve Beylerbeyleri (en yüksek
ceb: Tarihçi Mustafa Ali'ye göre Matrakçı Nasuh tarafından icad edi­ dereceli askeri valiler) Enderun içinden yetişmişlerdir.
A. III. Ahmed Kütüphanesi len daha okunaklı bir divani yazı şekli. Ne zaman ortaya çıktığını tah­ Ermeni kili (kilermeni): Yaklaşık 1 5 60 yılından itibaren İznik çinile­
B. Bağdat Köşkü min etmek zor, fakat dlvanl'nin kullanım sebeplerinden biri sahtekar­ rinde yaldız altı olarak ve domates kırmızısı rengini veren sır altı boyası
EH. Emanet Hazinesi lığı engellemek olduğuna göre, ceb, dlvanl'nin esas gayesini zedelemiş olarak kullanılan, pas renkli ince ve sulu bir kildir. Fatih Sultan Meh­
H. Hazine sayılabilir. med'in kiler kayıtlarında bu kilin hazımsızlığa karşı da kullanıldığı ge­
HS. Hırka-i Saadet Celalller: Değişik nedenlerle sistem dışı kalmış ve merkezi hükümete çer.
R. Revan Köşkü karşı çıkan asiler. forsa: Belirli veya belirsiz bir süre için kürek çekmeye veya ağır işler
cemaat-i müşaherehoran: (Kelime anlamı »aylık maaş alanlar«) Şair­ yapmaya mahkum edilmiş Müslüman olmayan savaş esirleri veya
Sergilenen İstanbul Üniversitesi Kütüphanesine ait kitapların tümü, ler, müzisyenler, soytarılar, cüceler, pastacılar ve casuslar gibi saray mahkum olmuş suçlular.
Topkapı Sarayı Kütüphanesinden seçilerek alınmış eserlerden oluşan, müstahdemi ve memurlarının oluşturdukları gurup; fakat bu guruba gubari: Adını Arapça »ghabr« (toz)'dan alan yuvarlaklaştırılmış çok
19. yüzyülda yapılmış Yıldız Köşkünün kütüphanesindendir. saray zanaatkarları çok nadiren dahil edilirlerdi. küçük yazı.
Chinoiserie (Çin işi): Kısaca İslam sanatında, Çin bitki ve hayvan mo­ haraka: Kur'an kopya edildiğinde kullanılması zorunlu olan ve
tiflerinin sembolik özellikleri dikkate alınmaksızın seçilerek kullanıl­ Arapça metinlerde sesli harflerin doğru kullanımını sağlayarak me­
ması. Bitkilerden lotüs ve şakayık sarmalları kullanılırdı, fakat bunlar­ tinde bozulma ve belirszilik olasılığını ortadan kaldıran punto (nokta
dan oluşan dairesel ve ortak merkezli kompozisyonları dikey bir eksene koyma) sistemi.
bağımlı kılmak gibi bir eğilim vardı. Hayvanlar arasında ise efsane ger­ Hassa Mimar: Sultan'ın işlerinin yapımından sorumlu olan saray mi­
gedanları, (Çin ünikornu) arslanlar, anka kuşları, ejderhalar, turnalar, marı.
geyikler vardı ve bunlar erken Safevi sayfa kenarı tezhibini oluştururdu Haseki Sultan: Sultan'a bir oğul vererek onun özel teveccühünü ka­
veya İran efsanelerinin canavarlarını canlandırmakta kullanılırdı. zanmış saray kadını veya padişah cariyesi. Olağan Osmanlı uygulama­
Çin'in Herat ve İran ile doğrudan ilişkileri en yoğun biçimini Ming sına aykırı olarak, Kanuni'nin karısı olduktan sonra da, Rokselana bu
hükümdarları sırasında almıştı (1420- 30 cirarı) ve l 5oo'e gelindiğinde ünvanı korumaya devan etmiştir.
de bitmişti. Böylece uyarlamalar, taklitler veya kopya edenlerin birbi­ hatayi: bkz. »Chinoiserie« ve »Çin bulutu ve bulut şeridi«.
rini izleyen hataları sonucunda, »chinoiserie«nin bağımsız evrimi oluş­ Humpen: Onaltıncı yüzyıldan itibaren metal veya cam olarak imal
tu, öyle ki sonunda Çinliler tarafından tanınmaz hale geldi. edilen kapaklı Alman içki kupası şeklindeki kap. İznik çömlek taklitle­
Çin bulutu ve bulut şeridi: l 500-1700 arasındaki İslam süsleme sana­ rinin süslemelerinden anlaşıldığına göre prototipi dikişli deri kupadır.
tında en etkili olan ve Han devrinde bile Çin sanatında abartılarak süs­ ilmiye: Osmanlı İmparatorluğu Üst yönetiminde görev alan büyük
lenmiş, derin kıvrımlı şeritleri hatırlatan Çin motifidir. Bunlar bazen İstanbul medreselerinden mezun olan kişiler; bu medreselerdeki hoca­
»bulut yakaları« diye adlandırılan fiyonk şeklindedir ve büyük olası­ lar ve okutmanlar; İstanbul ve Osmanlı eyaletlerinde dini yönetimde
lıkla dilimli panolardan, halkalı şeritler ve çengel şeklinde bükülmüş yüksek mevkiilerde bulunan din bilginleri ve hukukçular. .
veya üst üste dizilmiş yılankavi şekillerden türemişlerdir. Şeritler ve İki taraflı (karşıtlı) düzenleme: Hem desenin, hem de zeminin ayrı
yılankavi biçimler genellikle asimetrik olarak düzenlenirlerdi, fakat ayrı birer tutarlı motifler düzenlemesi olarak okunabildiği bir positif ve
çoğu Osmanlı ve Safevi süslemelerinde bir noktada birleştirilip paran­ negatif karşıtlığıdır. Bu tür desen oyunları Hollandalı sanatçı M. C.
teze benzeyen simetrik bir motife dünüştürülmüşlerdir, bu motif de ila- Escher ile bağdaştırılır.

234 235
 ı '

İnam defter: Asil hanımlara, onların yakınlarına, saray erkanına, yük­

sek kademeki subaylara, ziyarete gelen büyükelçilere verilen harçlıkla­
serlevha: (Farsça sari - »kafa« ve Arapça levha kelimelerinden) Kita­
bın başındaki resimli veya süslü sayfa.
Konkordans
rın, ödüllerin, bağışların vs. aylık olarak işlendiği saray defteri. seyfiye: Askeri seçkinler.
kalemiye: İstanbul medreseleri yerine Serkatiplikte eğitim gören, üst siyakat: Hazinenin muhasebe defterlerinde kullanılan yazı. Az »teş­
kademe Osmanlı bürokrasinin maliyecileri. Kanuni devrinde, büyük kil« ve zorlukla ayırdedilebilen harfler (büyük olasılıkla bilinçli olarak . Berlin T 9 8 8 Loııdra ı 988 Berliıı 1988 l . ondra 1 9 8 8 Washington 1987 Bedin 1988 Londra 1 9 � 8 Washington 1987
ihtimalle Kanuni'nin Nişancısı, tarihçi Celalzade Mustafa'nin önder­ muhasebe defterlerini yabancıların anlamasını engellemek veya sahte­ l 2 64 62 50 127
liği sonucu, önemleri oldukça artmıştır. karlığa tedbir olarak) kullanılır. 2 65 63 54 128
kalifgrafi: (El yazısı/hat sanatı) 1 5 00 yılına gelindiğinde, Arapça, Softa: Sivil halk içinde önemli huzursuzluklara kaynak olmuş, medre­ 3 6 66 64 55 129
Farsça ve Osmanlı Türkçesi değişik yazı karakterleri ile yazılıyordu. seden atılmış veya medreseden mezun olduktan sonra işsiz olan kişiler. 4 5 67 65 56 130
»K(ıfi,,, köşeli harfleri (geometrik) ve bağlamaları ile eski bir tarz olup, şamsa: (Osmanlıca »Şemse«) Genellikle görkemli bir el yazması kita­ 5 68 66 57 131
sadece iddialı süslemelerde kullanılırdı. nNakşl« (el yazmacılarının ço­ bın ilk sayfsını süsleyen ve kitabı sipariş eden kişinin ünvanını veya is­ 6 7 69 68 61 132
7 8 l 70 69 62 133
ğaltmada kullandıkları yazı) okunaklı, hat denmesi zor olan fakat mini taşıyan, dairesel, oval veya yıldız şeklindeki süslü madalyon.
l 57o'ten itibaren Sarayda gelişmiş zarif, çarpıcı bir yazı tarzı idi. »Mu­ şedde: Arapça, Osmanlı Türkçesi ve Farsça yazıda bir harfin çift oldu­ 8 9 2 71 70 63 134
hakkak« (Türkçe »reyhan!«) (büyük ihtimalle Arapça »sık dokunmuş« ğunu belirten işaret. 9 10 3 72 71 64 135
anlamında) yuvarlak çizgili ve belirgin harflerle yazılır, daha çok küçük Şahname: (Osmanlıca Şehname) Onbirinci yüzyılda yaşamış İran'lı IO 11 5 73 72 66 136 128 168
formatlı ve ince yazılı Kur'an metinlerinde kullanılırdı. »Sülüs« çarpıcı şair Firdevsl'nin İran'ın milli destanı olan kitabı, »Kralların Kitabı'«­ 11 12 6 74 73 67 137 166
ve yuvarlaklaştırılmıs bir yazıdır. Başlıklarda veya bazen de vurgula­ dır. Daha sonra onaltıncı yüzyıldaki Osmanlıların kullandığı şekilde 12 75 74 68 138
mak için kullanılan (her ne kadar Arapça yazılarda bu romen-italik ise Sultanları ve cedlerini överek anlatan bir tür tarih kitabı, vakayina­ 13 76 75 69 139
ayırım tam değilse de) gösterişli harfleri vardır. »Nestalik«in özellik­ medir. 14 77 76 70 140
leri, bazı harflerin keyfi denecek şekilde uzatılması, çizgilerin yumuşa­ Şehnameci: Resmi Saray tarihçisi. Atanmış ilk tarihçi, Kanuni'nin 15 78 77 71 141
tılması ve genel bir çapraz hareket idi. Nestalik ondördüncü yüzyılın l 5 5 5 'ten önceki hükümdarilğını konu alan kasideyi, Süleymanname'yi 16 79 78 72 142
sonundan itibaren moda olmuştu. Suriye ve Mısır'da hiç kullanıl­ yazan Arifi idi. 17 13 7 80 79 73 143
mazdı, Kur'an için ise nadiren kullanıldı. Safevi döneminde İran'da ve talik: İslamiyetin geç devirlerinde Serkatipliklerde kullanılan ve çok 1 18 14 8 81 80 74 144
Moğol döneminde Hindistan' da bunu uygulayan ustalar çok itibar gö­ sayıda geleneklere uymayan bağlamaları olan gösterişli bir yazı. Türk­ 19 a - b ls a-b 9a-b 82 81 91 145
rürlerdi. Nestalik albümlerin pek akla yatmayan atıflar taşıyan bir çok çedeki »talik« ise daha çok kullanılan »nestalik« yerine kullanılır. 20 17 11 83 82 85 146
sayfası günümüze kadar korunmuştur. Osmanlı Serkatipliği »tavkl« tavaf: Hac töresine göre Kabe'nin etrafının dolaşılması. 21 16 10 84 83 86 147
gibi altı çeşit (dini) yazı türünden biri olan ve geleneklere uymayan bağ­ temlik: Sultan tarafından mülk olarak verme. Bu mülk temlikname 22 18 12 85 84 87 148
lamaları ile tanınan ta'llk de kullanırdı. Divani ise hemen hemen yal­ adı verilen kayıtlara geçirilerek merkezi kayıtlarda da belirtilirdi. 23 19 13 86 85 88 149
nızca ferman ve devlet belgelerinde kullanılırdı. teşkil: Arap alfabesinin bazı harflerini ayırt etmek için noktaların ek­ 24 20 14 87 86 89 150
kaside: Gazele benzer, kafiye yapısında Gazelden uzun bir tür met­ lenmesi. 25 21 15 88 87 84 l)I
hiye. tuğ: Yak ve daha sonraları da at kuyruklarının bir tahta sırık ucundaki 26 22 16 89 88 95 152
kıta: (kaati): Kağıt kesme işi; hat ile süslenmiş tek bir kağıdı özel bir altın topa bağlanması ile yapılmış, eski bir Türk hükümdarlık sem­ 27 23 17 90 89 96 153
beceri ile keserek, desenin hem pozitifini hem negatifini elde etmek, bolü. Sultan'ın memurları kanunlarına uygun adette at kuyruğu ile 28 a - b 24 a - b 18a-b 91 90 98 154 175
veya itinalı kolajlar ile bahçe manzaraları, çiçekler, hayvanlar oluştur­ temsil olunurlardı. Sultan'ın kendisi sefer sırasında dokuz adede kadar 29 25 19 92 92 100 155
mak. Her ikisi de onaltıncı yüzyıl Türkiye'sinde çok revaçta idi. İkinci tuğ taşıyabilirdi. 30 26 20 93 91 99 156
tür kıta ilk Türkiye' de yapılmıştır. ustad el-kutub: Kanuni'nin baş tezhipcisi Karamemi için (çok sık ol­ 31 27 21 94 93 101 157
matara: Boyna veya bele asılı olarak taşınan ve çoğunlukla yolculukta masa da) kullanılan bir lakap. Bu terim, sanatçının büyük ihtimalle sa­ 32 28 24 95 95 103 158
-� 33 29 25 96 96 106 159
kullanılan, genellikle aba kaplı su kabı. raydaki yazı atölyesinin ve kitap üretiminin başında olduğunu belirtir­
mersiye: Özellikle Şil'ler arasında yaygın olan, Muharrem ayı içinde di. 34 30 27 97 97 107 160 195
yapılan dini anma törenleri ile ilgili olarak, daha ziyade sevilen bir ki­ Vakıf ahli: Bir aile kuruluşudur ve evlat ve torunların mallarını haciz 35 31 26 98 98 108 161
şiyi anmak ve metemini tutmak için yazılmış ağıt. ve kamulaştırmadan korumak amacıyla düşünülmüştür. Fakat bur ku­ 36a - b 32 a - b 28a-b 99 99 109 162
mevacib defter: Sarayda çalışanların, örneğin Yeniçerilerin, günlük ruluş enflasyona karşı bir tedbir oluşturmaz. Dini bir vakfın �asrafları 37 33 29 100 100 110 163
veya aylık ücretlerinin kaydedildiği defter. çıkarıldıktan sonra kalan artık gelirlerden, ismen kaydedilmiş aile 38 34 32 101 101 111 164
musalsal: Zincirleme yazı. mensuplarının bir paya sahip olma hakları vardı. Kanuni devrinde bu 39a - b 35a-b 33a-b 102 a - b 1 02 a - b rr2a-b 165
müsteğallat: Geliri arttırmak ve enflasyondan zarar görmemek amacı artık gelirler yaklaşık yüzde elli oranındaydı. 40 36 23 lOp - b 103 a - b rr3a-b r66
ile, bir vakıftan elde edilen artık gelirin yatırım amacıyla mülk satın al­ Zaviye: Küçük tekke. 41 37 22 104 104 rr5 167 1 59
mada kullanılması. 42 39 105 105 rr4 168 a - b 1 62 a - b
nisba: Lakap, kişinin ailesi, menşei ile ilgili olan, kişiyi tanımlama ara­ 43 40 106 106 rr6 169 163 197
cı. 44 107 107 rr8 170 160
Nişancı: Serkatip, Osmanlı katiplerinin başı. Tam olarak fermanların 45 41 37 108 109 a - b 121a-b 171 154
yazılışı ve fermanın doğruluğunu ispat etmek Üzere fermanın altına pa­ 46 42 38 109 111 123 172 1 64
dişahlık mührünün (tuğra) basılmasından sorumludur. Nişancı'nın 47 a - d 4s a - d 41a-d 1 10 112 124 173
esas görevi ise fermanların lisanı ile ilgilenmek ve fermanların Osmanlı 48 a - b 4p- b 39a - b 111 II3 125
kanunları ile uyum içinde olup olmadığını kontrol etmektir. 49 44 40 112 114 126
pencik köleleri: Sultan'ın hakkı olan ve zorla askeri hizmete alınan, 5oa-b 46 a - b 42 a - b 113 II5 1 27
savaş esirlerinin beşte biri. 51 49 44 114 II6 128
Safeviler: İran'da l 5 01'de başa geçen ve aşırı milliyetçi bir hanedan 52a-d 5oa-d 4s a - d rr5 II7 129
oluşturan Şeyh Sufi el-Din (ölümü, Ardebil 1 3 34 ) soyundan, Sufi kö­ 53 51 47 rr6 rr8 130
kenli militan Şiiler. Doğu'da Kanuni'nin baş düşmanı idiler. 54a-b 52a-b 48 a - b I I7 r r9 131
Sefer-i Humayun: Sultan'ın bizzat katıldığı sefer. 55a-f 53 a-f 49 a - f rr8 120 132
sefine: (Arapça safina, »gemi«) Divan'! yazıda sık görülen bir özellik, 56 54 76 II9 121 133
satır sonlarının, geminin başı gibi yükseltilmesi. 57 55 77 120 122 134
seraser: (Farsça kelime anlamı »bir uçtan bir uca«) Altın veya gümüş 58 56 78 121 124 138
kumaş. 59 57 79 122 125 139
Serasker (serdar): Başkomutan, Sefer-i Humaylın'da Sultan'ın vekili. 60 58 80 123 123 137
Kanuni devrinde normal olarak bir Vezir-i Azam bir sefer için görev­ 61 59 81 124 127 150
lendirilirdi. 62 60 8z 125 126 140
63 61 83 126

