Filip filipović

Filip Filipović (Čačak, 1878 - Moskva, 1938) bio je srpski matematičar, komunist i
revolucionar, član Srpske socijaldemokratske partije u Kraljevini Srbiji, a potom jedan od
osnivača KP Jugoslavije i njen prvi sekretar.
Izabran je za gradonačelnika Beograda na prvim posleratnim izborima u Kraljevini Srba, Hrvata
i Slovenaca, ali je posle nedelju dana nasilno uklonjen, a ubrzo potom i zatvoren zbog
revolucionarne delatnosti.
Iz Kraljevine Jugoslavije emigrira u SSSR. U vreme staljinističkih čistki streljan je zajedno sa
mnogim drugim vodećim jugoslovenskim komunistima.
Biografija
Rođen je 21. juna 1878. godine u Čačku, gde je završio osnovnu školu i sedam razreda
gimnazije. Još kao gimnazijalac bio je pod utjecajem socijalističkih ideja Svetozara
Markovića.[1] Značajan utjecaj na mladog Filipovića imali su spisi Vase Pelagića i političko
djelovanje srpskog socijaliste Dimitrija Tucovića.[2] Čitao je marksističke i socijalističke pisce,
zatim i novopokrenute »Radničke novine«.[2]
Maturirao je u Beogradu 1897. godine. Iste godine upisuje Tehnički fakultet (građevinsko-
inžinjerijski odsek) Velike škole u Beogradu. Iste godine pristupio je socijalističkom pokretu,
postavši članom Kluba socijalista velikoškolaca i Radničkog društva u Beogradu, koje je
osnovano sa zadatkom »umnog i moralnog obrazovanja svojih članova« predavanjima,
otvaranjem knjižnica i čitaonica, stvaranjem raznih kulturnih društava.[2] Tu je stekao
socijalističko obrazovanje i prva iskustva iz revolucionarne borbe.
Posle dve godine studija, Filip Filipović je morao napustiti Srbiju 1899. godine, kada je
kralj Milan Obrenović, iskoristivši neuspeli radikalski atentat na njega kao povod, počeo
gonjenje svih političkih protivnika i naprednih ljudi.
Studije u Rusiji i revolucija
Filip Filipović 1899. godine odlazi u Petrograd, tada prestonicu carske Rusije i upisuje
matematiku, na tamošnjem Fizičko-matematičkom fakultetu. U to se vrijeme u Rusiji zbivaju
značajne stvari. Revolucionarnu akciju poduzima tek osnovana Ruska socijaldemokratska
radnička partija, posebno Lenjinovo lijevo krilo, koje izdaje ilegalni list »Pravda«. Filipović se
povezuje s ruskim socijaldemokratima, učestvuje u radu marksističkih kružoka, lijevom tisku i
radničkim demonstracijama.[1] Proučava Marxov »Kapital«, Engelsa, Kautskog, Plehanova i
druge marksiste.[2]
Diplomirao je na Fizičko-matematskom fakultetu 1904. godine i zaposlio se Demidovskom
ženskom učilištu, kao nastavnik matematike.
Učestvovao je u Prvoj ruskoj revoluciji 1905-1907. godine,[3] koju su činili niz masovnih
demonstracija, štrajkova, pobuna i političkih previranja protiv apsolutističkog režima cara
Nikolaja II. U toku revolucije 1905. godine je postao član Ruske socijaldemokratske radničke
partije (boljševika).[2] U rujnu 1905. bio je uhapšen, poslije provale Petrogradske partijske ćelije,
ali je nakon mjesec dana pušten, poslije »Manifesta« cara Nikole II koji je pokušao obuzdati
revolucionarno vrijenje.
Stalno se dopisivao i s Dimitrijem Tucovićem, a surađivao je i u Tucovićevoj »Borbi od 1910.
godine, kada je pokrenuta.
