રણ સરોવરની ક પના

દ પક . રામચંદાણી
અિધ ક ઇજનેર(િસિવલ)
૧૨-૧૦-૨૦૧૬
 રણ સરોવરની ક પના
ક છ લો ુ રાત રા યની લગભગ ૨૫%
જ ટલો જમીનનો હ સો છે . આ લામાં કોઇ પણ બારમાસી
નદ ઓ નથી.  
ુ નદ ઓ
ઐિતહાિસક વાત કર એ તો અ ક ઉ રથી આવી અને ક છમાં ૂણ થતી તે ુ ત થયેલ છે . 
 
િસ ુ નદ :
અગાઉ િસ ુ નદ ુ ં પાણી ક છ ુ પહ ચ ુ ં અને હાલ
દ બ ી િવ તાર કહવાય છે , યાં આ
બાવ ળયાઓ િસવાય કાઇ જોવા મળ ુ ં અથી યાં િવ લ
ુ મા ામાં ચોખાની પેદાશ થતી હતી અને આ જ થો
બે થી ણ રા યોને રુ ો પાડવામાં આવતો.  
 

 
( ુ ત થયેલ નદ ઓ – િસ ,ુ સર વતી અને ુ ી ) 
ણ
 
વષ 1819માં એક મહાકાય ુ ં પ થયો
ક ના કારણે જમીનમાં ૮૦ માઇલ લંબાઇ, ૧ માઇલ
ુ મીટર ઉપસી આવેલ. આ જમીને િસ ુ નદ
પહોળાઇની જમીન તેની સપાટ થી અ ક ુ ં પાણી રોક લી ુ
અને આ ુ દરતી બંધને લોકોએ “અ લાહ બંધ” ુ ં નામ આ . ુ ં
  
(અ લાહ બંધ) 
 
વષ ૧૮૧૯ પહલા બ ી
િવ તારમાં િસ ુ નદ ુ પાણી જોવા
મળ ુ ં હ ,ુ ં વષ ૧૮૨૪માં ેજ આમ
ઓ ફસર મૅક ુ
ડ ક છના બ ી
િવ તારનો અ યાસ કરલ અને તેમને
િસ ુ નદ ના પાણીની જ યાએ દ રયા ુ ં
ખા ં પાણી જોવા મળે લ. ખા ં પાણી
ુ માસ
અ ક ુ ી બ ી િવ તારમાં રહ છે
ધ
અને તાપમાનના હસાબે જમીન પર
મીઠાનો થર મવા લાગે છે . વષ ની
આ ુ ભાગ
કયા પછ બ ીના અ ક
પર મીઠાનો મોટો થર મતા તે સફદ
રણમાં પ રવતન થયેલ છે . આ સફદ
રણમાં દર વષ ધોરડો ગામ ન ક

“રણ ઉ સવ” યોજવામાં આવે છે . સફદ રણ 

 િસ ુ નદ િસવાય સર વતી
નદ પણ ક છ ુ ી
ધ
આવતી અને તે સમયમાં
હ પન સં ૃિત વખતે
ધોળાવીરાનો િવકાસ થયેલ,
ના અવશેષો આ પણ
જોવા મળે છે . ધોળાવીરા
ક છના ખડ ર બેટ પર
આવે ુ છે અને યાંના
મળે લા અવષેશો લગભગ
૫૦૦૦ વષ ુ ના છે .  
 
 
(ધોળાવીરા – તા કુ ો ભ ચાઉ – ક છ)  
 
અગાઉ રાજ થાનથી નીકળતી ુ ી અને બનાસ નદ
ણ ુ ં પાણી પણ ક છ ુ ી પહ ચ ુ ં હ ુ અને હાલ જો
ધ
અિત વરસાદ થાય યાર જ બનાસ નદ ુ ં પાણી ક છ ુ ી પહ ચે છે અને
ધ રુ જવાડ ક મારફતે
દ રયામાં વહ ય છે .  
ુ નો ઇિતહાસ જોયા પછ ફર થી ક છ િવ તારને ધમધમતો કરવા માટ “રણ સરોવર”ની ક પના
કરવામાં આવી છે . આ ક પના વ ન વી નથી પરં ુ હક કતે થઇ શક તેના માટ એક તાંિ ક અહવાલ
પણ બનાવવામાં આવેલ છે .  
 
