Life Of Andres Bonifacio

Andres Bonifacio was the son of Santiago Bonifaciio and Catalina de Castro on November 30, 1863. Andres Bonifacio only
finished old school because at a young age of 14, his parents take hold died and he was forced to stop his studies and take care
of his junior brothers and sisters.

Andres Bonifacio worked as a messenger of Fleming and Company and since his earnings thither was insufficient; he moved to
Fressel and Company and worked as an federal agent there. Despite his lack of proper education, he studied on his own through
reading. He likes to write poetry and excessively became as a moro-moro stage actor.

Andres Bonifacio became a passionate Philippine nationalist and when Jose Rizal had established the La Liga Filipina, Andres
Bonifacio was a member. When Jose Rizal was deported to Dapitan, he right off organized the KKK or the Kataastaasang
Kagalanggalangang Katipunan ng mga anak ng bayan. KKK had quickly short-circuit to different parts of the country in 1894 and
in whitethorn of 1896, he felt like he could lead a successful revolution that before he could particularise out his plans; the secret
society was discovered by the Spanish authorities. In Pugad Lawin, Caloocan, Andres Bonifacio together with the thousands of
Katipuneros assembled and tore their cedulas.
Andres Bonifacio had create an assembly in Tejeros, Cavite to establish the Republic of the Philippines. Emilio Aguinaldo was
elected as the first chairperson of the Philippines while Andres Bonifacio was elected as Secretary of the Interior. Since he did not
have a good educational background, his qualifications were questioned by Daniel Tirona. He was offended by this and declared
the election to be void. He then moved to Naic, Cavite to create his own government and formed his own army.

While Andres Bonifacio was in Naic, Emilio Aguinaldo and his forces gained more success and concur over some towns. When
Andres Bonifacio left Naic, Emilio Aguinaldo ordered for his arrest but Bonifacio resisted the arrest and he was tried.

TITLE: Bonifacio and the Katipunan 1892-1896

MEMBERS: CANOY, ARGEL
CUATON, PRENCESS
DIESTRO, LORJANE
ENIOLA, EARLYN JOY
FORNILLOS, JULIANNE
SUMMARY:

The failure of the reform movement led even a reformist like Marcelo H. Del Pilar to think of revolution. “Insurection”, Del Pilar
wrote in La Solidaridad, “is the last remedy, especially when the people have acquired the belief that peaceful means to secure
the remedies for evils prove futile. The Founding of the Katipunan

On July 7, 1892, the newspapers published the news about the arrest of Rizal the previous night and the governor-general’s order
to banish him to Dapitan. • Patriotic Filipinos met at a house on Azcarraga Street, Manila (now Claro M. Recto Ave.) these men
were Andres Bonifacio, Teodoro Plata, Valentin Diaz, Ladislao Diwa, Deodato Arellano. • They organized the secret society called
“Kataastaasan Kagalanggalangang na Katipunan ng mga Anak ng Bayan KKK or Katipunan) The Aims and Structure of the
Katipunan

Andres Bonifacio laid down three primary objectives of the Katipunan: civic, political, and moral. • Civic – was based on the
principle of self-help and the defense of the weak and the poor. • Political – was the separation of the Philippines from Spain to
secure the independence of the colony. • Moral – focused on the teaching of good manners, hygiene, and good moral character.
The Katipunan Government

The Katipunan had three governing bodies: The Kataastaasang Sanggunian or Supreme Council, the Sangguniang Bayan or
Provincial Council, and Sangguniang Balangay or Popular Council. Respectively, they were the equivalent of the central
government, the provincial government, and the municipal government. • Judicial Council – Sangguniang Hukuman

• Katipunan Assembly – was composed of the members of the Supreme Council and the presidents of the Provincial Council. •
Secret Chamber – Composed of Bonifacio, Emilio Jacinto, and Pio Valenzuela. • The Chamber sentenced members who exposed
the secrets of the Katipunan.

The Katipunan Elections

The elected officers of the first Supreme Council were the following: Deodato Arellano, president or supremo; Andres Bonifacio,
comptroller; Ladislao Diwa, fiscal; Teodoro Plata, secretary; and Valentin Diaz, treasurer. The officers in the second Supreme
Council were as follows: Roman Basa, supremo; Bonifacio, fiscal; Jose Turiano Santiago, secretary; and Vicente Molina,
treasurer. The elected councilors were Briccio Brigido Pantas, Restituto Javier, Teodoro Plata, Teodoro Gonzales, and Ladislao
Diwa.

Membership Three kinds: the first grade was called katipon; the second grade was kawal; and the third grade was bayani. The
password katipon was “Anak ng Bayan” that of the kawal was “Gom-Bur-Za”; and that of bayani was “Rizal”.

The Katipunan Codes

The Katipunan Flags

Aside from the secret codes, Bonifacio also wanted a flag to be used by the members as a symbol of their unity, With the help of
his wife Gregoria de Jesus, a flag was made.

The Teachings of the Katipunan

1. Love God with all your heart.
2. Bear always in mind that the love of God is also love of Country, and this, too, is love one’s fellowmen. 3. Engrave in your heart
that the true measure of honor and happiness is to die for the freedom of your country. 4. All your good wishes will be crowned
with success if you have serenity, constancy, reason, and faith in your acts and endeavor. 5. Guard the mandates and aims of of
the KKK as you guard your honor. 6. It is the duty of all to defend, at the risk of their own lives and wealth, anyone who runs great
risks in the performance of his duty. 7. Our responsibility to ourselves and the...

The Trial Of Andres Bonifacio The Appeal

Philosophy Essay
Published: 23, March 2015

How the man of freedom suddenly became traitor? How does it feel? And how does it feel to be
sentenced death by telling the truth? We all know that history gives us the knowledge that we can use in
our daily living. History also rectifies the wrongs about the past events, and it is used as guide by setting
example which leads us to be smarter than they are before.
The objectives of this book that is said by Leslie E. Bauzon (University of Tsukuba, Japan) are: To make
us understand the developmental and originating causes of the issues and social dilemmas confronting
the Philippines, to help us transcend the reputation of history as being concerned mainly with the past
that is long dead: and to make the past alive by demonstrating how it molded the present, with the
knowledge derived from his study being an important input toward the formulation of appropriate policies
and legislation leading to the solution of our social dilemmas as a nation, such as compartmentalized
administration of justice.
Another thing is, this book uses an innovative method in historical investigation, shows the dynamic
nature of history and how it influences and shapes the present by using the legal anatomy of the
proceeding, the verdict and the sentence imposed against the Bonifacios and the imaginary appeal
involving petitioners, respondents and the solicitor general.
The trial of Bonifacio: The Appeal is a compilation of testimonies of some katipuneros regarding the
authority of their "Supremo" (Andres Bonifacio), the said meetings on their house together with his
beloved brother's procopio and ciriaco and the truth behind the assassination thing on Emilio Aguinaldo,
resumé of evidence including the guns that owned by Andres Bonifacio and the decisions as well.
As the notes say:
The Trial of Andres Bonifacio: The Appeal will attempt to answer historians' (and students') questions
about the executions of the Great Plebian where they should have probably been answered from the
beginning-along the sidebars of a judge's bench. Here, the question is before the "Supreme Court" in an
imaginary appeal in which the "heirs" of Andes Bonifacio and Procopio Bonifacio (on the assumption
that there are such petitioners) demand a "vindication", as the heirs of the supremo would probably be
before the Supreme Court had the supremo been tried, convicted, and sentenced today (assuming the
death penalty were permissible).
Addition to the objectives based on the notes, this book was organized to help the historians as well as
the students to answer the question with regards on the execution of the late Andres Bonifacio.
Also, the opinions of different personalities such as Hon. Onofre D. Corpuz, Ph.D, Hon. Haydee Yorac,
and Hon. Froilan Bacungan about this book gave another substance that will probably use as a guide
also in obtaining the authors objectives.
When we read this book, most of us felt bad about the sentenced gave to the Bonifacio brothers. A
prejudiced or an unfair treatment came from the revolutionary government.

III. Critical Analysis

The Trial of Andres Bonifacio: The Appeal

Prior to the title

"It is weird!" - Shanalou Dela Cruz
Having the "The Appeal" is only comes with the one who make appeal about the sentenced he/she got.
And knowing that Bonifacios brothers are already died who will file the appeal? Where does the appeal
come from?
After reading, we found out that "The Appeal" is only assumption which is used to for the legal anatomy
of the proceeding that will help in obtaining the objectives of the author.
"This will be boring!" -Christine Joy Pino
"The Trial of Andres Bonifacio" as the title gives us an assumptions that this will be a boring one to read
because from the word trial it takes so long to be done and had a multiple pages to be read.
After reading, we did not expect what we've got. We find ourselves full of emotions and questions on our
minds. What kind of justice we have in the past? Are they in their proper state of mind? Somewhat like
that. Admitting that we are wrong by the assumption we've been said. This book is really interesting one
from the trial up to the appeal case. From the death sentenced to bringing up the dignity.

The Body
The use of legal anatomy of proceeding as the body of this book gave us an easier reading time
because it is understandable even though we are not related on any law institutions as well as law
taking schools. It is like an example of filed case on any court with a simplified version.
"The war council should be convicted not the Bonifacio brothers" - Julie Logina
After knowing that the war council considered the sole testimony of pedro giron, my member and I was
disappointed to the war council as well as in the trial. The trial should always be fair and it should always
be in the path of truth.
Based on the appeal, Gen. Emilio Aguinaldo was not the legitimate president and he did not have any
right to order the trial, and the investigating officers as prosecutor and preliminary judge, a "legal
anomaly" that deprived the accused of due process of law as well as the members are all men of Gen.
Emilio Aguinaldo. Considering this, the sentenced of the Bonifacios brothers is not a legal anymore and
sad to say that Bonifacios brothers died for the accusation which is not valid or not reasonable.

The Separate Opinions

"I agree with what Haydee Yorac said, the court is not a supreme because it is infallible, but rather, it is
infallible because it is supreme". - Jeriel Laurel
There are differences in the process of trial in the past and in the trial nowadays. Maybe the war council
is wrong with their proceeding but at some point the trial happened for us to learn with which the proper
and valid. The trial of Andres Bonifacio serves as the example of wrong justice that will rectify the
present as well as the future court hearings/trials. As what Haydee Yorac said, the court is not a
supreme because it is infallible, but rather, it is infallible because it is supreme. This statement is a proof
that every institution is not created without any mistakes but created for not creating mistakes.
The opinions give the color on this book. As they say what is on their mind, the readers will help to fully
understand the situation between the trial and the decision. And with this, we will say that this book
succeeded in their objectives and able to answer all the questions that are unclearly answered. The
book was an effective instrument in realizing the worth of knowledge as well as the right of having the
truth behind every decision.

The whole book

"Actually, the entire trial came to a certain point that leads to a one biased result." - Jennifer Magdaraog
Bonifacio was guilty for the first place considering all evidences not set for a fair trial. The jury were
composed of judges that came from Aguinaldo's tribunal which also sent a lawyer for Aguinaldo.
Bonifacio who is officially condemned him as guilty. Death penalty was set to be the destination of
Bonifacio trial regardless of their evidences set to revise the said judgment. On the same side, Bonifacio
never tend to defend himself to explain his part for those judgments. On a sad part, Bonifacio died on
the hands of his fellow countrymen. Internal issues where never resolved that leads to the death of the
said Supremo. Kataas-taasang, kagalang-galangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan was set
worthless where the founder was set to die within judgment out on certain belongingness. Lately, the
said trial never on a legal basis where it is fueled by politics and will never be considered as a fair
judgment.
"In the trial of andres bonifacio, our ancestors lack in strategy. They know very little about warfare." -
Pamela Marie Marbas
In a way, they are all lost. As i read the book i imagined and saw the film that we watched last time.
Also, not to boost but i'm part of Culture and Theater Arts last semester where we taught to sing, dance
and act on stage just to say, poor acting for Alfred Vargas who does not look like a katipunero at all. The
way he dress, i know there's much something inside of him that is not shown or describe in the book. It
would have been more convincing for Javier Daily, who played the role of Procopio Bonifacio, to take on
Andres Bonifacio's character. He was able to show deeper emotions than Alfred Vargas, the story
where Andres Bonifacio is blinded by his desire to attain freedom that he stops at nothing. I think
Bonifacio is innocent, as far as the charges in the trial go it's just that too many people are simply after
his head.Â
Emilio Aguinaldo maybe lost his balls as ma'am says. He never really does anything to set things right
Emilio just argues endlessly. At the end of the day, he gives in to other people's demands. He could be
the first figurehead president in Philippine Government.
The generels are among the bottom feeders in the story. They love having power and pass up nothing
to keep it; even if it extends to killing the one person who started the revolution. They afraid and
poisoned by their own envy and greed, the Katipuneros are not a caurageous as well. They betray out
of fear and assumption of personal gain. Only a handful of the Katipuneros stay true to their supremo.
Bonifacio was the idealist because he believed the Katipuneros would win despite their limited
resources because they were fired by the spirit of liberty. Every detail clicks into place, every moment
showed our heroes ambitions, tactics and flaws that can make us realize that the dirty and venomous
politicing happening in present Philippines is in our blood and can be traced back to more than a century
ago.
We may have differences in belief, but what will make us forward is how we set aside those differences
and work together as one nation.
Let us learn from the katipunan's number one mistake: they failed the first attempt in revolting against
the Spaniards because the other katipunero's were late. In our struggle for development, let us all be
prompt and early, eager to face the challeges of tomorrow.
"In my own opinion, i recognize Andres Bonifacio as a hero because he raise a revolution group in order
to be free every Filipinos from the Spanish colonization." - Margie Villasana
He is brave, strong man and lovable for his own country because he is willing to fight against Spanish
even if he is alone and he willing to sacrifice his life in order to achieve his goal. i've learn a lot about the
trial of Andres Bonifacio because he awake every Filipinos to know that they have right to fight for their
freedom, giving importance and loving our country is the thing i should contribute to our country
fellowmen, learned how to value your country where you came from.
"In that time, some filipino's are already dishonest." - Ladyfer Fernandez
They did not seek their attention on the poor person even though they help them in revolution to fights
for our rights. Bonifacio was legend of Philippine revolution, he gives his best in our country but in the
eye of other he was still traitor.
Tapunan ng Lingap
ni Andres Bonifacio

Sumandaling dinggin itong karaingan

Nagsisipag-inot magbangon ng bayan,
Malaong panahon na nahahandusay
Sa madlang pahirap sa Kastilang lalang.

Nangasaan ngayon, mga ginigiliw,

Ang tapang at dangal na dapat gugulin?
Sa isang matuwid na kilala natin
Ay huwag ang gawang pagtataksil.

At ating lisanin ang dating ugali

Na ikinasira ng taas ng uri,
Ang bayang Tagalog ay may asa dili
Ang puring nilupig ng bakang maputi.

Aanhin ang yama’t mga kapurihang

Tanawin ng tao at wikang mainam
King mananatili ina nating Bayan
Sa Kastilang ganid, Kastilang sungayan?

Kaya nga halina, mga kaibigan,

Kami ay tulungang ibangon sa hukay
Ang inang nabulid sa kapighatian
Nang upang magkamit ng kaligayahan.

Mga kapatid ko’y iwaksi ang sindak

Sa mga balita ng Kastilang uslak;
Ugali ng isang sa tapang ay salat
Na kahit sa bibig tayo’y ginugulat.

At huwag matakot sa pakikibaka

Sa lahing berdugo na lahing Espanya;
Nangaririto na para mangga-g*g*,
Ang ating sarili ibig pang makuha.

Sa Diyos manalig at huwag pahimok

Sa kaaway natin na may loob hayop,
Walang ginagawa kundi ang manakot
At viva nang viva’y sila rin ang ubos.

Ay! Ang lingap mo po, nanunungong langit,

Diyos na poon ko’y huwag ipagkait
Sa mga anak mong napatatangkilik
Nang huwag lumbagos sa masamang hilig.
Kupkupin mo nama’t ituro ang landas
Ng katahimikan at magandang palad;
Sa pakikibaka’y tapunan ng lingap,
Kaluluwa naming nang di mapahamak.

Walang nakatalang impormasyon sa aklat na pinagkuhanan ko ng akdang "Tapunan ng Ligap" o kung

kailan ito nilikha ni Andres Bonifacio. Mahihinuhang nilikha ito ni Bonifacio nang mga panahong
nakikibaka sila sa mga kaaway na Kastila tulad ng sinasaad sa panghuling stanza na

"Sa pakikibaka'y tapunan ng lingap"

Bakas na bakas din ang kapakumbabaan at tunay na pananalig ni Bonifacio sa Maylikha at sa

kapangyarihan nito. Ayon sa ulat ni Hen. Santiago Alvarez, isa sa mga paninirang-puri na pinakalat ni
Emilio Aguinaldo sa Cavite ay ang pagiging "Mason at walang pagkilala at pananalig sa Diyos" di
umano ni Bonifacio na lubos namang pinabubulaanan ng akdang tulang "Tapunan ng Ligap".

MI ABANICO
Del sol nos molesta mucho el resplandor,
Comprar un abanico de quita el sol;
Aqui sortijas traigo de gran valor,
De lo bueno acaba de lo major,
De lo major.

El abanico servi sabeis para que?

Para cubrir el rostro de una mujer,
Y con disimulo podreis mirara,
Por entre las rajillas del abanico
Vereis la mar.

nota:
Ang orihinal na texto ay mula sa ginawang pagsasaliksik ni E. Arsenio Manuel. Ang akdang "Mi
Abanico" ay nilikha ni Andres Bonifacio noong bata pa siya at nakakanta pa ng kapatid niyang si
Espiridiona nang siya’y kapanayamin ni E.A. Manuel.

Kung sa napaka-murang edad ay nakakalikha na ng isang magandang tula sa wikang Espanyol si

Andres Bonifacio ay masasabi nating bagaman walang pormal na pinag-aralan ay may kakaibang
katalinuhang taglay si Bonifacio na bihirang-bihira o hindi makikita sa kanyang mga kababata na
nagsisipag-aral pa man din sa mga tanyag na Paaralan ng mga Jesuita at Prayle Agustino .

Batay sa kasaysayan, si Andres ang tumayong magulang ng kanyang mga naulilang kapatid; siya ang
naghanap-buhay at nagtaguyod sa kanila sa pamamagitan ng pagtitinda ng tungkod at pamaypay.
Maaring inawit din ni Andres ang awit na ito habang inaalok sa mga mamimili sa daan ang tinda
niyang Abanico.

Ang mga Cazadores

ni Gat Andres Bonifacio

Mga kasadores dito ay padala

Sanhi daw sa gulo’y lilipulin nila
Ngunit hindi laban yaong kinikita
Kundi ang mang-umit ng manok at baka.
Yaong mga bayang sa tahimik kanlong
Sa mga Kastila’y siyang hinahayon,
Ang bawat makita nilang nilalamon
Pinag-aagawan dahilan sa gutom.
Buong kabahayan ay sinasaliksik,
Pilak na makita sa bulsa ang silid;
Gayon ang alahas at piniling damit
Katulad ay sisiw sa limbas dinagit.
Sa mga babae na matatagpuan
Mga unang bati’y ang gawang mahalay;
Kamuntikan man lamang di nagpipitagan
Sa puring malinis na iniingatan.
At ang mga lakong kamatis [at] pakwan,
Milon, at iba pang pinamuhunanan
Walang nalabi sa pag-aagawan
Ng mga Kastila kung matatagpuan.
Lahat ng makita nilang maggagatas
Agad haharangin, dada’nin sa bulas,
Tuloy lalaklakin ng mga dulingas
Anupa nga’t wala nang pinalalampas.
Ngalang “cazadores” hindi nararapat
Kundi “sacadores” ang ukol itawag;
Bakit sa [tagaa’y] malayo at agwat
Mandi’y halataing matakaw at duwag.

*Cazadores, literally, hunters. In the Philippine setting, thecazadores were Spaniards charged with
the duty of maintaining peace and order. As such they aided the guardias civiles (civil guards) and tne
municipal police force in the enforcement of laws.
The name "cazadores" is a misnomer, it should be "sacadores" instead,* for the promontory is far and
distant, indeed they are known to be greedy and cowardly.**

*Bonifacio made a good play of words in the use of "cazadores" and "sacadores", utilizing metathesis
to drive home his point.Sacadores means extortionists, from the wordbase sacar, to sack, to extort.

**The last line of the original reads: "mandi halatan malakaw at duwag". The line, at first glance,
seems meaningless, owing to the use of the words "mandi" and "halalan", which do not exist in the
Tagalog lexicon. But "mandi" must have been a typographical error, and should read "mandin", while
"halatan" should read "halatang", from "halala", known or that which is seen through.

