Professional Documents
Culture Documents
ΣΧΟΛΗ
ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ
ΤΟΥ ΦΟΙΤΗΤΗ:
ΗΡΑΚΛΗ ΨΑΛΤΗ
ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ:
Δρ. ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ – ΚΥΠΡΙΟΥ
ΜΕΛΗ ΤΡΙΜΕΛΟΥΣ:
Δρ. ΚΟΪΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Δρ. ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΗΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ
ΠΑΤΡΑ
2014
1
Το απόσπασμα της διπλωματικής μου εργασίας για τη ΛΥΤΡΩΣΗ
2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΛΥΤΡΩΣΗ
αιχμαλωτιστεί1 και το ρήμα λυτρώνω (ετυμ.: λύτρον < λυτρώνω < λύω)
Χριστός στους μαθητές του (και κατ΄ επέκταση στους επισκόπους της
από τη δουλεία των Αιγυπτίων3. Επίσης, η λέξη σωτηρία (ετυμ.: σωτηρία <
σωτήρ < σώζω4) σημαίνει την απαλλαγή από τον κίνδυνο, από το κακό, τη
παρὰ τοῦ Κυρίου, ἣν ποιήσει ἡμῖν σήμερον· ὃν τρόπον γὰρ ἑωράκατε τοὺς Αἰγυπτίους
σήμερον, οὐ προσθήσεσθε ἔτι ἰδεῖν αὐτοὺς εἰς τὸν αἰῶνα χρόνον» και Ησ. 63. 9: «ἐκ πάσης
θλίψεως αὐτῶν. οὐ πρέσβυς οὐδὲ ἄγγελος, ἀλλ᾿ αὐτὸς Κύριος ἔσωσεν αὐτοὺς διὰ τὸ
ἀγαπᾶν αὐτοὺς καὶ φείδεσθαι αὐτῶν· αὐτὸς ἐλυτρώσατο αὐτοὺς καὶ ἀνέλαβεν αὐτοὺς καὶ
ὕψωσεν αὐτοὺς πάσας τὰς ἡμέρας τοῦ αἰῶνος».
4Γ. Μπαμπινιώτης, όπ. παρ., σ.1732
3
ανθρώπου από την αμαρτία, στον χριστιανισμό, ή από ό,τι είναι αντίθετο
προς την πνευματική ταυτότητα του θεού, στις άλλες θρησκείες. Σωτήρας
Χριστό5.
σε λόγους του Ιησού: «ὁ Υἱός τοῦ ἀνθρώπου οὐκ ἦλθε διακονῆθηναι, ἀλλά
διακονῆσαι, και δοῦναι την ψυχήν αὐτοῦ λύτρον ἀντί πολλῶν»7. Επίσης, ο
δημιούργημα του Τριαδικού Θεού και αντικείμενο της θείας αγάπης. Από
μάλιστα λίγο μετά την αστοχία των πρωτόπλαστων της Εδέμ, να γευτούν
8Α΄ Τιμ. 2. 6.
9Σπ. Ράγκος, «Η συνάντηση του Ελληνισμού με τον χριστιανισμό από τον πρώτο έως τον
4
τον καρπό «τοῦ ξύλου, ὅ ἐστιν ἐν μέσῳ τοῦ παραδείσου10» μετά από την
σοῦ καὶ ἀνὰ μέσον τῆς γυναικὸς καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ σπέρματός σου καὶ ἀνὰ
μέσον τοῦ σπέρματος αὐτῆς· αὐτός σου τηρήσει κεφαλήν, καὶ σὺ τηρήσεις
το έργο της απολύτρωσης, δηλαδή τον ερχομό του Λόγου, τη γέννησή Του
του διαβόλου με την ανάστασή Του. Αυτή είναι η αρχή του νήματος του
Το σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία του ανθρώπου και του κόσμου,
αποκαλύφτηκε στην κτίση με την ενανθρώπιση του Υιού και Λόγου του
του Θεού με το όλο έργο, το πάθος και την ανάσταση του Ιησού Χριστού.
μέχρι την τελείωσή της, έως δηλαδή τη δεύτερη ένδοξη έλευση του Ιησού
Χριστού.
μία προχωρεί από τους πολλούς στον Ένα, είναι η Παλιά Διαθήκη· ενώ η
άλλη από τον Ένα στους πολλούς, είναι η Καινή. Στο κεντρικό σημείο
10Γεν. 3. 1.
11Γεν. 3. 1.
12Γεν. 3. 15.
13O. Cullmann, Χριστός και Χρόνος, Χρόνος και Ιστορία στη ζωή του αρχέγονου
χριστιανισμού, μτφ. αρχιμ. Παλ. Κουμάντος, (Αθήνα: Εκδόσεις Άρτος Ζωής, 1980)σ.47.