Povratak u Srbiju i prvi svetski rat
1912. godine na poziv Dimitrija Tucovića vratio se u Kraljevinu Srbiju i ponovo je aktivan u
socijalističkom pokretu. Postao je član Glavne partijske uprave Srpske socijaldemokratske
partije i sekretar Radničke komore. Uskoro, po službenoj dužnosti, kao sekretar beogradske
Radničke komore, posjećuje Petrograd, gdje usput piše članke za »Pravdu« i »Luč«.[2]
U Kraljevini Srbiji razvija vrlo intenzivnu agitatorsku i publicističku djelatnost u
vreme balkanskih ratova.[3] 1913. godine predsjedava u Beogradu velikom radničkom zboru
protiv nezaposlenosti i rata, na kojem je usvojena sledeća rezolucija:
»Radnički zbor, sazvan da pretresa pitanje o izvanrednoj i užasnoj besposlici koja je nastala
usled minulih ratova i koja u neverovatnim razmerima zatire radničke mase, morao je sa te teme
preći na objavljenu novu mobilizaciju i na rat koji je nastao s Arbanasima. Pa ispunjen mržnjom
prema ratovima i ogorčenjem prema politici koja ih uslovljava, gromoglasno izjavljuje:
1) Osuđuje politiku koja, umesto ujedinjenja koje uslovljava mir, vodi deljenju Balkana, a sa tim
i stalnim trenjima i istrebljivačkim ratovima, i
2) protestuje protiv osvajačkih težnji buržoazije, koja jureći za morem, vodi zemlju u jednu
krvavu avanturu vezanu s nedoglednim nesrećama.
Radnička klasa izjavljuje svoju odlučnu opoziciju politici koja izvodi srpski narod na klanicu za
sebične interese monarhizma, militarističke klike, karijerističke birokratije i samožive i grabljive
buržoazije.«[2]
– Rezolucija radničkog zbora kojim je predsedavao Filip Filipović
Za vreme Prvog svetskog rata Filip Filipović, zajedno s nemobiliziranim dijelom partijskog
rukovodstva prelazi u Jagodinu, pa u Kruševac, gde je uhapšen od austrijske vojske.[2]Nakratko
je pušten, te neko vrijeme živi u Beogradu, ali je ponovo prebačen u logor.[2] Zalaganjem
austrijskih socijaldemokrata je interniran u Beč. Tu uspostavlja vezu s lijevim radikalima iz
Austrijske socijaldemokratske stranke. Surađuje u socijalističkim listovima, posebno
sarajevskom »Glasu slobode«.[2]
Nakon pobjede oktobarske revolucije u Rusiji 1917. godine, Filip Filipović aktivno radi na
širenju svetske revolucije.[3] Sudjeluje 1918. na osnivačkoj konferenciji KP Austrije. Protjeran iz
Austrije potkraj 1918, u Budimpešti se povezuje s ruskom komunističkom grupom.[1] Iz
Budimpešte se krajem rata vraća u Zagreb.
Stvaranje Komunističke partije Jugoslavije
Zajedno s povratnicima iz oktobarske revolucije radi na ujedinjenju komunističkih grupa u
jedinstvenu organizaciju.[3] Na Kongresu ujedinjenja aprila 1919. godine u Beogradu,
predratna Srpska socijaldemokratska partija kolektivno je pristupila
novoosnovanojSocijalističkoj radničkoj partiji Jugoslavije (komunista), a Filip Filipović je
izabran za sekretara Centralnog partijskog odbora.[1]Istovremeno, Filip Filipović putuje i u
Budimpeštu, na dogovore s Belom Kunom, vođom mađarske revolucije.[2] Zbog svega toga
našao se među prvima pod udarom policije. Uhapšen je leta 1919. godine u tzv. aferi
Diamantstein kojom je policija pokušala likvidirati komunistički pokret u zemlji optuživši Partiju
za pripremu »boljševičkog prevrata«.[3] Pod pritiskom mesa i energičnog držanja
optuženih »izdajnički proces« je završio u korist optuženih.[3]
Na početku 1920-ih susreće se s Krležom i zajedno su na organizacionom partijskom radu u
Hrvatskom primorju.[1] Uoči Drugog vukovarskog kongresa SRPJ(K) vodi odlučnu borbu s
reformistima (centrumašima) što je našlo odraza i u Programu KPJ na kojem je on najviše radio.
