નૃ ારા નવ રસ અથવા ભાવાેની અ ભ થાય છે.

ેમ માટે હા માટે ાેધ માટે વીરતા માટે

શાં ત માટે

રાૈ રસ વીર રસ
ંગાર રસ હા રસ
શાંત રસ

દુ:ખદ ઘટના
ભય (ગભરાટ)
ઘૃણા માટે
અા ય માટે

ભયાનક રસ ક ણ રસ
અ ભુત રસ બીભ રસ
ભરતના મ્ નૃ (તાિમલનાડ
ુ )

 ‘ભરતના મ્’ન
ે સૌથી ાચીન નૃ માનવામ આવ
ે છ
ે . આ
નૃ શ
ૈ લી ભરતમ
ુ નના ‘ ના શા ’પર આધા રત છ
ે .

 આ નૃ શ
ૈ લીનો ઉ વ અન
ે િવકાસ તાિમલનાડ
ુ ના ત ર
(તં વ
ુ ર) જ ામ થય
ે લો મનાય છ
ે .

 ાચીન સમયમ મં દરોમ દવદાસીઓ અથવા નતક ઓ ારા

ભગવાનની મૂ ત સમ આ નૃ કરવામ આવત
ુ ં . આથી ત
ે ન
ે
‘દાશીઅ મ' તર ક પણ ઓળખવામ આવ
ે છ
ે .
 દવદાસી થાનો અંત થત , આ નૃ કળા લગભગ લ
ુ થઈ ગઈ,
પરંત
ુ ાતં સ
ે નાની ઈ.ક
ૃ ઐયરના યાસોથી ત
ે પ
ુ ન િવત
થઈ. ાર ણ દવી અ ે લ
ે ભરતના ે વ
ૈ ક
ઓળખ અપાવી.

 19મી સદ ની શ આતમ રા સરફો ના સંર ણમ ત રના

સ ચાર ભાઈમોએ ણીતા ભરતના મના જ
ે રંગમંચન
ું
નમ ણ કય
ુ ત
ે આજ
ે આપણન
ે વા મળ
ે છ
ે .
ભરતના મ્ નૃ ની િવશ
ે ષતાઓ

 ભરતના મ શાર રક યાન

ે 3 ભાગમ વહચી શકાય :
સમભંગ, અભંગ, િ ભંગ

 ત
ે મ મોટા ભાગની મ
ુ ાઓ અ ની લહરો સમાન છ
ે . ત
ે
માનવશર રમ અ ની અ ભ કરત
ુ ં હોવાથી ‘અ નૃ ’
તર ક પણ ઓળખવામ આવ
ે છ
ે .

 આ નૃ મ નતક એકલ ુ િતમ અન

ે કિવધ ભૂિમકાઓ
ભજવતી હોવાથી ત
ે ‘એ ય લા મ' શ
ૈ લી તર ક પણ
ઓળખાય છ
ે .
 ભરતના મ નૃ અન
ે અ ભનયનો સમાવ
ે શ થાય છ
ે . ત
ે મ
નૃ ન બ
ે અંગો ‘ત ડવ’ અન
ે ‘લા ’ બંન
ે પર સમાન ભાર
અપાય છ
ે . નૃ ની શ આત ‘આલા રપ
ુ ’ / ‘ ુ િત’થી અન
ે અંત
‘િત ાના’થી થાય છ
ે .

 આ નૃ નો મ: આલા રપ
ુ , િત રમ્, શ મ્, વણમ્, પ
અન
ે િત ાના છ
ે .

