ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ
ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ

ΘΕΜΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:

«ΑΜΑΡΤΙΑ ΚΑΙ ΛΥΤΡΩΣΗ ΣΤΟ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ
ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΒΙΖΥΗΝΟΥ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ
ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ»

ΤΟΥ ΦΟΙΤΗΤΗ:
ΗΡΑΚΛΗ ΨΑΛΤΗ

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ:
Δρ. ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ – ΚΥΠΡΙΟΥ

ΜΕΛΗ ΤΡΙΜΕΛΟΥΣ:
Δρ. ΚΟΪΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Δρ. ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΗΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ

ΠΑΤΡΑ
2014

1
Το απόσπασμα της διπλωματικής μου εργασίας για τη ΛΥΤΡΩΣΗ

Κεφάλαιο 2. ΛΥΤΡΩΣΗ …………………………………………….…......3

2.1 Ο Θεός είναι αγάπη ……………………………..……….……..7

2.2 Βάπτισμα, Χρίσμα, Μετάνοια…………...……………………11

2.3 Θεία Ευχαριστία …………………..…………………………..13

2.4 Θέωση …………………...……………..…….………..,……….15

2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΛΥΤΡΩΣΗ

Για να προσδιορίσουμε ασφαλέστερα τη σημασία των κρίσιμων

λέξεων, των λέξεων-κλειδιών, αυτής της ενότητας -λύτρωση, λύτρα,

λυτρώνω, λ(Λ)υτρωτής και σωτηρία, σ(Σ)ωτήρας και σωτηριολογία-

καταφεύγουμε και πάλι στην ετυμολογία τους. Βρίσκουμε ότι η λέξη

λύτρωση σημαίνει την απαλλαγή από το βάρος επώδυνης κατάστασης, το

ουσιαστικό λύτρα (-τρον) το χρηματικό ποσό που απαιτείται να

καταβληθεί για την απελευθέρωση προσώπου το οποίο έχει απαχθεί ή

αιχμαλωτιστεί1 και το ρήμα λυτρώνω (ετυμ.: λύτρον < λυτρώνω < λύω)

σημαίνει γενικά λύνω και (εκκλησιαστικά) είναι η εξουσία που έδωσε ο

Χριστός στους μαθητές του (και κατ΄ επέκταση στους επισκόπους της

Εκκλησίας) να συγχωρούν ή όχι τα σφάλματα των πιστών. Τέλος,

λυτρωτής είναι αυτός που ελευθερώνει, που σώζει· Λυτρωτής λέγεται

κυρίως για τον Χριστό, ως σωτήρα του ανθρώπου από το προπατορικό

αμάρτημα2. Με αυτήν τη σημασία συναντάται για πρώτη φορά στην

Παλαιά Διαθήκη και συνδέεται με την απελευθέρωση των Ισραηλιτών

από τη δουλεία των Αιγυπτίων3. Επίσης, η λέξη σωτηρία (ετυμ.: σωτηρία <

σωτήρ < σώζω4) σημαίνει την απαλλαγή από τον κίνδυνο, από το κακό, τη

διασφάλιση της ακεραιότητας κάποιου, (εκκλησιαστικά) τη λύτρωση του

1Γ. Μπαμπινιώτης, όπ. παρ., σ.1028.

2«Λυτρωτής» στο Λεξικό της Κοινής νεοελληνικής, στην ηλεκτρονική διεύθυνση:
http://www.greek-
language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%CE%BB%
CF%85%CF%84%CF%81%CF%89%CF%84%CE%AE%CF%82&dq= (ημερομηνία ανάκτησης:
5-12-2013).
3Εξ. 14. 13: «εἶπε δὲ Μωυσῆς πρὸς τὸν λαόν· θαρσεῖτε, στῆτε καὶ ὁρᾶτε τὴν σωτηρίαν τὴν

παρὰ τοῦ Κυρίου, ἣν ποιήσει ἡμῖν σήμερον· ὃν τρόπον γὰρ ἑωράκατε τοὺς Αἰγυπτίους
σήμερον, οὐ προσθήσεσθε ἔτι ἰδεῖν αὐτοὺς εἰς τὸν αἰῶνα χρόνον» και Ησ. 63. 9: «ἐκ πάσης
θλίψεως αὐτῶν. οὐ πρέσβυς οὐδὲ ἄγγελος, ἀλλ᾿ αὐτὸς Κύριος ἔσωσεν αὐτοὺς διὰ τὸ
ἀγαπᾶν αὐτοὺς καὶ φείδεσθαι αὐτῶν· αὐτὸς ἐλυτρώσατο αὐτοὺς καὶ ἀνέλαβεν αὐτοὺς καὶ
ὕψωσεν αὐτοὺς πάσας τὰς ἡμέρας τοῦ αἰῶνος».
4Γ. Μπαμπινιώτης, όπ. παρ., σ.1732

3
ανθρώπου από την αμαρτία, στον χριστιανισμό, ή από ό,τι είναι αντίθετο

προς την πνευματική ταυτότητα του θεού, στις άλλες θρησκείες. Σωτήρας

είναι το πρόσωπο που σώζει κάποιον από το κακό και (εκκλησιολογικά)

Σωτήρας είναι ο Ιησούς Χριστός ως λυτρωτής του ανθρώπου από τον

θάνατο και την αμαρτία. Σωτηριολογία, τέλος, είναι ο τομέας της

δογματικής που ασχολείται με την σωτηρία των ανθρώπων από τον

Χριστό5.

Η λέξη λύτρον6 απαντά δύο φορές στην Καινή Διαθήκη αυτολεξεί

σε λόγους του Ιησού: «ὁ Υἱός τοῦ ἀνθρώπου οὐκ ἦλθε διακονῆθηναι, ἀλλά

διακονῆσαι, και δοῦναι την ψυχήν αὐτοῦ λύτρον ἀντί πολλῶν»7. Επίσης, ο

Παύλος χρησιμοποιεί τη λέξη σύνθετη με την ίδια όμως έννοια : «Ἰησοῦς, ὁ

δούς ἑαυτόν ἀντίλυτρον ὑπέρ πάντων»8.