....
Katapusang Hibik ng Pilipinas
ni Andres Bonifacio

Sumikat na Ina sa sinisilangan

ang araw ng poot ng Katagalugan,
tatlong daang taong aming iningatan
sa dagat ng dusa ng karalitaan.

Walang isinuhay kaming iyong anak

sa bagyong masasal ng dalita't hirap;
iisa ang puso nitong Pilipinas
at ikaw ay di na Ina naming lahat.

Sa kapuwa Ina'y wala kang kaparis...

ang layaw ng anak: dalita't pasakit;
pag nagpatirapang sa iyo'y humibik,
lunas na gamot mo ay kasakit-sakit.

Gapusing mahigpit ang mga Tagalog,

hinain sa sikad, kulata at suntok,
makinahi't biting parang isang hayop;
ito baga, Ina, ang iyong pag-irog?

Ipabilanggo mo't sa dagat itapon;

barilin, lasunin, nang kami'y malipol.
Sa aming Tagalog, ito baga'y hatol
Inang mahabagin, sa lahat ng kampon?

Aming tinitiis hanggang sa mamatay;

bangkay nang mistula'y ayaw pang tigilan,
kaya kung ihulog sa mga libingan,
linsad na ang buto't lumuray ang laman.

Wala nang namamana itong Pilipinas

na layaw sa Ina kundi pawang hirap;
tiis ay pasulong, patente'y nagkalat,
rekargo't impuwesto'y nagsala-salabat.

Sarisaring silo sa ami'y inisip,

kasabay ng utos na tuparing pilit,
may sa alumbrado---kaya kaming tikis,
kahit isang ilaw ay walang masilip.

Ang lupa at buhay na tinatahanan,

bukid at tubigang kalawak-lawakan,
at gayon din pati ng mga halaman,
sa paring Kastila ay binubuwisan.

Bukod pa sa rito'y ang mga iba pa,

huwag nang saysayin, O Inang Espanya,
sunod kaming lahat hanggang may hininga,
Tagalog di'y siyang minamasama pa.

Ikaw nga, O Inang pabaya't sukaban,

kami'y di na iyo saan man humanggan,
ihanda mo, Ina, ang paglilibingan
sa mawawakawak na maraming bangkay.

Sa sangmaliwanag ngayon ay sasabog

ang barila't kanyong katulad ay kulog,
ang sigwang masasal sa dugong aagos
ng kanilang bala na magpapamook.

Di na kailangan sa iyo ng awa

ng mga Tagalog,O Inang kuhila,
paraiso namin ang kami'y mapuksa,l
angit mo naman ang kami'y madusta.

Paalam na Ina, itong Pilipinas,

paalam na Ina, itong nasa hirap,
paalam, paalam, Inang walang habag,
paalam na ngayon, katapusang tawag.
Pag-ibig sa Tinubuang Lupa
ni Andres Bonifacio

Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya

sa pagka-dalisay at pagka-dakila
gaya ng pag-ibig sa tinubuang lupa?
Alin pag-ibig pa? Wala na nga, wala.

Ulit-ulitin mang basahin ng isip

at isa-isahing talastasing pilit
ang salita’t buhay na limbag at titik
ng isang katauhan ito’y namamasid.

Banal na pag-ibig pag ikaw ang nukal

sa tapat na puso ng sino’t alinman,
imbit taong gubat, maralita’t mangmang
nagiging dakila at iginagalang.

Pagpuring lubos ang nagiging hangad

sa bayan ng taong may dangal na ingat,
umawit, tumula, kumatha’t sumulat,
kalakhan din nila’y isinisiwalat.

Walang mahalagang hindi inihandog

ng pusong mahal sa Bayang nagkupkop,
dugo, yaman, dunong, tiisa’t pagod,
buhay ma’y abuting magkalagot-lagot.

Bakit? Ano itong sakdal nang laki

na hinahandugan ng buong pag kasi
na sa lalong mahal kapangyayari
at ginugugulan ng buhay na iwi.

Ay! Ito’y ang Inang Bayang tinubuan,

siya’y ina’t tangi na kinamulatan
ng kawili-wiling liwanag ng araw
na nagbibigay init sa lunong katawan.

Sa kanya’y utang ang unang pagtanggol

ng simoy ng hanging nagbigay lunas,
sa inis na puso na sisinghap-singhap,
sa balong malalim ng siphayo’t hirap.

Kalakip din nito’y pag-ibig sa Bayan

ang lahat ng lalong sa gunita’y mahal
mula sa masaya’t gasong kasanggulan.
hanggang sa katawan ay mapasa-libingan.

Ang na nga kapanahon ng aliw,

ang inaasahang araw na darating
ng pagka-timawa ng mga alipin,
liban pa ba sa bayan tatanghalin?

At ang balang kahoy at ang balang sanga

na parang niya’t gubat na kaaya-aya
sukat ang makita’t sasa-ala-ala
ang ina’t ang giliw lampas sa saya.

Tubig niyang malinaw sa anak’y bulog

bukal sa batisang nagkalat sa bundok
malambot na huni ng matuling agos
na nakaa-aliw sa pusong may lungkot.

Sa kaba ng abang mawalay sa Bayan!

gunita ma’y laging sakbibi ng lumbay
walang ala-ala’t inaasam-asam
kundi ang makita’ng lupang tinubuan.

Pati na’ng magdusa’t sampung kamatayan

waring masarap kung dahil sa Bayan
at lalong maghirap, O! himalang bagay,
lalong pag-irog pa ang sa kanya’y alay.

Kung ang bayang ito’y nasa panganib

at siya ay dapat na ipagtangkilik
ang anak, asawa, magulang, kapatid
isang tawag niya’y tatalikdang pilit.

Datapwa kung bayan ng ka-Tagalogan

ay nilalapastangan at niyuyurakan
katwiran, puri niya’t kamahalan
ng sama ng lilong ibang bayan.

Di gaano kaya ang paghinagpis

ng pusong Tagalog sa puring nalait
at aling kaluoban na lalong tahimik
ang di pupukawin sa paghihimagsik?

Saan magbubuhat ang paghihinay

sa paghihiganti’t gumugol ng buhay
kung wala ring ibang kasasadlakan
kundi ang lugami sa ka-alipinan?

Kung ang pagka-baon niya’t pagka-busabos

sa lusak ng daya’t tunay na pag-ayop
supil ng pang-hampas tanikalang gapos
at luha na lamang ang pinaa-agos

Sa kanyang anyo’y sino ang tutunghay

na di-aakayin sa gawang magdamdam
pusong naglilipak sa pagka-sukaban
na hindi gumagalang dugo at buhay.

Mangyari kayang ito’y masulyap

ng mga Tagalog at hindi lumingap
sa naghihingalong Inang nasa yapak
ng kasuklam-suklam na Castilang hamak.

Nasaan ang dangal ng mga Tagalog,

nasaan ang dugong dapat na ibuhos?
bayan ay inaapi, bakit di kumikilos?
at natitilihang ito’y mapanuod.

Hayo na nga kayo, kayong ngang buhay

sa pag-asang lubos na kaginhawahan
at walang tinamo kundi kapaitan,
kaya nga’t ibigin ang naaabang bayan.

Kayong antayan na sa kapapasakit

ng dakilang hangad sa batis ng dibdib
muling pabalungit tunay na pag-ibig
kusang ibulalas sa bayang piniit.

Kayong nalagasan ng bunga’t bulaklak

kahoy niyaring buhay na nilanta sukat
ng bala-balakit makapal na hirap
muling manariwa’t sa baya’y lumiyag.

Kayong mga pusong kusang (pugal)

ng dagat at bagsik ng ganid na asal,
ngayon magbangon’t baya’y itanghal
agawin sa kuko ng mga sukaban.

Kayong mga dukhang walang tanging (lasap)

kundi ang mabuhay sa dalita’t hirap,
ampunin ang bayan kung nasa ay lunas
sapagkat ang ginhawa niya ay sa lahat.

Ipaghandog-handog ang buong pag-ibig

hanggang sa mga dugo’y ubusang itigis
kung sa pagtatanggol, buhay ay (mailit)
ito’y kapalaran at tunay na langit.

..
Pag-ibig sa Tinubuang Bayan
ni Andres Bonifacio

Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya

sa pagkadalisay at pagkadakila
gaya ng pag-ibig sa sariling[*] lupa?
Aling pag-ibig pa? Wala na nga, wala.

Ulit-ulitin mang basahin ng isip

at isa-isahing talastasing pilit
ang salita’t buhay na limbag at titik
ng sangkatauhan ito’y namamasid.

Banal na pag-ibig! Pag ikaw ang nukal

sa tapat na puso ng sino’t alinman,
imbit taong gubat, maralita’t mangmang
nagiging dakila at iginagalang.

Pagpupuring lubos ang nagiging hangad

sa bayan ng taong may dangal na ingat;
umawit, tumula, kumatha’t sumulat,
kalakhan din nila’y isinisiwalat.

Walang mahalagang hindi inihandog

ng pusong mahal sa Bayang nagkupkop,
dugo, yaman, dunong, katiisa’t pagod,
buhay ma’y abuting magkalagot-lagot.

Bakit? Ano itong sakdal nang laki

na hinahandugan ng buong pagkasi?
na sa lalong mahal nakapangyayari
at ginugugulan ng buhay na iwi?

Ay! Ito’y ang Inang Bayang tinubuan,

siya’y ina’t tangi na kinamulatan
ng kawili-wiling liwanag ng araw
na nagbigay-init sa lunong[†] katawan.

Sa kanila’y utang ang unang pagtanggap

ng simoy ng hanging nagbibigay-lunas,
sa inis na puso na sisinghap-singhap,
sa balong malalim ng siphayo’t hirap.

Kalakip din nito’y pag-ibig sa Bayan

ang lahat ng lalong sa gunita’y mahal
mula sa masaya’t gasong kasanggulan.
hanggang sa katawa’y mapasa-libingan.

Ang nangakaraang panahon ng aliw,

ang inaasahang araw na darating
ng pagkatimawa ng mga alipin,
liban pa sa bayan, saan tatanghalin?
At ang balang kahoy at ang balang sanga
ng parang [at][‡] gubat na kaaya-aya
sukat ang makita’t isaalaala
ang ina’t ang giliw lumipas na saya.

Tubig [na] malinaw sa anaki’y bubog

bukal sa batisang nagkalat sa bundok
malambot na huni ng matuling agos
na nakaaaliw sa pusong may lungkot.

Sa aba ng abang mawalay sa Bayan!

Gunita ma’y laging sakbibi ng lumbay
walang alaala’t inaasam-asam
kundi ang makita’ng lupang tinubuan.

Pati ng magdusa’t sampung kamatayan

Wari ay masarap kung dahil sa Bayan
at lalong maghirap. O! himalang bagay,
lalong pag-irog pa ang sa kanya’y alay.

Kung ang bayang ito’y nasasapanganib

at siya ay dapat na ipagtangkilik
ang anak, asawa, magulang, kapatid
isang tawag niya’y tatalikdang pilit.

Dapwat kung ang bayan ng Katagaluga’y

nilalapastangan at niyuyurakan
katuwiran, puri niya’t kamahalan
ng sama ng lilong tagaibang bayan.

Di gaano kaya ang paghihinagpis

ng pusong Tagalog sa puring nalait?
Aling kalooban na lalong tahimik
ang di pupukawin sa paghihimagsik?

Saan magbubuhat ang panghihinayang[§]

sa paghihiganti’t gumugol ng buhay
kung wala ring ibang kasasadlakan
kundi ang lugami sa kaalipinan?

Kung ang pagkabaon [at] pagkabusabos

sa lusak ng daya’t tunay na pag-ayop
supil ng panghampas tanikalang gapos
at luha na lamang ang pinaaagos?

Sa kaniyang anyo’y sino ang tutunghay

na di-aakayin sa gawang magdamdam?
Pusong naglilipak sa pagkasukaban
ang hindi gumugol ng dugo at buhay.

Mangyayari kaya na ito’y malangap

ng mga Tagalog at hindi lumingap
sa naghihingalong Inang nasa yapak
ng kasuklam-suklam na Kastilang hamak?

Nasaan ang dangal ng mga Tagalog,

nasaan ang dugong dapat na ibuhos?
Baya’y inaapi, bakit di kumilos?
at natitilihang ito’y mapanood!

Hayo na nga kayo, kayong nangabuhay

sa pag-asang lubos na kaginhawahan
at walang tinamo kundi kapaitan,
kaya nga’t ibigin ang naabang bayan.
Kayong natuyan na sa kapapasakit
ng dakilang hangad sa batis ng dibdib,
muling pabalungi’t tunay na pag-ibig
kusang ibulalas sa bayang piniit.

Kayong nalagasan ng bunga’t bulaklak

kahoy yaring buhay na nilanta’t sukat
ng bala-balaki’t makapal na hirap
muling manariwa’t sa baya’y lumiyag.

Kayong mga pusong kusang [niyurakan][**]

ng daya at bagsik ng ganid na asal,
ngayon magbangon’t baya’y itangkakal
agawin sa kuko ng mga sukaban.

Kayong mga dukhang walang tanging [hikap][††]

kundi ang [matubos] sa dalita’t hirap,
ampunin ang bayan kung nasa ay lunas
pagkat ang ginhawa niya ay sa lahat.

Ipaghandog-handog ang buong pag-ibig

At hanggang may dugo’y ubusing itigis
kung sa pagtatanggol, buhay ay [mapatid]
ito’y kapalaran at tunay na langit!

nota:
[*] Sa ibang teksto, ang “sarili” ay naging “tinubuan” o “tinub’an.” Kung “tinubuan” ang gagamitin,
lalabis ang sukat ng tula. Kung gagamitin naman ang tinipil na “tinub’an” ay posible ngunit magiging
kakatwa sa pagbigkas. Batay ang “sarili” sa teksto mula kay Julian Cruz Balmaseda.
[†] Sa teksto ni Julian Cruz Balmaseda at itinala ni Teodoro T. Agoncillo, ang “lunóng” (luno+na) ay
naging “buong” (buo+na). Sinundan ko rito ang teksto na ginamit ni Virgilio S. Almario. Tumutukoy
ang “lunó” sa paghuhunos ng balát, gaya ng makikita sa pagpapalit ng balát ng ahas, o kaya’y
pagpapalit ng balahibo ng tandang o aso.
[‡] Sa teksto nina Julian Cruz Balmaseda at Virgilio S. Almario, ang kataga ay tinipil na “niya’ ngunit
hindi tinitipil ang dalawang pantig na salita sa Tagalog, at maaaring tumutukoy lamang ito sa “at.”
[§] Sa ibang teksto, gaya ng kay Virgilio S. Almario, ang “panghihinayang” ay naging “paghinay-
hinay.” Sinundan ko ang teksto ng kay Balmaseda dahil ang “panghihinayang” ay higit na malapit na
salita.
[**] Sa teksto ni Teodoro A. Agoncillo, ang “niyurakan” ay naging “inuusal.” Ginamit ko ang
“niyurakan” na mula sa teksto ni Virgilio S. Almario na higit na angkop na salita kaysa “inuusal” na
waring pabigkas lamang. Ang “pagyurak” ay napakabigat, na parang pagtapak at pagdurog sa dangal
ng tao.
[††]Batay ito sa teksto ni Julian Cruz Balmaseda, ang saknong ay “Kayong mga dukhang walang
tanging hikap/ kundi ang matubos sa dalita’t hirap/ ampunin ang bayan kung nasa ay lunas/ pagka’t
ang ginhawa niya ay sa lahat.// Tumutukoy ang “hikap” sa pangangapa sa dilim, at ang ganitong
tayutay ay bumabagay sa pagnanais na makaahon sa hirap.
....

Huling Paalam ni Dr. Jose Rizal

(Salin ng Mi Ultimo Adios ni Gat Andres Bonifacio)

Pinipintuho kong Bayan ay paalam

lupang iniirog ng sikat ng araw,
mutyang mahalaga sa dagat Silangan
kaluwalhatiang sa ami’y pumanaw.
Masayang sa iyo’y aking idudulot
ang lanta kong buhay na lubhang malungkot;
maging maringal man at labis alindog
sa kagalingan mo ay akin ding handog.
Sa pakikidigma at pamimiyapis
ang alay ng iba’y ang buhay na kipkip;
walang agam-agam, maluwag sa dibdib,
matamis sa puso at di ikahapis.
Saanman mautas ay di kailangan,
sipres o laurel, liryo ma’y putungan,
pakikipaghamok at ang bitayan
yaon ay gayundin kung hiling ng Bayan.
Ako’y mamamatay ngayong namamalas
na sa silanganan ay namamanaag
yaong maligayang araw na sisikat
sa likod ng luksang nagtabing na ulap.
Ang kulay na pula kung kinakaylangan
na maititina sa iyong liwayway,
dugo ko’y isabog at siyang ikinang
ng kislap ng iyong maningning na ilaw.
Ang aking adhika sapol magkaisip
nang kasalukuyang bata pang maliit
ay ang tanghalin ka at minsang masilip
sa dagat Silangan hiyas na marikit.
Natuyo ang luhang sa mata’y nunukal,
taas na ang noo’t walang kapootan,
walang bakas kunot ng kapighatian
gabahid mang dungis niyang kahihiyan.
Sa kabuhayan ko ang laging gunita
maningas na aking ninanasa-nasa
ay guminhawa ka, ang hiyaw ng diwa
paghingang papanaw ngayong bigla-bigla.
Ikaw’y guminhawa laking kagandahang
ako ay malugmok at ika’y matanghal
hininga’y malagot, mabuhay ka lamang,
bangkay ko’y masilong sa ‘yong kalangitan.
Kung sa libingan ko’y tumubong mamalas
sa malagong damo mahinhing bulaklak,
sa mga labi mo’y mangyaring ilapat,
sa kaluluwa ko halik ay igawad.
At sa aking noo nawa’y iparamdam
sa lamig ng lupa ng aking libingan
ang init ng iyong paghingang dalisay
at simoy ng iyong paggiliw na tunay.
Bayaang ang buwan sa aki’y ititig
ang liwanag niyang lamlam at tahimik,
liwayway bayaang sa aki’y ihatid
magalaw na sinag at hanging hagibis.
Kung saka-sakaling bumabang humantong
sa krus ko’y dumapo kahit isang ibon,
doon ay bayaang humuning hinahon
at dalitin niya payapang panahon.
Bayaan ang ningas ng sikat ng araw
ula’y pasingawin noong kainitan,
magbalik sa langit nang buong dalisay
kalakip ng aking pagdaing na hiyaw.
Bayaang sinuman sa katotong giliw
tangisan maagang sa buhay pagkitil;
kung tungkol sa akin ay may manalangin
idalangin Bayan yaring pagkahimbing.
Idalanging lahat yaong nangamatay,
nangagtiis hirap na walang kapantay,
mga ina naming walang kapalaran
na inihihibik ay kapighatian
Ang mga nabao’t pinapangulila,
ang mga bilanggong nagsisipagdusa,
dalanginin namang kanilang makita
ang kalayaan mong ikagiginhawa.
At kung sa madilim na gabing mapanglaw
ay lumaganap na doon sa libinga’t
tanging mga patay ang nangaglalamay,
huwag bagabagin ang katahimikan.
Ang kanyang hiwaga’y huwag gambalain
kaipala’y [dinig] doon ang taginting,
tunog ng gitara’t salteryo’y magsaliw,
ako, Bayan, yao’t kita’y aawitin.
Kung ang libingan ko’y limot na ng lahat
at wala nang kurus at batong mabakas,
bayaang linangin ng taong masipag,
lupa’y asarulin at kanyang ikalat.
Ang mga buto ko ay bago matunaw
mauwi sa wala at kusang maparam,
alabok ng iyong latak ay bayaang
siya ang bahalang doo’y makipisan.
Kung magkagayon na’y aalintanahin
na ako sa limot iyong ihabilin
pagkat himpapawid at ang panganorin,
mga lansangan mo’y aking lilibutin.
Matining na tunog ako sa dinig mo,
ilaw, mga kulay, masamyong pabango,
ang ugong at awit, paghibik sa iyo,
pag-asang dalisay ng pananalig ko.
Bayang iniirog, sakit n’yaring hirap,
Katagalugan kong pinakaliliyag,
dinggin mo ang aking pagpapahimakas;
diya’y iiwan ko sa iyo ang lahat.
Ako’y patutungo sa walang busabos,
walang umiinis at berdugong hayop;
pananalig doo’y di nakasasalot,
si Bathala lamang doo’y haring lubos.
Pagpasalamatan at napahinga rin,
pa’lam estrangerong kasuyo ko’t aliw,
paalam sa inyo mga ginigiliw,
mamatay ay siyang pagkakagupiling.