237
Kaynakça
Not: Bu katalogda yer alan eserlerin kaynakçası seçilmiş bir kaynakça-_.
dır. Daha kapsamlı ve detaylı bilgi için »Washington 1987« kaynağına
başvurunuz. Ayrıca şu eserler İslam sanatı üzerine detaylı kaynakçası
olan eserlerdir: K. A. C. Creswell, A Bibliography of the Architecture,
Arts and Crafts of lslam to l" Jan. 1960 ( 1961).
K. A. C. Creswell, A Bibliography of the Architecture, Arts and Crafts
of lslam, Ek, Jan. 1960 to Jan. 1972 (1973).
K. A. C. Creswell, A Bibliography of the Architecture, Arts and Crafts
of lslam, İkinci Ek, Jan. 1972 to Dec. 1980 ( 1984).
lndex lslamicus 1906-1955, ] . D . Pearson (edt.) ( 19 5 8) ve daha son­
raki ek ciltler.
Abel, Armand, Gaibi et les grands faienciers egyptiens d'epoque
mamlouke (Kahire 1930)
Abrahamowicz, Zygmunt, Katalog dokumentow tureckich. Doku­
menty do dziej6w Polski i kraj6w osciennych w latach 1455-1672 1
(Varşova 1959)
Achard, P., La vie extraordinaire des freres Barberousse, corsaires et
rois d'Alger (Paris 1939)
Adıvar, A. A., Osmanlı Türklerinde İlim (İstanbul 1970)
Al:ımad Pa2J!a, Kara, E/2; Ahmed Paşa, Kara, IA
Ahrens, W., Die >magischen Quadrate< al-Bunls, Der Islam 12 (1922)
1 5 7-77
Akalay (Tanındı), Zeren, Tarihi konularda ilk Osmanlı minyatürleri,
STY 2 ( 1969) 102-1 5; 3 ( 1970) 1 5 1- 66
- XVI yüzyıl nakkaşlarından Hasan Paşa ve eserleri, l. Milletlerarası
Türkoloji K ongresi: 3 . Türk Sanatı Tarihi (İstanbul 1979) 607-25
Akçura, Yusuf, Piri Reis haritası hakkınada izahname (Ankara 1935)
Akimushkin, O . F., O pridvornoi kitabkhane Sefevida Takhmasba ı v
Tabrize, Srednevekovy Vostok. Istoriya, Kul'tura, Istochnikovede­
ııiye (Moskava 1981) 5 - 20
Alberi, Eugenio (edt.), Relazioni degli ambasciatori Veneti al Senato
Illa/I (Floransa 1840)
- (edt.), Le relazioni degli ambasciatori Veneti al Senato durante ilse­
colo decimosesto IIl/3 (Floransa 1 8 5 5)
Alexander, D. G., Two aspects of lslamic arms and armour, Metropo­
litan Museum ]ounıal 18 (1983) 97-107
cA_lı, Mugafii, Menakib-i Hünerveran, Müjgan Cunbur tarafından
»Hattatların ve kitap sanatçılarının destanları olarak düzenlenmiştir
(İstanbul 1982)
cA_lı Pasıı:a, Semiz, E/2; cA_l! Paşa, Semiz, IA
All}as Mirza, EI2; Elkas Mirza, IA; Alqas Mirza, Encyclopaedia Irani­
ca
Allan, James - Raby, Julian, Metalwork, Tulips, Arabesques and
Turbans, Y. Petsopoulos (edt.), (Londra 1982) 1 7- 5 3
Ailen, W . E . D . , Problems o f Turkish power i n the sixteenth century
(Londra 1963)
Alpay, Günay Kut, Lami<ı Chelebı and his works, ]ournal of Near
Eastern Studies 35/ı (Chicago 1976)
Altay, Fikret, The vestments of the Sultans, Apollo 92 (July 1970)
ı
�-�
Altınay bkz. Refik, Ahmet
Altındağ, Ülkü, .Topkapı Sarayı Müzesi Osmanlı Saray Arşivi Kata­
loğu 1 (Ankara 198 5)
Anafarta, N., Hünername: Minyatürleri v e sanatçıları (İstanbul
1969)
Ancillon, Charles, Histoire de la vie de Soliman second, empereur des
Turcs (Rotterdam 1706)
Anhegger, R., Beitrii.ge zur Geschichte des Bergbaus im osmanischen
Reich, Europii.ische Türkei 1-11 (İstanbul-Zürih 1943-44)
- İstanbul su yollarının inşasına aid bir kaynak, Eyyubl'nin Menakib-i
Sultan Süleyman'ı, TD 1 (İstanbul, yıl yok) n 9 - 3 8
Anon., L'Incoronazione del Sultan Suleyman Magnifico e le feste ehi
si fecero (Venedik 1 5 89)
Appuhn, H. - von Heusinger, C., Riesenholzsclınitte und Papiertape-
ten der Renaissance (Braunschweig 1976)
Aretino, Pietro, il primo libro de/la corrispondenza, E. Nicolini ( edt.)
(Roma 1 9 1 3 )
Arıkan, Zeki, Busbeck v e Osmanlı lmperatorluğu, Osmanlı Araştır­
maları!The ]ounıal of Ottoman Studies (İstanbul 1984) 197-224
Arseven, Celal Esad, Les arts decoratifs turcs (İstanbul, yıl yok)
CAsalı, Kamil, Min atlıarina fIBayt al-Muquaddas: Takiyyat Khaş­
şakI Sultan, alkhanfit, munsha' fit al-miya, al-l;ıammam, al-asbila
(Amman 1982)
Askenazy, S., Listy Roxolany, Kwartalnik Historycny lO (Lw6w
1896), n 3-17
Aslanapa, O., Tabriser Künstler anı Hofe der Osmanischen Sultane in
İstanbul, Anatolia 3 ( 19 5 8) 1 5 -17
The art of bookbinding, The arts of the book in Central Asia, Basil
Gray (edt.) (UNESCO, 1979) 59-91
Aslanapa, O., Tıırkish Carpets (İstanbul 1988)
Al-Asma' al-Husna, E/2
Atasoy, Nurhan, Shoes in the Topkapı Palace Museum, ]ournal of the
Regional Cultııral Institııte 2/ı (kış 1969) 5 - 3 1
- Nakkaş Osman'ın padişah portreleri albümü, Türkiyemiz 2 , 6
(1972) 2-14
- İbrahim Paşa Sarayı (İstanbul 1972)
Atasoy, Nurhan - Çağman, Filiz, Turki_slı miniature painting (İstan­
bul 1974)
Atıl, Esin (edt.), Tıırkislı Art (Washington D C - New York 1980)
- Süleymanname: Tlıe illustrated lıistory of Süleyman the Magnifi­
cent (Washington D C - New York 1986)
d'Avezac Macaya, M., Note sur un atlas hydrographique aujourd'hui
au Musee Brirannique, Bul!. de la Soc. de Geographie de Paris 14
( 1 8 50) 217
Babinger, Franz, Reliquiensclıacher am Osmanenhof im XV. ]alır­
lıundert (Münih 1956)
Bacque-Grammont, J.-L., Un plan ottoman inedit de Van au XVIIe
siecle, Osmanlı Araştırmalarıl!Tlıe ]ournal of Ottoman Studies 2
(İstanbul 1981) 97-122
- Autour d'une correspondance entre Charles Quint et lbrahim Paşa,
Turcica 15 (1983) 2 3 1-46
Bagrow, L., Matlıeo Pagana, a Venetian cartograplıer of tlıe l6tlı
century (Jenkintown Pa. 1940)
Baki, IA
Balpınar, Belkis, Classical Kilims, Halı 6/ ı (İlkbahar 1983) 1 3 -20
Barbaros Hayreddin, IA
Barışta, Örcün, Osmanlı imparatorluk dönemi Türk işlemelerinden
örnekler (Ankara 1981)
Barkan, Ö. L., Siileymaniye camii ve imareti inşaatı 1-11 (Ankara
1972; 1979)
- İstanbul saraylarına ait muhasebe defterleri, Belgeler 9 (Ankara
1979) l- 380
Barkan, Ö . L. - Ayverdi, E. H., İstanbul vakıfları tahrir defteri 953
(1546) tarihli (İstanbul 1970)
Bartol'd, V. V., Mir Ali-shir i politicheskaya zhizn, Soclıineniya iliz
(Moskova 1964), 199-260
- O pogrebenii Timura, çeviri J. M. Rogers, Iran 12 ( 1974) 65-87
Bataillon, Marcel, Le docteur Laguna aııteur du Voyage en Turquie<
>
(Paris 1958)
Bates, Ülkü, The patronage of Sultan Süleyman: The Süleymaniye
complex, Erzurum Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (ln Me­
moriam A. H. Gabriel) (Erzurum 1978) 65 -76
Baudier, Michel, Tlıe History of tlıe Serrail and of tlıe Court of tlıe
Grand Seigneur, Emperor of tlıe Turks, çeviri Edward Grimestone
(Londra 1 6 3 5 )
Baumgarten, Martin, bkz·. Donauer, C.
Behrnauer, W.E. A., Sulaiman des Gesetzgebers Tagebuclı auf sei­
nem Feldzuge naclı Viyana im ]alı re 935/6 d. H. = ]. lJ29 n. Clır.
(Viyana 1 8 5 8)
2 39
Belon du Mans, P., Les observations de plıısieıırs singıılaritez et cho­
ses memorables troııııees en Grece, Asie, lııdee, Egypte, Arabie et
aııtres pays estranges (Paris r 5 88)
Bennigsen A. - Lemercier-Quelquejay, Chantal, Les marchands de la
cour ottomane et le commerce des fourrures dans la seconde moitie du
XVle siecle, Cahiers dıı Monde R ıısse et Slave ır/3 ( r970) 363-90
Benzoni, Gino, Il »farsi turco« ossia ['ombra del rinnegato, Venezia e i
Tıırchi (Banca Cattolica del Veneto, Milano 1985) 9r-r 3 3
Berchem, Max van, Materiaııx poıır ım Corpııs lnscriptionıını Arabi­
carıım . Deııxieme partie. Syrie dıı Sııd. 1. }erıısalem Ville< (Kahire
> Celalzade Muşçafa bkz. Kappert, P.
r922); 11. }erıısalem >Haram< (Kahire r927)
Berchet, G., Relazioni dei consoli veneti nella Soria (Turin 1886)
Berker, Nurhayat, Kaşbastı (diadem), TED 13 (1973) 9-23
- Saray mendilleri, Fifth lnterııatioııal Congress of Tıırkish Arts,
Geza Feher Jr (edt.) (Budapeşte 1978) r73-8r
Berkovits, Ilona, Corvinen-Haızdschriften aııs der Bibliothek des Kö­
nigs Matthias Corvinııs (Berlin r963)
Bertolotti, A., Artisti veneti in Roma nei secoli XV, XVI and XVll
(Venedik 1884; yeni basım Bolonya r965)
Bikkul, A. U., Topkapı Sarayı Müzesinde Türk kılıçları üzerinde bir in­
celeme, TED 4 (r962) 20-28
Bilgin, Ü., SafSeccadeler, Sanat 6 (r977) 47-57
Blochet, E., Une leme d'İbrahim Pacha a Charles Quint, Revııe de l'O­
rient Chretien 2 (r 897) 302-306
Bombaci, Alessio, Les toughras enlumines de la collection de docu­
ments turcs des Archives d'Etat de Venise, Atti del Secoııdo Congresso
lııterııazionale di Arte Turca (Napoli 196 5) 4r- 5 5
Bonnaffe, E., Sabba da Castiglione: Notes sur la curiosite italienne a la
Renaissance, Gazette des Beaııx-Arts 30 (r884) r9- 3 3
Boralevi, Alberto, Three Egyptian carpets in ltaly, Carpets of the Me­
diterranean Coımtries, 1400-1600, Robert Pinner - W.-B. Denny
(edt.) (Londra r986) 205- 20
Boskov, V., Zum Problem des Objekts der Liebe in der osmanischen
Divanpoesie, ZDMG Supp. il (Wiesbaden 1974) r24-30
Botero, Giovanni, Relazioni Universali (Brescia 1 599)
Boxer, C. R., The Portııgııese seaborne empire 1415-1825 (Har­
mondsworth 1973)
Braun, G. - Hogenberg, F., Civitates Orbis Terrarıım (Köln
1 575-1615)
Braunlich, E., Zwei Türkische Weltkarten (Leipzig 1937)
Busbecq bkz. Forster, Edward S.
Çabuk, Vahit (edt.), Divan-ı Muhibbi. Kanuni Sultan Süleyman'ııı