5
Χριστού. Η επίγεια Εκκλησία, που αντιπροσωπεύει το σώμα του Χριστού,
ένσαρκη παρουσία του Θεού Λόγου, η οποία αποτελεί και την υπέρτατη
Του και την οδηγεί στον τελικό της σκοπό, τη σωτηρία17. Με την
ενέργειες18. Ο Ιησούς Χριστός δεν είναι απλώς και μόνο ο δημιουργός μιας
«νέας κατάστασης» για την ανθρωπότητα, αλλά πάνω από όλα είναι ο
έργο του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (Αθήνα: Εκδόσεις Δόμος, 2001)σ.227.
17Γ. Μαντζαρίδης, Χριστιανική Ηθική (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Π. Πουρναράς, 1995)σ.90.
18Ν. Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄, όπ. παρ., σ.291.
19Γ. Πατρώνου, Ιστορία και εσχατολογία στη Βασιλεία του Θεού (Αθήνα: Εκδόσεις Δόμος,
2002)σ.120.
20Γ. Μαρτζέλος, Ιστορία της Ορθόδοξης θεολογίας και πνευματικότητας Σημειώσεις από
6
εκφαντορίες, δεν έχουν για στόχο κάποιες απροσδιόριστες μεταφυσικές
για τον οποίο αυτοί έχουν αναχθεί στο είναι21. Φορέας της σωτηρίας του
τριών Προσώπων: του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Το
είναι σημαίνει ζωή και ζωή σημαίνει κοινωνία (Being means life, and life
21Χ. Τερέζης, «Κοσμολογικά ζητήματα στη νεοπλατωνική φιλοσοφία και την ορθόδοξη
θεολογία» στο Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, τόμος Γ, Θεολογία και Φιλοσοφία στην Εποχή
των Πατέρων (Πάτρα: Εκδόσεις Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2008)σσ.121-185,
εδώ σ.141.
22«Η σημασία των δογμάτων. Σχετίζεται το δόγμα με την σωτηρία του ανθρώπου;», στην
Λουδοβίκος, Στ. Φωτίου Πίστη και Βίωμα της Ορθοδοξίας, τόμος Α, Δόγμα,
7
αγάπη, συνεπώς, στον Χριστιανισμό δεν είναι ηθική έννοια, αλλά έχει
πνεύμα και δύναμη θυσίας του εγώ για χάρη του άλλου, του συν-
αιωνιότητα του Θεού, συντονίζοντας τις δικές τους υπάρξεις με τον θείο
της κτιστής τους φύσης27. Στην κοινωνία αυτής της αγαπητικής σχέσης
η ισοτιμία και η ενότητα, γι΄ αυτό και η βίωσή αυτής της αυθεντικής
Κύριον τὸν Θεόν σου ἐν ὅλῃ τῇ καρδίᾳ σου καὶ ἐν ὅλῃ τῇ ψυχῇ σου καὶ ἐν ὅλῃ
τῇ διανοίᾳ σου· αὕτη ἐστὶ πρώτη καὶ μεγάλη ἐντολή. δευτέρα δὲ ὁμοία αὐτῇ·
ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν. ἐν ταύταις ταῖς δυσὶν ἐντολαῖς ὅλος
αγάπη στον Θεό, αρκεί να είναι γνήσια και αυθεντική30. Και το σχόλιο του
27Α. Μελισσάρης, «Οι υπαρξιακές και φιλοσοφικές συνέπειες της πατερικής έννοιας του
30Χ. Τερέζης, «Η Ορθοδοξία και ο σεβασμός της ανθρώπινης προσωπικότητας», όπ. παρ.,
σ.38.
8
Ιησού είναι καθοριστικό: «Σ΄ αυτές τις δύο εντολές εμπεριέχονται ο νόμος
και οι προφήτες».
αντίληψη του ανθρώπου για τον Θεό, όσο και αυτές για τον συνάνθρωπο
Sartre, 1905-1980μ. Χ.), η «κόλασή»31 του και όχι ο «παράδεισός» του. Τέλος,
κέρδη32. Παρά το ότι εξασθενίζει η πτώση την εικόνα του Θεού, δεν τη
αγαθού και κατά συνέπεια ακοινωνησία, διάβρωση της ζωής και φυσικά
31Ζαν Πωλ Σαρτρ, Κεκλεισμένων των θυρών (Αθήνα: Εκδόσεις Αιγόκερως, 1994)σ. 86. (Ο
Γκαρσέν, ένας από τους ήρωες του μονόπρακτου, αναφωνεί στο τέλος ότι οι κόλασή
του είναι οι άλλοι).
32Στ. Φωτίου, «Η έννοια της αγιότητας» όπ. παρ., σ.226.