...
Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog
Isinulat ni Andres Boniacio

ITONG Katagalugan, na pinamamahalaan noong unang panahon ng ating tunay na mga kababayan,
noong hindi pa tumutuntong sa mga lupaing ito ang mga Kastila, ay nabuhay sa lubos na kasaganaan
at kaginhawaaan. Kasundo niya ang mga kapitbayan at lalung-lalo na ang mga taga-Hapon, sila ay
kabilihan at kapalitan ng mga kalakal, malabis ang pagyabong ng lahat ng pinagkakakitaan, kayat
dahil dito'y mayaman ang kaasalan ng lahat. Bata't matanda at sampung mga babae ay marunong
bumasa at sumulat ng talagang pagsulat nating mga Tagalog.
Dumating ang mga Kastila at dumulog na nakikipagkaibigan. Sa mabuti nilang hikayat na diumano,
tayo'y aakayin sa lalong kagalingan, at lalong imumulat ang ating kaisipan, ang nasabing
nagsipamahala ay nangyaring nalamuyot sa tamis ng kanilang dila sa paghibo.Gayon man, sila'y
ipinailalim sa taal na kaugalian ng mga Tagalog na sinasaksihan at pinapagtibay ang kanilang
pinagkayarian sa pamamagitan ng isang panunumpa na kukumuha ng kaunting dugo sa kani-
kanilang mga ugat, at yao'y inihalo't ininom nilang kapwa , tanda ng tunay at lubos na pagtatapat na
hindi magtataksil sa pinagkayarian. Ito'y siyang tinatawag na Sandugo (1) ng Haring Sikatuna at ni
Legaspi na pinakakinatawan ng hari sa Espanya.(2)
Buhat nang ito'y mangyari ay bumibilang na ngayon sa tatlong dantaong mahigit na ang lahi ni
Legaspi ay ating binubuhay sa lubos na kasaganaan; ating pinagtatamasa at binubusog, kahit abutin
natin ang kasalatan at kadayukdukan. Ginugugol natin ang yaman, dugo at sampu ng buhay sa
pagtatanggol sa kanila; kinakahamok natin sampu ng tunay na mga kababayan na ayaw pumayag na
sa kanila ay pasakop, at gayon din naman nakipagbaka tayo sa mga Insik at mga Olandes na nagbalak
na umagaw sa kanila nitong Katagalugan.
Ngayon, sa lahat ng ito, ano ang sa mga ginawa nating paggugugol ang nakikitang kaginhawahang
ibinigay sa ating Bayan? Ano ang nakikita nating pagtupad sa kanilang kapangakuan na siyang naging
dahilan ng ating paggugugol? Wala kundi pawang kataksilan ang ganti sa ating mga pagpapala. At ang
mga pagtupad sa kanilang ipinangakong tayo ay lalong gigisingin sakagalingan? Bagkus tayo'y
binulag, inihawa tayo sa kanilang hamak na asal, pinilit na sinira ang mahal at magandang ugali ng
ating Bayan. Iminulat tayo sa isang maling pagsampalataya at isinadlak sa lubak ng kasamaan ang
kapurihan ng ating Bayan.
At kung tayo'y mangahas humingi ng kahit gabahid na lingap, ang nagiging kasagutan ay ang tayo'y
itapon at ilayo sa piling ng ating minamahal na mga anak, asawa at matandang magulang. Ang bawat
isang himutok na pumulas sa ating dibdib ay itinuturing na isang malaking pagkakasala at
karakarakang nilalapatan ng malahayop na kabangisan.
Ngayon, wala nang maituturing na kapanatagan sa ating pamamayan. Ngayon, lagi nang ginagambala
ang atingkatahimikan ng umaalingawngaw na daing at pananambitan, buntong-hininga at hinagpis
ng makapal na ulila, balo't mga magulang ng mga kababayang ipinanganyaya (3) ng mga manlulupig
na Kastila.
Ngayon, tayo'y malulunod na sa nagbabahang luha ng Ina sa nakitil na buhay ng anak, sa pananangis
ng sanggol na pinangulila ng kalupitan, na ang bawat patak ay katulad ng isang kumukulong tingga na
sumasalang sa mahapding sugat ng ating pusong nagdaramdam. Ngayon, lalo't lalo tayong
nabibilibiran ng tanikalang nakalalait sa bawat lalaking may iniingatang kapurihan.
Ano ang nararapat nating gawin?
Ang araw ng katwiran na sumisikat sa Silanganan ay malinaw na itinuturo sa ating mga matang
malaong nabulagan ang landas na dapat nating tunguhin. Ang liwanag niya'y tanglaw sa ating mga
mata upang makita natin ang mga kukong nag-akma ng kamatayang alay sa atin ng mga ganid na asal.
Itinuturo ng katwiran na wala tayong iba pang maaantay kundi lalo't lalong kahirapan, lalo't lalong
kataksilan, lalo't lalong kaalipustaan, at lalo't lalong kaalipinan.
Itinuturo ng katwiran na huwag nating sayangin ang panahon sa pag-asa sa ipinangakong
kaginhawahan na hindi darating at hindi mangyayari.
Itinuturo ng katwiran na tayo'y umasa sa ating sarili at huwag antayin sa iba ang ating kabuhayan.
Itinuturo ng katwiran na tayo'y magkaisang-loob, magkaisang-isip at akala, at tayo'y magkalakas na
maihanap ng lunas ang naghaharing kasamaan sa ating Bayan.
Panahon na ngayong dapat na lumitaw ang liwanag ng katotohanan.
Panahon nang dapat nating ipakilala na tayo'y may sariling pagdaramdam, may puri, may hiya at
pagdadamayan.
Ngayon, panahon nang dapat simulan ang pagsisiwalat ng mga mahal at dakilang aral na
magwawasak sa masinsing tabing na bumubulag sa ating kaisipan. Panahon na ngayong dapat
makilala ng mga Tagalog ang pinagmulan ng kanilang mga kahirapan. Araw na itong dapat kilalanin
na sa bawat hakbang natin ay tumutuntong tayo at nabibingit sa malalim na hukay ng kamatayan na
sa atin ay inuumang ng mga kaaway.
Kaya, O mga kababayan! Ating idilat ang nabulag na kaisipan, at kusang igugol sa kagalingan ang
ating lakas sa tunay at lubos na pag-asa na magtagumpay sa minimithing kaginhawahan ng bayang
tinubuan.....

Katungkulang Gagawin Ng Mga Anak Ng Bayan ‘Decalogo’

sinulat ni Andres Bonifacio
Ang ‘10 Kautusan’ Ng KatipunanAng mga nasa, isinalin mula sa wikang Castila ni Hermenegildo Cruz,
Noviembre 1922
I. Ibigin mo ang Diyos ng buong puso.
II. Pakatandaang lagi na ang tunay na pag-ibig sa Diyosay siya ring pag-ibig sa Tinubuan, at iyan din
ang pag-ibig sa kapwa.
III. Itanim sa iyong puso na, ang tunay na kahalagahan ng puri’t kaginhawahan ay ang ikaw’y
mamatay dahil sa ikaliligtas ng Inang-Bayan.
IV. Lahat ng iyong mabuting hangad ay magwawagi kapag ikaw’y may hinahon, tiyaga, katwiran at
pag-asa sa iyong inaasal at ginagawa.
V. Pag-ingatan mo, kapara ng pag-iingat sa sariling puri, ang mga pasya at adhikain ng KKK.
VI. Katungkulan ng lahat na ang nabibingit sa malaking kapahamakan sa pagtupad ng kanyang
tungkulin ay iligtas,sukdulang ikapariwara ng sariling buhay at kayamanan.
VII. Ang kaugalian natin sa ating sarili at sa pagtupad ng ating tungkulin ay siyang kukunan ng
halimbawa ng ating kapwa.
VIII. Bahaginan mo ng iyong makakayanan ang sino mang mahirap at kapus-palad.
IX. Ang sipag sa paggawa na iyong ikabubuhay ay siyang tunay na sanhi ng pag-ibig, pagmamahal sa
sarili, sa iyong asawa’t mga anak, sa iyong kapatid at mga kababayan.
X. Parusahan ang sinumang masamang tao’t taksil, atpurihin ang mabubuting gawa. Dapat mong
paniwalaan na ang tinutungo ng KKK ay mga biyaya ng Diyos; na ano pa’t ang mga ninasa ng Inang-
Bayan, ay mga nasahin din ng Diyos.
......

Talumpati ni Gat Andres Bonifacio sa Gabi ng Pagkakatatag ng KKK ng mga Anak ng Bayan

Nabalitaan agad ni Andrés Bonifacio ang pagdakíp cay Rizal. Hindî panglulumó ang pumasoc sa loob
niya sa cahambalhambal na nangyari; cung dî sa bugsô ng̃ matindíng hápis sa pagyurak sa
capurihán at catuwíran ng̃ inapíng capatíd, ay sumibol sa canyang pusò ang maalab na hang̃ad na
ihayin ang buhay sa pagwawacsì ng̃ capangyarihan ng̃ Españang gumawa ng̃ gayong calaitlait na
calupitan sa mg̃a mapagtiís na anác ng̃ Filipinas. Pagcabalità niyá ng̃ pagdakíp cay Rizal;
pagcatapos ng̃ sandalíng pag-iisip ísip, ng̃ araw ding iyon, icapito ng̃ Julio ng̃ 1892, ay canyang
inanyayahan sa pagpupulong na lihim si na guinoong Deodato Arellano, Briccio Pantás, Teodoro
Plata, Valentin Díaz, Ladislaw Diwà at José Dizon. Hindî naluatan at dumaló ang mg̃a guinoong ito,
na pinagsabihan ni Andrés Bonifacio ganitó ó cawang̃is nitong pananalità:

"Mg̃a Capatid:"
"Tayo'y di mg̃a pantás, caya hindî mariring̃al na talumpatî at dî maririkit na sulat ang ating
idaraos; sa gawâ natin daanin: ang catubusa'y hindî nacucuha sa salita ó sa sulat; kinácamtan sa
pagsasabog ng̃ dugô."
"Talastas na ninyo ang calupitáng guinawâ sa ating capatid na si Dr. Rizal, iya'y maliwanag na
halimbawang nagpapakilala sa ating di tayo macaliligtas sa caalipnan cung dî daraanin sa
pakikibaca."
"¡Sucat na ang pagpapacababà! ¡Sucat na na ang pang̃ang̃atuwiran! ¡Nang̃atuwiran si Rizal ay
hinuli pagcatapos na mapag-usig ang mg̃a magulang, capatid, kinamag-anacan at cacampí!"
"¡Sucat na! Papagsalitain natin naman ang sandata! ¿Na tayo'y pag-uusiguin, mabibilango,
ipatatapon, papatayin? Hindî dapat nating ipanglumó ang lahat ng̃ ito, mabuti pa ng̃a ang tayo'y
mamatay cay sa manatili sa pagcabusabos."
"At ng̃ maganap natin ang dakilang cadahilanan ng̃ pagpupulong nating ito'y ating maitayô ang
isáng malacás, matibay at macapangyarihang catipunan ng̃ mg̃a anác ng̃ Bayan."
"¡Mabuhay ang Filipinas!!!"

Sumang-ayong waláng alinlang̃an ang mg̃a capulong, at ng̃ gabí ring yaong ica 7 ng̃ Julio ng̃
1892 ay nátatag ang Kataastaasan Kagalang galang Katipunan ng̃ mg̃a Anac Bayan.
Dinaíg ng̃ pananampalasan ni Despujol ang lahát ng̃ mg̃a sinulat ni Rizal, Marcelo H. del Pilar,
Mariano Ponce at iba pang macabayang filipino; salamat sa pananampalasang iya'y napucaw ang
púsô mg̃a Anac-Bayang pagwaray-warayin ang capangyarihang umaalipin.
At sa cagalinggaling̃an ang palacad ng̃ asal ng̃ nang̃apapanig sa Katipunan: "Gumawâ ng̃
gumawâ ng̃ waláng imíc", cabaligtarán ng̃ maraming capisanang. "Salitâ ng̃ salità'y walà
ginagawâ." Hindî nagluat at libolibong filipino ang umanib sa Katipunang iyon.

mula sa:Pascual H. Poblete. Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal.

AT IPINALIMBAG NI
G. NENENG RIZAL
KAPATID NA PAÑGANAY NI
DR. JOSÉ RIZAL

Labis-labis na ang mga nagawang pag-aaral sa ating Ama ngRebolusyong Himagsikan ngunit wala pang naililimbag tungkol
sa kanya bilangisang manunulat. Wala pa ring bumabatikos sa kanyang mga panitikan marahil
maliban lang sa “Pagibig sa Tinubuang Bayan” na pinag
-aaralan bilang paksa sanasyonalismo at araling panlipunan. Bihira itong sinusuri sa aspetong panitikantulad ng
paghahambing ng mga tayutay na umaapaw sa tulang ito. Kadalasaniniuugnay si Andres Bonifacio sa pagtuturo ng
makabayan at pagigingmapaghimagsik at hindi sa kanyang kaalaman sa panitikan at sa karununganniya ng makukulay
ngunit mapangahas na likha.Limang tula ang naisulat ni Andres Bonifacio mula Marso 1896 hanggang1896. Bago pa man
masusing matalakay ang limang tula ni Andres Bonifacio

Pagtuklas sa Himagsikan: Kataksilan, Kabulaanan, Kakulangan (Alay kay Andres

Bonifacio, Bayani ng Bayang Pilipinas)

Marahil nadinig na ang kasabihang “Ang katotohanan ay magpapalaya sa iyo?” Ngunit naitanong ng sugo
ng Imperyo: “Ano ang katotohanan?” Hindi nakuha ng isinakdal noon na gumuhit sa buhangin upang
tumugon; may usisa pa ba sa kasukdulan ng naratibong iyon?

Samantala, sa pagbabalik-tanaw sa ating pambansang kasaysayan, ang kuwento tungkol sa Supremo (Gat.
Andres Bonifacio) ay nalalambungan pa rin ng samot-saring haka-haka, sumbong, chika, suplong at
hinala. Marami pa ring kakutsaba ng mga kasike’t mananakop. Noong undergrad pa ako sa U.P.,
nailathala ang The Revolt of the Masses (1956) ni Teodoro Agoncillo. Bagamat sagana sa datos at
humahanga sa KKK at Supremo, bukod sa taglay ang makabayang perspektiba sa kabuuan, sadyang
lumabo ang nangyari sa sikolohikal at pang-Zeitgeist (“regionalism” at klima ng krisis noon) na lenteng
itinuon ni Agoncillo sa mga karakter ng lumahok sa Tejeros, tungo sa pagabsuwelto kina Hen. Aguinaldo
at mga kasapakat (p. 293-99). Ang sikolohiya ng Supremo ang siya mismong dahilan sa kanyang
pagkapatay, lagom ng historyador. Ito ay prehuwisyong ibinurda ni Nick Joaquin sa kaipala’y masahol na
muling pagpaslang sa Supremo sa A Question of Heroes (1977).

Mula noon, marami nang sumalungat (tulad nina Renato Constantino, Milagros Guerrero, atbp.) sa
mapagkunwaring pagpupugay nina Agoncillo at Joaquin sa binansagang “Dakilang Plebeyo.” Katugma
nila ang walang patawad na hatol ni Apolinario Mabini sa La Revolucion Filipina: “Ang pangkahalatang
opinion sa ginawa ni Aguinaldo ay wala siyang katwiran o paumanhin….Palibhasa’y paglabag ang
ginawa ni Aguinaldo sa panuto ng Katipunan na kinasapian niya,…ang motibo sa asasinasyon ay walang
iba kundi mga hinanakit at mga kapasiyahang sumira sa dangal ng Heneral; sa anu’t anuman, ang krimeng
naganap ay siyang unang tagumpay ng ambisyong personal laban sa wagas na patriyotismo” (The
Philippine Revolution, 1969, p. 48).

Paksa ko rito sa maikling interbensiyon ay ang napansin kong aporia sa mga iskolar na sumuri at sumipat
sa diwa ng Supremong nailahad sa kanyang “Katapusang Hibik” at “Dapat Mabatid.” Impluwensiyal si
Reynaldo Ileto sa paglapat ng banghay ng Bernardo Carpio (tulad ng Pasyon) sa panitik ng rebolusyon.
Subalit pumalya ang interpretasyon at binaluktot ang katuturan ng mga akda. Naging “bunso” ang
taumbayan; “layaw” at “utang” sa halip na katwiran at kabatiran at mabudhing pagpipigil sa sarili ang
naging paliwanag sa masalimuot na sigalot at krisis. Dagdag pa: “…assuming [Bonifacio] was aware of
[previous revolts], he would not have found them relevant to the drama of separation from Spain that he
helped portray; the ‘national drama for him begins after 1872” (p. 25, The Filipinos and Their Revolution,
1998). Diyata’t makitid ang kaalaman ng Supremo sa mismong kasaysayan ng kapaligiran? Sa
ideyalistikong pagtaya sa organisadong mobilisasyon, pilitang ipinataw ang ilang piling ideya (layaw,
damay, atbp) at sikolohiyang panukat na walang saligan sa kongkretong totalidad ng mga puwersang
nagtatagisan sa isang takdang yugto ng kasaysayan.

Tila hindi rin matibay ang paninindigan ng mga kritiko. Sa pagbasa naman ni Virgilio Almario ng
“Katapusang Hibik,” ang tangkang subukan ang “pagtanaw na historikal” ay lumubog sa kakatwang
lagom: sa retorika ni Bonifacio ay “masisinag ang pananagisag na Kristiyano bilang bukal ng
kapangyarihan ng wika ni Balagtas” (p. 202, Pag-unawa sa Ating Pagtula, 2006). Kahawig ng
antikwaryong diin ni Ileto, mahigpit na paniwala ni Almario na hindi pa rin makahulagpos ang porma’t
sining ng Supremo sa kwadro ng Pasyon, huwaran at aral ng relihiyong dulot ng kolonyalismong
Espanyol.

Sa kabilang banda, agama’t maingat at modernista ang paraan ng pagkilates ni Soledad Reyes, hindi pa rin
naiwasan ang pormalistikong pagkiling sa makapangyarihang birtud ng sining na di-umano’y lumilikha
ng sariling daigdig. Alingawngaw ito ng romantiko’t pormalistikong pamantayan ng konserbatibong
ilustrado. Batay sa ganitong metapisika, humantong sa isang anarkista’t suhetibismong sipat: “ang daigdig
na diskurso ng rebolusyon ay isang mundong wala nang orden at batas, pinamamayanihan ng
anarkiya….” (p. 128, Pagbasa ng Panitikan at Kulturang Popular, 1997), sa gitna ng paggigiit ng
Katipunan sa halaga ng intelihenteng disiplina at kolektibong pangangasiwa’t pangagalaga sa bawat
aksyon ng mandirigma.

Matiyaga’t minsa’y matino ang pagsasaliksik ng nabanggit na mga iskolar. Gayunpaman, ang
katotohanang nakatambad na sa kanilang titig at pagmamatyag ay nakalusot pa rin. Paglimiin, halimbawa,
ang gamit ng retorika ng dilim at liwanag na halos arketipong estilo na sa mga dokumento ng Katipunan,
laluna sa “Liwanag at Dilim” ni Emilio Jacinto. Ang duwalistikong tunggalian ng dilim at liwanag ang
bumabalangkas sa sanaysay ng Supremo “Ang Dapat Mabatid” at sa ritwal ng inisyasyon ng Katipunan.
Kung tutuusin, ang tema ng “liwanag ng katotohanan” na nakabaon sa liturhiya ng Kristiyanismo ay
hango sa tradisyong Gnostisismo, isang paganong kilusang nag-ugat sa Manikiyanismo (alagad si San
Agustin bago binyag), neo-Platonismo at Pythagoreanismo, at tumalab sa Kristiyanismo ng ika-2-3
dantaon.

