Rus Devlet Argivlerinden

100 Belgede Ermeni

Meselesi

Mehmet Perinçek
Içindekiler

.............13

Õnsöz..............
....................................................17
. . . . ..

Girig
Belge 1: Büyfik Sovyet Ansiklopedisi'nin 1926 baskismda .........,....25

"ErmeniMeselesi"maddesi.................
Belge 2: Büyfik Sovyet Ansiklopedisi'nin 1926
baslosmda "Tagnaksutyun" maddesi . . . . .
. . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
33
Belge 3: Sovyet Ermenistam devlet adanu B. A. Boryan'm
Ermenistan, Uluslararast Diplomasi ve SSCB adh eserinden . . . .
39
Belge 4: Rus Türkolog V.A. Gordlevskiy'in Türldye Notlarmdan. . .
44
Belge 5: Ermeni Sovyet tarihgi G. M. Arutyunyan'mXIX. Yüzyelen
90'lt Yellartnen Ortalannda Îngiliz Btnyuvazisinin Ermeni
Meselesindeki Gerici Politikalart baghkh doktora tezinden . . . . . .
45
Belge 6: Ermeni Bolgevik önder O. A. Arutyunyan'm
hatiralarmda 1905 Kumu ve Tagnaklar . .
. . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .

46
Belge 7: Sovyet tarihçi P. Kitaygorodskiy'in
Sömiirge Köleliginden Milli Baptmseziega adh eserinden . . . . . . . .

48
Belge 8: Taynaksutyun'un yaym orgam
Orizon gazetesinde 1912 y1hnda yaym11anan makaleden . . . . . . . . . .
49
Belge 9: Sovyet Ermenistam'nm yazarlarmdan S.G. Pirumov'un
Yurtdtgendaki Tapnaklar baghkh kitabmdan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
50
Belge 10: Ermenistan'm ilk bagbakam ve Tagnak Partisi'nin
kurucusu O. Kaçaznuni'nin Tagnak Partisi'nin bir yurtdig1 ................................51

konferansmasundugurapordan
Belge 11: Mengevik Gürcistam'mn Toprak Bakam Karibi'nin
Ermeni iddialarma kary yazdigi Kozzl Kitap adh eserinden . . . . . . . .
53
Belge 12: General Prof. Dr. N. G. Korsun'un
K1zilOrdu Harp Akademisi'nde askeri
cografya dersinde okutulan "Türkiye" adh eserinden . . . . . . . . . . . . . . .

55
Belge 13: General Prof. Dr. N. G. Korsun'un SSCB
Savunma Halk Komiserligi Devlet Askeri Yaymevi tarafmdan
basilan Alapkart VeHamadan Harekâtlart/1915
Yalenda Diinya Savape'nen Kafkasya Cephesi adh eserinden . . . . ..

56
Belge 14: Sovyet Ermenistam'nm önemli devlet
ve bilim adamlarmdan A. B. Karinyan'm "Ermeni Milliyetçi
Alamlannm ÖzelliklerineDair" bashkh makalesinden . . . . . . . . . . . . .
58
Belge L5: Ermeni Sovyet tarihçi A. A. Lalayan'm
"Karydevrimci 'Tagnaksutyun' ve Emperyalist Savag ................60

1914-1918"baghkhmakalesinden ..............
8

Belge 16: Bir Ermeni yetkilinin "Rus-Türk Sava.gi'nda

Ermeni Gönüllü Birliklerinin Faaliyetleri" baglikh raporundan . . . . .
61
Belge 17: Ermeni Bolgevik A. Erzikyan'm
Sovyet Ermenistam'nda Ermenice basilan
Emekçilerin Makkemesinde baghkh eserinden . . . . . . . . . . . . . . . . . .
62
Belge 18: ÇarhkRusyasi Digigleri Bakam
S. D. Sazonov'un Îstanbul Büyükelçisi Girs'e telgraft . . . . . . . . . . . . . .
63
Belge 19: ÇarhkRusyasi Digigleri Bakam
S. D. Sazonov'un Istanbul büyükelçisi Girs'e telgrafi . . . . . . . . . . . . .
.
64
Belge 20: Ambartsum Arakelyan'm Myak gazetesinde
20 eylül 1914'de yayimlanan makalesinden . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . .

65
Belge 21: ÇarhkRusyas1 III. Siyasi Dairesi dampmamnm
Istanbul büyükelçisi M. Girs'e telgrafi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

66
Belge 22: Rusya'nm Makü konsolosunun ..............................67

27ekim1914tarihli§ifrelitelgrafi
Belge 23: Karargâh komutam Yudeniç'in
..............69

GeneralNikolayev'etelgraft................. ..

Belge 24: Kars bälgesi askeri vali yardimcismm

Kars bölgesi askeri valisine teheir öncesindeyardigt ..............71

4ocakl915tarihlive2no'lurapor..............
Belge 25: Askeri Vali Podgurskiy'in Sarikamig'a
Albay Grigoliya'ya ve Ardahan, Oltu, Kag1zman
................................73

bölgelerikomutanlarmatelgrafi
Belge 26: General Ohanovskiy'in Kafkas Ordusu Karargâhi'na,
Kars'm askeri durumuna iligkin telgrafi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

75
Belge 27: 1915 qubatmda Tiflis'teki bütün
Ermenistan Milli Kongresi'nde Tagnaksutyun Partisi'nin
askeri kanat temsileisinin yapt141 konugmadan .
. . . . . . . . . . . .
. . . . .
.
77
Belge 28: Teheir öncesi Ermenilerin Müslüman köylerini
yagmalamas1 hakkmdaki Çarhkraporu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .

79
Belge 29: Sovyet Ermenistam devlet adanu
B. A. Boryan'm Ermenistan, Uluslararast
.............................81

DiplomasiveSSCBadheserinden
Belge 80: ÇarlikRusyas1 Digigleri bakan
yarduncismm Londra Büyükelçisi Benkendorf'a telgraft . . .
. . . . . . . .

82
Belge 31: Tagnaksutyun Partisi'nin Digigleri
Bürosu bagkam Zavriyev'in ÇarhkRusyas1'nm
Londra ve Paris büyûkelçileri Benkendorf ile
Îzvolskiy'e 1915 mayismda gönderdigi mektuptan . . . . . . . . . . . . . . . .
83
Belge 32: General Oganovskiy'in General Nikolayev'e telgrafi . . . . .
85
Belge 83: General Kalitin'in Kafkas ordu komutanma telgrafi . . . . .
87
Belge 34: Bir Rus komutanm General Yudeniç'e telgrafi . . . . . . . . . .
89
Belge 85: Genelkurmay bagkam adma Digigleri Bakan
 9

.............91

Tardimcis1Neratov'amektup.................. .

Belge 36: Kafkas Ordu Karargâlu'na bagli

askerimahkemesindenbirdosya..................................93
Belge 37: Rus Kafkas Ordu Karargâlu'na bagh Askeri
Mahkeme Dairesi bagkamnm teheir öncesi ...................99

birolayadairyazigmalar1..................
Belge 38: Rus Ordulari Kafkas Cephesi Bagkomutam .105

Prjevalskiy'in, Tiflis'teki askeri genel valiye telgrafi . . . . . . .

. . . . .

Belge 39: 1;galhukukuna göre iggal edilen Türkiye .107

illerinin komiseri Ivanitskiy'in telgraf1 . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

Belge 40: Türk Ordulari Kafkas Cephesi

Komutam Vehib Paga'nm Rus Ordulan .108

Kafkas Cephesi Baykomutam General PIjevalskiy'e mektobu . . . . . .

Belge 41: Tuggeneral Levandovskiy'in .111

General Obraztsov'a 29 ocak 1918 tarihli telgrafi . . . . . . . . . .

. . . .

Belge 42: Kafkas Cephesi Karargâh komutanmm .113

Kafkasardi Komiserligi'ne telgrafi . . . . . . . . . . . . . . . .

. .
. . . . . . .

Belge 43: Rus Kafkas Ordulari Komutam ..............115

Odigelidze'nintelgrafi .............
........

Belge 44: Ermenistan'm ilk bagbakam ve Ta.pnak Partisi'nin

kurucusu O. Kaçaznuni'nin Tagnak Partisi'nin
.117

yurtdiç1 konferansma sundugu rapordan . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

Belge 45: H. Hovsepyan'm 1930 yllmda Ermenistan'da

devlet tarafmdan Azerice basilan Savag ve Kurulup'tm
......................................121

10 Yelt adhkitabmdan
Belge 46: A. A. Lalayan'm "Tagnaksutyun Partisi'nin .123

Kargidevrimci Rolü" baglikh makalesinden . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

Belge 47: T. Haçikoglyan'm Sovyet Ermenistam

K1zilOrdusu Avci Tümeni'nin kurulugunun 10. y11dönümü .124

dolay1slyla Kizil Ordu tarafmdan basilan kitapçigmdan . . . . . .

. . .

Belge 48: ÖnemliSovyet dogubilimci V.A. Gurko-Kryajin'in

YakendoÿuveDevietleradheserinden........................125
Belge 49: Basar Geçar bölgesindeki Azeri kökenli Ermenistan
vatanday1 Veys Veysov'un Sovyet Ermenistam'nda yaym11anan .126

Horrdayn Ayastan'da ç1kan amlarmdan . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . , , . .

Belge 50: Sovyet tarihçi Îrandust'un .127

Kematist Devrim'in itici Güçleri adh eserinden . . . .

. . . . . . . . . .

Belge 51: Rus Beyaz Ordusu generali .................................128

A.I.Denikin'inamlarmdan
Belge 52: Sovyet Ermenistam'nm ve SSCB'nin önemli liderlerinden
A. 1. Mikoyan'm 1919 arahšmm bagmda Lenin'e sundugu .129

"Kafkasya Meselesine Dair" baghkh raporundan . . . . . . . . . .

. .

Belge 53: Tagnak Ermenistam Genelkurmay Bagkam

IO

.133

Zinkeviç'in 17 ašmstos 1919 tarihli raporundan . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

Belge 54: Ermenistan Komünist Partisi'nin

III. Enternasyonal'in 2-6 mart 1919 tarihlerinde
.135

toplanan birinci kurucu kongresine sundugu rapor . . . . . . . . . . . .

Belge 55: Bir Tagnak subaymm 1920 y11mda

.139

Beyazit-Varam Bölgesi'nden yazdigi rapordan . . . .

. . . . . . . . . . . . .

Belge 56: Azerbaycan Komünist Partisi (Bolgevik)

.140

Merkez Komitesi Prezidyumu protokolünden . . . . . . . . . . . . . .

. . .

Belge 57: Azerbaycan Sovyet iktidarmm

.141

Taynak Ermenistam'na ültimatomu . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

Belge 58: 11. K1zilOrdu Komutalág1'nm

....................................142

Tagnaklaraültimatomu
Belge 59: Neriman Nerimanov, Mdivani gibi üst düzey
Sovyet yetkililerin imzasim taç1yanve
.143

Çiçerin'eyazilan 19 haziran 1920 tarih1i rapordan . . . . . . . . . . . . . .

Belge 60: Bir Tagnak yetkilisinin hükümetin bagi

.145

A. Ogancanyan'a yazd1g121 haziran 1920 tarihli mektuptan . . . . . .

Belge 61: Stalin'in Orconikidze'nin telgrafmm üzerine kendi el

...................147

yazis1yladügtüglinot ..................

Belge 62: Ermenistan Komünist Partisi'nin III. Enternasyonal'in

19 temmuz-17 agustos 1920 tarihlerinde toplanan
.149

ikinci kongresine sundugu rapordan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Belge 63: K1zilOrdu komutanlarmdan V.Tarhov'un RSFSC

Yüksek Askeri Yaym Konseyi'nin resmi yaym orgam
.151

Voyenney Vestnik dergisinde yayimlanan amlari . . . . . . . . . . . . . .

Belge 64: Bolgeviklerin önemli liderlerinden

.157

S. M. Kirov'un 29 temmuz 1920 tarihli telgrafmdan . . . . . . . . . . . . .

.159

Belge 65: 11. Kizil Ordu komutanma yaz11an imzas1z mektup . . . .

Belge 66: Naheivan Devrim Komitesi'nin 1 agustos 1920'de

.162

Tagnak hükümetine gönderdigi mektuptan . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.163

Belge 67: Kâzim Karabekir'in Halil Paga'ya mektubu . . . . . . . .

. .

.167

Belge 68: Kâzun Karabekir'in Halil Paga'ya mektubu . . . . . . . . . .

Belge 69: Türkiye'ye gelen ilk Sovyet elçilik heyetinin

sekreteri Y.Y. Upmal'in 14 eylül 1920'de Bakü'den Moskova'ya
"çok .169

gönderdigi gizli" damgah gifreli telgraftan . . .

. . . . . . . . . . . . .

Belge 70: Dogu Halklan Propaganda ve Harekât

Konseyi Prezidyumu'nun 17 eylül 1920 tarihinde Bakü'de
.171

gerçeklegen toplantismda aldigt kararlardan . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Belge 71: Ermenistan Komünist Partisi

.174

(Bolgevik) Merkez Komitesi'nin talimati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Belge 72: Türk ordularmm Sankarug'1 almasmm

arifesinde Tagnak hükümeti digigleri bakanrun
.176

Tiflis'teki temsilcisine gönderdigi telgraf . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .
 11

Belge 73: Orconikidze'nin Lenin ile Çiçerin'e

telgrafi ve telgrafm üzerine Lenin, Stalin ve .177

Çiçerin'inel yaz11arlyla dügtükleri not . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

.180

Belge 74: Stalin'in Çiçerin'e Bakü'den telgrafi . . . . . .

. . . . . . . . . .

Belge 75: Bir Ta.pnak komutanm genel karargâha .181

gönderdigi 14 kasun 1920 tarihli rapordan . . . . . . . .

. . .
. .
. . . . . . .

Belge 76: Türk ordusunun harekâtiyla ilgili

Ermeni Gümrü Bolgeviklerinin yaym orgam .182

Komünist gazetesinde çikan makaleden . . . . . . . . . . . .

. .
. . . . . . .

Belge 77: G. K. Orconikidze'nin Y V. Stalin'e ..............183

22kasim1920tarihlitelgran.............. .

Belge 78: Ermenistan Devrim Komitesi'nin .184

1920 yllmm arahk aymda yaymladig1 bildiriden . . . . . .

. . . . . . . . .

Belge 79: Mdivani'nin Stalin ile Orconikidze'ye ..............185

3arahkl920tarihlitelgraft ..................

Belge 80: Tagnaklarm son bagbakam Vratsyan'm,

yaym organlan Araç'm 3 arahk 1920 tarih1i .188

sayismda yay1mlanan makalesinden . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

Belge 81: G. K. Orconikidze'nin Y.V. Stalin'e,

V. 1.Lenin'e, G. V. Çiçerin'e tel hatti üzerinden ...............189

dogrudangönderdigiraporu ..............

Belge 82: Stalin'in Pravda gazetesinde

4 ara11k 1920 tarihinde yayunlanan .192

"Yagasm Sovyet Ermenistam!" baghkh yazismdan .

. , , . . . . . . . . . .

Belge 83: Mdivani'nin Stalin ile Orconikidze'ye

Barahkl920tarihlitelgrafi.................................193
Belge 84: Sovyet Ermenistam'nm Îçiëleri Halk Komiseri
A. A. Bekzadyan'm Sovyet Rusya'nm Digigleri Halk Komiseri .197

Çiçerin'egönderdigi 10 arahk 1920 tarihli mektuptan . . . .

. . .
. . . .

Belge 85: RSFSC'nin Kafkasya'daki yetkili temsileilerinden .198

Seynman'm Çiçerin'eve Orconikidze'ye telgraf1 . . . . . .

. . . . . . . . .

Belge 86: Digigleri Halk Komiserligi'nin Rusya Komünist .199

Partisi Merkez Komitesi Politbürosu'na sundugu rapor . . . . . . . . .

Belge 87: Orconikidze'nin Kremlin'e telgrafi ve .205

Stalin'in el yazistyla üstüne dügtügü not . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

Belge 88: M. V. Frunze'nin Lenin ile Troçki'ye Batum'dan

......................................209

gönderdigitelgraftan
Belge 89: Ermenistan SSC heyeti bagkam M. Mravyan'm .210

Kars Konferans1'ndaki açilig konuymasmdan . .

. .
. . . . . . . . . . . . .

Belge 90: Sovyet Ermenistam'nm önemli devlet

adamlarmdan A. E Myasnikyan'm 29 kasim 1921 tarihinde .211

yayimlanan "Eski ve Yeni Ermenistan" adh makalesinden . . . . . . .

Belge 91: Hmçak Partisi'nin Paris seksiyonu sorumlularmdan

12

hukuk doktoru Gurgen Tahmazian'm Sovyet Ermenistam'na

gönderdigi 1 arahk 1921 tarihli mektuptan
.213

. . . . . . . . . .
. . . . . .
. . .

Belge 92: A. E Myasnikyan'm 25 ocak 1922 tarihinde

yayunlanan "Ermenistan Komünist Partisi'nin Anlam1"
adhmakalesinden
..................214

.....................

Belge 93: K1zilOrdu komutanlarmdan M. V. Frunze'nin

Bütün Ukrayna Merkez Yürütme Kurulu ve Ukrayna
SSC Halk Komiserleri Sovyeti'nin 2 qubat 1922 tarihli
.215

oturumunda sundugu Türkiye raporundan . . .

. . . . . . . . . . .
. . . .

Belge 94: 17 agustos 1922 tarihli RKP MK

.216

Politbürosu oturumu protokolünden . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .
. . . .

Belge 95: 23 kasun 1922 tarihli RKP MK

.217

Politbürosu oturumu protokolünden . . . . . . . .

. , , . . . . . . . .
. . .

Belge 96: RSFSC Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'inDigigleri Halk

.219

Komiser Yarduncisi Litvinov'a Lozan'dan mektubu . . . . . .

. . . . . . .

Belge 97: RSFSC Digigleri Halk Komiseri

Çiçerin'inDigigleri Halk Komiser Yarduncisi .221

Litvinov'a Lozan'dan gönderdigi mektuptan . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

Belge 98: Sovyet Ermenistam devlet adann

B. A. Boryan'm Ermenistan, Ulustararast
DiplomasiveSSCBadheserinden...........................222
Belge 99: Sovyet Ermenistam'nm teorisyenlerinden
.223

Marents'in 1928 ydmda yay1mlanan makalesinden . . . .

. . . . . . . . .

Belge 100: 21 gubat 1985 tarihli Politbüro toplant1s1

..............224

tutanagmdan............. .. . . .
 Önsöz

Mehmet Perinçek'in Rus devlet argivlerinde buldugu belgelere göz

attigunda, 'Bu iq galiba bitiyor' diye mirildandim. Evet, Rus argivleri,
dönemin diger Rus ve Ermeni kaynaklanyla birlikte, Ermeni soylormu
iddialan hakkmda hükmünü veriyor: Iddialar geçersizdir.
Kesin hüküm diyorum, çünkü hükmü temyiz edecegi farz edilenlerin
bizzat kendileri, o kesin hükme son noktay1 koyuyorlar. Bagta bagim-
siz Ermenistan'm 1918-19 ylllarmdaki ilk Bagbakam Hovannes Kaçaz-
nuni olmak üzere, dönemin Ermeni siyasetçileri, Ermeni komutanlan,
Ermeni tarihçileri, 1920'den Îkinci Dünya Savagi sonlarma kadar yaz-
diklan resmi raporlarda, yaz1pmalarda ve kitaplarda, hep aym görügü
savunmaktadirlar, Özetlersek:
1. Ermeni milliyetçi ve aynhkçi örgütleri, XIX. yüzyddan baglayarak
yabanc1 büyük devletlerin Osmanh Împaratorlugu'nu parçalama plan-
lan içinde nâzim rol oynatmplardir.
2. Birinci Dünya Savagt, Osmanh Devleti'ni paylayma savag1 olmug-
tur. Ermeni aynhkçi hareketi daha savag äncesinde Türkiye'nin düg-
manlan tarafmdan silahlandinlmig ve örgütlenmigtir. ÇarhkRusyasi,
ingiltereve Fransa, savagm çegitli agamalarmda Ermeni gayn nizami
ve nizami g(içlerini atege sürmüglerdir.
3. Türkiye, 1914 yllmdan 1923 ylIma kadar bekasi için savagmaktaydt
Bu savag hakh bir savagtl. Savag, tüm taraflarm çok agir kaylplar verme-
sine yol açtt Kurtulug Savagi'yla Türkiye, Osmanhnm küllerinden dogdu.
Rumlar gibi Ermeniler de yenilen taraf oldular. Birinci Dünya Savagi'nda
Türkiye'yi paylagmak isteyen büyük devletlerin ordularmda savagan veya
bu ordularla içbirligi içinde Osmanh ordularma saldiran, Osmanh sivilleri
katleden Ermeniler, diger kullamlan güçler gibi, bu trajediden paylanna
dügene katlanmak zorunda kaldilar. Bu aç1dan her iki tarafin sivil/muha-
rip kayiplan savag bilançolarmm zayiat baghgt altmda yer aldt
4. Daha acisi, savagm halk kitleleri içindeki boyutu olmuqtur. Erme-
ni milliyetçi örgütlerinin yabanc1 ordulardan kuvvet alarak girigtikleri
etnik temizlik hareketleri, Ermeni ve Müslüman halk arasmda kargthk-
h kirunlan da tetiklemigtir.
14

5. Osmanh hükümetinin 1915 ydmdaki teheir karan ve uygulamasi,

bir savag önlemidir. Bu önlem teamüli hukukun bir unsurudur ve bu-
gün Cenevre Sözlegmeleri'ne ek 2. Protokolün 17. maddesinde tedvin
edilmigtir. Teheir, Osmanh yöneticilerinin de kabul ettigi bazi aginhkla-
ra ragmen, hukuka uygundur.
6. Toplam olarak baktigmuzda, Türk devletinin Ermenilere yönelik
kasith ve önceden planlanmig bir kinm veya soykinm uygulamasi yok-
tur. Olaylar, devletler arasmda savag ve halklar arasmda kargihkh lo-
nm kapsanu içindedir. Bu arada lathklar, epidemiler ve sert iklim ko-
gullan, savagm kurbanlarmm say1sma yüz binleri eklemigtir. Türkler
de, Ermeniler gibi, ama saylca onlardan çok daha fazla sivil kayb1yla
daha az bir bedel ödememiglerdir.
Türkiye'yi on y111ar boyu uluslararasi düzlemlerde benzer görügleri
ifade ederek savunurken, bu saptamalarm hepsinin, ama hepsinin, Er-
mení devlet adamlan ve tarihçilerince daha önce yapilnug oldugunu
bilmemig olmaktan dolay1hay1flamyorum.
Diyebilirim ki, Mehmet Perinçek'in Rus argivlerinde ve diger Rus
kaynaklarmda gün igigma çikardig1 bilgiler, Ermeni soylorum iddialan-
na öldürücü bir darbe indirmektedir. Bu bilgiler, yalanlan berhava et-
mek için bize adeta bir cephanelik sunmaktadir. Gerçegin yalanla sava-
ymda bize savagm kaderini etkileyen bir silah kazandirmaktadir.
Mehmet Perinçek, bana on binlerce sayfahk argiv belgesinden ve
Rusça yayunlanan Ermeni ve Rus kaynaklardan söz ettigi zaman, ilk
akhma gelen bunlan özetleme ihtiyac1 oldu. Bu malzeme, zamam çok
lot olan çagmuz insam için bir elkitabi haline getirilemez miydi? Yüz
belge seçerek Ermeni sorununu aydmlatma fikri böyle olugtu ve Meh-
met Perinçek'e bunu önerdim. Böylece bu önsözü yazma gärevini de
daha o zaman üstlenmig oldum,
Simdimesele, tarihi bir gerçegi, bilimsel bir gerçegi, bütün insanhkla
paylagmaktir. Türkiye'yi hedef alan haksiz ve insafsiz psikolojik savay1
yalmz cepheden gögüsleyerek püskürtemeylz. O psikolojik savay1 yürü-
ten devletlerin içinde de cepheler açmak zorunday1z. Rus argivinden ç1-
kanlan yüz belge, bize bu imkâm vermektedir. Simdi seferber olup bu ki-
tabi, Ermeni soylormu yalannun bag verdigi her kögeye ulagt1rma zama-
mdir. "Bize inanm1yorsamz, igte buyurun, gerçekleri Ermeni devlet
adamlan ve tarihçilerinden ya da Rus argivlerinden ögrenin!" demeliyiz.
Bu kitap, önce bizlerdeki hakhhk duygusunu güçlendirecek, milleti-
mize ve devlet gelenegimize olan güvenimizi pekigtirecektir. O nedenle
önce biz Türkler bu kitabi iyi incelemeliyiz. XX. yüzyilm XXI. yüzy11a
uzanan en uzun kuyruklu yalanma kargi mücadele ediyoruz. Hakhy1z.
Bu bilinci paylagmamiz, alacagmuz sonuçta belirleyici olacaktir.
Gerçegi elimizde tutmaktan kuvvet alarak, o yalana teslim olan her-
"kurtannak"
kesi aydmlatabilir ve kurtarabiliriz. Evet diyorum, çünkü
 15

Ermeni soykirmu yalamm kabul etmek, ashnda bir esarettir.

Bu kurtarma faaliyeti için, bu kitabi luzla Îngilizce,Frans12ca, Alman-
yaymahy1z. Resmi ve äzel ku-
ca, Rusça ve elbette Ermenice basmah ve
ruluglarm bu milli görevi üstlenmeleri kugkusuz isabetli olacaktar,
Rus argivlerindeki israrh çahqmasm1 bu kitapta özetleyen Mehmet
Perinçek'e, bu kitaba emegi geçen herkese ve bu kitab1 dünyanm her
tarafma taglyacak bütün hakikat sevdahlarma takdir ve gükran duygu-
lanmi sunuyorum.
Gündür Aktan
E. Büyükelçi
12 ocak 2007
 Girig

Ermeni meselesi ve buna bagh olarak Ermeni soykinnu iddialari,

meggul
son dönemde Türkiye ve dünya kamuoyunu belki de en fazla
eden konularm bagmda geliyor. 1915-23 y111ariarasmda yaganan olayla-
rm en önemli tamklan ise, Türk ve Ermeni taraflan yanmda, Çarhk
Rusyasi ve Sovyet Rusya'dir. Bu nedenle Rusya devlet argivleri, Erme-
ni meselesinde gerçeklerin saptanmasmda önemli rol oynayacak bel-
gelere sahiptir.

Rus devlet argivlerinin önemi

Birincisi, ÇarhkRusyas1, XIX. yüzyil ortalarmdan 1917 yllmda y1ki-
lana kadar Ermeni meselesinin taraf olarak içindedir. Rusya, Osmanh
Devleti'ni paylayma savaç1 yürüten büyük devletlerden biri olarak,
1915 teheirinin öncesi ve sonrasim en ince ayrmtisma kadar kayda
geçirmigtir.
Îkincisi, Kurtulug Savaqumz y111armda Sovyet Rusya, Anadolu'da ku-
rulan Devrimci Türkiye'yle aym cephede savagmigtir. Ingiltere'nin Kaf-
kas seddine kargi Türkiye'nin Dogu Cephesi ile Sovyet Rusya'nm Kaf-
kasardi Cephesi birlegmigtir. Bu dönemde Sovyet argivleri yine birinci
elden kaynakt1r.
Üçüncü olarak ise Rusya'nm Tagnaklan kullanmasi nedeniyle Tag-
nak belgelerinin önemli bir kismi Çarhkargivlerinde bulunmaktadir.
Sovyet argivlerinde ise Sovyet cumhuriyeti olan Sovyet Ermenistam ar-
givlerinin birçok belgesini bulmak mümkündür. Ermeni devlet argivle-
rindeki çok say1da önemli belge bugün aragtirmacilara kapahdir. An-
cak o belgelere Rus devlet argivleri üzerinden ulagilabilmekteyiz. Bun-
lara Azerbaycan ve Gürcistan kaynaklan da eklenebilir.
Alman generallerinin, Ingiliz subaylarmm, Amerikan misyonerleri-
nin gözlemleri, emperyalist emellerini bir kenara biraktignmzda dahi,
agamazken, Rusya her iki dönemde de olaylara devlet ola-
"kigiselligi"

rak tamkhk etmektedir, Bunlara bir de Ermeni ve diger Kafkasardi

cumhuriyetlerinin kaynaklanm ekledigimiz zaman, Rus devlet argivle-
18

rinin Ermeni meselesinde en önemli belgeleri barmdirdigmi söyleme-

miz abarti olmayacaktir
Rus argivlerinde, Çarhk Rusyasi'nm, Sovyet devletinin, Taynak ve
Sovyet Ermenistam'nm en üst düzeydeki yetkilileri tarafmdan imzalan-
mig çok gizli raporlar ve yazigmalar bulunmaktadir. Bu belgeler, Erme-
ni soykirmu iddiasmda bulunanlarm itiraflanm içermekte, Ermeni me-
selesini Türkiye'ye karg1 kullanau güçlerin saptamalarm1 ortaya koy-
maktadir. Aynca ÇarhkRusyasive Sovyet Rusya gibi üçüncü bir gücün
saptamalanm yansitmasi nedeniyle de, uluslararasi alanda etkili ve ge-
çerli kamt degeri tagimaktad1L Özellikleraporlar ve iç yazigmalar, dev-
let yetkililerinin gerçegi belirlemeye yönelik samimi degerlendirmeleri-
ni içermektedir.

Rus devlet aryivlerinden çikan temel sonuçlar

Rus devlet argivlerindeki belgelerin ortak özelligi, Türkiye'nin tezle-
rini esas olarak dogrulamasi ve Ermeni soykirmunm uluslararasi bir
yalan oldugunu tartigmasiz bir biçimde gözler önüne sermesidir. Rus-
ya'da ÇarhkRusyas1'mn ve Sovyet döneminin devlet arsivlerinde Er-
meni meselesi üzerine, 1998 yllmdan bu yana sekiz y11diryapt1gim ça-
hgmalar sonucunda ulagtigim belgelerin içerigi göyle özetlenebilir:
1. Birinci Dünya Savagi öncesinde ve sonrasmda hem devletler
aras1 savag düzleminde, hem de halklar arasmdaki bogazlagmalarda,
kargilikh lorunlar (mukatele)yaganmigtir. ÇarhkRusyasi ordularmda
200 000 Ermeni askerinin savagtigt göz önünde tutulursa, çok say1da
askerin bu savagta hayatm1 kaybettigi öncelikle saptamr. Ikincisi Er-
meni çetelerinin yabanc1 devletlerle ighirligi ve etnik temizlige girig-
meleri nedeniyle, Osmanli/Türk Devleti ile bu çeteler arasmda çatig-
malarda karg1hkh kay1plar verilmigtir. Üçüncüsü, ordular arasmdaki
savag cepheleri digmda, Ermeniler ve. Müslüman halk (Türkler ve
Kürtler) arasmda da karg1hkli giddet uygulanm14 ve çok say1da insan
ölmügtür.
2. Belgeler, 1915-1920 y111ar1arasmda Ermeni çetelerinin Kafkasar-
d1'nda, Doku Anadolu'da ve Kilikya olarak adlandir11an Adana ve Ma-
rag bölgesinde Türkiye ve Azeri Türkleri ile Kürtlere yönelik sistemli
lorun politikasi izledigini kanitlamaktadir
3. Hem devletler arasmdaki savaym, hem de Müslüman-Ermeni bo-
gazlagmalarmm bag sorumlusu, Batih emperyalistler ve ÇarhkRusya-
s1'dir. Osmanh Devleti'nin topraklarru paylagmak isteyen büyük dev-
letler, bagnaz milliyetçi Ermeni örgütlerini lagkirtarak savaga sevk et-
miglerdir. Osmanh Devleti, TBMM hükümeti ve Müslüman halk, bu du-
rumda savag önlemleri aluug ve ayaklanan Ermeni çetelerini giddetle
bastirarak hakh bir savag vermigtir, kendi vatamm savunmugtur.
 19

Belgelerin yer aldig1 argivler

Sundugumuz belgeler, özellikle qu argivlerde yer almaktadir:
-

Çarhkdönemi belgeleri, ÇarhkRusyastnm askeri argivi ve Digigle-

ri Bakanhgi argivinde;
-

Sovyet dönemi belgeleri, Sovyetler Birligi Komünist Partisfnin Mer-

kez Parti Argivi (gimdikiad1 Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Argi-
vi), Sovyet döneminin Digigleri Bakanhgi alpivi, Kizil Ordu argivinde;
Aynca her iki dõneme iligkin belgeler, Rusya Federasyonu Devlet
--

Argivi'nde.

Çarhkargivlerinde Ermeni meselesi

Çarhkargivlerindeki Ermeni meselesine iligkin belgeler, äzellikle

yogun olarak 19. yüzyihn sonlarmdan baglaylp 1919'lara kadar gelmek-
tedir. Elbette daha öncesine ait belgeler de bulunmaktadir. 1917 Subat
ragmen, Beyaz Or-
ve Ekim Devrimleri'yle birlikte Çarhšmyllulmasma
dularm, Kolçak hükümetinin ve Tiflis'teki Kafkas Cephesi Genel Karar-
gâlu'nm bir süre daha varhgim korumasi nedeniyle Çarhkargivlerinin
kapsadigi tarihi dönem daha sonraki y1llara da uzanmaktadir. Bu argiv-
1erdeki belgeleri göyle sm1flandirmak mümkündür:
1. Osmanië Devleti'nde Ermeniterin yapam kopullare. Çarhk
argivlerindeki belgeler, bagnaz milliyetçi Ermeni tarihçilerinin Ermeni-
lerin Osmanh'daki yagam kogullanyla ilgili tezlerini aç1kça çürütmek-
tedir. Bu belgelere göre Ermeniler, emperyalist devletlerin müdahalesi-
ne, özellikle Berlin Konferansina (1878)kadar, Türkiye'de çok iyi gart-
larda yagamiglar, õzellikle Osmanh Devleti tarafmdan desteklenmig ve
korunmuglardir. Çarhkyetkililerinin yaz1pmalan göstermektedir ki, Os-
manli Ermenilerinin yagam kogullan Rusya Ermenilerine oranla çok
daha iyidir. Bu yuzden Ermeniler, ÇarhkRusyasfndan kaçarak Osman-
h'ya s1gmnuglardir. Osmanh hâkim smiflan aç1smdan sömürüde milli
aynm asla söz konusu olmanngtir. Hatta Ermeni köylüleri, birçok yer-
de Müslümanlara oranla daha varhkhdir. Ermeniler, ticaret ve zanaatta
önemli konumlarda bulunmaktadirlar. Aynca Osmanh Devleti, hâkimi-
yeti altmda bulunan halklar, äzellikle Türkler, Kürtler ve Ermeniler,
tam bir uyum içinde ya.yamiglardir.
Bu belgeler, Bati devletleri ve ÇarhkRusyasfum Ermenilerin Os-
manh Devleti'ndeki yagamlan konusunda yürüttügü propagandanm,
Osmanh ülkesini paylagma ve iggal emellerini aklamak için yürütüldü-
günükamtlamaktadir. Ermenilerin kötü yagam kogullarma iligkin abar-
tih veya uydurma malzemeler üretilerek kamuoyu olugturulmugtur ve
emperyalist saldirganhga gerekçe yaratilm14tir.
2. Ermeni milliyetçiliginin doguçu ve özellikleri. Çarhkbelge-
20

leri, Ermeni milliyetçiliginia Bat1'nm ve ÇarhkRusyasi'nm özellikle

XDL yüzy11da baglayan Ermenileri Türkiye'ye karg1 kullanma tasanm-
larma paralel olarak geligtigini göstermektedir. Özellikleargivlerde yer
alan o döneme ait Ermeni yaymlan ve belgeleri, Ermeni milliyetçiligi-
nin igbirlikçi, bagnaz ve saldirgan köklerini net bir gekilde ortaya koy-
maktadir. Kafkasya'daki Ermeni aydmlan, daha XIX. yüzyllm sonlarm-
"ighirligi"
da emperyalist devletlerle içinde bagimsiz bir Ermeni devleti
kurmamn hayaline kapilnuglardir ve bu fikirlerini Türkiye Ermenileri-
ne zorla agilamaya çahym1plard1r.
3. Ermeni meselesinin gelipiminde Batt Avrupa'ntn rolü. Do-
gu'nun paylagilmasmda rekabet halinde olan Rusya ve Avrupa, Ermeni-
leri kimin kullanacagi konusunda da yangmaktadirlar. Rus yetkililerinin
yazdigt raporlar, özellikle Îngilizlerin Ermeni meselesindeki laghirtma-
lanm ortaya koymaktadn: Yetkililerin saptamalarma göre, bu yöntem-
lerle bir yandan Türkiye ile Rusya'nm arasuu açma amac1 güdülmü§,
öte yandan Osmanh Devleti içindeki merkezkaç kuvvetleri desteklen-
migtir. Böylece Osmanh topraklanm paylagmak amaglanmigtir.
4. Birinci Dünya Savape'nda Ermenitere biçilen görevler.
Tagnaklarm, ÇarhkRusyas1 yetkilileriyle yaptiklan yaz1pmalardan ve
görügmelerden, Türkiye'yi iggal planlan çerçevesinde Ermenilere iki
misyon yüklenildigi görülmektedir. Ermeniler, cephe gerisinde ayak-
lanma ç1kararak Türk ordusunu zaafa ugratacakttr. Bu birinci görevdir.
Îkincisi ise olugturulan Ermeni gönüllü birlikleri yoluyla Türk ordusu-
nun savumna hattim yararak, Rus iggalini kolaylagtmnakt1r. Aynca bu
temelde Rus yetkililerinin yazdigi sayisiz rapor vardit Bütün bu plan-
lar, Batt devletleri ile ÇarhkRusyas1'nm emir komutas1 altmda yürütül-
mügtür.
5. Osmanle Ermeni kitlelerinin emperyalist plantarin pepin-
den sürüklenmesi. Her iki gärevin yerine getirilmesinde Türkiye Er-
menileri aktif rol oynanugtir. Mesele birkaç Tagnak teröristinin iginden
ibaret degildir. Gönüllü birliklerin olugturulmasma ve ayaklanmalara ne
yaz1k ki, genig Ermeni kitleleri katilmigttr. Argivler, Çarhkordularma
hizmet etmek ve Türkiye'ye kargi gönüllü birliklerde savagmak icin
Türkiye Ermenilerinin Rus yetkililere bagvurularlyla doludur. Osmanh
uyruklu aydmlardan ve doktorlardan üniversite ögrencilerine ve sira-
dan köylülere kadar bin1erce Ermeninin listeleri argivlerde isim isim
mevcuttur. Bu belgeler, tehdidin ayrhkç1 örgüt yönetici ve militanlany-
la simrla ohnadignu göstermesi ve teheirin nedenlerini aç1klamasi balo-
mmdan önemlidir.
6. Ermeni gönüllü birliklerinin katliam ve yagma politikast.
Çar11k generallerinin ve subaylarmm yazdigi yüzlerce rapor ve Çarhk
askeri mahkemelerinin yüzlerce tutanag1 ve kararlan göstermektedir
ki, Birinci Dünya Savagi sirasmda iggal edilen bölgelerde Ermeni gö-
 21

nüllü birlikleri Müslüman halka kary1vahyi kirunlara girigmig ve malla-

run yagmalanugtir. Belgelere göre bu uygulamalar sistemlidir. Ermeni
çetelerini kullanan Rus komutanlan bile bu vahget kargismda dehgete
kapilnuglardu Birçok Ermeni subay ve asker, bu nedenle Çarhkordu-
sunun askeri mahkemelerinde yargilanmig ve idam cezasma çarptinI-
nugtir. Bu katliamlann ve yagmalarm Teheir'den önce baglamasi da ay-
nca önem tay1maktada.
7. ÇarlekRusyase'nta "Ermenisiz Ermenistan" projesi. Çar-
hk yetkililerinin iç yazigmalan, Ruslarm Ermenileri Türklerin üzerine
sürüp k1rdirtarak iggalin ardmdan bölgeye Don Kazaklanm yerlegtirme
planlanm da kamtlamaktadir. Çarlikyetkili1eri, bu projeyi "Ermenisiz
Ermenistan" olarak nitelemiglerdir.

Sovyet argivlerinde Ermeni meselesi

Sovyet argivlerindeki belgeler, esas olarak 1917 sonrasma ait olmak-
la birlikte Sovyet yetkilerinin geçmig olaylan degerlendiren birçok yo-
ruinunu da içermektedir.
1. Ermeni meselesi, emperyalizm meselesidir. Lenin ve Stalin
gibi Sovyet iktidannm en üst düzey önderleri, Ermeni Bolgevik teoris-
yenleri, Ermeni meselesinin äzüne iligkin birçok saptamada bulunmug-
lardir. Yazigmalara, raporlara yans1yan bu saptamalara göre Ermeni
meselesi, emperyalist devletler tarafmdan Türkiye'nin paylagilmasmda
bir araç olarak kullamlmigtir. Türkiye, paylagilmaya kargi kendi vatam-
m savunmuy ve hakt bir savag vermigtir. Yaganan trajedinin sonunlula-
n ise Ermenileri kullanma politikasi güden emperyalist devletler ve
onlarm planlanna alet olan Tagnaklardir.
2. Tapaak Ermenistant'nen oynadtgt rol ce etnik temizlik
politikast. Sovyet önderleri, Tagnak Ermenistam'nm Ingiliz politikasi
geregi devrimci Türkiye ile Sovyet Rusya arasma bir duvar ördügünü
ve Birinci Dünya Savagi sonrasmda da emperyalizmin bölgedeki tage-
ronlanndan biri oldugunu saptanuglardir. Tagnak Ermenistam, Bati'nm
Dogu'daki planlanm gerçeklegtirmede bir üs görevi görmügtür.
Sovyet belgeleri, Tagnaklarm yaklagik bugünkü Ermenistan suurlan
içinde yaptiklan etnik temizligi de kamtlamaktadir. "Saf' milli bir dev-
let kurma adma Müslüman nüfusun önemli bir kesimi Tagnak iktidan
tarafmdan ortadan kaldinlmigtir. Aynca Kilikya olarak adlandirilan
Adana, Marag bölgesinde de Fransizlann himayesi altmda sistematik
olarak Müslüman nüfus kihçtan gegirilmigtir.
Ermeni nüfus da Tagnak diktatörlügünden payun alnugtir. Ermeni
halkmm Tagnak zulmüne ugradigi Sovyet belgelerince saptanmaktadir.
3. Türk-Sovyet ittifakt ce Taynak Ermenistane'nin ortadan
kalderrimast. Sovyet argiv belgelerinin aç1k bir gekilde kamtladigi
22

üzere Ermenistan'da, Türk Ordusu'nun ve Kizil Ordu'nun askeri ighirli-

gi sonucunda Tagnak iktidarma son verilmig ve Sovyet iktidan kurul-
muytur. Bugün soykinm olarak adlandmlan Türk Ordusu'nun Ermenis-
tan üzerine harekâtt, en üst düzeydeki Sovyet yetkilileri tarafmdan
desteklenmig ve ilerici bir hareket olarak degerlendirilmigtir. Türki-
ye'nin bu harekâti, vatan savunmas1 kapsammda görülmügtür.
Bugün Ermeni milliyetçilerinin en az Talat ve Enver pagalara yöne-
lik oldugu kadar Sovyet liderligine de saldirmas1 bu yüzdendir. Rusya
Ermeni Birligi, Ermeni Soykertmemn Koruyuculart ve Suç Ortaklart
baghkh bir kitapta bu yöndeki belgeleri derlemig ve Leninleri, Stalinle-
ri sözde Ermeni soykinmimn suç ortaklan olarak degerlendirmigtir.
Ermeni diasporasi, siyaset ve bilim çevreleri, "Ermeni soykinmmda"
Rusya'nm Türkiye ile egit sorumluluga sahip oldugunu vurgulamakta,
bu içerikte yaymIar çikarmakta, toplantilar düzenlemektedirler.
Burada altim çizmek gerekir ki, Ermeni çevreleri, Sovyet devleti
üzerinden Rusya'yl mahkûm etmek pegindedirler.
4. Íkinci Dünya Savape'nda Taynaklaren Nazi güdümlü
politikast. Tagnaklar, Birinci Dünya Savagi'nda üstlendikleri rolü
Îkinci Dünya Savagi'nda da oynamiglardir. Bu sefer Hitler Alman-
yas1'mn yamnda. Tagnaklar, fagist Alman ordulan için gönüllü birlikler
olugturarak bölge halklarma kargl yeni bir suça imza atmiglardir.
5. Müslüman nüfusun Ermenilerden kat kat fazla olmass.
Gerek Çarkkgerek Sovyet belgeleri, bölgede Müslüman nüfusun teheir
öncesinde de Ermeni nüfusla kargilagtm1mayacak kadar çok oldugunu
kamtlamaktadir.

Kitabm kapsam1
Elinizdeki kitap, Rus devlet argivlerinde buldugumuz belgelerden
olugmaktadir. Belgelerin yam sira özellikle o dänemi yagamig olan
Rus, Ermeni, Gürcü devlet ve bilim adamlanmn belge niteligindeki
yaylmlanmig eserlerine de yer verilmigtir. Yorumsuz olarak yay1m-
lad1§muz belgeler, Ermeni meselesini degigik aç11ardan ele alacak
gekilde yukandaki sisteme göre smiflandmlnugtir. Argivlerde yukarda
vurguladigumz tezleri kamtlayan binlerce belge bulunmaktadtr, ancak
kitabi yalmzca her konudan belirli örneklerle suurlandirdignmz agiktir.
Çabgmamiz, genel bir çerçeve çizmek amaclyla Büyfik Sovyet An-
siklopedisi'nin 1926 baskismm "Ermeni Meselesi" ve "Tagnaksutyun"
maddeleriyle baglamaktadir. Ardmdan belgeler zamandizinine göre
siralammytu-. Basih eserlerden alman metinler, basmi tarihlerine göre
degil, olaym tarihine göre verilmigtir.
Belgelerin ve konunun daha iyi anlagilmasi amaclyla, belgelere ve
metinlere tarafumzdan dipnotlar dügülmügtür ve bu notlar özgün belge
 23

veya metnin dipnotundan ay1rt edilmigtir.

Bu çahymamn gerçeklegtirilmesindeki katkilarmdan dolay1 Türk
Tarih Kurumu'na, Rusya Federasyonu Egitim ve Bilim Bakanhgi'na,
bagta Prof. Dr. Yakut Irmak Özdenve Prof. Dr. Sabahattin Özelolmak
üzere Îstanbul ÜniversitesiAtatürk Îlkeleri ve ÎnkilâpTarihi Enstitüsü
yöneticilerine ve çahyanlarma, bagta Doç. Kalerya Antoninovna Belova
olmak üzere Moskova Uluslararasi 11igkilerDevlet Enstitüsü (Üniver-
sitesi) akademik ve idari personeline, Rusya Toplumsal Siyasal Tarih
Devlet Argivi, Rusya Askeri Tarih Devlet Argivi, Lenin Devlet Kütüp-
hanesi ve Rusya Tarihi Halk Kütüphanesi çabganlarma, Rusya Bilimler
Akademisi Moskova Sarkiyat Enstitüsü Türkiye Kürsüsü'ne, E.
Büyüke1çi Gündüz Aktan'a, Prof. Dr. Aygün Attar'a, Moskova Devlet
ÜniversitesiAsya ve Afrika Halklari Tarihi Enstitüsü ögretim üyesi
Prof. Dr. Vyaçeslav Slikov'a,Azerbaycan Milli Meclisi Milletvekili Prof.
Dr. Cemil Hasanh'ya, Dr. Mayis Alizade'ye, Rasih Nuri 11eri'ye,Hüseyin
Alpdündar'a ve Engin Turan'a yürekten tegekkür ederim.
Kitaptaki bütün belge ve metinler, Mehmet Perinçek ve Arif Acalog-
lu tarafmdan çevrilmigtir. Bu çevirilerde degerli Türkolog Arif Acalog-
lu'nun yol gösterici yardimlarmdan dolayi kendisine de tegekkür borç-
luyum.
 Belge 1

Büyük Sovyet Ansiklopedisi'nin 1926 baskisinda "Ermeni

Meselesi" maddesi

"Ermeni meselesi, Türkiye'nin zaylflatilmasi ve sömürgelegti-

"
rilmesi meselesidir

Ermeni Meselesi: Dogu meselesinin bir parçasi olarak Ermeni me-

selesine iki aç1dan bakilabilir. Dig açidan bakildigmda, büyük devletle-
rin Türktye'de merkezkaç kuvvetleri destekleyerek Türkiye'nin zay1fla-
tilmasi ve daha kolay sämürgeleptirilmesi görülür. Bu meselenin iç do-
gasi ise, Ermeni ulusunun kendi kaderini, Ermeni burjuvazisinin ön-
derliginde ve buna bagh olarak Ermeni burjuvazisinin geligmesi yönün-
de tayin etmesidir.
Ermeni meselesi, Ermeni ulusunun bagma, Îstanbul'un mali aristok-
rasisinin geçmesinden sonra, XVIII. yüzyllda ortaya ç1kt1.
Anadolu'ya yaydm1g olan Ermeni halki, kendi ticaret burjuvazisini
çok erken yaratmigtL Bu ticaret burjuvazisinin, Türkiye'nin ekono-
mik hayatmda rolü büyüktü. Örneginhükümete, valilere vb'ye kredi
verirdi.
Öteyandan bu burjuvazi, din adamlarmm, Kilise'nin büyük nüfuzun-
dan yararlanarak hallo yönetiyordu. Îstanbul Patrikligi, 1453 yilmda
Osmanhlarm Istanbul'u fethetmesinden sonra kurulmuqtu; Ermeni
burjuvazisi, bu patriklik aracihgiyla halla yönetlyordu. Ermeni Patrikli-
ginezdinde mali aristokrasinin ileri gelenlerinden bir meclis olugtural
mu tu. Halla yöneten, esas olarak bu qûraydi.
Türkiye'de Ermeni burjuvazisinin geligmesinde, Avrupa ve Ameri-
ka'da yagayan Ermeni burjuvazisiyle iligkilerin çok büyük rolü vardi.
Sunu da kaydedelim ki, Türkiye'nin el sanatlarmda Ermeni esnaft
Rumlarla birlikte büyük rol oynuyordu. Ne var ki, Dogu Anadolu'da ya-
ayan Ermeni köylülerin siyasal ve ekonomik durumlari çok kätüydü.
Bu aç1dan, Bat1 kapitalizmi Ortadogu'da taarruza geçtigi anda, Batt
ülkeleri kendi güvenlikleri için Türkiye'de köprü özelligi taq1yan Er-
26

meni burjuvazisini kullanma yoluna gittiler, ancak bunda baçanh ola-

mad11ar. ÇünküErmeni burjuvazisi Türkiye'nin iktidarma çok siki
ekonomik iligkilerle baghydi. Bati sermayesi kendisine dayanak ola-
rak Kilise'yi gördü. Ancak Kilise'den de umulan destek almamadi.
Bundan sonra Bati sermayesi, ekonomik iligkilerinde araç olarak Er-
menilerin orta ticaret burjuvazisini yegledi. Bu binjuvazi Bati'mn des-
tegiyle güçlendi ve Ermeni ulusal hareketinin geligmesine büyük kat-
kida bulundu.
Bu ulusal hareket, özellikle Moskova ve Tiflis'te yagayan Ermeni ay-
dmlardan destek aldi. Bu kentler, 1870'li y111arda, Rus liberal hareketi-
nin etkisi altmda, Ermeni liberalizminin merkezi olmuglardi. Ulusal bi-
linç yaz1h ve sözlü olarak geligiyordu. Ulusal bilinç ve militan milliyet-
çilik uyamyordu. Hem Rusya'da, hem de Türkiye'de yagayan Ermeniler
arasmda militan milliyetçilik ortaya ç1klyordu.
Ermeni orta buijuvazisi ilk adun olarak, Kilise'nin etkisini azaltmaya
yönelmigti. Bu savagta Ermeni orta buljuvazisi, kent esnafma dayam-
yordu. Bu hareket, Kilise'nin laiklegtirilmesine yöne1meye baglamigt1.
Esas olarak Îstanbul Patrikligi'ni hedef ahyordu ve bu savagtan galip
çikti. Orta burjuvazi, Meclis-i Âyan'dayer aldi. Meclis-i Âyan,maliye,
adalet ve egitim gibi genig yetkilerle donat11d1.
Köylüler önCeleri, bu milli hareketin digmda kalm14t1. Ag1rlagan
vergi sistemi ve Kürtlerle bozulan iligkileri nedeniyle Türkiye'de Er-
meni köylülerin durumu iyice kötülegmigti. Ermeniler beg Dogu vila-
yetinde (Van, Erzurum, Bitlis, Harput, Sivas) azmhk durumundayd11ar
(yüzde20'den 40'a kadar). Burada nüfusun çogunu Kürtler olugturu-
yordu.
O dönemde Kürtler agiret halinde yagiyor ve göçebe hayvanc1hk
hayati sürüyorlard1. XIX. yüzy11m ikinci çeyreginde luzh nüfus artigi
nedeniyle Kürtler, yerlegik hayata geçiyorlar, ancak topraksiz olduk-
lan için Ermeni köylülerini Dogu Anadolu'nun daghk losimlarmdan
göçe zorluyor ve topraklarma el koyuyorlardi. Türk hükümeti, Kürt
agiretleri üzerindeki etkisini artirmak için bu sürece göz yumdu ve
bu topraklan agiret reislerinin mülkiyetine verdi. Yani Dogu Anado-
lu'da Kürt feodalitesinin geligmesini sagladi. Bu süreçten sonra, Kürt-
1er ile Ermeniler arasmdaki kanh kavgalar, kan davasma, katliamlara
dönügtü.
Bu çeligkinin ikinci nedeni, Müslümanlann, Ermeni kent burjuvazi-
sini vahgi kapitalizmin temsileisi (tefeciler)olarak görmeleriydi.
Ekonomik nedenlerle keskinlegen Ermeni meselesi, Rusya, Îngiltere
"büyük
gibi devletlerin" müdahalesiyle iyice büyndü. Rus ticaret-sana-
yi sermayesi, "H1ristiyanlan Müslüman Türkiye'nin egemenliginden
kurtarma" slogamyla Karadeniz'i ve Bogazlar'1 ele geçirmek istiyordu.
Ermeni burjuvazisi bu slogam ulusal-siyasal geligimi için kullamyor ve
 27

Rusya'ya yönelerek, Türkiye'deki Ermeniler arasmda bu sloganla pro-

paganda yapiyordu. Ermeni buljuvazisinin bu tutumu, Türk hükümeti-
nin 1877 savagma kadar süren, hatta Ermenileri üst düzey devlet gö-
revlerine getiren olumlu yaldagmum tersine çevirdi. Bu iligkiler, Rusya
Ermenilerinin Kafkasya Genel Valisi Mihail Nikolayeviç'e ve Patrik
Nerses bagta olmak üzere Türkiye Ermenilerinin Rusya'ya resmi des-
tek bagvurularmdan sonra keskinleyti. Rusya, bu bagvurulan kullana-
rak, Ayastefanos Antlagmasi'na 16. maddeyi koydardu. Bu maddeye
göre, Türkiye'nin Ermenivilayetlerinde reformlara baglanmahyd1. Rus-
ya'nm iggal ettigi Türk topraldan, bu reformlar bitinceye kadar Rus or-
dusunun iggalinde kalacakt1.
Fakat Rusya'nm bu girigimine, Ortadogu'daki esas rakibi olan Ingil-
tere kargi ç11ayordu. Ingiltere, Berlin Konferansi'nda Ayastefanos Ant-
la.pmasi'nm 16. maddesinin yerine 61. maddeyi koydurdu. Bu maddeye
göre, Türk hükümeti Ermeni vilayetlerinde istenen reformlan yapacak-
ti. Ancak bu reformlan, yalmz Rusya degil, Berlin Konferans1'na kati-
lan alti büyük devlet de denetleyecekti.
Bu karar, Ermeni buljuvazisinin yüksek tabakalarmda iyi kargilan-
nugt1. Zira, Ermeni devletinin yaratilmasmda sadece Rusya degil, diger
büyük devletler de yardimc1 olacakt1. Îngiliz diplomasisi, Ermenilere
denizden denize (Karadeniz'den Akdeniz'e) "Büyük Ermenistan" haya-
lini pompahyordu. Ancak, yöneliginin degigmesi, Ermenileri dünya ka-
muoyundan tecrit etti.
Ermeniler, Rusya'yla iligkilerini zay1flatm14tl. Îngilizler ise, Rus-
ya'mn Ermenileri Ortadogu siyasetinde kullanmasim istemiyorlard1.
Ingilizlere,Türkiye'de kendi siyasetlerini uygulamak íçin, Ermeniler o
kadar gerekli degildi, Asil neden, Türkiye ile Ingiltere arasmda imzala-
Türkiye'yi Rusya'dan ko-
nan gizli antlagmalardi. Bu antlagmalara göre,
rumak için Îngiltere, Türkiye'den K1bns'1 alm14tl. Bu nedenlerle Ingilte-
destegi ortadan kaldirdiktan
re, ÇarhkRusyas1'nm Ermenilere verdigi
sonra Ermenileri desteklemekten vazgeçti ve onlan büyük devletlerin
"himayesine"
oyunlanndaki rolünü anlayan Türk hükümetinin verdi.
Ve Türkiye Ermenileri için en zor günler böyle baglad1. Kürtler sürekli
olarak Dogu Anadolu'da Ermenileri katletmeye baglad1Iar. Özelliklebu
kinm, 1890'h yillarda genig çapta oldu.
"Büyük Ermenistan"m temelini olugturan köylülerin kmrundan
silahh terör ey-
sonra, Ermeni blu-juvazisi gansuu büsbütün kaybetti ve
lemlerine baglad1.
Bu sirada Rusya'mn Kafkasardi bölgesinde Hmçak ve Tagnaksutyun
milliyetçi partileri kuruldu. Bu partiler, Türkiye'ye propagandacilar ve
kigk1rtic1 ajanlar gönderiyorlardi. Gerilla gruplan olugturuyorlardi.
Bunlarm esas amaci, Berlin Konferansi'nda kabul edilmig olan 61.
maddeye baglattiklan hareketle büyük devletlerin dikkatini çekmekti.
28

Fakat bu maddeyi hem büyük devletler, hem de Türkiye unutmugtu.