Συσχετίζοντας εννοιολογικά τις δύο έννοιες -λύτρωση, σωτηρία-

διακρίνουμε μια ανεπαίσθητη σημασιολογική διαφορά, η λύτρωση

σημαίνει απελευθέρωση και υπονοεί μια κατάσταση δουλείας από την

οποία ο άνθρωπος επιζητεί να διαφύγει, ενώ σωτηρία σημαίνει διατήρηση

και παραμονή στην ίδια χαρμόσυνη κατάσταση9.

Ο άνθρωπος και μετά την πτώση του συνεχίζει να είναι

δημιούργημα του Τριαδικού Θεού και αντικείμενο της θείας αγάπης. Από

το πρώτο ήδη βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης, της πρώτης

συμφωνίας/υπόσχεσης του Θεού με τους ανθρώπους, τη Γένεση, και

μάλιστα λίγο μετά την αστοχία των πρωτόπλαστων της Εδέμ, να γευτούν

5Γ. Μπαμπινιώτης, όπ. παρ., σ.1732.

6Π. Δημητρόπουλος, «Λύτρων, περί, θεωρία» στη Θρησκευτική και Ηθική
Εγκυκλοπαιδεία, τόμος 8ος (Αθήνα: Εκδότης Α. Μαρτίνος, 1966)σ.420.
7Ματθ. 20. 28.

8Α΄ Τιμ. 2. 6.

9Σπ. Ράγκος, «Η συνάντηση του Ελληνισμού με τον χριστιανισμό από τον πρώτο έως τον

τέταρτο αιώνα» στο Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, τόμος Α , Οι πρώτες Ιστορικές

Καταβολές της Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πάτρα: Εκδόσεις Ελληνικού Ανοικτού
Πανεπιστημίου, 2002)σσ.21- 52, εδώ σ.51.

4
τον καρπό «τοῦ ξύλου, ὅ ἐστιν ἐν μέσῳ τοῦ παραδείσου10» μετά από την

ιδιοτελή προτροπή του «φρονιμωτάτου πάντων τῶν θηρίων11» και την

απόπειρα απόκρυψή τους από τον Θεό, γνωστοποιείται το σχέδιο του

Θεού για τη σωτηρία του ανθρώπου και της κτίσης με το πρώτο

χαρμόσυνο άγγελμά Του, το Πρωτευαγγέλιο: «καὶ ἔχθραν θήσω ἀνὰ μέσον

σοῦ καὶ ἀνὰ μέσον τῆς γυναικὸς καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ σπέρματός σου καὶ ἀνὰ

μέσον τοῦ σπέρματος αὐτῆς· αὐτός σου τηρήσει κεφαλήν, καὶ σὺ τηρήσεις

αὐτοῦ πτέρναν12. Οι στίχοι της Γένεσης εμπεριέχουν, εν δυνάμει, ολόκληρο

το έργο της απολύτρωσης, δηλαδή τον ερχομό του Λόγου, τη γέννησή Του

από μόνη τη γυναίκα, τη Θεοτόκο Μαρία, και τη συντριβή της εξουσίας

του διαβόλου με την ανάστασή Του. Αυτή είναι η αρχή του νήματος του

σχεδίου της Θείας Οικονομίας.

Το σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία του ανθρώπου και του κόσμου,

το οποίο προετοιμάστηκε κατά την περίοδο της Παλαιάς Διαθήκης,

αποκαλύφτηκε στην κτίση με την ενανθρώπιση του Υιού και Λόγου του

Θεού, όταν ήλθε το «πλήρωμα του χρόνου» και εγκαινιάστηκε η Βασιλεία

του Θεού με το όλο έργο, το πάθος και την ανάσταση του Ιησού Χριστού.

Η Βασιλεία προεκτείνεται με την ίδρυση της Εκκλησίας στους αιώνες

μέχρι την τελείωσή της, έως δηλαδή τη δεύτερη ένδοξη έλευση του Ιησού

Χριστού.

Έτσι, η ιστορία της σωτηρίας -η καρδιά της πρωτοχριστιανικής

καινοδιαθηκικής διδαχής13- φαίνεται ότι εκτυλίσσεται σε δύο κινήσεις: η

μία προχωρεί από τους πολλούς στον Ένα, είναι η Παλιά Διαθήκη· ενώ η

άλλη από τον Ένα στους πολλούς, είναι η Καινή. Στο κεντρικό σημείο

βρίσκεται η εξιλαστήρια πράξη του θανάτου και της ανάστασης του

10Γεν. 3. 1.
11Γεν. 3. 1.
12Γεν. 3. 15.

13O. Cullmann, Χριστός και Χρόνος, Χρόνος και Ιστορία στη ζωή του αρχέγονου

χριστιανισμού, μτφ. αρχιμ. Παλ. Κουμάντος, (Αθήνα: Εκδόσεις Άρτος Ζωής, 1980)σ.47.

5
Χριστού. Η επίγεια Εκκλησία, που αντιπροσωπεύει το σώμα του Χριστού,

διαδραματίζει ένα κεντρικό ρόλο για τη λύτρωση ολοκλήρου του

ανθρωπίνου γένους και συνεπώς ολόκληρης της δημιουργίας14.

Κορυφαίο, συνεπώς, γεγονός της σχέσης Θεού και κτίσης είναι η

ένσαρκη παρουσία του Θεού Λόγου, η οποία αποτελεί και την υπέρτατη

συγκατάβαση του Θεού προς την ανθρωπότητα15. Η άπαξ διά παντός

ενανθρώπηση του Θεού Λόγου τέμνει καθοριστικά την ιστορία των

σχέσεων της ανθρωπότητας με τον άκτιστο Θεό16, καθώς ο Ιησούς Χριστός

προσλαμβάνει και ανακεφαλαιώνει ολόκληρη την κτίση, την κάνει σώμα

Του και την οδηγεί στον τελικό της σκοπό, τη σωτηρία17. Με την

ενανθρώπησή Του η κτίση ξεπερνά τα όρια της φθαρτότητας,

ζωοποιείται και μπορεί να μετάσχει στις θείες μεταμορφωτικές

ενέργειες18. Ο Ιησούς Χριστός δεν είναι απλώς και μόνο ο δημιουργός μιας

«νέας κατάστασης» για την ανθρωπότητα, αλλά πάνω από όλα είναι ο

ίδιος η Βασιλεία των Ουρανών19.