પાણીના અભાવે અને નદ ઓના ક છ તરફ આવતા વહણો રોકાઇ જતા વ તીમાં ઘટાડો થયેલ
ુ પડલ છે . એક
મા મ ુ ના દ તાવેજ ુ બ વષ ૧૭૪૪માં ક
જ ની વ તી ૧૦ લાખ ટલી દાજવામાં
આવેલ. વષ ૧૮૧૯માં ુ ંપ આવવાના કારણે િસ ુ નદ
ક ુ ં પાણી રોકાઇ ગયેલ અને ક છને મોટો સામા ક
અને આિથક ફટકો પડલ નાઅ કારણે વષ ૧૮૨૧માં વ તી ગણતર ના દાજ ુ બ ૫૦% ઘટાડો થયેલ
જ
છે અને વષ ૧૮૨૩માં વ તી ગણતર ના
વષ  વ તી(લાખમાં) 
દાજ ુ બ ક છની વ તી મા
જ ૩.૫૦
૧૭૪૪  ૧૦ 
લાખ થઇ ગયેલ હતી. વ તી ગણતર ના
છે લા વષ ૨૦૧૧ ુ બ ક છની વ તી
જ ૧૮૨૧  ૫ 

૧૫.૫૩ લાખ દાજવવામાં આવેલ છે . ૧૮૨૩  ૩.૫ 

આમ તારણ કાઢ એ તો રુ તા પાણીના ૨૦૦૧  ૧૫.૫૩ 

અભાવે ક છનો િવકાસ રોકાઇ ગયેલ છે .   ૨૦૧૧  ૨૦.૯૨ 

  
િવકાસની એક વાત કર એ તો
ક છમાં આવેલ લખપત ુ ામે
ક
એક મોટો બંદરગાહ હતો,
યાંથી માલસામાનની હરફર
માટ એકલા વહાણોની
અવરજવર થતી ક તે વખતે
લખપત બંદરની દિનક આવક
એક લાખ કોડ ની હતી. ના
પરથી આ બંદર ુ ં નામ
આપવામાં આવેલ. આ આ
જ યામાં એક નાનક ુ ગામ છે
અને ુ ના અવશેષો જોઇ શકાય
છે . લખપતમાં ી ુ ુ નાનક દવ એ મ ા જતી વખતે રોકાણ કરલ હ ુ અને હાલ લખપતામાં એક
ુ ુ ારા છે માં ી ુ ુ નાનક દવ ની ચાખડ ઓ રાખવામાં આવેલ છે . 
 
 
ક છનો િસતારો ફર થી ુ દ
લ ં કરવા માટ “રણ સરોવર”ની ક પના કરવામાં આવી છે . આ ક પના સાકાર
કરવા માટ જ ર કામોની િવગતો નીચે ુ બ છે .
જ
 
૧. રુ જબાર પાસે ુ ના સમાંતર બંધ બાંધી, ક છના નાના રણમાં આવતા પાણીને રોક ને
લ
સરોવર બનાવ .ું  
રુ જબાર
ુ ના
લ ઉપરવાસમાં
પાણી રોકવા માટ
ુ ના જનો
ઉપયોગ કર શકાય.
મા ુ ખર
ડ
અ યારણની
મં ુ ર નો
ઉપ થત થાય છે .  
 