Tim je programom odbijeno shvaćanje reformista da radnička klasa može bez revolucije,
parlamentarnim putem doći na vlast.[3] Juna 1920. godine na Vukovarskom kongresu, zajedno
sa Simom Markoviće izabran je za sekretara Izvršnog odbora Centralnog partijskog veća KPJ.
Izborni uspeh KPJ i pobeda u Beogradu
U avgustu 1920. godine, Filip Filipović je na prvim izborima Kraljevine Srba, Hrvata i
Slovenaca izabran na komunističkoj listi zagradonačelnika Beograda. Uprkos pobedi na
izborima, Filipu Filipoviću nije dozvoljeno da stupi na dužnost gradonačelnika
Beograda.[4]Policija je već 27. VIII. 1920. rasturila novoizabranu gradsku upravu na čelu sa
Filipom Filipovićem.[3] Kako se to dogodilo opisao je jedan od učesnika toga događaja, Vladimir
Mirić:
27. augusta 1920. godine održana je vanredna sednica Izvršnog odbora KPJ, na kojoj je
dogovoreno da treba učiniti bar ono što zakonski preostaje, to jest uložiti žalbu. No, Filipović
nije vraćen na mesto gradonačelnika. Rukovodstvo KPJ je tada još uvek verovalo da će
parlamentarnim putem istjerati pravdu. Istina, Filipović je kao iskusni revolucionar predviđao da
bi Partija mogla doći u oštre sukobe s režimom, i predlagao da se formira ilegalno vodstvo, ali
krupni politički uspjesi (štrajk solidarnosti, pobjeda na općinskim izborima, sve veća popularnost
Partije i dr.) su potisnuli ta razmišljanja u drugi plan.[2]
Novembra 1920. godine Filip Filipović je izabran za narodnog poslanika u Ustavotvornoj
skupštini.[1] Tada je Komunistička partija Jugoslavije dobila 59 od 419 poslaničkih mesta, čime
je postala treća po snazi u novoj državi. Narednog meseca Jugoslovenska vlada je dekretom (tzv.
Obznana) zabranila KPJ. Filip Filipović je na čelu Komunističkog kluba u Ustavotvornoj
skupštini bezuspešno pokušao da obori tu odluku, nakon čega je 11. juna odlučio da bojkotuje
rad skupštine. Filipović je tada izjavio da komunisti izlaze iz Skupštine ali idu u mase radnog
naroda da ga obaveste o nedelima vlade i pripreme za trenutak kada će KPJ "uspeti da obori
sadašnji brutalni, nasilnički i krvavi režim".[5]
Početkom 1920-ih godina uređivao je Radničke novine, nekada organ Srpske socijaldemokratske
partije, a potom KPJ.[6]
Robija u Požarevcu
11. juna 1921. godine Filip Filipović, narodni poslanik u Ustavotvornoj skupštini, u ime Kluba
komunstičkih poslanika, podnio je opširnu izjavu kojom zahteva:
1) da se Obznana, kojom je Komunističkoj partiji Jugoslavije nezakonito oduzeto pravo
slobodnog djelovanja, kroz njene organizacije, štampu i zborove, odmah povuče;
2) da se sve sindikalne radničke organizacije odmah otvore bez ikakvih ograničenja;
3) da se otvore svi radnički domovi i predaju u ruke onima od kojih su oduzeti;
4) da se odmah otvore socijalističke štamparije i knjižara »Tucović« i predaju Komunističkoj
partiji na daljnje rukovođenje;
5) da se odmah puste na slobodu uhapšeni drugovi i da se svima na osnovi Obznane nezakonito
protjeranim članovima radničkih sindikata i Komunističke partije Jugoslavije omogući povratak
kućama;
6) da se nadoknadi šteta radničkim organizacijama, domovima i drugim partijskim i sindikalnim
poduzećima počinjena Obznanom.