Η σωτηρία δεν αποτελεί απλώς συγχώρηση αμαρτιών με τη νομική

έννοια του όρου, όπως το αντιλαμβάνεται η δυτική θεολογία, αλλά

οντολογική ανακαίνιση ολόκληρης της φύσης του ανθρώπου και

μεταδίδεται με τα μυστήρια. Από τον Χριστό θεσπίζονται τα μυστήρια, το

Βάπτισμα και η Θεία Ευχαριστία20. Συνεπώς, οι θεοφάνειες, οι θείες

14O. Cullmann, όπ. παρ., σ.120.

15Στ. Γιαγκάζογλου, «Φιλοσοφία της ιστορίας και θεολογία της ιστορίας», στο Η
Ορθοδοξία ως πολιτισμικό επίτευγμα και τα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου, τόμος
Γ΄, Ορθοδοξία και [Μετά-] Νεωτερικότητα (Πάτρα: Εκδόσεις Ελληνικού Ανοικτού
Πανεπιστημίου, 2008)σ.244.
16Στ. Γιαγκάζογλου, Κοινωνία θεώσεως. Η σύνθεση χριστολογίας και πνευματολογίας στο

έργο του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (Αθήνα: Εκδόσεις Δόμος, 2001)σ.227.
17Γ. Μαντζαρίδης, Χριστιανική Ηθική (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Π. Πουρναράς, 1995)σ.90.

18Ν. Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄, όπ. παρ., σ.291.

19Γ. Πατρώνου, Ιστορία και εσχατολογία στη Βασιλεία του Θεού (Αθήνα: Εκδόσεις Δόμος,

2002)σ.120.
20Γ. Μαρτζέλος, Ιστορία της Ορθόδοξης θεολογίας και πνευματικότητας Σημειώσεις από

τις πανεπιστημιακές παραδόσεις (Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Α.Π.Θ Υπηρεσία

δημοσιευμάτων, ανατύπωση 2002)σ.9.

6
εκφαντορίες, δεν έχουν για στόχο κάποιες απροσδιόριστες μεταφυσικές

ανακοινώσεις, αλλά το πώς το υπερφυσικό θα φωτίσει το φυσικό σε

κλίμακα προσωπικών ανθρωπολογικών ανησυχιών που είναι γνωστικά

προσδιορίσιμες. Κυρίως όμως ο Λόγος, το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας

Τριάδος, με την ενσάρκωσή Του φανερώνει στους ανθρώπους τον σκοπό

για τον οποίο αυτοί έχουν αναχθεί στο είναι21. Φορέας της σωτηρίας του

τρεπτού ανθρώπου είναι η Εκκλησία, αφού «extra ecclesiam nulla salus»

(«εκτός Εκκλησίας καμία [δεν υπάρχει] σωτηρία») σύμφωνα με τη γνωστή

ρήση του Κυπριανού (200/210-258 μ. Χ.), επισκόπου Καρχηδόνας (Ἐπιστ.

οβ’, Προς Ιουβαϊανό, Περί Βαπτίσματος των Αιρετικών)22.

2.1 Ο Θεός είναι αγάπη

Ο Θεός «ἀγάπη ἐστί»23. Η ζωή του Θεού είναι κοινωνία αγάπης

τριών Προσώπων: του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Το

είναι σημαίνει ζωή και ζωή σημαίνει κοινωνία (Being means life, and life

means communion)24. Έτσι, η αγάπη αποτελεί την ιδρυτική πράξη της

ζωής, το οντολογικό θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίζεται η ύπαρξη25. Η

21Χ. Τερέζης, «Κοσμολογικά ζητήματα στη νεοπλατωνική φιλοσοφία και την ορθόδοξη
θεολογία» στο Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, τόμος Γ, Θεολογία και Φιλοσοφία στην Εποχή
των Πατέρων (Πάτρα: Εκδόσεις Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2008)σσ.121-185,
εδώ σ.141.
22«Η σημασία των δογμάτων. Σχετίζεται το δόγμα με την σωτηρία του ανθρώπου;», στην

ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.oodegr.com/oode/dogma/simasia_dogmatwn_1.htm#1

ημερομηνία ανάκτησης: 30-12-2013).
23Α΄ Ιω. 4. 16.
24J. Zizioulas, Being as communion Studies in Personhood and the Church (New York: edition St.
Vladimir’s Seminary Press, 1985)p.16.
25Στ. Φωτίου, «Η έννοια της αγιότητας», στο Κ. Αγόρας, Στ. Γιαγκάζογλου, π. Ν.

Λουδοβίκος, Στ. Φωτίου Πίστη και Βίωμα της Ορθοδοξίας, τόμος Α, Δόγμα,

7
αγάπη, συνεπώς, στον Χριστιανισμό δεν είναι ηθική έννοια, αλλά έχει

οντολογικό βάθος, πράγμα που σημαίνει ότι μόνον με την αγάπη, ως

πνεύμα και δύναμη θυσίας του εγώ για χάρη του άλλου, του συν-

ανθρώπου, είναι δυνατή η τελείωση του ανθρωπίνου προσώπου26.

Επομένως, είναι δυνατό για τα ανθρώπινα όντα να μετέχουν στην

αιωνιότητα του Θεού, συντονίζοντας τις δικές τους υπάρξεις με τον θείο

οντολογικό τρόπο ύπαρξης, που είναι η αγάπη, και να υπερβούν τα όρια

της κτιστής τους φύσης27. Στην κοινωνία αυτής της αγαπητικής σχέσης

αναδεικνύονται τα τρία γνωρίσματα μιας αυθεντικής σχέσης: η διαφορά,

η ισοτιμία και η ενότητα, γι΄ αυτό και η βίωσή αυτής της αυθεντικής

σχέσης είναι Παράδεισος, ενώ η έλλειψή της κόλαση28.