Şiirleri, 1- 3 (İstanbul r980)
Çağman, Filiz, XV yy. kağıt oymacılık (kaatı) eserleri, Sanat Dünya­
mız 3/8 (Eylül 1976) 22-7
- The miniatures of the Diva11-i Hüseyni and the influence of their
style, Fifth lntenıational Coııgress of Tıırkish Art, Geza Feher Jr
(edt.) (Budapeşte 1978) 2 3 1- 5 9
- Serzergeran Mehmet Usta v e eserleri, Kemal Çığ'a Armağan (İstan­
bul 1984) 5 1- 8 8
Çağman, Filiz - Tanındı, Zeren, Topkapı. The Albııms and illıı­
strated maııııscripts, ]. M. Rogers (edt.) (Londra 1986)
Campbell, A., Portolan charts from the !ate thirteenth century to 1 500,
The Şikago History of Cartography. 1. The Ancient and Medieval
Worlds (rom p re-history to c. 1470 (Şikago 1987) 371-463
Carswell, John, Syrian tiles from Sinai and Damascus, Archaeology in
the Levant: Essays far Kathleeıı Keııyoıı, R. Moorey - Peter Parr
(eds.) (Warminster 1978) 269-96
- STin Syria, Iran 17 (1979) 1 5 -22
- Ceramics, Tıılips, Arabesqııes and Tıırbans, Y. Petsopoulos (edt.)
(Londra 1982) 73-n9
- The tiles in the Yeni Kaplıca baths at Bursa, Apollo 120 (Temmuz
1984) 36-43
Carswell, John Dowsett, C.J. E., Tlıe Kütahya ti/es and pottery
-·
(rom tlıe Armeııian Cathedral of St. James in Jerıısalem 1-11 (Oxford
1972)
Cassini, G., Piante e vedııte prospetticlıe della citta di Venezia
(1479 -1855) (Venedik 1971)
Castellani, Eutimio, Catalogo dei firmani ed altri docıımenti legali
emanati in lingııa araba e turca concenıenti i santııari, le proprieta, i
diritti della Cııstodia di Terra Santa co11servati nell'archivio della
stessa Cııstodia in Gerıısalemme (Kudüs 1922)
Çavuşoğlu, Mehmed, r6. yüzyılda yaşamış bir kadın şair: Nisay1, Ta­
rih Enstitütüsii Dergisi 9 (1978) 405 -r6
- Şehzade Mustafa mersiyeleri, Tarih Enstitütüsü Dergisi 1 2 ( Prof =
Tayyib Gökbilgin hatıra sayısı) (İstanbul 1982) 641- 86
Çeçen, K:izim, Süleymaııiye suyolları (İstanbul r986)
·çetinüirk, Bige, İstanbul' da XVI. asır sonuna kadar hassa halı sanat­
kaları, Türk San'atı Tarihi. Araştırma ve İncelemeleri 1 (196 3)
715-31
Charriere, E. Negotiations de France dans le Levant 1-IV (Paris
1 848-60)
Çığ, Kemal, Türk ve İslam Eserleri Müzesindeki minyatürlü kitapları­
nın kataloğu, Şarkiyat Mecmuası 3 (1959) 50-90
- Türk kitap kapları (İstanbul l97r)
Cipolla, C. M., Gıms and sails in the early phase of Eııropean expan­
sio11, 1400-1700 (Londra 1965)
- Le 111acchi11e del Tempo. L'orologia e la Societa (1300-1700)
(Bolonya 1981)
Concina, E., Citra e forti nelle tre isole nostre del Levante, Venezia e la
difesa del Levante da Lepanto a Candia 1570-1670 (Venedik 1986)
r84-94
Contin, Pietro Ginori, Lettere inedite di Charles de l'Esclııse (Carolııs
Clıısiııs) a Matteo
Caccini, Floricııltore fiorentino (Floransa 1939)
Csapodi, Csaba - Csapodi-Gardonyi, Klara, Bibliotheca Corviniana.
Die Bibliothek des Köııigs Matthias Corvinııs von Ungarıı, 2. baskı
(Budapeşte 1978)
Csonvosi, Janos, A Konstantinapolybol erkezett Korvinak bibliogra­
fıai ismertetese (Konstantinopel'den Corvinian metinleri üzerine bi­
blioyografik rapor), Magyar Könyuszemle (1 877) 1 5 7-218
Çulpan, Cevdet, Türk İlam tahta oymacılık sanat111da rahleler (İstan­
bul 1968)
- İstanbul Süleymaniye camii kitabesi, Kanuni Armağa111 (Ankara
r970) 291-99
Curatola, Giovanni, Tessuti e artigianato turco nel mercato veneziano,
Venezia e i Tıırchi (Banca Cattolica del Veneto, Mailand 1985)
186-95
Dağlıoğlu, Hikmet Turhan, On alt111cı asırda Bursa (Bursa 1940)
Dalsar, F., Turk sanayi ve ticaret tarihinde Bursa'da ipekçilik (İstan­
bul 1960)
Dames, M. Longworth, The Portuguese and the Turks in the Sixteenth
Century, ]RAS (1921) l-28
Davey, R.P. B., The Sultan and his subjects (Londra 1907)
Decei, A., Un »Fetih-name-i Karabuğdan« (15 38) de Nasuh Matrakçı,
Fuad Köprülü Armağa11 1 (İstanbul 1953) ı r3-24
Degenhart, Bernhard - Schmitt, Annegrit, Jacopo Bellini, The Louvre
albımı of drawings (New York 1984)
Deissmann, G., Forschuııgen ıınd Fıınde im Serai. Mit einem Ver­
zeiclmis der nichtislamischeıı Handschrifteıı im Topkapi Serai zıı
İstanbul (Berlin-Leipzig 193 3)
Delatte, A., L'armement d'une caravelle grecque au XVIe siecle, d'­
apres un manuscrit de Vienne, Miscellanea Mercati 3 (1946) 490- 508
Demiriz, Yıldız, 16. yüzyıla ait tezhipli bir Kuran, STY 7 (1977) 4 1 - 5 8
- Osmanlı kitap sanatıııda natüralist üslupta çiçekler (İstanbul 1986)
Denny, W. B., A sixteenth century architectural plan of İstanbul, AO 8
( r970) 49-63
- Turkish ceramics and Turkish painting. The role of the paper car­
toon in Turkish ceramic production, Essays in lslamic art and archi­
tecture in honor of Katharina Otta-Dom, Abbas Daneshvari (edt.)
(Malibu) 1981) 29-36
- Dating Ottoman works in the Saz style, Muqanıas 1 (1983) ro3-21
- The origin and development of Ottoman Court carpets, Carpets of
the Mediterranean coımtries, I400-1600, Robert Pinner - W. B.
Denny (edt.) (Londra 1986) 243-59
Deny, r·_:_ Laroche, J., L 'e�pedition en Provence de l'armee de mer du
Sultan Suleyman sous le commandement de !'Amiral Hayreddin Pacha
dit Barberousse (1543-1544), Turcica 1 (1969) l61- 2 u
Derman, M. Uğur, Kanuni devrinde yazı san'atımız, Kanuni Arma­
ğam (Ankara 1970) 269-89
- Türk yazı san'atında icazetnameler ve taklid yazılar, Vll Türk Tarihi
Kongresi, Kongreye sunulan bildirilei· il (Ankara 1973) 728-32
- Türk hat san'at111m şaheserleri (İstanbul 1982)
Dickson, M.B. - Welch, S. C., The Hoııghton Shahname 1-11 (Har­
vard 198 1)
Dilger, Konrad, Untersııchııngen zıır Geschichte des osmanischen
Hofzeremonie//s im 15. ıınd 16. ]ahrhıındert (Münih 1967)
Dimand, M. - Mailey, Jean, Oriental rugs in the Metropolitaıı Mu-
seum of Art (New York 1973)
Donati, L., Due immagini ignoti di Solimano 1 ( 1 494-I566), Stııdi
orientalistici in onore di Giorgio Levi de/la Vida 1 (Roma 1956)
219-33
Donauer, C . , The Travels o f Martin Baumgarten, çeviri A. ıınd ].
Chıırchill, A collectioıı of voyages aııd travels 1 (Londra r732)
Dorez, Leon (edt.), ltineraire de Jerôme Maurand d'Antibes a Con­
stantinople, 1544 (Paris l90I)
Duda, D., Ein Beispiel der Tabrizer Buchkunst am Osmanenhof, K O
r2/1-2 (r978-79) 6r-j8
- Die illıımiııierten Handsclıriften ıınd Inkıınabeln der Österreichi­
schen Nationalbibliothek iV. lslamische Ha11dschrifte11 1. Persische
Handsclıriften 1-11 (Viyana 1983)
Düzdağ, M. Ertuğrul, Şeyhülislam Ebııssuıld Efendi fetvaları ışığ111da
.
16. asır Türk hayatı (lstanbul 1972)
Ebüssu'lıd, IA
Edler de Roover, Florence, Andrea Banchi, Florentine silk-manufactu­
rer and merchant in the fifteenth century, Stııdies in Medieval and Re­
naissance History 3 (Lincoln, Nebraska r966) 2 2 3 - 8 5
Eflak v e Boğdan, IA
Eichhorn, Albert, Kronstadt und der orientalische Teppich, Forsclııııı­
gen zıır Volks- ıınd Landeskıınde n/1 (Bukarest 1968) 72-84
Ellis, Charles Grant, The Ottoman Prayer Rugs, Textile Mııseımı
]oıırnal 2/4, 1969, 5 - 2 2
Elton, G. R., Reformation Eıırope, ı517-r559 (Londra 1963)
Emmanuel, 1. S., Histoire de l'industrie des tissııs des Israelites de Sa­
lonique (Paris 1936)
Ennes, P. - Kalus, L., Un plat d'lznik a inscription turque, Revue du
Loııvre et des Musees de France 29/ 4 ( 1979) 2 5 8-60
Epstein, M.A., The Ottomaıı Jewish commıınities and tlıeir role in
tlıe fifteeııtlı and sixteenth ceııtııries (Freiburg im Breisgau 1980)
Erdel, JA
Erdmann, Hanna, Die Matte muR alt sein. Zur Kulturgeschichte des
Gebetsteppichs, Festsclırift fiir Peter Willıelm Meister zum 65. Ge­
bıırtstag (Hamburg 1975) I I-1 8
Erdmann, Kurt, Kairener Teppiche 1. Europaische und lslamische
Quellen des 1 5 .-18. Jahrhunderts, Al 5 (1938) r79-206; il. Mamlu­
ken und Osmanenteppiche, Al 7 ( 1940) 5 5 - 8 r
- Die Fliesen a m Sünnet odası des Topkapı Sarayı i n İstanbul, Aııs der
Welt der islamisclıeıı Kıınst. Festsclırift Enıst Kühnel, Richard Et­
tinghausen (edt.) (Bedin 1959) 144- 5 3
- Ka<bah-Fliesen, AO 3 (1959) 193-97
- Neuere Untersuchungen zur Frage der Kairener Teppiche, AO 4
(1961) 65-ro5
- Neue Arbeiten zur türkischen Keramik, AO 5 (1963) 191-219
Erünsal, İsmail E., Türk edebiyatı tarihine kaynak olarak arşivlerin de­
ğeri, Türkiyat Mecmuası r9, 1977-79 (İstanbul 1980) 2 1 3-22
- Türk edebiyatı tarihinin arşiv kaynakları. il. Kanuni Sultan Süley­
man devrine ait bir in'amat defteri, Osmanlı Araştırmaları!The Joıır­
nal of Ottoman Stııdies 4 (İstanbul 1984) l-17
Ettinghausen, Richard, Die bildliche Darstellung der Ka<aba im islami-
schen Kulturkreis, ZDMG 87 (Leipzig 1934) n 1- 37
- AbrTpainting, Stııdies in Memory of Gaston Wiet, Hrsg. M. Rosen­
Ayalon (Kudüs 1977) 3 45 - 5 6
Evans, ]., A history o fjewellery, 1IOO-I870, 2. Aufl. (Londra 1 970)
Evans, R . J . W., Rudolf il ani İı is world. A stııdy in intellect�; h
l i­
story, 1576-1612 (Oxford 1973)
Eyice, Semavi Avrupa'l ı bir ressamı gözü ile Kanuni Sultan
: .� Süley­
man. İstanbul da bır Safevı elçısı ve Suleyman iye camii. Kanuni Sultan
