KUTSAL İSYAN (2) - Millî Kurtuluş Savaşının Gerçek Hi­

kâyesi - / Haşan izzettin Dinamo / Kapak Basıms: Tekin

Ofset / Tomurcuk Matbaasında dizilip, basılmıştır.

Roman Dizisi
5
5. Basım - Aralık 1977

MAY YAYINLARI
Babıâli Caddesi, No: 19
Cağaloglu/İSTANBUL
Telf.: 27 71 61
 HAŞAN İZZETTİN DİNAMO

KUTSAL İSYAN
( 2)
Millî Kurtuluş Savaşının Gerçek Hikâyesi—

MAY YAYINLARI
 İ Kİ NCİ BÖLÜM

—1 —

BEKİRAĞA BÖLÜĞÜ HAPİSHANESİNDE

BİR KARA GÜN DOSTU

«En güzel hürriyet düşleri

zindanda görülür.»
Schiller

Mustafa Kemal 15 Mayıs 1919’da yaveri Cevat Ab-

bas’ı, Rauf beyi yanına alarak Beyazıt meydanının bir
yanını kaplayan kocaman kapıdan Harbiye Nezaretinin
bahçesine girdi. Bu taştan, süslü, heybetli kapının üzerin­
de altın yaldızlı kabartma harflerle «Dairei Umur-u As­
keriye» yazılıydı.
Bu kapı, Osmanlı İmparatorluğunun ihtişamına ya­
kışır güzellikle büyüklükteydi. Şimdi, Mısır piramitle­
rinden biri, ancak, bîr antika durumundaydı. Başları, bu
kapının altından girip çıkan Türk orduları darmadağın ol­
muştur, Adı bile tarihten silinmek üzereydi. Mustafa Ke­

— 5 —
mal, bu muhteşem kapının altından her geçişinde anıla­
rının saldırısına uğrar ve bu anılar bir oğul arı uğultu­
suyla benliğini doldurur, sarsardı.
En büyük rakibi Enver paşanın çalımlı-galımlı bu yol­
dan gelip gittiğini görür gibi oluyordu. Osmanlı İmpara­
torluğunu Almanya'nın yanında savaşa sokarak Türklü­
ğün başına umulmaz belâlar açan bu atak, bu zeki, bu
yürekli genç paşa’nm kurduğu saltanatın yerinde yeller
esiyordu.
Evet, sel gider, kum kalırdı. O da gitmiş, arkada anı
diye bir avuç bulanık tortu bırakmıştı.
Mustafa Kemal’in her türlü yükselme çabasını kös­
tekleyen Enver paşa, tarihini yaparak gitmişti; şimdi, ta­
rihini yapmak sırası Mustafa Kemal’deydi. Enver paşa,
onu gölgelemek için Çanakkale’nin en kötü savaş bölge­
sine vermişse de, o, burda Çanakkale destanının altın şay­
ialarını yaratmış, hiç olmazsa İstanbul’u kurtarmıştı. Şim­
diyse yalnız bir kenti değil, koca bir Türkiye’yi kurtara­
caktı.
Gerek büyük zekâsı, gerekse talih, ona bu fırsatı ver­
mişe benziyordu.
Yalancı ünlerin çok uzun yıllar mahmuz şakırdattığı
bu meydan, şimdi bomboştu ve o burdan anılarının mah­
şeri içine gömülmüş ilerliyordu. En son diktirdiği paşa­
lık giyneği. Mayıs güneşi altında daha çok saran genç
paşayı pırıl-pırıl bir erkek güzeli haline getirmişti. Göğ­
sünün sağ yanında kordonlar, bunların altında güneşte
kıvılcımlanan bir beş köşeli yıldız-nişan, sol göğsünde, kal­
binin üzerinde bir madalya vardı.
Harbiye Nezaretine gidip gelen Türk ve ecnebi su­
bayları bu umut dolu sarışın yüzdeki iyimserliğe ve ener­
jiye şaşkınca bakıyorlardı. Türk subayları, onu selâmlı­
yor, işgalci subaylarsa selâmlamadan geçiyordu. Onun
bunlara hiç de aldırış ettiği yoktu. O, daha çok kafası­
nın içinde yürüyordu. Elinden gelse bu pis yere bir da­
ha hiç uğramayacaktı, ne yazık ki en sevgili arkadaşla­
rından biri, Ali Fethi, yine Bekırağa bölüğü hapishanesi­

— 6 —
 ne tıkılmıştı- Bu ikinci tutuluşuydu. Zavallıcığı har halde
uzun bir mapusane ya da sürgün ve gurbet bekliyordu.
Harbiye Nezaretinin sarı boyalı hantal yapısını döne­
rek arkaya doğru ilerlemeğe başlamıştı. Kafasındaki anı
şimşekleri bütün hıziyle çakıp geçiyordu. Vatan Partisi­
ni özgürlüğünü isteyen partinin tek adamı halinde değil
miydi?
Harbiye Nezareti’nin arkasındaki sarı taştan yapı ile
burun buruna gelice bir an duraladı. Gerçi bundan önce
Fethi’yi görmek için buraya bir iki kez daha uğramıştı;
yalnız şu anda siyasal Türk düşünürlerinin ve hürriyet­
çilerinin Bastil’i olan bu yapının anlamsal dehşetine de
meydan okumak zamanı gelmişti. O, «Vatan P artisin in
yöneticisi olarak yakalanınca, Bekirağa-bölüğü denen ha­
pishanenin bodrum katındaki zindanlarından birine tıkıl-
mıştı.
Beyazıt kulesi karşısındaki bu san yapı, yüz yıl Be­
kirağa bölüğü adı ile tatsız bir görev gördükten sonra
yıktırılıp sahneden çekilmiştir: Bekirağa bölüğü, adını ta­
nınmış eski bir savaşçıdan, bir askerden almıştı.
Bayındırlı zeybek Bekirağa, birçok savaşlarda bulun­
muş ve bu savaşlarda büyük yararlıklar göstermiş, rü t­
bece Binbaşılığa dek çıkmıştı. Totrakan, Karadağ savaş­
larında gösterdiği yararlıklar ününü saraya ulaştırmıştı-
Son kerte sert, otorite sahibiydi. Saray, onun b u 'k ah ra­
manlıklarına ilgisiz kalamamış ve onu Serasker daire Mü­
dürlüğüne (Harbiye Nezareti) ve askeri cezaevi müdür­
lüğüne getirmişti. İşte, ünlü Bekirağa-bölüğü, adını burdan
alıyordu-
Binbaşı Bekirağa’nın zamanında Türk ordusunda he­
nüz Yeniçerilik geleneği kalıntıları yaşamaktaydı. Zorba-
balık, kabadayılık, hâlâ yiğitlik savılıyor ve böyle asker­
lerin varlığı da ordunun disiplinini kökünden sarsıyordu.
Bekirağa, Serasker kapısına atanıncaya dek bu gibi
zorbalarla başa çıkabilecek kıratta bir kimse bulunama­
mıştı. Bekirağanın bölüğüne düşen kabadayı askerleri

— 7 —
analarından doğduklarına pişman olmaya başladıktan son­
radır ki Bekirağa’nın ünü büsbütün yayılmıştı.
Bekirağa’nın cezaevi yarım yüz yıl Osmanlı İmpara­
torluğunun en korkunç mapusanesi olarak kalmıştı. Ara­
bistan’ın, Afrika’nın en korkunç sürgün yerlerinde «İslah
olmayan» erler, subaylar, paşalar ve mareşallerle sayısız
siyaset adamı, bur da terbiye edilmişti!.. Bunlarla ancak
Bekiraga başa çıkabiliyordu. Saray, Bekirağa’nın kişiliğin­
de eşsiz bir destek bulmaca başlamış!:.
Bekirağa, karşısında Sadrazamların ayağa kalktığı ef­
sanevi bir insan haline gelmişti. Onun buyruğunun geç­
mediği bir yer yok gibiydi; «Bu esnada iktisap ettiği mev­
kii takdir edememek gafletinde bulunan bir Seraskerin
huzuruna çağırarak, rütbesini hat’rlatıp nvae'r kalkma­
mak suretiyle madun muamelesi» edişine: «Ben buna ta­
hammül edemem! Gayrı bu ocakta durulmaz!» diye isyan
ederek emekliye ayrılmasını istediğinde Sultan Hamit
«ancak bölükle alâkasını kesmemek, gene yönetimi elinde
tı-!m°k kosuluvla bu arzusunu yerine getrmiş» t i..
Meşrutiyetten önce hürriyetçileri bu hapishaneye tı­
kan devlet adamları, Meşrutiyetten sonra onların eliyle
kendileri buraya tıkılmıştı.
Bu hürriyetçiler, yine tutulup buraya sokulmuştu. İş­
te bu cezaevi bu hürriyetçilerle doluydu. Bunlar arasın­
da Mustafa Kemal’i ilgilendiren yalnız bir kişi vardı. İz­
zet Paşa kabinesinin dahiliye nazırı, en eski ve en yakın
arkadaşı Ali Fethi ile buraya tıkılan yeni sanıklar, en
ağır biçimde suçlandırılmaktaydı. Ali Fethi fceyinki hiç te
onlarınkine benzemiyordu. O, Dahiliye Nazırlığı süresin­
de Sadrazam Talât Paşa, Enver Paşa, Cemâl Paşa ve Dok­
tor Nazım beyin kaçışlarında «teşkilâta yakın müsama-
hakârane hareketinden dolayı,» tutuklu idi-
Hikâye bir sinema şeridi gibi anılarını sürükliyordu:
Bu yapıdan bütün anlamıyla tiksiniyordu. İçinde kayna­
şan yaratma, vatan kurtarma, yükselme hırsları ve heye­
canları başarıya ulaşıncaya dek onu hep bu iğrenç tuza­
ğın kenarında köşesinde dolaştırıp duracaktı. Kendisi gi­

— 8 —
 bi düşünenler için burası sürekli bir «mekân» sayıhrdı-
•Onun ruhu ilk önce batı Makedonya’nın m erke/i v?
ihtilâlcilerin yatağı olan Manastır’da ateş almıştı. Zulme
ve istibdada karşı coşup taşan duygularla kaynayan kal­
bi onu ateşli özgürlük şiirleri okumağa ve aynı zamanda
yazmağa zorlamıştı.
Bu ihtilâlci ruhu onda yaratmasa bile besleyen çok
sevgili arkadaşı Ali Fethi idi.
Ali Fethi, Erkân-ı Harbiye’de Mustafa Kemril elen iki
sınıf ilerdeydi. Şahsen tanışmıyorlardı. Asıl yakın tanış­
maları, Selânik’te müşiriyet dairesinin bir odas'tıda ve bir
masa başında çalışmağa başladıktan sonra idi ve buıdn
birbirlerine iyice bağlanmışlardı.
Ali Fethi,"iyi Fransızca bildiğinden batı kül.(.ürünün
getirdiği özgürlük kaynaklarına birçoklarından daha ya­
kındı. Onun elinin altında Fransız ihtilâlini yaratan bü­
tün büyük Fransız düşünürlerinin kitapları bulunmaklay­
dı. Montesquieu, Rousseau, Voltaire, bütün O m: vi İm­
paratorluğunda birer zındık olarak kabul ediliyordu. Ki­
tapları da şiddetle yasak edilmişti. Yalnız Fethimin kuv­
vetli Fransızoası sayesinde Mustafa Kemal’in ateşli ru­
hu bu kutsal özgürlük kaynaklarından gizlice doya-doya
içiyordu. Bu yazarların kitaplarını okuyanlar, hafiyelereo
yakalanır yakalanmaz doğruca bu uğursuz Bekir ağa bölü­
ğü zindanını boyluyorlardı.
Mustafa Kemal, Rousseau’nun ve Voltaire’nin fikirle­
rindeki lâiklik eğilimlerini bütünüyle benimsiyor, Stuart
fMiH’in ekonomi politik kitabından iktisadi kavgaları bi­
lim gözüyle görmeğe alışıyor, Robespierre’iıı yaşayışında
idealist bir ihtilâlci ve inkılâpçı buluyor, Mirabeau’nun
nutuklarını kendi hatiplik eğiliminin gelişmesi için ör n ok
olarak alıyordu. Henüz okulda iken kendi kendine bu işi
beceremeyeceğini anladığından «inşat» dersleri almağa
bağlamıştı.
Hatiplik egzersizleri yapmak için kışlanın yemekha­
nesindeki masaların üzerine sıçrıyor, en tehlikeli konular
üzerinde, oyun oynar gibi yiğitçe nutuklar veriyordu:

— 9 —
 — Haydi, uyanın artık; harekete geçmek için daha ne
bekliyorsunuz? Görmüyor musunuz Türkiye’nin zincire
vurulduğunu? Türkiye, yabancı kan içicilerden,, onu yağ­
ma edilsin diye bırakan vicdansız, mesuliyetsiz devlet
adamlarından kurtarılmağa muhtaçtır!
Gizli gazeteye yazdığı makaleler ve şiirler de hep bu
hava ile doluydu. Bol-bol harcadığı bu ihtilâlci enerji,
onun sınıfının en başında gidenler arasında bulunan en
parlak öğrencilerden biri olmasına da engel olmuyordu.
Okul kumandanı onun üstüne şöyle bir not karalamıştı:
«Son derece kabiliyetli, haşin tabiatlı bir genç. Kendisiyle
samimî dostluk ve yakınlık kurmağa imkân yok.»
Manastır’daki okulunu bitirince onu İstanbul’daki
Harp Akademesine gönderdiler.
Burasını da büyük bir başarı ile bitiren Mustafa Ke­
mal, Yüksek Harp Akademisine gönderildi.
Mustafa Kemal, Yüksek Harp Akademisinde eski ih­
tilâlci yaşayışım aratmayan olgun bir ortam bulmuştu-
Artık burda, öyle derme-çatma kafalar arasında bulun­
madığını anlıyordu. Burda, siyasetle askerlik iki uzlaşmaz
arkadaş gibi; yine de iç-içe kol kola yaşıyordu. Artık, o,
çoluk-çocuk arasında değildi. Çevresinde en aşağı kendi­
sin inkine eşit başlar ışıldıyordu. Hepsi de bütün varlık-
lariyle yurt ve Özgürlük sorunları üzerine eğilmiş almla-
lannda düşünce çizgisi belirmiş genç ve dinç kişilerdi.
Mustafa Kemal, burda ihtilâlin gerçek çekirdeğine daha
çok yaklaştığını anlıyordu. En aşağı kendisin inkine eşit
zekâların yurt sorunlarını bu denli olgun anlayışı ve kav-
rayşı, ilkin onu şaşırtmıştı bile. Şundan ki o, kendisini
bu alımda eşsiz şampiyonlardan sayıyordu. Yalnız, bu şaş­
kınlık, umut kırıcı bir şey değil, tersine daha çok umut
vericiydi.
Bütün hu asteğmen kalabalığı, ayrı-ayrı birer değer­
di, rastgele bir sıra eri değildi. İçerden ve dışardan mem­
lekete gelen, gelmekte olan ve gelecek olan bütün kötü­
lüklerin türlerini ölçüp biçebiliyor; bunları gerçeğe uy­
gun oiarak değerlenil irebiliyorlardı- Hepsi, ayrı-ayrı birer

■ 10 —
 barut fıçısına benziyordu. Her subay, ister istemez siya­
sete de bulaşmak zorunda olduğundan, her asteğmen ken­
dini yarının en büyük askeri, belki de başı olarak görü­
yordu- Sallantıdaki kokmuş bir rejimin yıkılmasıyla, ister
istemez, dizgini ellerine onlar alacaklardı. Bugünün deh­
şetini ve bunun giderilmesi çarelerini bilineli olarak du-
yabilen ve düşünebilen yalnız onlardı.
Erkâm-Harbiye-i Şahâne’nin birçok öğretmenleri de
memleketin dertleri üzerine aynı üzüntü ve bilinçle eğil­
miş bulunmaktaydılar.
Böylece Mustafa Kemal'in, içine yeni karıştığı bıı pek
değerli, seçme kafalarla dolu ocak, bir özgürlük meşalesi
gibi istibdat gecesinin karanlıkları içinde ışıldayıp duru­
yordu.
Erkân-j Harp Okulunda genç Mustafa Kemal’i en çok
büyüleyen şey «çalışma kulübü»ydü. Bu, gerçekte bir ih­
tilâl örgütünden başka bir şey değildi. İlk kurucuları ona,
Namık Kemal’in bir fetiş haline getirdiği «Vatan» adını
koymuşlardı. Dış görünüşüyle bir dersane olan bu kulüp­
te «Vatan» adlı bir de gazetemsi bülten yayımlanıyordu.
Gizlice toplantılar yapan üyeler, bültenlerini onfceş
günde bir çıkarmaktaydılar. Bu bültenleri dolduran ya­
zılar, Osmanlı İmparatorluğundaki her türden zulüm bi­
çimlerine, sakatlıklara, geriliklere saldırmakla ve bunla­
rı gençliğin affetmez ateşli ruhiyle yermekteydi.
Hele softalığa, gericiliğe karşı ateş piiskürüyarlar­
dı; gericilerin, her tür ilerlemenin ve gelişmenin önünü
kestiğini ve eski düzeni, istibdadın her biçimini destek­
lediklerini yakından biliyorlardı. Yarın da ilk safta kar­
şılarına çıkacak en azılı düşmanların bu gericilik ve geri­
ciler olacağını da seziyorlardı. Genç ve ateşli kafalardan
çıkan bu yazılar, tekkeleri, her türlü tarikatı da ilerleme­
nin düşmanı olarak görmekte ve insafsızca neşterlemek-
teydiler; onların düşüncelerine göre bütün bu Örgütler,
birer parazittiler ve zavallı ulusun kanını emmekteydiler.
«Kur’ana dayanan şeriatı», fıkhı safsata halinde hüküm­
ler kapsadığından dolayı hor görüyorlardı. Bu kurula üye

— 11 —
olanlar, Sul tan m istibdadını yıkmağa, yerine meşrutî bir
hükümet kurmağa, yeryüzüııdeki başka örneklere göre
Meclis toplamağa, halkı dinin baskısından kurtarmağa ve
en sonra, halk içine çarşaf s.z çıkmalarını yasak eden dü­
zenleri yok ederek kadım azat etmeğe ant içiyorlardı- En
sonra korkusuzca: «Padişahla, aylıklı kaatilleri memleke­
tin iliklerini kurutuyorlar. Şayet damarları yeni fikirler­
le alevlendiriimezse, Türkiye, er veya geç ölmeğe mah­
kûmdur» diye bar-bar bağırıyorlardı.
Genç Mustafa Kemal, «Vatan» derneği üyelerinin bu
ant içişlerinde on sekiz yaşından beri edinmiş olduğu bü­
tün ihtilâlci düşüncelerin altın çekirdeğini buluyordu.
Bu yüzden de bütün «Vatan Kulübü» üyeleriyle sar­
maş dolaş oluvermişti. Ar ık bu «Çalışma Kulübü» nün
en sağlam, en ateşli üyesiydi.
Manastır’dan getirdiği eski ihtilâlci şiirlerini hüllen­
de birer birer yayımlamağa başlamıştı. Bu arada durmak-
sızın bir sürü de makale yazıyordu. «Vatan Kulübü» ar-
kadaşlariyle yaptığı şiddetli ve çetin tartışmalarda mantı­
ğının gücü, inanının ateşi ve derinliğiyle çabucak göze
Çarptı ve kalburüstü üyelerin en iyilerinden biri olarak
görünmeğe başladı. Kızıl Sultan ve onun hükümeti aley­
hinde kullandığı şiddetli ve tehlikeli sözler, arkadaşlarını
bile ürkütecek hale geliyordu.
Bütün bu ihtilâlci çalışmaların yine de çocukça, saf ­
ça bir yanı vardı; hiç konspirasyon gözetilmeden, gizli­
likten büsbütün uzak bir biçimde çalışıyorlardı. Hafiye
örgütünün o korkunç salgını içinde nasıl olup da böyle
yakalanmadan çalışabildiklerine şaşan genç ihtilâlciler, bir
gün elin elden üstün olduğunu acı bir biçimde anladılar.
Sultan Hamit'in ünlü hafiyeleri, bu saf ihtilâlcilerin
arasına sokulmuşlardı bile. Abdülhamit, Erkân-ı Harbi-
yei şahanedeki ihtilâlciler üstüne aldığı jurnalle heyecana
kapılmış, kızmış, köpürmüş, sorumluları iyice haşlanıştı.
Bütün bu ıhıilâlci davranışlardan haberi olupda gör­
memezlikten gelen okul kumandanı, elbette başlananla-
rm başında geliyordu.

— 12 —
 Sultan Abdülhamit, hemen «Tedrisatı Askeriye Umum
Müdürü» İsmail Hakkı Paşa’yı huzuruna çağırtmışiı. Olup
biteni padişahın ağzından İşiten Hakkı paşa, çok güç du­
rumda kalmış; o da okul müdürünü çağırtarak güzelce baş­
lamıştı.
Bu olaydan sonra, kışla içinde en küçük toplantılar
bile yasak edilmiş ve aktif siyaset oyunları Erkânı Harp
Okulunun sahnesinden silinip gitmişti.
BÖylece de bir çalışma kulübü gibi maskelenen ihti­
lâlci topluluk, İstanbul’un gizli köşelerine kaydı ve orda
daha ihtilâlcilere yakışır bir gizlilik havası içinde çalış­
maya başladı.
, Ne yazıkki bir kez mimlenen üyelerin arkasında ha-
fiyeler vızır vızır dolaşıyor ve onları «dört başı mamur»
bir iş üstünde kıstırmak için fırsat kolluyorlardı.
Mustafa Kemal, smıvlarmı vermişti. Bu, başarılı bir
sınav olmuştu. 11 Ocak 1905 te kurmay okulunu otuz ye­
di kişilik sınıf içinde beşincilikle bitirmişti. Yirmidört
yaşında tığ gibi bir kurmay subaydı. Okulu bitirince ilk
işi Beyoğlu’ndaki fotoğrafçılardan birine koşup bir resim
çektirmek olmuştu. Bu resim, çabucak Selânik'teki anne­
sinin eline ulaşmış ve onu dünyaîarea sevindirmişti. Ne
yazık ki zavallı ananın sevinci pek uzun sürmeyecek kor­
kunç bir felâket, körpe oğlunun yalnız geleceğini değil
dirimin i de tehlikeye düşürecekti.
Mustafa Kemal, artık, bütün öbür arkadaşları gibi
bir piyade birliğine atanmasını bekliyordu.
İstanbul’dan ayrılmadan önce güzel birkaç gün ge­
çirmek istedi- Son olarak güzelim İstanbul’un altından gi­
rip üstünden çıkacaktı. Nitekim, Manastır’dan buraya ilk
geldiğinde epeyce güzel gençlik günleri geçirmişti. Sahip­
siz genç kız ve kadınlar onun güçlü kolları arasında kıv­
randıklarını uzun zaman unutmamışlardı. Balık Pazarın­
daki Ermeni'nin meyhanesi, onun en sık uğradığı yerler­
den biri olmuştu. Hatta buraya sonradan ödemek zorunda
kaldığı birçok borç taktığı da olmuştu. Bir kez görmüş
olmak için en bayağı yerlerden de gençlik merakiyle geç­

— 13 —
 mekte kendini küçültücü bir neden görmemişti.
işte, şimdi de felekten böyle birkaç günceğiz olsun
çalmak, ondan sonra da yurt görevine koşmak istiyordu.
Tersliğe bakınız ki o, artık birkaç yıl önceki delikan­
lı değildi, en büyük yurt görevi saydığı ihtilâlcilik mes­
leği, terazide ağır basmıştı. Artık, gizli ve tehlikeli bir
.kuruluş haline gelen «Vatan» m yönetimini üzerine ala­
rak bu fırsattan yararlanmağa çalıştı. Kuytu bir odayı
partinin merkezi haline getirdi. Bülteni bodrumda teksir
makinesiyle basıyordu- Ateşli ihtilâlci arkadaşları, onun
Çevresinde sık sık toplantılar yapıyordu. «Vatan» m şefi
durumuna gelmişti. Arkadaşlarını toplayan, kontrol eden
ve yöneten oydu. Ali Fuat (Cebesoy) ile Manastırlı Kâzım
(Özalp) ta onun en yakın ihtilâl arkadaşlarıydı.
Ne yazık ki, okulda mimlendikleri günden beri Ab-
dülhamid’in hafiyeleri, gölgeleri gibi arkalarında dolaş­
maktaydı. Onlar, gözleri bağlı çalışıp duruyorlardı. Ka­
fiyeler, işin kıvama gelmesipi bekliyorlardı. îşin en kötü­
lü , okuldan ahlâksızlığı yüzünden koğulmuş eski bir ar­
kadaşları, hafiye ve provokatör olarak içlerine karışmış­
tı...
Gerek Mustafa Kemal, gerekse arkadaşları, henüz bir
ihtilâlciye gereken gizli ve çok tedbirli çalışma unsurım-
dan yoksundular. Kaşarlanmış İmparatorluk hafiyeleri-
nin karşısında birer acemi çaylak olduklarını bilmeden ve
yakalanmayı hiç akıllarına getirmeden çalışıyorlardı. Ara­
larına ateşli bir ihtilâlci gibi giren bu provokatör hafiyeyı
sezinlediklerinde artık, iş işten geçmişti. Provokatör, bir
akşam bütün üyelerin toplu bulunduğu bir anda «kanun»
neferleriyle kafiyeleri getirtti ve bodrumda teksir edilen
suç belgeleriyle birlikte basılıp yakalanan Mustafa Kemal’
le arkadaşları, Abdülhamid’in hafiye örgütünün gücünü
ilk kez anladılar.
Şaşkınlıkları büyük olmuştu. Artık, bu kez bittikleri­
ni anlamışlardı. Suç belgeleriyle birlikte «kanlı istibdadın»
pençesine düşmüşlerdi.
Mustafa Kemal, b ir an, geleceğin parlak düşlerine

— 14 —
.veda etmek gerektiğine inanır gibi olmuştu. Artık her şe­
yi yitirir gibi olduğuna inanıyordu; kimbilir, belki onu
d a birçok tıbbiyeli gibi bacağına ağır bir taş bağlayarak
Marmara’nın dibine indiriverirlerdi. «Kızıl Sultan,» tah­
tın ı korumak için hiçbir kanlı çareye başvurmaktan çe­
kinmiyordu. Cezaların en yeğniği imparatorluğun uzak ve
yaşanmaz ülkelerine sürgündü. Dirimini yitirmektense böy-
Je bir sürgün bile bir nimetti.
. Mustafa Kemal, yakalanınca Osmanlı İmparatorlu­
ğunun Bastil’i demek olan Bekirağa- bölüğü hapishanesi­
ne götürülmüş ve arkadaşlariyle bir koğuşa kapatılmış­
tı. Hafiyeler, onun üstüne koca bir dosya hazırlamışlar­
dı. Manastır’dan ilk İstanbul’a gelişiyle başlayan bu dos­
ya, kara bir dosya sayılabilirdi. Onun ilk gençlik ateşiyle
toplumun aşağı katlarına dek inerek en masumca eğlen­
ce âlemlerinde geçirdiği bir kaç sayılı gün bile rezilce bir
yaşayış örneği olarak gösteriliyor, nerdeyse adı bir bohe­
me, bir berduşa çıkarılıyordu, kentin aşağı mahallelerin­
de kafa tütsülediği, eıı bayağı orospularla düşüp kalktığı,
gemicilerle kâğıt oynayarak vakit öldürdüğü, dik kafalı,
itaatsiz bir genç olduğu uzun uzadıya sayılıp dökülüyor­
du. T3u dosyayı görenler, artık onun bu çamurdan çıkıp
iyi bir asker olamayacağına hükmediyor, bir yandan dâ
jinüthiş zekâsına acıyorlardı. Mustafa Kemal ise hiç de bu
^dosyadaki genç adam değildi. Sağlığım bile tehlikeye dü­
şüren o hoyrat delikanlıyı çok arkada bırakmış ve baştan
başa karakter kesilmiş bir ihtilâlci örneğiydi. Biricik ama-
,çı da çalışmak ve yükselmek, en yüce doruklarına dek yük­
selmekti. Çok hırslı ve güçlü bir tabiata sahip olduğun­
dan bir kez bulaştığı işin içine adamakıllı dalıyor, gırt­
lağına dek bu işe gömülüyordu... Gençlik taşkınlıkları da;
ihtilâlciliği de hep böyle açıklanabilirdi.
Bu ihtilâlci genç subay grubunun yakalanıp sorguya
çekilmesi, bütün gençlik çevrelerince duyulmuştu ve her­
kes onlara acıyordu. Bu işin sonunda Marmara denizinin
dibi de görünüyordu. Boynuna bir taş bağlanıp denize bir
kova çöp gibi atılmış hürriyetçilerin korkunç, serüvenleri,

— 15 —
kulaktan kulağa dolaşıp durmaktaydı.
Sultan Abdülhamit, Mustafa Kemal’in ihtilâlci gru­
buyla herkesten çok ilgilenmişti. Kafaları, patlayıcı ihti­
lâl maddeleriyle dopdolu bu genç adamlar, onun tahtının
altına konmuş birer kocaman bombadan başka bir şey de­
ğildi. Yıldız’da Mithat Paşa’nm sorguya çekildiği Çadır
Köşkü’nün salonunda sorgulan başlayınca Abdülhamit
Mithat Paşa’nın yargılanmasını gözetlediği küçük bir de­
likten mahkeme salonunda bocalayıp duran bu zıpır deli­
kanlıları kaygu ile gözetlemeğe ve dinlemeğe gelmişti.
Bu grubun elebaşısı olan sarışın, mavi gözlii ve gl-r
çatık kaşlı genç subayı Abdülhamit öfkeden çok, merakla
gözetliyordu.
Mustafa Kemal’in yakalanıp hapsedildiğini, belki ete
idam edileceğini işiten annesi Zii beyde han imla ki.?!: evde­
şi Makbule, koşarak Selanik’ten İstanbul’a gelmişlerdi. İs­
mail Hakkı Paşaya birkaç kez çıkmışlar, Bekir ağa-küî Lü­
ğünün merdivenlerini boş yere aşındırmışlar, bu sarışın
ihtilâlciyi bir türlü görememişlerdi. Mahkemede de dik baş­
lı davranan bu genç asker, büsbütün «tecrit» edilmek ge­
rektiğinden bir küçük ve karanlık hücreye atılmıştı, kon­
seyle görüştürülmüyordu.
Hücresinin biricik penceresi, küçümencik bir hava de­
liğiydi. Orada zor hava alıyor, daralan ciğerlerini oksijen­
le doldurabilmek için ağzını çoğu zaman küçük hava de­
liğine yapıştırıyordu.
Duyduğu «manevi» boğuntu oksijensizlikten çok da­
ha korkunçtu. Koca Osmanlı ülkesini dar bulup patlama
kertesine gelen ruhu, bu küçücük hücrede çatiadak çat­
layabilirdi. Doğadaki alışma kanunu onu bu öldürücü du­
rumdan kurtarmıştı. Şimdi, ağır-ağır, genç bir arştan g -
bi hücresinin serin taşları üzerinde volta vuruyor ve dü­
şünüyordu. Askerlik gitti gider, bari dilimini kurtarabil­
meydi. Şimdi, bir tek düşündüğü buydu. Yaşamak, aziz­
di, güzeldi ve o da daha çok gençti. Sultanın şerrine uğ­
ramadan burdan kurtulabilse yine her şey düzelebil iidi.
İhtilâlin eli kulağındaydı- Nasıl olsa bir gün patlayacaktı.

— 16 —
 Ne varki gelecek için kurduğu bütün parlak hayal­
lerden bir boy vazgeçmek gerekiyordu.
Günler, haftalar birbirini kovalıyor, bu küf kokan pis
hücreden kurtuluş müjdesini verecek hiçbir ışık gözük­
müyordu. Yalnız, her saat başında asker gardiyanlar ve
kanunlar küçük hava deliğine gözlerini uydurup onu kont­
rol ediyorlardı.
Onun bulunduğu bu tek kişilik hücre, yapının bod­
rum katmdaydı. Bu hücrelere ancak çok tehlikeli, çek
önemli sanıklan atıyorlardı- Buralara tıkılanlara her v"r
aşağılama ve işkence yapılıyor, söyletmek için yapılan hu
işkenceler, mubah sayılıyordu- Gazete ve kitap ok oma
da yasaktı.
Gündüz neyse ne de akşam olup da hücre zifiri krrn**-
lığa gömülünce şimdiye dek hiç duymadağı bir kork uy?,
kapılıyordu: ölüm korkusu. Gece yarısı apansız*--! ,d " . :
denizin soğuk ve korkunç derinliklerine gönder iimci:- is­
tibdat, her şeyi gizli yapıyordu. Mithat Paşa’nm Ta-f zin­
danında boğdurularak Öldürülmesinden epeyce ders almı­
şa benzeyen istibdat, şimdi tanınmamışları tereyağından
kıl çeker gibi kolayca ve rahatça canlılar arasından uzak­
laştırıyordu.. Gürültüsüz-patırtısızca bir gidiş ki hiçbir
kahramanın istemediği bir şeydi. Her kahraman, ölümü­
nü pahalıya satmak, hiç olmazsa böylece ölümüyle özgür­
lük propagandası yapmak isterdi.
İşte, Mustafa Kemal’in buna benzer bin bir türlü şey­
ler düşünerek bir tavşan uykusu kestirdiği günlerden be­
rinde kapının önünde apansızın iki kanun neferi belirnüş-
ti. Çok şükür, gündüzdü. Gece uyuyamadığı uykuyu kes­
tirmeğe çalışmaktaydı.
— Mustafa Kemal sensİn, değil mi?
— Benim! Bir yere mi gideceğiz?
— İsmail Hakkı paşa istiyor, oraya gideceksin.
Mustafa Kemal, iki kanun erinin arasında bodrum -.
dan aydınlığa götürülen merdivenleri heyecanla tırman­
mış, güneşe çıkınca şaşırmıştı. Sakalları uzamış giyneği
buruşmuş, kir pasak içinde kalmıştı-

Kutsal İsyan (2) F: 2

 melisiniz. Dikkat ediniz: Size ıslah-ı hal etmeniz için bir.
jfjrsat veriliyor. Bu fırsat bir daha ele geçmez.
Mustafa Kemal, birkaç türlü felâketten kurtulmanın
verdiği birkaç türlü sevinçle yüreği dop-dolu olarak pa­
şaya minnetle baktı, teşekkür etti ve tığ gibi bir subay ol­
duğunu göstermek üzere sert ve güzel bir dönüşle güzel
bir selâm çakarak kanunların arasında hücresine döndü.
Hücresinden ayrılabilmesi için kendisine yarım saatlik bir
zaman verilmişti. Yarım saat dolmadan kanun erleri onu
aldıkları gibi limanda istim üzerinde duran bir gemiye
bindirdiler ve karanlık basarken gemi İstanbul’dan ayrıl­
dı- He annesi, ne kızkardeşini, ne de herhangi bir arka­
daşını görebilmişti. ,
Mustafa Kemal, bu gemiyle ancak seksen günde Bey­
ru t’a varabilmişti. Denizlerin coşkun zamanlarıydı. Ko­
pan fırtınalar, kabaran denizler, uzun zaman onu yolun­
dan alakoymuş ve yaşamaktan bezdirmişti.
Mustafa Kemal, her iyi ve cevherli ihtilâlci g'bi bun­
dan çok sarsılmış, işin bütün romantik yanı ve şiiri sili­
nip gitmişti. Şimdi, karsısında gerçek, çarpan başları ya­
ran kırmızı bir granit kütlesi gibi yükseliyordu. Yaptığı
işten pişmanlık filân duyduğu yoktu. Yalnız, bu işi bir
daha yanarken daha usturuplu, daha kurnazca vanmanm
gerektiğini anlamıştı. Bu korkunç hapislik günlerinden al­
dığı ders salt buydu.
Şam’a varmca biraz dinlenmiş ve bu arada Ordu’nun
nabzını yoklamağa başlamıştı. Hemen-hemen biitiin genç
subaylar, tıpkı Rumeli’deki arkadaşları gibi ihtilâlci bir
ruh taşıyorlardı. Biricik eksikleri bir araya gelip özgürlük
için iş görebilecek bir örgüt kurmak gücünden yoksun
oluşlarıydı. Rumeli’deki kaynaşma, buradakilerde yoktu.
Çöl havasının aşıladığı korkunç can sıkıntısı, onu yi­
ne militanlığa sürükledi. Düşüncelerine yakm bulduğu bir
kaç subay arkadaşiyle «Vatan Cemiyeti» nin Suriye dalı­
nı kurdu.
Mus+afa Kemal, henüz garnizona varır varmaz basm-
dan geçen bir olay da Vatan Cemiyetinin «Vatan ve Hür-

— 19 —
 İsmail Hakkı paşanın dairesi, öndeki hantal ve sarı
boyalı Harbiye Nezareti yapısındaydı.
Kanunların arasında bir sürü merdiven tırmanıp ko­
ridorlar geçtikten sonra İsmail Hakkı Paşa’mn dairesine
.varmıştı.
' İsmail Hakkı Paşa, sakallıydı- Altın çerçeveli gözlük­
lerinin arkasında pusu kurmuş olan gözlerinin bakışında
genç Mustafa Kemal, pek Öyle tehlikeli bir anlam bulma­
mıştı. Bürosunun arkasında tıpkı otoriter bir okul müdü­
rünün azarlayıcı bakışlariyle kendisine bakıyordu. Bu ba­
kışlarda atlattığı büyük tehlikeyi anlatan ve karşısında­
ki genç adama: «Haydi, geçmiş olsun, delikanlı!» demek
isteyen bir anlam açıkça göze çarpıyordu- Genç ihtilâlci,
birden bire umuda kapılmıştı- Demek ki dirimi olsun
kurtulmuştu. Hazırol durumunda duruyor, kendisini sü­
züp duran paşanın gözlerine pişmanlık ve iyi maskelen­
miş bakışlarla bakıyordu.
İsmail Hakkı Paşa’nm otoriter sesi duyulmuştu:
— Büyük bir tedbirsizlik yapmışsınız; önünüzde gü­
zel bir istikbal vardı. Hizmet-i Şahâne’de Şeref-i askeri-
yenizi kaybettiniz. Ne idüğü belirsiz kimselerle düşüp kalk­
tınız! İhtiyatsızca oyunlara kalkıştınız. Kendinizi kumara,
içkiye, ismi ağıza alınmayacak yerlerde sefahate verdi­
niz. Daha da beteri, asla tasvibine imkân olmayan siyası
faaliyetlere cüret ettiniz. Efendimiz aleyhinei, bazı kend'nî
bilmezlerin iğfalatma kapıldınız. Arkadaşlarınızı İnzibat-
sızlığa sevk ve isyana teşvik ettiniz. Tabiî, bütün bunlum
vahametini idrak edersiniz,
Haşmetmeabımız, merhamet-i şahanelerini hakkınızda
ibzal buyurarak, her şeye rağmen merhamet-i şahanele­
rine mazhar. olmanızı tensip buyurdular. Genç ve ateşli
bir mizacınız var. Muhtemeldir ki bizzat kötü olmaktan
ziyade iğfal edilmişsin izdir. Şam’da bir süvari livas’na ta ­
yin olundunuz. İstikbaliniz, orada kumandanınızın bize ir­
sal edeceği ihbaratın hakkı hareketiniz hakkındaki iş’aratı-
na bağlıdır. Şu andan itibaren böyle abesle iştigalden kati
surette vaz geçerek kendinizi hizmeti askeriyeye vakfet-

18 —
riyet» cemiyeti olarak Şam’da kurulmasını kolaylaştır­
mıştı.
Genç bir kurmay subay olarak sözde staj yapmak
üzere Şam’daki beşinci ordu merkezine sürüldüğünde l-ıav-
ran’da da bir Dürzi isyanı patlak vermişti. Süvari alay:
süratle hazırlanmış, yürüyüşe geçmek üzereydi. Mustafa
Kemal, kımsenüı kendisine hazırlanması için bir şey deme­
diğini görünce çok üzülmüş ve Öfkelenmişti.
Birliğiyle birlikte götürülmesini istemek için alay ku­
mandanına baş vurdu. Alay Kumandanı:
— Siz, bu alayda stajyersiniz, dedi, Kumanda etliği­
niz asıl bölüğün kumandanı vazife başına geçmiştir. Ha­
rekâta o gidecektir. Zaten siz iurkân-ı Harp zaDİİlsiniz.
Böyle çetin işlere gelemezsiniz. Biz, sizi is.ırahal edebi­
niz diye Şam’da bıraktık. Merak etmeyin, maaşınız veri­
lecektir.
Bu söz, Mustafa Kemal’i çileden çıkardı. Bunun üze­
rine kendi kendine emir vererek arkadışı Müfit’ie bera­
ber atlarına atladılar, âmirlerinden habersizce Kavrarda
vardılar ve orada yararlıklar göstemekten geri kalmadı­
lar.
Mustafa Kemal, birliğiyle birlikte Şam’a dönmüştü.
Amirlerinin kendisine yaptıkları bu kabalığı bir türlü af-
fedemiyordu. Bu memleketi ancak bir ih.ilâlin temizle­
yeceğine bir kez daha inanmıştı.
Bir gün çarşıda dolaşıyordu. Rastgele girdiği bir dük­
kânda sahibiyle birden bire ahbap oldular: Bu, kurtuluş
savaşından sonra Çorum mensubu oian Doktor Muştala
Cantekin’den başkası değildi. Doktor da siyar.î sürgün­
lerdendi. Mustafa Kemal, onun şu sözlerine çek tevhi­
tti işti:
— İhtilâl yapmak lâzım. Bu idareden başka ünlü
kurtulamayız. Ben, Tıbbiyenin son sınıfındayken bu eme­
li takip ettiğim için hapse atıldım, sonra işte böyle sürül­
düm. Benim kafamda birçok arkadaşlar var. Melısmchal
ihtilâli yapmak lâzım. Bu yolda ölmekten bile çekinmem.
Mustafa Kemal, ona şu yanıtı vermişti:

— 20
 — Hayır, mesele Ölmekle bitmez. Asıl, ölmeden evvel,
idealimizi yaratmak, tahakkuk ettirmek ve yerleştirmek
şarttır.
1905 yılının bu güzel gecesinde Mustafa Kemal, üç
ateşli arkaaaşiyle «Va.an» Cemiyetini biraz daha genişle­
terek «Vatan ve Hürriyet» cemiyeti olarak böylece kur­
muştu.
Yine o sıralardaydı- Havran bölgesindeki Dur si kuv­
vetleri Osmanlı askerleri üzerine sık-sık akınlar yapmak­
taydılar.
«Talim ve tatbikatla» uğraşan Türk askerleri güç du­
rumda kalmıştı. Sıkışan biriik kumandam genç Kurmay
subayı Mustafa Kemal’e:
— Bunlara karşı ne yapalım? Diye sormuştu.
— Tâlim ve tatbikaanıza devam ediniz.
— Fakat, görmüyor musunuz, durmadan hücum edi­
yorlar.
— Evet, görüyorum. Ben onları iyi bilirim. Onlar na­
muslu adamlardır. Kendilerine silâh kullanmayanlara kar­
şı silâh atmazlar.
Kumandan, Dürzilere silâh atılmamasını emretti. Ken­
dilerine silâh atılmadığım gören Dürziler, şaşırıp kalmış­
tı.
Mustafa Kemal’in bu psikolojik siiâlu ereğe isabet et­
mişti. Dürziler, bunun üzerine kendileriyle konuşacak bi­
rini istediler. Mustafa Kemal, onlarla konuşmak için ileri
Çıktı, Dürzilere doğru ilerledi. Onlarla konuştu. Belileriy­
le arkadaş olmakta gecikmedi. Bu hadisenin ertesi gönü
Şam’a ve nıürettep kuvvetlerin, bulunduğu yeıe bir jan­
darma albayı gelmişti. Kumandan Lûtfi bey, jandarma
albayı ile konuşurken Mustafa Kemal’i de yanlarına ç«-
girdi.
Şam jandarma Kumandam Mustafa Kemal’in yanın­
da, Dür zil eri püsküttüğünden dolayı, kutladı. Ne varki,
doğru bir asker elan Lûtfi bey:
Hayır, biz püskürtmedik. Dürziler kendileri gitti­
ler, dîye yanıt verdi.

— 21 —
 — Fakat, meseleyi Zat-ı Şahaneye arzederken <-.püs­
kürtüldü» diye yazmak lazımdır.
Bundan sonra Mustafa Kemal’e dönen jandarma ku­
mandam:
— Yazılacak telgrafın müsveddesini lûtfeıı kaleme alı­
nız, dedi.
Mustafa Kemal’in gür ve sarı kaşları birden bire ça-
tılıvermişti:
— Ben, böyle sahtekârlığa âlet olamam, diye hırçın
bir sesle bağırdı; esasen ortadan galip ve mağlûp da yok­
tur. Fakat, hakikati söylemek lâzım gelirse onlar kazandı*
lar.
Albay dudaklarını büktü:
— Sen, henüz cahilsin.'Sen, Zai-ı Şahaneyi anlama­
mışsın, dedi.
Mustafa Kemal, tok ve cesur sesiyle ona şöyle dedi:
— Ben, cahil olabilirim. Fakat, Zat-ı Şahane olan za­
tın cahil olmaması ve sizin gibilerin mahiyetini anlayabil­
mesi lâzımdır.
Mustafa Kemal, örgütünü kurup da gizli oturumlarda
ateşli nutuklariyle birçok hayranlar toplamağa başlayınca
bu çöl ikliminden de bayağı hoşlanır olmuştu.
Kendisi gibi ateşli subay arkadaşları «Vatan ve H ür­
riyet» i vahadan vahaya yayıyor, örgütü hergün biraz
daha genişletiyordu. Yüksek rütbeli subaylar da bu hür­
riyetçi ve memleketçi düşüncelere karşı ilgisiz değiller­
di* Mustafa Kemal, bu sinsi ihtilâlci, az zamanda, düşün­
düğünden daha çok başarı kazanmış bu da o ^ a b"vük
hamleler yapmak düşüncesikıi uyandırmıştı: Bütün Suri­
ye’deki askeri birlikleri kendi elinde toplayarak İstanbul
üzerine yürümek, «Kızıl Sultan» ı tahtından İndirip bek­
lenen hürriyet ihtilâlini yapmak. Yalnız, ilk heyecanların
sarhoşluğu çabuk geçmişti. Burada da gerçek, o kırmızı
granit yığını, hayalcilerin kafalarını yarmak üzere ideal
yolunun üzerine dikilmiş duruyordu. Suriye garnizonla­
rından İstanbul’a karadan da denizden de gitmek için bin­
lerce kilometrelik yol gerekiyordu. Bu aylarca sürecek bir

— 22 —
yolculuk demekti ki, bir ihtilâl ordusunu y a n yola var­
madan eritir, yıpratır ve dağıtırdı.
Kendisi, yakın olması gereken deniz yolundan Beyrui’a
seksen günde gelmemiş miydi? İhtilâllerin yolu kısa ve
kendileri şimşek gibi hızlı ve kesin olur. Sürekİi isyanlara
jse Arabistan halkının kaygusuz psikolojisi ve uyuyan
Anadolu halkının çoğunluğunun durumu uygun değildi. Bu­
nun için bir süre kendisini pek ateşlendirmiş ve heyecan­
landırmış olan Suriye’den başlayan özgürlük için isyan
projesini az zaman sonra bırakmak zorunda kalmıştı. Os­
manlI İmparatorluğunun diş bileyen halklara dayanarak
bir ihtilâl yapmanın sakatlığını çabuk anlamıştı-
Mustafa Kemal, Suriye’ye gönderildiğinde artık, yı­
lan hikâyesine benzeyen Dürzi isyanlarından biri daha
patlak vermişti. Dürzi isyanının bastırılmasından sonra
piyade hizmetini görmek üzere Yafa’ya gönderilen Mus­
tafa Kemal, bir kez daha denize kavuşmuş ve hayalini
yoklayıp duraıı ihtilâl kıvılcımları yine bu genç kafayı
ateşler içinde bırakmıştı. İhtilâl düşünceleri ve heyecan­
ları, artık Mustafa Kemal’in ruhunda kasırgalar koparı­
yordu. Çok sevdiği askerlik mesleği de ancak ihtilâl uğ­
runda bir basamaktan, değersiz bir araçtan başka bir
nesne değildi. Onda bu değişikliği meydana getiren neden­
lerden en önemlisi arkadaşı Ali Fethi’den aldığı şöyle bir
mektuptu. «Şam’da kalmakla hata ettin. Orada boşuna va­
kit kaybediyorsun. İhtilâlin beşiği olsa-olsa Balkanlardır.
Kendini Selânik’e naklettirm e^ çalış. Suriye hiç bir cid­
di hareketin kendini gösteremeyeceği bir bölge, İmpara­
torluğa mülhak bir yerdir. Asıl iş, hükümetin bulundu­
ğu yerde, yani İstanbul’da kopabilir.»
Mustafa Kemal Yafa garnizonunda kendini Avrupa
kıtasına düşen Türk kentlerinden birine naklettirmek için
uğraşmağa başlamıştı. Bütün lütuf kapılarının yüzüne ka­
palı olduğunu görüyordu. O, denizin dibini boylamaktan
ancak bir mucize olarak kurtulmuş bayağı bir sürgünden
başka bir şey değildi. Onun için kim şefaat etmeye cesa­
ret edebilirdi? Harbiye nazaretindeki bütün bildikleri, onun

— 23 —
yalvaran mektup ve haberlerini görmezlikten ve işitmez-
İlkten geliyorlardı.
Bir ara, artık Ali Fethi’nin salıkladığı, Avrupa gar­
nizonlarından birine nakletmenin olanaksız bir şey oldu­
ğunu sanarak umutsuzluğa düştü.
Şimdi, Selânik’e kanunsuz yollardan varmanın düşün­
cesi. üzerindeydi. Sonradan Balkan savaşında Edirne ka­
lesine kapanıp düşmana karşı aylarca dayanacak olan
topçu kumandanı Şükrü Paşa’ya bir mektup yazmayı dü­
şündü. Şükrü Paşa, Selanik’te bulunuyordu. Hürriyetçiler,
onu da kendilerinden sayıyorlardı. Bu sanıya kapılan Mus­
tafa Kemal, ondan medet umdu ve ona bütün güzü düşün­
celerini açıklayan bir mektup yazdı. Kendisini Selânik’e
aldırması için yalvarıyordu. Şükrü Paşa, ona umut verici
bir cevap gönderdi, bunda, eğer Selânik’e gelir se bir çare
düşünebileceğini yazıyordu.
Selanik’e varmak içinse kaçmaktan başka ç;rd yok­
tu. İşte, buna karar veren Mustafa Kemal, beşinci ordu­
nun zata bölgesinde göreviyuuiı‘kliği sırada haberli ekm
bir-iki ark adaş iyle helâllaştı ve kılık değiştirerek bir va­
pura atlayıverdi.
Bindiği gemi, Mısır’a uğradıktan sonra Yunanistan'a
doğru yol almış, Pire’den de Selânik’e varmıştı. Karaya bin
türlü heyecan ve korku ile çıkan Mustafa Kemal, annesi­
nin evine varınca düş kırıklığına uğrar gibi olmuştu. An­
nesi Zübeyde hanım, onun kanunsuz yolda olduğunu anla­
dığından kayguya ve tasaya kapılmıştı. Üvey babası Ra-
gıp bey ise daha soğukkanlı ve uzlaştırıcı bir rol oynu­
yordu. Henüz İstanbul’da Bekirağa bölüğü serüvenini unut­
mayan Zübeyde hanımın ne kar te korkuya ve kayguya
kapıldığı kolayca anlaşılabilirdi. Oğlu, yine kendisini affe­
den padişaha karşı baş kaldırmıştı; bunun sonu elbette
hayır olamazdı. Mustafa Kemal’in bu kaygular pazarından
azat olabilmesi için Şükrü Paşa’mn bir panzehir sunma­
sı gerekiyordu. Bütün umudu da oııdaydı. Gizli bir ihtilâl­
ci (!) olan paşa, elbette ona bir çıkar yol gösterecekti.
Şükrü Paşa'yı gidip evinde gördü ve korkunç bir düş kı-

— 24 —
 nklığı içinde kös-kös geri döndü. Paşa, oımıı için hiç bir
şey yapacak durumda değildi, mektuplaştıklarını kimsenin
bilmemesi için ona yalvarmıştı da üstelik. Bu adamın yu­
muşak ve vaat dolu mektubuna kapılarak nasıl kalkmış
da buraya gelmişti?
Evde kuşku içinde ve diken üstünde geçen birbirinin
benzeri tatsız günler, başlamıştı. Annesi, korku ve kaygu-
dan kalb hastalığına yakalanmak üzereydi. Her saat evi
basıp oğlunu yakalayabilirlerdi. Bu da büyük bir rezalet
olurdu; onun da yüreğine inerdi. Mustafa Kemal, eski Öğ­
retmenlerinden birini bularak birkaç aylık bir tebdili ha'
va koparabildiyse de bu da derde deva olamazdı. Yine her
şey onun sorumlu birliğinde çözümlenecekti. İşte, evde
kaygularm, tasaların biri bin parayjf olduğu günlerde Mus­
tafa Kemal, «Vatan ve Hürriyeti» canlandırmak üzere
yine davranmıştı:
illegal çalışmağa karar vermişti. Artık, bu yolda ça­
lışmaktan başka bir umar kalmadığını anlamıştı. Bıçak ke­
miğe dayanmıştı. Yakından tanıdığı ve güvendiği ve hep­
si de eski hocalarını başına toplayarak «Vatan ve Hür­
riyet» in bir şubesiııi de orada açmağa ve bu hareketi el­
den geldiğince hızlandırmağa çal.ştı. Bütün Balkanlar kay­
nıyordu. Sokakta rastlanan hemen herkese ihtilâlci dam­
gası vurulabilirdi. Selanik, bu tehlikeli durumu yüzünden
de İstanbul'dan gönderiien bir yığın hafiye ile dolmuştu.
Her dertleşen iki kişinin yanı başında peydahlanan üçün­
cü gölge, bir hafiye idi.
O, bu haliyle klâsik bir Balkan komitecisinden başka
bir şey değildi. Bekirağa-bölüğünün zindanlarında geçirdi­
ği korkunç günlerin öcünü bir an önce alabilmek için sa­
bırsızlanıyor, kabına sığamıyordu.
, Kaçak olarak Selânik’te bulunuşu, onu biran önce so­
nuç almağa zorluyordu. Güvendiği arkadaşlarından en iyi­
lerini, en sonra, bir araya getirebilmişti: Askerî Rüşti­
ye Müdürü Tahir bey, Şair Ömer Naci, Hüsrev Sami, Mus­
tafa Necip, Askerî Rüştiye öğretmenlerinden yüzbaşı Hak­

— 25 —
 kı Baha (Pars), Öğretmen Okulu Müdürü Mahir bey bun­
ların belli başlıcalarıydı.
Yüzbaşı Hakkı Baha ile anlaşarak bu arkadaşları bir
gün onun evinde topladı. Eski «Vatan Cemiyeti» ni şim­
di «Vatan ve Hürriyet» adiyle yine kurmak için tartıştı­
la r . Vakit geceydi. Bir petrol lâmbası, bu genç ihtilâlci­
lerin yüzünü türlü yanlarından aydınlatıyor ve duvardaki
gölgeleriyle onları daha kalabalıklaştırıyordu. Bu tehlike­
li konuşmaların geçtiği odanın havasını sürükleyen Mus­
tafa Kemal’den başkası değildi. Hepsinin gözleri, onun
gür kaşlarının altında tuhaf bir sıtma ile parlayan mavi
gözlerindeydi. ihtilâl toplantısını şu sözleriyle yine o aç­
mıştı:
— Arkadaşlar!
Bu gece burada sizleri toplamaktan maksadım şudur:
Memleketin yaşadığı vahim anları size söylemeğe lü­
zum görmüyorum. Bunu cümleniz müdriksizin. Bu bed­
baht memlekete karşı mühim vazifelerimiz vardır. Onu
'kurtarmak yegâne hedefimizdir. Bugün Makedonya’yı ve
tekmil Rumeli kıtasını vatan birliklerinden ayırmak isti­
yorlar. Memlekete yabancı nüfuz ve hâkimiyeti kısmen ve
fiilen girmiştir. Padişah zevk ve saltanatına düşkün, her
türlü zilleti iktisap edecek menfur bir şahsiyettir. Millet
zulüm ve baskı altında mahvoluyor. Hürriyet olmayan bir
memlekette ölüm ve çöküntü vardır. Her ilerlemenin ve
kurtuluşun anası hürriyettir. Tarih bugün biz evlâtlarına
bazı büyük vazifeler yüklüyor. Ben, Suriye’de bir cemi­
yet kurdum. Baskı rejimi ile mücadeleye başladık. Buraya
da bu cemiyetin esasını kurmağa geldim. Şimdilik, gizli
çalışmak ve teşkilâtı kurmak zaruridir. Sizden fedakârlık­
lar bekliyorum. Kahredici bir baskı rejimine karşı ancak
ihtilâl ile cevap vermek ve kökleşmiş olan çürük idareyi
yıkmak, hülâsa, vatanı kurtarmak için sizi vazifeye davet
ediyorum.
Odada derin bir sessizlik meydana gelmişti. Lâmba­
nın solgun ışıkları içinde Mustafa Kemal’in erkek ve hey­
betli sesinin yankıları hâlâ dalgalanıyordu. Sevimli ve ateş­

— 26 —
 li şair Ömer Naci ki, Mustafa Kemal’in şiirde hocasıydı,
ayağa kalkarak, onun konuşmasına karşı tatlı şivesiyle:
f — Mustafa Kemal, arkandayız, seni takip edeceğiz,
ölümler, cellâtlar, işkenceler bile bizi bu azmimizden çe-
virmiyecektir. Hürriyet verilmez, o ancak alınır. Zulüm
ve istibdat altında inleyen bu masum ve biçare milleti kur­
taracağız. Yaşasın hürriyet ve ihtilâl!
Diye caşkun bir konuşma yapmış; sanki bir meydan­
da soyleniyormuşcasına gırtlak dolusu söylenen bu kü­
çük nutuk, bayağı hepsini ürkütmüş yalnız, Mustafa Ke­
mal’i sonsuz sevindirmişti.
Mustafa Kemal, her zaman beraber gezip dolaştığı
ve beraber içip eğlendiği Ömer Naci’nin kendisine bu den­
li inanışısından ve bir umut gibi arkasına takılışından çok
.hoşlanmıgtı. Gerçek ve katıksız bir ihtilâlci subay olan
Mustafa Necip, Hüsrev Sami’nin güçlü ve frenlenmiş he­
yecanı yanında gizli hıçkırıklarla sarsılıyor ve gözyaşları­
nı tutmak için kendini sıkıyor, dudaklarım ısırıyordu. Ağ­
lamayı erkekliğe yediremiyordu.
Mustafa Kemal, işin kıvamına geldiğini anlayınca yi­
ne söze başlamıştı:
— Arkadaşlar!
Gerçi bizden önce birçok teşebbüsler yapılmıştır. Fa­
k at onlar muvaffak olamadılar. Çünkü teşkilâtsız işe baş­
ladılar. Biz kuracağımız teşkilât ile bir gün mutlaka ve
behemehal muvaffak olacağız. Vatanı, milleti kurtaracağız.
Bu nutuktan sonra örgütün ne biçim yapılacağı üze­
rinde bir süre konuşup tartışmış ve bir sonuca varmışlar­
dı. Örgüt üzerine konuşma sona erince, Mustafa Kemal,
yanı başında oturan Hüsrev Sami'ye dönmüş ve bir çete
reisi edasiyle:
— Hüsrev, demişti, tabancanı çıkar, şu masanın üze­
rine koy; kararımızı yemin ile de teyit edelim.
Hüsrev Sami, hemen küçük browning tabancasını çı­
karıp masanın üzerine koyarak Ölünceye dek bu kutsal
dava uğrunda çalışacaklarına ant içmişlerdi.
Mustafa Kemal, bu illegal çalışmanın büyük tehlike

— 27 —
sini az zamanda sezmişti. Bu kez ele geçerse artık bir
«aff-ı şahane» de beklenemezdi. Çevresinde çemberlerin
daraldığını anlar anlamaz yine Suriye’ye doğru yola çıktı.
Selanik’te kaçak olarak dört ay kalmıştı.
Kendi Garnizonuna döndükten sonra, Selânik’e nakil
işini temelli olarak ele aldı, en inatçı bir insan bile tu t­
turduğu bir isteği ancak bu denli izlerdi. Bütün bir yıl
geceli gündüzlü İstanbul’dakilerin başmı ağrıttı. İstanbul-
dakiler de başka çıkar yol bulamıyarak onu Selanik’teki
üçüncü ordu Erkân-ı Harbiyesine verdiler.
Artık Mustafa Kemal, sevinçten kabına sığattryor-
du. Hem doğduğu o güzel kente, hem de çok sevdiği ve
çok cefalar çektirdiği sevgili annesi Ziibeyde ile kızkar-
deşi Makbuie’ye kavuşmuştu. Bu da bir şey değildi. Asıl
ihtilâlin beşiğine ve en çok canlı ihtilâl malzeme ve kad­
rosunun bulunduğu yere düşmüştü- Artık, O.'manh İmpa­
ratorluğunun ve Türk ulusunun en büyük adamı olabil­
mek için bu karmakarışık malzemeyi güçlü elleriyle yoğu-
rabilecekti. (1907).
Mustafa Kemal, Selânik’e varır varmaz annesinin cn
işlek bir cadde üzerindeki cumbalı evine yerleşmişti. An­
nesinin şimdiki yaşayışı rahat ve mutluydu- 1903 te yine
evlendiyse de kadıncağızın kocadan yana talihi yoktu. Mus­
tafa Kemal’in bu üvey babası da ölmüştü. Selân'k’in en
işlek ve hareketli bir mahallesinde Zübeyde’ye yeni ve gü­
zel bir evle biraz da para bırakmıştı. Mustafa Kemal,
Selânik’i çok değişik bulmuştu. Bu değişiklikle biraz da
aldanma payı vardı: Kendisinde de büyük bir değişiklik
ve olgunluk meydana gelmişti: Selanik askeri Rüst>ye’sin-
den Manastır Askerî İdaresine gittiği günlerle bugün ara­
sında dağlarca ayrılık bulunuyordu.
Anasının evinde ilk yorgunluğunu çıkarır çıkarmaz,
yine paçalar: sıvamış, pek hızlı akmaya başlayan ihtilâlci
davranışlar seline dalıvermişti. Yine ilk el attığı malzeme,
askerî okullardan tanıştığı karakter sahibi genç subaylar
oldu. «Vatan ve Hürriyet» in Selanik şubesini açmak için
dolu dizgin çalışmaya koyuldu.

— 28 —
 Artık, iyimser günler başlamıştı. Yarının er. büyük
bir talihlilik ve İyimserlik havası da ruhunu büsbütün
kaplamıştı. Talihsizlikleri ve tehlikeleri kolayca yenebil­
mesi ondaki bu «en büyük olmak» tutkusunu daha çok
besleyip büyütüyordu. Hapisten kolayca kurtulup Şaın’a
sürgün edilmiş, işte ordan da yine kendi çabalamalariyle
kurtulup ihtilâlci düşüncelerin beşiği Selânik’e gelmişti.
Artık, büyüklük huylarını meydana dökmüş, açığa
vurmuştu. Yakın arkadaşlarına olduğu gibi, annesine de
inan halindeki bu düşüncelerini açmaktan çekinmiyordu.
Artık, bir okul çocuğu değildi. Bayağı bir iş peşinde koş­
muyordu. Varlığında kaynayıp köpüren yüksek güçleri,
içinde yaşadığı çevrenin en yüksek sanılan güçleriyle öl­
çerek bu kanıya geliyordu.. Kolağasıydı. Artık, iş yapa­
bilecek yaş ve rütbedeydi. İhtilâlci arkadaşlariyle durma­
dan gizli toplantılar yapıyordu. Çoğu zaman Beyaz Kule'
de meydana getirdiği lokalde Yon yo, Olimpos Gazino \e
Birahanelerinin kuytu köşelerinde ateşli fısıltılarla konu­
şup görüşüyor, daha gizli toplantıları da annesinin en İş­
lek cadde üzerindeki evinde yapıyordu. Bir akşam, anne­
si Zübeyde hanım, oğlunun odasında oturup sigara içen
ve coşkun-coşkun konuşan; hepsi de pırıl pırıl genç su­
baylara, kapıdan kahve tepsisini uzatınca tümü de sustu.
Kapıyı kapayıp çekilir gibi yapınca yine yüksek sesle ateş­
li konuşmalar başlamıştı. Kulağını anahtar deliğine ya­
pıştırıp konuşulanları dinleyen Zübeyde hanım, her za­
manki gibi yine ürkmüştü. Oğlan, hükümeti devirmeğe
hazırlanıyordu. Hapishaneden, ölüm tehlikesinden kurtu­
lalı şunun şurasında ne kadar zaman geçmişti ki!.. Bu oğ­
lanın ıslâh olacağı yoktu.
Anahtar deliğinden içeri bakınca büsbütün ürkmüştü.
Ortadaki masanın üzerinde bir tabanca duruyor, bütün
subaylar ellerini bu tabancanın üstüne koyarak sözlerin­
de duracaklarına ant içiyorlardı.
Zübeyde hanım, kapıdan çekilip yatağına girmişse de
gözünü uyku tutmuyordu.
Bu sevgili oğlucuğun başı üzerinde eskisinden daha

— 29 —
büyük bir tehlikenin dönüp dolaştığım anlıyordu. Padi-
şahın hiç şakası yoktu. Koca Mithat Paşayı Taif zindanın­
da boğdurmamış mıydı? Onun yanında Mustafacığımn
serçeden ayırdedilir yanı var mıydı?
Konuklar çekilip gittikten sonra Zübeyda Hanım, kal­
kıp oğlunun odasına gitti:
— Oğlum, dedi, haydi, gizli konuştuğunuzu anladım,
fakat, o silâh üzerine yemin ne demek?
— Hükümeti devireceğiz, anne! Ve ben büyük bir
adam olacağım.
— İnşallah, oğlum, elbet bir gün paşa olacaksın-
— Daha büyük, anne!
— İnşallah, yavrum, birgün Sadrazam da olursun.
— Daha büyük, anne!
İhtiyar kadın artık taşmıştı:
— Haşa! artık, Padişah da olacak değilsin ya!
Diye bağırarak eliyle oğlunun ağzını kapamıştı.
Bu son toplantılarda bir olay Mustafa Kemal’in gö­
zünden kaçmamıştı: Kendisi «Vatan ve Hürriyet» in can­
landırılması için bunca ateşli diller döktüğü halde bir tü r­
lü arkadaşlarını ateşlendiremiyordu. Bu serinkanlılık hat­
ta tasasızlık, ilgisizlik kalbini acıyla buruyordu.
Yoksa arkadaşları onu güvenilmez bir palavracı mı
sanıyorlardı? Onu anormal, hatta deli bulmadıkları mey­
dandaydı. Söylediği acı gerçekleri anlayışlı-anlayışlı din­
lediklerini görüyorsa da bununla yetiniyor, «evet ve ha­
yır» demeğe gelince yalnız susuyorlardı. Bu susuşları da
dostçaydı.
Mustafa Kemal, pasif bir direnmeye benzeyen bu bi­
linçli ilgisizliğe bir süre anlam veremedi. Ne diyeceğini bi­
lemiyordu. Bu bilmece, ruhunda bir umutsuzluk fırtınası
koparmak üzereydi ki, içten bir arkadaşı, aslında pek açık
olan durumu ortaya attı ve onu aydınlattı. İş, anlaşılmış­
tı; Selânik’te rakip bir parti daha kurulmuş ve çok dal-
,budak salmıştı. Bu, bütün hürriyetçileri ve ihtilâlci ruh­
ları bir mıknatıs külçesi gibi kendine çekiyordu. Bu yüz­
den bu gizli partiden çok daha güçlüsünü yaratmalıydı ki,

30 —
 üyeler ondan koparak bu yana gelebilsin. Sonra, Manas-
tır’da bulunan Albay Sadık bey, ordunun içindeki İttihat
ve Terâkki örgütünün kurucusu ve en büyük şampiyonuy­
du, Bu tanınmış örgütçünün yanında Mustafa Kemal’in
künyesi mi okunurdu?
Mustafa Kemal, yine Selanik’ten kaçak olarak geldiği
Suriye’ye döndükten sonra, «Vatan ve Hürriyet Cemiyeti»
kurucularından Hatip ve Şair Ömer Naci, Hüsrev Sami,
Hakkı Baha, kurulur kurulmaz şimşek gibi yayılma eği­
limi gösteren gizli «Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti»
ne girmişlerdir. Bu yakın arkadaşları Mustafa Kemal’i de
1907 de bu yeni ve gizli kuruluşa almakta gecikmedi­
ler.
O sıralarda Manastır’da Rum ve Bulgar çetelerini ko­
valamakla görevli Enver bey de Selânik’e çağırılarak par­
tiye alınmış ve ona Manastır’da çalışması görevi verilmiş­
ti...
1906 yılında ordunun en atak, en yürekli ve aydın
elemanlariyle birçok sivil ihtilâlcinin el ele vererek bu ku­
ruluşa yeniden kurulmuşçasına bir güç aşılamalariyîe ger­
çek İttihat ve Terakki Partisi meydana gelmiş ve çok
hızlı bir gelişme göstermişti. Manasür’da albay Sadık
bey, bütün genç ihtilâlci subayları yönetmeğe başlamış'ı.
İttihat ve Terâkki gizli kuruluşunun ilk temeli 1889
mayısının 21 inci günü İstanbul’da Tıbbiyenin bahçesinde
atılmıştı. İlk adı da «İttihadı Osuıanî Cemiyeti» idi. Dok­
tor Abdullah Cevdet, KafkasyalI Mehmet Reşit, Bakûlu
Hüseyin Zade Ali, Diyarbakır’lı İshak Sükuti, Doktor Nâ-
£im ve daha birkaç genç tıbbiyeli kurucu arasında bulunu­
yordu. Ne var ki bu kuruluş, henüz romantik günlerini
yaşarken yine 1889’da Bursa Ziraat Mektebi Müdürü Ah­
m et Rıza bey, Paris’e bîr görevle gitmiş, orda kalmış ve
yurt dışında gerçek İttihat ve Terâkki kurumunu kurarak
eyleme geçmişti. «Meşveret» gazetesini çıkararak istibda­
da ve Abdülhamzd’e karşı cephe almış, padişaha kızdırıcı
yazılar göndermeğe başlamıştı. Gizli demeklerini bir tü r­
lü harekete geçiremeyen İstanbul’daki Tıbbiyeli gençler,

— 31 —
Ahmet Rıza beyin Paris’teki çalışmalarından büyük heye­
cana kapılmışlar ve hemen adamlardan Ahmet Ver d anî,
Dr. Nâzım ve Ali Zühtü beyleri gizlice Paris’e, Ahmet
Rıza beyin yanına kaçırmışlardı.
Bunların da katılmasıyle meydana gelen Ahmet Rıza
bey grubu, genç Türkler grupları içinde büyük bir ün
sağladılar ve memlekete döktükleri ihtilâlci yayın organ­
lar ıyie Abdiilhanıid’i çok terlettiler. Bir güçlü grup da
Prens Sabahattin’in çevresinde toplanmıştı. Bunlar da Ab-
dülhamid’in diş bilediği güçlü bir gruptu.
Ne var ki Osmanlı İmparatorluğunun Avrupa kıtasın­
daki büyük kentlerin ve aydın subay kadroların: n kur­
duğu ihtilâlci örgütler, çok daha işe ve eyleme bağlıydı­
lar, bu yüzden de Avrupa’daki grupların çalışmalar.ndan
daha çok etkili bir yolda çalışıyorlardı. Attıkları her k ur­
şun kolayca yerini bulabilirdi. İhtilâlci bir ordu kadar
amaca yakın hiçbir ihtilâl örgütü olamazdı.
ittihat ve Terâkkinin başlangıçları, Avrupa’da Fran­
sa ve Ingiltere’de ilk ihtilâlci geleneği kuran Ziya Paşa,
Namık Kemal ve Ali Suavi’ye dek dayanıyordu. Demek
oluyordu ki istibdada karşı gelen devrimci gelenek, sivil
aydınlarca kurulmuş ve daha çok Avrupa'da beslenip b ü ­
yümüş dal-budak salmış ve sonra temelli olarak Osmanlı
İmparatorluğunun sınırları içindeki silâhlı kuvvetler ara­
sına yayılmağa başlamıştı. Silâhlı ihtilâlci düşüncenin el
ele vermesi, çoğu zaman, başarının kalbine çok yaklaşıl­
dığının işaretidir.
Bu yüzden de Osmanlı İmparatorluğunun en büyük
birkaç Avrupa kenti, büyük orau merkezleri de olduğun­
dan hızla birer tehlikeli ihtilâlci yatağı olmuştu. Manastır,
.Selanik v e Kdime, silâhla ihtilâlci düşüncelerin sarmaş -
dolap olduğu iiç büyük kentti.
Silâlı ve ihtilâlci düşüncenin kardeş olduğu bu kent­
ler, Avrupa’daki ihtilâlci çalışmaları ikinci dereceye dü­
şürmüş ve unutturmuştu. Eline silâh almış ihtilâlci dü­
şüncesi, artık, herkesten çok amaca yakındı.
Böylece, Osmanlı İmparatorluğunu saran ihtilâl dü­

— 32 —
 şüncesi, orduya girerek büyük bir zafer şansı kazanmış
oluyordu. Şu var ki, ihtilâl kıvılcımı, ordunun cephaneliği­
ne düşmeden önce sivil ihtilâlcilerin elinde parlamıştı.
İkinci ordu merkezi Edirne’de sivil ihtilâlcilerle asker ih­
tilâlciler el ele vererek bir gizli ihtilâl komitesi kurmuşlar­
dı. Bunda birkaç askeri doktor, subayla birlikte türlü
mesleklerden sivil devlet memurları yer almıştı. Hızlı bir
tempo ile çalışıyorlardı; en çok ordu safları arasında iş­
liyorlardı. Abdullah Cevdet’lerin İstanbul Tıbbiye Mekte­
binde kurduğu ilk örgütün adamlarından İpekli Hafız İb­
rahim Hoca, elindeki propaganda alanının çok geniş olma­
sından yararlanıyor, Selimiye Camiine namaza giden as­
ker ve subaylara istibdada karşı direnme tohumları saçı­
yordu.
Ne yazık ki bu çiçeği burnunda dernek, provokatör
teğmen Sait’in jurnali sonucunda baskına uğradı ve içle­
rinde posta memuru Talât beyin (Paşa) de bulunduğu ih­
tilâlciler, yaka-paça cezaevine tıkıldılar. Ağır bir hüküm
ve sürgün beklerlerken affa uğradılar ve kendilerine İs­
tanbul ile Edirne’den başka herhangi bir kentte oturma­
larına göz yumulacağı bildirildi.
İhtihat ve Terâkkinin büyük başı posta memuru Ta­
lât, bir buçuk yıllık mahpusluğu arkada bırakarak Selâ-
nik’e varmıştı. Selânik, onun gibi göz hapsinde bulunan
binlerce kişiyle kaynıyordu. Kafiyesi, polis gibi ihtilâlci
de çok olan Selânik çok çetin, işsiz, aç günler geçirdik­
ten sonra güçlükle bulduğu bir gezici postacılıkla ekmeğe
biraz olsun yaklaştı ve ihtilâl düşncelerine yoldaşlık et­
mek için vakit bulabildi.
Burda da çok ilginç bir şey olmuştu: Edirne’de Su­
baylarla çalışan Talât, Selânik’te de onların araşma düş­
tü; şundan ki subaylar, sivil devlet memurlarından ve si­
lâhsız aydınlardan çok daha yürekli ve disiplinliydi. Ta­
nıştığı subaylardan biri Mustafa Kemal’in Fransızca öğ­
retmeni Naki beydi ki gizli kımıldanışlarda adının geçme­
diği yer yoktu, öbürü de Redif tümeni mülhakı Kemal’
di. Talât’ın bahtı öğretmenlerle açılmıştı. Başta Bursalı

K utsal İsyan ( 2) — 33 — F: 3
Tahir bey olarak birçok öğretmenlerle dost olmakta ge­
cikmedi. Genç Talât’ın büyük zekâsı, kendini göstermiş
hemen ihtilâlci atmosferin yan yana getirdiği dostluklar­
dan bir ihtilâl derneği doğu vermişti. İşte, çekirdeğinde
^Talât beyin boy verdiği bu ihtilâlci kuruluş, Abdülhamid’
in çanına ot tıkayacak gerçek ihtilâl gücünün ta kendisi
olmuştu. Talât beyin katılmasiyle sivil-asker karması ge­
nel ihtilâl merkezi Selanik’te 1906 yaz aylarında kurulmuş
ve hızlı bir tempo ile çalışmağa başlamıştı.
îhtihat ve Terâkkinin Selanik genel merkezini mey­
dana getirenler askeri Rüşdiye Müdürü Bursalı Mehmet
Tahir, bu okulun Fransızca öğretmeni Naki, PTT. Mü­
dürlüğü Başkâtibi Talât, sonradan İzmir Valisi olan Rah­
mi, sonradan ittihat ve Terâkki Partisi Genel Sekreteri
olan Mithat Şükrü. Yüzbaşı Kâzım Nâmi (Duru), yüzba­
şı Hakkı Baha Hatip, Şair Ömer Naci, İsmail Canbo-
lat, Edip Servet beylerdi.

Selanik kozmopolit bir kentti. Burda Osmanlı impa­

ratorluğunun yıkılmasını dört gözle bekleyen imparator­
luk uluslarının ulusal ihtilâlcileri de bu yıkımı çabuklaş­
tırmağa çalışıyorlardı. Bundan başka Selanik’te Avrupa’
nm fikir merkezlerince beslenen Avrupalılaşmış ve ivi
örgütlenmiş bir yahudi azınlığı da vardı ki, bunların bir
çoğu da Avrupa Üniversiteleri görmüş gerçek aydınlar ve
ihtilâlcilerdi; aralarında birçok da İtalyan tebası vardı.
Hepsi de Franc-Maçon (Farmason) localarına kayıtlıydı.
Mason localarının İttihat ve Terâkkicilere yaptığı önemli­
ce para yardımı da bu partinin gücünü arttırıyordu. Fu
aydın yahudilerin İtalyan tebaası olanları Türk ihtilâlci­
lerine yataklık ediyor ve onları «Kızıl Sultan» m scit’-i -
den koruyordu. Hafiyelerce kıstırılmağa çalışılanlar solu­
ğu doğruca bu ahbaplarının evinde alıyor ve ele geçmek­
ten' kurtuluyorlardı.
Ali Fethi, Manastır’da bulunuyordu. İstanbul’da Ma­
nastırdaki Ordu Erkânı Harbiyesine atandığı günden be­

— 34 —
 n ordaydı. Mustafa Kemal’le haberleşiyorlardı. Fethi de
birçok İttihat ve Terâkki’ci subaylar ve siviller gibi Ma­
son localarından birine girmek zorunda kalmıştı- Loca­
lardan birine kapılanmış bir Türk ihtilâlcisi, Yahudi ev­
lerinde yapılan gizli toplantılara daha kolayca girip çı­
kabiliyordu.
*

Mustafa Kemal, bu yer altı çalışmalarını biraz ince­

ledikten sonra gerçeği anlar gibi olmuştu. Paralı yahu-
dilerin beslediği Frane-Maçon localarının desteğine yasla­
man İttihat ve Terakki partisiyle tek başına başa çıkama­
yacağı meydandaydı. Kendine güveni olduktan sonra ha-
?ır kurulmuş bir partinin İçine girip onu ele alamaz ve
kendi düşüncelerine göre yoğurup bir biçime sokamaz
mıydı? Bu, düşünülmeğe değerdi. İttihat ve Terâkkiye de'
bunun için girmemiş miydi? Yakın arkadaşları onu mason
localarından birine girmeğe zorluyorlardı. Bunlardan bi­
rine girmedikçe de kibar sınıfın sık-sık gittiği eğlence ve
toplantı yerlerinde bir itibarı olmayacaktı. Hatta İttihat
ve Terâkki Örgütü içinde değer sahibi olmak için yine
Mason localarından birine kapılanmak gerekiyordu.
Bu ihtilâlci Yahudiler arasında sosyalistler, anarşist­
ler, nihilistler gibi hep başka memleketlerde ihtilâl çıkar­
mayı düşünenlere rastladıkça Mustafa Kemal’in nevri dön­
meğe başlamıştı.
Bu yüzden de hiçbir locaya girmedi ve Farmason ol­
madı.
Onun istediği milliyetçi bir özgürlüktü. Rusya, Çin,
Bulgaristan ve Yunanistan gibi memleketlerde yapılacak
ihtilâller, günün üzerinde eti çok durulan konularıydı. Mâ­
liyesi sıfıra indikçe Pogrom denilen Yahudi «katliamla­
rı» yapıp duran Rusya, onların baş düşmanları arasınday­
dı. Çar II inci Nikola’nın tahtının başına geçeceği mutlu
günü sabırsızlıkla bekliyorlardı.
Hemen - hemen hepsi de uzun saçlı, sakallı, sinirli ve
•çok okuyan ve okuduğundan da çok konuşan genç insan­

— 35 —
lardı. Avrupa kültürünün bütün sol eğilimleri üzerinde
derin bilgi sahibiydiler. Onların akademik konuşmalarını
Mustafa Kemal, hayretle dinliyordu. Mustafa Kemal, ken­
dilerine bir yurt edinemeyen Yahudilerin, insanlığın böy­
le çok soluna geçmiş olmasını doğal görüyordu. Ne olursa
olsun, kendisini bu kozmopolit çevrede tedirgin buluyor­
du. O, bu tipte aydınları kendi milli dâvası için sürükleye­
meyeceğini iyice anlıyordu.
Türkiye’deki azınlıklardan İttihat ve Terâkkiye’ye gi­
renlerin her birinin hürriyet düşünüşü, kendi çıkarma gö­
re ayarlanmıştı. Yalnız, hepsinin yıkmak istediği şey is­
tibdattı. Salt, bunda biri eşiyor lardı. Yoksa, bir Ermeni
yurttaş, bu yıkımın sonunda kocaman bir Ermenistan ko­
parmayı hayâl ediyor, bir Rus ya eski Bizans hülyası
peşinde koşuyor, ya da Pontos’u hortlatmak istiyordu. Ya­
hudi’nin tek düşüncesi ise «adanmış toprak» tı.
O toprak ta Osmanlı İmparatorluğunun küçük bir
parçasıydı. Kürtler, bir Kürdistan, Arşplar da bir Ara­
bistan peşindeydiler. Mustafa Kemal’in biricik düşünce­
si, her türlü rejim altında payına ezilmekten başka bir
*jey düşmeyen Türk çoğunluğunu kurtarmaktı. Aslında Zi­
ya Gökalp’in Türkçülüğü de İmparatorluğun bu korkunç
kaosu içinde sahipsiz kalmış Türk yığınlarını saf bir Türk
ülkesine kavuşturmaktı. Her gerçek aydın, bu karışık or­
tamda kendini sahipsiz ve tedirgin buluyordu. Almanla­
rın ve Enver Paşa’nm etkisi, Turan’ı Türkiye sınırların­
dan dışarı taşırıyordu. Mustafa Kemal, Kürklerin, Arna­
vutların ve Çerkeslerin Panturanizm akımını körükleme
Ierine şaşıyor ve onlarla her yerde uluorta alay ediyordu.
Bu bulanık ihtilâlciler seli içinde artık büsbütün te­
dirgin olmağa başlamıştı. Eylem yok, yalnız çenebazlık
vardı. Bütün ağızlar, yeldeğirmenleri gibi, durmadan ih­
tilâlci nutuklar öğütüyordu. Bundan başka ihtilâlci kadro­
ları sürükler görünen kalburüstü kişilerden de hoşlanmı­
yordu.
Kurmay Okulundan tanıdığı ve kendisinden bir y>I
önce çıkan Enver’e oldum olası ısmamamıştı.

— 36 —
 Bunları, nasılsa ortamlarında göze çarpmağa başlamış
gerçek değerden yoksun kof kişiler olarak görüyordu-
Cemâl, Talât ve Niyazi beyler de onun aradığı adamlar
değildi. İhtilâl dâvasını yürütmeğe bir tek kendini lâyık
görüyor, bu yüzden de bu dâvada parlamağa başlayan
herkese küçümseyerek bakıyordu.
Bu liderimsi kişileri birkaç kez dinlemiş, dişine vur­
muş ve tın tın Öttüklerini görmüştü. Yalnız, bu kanısını
kendisine saklayacağına ulu orta şuna buna anlatmağa
başlamıştı. Yeni girmiş olduğu bu çevrede îhttihat ve Te­
râkki liderini yerip durması, kendi ihtilâlci mesleği için
tehlikeli bir serüvendi. Talât, Enver, Cemâl, Niyazi bey­
ler için yapjfr durduğu küçültücü konuşmalar, yeni edin­
diği bütyrMjPstlarını ürkütmeğe başlamıştı. Bütün kal-
ilciler ve kentin ileri gelenlerinin
kıraathanesinde bir gün bir olay
^ , Kemal’in ne kerte sert prensiple­
re sahip olduğunu göstermişti: Erkân-ı Harp Kolağası
.ve‘»genç ihtilâlcilerin en iyi başlarından sayılan Cemâl
bey jçin hayranları bir yığın övücü lâf etmişlerdi. Yon-
yo’nun arkasındaki gözden uzak salonda geçen bu konuş­
maları Mustafa Kemal de dinlemekteydi. Onun Cemal bey
üstüne verilmiş bir yargısı vardı. Cemâl’i büyük adam sa­
yan top kafalara bir ders vermek gerekiyordu: Söz alan ,
Mustafa Kemal, gerçek yurtseverliğin ve büyüklüğün ne
demek olduğunu onlara anlatabilmek İçin iki saat konuş­
muşsa. da onları düşüncelerinden ayıramamıştı. Birçokla­
rı, onun bu yenilmez yutulmaz lâfları Cemal beyin yüzü­
ne söyleyemeyeceğini sanıyorlardı. Ertesi gün onların bu
sanılanm da boşa çıkarmıştı: Üçüncü Ordunun bir alayı­
nı Teftiş için Yenice’ye giderken drende Cemal beyle kar­
şılaşmış ve diin onun arkasından söylediği bütün sözleri
olduğu gibi yüzüne karşı da bir solukta ışi^ley ivermişti.
Mustafa Kemal, onlara bir züppe gözüyle b ak ıy o r, onlar
da Mustafa Kemal’i bir büyüklük budalası sayıyorlardı.
Mustafa Kemal’in, yüzlerine çekinmeden safsatacı, bü­
yüklük budalası olduklarım söylediği bu genç elematılar-

— 37 —
sa gerçekte o günkü toplumun süzme insanları sayılabilir­
di. Onların birbirlerine taviz vermeyişlerinin bir tek ne­
deni vardı: «Herbiri kendini geleceğin en büyük adamı
olarak görüyordu* Mustafa Kemal, öbür ihtilâlcilerin d.e
en aşağı kendisi gibi büyük işler peşinde ve en büyük
adam rolünü oynamaya can atan kişiler olduğunu düşün­
meğe bir türlü yanaşmıyordu-
Bunun için de hepsiyle ayrı-ayrı çelişmeye düşmüş,
yalnızlığa doğru kaymağa başlamıştı.
Siyonist Yahudilerle tıklım - tıklım dolu mason loca­
larının her türlü desteklediği ve tuttuğu İttihat ve Terak­
ki örgütünün elebaşılariyle düştüğü çelişme, Mustafa Ke­
mal’i Yahudilerle de çelişmeye sürüklüyordu. İttihat, ve
Terakki’nin büyüyüp gelişmesinde Siyonizmtn büyük
«menfaatti vardı. Bütün Yahudiler «Kızıl Sııtan»m basın­
da kopacak kıyameti babalarının hayrına beklemiyorlardı.
«Adanmış toprak» Filistin, ancak böylece ellerine geçecek­
ti. Bu «Ana Yurt»un kurtuluşu için oluk oluk altın akı­
lıyorlardı. Yahudiler, ilkönce Filistin’i Sultan Abdiilha-
nıiL’ten para İle satın alabileceklerini sanmışlar, bir kez
ona başvurmağa karar vermişlerdi. Siyonizm in uluslar­
arası kurucusu Teodor Hertzi kalkıp İstanbul’a gelmiş,
Hahambaşı yi da beraberinde alarak Abdülhamid’in huzu­
runa çıkmıştı. Onları Yıldız Sarayı’tıda kabul eden Abdül-
hamit, ne istediklerini sormuştu. Teodor Hertzi, dileğini
açıkça söylemişti: Dünya Yahudi!eri için bir yurt istiyor­
lardı. Bâbil Köleliğinden beri, ellerinden alınmış olan ana
yurtlarına bir türlü dönememişlerdi. İnşallah «Save-i a-
hâne»de bu dileklerine erişeceklerdi.
Uzun, acıklı ve haklıya benzer bir konuşmada bulu­
nan Teodor Hertzi en sonra bu isteklerinin bedava yerine
getirilmesini de düşünmediklerini, onun pahasını bütüniy-
le ödeyeceklerini söyledikten sonra konuşmasını şu söz­
lerle bitirmişti:
— Zat-ı Haşmetpenahilerine arzedeyim ki Kudüs için
kaç milyon altın tensip buyurursanız derhal takdime ama­
deyiz.

— 38 —
 Abdülhamit, bu rüşvet önerisi karşısında öfkesinden
küplere binmiş:
- - Yıkılın, gidin karşımdan, vatan para ile satılmaz!
diye bağırmıştı. O da Filistin’i kendi vatanının bir parça­
sı olarak düşünüyordu.
Gürültüye koşan saray adamları onları yaka paça sa­
raydan dışarı atmışlardı.
İşte, «Arzı Kenan-»ı rüşvet ve altınla ve barış yoluy­
la koparamayacağını anlayan dünya Siyonizmİ, Sultan’m
baş düşmanı kesilmiş ve onun yıkılması için her çareye
başvurmağa başlamıştı. Siyonizm, Osmanlı İmparatorlu­
ğunun yıkılıp parçalanması İçin en önemli araç olarak
hürriyet parolasını kullanmayı daha yararlı görüyordu.
Bundan dolayı Türkiye’yi istibdattan kurtarmak İçin ça­
lışan her türlü örgütle el ele vermişlerdi- Türkiye’de an­
cak bir azınlık olan Ermenileri de «ittifaklarına almış­
lardı. Ermen iler, hem iyi birer döğüşçii idiler, hem de
Rusya’ca desteklenmekteydiler. Rusya, onlara Ormanlı
İmparatorluğu topraklarından büyük bir yurt koparma­
ğa söz vermişti: Çarlık politikacıları bu işte, Ermeııiîer-
den daha sabırsızdılar. Bunun için de İstanbul’u terör-
cü Kafkasya Ermenileriyle dolduruyor ve Ermeni kilise­
lerini silâh deposu fialine getiriyorlardı. Kumkapı’daki bü­
yük Ermeni Kilisesinde toplanan Ermeni ihtilâlcileri de
tıpkı Yahudiler gibi Osmanlı İmparatorluğunu bir an ön-
,çe parçalamak kararını vermişlerdi. Bundan sonra da
Rusya’nın işareti ile ilk «vukuat»ı çıkarmak4a gecikme­
mişlerdi. Asın milliyetçi, Taşnak Partisiyle sosyalist eği­
limli Kmçak Partisi üyeleri bu olayda aynı rolü oynamış­
lardı. Bir gün bir grup silâhlı ve terörcü Ermenin in Ba-
.bıâliyi baslığı görüldü. Bu anda başka silâhlı bir Ermeni
grubu da Galata’daki Osmanlı Bankası’nı basmıştı. Me-
rrkkı caddeyi dolduran hal km üzerine de bir bomba sa-
v urmuş v? onları çil yavrusu gibi d a İhtın ıslardı. Her za­
man çetin bîr adam olan Sadrazam Sait Paşa Babıâli’yi
basan Ermeni ihtilâlcilerini en vakm jandarma birlikle­
riyle çevirtmiş bu ara, olayı işiten gümrük hamalları da

— 39 —
eli ar ine geçirdikleri kalın, sopalarla olay yerine yetişmiş­
lerdi. BabIâli’yi basan Ermenileri, sırık hamalları elle­
rindeki sopalarla kovalamışlar, ellerindeki silâhlan topla­
mışlardı- Abdiilhamit, Ermenilerin üzerlerinde yakalanan
silâhlarla bunları teslim alan hamalların sopalarını Yıl­
dız Sarayına istetmiş ve birer susturucu belge olarak za­
manında kullanılmak üzere iki ayrı odaya istif ettirmiş­
tir...
Kumkapı’daki Kilisede saklanan ihtilâlcilerse kendi­
lerini çeviren jandarmalara kargı tabanca ve bomba kul­
lanarak savunmağa çalışmışlardı. Çatışma saatlerce sür­
müştü. İhtiâlcİler, teslim olunca araya giren Rus elçisi,
Rus tebaası olan Ermenilerin Rus bandralı bir vapurla
Türkiye’den çıkarılmasını istemiş, buna da müsaade al­
mıştı
Bu, olaydan birkaç gün sonraydı. Merakla Abdülha-
ıııit’i ziyarete giden büyük devletlerin elçileri yemeğe otur­
muş olan Padişahı ivedi olarak yemekten kaldırmışlar ve
bu olay üzerine ondâü açıklama istemişlerdi. Abdülhsmit,
hiç istifini bozmadan sefirlerin önüne düşmüş, onları bir
odaya götürmüştü. Bürda pek çok silâh ve tabanca rast-
gele yığılmış duruyordu. Elçilerin tercümanlarına padişah
şunları demişti:
— Bu efendilere şunu söyleyiniz ki, Rusya teb’ası
Ermeniler, teb’ai şahâne’m olan müslümanlara bu silâh­
larla tecavüz etmişlerdir. Bunların fabrikası Memâlik-i Şa­
hanemizde yoktur.
Padişah, konukları bir sürprizle daha karşılaştırmak
için başka bir odaya götürmüştü. Bu oda da tıklım - tık­
lım uzun sırıklar ve kaim sopalarla doluydu- Bir saray
odasında garip bir «manzara teşkil eden» bu sopa yığı­
nına elçiler şaşkın - şaşkın bakarlarken, Abdülhamit, şu
sözleri söylemişti:
-— Kendilerine şunu da anlatınız ki teb’am da bu so­
palarla müdafaayı nefiste bulunmuştur. Bu sopalar, bizim
ormanlarımızdan tedarik edilmiştir.

40 —
 Bu alaylı açıklama karşısında elçilere köskös çekilip
gitmek düşmüştü.
İşte, bu olaydır ki, Ermenilerle Yahudilerin ayııı dâ­
va uğrunda, yani Abdüljjamid’i ortadan kaldırmak için el-
ele vermelerini kolaylaştırmıştı. £
Gerek Yahudiler, gerekse Ermeniîer, Jon* Tiirkler’-
den de İttihatçılardan da hayır çıkmayacağını anlayarak
Abdülhamıd’i kendileri el birliği ile ortadan kaldırmak ka­
rarını verince İsviçre’de son bir toplantı yapıp suikast işi­
ni görüşmüşlerdi. İşte, Hertzl’in Abdülhamit’ten para ile
yurt istemesi de bu sıraya rastlıyordu.
Her hafta, Cuma namazını kılmak üzere Abdülhamit,
Hamiçliye Camiine gidiyordu. Cami, Yıldız Köşkünün yö­
resinde, köşkü çeviren yüksek duvarların dışındaydı. Her
Cuma sabahından başlayarak Camiin çevresinde çok sıkı
tertibat alınıyordu. Atlı ve yaya askerler, fedailer ve ha-
fiyeler. Sultanlarına kem gözle bakacak olanlar için öl­
dürücü darbeler vurmağa her an hazır duruma geçiyor­
lardı.
İstanbul’da Singer Makinaları Şirketinde çalışan Bel­
çikalı anarşist Jores, suikastı en ince ayrıntılarına dek ha­
zırladı. Rusya Ermenilerinden Hristofer Mikaelyan, yine
Rusya Ermenilerinden Konslantin, kıziyle birlikte Jores’-
in yardımcısıydı.
Patlayıcı madde olarak seksen kilo melinit kullanı­
lacaktı. O zamanın en güçlü patlayıcı maddesi olan bu me­
linitin içine yirmi kilo tutarında çelik parçalarını kapsa­
yan bir de bomba yerleştirdiler. Bu saniyesi saniyesine
hesaplanarak ayarlanmış bir saatli bombaydı.
Suikastçılar, padişahın nasıl dakika şaşmaz bir tna-
kina gibi camie gelip gittiğini birkaç kez Cuma selâmlı­
ğına giderek öğrenmişlerdi.
Onun gelip gidişini yabancılar seyretmek için araba-
lariyle selâmlığa giderlerdi. Suikastçılar, bundan yarar­
lanarak saatli bombayı ayarladılar ve birer seyirci gibi
arabalariyle camiin önüne vardılar- Arabalarını camiin
kapısmda bırakıp gittiler.

— 41
 21 Temmuz 1905 Cuma günü padişah namazdan kal­
kıp da Şeyhülislam Cemalettin efendi ile ayakta hiç de
olağan olmayan konuşmasını yaparken dışarda yeri gö­
ğü inleten bir gürültü ile saatli bomba ve seksen kiloluk
melinit patladı-
Padişah, Başkâtip Tahsin Paşa'ya:
— Ne oluyor? Diye sordu.
Sonra hızla dış kapıya doğru ilerledi. Şöyle bir bak­
tı: Yerde yirmi altı kişinin parçalanmış gövdeleri yatı­
yordu. Başka bir ölü elindeki ekmek çıkını ile uzanıp kal­
mıştı. Birkaç çocuk, ciğerleri dışarı fırlamış olarak ora­
cıkta kalmıştı. Parmaklıkların dışında saf tutan bir yığın
asker, üst üste devrilmiş, kanlar içinde yatmaktaydı. Bom­
banın etki alanında uzakta kalan süvariler ve piyadeler
ağızlan şaşkınlıktan bir karış donmuş duruyorlardı.
Korkunç bir sessizlik, çevredeki şaşkınlığın derecesi­
ni gösteriyordu.
Sonradan Machine İnfernale — Cehennem makiııası
adını alan ünlü suikast bombası, zamaııin en büyük top­
larından daha korkunç bir gürültü çıkarmıştı; gürültüsü
kentin en uzak yerlerinden işitilmişti.
Padişah camiden dönerken dış kapıya dek uzanan yo­
lu 42 saniyede alıyordu- Cehennem makinesinin saati
de buna göre kurulmuştu. Abdülhamit, pek korkunç bir
suikast düzeninin karşısında bulunduğunu anlamışsa da
hiç istifini bozmamış ve korku izi göstermemişti. Hızla
arabasına ilerleyerek dizginleri alıp Yıldız’a doğru sür­
düğünde Camiin kapısında saf tutmuş Arap Zuhaf ala­
yından bir asker havaya bir el ateş etmiş, bu padişahı çok
sinirlendirmiş ve öfkelendirmişti.
Araba saraya doğru bütün hıziyle uçar gibi giderken
set üzerindeki tören köşkünde bulunanlar hep bir ağız­
dan:
— Çok yaşa!
Diye haykırarak ona geçmiş olsun dernek istediler-
Onu alkışlayan ve «çok yaşa» diye bağıran bu kalabalık,
yabancı memleket elçilikleri kolonisinden başkası değil­

— 42 —
 di. Padişah, onlara gülümseyerek ve selâmlarına teman-
nalarla karşılık vererek bu at ve insan mezbahasından
uzaklaşıp gitmişti.
Abdülhamit, yarım saat sonra Avrupa devletlerinin
elçilerini çağırtarak görüştü. Bir kovuşturma komisyonu
kurulmasını buyurdu- Suikastçılar çoktan ellerindeki pa-
şaportlarla kaçıp gitmişlerdi. Yalnız Anarşist Jores ya­
kalanmıştı. Jores’in açıkladıkları Abdülhamit’i ve dinle­
yenleri olanlardan daha çok korkuttu: Suikast, bir sıra
sabotajla bir anda yapılacaktı. Yabancı elçilikler, Tünel,
Galata köprüsü, Babıâli ve Osmanlı Bankası hep birden
havaya uçurulacak ve bu kargaşalık yüzünden büyük Av­
rupa devletleri, karışıklığı bastırmak için işe karışacak­
lardı.
ölüme mahkûm edilen Belçikalı Jores ile bütün bu
işle ilgili olanlar sonradan affa uğradılar.
Bu suikastın de ancak bir yararı görülmüştü. Ş iir
Tevfik Fikret, etkisi bu bombanın dehşetinden daha uzun
süren bir şiir yazmış ve Hürriyetçi Türk gençliğine ar­
mağan etmişti. Bu şiirin adı «Bir lâhzai teahlıurûdu- Bü­
tün ihtilâlci subaylar gibi Mustafa Kemal de bu şiiri ba­
ğıra bağıra okuyordu.
Bomba olayı Abdülhamit’le daha önce de yapılan sa­
vaşları su yüzüne çıkarmıştı. Herkes, fısıltı halinde bom­
baları konuşuyordu:
Abdüiaziz tahttan indirilerek yerine çevresi açık dü­
şünceli dostlarla kuşatılmış beşinci Sultan Murat getiril­
mişti. Ne yazık ki genç padişahta akıl bozuklukları gö­
rülmeğe başladığından işe yaramayacağı pek çabuk anla­
şılmıştı. Çağın yeni düşünceli devlet adamı Mithat Paşa,
çaresiz V. Murat’ın kardeşi Abdülhamit Efendi’yi tahta
çağırmak zorunda kaldı.
Veliaht Abdülhamit, Mithat Paşayı Kâğıthane’deki
Musluoğlu Çiftliğinde kabul etti. Veliaht, meşrutiyeti be­
nimsediğini ve daha geniş hürriyetler vermeğe hazır ol­
duğunu da söyledi:

— 43 —
 — Meşrutiyet temellerine dayanmayan bir hükümeti
kabul edemem!
Diyecek kerte meşrutiyetçi göründü.
Mithat Paşa, yeni devlet düzeninin dayanacağı temel­
leri anlattıktan sonra yine padişaha birkaç ad salıklamış-
tı: Buna göre mâbeyn başkâtipliğine Sadullah bey, kâ­
tipliklerine de Ziya bey ile (paşa) Şair Namık Kemal ge­
tirilecekti. Abdülhamit, Mithat Paşa’y1 büyük bir anla­
yışla dinler göründükten sonra 1876’da talıt’a çıkınca he­
men dişlerini göstermiş, mâbeyn başkâtipliğine Sadullah
bey yerine Sait Paşayı atamıştı.
«Cülus hattı humanyunu»nu yazmakla görevlendirilen
Mithat Paşa, bunda yapılması gerekli bütün yenilikleri bir
- bir sayıp dökmüştü: Sarayın giderleri azaltılıp bir dü­
zene bağlanacak, teb’aya eşit davranılacak, adaletle ve
mâliyede devrim yapılacak türlü okullar açılacaktı. «Cü­
lus H attı Humâyunu» böylece yenileştirilmek istenen bir
ülke içiıı bir dilekler listesine benzemişti-
Padişah, bunu aldıktan sonra hemen Kanunu Esasi’-
nin hazırlanması için bir komisyon kurulmasını buyur­
muştu. Yalnız, genç padişah. Anayasanın temelini meyda­
na getiren bu dilekler listesini açıkça yok farzetmişti. A-
nayasa tasarı siyle kedi fareyle oynar gibi oynadı. Tasarı­
yı kendi dileklerine göre değiştirerek kuşa benzetti. Tasa­
rıya bütün karşı koymaları önleyecek çok tehlikeli bir mad­
de koydurdu: Padişahın, istediği kişiyi sınır dışı edebil­
me yetkisiydi bu. İşte Mithat Paşa bu maddeyi kabul et­
mek zorunda kalarak korkunç sonucunu elinde olmayarak
böyle hazırladı. Bu ileri görüşlü büyük devlet adamının
bir tek isteği vardı. O da, Anayasa’nın kör topal da olsa
biran önce kabul edilmesi ve Meclisi Mebusan’m biran önce
toplanmasıydı. Bunun için Abdülhamid’in bütün kaprisle­
rine boyun eğiyordu. Bu yüzden 113 üncü sürgün maddesi,
ister-istemez Anayasa'ya girivermişti. Yalnız, gerek Mit­
hat Paşa gerekse öbür Anayasacılar padişahın bu madde­
de düşündüğü domuzluğu pek iyi seziyorlardı. Kim bilir
belki de kendileri daha atik davranır, ileride padişahın ya­

— 44 —
pacağı bir hınzırlığı demokratik cambazlıklar sayesinde
önleyebilirlerdi. Bu salt bir umuttu.
Ordu, Sırbistan’da Sırp ayaklanışiyle uğraşıyordu. Sa­
vaş talihi Türklerden yana ağır basmaya başlamıştı ki bü­
yük Avrupa devletleri bu boğuşmaya bir son vermek için
davrandılar; İstanbul’da yapılan toplantıda Avrupalı dev­
letlerin azgın kararlarını göğüsleyebilecek bir devlet ada­
mı gerekiyordu. Bundan dolayı, Padişah, Sadrazam Küştü
Paşayı sadaretten uzaklaştırarak yerine Mithat Paşayı ge­
tirmek zorunda kaldı. Padişah, büyük ve güçlü devletlerle
İstanbul’da konferansın açılacağı günü birinci meşrutiye­
tin ilân edileceği gün olarak kararlaştırdı. Böylece de Av­
rupalI devletlere karşı bir jest yapmış olacaktı.
23 Aralık 1876 günü BabIâli’nin denize bakan geniş
bahçesinde toplanıldı. Mithat Paşa’nm görevlendirdiği A-
metçi Mahmut bey «Meşrutiyet Hattı Humanyunu»nu oku­
du. Çiseleyen yağmur altında bunu dinleyen Mithat Paşa
ve arkadaşları, Türkiye’yi yeni bir hürriyet döneminin eşi­
ğine getirdiklerine seviniyorlardı. Selimiye kışlasından ve
gemilerden atılan top sesleri bu sırada ıslak havayı döğü-
yor ve yeni bir dönemin müjdesini veriyordu.
Tersane Kasrı’nda toplanan konferansta da Türk de­
legesi Saffet Paşa, pek uzun nutkunu okumaktaydı ki bir­
den bire her yandan top sesleri gelmeğe başlamış, Avru­
palI devlet delegeleri ilgiyle kulak kabartmışlardı. Harici­
ye Nazırı Saffet Paşa’nın sözleri, konferans üzerinde bü­
yük bir ilgi uyandırdı. Saffet Paşa bu ilgi üzerine şu açık­
lamayı yaptı:
«— Efendiler, işittiğiniz top sesleri bu topraklarda A-
ııayasanın ilânım haber veriyor. Bu dakikadan itibaren
Türkiye, hükümeti meşruta sırasına giriyor.»
Ne var ki bu bir gösteriş olarak kaldı. Abdülhamit
Meclisi Mebusan’ı toplantıya çağırmadı. Bu büyük ve şe­
refli işin, Mithat Paşa’nm eseri olmadığını göstermek ka­
rarında olduğundan, bu şerefli ortaktan kurtulmak isti­
yordu.
Mithat Paşa’dan, onun çok tamnmışlığmdan korku­

— 45 —
 yordu. Memlekette tek başına hüküm sürmek için de bu
adama rahat yüzü göstermedi; Onu memleket dışına sü­
rüp yıllarca diyar-diyar dolaştırdı. Sonra yine Avrupa’­
daki ününden korkarak memlekete çağırdı. Girit adasında
oturmaca zorladı ve daha sonra şöyle-böyle bir sürgün
yeri olan Suriye’ye vali yaptı.
Orda da bağımsız devlet kurar da başına geçer diye
onu daha s:kı göz altında bulundurabileceği bir yere, İz­
mir’e aidırdı ve zavallı Mithat Paşa için burası son ser­
best gezinti yeri oldu. Bir gece Vali Konağı bir iki tabur
askerle sarıldı ve Mithat Paşa tutuklandı.
Mithat Paşa, tutuklandıktan sonra hemen İstanbul’a
götürülmek üzere İstanbul vapuruna bindirildi. Vapurda
sorgu heyeti hazırdı. Hemen adımn-sanmın sorulmasına
başlandı. Vapur, İstanbul yolunda ilerlerken Mithat Pa­
şanın sorgusu da yapılıyordu. İzmir limanından 3 Mayıs
günü demir alan vapur, Mayıs’m 11 inci günü sabaha kar­
şı İstanbul limanına demir attı. Abdülhamiî’in silâhlı
adamları tutukluyu aldıkları gibi Feriye Sarayı iskelesine
çıkardılar, ordan da bir arabaya kapayarak Yıldız’a gö­
türdüler ve Yıldız Korusu içindeki Çadır Köşkünde bir
odaya hapsettiler-
Mithat Paşanın sorgusu burda da sürdü ve Padişah
mahkeme salonuna açılan gizli bir delikten yargılamayı
sonuna dek kontrol etti.
Mithat Paşanın, daha İstanbul vapuru İzmir limanın-
dayken 8 Mayıs’ta başlayan sorgusunu Adliye Nazırı Cev­
det Paşanın «nezareti» altında yapanlar, sorgu savcısı Lâ­
tif beyle başkâtip Emrullah, sorgu yargıcı Haşan Sıtkı,
Fındıklı Mehmet Efendilerdi.
Mithat Paşa, bu soruşturmalarda Abdülaziz’in ne gi­
bi nedenlerden taht’tan indirildiğini açıkça anlattığı halde
Abdülhamit, onu amcası Abdülaziz’in kaatili olarak suç­
lamak ve mahkûm ettirmek istiyordu. Belki de bu, buna
inandığından değil salt onu mahkûm ePirmek ve ondan
sonsuz olarak kurtulmak içindi. Mithat Paşanın kocaman
varlığı, padişah için kara bir düş gibiydi.