 આ નૃ ની ુ િત દરિમયાન ઘૂંટણ મોટા ભાગ

ે વળ
ે લા હોય છ
ે
તથા શર રનો ભાર બંન
ે પગ પર સમાન ર ત
ે અપાય છ
ે .
ુ કચીપ
ુ ડ નૃ (આં દશ)

 ુ કચીપ ુ ડ આં દશની ચ લત નૃ શ ૈ લી છ
ે . આં દશના
ક
ૃ ા જ ામ ુ કચ ે લપ
ુ રમ ગામમ ત
ે નો ઉ વ થયો હોવાથી
ત ે ‘ક
ુ ચીપુ ડ ' તર ક ઓળખાય છ ે .
 આ નૃ ફ ા ણ સં દાયના પ
ુ ષો ારા જ કરવામ
આવત ુ ં હત
ું .જ
ે ઓ “ભાગવતથાલૂ” તર ક ઓળખાતા હતા.
 ગોલક
ુ ં ડા અન
ે િવજયનગરના શાસકોએ આ નૃ ન
ે સંર ણ
આ ું.
 આ નૃ ના પ ુ ન ારમ 17મી સદ ના વ
ૈ વ સંત સ ે
યોગીન
ુ ં મહ પૂણ યોગદાન છ
ે .
 ુ કચીપ
ુ ડ નૃ ની િવશ
ે ષતાઓ

 ુ કચીપ
ુ ડ મ ગીત અન
ે નૃ નો સમ ય છ
ે . ત
ે ન
ું મ
ુ િવષયવ ુ
ભાગવતપ
ુ રાણની કથાઓ છ
ે , પરંત
ુ ત
ે નો ક ીય ભાવ ધમ નરપ
ે છ
ે .
ત
ે મ શૃંગાર રસની ધાનતા હોય છ
ે .

 ુ કચીપ
ુ ડ ની ુ િતમ નૃ કાર પોત
ે જ ગાયકની ભૂિમકા ભજવી
શકતો હોવાથી ત
ે નૃ -નાટક ુ તી બની યછ
ે .ત
ે મ લા અન
ે
ત ડવ બંન
ે ત ોન
ુ ં મહ રહલ
ું છ
ે .

 ુ કચીપ
ુ ડ નૃ ન
ુ ં સૌથી લોકિ ય પ મટકા નૃ ,જ
ે મ એક નતક
પાણી ભરલા માટલાન
ે માથા પર મૂક ન
ે , િપ ળની થાળીમ પગ
મૂક ન
ે નૃ કર છ
ે .
 આ નૃ ની અ એક િવશ
ે ષતા કલાકાર નૃ દરિમયાન
પોતાના પગના અંગૂઠાથી જમીન પર એક આક
ૃ િત બનાવ
ે છ
ે
આ નૃ િવધા સાથ
ે કણ ટક સંગીત ડાય
ે લ છ
ે , મ
ુ
વા યં ત
ે મ મૃદંગળ, વીણા, વાયો લન, ઝ ઝ, બ સૂર અન
ે
તંબૂરો છ
ે .
ણીતા ુ કચીપ
ુ ડ નૃ કારો

 ગ
ુ વ
ે દ તમ્

 લ ીનારાયણ

 યાિમની

 ક
ૃ ામૂ ત

 રાધા ર

 રા ર

 ભાવના ર

 શોભા નાયડ
ુ

 ઇ ાણી રહમાન વગ
ે ર
મો હનીઅ મ નૃ (કરળ)
 ત
ે કરળન
ું મ
ુ શા ીય નૃ છ
ે .
 ત
ે ની ુ િત એકલ મ હલા ારા થાય છ
ે .
 પૌરા ણક મા તા અન ુ સાર ભગવાન િવ ુ એ સમ ુ -મંથન વખત ે
અને ભ ાસ ુ રના વધની ઘટનાના સંદભમ ‘મો હની'નો વ
ે શ ધારણ
કય હતો ત
ે ની સાથે આ નૃ ડાય
ે લછે .
 19મી સદ મ ાવણકોરના શાસકો (િવશ
ે ષ રા ાિત િત નલ રામ
વમ )એ આ નૃ ન
ે સંર ણ આ ુ ં .
 આ નૃ મ ભરતના ા મનોહરતા અન
ે લા લ તથા કથકલીની
વીરતાન
ુ ં સંયોજન થાય છ
ે .
 ભરતના મ્, ઓ ડશી અન ે મો હનીઅ મ નૃ ની એક સમાન વૃિત
છ
ે અન
ે આ ણ ે યનો ઉ વ ‘દવદાસી’ નૃ મ થી થયો છ
ે .
 મો હનીઅ મ નૃ ની િવશ
ે ષતાઓ

 ત
ે નૃ ની “લા ”શ
ૈ લીથી સંબં ધત છ
ે .