Süleymari 'ın portreleri hakkında bir deneme, Kanım/ Armağa111 (An­
kara 1970) 129-70
- Elçihanı, TD 24/z4 ( 1970) 9 3 - 1 30
Faik, Fritz, Edelsteinschliff und Fassımgsformen im spiiten Mittelal­
ter und im 16. ]alırhıındert: Stııdien zur Geschichte der Edelsteine
ıınd des Schmucks (Ulm 1975)
Faroqlıi, Suraiya, Textile production in Rumeli and the Arab prov­
ınces. Geographical distribution and internal trade ( 1 5 60-1650), Os­
.
manlı Araştırmaları!The Joıımal of Ottoman Stııdies . 1 (İstanbul
1980) 61- 83
-:-. On yedinci �üzyıl Ankara'sında sof imalatı ve sof atölyeleri, İstanbul
Universitesi iktisat Fakültesi Mecmuası 41/1-4, r982-83 (İstanbul
1984) 237- 59
- Der osmanische Herrschaftsbereich 1 3 50-16 50, Handbııclı der eıı­
ropiiischeıı Wirtsclıafts- ıınd Sozialgesclıiclıte, Hermann Kellenbenz
(edt.) (Stutgart 1986) 1246- 84
Feher, G. Jr, Türkische Miniatureıı aııs den Clıronikeıı der Uııgari­
sclıeıı Feldziige (Budapeşte 1970)
- Kanuni Sultan Süleyman preisende lnschrifteıı zweier Buda stam­
mender Renaissance-Kunstgegenstande, Kanuni Armağanı (Ankara
r970) 203 - 6
Fekete, Lajos, Das Heim eines türkischen Herrn in der Provinz im XVI.
Jahrhundert, çeviri v. M. Tayyib Gökbilgin, Belleten 43 (r979)
457-80
Fekete, Ludwig, Einfülırung in die osmanisclı-türkisclıe Diplomatik
der türkisclıen Botmiissigkeit in Unganı (Budapeşte 1926)
Fekhner, M., Torgovlya russkogo gosııdarstva so stranami Vostoka
v XVI v., 2. Aufl. (Moskova 1956)
Feridun, Ahmed, Münşeatü'l Selatin 1-11 (İstanbul 1274-75/1858)
Fischer, E., Melchior Lorichs (Copenhagen 1962)
Fischer, Sir Godfrey, Barbary legend. War, trade a11d piracy in Nortlı
Africa, 14I5-1830 (Oxford 1957)
Fleischer, Cornell H., Bııreaucrat and intellectııal in the Ottoman
Empire. Tlıe lıistorian Mustafa <A/! ( 1 5 41-1600) (Princeton r986)
Flemming, Barbara, Verzeichnis der orientalisclıen Handschriften iıı
Deutsclıland, � Ill, Türkische Handsclırifteıı 11.I (Wiesbaden 1968)
- Şerif, Sultan Gavrl und die »Perser«, Der lslam 45 ( r969) 81-93
- Literary activities in Mamluk halis and barracks, Studies in memory
of Gaston Wiet, M. Rosen-Ayalon (edt.) (Kudüs 1977) 249-60
Fletcher, J. F., China and Central Asia, 1 3 68-1884, The Chinese
world order, ]. K. Firbank (edt.) (Cambridge, Mass. 1968) 206-24
Forrer, L., Die osmanisclıe Clıronik des Rııstam Pasclıa (Leipzig
1923)
- Handschriften osmanischer Historiker in İstanbul, Der Islam 26
(1946) 1 7 3 - 220
Forster, Edward S. (çevirmen), The Turkish letters of Ogier Glıislain
de Bıısbecq (Oxford 1927; 1968)
Fortnum, C. D.E., On a lamp of Persian ware made for the mosque of
Omar at Jerusalem in 1 5 49, Archaeologia 42 ( 1869) 3 87-97
Frey, K., Studien zu Michelangelo Buonarotti und zur Kunst seiner
Zeit, Teil 3, ]ahrbııch der Königlicheıı Preııssischen Kı111stsammlıın­
gen 30 (1909) Ek, ro3 - 80
Fujioka, Ryoichi - Hasebe Gakuji (edt.), Sekai toji zenshu XIV Min
(Ming Hanedanı) (Tokyo 1976)
Gasparini, Elisabetta, Le pittııre mıırali de/la Muradiye di Edirne (Pa­
dua 1985)
Gassot, ]., Le discoıırs dıı voyage de Veııise a Constantiııople (Paris
1606)
Gaudefroy-Demombynes, M., Le pelerinage a la Mekke (Paris 1923)
•
Geijer, Agnes - Lamm C. ] ., Orientalische Briefumschliige in schwe­
dischem Besitz (Stokholm 1944)
Stephan Gerlaclıs des Aelterıı Tagebııch . . . an die Ottomaııische
Pforte zu Constantiııopel . . . dıırch den Wohlgeboreııeıı Hemı David
Uııgnad . . . vollbraclıter Gesandschaft (Frankfurt am Main 1674)
Gervers, Veronika, The influence of Ottoman Turkish textiles and
costume in Eastenı Europe (Royal Ontario Museum, Toronto 1982)
Gettens, R . J . - Stout, G. L., Painting materials. A Short Encyclopa­
edia (New York 1966)
Geuffroy, A., Briefve descriptioıı de la cour du Grant Turc (Basel
1 543)
Gevay, A., Legatio ]oaıınis Hoberdancz et Sigismondi Weichselber­
ger ad Solimanum I imperatorem Turcorum issu Ferdinandi I regis
Huııg. Boh., ete obita anno MDXXVIII (Viyana 1 827)
Ghulam, EI2
Gibb, E.J. W., A history of Ottoman poetry Ill. AD 1520-AD 1600,
E. G. Browne (edt.) (Londra 1904)
Giovio, Paolo, Opere l . Lettere ( 1 5 14-44), Giuseppe G. Ferraro (edt.)
(Roma 1956)
- Historiarum sui temporis libri 1-11 (Floransa 15 50- 52; Paris,
1 5 5 3 - 5 4; Basel 1 577)
Gökbilgin, M. Tayyib, Süleyman 1, lA
- XV-XVI asırlarda Edirne ve Paşa livası (İstanbul 1952)
- Rüstem Paşa ve hakkındaki ithamlar, TD 8 (195 5) n- 50
- Arz ve raporlarına göre İbrahim Paşa'nın lrakeyn seferindeki ilk ted-
birleri ve futuhatı, Belleteıı 21 (1957) 449-82
- Venedik Devlet arşivindeki vesikalar külliyatında Kanuni Sultan Sü­
leyman devri belgeleri, Belgeler ıh (Ankara 1964) n9-220
- Kanuni Sultan Süleyman'ın 1 5 66 Sigetvar seferi, sebebleri ve hazırlık­
ları, TD 16 ( ı 966) ı - 1 4
- Kanuni Sultan Süleyman'ın Macaristan v e Avrupa siyasetinin sebep
ve amilleri, geçirdiği safhalar, Kanım/ Armağant (Ankara 1970) 5 - 3 9
- Kanuni Sultan Süleyman devri müesseseler v e teşkilatına ışık tutan
Bursa şer'iye sicillerinden örnekler, Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzıınçar­
şılı'ya armağan (Ankara 1976) 91-n2
Gökyay, Orhan Şaik, Risale-i Mimariyye-Miınar Mehmet Ağa-Eser­
leri, Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzııııçarşılı'ya armağan (Ankara 1976)
n3-215
- Tılsımlı gömlekler, Türk folkloru araştırmaları yıllığı 3 (1976)
93-n2
- Ducentname, Destursuz bir bağa girenler (İstanbul 1982) 79-103
Goldthwaite, Richard A., The Buildiııg of Renaissaııce Florence: An
economic and social history (Baltimore 1980)
- The Renaissance economy: The preconditions for luxury consump­
tion, Aspetti della vita econonıica nıedieva/e, Convegno Federigo
Melis (Floransa - Piza - Prato 1984) 659-74
Göllner, Cari, Stampe contemporane sull' espugnazione di Rodi, Bi­
bliofilia 5 3 (Floransa 1941) 12-16
- Turcica: Die europdische Türkeııdrucke des XVI. ]ahrhunderts
1-11 (Bukarest - Baden-Baden 1961-68)
Gönül, Macide, Some Turkish embroideries in the collections of the
Topkapı Sarayı Museum in İstanbul, KO 6/1 (1969) 43-76
Goodwin, Godfrey, A history of Ottomaıı architecture (Londra 1971)
Göyünç, Nejat, Salomon Schweigger ve seyahatnamesi, TD 12/ ı 7-18
( 1963) n9-40
Gray, Basil, Kitiibklıiina: library or workshop: transition in the 14th -
1 5th century, first Europeaıı Conference of Iraniaıı Studies (Turin
1987)
Grey, C. (edt.), A narrative of ltaliaıı travels in Persia in the fifteeııth
and sixteeııth centuries (Londra, Hakluyt Society 1873)
Grosz, August - Thomas, Bruno, Katalog der Waffensammlung in
der Neueıı Burg (Viyana 1936)
Grube, E. J., A school of Turkish miniarure painting, First lntenıatio­
nal Coııgress of Turkish Arts, Ankara 1959 (Ankara 1961) 176-209
- Masterpieces of Turkish pottery in the Metropolitan Museum of Art
and in the private collection of Mr. James ]. Rorimer in New York,
First International Congress of Turkish Arts, Ankara 1959 (Ankara
1961) 15 3-75
- Herat, Tabriz, İstanbul. The development of a pictorial style, Pain­
tings (rom lslanıic Lands, R.H. Pinder-Wilson (edt.) (Cassirer, Ox­
ford 1969) 8 5 -109
Guilmartin, J., Gımpowder and galleys. Changiııg technology and
Mediterranean warfare at sea in the sixteenth century (Londra 1974)
Gyllius, Petrus (Pierre Gilles), The Antiquities of Constantiııop/e,
ete., çeviri J. Bali (Londra 1729)
Habanel, A. -Eskenazi, E., Foııtes hebraici ad res oecoııomicas socia­
lesque terrarum balcanicarum saeculi XVl pertinentes (Sofya 1958)
Haemmerle, Albert, Buntpapier (Münib 1961)
Hale, J. R., Renaissance war studies (Londra 1983)
- War and Society in Renaissance Europe, 1450-1620 (Londra 1985)
Hammer-Purgstall, ]. von, Geschichte des osmanischeıı Reiches 1-
(Pest 1 828-)
- Wien's erste aufgehobene türkische Belagerung (Viyana 1829)
- Observations sur !es chemises talismaniques des musulmans, et parti-
culierement sur celle qui se conserve dans le couvent des Cisterciens
nomme Neukloster, pres de Vienne, en Autriche, ]A 9 ( 1 8 3 2) 219-48
- (çevirmen), Narrative of travels in Europe, Asia and Africa in the
seventeenth century by Evliya Efendi (Londra 1 844)
- Geschiclıte der Clıane der Krim unter osmaııisclıer Herrsclıaft (Vi­
yana 1 8 5 6)
Han, Verena, Orijentalni predmeti u Renesanskom Dubrovniku, Pri­
lo zi zt1 On/e11tt1htt1 Filologijtt i /storijtt jugoslovenskih nt1rodt1 pod
Tttrskom V!tldt1rilıom 6-7 (1956- 57)
l;larir il. The Ottoman Empire, El2
Hasluck, F.W., Clıristianity and Islam under tlıe Sultans 1-11 (Ox­
ford 1928, New York 1973)
Hayali, IA
Heckscher, E.F., Mercantilism, çeviri M. Shapiro (Londra - New
York 195 5 )
Herberstain/Herberstein, Sigismund von, Actiones (Viyana 1560)
Herklots, G. A., Is/anı in lndia or tin Qiiniln-i Isliim. Tlıe Cttstoms of
the Musulmiins of!11dit1 . . . by ftlfar Sht1t11"tf, William Crook (edt.)
(Oxford 1921)
Hess, A. C., The evolution of the Ottoman sea-borne empire in the age
of the Oceanic discoveries, 1453-1525, Anıerican Historical Review