— 46 —
 Arabistan’ın korkunç Taif zindanı, Mithat Paşanın
son uğrağı oldu. Bu büyük rakibinin ordan da kurtulup
kendisine zarar vereceğini hesaplayan Abdülhamit, adam­
cağızı cellâtlarına boğdurtup gömdürdü.
Yalnız, padişah, Paşa’nm öldürülmeyip kaçırıldığı ku­
runtusuna kapılmıştı. Birgün yine başında ekşiyeceğini
düşünüyor, uykuları kaçıyordu. Mithat Paşanın Şerif Av-
nürrefik Paşaca kaçırıldığını işitince küplere binmiş, he­
men oraya durumu incelemek üzere iki güvenilir adam
göndermişti. Verdiği emir üzerine Mithat Paşanın meza­
rı açılmış ve başı kesilerek bir kutuya konmuş, kutuda
ne olduğu anlaşılmasın ve Süveyş kanalından kolayca geç­
sin diye üzerine «Zatı Hazreti Şehriyarî’ye takdim edil­
mek üzere fildişi mamulatıdır» diye yazılmıştı.
Kesik başın yerleştirildiği kutuyu İstanbul’a getiren,
Çerkeş Hasan’m adamlarından biriydi. Yolda tifoya tutu­
lun ölen bu adamın cenazesi başla birlikte İstanbul’a geti­
rilip padişaha teslim edildi.
Abdülhamit, Mithat Paşanın başını hemen tanıdı ve
bu mutsuz başa dik dik bakarak:
— Gördün ttıii, paşa, dedi, netice nasıl oldu?..
Sonra çevresindekilere:
— Götürün, emrini verdi.
— Ne yapalım, nereye götürelim?
Diye ilgililer arasından biri padişahın gözüne girmek
için:
— îrade buyurulursa lâğıma atalım, dedi.
Padişah:
— Yok, yok, günün birinde lâğım açılır da meydana
çıkarsa bana iftira ederler, dedi, en iyisi Rıfat’ın tabutu­
na koymaktır.
Rıfat, başı getirirken yolda ölen adamdı.
Abdülhamit için yıllarca karadüş olan bu büyük baş,
şimdiki durumiyle bile onu kuşkulandırıyordu.
Mithat Paşa’dan böylece kurtulduktan sonra 19 Mart
1877 de Meclisi toplantıya çağırdı. Zavallı Mithat Paşa,
unutulmuş, Abdülhamit, hürriyet kahramanı kesilmişti!

— 47 —
 Ulus hep onu alkışlıyor, şanını göklere çıkarıyordu.
Dolmabahçe sarayında, padişahın huzuru ile yapılan
ilk toplantı bütün aldatıcı yanlariyle pek parlak olmuş­
tu. Meclisin açılışı bayramlaşma salonunda yapılmıştı. Pro­
tokole giren bütün büyük devlet adamları ve kişiler, bu
salonda yer almıştı.
Altınla süslü taht’m arkasında ulu-din adamları sıra­
lanmış, karşısında da ayan ve mebuslar yer almıştı. Şey­
hülislâm Hayrullah efendi ile temyiz mahkemesi üyeleri
taht’m sol yanında dikiliyordu. Yabancı devlet elçileriyle
Türk Kara ve Deniz kuvvetleri kumandanları yine taht’m
arkasında ve din adamlarının gerisinde dizilmişlerdi.
Sadrazam Ethem Paşa, nazırlarla birlikte tahtı’ıı ya­
nında durmaktaydı.
Yüz on beş mebus ve yirmi altı senatörden meydana ge­
len bu mutsuz meclisin seçilişi de bir tuhaf olmuştu: Üye­
ler genel oylama ile değil, vilâyet yönetim meclislerince
seçilmişlerdi: Meclis Ahmet Vefik Paşanın başkanlığında
toplanmıştı.
Abdiîlhamit, Reisin çağrısı üzerine yanında mareşal
üniforması giymiş olan kardeşleri Reşat ve Kemaletiin
Efendilerle birlikte salona girdi. Padişah, kara, sade bir
giynek giymiş, bunun üstüne de kara bir pelerin atmıştı-
Çıktı, taht’ma kuruldu. Elindeki açılış nutkunu Sadrazam
Ethem Paşa’ya o da mabeyn başkâtibi Sait beye verdi.
Sonradan Küçük Sait Paşa diye nam alan Sait bey, nut­
ku öpüp başına koydu ve sonra okumaya başladı, nut­
kun okunuşu yarım saat sürmüştü. Nutuk bitince dua­
lar edildi ve kentten bunu kutlayan top sesleri geldi. Ab-
diilhamit, nutku ayakta dinlemiş ve kendisi bir tek söz
söylememişti.
Meclis ilk toplantısını, Ayasofyanın karşısında sonra­
dan Adliye olarak kullanılan daha sonra da yanıp kül olan
yapıda yaptı. Açılış nutkunu Abdülhamit, bu kez kendisi
okudu ve bu işin bütün onurunu dikkatle sahiplendikten
sonra ulusların kardeşçe birbirine kenetlenmesini öğiitle-

— 48 —
di. Meclisin ilk ve son toplantısı işte böyle oldu, sonra da
şöylece kapandı:
1878 yılında Türk - Rus savaşı Osmanlı ordularının
yenilgisiyle sona ermişti. Zihinler çok ağır Ayastefanos bı-
rakışmasiyle ve bunların meydana getirdiği genel bir boz­
gun, felâket havasiyle yüklüydü. Henüz altın tahtından
hevesini alamayan Abdülhamit ise bunu yitirmek korku­
su içindeydi.
Gerçi, Anayasayı ilân ederek Avrupa devletlerinin ağ­
cını kapamışsa da şimdi basına ekşimiş bulunan bir mec­
lisle karşı karşıyaydı. Eğer, bu meclis toplanacak olursa
büyük bir sorumlu arayacaktı. Bu da elbette kendisin­
den başkası olmayacaktı. Ondan sonra ilk elde güzelim al­
tın tahtı çektikleri gibi altından alacaklar ve buna sarı­
şın kardeşi Reşad’ı oturtacaklardı. İşte bu olamazdı. Bu­
na meydan vermemeliydi. Osmanlı İmparatorluğunda bir
tek kişinin sözü geçecekti, o da kendisi olacaktı-
Abdülhamit, bu kanıya vardıktan sonra ilk iş olarak
meclisi sonrası/, olarak dağıtmaya karar vermişti. Bunun
üzerine sarayda kendi güvendiği adamlardan bir «tasfiye»
meclisi topladı.
Bu arada dört de meclis üyesi çağırmıştı. Başkan Ah­
met Vefik Paşa uzun-uzun konuştuktan sonra meclisin
temsilcilerine Ruslarla yapılan barışı onaylayıp onayla­
mayacaklarını sordu. Mebuslardan Astarcılar Kethüdası
Ahmet Efendi, heyecanla ayağa fırlayıp Padişahın karşı­
sına dikildi ve Abdülhamit’i irkiltircesine şöyle bağırdı:
— Siz, bizim düşüncelerimizi çok geç soruyorsunuz.
Felâketin Önünü almak henüz kaabil iken bize ciddî şekil­
de başvurmalıydınız.
Abdülhamit, gazaba gelerek Ahmet Efendiye çok sert
yanıt verdi ve hiçbir sorumluluk yüklenemeyeceğini söy­
ledi.
Padişahtan sonra söz alan Sait Paşa da Abdülhamid’i
destekleyerek konuştu. Ne var ki bu sözler Ahmet Efendi­
yi kandıramadı. Padişah ta, çevresindeki «evet efendimci-
ler» de bu esnaftan kişinin bir padişaha kafa tutmasına

Kutsal İsyan (2) — 49 — F: 4

şaşıyor ve bu gücü nerden aldığım anlayamıyordu. Yalnız,
Abdülhamit, bunu pek iyi biliyordu: Karşısındaki esnaf
makulesi herif güya halka, avama dayanıyordu. Dur hele,
onu da Mithat Paşa gibi çabucak dut yemiş bülbüle dön­
dürmesini bilirdi o!
Ayağa kalkarak meclisin dağılmasını sağlayacak pa­
rolaları birer ateş parçası gibi zavallı Ahmet Efendinin
yüzüne karşı fırlatmağa başladı: Devlet işleri boş yere
güçleştiriliyordu. Babası Abdülmecit yanlış bir siyasete
saplanarak avam tabakasını işlerine karıştırmıştı. En iyisi
yine Sultan Mahmut’un politikasına dönmekti. Bilmem
«tanzîmat devriymiş, kanun devriymiş, derken padişahlık
elden gidiyordu. Henüz bu millet meşrutiyetle yönetilecek
duruma gelmemişti. Bir padişahın yüzüne karşı böyle hav-
,1ar gibi konuşan bir millet, ancak mutlak bir yönetim ile,
«istibdat»la «İdare» edilebilirdi.
îşte, böylece Sultan Abdülhamid, Astarcılar Kethüda­
sı mebus Ahmet Efendiyle yaptığı söz düellosundan son­
ra meclisi kapamış ve meşrutiyeti Mithat Paşanın yanı ba­
şına gömmüştü.
Mustafa Kemal’in doğumundan üç-dört yıl önce Ab-
dülhamid’e başkaldıran yiğit Ali Suavi’nin hikâyesi de' ce­
hennem bombasının patlaması dolayısiyle yine söylenme­
ğe başlamıştır. Özgürlük için baş ve ömür vermiş kahra­
manlar gizliden gizliye dillerde geziyor.
Ali Suavi, 1838 de İstanbul’da doğmuşsa da Çerkeş’
in bir köyiindendi. Babası, kâğıt mühürcülüğü ile geçi­
nen yoksul b;r adamdı. Bu yüzden Ali’yi istediği gibi oku-
tT/ıaruştı. îlkünco medresede okumağa çalışan AH Sua­
vi, sonra okullara da gitmişse de ancak yarım yamalak
b’r vana bilmişti. Türkcesi, eğitim olanaklarına sa­
hip olmayan genç adam kollarını sıvayarak kendi kendini
yetiş'irmeğe çalışmıştı. Maarif nazırlığı yeni kurulmuştu.
Öğretmen sıkıntısı çekiliyordu. Rüştiye Okulları öğretmen­
liği için açılan sınavlara girerek kazandı.
Onu Bursa Rüştiyesi öğretmenliğine verdiler. Ne var
ki her kendi kendini yetiştiren insan gibi kendi düşünce

— 50 —
lerir> j çok değer veriyor, gerek öğretmen arkadaşlarıyle
ve gerekse yöneticileriyle sert tartışmalar yapıyor, onlar ­
la /'mi çevresiyle günden güne daha çok büyüyen çe­
lişmelere düşmekten kendini alamıyordu.
m yüzden Bursa’da çok duramayarak İstanbul’a sı­
ğınmak zorunda kalmıştı. Burda talih ona güler yüz gös­
termişti: Büyük zekâ gücü gösteren herkesi korumayı iş­
erimmiş olan ünlü Sami Paşa, Ali Suavi’yİ «himayecine
almış ve ona konağında bir oda vermişti.
Bmıuli epeyce toparlanan Ali Sııavi, kalkıp Filibe'­
ye gitmişti. Oradaki Rüştiye’de öğretmen olan genç adam
medrese’deki bilgisine dayanarak vaazlar da veriyordu.
Bunlara yarı vaaz yarı konferans denebilirdi. Böyloec az
r.:.manda lıalktn sevgisini kazanıp tanınan Alı Suavi, ora
mutasarrıfı olan Enderun Tarihi yazarı Atâ beyle takış­
mış ve az zamanda işinden atılarak yeniden İstanbul’un
viilıımı tu'muştu. 1806 da «muhbir» diye bir gazete çı­
karmağa başladı. Bu gazetede zamamnın sıkı idaresince
v'idifiraıvm bir yığın ateşli yazılar yazıyordu. Hele, bü­
yük camilerde verdiği yurtseverce, yeni anlamlı vaazlar
Padişah Abdülaziz’in sarayınca kuşkuyla izleniyordu.
Abdülaziz, onu Kastamonu’ya sürdürdü. Oradan 1869
da kaçan Suavi, kapağı Avrupa’ya attı. Avrupa’da ken­
disi gibi yeni düşünceli birçok insan buldu ve böylece
«Genç Osmanlılar Cemiyeti»ne girdi. Bu kurumu para­
ca besleyen Mısırlı Mustafa Fazıl Paşaydı- Suavi de he­
men bu yardımdan payım almağa başlamıştı- Londra’ya
giderek «Muhbir»i orda da çıkardı. Sonra, yine Paris’e
döndü ve orda Türkçülük akımının ilk organı olan «Ulûm»
gazetesini yayımladı. Bu sırada Fransa - Almanya sava­
şı, en kızgın dönemindeydi. Alman orduları Paris’i kuşat­
mıştı. Paris’ten uzaklaşan Suavi, Lyon’a yerleşti ve or­
da «Muvakkaten» adlı bir dergi çıkardı. Sonra, ilk Türk­
çe Ansiklopedi olan «Kamus-ül Ulûm»u yayımlamağa baş­
ladı.
Burada Namık Kemal ve Ziya Paşa ile bir arada bu­
lunuyordu. Yalnız, kişilik sahibi herkesle çatıştığı gibi

— 51 —
bunlarla da sık-sık çelişmelere düşüyordu, aralarında kı­
rıcı geçimsizlikler sürüp gidiyordu. Bunlar eski arkadaş­
larıydı! Ne var ki çelişme çok temelli bir prensip soru­
nuna dayanıyordu. Mısırlı Mustafa Fazıl Paşa, Avrupa'­
dan dönerken İstanbul’a u la y a ra k geçmişti- Paşanın bu
davranışı Aİi Suavinin hoşuna gitmemişti. Memleketine
dönen paşa. Ziya ile Namık Kemal’e yine eskisi gibi yar­
dım ediyordu, işte, Ali Suavi, onların bu yardımı alma­
larını ihtilâlcilik karakter ve prensiplerine uygun bulmu­
yordu. Bu yüzden de hem Ziya Paşa ve Namık Kemal
gibi ilk sıradaki ihtilâlcilerle hem de öbür arkadaşlarıy-
le ilgisini kesmişti. Bununla da yetinmeyerek onların bu
davranışlarını utanç verici bulduğunu her yana yaydı. Bu
sert tutum, bütün bu yardımı alanları gücendirdi, kızdır­
dı ve hepsini ondan uzaklaştırdı.
Artık, hepsi İstanbul’a dönmüştü. Onlardan bir süre
sonra Avrupa’dan dönen Suavi ortada sipsivri, yalnız ba­
şına kaldı. Eski arkadaşları, artık, ona dostluklarının ka­
pılarını kapamışlardı- Abdülhamit döneminin hürriyetçi
gibi görünen ilk yıllarıydı. Abdülhamit, serbest düşünce­
lere karşı sempatiyle davranır görünüyor, Abdülaziz dö­
neminin Avrupa’dan yeni dönen hürriyetçi edip, şair ve
düşünürlerine karşı büyük bir ilgi gösteriyordu. Bunun da
tek nedeni şuydu: Sultan Murat’ın hürriyetçi düşünceler
üzerinde kendisini tutanlarla bağlantı kurmağa çalıştığı­
nı görerek enuıı Önünü kesmeğe çalışıyordu- Namık Ke­
mal’le Ziya Paşayı Yıldız Sarayına çağırarak onlarla bir
«Cemiyeti Üdebâ — Edebiyatçılar Derneği» kurmak iste­
di. Dernek üyeleri belli olduktan sonra bunların arasında
pek tanınmış bir ad olan Ali Suavi’yi göremeyen Abdülha­
mit aralarına Ali Suavi’yi de almalarını salıkladıysa da
Ziya Paşa ile Namık Kemal onu aralarına almamakta di­
rendiler.
t

Buna kızan Abdülhamit Edebiyatçılar Derneğini ka­

padı. Ali Suavi’yi de o zaman «Mektebi Sultanî» denen
Galatasaray Lisesine müdür olarak atadı. Ne var ki az
zamanda Ali Suavi'nin çevresinde olur-olmaz bir yığın

— 52 —
dedi-kodu dönmeğe başlamıştı. Bundan midesi bulunan
Padişah da onu müdürlükten uzaklaştırdı.
Ali Suavi, Sultan Hamid’in kendisini maskara eden
bu davranışını hiçbir vakit affetmedi. Temel sorun ise
şuydu; doğuştan özgür düşîkıceye ve ileriye doğru bir eği­
lim taşıyan Ali Suavi, Abdülhamid’in «Anayasayı — Kanu­
nu esasi» yi boğup istibdada doğru yöneldiğini görünce
çileden çıkmış ve ona diş bilemeğe başlamıştı.
Bullan Abdülaziz’in tahttan indirilmesi ve yerine Ab-
düllıamid’in geçirilmesiyle hürriyete kavuştuklarını sanan
ve İs lan bul’a koşup harıl-harıl yeni düşüncelerini yayma­
ğa başlayan bütün Genç OsmanlIlar gibi Ali Suavi de
düş kırıklığına uğramıştı- Birkaç yıl hürriyetçilik oyunu
oynayan Abdülhamid, «Meclisi Mebusan»! dağıtmış ve bü­
tün yeni düşünceler, büyük Fransız devriminden izler ta­
şıyan kafaları tutup birer yana sürgün etmiş, bütün bu
politik düşüncelerin en büyük temsilcisi olan Mithat Pa-
:,ay: Tu;l zindanında boğdurmuş ve demir gibi bir müs­
tebit olduğunu güdermiş i. Paris’te, İngiltere’de bulun­
duğu sürece Türkiye’deki siyasal durumun karanlığını da­
ha iyi anlayan Ali Suavi, bu rejimin yıkılarak yerine en
.-çnğı meşrut! bir rejimin getirilmesi kanısına varmıştı.
Gerek Fransa’da ve gerekse İngiltere’de özgürlük uğruna
ne kocaman kelleler gitmiş ve ııe kelleler gitmek üzere
bulunuyordu. Ruhundaki isyancı rüzgâra böylece bir dü­
şünsel yön veren Ali Suavi, Türkiye’ye döndüğünde ar­
tık iktidar peşinde gizli eğilimler taşıyan bir aydındı. Ru­
hunda iktidara her an gelmek üzere bulunan bir ihtilâl­
cinin heyecanını taşıdığından herkese ve her zayıf şeye
karşı sert, diktatörce ve hoşgörüsüz davranıyor, böylece
de içinde boy atacağı ortamı dağıtıyor ve yalnızlığa doğ­
ru gidiyordu. Ne var ki o, yalnızlığa doğru gittikçe ikti­
dara daha çok yaklaştığını duyuyor ve bu sırada gerek
Padişahın ve gerekse aydınların kokusunu alamadıkları
bir ihtilâlin tohumlarını ekmeğe çalışıyordu. Üsküdar’da­
ki Rumeli göçmenleri kahvelerinde kırmızı kuşaklı yiğit

— 53 —
 Rumeli çocukları onun ihtilâl komitesinde avangart üye­
ler olarak bulunuyordu. .
Sonra, Ali Suavi, en Önemli ihtilâl sorununu çözüm­
lemişti: Taşkışla’dakİ askerler, onun yapacağı i.h ilâlde
rol almayı kabul etmişti. Kurmuş olduğu ihtilâl komite­
sinde zamanın birçok tanınmış adamlarının bulunduğunu
gösteren belli - belirsiz işaretler de vardı.
İttihat ve Terâkki döneminde Sadrazam olan Mah­
mut Şevket ve Paşa’nın babası Bağdatlı Süleyman Bey de
onun İhtilâlci müritleri arasındaydı. Süleyman bey, Bağ­
dat’a yerleşmiş bir Gürcü ailesinin çocuğuydu-
Iş'e, Ali Suavi, ihtilâlci çalışmalarının en yüksek nok­
tasına geldiğini anladığı bir gün, 20 Mayıs 1378 pazarte­
si günü saat on bir sularında Rumeli göçmeni kılıklı yüz
elli kişilik bir toplulukla Çırağan Sarayım denizden ve k a­
radan kuşattı. Şundan dolayı ki ihtilâlin püf noktası or-
daydı: Orda yıllardır deli diye kapatılmış obn Murat. V
kurtarılıp Padişah ilân edilecek, böyiece Abdİiîhamit, pal­
dır -k ü ld ü r tahtından yuvarlanacak, belki de kardeşi De­
li Murat’la yer değiştirecekti. Bu arada, Ali Suavi de b ;r-
denbire Osmanlı ülkesinin en büyük adamı olarak boy gös­
terecekti.
Ali Suavi ihtilâlcilerle Çırağan Sarayının caddeye ba­
kan hüv“'k kapısına çullanmıştı.
— Yasak!
Diyen süngülü bir nöbetçiyi bir kurşunda yere sere­
rek acılan kapıdan Sarayın bahçesine dalmıştı. Bu ge­
lenlerin. Sultan Murad’m canına kıymak istediklerini sa­
nan bekçiler, uşaklar ve bahçıvanlar, ellerine geçirdik1eri
türlü vurucu ve öldürücü araçlarla, gelenlere karsı koy­
mağa çalışmışlarsa da çokluk karşısında bunu başara­
mamışlardı. Biitün bu gözü dönmüş kalabalığın önünde
ilerleyen üç kişi, Sultan Murad’m oturduğu dairenin ka­
nısına dek dayanmışlar:
—- Sultan Murad’ı isteriz!
Diye bağırmaya başlamışlardı. Kapının her iki varım­
daki dikilen iki mehmetçik bunları içeriye koymamış, bun­

— 54 —
lar da nöbetçileri tabanca kurşunuyla yere sererek içeri
girmişler ve Sultan Murat’la burun-buruna gelmişlerdi.
Şimdi, V. Sultan Murad’m karşısına dikilen üç kişi­
den Ali Suavi’yİ şöyle-böyle bildiğimizden Öbür iki ihtilâl­
ciyi tanıyalım: Bunlardan biri 1876’daki Sırp savaşına
gönüllü milisiyle katılmış ve gösterdiği yararlıklar sonu­
cunda muavene — Milis Binbaşısı rütbesini almış olan
Niş’li Salih, öteki de onun kadar arkadaşı Nazi idi 1877
de Rus orduları önünde durulmaz büyük sayıda askerle
Balkanlara sarkmış ve çok önemli Şıpka geçidini kanlı
savaşlardan sonra geçmişler, memleketin kalbine doğru
İlerlemeğe başlamışlardı. Fedekârlık, kahramanlık isteyen
bir dönem gelip çatmıştı.
1876 nm tanınmış milis kumandanı Salih’le arkadaşı
Nazi bu kez de savaşta boy göstermeyi kurmuş ve Edir­
ne’ye giderek Vali Ali Paşa’nm karşısına dikilmiş ve yine
gönüllü toplayarak savaşa katılmak istediğini söylemişti-
Ali Paşa, seve-seve onlara savaşa katılma buyruğunu ver­
mişti. Rus ordularının ansızın Şıpka geçidini aşması bü­
yük bir tehlike yaratmıştı. Onları karşılayabilecek birlik­
ler de Süleyman Paşa’nın kumandasında ve Işkodra’da bu­
lunuyordu. İşte, bu birlikler, çabucak deniz yoluyla Dede-
ağaç'a getirilmiş, Rus ordularının önüne çok zayıf bir
savunma, daha çok oyalama perdesi olarak konmuştu. Mi­
lis Binbaşası Salih’le Nazi başlarına üç yüz gönüllü top­
layarak Süleyman Paşa’nm kumandasına girdiler. Şıpka
Balkanlarının kaderini belli edecek çok çetin savaşlar ve­
riliyor, üstün Rus ordusu karşısında umutsuzca savaşan
Süleyman Paşa kuvvetleri, tereyağı gibi eriyordu.
Savunmanın sol kanadı çökmüş, Kazak atlıları hur­
dan bir sel gibi akmağa başlamıştı. Altı gündür sürüp gi­
den kanlı savaşların en korkunç boğuşması bu 24 Ağus­
tos günü yapılmaktaydı. Binbaşı Salih’le Nazi’nin başında
bulunduğu üç yüz süvari, Çerkez eğerleri kuşanmış atlar
üzerinde ve Çerkez kılığmdaydılar. Bundan dolayı bu mi­
lis taburuna çerkez deniyordu. Oysa Salih Sırptan dönme
bir müslümandı.

— 55 —
 Yalın kılıç kazak süvarilerini milis taburunun üzeri­
ne çullanınca tabur sökülüp kaçmağa başlamış, önüne ge­
leni de kaçmaları için kışkırtarak ta gerilerdeki ihtiyat­
ların bulunduğu yere dek gitmişler, orda da boş durma­
yarak askerleri, cepheyi bırakıp kaçmağa kışkırtmışlar­
dır.
Geride, tarihin dediğine göre, yalnız bir tabur kal­
mıştı, o da Kilis taburuydu. Cephe Kumandanı Hulûsî Pa-
şa’nııı bütün bu askerleri umutsuzca kırdırmak kararı
belki de Salih ve arkadaşlarını umutsuzluğa düşürmüş,
isyana sürüklemişti. Sonradan da görüldüğü üzere düş-
. man, sanki kollarını sallayarak Edirne'ye dek dayanmış­
tı...
Hulusi Paşa’nın askerlerini kaçmağa kışkırtan Salih’
le arkadaşı Nazi, bir subayca kırbaçlanarak kumandanl i-
ğa da şikâyet edilmişti. Ne var kİ Salih kendisinin kır­
baçlandığın' söyleyerek Süleyman Paşaya yakındığında
çok suçlu görülmüş elleri ve kolları bağlanarak Nazi ile
birlikte yargılanmak üzere Edirne hapishanesine gönderil­
mişti. Rus ordusunun doludizgin Edirne’ye gelişi, mahpus
kafadarların hapisten kaçıp kurtulmalarına yaramış, k a ­
pağı doğruca İstanbul’a atmışlardı. İşte, bugün Ali Suavi’
nin arkasında Çırağan Sarayım basanlar bu Salih, Nazi ve
Cepheden kaçmış ve ölümden kurtulmuş olan Çerkezler ve
Rumeli göçmenleriydi.
Ali Suavi, V. Murad’ın karşısına bu iki milis kuman-
daniyle dikilmişti. Silâh seslerinden, bağırtı-çığırtılardan,
dairenin kapısı önündeki askeri yere seren kurşunlardan
hiçbir şey anlamıyan Sultan Murat, bu uzun boylu, aydın
ve sert yüzlü efendiden adamla askeri kumandanlara ben ­
zeyen öbür iri-yarı, sağlam yapılı adamlara şaşkınca b a­
karak:
— Ne oluyor, kuzum, diye sormuştu, ne istiyorsunuz,
sizin ne işiniz var burda?
Ali Suavi:
— Padişahım, diye bağırmıştı, millet sizi hükümdar

— 56 —
görmek istiyor, sarayın kapılarında pek çok insan, toplan­
dı- Buyurun, sizi götürelim, buradan kurtaralım. Kardeşi­
niz Abdülhamit, siz şifa bulunca yerini yine size vermek
üzere imza vererek tahta çıkmıştı. Bu hakkınız gaspedil-
miştir. Zalimler saltanatınıza hükmediyor.
Sultan Murat, kendisini kurtarmağa gelenleri şaşırtan
ve düş kırıklığına uğratan şu sözleri söylemişti:
— Rica ederim, devlet işlerine karışmayınız. Her şe­
yin fevkinde Cenabı Hak var. O, âdili mutlaktır. Mukad­
deratımıza razıyız.
İhtilâlciler, dut yemiş bülbüle dönmüşlerdi. Ne ya­
pacaklarını bilemiyorlardı, işin bu yanım hiç mi hiç dü­
şünmemişlerdi. Padişah namzedine başka bir öneride bu­
lunamıyor, çekilip gidemiyorlardı. Geriye dönülemeyecek
adımlar atmışlardı. Çırağan Sarayının ta dış kapısından
V. Muradun dairesinin kapısına dek bir kan şeridi uzuyor
ve biniuıı üzerinde bir yığın Ölü yatıyordu. Bu duraksama
çok tehlikeliydi; geçen dakikalar pek çok değerliydi. Taş-
kışla'dan da hiçbir haber yoktu. İhtilâl için hazırlanan ta­
burlar neredeydi? İhtilâlin üç başı, bir deli Murad’a bir
de şaşkın-şaşkın birbirlerinin yüzüne bakıyorlardı.
Sultan Mu ra d’ı sürükleyerek götürmekten başka ça­
re yoktu.
Ali Suavi ile adamları V. Murad’ı zorla sürükleyerek
dışarı çıkarmağa çalışırken uzun boylu, güçlü-kuvvetli bir
kadın onu sürükleyenlerden birine şiddetli bir tokat aşke-
derek yere serdi. Bu V. Murad’ın kadınlarından Rüftarı
Dil’di.
Sultan Murad ölünceye dek bu olayı unutmamıştı ve
ikide bir:
— Bizim kadın pehlivandır!
Diye onunla şakalaşırdı.
Bu haber, çabucak Yıldız Sarayına ve Beşiktaş mu­
hafızı Yedi-Sekiz Haşan Paşa’ya uçurulmuş, Haşan Paşa,
Muhafız askerlerinin başında atını doludizgin sürerek olay
yerine yetişmişti. Daha cümle kapışma gelmişti ki muha­
fızlara süngü tak emri vermiş ve önüne geleni süngüden

57 —
 geçirmeğe başlamıştı. Böylece Sultan Murad’m oturduğu
dairenin kapısına dek varan Yedi-Sekiz Haşan Paşa, iri -
yarı gövdesi ve sert yüzüyle üç ihtilâlcinin karşısına diki-
livermişti. Şaşkınlıkları henüz geçemeyen Ali Suavi île
arkadaşları, bu korkunç adamı karşılarında görünce hapı
yuttuklarım anlamışlardı. Saray bağlılığı ve son kerteye
varan yürekliliği sayesinde Paşalığa dek yükselen Merzi-
fonlu Haşan Çavuş, zafer vuranındır deyip Sultan Murad­
ın önünde, elindeki demir topuzlu sopasını kaldırmış ve
bütün gücüyle Ali Suavi'nin başına in diri vermişti.
Kafası parçalanan Ali Suavi, yerde debelenirken onu
ayaklariyle çiğnemiş ve tekmeleyerek öldürmüştü. Sultan
Abdiilhamid’e tahtın-n kurtulduğu mü idesi hemen uçurul­
muştu. Yedi-Sekiz Haşan Paşanın muhafızları yüze yakın
ihtilâlciyi süngüden geçirmişti. İhtilâlciler, bosuna zaman
öldürdüklerinden kaçmağa vakit bulamadan Yıldız’dan yar­
dımcı taburlar yetişmiş Çırağan’m önünde yatan donan­
madan da deniz erleri çıkarılarak Saray büsbütün kuşatıl­
mıştı. Kurtulmak için denize atlayanlar da boğulup git­
mişti.
Öldürülmeyen göçmenlerle daha birçok kişi yakalanıp
a nar-topar Yıldız’a götürülmüş, orda işkence edilerek sor­
guları yapılmıştı. Bu konuya yine dönm.ek üzere Sultan
Murad'ın daha önce de birkaç kez nasıl kaçırılmak istendi­
ğini anlatalım: ilkönce Sultan Murad’m hapsedildiği Cı-
kağana Rus elçiliğinde tercüman olarak çalışan çok yakı­
şıklı bir Rum genci kadın kılığına girerek, hemen de birkaç
kez eşki padişahın kaçırılmasına yard’m etmek İsV itüssç
de sonunda yakalanmış, ancak Rus elçisinin yardımiyle
kurtulmuştu. Ruslar, Sultan Murad’ı kurtarıp tohf’a otur­
tarak belki de Rusya’ya eğilen bir Türk dış siyaseti yarat­
mak istiyorlardv
Sultan Murad’ı Çırağan’dan kaçırmak için bir başka
teşebbüs daha yapılmıştı kî şuydu: Sultan Murad’m şeh­
zadeliği günlerinde Beyoğlu’nda sık-sık görüşüp konuştu­
ğu avukat Kleanti Skalyeri ile Ali Şefkati bev. hir İtalyan
işçisinin yardımiyle üç saat kanalizasyon içinden yürüye­

— 58 —
rek Çır ağan Sarayına ulaşmış ve V. Murad’ııı dairesine
varıp kendisiyle görüşebilmişler di. Sultan Murat, bu za­
manlar daha serbestçe bir mahpusluk çilesi doldurmaktay­
dı; bütiin yakın adamları da Çırağan’da, yanında otur­
maktaydılar. Sultan, bu iki ahbabını hiç umulmadık bir
zamanda karşısında görünce şaşırmışsa da yine de kendi­
ne egemen, akıllı ve serinkanlı bir adam gibi şöyle konuş­
muştu:
■- Benim sadık ve vefakâr dostlarım, hoşgeldiniz, Al­
k il sizi eri korusun.
Avukat Skalyeri:
— Ah. efendimiz, son abesimiz, demişti, size ne ol­
muş, gençliğiniz kaybolmuş, saçlarınız ağarmış, yüzünüze
çizgiler inmiş!
Sultan Murat:
— A' ' b dostlarım demişti, beni birbuçuk sene evvel
görmüştünüz. Aradan on beş ay geçti. Evet, saçlarım biraz
astardı. fa km hiç bîr zaman Marie Ant oî nette gibi birkaç
gece içinde çökmedim. Esasen merhum amcam Abdiilaziz’-
iıı ölümünden sonra da başımda birkaç beyaz saç vardı. O
zaman annem telâş ederek Beyoğlu’ndan bana bir saç ilâ­
cı almıştı. Bunu başıma sürer, saçlarımı karatırd;. Fakat,
0 zaman da başağr darından kurtulamazdım. Doktarlarım,
bu suyun içinde nitrat darjan olduğunu söylemişlerdi. Şim­
di, elhamdülillah bu suyu saçlarıma dökmüyor um. Saç­
larım ağardı, ama başağrılarım da geçti. Varsın şekil ha­
ricimiz ihtiyar görünsün, bizim içimizde neşe ve zindelik
mevcuttur.
Avukat Kleanti Skalyeri ve arkadaşları bu sözleri söy-
1eyerim aklı başında bir kişi olduğunu hemen anlamışlardı.
Ne var ki yerine oturan Abdülhamit onu deli olarak
tanımakta ve bunu akıl doktoru raporlariyle her zaman
çevresine ispatlamağa çalışmaktaydı.
*

Çırağan Sarayı olayı İstanbul’da büyük bir çalkantı

— 59 —
yapmıştı. Abdülhamit, aydınları sindirmek, özgür düşün­
ceyi büsbütün baskı altına almak için bundan çok yarar­
dandı. Çırağan’m içinde ve dışında Öldürülen göçmenlerden
sağ kalanlarla iki yüz kişi zaptiyeleree tutuklanıp Yıldız’a
götürüldükten sonra İstanbul’da bir insan avı başladı va
yeni bir terör dalgası kenti titretti. V. Murad’ın yakınla­
rından sayılan bir yığın insan yakalanarak Yıldız’a götü­
rüldü. Olayın incelenmesi için padişah bir komisyon ku­
rulmasını buyurdu. Mâbeyn başkâtibi Sait bey (Paşa) in
başkanlığında kurulan komisyonda Sadrazam Sadık Paşa,
vükelâ heyeti ve kimi müşirler de bulunuyordu.
Basiret Gazetesinde Ali Suavi’nin küçük bir yazasım
yayınlayan Basiretçi Ali, olaydan yirmi dört saat sonra
iki «hafiye» nin ortasında Yıldız’a götürülmüştü. Ali bey
beraet ettiği halde Kudüs’e sürgün edildi. Bu olaydan ölen
bağrı yanık Rumeli göçmenlerinden başka yüzlerce kişinin
ocakları söndürülmüş, yığınlarla insan sürgün edilmiş, Ab­
dülhamit, daha uzun yıllar sürecek olan padişahlığını pe­
kiş, irmek ve perçinlemek için bu olaydan sonuna dek ya­
rarlanmış, daha korkunç bir müstebit olup çıkmıştı.
Rus orduları, zayıf kadrolu ve sayıca az Türk ordu­
larını önüne katmış, İstanbul’a dek sürmüştü. Ordunun
önünde yerinden - yurdundan kopmuş yüzelli bin de göç­
men İstanbul’a doğru kaçıyordu. Çok soğuk bir kış ta İs­
tanbul’un ufuklarına çökmüş, bu talihsiz kenti, yaşanamaz
bir duruma sokmuştu. Yiyecek, yakacak namına hiçbir
şey kalmamıştı. Mezarlıklar, açlık, yoksulluk ve kara kış
kurbanlarım harıl-harıl yutmaktaydı. Halk, devlete, hükü­
mete ve Padişaha karşı dönüktü.
İstanbul'un kenar mahallelerinde ordugâh kurmuş
olan Rus ordusu artık her an İstanbul’a girmek ve Ayasof-
ya'ya Rus bayrağını asmak için fırsat bekliyordu. Rus­
ların, İstanbul’u ele geçirmesinden korkan İngilizler, Ak­
deniz donanmasını getirip İstanbul Limanında demirlet-
ınişlerdi.
İngilizlerin, bu kocaman ve yağlı lokmayı Ruslara
kaptırmamak için direnişi yemişlerini vermiş, Abdülha-

— 60 —
 mit’le görüşen Grandük Nikola isteklerinde çok ılımlı dav­
ranmak zorunda kalmıştı.
Yalnız az zaman sonra Rusya’ya dönen Grandük Ni­
kola yerine Plevne kuşatmasını yapan general To'lebeıı’i
bırakmıştı. Çok sert tabiatlı bir adam olan bu general,
buraya gelmişken İstanbul'u mutlaka ele geçirmeyi kur­
muşa benziyordu. Karadeniz Boğazının Rumeli yakasına
yerleşmek için kuşatma ordusunun bir tümenini Bahçe-
kcy’e doğru ilerletti. Burdan Büyükdere’ye inecekti. Bu­
nu gören İngiliz donanması demir alıp Büyükdere önleri­
ne vardı ve orda demir atarak Rus ordusunun çekilişini
bekledi. Bu meydan okuyuşun nerelere varacağım gören
Rus başkumandanlığı, Totleben’i durdurdu. İstanbul da
kurtulmuş oldu.
1877 yılı Mayıs aymın 18’inci Cumartesi günü akşam
üstüne doğru, Basiret Gazetesi sahibi Ali bey, Ali Suavi’
nin uşağı eliyle bir yazı almıştı. Ali Suavi, ahbabı ve dos­
tu olan Basiretçi Ali beyden bu küçük yazının gazetesin­
de çıkmasını rica ediyordu. Basiretçi Ali yazıyı gazetesine
koymakta bir sakınca görmemişti. Yazı şÖylsydi: «Osman­
lI devletinin harici politikası şu sırada birtakım müşküla­
ta tesadüf etmiş ise de bunun iyi bir surette tesviyesi
çaresi imkânsız değildir. Pazartesi günü gazateniz ile neş­
redeceğim makalenin okunmasını evliyayı umura ve umum
ahaliye tavsiye ederim.»
Ali Suavi, bu küçük yazı ile Pazartesi günü ihtilâl
yapacağını örgütüne haber veriyordu. Temel sorun da dış
siyasetin iyi yönetilmeyişiydi. Abdülhamid’in sonradan
düşündüğü gibi bunun arkasında daha çok İngiltere elçi­
liği ve dolayısiyle İngilizlerle anlaşmak isteği vardı. İngi­
liz rekabeti, Rusların iştahası önünde alınmaz bir kale gi­
bi durmasaydı İstanbul çoktan Grandük Nikola’nm yada
General Totleben’in çizmeleri altında çiğnenmemiş miydi?
Bir tek Kıbrıs lokmasiyle İngiliz arslanım duyurarak onu
bir bekçi gibi boğazlarda bekletemez miydik? Kim bilir,
belki de bir ihtilâle dek gidecek olan olaym çekirdeğinde
bu basit bahane yatıyordu- Ne var ki belki de Ali Suavi

— 61 —
İngilizlerle genel bir andlaşma yaparak yanıbaşımızda ek­
şiyen hır sİ: Rus Çarını, uzaklardaki dostun sopasiyle dur­
durmayı düşünüyordu.
*

Mustafa Kemal, İttihat ve Terâkki’nin «yeminli» bir

üyesi olduktan sonra çok olumlu eleştiriler yapmaktan ak­
saklıkları çekinmeden kendisini başkan, elbaşı sanan her­
kesin yüzüne karşı uluorta söylemekten çekinmiyordu-
Bundan en çok gocunanlar da Talât beyle Enver bey olu­
yordu. Onun yapıcı ve uzağı gören kritiklerini bütüniyle
yıkıcı olarak karşılıyan Enver ve Talât beyler, onu Make­
donya komitecileri metoduyla ortadan kaldırmak için giz­
lice anlaştılar, Enver beyin amcası ve Mustafa Kemal’in
yaşında genç bir subay olan Halil bey, onu bir gece sokak­
ta yalnız kıstırıp öldürmek görevini üzerine aldı.
Bir gece geç vakit gazinolarda yaptığı şiddetli ko­
nuşmalardan annesinin evine dönmekte olan Mustafa Ke­
mal, birden bire ıssız sokakta ve hemen arkasında bir
ayak sesi işitti ve tabancasına el attı. Baktı, sokağın alaca
karanlığında Halil beyi tanıdı. Onun kuşkulu durumun­
dan hemen işi anlamıştı. Eli tabancasında olarak sırtını
duvara verdi ve bekledi. Halil bey (Paşa) onun önünden
geçmek zorundaydı:
— Merhaba Kemal!
Diyerek uzaklaştı. Mustafa Kemal, tabancasını yerine
koydu ve tiksintiyle dopdolu olarak eve yollandı. İttihat
ve Terâkkicilere, bütün ömrünce süren düşmanlığı, bu ge­
ce, gerçek ve yalın varlığıyle başlamıştı.
Mustafa Kettıal, Selanik’te çok sevdiği içten arkadaş­
lar arasında bulunuyordu. Şimdi, Müşirlik erkânı harhi-
yesindendi. Kurmay Kolağasıydı. Arkadaşlarından biri de
yüzbaşı Kâzım Nâmi'ydi. Kâzım Nâmi, müşiriyet yaveri
olduğundan serbestçe Fransız postahanesine gidiyor, Ab-
dülhamid'in memlekete sokulmasını şiddetle yasak ettiği
birkaç Fransız ve İngiliz gazetesini alıyor, genç, sivil ve
asker aydınlara getiriyordu. Bu gazeteler Fransızca Temps,
Martin ve İngilizce Times’tı.

— 62 —
 Bunlar arasında bir de «Meşveret» vardı.
O zamanlar subaylar için özel toplantı yerleri olmadı­
ğından sivil aydınlarla subayların fikirle uğraşanları genel
yerlerde toplanıyorlardı. Bunların en başlıcalarından biri
Yonyo idi ki, onun gözden uzak arka salonunu bir fikir
mahfeli haline getirmişlerdi. Yalnız, bu genel kahveler ve
gazinolar ne subaylar ne de genç yazar ve aydınlar için
hiç te uygun toplantı yerleri değildi.
Mustafa Kemal, bu derbederliğe çok üzülüyordu. Bu­
nun için de Hamidiye Bulvarındaki Beyaz Kule’yi subay­
lar için bir askerî mahfel haline getirmekte ön ayak ol­
du. Buna sonraları askerî kulüp adını verdiler. Mustafa
Kemal, burda cevval zekâsının özelliklerini göstermekte
gecikmedi- Harita üzerinde savaş oyunları oynanmasına
başlandı.
Bu strateji ve taktik oyunlarında yalnız subaylar de­
ğil birçok sivil aydın da bulunuyordu. Selanik’te çıkan «Ru­
meli Gazetesi» nin başyazarı Yunus Nadi ile şair Ali Ca­
nip de çoğu zaman Mustafa Kemal’in yanı başında bu
oyunları büyük bir ilgi ile seyrediyorlardı.
Mustafa Kemal, bu biraz ciddi eğlencelerin dışında,
sık sık Olimpiya birhanesine de uğruyordu. Buraya hep
belli bir arkadaş grubu İle gidiyordu.
Bir akşam yine yaranından sağlık müfettişi doktor
Tevfik Rüştü, Salih (Bozok), Nuri (Conker) le bu meş­
hur birahaneye uğramışlardı. Hem içiyor, hem de her za­
man olduğu gibi doludizgin siyasetten, memleket sorunla­
rından konuşuyorlardı. Memleketin yürekler acısı olan dış
siyaseti, bu konuşmada ağırlık merkezi idi.
Bu konuda en acı eleştirileri yapan da Mustafa Ke­
mal’di. Sözlerinden ve gözlerinden ateş saçarak yaptığı acı
eleştirilerden sonra birdenbire gülmüş ve Tevfik Rüştü’-
yü göstererek:
— Bu sakim siyaseti bir gün doktor vasıtasiyle düzelt­
tireceğim, deyivermişti.
Arkadaşları buna hem şaşmış, hem de gülmüşlerdi.

— 63 —
Teklifsiz arkadaşı Nuri (Conker) ise ona küçümsarcesine
şöyle bir soru sormuştu:
— Ne... Ne, sen mi düzelteceksin?
— Evet, ben doktoru hariciye nâzın yapacağım. Bü­
tün falsoları ona tamir ettireceğim.
Nuri (Conker) alay ederek yine sorusunu sürdür­
müştü.
— Demek, sen, doktoru Hariciye Nazın yapacaksın
ha? Ya beni ne yapacaksın?
— Seni de Vali ve kumandan yaparım.
Salih (Bozok), Bu şakadan nasibini almak için:
— Herhalde bu arada beni de bir şey yaparsın! De­
mişti.
•— Salih, seni yaver yapacağım ve yanımdan ayırma­
yacağım.
— Allahını seversen sen ne olacaksın ki hepimize şim ­
diden böyle bir takım mansıplar veriyorsun?
Mustafa Kemal’in ciddileşerek verdiği yaflıt şuydu:
— Bu memuriyetleri, bu mansıpları veren ne olursa
işte ben de o olacağım.
*

1903 devrimınden önceydi. Mustafa Kemal, yine her

zamanki yakın ve candan arkadaşlariyle bir gazinoda
oturmuş, hem içiyor, hem konuşuyordu. Onun çok uzun
süren gece konuşmalarına ancak bir iki kişi dayanabilirdi
ki, bunlar da Ali Fuat (Cebesoy) ile, Fethi (Okyar) dı.
Girit’te Venizelos’un ve İran’da Settar Han’ın hür­
riyet uğrunda atıldıkları savaş, genç Türk subaylarının
da başlıca konuşma konusuydu.
Fethi bey bir ara:
— Niçin bizim milletten böyle adamlar çıkmaz? diye
göğüs geçirmişti.
Bu söz, bütün sofradakilere dokunmuştu. Sarhoşlu­
ğun da verdiği şiddetle artık hepsi en derin düşüncelere
dalmış ve susmuştu. Bir süre sonra sofradakilerden biri­
si, Mustafa Kemal’i dikkatle süzerek:

— 64
 — Kemal, dedi, ben senin ne düşündüğünü biliyorum*
— Ne düşünüyorsun?
— Neden ben çıkmayayım, diyorsun?
Mustafa Kemal bu söz üzerine birden bire dalgın­
lığından uyandı ve şöyle bir silkinerek:
— Evet, niçin bir Mustafa Kemal çıkmamalı? diye
bağırdı.
Bundan sonra, konuşma konusu hep bu minval üzerine
uzayıp gittiğinden oraya eğlenmek için gelmiş olan arka­
daşların canlan sıkılmağa başlamıştı; burdan kalkıp da­
ha eğlenceli bir yere gitmeğe can atıyorlardı. Fethi be­
yin önderliğiyle masadan kalktılar ve eğlenceli bir içkili
yer aramak için dışarıya çıktılar.
Bu çalgılı ve içkili gazinoda da Mustafa Kemal, eski
nakaratı yinelemeğe başlamıştı:
— Evet niçin bizden de çıkmamalı?
Bu sefer, yine Fethi bey, baş çekerek kalkıp danslı
bir yere gitmelerini önerdi. Gittiler yine içtiler; birer ka­
dın bulup dansettiler. Kimi kendinden geçip bir yanda
yarı sızmış halde dünyaya boş verdi.
Yalnız, Mustafa Kemal, Ali Fuat beyin yakasını bir
türlü bırakmamıştı:
— Niçin çıkmamalı? Deyip duruyordu, bu millet Yu­
nanlılardan da mı cansızdır? îranlılardan da mı aşağı­
dır?
Konu, böylece yılan hikâyesi halini aladursun dışarı­
da şafak atmıştı. Sabahleyin de görevlerine gitmek zorun­
daydılar. Fethi bey, hemen müsaade alıp kalktı ve uzaklaş­
tı. Ali Fuat beyin koluna sımsıkı girmiş olan Mustafa Ke­
mal:
— Sen bize gel, anam bir şeyler hazırlamıştır, kahval­
tı eder, yıkanıp traş olur daireye gideriz, dedi.
Ali Fuat beyin evi de uzakça olduğundan bunu kabul
etti ve Mustafa Kemal’le kol-kola meyhaneden çıktılar.
Mustafa Kemal’i tetikte bekleyen annesi hemen kapı­
yı açtı ve onları içeri aldı.

Kutsal isyan (2) - - 65 - - F: 5

 — Bu kadar geç kaldığınıza göre iyi eğlenmişsin iz­
dir, ooh! ooh! dedi.
Ali Fuat:
— Aman, teyze, sormayınız, Fethi beyle beraberdik.
— Fethi ile mi? Akıllı çocuktur o.
— Oğlun birahanede bir bahistir tutturdu, bir türlü
arkası gelmez. Fethi, haydi başka yere gidelim de eğlene­
lim, dedi.
— Ya... Fethi öyledir. Akıllıdır o.
— Gntik, ama oğlunun bahsinden kurtulursan kurtul;
yine konuştuk durduk.
— Fethi ne yaptı?
— O eğlenecek bir şey buldu.
— Dedim ya, akıllıdır Fethi!.. ,
*

Nasıl büyük ve şiddetli kışların hüküm sürdüğü yer­

lerde hiç bahar gelmeyecekmiş gibi sanılır da karın kalk-
inasiyle cennet gibi renkli ve aydınlık bir bahar birden bi­
re gelirse Türkiye’de de böyle hiç beklenmedik bir zaman­
da Hürriyet geliverdi.
Bütün Balkanların, hıristiyan komitacıların kan ve
ateş içinde bırakıldığı en kritik zamanlarda Avlonyalı Fe­
rit Paşa Sadrazam bulunuyordu. Konya Valiliğinden, Rı-
îa t Paşanın yerine getirilmişti.
Abdülhamit’e büt(fn. kalbiyle bağlı idi. İdaresi dürüst­
tü. Konya’da valilik yaptığı zaman da aynı olgun idare
adamı niteliğini göstermişti. Ne kimseye zulmetmiş, ne
de kesesini doldurmak hevesine kapılmıştı.
Rumeli’deki hürriyetçi olaylar gelişip te meclis-i me-
busan toplantıya çağrılınca Ferit Paşa çağrısından iki
gün önce, 9 Temmuz 1908 de sadaretten çekilmişti.
Sarayın idaresine körü körüne boyun eğmekten ka­
çınmıştı. İşin sonunu iyi görmüyordu. Onun yerine küçük
Sait Paşa getirilmişti.
Küçük Sait Paşa, 93 kanunu esasinin kaldırılmasın­
dan sonra istibdadın yerleşmesinde büyük bir rol oyna­
mıştı.
Avlonyalı Ferit Paşa, Padişaha kanunu esasinin ilâ-
pını salık vermişse de dinletememişti. Sonucu önceden
görmüştü. Küçük Sait Paşa, Padişahın zihnini bulandırıp
burmaktaydı; karanlık bir istibdat yanlısıydı.
Abdülhamit, Ferit Paşayı dinlemeyerek yanılmıştı.
Olaylar, bir ırmak gibi büyük bir çağıltıyla, kulakları sa­
ğır edercesine akıyordu.
1903’ten beri Rumeli’de Padişahın tahtını başına ge­
çirmeğe ahdetmiş bir ihtilâlci kalabalığı harıl-harıl çalı­
şıyordu.
Bu ihtilâlci hareketin altın çekirdeğini ordunun kü­
çük rütbeli subayları besliyordu- Eşkiya kovalamağa gön­
derilen bu küçük subaylar, halkın çektiği acıları, katlan­
dığı zulmü, içinde yüzdüğü yoksulluğu daha yakından gö­
rüyor, kuramsal hürriyetçilikten pratik hürriyetçiliğe ey­
leme geçebilmek gücünü kazanarak pişiyordu.
Hemen bütün genç subaylar, İttihat ve Terâkkinin
gizli kadrosunda birer militan olarak çalışıyordu. Hepsi
de salt Abdülhamid’e diş bilemekle kalmıyor, bir şeyler
de yapmak istiyorlardı. 1906'da temelli olarak kurulan İt­
tihat ve Terâkki’ye salt subaylar değil Osmanlı memur
kadrosunun önemli bir bölümü de girmişti.
İkinci Meşrutiyet hürriyetinin böyle birden bire geli­
şinin biricik nedeni, büyük ve çabuk bir örgütlenme gücü
göstermesinden değildi. İç zulmün öyle birden bire artışı
da hürriyet devrimini yaratmış değildi. Bunun en büyük
nedeni Osmanlı imparatorluğu üzerine yapılan diş baskı,
dış zulümdü.
Türlü uluslarla dolu Balkan memleketleri üzerine bü­
yük ve mütecaviz Avrupa devletlerinin yapmağa başladığı
şiddetli etkiler, bu ulusları özgürlük ve bağımsızlık aşkiyle
dolduruyor; silâhlı milliyetçi gruplar dağlarda karınca
gibi kaynıyordu. Türk ordusunun en iyi örgütlenmiş ta­
burları ve alayları, bu milliyetçi grupları eşkiya namiyle
kovalayıp duruyordu. Sel gibi kan akıyordu. 1908 yılında

— 67
İngiltere kralı yedinci Edward ile Rusya çarı ikinci Niko-
Ia Sen Petersburg’ta birleşip konuştular ve anlaştılar. E-
rekleri Osmanlı İmparatorluğunu parçalamak İçin el ele
vererek birlikte çalışmaktı. Abdülhamit hükümetinin Re-
val konuşması diye adlandırılan bu komploya karşı göster­
diği tepki, hiç de ordunun genç subaylarını doyuracak güç­
te değildi.
Bu yüzden İttihat ve Terâkki, ve devletin bütün so­
rumluluğunu kendinde duyarak harekete geçmişti. İngil­
tere hükümetiyle Rusya çarının bu komplosunu protesto
etmek üzere Manastır’daki İttihat ve Terâkki «Heyeti Mer­
keziye» si bir beyanname hazırladı ve büyük devletlerin
konsolosluklarına dağıtmaya başladı.
Kolağası Resneli Niyazi’nin Resne dağlarına çıkışı da
bu sırada olmuştu. Resne taburunda Bulgar ve S:rp eş­
kıyasını kovalamakta gösterdiği yüreklilik ve fedakâr­
lıkla tanınmıştı. Özellikle, Bulgar komitecileri ondan çok
korkuyordu. Niyazi beyin halk arasında da nüfuzu çoktu.
Reval konuşmasının duyulması, daha çok Niyazi beyi çıl­
gına döndürmüştü. Bu konuşmanın, İngiliz Hariciye Nazı-
ri ünlü Edward Grey’ce hazırlandığım herkes öğrenmişti..
Ingİlizler, Rumeli’nin paylaşılmasını Özellikle istiyorlardı.
*

3 Temmuz 1908 de Niyazi bey, dağa çıktığında ar­

kasında ancak 200 gönüllü vardı ve bütün ordu onu des­
tekliyordu. Niyazi bey, kollarını sallıyarak dağa çıkmış,
çıkmadan önce bir takım tedbirler de almıştı. İlkin 88 nci
alayın kumandaniyle örgütten olmayan ve bu işi de kös­
teklemek eğiliminde olan öbür subayları Resne’den uzak­
laştırmış, alayın kasasındaki beş yüz elli altını da bir se­
net karşılığında yanma almıştı- «İlk günlerde saray bu ha­
rekete fazla ehemmiyet vermemiş, yalnız bu işin süratle
bastırılması için kati emirler göndermişti. Fakat, Manas­
tır valisi Hıfzı Paşa beceriksizdi, azledildi. Yerine Metro-
viçe kumandam ve padişaha sadakatiyle tanınan ikinci fe­
rik Şemsi Paşa tayin edildi. Halk arasında Şemo diye anı­

— «8 —
lan ve Arnavut olan Şemsi Paşa, mabeyinden Tahsin Pa-
şa’dan aldığı telgraf ve Selâm’ı Şahane üzerine emrindeki
alayı şimendifere bindirerek Metroviçe’den yola çıkmıştı.
21 Haziran 1324 tarihinde saraya çektiği telgrafta Niyazi
melununun mutlaka hakkından geleceğini söylüyordu. Fa­
kat, Şemsi Paşa’nm evdeki hesabı çarşıya uymadı. 7 Tem­
muz 1908’de Manastır’a vardığında saraya bir telgraf da­
ha çekti ve Erkânı Harp binbaşısı Enver beyin de «teb­
dili kıyafet» ederek «Cemiyeti fesadiye» ye katıldığını, fa­
kat, yakında ikisini de ölü ya da diri olarak ele geçire­
ceğini bildirdi.
Ne var ki çektiği telgrafın dumanları üzerindeyken
postahanenin kapısı önünde acar bir teğmen olan Atıf bey,
göğsüne boşalttığı kurşunlarla onu yere serdi. Bu olay,
sarayı zangır-zangır titretti.
Şemsi Paşa, devrin en korkunç ejderhalarından sayı­
lıyordu. Çanakkale’li Atıf bey, bu ejderhayı yere serdik­
ten sonra kaçmış, arkasından atılan kurşunlarla ayağın­
dan yaralanmış, hemen Siirtli Mahmut beyin evine sığın­
mış ve bütün aramlara karşın ele geçirilmemiştir. İşte,
Abdülhamid’in umudu da bu Şemsi Paşa ejderhasiyle bir
likte yere serilmişti.

10 Temmuz 1908 günü Selanik’te İttihat ve Terâkki

Cemiyetinin meşrutiyeti ilân eden beyannamesini hükümet
konağının merdiven sahanlığından jandarma teğmeni Mus­
tafa Nuri bey okuduğunda Enver ve Niyazi beyler hâlâ
dağdan inmemişlerdi. Niyazi daha sonra şanlı - şerefli ve
alkışlar arasında Manastır’a girdi. Enver bey de Selâ-
nik’e döndüğünde artık, atının üstünde iki yandan «yaşa»
diye haykıran dost insan yığınları arasından geçiyordu.
Evet o denli beklenen hürriyet kızını devletin sara­
yından alıp getiren iki kahraman, alkış tufanı ortasında
yürüyedursunlar, Mustafa Kemal, bu çorbada tuzu olma­
dığına son kerte üzülüp durdu. Yalnız olayların henüz
arası kesilmiş değildi. Bu civcivli çağ, daha bir çok kah­

— 69 —
ramanlara gebeydi. Her anı bir kahraman yaratacak ka­
dar zengin ve hareketli zamanlar, OsmanlI İmparatorluğu
toprakları üzerinden bir kasırga gibi geçiyordu-
Mustafa Kemal, istibdadın böyle kolay yıkılışına çok
şaşmıştı ve bu şaşkınlığı en azılı İttihat ve Terakki baş­
k a la rın ın şaşkınlığından hiç de aşağı değildi. Hürriyet,
Adalet, Müsavat avazeleri ortasında kendini çok yalnız
buluyordu. Bu kanlı çağın yakılmasında ufacık bir emeği
bile geçmemişti. En çok üzüldüğü de buydu. Birden bire
çoban yıldızı gibi parlamağa başlayan eski rakiplerinin ışı­
ğında bir hiç olarak dolaşıyordu.
Ne var ki ne o çoban yıldızlarının sevinci, ne de Mus­
tafa Kemal’in bir hiç olarak gölgede kalmak üzüntüsü
uzun sürdü. Pek az zaman içinde garip olaylar geçmeğe
başlamıştı- Abdülbamit döneminin eski politika kaçkınları,
yaşlı - başlı bir yığın eski devlet ve politika adamı, Avru-
panın tiirlü merkezlerinden ve Osmanlı İmparatorluğunun
sürgün cehennemlerinden payitahta üşüştüler ve az zaman
İçinde bütün köşe başlarını tuttular. İstanbul caddelerinde
birbirine karşıt düşüncelerle dolu hürriyetçi yığınları kay­
naşıyordu. İstanbul bir ana - baba günü yaşıyordu. Genç
ve saf ihtilâlcilerle eski tecrübeli politika kurtları, İs­
tanbul sokaklarında köşe kapmaca oynuyorlardı. Bu tec­
rübeli kurtlar, ihtihat ve Terâkki Cemiyetinin bütün kilit
noktalarım da ellerine geçirdiler.
Ayan ve Mebusan Meclisi seçimlerinde bütün yönetim
rnekinizmasına yine bunlar kene gibi yerleştiler ve her­
kesi titreten gerçek bir güç haline girdiler.
Niyazi bey, atının üzerinde, yanında kocaman geyi­
ğiyle, İstanbul sokaklarında bir süre dolaşarak alkışlan­
dığı ve kendisine, alkıştan başka bir şey de kalmadığını
görünce yine Besne’ye döndü.
31 Mart karşı devrim hareketi başlamak üzereydi.
Payitahtta gerilim birdenbire artmıştı. İkinci meşrutiyeti
devirmek için bir yığın hoca bir ramazan günü Fatih ca­
miinden «huruç» etti- Eylülün otuzuncu günü kör Ali
hoca, Fatih camiinde hürriyet - müsavat - kanunu esa-

— 70 —
 sî, meclis-i mebusan aleyhinde ‘ coşkun bir vaaz verdi.
Bununla kalsa iyi; halkı bir karşı devrim için harekete
zorladı, hepsine yemin ettirdi, hepsine sarıklar sardı. Öm­
ründe hocalıkla hiç ilgisi olmayan bir yığın insan, kocaman
lahana gibi sarıklar sardılar; silâhlanarak Fatih camiin­
den sokağa döküldüler.
— Allahını seven arkamızdan gelsin! diye haykırıyor­
lardı.
Cemaat, Beyazıt’a doğru ilerlerken bir çığ gibi büyü­
meğe başlamıştı.
Köprüyü geçip de Beşiktaş’a vardıklarında korkula­
cak çılgın bir sürü haline gelmişlerdi. Yıldız sarayına çık­
tılar: meşrutiyetin kaldırılması için Abdülhamid’e baş­
vurdular.
Bu çılgın sarıklı kalabalığı, Padişaha isteklerini bil­
dirdikten sonra yolda sadrazam ile Şeyhülislâma rastla­
dılar, onlara saldırdılar ve bir hayli tartakladılar. O za­
mana dek görünmeyen inzibat kuvvetleri neden sonra kör
Ali hoca ile en ileri gelen arkadaşı İsmail Hakkı’yı yaka­
ladılar. Böylece Hüseyin Cahit Yalçın’m «31 Martın pro­
vası» adım verdiği bu ufak oyun kolaylıkla önlendi. An­
cak arkasından daha büyük ve daha kanlısı hazırlanıp or­
taya sürülmekte gecikmedi.
Bu oyunun arkasındaki rejisör Abdülhamit’ten başka­
sı değildi. Zeki padişah, istibdadı boş yere elden kaçırdTğı-
m anlamıştı ve daha karanlık bir istibdada hazırlanıyor­
du. O kerte korktuğu hürriyet ihtilâlini yakından görüp
bütün çizgileri ile tanıdıktan sonra erken karar verdiğini
anlar gibi olmuştu. Uzaktan uzağa ejderhaya benzeyen bu
ihtilâlcilerle daha yakından temasta bulundukça hepsini
nakavt edecek olduğunu anlamıştı.
Provadan önce, müstebit rejisör, gazetelerde şöyle bir
havadis de yayımlatmıştı:
*

«Bazı vatan hainlerinin memlekette istibdat idaresi­

ni iade fikrinde olduklarına dair bir takım şayialar du­

— 71 —
yulmakta olduğundan derin tetkikat ve tarafsız icraatla
hakikatin meydana çıkarılması ve müşevviklerin her kim
olursa olsun cezalandırılmaları tarafı hazreti padişahiden
sadrâzam paşaya emir ve ferman buyurulduğu müstah-
berdir.»
Bu birinci karşı devrim provasında çokça direnme
görmeyen ve gericiliğe doğru bir eğilim sezen Abdülhamit
gerçek karşı devrim için davranmakta gecikmedi.
*

31 M art sabahı, henüz ortalık büsbütün ağarmamış-

N
tı ki, İstanbul’un sokakları silâh sesleriyle inledi. Ru­
meli’den getirtilmiş olan hürriyetçi avcı taburları, şimdi
karşı devrim için harekete geçmişlerdi. Niyazi ile En­
ver’i ve Mahmut Şevket paşayı birer kahraman haline
getirmiş olan bu ilerici taburlar, şimdi istibdadı getirmek
için İstanbul sokaklarında korkunç bir cayırtı koparıyor
ye hürriyetçilerin göğsünü kurşunlarla kalbura çeviriyor­
lardı.
Gericiliğin öncüleri, onları ruhlarının dibine dek ze-
hirlemişti. Artık bir disiplin altında da değildiler. Hepsine
içirilmiş, sokağa salıverilmişlerdi. Aralarına karışan başı
çarıklıların parolalarım onlar da aynı coşkunlukla haykı­
rıyorlardı:
— Şeriat isteriz!
îlkin Ayasofya meydanında toplandılar, oradan da
kente dağıldılar.
Sabahın saat 10 sıralarında Mabeyn başkâtibi Cevat
bey, Mebusan Meclisine giderek padişahın şu iradesini me­
buslara okudu: «Vükelâ heyetinin istifası nezd-i hümâ-
yun-u hazret-ı hilâfet penahide rehini kabulü âli olarak
yeni kabinenin kurulmakta olması cihetiyle memleketin
ve vatanın saadeti ve asayişin temenı için her türlü esba­
bın istikmaline sarfı mesâi ve gayret olunacağından ve
bugünkü toplantıda bulunmuş olan askerlerin ve birlik-
Jte bulunanların bundan dolayı hiçbir veçhile mes’ul ve
muhatap olmayarak haklarında affı âli’i hâzreti padişa-

— 72 —
Jıi şayan buyurulduğu gibi devletimiz Allah’a şükür ılev-
Jeti islâmiye olup kıyamet gününe kadar bakî ve âli olan
.ahkâmı şeriyenin bıindan böyle her tarafça ahkâmı celi-
lesine bir kat daha itina olunması tekiden emir ve fer­
man buyuruiduğundan muazzam halife ve padişahımız ve
büyük kumandanımız efendimiz hazretleri asakiri şahane­
lerinin Kemâli emnîi rahatla kışlalarına ve ahalinin dahi
işlerine, güçlerine dönmeleri hususunun kendilerine anla­
tılmasına ve hepsinin selâmı şahane ile taltif buyurulduk-
lannm tebliğine zatı samii meşihatpenâhî memur buyu­
rulmuş ve işbu emir ve fermaıı-ı hümâyunu hazreti padi­
şahın meclisi mebusanda okunduktan sonra bastırılarak
neşir ve ilân ettirilmesi irariei seniyei cenabı hilâfet pe-
nalı i iktizası bulunmuş olmakla ol bapta.»
Meşrutiyet, işte bu irade ile silinip süpürülüyordu.
Bütün ittihat ve Terâkkİcilerin etekleri tutuşmuştu-
Özgürlük kuşunu bir kez kaçırırlarsa, kimbilir bir daha
ne zaman tutabileceklerdi? Korkunç felâket kapıyı çalmı­
yor, yumrukluyordu. İstanbul sokaklarında kan gövdeyi
götürüyordu. Caddelerde askerlerden ve beyaz sarıklı­
lardan başka kimse görülmez olmuştu. Herkes korkudan
beyaz bir sarık sarıp sokağa Öyle çıkıyordu. «Allah» ve
tevhit sözcükleri ağızlardan çağlayan gibi dökülüyordu.
Bütün İttihatçılar bütün namuslu insanlar, evlerine kapan­
mış, tirtir titriyorlardı. Yalnız, Yıldız sarayında bir tek
adam, sakalını sıvazlıyarak gülümsüyor ve bir çocuk gi­
bi seviniyordu. Koca bir hürriyet devrimini birkaç saatte
yenmişti. Hürriyet kahramanı olduklarını sanan acemi
çaylakları ufak bir çaba ile yere sermişti. Artık, Niyazi
ile Enver’i Makedonya dağlarında bayağı birer eşkiya gibi
kovalatacak ve altında yakalandıkları ilk ağacın dallarına
astıracaktı.
Fesatçılara kapılan eski hürriyetçi, askerler, başla­
rındaki subayları ya öldürmüşler, ya da Taksim’deki taş-
kışla’ya hapsetmişlerdi. Caddeleri dolduran bembeyaz bir
sarıklı kalabalığı, iktidar tacını yine Abdülhamid’in ba­
şına oturtacağa benziyordu. Bir yıl içinde kurulan hürri­

— 73 —
yet kurumlarmın yerinde yeller esiyordu.
Karşı devrim haberi Selanik ve Manastır’da duyul­
duğunda korkunç diş gıcırtıları işitildi. Genç subaylar is­
tibdat devini kendi elleriyle şişlemek için and iştiler, it­
tihat ve Terâkkıciler Makedonya’daki ordunun İstanbul’a
yürümesini islediler. Ne var ki bu kuvvetlerin kuman­
danı Mahmut Şevket Paşa, ittihatçılar kadar Abduihamit
düşmanı değiidı. Su istek karşısında duraksaraıştı. Zaten
^dönemin bütün yüksek rütbeli subayları tutucuydu. Yal­
nız, Mahmut Şevket Paşanın komutası altındaki ateşli su­
baylar, ki içlerinde Mustafa Kemal de vardı, onu sıkış­
tırıp, mahmurluğundan uyardılar.
Enver bey, karşı devrim olayı sırasında Berlin’de ate-
şemiliterdi. Hareket ordusu kumandanı Hüsnü Paşa ve
Kurmay Başkanı Mustafa Kemal, Selanik’teki Fedif tü­
menini bütün güçleriyle hazırlamışlar, İstanbul’a doğru
geceli - gündüzlü yürüyerek bu uzun ve çamurlu yolla­
rı çabucak eritmişler ve İstanbul kapılarına dayanmış­
lardı- Hareket ordusunun başında bir öncü süvari müfre­
zesi gidiyordu ki bunun kumandanı ölümüyle adını ölüm­
süzleştiren ünlü Kurmay Binbaşı Şehit Muhtar beydi. İs­
tanbul’daki «Hürriyet-i Ebediye» abidesi, gericilerin Öldür­
düğü bu yiğit subayın adına dikilmişti. Mustafa Kemal’in
«Armee d’operation» diye adlandırdığı hareket ordusu İs­
tanbul’a varmıştı ki, Mahmut Şevket Paşa da Berlin’den
çabucak dönen Enver beyle birlikte Selanik’ten İstanbul’a
varmak üzere yola çıkmıştı.
Sak'allı, uzun boylu, namuslu, zeki ve sert bir asker
olan Mahmut Şevket Paşanın kumandasındaki ikinci ve
üçüncü ordu birlikleri, Edirne’ye varınca oradaki kuvvet­
leri de emrine alarak zorlu yürüyüşle İstanbul kapıla­
rına dayandı. Hareket ordusu adını alan Hürriyetçi or­
du birlikleri ilkin İstanbul sokaklarında caka satan sa-
nklıkları topladılar- Elebaşlarmı yakaladılar. Taş kışlayı
kurşunlarla çiçek bozuğuna çevirdiler. Ayaklanan padi-
şahcı askerlerin bir kısmını götürüp Büyükdere çayırın­
da onar - onar kurşuna dizdiler.

— 74 —
 Hürriyet ordusunun Resne taburları, Niyazi beyin
kumandası altında İstanbul caddelerinden bir kez daha
geçtiler. Hareket ordusunun üç başı: Mahmut Şevket Pa­
şa Enver ve Niyazi beyler bir kez daha caddeleri doldu­
ran halkça alkışlandılar ve «Hürriyeti Ebediye» tepesine
varıp sivri ak çadırlarını kurdular. Artık, «Kızıl Sultan»
m işi bitikti. Onu tuttukları gibi Selânik’e sürdüler ve
oradaki güzel Alâtinİ köşküne kapadılar. Fethi beyi de
oranın muhafız kumandanlığına bıraktılar.
*

Osmanlı İmparatorluğunun uzakta ve tek başına kal­

mış Trablus sömürgesi, 1909 yılının güzünde birden bire
Italyan donanmasının baskınına uğratmıştı.
Trablusgarp, savunulması çok güç bir yerdi. Oraya
karadan ulaşılmadığı gibi denizden de ulaşılamazdı. Ital­
yan donanmasının söz götürmeyen bir üstünlüğü vardı.
Trablus'a herhangi düzenli bir «kuvvet» in ulaştırılama­
ması hükümetin başındakilerle birlikte bütün ulusu üzme­
ğe başlamıştı.
Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa, Türk ordusunun
en seçkin subaylarını gönüllü olarak türlü yollardan ora­
ya ulaştırmanın çaresine bakıyorsa da bu iş pek güçlükle
yürüyordu.
utrıu ı aieşemiliteri Enver bey, kıdemli Erkânı harp
kolağası Mustafa Kemal bey, çapraşık yollardan Trab­
lus’a ulaştılar. Bunlardan başka gidenler arasında sonra­
dan adlarını herkesin işiteceği birçok kişi de vardı. Ce-
vat Abbas, Fuat Bulca, Doktor Refik (Saydam), Kuş-
çubaşızade Eşref, Afyonkarahisarlı Ali (Çetİnkaya) Pi­
yade yüzbaşı Çerkeş Reşit (Çerkeş Ethem’in ağabey si)
Yakup Cemil, Doktor İbrahim Talî, Kurmay Binbaşı Ha­
lil (Enver Paşanın amcası), Nuri (Enver Paşanın karde­
şi) kalbur üstü gönüllülerin bir bölümü idi.
Mustafa Kemal’i Trablus serüvenine zorlayan Talât
Paşa olmuştu. Mustafa Kemal, İttihat ve Terâkki1'nin ye­
minli bir üyesi olduğundan Talât beyin isteğine boyun eğ­

— 75 —
mek zorunda kaldı. Enver bey de daha Önce gitmişti. Par­
tinin bütün acar delikanlıları birer bahane ile oraya gön­
derilmişti. Talat beyin bütün isteği, parti içinde birer di­
ken ve rakip gibi sivrilen bütün üyeleri Selanik’ten uzak­
laştırmaktı. Bunda da bütün bir başarı sağladı. Mustafa
Kemal’in yanma, partinin iki fedaisi Sapancalı Hakkı Ya-
kup Cemil ile birlikte uzun kara sakallı şair arkadaşı O-
mer Naci de katılmıştı. Sivil bir giynek giyerek İzmir’
den «Tanin gazetesi muhabiri Şerif bey» takma adiyle bir
Rus vapuruna binmişti. Kıbrıs’a da uğrayan vap«r onu ve
arkadaşlarını Mısır’a çıkarmıştı. Mustafa Kemal, Kâhi-
fe’de Rauf beyle karşılaşmış, kucaklaşıp öpüşmüşlerdi. Ra­
uf bey de Enver Paşanın karargâhına ulaşmak üzere yo­
la çıkmıştı.
*
Mustafa Kemal’in bu gözüpek arkadaşlarını Rauf
bey, pek yadırgamış, bunu Mustafa Kemal’in yüzüne kar­
şı söylemekten de çekinmemişti:
— Kemal, birader, böyle adamları neden alırsın ya­
nına?
Oysa bunlar, Mustafa Kemal için gerçekten çok temiz
ve iyi çocuklardı. Rauf Bey, Mustafa Kemal’in her şeye
karşın biraz da MakedonyalI olduğunu unutmuş gibiydi.
Mustafa Kemal, Mısır Hıdivi Abbas Hilmi Paşaya baş
vurarak kendilerini en kısa yoldan Derne cephesine ulaş­
tırmasını diledi. Hıdiv, yedi yüz kilometrelik çetin bir çöl
yolunun aşılmasında Mustafa Kemal ve arkadaşlarına bü-j
yük yardımlarda bulundu.
Trablus’ta cephe kumandam Enver’di. Şundan ki rüt­
bece Mustafa Kemal’den üstün olduğu gibi okulda da on­
dan iki sınıf Önceydi. Bu pncelik hiç bir vakit bozulma­
mıştı. Bunun için Mustafa Kemal ister istemez Enver’in
Jcumandası altına girmişti.
Mustafa Kemal, Derne’ye yollanmadan önce Mısır’da
Önemlice bir hastalık geçirmiş, cepheye oldukça takatsiz
varmıştı. Deme'de bu sefer de gözlerinden hastalanmıştı.

— 76 —
 Libya’nın kör edici yalın güneşi, bu duru mavi göz­
leri hırpalamışa benziyordu. Hastaneye yatmak istemiyor­
du. En sonra yakın arkadaşlarının direnişiyle menzil has­
tanesine yatmaya razı oldu-
Daha Abdülhamit zamanında Italyanlar, eski Roma’
yı diriltmek üzere İtalya'yı genişletmeğe heveslenmişler ve
bu arada en kolay lokma olan Trablusgarb’a göz dikmiş­
lerdi. O dönemin devlet adamları bunu bildiklerinden* ora­
yı boş bırakmamış, yerli kuruluşlarla Türk ordu birlik­
lerinden karma bir savunma gücü meydana getirmeğe ça­
lışmışlardı. Bundan dolayı îtalyanlar, başlarına dert aç­
mamak için bu lokmaya uzaktan bakıyor ve gününü bek­
liyorlardı.
Ne varki meşrutiyet döneminin parti politikasına bat­
mış devlet adamları bu uzak sömürge üzerinde eski du­
yarlığı gösterememişler, orayı kendi haline bırakmışlar­
dı. Eski savunma kuruluşları yüz üstü bırakılmış ve dar­
madağın olup gitmişti. Bu türlü sürüp giden savaş bir
yılı doldurmuştu.
1911 yılının şubat ve haziran aylarında Roma ve Vi­
yana elçilerimizle gizli Alman kaynaklan îtalyanlann Lib­
ya'ya saldırmak üzere olduğunu bildirmişti. Bu açık uyar­
malar da kulak arkası edilmiş ve hiçbir savunma düze­
ni alınmamıştı. Yeni devlet adamları bununla da kalma­
yarak ordaki Kuloğlu askerî kuruluşunu dağıtmışlar ve
40 - 50 bin tutanndaki Martin ve Şnayder tüfeğini îs-
.tanbul’a getirterek mavzer’e çevirmek kararı almışlardı.
Daha kötü bir şey yapmışlar Trablusgarp’ı valisiz ve ku-
mandansız da bırakmışlardı.
îtalyanlann beklediği gün gelmişti: 29 Eylül 1911 de
İtalyan donanması Trablus ve Bingazı’yi almak için kum
çöllerine eski Romalıların kültürüyle yetiştirilmeğe çalışıl­
mış onbinlerce asker döktüler.
En modem silâhlarla araçlanmış bu düşmanın kar­
şısında eksik kadrolu 42 inci tümenden başka güç yoktu.
Kısa bir süre önce iki süvari alayından birisi, 38 inci
süvari alayı kaldırılmış, yetişkin erat ve subaylardan ku­

— 77 —
 rulu iki nişancı taburu üe bir piyade taburu Yemen’e
götürülmüştü- Hem vali hem de kumandan müşir İbra­
him Paşa, İtalya’nın Trablus konsolosuyla geçinemediğin-
den merkeze alınmıştı. Oysa, halk ve asker bu adamı çok
,sevıyor ve tutuyordu.
Valilik, defterdar Besim beye, kumandanlık vekilliği
de Kurmay Başkanı Albay Neşet beye verilmişti. Bütün
bu tehlikeli işleri perde arkasından çevirenin Metr Salem
olduğu kulaktan kulağa dolaşan söylentilerdendi.
İtalyanların saldırısı yine de hem bütün Türkler hem
de Araplar üzerinde büyük bir tepki yapmıştı. Trablus’
tâki Türkler ve Arap ileri gelenleri İttihat ve Terâkki ku­
lübünde toplandılar. Ateşli, yurtseverce nutuklar söylen-
di. Bir karara vararak bunu İstanbul'a bildirdiler: Hükü­
metten silâh isteniyor ve memleketin sonuna dek savunula­
cağı söyleniyordu. Italyan büyük elçisinin hükümete verdi­
ği ültimatom üzerine Hakkı Paşa kabinesi düşmüş, yerine
Sait Paşa kabinesi gelmişti. Mahmut Şevket Paşa, bu ka­
binede karamsardı, umutsuzdu. Eski hürriyetçi albay Sa­
dık beyin kurduğu gerici Hürriyet ve İtilâf Partisi, İttihat
ve Terâkki ile kıyasıya bir savaşa girmişti; bütün gerici
zümreler perde arkasından onları destekliyordu.
Hükümet, Trablus’tan çekilen bir telgrafa bir gemi
dolusu cephaneyle karşılık verdi. İtalyan donanması, Ak-
denizi haraca kestiği halde küçük Derne gemisi, her şeyi
göze alarak yola çıktı; Sultan Reşad’ın direnmesiyle yola
çıkarılan bu gemicik, İtalyan-donanmasının barajım aş­
mış, yükünü Trablus savaşçılarının umutsuz ellerine bo­
şaltmıştı.
İşte, yiğit Derne gemiciğinin götürdüğü mavzer ve
cephaneler, İtalyan ihtirasının yüzüne uzun zaman ateş
ve demir piiskürerek onları deniz kıyısına mıhladı. Ku­
mandan N e şe t bey, elindeki kuvveti deniz kıyısından 20
25 kilometre geriye, çöl ortasındaki Suani bin Adem’e
çekmiş, lliııga/.i ve Derne’deki birlikler de Kûne’ye çekil­
mişti. hülyalılar buralara kolayca ayak basmıştı.
Demi' vapuruyla gelen silâhlar, kabile reislerinin ku­

*- 78 —
mandası altındaki gönüllülere dağıtılmış, yeni gelenlere
verecek bir şey kalmamıştı. Bunlar da cephede boy gös­
termekten çekinmemişlerdi. Ellerinde dolma ve çakmaklı
tüfekler, eski kılıçlar, taş çağı sopalan bulunuyordu. Bu
gönüllülerin tutarı 25 bindi- 7 bin kişilik Türk tümeniyle
birlikte 32 bin savaşçı ediyordu.
Bu çelimsiz ordunun karşısında 150 bin İtalyan aske­
ri dikiliyor ve kum çöllerindeki vahalara doğru ilerleme­
ğe çalışıyordu. Her saldırıda sapır - sapır dökülen savaş
isteğinden yoksun düşman askerlerinin sıcak kumlara bı­
raktığı kız gibi mavzerler, tabancalar ve türlü silâhlar,
çakmaklı tüfekler ve sopalarla savunan Arap gönüllüleri­
ni istedikleri gibi gereçlendiriyordu.
Trablus’ta İtalyanlarla ilk çatışma, kentin kenar ma­
halleler halkının sakladıkları silâhlarla birden ayaklana­
rak saldırıya geçmesiyle başlamıştı. Kentte kuzu kuzu du­
ran yoksul halktan hiçbir şiddetli davranış beklemeyen
seçme Berzagliyeri alayı olduğu gibi kılıçtan ve kurşun­
dan geçirilmişti. Alayın bütün subayları da Ölüler arasın­
daydı.
Şaşkına dönen ve öfkeden Küplere binen Italyan ku­
mandanlığı, kentin dolaylarındaki bahçelerde oturan bü­
tün suçsuz halkı kestirdi, biçtirdi ve kurşuna dizdirdi, öç
alma hırsıyla toplayabildikleri yüzlerce kişiyi san'at okulu
arkasındaki mezarlığa götürüp kurşunladıkları gibi bir­
çok kent ileri gelenini de darağaçlarında sallandırarak!
geri kalanlara göz dağı vermek istediler. Ostica adasına
sürgün edilen genç - yaşlı pek çok kişi orda ölümle baş
başa bırakıldı.
İtalyan ordusunun egemenliği ancak savaş gemilerinin
top menzillerine dek geçiyordu. Uzun hazırlıklarla daha
ileri gitmek için yaptıkları saldırı dalgaları Türk aske­
rinin ve çöl çocuklarının çıplak göğsünde kırılıyordu. Yi­
ne, top mermilerinin büyük çukurlar açtığı kumsala çe­
kiliyor ve orda yine hız almağa çalışıyorlardı.
Trablus ordusu da boş durmuyor, istihkâmlarına çöl­
deki siperlerine türlü akınlar yaparak onları adamakıllı

— 79 —
tedirgin ediyorlardı. İtalyanlar, ardı arkası kesilmeyen bu
baskınlardan çok yılgındı.
İtalyan ordusu bir adım ilerleyemediği gibi pek ga­
rip bir iş de yapmış, çölden gelecek baskınlardan koru-
nabilmek için kentin çevresine yüksek bir duvar ördür-
müştü. Trablus savaşı İtalyanlar gibi bütün dünyâyı da
şaşırtmıştı: Türk’e düşman koskoca bir Avrupa’nın yüzün­
de bilmecemsi gülümsemeler geziniyordu- Gazeteler, bu
^kahramanlık destanı karşısında kaygusuz kalamamış, sem­
p a ti dolu yazılar yazmağa başlamışlardı-
Ne yazık ki bu sırada îtalyanlar Arnavutluk’u ayak­
landırdılar. Bu Balkan savaşı salhanesinin kapılarım ar-
jjına dek açmak için bir parola olmuştu. Osmanlı İm ­
paratorluğuna bağlı Balkan ulusları millî kurtuluş sava­
şma başlamışlardı. Artık binlerce kilometre uzaktaki bir
sömürgede savaşmak çocukça ve romantik bir iş olurdu-
Beri yanda yangın bacayı sarmıştı. Oşi anlaşmasiyle Lib­
ya İtalya’ya bırakıldı ve bu çöl destanı da böylece bir­
denbire beklenmedik biçimde bitiverdi.
Genç ve atak Türk subay kadrosu Trablus’tan ayrı­
lıp yeni görevler için İstanbul’a döndükten sonra Türk
askerleri orada kalmış ve Ahmet.Elsünusi’nin emrinde
İtalyan ordusuyla savaşı sürdürmüştü. Trablus savaşla­
rındaki Türk subay kadrosundan iki yıldız parlamıştı:
Bunlardan biri Enver bey öbürü de Mustafa Kemal bey­
di. Savaştan sonra Bingazi’li bir savaşçı bu iki Türk su­
bayı üstüne izlenimlerini şöyle anlatmıştı:
— Enver bey muharebe esnasında, muharebeyi ka­
zanmak için her şeyi tehlikeye koyar, hamiyetli, yurtse­
ver bir zattır; Mustafa Kemal bey, az konuşur, çabuk ka­
ra r verir. Muharebeyi asgari zayiatla kazanmak yolunu
bilir büyük kumandandır.
İtalyanlar mıhlandıkları çizginin gerisinde arpacı
kumrusu gibi düşünürken bütün Balkanlı milletler İtti­
hatçı ve itilâfçı diye iki siyasal gruba ayrılan Türk ordu­
sunun üzerine çullamvermişti. Artık, uzak bir somiirge-

— 80 —
.yi savunmağa çalışmanın, bir yararı yoktu. Ana vatan el­
den gidiyordu.
Derne cephesinde karargâhını doğal bir mağarada ku­
ran Mustafa Kemal, Libyanm güneşliyle bir türlü dost ola­
mayacağını anlamıştı. Ufak bir iyileşme döneminden sonra
yine gözlerinden tedirgin olmaya başlayınca artık, ken­
disine Türkiye’ye doğru yol göründüğünü anlamış ve öte­
ki arkadaşlarından önce çölden ayrılmak zorunda kal­
mıştı. Mustafa Kemal, fala, falcılığa benzer şeylere inan­
madığı halde Trablus’tan hiç bir vakit unutamadığı bir
falcılık anisiyle dönmüştü: Bir Arap falcı, hançeriyle kum­
ları karıştırarak ona gelecek üzerine büyük bir haber ver­
mişti:
— Ne görüyorum, beyefendi ne görüyorum.
— Ne görüyorsan aynen söyle.
— Aman, beyim, bu olamaz, sizin bir gün taht yıka­
cağınızı görüyorum. Osmanlı hanedanı yıkılıyor, bu nasıl
olur?
Mustafa Kemal bir kahkaha atarak şöyle demişti:
— Biz, o tahtı 1909 da devirdik, sen o maziden mi,
yoksa istikbalden mi bahsediyorsun!
— Hayır, b e y i m h a y ı r , b u n d a n sonra, h e m d e Os­
m a n lI h a n e d a n ın ın so n u n c u su n u !
Mustafa Kemal, bu olayı birçok dostlarına zaman za­
man anlatmıştı. Emri akındaki birkaç arkadaşiyle Mısır’a
dönmüş ve Kahire’deki bir dostunun evine konuk olmuştu.
Mustafa Kemal’in sarış.n yüzü, kızgın çöl güneşi al­
tında esmerleşmiş gözlerinin mavisi soluk bir gökyüzü
parçasına dönmüştü. Çöl, bu ılık iklim çocuğunun güzel­
liklerini adamakıllı sömürmüşe benziyordu. Üzerinden yor­
gunluk akıyordu. Yüzü Trablus’a koştuğu zamanki idealist
heyecan izlerinden yoksundu artık.
Otuz üç yaşındaki bu subayda şimdi çetin bir yaşa­
yış ve çalışma içinde kavrulmuş çetin bir direnç kemik
ve sinirden yapılmış insanlara benzer bir görünüş mey­
dana gelmişti.
. Kahire’nin geceleri, savaştıkları çöl yaşayışının kor­

Kutsal İsyan (2) — 81 — F: 6

kunç gerçeği yanında ılık bir düş gibi güzeldi. Millet, bu­
rada dolu dizgin yaşıyordu. Mustafa Kemal de arkadaş­
larım alarak bir gece kulübüne gitti. «Elf leyle vey leyle»
yani «binbir gece» adlı bu kulüp, sigara ve içki içip şar­
kılar dinleyen felekten geceler çalan aylak ve paralı in­
sanlarla dolup taşıyordu. Mustafa Kemal, eskideriberi çe­
limsiz subay maaşını dev gibi zevkler uğrunda harcama­
yı esirgemezdi. Arkadaşlariyle bir masanın başına geçmiş­
ler büyük bir iştahla içmeğe başlamışlardı. Güzel bir ka­
dın sanatçı, kulübü çın - çın öttüren güzel sesiyle üst üs­
te şarkılar söylüyor ve durmadan çılgınca alkışlanıyordu.
Bu, zamanın en büyük şarkıcısı Tevhide idi. Mustafa Ke­
mal, çöldeki yoksulluk günlerini ezmek, yok etmek ister
gibi kadehini kaldırıyordu.
— Prozit, arkadaşlar, prozit!
Gür sesiyle bağırıyor ve hep birden içiyorlardı. Türk
subaylarının bulunduğu masa, kulübün o geceki şeref ma­
sası olmuştu. Trablus savaşından dönen bu Türk subay­
larına M ısırlılar hayranlıkla bakıyor ve onların sevincine
ortak olmağa çalışıyorlardı.
Gazinonun baş rakkasesi Lıza, bu neşeli gruptan uzak
kalamamış, gelip masalarına oturmuştu. Liza da Mustafa
Kemal’in sunduğu içkiyi içmiş ve keyfinden kahkahalar
atmağa başlamıştı. Artık, başta Mustafa Kemal olarak
hepsi hızlı - hızlı çakıştırıyor, bütün kulübü çınlatan kah­
kahalar atıyorlardı.
Şarkısı ikide bir kahkahalarla kesilen Tevhide, baş­
garsonu çağırarak bunların kim olduğunu sordu:
— Türk subayı Mustafa Kemal ve arkadaşları; ya­
nıtını aldı.
Bunu işiten sanatçı, sahneye çıkarak saz takımına
bir Türk peşrevi çalmalarını söyledi.
Mustafa Kemal, Türk peşrevini işitince büsbütün coş­
tu- Kulübün teşrifatçısı, bir ara masaya yaklaşarak Mus­
tafa Kemal'e, bunun Tevhide'nin emriyle neşeli Türk su­
baylarının şerefine çalındığını söyledi. Mustafa Kemal,

— 82 —
uzaktan kendisine gülümseyen Tevhide’yi kalkıp başiyle
selâmladı ve garsona:
— Tevhide’ye altı şişe şampanya götürünüz! Diye em­
retti.
O zamanın geleneğine göre birisine ısmarlanan şam­
panya şişeleri onun ayakları dibine sıralanıyordu.
Garson da altı şampanya şişesini sahneye azametle
kurulmakta olan Tevhide'nin ayaklan dibine sıraladı-
Bütün masalardan alkışlıyorlardı- Bu ara, Liza, ilkin
^somurtmuş, sonra yerinden fırlayarak masadan uzaklaş­
mak istemişti. Tevhide’nin rakibesi olan Liza, ona akı şişe
şampanya ikram edilmesine çok Öfkelenmişti.
Mustafa Kemal, Liza’nın meramını anlayınca garson
getirip şişeleri güzel oyuncu kızın ayakları dtbine dizin­
ce o da onlara en güzel hünerlerini göstererek çılgınca
oynamağa başladı.
Mırsl.aTa Kemal, çölde göğsüne tıktığı yaşamak hır­
sını «Elf leyle vol loy!e»de bol bol harcadı.
Itıı felekten çaldığı giizel gençlik gecelerinden biriydi.
Mustafa Kemal, İskenderiye’ye varmıştı. Vatan yol­
culuğu başlamak üzereydi. Vapur bekliyordu. Birgün can
sıkıntısı içinde caddede dolaşırken güzel bir Rum kızıyla
karşılaştı. Bu tâ Selanik’ten tanıdığı ve ara sıra buluştuğu
kızlardandı. Mustafa Kemal, hiç umulmadık bir yerde ve
zamanda bu tatlı Rum kızıyla karşılaşmaktan çok hoşlan-
mıştı. Güzel Rum kızı ise Mustafa Kemal’i görmekle da­
ha çok şaşırmış ve sevinmişti:
— Aaa... Kemal bey, siz burada mısınız? demişti.
— Evet... Gördüğünüz gibi buradayım. Vapur bekli­
yorum. Birkaç gün daha kalacağım.
Tanıdık güzel Rum kızının varlığı Mustafa Kemal’i
kurşun gibi düşüncelerinden ayırmıştı. Gurbette eski, şi­
rin bir hertışehrisiyle karşılaşmak az şey miydi? Hem de
bu hemşeri, şirin bir kadın olunca!..
Kız da bu sarışın erkek güzelini gördüğüne gerçek­
ten çok sevinmişti. Hemen koluna asılmış, onu evine sü­
rüklemişti.

— 83 —
 Mustafa Kemal, kızın sunduğu likörü minnetle içmiş­
ti. öteden - beriden konuşuyorlardı.
Kız, birdenbire damdan düşer gibi:
— E... Kemal bey, dedi, en sonra bizimkiler Selânik’i
de aldılar ha?
Mustafa Kemal şaşırmıştı; Daha Türkçesi, onun ne
dediğini anlayamamıştı.
— Hangi Selanik'i? diye haykırır gibi sordu. Rum
kızı onun bu kükreyen sesinden ürkmüştü.
Haberleşme araçlarının azlığı dolayısiyle Mustafa Ke­
mal gibi herkes büyük bir haber kıtlığı ve bilgisizliği için­
de bulunuyordu. Bu yüzden Selanik kentinin, o güzel ken­
tin Yunanlılarca ele geçirildiğini bilmiyordu.
Şaka mı ettiğini anlamak için kaşlarını çatarak kızın
gözlerine dikkatle baktı:
— Yani Selânik’i Yunanlılar mı işgal etti?
Mustafa Kemal’in yüreği cız etmişti. Ömrünün en bü­
yük acısını şimdi sol yüreğinde değil, varlığının her zer­
resinde duyuyordu.
Demek Seiânik, o aziz kent mavi gözlerinin açıldığı
o güzel kent, o güzel doğa harikası, artık çileli vatanın
bir parçası olmaktan çıkmıştı. Demek, o cumbalı evceğiz-
lerinitı önünden geçen, o sevgili caddenin kaldı nallarım
da yabancı askerlerin kabaralı ve nalçalı postallarından
çıkan sesler seslenecekti artık!..
Güzel Rum kızının gözlerine baktı.
Orda bir zafer duygusunun gizli ışıltılarını görür gi­
bi oldu. O bakışlar ona hiç de küstah gelmedi. O, kızın bu
işgalden gizli bir alayla ışıklanır gibi olduğunu görmüş­
tü. Çok karışık duygular içinde bir ara bocaladı.
Ne söyleyeceğini, ne biçim davranacağım bilemiyor­
du.
— Ne dedin, ne dedin, Selanik de mi işgal edildi?
diyebildi.
Söylediği sözler kulağında korkunç yankılarla çınlı­
yordu. Söylediklerine, kulağına çarpan bu sözlere bir tü r­
lü inanamıyordu.

84 —
 O zaman artık Rum kızı, bu acıdan deliye dönmüş
Türk subayının derin acısını hiç anlamağa çalışmadan:
—■Elbette dedi, böyle olacağı zaten belli değil miydi?
Mustafa Kemal, birden bire güzel yemekler, meze­
ler ve içki ile donanmış küçük masanın başından hışım­
la kalktı. Rum kızına ve sofraya bir kez daha bakmadan,
kapıyı açarak sokağa fırladı.
Yolda rastgele yürüyor ve öfkesini yenmek için yum-
ruklarmm altında bir şeyler ezmek, bir şeyler tuzbuz
etmek istiyordu. Hiç o güzel Selanik düşmana verilir miy­
di? Kimlerdi o güzel kenti bir kadeh içki gibi düşmana
ikram edenler? O kent öyle güzel bir kentti ki onu savu­
nan yiğitlerin ve silâhların avaze ve gürültüsü ayyuka
çıkmalıydı. Oysa kendisi bu haberi zavallı bir Rum kızın­
dan Öğrenebilmişti. O da alaylı ve küçümseyici bir bi­
çimde! Birkaç gün sonra vapurda İstanbul’a doğru yol
alırken hep İstanbul’da bu kenti düşmanın kucağına atan­
ları bulup dişleri ile parçalamak hırs ve isteği ile dop­
dolu bulunuyordu.
*
Balkan savaşı başlamış, Bulgar ordusu Çatalca’da is­
tihkâmlara girmiş, İstanbul’u tehdit ediyordu. Enver bey
de en sonra çölü bırakarak Türkiye’ye döndü, ötekiler de
arkasından geldiler.
Mustafa K£mal, Türkiye’ye dönüşünde, Viyana’da kal­
mış, orda gözlerini tedavi ettirmişti.
Gözlerini tedavi ettirip de İstanbul’a dönünce, hemen
yeni bir göreve atanmıştı.
Kuva-yı Mürettebe Kurmaylığı görevi, onu Balkan sa­
vaşının ikinci döneminde Bulgarlarla karşı karşıya getir­
mişti. Gelibolu yarımadasının özelliklerini bu savaş ay­
ları içinde iyice incelemişti. Birinci Dünya Savaşında Gene­
ral Hamilton’u yeneceği bu yerleri savaş gürültüleri için­
de gezmiş, görmüş tanımıştı. Edirne’nin kurtarılışını gö­
rüp yaşamış, bu zafer de Selânik’in acısını onun gönlün­
den bir türlü silememişti.

— 85 —
 Viyana’dan, döndüğü günlerde Meserret kıraathane­
sinde oturan birçok subay arkadaşına sesinin en lirik tau­
nuyla şöyle çıkışmıştı:
— Nasıl bıraktınız, o güzel Selâniği, nasıl düşmana
terkettiniz ve bu, hele bu kadar ucuza nasıl terkedebil-
,diniz?
Gerçekten de Selânik muhafızı Haşan Tahsin Paşa
bir tek kurşun atmadan güzel Selânik’i düşmana 1eslim
etmişti.
Enver beyin, Niyazi beyle birlikte Rumeli dağlarında
İhtilâl ve Hürriyet bayrağını açtığından beri yıllar geç­
mişti. H er geçen yıl onun genç ve güzel başının çevresin­
deki hayranlık uyandıran altın efsane halesini daha çok
parlatıyor, büyütüyor, güzelleştiriyordu. Mustafa Kemal,
hâlâ gölgeden kurtulamamıştı. Pek ucuza mal edildiğini
gördüğü bu kahramanlıklar, onun ruhunda çok derin et­
kiler bırakıyor; yalnız sabır ağacının altın çekirdekli acı
yemişlerini birer - birer kopararak bölgede tiksintiyle ısır­
mağa çalışıyordu.
Ali Rıza Paşanın mahiyetinde büyük Pieardie ma­
nevralarında bulunmak üzere Fransa’ya gitti; Paris’in hs-
yâllediği güzellik ve zenginliklerini gezdi, dolaştı. Büyük
Fransız îhtılâli’nin ve hürriyetin bu beşiğinde tatlı hayâl­
lerle sallandı durdu. Manevralarda yüksek rütbeli subay­
ları şaşırtan bir aslftrı bilgi ve zekâ eseri göstermekten de
geri durmadı.
Enver, Talât ve Cemal beyler artık triyumviralarım
kurmak yolundaydılar ve yanlarına sala vatla gidilmeğe
başladığı bir dönemin ilk basamaklarından güvenle tır­
manmaktaydılar. Cavit bey, Paris elçisi olmuş ve Fransa'­
mdan elli milyon altınlık bir borç koparmayı başarmıştı.
Mustafa Kemal’in kulağına gelen fısıltılara göre de cebine
okkalı bir komisyon indirmişti.
Berlin ataşemiliterl iğinden bir cermanofil olarak dö­
nen Enver bey, oradan getirttiği birçok Alman askeri mü­
tehassıslarıyla orduyu doldurmuş ve yönetimi de onların
eline vermişti.

— 86 —
 Zaten daha Önce de Türk ordusunu düzeltmek için
Sultan Hamİt’çe getirilmiş bir askeri eksperler heyeti,
Türkiye’de yıllardır görevlendirilmiş bulunuyordu.
Goltz paşa, bunların başmdaydı. Bunların eliyle yeni
jandarma subay ve erat talimgahları ve ordu örnek ta­
burları meydana getirilmişti.
Alman - Türk dostluğunu Alman elçisi Baron Von
Marschal yürütüyordu. Ta Bismarck zamanından beri Al­
manlar Osmanlı İmparatorluğuna karşı eşsiz bir ilgi duy­
maya ve bunu gerçek alanda da denemeğe başlamışlardı.
1898’de Almanya’da yayımlanan «Almanya’nın Türk
mirasındaki haklan» adlı korkunç beyannameyi yeni dev­
rin kahramanları görmezlikten mi geliyorlardı? Bu Türki­
ye’nin mirasına konmak isteyen Alman politik iştihasmın
açıkça ilânından başka birşey miydi?
1898’de Kudüs’ü ziyaret eden II. Wilhelm, Halifenin
dostu ve İslâmm koruyucusu olduğunu ilân etmişti. Bir­
çok Alman yazarlar, Berlin - Bizans demiryolunun yapı-
ıniyle beraber Hamburg - Bağdat demiryolu üzerinde Al­
manya için siyasal ve İktisadî yönetim hakkı istemektey­
diler-
Çarlık Rusyası ile Almanya kendi aralarında anla­
şarak yakın doğuyu İki nüfuz bölgesine ayırmışlardı: İran
ve Ermenistan Rus nüfuzu alanına Anadolu ile Mezopo­
tamya da Alman nüfuz alanına giriyordu.
Mustafa Kemal, çağının olaylarım pertavsızla inceli­
yor ve onlardan kesin yargılar çıkarıyordu. Ona göre Tür­
kiye’nin ufuklarında yeni karanlıklar birikmekteydi, bu
.da hep o kendini birşey sanan megalomanların yüzünden-
di.
Nazım Paşa’nın vurulmasından sonra Hareket Ordu­
su kahramanı Mahmut Şevket Paşa Harbiye Nazırı olmuş­
tu. Bu namuslu ve yurtsever insan Bağdat’ta oturan bir
Gürcü ailesinin çocuğuydu; İttihatçıların en inanmışların­
dan biriydi ve Türkiye'nin ancak subaylarca okunup kur-
tarılabileceğine ve ideal yönetimi onların elinde bulaca­
ğına inanıyordu. Balkan savaşının en civcivli ve sonuca

— 87 —
doğru giden bir zamanında Sadrazam olmuştu. Edirne’nin
Enver Paşa’ea Bulgarlardan geri almışı ve Balkan savaşı­
nın ikinci yarısının bize gülümsediği iyiliğe doğru giden
günlerde muhaliflerin kiraladığı iki kaatil, koca askeri Be­
yazıt meydanında otomobilinin içinde kurşunlarla delik
deşik etti. Bu komiteciliği yapanların Prens Sabahattin’in
örgütünden olduğu söylenmişse de yakalanan kaatillerin
Hürriyet ve İtilâf Partisi’nin adamları olduğu meydana
çıkmıştı. Böylece Hürriyet ve İtilâfçılar biraz da Prens
Sabahattİn’ciler Babıâli baskınının, Nâzım Paşanın öldü­
rülüşünün ve Kâmil Paşanın Sadaretten kovuluşunun öcii-
jıü almışlardı. Yansız olarak nitelenen Kâmil Paşa, Prens
Sabahattin’cilerin yoğun propagandası sonucunda o ma­
kama getirilmişti.
Mahmut Şevket Paşanın öldürülmesi Enver Paşa’mn
işine yaramış, yeni kurulan İttihatçı kabinede Harbiye
Nazırı olmuştu. Bu göreve atanan Enver Paşa, İlulıai ve
Terakki’nin genel merkez üyeliğinden ayrılmak zorunday­
dı. Bu işin görüşüldüğü toplantı dağıldığı sırada Doktor
Nâzım bey, yarı şaka - yan ciddi Enver Paşa’ya şöyle
demişti:
— Bu vaziyet böyle devanı ederse seni de belki vu­
rurlar. Bari şimdiden bir halef tayin et-
Enver Paşa’nm verdiği yanıt şu olmuştu:
— Mustafa Kemal!
Aynı Enver Paşa, Mustafa Kemal’i Yıldırım Ordu­
ları Grup Kumandanlığına gönderdiğinde aynı Doktor
Nâzım'ın şöyle bir uyarmasiyle karşılaşacak:
— Mustafa Kemal’i bu orduya gönderme, sonra başı­
mıza belâ olur.
Enver Paşa da ona şunu diyecekti:
— Ne çare ki ondan büyük kumandan bulamıyorum!
Birinci Dünya Savaşı hazırlıkları durmadan yapılıyor
ve savaş, dev adımlariyle ilerliyordu. Alman İmparatoru
Wilhelm, yakm adamı Enver bey eliyle Türk ordusunun
kilit noktalarına değerli Alman kumandanlar yerleştir­
meğe .başlamıştı. Mustafa Kemal, sonraları birçok kez ka~

— 88 —
der beraberliği yaptığı Liman Von Sanders’in Önemli bir
askerî heyetin başında Türkiye'ye geldiğini ve bir ordu
müfettişliğine atandığını öğrenmiş ve küplere binmişti.
Goltz Paşa, Karadeniz Kolordusu Kumandanlığına, Albay
Von Iressenstein Kurmay Başkanı olarak Cemal Paşanın
yanma, Bronsart Von Schellendorff teknik müşavir olarak'
Enver Paşanın yanma yerleşmişti.
1913 yılının sonları gelmişti. Wi!helm, savaş patlar
patlamaz Türkiye’yi yerinden oynatacak manivelayı mem­
leketin altına yerleştirmiş, bıyıklarını burarak sevinçle gü­
lümsüyordu.
Mustafa Kemal, Fethi beyle kader ortaklığını sürdürüp
gidiyordu. İttihat ve Terakki’nin genel sekreterliğini ya­
pıyordu- Partiyi ele alınca sıkı bir disiplin kurmuştu.
Partiyi herkesin rastgele at oynattığı bir meydan olmak­
tan kurtarmış ve toplu bir güç haline getirmişti. Partinin
genç elemanlarına daha sempatik görünen bir adamdı ve
partinin üzerinde sözü geçen güçlü bir adam olarak diz­
ginleri lonlamağn da başlamıştı.
Talât Paşa, partide kendisinden başka birinin böyle
tehlikeli bir güç sahibi olmasından ve elindeki genç ve de­
ğerli partilileri birer koz olarak kullanmaya çalışmasın­
dan kuşkulanmıştı. Gençler içinde en ataklardan biri olan
Yakup Cemil, onu bürosunda sıkıştırmış ve sanki ona ülti­
matom vermişti. Bunların beyni Fethi ile Mustafa Kemal’­
den başkası olamazdı. Bunun için bunların çaresine bak­
mak gerekti. Talât Paşa, komploya benzeyen bu genç ele­
manlar topluluğunu dağıtıp yerine tek başına partiyi yü­
rütebilmek için davranıvermişti.
Enver Paşa’ya şöyle demişti:
— Bunlar devlet içinde devlet olmak istiyorlar. Ya­
kup Cemil’in makamından bana bir ültimatom verişi, bir
meydan okuyuşu vardı, bir görmeliydin. Bu kadar pata­
vatsızlık olur mu? Kaldı ki daha yapılacak çok işler var.
Şu kâğıda bir göz gezdir. Burada partimizin selâmeti nâ­
mına derhal tekaüde şevkleri icap eden kimseler var.
Bunlardan biri Mustafa Kemal’dir- Ben, bu adamı hiç be­

89 —
ğenmiyorum. Fırkanın her şeyine itiraz ediyor. Sonra İs­
met bey (paşa), Albay Mahmut Kâmil Galip paşa; bun­
lar kaldıkça ne sen ne biz hiçbir şey yapamayız. Bütün
bu tasfiyeler yapılmalı ki sen Harbiye Nazırı ben de Da­
hiliye Nazırı olarak çalışabilelim.
Talât Paşa’nm, kimi değerli kumandanların emekliye
ayrılmalarım isteyen konuşması, her yandan duyulmuştu.
JBirgün Sapancalı Hakkı bey, Enver Paşa’nın karşısına di­
kilmiş ve ondan bu işin aslını - astarını öğrenmek iste-
Inişti:
— Enver, senin için işittiklerim cidden feci, sen or­
duyu gençleştirmek bahanesiyle önüne geleni tekaüde sevk
ediyormuşsun. Bu meyanda çok değerli erkânı askeriyenin
isimlerinden bahsediliyor. Mustafa Kemal’i, Galip Paşayı,
Miralay Mahmut Kâmil’i, Erkânı Harp Kaymakamı İsmet
beyi ilk hamlede sayıyorlar. Kuzum, bütün bu duydukla­
rımız doğru mu?
— Hepsi yalan, hepsi uydurma. Vakıa ben Mustafa
Kemal’i sevmem, fakat, değerli bir asker olduğuna da ina­
nırım. Diğerleri de yerleri kolay kolay doldurulamaya­
cak kimselerdir. Mesele şu: Sana anlatayım da dinle. Ta­
lât bey bana Harbiye Nazırlığı teklif ederken elinde bir
liste ile geldi. Bu isimler orada vardı. Bunlarla çalışamaz­
sın; bunlar herşeye itiraz ederler; rahat olmak istiyorsan
bunları ordu kadrolarından uzaklaştır, tekaüde şevket »
Fakat muvaffak 'olamayacak, çünkü, bu zevatın hiçbirine
dokunulmayacak.
*
Balkan Savaşının dumanları artık tütmez olmuştu..
Balkanlardaki devletler hızlı bir kuruluş içindeydiler. Bul­
garistan’la barış yapılmıştı. Sofya’ya bir elçi gönderilmesi
gerekiyordu. Talât Pasa, hemen birini huluvermişti. Bu
güzel sürgün yerine Ali Fethi’den başkası gönder ilemezdi.
Gerçi, Sait, Halim Paşanın kabinesinde Talât Paşa, salt
bir Dahiliye Nazırı ise de, İttihat ve Terakki’nin bütün
gücünü elinde topladığından Sadrazam ister istemez bü­

— 90 —
 tün önemli işlerde ona danışmak zorunda kalıyordu. Onun
kişiliğinde İttihat ve Terakki’nin dediği oluyordu.
Fethi beyin derleyip toplayarak gerçek bir güç haline
getirdiği partiye şimdi başlı başına Talât Paşa sahip ol­
mak istiyordu. Onun amacı hem partinin hem de hüküme­
tin en güçlü adamı olmaktı.
Talât Paşa kabine toplantısında bu atamayı haklı gös­
termek için şu yolda savunmuştu:
— Bugünlerde Safya’ya tayin edeceğimiz sefir mesele­
si fevkalâde mühim bir mesele halini almıştır. Bulgarlar
harbin birinci safhasını kazanmışlardır. Fakat, ikinci dev­
resinde müttefiklerin ihanetine uğradılar. Biz de bu saye­
de Edirne’yi istirdat ettik. Ancak, barıştan sonra Bulgar­
ların bize karşı besleyeceği his mühimdir. Ben Bulgarları
yakından tanırım. Fırsat bulurlarsa intikam alırlar. Sofya
sefirliğine Fethi beyi namzet gösterirken en çok sevdiği­
miz, itimadımız bulunan bir zatı sizlere göstermiş oluyo­
ruz. Esasen evvelce de bunu düşünmüş ve bu hususta ko­
nuşmuştuk.
Sadrazam Sait Halim Paşa, Talât Paşanın önerisini
ister istemez doğrulamış, Enver ve Cemal Paşaların da
aklı bu atamaya yatmakta gecikmemişti.
Böylece Fethi beyin genel merkezdeki büyük görevi­
ne son verilmiş oluyordu.
Enver Paşanın zihninde de bu ara bir şimşek çakmış­
tı. Kimbilir, bu belki de çok önceden çakmış bir şimşe­
ğin aldatıcı parıltısıydı. Sözü Enver Paşa almış ve dü­
şüncesinin doğrulanmasını istemişti:
— Biz, Harbiye Nezareti bakımından Sofya’ya, gü­
zide bir erkanı harp zâbitini ateşemiliter olarak gönder­
mek isteriz. Bulgarların hakiki maksadını sefirden ziyade
bize o bildirecektir. Arkadaşlarım muvaffık görürlerse
buraya hareket ordusunun Erkânı Harbiye reisini, Tobruk
.galibi Erkânı Harp binbaşısı Mustafa Kemal beyi müna­
sip ğörüyoruz.
Talât Paşa, Enver’in amacım hemencecik anlamıştı.
Kendisi tehlikeli rakibi Fethi beyi nasıl yürütüyorsa En­

— 91 —
ver de oldum olası sevmediği ve geçinemediği ezeli raki­
bini bu fırsattan yararlanarak yürütmeye karar vermiş
görünüyordu.
İki iktidar sahibi, rakiplerini yürütmekte karşılıklı
anlaşmışlardı. Bıyık altından gülerek bu zaferlerini kut­
ladılar. Talât Paşa doğrulamakta acele etmişti:
— Doğrusu fevkalâde bir tayin bu- Mustafa Kemal,
lisan bilir, zeki, kabiliyetli, mükemmel bir askerdir. Bun­
dan daha iyisi can sağlığıdır. Sonra Fethi beyle de çok
eskiden beri arkadaştırlar. Gayet muvafıktır-
Kabine, bu iki atamayı toptan doğru bulmuştu. Mus­
tafa Kemal’in Fethi beye, henüz üzerlerinde buram - bu­
ram düşmanlık tüten bir memlekete bir an önce yollan­
maktan başka yapacak iş kalmıyordu. Mustafa Kemal’le
Fethi bey, burda bir tek şeyle avunuyordu. Hiç olmazsa
iki kafadar, iki candan ve anlaşmış arkadaş bir zaman
için olsun yan yana düşmüşlerdi. Yalnız, olayların ala­
bildiğine hızlandığı bir zamanda memleketten uzaklaştı­
rılmanın korkunç üzüntüsünü bir gizli ur gibi içlerinde-
taşıyarak yola çıktılar.
*
Mustafa Kemal, Türklere karşı pek kanlı bir millî
kurtuluş savaşı vermiş olan Bulgaristan’a varınca doğru
Türk Elçiliğine gitti ve arkadaşı Fethi’den bir oda istedi.
Fethi bey Bulgaristan’daki bu görevine Mustafa Kemal’­
den önce gitmişti.
— Yahu, dedi burası elçilik, sen git kendine yatıp
kalkacak başka bir yer bul.
En iyi, en içten arkadaşının bu acı sözleri, bütün öm­
rü boyunca Mustafa Kemal’in kulaklarında çın - çın üte­
cektir.
Mustafa Kemal, elindeki bavullariyle gidip Bulgar-
ya Oteîi’ne yerleşti. Sobranya’da hatırı sayılır kalabalık­
ta bir Türk mebusları azınlığı vardı. Hemen onlarla ta­
nışmak yolunu aradı ve bunlar arasında değerli dostlar
da edindi. Türk mebuslarla arkadaşlığı ilerletince o za­

— 92 —
mana göre Bulgaristan’ın en modem oteli sayılan Splen-
dide Palas’a taşındı-
Bu otelde bir süre kaldıktan sonra burdan kurtulma-
nın çarelerini aramağa başlamıştı. Otel yaşayışında iste­
diği huzur ve sessizliği bulamıyordu. Her saati ve her anı
resmî bir davranış isteyen otel yaşayışından bıkmış, usan-
mıştı. Kendisine huzur ve sessizlik içinde düşünmek ve din­
lenmek olanağı bağışlayan evi, en sonra candan arkada­
şı mebus Zümrezade Şakir beyin yardimiyle bulabildi. Bu
önü çiçek tarlalariyle süslü iki katlı güzel bir evdi. Mus­
tafa Kemal, evi çok beğenmişti. Artık, burada sere serpe
uzanıp dinlenebilir ve yüksek sesle istediği gibi konuşabilir,
görüşebilirdi-
Ev için İstanbul’dan ödenek istedi ve Enver Paşa evin
döşenmesi için hemen üç yüz lira gönderdi. Bu para bile
evi oturulacak bir duruma getirmeğe yetmedikten başka
masraflara Şakir bey de yardım etmişti. Mustafa Ke­
mal, böylece Şakir beyle birlikte bu eve yerleşti.
Evden en çok şunun için hoşlanıyordu, bir kez ev
Sofya’nın en yeni, en İşlek caddesinde, «Ferdinand Bul­
varım üzerindeydi. Sonra, gerek kralın sarayına gerekse
Bulgar Millî Meclisi «Sopranyamya pek yakın bir yerdey­
di. Hayvanat bahçesi de evin yöresindeydi. İri yarı çam
yarması gibi bir adam olan Adliye Nazırı Popof, Musta­
fa Kemal’in yakın komşularmdandı. Evin demir parmak­
lıkları kaim ve sağlamdı. Yoksa bu netameli Balkan
memleketinde sudan ucuz olan dirim, başka türlü koru­
namaz ve İnsan gece yatak odasında gönül rahatlığiyle
yatıp uyuyamazdı.
Mustafa Kemal, çalışma odasını kalın perdelerle loş
bir hale getirmiş, dışarının gürültüsünü elden geldiğince
azaltmağa çalışmıştı. Kocaman bir masanın çevresindeki
rahat koltuklar, duvardaki haritalar ve tablolar odanın,
göze çarpan başlıca eşyasıydı.
îlk günler ve aylarda yabancı bir memleketteki yal­
nızlığım, birinci sınıf birahanelerde ve çalgılı gazinolarda
gidermeğe çalışmıştı.