28. juna 1921. komunistički atentator Spasoje Stejić je pokušao atentat na regenta Aleksandra,
nakon čega je uhapšeno celo komunističko vođstvo, uključujući Filipa Filipovića. Tada su
pohapšeni poslanici KPJ u parlamentu.[7] Suđeno mu je zajedno sa 59 narodnih poslanika KPJ u
tzv. Vidovdanskom procesu.[3] 23. februara 1922. godine je osuđen zbog "revolucionarne
delatnosti" na dve godine zatvora, koje je služio u Požarevcu. Pušten je ranije, septembra 1923.[8]
Po izlasku iz zatvora Filip Filipović je odmah nastavio sa političkom aktivnošću.
Na Trećoj konferenciji KPJ u januaru 1924. određen je za delegata za predstojeći Peti kongres
Komunističke internacionale.[3] Početkom 1924. postaje sekretar Centralnoga izvršnog odbora
KPJ.[1] U martu 1924. godine je postao predsednik Nezavisne radničke partije Jugoslavije, koja
je kratko vreme služila kao legalni okvir za delovanje zabranjene KPJ.[9] Bio je urednik partijskih
listova i predsednik Centralnog odbora Crvene pomoći.
Rad u emigraciji
U junu 1924. godine odlazi iz zemlje kako bi prisustvovao V. kongresu Komunističke
internacionale u Moskvi, gdje je izabran u Izvršni komitet KI, najviši organ svetskog
komunističkog pokreta.[1] Nikada se više nije vratio u Jugoslaviju. Narednih godina je radio u
aparatu Kominterne, najviše u SSSR-u, Austriji i Njemačkoj.[10] Radio je kao predstavnik KPJ u
Balkanskoj komunističkoj federaciji. Učestvovao je u radu nekoliko kongresa Komunističke
internacionale.
Na Trećem kongresu KPJ u Beču svibnja 1926. je ponovno izabran za člana CK KPJ. Nekoliko
dana potom na sjednici Politbiroa CK KPJ određen je za odgovornog urednika partijskog
lista »Klasna borba«.[3]
U travnju 1928. godine Filip Filipović sudjeluje na savjetovanju rukovodećeg aktiva KPJ u
Moskvi na kojem su potvrđeni antifrakcijski zaključci Osme zagrebačke konferencije.[3] Nakon
savetovanja, IK Kominterne je postavio privremeno rukovodstvo, Biro Centralnog komiteta KPJ,
iz kojeg su eliminirani "elementi frakcionaštva". U novom rukovodstvu je kao predstavnik
Kominterne, najuticajnija ličnost bio Filip Filipović.[11] U Jugoslaviju su poslati partijski
instruktori da pomognu provođenje Otvorenog pisma Kominterne članovima KPJ.[12] Filip
Filipović dolazi u Zagreb. Boravi oko tri mjeseca i rukovodi akcijom provođenja »Otvorenog
pisma« u partijskim organizacijama.[2]
Nakon toga nastavlja da vodi partiju u emigraciji, pod pseudonimom Boško Bošković. U
narednom periodu predstavlja KPJ na Savjetovanju s delegacijom talijanskih komunista koje je
predstavljao Luigi Longo.[3]
U novembru 1928. godine učestvovao je u radu Četvrtog kongresa KPJ u Drezdenu. Nakon
uvođenja diktature u Jugoslaviji 6. januara 1929. godine, počinje serija oružanih okršaja između
članova KPJ i policije.[13] Komunisti su uzalud pokušavali da pokrenu mase na "oružani ustanak"
putem izolovanih uličnih borbi.[13] Ovo je izazvalo brutalne odmazde policije, tokom kojih su
ubijeni mnogi rukovodioci, uključujući i Đuru Đakovića.[14] Krajem 1929. godine lideri KPJ su
bili meta žestokih kritika iz Moskve, zbog tendencije razvoja podzemne jugoslovenske partije