Bu partilerin Bati Avrupa'daki yurtdig1 komiteleri de aym yönde çaligi-
yorlardi. 1890'h yillarm sonunda Hmçak Partisi sahneden çekiliyor ve
Ermenilerin tek partisi Tagnaksutyun oluyordu. (...)
"bir
Îngiltere'nin Ermenilere dakikahk yakmhg1" da hemen geçmigti,
"herhangi
bunun yam sira Îngiltere, bir devletin tek bagma hareket et-
mesine tahammül edemeyecegini" ilan eden Rusya'ya bagh durumday-
di. Rusya'ya gelince, o, bu dönemde Kafkasard1'm Ruslagtuma politi-
kasun uygulamaktaydi ve aç1kça "Asya'da Ermenilere imtiyaz1ar sagla-
yan bölgeler olugturma" amacma karplydi. ÇarhkRusyas1 yardumyla
bagimsizhèma kavugan, ancak ona bagimh kalmak istemeyen Bulgaris-
tan örneginde oldugu gibi, Çarhkdiplomasisi Prens Lobanov-Rostovs-
"yeni
kiy1 arac1hg1yla bir Bulgaristan" kurulmasma izin vermeyecegini
açikladi. Kazandigi Bagdat demiryolu ihaleleriyle meggul olan Almanya
ise Ermenilere yapdan zulmü protesto etmemekle yetinmeyip, Împa-
"isyankâr
rartor II Wilhelm'in deyimiyle vatandaylara" kargi Abdülha-
mid'in politikasun aç1kça destekledi.
1890 yllmdan sonra Ermeni goven burjuvazisi kendisini mahvolma
noktasma getirdi ve onun siyasal kanadi olan Tagnaksutyun Partisi, po-
litikasun degigtirmek zorunda kaldi. Tagnaksutyun Partisi, Osmanhlara
muhalif olan partilerle igbirligi yapmaya, Osmanh'mn içindeki devrim-
ci hareketlere katilmaya bagladL 190Tde Tagnaklarm girigimiyle Os-
manh Împaratorlugu'nda yagayan tüm muhalif partiler, Paris'te kongre
yapt11ar ve bu kongrede devleti devirme plam kabul edildi.
1908'de devrim oldu, fakat Tagnaklarm beklentileri gerçeklegmedi,
Ermenilerin durumu hiç degigmedi. Ermeni siyasal çevreleri yeniden
yön degigtirerek, tekrar ilk yöneldikleri Rusya'ya döndüler. Bu defa
Çarhkhükümeti, onlara sicak baklyordu; çünkü dünya savagi kaçuul-
maz hale gelirken, Milyukov'un2 dedigi gibi, "Rusya ile Türkiye arasm-
da yagayan" Ermeniler büyük siyasi änem kazanmaktaydL 1913'te Rus
diplomatlar, örgütlü Ermeni burjuvazisiyle antlagma yaparak, Türki-
ye'den Dogu vilayetlerinde reform yapmasuu talep ettiler. 1914'ün 26
Ocagmda Almanya'nm destekledigi Türkiye, uzun tartigmalardan son-
ra reform antlagmalaruu imzalamak zorunda kaldi. Bu reformlara göre
Ermeniler genig bir özgürlüge kavuçuyor, özellikle yönetimde, dilde,
askere almmada ve diger alanlardaki reformlarm, büyük devletlerin,
özellikle Rusya'mn kontrolü altmda yap1lmas1öngörülüyordu.
Rusya'mn meseleye kangmasi, Birinci Dünya Savag1'mn baq1amas1
nedeniyle Ermenilerin durumunu daha da zorlagtirdi. Oysa Ermeniler,
"Büyük Ermenistan" slogamm unutmamiglardi. Ve Türk ordusundan
kaçan askerlerden gönül1ü çeteler kurmaya baglanuglardi. Türk hükü-

I. XIX. yüzyilin sonunda içigieri ve digigleri bakanligi da yapmig-olan Rus deviet adami.
2. Rus digigleri bakani.
 29

meti buna sert önlemlerle kargilik verdi. Bu eylem güvenini yitirmig

olan Ermeni halkim Mezopotamya'daki savagm yagandig1 bälgelere
göç ettirme geklinde gerçeklegtirildi.
Bu savag nedeniyle Ermeni ulusu, Dogu Anadolu'yu terk etmek zo-
runda kaldi. Bu savayta 300 000 kigi öldürüldü. 300 000 kigi Mezopo-
tamya yollarmda öldü, 200 000 kigi Rusya'ya kaçtt, 400 000 kigi ise Îs-
läm'1 kabul etti. Bäylece Türkiye Ermenistam Ermenisiz kald1.
Rusya'da 1917 SubatDevrimi, Ermeni meselesinde yeni bir sayfa aç-
ti. Yil boyunca Kafkasardi, Rusya'yla iligki kuruyor ve Petrograd'dan
yönetiliyordu. Oysa bununla birlikte Kafkasard1'nda milli burjuva parti-
leri iyice geligiyordu (Gürcü Men evikler, Müsavatç11ar ve Tagnaklar).
191Tnin yazmda Tiflis'te yap11an Köylü Kurultay1'nda Ermenilere karg1
Gürcü-Müslüman bloku kurulmustu.
191Tnin ekiminde Taynaldarm yönetimi altmda Ermeni Milli Kong-
resi yap11m1gt1. Bu kongrede Ermenistan ile Rusya arasmdaki iligkiler
ele almmig, Birinci Dünya Savagi'nda Rusya tarafmdan iggal edilmig
Dogu Anadolu'daki Türkiye topraklarnun Rusya'mn elinde kalmasi ta-
lep edilmigti. Aym kongrede Ermeni Milli Merkezi ve 15 kigiden olugan
Milli Siirakurulmuy ve bu çûranm merkezi Tiflis kentine ta.ymmlyt1.
1917 Ekim Devrimi'nden sonra üç cumhuriyeti birlegtiren Kafkasar-
di Birligi kuruldu. Yeniden Ermeni-Türk çatigmalari bagladi. Bu çatig-
malarm sonunda, Kafkasardi Birligi dagihp üç cumhuriyetin ortaya
ç1kmasmdan sonra, Ermenistan, Îstanbul Antlagmasi'nm ardmdan,
1918 yilmm haziran aymda Türkiye'nin tüm taleplerini kabul etnügti.
Ermenistan arazisi Erivan ve Eçmiyadzin'den olugan iki ilçeyi kapsi-
yordu. Bu ilçelerde toplam 400 000 kigi yaç1yordu.
Birinci Dünya Savagi'nm sonuçlari Ermeni buljuvazisi için yeni ve
"lazund1":

genig olanaklar yaratti. Ermeniler, o sirada galip devletlere

Birincisi, Kilikya'da Türkiye'ye kargi; ikincisi, Kafkasardi'nda Sovyet
Rusya'ya karg1. Ermeni meselesi, bäylece yeni ve daha büyük önem ta-
"galip

gimaya bagladt Bundan dolay1 devletler" kendi "Ermeni üsleri-

ni" en tehlikeli saydiklan Sovyetler'e kargi donattilar.
Tagnaklarm Ermeni Cumhuriyeti, Türkiye ile Rusya'dan, Kars ilini
ve XVIIL yüzyilda Erivan kazasmdan gasp olunmug topraklar ile di§er
yerleri Ermenistan'a katti. Ermenistan'm nüfusu 1 590 000'e yükseldi
(795000'i Ermeni, 575 000'i Müslüman, 140 000'i digerleri). Fakat Er-
meniler bu topraklari yeterli görmediler ve Gürcistan'dan Alulkelek ve
Borçah'yi, Azerbaycan'dan Karabag, Nahçivan ve Gence ilçesinin gü-
ney bölgesini talep ettiler. Ermeniler, Ingilizlerin Kafkasardi'm iggali si-
rasmda bu topraklan zorla ahnak istedi. Bu olay, Gürcistan'la (5 arahk
1918), özellikle de Azerbaycan'la uzun ve kanh savaglara yol açti. So-
nuçta bu bölgenin nüfusu yüzde 10-30 arasi azaldt Bazi yerlegim yerle-
ri savag nedeniyle ortadan kalkt1. (...)
30

Bununla birlikte Ermenistan Cumhuriyeti, Türkiye simrmda (Oltu-

Sankanug bölgesinde) Kürtlerin saldir11arma da ugruyordu. Îngiliz ig-
galciler, Ermenilere pek fazla destek vermiyorlard1. O zaman Ingilizler
bütün gücünü Sovyet Rusya'ya karç1 kullamyor ve Beyaz Rus ordusu-
nu destekliyorlardi. Öte yandan, Tagnaklar da Sovyet Rusya'ya karg1
Denikin'in Beyaz Ordusu'nu destekliyorlardi. Bir Ermeni politikac1s1,
Ermenistan Cumhuriyeti'nin Denikin'in Beyaz Ordusu'nun 7. Piyade
Kolordusu oldugunu söylemigtir.
1919'da Ingiltere ile Îran'm anlagmasmdan ve Istanbul'un iggalinden
(16mart 1920) sonra Ortadogu'da Ingilizlerin durumu daha da saglam-
lagti. Îngilizler Ermenilere karg1 daha soguk ve mesafeli durmaya bag-
ladilar. 1920 ylh nisan mayis aylarmdaki San Remo Konferans1'nda, Er-
meni meselesi Bati Avrupa emperyalistlerinden, ABD emperyalistleri-
ne devredildi. Cemiyet-i Akvam'm Yüksek Konsey'i "Ermenistan yar-
dimsiz ayakta duramaz" karari aldi. Bagkan Wilson, Cemiyet-i Ak-
vam'da alman karara gäre, yeni Ermenistan'm suurlarna belirledi, Wil-
son'un kararma göre, Erzurum ve Trabzon'un büyük bir bölümü, Bitlis
ve Van'm tamanu Ermenistan'a verilmigti. Ermenistan'm toplam alam
30 000 milkare, deniz kiy1smm uzunlugu 150 mildi. Fakat, Amerikan
politikacdan bagkanlarma göre daha uyamk ç1ktilar; Ermeni mandasi-
mn kaça mal olacagmm aritmetik hesabmi yaparak ve aslen Avrupa
mengeli olan "Ermeni meselesini" Amerikan sermayesi için gereksiz
bularak Senato'da oyçogukluguyla bu manday1 geri çevirdiler. Böylece
Tagnaklarm Ermenistan Cumhuriyeti sahipsiz kahmg oldu. Batih em-
peryalistler bitkin ve tahrip edilmig Ermenistan'1 bir kez daha kendi
kaderine terk ettiler.
Aymsmi Ermenilere, 1919'da Kilikya'yi iggal eden Fransizlar yapt1-
lar. Bu verimli bölge, XI.-XIV.yüzy111ar arasmda kügük Ermeni kralh-
gi oldugu için ahalisinin yüzde 33'ü Ermenilerden ibaretti ve 1915 ylh
baslalarmdan sonra buraya çok sayida mülteci gelmigti. Türk milli-
yetçileri Fransizlara kargi askeri harekât ba.platt1šl zaman Fransizlar,
Ermenileri himayelerine ahp bagnnsiz devlet kuracaklanm vaat ede-
rek onlan ayaklanan Müslüman ahaliye kary1 verilen ce2alan uygula-
makla görevlendirmiglerdi. 1920'de Ankara hükümeti Kilikya'ya dü-
zenli askeri kuvvet sevk etti. Bunlar Fransizlan deniz kenarmda si-
k14tirdilar, bazi Ermeni köylerine saldirdilar. 16 000'e yakm insan öl-
dü. Çaresizkalan Ermeni halki Fransa himayesinde bagimsiz bir
cunihuriyet ilan etti. Hüklimet organlanm ve 10 000 kipilik "Ermeni
milis gücünü" kurdular. Bazen ba,yanh, bazen de baçansiz olan müca-
deleden sonra Fransizlar yine, bu defa kesin olarak deniz kenanna
çekildiler ve Türkiye'yle bang imzalamak istediklerini bildirdiler. Ka-
derlerine birakilan Ermeniler kaleleri Hadcin ile Zeytin'de Türklerce
kugatild11ar ve güçlü bir direnigten sonra imha edildiler. Ölü sayis1
 31

yaklagik 20 000'dir. 1921'de Fransa Türkiye'yle bang antlaymasi imza-

lay1p Kilikya'dan vazgeçti. (...)
Böylece iki "Ermeni üssü"nden biri yok edilmig oldu. Ermeni mese-
"yüce
lesi, Kafkasardi'nda odakland1, çünkü burada bütün Ermeni"
umutlarmm boga gitmesine ragmen, Tagnaklarca saldirgan milliyetçilik
politikasi yürlitülüyordu. Onlann durumu, Ermenistan'm kuzeyde Sov-
yet Rusya'yla kompu olmasmdan dolay1 tehlikeli olmaya baglamigti.
Tagnaklarm terörist rejiminden, k1yrn ve savaglardan yorulan, kronik
açhk ve yoksulluk içinde olan halk kitleleri kendiliginden Sovyet ikti-
darma egilim gösteriyordu. Bakü'de Sovyetler'in iktidara gelmesinden
üç gün sonra Ermenistan'm birkaç yerinde ayaklanmalar (Aleksandro-
pol'de3 birkaç saatligine Sovyet iktidan hüküm sürmügtür) patlak ver-
di; bunlar Tagnaklarca acimas1z gekilde bastirildt
Öte yandan 1920'den beri Ankara hükümeti ile Sovyet Rusya arasm-
daki dostane iligkiler Tagnaklarca bozulmaya çahqild1; Tagnaklar iki
devlet arasmdaki stratejik noktalarda ikisine de dügman olarak duru-
yordu.
Tagnaklar, Ankara hükümetinin batidaki Yunan-Îngilizcephesindeki
megguliyetinden yararlamp Türkiye sm1nm güVenli hale getirmek iste-
diler. ÇünküSovyet Rusya hig de saldirgan bir politika izlemiyordu.
Sovyet Federasyonu'na girme egiliminde olan Karabag ve Nahç1van gi-
bi bälgelerin bu kararma Tagnaklar itiraz etmedi; ancak bu bölgelerde
gerilla harekâti baëlatilmasi konusunda Tagnak komutanlar gizli karar
aldilar. Bu harekât, eylül 1920'de bagladi. Îngilizlerden silah alan Tag-
naklar, Kars ve Erivan'm her yarunda Müslüman ahaliye toplu kiynn
yapt11ar. Suragel,Sarur-Daralagöz, Kag12man, Surmanh, Karakurt, San-
"cephe

kamig bölgelerinin külünü göge savurdular. Böylece gerisinde

güvenligi saglam14" oldular. Makü hanmdan destek sözü ahp Oltu ve
Kag1zman'a taarruz baglattilar.
Türkler bu taarruza dogu ordusunun (komutanlariKarabekir ve Kâ-
mil papalar) kargi saldms1yla cevap verdiler. Erivan hükümetinin aske-
ri kuvvetleri bozguna ugratilmigti; Türkler, Aleksandropol'ü ele geçir-
diler; Ermeni hükümetine inamlmaz derecedeki agir partlan kabul etti-
rerek bang antlagmas1 imzalattilar. Ermenistan Türklerin elindeki top-
raklarm hepsini kaybetti. Üstelik8 top, 8 makineli tüfekli 1 500 kipilik
askeri kuvvetten daha büyük askeri kuvvete sahip olma hakkmdan
mahrum oldu. Ermenistan halla bu bang antlagmasma Tagnak iktidan-
m ylkmak ve yerine Sovyet iktidarmi getirmekle cevap verdi (arahk
1920). 1921 Rus-Türk Antlagmasi, Gümrü Bang Antlagmas1'm iptal etti
ve Ermenistan'm Türkiye'yle olan gimdiki suurlarmi belirledi.
Bu andan itibaren, yani Ermeni halkmm yeni bir devletsel yagama
baglamas1yla Ermeni meselesi bertaraf edildi denebilir. Bati Avrupa

3. Gumrü.
32

emperyalizmi, Ermenistan sovyetlegtikten sonra da, Lozan Konferans1

sirasmda, Ermeni meselesini kagunaya baglad1: "Ermeni yurdu" kurma
tasans1 ileri sürüldü, Istanbul'da Milletler Cemiyeti'nin himayesinde
"milli
olacak bir azmhklan koruma komitesi" olugturulmasi istendi.
Ancak bütün bunlar Türk delegasyonuou Musul sorutmnda taviz ver-
meye zorlamak için yapildigmdan, söz konusu tasan kendiliginden çö-
zümlendi. Çünkügereken ödün verilmigti. (...)

(Bolpaya Sovyetskaya Entsiklopediya, c. 3, s. 434 vd, Aktsionernoe

Obgestvo "Sovyetskaya Entsiklopediya", Moskova, 1926.)
 Belge 2

Büyiik Sovyet Ansiklopedisi'nin 1926 baskis1nda "Taquaksut-

yun" maddesi

"Tagnaklar, terörist-komplocu bir grup niteligindeydi."

Tagnaksutyun: XIX. yüzy11m 90'h yillarmdan baglayarak Kafkasar-

di'nda faaliyet gösteren milliyetçi Ermeni partisi. Resmi ad1 "Devrimci
Ermeni Partisi Tagnaksutyun (ARPD)"dur. Taynaksutyun, Ermeni mil-
letinin tümünü temsil ediyor gibi gözüküp, esas olarak, Ermeni ticaret
burjuvazisinin ekonomik arzularru yansitti, bagunsizhk kazanmak için
savagti. Tagnaksutyun'un Ermenistan'm milli bagimsizhk mücadelesi
temelinde ortaya ç1kmasi, partiye Ermeni küçük burjuvazisinin sözcü-
lügünü üstlenme imkâmm da verdi. Tagnaksutyun 1903'e kadar hemen
hemen sadece Türkiye'de faaliyet gösteriyordu.
Temel görevi, Ermeni milletini Türk boyundurugundan kurtarmak
ve Ermenilerin nüfusun hemen hemen yansmi olugturdugu Türki-
ye'nin dogu bölgelerinde ilk etapta özerklik ahp daha sonra ise devlet
kurmakti. Sonuç olarak da Türkiye Ermenistam'na Kafkasardi Erme-
nistam'm katmayi ve böylece birlegik Ermeni devletini kurmay1 tasarh-
yorlard1. Tagnaksutyun'un 1894'te kabul edilen ilk progranu, bayag1 bir
Marksizm'in, liberalizmin, halkçihšm ve küçük bmjuva milliyetçiliginin
bir kang1mi olarak kendini gösterir. Programm merkezinde Türkiye Er-
"kurtulugu"
menistam'mn fikri bulunmaktadir; Tagnaksutyun, bunu
gerçeklegtirmek için, onlara göre Ermeni meselesinin çözümüne etki
edebilecek bütün güçlere dayanmaya çahymigtir. Tagnaklar, mücadele-
lerinde qu güçlerden destek almaya çabalamigttr:
1. Avrupa diplomasisi (öncelikleIngilizve Rus diplomasisi); 2. Avru-
pa devrimci ve sosyalist hareketi; 3. Rus devrimci hareketi; 4. Türk
muhalif ve devrimci hareketi.
Bir taraftan Îngiltere, Rusya, Fransa, Türkiye vb. hükümetlerinin
ajanlanyla yapilan gizli görügmeleri, baglantilan ve antlagmalan, diger
taraftan Avrupa ile Rusya'daki devrimci ve sosyalist partilerle iligkileri,
34

Rusya, Türkiye ve Îran'daki devrimci hareketlere, hatta 190Tde II. En-

ternasyonal'e katilmalan, Tagnaksutyun'un çeligkili politikalandir.
"ka-

Tagnaksutyun, Ermeni meselesinin çözümünde, kapitalist Avrupa

"yaratmalarm-
muoyunu" kazanmanm, Ermenilerin kendi hareketlerini
dan" daha çabuk sonuç vereceni hesablyla yola çikti. Tagnaksutyun,
1894-1896y111armda diger milliyetçi parti Hmgak'la birlikte Türk hüküme-
tine kargi gerilla savagma bagladL 1896'da istanbul'daki Osmanh Banka-
si'm protesto amac1yla iggal ettiler. Türk polisi teräristleri tutukladi, an-
cak Rus Konsoloslugu'aun bagm1 çektigi diplomatik çevrelerin meseleye
müdahale etmesiyle, Tagnaklar smir digi edildi. Gerilla savagi, Avrupa
"kamuoyunun"

ilgisini etkilibir gekilde Tagnaklarm üstüne çekti.

Diplomatlar, Türkiye hükümetine birçok kez bask1 yapt11ar, ancak
Ermeni meselesinin oldugu bölgelerde reform yapilacagt sözü verilir-
ken, aym zamanda Türkiye Ermenistam'ndaki on binlerce bançç1köy-
lü yok edildi. Sultan iktidan için Tagnaklarm maceraci politikasi, kolay
bahanelerle Ermeni milletini yok etme savagmm uygun sebebiydi, an-
cak bu savag tabii ki Türk despotizminin özünü anlatmaktadir. Ermeni-
lerin sürülmesi, Tagnak gerilla hareketi olmadan da gerçekleptirilebilir-
di. Kugkusuz, Avrupa diplomasisi, Türkiye hükümetine bir gantaj ve
basla yäntemi olarak Ermeni meselesinden yararlanmaya hazirdi, an-
cak Ermeni meselesinin çözümüyle ve bir Ermeni devletinin kurulma-
s1yla hiç de ciddi bir biçimde ilgilenmiyorlardi. ÖzellikleRusya, bu fi-
kirden uzakt1. Ermeni hareketi Çarhkaç1smdan, Türkiye'yi zaylf birak-
mak, Îstanbul'u, Bogazlar'i ve Ermenistan'm kendisini ondan kopar-
mak baglammda önemli olabilirdi. Tagnaksutyun politikalan Çarhkta-
"büyük
rafmdan bu ekilde kabul edilebilirdi, ancak bagnnsiz" Erme-
nistan plam higbir zaman kabul edilemeyecek bir konuydu. Çarhk,on-
lan "Ermeni aynmcihgi" olarak telakki etti ve buna kargi da kararh bir
gekilde savagtl. Hatta 1880'li yillarm ortalarmda Çarhkhükümeti, Kaf-
kasard1 Ermenistam'nda, Ermeni okullarma, hay1rsever aydmlanmaci
örgütlere kargi eylemlere bagladL 1890'h y111arda yüzlerce Ermeni oku-
lu, yüksek kültür kurumlan kapatildi, Ermeni kiliselerinin menkul ve
gayrimenkul malvarhklarma el konuldu. Hükümet, 1903 haziranmda
"kurtulug"
aynca bir uygun kanun bile hazirlad1. Bu kanun, Ermeni ha-
reketinin temel maddi bazda bile bir araya gelmesini engelliyordu.
Böyle olunca Taynaksutyun, Çarhükümetine muhalif konuma geldi
ve zaman zaman hareketinin merkezini Türkiye'den Kafkasardt'na kay-
dirdt Rusya'da o siralarda Ermeni milli politikasma genig bir perspek-
tif açmig olan güçlü bir kurtulug hareketi bagladi. Bunun üzerine Tag-
"sola"
naksutyun, çark etti ve demokratik devrim bayragi altmda top-
lanmaya çaltytt. ARPD, 1904 program taslagmda göyle diyordu: "Ço-
gunluktaolan emekgilerin haklan savunulacak, onlar sosyalist idealle-
rin ruhuyla yetigtirilerek büyük politik ve sosyal mücadeleye haz1r du-
 35

rama getirilecek. Kirsalda, toprak sabipleri ve tefecilere kargi, toprak-

siz, az toprakh köylülerin bayraklan altmda toplamlacak, kitlelere ka-
mu ekonomisi fikri yerlegtirilecek, kamusal üretim ve tüketim a§11ana-
rak gelecegin sosyalist sisteminin ilk adunlan atilacak." Tagnaksutyun,
"az
kendisine dayanak olarak toprakh köylü ve köylü; bagta toprak sa-
hibi, küçük zanaatkâr; fabrika iççisi, toprak sahibi vb. çegitli ekonomik
simflan" aldigim dügünüyordu. Tagnaksutyun'un bu parti program tas-
lagl, temel bölümlerde "Eser"lerin1 progranumn kopyas1yd1.
1902'de Tagnaksutyun'dan bir grup ç1kmig, "Ermeni Sosyal Demok-
ratlar Birligi"ni kurmuglar, sonra ise RSDIP'ye2 katilmiglardL 1905
Devrimi arifesinde Tagnaksutyun'dan oldukea önemli bir grup, "Eski
"sosya-
Tagnaksutyun" adlyla kopmuglardL Bu grup, Tagnaksutyun'un
list" programma karglyd1 ve partinin görevinin kesin olarak Türkiye
"kurtulugu"yla
Ermenistam'nm suurlandinlmasmi savunuyordu.
1905-1907Devrimi'nde Tagnaksutynn, Çar'akargi ve Ermeni olmayan
milletlere, äncelikle de Müslümanlara kargi savagt1. Son zamanlarda, kit-
lenin dikkatini toprak köleligi ve otokrasi artiklarim ortadan kaldmnak
olan ortak sruf görevinden, devrim görevinden, milletlerarasi kavgaya
çevirmekle caula bagla ugragan Çarhk'm eline dügtüler. Tagnaklar çariz-
me kar§1 mücadelede kitlelere önderlik eden bir parti niteliginde degil,
bir
terörist-komplocu grup niteligindeydi. Tagnaklar, Rus Eserlerini tak-
lit ettiler ve oldukça genig ölçülerde, Çarhükümetinin küçük ajanlarma
karg1 bireysel terör pratigi içindeydiler. Tagnaklar, bu hedef için savag
birlikleri ("zinvorov")kurmak gerektigini anladilar. 1907 yllmda Stutt-
gart Sosyalist Kongresi'ne sunduklari raporda Tagnaklar, terörist eylem-
leri liste halinde verdiler. Ancak terörizm, Tagnaklan rahatsiz etmiyordu.
Bütün bu olaylar dizisi puna yol açt1: Tagnaklar, gizli anlagmalara giriyor-
lar, hükümet ajanlarlyla Türklere karg1 savaglarmda igbirligi yap1yorlar-
di. Aym gekilde diger taraftan da Türk toprak agalan, Türklerin çogun-
lukta oldugu bölgelerde Ermenilere kargi mücadelelerinde Çarhüküme-
tinin ajanlarmm destegine dayamyordu.
Bakü ve Tiflis'teki Ermeni igçi kesimi, küçük burjuva milliyetçiligi
hâlâ iktidardayken, diger milletlerin proletaryasi ile Ermeni proletarya-
smi kargi karglya getiren ve onlarm ç1karlanm Ermeni burjuvazisinin
çikarlanyla birlegtiren Tagnaksutyun tarafma geçti. Tagnaksutyun'un
siyasal mücadele ve sendikal mücadele çizgileri ise milli ayncahk izle-
yen bir çizgiydi. Tagnaksutyun, milli sendika ve kooperatifieri kurarak
ortak igçi cephesini dagitti, Igçiler, Rus ve Türk burjuvazisine kargl ik-
tisadi mücadele verdiklerinde Tagnaksutyun, seve seve buna katildi,
ancak proletarya, Ermeni kapitalistlerine kargi mücadele yürüttügün-
de, Tagnaksutyun dogrudan grev kinci rolünü üstlendi. IL Enternasyo-

I. Rusya'da "Sosyalist Devrimciler" olarak adlandirilan slyasi akim.

2. Rusya Sosyal Demokrat IgçiPartisi.
36

"sosyalistliginin"
nal'in bu partiyi Saflarma almasi, Tagnaklarm degil,
Enternasyonal'de sosyalizmin dogru kavranmadigmm bir kamtidir.
Tagnaklar, Enternasyonal'e 1905-1907 devrimci hareketinin etkisi al-
tmda katildilar. Tagnaklarm 190Tdeki kongresinde halkç1karakteri ön-
"sosyalist"
cesine göre daha keskin olan program resmen kabul edildi.
Programda, "Toprak reformu, sanayinin geligmesinden daha bagka bir
karakter tagiyor. Burada topragm yogunlagmasi hedeflenmiyor. Ancak
kapitalizmin olumsuz etkisi, köyde emekçilerin kaderinde gärülüyor"
"yeni
deniyordu. Sosyalizm mücadelesini, programa göre, gimdi üç1ü
birlik, emekçi köylü, sanayi iççisi, devrimci aydmlar" yönetlyordu. Tag-
naksutyun kendi taleplerini, progranunda birbirinden bagnnsiz Türki-
ye Ermenistam ve Kafkasardi Ermenistam olarak formüle etti. Prog-
ramda Türkiye Ermenistam için gu talep vardi: "Politik ve ekonomik
özgürlük, bölgesel özerklik ve Türkiye'yle federal temelde iligki." Kaf-
kasardi içinse temel istek göyleydi: "Kafkasardi'nda federatif Rusya
Cumhuriyeti'nin bir parças1 olarak demokratik bir cumhuriyet."
Îlk devlet Duma'sim Tagnaklar boykot ettiler. Îkinci Duma'ya Eser
fraksiyonuyla birlikte girdiler.
"sol"

Toprak agalarrun gericiligi üstün gelince, Tagnaksutyun prog-

ramma ragmen, Türkiye'de Ermeni meselesinin çözümü açismdan es-
ki, devrim äneesi yola, Rusya-Avrupa diplomasisinin yardmuna bagvur-
ma yoluna döndü. Tagnaksutyun, 1912'de Türkiye Ermenistaninda ya-
ayan Ermeni halkim uzun kollan altma alma çagns1yla Çarhk hükü-
metine bagvurdu. Öyleki, Tagnaklarm bazi yardimlanyla iktidara gelen
Jön Türkler, Ermeni meselesinde sultanm yagma ve gerici politikasmi
sürdürdü. Tagnaksutyun'un temsilcileri, Îstanbul'daki Çarhkbüyükel-
çisi Girs'le dogrudan gärügmelere baglad11ar ve Avrupa'da büyük bir
kampanya yürüttüler. Bu kampanyamn Çarhkpolitikasmm çikarlanyla
örtügtügü gözükmektedir.
Ancak emperyalist savag, bu planlarm gerçeklegmesini aksatt1.
Türk-Alman blokunun savagi kazanmasi durumunda hiçbir gekilde
özerklik elde edemeyevceklerinden korkarak, Tagnaklar, kesin olarak
Îtilaf Devletleri'nin yanmda yer ald11ar.Türkiye savaga girdiginde, Tag-
naklar tarafmdan yönetilen Ermeni milli bürosu, II. Nikolay'a uçakhk
bildirisiyle bagvurdu. Bildiride gunlar yaz1hydi: "Yeni ganh Rus silalu
olmak ve Rusya'mn Dogu'daki tarihsel görevini yerine getirmek vatan
borcumuz olmaktadir. Kalbimiz bu istekle yanmaktadir. Rus bayragi,
Îstanbul ve Çanakkale bogazlarmda özgürce dalgalanacaktir. Sizin ira-
deniz, yüce devletiniz Türkiye boyundurugu altmdaki halklara özgür.
lük verecektir." Tagnaklann olugturdugu gönül1ü birlikler, Türkiye cep-
hesinde Rus ordusuna öncü oldu.
Subat Devrimi, Tagnaklarm, Ruslarm yardumyla hedeflerine ulagma
umutlanm güçIendirdi. Tagnaklar, hesaplarru Rusya'nm Türkiye'niníçig-
 37

lerine karigmasma göre yaptilar, Rus büyük devletçiliginin az1h taraftan

"anargi"
ve kargitt oldular, sadece Bolpevizm'e kargi degil, aym zamanda
ezilen milletlerin kurtulug hareketlerine kargi da mücadele ettiler.
Ekim Devrimi'nden sonra Tagnaklarm durtunu radikal bir biçimde de-
gigti.Onlar, birlegik burjuva Rusyasi taraftan, sosyalist Rusya karç1tl ol-
dular. Onun için devletin birligini savunanlar bir anda aynhkç1hŠl azdi
bir gekilde savunur hale geldi. Üçlü blok partiler, Gürcü Mengevikler, Er-
meni Tagnaklar, Türk Müsavatçilar Bolgevik Rusya'ya kary1 Kafkasardi
Birligi'ni olugturdular. Ancak Kafkasardi, egemenligini ilan etmemig bir
devletti. Sovyet iktidannm kisa süreli olmadig1 aç1khga kavuytuktan
sonra Mengevik, Tagnak, Müsavatç1 bloku, Kafkasardi'nm Rusya'dan ay-
"demokratik"
nldigim bildiren bir bildirge yaymtladt Rusya'nm destegin-
den yoksun kahnca Kafkasard1'nm kaderini tayin edecek yeni destekler
aramaya koyaldular. Gürcü Mengevikler, Alman ordusunu yarduna ça-
girdilar.Müsavatçilar, kurtulugu Türkiye'de aradilar. Tagnaklar, önceden
Ermeni meselesinin çözümünü isteyen Itilaf Devletleri'nin zaferine bel
baglad11ar. 1918 tenunuzunda Tagnaklar, Bakü sovyetinde, Sovyet iktida-
rmm ortadan kaldmlmasi ve Iran'dan Ingiliz birliklerinin komutam Ge-
neral Dinstervil'in çagnlmasi kararim aldL Tagnak, Eser ve Mengevik
bloku Sovyetlerde çogunlugu ele geçirdiler. Kafkasardi'nda Sovyet ikti-
dan tasfiye edildi. Bakü proletaryasmm önderleri Saumyan,Caparidze
vd. Hazar steplerinde acimasizca öldürûldüler. Alman-Türk blokunun
çökmesinden sonra Ingilizler, bütün Kafkasard1'm iggal ettiler. Menge-
"bagimsiz"

viklerin, Tagnaklarm ve Müsavatç11arm hükümetleri, Ingiliz

emperyalizminin diktatörlügüne itaat ettiler.
"büyük

Tagnaklar, Ermenistan" slogamm savunmaya devam ettiler ve

"bagnnsiz"
bu devleti manda altma sokmak için Amerika'ya sundular.
Bagkan Wilson, bu teklifi kabul etti, ancak ABD Senatosu, Tagnaklan üz-
me pahasma manday1 reddetti. Bummla birlikte Tagnaksutyun "Birlegik
Rusya" umutlarmdan da vazgeçmedi; Denikin'le 1919 yllmda gizli bir as-
keri birlik antlagmasi imzalad11ar. Kemalist hareket, Tagnak planlarma
büyük tehdit olugturayordu. Kemalistler, Ermeni meselesinde özde sulta-
mn ve Jön Türklerin politikasuu devam ettiriyordu. Tagnak hükümeti ise
somut olarak Îtilaf destegiyle Kemalistlere kargi politika yürütüyordu.
1920 sonbaharmda Tagnaklar, Ermeni-Türk savagi ç1kard11ar ve sa-
vagm sonunda tamamen bozguna ugrad11ar. Bu andan itibaren Tagna-
kizm yok olmuy sayilabilirdi. Ermenistan'da halk kitleleri uzun y111ar
Tagnaklarm yamndayd1, 1919'da Tagnaklara parlamento segimlerinde
yüzde 90 oy verdiler. 1920'ye gelindiginde, Tagnaklarm politik etkisin-
den kurtulmaya baglamiglardi. 1920 mayismda, iççiler ve askerler,
Aleksandropol'de Tagnaklara kargi ayaklandilar. Tagnaklar, yüce eme-
gin kargismda boguldular.
1 arahk 1920'de Ermenistan'da Soxyet iktidari kuruldu. 1921 quba-
38

tmda Tagnaklar, iktidari ele geçirebilmek için son bir girigimde buluna-
rak ayaklandilar. Bu girigim çökügle sonuçlandi. Tagnaklar, bundan
sonraki çahqmalarma yurtdigmda devam ettiler. Emperyalizmin ajam
"bagunsiz"
oldular ve onlarm yardmuyla Bolgevizm'i y1kmaya ve Erme-
nistan'1 yeniden kurmaya çahytilar. Son zamanlarda Tagnaklar, Bolge-
vizm'e ve Pantürkizm'e kargi maceraci bir dügünce sifatmda, Kürtlerin
ve hatta Gürcülerin de içinde bulundugu Îran'm hegemonyasi altmda
Paniran birligini savannyorlar.
Tagnaksutyun, devamh olarak kendi içinde bölünüp, parçalandi.
1905'ten sonra partide güçlü bir sol kanat olugtu. Bu kanat, küçük burju-
"sosyalizmi"ne

va ve agm milliyetçi politikalara kargi muhalefet yapt1.

"sol"
Partideki muhalefet, emperyalist savag döneminde var oldu. Bu
gruplar, SubatDevrimi'nden sonra, "Sol Tagnaklar" adh örgütte birlegti.
1922-1923'te Tagnak mülteciler arasmda, Kaçaznuni ve digerlerinin
önderliginde bir tasflye alonu meydana geldi. Bu hareket, Ermeni çev-
relerinde Bolgevizm'e dönügümün bir göstergesiydi. Ermenistan'da
sosyalizmin kurulugunda kapitalizmin kökü kazmdi ve Tagnakizm'e
ölümcül darbe vuruldu.

(Bolpaya Sovyetskaya Entsiklopediya, c. 20, s. 526 vd, Aktsioner-

noe Obgestvo "Sovyetskaya Entsiklopediya", Moskova, 1926.)
 Belge 3

Sovyet Ermenistant devlet adanu B. A. Boryan'ut1 Ermenis-

tan, Uluslararast Diplomasi ve SSCB adh eserinden

"Türk sultanlari, Ermenileri sevdiler ve imkânlari ölçüsünde

korudular..."

Îstanbul'un 1453 y11mda IL Mehmed tarafmdan fethi, Ermenilere yö-

nelik hiçbir zulme yol açmanugtir genel olarak onlar aç1smdan hiçbir
ve
olumsuz sonuç dogurmanugtir. Tam tersine tarihsel kaynaklar, Meh-
med'in Ermenileri sevdigini ve Ermeni milletini devlet için yararh bir
öge olarak gördügünü, tebaasma insancil yaklagtigun, teerübelerine ve
mali iglerdeki bilgilerine sayg1 duyarak Ermeni zanaatkâr ve tüccarlan
Istanbul'a davet ettigini yazmaktadir. Aym gekilde Sultan I. Selim de
1513 yllmda Tebriz'i fethederek digerleriyle birlikte bütün Ermeni zana-
atkârlan da 1stanbul'a getirmigtir. "Milli Ermeni tarihi, Türk sultanlan-

I. Bagrat Artemoviç Boryan, önemli Sovyet-Ermeni devlet adamlarindan ve parti yöneticlle-

rinden biridir. 190Tten baglayarak Komünist Partisi Dyeligi yapan Boryan, Nijni Çambarak
Yelizavetpol bälgesinde bir köylu ailesinin çocugu olarak dünyaya geldi. Bakü'de 1905-l907
aldi. 1912-l9I3 yillannda Rusya Sosyal Demokrat
yl afindaki devrimci hareketin içinde yer
1;çi Partisi'nin (RSDLP)Bakü Komitesi üyeligini yapti. l9|3-1915 yillarinda partinin Tiflis Ko-
mitesi'nin üyesiydi. Birinci DünyaSavagisirasinda Kafkas Cephesi'nde askerler arasinda çalig-
malarda bulundu. Baskilarla kargi karplya kaldi. 1917 SubatDevrimi'nden sonra RSDIP
Bakû Komitesi üyeligi
(b)'ninPetersburg Komitesi üyesi oldu. 19I7-1918 yellarindapartinin
görevlerini üstlendi. 1917 Ekim Devri-
ve Sabunçi-Balahan bölgesi KizilBirligi'ninkomutanligi
mi sirasinda Kars'ta askerler arasinda devrimci faallyet yürüttü. Kafkaslar'da Sovyet iktidari-
olan
nin kurulmasinda etkin rol oynadi. Lenin'le kigisel olarak da tanigan ve birlikte çaligmig
Boryan, o dönemde Merkez Komitesi'nin görevlendirmesiyle Baku, Tiflis, Erivan, Yelizavet-
pol, Gumrü, Kars, Sarikamig gibi merkezlerde änemli görevler Ustlendi. Düzenli olarak Le-
nin'e bölgeden raporiar gänderdi. Daha sonraki ylilarda lse Toprak Halk Komiserligi'nde,
Rusya'daki Ermenistan Ticaret Temsilciligi'nde çaligti; SSCB Devlet Bankasi yönetimindeve
Finans Halk Komiserligi kurulunda yer aldi. Partinin 15. ve 16. kongreierinde Merkez Dene-
tim Kurulu Oyeligine seçildi. Bütän Rusya Merkez Yurütme Kurulu üyeligi yaptl. Boryan'in
yayimlanmLg-
Sovyet devieti ve Komünist Parti yayin organiarinda, birçok bilimsel incelemesi
baskisi) "B. A. Boryan" maddesi ve G. B.
tir. Bkz. BüyükSovyet AnsikÏopedisi'nin (1970-l977
Garibcanyan, V. I.Lenini BolgevikiZakavkazya,s. 129 vd., 133, 138, 212 vd, IzdatelstvoPoliti-
çeskoy Literaturi, Moskova, l971.
 40

nm XVI. yüzyildan itibaren bugüne kadar (1876)Ermenileri esas olarak

sevdiklerini ve imkânlan ölçüsünde koruduklanm ileri sürmektedir."2
Onlara yönelik genel bir baski olmam14, hükümet, tebaasmm çikarlarmi
gözetmig,tek tek kipilerden ve hükümet memurlanndan Ermenilere yö-
nelik baslo tegebbüslerinin kökünü kurutmuqtur.3 Ermeniler tarafmdan
bakacak olursak, onlar, sadece bang içerisinde yagamanug, aynca Türk
silahmm baçanlanudan büyük mutluluk duymugtur. 1606 y11mda Kib-
ns'taki Rum ayaklanmasima Türkler tarafmdan bastinlmasi Ermeniler
arasmda mutluluk yaratm19tir. 1780 yllmda Suvorov,* raporunda Îran
Sahhgihâkimiyeti altmdaki Ermenilerin ezildigini ve sömüräldügünü,
bunlann birçogunun Türkiye'ye kagtigmi yazar.5 Öyleki Türkiye'deki
Ermeniler, Îran'dakilere oranla daha iyi yaganuylardir. Rusya'dakilerle
ilgili olarak ise Linch, "Ermenilerin birçogu uzaklara gidiyor, özellikle
de Türk hükumetini tercih ediyorlar". demektedir.6
1821 y11mda Hassan Han, Kars bölgesinden esirler almig ve Ermeni
esirler, Agasi tarafmdan kurtanlmigtir. Agasi, dindaglan olan Ermeni-
1erden Rus topraklarmda yagamalanm istemig, fakat Ermeniler redde-
derek Türkiye'ye geri dönmüglerdir. Bu olayl, H. Abovyan anlatmakta-
dir. Ermenilerin Türkiye'ye geçiginde 1795 ylh önemlidir. XVII. yüzy11-
da, Akop Karnetsi'nin yazdigma göre, Türkiye'de örnek olacak bir dü-
zen hüküm sürmektedir. Yazar, H1ristiyan devletlerinde bir Müslüman
ülkesi olan Osmanh Imparatorlugu'ndaki gibi bir düzenin olamadigm-
dan yakmmaktadit (...)7
"Aileleri Türk pagahklarmda bulunuyor ve ülkenin zenginliklerini
yurtd1pma götürüyorlar" diye yakmmaktadir bir Rus memurud 1835 y1-
hnda Baron Vrangel, Baron Rozen'e "Gümüghane'de idari makamlar,
Rum ve Ermenilere dini ayinleriyle ilgili hiçbir baski yapnuyorlar. Tica-
ret, tamamen Rumlarm ve Ermenilerin elinde" geklinde yazmaktadir.9
Marx ise "H1ristiyanlar, Türkiye'de dinsel özgürlüklerden Avusturya ve
Rusya'dakilere göre daha gok yararlamyorlar" demektedir.10 Bu arada
Avrupa devletleri, kendi ülkelerinde emekçilerin çok daha kötü çartlar-
da yagadigmi gizleyerek ve Türklere karg1 yagma seferlerini aklamak
2. Forts, 1876, c. I, s. 369 vd. -

(B. A. Boryan)
3. A.g.e., s. 370 vd. -

(B. A. Baryan)
önemli komutanlarmdan.
4. Rus Çarigi'nin
5. Sobranie Aktov, OtnosyagihsyaK IstoriiArmyanskogoNorado, c. 2, s. 68, Moskova, I838.
-

(8.A. Boryan)
6. H. F. B. Linch, Armeniya, PutyoweOçerki I Etyudt, c. 1, s. 589. Tiflis, 19IO. -

(B. A. Bor-
yan)
7. Avdelbekyan, Nork, c. 3, s. 106 vd, 1923; Raffi,Taçkaayk, Tiflis, 1895. -

(B. A. Boryan)
8. Aktr, c. 5, s. 491. -

(B. A. Boryan)
.
A.g.e, c. 8, s. 889; Forts, 1876, c. I, s. 372. -

(B. A. Boryan)
10. Mar× i Engels, Sabr. Soç., c. 10, ss lBl. -

(B. A. Boryan)
 41

için, "H1ristiyanlara özgürlük" slogamm kullanarak Türkiye karpti

kampanya yürlittüler. Bu gekilde H1ristiyanlarm agir partlarda yaçadik-
lan uydurmasi, Avrupa devletlerinin sömürgeci iggallerini gergekleptir-
meleri için bir araç oldu. 1830 y11mda Pankratov, Kont Paskeviç'e11
"Türk agalarm hemen hemen bütün topraklan, gâvurlar (Hiristiyanlar)
tarafmdan igletiliyor ve neredeyse bütün ticaret ve bütün zanaat H1ris-
tiyanlann elinde" diye yazar.12 Neredeyse her yerde Türkiye ekonomi-
si, H1ristiyanlarm elindedir. Bu durum, Ermenilerin Tiirkiye'nin ç1kar-
lanm niçin laskançça savunduklanm açiklamaktadir 1828 ylhnda Pas-
keviç, Nesselrode'ye "Benim Gümrü'ye (öncedenAleksandropol,
pimdi Leninakan) geligime kadar Türkler, Ermeni ajanlan aracihgiyla
bizim topraklarmuzda ne olup bittigini oldukça iyi bir gekilde ögreni-
yorlardi" geklinde yazar.14 Buradan da görülmektedir ki, Ermeniler
"onur-

Çarhkhükümetine Îran'la ilgili bilgi gänderdikleri zaman onlan

lu", Rus hükümetine sadik saym1plar; aymsm1 Türk komutanhšma yap-
tiklari zaman ise onlan ajan ilan etmiglerdir. Çarhkmemuru, Ermenile-
rin Türk hükümetinden memnun olmasuu ve Osmanh Imparatorlu-
gu'nu,bununla birlikte kendi yurttaglano Rus sömürüsünden koruma-
sun bir türlü kabullenememektedir.
Rus diplomasisi, iggalci amaçlarla Türkiye'ye kargi silah olarak kul-
lanma imkânlan açismdan, Türkiye'de yagayan halklar arasmdaki ilig-
kileri ilgi alam içinde gönnügtür. Ancak gerçek gudur ki, Türkiye'deki
halklar tam bir uyum içinde yagarugtir, onlan kullanmak, ihtimal digi
gözükmektedir. Paskeviç, 1829 yilmda bu meseleyle ilgili olarak Nes-
selrode'ye göyle yazar: "Nasturilerin,15 Ermenilerin ve Keldanilerin16
çogonlugu, Yezidiler gibi katlamlamaz tarikatlara mensup Müslüman-
larla egit partlarda Kürtlerin yanmda sigmacak yer buldular ve birlikte
tam bir uyum içinde yaglyorlar."17
Türkiye'de farkh inançlara mensup halklann dügmanhk ve nefret-
ten annnug olarak yagadiklarmi Kinm seferi zamanmdaki olgular da
kamthyor: "Alagkert sancagi eski müdürü Mamed Bey, bu sancaga
200 Kürt aths1yla birlikte geldi. (...) Bütün yerli halkla dostane iligki-
ler kurdu ve kigi geçirmek üzere Malazgirt'e gitti."18 Kürt beyleri, sa-

I I. Erivan kontu.
I 2. Aka, c. 7, s. 842. -

(B. A. Boryan)
13. ÇarlikRusyasi'nin digigleri bakani.
14. Akti, c. 5, s. 573. -

(B. A. Boryan)
15. V. yüzyllda Hiristiyanlik içinden çikmi.ybir tarikat. Tarikatin ismi, kurucusu Istanbul
Patrij|i Nestorius'tan gellyor.
16. Sami käkenli bir agiret.
I 7. Akti, c. 7, s. 786. -

(B. A. Boryan)
I 8. A.g.e., c. I l. 1878, s. 226. -

(B. A. Boryan)
42

vag zamanmda oldugu gibi sonrasmda da Ermenileri himaye etmig

B
ve onlan korumuqtur.
Kürtler, Ermenilerle sadece dostça yagamanug, hatta yagh Martiros-
yan'm Azerbaycan Bagpiskoposu Isak Sasunyants'a 1855 yllmda yazdi-
gi mektuptan anlagildigi gibi, onlarm etkisinde kalmiglardir: "Ermeni-
ler, Nasturiler gibi Kürtler de benim sözümü sayg1yla dinliyor. Bu duru-
mu güç1endirmek için saym konsolosa (Rus-BB) takdim edilmek üzere
size saygm Ermenilerin, Nasturilerin oldugu gibi saygm Kürtlerin de
mühürlü mektubunu gänderebilirim."20 Bu almtilar, meselemizi ilgilen-
diren noktalari, Ermenilerin Türkiye'de kölelegtirilip kölelegtirilmedi-
gini,hiçbir hakka sahip olup olmadigim ve kurtuluglari için Rusya'nm
himayesine ihtiyacl bulunup bulunmadignu netlegtiriyor. (...)
Rus ordusu, Türklye'ye seferleri s1rasmda Türkiye Ermenistam'nda
inamlmaz sayida hayvanla ve dola ambarlarla kargilagti.21 Òyle ki,
Rusya Ermenistam'nm ve Kafkasardi'nm hiçbir bälgesinde böyle bir
manzara göremezdiniz.22
Türkiye'deki Ermenilerin ekonomik yagam kopullarma bir göz ata-
hm ve verilen haberlerin gerçek mi, yoksa çagdaylarm ipe sapa gelmez
aç1klamalan nu oldugunu görelim.
Îlk önce topragin kullamm1. "Türkiye'de Ermeni köylüleri, topragm
azhšmdan gikâyetçi degil. Oysa Gümrü'de (Rusya'da-BB) topragm ye-
tersizligi korkunç denecek ölçülerdedir."23 Türkiye'de toprak sahipligi
ve toprak kullanmn, igletim için herhangi bir smirlamaya tâbi degil.24
H1ristiyan köylülerin ekonomik durumu, Müslümanlardan, Türklerden,
Kürtlerden daha iyi. Bir Ermeni gezgini ve milliyetçisi olan A-do'nun,
Türkler ve Kürtler Ermenilere göre nasil yagiyorlar sorusuna, Ermeni
köylüler göyle cevap veriyor: "Kürtlet', Ermenilere oranla daha fazla
esaret altmda." Türk köylüler de sömürülüyor ve kölelegtiriliyor; milli-
yet burada hiçbir önem tag1mlyor: "Sömürücüler için milli ayrim
yok";25 Osmanh Împaratorlugu'nun hâkim snuflarmm ekonomik sömü-
rüsü ve Türk hükümetinin hukuk kurallarma göre, köylü nüfusa egit
"ister
muamele yap1hyor. Türk hükümeti, Ermeni, ister Süryani, ister
Kürt ya da Türk olsun",26 aynm yapmayarak, hâkim smiflarm ç1karla-
rmi koruyor.

19. Myak, 1878, No. 6, s. 370.- (B. A. Boryan)

20. Aktt, c. I I, s. 479. -

(B. A. Boryan)
2 I. Myak, 1877, No. 78, -

(B. A. Boryan)
22. A.g.e., 1878, No. 26. -

(B. A. Boryan)
23. L. Sarkisyan, Ayts TyurkatsAyastan, s. 7| vd, Tiflis, 1890. -

(B. A. Boryan)
24. A.g.e.,s. 72, -

(B. A. Boryan)
25. A-do, Vam,BiglisiYevErzerum Vilayetner,s. 278, Erivan, 1912. -

(B. A. Boryan)
26. A.g.e., s. 303. -

(B. A. Boryan}
 43

Yetkili kigilerin genel devlet sömürüsü d1gmda, Kürt yetkililerin sö-

mürüsü var. Bunlar, "Türk hükümetinin zay1fhšru ve güçsüzlûgünü
kullanarak, Kürtlerin yamnda Hiristiyanlari ve Müslümanlan da hükü-
met yetkililerinden ve mültezimlerden daha çok sömürüyorlar"27 bu
.

olgu maraba kurumuyla dogrulamyor.

(B. A. Boryan, Armeniya, Mejdunarodnaya Diplomatiya i SSSR,

Moskova-
c. 1, s. 173 vd, 175 vd, 178 vd, Gosudarstvennoe Îzdatelstvo,
Leningrad, 1928.)

Armyane Ï Trakton", PolozhenieArmyan V Turtsii, s.

"Armeniya, 52, Mos-
27. Rollen-Jackman,
kova, l896.-(B.A. Boryan)
 Belge 4

Rus Türkolog V. A. Gordlevskiy'ini Türkiye Notlarindan2

"Ermeniler, sadece kamusal alanlarda degil, evde de Türkçe

konuguyorlard1."

O dönemde3 Ermenileri, Türkleri ve Kürtleri birleytiren bir halka

vardi. Ermeniler, genel olarak sadece kamusal alanlarda degil, evde de
Türkçe konuquyor, ticari yazigmalarda Türkçe kullamyordu; ancak Er-
meni harfleriyle yaz1yordu. Ermeniler arasmda halk müzigi folkloru
haznesini koruyan âg1klar vardi. Türkler tarafmdan unutulmuy Dede
Korkut Destam yakm zaman önce Beygehir'de bir Enneni tarafindan
tekrar yazilnugt1. Nigde'de bulundugum zaman Türk folkloruyla ilgile-
nen Ermeni ailesi Boyaciyanlar tarafmdan sicak bir gekilde agirlandim.
Ev sahipleri tarafmdan yola çikmadan evvel geceleyin alelacele yazdik-
lan atasözleri derlemesini hâlâ degerli bir hatira olarak sakhyorum.
Egitimli Ermeniler dini müsamahasizhktan kurtulmuglardi; Hiristi-
yanlar ile Müslümanlar arasmda daha yalon iligkiler kuralmasma ugra-
giyor hatta bazen Rusya'da da Müslümanlarm gänlünü kazanmaya ve
kargilikl1 käklü güvensizligi larmaya yönelik incelikler gösteriyorlard1.

(V. A. Gordlevskiy, Îzbrannte Soçineniya, c. 3, s. 127, Izdatelstvo

Vostoçnoy Literatun, Moskova, 1962.)

I. Vladimir Aleksandroviç Gordlevskly, 7 ekim 1876'da dogdu. Rusya'nm änemli Türko-

logiarindan biri olan Gordlevskiy, Sovyetier'in Türk dili ve edebiyati, Türk folkloru ve
ta-
rihi üzerine önemli uzmanlarindan saylliyor. 1899 yilmda Lazarevskiy Dogu Dilleri Ensti-
tusü'nü, l904'te ise Moskova Üniversitesi'nin Tarih-Filoloji Fakültesi'ni bitirdi. l907 yllin-
dan itibaren Lazarevskiy Enstitüsü'nde (dahasonra adr "Moskova SarkiyatEnstitusü" ola-
caktir) Türk dili ve Türk edeblyat tarihi dersleri verdi. 1918-1948 ylilart arasinda bu
ens-
titüde profesär olarak görev yapti. Ardindan SSCBBilimler Akademisi Enstitüsü
Sarklyat
Yakindogu ve Ortadogu Û!keleriDil ve Edeblyati Bälümü'nün bagina geçti. Uzmanlik
alanlari üzerine birçok önemli eser veren Gordlevskiy, iki kez Lenin Nigani'na, bir kez
de
Kizil Bayrak Emek Niyani'na layrk göruidu. 10 eyiül 1956'da Moskova'da öldü. Skz. Büyük
SovyetAnsiklopedisfnin (1970-1977 baskisi) "V. A. Gordlevskiy" maddesi.
2. Gordlevskiy, Birinci Dünya Savagi sirasinda Rus ordularanda tercüman olarak çaligmig
ve Turkiye izienimlerini notlar halinde yayimlamigtir.
3. 1877-1878 Türk-Rus Savagtnin öncesi kastedilmektedir.
 Belge 5

Ermeni Sovyet tarihçi G. M. Arutynnyan'in XIX. Yüzyden

90'lt Y llarenen Ortalarenda Îngiliz Burjuvazisinin Ermeni Me-
selesindeki Gerici Politikalare baghkli doktora tezinden

"Protestan misyonerleri, Erineni meselesinde ingiliz diplo-

masisinin ideolojik suç ortail olmastur."

Ermeni halkmm kaderi, 1878 y11mdan baglayarak Ermenistan'da

Sovyet iktidan kurulana kadar kapitalist devletler arasmdaki en utanç
verici pazarhklarm bir unsuru olmugtur. Ancak Ermeni meselesinin sö-
märülmesinde en apagihk rolü ingiliz burjuvazisi oynarugttr. (...)
Ermeni ulusal hareketinin bu ikinci sürecinde Îngiliz diplomasisi, fa-
aliyetlerinde Ermeni meselesine dayanmaya çahemigtir. (...) Berlin
Konferansi sürecinden itibaren Ingíliz kapitalizmi, Ermeni hallo üzerin-
deki sömürgeci etkilerini pekigtirmigtir. Bunun için Îngiliz diplomasisi,
Berlin Sözlegmesi ve Kibris Konvansiyonu'yla üzerini örtüp, Ermeni
milliyetçi önderlerin Bati Avrupa yönelimini kullanarak Bati Ermenis-
tan'dakil konsolosluklari ve istihbarat agi aracihš1yla çahymalarm1
özenle maskelemigtir. Protestan misyonerler ise Îngilizdiplomasisinin
ajam rolünde ideolojik suç ortag1 olmugtur.

(G. M. Arutyunyan, Reaktsionnaya Politika Angliyskoy Ðuriuazii V

Armyanskom Voprose V Seredine 90-A Godov XIX Veka, s. 2, 8, Mos-
kovski Gosudarstvenmy Universitet im. M. V. Lomonosova, Moskova,
1954.

I. Osmanli döneminde Dogu Anadolu'da Ermenilerin

yasadLgl
bölgeler "Bati Ermenistan"
olarak adlandinlmaktadlf.
 Belge 6

Ermeni Bolgevik önder O. A. Arutyunyan'in hatiralarmda

1905 Kirinu ve Tagnaklar

"Tagnaklar, 1905 yllinda Azerileri yok etmek için kampanya

baglattilar."

1905 ydmm baglannda Bakü'de cereyan eden kardeg kirmu, silahh

Tagnak çeteleri mavzeristlerin çekip çevirdigi Kamarlo'da da devam et-
ti. Tagnaklar, Azerbaycanhlan "Öldürebildiginkadar öldür, yagmala,
kimseye acuna" slogamyla yok etmek için kampanya baglattilar. Tag-
naklar, Ermeni köylerine dagilarak katliam konugmalari yapt11ar,
"onurunu
emekçi köylüleri ellerinde silah Ermenilerin ve hayatuu ko-
rumaya" çagirdilar, Ermeni nüfusu Azerbaycanhlara kargi silahlandir-
maya çabaladdar. Tagnak eglayalar1, yagma yaptilar, sivil halki öldür-
düler, onlarm köylerini atege verdiler. Bu tür olaylarm son bulmasm-
"kurtancilan"

dan sonra Ermeni halkmm sözde evlerine geri döndüler

"zaferlerinin"

ve gerefme gölenler düzenlediler.

Tagnaklar, silah konusunda hiçbir yokluk çekmediler, öyle ki Erme-
ni piskoposlan Horen ve Suren tarahndan yetkili kilman heyetin gön-
derildigi Vorontsov-Dagkov'un1 özel izniyle silahlandmlm1;lardi. Ta -

nak humblan,2 kÖylül€r üZerinde büyük bir yüktü. Köylük bölgelerde

bulunmuy ve köylülerden kan içici hmbapetlerin3 faaliyetleri konusun-
daki yakmmalanm dinlemigtim. Insanda ne rahat ne huzur birakiyor-
lardi. "Birileri gidiyor, digerleri geliyor" demigti köylüler. "Hepsini bes-
le, yatacak yer bul, atlara arpa ve kuru ot ver; peki zamam degil mi ar-
"küstahhéma"

tik eve gitmenin?" Köylülerin böyle bir largm bir sesle

qu cevab1vermig hmbapet: "Siz, bize muhtaçsmiz." "Niye ki?" diye sor-
muy köylüler. "Çünkü biz, sizin hayatmizi ve varhklanmzi kurtanyoruz.
Eger biz olmasaydik, Azerbaycanhlar gelir, hepinizi dograr, evlerinizi

I. ÇarlikRusyasi'nin Kafkasya valisi.

2. Tasnak silahli çeteleri.
3. Tagnak silahli çetelerinin kornutanlanna verilen ad.
 47

yakar ve hayvanlarm1zi çalard1" demigler. "Biz, Azerbaycanhlarla dos-

tane yaylyoruz. Bizim toplumumuz onlardan degil, sizden çekiyor" diye
karg1hk vermig hakh olarak käylüler. Hmbapetler, sadece tehditle köy-
lülerden para ve ürün alabiliyorlardi. Silah satin alma bahanesiyle
halktan zorla para toplanmasi, 1907 yllma kadar sürdü. Bälgenin köy-
lüleri, hmbapetlerin aldatmacalarma, dolandiric1hklarma ve tecavüzle-
.kovdular:

rine artik tahammül edemiyorlard1. Hepsini köylerden "Sizi

ve atlarmizi yeteri kadar besledik. Yokluk içinde yagarken size agir ha-
raçlar verdik. Bizi yoldugumuzla ve ailelerimiz için duydugumuz kayg1-
larla bag baça barakm." Mavzeristlerin tehditleri bogunayd1. Tagnak kan
içicileri tarafmdan büsbütün yagmalanan ve çileden çikarilan köylüler,
sadece onlara yardim etmeyi reddetmedi, ayrica bagmda hmbapetlerin
oldugu Tagnak sürülerini köylerden kovaladilar da.
Maceracilardan, katillerden ve cani ögelerden meydana gelen mav-
zerist Tagnaklar, önemsiz bir sebepten veya sebepsiz yere her zaman
mavzerlerini bir insam öldürmek için kullanmaya hazirlardi. Tagnaklar
"milli

tarafmdan düzenlenen Dalar käylülerinin bir toplantismda kah-

raman" mertebesindeki hmbapet Sumbat, çeyitli süslemelerle humba-
smm
"zaferleri"
üzerine konugmaya bagladi ve bir bölgede tek tük kal-
mig, Ermenilerin hayati için sözde tehlike yaratan Azerbaycanhlari na-
sil yok ettiklerini anlatt1. Sans eseri o toplantiya ben de denk gelmig-
tim. Cesaretimi topladim ve açiktan hmbapet Sumbat'a kargi çiktim.
Ona hiddetle Azerbaycanhlarm Ermeniler için tehdit olmadigun söyle-
dim. Sözlerimi tamamlayamadan hmbapet Sumbat, mavzerini çikardi
ve bana nigan aldi, ama gansima o anda yanmda duran okul arkadagim
ögretmen Haçik, mavzeristin kolunu tuttu ve "Bolgevik"in hakkmdan
gelmesine izin vermedi. Bizim bälgenin Tagnaklan ve hmbapetleri ba-
na bu ad1 takmiglardi.

(O. A. Arutyunyan, Vospominaniya, s. 47 vd, Armyanskoe Gosu-

darstvennoe Îzdatelstvo, Erivan, 1956.)
 Belge 7

Sovyet tarihçi P. Kitaygorodskiy'in Sörnürge Köleliginden

Milli Bagamstzfrga ad11 eserinden

"Rum-Ermeni burjuvazisi, Türkiye'nin milli ekonomisinde y1-

kici bir rol oynnyordu."

O dönemde ingiliz ve Fransiz sermayesi Osmanh Türkiyesi'nde ol-

dukça etkili olan Rum ve Ermeni burjuvazisine dayamyordu. (...)Rum-
Ermeni buljuvazisi esas olarak tefeci Fransiz bankerleriyle iligki içeri-
sindeydi ve Türkiye'nin milli ekonomisinde yikic1 bir rol oynuyordu.
Bu gruplar, Bat1'yla hemen iligki kurmamn pegindeydi, (...)
Tahil ambari Anadolu, istanbul'dan kopartihyordu. Rum-Ermeni
burjuvazisi, tekrardan Ingiliz-Fransiz sermayesinin himayesi altinda
kaybettigi ekonomik durumunu geri kazanmaya baglad1. Türk milli
buljuvazisi ise yok olma tehlikesiyle karg1 karylyaydi.

(P. Kitaygorodskiy, Ot Kolonialnogo Rabstva K Natsionalnoy Neza-

visimosti, s. 30, 41, 58 vd, "Moskovski Raboçiy", 1925.)
 Belge 8

Tagnaksutynn'un yayin orgaru Orizon gazetesinde 1912 y11m-

da yayamlanan makaleden

"Ne bir Türk ne de Türk devleti bundan böyle hiçbir Ermeni

için deger tagunamaktadn•."

(...) Türkdevlet yetkilileri ve iktidar sahipleri bilsinler ki, ne bir

Türk ne de Türk devleti bundan böyle higbir Ermeni için deger taguna-
maktadu-. Varhklanm korumak için bagka yollar dügünsünler. (...)

(Orizon, No. 196, 1912'den aktaran: K. N. Karamyan, Polojenie Za-

padmh Armyan, "Armyanskiy Vopros" i Mejdunarodnaya Diploma-
tiya V Postedney ÇetvertiXIX Veka Î Naçale XK Veka, s. 81, Yerevans-
ki Gosudarstvenmy Universitet, Erivan, 1972.)
 Belge 9

Sovyet Ermenistaru'nm yazarlarmdan S.G. Pirumov'un Yurt-

drpradaki Taynaklar baghkh kitabmdan

Çarhk Rusyas1'nm "Ermenisiz Ermenistan" projesi ve Tag-

naklarm rolüs.