— 93 —
 Bulgaristan'ın sert kışı, onu nasıl birahanelerin du­
manlı havasına sürüklüyorsa pek güzel ilkbahar ve yaz
aylarının zengin doğal güzellikleri de sık sık arkadaşla-
riyle Boris Parkı'na ve Çamkoru gezinti yerine çağırıyor­
du.
Mustafa ^Kemal’i Sofya’da ilk anda etkileyen çok Ö-
nemli bir olay geçmişti. Henüz Bulgaristan’ın bir hafta­
lık konuğu iken Bulgar aydınlarını heyecana getiren mut­
lu bir olay onu da büyük bir heyecana ve şaşkınlığa dü­
şürmüştü: Bulgaristan'ın ilk operası açılmak üzereydi ve
oynanacak Opera yapıtı da tanınmış Karmen Operasıydı.
Millî Kurtuluş savaşını daha yeni yapmış, yüzlerce yıl
süren kölelikten yeni kurtulmuş bir memlekette ilk ope­
ranın açılması ne demekti? Onun bu şaşkınlığı süredur-
sun bir yandan da ilk açılış gecesi için harıl - harıl bir
koltuk aramağa başlamıştı. Bulana aşk olsun! Bulgaris­
tan’ın bir haftalık konuğunu kim tanır, kim düşünürdü?
Yine imdat Ziimrezade Şakir beyden geldi. Maarif encü­
meninde üye olan Şakir bey, iki koltuk bulabilmek muci­
zesini göstermişti.
Mustafa Kemal, operanın bu gala gecesine gereken
Önemi vermek için üstüne tıpatıp gelen ve sarışın yüzü ve
altın sarısı saçlariyle çok tatlı bir kontrast yapan parlak
smokini giymişti.
Şakir beyle Operaya vardıklarında perdenin açılma­
sına yirmi dakika kalmıştı.
Birinci perdeden sonra Opera alkıştan yıkılmıştı. Mus­
tafa Kemal, yaşayışında hiçbir şey için eline kolay ko­
lay alkış görevi gordürmemişken Primadonna Profola’-
yı bol bol ve heyecanla alkışladı. Ruhunun derinliklerinde
biraz kıskanmaya daha çok imrenmeye benzeyen tedirgin
edici bir ateş yanıyordu. Zavallı Türkiye kimbilir daha
nice zamanlar bu güzel ve uygar eğlenceden yoksun ka­
lacaktı? Aralıkta Kral Ferdinand’m yanından gelen bir
yaver, Türk elçisiyle ateşemiliterini locaya çağırdı.
Fethi beyle Mustafa Kemal, kralın locasına vardıkla­
rında saçlarına biraz kır düşmüş uzun boylu, sakallı ve

— 94 —
 tatlı bakışlı bir adamla karşılaştılar. Açık ve güzel bir tu­
valet giyiniş olan Kraliçe, onun sağında oturmuştu. Gelen­
leri tatlı gülümseyişiyle karşıladı.
Kral gelenekten olarak her ikisine de tatlı ve nazik
sözler söyledi, sonra yüzünde bir kültür zaferinin mimik­
leriyle her ikisine de şöyle sordu:
— Artistleri nasıl buldunuz?
Mustafa Kemal sözcüklerini kolayca buldu ve rahat­
ça söyledi:
— Fevkalâde ekselans, hakikaten fevkalâde!
, Ne var ki sözünü bitirir bitirmez yaptığı büyük gafı
hemen anladı. «Sör* diyecek yerde koca bir krala ekse­
lans demişti. Bunu Alman İmparatoru Wilhelm’e karşı
b ir daha tekrarlayacak ve bir kez daha sıkılacaktır.
Mustafa Kemal yerine oturduktan sonra perdeler açı­
lıp perdeler kapanmıştı; ona bir dalgınlık, bir efkarlan­
ma gelmişti. Sahneye yağan çiçeklerin arasından artist­
leri silik hayaletler gibi görüyordu. Bu gala gecesi, onun
eski üzüntülerini daha derinden depreştirmiş ti. Ufukların­
da yüzlerce yıldır yalnız gök gürültüsü gibi kös sesleri
duyulmuş bir memleketin çocuğu olarak üzülüyordu. Bu
memleketin çocukları, köslerin coşturucu gürültüleri' için­
de yeni ufuklara ilerlerken kültür alanında ya yerlerinde
sayıyor ya da geriliyorlardı.
Operadan çıktıklarında Mustafa Kemal, hâlâ kendi­
ni bir düşte sanıyordu. Zümrezade Şakir bey, Bulgarya
Otelinin salonlarında bir supe hazırlatmıştı- Operadan
çıktıklarında General Kovaçef, General Fiçev ve Mebus­
lardan Totefle beraber oraya gittiler.
Salona girdiğinde Mustafa Kemal, artık operadaki o
hırsından ve üzüntüsünden kendi kendini yiyen dalgın
ve somurtkan adam değildi. Gözlerinin mavisi üzerinde
sevinç, mutluluk ve umursamazlık pırıltıları şehrayin ya­
pıyordu. Şundan ki masada karşısında Balkan güzellikle­
rinden parlak ve sıcak bir demet oturuyordu:
General Kovaçef'in pek güzel kızı Mara, o akşam bü­
yülü güzelliğinin yıldırımiyle onu bir anda çarpı vermişti-

— 95 —
Bulgarlar, Mustafa Kemal’i bu gece büsbütün fethetmişti.
Gece saat ikide Splendide Palas’a döndüler. Şakir bey,
ayni kattaki odasına çekilmişti, Mustafa Kemal’se dop-
doluydu, dertleşmek istiyordu, dertleri yeniden depreş­
mişti.
Ayaklan odasına doğru zorla sürükleniyordu. Oda­
sında üç aşağı - beş yukarı dolaşıp duruyor, konuşmak
durmadan konuşmak istiyordu- Bir türlü soyunup yatağına
giremiyordu. En sonra odadan çıktı. Şakir beyin odasının
kapısını çalmağa başladı. İçkili ve yorgun arkadaşı derin
uykulardaydı.. Kapıyı daha şiddetle gümleterek çaldı...
içerden korkulu bir ses:
— Kim o? Diye sordu.
— Benim Şakir, uyudun muydu?
Saat ikide rastgele kapı açılamazdı- Yalnız, Mustafa
Kemal’in sesi Şakir beyi rahatlatmıştı.
Şakir bey, kapıyı açtı, karşısında gecelik kılığiyle Mus­
tafa Kemal’i görünce şaşırmıştı. Acaba bir şey mi ol­
muştu?
— Uyku tutmadı, biraz konuşalım diyerek geldim, Şa­
kir!
Oturdular. Şakir bey, Mustafa Kemal’in alnında endi­
şeden çok sakin düşünce kırışıklıkları görmüştü.
Şehla gözleriyle uzak boşluğa bakar gibi arkadaşının
yüzüne bakarak söze başladı:
Şakir kim ne derse desin, şimdi Balkan harbinde mağ­
lup olmamızın sebebini daha iyi anlıyorum. Ben bu adam­
ları çoban diye bilirdim. Halbuki, baksana Operaları bile
var. Operada oynayacak sahne sanatkârları, müzisyenleri,
dekoratörleri, hepsi yetişmiş. Opera binası dahi yapmış­
lar.
Mustafa Kemal'in Öyle bir hali vardı ki, dokunsalar ağ­
layacaktı. Başını sallayarak:
— Ah dedi, bizim memleketimiz acaba operaya ka­
vuşacağı günleri görecek mi? Bir gün o seviyeye çıkabi­
lecek miyiz?
iki arkadaş Bulgarların nasıl olup da bu düzeye ulaş­
tıklarının nedenleri üzerinde bir süre daha konuştular.
Mustafa Kemal odasına döndüğünde sabah horozları b ir­
birlerine karşılık vererek ötüşüyorlardı. Bu gece yeni bir
şey öğrenmiş olarak başını yastığa koymuştu. Avrupalı­
laşmak, Türk kalarak sonuna dek Avrupalılaşmak gere­
kiyordu. Şakir beyin odasından çıkarken artık birkaç saat
o.ıceki mutsuzluğundan bîr iz yoktu- Şimdi, gerek içi, ge­
rek dışı, bir karara varmış insanların rahatlığıyle doluy­
du...
*

Bir gün, Mustafa Kemal yanında iki Bulgar dostu

olduğu halde «Prantan» otelinin altındaki içkili lokanta­
ya gitmişti. Yanındaki dostlarından biri General Protoge-
rof öbürü de MakedonyalI bir voyvoda idi. Oturdukları
masa caddeye bakıyordu. Mustafa Kemal, göze çarpma­
mak için her zaman sivil giyiniyordu. Yemek ve içkile­
rini ısmarlayarak beklemeğe ve bu arada şuradan bura­
dan konuşmağa başladılar.
Mustafa Kemal, Bulgarya Oteline indiği günden be­
ri her gördüğü insana, her ağaca, her türlü eşyaya haklı
olarak kuşku ile bakıyor ve her attığı adımı düşünerek
atıyordu- Şundan ki artık, en tehlikeli komiteciler ara­
sında ve onların gözünden uzak olmayan yerlerde yaşı­
yordu.
Balkan savaşı bitine i Makedonya’yı Yunanistan’la
Sırbistan el çabukluğuyla paylaşmış ve bunun üzerine el­
li bin MakedonyalI Bulgaristana göç etmek zorunda kal­
mıştı. Panço Doref, Açkof, Pavel, Satef, Protogerof ad­
lı pek tanınmış komitacılar bunların başında bulunmak­
taydı. Şu anda bile Mustafa Kemal’in masasında oturan­
lardan biri Protogerofdu. •
Makedonya ihtilâl komitesinin bu üyeleri Mustafa
Kemal’in güttüğü amaca en yakın en elverişli kişilerdi.
Mustafa Kemal, Sofya’ya vardığında bu komiteyi avu­
cunun içine almanın yollarmı aramağa başlamıştı. Bunun
kolay bir iş olduğunu biliyordu. Kendisi de Makedonya-

Kutsal îsyan (2) — 97 — F: 7

lıydı. Fizyonomice, sarışınlıkça onlara çok benziyordu. On­
ların hemşerisiydi.
Bulgarya otelinde en önemli iş olarak ele aldığı buy­
du. Osmaniı egemenliği zamanında kurulan bu komite,
şimdi de bütün gücüyle ayaktaydı. Balkan dağlarında ve
kentlerinde barut, kan ve ateşten oyunlarım sürdürüyor,
başta kral olduğu halde herkesi tir - tir titretiyordu. Ma­
kedonya komitacıları bu sarışın Türk hemşerilerinin ken­
dilerine gösterdiği yakınlığa çok değer veriyorlardı. O
büyük bir devletin temsilcisiydi ve ilk adımda kendilerine
iki bin altın vermişti. Bu altınlar, elbette Mustafa Kemal'­
in cebinden çıkmıyordu. Enver’in «tahsisatı mesture»den
gönderdiği altınlardı bunlar.
Makedonya ihtilâlcilerinin Mustafa Kemal’le kolay an-
laşabilmelerinin bir sırrı da şuydu: Türk topraklarında
onların gözü yoktu. Onlar kozlarını Yunanistan ve Sırbis-
tan’la paylaşmakta kararlıydılar.
Yalnız, Makedonya ihtilâl komitesinin karşısında iki
hasım komite vardı. Bunlardan biri «Bulgar Subayları ör­
gütü», öbürü de «Trakya Komitesi»ydi. Subaylar komite­
sinin lideri Radko Dimitriyof adlı bir generaldi. Bu, Rus
yanlısı olmakla tanınıyordu. Bunların hepsi katıksız Türk
düşmanıydılar ve Balkan savaşında döktükleri Türk ka­
niyle Öğünüyorlardı. Trakya komitesi ise ilkinden de koyu
bir Türk düşmanıydı. Bunlar, Türkiye’nin elinde bulunan
Doğu Trakya’ya sahip çıkmak ateşiyle yanıyor ve Sofya’­
daki İngiliz İntelligence Service’den aldıkları altınlarla bes­
leniyorlardı. Hatta Eskizağra, Hasköy bölgelerinde kur­
dukları çeteler kanlı oyunlar oynamaktaydı.
Bu komitelerin en güçlüsü yine Makedonya Komi le­
şiydi. Yalnız, öbür kuruluşlar, Bulgar halk oyu üzerinde
güçlü etkiler yapabilecek psikolojik silâhlara sahipti. Teh­
likeleri de burdan geliyordu.
Makedonya Komitesinin şimdiki üyeleri hemen he­
men hep ünlü komiteci ve ihtilâlci Sandanesk’in çömez­
leriydiler. Sandanesk, İkinci Meşrutiyet’ten Önce ünü Bal­
kanları dolaşan bir komiteciydi. 31 Mart karşı devrim inin

— 98 —
 üzerine yürüyerek Hareket Ordusu’na katılmış olduğu için
de Türklerce daha yakından tanınmıştı. Federal Makedon­
ya hizbinin lideriydi.
Mustafa Kemah burada Makedonya komitesinin sıkı
dostlariyle çoğu zaman Batenberg birahanesinde, ya da
Kova Amarıka çalgılı gazinozunda buluşuyor, hem konu­
şuyor, hem de kafaları tütsülüyorlardı.
Kimi akşamlar, bu komiteci dostlardan biri Mustafa
Kemal’in kulağına eyilerek şöyle bir sır fısıldıyordu.
— Bu akşam şu semtten geçmeyiniz, binbaşım. Ora­
da temizlik yapılacak.
Gerçekten de ertesi gün o sokakta işlenmiş korkunç
bir cinayeti gazeteler ballandıra - ballandıra yazmaktay­
dılar.
Sofya polisi, bu siyasal cinayetlere karışmamayı mes­
leğine daha uygun bulduğundan öldürülen kimse kim vur-
duya gidiyordu. Oysa herkes, bu igi yapanları aşağı - yu­
karı bilmekteydi.
Makedonya İhtilâl Komitesi, Mustafa Kemal’in başı­
nın üzerinde gezinen tehlikeleri sezerek onu evinin kalın
demir çubuklarla Örtülü pencerelerinden daha iyi koruyor­
du...
id e, Mustafa Kemal’in general Prologerof ve Voy­
voda ile oturduğu masanın çevresinde de böyle tehlike­
lerden biıi belirmiş ve Mustafa Kemal’in atak bakışları
bu tehlikeyi hemen kavroyıvermişti.
Üç ahbabın masalarından birkaç masa ötedeki bir
masada iri yarı bir adamla birkaç kişi oturmuş, içiyor ve
bu adam, Mustafa Kemal’i göz hapsine almış, yer gibi ona
bakıyordu.
Mustafa Kemal, Protogerofun kulağına edildi:
— Genaral, dedi, şu karşıdaki masada oturan başı
kalpaklı adamı tanıyor musunuz? Kıyafeti Makedonya­
lIya benziyor.
General dikkatle gösterilen adama bakarak:
— Evet, dedi. Bizim komiteden.
— Eh, mesele yok Öyleyse.

99 —
 — Yoo, bizim komiteden ama bize muhalif. H attâ
bir süre var kİ, konuşmuyoruz. Muhtariyetçi o. Bana düş­
man sanki. Ne var, niye dikkatinizi çekti?
— Benden hoşnanmamış gibi bakıyor da.
— Herhalde benimle aynı masada oturmanıza içerîe-
miştir. Sizi tanıyor olmalı.
Bu Sofya Hâl’inde toptan turşu alım - satımı yapan
zengin bir tüccardı ve gerçekten de Mustafa Kemal’i ta­
nıyor d u-
Kafayı adamakıllı çeken turşu tüccarı, Mutafa Ke­
mal’in masasına lâf atmağa, işi azıtmağa başlamıştı. Dur­
madan domuz gibi homurdanıyordu.
Genaral Protogerof’un kafası kızmıştı; bir olay, çık­
ması an sorunuydu- Yalnız, Mustafa Kemal, böyle bir
skandali istemediğinden arkadaşlarının öfkesini dindirme­
ğe çalışıyordu.
Mustafa Kemal’in soğukkanlılığı ve akıllıca davranı­
şı hiçbir işe yaramamıştı. Meydan okumaya bir karşılık
göremeyen turşu tüccarı, elindeki bira şişesini bütün gü­
cüyle Mustafa Kemal’e fırlattı.
Bira şişesi, Mustafa Kemal’i hafifçe sıyırmış ve pen­
cerenin camlarını büyük bir şangırtıyla parçalayarak so­
kağa düşmüştü.
Eski iki azılı komiteci olan General Protogerof’la
Voyvoda yerlerinde fırladı. Yeni bir saldırıya karsı he­
men davranıvermişlerdi. Protogerof un eli şimşek gibi ta­
bancasını bulmuştu. Bir anda bütün masadakileri delik
deşik etmek için tetiği kurcalayan parmaklarının davra­
nışını, Mustafa Kemal, koluna asılarak durduruverdi. Karşı
masadakiler de silâhlarına davranmışlardı- Bur da öldür­
mek de vardı, ölmek de... Mustafa Kemal:
— General, çıkalım, dedi.
Kalktılar. Caddeye çıktıklarında Protogerof Öfkeli:
— Binbaşım dedi, Niye elimi tuttunuz sanki? Herifi
temizleseydim de aniasaydı size hakaretin cezasın-.
Mustafa Kemal, ona bunun kendisi için siva«al bir
skandal olacağını kaba bir Makedonya şivesiyle anlatma­

— 100 —
 ğa çalıştıysa da Protogerofun öfkesi geçmemişti:
— Bu, onun yanma kalmayacak! dedi.
Mustafa Kemal, turşu tüccarlarının canının cehenne­
me yolcu olacağını hemen anladıysa da yine işi şakaya vu­
rarak anlamamazlıktan geldi:
— idam cezası mı verdiniz yoksa, genaralim? Diye
sordu.
Protogerof, hiç de şakaya kaçmayan bir tonla:
— Evet, dedi.
O gün, MakedonyalI ahbapları kendisine şişe fırla­
tan turşu tüccarının Pozitano sokağında öldürüldüğü ha­
berini Mustafa Kemal’e ilettiler.
Mustafa Kemal, Pozitano sokağı cinayetini gazete­
lerde okumuş ve Protogerofun şaka ile işi olmadığını bir
kez daha anlamıştı.
A
Makedonya Komitesinin başkanlarından ve gerek Mus­
tafa Kemal’in gerekse Türklerin gerçek dostu Dimo Aç-
kof bir gün heyecanla Mustafa Kemal’in yanına gelerek
ona berbat bir haber vermişti.
Açkof, avukattı. Radoslavof Partisinden mebus çık­
mıştı. Mustafa Kemal’le dostluğu gerilere dek uzanıyor­
du. Daha Osmanlı döneminden: Pirlepe ve Manastır’dan
tanışıyorlardı.
Türk elçiliğinde Mustafa Kemal’i bulan Açkof hemen
boş bir odaya çekilerek baş - başa konuşmaları gerekti­
ğini söyledi. Böyle bir odada yalnız kaldıklarında hemen
cebinden bir mektup çıkarıp Mustafa Kemal’e uzatmıştı.
Mektup Makedonya Komitesinin Filibe şubesinden geliyor­
du. Bundan Mustafa Kemal’i öldürmek için düzen alındığı
bildiriliyordu. Suikasti hazırlayan Trakya Komitesiydi.
Suikasti yapacak olan Naşef’ti. Bu adam Edirne’deki
Bulgar okulunun Öğretmenlerindendi. Aynı zamanda
Edirne’deki Bulgar istibarat servisinin de şefliğinde bu­
lunmuştu. Enver Paşa ordusu Edirneyi geri alınca Sofya’
ya kaçmış ve bu hınçla Trakya komitesini kurmuştu.

— 101 —
Korkunç öç gününü bekliyerek Bulgaristan’ın öç hırsım
kamçılıyordu.
Suikast, Sofya’da yapılacaktı- Mektup, inceden inceye
bilgi veriyordu. Mustafa Kemal, Açkofun yüzündeki kay-
gudan pirelenin işti- Bu işte, yabana atılmayacak bir ger­
çek korkusu vardı. Bir an önce alınacak düzeni almak, el­
bette en akıllıca işti.
Mustafa Kemal, evine gidip gelirken dikkatle yolları
dikizliyor ve evin çevresinde kıpırdayan gölgelere hep o-
lumsuz anlamlar vererek tetikte bulunuyordu. Tabancası
yastığının altında, uyku sersemi, elini atsa bulabileceği
bir yerdeydi. Balkan komitecileri eskidenberi cinayetlerini
hep kahpece işliyorlardı. Nerden gelip nerden vuracakları­
nı bilmek her zaman bir giz olarak kalıyordu-
Mektubun gelişinden bir iki gün sonraydı ki, Mustafa
Kemal’in gözlerine evin karşismda nöbet tutar gibi dola­
şan iki gölge ilişti. Demek ki evini göz hapsine almışlar,
atacakları kurşunun, ya da savuracakları bombanın vakit
ve saatini bekliyorlardı.
İşin ciddiye bindiğini gören Mustafa Kemal, elçi Ali
Fcüıi beye açıldı. Elçi, buna gerçekten pek sinirlendi:
— Dur hele sen, dedi. Onlara bir oyun edeyim de al­
tından kalkamasınlar-
— Ne yapmak fikrindesiıı?
— Ne faydası var?
— Bak görürsün.

Bir gün Filibe’deki Balkan gazetesi idarehanesine

ufak - tefek, u2un posbıyıklı, halinden ve davranışların­
dan Bulgar olduğu anlaşılan bir adam girdi. Gazetenin
sahibi ve baş yazarı Ethem Ruhi beyi arıyordu. Türkçeyi
Bulgar şivesiyle konuşuyordu.
Ethem Ruhi bey karşısındaki adamı hiç tanımadı­
ğından birden ürkmüştü, yine de serinkanlılıkla.
— Kimi arıyorsun? Diye sordu.
— Ethem Ruhi beyi arıyorum.

— 102 —
 — Buyrun, oturun, bendeni2im.
— Ben Sadık - İstanbul’dan geliyorum. Cemal bey bu­
nu size yolladı.
Bunu söylerken cebinden çıkardığı bir mektubu E t­
hem beye uzatmıştı. Bu mektup İstanbul muhafızı sakallı
Cemal bey (paşa) dan geliyordu.
Mektupta Mustafa Kemal’e yapılmak istenen suikast­
ın İstanbul'ca haber alındığım ve bunun önlenmesi için
hemen harekete geçildiğini ve bu iş için de ünlü «Bulgar»
Sadık’m gönderildiğini yazıyordu* Trakya Komitesi Lider­
lerinden ikisi öldürülecekti. Gerek kendisini gerekse Ta­
lât beyin Sadık beye bütün bir güvenleri olduğunu söy­
lüyordu.-
O zaman Ethem Ruhi bey, karşısında oturan ciddi
yüzlü adama biraz ürperti, biraz sempati ile bakarak. «De­
mek o meşhur Bulgar Sadık bu imiş!» diye düşündü.
Ethem Ruhi bey, Sadık beyden kendisine ne gibi yar­
dımı dokunabileceğini sordu. Bulgar Sadık, ondan gerekli
biraz bilgi istedi ve hazırlıklarını bütünlüyerek iki gün
sonra ortadan sır oldu.
Ethem Ruhi bey, bu korkunç komitecinin serüven­
lerini şöyle - böyle hep dinlemişti. Kendisi de aslında bir
komiteci olduğundan Bulgar Sadık’m serüvenlerini öğren­
mek daha kolay olmuştu. Bulgar Sadık, Hürriyetin ilâ­
nından beri Ittihak ve Terâkki’nin baş fedaisiydi. Ve kor­
kunç işler başarmaktaydı.
Ethem Ruhi, onun birden bire ortadan kayboluşun­
dan sonra bir çeşit iç tedirginliğiyle sonucu beklemeğe
başlamıştı. İşin ucunda kan vardı. Onu kaygulandıran da
buydu.
O, böyle üzüntü ve merak içinde beklemekteyken bir
gün akşamüstü alacakaranlıkta Bulgar Sadık’m Balkan
gazetesi idarehanesine girdiğini gördü. Ethem beyin eli­
ni sıkarak karşısına oturan Bulgar Sadık, henüz onun bir
şey sormasına meydan vermeden:
— Beyim, dedi, benim işim tamam. Artık, İstanbul’a
dönüyorum, hakkını helâl et.

— 103 —
 Ruhi bey, meraktan ça'lıyordu. Bu mühiş adamın
ağzından bir iki lâf olsun almak istiyordu. Biraz bir şey­
ler anlatmasını istediyse de Bulgar Sadık sapma dek ko­
miteciydi*.
— Kokusu nasıl olsa çıkar, öğrenirsin!
Diyerek onun elini sıktı ve idarehaneden geldiğini
gibi çıkıp gitti.
*
Bulgar ve Türk gazeteleri üç gün sonra işlenen kor­
kunç cinayeti yazdılar. Trakya Komitesinin iki lideri, tıp­
kı öteki cinayetlerde olduğu gibi, kim vurduya gitmişti.
Bövlece Mustafa Kemal’in evinin karşısında nöbet
bekliyen iki komiteci de yok olmuştu.
Bulgar Sadık, Ruhi beyin yanından ayrıldıktan son­
ra Bulgar kalabalığına karışmıştı. Trakya göçmenlerini
ve bunların ihtilâl komitesi üyelerini bulmak onun için
çocuk oyuncağı gibi bir şey olmuştu. Zaten kendisi de
Bulgar olduğundan hiç kimse kendisinden kuşkulanma­
mıştı. Üstelik, kendini bir Trakya göçmeni olarak da ta ­
nıtmıştı. Bütün korkusu eski korkunç komitecilik döne­
minden kendisini tanıyanlarla karşılaşmaktı. Tehlike ile
karşılaşmadan Mustafa Kemal’e kıymağa hazırlanan cel­
lâtları bulmuş ve ikisini de yaşayanlar arasından uzak­
laştırmıştı. Etlıem Ruhi bey, yıllarca sonra bu olayın kah­
ramanını şöyle anlatıyordu: «Hayatımda birçok cinayet­
ler gördüm. Komiteciler arasında bulundum. Fakat, bu Sa­
rf k bey gibisini ne gördüm, ne de işittim. Çok tetik, kur­
naz, zeki ve cesur bir cellâttı.»
*
Mustafa Kemal, bir gün her zaman olduğu gibi ya­
nında Alp adlı iri köpeği olarak trenle Filibe’ye gidiyor­
du. Üzerinde Çetine, Bükreş ve Belgrad ek ateşem ili ter­
likleri de vardı. Birinci Dünya Savaşı yaklaştıkça Avru­
pa ulusları, ordularına çeki düzen vermeğe ve onları stra­
tejik noktalara yerleştirmeğe başlamışlardı. Bulgaristan,

— 104 —
 Türkiye için şu sırada koskocaman bir soru işaretinden
başka bir şey değildi. Bunun için Mustafa Kemal'e çok iş
düşüyordu. Bulgar ordusunun memlekete dağılışını yakın­
dan görmek için sık - sık geziler yapıyordu. İşte, bir Türk
çoğunluğu ile göze çarpan Filibe’ye gidişi de salt bu amaç­
la idi. Filibe garına vardığında ağır ağır doğruımuş, va­
gonun açık penceresinden dışarı bir göz atmış, bir anda
binlerce Türk’ün birden:
— Mustafa Kemal!
— Yaşa Türk!
— Kemal!
Sesleri kulaklarını çınlatınca şaşırmıştı. Şaşırdığı ka­
dar da sevinmişti. Demek ki onun Filibe’ye gideceğini ha­
ber almışlar ve böyle bir karşılama töreni yapmışlardı -
Kentin ileri gelen Türklerî, ayağmı değdirmeden onu
aldıkları gibi Filibe’nin en büyük ve lüks oteli olan (Molle
o teli) ne götürdüler. Mustafa Kemal için bu otelin en lüks
dairesi ayrılmıştı. O gece bu otelin büyük salonunda onu
btiyük bir şölen de bekliyordu. Filibe Valisiyle askerî ku­
mandan ve Belediye Başkanınm da bulunduğu şölende
Mustafa Kemal, o akşam ırktaşlarının garda başlayan sev­
gi gösterileri onu da coşturmuştu. Yüzünden ve davra­
nışlarından iyimserlik akıyordu. Bunun İçin de çok konu­
şuyor, gülüyor, nükteler savuruyor ve öğütler veriyordu.
Yemek bitmiş, bütün çağrılanlar rahatçrt salonun du­
varları boyunca sıralanmış sedirlere ve minderlere ku­
rulmuşlardı. Mustafa Kemal, hâlâ konuşuyor ve kalaba­
lık, yüzleri sevinçten parlayarak onu dinliyordu. O Fi­
libe’ye gelirken aklında bir de «Fes ve Şapka» sorunu var­
dı. Bu işi kışkırtanlarla yüz yüze gelip herkesin içinde
konuşmak ve onları azarlamak istiyordu. Şimdi de sıra-
sıydı. Bu işi körükleyen ve çığrından çıkaran, Bulgaris­
tan’da bir milyon iki yüz bin Türk arasında bir sorun ha­
line getiren Balkan gazetesi sahibi Ethem bey de hazır
karşısındaydı. Evet, ona şuracıkta fikirce bir meydan da­
yağı atmanın sırasıydı. Bu iş de böylece çözümlenir bi­
ter giderdi.
*
— 105 —
 Mustafa Kemal, Sofya'ya ayak bastıktan sonra ilk
işi, Türkçe yayınlanan gazetelerle ilgilenmek olmuştu. Bu
gazetelerden en Önemlileri Ethem Ruhi beyin günlük «Bal­
kan» gazetesiyle, Sofya’da yayınlanan Ahmet Fazıl beyin
«Türk Sadası» gazetesiydi- Ethem Ruhi bey, gazetesi­
ni Filibe’de çıkarıyor ve bunda coşkun ve sert yazılar ya­
zıyordu. işlediği konular hep güçlü Türk azınlığının hak­
larıydı. Onun koruyucıısuydu. Bu işi yaparken de gözü­
nü daldan - budaktan sakınmıyordu. Mustafa Kemal, bu
iki önemli gazeteyi dc kontrol altına almak ve daha ya­
rarlı olmaları için daha disiplinli çalışmalarım istemişti.
Hele Sofya’da çıkmakta olan «Türk Sedası» gazetesini
büsbütün kontrolü altına almıştı. Gazeteye girecek yazı­
lar bile her sabah onun Ferdİnani caddesi üzerindeki evin­
de sansüre tabi tutuluyordu. O sırada Edirne’de okuyan
Arif Oruç’un gönderdiği yazılar, hergün bu gazetede baş
makale olarak çıkıyordu. Mustafa Kemal, Arif Oruç’un
yazılarını da her sabah alıyor, gözden geçiriyor, sivri ve
gereksiz yanlarını atıyor, gereğince eklemeler yapıyor,
yine getiren çocukla matbaaya gönderiyordu- Bu demek­
ti ki «Türk Sedası» gazetesinde Mustafa Kemal’in doğru
bulmadığı hiçbir düşünce yer alamaz, hiç bir yazı çıka­
mazdı. Ethem Ruhi beyin Filibe’de çıkardığı Balkan ga­
zetesi ise daha serbest bir hava içinde çıkıyordu. Ruhi
bey, orda keyfince yazılar yazıp tozu dumana katıyor,
böylece kimi zaman haklarım korumağa çalıştığı Türk-
leri kırıyor, kimi zaman da Mustafa Kemal’le üzerinde
anlaştıkları prensiplere aykırı şeyler yazıyordu. Hele son
günlerde Fethi beyle Mustafa Kemal’in giydikleri şapka
işini, küçük bir kalabalık bilmekte ve yermekte iken bu­
nu gazetesinde makale konusu yapmış, bütün Bulgaristan
Türklerine duyurmuş ve içinden çıkılmaz bir iş haline ge­
tirmişti. işte, Mustafa Kemal, Filibe’ye giderken bu so­
runu da çözümlemeğe niyetliydi. Ethem Ruhi bey, bir İs­
tanbul çocuğuydu. Jön türktü. Bu yüzden Avrupa’da sür­
tüp durmuştu.
Tıbbiye’de ittihat ve Terâkkinin ilk çekirdeğini mey­

— 106 —
 dana getirenlerden biri de Karagümrüklü Ethem Ruhi
beydi. Tıbbiye, üç yıl ihtilâlci düşüncenin merkezi olarak
kalmıştı-
istibdat karanlık bir döneme girmişti. Yalnız, düşün­
ce ve romantik örgütlerle istibdadın hakkından gelineme­
yeceğine inanan Ethem Ruhi bey, işi terörcülüğe ve sa­
botaja dökmeğe karar vermişti. Kurulacak terör örgüt­
leriyle ve çok sert bir balkan komiteriliğiyie istibdadı
durmadan vurmak ve yıldırmak gerekiyordu. Bunun için
£id!p Bulgaristan’da Filibe’ye yerleşmiş, hem basın hem
de komitccilik yoluyla istibdadı hırpalama işine girişmiş­
ti. işte, Ethem Ruhi bey İstibdat devrildikten sonra da
hurda çalışmayı uygun bulmuştu.
Bulgaristan’da gazete çıkarırken mebus olmuş, Türk
Oku’înn Genel .Müfettişliğinde bulunmuştu. Bu çok kez
riyasal nedenlerle hapse atılmış, ileri düşünceli, yobazlık­
tan uzak bir aydındı. Böyle olduğu halde yobazlığa giden
bîr fikri savunur duruma ve Mustafa Kemal’le bu yüzden
çelişmeye düşmüştü.
iki Avnıpalı kafa taşıyan elci Ali Fethi beyle Mus-
t.ri'a K’-'mal, Bulgaristan’da şapka giymeğe başlamışlar­
dı. AH Fethi beyin, resmî ziyaretlerde, hattâ özel gezin­
tilerde bile başında şapka bulunduğu dillere destan olmuş­
tu. Sofya’daki Türkler onu kınıyorlardı. Onun şapka giy­
mesi yetmiyormuş gibi genç Türk ateşesi Mustafa Ke­
mal de sivil giyindiğinde hep şapka giyiyor ve Boris Par­
kı’» da dostlariyle gezip dolaşırken gösteriş yapar gibi şap­
kayı başından çıkarmıyordu.
Hayır, böyle bir şey olamazdı. Türkler Müslümanth
ve bu gâvur icadını hiçbir vakit başlarına koyamazlardı;
neuzubillâh kâfir olurlardı- Sonra hem koca Osmanlı Dev­
letinin temsilcilerinin bu mel’un serpuşu giymeleri dine,
Allah’a meydan okumak değil de neydi?
Bir Müslüman elçi, başına şapka giyemezdi. Ethem
Ruhi bey, ufaktan başlayan bu dedikoduya kendisi de ka­
rışmış ve bu uğurda makaleler döşenmeğe başlamıştı. Bu
makalelerden sonra Fethi beyle Mustafa Kemal’in çevre­

— 107 —
sinde incinmiş ve asık Müslüman yüzlerinden bir du^ar
meydana gelmişti-
ÎŞte, Mustafa Kemal, Filibe’ye doğru yola çıktığında
biraz da Ethem Ruhi beyden, işlediği bu büyük suçun acı­
sını çıkarmağa gidiyordu.
Mustafa Kemal’in fese karşı duyduğu düşmanlık ye­
ni değildi. Kolağalığı zamanında, bütün akranları gibi kır­
mızı fes giyiyordu, işte, bu devrede Avrupa’da başından
geçen iki olay onu fese, bu aşağılık başörtüsüne düşman
etmişti:
*
Mustafa Kemal Viyana’da ve Paris’te caddelerden ge­
çerken, başındaki kıpkırmızı ciğer gibi fesi gören Avru­
pa çocukları önce şaşırmışlar, sonra bunu komik bularak
gülmeğe başlamışlar kahkahalar atarak, bağırıp çağırarak
onu rezil etmişlerdi.
Mustafa Kemal, o giin, bugün bu rezil serpuştan tik­
siniyordu.
İşte, bu şapka - fes işine, dedikodunun gözünde bir
son verebilmek için, daha çok Ethem Ruhi beye bakarak
şöyle konuştu:
— Efendiler, devlet-i âliye’nin vaziyetindeki nezaket
malum-u âlinizdir. Bugünlerde hepimiz elbirliğiyle devle­
te yardım etmekle mükellefiz- Ben, resmi bir memur ola­
rak vazifemi yaparken sîzlerin de müzaheretinizi talep,
ederim. Fakat, bu husus göz önünde bulundurulmuyor.
Bir müddetten beri bir fes meselesi zuhur etti. Böyle bir
münakaşaya girişmek abes, abes olduğu kadar da tehli­
kelidir. Fes veya Şapka veya Kalpak hangisi olursa ol­
sun, mesele bunda değildir. Hepimiz el-ele vererek dev­
letimizin menafii için çalışmalıyız. Bu cihetle böyle müna­
kaşalardan içtinap edilmesi kanaatindeyim.
Bunları söyledikten sonra fesle şapkanın mukayese­
sini yaptı; fesin tarihçesi üzerinde bilgi vererek bunun
Müslümanlık ve Türklükle hiçbir ilgisi olmadığını ve ola­
mayacağını tok sesi ve keskin mantığiyle açıklamaya ça­
lıştı. Bu arada Ethem Ruhi beye de, hazırladığı iğneler­

— 108 —
den bir haylisini saplamaktan geri durmadı. Ona öğütler
verdi. Küçük bir sorunu bir gericilik olayı halinde hortla­
tan onun düşüncesiz kalemiydi.
Açıklamasını yaptıktan sonra sözlerinin doğrulanaca­
ğım umarak dinleyicilerin yüzünde gözlerini gezdirince
şaşırdı. Sarıklı, külâhlı, fesli bu temiz, ne yazık ki cahil
Rumeli çocukları, başları önlerine eğik gözleri yerde, dilsiz
ve hareketsiz duruyorlardı.
Mustafa Kemal geleneklerin korkunç gücü önünde
yenildiğini anlamıştı. Yapacak başka bir şey yoktu-
Ne var ki insan, inandıktan ve güvendikten sonra
her şeyin bir zamanı gelecekti. O, bu rezil, aşağılık fes:
ten öç almağa bu yenilgi anında bir kez daha ant İçti!

1914 yılının bir ilkbahar günü elçilikte Mustafa Ke­

mal’e bir çağrı verdiler. Bu bir kıyafet balosu çağrısıydı.
Bu balo, Kiril-Metodi bayramına rastlıyordu. Bulgarla­
rın alfabelerini meydana getiren bu iki adamın adları, bi­
rer kurtuluş sembolü olarak pek sevilen ve önem verilen
bir bayrama ad olmuştu-
Mustafa Kemal bu bayramın ne gün olacağını bili­
yordu. Şundan ki hiçbir işini de gelişlere bırakmıyor, kuv­
vet gösterisi, propaganda aracı olabilecek herşeyi inceden
inceye hesaplıyordu.
Epeyce düşündükten sonra bu kostümlü baloya bir
Yeniçeri kılığiyle gitmeğe karar verdi. Bu kılığı elde ede­
bilirse baloya gidecek olan bütün büyük ve rakip devlet­
lerin elçilik personelini apıştıracak, onları hiç olmazsa şu
küçük nedenle sembolik olarak olsun yenecekti. Ne Ingi­
liz, ne Fransız, ne de Ruslarda böyle parlak ve alımlı bir
kılık vardı. Yeniçeri kılığında karar kılan Mustafa Kemal,
İstanbul'daki becerikli arkadaşı Cevat beye em ireriyle bir
mektup gönderdi. Yeniçeri kılığının önemli bir propagan­
da aracı olduğunu anlatarak bunun askeri müzeden alın­
masına yardımını diledi.
Emireri Nuri, Yeniçeri giyneğini İstanbul’dan geti­

— 109 —
 rince Mustafa Kemal ilkin bir prova yaptı- Giynek tıpa-/
tıp ona goreydi- Ancak başlık ile yatağan değme nabayı-
ğitin taşıyamayacağı kadar ağırdı: Mustafa Kemal, "başının
üstünde kocaman bir yük taşıyormuş gibiydi. Büyük boy
aynasının karşısına geçip de şöyle bir kendine goz atınca
bunun gerçekten pek görkemli bir giynek olduğunu anladı.
O, evde bu provayla uğraşırken henüz yirmi dokuz
yaşında, pek yakışıklı, bir seksenden daha uzun boyıu ar­
kadaşının büyük bir paketle içeri girdiğini gördü.
Varna mebusu oian güler yüzlü Zümrazade Şakir bey,
paketi açıp da baloda giyeceği kılığı meydana çıkarınca,
Mustafa Kemal, baloda en zorlu rakip olarak karşısında
candan arkadaşım bulacağını hemen anladı.
Şakir beyin getirdiği bir Deliorman giyneğiydı. Bu
giyneği bütün dünya tanıyordu. Gerçekten çok görkemli
bir gıynekti. Bu, Koca Yusuf’un sırtında Avrupaya geç­
miş, ta Amerika'lara gitmişti. K ara Ahmetler ve daha
irili ufaklı yüzlerce pehlivan, bu giynek içinde nam ver­
mişti. Şakir bey, heyecanla kendi giyneğini çıkarıp bunu
prova etmeğe kalkışınca büyük bir hayâl kırıklığına uğ­
ramıştı. Ne yazık ki onun eski pehlivanlarımızı andıran
iri gövdesine bu güzel giynek dar gelmişti. Bunu gören
Mustafa Kemal, rakipsiz kaldığını anlayarak bir zafer jes­
tiyle gülümsedi.
( Bayram da doğa’nın en güzel ayma dek gelmişti. Mus­
tafa Kemal, Mayıs’ın on birinci günü akşamı arkadaşıyle
doğruca askerî kulüb’e gitti. Konut bahçesinin karşısına
düşen bu büyük yapının dört köşesinde birer geniş kule
vardı. Yapının birinci katındaki geniş balkonda her ak­
kanı askerî bando, askerî, millî marşlar ve havalar çal­
maktaydı.
Mustafa Kemal, merdivenlerden çıkarak salonun geniş
Jtapısında göründüğünde içeriyi dolduran bütün Sofya sos­
yetesi, başlarını bir kez çevirerek ona baktı. Herkeste bir
jaşkınlık vardı. Korkunç Osmanlı tarihi bir sembol halin­
de işte karşılarındaydı. Bu kılığı hepsi tarihten biliyordu.
Mustafa Kemal’in başındaki yüksek ve ilginç serpuşla elin-

— 110 —
\
deki kocaman yatağan, bu kılığın büyüsünü ve korkunç­
luğunu büsbütün arttırıyordu. Mustafa Kemal salonu şöy­
le ^ ir gözden geçirdi: Bütün Avrupa kordiplomatiği. Sob-
rariya üyeleri, Nazırlar, Kral Ferdinand ve Kraliçe ordaydı
ve Hepsi büyülenmiş gibi sevrilmiş gözbe bekleriyle kendi­
sine bakıyorlardı. Dans durmuş, Yeniçeri’nin geçmesi için
ortada kendiliğinden bir yol açılmıştı.
^ Havada uçan bir kaç şaşkınlık çığlığından sonra Mus­
tafa Kemal’in yakın ahbaplarının toplu bulunduğu masa­
dan birkaç ikircikli alkış işitildi. «Onu alkışlayanlar Bul­
gar Başvekili Radoslavofun, Harbiye Nazırı Kovaçef’in
ve mebus Açkof un güzel ve kültürlü kızlarıydı.»
Artık bütün gözler, sarışın Yeniçeri’nin üzerindeydi.
.Alkışlar birer ikişer, derken, çoğaldı ve korkunç bir takdir
bombası gibi patladı. Eli yatağanına dayanmış bu heybetli
Yeniçeri’nin adı bütün salonu fısıltı gibi dolaştı:
— Mustafa Kemal!
— Türk Ateşesi!
Mustafa Kemal, salonun ortasına doğru yürürken bü­
tün dostları ve tanıdıkları öbek öbek çevresine üşüştü.
Avusturya Hariciye Nazırının kardeşi ve Avusturya*
nm Bulgaristan elçisi Von Massov, Almanya’nın, Sofya el­
çisi Von Hohn herkesten Önce Mustafa Kemal’in yanına
seğirttiler.
İngiliz, Fransız ve Rus elçileri Mustafa Kemal’i uzak­
tan uzağa seyretmekten ileri geçmemişlerdi.
Mustafa Kemal, bu müthiç ilgiyi bir zafer gibi değer­
lendirip, sevmiyor, yüzü sevinç ve dostluk ışıklariyle par­
layarak yanma yaklaşanın elini sıkıyor, hatırını soruyor­
du- Hele Balodaki bütün kızlar için gecenin Don Juan’ı ha­
line gelen Mustafa Kemal, bu güzel ve tatlı Bulgar kızla­
rının birini bırakıp öbürünü dansa kaldırıyor, yüzünden
ateş ve ter fışkırıyordu.
Kadril dansında özel bir beceriklilik gösteren sarışın
Yeniçeri, orkestra bu havayı çalışmağa başlayınca hemen
ayağa fırlıyor, gözüne kestirdiği en güzel kızın önünde eği­
liyordu.

— 111
 Gece yarısı olmuştu. Maskelerin çıkarılması için
elektir ikler söndürülerek işaret verilmişti. En güzel kıjik
üzerinde yapılan kısa tartışmadan sonra sonuç anlaşıl­
mıştı. Kıyafet balosunun birincisi genç Türk ataşesi bin ­
başı Mustafa Kemal’di. Hemen - hemen oy birliği ile se­
çilmişti.
Kral Ferdinand onu yanına çağırdı ve onun bu kü­
çük zaferini birkaç tatlı ve güzel sözle değerlendirdi.
Şampanya su gibi akıyordu. Msutafa Kemal, gece ya­
kısından sonra içkinin meydana getirdiği mutlu insan ye­
ğiniyle birlikte içti ve çılgınca eğlendi.

Yemyeşil ve aydınlık bir Mayıs sabahı, Mustafa Ke­

mal’i Askerî Kulüp’ün kapısında karşılamıştı. Mustafa
Kemal’in birlikte eğlendiği küçük gruba bir de İspanyol
maslahatgüzarı katılmıştı. Mustafa Kemal’in koluna as:l-
jnış olan İspanyol, bulut gibi sarhoştu. Yine de tatlı - tatlı
konuşuyordu. «Bu esmer, ince bıyıklı ve ablak suratlı bir
adamdı». Kahkahaları bütün caddeyi dolduruyor gelip ge­
çenler hep ona bakıyordu. Mustafa Kemal’in kulakları çın
- çm ötüyor:
— Monşer, diyordu, İspanyol müziğindeki oryeııtal
havaya bayılırım. Gelirseniz göreceksiniz kİ, evimdeki bir
odayı bütüniyle doğu stili döşedim. Perdeler, sedirler, mo­
tifler. ..
Mustafa Kemal, grubuyla İspanyol'un evine gitmek zo­
runda kaldı. Gerçekten de dediği gibi, evin bir odası do­
ğu stili döşenmişti. «Duvarlardan cami pencerelerini andı­
ran motifler, pencerelerde doğu işlemeleriyle süslenmiş
perdeler, duvar kenarlarında alçak sedirler ve yer min­
derleri...»
Baloda içildiği yetmiyormuş gibi İspanyol’un diren­
mesiyle yine «şereflere» içilmeğe başlandı. En sonra, Is­
panyol Mustafa Kemal’e:
, — Dostum, dedi, bu kıyafetiniz tam benim evime ya­
kışacak bir kıyafet. Burada bir resim çektirseniz!

— 112 —
 , Perdelerle yapılan bir fon önünde Mustafa Kemal poz
yerdi ve o ünlü Yeniçeri resmi böyle çekildi.
Mustafa Kemal, bir sabah, Ferdinand Caddesini boy-
dan boya dolduran kalabalığın gürültüsüyle uyandı. Ge­
belik kılığiyle, keten gecelik entarisiyle, kalın demir par­
maklıkların böldüğü camların arkasından baktığında iirk-
(tü: Garip bir halk yığını, gözlerini onun evine dikmiş ve
yumruklarını havaya kaldırmış haykırıyordu. Bu bakışlar
ve yumruklar, Öç isteğiyle doluydu. Bu gösteriyi yapanla­
rın kim olduklarını ve ne istediklerini hemen anlamıştı.
Bunlar, Balkan savaşında Türklerle savaşmış ve sakatlan­
mış Bulgar asker ve subaylarıydı. Büyük çaba lama İtriy­
le Sobranya’ya on yedi Türk mebusunun girmesini : ağ­
layan ve bu mebusları Türk dostu MakedonyalI doktor Ru-
doslavof’un partisinden çıkararak onu iktidara getiren Mus­
tafa Kemal, bütün Türk düşmanı Bulgarları karşısında
bulmuştu.
Hatipler, Türkler, Radoslavof! Yaşasın onun güzel kı­
zı! Selanik’te Makedonya Bulgarcasım öğrenip Sobranya’
ya bir mebus kadar sadakatle gidip oturumları dinlemek­
ten yorulmayan Mustafa Kemal, ince Sofya Bulgarcasım
da şöyle böyle sökmeğe başlamıştı. Bunun için Caddede
hatiplerin söylediklerini oldukça anlıyordu. «Demek ki,»
diye düşündü, «Radoslavof Partisinin parolası olan «Yaşa­
sın doktor Radoslavof, yaşasın onun muzaffer siyaseti»
bu biçime sokulmuş!»
Evet, Türk düşmanı halk, bu değişik şarkı parçasıy-
le hem doktor Radoslavof’u, hem de kendisini neşterleme-
ğe çalışıyordu.
«Bulgar Subaylar Teşkilâtı» ve «Trakya Komitesi» bu
gösteriyi körükleyerek iktidardaki Radoslavof Partisini
zayıflatıp düşürmek ve yaklaşan Birinci Dünya Savaşında
Bulgaristan’ın Türkiye safında yer almasına engel olmak
istiyorlardı.
Mustafa Kemal, kaim demir çubukların arkasından
biraz ürperti, biraz hınç, biraz güvenle bu düşmanca gös­
teriyi seyrederken yakm dostu Bulgar Başvekilinin güzel

K utsal İsyan (2) — 113 — F: $

ve sempatik kızı Nikolina’nm böyle bayağıca sokağa düşü­
rülmesine adamakıllı içerliyordu. Elden ne gelirdi? Yalnız
daha ileri giderek olurlarsa hükümetin polis gücü bu sa­
vaş malûllediyle kışkırtıcılara «dur!» diyebilirdi. Bunun
için de korkusu yoktu.
Nikolina, Mustafa Kemal’in yaşayışına tat veren gü­
zel, kültürlü, ince bir kızdı. O, tek adın güzelliğiyle yeti­
necek yaradılışta değildi. Biraz romantik bir donjuanhk,
güçlü ruhunun sevgi hırsını doyurmaktaydı. Ruhu her gü-
,zel genç kız ve kadına karşı çılgınca atılıyorsa da görevle­
rinin çokluğu yüzünden bütün bu duygulanmaları plato­
nik bir ton içinde eriyordu. Nikolina ile olan gönül serü­
veni de tıpkı böyleydi. Genç kız da ona karşı aynı duygu­
larla bağlıydı. Bulgar şoven İst ler i gerek doktor Rodosla-
vofun gerekse kızı Nikolina’nın Mustafa Kemal’e karşı
besledikleri yakınlık ve sempatiyi bayağı vatan hainli­
ğiyle bir tutuyorlardı- Mustafa Kemal’in Nikolina’dan baş­
ka iki tatlı flörtü daha vardı: Bunlardan biri Harbiye Na­
zırı Kovaçef’in kızı Mara ve eski dostu mebus Ackofun
kızı Elen a! Onun güçlü gönlü bu üçü arasında rakkas gi­
bi gidip geliyordu. Yatıp kalktığı kadınlara gönül defte­
rinde hiç yer vermiyor, bunları ise hep baş köşeye otur-
tuyardu. İstanbul’da bıraktığı kimi kadınları da unutmu­
yor, onların kimisini yalnız düşünüyor, kimisiyle de hâlâ
mektuplaşıyordu. Sofya’daki bu taze ve güzel flörtlerine
hiçbir vakit siyasal bir düşünce ile yaklaşmamıştı. Gerek
askerlik, gerekse politik durumu yüzünden hiçbirisiyle ev-
lenemeyeceği bu güzel kızları bütün kadınlara hep bir­
den aşık olan bir Donjuan duygusiyle seviyordu.
Yalnız Kovaçef’in kızı Mara’ya karşı duyduğu ilgi,
aşka pek benziyordu. Ötekiler içinde onu daha çok düşü­
nüyorsa da bunu kendi kendine bile söylemekten çekini­
yordu. Bu güzelliklerden o kerte hoşlanıyordu kİ, iiçü de
yakın arkadaş olan bu tatlı, sıcak kanlı Balkan güzelleri
bir araya geldiklerinde üçünü de birden sevmek istiyor,
bunlardan hiçbiri de onun gerçekten hangisini daha çok

— 114 —
 sevdiğini bir türlü anlayamıyorlar, bu ortaklaşa flörtten
üçü de hoşlanıyorlardı.
Kimi zaman Kovaçef, Radoslavof ve Açkof aileleri
birlikte gezintiler düzenliyor ve sık sık Çamkoru denen
çok güzel bir gezinti yerine gidiyorlardı. Oraya giderler­
ken aralarına almayı unutmadıkları bir yakın ahbapları
vardı ki bu da Mustafa Kemal’di.
Balkan dağlarının çok güzel bir yerinde romantik ye­
şillikler arasına gömülen bu kuytu yer, Mustafa Kemal’
in gözünde bir hayâl cenneti gibi güzelleşirdi. Uç genç kız.
da onun çevresini îuır, onunla saatlerce konuşur, görüşür­
ler, ayrı - ayrı daha üstün olduklarını ona göstermeğe ça­
lışırlardı. Böylece Çamkoru’da geçen saatlerin eliyle Mus­
tafa Kemal’in yaşayış defterine en tatlı anılar yazılmak­
taydı. Bunları ömrü oldukça, sayfaları çevirip gönlü cız
.ederek okuyacaktı.
1914 yılı hızlı adımlarla ilerlemeğe ve dünyayı ateşe
verecek devlet grupları, saflarını daha çok sıklaştırma­
ğa başlamıştı. Mustafa Kemal de bir Türk ateşesi olarak
Bulgaristan’ı, bir savaş mukadderse, Osmanlı devletinin
yanı başında görmek kaygusundaydı.
Bunun için çoktan saldırıya geçmişti. Radoslavoi’un
Partisindeki 17 Türk mebusu ilk koz olarak elinin altın­
daydı. Zaten Bulgaristan partileri Cermanofil, Rusofil di­
ye ikiye ayrılmıştı. Hangisi daha güçlü çıkarsa Bulgaris­
tan o yana geçecekti. Ferdinand, katıksız, Alınanlardan ya­
naydı. Kanında Cermen kanından damlalar yüzüyordu. O
da başına bir kuvvet sayılamazdı. Halk yığınlarının is­
teklerine karşı gelirse, bu komiteciler memleketinde o saai
dirimi tehlikeye girebilirdi. Yalnız, saray, artık ortada sal­
lanıp durmaktan bıkmıştı. Onun temsilcileri açıkça şöyle
haykırabiliyordu:
— Efendiler, kararımızı vermeliyiz, ya orası ya bu­
rası. Artık yansız kalınamaz.
Bulgaristan’da savaşa şu, ya da bu yanda katılmak,
isteyenlerin çoğunlukta olduğunu şu olay pek güzel gös­
termişti:

— 115 —
 Çiftçi Partisi Lideri Istanbuliski sarayın temsilcisine
şöyle bir yanıt vermişti:
— Bulgaristan’ı savaşa sürükleyecek olursanız bunun
cezasını kellenizi vermekle ödeyeceksiniz!
Barıştan yana olan Çiftçi Partisi lideri, beş dakika
sonra hemen tutularak hapisaneye gönderilmişti-
İşte, dünya savaşı yaklaştıkça Harbiye Nazırı Kova-
.çefin güzel kızı Mara, hemen Mustafa Kemal’in katında
öteki rakiplerinden üstün bir yer almağa başlamıştı. Bu
romantik ilgiye şimdi bir de siyaset karışmış, bu her iki­
sini birbirine daha çok yaklaştırmıştı- Artık, Mara, Mus­
tafa Kemal’in siyasal amacına göre içten bir çalışmaya
koyulmuştu. Bir yabancı ateşemilitere gerekli her şeyi se­
ve - seve yapıyordu.
Bulgarlar, artık yansızlık politikasını sürdürecek di­
renç gücüne sahip olmadıklarını göstermekteydiler. Bir
yana yanaşmak istiyorlardı, yalnız en büyük lokmayı ner-
den koparabileceklerse oraya yanaşacaklardı. Bunun için
bütün Bulgar devlet adamları ve politikacıları kimisi İn­
gilizlerle kimisi de Ruslarla harıl - harıl pazarlık yapmak­
taydılar.

İttihat ve Terakkicilerin çoğu Birinci Dünya Sava­

şına bir olupbitti olarak katılmamızı normal karşılama­
mış tı. Hele Sadrazam Sait Halim Paşa, Rus kıyı kenetle­
rinin Yavuz ve Midilli adım almış olan Goben ve Bresi av
zırhlılarınca bombardıman edildiğini işitince şok geçirir
gibi olmuş, hüngür - hüngür ağlayarak:
— Bu, kundakçılıktır, bu alçaklıktır; başımızı ateşe
soktular, yazık oldu Osmanlı Devletine!
Diye bağırmıştı.
îngiliz elçisiyle bir zamandanberi mektuplaşan Sad­
razam, bu savaşta yan tutmamızın gerekli olduğuna ina­
nanlardandı. İngiliz elçisinin «yan tutmayınız!*- diyen sa­
tırları gözlerinin önünde titriyordu. Talât bey de Cemal
Paşa da bu savaşa katılmayı istemiyorlardı. Hele İngiliz

— 116 —
görüşüne daha yatkın olan Cemal Paşa, savaşı aklından
bile geçirmiyordu.
Ne vardı ki Türk devletinin savaşa girmesini Alman
imparatoru II. Wilhelm istiyordu. Osman lı siyasal ve as­
kerî mekanizması içinde gerekli Örgütlerini de çoktan ya­
pıp bitirmişti. Savaşa katılmamız için Berlin’den ateşle­
me düğmesine parmağını dokundurması yetmişti. Tiirk
donanmasında görevli amiral Suşon Paşa, imparatorunun
isteğini sevinçle yerine getirmişti. Bu Alman amirali, sa­
vaştan sonra yayınladığı anılarında şöyle diyecekti:
«— Ben, bu bombardımanı yapmak zorundayım. Ö-
tede vatandaşlarım ateş ve kan içinde ana - vatanı savu­
nurken, ben, burada Bosforun mavi sularına, güzel ay ışık­
larına bakarak koskoca savaş yıllarını elbette bos geçire­
mezdim. Benim isteğim, anavatanın yükünü hafiflet­
mekti. işte, bu da ancak böylece yapılırdı, Türkleri yanı
başımızda savaşa zorlamakla olurdu.»
Odesa ve Sivastapol limanlarının durup dururken bom-
bordıman edilmesi Türkiye’yi Almanların yanı başında
savaşa girmek zorunda bırakmıştı. Ne var ki Başkuman­
dan vekili Enver Paşa da bu savaşa Türkiye’nin katılma­
sını en az Wılhelm, Suşon ve Liman Von Sanders kadar
istiyordu. Yalnız, Rusya’ya eğilimli görülen Bulgaristan’ı
da Almanya’nın ve Türkiye'nin safma çekmek için birkaç-
sabotaj canbazlığı yapılmasını düşünmüştü. Teşkilâtı malı-
susa’nın başı Süleyman Askeri’yi bürosuna çağırarak şu
emri vermişti:
— Askerî bey, hemen Sofya’ya hareket edeceksiniz.
Sefirimiz Fethi beyefendi’ye ve ateşemiliterimiz erkânı
harp binbaşısı Mustafa Kemal bey, Bulgaristan’ın bizim
tarafta mevki alması hususunda ellerinden gelen bütün
gayret ve teşebbüsü sarfetmeleri için hükümetin ısrarlı ar­
zusunu tekrarlayacaksınız!
Süleyman Askerî bey, bunun üzerine Sofya’ya me­
kik dokumaya başladı. Gerek Fethi bey ve gerekse Mus­
tafa Kemal’in Bulgar devlet adamlariyle yaptıkları tören
sel görüşmelere tanık oldu. Bunu haber alan Rus ajan-

— 117 —
 lan , Bulgar hükümeti üzerinde büyük bir Rus baskısr
yaptılar. Bulgaristan, Rusya’nın yanında savaşa katılır­
sa doğu Trakya onlara bırakılacaktı. Bu, Bulgarların ulu­
sal dâvalarından biriydi. Enver Paşanın ajanları, bu ha­
beri ona uçurunca, Paşanın etekleri tutuştu. Teşkilâtı
Mahsusanın yaman adamlarından biri olan Çolak İbrahim
beyle birlikte Sofya’ya bir sürü sabotajcı. Çeteci ve kap­
tan gönderdi. Bu korkunç ekipin Sofya’ya varması Mus­
tafa Kemal gibi elçi Fethi beyi de çok ürküttü. Enver Pa­
şa, Amiral Şoşon’un Rusya kıyılarında yaptığı olupbitti­
yi, bu gözü pek ekip eliyle Sofya’da yapmak istiyordu
Türk ve Bulgar çetecileri el - ele vererek Valandova’daki
Sırp köprüsünün temellerine biryığın dinamit yerleştirdi­
ler. Bir gece korkunç gürültülerle koca köprü uçtu. Bu
işi, Bulgarların yaptığını sanan Sırplar Bulgaristan’a savaş
açtılar. Bu sabotaj işinde ünlü «Bulgar Sadık» da büyük
jDir rol oynamıştı.
Arlık, Bulgaristan, Türk ve Alman Ordularının saf­
larında çarpışmağa hazırlanıyordu.
Bulgari ar,’ Fethi beyin karşısında en sonra baklayı
ağızlarından çıkarmışlardı. Türklerle yan yana savaşa ka­
tılmak için Doğu Makedonya’yı, Meriç’te Bulgar sınırın>ıı
Cesri Mustafapaşa’ya dek uzatılmasını, Edirne’deki Ka­
raağaç kasabasiyle İstasyonun kendilerine verilmesini isti­
yorlardı. Filibe’den Sofya’ya dönen Mustafa Kemal, bu
korkunç istekler karşısında şaşırıp kalmıştı. Bundan baş­
ka Balkan savaşında Bulgaristan’a göç etmiş olan bütün
Bulgarların yine eski yerlerine dönmesi şart koşuluyor­
du-
Gerek Harbiye Nazırı General Kovaçef gerekse Ge­
nel Kurmay Başkanı Jekof, bu koşullar yerine getirilme­
dikçe Bulgaristan’ın, Türklerin safında savaşa katılama­
yacağını açıkça söylediler. Bulgarların Balkan savaşında
Türklere karşı duydukları düşmanlık duyguları ve anii-
pati, ancak böyle bir cömertlik sayesinde yok edilebile­
cekti. Evet, Bulgar devlet adamlarının düşünceleri boy-
le y d i...

— 118 —
 Kral Ferdinand, bu ağır koşulların yerine getirilme­
si üzerinde şiddetle direniyordu. Fethi beyle Mustafa Ke­
mal, Bulgarların Türklere karşı İleri sürülen pazarlık ko­
nularını öğrenmişlerse de öbür yandan İngiliz, Fransız ve
Ruslarla yaptıkları pazarlık konuları üzerinde hiçbir ha­
ber alamamışlardı. Gerek Fethi bey gerekse Mustafa Ke­
mal, arpacı kumrusu gibi düşünmeğe başlamıştı. Ellerinde
böyle yukarılara tırmanabilecek hiçbir «istihbarat» aracı
yoktu.
Mustafa Kemal, zora gelince, elindeki romantik flört­
lerinden en Önemlisini harekete geçirmekten başka çare
bulamadı. Güzel Mara, Harbiye Nazırının bu tatlı kızı bu
çetin soruyu aydınlatabilirdi. Düş gibi geçen ve tatlı anı­
larla dolup taşan hızlı bir sosyete yaşayışının yemişlerin­
den en sonra kendi ulusunu yararlandırmak kararını ver­
mişti: Matmazel Mara ile sevgi ve flört sahnelerini sık­
laştırmak ve bu tatlı sahneleri böyle dekgelişe bırakma­
mak gerekiyordu. Mara’nm Mustafa Kemal’e gösterdiği
gönül yakınlığının tek anlamı olabilirdi, bu da ancak aşk­
tı. işte, Mustafa Kemal bu saf ve temiz aşkı vatan hiz­
metinde de olsa kullanmaktan hoşlanmıyordu. Yalnız, bu
yüksek görev için romantik üzüntülere saplanıp kalmanın
anlamı da yoktu.

Açkof'ların evinde bir gün Mara’yı ailece Çamko’

ru ’ya gezintiye çağırdı. Çamkoru’nun güzellikleri içinde
Mara’nın kalbine birkaç altın aşk oku saplamaktan da ge­
ri durmadı. Güzel Bulgar kızını büyüleyecek en güzel söz­
lerinden «şairane» demetler seçerek onun kalbine arma­
ğan etti. Genç kız «Türk milletine olan hayranlığını» an­
latarak onun genç temsilcisini mükâfatlandırmağa çalışı­
yordu. Konuşmalar büsbütün âşıkça bir gidiş almıştı. Mus­
tafa Kemal’ in her sözünün arkasında sanki bir aşk itira­
fının gizli olduğunu sanan Mara, en sonra dayanamamış.
Mustafa Kemal’i gördüğü İlk gündenberi sevdiğini ağ­
zından kaçınvermişti. Mustafa Kemal, sevinç içindeydi.

— 119 —
Bu tatlı genç kızın sevgisi ona mutluluklar veriyordu. Bu
mutlu yakınlıktan elde edeceği yemişlerin, siyasal yemiş­
lerin yakınlığı da ayrıca onu sevinç içinde bırakıyordu.
Zaman gittikçe sıkıştırıyordu. Mustafa Kemal işin sü­
rüncemede kalmasını istemediğinden hemen o gün büyü­
lediği genç kıza Ferdinand caddesindeki 17 No. lu evde
iki gün sonrası için randevu verdi. Genç kız bunu kabul
etmekten çekinmedi. Verilen randevuya dakikası dakika­
sına geldi. Mustafa Kemal, ömrünün en ince ve en bec.!>
rikli konuşmalarından birini, belki de birincisini Mara ile
yaptı. Türk ve Bulgar uluslarının dost olmaları ve gele­
cek büyük felâkette kader birliği yapmaları gerekiyordu.
Evet, savaş bir felâketti. Bir kez buna sürüklendikten
sonra da dost olmalarını sağlamak için kader iki kişi seç­
mişti. Bunlardan biri Mara öbürü Mustafa Kemal'di.
Senıy’m adamları acaba İngilizier ve Ruslarla ne gi­
bi bir pazarlık üzerindeydiler? Genç kız, böyle bir pazar­
lığın olduğımıı evele işitmişti- Pazarlığın maddeleri üze­
rinde, önemsemediği için, bir şey öğrenmemişti. Bunları
öğrenmekten kolay ne vardı!.
İngil izler ve Ruslar, meclisin dağıtılmasını ve yeni
seçimlere gidilmesini istiyor ve bundan Rus yanlısı bir
meclis meydana getirebileceklerini umuyorlardı.
Savaş kazanıldıktan sonra karşılık olarak Doğu Trak­
ya’yı Bulgarlara vereceklerdi. Bulgar ordusunu kendileri
silâhlan di raeakîardı; ayrıca elli milyon Frank da vermeyi
vadediyorlardı.
— Saint George piyadesi» adı verilen İngiliz altınları,
bu sırada oluk gibi Bulgaristan’a akıyor; Aiman ve Türk
düşmanı örgütleri ve halk yığınlarım kuşatıyorlardı.
Bu diplomatik savaşı Matmazel Mara ile sarışın Türk
ataşem il iteri kazandı. Bulgaristan, ileri sürdüğü ağır ko­
şulların bir bölümünden vazgeçti. Karaağaç kasabasiyle
İstasyonu Bulgarlara bırakılarak iş tatlıya bağlandı ve
Bulgar hükümeti «İttifak» uluslarının yanı başında yer
aldı. Mustafa Kemal’in bu işte gösterdiği beceriklilik En­

— 120 —
ver ve Talât paşaların çok hoşuna gitmişti. Hemen onu
yarbaylığa terfi ettirdiler.
Sofya’da diplomatik savaş bütün şiddetiyle sürüp git­
mekteydi. Ne var ki artık, son günlerde terazinin bir gö­
zündeki Sobranya’nın Türk mebusları, Mustafa Kemal,
Kral Ferdinand, Başvekili Radoslavof ağır basmağa baş­
lamıştı. İtilâf devletleri temsilcilerinin hırçınlığı ve umut­
suzluğu gittikçe daha çok artıyordu, tik toplar Sırbistan’a
doğru gürlemek üzereydi. Bulgar Ordusu, sinir içinde ve­
rilecek işareti bekliyordu.
Birgün, Bulgar Başvekili Radoslavof Zümrezade Şa-
kir beyi yanma çağırarak şöyle dedi:
— Şeker, (Şakır demek istiyor) biz birkaç gün sonra
seferberlik ilân edeceğiz. Mebusları seferberlik işleriyle
meşgul olmaları için seçim çevrelerine yolladık. Duyuyo­
ruz ki İstanbul’da yiyecek sıkıntısı varmış. Hemen gidip
Talât beyi gör; bu birkaç gün içinde onlara iki yüz bin
torba un yollayabilirim. Seferberlik ilân edilince ithalât
ihracat yasak edilecek, o zaman bu fırsat kaçmış olur.
O günlerde İstanbul açtı. Bu Öneri, gökte aranırken
yerde bulunan bir nimet demekti. Sobraııya’da Divan kâ­
tipliği yapan Şakir bey, sevinç içinde koşarak bu güzel
haberi Mustafa Kemal’e iletti. Mustafa Kemal de hemen
İstanbul’a telgraf çekerek durumu anlattı, Şakir beyin de
hükümete yakından açıklamada bulunmak üzere İstanbul
yolunda olduğunu bildirdi.
Şakir bey, Sirkeci’de trenden iner inmez Talât beyin
gönderdiği adamca karşılanarak ona götürüldü. Talât bey.
sempatik yüzüyle Şakir beyi heyecanla karşılamış ve
onun getirdiği habere çok sevinmişti.
İstanbul’a yollanacak iki yüz bin torba unun getiril­
mesi için ulaşım hazırlıklarının hemen yapılması gereki­
yordu.
Talât bey, sevinçten uçarak Şakir beyi de yanına al­
mış ve doğruca Maliye Nazırı Cavit beyin yanma gitmiş­
ti- Kapıdan içeri girerken, ağzı sevinçten bir karış açıktı:
— Sevinçli bir haber, Cavit, un bulduk! Diye bağırdı.

121 —
 Şakir beyi tanıttı, Önerinin nasıl yapıldığını baştan
beri anlattı. Ancak onlar kadar sevinmesi gereken Ca-
vit beyin yüzünde bir damla sevinç yoktu. Yüzü kendi­
sini hiç ilgilendirmeyen bir şeyden konuşuluyormuşcası-
na kaygusuzdu. Un karşılığında para verileceği anlaşılın­
ca bu kaygusuz yüz bir anda kaygu bulutlariyle kaplan­
mıştı. Birden ayağa fırlayarak Talât beyi şöyle tersledi:
— Yooo! Kırk para veremem- Benden sakın para is­
temeyin.
— Ama, nasıl olur?
— Kırk para veremem.
Talât bey de Şakir bey de şaşırmıştı. Böyle bir işe
şaşmamak elde değildi. Talât, ayrıca kızmıştı da. Cavit
bey, elindeki parayı kaçırmamak için aç İstanbul’a karşı
açılmış Cennet kapısını korkunç kaprisiyle bir anda ka-
payıvermiş ve Talât beyin bütün direnmeleri boşuna git­
mişti.
Şakir bey, İstanbul’dan küskün küskün Sofya’ya yol­
lanmıştı. Bu işe Radoslavof’un da Mustafa Kemal'in de
çok kızacağını biliyordu.
Mustafa Kemal onu karşılayarak heyecanla:
— Nasıl, Şakir, hallettin işi değil mi? Diye sordu.
— Hayır!
— Neden?
Şakir bey, Talât beyin sevincini ve Cahit beyin bü­
tün direnmelere karşın Nuh deyip Peygamber demediğini
anlatınca Mustafa Kemal’in gözlerinde mavi şimşekler
çaktı ve topuklarım yere vurarak haykırdı:
— Aşmalı bu herifi, aşmalı-

Savaş patlamış, büyük devletler korkunç demir ve çe­

lik yığınları gibi birbirlerinin üzerine atılmağa savaş gü­
rültüleri yeryüzünün zavallı huzurunu hallaç pamuğu gi­
bi atmağa başlamıştı. Türk ordusu, güz yağmurlarının'
başladığı, güz yapraklarının, fırtınaların önünde karanlık
kuytulara doğru sürüklendiği bir güz günü «Üçlü İttifak»

— 122 -
 ın yam sıra savaşa girdi. Savaşın neden olduğuna bir tü r­
lü akıl erdiremeyen milyonlarca Türk çocuğu, güz yap*
rabları gibi karanlık kaderlerine doğru, karanlık emirle­
rin önünde sınırlara sürüklene dursun, Mustafa Kemal de
yerinde duramamağa savaşa katılmak için can atmağa
başlamıştı. Bu, savaşı sevdiğinden değildi. Savaştan ol­
dum olası tiksiniyordu. Yalnız, koskaca vatanın kaderi ku­
m ara sürülmüştü. Onu kurtarmağa çalışmak gerekiyor­
du. Savaşa girilmemesi için Enver’le, Talât’a ne mektup­
la r yazmış, ne çok salıkta bulunmuş, bundan doğacak fe­
lâketleri sayıp dökmüştü. Herifler kös dinlemişti. Cepha­
nelerde kıyamet kopuyordu. Mustafa Kemal’in sabırsızlığı
son kerteye gelmişti.
Evet, genel savaşa girilmekle memleket açıkça bir
felâkete sürüklenme yoluna girmişti. Bu felâketi önlemek
için Türk ordusu ister istemez kanını dökecekti. Bundan
başka çare yoktu.
Mustafa Kemal, böyle bir zamanda Sofya’da rahat
kordiplomatik koltuklarında nasıl oturabilirdi? Bu rahat
koltuklar, onu ateş gibi yakmaz mıydı? İşte, bu heyecanlı
ve sabırsız ruh durumu içinde Enver Paşaya törensel bir
yazı ile başvurarak orduda kendi rütbesine uygun bir gö­
rev istedi.
Enver Paşa ona şu nazik karşılığı verdi:
— Sizin için orduda da daima bir vazife mevcuttur.
Fakat, Sofya ataşemiliterliğinde kalmanız daha mühim
telâkki edildiği içindir ki sizi orada bırakıyoruz.
Mustafa Kemal, bunu şu yazı ile çürütmeğe çalıştı:
— Vatanın müdafaasına ait fiilî vazifelerden daha mü­
him ve mübeccel vazife olamaz. Arkadaşlarım muhare­
be cephelerinde, ateş hatlarında bulunurken ben Sofya’
da ataşemiliterlik yapamam. Eğer birinci sınıf zabit ol­
mak liyakatinden mahrum isem, kanaatiniz bu ise, lütfen
açık söyleyiniz.
Son yazının karşılığı gecikince, bütün eşyasını top­
layarak Fethi beye bıraktı ve en gerekli eşyalarını bir
bavula doldurarak ve İri köpeği Alp’i da yanma alarak

— 123 —
 yola çıkmağa hazırlandı. Emirsiz gidecekti. Zaten yaşa­
yış, sürekli bir serüvenden başka neydi ki? Bıı serüveni
çoğu zaman kader denen başkalarının dirençleri iterek ya­
ratıyor, kimi zaman da insan bu serüveni kendi direnciy­
le dizgileyerek kendi hevesine ve havasına göre meyda­
na getiriyordu. Ne olursa olsun bir kez daha inisyatifi
ele alacak ve gidip İstanbul’da Enver’in karşısına dikile­
cek, kendi kaderine güzel bir yol çizmek için onuıı rakip,
hasım ve düşman direncini zorlayacaktı.
İşte, bu sırada Harbiye Nazırı Enver Paşanın imza-
siyle bir telgraf aldı. Telgrafta onun 19. Tümen kuman­
danlığına atandığı bildiriliyordu.
Enver Paşa, bu telgrafı, Sarıkamış bozgunundan dö­
nerken Erzurum’dan çekmişti.
Mustafa Kemal, bir serüvene gittiğini biliyorsa da
bunun, yaşayışının en büyük ve tehlikeli serüveni olaca­
ğını da seziyordu. Hemen o gün Türk ve Bulgar dasllariy-
le helâllaştı. Mara’nın, Elena’nm, Nikolina’nm sevgi ve sem­
patiyle parlayan bakışları, onun gönlünü bir kez daha, bei-
ki de son kez bol - bol yıkadı.
İçinde sevince benzer hiçbir şey yoktu. İçine karışa­
cağı savaş dalgaları, ancak bir cehennemle ölçülebilirdi.
Onun ruhu gerçi hareket, eylem istiyorsa da, Öldürmek
kan dökmek istemiyordu. O, barış içinde yaşamak ve ya­
latm ak istiyordu. Kendi yurdunun zavallı çocuklarını baş­
ka devletlerin çıkarları uğruna ateşe atmak, ona bir ci­
nayet gibi görünüyordu. O, hiçbir vakit bir savaş tanrısı
(olmak istememişti. Salt kendi insanlarını mutlulaştıracak
büyük eylem hülyaları peşindeydi.
Karanlık bir kaderin pençesine düştüğünü anlamak­
la beraber bütün dostlariyle yine görüşmek dileğiyle ve­
dalaşarak trene bindi. înce bir güz yağmuru Sofya’dan
kalkan trenin üzerine melânkolik gözyaşları gibi yağıyor­
du. Mustafa Kemal, yağmurun kül rengi perdesi arkasın­
da Mara’nın altın çizgilerle beliren üzgün yüzünü ve gü­
zel gözlerini görür gibi oluyordu. Kalbinin yarısını Sofya’

124 —
da Çamkoru güzellikleri içinde bıraktığını anlıyordu* Tren
bütün hıziyle tıkırdayarak İstanbul’a doğru uzaklaşıyordu.
♦
Başkumandan Vekili Enver Paşa, Mustafa Kemal’in
19 uncu Tümen kumandanlığına atandığını bildiren tel­
grafını Erzurum’dan yollamış, Mustafa Kemal Sofya’dan
İstanbul’a gelinceye dek payitahta yetişmişti.
Diplomatik işleri becermekle beraber, her zaman ya­
dırgayan Mustafa Kemal, bir tümenin başına geçebileceği
için bayağı seviniyordu. Gelir gelmez hemen Genel Kur-
may*a başvurdu, tümenini teslim almak istedi.
Herkes şaşırmıştı. Bu tümen, ancak zümrütanka ku­
şu kadar gerçekti!
Mustafa Kemal, ilkin Enver Paşayı görmeğe gitmiş­
ti. Nezaret odasının kapısında çağrılması için beklerken
Personel işleri Başkanı Şevki beyle karşılaştı. Bu 19 un­
cu Tümene atanma işinin ne olduğunu sordu- Şevki bey
de telgrafı Eııver Paşanın Erzurum’dan çektiğini anlattı.
Demek ki bu işte bir yanlışlık yoktu. Biraz gönlü rahat­
lamıştı. Enver Paşa, biraz sonra onu içeri çağırtmıştı.
Mustafa Kemal, Enver’i biraz zayıflamış, solgun gördü.
Şöyle bir konuşma kapısı açtı:
—• Biraz yoruldunuz!
— Yok, o kadar değil.
— Ne oldu?
— Çarpıştık, o kadar,
— Şimdiki vaziyet nedir?
— Çok iyidir.
Enver Paşayı daha çok konuşturmağa çalışmak im­
kânsızdı. Çok lâkonik konuşuyordu. Elbette «Alagöz dağ­
larında yüzbin Türk çocuğunu Sarıkamış Fatihi olmak
birsiyle dondurup öldürdüm!» diyemezdi ya. Bu yüzden
Mustafa Kemal, sözü kendi işine getirmişti:
— Teşekkür edirim, numarası 19 olan bir Tümen’e
beni kumandan tayin buyurmuşsunuz. Bu Tümen nerede­
dir? Hangi kolordu ve ordunun emrinde bulunuyor?

— 125 —
 Enver Paşanın da burda bir şey bilmediği anlaşılı­
yordu:
— Ha, dedi, bunun için belki Erkânı Harbiyeyle gö­
rüşürseniz daha k a fi malûmat alabilirsiniz.
— Peki, o halde sizi daha fazla rahatsız etmeyeyim.
Erkânı Harbiye ile görüşürüm.
Erkânı Harbiye’de 19 uncu Tümen karargâhından
hiç kimsenin haberinin olmayışı Mustafa Kemal’i gerçek­
ten şaşırmıştı. Sahtekâr durumuna düştüğünü anlıyor, kı­
zarıp bozarıyor, ne söyliyeceğini, ne yapacağını bilmiyor­
du. Erkânı Harbiye’nin patronu durumunda olan Liman
Von Sanders de Mustafa Kemal’in derdine çare bulama*
mıştı- Uzun ve çetin soruşturma ve araştırmalardan son­
ra 19 uncu tümenin Tekirdağ’ında kuruluş halinde oldu­
ğunu öğrendi.
Tekirdağı’na gitmek üzere hazırlık yaptığı günler­
den bir gün, Enver Paşa Mustafa Kemal’i Harbiye Neza­
retine çağırttı. Mustafa Kemal büroya girdiğinde Dahili­
ye Nazırı Talât beyi de güler yüzüyle orda gördü. Kendi­
sine yeni bir serüven önerilmek için çağrılmıştı:
Mustafa Kemal, Sofya ateşemiliterliğinin son günle­
rinde bulunduğu sıradaydı. İstanbul’dan Enver Faşa’nm
bir adamı gelmiş ve bir Hindistan seferi kuvvetinin ba­
şında Hindistan’a gitmek isteyip istemediğini sormuştu.
Mustafa Kemal, böyle bir görevi aklından ve hayâlinden
geçirmediğini ve geçiremeyeceğini söyleyerek adamı ba­
şından savmıştı.
O zaman, Osmanlı devleti henüz savaşa katılmamış­
tı. Enver paşa, Orta Asya’ya Hacı Sami’nin liderliğinde
bir grup ihtilâlci göndermiş, Rauf beyi Afganistan ordu­
sunu düzeltmek üzere Bağdat ve İran üzerinden yola çıkar­
mış, Kafkasya ve İran içlerinde iş görmek üzere Yakup
Cemil’in kumandasında önemli bir gerilla kuvveti gönder­
mişti. Mustafa Kemal’i de bu arada Hindistan fatihliği­
ne göndermeyi kafasına koyduğundan 19. Tümen kuman­
danlığına atanmış olan Mustafa Kemal’i yine çağırtmıştı.
Dahiliye Nazırı Talât beyin yanında:

— 126 —
 “ Kemal bey, dedi, Hindistan'a doğru bir sefer yap­
mak ister misiniz?... Emrinize tam üç teçhizatlı alay ve­
receğiz. İran’dan başlayarak bütün İslâm dünyasını İngİ-
lizlere karşı ayaklandıra - ayaklandıra Hindistan'a kadar
gideceksiniz.
Mustafa Kemal, biraz gülümseme, biraz alayla:
— Ben o kadar kahraman değilim, dedi.
Hemen, öteden Talât Paşa söze karıştı:
— Bu vazifeyi niçin kabul etmiyorsunuz?
Mustafa Kemal hemen karşılık vereceğine bir dün­
ya haritası getirtmelerini istedi.
H arita geldi. Mustafa Kemal, Türkiye ile Hindistan
arasındaki korkunç uzaklıkları ve doğal engelleri bir bir
saydıktan sonra:
— Hem, niçin üç alay, dedi. Tek bir adam gönderiniz,
yeter. Nasıl olsa kendi kuvvetini kendi yapmağa mahkûm
değil mi?
— Bu fedailiği üstüne almalıydın!
— Eğer böyle bir imkân olsaydı sizin emirlerinizi bek­
lemezdim. Kendim gider, kuvvetler bulur, Hindistan’ı fet­
heder ve İmparator olurdum.
*
Mustafa Kemal, Alp adlı köpeğini de yanına alarak
Tekirdağ'ına yollandı. Tümenin kuruluşunu hızlandırdı
ve onu vurucu bir kuvvet olarak Gelibolu’da Maydos’a
yerleştirdi.
19. Tümenle Ece Limanı, Settülbahir ve Morto lima­
nı arasındaki deniz kıyısını koruyacaktı. Buraları daha
Balkan savaşının son aşamasından tanıyordu. Bunun için
de düşmanın nerelerden çıkarma yapabileceği üzerinde
sağlam düşünceleri vardı: Olsa olsa bu çıkarma noktaları
Settülbahir’le Kabatepe dolayları olabilirdi. Yine, onun
rüşüne göre buraları iyi savunulursa karaya düşman aya­
ğı bastırmamak olanağı sağlanabilirdi. Bunun için Mus­
tafa Kemal, tümenini bu bölgeyi kıyıdan savunacak bi­
çimde yerleştirdi. 1914 Şubat’ınm karlı-buzlu günlerinde

-- m —
 genç yarbayın askerleri, ıslak siperlerinde titremeğe baş­
lamıştı.
Mustafa Kemal’in Maydos kumandanlığı sırasındaki
jen önemli olay Mehmet Çavuş olayı olmuştu. Düşman
bir kez Settülbahir ve Kumkale’ye asker çıkarmağa yel­
tenmiş ve Mehmet Çavuş adlı kahraman asker bunları de­
nize döküvermişti. Mehmet Çavuş da yine Mustafa Ke­
mal’in yarattığı bir kahraman tipiydi.
Düşmanın zayıf kuvvetlerle karaya çıkması salt bir
keşif içindi. Nitekim beş Martta böyle bir keşifte daha bu­
lundu ki bu «dört başı mamur» bir askeri hareketti. Bu
hareket, Cevat Paşanın bölgesinde meydana gelmişse de
Mustafa Kemal, ister istemez buna karışmak zorunda kal­
dı ...
Beş Mart sabahı Cevat Paşa, Mustafa Kemal’in ka­
rargâhına gelmişti. Mustafa Kemal Settülbahir bölgesin­
deki savunma tertibatını göstermek üzere onu yanma al­
mış ve beraberce Kirte’ye gitmişlerdi. Oraya varmışlardı
ki, düşman donanması Kırte’yi ve Alçıtepe’yi şiddetle düğ­
meğe başlamıştı. Denizde sıralanmış kül rengi çelik yı­
ğıntıları, karaya çelik kusuyorlardı. İki kumandan, bir
şerapnel yağmuru altında kalmışlardı. Mustafa Kemal,
hemen ordaki alay kumandanına gereken talimatı vererek
çabucak karargâha dönmüştü. O gün soğuktan titreyen
Mehmetçikler, toplarının başında itilâf donanmasına dur-
mamacasına ateş açmış ve karaya asker çıkarma işini bir
kez daha suya düşürmüştü.
Mustafa Kemal, o gün de Çanakkale boğazını söktü­
rüp geçemeyen İtilâf donanmasının mutlaka karaya as­
ker çıkarmayı bir kez daha deneyeceğine inanmağa baş­
lamıştı.
Böyle bir olaym her an meydana geleceğini hesapla­
yarak birliklerine tetikte bulunmaları için şiddetle emir
vermişti. Yüksek kumandanlığa yazıp çizerek kuvvetle­
rinin arttırılmasını istemiş ve bunu da başarmıştı. Ne
yazık ki Enver Paşanın rekabet duygusu, Mustafa Ke­
mal’in bu Önemli kesimden kaldırılıp «İhtiyata» almma-

128 —
 sına yol açtı. Enver Paşa, elbette bu eski rakibinin dün­
ya savaşının daha ilk turunda ün sahibi olmasını isteme­
yecekti. Başkumandan vekili, o bölgeye Halil Sami adın­
da başka bir kumandan atadı.
Artık Mustafa Kemal, «Genel ihtiyat» olarak sıra­
sında Gelibolu, sırasında Anadolu yakasına yardımda bu­
lunmak üzere geri alınmıştı. Rumeli kıyısı bölgesi salt
yeni kumandanın emrine verilmişti.
Bu arada Mustafa Kemal’in tümeninden bir alay Ça­
nakkale’ye geçirildi ise de yine eski yerine gönderildi.
Mustafa Kemal, atılmış olduğu bu kör bölgede umut­
suzluğa düşmeyerek düşmanı düşman kabul etti ve umul­
maz olaylarla her an karşılaşabileceğini düşünerek ona gö­
re de düzenlendi.
Tümenini Bigalıköy dolaylarında topladı. Şimdi onun
tümeni, beşinci ordunun «ihtiyat» ı olarak Bigalıköy ve
onun güneyindeki Maltepe ve Mersintepe ordugâhlarına
yerleşmiş bulunuyordu. Gelecek emirlere göre yıldırım
gibi sıvasında Bolayır’a, sırasında vapurla Çanakkale’ye
yollanmağa hazır bir durumda istim üzerinde, bulunan,
tümenini sıkı bir eğitimden geçirmeğe başladı.
1915’de 12 Nisan sabahı genç kumandan portatif kar­
yolasını deprem gibi sarsan top sesleriyle uyanınca cep­
hede garip olayların geçtiğini anladı. General Hamilton’
un gemileri, ağır toplariyle karaya korkunç bir çelik yağ­
muru kusmaktaydı. Yer gök sarsılıyordu.
Yatağından fırlayan Mustafa Kemal, tehlikenin çok
yakın olduğuna inanarak bütün tümeni hazır hale getir­
di, süvari bölüğüne de haber getirmek üzere Kocaçimen
yönüne doğru yola çıkardı
Gerçekten beklenmedik bir olay geçtiğini seziyor, he­
men bir haber alabilmek için boşuna kıvranıp duruyordu.
Gelibolu'daki Kolordu kumandanı Esat Paşayı telefonla
bulup bilgi almak istediyse de o da bir şey bilmiyordu. An­
cak, sabahleyin saat altı buçukta Halil Sami beyden bir
rapor aldı. Bunda düşmanın Arıburnu’nda çıkarma yaptı­
ğı anlaşılıyordu. Mustafa Kemal’den bu düşmana karşı

Kutsal İsyan (2) — 129 F: 9

bir tabur asker gönderilmesi isteniyordu. Gerek bu ra ­
por, gerekse kendisinin Maltepe'de özel olarak yaptığı, gö­
zetlemelere göre düşman Kabatepe dolaylarına önemli kuv­
vetlerle çıkmağa çalışıyordu. Onun bu kanısı, baştan beri
böyleydi, İşte, şimdi gerçekleşiyordu.
Düşmanın bütün gücüyle çıktığı bir bölgeye bir ta­
burla gitmek, bir zerre askerlik bilgisi olmamak demek­
ti. Onun sağduyusu, bütün bir tümeni olay yerine doğru
yürütmeyi ya düşmanı olduğu yerde mıhlamayı ya da de­
nize dökmeyi emrediyordu.
Mustafa Kemal, artık salt kendi kendinden emir ala­
cak bir durumda bulunuyordu, İnsiyatif, doğrudan doğ­
ruya eline geçmişti. Enver Paşanın ondan kıskandığı za­
fer, zorla gelmiş, onun tozlu çizmelerine sürünüyordu. Ha-
milton’un talihsizliğine bakın ki seçe - seçe Mustafa Ke­
mal’in bölgesini seçmişti. Sonradan anlaşıldığına göre. Fe­
lek Mustafa Kemal’i pek erken şan-şeref sahibi yapmak
için itilâfın çıkarma gemilerini, denizin hırçın dalgalarını
kullanarak asıl çıkarma yerinden uzaklaştırılıp Kabate­
pe karşısına sürüklemişti-
Mustafa Kemal, bütün tümeniyle düşmanı göğüsle­
meğe karar verince hemen karargâhın bulunduğu Bigalı
köyünde yerleşmiş olan birinci piyade alayı ile Cebel ba­
taryasını harekete geçirdi- Sonradan hepsi şehit olmuş
olan ünlü 57. alayın başına kendisi geçerek dağlık - taş­
lık, fundalıklı ve yolsuz bir arazi üzerinden Kocaçimen
tepeye doğru yollandı. Geçilecek biı* yol bulmadıkça bu
tepeye erişmek kolay olmayacaktı- Topçu tabur kuman­
danını birliklerin geçmesine elverişli bir yol bulması için
ileri gönderdi.
O, geri dönmeyince batarya kumandanını da gönder­
di.
O da gelmeyince, kendisi yol bulmağa koyuldu. Çok
çetin bir yürüyüşten sonra alayı Kocaçimen tepeye ulaş­
tırdı. Burası yarımadanın en yüksek notkasıydı. Yalnız
Arıburnu ölü açı içinde kaldığından görülemiyordu.
Nisan güneşinin tatlı sıcaklığı sırtını ısıtırken Mus-

— 130 —
 îafa Kemal, yanı başında Alp olarak elindeki dürbünle
denize baktı. Güneş altında savaş cinayetinden habersiz
masmavi, lekesiz, masum bir deniz, sıla özlemi veren gü­
zelliğiyle uzuyor, yayılıyor ve genişliyordu. Yalnız, bunun
mavi bir çayırlığa benzeyen yüzünde yer - yer çelik yan­
sımaları meydana getiren külrengi savaş gemileri sıra­
lanmıştı. Bunların arasından geçen bir yığın nakliye ge­
misi kıyıya asker ve malzeme boşaltmağa çalışıyordu.
57. alay - hepsi şehit olan alay - hâlâ Kocaçimen’e
doğru tırmanmağa uğraşıyordu. Doruğa erişmiş olanlar­
sa giynekleri terden sırtlarına yapışmış yorgunluktan bit­
kin soluyup duruyorlardı.
Mustafa Kemal, erata on dakikalık mola verilmesi
.-için kumandanlara emir verdi. Erat, denizden görülme­
yen sırtta dinlenmeye geçti. Mustafa Kemal, bu mola sü­
resi içinde Aptal geçidi denen, eskiden bildiği bir geçit­
ten Conkbayırına gitmek istiyordu. Yanında yaveri, emir
subayı, sertabip ve orada yine bulduğu tümen Cebel top­
çu taburu kumandanı ile atlı olarak yola çıktı. Arazi çok
çetindi, atları geride bırakarak yayan gitmeğe başladı­
lar.
Conkbaym’na vardıklarında çok ilginç ve şaşırtıcı bir
olayla karşılaştılar. Conkbayınnm güneyindeki bir tepede
deniz kıyısını gözetlemek için görevlendirilmiş bir müf­
reze, alabildiğine Conkbayırına doğru kaçıyordu. Mustafa
Kemal'in bulunduğu yere vardıklarında:
— Niçin kaçıyorsunuz? diye bağırarak sordu-
Kaçan askerler hep bir ağızdan:
— Efendim düşman! diye yanıt verdiler.
— Nerede?
Hepsi 261 rakımlı tepeyi gösterdi:
— îşte!
Gerçekten de düşmanın bir avcı hattı, gösterilen te­
penin eteklerine dayanmıştı; karşılarında hiç kuvvet yok­
muş gibi serbestçe ilerliyorlardı.
Mustafa Kemal, ömrünün en kritik anlarından birini
yaşadığım şimşek gibi kavramıştı.

— 131 —
 Alayı on dakika mola için geride bırakmıştı. Şimdi,
düşman ona kendi askerlerinden daha yakındı, işin daha
kötüsü şuydu ki eğer düşman, Mustafa Kemal’in şimdi
bulunduğu yere gelseydi dinlenmekte olan alay bütünüy­
le paniğe uğrayabilirdi. Onun sıkışan dehası, bir anda en
güzel kurtuluş çaresini buldu.
Kaçan eratın önüne dikilerek:
— Düşmandan kaçılmaz! Diye haykırdı.
Askerler:
— Cephanemiz kalmadı.
Dediler-
— Cephaneniz yoksa süngünüz var!
Bunu söylerken Mustafa Kemal, hemen askere:
— Süngü taaak!
Kumandasını verdi ve arkasından da!
— Yere yat!
Emrini vererek onları yere yatırdı. Türk askeri sün­
gü takıp yatınca düşman da yere yattı.
Mustafa Kemal, bundan sonra, alaydan ilk yetişenle­
rin hemen «Marş - Marş» la bulunduğu yere gelmesi için
emir subayım geriye koşturdu.
işte, onun kazandığı bu an, Çanakkale'de Conkba-
yırı zaferinin altın kalemle tarihe yazılmasına yol açmış­
tır. «Bir koca muharebenin ufacık bir lâhzaya bağlı oldu­
ğunu, hattâ bir memleket hayatının fena kullanılmış bir
an yüzünden tehlikeye düşebileceğini, burda olduğu gibi
kullanılmış bir anın ise bir muharebenin ve bir vatanın
mukadderatını iyileştireceğini o dakikayı görür gibi can­
lanmış bir İfade île duymak insanın tüylerini ürpertiyor­
du.»
Kolun başındaki bölük yetişince, Mustafa Kemal he­
men ateş açmasını, bütün taburların bu bölüğü güçlendi­
rerek 261 rakımlı tepe üzerinden düşmana saldırmasını
emretti. Cebel bataryası, ilk salvosuyla düşman piyadesi­
nin kaynaştığı araziyi hallaç pamuğu gibi atmağa baş­
ladı.
Mustafa Kemal, bu sırada bataryanın yanında dikil­

— 132 —
 miş, durmadan alaya saldırı yönleri veriyor ve Mehmetçik
ler «Allah - Allah» haykırışlariyle bayırdan aşağı yuvar­
lanır gibi koşuyorlardı.
Akşamın alacakaranlığı Conbayırı’nm sel yatakla­
rını doldururken Mustafa Kemal’in alayları, Hainilton’un
askerlerini ta deniz kıyısına dek kovalamıştı- Çıkarma san­
dalları karadan kaçanlarla dolmağa bile başlamıştı. Gök­
yüzünde hafif bulutların arkasında ağır - ağır ilerleyen
dolun ay bile artık Conbayırı’nda savaş yapılmasına el­
verişli bir ortam yaralamıyordu. Zafere pek yaklaşan
Conkbayırı kovalamacası, böylece yarıda kalmıştı.
Mustafa Kemal’in Conkbayırı zaferi, daha çok onuıı
çok güçlü bir beyin taşımasından, eratına ölümü hiçe say-
dırabilmek gücünden meydana gelmişti. Birliklerinin ku­
mandanlarına ağızdan verdiği emirler şöyleydi:
— Size ben taarruz emretmiyorum, ölmeği emredi­
yorum. Biz ölünceye kadar geçecek zaman zarfında yeri­
mize başka kuvvetler ve kumandanlar kaim olabilir.
Bu yüzden düşmanın üzerine atılan birlikler, subayı,
eri, salt öldürmek ve ölmek için atılmışlar ve deniz kıyı­
sına eriştiklerinde karşılarında zaferden başka birşey bu­
lamamışlardı.
Mustafa Kemal, A rıbum u’nda on iki Nisandan dört
Mayıs’a değin «Arıbumu kuvvetleri» kumandanı olarak
kaldı ve durmadan savaş verdi. Düşman, artık kıyıda ya­
pışmış kalmıştı.
Hamilton’un bundan sonraki bütün çırpınmaları bo­
şuna gitmiş ve bu kesimden iş çıkmayacağını anlayınca
saldırıların ağırlık merkezini Anafartalar kesimine kay­
dırmıştı.
Yarbay Mustafa Kemal, Seddülbahir’in kuzeyinde ve
Anafartalar’ın güneyinde İngilizlere ilk şamarı atmış ve
onları Arıbumu’nda daracık bir yere mıhlamıştı. Artık
yıpratıcı ve öldürücü siper savaşları başlamıştı; H er iki
yana da usanç veren bir biteviyelikle sürüp gidiyordu. Mus­
tafa Kemal, artık İngilizlerle eğlenmeğe de başlamıştı.
Onların sinirine dokunan bir püf noktalarını yakalamış­

— 133 —
tı. Bunun üzerinde bir karınca gibi işliyordu. H er öğle
vakti «Cesarettepe» de erat karavanaya oturunca aske­
ri rauzıkaya gür sesiyle askerî marşlar çaldırmağa başlı­
yor» daha ilk notalar madeni seslerle havada uçar uçmaz
İngiliz savaş gemileri, korkunç bir yayılım ateşe koyulu­
yordu. Amaçları yalnız Mustafa Kemal’in Cesarettepe’
siydi. Oradaki sarışın mavi gözlü savaş tanrısının bu sıra­
da şehlâ bakışiariyle ve bıyık altından gülerek kendileri­
ni gözetlediğini de biliyorlardı- Cesarettepe, Mustafa Ke­
mal’in savaşı yönetme yeri olan «Kemalyeri» nin en yük­
sek noktasıydı. Kendi adı buraya alem olmuştu. Savaş
tanrısının Çanakkale’deki Türk savunmasının safları ara­
sına umulmadık bir zaman ve biçimde gelip karışması İn-
gilizlerin çok canını sıkıyordu-
Savaş tanrısı, altın gibi parlayan zırhları içinde an­
cak İngiliz dritnotlarının kaptan köşklerine yakışmaz mıy­
dı? öküzlerin çektiği dört bin yıllık kağnılariyle emri­
ne gelen cephaneden daha çok hoşlandığı görülüyordu, sa­
vaş tanrısının. Hektor, zırhlarını soyunmuş, hâki bir kat
giynek giymiş, toprak siperlerin içinde homurdanarak do­
laşıyor ve Anadolunun yanık yüzlü çocuklarına orda yi­
ğitlik masaları söylüyor, orda insanın ölümle alay ettiği
sayısız destanlar yazdırıyordu- Evet bu sarışın savaş tan­
rısı, ya da bu sarışın Hektor Truva’yı yine savunmak için
Şirden bire yerden çıkmışa benziyordu.
Gelibolu yarımadasını düşmekten kurtaran mucize,
yalnız bu genç ve sarışın savaş tanrısının kalbinde ve bey­
ninde ışıldıyordu.
Evet, Mustafa Kemal, Ingiliz dritnotlarında dünyayı
fethe çıkmış general Hamilton’u kahrından öldürüyordu.
Kendisi de beri yanda uykusuzluk, yorgunluk ve sıtma­
dan erimeğe, bir deri bir kemik bir kahraman harabesi
haline gelmeğe başlıyordu. Onun günlük yaşayışı, her in­
sanın dayanabileceği gibi değildi. Gelibolu yarımadası, Ha-
milton’un topçu salvoları karşısında sarışın bir Türk kah­
ramanı yaratıyordu, ama bugünlere Türkiye’nin kara gün­
leri denilebilirdi. Siperlerde çelik sağnakları altında sayı-

134 —
 s; belirsiz Anadolu çocuğu dizileri sessiz sedasız eriyip gi-
.diyordu.
Yeryüzünün o zamana dek görmediği en büyük ve en
korkunç savaş donanması Çanakkale’nin kapısına dayan­
dığında Türk devletinde, daha çok savaşı isteyerek kapı­
mıza getirenlerde şafak atmıştı.
Bu donanma bir toslamada Çanakkale müstahkem
mevkiini hallaç pamuğu gibi atarak İstanbul limanına da­
yanacaktı.
Ne olduysa oldu bu korkunç yarma da, Çanakkale’yi
yarıp geçememişti. Ancak, düşmanın hırsı sönmemişti.
Bir de bu istihkâmları arkadan vurarak İstanbul’a ulaş­
mak istiyordu. Enver Paşanın ve Liman Von Sanders’in
etekleri yine tutuşmuştu. Padişah Sultan Reşad’ı Anadolu-
lu’ya kaçırmak için tertibat alındı. Sorumluların çoluk -
çocuğu ya Anadolu yakasına geçirildi, ya da geçirilmeğe
hazır bir duruma getirildi.
itilâf devletlerinin kararı kesindi: Türklerin ayağını
Avrupa’dan keserek onu Alman yoldaşlarından ayırmak.
Mustafa Kemal’in Gelibolu yarımadasının «Cesaret
tepe» sine kurşun ve gülle işlemez yeni bir dev Rodos hey­
keli gibi dikilişi, itilâf devletlerinin iştahını kursağında
bıraktığı gibi, İstanbul’un kaçış hazırlığını da durdurmuş­
tu...