34Ν. Ματσούκας, Κόσμος άνθρωπος κοινωνία κατά τον Μάξιμο Ομολογητή, (Αθήνα:
9
Άγιος, εξάλλου, είναι ο άνθρωπος, ο οποίος έχοντας απαντήσει
θετικά στη θεία έκκληση για αγάπη, αφιερώνεται πλήρως στον Θεό,
Φιλοδοξία του είναι να αγαπήσει με τον τρόπο που αγαπά ο Θεός: όλους,
Θεό37.
στην αφθαρσία. Για την ύψωση αυτή στον ουρανό θα πρέπει να είμαστε
περιτύλιγμα την κοινή πίστη και με σχοινιά την χριστιανική αγάπη. Αυτή
σωτηρίας, της λύτρωσής μας. «Ουδείς όμως δύναται να έχει τον Θεό
10
2.2 Βάπτισμα, χρίσμα, μετάνοια
να «ανοίξει» ούτε προς την μεριά του Θεού, ούτε προς τη μεριά του
πλησίον. Μένει κλεισμένος στο εγώ, γιατί δεν μπορεί να νιώσει τη Δωρεά
μυστήρια.
Παύλο- (νέα) γέννηση στο θάνατο και την ανάσταση του Χριστού. Είναι η
δυνατότητα του να «εκκεντριστεί» στο «σώμα της ζωής», αυτό του Ιησού
βαπτίζοντες αὐτούς εἰς το ὄνομα Πατρός και τοῦ Υἱοῦ και τοῦ Ἁγίου
μ. Χ.) δίνει προτεραιότητα, διότι είναι γέννηση και πρέπει πρώτα κανείς
11
ενσωμάτωση στο Σώμα του ενανθρωπίσαντος Υιού45. Ο βαπτισθείς δεν
στον αγώνα κατά της αμαρτίας που καλείται να δώσει ως μέλος της
Εκκλησίας47 και συντελείται όχι μονάχα θεραπεία της βούλησης αλλά και
όψεις, αυτό της μεταστροφής από πράξεις αντίθετες προς το θείο θέλημα,
αντίθετες προς την κατά φύση ζωή και η εξουσία που έχει το ίδιο το σώμα
45π. Ν. Λουδοβίκος, «Περί Θεού» στο Κ. Αγόρας, Στ. Γιαγκάζογλου, π. Ν. Λουδοβίκος, Στ.
Φωτίου Πίστη και Βίωμα της Ορθοδοξίας, Τόμος Α, Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της
Ορθοδοξίας (Πάτρα: Έκδοση Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002)σσ.23-73, εδώ
σ.27.
46π. Α. Αλεβιζόπουλος, Η Ορθοδοξία μας (Αθήνα: Εκδόσεις Διάλογος, 1994)σ.298.
47Στ. Γιαγκάζογλου, «Ευχαριστία, Θεία Οικονομία και Εκκλησία Θεολογικό σχόλιο στις
ερμηνευτικές αρχές του Νικόλαου Καβάσιλα στη Θεία Λειτουργία» στη διαδικτυακή
διεύθυνση: users.sch.gr/polstrantz/thiaoikonomia.doc (Ημερομηνία ανάκτησης: 2-1-2014).
48Ν. Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική Θεολογία, Β., όπ. παρ., σ.484.
50Ν. Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική Θεολογία, Β., όπ. παρ., σ.493
12
επαναλαμβανόμενο μυστήριο, γιατί είναι συνεχής η παρουσία
Πρόκειται για συνεχή μνήμη Θεού, για πένθος που προξενείται από την
αίσθηση της απώλειας του Θεού, για τελική εύρεση της φιλίας του Θεού.
δεν είναι μόνο διδασκαλείο της πίστεως, γίνεται και ιατρείο των αμαρτιών
του ανθρώπου52.
πάνω από όλα λατρεύουσα κοινότητα53. Κέντρο της λατρευτικής ζωής της
και Ευχαριστίας έχει τις ρίζες της στις πρώτες χριστιανικές κοινότητες,
από τον (Ψευδο)Διονύσιο Αρεοπαγίτη (περ. 5ος αιώνας μ. Χ.) μέχρι τον
51Γ. Φίλιας, «Τα μυστήρια του γάμου και της εξομολόγησης» στο Πίστη και βίωμα της
Ορθοδοξίας, τόμος Β, Η λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πάτρα: Εκδόσεις Ελληνικού
Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002)σσ.61 – 83, εδώ σ.68.
52Ε. Θεοδωρόπουλος, «Οι Πατέρες και συγγραφείς της αρχαίας Εκκλησίας περί του
13
ενότητα όλου του εκκλησιαστικού σώματος, και συγχρόνως τρέφει
Κέντρο της σύναξης είναι ο Χριστός, ο οποίος ενώνει τους πολλούς στο
σῶν σοι προσφέρομεν κατά πάντα και διά πάντα». Εν Χριστώ ο παλαιός
κατορθώματα, επειδή δεν τη διεκδικεί για δική του, αλλά την αναγνωρίζει
Βίωμα της Ορθοδοξίας, τόμος Α, Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας
(Πάτρα: Εκδόσεις Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002)σσ.64 -70, εδώ σ.68.