ÇarhkBakam Lobanov-Rostovskiy,1 "Ermeni meselesi"nde kendi

hükümetinin politikasuu karakterize ederek istisnai bir kesinlikte ve
arsizca gunu açiklanugti: "Bize Ermenisiz Ermenistan lazun!"
Ermeni milliyetçiliginin saldirgan partisi Tagnaksutyun, Çarhkbaka-
mum slogamm hayata geçirmek için bütün gücüyle her geyi yaparak,
bayragma gunu yazdi: "Bagunsiz ve birlegik Ermenistan!" Ve... Çarhk
generallerinin, Ingiliz bakanIarmm, Fransiz bankerlerinin, Amerikan
"hümanistlerinin" "yardmuyla"

ve bütün papazlarm Türkiye'de bir "Er-

menistan"a ulagti, ama gerçekten de Ermenisiz.

(S. G. Pirumov, Dapnaki Za Rubejom, s. 129, Îzdanie Nauçnoy As-

sotsiatsii Vostokovedeniya, Tiflis, 1934.)

I. Aleksey Borisoviç Lobanov ostovskiy, Türkiye'de ve birçok Avrupa ulkesindebuyu-

keiçilik gärevini yürüttükten sonra 1867-l878 yillarinda içigleri bakanligi, l895-l896 ylila-
rinda da digigleri bakanligi görevinde bulundu. 1896 yllinda öldü. Skz. BüyükSovyetAnsikto-
pedisi'nin(1970-1977 baskisi) "A. B. Lobanov-Rostovskiy" rnaddesi.
 Belge 10

Ermenistan'm ilk bagbakatu Ve Taynak Partisi'nin kurueusu

O. Kaçaznunikin1 Tagnak Partisi'nin bir yurtd1µ konferansina
sundugn rapordan

"Gönüllü birliklerin olugturulmasi hatayd1..."

Daha Türkiye'nin savagan ülkeler ailesine katalmadig ve katilmaya ha-

ztrlanmadig 1914 sonbahari boyunca Kafkasard1'nda büyük bir gürdtü
olugturalmaya baglandi.
ve büyük bir enerjiyle Ermeni gönüllü birlikleri
Ermeni Devimci Partisi Taquaksutyun (ARPD), birkaç hafta önce Er-
zurum'da gönüllü birliklere kargi olumsuz bir tav1r alma karan alnug ol-
masma ragmen, birliklerin
olugturulmasmda ve Türkiye'ye karg1 askeri
harekâtta aktif rol aldi. Bir hayli kötü ve ciddi sonaçlar dogurabilecek
böylesine agir ve sorumluluk gerektiren bir meselede, ARPD'nin Kafka-

1. Ovanes Kaçaznuni (lgithanyan), 1918 yllitemmuz aymda kurulan Ermenistan devletinin

ilk bagbakanidir. Tagnak hükumetini, 1919'un agustos ayina kadar 13 ay yänetmigtir, Ta§-
naksutyun Partisi'nin kurucularindandir ve önemll lideriydi. Ermenistan'inve
Tagnak Parti-
si'nin en yetkili kipislydi.
egitimi aldik-
Kaçaznuni LB68yllinda Gi3rcistan'a bagli Ahiska bölgesinde dogdu. Mimarlik
Tiflis'te mimar olarak çaligti. Tagnak örgütune Baku'de katildi.
tan sonra Bakü, Batum ve
1905-1906 yillarindaki Ermeni-Tatar çatigmalari sirasinda kargiliklakirimi engellemek
üzere
19l I yllinda Tagnaksutyun davasindan arandigindan dola-
kurulan komisyonda görev yapti.
Türkiye'ye kaçti, Istanbul'da, ardindan da Dogu Anadolu'da bulundu. Propagandafaali-
yi
yetleri yarattu, 1914 yllinda Kafkasardi'na geri döndu. 19lTde Ermeni Ulusal Konseyi
olarak bu-
Dyesi oldu. 1918'e kadar Kafkasya Parlamentosu'nda (Seym) Tagnak temsilcisi
Türklerle yapilan barig görügmelerinde Ermeni heyeti içinde
lundu. Trabzon ve Batum'da
Ermenistan Cumhuriyeti adina Batum Antlagma-
yer aldi. 4 haziranda Hatisov'la birlikte
si'na imza atti. 19IB temmuzunda
bagLm$Iz Ermenistan'in ilk bagbakani oldu. 1919 agusto-
Parlamentosu'nun kararlyla yar-
suna kadar bu görevde kaldi. l9I9 gubatinda Ermenistan
dim saglamak amactyla ABD'ye Avrupa'ya gitti. l920 yllinda Ermenistan'a geri döndG ve
ve
Ermenistan Parlamentosu bagkan yardimciligina atandi.
1921 yilmda
1920 yilmda Ermenistan'da Boigevikiktidarinin kurulmasinin ardindan tutuklandi.
Bolgevik yönetimine kargi yapilan kargidevrimci ayaklanmanm bastirilmasindan sonra ulkeyi
istifa
terk etti, l92l-1924 ylliariarasinda Bükreg'te yagadi. 1923 yllmda Tagnak Partisi'nden
bagvurdu. 1925 yllinda Erivan'ayer-
ederek geri dönmek içln Sovyet Ermenistan'i hükümetine
1938 yllinda
lepti. Mimar olarak çaligtl, Üñiversitelerde ders verdi ve profesörluk unvanmi aldi.
hayatml kaybetti. Bkr. Entsikloþedlya"ArmyanskiyVapros",s. 197, Erivan, 1991.
 52

sardi organlan ve çegitli yöneticileri, partinin en üst orgam olan kong-

renin iradesine kargi geldiler. (...)
Kay1ts1zpartsiz Rusya'ya baglandik. Temelsiz bir gekilde
Çarhkhü-
kümetinin çabalarmuz ve yardunlarmuz karq1hšmda bize Türkiye'deki
özgürlegmig Ermeni vilayetlerinden ve Kafkasard1'ndaki Ermenis-
tan'dan olugan özerk Ermenistan'1 bahgedeceginden emindik.
Kafanuzda kavak yelleri esiyordu. Kendi dileklerimizi bagkalarma da-
yattik, içi boy laflara, yetkisiz kipilere çok önem verdik, girdigimiz hipno-
zun etkisiyle gerçekleri görmemeye bagladik ve hayal âlemine daldik.
(...)
1915 yaz ve sonbahar döneminde Türkiye Ermenileri zorunlu göçe
(teheir) tâbi tutuldu, kitlesel sürgünler ve baskmlar gerçeklegtirildi.
Bütün bunlar Ermeni meselesine ölümcül bir darbe vurdu.
Tarihsel Ermenistan'm, bize devreden gelenekler
ve Avrupa diplo-
masisinin vaatleri dogrultusunda, bagimsizhšmuzm temelini olugtur-
masi gereken bälgeleri bogaltild1; Ermeni vilayetleri Ermeni'siz kaldi.
Türkler ne yaptiklarna biliyorlardi ve bugün pigmanhk duymalanm
gerektirecek bir husus bulunmamaktadir; sonradan da anlagildigi üze-
re, Türkiye'de Ermeni meselesinin temelli çözümü aç1sindan bu yän-
tem en kesin ve en uygun bir yöntemdi.
Ve bugün, bizim milislerin savaga katdmalannm Türkiye Ermenileri-
nin kaderini ne derecede etkiledigi sorusunu sormak da abestir. Smirm
bu tarafmda bizim farkh bir çizgi iz1emig olmanuz durumunda, acima-
siz baskdarm olmayacag1m himse söyleyemez. Türklere kargi dügman-
hgimizm teraziye konulmamas1 durumunda söz konusu baskilarm da
aym nitelikte olacagun kimse söyleyemez.
Bu konuda degigik görügler olabilir.
Gerçek, gerçek olarak kalmaktadir ve burasi çok önemli ki, Türk
egemenligine karg1 onlarca yil önce baglat11nug olan mücadele, Türkiye
Ermenilerinin sürülmesi ve yok edilmesiyle, dolay1s1yla Türkiye Erme-
nistam'nm boyaltilmasiyla sonuçlanm14t1r.
Korkunç gerçek budur. (...)
Aci ac1kötü talihimize sizlanmak, kendi mutsuzlugumuza kendi digi-
mizda bir sebep aramak, Tagnaksutyun Partisi'nin de kaçmamadigi
milli psikolojimizin tipik bir äzelligi.
Ruslann bize alçakça davrandigma emindik, sanki äzel bir teselli ve-
recekmig gibi. (Sonra sirada Fransizlar, Amerikahlar, Îngilizler, Gürcü-
ler, Bolgevikler, yani bütün dûnyavardL)
Tembelligimiz ve uzak görüglü olmamamiz sanki kahramanlikti. So-
nuçta bu, gäyle bir durum ortaya çikardi. Her isteyen bizi aldatabilir,
bize ihanet edebilir, kesebilir veya bagkasuu kestirtebilirdi.

(O. Kaçaznuni, Dagnaktsutyun Bolpe Neçego Delat, s. 10, 12 vd, 15,

Izdatelstvo "Zakkniga", Tiflis, 1927.)
 Belge 11

Mengevik Gürcistan1'nin Toprak Bakaru Karibi'nin1 Ermeni

iddialarina kargi yazd1g1Krzel Kitap adh eserinden

"Türklerin yerinde kim olsa ayn1sin1 yapardi."

1880'lerin sonunda Avrupa diplomasisi, Türkiye'deki Ermenilerin

memnuniyetsizligini büyük bir ustahkla kullandt Ortadogu'daki siyasi
dengeleri altüst edecek Türkiye ile Rusya arasinda güç1ü bir antlagma-
nm saglanmasmi ve Rusya'nm Bogazlar'a ilerleyigini engellemeyi uma-
rak bu memnuniyetsizligi körüklemeye baglad1.
Bu tehdide kargi Avrupa diplomasisi, elinden geleni ardma koymadi.
Bir geklide Rusya'yi Türkiye'yle yeni bir savaga çekmeye ve Türkiye'yi
iç çekigmelerle zay1flatarak Rusya için karh bir ortak olmaktan ç1kar-
maya çah§tl.
Bati Avrupa siyaset adamlan, bu yönde amaçlarma ulagmak için sin-
sice Ermenileri Türkiye'deki durumlarmm ne kadar kötü olduguna
inandirdi ve onlarm bu durumdan ancak Avrupa'mn destegiyle ç1kabi-
lecekleri fikrini empoze etti. (...)
Türkler ve Kürtler, Ermenilere niçin saldirdi? Aym dönemde, hatta
Yunanistan ve Türkiye arasmda açik kanh bir savay2 varken bile, Rum-
larla böyle bir iligki içinde olmad11ar. Cevap açik. Türkiye'deki Rum nü-
fusu Yunan-Türk Savagi sirasmda dürüstçe, rejime baghhgim sürdüre-
rek tam tarafsizhgim korudu. Savagta hiçbir gekilde yer almadi. Sessiz-
ce savagm sonaç1armi beldedi. Tabii kimse de onlari kandaglan Yunan-
hlara sempati duymaya ve onlarla aym ruha sahip olmaya zorlamad1.
Türkiye'deki Ermeni nüfusu ise Ermeni devrimci partileri3 yüzün-

I. Gerçek adi P. P. Goleygvili olan Karibi, Gürcu Mengevizmi'nin önemli yayincriarindan ve

parti yöneticiterinden b1ridir. Karibi,Mengevik Gürcistani'nin jordania hukumeti dönemin-
de toprak bakan yardimciligi yapmtytir. Karibi, daha sonra Bolgeviklere katilmigtir. Bkz.
Karibi, Net SilBoÏçeMolçat, c. I, s. I, Sovyetski Kavkaz, Tiflis, 1925.
2. Kitabm 1920 yilmda basildigi göz önünde tutulursa burada Osmanli dönemindeki Türk-
Yunan savaçIarimn kastedildigi anlagilmaktadir.
3. Tagnaksutyun, Hmçak vb kastedilmektedir.
54

den açiktan kendi devletinin dügmanlan tarafma geçti ve kendi mem-

leketlileri olan Kürtlerin ve Türklerin hiddetini üstüne çekti.
Tekrarhyoruz: Kesin dügüncemiz qudur ki, Ermeni geflerinin en te-
mel hatasi, Ermeni gönüllü birliklerini olugturmalandir ve bu politika-
nm sonucunda milli nefreti ateglemeleridir. (...)
Türkiye'nin yerine Hiristiyan Rusya'y1 veya yüksek kültüre sahip Al-
manya'y1 koyun. Eger Rus Lehleri Avrupa'da yagayan bütün Lehleri bir
devlet örgütände birleytirmek adma Avusturya Lehlerine katilsaydi ve
bagh bulunduklan Rusya'ya kargi savagsaydi Rusya ne yapardi? Eger Al-
sace-Lorraine'deki Fransizlar, Almanya'ya kargi savag için gönüllü bir-
likler olugtursalardi Almanlar ne yapard1? Dogal olarak bu iki uygar Hi-
ristiyan devlet de Türkiye Ermenilere ne yaptlysa onu yapardi. (...) Ingi-
lizler, dügmana katilmayi dügünmeyen, sadece geçmigtekibagnnsizhgim
geri talep eden Îrlanda'yi bile daha dün ateg ve kanla dize getirdiler.

(Karibi, Krasnaya Kniga, s. 21 vd, Tiflis, 1920.)

 Belge 12

General Prof. Dr. N. G. Korsun'un1 K1zil Ordu Harp Akademi-

si'nde askeri cografya dersinde okutulan "Türkiye" adh eserinden

"Müslümanlar, Ermeni nüfustan beg kat daha fazlayd1..."

Ermenilerin Dünya Savagi'na2 kadarki özellikle Ermeni vilayetlerin-

de yogunlagmig (Van, Bitlis, Erzurum, Harput, Diyarbakir, Sivas, Trab-
15'ine variyordu) toplam
zon ve Adana Îstanbul'da ise nüfusun yüzde
nüfusu 1 500 000 kadard1. Bütün bu bölgelerdeki Müslümanlar (Türk-
ler ve Kürtler), Ermeni nüfusundan beg kat daha fazlaydt, ancak 1914-
1918 savagi öncesinde bize3 katilan topraklardaki Ermeni nüfusu, Ana-
dolu'daki Ermeni nüfusunun üçte ikisini olugturuyordu, ancak burada
da Ermenilerin toplam nüfus içerisindeki pay1 yüzde 25'ti ve burada da
Müslümanlar iki kat daha fazlaydi.

(N. G. Korsun, Turtstya/Kurs Lektsii Po Voyennoi Geografii, Çi-

tannth V Voyennoy Akademi RKKA, s. 37, V1sgii Voyenmy Redaktsi-
onmy Sovyet, Moskova, 1923.)

1. 8 ocak 1877 tarihinde dogan General Prof. Dr. Nikolay Georgiyeviç Korsun, 1897 yi-
linda Konstantinov Topçu Okulu'nu, 1905 yllinda ise Genelkurmay Akademisi'ni bitirdi.
Birinci Dünya Savagi sirasinda Geneikurmay Yuksek Karargâhl'nda görev yapti (mayis
I9 I5-ey1ul 19I6), Kazak alaylarmin komutanligini üstlendi (agustos I9 I7'ye kadar), ardm-
dan Genelkurmay Genel Komutanligi'nda çallytt (|917). 1918 yllindan itibaren Kizil Or-
du'da Bütün Rusya Genelkurmayi'nda ve Dogu Cephesi I. Ordusu'nda görev yaptt. 1922-
verdi,
1954 yillari arasinda M. V. Frunze Askeri Akademisi'ndeögretim Oyesi olarak ders
bilimsel çaligmalarda bulundu. 1954 yilinda emekliye ayrildi, Üstünhizmetlerinden dolayi
iki ker Lenin Niçani'na, Kizil Bayrak madalyasina ve iki kez de KizilYlldiz madalyasina layik
görüldü. Askeri tarih alanmda birçok eser verdi. 14 kasim 1958'de hayatini kaybetti. Skz.
BüyükSavyetAnsiklopedisi'nin (1970-1977 baskisi) "N. G. Korsun" maddesi.

2. Birinci Dunya Savagi.

3. Rusya.
 Belge 13

General Prof. Dr. N. G. Korsun'un SSCB Savanma Halk Komi-

serligi Devlet Askeri Yayinevi tarafmdan basilan Alagkart Ve
Hamadan Harekâtlare/1915 Ydueda Dünya Sava.pr'ntn Kaf-
kasya Cephesi ad11 eserinden

"Askeri iktidar ve Türk nüfus, teheir edilenlere karei nazik

bir tutum aldi."

Bu reformlarlal ilgili meselelerde Rusya, Ermenilerin resmi hamisi

gibi hareket etti. Bu politika, Ermeni halkmm Rus feodal ve kapitalist
smiflan tarafmdan nihai olarak kölelegtirilmesi ve sömürülmesi adma
yürütülüyordu. Savagm baglamas1yla Çarhkhükümeti,.sözde "tarihi
gö-
revini" gerçekleptirmek adma, ashnda Bogazlar ile Îstanbul'u ve Türki-
ye Ermenistam'm ele geçirmek için hemen taleplerini olugturdu.
Çarhkhükümeti, özellikle kangik milli-siyasal yapis1yla Türkiye Er-
menistam'nm incelenmesine çok ciddi gekilde önem verdi. (...)Rus ko-
mutanhgi, Kafkas ordulannm Türkiye'ye düzenleyecegi saldmda Er-
menilere ve Süryanilere dayanmay1 planlad1. (...)
Ruslarm Ermenistan içIerine dogru istilasi, Osmanh Türkiyesi'nin
"mirasmdan"

ÇarlikRusyasi'nm payma dügen bölge olarak tagidigt as-

keri-siyasi anlam digmda, Osmanh Devleti'nin temel bölgesi olan Ana-
dolu'yu ve Ortadogu'daki Alman-Türk harekâtlan için büyük önem ta-
glyan Bagdat demiryolunu (Almanlarla birlikte yapilan) tehdit ediyor-
du. Bunlarla birlikte bu istila, Ruslan Musul petrollerine yaklagtinyor-
du, Aynca Ruslann Türkiye'nin içlerine dogru girmesi, genel olarak
Kafkasardi'm Ruslar tarafmdan iggal edilmig olan Îran'm kuzeybati böl-
gelerini ve özellikle Bakü petrol bölgeleri ile Çiyatura manganez yatak-
lanm Türkiye'nin saldmlanndan koruyordu. (...)
lçigleri Bakanhg1'nm bildirdigine göre sava.3m bagmda, özellikle de
Sankamig çarpigmasmm ilk safhasmda Ermeni nüfusu, tamamen yeni
silahlarla silahlandmhmeti. Hatta silahlandirma, Kafkasard1'nda Türk
I. Ermeni reformlari.
 57

istilas1 tehlikesinin tamamen ortadan kalkmasmdan sonra da artan

tempoda devam etti. Îçigleri Bakanhgi'mn bildirimine göre Ermeni gö-
nül1ü birliklerinin kendi özel genelkurmay1 vardi. Öyle ki, bildirimler
qu adrese gidiyordu: "Tiflis, Ermeni Genelkurmayi, Hatisov'a (gehrin
bagkam)." Bununla birlikte bu birliklerin olugturulmasi ve özel olarak
himaye edilmeleri, Kafkasya'daki diger halklar ile Ermeniler arasmda
gerginligin dogmasma neden oldu. (...)
Belirtilen dönemde yaklagik bir milyon kigi tehcir edildi. Askeri ikti-
dar ve Türk nüfus, teheir edilenlere kargi nazik bir tutum aldi. (...)Sal-
gm hastaliklar ve yokluk, göç edenlerin yaklag1k yüzde 50'sinin hayat1-
na mal oldu.
Bu teheir, Türk 3. Ordusu'nun Ermenilerden olugan memurlarim, uz-
manlarim ve iqçilerini kaybetmesine yol açti.

(N. G. Korsun, Alapkertskaya 1 Hamadanskaya Operatsii Na Kav-

kazskom Fronte Mirovoy Voyne V 1915 Godu, s. 6 vd, 153, 189, Gosu-
darstvennoe Voyennoe Îzdatelstvo Narkomata Oborom Soyuza SSR,
Moskova, 1940.)
 Belge 14

Sovyet Ermenistani'mn önemli devlet ve bilim adamlarmdan

A. B. Karinyan'm1 "Ermeni Milliyetçi Akimlaruun Özelliklerine
Dair" baghkh makalesinden

"Ermeni gönüllü birlikleri, Kürt ve Türk nüfusu sistematik

olarak imha etti."

(...)Simdigizli emellerini açiktan göstermeye baglanuglardi; Türkiye

Ermenistam'nda yagayan Hiristiyan olmayan bütün gruplara kargi nef-
"gö-
retlerini artik gizlemiyorlardi. Rus ordularmm zaferleriyle cogan
nullüler",2 gimdi iggal edilmig bölgelerde bütün gücünü etkisini artir-
maya ay1rlyordu. Bunu bagarabilmek için de Ermeni olmayan nüfusun
fiziksel olarak yok edilmesi metoduna bagvuruyordu. (...)
Belirlenen bu idealin gerçeklegtirilmesindeki en ciddi engel, Türkiye
"alti
Ermenistam'nm karigik milli yapist ve Ermenilerin vilayette" azm-
hkta olmalanyd1. Ermeniler, sadece bazi bölgelerde önemsiz bir çogun-
luga sahipti. Diger gruplarm niceligi, özellikle de Müslüman olan halklar
tartigmasiz çogunlugu tegkil ediyordu. Bu yüzden bu gruplara karg1 Tag-
naksutyun Partisi'nin inisiyatiñnde yukanda belirtilen önlemler ahndi.
Rus ordusunun raporlarmdan ve talimatlarmdan görülüyor ki, Erme-

I. Artages BalasiyeviçKarinyan (Gabrielyan), I I kasim 1886 tarihinde Bakü'de dogdu, 1907

yllinda Sovyetier BirligiKomünist Partisi üyesi olan Karinyan, 1910 yllinda Petersburg Ûni-
versitesi'ni bitirdi. Ardindan Bakü'de devrimci faaliyetlerin merkezinde yer aldi. 1918 yllinda
Bakü Komunü'nün Adalet Halk komiseri (bakani) olda. Ermenistan'da Sovyet iktidarinin ku-
rulmasinin ardindan Sovyet Cumhuriyeti'nin Iktisat Komitesi bagkanligini yapti. l924-l928
yllfari arasinda Ermenistan Merkez Yurutme Kurulu bagkanlydi.Karinyan 1929-l930 yillarin-
da Ermenistan SSC EgitimHalk komiser (bakan) Yardimasi olarak görev yaptl. 1906 yllindan
sonra yayinalikla ugragmaya baglayanA. B. Karinyan, Iskra, BakinskiyRaboçi,Pravda,Put Pravd;
gibi Sofievik yayin organlarinda makaleler yazdi. Ermenistan SSC Bilimler Akademisl Dyesi
de olan Karinyan, üstün hizmetierinden dolays Lenin Niçani ve Emekçi Kizil Bayrak Madalya-
si'yla ödullendirildi. 1982 yllinda älen Karinyan'in siyaset, iktisat ve tarih
uzerineyayimladigt
kitaplann dipinda edebiyatçi ve elestirmen kimligiylede birçok eseri vardrr. Bkz. BüyükSovyet
Ansiklopedisi'nin(1970-1977 baskisi) "A. B. Karinyan" maddesi.
2. Ermeni gönüllü birliklerl kastedilmektedir.
 59

ni gönüllü birlikleri, en genig ölçüde, Hiristiyan olmayan halkm ortadan

kaldmlmaslyla ugragtilar. Gönül1ü birlikler, Kürt ve Türk nüfusu siste-
matik olarak imha ederek Tagnaksutyun Partisi'nin Ermeni bõlgesinin
Müslüman ögelerden temizlenmesini ve smirlarm çevrilmesini öngören
"program",
plamm yerine getirdiler. Bu Rus ordularmdaki birliklerin ko-
mutanlanmn rahatsizhklanm birçok kez dile getirmelerine ragmen inat-
la uygulandi. Bu program, Ermenilerin kendileri için de ydoc1ydi. Esa-
sen Ermeni köylülerinin, tabii ki, Kürtleri ve Türk köylülerini kendi ta-
rafma çekmekte çikan vardi. Yüzyillardir Ermenilerle aym gartlarda bir-
likte çahyan Kürtler ve Türk emekçi kitleleri, kompulanyla ortak ç1kar-
larla baghyd11ar. Bu o kadar aç1kti ki, bunu ÇarhkRusyas1'mn askeri
diplomatlan bile sikça dile getirmigti. Tagnaksutyun Partisi tersini yap-
ti. Politikalanyla Türkiye'deki Ermenilerin durumunu daha da dayaml-
maz hale getirdi. Gönüllüler tarafmdan gerçeklegtirilen zorbahklara mi-
silleme olarak Türk köylüleri de Ermeni halkmm hakkmdan geldi ve
"görevlerini"
Türk hükümetinin bütün yerine getirdi. (...)

(A. B. Karinyan, "K Harakteristike Armyanskih Nationalistiçeskih

Teçeniy", Bolpevik Zakavkazya, No. 9-10, s. 65 vd, 1928.)
 Belge 15

Ermeni Sovyet tarihçi A. A. Lalayan'm "Kargidevrimci 'Tagnak-

sutyun' ve Emperyalist Savag 1914-1918" baghkh makalesinden

"Tagnaklar Türk kadmlaruu, çocuklarru, yaghlarru Ve hasta-

'cesareti'
larnu katletmede azami gösterdiler."

"Gönüllü" hareketi, kana susamig humbapetalarm (Andranik Papa,

Amazayep ve digerleri) komutasmdaki Tagnak birliklerinin Türk kadmla-
nm, çocuklarnu, yaghlarnu ve hastalarnu ortadan kaldirmak iginde azami
"cesareti"

göstermelerini ifade etmektedir. Tagnak birlikleri tarafmdan ig-

"kurtanlnug"
gal edilen Türk köyleri, orada yagayan insanlardan ve tanm-
maz hale getiriImig kurbanlarla dolu bir harabeye çevrilmigtir. (...)
Görüldügü gibi Taynak gönüllü hareketinin sonuçlarmdan biri on
binlerce Türk emekçisinin imha edilmesidir. (...)

(A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionmy 'Dagnaktsutyun' I imperialisti-

çeskaya Voyna 1914-1918 gg.", Revolyutsionmy Vostok, No. 2-3, s. 92,
1936.)
 Belge 16

Bir Ermeni yetkilinin "Rus-Türk Savagi'nda Ermeni Gönüllü

Birliklerinin Faaliyetleri" baghkh raporundan

Ermeni kitleleri gönüllü hareketinin peginden nas11 sürüklen-

di?

(...)Hükümetiçevrelerinde savagm 1915 baharmdan önce baglamaya-

cagi öngärülüyordu. Demek ki, faaliyetleri iyi temeller üzerinde inga et-
mek için oldukça zaman vardi. Fakat olaylar, dügünülenden daha hizh
geligti. Yönetim orgamnm hükümetin talebi üzerine igi olaganüstü biçim-
de hizland1rmasi gerekti, öyle ki savaççilarm seçiminde siki lastaslar uy-
gulanamadi ve iki üç hafta içerisinde bütün gönüllülerimizi suura ylimak
zorunda kaldik. Gönüllü hareketi esnasmda Ermeni halla, genel bir cog-
kunluk gösterdi; binlerce yasli ve genç, saghkh ve hasta, savag egitimi al-
mig ve almamig olan, iyi ve kötü, erdemli ve erdemsiz kigi ärgütlenme
bürosunun emrine yazdmak için akm etti. Ve bunlan geri çevirmenin im-
kâm yoktu. Ermenilerin ayak bastigi yerkürenin en ücra kögelerinden,
hatta Yeni Buhara'dan ve Amerika'dan dahi gönüllüler geldi. Cahilini de
egitimlisini de tek bir fikir cogkulandinyordu, hepsinin kalbi bir atiyor-
du, asirlik zincirlerini larmaya gidiyorlard1.Peyi sira gece ve gündüz,
günlerce ve haftalarca gönülIü kay1tlarmm yapildigi yerin egigini agmdir-
d11ar.Kaydalana karalar direttiler, rica ettiler, bazen tehditler saxwdular,
hatta agladilar. Ermeni halkmm ruhunun derinliklerinde sakh erdemi
gösteren ne kadar dokunakh tablolar ortaya çikti kayitlar sirasmda.

(Marksizm-Leninizm Enstitüsü Ermenistan SubesiParti Argivi, fond

4047, liste 1, dosya 91, yaprak 1'den aktaran: C. Kirakosyan, Zapadna-
ya Armeniya V Godt Pervoy Mirovoy Voym, s. 201 vd, Izdatelstvo Ye-
revanskogo Universiteta, Erivan, 1974.)

I. Rus hükümeti.
 Belge 17

Ermeni Bolgevik A. Erzikyan'm Sovyet Ermenistaru'nda Er-

menice bas11an Emekçilerin Mahkemesinde baghkh eserinden

"Çarhk Rusyasi, Türkiye Ermenilerinin sempatisini kazan-

mak için gönüHü birlikleri kuHandt."

Vorontsov-Dagkov1, askeri açidan gönüllü birliklerin ciddi bir kuv-

vet tegkil etmeyecegini çok iyi biliyordu, ancak Rusya ordularmm geçi-
gi esnasmda Türkiye Ermenilerinin Rus ordularma sempatisini kazan-
maya ihtiyac1vardi ve bunu en iyi gönüllü hareketi saglayabilirdi.

(A. Erzikyan, Na Sud Trudyapiksya, s. 62, Tiflis, 1927.)

I. ÇarlikRusyasi'nm gönulIG birliklerin örgütlenmesinde önemli rol oynayan Kafkasya valisi.

 Belge 18

Çarhk Rusyasi Digigleri Bakaru S. D. Sazonov'un îstanbul Bii-

yükelçisi Girs'e telgraf1

Kürt ve Ermeni kartnu birlikte kulland1...

Çarhk Rusyasi,
Telgraf No. 53
17/41 mart 1914

Ermeni reformlarmm gergeklegtirilmesiyle baglantih olarak Bit-

lis'teki Kiirt hareketini nasil degerlendiriyorsunuz? Bitlis ve Van'la ilig-
kileri olan ve hâlâ burada bulunan Abdürrezzak2 üzerinden Kürtleri
yönlendirmek sizce uygun olmaz nu?

(Mejdunarodnee Otnopeniya V Epohn imperializma. Dokumente

Îz Arkivov Tsarskogo Í Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri
3, c. 2, s. 29 vd, Gosudarsvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzdatelst-
vo, Moskova-Leningrad, 1933.)

I. 4 mart eski Rus takvimine, 17 mart günumuz takvimine göredir. Bundan sonraki belge-
Lerde geçen iki ayri tarih, bu ayrimdan kaynaklanmaktadir.
2. Turk makamlarindan kaçarak Rusya'ya siginan Kürt agiret reisi.
 Belge 19

Tagnaklar tarafindan yönetilen Ermeni Milli Bürosu'nun Bi-

rinci Dünya Savagi'mn hemen bagmda Çar II. Nikolay'a gönder-
digi bildiriden

"Ermeniler, hayatlanm ve varkklarim yüce Rusya'mn ve

onan tahtmm gam için feda etmek üzere ayaga kalknuglardm"

(...)SanhRus ordulan, kendi hükümdarhk topraklan boyunca karh

Ermenistan tepelerinde ve engin Alagkert vadisinde, Almanya'ya ihti-
yaç duyarak kudretli Rusya'ya el kaldirma cüretini gösteren Türkiye'ye
kargi savagirken, Ermeniler, atalarmm ögütlerini dinleyerek (...),hayat-
lanm ve varhklanm yüce Rusya'mn ve onun tahtmm gam için feda et-
mek üzere ayaga kalkmiglardir
Türkiye'yle savag müjdesi, bütün Ermeni halkan cogkulandirmakta-
dir. Bütün ülkelerden Ermeniler, ganh Rus ordularmda yer almak ve Rus
silahmm baçansma kamyla hizmet etmek için can atmaktadir. Dügmana
kargi zafer kazanmak için Yüce Tann'ya dua ediyoruz. Yeni ganh Rus si-
lahi olmak ve Rusya'nm Dogu'daki tarihsel görevini yerine getirmek va-
tan borcumuz olmaktadir. Kalbimiz bu istekle yanmaktadir
Rus bayrag1, Îstanbul ve Çanakkalebogazlannda özgürce dalgala-
nacaktir.
Sizin iradeniz, yüce devletlim, Türkiye boyundurugu altmdaki halk-
lara özgür1ük verecektir.

(Myak, No. 271, 1914'ten aktaran: Marents, "Litso Armyanskogo

Smenohovstva", Bolpevik Zakavkazya, No. 3-4, s. 89, 1928.)
 Belge 20

Ambartsum Arakelyan'in Mpak gazetesinde 20 eylül 1914'de

yaylmlanan makalesinden

"Türkiye, parçalara ayrilmak zorundadir ve bu, tarihin ve

mantigin kaç1mlmaz talebidir "

(...) Tarihin hükmü acimasizdir: Türkiye, kendi bagma bagimsiz bir

organ olarak yagayabilecek durumda degil; o ölmek ve parçalanmak
zorunda ve onun enkazmdan bagimsiz, özgür ve uygar bir yagama bag-
layacak yeni devletler yükselecek. Türkiye, parçalara ayrilmak zorun-
da. Bu, tarihin ve mant1gm kaçmilmaz talebidir.

(Myak, 20 eylül 1914, No. 208'den aktaran: C. Kirakosyan, Zapadna-

ya Armeniya V Godt Pervoy Mirovoy Voyne, s. 212, Izdatelstvo Yere-
vanskogo Universiteta, Erivan, 1974.)
 Belge 21

Çarhk Rusyasi III. Siyasi Dairesi danigmanuun Îstanbul bü-

yükeleisi M. Girs'e telgrafi

"Türkiye'yle savag halinde Ermenilerin, Süryanilerin ve

Kürtlerin ayaklanmalarmin tam zamanidir."

Telgraf No. 2851

23/10 eylül 1914

Yüksek bagkomutan ve Kafkas valisi, Türkiye'yle savag halinde Er-

menilerin, Süryanilerin ve Kürtlerin ayaklanma hazirhklarmm tam za-
mam oldugu konusunda hemfikirdir. Çeteler,Iran idaresinden tam gizli
olarak Azerbaycan'daki konsoloslanmizm ve oradaki birliklerimizin
komutanlarmm gözetimi altmda olugturulacaktir. Hazir halde buluna-
cak silahlar, sadece gerekli zamanda verilecektir. Parasal destek için
kredivardir Çeteler, yalmz bizim iznimizle harekete geçirilecektir.
Bugün bakan sizin Amiral Ebergard'a gönderdiginiz telgrafa1 atifta
bulunarak genelkurmay bagkamna durumun gerginlegmesi sonucunda
vakit kaybetmeden yukanda belirtilen änlemler çerçevesinde, ama ta-
bii ki daha ayaklanma baglatmaksizm hazirhklara geçilmesi gerekliligi-
ni belirten bir telgraf göndermigtir.
Klemm

(Mejdunaroduze Otnopeniya V Epohn Împerializma. Doktemente

Îz Arkiva Tsorskogo Î Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3,
c. 6, bölüm 1, s. 232 vd, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îz-
datelstvo, Moskova-Leningrad, 1935.)

I. 2l eylül tarihii ve I 150 no'lu telgrafta Girs, sadrazamla "Goeben" gemisinin Karadeniz'e
çikipiylailgiliyaptigi görügmeyl aktarmig ve "Almaniarrnelinde" bulunan Tûrkiye'nin bütün
deniz filosunun Karadeniz'e çikabilecegi tehlikesine igaret etmigtir. 22 eylül tarihli ve I 164
no'lu telgrafta lse Girs, "Breslau" gemisinin Karadeniz'e çiktigint haber vermigtir. Bkz. Mej-
dunarodnie Otnogeniya V Epohu Imperializma.Dokumenti Iz Arhiva Tsarskogo i Vremen-
nogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3, c. 6, bölüm I, s. 232, GosudorstvennaeSotsialno-Eko-
nomiçeskoe Izdatelsvo, Moskova-Leningrad, 1935.
 Belge 22

Rusya'nm Makü konsolosunun 27 ekim 19141 tarihli gifreli

telgrafi

"Amaç, Ermenilerle igbirligi halinde Türkleri Kürdistan'dan

kovmak."

Bakauhga,
Abdürrezzak, 500 silahh Kürt'le Çaldiran'dan Türkiye'ye saldmya
geçti. Aym zamanda ona bagh Kürtleri etrafmda topluyor. Amac1, Er-
menilerle igbirligi halinde Türkleri Kürdistan'dan kovmak. Kopyas1
Tahran'a.
Olferyev
27 ekim 1914

(Rusya Askeri Tarih Devlet Argivi (RGVIA) fond 2100, liste 1, dosya
517, yaprak 17.)

I. Eski Rus takvimi tarihidir Bundan sonraki Rusya Askeri Tarih Devlet Argivi belgelerin-
de orijinali esas alinarak eski Rus takvimine göre tarih belirtilmigtir.
68

TEJETPA MMA

¯ n_0_AAiÏÙ
..a

11 VIPE Bui3W EEBEER -..REEOJIAEBY

Bayamoe apassomon Aputarb Ãpo a Hygg.ams A6;gm Teace

coyaammmus sa A6ara Bass ne uponasoAnoA eTomenonexit ze y

.npacadgyema

Dom udo NazAun Ras aan, caox.. Rha. som

zonozaammik aToro zumaeoos namero nonposameancœsa
 Belge 23

Karargâh komutam Yudeniç'in1 General Nikolayev'e telgrafi

"Aralarmda çatlyan Ermeniler ve Kürtler himayernizden yok-

sun kalacaktir."

31/X [1914]saat akgam 9

Igdir.Beyazit, General Nikolayev'e,

Abdürrezzak2
Ermeni gönüllü birligi adma Dro'ya ve Kürtler adma
Van'a giripte kendi aralarmda çatigmamalarim telkin ediniz, zira her
ikisi de kendi amaçlarim takip edecektir. Her kim bunu yerine getir-
mezse himayemizden yoksun kalacaktir.
Yudeniç 2492

(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 517, yaprak 29.)

I. Nikolay Nikolayeviç Yudeniç (30temmuz 1862-5 ekim 1933), Birinci Dünya Savagi'nin
baginda karargâh komutaniydt. [915 ocagindan itibaren Katkas Ordusu'nda görev aldi.
1916 yllindaki Erzurum ve Trabzon harekâtlarini yönetti. Mart-nisan l917de Kafkas Or-
Bkz. Buyuk SovyetAnsiklopedisi'nin(1970-1977
dusu bagkomutanligi görevini ustlendi. bas-
kist) N. N. Yudeniç rnaddesi,
2. Birinci Dunya Savagi'nda Rustarla igbirligi yapan Osmanlivatandagi Kurt aga.
70

Konia panopta Roxogxxxa Boexuaro Py6epxato-

pa Kapo.06aacyx oss 4 sweapa 19IS roAasas22
06ARCTH.
BOBEHOMy Pÿ60pgategy 84þCCEQÛ

ÄonomyBaue¾y Upeso¢XoARTexLetsy,wfo ß8-ro

tpomaaro Aexadpa upn upokaAt Repeas cea.Bepx.
totawan,CoraHayrcNaro ysactxa,szoAggee as up3 -

IoctHoß paions,wsom ,cosuteTwo 05 NNEGENEROMS

'ax News eTpanHuvuxx

onyxo x co 70BORAasmzux
6HAM 31AepraWH DAHHHRAgaTE Remosist apusy so.opy-
tynequaux.sastoaxaux.x 6ePAasuaux x-128
senauxs ->¾cpiacuc

HERHNX% EXHa 1-0 6atapen 39 ap: ng-

.<

pycasin ,so-
raAN,R35 KORXL Asa apunuxEa ozzan
Topse as Notaxam CL
upgaag .giram rpa6exa.
Y ynomesytax¾ same saAepaaxuszt usom oto-
6paña otanius y my, caz. Kotenza 100 py6..ADEF-
Mesta a opyxie.

sax0ARTen
Áexarx x opyrie nona y MSMS,a

noA9c6Hoe Acanasie apecToaasagun,«pogg

es
HamHzzs s¾aoss,xoTapse oTrygeBH RI cace¾
wacox,npH panopti oTS 30 ñpomaaro Aexa6pa
sa O SI MHot npeActas,nexu fewepaas-Py6epy
To,py Kapetuoi obxactz,ilpH STous A0Kaagueat

NTO MHom si cas. Notasas octaEzeRM Y 48303

nŠlüKXL CTTRERKKODS Ha ROAHON% H2ľBOHîH û6
4toña oxpaasTo MycyABNahexis ceaeHis 075 E
.:eHis ayasst.110 DEEHAL Upxfox1E.-

3 a PE 0:
 Belge 24

vali-
Kars bölgesi askeri vali yardnucisuun Kars bölgesi askeri
sine teheir öncesinde yazdigi 4 ocak 1915 tarihli ve 2 no'lu rapor

"Müslüman köylerini Ermenilerin saldir11armdan korumak

gerek."

Geçtigimiz arahk aynun 28'inde Verh, Kotan11köylerinden ve Sogan-

hk kazasmdan geçerek kale bölgesine girerken Kotanh'ya yagma ama-
silah-
c1yla gelmig olan Türk tüfekleriyle ve Rus Berdanka tüfekleriyle
lanmig on bir Ermeni'nin ve ikisi Ermeni biri Rus olan 39. Topçu Tuga-
askerinin, memur Ramfopul ve ba-
yi 1. Bataryas1'mn üç küçük rütbeli
tutuklandigru siz
na eglik eden muhafizlarla birlikte benim tarafimdan
ekselanslarma bildiririm.
Yukarida bahsi geçen tutuklulardan Kotanh köyü ahalisinden gasp
edilmig 100 ruble, belgeler ve silahlar benim tarafundan geri alumugtui
edilen
Para ve silablar gimdilik bende duruyor; birlilderine teslim
küçük rütbeliler hariç tutuklularm ayrmtih tahkikati ise, 30 arahk ta-
rihli ve 81 no'lu raporda benim tarafimdan Kars bölgesinin general-va-
lisine sunuldu. Bu raporda Kotanh köyünde 7 yaya muhafizm Müslü-
korumakla tam sorumlu ola-
man köylerini Ermenilerin saldir11armdan
rak b1raktigmu rapor ettim.
Albay Grigoliya.

Onay:
Kâtip/imza

(RGVIA fond 2100, liste 2, dosya 460, yaprak 36 ve arkas1.)

72

Do BoeBEHMS 00cTostez,

Koris Texerpaums BoeHHaro Py6epHaTopa EoArypcaara

pHKausas EcasosHHHy Epurazia,ApÃaraHL,0astu,Harss-
SURALHMERML OKpyfDBL,

Opeywre caMHH pimwTerbHHH Mipa npeupageHiK) cpa6eze

epcTsa CTopoHN XpmeTiaHexare Hacezesis Hays MycyasuaH-

,065sazTe,rpeAasim BoeHHouy eyxy H rpossmaxs raz-

Haraaasists
; 3aAepgasañTe,o6esopyawaañTe.upeAasan-
.lo-

HHosHux¾ cyAy, HHzHMIL

annoss nepeAasañre sacTsus

ymmeML AoHecnTe Mut, loAnxcass.PydepHaTop DDRrypexíñµ

panzeMa I2 sasapa 19I5r,

E 0:

Acnp0¾3BORETGAL Ý À,--
 Belge 25

Askeri Vali Podgurskiy'in Sarikamig'a Albay Grigoliya'ya ve

Ardahan, Oltu, Kagazman hölgeleri komutanIarina telgrafi

"H1ristiyan nüfus taraf1ndan Müslümanlara kary giriqilen

yagmarun önlenmesi için her türlü kararh önlemi ahn."

Savag kogullan kapsammda

H1ristiyan nüfus tarafmdan Müslümanlara kargi girigilen yagmanm
ve çapulculugun önlenmesi için her türlü kararh önlemi ahn. Agir ceza-
larla korkutarak askeri mahkemeye verileceklerini bildiriniz; tutuklay1-
mz, silahsizlandirmiz, suçlulan mahkemeye veriniz. Küçük rütbelileri
birliklerine teslim ediniz. Geligmeleri bana bildiriniz.
No 59. 12 ocak 1915'te gönderildi.
Podgurskiy
Askeri vali

Onay:
Kâtip/imza

(RGVIA fond 2100, liste 2, dosya 460, yaprak 75.)

74

et- r., e
prora.
Te 1erpao

'

Ba_Ä

I,7/

% Ûptou

17 ,agt
ci HC
o.c y,

t r ao
,0 -

2,-
ee t
4Ñp,J.«aC

besos gav
nel C LB
r /netan. -
-syi
r
acer
/L.

Su <9 6 <<9Ára c
Í$(A ' I
ma rd cerr
 Belge 26

General Ohanovskiy'in Kafkas Ordusu Karargâlu'na, Kars'1n

askeri durumuna iligkin telgraft

"Ermeni gönülIüler, yagmaladiklari ma11ari kaç1rirken Rus as-

keri birliklerine dahi ateg ediyorlar."

Kafkas Ordusu Karargâlu'na

12-45d I
4. Kolordu Karargâlu'ndan
1485

Kabul Tarihi: 31. 01. 1915

Say1:243
Kabul etti: Skatov (imza)

Operasyon Bölümü
6/6
31. 01. 1915
Sayi: 135
21 no'lu dosyaya konulacaktir.

General Nikolayev, Ermeni gönüllülerin,yagmaladiklan mallan kaç1r-

diklan sirada onlan engellemek isteyen askeri birliklerimize ateg ettikle-
rini bildiriyor. Ayrica Ermeni gönüllüler tarafmdan yap11an çok say1da
yagmalama ve soygun olay1 görülmügtür. Bu tür suçlarm bagtan beri en-
gellenebilmesi amaclyla, General Nikolayev'e bir yaz1 yazarak, Van'daki
Askeri Sahra Mahkemesi'ne tebligatta bulunmasim ve 24. cilt 1309. mad-
denin Savag Dairesi 1914 tarih ve 464 say1h emirnamesiyle aç1klanan ye-
ni redaksiyonuna 8 say1h ek olarak bir eklemenin yapilmasmi istemig-
tim. Ermenilerin, 22. cilt 279. maddede öngörülen cezalan gerektiren
suçlardan dolayi yargilaumalan gerekir. Hüküm, mahkemede açiklan-
-bir

diktan hemen sonra geçerlilik kazanacak ve hemen günü a§mayan

bir süre içinde- kurulan mahkeme bagkam tarafmdan infaz edilecektir.
76

Aç1klama: Kafkas askeri bölgesindeki ordu birliklerine hitaben ya-

yunlanan 4 may1s tarih ve 158 sayih emirnamede yer alan bagkomutan
emri. 6325

Îmza General Ohanovskiy

(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 982, yaprak 3-5.)

Te rpare:a

Tenerpaos .

. _. 27 ---
 Belge 27

1915 qubatinda Tiflis'teki bütiin Ermenistan Milli Kongre-

si'ade Tagnaksutynn Partisi'nin askeri kanat temsileisinin yap-
tagi konugmadan

Türkiye Ermenilerine verilen iki görev...

Bilindigi gibi, Rus hükümeti savagm ba.ymda.Türk Ermenilerini si-

lahlandirmak ve savag sirasmda ülke içinde ayaklanma çikattmak için
hazir hale getirmek amac1yla hazirhk gideri olarak 242 900 ruble verdi.
Gönüllü birliklerimiz Türk ordusunun savunma hattuu y1rtip, ayakla-
nanlarla birlegerek cephe ve cephe gerisinde anargi yaratmak, bununla
birlikte Rus ordularmm geçiginive Türk Ermenistam'm ele geçirmesini
saglamak zorunda.

(B. A. Boryan, Armeniya, Mejdemarodnaya Diplomatiya i SSSR,

Moskova-Leningrad, 1929.)
c. 1, s. 360, Gosudarstvennoe Izdatelstvo,
78

Ror:ia staevoetv. o noonomeonisixo, unuca ete,o

21 Kapeñor.% OKrytt, [Ipenpon iugua at 230622 OT,tt:11
in:1(O.D.piz Hauterime El'O :niCEPATOP A.'O sy.ring:JiBA
Ha RaSKa3¾ 6 ISIF T. 3& URôf3
genpe];a .

,,He.Ma.nsavry.I 3arytEaxcv.ara y¾acTKa ADHoo'ATI, NTO

Hav.ie-To weit3ste:Hue scopygerr-:Exa arran,

r etia
rrpitxasmie
at ceae:-!ís KopAo, yrposas opyylaut ope6osa-
o6mecT3a 300 pyó., ce;t. Kotaten Napo
xx cm a et nrr,
3124110 500 pyd., No AGRESS 07
Nac26s arms
licaysw.xx .

.40670-

Hexsa<TEG, AySH :>Smepaall ,

Eu3BEJLuth' I
M31 oTps.ga Aya3doria, Ty-
:Dich u,
AcatyposEn RapaaocosWut
pe1xKoTICAJt HHHMS Apmaxokt
2| .go6toso.illäleMI ag:- 'IMEN K31 Toro me cT;a-
,gâ,
ceA. AzaamailApongs RERupUtsen 3ypadoeuxo
ZHT,
Knawn-Marmaat
Axorosuut 32ptzcoasti, 3 ET. ces.
4/ HT. Tore se
l'pxropieM3 Axxwprisesula Besapoamm
5 7070-,½
fanyhetsul 317JIarosels, c".
e 11. Oresecon
TaHoci;En E c. Pop.
Ayasy.o:s Re:poc3muus
cea. 36talhetTo1E T.
EaTAaMerk,:ia
Axescas.Rporcar-, Eroson
y sau,rdose::E s> Karcexbo oñaa-
06sysseywe sageysaxa
CTäys excLuf!
seneevuePEN's
et c
Keys e
en,tenaTem'a Napeal.are
yogaan
yxac ..

350A
C
pHO

Bakli 000E E 3TJtWCkl

v,Uitiv tfáLL:rt-:Exte 700 BUG}.?it20?·

APC ETY%CTBA Na H â a MS 3 1

. ,
or
000 TPLJfuct

Pacontox33ogre.r
 Belge 28

Müslüman köylerini yagmalamasi

Teheir öncesi Ermenilerin
hakkindaki Çarlikraporu1
"@üpheliler
yakalanmig ve tutuhlanarak Kars bölgesi hapis-
hanesine konmuytur."

Kars bölgesinde vuku bulan olaylar hakkmdaki raporun kopyas1.

/Ekselanslarmm Kafkasya valisi kaleminin özel dairesine gönderilnúÿ-
tír. 6 qubat 1915, No. 652/

Zarugat kazasi komutam, Kürdo köyüne gelen meçhul silahh alti Er-
meni'nin silahla tehdit ederek halktan 300 ruble, Koçköy'de ikamet
eden Karo Nasipoglu'ndan da kigisel olarak 500 ruble istediklerini, an-
cak paralari alamad1klarru bildirdi.
Daha sonra tutuklanan meçhul kipiler, 1) Amazasp'm birliginden Er-
meni gönüllüsü Türk tebaasmdan Aryak Asaturov Karakosov; 2) ayn1
birlikten Ermeni gönüllüsü Aleksandropol köyünden Mikirtiç Zurabov
Akopov Sarkisov; 3) K1zilçahçah köyünden Grigori Mikirtiçev Nazorov;
4) aym köyden Oganes Manukov Culagov; 5) aym köyden Amayak Pet-
Bagdasarov'dur.
rosov Tanoyev ve 6) Gümrü gehrinden Yenok Kardanov
Süpheliler yakalanmig ve tutuklanarak Kars bölgesi hapishanesine
konmuytur.
Silablarla ilgili sorupturma, maddi delillerle birlikte Kars bölgesi sor-
gu hâkimine devredilmigtir.
Orijinali yukandakilerin ardmdan imzahdr.

Onay: Kâtip adma imza

Kafkas Ordusu Piyade Karargâhi'na

Karargâhi
I. Belgenin arka sayfasinda kayit numaralarlyla birlikte Kafkas Ordusu Merker
ve Askeri Mahkeme Baskanligi damgasi
bulunmaktadir. Ayrica okunamayan bir soguk
damga da vardir.
80

Bilgi içindir
Ekselanslarmm Kafkasya valisi kaleminin özel dairesi müdürü (imza)
No. 695
13 qubat 1915
Tiflis

Kâtip (imza)
(RGVÎA fond 2100, liste 2, dosya 460, yaprak 49 arkaSL)
ve
 Belge 29

Sovyet Ermenistani devlet adanu B. A. Boryan'm Ermenis-

tan, Uluslararast Diplomasi ve SSGB adh eserinden

"Devletin ayaklananlarl bastirmasi, onan tarihi ve hukuki

hakkxdu."

Kendiliginden anlagilacagi gibi, askeri harekâtm cephe gerisinde on

bin kigilik bir kitlenin devlete kargi ayaklanmal ç1kardigmda ve bunun-
la haritada varhšmi ilan ettiginde, devlet dügüncesi, devlet iktidarmm
ve devlet adamlarmm megru müdafaa adma sorumlu önlemler almasi-
m gerektirir. Ayaklanmay1 bastumanm imkânlarun araylp bularak ve
kendi devletini koramak gibi ortada duran önemli bir görevi unutma-
dan bu ilke tamam1yla uygulanabilir: Amaç, arac1 hakh kilar. (...)
Ermenilerin ayaklanmasi, onlarm tarihi ve hukuki hakk1dir. Eger
devlet, halk ayaklanmasim sert bir gekilde eziyor ve ayaklanaulari bas-
tiriyorsa, bu da onun tarihi ve hukuki hakkidir.

(B. A. Boryan, Armeniya, Mejdunarodimya Diplomatiya i SSSR, c.

1, s. 363, 365, Gosudarstvennoe Izdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1928.)

I. Ermenilerin 19I5 baharindaki Van ayaklanmasi kastedilmektedir.

 Belge 30

Çarhk Rusyasi Digigleri bakan yarduncismm Londra Büyiikel-

çisi Benkendorf'a telgrafi

"Zeytunlular, savaçç1 say1smm 15 000'e ç1kar11abilecegini be-

lirtiyorlar."

Telgraf No. 1613

10 nisan/28 mart 1915, akyam saat 7
168 nolu telgrafruz ahndi.

Kafkas Ordusu Piyade Karargâlu, Zeytunlu yetkililer Mavi Nohud-

yan, Mikael Avordyan ve Gasparyan'm agzmdan apagidaki qu bilgileri
bildiriyor:
Hmçaklarm örgütü, Kilikya'da birçok yandaga sahip, özelikle 3 000
kigiyle Zeytun'da oldukça kalabahklar. Adana, Dörtyol, Acin, Sis, Fur-
nuze, Marag ve Halep'te komiteleri var. Hareketin bagma 1895 hareke-
tini yönetenler geçebilir; Tohacyan, Yenidünyan, Surenyan, Çalaryan,
Yakupyan ve de Gasparyan. Zeytunlular, savagç1 say1smm 15 000'e ç1-
kanlabileceginive Aleksandret ile çevresinden herhangi bir dig operas-
yona gerek kalmadan yüksek miktarda silah saglayabileceklerini iddia
ediyorlar.
Neratov

(Mejdunarodnte Otnogeniya V Epohn Împerializma. Dokumentz

Îz Arkiva Tsarskogo Î Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3,
c. 7, bölüm 2, s. 121, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Izda-
telstvo, Moskova-Leningrad, 1935.)
 Belge 31

Taquaksutyun Partisi'nin Digigleri Bürosu Bagkani Zavri-

yev'in Çar11k Rusyas1'nin Londra ve Paris büyükelçileri Benken-
dorf ile Ízvolskiy'e 1915 may1sinda gömderdigi mektuptan

"Ermeniler, savayta en hararetli biçimde yerini almahde."

Bugünkü savagm ilk günlerinden beri Rusya Ermenileri, Rusya'da ve

Türkiye'de savaga katilmay1 beklemektedir. Bu durum, savagm sonun-
da Ermeni meselesinin yeniden gündeme almmasi ve kesin gekilde çö-
zülmesi umudunu dogurmaktadir. Bu sebeple Ermeniler, yaklagan
olaylara katdmaktan geri duramaz, bundan ätürü savagta en hararetli
biçimde yerine almahdir. (...)

(Mejdimarodnte Otnogeniya V Epohu Împerializma. Dokumente

Îz Arkiva Tsarskogo Î Vremermogo Provitelstva 1878-1917 gg., seri 3,
c. 7, bölüm 2, s. 455, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzda-
telstvo, Moskova-Leningrad, 1935.)
84

TEJIEI'PAMMA
n a r

li
WT FO

Par. OAAHA. c

THŠrnes
oma Aemy Apaieß
i Atny D
-

Ar-Geronie
Texafp T apuan Dragozoaxo 2
ocaArsato
Aeroensagemca Mawo N PAcas-oacao -Gopa-cAaxoca-
cacess
apons,s <<
m npaupanona as Taño Touza He easph-
on pensa

ggge a yñoepe6xzes xxs na cocoste-

22nsa a 9 qqppy
cTay:ogia pa6oom eowKa 3arpyAwames so ocodennoces mesmana a
dOAŠS Ha ROBORBñiß RMepHK&H-
Abou motopuxs as BRHŠ TMC MH

co6pazoch 6iisi Lö
c uncoia TonRa Ege nãoxoasso cza
OT:rpaSARTE EX1 ûpeghXM lypglK ORUBh Áuße&U u du, 4990
04K&
-nomewy-peepäaars-

-apwrnaux-

omaax-ma-
sipossa TAyev- saßepraan
-
now-a
en r,rsere«
--penn

AR 9 TMHenan%

0 asoacxi
(* f .
VI ..... .. ---

1
 Belge 32

General Oganovskiy'in General Nikolayev'e telgrafi

"Kürtler, yolda Ermeniler tarafindan ahkonulurlar."

23 may1s [1915]
Tiflis
Ordu Komutamna,
General Oganovskiy'in telgrafim rapor ediyorum: General Nikola-
yev, Sor yakmlarmda birçok Kürt'ün teslim olmakta oldugunu,
500'ünün ise teslim oldugu bilgisini veriyor. Onlarm cephe gerisine ge-
çirilmesini rica ediyorlar. Silahlanmn toplanmasi için talimat verilme-
sine ve onlarm uygun iglerde degerlendirilmesine izin vermedi. Sayllan
Van'da binden fazlay1 bulan ve Amerikan misyonunun himayesindeki
kadm ve çocuklarm durumu özellikle güç1egiyor. Hâlâ birkaç bin tane-
si de Sor yakmlarmda toplandi. Türkiye, onlan göndermek için çok
uzak ve yolda büyük ihtimalle Ermeniler tarafmdan ahkonulurlar. Bu
yüzden teslim olan Kürtlerin himaye altmda kalmalarma izin verdi.
5827 General Oganovskiy. 2291.
Pominov

(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 982, yaprak 20.)

86

Te

Tenorpays
 Belge 33

General Kalitin'in Kafkas ordu komutanma telgrafi

"Ermenilerin yakalanarak silahlarmm ahnmasun ve kimlilde-

ri tespit edilinceye kadar hapsedilmelerini emrettim."

Kars
Kafkas Ordusu komutanma
Kolordu Karargâln'ndan çekilen telgraf
Say1:233
Kabul edildigi tarih: 09. 08, 1915
Sayi: 99/1
Kabul eden: Imza

Operasyon Bölümü
Tarih: 10. 08. 1915
Say1:3270
Icra: 4174

Birlik komutanlari kendi bölgelerine, tüfekle silahlanmig olan ve

herhangi bir kimlik belgesi bulunmayan Ermeni gönüllülerin s1zmakta
oldugunu bildiriyorlar. Onlarm soygun yaptiklarma dair bilgiler gel-
mektedir. Ermeni gönül1ülerin, kendi reislerinin imzaladigi yaz1h belge-
leri olmaksizm kendi birlikleri digma salmmamasma dair emir yayimla-
mamzi rica ediyorum. Üzerlerindekimlík belgeleri bulunmayan Erme-
nilerin yakalanarak silahlarmm ahnmasma ve kimlikleri tespit edilin-
yayunladim..1277.
ceye kadar hapiste tutulmalarma dair bir emir

Kalitin Süvari Generali

(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 982, yaprak 33.)

88

SO
anavally/
| THEPPED
nopeaana

ha zerunal'ai
no
d/ paxpmaawaBR
M Laua.A-Apo,1.
Aew.nzue/La Áz
Ao>LÛ«nuÁstàÊaÂ.«o
d_A&
Baa.ptá¯a ¿a.1aent Acy)½ÁcÁsik
&<e man ataamgwaa &¿ tÄnmur__c
Áu
arf çÂa/Am
ko , Â. ;
ara.n, AAdrwÁs & trusta

Ä >ÂúnÁ
ha $«» /<chin
e 444 $du<peno <Jrsino
osa wa._;«.Äuplaú'L(and apua
' '

pg_4typ-«La4epa

ha.¾ Äruta.ena4x¿e
a at en aya M wpý«
44 p«usana_.ciaa,aien
,
7.cymw<.<.« T ah îygyn
<b«
na idn kaa

ASpAmí..tama adid año ewd aaphu

nuay-dag hym uph-xma daa pr
Antigne ynnR4,sy v'T%nruari,J yÃa Unengrali

h.am amÄmíL JA .lar--

4, o
Aa 21eusúmia

/-tÀÃdi¿4 A L
 Belge 34

Bir Rus komutanm General Yudenie'e telgrafi

"Birlikten firar etme, tüfek çalma ve soygun suçundan dolay1

Ermenilere yönelik tutuklamalar yapilmah."