Mustafa Kemal, Esat Paşa’mn kolordusuna bağlıydı.

Esat Paşaya bütün cephenin kumandanlığı verilmek is­
teniyordu. Mustafa Kemal de bu arada zaferler kazan­
mış tümeniyle cephenin sağ kanadını aldı. Yeni takviye
birlikleri yetişmişti. Bunların başında bir Alman albayı
vardı- Mustafa Kemal’se henüz Yarbay rütbesin dey di- Al­
man albayının kendi tuttuğu kanada kumandan olarak
geldiğini görünce, bu tehlikeyi savuşturmak için hemen
davrandı ve Alman albayla pazarlığa girişerek bu kuman­
danlığa ancak kendisinin gerekli olduğu tezini savundu. Al­
man albayı, onun bu araziyi kendisinden çok iyi bildiğine

— 135 —
inandığından hakkından dostça vazgeçmek zorunda kal­
dı. Alman albayına ilk söylediği söz şu oldu:
— Karar verilmiştir. Araziyi biliyor ve düşmanı ta­
nıyorum; ben kumanda edeceğim.
Alman Albayı, Mustafa Kemal’in bu direnmesini ve
dâvada onun haklı olduğunu genel karargâha kendisi bil­
dirdi.
Alman albay, bir zorbanın karşısında değildi. Yarbay
Mustafa Kemal, onu gerçekten inandırmıştı.
Zaman geldi ki bütün Arıburnu kumandanlığında
Mustafa Kemal tek başına kaldı. Düşman yeni saldırı böl­
gesi olarak Anafartaları seçince iş değişti. Oradaki kuman­
danlık, büyük İngiliz çıkarma kuvvetleri karşısında şaşır­
mış, ne yapacağını bilmez hale gelmişti. Mustafa Kemal,
cephenin boydan boya bir kumandanın, o da yalnız ken­
disinin kumandası altında bulunmasını ve ancak böylecc
gelecek ani baskınlara koordine olanaklarla karşı konu­
labileceğini söylüyordu. Şimdiki bu parçalanmış kuman­
danlıklarla ancak bir felâkete gidildiği kanısındaydı-
Bir gün Yalova’da bulunan Genel Karargâhtan Li­
man Von Sanders Paşa, Kurmay başkam Dİyarbakırlı Kâ­
zım Paşa ağzıyla Mustafa Kemal’den genel durumu sor­
du. Mustafa Kemal, böyle giderse durumun berbat bir so­
nuca varacağı üzerinde kesin fikirler ileri sürdü. Liman
Von Sanders, buna karşı ne çare olabileceğini sorunca
Mustafa Kemal, bütün cephe kumandanlığının, yâni grup
kumandanlığının kendisine verilmesini istedi. Telin öbür
ucundan bir kahkahaya benzeyen şu karşılık geldi:
— Peki, çok gelmez mi?
Mustafa Kemal şu yanıtı verdi:
— Az bile gelir!
Oysa bütün bu kasırga içinde tek olumlu ve yüksek
beyin olarak işleyen Mustafa Kemal, henüz yarbaydı. Al­
baylığa yükseltilmesi Enver Paşa katında tartışma ko­
nusu bile olmuyordu.
Mustafa Kemal, hiç kimsenin lûtfunu bekleyecek kı­
ratta bir asker değildi.. O, istediği başarıyı kendisi yaratı­

— 136 —
 yor ve onun sonucu olan altın yemişleri kendi elleriyle
uzanıp topluyordu.
istediği grup kumandanlığını da en sonra aldı. Ö y­
le bir zamanda ki Anafartalarda’da kan gövdeyi götürüyor,
îngilizler Türk çocuklarını bir buğday tarlası gibi biçe­
rek egemen tepelere doğru kolayca tırmanıyorlardı. Ar­
tık, Hamilton’un bu yeni saldırısını da ancak bir kişinin
durdurabileceği anlaşılmıştı. Enver paşa, bu eski rakibi­
nin kazandığı paha biçilmez zaferler karşısında hırsın­
dan kendini yiye - yiye Hamilton’un açtığı yeni cepheye
de Mustafa Kemal’in askerî dehasını sürmekten başka ça­
re bulamadı.
Artık, Çanakkale cephesinde iki kişi karşı karşıya kal­
mıştı: Hamilton ile Mustafa Kemal!
Iş, böyle olduğu halde ve Türkiye’de askerlikten an­
layan ve bunu birkaç kez İstanbul’u ve boğazlan kurta­
rarak gösteren Mustafa Kemal, İstanbul gazetelerinde,
yaptığı işleri anlatmak olanağım güç elde ediyordu.
Daha Selanik’teki «Rumeli» gazetesinden tanıdığı Y u­
nus Nadi’nin gazetesine yaveri Cevat Abbas’m eliyle mek­
tuplar gönderiyor ve askerî sansür bunları kuşa benzettik­
ten sonra yayımlamalarına izin veriyordu- Hele Mustafa
Kemal'in resimlerinin gazelerde çıkması bir sorundu-
Yunus Nadi, onun resimlerini gazetesinde basabilmek için
askerî sansürle al takke ver külah pençeleşip duruyordu.
AvustralyalIlar, 1910 yılı 8 Ağustos sabahı gün i5;ir­
ken Kocaçimentepe ve Conkbayırı yönüne doğru pek şid­
detli bir saldırıya geçtiler. İki ordunun askerleri de sapır
sapır dökülüyor ve genç insan kanlariyle Gelibolu toprak­
ları bir kez daha sulanıyordu. Yaban lâleleri çoktan kuru­
yup dökülmüşse de gelecek ilkbaharda daha kırmızı aça­
bilirlerdi. Dünya kuruldu kurulalı bu topraklar, bunca de­
ğerli gübreyle, en tatlı düşlerle süslü insan beyinlerinin
fosforuyla bu denli cömertçe gübrelenmişti. Avusturalya-
lılar Türk ordusunun yorgunluğundan yararlanarak kaç
kez püskürtüldükleri egemen tepelere en sonra tırmana­
bildiler. Dağınık kumandanlar altında bütünlemesine bir

— 137 —
zafer kazanıldığı hiçbir zaman görülmemişti. Bütün bu
tümenlerin kendi emrine verilmesini istediğinde Von San-
ders Paşa telin öbür ucunda alay etmişti- İşte Çanakkale
en sonra elden gidiyordu. Yalnız, o gitse neyse, İstanbul
da elden gidiyordu. Alman ordulariyle Türkiye’nin bağlan­
tısı kesiliyordu. Yalova’da yuvalanmış olan Von Sanders
çabucak Gelibolu cephesine koştu, Mustafa Kemal’i ara­
dı. Onu cephe karargâhının yanında Anafarta köyünün ar­
dındaki yolda cepheye koşarken buldu.
Mustafa Kemal’e:
— Bu cephedeki bütün kuvveti bir kolordu haline ge­
tirmeğe karar verdim. Onun kumandanlığını almanızı isti­
yorum, dedi.
Bunu daha önce verselerdi ya! Şimdi Çanakkale’de bir
itek düşman askeri kalmazdı. Zararın ne yanından dönülse
kârdır- O, bu grup kumandanlığını çok gerekli zaman:’ :,
altı hafta önce istemişti. O zaman, tehlike ile bu denli bu­
run buruna değillerdi. Şimdi, yüklendiği sorumluluk o
günküne göre korkunç denilecek büyüklükteydi.
Mustafa Kemal, 26 - 27 Temmuz gecesi saat 9.50’de
yalnız Anafarta grup kumandanlığı emrini almamış, bu
nun yanı sıra düşmana 27 Temmuz günü saldırı emrini de
birlikte almıştı.
Ne yazık ki, yine hastaydı. Sırasiyle gerek sıtma, ge­
rekse böbrek sancıları onu sık-sık yokluyordu. Dizlerinin
bağı çözülüyordu. Hemen o gece grup karargâhına yeti­
şecek, hem de sabahleyin birlikleri saldırıya kaldıracaktı.
Artık, umut bir tek ondaydı. Tümen başhekimi ile yaveri
Kâzım beyi yanma alarak yola çıktı- Dört aydır, ateş hat­
tından üç yüz metre geride Ölülerin kokmasından meyda­
na gelen boğucu, korkunç bir havayı soluyup duruyor ve
bu yüzden hastalığı da büsbütün artıyordu- Gecenin saat
on birinde zifiri karanlık içinde atının üzerinde oradan ay­
rıldıktan sonra ilk kez ciğerlerini oksijenle yıkayan ter­
temiz bir havanın içine girmişti. Yalnız, bu güzel havanın
yanı sıra sanki zifir gibi koyu karanlığı da yutuyormuş
gibi geliyordu ona. Her ne de olsa içinde kendisini hiçbir

- 138 —
 vakit bırakmayan bir yaşamak ve yaratmak sevinci vardı.
Kulakları bu sevincin tatlı çığıltılarında, ilerliyordu. En
sonra hak yerini buluyor, «liyakat», en sonra değerlendiri­
liyordu. işte, yüksek kumandanlık, bir türlü bitmek bil­
meyen işi onun bitireceğini anlamıştı. Bu da, yeterdi. Şim­
di, bu hasta ve bitkin haliyle kendisinden bir mucize bek­
lediklerini biliyordu. Vaktinde davranmayarak işi rnueî-
ırelik bir hale getirmişlerdi.
Gideceği Çamlıtekks karargâhı saatlarca uzaktaydı.
Hayvanın üzerinde baygınlık geçirmeden oraya varabil­
mesi ayrı bir işti.
Atm üzerinde, yalnız yıldızların ışığını seyrederek iler­
liyor, bu koyu karanlıkta, atının ayaklarından çıkan sesle­
re karşı ilerlediğini anlamıyordu.
Yine de Arıburnu’nu geride bıraktı ve gecenin saat
bir buçuğundan önce Gümbiirdek bayırının güneyinde bu­
lunan karargâha sağ-salim vardı.
Ömründe bu kerte sıkıştığım bilmiyordu. Saldırı şa­
fakla beraber başlayacaktı. Henüz emri altındaki subaylar
ve kumandanlarla tanışmış ve «harekât» üzerinde bir tek
bilgi almış değildi. Bütün Kurmay kurulunu gece yarısı
yanına çağırarak gerekli bütün bilgiyi almağa çalıştı. Al­
dığı bilgiye göre düşman, Kireçtepe, Kükürtlü pınar, fiiile-
cik, Mestantepe hattında sayısı belirsiz kuvvetler tutuyor­
du. Bundan başka Conkbayırında ve Kocaçimen’de yine
sayısı bilinmeyen önemli kuvvetleri olduğu da biliniyordu.
Bilinen bir şey daha vardı ki, düşman, kemikliler’e dur­
madan taze kuvvetler çıkarmaktaydı.
Mustafa Kemal, bu bilgiyi alınca yeni kuvvetlerini
buna göre düzenledi. Telefon tertibatı olmadığından emir­
leri tümenlere subaylarla yolladı. Bu subaylardan birisi
de yanından oldum olası ayırmadığı tıknaz, esmer sert
yiizlü bir yüzbaşı olan Cevat Abbas Beydi.
Mustafa Kemal, telefon hatlarının çekilmesi, sıhhiye
İşimi için gereken emirleri verdikten sonra karargâhtan
ayrıldı, gün ışırken başlayacak saldırıyı yönetmek için
Çrımlıtcpc kuzeyindeki tepelere yollandı.

— 139 —
 Yüzbinlerce Anadolu çocuğu, ruhunun sıcacık bir ko­
desinde titizlikle sakladığı tatlı cennet düşleriyle canını
vermiş ve etleri boşalan tümenler birer iskelet halinde si­
perlerde pusmuş bekliyordu. Neyse en soııra beklenen güç­
lendirme kuvvetleri yetişmiş, Mustafa Kemal umutsuz­
luktan kurtulmuştu. Bu kuvvet, altmış kilometrelik Bola-
yır - Anaiarta yolunu en kısa zamanda, rekor denecek
bir süratle geçmiş, yeni grup kumandanı Mustafa Kemal’
in eli altına girmişti. Zorlu yürüyüşle yüzlerinden kıvıl­
cımlar saçarak Anafartalar’a yetişen bu kuvvete ancak iki
saat gibi ufacık bir mola verdirilerek saldırıya kaldırıldı.
Gözetleme yerine vardığında Türk saldırısının baş­
lamış olduğunu gördü, İki tümen yan yana başarılı sal­
dırılarını bütün engelleri yıkarak sürdürdüler. Böylece
Snlva doğusundaki bir düşman kolordusu ile Büyük Ana-
farta yönündeki bir tümen yenilmiş ve işleyemez hale
getirilmişti. Yenilmiş olan düşman kuvvetlerinin çoklu­
ğu, Mustafa Kemal’i şaşırtmıştı. Başarı o kerte büyüktü
ki, saldırıyı durdurdu ve askerler elde ettikleri siperleri
onarmağa başladılar. Hamilton’un o kerte önem verdiği
ve kendisinin de yakında bulunduğu bu saldırının neden
yenilgiyle sonuçlandığını Mustafa Kemal çok çabuk anla­
mıştı: Düşman birlikleri bayır yukarı yanaşık düzende
ilerlemekteydiler ve önlerinin de boş olduğunu sanıyorlar­
dı. Türk topçusunun ve avcılarının bu arada her zaman
olduğu gibi gösterdikleri yiğitlik, yenilgiyi meydana ge­
tirmişti. En Önemli etken İngiliz kumandasmdaydı. So­
rumluluk korkusu, İngiliz ordusunun subaylarım felce uğ­
ratmıştı. Mustafa Kemal, sorumluluk korkusunun nice
yenilgiler meydana getirdiğini bir çok kez yakından gör­
müştü. 27 Temmuz zaferi, Mustafa Kemal’ce sevinilecek
bir zaferse de henüz İstanbul’u kurtarmaktan uzaktı. Düş­
man, üç gündür Şahintepe ile Azman arasında başka kuv­
vetlerle arkası arkasına birçok saldırılarda bulunmuştu.
Bu saldırılar, gerçekten de kanlı ve canlı saldırılardı. Böy­
lece gerek Conkbayırı ve gerekse Şahintepe’de korkutucu
bir duruma sahiptiler.

— 140 —
 Mustafa Kemal, kendisine yardıma geleceği bildiri­
len iki taze alaya çok sevinmişti. Bu iki alayla bu gece
Hamilton’un başına yeni bir çorap öreceğini düşünerek
kıs - kıs gülüyordu. Bu alaya sıcak bir çorba hazırlama­
ları için hemen gerekenlere emir vermişti.
*

Savaş yönetme yerinden inmiş, Çamlıtekke’deki ka­

rargâhına gidiyordu.' Yolda Liman Von San ders’in yave­
rine rastladı. Mareşal, bugünkü büyük zafer için yaverini
Mustafa Kemal’i kutlamağa göndermişti. Liman Von San-
ders’in kendisi de heyecan içinde Mustafa Kemal’i Çamlı-
tekke’deki karargâhında bekliyordu. Karargâhta Von Son-
ders, onu ayrıca kutladı ve yeni başarılar diledi. Mareşal’
le ancak birer kahve içecek vakitleri vardı.
Conkbayırmda düşmana yapacağı yeni saldırı ha­
zırlamak ve yönetmek için hemen Mareşal’den ayrılmak
zorunda kaldı. Von Sanders, Mustafa Kemal’i ateşin içi­
ne girmemesi için çok zorladıysa da söz dinletemedi. O
biliyordu ki ateş hattına girmedikçe hiçbir zafer kendi­
sine el saliayamazdı. O, bütün zaferlerin savaşın her da­
kikasını belki de her anını kullanmak, kontrol etmek ve
yönetmekle kazanmıştı. Mareşal’in hatırı için prensibini
çiğnemeyerek atiyle ateş hattına doğru ilerledi. Kurmay
kuruluyla birlikte Çamlıtekke’den Kocaçimen yönüne doğ­
ru ilerlerken bir düşman uçağı, başlarının üzerinde dön­
meğe başladı: Bütün kafiledekiler tam siper yapmak için
sağa sola dağıldı ve bu arada karanlığa da kaldıklarından
yollarım şaşırdılar, ancak ertesi gün Mustafa Kemal’i bu­
labildiler. Yanında bir tek kişi kalmıştı, o da yedek subay
Zeki’ydi. Kocaçimen üzerinden Conkbayırı’na gitmek is­
tediyse de bu yol Ingilizlerin ateşi altında olduğundan,
kurşun yağmuruna tutuldu. Daha güneyden dolaşarak en
sonra bir tümen karargâhına vardı.
Kendisine hazırlanan çadırda dinlenirken beklediği iki
alaydan birinin geldiğini haber verdiler; alay pek geç kaL
inişti.

— 141 —
 Bütün kumandanlar, Mustafa Kemal’in karşısında
asık yüzleriyle utumsuzca düşünüyorlardı. Öbür alay gel­
meden böyle az kuvvetle saldırı yapılamazdı. Hepsinin mı­
rın - kırın ederek kendisine anlatmak istediği buydu- Ger­
çekten de hakları vardı. Mustafa Kemal’se çok kuvvetle
İŞ görmek düşüncesindeydi- Hele, kaçırılacak zaman, düş­
mana yeni avantajlar sağlayabilirdi.
Bunun için bütün kumandan ve kurmayların düşün­
celerine karşı olarak saldırıya geçmeğe karar verdi.
Conkbayırı’nda ve Şahintepe’deki Türk kuvvetlerinin
arkasından yeni gelecek kuvvetler, savaş düzeninde toplu
olarak bulunacaklardı. Saldırı, gün ışırken başlayacaktı.
«Hiç bir tüfek, top ve bomba padamaksızın süngü ile düş­
man üzerine» atılacaklardı.
Mustafa Kemal, o geceyi çadırında uykusuz geçirdi,
gün ışımadan önce de saldırıyı seyretmek için 4.3Ö’da gö-,
zetleme yerinde bulundu-
Nedense vakit geçiyor; saldırı hâlâ başlamıyordu. Do­
ğu ufkundaki gümüş ışıklar, yavaş yavaş erguvanlaşı-
yor, yakut ve duru bir ton alarak günün altın bir top
halinde patlamasına pek az bir zaman olduğunu gösteri­
yordu. Korkunç bir bunalım ânı, bütün kumandanların
emirlerini dudaklarında dondurmuşa benziyordu. Neydi
bu korkunç duraksama? güneşin altın tepsisi ıssız tepe­
lerin arkasından fırlar fırlamaz düşman savaş gemileri
bu tepeleri hallaç pamuğu gibi atmağa başlayacaktı. Bir
saniyenin bile değerli olduğu bir zaman parçası içinde bu­
lunuyorlardı-
Mustafa Kemal, bir kez daha işin başa düştüğünü an­
lamıştı. Hemen kumandanlara işaret vererek hepsini saf­
ların önüne geçirdi. Askere, düşmanın kaçmağa hazırlan­
dığını söyledi, morallerini artırdı.
— Düşman kaçmak istiyor, fakat biz buna müsaade
etmeyeceğiz dedi, bunun için benim ilerden kırbaç sal­
layarak vereceğim işaret üzerine hemen hepiniz düşmana
atılacaksınız.
Bundan sonra beş on adım ileri yürüdü ve kırbacını

— 142 —
havaya kaldırarak işaretini verdi.
Subaylar ve askerler bu işaret üzerine esmer bir in­
san çağlayanı gibi bayırdan aşağı akmağa başlamışlardı.
Sabahın ilk ışıltılarında süngüler şimşek çakıyor ve
— Allah! Allah! Allah! Allah!
haykırışları yeri - göğü dolduruyordu.
Bu saldırıda düşmanın bütünüyle ezildiği anlaşıldı.
Düşman tek bir silah patlatmağa fırsat bulmadan süngü­
den geçirilmişti. Hava ışıdıktan ve güneş boğuşma mey­
danının üstünde yükseldikten sonra denizde sıralanan çe­
lik ejderhalar, henüz taze kan tüten yamaçlara korkunç
bir ateş püskürmeğe başladı. Kurak temmuz havasının ku­
rutarak barut haline getirdiği otlar ve çalılıklar tutuşuyor,
toz, duman, barut kokusu ve misket yağmuru altında sa­
vaşta sağ kalmış olanlar da ölüler gibi talihsiz bir hale ge­
liyordu. Oiıu erle yan yana uzanmış dost ve düşman yara­
lıları tepeleri kuşatarak yürüyen yangın ortasında haykı­
rarak, inleyerek can çekişiyorlar ve kimse onlara yardım
elini uzatamıyordu. En ağır top mermileri kocaman kaya
parçalariyle birlikte ölüleri, yaralıları ve sağ kalanları
da havaya uçuruyor ve sonra bunların hepsi yine ölüle­
rin, yaralıların ve sağların üzerine yığıyordu.
Mustafa Kemal, yanı başında köpeği Alp olduğu hal­
de elindeki kırbaçla savaş meydanına dikilmiş duruyordu.
Türk askerleri, süngüleri parlayarak sağından solundan
geçiyor, daiga dalga düşman siperlerine doğru iniyorlardı.
Mustafa Kemal, bu anda kendinden geçmişçesine Meh­
metçiklerin süngüleriyle yazdıkları kanlı destanı seyredi­
yordu. Birden bire göğsüne sert bir cismin çarptığını duy­
du. Henüz ne olduğunu iyice anlamamıştı ki, o anda yanı
başında bulunan yedek subay Zeki bey ile Nuri Conker:
— Efendim vuruldunuz!
Dediler. Mustafa Kemal baktı: ceketinin sağ yanında
cep üzerinde bir kurşun deliği gördü. O zaman o da ger­
dekten vurulduğunu sandı ve yaranın henüz sıcakken
acımadığını bildiğinden vurulduğuna iyice inandı.
Hemen Zeki beyin ağzını eliyle kapadı:

— 143 —
 — Sus!
Dedi. Vurulduğu anlaşılırsa bu güzel zafer günü, bir
bozgun günü haline gelebilir; askerin morali birdenbire
sıfıra inebilirdi. Savaş tarihinde böyle çok olaylar vardı.
Allahtan ki Mustafa Kemal, vurulmamış, yalnız okul­
dan beri bir türlü vazgeçemediği Omega saatine rastlayan
bir şarapnel misketi, bunu dağıtıp parçalamıştı. Göğsünde
ufak bir morartıdan başka birşey yoktu.
Bu okul yadigârı saat, çok değerli bir insanın haya­
tını kurtarmıştı. Savaştan sonra bunu işiten Liman Vor,
Sanders, bu saatin enkazını bir hatıra olarak Mustafa
Kemal’den istemiş, kendisi de ona Omega markalı ve ar­
kasında bir taçla ailesinin asalet arması «LS-'> işlenmiş
kendi saatini bir anı olarak vermişti.
Saldırıya geçen Türk askerleri, ilk haftalardaki bütün
düşman askerlerini teki sağ kalmamak üzere süngüden
geçirmişler, bunlara yardıma gelenleri de yerlere sererek
kimi noktalarda, kaygusuz şıpırtalariyle kumla üstünde
oynayan denize dek sokulmuşlardı.
Mustafa Kemal, bu küçük saldırı ile koca bir düşma­
nın yenilemeyeceğini biliyordu. Bu sersemletici vuruştan
sonra yine hemen saldırıyı durdurdu.
30,5’luk savaş gemi topları, hâlâ tepeleri cehenneme
.çevirmekte ayak diriyordu. Düşman ölülerini siperlerden
çıkarıp atan Mehmetçikler, buralara kendileri yerleşmiş
bu cehennem saatlerinin geçmesini bekliyorlardı. Conkba-
yırı kurtarılmıştı.
Elbette Mustafa Kemal, bu saldırıda Yeni ZelandalI­
ların yalnız kayalık çıkıntıda iki bin ölü bıraktıklarını bi­
lemezdi. Siperlerden ve sığınaklardan da bin kadar düş­
man ölüsü çıkarılmıştı. Bütün cephede tngilizler üç yiiz
yetmiş subayla on bine yakın asker yitirmişlerdi. 28 Tem­
muzda meydana gelmiş olan Conkbayırı savaşı, Anaıar-
talar başarısının en şanh parçasıydı.
Anafartalar’ın en önemli savaşlarından sonuncusu da
3 Ağustosta Kireçtepe’de geçmişti- Kireçtepe, Anafartaîar
savaş cephesinin sağ kanadında Önemli bir mevzi idi.

— 144 —
 Düşman, bîr tugaylık bir kuvvetiyle grubun sağ kanadına
2 Ağustos günü akşam üstü saldırarak Kireç tepenin kimi
yanlarım ele geçirmişti.
Mustafa Kemal’in hemen o gece yaptığı karşı saklın
ile elden çıkan yerler yine alınmıştı-
*

Düşman, Ağustos’un üçünde gündüzîeyin yine Kireç-

iepe’ye saldırdı. Mustafa Kental, bunun bir vokbma ya
da ovalama saldırısı olmayıp ağır bir saldırı olduğunu he­
men kavradı ve buna gereken önemi vermekte gecikmedi.
Olayla yakından İlgilenmek için cephe gerisindeki tümen
karargâhına koştu- Hemen Kireçtepe savaş meydanına ye­
terince kuvvetlerin toplanmasına karar vermişti. Bu işin
çok çabuk yapılması gerekiyordu. Oraya öğleye değin on
iki taburluk bir kuvvet toplayabilmişti.
Toplanan kuvvetler, durmaksızın savaş hattına doğru
yola çıkarılıyordu-
Kollar, savaş hattına yaklaşa dursun Mustafa Kemal
de Kurmay kuruluyla savaş hattına varmak ve gerekli
düzenleri çok yakından almak istiyordu. Gideceği yola
deniz kıyısından geçiyor, ara sıra tepelerle siperleniyor,
sonra yine denize karşı açılıyordu- Kıyıya pek yakın de­
mirlemiş olan iki düşman torpidosu olmasa bunun bir
önemi yoktu. Bu iki savaş gemisi, durmadan bu yola ateş
ediyor ve oradan kuş uçurtmuyordu.
Mustafa Kemal, oraya yaklaştıkça bütün yürüyüş kol­
larının durup beklemekte olduğunu gördü ve bu tıkanık­
lığa bir anlam veremedi. Atından inerek en başta duran
kolun başına dek yürüdü. Durumun önemli olduğunu ilk
bakışta anladı.
Torpidoların salvo ateşleriyle, yol bir cehennem gibi
kaynıyordu. Yalnız, ara sıra kesilen ateş, ancak ufak bir
fırsat payı veriyordu. Bu anda da ordan sürekli bir yürü­
yüş kolu rahatça hiçbir biçimde geçemezdi.
Burdan mutlaka da geçmek gerekiyordu. Yoksa Ki­
reçtepe savaşı, düşmana güîümseyecekti.

Kutsal İsyan (2) — 145 — F: 10

 Mustafa Kemal, şimşek gibi bir karar verdi. Subaylar­
la askerlere:
Niçin geçmiyorsunuz?
Diye sordu.
— Düşman Ölüm saçıyor, geçilemez.
Kumandanlarla askerlere örnek olarak bu ölüm saçan
yol parçasını aşmak için koşar adımla geçerken:
■— İşte oradan böyle geçilir!
Diye bağırdı ve toz bulutlan kalkan yoldan koşmağa
başladı- Az zaman sonra, karşı tepenin arkasında tam si­
per yapmıştı. Onun arkasından ve aralıklarla koşarak Kur­
may Başkanı ve yaverleri de geçtiler. Sonra kumandanlar,
koşarak geçtiler, onların ardından da bütün bölükler, par­
ça - parça koşarak karşıya geçtiler.
Böylece Ingilizler, Kireçtepe’de bir kez daha yenil­
mişi i.
İngilizler, Aralık ayına değin birçok başarısız saldı­
rılarda daha bulundularsa da Türk siperlerini sökemeye-
ceklerini anladılar. 31 Aralıktan 8 Ocak 1916’ya değin dok­
san beş bin askeriyle bütün ağırlıklarını taşıt gemilerine
gizlice yüklediler; Ocak’ın dokuzunda sisli - puslu berbat
bir havada soğuktan morarmış son iki bin askeri de Prens
George kruvazörü alıp çekildi. İngiliz kumandam, iki yüz
bin mavi gözlü sarışın İngiliz askerini gömdüğü sarı, ak,
kırmızı ve kara tepelere son olarak uzun uzun baktı. Son­
ra kurşun renkli ağır bir sis perdesi arkasında, yenilgi­
nin her çeşidini tattığı bu belâlı yerlerden, bir daha dön­
memek üzere uzaklaşıp gitti.
Bu çekiliş olayı şöyle geçmişti:
General Hamilton’un sonu gelmeyecek gibi görünen
yenilgileri, İngiltere’yi adamakıllı sinirlendirmişti. Bütün
suç Mustafa Kemal’le onun mehmetçiklerinde olduğu hal­
de general Hami ît on görevinden almdı ve yerine atanan
yeni kumandan Charles Munro 28 Ekim 1915 günü Geli­
bolu’ya geldi. Uzun uzadıya incelemelerden sonra şu ka­
nıya varmıştı. Çanakkale’yi yine zorlamak ve geçebilmek
için dört yüz bin kişilik bir ordu ile bol ölçüde cephane

— 146 —
 ve silâh gerekiyordu. Bu raporu alan Lord Kitchner, ken­
disi kalkıp Çanakkale’ye gelmiş bütün cepheyi boydan boya
gezerek durumun kritikliğini kavramış böylece Çanakkale-
nin geçilemeyeceği düşüncesine mührünü basmıştı. Bunun
hemen arkasında 22 Kasım 1915’de Arıburnu ve Anafar-
talar cephesi, 8 Ocak 1916’da da Settülbahir cephesi boşal­
tılmıştı.
Siperlerinde iliklerine dek ıslanmış, aç, yorgun, uy­
kusuz ve öksürüklü zavallı mehmetçikler, bütün ceplıe;,7i
birden bire ölüm sessizliği kapladığını görünce şaşkına
dönmüşlerdi. İngiliz kumandanlığı askerlerini öyle ses­
sizce çekmişti ki, mehmetçiklerin ruhu bile duymamıştı.
Bu, bir kaçıştı. Bütün siperlerde ve karargâhlarda davul­
lar, zurnalar bu kaçışı bir bayram havası içinde kutladı!ar.
Mehmetçik, 200.000 şehit vererek Çanakkale’de «yedi dü­
velin askerini» yenmişti. Ne yazık ki savaş salt Çanakka­
le zaferiyle bitmiyordu.
«Ingiliz zaferine iki dakika kala tehlikeyi Önleyen
mavi gözlü kumandan» yeni - yeni İngiliz saldırılarım ve
onlara indirilecek yeni darbeleri hesaplarken İngilizlerin
apansız kaçışiyle birden bire uyanmıştı. îngilizler, bütün
Çanakkale zaferini, altın bir yemiş gibi onun sıtmadan
titreyen ince parmaklı zayıf ellerine bırakıp gitmişti.
Ne var ki bu kocaman zafer bile sıtmanın bir deri,
bir kemik bıraktığı bu adamı sevindiremiyordu. Şundan
ki o sonunda yine yenileceğimizi çok iyi biliyordu. Ken­
disiyle konuşan bir Alman’a şöyle diyordu:
— Tam mânasıyla Ruslar gibi karaya takıldık. Kuş­
lar çökmeğe mahkûmdurlar. Çünkü, boğazları kapayarak
onları Karadeniz’e tıkadım. Bu suretle müttefiklerinden
ayrı düşürdüm. Fakat, biz de aynı sebep dolayısiyle yıkıl­
mağa mahkûmuz; gerçekten biz, Akdeniz, Karadeniz ve
Hint Okyanusu kıyılarına yerleşmiş bulunuyoruz. Fakat
herhangi bir Okyanusa çıkmayı göze alamayız. Deniz kuv­
vetine malik olmayan bir kara devleti olmak itibariyle biz,
yarımadamızı kara kuvvetlerini hiçbir tehdide uğramaksı-

— 147 —
zın istediği sahile getirilen deniz kuvvetlerine karşı mü­
dafaaya asla muktedir olamayacağız.
*

Mustafa Kemal, Çanakkale savaşına yarbay olarak

girmiş, 1915’de albaylığa yükselmişti. Gümüş imtiyaz, al­
tın harp liyakat madalyaları ve Alman Demir Haç nişa­
nıyla onöre edilmişti. Enver paşa, kendi rütbelerini kendi
kendine yükseltirken, Çanakkale tepelerine altın bir sa­
vaş tanrısı heykeli gibi dikilen ve bütün düşman dünya­
sına «Dur!» demesini bilen Mustafa Kemal’e gelince büs­
bütün hasis davranıyordu. Sarıkamış saldırısında Allahu-
ekber dağının karlı uçurumlarında yüz bine yakın memle­
ket çocuğunu yaşamaktan silen bu adam, hâlâ savaş tan­
rısı Mustafa Kemal'le boy ölçüşüyordu.
Liman Von Sanders Paşa, 1916’da Mustafa Kemal’­
in Anafarialar’da müttefiklerin yüzünü ağartan dev gibi
zaferlerine mükâfat olarak paşalığa yükseltilmesini iste­
diğinde Enver Paşa yarı alay:
— Sen Mustafa Kemal’e Mirlivalık verilmesini isti­
yorsun, ama, ona müşirlik (Mareşallik) bile yetmez!
Demişti, Mustafa Kemal’e bu rütbeyi ancak doğu cep­
hesinde verebilmişti.
Çanakkale savaşı bitmişse de, Mustafa Kemal de bil­
mişti. Müzmin sıtmadan, böbrek sancılarından sonra şim­
di de sonsuz yorgunluklardan dolayı göğsünden hastalan­
mıştı. Günlerin çoğunu yatakta geçiriyor ve her yerde
aranan yenmiş bir adam olarak kalbi tatlı bir sevinçle do­
lup taştığı halde kendisini mutlu duymuyordu. Kendini
daha çok bir boşlukta duyuyor ve bundan çok tedirgin
^oluyordu- Savaş makinasmın kocaman çocukları hâlâ kof­
luğundan tın - tın öten kişilerin elindeydi ve zavallı mem­
leket, karanlık bir serüvene doğru sürükleniyor ve bu her-
gün biraz daha hızlanıyordu.
Şimdi, Çanakkale’nin her bir tepesinde siperlere sin­
miş birkaç alay yerine sadece bir nöbetçi dikiliyor, yeni
serüven aramağa gelenler olacak mı diye denizin gök ya-
?
— 148—
kut gibi parlayan yüzünde ve gök bitiminde bakışlarını
gezdirerek «Çanakkale» türküleri söylüyordu.
Artık, Mustafa Kemal’in Anafartalar’daki çetin ve
korkunç işi bitmişti. Biraz dinlenmek için İstanbul’a gi­
debilirdi. İlkin bir yanda yatıp tedavi edilmesi gerekiyor­
du- Hamilton’a öldürücü vuruşlarını vurmak için sabahla­
ra dek planlar, tuzaklar hazırladığı iki odalı kerpiç külü-
beciğinden sonrasız ayrılacağına bayağı üzülüyordu.
Merkezi Anafartalar köyünün üç kilometre doğusun­
daki Çanılıbel’de kurulmuş olan Anafartalar grup kuman­
danlığı karargâhının ruhu, bu yarı tuğla, yarı kerpiç ku­
lübede çalışmıştı.
Mustafa Kemal, bu iki gözden meydana gelen kulü-
beciğinde elinden geldiğince rahat bir cephe yaşayışı ya­
ratmağa uğraşmıştı. Bunlardan birisi yatak odası, öbürü
çalışma odasıydı. Yatak odası olarak kullandığı oda çırıl­
çıplaktı. İçinde portatif bir karyola ile portatif bir masa
ve bir de iskemle vardı. Çalışma odası daha genişti. Orta­
da geniş bir tahta masa vardı ve bunun üzerinde yayılmış
cephenin büyük bir haritası ve çevresinde de birkaç san-
dalya bulunmaktaydı.
Mustafa Kemal, burda, akşam karanlığından soma
Çalışmağa başlıyordu. Günün geç saatlerine dek cephe­
den alman türlü haberler harekât dairesinden geçtikten
aonra onun eline geliyordu. Ingilizlerin prestijine vurulan
her şamar, bu tahta masa üzerinde büyük bir soğukkanl -
lıkla hazırlanıyordu, ilkin bütün kumandanların düşün­
celerini birer - birer sonuna dek sabırla dinliyor, sonra
tartışılan konu üzerinde kendi düşüncesini söylüyordu. O-
nun bu tartışmalardan sonra verdiği kararı Allah bile de­
ğiştiremezdi. Artık o karar, yalnız uygulanmak üzere emir
haline geçmekteydi.
Muştala Kemal, ertesi gün İçin uygulanacak emirle-
iit'i verdikten sonra ünlü sofrasının kurulmasını bekler­
di- Bu basit bîr cephe sofrasıydı. Onun sofrası, yalnızlığı
sevmezdi. Yakın cephe arkadaşları ve türlü cephe ko­
nukları bu sofranın başında toplanıyor, geç vakitlere dek

- 149 —
büyük ve sıcak bir dostluk havası içinde kuru fasulye,
pilav, piyaz, yeyip rakı içiyor, cephenin korkunç gerçeği­
ni biraz hayâl biraz unutma çabası içinde arka plana at­
mağa çalışıyorlardı- Bu sofra başında tartışmalar yılan
hikâyesi gibi uzuyor ve çoğu zaman yararlı bir sonuca
bağlanıyordu. Mustafa Kemal’in daha ilk gençlik yılların­
dan beri keşfettiği büyük bir sır vardı- İçki sofralarında
insanlar daha kolay ve daha çabuk dost olabiliyor ve yine
bu sofra başında bu dostluklar uzuyor, perçinleniyordu.
Böylece, onun sofrasına gelen herhangi bir konuk bu si­
hirli sofranın yardımiyle onun düşüncelerinin etkisi altı­
na da düşüyor ve onun çömezi oluyordu-
*

Birgün, Mustafa Kemal, bu çıplak odacıkları ölünce­

ye kadar hayaline nakşedebilmek için son kez seyrederek
atma bindi ve hayvanın başını İstanbul ufkuna doğru çe­
virdi.
Daha sonraları Mustafa Kemal’in Anafartalar savaşı­
nı anlatan resmî İngiliz yazılarında şöyle satırlara rast­
lanacaktı:
«Mustafa Kemal’in kuzey bölgesi kumandanlığını üze­
rine alalı aradan ancak birkaç saat geçtiği halde 9 A-
ğustos sabahı yaptığı şiddetli saldırıdır ki 9- ordunun
hayli geciken ilerlemesini durdurdu ve onu yenilgiye uğ­
rattı. Yirmi dört saat sonra kendi yaptığı keşfin arkasın­
dan Conkbayırı’nda yaptığı parlak karşı saldırıdır ki,
Türkleri S an Bayır sırtlarında bütün anlamiyle egemen
bir duruma getirdi. Bir tek tümen kumandanının, Mus­
tafa Kemal’in, ayrı - üç fırsatta yaptığı saldırıların, yal­
nız bir savaşın akımına değil, belki bütün savaşa, belki
de bir milletin kaderini böyle derinden etkilediği tarihte
çok az rastlanılır olaylardandır.»
*

Enver Paşa, Kafkasya fatihi, Cemal Paşa da Mısır

fatihi olmak istemişti. Hiçbir şey olmaması için Çanak­
kale’nin kör bir noktasına attıkları Mustafa Kemal, «îs-

— 150
 tanbul’un ya da payitahtın kurtarıcısı» olarak Çanakkale-
den İstanbul’a dönmüştü. Tanıdık, tanımadık herkes elini
.sıkıyor onun paha biçilmez zaferini kutluyordu. Yeni has­
talığını da az zaman içinde yenmişti. İstanbul’un içinde
«İstanbul’un ikinci Fatih’i» gibi şan ve şerefle gezip do­
laşıyor ve rakiplerini kıskançlıktan öldürüyordu.
Sisli - puslu İstanbul günlerinden bir gün Pangaltı’-
da Harp Okulu karşısındaki Türk Ordusu doktorlarından
albay Luigi beyin 211 No.lu evinin önünde bir landon dur­
du ve içinden kurşunî pelerine sıkıca sarınmış genç ve sa­
rışın bir subay indi. Bu, albay, Mustafa Kemal’di. Pek
eski ve yakın arkadaşlarından Ömer Lütfü’nün dul eşi
madam Corinne’i ziyarete gelmişti. Apartmanın antresin­
de yukardan billur su damlaları gibi dökülen bir piyano
sesi duydu, bir keman sesi bu tatlı ve melankoli dolu pi­
yano damlalarına ürkek adımlarla arkadaşlık ediyordu.
Hemen evde bir konser verildiğini anladı. Madam Corinne’
in evinde bu gelenektendi. O da bu güzel ve içten kon­
serlerde birçok kez bulunmuştu. Salona girdiğinde donuk
bir aydınlığın romantik tonlarla yıkadığı birçok tanıdık
yüzlerle karşı karşıya geldi. Hepsi başlarını çevirip ona
baktılar. «İstanbul’un ku rtarıcısın ı hepsi de tanıyordu,
ilkin piyano tuşlarında ince beyaz parmaklarını gezdi­
ren güzel madam Corinne’in iri gözleriyle karşılaştı. Ba-
şiyle onu selâmlayarak öbür konukların yanındaki boş bir
koltuğa doğru yürüdü. Artık sakalı ağırmaya başlayan
«Şair-i âzam» Abdülhak Hamit, monoklümü düzelterek
ona çok kibar bir baş selâmı verdi. Onun yanındaki Lıi-
siyen Abdülhak Hamit hanım da genç albayı mübalağalı
bir biçimde selâmladı. Selim Sırrı (Tarean) ile zaten Se-
lânikten tanışıyorlardı. Selâmlaştılar. Serdar Kerim paşa­
mın torunları, Edibe, Kerime ve Süreyya hanımlar genç
albayı başlariyle selâmlamakta acele ettiler. Namık Ke­
mal’in torunu Cezmi bey, çenesine dayadığı kemanını ayır-
maksızm başmı eğerek onu selâmladı. Konsere güzel se­
siyle katılan Madam Anmer de gözlerinin içi gülerek alba­
ya selâm verdi.

— 151 —
 Madam Corinne’in kocası ve Mustafa Kemal'in ya­
kın arkadaşı Ömer Lütfü, Balkan savaşında Vize’de şehit
düşmüştü. Mustafa Kemal, Madam Corinne’in bütün aile­
siyle bu yüzden ilk günden beri tanışıyor ve göriişüyordu-
Ömer Lüifü öldükten sonra da Mustafa Kemal bu aile ile
olan yakınlığım kesmemişti. Madam Coriıırıe İtalyandı.
Cenova’da doğmuştu. Sonra ailece Türkiye’ye göç etmiş ve
Türk vatandaşlığına geçmişlerdi. Babası albay Luigi Bey,
Türk ordusunda askerî doktordu. Uzun zaman devlet hiz­
metinde bulunmuş, liyakat madalyası almıştı. Şimdi Bahri­
ye Nezaretinde tercüman olarak çalışıyordu. Coriıme’in
amcası Ferdinaııd da Ferdi Paşa ııamiyle Türk ordusunda
görev almış bir generaldi.
Madam Corinne, Paris konservatuvarıııdan dîplomahy*
di- Piyano çalmayı orda Öğrenmişti. Türkçeyi oldukça düz­
gün konuşuyor, Italyacadan başka Fransızca da biliyordu.
İnce duygulu, zeki ve kültürlü bir kadındı. Onun için de
kolayca Azdülhak Hamit’in ve Lüsiyen hanımların ara­
sında bir değer kazanmıştı.
Balkan savaşında subay olan kocası ölünce İstanbul’­
un yüksek sosyetesinde bir yer sahibi olduğu halde ken­
dini yalnız duyuyordu.
Biricik avunmasını Mustafa Kemal’in seçkin kişiliği
ve güzel varlığı meydana getiriyordu. Mustafa Kemal, va­
kit buldukça ona uğruyor, saatlerce müzikten, kadından
şiir ve edebiyattan konuşuyorlardı. Mustafa Kemal, Bal­
kan savaşından sonra Sofya Ateşemiliterliğine gittiğinde
Madam Corinne kendisini çok yalnız bulmağa ve ona ay­
dın bir kadın olgunluğu taşıyan özlem dolu mektuplar yaz­
maya başlamıştı. Mustafa Kemal de Sofya’ya vardığı ilk
günlerde büyük bir yalnızlık duygusuyla dolu mektuplar
yazarak Mme Corinne’i gönülce olsun yalnız bırakmamış­
tı. Sonra, birinci dünya savaşı patlak verince Mustafa
Kemal’in mektupları birdenbire kesilmiş ve Mme Corinne,
kendisini anlaşılmaz bir karanlıkta buluvermişti. Sofya’­
ya yazılan mektuplara bir türlü karşılık gelmemişti.
Oysa Mustafa Kemal, bu sırada kendi direncinin gii-

— 152 —
cüyle Çanakkale’ye geçmiş ve orda İtalya’dan daha bü­
yük, daha güzel bir altın destan yazmağa başlamıştı. Ko­
caman zaferler kazanmak için Truva’ya gelmiş olan Aga-
memnon (Hamilton) ile bütün savaş ortaklarını yenmiş,
sağ kalanları da sargılar içinde anavatanlarına püskürt-
müştü- İşte, o günlerde Maydos’tan gelen bir mektup Mme
Corinne’i şaşırtmıştı. Ondan sonra Anafartalar kahrama­
nı eli kalem tuttukça ona kuvvetli, güzel, berrak ve nük­
teli mektuplar yazmıştı. Şimdi, artık Çanakkale savaşları
bitmiş, eski yakışıklı dost, albay olmuştu. O rütbeyi kılı­
cının hakkı ve «Payitahtın kurtarıcısı» olarak almıştı- Bun
dan dolayı askerlik, onun üzerinde elmas gibi ışıl ışıl ışıl­
dıyordu. Genç kızlar ve kadınlar ona baygın - baygın, er­
kekler de imrenerek bakıyorlardı.
Klasik parça başar* ile çalmıyor, İstanbul sosyeleşi­
nin kaymağından bu birkaç kişi, can kulağiyle dinliyor­
du. Mustafa Kemal, kaçamak olarak ara sıra yüzüne ta­
kılan değerlendirici bakışları anlamazlıktan geliyor, bu a-
rada Sofya’dan beri gerçekten varlığını ve yakınlığını özle­
diği Mme Corinne’i derin bir İlgiyle seyrediyordu. Sofya’­
da güzel Elena, Mara ve Nikolina bunun varlığını ona bir
süre unutturmuştu. Çanakkale cehenneminde onu daha
sık ve daha özlemle anmıştı. Kadından uzak tehlikeli bir
savaş bölgesinde hayalinden geçen kadınlar arasında ilk
jplanda o vardı. Fırsat buldukça da İstanbul’a gidip gelen
yakın subay arkadaşlarıyla ona mektup gönderiyordu.
Postayla gönderse ancak pek basit birkaç sözcükle ye­
tinmesi gerekiyordu. Arkasında altın bir Çanakkale zafe­
ri sürükleyerek İstanbul’a döndüğünden beri Corinne’i sık
^ık ziyaret ediyordu.
Konserin ortasında, dinleyenler genç albayın birden
bire ayağa kalkarak gitmeğe davrandığını görünce şaşır­
dılar. Mustafa Kemal’in kendisine en yakın oturanlar­
dan Ali özdeniz’in kulağına fısıltıyla bir şeyler söyleye­
rek salondan çıkıp gitmesi herkesi gerçekten meraklandır­
mış, Mme Corinne’i ise çok üzmüştü. Mustafa Kemal’in
apansız kalkışının nedeni şuydu: Çok önemli bir randevu­

— 153 —
 su olduğu aklına gelmişti. Bu önemsenmeyecek kasten
unutulabilecek bir randevu değildi. Dahiliye Nazırı Talât
beyle görüşecekti. Bu halde Mme Corinne’e bir şey söyle­
nemeyeceğinden Ali beyin kendi adına özür dilemesini fı-
sıldıyarak merdivenleri hızla inmiş ve bir arabaya atlaya­
rak Sirkeci’ye yollanmıştı.
Mustafa Kemal, böyle birden bire kalkıp acele ile dı­
şarı çıkınca, onun yarıda kesmek istemediği konseri bu
kez Mme Corinne kesmiş, birden bire duruvermigti. Piya­
noya eşlik edenler de, dinleyiciler de Mme Corinne’in bir­
den bire fenalık geçirdiğini sanmışlar bunların en yaşlısı
ve centilmeni olan büyük şair Abdülhak Hamit, hemen ye­
rinden fırlayarak Lüsiyen hanımla birlikte piyanoya doğ­
ru koşmuştu-
— Neniz var, hanımefendi, bir rahatsızlık mı hisset­
tiniz?
Bunun üzerine bir açıklama yapmak gerektiğini an­
layan Mme Corinne, taburesi üstünde bütün dinleyicilere
flöndü ve gözlerini hepsinin yüzünde dalgın - dalgın gez­
direrek:
— Çıkan zatı, Mustafa Kemal beyi iyice tanıyor mu­
sunuz? Diye sordu, emin olunuz ki bu büyük İnsan bir
gün vnkv?. Türkiye’nin değil bütün dünyanın en ünlü ada­
mı olacaktır-
*

Mustafa Kemal, şimdi vilâyet konağı olan o zaman­

ki hükümet konağının kapısında arabadan indi. Büyük ka­
pıdan girdi. Onu gören iki Nazır, kendisini tanıdı ve elini
sıkmakta ivedi davrandı.
Daha Selânik'ten tanıdığı Talât bey, iri gövdesiyle
b ir yazıhanenin arkasında oturuyor, iri, kara gözleri ab­
lak sevimli yüzü ve parlayan pala bıyıklarıyla kımıldama­
dan ona bakıyordu. Sonra yerinden doğruldu, yüzüne gö­
rülmesi gereken bir kimseyi görmenin sevinci yayıldı- Mus­
tafa Kemal’in elini iri etli elinin içinde hareretle sıktı.
— Hoş geldin, Kemal, sen bize büyük nefes aldırdın.

— 154 —
 Mustafa Kemal, kocaman bir maroken koltuğa gömü­
lürken içinden bu babacan davranışlı adamı her zaman
bütün ittihatçıların hepsinden daha çok sevdiğini yineledi.
Bu adamda, devlet adamlığına yakışan, içten bir büyüklük
vardı.
Talât bey, henüz Sait Halim paşanın uzaklaştınlnıa-
siyle Dahiliye Nazırlığından Sadrazamlığa geçmemiş ve
kılıç takarak şatafatlı Sadrazam giyneğini giymemiş paşa
da olmamıştı.
Mustafa Kemal’den Çanakkale üzerinde enteresan bil­
giler aldı. Onu herkes gibi bir kez olsun «Payitahtın kur­
tarıcısı» olarak içten kutladı.
Talât bey - Mustafa Kemal konuşması olurken birin­
ci dünya savaşı da iki yaşma basıyor ve her dakika dün­
yadan binlerce genç insanı alıp götürüyordu. Korkunç Al­
man savaş makinasımn hızı kırılmağa başlamıştı. Kitch-
ner’in Çanakkale’den alıp götürdüğü sağ kalmış Ingiliz
ve Fransız askerleri, şimdi Fransa cephesinde Alman sa­
vaş makinasımn birer birer çarklarım kırıyor, en gerekli
vidalarım söküyor ve onu laçka edip işe yaramaz hale
getirmeğe başlıyordu-
Mustafa Kemal, bütün savaş cephelerinde şöyle bir
askerî gezinti yaptıktan sonra konuşmayı siyasal cepheye
getirdi ve her yerde açıktan açığa konuştuğu tehlikeli ko­
nuları Talât beye de bir daha yineledi: işi getirip «Mün­
ferit surh - ayrı barış» sorununa dayadı. Karşı konmaz
mantığıyle ve cephelerdeki tecrübesinin verdiği demirden
bir yüreklilikle «Ayrı barış» tezini savundu. Talât bey,
eskidenberi Mustafa Kemal’den hem hoşlanıyor hem de
çekiniyordu. Şimdiyse arkasında gerçekten boy ölçüşül­
mez altm bir destan sürükleyip gelmişti. Söz sırası Talât
beye geldiğinde yumuşak ve babacan sesiyle şöyle konuş­
tu:
— Kemal, dediğin bir dereceye kadar hakikat sayıla­
bilir. Yalnız, bizim er ve geç harbe girmek zorunda ol­
duğumuzu kabul et. Bu boğazlar bizim elimizde kaldık­
ça bizi boş bırakırlar mıydı sanıyorsun? Kim ağır basarsa.

— 155 —
 kim evvel davranırsa, kim daha ziyade menfaat temin
ederse bizi kendi tarafına çekecekti. Hem malî ve İktisa­
dî vaziyeti bozuk olan devletlerin müstakil siyaseti ola­
cağına inanıyor musun? Ben buna asla imkân görmüyo­
rum ve sorarım sana, kırk yıllık düşmanımız Rusya’nın
bulunduğu tarafa mı geçseydik daha iyi olurdu? Hoş, bu­
nu da düşünmedik değil, düşündük, hattâ bazı temaslara
da giriştik, olmadı. Gözü kör olsun, paraya muhtaçtık. Ca-
vid’i biliyorsun, Avrupa’ya gönderdik, bize şu an’anevî
dostumuz Fransızlar bile para vermekte yüz defa düşün­
düler. Sonra da ne verdiler? Dağ, doğura doğura bir fare
doğurdu. Bu para ile bir imparatorluk uzun müddet bita­
raf kalabilir mi? Zamanına gelince, bundan daha iyisini
bulamazdık. Harbe girecek idiysek, iş yapacağımız zaman­
da girmek gerekti. İşte, Çanakkale zaferimizle Rusya’yı
ta kalbinden vurduk. Herifler açlıktan, cephanesiziikten
kınlıyorlar. Yakında görürsün, bu koskoca memleket na­
sıl çatır çatır çökecektir.
Mustafa Kemal:
— Çok şeyler yapacaksınız bunu anlıyorum, fakat kor­
karım ki, bütün bunlar memleketi içinden çıkılmaz bir
hale sokmasın! Eğer ben ,ve benim gibiler o zaman hayat­
ta bulunursak, sizin bu sözlerinizi herhalde takdir etmeye­
ceğiz. Temenni ederim kİ biz görüşlerimizde yanılmış çıka­
lım!
Talât Paşa, Anafarlalar kahramanına, konuşmayı kı­
sa kesmek ister gibi şu yanıtı verdi:
—* Merak etme kardeşim!
Bu konuşmadan birkaç yıl sonra yine o «San paşa»
Türkiye Cumhurreisi bulunurken Talât Paşa için şu sözle­
ri söyleyecekti:
— Zavallı Talât Paşa! Kendisinin bir Ermeni kurşu­
niyle Berlin sokaklarında yere serildiğini işittiğim za­
man ne kadar müteessir olmuştum. Evet, Talât Paşa bü­
yük adamdı. Bir memlekete uzun yıllar bu tip insanların
gelmesini beklemek lâzımdı. Fakat, milliyetperverliği, he­
yecanı, kafasına koyduğu şeyi behemehal yapmak arzusu,

156 —
onu acele kararlar almaktan da alıkoyamamıştı. Aynı hüs­
nüniyet ve aynı heyecan İttihat ve Terâkki’nin diğer erkâ­
nında da vardı.
«Enver Paşa, Cemal Paşa, Halil bey, Cevat bey tek
tek birer kıymet idiler. Fakat, hepsi hayalperest idiler.
Daha istikrarlı, daha olgun bir dış siyaset takibine mu­
vaffak olamadılar. Bu devlet adamlarının hayâllerin pe­
şinde koşan ideolojilerini biraz da yine İttihat ve Terâk­
ki’nin meşhur mütefekkiri Ziya Gökalp bey körüklüyor­
du^
*

Anafartalar zaferi Mustafa Kemal’in rütbesini ancak

albaylığa yükseltebilmişti. Bu zaferden sonra İstanbul’a
paşa olarak dönmeyi ne çok istemişti. Ne yazık ki rütbe
verirken Enver Paşa’nın kendi mülkünün bir parçasını
bağışlıyormuş gibi elleri titriyordu.
Mustafa Kemal akşamlan sıtmadan titreyen ve ci­
ğerlerinden tedirginlik duyan bir albay olarak İstanbul’a
döndüğünde Kavalalı İsmail Hakkı beyin Moda’daki köş­
künde konuk edilmişti. Ev sahibi ile ta Selanik’ten tanı­
şıyorlardı. İsmail Hakkı bey, Selanik’te tütün ticaretiyle
uğraşıyordu. Çok zengin bir adamdı. Sonra insancıl bir
yanı vardı. Doğu Makedonya, Kavala ve Batı Trakya’da­
ki yetenekli Türk çocuklanm «himaye»sihe alıyor ve on-
la n okutarak adam etmeğe çalışıyordu. Mustafa Kemal’i
taa çocukluğundan tanımaktaydı.
Mustafa Kemal, Moda'daki bu güzel köşkte oturup
dinleneceğine her gün bir faytona atlayarak Kadıköy’e
gidiyor, ordan da vapurla İstanbul’a geçiyordu. Enver’le
Talat’ın bütün muhalifleriyle toplantılarında bol-bol ko­
nuşup söyleşiyor, politikadan başka bir şey olmayan uzun
nutuklar ve tartışmalar bütün gününü, hattâ gecelerini
alıyordu.Bu yüzden konuk olduğu eve gece yarıları dön­
düğü çok oluyordu. Bu, yıpratıcı ve düzensiz bekâr yaşa­
yışı onun sağlığı için de çok tehlikeliydi. Bu durumu, İs­
mail Hakkı beyi çok üzüyordu. Mustafa Kemal’e ■düzgün

— 157 —
düzenli ve mutlu bir yaşayışın gerektiğini düşünen İsmail
Hakkı beyle karısı onu dünya evine sokmayı kararlaştır­
dılar. Onun şan ve şerefine uygun bir kız aradılar ve bu­
nu da bulmakta güçlük çekmediler. Bu, tanıdıkları Mısır
Hidıv’i Abbas Hilmi paşanın küçük kızlarından biri olabi­
lirdi. Hidivin üç kızı vardı- Bunlardan en küçüğü Lütfiye
ile ortancası Fethiye, Paşa için uygun olabilirse de daha
Ç ok Lütfiye üzerinde duruyorlardı- Lütfiye, 1900 doğum­
luydu. Mustafa Kemal’in yaşının yarısından daha küçük­
se de evlenecek çağda sayılabilirdi.
Bir gün, tatlı bir söyleyişi sırasında İsmail Hakkı bey­
le karısı Mustafa Kemal’e bu düşüncelerini açtılar:
— Paşa, sizin gibi değerli bir insanın böyle tek başı­
na yaşaması doğru değildir. Biz, karı - koca aramızda bir
karar verdik. Paşayı evlendirelim, dedik. Yüksek şahsiyet­
lerden birinin kızını da namzet olarak düşündük. Bilmem,
kendi başımıza böyle gelin - güvey olmamız doğru mu?
Fakat, zati alinizi ne kadar çok sevdiğimizi bilirsiniz. Bu
arzumuzu bir şuç sayarsanız eski dostluğumuza bağışla­
manızı rica ederız-
Bunları tatlı ve biraz da düşünceli bir gülümseyişle
dinleyen Mustafa Kemal:
— Ben, evlenmeyeceğim, çünkü, harp seneleri içinde
bulunuyoruz dedi, harp cephelerinden birinde düşmanı
mağlup ettik ama, öteki cephelerde harp şiddetle devam
ediyor. Ben, askerim. Bugün İstanbul’da isem yar m cep­
hedeyim. ölürüm , kalırım, belli olmaz- Fakat, benimle ev­
lenecek kız mesut olamaz.
Ne var ki İsmail Hakkı bey bir kez onu evlendirmeyi
aklına koymuştu. Bin dereden su getirip evliliğin erdem­
lerinden, gerekliliğinden söz etti durdu- Mustafa Kemal
ona bir kez olsun evet, demediyse de kırmamak için sesini
de çıkarmadı.
Yalnız, son söz olarak:
— Peki, ne yaparsanız, yapınız! Dedi.
Bu sözü senet kabul eden İsmail Hakkı Bey ona çok

— 158 —
soylu bir ailenin çok güzel ve çok terbiyeli kızını isteye­
ceklerini de söyledi.
— Kimin kızı?
— Hidiv Abbas Hilmi paşanın küçük kızı.
Abbas Hilmi paşa adını işiten Mustafa Kemal, onu
ta Mısır'dan ve Sofya’da Ataşemiliterken nasıl tanıdığını
andı. Mustafa Kemal’in Sofya’dan Hidiv’le tanıştığını İs-
paail Hakkı bey de biliyordu. Mustafa Kemal, Hidiv’le da­
ha Trablus’a giderken Mısır’da tanışmıştı. Yedi yüz kilo­
metrelik yakıcı bir çöl üzerinden onu ve arkadaşlarını
'Trablus’a gönderen Hidiv Abbas Hilmi paşa değil miydi?
Aradan ne civcivli günler geçmişti. Bunun için de Hidiv’i
yüzyıl önceden tanıyor gibiydi.
İsmail Hakkı beyle karısı, bu değerli askeri Kavalalı-
Jar soyuna bağlayacaklarından hoşnut görünüyorlardı. Bu
işe artık olup bitmiş gözüyle bakıyorlardı. Hidivden bir
pundunu getirerek kızı istemek kalıyordu.
Mustafa Kemal’in Abbas Hilmi paşayla Sofya’da kar­
şılaşması anısı bir işle ilgiliydi: Bir Avrupa gezisinden dö­
nen Hidiv, Bulgar sınırları içinde kalan dedelerinin kenti
Kavala’yı görmek istiyordu.
Bu çok aziz anılar canlandıran dedeler kentinde bir
bilim kurumu kurarak Balkanlardaki Türk çocuklarına ya­
rarlı olmak istiyordu. Yalnız, bu kuruluşu meydana getir­
mek için Bulgar Hükümetinden izin almak gerekiyordu-
Ancak Hidıv’in Sofya’ya gelişinde Mustafa Kemal’le ah­
baplık kuracak vakti olmamıştı.
Ev sahibi, hem bu tanışıklığı, hem de Mustafa Ke­
mal’in Anafartalar’da sağladığı büyük ünü göz Önüne ala­
rak büyük bir yüreklilikle Hidiv’e başvurdu.
Hidiv, cesaret kırıcı bir durumda İsmail Hakkı beyi
dinledikten sonra küçümseyen bir mimikle:
— Olamaz, dedi. Böyle bir evlilik an’ane ve âdetle­
rimize aykırı gelir. Biz, hanedandan olmayanlara ne kız
veririz, ne de onlardan kız alırız.
İsmail Hakkı beyle karısı bu belâlı işe burunlarını
soktuklarına bin kez pişman olmuşlardı. Ne var ki paşa o

— 159 —
yanlarda değildi. Bu evlenme işinin sonucunu İsmail Hak­
kı beyden on yıl sonra 1926 da soracaktı.
*
Anafartalar destanmı altın harflerle tarihe yazan Mus­
tafa Kemal’i artık büyük insaf sahipleri paşa görmek is­
tiyordu. Yalnız, bu paşalık, nedense bir türlü gelmiyordu.
Şundan ki paşalığın yolu Enver Paşanın ülkesinden ge­
çiyordu. Bu iş, ona bakıyordu. Talât paşa başta olarak
bütün partinin ileri gelenleri, artık Mustafa Kemal’in pa­
şalığı haketıiği kanısındaydılar ve bunu açıkça söylemek­
ten çekinmiyorlardı-
Birgün, Enver paşa, İttihat ve Terâkki genel merke­
zine girdiğinde konuşmakta olanların birden bire kendi­
sini görünce sustuğunu görmüştü.
Talât paşa, Mustafa Kemal’in bunca büyük hizmet­
ten sonra hâlâ neden paşalığa yükseltilmediği üstüne ko­
nuştuklarını anlattı.
Enver Paşa, hemen şu cevabı verdi:
— Mustafa Kemal’in mirlivarlığa terfi iradesi ce-
bimdedir. Ama, siz onu bilmezsiniz. O hiçbir şeyle mem­
nun olmaz. General olur müşirlik ister, müşir olur, padi­
şahlık ister.
Mustafa Kemal, Enver Paşanın bu sözlerini işittiğin­
de şöyle demişti:
— Ben, Enver’in bu kadar zeki ve ileri görüşlü oldu­
ğunu bilmezdim.

Albay Mustafa Kemal, Nişantaşı’nda güzel ve göste­

rişli bir konağın önünde arabadan inince hemen kapı ar­
dına dek açıldı ve sakallı Tevfik bey, yüzünü çevreleyen
sakalı ve güleryüzü ile koluna girdi ve onu içeri götürdü.
Mustafa Kemal, kulaklarında henüz Çanakkale’de patla­
yan yüz binlerce merminin ve bombanın uğultuları yankı­
lanan bu genç albay, orda aldığı göğüs rahatsızlığından
henüz kurtulmuştu.

— 160 —
 Subay üniformasını giymişti, bütün madalya ve ni­
şanlan göğsünde parlıyordu. Yüzü sivrilmiş ve küçülmüş­
tü. Mavi gözlerinde zafer duygularının çelik ışıltılariyle
derin ve köklü bir karamsarlığın melankolisi yan yana par­
lıyordu. Pek yakın, dumanı üzerinde zafer duyguları, ge­
lecekte olacağı apaçık görülen felâketlerin kara duygula-
riyle çoğu zaman kararıyor, gölgeleniyordu. Türkçesi, ar­
kasında koskoca bir Çanakkale cephesi bıraktığı halde se­
vinemiyor, biraz güler yüz biraz dostluk gördüğü h er­
kese korkmadan açılı veriyordu.
Sakallı Tevfik bey, onu büyük b ir salona iletmişti.
Salonun ortasındaki uzun bir masanın her iki yanma bir
çok tanıdık yüzler sıralanmıştı. Mustafa Kemal’i, savaşın
bu öz ve biricik kahramanını merak ederek bu şölene so­
kulmuş ufak tefek aydınlar ve komşular dışında ittihat
ve Terâkkinin bütün gençleri ve Talât’la Enver’in dikta­
törlüğünü kemirmek isteyen idealist komitecileri şölen sof­
rasını süslemekteydi.
Sakallı Tevfik bey, bu şöleni salt «Payitahtın kurta­
rıcısı» ve eski arkadaşı Albay Mustafa Kemal onuruna ve­
riyordu.
Mustafa Kemal, salonu nkapısında görününce herkes
ayağa kalktı ve yenilmez kumandana alkış tuttu, sonra
onu masanın onur yerine oturttular.
Mustafa Kemal, salonun kapısında görününce herkes
hep eski arkadaşlarıydı. Bu tanıdık yüzler kendisine min­
netle gülümsüyorlardı- Sapancalı Hakkı, Hüsrev Sami, Ya-
kup Cemil, Mustafa Kemal’in yanı başında oturuyor ve
onun arkadaşlığını başkalariyle paylaşmak istemeyen bir
gururla gülümsüyorlardı. Mustafa Kemal, başının üzerin­
de şan ve şerefin altın halesiyle Çanakkale’den döndüğün­
den beri bu arkadaşlar, Le Bon’da, Perapalas’ta, Meser-
ret’te onunla sık sık görüşüyor, dertleşiyorlardı. Aslına
bakarsanız, Mustafa Kemal’i arayan onlardı.
Sakallı Tevfik bey yığın - yığın ve türlü mezelerle
yüklü masayı türlü içkilerle de süslemişti. Kadehini kal­
dırarak:

K utsal isyan (2) — 161 F: 11

 — Arkadaşlar, dedi. «Payitahtın kurtarıcısı» büyük ku­
mandan Mustafa Kemal’in şerefine kadehimizi kaldıralım.
Mustafa Kemal, bu takdimden hoşlanmıştı. Bütün sofra-
dakilere gülümseyerek:
— Prozit, arkadaşlar!
Diye bağırdı ve kadehini gerçek bir hazla bir yudum­
da içiverdi. Onun önüne bol - bol tuzlu leblebi, fasulye pi­
yazı gibi eskiden beri pek sevdiği yiyecekleri istif etmiş­
lerdi.
Sakallı Tevfik bey, onu iyi tanıyor, düşkünlüklerini
biliyordu. Sakallı Tevfik beyin en çok tanınmış lakabı A-
çenta Tevfik’ti. O, Anaf ar talar kahraman iyle daha Arna­
vutluk ayaklanmasından beri tanışıyordu. Balkan sava­
cından önce Mahmut Şevket Paşa Amavutluk’a gittiğin­
de paşanın kurmay başkanı Mustafa Kemal’di. Acenta
Tevfik karargâha gazete muhabiri olarak yerleşmiş ve
Mustafa Kemal’le arkadaş ve dost olmuştu. Tevfik bey,
gazetesine yazdığı savaş yazılarının pek çoğunda Mustafa
Kemal’in kaleminden yardım görmüş ve bu yüzden de ga­
zetesine «dörtbaşı mamur» savaş haberleri ve röportajları
göndermişti.
Gece ilerledikçe diller çözülüyor ve ilk planda dünya
savaşım gidişatı ve dünya siyaseti üzerinde alabildiğine
konuşuluyordu. Daha birinci yılını dolduran savaş Tür­
kiye’yi iktisatça yıkmış, insan kaynaklarının kaymağını
harcamıştı- İlk atılımda Çanakkale’de iki yüzbine yakın
körpe Türk çocuğu, aziz kanlariyle kara çalıyı bile güç
yetiştiren susuz ve kireçli tepeleri ve sırtlan sulamış, En­
ver Paşa, AUahuekber dağından aşırtacağım diye yüz bin
kişilik Türk ordusunu btt dağın deli tipiler ve boralar dö­
nüp duran ak uçurumlarına gömmüştü- Hâlâ da cepheler­
de sayısız Türk çocuğu kınlmaktaydı. Bütün sofradakiler,
aralarında Çanakkale zeferlerinin dünyayı gerçekten apış­
tıran destanım asker dehasiyle yazmış olan bir kahraman
^bulunduğu halde asık yüzlü, karamsar birer hatip kesil­
mişlerdi. Sevinemiyorlardi- Memleket dertleri, korkunç ger­
çekleriyle ortaya seriliyor, sofradakilerden hemen hiç kim­

— 162 —
 se Türk ve Alman zaferine inanmıyordu- Çanakkale des­
tanını dehasının altın kalemiyle yazmış olan Mustafa Ke­
mal’se sofradakilerin en karamsarıydı:
— Arkadaşlar, diyordu, memleket çok fena idare edil­
mektedir. Yolumuz, Çanakkale zaferine rağmen tehlikeli­
dir. Bir uçuruma doğru sürükleniyoruz. Bu harbin, biz ve
müttefiklerimiz tarafından kazanılacağına katiyen ihtimal
vermiyorum. Türk ordusu, üzerine düşen vazifeyi son da­
kikaya kadar yapacaktır, fakat, bu uğurda feda edeceği­
miz gençlere, sarfedeceğimiz paraya şimdiden acıyorum.
Maalesef şunu ilâve etmeliyim ki İttihat ve Terakki umumi
merkezi ve partinin ileri gelen erkânı, gözü bağlı yürü­
mektedirler. Almanların göz boyayıcı zaferlerine aldan­
mış bulunuyorlar; harp uzadıkça aleyhimizde inkişaf ede­
cek, hiçbir şey sonunda mağlup olmamıza mâni olama­
yacaktır.
Mustafa Kemal’in bu sözlerle özetlenmiş olan konuş­
ması, denebilir kİ saatlerce sürmüş, bütün sofraya sonuna
dek egemen olmuştu.
Mustafa Kemal’in konuşması, en tehlikeli bir bozgun­
cu propaganda niteliğini taşıyordu. Onun sözlerini dinle­
yenler, hükümete şimdiden devrilmiş gözüyle bakıyorlardı.
Mustafa Kemal, gece geç vakit, epey boşalmış ve ha­
fiflemiş olarak evine gidip mışıl - mışıl uyku çekerken Ta­
lât beyin kargaları geceki toplantı biçimindeki şöleni çok­
tan kendisine uçurmuşlardı. Talât bey, göz Önünde ya­
pılan bu yıkıcı toplantıya bir türlü akıl erdiremiyor, ulu­
sun yavaş yavaş zıvanadan çıktığına inanacağı geliyor­
du.
Nezaret odasında hop oturuyor, hop kalkıyordu, De^
mek ki, bir Yakup Cemil, bir Sapancalı Hakkı, bir Hüs-
rev Sami yetmiyormuş gibi şimdi başlarında bir de Mus­
tafa Kemal ekşimişti. Gerçi, o, eskidenberi İttihat ve Te­
rakkinin başına ekşimiş bir âsiydi. Ancak, Çanakkale’de
Hamilton kuvvetleriyle boğuştuğu sürece sesi çıkmıyor,
çıksa bile ancak Enver paşanın bürosuna dek ulaşabiliyor,
orda boğulup kalıyordu. Çanakkale zaferinden sonra İs­

163 —
tanbul’a gelip boş günlere yaslandığındanberi hem kendi­
siyle, hem Enver’le hem de bütün İttihat ve Terâkkinin
kaderiyle uğraşmağa başlamıştı. Eski kale ve şato kapı­
larını yıkmağa Özgü bir koçbaşı gibi daha bir iki gün önce
Dahiliye Nezaretinin kapısına toslamış; müsteşar Halil
(Menteş) beyin, Hariciye Nazırı Nesimi beyin kapılarına
da aynı hızla toslamıştı.
Şimdi de İttihat ve Terakki’nin genç âsileriyle el ele
ve baş başa vermiş, onlara elebaşılık ediyordu.
Oysa Çanakkale’de zafer üstüne zafer kazandığı hal­
de Enver onu bir türlü yarbaylıktan yukarı çıkarmıyor;
öbür binlerce irili - ufaklı subaya günlük tayin verir gibi
rütbe dağıtıldığı halde ona birkaç kez hakettiği albaylık
rütbesi verilmiyordu. Yine kendi yakın adamları Bahaed-
din Şakır ile doktor Nâzım kendisine hatırlatmıştı da o
da Enver üzerinde baskı yaparak onu terfi ettirmişti:
— Enver, demişti, şu Mustafa Kemal’in terfii işi ar­
tık her tarafta bir mesele olmağa başladı. Onu terfi ettir
de herkesin ağzı kapansın.
Şölen gecesinde geçenleri bir rapor halinde alan Da­
hiliye Nazın, sabahleyin doğruca Enver paşanın yanına
koşmuş ve ona şöyle demişti:
— Mustafa Kemal, bu zaferden sonra, orduda çok
kuvvetli bir mevki sahibi olmuştur. Bizi sevmediği ve he­
pimizi tenkit ettiği en yeni misalleriyle vâkidir. Bu zatın
birgün halkın ve ordunun başında, saltanata, hükümete
karşı hareket edeceğini tahmin ediyorum. Buna meydan
vermeyelim, kendisini oldukça uzak ve zor bir vazifeye
tayin edelim.
— Terfiini imzaladık, irade-ı Seniyeye iktiran etti.
Miralay oldu. Bugünlerde onu İkinci Ordu kumandan ve­
killiğine tayin ederim olur biter. Çünkü, İzzet paşa has­
talanıp çekildi.
— Ziyafet sofrasındaki ateşli konuşmaları yüzünden
Mustafa Kemal, İkinci Ordunun karargâh kurduğu kar­
lı - buzlu Bitlis - Muş bölgesine gitmeye hazırlanırken Sa-
pancalı Hakkı beyle Yakup Cemil beylerin çevresinde si­

— 164 —
 yasal bir fırtına esmeğe başlamıştı. Bu fırtınada sık sık
«Mustafa Kemal» adı geçiyordu.
İkisi de Harbiyeden mezun iki muvazzaf subay olan
Sapancalı Hakkı beyle Yakup Cemil beyin o dönemi dam­
galayan pek sık olaylar içinde yakın arkadaşlıkları vardı,
İttihat ve Terakki’nin bu iki fedaisi, Trablus savaşına Mus­
tafa Kemal'le birlikte gitmişlerdi. Ordan dönüldüğünde Ba-
bıâli baskını tasarlanmış ve bunda en baş rolleri Yakup
Cemil’le Sapancalı Hakkı oynamıştı. Harbiye Nazırı Na­
zım Paşayı yere seren Yakup Cemil’in kurşunları, zafe­
ri ilk elde olgun bir elma gibi Enver’le Talât’ın avuçla­
rına düşürmüştü. Cesaretle patlayan tabancalar, Kâmil pa­
şayı kuzu gibi sadaret koltuğundan uzaklaştırmış, ve ik­
tidarı kayıtsız - şartsız İttihat ve Terakkinin el:ıe teslim
etmişti. Mustafa Kemal Çanakkale’den dönüşünde şimdi­
ye dek karşılaştığı büyük ve görülmez tehlikelerden bi­
riyle, hattâ en önemlilerinden biriyle karşılaşmıştı. Sava­
şın en kızgın zamanında, en 'küçük falsonun vatan hain­
liğiyle suçlandırıldığı bir zamanda, gemi azıya almış bir
Yakup Cemil, Talât’ı ve Enver’i tepeleyip hükümeti devi­
receğini açıktan açığa bağırarak söylüyor:
— Peki, onların yerine kimleri getireceksin? Diye
alaylı - ciddi soranlara da şöyle yanıt veriyordu:
— Enver paşanın yerine Mustafa Kemal, başkuman­
dan vekili ve Harbiye Nazırı olacak!
Bu, Talât'ın da Enver’in de kulağına gitmişti. Herkes
gibi onlar da Yakup Cemil’den hem korkuyor, hem de
onu «idare» etmeğe çalışıyorlardı.
Hele şu anda Mustafa Kemal’e ilişmek akıllarından
bile geçmiyordu. Onların elindeki en iyi koz, kendilerine
rakip ve zararlı gördükleri kişileri sürgün etmekti. Onla­
rın birkaç yıl önce yıktıkları Abdülhamit de öyle yapıyor­
du; hepsini maaşlı sürgün olarak Payitahttan uzaklaştırı­
yordu. Fethi bey, küçük Bulgaristan’ın başkentinde çile
dolduruyordu. Genel karargâhta, askerî istihbaratın ba­
şında çalışan Kâzım Karabekir, doğuya sürülmüş böylece
Enver paşa, her şeye itiraz eden ve kendisine kafa tutan

— 165 —
bir kişiden daha kurtulmuştu. Mustafa Kemal Çanakkale'­
den döndü döneli zafersiz bir başkumandan vekili olan
Enver paşanın arkasından da çok düşürücü sözler edilir ol­
muştu. Onu da en sonra Rus cephesine sürüp önüne kemik
gibi bir de paşa rütbesi atar, biraz daha soluk alabilirlerdi.
Yakup Cemil’in şampiyonluğunu yaptığı «ayrı barış»
tezini Mustafa Kemal çapında bir kumandanın destek­
lemesi, işin propaganda değerini arttırıyor, söylenti ala­
nını daha çok genişletiyordu..
Yakup Cemil, Mustafa Kemal’le konuştuğunda:
— Başkumandan Vekilliği ancak sana lâyıktır, diyor­
du. Yenilmiş bir kumandan hiçbir vakit başkumandan ola­
maz! Ben Enver’i de Talât’ı da temizleyerek o mevkie se­
nin gelmene yardım edeceğim. Enver’i o mertebeye getir­
dim ne de olsa. Bana, o kadar istediğim halde bir kay­
makamlık rütbesini bile çok gördü. Onları iktidara getir­
mek için hükümeti kurşunlarımızla çil yavrusu gibi da­
ğıttık. Koskoca Harbiye Nazırını yıldırım çarpmış me­
şe gibi kanlar içinde yere serdik. Sonra da «siz siyasete
karıştınız, adam öldürdünüz» diye bizi ordudan uzaklaş­
tırdılar.
Sapancalı’ya, bana, Hüsrev Sami’ye yaptıkları bu nan­
körlük hiç affedilir mi?
Mustafa Kemal bu pekgözlü adamı iyice dişine vur­
muştu. Sevdiğini sonuna dek severdi. Ne yazık ki onun
zekâsı cesaretinden üstün değildi. Onun için de İttihat ve
Terâkkinin fedaisi olarak kalmıştı. Bütün kötülük de hur­
daydı. Yoksa, o altın gibi bir çocuktu- Sapancalı Hakkı’yı
daha çok seven Mustafa Kemal, bu çocuğun yakınları­
nın başım yakabileceğini gizlice ona anlatıyordu. Sapan-
calı Hakkı’nın bütün öğütleri, Yakup Cemil’in bir kula­
ğından girip, Öbüründen çıkıyordu.
Hele, Enver’i tepeleyerek «Anafartalar Kahramanı»
nı onun makamına getirmek isteyişi, Mustafa Kemal’i gü­
lümsetiyordu- Bu suikast kurbanı namzetleri, gerek Mus­
tafa Kemal’in gerekse ulusun o kerte canını yakmışlardı
ve hâlâ o kerte yakmakta direniyorlardı ki onların ölümüy­

— 166 —
 le diritni artık onu hiç ilgilendirmiyordu.
Bir tek korktuğu şey, bu yiğit oğlanın kendi kendi­
nin başını yiyeceğiydi. Dahiliye Nazırı Talât beyin hafiye-
Jeri, bütün muhaliflerin arkasında kum gibi kaynıyordu.
H atta kimi önemli kişilerin ardına beş altı kişi birden
taktığı oluyordu. Obur yandan milli casus teşkilâtı de­
mek olan teşkilât-ı mahsusa da polisten ayrı olarak En­
ver paşaca onları izlemekle görevlendirilmişti. Mustafa Ke­
mal, oturduğu kahvehane ve pastahanelerde her Allahın
günü bunlardan birkaçının yırtıcı kuş gözüne benzeyen
gözleriyle karşılaşıyordu. Ya zavallı Yakup Cemil, ken­
disi Jeşkilât-ı mahsusa’da çalıştığından dünyada hiç kim­
senin kendisini izleyebileceğine İnanmıyordu.
O, bir İstanbul çocuğuydu. Yenibahçe’de doğmuştu.
H üniyetin ilânından altı yıl önce Harbiye’den mezun ol­
muştu. Her genç subay gibi o da Rumeli’de eşkiya kova­
lamağa gönderilmişti. Bulgar ve Rum çeteleriyle başarılı
çarpışmalar yapmış olan Yakup Cemil, çok iyi bir atıcıydı.
O da her genç harbiyeli ve her genç subay gibi Ab-
dülhamid’in istibdadına diş biliyordu. Ateşli ve isyan do­
lu bir ruha sahipti. İttihat ve Terâkki örgütüne ilk giren­
ler arasındaydı. İri yan gövdesi, geniş omuzları, kırmızı
yüzü kimi zaman saf ve temiz, kimi zaman sert ve ateşli
bakışları, şiddetli ve inanlı konuşmaları, en sonra ataklığı
ve atikliği, ona yoldaşları içinde Özel bir yer sağlamıştı.
Hürriyetin ilânından sonra bir süre Adana’da İttihat
ve Terakkinin sorumlu delegeliğini yapmıştı ki bu görev
bir valiyi bile etkileyecek güçteydi- Trablus savaşı patlak
verince serüven arayan ruhu ileri atılmış, Sapancalı Haki­
ki ve Mustafa Kemal’le Mısır üzerinden ve yedi yüz kilo­
metrelik bir çöl geçerek Trablus’a varmıştı. Elindeki ta­
bancası orda da rahat durmamış, casustur diye bir zen-
,ci teğmeni, Şükrü efendiyi haksız yere yaşayanlar arasın­
dan uzaklaştırmıştı. Oraya gideli henüz iki üç ay olmuş­
tu ki cephe kumandanı olan Enver, bu cinayet üzerine onu
gerisin geri, İstanbul’a göndermişti.
Birinci Dünya Savaşı başlayınca yüzbaşılıktan ayril-

— 167 —
mış olan Yakup Cemil’in emrine büyük bir çete verilmiş
ve sınır boylarına gönderilmişti. Ondan gerçekten çok şey­
ler bekleniyordu. Çetenin sayısı iki bine varıyordu. Hep­
si de sivil olan bu geniş kadrolu çetenin çalışma alanı Kaf­
kasya, Gürcistan, Ermenistan’dı. Buralara sızarak türlü
sabotajlar yapacak, Rus ordusunun gerilerine güvensizlik
salacaklardı. Bu geniş kadrolu çete, küçük çete gruplarına
ayrılıyor ve bunların başlarında da sonradan ün salacak
çete reisleri bulunuyordu. «Binbaşı Asım, yüzbaşı Halit,
Lazistan mebusu Sadi, Şakir (Kesebir, eski iktisat vekili)
Çerkeş Ethem vb.»
Yakup Cemil, çetesini vapurla Trabzon’a götürmüş
Türk ordusunun Batum saldırısına çetesiyle katılmış ve
kentin alınmasında büyük rol oynamıştı. Bunun için de
kendisine «Batum Fatihi» denmesini istemişti. Ömründe,
elde ettiği bu en büyük başarı siyle durmadan öğünüyor,
yeni zaferler peşinde koşmak için can atıyordu.
Kafkasya’da dolaşıp duran Yakup Cemil, Ruslardan
Ardahan kasabasını da almış, ününe bir Ardahan Fatih-
lıği de katmıştı.
Yakup Cemil, casus manisine kapılmıştı. Her ayak
bastığı yerde ilkin casus arıyordu. Erzurum’da Ordu Ku­
mandan; Mahmut Kâmil paşanın sözü, onun katında geç­
miyordu. Ordu içinde casusluğundan kuşkulandığı birçok
Türk askerini sorgusuz - sualsiz kurşuna dizdirmişti- Yi­
ne Hasankale’de düşmana haber uçurduğu sanılan bir jan­
darma eri ile on altı köylüyü bir tek soru sormadan kur­
şuna dizdirmişti. Onunla başa çıkamayacağını anlayan
Mahmut Kâmil paşa, onu yine kendi kumandası altındaki
Bitlis - Muş bölgesi kumandanlığına sürgün etmişti. Yine
kalabalık çetesini arkasına takan Yakup Cemil, soluğu Ali
beyin (Çetinkaya) alayında almıştı.
Ali bey de çok sert bir asker olduğu halde Yakup
Cemil’e söz anlatamamıştı. Yalnız, ne etmişse etmiş bu
ele avuca sığmaz adamı Irak cephesindeki Enver paşa­
nın amcası Halil paşaya göndermenin yolunu bulmuştu.
-Hâlil paşa, Altmcı Ordu kumandanıydı. Paşa, Yakup Ce­

— 168 —
 mil’i yine muvazzaf hizmete almış ve bir yüzbaşı ol­
duğu halde emrine bir bağımsız tabur vermişti. Onun bu
taburla «haşrü neşı> olarak çevresine zararlı olmaktan
uzak kalacağını sanan Halil.paşa, çabucak aldandığını an­
lamıştı. Yakup Cemil, hiç bir kaba sığmayan civa gibi
bir adamdı. İngiliz siperlerinin karşısındaki Türk siper­
lerine sinmiş olan Yakup Cemil’in taburu, bir gün hiç
beklenmedik bir zamanda birden bire deliler gibi saldırı­
ya kalkmış ve İngiliz makinalı tüfekleriyle bir buğday
tarlası gibi biçilmiş, gerçekler dünyasından birkaç dakika
içinde silini vermişti. Halil paşa, bu vakitsiz ve emirsiz sal­
dırıyı haber alınca hem kırılan bir tabur Türk çocuğuna
acımış, hem de Yakup Cemil’e sınırsız kızmıştı.
Baştan başa hareket olan Yakup Cemil, siper haya­
tından bıkmış, usanmış, çete savaşlarına benzer bir bas­
kınla Ingilizleri gafil avlamağa çalışmış ve böyleoe İngi-
Hzler karşısında mıhlanıp kalmış olan Türk ordusuna da
bir örnek olmak istemişti.
Halil paşa, bu olaydan sonra doğrudan doğruya ye­
ğeni Enver paşayla haberleşerek Yakup Cemil’i kendi böl­
gesinden uzaklaştırmanın çarelerini aramış ve bulmuş­
tu. Yakup Cemil’in İstanbul’a uzaklaştırılması çok sür-
pıemişti.
Yakup Cemil’in en sevdiği adam, Sapancalı Hakkı’ydı.
Onun Bükreş’ten getirdiği ayrı barış düşüncesini benim­
seyen Yakup Cemil, artık payitahtın altını üstüne getirecek
kocaman bir bomba haline gelmişti. Hükümetin en güçlü
iki başı Talât beyle Enver paşa da onun önünde titre­
meğe başlamıştı- Şundan ki her zaman bir arkadaş olarak
yanı başlarına dek sokuluyordu. Onu bürolarından uzaklaş­
tırmağa, koğmağa yüzleri tutmuyordu. Bugünkü mevki­
lerini.onlara bağışlayan yüzde elli Yakup Cemil’in taban-
casıydı. Ondan hem korkuyorlar, hem de ona minnet borç­
lu olduklarını derinden duyuyorlardı, işte, bu canlı tehlike
de salt bu yüzden ortadan kaldırılamıyordu.
Yakup Cemil, Sapancalı Hakkı ile Mustafa Kemal’in
benimsedikleri «ayrı barış» parolasına onlardan daha bü­

— 169
yük bir enerji ile sarılmıştı.
Bir gün Enver paşanın karşısına dikilmiş, ona şöyle
diklenmişti:
— Bu haliyle harbi kaybedeceğimiz yüzde yüz mu­
hakkak bilmelisiniz.
Bundan sonra, son aylarda dolaştığı sınır boylarında
gördüğü faciaları uzun uzadıya anlatmıştı, bu arada Mah­
m ut Kâmil paşayı, Ali (Çetinkaya) beyi, Halil paşayı in­
safsızca neşterlemişti.
Enver paşadan bir tümen kumandanlığı istemiş, o da
onu beceriklice atlatarak Irak cephesine yollamıştı.
Yakup Cemil, bu arada büsbütün bir anarşist - ihtilâlci
karakteri taşıyordu. Kendini boşlukta duyuyor ve her gö­
rüştüğüne, Mustafa Kemal’le Sapancalı Hakkı’dan aldığı
esine dayanarak çok tehlikeli sözler söylüyordu:
— Yok, yok, bu böyle gitmeyecek! Bu işlere bir ça­
re bulmalı! Zararın ne yanından dönülse kârdır.
işte, Mustafa Kemal, koskoca bir Anafartalar yap­
mış eşsiz ve yenilmemiş kumandan, bu büyük zaferin bi­
le geçici bir avunmadan başka bir şey olmadığını söylü­
yordu.
*

Mustafa Kemal’in insafsız eleştirilerine bir de ayrı

barış formülünü katan ve böylece ihtilâlci bir Yakup Ce­
mil yaratan Sapancalı Hakkı, pek yürekli, pek temiz ve
pek mert, aynı zamanda akıllı bir halk çocuğuydu. BabI­
âli baskınından sonra fedailikten ve teşkilât-ı mahsusa-
dan çekilerek ticarete atılmak suretiyle de bu dipsiz ve
tehlikeli olayların yörüngesinden uzaklaşmak istemişti.
Hakkı bey, 1882’de Sapanca’da doğmuştu. Sapanca
gölü kıyısına Halep’den göç etmiş bir Türkmen ailesinden
di- Babası, koyun ticaretiyle uğraşıyordu. Babası ölünce
annesi, çocuklariyle beraber İstanbul’a gelip yerleşmişti.
Annesi, Hakkı’yı Beşiktan askerî rüştiyesine yazdırmıştı.
Burayı bitiren Hakkı, Edime askerî idadisine gitmiş, or-
dan da Harbiye’ye geçmişti. 1319’da teğmen olarak üçün­
cü orduya katıldı ve Rumeli’de millî kurtuluş hareketine

— 170 —
 hazırlanan imparatorluk uluslarına karşı eşkiya avına
çıktı.
Hakkı bey, ilk görevini yaptığı Selanik'teki Redif ala­
yında ittihat ve Terakkinin başlariyle tanıştı. Bir partili
olarak göze çarpmaya başladı. Mustafa Kemal’le yakın
arkadaşlık kurması da bu zamana rastlıyordu.
Sapancalı, burdan İşkodra’ya gönderilmiş, orda da
İhtilâlci çalışmalarına hemen başlamış, Kâzım (Dirik) ile
el ele ve ateşli çalışmaları İstanbul hükümetince çabu­
cak haber alınmış, her ikisinin de yakalanması için hü­
kümetten emir çıkmıştı. Sapancalı, bu haberi alınca he­
men ordan Karadağ’a kaçmış, bir yıl orda saklanarak 1908
hürriyet devrimiyle meydana çıkmıştı. Oradan Selânik’e
gelen Hakkı bey, Redif taburunda biraz daha çalışmış,
sonra îskodra’da ittihat ve Terakki’nin sorumlu sekre­
teri olarak çalışmağa başlamıştı.
Sapancalının en içten ve en yakın arkadaşları Yenı-
bahçeli Şükrü, hikayeci Ömer Seyfettin, Bandırmak Re­
şit (Çerkeş Ethemin ağabeysi), Kuşçubaşızade Eşref ve
Asitaneli Nizamettin idi.
Dünya savaşı patladıktan sonra ticarî işlerini artı­
ran Sapancalı, Romanya ile Osman lı hükümetleri arasın­
da buğday alım - satımında Önayak olmuştu. Yalnız si­
yasal hasımlarınca az kalsın lekeleniyordu. Sapancalı, par­
tinin kirli işlerinden hiçbirine yanaşmamış, sonuna dek
tertemiz kalmanın yolunu bulmuştu.
Mustafa Kemal, bunun için onu çok seviyordu.
Ne var ki Sapancalı’nm kirli işlere karışmamaktaki
direnişi de bir işe yaramamıştı. Romanya’da bulunduğu
sırada Fransız >ve Ingiliz temsilcileri, onun Enver Paşanın
en yakın arkadaşı olmasından yararlanarak «ayrı barış»
düşüncelerini ona açmışlar ve böylece Enver’e doğru bir
yol bulmağa çalışmışlardı. Almanların bütün cephelerde
durakladığı bir sırada yapılan bu ayrı barış telkini, çok
güzel bir şeydi. Türkiye’de bunu isteyen bir çok düşünen
kafa vardı, hükümeti sımsıkı ellerinde tutanları bu düşün­
ceye yanaştırmanın güçlüğü de meydandaydı.

— 171 —
 Ayrı barış düşüncesini ilk önce Sapancalı’ya açan
onun ta Selânikten beri tanıdığı dostu Havas ajansı mu­
habiri mösyö Moto olmuştu. Sapancalı her ııe kadar artık
siyasetle hiç bir türlü ilgisi olmadığını durmadan söyle­
mişse de bu görüşmenin bir değil birkaç kez yapılmasını
önleyememişti.
Fransa, Mösyö Moto’nun ağziyle Türkiye’den ayrı
barış istiyordu. Hükümet de bunu dinleyecek bir tek ku­
lak var mıydı.
Ondan sonra Sapancalı'ya İngiliz elçisi yanaşmış, o
da ayrı barış düşüncesini açmış, hattâ daha avantajlı bir
ayrı barış da ileri sürmüştü.
Sapancalı Hakkı bey, onları ister istemez dinlemiş,
zoraki bir aracı haline gelmişti. İstanbul’a döndüğünde
en yakın arkadaşı Enver’le Talât’a bunları şöyle üstün
körü olsun çıtlatıp düşüncelerini yoklayabilirse de, bunu
yapmadı.
Sapancalı, Romanya’dan İstanbul’a dönüşlerinde yine
«Seyfi Sefain Acentası» nın üstünde ticarî yazıhanesinde
her zamanki işleriyle uğraşmağa başlamıştı. O, İttihat
ve Terakki içinde en çok arkadaşı olan bir adamdı. Bun­
dan dolayı her Allahın günü yazıhanesi İttihatçı arkadaş-
lariyle dolup taşıyordu-Ne var ki Dahiliye Nazırı Talât
bey, bu en idealist particilerle yakın dostları Sapanealı’yı
şiddetli bir göz hapsine almıştı. Onlardan önemli, hatta
Çok önemli bir tehlike kokusu aldığı anlaşılıyordu. Arka­
larına yığııila sivil polis takmıştı. Sapancalı en sonra bu­
nu anlamış, kendini ve çevresini kontrol etmeğe başlamış­
tı. Bir gün Karlman Pasajı önünde vitrinlere bakarken
çevresinde kendisiyle ilgilenen kalabalık bir grup görmüş,
Jtuşkulannuştı.
Sonra ordan Tepebaşında bir gazinoya uğrayarak
bira ısmarlamış ve bu grup oraya da gelip karşısındaki
boş masaya oturmuştu. Altı kişiydiler.
Sapancalı Hakkı’mn kafasının tası atmıştı- Hemen Po­
lis Müdürü Ahmet beye koşmuş, çıkışırcasma ona bu
durumdan yakmmıştı. Ahmet bey şaşırmış:

— 172 —
 — Şu münasebetsizlere bak yahu, demişti. Sanki ben
bunlara altısının da bir arada gezmesini söylemişim gibi
heyet halinde vazife yapmışlar!
izleme emrini veren Talât beyden başkası değildi.
Ötekiler neyse ne, Hüsrev Sami ile Yakup Cemil’in de
yazıhaneye girip çıkması Talât beyi adamakıllı kuşkulan­
dırmıştı. Yakup Cemil, hükümet erkânınca o günlerin en
tehlikeli adamı sayılıyordu. Kendinden önce tabancası
konuşuyordu.
Talât beyin bu korkusu boşuna değildi. Romanya’dan
gelen ayrı barış havadisini sanır sultan bile işitmişti. O*
laylar da aldatıcı karakterini bırakmıyordu.
Sapancalı Hakkı, Romanya’dan bomba gibi fikirlerle
döndüğünde, Hüsrev Sami de Trabzon’daki parti göre­
vinden ayrılıp İstanbul’a gelmişti. Hükümetin aleyhinde
ulu orta atıp tutan Hüsrev Sami, Talât’ı adamakıllı ü r­
kütmüştü. Bu arada bir Yakup Cemil eksilmiş gibi o da
Halil paşanın isteği üzerine İstanbul’a gelmiş, hemen can­
dan arkadaşı Sapancalı’nın yazıhanesine uğramıştı. Mus­
tafa Kemal’in Çanakkaleden temelli dönüşü, yeni düşün­
celeri ve propagandalariyle devletin güvenini sarsan tu­
tum u Talât paşayı tedirgin hale getirmişti.
Sık sık toplananların hepsi de eski tanıdık, eski bil­
dikti. Hepsi de zaman zaman kodaman arkadaşlarınca gö­
rev diye sürgüne gönderilmiş kişilerdi. /
Yakup Cemil'in gözü kendisine vaadedilmiş Yarbay­
lık rütbesinde olmasaydı, hemencecik hükümeti allak bul­
lak etmeğe hazırdı.
Enver paşa, cepheden cepheye gezerken İstanbul’da
onu dört gözle bekleyen Yakup Cemil, ömrünün en sı­
kıntılı günlerini geçiriyordu. Prens Sabahattin’in yakın
dostu ve özel kâtibi Satvet Lütfi bey, onu Bursa'daki
Kaplıcalı otelinde birkaç gün dinlemesi için çağırınca çok
sevinmişti. Yönetimde «ademi merkeziyet» yanlısı olan
Prens Sabahattin’de şimdi bir de ayrı barış sloganı vardı
ve Türkiye’deki eri içten adamı Satvet Lütfi bey de Bur-
sa’da sürgün olmakla beraber onun düşüncelerinin biricik

— 173 —
temsilcisiydi, Yakup Cemil’in de bu düşüncenin şampi­
yonluğunu yapması, onu ilgilendirmiş ve çaktırmadan onu
Kaplıcalara çağırmıştı. Yakup Cemil Trabzon’dan yeni
dönmüş olan ve hükümete, Talât’a söğüp sayan Hüsrev<
Sami’yi de kandırarak alıp Bursa’ya götürmüştü. Hüsrev
Sami, Yakup Cemil’in kişkırtıcıbaşısıydı.
Prens Sabahattin Sultan Abdülhamit’in kızkardeşi-
nin oğluydu. Babası: Damat Mahmut paşa İki oğlunu ya­
nına alarak Avrupa’ya kaçmak zorunda kalmıştı. Birçok
genç Türkler gibi orda sultana karşı savaş açmıştı. Prens
Sabahattin, Avrupa kültürüyle yetişmiş ve Paris’te 1906
da «Terakki» adlı bir gazete çıkarmıştı- Dayandığı ideolo­
ji bakımından o zamanın jöntürk’ün bir kolu onun çevre­
sinde toplanmış ve onun düşüncelerini benimsemişti. Ah­
met Rıza beyin çevresine toplanan grubun istediği Mit­
hat paşanın rafa kaldırılan Anayasasının yine yürürlüğe
girmesiydi. Siyasal düşünceleri meşruti bir rejimden İieri
geçmiyordu. Prens Sabahattin ise bu yandan Fransız sos­
yologlarının etkisinde sosyal bilgi tezine dayanırken siya­
sal alanda da daha ileri görüşlüydü. Cumhuriyete ve de­
mokrasiye dek gidecek bir devrim istiyordu. Prens Saba­
hattin’e göre Abdülhamit’in devrilmesiyle de ulusun yok­
sulluğunu meydana getiren daha derin nedenler vardı.
Müslüman Türk toplumunun asıl belini büken, genel eği­
tim sisteminin bozukluğu idi. Türk halkı, birşey olarak
kişisel girişim niteliğinden yoksundu. Köylü, çiftçi vb. bil­
gi sahibi olamadığından para sahibi olamıyor, böylece de
büyük işler kuramıyor ve yoksul kalıyordu.
tşte, Kanunu Esası denen anayasanın kabulünden
sonra memlekette bir sosyal bilgi ve kişisel girişim kam­
panyası açmak, böylece de batı uygarlığını yürüten buhar
ve endüstri çağına girmek gerekiyordu. Sonra, geniş im­
paratorluk topraklarını bir merkezden yönetmeyi bir ya­
na bırakmalı ve her bölgenin kendi olanaklariyle gelişme­
sine önayak olmalıydı. 1907’de jöntürk kongresinde baş­
kan seçilen Prens Sabahattin, büyük bir üne ulaşmıştı.
Avrupa’dayken İttihatçılarla iyi geçinen Prens, 1908 dev-

— 174 —
riminden sonra yurda dönmüş ve İzmir’de düşüncelerini
yaymağa başlarken karşısına İttihat ve Terakki dikili-
vermişti. İttihat ve Terakki, yurtta tek siyasal kurum ve
güç olmakta direniyor, başka hiçbir örgütün yaşamasına
ve barınmasına göz yummayacağım açıkça söylüyordu.
Prens Sabahattin’in çevresinde ve etkisindeki kişile­
rin «taklibi hükümet» yapacağı kanısı yaygındı. İttihat­
çılar böyle düşünüyorlardı. Onların meşrutiyet hüküme­
tini devirip Cumhuriyet kurmak istediklerini sanıyorlar­
dı. Prens Sabahattin, aslında hiçbir vakit hükümeti bir
darbe ile devirerek başına geçmeyi düşünmemişti. Bunu,
onunla çalışan ve onu kendi dâvaları uğrunda kullanmak­
tan çekinmeyen siyasal çömezleri söylüyordu.
Balkan savaşı felâketinden yararlanan siyasal çö­
mezleri, bir yansız kabine kurma düşüncesini ele almış­
lardı. Bu propaganda tutmuş ve henüz san gagalı olan
İttihatçıları yere vurarak Kâmil paşayı iktidar sandalye­
sine oturtmuşlardı.
Prenses Sabahattincilerin Kâmil paşa kabinesi içinde
en çok güvendikleri adam olan Harbiye Nazın Nâzım pa­
şa, onlara hemen dirsek çevirerek şöyle demişti:
— Artık, mesul kabine gelmiştir, dağılsınlar!
Prens Sabahattinciler, küskün - küskün dağılıp evle­
rine gittiler ve Nazım Paşa da Kâmil paşa kabinesi de
günden güne ustalaşan ve hırsları artan İttihatçı avan-
gardların karşısında yalnız ve koruyucusuz kaldılar, it­
tihatçılar, memlekette tabancayla post kapmak ve siya-
sal rakiplerden kurtulmak metodunu sokmuşlar, karşı­
larındaki pasifist gruplara da bunu Öğretmişlerdi.
Propaganda ve fikir tartışmasiyle kurulan bir kabine­
yi Babıâli baskını ile alaşağı eden İttihatçı kodamanların
karşısında ayni silahı kullanmak isteyen hasımlar türe­
mişti. Son kerte insancıl ve demokratik yollardan iktidara
gelme düşüncesi üzerinde bocalayıp duran Prens Sabahat­
tin, en sonra ataklaşan ve sabırsızlaşan müritlerinin- git­
tiği komplo yoluna girmiş ve onlara uymak zorunda kal­
pı işti. Türkçesi, bu siyasal davranış için verilen karar
onun kafasından çıkmıştı.
— 175
—
 — «Takibi hükümet» suçlusu olarak Satvet Lütfi, Şalih
Mahmut ve Ahmet Kuran beyler. İzmir yoluyla Bodrum'a
sürgün edildiler. Sonradan kaçmak için planlar kuran
sürgünler, ordan da Sinop kalesine sürüldüler. Sinop sür­
günleri arasmda Amasya mebusu İsmail Hakkı paşa, İl­
ham gazetesi sahip ve yazarlarından Ferit ye Mustafa
Şuphi beyler (Komünist partisi lideri) doktor Celâl paşa,
Refik Halit, Refı Cevat (Ulunay), Alemdarçi kadri bey­
ler, Evkafı Islâmiye müzesi müdürü, Melâmiler şeyhi Sa­
lih efendi ile Şeyh Baha bey de bulunuyordu.
Bu sürgünler arasında Ziver beyle sakallı Rıfkı denen
iki vali, Osman Cemal, Nemli zade Salim, Sosyalist Hilmi,
kurmay subay Nevres, teğmen bombacı Lütfi beyler de
göze çarpmaktaydı.
işte, şimdi bütün bu düşünce adamlarının gizliden
yaptıkları ve İttihat ve Terakkici genç kuşağı da âlet et­
tikleri bu «Ayrı Barış» parolası, propaganda alanından
^kurtarılarak militanların eline geçmek üzereydi. Hiç ol­
mazsa durum böyle görünüyordu.
Bir haftalık Bursa gezisi Yakup Cemil’e hükümeti
jievirmek için en yeni düşünceyi vermişti.
Bursa’dan dönen Yakup Cemil, Enver Paşa’dan ne
rütbe vaadi bulmuş, ne de bağımsız bir kürt tümeninin
lâfı olmuştu.
Enver Paşaya karşı bütün güvenini yitiren Yakup
Cemil, artık tozu dumana katmanın zamanı geldiğine
inanmağa başlamıştı. Hattâ:
— Artık ben İtilâfçı oldum!
, Diyecek kerte ileri de gitti.
Sapancalı Hakkı büyük bir yanlışlık yapmış, Roman­
ya’da kendisine önerilen «ayrı barış» görüşmelerini bir
çok arkadaşına olduğu gibi Yakup Cemil’e de açmıştı, iş­
te, o gündenberi kendisi de Yakup Cemil gibi tehlike için­
deydi. Yakup Cemil bu işi taşe Nazırı Kara Kemal’e
Sadrazam Sait Halim Paşaya, Talât Paşaya da açmıştı.
Romanya’da büsbütün gizli geçmiş olan en tehlikeli bir
konu, ondan yılandan korkar gibi korkan kodamanların

— 176 —
 kılağına dek gitmişti. Şimdi, Yakup Cemil gibi Sapancah
Hakkı da topun ağzmdaydı. Gariptir ki bu tehlikeli dü­
şünceyle bütün kodamanlan birer - birer dolaşan Yakup
Cemil, bayağı hepsinden ayrı - ayrı tatlı sözler bile işit­
miş, sanki isteyip de yapamadıkları bir işten konuşulııyor-
muş gibi kaygusuz ve yüreklendirici görünmüşlerdi.
Yakup Cemil, en sonra Enver’in adamıydı. Bunun
için de bu kerte serbest davranabiliyordu. En sonra, teh­
likenin kapıyı çaldığın sezen Enver, onu bir milis kuv­
vetinin başında îran içlerine göndererek bu belâdan kur­
tulmanın çaresini bulmağa çalıştı.
Yakup Cemil, sefer heyetine istediği subay ve asker­
leri seçerek alacak, asker kaçaklarını, mahpusları bile is­
terse alabilecek, İran içlerine dalıp serüven arayacaktı.
Enver paşa:
— Orda ne halt ederse etsin, isterse vezir olsun, ar­
tık gerisine karışmam!
Diyordu. Yakup Cemil, çetesinin listesini yapmağa
başlamıştı. Seçtiği subaylarla erleri Harbiye Nezaretinin
Mercan’a açılan kapısının iki yanındaki dükkânlara yer­
leştiriyordu. Artanları, Sirkeci otellerine doldurmuştu.
Karargâhını da Sirkeci’deki Meserret otelinin bir iki oda­
sında kuran Yakup Cemil, birkaç gün içinde ipten - ka­
zıktan kurtulmuş disiplinsiz, serüven sever bir savaşçı
yığınına sahjp olmuştu. Hükümet konağının hemen yanı-
başındaki bu silâhlı insanlarla kaynaşan karargâh bir­
denbire bir kuşku kaynağı olmağa başlamıştı- Harbiye
Nezaretinin bir talimgah gibi ağaçsız ve geniş bahçesinde
Yakup Cemil’in çeteleri, kabadayıca gezip tozuyorlar, gö­
renlere korku salıyorlardı- Anadolu’nun birçok kentlerin­
den gözünü daldan budaktan sakınmayan gözü pek deli­
kanlıların gelmesiyle liste gittikçe kabarıyor ve Yakup Ce­
mil’in morali de gittikçe düzeliyordu. Hüsrev Sami, İz­
mir’e gitmiş, ordan asker kaçakları devşirip gönderi­
yordu.
Yakup Cemil, eline bu kuvveti geçirmeden önce ger­
çekten İran’a doğru bir serüvene atılmak istemişti. Ne

' K utsal İsyan (2) — 177 — F: 12

var ki Satvet Lütfü’nün kaplıcasında verdikleri hüküme­
ti devirmek Talât’ı ve Enver’i temizlemek arkasından he­
men ayrı barış hazırlığı yapacak kabineyi kurmak kararı
aklım yine çelmiş, eline kuvvet geçmişken ikinci Babıâli
baskınını yapmağa karar vermişti.
Yeni kurulacak barış kabenisinin elemanları da he­
men elinin altında bulunuyordu. Mustafa Kemal Başku­
mandan Vekili ve Harbiye Nazırı, Hüsrev Sami, Hariciye
Nazırı Ali Fethi Dahiliye Nazırı vb.
Artık Yakup Cemil için İran seferi, bir kamuflajdı.
Meserret otelinin 13-15 No. lu odaları hergün insanla do­
lup taşıyordu. Memleketin birçok yerlerine dağılmış olan
eski çete eratı ve kaptanlar çıka geliyor, saatlarca Yakup
Cemil'le baş başa görüşüyorlardı- Yahya Kaptan da son
günlerde on beş kişilik çetesiyle yetişmiş, listeye girmişti.
Yakup Cemil, İri gövdesiyle ve belindeki çift tabancasiyle
otele girip çıktıkça arkasından Talât beyin taktığı gölge­
ler de bir an ayrılmıyordu.
Artık, hükümeti devirmek düşüncesi, romantik bir
ihtilâlci oyunu olmaktan çıkmış, gerçeğin demir çizgisi­
ne kıl kadar yaklaşmıştı. Yakup Cemil, yüzünden ateş gi­
bi terler akarak 13 Temmuz 1916’da Babıâliye ikinci bas­
kın kararını vermişti.
Baskına katılacak adamlarına görevlerini bildirmiş
ve tetik üzerinde beklemeğe başlamıştı. Artık gerek En­
ver, gerekse Talât, onun gözünde ölü canlardı; onlardan
bu dünyada hiçbir şey beklenmezdi. Onlar, kocaman Tür­
kiye’yi gemi azıya almış birer küheylân gibi dipsiz mavi
uçurumlara doğru uçuruyorlardı. Bu korkunç sarhoşluk
içinde onların lâftan anlaması artık düşünülemezdi. Artık,
bu eski dostları da azrail listesine yazmak üzereydi. Tür­
kiye, ancak, bu sorumsuz başlar gittikten sonra kurtuluş
yoluna girebilir, Almanların yemi olmaktan kurtulabilir­
di...
Yakup Cemil, hergün Harbiye Nezaretinin geniş bah­
çesinde çete eratını gözden geçiriyor,* sözde yola çıkmak
için hazırlık yapıyordu. îşte başlıyalı yirmi gün olduğu

— 178 —
 halde hâlâ hazırlık bitmemişti. Çetesine yazılmak «şar-
tiyle» doğudaki eşkiyaya af çıkartan Yakup Cemil, her­
gün bunlardan birkaçım listeye geçirip duruyordu- «Bo­
yunlarında asılı Çerkeş kamaları, gümüşten fişeklikleri,
silâhları, ayaklarında garip ve renk - renk çizmeleriyle»
bu genç adamlar Yakup Cemil’in yapacağı iş için biçilmiş
kaftandı.
Gelgelelim, aydan ya da Merih’te hazırlanır gibi baskı­
na hazırlanan Yakup Cemil, kıpırdanamayacak kadar ya­
kından göz hapsine alınmıştı.
Talât bey, eski bir kurttu. Yakup Cemil gibi saf ve
idealist bir suikastçiyi nakavt etmek için hemen harekete
geçmişti. Polis müdürü Bedri beyle başlayan entrikası,
olumlu bir sonuca doğru çabucak gelişmiş ve Yakup Ce­
mil’in üstüne kapanacak çelik ağ hazırlanmıştı.
Talât beyin sağ eli Kara Kemal, Enver Paşayı yalı­
sında bulmuş ve hazırlanan koployu, Talât beyle ka­
rarlaştırdıkları gibi noktası noktasına bir solukta anlatı-
vermişti:
— Yakup Cemil’in, hükmeti devirme teşebbüsü pek
hafif değil, paşa, onun yanında senin yaverin Mümtaz,
onun arkadaşları Hüsrev Sami Yenibahçeli Nail ve Sapan-
calı Hakkı da var. Maksatları seni Harbiye Nezaretinde,
bizi de merkezi umumide bastırıp katletmek, Mustafa Ke­
m al’i Fethi’yi, İstanbul muhafızı Cemil’i ve İzmir Valisi
Rahmi’yi iktidara getirmek, Hüsrev Sami’yi de Hariciye
h azırı yapmaktır.
Talât beyin de bundan sonra Enver’in yanma gide­
cek olay üzerinde pek heyecanlı konuşması, Enver paşayı
büsbütün şaşırtmıştı:
— Enver, kardeşim demişti, işte, uzun yıllar himaye
.etmek istediğin adamlar en sonra bizi mahvetmek üzere­
dirler. Bereket, Müdüriyetin raporu imdadımıza yetişti-
Buyurun polis Müdürü Bedri beyin raporu. Bu rapor Ta­
lât beyle polis müdürünün uydurduğu bir rapordu. Yine
de gerçeğe kıl kadar yaklaşmış bir rapordu. Eski yaveri
Mümtaz, beyin de raporda baş suikastçilerden biri olarak

— 179 —
gösterilmesi ve İzmit’te bulunması gerekirken bu ara İs­
tanbul’da bulunması Enver paşayı çığırından çıkartmıştı.
Demek ki, suikast haberleri gerçeğe doğru hızla yol almış­
tı. Umulmadık kişiler, bütün eski ve en yakın arkadaşları
suikast çetesinin ele başları idiler.
Merkez Kumandam Cevat beyi telefonda bulan En­
ver paşa •
— Ben, Başkumandan Vekili Enver, şimdi hemen Ya-
kup Cemil’i tevkif edeniz! emrini verdi.
1881’de İstanbul’da doğan Enver Paşa, 33 yaşında
Harbiye Nazırı olmuştu.
Enver paşanın dedeleri Romanya’nın Kilye kasaba­
sın olandı. Babası Ahmet efendi kondüktör denen yol fen
memuruydu. Ahmet efendinin büyük babası, Kilye’li Ab­
dullah ağa, Kahraman ağa Killioğlu Hüseyin ağa Hacı
Mustafa Kaptan Hafız Kâmil efendi ve en sonra babası
Ahmet efendi annesi Ayşe Hanımdı. Ahmet efendi, Hür­
riyetten önce Manastır Nafıa müdürlüğünde memurdu.
M anas'ır’m kenar bir semtinde Eğrideğirmen'de Kara-
köprü’de bir evleri vardı. Enver Paşanın amcası Halil Pa­
şa Enver Paşanın babasiyle üvey kardeşti.
Enver beyin kızkardeşi Hasene hanım meşrutiyetten
önce Selanik merkez kumandam ve sarayın adamı Çer­
kez yarbay Nazım beyle evlenmişti. Enver beyin Öbür kız-
kardeşi Mediha hanım Kâzım (Orbay) paşa ile evliydi.
Enver Paşanın babası meşrutiyetten sonra saray inşaat
nazırı olmuştu. Bırakışmada yakalanıp Malta’ya sürülecek­
ler arasında bulunacaktı.
Yakup Cemil’in tutuklanması kolay olmuştu. Tutul­
duktan sonra kuzu gibi Bekirağa bölüğüne götürülmüş
ve tabancaları üstünde olduğu halde küçük bir hücreye
kapatılmıştı. Durumun tehlikeli olduğunu gören Sapanca-
lı Hakkı da hiçbir şey olmamış gibi Sirkeci’den trene bi­
nip Avrupa’ya yollanmak üzere iken Talât beyin sivil po­
lislerince yakalanıp yine Bekirağa bölüğünün alt katın­
daki küçük bir hücreye tıkıldı. Bu sırada hâlâ İzmir’de
Yakup Cemil’in çetesine asker yazmağa uğraşan Hüsrev

— 180 —
Sami’nin de hemelı yakalanarak İstanbul’a gönderilmesi
için emir çıkmıştı.
'H üsrev Sami’yi düşmanlan kurnazlıkla İstanbul'a ya­
ğırdı. Galata’da vapurdan inerken yakalandı, sonra, En­
ver paşanın emriyle salıverildi.
Enver Paşanın eski yaveri İzmit’li Mümtaz, Talât’ın
ilk önce yakalatmak istediklerinden biri olduğu halde ya-
kalanmamıştı; Mümtaz bey, Enver paşanın karşısına çı­
kararak durumu aydınlatmayı bir namus borcu bilmişti;
— Bu Talât’ın bir tertibidir, demişti. Sapanca’lı Hak­
kı, «sulhu münferit» teşebbüsünde bulunmamıştır. Ba-
hattin Şakir, Talât’ın tertibiyle Romanya’ya gönderilmiş­
ti. Gerek onun gerek kâtibi mesullerinden Ali beyin ra­
porları yalandır. Hüsrev Sami, Sapancalı Hakkı, sana
son derece bağlıdır. Hepimiz senin yolunda hayatımızı
fedadan çekinmeyiz; şimdiye kadar da çekinmedik. Biz-
leri senden mahrum etmek istiyorlar. Bunların başında
Talât vardır. Bunların tertibine kurban gidiyorsun.
— Mümtaz bey, peki, ama, Harbiye Nazre*inin mer­
can kapısındaki dükkânların iki tarafım tahliye ettirip
oraya çetecileri iskân etmek, ne maksada mebni idi? Bu­
nu bana söyle kâfi?
— Paşam, bunun ne kadar hesapsız bulunduğunu
Cemil’in ne kadar cüretkâr, akılsız olduğunu size ben mi
anlatacağım?
— Görüyorum ki sizi aldatmış; yeni kabine tasarlı-
yormuş; hepinize ayrı vazifeler verecekmiş!
— Ne yazık ki Talât’ın ve muhittinin tezvirine kapıl­
mışsınız. Görüyorum ki düzme rapor sizi çıldırtmış; is­
tersiniz beni de tevkif ettiriniz.
«Mümtaz bey çok gençken Selânik’te müşir İbrahim
paşanın yaverliğini yapmış. Erkânı Harp Binbaşısı Arna­
vut Sedat beyi vurmuş ve müebbet hapis cezasiyle Ak-
kâ kalesine sürülmüş, hürriyen ilan edilince affedilerek İs­
tanbul’a gelmişti. Çok sert, fakat çok namuslu bir insan­
dı. Sözünü de kimseden sakınacak tabiatta değildi.»