Ο Ιησούς μάλιστα καταθέτει προτάσεις κρίσιμης σημασίας ως προς

τον προσδιορισμό του περιεχομένου της: «ὁ δὲ Ἰησοῦς ἔφη αὐτῷ· Ἀγαπήσεις

Κύριον τὸν Θεόν σου ἐν ὅλῃ τῇ καρδίᾳ σου καὶ ἐν ὅλῃ τῇ ψυχῇ σου καὶ ἐν ὅλῃ

τῇ διανοίᾳ σου· αὕτη ἐστὶ πρώτη καὶ μεγάλη ἐντολή. δευτέρα δὲ ὁμοία αὐτῇ·

ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν. ἐν ταύταις ταῖς δυσὶν ἐντολαῖς ὅλος

ὁ νόμος καὶ οἱ προφῆται κρέμανται29». Ανάμεσα στις δὐο αυτές προτάσεις

περί αγάπης αναπτύσσονται η διαδοχικότητα, η αμοιβαιότητα και η

συμπληρωματικότητα. Η αγάπη στον συνάνθρωπο θεμελιώνεται στην

αγάπη στον Θεό, αρκεί να είναι γνήσια και αυθεντική30. Και το σχόλιο του

Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας (Πάτρα: Εκδόσεις Ελληνικού Ανοικτού

Πανεπιστημίου, 2002)σσ.223-244, εδώ σ.225.
26Σ. Δεσπότης, «Φιλοσοφική ηθική και χριστιανική ηθική», όπ. παρ., σ.195.

27Α. Μελισσάρης, «Οι υπαρξιακές και φιλοσοφικές συνέπειες της πατερικής έννοιας του

προσώπου. Μια απάντηση στον μοντερνισμό» στο π. Αυγουστίδης, Κ. Ζορμπάς, π. Β.

Θέρμος, Ν. Κοκοσαλάκης, Α. Μελισσάρης, Χρ. Τερέζης Η Ορθοδοξία ως Πολιτιστικό
Επίτευγμα και τα Προβλήματα του Σύγχρονου Ανθρώπου, τόμος Β, Η Ορθοδοξία απέναντι
σε θέματα της εποχής μας (Πάτρα: Εκδόσεις Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου,
2002)σσ.70-79, εδώ σ.71.
28Στ. Φωτίου, «Η έννοια της αγιότητας», όπ. παρ., σ.225.

29Ματθ 22. 37-40.

30Χ. Τερέζης, «Η Ορθοδοξία και ο σεβασμός της ανθρώπινης προσωπικότητας», όπ. παρ.,

σ.38.

8
Ιησού είναι καθοριστικό: «Σ΄ αυτές τις δύο εντολές εμπεριέχονται ο νόμος

και οι προφήτες».

Η πτώση όμως του ανθρώπου παραποίησε, διαστρέβλωσε τόσο την

αντίληψη του ανθρώπου για τον Θεό, όσο και αυτές για τον συνάνθρωπο

και τη φύση. Ο Θεός, πλέον, εκλαμβάνεται είτε ως μια αφηρημένη «πρώτη

αιτία» είτε ως «χωροφύλακας» του ουρανού και της Γης, ο οποίος

επιβάλλει κυρώσεις στους παραβαίνοντας τις εντολές Του. Ενώ ο

συνάνθρωπος αντιμετωπίζεται ως ανταγωνιστής, αντίπαλος και εχθρός.

Τελικά γίνεται, σύμφωνα με το Γάλλο φιλόσοφο Ζαν Πολ Σατρ (Jean-Paul

Sartre, 1905-1980μ. Χ.), η «κόλασή»31 του και όχι ο «παράδεισός» του. Τέλος,

και η σχέση του με τη φύση «μολύνεται», αλλοιώνεται, επειδή την

εκλαμβάνει ως ιδιοκτησία του από την οποία μπορεί να αντλήσει ανέξοδα

κέρδη32. Παρά το ότι εξασθενίζει η πτώση την εικόνα του Θεού, δεν τη

συντρίβει ούτε την εξαφανίζει. Η σφραγίδα του Θεού παραμένει πάντοτε

ανεξίτηλη στην ανθρώπινη συνείδηση33.

Ο κόσμος όμως έγινε από αγάπη, διατηρείται από αγάπη και

σώζεται από αγάπη34, από χριστιανική αγάπη που έχει συγκεκριμένη

έκφραση και συγκεκριμένο πλησίον. Με τον τρόπο αυτό αίρεται το

διασπαστικό και εύθραυστο στοιχείο της κτιστότητας των όντων, γιατί

προσφέρεται η γνώση του Θεού που είναι πάντοτε συνδεδεμένη με την

αγαθότητα. Η άγνοια του Θεού σημαίνει αναγκαστικά έλλειψη του

αγαθού και κατά συνέπεια ακοινωνησία, διάβρωση της ζωής και φυσικά

φιλαυτία και όχι φιλοθεΐα35.

31Ζαν Πωλ Σαρτρ, Κεκλεισμένων των θυρών (Αθήνα: Εκδόσεις Αιγόκερως, 1994)σ. 86. (Ο
Γκαρσέν, ένας από τους ήρωες του μονόπρακτου, αναφωνεί στο τέλος ότι οι κόλασή
του είναι οι άλλοι).
32Στ. Φωτίου, «Η έννοια της αγιότητας» όπ. παρ., σ.226.

33Χ. Τερέζης, όπ. παρ., σ.52.

34Ν. Ματσούκας, Κόσμος άνθρωπος κοινωνία κατά τον Μάξιμο Ομολογητή, (Αθήνα:

Εκδόσεις Γρηγόρη, 1980)σ.255.

35Ν. Ματσούκας, Κόσμος άνθρωπος κοινωνία κατά τον Μάξιμο Ομολογητή, όπ. παρ., σ.257.

9
 Άγιος, εξάλλου, είναι ο άνθρωπος, ο οποίος έχοντας απαντήσει

θετικά στη θεία έκκληση για αγάπη, αφιερώνεται πλήρως στον Θεό,

διακονεί ανιδιοτελώς τον συνάνθρωπό του, υπηρετεί τη μεταμόρφωση του

κόσμου και χαριτώνεται. Γνωρίζει ότι η αγάπη αποτελεί τη μόνη «τροφή»

του, χωρίς αυτήν είναι πνευματικά νεκρός. Διαψεύδει έμπρακτα έτσι τη

λογική του εγωκεντρισμού -που τόσο συστηματικά καλλιεργείται στην

εποχή μας- και προσφέρει αγάπη σε όλους χωρίς καμία απολύτως

διάκριση φυλής, χρώματος, θρησκείας, γλώσσας ή κοινωνικής θέσης.