Telgraf
10. 08. [1915]
3409
3420
Sifteli
Tiflis
Ordu Komutam General Yudeniç'e,
General Çernozubov bildiriyor
"General Truhin'le bir arada Dilican'a gelen Kerm ve Amazasp ko-
mutasmdaki iki Ermeni gönüllü birligi tamamen düzensiz ve yorgun
duromda olup, yeniden yapilandinlmak üzere Erivan'a gitmek için izin
istediler, fakat kolordu komutam bu istegi geri çevirdi. Bu olumsuz ya-
mtm Amazasp'a bagh bölüklerden birisinde sebep oldugu protestolan
yatigtirdun. Îki hafta süreyle Erivan'a gönderilmelerini talep eden bu
birliklerde yeni bir kargaga çiktigma dair az önce bilgi aldun. Bu gönül-
lü birliklerin silah gücüyle yatigtinlmasi, Azerbaycan Ermenileri ile
Van ilindeki durumdan dolay1 üzgün olan Türkiyeli mültecileri bizim
açimizdan hog olmayan biçimde olumsuz etkilemigtir. Bu nedenle, pi-
yade ihtiyacmuzm sürekli artmakta olmasma ragmen, ileride ç1kabile-
cek gayet ciddi problemlerden kurtulabilmemiz amac1yla her iki birli-
gin iki haftahšma Erivan'a gidebilmesine izin verilmesini Israrla rica
ediyorum. 2157. Çernozubov."
Kendi tarafundan gunu eklemeyi gerekli buluyorum: Bu birlikleri
emirlere uymaya zorlayarak ya Van ilinde kalmalanm temin etmek ya
da ileride bu tür olaylarm tekrarlanmamast ve Ermeni gönüllü birlikle-
rinin bu tür taleplerde bulunarak kendi baglarma hareket etmelerini
90

önlemek amac1yla önceden tüfeklerine el koyarak feshetmek gerekir.

1. Kolordu Komutam General Kalitin bildiriyor:
"Birlik komutanlan kendi bölgelerine, tüfekle silahlanmly olan ve
herhangi bir kimlik belgesi buluomayan Ermeni gönüllülerin sizmakta
oldugunu bildiriyorlar. Onlarm soygun yaptiklarma dair bilgiler gel-
mektedir Ermeni gönüllülerin, kendi reislerinin imzaladigi yaz1h belge-
leri olmaks1zm kendi birlikleri digma salmmamasma dair emir yayunla-
mamzi rica ediyorum. Üzerlerindehimlik belgeleri bulunmayan Erme-
nilerin yakalanarak silahlarmm almmasma ve kimlikleri tespit edilin-
ceye kadar hapiste tutulmalarma dair bir emir yaym11adim. 1277. Süva-
ri Generali Kalitin"
Sunu da rapor etmeyi gerekli buluyorum ki, eger bunlar gönüllüler-
se, o zaman Baratov'un birligiyle beraber gönderilmis olan 6. Gönüllü
Birligi'nden olmahlar; bunlarm, aynen Sarikamp operasyonu sonrasm-
da oldugu gibi, bölgeye akm eden ve savag mahallinde sahipsiz kalmy
silahlan özellikle Tv TEn zou
de bizim askerlere
ait olanlari topla-
yan yerli Ermeni
halktan olduklan
da kuvvetle muhte-
meldir. Bu yüzden,
General Kalitin ta-
rafmdan önerildigi
gibi mümkün oldu-
gunca sert ve özen-
li öneriler almmasi,
birlikten firar etme
tüfek çalma ve soy-
gun suçundan dola-
y1 tutuklamalar ya-
p11abilmesinin ya-
rarh olacag1 dügü-
nülebilir. Talimatla-
rmizi rica ediyo-
rum. 4174. hnza.

44,
(RGVÎA fond
um
2100, liste 1, dosya
982, yaprak 34-35.)
 Belge 35

Genelkurmay bagkani adina DigiqIeri Bakan Yardimeisi Nera-

tov'a mektup

"Taquaksutyun üyeleri, güphesiz hayli karan11k bir geçmige

sahip insanlardir."

Mektup No. 8158

22/9 ekim 1915
Bay Anatoliy Anatoliyeviç [Neratov],
Bulgaristan'da bulunan Türkiye Ermenisi gönüllülerin Kafkasya'ya
gönderilmesiyle ilgili 5 [18]ekim tarihli 1162 nolu mektupla ilgili ekse-
lanslanmza bildiririm ki, Kafkas Ordusu komutam, belirtilen Ermenile-
rin Rusya'ya girigini olumlu görmektedir, ancak, onlarm hepsi Tagnak-
sutyun üyesidir ve güphesiz hayli karanhk bir geçmige sahip insanlar-
dir; aynca askeri anlamda da hiçbir deger tagimamaktadirlar, çünkü
onlarm yoklugunda Bulgaristan ordusu kendi adma hiçbir gey kaybet-
memigtir. Tam tersi bu Ermeniler, savagtan kaçarak, firar ederek, bag-
kalarma zarar vererek ve siyasi dalavericilikle soysuz bir gekilde bahsi
geçen orduyu etkileyeceklerdir. Onlaan, belirtilen ordu saflarmda bu-
luumalan, Balkan Yanmadasi'nda, özellikle Bulgaristan'da istihbarat
õrgütlenmesini hissedilir derecede kolaylagtIracakte.
General Yudeniç'in belirtilen fikirlerine tamamen katilarak belirtilen
Ermenilerin Rusya simrlarma sokulmasma izin verilmemesini äneririm.
M. Belyayev

(Mejdunaroduze Otnopeniya V Epohn 1mperializma. Dokumentz

Îz Arhiva Tsarskogo Î Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3,
c. 9, bölüm 1, s. 52, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzda-
telsvo, Moskova-Leningrad, 1937.)
92

388
ll10
11
blaalotgal'o 80eMao-cyguon 4861610 IIpu
IllTaöt l(asxa3eiton
apan
//
ex \ r, ty trc¿xécr g r

rr Sp<//tttt'fx «Mit

M.?L/Lyt, / ,- rr
/bV<ya
HI//A, e .r

191 tc4a
no ,as:4

ese 191

JA
.afa»<
-Árst r /
r ,

-
Ise,:. yg,y]

/Áw r.

Art

-
M. ere 2<<t
di L<<<.
-Akse ti..M v4C ertr> ned:

..AN,¢uwt ,-
'
«»<<
.<.s:r-r

Jr Lu.«-Á
e.is?
71-onsre-ew-so<r.-S'--En A>. e ¾úbr ->.«.

«e soy |:-
gytid .,w.r.y.run

ar.ma.x - L,.or.<awy,.
»Áut'r.Jr..se
:Sy ,.<syn ..0C«A n:rute ,nxás-Cr<
7,w.J.f
/Øwaryd-, << ,,
.>.wir,:rre

.ran: u «
pyr4<«sy->
u. W.
Nüry.
k..rar
.:cã«

L,
-7.s
-ns<wsrut.-
.
wr-rx
,[7/ Fi:,a<-,r-tr.71-.y
én a-se..,, ..,
.4 .<, t? --x.

.'.,/7,..»,.µ

reed
-e

y .Péra /,t/wn,: p<t

.e<

.4.2.,,

Aa-t---> 75/f
,.Ñr-
/,«rh r-r,/zy,y
¿Ír¿SyyrãÑ
wr<wk/*
// - far
t:.,,e Les. J C:.ws?
 Belge 36

Kafkas Ordu Karargâlu'na bagh askeri mahkemesinden bir dosya

"Ermeni gönülIüler, Kürt kadin ve kizlara tecavüz, 26 kadm

ile çocuia kasith igkence etme ve öldürmeden suçIu bulundu."

Kafkas Ordu Karargâh1'na bagli Askeri Mahkeme Dairesi

Bagkanmm Yazigmalar11

No. 1014

3. ve 4. Ermeni gönüllü birliklerine bagh Ermeni gönül1ülerden Mar-

tiros Akopov, Karnik Babinyants, Maksud Cezmeciyan, Seno Arutun-
yan, Kerob Manukov, Hayk Ohanyan, Sahak Olikyan ve Karapet Cam-
koçyan dosyasma iligkin yazigmadir.

Dosya açildi: 1916

Dosya kapatildi:

Özel karar2

Azerbaycan-Van birligine bagh Kolordu Mahkemesi, 1916 yllmm 10

eylül günü, gereken heyet toplanarak, 3. ve 4. Ermeni gönüßü birlikle-
rine bagh Ermeni gönüllülerden samklar Seno Arutunyan, Hayk (hem
de Hay) Ohanyan ve digerlerinden olugan toplam sekiz kipiyle ilgili da-
vay1 gördükten sonra, onlan Kürt kadm ve kizlara tecavüz, 26 kadm ile
çocuga kasith olarak içkence etme ve ölümcül yaralayarak öldürme
konusunda suçlu bularak, adi geçen samklarm tümünün -Martiros
Akopov, Karnik Babinyants, Maksud Cezmeciyan (Çesbadi), Seno Aru-

I. Dosyanin kapagi.
2. Mahkeme karari metni.
94

tunyan, Kerob Mihitarov Manukov, Hayk (Hay) Ohanyan, Sahak Olik-

yan (Sahak Holikyan) ve Karapet Camkoçyan (Karapetusyants-Ko-
çin)- asilarak idam edilmelerine ve tüm imtiyazlanmn almmasma ka-
rar verdi. Aym zamanda mahkeme, bu samklarm tamammm, Ermenile-
ri kugaklar boyunca hiç ceza görmeden ve acunasizca ezen Kürtlere
kargi asirhk bir kan davasi gelenegi çerçevesinde yetigtirildiklerini, ke-
za söz konusu samklann uzun bir süre (yaklagik bir yll) boyunca ha-
piste tutulmuy olduklarim, samklardan Seno Arutunyan (18yag), Ke-
rob Mihitarov (20yag), Karnik Babinyants (20 yag) ve Sahak Olikyan'm
(20 yag) ise regit olmadiklanm da göz önünde tutarak, aynca Askeri
Mahkeme Tüzügü'nün 1407. maddesine ve Kafkas Ordusu komutamum
10 ekim 1915 tarihli emrine dayanarak, samklarm cezalarmm (tüm sa-
mklarm servet haklarmdan mahrum edilmeleri ve ilgili cezadan kay-
naklanacak olup, Suç ve Islah Cezalan Kanunu 22, 25, 27 ve 18. madde-
leri kapsammdaki diger sonuçlar da baki kalmak kaydiyla) hafifletil-
mesi ve böylece samklardan Martiros Akopov, Maksud Cezmeciyan
(Çesbadi),Hayk (Hay) Ohanyan ve Karapet Camkoçyan'm idam ceza-
larmm 20'ger yll kürek cezasma, Seno Arutunyan, Kerob Mihitarov Ma-
nukov, Karnik Babinyants ve Sahak Olikyan'm idam cezalarmm da
10'ar yll kürek cezasma dönügtürülmesi konusunda Kafkas Ordusu ko-
mutam nezdinde ricada bulunulmasi yönünde KARAR verdi.

(Dzeriçizilmig olan sözcükler dikkate almmayacakt1r.)

Mahkeme bagkam: Tuggeneral (imza)

Geçici üyeler: Birlik çavuçu (imza)
Astegmen (imza)

Yüksek Mahkeme'ye,5
Temyiz dilekçesi igleme konulmanugt1r.
16 eylül
Piyade generali (imza)
Ermeni gönüllü birliklerine bagh gönüllülerden Seno Arutunyan, Ke-
rop Manukov, Saak Olikyan, Hayk Ohanyan, Martiros Akopyan, Kara-
pet Camkoçyan, Karnik Babiyants ve Maksut Cizmezyan tarafmdan
Kolordu Mahkemesi'nin 10 eylül 1916 tarihinde $erip-Han'da vermig ol-
dugu kararim temyiz amac1ylaverilen dilekçe:
"Temyiz edilmesi istenen kararm yanlig oldugunu ve apagida açikla-
nan gerekçelere dayamlarak iptal edilmesi gerektigini dügünüyoruz:
1) Mahkemeye tamk olarak gösterdigimiz ve söz konusu suçlarm ig-

3. Ermeni samklarm içIeme konmayan temyiz dilekçesi.

 95

lendigi sirada bizim bagka bir yerde bulundugumuzu teyit edebilecek

olan kipilerin kattlmamasma ragmen durugmanm gerçekleytirilmig olma-
sma itiraz ediyoruz. Bu tamklarin ifadelerinin dosya içerigi bakumndan
önemli oldugunu apagtdaki hususlar kamtlamaktadir. Birincisi, Azerbay-
can-Van birligi komutam 12 ekim 1915 tarihliyazismda, "Samklar tarafm-
dan gösterilen tamklarm ifadelerinin almmadigt (kibu ifadeler mahkeme-
ce önemli bulunmaktadir) ve samklar mahkemede magdurlar tarafmdan
teghis edilmedikleri nedeniyle' dosyamn 4. Ermeni Kolordusu'na bagh
mahkemede görülmesini önerdi, Ikincisi, kolordu mahkemesinin 29 qu-
bat 1916 tarihinde yapilan durugma tutanaklarmdan anlagildigi üzere
'hazir
mahkeme, savcmm görügünü de dikkate alarak, bulunmayan tüm
tamklarm ifadelerinin dosya kapsammda önemli oldugunu' kabul etmig-
tir. Bu çerçevede bizim talebimiz dogrultusunda gönüllülerden Uzunyan,
Haçayan, Karapetyan, Grigoryan, Sidleayan, Umgovosyan, Ter-Kazarov,
Ratyan ve Haçatryan'm davet edilmesine ve bu amaçla mahkemenin erte-
lenmesine karar verildi. 10 eylül 1916 tarihli durugmada, adt geçen tamk-
larm dinlenmesini talep ettik; mahkeme bizim talebimiz dogrultusunda
davet edilen ve durugmaya katalmayan taniklardan üçünün hazir bulun-
mamasim yasa ihlali olarak degerlendirdi. Oysa bu tamklar, zamanmda
Erivan'dan (ki oradan §erifhan'aen az 300 km'lik bir mesafe var) yola
ç1kmiglardi; daha sonra Erivan merkez komutam tarafmdan (10eylülde
mahkemenin yapildigt yere ulagtinlmak üzere) Culfa komutanmm erai-
ne gönderildiler. Trenin hareket etmesinden iki saat önce Culfa komuta-
nma varmig olmalarma ragmen, söz konusu komutan onlan ahkoymuy ve
tren hareket edinceye kadar onlara izin belgesi vermemigtir. Bu durumda
onlar, tamamen Culfa komutanmm suçu yüzünden mahkemeye yetige-
mediler. Bunu teyit edecek kipiler olarak, bizimle beraber Culfa istasyo-
nunda bulunan, daha sonra ise bizi komutanm yanma birakarak, durug-
maya katilmak üzere trenle yolculuklanna devam etmig olan yeminli ve-
kil G. 1. Hatisov (Tiflis, Voznesensk Sok., 16) ile yeminli vekil yardmteist
M. M. Ter-Pogosyan'1 (Einran, Gubernskaya Sok., 26) gösterebiliriz.
2) 7 kasun 1915 tarihli karar dogrultusunda, tecavüz, keza ölümle
sonuçlanan yaralamalar biçiminde gerçeklegen igkence suçundan yar-
gilandik. Askeri Sahra Mahkemesi bizleri Ceza Kanunu'nun 1484. mad-
desinin 1. fikrasi ve 1477. maddesinin 2. fikrast çerçevesinde suçlu bul-
du. Mahkemeye ç1kanlmanuza iligkin kararda bize yöneltilen suç1ama-
larm gergek içerigine bak111rsa,orada kas1th cinayet islememize yöne-
lik bir suçlama yer almamaktad1r. Oysa kolordu mahkemesi ilgili yasa-
lara ve ileri sürülen suçlamanm gerçek içerigine ragmen bizim cinayet
suçlusu oldugumuza karar verdi.
3) Yukanda da açiklandigi üzere Azerbaycan-Van birligi komutant 12
ekim 1915 tarihli yazismda bu dosyamn yeniden görügülmesiniönermig
ve Askeri Sahra Mahkemesi kararma itiraz etmesinin gerekçesi olarak da
96

samklar tarafmdan gösterilen tamldarm ifadelerinin almmad1 mi, samk-

larm mahkemede magdurlar tarafmdan teghis edilmedigini (ki bu husus-
lar mahkeme kararmm yalmz samklar lehine degigmesine sebep olabilir-
di) göstermigti. Oysa kolordu mahkemesinin 3 eylül 1916 tarih ve 1752
say1h yaz1sma cevap olarak, söz konusu birlik komutam, karara itirazmm
sadece cezalarm daha da agirlagtmlmast biçiminde anlagilmasi gerektigi-
ni ifade etti (6eylül 1916tarih ve 64 sayih telgraf metni; giden sayis1 673).
Mahkeme, cezalan agirlagtmrken igte bu telgrafi esas alrugttr; oysa
dosyanm kolordu mahkemesinde gärûlmesi için usul açismdan gerekçe
olarak, birlik komutanmm tamklarmm ifadelerinin almmamig
-savunma

olmas1 ve suçlularm magdurlar tarafmdan teghis edilmemesine dayandi-

nlan- önerisi esas almnugt1. Bu yüzdendir ki, mahkeme suç smiflandir-
masmi en agir suç olarak degigtiremez ve cezay1 agirlagtiramaz.
Söz konusu son telgraf, yukanda aktanlmig olan öneriyle çeligmesi
nedeniyle hukuken geçerli olamaz; aynca anlagmazhk digmda bagka bir
nedenle aç1klanamaz, zira sanmma tamklarmm ifadelerinin almmama-
sma ve samklarm magdurlar tarafmdan teghis edilmemesine dair vurgu-
lamalar cezaam agirlagtinlmasma yönelik kararlabagdagtmlamaz.
Yukanda aç1klanmig olan hususlan dikkate alarak, temyiz edilen ka-
rarm iptalini ve davanm aym mahkemede, fakat farkh bir heyet tarafm-
dan görülmesini talep ediyoraz.
 97

Ermenice ad ve soyadlard Ad ve soyadlanum çevirisis

Karapet Camkoçyan Karapet Camkoçyan

Martiros Akopyan Martiros Akopyan
Saak Olikyan Saak Olikyan
Maksut Cizmezyan Maksut Cizmezyan
Seno Arutunyan Seno Arutunyan
Hayk Ohanyan Hayk Ohanyan
Kerop Mhitraryan Kerop Mhitraryan
Karnik Babikyan Karnik Babikyan

(RGVÎA fond 2100, liste 2, dosya 1094, yaprak I, 4, 4 arkas1, 7-9, 7 ar-
kas1-9 arkaSL)

4. Ermeni alfabesiyle yazilmigtir.

5. Kiril alfabesiyle yazilmigtir,
98

NF

'
3881 b ßñiOlltal0 MaCTbl0Ilpil
800MHO-Cy]Dí0Ït
lflTaÓ BBKB3CKOR
8þfIlk

N ame «_.. ZUI &

1;oyma ,_,.
el-- - 191( tova
-

tBC/11d Cð

,rsagda-o

moet.40po
! UPT f• .e.
L 5

«
-i
SCLEEL *-

-
kupe t. ;;;.ra ig e gy,. ..
: gom
-a

). r.utava;c.-
i i f.-Cr:Pilysa
1('E:141 tai,3i « Of li 3
r . .

ML, :Mr;aar aB TZCK¿lli.

.ira.alk

IIA3CIEROSpma
JÆt3 lA 89200pea UËDIE 38/47 :paum %APJ3b K¿C: a:UUna
:TisPAGhfŒ!l/

'
a 38"3131

L I : I H 'Is
i I 5 i '4x2Tu Ana,1(t.ATA

carce
Zi!CLEB4
.7

.~puhogica,içoak;-au-

ra 73-,: Tra:M Jott.twi ;-ach flo,itn:ä.es

+1
:I
Jeu i p as 3 6 ;; halunaxa ur u a

..rc.1soentha

5:iCŒhüt¯.

c..g,,4gyya A, peu.se rop.'t.itlarb

'.;
Izz-r.;-A Ju ¢ norr Ll L.A-aca,,¾ a a e a , y * ipakt,
»HyacaH,.,N;r. ps flaa.tecaust.PI.k.Jap>

upt ,: V.JO:•2 .I xt a 4 < N

·;

a u,Asa.ar, Ka.3xco-
a a
..
,

-.u.•Q D>aH:c-or 4112Ay 0;../ H. 70277> MS N 2-du u

 Belge 37

Rus Kafkas Ordu Karargâlu'na bagh Askeri Mahkeme Dairesi

bagkanmm teheir öncesi bir olaya dair yazigmalar1

"Türkiye Ermenisi samklarm savag bölgesi kapsaminda bulu-

nan bir nuntikada yagma amaçh saldirida bulunmug olmalarm-
dan idamlarma..."

Kopya

Mahkeme karar128 mart 1916 tarihinden itibaren geçerlilik kazan-

m14tir.

Îçbu mahkeme karar1, 27 mart 1916 tarihinde gece saat 10.00'da: as-
keri savel yardimcisi Astsubay Tsivtsivadze ile sekreter Senkeviç'in de
haz1r bulunduklari halde, samklardan Tigran Avetisyants, Agasar Balo-
yants, Yerem Minasyants, Krikor Ovanesov, Tigran Marabyants ile Ma-
nuk Sarahbanyants'a teblig edilmig, ayrica dosya kapsammda yargila-
nan kigilere, igbu karari hangi zaman süreleri içinde ve hangi prosedür-
ler çerçevesinde temyiz edebilecekleri de aç1klanarak, durugma tuta-
naklan da kendilerine teslim edilmigtir.

Kolordu Mahkeme Bagkam Tuggeneral Yevseyev

Karar:
Imparator majestelerinin fermam dograltusunda, 26 mart 1916 tari-
hinde, 1. Kafkas Kolordusu'na bagh kolordu mahkemesinin, mahkeme
bagkam Tuggeneral Yevseyev bagkanhšmda yapilan aç1k durugmasmda,
geçici görevli olarak 173. Piyade Don Birligi'ne gänderilmig olan Yarbay
Grev ile Yüzbagi Naibov'un, keza askeri savc1 Yarbay Visotskiy ile sekre-
ter Senkeviç'in de kat11nmyla, Türk vatandaylan olan samklar Tigran
Avetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minasyants, Krikor Ovanesov, Tig-
ran Marabyants ile Manuk Sarahbanyants'm dosyas1 ele almdi. Bu dos-
100

epeHoecy.1 3aTWL araro JILE He l' acMOTykle HopnycNaro

¥Aa I-rc Hasaa2caaro apuexeyaro sogny3a - Ï.;IaERGEcuagym

¿Ms Wassaacxou ap.ties ya eg. esis,sa oesonaHiz 7 n.IB
er
r.ggggy Q E'LGIMOCTEXL,DÒ'ißBJUl0Mik'l OCIDER kW Hi BOBHNOME
CT.OQil.¥ñ:p.Fyó., C3cAa
o.1:0xeHig,Dparez Eie
ao 23 3enoncas
glopoages:in có3Erzeníz
ccML 3-CH 3A.ISg¿ r.,ao x spoken-
Isra reb.spee:L-ry6epsarope. Hapacyck 06JiacTM 013 20 Cespaan
3agons.¿¾a.m BoosaaEo spemeEX ycTanceaan:-aim,
915 20Aa,no
00BHHagi:e 3c.1xy ,1;¾an17,Epe;ycuoTyhHach'L 13,IIB,
10 MX¾ at
¥ro.aosEux> MerIpasu-
629 x 1633 CT,y.;IozeHis
e Hasasse:iaxi H

EpD,2,0JIESHi:0,2, 0725CEC 2:Æо3]IO-

N;sihHH2L M3Ã 18 T-H E0
pacDopamenia l'.zasuoxouas¿;ylcularo,I :4.se 279 CT.XXI
teHaaro a
1869 ra13A.4-
as C.E.D.
TEC148EHHXL JŒ$¿LHiÜFIS DO,2(GySBl¿iiXL El ASES HB MY.Š
HIL CaceaML 3C$ OHH -

l'ypSgKC HD thakHNO 2 000MG-

BTeg go ge
·;o,gs:E A35 3p epyucNaro atualeTa E 12 SEND:

I/ TzrpanL AreTues:-;ML, 28 ::iTW,232 ce-:.Ma; ye,

2/ Ba.zoaSUL /bulosE L/,30 .abTL,z35
Aracapa ces
ApTysp1,

3/Epe25 Loacen 1,36 BTL,z32 cer.3;Twas,

4/ EpxKaps GaaHeocBL,36 21TL.233 0211-043¤

5/ TarpaHL 2apatonsps,27 ALTL,H3L ce):.OJ'3R,

6/ ManySL liispe16aHEEys,28 It25,232

cer. A3B;
Escu:yulaal ALJIC,
C¥As spaana.a Han szeaa nay-
:y.gazarb BHHOBEER H:
I/ Tarpena AserhesEua,
Aracapa Ea.connpa, Epena Masa-
RTEKOpa O3dBOCOBS
saga H EL TOUL ½ÏO EL T6¾¾iW DO);py,L

13eBo;ILEE:ch .4Hen,cs 22 00 25 ReKa0pa I9I4 ropa,no GDBAnu-

CHTeah:-:oxy MaxAy caban a ca .npyrzMX zwaauH carmalænin 2
50BatcIEo mma.DTaputok
el ca.aola Hanaan Ha cereHie C¾rwaps,
:arwayrazaro y¾acTaasHapocyon 00xacTE, E yrporaa zzTexaus
+toro
ceJISE1½ JizmeM1eML ycTpEmeHin
zzau 2 AJ:E casaEEax Brb
< Rasoca 2ML nodon,ctsputo,en gaaLL npacBoeHis 075xpaan y
DIXL Aanbrx paaEoe
a Imy¾ecTBo,aT> "'OML 4xext y A073aps-deRL-
la23aps-days oraN 20ma.4b
- no ero SaniGeni10, 52 pyS.as Ae-
H
fer-L,y :Ocrib-|œ¿eho-orzu
maark sa cyawn,nc etc sansgesim
O PyóXen,y Man-Makadh-Orau AeBLrk 3aBRASHil
zo cyMM3,20 Bro

ya, savag bölgesindeki Kafkas Bölge Askeri Mahkemesi'ne sunulmug,

akabinde Kafkas Ordusu bagkomutanmm talimati geregince 1. Kafkas
Kolordusu Mahkemesi'ne devredilerek, Savag Bölgesi Kapsammda Olan
Topraklar Yänetmeligi'nin 7 ve 19. maddeleri, Eyalet Genel Yönetmeli-
i'nin 23. maddesine yapilan ek (Yasalar Mecmuasi, 1892 baslosi, 2. cilt)
ve Kars geçici genel valisinin 20 qubat 1915 tarihli tebligati gergevesinde
ve savag döneminde geçerli olan yasalar dogrultusunda, söz konusu sa-
mklarm, 1885 basloh Suç ve Islah Cezalan Kanunu'mm 13, 119, 1629 ve
1633. maddelerinde öngörülen suçlardan, bagkomutamn yukanda ad1
geçen talimatma ve Savag Durumlan Tüzügü'nün (1869,4. baski) 22. cilt
279. maddesine uygun olarak görülmesi istenmigtir
 101

Dosyada samklarla ilgili yaz1h bilgiler bulunmamaktadir; hepsi Türk

vatandagi olup, Erzurum ilindendir. Bu meyanda,
1. Tigran Avetisyants, 28 yag, Klice köyü;
2. Agasar Baloyants (Paloyants), 30 yag, Artunts köyü;
3. Yerem Minasyants, 36 yaq, Ertil köyü;
4. Krikor Ovanesov, 38 yag, Odzi köyü;
5. Tigran Marabyants, 27 yaq, Odzi köyti;
6. Manuk Sarahbanyants, 28 yag, Odzi köyündendirler.
"suçlu"

Dosyay1 görügen mahkeme heyeti, samklarm olduklarma ka-

rar verdi:
1. Samklardan Tigran Avetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minas-
yants ve Krikor Ovanesov, birkaç gün süreyle (22-25 arahk 1914 tarih-
lerinde) kendi aralarmda ve bagka kipilerle önceden anlaçarak, onlarla
igbirligi içinde, Kars ili Soganhk kazasi Sipkor köyüne kuvvetle saldir-
d11ar,halki ölümle tehdit ettiler ve tedhig amac1yla ellerini ayaklarm1
bagladilar, dövdüler, aleni biçimde paralarma ve diger malvarhklarma
el koydular. Bu meyanda Kacaroglu Abuzer Bey'in atml ve (kendiifa-
desine göre) 52 ruble parasun aldilar; Ahmetoglu Yusufun (kendiifa-
desine göre) göre 58 ruble parasmi, Memetoglu Kaya'nm (kendiifade-
sine göre) 145 ruble, Mustafaoglu Memet'in (kendiifadesine göre) 220
ruble, Garipoglu Hasan'in (kendiifadesine göre) 150 ruble, Musaoglu
Veli'nin (kendiifadesine göre) 220 ruble ve Hurgitoglu Tahir'in (kendi
ifadesine göre) 70 ruble parasma el konuldu. Bununla beraber, söz ko-
ifade et-
nusu kigilerden zorla ahnan meblaglar konusunda samldarm
tikleri rakamlar mahkeme tarafmdan abartih bulunmuy olup, samkla-
magdurlarm ugrarug olduklan zararlarm mik-
rm eylemleri sonucunda
tan net olarak tespit edilmemigtir. Aynca mahkeme, ad1 geçen samkla-
-hem

niyet hem
rm, burada anlatilan eylemlerin gerçeklegtirilmesine
de eylem safhalannda- e it düzeyde katildiklarmi, dolay1slyla çete
olugturmadiklarnu kabul etaugtir.
2. Samklardan Tigran Marabyants ile Manuk Sarahbanyants, halkm
paralanm ve mallanm yagmalamak amac1yla Sipkor köyüne silahh sal-
din düzenlemek konusunda Tigran Avetisyants, Agasar Baloyants, Ye-
rem Minasyants, Krikor Ovanesov'la önceden anlagarak, onlarla bera-
ber köye geldiler, orada kendileri kimseyi dogrudan tehdit etmediler,
kimseyi dövmediler, paralarnu ve mallanm talep etmediler, hatta bu-
arkadaylan-
nun aksini yaparak Memetoglu Kaya ve digerlerini, kendi
mn darbelerinden korumaya çahytilar.
Samklar tarafmdan iglendigine kanaat getirilmigolan suçlann niteligi
ilgili cezalann belirlenmesi konusunu ele alan mahkeme,
ve bu suçlarla
igbu karann ilk maddesinde yer alan ve Tigran Avetisyants, Agasar Ba-
loyants, Yerem Minasyants ile Krikor Ovanesov tarafmdan iglendigi sa-
bit görülen, birkaç kigi tarafmdan önceden anlagma yoluyla (fakatbu
 102

amaç1a çete olugturmadan) tüm samklarm ortaklaga davranarak, sava.ÿ

bölgesi kapsammda bulunan bölgede bir köye yagma amac1yla saldir-
malan biçiminde gerçekleptirilen suç, 1885 basloh Suç ve Islah Cezalan
Kanunu'nun 13, 119, 1629 ve 1633. maddeleri, Kafkas Ordulan bagko-
mutanmm yukanda adi geçen talimati, Savag Bölgesi Kapsammda Olan
Topraklar Yönetmeligi'nin 19. madde 7. fikrasi ve yine aym Yönetmeli-
gin20. maddesi ile Kars geçici genel valisinin 20 qubat 1915 tarihli tebli-
gati kapsammda düzenlenmekte olup, Savag Durumlan Tüzügü'nün
(1869,4. baslo) 22. cilt 279, maddesinde belirtilen cezay1 öngörmekte-
dir. Suçlularm idamim ve her türlü mülkiyet hakkmdan mahrum kdin-
malanm gerektiren bu ceza, adi geçen samklarm her birine tatbik edil-
mekle beraber, Ceza Kanunu'nun 18. maddesi dogrultusunda söz konu-
su idamm as11arak gerçeklegtirilmesi, bu cezayla ilgili olarak Ceza Ka-
nunu'nun 22-24, 27, 28. maddelerince öngörülen tüm sonuçlarm ve hak-
lardan mahrum etmelerin uygulanacagi da karara baglandi. Igbu karar
metninin 2. maddesinde Tigran Marabyants ile Manuk $arahbanyants
tarafmdan iglendigini ve köye saldirmak suretiyle yagmalamak önerisi-
ni kabul etmek (eylems1rasmda yagmadan gönüllü olarak vazgeçmig-
lerdir), söz konusu yagma niyetiyle ilgili gereken mercii veya en yakm-
da bulunan mercii bilgilendirmemek olarak ifade edilen sue Ceza ve Is-
lah Kanunu'nun 13, 119, 1629 ve 1632. maddelerince öngörülmektedir:
Yukanda adi geçen yasa ve yönetmelikler, keza Savag Durumlan Tüzü-
gü(1869,4. basla) 22. cilt 279. maddesi dogrultusunda hareket eden mah-
keme, söz konusu samklarm ikisine de bu kananda öngärülen cezayl kes-
mig, daha sonra ise, suç ortaklarmin da itiraf ettikleri gibi, planlanan eyle-
mi gerçeklegtirmekten vazgeçtiklerini dikkate alarak, Ceza Kanunu'nun
119. maddesinin 2. fikras1
wr a aram-"" " ""*"" "'2"=6-""'26
"=-"
VNCCTid ä5 007 tuEet12 N4 GL2A½0¼HOG þa360˾O4 geregince söz konusu cezay1
ER:IRJU¾iß,072
s<mu soremo can anno onoacauo ere varar.2mm iki kademe hafifletmig ve
böylelikle Ceza Kanunu'nun
as a-a.v as c:.v=nor:s
« o sa-am y2=a
19 maddesinin ikinci kade-
-a

4,=222 sexo comes,- novossy,es 4,,4.22 mesme geçilmig ve söz ko-

22,.;-,,, ,

apsso ee=sm.a**"***°°"°^"""°""
Et CMSIL I 3Hli4/ Nat:¢ña UþKTOBogh,IIO nusu kademenin alt smin
B3tyggegíx 8:
2-.

essa
2eoss,
w,se ao oema.su as 2ecacassa,«
sanao esas almarak, her ikisamgm
22

maesi.s sa 22.2
aparosors sseen:°""" "'°' "
%AW x<uoth,526AcraseTL na icMOT Thie >"itakar>
He tüm mülkiyet haklan alm-
3smaLanua

makla 15 yll süreyle kürek

'
cezasma çarptirdmasma ka-
rar verilmigtir. Bunun yam
r
-

s1ra, Ceza Kammu'nun 22-

25, 27 ve 28., maddelerinde
öngörülen tüm haklardan
mahrum edilme ilkesi de ge-
çerli olacaktir.
 103

Bu nedenlerden ve de 1885 baskih Suç ve Islah Cezalan Kanunu 13,

119, 1629 ve 1633. maddeleri, Savag Durumlari Tüzügü'nün (1869,4.
basla) 22. cilt 279. maddesi, Savag Bölgesi Kapsammda Olan Topraklar
Yönetmeligi'nin 19. madde 7. fikrasi ile 20. maddesi, Eyalet Genel Yasa-
lar Mecmuasi (1 cilt, 1892 baslosi) 23. maddesi, Savag Durumlan Tü-
zügü'nün (1869, 4. baslo) 24. cilt 910, 915, 1128-1155. maddeleri, Kafkas
Ordusu bagkomutanmm 26 ekim 1914 tarihli genelgesi, Savag Daire-
si'nin 1914 tarih 424 saylh ve 1915 tarih 513 sayih emirnamelerinde ilan
edilen redaksiyonlanyla 24. cilt 1418, 1419, 1424, 1424-1 ve 1424-2 mad-
deleri dogrultusunda hareket eden mahkeme,
1) Türk vatandaglan olan samklardan Tigran Avetisyants (28yag),
Agasar Baloyants (30yag), Yerem Minasyants (36yag) ve Krikor Ova-
nesov'un (38yag), kendi aralannda önceden vanlan bir anlagma dog-
yagma
rultusunda, savag bölgesi kapsammda bulunan bir mmtikada
amaçh saldinda bulunmug olmalarmdan dolay1, tüm mülkiyet haklan
almmak kaydlyla as11arak idam edilmelerine, aynca Ceza Kanunu'nun
22-24, 27 ve 28. maddelerinde öngörülen tüm sonuçlann ve hak mahru-
miyetlerinin uygulanmasma; 2) Tigran Marabyants (27 yag) ile Manuk
Sarahbanyants'm (28yag) söz konusu yagma amaçh saldmya katilma-
lan (saldm sirasmda gönüllü olarak geri çekilmigler) nedeniyle tüm
mülkiyet haklarmdan mahrum edilerek 15'er y11süreyle kürek cezasma
çarptinlmasma, aynca Ceza Kanunu'nun 22-24, 27 ve 28. maddelerinde
öngörülen tüm sonuçlarm ve hak mahrumiyetlerinin uygulanmasma;
3) Bu dosya kapsammda tüm mahkeme giderlerinin samklarm malvar-
11klanndan (onlarmbirbiriyle ilgili sorumluluk tagunas1 ilkesi esas a11-
narak) egit miktarda tahsil edilmesine, samklarm tümünün toplam
malvarhklarmm yetersizligi durumunda ise bu giderlerin Hazine tara-
fmdan kargilanmasma; 4) Îqbu mahkeme hükmünün, yasal geçerlilik
kazandiktan sonra (fakat infaz öncesinde), keza temyiz talep ve gikâ-
yetlerinin olmas1 durumunda Kafkas Askeri Bölgesi bagkomutanmm
görüglerine arz edilebilecegine karar vermigtir.

Gerekli imzalan havi gerçek nüshadir.

Aslrun aymsidir.

Mahkeme bagkam
Tuggeneral Yevseev (imza)
Aslma uygunlugunu denetledi:
Mahkeme sekreteri (imza)

(RGVLA fond 2100, liste 2, dosya 752, yaprak 22-24, 22 arkas1-23

arkast)
104

Koria CTy Ibsestucxar V10 reAi

e:e passa car sa
2 4269. Twþzacs Bovencydepy.

Rozous Angúz noegrz ontpfeia o paicut læc;g us:azara

nadTo Typ:a Tonna Poore anz eezenin icea suas Mapµaa:45
HopBeppHEK0 ocKepoa3
C Izt BapePEUX 1 AEBET
vxx er e
Essaa»H2xa sanguxces haprîn
ov·<a e ilus
no poneceuio
loHaeú1a labomaio yxa f erisa poposkom Pai
orr a Rypoxa na om 241
sukskroeby.RTo
Ha runn Saf.tessa euý Recona npunysens
dy TL c opo anda özaos upniïaaikie a s Toccia poi
o
BeBær co6xpanck ycepoyT
citopots spenen pesHB Tjpo œos pen
3azizza pacroomenif HeÄOE CTEMOCÈ ÚO 6 1 E ICT T C ET
.
pasar ú26 RE361AGUET
aas Enno
.mo-:

02 Lo
m1i" u;skreuns Op6 pro
IWELEOK (AHEEME)W WI

a.nasee:oky mor orecero Upe o oIgne oc

Prusory H n;u v Hac eu piñY

oSH o nma eni o

Ty na o reisy sofi yo
19

pati
 Belge 38

Rus Ordularl Kafkas Cephesi Bagkomutam Prjevalskiy'in, Tif-

lis'teki askeri genel valiye telgrafi

"Rusya'dan gelen Ermeni göçmenler, Türk katliaan yapmaya

hazirlanlyorlar."

Prjevalskiy'in 10 mayis [1917]tarihli ve 4269 no'lu telgrafmm kopyas1.

Askeri Genel Vali'ye.
Tiflis
Nisanm ortasmda Aykale bölgesinde Türklerin toplandigma dair bilgi
geldi. Urati, Cm, Merdiven köylerinin aranmas1yla bu söylentilerin dog-
ru olmadig1 ortaya çikt1. Sadece dokuz asker tutuklandi. Bununla birlik-
te istihbaratçilar grubunun komutamnm raporuna göre Aqkale'de de-
miryolu müfrezesinde gönüllü çahyan Türkler, ona yakmda greve git-
mek zorunda kalacaklanm belirtmigler, çünkü Rusya'dan gelen Ermeni
göçmenler, yakm zaman içerisinde Türk katliam1 yapmaya hazirlamyor-
larmig. Ermeniler tarafmdan yapilacak böyle bir hareketin gerçekley-
mesini önlemek için gerekli emirlerin verilmesini arz ederim. 4269.

Prjevalskiy

(RGVÎA fond 2100, liste 1, dosya 94, yaprak 2.)

106

es '9
os
anosaro so
oude
oc
erp

0þMe easumamma camosoß

weezer: typon rowigenia oose Mya schexo

CiHOSOC& SEPOHER MŠCTBMXE ggge
GamRM
a T&KES
pascissie apuan no cezenan facassanzacsaro
ce
KoMaccapiag
uponsoprca den afposa Oxpµaoro
Haceneaig
craya naany repacenesis BEaxynpyemaro

palosa Ornon 3pawagaña.IIpomy cposaaro pacrogar

aplacreaaExys Taxosoa cepeceresie opranzaosagace
odgecreaun AR35 285 PYROBOMWía
aan apuncanum
ceuy yeaaasia Tomaa Goodma.s aTo Brady apais tio
aim occGore 3axasmasexaro Kouzzera apomy paccop
sosseren vacran oxaaaTE OnepaHerouy
acuaccapy
cogMcomie 1862 Komaccapa Raaangsin Tovsa hertu
apuxaaans exazan Konnecepy Crepasosomy coAde
 Belge 39

Îçgal hukukana göre iggal edilen Türkiye illerinin komiseri

Îvanitskiy'in telgrafi

"Rus tebaasina mensup Ermeni göçmen aileleri, cephe geri-

sinden gelerek Pasin Ovasi köylerini iggal ediyorlar."

General Levandovskiy'e,
Hasankale
Iggal hukukuna göre iggal edilen Türkiye illerinin komiserinin telgra-
fru iletiyorum: Benim ve Kafkasardi ÖzelKomitesi bagkani tarafmdan
Hasankale bälgesi geçici komiseri Speranskiy'den 18 mayis [1917]ta-
rihli ve 2691 nolu bir telgraf ahad1: Son iki üç haftadir önemli bir kisru
Rus tebaasma mensup Ermeni göçmen aileleri kitlesel olarak cephe ge-
risinden gelerek Pasin Ovasi köylerine yerlegiyorlar. Bunlar, Türk kö-
kenli ahalinin konutlarmi, askeri birlildere aynlan konntlan ve aym za-
manda ekin alanlanm yerli Türk ahaliyi kovarak keyfi gekilde iggal edi-
yorlar. Ermenilerin Hasankale bölgesi köylerinde yaydmalan, bölge ko-
miserliginin bilgisi haricinde Erzincan'm Ognot bölgesinden göç eden
nüfusun yerlegtirilmesi plamyla yap1hyor. ÖzelErmeni dernekleri tara-
fmdan örgütlenen bu göçün durduralmasi için acil emir çikartümasuu
ve bütün talimatlan verme yetkisinin bana tanmmasuu arz ederim. Kaf-
kasardi Özel Komitesi'nin görevlendirmesiyle ordu karargâhma bunu
bildirerek bütün askeri birliklere Komiser Speranskiy'e yardim etmeleri
konusunda emir verilmesini arz ederim. 1862. Komiser lvanitskiy. Ko-
mutan Komiser Speranskiy'e yardun edilmesi talimatuu verdi.

(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 1191, yaprak 40 ve arkasi.)

 Belge 40

Türk Ordulari Kafkas Cephesi Komutaru Vehib Paga'mn Rus

Ordular1Kafkas Cephesi Bagkomutaan General Prjevalskiy'e mek-
tubu

"Erzincan'dan Rus kolordusunun ayrilmasuun ardindan Er-

meni zulmü, insanhia kan anlatacak bir drama dönügmügtür."

9 (22)ocak 1334 (1918)

Kafkas Cephesi Ordulan Bagkomutam Prjevalskiy'e,

Ekselanslan,
Rus ordulanmn iggal ettikleri malum vilayetlerdeki Osmanh tebaasi
Müslümanlaan Ermenilerin zulmüne kargi korunmasiyla ilgili tarafruz-
ca sorumlu görevlilere verilen kesin emirden ve dogabilecek her tür1ü
uygunsuz hareketlerin önlenmesine yönelik somut ve sert tedbirlerin
almmasi sözünüzden dolay1 en içten tegekkürlerimi iletirim. Son dö-
nemde ortaya ç1kan olaylarla ilgili Kafkas Ordulari Komutam General
Odigelidze'ye bu tür olaylara son verilmesi dogrultusunda önlemlerin
almmasi ricaslyla tarafimdan bilgi verilmigtir. Siz ekselanslarma da, ba-
na gelen apagidaki bilgileri iletmeyi ne yaz1k ki gerekli ve yararh görü-
yorum. ÖzellikleErzincan'dan Rus kolordusunun aynlmasmm ardm-
dan Ermeni zulmü, hanelere saldin ve kuytu kögelerde adam öldürme
boyutunu a.yarak daha da yaydrug ve köylere aç1k saldir11ara, kadmla-
ra tecaxee, erkek nüfusun katledilmesine, köylerin atege verilmesine
dönügmügtür. Bu arada Erzincan'dan güneydogu istikametine 18 kilo-
metre uzakhktaki Zekkih köyü, 12 ocak 13341 tarihinde bu tür talihsiz
olaylara maruz kalnugtir. Bir hafta öncesinde Ardasf dan 3 kilometre
uzakhktaki Müslüman köyü Koska, 30 kiwilik bir Ermeni çetesinin sal-
d1nsma ugranug, köyün yakilmasmm ardmdan insanhga kan aglatacak
bir dram yagannugtir.

f. l918 ydi.
 109

(...)Gerekli önlemlerin en losa zamanda ahnacag1 umuduyla en de-

rin sayg11arum, siz ekselanslan, kabul etmenizi dilerim.

Kafkas Cephesi Ordulan Komutam Ferik2 Vehib Mehmed

Tiflis'e 1 (14) pubat 1918 tarihinde ulagte.

(Dokumento I Materiale Po Vnepney Politike Zakavkazya Î Gruzii,

s. 42 vd, Tiflis, 1919.)

2. Osmanliordusunda tümgeneral sani) ve

(feriki korgenerallere (ferikievvel) verilen san.
110

'
TERETPAMMA
Onara
-

¯ DegeAana
I

-...k
-.--AO -,...s
ilonat) --

omehnta -.

re< +

pxaana
I'enepany 0 6 p a a nomy

H ÏÍTadCM2 ROECCOHle ETO IISDOKyCKik

POHŒs. ROZySOHO

oscino as ?syn¢¾ aassans woo renes as awa.xs upovecea

hovurmO2&HÌE acMRHCIGIX5 H ROCXDiácKHXI LOROK5 ORKON-
noormas
posecewie
-oanegy

An myccauxa x xxs coteaHzzoas Tovaa

axa
Wea6a IIDO.TIODRKKO
soo npucra.ao riecesoßvracus cep,woro NoonyC& tb

Ceoriessus BaxoAmilurca as IIsor1.ciri Tomme. Blasmoxass TirmKaag,cy

mrt2xara ilsvirdv rnaxameoma naannt,gonalda

Raws cooven as a
peSVumraX¾ Aosecea desoTaara.TeBHO HO
amoro cayma no
noruoxy
-rocaoñy

Tousa ÛË
HamasaEÓpOUTS,

I'eauaions llEBAHll0BORM.
 Belge 41

Tuggeneral Levandovskiy'in General Obraztsov'a 29 ocak

1918 tarihli telgrafi

"Îran, Ermeni ve Süryani ordularinin olugturulmasuu protes-

to ederek Ruslara ve müttefiklerine simrun kapatt1."

Acil

Erivan
General Obraztsov'a,
Bugün cephe karargâhma bir rapor ulagtL Culfa'daki Iran konsolo-
su, Îranhlarm Ermeni ve Süryani ordularmm olugturulmasma kargi
protestosumm bir göstergesi olarak Ruslara ve müttefiklerine suurmi
kapattigmi bildirdi. Rapor, Culfa'daki 7. Kolordu Karargâlu'nm tercü-
mam Praporgiki Sergeyev tarafmdan gönderildi. Kafkasya Genel Ko-
mutanhgi, acilen Culfa'ya gitmenizi, bu meseleyi aragt1rmamz1 ve so-
nuçlar hakkmda hemen dogrudan tel yoluyla bilgilendirmenizi emredi-
yor. 07575.

Kafkas Cephesi Karargâh Komutam

Tuggeneral Levandovskiy

(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 1142, yaprak 1.)

I. Rus ordusunda astegmen,

112

TenecþoHorp2MMS
Ûmã Hawa LRHim illoada Kanxa CRyo &pouza

No M' L
Susans saa

Eo.«y Ez_ 3snaxaacida KonzeeaÑars

Ha.nary Exa Opzmuemaro oTPRAEL
uoxysen ca Ainía

o cocaxacausiaxo MotAy vgga.Mu a samapam cm oµo

X apvaama es ApyPo9 04Ka hims ricoo oxpy-

esopo r
ceneng Banput
onomum papuxsoaoss nŠxofopies
PerauAy, sanaAesie im spancropos a sa solaAa.
cer.

ce ;¾aes se a insar
ne npeAco pas apoya
Mycy]D.MancKU X agxH-
Koogasus cecxxaoEesía Megy
acs
ELpoaTHo,
HaceaeHîsun as BTou rydepnin, To sechua
exams
extenoccTpauzTOR noscericTEo.
uto to:ms ducono
Buffa
'iadime»

UTaro asserin rotaram, wro nacima. La aroos

µLamp Noascoses-
paious apM;UI mycy: Mulcagxi e.uprgy og
_
Hood-
Haus nyomo soyMicososay Ha Maceney a pactoseengo

Kopum. To comwLuia, trro oc He oomaopues ago poana

EDRODDREO DER32
To roca 4 ye a.«re papp

ynsfo.
aeroppgi
Ho assomeryony Trpomy yas e

L A añañLarva a da

RepAan
Hyma
 Belge 42

Kafkas Cephesi Karargâh komutanmin Kafkasardi Komiserli-

gi'ne telgrafi
"Müslümanlar ile Ermeni nüfus arasmda dogmakta olan kanh
kirim..."

Kafkas Cephesi Karargâh komutanmdan

No. 07610
30 ocak 1918

Kafkasardi Komiserligi'ne,
Erivan Müfrezesi komutanmdan Kürtler ve Tatarlar ile Ermeniler ara-
smdaki çattymalar hakkmda bilgi ahndi. Bart köylerin, örnegin Regan-
lu'nun, garnizonun siperlerlyle çevrilmig olmas1 araç1ara ve trene saldiri-
lara yol aç1yor. Eger gimdi hemen bagmda, bu bölgede Müslümanlar ile
Ermeni nüfus arasmda dogmakta olan kanh çatigmalara son verilmezse,
kesin emin olabiliriz ki, kinm luzh bir gekilde her yere yay11acaktir.
Bu durumdan kaçmmak için bu bölgeye halka ahlaki bir yoldan etki
etmek amac1yla bir Müslüman-Ermeni heyeti göndermek kesinlikle
parttir $üpheyok ki, eger bu larmu durduramazsak bunu takiben Cul-
fa'yla demiryolu bag1 kopacaktit
Meseleyle ilgili gerekli emirlerinizi arz ederim.
Karargâh Komutam
Tuggeneral Levandovskiy

(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 1141, yaprak 9.)

114

ap men Ta I

AP
.< ·

1,x' ,a
ce ...

r TULL e ser a ao es,a c.natacoš

00301 Ecócy,c;:c
.no

e÷~ ace:nt. O es ; gange

R.tPho-v
'

I , >c.u:
"E i EsOU XP'1'KORO 310 -ihM4 f:3päi3 Y IfKL*MZ
papyr"f:pts sr 3 21
O'12.. 3 'O 10".'11 s. T.El 6)OLyrsi T ,51K%.90ß¾ RKK'a 2
.¶c;1'

. ELT
-SC. -3iCS tycCT 0- Ko Doll-U '..

i n3)i t
.1527-'
-
20f D IOi!L IFOO 3 t.. R'S
',aisto-'DL -a2.¾-o,2>xuosa,--se--en:ess-vie--mir's
003:exta moc, as >;nocos:as esby ace feopy 2nrus
five AST I',*TTER"'InC
,a, '31
J.re ,,peapaa

a ramas de
':a

hui a as 9 --

I wm:cer ocackis :tr

no
,,s
Typra ame o as my se
MLP,) dy÷app:Tu :: 9tleacteus
_s

ex:tv we y_ulogonom,ctaix
y¾ar a pat,9' opy,ia cico;, ;;Ti > ur us:'ma ao.,» pyso-
soA:.,ac.as yeaoxoniemmre awresee- eso se w,- 2:::: :so arra
alGM.,;myr: tro.nsoe Hy,;erm 6YASem ,wruphon
aporance
was¾1 TTO :ND:: Ryaymel sorsee excen pyo xma pesomouiox-
Elem ao3eKni:a maarna To can she
os ro DAe a spype apeg
no UTABYs
65 especimero eceressus- Bo3UKMm t"UF10 sony
110azo,cam códã Ilpesu oedernaca
cos roards Repsoe nossoccus as
CA?f
malery rpo;;oso.ucrais a e 7tpa
.
iropoe :re c,amanua^m He's):e Uzpx¾x's
 Belge 43

Rus Kafkas Ordularl Komutam Odigelidze'nin telgrafi

"Ermeni birlikleri, kadmlar ve gocuklar dahil silahsiz Türk

halluna yönelik kitlesel vahyiliklere girigiyorlar."

Telgraf

Tiflis. Kafkasardi Hükümet bagkanma

Kopya: Bagkomutana

16 qubat
No. 225
Sankamig
1365 132 15 12 10
Tarih: 15. 02. 1918
Sayi: 77
32/365/1
1464

Halihazirda Türk birliklerine kargi konuglammq olan Ermeni birlik-

leri, egklya Kürt çetelerine kargi bile tamamen yeteneksiz, düzenli
Türk birliklerine kargi ise kesinlikle dirençsizdir; askeri emirleri ise ay-
yerine getirmemekte-
nen buralardan ayrilmig olan Rus birlikleri gibi
dir: Bu birlilder luzla bozulmaktadir; kadmlar ve çocuklar dahil silah-
siz Türk halkma yönelik kitlesel vahgiliklerinin fiilen cezasiz kalmasi
bu durumu çok etkilemektedir. Erzurum'daki un stoklanmiz iki hafta-
dan fazla yetmez, peksimet iki hafta yeter; hayvan yemi hiç yok ve atla-
nmiz y1gmlar halinde telef oluyor; cephe gerisinde (Erzurum ile San-
kanug arasmda) ise tüm erzak ve yem depolan Devrim Komitesi ön-
derligindeki Rus birlikleri tarafmdan yagmalanmig ve hepsi tagmmigtir.
Eger ordu birlikleri ile 12 000 kigilik Ermeni halki, çekilen Rus devrim-
ci birliklerinin çällegtirdigi bu yolla geriye dogru hareket etmek zorun-
116

da kahrlarsa, açhktan vahgilegirler; bu durumda çevre halkmm neler

yayayacagru ve ordunun kendi.durumunun nasil olabilecegini kestir-
mek zordur. Bu nedenle, birincisi, Sankamig'a erzak ve hayvan yemi
yetigtirilmesi, ikincisi, bang görügmelerinin baglatilmasi ve bang anlay-
masuun yapilmasuu uzatmamak, bang partlaandan birisinin de Rus as-
kerleri ile nakliye igçileri ve zamanmdan änce çekilmig olan demiryolu
birliklerinin geride biraknus olduklan ve tutan milyonlarla ifade edilen
malvarhklarm1n tagmmasma dair bir hüküm igermesi konusunda hü-
kümete tavsiyede bulunmak istiyorum. 15 qubat 1918. 75453.

Odigelidze
(RGVÎA fond 2100, lîste 1, dosya 698, yaprak 4-5.)
 Belge 44

Ermenistan'in ilk bagbakam ve Taquak Partisi'nin kurucusu

O. Kaçaznuni'nin Tagnak Partisi'nin yurtdig1 konferansma sun-
dugu rapordan

Resmi olarak Azerbaycan'la savag durumunda degildik, ancak fiilen

Karabag'da ve losmen de Kazah'ta çatigmalar yagadik. Ardmdan ülke
içinde siraslyla Arbab, Zod, Zangribazar, Vedibazar, Sarur-Naheivan,
Zangezur vb'de yerli Müslüman halkla kanh savaglar yagand1.
Azerbaycan'm bize kargi olumsuz tutumunu çürütmemeli. Yine yerli
Müslüman halkm Türkiye ve Azerbaycan'a dayanarak devlet kargitt bir
çizgi izlemig olmalarmi da çürütmemeli. Ancak önemli ki, içeriden ve
digaridan durumumuzun düzelmesini sašlayacak uygun önlemler bala-
madik. Azerbaycan'la as ya da çok kabul edilebilir bir modus vivendi
bulamadik, Müslüman bölgelerinde düzeni saglayacak idari önlemler
alamadik, silaha sanlmak zorunda kaldik, ordular gönderdik, ylkt1k,
katliamlar gerçekleptirdik ve bu baçansizhèm sonunda güphesiz iktidar
olarak itibanmizi yitirdik. Vedi-Bazar, Nahcivan gibi önemli noktalarda
silah gücüyle bile iktidarumzi kuramadik, dagddik ve geri çekildik. (...)
1918 yllmda dagilan Türkiye, sonraki iki ydhk dönemi lyi kullandi.
Iki yllm ardmdan Türkler hayata geri döndüler. Yeni, genç, vatansever
egilimli subaylar, Anadolu'da orduyu yeniden yapilandirdilar. Türki-
ye'de milli bilinç ve kendini savimma içgüdüsü canlandi. Küçük As-
ya'daki gelecegini saglamak için Sevr Antlagmas1'na kargi silahla durul-
mahyd1. Aç1k ki, bu karyl hareket kuzeydoguda ve güneybatida ortaya
ç1kmahydi.
Ancak Yunan cephesine yogunlagabilmek için Ermenistan tarafmda-
ki cephe gerisini saglama almalan gerekiyordu. (...)
Biz, savagtan kaçmmak için elimizden gelen her geyi yapmadik. So-
nuçtan bagunsiz olarak, Türklerle ortak dili bulmak için daha fazla ça-
ba harcamahydik. Igtebunu yapmadik.
(...) Savastan korkmuyorduk, öyle ki zaferden kesin emindik. (...)
Tersine Oltu'yu beklenmedik biçimde ele geçirmemiz, Türkiye'ye bir
 11 8

meydan okumaydi. Gördük ki, bizzat biz savagi istiyorduk.

Suurda askeri harekâtlar baglamigt1 ki, Türkler görügme teklif etti-
ler. Önerilerinigeri çevirdik. Bu büyük bir cinayetti. (...)
1920 sonbaharmda Türklerin gözünde quantite negligeable
(gülünç
bir boyutta) olmadignmzi hatirlamak gerek. Geçmig iki y11m felaketleri
unutulmugtu bile. Halk, biraz dinlenmig, hayata dönmügtü. Îngilizler ta-
rafmdan iyi giydirilmig ve silahlandinlmig bir ordumuz vard1. Yeteri ka-
dar askeri yedegimiz de vardi. Elimizde Kars gibi änemli bir kale de
bulunuyordu. Son olarak, o zaman basit bir kâgit parças1 olmayan Sevr
Antlagmasi, Türklere kargi büyük bir kozdu. (...)
Sevr Antlagmasi, gözlerimizi kör etmigti.
Bugün anhyoruz ki, Sevr Antlagmas1 yerine Türklerle dogradan bir
antlagmaya yanagm14 olsaydik, çok gey kazamrdik. O zaman bunu an-
lamadik. (...)
Olgu, affedilemez olgu gudur ki, savagtan kaçmmak için hiçbir gey
yapmadik, tam tersine savaga biz yol açtik. Affedilemezligi ise Türki-
ye'nin askeri gücünden haberdar olmamanuz ve kendi ordumuzu tam-
mamamizdir.
Savag, tam bir maglubiyetle sonuçIandi. Karm tok, iyi silahlandml-
nug ve giydirilmig ordumuz savagmad1. Askerlerimiz, devamh geri çe-
kildi, silahlanm biralop köylerine kaçtt (...)
Bagimsizhk döneminde dig dünyada (Polonya'da, Avrupa ve Ameri-
ka'da) diplomatik çahymalarmuzm mahiyeti neydi ve hangi sonuç1an
verdi?
1919 ilkbaharmda cumhuriyet delegasyonu ile milli delegasyon, ba-
ng konferansma yönelttigimiz talepleri içeren muhtirayi (memoran-
dum) müttefik devletlere birlikte sundular.
Bu muhtiraya göre, apagida adi geçen topraklarm Ermenistan devle-
tinin smirlan içine girmesi gerekiyordu:
a) Simrlan genigletilmig Kafkasardi Cumhuriyeti (Erivan eyaletinin
tamami, Ardahan'm kuzey k1sm1 harig Kars ili, Tiflis eyaletinin güney
kismi, Yelizavetpol eyaletinin güneybatt lusru);
b) Türkiye'nin yedi ili (Van, Bageg, Diyarbakir, Harberd, Sivas, Ka-
rin, Trabzon; Diyarbakir'm güney bölgesi ile Sivas'm bati losmi hariç);
c) Kilikya'da dört sancak (Maraq, Sis, Celal-Bereket ve Aleksandret-
ta ile Adana).
Karadeniz'den Akdeniz'e, Karabag daglanndan Arap çöllerine uza-
nan Büyük Ermenistan tasarlanmakta ve talep edilmekteydi.
Bu emperyalist talep nasil gerçekle tirilebilirdi?
Ne Ermeni hükümetinin ne de yönetimdeki Tagnaksutyun Parti-
si'nin böylesine saçma bir projesi vardi. Tersine bizim delegasyon, bir
direktif olarak Erivan'dan bizim mütevaz1 gücümüzle orant111olan ga-
yet mütevazi talepler getirmigti.
 119

"denizden

Nasd oldu da delegasyon denize" talebini ortaya atti?