Gat Andres Bonifacio

Pangunahing turo nito ay walang katubusan kung walang kabatiran sa Diyos (ibinunyag lamang sa
initiates) at tadhana ng sangkatauhan. Ang Diyos (Ispiritu o banal na Kaalaman, Sophia) ay halos
katumbas ng kalikasan (deus sive natura, sa tahasang sekular na kaisipan ni Spinoza). Ang relihiyon ng
Taga-ligtas (Saviour) ay kumalat sa krisis ng imperyong Roma, kaakibat ng Mithraismo at Kristiyanismo
(Gilbert Murray, Humanist Essays 1964, p. 130-31). Kinondena ito ng Simbahang Katoliko (sa
pagmasaker sa mga ereheng Albigensian sa Pransiya noong ika-13 dantaon). Litaw ito sa lahat ng
programang may rebolusyonaryong adhikaing nakasalalay sa rason/katwiran, budhi/bait, at sariling
pagsisikap na makamit ang hinahangad na pansariling pagdadalisay (purification) at kaganapan.

Hindi lamang katutubong danas ang pinagmulan ng Katipunan kundi paglagom sa diwang ipinagkaloob
ng Solidaridad at nobela ni Rizal. Bukod sa daloy ng Gnostisismo sa kaisipan ng mga pilosopo ng
Kaliwanagan sa Europa (na sinala ng Freemasonry at naiulat sa mga librong binasa ng Supremo, “Les
Miserables,” Ruins of Palmyra, atbp), masaklaw at malalim ang impluwensiya ng Stoisismo sa mga
Propagandista, laluna sa mga makasosyalistang Isabelo de los Reyes, Hermenegildo Cruz, atbp. Ito rin
ang bukal ng materyalismong historikal ng tradisyong nagmula sa mga philosophes (Voltaire, Diderot,
Saint Simon) hanggang kina Marx-Engels, Plekhanov, Gramsci, atbp.

Ang batas ng kalikasan (ley natural, sa awit ni Balagtas) ay kumakatawan sa logos o prinsipyo ng
rason/katwiran, na siyang saligan ng katarungan, demokrasya o pagkakapantay-pantay, kalayaan at
kasarinlan. Ang mapagpalayang kapasiyahan ng masa ang kapalaran o tadhana–sa wika ni Engels, “Ang
kalayaan ay kamalayan ng pangangailangan (Necessity).” Ang pangangailangan ay matatarok sa
kaliwanagan tungkol sa nakalipas at posibilidad ng kinabukasan, sampu ng diyalektikong pagpapasiyang
maisakatuparan ang pangarap at mithiin ng kasalukyan. Ito ang pinakabuod na simulain ng Katipunan at
republikang isinilang sa Pugad-Lawin ng Agosto 23, 1896.

Pangwakas na obserbasyon. Bukod sa bisa ng Gnostisismo at Stoisismo sa pilosopiya ng Katipunan at

Propagandista (na bihirang masiyasat hanggang ngayon), ang pananaw sa kababaihan ng kilusang
mapagpalaya ay larangang hindi pa nabibigyan ng masusing analisis. Ang pigura ng ina, sumasagisag sa
bayan, ginhawa o kaluwalhating inaadhika, maaliwalas na kinabukasan, kaligayahan, atbp., ay laging
isteryotipikal ang pagpapakahulugan.

Nasilip ni Soledad Reyes ang kabaligtarang mukha ng ina–“hindi siya Mater Dolorosa kundi Medusa” (p.
127), ngunit marami pang implikasyong hindi natatatalakay. Halimbawa, ang posisyon ng Ina bilang
Sophia (Katwiran/Wisdom). Katwiran at Kapangyarihan ay magkatambal; nabura ang kababaihan sa mga
Konsehong makapatriaryakal ng Simbahan. Ayon kay Marina Warner: “The spirit of God, the shekinah,
was feminine in Hebrew, neuter in the Greek pneuma, feminine as sophia (wisdom), invariably feminine
in Syriac, but in Latin it became incontrovertibly masculine: spiritus sanctus” (p. 39, Alone of All Her Sex
1976). Gayunpaman, paalala ni Regis Debray: “While other denominations tends towards the univocal,
the Catholic fantasy has as its mainspring a divided vision of the feminine, torn between angel and whore,
saint and sorceress” (p. 176, God: An Itinerary, 2004).

Payo ng Supremo: “Itinuturo ng katwiran ang tayo’y umasa sa ating sarili at huwag hintayin sa iba ang
ating kabuhayan.” Sophia, ang kababaihang aspekto ng kaliwanagan, ay matatagpuan sa Muling
Pagkabuhay sa dulo ng ritwal ng inisyasyon ng Katipunan at sa diwa ng “Dekalogo.” Samakatwid, ang
“Ina” ay siyang birtud ng kaliwanagan, na inspirasyon at bukal ng pag-aalsang mapagpalaya. Para sa
organikong intelektwal ng uring anak-pawis, ang Sophia ay muling pagbangon–ang hinihinging paglingap
handog sa “naghihingalong Yna,”, ang sinuyong “tinubuang lupa” na espasyong materyal at batayang
lugar ng panahon, inarugang larangan ng kasaysayan–walang lihim sa tanod nito, ayon kay Gregoria de
Jesus:

Ang nanga karaang panahun ng aliw/ ang inaasahan araw na darating/ ng pagkatimawa ng mga alipin/
liban pa sa bayan saan tatanghalin? (mula sa “Pag-ibig sa Tinubuang Bayan,” B.S. Medina Jr., Tatlong
Panahon ng Panitikan, 1972, 186)

Sa kabilang banda, ang pagtakwil sa Espanya ng “Panghuling Hibik” ay umaayon sa bisyon ng Katipunan
bilang boluntaryong samahan, solidaridad o kapatirang hinirang, isang ekklesiang subersibo’t sekular.
Kapasiyahang mulat, hindi henealohiya (tali sa pusod), ang kailangan. Tugon ito sa puna ni Rizal na sa
Filipinas, indibidwalismo ang umiiral, hindi damayan. Ang Katipunan ay pagtitipun ng mga anak ng
Kaliwanagan laban sa mga anak ng Kadiliman–isang tema ng grupong Essenes na salungat sa imperyong
Romano. Sa kalaunan, naging komunidad ng mga matapat (hindi taksil o mapaglilo), akma sa oryentasyon
ng pag-asa (kinabukasan), hindi lamang sa bunsod ng memorya o gunita (nakalipas), ang proyektong
etikal/politikal ng Katipunan.
Ang pagtalikda sa inang utusan ng Imperyo’t Simbahan ay umaayon sa himatong ng tugon ni Kristo sa
ina: “Babae, ano ang relasyon mo sa akin? (John 2:3; sa ibang pagkakataon na dudukalin ang suliraning
ito). Sa pamamagitan ng malayang pagsanib, hindi batay sa dugo, kasarian, pamilya o angkan, ang
Katipunan ay bukas sa sinumang nais makiisa sa pambansang digmaan laban sa kolonyalismo,
makulinismong awtoritaryanismo ng Simbahan, sampu ng ideolohiya, praktika, institusyon at
normatibong ugaling pinagpilitang ipasunod sa nilupig at inaliping Indya/Indyo. Ang gahum pampolitika
ay bunga ng estratehiyang ito.

Sa pakiwari ko, ang akdang “Dapat Mabatid” ang pinakauna’t pinakatampok na diskurso ng modernidad
sa Pilipinas.

Kalakip ng mga tula ng Supremo, ito ang manipestong nag-ugnay sa yugto ng nakalipas, kasalukuyan, at
hinaharap sa isang kahulugan: ang paglikha ng kalayaan/kapasyahan sa Filipino. Samakatwid, nilagom
nito ang pilosopiyang materyalismo-historikal ng mahigit 200 rebelyon sa kapuluan hanggang sa Kilusang
Pampropaganda nina Del Pilar, Jaena at Rizal. Sa susunod na akda, tatalakayin ko ang paksang ito. Sa
ngayon, idiin natin dito ang aral ng Supremo: dapat isakatuparan ang isip sa gawa, at sa gayon
maipagsanib ang kamalayan at reyalidad sa bagong sistema ng lipunan–makatarungan, nagsasarili,
masagana’t mapagpalaya sa daigdig at sa buong sangkatauhan.

Sa huling pagtutuos, radikal ang naitatag na bangguwardyang liderato ng himagsikan na lumampas sa

hanggahang itinakda ng sinaunang kabihasnan at ng kolonyalismong Espanyol. Radikal din ang
pinagsamang paraan ng edukasyon at aktibong pakikibakang (higit sa repormistang taktika nina Rizal at
ka-ilustrado) tinalunton ng mga alagad hanggang kina Malvar, Sakay at mga bayani ng Balangiga, Samar.
Utang natin sa Supremo at 1.4 milyong mamamayang nagbuwis ng buhay (laban sa imperyong Espanya at
Estados Unidos) ang dunong, danas at pagkakataon ngayon upang magpatuloy sa pagsisikap matamo ang
tunay na pambansang demokrasya at kasarinlan sa harap ng malagim na terorismo ng hegemonyang lakas
ng kapitalismong global.
HANDOG KAY ANDRES BONIFACIO: KATWIRAN, KALAYAAN, KATUBUSAN

ni E. SAN JUAN, Jr.

Katakutan ang kasaysayan sapagkat walang lihim ang maitatago sa kanya. --GREGORIA DE JESUS

Ugali na kapag pinag-uusapan ang kabayanihan ni Gat Andres Bonifacio, ang "Supremo," nauuwi sa trahedya ng
Tejeros/Naik/Maragondon. Hindi trahedya kundi ironya o kabalighuan: ang pasimunong nagtatag ng Katipunan ang
pinaratangang taksil sa rebolusyon at pinaslang noong Mayo 10, 1897. Ngunit kung hindi nangyari iyon, ang
katunayan ng uring ilustrado at ng tusong pagkakanulo't paglililo (mga katagang malason sa diwa ni Balagtas) nila sa
rebolusyon ay hindi umabot sa kaganapan.

Subalit ang nakagawiang pagdakila sa bayani ay hindi garantiya na hindi mauulit ang pagdaraya ng mga
mapagsamantalang uri. Masdan na lang ang pagbibigay muli ng basehan sa puwersang militar ng Estados Unidos.
Naulit na nga sa asasinasyon ni Antonio Luna--mistulang "repeat performance" iyon--at paglinlang kay Macario
Sakay, kasama ng Supremo sa Tundo. Nakagugulat sa umpisa, ngunit kung tutuusin, mahihinuhang itinakda iyon ng
mga pagkakataong umigkas na di na mapigilan. Kung hindi tayo matuto sa kasaysayan, tiyak na paparusahan tayo
muli sa pagbalik ng nasugpo't ipinagbawal dahil naroon din ang binhi ng darating, kung paglilimiin.

Kasaysayan at Pananagutan

Gaano man kasalimuot ang sitwasyong bumabalot sa atin, may kalayaan tayong umugit sa ating kapalaran batay
sa ating dunong at kakayahan. Hindi lamang tayo biktima ng mga nagsalabit na sirkumstansya't aksidente. Ang
kasalukuyang pagsisikap na pahalagahan ang buhay ni Bonifacio ay nagtataglay ng hangarin o mithiin ng kaganapan
na siyang humuhubog ng mga sagisag at representasyon ng kolektibong karanasan. Kung ang radikal na politika ay
praktika ng pagsasagawa ng mga inaasahang pagnanais sa daloy ng kasaysayan, at paglatag ng mga ayos ng
pagbubuklod sa hinaharap, mga pagsasanib at ugnayang kailangan para sa pagbabagong malaliman at
pangkalahatan, ano ang dapat gawin?

Ibaling natin ngayon ang sipat sa mga salita't gawa ni Bonifacio na buntis sa mga maaaring mangyari. Ano ang
potensiyalidad sa paghuhunos ng mga luma't piyudal na normatibong pamantayan tungo sa isang Kaliwanagang
taglay ang kasarinlang makatwiran? Makakamit ba natin ang reyalidad ng awtonomiyang may kakayahang rasyonal at
makabuluhan? Sa ibang salita, maiaangat ba sa diyalektikang paraan ang puri o dangal ng indibidwal sa antas ng
pagkakabuklod, solidaridad at bahaginang pangkomunidad? Ano ang papel na gagampanan ng organikong
intelektuwal sa pagtatatag ng lipunan kung saan ang malayang pag-unlad ng bawat isa ay nakasalalay sa kalayaan
ng buong bansa/sambayanan (natio/populus), sa taguri ni Gramsci?

Sa pagsasaliksik natin, ang pinakamahalagang simulain ay historiko-materyalismong pananaw na may

diyalektikong paraan ng pag-kilatis at pag-unawa sa lipunan. Batay rito, ang kongkretong sitwasyon ng kabuhayan--
ang relasyon ng mga uring nakasalig sa produksiyon ng mga pangagailangan sa buhay--ang pinakaimportante, hindi
ang kamalayan ng hiwa-hiwalay na tao sa lipunang nahahati sa mga uri. Samakatwid, dapat iwasan ang palasak na
analisis pangsikolohiya. Mapanligaw ang pagpapaliwanag sa anumang problemang panlipunan ayon sa karakter o
katauhan ng mga indibidwal na kasangkot. Gayundin ang pagsandal sa abstraktong klima ng krisis o kaguluhan na
sumisira sa anumang rasyonal na layunin ng mga aktor sa kasaysayan.

Pagtistis at Muling Paglilitis

Sa pagbabalik-tanaw sa ating pambansang kasaysayan, ang kuwento tungkol sa Supremo ay nalalambungan pa

rin ng samot-saring haka-haka, sumbong, chika, suplong at hinala. Marami pa ring kakutsaba ang mga kasike't
imperyalista. Isahalimbawa ang The Revolt of the Masses ni Teodoro Agoncillo. Bagamat sagana sa datos at
humahanga sa KKK, sadyang lumabo ang nangyari sa sikolohikal at pang-Zeitgeist ("regionalism" at klima ng krisis
noon) na lenteng itinuon ni Agoncillo sa mga karakter ng lumahok sa Tejeros, tungo sa pag-absuwelto kina Hen.
Aguinaldo at mga kasapakat (1956, 293-99). Ang sikolohiya ng Supremo ang siya mismong dahilan sa kanyang
pagkapatay, mungkahi ng historyador. Gumagad dito ang prehuwisyong ibinurda ni Nick Joaquin sa kaipala'y masahol
na muling pagpaslang sa Supremo sa A Question of Heroes.

Sanhi sa kolonyalismong danas na mahigit 400 dantaon (mula kolonyalismong Espanyol hanggang
imperyalismong global), namihasa tayo sa burgesyang pangitain sa mundo. Makikita ito sa pop-sikolohiyang lapit ni
Joaquin, makitid at mababaw sa pagkilatis sa masalimuot na puwersang pampolitikang nakasalalay sa mga
pangyayari. Ang tesis ni Renato Constantino ay tinuligsa't inuyam ni Joaquin: "All this sounds ike an egghead effort to
make Marxist boots out of Philippine bakya" (1977, 86). Nagkabuhol-buhol ang ulirat ni Joaquin sa pagpuntirya niya
laban sa karakter at asal ni Bonifacio, Hindi ang karakter ng indibidwal kundi ang sapin-saping langkay ng mga
kontradiksiyon sa lipunan ang dapat suriin sapagkat iyon ang nagpapakilos sa katangian ng mga kolektibong
puwersang humuhubog at nagpapaikot sa takbo ng kasaysayan.

Mula noon, marami nang sumalungat sa mapagkunwaring pagpupugay nina Agoncillo at Joaquin sa "Dakilang
Plebeyo." Ang mahusay na tugon at pagpapabulaan sa haka-haka nina Joaquin at mga maka-ilustrado ay ang
sanaysay nina Milagros Guerrero, Emmanuel Encarnacion at Ramon Villegas, pinamagatang "Andres Bonifacio and
the 1896 Revolution." Katugma nila ang mahayap na hatol ni Apolinario Mabini sa La Revolucion Filipina: "
Palibhasa'y paglabag ang ginawa ni Aguinaldo sa panuto ng Katipunan na kinasapian niya,...ang motibo sa
asasinasyon ay walang iba kundi mga hinanakit at mga kapasiyahang sumira sa dangal ng Heneral; sa anu't anuman,
ang krimeng naganap ay siyang unang tagumpay ng ambisyong personal laban sa wagas na patriyotismo" (Salin ko
mula sa Ingles; sinalin din ni Cruz 1922, 57-58; Ingles ni Leon Ma. Guerrero sa Mabini 1969, p. 48).

Parametro ng Paghahanap

Bilang katugunan sa mga pagkutya sa karakter ng Supremo, kadalasan gumagamit ng empirisistikong analisis ng
uring kinabilangan ng Supremo. Idinidiin na sastre ang ama at trabahador sa pabrika ng tabako ang ina. Bukod sa
artisanong nagbenta ng baston, ang Supremo ay nagsilbing ahente ng mga kalakal sa Fleming & Company (Ingles) at
bodeguero sa Fressel & Co. (Aleman). Sa palagay ko, upang matarok kung anong mga sangkap ang humulma sa
pangitain-sa-mundo (Weltanschauung) ng Supremo at mga kapanalig, dapat isakonteksto ang mga detalyeng
nabanggit, kalakip ang mga karanasan sa Teatro Porvenir sa Tundo at pansandaling paglahok sa Cuerpo de
Compromisarios at masoneria, sa isang takdang yugto ng kasaysayan ng kolonya.

Tatlong yugto ng kasaysayan ang dapat salungguhitan sa pagsubaybay sa diyalektika ng nesesidad at kalayaan,
kapalaran at pagkakataon:

1) Ang pagwasak ng ilusyon ng egemonya ng Espanya at Simbahan sa tagumpay at pagsakop sa Maynila ng

Inglatera noong 1762-64. Sumiklab noon ang mga rebelyon nina Silang, Malong, Almazan at Palaris sa hilagang
Luzon. Sa unang bahagi ng ika-18 dantaon, sa buntot ng rebolusyon sa Pransiya at digmaan ng imperador Napoleon
sa buong Europa, nayanig muli ang ibuong ideolohiya/istruktura ng estado't simbahang Espanyol sa mga madugong
pagbabalikwas sa Piddig at Sarat, Ilokos, noong 1807. Nasakop ni Napoleon ang Espanya noong 1808-14. Nag-
protesta sina Andres Novales at mga creoles noong 1823. Sumunod ang masidhing pag-aalsa ni Apolinario de la
Cruz/Hermano Pule noong 1839-41 sa Tayabas, Batangas, Laguna at karatig-lunsod. Resulta nito: Nadurog ang
pangkahalatang konsensus na mabuti't makatarungan ang gobyerno't simbahan. Tuluyang napawi ang "ethical
totality" (sa kataga ni Hegel) o paniniwalang iisa ang kabutihan/tadhana ng kolonisadong mayorya at estado.

2) Sa pagbubukas ng kapuluan sa kalakalang-pandaigdig simula 1834, bumilis ang pagpasok ng komoditi--ang

kultura't gawi ng mga dayuhang negosyante--at ideya't estilo ng pamumuhay na kaiba o tiwali sa namamayaning
gawi, kostumbre, pamantayan. Pumasok ang mga ideolohiya ng reporma sa Inglatera noong 1832, ng 1848
himagsikan sa Europa, laluna ang mga tunggalian para sa independensiya sa Argentina, Bolivia, Peru, Venezuela,
Mexico at Cuba (simula pa noong 1868).

Bukod sa impluwensiya ng kulturang komersiyal at pananalapi ng Fleming & Co. at Fressel & Co. sa Supremo,
tumalab ang lundo ng kamalayang makabago't mapagbago--ang sensibilidad/dalumat ng panahon--sa nakararami.
Ang sagisag-panulat ng Supremo, "May Pag-asa," ay hudyat ng hikayat ng kamalayang pangkasaysayang sinagap sa
mga akda nina Marcelo del Pilar, Rizal, at mga librong Le Juif errant, Les Miserables, at Las Ruinas de Palmira.
Sa paglagom, lumaganap na sa kapuluan ang patnubay ng modernidad batay sa mabisang lohikang umaalalay sa
siyensiya, kalakal at palitang pampinansiyal (money exchange), kontra sa dogmatikong institusyon ng relihiyon at
gayuma ng mito, hiwaga at samot-saring pamahiin.

3) Pumutok ang Paris Commune (Marso-Mayo 1871). Sanhi sa nagkabungguang sigalot, nagtagumpay ang
liberalismong pangkat sa Espanya noong 1873-75 at inilunsad ang republikanong 1812 Konstitusyon ng Cadiz.
Nagkaroon ng kaluwagan sa administrasyon ni Gob. Carlos Maria de la Torre. Subalit nang sumabog ang Cavite
Mutiny ng 1872 (siyam na taong gulang ang Supremo noon) at patayin ang tatlong pareng Burgos, Gomez at Zamora,
unti-unting naagnas ang paniwalang makabuluhan pa ang reporma.