Φιλοδοξία του είναι να αγαπήσει με τον τρόπο που αγαπά ο Θεός: όλους,

συνεχώς, το ίδιο36. Ο Ιωάννης Σιναΐτης (περ.525-605 μ. Χ.), της Κλίμακος,

στις τριάντα βαθμίδες τελείωσης που παρουσιάζει η αγάπη αποτελεί την

τελευταία αρετή, την τριακοστή, πριν τη συνάντηση του αγίου με τον

Θεό37.

Ο Υιός-Λόγος διά της ενανθρωπίσεώς του στο πρόσωπο του Ιησού

Χριστού, γίνεται ο νοητός γερανός ο οποίος μας ανυψώνει από τη φθορά

στην αφθαρσία. Για την ύψωση αυτή στον ουρανό θα πρέπει να είμαστε

όλοι ένα «σύνολο», στενά προσδεδεμένος ο ένας με τον άλλο, με

περιτύλιγμα την κοινή πίστη και με σχοινιά την χριστιανική αγάπη. Αυτή

μας συνέχει και μας προστατεύει. Αποτελεί το στέρεο βάθρο της

σωτηρίας, της λύτρωσής μας. «Ουδείς όμως δύναται να έχει τον Θεό

πατέρα, εάν δεν έχει την Εκκλησία μητέρα» σημειώνει ο Κυπριανός

Καρχηδόνος38 και η Εκκλησία εν τοις μυστηρίοις σημαίνεται39 και μέσω των

οποίων αποκαλύπτεται η παρουσία και η δράση του Τριαδικού Θεού στην

κτίση και την ιστορία.

36Στ. Φωτίου, «Η έννοια της αγιότητας» όπ. παρ., σ.228.

37Ιωάννης Σιναΐτης, «Κλίμαξ», P.G. 88, 632-1164.
38Α. Ψευτογκάς, «Κυπριανός» στην Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, τόμος 7ος

(Αθήνα: Εκδότης Αθαν. Μαρτίνος,1965) σ.1110.

39Ν. Καβάσιλας, «Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας», Ρ.G. 150, 452.

10
2.2 Βάπτισμα, χρίσμα, μετάνοια

Στην αρχή κάθε μεταμόρφωσης μας εν Χριστῷ στέκει η νήψη,

δηλαδή η κατάσταση της πνευματικής εγρήγορσης, που σχετίζεται με τη

νηφαλιότητα και τη σωφροσύνη (ετυμ. νήψη < νήφω = είμαι νηφάλιος)40,

γιατί, αν ο άνθρωπος δεν εισέλθει σε μια καθαρτική διεργασία, δεν μπορεί

να «ανοίξει» ούτε προς την μεριά του Θεού, ούτε προς τη μεριά του

πλησίον. Μένει κλεισμένος στο εγώ, γιατί δεν μπορεί να νιώσει τη Δωρεά

της υιοθεσίας, για να τη δεχτεί πρέπει να καθαριστεί ο ίδιος και να

καθαρίσει τον τόπο από τα ζιζάνια41. Σ΄αυτό συνδράμει η Εκκλησία με τα

μυστήρια.

Το εισαγωγικό μυστήριο του βαπτίσματος κάνει τον άνθρωπο

μέλος του σώματος του Χριστού. Είναι -σύμφωνα με τον Απόστολο

Παύλο- (νέα) γέννηση στο θάνατο και την ανάσταση του Χριστού. Είναι η

δυνατότητα του να «εκκεντριστεί» στο «σώμα της ζωής», αυτό του Ιησού

Χριστού, και να μεταμορφώσει το «σώμα της αμαρτίας»42. Η

ιεραποστολική ρήση «Πορευθέντες οὖν μαθητεύσατε πάντα τα ἔθνη,

βαπτίζοντες αὐτούς εἰς το ὄνομα Πατρός και τοῦ Υἱοῦ και τοῦ Ἁγίου

Πνεύματος»43 δείχνει τον τριαδοκεντρικό και εκκλησιολογικό χαρακτήρα

του βαπτίσματος. Στο μυστήριο αυτό ο Νικόλαος Καβάσιλας (1322-1392

μ. Χ.) δίνει προτεραιότητα, διότι είναι γέννηση και πρέπει πρώτα κανείς

να γεννηθεί εν Χριστώ και μετά να αναπτυχθεί44.

Το Βάπτισμα είναι η προσωπική Πεντηκοστή του κάθε Χριστιανού,

η προσωπική του εν Αγίω Πνεύματι υιοθεσία υπό του Πατρός, ως

40Γ. Μπαμπινιώτης, όπ. παρ., σ.1182

41Σ. Γουνελάς, «Τα μαρτύρια του κόσμου και η μαρτυρία της Βασιλείας» στο Σύναξη 49
(1994)
σσ.73-86, εδώ σ.79.
42Ν. Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική Θεολογία, Β., όπ. παρ., σ.475.

43Ματθ. 28. 19-20.

44 Ν. Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική Θεολογία, Β., όπ. παρ., σ.476.

11
ενσωμάτωση στο Σώμα του ενανθρωπίσαντος Υιού45. Ο βαπτισθείς δεν

αποτελεί πλέον πολίτη της γης προορισμένο να πεθάνει, αλλά είναι

πολιτογραφημένος στον ουρανό και το όνομά του συγκαταλέχτηκε

μεταξύ των ζώντων46.

Ακολουθεί το Χρίσμα ως «σφραγίς δωρεᾶς Πνεύματος Αγίου». Μετά

την παροχή της εν Χριστώ υιοθεσίας ως νέου τρόπου ύπαρξης,

προσφέρεται με το Χρίσμα, σύμφωνα με τον Νικόλαο Καβάσιλα, η νέα

ενέργεια αυτής της νέας ζωής. Ο χρισθείς χαριτώνεται και ικανώνεται

στον αγώνα κατά της αμαρτίας που καλείται να δώσει ως μέλος της

Εκκλησίας47 και συντελείται όχι μονάχα θεραπεία της βούλησης αλλά και

επανόρθωσή της. Και όλα αυτά λειτουργούν ως ένας αρραβώνας που

υπόσχεται μελλοντική τελείωση48.