 આ નૃ મ નૃ ગનાઓ સોન
ે ર કનારા ધરાવતી સફદ રંગની કાસાવ
ુ
સાડ પહર છ
ે તથા માથ
ે એક તરફ અંબોળો વાળીન
ે ત
ે ના પર સફદ
ીન ફૂલોની વ
ે ણી પહર છ
ે .

 નૃ દરિમયાન નૃ ગનાઓ પગના પં ઉપર-નીચ

ે કરતી યછ
ે જ
ે
સમ
ુ ની લહરોન
ે સમાન હોય છ
ે .

 આ નૃ મ ચહરાના હાવ-ભાવ અન
ે હાથની મ
ુ ાઓન
ે વધ
ુ મહ
અપાય છ
ે .
ણીતા મો હનીઅ મ નૃ કારો

 વ
ૈ જયંતી માલા

 પ વી ક
ૃ ન

 હમા મા લની

 જય ભા મ
ે નન

 સ
ુ નંદા નાયર

 ગોિપકા વમ

 માધ
ુ ર અ ા વગ
ે ર
ઓ ડશી નૃ (ઓ ડશા)

 ઓ ડશી નૃ ન ુ ં ાચીનકાળથી અ હોવાના માણ

ખંડ ગ ર – ઉદય ગ રની ગ
ુ ફાઓમ થી મળી આવ
ે છે .

 ઈ.સ. પૂવ 2 સદ મ ‘મહ રસ’ નામના સં દાયના લોકો શવ

મં દરોમ જે કરતા હતા, કાળ મે તે મ થી ઓ ડશી નૃ
કળાનો િવકાસ થયો.

 આ નૃ ન
ે જ
ૈ ન રા ખારવ
ે લ ારા સંર ણ મ ુ ં હત
ું.

 નાની વયના પ ુ ષો ારા મ હલાઓના વ ે શમ આ નૃ

કરવામ આવત ુ ં ,જ
ે ઓ ‘ગોિતપ
ુ આ’ના નામથી ઓળખાતા.
 12મી સદ મ ઓ ડશી નૃ પર વ
ૈ વ સં દાયનો ાપક
ભાવ પ ો.

 આ નૃ નો ઉ ે ખ શલાલ ે ખોમ પણ મળી આવ ે છ ે . ઉ.દા.

કોણ કના સૂયમં દરના ક ીય ક મ ત
ે નો ઉ ે ખ છે .

 ઓ ડશી નૃ સાથ
ે કણ ટક અન
ે હદ
ુ ાની સંગીત
પરંપરાઓન
ુ ં સંયોજનથયે લ
ું છ
ે .
 ઓ ડશી નૃ ની િવશ
ે ષતાઓ

 આ નૃ મ થતી અ ભ ઓ અન
ે મ
ુ ાઓ ભરતના મ્ સાથ
ે
સા તા ધરાવ
ે છ
ે .
 આ નૃ ની િવશ
ે ષતા શર રનો ણ ાન
ે થી વળ ક એટલ
ે ક િ ભંગ
મ
ુ ાછે .
 ત
ે મ લા લ , િવષયાશ અન
ે સ દયન
ુ ં ન પણ થાય છ
ે .
 ઓ ડશી નૃ મ નૃ ગનાઓ પોતાના શર ર વડ જ ટલ ભૌિમિતક
આકૃ િતઓ બનાવે છે . આથી આ નૃ ગિતશીલ શ ાક
ૃ િત (Mobile
Sculpture)તર ક પણ ઓળખાય છ ે .
 આ નૃ મ યોગ થત છંદ સં ૃ ત નાટક ‘ગીતગો વદ'મ થી
(જયદવર ચતા) લીધ
ે લ છ
ે . ઓ ડશી નૃ ‘જળ’ ત ન
ે દશ વ
ે છ
ે .
ણીતા ઓ ડશી નૃ કારો