૨. ઘ ુ લી સાંતલ રુ ર તાના થનાર બાંધકામને માટ બંધ તર ક ઉપયોગ કર ક છના મોટા
રણમાં લાની મેઇન લે ડથી ઉ ર તરફ વહતી નદ ઓના પાણી પ કર સરોવર બનાવ .ુ ં
 
આ બાબતે એક દ તાવેજમાં ઇસરોના વૈ ાિનક ી ક.એલ.એન શા ી ુ પણ સમથન છે .  
ઘ ુ લી – સાંતલ રુ ર તા ુ ં કામ માગ અને મકાન યવહાર િવભાગ હ તક છે . આ ર તાની
જોગવાઇ ુ બ ક છ
જ લાના ઉ ર-પિ મ છે ડ આવેલા ઘ ુ લીથી શ કર ક છના મોટા રણમાંથી પસાર
થઇ ખાવડા અને ખડ ર વા રણ બેટને જોડ બનાસકાંઠાના સાંતલ રુ ુ ી ર તો બનાવવાના છે . ર ુ આત
ધ
કતાના ુ ન
ચ ુ બ જો ર તામાં બનનાર
જ ોસ ડનેજના નાળામાં ુ વા વ
સ ુ વાથી, ક છ મેઇનલડથી
ક
ઉ ર તરફ વહતી નદ ઓના રણમાં વહ જતા પાણી ુ ં જળાશય બનશે. હાલની જમીનની ખારાશના કારણે
યાર આ પાણી ખા ં બની ય યાર નાળાના ુ વાલવ ખોલીને ખા ં પાણી ઉ રના રણ તરફ વહાવી
સ
દવાથી, કટલાક વષ આ જળાશય મીઠા પાણી ુ ં જ બની જશે. આ બાબતે જણાવવા ુ ં ક, આ ર તા ુ ં કામ
માગ અને મકાન િવભાગ હ તક છે . રણમાંથી પસાર થનાર ઉ ત ર તાના મથાળાના લેવલ, રણની
જમીનના લેવલ ર તામાં ુ વામાં આવેલ
ક ોસ નેજની િવગતો તથા બનનાર જળાશયના બેઝીન અને

ક છ મેઇનલે ડનો ુ બાણ જનાર િવ તાર વગેર બાબતોને યાને રાખીને આ બાબતે િવગતવાર સવ
કરવામાં આવે તો કોઇ િનિ ત અ ભ ાય પર જઇ શકાય.  
 
૩. ક છ મેઇન લે ડ પરથી ઉ ર તરફ વહતી નદ ઓ યાં રણને મળ છે તેની આ ુ બા ુ બંધ
બાંધી જળસં હ એકમો ઉભા કરવા. 
આના માટ એક સવ ણ કર ુદ ુ દ જ યાએ નાના નાના બંધ બાંધી પાણી દ રયામાં જ ુ ં
ુ ના રોડ ઉપર આવેલ આડસર ન ક
અટકાવી શકાય. દા.ત ક છથી રાધન ર ક પર બંધ બાંધી શકાય.  
ુ ાના એક લાકરાવાંડ ડમ આવેલ છે . તે ડમ ખાસ કર ને
રાપર તા ક ાર િનયં ણ માટ
બનાવવામાં આવેલ. આ ડમની આ ુ બા ુ હાલ ૩૦૦ થી ૪૦૦ ખે ુ તો લાભ લે છે અને આ ડમ કાયરત
થયા પછ તેમની વનશૈલીમાં ુ ાર આવેલ છે .  
ધ
 તોલાણી પોલીટકનીકના લે ચરર ી રિવ ુ નાણી
ર યાર તેમને મા ટર ડ ી કરવા માટ િવષય
ગે મારાથી ચચા કરલ યાર લાકરાવાંડ ડમને “રણ સરોવર”ના પાઇલોટ તર ક ગણીને અ યાસ કરવા
ુ
ચ .ુ આ અ યાસનો અહવાલ બે તરરા ય મેગેઝીનોમાં િસ ધ થયેલ છે . 