Μετά το βάπτισμα και το χρίσμα ο πιστός εισέρχεται και στην

πνευματική παλαίστρα και καλείται να αγωνιστεί εναντίον των

δυνάμεων εκείνων που τον αλλοτριώνουν, τον φθείρουν και του

αναπτύσσουν πάθη. Με την αναγέννησή του δεν γίνεται άτρεπτος, αλλά

παραμένει τρεπτός49. Ενδέχεται δηλαδή να πέσει και πάλι, να

αυτονομηθεί και να μη θέλει να μείνει ενωμένος στο σώμα του Χριστού.

Μετάνοια και εξομολόγηση είναι ενιαίο μυστήριο, που έχει δύο

όψεις, αυτό της μεταστροφής από πράξεις αντίθετες προς το θείο θέλημα,

αντίθετες προς την κατά φύση ζωή και η εξουσία που έχει το ίδιο το σώμα

να δίνει άφεση αμαρτιών μετά από εξομολόγηση50. Είναι

45π. Ν. Λουδοβίκος, «Περί Θεού» στο Κ. Αγόρας, Στ. Γιαγκάζογλου, π. Ν. Λουδοβίκος, Στ.
Φωτίου Πίστη και Βίωμα της Ορθοδοξίας, Τόμος Α, Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της
Ορθοδοξίας (Πάτρα: Έκδοση Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002)σσ.23-73, εδώ
σ.27.
46π. Α. Αλεβιζόπουλος, Η Ορθοδοξία μας (Αθήνα: Εκδόσεις Διάλογος, 1994)σ.298.

47Στ. Γιαγκάζογλου, «Ευχαριστία, Θεία Οικονομία και Εκκλησία Θεολογικό σχόλιο στις

ερμηνευτικές αρχές του Νικόλαου Καβάσιλα στη Θεία Λειτουργία» στη διαδικτυακή
διεύθυνση: users.sch.gr/polstrantz/thiaoikonomia.doc (Ημερομηνία ανάκτησης: 2-1-2014).
48Ν. Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική Θεολογία, Β., όπ. παρ., σ.484.

49π. Α. Αλεβιζόπουλος, όπ. παρ., σ.369.

50Ν. Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική Θεολογία, Β., όπ. παρ., σ.493

12
επαναλαμβανόμενο μυστήριο, γιατί είναι συνεχής η παρουσία

αρρωστημάτων που αποκτούν τα μέλη του εκκλησιαστικού σώματος.

Πρόκειται για συνεχή μνήμη Θεού, για πένθος που προξενείται από την

αίσθηση της απώλειας του Θεού, για τελική εύρεση της φιλίας του Θεού.

Το μυστήριο αυτό είναι από τα «ιαματικότερα» και δραστικότερα ως προς

τη διόρθωση αρρωστημένων μελών. Σ΄αυτό το μυστήριο θεμελιώνεται ο

ασκητισμός και ο μοναχισμός. Το δημόσιο χαρακτήρα του μυστηρίου

διαδέχτηκε τον 4ο αιώνα η μυστική εξομολόγηση51. Η Εκκλησία, συνεπώς,

δεν είναι μόνο διδασκαλείο της πίστεως, γίνεται και ιατρείο των αμαρτιών

του ανθρώπου52.

2.3 Θεία Ευχαριστία

Ο π. Γ. Φλωρόφσκυ (1893-1979) διαπιστώνει ότι η Εκκλησία είναι

πάνω από όλα λατρεύουσα κοινότητα53. Κέντρο της λατρευτικής ζωής της

Εκκλησίας είναι το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Η ταύτιση Εκκλησίας

και Ευχαριστίας έχει τις ρίζες της στις πρώτες χριστιανικές κοινότητες,

όπως μαρτυρούν οι επιστολές του Αποστόλου Παύλου54. Η Ευχαριστία

από τον (Ψευδο)Διονύσιο Αρεοπαγίτη (περ. 5ος αιώνας μ. Χ.) μέχρι τον

Μάξιμο Ομολογητή και το τον Νικόλαο Καβάσιλα αποτελεί το τέλος και

την ολοκλήρωση όλων των μυστηρίων της Εκκλησίας55. Διενεργεί την

51Γ. Φίλιας, «Τα μυστήρια του γάμου και της εξομολόγησης» στο Πίστη και βίωμα της
Ορθοδοξίας, τόμος Β, Η λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πάτρα: Εκδόσεις Ελληνικού
Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002)σσ.61 – 83, εδώ σ.68.
52Ε. Θεοδωρόπουλος, «Οι Πατέρες και συγγραφείς της αρχαίας Εκκλησίας περί του

μυστηριακού χαρακτήρος της Ι. Εξομολογήσεως», στη Θρησκευτική και Ηθική

Εγκυκλοπαιδεία, 8ος τόμος (Αθήνα: Εκδότης Α. Μαρτίνος, 1967)σ.1062.
53Γ. Φλωρόφσκυ, Θέματα Ορθοδόξου Θεολογίας, μετάφραση: αρχιμ. Α.Π. Κουμάντος, Σ.

Παπαλεξανδρόπουλος, π. Ε. Πρατσινάκης, Σ. Χατζησταματίου (Αθήνα: Εκδόσεις Άρτος

Ζωής, 1989)σ.159.
54Ι. Ζηζιούλας, «Εκκλησία και έσχατα» στο Εκκλησία και Εσχατολογία (Αθήνα: Εκδόσεις

Καστανιώτη, 2003)σσ. 27-45, εδώ σ.33.