75 (1970) 1892-1919
- The battle of Lepanto and its place in' Mediterranean history, Past
and Present 57 (1972) 5 3 -73
Heyd, Uriel, Ottoman documents oıı Palestine, 1552-1615 (Oxford
1960)
- Moses Haman, chief Jewish physician to Sultan Süleyman the Mag­
nificent, Oriens 16 (1963) 1 52-70
Hinds, Martin - Sakkout, Hamdi, Arabic docııments (rom tlıe Otto­
man period (rom Qaşr JbrTm (Egypt Exploration Society, Londra
1986)
Hobson, R. L. - David Percival - Rackham, Bernard, Chinese porce­
lains at Constantinople, TOCS I I (193 3 - 34) 9-21
Halter, K., Studien zu Ahmed Feridun's Munşe'at es-selatin, Festgabe
Hans Hirsclı (lnnsbruck 1939) 429 - 5 1
Huart, C . , Les calligraplıes e t /es miniaturistes de l'Orient musulman
(Paris 1908)
Hürrem Sultan, IA; Khurrem, El2
Huth, H., Sarazenen in Venedig?, Festsclırift für Heinz Ladendorf
(Köln 1970) 58-68
lbn lyas, Badii'l al-Zulıür, çeviri Gaston Wiet, ]ounıal d'ım bourgeois
du Caire il (Paris 1960)
İbrahim Paşa, Pargalı, lA; lbrahTm Pailia, El2
İnal, Güner, Kahire' de yapılmış bir Hümayünname'nin minyatürleri,
Belleteıı 40 (1976) 439-65
İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğunun kuruluş ve inkişaf devrinde
Türkiye'nin iktisadi vaziyeti üzerinde bir tetkik münasebetiyle, Belle­
ten 15 (1951) 629-90
-Bursa and the commerce of the Levant, Journal oftlıe Economic and
Social History of the Orient 3 ( 1960) 1 3 1- 47
- Süleiman the Lawgiver and Ottoman law, Arclıivum Ottomaııicum 1
(Den Haag 1969) 105 - 3 8
- Tin Ottoman Empire: tlıe Classical age, 1300-1600 (Londra 1973)
- The question of the closing of the Black Sea under the Ottomans, Ar-
clıeion Pontou 35 (1979) 74-no
- lntroduction to Ottoman metrology, Turcica 15 (1983) 3 n-48
- The Yürüks: Their origins, expansion and economic role, Carpets of
tlıe Mediterraneaıı coımtries, 1400-1600, Robert Pinner - W.B.
Denny (eds.) (Londra 1986) 39-65
İnalcık, Halil - Heath W. Lowry (edt.) , Sultan Süleyman tlıe Magnifi­
cent and his times (Washington DC-Şicago 1988)
İnan, Afet, Türk amirali PM Re'is'in hayatı ve eserleri. Piri Re'is' in
Amerika haritası (15!3 -1528) (Ankara 1954)
Iorga, N., Gesclıiclıte des osmanischen Reiclıes 1-V (Gotha 1908-13)
ipşirli, Mehmet, XVI. asrın ikinci yarısında kürek cezasıyla ilgili hü­
kümler, Tarih Entstitütüsü Dergisi 12 ( = Prof. Tayyib Gökbilgin
hatıra sayısı) (İstanbul 1982) 203-48
lrwin, R. G., Egypt, Syria and their trading partners 1450-15 50, Car­
pets of tlıe Mediterranean coııntries, 1400-1600, Robert Pinı1er -
W.B. Denny (edt.) (Londra 1986) 73-82
lvanov, A . A. -- Lukonin, V . G. - Smesova, L. S., Yuvelirniye izdeliya
Vostoka, drevnii, srednevekovy period (Moskova 1984)
İz, Fahir, Eski Türk edebiyatında nazım 1-11 (İstanbul 1966-67)
Festsclırift Georg ]acob (Leipzig 1932)
Jacob, Georg, Sultan Solimaıı des Grossen Divan in einer Auswalıl
(Bedin I 90 3)
Jacobs, E., Uııtersuchuııgen zur Gesclıiclıte der Bibliotlıek im Serai
zu Konstantinopel 1 (Heidelberg 1919) .
Jenkins, H. D., lbralıim Paslıa (New York l9II)
Tin Clıronicles of Rabbi Joseplı ben ]oslıua ben Meir, tlıe Splıardi,
çeviri C. H . E. Bialloblotzky, 1-11 (Londra 1 8 3 5 )
Kahle, Paul, Balıriyya. Das tiirkisclıe Segelhandbuclı für das Mittel­
ldndisclıe Meer vom ]alı re 920 (Berlin-Leipzig 1926)
- Die versclıollene Columbuskarte von 1498 in einer türkisclıen
Weltkarte von 1JI3 (Berlin-Leipzig 1933)
-A lost map of Columbus, Opera Minora (Leiden 1956) 247-65
- Nautische lnstrumente der Araber im lndischen Ozean, Opera Mi-
ııora (Leiden 1956) 266-77
Kappert, Petra, Die osmanisclıeıı Prinzeıı und ilıre Residenz Amasya
im 15. ıınd 16. ]alırlıımdert (Leiden 1976)
Kappert, Petra (edt.), Gesclıiclıte Sultan Süleyman Kanımls von 1520
bis 1557, oder Tabakiit ıil-Memiilik ve Dereciit ül-Mesii/ik vo11 Celiil­
ziide Muştala genannt Koca Nişancı (Wiesbaden 1981)
Karabacek, A.H., s. Salman, cİsa
Karabacek, ]. von, Suleiman der Grosse als Kunstfreund, WZKM 26
(1912) 5 -10
- Zur orientalisclıen Altertumskunde IV. Mulıammedanisclıe Kunst­
studieıı (Viyana 1913)
Karahan, Abdülkadir, Figan/; Kanuni Sultan Süleyman şairlerinden
Figan/ ve divancesi (İstanbul ı 966)
Karamsin, M., Histoire de /'Empire de Russie, çeviri Baron de St.
Thomas - Jauffret (Paris 1 819-26)
Karatay, Fehmi Edhem, Topkapı Sarayı Müzesi kütüphanesi Farsça
yazmalar kataloğu (İstanbul 1961)
- Topkapı Sarayı Müzesi kütüphanesi Türkçe yazmalar kataloğu
1 - 11 (İstanbul 1961)
- Topkapı Sarayı Müzesi kütüphanesi Arapça yazmalar kataloğu
1 - I V (İstanbul 1962-69)
Katana, lstvan, Historia critica prinıorum Hungariae dııcum 1 -XLI
(Pest 1778-18 10)
Keene, M., The lapidary arts in lslam. An underappreciated tradition,
Expedition (University Museum, University of Pennsylvania 1982)
24- 39
Kefe, IA
Kerametli, Can, Osmanlı devri ağaç işleri, tahta oyma, sedef, bağa ve
fildişi kakmalar, TED (1961) 4 5 -1 3
KharTta, El2
Kırım, IA
Kissling, H. ]., Zur Geschichte der Rausch- und Genussgifte im Osma­
nischen Reich, Siid-Ost Forsclıungen (Münib 1957) 342- 5 5
�ızıl-Baili, El2
Kızılbaş, IA
Klinger, L. - Raby, J., Barbarossa and Sinan: A portrait of two Otto­
man corsairs from the collectiori of Paolo Giovio, Ateneo Veneto, E. J.
Grube (edt.) (Venedik 1988)
Knecht, R.J., Francis I (Cambridge 1982)
Kolsuk, A., Osmanlı devri çini kandilleri, TED 1 5 (1976) 73-91
Kortepeter, C. Max, Ottoman imperial policy and the economy of rhe
Black Sea region in the sixteenth century, ]AOS 86 ( 1966) 86-n 3
- Ottoman imperialism during the Reformation, Eıırope and the
Caucasus (New York 1972)
Köseoğlu, Cengiz, Topkapı, Tlıe Treasury, J . M . Rogers (edt.) (Lon­
dra 1987, Almanca baskı Herrsching am Ammersee 1987)
Kovachich, M. G., Scriptores rerıım Hungaricarum minores il (Buda
1798)
Kraelitz, Friedrich, Osmanisclıe Urkıınden iıı Türkisclıer Spraclıe aus
der zweiten Hdlfte des 15. ]ahrlıımderts. Ein Beitrag zur osmani­
sclıen Diplomatik (Viyana 1921)
Krahl, Regina - Erbahar, Nurdan, John Ayers (edt.). Clıinese ceramics
in tlıe Topkapı Saray Museum, a complete catalogue 1-III (Londra
1986)
Kresevljakovic, Hamdija, Rustem Paşa, veliki vezir Sulejmana il, Na­
stavni Vjesnik 36 (Zagreb 1928) 272-87
Kretschmayr, Heinrich, Ludovico Gritti, eine Monographie, Arclıiv
für österreiclıisclıe Gesclıiclıte 83 (Viyana 1 897) l-106
Kropf, Lajos, A British Museum Korvinkodexe (The Corvinian ma­
nuscript of the British Museum), Magyar Könyvszemle ( 1896) ı-8
Kühnel, Ernst, Die Sammlung türkisclıer und islamisclıer Kunst im
Tsclıinili Köse/ık (Berlin-Leipzig 193 8)
- Die osmanische Tughra, K O 2 (1955) 69- 8 2
Kühnel, E. - Bellinger, L . , Cairene rugs and otlıers technically related
(Washington DC 1957)
Kunt, İ. Metin, Sancaktan eyalete (İstanbul 1978)
- The Sııltaıı's servants. Tlıe transformatioıı of Ottomaıı provincial
govemment 1550-1650 (New York 1983)
Kuran, Aptullah, The mosques of Sinan, Fiftlı lnternational Congress
of Turkislı Art, Geza Feher Jr (edt.) (Buda peşte 1978) 5 59-68
- Mimar Sinan (İstanbul 1987)
Kürkçüoğlu, K. E., Süleymaniye vakfiyesi (Ankara 1962)
Kurz, Otto, A gold helmet made in Yenice for Sultan Suleyman the
Magnificent, Gazette des Beaux-Arts 74 (1969) 249 - 5 8
- Europeaıı clocks and watclıes i n tlıe Near East (Londra 1975)
- Libri cum characteribus ex nulla materia compositis, Tlıe decorative
arts of Europe and tlıe East (Londra l 977) section XXI
La Gournerie, M . E . de, Histoire de François I (Tours 1860)
Laguna, Andres, Adventııre di un schiavo dei Turclıi, çeviri ve der­
leme Cesare Acutis (Milano 1983)
Lane, Arthur, The Ottoman pottery of lsnik, A O 2 ( 1957) 247- 8 1
Lane, F . C . , The Mediterranean spice trade. Further evidence o f irs re­
vival in the sixteenth century, American Historical Review 45 (1940)
5 8 1-90; yeniden basım Venice and History içinden.- Collected papers
(Baltimore 1966) 2 5 - 3 4
Lefaivre, A., Les Magyars pendant la domination ottomane en Hon­
grie 1526-1722 (Paris 1902)
Lesure, M., Notes et documents sur !es relations veneto-ottomanes. 1 .
1 5 70-73, Turcica 4 ( 1972) 134-57
Lewenklau (Launclavius), Hans, Neııwe Clıronica Türckisclıer Na­
tion voıı Türcklıeıı selbst besclırieben (Frankfurt am Main 1 595)
Lightbown, R., L'esotismo, Storia deli' arte italiana, X. Conserva­
zione, falso, ristauro (Turin 1981) 443 -87
Lokman, Seyyid, IA
Longquan Qingci (lndustry Department Zhejiang province, Beijing
1966)
Luchner, Laurin, Denkmal eines Renaissance-Fürsten: Versuclı einer
Rekonstruktioıı des Ambraser Museums von 1583 (Viyana 1958)
Lui}man b. Sayyid l;lusayn, El'
Lybyer, A. H., Tlıe government of tlıe Ottomaıı Empire in the time of
Suleimaıı tlıe Magnificent (Cambridge, Mass. 1913)
- The Ottoman Turks and the routes of Oriental trade, Englislı His­
torical Review 30 (1915) 577-88
Mackie, Louise W., A Turkish carpet with spots and stripes, Textile
Museunı ]oımıa/ 4/3 ( 1976) 5 -20
243