 ગ
ુ પંકજચરણ દાસ

 ગ
ુ કલ
ુ ચરણ મહાપા

 મોહન મહાપા

 સોનલ માન સહ

 માધવી મ
ુ ગલ

 ુ કમક
ુ મ મોહંતી

 અ ણ મોહંતી વગ
ે ર
કથકલી નૃ (કરળ)

 ‘કથા’ એટલ
ે વાત અન
ે ‘કલી’ એટલ
ે નાટક

 આ શા ીય નૃ નો િવકાસ કરળન મં દરોમ સામંતોના

સંર ણ હઠળ થયો.

 બ ે લોકના ો ‘રામાન મ્' (રામાયણની કથાઓ) અન ે

‘ક ૃ ા મ્’ (મહાભારતની કથાઓ) ત
ે ના ઉ વ ોત મનાય
છે .

 કથકલી નૃ ના પુ ન ાન મ
ુ ુ કં દ રા ના સંર ણમ સ
મલયાલી કિવ વી. એન. મ
ે નન ારા થય ું.
 આ નૃ ની મોટા ભાગની ુ િતઓ સાર અને ખરાબ
બાબતો વ ે ના શા ત સંઘષન
ુ ં ન પણ કર છ
ે .

 ત
ે મ રામાયણ, મહાભારત, પ ુ રાણોમ થી લ ે વાય
ે લ ચ ર ોનો
અ ભનય થાય છ ે . ત ે ન
ે પૂવનુ ં ‘ગાથાગીત’ તર ક પણ
ઓળખવામ આવ ે છ ે .
 કથકલી નૃ ની િવશ
ે ષતાઓ

 આંખો અન ે ભ રની ગિત ઉપર ત ચહરાના હાવભાવ છ

ે . નતકો એક િવશ
ે ષ
કારની ટોપી પહર છ
ે .
 િવ ભ પા ો માટ મ ુ કટ સાથ ે ચહરા પર િવ ૃ ત શૃંગાર કરવામ આવ ે છે .
ચહરા પરના રંગોન ુ ં પોતાનુ ં મહ છ ે .જે મ લીલો રંગસ ણ, દ તા અન ે
મય દા, પીળો રંગ સા કતા, કાળો રંગતામસી ભાવ અન ે લાલ રંગ
ભ
ુ સૂચવ
ે છે .
 ત
ે ની ુ િતઓ ખુ ા આકાશ નીચ ે રંગમંચ પર અથવા મં દર પ રસરમ
થાય છ
ે તથા કાશ માટ િપ ળના લ
ે નો ઉપયોગ થાય છ
ે .
 કથકલી નૃ આકાશ ત ન
ે દશ વ
ે છ
ે .
 ત
ે એક પ
ુ ષ ધાન નૃ હોવાથી ી પા નો અ ભનય પણ પ
ુ ષ જ કર
છે .
ણીતા કથકલી નૃ કારો

 ગ
ુ ુ કં ુછ ુ ક પ

 કનક રલ
ે

 ર ટા ગ ગ
ુ લી

 મૃણા લની સારાભાઈ

 શ તા રાવ

 ગોપીનાથ

 ઉદયશંકર વગ
ે ર
મ ણપ
ુ ર નૃ (મ ણપ
ુ ર)

 ત
ે પૂવ ર ભારતના મ ણપ
ુ ર રા ની નૃ શ
ૈ લી છ
ે .

 આ નૃ નો ઉ વ શવ અન ે પાવતીના અ દવી-
દવતાઓ સાથ
ે ના નૃ ોમ થી થયો હોવાન
ુ ં મનાય છ
ે .

 વ
ૈ વ સં દાયના ઉ વ સાથ
ે આ નૃ નો િવકાસ થયો.