Nang ipatapon si Rizal ni Gob. Despujol noong Hulyo 1892, bunyag na ang katotohanang kahit mapayapang
pagsisikap maisaayos ang katiwaliang umiiral--buhat pa nang* supilin si Sulayman sa Tundo hanggang sa pagsunog
ng mga tirahan ng pesante sa Calamba noong 1891--ay wala nang katuturan. Hinog na ang katotohanang nasambit ni
Rizal: "Ang sagot sa dahas ay dahas din, kung bingi sa katwiran."

Ideolohiya at Balangkas ng Pamunuan

Pagkahawan ng madawag na landas sa kasaysayan, bumalik tayo sa naimungkahi kong maitatanging layong
natamo ni Bonifacio. Walang iba kundi ang pagtatampok sa halaga ng ideolohiya at namumunong ahensiya/aktor
(vanguard party) sa rebolusyon. Bagamat importante ang modo ng produksiyon sa tingin nina Marx and Engels, ang
tagisan ng lumang institusyon/relasyong sosyal at ng sumisibol na lakas sa produksiyon ay naisisiwalat muna sa
larangan ng kaisipan, saloobin, atitudo, o normatibong sukatan. Dito lumilitaw ang nakakubling tunggalian ng mga uri
at pwersang pampolitika.

Angkop ang huwarang inilahad ni Engels sa Peasant War sa Alemanya noong 1524-25, panahon ng
Repormasyong Protestante. Kahalintulad noon ang sitwasyon sa Pilipinas noong 1892-1898. Sa halip na
kapitalistang/burgesyang partido laban sa piyudal/kolonyalistang kapangyarihan ng Espanya, nagsanib ang pesante,
maliit na maylupa, ilang ilustradong malapit sa magsasaka, trabahador, negosyante at artisano sa kalunsuran. Ang
lakas na nagigipit at napipigil ay hindi kapitalismo kundi buong hanay ng mga binubusabos ng Estado at Simbahan--
sila ang buong sambayanan na tutol sa pag-aari, sa mga nagmamay-ari (frailocracia, aristokratang opisyales,
peninsulares) at sila, samakatwid, ang siyang magpapalaya sa pagtatayo ng ordeng makatarungan, demokratiko at
makatao.

Sa pagitan ng obhetibong sitwasyon at suhetibong kamalayan, pumasok ang Katipunan. Hindi na makayang supilin
ng Espanya ang taumbayang inihanda ng mga Propagandista buhat pa noong 1872 (pag-aalsa sa Kavite; pagbitay sa
tatlong pare), o buhat pa noong rebelyon ng Tayabas Rehimyento noong 1843 (De la Costa 1965, 215). Kahit na
malaki ang pinagbago ng Pilipinas sa pagbubukas ng Suez Canal at pagpasok ng mga empresang dayuhan, laluna
kalakalan sa asukal, tabako, abaka at ibang produktong iniluluwas, at may umuusbong na kapitalismong industriyal,
nasa palapag pa rin ng piyudal/agrikultural at artisanong kabuhayan ang Pilipinas sa huling dako ng ika-19 dantaon.
Ang ayos pamproduksiyon ay nakasalig pa rin sa pagsasamantala sa mga pesante ng mayamang magsasaka at
prinsipalyang nakapailalim sa mga prayle at burokrasya. Sa ganitong paghahanay ng mga nagtatagisan, mahihinuha
na mula sa mga uring inaapi--taglay ang kawalan/karukhaan na siyang yumayari't lumilikha ng kayamanang
panlipunan--sa blokeng ito magbubuhat ang ahensiya/suhetibong kondisyon na maglulunsad at magsusulong sa
himagsikan.

Ang pinakamatingkad na kontradiksiyon ay sa pagitan ng nakararaming katutubo at ang Simbahan/Estadong

kolonyal. Pangalawa ang kontradiksiyon ng mga pesante/manggagawa at kasike/prinsipalya. Sa dimensiyon ng
ideolohiya o pangitain-sa-mundo, ang kamalayan ng mga uring inaapi ay natatakluban ng ideolohiya ng teyokratiko-
piyudal na sistema ng kolonyalismo. O kung gising man ang mga biktima, hindi pa sila makapagpasiyang tumakas at
tuwirang tumalikod sa nakagawiang kabuhayan o kinagisnang kalagayan. Sinikap ng mga Propagandista sa
Solidaridad at, di naglaon, sa Liga Filipina, na pag-isahin at itaas ang pampulitikang budhi/dunong/bait ng masa.
Umabot sa matining na baytang, subalit hindi pa rin mabisang napagkasunduan ang koordinasyon ng magkakahiwa-
hiwalay na inisyatiba ng mga rebeldeng partisano.

Kabatiran at Pagpapasiya: Kinabukasan Ngayon

Mahimalang naibuod ni Bonifacio ang kahulugan ng mga kontradiksiyong naisaad sa interaksyon ng katutubo at
mananakop sa sinoptikong akda, "Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog" (Cruz & Reyes 1984, 97-98). Sa pakiwari ko,
ito ang pinakaunang teksto ng modernidad sa arkibo ng ating kultura. Mainam na naibalangkas dito ang pagtuklas at
paglalahad ng kahulugan ng kolektibong pagbabalikwas sa pagsalikop ng isip at nais, kamalayan at budhi.

Makakatas ang pilosopiya ng rebolusyon mula sa istruktura ng panahong naikintal dito (hinggil sa temang ito,
tunghayan si Arendt 1978). Nakabuod iyon sa pag-iisa ng kamalayan at reyalidad, ng dapat mangyari at kasalukuyang
nangyayari. Paano ito natupad? Una, ikinintal ang naglahong kasaganaan at kaginhawahan kaakibat ng
pamamahala ng tunay na mga kababayan, pati karunungan ng lahat sa pagsulat at pagbasa sa sariling wika: "Itong
Katagalugan, na pinamamahalaan nang unang panahon na ating tunay na mga kababayan....ay nabubuhay sa lubos
na kasaganaan, at kaginhawan...Mayaman ang kaasalan ng lahat...." Alalahanin: magkasudlong ang karunungan,
wika, kayaman ng asal, kasaganaan, at kaginhawahan. Nakabaon sa kaalamang ito ang pagnanais malasap muli ang
nakaraan sa hinaharap, hindi bilang utopikong pita kundi bagong imbensyon, walang katumbas na likha, sa pagtatalik
ng panahong lumipas at kasalukuyan.

Lahat ng mga katangiang naitala ay nawala pagkaraan ng Pakto de Sangre nina Legaspi at Sikatuna. Tila kusang
bumaliktad ang lahat. Mula noon, "ating binubuhay [ang mga kolonisador] sa lubos na kasaganaan, ating
pinagtatamasa at binubusog, kahit abutin natin ang kasalatan at kadayukdukan; iginugugol natin ang yaman, dugo at
sampu ng tunay na mga kababayan na aayaw pumayag sa kanila'y pasakop." Ang buhay ng mananakop ay utang sa
pawis at sakripisyo ng mga sinakop. Pansinin na binanggit ang tulong ng mga Indyo sa mga Kastila laban sa Intsik at
Holandes, ngunit walang banggit sa pagsakop ng Inglatera sa Maynila.

Kahanga-hanga ang pagkaunawa't paglalagom ni Bonifacio sa komplikadong diyalektikong hinimay ni Hegel na

balighong ugnayan ng alipin at panginoon sa Phenomenology of Spirit (1807) na isinakongkreto ni Marx sa The
German Ideology (1845-6) at, di kalaunan, sa Das Kapital (1867). Nang lumabas ang libro ni Marx, apat na taong
gulang pa lamang ang Supremo.

Nasira ang mito ng Pakto de Sangre sa tatlong siglong pandarambong ng Espanya. Pinawi ng malagim na
kasalukuyan ang nakalipas, at umigting ang hinaharap, puspos ng magkahalong pag-asa't pangamba. Maramdaming
inilarawan ni Bonifacio ang hirap at sakit, dalamhati't pagtitiis ng bayan sa ganitong talinghaga. Inihambing niya ang
bawat patak ng pananangis ng sanggol sa "isang kumukulong tingga, na sumasalang sa mahapding sugat ng ating
pusong nagdaramdam." Umaapaw ang kalooban sa simbuyong galit, inip, ngitngit sa tanikalang bumibigti sa bawat
katawan. Di naglao'y naitulak ang kolektibong sensibilidad sa hangganang hindi na matatanggap ang kasalukuyan.
Paulit-ulit na lang ba ang Ngayon? Wala bang ibang napipinto, pagbabago o pag-iiba?

Humarap sa nagiyagis na ulirat ang problema ng kinabukasan: "Ano ang dapat gawin?" Tila alingawngaw ng
makasaysayang tanong ni Lenin. Ang sagot ng organikong intelektwal ng masang mulat ay artikulasyon ng hinaharap,
kung saan ang karunungan/kaalaman ay nakasanib sa katwiran. Ang dunong ay guro, nagtuturo o tumutuklas ng
direksiyon ng pagsisikap at pakikibaka : "Ang araw ng katwiran na sumusikat sa Silanganan, ay malinaw na itinuturo
sa ating mga matang malaong nabulagan, ang landas na dapat tunguhin..."

Sa patnubay at hikayat ng kaalaman/dunong, naging mahalaga na ang bawat sandali sa buhay. Ang lundo ng payo
nito ng katwiran ay, una, magtiwala sa sariling lakas at umasa sa sariling kakayahan. At pangalawa, magkaisa sa
kalooban, isip at pagnanais upang sa gayo'y "magkalakas na maihanap ng lunas ang naghaharing kasamaan sa ating
Bayan." Samakatwid, ang rebolusyon ay pagpapahalaga sa kapangyarihan ng kolektibong
dunong/kaalaman. Mangyayari ito sa pagsasapraktika ng aksyomang nabanggit: sa pagtitiwala (1) sa sariling
pagkatao ng mga kababayan (awtonomiya; kasarinlan) at (2) sa pagkakaisa ng loob at lakas sa kapasiyahang
maigupo ang kabuktutang pumipinsala sa bayan.

Metamorposis ng Panahon

Nakatuon ang budhi ng modernistang diskurso ni Bonifacio sa aktuwalidad, sa pagtarok sa daloy ng panahon,
na humuhubog ng lugar o espasyo ng rasyonalidad (katwiran). Tandaan na ilang ulit tinuldikan ang parusang
ipinapataw ng Kastila: "isinadlak sa lubak ng kasamaan ang kapurihan ng ating Bayan" at tayo'y "nabibingit sa
malalim na hukay ng kamatayan na sa ati'y inuumang ng mga kaaway."

Malasin ang tagpo: nasa larangan na tayo ng digmaan. Layon ng pahayag na ito ay hindi lamang makamit ang
mithi ng rasong instrumental o makamit ang absolutong kapangyarihang umaangkin ng normatibong birtud. Walang
pasubali, pakay ng panawagan ay dagling maisalin ang isip sa gawa at kagyat malasap ang pangako ng kinabukasan
ngayon din. Sapiliting dapat pumili at hindi makaiiwas magpasiya.

Tiyak na kung may kabatiran, handa nang gumayak tungo sa tumpak na pagpapasiya't pagkilos. Marahil ang
karanasan ni Bonifacio sa dayuhang bahay-kalakal ng Fleming & Co ng Inglatera at Alemanyang Fressel & Company
bilang ahente/bodegero, ay tumalab sa pagtuturo sa halaga ng kontrata, pagtitiwala at pagsunod sa panuto't
regulasyon. Dumagdag sa dunong ni Bonifacio tungkol sa rebolusyon sa Pransiya (laluna ang disiplina ng "virtue"
bilang susi sa tatag ng Republika) ang larawan ng tunggalian ng uri sa Les Miserables ni Victor Hugo. Nakapukaw rin
ang melodramatikong El Judio Errante/Le Juif errant ni Eugene Sue, kung saan iniugma ang salot ng kolera sa dahas
ng mapanupil na Hesuwita at pag-uusig ng mga Protestang Huguenot sa Pransiya. Nakaambag din ang mga kuro-
kuro ni Rizal (laluna ang anotasyon niya sa ulat ni Morga), at pagsusuri sa daloy ng kasaysayan mula sa librong "Ang
mga Ruinas ng Palmira," at "Buhay ng mga Pangulo ng Estados Unidos" (Zaide 1970, 106).

Di kalabisan kung muli kong igiit na ang "Dapat Mabatid" ay hindi lamang pinakatampok na dalumat ng
modernidad sa Pilipinas na nailunsad ng mga pangyayaring naiulat ko sa panimula. Dapat salungguhitan ang
penomenang ito. Katambal ng mga sanaysay ni Rizal at del Pilar, iginuhit dito ang materyalistang teorya ng
kasaysaysan na humihirang sa masa bilang tagalikha ng pag-unlad at pagsulong ng buong lipunan. Ang
mapanlikhang talino ng sambayanan ay siyang dinakilang kagamitan at sangkap sa pagbabagong-buhay ng lahi.

Sa pagsusuri ko, ito at iba pang kasulatan ay palatandaan sa matayog na budhi at kabatiran ng Supremo. Ito ay
patibay na hindi lang malawak ang kaalamang pangkasayayan ni Bonifacio, sumasaklaw sa kondisyon ng buong
kapuluan (hindi lamang Luzon), bagkus masinsing pagtarok na ang pangkat na di kasali sa pamahalaan, walang
representasyon, ay siyang awtentikong ahensiya ng pagbabago. Tulad ng bisyon ni Marx sa kritika ng pilosopiya ni
Hegel (Osborne 2005), ang uring proletaryo na kumakatawan sa unibersal na kapakanan ng lahat, gayundin ang
lahing kolonisado--ang Indyo, ang nakararaming itinakwil, inkarnasyon ng pagdurusa, at negatibong larawan ng
sangkatauhang yumayari ng tirahan sa mundo. Pangkalahatang dignidad, puring unibersal ng pagkatao, ang
itinatanghal niya, na hindi kinikilala ng imperyong Espanya.

Samakatwid, ang Katipunan--ang motor ng himagsikan--ang maituturing na pagsasakatuparan ng pilosopiya ng

Kaliwanagan, ang aktuwalisasyon ng pangangailangan ng sambayanan. Ang Katipunan ang tagapagpaganap ng
pagbabanyuhay na sumilang sa malay at nagbigay-kahulugan sa data-rati'y ulit-ulit na pag-inog ng panahon.

Walang pasubaling napukaw si Bonifacio ng mga impormasyon, datos, at kabatirang nakatas sa panitik ng
Propagandista at ng mga pinag-aralang aklat. Sinikap niyang iakma ang Katipunan sa prosesong naranasan niya,
partikular ang paglitaw ng "liwanag ng katotohanan," pagpapakilala sa ating sariling puri, hiya, pagdadamayan,
hiwatigan ng pakikipagkapwa; at pagsisiwalat ng dakilang aral na "magwawasak sa masinsing tabing na bumubulag
sa ating kaisipan." Ang danas ay nailapat sa hanay ng yugto ng panahon at kabatiran.

Idiniin sa patalastas ng Supremo ang pagpapasiyang bunga ng kabatiran at inantig ang mga kasapi sa
pagpupunyaging magpasiya't isakatuparan ang ninanais. Sa dulo ng pahayag, nakatumbok ang diwa ni Bonifacio sa
paghikayat ng kaluluwa salig sa kusang paghuhunos o dili kaya'y pagtransporma ng saloobin--ang larangan ng
digmaan ng ideya/ugali--na siyang susi sa pagkilates sa kilos at gawa ng bawat nilalang at ang kabuluhan nito sa
malayang pag-unlad ng buong komunidad.

Pagnilayin na hindi ito simpleng pagbabalik sa nakaraan--di na pwede iyon sanhi sa nakapamagitang karanasan ng
pagkabigo, gulat, kilabot, matinding pagdurusa--kundi pagpihit at pagliko mula sa nagisnang daan. Dunong, paglinang
sa kakayahan ng kaisipan, tiyaga at sigasig. Sa pagbubuod, lahat ng katangiang likas sa Pilipino ang dapat isingkaw
sa kolektibong proyekto ng pagwasak sa lumang insitutusyon at pagtayo ng bagong sistema ng kabuhayan.

Diyalektika ng Kabatiran at Kamangmangan

Hanggang ngayon ang makatuturang panawagan ni Bonifacio ay hindi pa nabibigyan ng karampatang

pagpapahalaga. Paglimiin, halimbawa, ang gamit ng retorika ng dilim at liwanag na halos arketipong tatak o signatura
na sa mga dokumento ng Katipunan, na unang naibadya sa "Liwanag at Dilim" ni Emilio Jacinto (Santos 1935).

Ang duwalistikong pagtatagisan ng dilim at liwanag ang bumabalangkas sa "Ang Dapat Mabatid" at sa ritwal ng
inisyasyon ng Katipunan. Kung tutuusin, ang tema ng "liwanag ng katotohanan" na nakabaon sa liturhiya ng
Kristiyanismo ay hango sa tradisyon ng Gnostisismo, isang paganong kilusang nag-ugat sa Manikiyanismo (naging
alagad si San Agustin bago binyag), neo-Platonismo at Pythagoreanismo, at tumalab sa Kristiyanismo ng ika-2-3
dantaon.

Pangunahing turo nito ay walang katubusan kung walang kabatiran sa Diyos (ibinunyag lamang sa initiates) at
tadhana ng sangkatauhan. Ang Diyos (bansag sa Espiritu o banal na Kaalaman, Sophia) ay halos katumbas ng
kalikasan (deus sive natura, sa tahasang sekular na kaisipan ni Spinoza). Ang relihiyon ng Taga-ligtas (Saviour) ay
kumalat sa krisis ng imperyong Roma, kaagapay ng paglago ng Mithraismo at Kristiyanismo (Murray 1964, 130-31).
Kinondena ito ng Simbahang Katoliko (sa pagmasaker sa mga ereheng Albigensian sa Pransiya noong ika-13
dantaon). Litaw ito sa lahat ng programang may rebolusyonaryong adhikaing nakasalalay sa rason/katwiran,
budhi/bait, at sariling pagsisikap na makamit ang hinahangad na pansariling paglilinis (purification) at kaganapang
pampersonal.

Hindi lamang katutubong danas at dalumat ang pinagmulan ng Katipunan kundi paglagom sa kabihasnan ng
Kanluran mula sa klasikong kultura ng Griyego at Romano hanggang sa siglo nina Robespierre, Rousseau, Goethe at
Kant. Bukod sa daloy ng Gnostisismo sa kaisipan ng mga pilosopo ng Kaliwanagan sa Europa. Sinala iyon ng
ispekulatibang Freemasonry (Guerrero 1969, 397-98); halimbawa, ang halaga ng "Virtue" o Kagalingan sa pagkontrol
sa udyok ng laman at erotikong simbuyo; alegorya at simbolong naghihimatong ng paniniwala sa isang
Makapangyarihang Arkitekto ng santinakpan. Maidiriin dito na masaklaw at malalim ang impluwensiya ng Stoisismo
sa mga Propagandista, laluna sa mga makasosyalistang Isabelo de los Reyes, Hermenegildo Cruz, atbp.
 Ang pilosopiya ng mga Stoiko (Epictetus, Aurelius, Cicero), na nagpunla ng mga binhi ng doktrina ng Neo-
Platonismo at Kristiyanismo, ay nagturo ng isang materyalismo't panteistikong sistema ng moralidad. Sa etika, idiniin
nila ang pagtiwala sa sariling likas na kakayahan at pagtanggap ng tadhana. Ang kagalingan ng pagkatao (virtue) ang
siyang tanging bagay na may wagas na halaga, ayon sa mga Stoiko. Ito rin ang bukal ng materyalismong historikal ng
tradisyong nagmula sa mga philosophes (Voltaire, Diderot, Saint Simon) na minana at pinagyaman nina Marx-Engels,
Plekhanov, Gramsci, atbp.

Kaya bagamat naimungkahi ni Renato Constantino na utang kay Bonifacio ang sintesis ng teorya at kilusan, hindi
wasto ang paratang niya na "The ideas of Bonifacio did not have a solid ideological content" at iyon ay "primitive" dahil
nakasandig lamang sa "dignity of man" (1975, 165). Maraming implikasyon ito. Malalim at mapamaraan ang
nakapaloob sa pariralang "dignity of man," na natukoy na natin na nagbuhat pa sa Griyego-Romano't Hudeo-
Kristyanong kabihasnan, patungo sa Kaliwanagan (Enlightenment) at 1789 rebolusyon sa Pransiya at sa buong
Europa noong 1848 at 1872 (Paris Commune).