- Rugs and textiles, Tıırkish Art, Esin Atıl (edt.) (Washington DC -
New York r980) 299 - 393
Mahir, Banu, Saray nakkaşhanesinin ünlü ressamı Şah Kulu ve eserleri,
Topkapı Sarayı Müzesi: Yıllık I ( 1986) n 3 - 30
Majer, H.-G., lbrahim Pascha, Biographisches Lexikon zıır Ge­
schichte Südosteııropas II (Münih r976) 21off.
Marmora, Andrea, Della Historia di Corfıl descritta da Andrea Mar­
mara nobile corcyrese libri otta (Venedik 1672)
Martin, J. L. B., Treasııre of the Land of Darkness. The fıır trade and
its significance for Medieval Rııssia (Cambridge 1986)
Massing, ]. M., Jacobus Arboratensis: erude preliminaire, Arte Veneta
3I (r977) 42- 52
Maruz, ]., Herrscherıırkıınden des Osmanensııltans Süleyman des
Prdchtigen. Eiıı clıronologisclıes Verzeiclınis (Freiburg im Breisgau
l97r)
- Das Kanzleiıuesen Sultan Süleymans des Prdclıtigen (Wiesbaden
1974)
Mayer, L A. , lslamic ıuoodcarvers and their ıuorks (Cenevre 1958)
- Islamic metalıuorkers and their ıuorks (Cenevre 1959)
- Islamic armoıırers and their works (Cenevre 1962)
Mazzariol, G. - Pignarri, T., La pianta prospettica di Venezia del I500
(Venedik r963)
Mehmed Paşa, Sokollu, IA
Meinecke, Michael, Die osmanische Architektur des 16. Jahrhunderts
in Damaskus, Fiftlı International Congress of Tıırkish Art, Ceza Fe­
her Jr (edt.) (Budapeşte r978) 575-95
- Die Erneuerung von al-Quds/Jerusalem durch den Osmanensulran
Sulaiman QanünT', Stııdies in tlıe History and Arclıaeology of Pale­
stiııe 4 (baskıda)
Meinecke-Berg, V., Marmorfliesen. Zum Verhiiltnis von Fliesendeko­
rationen und Architekrur in der osmanischen Baukunst, KO 8h (1972)
3 5 - 59
Menage, V. L., The Map of Hajji Ahmed and irs makers, Bul!. SOAS
20 (1958) 291- 34
- Some notes on the deviliirme, Bııll. SOAS 29 (1966) 64-78
- On the constituent elements of cerrain sixteenth century Orroman
documents, Bııll. SOAS 48h (1985) 283- 304
Menavino, Giovanni Antonio, l costıımi et la vita de' Tıırchi (Flo­
ransa 1 5 5 1)
Meriç, Rıfkı Melı'.ıl, Türk nakış sanatı tarihi araştırmaları I. Vesika­
lar (Ankara 1 9 5 3 )
- Türk cild sanatı tarihi araştll"maları l. Vesikalar (Ankara 1954)
- Bayramlarda Padişahlara hediye edilen san'at eserleri ve karşılıkları,
Türk San'atı Tarihi. Araştırma ve İncelemeleri I (İstanbul 1963)
764- 86
- Mimar Sinan, hayatı, eserleri (Ankara 1965)
Merriman, R.B., Sııleimaıı the Magııificent, I520-I566 (Cambridge
1944)
Miller, Barnette, The Palace school of Mıılıammad tlıe Coııqııeror
(Cambridge Mass. 1941)
Miller, Yuri, A., Khudozlıestvennaya keramika Turtsii (Leningrad
1972)
- O nekotorykh kontaktakh iskusstva T urtsii XVJ-XVII vekov s khu­
dozhestvennoi kul'ruroi drugikh stran. Trııdy Gosudarstvemıogo Er­
mitazlıa ( 1 978) 106-14
Milis, ]. V. G. (edt.), Ma Huan, Ying-yai Slıeng-lan, Tlıe overall sur­
vey of the Oceaıı's shores (Hakluyt Society, Cambridge 1970)
Minorsky, V. - Minorsky T. - Zakhoder, B . N., Calligraphers and
Painters. A Treatise of tlıe Q adT Abmad son oflvffr lvfuııshT (c. A. H.
IOI5IAD 1606) (Washington DC 1959)
Mordtmann, J. H., Das Observatorium des TaqT ed-DTn zu Pera, Der
lslam 13 ( 1923) 82-93
Mraz, Gottfried, The role of clocks in the Imperial honoraria for rhe
Turks, The clockıuork ııniverse. German clocks and automata
1550-1650, Klaus Maurice - Otto Mayr (edt.) (Washington DC -
New York 1980) 37-48
Mugler, Otto, Edelsteinhandel im Mittelalter und im 16. Jahrhundert,
Doktora tezi, (Münih 1928)
2 44
/ . ,
Muller, Georg Eduard, Die Türkenherrschaft in Siebenbürgen. Ver­
fassungsreclıtliclıes Ver/ıdltnis Siebenbürgens zur Pforte, 1541-1688
(Hermannstadt-Sibiu 192 3)
Necipoğlu-Kafadar, Gülru, The Süleymaniye complex in lstanbul, an
interpretation, Muqarnas 3 (1985) 92-n7
- Plans and models in l 5th and 16th century Orroman archirecrural
practice, Journal of tlıe Society of Arclıitectural Historians 3 (Eylül
1986) 224-43
Nicandre de Corcyre, Voyages, J.-A. de Foucault (edt.) (Paris 1962)
Nicolay, Nicolas de, Sieur d' Arfeuille, Navigations aııd voyages made
into Turkey, çeviri T. Washington (Londra 1 5 8 5 )
Oberhummer, Eugen, Konstaııtinopel unter Sultan Sııleiman dem
Gro�en: aufgeııommen im fa/ne 1559 durclı Melclıior Loriclıs (Mü­
nih 1902)
- Eine türkische Karre zur Eııtdeckung Amerikas, Anzeiger der Akade­
mie der Wisseıısclıaften in Wieıı (1931) 99-n2
Öney, Gönül, Turkislı ceramic tile art (Tokyo 1975)
Ongan, Halit, Ankara'ıım iki numaralı şer'iye sicilleri, I Muharrem
997-8 Ramazaıı 998 (Ankara 1974)
Orgun, M. Zarif, Tuğra, tuğralarda el-muzaffer daima duası ve Şah
ünvanı, TTAED 5 (İstanbul 1949) 201-20
Orhonlu, Cengiz, XVI. asrın ilk yarısında Kızıldeniz'de Osmanlılar,
TD 12/16 (1962) l-24
- Hint kaptanlığı ve Piri Reis, Belleten 39 ( 1970) 2 3 5 -74
Otto-Dorn, K., Das islamisclıe Isnik (Bedin 1941)
- Osmanische ornamentale Wandmalerei, KO 1 (1950) 45- 54
- Türkische Keramik (Ankara 1957)
Öz, Tahsin, Turkislı textiles and velvets: XIV-XVI centııries (An ­
kara 1950)
Özergin, M. K., Temürlü sanatına ait eski bir belge: Tebrizli Ca'fer'in
bir arzı, STY 6 ( 1974-76) 471- 5 8
Panofsky, Erwin, Albreclıt Dürer i l (Princeton 1943)
Parry, V.J., Renaissance historical literarure in relation to the Near and
Middle East (with special reference ro Paoio Giovio), Historians of tlıe
Middle East, Bernard Lewis - P. M. Holt (edt.) (Londra 1962) 277- 89
Parry V.J. - Yapp, M. E., War, teclmology and society in tlıe Middle
East (Londra 1975)
Partner, Peter, Renaissance Rome, 1500-1559. A portrait ofa society
(Berkeley-Los Angeles 1976)
Pavet de Courteille, A. J.B. M.-M., Histoire de la caıııpagne de Mo­
lıacz (Paris 1959)
Petrasch, Ernst, Die Türkenbeute, 2. Aufl. (Karlsruhe 1977)
Petsopoulos, Yanni (edt.), Tulips, Arabesques and Turbans (Londra
1982)
- Kunst und Kunsthandwerk unter den Osmanen, Übersetzung H. Bar­
tels (Münih 1982)
Pinner, Robert - Denny, W.B. (edr.), Carpets of tlıe Mediterraııean
countries, 1400-I600 (Londra 1986)
Piri Reis, IA
Piyale Paşa, IA
Planiscig, Leo, Die Estensisclıe Kunstsamnılımg. I. Skulpturen ı111d
Plastiken des Mittelalters ıınd der Renaissance (Viyana 1919)
Pognon, E., Les plus anciens plans de villes graves et les evenemeııts mi­
litaires, Jmago Muııdi 22 (1968) 1 3-19
Pope, J. A., Clıinese porcelains fronı tlıe Ardebil sinine (Washington
DC 1956)
Pope-Hennessy, John, Tin portrait in tlıe Renaissance (Londra-New
York 1966)
Raby, J., A seventeenth century description of lznik-Nicaea, lstanbu­
ler Mitteilımgeıı 26 (1976) 149-88
- Court and export - !. Market demands in Orroman carpets,
1450-1 5 50; il. The Uşak carpets, Carpets of tlıe Mediterranean
coı111tries, 1400-1600, Robert Pinner - W.B. Denny (edr.) (Londra
1986) 29-38; 177-87
Raby, J. - Yücel, Ünsal, Blue and white, celadon and white wares: lz­
nik's debt to China, Oriental Art 29 ( 1983) 38-48
Radojkovic':, B., Plaques de reliure des evange!iaires des XVI et XVII
siecles, Muzei Primeniene Umetnosti, Zbonıik 3-4 ( 1958) 5-84
Ragib, Yüsuf, Essai d'inventaire chronologique des guides a l'usage des
pelerins du Caire, Revue des Etudes Islamiques 41 (1973) 259-80
Raymond, A., Artisans et commerçants au Caire au XVllle siecle I-II
(Beynıt-Şam 1973-74)
Refik, Ahmet, Hicri onikinci asırda İstanbul hayatı l IOo-1200 (İstan-
' '
bul 1930)
- Hicri on birinci asırda İstanbul lıa)iatı (rnoo-uoo) (İstanbul 1931)
- Mimar Sinan (İstanbul 193 l)
- On altıncı asırda İstanbul hayatı (15 5 3-1591) (İstanbul 193 5)
Reusner, N., Operis collectanei epistolarum tıırcicarunı libri XIV
(Frankfurr am Main 1 598-1600)
Riefstahl, R. M., Early Turkish tile revetmenrs in Edirne, Al 4 (r937)
259-81
Rogers, J.M., Innovation and conrinuiry in Islamic urbanism, Tlıe
Arab City. Proceedings ofa symposiııın lıeld iıı Medina, Saudi Ara­
bia, !. Serageldin - Samir al-Sadek - R. R. Herberr (edr.) (Riyad 1982)
53-61
- The State a n d rhe Arts i n Ottoman Turkey. ! . The stones o f Süley­
maniye, IJMES 14 (1982) 71-86; il. The furnishing and decoration of
Süleymaniye, I]MES 14 (1982) 283- 3 1 3
-The Godman Bequest of lslamic porrery, Apollo 1 2 0 (Temmuz 1984)
24- 3 1
- A group of Ottoman porrery in the Godman Bequest, Tlıe Bıırlington
Magazine (Mart 1985) 1 34-45
- lznik pottery in rhe Brirish Museum, Halı 26 (Nisan-Haziran 198 5)
50- 57, 92
- An Iznik mosque lamp and globe in the Godman Bequesr, The British
Museum, Orientations (Eylül 1985) 4 3 - 49
- Ottoman luxury trades and their regulation, Osınanistisclıe Studien
zur Wirtsc/ıafts- wıd Sozialgesclıiclıte. ln Menıorianı Vaneo Boskov,
Hans-Georg Majer (edt.) (Wiesbaden 1986) 1 3 5- 5 5
- An Ottoman palace inventory of the reign of Bayazid il, CIEPO,
Cambridge r984, Proceedings, J.-L. Bacque-Grammont- E. van Don­
zel (edt.) (İstanbul 1987) 40- 5 3
- Plare and irs substirutes in Orroman inventories, Pots and Pans, Mi­
chael Vickers (edt.) (Oxford 1986) n7- 3 6
- The Arrs under Süleyman the Magnificeııt, Sultan Süleyman tlıe
Magnificent and his tinıes, Halil İnalcık - Heath W. Lowry (edt.)
(Washington DC - Şicago 1988)
Ruscelli, Ieronimo, Lettere di principi, le qııal o' si scrivono da prin­
cipi, o' a principi, o' ragionan di principi I (Venedik 1564-77)
Rüstem Paşa, IA