Bu garip ve inamlmaz bir durumdur, ama bu talebi Paris Ermenileri
öne sürdü ve bizim delegasyon da kolonilerde hâkim olan egilime uy-
du. Bu egilim hepimizce bilinmektedir.
Delegasyona punu söylediler. Eger bu talepleri öne sürmezse, Türki-
ye Ermenileri kendi meselelerini "Ararat" cumhuriyetinin meselesin-
den ay1rácak ve büyük devletlere bizden bagimsiz olarak müracaat
edecekler. Ayrica Amerika'mn küçük Ermenistan'i inandasma almaya-
cašmi,
"denizden
denize" Ermenistan mandasim ise üstlenecegini söy-
lediler.
Bizim meselemizin büyük devletler kargismda savunulmast baki-
mmdan, birbiriyle çeligen talepler öne süren iki ayn organ olarak hare-
ket etmek tehlikeli oldugundan ve de Amerikan mandas1 talep ettigi-
mizden, bizim delegasyon, almly oldu§u direktifiere ragmen, bunu
onaylamak ve memorandumu imzalamak zorunda kaldi.
Ben bizim delegasyonu suçlanuyorum, taleplerimizin daha mütevaz1
olmas1 durumunda farkh sonuçlar alabilecegimizi de säylemek istemi-
ira-
yorum. Ama, en temel ve önemli konularm çözümü yönünde kendi
demizi ortaya koyamadik, çahqmalan kendi anlaylgumz dogrultusunda
yürütemedik, kendi yolumuzda gidemedik, bagkalanmn bizi peglerinde
sürüklemelerine imkân verdik. (...)
Bunlar geçmigte kaldi. Eger yaptiklanmizi genel olarak degerlendi-
recek olursak, cumhuriyetin ilaumdan, agir çahymalarimizdan ve aldi-
imiz sonuçlardan sonra denebilir ki, övünülecek hemen hemen híçbir
örgütlenmesi, dev-
gey yapmadik ve omuzlanmiza aldigumz yük; devlet
let iglerinin idatesi, bizim kapasitemizin üzerindeydi. (...)
Imkânlarmuzm ölçülerini bilemedik ve çogu zaman dogru degerlen-
diremedik, engellerin boyutlarm1 anlamadik, kargi güçleri iyi degerlen-
diremedik. (...)Bizler devlet adami olamadik. (...)
Tagnaksutyun'un art1k yapacag1 bir gey yok!
Partimiz yapmasi gereken her geyi yapt1 ve kendini tüketti. Yeni ha-
yat gartlan, yeni talepleri getiriyor ve bu taleplere cevap verecek yeter-
lilige sahip degiliz. Demek ki, bu arenadan çekilip yerimizi bizden daha
yeteneklilere birakmahy1z. (...)
Söyledim, Tagnaksutyun'un artik yapacag1 hiçbir gey yok. Dogru ifa-
de etmedim. Son bir igimiz daha var, Ermeni siyasi hareketinin geçmi-
gine ve kendi geçmigimize kargi bir yükümlülügümüz daha var. Parti,
kendi karanyla bilinçli ve kesin olarak varhšma son vermelidir.
Evet, intihan öneriyorum.
Tek onurlu ç11agmintihar oldugu durumlar olur. Îçte partimiz tam
bu durumdadir.
Bunu dört beg yll önce yapmahydik. (...) Eger bu karan almazsak,
îleride bizi y11em ve §erefsiz bir son bekliyor. (...)
120

Îqte ac1 gerçek! Bu gerçegi kabul etme cesaretini göstermeliyiz ve

gerekeni yapmahy1z. Çözümaç1k: Hayatmuza son vermek

(O. Kaçaznuni, Dagnaktsutynn Bolpe Neçego Delat, s. 33, 36 vd, 43

vd, 46 vd, 60 vd, Îzdatelstvo "Zakkniga", Tiflis, 1927.)
 Belge 45

H. Hovsepyan'm 1930 yllmda Ermenistan'da devlet tarafmdan

Azerice basilan Savap ve Kurulup'un 10 Yelt adh kitabmdan1

"Tagnaklar, Amerika'nm, Ìngiltere'nin ve Fransa'nm çizmele-

riniyalayarak büyük Ermenistan'1kurmak pegindeydi."

(...)Tagnaklarm üç yllhk iktidan süresince etnik savaglar akil almaz

boyutlara ulagtL

Tagnaklar Mengevik Gürcistam'yla bir defa, Türkiye'yle iki defa,

Azerbaycan'la ise birkaç defa savagtL Ülke içinde Türk toplumunu
maddeten ortadan kaldirmak siyasetini takip ettiler. Agbaba'da, Zengi-
bazar'da, Vedibazar'da, Sarur'daon binlerce Türk vatandagi katledildi.
Bu vatandaylarm varhklari talan edildi ve Tagnak humbapetalarinin2
mülkiyetine gegirildi.
Milli çatigmalar için ve Türk toplumunu imha etmek amaclyla kargi-
devrimci Tagnak hükümeti, lurk bine yakm kipiyi silahaltma aldt Söz-
de
"düzenli
ordu"larm haricinde Tagnak hükümeti, onlarca humblar3
olugturdu. Bunlan gergeklegtirmek için, emekçi köylülerin ve iççilerin
sirtma agir vergiler yükledi. Kendi çirkin siyasetini uygulamak için bu
kadan yeterli degildi, bunun üzerine Tagnak hükümeti, Ingiltere-Ame-
rika emperyalistlerinin yardmuna bagvurarak onlardan büyük miktar-
da araç-gereç aldi.
Tagnak hükümetinin çirkin siyaseti sonucunda halk girigimi tama-
men dagildi. Toplumun bir losnu maddeten ortadan kaldinldi. Ülkede
açhk, düzensizlik Siddetli bir gekilde devam ediyordu, tifodan ve çegitli
bulagic1 hastahklardan binlerce insan öldü. Türklye'den ve Yunanis-
tan'dan gelen yüz binlerce muhacir, çirkin Tagnak siyasetinin kurbam
olarak, y1rtip pirtik giysiler içinde, ylyecek yemekleri ve bannacak ev-
leri olmadan ortada b1ralalm191ardi.

L Metin Turkçelegtirilrnistir.
2. Tagnak gönülIü birliklerinin komutanlarma verilen ad.
3. Tagnak gönülIü birliiderine verilen ad.
122

Zaten az miktarda olan sanayi kuruluglan tamamen devre digi kal-

rugti ve hepsi darmadagruk durumdaydi.
Sanayi üretimi, 1913 ylh üretiminin ancak yüzde 8-10'tmu teykil et-
mekteydi. Köy ekonomisi ise tamamen dagmik durumdaydt iglenme-
mig ekim alam 1913 yllmm yüzde 24'ünü, teknik üretim yüzde 37,Tsini,
büyükbay hayvanlann sayisi yüzde 30'unu, küçükbag hayvanlarm say1-
si ise 23,8'ini olugturuyordu.
Îki üç lokomotiften ve beg on vagondan ibaret olan demiryolu çok
zay1f bir hale dügmügtü ve çok büyük zorluklarla çahg1yordu. Sanayi
iççilerinin sayisi en dügük düzeye dügmügtü, onlar da ulagtirma ve ga-
rap-konyak müesseselerinde çahglyorlard1, i günü 9-10 saatti. Bütün
iççiler seferberlik kapsammda zorunlu olarak orduya almmiglardi.
Köylerde sadece iy göremez erkekler ve kadmlar kalmigti. Ülkeyi
ölümle karg1 karplya getiren kargidevrimci Tagnak hûkümeti, Ameri-
ka'mn, Ingiltere'nin ve Fransa'mn çizmelerini yalayarak emperyalistle-
"büyük
rin yardmuyla ve bagimsiz" Ermenistan'1kurmak pegindeydi.
Ancak aç1kt1r ki, onlarm plam hayal olarak kaldL Bati Avrupa ve
Amerikan emperyalistleri, Tagnaklan yalmz Kafkasardi ve Bakü petrol-
lerini ele geçirmek için kullandilar. (...)
Bir süre sonra Tagnak hükümeti, Ingiliz emperyalistlerinin kigkirt-
mas1yla ve onlarm himayesi altmda Türkiye'yle savaga baglayarak yeni
bir maceraya atildilar. Ìëçi ve köylüler, bu savagm kargismdayd11ar, fa-
kat onlan silah zoruyla askere aldilar ve cepheye gönderdiler.

(H. Hovsepyan, Mtwaraza ve Kwrtdup 10 Îli, Devlet Negriyati, Eri-

van, s. 3 vd, 1930.)
 Belge 46

A. A. Lalayan'in "Taynaksutynn Partisi'nin Karydevrimci Ro-

lü" baghkh makalesinden

'fikri',
"Tagnaksutynn'un Ermeni topraklarinda yagayan Aze-
ri ve Kürt nüfusa imha ederek iilkeyi 'Ermenilegtirmek'ti."

Tagnaksutyun'un kary1devrimci diktatörlügü döneminde (1918-

1920), Ermeni olmayan bütün nüfus yasadig1 saylld1. Tagnaksutyun'un
"fikri",

Ermeni topraklarmda yagayan Azeri ve Kürt nüfusu imha ede-

rek ülkeyi "Ermenileytirmek"ti. (...)
Îki buçuk ydhk hükümranhklan döneminde Tagnaksutyun, Ermenis-
tan'da yagayan Azerilere kargi sivil halla ay1rmadan öldürüp yagmala-
yarak, köyleri ve kasabalan yakip y1karak silahh mücadele yürüttü.
"devletin

1918-1919 ydlarmda Tagnak hükümeti, taleplerini yerine ge-

tirmedikleri" bahanesiyle Azeri ve Kürt köylerinin sivil hallum bomba-
ladi (aynca Ermeni köylerini de bombaladi). 1920 ydmda ise Ermeni
14çi ve köylülerinin ganh Mayis Ayaklanmasi'nm bastirdmasmm ardm-
dan Tagnaksutyun, "Müslümanlar bizim dügmamm1zdir" slogam altm-
da Azeri ve Kürt köylerini bombaladi ve sivil halla katletti

(A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Dagnaktsutyun",

Îstoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 101, 1928.)
 Belge 47

T. Haçikoglyan'm Sovyet Ermenistani Kizil Ordusu Avel Tü-

meni'nin kurulugunun 10. ylldönümü dolayislyla K1z11Ordu ta-
rafmdan basilan kitapç1gmdan

"Tagnaklar, kan11 elleriyle binlerce Türk'ü yok ettiler."

"cumhuryetinin"

SerefsizTagnak lasa döneminde Azerbaycan, Gür-

cistan ve Türkiye'yle yapilan savaglar, Tapnaklarm kanh elleriyle bin-
lerce Türk'ü yok ettikleri ve köylerini yalop küle çevirdikleri Zangezur,
Sarure,Daralagöz, Megn, Arbaba, Zangibazar, Büyük Bedi'deki Türk
köylerinde yaganan vahgilikler, katliamlar, yagmalar hâlâ akillarda.
Askerlerde yaltakhk, dalkavukluk, keyflyet, yanma psikolojisi, bag-
kasmm hesabmdan yagama, suçsuz ve çaresiz kigileri äldürme psikolo-
jisi köklegmigti.

(T. Haçikoglyan, 10 Let Armyanskoy Strelkovoy Divizii, s. 4-6, Îz-

datelstvo Polit. Uprav. KKA, Tiflis, 1930.)
 Belge 48

Önemli Sovyet dogubilimci V. A. Gurko-Kryajin'in Yakendogte

ve Devletler adh eserinden

"Kars ve Erivan hölgesindeki bütün Müslüman nüfus ya yok

edildi ya da cebren Türk veya Ìran topraklarma gönderildi."

Îçte bütün bu olumsuz gartlara ragmen görüyoruz ki, Ermeni emper-

yalistleri, Büyük Ermenistan hayallerinden vazgeçmediler; Ingilizlerin
parlamento baskmm1 ardmdan Anadolu'da ortaya çikan bulamk du-
rumdan yararland11ar.
"nüfus
Bu amaçla, her geyden önce temizligine" girigtiler. Kars ve
Erivan bölgesindeki bütün Müslüman nüfus ya yok edildi ya da cebren
Türk veya Îran topraklarma gönderildi. Suragel,Kagizman, Karakurt,
Sankanug, Surmali yöreleri yalahp ylkild1, on binlerce insan ise can
korkusuyla kaçt1.

(V.A. Gurko-Kryajin, Blijniy Vostov i Deijam, s. 93, Nauçnaya As-

Vostokovedeniya
sotsiatsiya Pri TslK SSSR, Moskova, 1925.)

I. 16 mart l920 tarihinde, Istanbul'uiggal eden Ingilitlerin

Osmanli Mebusan Meclisi'niba-
sarak kapatmalari kastedilmektedir.
 Belge 49

Basar Geçar bölgesindeki B. Mazra hayvan çiftliginin ekip bagi

Azeri kökenli Ermenistan vatandaç1 Veys Veysov'un Sovyet Erme-
nistam'nda yayunlanan Horrdayn Ayastan'da ç1kan amlarmdan

"Tagnaklar hangi vahqiligi yapmad11ar ki!"

Tagnaklar, bizi kig vakti korgun yagmuru altmda köyümüzden kov-

"igi"

dular. Bu General Silikov ve Tevosov yürütüyordu. Bölgemizdeki

Türk köyleri tamamen yakddi ve geriye sadece siyah külleri kaldi. Tag-
naklar hangi vah iligi yapmadilar ki! Ne kadar insan öldürdüler, ne ka-
dar insan onlar yüzünden öldül Sekiz candan olugan ailemden sadece
bir ben sag kaldmt. Su an dolagtigimiz bu daglar, insan cesetleriyle
kaphydi. O zaman insanlar daglarm kayalarmdan, sularmdan korkar
olmuqtu. Karanhšm basmasiyla korku içerisinde Tagnak katillerin ve
yagmacilarm geligini beklerdik. Ülkeninsovyetlegtirilmesinden sonra
ben ve komgulanm Tagnaklar tarafmdan yak1p yikilan köylerimize
döndügümüzde her aileden yalmzca bir kipinin sag kaldigmi gördük.

Horrdayn Ayastan, 12 temmuz 1936'dan aktaran: A. A. Lalayan,

"Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Dagnaktsutyun", Îstoriçeskie Zapis-
ki, No. 2, s. 106, 1928.)
 Belge 50

Sovyet tarihçi Îrandust'un Kemalist Devrim'in Ítici Güçleri

adh eserinden

"Türk nüfusun fiziksel olarak imha progranu tamamen biling-

li gekilde Fransiz iggaleilerin yönetiminde yürütüldü."

Îçgal edilmig bölgelerde terör rejimi uyguland1. Fransizlarm olugtur-

dugu Tagnaklardan mütegekkil jandarma birlikleri, Türk nüfusa kargi
kitlesel cinayetlere girigtiler. Kilikya'yi ve Türkiye'nin Trabzon'a kadar
Dogu vilayetlerini de içine alan "Akdeniz'den Karadeniz'e Büyük Erme-
nistan" projesi, müttefikler tarafmdan resmi olarak tartigild1. (...)
Ermeni çeteleri, (...) s1rayla köylerin bütün halkim lahçtan geçirdi.
(...)Türk näfusun fiziksel olarak ortadan kaldmlmasi progrann tama-
men bilinçli gekilde iggalcilerin yönetiminde yürütüldü.

(Irandust, Dvijupie Sitz Kemalistskoy Revolyutsii, s. 67, 69 vd, Go-

suderstvennoe Izdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1928.)
 Belge 51

Rus Beyaz Ordusu generali A. Î. Denikin'in1 amlarmdan

"Büyük Ermenistan projesine göre Müslümanlarm dörtte bir

oraumda eogualukta olduklari bölgeler Eratenilere katihyordu."

Arahk sonunda parlamentoda Paris'e2 yollanacak talimat tagildigin.

da, ortaya ortak bir fikir çilunad1. Îktidar partisi Taynaklarm oylan ikiye
bölündü. Bir losmi, iki Ermenistan'm3 da Rusya'mn parçasi olarak özerk-
ligini ya da federasyonu savunurken, diger losun ise Kilikya'y1 da içine
"büyük
alan ve Karadeniz ile Akdeniz'e açilan ve bagnnsiz Ermenistan"1
talep etti. Bu, galiplerin fantezileriyle dogmuy olan ve hâlâ büyük devletle-
rin illüzyonlanyla yagayan bir Amerikan projesiydi. Bu projeye göre Müs-
lümanlarm dört kat çogunlukta olduklan bölgeler Ermenilere katü1yordu.

(A. 1. Denikin, Oçerki Russkoy Smute, c. 4, s. 173, Berlin, 1925.)

I. Anton Ivanoviç Denikin, 16 arallk 1872'de Varçova yakinlarinda bir subay ailesinin çocugu
olarak dunyaya geldi. IS92'de Kiev Piyade Okulu'nu,IB99'dada Genelkurmay Akademisi'ni bi-
tirdi. Birinci Dünya Savagi'ndasirasiyla Romanya Cephesi'nde, Genelkurmay Karargâhi'nda, Ba-
ti ve Güneybati cephelerinde önemli görevler üstlendi. Ekim Devrimi'nin arifesinde 19l7 agus-
tosunda yükselen devrimci hareketi ezmek ve askeri bir iktidar kurmak için yola çakan Genel-
kurmay BagkaniL. G. Kornilov änderligindeki hareketin içinde aktif olarak yer aldi. Devrimin
ardindan 2 aralik 19lTde Kornilov'la birlikte tutuklu bulunduldari Don bölgesindeki Bihov ha-
pishanesinden kaçti. GönülIüler Ordusu'nu kurarak, Kornilov'un ölümünden sonra bu ordu-
nun bagina geçti. 19IS sonbaharinda kargidevrimci Rusya Güney SilahliKuvvetleri'nin komu-
tanligmi ustlendi ve Kolçak'in yardimcisaoldu. l919'da Gûney Rusya*dave Ukrayna'da Beyaz
Ordu rejimini kurdu. Ayni yllin yaz ve sonbahar aylarinda Moskova üzerine blr harekât duzen-
ledi. Beyaz Ordu'nun yenilmesinin ardindan 1920 martinda Kirim'a geçti. Buradan bir Ingiliz
destroyerlyle 1stanbul'akaçti. Hayatt boyunca Sovyet iktidarinin kargisinda yer almasma ragmen
1939'da Beyaz Ordu mültecilerine yönelik yayimladigibildirgede SSCB'yle savay halinde fagist
Almanya'yi desteklememeleri çagrisinda bulundu. Paris ve Berlin'de l92l-1926 arasinda beg
cilt olarak hatiralan (OçerkiRusskoySmut; [Rus Isyani ÜzerineDenemeler]) yayimlanan Deni-
kin, 8 agustos 1947de ABD'nin Michiganeyaletinde öldü. Denikin'in külleri 2005'te Rusya'ya
getirildi. (Bkr. A. I. Denikin, 0çerki RusskoySmuti, c. 1-5, Berlin, [921-1926). Anilarinm kisaltil-
mig hali \çin bkz. A. I. Denikin, Pahod Na Moskvu,Moskova, 1928;A. I. Denikin, OçerkiRusskoy
Smuti, (Minsk-Harvest, 2002). Ayrica bkr. Büyük SovyetAnsildopedisi'nin(l970-l977 baskisi)
"Denikin", "Denikingina" ve "Kornilovgina" maddeleri; Pravda,2 ekim 2005.
2. Birinci Dünya Savagisonrasinda toplanan Paris Konferansi kastedilmektedir.
3. Turkiye ve Rusya Ermenistani kastedilmektedir.
 Belge 52

Sovyet Ermenistan1'nin ve SSCB'nin önemli liderlerinden

A. Í. Mikoyan'ini 1919 arahginin bagmda Lenin'e sundugu
"Kafkasya Meselesine Dair" baghkh raporundan

"Büyük Ermenistan ancak emperyalistlerin silahh gücüyle

dayatilabilir."

Türkiye Ermenistaru Meselesi Üzerine

1. Bugüne kadar partimizin merkez organlari, örnek olarak Gürcü
meselesinden ya da diger Kafkas milletlerinin meselelerinden çok Er-
meni meselesine özel bir önem verdi. Bu önem, Ermenilerin savag ön-
cesi durumundan ve Türkiye Ermenistam'yla ilgili meseleden Raynak-
lamyordu. Savagtan sonra dogan durumda Ermeni meselesiyle ilgili bu
politikalarm temelsiz, yanlig ve hatta dünya devriminin ve emperyaliz-
me kargi savagm çikarlan aç1sindan çok zararli oldugu ortaya ç1kt1.
2. Eger savaga kadar Ermeniler, Türkiye Ermenistam'nda nüfusun
önemli bir bölümünü olugtursaydt, hatta birçok yerde çogualuk o1say-
di ve milli kurtulug adma savaglan Türkiye'nin feodal-despotik rejimi-
ne karg1 yönelmig olsayd1, yine de tam adaletli olmasa da nesnel dev-

I. Anastas ivanoviçMikoyan, 25 kasim 1895'te dogdu. Sovyet devlet adami ve parti yetkillsi
emek kahramani" seçildi, l915'te SBKP'ye üye olan Mikoyan, Tif-
"sosyalist
olarak 1943'te
lis'te Ermeni rubban okulunu bitirdi, Eçmiyadzin Rubban Akademisi'nin birinci sinifinda oku-
du. Rusya Sosyal Demokrat igçi Partisi'ne (RSDIP) katildi ve Tiflis'te, Eçmiyadzin'de parti
çaligmasiyürüttü, partinin sosyal demokrat yayinlarinda görev aldi. l917 Subat Devrimi'nin
ardindan Eçmlyadzin Sovyeti'nl örgutledi, sonrasinda Tiflis ve Bakü'de propagandaci olarak
çaligti,Tiflis parti komitesi üyeligine seçildi. l9 I7 ekiminde Birinci Kafkasya Bolgevik Örgüt-
leri Kongresi'ne delege olarak katildi. Ardindan Bolgeviklerin Bakü Komitesi Prezidyumu
üyeligi yapti, Ermenice yayimlanan SosyaA.Demokratgazetesinin ve daha sonra da Ïzvestlya
BakinskogoSovyeta gazetesinin yayan yönetmeni oldu. 1918 yllinda Bakü'de yogun çaligma-
larda bulundu. Bu dönemde Musavat Partisi hükümeti tarafindan vurduruidu, Ingilizier tara-
findan tutuklandi. 1919 yilinda Kafkasya Bölge Komitesi üyeligine getirildi, Moskova'yla illy-
kileri sagladi. 19I9 ekiminde KafkasyaBölge Komitesi'nin görevlendirmesiyle Denikin cep-
hesini agarak Moskova'ya geldi ve Lenin'le bulugtu. Bu dönemde Rusya Komünist Partisi
Merkez Komitesi'nin Politbürosu ile ÖrgütlenmeBürosu'nun Baku ve Kafkasardi'ndaki par-
ti yapilanmasina iligkinkararlarm almdigL top antilarina katildi. 1920 nisaninda Azerbaycan'da
130

rimci bir etken olarak yorumlanabilirdi. Ancak savag sirasmda ve son-

rasmdaki gözlemlerimiz bunun tam tersi oldugu yönündedir. (...)
4. Ermeni govenistler, emperyalist müttefiklerin ve koya gerici Ge-
neral Denikin'in destegine dayanarak Karadeniz'den neredeyse Akde-
niz'e kadar yedi vilayeti de kapsayan tarihi simrlan içerisinde ham bir
hayal olan, cinayete dönügmüg "Büyük Ermenistan" kurma fikrine ka-
p11m14 durumdalar. Bälgede Ermenilerin olmay1gi ve esas olarak Müs-
lümanlarm varhgl bunlan utandirm1yor. "Büyük Ermenistan", nüfusun
çogunluguna dayanarak kurulamaz; ancak emperyalist silahlarm gü-
"yabancilarm"
cüyle dayat11acakt1r,kanla ve suçsuz cesetlerinin gögüs-
lerini parçalayacak demirle ve "Ermenistan'm suçlu unsurlardan",
"temizlenmesi"

Müslümanlardan yoluyla benimsetilecektir. Böyle bir

cehennemi yaratma, böyle bir kâbus ve tecavüzü gerçekleytirme prog-
rami, en iyi, en yetenekli ve en sadik ajanlan olarak gördükleri Erme-
niler üzerinden Türkiye'yi yagmalamak, sömürgeci ve fmans kapitalle-
rini degerlendirecekleri bir bölge haline getirmek isteyen emperyalist
müttefikler tarafmdan güç1enerek desteklenmektedir.
"büyük
5. Komünist Partisi, bu progrann, ve bagimsiz Ermenistan"
fikrini destekleyebilir mi? Sovenistler bize diyorlar ki, ortaya çikan bu
gerçekçi durumla hesaplag11masi ve bagnnsiz Türkiye Ermenistam'mn
reddedilmesinin anlam1, Türk despotlarmm ve cellatlarmm yamnda yer
almak, Ermenileri imha edenlerin planlarm1 ve umutlarmi dogrulamak
ve Ermenilerin kendi kaderlerini tayin haklam ortadan kaldirmaktir. (...)
Partimiz, suçsuz Ermeni kurbanlar için samimi bir gekilde üzülür-
ken, Ermeni milliyetçilerinin ve emperyalist müttefiklerin görüglerine
katilamaz ve Ermeni govenistlerinin cinai lider gebekesi adma binlerce
yeni suçsuz kurbanm ve en az o kadar, kölelegtirilen Türkiye yoksulla-
"büyük" "küçük"

rmm celladi olamaz. Partimiz, ya da Türkiye Ermenis-

tam diye herhangi bir iddiamn yamnda olamaz. Milletlerin kendi kade-
rini tayin hakla, bizim için tarikset degil, reel bir haktir

Sovyet iktidarinin kurulmasi döneminde Bakû'de bulundu, yönetici görevler yapti, l920 eki-
minden itibaren Nijni-Novgorod'da görev yapti. 1922-l924 yillarinda RKP
(b)Güneydogu
Bürosu'nun sekreterligini yapti. 1924-l926 yillan arasinda Kuzey Kafkasya Bölge Komitesi
sekreterligi görevinde bulundu ve Kuzey Kafkasya Askeri Bölgesi Devrimci Asker Konseyi
üyesi olarak çaligti. 1926-1930 yillarinda SSCB Dig ve \ç Ticaret halk komiseri (bakani) ol-
du. l930-l934 yillarinda IkmalHalk Komiseri olarak görev yaptl. 1938'de SSCB Gida Sana-
yii halk komiserligine getirildi. 1937-1946 yillarinda S5CB Halk Komiserleri Kurulu'nun bas-
kan yardimciligini yapti. Ayni dönemde 1938-1946 yillarinda Dig Ticaret halk komiseri ola-
rak çaligti. ikinclDunya Savagisirasinda birçok askeri ve idari görevde bulundu. l946-l955
yillarinda SSCB Bakanlar Kurulu'nun bagkan yardimciligini, |955-1964 yillarlnda da birinci
bagkan yardimcihgim yapti. Bu görevleri strasinda SSCB Dig Ticaret bakani ve SSCB Ticaret
bakamyds. 1964-1965 yillarmda SSCB Yuksek Sovyeti Prezidyumu bagkani oldu. Parti'nin
Merkez Komitesi'nden Politbürosu'na kadar birçok Ost düzey organinda Oye olarak bulun-
du. Sovyet ekonomisi ve parti tarihi Uzerine birçok eser yazdi. Beg kez Lenin nigamyla,
Ekim Devrimi niganlyla, Kiz:I Bayrak niganiyla ödüllendirildi..Bkt. Büyük SovyetAnsikfopedi-
si'nin
(1970-l977 baskisi) "A. l. Mikoyan" maddesi.
 I 31

1.Hedopanissa yepengenza samm¾sapens go aux odaget

mondee annememte

raaremmmmmmmmmmergimmemans
wmmmmmammmmeagawwwmee
ammmwWammmewaamsmaammagamW§U an.
yakemmaramemamampamWRammagade
naamanagemagammamiWaamemaggggggg.....y
mmme:ssamWammmmmemmagggmy
*paapenemas*,
340 saa napinnanssoro exopee yeepanonnate. Appasompeo
aoxhayÈCE DOGgaWE |ËË
adúpoca -ma
penomásmaro Typenses apaangnesso,-
en ma apen notas denovaeworsensaß,dessomeponsag "dnapoupsamplieggewäÁ
ReyÈEONMet nþ080pHO ERWiiEg
n skäm¿týpegoe BþamgfenOTSO RM QEngO

6. Ermeni meselesinde eski tutumumuzu sürdürmenin, ba ims1z

Türkiye Ermenistam'm desteklemenin anlami, Kafkasya Ermenista-
"özgürlegtirmig"
m'm govenist gerici hükümetle ve onun hamisi Cemi-
yeti Akvam ile Îtilaf Devletleri'nin ve onlarm ajanlan Ermeni govenist-
lerin yaŠmact planlarma kargi isyan bayragmi çoktandir kaldirmig, bir
deniz gibi kabaran Anadolu Müslüman nüfusuna ve Dogu'nun milyon-
larca Müslümamna kargi bir olmak, sadece Dogu Müslümanlarmm em-
peryalizme kargi davalarnu frenlemek degil, iç toplumsal-siyasal geli-
gim süreç1erini ve Türkiye'nin Müslüman halklari içerisindeki s1mfsal
ayrigmay1 da durdurmaktir.
7. Bu balomdan Sovyet Rusya'nm Türkiye Ermenistam'nm kendi ka-
derini tayin hakla üzerine bildirgesi (1917),ciddi bir hata olmugtur. Hiç-
bir olumlu sonuç dogurmanug, sadece Türkiye Müslümanlarmi degil,
Kafkasya Müslümanlarmi da kendine kargi ayaklandirmigtir. Sovyet ikti-
dan, Ermeni halkmm bütün önderlerini megru tamyarak ve Müslümanla-
ra gelince susarak Müslümanlarm gözünde Ermerd govenistlerin tarafm-
da, Müslümanlarm kargismda bir görüntü vermigtir. (...)Kafkaslar'da dar
bir Ermeni yoldag grubu olarak, daha bildirgenin ilan edildigi ilk günden
beri bu görüge sahiptik. Bu hatay1 düzeltmek için geç kalmmigtir Ancak
132

Ermeni meselesinde en lasa zamanda yeni bir dogru yönelim belirlemek

garttir. Sunlarkabul edilmelidir: a) Ermeni milli hareketi diyalektik geli-
gim sonucunda özgürlük davasmdan kargitma, gericilige dönügmügtür;
"emperyalist"
ciddi olarak iggalci bir hareket konumuna gelmigtir. b)
"büyük,
Türkiye Ermenistam fikri ve genel olarak birlegik ve bagtmsiz
Ermenistan" partimizin kesinlikle mücadele etmesi gereken zararh, ci-
nai ve gerici bir ham hayaldir, c) Ermeni meselesi, en önem1i bölümü
olan Türkiye Ermenistam meselesini yitirerek, eski tarihi önemini kay-
betmigtir; Avrupa'nm uluslararasi bir meselesi olmaktan ç11ap,Kafkasya
Ermenistam Ermeni kitleleriyle sm1rh, özgün, aym Gürcü, Azeri vb me-
selelerinde oldugu gibi Rus meselesi haline gelmigtir.
8. Kafkaslar'da kalan Türkiye Ermenisi göçmenlerle ilgili olarak da
yap1lacak tek gey vardu Bugünkü Kafkas Ermenistam'nda Sovyet ikti-
dan kurulduktan, sözde degil ama gerçekten Büyük Ermenistan fikri
reddedildikten, göçmenlerin Türklere kargi dig bilemeye son vermele-
rinden, Ermenistan'daki Müslümanlan takip politikasmdan sonsuza
kadar vazgeçmelerinden, Müslüman kitlelerinde güvenin hâkim olma-
styla Türk halkiyla iyi iligkiler kurmalanndan sonra, onlan Türkiye'de-
ld son yaçadiklan yerlere geri göndermek. Buglinkü durumdan gerçek-
legtirilebilir tek çikig budur.
"birlegik
9. Türkiye Ermenileri arasmdaki komünist faaliyetler, Kaf-
kasya ve Türkiye Ermenistam" fikrini savanan, komünizm sosu altmda
Ermeni govenizmini sunan, Sovyet iktidan için kargidevrimcilerle savag
adi altmda Müslüman katliamlan gerçekleptiren sözde Ermenistan Milli-
Komünist Partisi eliyle yürütülemez. Devletlerin gekillerinin ve simrlan-
nm yarattigi olgulardan hareketle partimizin Merkez Komitesi, Türki-
ye'deki Ermeniler arasmda çahyma yapmak isteyen samimi Ermeni ko-
münistlerine Türk komünist gruplanyla tek Türkiye Komenist Parti-
sikde örgütlenmeyi, eger gerekirse onan içinde Ermeni seksiyonunu
kurmalanm önermelidir. Merkez Komitesi, onlara komünist çabymanm
ayn bir devlet suun olugturmak veya ayn bir devlet kurmak amac1yla
yap11mamasi gerektigini, merkezi ve temel meselenin devrimci hareke-
tin, bütün milletlerden emekçi kitlelerin snuf dayamqmasmm ve iqçi-
köylü iktidan için ezenlere kargi ortak mücadelenin geligmesi oldugunu
vurgulamahdz Sadece bu yolla, Ermeniiççive köylülerinin devrimciha-
reketinin Türkiye'deki Müslümanlarla sila birligi yoluyla ülkede siyasal
geligim saglamr. Tam tersi durumda sadece Ermeniler arasinda bagan11
bir çabgma bile o bölgedeki Müslümanlar arasmda yap11mazsa kagmil-
maz olarak Ermeni govenisti bir karaktere dönügecek ve kiëlortmalara
yol açabilecek, nesnel olarak kargidevrimci sonuçlar doguracakttr.

(Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Argivi (RGASPÎ)

fond 5, liste
1, dosya 1202, yaprak 8, 8 arkasi, 9, 9 arkasi.)
 Belge 53

Tagnak Ermenistam Genelkurmay Bagkam Zinkeviç'in 17 agus-

tos 1919 tarihli raporundan

"Müslümanlardan armdirilnug bir alana ihtiyaç var."

(...) Bagims1zhšm amaci, bütün Ermeni milletini Yahudiler gibi dün-

yadan silinmelerini engellemek için bir yere toplamakt1r. Bunun için
Müslümanlardan armdmlrug bir alana ihtiyaç var, bizi koruyacak ve
gelecegin Ermenistan'mm ekonomisini pahlandiracak bir hamiye ihti-
yaç var. Rusya, öyle insanlann ülkesi ki, (...) bütün milletlere egit dav-
ramr, Ermenilerin Tatarlan teheir etmesine izin vermez. Ekonomik
yardnna gelince, Rusya, bunu ancak 15 y11sonra yapabilir. (...)

(A. 1.Denikin, Oçerki Russkoy Smute, c. 4, s. 174, Berlin, 1925.)

134

M
pne
CHRA

axonNEcka neixa APaa

IPOJlE P BCEXUT All 001
 Belge 54

Ermenistan Komünist Partisi'nin III. Enternasyonal'in 2-6

mart 1919 tarihlerinde toplanan birinci kuruca kongresine sun-
dugu rapor

"Türkiye Ermenileri, Taquaklarin uzaki göremeyen ve mace-

ract politikalarunn kurbani."

(...) Ortaya ç1knug olan büyük tehlike gudur: Burjuva milliyetçisi

partiler, milletlerin kendi kaderini tayin hakkim kullanarak yikici poli-
tikalarim daha da güçlendiriyorlar, karanhk milli ihtiraslarim gigiriyor-
lar ve milletlerin kendi kaderini tayin hakla bahanesiyle bütün ülkeyi
milli çatigmalarm arenasi haline getiriyorlar. (...)
Kargidevrimin sinsi politikasi, özellikle Ermeni-Tatar nüfusun birlik-
te yagadiklan yerlerde çok agir gartlar dogurmugtur. Bir taraftan Erme-
ni burjuvazisinin partisi Tagnaksutyun, diger taraftan Müslüman beyle-
rin partisi Müsavat, katliam çagrilan yapmaktadir. Bu geytanlarm kig-
larttigi Ermeniler Müslümanlan, Müslümanlar ise Ermenileri kesmek-
tedir. Kardeg, kardege kirdinlmaktadir. (...)
yans1dL Uya-
Bu fitae fesat siyaseti, emekçi kitlelere aci bir gekilde
nan Müslüman köylüler ve devrimci saflara yaklaçan Ermeni emekçi
kitleleri, fikirlerini degigtirdiler ve kendilerini dost gösteren geytanla-
rm elinde kör bir silah haline geldiler.
Seytanlarise ç1karlanm aralarmda uzlagmaz iki kampta uygun bir
gekilde bölügerek iki ayn salonda oturdular ve kendilerine ziyafet çek-
tiler. Saraplarla dolu bardaklanm çmlatirken, Ermeni ve Müslüman kit-
1elerin kanlanm içtiler, vücutlanm kemirdiler. Saraptanve kandan sar-
hog olup geytani gülümsemeleriyle aym zamanda ayn ayn yerlerde bir
agizdan haylord11ar: "Böl ve yönet!" (...)
Türkiye Ermenileri, Tagnaklarm uzagi göremeyen ve maceraci poli-
tikalan sonucunda 300 000 ile 500 000 arasmda kurban verdi.
Tagnaklar, ne ugruna Ermenilerin temizlenmesine yol açti. Ermeni-
"özgür"

lerin bedenen soysuzlagmig partisi, Ermenistan'm maden ocak

136

Tosapaga
ha Rosio KOMM ÑpHSHHH BNDBJIO 6025508
ROM ItaþTHE E EBONy
EOS OR&CTipe:OS pâSRBySM POROBDgHy OCHOBRHER HREBË HapTER

m a Tome spèMa yuacrayee na nexAynapoßHow Rourpecce

KOkiMyBROTERGCKBX £I THÏÏe
0xeadpacKas apoÊTapcaa.a
pesomouxa orspia.iia aosyio spy a Heropan

menomenecraa,aroxy/ äprpa nMnepastasconsecxze sof Hm cuessiaTex noimaux

rpa,:nasonaux.a noen gikk, a oso>o omepeas,señadesso negyr a nodene
aposerapwamä san. dypryaanen a yceaHonaieHuio mousynacoliseczoro espos
so seen unpe.
OxeadpscKan peso]Iloyma,67Ayum Maom/IER
aposerapcana aparom scayoro
casodoaxTenz.aux
K yrrieTeuwa,cpeg paAa Apyrux a ¿ ro3 Aeñorsmoansa.
HOPO,HO CRMOOUPOÃOASHER Hapóxos,a
SALCELEURPOBaBHDFO Tom amene,a cas
itapegeop Apuesun.HapoAB ApdeHHH.
MoorpeAeneams SHOPSMS B.BAOKHJARCBO-

CABO w ro.aymann Bosnomsoces caMoco HTwen»Ho pemata osox cypadmas

rpyAn unorocopañaammix wappgos App una syepsuegupsarca saux paAccon,
onpÑexenHo
u apylogue paas dyt Baec my kann sapacogsaancs .

repeA BK

996
RAo 611Ao roatouy upoonsocraenok ognoxifeemre Mauronusadim.
cenapaTHSMakaccomoe
A%½®-..... n e opyAamxxas Mace

ApMeHule,HOgaSHTE BOÂHy
BCOX H¾þOBOB,HSCORaamí¾X Haß¾OU3ALHOL.dypsyasan
60xRad'ol
z. HENaTyrþa2Aasexyp sonny no truk oc BRonacaTupyeuax x
Exaccos Era KarxTaJiWNTom,demos gaseñ4
yrneTenaux om nosopsoro
ApreHun odpason
IIepeA Romuýnacraux scoasama,Tasma
oraecomessaa
Assoezanoorg,aadpaTL op‡pna
saAa.ya:TosHo cripeAezara angg caoß Tawne

sattuosmee (opus,xcoopwe a pyna.x opypagnxca Mace rocalysman du apaa-

Tameonum opyµeu vergañoro camoonpegeneuxa x a Tome apaus 00073809-

sosadW. rp,sugnam peBOJE gHOHHors uapKemana.

Hoz6pe,seroepeAoTeenno oxTadpae
B sexx nexxx s I9I7roÃÿ,3 nocze
tuoli aponerapasoa pesoalagvin rpynna maleHOB PoceñEcuod zousymmornecxoß

napeux /donsmesmos/,yposeng ApmeHum,npeAnpañaxa auscueane soupoca

opraansaya ,sooopaß
MOPE OH
06 yspemAeans padomen erapTwa,u coepassa
IIponewapásae exeMBHTH
DKOHgesepuposars ace Te a nonyliponerapcane
itacenatomax ApueBRO HRQKOKÒd15HOCT ,ECTOPMB MOPER 08 CTREE MOPy WM
 137

larru ve zenginliklerini özgür Ermeni buljuvazisinin mah haline getir-

menin hayalini kurdu. Ermeni emekçisiz Ermenistan. Bu, Ermeni bur-
juvazisini, Tagnaklari ve Ermeni sever Îngilizve Amerikan emperyalist-
lerini hiçbir gekilde kayg11andirmadi. Ermeni burjuvazisinin sermayesi,
Avrupa devletlerinin himayesinde oldukça güç1enmigti.Ermeni kapita-
listlerin fiziksel varhgi, her çart altmda tehlikede degildi.
Ermeni burjuvazisi ne kadar korunduysa, ne kadar ceplerini dol-
durduysa, Tagnaksutyun o kadar Ermeni emekçi kitlelerinin kamm
emdi. (...)
Bugün Ermenistan'1 Îngiliz komutanhg1 arac111g1yla ve Îngiliz gene-
uçagi ve
rallerin larbac1yla para babasi Pogos Nubar Paga, ünlü Ingiliz
sigara fabrikatärü Enñancants yönetlyor.
Süpheyok ki, panldayan Îngilizaltmlan, dalkavuklarm gözünü kär
ediyor.
Ancak Îngilizemperyalistleri, Ermeni emekçilerin son lokmasmi da
elinden almaktan geri kalmlyor ve Ermeni halkuu açhga ve hastahkla-
ra terk ediyor. Bunu son gelen haberler ve hatta milliyetçilerin
kendi
kaynaklan dogruluyor.
On binlerce Ermeni, açhktan ve hastahktan ölüyor.
Ermenistan'da çocuklar, köpeklerin önlerindeki her yam kemirilmig
kemikleri çahyor.
Terk edilmig cesetler, sokaklarda çürüyor. Ne toplayan var ne gö-
men.
Ama
"insancil
Îngilizler",
"ganli
müttefiklerimiz" duymazl1ktan, gör-
mezlikten geliyor. (...)
"himayesi",
1) Avrupa devletlerinin s1rtlanlarmm Ermenistan halkla-
rmm utanç verici köleligine dönügmügtür
Emperyalist yagmac11arm içiglerine kangmasi sonucunda Ermenis-
tan, nüfusunu kesin olarak kaybediyor. On binlerce gömülmemig ce-
set, gehirlerin ve käylerin sokaklarmda çüräyor. Köpekler, açhktan ve
hastal1ktan ölmüg cesetlerle besleniyor. Ermenistan'm açhk çeken ço-
cuklan ise köpeklerin önlerinden kemirilmig kemikleri çahyor. Milyon-
larca kigi, umutsuz ve güçsüz bir gekilde açhktan ölümü bekliyor.
Ermenistan'm küresel emperyalizm tarafmdan kam emilmig emekçi
simflan, Ermenistan'm içiglerine her türlü emperyalist müdahaleyi ke-
sin olarak protesto ediyor. (...)
Ermenistan Komünist Partisi, Ingiliz-Amerikan eniklerine savag ilan
ediyor.
2) Wilson ile Lloyd George'un Cemiyeti Akvam'ma boyun egen ve
Bern Konferansi'nda onlarla paralel kararlar alan san enternasyonalin
Ermeni proletaryasim ve köylüsünü hiçbir ge-
"sosyalistleri",
Ermeni
kilde temsil edemez.
138

Bern'in "Ermeni sosyalistleri", utanmadan elini suçsuz yüz binlerce

Ermeni emekçisinin kamna bulamig sosyal-hainlere dahildir.
Bern'in "Ermeni sosyalistleri", Ingiliz-Amerikan emperyalistlerinin
sadik parah askerleridir. (...)
3) Ermenistan hükümeti, yagmac11arm, Santajc11arm ve cellatlarm
gakpakç1 takumdir.
"Ermenistan'm bakanlan", Ermeni hallomn döküntüleri, Ingiliz-Ameri-
kan emperyalizminin sadik uçaklan, insan etiyle beslenen çakallardir.
Ermenistan Komünist Partisi, bu itleri yeryüzünden silmeye halklan
adma ant içmigtir.
III. Komünist Enternasyonal Delegesi,
Ermenistan Komünist Partisi
Merkez Komitesi ÜyesiAykuni

(RGASPi fond 488, liste 1, dosya 10, yaprak 12, 12 arkasi, 13-28.)
 Belge 55

Bir Tagnak subayuun 1920 ylhnda Beyazit-Varam Bölgesi'nden

yardigt rapordan

"Türklere karp en etkHi yol, çarp1emadan sonra sai kalanla-

içine tikmak ve agir kayalarla ezmek."
ri kuyularin

Basar-Geçar'daki Türk nüfusu ayut etmeden imha ettim. Bazen kur-

gunlara yank olmasm dersin ya. Bu köpeklere kargi en etkili yol, çar-
pigmadan sonra sag kalanlan toplaylp kuyularm içine tikmak ve bir da-
ha dünyada bulunmamalan için yukandan agir kayalarla ezmek. Ben
de öyle yaptim. Bütün erkekleri, kadmlan ve çocuklan toplad1m, be-
nim tarafundan atildiklan kuyulann içinde kayalarla ezerek hepsinin
hayatma son verdim.

(A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Dagnaktsutyun",

istoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 101, 1928; A. A. Lalayan, "Kontrrevolyut-
sionmy 'Dagnaktsutyun' Î Împerialistiçeskaya Voyna 1914-1918 gg.",
Revolyutsionmy Vostok, No. 2-3, s. 92 vd, 1936.)
 Belge 56

Azerbaycan Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komitesi

Prezidyumuprotokolünden

"Tagnaklarin gerçek amaçlar1, Zangezur'u Müslümanlardan

temizlemek."

20 qubat 1920

4. Karabag'dan rapor
Raportör Armenak1 Yoldag, raporunu iki bölüme ay1rnug: I) Kara-
bag'da örgütlenme çahgmalan ve parti hayati; 2) Tagnaklar tarafmdan
hazulanan maceraci girigimler ve Karabagli yoldaglann Erivan emisar-
lanyla mücadelede bagvuracaklan önlemler. (...)
2) Ermenistan temsilcisi Arsen Ter-Îonnesyan, girigtikleri maceray1
tamamlamak için bölgeye geldi. Tagnaklar, kitlelerde güven uyandirnu-
yorlar ve bu yüzden de köylülügü korumak amac1yla geldiklerini beyan
ediyorlar. Gerçek amaçlan, Zangezur'u Müslümanlardan temizlemek.
Ilkvurugu Minkend'e, ardmdan da Karabag'a yapacaklar. (...)
Tagnaklar, süvari birliklerini hazirhyorlar. Birlik, 100-150 kigiden
olugacak. Hükümet, Karabag'1 savunmaya hazirlamyor ve ordularun
malum bölgelerde yogunlagtinyor. Ermeniler, Cevat bölgesinde terör
altmda. Tagnaklara yönelik bir takibat yok. Bu Müslümanligm saldir-
gan yönünü güç1endiriyor. Bunlarm hepsi çatigmalara yol açabilir. Me-
selenin bançç11 çözümü için bütün araçlar tüketildi. Onlara iç savag
ilan ettik, diyor raportör.

(Marksizm-Leninizm Enstitüsü Azerbaycan SubesiParti Argivi fond

276, liste 3, dosya 192, yaprak 5-Tden aktaran: Borba Za Pobedu Sov-
yetskoy Wasti V Azerbaycane 1918-1920. Dokumente 1 Materiale, s.
421, Îzdatelstvo Akademi Nauk Azerbaycanskoy SSSR, Bakü, 1967.)

I. Karakozov.
 Belge 57

Azerbaycan Sovyet iktidarimn Tagnak Ermenistaru'na ülti-

matomu

"Halklar arasi bogazlagma durdurulacak."

29 nisan 19201
Bakü

Sovyet Azerbaycam'ndaki igçi-köylü hükümetinin, Devrim Komitesi

adma talepleri gudur: 11kolarak ordunuz Karabag ve Zangezur'u bira-
kacak, ikinci olarak kendi gerçek smirlarmiz içine çekileceksiniz,
üçüncü olarak ise halklar arast bogazlagma durdurulacak. Yukandaki
nedenlerden dolay1 Azerbaycan Sosyalist Cumhuriyeti Devrim Komite-
si Ermenistan'la savagmay1 göze ahmytir. Cevap vermek için üç günü-
nüz var.

Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

Digigleri Bakan Vekili Hüseyinov

(Nahcivan Azerbaycan SSC Merkez Devlet Argivi fond 314, liste 5,

dosya 11-12, yaprak 2Tden aktaran: K. Ragimov, S. Sad1hov, "Znat
Pravdu...", Vozrojdenie, No. 10-11-12, s. 59, 1991.)

I. Azerbaycan'da Sovyet iktidan 28 nisan l920 tarihinde ilan edilmigtir.

 Belge 58

1L K1z11Ordu Komatanhšx'nin Taquaklara ültimatomu

"Íngiltere, Taynak Partisi'ni ve Müsavat Partisi'ni milletler

zemininde birbirlerine kary1klykirtip çatigtiryor."

1 may1s 1920

Ermenistan suurlan içinde ve müttefikimiz Sovyet Azerbaycam'nda

savag devam etmektedir. Rusya iççi-köylü hükümeti kutsal bir görev
olarak bütün gücüyle Azerbaycan'a yardim edecektir. Sovyet hükümeti
bütün emekçiler adma, bizden, Azerbaycan'da kesinlikle tam anlannyla
bir iççi-köylü iktidan kurulmasim istemektedir. Îngiltere, Tagnak Partisi
ile Müsavat Partisi'ni niilletlerzemininde birbirlerine kargi kiglartip ça-
tigtirarak, ezilen halklan birbirine dügman edip, Ermenistan ve Azer-
baycan emekçi snuflarnu sömürmektedir. Ermenistan ile Azerbaycan
arasmdaki bütün suur anla.ymazhklan, ancak ülkelerin emekçilerinin
iradesiyle çözülebilir. Sovyet Azerbaycam hiçbir gekilde herhangi bir
govenist, milliyetçi ya da i galci bir hareket içinde bulunamaz. Azerbay-
can'da bundan sonra milletlerarasi nefret var olamaz. Rusya Sosyalist
Federatif Cumhuriyeti adina, Ermenistan hükümetine, Sovyet Azerbay-
cam'ndakt askeri faaliyetlerine hemen son vermesini ve birliklerini si-
mrlann gerisine çekmesini talep ediyorum. Bunun, gerçek program
almdiktan sonra yirmi dört saat içinde yap11mas1 gerekmektedir. Talep-
lerin yerine getirilmemesi, Sovyet Rusya'ya savag ilam sayilacaktir Bi-
zim taleplerimiz Kizil Ordu güçleri tarafmdan uygulanacaktir Fakat ola-
caklarm sorumlulugu Ermenistan hükümetine aittir.

Orconikidze, Kirov, Mehanogin, Levandovski.

(Agot Ayrapetyan, "Kak Turki 1 Bolgeviki V 1920 Godu Raspravilis S

Armeniyey", Pro Armenia, No. 6, s. 35 vd, 1992.)
 Belge 59

Azerbaycan Komünist Partisi Genel Sekreteri Neriman Neri-

manov1, Sovyet Rusya'nin Kafkasardi temsileisi Mdivani2 gibi
üst düzey Sovyet yetkililerin imzasm1 tag1yan ve D1gigleri Halk
Komiseri Çiçerin'e3yazilan 19 haziran 1920 tarihli rapordan

"Yerel halk, kendi güçIerine ve Türk ordusuna gäveniyor."

yalahp y1kildi, Tagnaklar,

(.. ) On kadar köy Ta.pnaklar tarafindan
Müslüman köylüleri kitlesel olarak ve düzenli bir gekilde lohçtan geçir-
diler. Îki binden fazla Ermeni Azerbaycan'da barmacak yer buldu. Geri
kalam ise daglarda saklamyor. Culfm ve Naheivan bölgelerindeki Müs-
lüman topraklan Tagnaklar tarafmdan iggal edildi, bir ylh agkm süredir
oralarla baglanti kopuk. Yerel halk, Tagnak hükümetine kargi çikarak

I. Neriman KerbapayNacafoglu Nerimanov, 1870'te Tiflis'te dogdu. Egitim ve tip fakulte-

olarak çaligti. 1905 yllinda sos-
sini bitirdikten sonra Bakü ile Tiflis'te ögretmen ve doktor
yal demokrat Hümmet Partisi'ne katildi ve yayin faaliyetierlyle ugragti, çaviriler yapti. 1909
yllinda tutuklanarak Astrahan'a sürgüne gönderildi. 1913'te Baku'de tekrar siyasi faaliyet-
lere bagladi. 1917 yllindanitibaren Bolgevik Parti'de, Sovyet Digiglerl'nde ve Bakanlar Ku-
rulu'nda önemli görevier aldi. SSCB Merkez Yürutme Kurulu bagkanligina kadar yükseldi.
Birçok önemli edebiyat eseri de yazan Nerimanov, 1925 yllinda öldü. Bkz. Büyuk Sovyet
Ansiktoþedisi'ntn (1970-1977 baskisi) "N. N. Nerimanov" maddesi.

2. Polikarp Gurgenoviç(Budu) Mdivani (l893-\930), Birinci Dünya Savagi'nin bir bälumu-

nü Iran'dageçirdi. 1917de Rusya'ya geri döndü. Eski bir Bolgevik ve partinin Kafkasyabü-
tarafmdan Türk-Ermeni görügmelerine arabuiucu olarak
rosu Oyesi olan Mdivani, Çiçerin
atandi. 15 aralik 1920'de Turkiye buyukelçiligi gärevine getirildi. Bu görevi haziran 1921'e
kadar sürdürdu. Lozan Konferansi'nda Rus heyetinde görev yapti. Bkz. Mehmet Perlnçek,
Atatürk'ünSovyeder'JeGörügmeleri, s. 104 vd, Kaynak Yayinlari, subat2005; Bülent Gökay,
Bolgevizmile Emperyalizm Arasmda Türkiye (/9/8.1923}, s. 103, Tarih Vakfi Yurt Yayinlari,
Istanbul,aralik 1998; Dokumenti VnegneyPolitikiSSSR,c. 3, s. 325, Gospolizdat, 1961, Mos-
kova; a.g.e., c. 6, s. 17, 1962, Moskova.
3. Georgiy Vasilyeviç Çlçerin (1872-1936), Rusya Sosyal Demokrat IgçiPartisi (Mengevik)
Dyesiydi (1905-1918); 1918 yllindan beri Rusya Komunist Partisi (Bolgevik) üyesi; Bütün Bir-
lik Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komitesi üyeligi (1925-1930); Digiglerihalk komiseri
yardtmelligi ve Digiglerihalk komiseri (1918-1930) görevlerinde bulundu. Bkz. O. N. Ken-A.
i. Rupasov, PolitbüroTK VKP (b)i Otnogenlya SSSRs ZapadormiSosednimiGesudarstvami, s.
694, Yevropeyskiy Dom, Sen-Petersburg, 2000.
144

kendi gücüyle kendisini savunuyor. Bu savagta sadece kendi güçIerine

ve Türk ordusuna gûveniyorlar. Ordularumz bu topraklan kurtardiktan
sonra, sadece Azerbaycan'la birlegirler. Bu meselelerin tartigmalan si-
rasmda bu bilgiler ile yerel örgütlerin ve yetkili kipilerin fikirlerini göz
önünde bulundurmaruzi rica ederiz.

(Nahcivan Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Merkez Devlet

Argivi fond 314, liste 6'dan aktaran: K. Ragimov, S. Sad1hov, "Znat Prav-
du...", Vozrojdenie, No. 10-11-12, s. 59, 1991.)
 Belge 60

Bir Tagnak yetkilisinin hiikümetin bap A. Ogancanyan'a yaz-

dig1 21 haziran 1920 tarihli mektuptan

"Bu ülke öyle zengin ki, bizim borçIarmuzi birkaç defa kapa-
tacak durumda."
zengin ki, bizim
Zangi-Bassar tarafumzdan iggal edildi. Bu ülke öyle
görül-
borçlarumzi birkaç defa kapatacak durumda. Îki gündür burada
arpalan, pirinçleri, semaver-
memig bir yagma gerçeklegti. Bugdaylan,
iki görev-
leri, hablan, paralan ve altmlan topladilar. Maliye Bakanhgi,
lisini yanlarmda örgütlü bir güç olmadan buraya ancak dün göndere-
bildi. Devasa bir zenginlik ellerimizden gidiyor.

(Ermenistan Devlet Argivi fond 65, dosya 116, yaprak 96'dan akta-
Dagnaktsutyun",
ran: A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii
Istoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 100, 1928.)
146

-,en

L-.---- -
-- - -
 Belge 61

Stalin'in1 Orconikidze'nin2 telgrafnun üzerine kendi el yazi-

slyla dügtügå not

"Elbette ki Türkiye ile Azerbaycan'1 kesin gekilde destekle-

memiz Inzund1r."

8 temmuz 1920

Bence sonsuza kadar zikzak çizerek iki taraf arasmda oynamakla

Türkiye ile
bir yere vanlamaz, taraflardan birini, bu durumda elbette ki
Azerbaycan'1 kesin gekilde desteklememiz lazimdir. Ben, Lenin'le gö-
rügtüm, o da itiraz etmedi.
Stalin

fond
(RGASPÎ 558, liste 1, dosya 4018, yaprak 1-2 [Kopya] Rusya
yaprak
Federasyonu Devlet Argivi (GARF) fond 130, liste 4, dosya 496,
142a ([Stalin imzah orijinalinin fotokopisi].)

I. Yosif Visaryonoviç (Cugagvili) Stalin {\879-1953), Milletler halk komiseri (19|7-1922);

$BKP Merkez
Devlet Denetim halk komiseri, Igçi-Köyle Teftig halk komiseri (1919-1922);
SSCB Bakaniar Kurulu Bagkam (\941-1953); Deviet
Komitesi genel sekreteri (1922-1953);
Savunma Komitesi bagkani (1941-l945); SSCB Silabli Kuvvetleri yuksek bagkomutant
(I 94 l 947). Bkz. RossiysklyGosudarstvenney
-l

IstoriiKratkiySpravoç-
Arhiv Sotsioino-Politiçeskoy
nik/Sprovaçno-Ïnformatsianme MateriottK Dokumentoimm I Muzeymm Fondam RGASPI, ROSS-
258, Moskova, 2004.
PEN, Vipusk 3, s.
2. Konstantinoviç Grigorly Orconikidze (1886-l937), Rusya Sosyal Demokrat l;çi Partisi
sonra); RKP Merker Komitesi Dyesi (192\-1927,l934-l937); BKP (b)
üyesi (l903'ten Politbüro uyesi(\930-1937); Merker
Merkez Komitesi Politbürosu yedek uyesi(1926);
Merker Denetim Komisyonu Baskani, Igçi-Käylu
Denetim KomisyonuOyesi (1927-1934);
Agir Sanayi
Teftig halk komiseri, Halk Komiserleri Kurulu bagkan yardimasi (1926-1930);
halk komiseri (|932-1937). Bkz. O. N, Ken, A. I, Rupasov, a.g.e., s, 676.
148

oma;Lasa
a apr esas .

Ha opex assoasaceaux peca 612e Apuessa caMas cocTaaan a

toiigaaseCKCM OTPDT.8,HRK. cT L COCTSeTUT3j€T 2 JC33THROCR3J€B

TCTdADUTh.
"
O bauehTS OprSañ384ñV ò¾CCTCaTezitcD3 P3L,369cTSS" 32020.

46CX85 D BCAgTKy€Qada skohn ipk€ERM CTSZa C2pOPO 230CappadŠ$

BTKC )TS & ÿ3226,ES4HOBBÀLähle pâ4nn. 863 3T $ MSCEORRE, 668
ægeneara 3assanassa CodeTc<a Pecca:*
of E
-

Queseaanza ere Ha
ge$so-6
pm pegaaanx peer.ydansa naptza Spezwaxon dypsyasuu ^

"
"p.swaang¿Te 6¾ non:,oro
se recourad r encycTää hag psócue-
spectissesrum useclÚnApuesuz.
Kaca.e4He3 aran Huezuci
e ay;; y,e enz. Gcp:,6a aparte ñpo-
aëT4;caci
peacinqua, Haleurs egefen a teaepa, a 6cpsós npcons
pado'eux a specesas Apaeaux, reTea-X.ny KFyor2 / acon pes Dacquz.
Oprazaaanus dypt ama'o-àâg20ESabnoro
gape.Taa
voc couyteTaossar
Berpeçasase Haugoagabaie BoNNN, socopae rpaapaTRAM
exse pa~o-
av,
eactaer:s e-797Afgzusca Maceaua apaan ruyelasuaa, a paage-
Awak,, 3aaresyp, impadax, As;xwe, Ar6a6a, 3aaraducap aannow-
es azzaug esHaeTennau .spreseoN asnepassacorweesc¾ nearenes -

"|dmaisc;Tos" 7
pc creenson aspear "I c:aaaT*
a Asepda2;asü¾«
Eeencaemuaa a o6"egneensas Apueuxi oT ¾oln AD EDPú" - NT)
asserayo best; apunacao? 6;pa aanz BNue Upaaenseena
ocyaeceaññ¶
Kosop-pesexagnonwoe
apesarenscTro Apvexxx, en-Teppzoappe
oragua
DT senasserr:6r2 BY A3eyaavascaero
eenearn Repeanz.
ED BCag Hag2CH3AENN€ ¯DfiaWiccarsmaz
sp rat nparatenhetaa E
ere napran cpegemach ;cp€L3eHUEJ':ULDRUTLa hul( DIDue-¿perTaph

car:«:n rantaan Aptenzw, et ce se HäuzoHansame aofax, c Ex paapy•

catenaswas noccezeitmaam a c462Bühbuë
paa 29.ant3xxon Ma'ce rareË
 Belge 62

Ermenistan Komünist Partisi'nin III. EnternasyonaPin 19

tenunuz-17 agustos 1920 tarihlerinde toplanan ikinci kongresi-
ne sunduku rapordan

"Müslümanlara yönelik lurim politikasi, ekonomik amaçIarin

d1pnda esas olarak siyasi amaç tapyor."