Ang batas ng kalikasan (ley natural, sa awit ni Balagtas) ay kumakatawan sa logos o prinsipyo ng rason/katwiran.
Ito ang saligan ng katarungan, demokrasya o pagkakapantay-pantay, kalayaan at kasarinlan. Ang mapagpalayang
kapasiyahan ng masa ang gumagabay sa kapalaran o tadhana--sa wika ni Engels, "Ang kalayaan ay kamalayan ng
pangangailangan (Necessity)." Ang pangangailangan ay matatarok sa kaliwanagan tungkol sa nakalipas at
posibilidad ng kinabukasan, sampu ng kolektibong pagpapasiyang maisakatuparan ang pangarap at mithiin ng
kasalukuyan. Ito ang pinakabuod na simulain ng Katipunan at republikang isinilang sa Pugad-Lawin noong Agosto 23,
1896.

Teorya ng Ritwal, Praktika ng Kilusan

Bukod sa Dekalogo ng Katipunan, ang pinakamabisang kagamitan sa pagbuo ng ahensiya ng pag-ugit sa

rebolusyon ay mamalas sa ritwal ng samahan. Sa Dekalogo, idinulog ni Bonifacio ang prinsipyo na ang pag-ibig sa
Diyos (sa perspektiba ng deistikong rason) ay singkahulugan ng pag-ibig sa bayan at sa kapwa. At ang tiyak na
panukat sa dangal at luwalhati ng sarili ay nakatimo sa pag-aalay ng buhay sa ikatutubos ng buong bayan.
Pakikiramay, sipag sa paggawa, pagbabahaginan, pananagutan, paglingap sa kasama't kababayan--ito ang mga
pinakamabigat na asal na dapat isapuso ng mga kasapi sa Katipunan.

Taglay ng kasaping sumusumpa sa Katipunan ang birtud ng mga natukoy na katangian. Naisapraktika iyon sa
ritwal ng inisyasyon, isang seremonyang na siya mismong maantig na huwaran ng proseso ng pagbabago.
Sa sekretong paraan, ang ritwal ng pagkakaloob ng karangalang sumanib sa mapanganib na organisasyon ay
sagisag ng pagbabagong-buhay. Isang alegorikong dula ito sa pagpasinaya sa isang bagong ayos ng komunidad
kasalungat sa umiiral na orden--"ang negasyon ng negasyon," sa taguri ni Engels. Ang prosesong ito ng pagkilala sa
bago't dinalisay na identidad ng kasapi--muling pagkabuhay!--ay kahawig ng mga inisyasyon sa Griyego sa Eleusis at
Delphi, at sa Roma sa pananampalataya kay Mithra at, sa paglaganap ng Kristiyanismo sa misyon ni San Pablo, ang
misteryo ng Muling Pagbangon ("resurrection of the dead").

Masinop na tinalakay ni Gilbert Murray ang nakabibighaning pagkakawangkis ng turo ni San Pablo at paglalangkap
ng Stoiko't Gnostikong pilosopiya sa panahon ng matinding krisis (1964, 107-38). Layon ng mga paniniwalang kaiba
sa status quo ng imperyo ang magdulot ng pagkakataong mailigtas ang kaluluwa/pagkatao sa kilabot at dahas ng
kapaligirang mundong sawi. Layon ng Kristiyanismo, halimbawa, ang tubusin ang paganong kaluluwa sa korupsiyon
at kabuktutan ng umiiral na sistema ng Imperyong unti-unting nabubulok at gumuguho.

Sa yugto ng nabubulok na kapangyarihan ng mga prayle't marahas na burokrasyang kontrolado ng mapag-imbot

na frailocracia't ganid na opisyal, handog ng Katipunan sa mga dinuhagi ang kaligtasan at kalinisan--isang bagong
mundo ng kasaganaan at katiwasayan. Pampurga sa dumi at pagbawi sa dalisay na puri o dangal ng pagkatao: ito
ang mithiing patnubay sa pagpasok sa Katipunan nakaangkla sa kondisyong "Kung may lakas at tapang, ikaw'y
makatutuloy....Kung di ka marunong pumigil ng iyong masasamang hilig, umurong ka..." Kasunod ang pag-lilirip sa
mga tanong na tila hango sa nasuring akda ni Bonifacio, mga tanong pangkasaysayan na magtataya at magtitimbang
sa pagkakaiba ng mga yugto ng panahon habang sinisikap ipag-ugnayin at bigyan-kabuluhan iyon sa pamamagitan
ng bagong suheto/sabjek--ang negasyon ng nakalipas at umiiral:

1. Ano ang kalagayan nitong Katagalugan ng unang panahom?

2. Ano ang kalagayan sa ngayon?
3. Ano ang magiging kalagayan sa darating na panahon? (Cruz 1922, 22-23).

Sa Wakas, Banaag at Sikat

Kung tutuusin, ang mga tanong at pagpapaalala ay sangkap ng isang pedagohikal na metodo upang mamulat ang
natutulog na bait/budhi ng taong nais mapabuti ang kanyang buhay. Ang ritwal ng inisyason ay magaling na
panimulang pagsasanay, dagdag sa panunumpa at pagsasandugo pagkatapos ng pagsubok sa katapangan at
katapatan ng kandidato sa partido.
 Sa haraya ng pagbabagong buhay, o paghuhunos sa bagong kalagayan mula sa lumang pagkatao na kusang
itinakwil at tinalikdan, ang kontradiksiyon ng lumang suliranin at bagong kaayusan ay nalulutas.

Natutugon din ang kontradiksiyon sa pagitan ng makasariling karakter/makitid na kaalaman at kamalayang

naliwanagan, kalangkap sa pagkataong taglay ang birtud ng pagmamalasakit at pakikiramay. Sa ibang salita, muling
nabuhay ang patay at nahango sa kapahamakan. Natubos ang kaluluwa at naisauli sa pugad ng mga lumilingap at
nagmamahal na mga kapwa, kadugo man o dayuhan. Maipalalagay na ito ay pagsasanay sa napipintong
pagpapasinaya ng bagong ordeng lumulutang sa usok at apoy ng digmaang gumigiba't nagwawasak sa lumang
istruktura ng kolonyalismo't Simbahan. Alalaong baga, ito'y pagdiriwang sa tagumpay ng rebolusyon.

Sa balik-tingin, ang interbensiyon ng Katipunan ay itinalagang napapanahon. Naging mapagpasiyang salik iyon sa
pag-imbento ng kinakailangang ahensiyang wawasak sa lakas militar at politikal ng Espanya, ang abanteng liderato
ng Katipunan. Palibhasa'y nakapagitan ang uring sandigan nina Bonifacio at kapanalig--artisano, maliit na
negosyante, edukadong empleyado sa hukuman, kawani sa imprenta at kalakal-bahay--masikhay ang pakiramdam at
pagmamalasakit nila sa mga magsasaka, trabahador sa pabrika at daungan, kababaihan, atbp. Sanhi sa maluwag na
hirarkiya sa partido, napagparayaan ang tendensiyang rehiyonalismo sa Cavite na sinakyan nina Aguinaldo't mga
kapanalig na kasike't ilustrado.

Mabilis na lumago ang Katipunan, mula 300 noong Enero 1896 hanggang mahigit 40,000 nang iproklama ang
rebolusyon ng "Haring Bayang Katagalugan" ("Sovereign Tagalog Nation") noong 29 Agosto 1896 (Cruz 192,
43). Maraming gremio o bukluran sa pagtutulong-tulungan ang lumahok sa Katipunan (halimbawa, ang gremio de
litografos sa UST kung saan inilimbag ni Jacinto ang unang bilang ng Kalayaan, Enero 1896) at naging sanayan tungo
sa unyonismong bumulas noong unang dekada ng pananakop ng Estados Unidos (Guevarra 1992).

Ang Imahen ng Ina at Palaisipan ng Kasarian

Dapat salungguhitan ang bisa ng "Katapusang Hibik" ni Bonifacio sa pagpapahiwatig ng natatanging birtud ng
kasarinlan/pagsasarili (Panganiban & Panganiban 1954, 136-38). Kasangkot ito sa pinakaimportanteng suliranin ng
kasarian sa kilusang mapagpalaya. Bukod sa bisa ng Gnostisismo at Stoisismo sa pilosopiya ng Katipunan at
Propagandista (hinalaw sa literatura ng rebolusyon sa Pransiya at liberalismo-anarkismo sa Espanya), ang pananaw
sa kababaihan ng kilusang mapagpalaya ay larangang hindi pa nabibigyan ng masusing analisis. Ang pigura ng ina,
sumasagisag sa bayan, ginhawa o kaluwalhating inaadhika, maaliwalas na kinabukasan, kaluwalhatian, atbp., ay
laging isteryotipikal at mekanikal ang pagpapakahulugan.

Nasilip ni Soledad Reyes ang kabaligtarang mukha ng ina--"hindi siya Mater Dolorosa kundi Medusa" (1997, 127),
ngunit marami pang implikasyong hindi nagagalugad. Halimbawa, ang posisyon ng Ina bilang Sophia
(Katwiran/Wisdom). Katwiran at Kapangyarihan ay magkatambal; nabura ang kababaihan sa mga Konsehong
makapatriaryakal ng Simbahan. Ayon kay Marina Warner: "The spirit of God, the shekinah, was feminine in Hebrew,
neuter in the Greek pneuma, feminine as sophia (wisdom), invariably feminine in Syriac, but in Latin it became
incontrovertibly masculine: spiritus sanctus" (1976, 39). Gayunpaman, paalala ni Regis Debray: "While other
denominations tends towards the univocal, the Catholic fantasy has as its mainspring a divided vision of the feminine,
torn between angel and whore, saint and sorceress" (2004, 176).

Payo ng Supremo: "Itinuturo ng katwiran ang tayo'y umasa sa ating sarili at huwag hintayin sa iba ang ating
kabuhayan." Sophia, ang kababaihang aspekto ng kaliwanagan, ay matatagpuan sa Muling Pagkabuhay sa dulo ng
ritwal ng inisyasyon ng Katipunan at sa diwa ng "Dekalogo." Samakatwid, ang "Ina" ay siyang birtud ng kaliwanagan,
maalab na inspirasyon ng pag-aalsang mapagpalaya. Para sa organikong intelektwal ng uring anak-pawis, ang
Sophia ay muling pagbangon--ang inaasam na paglingap handog sa "naghihingalong Yna,", ang sinuyong "tinubuang
lupa" na espasyong materyal at batayang lugar ng panahon, inarugang larangan ng kasaysayan--walang lihim sa
tanod nito, ayon kay Gregoria de Jesus:

Ang nanga karaang panahun ng aliw

ang inaasahan araw na darating
ng pagkatimawa ng mga alipin
liban pa sa bayan saan tatanghalin?

("Pag-ibig sa Tinubuang Bayan,"

nasa sa Medina 1972, 186)

Sa kabilang banda, ang pagtakwil sa Espanya ng "Panghuling Hibik" ay umaayon sa bisyon ng Katipunan bilang
boluntaryong samahan, solidaridad o kapatirang hinirang, isang ekklesiang subersibo't sekular. Kaugnay nito,
kapasiyahang mulat, hindi henealohiya (tali sa pusod), ang kailangan. Tugon ito sa puna ni Rizal na sa Filipinas,
indibidwalismo ang umiiral, hindi damayan. Ang Katipunan ay sinadyang pagtitipon ng mga anak ng Kaliwanagan
laban sa mga kampon ng Kadiliman--isang tema ng grupong Essenes na salungat sa imperyong Romano. (Tila ang
kuwebang dinalaw ng Supremo sa Pamitinan, Montalban, ang sumagisag sa sinaunang taguan ng mga Essenes.) Sa
kalaunan, naging komunidad ng mga matapat (hindi taksil o mapaglilo), synchronized sa oryentasyon ng pag-asa
(kinabukasan), hindi lamang sa bunsod ng memorya o gunita (nakalipas), ang proyektong etikal/politikal ng Katipunan.

Ang pagtalikda sa inang utusan ng Imperyo't Simbahan ay umaayon sa malaparabulang tugon ni Kristo sa ina:
"Babae, ano ang relasyon mo sa akin? (John 2:3; sa ibang pagkakataon na dudukalin ang suliraning ito). Sa
pamamagitan ng malayang pagsanib, hindi batay sa dugo, kasarian, pamilya o angkan, ang Katipunan ay bukas sa
sinumang nais makiisa sa pambansang digmaan laban sa kolonyalismo, makulinismong awtoritaryanismo ng
Simbahan, sampu ng ideolohiya, praktika, institusyon at normatibong ugaling pinagpilitang ipasunod sa nilupig na
Indya/Indyo. Ang gahum pampolitika ay bunga ng estratehiyang ito na may kaunting alalay din sa gerilyang metodo ng
pakikibaka noong unang sagupaan sa Morong, Marikina, Antipolo, Pasig at mga nayon sa Bulakan, Nueva Ecija at
Pampanga.

Samakatwid, radikal ang naitatag na bangguwardyang liderato ng himagsikan na lumampas sa hanggahang

itinakda ng sinaunang kabihasnan at ng kolonyalismong Espanyol. Radikal din ang pinagsamang paraan ng
edukasyon at aktibong pakikibakang (higit sa repormistang taktika nina Rizal at ka-ilustrado) tinalunton ng mga alagad
hanggang kina Malvar, Sakay at mga bayani ng Balangiga, Samar. Utang natin sa Supremo at 1.4 milyong
mamamayang nagbuwis ng buhay (laban sa imperyong Espanya at Estados Unidos) ang dunong, danas at
pagkakataon ngayon upang magpatuloy sa pagsisikap matamo ang tunay na pambansang demokrasya at kasarinlan
sa harap ng malagim na terorismo ng hegemonyang lakas ng kapitalismong global.

Pagbabalik sa Kinabukasan

Nais kong wakasan ang interbensiyon ko dito sa ilang puna tungkol sa kakulangan ng namamayaning aralin at
pagsisiyasat. Pamibihira ang nakahagip sa di maikubling aporia sa mga kritikong sumuri at sumipat sa diwa ng
Supremong nailahad sa kanyang "Katapusang Hibik" at "Dapat Mabatid." Sintomas ito ng naghaharing ideolohiya ng
reaksyonaryong pananaw ng neoliberalismong orden sa ating neokolonya.

Ilang halimbawa lamang ang maitatala dito. Impluwensiyal si Reynaldo Ileto sa paglapat ng banghay ng Bernardo
Carpio (tulad ng Pasyon) sa panitik ng rebolusyon. Subalit pumalya ang interpretasyon at binaluktot ang katuturan ng
mga akda. Naging "bunso" ang taumbayan; "layaw" at "utang" sa halip na katwiran at kabatiran at mabudhing
pagpipigil sa sarili ang naging paliwanag sa masalimuot na sigalot at krisis. Dagdag pa: "...assuming [Bonifacio] was
aware of [previous revolts], he would not have found them relevant to the drama of separation from Spain that he
helped portray; the 'national drama for him begins after 1872" (1998, 25). Diyata't makitid ang kaalaman ng Supremo
sa mismong kasaysayan ng kapaligiran? Sa ideyalistikong pagtaya sa organisadong mobilisasyon, pilitang ipinataw
ang ilang piling ideya (layaw, damay, atbp) at sikolohiyang panukat na walang saligan sa kongkretong totalidad ng
mga puwersang nagtatagisan sa isang takdang yugto ng kasaysayan.

Sa perspektibang nailatag dito, hindi rin matibay ang paninindigan ng mga kritiko. Sa pagbasa naman ni Virgilio
Almario ng "Katapusang Hibik," ang tangkang subukan ang "pagtanaw na historikal" ay lumubog sa kakatwang puna:
sa retorika ni Bonifacio ay "masisinag ang pananagisag na Kristiyano bilang bukal ng kapangyarihan ng wika ni
Balagtas" (2006, 202). Kahawig ng antikwaryong hatol ni Ileto, mahigpit na opinyon ni Almario na hindi pa rin
makahulagpos ang porma't sining ng Supremo sa kwadro ng Pasyon, huwaran at aral ng relihiyong dulot ng
kolonyalismong Espanyol.

Sa kabilang banda, bagama't maingat ang paraan ng pagsipat ni Soledad Reyes, hindi pa rin naiwasan ang
pormalistikong pagkiling sa makapangyarihang birtud ng sining na di-umano'y lumilikha ng sariling daigdig.
Alingawngaw ito ng romantiko't pormalistikong pamantayan ng konserbatibong ilustrado. Batay sa ganitong
metapisika, humantong sa isang anarkista't suhetibismong konklusyon: "ang daigdig na diskurso ng rebolusyon ay
isang mundong wala nang orden at batas, pinamamayanihan ng anarkiya...." (1997, 128). Kung iposisyon natin ito sa
gitna ng paggigiit ng Katipunan sa halaga ng intelihenteng disiplina at kolektibong pangangasiwa't pangagalaga sa
bawat aksiyon ng mandirigma, anong kahidwaan ang lilitaw?.

Anong aral ang mahuhugot dito? Isa lamang: Kailangang balikan--mas tumpak, halungkatin at siyasatin--ang
kasaysayan ng himagsikang pinamunuan ng Katipunan upang matuklasan natin ang binhing nakaburol doon,
ipakawalan ang enerhiyang nahihimlay sa pusod ng nakalipas, at sa gayo'y maikasangakapan iyon upang maitayo
ang malaya, makatarungan at demokratikong kaayusan ng lipunan ngayon at sa hinaharap. Pansin ni Senador Claro
Recto na ang ideyalismo ni Bonifacio, nabahiran ng mga kaisipan ni Rizal, ay siyang nagtulak sa bisig ng rebolusyon:
"Not all dreams come true. But the wonderful things of the world were created by idealists like the Great Poorly-born
Andres Bonifacio" (1968, 78).

Ang kinabukasan ng ibinubuong bansang may tunay na kasarinlan ay nakasalalay sa kasalukuyang gawaing suriin
at pahalagahan ang tagumpay at kabiguan ng nakalipas, maihiwalay ang dilim sa liwanag, at makamit ang malayang
pag-unlad ng bawat nilalang na nakasandig sa kalayaan at kaunlaran ng buong sangkatauhan. Mabuhay ang
Supremo at masang lumalaban!
Si Andres Bonifacio ay ipinanganak noong ika-30 ng Nobyembre, 1863. Ang kanyang mga magulang ay sina Santiago Bonifacio at
Catalina de Castro. Nakatapos siya sa mababang paaralan ni Guillermo Osmenia ng Cebu at sa gulang na 14, ang kanyang mga
magulang ay namatay at napilitan siyang huminto sa pag-aaral upang alagaan ang mga nakababata niyang kapatid na babae and lalaki.
Bilang hanap-buhay, inatasan niya ang kanyang mga kapatid na tulungan siya sa paggawa ng kahoy na baston at papel na pamaypay
na kanyang itininda sa lansangan.

Dahil siya ay marunong magbasa at sumulat, siya ay naging isang kawani ng Kumpaniyang "Fleeming and Company", isang kumpaniya
na nagtitinda ng rattan at iba pang mga paninda. Dahil siya ay masipag, siya ay ginawang ahente. Subalit ang kanyang kinikita ay hindi
pa rin sapat na pang-suporta sa kanyang mga naulilang kapatid. Lumipat siya sa kumpaniyang "Fressell and Company" bilang ahente.
Ipinakita niya ang bukod tanging determinasiyon at sipag kaya naging matatag siya sa kanyang trabaho

Dinagdagan niya ang kanyang kakulangan sa pag-aaral sa pamagitan ng pagbabasa at sariling pag-aaral. Kasama sa sa mga
kakaunting aklat na kanyang binasa ay ang mga nobela ni Rizal na Noli Me Tangere at El Filibusterismo, Ang mga buhay ng Pangulo,
Ang "Les Miserables" ni Victor Hugo (na isinalin niya sa Tagalog), Ang pagkasira ng Palmyra at Himagsikang Pranses. Nakapagsulat din
siya ng mga artikulo at mga tula, isa na dito ang pinakasikat na 'Pag-ibig sa Tinubuang Lupa'.