55π. Ν. Λουδοβίκος, «Ο Τριαδικός Θεός στη λειτουργική και μυστηριακή ζωή της
Εκκλησίας» στο Κ. Αγόρας, Στ. Γιαγκάζογλου, π. Ν. Λουδοβίκος, Στ. Φωτίου Πίστη και

13
ενότητα όλου του εκκλησιαστικού σώματος, και συγχρόνως τρέφει

διαρκώς τα μέλη ως την ανάσταση56. Είναι μυστήριο κατεξοχήν

επαναλαμβανόμενο και θεμελιωμένο στα λόγια του Χριστού κατά τον

Μυστικό Δείπνο και έκτοτε η Εκκλησία το τελεί σε ανάμνηση της εντολής

του ιδρυτού Της. Ο Ιησούς μεταβάλλει την ομοτράπεζη σύναξη από

κορυφαίο γεγονός με κοινωνικό ή και θρησκευτικό χαρακτήρα στο

κεντρικό γεγονός της ζωής, στην ευχαριστιακή σύναξη57. Ο Απόστολος

Παύλος υπενθυμίζει στην Α΄ Προς Κορινθίους Επιστολή58 ότι η τέλεσή του

αποτελεί μια συνεχή «ανάμνηση» και «καταγγελία» του θανάτου του

Χριστού «ἂχρι οὗ ἔλθῃ».

Η Ευχαριστία εικονίζει προπαντός την εσχατολογική σύναξη του

διασκορπισμένου λαού του Θεού και κατ΄ επέκταση σύμπαντος κόσμου.

Κέντρο της σύναξης είναι ο Χριστός, ο οποίος ενώνει τους πολλούς στο

Πρόσωπό Του59. Αποτελεί το «φάρμακο της αθανασίας», αγιάζει τον κόσμο

και τον «αναφέρει» στον Δημιουργό ως γνήσια δημιουργία: «τά σά ἐκ τῶν

σῶν σοι προσφέρομεν κατά πάντα και διά πάντα». Εν Χριστώ ο παλαιός

Αδάμ ανακαινίζεται, χωρίς να καταστρέφεται, η ανθρώπινη φύση

προσλαμβάνεται, χωρίς να τρέπεται, ο άνθρωπος θεούται χωρίς να παύει

να είναι άνθρωπος60. Ο άρτος και ο οίνος, η τροφή του, προσφέρονται για

την «αναίμακτη θυσία», και όχι τα συναισθήματά του ή τα ηθικά του

κατορθώματα, επειδή δεν τη διεκδικεί για δική του, αλλά την αναγνωρίζει

Βίωμα της Ορθοδοξίας, τόμος Α, Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας
(Πάτρα: Εκδόσεις Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002)σσ.64 -70, εδώ σ.68.
56 Ν. Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική Θεολογία, Β., όπ. παρ., σ.484.

57Α. Αντωνόπουλος, «Η ερμηνευτική διαχρονικότητα στην Ορθόδοξη Θεολογία» στο Α.

Αντωνόπουλος, Σ. Δεσπότης Πίστη και Βίωμα της Ορθοδοξία, τόμος Γ, Διαχρονικές

Συνιστώσες της Χριστιανικής θεολογίας στην Ορθοδοξία (Πάτρα: εκδόσεις Ελληνικού
Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2008)σσ.221-242, εδώ σ.222.
58Α΄ Κορ. 11ο κεφάλαιο.

59Στ. Γιαγκάζογλου, «Οι θεολογικές προϋποθέσεις της Εκκλησιολογίας» στο Κ. Αγόρας,

Στ. Γιαγκάζογλου, π. Ν. Λουδοβίκος, Στ. Φωτίου Πίστη και Βίωμα της Ορθοδοξίας, τόμος
Α, Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας (Πάτρα: Εκδόσεις Ελληνικού
Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002)σσ. 172-191, εδώ σ.190.
60Ι. Ζηζιούλας, Η κτίση ως ευχαριστία (Αθήνα: Εκδόσεις Ακρίτας, 20114)σ.24.

14
ως δώρο της αγάπης του Θεού61. Όταν μετά την «Αναφορά» παίρνουμε

πίσω αυτά τα δώρα, που τα είχαμε προσφέρει στο Θεό, μπορούμε πλέον

να τα καταναλώνουμε ως πηγή ζωής62, αφού μετουσιώνονται σε Σώμα και

Αίμα Κυρίου: «Ἐὰν μὴ φάγητε τὴν σάρκα τοῦ Yἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου καὶ πίητε

αὐτοῦ τὸ αἷμα, οὐκ ἔχετε ζωὴν ἐν ἑαυτοῖς. Ὁ τρώγων μου τὴν σάρκα καὶ

πίνων μου τὸ αἷμα ἔχει ζωὴν αἰώνιον63».

Η Ευχαριστία προσφέρει στην ηθική ζωή μια θεμελιώδη συμβολή:

την επανεύρεση του ορθού νοήματος του ηθικού βίου. Η «πυξίδα» της

δείχνει προς Εκείνον με Τον οποίο ο άνθρωπος ενούμενος δια της θείας

κοινωνίας γίνεται αυτό που όντως είναι: πλήρης άνθρωπος64. Η τελείωσή

του είναι η θέωση.

2.4 Θέωση
Θέωση είναι η ηθική εκλάμπρυνση και μεταμόρφωση της

ανθρώπινης φύσης εν τη ενώσει της μετά του Τριαδικού Θεού. Στην

Ορθοδοξία αποτελεί το επιστέγασμα και την ουσία της σωτηριολογίας, η

κτιστή ζωή έχει ανάγκη να μετέχει στην αυτοζωή, το ευγενές ιδεώδες της

ορθοδόξου πνευματικότητας και ευσεβείας και το κέντρο των

οραματισμών και των ενατενίσεων του ορθόδοξου χριστιανικού

μυστικισμού65. Αποτελεί τον τελικό σκοπό όλης της δημιουργίας66. Το

χριστολογικό αξίωμα Ἐγώ και ὁ Πατήρ ἓν ἐσμέν67 θέτει τις βάσεις της

πατερικής θεολογίας για τη θέωση, που αποτελεί την τελείωση της

61Χ. Γιανναράς, Αλφαβητάρι της πίστης, όπ. παρ., σ.195.

62Ι. Ζηζιούλας, Η κτίση ως ευχαριστία, όπ. παρ., σ.121.
63Ιω. 6. 53-54.