(...) Burjuva-milliyetçi devletlerin örgütleri, Ermeni ve Müslüman

emekçi kitlelerinin oturduklan bütün bölgeleri harabeye çeviren bit-
mek bilmez milli savaglan birlikte yürüttüler. Zangezur, Karabag, Aku-
lis, Agbaba, Zangibasar, Taquaksutyun'un ve omm Azerbaycan'daki ak-
rabasi Müsavat Partisi'nin kanh emperyalist politikalarrun pahididir.
"denizden
Ermenistan burjuvazisinin kutsal emeli olan denize ba-
birlegik Ermenistan"1 bugün Ermenistan'm kargidevrimci hü-
gimsizve ülkeyi
kümeti, ondan nefret eden Müslüman köy ve kasabalarmdan te-
misleyerek pratige geçirmektedir. (...)
"Özgürve bagansiz Ermenistan", Tagnaklarm elinde igçi ve köylü-
aga-
ve vurguncular, savag analan, teröristler, toprak
"bagunsiz"

lerden
"özgür"
lan ile Denikin subaylan içinse bir ülkeye dönügtü. (...)
Önceleriiççi ve köylüleri Azerbaycan saldmst tehdidiyle korkutan hü-
kümet, kitlelerin yapilmakta olan savagm emperyalist karakterini anla-
köylüleri açhk-
masmm ardmdan Amerikan ekmeginden1 faydalanarak
ölmekle tehdit etti. Elde edilen bütün ekmekler, vurguncularm ve
tan
köy agalarmm elinde toplandt. Elindeki ufacik toprak parças1yla ekmek-
siz, dara dügen orta köylülük, ekmek ihtiyacmi agalardan giderdi. Onla-
vermek zorunda kaldi.
ra buna kargihk topragmm kullamm hakkmi
Ermenistan'da toprak sorunu, hükümetin Müslüman köylülerin elin-
den zorla alarak verdigi hükümet ve parlamento üyelerinden meydana
gelen toprak agalan s1mfmm suni bir gekilde olugmastyla giddetlen-
mektedir. Ülke içinde Müslümanlara yönelik kmm politikasi, ekono-
mik amaçlarm, yani hükümet ve parlamento üyelerinin zenginlegmesi
I. Amerika tarafindan Tasnaklara yapilan un yardimi kastedilmektedir.
150

digmda, esas olarak siyasi amaç taç1yor: Müslümanlardan temizlenen

bölgelere hükümet, onlardan Ermeni-Kazak snufi yaratmak için Türki-
ye Ermenisi göçmenleri yerlegtiriyor. Böylece onlarm yardimlyla kök-
lü, fakir dügmüg, takibata ugrayan, devrimci köylülerle savagmay1 he-
defliyor. Türkiye Ermenileri, neredeyse Erivan'm bütün ticaretini elin-
de toplanug durumda. Hükümet, tamamen onlara bagun11. (...)

(RGASPIfond 64, liste 1, dosya 137, yaprak 13-15.)

avasouzzecWK omeTaaoro rocÏASDcTas.

.onecñeuesdae

gymatsoë;kgpeTwaarao ãgaeaneasyy adigy

seeky;peangwAacs onauta a Repióx_aWitN3eotwiPTýþWeg)?¾
Ugaagam o(pasos -
8080¾ TopteceÀa
Kanaaes_d5 peam1ûfxxx0g

ciego-nata:tax en staa apendami. cTomicañiximeRAFAO 4ŸRAV

iŠŠpdSTg28ROM, 30908, 588 K 3005), COTROMSSS DCTETRH 00FSTCTa¿

e des Toro deAnog copaan, lazumotaa Ece ee rpouff AUTeraawe e

nu, npeapagan speerags órgezaartpaseaos a er esenqüs,-7|
'pedeze-apectusaceau

pm, asseceasse osacea Apuenas aposassua

eroamaosenzava, opranusyeessa a Epasogep;e).m:,:a apassienacTaen

paeaur a .gep642Awana, yczazaas,ca Tek as;TpeeREL spcaaaNu .

Tatens? peer
-p.gosse

pessuca, acectoro zcavenzaan yaccN.

He&aarezúaa
pofogaa h Apuen R* 2 'PWai'Aatussaos .troeapamma.
eTþšny Resatuhm470' "cao6
et padcaxx a specTsas_x 253*¾
Tea)
as pg arca, aÿsepresca ( mappopKe ;a assas par
aneuxi dõeoŒpoa.
aTeagio
Its 46 X .my e pg,2coos aar padoveyp

yacwou Maccar .Aþaien sypassacca oebdegyp acHo a rpain

sáHaS§¿eHmà. obi
maH go e IIop mopr .zataenza eres max
ADAccerca. Eo z.MD€þYaßñCTN SC€ WO HG E\EyCK30T MS 9)K Ágk€EME

<otcpaa npe*Re ace,o E;saa

se paa dopsú> vpoona Scasteensar.3
Laue:ey-Aueptus CHadseer ipeesum xze6ea sa owee, KoresED,
g44g
sessese,c Here .e.

ze capex -
aepter, xxor
CE:ia<a, z as:ep seacaza maed a p;sax 11pasnecAoeTaa
-uporaa
rperpar
ca a apeActaa dopsde pescamma. RyaettemiericLEphène

gype p>GomespeenaamaremeeónáÙoÃ
es e a asepÑakè$
ug, stacaegtyra,wavysseydi,õeavapeO usägnainá¾uét
:Eégraf aseggwaxsaskapen.ai hâakaa p:.ayennygg yggg
þo&at ggpyon specowlaneo ißh //J3mfggeëëgagg gjpgg
 Belge 63

Kiz11 Ordu komatanlariadan V. Tarhov'un RSFSC1 Yüksek As-

keri Yayin Konseyi'nin resmi yaym organi Voyenney Vestnik
dergisinde yayanlanan an11ari

"K1zil Orda, Türk ordusuna 'Enternasyonal' marplyla karg1-

lad1."

Naheivan'm zapti ve Kuzil Ordu'nun Kemal Papa Ordusu ile

ilk bulugmas12

1920 ylh temmuz aymm ortalarmda 11. Ordu Romutanhg1,Suga,Ge-

rus ve Pazarçay Irmag1 hattmda bulunan 32. Avci Tümeni'ni süvari
alayh 28. Avc1 Tümeni'yle degigtirme karan aldi. Ermenistan ile smirda
bulunan Pazarçay Irmagi hatti için süvari alay1 görevlendirildi.
Elimizdeki mevcut bilgilere göre Ermeni birlikleri gu gekilde konug-
lannugti:
Kugebelyak kazasmda Tarhanov'un komutasmdaki 2 bölük, 75 lahç,
2 top ve 5 makineli tüfek; Karanglug'da 800 süngü; Cul'da 1 bölük ve 2
makineli tüfek; Kegigkent'te ise Dro'nun karargâhi. Katar fabrikalan-
nm bulundugu bölgede yaklagik 250 ath ile Albay injey'in
müfrezesi.
Bu müfrezelerin üssü Yeni Beyazit't1.
Söz konusu birliklerden yakmimizda bulunanlar ara sira hareketle-
niyor ve birliklerimize ateg aç1yorlard1.Sahtahti'nm agagismdan ge-
çerek gelen Türk süvari bagçavuçundan aldigtmiz bilgiye göre, Gene-
ral elkovnikov komutasmdaki düzenli Ermeni birlikleri Kivraç istas-
yonu yakmmda Nahcivan ve Saror kazalarmdaki Müslüman gerilla-
larla çarpiglyorlardi.
Minkyand ilçesindeki cephe gerisinde, askeri tarafsizhém1 koruyan
ve bize kargi tavn henüz netlegmeyen Sultan Bey önderliginde 500
I. Rusya SosyalistFederatif Sovyet Cumhuriyeti.
2. Bu yazinin amaci, emperyalist ordularin onlarca yll acimasiz kanh çatsmalarla istila et-
mek istedigi topraklarda halklarin dostlugunun kansiz zaferini ve fethini hattralarla aktar-
maktir. -

(V. Tarhov)
 152

Kürt bulunuyordu. Çoklosa bir sürede Sultan Bey'in yamna binlerce

Kürt katilabilirdi. Türk Beyazit tümeni birlikleri Diza ilçesindeydi.
Degigtirme igleminin durdurulmasi ve ileriye dogru harekete hazir
olunmas1 yönünde emir gelmigti.Sahsenben, bir süvari alayi ve dag ta-
buruyla Moskova'dan Türkiye'ye dönmekte olan Halil Paga'ya3 ve
Türk misyonumuzun heyetine Türk ordularmm yamna kadar refakat
etmekle görevliydim.
Îlk bagta Halil Paga'yi beklememiz ve Kemal Paça ordusuyla devamh
irtibat kuracagimiz Nahcivan'a gitmemiz öneriliyordu, fakat ertesi gün,
Halil Paga'yi da, heyeti de beklemeden hemen ç1karma yapmam1z yö-
nünde yeni bir emir geldi.
Dar vadilerden ve dik geçitlerden geçmemiz gerekiyordu. Irmaklarm
ve derelerin olugturdugu vadilerle çevrili dag kütlelerinin birçok bogaz-
dan olugmasi, genig ölçüde pusu amaçh kullamlmas1 imkâmm veriyor-
du. Aynca yolun enine dogru iki sara dag vardi: Biri, 11 695 fit (yaklagik
3,3 verste) olan Üçtopa,digeri 10 194 fit (yakla.91k 3 verst) yüksekligin-
deki Kisirdag. ÖzelliklePeçenek Dagi yakuundaki geçit çok zordu. Pa-
zarçay'a kadar olan yol iyi bilinirdi, sonrasmdaki yol hakkmda bilgiler
hem yetersiz, hem de pek sevindirici degildi.
Nüfusun Kizil Ordu hakkmda bir hayli yanhy bilgilere sahip oldugu
yerlegim birimleri üzerinden hareket ediyorduk. Hiç Bolgevik görme-
miglerdi. Bizden panik içinde kaçiyor, saklamyorlar ve hayvanlanm
daglara kaçinyorlardi. Fakat Kizil Ordu'nun ezmek degil, kölelegtirilen
halklarm äzgürlügü için savagtigim ve emekçilerin haklanm korudugu-
nu bir gekilde gördüklerinde bu köleleptirilen, ezilen halkm ga.ykmhgl
ve sevinci görülmeye degerdi.
Mesela bir keresinde akyamleyin yürüyüg kolumuzun yakmlarmda
muhafizlanmiza benzemeyen insanlar belirdi. iki ath onlardan aynla-
rak yürüyüg koluna yaklagt1 ve ellerini baglarma koyarak bir geyler
anlatmaya çahyt11ar.Müslüman tercüman, dagh göçebelerin dinlenme-
miz için bizi davet ettiklerini söyledi. Birliklerimizi yüksek yaylalann-
dan izleyerek korkulacak bir gey olmadigmi görüp Kizil Ordu askerle-
rini gimdi de yaylalanna davet ediyorlardi. Yürüyüg kolumuz geceyi
geçirecegi ve bugün için ulagmam1z gereken yere yaklagsa da göçebe-
lerin yaçam tarzim ve egilimlerini yakmdan tauumak için ben, alay ko-
miseri ve karargâhla göçebelerin oldugu tarafa saptun, birlik ise yolu-
na devam etti.
Kararmn ögrenen bir ath, küçük asil atim döndürerek dörtnala yay-
lasma gitmeye baglad1. Digeri yamm12da kaldi ve refakat görevini üst-

3. Halil (Kut) Paga, Sivas Kongresi günlerinde Mustafa Kemal tarafmdan Anadolu Devrimi
ile Sovyet Rusya arasmda iligki kurmak üzere Moskova'ya gönderilmigtir. Bkz. Mehmet Pe-
rinçek, a.g.e., s. 45.

4. Eski bir Rus uzunluk õIçüsu birimi. I verst yaklagik I 060 metredir.
 153

lendi. Birligin yola devam ettigini fark eden refakatçi, neden hepsini
getirmek istemedigimi sordu. Askerlerin kazada dialenmesi gerektigini
izah etmem epey zaman aldi.
Çadirlarm ve toprak damh ev siralarmm bulundugu yaylaya geldik.
11kba.plarda bizi inceliyorlar, çekiniyorlardi, fakat losa sürede hara-
retli sohbet ortanu olugtu; olaylan saptirarak güvensizlik ve korku ya-
ratmak için hanlar ile beylerin ajanlanum kizil askerler hakkmda ver-
dikleri yanhg bilgileri ögrendik. Bolgeviklerin acuna duygusu olmadig1-
na içten inanmiglardi.
Tercüman aracihgiyla L. yolday Kizil Ordu'nun görevinin, sadece
emekçi halkm dügmanlarma kargi korku salmak oldugunu izah etti.
Bütün söylenenler onlari çagirtmig olsa gerek. Sevinç ve heyecan
içinde tela,ylannuglardi. Sihirli degnek degmig gibi, çadirlar kuruldu, ki-
limler ve minderler serildi, yiyecekler getirildi.
Hava, luzla kararmaya baglamigti. Gitmeliydik. Fakat bu misafirper-
ver insanlar bizi birakmak istemiyorlar, geceyi burada geçirmemiz için
israr ediyorlardi. Önceden Kafkasya'da yagadigim için daveti reddet-
menin çok ay1p olacagmi biliyordum. Aynca Kizil Ordu hakkmdaki ön-
yargiyl kökten yok etmek gerekiyordu. Geceyi burada geçirmemiz yer-
li halkla yakmlagmam1z1 saglayacak, gösterdigimiz güven ise onlari gu-
rurlandiracakti. Kalmaya karar verdik. Birliklerden geceyi geçirmek
için yerlegtigi haberi geldi. Her gey yolundaydi.
Ev sahipleri arasmdan, hayvanlan otlatmak ve atlarmuzi korumak
için birkaç ki.giaynldi. Pigmanhkla itiraf ediyorum, bu insanlarm sami-
miyetine ragmen at Ye silahlarmuz1 gözetlemeyi elden birakm1yordum.
(Incinen biri varsa beni affetsin, fakat bu savag kosullarmda gerekli bir
tedbirdi.)
Sabah bana Kafkaslar'm müthig bir haritasmi getirdiler (5 provahk).
Ellerine nasil geçtigini bilemiyorum, ama haritaya ihtiyacim vardL
Elimdeki harita 10 provahkti. Yeni yuzler dikkatimi çekti, bizi görmek
için kompular gelmiglerdi.
Bugünden itibaren Kizil Ordu'nun zafer geçidi baglamigti. Haberi-
miz, daglardan daglara ylldmm hiz1yla yayllmigt1. Her yerlegim birimin-
de insanlar avlularma ç11ayorve bizi selamhyorlardi. Bazi köylerin giri-
ginde erkekler sira halinde dizilmig gekilde bekliyorlar ve biz yaklagm-
ca içlerinden en yagh olam usta bir darbeyle koyunun kafasmi kese-
rek, atimm ayagma atlyordu. Halk, bu gekilde benim gahs1mda bütün
K1zilOrdu'ya büyäk bir saygi gösteriyordu.
Bütün bu konaklamalarmuz1, geçtigimiz yerlerin emekçi kitleleriyle
siki baglar kurmak için degerlendirdigimizi anlatmama gerek yok her-
halde. Devrim komitesinin mitinglerinden sonra hanlar ve beyler
Îran'a gittiler.
Üçüncügün, Sahtahti yakmlarmda gerillalar için gansiz bir çarpig-
154

manm oldugunu ve Naheivan'm yerli halka birakildigmi ögrendigimiz

Sahbuz'a u lagnugtik.
Akgama kadar tüm birlikle birlikte Naheivan'a ulagamadik, çünkü
öldürücü yol, topçularmn geciktiriyordu; toplan Peçenek Dagi geçidin-
den kol gücüyle tagunak zorunda kalmigtik, ki sonrasi da daha iyi de-
gildi:Yollar, yer yer nehir suyuyla yok edilmigti ve devasa taglarm tika-
diginehir yataklarmdan geçmek zorunda kalnugtik.
Cagra'ya ulagt1gimda, gerillalarm üzücü dunnularm ve istisnasiz bü-
tün Müslüman halkm Sarurve Naheivan kazalarmdan kaçtiklanm ög-
rendim. Ermenilerin zaferi, cinsiyet, yag ayrmu yapmadan tüm halkm
yok edilmesi tehlikesi yaratlyordu. Dügmanhk, milli zemin üzerinde
olugmugtu.
Iki ülkenin, Azerbaycan ve Ermenistan'm smirlan Zengezur ile Nah-
civan kazalan arasmdaydi. Ermeni nüfusa sahip ilki, Ermenistan egi-
limli, Müslüman nüfusu olan digeri ise Azerbaycan taraftanyd1 ve si-
lahlanmigti.
Bir gün änce Cagra halkuun çarpigtigt düzenli Ermeni birlikleri ve Dro
bölüklerinin yaklagtig1 dikkate almarak, devriyeler gönderildi, fakat ilk
olarak askeri harekâta girigmeme, K1ztlOrdu'nun ugrunda savagtig1 sos-
yalizm fikirlerini izah ederek Ermeni kitlesiyle gärügme yapma, ancak
dügmanca kargihk gärdüklerinde aym gekilde yamt verme emri verildi.
28 temmuzda birlik Nahcivan gehrini zapt etmigti. Burada bir dev-
rim komitesi teykil ederek ve yolday L.'ye idari ve siyasi lusmi devrede-
rek, L Alay komutamyla gehir çevresinde keëif gezisi yaptim ve Tag-
naklann hücum etmesi ihtimaline kargi plan olugturdum. Aynca 18.
Süvari Tümeni'yle irtibata geçmek ve Türklerin nerede bulundugunu
kesinlegtirmek gerekiyordu.
Karargâha gelince Beyaz1t birliginden irtibat amaçh gelen iki Türk
subaymm beni bekledigini ögrendim. Selamlagtiktan sonra, Diza'ya bir
egitmeni görevlendirerek, Türk birliklerinin Naheivan'a gönderilmesini
önerdim.
Erivan'dan dönen parlamenterler, Ermeni komutanlarm gerillalara
önerdigi ültimatom partlarna ilan ettiler. Sartlar,yerine getirilecek tür-
den degildi ve agag11aylclydi; Nahcivan'1 atege verme, talan etme ve
halki lahçtan geçirme tehdidiyle bitiyordu.
Halkm gözü K1zilOrdu'ya çevrilmigti. Derhal, General Selkovriikov'a
"atege
Nahcivan gehrinin Kizil Ordu'nun elinde oldugu, verilmesine ve
lohçtan geçirilmesine" izin verilmeyecegini içeren mektup yaz11di.
Yazilan mektup okunurken, pencerenin önünden dag taburumuz
geçti. Herkes hemen keyiflenmigti. Toplanti salonunu "Hura" nidalan
kapladi ve devrim komitesi ültimatoma tamamen ret cevabi verdi.
Aym 29'unda ögleden sonra süvari alayi gözüktü, bu iki yaveriyle ve
Kizil Ordu generali Bagirov yoldag ile Halil Paga'ydL Halil Paga'mn
 155

kahraman K1211Ordu, Rusya ve özellikle Moskova hakkmdaki izlenim-

leri dinlemeye degerdi.
Aym 31'ine kadar, Ermeni birlikleriyle iletigim kurmamizi saymaz-
sak hiçbir önemli olay yaganmadi. Ermeni askerler kizil askerlerle
memnuniyetle sohbet ediyordu, bu da komutanlarmm hoquna gitmi-
yordu, fakat açikça dügmanhk gösteremiyorlard1, zira Ermenistan bi-
zimle resmi olarak savag halinde degildi.
3Ti akgamma dogru Diza'dan Aras Irmagi yalunlarma 500 süngü, 2 top
ve makineli tüfekli Türk birlikleri geldi. Türkleri kargilamak için gehrin
giriginde bir bölük görevlendirilmigti. Hemen, geri dönen yüzlerce gebirli
kolu gö-
ve kompu yerlegim birimlerden insan kalabahgi topland1. Türk
ründü. Rus ve Türk komutlarl igitildi, ardmdan Aras Irmagi boyunca güç-
lü "Enternasyonal" sesi yükseldi. Türkler, yakm geçmigte emperyalist sa-
vagm dügmam, bugünkü dost devrimci müttefiklerinin önünde resmige-
çit yaptilar.
Kizil Ordu arasmda, küçücük gri egeklerin üzerindeki makineli tü-
fekleriyle Türk birlikleri dehgetli sempati yaratm14t1; genel olarak te-
miz giysili, teçhizath Türk askerleri olaganüstü izlenim b1raknuyt1.
Askeri müttefiklik akdedilmigti. Keyfimize diyecek yoktu.
Aym günün akgamma dogru, Engeliyurt'la irtibatm kesildigi, halk
arasmda çegitli söylentilerin gezdigi haberleri geldi. Dogru olan bir gey
vardt, Dro'nun önderlikindeki Tagnaklar Pazarkent ve Engeliyurt'a bas-
km yaparak, birliklerimizin yolunu ve irtibati kesmigti.
Bu bilgileri ahnca akla gelen ilk dügünce, General Selkovnikov'un hü-
cuma geçecegiydi, dolayisiyla bu ihtimale kargi tedbirler almmahydt
Türkler tam zamanmda gelmiglerdi. Aynca çevredeki yerlegim bi-
rimlerinde yine askeri gruplar kurulmug, bunlar ilçe bazmda birlikler
olugturmug, fakat henüz evlerinde bekliyorlardt Gerekli oldugu takdir-
de onlar kullamlabilirdi. Sahtahti'ndakiçarpigmadan saglam kalan 1
top ve 200'e yalon mermi bulundu.
Halil Papa ile Veysel Bey bana Türk birliklerine komuta etmemi
önerdiler. Fakat ben, durumun ve Ermenistan'm Sovyet Rusya'ya kargi
tavn netlegmedigi için kabul etmedim. Bütün bu meseleler birlikte mü-
zakere edildi.
Birkaç gün geçmigti, irtibat yoktu. Dördüncü veya beginci gün Ge-
rus'tan bir K1zilOrdu askeri geldi ve bana olanlarla ilgili kesin bilgiler,
aynca benim önümüzdeki göreviin olan Nahcivan'da kalmam yönün-
deki ve 28. Avci Tümeni'nin harekâti hakkmdaki emri getirdi.
Ne yazik ki, bu cesur ve çevik zihinli yoldagm soyadru hatirlamiyo-
rum. Dili ve insamm bilmeden Dro birlikleri ile bize dügmanhk besle-
yen halkm bulundugu kazalardan geçerek gelebilmek zihin çevikligi ve
kararhhk gerektiriyordu.
General Selkovnikov'un pasif kalmasi ve Naheivan cephesindeki
156

sessizlik kargismda Engeliyurt'a baski yapma karan aldun.

Nahcivan'da konaldamanuzm yaklaq1k on ikinci günü makineli tü-
feklerle takviye edilen bölügümüz Peçenek Dagl geçidindeki çatigma-
lardan sonra, 28. Avci Tümeni'nin Dro'yu yenerek ve ele geçirdigi tüm
teçhizat ve bir topu alarak yaklagmakta oldugu Engeliyurt'a ç1knugtik.
Îrtibat yeniden kurulmugtu.
Neredeyse iki hafta tamamen kopuk olan KazilOrdu askerlerinin ce-
saretlerinin lunlacag1 beklenebilirdi. Kavuruco sicaklarm, böceklerin,
geceleri sivrisineklerin ve dehget verici Kafkas sitmasmm insam bezdi-
recegi dügünülebilirdi. Aynca nöbetlerin digmda sadece kendi birlikle-
ri için degil, aynca Îran'dan geri dönmekte olan, fakat yerlegim birim-
1erine gitmekten korkan insanlar için de tarlada çahglyorlardi. Giysileri
lime lime, aç biilaç, hem fiziksel hem de manen ylpranmig bitkin yüzlü
sitmah bu kaçak insanlar ellerine geçen her geyi yiyorlardi. Hastahk
yay11maya baglanugt1. Ölümartlyordu. Îran, kaçaklan ülkenin içlerine
sokmuyordu, evlerine dönecek gibi de degillerdi.
Kizil Ordu'nun geligi onlara evlerini olmasa bile, ülkesini iade etmig-
ti. Aynca onlara elleriyle ekmek tutma imkâm vermigti.
K1zilOrdu askerleri, tibbi malzemelerinin bir kismm1 onlara vermig,
ölenleri toplam1g, cesetleri gömmügtü ve enerjilerinden arta kalanmi
da periçan, aç ve evsiz bu zavalhlara yardun etmek için harc1yorlardi.

(V. Tarhov, "Zanyatie g. Nahiçevani i Pervaya Vstreça Krasnoy Armii S

Voyskami Kemal Pagi', Voyermey Vestnik, 15. 04. 1922, No. 8, s. 33 vd.)
 Belge 64

Bolgeviklerin önemli liderlerinden S. M. Kirov'un1 29 temmuz

1920 tarihli telgrafmdan

"Taquaklar, biitün nefretlerinin gücüyle Müslümanlara ve

Ruslara saldmyorlar."

Çiçerin'e,
Moskova

Taynaklarm, beyaz terörü dinmedi. Kars bölgesindeki ve Aleksand-

ropol'deki2 dogmakta olan sovyet iktidaruun bogulmasmm ardmdan
Tagnaklar, bütün nefretlerinin gücüyle Müslümanlara ve Ruslara saldi-
nyorlar. Kars bölgesindeki 30 000 Rus nüfustan 15 000'i kaldi. Gerisi
kaçarak ya Türkiye'ye ya da Rusya'ya dagildi veya öldü. Käylere ise
halla yagmalayan mavzerist birlikleri yerlegti. At arabalanyla yük taç1-
ma igini reddeden Novoselim käylülerinin hepsi 4. Alay komutanm em-
I. Sergey Mironoviç Kirov (gerçek soyadi Kostrikov), 27 mart 1886'da dogdu. Erken yag-
ta ailesini kaybeden
KirOY,
yedi yagina kadar yetimhanede kaldi. Kazan'da teknik yukseko-
kulunu bitirdikten sonra, çalismak uzere Tomsk gehrine geldi. Burada l904 yllinda Rus
Sosyal Demokrat igçiPartisi'ne katildi. Yönetici gärevler aldi, yasadigi matbaa kurdu, de-
miryolu igçileri arasinda faallyet yürüttü, grevler örgütledi. Birkaç kez tutuklandi. Serbest
biraksidiktan sonra Irkuts'a, ardindan da Vladikafkas'a geçti. Birinci Dunya Savagi sirasinda
Kuzey Kafkasya'da faaliyet yuruttü. Ekim Devrimi günlerinde Petrograd'da bulundu ve
devrimci ayaklanmanin merkezinde yer aldt. Ardindan Kuzey Kafkasya'ya geri döndü ve
önemli askeri-siyasi görevler üstlendl.
Ocak 1919'dan itibaren Kafkasya'da Orconikidze'yle birlikte I l. Kizil Ordu'nun hare-
kâtlarini yönetti. Azerbaycan'm sovyetlegtirilmesinde önemli rol oynadi. 29 mayis
1920'de RSFSC'nin Gurcistan büyükeiçiligine atandi. Ekim 1920'de RKP (b)Merkez Ko-
mitesi'nin Kafkasya bürosunun üyesi oldu. Mare l921'de merkez komitesi yedek üyeligi-
ne seçildi. Temmuz 1921'de Azerbaycan KP Merkez Komitesi sekreteri oldu. Nisan
1923'te RKP (b)Merkez Komitesi üyeligine seçildi. 1930 yllmda Politbüro üyesi, l934'te
ise ÕrgütlenmeBürosu sekreteri ve SSCB Merker Yürütme Kurulu Prezidyumu Oyesl
oldu. I aralik 1934'te Leningrad'da ugradigi bir suikast sonucu öldu. Lenin ve KizilYildiz
niganlari sahibidir. Bkz. Büyuk Sovyet Ansiklopedisi'nin (1970-1977 baskisi) "S. M. Kirov"
maddesi.
2. Gumrü.
158

ri üzerine kirbaçtan geçirildi. Tuhurtskiy bölgesindeki 15 Müslüman

köyünün halki da kihçtan geçirildive köyler yagmalandL
29tenmaux 1920.hk>.94.
Kirov.

(RGASPÎ
fond 5, liste 1, dosya 2178, yaprak 1)

Â. ßeX¾¾ esppop gamasos ge ñyagp seeck.iiocas ygyme

anz a egna e2c dano coseocKo: anacon a sapexca Racen z AzancaßA-
vonoze seg eny yyna aanywaxy upopy wyeypxas, ýyaqqa.
Eg =

tw¢ax pycomore sacezenza a exporok ouamr oceaxoes ax¾

onunoe un paademtoga a Typum ur a Pocena wax ttorxW
go. gasexMm; paessagesposaxHag a paAu maysapaceos, fpdarxx na-
ogsaget iggenaar odent hoyocerixma sa orie: weema nogacAsya
Revengpe ascenessam
Irom

noen no rmaasy nemaptoro nona norozoeno

manya?A Myhyngaxcxxx cenesaß Tyxypucsoro pa3ona sapesass a paaden
XXOL.
Kosa Ï910 roga. 94. Kapo»,
 Belge 65

11. K1zil Ordu komutamna yaz11an imzasiz mektup1

"Türk ordusunun Bati cephesine kaydirilabilmesi için, Erme-

nistan smirmm güvenliginin saglanmasi gerekir."

Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti 11. Ordu komutamna,

Emekçi suuflardan milyonlarca insamn hayatma mal olan ve ta-
rihte egi görülmemig ekonomik ylkimlara yol açan Büyük Dünya Sa-
vay1, bütün dünya demokrasisinin önüne, "Ya ölüm ya özgürlük" slo-
ganmda ifadesini bulan yeni bir hayat kurma sorusunu gündeme ge-
tirmigtir. Bu hareketin ön saflarmda, en çok ezilen olarak, Rusya de-
mokrasisi harekete geçmigtir. Avrupah müttefiklerin emperyalist po-
litikalan sonucu bir hayli ylpranan emekçi ylšmlar, son beg yüz yll
içinde bäyle bir durumla kargilagmamiglardt; gimdi Rusya demokra-
sisiyle igbirlini bilincine varmig ve bu amaçla kendi devrim ordulan-
m kurmuglardir.
Anadolu demokrasisi, kendisini insanhk dügmanlan olan kapitalizm
ve emperyalizmden kertarabilmek ugruna, ezilen halklann dünya ça-
pmda kurtanlabilmesi için silaha sanlan Rusya Kizil Ordusu'nun öncü-
lügünü kabul ederek, Rusya K1zilOrdusu'na kardeglik elini uzatmakta
olup, Dogu'nun exilen halklarmm kurtanlmasi gibi büyük bir amact
gerçekleptirmeye hazirdir. Anadolu ordusunun, söz konusu amaci dog-
rultusunda Rusya K1zilOrdusu'yla omuz omuza yürümeye haz1r olugu,
bu iki ordunun geçtigimiz günlerde Nahcivan'da gerçeklegen sevinçli
ve cogkulu bulugmasmda ifadesini bulmuqtur.
Bu kardeg ordular arasmda somut iligkilerin pekigtirilmesi için,
apagida gösterilen önlemlerin alnunasi arzu edilmekte ve uygun gö-
rülmektedir:
Bu ordularm subaylanm, kargihkh bilgilendirme amac1yla birbirleri-
nin karargãhlarma göndermelidir.

I. Mektupta tarih bulunrnamaktadir. Ancak içariginden 1920 ylli RŠUSt0Sunun Ìlk gühlerin-
de yazildigianlasilmaktadir.
160

meste
raw ,

P"
y-
Y /ry

y fr/
-

e &
www- yt
y-,r- py-
my
y & Jym -/

--
Mar tas or -
ry
->
-

ymys **
-
ram:
'R Wy
 16 I

Anadolu'daki Rusya K1zilOrdu birliklerine özel Müslüman bölükleri

gönderilmelidir.
Devrimin genigletilmesi ve derinlegtirilmesi için, Anadolu'ya dene-
yimli ve yerel kogullari bilen Müslüman komünistler gönderilmelidir.
Îletigim desteklenmelidir.
K1zilAnadolu ordusuyla iletigimi sürdürebilmek için Beyaz1t'ta2 bir
radyo istasyonu kurulmasi gerekir.
Yüklerin ve askeri birliklerin Anadolu'da serbest hareket edebilmesi
için Kars-Aleksandropol ve Sahtahti demiryolu hattmm aç11masi gerekir.
Ermenistan suurlarmda konuglandinlmig olan Anadolu askeri güçle-
rinin diger cephelerde kullamlabilmesi için, Anadolu suurlarmm Erme-
nistan tarafmda güvenligin saglanmas1 gerekir.
Hem diga yönelik cephelerde, hem de iç savag cephelerinde müca-
delenin baçanh bir gekilde yürütülebilmesi için, Sovyet Rusya'nm mad-
di yardun yapmasi gerekir: para, silah, 60 000 kipilik mühimmat ve giy-
si, gazyagi, benzin, mazot, matbaa, sahra telefonu.
Devrirlin Dogu'da gerçekten yay11abilmesi için, Ermenistan ve Gür-
cistan'daki kargidevrimin tamamen bastmlmasi gerekir.
Îngiltere'nin Ermenistan'a 30 000 kipilik mühimmat ve giysi yardum,
keza Amerika'mn gönderilmek için hazir bekleyen 150 000 kipilik yar-
dimi, Büyük Ermenistan kurma amacma yöneliktir. Hedef1eri, burasuu
ileride Gürcistan ve fran'm karanhk güçleriyle birlegtirerek, Büyük
Rusya Devrimi'nin Kafkasya'daki bütün kazammlarmi bertaraf etmek
ve Rusya Kizil Ordusu'nu Kafkas Daglarl'nm ötesine sürmektir. Bu ne-
denle Anadolu Kizil Ordusu, söz konusu plamn engellenebilmesi için
kendi partlanm önermektedir. Karabag'daki kargidevrimci hareketlere
katilmig olan Azerbaycan ordu birlikleri, Ìran'ageçerek Ingiltere'nin
yanmda yer alamamalan için, Anadolu'ya götürülmügtür. Aynca komu-
ta heyeti tutuklanarak mahkemeye verilmig, küçük rütbeli subaylara
ise, ya geriye dönmeleri ya da Anadolu'da kalmalan önerilmigtir.
Yukanda gösterilen änlemlerin almmasi, kamm1zca Îtilaf planlanna
zamanmda indirilmig bir darbe olacak ve emekçi halkm Avrupahlann
boyundurugundan kurtanlmasi için Dogu'da devrim ategini alevlendk-
me mücadelesini paylagan iki luzil ordunun birlegmesine imkân vere-
cektir. Diger taraftan bu önlemlerin almmasi, Anadolu K1zil Ordu-
su'nun Rusya Kizil Ordusu'nu kendi vatanmda selamlayacagi saatin ya-
km oldugu konusunda inancruzi kuvvetlendirecektir.

(RGASPÎ
fond 495, liste 181, dosya 13, yaprak 47, 47 arkasi ve 48.)

2. Dogubeyant kastedilmektedir.
 Belge 66

Naheivan Devrim Komitesi'nin 1 agustos 1920 günü Taquak

hükümetine gönderdigi mektuptan

"Nahcivan halki, Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti'nin ayril-

maz bir parçasi olduiunu ilan etmigtir."

(...) Naheivan bölgesi halki, kendini monargist hükümetin zincirle-

rinden sonsuza kadar kurtarmigttr ve Tagnaklarm bizi esaret altma ala-
cak, kölelere dönügtürecek her türlü girigimini püskürtmeye hazirdir.
Nahcivan bölgesinin emekçi halki, RSFSC'yle birlik olan Azerbaycan
Sovyet Cumhuriyeti'nin ayrihnaz bir pargasi oldugunu ilan etmigtir.
Halk, Ermeni emekçilerine hiçbir zaman dügmanhk beslememigtir ve
beslemeyecektir. Ancàk kahpe, gaddar Tagnaklara kargi savag devam
edecektir. Tagnaklar, silah zoruyla Naheivan halkma boyun egdirmeye
çahgtdar. Sonuçta Tagnak Ermeni1eri ile Nahcivan halla arasmda kanh
çarpigmalar meydana geldi ve halkm kam döküldü.

(Gürcistan SSC Merkez Devlet Argivi fond 13, liste 1, dosya 114,
yaprak 94'ten aktaran: K. Ragimov, S. Sadihov, "Znat Pravdu...", Vozroj-
dereie, No. 10-11-12, s. 60, 1991.)
 Belge 67

Kâzim Karabekir'in Halil Paga'ya mektubu

"Tagnaklarin kallegge rolleri ve Îngilizlere yardun etmeleri

ortak çallymalarinuzi engellemektedir."

Halil Paya yolda.ya

Aziz ve sevgili yoldag,

Sizin Bakû'ye geliginizle ilgili haber bizi sevince bogdu. Bizim duru-
mumuz ve iglerin ayrmtilan konusunda gerekli bilgiler Naim Cavid ta-
rafmdan size iletilmigtir; bu vesileyle bir daha teyit ediyorum ki, baht-
siz vatammizm durumu her geçen gün biraz daha kötülegmekte olup,
gu an içín kritik bir hal almigtir: Her bir köy artik son mermilerini, son
varhklarmi ve son enerjisini harcamaktadir; halkm tüm nakit varhgi
vatan gerefinin konmmasi için harcanmig durumdadir. Namussur Ìngi-
lizlerin emperyalistçe gayretleri, Yunanlan da ayaklanmaya ve Bursa'yl
iggale itmigtir. $imdiise bizim için aziz olan Ankara'y1 ele geçirmeye
çahg1yorlar. Anlaym ki, kalpleikiz s1zhyor ve herkes ruhen çäkmek
üzeredir. Biz Bati Cephemize aktif gekilde yardim edemedigimizden
dolay1 son derece üzgünüz; zira vicdansiz Tagnaklar, bir zamanlar yap-
nny oldugumuz iyilikler karg1hšmda suurlarmuzi iggal ederek, mütte-
fiklerimizin bize yard1m etmelerini engelliyor, hatta bizimle konugmak
bile istemiyorlar. Bir hususun alt1m çizmek istiyorum ki, k1z11Rus müt-
tefiklerimize kargi sevgi ve kardeglik duygulan hem lazil askerler, hem
de halk arasmda günbegün artmaktadir. Bu durum beni Ruslarla olan
müttefiklik ve kardeglik iligkilerimizin ebediyen sürecegine inandir-
maktadir; siz de, Sovyet hükümetini Rus-Türk dostlugumm ebedi ola-
cagtna inandirnuz.
Bati'da Îngilizlerle çarpigmakta olan kuvvetlerimizin Dogu'dan, bi-
zim kizil müttefikimizden, para ve silah yardimi beldedigi bir ortamda,
Tagnaklarm kalleççe rolleri ve Ingilizlere yardim etmeleri ortak çahy-
malarmuzi engellemektedir; ve ben onlarm, zarar11 bir engel olarak, hâ
164

'

TOBJ fil(7 XAJ]MJI11AlilE

K JJIDBE3EFÈ
ll0POPOÏ¿ TOBAhlg.

Resecome o apadaman Bemen. a Many 6esupakeasso gripagosano Hac

O nosomearn Halseu m IloApodsocer Rea,a tos,apagen Faku granspou yme Pau

ORO HORTEOPRAROM,MOO RþXONOme. ß$CROT
coodaleno sce- ny HOOja þDTOM) þaß
AaßHA.MOM€HT COBSpWOHHO
aon poAuxa äasten,
o awaAMM idea.ykynmaeopag a
n&Tpou
xpzonnecxoe:HaaAoe..ceneunie oparum z pacxopyee yae goozeñ¾¾e oson
HN,BOCAB)¾BO CEOS COO¶DEH B.-H gOCRORBON 3:HegfHIO 08 ESAMMBÒB COCTORSHe

poÄNHm furepuansceuwecKan
acero saceressa yte.ecopameno ya. saa¡noy. seceu
copeuzessa 6especmax aarannan sacoasnam a rpesos noAniloby na nac w
easara Epyecy;R BEHO OHE OTOGMETECH SSHET3 RPþOfffD ARE Hac ÁHropy.DOE-
dassEX RyxoM.RN apaise
unee soo cePAya Horor a see K nas me oropseng om
sea,soo ammeBN soanomocos axfxmac nomous aaragHomy HREBMy PORTy,TSK

Kax désodsecesse AaWERKM E ylUIRTÿ BA SfŠgO ORR$aHHOS SC OO ap ME godpg

HHHO 8882E PpaSMgm S'ama He pa10T HamzM 0010 HEKaM HOMOu HEM H ASme Ee

HEMM.?OBEHOH afodos
oose c6"acuatto'n c uuggepxayos,seo a dparosoe mys-
UTio
X itpacMak pyocamu coposaxam samam was op'e;¾ Epacaux acxopos,tax i

E HûCSABEHE BCSþaCTSBT C WaßgüM ÀËOM).BTO OdCTORTSELCTED y682peT

Op€Â¾
uena,sto sem colos x dparcoso o pycxam 6yhye npoAcasamsca senso,a rotoy
my y6elfAakoe samax coroaszzos,Cosemosoe.Uþasameaucomo,soo procuo-Typen-

Kai c¤Ios dyAer seven.

'sanaña
E atom úoueam,xörpa sama datomasca as o aarnavasaux. omaa
soctoximalcen spacson coiasaxas,rpuoms
.
HyzAaeoc a ommAaemon oT a ups-
carize dusaHoos
a pygma Rosapúaa
pors lamuaxos 4 x nouoma aarangaasu
xpaane Topuoaxo Hame odmee Aexo n a yg analoca,sro noteuy Taxos añoAS-

RHNO ydBESKOil OCT TOS $€8 HRKSBS ¾EM EDROMy yo cax nop osa se yAaßeHH

ap€HHaxaK SpañHOW UpeBSTORBES.BOAL SCHO,¾¾O DþOEßTOTB¾O gaGlHAROB 2.

a
-cocdgesam

sameuy n'aanpuzze
zum Aoporm passocazzao meassmo xx supees
upâCHym Anamoimio a ppiax. aarnas.ex. 2 acex spacasi Typox yaxwoomexasma
seAa soo se ege> peansaa nomoma aarm(saxas .co cooponN Bamsamos,
YOTorg 6NZA 2Nowynami RosapHHX
yae seura ap&CHER apM E rpoons 4851-
Baxos,xax noxysagno nà a som no upsuÃ
_soax

ñuaen us yare
Asa Mecana deaAeicosyan.s omggamma pacho];issteurs.Kaxxx riocaeAcoman rpo-

asomaz Anr> poABER OT Asyxuecanzaro 6eanexc52xii yze-asso-Hycra Pocash

osas CoseecKas Execes ydeAzoon a naaleg xcxpeanocTu,nycos anpre s.nac

MexpeHaux Glx Tomé Bañ¾KHE MAex,dpaeses,Rex
Taanx se a rpeczenylo ons

lâ ortahktan neden kaldmlamadigma gaymyorum.

Zira açikça görülüyor ki, bizim iligiklerimiz önündeki Tagnak engeli,
yollan kapatmalan, onlarm luz11Anadolu'nun Îngilizlerin eline geçme-
sini ve tüm kizil Türklerin imha edilmesini istemeleri anlamma gel-
mektedir; igte bu, Tagnaklarm Ingilizlere gösterdigi gerçek yardundir,
Bizim kizil ordu kalley Tagnaklara kargi savaga girecekti ki, sizden
mektuplar geldi ve bu mektuplar nedeniyle biz iki aydir bir gey yapma-
 165

dan taliniat bekliyoraz. Bu iki ayhk faaliyetsizligin vatan için hangi sonuç-
lan dogurdugu artLk bilinmektedit Rusya Sovyet egemenligi bizim sami-
miyetimize inansm, bizim de kendileri gibi samimi ve büyük idealler pe-
ginde kogan kardegler oldugumuzu görsün ve Dogu demiryolunun aç11-
alarak, Îngiliz
masi, Dogu'da huzurun saglanmasi için gereken önlemleri
emperyalistlerini Bati'da ezmemize imkân saglasm; eminim ki, konunun
aciliyeti dikkate ahnarak, demiryolunun aç11abilmesiiçin bize -Azerbay-
can luzil ordusuna- Rus lazil birlikleriyle bir arada, Tagnaklara kargi he-
men harekete geçmek için izinverilecektir. Aç1kça görülüyor ki, bizim bu
faaliyetsizligimiz, Îngiltere'den özel ödül bekleyen Tagnaklar tarafmdan
kullam1maktadir. Ta.pnaklann bu tavrmm bize verdigi maddi zararlan
aç1kladim; manevi zarar ise, bu durumun kargidevrimcileri fazlas1yla ce-
saretlendirmesi olarak açiklanabilir; Dogu'dan beklenen yardumn geç ka-
hyl, Ingilizgizli propagandac11arm bulundugu bir ortamda, Ingilizajanla-
propagandala-
nn provokasyonlan için zemin olugturmakta olup, onlarm
n kök salmaktadir; sonradan bun1arla mücadele etmek zor olacakbr.
Buraya bir husus da eklemek isterim: Benim emrimde Tagnaklara
kargt duran ordudaki askerlerin çogu bati illerinden gelmigtir; igte
kendi memleketlerinin, yani bati illerinin dügügü konusunda haber-
1er aldiklarmda bu askerleri tutabilmenin bütün zorluklarim kendi-
niz dügünün.
Yolda.ÿ, cihan harbinden sonra sizin de bildiginiz duruma dügen ve
eldeki tüm cephaneyi kaybetmig, keza bu devrim döneminde her geyini
feda etmig olan halkm durumunu böylece aç1klanug oldum. Inanm ki,
bizim durtunumuzu ögrendikten sonra, bizlere yardun edilmesi için siz
de emeklerinizi esirgemeyeceksiniz.
Bir daha tekrar ediyorum, bizim hiçbir iggalci niyetimi2 yoktur; Rus
kardeglerimize balognmz tamamen samimidir; dolay1slyla Rus kardeg-
lerimizi ortak amacumz dogrultusunda bize inamnalan ve Tagnaklara
vurulacak tek bir darbeyle engelsiz irtibat kurulabihnesi için demiryo-
lunun aç11mas1, keza Îngilizlere kary harekete geçmemiz için yardun
saglamalari konusunda ikna ediniz.
Iglerin genel durumn konusunda bizi bilgilendirmenizi rica ediyorum.
Beyazit ve Erzurum istasyonlarmuzla irtibata girilebilmesi için Gorus'ta
telsiz telgraf cihazi olan bir istasyon kurulmasi gerekir. Keza Gorus ile
Nahcivan arasmda da telgraf ve telefon baglantisi kuralmasi gerekir.
Samimiyetle ve tam bir sayg1yla selamhyorum.

Dogu Cephesi Komutam Kâzun Karabekir

23. 08. 1920

fond 495, liste

(RGASPÎ 181, dosya 135, yaprak 1.)
166

TOLAFily X A A B I 2.-

AþMAH€ BORR HROTyn2OHMS HR BAKENSBAHL B TOMO BGþMA UþOSEXEUT

ce6x 4xaare,T.e..ha OTAbHERR)¾Ä€CL OHF TORB RBMañM

Ha ZeBou cesepe
HacoynaTeañHas Aencosta.
BOXhmono
RONGpHH B C3COM HECEMS HR UNE BapoAnaro codpaans
manectua,ueo soupoca o rpasanax nesAy Maux Apuenned dypys paspe-
seux upa noopeacose Cosemosof Poemas.Xs amore ossessoro anchua tom.
New puna x yeucTpen eÚO HŒMGK H& 90,9TO GMJ 80 EShaTOAbHO,STOdH MB

Ectyruzz a don e RagnagaMa Tð*e canoe,T.e. annaam Coseroxon Pocomm

cooxxHomenza uespy naux B ApueHHGAdBRO COOÓBOHO BRME EMOGMOW OT -

4-rO MWEB Ha MMR M¶QTRGR ROMER SWEi BOT HO STOR UpHRHHO H,HO HþH-

crynas x ceparanoi onepagws,06x0ABros Toshxo-odoposuberhauum

eram-
KRMHz

HO ¼¾e KRESTCR,9TO ARERSKH 668 BOBKRFO COMHSHET O¶TE OTOþOH-

HMKM AHORETM,¾TO GORTEBþMAROUCH H ROKRSHEROTCH HK dBEUþgp¾gHBug .

axonsasun suceynaeHuaum upcoxa Hac,m norouy a upocan du Moods dano

paspemeno Han cosueowHo
o PocomAcxon N Asep6akassacron upâDHOT CH-
-CHETS-
zok-c apeHm.sTo AamHaquoe apennocesse...-ado ato HeodxoAzuo a muTepe-

cax yexcpeHER AccTHzenza nameh o6¾ek Rexx E paapemenna socTOMHRDO

ydeAurar»Ho
sorpoca,R upomy XI Apummod soon paspemenna.-

HOMAHA7til(HBOCTOSKU POHTOMKUMM KAPAEERMP .

3I/¥III-20 roAa
 Belge 68

Kâzun Karabekir'in Halil Paga'ya mektubu

"Rus ve Azeri K1zil kuvvetleriyle beraber Tagnak engelinin

ortadankaldir11masuu rica ediyorum."

Halil yoldaga,
Ermeniler ne de olsa Naheivan'a saldirken aym zamanda sol tarafta
oldugunn da gösterdi. Aynca kuzeyde yararl1hk gösteriyorlar ve bura-
da da taarruza baglad11ar.
Çiçerin,mektubunda bizim ile Ermenistan arasmdaki simr meselesi-
nin Sovyet Rusya arac1hg1yla çözülecegini, Büyük Halk Meclisi adma
bildiriyor. Çiçerin'in bu cevap mektubunda bizim Tagnaklarla da aym
gekilde savaga girmemizi istemedigini ima ettigini fark ettim. Aynca bu
Sovyet Rusya'am da arzusu. Bizim ile Ermeniler arasmdaki çatigmalar
sizin tarafruzdan Mustafa Kemal Papa adma yazilan 4 temmuz tarihli
bir mektupla bildirilmig. Iqte bu sebeplerden dolayt ciddi bir operasyo-
na girigmeden, sadece savunma amaçh çatigmalarda bulundum.
Bence Ta.pnaklar güphesiz esas olarak Antant'm tarafmda, ki arahk-
siz ve aktif olarak bize saldirmalan bunu kamthyor. Bu yüzden Rus ve
Azeri kizil kuvvetleriyle beraber Tagnak engelinin ortadan kaldinlmasi-
m rica ediyorum, zira bu ortak amaçlanmiza ulagmay1 luzlandirmak ve
dogu meselesini çözüme kavugturmak için gerekli. Israrla 1L Ordu'yu
bu konuda kullanmak üzere müsaadenizi istiyorum.

Dogu Cephesi Komutam

Kâzim Karabekir
3L 08. 1920

(RGASPIfond 495, liste 181, dosya 135, yaprak 7.)

16 8

Ilos Top ean

MS/m G.oexpeggo.
Texerpwata /mugpun/
Ma des 14 Bai. /16&6cz 15/9-0.35 Ilpunima g/IX-20r .

Mooma Geitposapn. Rapuovungaan e .

0W
.
Bany .I4/IXan.
Ha up 30 m .

Obodrian oozenpatog up 18th" yponehou kopoum,Typuum assuay acopogge

nywa coexu oonepneano nowaqaw c dauengen o Ranaeu uposurunangmx pyua
C ILJJOUS HUM)Ji GNÇiTH OLüti;Rit yBUþeluf¾e B EELOCHRITOOTH Typop 0$070-

Ma.Tznacio; upammage atuteen un oma, waloaHo

mysekaan Typex,Apm--

mtop asamm:2 HPunnexammamt Uypytuutunexoro peepa 2 Kartsuasexoro angyy

.
apocat am> N.8 yeBAe ma I.05 ces oceañoon SS ropuxx Repesymex.5 aarye
na au sapeseso eye is cex.upeaar naam won aatgry xxx ItapeceJaa 24

COGkK,490ña 84TEM ROO'I MymWH OpagKYa

Na ALDËÒpQMT HåKahn líþ&K-

TubyeTon norcosso yyggomegue syaynauaW aumanaxX

acox can nolpaigg
nonags a cemfonEu noter apassa-MB ivM ØyAynge nupHLM neperosoyos Earma
uanoxcu mal ma roozegttaa cuenansaro cocon.sa ceae Kopka supeaaac ZO
awpoya. ara se ño:wso neoos:o una apounas rorogh,^acuycopas nos c.g
xz,sou ao
aconax ua one:e sozzym.atxedama, sausaan,«o syymacys
.
au taeducu t nye saqumpra Toppoopan u Morus onorpat no audaeHis

oypon so opu.m außba Aauna.KaulLBuicunas rpnodestenze axum paca samay

syn deo a naae dexergen u aer:apon nyeaxmapye-ox coixacao
cosa
Asmportwo ;µc:noacean, samte Nya na kraynbuencuoro sacezenyx
2.33J olycoli
-à-uuug

augmaxprope;p: 40u noi putpa i

odpwaa Aurla
soAsopwo do tenden.iamic necesett4 ayosou papannpyee RoãP
nyo noupaacuanomtocrajamte npuneab4eu apuna seuxamux romusysse cons
nycyahuan,Watemen naauwwegen nozonoras dymye nuunara sera x 74GPS

uwe apuaa sa caon.,.Mocea=,4a6s asceu troxaarta no.ituya Jennanoces a Han

arryds ao as6e
.:acoµxeune

w¿yog.xype.unwoonwaae c4una no Apues,:n

aan e useorovernaro uposoupomiens Roasso dama apo¾asegeno apâOHOÊ
apuma. IIpoag yxaaansli noAmapuumaa Typast omoyecessa Mens roaHama-

ISAoxe cályt;amama samaneaum:o apx•rscuouy sonycy,no)Into we

Goasitaces ne dynes upoema npxuneux typlatonungosauxem
aospmmen
apeuemax upeãoxpanuwe muux Mep a omaan o coasammenos aneos easexeg-
o6ceaneuvoL
29 aaryous D30r. :: IòS Genpasaph VIDIM
 Belge 69

Türkiye'ye gelen ilk Sovyet elçilik heyetinin sekreteri Y. Y.

Upmal'in 14 eylül 1920'de Bakü'den Moskova'ya gönderdigi
"çok
gizli" damgah gifreli telgraftan

"Tagnaklar, köylere sistematik olarak baskin düzenliyor Ye

Türkleri lohetan geçiriyor."

(...)Tagnaklar, Türklerin glivenerek köylere sistematik ola-

pasifligine
rak baskm düzenliyor ve Türkleri lehçtan geçiriyor. Karakilise'de Sür-
meli ve Kagizman bälgelerinin temsilcileri gelip yardnu istediler. Bölge-
deki 105 köyden sadece 35 küçük dag köyü kalnug. Agustos aymda ise
onlardan 8'inin hallom da lohçtan geçirmigler. Koruma altina almanuzi
gidebilmeleri için ailelerini
ya da bütün erkelderin herhangi bir cepheye
bagka yere tay1manuzlistlyorlar. Tagnaklar, bang görügmeleriiçin ardm-
dan Ermenilerin yerlegtirilecegi s1mr bölgesindeki karma köylerde yaga-
Kagizman
yan Müslümanlan bütünüyle yok etmenin pratigini yaplyor.
bölgesindeki son karma köy olan Porin'in halle da 20 agustosta kihçtan
geçirildi. (...)
Upmal

(RGASP1fond 64, liste 1, dosya 21, yaprak 118.)

 170

Eggas

enn exexápaseasxposame moygatwell soni

TKK H 087 asegš¾ TAM "Oggxg¾¾ttta agggg". poemydlaltz GR0gli va 18)-
TËÍ0 .gR T 4 EMg!04ÿÐ MEKUKSA9983¾¾©§ CIX¾ E RO BOR)SylDWyW#¾ NRKBMo
negy igildenW âggenegaenee aposeAazze lisyereggx½štedul"Reñufiscommeos
maggsagnetcy e range gentgen L mysetemy rpademypesetäyerará apetas ute
aspelt.ggµe nacynomatyyryeuxsa semmoaxy måterarempaux24gdpa11 x nogey
Exe 44rympaa,dpoems e ed"ETon doets.grar eine 54xatanicike sagens sitzeri
to..Asweapayosagèraqiduamar spana aprettedsyfBaggspk afdliý¤ña exass
nach..agmengua a Depasa mangen ugymn a egeps y o¶ytúnäp"m¾gÑg 165hre
Edil[HT...KNO35Mllta-SABGBBETSItR y itM CO3AR%A"BGB XW94TTa ARN SPXIWBM
sapet.para aerozesme woonzenen geposassaro
ryydstener:Aarnauma;genaswen
nagone et xaganduxxon
mere.nacanersom a eespquuerqpes.ma
MO.ÓRAPell)Mgf¾EU.ARR-EIRI 4GIGEGMRAM,sprangsyt ceRwas asomity paa meio;
¾411514 Ogilg,ESSWigtNK KSTOþßg.
exx,agg ga gymmeners x
80 TOR$Ko ..hRW00BUTb
þIIe nem
Kas"Is
man _ggletal Esp
ejest u cura
OTy upggy ga
akt tok 8 swa Texham

285
WW

..,
11 RepraWas
acox. e eB¼get ytag aggggga gegenga,agammagg orpaWilee gePowho
une 1 Mia (p.get NNUX¿MIAugeszei
amu unòœquh e ses yys ya KRenase at tesem
0ANTRERIK Wousy Ask Itaurp-pseert)
can?X CTag) ¾epda2Amase ..a
as,wee me passaram
Agtneß oomeraman
KOVXlf 2)(gF COKE 2NRat? ,
neera te neañ
44 a gx4xMbas-pyenlauseaset
etWW la
e y r¿Rya4 544cue Eexamere namense pamper
Ráll
as
yoTea- dug Ram RNgaa:taes doenW.4 **"BTassi
ondtaisš¾ C xx
maradrespapy antaria se exa ame;
g år a yxe ao¾eAst R repoW tuine-Kaparnocapying
KROL1LllnR £2 TEROJiBLca compour typeaWEX
ado y ziecxegxx ma omatorer weiar
CYgtRETb E3.
py
EUUtWKT BRETO'89
aggy
ysy gg .97
EE
SM
MX apsilyxAs.EN *
SYPUERMM En M2THY gygg ggy "gggggggy"
Aurxfores Upagxtexpette papasset y Ag Asmurmageryn
Epoguraggy
TRB 7811510MAKROTOBJa¾haySQL
.XMSHA,M Øyrtygg MM FAR ItWGRL pgsyRLTS- spe-
TR 40PG RIUMÑNG NGUROMS3ECTOR GGISdtBOTTb
Maxacres
1JanRBaet &fggggggggg ggggg.
des tat 0801,653 Isterydsa eB¾au Ty 59¾ Masom
Assy seylteµaTE
pan'am19 47X Teher o atedyer manger
.GY0]IG9 $¾¾$2 8 x maceresan effmanaxtu
yetanearexas
Rom,se
GCCEST U IIGETNEHI N SKog99 1108.0!$¾ NT þÿCCK12Y .69EigtBR-
Tak RSK Red BTW odesiaryn .se

RM 30 Th meneannerex ,to
aneumatte me sesset
a URRESSET TgggTL gggg

FTÙ ÑTEO¾eRN RM
40 pysäns
aux Ryanita
a
OB assasusw.ederesTexacts
aty morempat xa unmaxgx 8
 Belge 70

Dogu Halklari Propaganda ve Harekât Konseyi1 Presidyu-

mu'nun 17 eylül 1920 tarikinde Bakü'de gerçeklegen toplanti-
smda aldigx kararlardan

"Devrimci Türkiye'yle birlegme amaclyla milli Türk ordula-

r1yla beraber Ermenistan'a harekât düzenlemek part."

Çokgizli

2. Imzaladigim1zateykes antlagmasi,2 Ermenistan'da Tagnak hükü-

meti için bizim zaydhš1m1zm aç1k bir kamti olmugtur. Ateykes, bu hü-
kümete durumunu güçlendirme ve savunmadan saldinya geçme imkâ-
askeri teçhizat ala-
m vermigtir. Su an Tagnak hükiimeti, Ingilizlerden
rak hararetli bir gekilde bize kargi savaga hazirlanmakta, antlagmayla
kendisine geri verilen Culfa demiryolunu fran Azerbaycam'ndan gelen
mallan kontrolüne geçirmek ve Tahran'dan Iran'm kuzey simrma geç-
mig olmas1 gereken Îngiliz- ah ordulanyla bag kurmak için askeri güç-
le iggal etmeye yeltenmektedir. Azerbaycan'da komünist maskesi altm-
da çahyan Tagnak hükümetinin ajanlan, özellikle Karabag Zengezur ve
Kagâh'ta yerelde Sovyet iktidanm ellerine geçirerek ve yerel Müslü-
man halla silahs1xlandirmaya çabalayarak Tagnak saldinsi için faal bir
gekilde zemin hazirlamaktadir.