ka pučizmu, na štetu fabričkog organizovanja.[13] Kominterna je tražila novo rukovodstvo da
zaustavi sukobe i obnovi partijsku organizaciju.[14]
U međuvremenu, 1. aprila 1930. godine Filip Filipović učestvuje kao jugoslovenski predstavnik
na Prvom evropskom seljačkom kongresu u Berlinu.[3]
1930. godine Kominterna je smenila Jovana Mališića, postavivši Filipa Filipovića za predsednika
Centralne rukovodeće instance.[15] Na prvom sastanku Politbiroa 26-27 jula 1930, Filipović je
izneo "otrežnjujući izveštaj". Partijski aparat je bio toliko stradao da više nisu postojali kanali
komunikacije sa regionalnim rukovodstvima.[16] Novi fokus je stavljen na organizaciju ilegalnih
sindikata, dok su oni koji zahtevaju oružani ustanak proglašeni teroristima u partijskoj štampi.[17]
Filipović je jačao svoje pozicije u aparatu Kominterne. 25. ožujka 1931. godine na XI. plenumu
Izvršnog komiteta Komunističke internadionale izabran je za kandidata za člana Predsjedništva
IKKI.[3] 1932. godine Filipović je smenjen sa dužnosti u KPJ, a Kominterna je na čelo
privremenog rukovodstva KPJ postavila Čižinskog.[18]
Iste 1932. godine Filip Filipović prelazi u Međunarodni agrarni institut,[2] gde se "bacaju" oni
koji se više neće vratiti na aktivan partijski posao.[19][20] U Agrarnom institutu se bavio
teoretskim radom. U izdanju Instituta, Filipović je objavio nekoliko zapaženih dela po raznim
agrarnim pitanjima.[19] U izdavačko-štamparskom preduzeću Kominterne je, između ostalih,
radio sa Karlom Štajnerom, Radom Vujovićem, Grgurom Vujovićem i Vladom Ćopićem.[21]
Nije bio na operativnom partijskom radu u KPJ poslednjih godina života.[19] 1935. godine je bio
jugoslovenski delegat na 7. kongresu Kominterne.[22] U svojim sjećanjima iz 1935.
godine Rodoljub Čolaković je zapisao:
Smrt u Velikoj čistki
Februara 1938. godine je uhapšen, a aprila iste godine osuđen i pogubljen, za
vreme Staljinove "velike čistke".
Nepoznat je razlog hapšenja Filipa Filipovića, utoliko pre što on nikada nije bio trockista, niti
opozicionar sa leva ni desna.[19] Nikada nije pripadao nijednoj frakciji u KPJ, te je važio kao
jedan od najsavesnijih „linijaša“.[19] Pretpostavlja se da je izrazio negodovanje prilikom streljanja
starih komunista, pa je denunciran od strane agenata GPU i nakon toga zatvoren.[19] Njegov
nestanak je izazvao zaprepašćenje.[3]
Rehabilitovan je posthumno 3. oktobra 1957. godine odlukom Vojnog kolegijuma Vrhovnog
suda SSSR-a.[23]

Dela
Pored mnoštva terijskih i drugih članak u partijskoj štampi napisao je i nekoliko knjiga, naročito
iz oblasti istorije.

 Pedagogija matematike (zajedno sa V. Mračekom),

Moskva, 1910.
 Pred novom ekspolozijom na Balkanu i mala antanta
 Razvitak društva u ogledalu materijalizma, napisao na
robiji 1923.
 Balkan i međunarodni imperijalizam, Moskva, 1936.

Nasleđe
Kuća Filipa Filipovića u Beogradu, ulica Takovska 37, zaštićena je zakonom i pripada
nepokretnoj kulturnoj baštini na području grada Beograda.[24]
U popularnoj kulturi
Godine 1980. reditelj Miloš Radivojević, snimio je film "Snovi, život, smrt Filipa Filipovića", a
ulogu Filipa Filipovića je tumačio glumac Aleksandar Berček.