Rypka, ]., Briefwechsel der Hohen Pforte mit den Krimchanen im il.
Bande von Feridun's Münşeat, Festsclırift Georg Jacob (Leipzig 1932)
241-69
Sacken, Eduard, Freiherr von, Die K. K. Ambraser Sammlung (Viyana
1 8 5 5)
Sadan, ]., Le ınobilier au Proclıe Orieııt medieval (Leiden 1976)
Sahillioğlu, Halil, On beşinci yüzyıl sonunda Bursa'da iş ve sanayi ha­
yatı, kölelikten patronluğa, in Memorial Ömer Lutfl Barkan, J.-L.
Bacque-Grammont (edt.) (Paris 1980) 179- 88
Şahin, Faruk, Kütahya çini-keramik sanatı ve tarihinin yeni buluntular
açısından değerlendirilmesi, STY 9-10 ( 1979-80) 259-86
St. Clair, Alexandrine, Tlıe image of tlıe Turk in Europe (New York
1973)
Saint-Genois, Baron de - Schepper, G . A. Yssel de, (edr.), Missions di­
plomariques de Corneille Duplicius de Schepper, dit Scepperus, Me­
moires de /'Academie Royale des sciences, des lettres et des beaux­
arts de Belgiqııe 30 (Brüksel 1 8 57) l-2 5 1
Sakisian, A . , A propos d'une coupe a vin e n agate au nom du sultan ri­
mouride Hussein Baicara, Syria 6 (1925) 274-79
- Les faiences du bain de Selim II au Harem du Vieux Serail, Melanges
Syrieııs offerts a M. Rene Dııssaııd il (Paris 1939) 959-63
Saim, W. (edr.) , Besclıreibııng der Reisen des Reinlıold Lııbenau I-II
(Königsberg 1912, 1930)
Salman, <Isa, Hattat ve tezhibci Nişaburlu Şah Mahmud, çeviri A. H.
Karabacak, Vakıflar Dergisi 12 ( 1978) 329-34
Sansovi no, Francesco, Historia universale dell' origine et
imperio de'
Turclıi (Venedik 1564)
- Venetia citta nobilissima et singolare (Venedik 1 5 8 1)
Sanuto, Marino, Diarii, 5 8 Bd. (Venedik 1881-19o1)
Savory, R. M., The Qizilbash, Education and rhe Arts, Turcica (1975ı
168-76
Sayık, Adnan, <Ala al Din al Mansur's poem on the lstanbul observa­
tory, Be/leten 20 (1956) 429-84
Schaendlinger, A. C., Die Feldzııgstagebüclıer des ersten ımd zweiten
ııngarisclıen Feldzugs Süleyman l ( WZKM, Ergiinzungsbd. 8) (Vi­
=
yana 1978)
- Die Sclıreiben Süleymans des Prdc/ıtigen an Kari V, Ferdinand I
und Maximilian ll I -II (Viyana 1983)
- Dic osmanisch-habsburgische Diplomatie in der ersten Hiilfre des 16.
Jahrhunderts, Osmanlı Araştırmaları/ Tin Joıırnal of Ottoman stıı­
dies 4 (İstanbul 1984) 1 8 1-96
Schulz, ]., Tlıe printed plans and panoramic vieıus of Yenice
(ı 496-r799) (Venedik 1970)
- Jacopo de' Barbari's view of Yenice. Map-making, city views and
moralized geography before rhe year 1 500, Art Bul/etin 60 (1978)
425-71
Schuster, Hans-Siegfried, Ein Talisman mir magischen Quadraten,
Festsclırift Wenıer Caskel, H. Graf (edt.) (Leiden 1968) 290-307
Schweigger, Salomon, Ein newe Reyssbesclıreibung auss Teutsclı­
land naclı Constantinopel ıınd ]erıısalem . . . (Nürenberg 1608)
Simon, Bruno, 1 rappresentanti diplomatici veneziani a Constantino­
poli, Venezia e i Turclıi (Banca Cattolica del Veneto, Milano 1985)
56-69
Skelton, R. A., lntroduction ro facsimile edition of Bordone's Isolario
( 15 28) (Amsterdam 1966)
Skelron, Robert, Characterisrics of later Turkish jade carving, Fiftlı lıı­
tenıational Coııgress of Turkislı Art, Ceza Feher Jr (edt.) (Budapeşte
1978) 795 - 807
Smart, Ellen, Fourteenth century Chinese porcelain from a Tughlaq
palace in Delhi, TOCS 41 (1975-77) 199-230
Sohrweide, Hanna, Dichter und Gelehrter aus dem Üsten im Osmani­
schen Reich ( 1 4 5 3-1600), Der Islam 46 ( 1970) 263- 302
- Der Verfasser d er als Sulayman-nama bekannten Istanbuler Pracht­
handschrifr, Der Is/anı 47 (197r) 286-89
Soliman tlıe Magnificent going to mosque. From a series of engrav­
ings on ıuood pııblislıed by Domenico de' Francesclıi al Venice in
MDLXIII, privarely printed for Sir William Stirling Maxwell (Floransa
- Edinburgh 1877)
Soucek, Svat, The Ali Macar Reis atlas and the Deniz kitabı: their place
in rhe genre of portolan charts and atlases, lnıago Mıındi 25 (1971)
17-27
- A propos du livre d'instructions nautiques de Piri Reis, Revue des
Etudes Islanıiques 41 ( 1973) 241- 5 5
Sourdel-Thomine, ]anine, Clefs et serrures de la Ka<ba, Revue des Etu­
des Islamiqııes 39/1 ( 1971) 29-88
Soysal, İsmail, Türk-fransız diplomasi münasebetlerinin ilk devri, TD
3/5-6 (1953) 62-94
Spallanzani, M., Ceranıiclıe orientali a Firenze nel Rinascinıento
(Florenz 1978)
Spiess, Otto, Ein Ferman Sultan Süleyman des Priichtigen an König Jo­
hanıı Sigismund von Siebenbürgen, Jean Deny Armağanı (Ankara
1958) 2 1 3 -20
Spuhler, Friedrich, Die Orientreppiche im Museum für lslamische
Kunst Bedin (Münih 1987)
Stchoukine, l., La peinture turqııe d'apres /es maııuscrits illustres l.
De Sııleyman l" a 'Oş_miin JI, 1520 -1622 (Paris 1966)
Stephan, St. J. H., An endowment deed of Khasseki Sultan. Dated the
24 May 1 5 52', QDAP IO ( 1944) 170-94
Stocklein, H., Die Waffenschiitze im Topkapı Sarayı zu lstanbul, Al I
( 1934)
Taeschner, Franz, The itinerary of the first Persian campaign of Sultan
Süleyman rhe Magnificent, 1 5 34-6, according to Naşül:ı al-Marra}r:I,
!mt1g0 Mımdi 13 (1956} 53 -55
24 5
Tanındı, Zeren, İslam tesminde kutsal kent ve yöre tasvirlerı� journal
of Turkish Studies ( Orhan Şaik Gökyay Armağam //) (I983}
= kara 1970) 47-rr7
407- 37
- Resimli bir hac vekaletnamesi, Sanat Dünyamız Nr. 28 (r983) 2-6
- Rugan! Türk kitap kaplarının erken örnekleri, Kemal Çığ'a Arma-
ğan (İstanbul r984), 223-52
- Siyer-i Nebi. İslam tasvir sanatında H2. Muhammed'in hayatı
(İstanbul r984)
- Cilt sanatında kumaş, Sanat Dünyamız, Nr. 32 (r985) 27- 34
- 1 3-q yüzyılda yazılmış Kur'anların Kanuni döneminde yenilen-
mesi, Topkapı Sarayı Müzesi. Y,ıllık 1 (İstanbul r986) qo- 52
Tapan, Nazan, Sorguçlar, Sanat 6 ( 1977) 99-rn7
Taşkıran, N., Hasekinin kitabı (İstanbul r972)
Tauber-Königshofen Honiger, Nicolai von, Hoffhaltung des Türck­
hischen Kaisers ımd Othomanischen Reichs Beschreibımg (Basel
1 573)
Tavernier, J.B., Noııvelle relation du Serrail dıı Graııd-Seigneur (Fa­
ris r675)
- The Six voyages of ]olm Baptiste Tavernier, Baron of Auboııne,
made English by ].P. (Londra 1677)
- Collections of travels through Turkey iııto Persia aııd the East­
lııdies, usw. (Londra r684)
Tekeli, S., I6ncı asırda osmanlılarda saat ve Takiyuddin'in mekanik
saat konstruksüyonuna dair en parlak yıldızlar adlı eseri (Ankara
1966)
Teplov, V., Russkiye predstaviteli v Tsaregrade, I496-I82I (St.
Fetersburg 1 891)
Terzioğlu, Arslan, Moses Hamons Kompendium der Zahnheilkunde
(Münih 1977)
Tezcan, Hülye - Delibaş Selma, Topkapı. Costumes, embroideries
and other textiles, ]. M. Rogers (edt.) (Londra r986, Almanca baskı
Herrsching anı Ammersee 1986)
Tezcan, Turgay, Topkapı Sarayı Müzesindeki Türk miğferleri, Sanat
Dünyamız 2/5 (Eylül r975) 2r-27
Thuasne, L., Gentile Bellini et Sultan Muhammed il (Faris r888)
Al-TibT, Mul:ıammad b. J::Iasan, ] amic mahasin kitabat al-kuttah, Şa ­
lab al-Munajjid (Beyrut 1962)
Tiepolo, Lorenzo, Relazione delta Siria (I560), E. A. Cicogna (edt.)
(Venedik 1 8 5 7)
Tietze, Andreas, Muştafa cAlT on luxury and the status symbols of
Ottoman gentlemen, Studia Turcologica memoriae Alexii Bombaci
dicata (Napoli 1982) 577-90
Titley, N. M., lstanbul or Tabriz? The question of provenance of three
sixteenth-century Neva'i manuscripts in the British Library, Oriental
Art 24/3 (1978) 292- 6
- Plaııts and gardens i n Persian, Mughal and Tıırkish Art (Londra
1979)
- Miniatures (rom Turkish Manııscripts. A catalogue and subject iıı­
dex of paintings in tin B ritish Library and the British Mııseum (Lon­
dra 1981)
- Persian miniature paintinig, and its influence on the art of Turkey
and lndia. The British Library collections (Londra 1983)
Tooley, R. V., Maps in ltalian atlases of the sixteenth century, lmago
Mımdi 3 (1939) 12-47
Tosyeri/Tosyalı, R. Osman, Edirne Sarayı (Ankara 1957)
Travelstead, R., An ornamental ceramic globe from the Ottoman pe­
riod, Apollo r r 5 (Nisan 1982) 237
Tschudi, Rudolf, Ein Schreiben Süleymans 1. an Ferdinand 1, Fest­
schrift Georg ]acob, Theodor Menzel (edt.) (Leipzig 1932) 3 1 7-28
Tucci, Ugo, Tra Venezia e mondo Turca: i mercanti, Venezia e i Tur­
chi (Banca Cattolica del Veneto, Milano 1985) 3 8 - 5 5
Turan, Şerafettin, Kanuni'nin oğlu Şehzade Bayezid vak'cası (Ankara
1961)
- Osmanlı teşkilatında Hassa mimarları, Tarih Araştırmaları Dergisi
111 (1963) 1 57-202
- r 5 60 tarihinde Anadolu'da yiyecek maddeleri fiyatlarını gösteren bir
İran elçilik hey' eti masraf defteri, DTCF Dergisi 22 (Ankara 196 5)
- Rodos'un zaptından Malta muhasarasına, Kanuni Armağanı (An ­
Türkoğlu, Sabahettin, Saray kuyumculuğu, Sanat Dünyamız r r/34
(1985) 12-17
Uluçay, M. Çağatay, Osmanlı sultanlarına aşk mektupları (İstanbul
1960)
- Yavuz Sultan Selim nasıl padişah oldu, TD 6 (1954) 5 3 - 90; 7 (1954)
1 17-42; 8 (1955) 1 8 5-200
- Haremden mektuplar (İstanbul 1956)
- Kanuni Sultan Süleyman ve ailesi ile ilgili bazı notlar ve vesikalar, Ka-
nuni Armağanı (Ankara 1970) 227- 5 7
- Harem il (Ankara 1971)
Umur, Süha, Osmanlı Padişah Tuğraları (İstanbul 1980)
Ünal, İsmail, Çin porselenleri üzerindeki Türk tarsıatı, Türk San'atı
Tarihi Araştırma ve incelemeleri 1 (İstanbul 1963) 674-7q
Ünsal, B., Topkapı Sarayı arşivinde bulunan mimari planlar Üzerine,
Türk Saıı'atı Tarihi Araştrma ve incelemeleri 1 (İstanbul 1963)