Ang mga nabasa niyang aklat ang nagsiklab sa kanyang kaluluwa ng paggawa ng Himagsikan at pagtatag ng Katipunan o KKK
(Kataastaasang Kagalang-galang na Katipunan ng mga Anak ng Bayan). Itinatag niya ang Katipunan noong ika-7 ng Hulyo, 1892
kasama sina Ladislao Diwa, Teodoro Plata at Deodato Arellano. Ang kanyang pangalan ay Maypagasa. Ang kanyang asawa na si
Gregoria de Jesus ang siayng lakambini ng Katipunan. Ang samahang ito ay mabilis na kumalat sa maraming bahagi ng Pilipinas.
Naramdaman ni Bonifacio na kaya na niyang umpisahan ang himagsikan noong Mayo ng 1896. Subalit, bago pa man siya mag-umpisa;
ang Katipunan ay natuklasan ng mga Kastila. Mahigit sa 1,000 Katipunero ang sumama sa kanya sa Pugad Lawin, Caloocan noong ika-
23 ng Agosto, 1896. Buhat noon ,ang Katipunan ay natuklasan ng mga Kastila, kaya hindi sila makatakas sa pang-aaresto ng mga
Kastila, at ang mga tauhan niya na kulang sa armas, pagod at gutom at kakaunti ang tumulong ay nakaranas ng malabong tagumpay at
malubhang pagkatalo.

Ito ang nagkumbinsi sa bahaging Magdiwang na anyayahan si Bonifacio sa Cavite para ayusin ang kanilang hidwaan at patuloy na
magkaisa. Isang Pulong ang ginanap sa Tejeros, Cavite. Si Bonifacio ang namuno ng pagpupulong upang itatag ang Republika ng
Pilipinas. Sa halalan si Aguinaldo ang nahalal na Pangulo, si Mariano Trias naman ang Pangalawang Pangulo at si Bonifacio ang Taga-
Liham. Si Bonifacio ay nasaktan at ginamit niya ang kanyang karapatan bilang Pinakamataas na Pinuno ng Katipunan, upang
mapawalang bisa ang halalan. Si Bonifacio ay lumipat sa Naic, Cavite at nag-umpisa siyang gumawa ng sarili niyang pamahalaan at
puwersa. Samantala, ang mga umaabanteng tropa ng Kastilang Heneral na si Camilo de Polavia ay nagbabantang sakupin ang Cavite.
Inutusan ni Aguinaldo sila Pio del Pilar at Noriel na pawang binigyan ng matataas na katungkulan na iwanan si Bonifacio at bumalik sa
kanilang gawain.

Si Bonifacio kasama ang kanyang pamilya ay umalis sa Naic papuntang Indang at sa kanyang pagbabalik sa Montalban, si Aguinaldo ay
nagpadala ng tauhan para siya ay arestuhin, subalit si Bonifacio ay lumaban at nasugatan. Humarap siya sa isang paglilitis dahil sa
kanyang gawain na laban sa bagong pamahalan at binigyan ng sentensiyang bitay ng isang Militar na Hukuman. Ang mga tauhan ni
Aguinaldo ang bumitay sa kanya sa kabundukan ng Maragondon, Cavite noong ika-10 ng Mayo, 1897.

Hanggang ngayon si Bonifacio ay kilala ng mga Pinoy sa kanyang katapangan na inilarawan sa mga katagang ito:

" Andres Bonifacio Matapang na Tao...."

Andres Bonifacio: Ang Dakilang Supremo ng Katipunan

Karapatang-ari ng Children's Communication Center
1981

Sa mga Guro at Magulang

Mahirap lang si Andres Bonifacio. Maagang namatay ang kanyang mga magulang kaya hindi siya
nakatungtong sa mataas na paaralan. Pero hindi ito naging hadlang para makatulong siya sa
kanyang mga kababayan. Sa halip, kahirapan ang nagtulak sa kanya para ipaglaban ang mga
karapatan ng mamamayang Pilipino. Nagtatag siya ng rebolusyonaryong samahang tinawag na
Katipunan para maghimagsik laban sa mga Espanyol at palayain ang Pilipinas. Dahil sa Katipunan,
nabigkis ang pagkakaisa ng samabayanang Pilipino.

Minahal at pinaglingkuran ni Andres Bonifacio ang sambayanang Pilipino. Nagpakasakit siya alang-
alang sa kalayaan. Magagawa din kaya natin mahalin ang ating kababayan at magpakasakit para sa
kalayaan? Isinasalaysay sa librong ito ang buhay ni Andres Bonifacio para mag-silbing
inspirasyon at mapaghanguan ng aral ng mga bata.

Ang Kuwento

Kung pupunta ng Maynila galing sa hilaga, tiyak na madadaan ang matayog na monumento ni Andres
Bonifacio sa lunsod ng Kalookan. Makikita sa monumento ang larawan ng kaapihan at paghihimagsik
ng mga Pilipino sa panahon ng pananakop ng mga Espanyol. Ang monumentong ito ay sagisag ng
kabayanihan ni Bonifacio at ng kangyang mga kasamang rebolusyonaryo.

Alam ba ninyo na bata pa lamang si Bonifacio nang mamatay ang kanyang mga magulang? Dahil dito,
huminto siya sa pag-aaral at nagtrabaho para mabuhay silang makakapatid. Nagtinda siya ng mga
baston at pamaypay. Nagtarbaho rin siya sa mga kompanya ng dayuhan. Kahit nagtatrabahong
bodegero ay di siya nagtigil sa paggawa at pagtitinda ng baston at pamaypay.
Kahit mahirap lang, pinilit ni Bonifacio na matuto sa kanyang sariling pagsisikap. Nag-aral siya
ng Espanyol at nagbasa ng libro. Mahilig din siya sa mga dula at pagtatanghal kaya gumanap siya
sa mga dulang moro-moro. Nagtatag sila ng kanyang mga kaibigan ng isang samahan sa dula, ang
Teatro Porvenir.

Aktibo si Bonifacio sa kilusang makabayan. Nang lumaganap ang Kilusang Propaganda, madali niyang
naunawaan ang mga layunin nito. Sumapi siya sa samahan ng mga Mason at pagkaraan ay sa La Liga
Filipina. Nang mamatay ang Liga, naisip ni Bonfacio na hindi reporma kundi rebolusyon ang
makababago ng kalagayan ng Pilipinas.

Isang gabi, nagpulong sina Bonifacio at iba pang makabayang Pilipino para itatag ang isang lihim
na samahan. Tinawag itong "Kataastaasang Kagalanggalang na Katipunan ng mga Anak ng Bayan" o
Katipunan. Layunin ng Katipunan na maghimagsik laban sa Espanya at palayain ang Pilipinas. Si
Bonifacio ang naging Supremo ng samahan.

Habang pinamumunuan ang Katipunan, nakilala ni Bonifacio si Gregoria de Jesus. Niligawan niya si
Gregoria at di nagtagal ikinasal sila sa simbahan ng Binondo. Muli silang ikinasal alinsunod sa
alituntunin ng Katipunan. Sumapi si Gregoria sa samahan noon din. Siya ang nangalaga sa mga
dokumento, baril at iba pang mahalang kagamitan ng Katipunan.

Natuklasan ng mga Espanyol ang Katipunan, kaya tumakas sina Bonifacio at ibang kasamahan.
Nagtipon-tipon sila sa Pugadlawin at doon ay ipinasiya nilang simulan na ang himagsikan. Sa
labanan sa San Juan, umurong sina Bonifacio dahil sa lakas ng kalaban. Pero kahit nabigo ang
kanilang unang pagsalakay, mabilis namang kumalat ang rebolusyon.

Samantala, sumikat naman si Emilio Aguinaldo bilang lider ng mga Katipunero sa Cavite. Laging
panalo sa labanan ang kanyang hukbo kaya maraming humanga kay Aguinaldo. Dito nag-umpisa ang di
pagkakasundo ng mga Katipunero sa Cavite. Nahati sa dalawang pangkat: ang pangkat Magdiwang at
pangkat Magdalo.

Nagdaos ng kumbensiyon sa Tejeros, Cavite ang dalawang pangkat ng mga Katipunero. Bilang Supremo
ng Katipunan, si Bonifacio ay tumayong tagapangulo sa kumbensiyon. Nagkaisa silang lahat na
igagalang ang anumang mapagkasunduan sa kumbensiyon. Itinatag muna nila ang republika ng
Pilipinas at pagkaraan ay nagdaos ng halalan.

Nahalal na pangulo ng republika si Aguinaldo kahit wala siya sa kumbensiyong iyon. Pero nang
mahalal na Direktor ng Interyor si Bonifacio, isang Magdalo ang tumutol. Diumano, hindi dapat sa
posisyon si Bonifacio dahil wala siyang pinag-aralan. Sa galit, pinawalang-bisa ni Bonfacio ang
lahat ng napagkasunduan at agad na umalis.

Sa isang pulong sa Naic, nagtatag ng hiwalay na pamahalaan si Andres Bonifacio. Para kay
Aguinaldo, malaking panganib sa pamumuno niya ang ginawa ni Bonifacio kaya iniutos niya ang
paghuli rito. Pinuntahan ng mga tauhan ni Aguinaldo si Bonifacio at hinuli.

Nilitis ang magkapatid na Andres at Procopio sa salang pagtataksil sa bayan sa pagtatangkang

ibagsak ang pamahalaan. Mga tauhan lahat ni Aguinaldo ang bumuo ng konsehong lumitis sa
magkapatid. Pagkaraan ng isang araw na paglilitis "napatunayang" nagkasala ang magkapatid kaya
hinatulan ng kamatayan ni Aguinaldo.

Di alam ng magkapatid ang hatol na kamatayan. Lihim silang dinala sa bundok ng Tala. Doon,
ihiniwalay kay Bonifacio si Procopio. Natiyak ni Bonifacio na papatayin sila. Ayon sa iba,
tumakbo siya ngunit nasundan ng mga kawal ni Aguinaldo at binaril. Dito nagwakas ang buhay ni
Andres Bonifacio, ang dakilang Supremo ng Katipunan.

Alternatibong bersyon ng pagpatay kay Bonifacio batay sa testimonya ng dalawang sinasabing pumatay sa Supremo kay Hen.
Guillermo Masangkay, na siya ay tinaga hanggang mamatay. Sinuportahan ito ng papel ni Danilo Aragon ukol sa kwento ng mga
matatanda sa Maragondon na tila pinagbatayan ng tulang “Andres Bonifacio, a-tapang a-tao.” Maraming bersyon ang pagpatay kay
Bonifacio liban sa opisyal na tanging eyewitness account ni Lazaro Makapagal. Para sa akin, anumang bersyon ang tama ay hindi na
mahalaga.

makasaysayang araw po, it’s Xiaotime! Nang lihim na hatulan ng kamatayan ng Consejo de Guerra ang magkapatid na Andres at
Procopio Bonifacio dahil sa pagtataksil sa bayan at tangkang pagpatay sa bagong pangulong Heneral Emilio Aguinaldo, nagbigay mismo
si Aguinaldo ng indukto–ibinaba ang hatol patungo sa pagpapatapon na lamang sa isang malayong isla, mayroon din naman silang
pinagsamahan.

Ngunit ang walang hanggang tanong ng mga bata, may kinalaman ba talaga si Aguinaldo sa naging kapalaran ng Supremo? Bakit hindi
si Aguinaldo mismo ang pasagutin natin sa kanyang sinulat noong kanyang kaarawan noong 1948, “Nang matanto nina Heneral
Mariano Noriel, Heneral Pio del Pilar, na mga Kagawad ng Consejo de Guerra ay dali-daling tinawagan ang aking pansin at sinabing
‘Kung ibig po ninyong magpatuloy ang kapanatagan n gating pamahalaang mapanghimagsik, at kung ibig ninyong mabuhay pa tayo, ay
inyo pong bawiin ang iginawad na indukto sa magkapatid na iyan.’ Dahil dito’y aking binawi at inutos ko kay Heneral Noriel na
ipatupad ang kahatulan ng Consejo de Guerra, na barili ang magkapatid, alang-alang sa kapanatagan ng bayan. [Pirmado] Emilio
Aguinaldo, Kawit, Cabite, 22 Marso 1948.”
Dahil sa dokumentong ito ang sagot ay oo, napilitan si Aguinaldo na ipapatay si Bonifacio. Ngunit hindi dapat sa kanya lamang ito
isisi. Napalibutan ang 28 taong gulang na presidente ng mga tagapayo na di hamak na mas eksperyensyado sa kanya. Ang sitemang
elitismo—demokrasyang elit, ang pumatay sa Supremo. 116 years ago, May 10, 1897, inabutan ng selyadong sulat si Lazaro
Makapagal at inatasan na dalhin ang magkapatid sa mga bundok ng Maragondon.

Ang sabi sa magkapatid itatakas lamang sila sa labanan. Habang nag-aalitan kasi ang mga rebolusyunaryo, kinukubkob na ng mga
Espanyol ang Maragondon. Ngunit sa paanan pa lamang ng bundok, napagod na si Andres kaya pinakiusapan na basahin na ang nasa
sulat sa kanila na ang laman pala ay, “Kayo at mga kawal na nasa ilalim ng inyong kapangyarihan ay inuutusan upang ganapin ang
nasabing hatol na barilin ang dalawang magkapatid.”

Ayon sa tala ni Makapagal, napatalon at nagsabi si Procopio ng “Naku Kuyang!” Napaluhod raw si Bonifacio at akmang yayakapin siya
at umiiyak na nagsabing, “Kapatid, patawarin mo ako.” Unang binaril si Procopio. Muli raw nagmakaawa nang nakaluhod si Bonifacio
at sinabing “Kapatid, patawarin mo ako!” Sagot ni Makapagal, “Wala akong magagawa!”

Noo’y tumakbo ang Supremo at tinugis nila sa kakahuyan at malapit sa ilog ay binaril nila hanggang mamatay. Wala tayong
magagawa, ito lamang ang nakasulat na tala, na namatay si Bonifacio na guilty at isang duwag.

Ngunit iba ang pagkakakilala sa Supremo ng marami bilang “Atapang-a-tao.” May alternatibong bersyon. Sa usap-usapan sa
Maragondon at sa dalawang Katipong tumulong kay Heneral Guillermo Masangkay na makatagpo ng isang set ng kalansay sa Mt.
Hulog, Nagpatong, si Procopio ay binaril ngunit si Bonifacio ay tinaga hanggang mamatay dahil ayaw nilang masayang ang mga bala.

May iba pang bersyon ngunit ang mahalaga, namatay si Bonifacio, namatay rin doon ang kanyang gustong itatag na
bansa: Nagkakaisang magkakapatid na may mabuting kalooban, kaginhawaan at kalayaan. Sa ating pagboto, isaisip natin ang
pagbangon ng kanyang ipinaglaban.

Dahil kung hindi, patuloy nating sinasaksak at binabaril ang Ama ng Sambayanang Pilipino. Ako po si Xiao Chua para sa Telebisyon ng
Bayan and that was Xiao Time.

Serrano, Leopoldo R. "Mga Pangyayari sa Buhay ni Andres Bonifacio." Historical Bulletin 4.3
(September 1960 [1958]): 90-99.

[90]

Mga Pangyayari sa Buhay ni Andres Bonifacio*

Sinulat ni Leopoldo R. Serrano

Itinuturing kong isang dakilang karangalan ang pagbibigay sa akin ng pagkakataong makapagsalita sa harap ng mga
piling kasapi ng makabayan at bantog na "Kapatirang Alagad ni Bonifacio, Inc." Ayon sa liham na ipinadala sa akin ng
kaibigang Exequiel Villacorta, ang simpatiko at masipag na kalihim ng inyong Kapatiran, noong ika-12 ng buwang ito,
ako raw ay "isa sa mga nagsaliksik tungkol sa buhay at nagawa ng ating Bayaning Bonifacio." At noong kami'y
magkausap sa kanyang tanggapan sa Abenida Rizal ay hiniling niya sa akin na isalaysay ko ang ilang mga pahgyayari
sa buhay ng dakilang Supremo ng Katipunan bago sumiklab ang Himagsikan dito sa ating bayan.

Totoo nga naman at di matututulan ninuman na dahop ang kaalaman ng marami sa ating mga kababayan tungkol sa
kanyang buhay, mula sa kanyang kapanganakan noong ika-30 ng Nobyembre, 1863 hanggang ipahayag niya ang
pagsisimula ng Himagsikan sa Balintawak, Kalookan, noong ika-26 ng Agosto, 1896, Di gaya ni Dr. Jose Rizal, wala
siyang iniwang mga talang pang-araw-araw ng kanyang mga ginawa o nasaksihang pangyayari sa kanyang buhay.
Kakaunti rin ang kanyang mga kasulatang titik niya na naiwan sa atin, at ang mga iyo'y nauukol lamang sa Katipunan
o nagdaang Himagsikan.

Subali't ayokong biguin ang pag-asa at pagtitiwala sa akin ng mahal na kaibigang Villacorta at ng mga ilan pang
nakikinig sa akin ngayon, na marahil ay nakabasa ng mga lathalaln kong lumabas sa mga magasin at pahayagan sa
Maynila, lalo na yaong may-kaugnayan sa buhay ng ating mga bayani

*This address was delivered on November 30, 1958 during the symposium on the life and labors of Andres Bonifacio
under the auspices of the "Kapatirang Alagad ni Bonifacio." It was held at Jack's Place, on the Bonifacio Rotonda,
Caloocan Rizal.

[91]

Ang unang babanggitin ko sa inyo ay ang pagkakaroon ni Andres Bonifacio ng dugong banyaga o Kastila, gaya rin
naman ng marami sa mga bayani ng ating lahi na nanguna sa kilusan sa sikularisasiyon ng simbahang katoliko, dito sa
ating bayan, sa kilusan sa pagpapalaganap ng tunay na kalagayan at karaingan ng ating bayan (propaganda
movement), at sa Himagsikang Pilipino, gaya nina Padre Pelaez, Padre Burgos, Dr. Rizal, Heneral Aguinaldo, at iba pa.

Ayon sa aklat na may bilang 9 ng mga ikinasal sa simbahan ng Tundo, Maynila, ang mga magulang ni Andres
Bonifacio ay ikinasal sa nasabing simbahan noong ika-23 ng Ehero ng taong 1863. Ang pangalan ng kanyang ama ay
Santiago Bonifacio at siya'y taga-Tondo, Maynila. Ang kanyang ina naman ay si Catalina de Castro, isang mestisang
Kastila na ipinanganak sa lalawigan ng Sambales.

Isinilang si Bonifacio sa pook na tinitirhan ng mga maralita o pangkaraniwang mamamayan. Lumaki siya na ang
kanyang paligid ay walang masasabing katangian maliban sa karalitaan, pananalat, at karumihan, ayon sa isang litaw
na mananalaysay.

Mayroon si Bonifacio na tatlong kapatid na lalaki at dalawang kapatid na babae. Ang mga kapatid niyang lalaki ay
nagngangalang Ciriaco, Procopio, at Troadio. Ang mga kapatid naman niyan'g babae ay sina Espiridiona at Maxima. Si
Andres ang pinakamatanda sa pitong magkakapatid, kaya't nang sila'y maulila sa kanilang mga magulang noong si
Andres ay tumutuntong pa lamang sa gulang na labing-apat na taon, siya na ang naging puno ng sambahayan (padre
de familia). Samakatwid, noong hindi pa halos matatawag na binatilyo si Andres ay nagkaroon na siya ng mabigat na
pananagutan: ang buhayin at palakihin, sa isang wastong paraan, ang kanyang mga kapatid na naiwanan sa kanya ng
kanyang mga magulang.

Bagaman isinilang siya sa gitna ng karalitaan, di naman nagpabaya ang kanyang mga mahal na magulang na siya'y
papag-aralin. Tungkol sa kanyang pinasukang paaralan o natapos sa kanyang pag-aaral, may iba't ibang palagay ang
ilang mga tao na may kaalaman o nagsaliksik tungkol sa bagay na ito. Ayon sa kanyang kapatid na si Espiridiona,
siya'y nagaral sa paaralan ng isang ginoong nagngangalang Serrano. Maari kayang ang tinutukoy ni Espiridiona ay ang
paaralan sa Binondo ni G. Pedro

[92]

Serrano-Laktaw? Ayon naman kay Manual Artigas y Cuerva, kilalang mananalaysay ng ating bayan, doon sa paaralan
ni G. Guillermo Osmeña, isang gurong taga-Sugpu, pumasok si Andres. Ganito rin ang paniniwala ni G. Teodoro A.
Agoneillo, ang mag-akda ng kasaysayan ng buhay ni Bonifacio na may pamagat na The Revolt of the Masses. Ang
nasabing paaralan ay nasa Meisik, Maynila. Sinabi pa rin ni G. Agoncillo na si Andres ay sa mababang paaralan
(escuela elemental) lamang nakapag-aral, dahil sa sunod na pagkamatay ng kanyang ina at ama. Subali't may iba
namang palagay si Dr. Pio Valenzuela, isa sa mga haligi ng Katipunan at kasama at kumpare pa ni Bonifacio. Ayon kay
Dr. Valenzuela, si Andres ay umabot sa ikatlong baitang ng segunda enseñanza o mataas na paaralang pribado, na
kung tawagin ay Latinidad. At noong panahong iyon ay mayroong tatlong gayong paaralan sa Tundo.