 
 
 
ુ થી ખાવડા આશર ૭૦ ક .મીના
જ તર આવેલ છે , ખાવડા પછ બોડરના ર તે આશર ૨૦ ક .મી પછ
ઇ ડ યા જ ઉપર જો ડમ બનાવવામાં આવે તો ખાડ ુ ં પાણી બ ી િવ તારની જમીનમાં જ ુ અટક શક
અને વરસાદ ુ ં પાણી ખાડ માં જ ુ અટક ના કારણે ાર િનયં ણ થાય અને જમીન ફળ ુપ બની શક.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

રણ સરોવર ો ટ ર પોટ
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 NAME OF PROPOSAL: TO INTERCEPT WATER OF RIVERS FROM
RAJISTHAN AND OTHER PARTS OF GUJARAT IN KACHCHH

Facts about Kachchh: 

Kachchh  district  is  surrounded  by  the  Gulf  of  Kachchh  and the  Arabian  Sea  in 
south and west, while northern and eastern parts are  surrounded by the Great 
and  Small  Rann  (seasonal  wetlands)  of  Kachchh.  When   there  were  not  many 
dams built on its rivers, the Rann of Kachchh remained wetlands for a large part 
of the year. 

Bhuj is the district  head quarters of Kutch district. The district covers an area of
45, 652 sq. km with total population of 15, 26,321 according to 2001 census. 

The  Great  Rann  of  Kutch,  along  with  the  Little  Rann  of  Kutch  and  the  Banni 
grasslands on its southern edge, is situated in the district of Kutch and comprises 
some 30,000 square kilometres (10,000 sq mi) between the Gulf of Kutch and the 
mouth of the Indus River in southern Pakistan. The marsh can be accessed from 
the village of Kharaghoda in Surendranagar District. 

The Rann is famous for its marshy salt flats which become snow white after the 
shallow water dries up each season before the monsoon rains. 

In India's summer monsoon, the flat desert of salty clay and mudflats, averaging 
15  meters  above  sea  level,  fills  with  standing  waters,  interspersed  with  sandy 
islets of thorny scrub, breeding grounds for some of the largest flocks of Greater 
and Lesser Flamingoes, and is a wildlife sanctuary [7]. At its greatest extent, the 
Gulf  of  Kutch  on  the  west  and  the  Gulf  of  Cambay  on  the  east  are  both  united 
during the monsoon. 

The  district  is  also  famous  for  ecologically  important  Banni  grasslands  with  their 
seasonal marshy wetlands which form the outer belt of the Rann of Kutch. 

The  total  area  of  Kachchh  covers  about  25%  of  area  of  Gujarat  where  as 
population of the area is only 2.5 % of population of Gujarat. 

There are no perennial rivers in Kachchh, all the seasonal rivers emerges from the 
mountain range of Kachchh and ends up to the sea. 
Some ancient facts about the rivers:  

The Ghaggar River:  

which presently empties into the desert of northern Rajasthan, formerly emptied 
into the Rann of Kutch, but the lower reaches of the river dried up as its upstream 
tributaries were captured by the Indus and Ganges thousands of years ago. Traces 
of the delta and its distributary channels on the northern boundary of the Rann of 
Kutch were documented by the Geological Survey of India in 2000. 

Sindhu river :‐  

Till year 1819 Indus river ( Sindhu river) use to flow into the Kachchh due to which 
there  was  great  prosperity  in  the  area.  In  year  1819  due  to  earthquake  “ 
Allahband” ( Natural dam ) was created on the mouth of river Indus. This resulted 
in blockage of water entering in the Kachchh. 

Traces of Saraswati river:  

Canal  structures  of  Ancient  KUTCH  SARASWATI  Civilisation  during  the  Harappan 
and post Harappan times. 

 
Many of us have visited Dholavira and seen water reservoir of the ancient time of 
Saraswati civilisation time. 