168-97
Ünver, A. Süheyl, Ressam Nigilri. Hayatı ve eserleri (İstanbul 1946)
- Müzehhip Karamemi (İstanbul 19 5 l)
- İstanbul rasathanesi (Ankara 1969)
Ünver, A. Süheyl - Mesara Gülbün, Türk ince oyma sanatı: kaatı
(İstanbul-Ankara 1980)
Uzunçarşılı, İ . H . , Osmanlı devleti teşkilatmdan kapukulıı ocakları
1-11 (Ankara 1943 -44)
- Osmanlı devletinin Saray teşkilatı (Ankara 1945)
- Osmanlı devletinin Merkez ve Bahriye teşkilatı (Ankara 1948)
- Onaltıncı asır ortalarında yaşamış olan iki büyük şahsiyet: Tosyalı
Celalzade Mustafa ve Salih Çelebiler, Belleten 22 (19 5 8) 391-441
- Şah İsmail'in zevcesi Tadı Hanım'ın mücevheratı, Belleten 23 (1959)
6 I I-I9
- İran Şah'ına iltica etmiş olan Şehzade Bayezid'in teslimi için Sultan
Süleyman ve oğlu Selim tarafından ,Ş ah'a gönderilen altınlar ve kıy­
metli hediyeler, Belleten r4 ( r960) 103 -rn
- Kanuni Sultan Süleyman'ın vezir-i azam Makbul ve Maktul İbrahim
Paşa damadı değildir, Belleten 29 ( r965) 3 5 5 - 6 I
- Şehzade Mustafa'nın ölümünde medhali olan vezir-i azam Rüstem
Paşa'nın ikinci sadaretinde Yeniçerilerin ağalarından şikayeti havi Ka­
nuni Sultan Süleyman ile Rüstem Paşa'ya pek ağır mektupları, Belleten
3 I ( I967) 191-200.
- Sancağa çıkarılan Osmanlı şehzadeleri, Belleten 39 (r97 5) 6 5 9-96
- Nahil ve nakıl alayları, Belleten 40 ( r976) 5 5 - 6 5
- Osmanlı sarayında ehl-i hiref >sanatkarlar< defterleri, Belgeler (An-
kara 1986) 23-76
Villal6n, Christ6bal (Andres Laguna) , Viaje de Turquia, Aııtobiogra­
fias y Memorias, Hrsg. M. Serrano y Sans (Madrid 1905)
Wace, A . ]. B., The dating of Turkish velvets, Burliııgton Magazine 64
(r934) 167-70
·
Walsh, ]. B., The revolt of Alqas Mirza, WZKM 68 (1976) 6r-78
Wearden, Jennifer, Siegmund von Herberstein. An ltalian velvet at the
Ottoman Court, Costume 19 (1985) 22-29
Weitnauer, A., Venezianischer Hande/ der Fugger (Münih-Leipzig
1931)
Wethey, H., The paintings ofTitian. 11. The Portraits (Londra r971)
Winter, Heinrich, Catalan portolan maps, and their place in the total
view of cartographic development, lmago Mımdi rr ( r954) I-12
Wittek, P., The Turkish documents in Hakluyt's Voyages, Bul/etin of
the lnstitute of Historical Research 19 ( 1942-43) 1 2 1-39
- Notes sur la Tughra ottomane, Byzantion 18 (1948) 3 r r-34
Woodhead, C. M., An experiment in official historiography. The post
of Şehnameci in the Ottoman Empire, l 5 5 5 -r605, WZKM 75 ( r983)
1 57- 82
Wulzinger, K., Melchior Lorichs Ansicht von Konstantinopel als to­
pographische Quelle, Festschrift Georg ]acob, Theodor Menzel (edt.)
(Leipzig 1932) 3 5 3-68
Wüstenfeld, F., Geschichte der Stadt Mekka, nach den arabischen
Chroniken bearbeitet (Leipzig r86r)
Yağmurlu, Haydar, Topkapı Sarayı Müzesi kütüphanesinde imzalı - Naşuhüs-Silahi (Matrakçı, Beyan-i Menil.zil-i Sefer-i 'lrakeyn-i Suld.n
eserleri bulunan tezhip ustaları, TED 13 ( 1973) 79-13 1 Süleyman Han (Ankara r976)
Yenişehirlioğlu, Filiz, Şehzade Mehmed türbesi çinileri üzerinde gözle­ Zaky, Abdel Rahman, Medieval Arab arms, lslanıic arms aııd ar­
meler, Bedrettiıı Cömert'e Armağan (İstanbul 1980) 449 - 5 6 mour, Hrsg. Robert Elgood (Londra r979) 202-12
Yetkin, Şerare, Türk kilim sanat'ında yeni bir gurup. Saray kilimleri, . Zand, M., What is the tress like? Notes on a group of standard Persian
'
Belleten 35 (197r) 217-i7 metaphors, Studies in memory of Gastoıı Wiet, M. Rosen-Ayalon
- Osmanlı Saray halılarından yeni örnekler STY 7 ( 1977) r43-64 (edt.) (Kudüs 1977) 463-79
Yücel, Ünsal, Türk kılıç ustaları, TED 7-8 ( 1964-65) 59-99 Z il.ti , IA
- Thirteen centuries of lslamic arms, Apollo 92 (Temmuz 1970) Zick-Nissen J., Die Tebriser Meister und kunsthandwerkliche Pro­
46-49 dukte in Berliner Sammlungen, Festschrift für Peter Wilhelm Meister
Yurdaydın, Hüseyin G., Kitab-i bahriye'nin telifi meselesi, DTCF Der- (Hamburg 1975) 62-70
gisi 10 (Ankara 1952) r43-46 - Some rare pieces of Ottoman blue-and-white ceramics, iV congres
- Kanuni' nin cülüsü ve ilk seferleri (Ankara 1961) international d'art turc (Aix-en-Provence 1976) 249- 5 6
- Muradi ve eserleri, Belleten 27 (1963) 4 5 3 - 66
Sergi Katalogları
LONDRA 1984 ] . Rawson, The Lotus and the Dragon (British Mu­
BALTIMORE 1957 The art of bookbinding, 525-I950 AD (Walters Art
Gallery, Baltimore 1957) seum, Londra 1984)
MILANO 1987 Anatolia. lmmagini di civilta. Tesori dalla Tıırchia
BERLIN 1971 Feter Dreyer, Tizian ımd sein Kreis: 50 venezianische
Holzschnitte aus dem Kupferstichkabinett (Bedin 1971)
(Milano 1987)
M O S K OVA 1979 Sokrovislıcha prikladnogo iskıısstva lrana i Turtsii
BERLIN 1982 The arts of Is/anı: Masterpieces (rom the Metropolitan
XVl-XVll vekov iz sobranii gosudarstvenııykh nıuzeyev Moskovs­
Museıım of Art (Museum für lslamische Kunst, Berlin 1982)
BERLIN 1986 lslamische Kıınst. Verborgene Schiitze (Selm, Schlo!S
kogo Krem/ya (Kreml'de silah dairesi, Moskova r979)
MÜNIH r9rn Friedrich Sarre, F. R. Martin and Max van Berchem, Die
Cappenberg-Berlin 1986)
CHICAGO 1981 Gulnar Bosch - John Carswell - Guy Petherbridge, ls ­
Ausstellung voıı Meisterwerkeıı Muhammedanischer Kııııst in Miiıı­
chen L9IO 1-IV (Münih 1912)
lamic biııdiııgs and book-makiııg (Oriental lnstitute, University of
MÜNSTER 1983 Münster, Wien ıınd die Türken (Münster 1983)
Chicago 1981)
NEW YORK 1983 Thomas Kren (edt.), Renaissance paiııting in nıaııu­
CHICAGO 198 5 John Carswell, Blue and white. Chinese porcelain aııd
its inıpact 011 the Westenı world (Smart Gallery, University of Chi­ scripts. Treasures (rom the British Library (New York r98 3)
NÜRENBERG 1985 Wenzel ]amnitzer ııııd die Nünıberger Gold­
cago r985)
DÜSSELDORF 1973 lslamische Keramik (Hetjens Museum, Düsseldorf
schmiedekunst I500-I700 (Germanisches Nationalmuseum, Nüren­
berg 1985)
1973)
PARIS 195 3 Splendeur de /'art Turc (Musee des Arts Decoratifs, Paris
FRANKFURT 198 5 Türkische Kuııst und Kultur aus osıııanischer Zeit
(Museum für Kunsthandwerk, Frankfurt anı Main 198 5) 1953)
P A R I S 1977 L'lslaııı dans /es collections nationales (Paris 1977)
iSTANBUL 1956 Eski çekmeceler (Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul
SCHALLABURG 1982 Matthias Corvinus ıınd die Renaissance in Uıı­
1956)
iSTANBUL 1958 Kanım/ Sultan Süleyman sergisi (Topkapı Sarayı Mü-
garn, I458-I54I (Schlo!S Schallaburg, Aşağı Avusturya 1982)
SINGAPUR 1978 Exhibitioıı of Chinese blue and white ceramics
zesi, İstanbul 1958)
iSTANBUL 1966 Kaıııml Sultan Süleynıan'm 400. ölüm yıldöııümü do­
(Southeast Asian Ceramic Society, Singapur 1978)
TOKYO 1985 Uygarlıklar ülkesi Türkiye. Land of civilisations, Tur­
/aysiyle sergisi kataloğu (Süleymaniye Kütüphanesi, İstanbul r966)
isTANBUL 1983 The Aııatolian Civilisations/ Anadolu Medeniyetleri
key (Tokyo 1985)
ViYANA 1980 Wien I529: Die erste Türkenbelagerımg (Viyana r980)
Sergisi (İstanbul 1983)
ViYANA 1983 Österreiclı ımd die Osmanen (Nationalbibliothek, Vi­
iSTANBUL 1986 Ayşegül Nadir (edt.), Osmanlı Padişah fermanları/
lmperial Ottoman Fermans (TIEM, İstanbul 1986) yana 1983)
VARŞOVA 1983 Tkanina turecka X Vl-XIX w. ze zbior6w polskich
KARLSRUHE 195 5 Der Türkenlouis, zum 300. Gebıırtstag des Mark­
grafen Lııdwig Wilhelm voıı Baden (Badisches Landesmuseum, Karls­ (National Museum, Varşova r983)
w A SHINGTON 1966 Art Treasures o(Turkey (Smithsonian lnstitution, .
ruhe 195 5)
LONDRA r976 The arts ofis/anı (Hayward Gallery, Londra 1976)
Washington DC 1966)
WASHiNGTON 1987 Esin Atıl, The age of Süleyman tlıe Magnificent
LONDRA 1983 The Eastern carpet in the Westenı world, (rom tlıe
I5th ta tlıe I7th ceııtury (Hayward Gallery, Londra 1983) (National Gallery of Art, Washington DC 1987)
LONDRA 1983 lslamic art and design, I500-I700 (British Museum,
Londra 198-ı)
2 47
M . ]. Rogers - R. M. Ward Sergiye Eser Veren Kuruluşlar
Topkapı Sarayı Hazineleri
»Muhteşem Süleyman« Çağı Berlin Staatsbibliothek PreuRischer Kulturbesitz (SPK)
Berlin Staatliche Museeı� PreuRischer Kulturbesitz (SMPK)
Türkçe Katalog Koordinatörü ve Kunstbibliothek
İngilizce ve Almanca'dan Türkçe'ye Kupferstichkabinett
Aktarma Sorumlusu Museum fiir Islamische Kunst
Cihan Arın Bremen Staats- und Universitiitsbibliothek
İstanbul Arkeoloji Mijzesi, Çinili Köşk
Tasvirler (İkonlar) bölümünde İstanbul Üniversite KÜtüphanesi (IUK)
Sabine Pauldrach'ın katkısı olmuştur İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi (TKS)
İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi (TIEM)
I2, I 3 , I4, I 5 , I6 ve 44 no.'lu Londra The British Museum
metinler: Klaus Schwarz

Halılar ve Hançer bölümleri:

Jens Kröger

Sekreterlik:
Christa Kienapfel, Eva-Lisa Richter

Fotoğraflar:
Reha Güney ( I 7 3 no.'lu eser dışında
Türkiye'den gelen tüm eserler: Sami Güney)
Bunun dışında segiye eser veren kuruluşların
fotoğrafları

Kapak ve afiş düzenlemesi:

Uli Mayer

© Orijinal baskı:
1988 The Trustees of the British Museum, Londra

© Almanca ve Türkçe baskı:

I988 Staatliche Museen Preufüscher Kulturbesitz, Bedin

Dizgi ve baskı: Brüder Hartmann

Almanya'da basılmıştır.

Ticari baskı
Dietrich Reimer Verlag, rnoo Berlin 45

Sergi, Berlin Senatosunun

»Bedin - I 9 8 8 Avrupa Kültür Kenti«
çerçevesindeki mali yardımı sayesinde yapılmıştır.