— 181 —
 Yakup Cemil divanı harp karşısında dosdoğru ko­
nuşmuştu:
— Merkez Kumandanlığı, bölük kumandanı Yüzba­
şı Nevzat, silâh ve bombaları Meserret oteline getirmişti-
Divanı harp reisi Miralay Nafiz beyin yaveri Murat, Köp­
rülü Yahya kaptanı ve onyedi kişilik adamını getirmişti.
Bunlar da hazırdılar. Ben, Babıâliye girdim mi jandar­
ma yüzbaşısı Haşan Hoca bana selâm verecek, hiçbir
mukavemete maruz kalmadan meelis-i vükelâya girecek­
tim, fakat kaçarlarsa Paşa’dan istifasını alıp istediğimiz
kimseleri iş başına getirecektim.
— Ya Enver Paşayı ne yapacaktın?
— Allah ya ona ya da bana yaşamayı nasip edecek­
ti. Herhalde vuruşacaktık.
ö rfi idare divan-ı harbi, doğruyu çekinmeden söyle­
diği için Yakup Cemil’i idama mahkûm etti. Sapancalı
Hakkı uzak bir yerde hapise mahkûm oldu. Hİisrev Sami,
Yahya Kaptan, Yüzbaşı Nevzat, Teğmen Murat da türlü
cezalara çarptırıldı.
Onlar, bir süre sonra istedikleri yaşamaya ana - ba­
ba ya da aile ocaklarına döneceklerdi. Yalnız, İtilâf dev­
letleriyle «ayrı barış» yaparak Türkiye’yi gittiği uçurum­
dan kurtarmak için kellesini veren Yakup Cemil, bir da­
ha çocuklarının yanma dönmeyecekti. Kâğıthane’de bir
sırığa bağlanan Yakup Cemil, vatan hainliği suçundan do­
layı göğsüne doğrulan on dört rüfek namlusundan çıkan
ondört kurşunla delik deşik olmuş ve kafasında taşıdığı
«ayrı barış» düşü, kopmuş bir filim gibi birden kesili-
vermişti.
*

Enver paşanın genç arakadaşlarmı böyle kaşla göz

arasında ortadan silen Talât bey, Türkiye’nin bir numara­
lı adamı olmasının en Önemli güçlüklerini yenmişti. Ya­
kup Cemil, gelmemek üzere gitmiş Sapancalı Hakkı, Hüs-
rev Sami, Yenibahçeli Nail gibi karadüşler de birer ya­
na sürülmüştü. En ağır çekitaşı Mustafa Kemal’se doğu­
da Ruslarla boğuşmağa gönderilmişti. Muş - Bitlis do-

— 182 —
 laylarmda kurnazca bir çekiliş ve sonra saldın hareketi
yaparak orda zafer süzeüğünü unutmuş birliklerle bir
kez olsun tattırmıştı. O ikinci Ordu Kumandan Vekil­
liğinde Sekerat köyündeki karargâhında askerleriyle bir­
likte kışm şiddetinden titrerken, İstanbul hükümeti, Türk
.ulusuna ve Türk ordusuna yeni yenilgiler hazırlamak
üzere Almanlarla el ele, kucak kucağa çalışıp duruyor­
lardı.
1916 yılının yağmurlu ve soğuk güz ayları, Anadolu’
nun doğusundaki yüksek dağları ve tepeleri karla ağart­
mağa başlarken cephede yalnız ufak tefek hareketler ol­
maktaydı. Ruslar da Türkler de kışın şiddetinden korun­
mak için tedbirler düşünüyorlardı.
İkinci ve üçüncü ordulaıca tutulan Kafkas cephesi­
nin sağ kanadında Mustafa Kemal’in ikinci ordusu bulu­
nuyordu. Çapakçur boğazının kuzey ve doğusundaki yük­
sek dağlar üzerinde mevzilenen ikinci ordu ve subayla­
rı, düşmandan daha korkunç bir kara kışın tehdidi altın­
da umutsuzca titreşip duruyorlardı. Hepsi de bu dağlar
üzerinde kışlarlarsa bahara sağ çıkmayacaklarını biliyor
ve çaresizlik içinde kıvranıyorlardı. Mustafa Kemal, da­
ha ilk günlerde bu Ölüm mevzilerini gördü ve kimsenin
yapamıyacağı bir şeyi yapmağa karar verdi.
Yalnız, bu pek çok tehlikelerle dolu bir işti; ama
bunu yapmak zorundaydı, ikinci orduyu göz göre göre
öliime bırakamazdı. Enver Paşa’nın 1914 kışında Alla-
huekber dağlarında dondurarak öldürdüğü yüz bin kişi­
lik vatan kuzularından meydana gelmiş bir ordu gözleri-
rin önünde mavi uçurumlara doğru kayıp gidiyor gibiy­
di. Bu çocuklar, buraya öldürülmek için değil savaşmak
için getirilmişti. Savaş ise ancak onlar yaşadıkça yapı­
labilirdi.
Bu ordunun, bu kış, bu sivri buz dağlarına bezeyen
kel tepeler üzerinde ölüme mahkum olduğunu başkuman­
dan vekili Enver paşa da görmüştü. O da, evet, o da bun­
ları daha sıcak barınaklara çekmek yürekliliğini göstere­
memişti. Şundan ki bu çekilmeyi sezen Ruslar, büyük

— 183 —
bir saldırıya geçerlerse çok kötü bîr durum yaratabilir­
ler ve pek çok şeyi tehlikeye sokabilirlerdi.
Mustafa Kemal, yalnız bir şey biliyordu: Büyük ve
yiğitçe düşünceler, çoğu zaman başarı sağlamamağa aday­
dı. Çanakkale zaferini sihirli ve parlak yemişler gibi dev­
şirirken kullandığı metot hep buydu. Büyük ve yürekli
davranışlar karşısında ortalamla düşünüşlerin dili tutu­
luyordu.
Evet, bu aç, soğuktan titreyen yataksız giyııeksiz
orduyu yüzbinlerce kuduz ve ak tüylü kurt gibi saldı­
ran doğu kışının dişlerinden kurtaracaktı. Büyük kuman­
dan, her zaman kendini bir risk çenberi içinde bulan
adamdı. Riskten kaçan hiçbir asker, biiyiik kumandanlık
rütbesine ulaşamazdı.
Mustafa Kemal, hemen oturdu, ikinci orduyu daha
elverişli korunaklara çekeceğini ve sorumluluğu bütünüy­
le üzerine alacağını yüksek makamlara bildirdi ve hemen
yarı donmuş askercikleri dağların doruklarından sıcak
ordugâhlara indirdi. Çapakçur boğazının kuzey ve doğu­
sundaki dağlar üzerinde güven müfrezerleri bırakmakla
yetindi.
Mustafa Kemal artık paşa olacaktı, olmalıydı. Bir
türlü bu rütbeyi ona vermiyorlardı. Neyse en sonra bu
soğuk sürgün yerinde hiç olmazsa biraz gönlünü ısıtabil­
mek için ona bir mirlivalık (Tuğgenerallik) rütbesi gön­
derdiler. Çok şükür, Türk ordusunun en büyük askeri,
en sonra paşa olmuştu. Enver paşa, onun büyük bir as­
ker olduğunu birçok kez kendi arkadaşlarına da söyleyip
durmuştu. Ne var ki ondan bu lâyık olduğu rütbeleri kıs­
kançlıkla esirgemişti.
Yakup Cemil, Kâğıthanede kurşuna dizildiğinde Mus­
tafa Kemal, İstanbul'dan çoktan uzaklaştırılmıştı. Yakup
Cemil'in kurşuna dizilme haberini Yakup Cemil’le yakın
ahbaplığı yüzünden tutuklanmaktan korkarak Diyarba­
kır’a kaçıp giden doktor Hilmi’den öğrenebilmişti. Yakup
Cemil olayında adı bayrak gibi kullanılan Mustafa Ke­
mal’e gerek Enver paşa, gerek Talât bey, ufak bir fiske

— 184 —
bile vurmağa cesaret edememişti. Ne var ki tutuklanıp
asılmak korkusiyle doğuya kaçıp Mustafa Kemal’e sığı­
nan doktor Hilmi yüzünden Mustafa Kemal, bir kez da­
h a rastgele adam asılmasına karşı kükremek fırsatım
bulmuştu. İstanbul hükümetinin adam asmaktan vazgeç­
mesi için «fiili bir ihtarda» bulunmağa karar vermişti.
Enver paşaya ve Talât beye kendisine sığınan doktor Hil­
mi beyi savunmağa ve korumağa karar verdiğini bildir­
di. Onlardan hiçbir ses çıkmadı. Ondan da doktoru asmak
için hiç kimse istemedi. Mustafa Kemal, pek dışarı vur­
mamıştı. İlkönce, o, Mustafa Kemal’i bayrak yaparak, hat­
tâ bu davasına inanarak gitmişti. Sonra onu yakından ta­
nıyordu. Onunla içten ahbaplıkları olmuştu. Trablus’a,
şair ve hatip Ömer Naci, o ve Sapancalı Hakkı ile birlikte
gitmişti. O belki küçük bir adamdı yalnız büyük şeylere
doğru hırslı bir atılışı vardı ve herşeyden önce de mem­
leketini ve ulusunu candan seven bir askerdi.
Mustafa Kemal, ikinci ordu kumandanı ve paşa ol­
duğu bu sırada kolordularından birine atanan bir kuman­
dan arkadaşına Yakup Cemil işi için tazesi tazesine şöyle
demişti:
— Yakup Cemil asılmış, (Kurşuna dizildiğini henüz
bilmiyordu) sebebi de «Mustafa Kemal, Harbiye Nazırı
ve Başkumandan vekili olmadıkça kurtuluş yoktur.» de­
miş. Sana bir şey söyleyeyim; bu adam, faraza muvaffak
olsaydı ve ben işitseydim ki Yakup Cemil İstanbul’da
Mustafa Kemal Harbiye Nazırı ve Başkumandan Vekili
olsun diye isyan etmiş ve muvaffak olmuş, benim bunu
kabule tenezzül edeceğimi tasavvur edebilir misin? Evet,
vaziyeti derhal kabul ederim; fakat, İstanbul’a gidip Ya­
kup Cemil’i cezalandırmak suretiyle.. Eğer ben, o ve em­
salinin tavsiyesiyle mevkii iktidara gelecek b ir adamsam,
adam değilim!
Mustafa Kemal, Harbiye Nezaretinin bahçesinden
J3ekirağa Bölüğünün dış merdivenlerine varıncaya dek
bütün başkalarının direncine bağlı ömrünün hareketli
destanını bir yıldırım gibi anılarının filminden geçirmişti.

— 185
Bu birkaç yıllık ömre nice - nice olaylar sığmıştı. Şimdiye
dek başkasının heveslerine göre düzenlenmiş olan yaşayı­
şı, bundan sonra yalnız kendi direncine bağlı olacaktı. Ar­
tık, ne Enver paşadan, ne de padişahtan emir alacaktı.
Artık, kutsal Anadolu topraklarında yalnız kendi diren­
ci at oynatacak yalnız, halk konuşacaktı.
Başkalarının direncine bağlı yaşayışının destanı bur-
da bitiyordu.
Üç kişi Bekirağa Bölüğünün dış merdivenlerinden
yukarı çıkmağa başladılar. Önde Mustafa Kemal, arkasın­
da da Rauf beyle Cevdet Abbas çıkıyordu. Merdivenlerin
dibinde ve başında bekleyen kanun erleri gelenleri alıp
müdürün odasına götürdüler. Müdür, namuslu ve iyi bir
insan yüzü taşıyan eski bir askerdi. Mustafa Kemal’i ve
arkadaşlarını büyük bir saygı ile karşılayarak oturttu:
— Ali Fethi beyi göreceksiniz, değil mi, paşam?
— Evet, onu göreceğim. Bu eski ve yakın arkadaşı­
mın bu vaziyeti beni çok üzüyor, Ali bey.
— Kader, paşatn. Hepimiz o kaderin kurbanı değil-
miyiz?
Ali bey gerçekten de kaderin kurbanlarından bîriy­
di. Çanakkale’de Mustafa Kemal’in alay kumandanların­
dan biri olan bu iyi ve namuslu adam, Buğlan ged i W ba­
tısında, kumandanının onu ivice avdmlatmaması vîizû ti­
den onu açığa çıkartmıştı. Mustafa Kemal. Bekira»a Bö­
lüğüne İlk (relisinde karsısında kendisine kırmn ve k»7»m
olması gereken bu eski yirminci alay kumandanım körün­
ce enev ürkmüşse de çabucak adamın altın gibi bir yüre*
ği olduğunu anlamıştı.
Mustafa Kemal ile arkadaşları oturduğu halde Ali
bey hâlâ savgı ile ayakta bekliyordu.
— Oturunuz, Ali bevl
Dedi. Ali bev oturduktan sonra:
— Paşam, haber aldık, Anadolu’ya gîdîvormussunuz,
Ne vakit emrederseniz mevkuflardan istediğinizi yanıma
alarak sîze eeleceğim!.
Dedi. Mustafa Kemal buna çok sevindi ve heyecan­

— 186 —
 landı; ayağa kalktı. Ali beyin elini tuttu:
— Bana muvaffakiyetimin ilk müjdelerini veriyor­
sunuz. teşekkür ederim, dedi; ben şoylece koğuşları ser­
bestçe dolaşmak istiyorum. Siz benimle gezmek zahmeti­
ne katlanmayınız.
Mustafa Kemal, Rauf beyle beraber koğuşları dolaş-ı
inak üzere koridora çıktı. Koğuşlardan koridora bir uğul­
tu taşıyordu. Serin taş koridorlarda yürümeğe başlayınca
bir kez daha o bahtsız Yakup Cemil’i andı. Buraya kapa­
tılmış, sonra alınıp ölüme götürülmüştü. Suçu da Mustafa
Kemal'i iktidara getirmek isteğiydi. «Zavallı Yakup Cemil
diye düşündü, seni ölüme gönderen o insafsız çarkın
adamları da şimdi burada kasaplık koyun gibi sıralarını
bekliyorlar.»
Mustafa Kemal, bir koğuşa daldı. Burda, müdüriyet­
te gördüğü yüzlerle beraber yeni gelenler de vardı. Kısa
kır sakalları birden bire ağarmışa benzeyen Sadrazam Sa­
it Halim paşa, demir karyolasının üzerinden atlayarak
Mustafa Kemal’in elini sıktı. Yatakların üzerinde dama,
satranç ve kâğıt oynayanlar oyunlarım bırakarak Balkan
savaşiyle dünya savaşının yetiştirdiği iki kahramanın,
Mustafa Kemal’le Rauf beyin çevresini aldılar. İktidar­
dayken Mustafa Kemal’e hiç de dostça davranmayan Ha­
riciye Nazın Ahmet Nesimi bey de duraksayan adımlarla
İlerleyerek onun elini sıktı Mustafa Kemal, yakın dostla­
rından Mebusan Meclisi Reisi Halil beyle de el sıkıştı.
Kara Kemal, İsmail Canbolat beyler de tedirgin bakışla-
riyle Mustafa Kemal’den medet umar gibi yaklaştılar.
Bütün koğuşlar, tıklım - tıklım doluydu. Demir kar­
yolalar arasında hemen - hemen geçecek yer yoktu. İçer­
de tütün, ter, yaş duvar kokuları yüzüyordu.
B ir koğuşta gürbüz, eski ve heyecanlı bir arkadaşı
Mustafa Kemal’in üstüne atıldı. Bu, Selânik’ten beri ihti­
lâlci düşüncelerinde beraberlik kurduğu arkadaşlarından
Hiisrev Sami’ydi. Yakup Cemil dâvasında kelleyi güçlük­
le kurtaranlardan biri de oydu. Şimdi de Hürriyet ve İti-
.lâfçılarla Ingilizlerin eline düşmüştü.

— 187 —
 Sonra, Mustafa Kemal'le Fethi bey küçük bir odada,
baş başa verip konuştular. Mustafa Kemal, çok heyecan­
lıydı. Ona 16 Mayısta Bandırma vapuriyle Samsun’a yol­
lanacağını ve ondan sonra neler yapmak istediğini şema­
tik olarak anlattı. Fethi beyin heyecandan yüreği ağzına
gelecek gibi oluyordu. Mustafa Kemal’in yapmak isteyip
de yapamayacağı şey yoktu. Konuşmaları bitince:
— Haydi şimdi koğuşa git, pek candan arkadaşlar­
dan başka kimseye bir şey anlatma, dedi. Ben Samsun’a
ayak bastıktan sonra isterseniz top atabilirsiniz. Sonra,
monşer, hapishane müdürü Ali beyin benim alay kuman­
danlarımdan biri olduğunu daha evvel sana söylemiştim.
Şimdi, kendisiyle esaslı olarak konuşup anlaşacağım- İs­
tediğim zaman, istediğim mevkuflarla kaçıp Anadolu’ya
gitmeyi teklif etti- Benim tayinimi de daha önce işitmiş
Gerekirse Ali beyle bir tertip yaparak istediklerimizi bu­
radan çıkarmak mümkün.
Fethi bey, ikinci kez Bekirağa Bölüğüne düştüğünden
birkaç gün sonra merkez kumandanlığı dairesinden çağ­
rılmıştı. Koğuşta herkes buna kulak kabartmıştı. Ali Fet­
hi bey kadar öbür tutuklular da merak içindeydiler. Her
saati değil, her dakikası sürprizlerle dolu bir zaman yaşı­
yorlardı. Fethi beyi bir kaygıdır almıştı. Çabucak pijama­
larını soyunup giyneğinİ giymiş, kıravatını takmış, as­
ker gardiyanının arkasından uzun boyuyla koşar gibi yü­
rüyüp gitmişti. Geçen sefer tehliye edildiğinden bu sefer­
de tahliye edileceğini umuyor, hattâ koğuş arkadaşları da
öyle sanıyordu. Fethi beyin Birinci Dünya Savaşında ken­
disini buraya sürükleyecek gibi bir sorumluluğu olma­
mıştı. Bir tek nokta vardı ki o da izzet paşa ile el ele verip-
Ittihat ve Terakki’nin kodamanlarını sınır dışına kaçırma­
sı kuşkusuydu. Bunun için tutulup buraya getirilebilece­
ğini hiç sanmıyor, çıkmak için çırpınıp duruyordu. Birin­
ci tutuluşundan sonra «tahliye» edilmişse de dışarıda an­
cak üç gün kalmış, yine tutularak buraya getirilmişti.

— 188 —
 Fethi bey, gardiyanının yam sıra yürürken, İki üç
gün önce Divan-ı Harb-i Örfi’ye verdiği bir tahliye istida­
sına karşılık geldi sanıyordu- Bunun için de hem heyecan­
lı hem de iyimserdi.
Yarım saat sonra dönmüştü. Herkes bir ağızdan:
— Hayırdır inşallah, ne var, ne imiş?
Diye onu soru yağmuruna tutmuştu.
Fethi beyse onlara her zamanki serinkanlılığı ve a-
ğırbaşhlığiyle şöyle yanıt vermişti:
— Hiçbir şey değilmiş, beni bir arkadaş görmeğe gel-
İniş de onun için oraya çağırmışlar.
Demiş ve gelen arkadaşın Mustafa Kemal olduğunu
da ancak yatak komşusu gazeteci Yunus Nadi, doktor
Tevfik Rüştü gibi pek yakın ve denenmiş arkadaşlarına
söylemişti.
Akşamleyin, biraz da gazetecilik merakiyle Yunus
Nadi bey ona sokulmuş ve onu bir iyice deşmişti. Bugün
Fethi daha iyimserdi. Gözlerinin içi umut doluydu- Mus­
tafa Kemal, kendine uygun bir memuriyetle Anadolu’ya
geçmek için doğan bir fırsatı kovalamaktaydı. Sonra da
şöyle sözler etmişti:
— Bu hal böyle devam edemez, merak etmeyin, el­
bet buna bir çare bulunacaktır.
Bu sözler, yakın birkaç arkadaşı öyle sevindirmişti
kİ hepsi hapishane gerçeğini unutmuş, ilk kez rahat bir
uyku çekmişti.
Yunus Nadi, o gece Mustafa Kemal’i Bekİrağa Bö­
lüğü mapushanesinin üzerine kanat germiş bir koruyucu
melek gibi görmüştü.
Gerek Fethi, gerekse Yunus Nadi beyler için Mus­
tafa Kemal’in birincisinden üç - dört gün sonra hapisha­
neye ikinci ve son gelişiydi ki, büyük heyecanlara sebep
olmuştu. O gün bu müjdeyi koca hapishanede ancak beş
ııttı eski arkadaş almış ve sevinçlerini nasıl saklayacak­
larım bilememişlerdir. îşte, bu ikinci gelişte, bu beş-altı
arkndaş, gelenin kim olduğunu artık bütünüyle biliyordu.
Fethi’nin bu ikinci görüşmesi daha uzunca sürmüş-.

— 189 —
 tü. Koğuşa döndüğünde yüzünde ve davranışlarında bir
durgunluk ve normal bir hava vardı- Yine bütün koğuş,
merakla ne olduğunu sordu- Fethi bey kaygusuz görün­
meğe çalışarak:
— Hiç canım, yine Mustafa Kemal ziyarete gelmiş
de!..
Diye yanıt verdi.
— Bu işlere Mustafa Kemal paşa ne diyor, kendisi ne
•île meşgul?
— Bu işlere Mustafa Kemal paşa ne desin? Onun,
vaziyeti hayretle görmekten başka dediği yoktur; merali
etmeyin, elbet bu da geçer, diye teselli vermeğe çalışıyor.
— Neler konuştunuz, bakalım?
— Neler konuşalım, biraz da dereden tepeden lâf et­
tik o kadar.
Fethi bey, sorulanlara sudan yanıtlar veriyordu. Yor­
gunmuş gibi ceketini çıkarıp yatağına sırt üstü uzan­
mış, gözlerini tavana dikmişti. Sonra yüzünü duvardan
yana çevirmiş, böylece hiç kimseyle konuşmamış olmak
için en iyi çareyi bulmuştu. Yunus Nadi, onun uyku nu­
marası yaptığını çok iyi biliyordu. Herhalde bu seferki
haberler çok sevindirici olmalıydı ki, Fethi bu kerte ka­
muflajı gereksiyordu.
Yunus Nadi de olsa akşama hepsini dinleyeceğini bil­
diğinden Fethi'nin yanından uzaklaştı ve onunla ilgilen­
mez gibi görünmeğe çalıştı-
Geniş ve çıkık alnı, zeki yüzü ve tombulca gövdesiyle
koğuştan koğuşa dolaştı durdu. Akşamı iple çekiyordu.
Her halde çok önemli haberler vardı. Koğuşlarda kara -
kara düşünen yüksek memur tiplerini, savaş zenginlerini,
her şeye boş vermeğe çalışan bir yığm kaygusuzu seyre­
de ede en sonra yorularak yatağına döndü.
Baktı, Fethi, yine yatağında arka üstü uzanmış ya­
tıyorsa da uyumuyor, salt dinleniyor, hayâl kuruyordu.
Yunus Nadi’nin geldiğini görünce gözlerini açtı. El­
lerini başının altına almış olan eski elçinin gözlerinin
içinde taze düşler okunuyordu. Koğuştakilerin çoğu can

— 190 —
sıkıntısından oyun oynamak, çene çalmak, dertleşmek
için Öbür koğuşlara gitmişti. Artık, Fethi’ye kimsenin al­
dırış ettiği de yoktu. Yunus Nadi de aklında hiç bir heye­
canlı soru engereği kıvrılmıyormuş gibi gitti kendi yata­
ğının ucuna ilişerek Fethi ile bir iki sudan laf etti.
Fethi, Öyle çok sabretmişti ki sırdaşı olan zeki ga­
zeteci yetişmeseydi az kalsın patlayacaktı:
— Monşer, dedi, vaziyet çok mühim! Ah, bir netice­
si gelebilse!
Sonra, yatağında doğruldu ve duvarların kulağı ol­
duğu gerçeğini de unutmamağa çalışarak arkadaşının
kulağına eğildi:
— Paşa, yarın buradan hareket ediyor, Samsun’a çı­
kacak: Buradan Samsun’a gitmek için koskoca üç gün lâ­
zım. Bir kere bu üç günü selâmetle atlattık mı, üst tarafı
inşallah bütün - bütün selâmet olacaktır. Ah, şu üç gün...
— Paşa gizli mi gidiyor?
— Hayır, Şark mıntıkası orduları müfettişi olmuş,
resmen gidiyor. Şu kadar ki, tabii işin zahirisi böyle, ba­
tmışı ise bambaşka. Herifler paşanın kurduğu dolaba gaf­
letle sürüklenmişlerdir. O, ne dediyse yapmışlar. Mese­
leden îngilizlerin haberi yok gibidir. Eğer paşanın Ana­
dolu’ya gitmekte olduğu bir iki cin fikirlinin nazarı dik­
katini celbederse, Allah etmesin yoldan çevirmeğe kalkı­
şabilirler.
îşte, bu üç gün zarfında paşa kadar belki daha ziya­
de burada biz, âdeta çocuk doğururcasma ıstırap ve azap
çekeceğiz. Mesele fevkalâde mühimdir. Aman, ilk iş ola­
rak nazarı dikkati celbedeyim, meselenin burada dahi mev­
zuu bahis olması caiz değildir. Deminden beri ne hallere
girdiğime elbette dikkat etmişsindir. Zaten kendim müte-
hcyyicim. Kısa kesmek için yatıp uyumak manevrasını
İhtiyar mecburiyetinde kaldım.
— Paşanın kendisi ne diyor?
— Onun dediği, hemen - hemen şu üç günün atlatıl­
ması endişesi etrafında hülâsa olunabilir. O, kararım ver­
miştir; bir kere Samsun’a ayak attıktan sonra bu işlerin

— 191 —
kaffesini düzeltmeyince bir daha buraya gelmem, diyor
ve işleri düzeltebileceğinden en kat'i surette emindir.
O, işlerin düzeltilebileceğine enine - boyuna tetkik et- -
miş, her şekil ve suret için bir tarz-ı hal bulmuştur. Dü­
şün ki icabında rütbe ve memuriyetlerini üzerinden ata­
rak teşkil edeceği millî ihtilâl ordularının başına geçme­
ği bile şimdiden derpiş etmiştir. Hikâye uzun. Bu buraya
gelinceye kadar İstanbul'u, sarayı, BabIâli’yi ve itilâf
devletlerini hüküm ve iradesine ram etmek için planları
var. Bunların hepsini kullanacak ve vatanın bu sahibini ,
katiyen bertaraf etmek neticesini temin hesabına kadar
vaziyetin icap ettiği her şeyi sonuna kadar tatbik ve icra
edecektir. Bu bahisler üzerinde sonra konuşuruz. Hülâsa
şu; yarından itibaren geçirilecek üç gün selâmeti. Ah, o
üç gün! O üç gün!
Fethi bey, heyecandan ayağa fırlamış, Yunus Nadi
de onu taklit etmişti. Artık, o da işin aslını - astarını Fet­
hi kadar biliyordu.
İkisinin de heyecandan ağızları kilitlenmişti. Dudak­
ları titriyor, konuşamıyor, söz söyleyemiyorlardı. Sanki
şu ara doğmakta olan bir mucize karşısında gibiydiler.
İkisinin de kafasının içi yepyeni, taptaze bir aydınlık­
la kamaşmış gibiydi. Harbiye Nezareti yapısının ağır göl­
gesi, hepashanenin üstüne abanmış, sanki onu derinlere
çökertmiş gibiydi. Koğuşta külrenkli yüzler dolaşıyordu.
Mustafa Kemal, sarışın bir umut ışığı gibi gizli bir yer­
den koğuşa vuruyordu-

— 192 —
 — 2 —

DOKUZUNCU ORDU MÜFETTİŞİ

Mustafa Kemal’in Anadolu’ya geçeceği günlerde çev­

resinde olaylar çok civcivlenmişti. Birkaç resmî yüksek
memurla birkaç yakın arkadaşından başka onun yeni bir
görevle Anadolu’ya gideceğini kimse bilmiyordu. Gerici
Hürriyet ve İtilâf partisi adamlariyle onu ancak darağa-
cma ve en yeğniğinden Malta zindanlarına yakışır görü­
yorlardı. Hele zamanın azgın şeriatçılarından Zeynelabi-
din efendi: «O gök gözlü adamı bugün siz asmayacak olur­
sanız yarın gözyaşımza bakmayarak sizi o asacaktır» gi­
bilerden satılmış yöneticilere telkinlerde bulunuyor ve bu
geniş yankılarla umulmadık ve toplantılarında konuşma
konusu oluyordu. Bunu sezen Mustafa Kemal, kızkardeşıni
haber sızdırabileceği kimi önemli ailelerdeki toplantılara
gönderiyor ve sonucu ilgiyle bekliyordu. Tıpkı savaşta ol­
duğu gibi düşmanın tehlikeli kımıldanışlarını vaktinde öğ­
renip tedbir almağa çalışıyordu. Harbiye Nezaretindeki
dostlarından öğrenemediklerini özel ev toplantılarından
öğreniyordu. Bir gün Makbule hanımı çağırmış ve ona
şöyle demişti:
— Dikkatli olun. Benim hakkımda duyacağınız en ba­
sit bir havadisi bile zaman kaybetmeden bana ulaştırma­
nızı istiyorum. Ehemmiyetsiz de olsa her şeyden benim
haberim olmalıdır.
işte. Makbule hanım, Saraylı kadınların da sık - sık
gidip geldiği sarayla ilişkisi olan bir aileye oturmağa git*

Kutsal isyan (2) — 193 — F: 13

inişti. G e n ç kadın, sosyete kadınlarının makinalı tüfek
ateşi gibi çene çaldıkları kalabalık salonda oturmuş ko­
nuşulanları merakla dinliyor. Burası, Makbule hanım için
yeni bir ortam olduğundan kendisini konukların çoğu ta­
nımıyordu. Kadınlar alabildiğine konuştuğu bir sırada içe­
riye bir adam girmiş, birden bire bütün konuşma kesil­
mişti. Bu adam, Makbule hanımı tanımayan bir ailenin
damadıydı. Makbule hanımı tanımayan orta yaşlı bir ka­
dın Damat beye:
— Ne haber?
Diye sordu. ,
— Vaziyet iyi gösteriyor.
— Onu asacaklarmış, öyle mi?
— Zannederim.
Kocası sarayın adamlarından olan yaşlı bir kadın Da­
mat beye yavaş sesle ve sanki yalvarırcasına şöyle de­
mişti:
— Aman, evlâdım, siz onu asmazsanız o sizi asacak­
tır.
Bu konuşmayı, bir tek sözcüğünü kaçırmadan dinle­
yen Makbule, ilk önce şaşırmış, kalbi hızla çarpmağa baş­
lamış, sonra heyecanını dizginleyerek oracıkta diken üs­
tünde bir süre daha bir şey olmamış gibi oturmuş, son­
ra heyecandan dizleri kesilerek eve koşmuştu:
Bunu zoraki gülümseyişiyle dinleyen Mustafa Kemal
kızkardeşine şöyle demişti:
— Üzülme, Makbuş! Onlar gayelerinde muvaffak ola­
mayacaklardır, dedi.
En son dakikaya dek her türlü kahpeliğin olabilece­
ğini hiçbir zaman aklından çıkarmıyordu. Kızkardeşine
bir tabanca vererek:
— Dikkatli ol, Makbuş, demişti ben uyurken veya
istirahat halindeyken kapıda şüpheli bir kalabalık biri­
kirse derhal bana haber ver. İçeri girmek isterlerse der­
hal ateş edersin: Öleceksin, fakat, yine kapıyı açmaya­
cak, içeri kimseyi sokmayacaksın.
Bundan dolayı, Makbuş artık elinde küçük bir Brov-

— 194 —
jıing tabancası olarak bütün tıkırtılara ve kapı çalmışla­
rına kulak kabartıyordu. Hele ağabeysi yandaki küçük
odasında şekerleme kestirirken bir Türk askeri gibi nö­
bet tutuyordu.
*

Dokuzuncu ordu müfettişi olarak «Erkânı Harbiyesi-

ni» seçmiş, yollukları yoluna koymuş, yolculuğa hazırlan-
mağa başlamıştı... Erkânı Harbiyesini hep eski tanıdığı
yakın arkadaş ve dostlarından seçmişti. Hepsi de uzun
yıllar denenmiş güvenilir arkadaşlardı. Padişahtan otuz
bin liralık bir tahsisat da koparmıştı. Artık, İstanbul’da
bir gün daha kalmak kaderi küstürmek olurdu. Bunun
için tez elden ziyaretlerini bitirip bir an önce kendisini
kutlu Anadolu toprağına atmak istiyordu. Günler öyle
günlerdi ki kader ber an kötü bir silâh gibi geri tepebilir­
di. Bugünlerde kaderin dört yanı ihanetlerle çevriliydi.
Bugünlerde kader, İstanbul sularında demirlenmiş çelik
güç yığını dritnotlarm kamaralarında bir göz altı konuğu
olarak bulunuyordu. Mustafa Kemal, bunun içindir ki Er­
kânı Harbiyesiyle bir ayak Önce kuş olup Samsun'a uç­
mak istiyordu. Ne yazık ki kader, onun yolculuğu için mil'i
düşük bir tekne hazırlamıştı.
Törensel ve özel ziyaretlerini sıraya koymuş, süratle
bunları bitirmeğe çalışıyordu. Törensel ziyaretlerinde yü­
züne taktığı şeytanca maskeyi özel ziyaretlerinde çıkarıp
bir yana atıyor ve orda kan kırmızı bir ihtilâlci yüzü bü­
tün parlaklığiyle meydana çıkıyordu.
Harbiye Nazırı Şakir paşa ile son görüşmesinden son­
ara, dokuzuncu ordu müfettişi, bu yaşlı paşaca Sadrazam
Damat Ferit paşanın katına iletilmiş ve onunla tanıştı-
rılmıştı... Daha önce, bildiğimiz gibi, Ferit Paşa ile tanış­
mışsa da yeni görevi dolayısile yine görüşmeleri gerekmişti.
Şakir paşa onunla bir biri peşi sıra Sadrazamın oda­
sına girdiğinde Ferit paşa, iri gövdesiyle yazıhanesinin ar­
kasında doğruldu ve ikisinin de oturmasını söyledi.
Mustafa Kemal, dikkatle baktı: bu etli ve iri yüzde

— 195 —
altın gözlüklerin arkasındaki bir çift iri göz/sevinçle par­
lıyordu. Bütün yüzü hoşnut olduğunu gösteriyordu. Mus­
tafa Kemal’e şımartırcasına iltifatlarda bulundu:
— Size çok güvenim var, dedi, sizden çok şeyler bek­
lediğimi saklamağa lüzum görmüyorum. Ordaki bütün
pürüzlü işleri'az zamanda yoluna koyacağınızdan eminim.
Mustafa Kemal, bu güvene lâyık olduğunu anlatabil­
mek için en gerekli ve can alıcı sözcükleri arayıp bulmak­
ta güçlük çekmedi.
Damat Ferit, ona en büyük yetkileri vermiş olduğu­
nu anlatmak İçin birçok dolambaçlı sözler söyledi. Ayrı­
lırken, sadrazam yine ayağa kalkarak onun elini sıktı:
— Her arzunuzu doğrudan doğruya bana yazabilirsi­
niz, dedi, derhal yapılacağından emin olunuz!
— Çok teşekkür ederim, doğrudan doğruya zâtı âli­
leriyle muhabere etmek göreceğimiz işler için büyük ko­
laylıklar sağlayacaktır.
Sadrazamın yüzünde gördüğü hoşnutluk, Mustafa Ke­
mal’i çok sevindirmişti. Bu, henüz, kaderin iplerini çeken­
lerin uyanmadığını gösteriyordu.
Sadrazamın odasından çıkmışlar, koridorda yürüyor­
lardı. Şakır paşa:
— ister misiniz, Dahiliye Nazırı Mehmet Ali beyle
sizi konuşturayım?
Diye sordu. Mustafa Kemal:
— Çok münasip olur, efendim; vazifemin o makam­
la alâkası vardır, dedi.
Mustafa Kemal, Mehmet Ali beyle daha önceden ta­
nışmakta olduğunu her nedense söylemek istememişti.
Dahiliye Nazırının odasına girdiklerinde Mehmet Ali
bey, Mustafa Kemal’i görünce sempati ile gülümsedi. Şa-
kir paşa ise böyle yararlı ve güzel bir kombinezonda ken­
di emeği de olduğunu bilmekten doğan bir hoşnutluk
jçindeydi. Bu tertibi asıl bulamn Mehmet Ali bey ve ol­
masını irade edenin de padişah olduğunu bilmiyordu. Da-
haliye Nazırının bürosunda Şakir paşa; Mustafa Kemal’i:

— 196 —
 — Samsun’daki vak’anm tahkikine memur Mustafa
Kemal papa!
Diye tanıştırdı. Mehmet Ali bey:
— Sizi tebrik ederim, dedi, çok isabetli bir intihapta
bulundunuz; ben, zaten paşayı tanıyıp taktir etmiştim.
Kanaatime siz de iştirak etmiş olduğunuz için bahtiya­
rım!
Bu sözlerden sonra koltuklara oturdular. Mehmet Ali
bey de Dahiliye Nazlrığmı ilgilendiren işlerde Mustafa Ke­
mal’e her türlü kolaylığı göstereceğine söz verdi. Ve ken­
disiyle doğrudan doğruya muhabere edebileceklerini söy­
ledi. Paşaya pek çok başarılar dileyerek kırk yıllık ahbap
gibi elini sıktı; ayrıldılar.
#

Üstü açık eski bir otomobil, ılık Mayıs akşamının

tozlu havasmı homurtularla doldurarak Süleymaniye’ye
giden ıssız sokaklardan birine saptı. Kaldırımları sökül­
müş tozlu yolda ilerleyen bu otomobil ve içindeki sarışın
paşa, pencerelerden birçok erkek ve kadın başlarının sark­
masına yol açtı. Küçük çocuklar yavaş - yavaş, ilerle­
yen otomobilin yanı sıra koşuyor, içindeki sarışın mavi
gözlü paşadan çok, pek otomobil geçmeyen bu sokağa na­
sılsa gelmiş olan bu dört tekerlekli ve homurtulu konuk­
la ilgileniyorlardı.
Otomobil, Mustafa Kemal’in bir işaretiyle sokağın ke­
narında durdu. Bir köşede Ayşekadın Hamamı Sokağı ya­
zıyordu.
Cevat Abbas’la arabadan indi, 24 numaralı tarihî
evin kapısını çaldı, kapıyı açan hizmetçi kızın bir şey
sormasına vakit kalmadan yaveriyle birlikte taşlığa dal­
dılar. Bu teklifsiz konukları evin içinde gören hizmetçi
kız:
— Ne istiyorsunuz? Beyefendi hazır değil!
Diyerek onların daha çok ilerlemelerine engel olmak
istedi.
Mustafa Kemal, o zaman, kızcağıza neşeli - neşeli:

— 197 —
 — Hele bizi misafir odasına al, bir taraftan da be­
yefendi hazır olur!
Diye diretti.
Kızcağız, konuk odasının kapısını açarak onları buyur
etti.
Henüz oturmamışlardı ki İsmet bey, yüzü sevinç sa­
çarak göründü.
Mustafa Kemal’in sevinç ve mutluluk fışkıran yüzü,
İsmet beyi pek meraklandırmış tı. Hararetle el sıkıştılar.
— Ne haber? Ne haber? Bu ne baskın?
— Vaktim dar, ismet! Sana hikâyeyi kısaca söyle­
yeyim.
Diyen Mustafa Kemal, dokuzuncu ordu müfettişliği
hikâyesini özetleyerek anlattı ve sonra sözlerine şunları
kattı:
— Ben yerleşinceye kadar sen de burdan bana yar­
dım edeceksin ve iş başladığı vakit yanıma geleceksin.
Bunları söyleyerek ayağa kalktı. İsmet bey, esmer,
kemikli ve ince parmaklariyle onun sarışın ellerini yaka­
lamıştı:
— Biraz daha konuşsaydık!
— İstanbul’da bulunduğum müddetçe benimle ne ka­
dar az alâkadar olursan o kadar iyi olur.
Sonra sarılıp öpüştüler.
Biraz sonra, sarışın paşa ile yaveri, üstü açık otomo­
bille mahallenin dindar sessizliğini makina gürültüsü ile
ikiye biçerek uzaklaştılar. Büyük başlı, kara, zeki bakışlı
ve genç kurmay albay İsmet bey, kalbi bir serüven heye-
caniyle çarparak arkalarından bakıyordu.
Lando, Nişantaşı’nda büyük bir konağın Önünde dur­
du. Mustafa Kemal en yeni diktirdiği paşalık üniforma­
sını giymişti. Yaveriyle arabadan indiğinde yoldan geçen­
ler durup ona baktılar. Onu hiç kimse tanımıyordu. Ne
var ki paşa gıyneği, mavi gözleri, sarı saçları ve levent
gibi vücudu, başları zorla kendisine döndürüyordu. Mus­
tafa Kemal, ağır - ağır ilerleyerek konağın kapısını çal­
dı. Burası Sadrazam Damat Ferit Paşanın konağıydı ve

198 —
 dokuzuncu ordu müfettişi burda akşam yemeğine çağrıl­
mıştı.
Salonda kendisini yalnız Damat Ferit paşa karşıla­
dı. Mustafa Kemal, ilk önce onun yüzünde ve gözlerinde
eski hoşnutluğun barınıp barınmadığım anlamak istedi.
Harbiye Nazırı Şakir paşa ile kendisini gördüğü zaman­
ki sevinçten eser yoktu. Altın çerçeveli gözlüklerinin ar­
kasından kendisine araştırıcı bakışlarla bakan iri ve zeki
gözlerinde donuk gölgeler yüzüyordu.
Karşılıklı oturdular. Kısa birkaç sözden sonra ses­
sizlik başladı ve uzadı. Mustafa Kemal, onu kendisiyle
yalnız kalmaktan sıkıldığını seziyordu. Aralarından kara
kedi geçmiş gibiydi-
Sanki konuşacakları hiç bir şey yoktu.
Sadrazam, sabırsızlık gösteren bir davranışla köstekli
saatini çıkararak baktı:
— Acaba nerde kaldı?
Diye ortaya sordu.
— Birini mi bekliyordunuz, efendim?
— Evet, Cevat paşa hazretleri gelecekti.
Yine aralarından kara kedi geçti.
Damat Ferit paşa, türlü yalanlar uyduran ve bu tatlı
yalanlarla öğünen bir adamdı. Bu yalanlarla daha çok
kayınbiraderi Vahidettin’i kandırmağa çalışırdı.
Vaktiyle elçi kâtibi olarak bulunduğu Londra’da o za­
man Veliahd olan VII- Edward ile içli - dışlı olduğunu an­
latırdı. Mondros Bırakışmasına kendisinin gönderilmesini
istemiş ve bunun nedenlerini de şöyle açıklamıştı: Bu bı­
rakışma ile hem Birinci Dünya Savaşına son verdirecek
hem de VII. Edward'la yakın dostluğu olduğunu Kral
George’a ihtar edecekti. Bu palavraları birçok kişinin ya­
nında atıp durmuştu. Uydurduğu yalanlarla Öğünmekten
hoşlanan ve bunları devlet kademelerinde sonuna dek yük­
selebilmek için koz olarak kullanan Damat Ferit paşa,
birisini yererken de aynı aşın pozlarla konuşur, yerdiği
kişiyi yerin dibine batırmaktan çekinmezdi, öm rünün en
aşırı ve korkunç yergilerini kayınbiraderi Abdülhamit için

— 199 —
yapmıştı. Kendisini başkonsolosluktan nazırlığa ve da1
matlığa dek yükselten Abdülhamit, tahtından indirilerek
Selanik’teki Alâtini köşkünde hapsedildikten sonra Da­
m at Ferit'in çenesi müthiş açılmıştı. Ona, kendisini bü­
yük elçiliğe ve sadrazamlığa yükseltmediğinden dolayı ve­
riştirip duruyordu. 10 Temmuz devriminden sonra, Abdül-
hamid’e söğmek moda olmuştu. Damat Ferit de bu moda­
ya kapılmıştı: Sözde Sultan Hamit’in kendisine armağan
ettiği Balta - Limanı sarayının Boğaziçi’ne bakan pence­
relerinde otururken Padişahın hürriyet kahramanlarını
çuvallara doldurarak denize attırdığım pek çok kez gör­
müştü. Onların çığlıklarını ve iniltilerini duyduğuna bile
üstelik yeminler etmişti.
Mustafa Kemal, onun şimdi daha da tehlikeli oldu­
ğunu biliyordu- Çünkü, iç ve dış düşmanların tek temsil­
cisiydi. Biraz sonra Cevat paşa, salona girdi. Onun gir­
mesiyle Sadrazam doğruldu ve onları yemek salonuna bu­
yur etti. Sofrada salt, belirsiz ağız şapırtıları, çatal, bıçak
ve tabak gürültüsü vardı.
Mustafa Kemal, bu koyu ve inatçı sessizliğin arka­
sından tatsız bir şey çıkacakmış gibi korkuyordu. Pusuda
o kerte çok korkulacak şey vardı ki, acaba Sadrazamın
yüzüne bu ekşi ve tatsız çizgileri çizen hangi gizli neden­
di? Yoksa bin bir konbinezonla elde ettiği ve ömrünün en
büyük mutluluğu saydığı bu kutlu Anadolu yolculuğu
böyle yarı yolda torpillenmiş miydi? Düşmanlar, bu kerte
çabuk mu uyanmıştı?
Genç paşa, kendi içinden böyle ve buna benzer bir
yığın soru geçiriyor ve sonra bunlara karşılık bulmağa
çalışıyordu. Bütün bu karşılıklardan hiç biri de kendini
doyurmuyordu-
«Mutlaka çok ehemmiyetli meselerler vardı, bunları
yemeğin sonuna saklıyor!» diye düşünüyordu. Lokmalar
boğazına dizilmeğe başlamıştı. Ne olacaksa bir an Önce
olsundu! Allahtan yemeğin sonuna da gelmişlerdi.
Sadrazam, birden bire çatalım bıçağını bırakarak ka­
fasını yemekten kaldırdı ve Cevat paşa ile Mustafa Ke­

— 200 —
 mal’in gözlerine bakarak:
— Yemekten sonra biraz görüşelim!
Dedi.
Mustafa Kemal, bu söz üzerine gizli bir «Oh!» çekti:
— Emir buyurursunuz!
Salona geçtiler: Bu «ortasında genişçe bir masa bu­
lunan çok dar, yine de hoş bir salon»du.
Henüz ayaktalarken Sadrazam:
— Bir harita getirsek de Müfettiş paşa onun üzerinde
izahat verse.
Dedi.
«Kiprert’in atlası geldi; Anadolu paftasını buldular.
Mustafa Kemal, Sadrazamın yüzüne baktı:
— Ne cihetten izahat emir buyurulur?
— Meselâ Samsun ve havalisinde ne yapacaksın?
Sözcükler sanki Mustafa Kemal’in ağzından dökülme­
ğe başlıyordu. Bu kerte kolay yalan söyleyebildiğine ken­
disi de şaşırıyordu:
— Efendim, Ingiliz raporlarına göre Samsun ve ha­
valisinde bazı karışıklıklar varmış. Biraz mübalağalıdır
zannediyorum. Ne de olsa bunlar basit şeyler. Yerinde
yapacağımız .tetkikat ile hallederiz. Şimdiden isabetli bir
şey söyleyememekten korkarım.
Sadrazam, bundan sonra Cevat paşaya döndü:
— Siz ne dersiniz?
Cevat Paşa, Mustafa Kemal’in sırat köprüsünün kıl­
dan ince kılıçtan keskin çizgisini geçmekte olduğunu ça-
Jbucak kavramıştı. Sadrazamın ufacık bir kuşkusu, sırat
^köprüsü yolcusunun sonunu berbat edebilirdi. Bunun için
de elden geldiğince doğal ve tasasız görünmeğe çalışarak:
— Öyledir efendim, dedi, bu gibi işler yerinde hal­
lolunur.
Sadrazamın kafası hâlâ kanmamıştı. Mustafa Ke­
mal’in kafasının içini bulandıran kaygı dumanı, Sadra­
zamın kafasında da bir kuşku engereği gibi kıvrılıp du­
ruyordu. Sadrazam, içini karartan kayguları elbette mey­
dana vurmazdı; ne de olsa bunu sezdirecek bir soru sor­

— 201 —
maktan kendini alamamıştı. Heyecanlı bir sesle:
— Pekala, siz bana harita üzerinde nerelere kadar
kumanda edeceksiniz, gösterir misiniz? Dedi.
Mustafa Kemal, Sadrazamın kaygulandığı noktayı
şimşek gibi kavramıştı.
— Efendim, henüz ben de pek iyi bilmiyorum, belki
takriben (Kiprert’in küçük haritasına elini koyarak) şu
kadar ufak bir parça.
Onun gösterdiği noktada ancak birkaç önemsiz vilâ­
yet vardı. Sözünü bitirir bitirmez de yardım istercesine
Cevat paşa’nm yüzüne baktı.
Cevat Paşa, anlamıştı; Mustafa Kemal, haritadan eli­
ni kaldırırken imdada yetişti.
— Efendim, dedi, paşa tabii o mıntıkadaki kuvvet­
lere kumanda edecek. Zaten nerede kuvvet kaldı ki?
Bu sözüyle işin hiç de önemli olmadığını anlatmak is­
temişti; Cevat Paşa, işi o denli umursamaz görünüyor­
du ki bu sözleri söyler söylemez de masadan uzaklaşır gi­
bi yaptı.
Mustafa Kemal, içinden Cevat Paşaya binlerce teşek­
kür etti. Nerdeyse boynuna sarılıp şapur şupur yanakların­
dan öpecekti.
Bundan sonra üçü de koltuklarına çökerek kahveleri­
ni höpürdetmeğe başladı.
Mustafa Kemal’in mavi kurt gözleri uzamış, çizgi-
leşmiş, hep Sadrazamın yüzünden çizgileri şavulluyordu.
En sonra, bu çizgilerde bir gevşeme bir rahatlama gördü.
Koca gövde kuşku engereğinin ağusundan kurtulmuş, şi­
fa bulmuş gibiydi. Kolalı yakasının üzerinden taşan ger­
danı üzerinde gülümsemeğe başlayan pos bıyıklarla süslü
kocaman bir yüz yükseliyordu.
— Ne vakit hareket edeceksiniz?
— Ne vakit emir buyrulursa. Ben hazırım, arzu eder­
seniz, yarın veya öbür gün.
— Zatı Şahaneyi ziyaret ettiniz mi?
— Hayır, efendim.
— Ziyaret etmeden mi gideceksiniz?

— 202 —
 — İrade buyrulmadı.
— Ben iradei seniyeyi tebliğ ediyorum, yarın kendile­
rini ziyaret ediniz.
— Peki efendim!
Mustafa Kemal, kendisine başarılar dileyen Sadraza­
mın kocaman parmaklı etli elini sıkarak Cevat Paşa ile
sokağa çıktı. Gece karanlığı çökmüştü. Köşe başlarındaki
lambalar yanıyordu. Mayıs olduğu halde caddeler ıssızdı,
ince bir yağmur çiseliyordu.
Sadrazamın konağından biraz uzaklaşınca kol kola
giren Mustafa Kemal’le Cevat paşa, Nişantaşı caddesin­
den Teşvikiye’ye doğru sık ve dinamik adımlarla ilerle­
meğe başladılar.
Cevat paşa, artık daha çok sabredemeyerek çok içten
çok dostça ve çok sırdaşça:
— Birşey mi yapacaksın, Kemal?
Diye sordu.
— Evet, paşam, bir şey yapacağım.
— Allah muvaffak etsin!
Mustafa Kemal, bir belâyı daha kolayca savdığı için
çok seviniyor, seviniyor değil, sanki sevincinden uçuyor­
du. Bu heyecanın mutluluğu içinde Cevat paşayla uzun
uzun yürüdü.
*

Artık, Mustafa Kemal’in İstanbul - mütareke serü­

veni bitmek üzereydi. Paşa, talihin de yardımiyle işi yü­
ze yüze kuyruğuna getirmişti. Memleketin iç politikasıyle
birlikte olaylar da hızlanmağa başlamıştı.
Onu Anadolu serüvenine ulaştıracak «köhne» tekne,
«Bandırma» vapuru, Mayıs’ın 16’sında bütün gün Galata
rıhtımında kalkmağa hazır bir halde bekleyecekti. Mus­
tafa Kemal’in Sadrazamdan sonra vedalaşacağı birkaç
idealdaşı ile bir de padişah kalıyordu. Padişahı en sona
bırakarak şimdilik Harbiye Nazırlığındaki arkadaşlariyle
birkaç Özel ziyareti ivedi aradan çıkarmak istiyordu.
Erkânı Harbıyei Umumiye reisi Fevzi paşayı görme­

— 203 —
ğe gitti. Orda Cevat paşa ile karşılaştı; Fevzi paşanın ye­
rine o atanmıştı. Mustafa Kemal’in oraya bugün gidişi
bir taşla iki kuş vurmasına yardım etmişti: Fevzi paşa
da görevini teslim etmek üzere orada bulunuyordu.
Cevat paşa, bürosuna oturdu. Fevzi paşa ile Mustafa
Kemal de yan yana onun karşısındaki koltuklara oturdu­
lar. Fevzi paşanın görevinden neden uzaklaştırılmak is­
tendiğini yukarı sayfalarda açıklanmıştı. Onu görevinden
söküp atmak için de ciddî bir neden gerekmişti. İzmir’e
çıkmağa hazırlanan Yunanlılar, adalara asker yığmağa
başlamışlardı. Erkânı Harbiye’ye bu hususi raporlar gel­
dikçe, Fevzi paşa, böyle bir teşebbüse ateşle karşı koy­
mak gerektiğini Harbiye Nazırı imzasiyle bildiri olarak
yayınlıyordu.
İzmir’in işgalinden bir ay önce Yunanlılara karşı di­
renmeyi emreden şu telgrafı çok yiğitçeydi:
57. fırka kumandanlığına:
Ahvali mahalliyeyi musevver telgrafınıza cevaptır:
1 — Ahali tarafından Yunanlıların hüsnü kabul gör­
mesi Aydın vilâyetinin akıbeti için gayri kabul telâfi za­
ra r tevlit edecektir. Bunu ahaliye pek seri bir surette an­
latmanızı rica ederim. Bununla bir kıtal yapılmasını arzu
etmiyorum; fakat, her halde o havalideki itilâf zabitanı
ile ecnebiler bizim Yunan Ordusunu katiyen istemediği­
mizi anlamalıdırlar. Ahvali mahalliyeye göre yapılması lâ­
zım gelen işleri siz daha iyi taktir edersiniz.
2 — Askerin dağılması vahameti pek büyük fena akı­
betlere yol açar. Heyeti zabitan işe çok ehemmiyetle sarıl­
malıdır.
Bu telgrafta verilen emir, milyonlarca ton dinamit
karşılığında bir enerji ve canlılık taşıyordu- Bundan do­
layı anlaşılınca elbette şiddetli bir tepki yapacaktı. Nite­
kim: Birgün Harbiye Nazırı Şakir Paşa, İzmir kolordu
kumandanı Ali Nadir paşaca telgrafhaneye çağrılmıştı.
Şakir paşa, o güne dek bu gibi çağrılara hep Fevzi paşayı
da yanına alarak giderdi. O gün Erkânı Harbiyei Umumi­
ye reisine haber vermeksizin yalnız başına gitmişti. Tel­

— 204 —
graf haberleşmesi başlayınca Ali Nadir paşa:
— Amiral Galtrop mütareke şartlarına göre İzmir’e
çıkıp Kadifekale’yi işgal edeceğim, diyor ne buyuruyorsu­
nuz? diye sormuştu.
Harbiye Nazın da: —Böyle şey olur mu? Hayâl edi­
yorsun, vehmediyorsun karşılığını vermişti. Muhabere­
nin sonuna doğru Fevzi paşayı da çağırmışlar, yukarıda
söylenen telgraflaşmanm dosyasını da eline vermişlerdi.
Fevzi paşanın İlk verdiği emirlerle Hafbiye Nazırının ver­
diği emirler birbirine karşıttı.
İşte, bu yüzden Fevzi paşa, yerinde kalamazdı. Onun
yerine gelen Cevat paşa da en azdan onun gibi sağlam ve
idealist bir yurtseverdi. Fevzi paşanın yolu onun da yo­
luydu ■
Uç dost paşanın başında oturdukları masanın üzerin­
de yayılmış bir harita vardı- Mustafa Kemal baktı: göz­
lerini bu haritaya dikmiş olan Fevzi paşa, bir sağnak bu­
lutu halindeydi; şimdi, gürleyecek, şimşeklerini saçacak,
yıldırımlarını savuracak gibiydi. Geniş alnı çizgilenmiş,
gözleri kızarmış, yumruklaşmış ellerindeki damarlar ka­
barmıştı. Mustafa Kemal, bu iki arkadaşının da şu ara en
azından kendisi gibi idealist ve içten olduğunu duyuyor­
du. Cevat paşa ile dün akşamki yemekten sonra Nişantaşı
caddesinde yürürken en geniş anlamiyle anlaşmışlardı.
Fevzi paşayı da deşmek isteyerek:
— Paşam, vaziyeti nasıl görüyorsunuz? Diye sordu.
Fevzi paşanın yüzü kızardı, gözleri büyüdü ve kara, gür
kaşını kaldırdı, sağ elinin şahadet parmağiyle haritada
İstanbul’u göstererek gök gürültüsü gibi bir sesle:
— Anlamıyorum ki efendim, dedi, buradaki rahatımı­
zı feda etmemek için koskoca memleketi veriyoruz, bu ne
akıldır?
Mustafa Kemal’i bu söz kadar hiçbir şey sevindire*
mezdi.
Cevat paşa da onu doğrular gibi bakıjyordu. Mjusta-
fa Kemal de dudaklarına dek gelmiş olan şu birkaç sözü
söylemekten kendini alamadı:

— 205 —
 — Hakikat, sizin bildikleriniz ve düşündüklerinizdir.
Ben bunu ispat etmek için Anadolu’ya gidiyorum. Ara­
mızda uzun görüşmelere lüzum olmadığını da görüyorum.
Yalnız, sizlerden bir şey bekliyorum: Bana yardım ede­
ceksiniz.
— Tabiî!
— Evet!
Cevat paşaya döndü:
— Bilhassa siz, paşam! Asıl salâhiyet makamında şim­
di siz bulunuyorsunuz. Beraber yürüyebilecek miyiz?
— Elbette!
— O halde ilk olarak, Ulukışla taraflarında bulunur­
ken şimendiferle nakillerine müsaade olunmayan yirmin­
ci kolordunun yürüyerek Ankara’ya hareket etmelerini e-
mir buyurunuz!
Cevat paşa, önündeki bloknota işaret etti:
— Emir vereceğim!
— Sonra, sizinle şahsen muhabere edebilmek üzere
hususi bir şifre isterim.
— Şimdi!
Zile bastı, gerekenleri söyleyerek bu şifreyi Mustafa
Kemal’e sağladı. (Bu şifre, Mustafa Kemal’in tuzağa dü­
şürülmek için Ferit Paşa ve Padişahça daha sonraları İs­
tanbul'a çağrıldığında çok işe yaramıştı.)
*

Mustafa Kemal, son ziyaretlerini toptan çıkarmak

için BabIâli’ye uğramıştı. Sadrazam Ferit Paşa’yı, H ar­
biye Nazırı Şakir Paşa’yı, Dahiliye Nazırı Mehmet Ali be­
yi boşuna yerlerinde aradı. Hiçbirisi yoktu. Toplantı ya­
pıyorlardı.
Onu sadaret bekleme salonuna aldılar. Onun bekle­
me salonunda bulunduğu Babıâli’de duyulmuştu. Kimi
nazırlar heyecanlı ve şaşkın onun yanma sokuldular. Mus­
tafa Kemal de bu garip heyecandan şaşırmıştı. Çok önem­
li bir olay geçmiş olmalıydı; acaba neydi? Neyse Dahili­
ye Nazın onu, bu meraktan kurtardı:

206 —
 — Allah, Allah ne küstahlık! İşittiniz mi efendim?
Yunanlılar İzmir’e çıkıyor?
Bu sözleri Bahriye Nazırı da doğruladı-
Mustafa Kemal sadece:
— Ya... Dedi, bu da mı oldu?
— Evet!
Mustafa Kemal memleketin başına gelecekleri çok
önceden düşünmüş ve durmadan söylemiş, kimseciklere
dinletememişti.
Şimdi, şu nazırların telâşlı, şaşkın hallerine gülmeli
mi ağlandı mıydı kestiremiyordu.
İzmir'in Yunanlılara işgal ettirileceği hemen olaydan
bir hafta önce öğrenilmişti, biliniyordu. 9 Mayıs günü he­
nüz kargalar kahvaltı etmeden evin kapısı üst üste vurul­
muştu.
Cevat Abbas, Alman İmparatoru Wilhelm’in Alman­
ya gezisinde Mustafa Kemal’e armağan ettiği Kippert’in
haritasını büyük salondaki masanın üzerine yaymış ya­
mamağa çalışıyordu. Böyle erken gelen kim olabilirdi ki?
İçindeki tedirginliği yenmeğe çalışarak aşağı indi, taban­
casını yokladı, sonra sokak kapısını açtı. Mustafa Kemal
de günlerdir İçini gizli bir kurt gibi kemiren kaygının et­
kisiyle merdiven başına dek gelmiş, ordan ilgiyle aşağı­
ya bakıyordu. Aşağıdan sevilen bir tanıdıkla konuştuğu
anlaşılan Cevat Abbas’ın güven veren sesi, Mustafa Ke­
mal’in içini rahatlatmıştı:
— Cevat bey, ziyaretçi kimdir?
— Miralay Kâzım beyefendi teşrif ettiler, paşam; ya­
bancı değil.
Mustafa Kemal, hemen aşağı inmiş ve taşlıkta sıh­
hatli, güleryüzlü, gürbüz bir subayla, kendi kurmay baş­
kanı albay Kâzım (Dirik) beyle yüz yüze gelmişti. Elini
sıktıktan sonra ilgiyle:
— Hayrola bu kadar erken? Diye sormuştu.
. Çâzım bey, getirdiği haberin çok tedirgin edici, kay-
gulandırıcı anlamını hafifletmek için:
— Sakin olunuz, paşam, demişti; bu, acı bir haber­

— 207 —
 dir. Döveli muazzama İzmir’in Yunan kuvvetleri tarafın­
dan işgaline müsaade etmiş.
— Haber resmî mi?
— Hayır, paşam, fakat, mevsuk ve muhakkak. İtal­
yan işgal makamları Lloyd George’la Venizelos arasında
varılan anlaşmayı hükümete mahrem kaydı ile bildirmiş­
ti. İngiliz donanmasına da İzmir sularına hareket emri ve­
rilmiş.
Mustafa Kemal:
— Sadrazamı görmeliyim! Diye mırıldanmıştı.
Kâzım bey:
— Sadrazamı görmekten ne çıkacağını umuyorsun,
paşam? i
— Hiç! Hiçbir şey! Fakat, bir an önce Samsun’a gi­
debilmek imkânlarım temine gayret edeceğim, sizler de
hazır olun. Artık, kadroda yapılacak tayinler tamamlan­
dı, değil mi? Kuzum, Kazım bey, mahrem olarak bilmeni­
zi isterim ki belki İstanbul’dan ayrıldıktan sonra bize en
basit yardımları bile yapmayacaklardır.
İşte sanki bu haberi yeni almış gibi bütün nazırlar
yapmacıktan ağlamaklı görünmeğe çalışıyorlardı. Bu ha­
beri onlar bal gibi biliyorlardı. Bunu kendisinden bile ön­
ce aldıkları meydandaydı. Bu bir hafta içinde ne yapmış­
lardı?
Zavallıların bu durumları Mustafa Kemal’e gülünç ge­
liyordu. Şeytan onu dürtüp duruyor şu şaşkınlara ağzını
aç gözünü yum da güzel bir zılgıt geç diyordu. Bunun
için kendini zor tutuyordu. Hiç güvenmeğe gelmezdi. Se­
rinkanlılıktan şaşmamalıydı-
Başına toplanmış olan nazırlara:
— Peki, ne yapmağı tasavvur ediyorsunuz?
Diye sordu.
Hepsi bir ağızdan:
— Protesto edeceğiz! Diye yanıt verdiler.
— Bu lâzımdır, doğrudur. Ancak böyle bir protesto
ile Yunanlıların İzmir’den geri çekileceklerine ihtimal ve­
riyor musunuz?

— 208 —
 Nazırlar, bir şey anlamamış gibi onun yüzüne bak­
tılar:
— Fakat, başka ne yapabiliriz?
— Belki de daha k a fi tedbirler düşünülebilir.
— Meselâ, ne gibi?
O zaman Dahiliye Nazırlı Meihmet AH beyin sesi bu­
na karşılık verdi:
— öyle hareketlere kalkarsak bize ne yaparlar, bilir
misiniz?
Mustafa Kemal, konuşmanın tehlikeli bir gidiş aldığı­
nı görerek sıyrılmak üzere Bahriye Nazırı Avni paşanın
elini tuttu:
— Bizi Anadolu’ya götürecek vapur hazırdır, değil mi?
— Çoktan tertiplemiştim. Bandırma vapuru emriniz-
dedir.
— Hay hay!
Mustafa Kemal, yaveri Abbas'a:
— Paşa hazretlerinin bir emirleri var, not ediniz! De­
di. Yaver hemen kurşun kalemle Bandırma vapuru kapta­
nına bir emir yazdı ve imza edilmek üzere Avni Paşaya
uzattı.
Mustafa Kemal, BabIâli’yi şaşkın Nazırlariyle baş ba­
şa bırakarak onlardan daha şaşkın bir halde Yıldız’da ken­
disini bekleyen Padişahla vedalaşmak üzere yaveri Cevat
Abbas’la ordan kaçar gibi uzaklaştı.

Kutsal İsyan (2) — 209 — F; 14

 — 3 —

SON PADİŞAHLA SON GÖRÜŞME

Mustafa Kemal, Yıldız sarayının yüksek ve geniş

cümle kapısından içeri girdiğinde padişahın başyaveri Na­
ci beyce karşılandı ve selâmlığa götürüldü. Küçük bir oda­
ya girdiler. Boğaziçi’ne açılmış kocaman bir pencere, Bo­
ğaziçi'nin eşsiz ve yemyeşil güzelliğini gözlere dolduru­
yordu. Tatlı ve ılık Mayıs güneşi, ısınmış hafif bir rüzgâr,
kuş sesleri ve çiçek kokulariyle odaya yayılıyordu. Pence­
renin hizasından renk renk kalebekler gelip geçiyordu.
Mustafa Kemal, pencerenin sağına ve soluna yerleş­
tirilen yaldızlı koltuklardan birine oturmadan önce kendi­
sini ayakta karşılayan Vahidettin’in elini sıktı.
«Küçük mabeynin altındaki bu küçük salon II. Ab-
dülhamit’ten itibaren hükümdarların mesai odası olarak
kullandıkları ve içinde birçok tarihî görüşmelerin yapıl­
dığı bir odadır.»
«Bu odanın duvarları alçı işleriyle, çiçeklerle süslen­
mişti. Her padişah zamanında değişen eşyası arasında
daima bir yazı masası bulunuyor, ve hükümdarların zevk­
lerine göre de salona koltuk, kanape takımları konuyordu.»
Mustafa Kemal, baktı: Yemyeşil ve kaygusuz güzelli­
ğiyle uzayan Anadolu yakasının üstünde bulutsuz, derin
bir mavilik yükseliyordu. Boğaz da gökyüzünün çini mavi­
liğini taşıyordu. Öyle durgun ve kıpırtısız bir görünüşü
vardı ki, insan kocaman yağlı boya bir tablodaki mavi bir
su şeridini seyrediyor gibi oluyordu.

— 210 —
 Yıldız korusunun derin gölgelikler yaratan bakımlı
ağaçları insana yalnızlık ve inziva duyguları veriyordu. Ne
v ar ki bütün bu romantik ve pastoral şiir havasını yara-
Jtan ve besleyen yeşil ve mavi güzellikleri hiçe indiren kor­
kunç bir gerçek, çelik parıltılariyle gözleri ve ruhu tedir­
gin ediyordu: «Birbirine muvazi hatlar üzerinde düşman
zırhlıları! Bordalarındaki toplar sanki Yıldız sarayına doğ-
rulmuş»tu.
Padişah da Mustafa Kemal de bir süre susarak otur-
dula- Doğa güzellikleri bir süre bir kurtarıcı olarak on­
ları oyaladı. İlkönce Vahidettin, gözlerini dışarıdan aldı.
Bağındaki bir masaya dirseğini dayamıştı, bu masanın
üzerinde mahsustan konulmuş olduğu anlaşılan bir de ki­
tap vardı.
Gözlerini ilk kez paşanın yüzünde gezdiren padişah»
teatral bir jestle şöylece söze başladı:
— Paşa, paşa, şimdiye kadar devlete çok hizmet ettin.
Bunların hepsi artık bu kitaba girmiştir.
Bunu söylerken elini masadaki kitabın üstüne bastır­
dı ve şunları ekledi:
— Tarihe geçmiştir. Fakat, bunları unutun. Asıl şim­
di yapacağın hizmet hepsinden mühim olabilir. Paşa, dev­
leti kurtarabilirsin!
Mustafa Kemal, masadaki kitabın bir tarih kitabı ol­
duğunu anladığı için onun bu son sözlerinden de şaşırmış­
tı. Acaba Vahidettin, onunla içten mi konuşuyordu? Tah­
tından, tacından başka hiçbir şey düşünmeyen bu adamın
ruhunda yoksa bir mucize mi meydana geliyordu? Acaba
(şimdiye dek -yaptıklarına pişman mıydı? Bu adama nasıl
güvenebilirdi? Onu her türlü tartmış, her türlü anlama­
mış mıydı? Yo! Artık ona eskiden olduğu gibi açılamazdı.
Yoksa bir anda her şeyi berbat edebilirdi. En iyisi yine
maskelenerek konuşmaktı:
— Hakkımdaki teveccüh ve itimadı arz-ı teşekkür ede­
rim. Elimden gelen hizmette kusur etmeyeceğime emniyet
buyurunuz.
Onun amacı vatan-millet değildi. Her şeye karşın îs-

— 211 —
 taııbul’da padişah olarak kalmak ve saltanat sürmekti.
Vahidettin’deki «İttihatçı» kompleksi hâlâ şifa bulma­
mıştı.
Benim namağlûp kumandanım, dedi, her şeyden
evvel en büyük emelim İttihat ve Terakki mensuplariyle
Teşkilât-ı mahsusacılarm şahsıma karşı kalplerinde taşı­
mış oldukları husumetten' sizin haberdar olmanız ve ona
göre hareket eylemenizdir. Vilayat-ı Şarkıyenin temiz ve
saltanat-ı sen iyemize sadık, saf halkım aleyhimize tahrik
eden bu komitecilerin en seri bir şekilde ve çok kısa bir
zamanda ortadan kaldırılmaları esbabına tevessül etme­
nizi sizden istemekteyiz. Hafazanallah, bu tahrikat ve bu
teşevvüş fazla devam ederse düvel-i itilâfıyenin bundan
bilistifade henüz işgal görmemiş bu mıntıkaya da asker
sevketmeleri vaki olabilir. O zaman memaliki mahrusa-
,mızın en kudretli bir mıntıkası da elimizden çıkmış olur.
'Büyük devletlerin bu sahada tesis etmek istedikleri Er­
meni ve K ürt devletlerinin kurulmasına yol açılmış olur.
Buna meydan vermemenizi sizden bekliyorum.
— Zat-ı Şahaneleri mutmain bulunsunlar ki bu ha­
valide kurulması muhtemel bir Ermenistan ve Kürdistan’-
m teşekkülüne sebep ve bahane addedilecek en küçük bir
hususa meydan vermeyeceğim. Bunu size arzı bir vazi­
fe bilirim.
Vahidettin, Ferit Paşanın bütün direnmesine karşm
bu müfettişliğe Mustafa Kemal’in gitmesini istemişti. Sad­
razam, içinde sekiz on paşanın adı yazılı bir liste getirip
padişaha göstermiş ve bunlardan birini müfettiş olarak
seçmesini istemişti. Listenin en başında başarısız paşalar­
dan biri olan Gazi Ahmet M uhtar Paşa’mn oğlu Mahmut
Muhtar Faşa’nm adı yazılıydı. Mustafa Kemal’in adı liste­
nin sonlarına doğruydu. Vahidettin listeye şöyle bir göz
gezdirmiş:
— Bu!
Diyerek şahadet parmağını Mustafa Kemal’in adı üze­
rine basmış, sonra şöyle demişti:

— 212 —
 — Mustafa Kemal, ordunun en kudretli kumandanıdır,
onun gitmesini istiyorum.
Boyiece Mustafa Kemal’in müfettişliği perçinlenmişti.
Mustafa Kemal, bütün bu geniş bir örgüt isteyen ça­
lışmaları için bir tahsisatın verilip verilmeyeceğini sorun­
ca Padişah:
— Muktazi her türlü masrafın iş’arınız ve tensibinizle
yerilmesi hususunda Sadrazam paşaya derhal irade ede­
ceğim, dedi.
Mustafa Kemal, gerek Sevkiyatçı Rıza’dan gerekse
îskeçeli A rif ten Enver Paşa’nın memleketin doğusunda
neler yapmak istediği üstüne yeterli bilgi almıştı. Mus­
tafa Kemal’in büyük bir kaygusu vardı; teşkilât-ı mah­
susa artıklarından edindiği yeni bilgiler, bu kaygusunu
besleyip büyütüyordu: Enver paşanın kendisinden önce
davranarak Anadolu’yu ele geçirmesi tehlikesi büyüktü.
Vahidettin’le son konuşmasında onun da bu kayguda ol­
duğunu anlamıştı. Evet, Kafkaslar’da, Azerbercan ve Kars
bölgesinde kurulan örgütlerde onun parmağı vardı. Kars
Şuralar hükümeti, Anadolu Şuralar hükümeti olmak yo­
lundaydı. «Şûra» Arapça « Sovyet» anlammdaydı. Müslü­
man ve Türk halkm ürkmesi için «Sovyetler» sözcüğü
«Şûra» sözcüğüyle değiştirilmişti.
Sovyetler, kimi koşullarda Kars Şûralar devletçiliği­
ni destekliyordu. «Anadolu Ş ûralar Hükümeti var olsun»
diye şarkılar çıkanmış ve öğretmenlerce orta Anadolu
okullarında, örneğin Sivas’ta bile söyleniyordu.
Mustafa Kemal, gerçekten kaygulanıyordu. Olaylar
Çok hızlanmıştı. İtilâf devletlerinin Pontosçuların korun­
ması için Anadolu’ya göndertmek istedikleri adam, pa­
dişahça da doğuda örgütlenmeğe başlayan Enver’cilerin
ve İttihat ve Terakkinin hakkından gelmesi göreviyle gö­
revlendirilmek isteniyordu. Bu sonuncu durumdaydı.
Enver paşanın memlekete herhangi bir yanından el
atması, yeni bir sürü serüven zincirleme başlaması de­
mekti. Padişahın kaderiyle oynanacağı gibi Mustafa Ke­
mal’in ve bütün memleketin kaderiyle de bir kez daha

— 213 —
oynanacaktı. Kâzım Karabekir, bu yeni hırslara bir ba­
raj olabilecek miydi? Enver’in en yakın arkadaşlarından
biri olan Kâzım Karabekir, savaşa katılmamızı istemedi­
ğinden savaş başladıktan sonra doğudaki kolordu kuman­
danlıklarından birine sürülmüş ve ikinci orduda Mustafa
Kemal’in emrine verilmişti. Ne varki Enver paşaya düş­
man değildi. Belki de onunla işbirliği yapabilirdi, kimbi-
lir?
Sorun şuydu ki, İskeçeli Arif beyle, sevkiyatçı Ali
Rıza beyin verdikleri haberler, hiç de yabana atılacak gi*
pi değildi.
Enver Paşa doğuda, hâlâ büsbütün Ölmemiş olan ge­
niş prestijine dayanarak ordular kurabilir, Sovyetlerle an­
laşmalar yapabilir ve Kuzeyden Anadolu’ya girerek mem­
leketin başına yeni belâlar açabilirdi. Bunun için de uça­
rak, kanatlanarak, Anadolu’ya geçmek ve memleketin kö­
tüleşen kaderine bir an önce el koymak istiyordu.
Vahİdettin’in karşısında öyle yumuşak ve tatlıydı ki,
Padişah onun adının üstüne parmak bastığına şimdi çok
seviniyordu. Evet, doğudaki Enver tehlikesinin hakkından
ancak onun «namağlup kumandan» i gelebilirdi. Padişah,
kapalıca sözlerle bu doğu tehlikesini açmış ve doyurucu
karşılığını da almıştı:
— Merak buyurmayın, efendimiz, nokta-i nazar-ı Şa-
hâne’nizi anladım, trade-i seniyeniz olursa hemen hareket
edeceğim ve bana buyurduklarınızı bir an unutmayacağım.
Vahidettin, ayağa kalkarken:
— Muvaffak ol!
Dileğinde bulundu. Altın çerçeveli gözlüklerinin altın­
daki sarımtırak bakışlarında minnet tonları parlıyordu.
Mustafa Kemal de kalkmıştı. Padişahın uzun parmak­
lı kemikli elini sıkıp kapıdan çıkarken eski hocası ve şim­
diki başyaver Naci bey, ona sokuldu ve gülümseyerek, elin­
deki bir küçük kutuyu uzattı:
— Zat-ı Şahâne’nin ufak bir hatırası!
Dedi. Mustafa Kemal, kutucuğu açtü İçinde Vahİdet­
tin’in inisyalleri işlenmiş güzel bir saat vardı.

— 214 —
 — Peki, teşekkür ederim!
Yaveri Cevat Abbas, hemen bu armağanı aldı.
Mustafa Kemal kendisini dış kapıya dek uğurlayan
hocası Naci beyle kaşla göz arasında anlaştı. Naci bey za­
manı gelinceye dek Vahidettin’in sarayında kalacaktı.
Mustafa Kemal, merdivenlerden hızlı - hızlı inerken
sarayın bir odasında bir panjur hafifçe aralandı ve or­
da kumral saçlarla çevrelenmiş genç ve güzel bir kızın
yüzü parladı- Bu, Sabiha sultandan başkası değildi.
Mustafa Kemal'in, gururuna indirdiği korkunç tokat,
onu genç paşayla daha çok ilgilendirmişti. Ona karşı duy­
duğu bir aşk değil, keskin bir ilgiydi. Bu ilgi, kurtuluş sa­
vaşının sonuna dek değinecekti.
Mustafa Kemal, cümle kapısından çıktıktan sonra da
pencerede kaldı ve dalgın dalgın mayıs göğünün koyu
mavi yüzeyi üzerinden top top yuvarlanarak geçen kar
gibi ak bulut yığınlarını bir süre için düş kırıklığı nüans-
lariyle kaynaşan güzel ve iri gözlerinin uzun bakışlariyle
kovaladı;
— Sanğül! Sarıgül! Diye söylendi.
Bu ad; ona Enver paşanın karısı Naciye Sultan tak­
mıştı.

— 215
 —4 —

GURUBUN GÖZYAŞLARI

Saatler kanatlıdırlar, zamanın

yaratıcısına uçarlar; onları na­
sıl ve hangi biçimde kullandığı­
mızın haberini götürürler-
— MİLTON —

Günler, ipliği kopmuş bir teşbihin taneleri gibi hız­

la akarak dökülüyordu- îplikten en son taneler dökülmek
üzereydi. Yalnız, bu hızlı akış bile Mustafa Kemal’in sa­
bırsızlığını giderecek güçte değildi. Şu sırada en son ziya­
retlerini yapıyor, lirik bir hava içinde kadın dostlarının
ziyaretini çıkarmağa çalışıyordu. Tepebaşmdakı öjenidis’
in apartımanı önünde otomobilden indi. Bütün İstanbul
Sosyetesinin kaymağım toplayan Prenses Şivekâr'm bol
ışıklı, bol kahkahalı, bol müzikli ve bol avunma!} zengin
salonları, bu apartımanda bulunmaktaydı. Teşrifatçı, Mus­
tafa Kemal’i sahanlıktan alarak yukarı çıkardı ve salonun
geniş kapısını açarak;
— Mustafa Kemal Paşa hazretleri!
Diye seslendi. Bol güneşli bir pencerenin önünde on-
beş yaşındaki kız yeğeniyle oturup konuşmakta olan Pren­
ses Şivekâr’ın gözleri, birden bire büyük duvar saatma git­
ti. Sonra yeniden fırladı, kapıya doğru yürüdü. Bu, orta
yaşta uyanık yüzlü bir kadındı. Gazetelerde, dergilerde,

— 216 —
 sosyete dedikodularında adt sık - sık duyulan Prenses Şi-
vekâr, Rauf bey, Mustafa Kemal, onun en yakın ve içten
arkadaşlarından kurmay yarbay Mehmet Arif (Ayrıca)
bey gibi kalburüstü askerleri salonlarında görmekle her
zaman mutluluk duyuyorlar. Bu askerler, yıllardanberi-
dir onun salonunun süsü, şerefi durumundaydılar. Pek
çok yüksek aile kadın ve kızları bunları görebilmek için
::ık - sık Prenses Şivekâr’m salonlarını ziyaret etmek­
teydiler.
Prenses Şivekâr, saat on birde paganın neden geldi­
ğini çok merak etmişti. Yalnız, bunun üzerinde çokça ka­
fa yormasına vakit kalmadan paşa, yeni diktirdiği pırıl
- pırıl paşalık giyneğinin içinde bir masal prensi gibi sa­
lona girdi. Prenses, her iki eliyle paşanın iki elini yaka­
layıp salona buyur ederken merakla onun gözlerine bakı­
yordu- Paşa:
— Biliyorum, böyle erken ve zamansız gelişimi me­
rak ettiniz, dedi, ben de bunu size anlatmağa geldim.
Mustafa Kemal, içeri girerken, Prensesin yanında
c t uran genç kız utancından kaçıp piyanonun önündeki
tabureye oturmuştu. Piyanonun arkası salona dönük ol­
duğundan genç kızı saklıyor ve salonda prensesle paşa­
dan başka kimse yokmuş gibi görünüyordu. Üzeri yeşil
bir örtüyle örtülü olan piyanonun biraz ötesinde karşı­
lıklı iki koltuğa oturan prensesle Mustafa Kemal konuş­
maya daldılar: Yalnız, Mustafa Kemal, söze başlamadan
önce gizli bir iş peşindeki bir insan kaygusiyle ilkin ka­
pıya doğru bir göz attı, sonra elden geldiğince alçak ses­
le:
— Size Allahaısmarladık, demeğe geldim, hanım efen-
, di! dedi.
— Hayrola, nereye böyle?
— Gitmem, çoktanberidir hesapta vardı, fakat iş ta-
mamiyle olgunlaşıncaya kadar kimseye söylemedim. Çün­
kü, çok mühim. Aylardır, hattâ yıllardır bugünü bekle­
dim. Sizinle çok zamanlar dertleştik, bilirsiniz. Bir mem­
leket işi. Padişah ve hükûmetçi Anadolu’ya gitmem ten-

— 217 —
 sıp edildi. Bildiğiniz gibi, onların benden umdukları iş
için değil, bilâkis vicdanımdan aldığım emirle yurdun
bağrından doğacak o büyük kurtuluş ateşini tutuşturmak
için gidiyorum.
Paşa, bunları kimse işitmesin diye her ne kadar se­
sini kısarak söylediyse de piyanonun arkasındaki utan­
gaç genç kız, Meziyet, hepsini can kulağiyîe dinlemiş ve
belleğine yerleştirmişti. Çok yıllar sonra bunları gazete­
cilere anlatacaktı.
Prenses Şivekâr da çok duygulanmıştı. Paşanın var­
lığına bayağı alışmıştı. Sonra, onun bu düşüncelerini yıl­
lardır dinliyordu. Demek ki paşa, bu sefer düşüncelerin­
den kurduğu o altın köprüden eylem alanına, pek çok ola­
naklar taşıyan yoksul, güzel Anadolu topraklarına geçi­
yordu.
Bu, koskoca bir ulus uğruna göze alınan bir altın se­
rüvendi ve buna atılmak her babayiğitm kârı değildi. Hi­
kâyenin başını bildiğinden prensesin gözleri yaşarmıştı.
Ufacık esans kokulu mendiliyle önce gözlerinin, sonra bur­
nunun kenarını kuruladı. Arkasından koskoca bir Çanak­
kale destanı sürükleyip getiren bu genç ve güzel adam,
toplumun ve kadınların kendisine vereceği bütün cennet
tatlarım ve zevklerini elinin tersiyle bir yana iterek Ça­
nakkale'de yarattığından daha büyük ve daha tehlikeli
yeni bir destanın ufuklarına atılıyordu. Padişahın kızım
reddederek sarayın prestijini beş paralık etmiş ve her güç­
lü sanılan kader kırıntısına rest çekmiş gidiyordu.
Prenses Şivekâr, Mustafa Kemal’le saray arasmda
oynanan dramı yakından biliyordu. Güzel Sabiha Sultan,
son bir umutla bu salona dek gelmiş ve şimdi kendisinin
oturduğu koltukta oturarak karşısında oturan Mustafa
Kemal’e güzelliğinin, zekâsının ve iyi yetişmiş!iğinin çi­
çeklerini göstermek için ne çocukça ve sevimli çabalar
harcamıştı. Mustafa Kemal - Sabiha Sultan hikâyesinin
sonu şÖyleydi:
Mustafa Kemal, Münire Sultam eli boş geri gönder­
diği akşam, Selma Fansa, hemen bir lândoya atladığı gi-

— 218 —
 bi soluğu Zübeyde hanımlarda almıştı. Zübeyde hanımı
her zaman olduğu gibi yatağında oturmuş, kuran okur
bulmuştu. Zübeyde hanım, oğlunun Selma Fansalar’da
oturduğunu biliyordu. Selma Fansa, ara - sıra gelip ona
oğlundan selâm ve haber getiriyordu. Ne var ki bu kez
£>elma hanımı heyecandan soluğu kesilmiş görünce o da
heyecanlanmıştı:
— Sakın heyecana kapılma, teyzeciğim. Bir şey değil.
Yalnız beni üzen bir haberi getirdim size-
Zübeyde hanım, ak yaşmağını heyecandan bir kez da­
ha çözüp bağlayarak:
— Meraklandırdın beni, Selma hanım kızım.
Dedi.
Selma hanım, bir koltuğa ilişerek:
— Teyzeciğim, dedi. Padişah oğlunuza kızını vermek
istiyor.
Zübeyde hanım, bir kez yerinde doğrulur gibi yaptı,
sonra oturup başını öne doğru uzatarak kulak kesildi,
öm rünün en ilginç olaylarından biriyle karşılaştığını an­
lamıştı:
— Ey, sonra?'
Bu sırada kapı açıldı ve Makbule hanım hızla içeri
girdi.
— Ne var, ne oluyor anneciğim? Hoş geldiniz, Selma
hanım, dedikten sonra o da merakla Selma hanımın ağ­
zına bakmağa başladı.
— Biraz dur da dinle mühim bir şeyler oluyor.
Selma Fansa:
— Bugün, ikinci defa olarak bizim eve padişahın kız-
‘ kardeşinin kızı yani Vahidettin’in yeğeni Münire Sultan
geldi. Padişahın, körpecik kızı Sabiha Sultam Mustafa Ke­
m al’e vermek istediğini söyledi.
Zübeyde hanımla kızının yüzü büyük bir sevinçle ay­
dınlanmıştı.
— Eyyy, sonra? dediler.
— Sonrası fena! Paşa, Sabiha Sultanla evlenemeye­
ceğini, hiç evlenmeğe niyeti olmadığını söyledi. Münire

— 219 —
 Sultan .da acı acı gülümseyerek çıkıp gitti.
— Bak şu oğlanın ettiği halta? Ayol, bir padişah kı-
zıyle evlenmez mi insan? Ne akıl gezdirir bu oğlan, an­
lamadım gitti.
Makbule hanım, acı acı gülerek:
— Ben biliyorum bunun sebebini, dedi, o şıllık, o Fik­
riye denen kaltak ağabeyimi büyülemiş olacak. Yoksa,
ağabeyim hiç bir padişah kızını reddedecek kadar akıl­
sızlık eder mi? Evet yediğim ekmek gibi biliyorum, bü­
yülemiş o şırfıntı ağabeyciğimi benim!
Zübeyde hanım, kızının çokça ileri gittiğini görerek:
— Fikriye de kim ki oğlumu büyüleyecek, dedi. Onun
kendine göre düşünceleri vardır. Fikriye-mikriye vızge-
lir ona. Oğlum, bir sarsıntı geçiriyor. Bu siyasi durum
onun aklını perişan etti. Sonra, oğlum oldum olası padi­
şahları sevmez. Bilirim onu ben. Ama, kızım, siz yine bı­
rakmayın bu işin arkasını. Oğlumu kandırmağa çalışın.
Padişahın kızıyle evlendirin onu. «Annen evlenmeni isti­
yor» deyin ona. Padişahın kızını alıp Halifeye damat ol­
mak bulunur nimet mi? Enver Paşa bir damat oldu, on­
dan aldığı güçle dünyayı fethe çıktı.
Selma Fansa, birkaç saat bu konu üzerinde Zübey­
de hanımla konuştuktan sonra eve döndü ve annesinin di­
leğini o akşam Mustafa Kemal’e korka korka açtı. On­
dan da şu yanıtı aldı.
— Annem rahatını düşünerek sarayda yaşamak isti­
yor, fakat, annem bu milleti kim kurtaracak onu hiç dü­
şünemiyor.
Saray, inatla evlenme işi üzerinde duruyordu. Miini-
re Sultan, bir gün Selma Fansalara uğrayarak Sabiha
Sultanın yeni çektirdiği anlaşılan bir resmini bıraktı. Yal­
nız, Paşa gördükten sonra bu resmi yine gelip alacağını
söyledi. Sabiha Sultanın yarım profilden görünüşü pek
güzeldi. Üzerinde zamanın en son modasına göre hazır­
lanmış bir giynek göze çarpıyordu.
Mustafa Kemal, resme uzun - uzun baktıktan sonra:
— Çok güzel bir kız, çok güzel. Fakat, hem bir pa-

— 220 —
dişah kızı, hem de benim evlenmeğe niyetim yok, dedi.
*

Böylece Sabiha Sultam Anafartalar Kahramaniyle

evlendirmek pek acı bir biçimde suya düşmüştü. Münire
Sultan Fansaların apartımanından alıp saraya ilettiği
bu kara haber, ilk önce padişahı sersemletmişti- «Arslan
Yeleli Paşa» nın bu işine bir süre akıl erd iremedi- Bir pa­
dişahın kızını bir paşa nasıl reddedebilirdi? Bir süre ke­
mikli parmaklariyle çenesini kavrayarak düşünüp taşın­
dı; bunun gerçek anlamını çıkarmağa çalıştı. Ne türlü
düşünse işin içinden çıkamıyordu. Görünüşte «Namağ-
lup kumandan» inin kendisine karşı sonsuz saygısı vardı.
O bunu birçok kez göstermek fırsatını da bulmuştu. Son­
ra, Paşa’nm bundan sonra biricik upmıdu da ancak padi­
şahın kapısında yükselmek olabilirdi! Kudret ve kuvvet
olarak ortada kala - kala darmadağın bir koyun sürüsü,
bir de padişah kalmamış mıydı? Koyun sürüsü zaten Mus­
tafa Kemal’i hem tanımaz, hem de onu anlayamazdı. Pe­
ki, böyle bir durumda böyle bir adamın, bir padişah kızı­
nın uzattığı «dest-i izdivaç»ı kabul etmekten çekinmesi ya
bir meydan okuma ya da bir delilik değil miydi ?
Mustafa Kemal’in, kendisine meydan okuması hiç ol­
mayacak bir şeydi; bu olamazdı. Sonra, onun delilikle bir
ilgisi olduğunu düşünmek de gülünçtü. Padişah, kendi­
si, Paşa’mn ne büyük bir zekâya sahip olduğunu yakın­
dan biliyordu.
Sabiha Sultan, kim bilir bu habere ne çok üzülecekti.
Bu yüzden haberi bir kaç gün ondan gizlediler. En so­
nunda, nasıl olsa öğrenecekti. Bir gün, biricik sırdaşı olan
Ablası Ulviye Sultan baklayı ağzından çıkardı.
Sabiha Sultan, bunu işitince hemen, bir utanç gös­
terisi yapar gibi yüzünü, uzun ak parmaklı iki eliyle ka­
pamış ve birkaç dakika Öyle kalmıştı. Mustafa Kemal, P a­
dişahın «izzeti nefsi» ne vurduğu darbeyi genç kızın gu­
ruruna indirmişti-
—■Abla, bu iş nasıl oldu?

— 221 —
 Ellerini yüzünden çektiğinde, sarımtrak ışıklar için­
de iki iri gözyaşı gibi yüzen bu gözlerde ablasını pek çok
üzen bir umutsuzluk parlıyordu.
Sabiha Sultan, bir süre, yaşlarla ağırlaşan uzun ve sık
kirpiklerinin arasından, boşluğa daldı. Sonra ablasının
gözlerine bakarak:
— Peki, şimdi ne olacak? Dedi.
Ulviye Sultan da ne olacağını bilmiyordu.
Yine Sabiha Sultan:
— Ama, ablacığım, dedi paşa beni hiç görmedi ki.
Sonra, Münire ablanın anlattığına göre beni görmek is­
temiş. «Gelsin göreyim, beğenirsem alırım» demiş- Fa­
kat, bir padişah kızı herhangi bir eve gidemiyor. O da Sa­
ray'da gelip beni göremiyor. Paşa, beni değil, yemin ede­
rim ki benim bir resmimi bile görememiştir. Ona bir resmi­
mi göstermek imkânını bulamaz mıyız acaba?
— Evet, paşa, senin güzel mi, çirkin mi olduğunu bil­
mez. Gözleri kapalı olarak da böyle yüksek bir adam, pa­
dişah kızı bile olsa evlenmek istemez.
— Ben güzel sayılır mıyım abla?
— Ne demek, sen İstanbul’un en güzel kızlarından bi­
risin. Ben buna yediğim ekmek gibi inanıyorum.
— Öyleyse, Paşa’ya güzelliğimi göstermenin çareleri­
ni araştıralım.
— Doğru söylüyorsun, Sabiha. Paşa’ya bir vasıta ile
ilkin güzel bir fotoğrafını göstertiriz. Sonra da onun sık
sık gittiği kimi sosyete salonlarında birden bire görünür,
onu güzelliğinle şaşırtır, tuzağa düşürürsün.
— En çok nereye devam ediyor o?
— Prenses Şivekâr’m Tepebaşı’ndaki salonlarına. Ora­
ya Rauf Bey de onunla birlikte sık - sık uğruyormuş; bi­
zim İsmail Hakkı enişten söylüyor.
— Peki, oraya nasıl gideriz?
— Babamızdan izin alırız, sen, ben, Münire Sultan
beraberce gideriz. Prenses Şivekâr'ı ziyaret için gideriz.
Mutlaka ona rastlarız orda. Ama ilkin güzel fotoğrafla­
rından birisini Paşa’nın eline mutlaka ulaştırmakyız.