 
But  we  do  not  see  the  actual  irrigation  channels  of  the  water  which  brings  the 
water to those reservoir nor the DAM area to elevate the water level of the river 
so  water  can  travel  through  those  channels  to  the  reservoir  with  gravity  force 
only. 
 
But  That’s  the  actual  Beauty  and  the  importance  of  those  ANCIENT  Architect  of 
WATER  Irrigation  Engineering  during  the  Ancient  time  of  Saraswati  civilisation 
time. 
 

 
Traces of ancient civilization :  

Dholavira is Harappan site located in the Great Rann of Kachchh on a Khadir Bet. 
At  present  the  Rann  is  a  dry  area  but  during  good  monsoon  it  gets  flooded. 
Dholavira  is  supposed  to  have  witnessed  the  earliest  habitation  of  protohistoric 
period  in  Gujarat.  Excavation  has  revealed  a  long  cultural  sequence  which 
commences  from  the  beginning  of  the  third  millennium  BC,  when  perhaps  a 
group of people from Makran coast arrived on the island through Kori creek. This 
assumption is based on the ceramic feature resembling those from the Amerian 
culture  (datable  to  3000  BC).  Similar  pottery  has  also  been  reported  from  other 
Harappan sites of Kachchh. The base of Rann of Kachchh might have been under 
10 m  deep  water  for  3000  years19  and  the  Khadir  Bet  could  have  served  as  an 
island  in  the  shallow  sea.  It  is  not  clear  why  people  settled  on  an  island  rather 
than  on  the  mainland,  where  agriculture  and  other  commodities,  including 
marine  resources  could  be  better  exploited.  The  inference  is  that  Dholavira  was 
an  active  port  and  the  Harappans  must  have  found  that  this  port  was  a  safe 
harbour for anchoring boats. The long habitational history  of the area highlights 
the importance of the location and of maritime activities. The location of the site 
seems to be favourable even for riverine navigation, in case one is not inclined to 
consider this a port site. 

The Great Rann and Little Rann are unique examples of Holocene sedimentation. 
The  two  Ranns  represent  filled‐up  gulf  and  mark  the  site  of  accumulation  in  an 
estuarine delta environment that was marked by a fluctuating strandline since the 
advent  of  Holocene.  Gupta28  mentioned  that  ‘Holocene  sediments  of  the  Little 
Rann  and  Nal  Lake  were  contemporaneous’.  The  lowermost  sandy  clay  horizon 
extends from about  9000 BP  to about 4200 BP overlain by the silty clay horizon 
dating from 4200 to 1500 BP and then again by the most recent silty clay horizon’. 
He further suggested that even as late as 2000 years ago, Little Rann was about 
4 m deep and thus was inundated throughout the year. 

There are also evidences of earthquake from phase III of Dholavira in Khadir Bet 
of  Rann  of  Kachchh30  which  may  be  datable  to  around  2200  BC.  Perhaps  the 
effect of earthquake such as collapse of houses and diversion of drainage system, 
and  finally  the  uplift  of  Rann  were  responsible  for  the  decline  of  Harappans  at 
Dholavira.  There  are  evidences  of  navigation  in  the  Rann  of  Kachchh  during  the 
historical  period.  The  author  of  Periplus  of  Erythraean  Sea  writes  ‘Beyond  the 
river Sinthus there is another gulf, not navigable, running in towards the north; it 
is  called  Eirinon;  its  parts  are  called  separately  the  small  gulf  and  the  great;  in 
both  parts  the  water  is  shallow,  with  shifting  sand‐banks  occurring  continually 
and  a  great  way  from  shore;  so  that  often  when  the  shore  is  not  even  in  sight, 
ships run aground, and if they attempt to hold their course they are wrecked. 