56 Ν. Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική Θεολογία, Β., όπ. παρ., σ.484.
Στ. Γιαγκάζογλου, π. Ν. Λουδοβίκος, Στ. Φωτίου Πίστη και Βίωμα της Ορθοδοξίας, τόμος
Α, Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας (Πάτρα: Εκδόσεις Ελληνικού
Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002)σσ. 172-191, εδώ σ.190.
60Ι. Ζηζιούλας, Η κτίση ως ευχαριστία (Αθήνα: Εκδόσεις Ακρίτας, 20114)σ.24.
14
ως δώρο της αγάπης του Θεού61. Όταν μετά την «Αναφορά» παίρνουμε
πίσω αυτά τα δώρα, που τα είχαμε προσφέρει στο Θεό, μπορούμε πλέον
Αίμα Κυρίου: «Ἐὰν μὴ φάγητε τὴν σάρκα τοῦ Yἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου καὶ πίητε
αὐτοῦ τὸ αἷμα, οὐκ ἔχετε ζωὴν ἐν ἑαυτοῖς. Ὁ τρώγων μου τὴν σάρκα καὶ
την επανεύρεση του ορθού νοήματος του ηθικού βίου. Η «πυξίδα» της
δείχνει προς Εκείνον με Τον οποίο ο άνθρωπος ενούμενος δια της θείας
2.4 Θέωση
Θέωση είναι η ηθική εκλάμπρυνση και μεταμόρφωση της
κτιστή ζωή έχει ανάγκη να μετέχει στην αυτοζωή, το ευγενές ιδεώδες της
χριστολογικό αξίωμα Ἐγώ και ὁ Πατήρ ἓν ἐσμέν67 θέτει τις βάσεις της
65Α. Θεοδώρου, «Θέωσις» στο Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, τόμος 6ος (Αθήνα:
15
λογικής κτίσεως68. Κάθε άνθρωπος που χριστοποιείται, κατ΄ επέκταση
θεώνεται69.
Μάξιμο τον Ομολογητή, τον Ιωάννη Δαμασκηνό, τον Συμεών τον Νέο
Θεολόγο (957-1037), τον Νικόλαο Μεθώνης (12ος αιώνας μ. Χ.) και τον
για να περιγράψει την ένωση του ανθρώπου με τον Θεό70. Πρόκειται για
διαδραματίζεται ψυχοσωματικά71.
πλάσματος που γίνεται ολοένα και περισσότερο όμοιο με τον Θεό κατά
68Ν. Ματσούκας, Κόσμος άνθρωπος κοινωνία κατά τον Μάξιμο Ομολογητή, όπ. παρ., σ.206.
69Γ. Πατρώνος, Η θέωση του ανθρώπου, όπ. παρ., σ.50.
70Γρηγόριος Νύσσης, «Λόγος Κατηχητικός», P.G. 44, 25: «καί οὕτω πάσης γίνεται πρός
ἑαυτήν συμφωνία τῆς κτίσεως, οὐδαμοῦ τῆς φυσικῆς ἐναντιότητος τοῦ τῆς συμπνοίας
εἱρμόν διαλυούσης, κατά τόν αὑτόν τρόπον καί τοῦ αἰσθητοῦ πρός τό νοητόν γίνεταί τις
κατά Θείαν σοφίαν μίξις τε καί ανάκρασις, ὡς ἄν πάντα τοῦ καλοῦ κατά τό ἲσον μετέχοι,
καί μηδέν τῶν ὄντων ἀμοιροίη τῆς κρείττονος φύσεως».
71π. Ν. Λουδοβίκος, Ο μόχθος της μετοχής, Είναι και Μέθεξη στον Γρηγόριο Παλαμά και
16
δωρεά. Η εσχατολογική, συνεπώς, συνέργεια του ανθρώπου είναι η
μεταμορφώνει τον άνθρωπο και τον κόσμο73. Η θεολογία στον χώρο της
κλεισμένη στον εαυτό της υπόκειται στην αιτιοκρατία του χώρου και του
χρόνου75 και μόνο η ένωσή του με τον Τριαδικό Θεό, του επιτρέπει να
73π. Ν. Λουδοβίκος, Ο μόχθος της μετοχής Είναι και Μέθεξη στον Γρηγόριο Παλαμά και
τον Θωμά Ακινάτη, όπ. παρ., σ.184.
74Δ. Τσάμης, Η τελείωσις του ανθρώπου κατά Νικήταν Σταθάτον (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις
17