— 222 —
 — Ablacığım, biz yine Selma Fansa’lara Münire Sul­
tanla benim güzel bir resmimi göndeririz. Ne hacet var
Prenses Şivekâr’a kadar gitmeğe. Eğer bu resim de onun
gönlünü çelmeğe yetmezse Münire Sultanı Prenses Şive­
kâr’a yolla, onun çöp çatanlık yapmasını isteriz. Yâni, sa­
ray ister. Seninle benim işim değil bu-
— Bu düşünce hiç de fena değil, kardeşim. Sonra, Şi-
vekâr hanımefendi de bir prenses olduğundan onun evi­
ne pek âlâ bir saat beş çayına gidebiliriz. Yalnız, bizim
oraya gideceğimiz bir günde Mustafa Kemal, bu iş ken­
disine bildirilmeden çağrılır. Böylece birbirimize orada
rastlamış gibi oluruz.
— Çok doğru, Sabiha Sultancık. Bu işi oldu say. Şim­
di, bu işi babamıza, Münire Sultan’a açar ve onların bir
tertip yapmasını bekleriz. Sonra, güzel bir saç tuvaleti
yaptırırsın- Bir kat misafir elbisesi diktiririz. Sarı gül, ye­
ni düşünceli bir adam olduğundan ona Parisli bir genç
kız gibi görünmelisin. Yoksa uzun saçlı şark sultanlarına
o adam pabuç bırakmaz. Fakat, içimden öyle gelir ki se­
nin güzelliğin karşısında apışıp kalacak ve hemen Saray­
dan seni isteyecektir.
Sonra sana bazı şeyler daha salık vereyim: Büyük
bir askeri avlamak için yalnız güzellik yetmez, onun me­
rak sardığı şeyler üzerinde de biraz bilgi sahibi olmalı­
sın. Meselâ, o Çanakkale’yi kur.arınıştır. Bunun Mkk-n-
da biraz bir şeyler öğrenmeğe bak. Ona, hoşuna giden iş­
ler üzerinde soracağın sorular, derin sorular ona senin
bir de parlak zekân olduğunu gösterir. Erkekler, güzel ka­
dınları da zamanla unutur, çiğner geçerler, fakat, kendi
dünyalarına işlemiş kendilerini derinden anlamış kadın­
ları kolayca çiğneyip geçemez ve unutamazlar. Karşısına
geçtiğinde onun seni deşmesini beklemeden sen onu deş­
meğe çalış, meselâ Conkbaym’m sizden önce neden ko-
ruyamamışlar? Bu zaferi kazanmanın püf noktaları ne­
lerdir? Anafartalar grup kumandanlığını daha önce size
verselerdi, Çanakkale zaferini birkaç ay önce kazanabilir
miydik? Eğer Alman kumandanları başımızda olmasaydı,

— 223 —
biz harbi daha iyi idare edebilir miydik? Diye bir sürü
sorular akla gelebilir. Enişten İsmail Hakkı, hergün bun­
lardan konuşup durmasaydı ben bunları nereden bilecek­
tim! Ben ondan Çanakkale savaşları üzerine bilgiler alır,
sana öğretirim; Paşa’nın hoşuna gidecek sorular hazırla­
rız. Paşayı bir defa deşip söylettik mi dâvayı kazandık de­
mektir. Nasıl olsa, güzelsin, bu sefer seni zeki de bula­
cak ve sana hayran olacaktır, anladın mı, Küçük Sultan?
*

Bir gün Öjenidis'in apartımanmın kapısında yaldızlı

ve süslü bir saray arabası durdu. İçinden Münire Sultan­
la Ulviye Sultan indi. Teşrifatçı, gelenlerin uyarması üze­
rine, salonun kapısından adlarını yüksek sesle söylemek-
sizin doğruca salonun bir ucunda oturmuş, sosyeteden
hatırlı bir bayan konuğiyle konuşan Prenses Şivekâr’ın
yanına gitti ve eğilerek kulağına konukların adlarını fı­
sıldadı-
Prenses Şivekâr, hemen konuğundan müsaade ala­
rak kapıya yöneldi ve her iki prensesi büyük bir neza­
ketle karşılayarak salona buyur etti. Üçü bir köşede beş
dakika fısıltılarla konuştu. Prenses Şivekâr, birden bire
heyecanlanmıştı:
— Olur, efendim, olur, hiç merak etmeyiniz!
Deyip duruyordu. İki Prenses, Prenses Şivekâr’a Za-
tı-Şahâne’nin selâmım getirmişler ve ufak bir mizansen
hazırlanmasını istemişlerdi. Mustafa Kemal, belli bir gün­
de saat beş çayına çağrılacak, Sabiha Sultanla öbür iki
Sultan da «tesadüfen» orda bulunmuş olacaktı. Prenses
Şivekâr, Mustafa Kemal’e ettiği telefonda paşa giynekle-
rini giyerek «teşrif» ederse kendisi ve öbür konuklan da­
ha çok mutlu kılacağını bildirmişti.
*

Nisan ortalarında güneşli bir cuma günü İkindi üstü

Tepebaşı’ndaki Öjenidis’in apartımam önünde bir lando
durdu ve içinde Mustafa Kemal’le Rauf Bey indi. Mustafa

— 224 -
 Kemal, pırıl - pırıl paşa giyneği içinde, Rauf Bey de de­
niz albayı üniforması içindeydi.
Teşrifatçı, evin gedikli konuklan olan bu iki büyük
askeri alıp yukarı çıkardı; salonun çift kanatlı kapısını
açarak:
— Mustafa Kemal Paşa Hazretleri ve Miralay Rauf
beyefendi hazretleri!
Diye seslendi.
Mustafa Kemal, kapının eşiğinde bir iki saniye du­
rarak salonu şimşek gibi gözden geçirdi; çok kalabalık­
tı. Sosyeteden kimi erkeklerle, Mustafa Kemal’in tanıdı­
ğı birkaç subaydan başka yığınla kadın vardı. Hepsi de
fakmış takıştırmış ve son moda giyinmiş, Paris'in alagar-
son saç modasına ayak uydurmağa çalışmışlardı. Pren­
ses Şivekâr, hemen onlara doğru koşmuş, sağ eliyle Mus­
tafa Kemal’in sol eliyle Rauf Beyin elini yakalamış, on­
ları salonun ortasına dek getirmişti. Onlar içeri girince
salondaki cıvıl - cıvıl hava susmuş, herkes gözlerini onla­
ra dikmişti. Osmanlı İmparatorluğunun son on yılı, yara­
la - yarata ancak bu iki kahramanı yaratmıştı: Ünlü Ha-
midiye Kahraman iyle, Anafartalar Kahramanı.
Mustafa Kemal, kendisine yakın olanların ellerini sı­
kar ve uzaktaki tanıdıklara başiyle selâm gönderirken
gözleri, pencerenin önünde iki tanımadığı güzel kız ara­
sında oturup büyük, araştırıcı bir ilgiyle biraz da gülüm­
seyerek kendisine bakan Münire Sultan’a ilişti. Münire
Sultanın burada ne işi vardı? Yanındaki kumral ve pek
güzel kızla öbür güzel kadın kimdi?
Bu sırada Prenses Şivekâr, iki değerli konuğunu yi­
ne ellerinden tutarak Münire Sultanla iki arkadaşının he­
men karşısında boş duran iki koltuğa doğru götürdü. On­
ları birbirleriyle tanıştırdı:
— Mustafa Kemal Paşa hazretleri, Rauf beyefendi
hazretleri Zatı Şahâne’nin yeğenleri Münire Sultan, Za­
tı Şahânenin büyük kerimeleri Ulviye Sultan ve Küçük
Kerimeleri Sabiha Sultan!
Demek kİ aylardır hikâyesi sürüp giden ünlü Sabi-

K utsal isyan (2) 225 - F: 15

ha Sultaneık buydu. Mustafa Kemal’in gözleriyle Sabiha
Sultanın gözleri birbirine takılmıştı. Genç kız, büyük bir
yüreklilikle paşanın gözlerine bakıyordu. Bu buluşma bir
dekgeliş miydi? Yoksa insan zekâsının ince entrikaların­
dan biri mi rol oynamıştı bu işte? Kim bilir belki de İkin­
cisi doğruydu, ama, ne zarar vardı? İri, sarı bakışlarını
gözlerine dikmiş olan bu genç kız, bir kez parlak biı gü­
zelliğe sahipti. Alagarson kestirdiği saçları başını küçült­
müş daha güzelleştirmişti. Kısa kesilmiş saçları, cilâlı
gibi parlayan geniş alnının üzerine taranmıştı. Oldukça
sade ve güzel giyinmişti. Kapalı dünyalarda çok düş gör­
müş ve bir duygu hâzinesiyle süslenmiş bu gencecik yüz­
de bir zekâ inceliği de göze çarpıyordu.
Kulaklarındaki bir çift zümrüt küpe ve boynundaki
bir sıra inci gerganlık onda hiç de ağır bir kadın süsü gö­
rünüşü meydana getirmiyordu.
Mustafa Kemal, kendisine gösterilen koltuğa oturun­
ca hemen hemen Sabiha Sultanla yan yana düşmüştü.
Sultanın saçlarından ağır bir Paris kokusu dağılıyordu.
Mustafa Kemal, bu güzel körpe ve «şâhâne» kızın
aylardan beridir kendi arkasında oluşuna inanamıyordu.
G e n ç ktz, ara - sıra Rauf Beye de bakıyorsa da Mustafa
Kemal’den gözlerini hiç ayıramıyordu. Yalnız, Rauf Beye
bakarken iri gözleri süzülüyor, kısılıyor ve yüzünde eski
bir düş kırıklığının acı izleri beliriyor, sonra bunlardan
kurtulmağa çabalayarak neşeli görünmeğe çalışıyordu-
Heniiz çocuk denecek yaşta sevdiği hem de delice sevdiği
bu açık denizler kahramanı, Eniştesi aracılığıyle kendi­
sine bildirdiği evlenme Önerisini hem de kaba bir biçim-,
de geri çevirmiş: «Ben askerim, Sultanların dizi dibinde
geçirecek zamanım yoktur» demişti. Sabiha Sultan, bunu
hiçbir vakit affetmemişti. Ne var ki şu sırada buraya
Mustafa Kemal için geldiği halde Rauf beyin varlığı ağır
basıyor, içinde sıcak kaynaşmalar oluyordu. Rauf beyin
bugün buraya geleceğini bilmiyordu. Mustafa Kemal’i ol­
duğu gibi Rauf beyi de ilk kez böyle yakından görüyor-

— 226 —
dıi. İkisi de yakışıklı ve güzel erkek tipiydi. Her ikisi de
her kadının güzel diyeceği tiplerdendi.
*
Saray, Sabiha Sultan - Mustafa Kemal evlenmesin­
den umudunu kesmiş gibiydi. Yalnız, Fansa’larda Musta­
fa Kemal’in Sabiha Sultan gelsin bir kez göreyim, bun­
dan ne çıkar diye diretince kızı ona göstermenin yolları
aranmış ve ancak bunun rastgele halktan bir kimsenin
evinde değil de hiç olmazsa bir prensesin evinde olabile­
ceği akla yatmış, bu mizansen de böylece hazırlanmıştı.
*

Münire Sultanın Saraya götürdüğü hoyratça veril­

miş cevap, Vahİdettin’i, de kadnıefendileri de sersemlet-
mişti; yalnız Sabiha Sultana epeyce gözyaşlarına mal ol­
muştu. Onun Sultanlık gururuna indirilen «darbe» kor­
kunçtu. Hem bunu padişah istesin bir de olmasın. Demek,
artık, öyle bir çağda yaşıyorduk ki masalların büyülü ve
renkli dünyası çok gerilerde kalmıştı. Eski zamanlarda bir
prensesi elde etmek için binlerce genç ve yakışıklı adam
birbirini yerdi. Şimdi bir paşaya bir prenses verilmek is­
teniyordu da adam bunu almamak için bahaneler bulma­
ğa çalışıyordu. Sabiha Sultan «red cevabı» na benzeyen
haberi alınca kendini yüzü koyun yatağına atmış, hıncın­
dan, öfkesinden, acısından yorgam ısırmış gözyaşlariyle
yastığı ıslatmıştı. Mustafa Kemal demek onu çirkin bir
cadıkarı kızı sanmıştı. Şimdi paşa, şu salonda bunca ka­
dın ve kız arasında en güzelinin kendisi olduğunu elbette
görüp anlamıştı. O da paşaya parlak güzelliğini göste­
rerek ne güzel, ne tatlı bir öç alıyordu. Paşanın parlak
mavi gözleri, hep kendisinin üzerindeydi, işte, şimdi, yü­
reğine soğuk su serpiliyordu. Kırılan gururu bir yumruk
olmuş Mustafa Kemal’in beğenme duygularım döğüp du­
ruyordu. Kendisi de yüzünde ağır ve şahane bir gülüm­
seme ile paşanın «takdir» duygularına karşılık veriyor,
Rauf beyin gizlice ve kurnazca kendisini süzüşiinden de

— 227 —
ayrıca geçmişteki deftere yazılı öç hesaplarının acısını çı­
kardığını duyuyor, mutlu ve güzel bir zaman parçası için­
de kendini çok güçlü buluyordu.
Bu sırada, demindenberi yeşil örtülü piyanoda biri­
sinin çaldığı bir klasik parça duymuştu, tabureden kalkıp
meydana çıkan genç bir kadını salondakiler alkışlıyor­
lardı. Konuklarının arasında güleryüzüyle dolaşıp duran
Prenses Şivekâr ortaya:
— Muhterem hanımefendiler, beyefendiler, dedi şim­
di, Zatı Şahânenin Küçük Kerimeleri Sabiha Sultan bize
piyanoda Chopin'in noktürnlerini çalacaklar.
Sabiha Sultan belini sıkan ipek giyneği içinde aya­
ğa kalkınca bütün gözler ona dönmüştü. İnce, uzun vücu­
du ile pek güzeldi. Gülümseyerek epeyce de heyecanlı
Mustafa Kemal'le Rauf beye sürtünerek geçti. Salonun
öbür ucundaki piyanoya doğru ilerlemeğe başladı.
Bütün başlar, ona dönüktü; ağızlar yarı açık hay­
ran ona bakıyorlardı. Yalnız, biraz sonra, piyanonun ar­
kasından gözden uzaklaşmış ak, pembe kara incilerden di­
ziler halinde piyano sesleri İşitilmeğe başlamıştı. Sabiha
Sultan piyanonun arkasında kalmış hiç görünmüyordu.
Uzun parmaklariyle kımıldattığı tuşlar, onun heyecanla­
rınca ve Chopin’in gönlünce dinlendirici bir müzik yara­
tıyor, salonda çıt çıkmıyordu. Müzikten anlayanların gü­
zel ve başarılı bulduğu müzik şöleninin bitiminden sonra
Sabiha Sultan, alkışlar arasında yerine döndü. Mustafa
Kemal onun ipek gibi ince parmaklı elini yakalayarak
kutlamakta gecikmedi. Pastalar yenilip çaylar içildiği sü­
rece ancak havadan - sudan konuştular.
Sonra, birden bire padişahın iki kıziyle yeğeni yerlerin­
den doğruldu. Mustafa Kemal’le Rauf beyin ellerini sık­
tılar; öbür konukları da başlariyle selâmlayarak Prenses
Şivekâr’la beraber salondan çıktılar; Dışarda bekleyen ka­
n a l ı sarav arabasına bindiler. Şivekâr, el sallayarak k»1
kan arabada onları uğurladı. Münire Sultan, Sabiha Sul­
tana:

— 228 —
 — Mustafa Kemal’i büyüledin, dedi, durmadan sana
bakıyordu.
Ulviye Sultan da:
—■Evet, bu gelişimiz iyi oldu, dedi, şimdiki zamanın
insanları artık Sultan da olsa görmeden kimseyle evlen­
miyorlar. Önce görüp beğenmek istiyorlar.
Sabiha Sultan:
— Peki şimdi beni beğendi mi diyorsunuz?
Diye sordu- Ulviye Sultan:
— Beğenmek ne demek, sana bayıldı bile! Dedi.
— Bayılır da evlenmek istemez, bu da olmaz mı?
Ötekiler, buna bir karşılık bulamadılar. Şundan ki
Mustafa Kemal’in prensip olarak evlenmek istemediği­
ni kimi kaynaklardan işitmişlerdi. Arabacı duymasın di­
ye fısıldaşarak konuşa - konuşa Yıldız’a vardılar. Gerçek­
ten güzel birkaç saat geçirdiklerine İnanıyorlardı.
Sabiha Sultan’sa pek mutluydu. Ömründe kendisinin
de Türk Ulusunun da çok değer verdiği iki yakışıklı er­
keğin karşısında pek güzel bir sınav vermiş, yalnız padi­
şah kızı değil güzel ve yetenekli de olduğunu onlara gös­
termişti.
Mustafa Kemal, hava karardıktan sonra Rauf bey­
le Prenses Şivekâr’ın salonundan ayrılarak bir lândoya
bindiler. Şişli’deki eve giderlerken Mustafa Kemal:
— Raufcuğum, dedi, sence bu, bir tesadüf miydi?
— Bilmem üzerinde hiç düşünmedim.
— Bence değildi. Bu «tesadüf» sarayca hazırlandı. Ne
güzel kız değil mi? îlk âşık olduğu erkek de şendin bu kı­
zın bildiğimize göre. Onu red de ettin. Şimdi benim üze-
rimdeler. Çok güzel bir kız. İyi de yetiştirilmiş. Bir er­
keği mesut edebilecek bir tip. Fakat, ne yazık ki bir padi­
şah kızı! Hem de nasıl bir padişahın. Onun için acıyorum
bu güzel kızcağızın talihine. Gel, yine seni evlendirelim
bu güzel kızcağızla Raufcuğum!
Rauf bey, ciddi mi - şaka mı olduğunu anlamak için
dikkatle Mustafa Kemal’in yüzüne baktı. Orda bekledi­
ği şaka izlerine rastlayınca rahatladı. Araba ana - cadde­

— 229 —
den geçerken baktılar: gazinoların, lüks kahvelerin ışıklı
lam ları arkasında İngiliz ve Fransız subayları oturuyor,
yaya kaldırımlarda işgal kuvvetleri devriyeleri geziyor-
du- İkisi de susarak bu durumu seyrediyor ve düşman bir
memleketin caddelerinden geçiyormuş gibi içleri ürperi-
yordu.
¥
Mustafa Kemal'in Anadolu'ya gideceği haberi hare­
mi karıştırdı. En başta Vahidettin bozum olmuştu. Kızı­
nın yüzünü ona göstermeye razı olduktan sonra da «Ars-
lan Yeleli Paşa», evlenmeye yanaştığını bildirir bir haber,
bir işaret göndermişti. Demek ki bu evlenme Önerisi sa­
rayın şerefiyle oynanmasına meydan vermişti. Bunu dü­
zeltmek ve Sarayın şerefini kurtarmak gerekiyordu.
Mustafa Kemal, Anadolu’ya geçmek için harıl - ha­
rıl hazırlanırken İstanbul sosyetesinin kulağı delikleri, bir­
birlerine şöyle fısıldıyorlardı:
— Biliyor musunuz, Mustafa Kemal Paşa, Padişahın
küçük kızı Sabiha Sultanla evlenmek istemiş, fakat Sa­
ray razı olmamış. Paşa, çok işaret ediyor, onun için bir
sarhoşa saraydan kız veremeyiz diyerek paşanın isteğini
geri çevirmişler!
Bu dedikodu son günlerde döndü dolaştı Mustafa Ke­
mal’in kulağına geldi, o da gülerek:
--- Elbette, dedi, tilki erişemediği üzüme koruk dlje-
cek-

Mustafa Kemal şu salonda bir ay önce geçen olayı

şimşek hızıyle bir kez daha düşünmüş yaşayışın bu kerte
çabuk tarih oluşuna, geçmişe doğru uzaklaşıp tarih karak­
teri alışma b ir kez daha şaşmaktan kendini alamadı. Şu
sırada kalbini ve kafasını sarsan öyle gürbüz heyecanla­
rın boyunduruğu altındaydı ki bir zavallı Sabiha Sulta­
nın bu kocaman senfoni içinde ne değeri olabilir? Dev­
lerle güreşmeğe, ejdarhalarla boğuşmaya giden bir ma-

230 —
şal kahramanının bütün gerçek duyguları onu boyundu­
ruğu altına almıştı.
Son olarak Prenses Ş'vekâr’m elini tuttu:
— Allahaısmarladık Hanımefendi, dedi şimdiye ka­
dar size çok zahmetler verdik. Bakalım bir ölüm - dirim
savaşına gidiyoruz. İnşallah sağ kalır da dönersek yine
şu rahat salonda çene çalmak imkânını buluruz. Prenses
Şivekâr’m gözleri sulanmıştı:
— Size, Çanakkale’dekinden, Anafartalar’dan daha bü­
yük zaferler dilerim. İnşallah, bu zavallı memleketi kur­
tarmak size nasip olacaktır, yolunuz açık olsun!
Mustafa Kemal, Prensesin elini öperek merdivenler­
den hızlı - hızlı indi.
Mustafa Kemal, Beyoğlu’nun göbeğinde demir gibi
güçlü apartmanların omuz omuza verdiği Bursa sokağın­
da bir apartmanın Önünde arabadan indi; geniş merdiven­
lerden çıktı. Bir dairenin zilini çaldı. Burası, Mustafa
Kemal’in Balkan savaşında şehit düşen çok içten subay
arkadaşı Ömer Lütfü’nün dul karısı Madam Corinne’in
eviydi.
Kapıyı, doğrudan doğruya madam Corinne açtı. Bu,
yirmi beş - otuz yaşlarında görünen m at esmer tenli gü­
zel bir kadındı. Yüzünde büyük bir üzüntü okunuyordu.
İlk sözü:
— Oû etes Vous, Kemal?
Oldu. Evet, her Allahın günü buraya Şişli’den son­
ra bu ikinci savaş karargâhına uğrayan Mustafa Kemal,
dündenberi nerdeydi?
— Şimdi, Prenses Şivekâr’dan geliyorum. Biliyorsun,
yumurta kapıya geldi. Eşle - dostla vedalaşıyorum. Evde
kimse var mı ?
— Yok.
Madame Corinne bunu der demez. Mustafa Kemal’
in göğsüne düştü. Hızlı - hızlı soluyordu. Mustafa Ke­
mal, başım geriye doğru itti onun iri güzel gözlerine bak­
tı; kadın ağlıyordu.
Fransızca konuşmağa başladı:

— 231 —
 — Demek, o gün, o gitmeni istediğim, fakat hiçbir
vakit gelmesini istemediğim gün geldi. Yine gideceksin.
Sofya’ya gittin bekledim. Suriye’ye gittin bekledim. Şim­
di de Anadolu’ya gidiyorsun, bekleyeceğim. Demek, öm­
rüm hep böyle beklemekle geçecek. Seni ne çok sevdiğimi
bilirsin, Kemal. Dünden beri heyecanla, sabırsızlıkla seni
bekliyorum. Bir yandan bu itilâf devletlerinin sana son
günde bir oyun etmeleri aklıma geldikçe kalbim duracak
gibi oluyor. Hayatımızda seveceğimiz insan öyle az ki. On­
ları da felek, ancak bir kaç gün, bir kış güneşi gibi gös­
terip sonra kalın bulutların arkasında yitiriyor. Gidiş ya­
rın mı?
— Evet, yarın vapura binmiş olacağım.
Halâ kapının önündeydiler. Kadıncağızın kolları h a­
lâ Mustafa Kemal’in boynundaydı.
Mustafa Kemal:
— Kapının önünde durmayalım, ansızın birisi gelir,
dedi. îçeri boş bir salona girdiler- Karşı duvarda M usta­
fa Kemal’in btf resmi vardı. Bu yeni diktirdiği paşa giy-
neğiyle çektirip Rauf beye de «Kardeşim Rauf beye» di­
ye yazarak verdiği resmin bir eşiydi. Madame Corinne’ce
agranidsman yaptırılmıştı.
Salonda bir kanapeye yan yana oturdular. Mustafa
Kemal, bu eve öyle alışmıştı ki birden bire buradan na­
sıl ayrılıp gideceğini düşünmeğe başladı- Adsız bir acı
nın, içini ateşten bir kurt gibi gizliden gizliye kemirdiği­
ni duydu. Şişli’deki eve taşındığından beri dinlenmek,
.gözden ırak olmak için hep buraya geliyor* akşamlara ge­
ce yanlarına dek burda oturup gizli bir karargâhta çalı­
şır gibi çalışıyordu. Kendisini delice sevdiğini bildiği gü­
zel bir kadının huzur verici bakışları karşısında oturmak
gevşemek ve düşünmek ne güzel şeydi. Gelgelelim yarın
artık onu da yitiriyordu.
Kadın uzun parmaklı san’atçı ellerini avuçlarına al­
mış, okşuyordu.
Corinne, gözlerinde birikip kirpiklerini ağırlaştıran
yaşlan silebilmek için İlcide bir elinin birini kurtarıyor,

— 232 —
parmaklarının tersiyle yaşlan siliyor, gözleri Mustafa
Kemal’in gözlerinde, başını onun omuzuna yaslayarak ya­
vaşça hıçkırıyordu:
— Savaş savaş, savaş! Bıkmadı mı insanoğlu artık
bu kanlı oyunlardan? Kocamın başını Balkan Savaşı ye­
di. O günden beridir dünya yeni - yeni savaşlar içinde
çalkandı durdu. İnsanoğlu ana kuzuları şöyle bir salon­
da, bir ağaç altında, bir akar su başında rahat ve kay-
gusuz oturarak sevişmedi, işte tam seni yanı başımda
duyduğum sırada kanlı yolculukla yine almış götürüyor
seni. Ama biliyorum ki bu kez haklı bir dâva için, yurt
ve millet kozları için gidiyorsun. Fakat, biz zavallı ka­
dınlar arkada ne yapacağız? Hangi cılız mutluluklarla
avunacağız? Öyle anlıyorum ki bu, son görüşmemizdir
Felek bize bu birkaç günü de çok gördü.
— Gitmeliyim, aziz Corinne gitmeliyim. Vatanın bu
korkunç ve ümitsiz hali, senin tatlı güzelliğini bile çoğu
zaman bana unutturuyor. Senden uzakta bulunduğum
günler hep seninle kaçamak da olsa yaşadığımız güzel
saatleri düşüneceğim ve bunları birer mutluluk demeti
olarak kalbimin en gizli köşelerinde kıskançlıkla sakla­
yacağım. Sen şimdiye kadar hayatıma girmiş olan en
gerçek, en kültürlü ve ince kadınsın. Nasıl unuturum seni
ben, sevgili Corrinne?
Bu sırada zil çaldı. Madame Corinne çabucak saçı­
nı - başım toplayarak fırladı. Gelen küçücük oğlu Re­
şat’tı. Mustafa Kemal, hemen onu dizine oturtarak cebin­
den çıkardığı kocaman bir çukulatayı eline sıkıştırdı- Bu
sırada Madame Corinne, piyanonun başına geçti ve tuş­
lardan acı çığlıklar çıkarmağa başladı. Paris konserva­
tuarında çok ustalaşmış olan bu on parmak, şimdi acıklı
ve isyan dolu notalara değil, feleğin başına birer darbe
gibi iniyordu sanki. Mustafa Kemal, onu bir süre arkadan
seyrettikten sonra kalkıp yanma gitti. Genç kadının mü­
ziğe kattığı ruhunun ateşli dalgalarını kendi ruhunun
boşluğunda da duydu. Bu bir veda müziğiydi ve ancak
sevilen ve yitirilmek üzere olan insanlar için çalınırdı.

— 233 —
 Biraz sonra Madame Corinne’in babası Luigi Paşa
annesi ve kızkardeşi Edith de geldi. Hepsi de kendileri
gelmeden önce geçmiş olduğunu anladıkları acıklı sahne­
yi sezdiler ve sessizce birer yana oturdular. Metapsişik ve
teozofi meraklısı olan Edith - sonradan Müslüman olup
Edibe adını alacaktır. - Mustafa Kemal’in yanına giderek
elini sıktı:
— Yolculuk yarın mı?
— Yarın.
— Tanrı hayırlı etsin! Sizi hiç mi hiç unutamaya­
cağız.
— Ben sîzleri unutur muyum sanıyorsunuz?
Daha çok kalmadı. Epeyce görüşeceği kimse vardı.
Corinne onu kapıya dek götürdü. Mustafa Kemal gözle­
rinde bir sıra yaş parlayan kadına büyük bir özlemle bir
daha baktı ve iki eliyle tuttuğu her elini de Öperek ko­
şar gibi merdivenleri indi. Merdivenlerin dibine vardığın­
da kulaklarına kadın hıçkırığına benzer bir ses ilişti- Son­
ra bir araba bulmak üzere caddeye doğru yürüdü. Bu
uzun süren lirik hikâye de burada bitmişti.
întelliceııs Servis, Mustafa Kemal’in, madame Co-
rinne’in Bursa Sokağındaki evinde kimi işler çevirdiğini
elbette biliyordu. Ancak, Mustafa Kemal, Samsun’a ayak
basıp da bütün düşman dünyaya karşı ayaklanınca ma­
dame Corinne’in evinin bir kuvayı milliyeci yuvası oldu­
ğunu sanan îngilizler burasım basacaklar, Mustafa Ke­
mal’in duvarda asılı büyük resmini indirmesi için mada­
me Corinne’i sıkıştıracaklar yalnız bunu başaramayacak­
lardır. Ingiliz subayları, Mustafa Kemal’le herhangi bir
bağlantı kurarsa durumunun çok fena olacağını söyleye­
rek genç kadım tehdit edecekler, yinelenen bu tehdit ve
tedirginliklere dayanamayan Madame Corinne, İtalya’ya
kaçmak zorunda kalacak Mustafa Kemal’in ölümünden
sonra 1941’de yine Türkiye’ye gelecek ve 1946’da İstan­
bul’da ölecektir.
*

—234 —
 Mustafa Kemal Bekirağa Bölüğündeki ziyareti bi­
tirmiş Rauf beyle yan yana kurulmuş, Cevat Abbas’ı kar­
şılarına almış bir lando ile Şişii'ye dönüyordu. Araba,
Dıvanyolu’r.dan inmiş Sultanahmet tramvay durağına
varmıştı ki Mustafa Kemal’in gözleri, orda, elinde bir
demet leylakla bekleyen genç bir kadının gözleriyle kar­
şılaştı. Bu Bikri ye idi. Harbiye - Aksaray tramvayını bek­
lediği anlaşılıyordu. Mustafa Kemal arabacıya:
— Biraz durur musun, ahbap!
Dedi. Araba, Fiknye'nin önünde durdu. Mustafa Ke­
mal eliyle arabayı işaret ederek:
Durmayın, binin, eğer bizim eve gidiyorsanız!
Dedi. Fikriye bu bulunmaz dekgelişe şaşırmıştı:
— linet. size gidiyorum.
— Haydi, bin, öyleyse.
Fikriye, Cevat Ab bas Beyin yanındaki boş yere otur­
mak isteyince Rauf Beyle Mustafa Kemal de yerlerinden
doğruldular ve başköşeyi ona vermek istediler. Mustafa
Kemal kendi yerini vermek istediği halde Rauf Bey, Ce­
vat Abbas Beyin yanma oturmakta direndi, böylece Fik­
riye de Mustafa Kemal’in yanına düştü. Araba köprüye
vardığında Rauf Beyle Cevat Abbas Bey indi. Mustafa
Kemal, onun elini sıkarken:
— Kauicuğum, dedi, yarın sabah eve uğra da rıhtı­
ma birlikte otomobille iner ayak üstü olsun son defa bir­
kaç lâf ederiz.
— Hay - hay, paşam!
— Cevat Bey, sen tabi akşama evdesin!
— Evet, paşam!
— Haydi, şimdi ikinize de uğurlar olsun. Çek, ara­
bacı Şişli’ye.
Lando, atların ayaklarından çıkan ritmik gürültüy­
le Bankalar Caddesinden geçerek Şişhane’ye doğru iler­
liyordu. Mustafa Kemal de, Fikriye de susuyordu. Yal­
nız, Fikriye’nin yüzünde tatlı bir mutluluğun tonları, de­
rinden gelen üzgünlüğün ateşten çizgiler bırakan izleriy­
le birbirine karışıyordu. Sözü ilkönce Mustafa Kemal aldı:

235 —
 — Eee Fikriye hanım, kim bilir bir daha ne zaman
görüşeceğiz. Askerlik bu işte- Bakarsın bir gideriz, gidiş,
o gidiştir.
— Allah etmesin, paşa ağabey! Öyle demeyin!
— Fakat, inanın ki benim içimin dediğine göre işler
yine de benim istediğim gibi olacak ve biz bir daha, bir­
çok defa daha görüşmek imkânını bulacağız. En çok
korktuğum, annem. Kalbi de zayıf. Bari, ayrılık saatin­
de kadıncağıza bir şey olmasa. Biliyorum, yüreğine ine­
cek ama biz de gitmek mecburiyetindeyiz. Sen de bu ge­
ce bizde kal da anneme bir şey olursa bir yardımın olur.
— Zaten kalmağa gidiyordum. Fakat, paşa ağabey,
siz de çok iyi biliyorsunuz ki Ziibeyde Hanım teyzem ben­
den hiç hoşlanmıyor. Makbule Hanım ablamsa bana hiç
yüz vermiyor.
— Her zaman dediğim gibi sen annemin surat e*me­
şine bakma. Onların bütün korktuğu seninle evlen m em­
dir. Halbuki, böyle zamanlarda insan evlenmenin rüyasını
bile göremez. Nerde ölüp nerde kalacağım belli olmazken
evlenmeyi nasıl düşünebilirim ben? Fakat anneme sorar­
san Padişahın kızı Sabiha Sultanla evlenmeliymişim. Bir
padişahın kızı reddedilmezmiş. Biliyorsun, saraydan ba­
na gelen teklifi. Çok şükür, onu da başımıza yeni bir iş
açmadan kapayabildik. Şimdi, bütün düşüncemiz kapağı
Anadolu'ya atabilmek. Gitme saatleri yaklaştıkça içtiğim
sigarada, yediğim yemekte tat - bulamaz oldum. İçtiğim
sular bile zehir geliyor bana.
Araba, Beyoğlu'nun ana caddesini geçmiş Şişli’ye
doğru yol alıyordu. Taksim’in yüksek duvarlarla çevrili
futbol sahasından bağırıp çağırmaların yarattığı büyük
bir uğultu geliyordu. Demek ki orda maç vardı. Kapıda,
içeri girememiş bir sürü seyirci ve polisler bekliyordu.
Fikriye, Şişli’deki eve yaklaştıkça daha çok heyecan­
lanmaya başlamıştı. Bir şeyler söylemek istiyorsa da hep­
si boğazında düğümlenip kalıyordu. Mustafa Kemal, onun
kendisine tatlı - tatlı sokuluşunu, solurken heyecanla göğ­
sünün İnip kalkışını, kumral saçlar püsküren başını usul­

— 236 —
ca omuzuna yaslayışım büyük bir mutlulukla izliyordu.
— Fikriye, yine evlenmeyi düşünüyor musun? Böy­
le bekâr yaşayamazsın.
— Çok da güzelsin. Senin mesut olmanı ne kadar is­
terdim. Hiç güvendiğim bir kimse yok ki seni evlendire­
rek bu koca şehirde böyle yalnız başına bırakmayayım.
— Ben, hiçbir vakit, hiçbir kimseyle evlenmeyece­
ğim, paşa ağabey. Siz bunu yakından biliyorsunuz. Be­
nim zarım atılmıştır. Kalbimde hiçbir erkeğe yer yok­
tur. Ben bundan sonra hiçbir erkeği mesut edemem. Bek­
leyeceğim. Belki bir gün kalbimin buzlan çözülürse biriyle
evlenirim.
Araba eve yaklaşıyordu. Mustafa Kemal, arabacıya
durmasını söylemedi. Araba, Şişli’yi geçti. Arabacı, dö­
nüp Mustafa Kemal’e baktı. O:
— Hürriyeti Ebediye tepesine!
Dedi. Araba iki yanı küçük gazinolarla dolu yoldan
ilerleyerek mermer âbidenin bulunduğu meydanda durdu.
Mustafa Kemal arabacıya:
— Bekle!
Dedi; sonra Fikrİye'yi elinden tutarak abidenin bu­
lunduğu yere götürdü. Gözleri bulutlanmıştı.
— işte, şu timsalini gördüğün hürriyet uğruna ne
belâlar savuşturduk. Şimdi, o hürriyeti yine kaçırdık. Hem
adamakıllı kaçırdık, Fikriye hanım Anadolu dağlarına
doğru kaçıp gitmiş olan o beyaz kanatlı hürriyet ve sulh
güvercinini bulmağa gideceğim.
— Beni de götürün, paşa ağabey! Sizin bir hizmeti­
nizde bulunurum. Size savaşta hemşirelik yaparım.
— Ne diyorsun, Fikriye Hanım, hani, bir yere bir
mekâna gidip yerleşeceğimi bilsem seni de istedikten
sonra alıp götürebilirim. Fakat biz bir yığın bilinmezlik­
lere tehlikelere, uçurumlara doğru gidiyoruz. Çok çe­
tin mücadele yıllan var önümüzde. Eğer bir şehirde biraz
karar kılar gibi olursak haberleşiriz, seni yanıma alırım.
Senin bana aileden gelme bir bağlılığın da vardır. Yoksa,
başka hiçbir kadını yanıma sokmağa cesaret edemem.

— 237 —
 Sen, ahnemleri hiç yalnız bırakma, biliyorsun yine Aka­
retlerdeki eve taşınacaklar. Bizim Enişte Mecdi Bey iyi
adamdır. Daha çok ona sığınırsın. Ben enişteyle hep ha­
berleşeceğim. Bana o kanalla haber, selâm gönderebilirsin.
Bir yere yerleşir yerleşmez de hemen seni aldırırım. Ah,
keşke hayatta evlenebilsem! Senin gibi güzel, ahlâklı ve
.iyi yürekli bir kadından başkasını mı düşünürdüm? Fa­
kat, dediğim gibi Türkiye meselesini istediğim biçime
sokmadan evlenmeyi katiyen aklıma getiremem. İşte, yine
söylüyorum; hayatta evlenmem mukadderse yalnız ve
yalnız seninle evlenirim.
Bu sırada çevrelerine bakınca çingene karısının gü­
lerek kendilerine baktığını gördüler.
— Ne istiyorsun, kız?
Biri yayvan sesiyle sırnaştı:
— Güzel paşacığım, falınıza bakayım. Allah bağışla­
sın, nişanlınız mı, sevgiliniz mi? Ne güzel ne şirin bir
de kız bulmuşsunuz. Haydi ver beş kuruşcağız da hemen
falınıza bakayım.
Mustafa Kemal cebinden bir gümüş beş kuruşluk çı­
karıp çimenlerin üzerine attı:
— Haydi, bak, bakalım ne diyor falımız?
Kadın çiçekli şalvarının verdiği rahatlıkla hemen ye­
re oturdu. Kirli bir mendilin üzerine bir avuç fasulye dö­
kerek fala bakmağa başladı.
— Sen bîr kumandansın, belli, ama kumandanların
da paşasına benzersin. Senin falın, bu fasulyelerin söy­
leyeceği en güzel fal. Sen devlet kapılarının en büyüğün­
den girip çıkacaksın. Şu güzel kız, eğer karm değilse eğer
sevgilinse bil ki benim güzel fasulyelerim ona hem imre­
niyor, hem de acıyor. Seni dünyada şu güzel hokka ağızlı
kızcağızdan daha çok seven bir kadın çıkamayacak!
Fikriye, yüzü mutluluktan parlayarak Mustafa Ke­
mal’in yüzüne kaçamak bakışlar fırlatıyor, onun da hoş­
nut bir gülümseyişle falcıya baktığını görüyordu.
Mustafa Kemal:
ı — Haydi, gidelim, Fikriye, dedi fal filân dinleyecek
.vaktimiz kalmadı.
\ Çingene karısını fasulyeleriyle baş başa bırakıp ara­
baya atladılar. Fikriye başını Mustafa Kemal’in omuzu-
ita yaslamış çevresindeki yeşillikleri, kol - kola, yan - ya­
na gezen sevgilileri seyrediyor, gözlerindeki acı mutluluk
parıltısı, çoğu zaman gözyaşlarını andırıyordu.
Eve yaklaşmışlardı:
— Ben sizi hiç unutmayacağım ve her zaman araya­
cağım, paşa ağabey! Sizinle nasıl haberleşeceğiz?
— Günü gelince ben sana işaret salarım. İlerde ka­
dınların korkusuzca oturabileceği bir yer yaratabilirsek
seni aldırtmağa çalışırım. Kim bilir memlekette bundan
sonra ne gümbürtüler kopacak. Bu arada her şey, benim
hayatım bile tehlikeye girebilir. Gerek annemler gerekse
genin için şimdilik en elverişli ve tehlikesiz yer İstanbul-
dur. Aklın başında olsun ben istemedikçe katiyen kalkıp
Anadolu’ya geçme.
— Peki, geçmem, sizin işaretinizi beklerim paşa ağa­
bey, eve geldik birkaç adımlık yer kaldı. Ben inip yürü­
yeyim siz eve yalnız gidiniz.
Fikriye indi kalabalığa karıştı. Lândo ilerledi.
 — 5 —

ANADAN AYRILIŞ

Cennet, anaların ayakları alim*

(ladır.
— MUHAMMET —

Mustafa Kemal, o gün son ayrılık ziyaretlerini ya­

parak eve döndü. Karşısına çıkan kız kardeşi Makbule’ye:
\— Makbuş, dedi, bu akşam eve kimse gelmeyecek.
Ben, annemin odasında yemek yemek istiyorum. Onun
karyolasının karşısında bana bir yer sofrası hazırlattır,
Bu gece sizinle dertleşmek istiyorum.
— Mühim bir şey mi var ağabeycigim?
— Yarın gideceğim.
— Nereye?
— Gideceğim, işte, nereye olduğunu sorma. Hayat
bu. Belki ölürüm, gelemem. Size söyliyeceklerim var bu
akşam.'
Makbule evin üst katında, sokağa bakan şahnişli o-
dadaki annesinin karyolasının karşısında yere ufak bir
sofra kurdurdu. Sininin yanma, hemen annesinin karşısı­
na düşen yere rahat bir minder koydurdu. Sininin üzerin­
deki gümüş tepside püreli rosto ile yumurtalı Ispanak ye­
mekleri duruyordu.
Mustafa Kemal, annesinin odasına çıktığında merak-

— 240 —
\\
\ tan çatlayan kız kardeşi, ona kapıyı açarak içeri buyur
' etti.
' Sokağa bakan bu aydınlık, şahnişli odaya kapıdan
girince annesinin karyolası sola düşüyordu. Odada bu
karyoladan başka bir küçük masa ile bir de kanape ta­
bımı vardı ki, odanın bütün eşyası da hemen hemen bun­
lardı. Zübeyde Hanım, gündüzleri çoğu zaman şahnişteki
rahat minderinde oturarak caddeyi seyreder eğlenirdi.
Yalnız bugünlerde keyfi pek yerinde değildi. Bir zaman­
dır kalp hastalığından rahatsızdı-
Mustafa Kemal, odaya girince hemen gitti, annesinin
elini öptü; Makbule’nin hatırını sordu ve sonra m ir de­
rine rahatça bağdaş kurup oturdu. Yemeğini yemeğe baş­
ladı. İştahsız görünüyordu. Yemeğe çataliyle şöyle kena­
rından dokunuyor, lokmalar sanki ağzında büyüyordu.
En sonra yiyemiyeceğini anlamış olacak ki, çatalını elin­
den bıraktı. Kız kardeşiyle annesinin gözleri merakla orm
süzüyordu. Paşanın «gözleri alev alev yanıyor, çok heye­
canlı olduğu halinden anlaşılıyordu.»
Belki sonrasız ayrılacağı annesinin karşısında birden
bire çocukluk, ilk gençlik, ve gençlik anılarının saldırısına
uğradı. Annesinin karşısında bu anıları bir kez daha yıl­
dırım gibi yaşadı:
Vodina kasabasının batısındaki dağlık yerlere Tesal-
ya’nın fethinden sonra Anadolu’dan Türkmen aşiretleri
götürülüp yerleştirilmiş, oraların Türkleştirilmesine çalı­
şılmıştı. Bunlar Konya Türkmenleri olduğu iyice anla­
şılmış gibidir.
Yerliler, sonradan otuz köylü geniş bir alanı kapla­
yan bu göçmenlere «Konvalı» nm bozulmuş biçimi olan
Konyar adını vermişlerdi. Bir söyleyişe göre de bu ılar
Söke dolaylarından göç etmişlerdi. Bu Türkmen aşiretle­
rinin yerleştikleri yerler Sarıgöl bucağı ile dolaylarıydı.
İşte, bu Sarıgöl Türkmenlerinden birkaç aile kalkıp
Selanik toprağına varmış, oraya atla iki saat çeken Lan-
gaza kasabasına yerleşmişti.
Selanik’e yerleşen bu aileler, eski Anadolu kılıklarım

Kutsal İsyan (2) - - 241 — F: t6

hiçbir vakit sırtlarından atmamışlardır.
Selânik’e yerleşen bu ailelerden birinin Feyzuilah
adlı bir çocukları vardı- Bu, Hacısofu’lar ailesinin çocu­
kuydu.
Feyzuilah, delikanlılık çağına gelince Ayşe adında
bir kızla evlenmişti. İşte, Mustafa Kemal’in annesi Zü-
beyde, bu evlilikten dünyaya gelmişti. Ona önce okuma-
yazma öğretmişler Kur’an ezberletmişlerdi. Bundan do­
layı da onu «Molla Zübeyde» diye çağırmaktaydılar.
Zübeyde, Hacısofu’lar ailesinin biricik çocuğu değil­
di. İki de erkek kardeşi vardı. Haşan, Langaza’da aşçılık,
Hüseyin ise Bapla köyünde Selânİk eşrafından Hacı Sü­
leyman beyin «Çiftliği» nde subaşlık yâni çiftlik kâh­
yalığı yapıyordu.
Zübeyde, iri yarı, alımlı, güzel bir kız olarak göze
çarpmağa başlamıştı. Artık evin işlerine de yardım edi­
yordu. Bir gün yorgan kaplarken dizine iğne batmıştı.
Kimse bunu çıkaramayınca kızcağızı arabaya koyup Se­
lânik’e götürmüşlerdi.
İşte orda bu güzel kızı gören iri yarı, sarı bıyıklı,
sarı saçlı bir adam ona âşık olmuş, hemen gidip Hacıso-
fugillerden isteyivermişti. Zübeyde’nin anası Ayşe ise di­
retmişti:
— Vermem de vermem benim evlendirecek kızım
yok.
Ali Rıza da kızın üstüne düştükçe düşmüştü.
Ali Rıza Efendi de yine Anadolu’dan Rumeli’ye göç­
müş yörük ailelerinden Hafız Ahmet Efendi’nin oğluydu-
Hafız Ahmet Efendi, kızıl saçlı, kızıl sakallı bir adam ol­
duğundan «Kırmızı Hafız» diye adlandırılmıştı. Aii Rıza
Efendi’nin Rukiye adlı bir kız kardeşi, Salih adlı bir de
erkek kardeşi vardı.
En sonra Ayşe Hanım razı olur gibi olmuş:
— Sırmalı kaftan isterim, sırmalı fotin isterim!
Diye tutturmuştu.
Ali Rıza Efendinin Gümrük muhafaza memurluğun­
dan aldığı maaş üç altın liraydı. Bununla periler padişahı-

— 242
na özgü düğün giderini nerden bulup yapabilirdi?
En sonra, Zübeyde’nin üvey dayısını bularak onun
aracılığıyla Ayşe’nin gönlünü edivermişti. Zübeyde, ken­
disinden yirmi yaş büyük olan Ali Rtza Efendiyle evlen­
miş, mutlu bîr yuva kurmuşlardı.
Zübeyde’nin Mustafa, Fatma, Ahmet, Makbule, Na­
ciye adlarında beş çocuğu oldu. Mustafa ile Makbuleden
başkası birbiri ardınca öldü-
Zübeyde Hanım bu yüzden Mustafa’sını her şeyden,
herkesten kıskanır oldu. Ona gözbebeği gibi bakıyordu.
Küçük Mustafa, teninin ve saçlarının rengini olduğu
gibi dedesiyle babasından almıştı-
Mustafa Kemal’in doğduğu ev, Selanik’in en işlek bir
yerinde «Sanayi mektebi» nin karşısında, «Islahhane Cad­
desi» üzerinde büyük bahçeli bir evdi.
Bu evi Ali Rıza Efendi yaptırmıştı. Ali Rıza efendi­
nin bundan başka beşevi daha vardı. Bu evlerin dördü
Mustafa Kemal’in doğduğu evin yakınında, beşincisi ise
Ahmet Subaşı mahallesindeydi.
Ali Rıza, evlendikten sonra bağırsak veremine yaka­
landı, üç yıl çekti, sonra Zübeyde’yi genç yaşında dul bı­
rakarak gitti. Makbule İle Naciye Ali Rıza’nm bu has­
ta yıllarında dünyaya gelmişti.
Selanik, Mustafa Kemal’in çocukluğunun unutulmaz
cennetiydi. Yaşayış zincirini meydana getiren anı halka­
ları, her zaman altın değildi. Bununla beraber yine de al­
tın değerindeydi. Şimdi, annesinin karşısında bu yer sof-
ıasınm başında çocukluğunun ve ilk gençliğinin filmi,
korkmadan yürüdüğü geleceğin, korkunç uçurumlar giz­
leyen tuzaklarında yitip gidebilirdi. Bu yüzden karşısın­
daki annesine bağlı çocukluğu, o zaman geride kalan tek
hazine olacak, anneciği onun cephe yaşayişiyle değil an­
cak bunlarla avunacaktı. Bu bir avuç çocukluk anısı, şu
sırada belki de bunun için gözlerinin önünü lirik ve ıslak
bir dumanla perdeliyordu. Biricik kızkardesi Makbule de
şu sırada ruhunda kaynayan lirik ılıcayı meydana getiren
aziz varlıklarından biriydi. Bütün çocukluk anıları, he­
men - hemen onunkilerle birleşiyordu.
— 243 —
 Mustafa Kemal’in unutulmaz anılarından ilki, okul
sorunuydu. Zübeyde ile Ali Rıza Efendi her allahın günü
okul sorunu için yanında sert tartışmalar yapıyorlardı.
Bunlara tartışma değil de çekişme demeliydi. Zübeyde
hanım, oğlunun «mahalle mektebine» gitmesini, İlâhilerle
okumağa başlamasını istiyor, bunun için de diretip duru ­
yordu. Babası Ali Rıza Efendi ise yeni açılan modern
«Şemsi Efendi» okuluna gitmesini istiyordu. Bu okul
Avrupa usulü okutuyor, uyanık ana - babalar, çocuklarını
hep buraya gönderiyordu. Ali Rıza Efendi, en sonra bir
düzenle karısının inadını kırdı. Böylece Mustafa da nor­
mal bir okurna yaşayışına girdi. Babası birgün küçük
Mustafa’yı elinden tutup geleneksel «mahalle mektebi»
ne götürdü, İlâhilerle derse başlattı. Birkaç gün sonra da
ovdnn alıp «Şemsi Efendi» ilkokuluna yazdırdı.
Ali Rıza Efendinin ölümü, henüz büyük bir birikirr-
me yapamamış olan aileyi çok güç durumda bırakmıştı.
Zübeyde hanımın eline çok az bir emeklilik maaşı geçi­
yordu. Bu, geçimlerini sağlayabilmek!en çok uzaktı. Mus­
tafa’nın okul giderleri de işe barışınca dayanılmaz bir
durum meydana gelmiş, Zübeyde Hanım tası - tarağı top­
layıp erkek kardeşi Hüseyin’in, Langaza dolaylarındaki
Rapla köyünde kâhya (subaşı) olarak çalıştığı çiftliğe
taşındı.
Burada bütün anlamiyle köy yaşayışı içindeydiler.
Hele yaz günleri, Küçük Mustafa, bir köy çocuğundan a-
yırt edilmez görevler görüyordu. Büyük bir bakla tarlası­
nın ortasındaki küçük bir kulübede kızkardeşi Makbule
ile akşamlara dek karga kovmağa çalışıyordu. Ne var kİ
bu iki yavrunun çaldığı tenekeler, attığı çığlıklar zaman­
la işe yaramaz olmuş, zeki kargalar, tarlayı haraca kes­
miş kulübeyi kaplamışlardı. Bir akşamüstü, baklanın bol­
luğuna, tüneyecek damın rahatlığına dayanamayan bir
sürü karga iki çocuğa meydan okurcasına kulübenin çev­
resini ve damını sarmışlardı- Mustafa, zorba hayvanları
koğmak için davranınca kulübenin damı çöktü, Makbule-
cik altında kaldı. Mustafa, bir yandan elindeki deyneği ve

— 244 —
ceketiyle kargaları kışlamağa bir yandan da çöküntü al­
tında ağlayıp çığlıklar atan kardeşini kurtarmağa çalışı­
yordu. Böylece yaşayışının başlangıç yıllarında sevdiği
bir insanı kurtarışın unutulmaz tadını tatmıştı.
Ne var ki burda da hem kendi geleceği hem de Mus­
tafa’nın cahil kalacağı kaygusu Zübeyde’nin yüreğine çö­
reklendi. Selanik’te oturan teyzesinin evine sığınmayı
uygun buldu. Mustafa, bu kez hacı Şükrü Efendi Rüş­
tiyesine yazdırıldı. Burda Kaymak Hafız denen bir öğret­
men, bir arkadaşıyle gürültü ettiğini bahane ederek Mus­
tafa’yı vücudundan kan çıkıncaya dek patakladı. Bu olay,
ölünceye dek Küçük Mustafa’nın aklından çıkmayacak ve
bunu andıkça içten bir öfke duymaktan kendini alama­
yacak, bu hocayı ömrü oldukça affetmeyecekti.
Mustafa, bu dayak olayından sonra bu okula gitme­
mek için ayak diremiş, Fatma Hanım da onun bu 'sva-
nını haklı bulmuş onu hemen okuldan alıvermişti.
Mustafa, Bu okula giderken giymek zorunda kaldığı
giynekten de hiç hoşlanmıyordu: Selânık kılığı olarak
«Elifiye» denen bir şalvar giyiyor, beline kırmızı bir ku­
şak sarıyor, başına da ciğer gibi kıpkırmızı bir fes geçi­
riyordu. Askeri okul öğrencilerinin ve subayların giydiği
fiyakalı ve süslü giyneklere bayılıyor, bunları günün bi­
rinde giymeğe can atıyordu.
Bu güzel giyneğe en kestirme yoldan kavuşmak için
askeri Rüştiyeye girmenin gerektiğini anlamıştı. Annesi­
ne de yalvarıp duruyordu. O da oğlunun asker olmasını
istemediğinden onun yalvarıp yakarışlarına kulak asmı­
yordu. Onu bir bakkalın yanma çırak vermeyi düşünü­
yordu. Küçük Mustafa, evlerinde kiracı olan Binbaşı Kad­
ri Beye yalvardı. O da onun askerliği çok sevdiğini göre­
rek askeri Rüştiyeye girmesini sağladı. Zübeyde Hanım
buna çok üzüldü. Yalnız, o günlerde gördüğü güzel bir
düş onu bu üzüntüden kurtardı. Zübeyde Hanım, güya
elinde bir altın tepsiyle bir minareye çıkar. Düşten anla­
yanlar bunu Mustafa’nın parlak bir geleceğe aday oldu­
ğu biçiminde yorumladılar. Zübeyde Hanım, buna çok so-

— 245 —
vindi. Çocuğun asker olmasına razı olçhı.
Mustafa, artık dünyada kavuşulması en zor saydığı
nesneye, parlak askerî Öğrenci üniformasına kavuşmuştu*
Şimdi, bu göz kamaştıran parlak giynek onu her yandan
mutluluk gibi sarıyordu. «Lâcivert Çuha’dan göğsünde
tek sıra ay yıldızlı sarı düğmeler parlayan dar bir ceket,
ceketin kol kapaklarının üzerinde birer parmak kalınlı­
ğında üç sıra yeşil şerit, dar ve yeşil zırhlı bir pantalon,
sol kaşının üstüne doğru eğilmiş top püsküllü askerî bir
fes», bu düşlerine giren givneğin ta kendisiydi. Mustafa,
ârtık, Selânık’in sokaklarında Önemli bir insan gibi yürü­
yordu. İdeal bir giynekle birleşen gençlik gururu yanın­
da çok yakışıklı oluşu ona imrenilen bir özellik veriyor­
du. Eski okul ve mahalle arkadaşlarının gözünde o, erışi-
lemeyene erişmiş bir talihliydi. Bu okulda bütün yaş;yı-
şınca yanı başında görmekle mutluluk duyacağı geleceğin
şu ünlü insanları da okuyordu: Salih (Bozok), Demir Ali,
Nuri (Conker), Fethi (Okyar) Fuat (Bulca) ve İsmail
Sait.
Okulda üç ayda bir özel sınavlar yapılıyor, sınıf bi­
rincilerinden beş öğrenciye çavuşluk rütbesi veriliyordu:
Bu sınavı da kazanıp koluna üç sıra çavuş nişanı taktık­
tan sonra Mustafa Paşalığa şunun şurasında ancak bir­
kaç adımlık yol kaldığı kanısına varmıştı.
Zübeyde Hanım, işler yoluna girer gibi olduğu sırada,
yaşayışlarına bir destek olsun diye emekli albay Ragıp
Beyle evlendi. «Morali Lord Abbas» diye tanınan ve çok
zengin bir aileden olan Ragıp Bey, sürekli göçler yüzünden
zenginliğini yitirmiş gibiydi. Bu evlenme, Mustafa’ya bir
şamar etkisi yapmıştı. Hem annesine hem de üvey baba­
sına karşı sanki kin beslemeğe başlamıştı. Durmadan so­
murtuyor, söz dinlemiyor, hem kendi yaşayışını, hem de
onlarınkini zehir ediyordu. Annesini Ragıp Beyden bütün
gücüyle kıskanıyordu- Bu tatsız ve güçlü duygu Mustafa-
çığı bütün yaşayışı boyunca bırakmıyacaktı,
İşte bu aşırı duygular, Mustafa’yı öyle boyunduruk-
ladı ki bir gün yeni evliler, çocuğun pılı - pırtısını topla-

— 246 —
yıp halasının evine kaçtığını gördüler- Mustafa ondan
sonra bir süre orda kaldı.
1895 yılında henüz ondört yaşında Rüştiyeyi bitiren
Mustafa Manastır askerî idadisine gönderildi. Orada mut­
lu bir okul yaşayışı başlamıştı. Bursa askerî idadisinden
sürgün olarak gelen ilerinin ünlü hatip ve şairi Ömer Na­
ci ile can - ciğer arkadaş olmuşlardı. İkisi de yer gibi ki­
tap okuyordu. Yalnız, ilk günlerde sahip oldukları kitap
hazînelerini karşılaştırdıklarında Mustafa Kemal, yenik
düşmüştü. Şundan ki kendisindeki Ahmet Mithat Efendi­
nin saçma - sapan romanlarına karşılık Ömer Naci’de bir
yığın değerli klasik vardı. Ömer Naci, ona ilk dersi şöy­
le vermişti:
— Öyle şeyler okumak ayıptır, tarih oku!
Ömer Naci’nin etkisi altında kalan Mustafa Kemal,
Türkçede tercümelerini bulamadığı klasikleri aslından o-
kuyabilmek için Fransızca öğrenmeğe karar verdi. Yaz
günleri tatilini Selanik’te annesinin yanında geçiriyordu.
Bu da ona ordaki Frere’ler Fransız okuluna gidip Fran­
sızca dersi almak olanağını sağlıyordu- O yaz öyle sıkı ça­
lışmıştı ki yeni yılın dersleri başladığında okuduğunu
nerdeyse anlar bir duruma gelmişti. İdadiye o yıl atanan
bir Türkçe öğretmeni, Mustafa Kemal’le Ömer Naci’nin
edebî kitaplar ve şiirlerle uğraştığını görünce kaşlarını
çatttuş ve:
— Siz, asker olacaksınız, demişti, edebiyat ve kitabet
size göre değildir.
Böylece iki arkadaş boş günlerde kuytulara, ıssız
yerlere çekilip birbirine sürekli sözler söyleyerek hatiplik
egzersizleri yapmak zorunda kalıyorlardı.
Abdülhamit, okulu hafiyelerle doldurmuştu. Sık - sık
«muzır» yaymlar okuyanlar yakalanıp okuldan atılıyor,
hem de pek uzak yerlere sürgün ediliyordu. Buna bakma­
dan geçenler, korkusuzca en korkulacak davranışlarla, ale­
ve atılan pervaneler gibi atılıyorlardı. Korku, bu genç in­
sanlarda hiçbir vakit sürekli konuk olamıyordu.
1897’de patlak veren Türk - Yunan savaşında Mus-

247 —
tafa Kemal henüz on yedi yaşında bir askerî lise öğren­
cisiydi. îki ulus arasındaki bu savaş, sanki dişle - tırnak­
la yapılıyordu. Yunanlılarda olduğu gibi Türklerde de bü­
yük bir kaynaşma vardı, her iki yanda da kutsal savaş
ilân edilmiş gibiydi. Bu sırada orduda olduğu gibi askerî
ortaokul ve liselerde de ulusal duygular, kontrolün dışına
çıkmak üzereydi. Yunanlıların Girit adasına asker çıkar­
mış oldukları haberi bütün gençliği çığrından çıkarmıştı-
Ufacık çocuklar bile askere yazılmak için gönüllü bürola­
rına koşuyorlardı. Mustafa Kemal, caddeden uzun diziler­
le geçen ve yüzleri gülen gönüllülere bakarken içi gidi­
yordu. Ah yaşı uygun olsaydı da o da onların arasına ka­
rışarak gitseydi.
Bir cuma günüydü. Mustafa Kemal, Ömer Naci ile
istasyona gitmişti. O gün istasyonda yapılacak törenle
gönüllüler cepheye uğurlanacaktı.
îki kafadar istasyona varınca şaşırmışlardı. Türlü
kılıklara bürünmüş, türlü renkte külâhlı, sikkeii, tekkeli
takım - takım insan sıralanmış başlarında tarikatlerin
şeyhleri törene hazırlanmışlardı. Kentin bütün halkı on­
ları çevrelemiş, merakla bakıyorlardı. Tören başlayınca
kıyamet kopmuştu: Coşkun tarikat âyinleri başlamıştı.
Her tarikat, kendi geleneklerine göre ayin yapıyordu. Bir
yanda neyler çalınıp Mevleviler meydanda fır dönüyor,
bir yanda davullar, dümbelekler, zurnalar çalmıyor, bir
yanda da kor olmuş kömürle tepelenmiş toprak mangal­
larda nar gibi kızarmış lâle denen uzun sivri demirleri
alan yarı çıplak iri - yarı rufailer bunları dilleriyle yalı­
yor yine kızgın şişleri vücutlarının şurasına - burasına
daldırıp çıkarıyorlardı- Ya Allah, bu Allah sesleri gökgii-
rültüsü gibi patlıyordu. Coşkunluğun son kertesine çıka­
rak bayılıp kaskatı kesilerek yerlere uzanan gönüllü mü­
ritleri ayıltmak için şeyhler, eğilip avuçlarının içini on­
lara koklatıyorlar ve bu sırada mürit ve dervişlerine birer
tanrı gibi böbürlenerek, büyüklenerek hükmediyorlardı.
Hele bu son sahneler, Mustafa Kemal’i tiksindirin iş-

248
ti. Ömer Naci de onun gibi bu davranışlardan tiksinmişti.
Mustafa Kemal'e:
— Mustafa, ne dersin bu hasreti pir uğruna çarpış­
maya gidenlere, bu şişlere, zikirlere?
— Ne diyeyim yüz kızartıcı bir hal, insanın askerlik
«nuruna dokunuyor. Bunları defetmeli, geldikleri yere
çevirmeli- Şu bayılanlar, bir daha ayılftıasalar da millet
bu mahlûklardan kurtulsa! Bunlar harp etmeğe değil, ça­
pula gidiyorlar. Bu pislik kolay temizlenmez. Ordudan
başlamak lâzım. İlkönce, çanta sistemi sökülüp atılmalı.
— Kadro işi bu Kemal, kadro gençleştikçe çantalar
boşalır, tıpkı benim para çantam gibi.
Bu şakaya gülümseyen Mustafa Kemal, yine ağır
başlıca:
— Hayır, dedi. Bütün yapı çürük, bugünkü vaziyet­
te ufak bir sarsıntı yeter. Evet, her şeyi ordu yapacak,
bu muhakkak. Fakat vatan vazifesi, yalnız sınır boyla­
rında değildir. Vazifelerin yalnız bir kısmını yapmakla
iş bitmez. Vatan, bir bütündür. Vatanın içi de bizim için
bir sınır boyu sayılmalıdır ve bu olacaktır. Biz, günü ge­
dince imkânları, şartları hazırlayacağız. Her şeyin başın­
da teşkilât gelir. Bak, şu şeyhlere bir kere Teşkilâtlı bir
avuç insan, bir lâhza da bunların hakkından gelir. Bar­
dak dolmuştur. Taşmak için birkaç damla bekliyor.
Mustafa Kemal, o gün istasyondaki rezilce töreni
gördükten sonra okula döndüğünde içi içine sığmıyordu.
B ir şeyler yapmanın gerektiğine inanıyordu. Savaş, an­
cak askerlerin işiydi. Böyle çapulcularla savaş kazanıla­
mazdı. Hemen o gece kararını verdi, okuldan bırakmadık­
ları için kaçarak cepheye gidecek, bir er olarak çarpışan-
lariyle helâllaşarak Yunan sınırına doğru yola çıktı. Issız
dağ yollarına düştü. Yunan sınırını geçti, akşama doğru
bir köye vardı. Hem biraz birşey yemek, hem de geceyi
geçirmek için rastgele bir kapıyı çaldı. Kapıyı açan orta
yaşü bir kadın lâmbanın ışığında bu askeri lise Öğrenci­
sine şaşkınca baktı ve sonra ona sarılarak:
— Mustafa, diye bağırdı, sen ne arıyorsun burda!

— 249 --
Mustafa Kemal de şaşırmış, sonra kadıncağızı tanımıştı.
Bu. Selanik’te kendi evlerinin yanında oturmuş Zübeyde
Hanımla komşuluk etmiş bir Bulgar kadınıydı.
Kadıncağız, yine sordu:
, — Ne arıyorsun burda? Nereye gidiyorsun?
— Cepheye, Yunanlılarla harbetmeğe.
Mustafa Kemal’in karnını doyurup o gece onu evin­
ce konuk eden iyi yürekli Bulgar kadını, geri çevirmek
için çalıştı, bunu da başardı. Mustafa Kemal, okuia dön­
dükten sonra bir çocukluk yapmış olduğunu iyice anlamış
ye iyi kadıncağıza içinden binlerce teşekkür etmişti. Yok­
sa gitseydi hem cephede gereğince işe yaramayacak hem
de bayağı bir sinek gibi kırılıp gidecekti.
*

Mustafa Kemal’in kültür yapabilmek için Frere’ler

okuluna giderek Fransızcasım ilerletmeğe çalışması bile
bir «hâdise» olmak üzereydi. Bir askeri lise öğrencisinin
Fransız okuluna gidip gelmesinden kuşkulanılmış; hem
İstanbul Saray’a jurnal edilmişti. Manastır Askeri İda­
disi Müdürlüğü ile Selanik Emniyet Müdürlüğü tetikteydi.
Üstüne bunca jurnaller yapılmış olan Mustafa Kemal’se
bu sırada ateşli bir hastalıktan Manastır askeri hastane­
sinde yatıyor; hemen yanı başındaki yatakta da hasta bir
subay süsü verilmiş bir hafiye uzanıyordu. Oğlunun ateş­
ler içinde yattığını işiten Zübeyde, büyük bir üzüntü ve
kayguya kapılmıştı. Hemen aile dostu olan Manastır as­
kerî hastanesi başhekimi Muhsin Beye baş vurmuş:
— Oğlum, ağır hastalanmış, verem olmuş; hemen ge­
tirtiniz, ben burada bakacağım!
Diye ağlayarak yalvarmıştı. Ateşler içinde yanarak
annesinin evine gelen Mustafa tehlikeli anlar geçiriyor,
doktorların biri gelip, bir gidiyordu. Biraz kendine ge­
len Mustafa Kemal’i yeni bir üzüntü almıştı. Askerî has­
tanede baygın yatarken baba yadigarı saatim çalmışlar­
dı.
— Buna halâ yanıyorum, babamın taşıdığı saatti.

— 250 —
Diye uzun zaman bu saate yanıp duracaktı. Zavallı Mus­
tafa Kemal, başında ne oyunların döndüğünü bilseydi, o
zaman bu saate o kerte yanmağa vakit bulamazdı.
O günlerde Zübeyde hamm’gillere garip bir konuk
geldi. Evdekilerin hiçbiri bu gözleri fıldır - fıldır dönen
adamı tanımıyordu. Adam, Mustafa Kemal’in babalığı
Ragıp Beyle bir odaya kapanmış, kahvesini içtikten sonra
baklayı ağzından çıkarmıştı:
— Efendim, mahdumunuz Mustafa Kemal efendi Ma­
nastır askerî idadisinde okuduğu halde. Allah ömürler
versin, bir de Fransız mektebine ne maksatla gidiyor?
— Demek, İstanbul, bunun yanıtını istiyor.
Ragıp bey de:
— Ne maksatla olabilir efendim, dedi başkaları Fran­
sız mektebine veya diğer mekteplere ne maksatla gidiyor­
larsa o da öyle gitmiştir. Mustafa Kemal’in Fransizcası
zayıf, gelişi güzel ders alacağına Fransız mektebine gitmiş.
Bunda anlaşılmayacak ne var?
Ragıp bey, böylece uzun uzadıya konuşmuş kafiyeyi
en sonra kaııdırabilmiş, bu işi de tatlılıkla kapayabilmişti.
Mustafa Kemal, Manastır askerî idadisinde kimi öğ­
retmenlerce çok seviliyordu. Bunlar, onda büyük ve alı­
şılmamış bir zekâ görüyorlardı. O, aritmetik öğretmeni
yüzbaşı Mustafa, Fransızca öğretmeni yüzbaşı Naki, jim ­
nastik öğretmeni yüzbaşı Hasip beylerin en gözde öğren­
cisiydi. Hele Mustafa bey, onun aritmetikte gösterdiği
yeteneği olağanüstü buluyordu. Birgün sınıfta ona:
— Oğlum, demişti, ikimizin de adı bir. Bu, böyle ol­
mayacak. Arada bir fark bulunmalı. Bundan sonra senin
adm Mustafa Kemal olsun.
*

O günden sonra da Mustafa’nın adı Mustafa Kemal

oldu ve öğretmenler başta olmak üzere herkes onu bu ye­
ni adiyle çağırmağa başladı.
Çok sert bir öğretmen olan Mustafa Bey birinciden,
İkinciden çok kendine güvenene değer veriyordu. Birgün
sınıfta şöyle dedi:

— 251 —
 Aranızda kendine kimler güveniyorsa kalksın, on­
ları müzakere yapacağım.
Öğretmenin gözüne girmek için, işi, fedakârlık iste­
yen askerce görevlerden biri olarak alan yeteneksiz bir
sürü arkadaşı ayağa kalkınca Mustafa Kemal, bu çerden
Çöpten kişiler arasında bulunmamak için ayağa kalkmadı.
Ne var ki bu Abdurrahman Çelebiler arasında görün­
mek utancına katlanmaktan çekinen Mustafa Kemal, bun­
ların en kötülerinden birinin müzakeresi altına düşünce
yaptığı yanlışlığı hemen anladı ve ayağa kalkarak:
— Ben, bundan daha iyi müzakerecilik yaparım.
Diye bağırdı ve müzakereciliği hemen üzerine aldı.
Yatılı okulda okuyan gençlerin aşklarına olanaksız­
lıklardan çokça hülya, düş ve sevmek hırsı karıştığından
böyle bir ortamda bir sevgi olayı bu tutkuya yaklana-
nı her zaman aşırılıklara sürükler. Manastır askeri ida­
disinin yatılı Öğrencisi Mustafa Kemal, tatilde Selânik'e
döndüğünde on sekiz yaşının doyumsuz ve gürbüz heye­
canlarına tatlı tatlı karşılık veren ak tenli güzel bir Rum
kızına tutuldu. Türk kızlarının son kerte kapalılığı, onu
cennet hazları ararken daha gerçekçi olmağa zorlamış,
Rum kızını, kafes arkalarından kendisini gözetleyip gö­
ğüs geçiren bir yığın kıza üstün tutmuş ve onunla evlen­
meğe karar vermişti. Selânik’in o güzel ve ay ışıklı yaz
gecelerinde güzel, sıcak kanlı Rum kızının ona ikram et­
tiği gerçek tatlarla dolu öpüşler, başını döndürmüştü.
Şimdiye dek Cennete bu kerte yaklaştığını hiç duyma­
mıştı- Yalnız kendi mahallesinde oturan bu güzel kızla o-
nu birbirinden ayıran aşılmaz gelenek uçurumları vardı.
Mustafa Kemal de genç kız da bunları ay7rt edebilecek
durumda değildi. Yalnız vücutlarının ve gönüllerinin dil­
leri konuşuyor, gerek Rum ve gerekse Türk ailelerin yap­
tıkları dedikodulara boş veriyor, Ölünceye dek birlikte ya­
şamak için dudak dudağa ant içiyorlardı.
*

Evet, bütün geleneklere, göreneklere ve bütün dün-

— 252 —
yaya meydan okuyarak bu subay adayı Türk genciyle
Rum kızı evlenecekti. Bir akşam, bir kuytuda en ateşli
antlarla kararlarını verdiler. Mustafa Kemal, kızı Manas­
tırdaki en yakın arkadaşlarına haber salarak bir oda tu t­
malarını bildirdi ve bu oda da tutuldu. Şimdi, Selanik’te
tatilin bitimini bekleyerek Rum kızının 'gerçeğin tatlı sı-
caklığiyle ürperen güzelliği karşısında sabırsız saatler
geçiriyordu. Rum - Türk bütün mahaleliler bu serüveni
biliyor ve sonucunu ilgiyle bekliyorlardı. Hele Zübeyde Ha­
nımla Ragıp Bey Mustafa Kemal’in dayısı Hüseyin Ağa,
bu kaçış hikâyesi üzerinde titizlikle duruyor ve tetikte
bulunuyorlardı. Mustafa Kemal’in dayısı, genç kızın evine
gidip kaçış işini açtı ve bunu engellemek için birlikte ted­
bir almalarını istedi.
*

Mustafa Kemal’le genç kızı Manastır’a götürecek

tren gelmiş, İstasyonda puflayıp duruyor, Mustafa Ke­
mal, peronda kızı bekleyerek dokuz doğuruyordu. En s n-
ra kampana çaldı. Mustafa Kemal, umutsuzlukla vagona
atladı. Tekerlekler raylar üzerinde dönmeğe başladığında
bile bir umudu vardı: Kız köşe başından birden bire çıkı-
verebilirdi. Mustafa Kemal’in umutsuzluktan çakmak -
çakmak üzüntü saçan mavi genç kurt gözleri, bu sırada
uğurlayınca!ar arasında Hüseyin Dayısının sert ve otori­
ter bakışlariyle karşılaştı. Demek ki kızı evde bıraktıran
dayısıydı. işte, o sırada elinde Tanrı gücü olsaydı bütün
dünyayı ve insanları bir anda tuz - buz edebilirdi.
*

Mustafa Kemal, gerek askerî ortaokul ve gerekse

askeri lisede çok şiir okuyan, şiir yazan, hitabetle uğra­
şan bir genç olduğu halde bu zengin iç dünyasını hayran
bakışlarla kendisini kovalayan bir sürü genç kıza-övünç
ve çalım belası yüzünden - bir türlü gösterememişti.
Kitabının yaprakları arasına duygulu ve ürkek bir genç
kız elinin bırakmış olduğu mini - mini bir karanfilin sc-

— 253 —
 rüvenini bile otuz - kırk yıl akimda tutan son kerte duy­
gulu ve hırslı bir gencin kendini vererek âşık olmasını
bu kıza adamakıllı yangın olduğunu anlamıştı; ne var ki
önleyen Övünç herhalde lânetlenmeğe değer bir engeldi.
Bu, son kerte kendini beğenmişlik, biraz doğuştan geli­
yorsa daha çok da bir erkek kendi gibi yalnız ve münzevi
yaşamayı sevmesinden ya da böyle yaşamak zorunda ka­
lışından geliyordu. Doğuştan da onda bunu besleyen bir
nitelik vardı: herkesi kendinden aşağı görüyordu. Eğer,
öbür insanları da kendisiyle denk görebilmenin sınıfları­
na birazcık yaklaşmış olsaydı yine de ateşli ilk gençlik ve
gençlik aşklarının o bulunmaz cennetinde imrenilecek
günler ve saatlar yaşayabilirdi. Onda bu saatları ve gün­
leri sürükleyecek hem güçlü bir dış güzellik, hem de sür­
atli atılımlar yaparak yükselen bir iç güzellik vardı.
İşte, bunca zengin niteliklere karşı gururunun kale­
sinde bir gedik açmaması yüzünden mahallesinden ken­
disine açık birer estetik bahçe gibi bekleyen bir sürü güzel
kızı ellere bırakmak zorunda kalmış ve yaşayışı süresince
ancak o günlerin ufacık - tefecik kırıntı serüvenleriyle
doyunmuştu.
Bir tanrı yavrusu gibi güzel, yakışıklı ve çalımlı Mus­
tafa, askerî Rüştiyede okumağa başladıktan sonra yakın
komşulardan birinin kızı Müjgân, türlü bahanelerle, as­
lında Mustafa’sını görebilmek üzere sık - sık Zübeyde
Hanımlara girip çıkıyordu. Onun kendisine vurgunluğun­
dan habersiz, onunla salt kendisi ilgileniyor sanıyor ve
onun iri - kapkara gözlerinin yumuşak, baygın bakışlı
uçurumlarında çok tatlı serüvenler arıyordu. Rüştiye ar­
kadaşı Nuri'ye (Conker) her Allahın günü bu güzel göz­
lerden söz ediyor, onun başını şişiriyordu. Nuri, oğlan n
bu kıza adamakıllı yangın olduğunu anlamıştı; ne var ki
kurumun dan, çalımından da geçilmiyordu. Nuri, en son­
ra ona akıt verdi:
— Mustafa, dedi. Zübeyde teyzem gitsin de Müjgân’ı
sana istesin. Şimdiden nişanlanırsınız; zabit çıktıktan son­
ra da evlenirsiniz.

— 254 —
 Mustafa hemen gururuna belki inebilecek bir darbeyi
hesaplayarak arkadaşına şu yanıtı verdi:
— Ben, onu beğendim, ama; bakalım; o beni beğenip
sevecek mi? Birbirimizle anlaşabilecek miyiz? Şimdiden
böyle bir işe kalkışmak doğru değil. Belki reddederler,
işte, Müjgân hikâyesi de böylece bitmişti.

Mustafa Kemal’lerin evinin yanmdaki evlerden bi­

rinde Nadire adlı güzel, veremli bir kızcağız oturuyor­
du. Bütün ciğerlerini veremin kemirdiği insanlarda oldu­
ğu gibi Nadire’de de güzel bir erkeğin aşkiyle yanıp tu ­
tuşmak özlemi vardı. Bunu da en sonra bulmuş gibiydi.
H er yaz tatilinde Manastır’dan annesinin yanma dönen
Mustafa Kemal uzun boylu, mavi gözlü, altın sarısı saç­
ları ve parlak üniformasiyle sokağı aydınlatarak geçer­
ken Nadire ak perdeleri aralayarak yüzünü cama dayı­
yor, yüreği bir kuş gibi çırpınarak onun geçişini seyredi­
yordu. O sırada yanında bulunan kendinden daha küçük
kız arkadaşlarına Mustafa Kemal’i gösteriyordu:
— Mustafa bey hiç de Öteki arkadaşlarına benzemi­
yor, diyordu. Gerçi öteki kızlar da yaşlarının küçüklüğü­
ne bakmadan Mustafa Beyin nasıl bir altın madeni oldu-,
ğunu biliyorlar, onların da ona içi gidiyordu. Ne var ki
Nadire Abla, daha büyük olduğundan Mustafa Beyi sev-,
mek hakkını ona bağışlar görünüyorlardı.
Onun «Mustafa Bey,» e olan bu hayâl dolu, gerçek­
üstü ve son kerte temiz aşkından çok duygulanan kü­
çük arkadaşları, Nadire Abla’ya bir iyilik yapmayı kaıar-
laştırdılar. Onun ateşli aşkını Mustafa Bey’e duyuracak­
lardı. Bu iş için de bir elçi seçtiler. Bu yine Zübeyde Ha-
mm’ların komşusu güzel, ve canlı bir kız olan Hatice idi.
Hatice, uluorta zamanlarda Zübeyde Hanımlara girip çı­
kabiliyordu. Bu yüzden de, bu göreve göre biçilmiş kaf­
tandı.
Mustafa Kemal, yine Manastır’dan dönmüş, yine anlı
şanlı sokaklarda dimdik yürüyor pencerelerin ardında.

— 255 —
kendisi için çırpınan düş dolu yürekleri akima bile getir­
miyordu.
Günlerden birgün, Hatice, annesiyle birlikte Zübey-
de Hanım’lara oturmağa gelmişti. Hatice ile Mustafa Ke­
mal, yüzce tanışıyorlardı. Ne var ki yan yana baş başa bir
çift laf etmiş değillerdi. Karşılaştıklarında birbirlerine
gülümseyerek geçerlerdi; Mustafa Bey'in onu çok sempatik
bulduğu belliydi.
Hatice aklında «Nadire Abla» nın elçiliği diken üs­
tünde oturuyor, «Mustafa Bey» i nasıl ve nerde kıstıra­
rak istenilen lafları ona ileteceğini bilemiyordu. Gerek
kendi annesinin gerekse Zübeyde teyzenin yanında böy­
le bir elçiliğin sözü bile olamazdı. Nasıl? Nasıl?
îşte, o, böyle kıvranıp dururken fırsat, tıpış - tıpış
yürüyerek kendi ayağiyle onun yanına gelmişti.
Annesi Zübeyde Hanımdan bir şey istemiş o da is­
tenen şeyin üst katta olduğunu söylemişti. Elbette, söy­
lenen şeyi yukarı kattan gidip getirmek te Hatice’ye düş­
müştü.
Hatice, Mustafa Kemal’in üst kattaki odalardan bi­
rinde oturduğunu biliyordu. Şimdi de mutlaka ordaydı
Merdivenlerden sanki uçarak yukarı çıktı. Mustafa Kemal
in odasının kapısı ardına dek açıktı. Orda değildi. Ne ak­
si iş? Aklına bir şeytanlık geldi. Sofradaki karanfil saksı­
larından birinden bir sap karanfil kopardı. «Mustafa Bey»
m odasına girdi. Ve bunu gidip açık tarih kitabını üstüne
bıraktı. Oda sanki «Mustafa Bey ile dolu gibiydi. Çevre­
sine dikkatlice baktı. Mustafa Kemal'in battaniyesi bu
ruşuktu. Demek ki yoruldukça giynekleriyle bunun üstü­
ne uzanıyordu. Karyolanın baş ucundaki tahta masada
.defterleri, kalemleri, kitapları duruyordu. Şimdi, sandal­
yenin hemen önündeki tarih kitabının üzerinde de kıpkır­
mızı bir karanfil! Bu karanfili buraya koymak sakm bir
suç olmasındı! Bunun üzerinde daha çok düşünemedi is­
tenen şeyi alarak b ir karaca çevikliğiyle merdivenleri at­
layarak indi; sanki birisi arkasından kovalıyor gibiydi.

— 256 —
 Annesi Hatice’nin böyle soluk soluğa geldiğini gö­
rünce:
— Neden koştun o kadar, deli kız! dedi-
Aradan çok geçmeden Mustafa Kemal, sokak kapısı­
nı açarak geldi. Konuk odasına girerek annesiyle konuk
bayanın ellerini öptü- Haticenin elini sıktı ve genç kızın
elini elinin içinde bir akça kavak yaprağı gibi çırpınır bul­
du- Bunu, bir çok mahalleli kızın kendisine karşı duymak
ta olduğu o gizli ve söylenmeyen sempatiye yordu- Doğal
bir şey bu.
— Kusura bakmayın, dedi, ben yukarı çıkıp biraz ders
çalışacağım.
Mustafa Kemal, biraz sonra geri döndü yüzünde giz­
li bir gülümseme ve sağ elinde kırmızı bir karanfil kapı­
nın aralığında duruyordu. Hatice’nin yanakları da utan­
cından karanfil gibi kızardı. Yalnız, bunun ayırt edebilen
bir tek Mustafa Kemal oldu-
Hatice’nin vicdanına bir ateş düşmüştü: O bilmeden
Nadire Ablaya çalışacağına kendi hesabına çalışmıştı- Üze­
rine aldığı elçilik görevini pek kötü yaptığını düşünüyor,
ağlamaklı oluyordu. Neyse ki «Mustafa Bey» kapının eşi­
ğinden bir arkadaşını göreceğini söyleyerek çekilip gitti
de Hatice de biraz kendine gelebildi.
«Mustafa Bey» «Nadire Abla»nın evinin ününden ge­
çerken hoşnut, elindeki karanfili kokluyor ve Hatice’yi
düşünerek gülümsüyordu.
Hatice, ertesi gün başından geçenleri Nadire Abla'ya
anlattı, ondan özür diledi, arkadaşlarına da bir daha ken­
dini böyle çok nazik işlere koşmamalarını söyledi. Bir şey
değil «Mustafa Bey» den çok hoşlandığı halde artık onun
bulunabileceği hiçbir yere sokulamıyordu. Birgün Zübey­
de Hanımın evlâtlığı Vasfiye’den çok ilginç bir haber al­
dı. Zübeyde Hanım, onu «Mustafa Bey» e istemiş, annesi
de vermemişti. Hiç böyle anlı - şanlı bir delikanlıdan kız
esirgenir miydi? Esirgenmişti işte.
Karanfil işini kendi kendine pek büyüten ve süsle­
yen «Mustafa bey» artık, İstanbul'dan «Harbiye» den Ha-

Kutsal İsyan (2) — 257 — F: 17

tice’nin annesine mektup yazıyor, sonunda da şunları ka­
tıyordu: «Hemşiremiz Hatice Hanıma da mahsus selâm­
lar ederim.»
Hatice'nin annesi, okuma yazma bilmediğinden mek­
tubu ona Hatice okuyordu.
Mustafa Kemal, idadide1! sonra Harbiye’yi bitirmiş
sonra Erkânı Harp okulunu bitirerek çakı gibi bir kur­
may yüzbaşı olmuştu. Yirmi dört yaşındaydı. Zübeyde
Hanım Hatice’nin annesine baş vurarak kızı bir kez daha
Mustafa Kemal için istedi ne yazık ki bunda da ret ceva­
bı aldı. Nedeni vardı. İşe bir piçlik karışmıştı.
Haticelerin saray adamlarından bir yaşlı tanıdıkları,
bir gün şöylece onların kulağını bükmüştü:
— Aman, ne yapıyorsunuz? Mustafa Kemal Beyin
istikbali çok karanlıktır. Kaç defa hakkındaki jurnalleri
ben okudum.
Hatice’nin annesi, bu sözleri işitince ürkmüş, bu işe
yazı olur gibi olduğu halde vazgeçerek bir başka isteyen­
le hemen Hatice’nin sözünü kesivermiş ve yıllarca sürük­
lenip gelen bu tertemiz gönül serüvenine de son vermişti.
Nadire Ablaya gelince bu veremli kızcağız, sonradan
bir kâtiple evlendirilmişse de çok yaşamamış, «Mustafa
Bey»in sarışın haliyle birlikte yitik dünyalara sürüklen­
mişti.
Mustafa Kemal, ancak 50 yaşında, yirmibeş yıl son­
ra Hatice’nin karanfili kendi hesabına değil de Nadire he­
sabına koyduğunu işitince gerçekten şaşmıştı. Demek ki,
yaşamak hep kendi kendine gelin - güvey olmalardan
meydana gelmiş uzun bir aldanış zincirinden başka bir
şey değildi.
*

Harbiye okulu öğrencisi Mustafa Kemal ve onun

Selanik’te en içten iki arkadaşı eczacı okulu öğrencisi Ah­
met Numan ile Mühendis okulu öğrencisi Asif (İlbay),
o yaz tatili pek eğlenceli geçirmekteydiler. Gündüzün
rutubetli ve boğucu sıcaklarını bir gölgede pusurak ge -

— 258 —
 firen bu üç kafadar, akşam karanlığı bastıktan sonra kol
kola ava çıkıyor, Mithat Paşa caddesi ile Kasımiye Ca­
mii arasındaki piyasa bölgesinde gece yarılarına dek bir
aşağı bir yukarı dolaşıp duruyorlardı. Günler, ramazan
ayma rastladığından teravih namazım cumbur - cemaat
kıldıktan sonra sokağa fırlayan üç arkadaş, hemen Odeon
tiyatrosunun bitişiğindeki Kafeşantan’a damlıyorlardı. Bu
üç gencin bu uzun yaz geceleri repertuarını genel olarak
bu çalgılı kahvede çalışan üç RomanyalI güzel kızkardeş
dolduruyordu. Mustafa Kemal’le arkadaşları, bu tatlı es­
merleri aralarında bölüşmüşlerdi. En büyük kızkardeşi
Fani, Mustafa Kemal’e; Toni, Asaf’a; Janet de Ahmet Nu-
man’a düşmüştü. Bu seçimi gençlerden çok kızlar yap­
mıştı.
Üç kafadar sık - sık Kafeşantan’a geliyor, kimi za­
man saatlerce burda kalıp kızlarla eğleniyor, kimi zaman
da onları kollarına takıp piyasa bölgesinin karanlıklarına
dalıyor ve orda aşkın gerçek şöleninde romantik aşk duy­
gularına,hasta ve veremli aşk serüvenlerine meydan oku­
yorlardı. Yolların karanlığı ve boşluğu ondokuz yaşın­
daki insanlara bir gerdek odası gibi «lütufkâr» davranı­
yordu.
Bu içkili, aşklı ve mutlu gençlik şöleninde birden bi­
re yer boşalmıştı. Yaşamağa karşı en hırslı bir çömez
sevgisi ve bağlılığı duyan Mustafa Kemal, bir akşam gel­
memişti. Ramazan da, tatilde bitmek üzereydi. Gençler,
bardaktaki son damlayı bile içmek için büyük bir susuz­
luk duyuyorlardı. Bu dâvanın su katılmamış örneği olan
Mustafa Kemal neredeydi? Çok merak etmeğe başlamış­
lardı. Hasta olup olmadığını anlamak isteyen arkadaşları
Zübeyde hanım’lara uğradılar.
Zübeyde hanım da onların derdine deva olamadı. Yal­
nız bildiği şuydu: Oğlan gündüz geç vakitleri evden çıkı­
yor ve geç vakit dönüyordu. Kadıncağız, bu süre içinde
onun nerde bulunduğunu bilmiyordu.
iki arkadaşı sevindiren şey, Mustafa Kemal’in hasta
filan olmayışıydı.

— 259 —
 İki arkadaş» Mithat Paşa caddesinde ona rastlamak
umuduyla birkaç gön daha dolaştılarsa da görünmedi.
Bir akşam, yine Teravih namazından sonra Asaf’la
Ahmet Numan, Kasımiye Camiine doğru gidiyorlardı.
«Osman Hoca» okulun karşısındaki sokak başında duyduk­
ları bir kılıç şakırtısı, kalplerini umutla çarptırdı. Mus­
tafa Kemal, gezintilere kılıcını takarak çıkıyordu. Ger­
çekten Mustafa Kemal, biraz sonra karşılarına dikilmişti.
Durgundu. Bu durum arkadaşlarının ilgisini daha çok
kamçılamıştı. Kol kola girdiler:
— Yürüyelim, arkadaşlar. Dedi.
Vardar kapısı dolaylarındaki kafeşantanlardan birine
gitmek üzere bir arabaya bindiler.
Konuşmaksızın gidiyorlardı.
Ahmet Numan, bu uğursuz sessizliği bozmak isteye­
rek:
— Yahu, ne oluyoruz, dedi; bu sessizlik neden? Hiç
beklemediğin bir zamanda karşına çıkışımız suç mu oldu?
Anlat, bakalım bu karanlık sokakta ne işin var? Ne arı­
yorsun? Senin başından bir şeyler geçti galiba?
Mustafa Kemal, zoraki gülümsedi:
— Bir yere oturalım da anlatırım-
RomanyalI kızkardeşlerin çalıştığı kafeşantana gitti­
ler. Onlar içeriye girince üç güzel kızkardeş, hemen koşup
masalarında yerlerini aldılar. Fani Mustafa Kemal’e so­
kulmuş, bu neşesizliğin nedenini sorup duruyor, ötekiler
fıkır - fıkır kaynıyorlardı.
Bu sırada kafeşantana, arkasında iki Arnavut fedai
ile bir binbaşı girdi; doğruca Mustafa Kemal’lerin masa­
sına gitti. Türkçe ve Arnavutça karışığı bir dille:
— Lakırdı yok, gitmek var heyde!
Diye bağırdı.
Delikanlılar, onun ne demek istediğini güçlükle anla­
dılar:
— Bu kızlarla konuşmayacaksınız ve buradan çıkıp
gideceksiniz?
Demek istiyordu.

— 260 —
 Ahmet Numan da onu öykünerek:
— Niçin be beyim?
Diye sordu-
— Yok, var başka lâf.
Delikanlılar, sırtlarındaki bu resmi giyneklerle bir
olay çıkarmaktan çekiniyorlardı-
Binbaşı da bu durumu bildiğinden bindikçe dallarına
biniyordu.
Yanlarındaki masalardan birinde sivil bir zenci otu­
ruyordu. Bu, Selanik jandarma alay kumandanıydı. O da
bir «vukuat» çıkmaması için delikanlılara sessizce çekilip
gitmelerini salıkladı. Bu kez de Mustafa Kemal horozlan­
dı:
— Bir şartla arzunuza uyarız, dedi, o da buradan çı­
kıp gitmelidir. Padişahın yaveri resmî kıyafetle Kafeşan-
tan’da oturamaz.
Jandarma Kumandanı kanun erleri aracılığiyle Ar­
navut binbaşıyı da buradan uzaklaştıracağını söyledi.
Mustafa Kemal’le arkadaşları homurdanarak çıkıp gittiler.
Padişahına da, istibdadına da, yaverine de okkalı okkalı
söğüp sayarak yüreklerini yelpazelemeğe çalıştılar.
Sonra, her zamanki piyasa yerinde, Mithat Paşa cad­
desiyle Kasımiye camii arasında canlan sıkkın gezmeğe
başladılar. O zaman Mustafa Kemal’in merak ettikleri hi­
kâyesini dinlediler. Bu bir gönül serüven ivdi.
Mustafa Kemal, taa Rüştiye’den beri kafeslerin ar­
kasında ak bir güvercin gibi çırpınarak kendisini gözet­
leyen bir komşu kızıyla onun ağabeysine ders veriyordu.
Bu, Şevki Paşanın kızıydı. Paşa, A saflann da aile dostuy­
du. Demek ki durum buydu. İki arkadaşı da bu kızı tanı­
yordu:
— Hayırlı olsun!
Dediler.
Artık, evlerine dönüyorlardı. Ahmet Numan:
— Yarın akşam, nerede bulaşacağız?
Diye sordu.
Mustafa Kemah

— 261
 — Galiba geceleri bulaşamayacağız artık, dedi, zaten
gidilecek yer de pek yok. Çalgılı kahvelerde de tat kalma­
dı. Gündüzleri buluşuruz.
O gece iki arkadaşı da Mustafa Kemal’in burnundan
yakalandığını anlamışlardı.
Asaf’la Ahmet Numan, ertesi hafta Mustafa Kemal’i
ancak bir-iki kez görebildiler. Mustafa Kemal’in iftar ye­
meklerini Öğrencilerinin evinde yiyip sahur vaktine dek
orada yanladığını da Öğrenince yalnız kaldıklarını anla­
dılar. Yalnız ortada tek bir gerçek vardı: Mustafa Kemal,
seviyordu ve mutluydu. Taa Ortaokul günlerinden beri
kafes arkasından görmeğe çalıştığı sevgilisinin dizi dibine
dek sokulabilmişti-
Tatil, hızla geçiyordu- Serbest günlerin ucu okul gün­
lerine değmek üzereydi. Mustafa Kemal, yıllardır plato­
nik bir özlem içinde uzaktan seyrettiği birkaç gündür de
soluğunu yüzünde duyarcasına yanına sokulabildiği sev­
gilisiyle baş başa bir gün yaşamayı kurmuş ve kızı da kan­
dırmıştı. Ramazan bayramından Önce anlaşmışlardı. Bay­
ram gürültüsünden uzak sevişeceklerdi.
Bayramın üçüncü günü Telliçeşme karşısındaki «Yük­
sek kahve» gazinosunda buluşmak üzere hazırlanan Mus­
tafa Kemal günleri iple çekiyordu. «Yüksek kahve» de­
nen bu ağaçlar içindeki gazino, «Islahhaneden inerken»
«îdadî mektebi»nin dolaylarında «îdadi çeşmesi» denen
yerdeydi. Ünlü «beyaz kule»nin yanında ve kenarına «Em­
lâki şahane» yapılarının sıralandığı geniş caddenin baş­
langıcında bulunmaktaydı.
Gazinonun ıssız bir köşesinde bir ağaç altında bir
masanın başında oturan Mustafa Kemal, kalbi küt küt
atarak sevgilisini bekliyordu. Gelmemesi değil de gelme­
si bir sürpriz olacaktı. Şundan ki bu genç kız çok sıkı
bir göz hapsinde yaşıyordu ve şimdiye dek hiç bir deli­
kanlıya böyle randevu vermiş değildi. O, ancak hülyala­
rında ve düşlerinde sevgilisiyle buluşup sevişen romantik
ye platonik sever tiplerdendi.
Mustafa Kemal’in kaygusu boşunaydı. Kız, bir cana­

— 262 —
varın önünden kaçar bir insan gibi dal - dal titreyerek
Mustafa Kemal’in yanma geldi ve hemen:
— Mustafa, bırak ben eve gideyim, çok korkuyorum
diyerek yalvarmağa başladı. Genç kızın tanıdık biri gö­
recek diye ödü kopuyordu. Durmadan çevresine ve geldi­
ği yola bakıyor, hep eve dönmek istiyordu.
Ne var ki, Mustafa Kemal, yıllarca Özlemini çektiği
bu güzel kızı bir kez olsun Öpüp koklamadan, kolları ara­
sında sıkmadan bırakmak istemiyordu. Bin dereden su
getiriyor, bayramın son gününün bir iki saatçiğini baş
başa geçirmelerini istiyordu. En sonra onu kimsenin gör­
meyeceği kapalı bir yere götürmeğe karar verdi.
Genç kızı, arabaların durduğu meydana götürdü, ka­
palı bir arabaya bindirdi. Mustafa Kemal, arabacıya Fla-
ko gazinosuna çekmesini söyledi. Bu gazino, sonradan
Abdülhamit Il’nin hapsedildiği güzel Alâtini köşkünün
yanında bulunuyordu.
Mustafa Kemal, garsonlarla görüşerek gazinonun kü­
çük bir odasını kendilerine ayırttı ve hemen genç kızı
praya götürdü- İşte, en sonra körpecik bir ortaokul Öğren­
cisi olduğu günden beri özleyip durduğu bu güzel kızla
şimdi baş başa ve iç içe gibiydi. Onu canına sokmak is­
tiyor, sözlerini şaşırıyordu. Tatil de, bayram da kırk yıl­
da bir gelen öğretmenlik de işte bitmişti. Belki bir daha
hiçbir vakit ele geçiremeyeceği bir fırsat şimdi bir altın
yemiş gibi avucunun içindeydi.
Genç kız Mustafa Kemal’in öpme-sıkma isteği karşı­
sında birden bire bir granit gibi direnmişti. Hayır, ancak
evlenmeleri koşuliyle sevişebilirlerdi.
Evlenmekse genç Mustafa Kemal’in aklının kıyısından
bile geçmiyordu. Evlenmek, bir Harbiye öğrencisi İçin
ölüm değil de neydi? Bunca büyük ve sonsuz gelecek düş­
leri olan bir genç nasıl olur da evlenerek bunların hepsini
ölüme mahkûm edebilirdi? O, evlenmek değil yalnızca
dev gibi sevişmek istiyordu. Aşk, dünyada her şey değil­
di. Aşk ancak ideal yolunda yürürken dinlenilecek serin

— 263 —
bir su başıydı. Bu serin ve tatlı su başı için de bütün bir
yaşayış feda edilemezdi.
Şu sırada evlenemeyeceği, evlenmeyi hiç düşünme­
diğini söyleyince genç kız, ağlamağa başlamıştı. Evlen­
mek istemeyen bir genci anlayamıyordu. Evlenmek her şey
değil miydi? Hele uzun yıllardan sonra ona bu kerte ya­
naşmışken!
Mustafa Kemal’in bütün mantığı genç kızın yumuşa­
cık ve temiz evlenme duygularının duvarında kırılıyordu.
Mustafa Kemal, subay çıkıncaya dek o, nasıl beklerdi?
Mustafa Kemal’in günlük yaşama formülü genç kızın aşk­
tan önce evlenme isteyen granitten isteği karşısında ye­
nilmişti. Genç kız içinde çapraşık duyguların ve düşün­
celerin boğuştuğu Mustafa Kemal’e ıslak kirpiklerinin a-
rasmdan içinin olanca dargınlığı ve güzel düşlerinin olan­
ca kırıklığıyla bakarak elini uzattı:
— Allahaısmarladık!
Sonra, koşarcasına odadan çıkıp gitti.
Mustafa Kemal, ölünceye dek bir daha geri dönmeye­
cek olan sevgilisinin arkasından doluksamış gözlerle bak­
tı. Sevmenin bu korkunç güzelliği önüne dikilmiş ve ye­
nilmesi güç engeller ne aşılması güç duvarlar vardı. En
güzel bir sevgiye ve sevgiliye mal olan evlenmeye karşı
büyük bir tiksinti duydu. Onu sık sık yenmeğe çalıştığı
halde bu tiksinti yaşayışının sonuna dek bir ideale ulaş­
ma çabasının perde arkasından sürüp gidecekti.
Bu kızcağız, daha sonra büyük bir kaza geçirmiş yü­
zünün yarısı berbat olmuştu. Mustafa Kemal, onu böyle
görünce içinde acı bir büyüklük canlanmış ve onunla ev­
lenmek önerisinde bulunmuş bu kez de güzelliğini yitir­
miş olan eski sevgili, onunla evlenmeyi kabul edememiş­
ti. Bu bir acıma jestinden başka birşey değildi. Mustafa
Kemal, genç kızın dünyasına doyamadan ölüp gittiğini öğ­
renmek acısına da katlanmak zorunda kaldı.
*

Mustafa Kemal manastır askeri lisesini bitirmiş, Se-

— 264 —
lânik’e annesinin yanma dönmüş; İstanbul’a, Harbiye’ye
gitmeğe hazırlanıyordu- Akşamlara dek odasına kapanı­
yor, durmadan okuyor; yazıp çiziyordu- Eskisinden daha
ağırbaşlı olmuştu. Annesiyle kızkardeşi de onun bu duru­
muna şaşıyordu. Yalnız, akşamları odasından çıkıp aşağı,
annesinin odasına iniyor beraber oturuyorlardı. Bir a k ­
şam böyle oturup konuşurken sözü bir ara siyasete getir­
miş, taze bir yara gibi kanayıp duran Girit adası trajedisi
üzerinde söz açmıştı.
— Hocalarımızdan biri Girit’i kaybedişimizin millet
hayatında bir dönüm noktası teşkil ettiğini ve bunun baş­
ka hadiselere yol açacağını, çünkü, bu felâketin devletin
temelini sarstığını söylemişti. Bu lâf boş değil!
Sonra bu sözlere şunları katmıştı:
— Anlıyorum ki, Türk milleti birçok haksızlıkla uğ­
raşmak mecburiyetindedir. Bizim başka mîlletlerden hiç­
bir eksiğimiz yok. Cesuruz, zekiyiz, çalışkanız; yüksek
maksatlar uğruna ölmesini biliriz. Fakat zamanını bek­
lemek, mutlaka kuvvetlenmek lâzım.
Mustafa Kemal, en sonra 1899 yılı martının 13’üncii
günü annesinin kaygulu bakışları ve acı gözyaşlariyle u-
ğurlanarak İstanbul’a yollandı. Artık Harbiye Öğrencisiy­
di.
Zübeyde Hanım, kaygular, tasalar içinde oğlunun ilk
mektubunu bekliyordu. İstanbul; korkunç netameli bir
kentti. Hele Harbiye’nin barut fıçısı olduğu söylentileri,
zavallı ananın uykularını kaçırıyordu. Oğlunun orda boş
duracağını hiç aklı kesmiyordu. Yalnız, oğlunun, hava­
dan sudan sozederek yazdığı mektuplar onun yüreğine
soğuk su serpiyordu. Oğlan, minarelerden; kubbelerden,
adalardan sozederek bayağı İstanbul’un güzelliklerine
hayran bir şair gibi mektuplar yazıyordu- Hiç olmazsa
Erkânı Harb okuluna dek annesine rahat bir soluk aldır­
mayı kurmuşa benzemiyordu.
—Ne var bu haviî mektupların arkasında yoğun bir
ihtilâle hazırlık çalışması Harbiye’de Mustafa Kemal’in
bütün boş zamanlarını yutuyordu. Askerî okullar miifet-

— 265 —
tişi Zülüflü İsmail Paşa, Zübeyde’nin sevgili oğlunu pek
yakından göz hapsine aldırmış, hürriyetçi düşünceleri hoş
görüyor diye okul müdürü Ali Rıza Paşayı da, Padişaha
yakmmıştı. Mustafa Kemal, okulda adım - adım izleniyor­
du. Daha sonra Erkânı Harbiye’yi bitirdiğinde bir pansi­
yonda hafiyelerin baskınına uğrayarak tutuklanıp hapse
atılacak ve üç ay çok kötü bir hapislik süresi geçirecek
olan Mustafa Kemal için ufak ölçüde uyarıcı ilk olay Har-
biye’de geçti: Bir gün Ömer Naci ve bir arkadaşları daha
boş buldukları veteriner sınıfına girmiş, Paris’ten yeni
gelmiş Fransız gazetelerini okuyorlardı. Bu sırada sını­
fın kapısı birden bire açılmış ve okul müdürü Rıza Paşa
palas-pandıras içeri girmişti. Önlerindeki gazeteleri top­
lamağa vakit bulamayan gençler ayağa fırlayıp dikilmek­
ten başka bir şey yapamamışlardı. Rıza Paşa, onların ö-
nündeki ecnebi gazeteleri daha uzaktan görmüş, arkasın­
dan gelenleri elinin bir işaretiyle oldukları yerde durdur­
muş ve gençlerin yanma sokularak gazeteleri şöyle bir ka­
rıştırmış, hepsinin de yasak gazeteler olduğunu görmüş­
tü. Üç arkadaşa:
— Sizin dersiniz yok mu, neden böyle havai şeylerle
uğraşırsınız? Dedikten sonra nöbetçi subayına da:
— Bunlara birer izinsiz veriniz!
Diyerek çıkıp gitmişti.
Rıza Paşa, gazeteleri almadığından Mustafa Kemal
ve arkadaşları bunları arkadaşlarına dağıtmışlardı. Rıza
Paşa, cumartesi günü Mustafa Kemal’i çağırtmıştı:
— Oğlum, demişti geçen gün mekâtibi askeriye mü­
fettişi İsmail Paşa, beni Padişahın huzurunda tahtie etti.
Güya bu mektepte ahrarane neşriyat almış yürümüş. Ben,
böyle bir şeyin vücudunu külliyen inkâr ettim. Sizleı* de
mektep dahilinde kitaplarınızdan başkasının görünmeme­
sine mukayyet olun.
Mustafa Kemal:
— Emredersiniz. Bir daha böyle şeyleri kimse gör­
mez demiş, dışarı çıkmağa hazırlanırken Rıza Paşa, arka­
sından şöyle seslenmişti:

— 266 —
 — Geçen günkü izinsizinizi affediyorum!
Mustafa Kemal; ilerde dünyayı birbirine katan büyük
işler başardıktan sonra bile bu dokunaklı sahneyi anacak
ve şu güzel sözleri söyleyecekti;
— İnkilâpları yapanlar kendilerini hazırlayan isimsiz
kahramanlan inkâr ederlerse bir gün gelir Öbür nesiller
de onları inkâr edebilirler.
*

Yaşayışın bir mantığı vardı. Sıkı bir anlaşmanın bir

noktasında yaşayışın bütün ilgili anıları yoğunlaşarak
birikiyor ve orada kumullamyordu. Mustafa Kemal, ölü­
me dek gidebilecek bir yolun başlangıcında ve eıı buna­
lımlı bir yaşayış parçası içinde, diriminin en güçlü anlam­
larından biri olan hasta annesi karşışmda onunla ilgili
zengin ve içli anıların bir oğul-arı kalabalığiyle kendisine
saldırdığını görmüş ve bir süre susarak bu «her dem li­
rik» kervanının gelip geçmesini beklemişti.
Annesiyle kızkardeşini daha çok merakta bırakmak
istemeyen Mustafa Kemal, sözlerine şöyle başladı:
— Anneciğim, dedi ben yarın gidiyorum. Buraların­
da Selanik gibi olmak ihtimali var- Elimden ne gelirse
onu yapacağım. Fakat, bu işte tehlike çoktur. Bana hak­
kını helâl et- Sen de bunları iyi dinle, Makbuş; işler fena­
ya dönerse, sakın buradan ayrılmayın. Bütün paranızı
sarfedersiniz paranız biterse; halılarınızı, kıymetli eşya­
nızı satarsınız. Bir kere daha söylüyorum, ne olursa olsun
yola çıkmağa kalkmayacaksınız. Muvaffak olamazsam za­
ten sizi öldürürler o zaman elbet ben de ölmüş olurum.
Bu sözler, hasta annesi için de; kız kardeşi için de
korkunç bir anlam taşıyordu- İki kadın da şaşırmış kal­
mıştı- Zübeyde Hanımın ince ve keskin dudakları dua
eder gibi titriyordu. Makbule’nin boğazı kurumuştu; dili
tutulmuş gibiydi, iki kadın da büyülenmiş gibi bu mavi
gözleri garip bîr alevle yanan genç adama bakıyorlardı.
Zübeyde Hanımın bu büyülenmişe benzeyen şaşkın
hali çok sürmedi, vücudu titreyip sarsılmağa ve elleriyle
kalbini bastırmağa başladı-

— 267 —
 Mustafa Kemal ile Makbule, kalkıp tutuncaya dek
anneleri bayılmıştı bile. Bu sırada dışardaki arkadaş ka­
dınları ve Fikriye içeri koştular. Hemen pencerleleri aç­
tılar, Zübeyde Hanımı kucaklayarak sofaya çıkardılar.
JMustafa Kemal, heyecanlı konuşmasının bu sonucu veri­
şine pek üzülmüştü. Neredeyse bütün soğukkanlılığım yi­
tirmek üzereydi. Sözlerinin anlamını yeğnikîetmek için
boşuna uğraşıyordu:
— Anne diyordu, merak etme; bu kadar üzülme. Ben
size en kötü ihtimali anlattım. Muvaffak olmak ihtimali
sde kuvvetlidir. Tekrar buraya dönerim. Sizi yanıma al­
dırırım. Üzülme! Üzülme!
Hemen emireri Halid’i evin eski gediklisi doktor Ra-
sim Ferid’e koşturdu.
Doktor Rasim Ferid Bey, zamanında yetişti ve bu
şiddetli krizi tehlikeli bir hal almadan önleyebildi. Zübey­
de Hanım, biraz kendine gelip de rahat soluk almağa baş­
ladığında mayıs sabahının ilk ışıkları pencereleri tatlı bir
maviye boyamıştı. Böylece ayrılık zamanı da gelip çat­
mıştı.
Mustafa Kemal, ayrılık dakikalarının acısını şefkatin
ve sevginin şiirinde boğmak için annesinin yatağına otur­
du. Onu iki koluyla sardı. Ellerini ve yüzünü birçok kez
öptü, öptü:
— Anne, bana hakkını helâl et.
Diye yinelerken Zübeyde Hanımın gözlerinden yaşlar
akıyor ve bu yaşlar, oğlu için hayır dualar eden ihtiyar'
dudaklarını ıslatıyordu.
Makbule artık hiçbir şey söyleyecek, konuşacak du­
rumda değildi. Annesiyle ağabeyinin yarattıkları b j yük­
sek sevgi ve şefkat tablosunu sessizce seyrediyordu-
Mustafa Kemal, artık kalkmıştı. Gitmek üzereydi.
Yine annesinin ellerine sarıldı; onları üst üste birkaç, kez
öptü. Annesi, oğlunun boynuna sarılmıştı. Sanki onu hiç
bırakmak istemiyordu. Çaresiz, en sonra kolları aşağı
düştü. Mustafa Kemal bu andan yararlanarak hemen ka­
pıya doğruldu.

— 268 —
 Makbule, alt kata inmekte olan ağabeysinin arkasın­
dan fırlayınca, Mustafa Kemal merdiven başında duru-
vermişti. ikisinin gözleri bir an karşılaştı. İkisinin gözle­
rinde de sıtmalı ışıklar yanıyordu.
Mustafa Kemal:
— Niçin konuşmuyorsun Makbuş, dedi. Niçin bana
öyle bakıyorsun?
Kızkardeşi yaşlı gözleriyle ona bakıyordu:
— Ağabeyciğim, ne konuşayım? Muharebeye gider­
din, bilirim. Terfian giderdin bilirdim. Bir vazifeye gi­
derdin, bilirdim- Fakat, bugün ne için gidiyorsun? Nere­
ye gidiyorsun? Benim aklım durdu bu gidişe?
Mustafa Kemal; kızkardeşini bağrına basarak:
— Evet Makbuş, dedi, merak etme. Bunu da bilirsin,
inşallah!
Sonra merdivenleri sanki atlayarak indi. Kızkardeşi
ait katta, merdiven başında dura kalmıştı. Erkek arka­
daşları varken aşağı inmemesi evin geleneklerindendi.
Mustafa Kemal, arkadaşlariyle üstü açık otomobilde
uzaklaşırken annesiyle kızkardeşi ve öbür ev halkı, pen­
cerelere üşüşmüş yaşlı gözlerle onları uğurluyorlardı. Ev­
de herkes ağlıyordu. Zübeyde Hanım, birden bire değiş­
mişti. Gözyaşlarını ak başörtüsünün uçlariyle kuruladık­
tan sonra Makbule’ye döndü ve sert bakışları ve emreden
sesiyle ona şöyle dedi:
— Sen asker kardeşisin; ayıp, ağlanır mı hiç askerin
arkasından? Üzüntünü kimseye belli etme. Misafirlere
şerbet ez. Memleketi için giden insan Ölse bile ardından
ağlanmaz!
Makbule’nin hıçkırıkları, bu sözlerden sonra daha
çok sürmedi. Kalktı, akşamdan beri evde bulunan yakın
dostların, hanım ve akrabalarına yürek serinletici şerbet
ezmek için dışarı çıktı. Çevresini alan kadınlar arasında
kuru gözleriyle sessizce oturan Zübeyde Hanım, oğlunun
gideceği yere sağ-salim gitmesi için içinden dualar edi­
yor, dudakları kıpır-kıpır kıpırdıyordu.