Necessity  of the proposal:‐ 

 Due  to  trace  of  ancient  rivers  there  was  prosperity  in  the  Kachchh  ,  hence  the 
population  of  Kachchh  in  year  1744  was  estimates  as  10,00,000  which  was 
reduced  drastically  after  the  stoppage  of  surface  resources  ,  after  creation  of 
Allahband  the  population  in  year  1821  of  Kachchh  was  reduced  to  50%  i.e  only 
5,00,000 only and which was reduced further to 3,50,000 in year 1823. The social 
economic  balance  was  disturbed  which  resulted  the  decrease  in  prosperity  and 
population. Hence now it is again time to make efforts to revive the same. 

Proposal:  

Water  from  river  Luni  of  Rajasthan  ,  Banas  and  other  small  tributaries  of 
mountain  region  enters  in  Rann  of  Kachchh  and  is  lost  in  the  sea  without  any 
utility  ,  hence  it  is  proposed  to  tap  the  water  and  accommodate  in  the  Rann  of 
Kachchh. 

About river Banas:  

The  West  Banas  is  a  river  of  western  India.  It  originates  the  southern  Aravalli 
Range,  in  Sirohi  District  of  the  state  of  Rajasthan.  It  flows  south,  draining  the 
valley between Mount Abu on the west and the easterly ridge of the Aravallis on 
the east. It continues south through the plains of Gujarat state, flowing through 
Banaskantha  and  Patan  districts  to  empty  into  Little  Rann  of  Kutch  seasonal 
wetland. Banas River Basin is located in east‐central Rajasthan, between latitudes 
24o15'  and  27o20'N  and  longitudes  73o25'  and  77o00'E.  Aligned  NE‐SW,  it  is 
bounded  by  the  Luni  Basin  in  the  west,  the  Shekhawati,  Banganga  and  Gambhir 
Basins in the north, the Chambal Basin in the east, and the Mahi and Sabarmati 
Basins in the south. 
 
The  Basin  extends  over  parts  of  Jaipur,  Dausa,  Ajmer,  Tonk,  Bundi,  Sawai 
Madhopur, Udaipur, Rajsamand, Pali, Bhilwara and Chittorgarh Districts. 

The total catchment area of the Basin is 45,833 km2 according to the 1:250,000 
scale topographical maps published by the Survey of India. 

About Luni river:‐  

The  Luni  is  a  river  of  western  Rajasthan  state,  India.  It  originates  in  the  Pushkar 
valley of the Aravalli Range, near Ajmer and ends in the marshy lands of Rann of 
Kutch  in  Gujarat,  after  travelling  a  distance  of  530  km.  It  is  first  known  as 
Sagarmati,  then  after  passing  Govindgarh,  it  meets  its  tributary  Sarsuti,  which 
originates from Pushkar Lake, and from then on it gets its name Luni. 

In 1892, Maharaja Jaswant Singh of Jodhpur constructed Jaswant Sagar in Pichiyak 
village  between  Bilara  and  Bhavi  of  Jodhpur  district.  It  is  one  of  the  largest 
artificial lake in India, and irrigates more than 12,000 acres.  

Works required to be carried out:  

To  construct  a  bund  along  Surajbari  bridge  so  that  flood  water  from  the  above 
mentioned rivers may not enter into the sea. Also similar structure is required to 
be constructed near India Bridge near Khavda. 

Due to above works the flood water of the above catchment and rivers shall be 
accommodated in Rann of Kachchh and large quantum of water could be stored.  

In the recent news on TV‐9 it was displayed that due to construction of temprory 
bund for the work of 3rd Surajbari bridge huge quantity of water from Banas river 
had acculumated , the new also displayed the vast area of land covered with the 
water  of  river  Banas.  Hence  if  some  permanent  measures  are  to  be  made  for 
interception  of  water  ,  Kachchh  can  store  huge  quantity  of  fresh  water  on  the 
land. 

Bottle necks:  

Business of salt industries shall be affected and also business of fisheries to some 
extent. 
  
 
 
 
 
PAPER PUBLISHED IN INTRNATIONAL MAGAZINE 
 REGARDING “LAKARAVAND DAM” 
 WHICH IS PILOT STUDY OF  

“RANN SAROVAR”