Ayon naman sa yumaong si G. Jose Lopez del Castillo y Kabangis, naging punong mananaliksik ng Kawanihan ng mga
Aklatang Bayan, si Andres ay nag-aral sa paaralan ni Epifanio del Castillo, na balita sa tawag na Maestrong Paño at
itinuturing na Decano de los Maestros de Primera Enseñanza de Filipinas sa Tundo. Ang kanyang paaralan ay
naroroon sa Daang Ilaya at malapit sa Plasa Leon XIII, at kilala sa pangalang Primera Escuela Primaria de Niños de
Tondo. Ibinatay ni G. Jose Lopez del Castillo y Kabangis, na anak ni Maestrong Paño, ang kanyang paniniwala na si
Bonifacio ay sa paaralan ng kanyang ama nag-aral sa isang nilagdaan at sinumpang pahayag ni G. Urbano Cruz,
madalas tagurian si Bonifacio ng mga katipunero na "Bata ni Maestrong Paño."

Kung primera enseñanza lamang ang natapos ni Bonifacio, magiging sapat na ba iyon upang siya'y makapagsalita ng
wikang Kastila? May tatlong lalaking naging kilala sa Tundo ang nag-aral sa paaralan ni Maestrong Paño: Si Timoteo
Paez, kaibigan ni Dr. Rizal, si Nicolas Zamora, taga-pagtatag ng Iglesia Evangélica Metodista en las Islas Filipinas, at
si Moises Buzon, taga-pagtatag ng Iglesia Evangélica Unida de Cristo. Ang mga lalaking ito'y naging mahusay sa
pagsasalita ng Kastila.

Naragdagan ang karunungan ni Bonifacio at ang kanyang kaalaman sa wikang Kastila sa pamamagitan ng
pagkakaroon niya ng mga mabuting aklat at ng matiyagang pagbabasa niya ng mga

[93]

iyon kung gabi. Ang mga aklat niyang laging binabasa ay ang mga sumusunod: La Historia de la Revolucion
Francesa, Noli Me Tangere, El Filibusterismo, Les Miserables, Indio Errante, Las Ruinas de Palmira, Ang
Biblia, Batas Pangdaigdig, Kodigo Penal at Sibil, Buhay ng mga Panguno ng Estados Unidos, mga nobela ni Dumas,
at ilang libro ng panggagamot. Ayon kay Espiridiona, ang mga aklat sa batas na kanyang binabasa ay pag-aari ni
Emilio Jacinto, at ang mga aklat naman sa panggagamot ay kay Dr. Pio Valenzuela.

Totoong mahilig si Bonifacio sa pagbabasa, ayon kay Espiridiona na kung tawagin niya ay Nonay. Naging kaugalian
niya ang magbasa ng mga aklat kung gabi, at, ayon naman kay Dr. Valenzuela, madalas na hindi siya natutulog dahil sa
pagnanais niyang mabasa ang kanyang mga aklat. Samakatwid, sa pamamagitan ng pagbabasa niya ng mga aklat na
nasusulat sa wikang Kastila, nagagawa niya ang pagtuturo sa sarili at pagdadagdag sa kanyang kaalaman sa matamis
na wika ni Cervantes, anupa't naisalin niya sa Pilipino ang Ultimo Adios ni Dr. Rizal. Hangga ngayo'y hinahangaan ng
mga mananagalog ang gayong pagkakasalin.

Ang kanyang mga aklat ay nilamon ng apoy nang masunog ang kanyang bahay samantalang siya'y nasa Kabite at
pinalalaganap ang Katipunan. Dahil sa kasakunang iyon, nagkapalipat-lipat silang mag-asawa ng tahanan. Ayon kay
Wenceslao E. Retana, ang mga kasulatan niyang pangsarili ay iniingatan niya sa bodega ng Fresell and Company. At
ang mga kasulatang yoo'y sinamsam ng Guardia Civil Veterana ng Maynila nang matuklasan na ang Katipunan.

Nang ang magkakapatid ay maagang maiwanan ng kanilang mapag-arugang magulang, paano sila nabuhay sa ilalim
ng pag-aaruga ni Andres na noo'y may gulang lamang na labing-apat na taon? Pinanghinaan ba ng loob si Andres?
Naging mainam kaya ang kanilang pagsusunuran at ang kanilang bagong paraan ng pamumuhay?

Agad umisip si Bonifacio ng paraan ng pagkita ng sapat na magugugol upang sila'y mabuhay. Gumagawa siya ng mga
baston at mga abanikong papel na kanyang ipinagbibili pagka-tapos mayari ang mga iyon sa tulong ng kanyang mga
kapatid. Sa paggawa ng mga baston at abaniko, ayon kay Espiridiona, si

[94]

Andres ang pinakakapatas o tagapagturo. Nakahilera ang mga magkakapatid, samantalang sila'y gumagawa. Kung
hindi tumpak ang paggawa o pagkayari, halimbawa ng isang abaniko, ay itinuturo ni Andres ang paraan ng paggupit
ng papel o paglapat o pagdikit sa kinayas na kawayan upang maging maganda ang abaniko kung mayari. Minsan ay
napagsalitaan niya si Ciriaco, sapagka't nagalit ito at pinagsira-sira ang ilang yaring abaniko dahil sa ginawang
panunukso sa kanya ni Nonay. Tinutulungan din sila ng kanilang Manong Andres sa paglalako ng mga nayaring
baston at abaniko pagdating niya mula sa bahay-kalakal na pinapasukan niya. Kahit na mababa ang pinag-aralan ni
Bonifacio mayroon siyang dalawang katangian na nakatutulong sa kanilang hanap-buhay: ang kahusayan niya sa
pagsulat at paggawa ng mga kagamitan sa tahanan. Nakagagawa siya ng mga paskel para sa mga bahay-kalakal.
Nilalagyan niya ng magagandang dibuho, na may iba't ibang kulay at anyo, ang nayayari nilang baston at abaniko. Ang
baston ay yari sa palasan. Nang marami nang makagugusto sa kanilang mga ipinagbibiling baston at abaniko,
pinayagan niyang pati ng ilang kababata nilang kapit-bahay ay tumulong sa kanila at kumita ng salapi.

Lumalaki sila ay lumalaki naman ang gastos sa bahay nila kaya't napilitan ang mga lalaki ng sambahayan ni Bonifacio
na humanap ng ibang gawain sa labas ng tahanan. Pumasok si Bonifacio na isang kawani o mensahero sa Fleming and
Company. Naging bantay siya pagkatapos ng bodega ng Fresell and Company. Ang dalawang samahang ito sa
pangangalakal ay pagaari ng mga Ingles. Nang magsimula ang Himagsikan ay naglilingkod pa rin si Bonifacio
sa Fresell and Company Hindi lamang siya mensahero ng Fleming and Company, kundi ahente pa rin ng mga bagay
na ipinagbibili ng nasabing bahay-kalakal.

Tungkol sa kanyang paglilingkod sa dalawang nabanggit na bahay-kalakal, ganito ang sinabi ng kilalang mananalaysay
na si Austin Craig:

Siya (si Bonifacio) ay tapat, mag-kakayahan, matalino, mahusay na sumulat, at masunuring manggagawa. Dahil sa
mga ito, nakamtan niya at ginampanan ang isang may-pananagutang puwesto sa isang samahang pag-aari ng taga-
ibang lupa, na doo'y siya'y tagapagbantay ng bodega at kawani sa

[95]

dala ng mga kalakal, at ligtas siya sa mga pahamak ng maraming mga Kastilang nangangasiwa sa mga gawain, bagay
na nakapag-papahina ng loob sa anumang paghahangad ng mga Pilipino tungkol sa pangunguna o pagkakaroon ng
mga mabubuting hangarin. Si Bonifacio ay nagkaroon ng maraming kakilalang mga taga-ibang lupa na ang mga ito'y
nakasundo niya dahil sa kanyang kakayahan sa pangangalakal at mula sa kanyang mga kababayan naman ay
nagkaroon siya ng mabuting pagtingin at pagkakatanyag.

Dahil sa lumapad ang papel ni Bonifacio, gawa ng kanyang mabuting panunungkulan sa Fresell and Company,
nangyaring ang kanyang dalawang kapatid na lalaki ay napasok upang mag-lingkod sa Perokaril. Bago nangyari ang
himagsikan, si Ciriaco, na siyang sumunod kay Andres, ay naging konduktor ng tren. Si Procopio naman ay naging
paktor sa himpilin sa Tatuban.

Nang sumapit si Bonifacio sa katamtamang gulang upang, wika nga'y, lumagay na siya sa tahimik, lumigaw siya sa
isang dilag na kapit-bahay niya, na nangangalang Monica (Dorotea Tayson ayon kay G. Jose P. Santos). At siya ang
naging unang asawa niya. Nguni't pagkaraan ng mahigit na isang taon ay namatay ang babaing ito sa sakit na ketong.
Alam na natin na muling nag-asawa siya, at ang babaing naging ikalawang asawa niya ay si Gregoria de Jesus, anak ni
Nicolas de Jesus, na naging gubernadorsilyo ng Kalookan. Ikinasal sila noong 1892 at nagkaroon sila ng isang anak na
lalaki, na Andres din ang pangalan, na di nagtagal ang buhay at namatay sa sakit na bulutong. Bininyagan ang batang
ito sa katedral sa loob ng Maynila noong 1895 at ang nag-anak ay si Dr. Valenzuela.

Ganito ang pagkakalarawan ni Heneral Santiago Alvarez sa bahay na tinirhan ng magasawang ito.

"Ang bahay na tinitirahan ng Supremo Andres Bonifacio, na takda ang palarindingan at pawid ang bubong, kainaman
ang laki bagaman mababa ang silong na nakatayo sa nayon ng San Ignacio o Bambang, ng daang Serbantes (Ngayo'y
Abenida Rizal)." Ang nasabing bahay ay nasunog noong ika-9 ng Abril ng taong 1896.
Sa lahat ng mga isinulat ni Bonifacio ay Pilipino* ang kanyang ginamit. Ang kanyang Samahan ng Bayan, Sa
Panganga-

*Pilipino -- ito ang bagong katawagan sa Wikang Pambansa -- ang Tagalog.

[96]

lakal ay masasabing gabay o unang hakbang sa pagkakaroon sa ating bayan ng pagtutungtungan sa pagtitinda
(cooperative marketing). Sa unang bilang ng Kalayaan, ang tagapamansag ng katipunan, lumabas ang kanyang Ang
Dapat Mabatid Ng Mga Tagalog at ang tulang may pamagat na Pag-ibig sa Tinubuang Lupa. Isinulat din niya sa
Pilipino ang Ultimo Adios ni Dr. Rizal. Ang kanyang mga sulat sa kanyang mga kasama sa himagsikan ay sa tagalog
din nakatitik.

Bagaman kakaunti ang mga kasulatan, na titik ng kamay ni Bonifacio, ang mga iyo'y totoong malalaman at
mahahalaga, kung ang pag-uusapan ay ang pagka-makabayan at pag-ibig sa tinubuang lupa. Ayon kay G. Epifanio de
los Santos, ang mga aral, paninindigan pag-ibig sa bayan, at mga bagay na dapat malaman at isagawa ng ating mga
kababayan, na nababanggit na lahat ng mga isinulat ni Dr. Rizal at Plaridel ay nasasaklaw at matatagpuan sa tatlong
kasulatan ni Bonifacio: Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog, Pag-ibig sa Tinubuang Lupa, at Katungkulang
Gagawin ng mga anak ng Bayan.

Bakit siya naging mahusay sa pagsasalita at pagsulat sa wikang tagalog? Nabilang siya sa isang samahan ng mga
lumalabas sa dula o moro-moro sa Palomar. Noong 1887, itinatag nila ang Teatro Porvenir, at madalas siyang kasali
sa moro-moro na itinatanghal ng kanilang samahan. Ayon kay G. Teodoro A. Agoncillo, binabago niya ang mga
pangalan at mga tagpo sa mga dulang kanilang itinatanghal at pinapalitan ang mga iyon ng mga pangalan o katawagan
sa tagalog.

Bayaan naman ninyong ako'y maglahad ngayon ng ilang mga pangyayari sa buhay ng ating bayani, na di alam ng
marami sa ating mga kababayan.

Ayon kay Espiridiona, ang kanyang Manong Andres ay may hilig sa musika. Pagdating niya sa kanilang bahay mula sa
kanyang pinapasukan na nasa harap ng himpilan ng tren sa Tutuban, tatawagin niya si Nonay upang awitin ang mga
awit na kanyang itinuro sa kapatid na babae, gaya ng Trobador, La Constancia at Abanico. Samantalang si Nonay ay
umaawit, nakaupo naman sa kanyang silya si Andres at makikinig na mabuti. Nagtatawa siya tuwing mapansin niya na
mali o wala sa ayos ang pag-awit ng kapatid.

[97]

Hindi maselan sa pagkain si Andres. Kinakain niya ang bawa't idulot sa kanya sa hapag-kainan. Gustong-gusto niya
ang isda at gulay. Lagi na lamang may-gana sa pagkain. Dahil sa pagbabasa ni Bonifacio ng mga sulat ng
panggagamot, marami siyang bagay na natutuhan sa pagtulong at pagdamay sa may-karamdaman. Kung mayroon
siyang kapit-kabay na may sakit o nasugatan, ipinasusundo siya upang tingnan niya at gamutin.

Dahil sa paglilingkod niya sa dalawang bahay-kalakal ng mga ingles, masasabing nakaiintindi siya ng kaunting ingles.
Dapat nating malaman na noong huling kalahati ng nakaraang dantaon, ang malaking bahagi ng kalakal dito sa ating
bayan ay nasa kamay ng mga ingles. At may mga kawaning pilipino sila na ipinadala nila sa Hongkong, Singapore, at
Calcutta upang magsanay sa pangangalakal at sa pagsasalita ng ingles.

Mahigpit si Andres sa kanyang dalawang kapatid na babae. Halimbawa, ayaw niyang makikita si Nonay na
nakapamintana kung may nagdadaan sa tapat ng kanilang bahay na mga binata. Kung siya naman ay dinadalaw,
upang makausap, ng isang binata, ang gagawin ni Andres ay tatawagin si Maxima at iuutos na matyagan si Nonay at
isumbong sa kanya kung makikita sa kanyang kilos o pakikipagusap sa panauhing binata, ang kawalan ng kahinhinan
o kabutihang-ugali na dapat taglayin ng isang dalagang tagalog.

Ang totoo, bilang puno ng sambahayan, laging nasa isip ni Andres and kapanatagan at kabutihan ng kanyang mga
kapatid. Sapagka't nang itatag niya ang Katipunan ay laging nasa panganib ang kanyang buhay, madalas niyang
sabihin kay Emilio Jacinto, ang kanyang kanang kamay, na siya ang titingin at mag-aalaga sa kanyang pamilya kung
may anumang kapahamakang darating sa Supremo. Dahil sa tiyaga at mabuting paraan ng pagkupkop ni Bonifacio sa
kanyang mga kapatid, ayon kay Espiridiona, hindi naman sila totoong napakahirap, gaya ng pagkakalarawan sa kanila
ng ibang mga manunulat.

May mga pangyayari pa sa buhay ng Dakilang Dukha na maari kong banggitin, ngunit ayokong pakahaba ang aking
panayam.

Itulot po sana ninyo na, sa aking pagtatapos, ay magbigay

[98]
ako ng ilang kuru-kuro tungkol sa dakilang "Ama ng Demokrasya" sa ating bayan.

Ang buhay ni Bonifacio, noong siya'y wala pang dalawampung taon, ay isang matinding hagupit sa ating mga kabataan
ngayon, na tanyag sa tinatawag na juvenile delinquency o teenagers' hooliganism. Sa halip na maglakuwatsa siya,
magpasikat, manggulo, at pabayaan ang kanyang mga maliliit na kapatid, tinuruan niya silang magkaroon ng
marangal na hanap-buhay, gumawa, magpatulo ng pawis, maging maingat at maayos sa kanilang kilos at ugali, at
umibig sa Inang Bayan at sa kanilang mga kababayan.

Noong kanyang kapanahunan, na ang mga lider o nangunguna sa mga kilusang pambayan ay ang mga marurunong at
mga may-kaya nating mga kababayan na mga nagtapos sa mga matataas at tanyag na paaralan sa Maynila at sa mga
bansa sa Europa, ipinakilala ni Bonifacio na siya man, sa tulong ng mga maliliit at mangmang na mga kababayan niya
ay may-kaya, may-lakas, upang hamunin at iwasak ang masamang kapangyarihan ng mga kastila at prayle sa ating
bayan. Nguni't ngayon, ano ang ating nasasaksihan? Walang pagkakataon, laluna sa politika at paghawak ng matataas
na katungkulan sa pamahalaan, ang mga mahihina, ang mga maliliit. Kaya't ang nangyayari, gaya noong panahong
nagdaan, ay ito: ang nagtatamasa ng ating kayamanan, ng pinagpapagalan ng angaw-angaw na mga kababayan natin,
ay ang mga nariritong dayuhan at ilang mga kababayan natin na nagsasamantala sa kapangyarihan o kaya'y
nakikipagsabuwatan o napakakasangkapan sa mga dayuhan.

Naiisip kaya natin na ang marami sa ating mga kababayang naninirahan sa ating mga sityo o nayon ay namumuhay
nang gaya ng pamumuhay ng kanilang mga ninuno nang bago pa lamang sa ating dalampasigan ang mga mananakop
na mga kastila? Di ba ng ganitong api at dustang kalagayan ang tinutulang mahigpit ni Bonifacio upang, sa
pamamagitan ng lakas at sandata, ay dumating ang BAGONG ARAW na likha ng isang bagong lipunang nais niyang
humalili sa bulok na lipunang itinatag at pinapanatiling mahigpit na tatlong daan taon ng mga kastila sa ating
Kapuluan?

Sa kanyang Katungkulang Gagawin ng mga Anak ng Bayan ay sinabi niya: "Ang katwiran ang nagsasabi sa atin na

[99]

tanging sa ating sarili lamang tayo dapat umasa at di dapat ipa-ubaya sa kanginuman ang ating mga karapatan sa
buhay." Nguni't ano ang ating ginagawa ngayon? Di ba sa ating palagay ay hindi tayo maaring mabuhay kung
mawawala ang tulong ng mga Amerikano? Di ba halos ang lahat ng mga sangay ng ating pamahalaan ay ipinauubaya
natin sa di-umano'y dalubhasang mga amerikano? Di ba lagi na lamang nating binabanggit na ang ikatutuklas at
ikalilinang ng ating mga likas na kayamanan ay mangyayari sa pamamagitan ng sa puhunang dayuhan na ating laging
hinihintay? Ano't nangyayari dito na may mga lider tayong humaharap sa bayang manghahalal na ang issues ay ang
kanilang pagkamaka-amerikano? Ano't may mga kababayan tayo na ang paniwala ay nasa mga pulahang banyaga ang
katubusan ng mga maliliit nating kababayan?

Ano pa ang sinabi niya sa kanyang Katungkulang Gagawin ng mga Anak ng Bayan? Aniya: "Ang katwiran ay
itinuturo sa atin na magkaisa ng damdamin, isipin, at layunin, upang mag-karoon tayo ng kailangang lakas upang
lupigin ang kasamaan na sumisira sa ating mga kababayan." Tayo ba ngayon. bilang isang bansang nagsasarili, ay may
pagkakaisa ng damdamin, isipin, at layunin? Di ba dahil sa pamamayani dito ng mga banyaga ay tayo'y
nagkakabahabahagi? Di ba maituturing nating ang Pilipinas, na bayan nating mga Pilipino, ay Paraiso ng mga
banyaga sa ating baya'y makialam sa paghubog sa isip ng ating kabataan, sa ating pananampalataya, sa ating
pamahamahalaan, sa ating mga balak o gawaing may-aring pangkabuhayan, at sa ating mga pahayagan at himpilan ng
mga radyo at television? Ang mga ito ba'y magagawa ng mga pilipino na naninirahan sa Hapon, Estados Unidos,
Espanya o Inglatera?

O, totoong kailangan natin at napapanahon pa ang pagtalima at pagpapalaganap sa mga simulain at halimbawa ni
Bonifacio at sa "Diwa ng '96."