 ત
ે મ િવ ુ પુ રાણ, ભાગવત પ
ુ રાણ તથા જયદવના ‘ગીત
ગો વદ'મ થી લીધે લ કથાત ોને નૃ ના મા મથી રજ ૂ
કરાય છ
ે .
મ ણપ
ુ ર નૃ ની િવશ
ે ષતાઓ

 આ નૃ ન
ે ‘જગોઈ' તર ક પણ ઓળખવામ આવ
ે છ
ે .

 ત
ે એક સામૂ હક નૃ છ
ે ,જ
ે મ ગોળ-ગોળ ઘૂમવા પર વધાર
ભાર હોય છ
ે .

 ત
ે મ શર ર ધીમી ગિત સાથ
ે ચાલ
ે છ
ે તથા નતક ધીર-ધીર જમીન
પર પગ રાખ
ે છે .

 નૃ ગનાઓના ચહરા પારદશ ઘૂંઘટથી ઢંકાયે લ હોય છ

ે તથા
ચહરાના હાવ-ભાવ(મ
ુ ખ-અ ભનય)ને ઓછુ ં મહ અપાય છ ે .
 મ ણપ
ુ ર નૃ મ િવષયવ ુ કરત ભ પર વધ
ુ ભાર
અપાય છે .

 આ નૃ મ લા અન ે ત ડવ બંન
ે નો સમ ય હોવા
છત લા ત પર વધ
ુ ભાર અપાય છ ે .

 જયદવ અન ે ચંડ દાસની ભ પરક રચનાઓનો યોગ

થાય છ
ે .

 મ ણપુ ર નૃ કળામ એક મહ પૂણ મ ુ ા ‘નાગભંદા

મ
ુ ા' છે ,જ
ે મ શર રન
ે 8ની આકૃ િતમ બન ે લા વ ોના
મા મથી સંયો જત કરવામ આવ ે છ ે .

 રાસલીલા, થ ગ-તા અન
ે સંક તન પર મ ણપ
ુ ર નૃ નો
ભાવ રહલો છ
ે .
ણીતા મ ણપ
ુ ર નૃ કારો

 ગ
ુ બિપન સહ

 ગ
ુ નભક
ુ માર

 ચા માથ
ુ ર

 સાધોની બોઝ

 સિવતા મહતા

 ઝવ
ે ર બહનો (દશના, રંજના, નયના, સ
ુ વણ ) વગ
ે ર.
કથક નૃ (ઉ ર દશ)

 ક કની ઉ ન
ે પરંપરાગત ર ત
ે ાચીનકાળમ કથાકાર
તર ક ઓળખાતા ઘૂમન
ુ ( વાસી) ઓ સાથ
ે સ કળી
શકાય છ
ે .

 કથક ઉ ર દશની જભૂિમની રાસલીલા પરંપરા સાથ

ે
ડાય
ે લ
ુ ં નૃ છ
ે .ત
ે મ મોટાભાગ
ે રાધા-ક
ૃ ની કથા હોય છ
ે .

 મ
ુ ઘલકાળમ કથક નૃ દરબાર નૃ બ ું,જ
ે ના પર ફારસી
વ
ે શભૂષા અન
ે નૃ શ
ૈ લીનો ભાવ પ ો.
 ત
ે મ હ ુ ધા મક કથાઓ સાથ ે ફારસી, ઉદૂ કિવતાઓમ થી
લે વાય
ે લ ત ોન
ુ ં િમ ણ છ
ે .

 અવધના નવાબ વા જદ અલી શાહ કથક નૃ ન

ે સંર ણ
આ ું.