— 269 —
 — 6 —

BANDIRMA VAPURU
YA DA
YENt ARGONATLARIN SEFERt

(asan, onlar için dönüşmeye fır­

sat bulamazsa fikirler yaşamaz...
—THOMAS MANN—

Mustafa Kemal, Galata rıhtımında Rauf Bey ve bir

iki arkadaşiyle otomobilden indiğinde öbür arkadaşları­
nın tam kadro orada beklediklerini gördü-
— Vapura niye binmediniz, ne bekliyorsunuz bura­
da?
Diye sordu.
— Vapur uzakta, paşam, motorla gideceğiz!.
Mustafa Kemal'se vapurun rıhtıma yanaşmış olduğu­
nu sanıyordu- Arkadaşlarını gözden geçirdi. Hepsi de
yolculuğa uygun biçimde giyinmişti. Fesli, kalpaklı, avcı
biçimi ceket ve pantalonluydular.
Rauf Bey, sabahleyin erkenden Mustafa Kemal’e uğ­
ramış, ona, kulağına çalınmış kötü bir haber getirmiş, a-
ralarmda şöyle bir konuşma geçmişti:
Rauf Bey:
— Paşam çok güvenilir bir yerden mevsuk bir ha­
ber aldım- tngilizler sizin Anadolu’ya geçeceğinizi haber
almışlar. Fakat, şimdilik ses çıkarmayarak yola çıkmam-

— 270 —
zı bekliyorlarmış, yolda bindiğiniz Bandırma vapurunu ba­
tıracaklarmış. Yalan, doğru bilmem. Ben de başkasının
yalancısıyım- Fakat çok dikkatli olmalısınız paşam.
Mustafa Kemal'in gözleri kısıldı, dişleri sıkıldı, ya­
naklarının kasları oynamağa başladı, yüzü ağardı, sonra
kıpkırmızı kesildi ve yakın arkadaşlarına şöyle dedi:
~ Dün akşam da ismini bildirmeyen bir dost oldu­
ğunu bildiren birisi bana telefon ederek ayni şeyleri söy­
lemişti. Burada esir gibi yaşamaktansa Karadeniz’de bat­
mayı tercih ederim!
— Yalnız Kaptana tavsiye ediniz, bir rota üzerinde,
ya da alışılmış bir rota üzerinde gitmesin.
Şimdi de rıhtımda bir kenara çekilmiş bu haber üze­
rinde konuşuyorlar, Mustafa Kemal bütün soğukkanlılı­
ğına karşı kaygulu görünüyordu.
Rauf Beyden b a ş k a rıhtımda b i r ç o k uğurlayıcı d a h a
vardı. Hepsinin akraba, aile ve arkadaşı gelmişti. Hepsi­
nin yüzünde gizli bir korkunun saklanamayan izleri göze
Ç a r p ı y o r d u - Bunlar, yolcuların nereye gittiğini biliyordu.
Mustafa Kemal ile arkadaşları, uğurlamaya gelenle­
rin ayrı - ayrı ellerini sıkıyor ve hepsini yakm zamanda
Anadolu’da beklediklerini söylüyordu.
Bu sırada ince uzun boylu mavi parlak gözlü genç
bir adam koşarak Mustafa Kemal’in yanma geldi:
— Ne o Nevzat?
— Şu paketi getirdim, Paşam, evde unutmuşsunuz.
Bu, gerçekten; Mustafa Kemal için çok değerli bir
paketti.
Nevzat (Tandoğan) Bey o sırada Amavutköy komi­
seriydi. Ve Mustafa Kemal’in yakın adamları arasınday­
dı.
*

Mustafa Kemal’le arkadaşlarının ellerini sıkanlar a-

rasmda birkaç da genç ve uyanık gazeteci vardı. Tasvi­
ri Erkâr’dan bir gözü özürlü ve Mustafa Kemal’in Sofya
Ataşemiliterliğinden beri tanıdığı Arif Oruç, «istiklâl*

271 —
 gazetesinden Selâhattin Güngör, «İdrâk»ten Sadettin, «Ye­
niğim »den Kemal Ragıp ve Kemal Salih, «Sabah» gaze­
tesinden iri yarı esmer, genç ve yakışıklı Nizamettin Na­
zif bunlar arasındaydı.
Mustafa Kemal, bir ara Rauf Beye, bir ihtilâlci kay-
gusiyle:
— Raufcuğum, dedi, şimdi neredeyse Mehmet Ali
(Dahiliye Nazırı) gelir. Sen, hemen git!
Rauf Beyle sarılıp Öpüştüler ve Rauf Bey ayrılıp git­
ti. Biraz sonra da Dahiliye Nazın geldi.
Uğurlayıcıların hem kaygulu hem umutlu, bakışları
altında motora binip Rızkulesi açıklarında demirleyen
Jtüçük Bandırma vapuruna yollanan bu idealist yolcular
grubu, emirlerine verilen bu cılız, «köhne» ve zavallı va­
pura yaklaştıklarında düş kırıklığına uğradılar. Mus'afa
Kemal, bir denizci değil ise de bu «köhne» geminin Mar­
mara'nın dalgalarına bile dayanamayacağını ilk bakışta
anladı. Hiç kimseye birşey söylemedi. Arkadaşlarının ce­
saretini kırmaması gerekti.
Vapura binerek eşyalarını kamaralarına yerleştirmiş,
güverteye çıkmışlardı. Güzel, güneşli bir mayıs ikindisiy-
di. Boğazın hiç kesilmeyen rüzgârı, denizi yeğnik ak kö­
pükleriyle Marmara’ya doğru sürüyordu.
Mustafa Kemal vapurun bir an önce kalkması için
can atıyordu. Akşam suları kararmadan boğazdan çıkmak
gerekiyordu. Ne varki, bir süre daha bekleyeceklerdi. Bu
sırada vapura itilâf subaylarını taşıyan bir motor yanaş­
mıştı; subaylar çevikçe gemiye tırmanıyorlardı. Bu itilâf
kontrol heyeti idi. Mustafa Kemal, ilkin kim olduklarını
anlamadığından içinden: «işte, Rauf Beyin dediği çıktı.
Karadeniz’e kadar sabredemediler. Herhalde hizi tevkife
geliyorlar» düşüncesini geçirerek yüksek sesle bunların
,niçin geldiklerini ve ne istediklerini sordu. Heyetin, silâh
ve cephane aramağa geldiğini anlayınca da içi rahatladı ve
onlara:
— Vazifenizi yapın, neticesinden beni haberdar edin!
dedi ve olayı merakla izleyen arkadaşlarına Dolmabahçe

— 272 —
önünde demirlemiş savaş gemilerini göstererek şunları
söyledi:
— Bunlar, işte, böyle. Yalnız demire, çeliğe ve silâh
kuvvetine dayanırlar. Maddeden başka bir şey bilmezler,
istiklâl ve hürriyet uğruna mücadeleye azmetmiş bir mil­
letin kudret ve kuvvetini idrakten âcizdirler. Biz silâh ve
cephane değil, ideal ve iman götürüyoruz.
Kontrol heyeti, bütün gemiyi araştırdıktan sonra Mus­
tafa Kemal’i selâmlayarak vapurdan ayrıldı; vapur da
kalktı. Müfettişlik Kurmay Başkanı Kâzını (Dirik), Yar­
dımcı Kur. Yarbay Arif (Ayıcı), Harekât Şubesi Şefi si­
yasal ve millî propaganda ile görevli Hüsrev (Gersde),
Topçu Kumandanı Binbaşı Kemal (General Kemal Doğan),
Sıhhiye Başkanı Dr. İbrahim Talî ve yardımcısı Yüzbaşı
Dr. Refik (Saydam), Erkânı Harbiye müihaki Yüzbaşı
Mümtaz ve İsmail Hakkı, Üsteğmen Arif Hikmet, Era;r-
subayı Üsteğmen Hayati, Yüzbaşı Ali Şevket, Başyaver
Cevat Abbas, Yaver Muzaffer (Kılıç), Karargâh Kuman­
danı Yüzbaşı Mustafa, İaşe subayı Abdullah, şifre kâtip­
leri Faik ve Memduh beyler, bir de karargâh doktoru.
Yalnız bu değerli insan grubundan başka vapurda iki
kişi daha vardı ki kaderleri bunlarla at başı bir gidiyor­
du. Bunlardan birisi Sinop’a yeni mutasarrıf olarak atan­
mış genç yönetici Mazhar Tevfik, öteki de vapur kalktık­
tan sonra ambara inerek yaver Mazhar’m keşfettiği albay
Rafet (Bele) idi.
Yaver, arıbara indiğinde yarı karanlık içinde bîr sü­
rü atm dönüp kendisine baktığını görmüş ve bu atların
kimin ve neyin nesi olduğunu bilmediğinden meraka düş­
müştü. Biraz ötede bacak bacak üstüne atmış ufak tefek
sivil giyinmiş bir adamın fosur fosur sigara içtiğini gö­
rerek ona doğru ilerleyince şaşkınlığı daha çok artmıştı.
Bu, Albay Refet Beyden başkası değildi. Burada ne işi
vardı? Hikâye şu idi:
Refet Bey, Mustafa Kemal’in eski tanıdığı arkadaş­
lardandı. Gerek Perapalas’ta gerekse Şişli’deki evde

K utsal İsyan (2) — 273 — F: IS

birçok kez idealistçe konuştukları vardı! Bu arada
memleketin kurtarılması üzerinde varılmış prensip ka­
rarları da vardı. Mustafa Kemal, dokuzuncu ordu müfet­
tişi olarak Anadolu’ya geçerken Refet Beyi öteki arkadaş­
ları gibi karargâhına alamamıştı. Böyle olduğu halde yi­
ne de beraberce Anadoluya geçmeğe söz! esmişi erdi. Tıpkı
Rauf Beyle olduğu gibi o da hiçbir «memuriyeti ve sıfa­
tı» olmaksızın bayağı bir yolcu gibi Mustafa Kemal’in
grupuna katılarak Anadolu’ya geçecekti.
Mustafa Kemal, ayın on beşinde Kalamış’ta oturan
Refet Beye haber göndermiş, ayın on altısında Bandırma
vapuruyle Samsun’a yollanacağını ve kafileye katılmasını
istemişti. Bu haberi alan Albay, Refet Bey, çok heyecan­
lanmıştı ve sevinmiş, hemen Mustafa Kemal’in adamına
şu haberi ona iletmesini söylemişti.
— Yarın, on sekiz hayvanımla beraber vapura bine­
ceğim.
Gerçekten sözünde duran Refet Bey, ertesi günü
on sekiz atı ile rıhtıma gelmiş ve herkesten Önce hayvan­
ları vapura taşıtarak kendisi de göze çarpmamak için gi­
dip ambarda, atlarının yanı başında oturan tehlikeli sa­
atlerin geçmesini beklemeğe başlamıştı. îşte onun burada
olabileceğini hiç aklına getiremeyen yaver, bu yüzden apı­
şıp kalmıştı,
İstanbul işgal edildiğinde Albay Rafet Bey, Filistin-
de bulunuyordu, izzet paşa sadrazam olunca onu umum
Jandarma Kumandanlığına atayarak İstanbul’a çağırmış­
tı. İstanbul’a gelen Refet Bey, doğruca Sadrazamın katı­
na çıkmıştı. Ahmet izzet Paşa, çok güç durumda olduğu­
nu ve kendisine yardım etmesini istemişti. Evet İstan­
bul işgal edilmişti ve Türkiye hergün biraz daha ateşten
bir boyunduruğa sokulmağa çalışılıyordu. Memleketi çok
gezmiş ve görmüş olan bu genç asker, her yeni olaydan
bir anlam çıkarıyor ve memlekette kimi kıpırtıların baş­
landığını seziyordu. Bunun için de Jandarma Genel Ku­
mandanlığı gibi bulunmaz bir fırsatın eline geçmesinden
yararlamağa ve Mustafa Kemal’le baş başa vererek gerek­

— 274 —
 li bölgelere silâh ve cephane göndermeğe başlamıştı. Bu
işi açıktan açığa yapıyordu- İtilâf devletleri, Jandarmadan
o kerte korkmuyorlardı; jandarmanın tensikine kendile­
ri de karıştıklarından bu kuvveti dejenere etmek yolun­
daydılar. Böylece Jandarma örgütü kimi bölgelerde ulusal
düşünceye aykırı kişilerin katılmasiyle düşman bir güç
halini almak tehlikesini gösteriyordu. Refet bey, bu psi­
kolojik durumdan yararlanıyor, istediği bölgeye istedi-
ğince silâh gönderebiliyordu.
Vapur kalktıktan sonra anbardan çıktı Mustafa Ke­
mal’in yanına gitti- Mustafa Kemal, bu değer verdiği ar­
kadaşının sözünde durarak geldiğini görünce çok sevin­
mişti. Hele anbarda atların yamda gizlendiğini öğrenin­
ce keyifli - keyifli gülmekten kendini alamadı.
Vapur, Üsküdar Önünde yatan ve örme direkleriyle
bütün öbür düşman savaş gemilerinden ayrılan Kılkaş’ın
yanından geçerken bütün idealist yolcular, bu Yunan sa­
vaş gemisine hınçla ve kinle baktılar. Dolmabahçe’nin
önünden geçerken uzun kurşuni namluları saraya çev­
rilmiş dev gibi İngiliz dritnotlarım meydan okur gibi
süzdüler. Hemen hepsi biraz önce Mustafa Kemal’in bun­
ları göstererek söylediği güzel sözleri anmıştı. Evet, bu
çelik külçelerine karşı kafa ve imanla döğüşülecekti. Yol­
cuların gözleri sapsarı ikindi güneşinin aydınlattığı bo­
ğaz tepelerindeki top top yeşilliklerde, bütün güzelliğiyle
açmış mor erguvar ağaçlarında dinleniyordu. Bütün bo­
ğaz tepeleri alabildiğine yeşillikle örtürmüştü. Masmavi
gökyüzü sıcak tonlariyle bu tepeleri çevreliyor, durgun
bir doğa tablosu halinde gittikçe geriliyor, arkada kalı­
yordu.
Bu eşsiz doğa dekoru içinden geçip Karadenize doğ­
ru uzaklaşan yolcuların içleri, gereğince durgun değildi.
Hemen hepsinin düşünceleri arasında, Rauf beyin getir­
diği kötü haber, engerekler gibi kıvranıp duruyordu- Bey­
koz önünde yatan kocaman Ingiliz tron Duke zırhsı üze­
rinde Ingiliz denizcileri karınca gibi kaynaşıyor ve arala­
rında Buldog köpekleri dolaşıyordu.

— 275 —
 Refet bey, Mustafa Kemal’in kafasını adamakıllı
kurcalayan vapurun Karadenizde hatırlaması düşüncesi­
ne büsbütün ortak olmuyordu. Onun düşüncesine göre
yolculuğun en tehlikeli bölümü boğazdan çıkıncaya dek
geçirilecek olanıydı. Karadenize çıktıktan sonra iş daha
kolaylaşacaktı. Gemi, Anadolu kıyısına yakın olarak git­
meli ve bîr kişi de dürbünle arkayı durmadan gozetleme-
liydi. Uzak-yakm bir savaş gemisi tehlikesi baş gösterin­
ce gemiyi hemen baştan kara edip karaya sığınmalıydı.
Mustafa Kemal, Refet beyin bu düşüncesini çok doğ­
ru bulmuştu. Rauf bey de aşağı yukarı benzer düşünceyi
salıklamıştı.
Gemi, Beykoz burnunu döndüğünde Karadenizin ha­
tırı sayılır serinlikteki rüzgârı yüzlerine çarptı. Hiç kim­
se boğazdan çıkıncaya dek kamarasına girmeğe istekli
değildi.
Küçük Bandırma teknesi, Karadeniz boğazına yak­
laştıkça akşam olmağa, sular kararmağa başlamıştı. Ana­
dolu Kavağı’nda İtilâf Kontrol Heyeti bir kez daha vapu­
ru durdurup silâh aradı, bulamayınca da yol verdi. Bütün
idealist yolcular, bu ikinci araştırmada titremişti. Acaba
burda tutuklanıp götürülecekler miydi? Böyle bir şey ol­
madı. Tekne, ırmak gibi akan boğazın mor, hattâ mü­
rekkep gibi kararan hışıltılı sularını göğüsleyerek Kara­
denize çıktı.
Saat akşamın sekiz buçuğuydu. Vapur iyice sallanı­
yordu. Karadenizin serin rüzgârı şimdi soğumuş, fırtına­
ya dönmüş, dalgalar kabarmağa ve «Bandırma» yı bir
fındık kabuğu gibi oynatmağa başlamıştı. Artık Anadolu
yakası bile biçimsiz bir koyu karanlık yığını gibi görünü­
yordu- Hava, güvertede oturulmayacak kerte soğuduğu
halde lıiç kimse kamarasına girmek istemiyordu.
Hemen hepsi, kalın asker kaputlarına sarındılar ve
boyun atkılarını boyunlarına atarak gece yarısına dek
güvertede oturup dertleştiler. Gece yarısından sonra hem
fırtına ve soğuk daha çok arttı, hem de yolcuların mide­
leri sallantıdan alt üst olmağa başladı. Birçoğu kusuyor,

— 276 —
sonra kamarasındaki yatağına sığmıyor ve orda korkunç
bir bulantı ile boğuşmaya hazırlanıyordu. En dayanıklı
olanlar bile daha çok dayanamamış, yataklarına serilmiş­
lerdi.
İçlerinde kusmayan, denizin bütün bu korkunç zul­
müne dayanan yalnız Mustafa Kemal kalmıştı. Gece ya­
rısına doğru kaptanın yanma çıktı ve tatlı tatlı konuşa­
rak ona gereken «talimatı» vermek istedi. Kaptan İsma­
il Hakkı Dursun, küçük teknelerde çalışa - çalışa sertleş­
miş, hırpalanmış, büyük umutları kalmamış, yirmi yedi
yıllık namuslu bir denizciydi. Yüzü somurtkandı. Mustafa
Kemal, onun babacanlığına sığınan tatlı ve yumuşak bir
sesle:
— Karadenizde bu kaçıncı seferinizdir, Kaptan? di­
ye sordu.
— Marmara’dan dışarı ilk çıkışandır, paşam!..
— O halde, bu denizin tehlikeli noktalarını bilir mi­
siniz? İcabında nerelere yanaşabilirsiniz?
— Paşam, şu Kerempe burnunu geçersek tehlikeyi
kısmen atlatmış oluruz, dedi.
— Fırtına pek şiddetli, değil mi?
— Evet, paşam.
— Peki, hangi rotayı takip ediyorsunuz?
Kaptan hâlâ somutkandı, şimdi biraz da Öfkeliydi:
— Ne rotası paşam dedi, Allaha sığındık gidiyoruz,
işte!
— Peki, ama, niçin böyle gidiyoruz?
Kaptan öfkesini belli ederek şöyle konuştu:
— Hareket için iki gün evvel emir verdiler. Gemiyi
gözden geçirdim, «Birçok noksanları var. Ben bu gemi
île yola çıkmam» dedimse de kimseye söz dinletmek müm­
kün olmadı. Elde pusula yok, pareketa bozuk, böyle bir
geminin rotası olur mu?
Mustafa Kemal de bu kez daha çok ciddileşmiş ve
sertleşmişti:
— Demek devamlı tehlike içindeyiz?

— 277 —
 H arita üzerinde sigaradan daha çok sararmış parma-
ğiyle gösterek kaptana şu talimatı verdi:
— Bu normal rotayı takip etmeyeceksiniz. Kayalara
çarpmamak şartiyle, mümkün olduğu kadar sahili takip
eden bir rota ile gideceksiniz ve icabında gemiyi bilâ te­
reddüt sahile vuracaksınız.
— Gemiyi feda ettikten sonra istediğiniz noktaya çı­
karız, paşam.
— Evet, icap ederse istediğimiz yere gideceğiz!
Mustafa Kemal’in kafasını kurcalayan sorular bit­
memişti1.
— Kaç mil gidiyoruz, Kaptan?
— Paşam, sekiz, on mil havaya bakar.
— Ne havası?
— Yani, deniz olur da dalgaların üstünde bocalarken
pervane havada boşu boşuna dönerse pek yol alamayız.
Mustafa Kemal, gümüş tabakasından kaptana bir si­
gara ikram etti, bir de kendisi yaktı, artık kaptanın ya­
nından ayrılmak gerektiğini anlamıştı. Onun da her arka­
daşı gibi başı dönüyor midesi bulanıyordu. Kaptana uğur­
lu yolculuklar dileyerek kamarasına indiğinde aynaya
baktı, yüzü yorgunluktan yemyeşil kesilmişti. Kusma­
mak için giyneğiyle arka üstü yatağına uzandı. Dün ak­
şamdan beri midesinin bomboş oluşuna şükretti ve uyu^
mağa çalıştı-
17 Mayıs günü de, fırtına, dalgaları dağlar gibi yu­
varlayarak esip durdu. O gün, akşam saat dokuz buçuk­
ta inebolu’ya vardılar. Vapur burda durmadı. Dalgalar
korkunçtu inebolu’nun yürekli kayıkçıları bile vapura
yanaşamadılar-
Mustafa Keinal, vapurda ilginç bir yolcu bulmuştu.
Bu yukarıda da söylediğimiz gibi, Sinop’a yeni atanmış
olan Mahzar Tevfik beydi. Genç mutasarrıf, hukuku bi­
tirmişti, Üsküdar Polis Müdürlüğü yapmış, uyanıkça bir
adamdı. Mustafa Kemal, onunla uzun-uzun konuşup gö­
rüştü ve Hürriyet ve İtilâf partisinin bu adamını büyü­
leyerek kendi düşüncelerine yatırdı. Daha da ileri giderek

— 278 —
ona özel bir şifre verdi ve onunla ilerde haberleşebilmek
olanağını da sağlamağa çalıştı.
18 mayıs 1919 sabahı küçük Bandırma vapuru, Si­
nop limanına girdi. Şiddetli bir gün doğusu esiyordu.
Kocaman dalgalar, eline geçirebildiği her şeyi karaya at­
mak, kayalara çarpıp parçalamak için iblisçe bir hevese
kapılmışa benziyordu. Limana zorla sığınmış birkaç bü­
yük yelkenli, fındık kabuğu gibi dalgaların üzerinde oy­
nuyor, demir tarayarak her an kıyıdaki kayalara bindi­
rip parçalanmak tehlikesiyle karşı karşıya bulunuyorlar­
dı. Genç mutasarrıf, yeni tanıştığı ve hepsiyle de giz­
li bir ideal ateşi sezdiği arkadaşlarının ve Mustafa Ke­
mal'in ellerini büyük bir sıcaklıkla sıkarak güç belâ ka­
raya çıktı.
Törensel, törensel olmayan Sinoplular iskeleye birik­
miş yeni mutasarrıflarını bekliyorlardı. Mahzar Tevfik,
vapurdaki değerli yolcuyu Sinoplulara anlatmış ve onu,
karaya çağırmalarım istemişti. Böyle değerli bir konuğu
kaçırmak istemeyen Sinop’lular, mutasarrıfça yazılan bir
çağrı ile dışarı çağırdılar. Ne var ki Mustafa Kemal, bü­
tün öbür yol arkadaşları gibi denizin hışmına uğramış,
bayağı hastalanmıştı. Dışarı çıkamadığından bir kart vi-
zitin arkasına yazdığı bir iki cümlecikle Sinoplulardan
özür dilemek zorunda kaldı. Hastalıktan başka karaya
çıkmasını önleyen önemli nedenler de vardı. Arkadan gel­
mek tehlikesi olan İngiliz torpidosu, ya da torpidoları son­
ra karaya bir tertiple tutuklanmak korkusu bunda rol oy­
nuyordu.
Yalnız bu arada bir hevese daha kapılmıştı: Acaba
Sinop’a çıkarak karadan Samsun’a kolayca gidilebilir miy­
di? Böylece de İngilizlerin şerrine uğramak korkusundan
büsbütün kurtulabilirlerdi. Yaptığı incelemede kara yol­
culuğu hem çok güç, hem de çok uzun olacaktı.
Vapur, mutasarrıfı bıraktıktan sonra, yine yola çık­
tı ve 19 mayıs 1919 sabahı saat altıda, direğine ordu ku­
mandanlığı bayrağı çekmiş olduğu halde Samsun lima­
nına demirledi. Samsun, yamaçlara tırmanmış ak badana-

— 279 —
Iı evleriyle yemyeşil tepelerin eteğinde ve masmavi bir
gök altında bir kartpostal gibi güzeldi-
Bütün idealist yolcularda şimdi hem büyük bir se­
vinç» hem de korku başlamıştı. Bir yandan kentin görü­
nüşünü gözden geçirip kendilerini gelip alacak motoru
beklerlerken bir yandan da Fenerburnun’dan ansızın çı­
kıverecek bir İngiliz torpidosu sürprizine yakalanacaklar
diye ötleri kopuyordu. Onlar da mitolojinin Argonotları
gibi ülkelerine özgürlük getirecek tılsımı bulmak üzere
kalkıp bu kente gelmişlerdi. Yason ve arkadaşları da mem­
leketin kurtuluşu için aynı deniz yolunu geçerek kurtulu­
şun tılsımı olan altın yapağıyı arayıp bulmağa gelmiş­
lerdi.
Samsun’daki tümenden binbaşı Mahmut Ekrem bey
vapura geldi ve yolcuları motora çağırdı- İlkin Mustafa
Kemal, kaptanla helâllaşarak motora atladı, sonra bütün
arkadaşları bindi. Durgun ve duru Karadeniz, sabah gü­
neşinin serptiği altın yağmuru altında titreşiyordu. Mas­
mavi bir gökyüzü ve yemyeşil Anadolu tepeleri ve bunla­
rın ardında mor duman yığınlarına benzeyen Anadolu
.dağları, bu sabırsız yolcuları çağırıyor gibiydi. Bir kez
ayakları sağlam karaya bassaydı ondan sonra İngiltere’
nin bütün dritnotları onlara vız gelirdi. Motorcunun yar-
.dımiyle ilk karaya çıkan Mustafa Kemal oldu. Tuzlu su­
larla ıslanmış kırık İskele tahtalarının üzerinde durarak
arkadaşlarının çıkışlarına baktı. Sonra, gözlerini yine ken­
te çevirdi. Onların gelişini iskelenin ucunda bekleyen bir­
kaç törensel memurdan başka hiç kimse görmüşe benze­
miyordu. Öyle ya, buradan ne paşalar gelmiş, ne paşalar
gitmiş. Enver paşayı da Alman paşalarım da bardan
geçerken çok görmüşlerdi. Mustafa Kemal, bu tatsızlığa
yüreği sızlayarak bakıyordu. Hiç kimseye kızmıyordu-
Halk, ona düşman olmasın, onu taşlamasın yeterdi. O, bu
halk, bu kutlu Anadolu halkım kutsal bir hamur gibi yo­
ğurarak, ona yeni bir ruh, bir ölmezlik katacak ve onu
korkunç düşmanlar üzerine yürütecekti.
Mustafa Kemal’in gözleri, ışıl ışıl yanıyordu. Hepsi

— 280 —
.dışarı çıktıktan sonra:
— Hadin, arkadaşlar, dedi. A rtık karada bize ölüm,
yok.
Yirmi yaşında bir delikanlı gibi yürümeğe başladı.
Bütün arkadaşlarının yüzlerinden de sevinç saçılıyordu.
Kutlu Anadolu toprağına ayaklarını basmışlardı. Artık
korkmuyorlardı; bundan sonra korkacak olan düşmanlar­
dı.
Mustafa Kemal’in özgürlük düşü, artık gerçeğin kır­
mızı granit kayalıklarına ilk adımını atmıştı. Burada ka­
zanacağı zaferlerle onun özgürlük düşleri, etten kemik­
ten, kandan ve candan yeni bir ulus gerçeğine ulaşacaktı.
 SAMSUN TRAJEDİSİ

Taıın, özgürlüğü ancak arayan­

lara verir.
— VVEBSTER —

Uzun tahta iskeleden ayrılıp ta ilk kez Samsun top­

rağına ayakları değer Mustafa Kemal’in kulakları dibin­
de askeri bir bando bir asker marşı çalarak gümbiirde-
meğe başladı- Samsun mutasarrıfı Ethem Bey, yüzünde
takma bir gülümseme ile Mustafa Kemal’e doğru ilerleye­
rek elini sıktı:
— Şehirimıze hoş geldiniz, paşam!
Baktı. Bu, içi geçmiş eski memur tiplerinden biriy­
di. Sezdiğine göre de ancak Ferit Paşaya ve düşmanlara
hizmet edebilirdi. Zaten Mustafa Kemal’i de Vahidettin’in
yaveri ve bir ordu müfettişi olduğu için karşılamağa gel­
mişti. Mutasarrıftan sonra askeri Kumandan, Belediye
Reisi, Polis Müdürü Refik bey (Koraltan), Mektupçu ve
başkaca hükümetin ve kentin İleri gelenleri sırasiyle Mus­
tafa Kemal’in ve arkadaşlarının ellerini sıktılar.
M utasarrıf Ethem bey, bir akşam önce «muhasebe i
hususiye» müdürü Osman beyi çağırarak şöyle demişti:
— Osman bey, İstanbul’dan bir paşanın riyasetinde
bir heyet-i teftişiye geliyor. Bunları misafir edecek bir
yer bulmak lâzım. Zaman da malûm; kimseden bir feda­
kârlık ıstemiyeceğimiz için meseleyi aramızda hallet­
meliyiz. Ümidim sizde! Yarın sabahtan itibaren bu işle
meşgul olunuz.

— 282 —
 Osman bey, bu işin içinden çıkabilmek için bütün ge-
ce düşünmek zorunda kalmış, en sonra buna bir çâre bu­
labilmişti.
Bu teftiş heyeti için en uygun yer, olsa olsa, Mıntıka
Palas oteli olabilirdi. Sabahleyin erkenden yataktan fırla­
yan Osman bey, hemen gidip otelin sahibini bulmuş ve
onunla bir anlaşmaya varmıştı. Gelgeldim, bu otelde de
bu önemli heyeti ağırlayacak hiç bir eşya yoktu.
Oteli kiralayıp anahtarlarını cebine indiren «muha-
sebe-i hususiye» müdürü, bütün memurların evlerinden
karyolalar, yataklar, yorganlar, mutfak takımları topla­
yarak orasını oturulacak hale getirmiş ve dairelerden de
masalar, sandalyeler ve başka gerekli eşyayı taşıtarak yü­
zünün akiyle işin içinden çıkı vermişti.
Çilekeş Samsun halkı, elbette gelenlerin kim olduğu­
nu bilmiyordu, bilemezdi de. Samsun’da bir İngiliz yüz­
başısının emrinde bir işgal kuvveti vardı. Bu yabancıla­
rı kentten kovmağa gücü yetmeyen Türk paşalarının ne
anlamı vardı? isterse, bir yerine bin tane gelsindi!
Hiçbir Samsun’lu artık böyle şatafatlı paşa giynek-
lerine pul vermiyordu. Kentin sokaklarında dişinden tır­
nağına dek silâhlı Pontosçu Rum çeteleri dolaşıyor ve bun­
lara hiç kimse bir şey yapamıyordu. Bu yüzden deniz kı­
yısında işleriyle güçleriyle uğraşan yarı aç balıkçılar, ka­
yıkçılar ve hamallar bu sarışın paşaya ve arkadaşlarına
dikkatle bakmayı düşünmediler bile.
Mıntıka Palas, iskeleye çok yakın olduğundan Mus­
tafa Kemal önde, arkadaşlariyle karşılayıcılar arkada ol­
duğu halde oraya dek yayan yürüdü.
Otelde hepsi soyunup dökündüler, yıkandılar ve ken­
dilerini bekleyen daha güç görevler için elden geldiğince
dinlendiler. Mustafa Kemal, ilk iş olarak annesine bir telg­
raf çekecek sağ-selim Samsun’a ayak bastığını ve sıhhat­
te olduğunu bildirdi- Aradan ancak bir saat geçmişti ki,
Mustafa Kemal’in Şişlimdeki evden beri yanında getirdiği
ve çok güvendiği emireri Halit, koşarak paşanın kapısını
çaldı.

— 283 —
 — Ne var Halıt?
— Torpido gelmiş paşam.
— Hangi torpido, çocuk?
— Zahar, sizi yakalamak isteyen torpido!
Mustafa Kemal, hemen dürbününü alarak balkona
koştu. Gerçekten de kıçında kocaman bir İngiliz bayrağı
görünen bir Ingiliz savaş gemisi, Samsun limanına demir
atıyordu. Baktı: Vefalı küçük Bandırma teknesi, Rafet
beyin on sekiz atiyle öbür yüklerini boşaltmış Çaltı Burnu
açıklarında dumanlar savurarak Trabzon’a doğru yol alı­
yordu.
Şimdi, bütün Argonotlar, onun çevresini almış, garip
duygularla torpidoyu seyrediyorlardı.
Anafartalar kahramını Mustafa Kemal’in Samsun’a
doğru yola çıkışı İngiliz İntellicens Servisi’nce haber alın­
dığında sorumlu Ingiliz Kumandanları haklı olarak heye­
cana kapılmışlardı. Çanakkale’de General Hamilton’u boz­
gundan bozguna uğratanın o olduğunu pek iyi biliyorlardı.
İstanbul’da Karadeniz ordusu başkumandanı General
Milne’in etekleri tutuşmuştu. Hemen Harbiye Nezaretine
bir mektup göndermişti. Bu mektup, Mustafa Kemal’in
Samsun toprağına ayak bastığı 19 mayıs’a rastlıyordu. Ge­
neral Milene, bu mektubunda şöyle diyordu: «Harbiye Ne­
zaretine, 19 mayıs 1919. Devletlû efendim hazretleri, do­
kuzuncu ordunun bir teşkilât icabı olarak lâğvedildiği an­
laşılmışken dokuzuncu ordu kıtaatına bir müfettiş-i umu­
mi ve dokuzuncu ordu için dahi bir erkân-ı Harbiye Reisi
ile büyük izam olunmakta olduğunun anlaşılmadığını zat-ı
âlinize iş-ar eylemekle mubahıyım.
Bu zabitinin ne gibi vezaifi ifa edeceklerinin ve mu­
tasavver tensikat mahiteninin neden ibaret olduğunun lüt­
fen izah buyurulmasmı istirham eylerim.
Karadeniz Ordusu
Başkumandanı
General Milıte»

Mustafa Kemal’in beraber çalışmak için anlaşmış ol­

— 284 —
duğu Cevdet ve Kâzım paşalarla Basrî adlı birinin imza­
ladığı bir yanıt da General Milne’in miğde bulantısını geçi­
recek durumda değildi: «General Milne cenaplarına: H ar­
bin devamı esnasındaki ordu kumanda teşkilâtı memle­
ketin her tarafında lağvedilmişti. Fakat, vâsi bir m ıntı­
kaya dağılmış bulunan Kıtaatın Nezaret-i âcizi namına ola­
rak her türlü hallerini teftiş ve verilen evamirin derece-i
tatbiklerini görmek için tıpkı Konya’daki Yıldırım kıtaa­
tı müfettişliği gibi olmak üzere üç ve on beşinci kolordu­
lar için de dokuzuncu ordu kıtaatı müfettişliği ihdas olun­
muştur. Bu müfettişlik fazla olarak o havalideki esliha
sürgü kollariyle kamaların sürat-i şevkine ve hiç bir asa­
yişsizliğin meydana gelmemesine gayret edilecektir, işbu
vezaifi ifa için uzunca seyhatler yapacak olan bu müfet­
tişliğe tezkirelerinde zikir buyrulduğu gibi ne Sivas ve ne
de ahar ve daimi bir mevki gösterilmediğini arz ile kesb-i
şeref eylerim.
«Basri - Kâzım - Cevat»
Bu yazışma - çizişme haziran ayında ve daha sonra­
ları da sonuçsuz olarak sürüp gidecektir.
Karada tutuklanmak korkusuna kapılan kimi arka­
daşlarına Mustafa Kemal, kandırıcı sözlerle bu işin olama­
yacağını anlattı. Durum, kritikti. Kentte küçük Ingiliz
kuvvetinin yanı sıra evlere gizlenmiş silâhlı Pantos çete­
leri ve henüz hiçbir şeyden haberi olmayan Kaygusuz bir
Türk kalabalığı vardı- Bir an önce işe koyulmak ve kent­
teki askeri ve sivil örgütleri ele geçirip güvenlerini koruya­
cak b :r hale getirilmeliydi. Ufak bir kahvaltı edip hükü­
met dairesine gittiler. Mutasarrıf Ethem bey, odasında on­
ları alıkoydu ve Mustafa Kemal’in Türk-Rum kavgası üze­
rine sorduğu sorulara hiç de Türkleri kayırmayarak yanıt
verdi. Bütün anlamiyle İzmir’in Kanbur îzzet’i tipinde bir
eskimiş memurdu. Samsun gibi önemli bir yerde bu adaı
m iD zararlı olacağını anlayan Mustafa Kemal, hemen İs­
tanbul’a bir yazı yazarak Dahiliye Nazırı Mehmet Ali bey­
den onun yerine daha genç birinin gönderilmesini istedi,.
Genç yönetim adamları, hangi partinin adamı olursa ol­

— 285 —
 sun kolay yola geliyordu. İlk örnek, Sinop mutasarrıfı
Mahzar Tevfik’ti.
Mustafa Kemal, işlerin sağlam adımlarla ilerlemesi
için ilk önce en yakın askeri birliğin ele geçirilmesi gerek­
tiğine inanıyordu. Samsun’da bulunan on beşinci Tümen
kumandanının, kendi düşüncelerine karşıt düşünceler taşı­
dığını hemen anlamış ve Sivas Kolordu kumandanlığı için
getirdiği albay Rafet beyi Tümen Kumandanlığı makamı­
na oturtuvermişti. Böyleee Samsun, şu anda onların elin­
de demek oluyordu.
Bundan sonra, Samsun’un asayişiyle ilgili kişileri yok­
ladı. Bunlardan polis Müdürü Refik beyle, hükümet dokto­
runun çok uyanık ve kendi istediği biçimde insanlar oldu­
ğunu gördü. Refik bey (Koraltan) arkadaşlariyle Pontos
tehlikesine karşı bir örgüt kurmağa çalışıyor ve Müdafaa-i
Hukuk cemiyetini destekliyordu. Mustafa Kemal, bu keşfi­
ne ne kerte sevinmişse polis Müdürüyle arkadaşları da
genç paşanın istedikleri gibi çıkınca sonsuz sevinmişler
ve onun yanından ayrılmaz olmuşlardı. Mustafa Kemal,
Samsun limanında kendisini yakalamağa gelen İngiliz tor­
pidosunu gördükten sonradır ki sevgili arkadaşı Rauf’un
ne kerte doğru söylediğini anlamış ve artık, açıktan açığa
ulusal propagandasına başlamıştı.
Artık, hemen bütün arkadaşlar, ok yaydan çıkmış ol-
.duğundan, onun gibi inanlı sözlerle karşısındakilere umut
aşılamağa çalışıyorlardı.
Refik bev. mutasarrıf Ethem ve Tümen Kumandanı
üzerinde Mustafa Kemal’i uyarmış ve Batum’dan Sinop’a
dek Pontosçuluğun nasıl bir yaygın gibi yayılmağa baş­
ladığını, pek yakın bilgisine dayanarak anlatmıştı.
Samsun, güzel Samsun, eskiden beri çileli bir kentti.
Buğday yetiştirecek tarlaları kıttı. Mısır yetiştirecek su­
yu yoktu. Doksan üç savaşında Kırım’dan gelen göçmen
Tatar’lar, bu kenti ilk kez adamakıllı darlığa düşürmüştü.
Deniz kıyısının gümüş kumsallan üzerine kurulan şerit
gibi bir sıra tahta barakada barınan Kırımlılar, halleri
vakitleri biraz düzelince Samsun’un yamaçlarındaki Rum

— 286 —
ve Ermeni mahallelerine yakın yerlerde küçük tuğla ev­
ler yapmış, deniz kıyısını boşaltıp gitmişlerdi. Arkasından
Balkan savaşı çıktı. Samsun, bir kez daha göçmen kafile­
leriyle dolup taştı. Bu aç, yoksul kırmızı kuşaklı, yeldir­
meli, sarışın Avrupalı kardeşler, yoksul Samsun’un güzel
görünüşüne bir türlü doyamadılar. Tatar kardeşlerinin
boşaltıp kaçtığı evlerde açlıktan ve hastalıktan kırılıp gi­
derken birinci dünya savaşı çıktı. İşte, o zaman çileli Sam­
sun, en korkunç günlerini yaşamaya başladı. Rus ordula­
rının eline geçen Trabzon bölgesi insanları, göçmen olup
yollara düştüler. Tifüsten, Koleradan, Veremden ve Sıt­
madan kırıla-kırıla Samsun’a vardılar. Öldürücü hastalık­
lar, açlıktan bir deri bir kemik kalmış Samsunluları si­
nekler gibi kırıp geçirmeğe başladı. Rumlar ve Ermemler,
Samsun’un bu mutlu ve zengin insanları, daha önce İti­
lâf hükümetlerince kötü yollarda Türkiye aleyhinde kul­
lanılmak istendiklerinden yerlerinden oynatılmışlardı.
Kentin nüfusu çoğalır gibi oluyorsa da, hergün yüzlerce-
ölü taşıyıp kazılmış çukurlara atan çöp arabaları, bunla-
rm sayısını azaltıp duruyordu. Yeni doğmuş yavrular,
sütsüzlükten çabukça dönülmez yolculuğa çıkıyor, erkek­
ler cephelerde can veren ev kadınları, ölü çocuklarını,
bahçelerinde, ya da sahipsiz topraklarda kazdıkları çukur­
lara gömüyorlardı. Takatsiz mezar işçileri, derin çukur­
lar kazamadığından ölüler aç köpeklerin pençeleriyle çı­
karılıp parçalanıyor ve iştahla yeniyordu. Issız mezarlık­
larda sahipleri kaybolmuş sürülerle kopek, karanlık gece­
leri korkunç ulumaları yİ e dolduruyor, mezbahanın dolay-
larıda yuvarlanmış serseri köpekler, kudurarak hem bir­
birlerini, hem de ordan geçen yolcuları parçalıyorlardı.
Ormanlarda da kudurmuş Kurt, Çakal ve Tilkiler dolaşı­
yor, yolları kente uğrayınca köpeklerle bir ölüm-dirim
savaşma tutuşuyorlardı.

Samsun Belediyesi, kuduzun önüne geçmek için on

yaşında çocukların eline ağulu et parçaları veriyor, her
yanda ağulanmış köpekler kıvranıp duruyor, kuduz salgı-

— 287 —
 nınm ve köpek ulumalarının ardı arkası bir türlü kesilmi­
yordu.
Bu da yetmiyormuş gibi Rus savaş gemileri, çileli
Samsun’u kaç kez topa tutmuş, birçok cana kıymış ve
yoksul halkın yüreğini ağzına getirmişti.
Birinci dünya savaşının sonlarına doğru Samsunlu­
lar, bütün anlamiyle bitkin haldeydiler. Rusya’da pat­
layan Bolşevik ihtilâli, Trobzon bölgesinde Rus ordu­
sunun çekilip gitmesini sağlamıştı ve ordan gelmiş olan
göçmenlerin sağ kalanları memleketlerine dönmüşlerdi.
'Yalnız dağlarda Pontosçu Rum çeteleri kuvvetlenmeğe
.başlamış, kenti çepçevre sarmışlardı. Suyu, Murat ırma­
ğının kaynaklarına yakın yerlerden kapalı arklar yoluyla
gelen Samsun halkı, yeni bir korkuyla karşı karşıya kal­
mıştı. Halk, aç olduğu gibi susuz da kalmağa mahkûm ol­
manın yolu üzerindeydi. Hergün, halkın ağzında dolaşan
söylentilere göre Rum ve Ermeni çetelerinin, suları ze­
hirleyeceğinden korkuluyor, bu yüzden birçok günler
halk, susuz kalmak pahasına çeşmelerden su doldurmak­
tan çekiniyor şuradaki-buradaki su sızıntılarından yararla­
narak su gereksinimini gidermeğe çalışıyordu. Kentin bü­
tün işe yarar erkekleri Enver paşanın Allahuekber dağ­
larından aşırmağa çalıştığı o yüzbin kişilik «meşhur» or­
du ile kar fırtınaları içinde, ta da Muş’ta, Iran, Ermenis­
tan sınırlarında ve karlıbuzlu Erzurum yaylalarının kor­
kunç soğuğu altında donmuş, mutlu güzelliklerinden yok­
sun bir karanlığa gömülüp gitmişlerdi. Kentin bedel ve­
rebilen varlıklı bir kaç bin kişisinden gayrı her ev, er­
keklerinin en yiğitlerini o sonsuz karanlığa yolcu etmiş,
şimdi de kimsesiz ve umarsız, açlığın, hastalıkların, ze­
hirlenmek - dağda - bayırda tutulup öldürülmek korku­
sunun elinde yardımsız kalmış inleyip duruyorlardı. Cep­
helerde, ancak çoluk-çocuklarmı felâketlere emanet ede­
bilmek için can veren yiğit Samsun erkeklerinin çocukla­
rı, sokaklardan toplanarak Ermeni mahallesinin boş okul
ve evlerinde kurulan Darüleytam atlı öküz yurtlarına
doldurulmuş, bu kez de orada açlık ve yoksulluktan öldü­

— 288 —
rülmek üzere yüzüstü bırakılmışlardı. Ayrı ayrı iki Darü-
leytam’da kız ve erkek olarak iki bin çocuk kapatılmış,
salt umutla yaşatılmağa çalışıyordu. Açlıktan ne yapa­
cağını şaşırmış bu çocukların en güçlüleri, en acar afa­
canları duvarlardan atlayarak hırsızlıkla karnını doyur­
mak için kente dağılıyor, tutularak yine getiriliyor, ya
d:ı açlık şehitlerinin çocukları Darüleytamlılarm sayısını
artırmak üzere toplanıp buraya depo ediliyordu. Bin ök­
süz kızın sayısı son günlerde hızla azalmağa başlamıştı.
Kentin paralı erkekleri için bunlar ucuz birer zevk mata­
hı haline geldiğinden bol-bol evlâtlık alınıyordu. Gözü açık
kimi kadm ve erkek kişilerin elinde bir gelir kaynağı ha­
line getiriliyorlardı. Savaş bitip de hükümet büyükleri sı­
nır dışına kaçtıktan sonra Darüleytamlar birden bire bir
maden ocağı gibi çökmüştü. Bin kızdan kala kala yirmi
otuz kişi, erkek öksüzlerden de yüze yakın çocuk kalmış­
tı. Ancak Darüleytamları besleyen tahsisat birdenbire
kesilmiş, İstanbul’dan, Rusya’dan ve dağ başlarından dö­
nen Rumlar ve Ermeniler, eski evlerine, Kiliselerine, okul­
larına sahip çıkmağa Türk öksüzlerini kapı dışarı ederek
buralara Rum ve Ermeni öksüzlerini yerleştirmeğe baş­
lamışlardı.
İşte Mustafa Kemal, Samsun’a ayak bastığında, dört
korkunç savaş yılında can veren sayısız Türk askerinin
öksüzlerinden arta kalan birkaç kız ve erkek çocuk, Be­
lediyenin karşısındaki medreseye kapatılmış, açlıktan ve
ölümden kurtarılmağa çalışılıyordu.
*

Mustafa Kemal, Belediye Reisinin ziyaretine gider­

ken Belediyenin önünde bir facia ile karşılaştı. Ayakları­
nın parmaklan patlak postallarından dışarı fırlamış, üs-
tü-başı param parça, açlıktan avurtları çökmüş, gözlerinde
umutsuzluğun iki uçurum gibi derinleştirdiği bir Türk aske­
ri gördü. Ne varki o paşayı görmüyor, bayağı yüksek ses­
le ağlıyordu. Belediyesinin ve askeri gücünün kasası tam­
takır olan çileli Samsun, bu sokakta kalmış çilekeş aske-

Kutsal tsyan (2) — 289 — F: 19

 re yardım edecek durumda değildi. Memleketine dek gide­
cek parası olmadığı meydandaydı. Nereden terhis edilmiş­
se ortada bırakılmış sayısız askerciklerden birisiydi. Ses-
li-sesli ağlıyordu. Bu ağlayış tonunda umutsuzluk ve umar-
Iığm acı İzleri seçiliyordu. Mustafa Kemal, bütün bunları
bilmekle beraber onun önünde durdu:
— Asker ağlamaz, arkadaş dedi, sen ne ağlıyorsun?
Askercik, o kerte kendinden geçmişti ki, Mustafa Ke­
mal'le arkadaşlarım da ordan gelip geçen bayağı yolcu­
lar sanmış, hiç aldırış etmemişti. Mustafa Kemal’in sesi,
onu uyandırdı. Başını kaldırdı. Bu sesi ve yüzü tanı­
yordu. Bu Çanakkale’deki kumandanı Miralay Mustafa
'Kemal’in kendisiydi. Askercik şaşırmıştı. Dikkatle baktı:
Karşısındaki, şimdi bir paşaydı. Demek kİ paşa olmuş­
tu. Yanık yüzünde birden bire dona kalmış gozyaşlarıyle
kafasını kaldırmış, bu içi gülümseyen ve kendisini anla­
yan şefkat dolu mavi gözlere bakıyordu. Dilini yutmuş gi­
biydi. Mustafa Kemal sorusunu yeniledi:
— Söyle, ne ağlıyorsun?
Askercik, yanık sesle:
— Düşman memleketi bastı, hükümet beni terhis et­
ti. Silâhımızı elimizden aldılar. Toprağımıza giren düşmanı
Şimdi ben ne ile öldüreceğim? Dedi.
Mustafa Kemal, derin ve tatlı sesiyle:
— Üzülme, çocuğum dedi, gel benimle.
Sonra, Cevat Abbas beye:
, — Cevat bey, dedi, biraz sonra fırka karargâhına
gittiğimizde Binbaşı Mahmut Ekrem beye söyle, bu ço­
cuğu tepeden tırnağa silâhlandırsınlar. Bu bizim yeni or­
dumuzun ilk askeridir.
Mustafa Kemal, Belediye Başkanın ın ziyaretinden
sonra Tümen karargâhına gitti. Tümen Kumandanı üze­
rinde gereken bilgiyi almıştı. Hemen yanında götürdüğü
albay Refet beyi onun makamına oturttu ve subay kad­
rosunu toplayarak memleketin kurtuluş tarihinin bugün­
den başladığını müjdeledi.
Sonra m utasarrıf Ethem beyi yerinden uzaklaştıra­

290 —
rak îstanbuldan yeni mutasarrıf Hamit bey gelinceye
dek onun makamına da vekil olarak yine Refet beyi ge­
çirdi.
îki-üç gün içinde Mustafa Kemal’in Samsun'a neden
geldiği her yana yayılmış umutsuz başlar doğrulmaya
başlamıştı. Müdafaa-i Hukuk üyeleriyle de sıkça görü­
re:? Mustafa Kemal ve arkadaşları, İç Anadolu’ya geç­
mek için gerekli Örgütlerini hızla ilerletmeğe çalışıyor­
lardı. Bu kıyı kenti, kendileri için her an umulmadık teh­
likeler yaratabilir ve bütün um utlan, iş haline gelmeden
boğup öldürebilirdi. İlk alâmetler de görünmeğe başla­
mıştı:
Albay Refet beyin, makamında gidip oturduğu 15. Tü­
men Kumandanının sonradan Mustafa Kemal’in yolunda
yürüyenlere katıldığı ve Kurtuluş savaşında Generalliğe
yükseldiği halde o günlerde ona ve arkadaşlarına karşı ol­
duğu ve emrindeki birliklerle yakın birlikleri ona karşı
ayaklandırmağa çalıştığı haber alınmıştı. Refet beyin tü­
mene el koyması, bu kötü tehlikeyi ortadan kaldırmıştı.
Hemen bunun arkasından yeni bir tehlike kapıyı çalıver-
mişti. Ertesi gün, Samsun limanında yeni bir Ingiliz tor­
pidosu demir atmış ve motorla karaya çıkan bir İngiliz
Binbaşısı tümen kumandanlığında Refet beyin karşına di-
kilivermişti. Mustafa Kemal’le arkadaşlarının Anadolu’­
ya neden geçtiği artık İstanbul hükümetince de İngiliz
Binbaşısı, Mustafa Kemal’le birlikte hepsinin İstanbul’a
dönmelerinin kendileri için hayırlı olduğunu söyledikten
sonra torpidonun kendilerini götürmeğe hazır olduğunu
da sözlerine katmıştı. Refet bey, herşeyi göze almış bir
ihtilâlci olarak konuşmanın artık görevi olduğunu anla­
mıştı:
— Gösterdiğiniz alâkaya çok teşekkür ederim, ama
ben deniz yolculuğunu hiç sevmem ve rahatsız olurum. Zi­
ra biliyorum ki, evvelâ İstanbul’a oradan da Malta’ya gön­
dereceksiniz!
Ingiliz Binbaşısı, Türk Albayının verdiği bu yanıta
şaşmıştı:

— 291 —
 — Galiba siz benimle alay ediyorsunuz!
Refet bey ayak ayak üstüne atmış olarak dudakla­
rında ağu gibi bir gülümsemeyle:
— Ne sandındı, tabiî alay ediyorum!
Sonra daha ağır başlı, hattâ korkutucu bir ses ve yiiz
mimikleriyle sözlerini şöyle sürdürdü:
— Bana bak, Binbaşı, derhal burasını terkedecek, ve
gemine binerek geldiğin yere gideceksin. Yoksa hemen se­
ni tevkif ederim ve asarım.
Refet bey, blöf yapmıyordu. Artık, onu hiç kimse alı­
koyamazdı.

Samsun’da kaldığı sürece, Mustafa Kemal’in salt gün­

leri değil saatleri bile doluydu. Masasının başında oturup
durmaksızın direktifler veriyordu, mektuplar yazıyor, Ö-
nemli bir şeyler hazırlıyor, Müdafaa-i Hukuk’a koşuyor
ve orda çevresini etkileyebilecek kişilere yeni düşünce­
lerini aşılamağa çalışıyordu, iki üç gün içinde halkın ar­
tık pek güvenmediği bir paşa üniforması altından sevim­
li, cana yakın, sempatik bir adam, halkı tanıyan ve onun
en ince tellerine dokunabilen bir halk adamı çıkıvermişti-
Çok nazikti: Kendisine bir çay, kahve, ya da bir iskemle
getirene:
— Zahmet verdik, evlât- Çok teşekkür ederim. Diyor
ve kolaylıkla gönül alıyordu-
Bir yerde oturunca hemen memleketin şimdiki acık­
lı durumundan söz açıyor ve Kurtuluş olanaklarını hal­
kın anlayabileceği bir mantıkla ve dille açıklamağa çalı­
şıyor, onu dinleyenlerin yüzleri hemen umut ışıklariyle
parlıyor, aydınlanıyordu- Mustafa Kemal’in idealist ka­
rargâh arkadaşları da kendilerinden medet uman kulak­
lara:
— iyi olacak, iyi olacak, bu kara günler geçecek!
Diye iyimserlik ve umut dağıtıyorlardı. Artık, kent,
bu mavi gözlü paşa ile adamlarının Samsun’a neden gel­
diklerini Öğrenmişti. Onlar öğrendiği gibi İstanbul’daki

— 292 —
devlet aaamlariyle padişah ve İngiliz de öğrenmişti.
Bunun için Mustafa Kemal’in karargâhının yerleştiği Mın­
tıka Paİas otelinin çevresinde kuşkulu gölgeler dolaşma­
ğa başlamıştı. Damat Ferit’in Hürriyet ve İtilâf partisin­
den hafiye kılıklı adamlar ve İngiliz casusları, Mustafa
Kemal’le adamlarını adamakıllı göz hapsine almışlardı. Onu
Samsun’dan öteye sağ geçirmemek için de karanlıkta ki­
mi hazırlıklar yapılmakta ya da düşünülmekteydi. îlkin İs­
tanbul hükümetince diplomatik yollardan onun İstanbul’a
çağır ilip ele geçirilmesi için sıtmalı bir çalışma başlamıştı.
Böyle Önemli bir görevle Mustafa Kemal çapında bir
General’in Anadolu’ya gönderildiğini öğrenen Îngilizler,
büyük bir telaşa kapılmışlar, hemen işe koyulmuşlardı.
Mustafa Kemal’in arkasından yola çıkarılan İngiliz Tor­
pidosu, elleri boş geri dönünce, îngilizler Bâbıâli’yi adam­
akıllı sıkıştırmağa, hırpalamağa başladılar. Gerek Vahidet-
tin, gerekse onun nazırları, şekerlemeye benzer tatlı dil­
lerle Mustafa Kemal’i İstanbul’a çağırıyorlardı. Telgraf
üstüne telgraf geliyor, hepsinde de avlayıcı bir dil kulla­
nılıyordu. Mustafa Kemal, gelen telgrafları acı acı gülüm­
seyerek okuyordu. Bu paçavralara yanıt vermeyi aklından
bile geçirmiyordu. Yine de bu telgraflar gelip durdu.
Mustafa Kemal, o Kurtuluş ufkuna doğru atılmış al­
tın ok, Akdeniz’e değinceye dek şaşmadan yoluna gide­
cekti
Samsun'a ayak basar basmaz Erzurum’daki 15- Ko­
lordunun Kumandanı olarak kendisinden bir ay önce Ana-
doluya geçip görevi başına gitmiş olan Kâzım Karabe-
kir’e bir telgraf çekti ve Türkiye’nin genel durumunun
almakta olduğu tehlikeli gidişten pek çok üzüldüğünü,
ulusa ve yurda borçlu olduğumuz en son vicdan görevini
yakından, ortaklaşa çalışma ile en iyi yapabileceği kani­
siyle bu son memuriyeti kabul ettiğini, yalnız Samsun böl­
gesinin durumu asayişsizlik yüzünden kötü bir sonuca git­
mek tehlikesi gösterdiğinden orda birkaç gün kalacağını
bildirmiş, sonra da orada kendisini ilgilendirecek haber­
ler varsa bunları hemen bildirmesini dilemişti.

— 293 —
 Bundan sonra, Ankara’da Yirminci Kolordu ve Ku­
mandanı Ali Fuat paşaya da bir telgraf çekmiş ve Sam­
sun’a geldiğini ve onunla daha sıkı haberleşme istediğini,
İzmir olayları üzerinde daha kolaylıkla alabileceği haber­
leri kendisine iletmesini dilemişti.
*

İlk günden beri gerek kendi düşüncelerine yatkın Mü-

dafaa-i Hukukçulardan, gerekse uyanık hükümet adam­
larından ve halktan edindiği bilgiye göre Samsun, topun
ağzındaydı. Pontosçular, Samsun’u ateşten bir kıskaç içi­
ne almışlar, kentin içinde birçok noktalarda yuvalanmış,
gittikçe daha çok güçlenmeğe, daha çok silahlanmağa ça­
lışıyorlardı. Pontos Ordusunun sayısı ve silâhı hergün bi­
raz daha artıyor, işkencelerle öldürdükleri Türklerin ve
yaktıkları köylerin sayısı ise sayılmamağa başlıyordu. Sam­
sun hükümetine yabancıların karışması yüzünden asayiş
kurulamıyor ve adalet mekanizması işleyemiyordu.
Mustafa Kemal, Samsun’a gelmeden önce Pontosçu­
lar üzerine oldukça genel bilgiler alabilmişti. Bu birkaç
gün içinde Polis Müdürü Refik bey ve arkadaşlarından öğ­
rendikleri, tüylerini diken diken etmişti- Kendisi bir Ru­
meli çocuğuydu. Balkanlardaki korkunç komitecilik üstü­
ne derin denebilecek bilgisi vardı. Anadolu’daki Rum ve
Ermeni hetnşeri ferimizin kurduğu çeteler, vahşet ve kor­
kunçlukta onlara taş çıkartacak bir şiddetle çalışıyorlar­
dı-
Mustafa Kemal, Avrupa’ya Kurtların kuzu ve kuzu­
ların da kurt olarak tanıtıldığını dehşetle görüyordu. Bu­
radan İstanbul’a giden haberler, büsbütün tersineydi. Rum
çetecilerinin Türklere yaptığı işkenceler, Türklerce Runı-
lara yapılıyor kanısı uyandırılıyordu.
Mustafa Kemal, Anadolu’da karşılaşacağı güçlükle­
ri daha önceden hesaplamış ve bunların nedenlerini ve
şimdiki güçlerini iyice incelemişti. Bundan dolayı bu be­
lâlı Pontos sorunu üstüne de epeyce bilgisi vardı: Yunan
Kilisesinin ta İstanbul’un fethinden bu yana Türkiye aley­

— 294 —
hine korkunç bir kampanya açtığını biliyordu. «Büyük
Yunanistan» ve Bizans dâvasını salt Yunan Kilisesi yük*
tenmiş gibiydi.
Yunan kilisesi, Yunanistan’da değil Türkiye’nin baş­
kenti olan İstanbul’da bulunuyordu. İşte, bu yüzden de
çok etkili çalışabiliyordu. Fatih’in yaptığı tek yanlışlık,
bu kiliseyi Yunanistan'a yolcu etmeyişiydi. Bizans Kili­
sesinin az zaman sonra Yunan Kilisesi haline geleceğini
düşünebilmek, elbette yirmi üç yaşında bir Fatih için bi­
raz güç ve çapraşık bir sorundu. Bizans Kilisesi, Fetihten
önce müslümanlık aleyhine korkunç savaşlar açmış, fe­
tihten sonra da bu savaşı Türklere karşı yöneltmişti. İş­
te, bu andan beridir ki, Büyük İskender’in ele geçirdiği
ya da ancak üzerinde askerce bir yürüyüş yaptığı bütün
toprakları, Büyük Yunanistan hülyası için at oynatıla­
cak bir meydan olarak ele aldılar. Bu yüzden de Bizans
Kilisesi papazları, «Büyük Yunanistan» hülyasının birer
gönüllü fedaisi haline geldiler ve ağulu, korkunç propa-
gandalariyle Küçük Asya’da rahatça yaşayan bir avuç hı-
ristiyan Türk azınlığını, z a m a n zaman m ü s l ü m a n Türkler
Ç o ğ u n l u ğ u aleyhine kışkırttılar ve ortalığı kana boyadı­
lar.
Yunanistan’ın bağımsız bir devlet oluşundan sonra Fe­
ner Patrikhanesi de Bizanslıktan çıkmış, bu devletin Tür­
kiye’deki bir ileri mevzii, bir ileri karakolu haline gelmişti.
Bu din yuvası, 1904’den sonra hızla siyasal bir boz­
gunculuk ocağı halini almağa başlamıştı. 1908 Meşrutiyet
devrimi, bu ocağın dolu dizgin çalışması için gereken or­
tamı sağlamış, 1910 yılında büsbütün kötülük yapabilecek
bir güç kazanmıştı. Venizelos’un Yunanistan’da bir güç
olarak meydana çıkması, yeni Başvekil olması üzerine bir
saldın gücü olmuştu.
Artık, Patrikhane, Yunanistan'ın Türkiye’de bir koç­
başı, bir vurucu kuvveti derecesine yükselmişti. Bizans
İmparatorluğunun yeniden dirilebilmesi için, Patrikhane
en önemli bir köprübaşı olarak ele alınıyordu. Patrikha­
ne, Yunan devletinin kasasından beslenerek propaganda

— 295 —
gücünü günden güne daha çok arttırmış, mutluluktan baş­
ka hiçbir isteği olmayan Küçük Asya insanlarının belki
de en mutlu azınlığını felâket saçan mutsuz ve tehlikeler­
le çevrili birer ad haline getirmişti- Venizelos’un 1909’da
söylediği sözler çok acı, çok tehlikeli sonuçlar doğurabile­
cek güçteydi: «Patrikhane, Yunanistan'ın emrine girmeli­
dir, bu suretle birleşmiş bir Patrikhanenin ilerideki millî
dâvalarda rolü pek büyük olacaktır.»
Bu söz, etkisini göstermiş, Fener aşırıları, Bizans
hülyasını gerçeğe çok yaklaşmış olarak görmeğe başlamış­
lardı. Artık, Patrikhane kendisine inanan zavallı insan
yığınlarını doğrudan doğruya ihtilâle çağırıyordu. Türki­
ye’de henüz güçlü bir hükümet kurulmamıştı. Bunun üze­
rine, yine de bu tehlikeli havayı anlayan Türk hükümeti.
Patrikhanenin çevresini askerî bir kordon altına almıştı.
Venizelos, Başvekil olmadan önce, bir kez gizlice İs­
tanbul’a gelmiş, Fener Patrikhanesinin dolaylarında bir
Rum’un evinde bir süre saklanmış ve ilerde yapılacak ih­
tilâl için direktifler vermişti. Başvekil olduktan sonra da
salt kurulmuş cehennem makinasmı ateşlemek için düğ­
mesine basmak yetmişti.
1919 yılında, İtilâf devletleri donanması İstanbul'a gi­
rince çalışma hızlanmış, ilk elde Karamanlı Patrik uzak­
laştırılarak yerine Dorotes getirilmişti. Önceden elde bu­
lunan bütün örgütler aktif bir hale getirilmeğe başlan­
mış*.’. Patrikhanenin özel örgütü, Siîoloz kulübü, Zograf­
yon ve Zapyon liseleri, Rum kulüpleriyle adalardaki okul­
lar, öksüz yurtları ve hastahaneler, Rumca gazeteler se­
ferber edildi.
Bu kuruluşların başlarındaki siviller uzaklaştırılarak
yerlerine asker kişiler, tecrübeli subaylar getirildi.
Bu tanınmış adlar arasında Kanelopulos, albay Kana-
makis, Konaris vardı. Bu üç asker ve politikacı, İstanbul’­
daki stratejik noktalar?, gelip yerleşir yerleşmez arkala­
rından milyonlarca lira sökün etti: Üç milyon lira Yunan
hükümetinin kasasından çıkarak pasaportsuz Türkiye sı­
nırlarından içeri girdi, arkasından Amerika'daki Yunan a-

— 296 —
sülı milyoner ve milyarderlerin gönderdiği dört milyon
drahmi izledi. Fener Patrikhanesi, artık kendini küçük
bir devlet bütçesine sahip görmeğe ve korkusuzca silâh*
lanmağa başlamıştı. Patrikhanenin kapısına bağımsızlığı­
nı gösteren Bizans’ın çifte bayrağı asıldı...
Patrikhane, artık güçlü bir Rum Ortodoks vurucu gü­
cü haline gelmişti. Kolları Türkiye’nin yedi köşe - dört
bucağına erişiyordu. işte, onun gölgesinde doğan cinayet
âşıkı yaratıklardan biri de Etniki Eterya denilen kurum
olmuştu. Bunun merkezi Yunanistan’daydı: Patrikhane,
Yunanistan’ın bir ileri karakolu haline geldikten sonra
onun yardımiyle Türkiye’de de bunun bir dalı açıldı. Bu
örgüt kurulur kurulmaz Türkiye’de suçsuz insanların kan­
ları akmağa başladı. Bu siyasal cinayetler 1822’den bu
yana bütün bir yüzyıl boyunca durmaksızın süregeldi.
Artık, Rumca gazeteler de bu Örgütün etkisinde, say­
falarından masum kanlan sızarak çıkıyor.
Bu ölüm, kan ve cinayet örgütü 19I8’de yeniden göz­
den geçirilmiş ve daha aktif hale getirilmişti. Kurul do­
ğurmuş, birçok insan yiyen dev yavruları türemişti. Rum
basın kurulu, Rum Millî Savunma Kurulu, Rum Trakya
Kurulu, Rum Göçmenler Kurulu, Rum Tacirler Kurulu,
Rum Küçük Asya Kurulu, Rum Edebiyat Kurulu ve Rum
izcilik örgütü...
Bunların hepsi Patrikhane’ye bağlıydı. Yunan Kızıl-
haçı, Atina ve Selânik bankaları, bu örgütlerin kasalarını
hiç boş bırakmıyordu. Etniki Eterya’nm bu insan yiyen
yavruları, yiyecekleri başların işaretini, yukarıda adları­
nı söylediğimiz üç siyasal ve askerî baştan alıyorlardı. Bu
kollar hem cinayetleri işliyor, hem de Türk aslından ge­
len Anadolu hıristiyanlanna hızla Yunanca öğretiliyorlar,
askerlik bilgileri verip onlardan gizli ordunun elemanları­
nı hazırlamağa çalışıyorlardı.
Gizli cinayet örgütünün en önemli kollarından biri
Basın Kurulu idi; toplantılarım çoğu zaman Yunan Kon­
soloshanesinde yapıyordu. Sekiz üyesi vardı ki bunlardan
besi yerli Rumlardan, üçü de Yunanlılardandı.

— 297 —
 Yerlilerden Votiras, Necoîogos gazetesinin sahibiydi;
Pandazİtis, Zografyon lisesi öğretmenlerindendi; Votiras’-
ıtı kardeşi Makridis de bunlardan biriydi- Eklisyastiki Alİt-
ya dergisi de bütün öbür siyasal gazetelerin taşkın ihti­
lâlci diliyle yayın yapıyordu. Oysa, o salt Patrikhanenin
dinsel düşüncelerini yayımlaması gereken bir dinî der­
giydi.
Basın Kurulu, şimdiye dek yapılmış ve yapılmakta
olan cinayet ve katilleri yeter bulmayarak Ölüm ve terör
kampanyasını yine hızlandırmağa karar vermiş ve işe ko­
yulmuştu. Bu kampanya sonucunda İtilâf devletlerinin
yardimiyle İstanbul cezaevinde ve başka yerlerde mah­
kûm ve tutuklu bulunan bütün Rum ve Ermen iler serbest
bırakıldı. Bunların sayısı beşyüzü aşkındı. Hemen hepsi,
cinayet gruplarına ve kurulmuş çetelere katılarak işe ko­
yuldular- 191.8’den 1919’a dek yüzü aşkın cinayet işleye­
rek ellerini kana boyadılar.
Basın Kurulu, bu kez, İzcilik Grubunu ele aldı ve onu
da az zamanda silâhlı ve vurucu bir güç haline getirdi-
Bölük kumandanı olarak her bölüğün başında birer Yu­
nan yüzbaşısı ile üçer teğmen bulunuyordu. Zamanı geç­
tikçe bu örgütler tehlikeli bir biçimde gelişti.
Patrikhanenin kurduğu en korkunç siyasal örgüt, Pon-
tos Kurulu idi- Karadeniz kıyılarını Batum’dan Sinop’a
dek kapsayan bu hayâl ülkesi için en korkunç, en vahşice
cinayetler işlemeğe başlamıştı.
Bu «Büyük Yunanistan» Megalo - İdeası’nın bir par­
çası olan bir toprak parçası olarak ele alınmıştı. Kasta­
monu, Çankırı, Yozgat, Sivas, Gümüşhane, Tokat, Amas­
ya, Trabzon vilâyetlerini içine alan Pontos hükümeti için­
de oturan Tİirk-îslâm herkesin kam helaldi. Sebil gibi içi­
lebilir, akıtılabilirdi.
Pontos hükümetinin merkezi Samsun olacağından
Pontos çetelerinin en azgınları, en beceriklileri ve en iyi
kasapları hep bu bölgede toplanmış, yakıyor, yıkıyor, ke­
siyor, doğruyor, öldürülüyorlardı.
Patrikhane, İzmir’in Yunanlılarca işgalinden sonra

— 298 —
Pontos devletinin sınırlarını açıkça gösteren haritayı bas­
tırmış ve Anadolu’daki bütün Metropolitlere göndermişti.
Parola da hazırdı: İstanbul’da Ayasofya Kilisesinin kub­
besi üzerine Yunan bayrağının asılmasından bir dakika
sonra Samsun kıyılarında da Pontos bayrağı dalgalanma­
ğa başlayacaktı.
Fener Patrikhanesi’nce silâhlandırılan Rum Pontos
çetelerinin başında en korkunçları Bafra bölgesindeki Neb-
yan çeteleri geliyordu. Nebyan bölgesindeki on bir Rum
köyünde bin on iki ev vardı ve bu evlerin hepsinde altı
bin iki yüz yirmi sekiz kişi yaşamaktaydı. Bu nüfusun he­
men hemen bin beş yüzü silâh tutacak durumdaydı. Bi­
rinci Dünya Savaşında Türkiye’de seferberlik ilân edilir
edilmez bütün bu köyler ayaklanmıştı.
Ayaklanmada Türklerin ilk verdiği kurbanlar arasın­
da Kazakçı Mermer köyünden iki köylü vardı. Çeteciler,
bu iki Türk köylüsünü sırt sırta bağlamışlar, sonra üzer­
lerine gaz dökerek yakmışlardı.
Sonra, bir jandarma eri, kıtasına giden bir asker tar­
lada çalışan bir kadın Öldürüldü.
Çeteciler, hem kadın ve kızların ırzına geçiyor, son­
ra da onları öldürüyorlardı. Bu cinayetler, bir süre teker
teker yapılmış, sonra toplu öldürmelere geçilmişti. İlk
toplu Öldürme olayı Çağsuıı köyünde meydana gelmişti.
Bu köy, Nebyan bölgesindeki on bir Rum köyünün arası­
na sıkışmış altı Türk köyünden biriydi. Bu altı Türk kö­
yünde ancak iki bin kişi yaşıyordu, işte, Pontosçu çeteci­
ler, ilkin bu Türk köylerinden en büyüğü olan Çağsun’a
saldırdılar- Baskın, çok ansızın olmuştu. Köy, baştan ba­
şa yıkılmıştı. Bu yıkımdan bir tek ev kurtulamamıştı. Ev­
lerde ele geçirdikleri bebeklerden, yatalak ihtiyarlara dek
bütün köylüleri köyün meydanına sürüp götürerek orda
korkunç bağnş-çağrışlar, yalvarışlar ve inleyişler arasın­
da süngüleyerek öldürdüler. Kurşun, onlarca çok değerliy­
di. Bıçak ve süngü ne güne duruyordu? O gün, Çağsun’-
dan kurtulabilenler, ancak herhangi bir iş için evlerinden
uzağa gitmiş olanlardı.

— 299 —
 Pontos çetelerini artık kan tutmuş; öldürme iştahları
korkunç bir kerteye yükselmişti. Kuşça ve Boyalı, Türk-
menler köylerini de aynı biçimde yakıp yıktılar ve bü­
tün ele geçirdikleri Türk köylülerini kanlı bir iştahla bo­
ğazladılar; bu köylülerin bir bölüğünü süngü ve bıçakla
parça-parça doğradılar, geri kalanını gaz dökerek evlerin­
de ya da meydanlarda yaktılar ve karşılarında mataralar­
la şarap içtiler. Parçalanan ve yakılan köylülerin sayısı üç
yüz altmış yediydi.
Türkiye, dünya savaşından kötü bir yenilgiye uğraya­
rak çıkınca Pontos çetelerine artık gün doğmuştu. Sava­
şın başında henüz, bir hükümet otoritesi varken bu yü­
rekliliği ve vahşiliği gösteren Nebyan çeteleri, artık büs­
bütün örgütlenerek birer kasap korkusuzliğiyle meydana
atılmışlardı. Şimdiye dek yalnız Rum köylüleri çetelere
katılıyor, Bafra’nın içindeki Rumlar bunlara katılmaktan
uzak duruyorlardı. Bırakışma olur olmaz Bafra’nın için­
den de üç Rum bu silâhlı çetelere katıldı. Bu bir parola
oldu: Artık, çete kurmak işi Rum köylülerinin işi olmak­
tan çıktı ve bütün köylüler ve kasabalılar Nebyan Pon-
tosçu çetelerinin yanı başında yer aldılar. Hepsi, tepeden
tırnağa silâhlanan bu halk, artık Nebyan bölgesinin dı­
şında da serüven aramağa başladılar. Türk hükümeti, ar­
tık salt bir attan başka birşey değildi. Dayanaksız ve des­
teksiz kaldığını anlayan Türk halkı, bütün anlamiyle kor­
kuya kapılmıştı.
Nebyan çeteleri, bütün Bafra ve Samsun ormanlarına
korku saçıyorlardı. Karanlık gecelerde önlerine gelen Türk
köylerine yaptıkları baskınlarda bütün insanları boğaz­
lıyor, yükte hafif pahada ağır ne bulursa alıp götürüyor­
lardı. Her türlü işe yarar hayvan, yağma edilerek sürülüp
götürülüyordu.
Bu ilk kısa saldırıda Nebyan bölgesi dışında yirmi iki
çiftlik ve han yaktılar ve taş üstünde taş bırakmadılar. Bun­
dan sonra yine yakıp yıkma dalgası geldi: Yirmi yedi Türk
köyünü yaktılar; bütün hayvanlarım ve taşınabilen bü­
tün eşyalarını ahp götürdüler.

— 300 —
 Kalu, Ada, Ağlar köylerinin bütün hayvanlarını, bü­
tün eşya ve mallarını; înke, Garip ve Kuyumcu köyleri-,
nin bütün hayvanlarını yağma ettiler. Alaçam köyünü
bastılar, yirmi altı hayvan, yirmi beş at, ve bin üç yüz
yirmi liralık da eşya kaldırdılar.
Bunlardan başka Nebyan bölgesi dışındaki Almazsa
köyünden kırk. Çal köyünden kırk beş, Çarin köyünden
yetmiş beş, Terzili’den dört, Engiz’den üç, Ingazi’den yir­
mi beş evi bütünüyle yaktılar; Nebyanlılar kısa aralıklar­
la beş yüz Türk köyünü yakmış oldular.
Nebyan çeteleri, bununla da kalmadılar! Nebyan böl­
gesinin batısına düşen Kapıkaya'ya indiler ve Kızılırmak’­
ta Vezirköprü’den Bafra’ya işleyen kayıklardaki bütün
malları yağmaya başladılar. Hükümetin bunlarla uğraşa­
cak ne jandarması, ne de askeri vardı. En sonra postun
elden gideceğini anlayan bu bölgedeki Türk köyleri, baş­
larının çaresine bakmağa karar verdiler. Pek sık ve yan
jpana bulunan bu Türk köylerinin çıkardığı silâhlılar ilk
kez Pontosçu yağmacılara silâhla karşı koydular.
Bütün bu bölgeye korku salan Nebyan çeteleri, yir­
mi grup halinde çalışıyordu ve hepsi de Trabzon metro­
politi Hrisantos’tan emir almaktaydılar. Bu çetelerin re­
isleri şunlardı: Bafra’nın Kelek köyünden îstavri, Sam­
sun’un Taflan köyünden Lefter, Havza’nın Küpçüdağı kö­
yünden Piç Vasil, îstavri ile birlikte çalışan Aleko, Os-
manbeyli köyünden Piço, Samsun’un Kurukökçe köyün­
den Andon, Balık köyünden Endik, Karapmarlı köyünden
Piç îlya (öbür adiyle Kara İl ya), Kirazlı köyünden Taşçı-
oğlu Kara Siya, Bafra’nın Yayla köyünden Kel Sava, Sam­
sun’un Eğribel köyünden Anastas ve dayısı Anastas, Ay-
mdere köyünden Balcıoğlu Deli Yani, Havza’nın Elmalıca
köyünden Eleni Çavuş, Baraltı köyünden Fali, Samsun’un
Beylik köyünden Sarı Istil, Kapıkaya köyünden Kavak-
lıoğlu Yuvan ve yeğeni Totoroğlu Agapiyus, Alaçam kö­
yünden Gördükoğlu Simyon, Aynıdere köyünden Timur-
oğlu Yani, Bakırpınar köyünden îstavri, Zülmül köyünden
Totoroğlu.

301
 Çete reislerinin emrinde iki bin tutarında çeteci var­
dı. Bunlar gerçekten Bafra’nın ve Samsun köylerinin if-
iâhını kesmişlerdi.
*

Nebyan çetelerinin cinayetleri, Samsun bölgesindekin-

den sayıca çok olduğu halde cinayetlerin kaliteleri ve İn­
celiği bakımından Samsun bölgesin in kinden aşağıydı.
Samsun köylerinden Güney ve Billarca’da yirmi dört
kadın ve erkek toplu olarak süugülenip delik deşik edile­
rek öldürülmüş, beş yüz de ev yakılmıştı. Duayeri ve Kâ-
bibaşalan köylerinde yirmiye yakın insan öldürülmüş yir­
misi de ağır yaralanmıştı. Samsun’un merkez kazası için­
deyse elli bir kişinin canına kıyılmıştı.
Çarşamba ve Terme Ermeni ve Rumları birlikte eş-
kiyalığa çıkmışlar, üç yüz otuz beş ev, iki cami, iki okul,
yirmi iki samanlık yakmışlar, iki kişiyi de Öldürmüşlerdi.
Bu cinayetlerin işlendiği on yedi köyde yüz ev yakılmış
Sığırçobam köyünden geçen altı Türk askeri tüyler ürper­
tici bir biçimde öldürülmüştü.
Pontos kurulunun merkezi olan Merzifon ve dolay­
larında Rum çeteleri, birçok Türkü öldürmüş, evleri yak­
mış, köyleri barınılmaz hale getirmişlerdi. Bu çeteler,
soydukları eşya, altın, mücevherat ve parayı kendilerin­
de alıkoymuyor, emri altına girdikleri metropolitlere gön­
deriyorlardı. Metropol itlikler, bu parayı kurulmuş ya da
yeni kurulacak olan Pontos örgütlerine harcıyorlardı. Met-
ropolitiklerce para yardımı yapılan kimi çeteler, Orta
Anadolu’nun kapısında dolaşmakta ve durmadan adam
öldürmekteydi. Amaçları ya oralarda oturan nüfusu Öldü­
rerek bitirmek ya da korkutup göç ettirmekti. Lâdik’te
işlenen cinayetler, bu kanlı trajedinin kızıl halkalarından
biriydi. Lâdik dolaylarında kadm - erkek karışığı bir Rum
çetesi, Küpecik köyünü basmışlar ve bir saat içinde yet­
miş kişiyi türlü işkencelerle bağırta-bağırta öldürmüşler­
di. Bu çeteler, öldürmeğe vakit bulamadıkları birçok köy
kadınını dağlara sürükleyip götürmüşler ve orada ırzları­

— 302 —
 na geçtikten sonra öldürüp kurda-kuşa yem olarak bırak­
mışlardı, bunların ölümü de çok korkunç olmuştu: Hepsi­
ni birbirine bağlayarak yakmışlardı.
Bu çeteler, evleri ve tarlaları yakmışlar, paraları soy­
muşlar, bütün hayvan sürülerini alıp götürmüşlerdi.
Alıp götürdükleri bu yetmiş kişinin mücevherat ve
parasının tutarı kırk yedi bin dört yüz liraydı.
Lâdik cinayetlerinden sonra Gümüşhacıköy, Gümüş-
madeniköy, Havîa, Tokat, Erbaa, Zara da yeni bir cinayet
dalgası sökün etmişti. Rum eşkiyaları ve disiplinli Pontos
çeteleri, üç ay içinde üç bin yüz altmış Türk’ü işkenceler
içinde öldürmüşlerdi.
İşte, bütün Anadolu metropolitleri Türklerin Rumlara
yapmakta olduğu vahşice cinayetler diye İtilaf devletleri­
ne bu olayları bildiriyorlardı. Mustafa Kemal de sözüm
ona, bu cinayetleri işleyen Türkleri cezalandırmak için
Samsun ve bölgesini teftişe gönderilmişti. Gerek polis mü­
dürü Refik beyden gerekse Müdafaa-i Hukuk derneği üye­
lerinden ve onların tanıştırdığı zulüm görmüşlerden edin­
diği yeni bilgiler karşısında şaşırıp kalmıştı. Burda bir
şeyler olduğunu biliyor ise de böyle korkunç ve tüyler ür­
pertici olayların geçebileceğini hiç aklından geçirmemişti-
Hazır bu bilgiyi edinmişken zulme uğramış yakın köyler*1
den birisine gidip köylüyü dinlemek isteğini gösterince
Polis Müdürü, askeri erkân ve arkadaşlariyle, bir kafile
* halinde Yeniceköyüne yollandı. Mayıs, Samsun’un taşını
toprağım sıcak bir yeşile boyamıştı. Kırlarda sürülerle
serçeler otluyor, erkek tarla kuşlan, kendisinden hiç u-
mulmaz güzellikte aşk türküleriyle esmer bir incir yapra­
ğı gibi havada salınarak uçuyor ve kimi zaman kanatla­
rını sık sık çarparak aşağıdaki yeşillik içinde dişisini arı­
yordu. Yol kenarlan sapsarı, apak çiçek serpintileri, ya
da kümeleriyle örtülüydü. Beyaz çiçek serpintisi köylü­
nün koyun gözü dediği Papatyalardı. Samsun’un bodur
meşeler ve çamlarla örtülü dağları üzerindeki mor bir du­
man halindeki hava, sıcaktan tatlı dalgalarla titriyordu.
Mustafa Kemal, aldığı yeni bilgilere göre şimdi, her yeşil

— 303 —
 kümenin içinde, her yeşil çamın ve meşe fidanının ardın­
da bir Pontos eşkiyasmın. pusu kurduğunu düşünüyor, bu
güzel doğayı böyle ağulu bir mantar haline getirenlere la­
net ediyor ve bütün bunların ayaklanıp bu güzel memle­
ket doğasının temizlenmesini artık bir gün sorunu olarak
görüyordu.
Yenice köyüne arabalarla vardıklarında sıtmalı» soluk
benizli, üstleri başları paçavralar içinde insanlarla kar­
şılaştı. Bir çimenlikte bağdaş kurarak oturdu. Köylüler,
jürkek-ürkek, kararmış, çürümüş meşe kütükleriyle yapıl­
mış karanlık evlerinden çıktılar ve kadm-erkek onun çev­
resinde bağdaş kurdular. Mustafa Kemal, tatlı sesiyle on­
lara sorular soruyor, ya bir kadm ya da bir erkek, yeri­
ne göre, bunlara yanıt veriyordu. Pontosçular, her köy gi­
bi Yenice'nin başında da ekşimişlerdi. Tepelerde ecel gibi
dolaşıyor, onlara soluk aldırmıyorlardı- Dağdan odun ge­
tiremez, hayvanlarını otlatamaz olmuşlardı. Bütün gece,
ormanlar silâh sesinden inim inim inliyordu. Kadınlar
bunları inleyerek anlatıyorlardı. Çocukların karınlarını
davul gibi şişiren sıtmadan daha korkunç bir âfetti bu gâJ
v u r eşkıyalar!
Mustafa Kemal, o kanıya gelmişti ki, bütün Karade­
niz dağları bu haldeydi ve bu Türk köyleri biraz daha
sahipsiz kalırsa az zamanda içinde kökleri temelli kazına­
bilirdi.
Onlara kendilerini korumak için silâhlanmalarını ve
onları, onların kullandıkları usulle yok etmeğe çalışmala­
rını sal ıkladı ve çok yakın bir zamanda yine kurulacak
hükümet kuvvetlerinin bu dağbaşlanm kuzu ile kurdun
yan yana gezebileceği bir hale getireceğini anlattı. Mem­
leketi her yandan boyunduruk altına almağa başlayan
düşmanlar, ne kerte güçlü olursa olsun günün birinde hep­
sinin kovulacağım ve b;ı günün, bu mutlu günün başlamış
bile olduğunu anlattıkça umutsuz, sefil yüzlerde bir aydın­
lık yayılıyordu. Bu, onlara kaderin pek yakınma getirir gi­
bi göründüğü mutlak ölümden kurtuluşun tatlı müjdesi
gibi görünüyordu.

— 304 —
 Mustafa Kemal, arkadaşlariyle kente döndükten son­
ra, doğruca Mıntıka Palas’a gitmiş, yemeğini yemiş, kah­
vesini içiyor, birkaç kişiyle oturmuş konuşuyordu. Beledi­
yenin önünde bulup da silâhlandırdığı asker, otelin kapı­
sında nöbet bekliyor, içeri sinek uçmuyordu.
Dışarıdan onun sesi:
— Yasah, diyor sana, ulan!
Diye birkaç kez yinelenince Cevat Abbas, tabancasını
çekerek kapıya koştu. Karşısında orta yaşlı, iri yarı, kara
gözlü, esmer, pala bıyıklı, halktan bir adam duruyordu-
Daha çok doğulu bir K ürt hamala benziyordu. Bıyıkları
öyle karaydı ve öyle parlıyordu ki öhları yanmış fındıkla
boyadığı samlabilirdi.
— Ne arıyorsun burada?
— Mustafa Kemal paşayı göreceğim!
— Ne yapacaksın paşayı?
— Ona söyleyeceklerim var.
—• Nedir söyleyeceklerin? Bana söyle, ben ona söyle­
rim.
Konuşmasından K ürt olduğu anlaşılan adam, mutla­
ka içeri girmek istiyordu. Yaver, en sonra önüne düşerek
onu Mustafa Kemal'in oturduğu odaya götürdü.
— Sizi bir vatandaş görmek istiyor, paşam.
—>Gelsin, görelim.
Bu adamm durumunda bir gariplik olduğu herkesçe
görülüyordu. Hepsi dikkatle ona bakıyor ve her davranı­
şını göz hapsinde bulunduruyorlardı. Mustafa Kemal:
— Gel bakalım, evlât, bir arzun mu var?
Diye sordu.
— Var paşam, zâtınıza söyleyeceklerim var!
— Haydi, çekinme, söyle öyleyse!
Adam boğazını temizledikten sonra:
— Paşam, dedi, bana zâtınızı vurmak için vazife ver­
diler.
— Peki, öyleyse, vur beni, yap vazifeni haydi.
— Aman paşam, sen vurulacak adam mısın? Sen, baş
tacı olmağa lâyıksın.

Kutsal tsyan (2) — 305 — F: 20

 Sonra ceketinin iç cebinden yepyeni bir tabanca çıka­
rıp masanın üstüne bıraktı:
— işte, paşam bana verdikleri tabanca. «Git, o va­
tan, millet haini, padişahımızın düşmanı olan paşayı vur»
dediler. Ben de zâtınızı Öyle sanarak Öldürmeğe karar ver­
dim. Üç gündür arkanda dolaşıyorum- Bütün düşüncele­
rim alt üst oldu. Meğer beni aldatmışlar! Az kalsın mille­
tin babasını vuracaktım. Senin hemşerilerle konuşmaları­
nı dinledim, baktım ki sen yalnız bizi düşünüyorsun. Bizi
düşmanların elinden kurtarmak istiyorsun, asıl hain on­
lar; o senin düşmanın olacak namussuzlar. Ben de artık
şendenim paşam.
Mustafa Kemal, bu kendi kendine gelip, kendi kendi­
ne giden tehlikeye şaştı kaldı. Daha önce, bu çeşit suikast
olaylariyle birkaç kez karşılaştığı için şaşkınlığı uzun sür­
medi:
— Al tabancanı, sok beline, evlât dedi, sen de artık
benim askerim sayılırsın. Tabancasız, silâhsız olursak
Pontosçular hepimizi gelip keser.
Kürde bir de kahve ısmarladı ve kendisini unutmama­
sını söyledi. Adam, kahvesini içtikten sonra tabancasını
alıp beline soktu ve Mustafa Kemal’in ellerini birkaç kez
Öperek çıkıp gitti. Mustafa Kemal, bunun üzerine bir si­
gara yaktı, arkadaşlarına da birer tane verdi: Yüzü gü­
lüyordu. Seviniyordu. Bu olay da anlatmıştı ki, halk, onun
dilinden anlıyordu. Halk, onun dediklerini, kendi içinin
yankısı olarak buluyordu. Halk, bir kurtarıcı bekliyordu.
Mustafa Kemal, Samsun’dan ayrılmak için acele ediyordu.
Gitmeden Önce de Samsun’da Pontosçulara karşı düzen
almak, örgüt kurmak istiyordu. Bunun için de Havza’ya
doğru yola çıkmadan önce Refet beyin Kurmay Başkan'
eski sınıf arkadaşı Yarbay Mehmet Arif beyi Samsun’un
Kırak köyüne örgüt yapmak üzere bıraktı.

— 306 —
 - 7 —

KORKU RÜZGÂRI

Kötülüklerin ilki ve en bü­

yüğü haksızlıkların ceza­
sız kalmasıdır.
—EFLÂTUM-

21 Mayıs 1919 günü Bandırma iskelesine yanaşan

Gülnihal vapurundan iri yarı, uzun boylu, geniş omuzlu,
kumral, menekşe gözlü, yiğit görünüşlü, yakışıklı bir su­
bay indî. Bu, İzmir’de Nadir paşanın, onurunu çamurlara
buladığı 17- Kolordunun Kumandan vekilliğine ve 56. Tü­
men Kumandanlığına yeni atanmış olan Kurmay Albay
Bekir Sami beydi. Bekir Sami bey, çok tecrübeli, zeki ve
akıllı kumandanlardan biriydi. Birinci dünya savaşında
Kafkasya’da, Irak’ta beşinci seferi kuvvet ve 52. Tümen
kumandanlıklarında bulunmuştu. Ağırbaşlı, namuslu ve
yurtsever bir askerdi. Doğru İstanbul’dan geliyordu. İs­
tanbul hükümetinin son insancıl ve milleti ilgilileri, boş­
ta bekleyen en güçlü subay kadrosunu birer bahaneyle
Anadolu’ya geçirmeğe çalışıyordu. İşte, Bekir Sami bey
de bu güçlü kumandanlardan biriydi. Rauf bey, Anadolu’­
y a geçmek hazırlıkları yaparken, bu tanıdığı ve sevdiği ar­
kadaşının atanma işini de ele alarak Cevat paşanın yar-
dımiyle çabuklaştırmıştı. Bekir Sami bey. Harbiye Nazın
Şevket Turgut paşayla helâllaşmak için Nezarete gitmiş
ve Nazırın pek sempatik yüzüyle karşılaşmıştı:

— 307 —
 — Peki, gimdi Anadolu’ya gidiyorsunuz, orda ne ya­
pacaksınız?
— Vatan neyi emrederse onu!
Bu söz üzerine Şevket Turgut paşanın gözlerinden
yaşlar boşanmağa başlamıştı. Ağlıyordu. Zayıf yüzünün
etleri oynuyor, yaşlar sigara dumanından sararmış bıyık­
ları üzerinde çiğ taneleri gibi titriyordu. Elini uzatıp Be­
kir Sami beyin iri ve kuvvetli elini sıkarak:
— Allah muvaffak etsin, oğlum, dedi, erleri ve su­
bayları toplayınız, fakat, bir mecburiyet olmadıkça Yu­
nanlılarla çarpışmamağa dikkat ediniz.
Bekir Sami bey, Nezaretten ayrılırken içinde aynı sı­
cak gözyaşlarının tadını duyuyordu.
Gülnihal vapurundan Albay Bekir Sami ile birkaç ki-
$i daha inmişti. Yaveri Yüzbaşı Selâhattin Bey de yanı ba­
şındaydı. Vapurda ödemiş’li avukat Inceoğlu Hamit Şev­
ket ve Turgutlu askerlik şubesine yeni atanan Yüzbaşı
Süleyman Süruri ile yolculuk etmiş ve onları millî dava­
da görevlendirmişti.
Hamit Şevket ince, İstanbul’da göz doktoru Esat pa­
şanın kurduğu Millî Ahrar partisiyle ilgiliydi ve Ödemiş’e,
Yunan işgali aleyhinde daha zorlu işler yapabilecek du­
rumdayken, bu partinin bastırdığı nüfus istatistiklerini
dağıtmağa gidiyordu.
Bekir Sami bey, onun işgal aleyhinde bir direnme ya­
ratmağa çalışırsa daha büyük bir iş yapacağını söyledi.
Yüzbaşı Süleyman Süruri beye ise doğrudan doğruya ya­
pılacak işler üstüne emirler verdi.
İşte, otuz beş - kırk arası görünen genç albayla arka­
daşları, iskeleden ayrılıp da kente girdiklerinde gözleri­
ne inanamadılar, şaşırıp kaldılar. Kasabanın epeyce kala­
balık olan Rum ve Ermeni hemşerileri, evlerini baştan ba­
şa kocaman Mavi-Beyaz Yunan bayraklariyle donatmış­
lardı. Sıcak ve masmavi mayıs havası içinde bu mavi-be-
yaz bayrakların hışıltısından ve sokaklarda bayramlık
giyneklerini giymiş Rum ve Ermeni topluluklarından baş­
ka bir şey yok gibiydi. Rum ve Ermeni gençleri sokaklar­

— 308 —
dan kol kola şarkılarla geçiyor ve Bekir Sami ile arkadaş­
larına alaycı bakışlarla bakıyor, ıslık çalarak uzaklaşıyor-
lardi-
Bekir Sami bey, doğruca hemşehrisi Çerkeş Haşan
beyin evine İndi. Bu çılgınlığın nedenini sordu. Meğer
İzmir’in Yunanlılarca işgali onlarda Bandırma’mn işgali
umudunu uyandırmıştı. Bu yüzden hepsi her saat, Ban­
dırm anın da işgalini beklemekteydi. Gece - gündüz halkın
gözleri denizin ufuklarında dolaşıyor ve her yaklaşan sa­
vaş ya da yolcu gemisini bir işgal gemisi olarak görüyor,
şapkalarım sevinçten havaya fırlatıyorlardı.
Bekir Sami Bey, hemen o gün şiddetli bir emir vere­
rek yabancı ulusun bayraklarını indirtti ve buranın Türk
yurdunun bir parçası olduğunu bildirerek taşkınlıklara
bir son verilmesini istedi. Bayraklar, hemen indirildi ve
sokaklarda yine Türk - Müslüman başları görünmeğe baş­
ladı-
21 mayıs gecesi, Bandırmalı Haşan Beyin evinde uzun
s'aatler yurtseverce konuşmalar yapıldı. Bekir Sami Bey,
Çerkeslerin ileri gelenlerini ve bunların arasında Ethem
Beyin ağabeysi Çerkeş Reşit beyi de çağırtmıştı. Reşit
Bey gelmemiş, eniştesi Hafız Hakkı Beyi göndermişti. Ge­
rek Reşit Bey, gerekse küçük kardeşi E’hem Bey, İttihat
ve Terakki’nin «Teşkilâtı Mahsusa»smda çalışmaktaydı­
lar. Bırakışma olur olmaz her militan İttihatçı gibi onlar
da yeni hükümetçe kovalanmağa başlamışlardı- Ethem
Bey, eski arkadaşlariyle dağa çıkmış, büyük bir çete kur­
muştu. Savaştığı kuvvet, Ferit Paşa hükümetinin adam­
ları, Hürriyet ve îtilâfçılardı. Ethem Bey Bandırma ve
Manyas bölgesinde adını duyurmuş, hatta kaymakamları
kovarak yenisini atayacak hale gelmişti.
Daha önce İzmir Valisi Rahmi Beyin küçük oğlunuı
kaçırmış ve ondan fidye olarak pek çok altın almış ve ço­
cuğu babasına göndermişti. İşte, bu parayla çetesini bü­
yütmeğe çalışıyordu.
Bunu Rauf Bey de Bekir Sami Bey de yakından bi­
liyordu. H atta İzzet Paşa hükümeti zamanında Ethem

— 309 —
 Bey için şikâyetler öyle çoğalmış ve öyle önüne geçilemez
olöıuştu ki, Rauf Bey, Ethem Beyin uslu durması için a-
racı olacağına söz vermişti. Bunun için Bekir Sami Bey,
Bandırma’ya doğru yola çıkmadan önce Rauf Beyle derin
derin konuşmuş ve bu bölgede direnme noktaları meydana
getirmek için Ethem’in çetesinden yararlanmayı da dü­
şünmüşlerdi. Ethem Bey, Gerilla çalışmalarında çok tec­
rübe sahibiydi. Anadolu sınırları dışında, birçok yerde yıl­
larca bu yöntemle savaşmış ve Türk ordusunun genel du­
rumuna yardımcı olmağa çalışmıştı.
Reşit Bey, Bandırma ve Manyas bölgesinde toplaya­
cağı bütün atlıları kardeşi Ethem’in emrine vererek Mani­
sa’ya göndermeğe söz verdi.
Gece geç vakit, yatmadan önce bir karar daha veril­
mişti: Yarın camide bir toplantı yapılacak ve Bandırma’-
da bir direnme örgütü kurulmasına çalışılacaktı.
Bandırma’da örgütlenme düşüncesi, ilk kez Bekir Sa­
m i Beyin kafasından çıkmıyordu. Burada bir süreden be­
ri direnme düşüncesi çevresinde tohumlar ekilip duruyor­
du. Bandırma’da bulunan Kayseri mutasarrıfı Kemal Bey­
le İzmir «Şark Mektebi» Müdürü Necati Bey, (Samhan
Mebusu) halkı uyandırmağa çalışmaktaydılar.
Ertesi gün, Bekir Sami Bey ve onun gibi düşünen İle­
ri gelenlerden bir grup, camide toplandılar ve toplanan
halkı uyarmağa çalıştılar.
Bekir Sami Bey, kollarını kavuşturarak beklememe­
lerini, Yunanlıların ve yerli Rumların yapacağı zulüm ve
işkencelerin kucağına gözü kapalı atılmamalarım, elden
geldiğince çabuk ve hızlı bir örgütlenme ve silâhlanmanın
ük önce yapılacak akıllıca bir iş olduğunu anlattı; yoksa
hepsini İzmir’deki korkunç boğazlanmanın beklediğini
söyledi.
O konuşurken orda bulunan Bandırma Tümen Ko­
mutan Vekili ve Kalem Reisi de yemedi, içmedi, tümene
döner dönmez İstanbul’a, Harbiye Nezaretine: «17. Ko­
lordu Kumandan Vekili Bekir Sami Beyin memlekette fit­
ne çıkardığı» üstüne bir jurnal-telgraf çekti.