I. Ill, Enternasyonal'in ikinci kongresinde alinan karar geregi I-8 eylul 1920 tarihleri arasinda
Bakü'de toplanan Birinci Dogu Halklari Kurultayi, Azerbaycan Komünist Partisi'nin Genel
Sekreteri N. N. Nerimanov bagkanliginda çaligacak sürekli yönetim organi olan Propaganda
ve Harekât Konseyi'ni seçer. Konseyde G. K. Orconikidze, 5. M. Kirov, M. D. Guseynov,
Y.
D. Stasova, M. P. Pavloviç,Suleyman Nuri gibi kipilergörev1endirilir. Komintern yönetimial-
tinda çaligan Propaganda ve Harekât Konseyi'nin görevleri arasinda, propagandanin örgüt-
lenmesi, Dogu ülkelerindeki milli kurtulug hareketlerinin desteklenmesi ve b1rlegtirilmeside
vardir. Bkz. Y. A, Bagirov, KurtulugSavagtYdÏanndaAzerbaycan-TürkiyeItigkileri, s. 141, Bilim
Yayinlari, Istanbul,
pubat 1979.
2. Sovyet Rusya'nin Tagnak Ermenistani'yla imzaladigi 10 agustos 1920 tarlhli antlasma
kastediimektedir.
 172

6. Sovyet Rusya ve dünya devrimi aç1smdan älümcül olacak bu so-

nuçlardan kaçmmak için yap1Imas1 gerekenler gunlardir: a) Sönmekte
olan Türkiye'deki milli hareketin en hizh gekilde desteklenmesi ve b)
Îngiliz-Sah ordularmm Ermenistan ve Gürcistan'la birlegmesinin engel-
lenmesi. Bu ise sadece, kendi halkim ezen Tagnak hükümranhšnu de-
virmek bayragi altmda, devrimci Türkiye'yle birlegme amac1yla milli
Türk ordulanyla ittifak içinde Ermenistan'a harekât düzenleyerek olur.
Bu birlegme ve bizim ile devrimci Türkiye'ye dügman Tagnak hü-
kümetinin ortadan kaldinlmasi, bize, Mustafa Kemal hükümetine
maddi olarak yardnu etme imkânim hemen vermese bile ona qu nok-
talarda destek olacaktir: Birincisi, Erzurum kolordusunun Ermeni si-
mrmdan almarak Bat1'ya gönderilmesini saglayacaktir; ikincisi, cep-
he gerisindeki tehdidin ortadan kaldmlmas1, milliyetçilere örgütlen-
me, mücadeleye devam edebilme ve sonunda baçan kazanma umut-
lanm kaybetmeden itilaf Devletleri ordularmm kargismda ta Kafkas-
lar'a kadar geri çekilme imkâm verecektir; üçüncüsü, Kemal Papa hü-
kümetinin otoritesini artiracak, onun durumunu güçIendirecek, milli
hareketin sönmesine imkân vermeyecek ve Îngilizlerin avucundaki
sultanm kendini Türkiye'nin tek iktidan olarak göstermesine olanak
tannnayacakt1r.
Türk milli hareketinin kurtanlmasi digmda Ermenistan'a düzenlene-
cek harekât bize qu yararlan da saglayacaktir: Bu gekilde bize kargi sa-
vaga hazirlanan dügmanla tek baymuza savagmanug olacag1z; Ermenis-
tan, Îngiliz-Sah ordulan gelmeden änce kurtanlung olacak ki, bu hare-
kâtta dokunmayacagnmz Gürcistan ise savaga kangmaktan kaçmacak.
Aynca Ermenistan'a saldm, ona kargi savunma yapmaktan çok daha
kolay olacak. Öyleki Tagnaklann bize Azerbaycan'm Bolgeviklerden
kurtulugu bayrag1 altmda saldms1 s1rasmda Azerbaycan halkmm bir
kisim da bizim kargumzda yer alacak; ancak bizim Ermenistan'a onun
Tagnaklardan kurtulugu bayragi altmda saldmnnz sirasmda sadece bü-
tün Azerbaycan halki degil, Ermenilerin bir kism1 da bizimle olacak.
Askeri operasyonlar, bizim tarafumzdan hiçbir ek güç gerektirmiyor.
Operasyonlar, esas olarak Türk Erzurum kolordusu tarafmdan yürütü-
lecek. Bizim tarafmuzdan saldmlar göstermelik olacak ki, bunun için
yeterli gücümüz var. Aynca devrimci Türk hükümeti, bizim komutanuz
altmda savagmak üzere ordusunu vermeyi ve bazi gerekli komiserler
atamayi önerlyor. Bu ordu tarafmdan Ermeni halkma kargi bir agmhk-
tan korkmaya gerek yok. (...)
Bütün verilerden ç1kan temel sonuç qudur ki, savag kaçmilmaz ve
eger biz, Ermenistan üzerine harekât düzenlemezsek, iki hafta sonra
onlar Sovyet Azerbaycam'na harekât düzenleyecek. Ve bu bizim Ba-
kü'yü kaybetmemiz anlamma gelir.
 175

$u an Yalandogu'daki durumumuz fena. Yerimizde duramay1z ve ge-

ri gitmemek için ileri gitmemiz gerek. Hem de hemen, Eger bir ay daha
agir davran1rsak Dogu devrimi tam bir yik1mla sonuçlanacak. Dogu
devrimini kortarmak için Sovyet ordularmm Ermenistan'a hemen ha-
rekât düzenlemesi ve Ermenistan'da Sovyet sistemini kurmasi gart.
7. Dogu Halklari Konseyi Prezidyumu'nun aldig1 bu kararlar, bir
kopyasi RSFSC Digigleri Halk Komiserligi'ne bildirilmek üzere III. En-
ternasyonal'in Yürütme Kurulu Presidyumu ve Rusya Komünist Partisi
Merkez Komitesi'nin incelemesine sunulacaktir.
8. Bu kararlar, hiçbir kogulda yüksek parti organlari digmda açik-
lanamaz.

17 eylül 1920, Bakü

fond
(RGASPÎ 5, liste 2, dosya 92, yaprak 31, 31 arkas1, 32.)

TOTOKR4 Styd GANGH 00 AIR¾kWV)I :

3BTÆHCYBO ROM TO3155T YAgg PA
angríA2 nwn,a genet na rpysandex
otramit ourxeesepeakeur
MargardachedeWenn'4àsjidenzann?ié fde Munilwa Mitä"N
c: tt

etx¾vxa Baky y ovetanos.

Peach,yAy ete zoner
 Belge 71

Ermenistan Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komite-

si'nintalimati

"Ermeni askerleri ilerlemekte olan Türk askerlerine ateg et-

memeleri ve mevzilerini terk etmeleri konusunda ikna edin."

20 eylül 1920 tarihinde Bakü'de basilnugtir.

Ermenistan Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komitesi hem cep-

he gerisindeki hem de cephedeki bütün parti örgütlerine ve hepsinden
önce Kars garnizonuna gönderilen bütün Bolgeviklere ayn ayn asker-
ler ve gruplar arasmda eger mümkünse bildiriler aracihg1yla savaga
kargi esas dikkati qu noktalara çeken genig bir propaganda yürütülme-
sini emreder:
1. Bugünkü Türkiye, art1k geçmigteki sultan Türkiyesi degildir ve
Ermenistan'a kargi saldirgan amaçlar gütmemektedir.
2. Kemalist Türkiye, Sovyet Rusya'mn müttefikidir ve Îngiltere,
Fransa, Yunanistan gibi emperyalist devletlere kargi özgürlügü için sa-
vagmaktadir.
3. Cumhuriyet Ermenistam'nmi Türkiye'ye kargi zaferi, emperyaliz-
min Yakmdogu'da güçlenmesi anlamma gelecektir ve Kafkasardi'nda
devrimin zaferini tehlikeye sokacaktir; Cumhuriyet Ermenistam'nm
yenilmesi ise tam tersine bütün Kafkasardi'nm ve ayrica bütün Do-
gu'nunsovyetleptirilmesini hizlandiracaktir.
4. Ermeni Bolgevik-komünistlerinin gärevi, Ermenistan'm sovyet-
leptirilmesi için Cumhuriyet Ermenistam'mn yenilgisini luzlandirmak
olmahdir.
Bu amaç için ytmlarm yapilmasi gereklidir:
1. Bütün araç1arla bugünkü Ermeni ordusunu bölmek;
a. askeri firarlan saglamak ve her gekilde seferberligi engellemek;
b. cephedeki askerleri ilerlemekte olan Türk askerlerine ateg etmeme-
1. Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti, yani TagnakErmenistani kastedilmektedir.
 175

leri, mevzilerini terk etmeleri ve eve dönmeleri konusunda ikna etmek;

c. subaylarm emirlerine itaat etmemek ve gereldi durumlarda onlan
yok etmek.
2. Bunlarla birlikte Cumhuriyet Ermenistam askerlerine muzaffer
Türk askerlerinin, bu devrimci askerlerin, asla yenilmig bir ülkeye kar-
gi tecavüzkâr bir girigimdebulunmayacaklarru ve sivil halka zarar ver-
meyeceklerini, aym zamanda emekçi Ermeni halkma emperyalist yar-
dakçisi Tagnaklarm hükümranhšmdan kurtulmasi için yardim edecegi-
ni kavratmak.
3. Ermenistan'm Taynaklarm efendiliginden kurtularak Sovyet Rus-
ya'yla luzh bir gekilde iligkilerini düzeltecegini ve sonsuza kadar sava-
verecegini, ülkenin Rus ek-
ga, yllaci açhga, süregelen çatigmalara son
megiyle dolup tagacagun; büyük devrimci davada yer alacairu tekrar
ve tekrar anlatmak.

Not: Kapah toplantilarda okunacak ve okunduktan sonra hemen ya-

lolacaktir.
Ermenistan Komünist Partisi (Bolgevik)
Merkez Komitesi üyeleri
Sarkis Kasyan, Askanaz Mravyan,
Avis Nuricanyan, SavaryAmirhanyan,
Isaak Dovlatyan, Agot Ovanesyan.

(Y. K. Sarkisyan, "Za Kulisami (Kak Rojdalsya Moskovski Dogovor

1921 g.)", Literaturnaya Armeniya, 1991, No. 1, s. 73 vd.)
 Belge 72

Türk ordularmin Sarikamig'1 almasmm arifesinde Tagnak

hükümeti d14igleri bakanuun Tiflis'teki temsileisine gönderdi-
gi telgraf1
"Yunan111arm bir saldirlya geçerek Türk hareketini güçsüz
dügürmelerinin olanakh olup olmadrinn ögrenin."

Türk ordulan, büyük bir güçle Kars bölgesini almak amac1yla ordu-
lanmiza saldin ba.platti ve iki gün içerisinde Sankamig'1 birakmak zo-
runda kalabiliriz. Durum çok agir. Bir an önce Luck
ve Corbeille'e2
bagvurarak, Türk birliklerinin ilerledigi konusunda hükümetlerine telg-
raf gekmelerini ve gerekli tüm önlemlerin ahnmasm1 istemelerini saá-
lamak mutlaka zorunludur (...) Yunan temsilcisinden de, hükümetine
hemen bir telgraf çekerek her geyi bildirmesini ve Yunan birliklerinin
bir saldinya geçerek Türk hareketini güçsüz dügürmelerinin olanakh
olup olmadignu ögrenmesini isteyin.

(D. S. Zavriyev, K Noveypey istorii Severo-Vostoçmb Vilayetov

Turtsii, s. 85, Tiflis, 1947.)

1. Sarikamig, Türk ordulari taraftndan 29 eylül 1920 tarihinde kurtarilmigtir. Telgrafin bu

tarihten änce yazijdigi anlagilmaktadir.
2. ItilafDevietferi'nin Tiflis'teki temsilcileri.
 Belge 73

Orconikidze'nin Lenin ile Çiçerin'etelgrafi ve telgrafin üzeri-

ne Lenin, Stalin ve Çiçerin'inel
yazilariyla dügtükleri not

"Türlderin ilerlemesi bizim lehimizedir."

5/X-20

Yoldag Stalin! Inceleyin ve telefonla konuqun.

Lenin
Yoldag Lenin ve yoldag Çiçerin'e,
Yoldag Mdivani dün Iran'dan döndü. Oranm durumu: Köylüler sessiz-
dir, tacirler, ruhaniler ve digerleri Îngilialerle tek yumruk olup, Bolge-
viklere kargi birlegmig durumdadir. Bize kargi yürütülen tüm çahqmala-
aktararak kendileri
n Ingilizleryönlendiriyor, Farslara teknoloji ve para
arka planda kalmakta ve gayet popüler olan bir slogani desteklemekte-
dirler: "Ne Ruslar ne de Ingilizler!"Azerbaycan birlikleriyle takviye edil-
mig birlikler, Reyt'in ahnmasi için sevk edilecektir. Tebriz'de gah yan-
daylan darbe yaptilar. Darbe öncesinde milli demokratlann hükümeti
vardi. Türklerin Ermenistan'a saldinlan devam ediyor. Çatigmalar,
Kars'm 10 verst batismda ve 25 verst güneyinde sürdürülmektedir. Eri-
van istikametinde, Igdir'm 6 verst güneyinde
Arhaci'ye yönelik saldmlar
devam etmektedir. Ermenistan'da otuz yaga kadar erkeklere seferberlik
ilan edilmigtir. Gürcistan hükümetinin müsaadesi almarak Gürcistan'da
yagmda olanlar için se-
yagayan Ermeniler arasmda on sekiz-otuz beg
ferberlik ilan edilmigtir. 1stanbul'dan gelen haberlere göre, Trabzon'a çi-
karma hazirhklan yap11maktadir. Legag talimat bekliyor. Azerbaycan
kargidevrimcileri ve daghlar Erver Paga'ya büyük umutlar beslemekte-
dit. Her ne olursa olsun onon buralara geligine müsaade edilmemelidir.
Genellikle Türk pagalarla mümkün oldugu hadar uzak mesafeli bir
dostluk kurmaliy1z. Onlar buralarda kargidevrimciligin örgütleyici mer-
kezi olarak çahylyorlar. Türkiye Digigleri Bakam Bekir Sami Dagli Cum-
huriyeti'nin kurulmasi yönünde propaganda yaplyordu, baçansiz da de-
I 78

00 U.

5/X-20-30 MMYM
T. Coaanni .

5........ norosopunt no Teneggy)

KCos., , ., , ,,
NY.½¢.CHK
Jlexas,

y apxx2

Tom. JIesusy n Envepusy -

Tos.Mrusasu sepayaos agepa
na flepona movsa nonomenne Tag taxono amoerogue speerss=:s
so zoavne sauñTag syneweaTSO AyxoneBOTBC M Apyrxe od'aAR-
HMANOb a OgHE RykaE EgegTO REPAXVBHAMH ßþOTHE ÔOXhmeBHEOS
TOBHa BOOMH þ¢ffGTEMEME HPOTH3 HAG þ¶ZOBORST SHPANV&EO 84-

rarag exa6xas trepoos TexxMECE AeaarauH aanssas oTogsuras

oe6e a mean a noAgepsusas Aosoanso nonyaspauß aosyar gao.
emovne mi aHr.4Buan an pyeoxxx Touza yonenssue Aaepdaßg-
ERHOROMW VSOTN¼¾ 909034 BHOBh Ôyg¶T BBMHyTN ARS BRESTRE
-
Pemra Touxa a TosPMAe upoxamegen reposopot eropOBEHERMH
maxa Ao nepesoposa 6Nao apaanTezzoomo
saquomaahAesospatos
Typxx upoAoamaar Raowycaeane
a Apmeanx 602 MATT 2 AtWETH
aanansee a 25 separax masse Kapoa Spasaxoxox marpasaeanz
xper saoryonenne sa Aprañan a 6 seperax.lossee ZZAmpa a Apr
meann od*asmesa Modnamaagma Ao 30.TM me2 cormaans rpyaxx.
OECTO Up3BHTORLOTBS. OÔnSBJIORMS NOÔHAHaag¾ß &þMSH EHBygHX .

E 797a2H OT IS Ao 35 aer no OBOAesusM Ha Kosomanzamonoas

TpaneBYBA JIeram upoone yxaaaEMS
romosumos pocast EOET.
posfoqxcasse AsepdeRAzaaa a topges
saements sosaaramy
ocasmne aaAe=As sa assep razy EM a xasou oxyvae
ero O Aa
He ryosara soodge Typensuan namaux asaxonorso caeAG- sau
sano muerar. Tomano na coassou pâOOTORSHH H HER MOEBO 88
Aaxexox BAeos can asaamTon opranxeymqua gestpou sourppeso·
angtr umazRAeX Typgux Bexmp Ben Marymesme
arwrapossa aa
seaaanonucora roposon POOBydAREN H Ho OURTORORHO
8099¼¶
pommax xas Mosso
osopeer orPc3&AHTa ero odparao Mooxsy
ne-
pegan ero )(areotangau soodWe
oayvae Aaamsenmero yorexa
TYPORKOFO HROTyBABHMS DORHTHVOGEOS
ROA02OHNO Ha Kaggage
asemen ore¤ean ocaomantes no goeMY GORM tyоH aaß¾ym
 179

gildi;bu nedenle onu apar topar Moskova'ya göndermek gerekti; bu

amaçla Dagistanblara teslim ettim. Türk saldinlarmm devam etmesi du-
rumunda Kafkasya'da siyasi durum son derece kançacaktir. Bence
Türkler Kars'i ahrlarsa... biz Türkler ile Ermeniler arasmda katlianu ön-
lemek slogamyla... kugkusuz genig çapta olacaktir. Biz Ermenistan'm
tümünü ele geçirmek ve Türklerin ilerlemesini engellemek için birlikle-
rimize müsaade edilmesini Ermenistan hükümetine önermeliyiz. Bu ko-
nularla ilgili yeni talimatlarmizi rica ederim.
Orconikidze

Ermenistan'm içerilerine dognl ilerlememeleri, keza Batum'a saldir-

mamalan konusunda Türkleri kararh bir gekilde uyarmaya çahgimz, zi-
ra bu durum Îtilaf Devletleri'nin müdahalesine sebep olabilir. Onlarm
sizee bilinmekte olan çizgi ötesine geçmemeleri kararlagtir11migt1.Eger
girerlerse, bu tüm anlagmalarm ihlali anlamma gelmektedir.
Çiçerin
cevabru
Çiçerin'in uygun bulmuyorum. Bence Türklerin ilerlemesi bi-
zim lehimizedir. Yoldag Orconikidze'nin telagun dayanaksiz buluyorum.

Stalin

fond 2, liste
(RGASPÎ 1, dosya 24461, yaprak 1.)

Kapa zu toA ëaarog spexpageans pesan MSEAy typzann x

apussaux desyoxoano no denyazonso Aet zoacocaamase -
paamepx A0amsu OYAeu HPGAnouxth apssaoEcuy apasurenhetsy
090270TETL EBlu¾ BOËOES ARE OEETRagWK 200Ë Apg0MHH H Eeg09

rymeBxo Anasseimero PDABExeHMS Typ03 UpOm¶ 20 BATycEy¾ ,

Tax sorpo042 yxaaasMM.

OPAzannsmAse

Hoorapa#reos nopepara Typsam penteasece apegoatepe-

meane upoTHE nPDAammenna sartpa Apuenxx, a texte aporza
raceyraeERS En BRTTM, R$O 820 3830807 HBOOMESEEO, agema-
Teabot20 Auraars. Esso yonosaemo, gro o se noñRYf Aaam.
me HaseMEoi BRM AMERE. EGAH EATT STO HAPFNoeT 20e 00FXa-

mazag.

Envepma.

ÒTaet
Exuapuna ovaram HenOAXOAngum. Hoaaran, too apop
ÂLet
samenxe Typox soAy na Hamy Manha247• Onaceans 2,0p-
REBEREHABS 0¥HTRE HOOOO0BOBSHHNMW,

UTEREN.
 Belge 74

Stalin'in Çieerin'eBakü'den telgrafi

"Türklerin Ermenilere sald1rilarmm boyatlarlyla ilgili söy-

lentiler, Ìtilaf ajanlar1 tarafmdan abartümaktade."

No. 3680
3/XI. 1920
Bakü
Çiçerin'e,
Moskova

(...) Uyanyorum, ilk olarak, Türklerin Ermenilere saldinlannm bo-

yutlanyla ilgili söylentiler, Îtilaf Devletleri ajanlan tarafmdan kasith
olarak abartilmaktadir. Niye söylentilere kulak as1yorsunuz; sakin dav-
ranm. (...)
Stalin
3 kasim 1920.

(RGASPÎ
fond 558, liste 1, dosya 1985, yaprak 4.)

Toexmat Odposonnaan sanxEms.n laendeRwameaux

eme. AmamRene so2em a coegame XNaycos a nepomxpxarmaatax amar
nasazos,eppgg
Ex
EAer d CTPoe posante, Repytes Konssy. ane.Coryanmare Ra¢ame
sa a aan pamese keuzugnetex 4ppdam Tereµae mengymarranasaar a
osaa no osannexio.x Apuenn x 29;sam as ammax. Wekuras.x
ansepa xar 47AFT
neare.aanspa nyadygym a Baar, no azzeneen needsp
aga y nexa Axx ansaan x opmuss so.nonyday.o amar
ammeros no osaamesim a Apmema .
gesyanmatax o
. . . ..
.

Nympesgam so ne no cayza o paamagx seemyxzessa

xx aparang
zouaamayon, nosexy gaepx xx omsasäsi no apxy
'

10xan
saa BREAy o Séryme aosmogha anma tepee A
Ta 2ÞY AK•
a B¤.KT, meer o amoax odasammocTst zywassee P Aneumosse no-
my upogy moua popsyxapesanax.
,0.-
-ro

Eondþe Cea.unny
 Belge 75

Bir Tagnak komutamn genel karargâha gönderdigi.14 kasim

1920 tarihli rapordan1

Ermeni köylüleri Türk ordusuna nas11 kargiladi?

Gümrü bölgesi Ermenileri Ta.gnak subay1 dügmanca kargilamig ve

hatta birkaç defa Türklere teslim etmeye kalkmiglar. Birçok köyde
halk tepkili ve askeriyeyi düyman olarak görüyor. Îlhiab ve Kapanak
köylerinde kizil bayraklar çekilmig. (...) Subayim M., Kapanak köyünde
Selçan Ermenilerinden olugan athlarm egliginde Türk süvari devriye-
siyle kargilagm14. Türkler, ekmek ve tuzla kargilanmig. Käylerde kadm-
lar kazanlarda yemekler hazirlamiglar. Subayim, yemegi kimin için ha-
zirladiklarim sordugunda yöyle cevap vermigler: "Tabii ki Türkler için,
sizin için degil."

(Ermenistan SSC Merkes Devlet Argivi fond 68/200, dosya 867, yap-
rak 278'den aktaran: A. M. Elçibekyan, Velikaya Oktyabrskaya Sotsi-
alistiçeskaya Revolyutsiya Î Pobeda Sovyetskoy Vlasti V Armenii, s.
209, Îzdatestvo AN Armyanskoy SSR, Erivan, 1957.)

I. Tagnak hükümeti ordusu komutani tarafindan firar eden askerleri aramak Ozere Eçmi-
yadzin kazasindan Gumrü köylerine bir subay görevlendirilir. Bu rapor, Tagnak komutan
tarafindan bu subayin ifadelerine dayamlarak yazilrmytir.
 Belge 76

Türk ordusunun harekâtiyla ilgili Ermeni Gümrü Bolgevikle-

rinin yayin orgaru Komünist gazetesinde ç1kan makaleden

"Kemalistlerin Tagnaklara kargi savagi, Ermenilerin önünde

yeni bir ç1gir açmaktadir."

(...)Kemalist hareketin bugün Taynaksutyun'a karg1 savagnun ulus-

lararas1 karakteri güphesiz bir iç savag karakteri de tagunaktad1r ve
ezilen Ermeni kitlelerinin önünde yeni bir çigir açmaktadir. (...)

(Kommunist (Aleksandropol), No. 1, 21 kasim 1920'den aktaran:

A. M. Elçibekyan, Velikaya Oktyabrskaya Sotsialistiçeskaya Revol-
ystsiya iPobeda Sovyetskoy Flasti VArmenii, s. 208, Îzdatestvo AN
Armyanskoy SSR, Erivan, 1957.)
 Belge 77

G. K. Orconikidze'nin Y V. St91in'e 22 kasim 1920 tarihli telgrafi

"Türklerin iggal ettilderi bölgelerde k1rim yok."

Stalin'e,
Radyonun sabahtan önce almma imkâm yok. Bu durum, Moskova-
Tagkent çahymasuu zorlagtinyor.
Kasyani, Bekzadyan2 ve Nuricanyan'm sözleriyle gunlan bildiriyo-
rum: Türklerin Gümrü'ye taarruzuyla Tagnaklar gehri terk etti, gehirde
kalan yoldaylannuz tutuklu yoldaglannuzi hapisten çikardi ve devrim
komitesini kurdular, çagnda balundular. Sepuh'un (Tagnak) birligi, bu-
aldi. Askeri bir
nu ögrendikten sonra geri döndü ve Gümrü'yü tekrar
gücü olmayan devrim komitesi, kizil bayraklarla 20 verst uzakhktaki
Kemalistleri kargilamaya gitti.
Ordu neredeyse yok. Taynaklar, Bolgevik-Kemalist ittifaki üzerine
kendi yaptiklan propagandamn Bolgeviklerin müttefiki olarak Kemal'e
kargi savagmama egilimini güçlendirdigini itiraf ediyorlar. (...)Türkle-
rin iggal ettikleri bölgelerde kinm yok. (...)
22/XI3

(RGASPIfond 85, liste 14, dosya 30, yaprak 2-3.)

Kasyan.Ermenistan Devrim Komitestnin bagkani.

I. Sarkis ivanoviç
2. Aleksandr Artemyeviç Bekzadyan. Ermenistan Devrim Komitesi bagkan yardimcisi ve
Digigleri halk komiseri.
3. YillyaZLImamaklabirlikte I920 oldugu anlagilmaktadir.
 Belge 78

Ermenistan Devrim Komitesi'nin 1920 ylluun aral1k ayinda

yayinladig1 bildiriden

"Sevr Antlagmasi'ndan dolay1 Türkiye'yle kargit konumday-

dik, ama gimdi dostInk elimizi uzatlyoraz."

Ermenistan Devrim Komitesi Türkiye emekçi snufma sonuna kadar

güveniyor ve sempati duyuyor. Halk, ltilaf Devletleri'nden kurtulmak
gerektigini anladi ve devrimci Dogu'da önemli bir role sahip olmak egi-
limindedir. Türkiye'nin emperyalizmin boyundurugundan kurtulacagi-
na inamyoruz. Sevr Antlagmas1'ndan dolay1 Türkiye'yle kargit konum-
daydik, ama gimdi dostluk elimizi uzatiyoruz. Ortak dügmamnuzil na-
sil yendiysek, aym gekilde onlara2 kargi da savagahm. Yapacagumz ba-
ny antlagmasi sayesinde Sovyet Ermenistam ile emekçi Türkiye arasm-
da kardegçe dayamqma olacagma inamyoruz, emekçi Türkiye ile Sov-
yet Ermenistam birbirlerinin bagimsizhklarma sayg1h olacaklar.

(Dekretneri Yev Ramenneri Jogovtsu, c. 1, s. 4, Petratarakutyun,

1921'den aktaran: Açot Ayrapetyan, "Kak Turki Î Bolgeviki V 1920 Godu
Raspravilis S Armeniyey", Pro Armenia, 1992,No. 6, s. 40.)

I. Tasnaklar kastedilmektedir.
2. Itilaf Devletleri kastedilmektedir
 Belge 79

Mdivani'nin Stalin ile Orconikidze'ye 3 arahk 1920 tarihli

telgrafi

"Türk ordusundan herhangi bir dügmanca hareket beklemek

kesinlikle yersizdir."

Erivan, tarihsiz ve numarasiz; acil.

Orconikidze'ye,
Bakü

Mdivani'den aldigim1z telgraf1 sunuyorum.

Erivan, Rus misyonu, Legran'a; kopyasi Bakü-Orconikidze'ye, Mos-
kova-Stalin'e.

3. 12. 1920, AleksandropoL 16/145 sayih telgrafnuza cevaptir

Türklerin Ermenistan'daki Sovyet intilaline yaklaç1m1 olumludur,

ama Ermeni komünistlere kesinlikle güvenmiyorlar; bu güvensizlik
onlarm kendi açiklamasma göre daha iki yll, Ermeniler Tagnak gele-
neklerini unuttuklarim karutlaymcaya kadar devam edecektir. Erme-
nilere kargi güvensizliklerinin bir sonucu olarak, Nahcivan meselesin-
de Israrhdirlar; onlarm fikrince burasmi Ermenilere vermek olmaz.
Hatisov dün bang antlqmasi imzaladi ama Karabekir, ihtilalden dola-
yi, gimdi yeni antlagmalar yap11abilecegini de kabul etmektedir; yani
bu konularda son söz artik Moskova'nm (kendilerinintam bir güvenle
yaklagtiklan) olacakttr. Karabekir Sovyet Rusya'yla askeri igbirligine
kadar uzanan, çok sila iligkiler kurma istegini dile getirmektedir; bu
igbirligini en önemli ve baghca amaç olarak göstermektedir. Kendileri
antlayma komisyonuna ünlü ve popüler yoldaglann almmasi gerektigi-
ni ifade ettiler; onun fikrince bu husus Türk halkmm gözünde büyük
önem taglyacaktir. Hatisov'un delegasyonu bugün Erivan'a gelecek;
kendisinin imzalarug oldugu antlagma metnini bugün alacak ve size
186

. 1-2
h
puma 0;a:y Spp 40 cl.:o,. one e

'y>.,
io,,.itic po c ( /,394
yc c
01'
.ox.

y le la baRY el =
icc: y
car:por:vat, 3/t:Il ro V out Ib Hour

-roto --
"
2:= rc e "P.'cacy e apeni «onuv-
o voy ope
n:r u e
.a .tes

ava F te
.tu

(Iser et4e roi, Hood La

su m,1 xv o,r-e u aar,w a e
,r-se••ate '
te;(c.9ell', 9
se r:o¿Agit»sy': monwas fairc<'• wpy e4ti; y
..itsairr
.t·mtocca
eh 1.7
a.tript ,
->
Reeca .o
na o1poet he egyn a ee e
3-Jego
',P'þU etch Jg
1sG,1:>g Og<alan JþNP. Al T'TY MTU Oß HO.pfCdì
'
a
\ ow
cuan itewser.cvom Tel'eph 6 yo ;2vt'we 6490 i
e-
pudessp cor tacunc-t
syc50s
4 0
a igea dšman avuu.mortyocaxseañApob dy;lor tr:Namer:>m,
perosops
tulem.g);
F :ta ta-
slot 1<0t'stos d¾ave*:toertos psepaa
.a Tax
s a12
.C. GT Ilililligt Aa-afAS t.s.l-OCO '2ddiCI'O C'.i.eä 6096'i'1)DC WFÌ. *PAC"E Lo
g
.i:ús.!

EutEdi Oskib
'.t:¾
CTI
6.12
½ M ;103AG)(Nís Clitig•37 0
ßoeget ugi:
Kort:00713 to a.s-,'L:ses":-: poronopa n.grer'
a mamie ca
_e,s.ace

yhän . 0,.

f 70 LI.44,(F) GO;fD.O€ 31 - l€Y If 3

riOay;L½ÿSL.
'"
If4 •i
qpó r)?f.¢Q .fittT1,
4t? Ly'f30tt
CFFOA i 4 03
gig tve,
3 011847. 'tht.,KRE'O l 9 A-

DAasega.wiß 00 gave op ceroggi 90 pemipsa

agc4 uo dy¡po tr

eexp o Jaarle

p4d xxp
onen rpyary unus oH c

en er
ËÑÑŽ$2
not.
op-
rea cray apeyo nyt o op o
 187

gönderecegim. Ateykes süresi hiç kugkusuz uzatdacaktir. Türk ordusu-

nun Ermenistan'dan çekilme süresi, askeri malzemelerin tagmmasma
baglantih olarak bir süre uzayacaktir. Onlar tarafmdan herhangi bir
dügmanca hareket beklemek kesinlikle yersizdir; aynca onlarm burada
bulunan üç tümeninden, Karabekir'in açiklamasma göre, geriye yalmz
bir karma tümen kalnug, digerleri Gürcistan suurma sevk edilmigtir.
Birliklerin Bati Cephesi'ne sevk edilmesi konusunda Karabekir diyor
ki, gimdi log mevsimi olmasmdan dolay1 bu mümkün degildir. Gürcis-
tan smmnda birliklerin varhšnu, Gürcistan'la ç1kabilecek anlagmaahk-
lara baglamaktadir. Geçtigimiz günlerde Gürcistan hükümeti Ankara
hükümetine bagvurarak bang antlagmasi önermigtir; Ankara'dan henüz
bir cevap yoktur. No. 59/151.
Mdivani

fond 85, liste

(RGASPÎ 14, dosya 50, yaprak la ve arkast.)
 Belge 80

Tagnaklarin son bagbakam Vratsyan'm, yaym organlar1

Araç'm 3 arahk 1920 tarihli sayismda yayimlanan makalesinden

"Ítilaf Devletleri'nin ç1karlan için Ermenistan'1 komqulari-

m1zla bitmeyen savaglarm arenasma çevirdik."

(...)Bugüne kadar Ermenistan, Îtilaf Devletleri'nin, özellikle de Îngi-

liz politikasmm etkisi altmdaydt Onlarm etki alamndan ç1ktignmz bu-
gün gunu söylemek zorunday1z ki, Îtilaf Devletleri'yle igbirligi bize bir
hayli zarar vermigtir. Öyleki Îtilaf Devletleri'nin çikarlari için Ermenis-
tan'1komgularamzla bitmeyen savaglann arenasma çevirdik. (...)

(RGASPlfond 80, liste 4, dosya 83, yaprak 136.)

 Belge 81

G. K. Orconikidze'nin Y. V. Stalin'e, V. Î. Lenin'e, G. V. Çiçe-

rin'e tel hatti üzerinden dogrudan gönderdigi raporu

"Bütün Ermeni komünistleri Moskova'dan kovmak lazim."

4 arahk 1920

Moskova-Kremlin.
ÇÏÇOrin'€
Merhaba Nadya.1 Lütfen, hemen apagidakileri Stalin, Îliç2 Ve
ilet. Ermenistan'daki geligmeler herhangi bir zorluk olmadan ilerliyor.
Ermenistan Devrim Komitesi, bugün Erivan'da olmali. Erivan halki,
Sovyet iktidanmn ilamm3 büyük bir cogkuyla kargilad1. Ordunun ta-
mami ihtilali tamd1. Legran,4 Dro ve Terteryan'm devrim komítesine
girmesi konusunda Israr ediyor. Türkler, Ermeni komünistlere büyük
bir güvensizlikle yaklaglyor. Dro ve Terteryan'm devrim komitesine
girmesi meselesi, Kasyan'm Erivan'a geligiyle karara baglanacak. Ma-
lum karardan vazgeçmek mümkün.5 Karakilise'yi aldik. Aym 2'sinde
Hatisov, Türklerle bang antlagmasi imzalad1, kopyasuu gimdi gönderi-
yorum.6 (...) Bütün Ermeni komünistleri Moskova'dan kovmak lazim.
Hemen Ter-Gabrielyan'1 gönderin. Tiflis basmi lstanbul ile Ankara ara-
smdaki görügmelerin kesildigine yogunlagmig durumda. Ankara'daki

I. Nadejda Sergeyevna Alliluyeva. Telin ba§indaki görevli. Ayrica 1919 yllindan beri Sta-
lin'in e§i.
2. Vladimir lliç Ulyanov (Lenin).
3. Ermenistan'da Sovyet iktidari 29 kasim l920'de ilan edildi.
4. B. V. Legran. Sovyet Rusya'nin Erivan'daki elçisi.
5. Tagnak hükümeti, devrim komitesinde Tagnaklara da yer verilmesi partlyla Ermenis-
Ta§nak liderleri Dro ve Terteryan'in bu vesi-
tan'in sovyetlegtirilmesine razi olmuglardir.
leyle komiteye alinmasina karar verilmigtir.Bkr. RGASPl fond 85, liste l4, dosya 3\, yap-
rak l. Ancak bir süre sonra Tagnak temsilciler görevlerinden uzaklagtirilacaktir.

6. Gumrü Antlagmasi kastedilmektedir.

190

Täsu

CTannay, SavepHHy RePGAŒHE

4/KE-20r. 7982

Paarosop no npagoxy uposoAy (¥xrcror) Tos.

09Ama2BKHAse 0 20B.A.mnyesoR BaKy.

RepeAañTe Gramany Resnay soo co6aens
a Envepany
Odáczaeux2 Pea;
TORKa
B ApueHHH EporeKa102 698 acaxxx.
Kou Apueuxx cerBÀHR.A0amen upx6mTE 3pmaash tegna Eax
BUTpesano apoacarsamexxe
cozeuxe Spasaux socTppsesso
OosercKoß
sarcom Tomas Boa ApMOHan apassaka nopesopor
ToqKa JIerpaa sacraxsEter ma BBeABERE B 20EEDE APO. I
Teprmpaana Tosaa T3pKM OTHOCATOR C ORELWKM Heg0BGPHO¼

. apMHHORHM KOMMyBHCTag 204Ka BOEp0C .0 BBegeEHH Ãp0 K

Teptmpuasa PGBKOM ØygeT pemeH XO OpHŠETXM KRCLEER.
a
B 3pHBŒHE TOVKa BO3M0xHO STO EpHASTCH OTRA3RTLCR 02

HSBOOTHOPO POUGENE TDWKK˾ JEG 388KMSOM RapaKEHO 199-

Ka B.TOpDPO NHORR XaTMCOB nogrxcam mapamÊ

A000209 779-

KERE KOGMPDepeñam Geß¾ac.88 TOSK& 28 COO64GHER MPMBŒ-

RH KOTopoe TaKxe OyAGT napeASHO CG˾RC E ARE MSHE

HORD STo rypKm ranesyt na Baryx Toexa Evepa Osa y Me-

HB AREH6ΧCTpamBD T.pesexeung motoporo a yonoxona

XOTE BAsa RK MHe 08 romepma rovKa Roo6xopmuo raarb
M3 MOCKBM ŒþMAH ROMMyHHCTOB TONKA TUpaBETS HOMegAGBHO

TepPROPHBARHS TORKS Îx CCKRE BONRTh ROBOT&THpyGT

uposa.n reperosopos KOHOTRMTOBOBOAZ C ABPOp0Ë

TORK ,

CHMETOMETHVHO AGP&AzaagHE KOMMySHOTHEBOKOA

BapTER B

ABrope
sosxa
OPRERHHKHgse

DEMe navat EoueTra, E 20848 TeXera ORGaana B. .AGREERM CREKM

zapanAamen.
TOROT ERREOSS ES MBERERS.
repog,
 1 91

komünist partisinin yasallagtinlmas1 söz konusu.

Orconikidze
Argive7

(RGASPÎ fond 2, liste 1, dosya 16404, yaprak 1 [Orijinal] RGASPÎ

fond 85, liste 14, dosya 33, yaprak 22-23 [kopya;telgraf kâgidi üzerine
el yaz1s1] Rusya Dig Politika Argivi [AVPR] fond 04, liste 51, cilt 321a,
dosya 54873, yaprak 8 [kopya].)

7. Bu ifadeyi Lenin, el yazisiyla dügmügtur.

 Belge 82

Stalin'in Pravda gazetesinde 4 arahk 1920 tarihinde yaylmla-

nan "Yagasm Sovyet Ermenistam!" baghkh yazisindan

"Îtilaf Devletleri'nin ajani Tagnaldarm zararh politikasi, ülkeyi

amargi ve sefalete sürüldemigtir."

Eziyet ve çok çile çekmig; Îtilaf Devletleri ile Tagnaklar tarafmdan

açhga ve y1k1ma terk edilmig; kitle halinde kaçmaya mahkûm edi1mig;
"dostlan"

tüm tarafmdan aldatilmig olan Ermenistan, bugün kurtulugu

kendisini Sovyet ülkesi ilan etmekte bulmugtur. (...)
Îçte Ermenistan'm sovyetlegtirilmesine yol açmig olan bazi olgular.
Ïtilaf Devletleri'nin ajam Taynaklarm zararh politikasi, ülkeyi anargi ve
sefalete sürüklemigtir. Taynaklarm Türkiye'ye karyl baglatt181 savag,
Ermenistan'm içinde bulundugu zor durumu son haddine vardirmiettr.
(...) 1 arahkta devrim komitesi,1 Türk komutanhš1 tarafmdan selam-
landt 2 arahkta Orconikidze yoldagm Erivan'dan, Tagnak hükümetinin
kovuldugunu ve Ermenistan birliklerinin devrim komitesinin emri alti-
na girdiklerini bildiren bir haberi geldi.
Bugün Ermenistan'm bagkenti Erivan, Ermenistan Sovyet iktidan-
nm elindedir.
Ermenistan ile çevredeki Müslümanlar arasmdaki yüzyillara daya-
nan dügmanhk, Ermenistan, Türkiye, Azerbaycan emekçileri arasmda
karde çe dayamyma inga edilerek bir ç1rpida yok edilmigtir.
Eski emperyalist diplomasi kurtlarmm bog yere kafa patlattig1 sözde
"Ermeni meselesi"ni yalmzca Sovyet iktidarmm çözebilecek durumda
oldugunu, konuyla ilgili olan herkes bilmelidir.
Yaçasm Sovyet Ermenistam!

I. Ermenistan Devrim Komitesi.

 Belge 83

Mdivani'ain Stalin ile Orconikidze'ye 5 arahk 1920 tarihli

telgrafi

"Türk halkl öylesine çok kurban vermig ki!"

Bakü, Orconikidze-Moskova, Stalin'e

Kopya Erivan-Legran'a

Aleksandropol, 05. 12. 1920

Karabekir antlagma partlanm düzenleyecek komisyon üyeleri konu-

sunda yann Ankara'dan bilgi alabilecegini ümit etmektedir; aynca An-
kara'nm bu komisyonu da Moskova'ya gönderebilecegini dügünüyor.
Komisyon bagkanhšma, gimdilerde çok popüler olan ve inançh bir in-
giltere dügmam olarak bilinen Karabekir'in atanacag1m samyorum;
bence bizim aç1mizdan en iyi adayd1r. Karabekir, Ermeni-Türk antlag-
Moskova'da
masi konusunda Ankara'dan bilgi isteyecek; ama bunun
Rusya ile Türkiye arasmda (Ermenilerin asgari katihnuyla) görügmele-
rin muhtemel konusu olarak alg1hyorum. Antlagmanm yeniden gözden
geçirilmesi için Ermenilerle görügmelerin baglatilmasma ise kesinlikle
yanagruyor; çünkü Türk halki öylesine çok kurban vermig ki, bunu
hiçbir zaman kabul etmez ve kendilerine bu kadar zulmetmig olan Er-
menilere niçin ödün verilmesi gerektigini anlayamaz. Özelliklegimdi,
Ermeni hükümetinin neyin nesi oldugunun bilinmedigi bir ortamda, bu
kesinlikle mümkün degildir; Tagnaklar henüz imha edilmemigtir ve
Türklerin nefret ettikleri Dro gibi çahislar hâlâ iktidardalar. Halkm tüm
tabakalarina hikim olan görüge göre, Tagnaklar Sovyet yönetimine ya-
los-
manmaya çahyacaklar, Ermeni aydmlan ile ve zenginlerinin büyük
ettirecekler; bu nedenle
mi yurtdigmdadir ve çahymalarim devam sov-
yetlegmig olsa bile Ermenistan'a en azmdan bir yll ihtiyatla, güvenme-
den yaklagmak gerekir. ÇünküSovyet Rusya güçlerinin hafiften zay1f
194

a y o?¾omogar tuosak aiduur seme: Eri y

3PKaë¾ -

axexcesAPonons 5|Xil-LC ro'Ja esK

.a
Kap-Jaxap Hageevez rosy a
adampa caeAeaza or agroposavo aarve45cosa o coceano v.o-
MMCCHE ßO 068HOSENRMj CAOBO UCKaßtdO | ß0AOweiMSX (OPonGpt
apx veu 32Vaozaraer sto aaropcxou apaszeexactao rosexsee roc
Ad?L M KOMXC MB B VOCRE, TEKAROXdPJD STC JþSFCeg€Teßel
Koaxecxx byAer saa.I c:ca are Ka,ah:a:p ors:ta rosyx; xotoput
paH ide::Tessau SET OMXTän
x CNxtacoca aporwaanxou
IIS
aneAUX
27.-
.nepeccompa

ero ayuaWE Aan sac -<-BAZAdeou TEK 3030AY

unuc-Typeuwero r,orocopa Kupadeamp aanpocar aeropy so osH
Tatu amo pegnomon soanosHar Toxxos a Moexse Mes y Pocewel
w Typgaci. apu traavarssoy vaarexx apuña-T
x 870??. I Re Eff
.aspouoopy

a asperosopa e a;r:nana go gozosopa os csmoder

cosep±agno Hemosuo.=:Hay zoo Typegxna sopox rouse coo.chwo
sepTE ¾ JMKOJÄu HE COPAGLETLCE Ha 390 H NO SOÍTMOT EOROMY
sãAO veTyrxx apuntan apvarnasamu na creasxo saa
Asaari
TEK ÛCOOe9dC ,;TO *i6203UOhiO GEPL KOPgd t'J‡ Af K2BOCTRO
eróF apvhHcomessaaces saw gamsaxx ens
moo 3PeXeraasse, wo
üß AERBHARDOSJEI Ey aña27H CTORT UdXXX XeNd3WCTHNE TypKM
JERd RdK gŸQ 327 RO 3CSX caoñx wapoAa BSPAce ydassenze
ETO RdidnaK¾ GUMMd.€VOCR R COBRT3AdCTH SET OOLLŒ¾¾CTRO ENT€-
zerewoon a doitavelypuns auxoAxecs as rpausgek x dyyye,
-apcAoasars cao:-s pwoomy ano a novomy ad Mexee roya sv.awo
oeToporno
ESTCKOk RdG
ze HMAosepexe oesoenecx
OCZaÚ¾ëHHE
x apuenza xoez dà co-
ffpf HJAGROGM CHE CONGTPOCR¾ OHa
Mosee Heppunosoceek
neauxames Maopo Roucapes;xx evx Typxx apenordrame
peswes4;ueaux it- Toezosexo: se e soupoca
Espa6oenok
o Ppysax
age x ac.ro 3axauxaass a czaan odearo
umaae connecesaro Asacenza Pycevo-Typegxxx upoova auraux
HJ 20CTOKS TUK TypKE EpOCXT Saupeq¢HKK O 88 ROPpy3
CHETX¾
Ry n Bosovoccx2cx
opyr.ma apuczas toe aux cyxac
RECOOBOTÄJEK
any Ha sen
KATEPOPHM€CKK HJCTaZ3dB TUK OÚ"K3A€EO ROBcyd
3HRECKO apudCKOG
au 6 av sepawaaevoe
Ira3720a-CW30
coseyKC ¡ cao
ÿCES 30
EceaseHo 00pigigê6CÆ
¿ Typvaux eux
C aßPER

ad azu.aae donecxa cepleansa .Towepu ydmesum x uneessur Tax

3 a.eccoaoruung, Repcar a:ira;:.a Acases BoeanparoTomaeuxt:
a
a Taapua cpachaza osoix conqupos opradasyngax reposasamos
©¾¾ .Tocas sce:>o yceanoaaendero da z aAeca cumear aozoa:w-
tioñO HS)M€CTJasM g-LLHdkla6 BE3daumúG 86A03 þHE WyþKGLE

¼ OHO R >.Anadt CKALáO pa3Ãaadofh MX O'JK JCP:OLhTC úl]PCLAR,

99Tu In ept-te:e TSK sp 35?. L ; LB a HE
d/ Il-a v.Ï2 fac.15 Mio.
.pos.c:

F-ea.
B.nlidaCD
 195

lamasi durumunda birçok kötülük yapabilir. Türkler, Moskova Konfe-

rans1'nda Îngilizlere kargi Dogu'da ortak Rus-Türk faaliyet plam olug-
turma çahqmalari çerçevesinde, Gürcistan, Ermenistan ve tüm Kafka-
sardfyla ilgili konulan halletmek istiyorlar. Türkler Novorosisk'e gön-
derdikleri gemiye silah yükleme yasa§1mn kaldinlmasmi istiyorlar, bu
konuda ben de kesinlikle israr ediyorum. Mezopotamya'da isyanc1
Araplar tarafmdan, Türklerin de desteldedigi ve ingiltere'ye kargi baga-
r1yla mücadele eden bir hükümet ilan edilmigtir. Îngilizler ölü ve yarah
olarak ciddi kayiplar vermiglerdir. Îngiltere, Mezopotamya ve Tran'da
askeri hazirhklar yapmaktadir; Tebriz'e, Îrach partizanlan organize
edecek olan subaylar göndermigtir. Buradaki dunimla yapt1gmuz tes-
pitlerden sonra, Türklere kargi daha fazla güvensizlik olugturulmasuu
etmektedir.
uygun bulmuyorum, bu husus onlan ciddi biçimde rahatsiz
Çiçerin'in nota göndermesini luzlandmmz. No. 357
Mdivani

08. 12. 1920 tarihinde saat 12.15'te V. Kryuçkov tarafmdan degifre

edilmigtir.

(RGASPÎ
fond 85, liste 14, dosya 50, yaprak 6 ve arkasi.)
196

saa me.gamaggm .
#RNERWWWNERream ŠË
gggggggg 8 so spena, morga 50Botanze Hamaroe a Igmaasonom
panose oxmaruze ago Apueams,1corAa.npeeryname pyxosoAmmaxx Äamaangsog
napexa duas apeoromana soucraannu aapoAou xxx nosopua 6exaxx,xata osa.-
ceans sa apeAeaaME DESTOROÑÀþMOREN, ggggag ROggggggg gaggggg ggggg,
xx s Axexcaanponoze noAnacaña AGPDB Pa yczosas stocopoco anaalorca saam
gonaaarexacracu porosoimeonocodsocta gamaaxos Aara aapoAssu maccas
Apnenax wo ando,xpoue nosopa Hageen a yaumeausgggggggggg
immmesummoimaan
mma
summmmmmmmmmmmammmmmmunne
mammmmmaammermmmmmmar
mammmmmmm maammmame-mmt
maammmwas-mmmmmam
usammmmanummmmmammme
amm ammpmmma
mamammmmmmmmmmmmmmmma
maammmmmmmammmmmmamm
ammm mmmmmunam
negeIerzamazanoa
apasurexhome =Reo Banero popmeowneaupro apassansa.
ROPOBOpapHOXHHORHHOPO RBERSESMS Musepedax Oxope2mero yoggx0Bag
a
monux omaomensä nezAy odomun Napogaun a nyeA00.raizeang moeuomacorn
HECOXSHEID BSDHÿWhon K MEpHOMy EgygÿÿHPOÄËSPASW HexeARGHED CDSBRTE ROM
'
epengma ya ampadoexx Honoro
coragenza a coemaeoceans a yozonnamn
ooSAausuus.pesoamamosum nepescopprou a Apuesax. Comemonoenpasamenspqa
een doase omaraer eso necdxognum zoo a ero paonopsseamm guemmon aggpo
Ngozesame pHERG ORM)OWSXhDT3ÿßgBO Ò WOK,¶ÐO 88 88RpgH H& HOEMS 09

araxãoema rypensma zonaronAaaseu apaAnpannuaËeos

a aasseux odzaoraz

Apussaa gelicosas, wordpse se uorye dura odasonens naame,gg pogggg

yÂPHOÑàsax0Wap4aji &¾èli߶
gggg gggg gnaggsytWteptöofa
¶g¶gggggací¢aApuensa saxoAxxaos noA asacshm Aamsagos x Rotopas remega

acoze yopanonsenza Comercxoß mancen ,ue Moser does onpasgana,Tag s

AAGKORKgOHOHLCEOM ¶OBge yPOHROTOR 9004 OKOT ¶ KþaCTäßNga POPOASE WOgm

20þraWWOR peKERBERREN UpoAOBXXLUCBSHHNe CXXaAN,BpegHASH&482BRO R$l20-

ama deanpamenax Aereû x onpos,uen sacenesse menosausoe a rpexaxy spa-

caynneu RI Aamaanon odposaaren na rozoAnym omepts.Comerosoo apaxwwwakes
apasurezactaos,BOREKOTO O
Rug20BORLHOPO þ&BER
ao angeoega gro OEŒORSHNg BRES ËOURV $ K 702 AÑ$
. sepa a apeuphi;GER
apmaang noeamanyoomsomesas 19MERRE
Apyseuxxx o oonodoagenusu saP Rox •

ApäeEgg Bþ0gga?409 88 494

07A7atax noperosopos Coserogoe npanaanscono
wopoA Opsmaak a2557 EE inosoasapegoza no Bamexy ycMorpename
BibHRIERMimmaammi WW
 Belge 84

Sovyet Ermenistam'nm Îçigleri Halk Komiseri A. A. Bekzad-

yan'm Sovyet Rusya'nin D1eigleri Halk Komiseri Çiçerin'e gön-
derdigi 10 arahk 1920 tarihli mektuptan

"Karanhk geçmig, savagin ve kinmin kanh izIeri ortadan

kalkmah, yerini halklarin kardeqçe igbirligine b1rakmahdir."

Moskova Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'e,

Exivan 10/12. (...)Ermenistan Sovyet hükümeti, Türkiye Büyük Millet
Meclisi'nin Ermenistan'daki devrimci ihtilali ve bu zamana kadar emper-
yalist Îtilaf Devletleri'ne bir silah olarak hizmet etmig olan bu ülkede
Sovyet iktidarmm kurulmasun içten bir mutlulukla kargiladigma güphe
duymamaktadir. Sovyet hükümeti, bundan sonra Türkiye ile Ermenistan
halklan arasmdaki her türlü dügmanca çatigma zemininin ortadan kalk-
tigma kesin kanaat getirmektedir. Iki halk arasmdaki yeni iligkiler, kargi-
hkh olarak haklarm adaletli bir gekilde tammnas1; her iki halkm özgür-
lük ve engeller olmadan kalkmmasi imkâmnm saglanmasi temelinde ge-
ligecektir. Karanlik geçmig, savagm ve komm kanl1 izlerlyle birlikte or-
tadan kalkmah, yerinihalklarm kardepçe igbirligine birakmahdir. (...)

Sovyet Ermenistam Digigleri Halk Komiseri Bekzadyan

(RGASP1fond 5, liste 1, dosya 2178, yaprak 40.)

 Belge 85

RSFSC'nin Kafkasya'daki yetkili temsileilerinden Seynman'1n

Çieerin'e ve Orconikidze'ye telgraf1

"Türkiye Ermenileri, Fransa'nin himayesinde bagimsiz bir

devlet kurulmasi için Ítilaf Devletleri'yle görügüyor."

4 qubat 1921

Fransiz kaynaklarmdan dogrulanan habere göre Îstanbul'daki Erme-

nistan Milli Meclisi, Avrupa'daki Türk Ermenilerinin tek tam yetkili he-
yetiyle birlikte Pagos Nubar heyetiyle görügtü. Avetis Agazgenyan,
gaspç1 ilan edildi. Nubar, bir süre önce Kilikya sortmuyla ilgili görügle-
rini dinledigi Fransiz bagbakam tarafmdan kabul edildi. Türkiye Erme-
ni1eri, Nubar aracihšiyla Îtilaf Devletleri'yle Kilikya'da ve Haravet vila-
yetlerinde Fransa'mn himayesi altmda bagnus1z bir devlet kurulmas1
için görügmeler yürütüyor.

(RGASPÎ
fond 85, liste 14, dosya 110, yaprak 1.)
 Belge 86

Digigleri Halk Komiserligi'nín Rusya Komünist Partisi Mer-

kez Komitesi Politbürosu'na sundugu rapor
.çogunluk

"Sözde Türkiye Ermenistaru denilen yerde Müslü-

manlara aittir."

16 temmuz 1921

RKP MK Politbürosu'na,
yoldaylari, Tag-
Merkez Komitesi, Ter-Gabrielyan ve Ter-Vahanyan
naklarla görügmeler yapmak üzere Riga'ya gönderdi ve yine Merkez
Komitesi, Yofe yoldagli da bunlarm yamna verdi. Biz, Tagnaklar tara-
fmdan önerilmekte olan koalisyon konusunun görügülecegini dügün-
oldu-
mûytük. Yofe yoldag, MK'nin2 önceden hiçbir talimat vermemig
görügülecegiyle ilgili en ufac1k bir di-
unu anlatlyor. Hangi konunun
rektifin dahi bulunmadig1 bir ortamda, herhangi bir talimatm verilmig
olmas1 mümkün degildir. Görügmeler baglatildigmda ise temsileileri-
haz1rlan-
mia bize tek satir olsun göndermediler. Antlagma taslagmm
aldigmuzda, biz, görügmelerin
mig oldugu konusunda ilk ve tek telgraf1
bu
artik baglat11mig oldugunu dahi bilmiyorduk. Pyimditemsileilerimiz,
taslag1 onaylanmak üzere MK'ye önermekteler.
ç1k-
Ben, bu taslagm ne yazik ki degil onaylanmasmm, hatta ortaya
büyük zarar verebilecegini kesin-
mig olmasmm dahi politikalarumza
likle belirtmek zorundaynu. Her iki taraf, kargihkh deldarasyon ahyve-
rigi geklinde düzenlenmig olan antlagmay1 parafe etmigler. Böylece,
temsileilerimiz tarafmdan parafe edilmig, diger bir deyigle RKP MK
temsileilerinin isimlerinin bag harflerinin yaz1h oldugu cevap, Tagnak-

I. Adolf Abramoviç Yofe (\883-1927), Rusya Sosyal Demokrat Igçi Partisi (RSDIP) (b]
RSD1P(b)-RKP (b)Merkez Komitesi
Merkez Komitesi Yurtdigi Bürosu ûyesi {\906-1908);
yedek üyesi (1917-19 I9); Brest-Litovsk görügmelerinde heyet baskani, Almanya buyükel-
Cenova
çisi (1918); Konferansi heyet prezidyumu üyesi (1922);japonya ve Çinbuyükelçisi
Avusturya buyükeiçisi (1926). Bkz, O. N. Ken, A. l. Rupasov, a.g.e., s. 664.
(1922-l924);
2. Merkez Komitesi.
200

oss 19LI r.
'
16-rd

ß HOJIKTELFO.K.P.S.IL.

PHPy
BHTpanhHEK KORKTOTON GRAR 48.8928 p0Bäß¾ B MR .

Reperosopos c AamkaKaxa Tosapagx Tep-Padpaeata x Tep-Ba-

Paana, K Kotopuk 2,eampaAbs:2 Kounger spacceganza rom. Ho e
Aamnaxam Roa-
prua o pevi 6¥Aer Kora apegaraenos
24Hz. 03, Ëo e rompar,970 Il.H. sapanee se Aax MHorpyt.

Cosegmeans kesomuomeo AasaTL pante 6ii to án Ao

ma
Há
ýygxx sopp He
Maxeidmero yeasaan 70, yey tiy-
Aerærx Pe La orAa me sava.mcinep osäpä eäefa e Epx
RSAK BRM HK exxxon copoika i Aabe de. saa gyro repend
Bogt
yxes.Hanaaxcá
,
koPAR Roaýynnacs
epÀakÁnapeHERE T

Aeppaixa pexé e cëeë«eixe

ores à vou ao apoëúr corzame
aan ampg60Taxi Gror:nþoeRF Aezeram Tenept spekaarator.IIest-
paa Roxy Reunery yerepARTL.
eJiEaili
nѾ k
ToäKo
oma.neuvi a ca
sposumano pro oext fraapAR LH
Me

masses,xto he
oäudgezinpasápxx r e uomš ydenom
AAe e6xesa Aexxa
a wpeso cerzagente snoye no
Enx. los capa namn- penaamgl
Htax,8 ýynar ppm azos oce
Aeiedarian WHáx nahaux oráei Repeya
r àØye n
IþR.P K.E fiesAf storo onera,nympauxweapio roarop
upúppon Imaares sammotiserer a or,vro no saasme .ag

paveexopo cymeenosaam
.g.nz

energes H .R.1L 'noxxtaxeegro

xxabKoro kapoAa edó cro6oAHopo Heeasacxxoro

Rai.
Tax
62pxf neióx0Auko dppuropmaassee 005pAxzesse
Apuenhei-,T é, apacoe-
PyncKo¶cAISwenna c TaK Haa.. TypêghbŒ
TypelKoi TeppxTo·
AHHeaze K repso paaee Hace>IeBHo2 apunwann
SKoHouwsecKcf H noluiTave-
92K,AccTagonacE Am csoSoAnoro
APEGERM." ËTaK, ROJISTRI315 HamePO B,,5.
CKOTO CygeCTROESHE MA1·
p.
TIIBM ŠpeñKO ApHOHHH.
Up23HaeT HEC0XORRISTM OTHATHS y
Kellowes TaK pacuñaixxTR,STo BIIoaHe Acryez
Emma Bech AoKyxeHT
aroß TeppzTopzz
exueT TozKoaasze Hacuasetsernoro orsprus
Typ10BI.
y
 201

larm eline geçmig bulunuyor. Hemen hemen Tagnak önerilerini yansit-

makta olan bu cevabm esprisi gudur: RKP MK temsilcilerinin açikla-
varhgim ve siyasi bagimsizhgim
masma göre, Ermeni halkinm fiziki
Rusya Ermenistam'mn sözde Türkiye
"sözde
idame ettirebilmesi için
Ermenistam'yla bütünlegmesi, yani Ermenistan'm bagimsiz ekonomik
oldugu Türkiye top-
ve siyasi varhš1 için eskiden Ermenilerin yaganug
raklarmm Rusya Ermenistam'yla birleptirilmesi" gerekliligi vurgulan-
maktadir. Böylece bizim heyet, Türkiye Ermenistam'mn Türkiye'den
koparilmasi gerektigini itiraf etmig bulunuyor. Belge, öyle muglak ifa-
delerle düzenlenmigtir ki, söz konusu bölgenin Türkiye'den zorla kopa-
rilabilecegi gibi yorumlara rahatça imkân vermektedir.
Bu, Rusya-Türkiye Moskova Antlagmasi'um yok edilmesi demektir.
Bu taslagm kabul edilmesi, Türkiye'yle kesin olarak bir kavga çikmasi
anlamma gelecektir. Eger Tagnaklar, temsilcilerimizin onlara biraknug
oldugu belgeyi Türklere gösterirlerse, sadece bu dahi Türklerin Îtilaf
Devletleri'ne bag egmeleri için yeterli olacakttr; zaten Îtilaf Devletleri,
gimdilerde eskilere göre daha uygun partlar änermekteler. Tagnaklann
anlattiklarma göre, Bekir Samis demig ki, Ermenistan'm Sovyet olma-
verebilirler. Bu haber,
masi durumunda Türkiye Ermenistam'm onIara
yalmz ve yalmz Tagnaklarm ifadesine dayanmaktad1r. Her halükârda,
kesin-
Bekir Sami hangi gizli niyetle ve ne demig olursa olsun, bir gey
vermeyecekler, zi-
likle bilinmektedir ki, Türkler Ermenistan'1 savaqsiz
mütalaa etmekte-
ra burasm1 Türkiye'nin bölünmez bir parçasi olarak
ler. Sözde Türkiye Ermenistam denilen yerde çogunluk Müslümanlara
aittir; aynca en dinamik ve savaqçi Müslüman halk tam da bu bölgeler-
de, özellikle de Kars vilayetinde yagamaktadir ki Türklerin dügüncesi-
artirmaktadir. Türkler,
ne göre bunlar Türkiye'nin askeri gücünü
Kars'm stratejik durumunun kendi güvenlikleri için gerekli oldugunu
kay1tsiz ve partsiz olarak kabul etmektedirler.
Yofe yoldag, bu öneriyi çok garip bir gekilde desteklemektedir:
"Evet, bu bizim Kemalistlerle iligkilerimizi bozacaktir diye itiraz edebi-
lirler, zira onlarm topraklarma tecavüz etmig oluyoruz. Fakat biz ken-
dimiz için degil, bag1msiz Ermenistan için tecavüz edlyoruz." Daha
"Azami derecede zulüm görmüg
sonra ise bagka bir gerekçe gösteriyor:
halk olmasl itibariyle Ermenilerin ç1karlanm savunmuy olmaruz, hatta
Türkiye'de ve en çok da diger Dogu Müslüman devletlerinde, Türkis-
olan
tan'da, Afganistan'da, Iran ve Hindistan'da, kendiferi de ezilmig
Müslüman halk kitlelerinin bize olan güvenini artiracaktir." Tüm bun-
lar o denli saf ve Dogu'yu bilmemekten kaynaklanan dügüncelerdir ki,
bunlan Yofe yoldagm imzasim taglyan raporunda gördükten sonra ben

vekill olmug (3 mayis

3. Bekir Sami (Kunduh). BMM'nin açilmaSLDID ardindan ilk hariciye
alinmigtir. Ayrica
1920), daha sonra yarottugü zararli faaliyetierden dolayi görevinden
Moskova'ya giden ilk Türk heyetinin de bagkanliginiyapmigtir.
 202

sadece kocaman bir hayret ifade edebilirim.