 ત
ે એક મા શા ીય નૃ છે જ
ે ઈ ાિમક સં ૃ િત સાથ
ે
ડાય
ે લ છ ે તથા ક ક અન ે ઓ ડશી નૃ મ જ
હદ
ુ ાની શા ીય સંગીતનો યોગ થાય છ
ે .
કથક નૃ ની િવશ
ે ષતાઓ

 કથક નૃ ની મુ િવશ
ે ષતા જ ટલ પદ-સંચાલન અન
ે
ચકરાવો છ
ે .
 ત
ે મ અન
ે નૃ કાર વ ે જ
ુ ગલબંધી વા મળ
ે છ
ે .
 કથક સાથ ે ુ પદ સંગીત ડાયે લ
ું છ
ે . મ
ુ ઘલકાળમ
તરાના, ુ ઠમર અને ગઝલ જે વ ત ોનો પણ સમાવ ે શ
થયો.
 કથક નૃ હઠળ િવિવધ ઘરાનાનો િવકાસ થયો.
 લખનૌ ઘરાના : નવાબ વા જદ અલી શાહના સમયમ ત ે ટોચ પર
પહ ુ ં . ત
ે મ શૃંગાર સાથ
ે અ ભનય પર પણ િવશ
ે ષ ભાર. આ
ઘરાનાના સ નૃ કારો લ ુ મહારાજ, બરજ ુ મહારાજ વગે ર.
 જયપ ુ ર ઘરાના : આ ઘરાનાની શ આત ભાન ુ ારા થઈ, જ
ે મ
શર રની ગિત અન ે લ બી લયબ પ ે ટન પર ભાર આપવામ આવ ે
છ
ે .
 બનારસ ઘરાના : નક સાદના સંર ણમ ત ે નો િવકાસ થયો.
આ ઘરાનાની સ કથક નૃ ગના સતારા દવી છ
ે .
 રાયગઢ ઘરાના : રાયગઢ ઘરાનાના કથકમ લખનૌ અન ે જયપ ુ રની
િમ ત શ ૈ લીનો ઉપયોગ થયો છ
ે .જે મ પહરવ
ે શ જયપ ુ ર ઘરાના
જે વો અન
ે ભાવ દશન લખનૌ ઘરાનાથી ે રત છ ે .
સિ ય નૃ (આસામ)

 ત
ે પૂવ ર ભારતના આસામની સ શા ીય
નૃ શ
ૈ લી છ
ે .

 આ નૃ શ
ૈ લીના િવકાસનો ે ય 15મી સદ ના વ
ૈ વ
સંત શંકરદવન
ે મળ
ે છ
ે . શંકરદવ
ે ત
ે ન
ે ‘અં કયા નાટ’
(નાટક)ના દશન માટ િવક સત કય
ુ હત
ું.

 આ નૃ શ
ૈ લી, પોતાની ધા મક િવશ
ે ષતાઓ અન
ે
સ ો તર ક ઓળખવામ વ
ૈ વ મઠો સાથ
ે ડાણન
ે
કારણ
ે ‘સિ ય’ તર ક ઓળખાઈ
 સિ ય નૃ ની િવશ
ે ષતાઓ

 આ નૃ મ આસામન ચ લત નૃ પો ‘ઓઝાપાલી’ અન
ે
‘દવદાસી'ન
ુ ં સંયોજન વા મળ
ે છ
ે .ત
ે મ વ
ૈ વ મત સંબંધીત કથાઓ
દશ ત થાય છ
ે .
 ‘ભોકો ’ નામથી ઓળખાતા પ
ુ ષ સં ાસીઓ ારા પોતાના દ નક
ધા મક અન
ુ ાન માટ સમૂહમ સિ ય નૃ કરવામ આવ
ે છ
ે ,
વતમાનમ મ હલાઓ પણ આ નૃ કર છ
ે .
 આ નૃ શ
ૈ લીમ મ
ુ વાધયં ો ‘ખોલ’ (ઢોલ) અન
ે ‘બ સ
ુ ર’છ
ે તથા
શંકરદવ ારા ર ચત ‘બોર’ ગીતનો યોગ થાય છ
ે .
 સિ ય નૃ હઠળ બ
ે ધારાઓ ‘ગાયન-ભયનાર’ નાચ અન
ે ‘ખરમાનર’
િવક સત થઈ.