64Ι. Ζηζιούλας, Η κτίση ως ευχαριστία, όπ. παρ., σ.30.

65Α. Θεοδώρου, «Θέωσις» στο Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, τόμος 6ος (Αθήνα:

Εκδότης Α. Μαρτίνος, 1965)σ.508.

66Γ. Πατρώνος, Η θέωση του ανθρώπου (Αθήνα: εκδοτικός οίκος Δόμος, 1995)σ.242.

67Ιω. 10. 30.

15
λογικής κτίσεως68. Κάθε άνθρωπος που χριστοποιείται, κατ΄ επέκταση

θεώνεται69.

Αποτελεί ένα από τα προσφιλέστερα θέματα της πατερικής

γραμματείας, το οποίο απασχόλησε σημαντικούς εκκλησιαστικούς

Πατέρες, όπως: τον Αθανάσιο Αλεξανδρείας, τον Γρηγόριο το Ναζιανζηνό

(329-389/390 μ. Χ.), τον Βασίλειο Καισαρείας (330-378 μ. Χ.), τον Γρηγόριο

Νύσσης, τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο (347-407 μ. Χ.), τον Κύριλλο

Αλεξανδρείας (περ.378-444 μ. Χ.), τον Θεοδώρητο Κύρου (393-457 μ. Χ.), τον

Μάξιμο τον Ομολογητή, τον Ιωάννη Δαμασκηνό, τον Συμεών τον Νέο

Θεολόγο (957-1037), τον Νικόλαο Μεθώνης (12ος αιώνας μ. Χ.) και τον

Γρηγόριο Παλαμά (1296-1359), τον θεωρητικό πατέρα του ησυχασμού. Ο

Γρηγόριος Νύσσης μάλιστα χρησιμοποιεί το όρο «ανάκρασις»

για να περιγράψει την ένωση του ανθρώπου με τον Θεό70. Πρόκειται για

όρο δυσμετάφραστο σε άλλη γλώσσα, γιατί σημαίνει όχι απλώς

αξεδιάλυτη αλλά και ασύγχυτη ένωση κτιστού και Ακτίστου που

διαδραματίζεται ψυχοσωματικά71.

Η θέωση αποτελεί μια δυναμικά απεριόριστη εξέλιξη του λογικού

πλάσματος που γίνεται ολοένα και περισσότερο όμοιο με τον Θεό κατά

χάρη. Για τη φανέρωση του κάλλους της λογικής δημιουργίας ή καλύτερα

για την αποκατάστασή της στο «αρχαίο κάλλος», σύμφωνα με τον

Μάξιμο τον Ομολογητή72. Το κατ΄εἰκόνα γίνεται καθ΄ ὁμοίωση με τη θεία

68Ν. Ματσούκας, Κόσμος άνθρωπος κοινωνία κατά τον Μάξιμο Ομολογητή, όπ. παρ., σ.206.
69Γ. Πατρώνος, Η θέωση του ανθρώπου, όπ. παρ., σ.50.
70Γρηγόριος Νύσσης, «Λόγος Κατηχητικός», P.G. 44, 25: «καί οὕτω πάσης γίνεται πρός

ἑαυτήν συμφωνία τῆς κτίσεως, οὐδαμοῦ τῆς φυσικῆς ἐναντιότητος τοῦ τῆς συμπνοίας
εἱρμόν διαλυούσης, κατά τόν αὑτόν τρόπον καί τοῦ αἰσθητοῦ πρός τό νοητόν γίνεταί τις
κατά Θείαν σοφίαν μίξις τε καί ανάκρασις, ὡς ἄν πάντα τοῦ καλοῦ κατά τό ἲσον μετέχοι,
καί μηδέν τῶν ὄντων ἀμοιροίη τῆς κρείττονος φύσεως».
71π. Ν. Λουδοβίκος, Ο μόχθος της μετοχής, Είναι και Μέθεξη στον Γρηγόριο Παλαμά και

τον Θωμά Ακινάτη (Αθήνα: Εκδόσεις Αρμός, 2010)σ.36.

72Ν. Ματσούκα, Κόσμος άνθρωπος κοινωνία κατά τον Μάξιμο Ομολογητή, όπ. παρ. σ.207.

16
δωρεά. Η εσχατολογική, συνεπώς, συνέργεια του ανθρώπου είναι η

ενεργός και συνειδητή

ευχαριστιακή αυτοπαράδοσή του στον Θεό εν Χριστώ, η οποία συνεχώς

μεταμορφώνει τον άνθρωπο και τον κόσμο73. Η θεολογία στον χώρο της

Ανατολικής Εκκλησίας διαμόρφωσε τη διδασκαλία για τρία στάδια της

θεώσεως, αυτά της καθάρσεως, του φωτισμού και της θεώσεως74.

Συμπερασματικά, ολόκληρο το νόημα της σωτηρίας είναι ακριβώς

μια υπαρξιακή στάσης ζωής, η οποία συμπεριλαμβάνει ολόκληρο τον

άνθρωπο προτρέποντάς τον να υπερβεί την κτιστή του φύση, η οποία

κλεισμένη στον εαυτό της υπόκειται στην αιτιοκρατία του χώρου και του

χρόνου75 και μόνο η ένωσή του με τον Τριαδικό Θεό, του επιτρέπει να

υπερβεί τα όρια της κτιστότητας του76. Η θέωση ανακεφαλαιώνει το όλο

έργο της θείας Οικονομίας.

73π. Ν. Λουδοβίκος, Ο μόχθος της μετοχής Είναι και Μέθεξη στον Γρηγόριο Παλαμά και
τον Θωμά Ακινάτη, όπ. παρ., σ.184.
74Δ. Τσάμης, Η τελείωσις του ανθρώπου κατά Νικήταν Σταθάτον (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις

Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, 1971)σσ.61-66.

75Α. Μελισσάρης, «Οι υπαρξιακές και φιλοσοφικές συνέπειες της πατερικής έννοιας του

προσώπου. Μια απάντηση στον μοντερνισμό», όπ. παρ., σ.71.

76Στ. Φωτίου, «Η έννοια της αγιότητας» όπ. παρ., σ.233.

17