"halk
Ashnda ise Türkiye'nin kitlesi" Ermenilere kargi klymtlara bal
gibi igtirak etmigtir ve igtirak etmektedir; bu iki halk arasmdaki kargi-
"halk
hkli nefret, kitleleri" içinde papalar ile aydmlar arasmda görüldü-
gündendaha az degildir. Türkiye Ermenistam'na sahip olmak, Türk hü-
kümeti için öylesine hayati bir ihtiyaçtir ki bu konuyu dile getirmek
dahi mümkün degildir. 1920 yllmda, Kemalist odaklarla yaptigmuz ilk
toplanti döneminde, topraklarm yeniden paylagt1nlmasi konusunu
gündeme getirmigtik ve Büyük Millet Meclisi'nde aleyhimizde gösteri-
ler yapilmasi için bu kadan bile yeterli olmugtu. Eger biz, sözde Türki-
ye Ermenistam denilen yerin, ki buradaki nüfusun çogunlugu Müslü-
mandir, Türkiye'ye verilmemesi konusunu herhangi bir gekilde dile ge-
tirirsek, bütün Türkiye bundan bir anlam ç1karacaktir. O da Moskova
Antla.ymasi'nm bizim gözümüzde kâgit parçasmdan bagka bir gey ol-
madigt dügüncesidir. Türkler arasmda bize kargi duyulan güvensizlik
henüz kesinlikle giderilememigtir ve bu Îtilaf Devletleri'nin lehinedir.
Tüm politikalarmuz, Türkleri inandirma11dir ki, Moskova Antlagmas1
bizim gözümüzde bir kânit parçasi olmay1p, bizim ile Türkiye arasmda-
ki meselelerin kesin çözümüdür. Sözde Türkiye Ermenistam'nm Türki-
ye'den koparilmasi konusunu dile getirmemiz durumunda, Moskova
Antlagmas1'nm muazzam önemi altüst edilmig olacaktir. Bu, bizim Do-
u politikamizm sonu olur. Olgusal olarak böyle bir taslagm Tagnakla-
rm elinde birakilmasi bizim için büyük olumsuzluklar doguracaktir ve
bunu temizlemek için Ali Fuat'a4 bu taslagi kesin olarak mahkûm eden
açiklamalarda bulunmamiz gerekir. Meselenin gidigatmdan bu görül-
mektedir.
Aynca Tagnaklarla Riga'da parafe edilen antlagmamn kesinlikle red-
dedilmesi gerektigi kamsmday1z.
RKP MK heyetinden gelen diger bir belgede, RKP MK'nin Tagnaksut-
yun'un yasallagt1rilmasuu ve ortak çaligmalarla ilgili görügmelere bag-
lanmasuu Ermenistan KP MK'ye önerilmesi MK'nin onayma sunulmak-
tadir. Ayrica Ter-Gabrielyan'm bana sözlü iletti§i üzere eger Zenge-
zur'un milliyetçi isyanc11anna Ermeni Sovyet hükümeti tarafmdan af
sözü verilirse, bu durumda Tagnaklar, isyancilara silah birakmalarmi
önereceklerdir. Bize göre bu meseleler, Ermeni komünistler diganda to-
tularak çözülemez. Öyleki, Ermenistan Komünist Partisi MK sekrete-
rinden Zengezur isyannun tamamen bertaraf edildigine ve Ermenistan
Komünist Partisi MK'nin Tagnaklarla görügmelere baçIamasimn lüzum-
suz ve hatta zarar11 olacagma, yurtdigmdaki Tagnaklarm itibarlarann ta-
mamen dügtügüne, yurtiçinde de onlara son vurugu yaptiklanna dair
bir telgrafi pimdi aldim. Af konusu, Tagnaksutyun'un yasallagtmlmasi
ve onlarla koalisyon yapilmas1 meselesini Riga görügmelerinden tama-

4. Ali Fuat (Cebesoy). Türkiye'nin ilk Moskova büyükelçisi.

 203

hareketle degerlendir-
men ayri ele alarak, tamamen yerel partlardan
mek gerekmektedir. Aynca Ermeni komünistlerin görüglerini de, ki
bunlar henüz elimize ulagmanugtir, dikkate almam1z gerekmektedir. Be-
nim kipisel kanaatimce, Tagnaklarla koalisyon meselesinin sözü bile
edilemez. Bu, kokugmugluk ve provokasyondan bagka bir gey getirmez.

Digigleri Halk Komiserligi

(RGASP1fond 2, liste 2, dosya 758, yaprak 1-4.)

204

TX

SH

amosaae rippsaKa Ilpoog

noop pense
ya orpoo swaxa
swH pan

3¾ EiË©Wy HHKB sy
apuana
To puma e mano ca
geo 67Aro-6m cuo
una
ropoR no TOMy 92 y
apMHg NT BC BT
no
MHOPHO .TO apu R SOE
oopMARE OK

oe Kong as
Rowopue ropa naaseu
80'àsm roo a se
czywas e se 40epo
oxywai HecKo apKEH

3KAMM EN IglRSK IIOHNTREROS BRTIO

Hue mypegnax mac e en x

repecopeXEA R I¢as BC N

UP USSHAO¾aRHa 42 e aM

nye sagxx yxion ATyx Ro

.HHRA . BOT HK.Mexeßma 062280

.
sognes senasacos rossoa eng
 Belge 87

Orconikidze'nin Kremlin'e telgrafi ve Stalin'in el yaz1slyla üs-

tüne dügtügü not

"Van, Muy ve Bitlis'in Ermenilere verilmesi, emperyalist, ap-

"
talea ve provokatörce bir taleptir

9/11/1921, Bakü

Alnumptir: 11/11/1921

Yoldag Lenin'e (iletilecektir)

Moskova, Kremlin

Lenin, Troçki, Stalin'e.

Yoldag Çiçerin,

Yoldag Stalin'in gifresi.

Türk delegasyonu 6/11 tarihinde yola gikmigtir; onlan oyalamaya ge-

rek yok. Bir an önce onlarla antlagma yapilmasi gerekmektedir. Elde
olan bilgilere göre, Türkiye'deki durum göyledir: Çiçerin'in, Mug, Van
ve Bitlis'i istemesinden sonra, Îtilafç11annpozisyonlan güçlenmig ve
Mustafa Kemal de Îstanbul'la, yani ltilaf Devletleri'yle yakmlagma yol-
lan aramaktadir. Îzzet Paga'mn geligi de bununla baglantihdir. (Up-
mal'm vermig oldugu bilgi.) Bugünlerde Anadolu'da iki grup birbiriyle
mücadele halinde: Bunlardan birisi (halkç11ar) bir an önce bizimle ant-
lagma yap11masim istiyorlar; diger grup ise ltilaf Devletleri'nden yana-
dn Bu ikinci grup, aç1kça itilaf yandaghgi yapmaya cesaret edemiyor,
Ermenistan'da devamh
ama bize kargi her türlü provokasyonu yap1yor;
olarak olay ç1kanyor, aleyhimizde söylentiler yaylyor. Ermeni meselesi,
Türk politikasmm en zay1f noktasim olu§turuyor. Yüksek komuta kade-
mesinin çabalanna ragmen, Ermenilere nefret bazen engellenmesi
206

EASHil AHPOpcKato
npaaneenscena oteurzpoaats Ha Poeca Jim

Ha ANTarTy HORR OHO RPHHyageRO OpOHT¼pOERTS HR. HRO MdC HA-

cT eHu i TpedyeT BToro

nacenewas cazaro cou-
HORRE I)2& ARE R SKTJIMOR 6ygy? HOITOJILSOBNESTL IIR ABMOHOTPR-

gum na ero ovuomesma o typnaux. Bee noAodaaro apontepa vpego-

BEHHE ÂORSHM dBTh OHIITH H go]tWOH 6HTb SAKEIDS H 405'0399 ROTOpNË .

HOCHE 6H MMCTO RPHT&RKOHHH2 Xap RTOp 9706¾ HSŒ¾ IIpoemannia

,

CQâ3Y GHRM III:|tiOHN BO3MO'-HOCTH IlposapaposaTE .

7 soou citysae
eona Auropa nepaRMHOTOR Ha OTGþOHy ÅHTSHTH 2OOTOManft AgaTQgggg

OCTAHOTOR O REMU , & 3TO g]IS HAC BOCLMS 2BEHO ApMagdgk1 Rongga

3tO FOUþOC POCTORHOR kHSTORHH 8 -SS 2000 ÁHvanta

, ETO spedosa-
ra nepeAS.u, Mytm-Tana Econaca Ap. ApMexuz Haceaexue sacro-
ÀHETOßZH HOÑŒEMOT
MHOR ÁHTaHTy .
AEGECaHEPOHCXh Ty KM OMMOTRY

6e2 Ocodtx yPOE0poE PorHO ÖV;tST EX O Ö&BHyTE OLO A EbgB , HO

YEDC epE IIM 04 CTET .

mümkün olmayan olaylar ç1kmasma sebep oluyor ki Ermeni yoldaglart

nuz bunlan çok fazla abartarak kullamyorlar. Bizim aleyhimizde olan
grubun ordu birliklerinde, Ermenilerden yana oldugumuz ve Ankara
hükümetiyle iligkileri kesmig bulundugumuz konusunda propaganda
yapdmaktadir; Karabekir'e bagh komuta heyeti, bunlarm hepsinin ya-
lan ve provokasyon oldugu hususunda orduyu uyanc1 bir emir yayunla-
nugtir. Bir hususu da aç1klamak zorundayun ki birçok Ermeni yoldag,
Türkiye'yle savagtan yanadir Ellerinde bulunan tüm bilgiler genelde
komünist olmayanlardan ahnnugtir, ki bunlar da bir savag durumunda
en bagta Ermenistan'm zarar görecegini anlamayarak Türklerle savag-
 207

mak için yamp tutuguyorlar. Yaganan bir olay: Gümrülü birkaç silahh
Ermeni komünist, Türk mevzileri arasmdan geçerek Ermenistan'a gir-
ölenler oldu. Veya bag-
meye çahqmisti; bagaramad11ar, çatigma çikti ve
ka bir olay: Türk komutanhgi kuryeleri, ellerinde Mdivani'nin tavsiye
mektubu olmasma ragmen tutuklanmiglard1. Türlder, ültimatom verdi-
ler. Tek kelimeyle, ortam çok kangik. Türkler ile Ermeniler arasmda en
küçük bir yakmlagma dahi görülmüyor. Kargihkh nefret son safhaya
varnug durumda. Bence, Ankara hükümeti, Rusya ile Îtilaf Devletleri
arasmda tercih yapma konusunda isteklerinden bagimsiz olarak, gimdi-
lik bize yakmlagmak zorundadir, çünkü ordu ve halkm istekleri de bu
dogrultudadir. Hiç kugkusuz, Mug, Van ve Bitlis'in istenmesini, Türkler-
le iligkilerimizi teghir etmek için kullanacaklar. Tüm bu tür talepler
gündemden kaldinlmah ve sirf propaganda amaçh bir antlagma yap11-
mahdn', ki dügmanlarmuza provokasyon yapmak için firsat verilmesin.
Böyle olursa, Ankara hükümetinin Îtilaf Devletleri'nden yana tav1r koy-
olacaktir, ki bu da bizim için
mas1 durumunda, Dogu Anadolo bizimle
çok önemlidir. Ermeni meselesi demek Dogu Anadolu meselesi demek-
tir. ltilaf Devletleri Mug, Van ve Bitlis'in Ermenistan'a verilmesini istedi-
ler; bundan dolayi halk Îtilaf Devletleri'nden nefret etmektedir. Türkler,
Gümrü'yü fazla minnet ettirmeden bogaltirlar, belki onlarm biraz daha
öteye çekilmelerini de saglayabiliriz, ama Kars'1 zor bogaltirlar. No. 59

Orconikidze

Lenin yoldag, ben, yalmz dün ögrendim ki, Çiçerin, ne hikmetse

Türklere aptalca ve provokatörce bir talep ileterek, Türk nüfusun ço-
gunluktaoldugu Türkiye vilayetleri Van, Mug ve Bitlis'i bogaltmalanm
istemigtir. Bu emperyalist Ermeni talebi bizim talebimiz olamaz. Çiçe-
rin'in milliyetçi ruhlu Ermeni telkinleri dogrultusunda Türklere nota
göndermesini yasaklamak gerekir. 12/02 [1921]
Stalin

fond
(RGASPÎ 558, liste 1, dosya 5214, yaprak 1 ve arkas1 [oriji-
nal). RGASPI fond 558, liste 11, dosya 338, yaprak 4 Ve 4 arkasi
[onayhkopyas1].)
208

r.

To TBo

coe6 m señoropse che un

aos ya aae acacassa ca puo C
denc 6asu. awe upwae
v satayeron anuapara nac p. L e
abetos acemsyy epop a swr H Ty
exc2 aounanum. 11 Mc sacxa xe
córacTHérc
saceaeana,. Saxauxaabe aWA
acacaease ace y maaoe ir .

Ccaeecaci saacou n appoHazanan

aus
en sysorsyntos. OmeHa
xc care anc ta Mc n
cTea yxacNaaamaxcz
,
. Les H Øsa ce
·rodyqu

naicca ricastueúne segru

anarch yaepeHaccTS, RTC Acóma a e
I5 wave ca. nyeca. Hec5xegxµa a rr
wasa RAS.sere Ipedyerop
pepen a a
svaa4e Hegypxce Opysnu .pea e o e
game opeñN. HChyHW TCB.: pHQy TB 5

oxere Heya. Quaswe paarepenych a

e éenepagno Fasassaa:arx pepryn Ope
CF RJf.kNAR CCEC3MMUN HC QMS C E180
RC33paWROT HB GC Offi DTEly BC 1000
yxaaaaaerop. n vec=waaascots e
ro cceyneygg a nauwenang
Hva a pesain es a apyTeasse
re e
warnea en T ary ec Ae3e wie ed
aimwgaeppey c MS .
epçú en 4
Ja MI;raaM Te op .
Ta
c e e
ceturazenya pa pop
EHOth C.T430TE. ileXCTC
L .
 Belge 88

M. V. Frunze'nini Lenin ile Troeki'ye Batum'dan gönderdini

telgraftan

"Ermeniler, tek kelimeyle provokatördür."

Sifrelitelgraf
Batum
23. 11. 1921, saat 08.30
No. 846/g
RKP MK Sifre Masasi
Halk Komiserleri Sovyeti Bagkam Lenin ile Askeri Devrim Konseyi
Bagkam Troçki'ye,
Moskova

Kafkaslar'daki dtummla ilgili bazi görliglerimi iletiyorum. (...) Tatar-

lara2 karg1 ise, tamamen farkh bir yaklagun görlilmektedir: "Biz Tatar
diye biliyorduk, oysa onlar iyi halknug, Gürcüler ve Ermeniler ise tek
kelimeyle provokatördür." Gürcistan MK'nin dikkatini ciddi bir gekilde
bu konuya çekmek gerekir. (...)

Batum, 23 kasun, No. 161

Oskalov
Sifreleyen:
Degifre eden: Papernova

fond
(RGASPÎ 2, liste 1, dosya 22137, yaprak 2 ve arkasi.)
I. Mihail Vasilyeviç Frunze (\885-l925), Ukrayna Kara ve Deniz Silahli Kuvvetlerikomu-
tani, Ukrayna Sovyetieri Merkez Yürutme Kurulu üyesi, Halk Komiserleri Kurulu uyesiydi.
Kizil Bayrak nigani sahibidir. Frunze, daha sonra kendi adi verilecek olan Harp Akademile-
ri'nde komutanlik, Troçki'nin yerine Savunma Halk Komiserligi ve Politbüro yedek üyeligi
ile
de yapti. Savag kurami uzerine birçok eseri vardir. Frunze, \3 aralik l92I'de Turkiye
Ukrayna arasinda Dostluk ve Kardeglik Antlagmasi'nl imzalamak üzere Ankara'ya geldi.
Mustafa Kemal'le gärugmeler yaptiktan sonra Frunze heyeti, l4 ocak 1922 günü Sam-
sun'dan ayrildi. Bkt. Mehmet Perinçak, a.g.e., s. I l4.
2. Azerbaycan Türkleri kastedilmektedir.
 Belge 89

Ermenistan SSC heyeti bagkam M. Mravyan'm Kars Konfe-

ransi'ndaki aç1hy konugmasmdan

"ÇahykanTürk halkmm kendi vatannun örgürlügü adma ver-

digi kahramanca mücadeleye hayramz."

(...)Buraya dügmanca duygularla gelmedik, bize burjuva milliyetçi

hükümetlerden miras kalan tartigmah meseleleri, zorluk ç1karan lanet-
li meseleleri yeniden kigkirtacak hiçbir egilimimiz yok. Hay1r, artik bu
görevler, bu dügmanca duygular, bizi yönlendirmiyor. Biz, çahykan
Türk hallanm kendi vatammn özgürlügü adma verdigi kahramanca
mücadeleye hayramz. Samimi duygularmuzla diliyoruz Ve kesin olarak
eminiz ki, vatauun korumak için ayaga kalkmig olan bu halk kazana-
caktir ve dügmanlan kaçacaktir. Konferansm, cephe gerisinde artik
dügman olmadigim ve halkm iradesini Iormak isteyen emperyalizme
kargi mücadelesine kompularmm derin sempati duydugunu ögrenecek
olan Türk halkma Kafkasardi halklarmm besledigi bu duygularru güç-
lendireceginden eminiz. (...)

(Dokumente Vneyney Politiki SSSR, c. 4, s. 373, Gospolizdat, Mos-

kova, 1960.)
 Belge 90

önemli devlet adamlarmdan A. F.

Sovyet Ermenistant'nin
Myasnikyan'in1 29 kastm 1921 tarihinde yay1mlanan "Eski ve
Yeni Ermenistan" adh makalesinden

Avrupa sermayesi için her zaman sadece önem-

"Ermenistan,
siz bir oyancak olmugtu."

(...) Uluslararas2 politik arenada. Ermeni burjuvazisi ile onun par-

tisi Taquaksutyun, devamh olarak Avrupa ve büyük devletlerin hükme-
belirlenemeyecegi-
den burjuvazileri olmadan Ermenistan'm kaderinin
arada Ermenistan, Avrupa sermayesi için
ni tekrarlayip durdular. Bu
her zaman sadece önemsiz bir oyuncak olmugtu. (...)
Milli politika. Her geyden önce eger Ermeni burjuvazisi hüküm sü-

soyadi Myasnikyan, takma adi Martuni), Sovyet

I. Aleksandr Fedoroviç Myasnikov (gerçek
devlet adami, parti yöneticisi, edebiyatçi. Nahcivan na Donu kentinde tüccar bir ailenin çocu-
Nahcivan'da, ardindan Moskova'da yasadigi liseli ögrenci faali-
gu olarak dogdu. 190I yllinda itibaren devrimei hareket içinde yer aldi. 1906 yillnda Komü-
yetlerine katildi. 1904 yllindan
nist Parti üyesi oldu, tutuklandi, sürgune gönderildi. l91 Lyllinda
Moskova Oniversítesi Hukuk
çaligmalaryürüttü. 1912-1914 yillarinda edeblyat ve propaganday-
Fakultesi'ni b itirdi. Baku'de
propaganda faaliyeti yürüttu. §u-
la ilgilendi, 1914 ylitndan itibaren askerier arasinda devrimci
Devrimi'nin ardindan Bati Cephesi cephe komitesindeçaligti.Minsk'te çikan Bolgeviklerin
bat
kongresíne delege olarak
gazetesi Zvezda'ninredaktärlugünü üstlendi. Bolgevik Partisi'nin6.
bagkanligina, ekimde bati komitesi
katildt. Eylül 19I7de partinin kuzeybati bälge komitesi
1917de Batl Cephesi'nin komutanligina seçildi. Kimizaman genel-
ûyeligine getirildi. Kasim
Beyar Çek ordula-
kurmay bagkanligigörevini yürüttu. 1918 bahannda Povollski Cephesi'nde
getirildi. l9I9 basinda Beyaz Rusya Merkez Yürütme Kurulu
rina kargi komutanlik görevine
komitesinde degigik gö-
bagkanliginiyapti. 1919-192| yillannda Boigevik Partisi'nin Moskova
revier aldi. 192l yllinda Ermenistan SSC Halk Komiserleri Kurulu bagkanligini ve askeri igler-
Ayni zamanda Kafkasardt Sovyet Federatif Sos-
den sorumlu halk komiseri görevini ustlendi.
(KSFSC) Halk Komiserleri Kurulu'nun bagkan yardimaligim yapti. Par-
yalistCumhuriyeti'nin bagkanligi,
tinin Kafkasyabürosunun üyesi alarak çaligti. 1922 yllinda K5FSC'ninBirlikKonseyi
Kafkasardt Bölge Komitesi birinci sekreterligi görevine getirildi.
ardindan Bolgevik Partisi'nin
zamanda Zarya Vostokagazetesinin redaktörlügünü yapu; SSCB Devrimci Askeri Konse-
Ayni
Oyesi olarak görev aldt. 12. ve 13. kongre-
yi Ye SSCB Merkez Yurütme Kurutu Prezidyumu
seçildi. Bilimsel sosyalist teori, tarih ve edebiyat
lerde Bolgevik Partisl'nin merkez komitesine
Bkr. Büyük
alaninda birçok eser yazdi. 22 mart 1925'te bir uçak kazasinda hayatini kaybetti.
SovyetAnsikfopedisi'nin (1970-1977 baskisi) "A. F. Myasnikov" maddesi.
 212

rüyorsa Ermeni, onun cebi ve hayati demektir. Tagnak milli politikas1-

nm ç11aq noktasi budur. Bunu takiben Ermenistan'1 Ermeni olmayan-
lardan ve ilk olarak da nefret duyulan Tatarlar2 ile insan olmayan
Türklerden temizlemek gerekir. Ta.pnaksutyun böyle dügünmüg ve ha-
reket etmigtir. Ermenistan'daki Müslüman köyleri ile Rus köyleri ateg
ve lohçla yerle bir edilmig, Gürcistan'la, Türkiye'yle, Azerbaycan'la sa-
vaglara girilmigtir. (...)
Iç yapamm ötyüûenmesi. Tagnak Ermenistam'nda hayatm bir ga-
rantisi yoktu, yollara egkiyalar ve yagmacilar hâkimdi, kanunsuzlugun
"mavzeristler"3
sonu gelmiyordu, hüküm sürüyordu. Bakaular, özellik-
le Inrsizlar ile kabiliyetsiz insanlar arasmdan seçiliyordu; heyetler, ka-
riyeristlerden ve kamu yagmac11armdan oluguyordu.
Suan Agaronyans
Paris'te birçok villamn sahibi oldu, Dastakyan ise Romanya'da sözde
petrol almak için kendisine verilen yüz binlerce franki etrafa saçmak-
tadir. Parlamento üyeleri, büyük topraklara sahip olmuglardir, Vrats-
yan,s Ermenistan'dan haddi hesabi olmayacak kadar altin kaçirm14tir,
Deli-Kazar6 ve bütün diger hmbapetler,7 yüksek miktarda inek, öküz
vb. zengini olmuglardir. Bütün bunlar, Tagnak iç politikasmm kamu
yagmac1hèmm ve örgütsüzlügünün sonucudur.
Askeri giiç. Bir Ermeni vatansever, daha Tagnaklarm iktidan döne-
minde onlara göyle bir devlet armasi önermigtir: Omzunda mavzerle
kaçan bir tavgan. Tagnak ordulan igte böyle gäzüküyordu. Birliklerin
bagmda Aram'dan, Ruben'den baglayarak Martiros'a, Pilos'a kadar ca-
hil, kibirli ve egkiyahgi ahgkanhk haline getirmig hmbapetler vard1.
Tagnaksutyun, bir orduya sahip degildi, birlikleri devamh olarak Türk
ve diger ordularm kargismda ölüm korkusundan titriyordu, ancak si-
lahsiz Müslümanlarm hakkmdan gelmede ve sivil halla yagmalamada
cesurdular. (...)
Meseleler saymakla bitmez. Son olarak bir tanesine daha dikkat çe-
kelim, Burjuva Ermenistam ve Taynaklarm hareket tarzi, yoksul, çip-
lak, aç, hasta, yan ölü, insanhktan ç1knug, kaderine terk edilmig sayisiz
Ermeni ve Müslüman göçmen dogurdu. (...)

(A. E Myasnikyan, Îzbrannte Proizvedeniya, s. 363 vd, Izdatelstvo

"Ayastan", Erivan, 1965.)

2. Azeriler kastedilmektedir.
3. Tagnak askeri birliklerine verilen ad.
4. Tagnaklarm önemli parti ve devlet yöneticilerinden olan Avetis Agaronyan, Tagnak Er-
menistam adina Sevr Antlagmasi'na imza atmig ve Lozan Konferansi'na da katrimistir. Bkr.
Entsiklopediya"ArmyonskiyVapros", a.g.e, s. 9 vd.
5. Tagnak Ermenistant'nin son bagbakani.
6. Öndegelen hmbapetlerden biri.
7. Tagnak gänuliü birliklerinin komutanlarma verilen ad.
 Belge 91

Hmçak Partisi'nin Paris seksiyona sorumlularindan hukuk

doktoru Gurgen Tahmazian'in Sovyet Ermenistani'na gönderdi-
i1 arahk 1921 tarihli mektuptan

"Avrupa, bizim kanunizi petrol ve maden politikalar1 için kul-

lanlyor."

devam11ihlal eden Avrupa'dan hiçbir yey bekleme-

(...) Ç1karlarmuzi
meliyiz. Bugün Avrupa hiç olmadigi kadar bizim kamnnzi petrol ve ma-
den politikalan için kullamyor. Türklerle dostluk kurmanuz zorunlu.
Bütün Asya halklanmn ç1karlan bir. Bütün hepsi Avrupa kapitalizmine
kargi kenetlenmeli. Bu ihtiyaç daha da net görülmektedir. (...)

(A. Myasnikov, Armyanskie Politiçeskie Portii Za Rubejom, s. 82,

Îzdatelstvo "Sovyetski Kavkaz", Tiflis, 1925.)
 Belge 92

A. F. Myasnikyan'In 25 ocak 1922 tarihinde yayunlanan "Er-

menistan Komünist Partisi'nin Anlanu" adh makalesinden

"Avrupa diplomasisinin reddi, Müslüman dünyasi ve Türki-

ye'yle savaglara son verdi."

Ermeni halki, kaderini Avrupa diplomasisine baglamaya ahgmigt1;

kurtulugunun Avrupa ülkelerinin politik oyunlanmn sonucunda olaca-
gru dügünüyordu. Îqte bu yüzden sikça Ermenistan'm yönelimini de-
gigtirdiler.Sahibi kimi zaman Ingiltere, kimi zaman Fransa, kimi zaman
da Amerika oldu. Ermenilerin "H1ristiyan kardegligini", aglamakhšru
kim kabul ettiyse ona yöneldi. (...)
[Sovyet Ermenistam döneminde] Avrupa diplomasisinin reddi ise
Müs1üman dünyasi ve Türkiye'yle savaglara son verdi. Ülkeninçikarla-
n, Türkiye'nin halklanyla dostluk içerisinde yaçamay1 gerektiriyor. (...)

(A. F. Myasnikyan, Izbranme Proizvedeniya, s. 372, Îzdatelstvo

"Ayastan", Erivan, 1965.)
 Belge 93

K1z11Ordu komutanlarindan M. V. Frunze'nin Bütün Ukray-

Ukrayna SSC Halk Komiserleri
na Merkez Yürütme Kurulu ve
Sovyeti'nin 2 gubat 1922 tarihli oturumunda sundugu Türkiye
raporundan

"Îtilaf Devletleri yüzünden iiç ylldir Anadolu'nun dag ve tar-

Ialarinda sel gibi kan ak1tihyor."

Bu
"denizden
denize büyük Ermenistan" gibi erigilmez hayali, Erme-
ni milliyetçiler grubuna agilayan da Itilaf Devletleri'nden bagkasi degil-
di. Îçte bu yüzden, bu bog ve aptalca hayal yüzünden yüz binlerce Er-
meni köylüsü, kompulari Türk ve Kürtler tarafmdan topraklarmdan sö-
külüp atildi. Îqte Îtilaf Devletleri'yle iligkileri yüzünden üç ylldir Anado-
lu'nun dag ve tarlalannda sel gibi kan akitihyor. Ve igin en kötü yam da
bunu hiçbir zaman olanlann hesabi sorulmamasi gereken kipiye ödet-
meye çahg1yorlar.

(Mihail Vasilyeviç Franze, Sobranii Soçineniy, c. 1, s. 361, Gosu-

darstvennoe Izdatelsvo, Moskova, 1926.)
 Belge 94

17 agnstos 1922 tarihli RKP MK Politbürosa oturumu proto-

kolünden

"Cemal Paga, Ìngiliz ajanlarnun yönlendirmesiyle Taynaklar

tarafmdan öldürüldü."

Katilanlar·
Politbüro üyeleri Kamenev, Troçki, Stalin, R1ykov; Kalinin (yedek)
[yar1msaat gecikmeyle] yoldaglac
RKP MK üyeleri Rakovskiy, Yaroslavskiy, Rudzutak, Kuybigev, Ra-
dek yoldaylar.

8. Cemal Papa ve Tagnaklar hakkmda

(Stalin, Karahan yoldaylar)

Radek yoldaga, suikastm Tagnaklar tarafmdan (muhtemelenÎngiliz

emperyalizmi ajanlarmm yönlendirmesiyle) gerçekleptirilmig olmasi ve
suçlularm mahkemeye verilecegi konusunda hükümet bildiriminin ha-
zirlanmasi hususunda görev verilmigtir. Metinle ilgili olarak Stalin yol-
dagm oluru almacaktir.

(RGASPÎ
fond 17, liste 3, dosya 308, yaprak 1, 3.)
 Belge 95

23 kasim 1922 tarihli RKP MK Politbürosa oturumu proto-

ko1ünden

verilmesine."
"Cemal Paga'nm ailesine 5 000 altin

Katilanlar:
Politbüro Kamenev, Kalinin (yedek), Lenin, Molotov
üyeleri (ye-
dek), Stalin, Troçki, Zinovyev yoldaglar.
RKP MK üyesi Sokolnikov yoldag.
Merkez Denetim Komisyonn üyesi Skiryatov yoldag.

1. Digigleri Halk Komiserligi'ne ait gündem:

c) Cemal'in ailesine yardim hakkmda.

(Çiçerinyoldag)

ÖldürülenCemal'in ailesine 5 000 altm verilmesine.

fond
(RGASPÎ 17, liste 3, dosya 323, yaprak 1.)

IIPOTottor ry;

3ACE3,A1EldIIORTCPO UT PKL om ...C H21¾ 191 r.

Hymeyservosaam:
Raous IIoamw6epo T.T.3rmosses,Jtenes,Kammmz(naamaar)
JIemm, nonoton(nanAngar),
Tpogamû. cmamm,
Maen RK PIQ1e.Coxonammos.
Ezen 19ŒT.Unnparos,

2) 0 a mass.
oene
Baansa come norudmero Raamaan a suess sanovos.
218

5 3I Losassa,24 Aeuadpa 19
Toa,2HTBEHOBY
Yeasaeusü Tomapaq

ApxsHCKm2 aonpoc Rectar spuerteczoro wouduma. Bo a opnas xx à

opepy dyAer pemalogee saceRaume zomecomm.
scempuut guiapawexcit aura. Ex upes Amyu coercue as mee Itapges ; so
raase ero mesescEx2 rpo eccop Eaamana, IlpesaAHyx ma Mer: ex menosez dan.
y MeHa,supañan ropanym 6aaroAapHocos
sa To, 470 doseremaa Poecma oAe-
aaxa y ceda pas apuza,M HECTOÌ$Œ30 SpDOUR BRESPD BMBERTSXbCTSB B ROXbóÿ ,

cosAasma Ana apHHH HagüOHRELHOPO 04808. Ûyghda SpMKH BESHBae XMBônmea

Im:pe : reTagma o lipeAccTasmeMK EM Hâg2OHR¾HOPO OMS-

couyseense so aces
npeActanzexuas a TosamHe codpana rara Latanzoso roArmedaß se acer
ra,
Tonazo Poecxa Moder cracom oceansHoe æumicxce Hacene-
copasax unpa.
Hue caons B.uemamencosos, ado Toamo Pocoma momez Aedsenes o BAaHua

apussexoro Haquosambuero ovara.ggggggggggg To Pocomm owerpaHIGE

Tax ityers Koropsie casapaan
om acer ppyrax sonpocos, upone uponsson, os,
MTaura
Lazy,
se paerexázam , ap>gHe spagma negouy, wro agemang

as exx,c40(opy as ryan oña pacxnedusaer ago ( ýo opx aop Auras

-

acapyyness Aa:magop a Kephamage, a TupuAe a a nopaX Espaxara apcous

posteHeapyed
Gesenjax Peenýduk ýaxsycry Antaa Tex, seropux o a
noroppyaž. È 50 Apeú tag gpyrero
na ceraamaança,ac y:massan,
Haqqagangono
suitora ne , exas vio ëeña pe yÃaccrea capo i ovara,
paangy;ànin apyggegly'6aeHget flülSNETk LX E ¿NiBEUX QTR6LF$
nameses a
La kyy i ipûgot icu, 9:Soaxo armi PAe i:camp dyxo Qu nocenzen y
o
tiace ñocenzi
maafFotonL ToBlixoseuxit exaaag, wo nexotopyt uomäo

ggggBmrm.
Caro;ge ymppu y news Œul 10pangyruan, OH rosopmo, O RanHan

pyga 06
pysy, oozosas cœapse
reneps cosceu npuonupen x pa6eratae o uma
ñapTEÊHES 046TH OHB Tereps,axods,a aocoopre om Toro,aro Coseresaa
;
Poecas cAsaaxa pas apues a repeemans dopoesca nporm Exaces, Coserosoß

S roaropna Hypa2Ayrmany, wo a 11ocase >s paccuompuu a onpoe o .com,cacah-

66ESHRBE. CH WDSBUX COMESHMS,WOdB
a rAe uomeu accenars apuñúcux
 Belge 96

RSFSC Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'in Digigleri Halk

Komiser Yardimeisi Litvinov'a Lozan'dan mektubu

"Ermeniler, Îtilaf Devletleri kendi ellerinde onlari silah ola-

rak kullandigi için aci çekiyorlar."

Lozan, 24 arahk 1922

Saym Yoldag,
Ermeni meselesi kritik bir noktaya geldi. Sah ya da çargamba ko-
misyonun karar oturumu olacak. Dün Bütün Dünya Ermeni Dostlan
Birligi heyeti beni ziyaret etti. Prezidyumlan Îsviçrelilerden oluguyor;
baglarmda Cenevreli bir profesör olan Naville var. Dört kipilik prezid-
yum bendeydi. Sovyet Rusya'nm Ermeniler için kendi ü1kesinde yap-
"mini
tiklarmdan dolay1 çok tegekkür ettiler Ye Israrla Ermeniler için
yurt"un kuru1masi lehine müdahalemizi rica ettiler. Ermenilerin kade-
ri, bütün dünyada duygulan kabartlyor: Lozan'da Ermenilere milli yur-
dun saglanmasi hakkmda verilen dilekçeye bütün dünya ülkelerinden
beg milyon imza topland1. "Sadece Rusya'mn müdahalesi, arda kalan
Ermeni nüfusunu kurtanr, sadece Rusya, Ermeni milli yurdunun kurul-
masim saglayabilir" dediler. Ben de Rusya'mn Bogazlar haricindeki bü-
tün meselelerin digmda tutuldugunu belirttim.1 Birakm kim açtlysa bu
igi, o kendi çözsün; Ermeni1er, Îtilaf Devletleri kendi ellerinde onlan si-
lah olarak kullandiál için aci çekiyorlar, o zaman onlar çözsün bunu;
Îngiltere, Tagnaklan Kermanyah'ta, Tebriz'de ve Karadag'da Sovyet
cumhuriyetlerine karg1hâlâ silahlandinyor; Ingiltere, kendi yol açtikla-
rmi kendi tazmin etsin. Ermeni Dostlan, söylediklerimle hemfikir oldu-
lar, ancak bagka ç1kig yolu olmadigru belirttiler. Ben de milli yurt ku-
rulamayacaksa Ermeni göçmenleri dagitmak ve ayn ülkelere yerlegtir-
mek gerekecegini söyledim. Ne kadar Ermeni'yi Güney Rusya'da nere-

L Sovyet Rusya'nin Lozan Konferans!'nda sadece Bogazlar'la ilgili oturumlara katilmasina

Diger meselelerle ilgili oturumlara kattlmasi engellenmigtir,
izin verilmiçtir.
220

ye yerlegtirebilecegimizi aragtiracag1z dedim. Rakovskiy yoldag, bir

losmmm Ukrayna'ya yerlegtirilebilecegini söyledi.
Bu sabah bana Nurandungiyan geldi. Tagnaklarm gimdi tamamen
uslandiklarnu, eski partisel hesaplan bir kenara birakarak kol kola ça-
hgtiklanm, gimdi Sovyet Rusya'nm Ermeniler için yaptiklarmdan dola-
yi güya Sovyet iktidarma kargi savagmay1 b1raktiklarmi söyledi. Nuran-
dungiyan'a da Moskova'da ne kadar ve nereye Ermeni göçmeni yerley-
tirebilecegimiz konusunda meseleyi ele aldig1mizi tekrarladim, Erme-
nilerin böyle soguk bir iklimde yagayabilecekleri konusunda güpheleri-
ni dile getirdi.
Ermeni meselesi, Îngiltere ile Amerika'da
kamuoyunu fena halde en-
digelendiriyor. Fransa'da ise meseleye kayitsizlar. Birkag kez Fransa
ile Îngiltere arasmda bu meselede keskin görüg aynhklan oldu: Cur-
zon, komisyonda kendine äzgü kabahilyla bu meseleyle ilgili Türkleri
azarlamig ve göyle demig: "Savaga kadar Türkiye'de 3 milyon Ermeni
vard1; gimdi 150 000 kald1; gerisi nerde? Acaba kendi kendilerini mi öl-
dürdüler?" Tan'm2 Îngiltere kargiti bir makale yaylmlamasmm ardm-
dan sert bir sürtügme oldu. Hemen hemen bütün ingiliz dernekleri ve
Amerikan Kiliseleri Federasyonu, Curzon'un üzerine çullandi. Ismet,
hiçbir gekilde Ermeni yurduna izin vermeyecek. Bakahm, neler olacak.
Komünist selamlanmla.

(RGASPÎ
fond 5, liste 1, dosya 1985, yaprak 97-98.)

2. Fransiz hâkim çevreierinin gazetesi.

 Belge 97

RSFSC Dreiq1eri Halk Komiseri Çiçerin'in DigiçIeri Halk

Komiser Yarduncisi Litvinov'a Lozan'dan gönderdigi mektuptan

"Türkiye, tabii olarak, bunn hazmedemez."

Lozan, 26 arahk 1922

Saym Yoldag,
(...) Bugün büylik bir skandal oldu: Azmhklar Komisyonu, Ermeni
heyetini dinliyor, ardmdan Türk heyeti, buna tepki olarak katilmaya-
cak. Îsmet, bu sebeple protesto notast gönderiyor. Ermenistan hükü-
metinin bu heyetle hiçbir ilgisi yok, zira Ermeni hükümeti, Türkiye'ye
Kars Antlagmas1'yla bagh ve Lozan Konferansi'nda hiçbir gekilde yer
almayan bir Sovyet hükümeti. Türkiye vatandagi olan Türkiye Ermeni-
lerinin örgütlerinin uluslararas1 egit güçte tamnmig olarak oturumlara
ahnmasi, olgusal olarak onlarm hükümet sifatiyla kabul edilmesi anla-
mma geliyor. Türkiye, tabii olarak, bunu hazmedemez. (...)
Komünist selamlarimla.

(RGASP1 fond 5, liste 1, dosya 1985, yaprak 108-110.)

Kongepemixa no-npeMHemy 02Amm a gn2tze.
Ilo sceu Apyrsu acupocau

MSPO
MBHEBRECT3aX Esüc1ynmBaeT aps½iCXy31 þ 38281ÇØD, BC Dûl(CŒSMS grpegs
dy;1er oTeyToraamos, Ecuet no avoy no-
zag generag:2 Je wonetpamma
sopy rouxas äoxy apareocya, (tpúa:epteajazzeanmmo a noc2 .mnerg
He imeer emessm:a ado spascace apeaurearse eenceaexcroe npay
Hz
seemern,,cassas:os e Typquen Kapeau portsopou a ne npramme;se
XŒlflanOHqlu(« IÍp2R&lML 78 Ha sŠOegalm13
KaßQFD ÿIißCTXH 3 RD3aEBCROR
Magyxanego EDVB-
EoWhPaßntz Xazargxo ncAAayaux Typqua a sageome
 Belge 98

Sovyet Ermenistant devlet adami B. A. Boryan'in Errnenis-

tan, Uluslararast Diplomasi ve SSCB adh eserinden

"Ermenilerin yerini Kürtlerin aldig1 aç1ktir."

Ermenistan, geçmigte oldugu gibi emperyalistlerin bütün Dogu'yu ig-

galinin bahanesi ve arac1 olmuytur; Ermenistan mandas11se, Karadeniz,
Hazar, Akdeniz ile dogal kaynaklarm zengin oldugu bölgelerin önemli
noktalarmm emperyalistler tarafmdan kontrol edilmesi ve ele geçiril-
mesinin biçimsel bir kihfidin Petrol, bakir, demir, magnezyum, ta.ykö-
"özgür
mürü vb Amerikan kapitalistlerinin akhm alnnytir; Ermenistan"
üzerindeki manda ve Ermeniler ise Amerikan iggalinin ahlaki ve siyasal
boyntunun bir kamti, bir temeli olarak tasavvur edilmigtir. (...)
"hasta

Eger Ermeni meselesi ve Ermeniler, önceden Avrupa'nm ada-

nu tedavi etmek" amaciyla Osmanh Împaratorlugu yönetiminin içigleri-
"kamuoyu"

ne kangmak için yaratmanm bir bahanesi ve arac1 olduysa,

elebag11arau devgirmek ve Türkiye'de Kürt ayaklanmalan örgütlemek
yoluyla SeyhSaid Isyam'mn yuvasi Hakkâri'yi ele geçirmek için bu se-
fer de Ermenilerin yerini Kürtlerin aldigi açiktir.

(B. A. Boryan, Armeniya, Meidunarodnaya Diplomatiya i SSSR, c. 2,

s. 71, 409 vd, Gosudarstvennoe Îzdatelstvo,Moskova-Leningrad, 1929.)
 Belge 99

Sovyet Ermenistan1'nin teorisyenlerinden Marents'in 1928

ylhnda yayunlanan makalesinden

"SuçIular, Batt Avrupa emperyalistleri ve birinci sirada onla-

rm sadik iti alçak Tagnaksutyun'dur."

(...)Burada yüz binlerce Ermeninin gurbet ellerde yagamasmda ki-

min suçlu oldugu üzerinde durmayacag1z. Ama her samimi emekçi için
çürütülemez bir gerçek vardir ki, o da Türk halkinm ve de Ermeni
emekçilerinin suç1u olmadigidir. ("Bu onlann acilandir, suçu degil"
derdi Saumyan yoldag.1) Suçlular ise Bati Avrupa emperyalistleri ve bi-
rinci sirada onlann sadik iti alçak Tagnaksutyun'dur. (...)

(Marents, "Litso Armyanskogo Smenohovstva", Bolpevik Zakavkaz-

ya, No. 3-4, s. 94, 1928.)

I. Stepan Grigoriyeviç Saumyan,I kasim 1878'de Tiflis'te dogdu, Komünist Parti'nin Kaf-
kaslar'daki en önemli liderlerindendi; gazeteci ve edebiyat eleptirmeniydi. 1899 yllinda Er-
menistan'da ilk Marksist grup olan Calaloglu'yu örgutledi. 1902 yilmda kurulan Ermeni
Sosyal-Demokratlar Birligi'nin kuruculari arasinda yer aldi. l902 ylli sonunda Almanya'ya
iltica etti. 1905 yllinda Berlin ÜniversitesiFiloloji Fakultesi'ni bitirdi. Rusya Sosyal Demok-
rat igçi Partisi'nin (RSDIP) yurtdigi burosunda çaligti. Partinin yayinlarinm Ermenice ve
Gürcüce yayimlanmaslyla ugragti. Marx, Engels ve Lenin'in eserlerini Ermenice'ye çevirdi.
l905 yllinda Tifils'e döndu. RSDiP Kafkas Birlik Komitesi'nin yäneticiligini yapti. Partinin 4.
ve 5. kongrelerinde delege olarak bulundu. Baku'de Bolgevik örgütünü açti. Birçok Bolge-
vik yaym organini kurdu ve redaktärlügünü yaptl. 19| I ylimda partinin Rusya Örgutlenme
Bürosu üyeligine seçildi. l914'te Bolgeviklerin Baku õrgutunu yönetti. l9IS yilinda
RSDIP'nin Kafkasya bürosunda gärev yapti. l917'de Subat Devrimi'nin ardindan Bakü Sov-
yeti'nin bagkam oldu. RSDIP (b)'nin6. kongresinde Merkez Komitesi üyeligine seçildi,
Ekim Devrimi'nin ardmdan Kafkas iglerinden sorumlu olaganüstü komiserlik görevine
atandi. 19IS nisaninda Baku Komunu sirasmda Bakü Halk Komiserleri Kurulu'nun bagkan-
ligi ve digigleri komiserligi gärevini yüruttu. 20 eylül 1918 tarihinde ingiliziggalciler ve
Eserler (Sosyalist Devrimciler) tarafindan diger 25 halk komiseriyle birlikte kurguna dizile-
rek öldürüldu. Billmsel sosyalist teori, felsefe, sanat ve edeblyat üzerine birçok eser verdi.
Bkz. BüyükSovyetAnsiklopedisi'nin(1970-1977 baskisi) "S. G. §aumyan" maddesi.
 Belge 100

21 qubat 1985 tarihli Politbüro toplantisi tutanagmdan1

"Lenin döneminde Ermeni kirum hiç gündeme gelmedi"

21 gubat 1985

Toplantlya M. S. Gorbaçov Yolda.9bagkanhk etmigtir.

KatnanIar: H. A. Aliyev, Y Î.Vorotnikov, V. V.Grigin, A. A. Groruko,

G. V. Romanov, M. S. Solomentsev, N. A. Tihonov, P. N. Demiçev, V. Î.
Dolgih, V. V. Kuznetsov, B. N. Ponomaryov, V.M. Çebrikov, M. V. Zimya-
nin, Î. V. Kapitonov, Y.K. Ligaçev ve N. 1.Rijkov Yoldaglar

'yap11acak
Madde 6: Ermeni soykmmmm 70. ylhyla ilgili igler'2

GORBAÇOV3:Bu konu Merkez Komite sekterliginde detayh gekilde

görügülmügtür. Her halde, sizin de bildiginiz üzere, soykmmm 50. y111yla
ilgili bizim ülkemizde eylemler yap11manugttr. Bir zamanlar Leonid Îliç
Brejnev ve Mihail Andreyeviç Suslov'un da katilimiyla soykirmim 60. yd1
konusu tartlyllnugttr. O vakit Parti Merkez Komitesi'nde de begeni gör-
müg baz1iëlerin yapdmasi öngörülmügtü. Simdiise 24 nisan 1985 yllmda
Sultan Türkiyesi'nin iktidar daireleri tarafmdan organize edilmig Ermeni
soykirunmm 70. ydmda Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi,
ilave igler yapilmasi önerisini gtmdeme getirmigtir. Ermenistan parti or-
"çok
I. Belge, girli" damgasini tagimaktadir.
2. Toplanti gündemine konuyu öneren Gorbaçov'dur. Ermenistan Komünist Partisi (EKP)
Merkez Komitesl Birinci Sekreteri K. Demirelyan, SBKP Merkez Komitesi'ne bu konu
Uzerine bir mektup yazar ve konu, SBKP MK'nde Gorbaçov'un bagkanligmda tartigilir ve
daha sonra Politbüro'nun gündemine almir. Gorbaçov ve Demirciyan'in ciddl girigimlerine
ragmen Politbüro, 24 nisanm "Soykirim kurbanlarim anma günü" ilan edllmesine onay ver-
mez. Politburo'nun N. Tihonov, A. Gromiko, V. Grigin gibi tecrübeli uyeleri,bu girigimin
kargismda yer almigtir.
3. l980'de Politbüro asil Byeligine seçildi. Çernenko'nun 1985'te älümü üzerine SBKP ge-
nel sekreteri oldu. Ekim l988'de devlet bagkanligi görevini de ustlendi.
 225

ganlarina göre bu öneriler, Sovyet hükümetinin soykmmla ilgili pozisyo-

nunu belirlememesine dair snuf dügmanlarmm suçlamalarmi gündem-
den dügürmek amac1 tagunaktadit Konuyla ilgili burjuva basmmda bü-
yük yaygara kopanlmaktadtt. ABD Temsileiler Meclisi 24 nisam "Insana
insanca yaklagmama ve Ermeni soykmm1 günü" olarak tammlayan ka-
rar almigtir. Bu yönde Fransa ve diger ülkelerin iktidar çevreleri aktif bi-
çimde çabymaktadirlar. Bununla ilgili olarak, Ermenistan Komünist Par-
tisi Merkez Komitesi, 1975 yllmda soylormun am1masmm 60. ylh tecrü-
besine dayanarak Ermenistan SSC Yüksek Meclis Divam'nm 24 nisam
"Soylenm kurbanlanm anma günü" olarak amhnasi için karar almmas1-
m; aym zamanda, Ermenistan Komünist Partisi birinci sekreterinin rad-
yo ve televizyonda konugmasmm ön görülmesini ve bu konugma metni-
nin Ermenistan basmmda yaymlanmasim önermektedir.
Açik söyleyeyim; sekreterlik ve biz, Ermenistan Meclisi'nin bu yön-
deki bir kararmm doguracagt arti ve eksileri açik biçimde görmek için
bu konunun Politbüro'da tartigilmasim uygun bularak gündeme aldik.
DEM1RC1YANA:
(...)Artik burada soykmmm 70. yilmm CIA ve diger
ylkici örgütlerce güçlü biçimde lazigtinlmasmdan bahsedildi. Tarihin
çarp1t11masi yönünde genig kampanya yürütülüyor, konferanslar orga-
nize ediliyor (uluslararasi düzeyde de), kitap ve dergiler basihyor, tele-
vizyon yaymlan yap1hyor. Hatta bazilan, Ermenilerin degil, Ruslann ta-
rafma geçen Türklerin ezildigini onayhyor. Tagnaklar, kendi Sovyet
kargit1 pozisyonlarim güçlendiriyorlar. Çegitlikanallardan gelen bilgi-
ler, tüm bunlarm tehlikelere gebe oldugunu ve soykinmm 70. yllmda
ülkedeki ideolojik durumu agirlagtirabilecegini gösteriyor. Bu nedenle,
"Soylormu anma günü" de dãhil olmakla gerekli kargi tedbirleri alma-
nuz bizden talep edilmektedir. (...)
Bizim önerilerimizin her geyden änce, yurtdigmda genig çapta yap1-
lan kampanyalarla ilgili olmasmm altml bir daha çizmek istiyorum.
ABD istihbarat kurumlannm talimatlyla kamuoyunu yolundan saptir-
mak ve Ermeniler arasmda Sovyet aleyhtarligi yaratmak amac1yla bi-
zim ülkemizi ve cumhuriyetimizi 1915 olaylarma kay1tsiz kalmakta suç-
lamaya çahg1yorlar. Bu fikirler, her geyden önce, bizde egitim gören ya-
banci ögrenciler ve ülkemize yerleptirilmig Ermeniler kanahyla Erme-
nistan'a da siziyor. (...)
Ermeni soykinmuun 70. yllmm Sovyet karç1t1 amaçlarla kullamlma-
sma izin verilmemesi için igin en lyi gekilde organize edilmesine bizim
önerilerimizin yardimci olacagnu dügünüyoruz.
TÎHONOVS: Siz nasil görüyorsunuz; televizyon ve radyo konugmala-
ruuz Ermeniler ve Türkler arasmdaki hüsumetin daha da lozigmasma
yardun etmez mi?

4. Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Birinci Sekreteri.

5. Dönernin bagbakani,
226

DEMÎRClYAN: Bu konugmada biz genel olarak Sovyet Ermenista-

m'nm bagarilan ve soykunnm Sultan Türkiyesi'ndekl iktidar güçleri ta-
rafmdan organize edilmesinden bahsediyoruz.
GRÎ$ÎN6: Bu konuyla ilgili olarak biz 70 yll Ermenistan Cumhuriyeti
Yüksek Meclisinin karan olmadan geçinmigizdir, gimdi ise karar alm-
masl öneriliyor. Bunu yapmak niçin gereklidir?

GROMIKO7:Biz bu konuyu hislerden armdinlmig ekilde tartismah-

y1z. Elbette bu, Sultan Türkiyesi ve Rus Çarizminin küstah cinayeti idi.
Fakat, malum oldugu üzere, alti sene devletimize bagkanhk yapnug Le-
nin'in döneminde bu tür konular hiç gündeme gelmemigtir.
PONOMARYOVS: Fakat o zaman Türkiyede devrim yapilm14t1.
GROMIKO: Bu, bir burjuva devrimiydi. Bu nedenle göyle bir soru
doguyor: Türkiye'ye bu yakigtirmay1 yapmamiz bize gerekli midir?
Bence, Tagnaklar Sovyet iktidanndan Türklerden daha çok nefret edi-
yorlar. Bu nedenle onlar ve onlann teraneleri bizim için lastas olamaz.
Ve tüm bunlar yurtdigmda, oradaki Ermenilerin oylan için kogugturma
yangmda yapihyor. Bu nedenle yurtd14mda yapdan her çegit eylemlere
isnat etmek, bana göre, inandinci gözükmemektedir.
Aym zamanda, elbette ki, halklann duygularina çilag yolu bulmak
gerekir. Fakat bunu Ermenistan Parlamentosu'nun karanyla mi yap-
mak gerekir? Bildiginiz üzere, biz, Lenin'in ölüm gününde bile tören
yapruyoruz. Bu nedenle, Ermenistan Parlamentosu'nun karar almasi
meselesinde ben çok tereddütlüyüm.
Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesinin raporunda soylu-
nmla ilgili olarak Sovyetler Birligi basmmda yazilar yaymlanmas1 öne-
"agir
riliyor. Bana göre bu igin içine bizim toplanm zi" çekmemek gere-
kiyor. Ermenistan'da bir geylerin yap11masi lazrndir ve hatta Merkez
Komitesi Birinci Sekreteri'nin konugmas1 da yaymlanabilir, fakat geri-
sine bizim onay vermemiz imkânsizdar. ÇünküTürkler kendi toprakla-
rmda nükleer roketler inga ederse, bu, daha çok tehlike arz edecektir.
Konugmanun sonunda gunu söylemek istiyorum: Önerilerebir daha
bakilmah ve onlarm bizim için ne kadar zaruri oldugunu dügündükten
sonra yap11acak olan ek igler asgariye indirilmelidir.
ZÎMYANIN9: (...) Bu törenlerin devlet degil, sirf sivil toplum düze-
yinde yap11mas1 gerekmektedir. Ermenistan Parlamentosu karanmn
Türkiye'ye karg1 dügmanhk belgesi olacagi benim için açiktir. Bu karar,
Türk-Rus iligkilerinin kugkusmz biçimde gerilmesine neden olacaktir.

6. SBKP Moskova Birinci Sekreteri l97l

(1967-1985). yilindan beri Politbüro uyesi.
7. 1973'te Politbüro'ya seçildi. 1957-1985 yillari arasinda digiçIeri bakanligi görevinde bu-
lundu.
8. SBKP sekreteri.
9. Provda gazetesi genel yayin yönetrneni.
 227

Biz, bundan hiçbir gey kazanmayacag1z. Bu nedenle Demirciyan Yoldag

ve Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi inisiyatifi ele almah
ve smifsal pozisyondan hareket etmelidirler. Ve tüm törenler Ermenis-
tan'da sivil düzeyde, Türkiye'ye kargi her hangi saldir11ar olmadan ya-
p11malidir.
Genel olarak ben, soykmnun 70. y1hyla ilgili iglerin sivil-tarihsel dü-
zeyde yapilmasi fikrini destekliyorum.
TiHONOV: Saka yapruyorum, Ermenistan Komünist Partisi Merkez
Komitesinin önerilerini okurken, geriliyorum. Biz, Türkiye ile iligkileri-
mizi yeni yeni yoluna koymaya baghyoraz. Benim bu ülkeye gezim si-
rasmda Türk liderler Sovyetler Birligi'ni dost ülke adlandirarak, kendi
topraklarmda bize dogru yönelecek roketlerin yerleytirilmesine izin
vermeyeceklerini beyan ettiler. Ermenistan Parlamentosu kararmm
Sovyet-Türk iligkilerinde gerginlige yol açacag1 ve ister-istemez Mosko-
va'yi bu igin içine çekecegi aç1ktir. Soruyorum; bu igten kim kazançh
çikacaktir? Amerikanlarm karh çikacagi bellidir.
Türkiye'ye son gezim zamam Cumhurbagkam ve Bagbakan Ermenis-
tan yetkililerinin konugmalarmdan örnekler vererek, bu ülkedeki Türk
aleyhtarhšmdan bana 40 dakika sitemde bulunèlular. Bizim buna yol
vermememiz gerekir. Genel olarak ise Türkiye'nin elinde 1stanbul ve
ÇanakkaleBogazlarmm oldugunu ve Montrö Antlagmas1'na uygun bi-
çimde onlarm Bogazlara kilit vurma imkânlan bulundugunu her zaman
hatirlamak lazundm
Ben, bu konuyla ilgili olarak 1975 y11mda "Pravda" gazetesinde ya-
ymlanmig makaleye baktim. Orada soykirimdan hepi topu 5 satirla
bahsedilmektedir. Ve bu dogrudur. Çünkübizim ülkemizde daha büyük
facialar yagannugtir. Örnegin,Beyaz Rusya'da fa§istler her dört kigiden
birini katletmiglerdir.
Bizim gu anda Finler, Yunanlar, Türlderle iligkilerimizi yoluna koy-
mam1zm Amerikahlan müthig derecede sinirlendirdigi aç1ktir ve onlar
soykinmm ylldönümü dolay1slyla bizim komqu ülkelerle iligkilerimizi
bozmak istlyorlar.
Gönül isterdi ki, Ermenistan'da, onun parti örgütlerinde emekçilerin
tüm kugaklanyla yorulmadan çaligilsm, evrensel terbiye igi daha iyi Or-
ganize edilsin, tüm olaylar kontrol altmda tutulsun. Bu nedenIe konu
üzerinde daha derinden dügünülmesi ve meselenin daha alt düzeyde,
uluslararasi iligkilere dokunulmadan çözümlenmesi daha dogra ola-
caktir.
GRISÎN: Ermeni yoldaylann duygulan ve onlarm soykmm günü yap-
ma girigimlerini biz anlayiëla karg1hyoruz, fakat uluslararasi durumun
bize son derece ihtiyath davranmay1 dikte etti§ini dügünüyorum. Çün-
kü Amerikan Temsilciler Meclisi'nin tüm kararlan Sovyetler Birligi ve
Sovyet Ermenistam'mn çikarlan dogrultusunda almnuyor. Bu nedenle
228

bizim o kararlara isnat etmememiz gerekir. Genelde soykirun günüyle

ilgili olarak Ermenistan Parlamentosu'nun karar almasi lüzumuna be-
nim ciddi kugkulanm vardir. 70 yd bizde böyle bir karar olmanugtir ve
biz, bu karan almamahy1z. Belki merkezi basmda yazilar yaymlayarak
emperyalist güçlerin milliyetçi ihtiraslan klZL¶tlrmaya yönelmig aray1g-
lanm darmadagm edebiliriz. Aç1k olan tek gey vardir: Sovyet insamm
daha siki birlegtirmek, onlan evrensel ruhta terbiye etmek amac1yla
Ermeni parti örgütünü tümüyle seferber etmek.
ÇEBRÎKOVio: (...) Elbette, Türkiye'yle iligkilerin ag1rlagmasma izin
vermeden daha önce yapilanlan korumak gerekir. Biz halkm artik alig-
tig1törenlerden vazgeçemeyiz. (...)
TÎHOliOV: Lenin'in zamanmda böyle bir gey olmadi ki?

GORBAÇOV: Eger bizim tereddütlerimiz olmasayd1, sekretarya bu

konuyu Merkez Komitesi Politbürosu'nun gündemine dâhil etmezdi.
(...)Esas olarak bizim yeni eylemler yap1lmasma izin vermememiz ge-
rekecektir.
KUZNETSOV:Dogrudur.
GORBAÇOV: Sadece "Pravda" gazetesinde soykiriru hatirlatan ma-
kalenin yaymlanmasma onay verilebilir. Ermenistan'da yap11acak tö-
renlere gelince; biz orada ilkesel, smifsal pozisyonumuzdan hareket
ederek, olaylarm ag1rhk merkezini geçmigin degil, Sovyet Ermenista-
m'ndaki baçanlarm, Ermenistan'm, onun komünistlerinin yerine getir-
mesi gereken vazifelerin üzerinde kurmallyiz.
Özellikle,Komünist Partisi Merkez Komitesi'nde bizim, Erivan'm ge-
lecekteki geligmesini tartigma plamnuz bulunmaktadir. Belki soykin-
mm ylldönümü öncesinde bu konnyla ilgili karar almabilir. (...)
POLÎTBÜRO ÜYELERÎ: Dogrudur.

Karar onaylamyor.

(ABD Ulusal Güvenlik Argivi)

10. KGB bagkani.