— 310 —
 İzmir’den gelen son tren, kimi kişiler ve bunların ağ­
zından da korkulu haberler getirmişti. İzmir’den kaçıp
kurtulabilen pek az genç ve subay, yüzlerinden umutsuz­
luk, kin ve tiksinti akarak Bandırma’da İnmişti. Bunlar*
dan biri de Kurmay Albay Köprülü Kâzım Beydi. Onun
anlattığına göre bin kişilik bir Yunan kuvveti 21 mayısta
Çekel ile istasyonu arasında yürüyüş halinde görülmüştü.
Bu kuvvet, bugün Menemen’i ele geçirebilirdi. Ayvalık -
Kuşadası arasında el]i - altmış kilometrelik bir bölgeni".
Yunanistan’a verilmiş olduğu söyleniyordu; ayrıca bütün
Aydın bölgesinin de Yunanlılara peşkeş çekildiği inanılır
söylentiler arasındaydı.
Bir haftadır, Yunan vapurları durmadan İzmir’e as­
ker boşaltmaktaydılar. Dökülen asker sayısının yüz bin
kişiye çıkarılacağı da bu söylentiler arasındaydı. Yine bu
söylentilere göre İzmir’e Yunanistan’dan Yunan Jandar­
ma Kuvvetleri de gönderilmek üzereydi.
Bekir Sami Bey, aldığı bu haberleri hemen şifreli bir
telgrafla Harbiye Nezaretine bildirdi.
Artık onun için Bandırma'da yapılacak başka iş kal­
mamıştı. 23 Mayıs 1919’da Bandırma’dan ayrılarak Mani­
sa’ya yollandı. Yanında birkaç da önemli yol arkadaşı
vardı-
Köprülülü Albay Kâzım (General Kâzım Özalp), ilk­
okul öğretmeni Vasıf (Vasıf Çınar), ödenıiş’li Avukat
înceoğlu, Hâmit Şevket, Kara Osmanzade Hamdi, Erkânı
Harbiye birinci sınıf öğrencilerinden Emirgânlı Faruk
beyler, aydın bir yol arkadaşı grubu olarak ona katılmış­
lardı.
Bekir Sami Beyle arkadaşları bir olaya daha şaşırıp
kalmışlardı. Çoğu Bum olan tren memurları, şimdiden
Yunan üniforması giymişlerdi. Yolcular, bütün yol boyun­
ca gözlerine inanamayarak bakıyorlardı. Sanki yabancı
bir memleketin, topraklarından geçiyorlardı! Bütün istas­
yonlara ve yollardaki önemli yapılara Yunan bayrağı çe­
kilmişti. Demek ki, düşman buralarda her an beklenmek­
teydi. Yol boyları, yaban lâlelerinden kıpkırmızı kesilmiş­

— 311 —
 ti- Doğa, insanların hırslarından ve küçüklüklerinden uzak­
ta dağa - taşa en güzel halılarını sermiş, yaşıyor, soluyor
ve toprağı yaşanası güzellikleriyle beziyordu.
Hayvanlar, ağaçlar, otlar, çiçekler; akar sular; hep
kendi havasındaydı. Hepsi, Mayısın başladığı cennet sa­
atlerinin sıtmalı ve kaygusuz yaşama çabası içindeydi.
Yalnız pıh-pırtısmı, eski-püskü çullarını kağnılara, göç­
men arabalarına yüklemiş kadm-erkek, çoluk-çocuk te­
dirgindi; korku rüzgârının buzlu soluğuyla ruhları üşü­
müş, geriye doğru kaçmağa başlamışlardı. Güneş batar­
ken küçük yolcu grubu Balıkesir’e varmıştı. Balıkesir is­
tasyonunda heyecanlı haberler dolaşıyordu- Yunanlıların
birkaç saat önce Manisa’ya girdiği söyleniyordu. Artık,
Manisa’ya doğru yolculuğu göze almak, apaçık tehlikenin
gözüne gitmekti. En iyisi, Akhisar’da trenden inip orala­
rı çabucak Örgütlenmeğe çalışmaktı. Sabaha karşı Akhi­
sar'da trenden indiler. Avukat înceoğlu Hâmit Şevket’le,
Karaosmanzade Hamdi Beyler yolculuklarım ötelere dek
uzattılar. Bekir Sami Bey, Akhisar’da Manisa’nın işgali
üstüne duyduğu haberin doğru olmadığım anlayarak yeni
bir umuda kapıldı. Yalnız Manisa ile telgraf haberleşmesi
yapılamıyordu.
Akhisar istasyonu da ötekiler gibi Yunan bayrakla-
riyle kaplanmıştı. Hele kasabanın sokaklarına girdiklerin­
de buranın da tıpkı Bandırma gibi yakın bir Yunan işgali
beklediğini görerek çok üzüldüler. Bütün dükkânların ve
evlerin Önyüzleri Yunan bayraklariyle süslenmişti. Yal­
nız Rum evleri değil, Türk zenginlerinin ve eşrafının ev­
leri de mavi-beyaza boyanmıştı. Sanki bin yıllık bir hı-
ristiyan kentine girmiş gibiydiler. Genç albaylar ve arka­
daşları sersemlemışlerdi; adımları birbirine dolaşarak yü­
rüyorlardı. Hele kente girilecek yerde Yunan ordusunun
altından geçeceği bir zafer takı da görünce çileden çıktı­
lar. Tıpkı Bandırma'da olduğu gibi bütün Akhisar Rum­
ları sokaklara dökülmüştü. En güzel giyneklerini giymiş
genç kızlar ve delikanlılar, sokaklardan dansederek geçi­
yor ve bu genç ve iri gövdeli Türk subayiyle arkadaşları­

— 312 —
na dik dik bakıyorlardı. Demek ki Yunan ordusunun Ak­
hisar’da görünmesi de saat, belki de an sorunuydu.
Bekir Sami bey, doğruca postahaneye gitti. Telgraf
memurlarının uzun çabalarından sonra Manisa’yı bulabil­
di. Manisa mevzi kumandanı Zeki beyle makina başında
konuştu. İlk iş olarak, Yunan ordusu gelmeden önce bura­
da bulunan bütün değerli silâhların Salihli’ye kaçırılma­
sını emretti. Zeki Bey, elde sekiz dağ obüs topu, dört ma-
kinalı tüfek, bol sayıda tüfek ve cephane bulunduğunu,
yalnız bunları Salihli’ye götürecek eratın bulunmadığını,
hepsinin savuşup gittiğini söyledi; halk korku içinde, yal­
nız kendi canını koruyabilmek kaygusu içinde çırpınıyor­
du. Bunun için de yardım etmelerine imkân görmüyordu.
Elde bulunan pek az sayıdaki subay, ve eratla bütün bu
silâhları kaçırmanın imkânı yoktu.
Bekir Sami Bey de ayak diredi ve bu silâhlardan en
önemlilerinin olsun geriye kaçırılması için emir verdi ve
ona ayrıca kimi kolaylıklar da salıkladı.
Bekir Sami Bey ve arkadaşları, postaneden çıkıp da
kasabaya şöyle bir alıcı gözle bakarak geçtiklerinde baya­
ğı tiksinti duydular. Bütün varlıklı Türkler, Rumların kol­
tukları altına sokulmuş, zoraki gülümsemelerle yaltakçı­
lık edip duruyordu. Kente girecek Yunan ordusunun hış­
mından, zulmünden de ancak böylece kurtulacaklarını sa­
nıyorlardı. Mal ve mülkleri daha çok gayrimenkul üze­
rinde olduğundan kıyıp bırakamıyor, bunları kurtarabil­
mek kaygusiyle de Yunan bayrağiyle Rum hemşerilerinin
iyilikseverliğine güveniyorlardı.
Dikkat ettiler: Bütün terzi dükkânları harıl harıl Yu­
nan bayrağı dikmeğe uğraşıyorlardı. Kasabanın fakir
Türk mahallelerinde Yunan bayrakları seyrekleşiyor ve
siliniyordu. Zaten çoğunun bir Yunan bayrağı alacak pa­
rası yoktu. Bekir Sami Bey, akşamüstü Manisa mevki ku­
mandanı Ahmet Zeki Beyden bir telgraf aldı. Bunda Har­
biye Nezareti’nin yurtsever bir adamından kendisine ve­
rilen emirden dem vuruyordu: Menemen’i işgal eden Yu­
nan kuvvetleri, oradaki bütün silâhları ve cephaneleri

— 313 —
 «hâdisesiz» ele geçirmişlerdi. Oysa, devletin Yunanlılara
kaptıracak bir tek silâhı ve fişeği olmadığı ve bu gibi teh­
likeler karşısında bulunan yerlerdeki silâh ve cephanele­
rin ve topların kurnazca güvenli yerlere taşınmaları ve
böylece silâhların düşmana teslimi gibi alçakça olaylara
meydan verilmemesi emrediliyordu.
Menemen’deki silâhların da Izmir’dekiler gibi düş­
manın eline geçmesi, genç albayın içini öfkeli bir üzün­
tüyle doldurmuştu. Şimdi, iopun ağzında Manisa vardı;
Manisa’daki paha biçilmez sayısız silâh ve cephanenin
başında kopacak kıyamet de yaklaşıyordu. Mevki kuman­
danının ağlamaklı sözleri onun ruhunu acı bir kuşku ile
dolduruyordu.
Gerçekten de olan olmuştu. 24 Mayısta Bekir Sami
Beye gelen telgrafta beceriksiz mevki kumandanı Zeki
Bey, şöyle dert yanıyordu: Makinalı tüfekler ve toplar
erat azlığı yüzünden halkın yardımiyle Manisa’nın dışı­
na taşınabilmişti. Manisa’daki İngiliz kontrol subayı, bu
tek varlık, bunların götürülmesini Önlemek için davran­
mıştı. Bunun için de kumandan, bir sızıltıya meydan ve­
rilmemesi için makinalı tüfeklerle topların yine şehre
getirilmesi buyruğunu vermişti. Geceleyin fırsat bulursa
yine bunları kaçırmağa çalışacağını söylüyordu.
Elde erat bulunmadığından halkla bu işin başarılma­
sı pek güç olacaktı. Zaten yardım etse - etse birkaç sa­
atlik yol İçin yardım edecekti. Bu kadarcık bir silâh ka­
çın labilse bile tüfek ve milyonla fişek ve pek çok ağır
silâh olduğu yerde kalmak tehlikesiyle baş başaydı.
Ayrıca iki yüz yataklı asker hastahanesi de taşınama­
yacak durumda olduğundan yerli yerinde kalacaktı.
Bunları bildiren Manisa kumandanı, ondan kolaylık
sağlayacak bir emir bekliyordu ve bu emir de görünüşe
göre hiç bir vakit verilmeyecekti. Manisa, beklendiği gibi
Yunan ordusunca işgal edilmiş ve olacaklar olmuştu.
Oradan kaçıp gelenlerden ve olayları gözleriyle gör­
müş olanlardan biri Bekir Sami Beye bu yeni trajediyi
şöylece Özetledi:

— 314 —
 — 21 Mayıs 1919’da Yunanlılar Manisa'yı işgal etti­
ler. İlk önce bir piyade alayı ile bir süvari bölüğü geldi.
Hâdisesizce karakollara girdiler. 68. Alay m birinci tabuıu
ile 59. topçu alayı karargâhı ve erkânı kasabaya gitti­
ler, oradan da Alaşehir’e geçtiler. Yunanlılar, demiryolu­
nu izleyerek Menemen’den Manisa’ya geldiler. İzmir iş­
gal edildiğinden beri Manisa’da halk ikiye ayrılmıştı: bir
kısmı topçu alayı ile piyade taburunu halk kuvvetleriyle
takviye ederek Menemen sırtlarında savunmaya geçilme­
sini istiyordu, öbür kısmı ise «hâdisesiz» olarak memleke­
tin Yunanlılara teslim edilmesini ileri sürüyordu.
Buna neden olarak da piyade taburu ile topçu alayı­
nın erleri kaçıp gitmişlerdir, beş-on askerle savunma ya­
pılamaz deniliyordu. İngiliz ve Fransız irtibat subayları
jöa:
— Bu işgal geçicidir, nafile yere müdafaa edip kan
dökmeyiniz; biçiminde propaganda yaptıklarından silâh
patlatmamak düşüncesinde olanlar çoğunluğu elde ettiler.
Mutasarrıf, Belediye üyelerinden Hafız ve ondan ya­
na olanlar ve eşraftan Kâmil bu düşüncedeydi. Nurettin
Paşaca kurulmuş olan (Cemiyet-i Islâmiye) ve başkanlık
eden Manisa Müftüsü ise savunma yanlısıydı. Bekir Sami
Beyden ayrılıp oraya gitmiş olan İzmir’i i Vasıf (Çınar)
Bey de halkı savunmaya kışkırtmak için çalışıyordu. Va­
sıf Beyin düşüncesinde olanların en ateşlisi Bahri Bey ise
işgal ordusuna tuz - ekmek götürmek ve teslim olmak is­
teyen eşraf ve ileri gelenlerin saldırısına uğramış ve kent­
ten kaçıp gitmek zorunda kalmıştı.
Böylece, mutasarrıf île yerli Rum ve Türk halkı, hep
.birlikte Manisa’ya giden Yunan ordusuna ellerinde beyaz
bayrak - tuz ve ekmek olduğu halde karşılayıcı çıkmış­
lardı. Yunan ordusu, tıpkı kendi memleketinin kentlerin­
den birine girer gibi çiçekler, zitolar ve şarkılarla karşı­
lanmış ve kulakları bir başka Osman Nevres’in olsun bir
tek silâh sesini işitmemişti.
Böyle kuzu - kuzu teslim olan Manisa’da birkaç gün
sonra ilk acıklı trajedileri oynanmağa başlamış, Yunan

— 315 —
askerleri, Rumlara kötülük ettikleri söylenen birçok Türkü
sürmüşler ya da öldürmüşlerdi. Sağda - solda gizlice öl­
dürülen 15 - 20 Türkün Ölüleri bulunup kentin meydanı­
na getirilmiş ve îngiliz - Fransız (irtibat) subaylarının
gözleri önünde fotoğrafları çekilmişti.
tik karşı koyma, «Kasaba» kasabasının batısındaki
Ahmetli dolaylarında 68. alayın birinci taburu ile 59’-
uncu topçu alayı subaylarınca yapılmış ve Yunanlılar, bu­
rada tutsak ettikleri altı Türk subayını götürüp Kasaba’-
da öldürmüşlerdi. Burada düşmana ilk kurşunu atan su­
bay ve eratın başında Yüzbaşı Süleyman Süruri vardı.
*

Albay Bekir Sami Bey, Akhisar’da bir otele yerleş­

miş, telgrafç’Iann yurtsever elleriyle sağa - sola umut
dağıtıyor, bir direnme, karşı koyma ruhu aşılamağa çalı­
şıyordu. îlk olumlu sesler de duyulmakta gecikmemişti.
Ayvalık’taki 172’ncı alayın kumandanı Ali Bey (Çetînka-
y a), Mayısın yirmi dördünde Bekir Sami Beye bir telgraf
çekerek Ayvalık Rumlarının taşkınlıklarını önleyecek en
şiddetli tedbirleri aldığını, yedekteki bütün ağır ve yeğ-
nik silâhlan gerilere, güvenli yerlere taşıttığını. Yunan­
lılarca yapılacak her türlü saldırı davranışına karsı her-
şeyi göze aldığım, alayın moralinin cok yüksek olduğunu
bildirmiş ve eenç albayı cok sevindirmişti. Köprülü’lü
Kâzım Bey (Özalp) ile birlikte her saat doğacak olaylara
karşı tetikte bulunuyor ve baş başa tedbirler düşünüyor­
lardı.
Bergama Esi ıha ve Cephane Komisyonu Başkanı Üs­
teğmen Nuri Beyin telgrafı da çifte albayları cok sevin-,
dirmisti. Bu ana - baba gününde Bergama’daki üsteğmen
Nuri ile cephanelikleri kimin umurundaydı? Bu altm yü­
rekli subay, kendiliğinden da vranı vermişti: «Manisa’nın
işgal haberi kat’i olarak burada deveran etmektedir, tki
yüz kişilik bir teşkilât yapılmıştır. Cephaneler hakkinda
vaziyet almak üzere işgalin sahih olup olmadığının iş’a-
rını makina başında beklediği maruzdur j»

— 316 —
 Bekir Sami Beyin, Bandırma’da tohumunu serptiği
ulusal kımıldama başlamıştı. Manyas ve dolayları Çerkes-
leri Reşit, Tevfik ve Ethem beylerin işe başlamasiyle ya­
vaş yavaş silahlanmağa ve atlı olarak yirmişer otuzar ki­
şilik gruplar halinde genç albaya katılmağa hazırlanıyor­
lardı. Ali Bey, Ayvalık’ta bir cephe tutuyordu. Bekir Sa­
mi Bey, Bergama - Akhisar çizgisinin güneyine düşen as­
ker birliklerinin de geriye çekilmesi için emir vermişti.
Bunların ileride çekirdek olabileceğini düşünüyordu. Böy-
lece Ayvaiık-Bergama-Salihli genel çizgisi üzerinde ilk di­
renme ve karşı koyma perdesinin kurulabileceğini düşünü­
yordu.
Bu güvenlik perdesinin arkasındaysa örgütlenmek o-
lanağı doğmuş olurdu.
— Çünkü, diyordu, ilk patlayacak silâh, düşmanı dur­
duracak, şaşırtacak ve geride çalışmak için zaman kazan­
dırabilecektir.
Bekir Sami Bey, Albay Kâzım Beyle otelde oturmuş,
böylece hayaller kuruyor ve ruhu iyimserlikle dopdolu ol­
duğu halde gülümsüyordu.
Bu sırada otele doğru büyük bir kalabalığın geldiği­
ni gördü. Bunların, kentin ileri gelenleri, zenginleri ve
eşrafı oldukları giyim - kuşamlarından, iyi beslenmiş, bi­
raz da otoriter kişiler olduklarından anlaşılıyordu. Başla­
rında da Akhisar kaymakamı vardı, iki genç albay, bir­
birlerine bakarak gülümsediler ve anlaştılar: Mutlaka Ak­
hisar, çoğunlukla düşmana karşı koymaya karar vermiş­
ti. Kasabanın bu zengin ve ağırbaşlı temsilcileri kaymaka­
mın arkasına düşerek ancak bu iş için kendilerini ziya­
rete gelebilirlerdi, iki albay, bayağı seviniyordu. Kâzım
Karabekir’in doğuya gittiğini, Mustafa Kemal’in Sam­
sun’a ne niyetle çıktığını, Rauf beyin birkaç gün sonra
Anadolu’ya ne niyetle çıkacağını artık ikisi de yakından
'biliyordu.
Mersinli Cemal Paşa, Konya'da aynı yurtsever dâva
uğrunda çalışmak için hazırlık yapıyordu. Ali Fuat Pa­
şa, Ankara’nın göbeğine yerleşmiş, altın bir direnme çe­

— 317 —
 kirdeği halinde bütün kumandanlarla anlaşmaya çalışıyor­
du- Anadolu'nun dört bir_,yanı kuruluşu düşünen güçlü
subay kadrosu ile örülmeğe başlamıştı. Onların kaderine
de memleketin batısı ve en tehlikeli bölgesi düşmüştü. Bu
yurtsever halk, mutlaka onlara yardım edecekti.
Akhisar’ın eşrafı ile kaymakamı, ziyarete geldiklerini
söyleyerek iki albayın çevresinde oturdular. Sigaralar sa­
rıldı, kahveler, çaylar ısmarlandı. Bekir Sami Bey sözü
alarak:
— Arkadaşlar, dedi. Yunanlılar, alabildiklerine iler­
leyecekler ve vardıkları yerlerdeki Türk varlığını, İslâm
varlığını yok edecekler. Buna Balkanlarda ve daha önce
Yunanistan’da terkettiğimiz Türk varlığının bugünkü ha­
li şahittir. İstanbul kabinesi ve onun başındakiler haindir.
Yunanlılarla birlikte işbu işgal ve imha siyasetini terviç
ediyorlar. Bize düşen namus borcu, vatan borcu, din bor­
cu, ırk borcu bu düşmana karşı koymak ve bu işe İstan­
bul muhalefet ederse onu da tanımamaktır. Maamafih,
ufak bir karşı koyma, bütün mukadderatımızı kurtaracak­
tır.
Kaymakam ve eşraf bu sözleri hiç bir renk verme­
den dinliyordu. Bundan yüreklenen albay Köprülülii Kâ­
zım Bey de İzmir’de gözünün önünde geçmiş faciaları bir
bir anlattı ve sözlerini şöylece bitirdi:
— Yerli Rumlarla uyuşmak ve anlaşmak, Yunanlılar
tarafından Türklere yapılacak zulümleri durduramayacak­
tır.
Ondan sonrş Vasıf Çınar Bey, (ki Manisa’nın işga­
linden sonra kaçarak yine Sami Beyin yanma gelmişti.)
Çok güzel ve dokunaklı bir konuşma yaptı ve sözlerine şu
sözle son verdi:
— Ey ileri gelenler, ey memurlar ve köylüler, sizi Al­
lah yolunda cihada davet ediyorum!
Bu sözlerden sonra artık bütün dinleyicilerin arslar-
lar gibi kükreyeceğini ve Akhisar’ı bir arslanlar kalesi gi­
bi düşmanın karşısına dikmek için davranacağım bekli­
yordu. Akhisar’a kollarını sallayarak girmek isteyen düş­

— 318 —
man, kurşun yağmurlan altında nasıl şaşıracak, nasıl gi­
recek fare deliği arayacaktı! İlk yurtsever sözleri söy­
leyecek ağzı dikkatle araştırıyordu. Elbette, bunu söyle­
se - söylese en yaşlı, en saygıdeğer hemşeri söyleyecekti.
Gerçekten de gelen kurul arasından en yaşlı kişi, ayağa
kalktı ve konuştu:
— Efendim, bizler kararlıyız dedi, hükümet bir şey
yaparsa ne âlâ, yapmazsa, biz sizin dediklerinizi yapama­
yız. Hattâ yarın Yunanlılar buraya geldikleri zaman, bu­
gün buradaki görüşmemiz bile bizim için bir felâket se­
bebi olacaktır.
Namus, din, vatan ve ırzı hükümet düşünsün. Bizim
alnımıza ne yazıldıysa biz ona razıyız!
Bekir Sami Bey ve arkadaşlarının başından aşağı
sanki birer teneke kaynar su dökülmüştü! Şaşırmış, don­
muş kalmışlardı. Bu an, korkunç bir andı. Bir Türk va­
tandaşının böyle bir söz söyleyebileceğine ölseler inan­
mazlardı. Bekir Sami Beyin şaşkınlığı uzun sürmedi, öl­
ke ve hışımla yerinden doğruldu ve gür sesiyle:
— Haydi, hepiniz defolun buradan! diye bağırdı.
Kaymakam, başta olarak hepsi başları önünde çeki­
lip gittiler. Demek ki, korku rüzgârı buralara da yetişmiş
ve İlkin varlıklı Türkleri buzlu soluğuyla titretmeğe baş­
lamıştı. Hürriyet ve itilâf partisinin, bütün subayları it­
tihatçı sayan ağulu propagandaları da onları temelli fel­
ce uğratmıştı. Mal - mülk ve can kaygusundan başka her
şeyi unutmuşlardı. Buraları da, yerli Rumlara ve gelecek
düşmana yaltaklanarak koruyabileceklerine inandırılmış-
lardı.
Bekir Sami Beyin düş kırıklığı büyük olmuştu. Kor­
ku dağlan beklemeğe başlamıştı. Demek ki düşman ordu­
sunun yaklaştığı her köy, kasaba ve her kent bu durum­
daydı.
İki albay ve arkadaşları için Akhisar, bir kurt ka­
panı olabilirdi. Bunun için daha güvenilir bir yer bulma­
lıydı. Köprülü’lü Albay Kâzım Bey, bırakışmadan önce
bunların en önemli ve en sayılan bir adamı olan Halit pa-

— 319 —
şayi bulmaları gerektiğini anlattı. Halit Paşa, sivil bir pa­
şaydı ve Minasa'nın köklü ailelerinden Karaosmanoğul-
la n ’ndandı. Akhisar - Manisa - Kasaba dolaylarında it­
tihat ve Terakki partisinin en çok sözü geçen adamı olan
H alit paşa, Hürriyet ve itilâf partisi hükümetince şiddet­
le kovalanıyordu. Bunun için de silahlı adamlariyle dağa
çekilmişti. Yerli Rumlar da Hürriyet ve îtilafçılar gibi düş­
manıydı. Hepsi elbirliğiyle bu güçlü düşmanlarını kıstırıp
dünyadan silmeğe çalışıyordu. Burda karşı koymak için
yapılması düşünülen ulusal örgüt, ancak onun yardımiyle
yapılabilirdi.
Bekir Sami bey, Kâzım beyin aracılığıyle onu ara­
tıp buldurmak için adam saldı- Genç albay, bir çıkmaz­
dan kurtulmak için bir çare bulduğuna inanırken akşama
doğru Akhisar kaymakamının yapmağa cesaret ettiği bîr
alçaklık tüylerini diken - diken etti: Vasıf Çınar beyle
yüzbaşı Faruk bey, tren istasyonundaki Fransız subay­
larına kaymakamca bozguncu olarak tanıtılarak tutuklat­
tırılmak İstenmişti. Bekir Sami bey, forsunu kullanarak
bunu önledi ve bu iki arkadaşını İstanbul’a doğru yola çı­
karmayı uygun buldu- Vasıf bey, İstanbul’da ilgililere ge­
reken bilgileri de verecekti.
Bekir Sami beyle Kâzım bey, karşılıklı oturmuş, Öf­
keden tir - tir titreyerek konuşmağa çalışıyorlardı. Türk
ulusundan birkaç kişinin olsun kendilerine çrkardığı bu
güçlükten tiksiniyorlardı.
Akhisar karanlığa gömülmüştü. İnce bir bulut taba­
kası ardında ağır - ağır ilerleyen yusyuvarlak ay, saat-
Iar ilerledikçe kapkara bir bulut tabakasiyle örtülmüştü.
Hâlâ, oteiin penceresi Önünde oturmuş, fısıltıyla konuşu­
yor, Halit paşayı bekliyorlardı. Yüzlerine serin bir rüz­
gâr da çarpınca yapacağını anladılar. Gerçekten de yatsı­
dan sonra çişe biçiminde bir bahar yağmuru başladı. So­
kaklardan el ayak çekildi. Sinsi, düşmanca bir gece titre-
memeğe çalışarak yağmurun usul - usul yağışını dinliyor­
lardı- Ay, gittikçe koyulaşan kalın bulutların arkasında se­
çilmeyecek hale gelmiş, gece büsbütün zifirî bir gece olu­

— 320 —
vermişti. Bir ara otelin önünde birkaç silâhlı gölge beli­
rince Halit paşanın geldiğini anladılar.
Gaz lambasının sarı ışığında odaya üç adam girdi.
Üçü de tepeden tırnağa silâhlı ve göğüslerinde çapraz
fişeklikler, ellerinde mavzer, bellerinde tabancalar vardı.
İlk odaya giren Halit paşaydı. Otuz beş yaşlarında esmer
ve yiğit görünüşlü bir adamdı, öteki iki kişi de muhafız­
larıydı. Giynekleri ve silâhları ıslaktı. Yüzlerinde yağmur
damlaları parlıyordu.
Oturup konuştular ve yapılacak işler üzerinde anlaş­
tılar. Halit paşanın sözünü geçtiği Akhisar, Manisa, Ka­
saba dolaylarından gönüllüler toplanacak, bunlar nizam?
kuvvet artıklariyle birleşerek bir vurucu kuvvet haline
getirilecek, gereken yerde Yunanlılara saldıracak, olmaz­
sa savunmada iş görecekti. Bu karara vardıktan sonra
küçük bir kafile olarak bir düşman kentinden kaçar gibi
Akhisar’dan çıkmağa davrandılar. Güçlükle bulunabilen
kiralık iki ata Bekir Sami beyle Kâzım bey bindi, emir su­
bayları da kağnıya kurularak yağmur altında ve vıcık-vı-
cık çamur içindeki yollarda düşe kalka İlerlemeğe başla­
dılar. Yanlarında birkaç başı bozukla önlerinde atlı olarak
Halit paşa ve muhafızları gidiyordu. Yağmur, ahmak ıs­
latan türünden bir yağmurdu. Saatler geçtikçe paltoların­
dan gıyneklerine, iç çamaşırlarına dek işlemişti. Atlar ba­
yırlarda ve çukurlarda tökezleyip yuvarlanıyordu. Kağnı
da bir iki kez tekerlendi.
Böylece sabaha dek çetin bir yürüyüş yaptılar. Ka­
ranlık gökyüzünden zorla süzülen şafak, yollarını birazcık
olsun aydınlatmağa başlamıştı ki geniş bir derenin çağıl-
tısiyle birlikte bu derenin kenarına kurulmuş bir köyle
yüz yüze geldiler. Bu, Kuyucak köyüydü. Sabahla bera­
ber yağmur dinmişti. Bir köy ocağı başında üstlerini -baş­
larım kurutarak biraz şekerleme kestirip dinlendiler. Köy
halkı Halit paşayı pek iyi tanıyordu.
Biraz dinlenip sıcak birer çorba içtiler. Sonra, Ha­
lit paşa, çevreye adam salarak bu gece Belen köyünde bu-

Kutsal İsyan (2) — 321 — F: 21

Ilınacaklarını, nice eli silâh tutan adam varsa orda ken­
dilerine kavuşmalarını buyurdu.
Bekir Sami beyle, Kâzım bey, sevinçlerinden uçuyor­
lardı. Hiç olmazsa Akhisar’da uğradıkları başarısızlığı
böylece kapayacaklardı. Akhisar memur ve eşrafının kor­
kaklığı yüzünden kurulamayan ulusal örgütün kurulma­
sı, artık saat sorunuydu. Halit paşa gibi sevilen ve sayı­
lan bir adam, ellerinin altında oldukça umutlu işler başar­
mak hiç de olmaz görünmüyordu. Köylüler, adamın bir
dediğini iki etmiyorlardı. Halit paşanın öbür köylere sal­
dığı bu köylüler, çakı gibi, mert görünüşlü, çevik atik ki­
şilerdi. Halit paşanın karşısında bir asker gibi uysaldılar.
Yalnız ayrılıp görevlerine giderken onun elini eteğini öd-
melerı, elbette askerliğe sığmazdı. Bu, doğrudan doğruya
Derebeylik sisteminin bayağı bir geleneğinden başka bir
şey değildi.
Halit paşa, Bekir Sami ve Kâzım beylerle arkadaş­
larını yanma alarak öğleden biraz sonra yola çıktı. Ge­
ceki yağmur çoktan dinmiş, tatlı bir bahar güneşi çık­
mıştı. Atlarının nallan altında kırmızı, mor yaban lâleri-
ni, ak papatyaları ve hızla boy atmakta olan otlan ve ça­
yırlan ezip çiğneyerek gidiyorlardı. Halit paşada daha şim­
diden bir kumandan davranışı vardı. Zarar yoktu, keşke
daha onun gibi sekiz - on kumandan bulunsaydı, bu böl­
gede, kollarını sallayarak Türk kentlerine giren düşmanı
epeyce sürprizlerle karşılaştırmak kolaylaşırdı.
Kuyucak köyü, artık arkada kalmıştı. Halit paşayı
uğurlayan son köylüler, küçük tepelerin üstünde ufacık
tefecik görünüyorlardı.
Epeyce yol almışlardı. Bu yolculuk, geceki korkunç
yolculuğa benzemiyordu, önlerinden çayır kuşları hava­
lanıyor, tane - tane pırlantalar gibi sesler dökerek bulut
halinde uzaklaşıyorlar, tarla kuşları kâküllerini kısarak
havalanıyor, inci - inci aşk türküleri söyleyerek ak bu­
lutlara doğru yükseliyor, kuytu ağaçlıklarda erkenci bül­
büller geceki konsere hazırlık yaparcasına şakıyor, barış­
sever leylekler, güdük söğütlerin üzerindeki yuvalarında

— 322
takırdıyor, çavuş kuşu ile guguk kuşları, uzaktan uzağa
boğuk sesli borularını öttürüyor, üveyikler, yemiş bahçe­
lerinde ıhk sesleriyle dem çekiyorlardı.
Güneş, artık batıya doğru hızla kaymağa başlamış­
tı- Belen köyüne varmışlardı. Köy, sanki bayram yapı­
yordu- Bütün kadın, kız, erkek, çoluk - çocuk ayaktaydı.
Koca bir kalabalık toplanmış, Halit paşayla arkadaşları­
nı bekliyordu. Gerçekten çok güzel, çok dokunaklı bir
karşılayıştı bu: «Yağız bir ata binmiş ve eline kırmızı -
beyaz renkli ve bu renkler üzerinde ayetler yazılı bir
bayrağı tutan bir kadın» bu kalabalığın önünde ilerliyor.
Arkasından da boğazlarına dek çaprazlama fişekler ve
silâhlarla donanmış köylü yiğitler, İlâhiler söyleyerek ge­
liyordu.
Bu Türk ve savaşçılık ruhuna uygun görünüş, göz­
lerini yaşanmıştı. Ne güzel şeydi. Akhisar’daki bozgun­
la bunun arasında hiç bir benzerlik yoktu. Artık, savaşa
hazır olabilirlerdi.
Konuklar, köyün büyükçe bir evine indiler. Gördük­
leri bu güzel davranıştan ruhları coşmuş, umutsuzluğun!
eğdiği başları dikilmişti. Bekir Sami bey, peykeye bağ­
daş kurarak kalpağını çıkardı ve geniş alnındaki terleri
kocaman elinin tersiyle silerek Kâzım beye gülümsedi.
O da, İzmir trajedisi gibi korkunç bir olayı gözleriyle
gören bir adam olarak bu köyde gördüklerine Bekir Sami
bey gibi sevinmişti. Kara kaşlarının altında derine kaç­
mış yeşil ve zeki gözlerinin İçinde cıvıl - cıvıl umut ve
sevinç kaynaşıyordu.
Birer sigara sarmışlardı ki, köylüler birer - ikişer
gelerek konukları selâmladıktan sonra yere bağdaş ku­
rup oturdular. Yüzlerinde demin dışarıda gördükleri iyim­
serlikte yiğit ve kabadayı görünüşten bir iz yoktu. Halit
paşa odada değildi- Evin dışında, çevresini sarmış olan
bir köylü topluluğuyla önemli bir şeyler konuşuyordu.
Halit paşayla odaya birkaç köylü daha girdi. Onlar da
selâm verip namaza durur gibi yerde ayaklarının üstü­
ne oturdular. Güneş batmıştı. Ev sahibi küçük bir gaz

— 323 —
 lambasını yakarak ocağın özerindeki çıkıntıya koydu-
O zaman, Bekir Sami bey, yeni gelen köylülerle
Halit paşanın yüzünde de karamsar bir hava estiğini gör­
dü. Burda da garip bir olay geçiyordu, ama, bakalım
neydi?
Köylüler, Öteden - beriden tatsız tatsız konuşuyor,
asıl içlerini sızlatan şeyden nezaket olsun diye olacak,
hiç konuşmuyorlardı. Halit paşa, durumu öğrenmişti.
Haberin köylülerce verilmesini istiyordu. Köylülerden bi­
ri:
— Miralayım, dedi, haber aldık ki Yunan gâvuru,
dün Turgutlu'yu, Kasaba'yı, Manisa’yı almış. Bu yerler­
den -köyümüz ancak beş - altı saatliktir; belki de birkaç
saat sonra hurdadır.
Köylüler bu söz üzerine hep bakıştılar ve başlarını
salladılar. Bekir Sami bey ve arkadaşları, bundan şu an­
lamı çıkarmışlardı: «Yunanlılar birkaç saat sonra Belen’e
gelirler de erkekleri dağa çıkmış görürlerse hem bütün
köyü yakarlar, hem de çoluk çocuğu davar boğazlar gibi
boğazlarlara
Bekir Sami beyle Kâzım bey, Halit Paşanın yüzüne
baktılar. Adamcağız, arpacı kumrusu gibi düşünüyordu.
Köylüler, içlerini dökmeye, sızlanmağa başlamıştı ki, on­
ların bu ruh durumunu daha Önce dışarıda öğrenmiş olan
Halit paşa, daha çok içindekileri gizleyemedi. Köylülere
Uşak, Eskişehir ve İstanbul’a giden en kestirme yollan
sormağa başladı.
Bekir Sami beyle Kâzım bey, az kalsın şaşkınlıktan
küçük dillerini yutuyorlardı; arkadaşları aynı büyük şaş­
kınlık içindeydiler. Ne diyeceklerini bilemiyor, yalnız
seyrediyorlardı. Halit paşa, ayağa kalkmıştı bile. Yüzün­
den düşen bin parça oluyordu. Çok karşıt duygularla örül­
müş yüz çizgileriyle örtülü yüzünde hiçbir dostluk anla­
mı kalmamıştı. İlk karşı koyma gücü olarak bin piyade
ile bin atlıyı çıkaracağım söyleyen yiğit adam, bu muy­
du? Bütün bu altın gibi um utlar yine suya mı düşüyor­
du, artık, Anadollu’da hep bu çeşit korkup sinmeler er

— 324
meydanından kaçmalarla mı karşılaşacaklardı?
Genç albay’ın 17 inci kolordu kumandan vekili oldu­
ğu gündenberi başından pek garip olaylar geçmeğe baş­
lamıştı, daha da geçeceğe benziyordu.
Bekir Sami beyle arkadaşları ne diyeceklerini, ne ya­
pacaklarını bilemeyerek bir köylülerle Halit paşanın bir­
den bire çökmüş haline, bir de birbirlerine bakıyorlardı.
En sonra Halit paşa, Bekir Sami beyle arkadaşlarına ba­
karak çok üzgün bir sesle:
— Ben gidiyorum! Dedi.
Bekir Sami beyle arkadaşları, hemen hep bir ağız­
dan:
— Paşam, nereye gidiyorsunuz?
Diye sordular.
— İstanbul’a!
Bekir Sami bey, şaşkınlık içinde:
— Nasıl olur Paşam? Dedi.
Halit paşa, bitkin bir ses ve üzgün bir yüzle:
— Artık, her şey bitmiştir, dedi, başımızın çaresine
bakalım.
— Pekâlâ, siz gidebilirsiniz, bari bize Salihli’ye kadar
bir kılavuz veriniz.
Bekir Sami bey baktı: Halit paşanın bu korkuya ve
paniğe tutulmuşa benzeyen hali Belen köylüleri üzerinde
bir yıldırım etkisi yapmıştı. Hepsinin, ağızlan açılmış,
gözleri vuvarlaklaşmıştı. Hepsi, birer ikişer, başlarının
çaresine bakmak üzere savuşup gitmişti. Odada, evin sa­
hibi olan köyün ağasıyle Halit Paşa, iki adam ve bir de
konuklar kalmıştı. Herkesin çekilip gittiğini gören ağa,
Bdkir Sami bey ve arkadaşlarına tehdit edici bir ses to­
nuyla:
— Efendiler, dedi, buradan bir ayak önce uzaklaşı­
nız! Yunanlılar, bu gece buraya gelirler. Hem sizi öldü­
rürler hem de sizin yüzünüzden bizi de yok ederler. Biz
size kılavuz da veremeyiz. Siz bir ayak önce geldiğiniz
yere dönünüz, canınızı kurtarırsınız!
Bekir Sami bey ve arkadaşları, bu köy ağasının se­

— 325 —
sinde hem doğal bir korkunun hem de Hürriyet ve İtilâf
partisi bozguncularının melûn propaganda korkusunu duy­
dular.
Ağanın bu sözlerinden sonra Halit paşa ile adamları
gitmek üzere kapıya yönelince Bekir Sami bey atıldı:
— Nereye gidiyorsunuz, paşam? Biz bu karanlıkta
yalnız başımıza yolumuzu bulamayız. Kurda - kuşa yem
oluruz. Yunanlıların İçine düşeriz. Siz buraları karış karış
bilirsiniz. Bari bize siz kılavuzluk ediniz. Yine Akhisar’a
gidelim. Bekir Sami beyin en büyük üzüntüsü, yanların­
da bir tek silâhlarının olmayışıydı.
Halit paşa, bu söz üzerine, onlara bir saatlik bir yol­
culuk için kılavuzluk etti. Karanlıkta bir kez geçmiş ol­
dukları bu kır yollarında güç belâ Kuyucak köyünü bu­
labildiler. Köyde onları ilkin köpekler karşıladı. Sonra kö­
yün bekçisi onları köy ağasının evine götürdü. Ölü gi­
bi yataklara serildiler.
Sabahleyin birer tas tarhana çorbası içerek yine at­
larına bindiler, Akhisar’a vardıklarında öğle olmuştu. Yu­
nan bayrakları dalgalanan kasabada bir hoca yanık sesiy­
le ezan okuyor ve müminleri camiye çağırıyordu.
Bekir Sami beyle arkadaşlarının gözlerine önemli bir
değişiklik çarpmıştı. Herkes onları görünce, savuşuyor,
hızlı - hızlı yolunu değiştiriyordu.
Simitçiler, kundura boyacıları, onları görünce simit
tablalarını ve boya kutularım alıp kaçıyorlardı. Bu, tıpkı
eski cüzzamlılara karşı halkın yaptığı davranışa benzi­
yordu. Bekir Sami bey, arkadaşlarını doğruca hükümet
konağına götürdü. Mayısın yirmi altısı olmuştu. Bekir Sa­
mi bey, hâlâ tutunacak bir dal bulamamıştı. Albay Kâzım
bey de hemen o gün gelen trene atlayarak kendini hiç
olmazsa bir tümen kumandanı olarak tayin ettirmek üze­
re İstanbul’a yollandı.
Bekir Sami bey, arkadaşlariyle kaymakamın odasına
girip yerleşti. Onların hükümete geldiğini gören kayma­
kamla memurlar birer yana savuştular ya da onların ya­
nına hiç uğramadılar, jandarm alar bile tıpkı karan tin a-

— 326 —
ya tutulmuş vebalılarmış gibi onlardan kaçıyor, sesleniş­
lerine, çağrışlarına karşılık vermeden uzaklaşıyorlardı.
Bekir Sami bey, orda bulduğu kimi küçük memurlara ve
jandarmalara parasiyle aşçıdan ekmek ve yemek getirme­
lerini söylediyse de hiç biri yerinden kımıldamadı.
Çarşıdan yiyecek almağa giden yavere hiç kimse yi­
yecek bir şey satmak istemedi. Onun geldiğini gören fı­
rıncı, dükkâncı, bakkal ve aşçı, dükkânını çabucak kapa­
yıp uzaklaşıyordu, kapamağa vakit bulamazsa dükkânın!
yüzüstü bırakıp savuşuyordu. Hiç kimse onlara parasız
ya da parayla bir şey vermek istemiyordu.
Bekir Sami bey, bütün ömrünce bundan daha acıklı
bir şeyle karşılaşmadığını düşünüyordu. Akşam olmuştu.
Hava serindi, hükümet konağının sandalyeleri üstünde
geceyi geçiremezlerdi. Kalkıp, hükümetin yanındaki bir
otele gittiler. Otelci, onları içeri alamayacağını söyleye­
rek geri çevirdi. Yiyecek bir yana, yatacak bir yer bul-
salardı bari. Ne yazık ki koca Akhisar’da zorla girip otur­
dukları hükümet konağından başka her yer yüzlerine ka­
panmıştı. Bu, onları bütün - bütün çileden çıkarm'ştı. Ya­
pılacak başka bir şey yoktu. Yüz geri edip yine hükümet
konağına döndüler.
Oturmuş, aç yorgun, arpacı kumrusu gibi düşün mek-
telerken, iyi yürekli bir memleket çocuğu, bir jandarma
eri, yanlarına yaklaşarak gizlice kendilerine yemek getir­
mek istediğini söyleyince çok sevindiler. Bu er, sanki on­
lara cennetin kapısını açmış gibiydi- Manisa’dan Bekir
Sami beye bir rapor getiren Yüzbaşı Hasım bey, yemekle
beraber onların sevincini artırmıştı. Sayılan, yâni kendi­
leri gibi düşünenler bir kişi daha artmıştı. 26-27 Mayıs ge­
cesi gelip çatmıştı. Döşemeyi yüzıerge süpürerek kaputla­
rına sarınıp yattılar ve ertesi sabah hemen Salihli’ye yol­
landılar.

327 —
 —8 —

DUMANLI DAĞ BAŞI VE

GÜMÜŞ DERE

Birbirimize vereceğimiz
işaret ileri» daima, ileri­
dir.
— ATATÜRK —

Mıntıka Palas otelinin önünde Alınanlardan kalma

üstü açık eski - püskü bir Benz otomobiliyle birkaç da çift
atlı yaylı araba duruyordu- Askerler hızlı - hızlı bavul ve
çantaları taşıyıp yerleştiriyorlardı. Paşa, bugün erkenden
Samsun’dan ayrılacaktı. Benz, büyük hırıltılar ve gürül­
tülerle çalıştırılmağa başladığında Çaltı burnu üzerindeki
gök parçasında henüz doğacak güneşin pembeliği bile
yoktu.
ilkin karargâhın çoğunluğu yaylılara üçer kişi ola­
rak bindi ve otomobilden arkada kalmamak için Kadı­
köy’le îlyas köyün arasındaki düzlükte kurulmuş olan
Samsun kışlalarının hemen yanıbaşından geçmekte olan
yola koyuldular. Biraz sonra, Mustafa Kemal, göğsünde
«Yaver-i Hazret-i Şehrıyari» kordonları olduğu halde kü­
lot - pantolonlu ve çizmeli olarak otelden çıktı. Yaşlıca
bir Hıristiyan yurttaş olan şoför, otomobilin kolunu çevi­
riyor, yaşlı Benz, hırıldayıp duruyor, benzin bir türlü
görevini yapamıyordu. Mustafa Kemal, şoförün yanındaki

— 328 —
yere oturdu. Arkaya da dokuzuncu Ordu Kurmay Başkan i
Kâzım (Dirik), Heyeti sıhhiye başkam Refik (Saydam)
ve doktor İbrahim Talî beyler oturdu-
Şofor, en sonra otomobili çalıştırabildi. Otomobil, bü­
yük bir gürültüyle bozuk kaldırımlar üzerinde sarsılıp sıç­
rayarak ve içindekileri hoplatarak yaylıların biraz Önce
geçtiği yolda ilerlemeğe başladı- Samsun’luların yüreğin­
de ufukta da olsa bir umut ışığı yanmağa başlamıştı. Bu­
nun için o’nu tanıyanlar ya da adını işitenler, güleç yüz­
leriyle selâmlıyorlar. Mustafa Kemal de onlara en sevim­
li selâmlarıyla karşılık veriyordu. Samsun’un içinden kış­
laya çıkan yol, dikti. Otomobil, dikçe yokuşlarda boyun
eğmiyor, binicileri oracıkta bırakmaktan hoşlanıyordu. He­
men şoförden başka hepsi iniyor, iterek öksürüklü Benz’i
yokuş yukarı çıkarmağa çalışıyordu. Böyle olduğu halde
bu tek Benz’den başka birkaç tane daha bulabilselerdi atlı
arabalardan daha iyiydi. Almanlar, Samsun’da bıraka -
bıraka ancak bu külüstür arabayı bırakmışlardı.
Kışlalara çıktıklarında, san badanalı koğuşların bom­
boş ve sahipsiz, oracıkta beklediğini gördüler. Bu sarı
kışlalar, dört savaş yılı içinde bir genç insan deposu gö­
revi görmüş, burdan, birkaç aylık kısa bir eğitimden son­
ra ne yiğit Karadeniz uşakları «taşlı Tokat yollarında»
yürütülerek Erzurum - Sarıkamış cephesine sürülmüş ve
bunlardan geriye ancak birkaç yüz kişi dönebilmişti. En­
ver Paşanın Sarıkamış fatihliği uğruna AUahuekber dağ­
larının kar tipileri arasında gömdüğü yüzbin delikanlının
önemli bir bölümü, bu yeşil kıyıların yeşil gözlü çocukla­
rıydı. Mustafa Kemal, bu bomboş kışlalara baktıkça bir
zamandanberidir gözleri doluyordu. Düzlüğü aşmadan ön­
ce bir kez daha dönüp Samsun’un panoramasını ve mas­
mavi denizini gözden geçirdi. Artık, General Milne’nin sözü
bu dağlarda geçmezdi. Yolcuların önlerinde ufak tepelerle
fundalıklı, ağaçlıklı yemyeşil Samsun dağları yükseliyor­
du. Gidecekleri yol, yeni yağan yağmurla çamur içindeydi.
Kırmızı topraklı yolun bir çok çukurlarında hâlâ gece
yağan yağmurdan kalmış gümüş gölcükleri parlıyordu.

— 329 —
 Bu, aslına bakılırsa yoldan çok bir sel yatağını andırı­
yordu. Yılankavi kıvrılarak yeşil tepeler arasından geçi­
yor, derin tekerlek izleri ve at fışkılariyle damgalanmış
bulunuyordu. Hemen ormanlık bölgeye girilecek yerde
öbür arkadaşların bindikleri yaylılar mola vermişti. Bur-
dan Öteye toplu olarak gideceklerdi. Ya hep beraber öle­
cekler, ya hep beraber kalacaklardı. Silâhlıysalar da, ka­
labalık bir Pontos çetesinin pususuna düşerek toptan can
vermek tehlikesi her zaman vardı. Otomobille yaylılar bir
küçük konvoy olarak yemyeşil çamlar, meşeler ve pırnal­
larla süslenmiş tepelerin arasından geçerken önlerinden
çığlıklarla parlak ve kara tüylerle örtülü sülün gibi uzun
gövdeleriyle Karatavuklar uçarak geçiyor ve bir Çam fi­
danının körpe tepesine konarak salmıyordu. Türlü alacalı
iri kuşlar ürkek ve vahşi uçuşlariyle birden bire havala­
nıyor yolcularda bir sürpriz havası yaratıyordu. Bu dağ­
lar, tekin değildi. Her çamın, her kayanın ardından bir
Pontosçu grup çıkabilir ve yürekleri salt yurt kurtarma
umudunun sıcaklığıyle dolu bu sarışın kumandanla arka­
daşlarını birkaç dakika içinde yeryüzü yeşilliklerinin cen­
netinden sonrasız uzaklaştırıp unutulmanın karanlıklarına
gömebilirdi- Bunun için ikide bir suyu kaynayan Benz
otomobilin hırıltılarından, öksürük ve aksırıklardan baş­
ka her türlü sese kulak veriyorlar ve savunma düzeni
için tetikte bulunuyorlardı. Bu tehlikeyi göz önünde tutan
genç Paşa, Havza yolculuğuna ansızın çıkı vermişti. Sam­
sun’da Ingilizler, Havza’da Fransızlar, Merzifon’da İngiliz-
ler vardı. Onların himayesinde de koca bir Pontos Ölüm
Örgütü dağı - taşı haraca kesmiş, canlar almaktaydı. Mus­
tafa Kemal, Samsun’da bulundukça daha çok tehlikede ol­
duğunu biliyordu. Bu Pontos örgütlerinin kasıp kavur­
duğu Karadeniz bölgesinden ötede artık yapacağı işleri
gönül ferahlığiyle yapabilirdi.
Aslına bakılırsa ihtilâl için yola çıkmış bir insan m
kendisi, tehlikenin ta kendisiydi. Tehlikeyi, her ayak bas­
tığı yere bundan sonra o götürecekti. Otomobilin teker­
lekleri şişmiş değildi, dolmaydı. Gerek Benz, gerekse yay-

— 330 —
lı] ar, saatte en çok dört kilometre yol alıyorlardı- İhtilâl
yapmak isteyen tezcanlı bir insan için bunun ne kerte az
bir hız olduğunu ancak Mustafa Kemal bilirdi-
Yaşlı Benz, içindekilerin yüreğini her an ağızlarına
getirerek Kavak bucağına doğru tırmanıyordu. İkide bir
bozulup durmak huyu olan otomobil, bir tarlanın kena­
rından geçerken hırlayarak, aksırıp öksürerek birden bire
durdu- Mustafa Kemal’le arkadaşları, inerek biraz ötede
çift süren yaşlı bir köylüye yaklaştılar. Mustafa Kemal,
selâm sabahtan sonra köylüye memleketin bugün içinde
yüzdüğü derilerden söz açtı, onun bu büyük ve öldürücü
tehlikeler karşısındaki kaygu ve korku damarını deşmek
istedi. Yaşlı köylü, kös dinlemişe benziyordu. Mustafa Ke­
mal’in bütün sözleri onu hiç etkilemiyordu. Yüzü, saba-
niyle devirdiği bir toprak keseği gibi heyecansız, korku­
muz ve durgundu. Mustafa Kemal, sözlerini sürdürerek:
— Hemşeri, dedi, düşman Samsun’a asker çıkaracak,
belki buraların hepsini ele geçirecek, sense rahat rahat
toprağı sürüyorsun.
Köylü, en sonra Paşanın verdiği sigarayı toprak renk­
li, çatlak ve nasırlı parmakları arasında beceriksizce tutup
içmeğe çalışırken şöyle dedi:
— Paşa, paşa, sen ne diyon. Biz, üç kardeştik iki
de oğul vardı. Yemen’de, Kafkas’ta, Çanakkale’de hepsi
elden gitti. Bir ben kaldım. Ben de yarım adamım. Evde
sekiz öksüz ile üç dul kalmış kadın var. Hepsi benim sa­
banımın ucuna bakar. Şimdi, benim vatanım da - yurdum
da nah şu tarlanın ucu. Düşman, oraya gelinceye dek ben­
den hayır yok.
Mustafa Kemal, adamın üstüne daha çok varmadı.
Onun ne demek istediğini anlayacak tecrübesi vardı.
Adamcağıza allahısmarladık diyerek yine çalışma­
ğa başlayan otomobile bindi. En sonra, Kavak bucağına
vardılar. Mustafa Kemal, hükümet konağına indi. Nahi­
yenin ileri gelenleriyle görüşmek istediğini söyledi. Pon­
tos eşkiyasmı kovalamağa geldiğini işiten bütün Kavak­
lılar, Mustafa Kemal’in çevresinde toplandılar. Ismarladığı

— 331 —
 kahveyi yavaş - yavaş höpürdeten paşa, Kavak ileri ge­
lenleriyle şöyle bir konuşma kapısı açtı:
— Ne haldesiniz, bakalım?
—1Sorma, paşam.
— Eziyet çekiyorsunuz, elbet?
— Eşkiyanm amaıı verdiği var mı ki?
—■Hükümetin imzaladığı mütarekeden memnun mu­
sunuz?
— Hayır, paşam.
— Sebep?
— Düşman, içimizde yaşıyor ve onu tevkif eden yok.
Bizler ise bu merhametsiz ve gaddar çetelerle başa çıka­
cak durumda değiliz.
— Pekâlâ, ne yapmak fikrindesinız?
—- Bizi düşünen, derdimize çare bulacak olan kuman­
danlarımız, büyüklerimiz ne emrederlerse onu.
Kavaklılar arasından Akaloğlu Yusuf, şöyle haykırdı:
— Bu uğurda icap ederse dedelerimizden kalma si­
lâhları da yağlar, öne atılırız.
Ekrem bey de:
— İki yüz atlı ile emrindeyim, paşam.
Dedi. Mustafa Kemal, burd ak ileri taşlı tarlasiyîe bo­
ğuşan köylülerden daha başka buldu. Bu, bir ihtilâlcinin
aradığı ortamın ta kendisiydi.
Yola çıkmak için davranarak Kavaklıların elini sı­
karken:
— Allahaısmarladık, dedi, burda bir Müdafaayı H u­
kuk Cemiyeti kurunuz ve bana Havza’ya bilgi veriniz.
*

Yine yola koyuldu. Samsun dağlarının en çetin yol­

larım tırmanmışlarsa da, önlerinde biraz daha dik yokuş­
lar vardı.
Mustafa Kemal, ara sıra direksiyona geçtikçe, Kâzım
beyle iki doktorun korkudan yürekleri ağızlarına geliyor­
du. Otomobili bir bayırdan aşağı yuvarlamasından kor­
kuyor, dudaklarını ısırarak yan gözle birbirlerine bakı­

— 332 —
yor, birşey söylemek yürekliliğini de gösteremiyorlardı.
O, yaşlı şoförün bin bir ihtiyatla sürdüğü Benz'i bütün
hıziyie sürmeğe çalışıyor, bir ayak önce ilk amaçları olan
Havza’ya erişmek istiyordu. Böbreklerinin bıçak gibi ke­
sen sancılarını unutmuşa benziyordu. Buraya gelinceye
dek araba birkaç kez ufak tefek arızalar yaparak dur­
muşsa da, zor belâ çalıştırılarak epeyce yol kestirilmişti.
Bir dönemeçte direksiyon Muştala Kemal’in elindeyken
otomobil, birkaç kez fırladı, vurulmuş bir hayvan gibi
sıçradı, sarsıldı, titredi ve sonra temelli durdu, ijolor, he­
men davrandı, Benz’in her yanını karıştırdı, kurcaladı,
kolu çevirerek çalıştırmak için kan - ter içinde kaldıysa
da Benz, sudan geçmek istemeyen inatçı eşek gibi bana
mısın demedi; kıpırdamadı bile. A rtık bayağı bir maki-
na leşinden başka bir şey değildi. Yaylılar, henüz çok ar­
kadaydılar. Yolcuların çevreleri vahşi ormanlarla kaplıy­
dı. En yakm köy yürüyüşle yarım saat çekiyordu. Bu, Ka-
rageçmiş köyü idi. Hepsi arabadan inerek yolun kenarın­
da beklemeğe başladı. Artık, Havza’ya dek bir başka araç
la gitmekten başka çare yoktu. Mustafa Kemal de bu
kanıya varmıştı, incecik vücutlu, zayıf bîr adam olan
doktor Refik (Saydam) beye yaklaşarak:
— Doktor, Havza’ya kadar yürüyebilir misin? diye
şakalaştı. Sonra baş başa verip konuştular ve yarım saat
ilerideki Karageçmiş’e gidip oradan bir araba tuunayı
kararlaştırdılar.
Yokuş yukarı yürümeğe başladılar. Mustafa Kemal,
biraz sonra onlara dönerek şöyle dedi:
— Size yorulmamanız için bir çare tavsiye edece­
ğim. «Dağ başını duman almış» marşını biliyor musu­
nuz?
Hepsi, birbirinin yüzüne baktı. Hiçbirisi de bunu bü­
tün olarak bilmiyordu. «Bunun üzerine kendi gür ve dinç
sesiyle, notasını da tekrarlayarak» söylemeğe başladı:

Dağ başını duman almış,

Gümüş dere durmaz akar.

— 333
 Güneş ufuktan şimdi doğar
Yürüyelim arkadaşlar.

Bunu bir iki kez söyleyince ötekiler de öğrendiler

ve göğüslerini gererek, boğazlarının bütün gücüyle söy­
lemeğe başladılar. Köye varıncaya dek bu güzel şarkıyı
birçok kez yenilediler.
*

Mustafa Kemal’le arkadaşları, 25 Mayıs 1919 günü

kazasız - belâsız Havza’ya vardılar. Onları bir asker kı­
tası ile birlikte Kaymakam Fahri bey. Belediye Başka­
nı İbrahim bey ve bir yığın Havza’lı karşıladı. Doğru
hükümet konağına gittiler. Burası, Anadolu’nun göste­
rişsiz ve bakımsız kasabalarından biriydi. Kaplıcaları
yüzünden adı uzaklara dek gitmişti. Mustafa Kemal,
Karlsbad banyolarında d in diremediği böbrek sancıları için
burasını biçilmiş kaftan olarak düşünüyordu.
Kaymakam Fahri bey, dinlenmeleri için yardıma ha­
zır olduğunu gösterdi. Mustafa Kemal, kaplıcalara ya­
kın bir otel tutabilirse çok iyi olacağını söyledi. Fah­
ri bey de ona Ali Baba’nın otelini salıkladı. Mustafa Ke­
mal, bu otelin tutulmasına karar verdi.
Kaymakam hemen Ali Baha’yı çağırttı:
— Mustafa Kemal paşa, senin otelini çok beğenmiş,
dedi, öleli bir ay için kira ile tutmak istiyor, ne dersin?
Ali Baba:
— Yüz elli lira isterim, dedi.
Mustafa Kemal, Cevat Abbas beye yüz elli lira ve­
rerek gönderdi ve hemen gidip oraya yerleştiler. Mus­
tafa Kemal, hiç vakit geçirmeden halkın temsilcileriyle
görüşüp dertlerini dinlemek istediğini bildirdi.
Havzah’lar da zaten onunla görüşmek istediğinden
26 Mayıs 1919 günü Tatarağasıoğlu Eyüp, ulemadan Ha­
cı Mustafa, Kadıoğlu Hakkı, Saatoğlu İbrahim, Beledi­
ye Başkanı İbrahim, Zübeyir oğlu Fuat bey ve efendiler­
den meydana gelen kasaba temsilcileri, Mustafa Kemal’

— 334 —
le görüşmek üzere otele gittiler .
Mustafa Kemal, gelenleri daha kapıda karşıladı ve
hepsinin ellerini sıkarak «hatırlarını» sordu. Onlardan
kasabanın nazik durumu üstüne bir çok bilgi aldı.
Havza’da Fransız askerleri vardı. Bu yüzden kasa­
banın içinde bile Pontosçular güpe - gündüz dağa adam
kaldırıyorlardı. Geceleri, Havza’nın dolaylarında aralık­
sız silâhlar patlıyor, halk, ancak tavşan uykusu uyuyor,
karanlıkta ansızın yapılacak bir baskında boğazlanmayı
önlemek için her şeyi göze alarak bir siperde yaşarcası-
na yaşıyordu. Pontos çetelerinin en çok at oynattıkları
bölgelerden biri de Havza’ydı.
Pontosçu Rumların çok azgınlaştığı 1919 ilkbaha­
rında, Havza’ya bir izleme taburu gelmiş, baharla birlik­
te gömlek değiştiren bu ağulu yılanları epeyce ürküt­
müş, sindirmişti. İşte, ortalığın düzelmeğe başladığı sa­
nılan bu aldatıcı günlerde İzmir’e Yunanlıların çıktığı
haberi gelmiş ve Havza’lılar üzerinde bir bomba etkisi
yapmıştı. İşin kötüsü, kasabada ve dağlardaki silâhlı ve
silâhsız Kumlar, bekledikleri günün geldiğini anlayarak
eskisinden daha beter azmışlardı. Havza’lılar, 18 mayıs
1919 günü Belediyede toplanarak Reddi İlhak Cemiyetini
kurdular ve İtilâf devletleri temsilcilerine İzmir’in işgalini
tanımadıklarını bildiren bir telgraf çektiler.
Ali Baba, Mustafa Kemal’le çabucak ahbap olmuş­
tu. Kasabanın içinde bile halkı haraca kesen bu çetele­
rin şerrinden kurtulmak, onun için ilk ulusal davaydı.
Birgün, Mustafa Kemal’e:
— Paşa, dedi. Vaziyeti görüyorsun, bunlar, bize çok
eziyet ediyorlar, buna bir çare düşünmüyor musun?
— Sabredin, biz onları yola getireceğiz.
“ Peki ama, ne ile?
— Her şey sırasında.
Mustafa Kemal’in Ön ayak olmasiyle 28 mayıs 1919
günü Merkez okulunda büyük bir toplantı yapıldı. Ya­
pılan konuşmalar, halkın silâhlanması ve örgütlenmesi
üstündeydi. Gerek içimizdeki ve gerekse dışardan gelecek

— 335 —
 «düşmanları koğmak ve yok etmek için bundan başka yol
olmadığı savunuldu,
1919 mayısının 28’ini 29’a bağlayan gecesinde Be­
lediye Başkam İbrahim beyin evinde toplanan Havza ileri
gelenleri, «Müdafaayı Hukuk» derneğini kurdular ve bu­
nu ilgiyle bekleyen Mustafa Kemal'e bildirdiler, Mayısın
29’unu 30’a bağlayan gecesi sıtmalı bir çalışma ile uya­
nık geçti: Havza’da Müdafaayı Hukuk örgütünün kurul­
duğu birçok kasaba ve kente bildirildi. Mustafa Kemal,
her yana tellenen mektupları gözden geçiriyor ve bun­
ları yazanları övüyordu. Amasya’ya da ayrıca güzel bir
mektup yazılmasını salıklamıştı.
Bütün gece telgraf işiyle uğraşan Belediye Başkam
İbrahim beyi ertesi gün yanma çağırdı-
— Ne yaptın, telgrafları çektin mi?
— Çektim, efendim-
— Getir ilmühaberlerini.
İbrahim bey, telgraf ilmühaberlerini getiremedi.
Mektupları taahhütlü posta ile göndermişti. Posta ilmü­
haberlerini gören Mustafa Kemal çok kızdı:
— Ben size telgrafla verilmesini söylemiştim, de­
di, neden posta ile gönderdiniz? Bu memleket, uçurumun
kenarına gelmiştir. Acil tedbirler almağa mecburuz- Siz,
yanlış düşüncelerle yavaş yavaş hareket ediyorsunuz.
İbrahim bey, Mustafa Kemal’e şöyle dedi:
— Paşa hazretleri, şurada bir sessizlik görüyorsa­
nız emin olunuz hep zatı devletinizin gelmesi dolay ısı yle-
dır. Geldiğiniz gündenberi biraz nefes aldık. Siz gelme­
den önce burada sabahlara kadar her tarafta silâh atı­
lırdı.
Heyecan ve endişe içinde yaşıyorduk. Henüz kendi­
mize gelir gibi oluyoruz. Bu endişe ile kapalı yazmayı
uygun buldum.
Mustafa Kemal, bunun üzerine yumuşak, tatlı bir
sesle şunları söyledi:
— Çocuğum, kazanırsak bütün zararların giderilme­
si mümkündür. Kaybedersek ne sen kalırsın ne de ben.
Hepimiz ölüme mahkûmuz. Bu sebeple açıkça savaşaca­
— 336 —
 ğız. Hiçbir şeyden çekinmeyeceğiz. Bu dava, bu savaş
vatan savaşıdır. Yanlış düşünüyorsun. Fakat, madem ki
bir kere olmuştur. Zararı yok. Ama, şimdi, git, Amasya
Belediye Reisine aynı şeyleri telgrafla tekrarla.
İbrahim bey, etekleri zil çalarak telgrafhaneye koş­
tu. Bu bir ihtilâldi. Açıktan açığa yürütülecekti.
Mustafa Kemal, halkın nabzını iyice yoklamış. Hav-
za’lılarm millî örgütlenme için hazır olduklarını anla­
mıştı. Pontos çetelerinin vahşi zulümleri, onları adama­
kıllı uyarmıştı- Halkın bu uyanıklığı Mustafa Kemal’in
çok hoşuna gitmişti. Bir gün Ali Baba’ya:
— Git, baba Belediye Reisi İbrahim bayi çağır, ded;.
İbrahim bey, yarım saat sonra Mustafa Kemal’in
karşısındaydı:
— İbrahim bey, halkın sesini çıkarması zamanı gel­
miştir. Ondan evvel bu halka yol göstermek icap eder.
Binaenaleyh, önümüzdeki cuma günü namazdan sonra
Büyük Cami’de İzmir şehitlerinin aziz ruhuna bir mev-
lût okutunuz. Mevlût bitince dışarıda fişek atılarak işa­
ret verilsin. Böylece her üç camiden halk, ellerinde bay­
raklar olarak ve tekbir getirerek alayla çıkıp miting ye­
rinde toplansın. Miting yeri, bu otelle Belediye dairesi
arasındaki sahadır.
Bu emri Belediye Başkamna verir vermez:
— Dur, dedi, arada yapılması gereken bir iş daha
,var. Camide mevlût bittikten sonra, hitabeti kuvvetli bir
arkadaşınız, halka silâhlanmak lâzımgeldiğinden, zira,
düşmanlar elinde esir bulunan padişahtan *bir medet um­
manın manâsız olacağından bahisle bir nutuk irat etsin-
— Miting yerinde kimin söz söylemesini münasip gö­
rüyorsunuz, efendim?
Mustafa Kemal, çenesini avucuna aldı ve bir süre
dalgın düşündü, sonra, başını kaldırarak:
— Bir hoca efendinin, dedi.
Belediye Başkanı İbrahim bey, bütün ilgili arkadaş­
larını topladı; halkla en güzel, en dokunaklı sözü söyle­
yecek olanı birlikte araştırdılar. En güzel sözü söyleye­

Kutsal isyan (2) — 337 — F : 22

cek olanın köy imamı Hoca Sıtkı efendi olduğunda karar
kıldılar ve hemen gelmesi için kendisine adam saldılar.
Her türlü hazırlık bitmişti. 30 mayıs cuma gününü
beklediler. Mustafa Kemal de cumayı iple çekiyordu. En
şonra cuma da geldi çattı. Namaz Mustafa Bey Camiin­
de kılındı. Mustafa Kemal ve arkadaşları da namaz kı­
lanlar arasındaydı. Çok kalabalıktı. Gelenleri cami alma­
mıştı. Mevlût okundu. Kasabada şeker olmadığından
mevlûta gelenlere kâğıt külahlar içinde kuru İzmir üzü­
mü dağıtıldı. Şimdi, sıra mitingteydi. Halk Mesudiye ote­
li ile Büyük Cami arasındaki meydanı doldurmuştu. Mus­
tafa Kemal ile arkadaşları külâhlar içindeki İzmir üzü­
münü yiyerek mitinge gelmiş, heyecanlı halk yığınını se­
vinç ve zevkle seyrediyorlardı. Kürsü, bomboş duruyor
ve herkes Sıtkı Hocanın oraya çıkmasını sabırsızlıkla
bekliyordu. Sıtkı Hoca gibisi buralarda hiç yoktu. Ateş
gibi vaazlar verir, cemaati coşturur, hüngür hüngür ağ-
latırdı. Şimdiyse yepyeni bir konu üzerinde konuşacaktı.
Herkes, bu yüzden merak içindeydi. Hava çisentili oldu­
ğu halde insanlarla birlikte bütün kediler, köpekler, ku­
zular ve çocuklar dışarı dökülmüştü. Serçeler ağaçlarda
kıyameti koparıyor, horozlar, fışkı ve gübre yığınlarının
üzerinde keyiften çatlarcasına ötüşüyorlardı. Hiçbirinin, in­
sanoğlunun korkunç davalarından, sorunlarından haberi
yoktu. Ölüm, boğazlarına sarılıncaya dek her şeyden ha­
bersiz yaşadıklarından mutluydular. İnsanoğlu ise gele­
cek ölümün korkusunu çok uzaktan, çok Ötelerden ala­
bilmek gücündeydi; bu yüzden de mutsuzdu; korkuyor­
du. Kaygu içindeydi. Onun bir tek şansı vardı: korkusunu
ta uzaklardan aldığı ölümü yenebilmek. İşte Mustafa Ke­
mal’in, aralarında sarışın bir kurtuluş ışığı gibi yandığı
bu kalabalık da, ölümün kokusunu almış ve onu alt et­
mek, yenmek, yok etmek kaygusiyle buraya toplanmıştı.
Ne yazık ki, Sıtkı Hoca hâlâ görünürlerde yoktu.
Belediye Başkanmm etekleri tutuşmuştu. Durmadan
dönüp - dönüp biraz ötede sandalyesinde oturan Mustafa
Kemal’i gözetliyor, onun da sabırsızlandığını görerek da-

— 338 —
ha çok üzülüyordu. Hangi cehennemin dibinde kalmıştı
bu Sıtkı Hoca?
İbrahim bey, öteye beriye koşuyor, etekleri, zil çala­
rak onu arıyor, her önüne gelene soruyorsa da hiç kimse
onun nerde olduğunu bilmiyordu. Bunca emeklerle mey­
dana getirilen miting, başarısızlığa mı uğrayacaktı? Mus­
tafa Kemal, gözleriyle İbrahim beyi kovalıyor, bir yan­
dan da saatına bakıyordu. En sonra, Refik beyi ona gön­
derdi ve nutkun hemen başlamasını istedi- O, Sıtkı Ho-
ca’nın yokluğundan Belediye Başkanın m dokuz doğurdu­
ğunu bilmiyordu.
Mustafa Kemal, bütün bu insanların en tecrübelisiy­
di. Sabrın en kötülerini çok denemişti; o sabredebil irdi.
Halk, sabırsızlanmağa başlamıştı ki bu, kötü bir alâmet­
ti, onun sabrı çabuk tükenir, hemen dağılı verir di. İbra­
him bey, bunu görünce hemen Mustafa Kemal’in yanına
koştu:
— Efendim, dedi, buyurunuz, icap eden şeyler mi­
ting mahallinde söylenecektir.
Mustafa Kemal, hiçbir şey söylemeden doğruldu.
Belediye Başkanı, elinde bir bayrak tutuyor ve en önde
gidiyordu. Havza’nın en büyük Şeyhi ve Mesudiye oteli­
nin sahibi Ali Baba ile bütün hacılar, hocalar, dervişler
de ağır - ağır onların ardından ilerliyorlardı. Heyecanlı
ve gür sesiyle getirdikleri tekbir ve tehliller, ortalığı
tatlı tatlı bir müziğe benzer yiğitçe bir uğultuyla doldu­
ruyordu, Bu yiğit ve erkekçe uğultu, bütün Havza’dan
duyuluyor, yaşlı kadınlar, evlerin önünde başörtülerinin
ucuyla gözlerini siliyorlardı. Şimdiye dek burda böyle bir
şey görülmemişti- Bu tekbir ve tehlil sesleri, bütün yü­
rekleri gizli altın tellerle birbirine bağlıyor, tepeden tepe­
ye yankılanarak Pontos çetelerine «Saklanacak delik ara»
demek istiyordu. Öbür camilerden çıkan halk da bu kala­
balığa karışıyor, tekbir sesleri gök gürültüsü gibi bir hal
alıyordu-
Halk, bütün anlamıyla ulusal heyecanın, din heyeca­
nının en yüksek doruğuna ulaşmıştı. Ne yazık ki Sıtkı Ko­

— 339 —
 ca hâlâ görünürlerde yoktu,
Mustafa Kemal, Belediye başkamna:
_— İbrahim efendi ne düşünüyorsunuz. Halk, işte, ha­
zır toplanmış bekliyor. Ne söylenecekse söylensin dedi.
Hep Sıtkı Hoca’ya güvenmişlerdi. Şimdi nutku ki­
me söyletmeliydi? Belediye Başkanı gerçekten güç bir
duruma düşmüştü. Arkadaşlarından Fuat beye, bilinen
ateşleyici ulusal konu üstüne birkaç söz olsun söylemesini
rica etti.
Fuat bey, kürsüye çıkarak şöyle konuştu:
— işte, Yunanlıların yapt’ğı mezalimi görüyorsunuz.
Biz de burada bir istilâ tehlikesi karşısındayız. İhtiyatlı,
tedbirli, uyanık bulunmak ve hemen silâhlanıp düşmana
karşı koymak lâzımdır. Her müslüman, her ne karşılığın­
da olursa olsun silâhlanmak zorundadır. Yurdumuz, tehli­
keli günler geçirmektedir. Buna karşı koymak, düşman
çizmeleri altında çiğnenmemek birinci vazifemizdir. İz­
mir’den sonra Samsun ve Havza’nın da işgal felâketine
uğraması muhtemeldir. Varımız - yoğumuzla silâhlanıp
iç ve dış düşmanlara karşı koyacağız.
Ondan sonra İbrahim bey, kürsüye çıkarak buna ben­
zer birkaç söz söyledi ve bunlara şunu kattı:
— Burada bu Havza sokaklarında gördüğümüz Rum
çeteleri, asker kaçaklan filân olmayıp Yunanlıların es­
kiden beri güttükleri siyasi maksatlarının mahsülü birer
icra kuvvetidir. Bunların emel ve gayeleri artık meydana
çıkmıştır. Bunun için canımıza kasteden düşmana karşı
alınması gereken tedbirleri almak vazifemizdir. Haksız
işgallere nihayet verilmek üzere gerektiği şekilde protes­
to edeceğiz. Bizi tevkil eder misiniz?
Belediye Başkanı, bu son sözü çok kuvvetli söylemiş­
ti. Halk ona, gülbank çeker gibi hep bir ağızdan:
— Hayhay! diye yanıt verdi.
Belediye Başkam, kürsüden inerken bu mitingin hiç
de başarıiı ateşleyici, coşturucu bir miting olmadığını dü­
şünüyor ve üzülüyordu. Anadolu’da ulusal kurtuluş sava­
şı için, Mustafa Kemal’in karşısında yapılan bu ilk mi­

— 340 —
ting, böyle sönük mü geçmeliydi? Mustafa Kemal, mutla­
ka bundan çok daha güzel ve başarılı bir miting bekliyor­
du.
Bu sırada Mesudiye otelinin sahibi küçük Ali Baba
(babası büyük Şeyh Ali Babaydı) yanma sokuldu:
İbrahim bey, Mustafa Kemal’in yanma koştu. Mus­
tafa Kemah oteldeki odasında oturmuş, pencereden dı­
şarı bakıyor, dağılmakta olan cemaati yüzündeki üzgün
mimiklerle seyrediyordu. Bu miting, istediği gibi olma­
mıştı. İbrahim beyi bunu söylemek için çağırmıştı. Başını
pencereden İbrahim beye çevirdi ve sert bir sesle:
— Yaptığınız işi beğendiniz mi? diye sordu.
Belediye Başkanı güç durumunu gösterir bir davra­
nışla ellerini oğuşturarak:
— Efendim, dedi bu işe memur ettiğimiz hatip Ho­
ca efendi, Rum eşkiyalarının tehdidine maruz kalmış ol­
malıdır ki bulunduğu köyden çıkıp buraya gelmedi. Biz
de çok müteessir olduk. Fakat hatibin geleceğinden çok
emin olduğumuz için ona göre hazırlanmıştık. Bu sebeple
emrivaki karşısında şaşırdık. Affınizi dilerim.
Mustafa Kemal, birden bire yumuşadı.
Hoca Sıtkı efendinin hikâyesi de şuydu: Miting ha­
berini ona Havza’lı Bayram Con bey göndermişti ve bu
çağrı, Hocaya çok geç ulaşmıştı.
— Hoca korktu da gelmedi!
Söylentisi, Sıtkı Hoca'mn kulağına gidince çok üzül­
müştü buna üzülmek de denemezdi. İyi kalpli hoca, mi­
tingi kaçırdığım anlayınca sanki beyninden vurulmuşa
dönmüştü. Felek bir köy hocasına böyle bir günü Ömrün­
de ancak bir kez gösterirdi. Hemen cübbesini sırtına alın­
ca Havza’nın yolunu tuttu. İbrahim Beyi buldu:
— Ben, korkak bir adam değilim; neler emrediyorsa­
nız edin, derhal yapayım, dedi.
Belediye Başkan iyle yanındakiler:
— Önümüzdeki cuma günü miting tekrar edilecek ve
sen çıkıp halka hitap edeceksin!

— 341 —
 Dediler. Enerji dolu, canlı, iri kemikli, zeki bakışlı
bir adam olan Sıtkı Hoca:
— Hazırım! dedi.
Cuma yine gelip çatmıştı. Bu kez eskisinden daha
büyük bir bağrıyanık halk yığını, yine büyük cami ile
Mustafa Kemal’in oturduğu Ali Baha’nın Mesudiye Ote­
linin önüne dek olan al»mı doldurdu. Dışarı çıkamayan
hasta ve yatalaklar bile pencerelerden dışarı sarkmıştı.
Mustafa Kemal, Ali Baha’nın otelindeki odasının
penceresinde oturmuş, büyük bir sevinçle gülümseyerek
sesine koşan bu canlı halkı seyrediyordu. Sıtkı Hoca ve
Belediye Başkam, camiden çıkınca hemen cemaatin
önüne düştüler. İbrahim bey, yine elinde Türk bayrağı­
nı taşıyordu. Sıtkı Hoca, geçenki başarısız mitingin acı­
sını çıkarmak istercesine gür ve yanık sesiyle tekbir ve
tehlile başlayınca bütün cemaat ve halk da ona katıldı.
Meydan bir savaş yeri gibi büyük bir uğultu ile dolup in­
lemeğe başladı. Kafile, ağır ağır Mustafa Kemal’in ote­
line doğru ilerliyordu. Çoluk - çocuğun da katıldığı tek­
bir sesleri yine bütün Havza’yı tuttu, dağa - taşa uîaşt'.
Ve yankılar hainleri titretti. Sıtkı Hoca, ortaya kurul­
muş olan kürsünün yanına gelince sustu, tekbir getiren
halk da birdenbire sustu. Şimdi, alman soluklar bile du­
yuluyordu. Havza, belki ömründe ilk kez böyle susmuş­
tu. Sıtkı Hoca şimdi kürsüdeydi. Ateşli gözleri ve ciddi
yüzüyle halkı bir an seyretti. Bu «bağrı yanık» halk, on­
dan kendisini coşturacak güzel sözler bekliyordu. O da
bir iki kez öksürdü; Boğazını temizledi. Sürahiden bar­
dağım su ile doldurdu. Bir yudum içerek kuruyan dilini
damağını ıslattı. Böyle heyecanlı bir günde hangi babayi-
ğitin dili - damağı kuruyup birbirine yapışmazdı?
Sıtkı Hoca, bunca yıldır vaaz vermekteki beceriklilik
ve kolaylıkla söze başladı. Halkın yüreğini en ince telle­
rinden ateşleyecek sözler söyledi. En sonra nutkunu şöy­
le bitirdi:
— Ey cemaat, düşmana karşı koymak için elde sopa
lâzımdır. En gücü yetmiyen, en fakir müslüman ve Türk

342 —
bile bugünden tezi yok, birer sopa olsun edinmelidir. Bu­
na da iktidarım yok, diyebilen kimse var mı?
Varsa, oda evindeki kazmayı, keseri, bıçağı, o da
yoksa yumruğunu hazırlasın. Artık, zamanı gelmiştir.
Hazreti Allah da, Peygamberimiz efendimiz de böyle em­
rediyor!
Halk, en sonra coşmuştu. Sıtkı Hocayı alkışlıyor, al­
kışlıyor:
—■Varol Hoca, Yaşa, Sıtkı Hoca!
Diye gürlüyordu. Mustafa Kemal’in yüzü artık iyice
aydınlanmıştı- Gerçekten de, Sıtkı Hoca sayesinde başa­
rılı bir miting yapılmıştı. Belediye Başkam İbrahim beyi
yanına çağırdı:
— Memnun oldum, dedi, istediğimiz gibi bir miting
yapıldı. Hoca Efendi de pek güzel konuştu. Artık, benim
de burada vazifem tamarn oldu. Daima sizinle muhabere
edeceğim. Müsterih olun. Ben de sizin gibi bir fert olarak,
inşallah kazanacağımız zafere kadar beraber, el ele çalışa­
cağız.
Sonra Sıtkı Hocayı da çağırarak hararetle ellerini
sıktı ve kutladı.
Daha geçen gün Damat Ferit’in Türkiye’yi büyük
devletlerin mandası altma koymayı amaç tutan planı için
Havza’lılara söylediği sözleri burda bir kez daha yeniledi:
— Geçenlerde de birkaç kere söyledim. Hiçbir za­
man ümitsiz olmayacağız. Bizi öldürmek değil diri - diri
mezara sokmak istiyorlar. Şimdi, çukurun kenarındayız.
Sonra bir cüret belki bizi kurtarabilir. Zaten başka türlü
de olsa geri dönmek imkânı yoktur.
Bu halka söylediği sözleri bütün kumandanlara da
başka sözcüklerle telledi: «Millî istiklâli sarsan işgal, ve
ilhak gibi olayların bütün millete kan ağlattığını, millî
ıstırabın zaptedilmez bir hal aldığını, bu hallerin önlen­
mesini beklediğimizin bütün dünyaya telgraflarla ilân
edilmesini» istedi.

— m —
 Mustafa Kemal, Kaplıcaya daha çok sabahları giri­
yor, Öğleden sonraki vakitlerini gece yarılarına dek ya
çalışma odasında çalışarak ya da posta müdürünün oda­
sında çektiği ve karşılığını beklediği telgrafları kontrol
etmekle geçiriyordu.
Kimi zaman elindeki kocaman sarı kehribar teşbihi­
ni çekerek kasabada dolaşıp hava alıyordu. Bu arada da
bir şeyler bekliyor gibiyse de ne beklediğini ancak bir kaç
kişi biliyordu. Herkes, benzin yokluğundan Amasya’ya
gidilemiyor sanıyordu.
 — 9 —

MANGAL YÜREKLt
ADAMIN HİKÂYESÎ

Fırsatını bulsa ger ipini çeker.

En iyi dostundan sakın sen
seni. Sümmani

Akşam karanlığı, poyraz ve yağmur, yeni yolda hız­

lı - hızlı yürüyen bir adamı kem gözlerden saklamak için
sanki el ele vermiş gibiydi. Yolda onun iki büklüm, ufak
tefek karaltısından başka hiçbir canlı görünmüyordu.
Karaltı, biraz sonra, Sütlaçların evinin önünde durdu.
Çevresine şöyle bir göz attıktan sonra kapıyı üst üste çal­
dı; kapı açıldı içeri girdi.
— Vay, Osman ağa, sen misin?
Bu, Topal Osman ağadan başkası değildi. Ev sahibi,
hemen konuğunu yaş pelit dallarının çatırdayarak, cızır-
dayarak, çıtlayarak yandığı ocağın başına götürdü. Üze­
rinden sular akan yağmurluğunu, kalpağını çıkarıp bir
yana bırakan Topal Osman, ateşin karşısında bağdaş ku­
rarak, yüzünden akan suları elinin tersiyle sildi; sonra
aralıklı olarak kapı birkaç kez daha çalındı ve Osman
Ağanın Tepeköy’lü adamları birer - birer gelip ocağın ba­
şında bağdaş kurdular .
Ev sahibi, merak ve korkuyla açılan gözlerini baş
konuğunun yüzüne dikmiş, öylece bakıyordu. Osman ağtı-

— 345 —
 nın çakır gözleri, kaşlarının altındaki derin yuvalarından
ocağın alevlerine dikilmiş duruyor, bir yandan da kırpık
bıyıklarının ıslaklığını parmaklarının uçlariyle kurutmağa
çalışıyordu.
— Merakla yüzüme bakıyorsun, acaba böyle korku­
lu bir zamanda habu uşak ne yürekle kalkıp geldi yine
Giresun’a diye kendi kendine soruyorsun? Dayanamad.m,
uşak, daha çok dayanamadım güzelim memleketten uzak­
ta kalmağa. Geldim işte. Ne olacaksa bir an önce olsun
dedim. Gurbet tak etti canıma-
Giresun’un o ünlü yağmuru, hâlâ bardaktan boşanır­
casına yağıyor, kiremitleri, camları döğüp duruyor, Ka­
radeniz! kıyılara doğru süren poyraz, dik kayalıklarda
yağmurun gürültüsünü bastıran sürekli bir uğultu çıka­
rıyordu.
Osman Ağa, hem ev sahibinin kendisine sarıp verdi­
ği saçaklı Trabzon tütününden sigarasını İçiyor, hem de
sağ bacağını oğuşturuyordu.
— Ha şu bacağın topal olması bir şey değil de böyle
yağmurlu havalarda için - için bir sızlaması var, beni ca­
nımdan bezdiriyor. Bizim uşakların geldiğimden haberi
yoktur, haber ver de gelsinler görüşelim. Ne olacak bu
halimiz bir anlayalım.
Osman Ağayla türlü savaşlara ve serüvenlere katılıp
da sağ kalmış birçok savaş arkadaşı, şimdi ne yapacakla­
rım şaşırmış, sonlarının ne olacağını bilmeyerek evlerin­
de kaygıılu - kaygulu düşünüyor; pusmuş oturuyorlardı.
Onun geldiğini öğrenince birer - ikişer yerli Rumlara gö­
rünmemeğe çalışarak, Sütlaçların evine damladılar.
Hepsi, Osman Ağanın, Giresun’un bu mangal yürek­
li adamının çevresine çemberleme bağdaş kurarak otur­
du. Hem onu dinliyor, hem de Giresun’da geçen en yeni
olayları anlatıyor, sonra, yüzleri asık, kara - kara düşü­
nüyorlardı .
Bu sırada kapı güm - güm çalındı. Gelenin arkadaş­
lardan biri olduğunu bildikleri halde yine de herkes, be­
lindeki, koynundaki tabancaya el attı- Silâhlı beş adam

— 346 —
mavzerlerin mekanizmasını şıkırdattı. Osman Ağa, hiç
kımıldamadan ocakta çıtırdayan çalılara bakıyor ve dü­
şünceli görünüyordu. Bu güzel kentin, güzel Giresun’un
kendisi için büyük tehlikeler sakladığını bilerek gelmiş­
ti. Bundan dolayı büyük ve sürekli tehlikeler içinde ya­
şamış bir adam olarak en küçük tıkırtıdan bile bir şey­
ler sezinleyen bir duyuş gücü kazanmıştı. Dış kapının
giimlemesı herkes gibi onu da kulak kesilmeğe çağır­
mıştı.
Gelen, Tapucu Gerdebioğlu Mehmet Efendinin kâti­
biydi. Üstünden - başından sular akıyordu. Adamcağız,
ıslak elini koynuna sokarak bir mektup çıkardı ve Os­
man Ağaya uzattı.
— Ağa, Tapucu Gerdebioğlu Mehmet Efendinin sana
çok selâmı var. Bu mektubu da hemen okusun ve ona
göre davransın, dedi.
Kâtip, bunu söyler söylemez, açılan kapıdan karan­
lık yağmurun içine daldı ve gözden uzaklaştı. Osman
Ağa, mektubu bir solukta okudu, sonra ordakilere uzat­
tı. Her okuyanın yüzünde kaygular beliriyordu.
Mektupta, Osman Ağanın yine Giresun’a geldiği ha­
ber alındı, Kaymakam Nizamettin beyle jandarma ku­
mandanı seni tutuklayacaklar, bir ayak önce kentten sa­
vuş, deniyordu. Tutuklama emrini, Kaymakam Nizamet­
tin bey, Tapucu Gerdebioğlu Mehmet Efendiye kendisi
bildirmiş ve Topal Osman’ın bir an önce kentten çıkıp git­
mesine aracı olmasını söylemiş, ağanın da bunu bilmesini
dilemişti.
Mustafa Kemal, Samsun’a geçeceği sıralarda Topal
Osman, Giresun Belediye Reisiydi. Yalnız, bu görevi bi­
leğinin gücüyle ele geçirmişti. Bırakışmayla birlikte taş­
ra denen Anadolu kentlerinde İstanbul hükümetinin oto­
ritesi kalmamıştı. Bu yüzden buralarda her iş, eskisi gibi
kanun çerçevesinde olmuyordu. Topal Osman, kentin Türk
halkınca çok sevilen ve kendisine umut bağlanan bir yerli
kahramandı. Bu yüzden, pek azgınlaşan Pontos Rum eşki-
ya ve iştahlarına karşı Türk hemşerilerini korumak üzere

— 347 —
 Giresun Belediye reisliği makamına oturuvermişti. Yal­
nız, kanun geleneklerine göre Belediye reislerini, yönetim
âmirleri, yâni, kaymakamlar, mutasarrıflar ve valiler ata­
maktaydı. Bu yüzden de Topal Osman’la Kaymakam Niza-
m ettin Bey arasında bir soğukluk, bir geçimsizliktir sü­
rüp gidiyordu. Nizamettin Bey, Osman Ağa’nın Belediye
reisliğini onaylamamıştı. Topal Osman, Damat Ferit hü­
kümetince fena halde mimli bulunduğundan onun başkan­
lığını onaylaması, İstanbul hükümetinin bir memuru olan
Kaymakamı da kolayca suçlu durumuna sokabilirdi. İs­
tanbul’da harıl - harıl asmak için adam arayan ünlü Nem­
rut Mustafa Paşa Divanı Harbi Osman Ağa’ya çoktan be­
ri gözlerini dikmiş, iştahlı - iştahlı bakmaktaydı. Ermeni
ve Rum «tehciri» suçlusu olarak asılan ve asılacak olan­
ların listesinde, Topal Osman Ağa’ııııı da saygılı bîr yeri
vardı. O da bunu pek iyi biliyor, ona göre tetikte bulunu­
yor ve kurduğu çeteyi her an davranmak üzere elinin a l­
tında hazır bulunduruyordu.
Topal Osman, Belediye Başkanlığı makamında kentin
Türk halkının koruyucu meleği olarak oturadursun 1919
ilkbaharında İstanbul gazetelerinde, Nemrut Mustafa Pa-
şa’nın başkanlık ettiği Divanı Harbi Örfi adı verilen son
kerte tehlikeli mahkemede yargılanması gereken ünlü
suçluları içeren bir siyasal suçlular listesi yayımlandı. Bu
suçlular arasında memleket dışına kaçmış olanlar olduğu
gibi, memleket içinde hâlâ görevleri başında bulunan bir
çok kiş'ı de vardı. Giresun’un Türk halkı, daha çok kendi
kentlerindeki bir iki Önemli kişinin adını bu listede gö­
rünce irkildi. Şimdilik, Giresun’dan yargılanması gereken
iki kişi vardı- Bunlar da Topal Osman Ağa İle Giresun eş­
rafından Sarı Mahmut Zade’ydi. Kürt Mustafa Paşa mah­
kemesi, bu iki kişinin hemen yakalanıp İstanbul’a yollan­
maları için «ihzar müzekkeresi» de kesilmişti.
Giresun’un genç kaymakamı Nizamettin Bey, bu rşİ
öğrenince Topal Osman'ı çağırarak:
— Osman Ağa, dedi, gazeteleri gördün, artık bura­
da durma, başmın çaresine bak, ihzar müzekkeresi ge--

— 348 —
lirse seni tevkife mecbur kalırım. Bir tarafa git, uzaklaş
burdan!
Kaymakamın yanından ayrılan Topal Osman, omuz­
larını silkerek yine gidip belediyedeki makamına otur­
du.
Bu genç kaymakama da zaten çoktaııberi içerliyor­
du. Onun Belediye Başkanlığını bütün zorlamalara aldırış
etmeyerek kabul edip doğrulamamış ve onu böyle kanun ■
suz olarak bu makamda oturtup duruyordu.
— İşte, Belediye Reisliği odasında oturuyorum. Ni-
za m et tin Bey sıkıysa gelsin beni tevkif edip İstanbul’a
göndersin!
Diyordu.
Bir gün jandarma kumandanı kaymakamın katına
giderek:
— ihzar müzekkeresi var. Topal Osman’ı tevkif ede­
ceğim, bana bir komiser ver!
Dedi. Kaymakam Nizamettin Bey, Mustafa Kemal’
in Selanik’ten çocukluk arkadaşıysa da henüz bir kayma­
kamdan başka bir şey değildi. Topal Osman’ın tutuklan­
masını kendisi için tehlikeli bulmasaydı onu doğrudan
doğruya tutuklattırabilirdi. Şundan ki o bu kapıdan ha­
lâ ekmek yemeyi düşünenlerdendi. İşte, bu yüzden arsla-
nm ağzına kendisinden daha az korktuğu bir kurban ata­
rak pençeli kurbanı korkutup kaçırmak istedi ve Jandar­
ma Kumandanına:
— Sen, evvelâ Sarı Mahmut Zade’yi yakala! Sonra
da Topal Osman’ı yakalarsın! dedi.
Jandarma kumandanı, gidip S an Mahmut Zade’yi
tutuklayıp Nemrut Mustafa Mahkemesine göndermek
üzere gemiye bindirdi. Bunu gören Topal Osman, bir kah­
peliğe uğramak kaygusiyle adamlarını yanma alıp bir ak­
şamüstü karanlık bastıktan sonra motoruna binerek Te-
peköy’e doğru yola çıktı. Topal Osman’ın dağa çıkışı,
kentte şimşek gibi yayılmıştı. Kumlar, onun dağa çıkışı­
nı, kentte oturuşundan daha tehlikeli buluyorlardı.
Topal Osman için İstanbul'um Trabzon Valisi Galip

1 — 349 —
 Bey’e emir üstüne emir geliyor, o da durmadan Giresun
Kaymakamını sıkıştırıyordu. Bir gün kafası kızan kayma­
kam, Ali Galip’e şöyle yazı yazdı:
— Bu adamın dağda yüz elli silâhlı maiyeti var. Ya­
kalanması için kuvvet gönderin. Ancak, o zaman tutula­
bilir!
Bu işi böylece başından savmak istedi.
Nizamettin Bey’in de Topal Osman’ın durumuna ben­
zer bir durumla karşılaşması gün sorunuydu.
Nitekim, Topal Osman, dağda çetesini güçlendire
dursun bir İngiliz vapuruyla İstanbul’a giden genç kay­
makam, yine Ermeni’leri zorla göç ettirme ve öldürme su­
çundan dolayı Nemrut Mustafa Paşa mahkemesine gön­
derilmek üzere tutuklanıp ellerine kelepçe vurulacak, yal­
nız kaçmanın yolunu bularak ölümden kurtulacaktı.
Topal Osman dağda bulunduğu sırada Nemrut Mus­
tafa Paşa mahkemesi onu «gıyaben» idama mahkûm et­
mişti. Artık, bu mangal yürekli adamın kanı helaldi. Gö­
rüldüğü, tutulduğu yerde öldürülmesi için emir çıkmış­
tı.
*

Topal Osman, oldum olası Gı'resun’lu denizci bir aile­

nin çocuğuydu. Dedesi, İsmail Kaptan’dı. Büyük bir yel­
kenli gemisi olan İsmail kaptan, hacca da gittiğinden
ona Hacı İsmail Kaptan diyorlardı. Hacı İsmail Kaptan,
daha çok yabancı limanlara, örneğin Karadenizdeki Rus
limanlariyle Akdeniz limanlarından Marsilya’ya seferle­
re çıkıyordu. Hacı İsmail Kaptan’ in oğlu Mehmet Efendi,
Giresun’a epeyce eskiden gelip yerleşmiş olan Cemşit’gil-
lerin kıziyle evlenmiş ve birçok çocuğu olmuştu. İşte, bu
Çocuklardan biri de çakır gözlü, güzel ve sevimli bir ço-
çuk olan Osman’dı .
Mehmet Efendi, babası gibi denizciliğe heves etme­
miş, ticaretle uğraşmayı daha uygun bulmuştu. Ne var
ki, bir de hacca gidip babası gibi Hacı olan Mehmet
Efendi, ticarette başarı kazanamamış, çoluk - çocuğuna
— 350 —
ancak orta halli bîr yaşayış sağlayabilmişti. Giresun’un
Hacı Hüseyin mahallerinin orta halli bir evinde dünyaya
gelen Osman, ilkokulu bitirmiş, o zamanın ortaokulu an­
lamına gelen Rüştiyenin son sınıfına dek okumuş, son sı­
nıfta ayrılmak zorunda kalmıştı. Osman’ın çocukluğu, ilk
gençliği ve gençliği, hep günlük yaşayışında karşılaştığı
haksızlıklara kafa tutmakla, onlarla boğuşmakla geçti.
Ciddî ve zeki bakışları, çukur çenesinin azim bildiren sert
kararlığı, kurumlu ve çalımlı durumu, ona akranları, hat­
tâ büyük arkadaşları arasında saygılı bir yer verdirmişti.
Haksız yere döğülen çocukların baş kurtarıcısı ve hak ara­
yıcısı oldu. Osman da dedesi İsmail Ağa gibi denizi çok
seviyordu. Dalgaların coştuğu fırtınalı havalarda denize
açılmak için çılgınca bir heves duyar, genç arkadaşlarını
da bu serüvene sürüklemeğe çalışırdı.
Kara gözlü Karadenizin dalgalan üzerinde Giresun’
da yetişen fındıklardan birinin kabuğu gibi oynayan kü­
çük kayığının içinde çılgınca ve hırslı saatlar geçirdiğini
görenlerin yüreği ağzına gelirdi. Deniz, onun boğuşacağı
en yakın devdi-
Giresun limanına demir atan dağ gibi yabancı gemi­
lere imrenerek bakar, Türklerin böyle gemilere sahip ol­
mayışına hayıflanıp dururdu.
Osman, dedesi gibi denizci, babası gibi müflis bir ta­
cir olmayı bir yana bırakıp kolayca para kazanmanın yol­
larını aramağa başlamıştı. Ne var kİ yaşayışın hangi ka­
pısından girmişse paranın kolay kazanılamayacağını anla­
makta gecikmemişti. Uzun ve işsiz bir gençlik dönemin­
den sonra kendisine gülümsemeğe başlayan heyecanlı bir
iş bulur gibi olmuştu. Giresun’da bir tütün rejisi vardı.
Bunun Türk olmayan müdürü ve öbür adamları, memleke­
tin yetiştirdiği en güzel tütünü işliyor ve dünyanın para­
sını kazanıyor, Türk’leri oraya hiç yanaştırmıyorlardı.
Yalnız, ucuz ve zor tütün işçiliklerinde Türkler çalışıyor­
du. Sonra, tütün kaçakçılığını önlemek için kullanılan bü­
tün kolcular, Rum’du- Bunlar, kendi adamlarına kaçakçılık
yaptırıp çok para kazandırdıkları halde Türk kaçakçıla­

— 351 —
 rın karşısında azrail kesiliyorlardı.
Salt bu kolcularla boğuşmak zevkini tatçıak için tü­
tün kaçakçılığına başlayan Osman, pek heyecanlı günler
ve geceler geçiriyor, bir çeteci egzersizi yapar gibi sertle­
şiyor ve pişiyordu-
Osman’ın bu heyecanlı, tehlikeli ve başıboş yaşayışı
önemli bir olayla birden bire bıçakla kesilmiş gibi duru­
verdi. Çobtanberi göz diktiği, daha doğrusu gönül verdi­
ği Panas İsmail Ağa’nın güzel kızı Hatun’la evlendi.
Gerçi, İsmail Ağa, zengin bir adamdı, Osman’ın sırtı
artık yere gelmezdi, ne var ki Osman, sırtüstü yatıp da
«karı» parası yiyeceklerden değildi. Doğru - dürüst bir
iş tutması gerekiyordu. Kayınpederinin yardımiyle keres­
teciliğe başladı.
Bu kereste işi zamanında eline epeyce para geçen Os­
man, pek eli - açık ve cömert bir insan olduğunu göster­
mişti. Düşkün eşe - dosta yardım ediyor, arkadaşlariyle
yeyip içiyor, çevresinde kendisine gönül bağlayanlardan
bir grup toplanıyordu. Artık, genç Osman, Osman Ağa
olup çıkmıştı. Hemşerileri onu böyle çağırıyorlardı.
Osman Ağa, her Karadeniz uşağı gibi silâhla oyna­
mayı da seviyordu. Goronik Rus tabancasının namlusun­
da hedeflere uçan mermilerin sayısını kendisi de bilmez-*
di. Keskin nişancı denecek güçte bir atıcı olmuştu. Gaze­
te okumasını seven ve siyasal haberleri büyük bir ilgiyle
izleyen Osman Ağa, 1908 hürriyet devrimini büyük bir
sevinç ve heyecanla karşıladı, fesini havaya fırlattı. Ar­
tık, Türk’ler için bütün acıların ve kayguların sonu geldi­
ğine inanıyordu. Osfnanlı ülkesinin bütün kentlerinde ol­
duğu gibi Giresun’da da geceli - gündüzlü şenlikler olmuş
hürriyet türküleri söylenmiş, içkiler içilmiş, Osman Ağa’
mn baş çektiği horonlar oynanmış, bütün kötü günlerin
sonu geldiğine ulusça inanılmıştı. Dağdan bir sürü eşkiya
inmiş, silâhlarını şakırdatarak hükümet konağı önünde
dolaşıyorlardı. Genel af çıkmıştı. Bu Rum ve Türk eşkiya­
larında, devrimi kendileri yapmış gibi bir de kurum - ça­
lım vardı ki değmeyin gitsin.

— 352 —
 Giresun’un bütün Rumları - Türkleri sevinçten sar­
maş - dolaş olmuşlardı. Kurtla kuzunun dost olduğu gün­
lere benzer barış ve dostluk günleri, Yeşîî Giresun'a mut­
lu saatler yaşatıyordu. Birbirlerine diş bileyen Türk ve
Kumlar, silâhlarının üstünü zeytin dallariyle örtmüşlerdi.
Ne var ki Avrupa devletlerinin birer - birer Türkiye üze­
rine atılarak pay isteyeceği günler de gelip çatmıştı. Bal­
kan uluslarından önce Italyan’lar daha sabırsız davrana­
rak Trablusgarp üzerine çullanmış, Balkan savaşı hazırlık
la n hızlanmış, Giresun Rumları da silâhlarının ve bomba­
larının üstündeki zeytin dallarını kaldırmağa başlamışlar­
dı. Osman Ağat dikkat ediyordu. Avrupa uluslarından biri
Türkiye’ye sataşacağı ya da sataştığı gün, bütün Rum
hemşerilerde bir bayram havası başlıyor, boylan uzuyor,
sesleri dikleşiyordu. Böyle zamanlarda Türk - Rum mahal­
leleri arasındaki sapantaşı savaşını Rum çocukları ilân
ediyordu- Türk mahalleleri, aşağıda, Rum mahalleleri de
yukarı sırta sıralandığından Rum çocuklannın sapan taş­
ları daha kolaylıkla yerini buluyordu.
Hürriyet devriminin getirdiği geçici dostluk havası,
artık, bir daha geri gelmemek üzere dağılıp gitmişti. Şim­
di, Türk ve Rum mahallelerinde karşılıklı diş gıcırtısın­
dan geçilmiyordu. Artık, hiçbir zeytin ağacı, bu kente gü­
müş yapraklı dallarından göndereceğe benzemiyordu, iş­
ler, öyle bozulmuştu ki sonsuz barışın kurulması için bir
kentte ya Rumlar ya da Türkler tek başlarına kalmak zo­
rundaydılar.
Trablus savaşı felâketi bitmiş, arkasından beklen­
mekte olan Balkan savaşı başlamıştı. Balkan kentlerinden
kopup gelen kırmızı kuşaklı, kara yeldirmeli göçmen dal­
gaları, Karadeniz kıyı kentleri gibi Giresun’a da çarpmış­
tı.
Kurtuluş savaşı yapan Balkan ulusları, Hıristiyan­
lık çalımlariyle ve bir haçlı ordusu ruhiyle bütün Türkleri
ve müslümanları kesip biçiyor, hele Hıristiyanlıktan müs-
lümanlığa geçmiş Pomaklarla Boşnakların gözyaşlarına
hiç bakmıyorlardı.

Kutsal İsyan (2) — 353 — F: 23

 Balkan savaşının başlaması, bütün Türkiye’de ivedi
bir seferberlik havası estırmışti. Askerliği gelen - gel­
meyen, cepheye koşmak için askerlik şubelerine başvuru­
yordu. Osman da bu çoşkunluk İçinde oraya başvurmuştu-
Ne yazık ki babasiyle amcasının el ele vererek yatırdıkla­
rı bedel yüzünden askerliğini yapmış farzediierek geri
çevrilmişti. O, bunu ve hiç kimseyi dinlemiyerek arkasına
taktığı bir yığın gençlik arkadaşiyle gönüllü olarak sava­
şa katılmak üzere kışlaya gitti, birkaç ay eğitim gördük­
ten sonra vapura bindi, İstanbul’a yollandı. O sırada Ça­
talca müstahkem mevkiine doğru ilerleyen Bulgar ordu­
sunu durdurmak üzere Karadeniz kıyılarından ivedi ola*
rak toplanıp cepheye sürülen «Trabzon Taburları» na ka­
tılmakta gecikmedi. İsteğince, dileğince ve sağ bacağının
diz kapağını bir şarapnel parçalaymcaya dek vuruştu, on-
beş yerinden yaralandı. Ağır yaralı olarak İstanbul’a geti­
rilip Şişli.Etfal hastahanesine yatırıldı. Burda dokuz ay
yattı. Bir ara sağ bacağının kesilmesi tehlikesi başgöster-
di. Bacağını kesmek için doktorların kendisine yaptığı
öneriyi şiddetle reddetti, yeryüzünde bacaksız gezip do-
laşmaktansa öbür dünyaya iki bacakla gitmeyi yeğ bul­
duğunu söyledi. Böylece büyük bir kangren ve ölüm teh­
likesiyle baş başa kaldı- En sonra, yalnız dizindeki şarap1
nel parçasının çıkarılmasına razı oldu, o da bayıltılmasıııa
müsaade etmeyerek. Ameliyat olup bittiğinde Osman’ın
bu demirden dayanma gücüne bütün doktorlar şaştı.
Artık, Rumeli elden gitmiş, top - tüfek sesleri kesil­
mişti. Osman, bu uzun hastane yaşayışından sonra ta­
burcu edilip de Karadeniz limanlarına kalkan Gülcemal
Vapuruna binmeğe giderken sağ ayağını kaz adımı giden
bir Alman askeri gibi kalçadan atıyordu. Sağ bacağına o
Çevik güzelliği ve oynaklığı veren mekanizma bozulup git­
mişti. Koltuk deyneğinin kaldırımda çıkardığı takırt dan
utanıyordu. Artık, ona bilen - bilmeyen «Topal Osman»
diyecekti.
Giresun’da demirleyen vapurdan karaya çıkınca kim­
seciklere görünmeden doğruca eve gidip kapanıverdi- San-

— 354 —
ki, Balkan savaşını kendisi yitirmiş gibi utanıyor, kimse­
nin yüzüne bakamıyordu.
Yarası iyi geçmeyen ve hiç bir zaman da geçmeyecek
olan Osman, evden çıktığı günler, İstanbul’dan beri taşı­
dığı koltuk deyneğine dayana - dayana yürümek zorunda
kalıyordu.
Balkan savaşından hemen sonra Birinci Dünya Sava­
şı patlayınca, artık anıyla - şanıyla Topal Osman diye
tanınmağa başlamış olan Osman Ağa, henüz Balkan sa­
vaşında aldığı yaralar kapanmadan arkasına bir yığın
gönüllü takarak Acara dolaylarına geçti, kendini bildi­
ğinden beri ittihatçı olduğundan Acar’da «Teşkilâtı Mah­
susa» nm meydana getirdiği sabotoj milislerine katıldı.
Koltuk deyneğine dayanarak savaşlara girdi. Rus ordu­
larının ilerleyişi sırasında ağır bir çekiliş yapan Türk or­
dusuyla birlikte Yemişlik hattına çekildi. Orada tifoya ya­
kalanarak memlekete dönmek zorunda kaldı. Tifoyu at­
latınca yine cepheye koştu. Bayburt haltında Türk ordu­
su bozgun halinde çekilirken Topal Osman, sekiz yüz kişi­
lik gönüllüsüyle 37. tümen emrine girdi. Rus’larla savaşa-
savaşa Tirebolu’ya, Harşit ırmağına dek çekildi. Düşman
bu hattâ duralamak zorunda kaldı. Topal Osman’ın gönül­
lü sayısı beş yüze inmişti. «Mevcudu» artırmak için yine
■Giresun'a döndü. Henüz askerlik çağma gelmeyenlerden
bir yığın gönüllü daha toplayarak cepheye götürdü ve bu
cephe hattında bir buçuk yıl düşmana göz açtırmamağa
çalıştı.
Bundan sonra, Rum ordusu birden bire elindeki köy­
leri, kasabaları, ve kentleri yakıp yıkmadan, oralarda
oturan sivilleri öldürmeden, yiyecek, giyecek depolarını
cephanelikleri Türk kumandanlıklarına teslim ederek ken­
diliğinden çekilmeğe başladı. Rusya’da patlak veren Bol­
şevik devrimi, Rus ordusunu allak - bullak etmiş, bütün
subay ve askerleri kendi canlarının kaygusuna düşürmüş­
tü. Bu kez, bozguna uğraya - uğraya memleketin en gü­
zel parçalarını elden çıkaran Türk ordusu, boşaltılan top­
raklan kurtarma yarışına girişti.

— 355 —
 Kafkasya savaş bölgesini bir yürüyüş halinde işgal
etme yarışma Topal Osman da katıldı. Türk ordusunun
önünde yalnız, Türklere hasım ve bağımsızlık yanlısı yer­
li halklarla iyi Örgütlenmiş Ermeniler vardı.
Topal Osman, Batum’un alınması için ileri atılan deli
fişeklerden biri oldu. Yakup Cemil’in sekiz yüz kişilik çe­
tesiyle Topal Osman'ın yine bunun tutarındaki çeteleri
her türlü taşıtan yararlanarak Batum üzerine atıldılar.
Topal Osman, Batum’da meydana gelecek çatışma ve çar­
pışmalarda gerekecek bütün cephane ve silahları kendi
motorlariyle taşıtmış ve onun gönüllüleri Batum’a koman­
do birlikleri gibi çıkmışlardı.
Batum’a ilk kez Topal Osman girdi; silâhları Batum
vali ve kumandanına teslim etti. «Fatih»likleriıı armut
gibi kolayca devrildiği bu savaş döneminde Topal Osman'
m Batum fatihi olması gerekirken bunu Yakup Cemil sa­
hiplenmişti. Teşkilâtı mahsusamn büyük milis kumanda­
nı namını taşıdığından Topal Osman'ın çetesinin de başı
sayılmış ve kendine Batum Fatihi denmesini istemişti.
1918 yılının sonlarına doğru Bırakışma olunca cep­
heler birden bire çenelerini kısmış, yeri - göğü sarsan
gümbürtüler dinmiş, gencecik insan kanları sebil gibi lı­
kır - lıkır aç topraklara dökülmez olmuştu. Bırakışma ko­
şullan gereğince Türk Ordusunun terhisi başlamıştı. Kur­
şunların, tifonun, tifüsün, koleranın, karın - soğuğun ve
en sonra açlığın yiyemediği iskelet gibi erkekler, kör - to­
pal evlerine dönmeğe başladılar.
Batum fatihliğini metozori Yakup Cemil’e bırakan
Topal Osman da sağ bacağının diz kapak bölgesindeki ya­
rasından halâ irin akarak koltuk değneğiyle kendini
dört gözle bekleyen çoluk - çocuğunun yanma döndü. Gel-
gelelim zaman değişmişti. Şimdi, Giresun’a artık Pontos-
çular, Rum kabadayıları ve neşeli - neşeli çalıp duran çan
sesleri hâkimdi. Artık, yeşil Giresun, bir Pontos kenti olup
çıkmıştı. Bütün öbür kıyı kentlerine olduğu gibi buraya
da türlü yönlerden maskeli Pontos savaşçıları aktarılıyor,
yamaçtaki büyük Rum evleri, kiliselerin altındaki gizli de­

— 356 —
 polar ve mağaralar hep silâhla tıka - basa dolduruluyordu.
İngiliz, Fransız’lar ve Amerikalılar, bütün bu yem­
yeşil kıyıları ve can yeşerten yaylaları, Pontos Devle ti’ne"
Doğu vilâyetlerini de taa Sivas’a dek Büyük Ermenistan’a
armağan ediyorlardı. Bunun kararı çoktan verilmiş, şimdi
bu kararı tereyağından kıl çeker gibi kolayca uygulamağa
Çalışıyorlardı.
Doğrusunu söylemek gerekirse Topal Osman, cephe­
den dönüp de hiç tanımadığı korkunç Pontos’çu milislerin
kenti kapladığını görünce ürkmüştü. Bütün tanıdığı ve
tanımadığı bu yüzler ona karşı kapalı, dönük ve düşman­
dı. Onu bir kaşık suda boğmak istiyor gibiydiler. Şu da bir
gerçektir ki Topal Osman, cepheden temelli döndükten
sonra Türkler rahat bir soluk almışlar, Rum hemşeriîerse
niyetlerinin kötülüğünce korkmuş ve bozulmuşlardı. To­
pal Osman, Giresun’un bir Türk kenti olduğunu göster­
mek için kendi kendine Belediye reisliği makamına otur­
du. Hemşerilerini korumaya karar verdi. Damat Ferit Pa-
şa’nm buyruğu altında cayır - cayır işleyen Nemrut Mus­
tafa Paşa mahkemesi, en sonra elindeki listeye göre onu
da «gıyabında» yargılamış ve meydanlarda asılmasına ka­
rar vermişti. Trabzon valisi ihtiyar Galip Bey ve onun
adamı gibi görünen Giresun Kaymakamı Nizamettiıı Bey­
le Jandarma Kumandanı da Giresun Rumları’nın baskısiy-
le ona cephe almışlardı. Trabzon metropoliti Hırisantos,
durmadan Topal Osman’ın yakalanıp asılması için Ingiliz-
lere Amerikalılara, Fransızlara ve Damat Ferit’e mek­
tuplar yağdırıyordu.
Topal Osman’dan, savaş içinde yapılmış olan zoraki
Ermeni göçü ve bu arada kıyılan canların hesabını ver­
mek üzere canı isteniyordu. Talât Paşa’nın yazdığı anıla­
rında söylediği gibi bu zpraki göç ettirme işi sırasında is-
tenmiyerek pek çok kötülükler olmuş, pek çok canlara kı­
yılmış, dönmeyecek olan Ermenüerin malları üzerine bü­
tün zorba taşra İttihatçıları oturmuştu.
Büyük kötülükler olduğu gerçek idiyse de bunlar
olurken Topal Osman hep cephelerde, milislerinin başmda

— 357 —
uğraşmakta, koltuk değneğiyle yiğitçe savaşmaktaydı.
Yalnız, Giresun’un ileri gelen Ermenilerinden Şerik’i,
Kuşlara casusluk ettiğinden, yine bir tutsak Rus Enneni-
sinin doğrulamasiyle öldürmek zorunda kalmıştı. Asıl so­
run, Ermeni öldürüşmesi değildi. Yerli Rumlar, PONTOS
davasını yürütürken Topal Osman’ın başlarında nasıl ek­
şiyeceğini yakından biliyordu. O, ilk delikanlılık çağından
beri Rumlarla doğüşüp durmakta ve gözünü daldan - bu­
daktan sakınmaz çok tehlikeli bir adam olarak tanınmak­
taydı.
Topal Osman Pontos çetelerinin Karadeniz kıyıların­
daki dağ köylerini Pontos hükümetinin yolunu aydınlata­
cak kocaman meşaleler gibi yanmağa ve insanlarımızı kı­
tır - kıtır kesmeğe başladıklarını görünce daha çok daya­
namamış, buna bir çözüm bulmak üzere kalkıp kente gel­
miş; bu yağmurlu ^ve katran gibi karanlık gecede, Sütlaç­
ların kapısını çalmıştı. İki savaş boyunca kendisiyle cep­
he - cephe gezmiş, vuruşmuş yiğit arkadaşlarının yatağı
yine bu kentti. Ne yapacaksa yine burda yapacaktı.
Sütlaç’ların evine konuk olduğu gece de gelişinin gö­
rülmüş ve kentte tellâl edilmiş olduğunu anlamıştı.
Tehlike, kapıyı çalıyordu. Bu kaymakam Niza metlin
onun başına fena ekşimişti. Dur hele, bak, bütün düşman­
ların başına nasıl kara bir düş kesilecekti. Çetesinin çe­
kirdeğini kurmuştu bile. Kaymakamın dolaylı olarak gön­
derdiği haber, yabana atılmazdı.
Topal Osman, ev sahibiyle ve geride kalan öbür ar-
kadaşlariyie helâllaşarak Ethem Hotmanoğlu, Kör Ab­
dullah, Tomoğlu İsmail, Hüsrev, Vahit adlı gözü pek arka­
daşlarını yanma alarak gecenin koyu karanlığına daldı.
Motor, aşağıda Hacı Hüseyin Mahallesinde, kayalıklar
arasında onu bekliyordu. Topal Osman’la adamları moto­
ra atladılar ve İstanbul yönünde Tepeköy’e doğru uzak­
laştılar. Sevgili kentleri Giresun, yağmurun, karanlığın
kara ve kalın perdesi arkasındaki son cılız ışıklariyle göz­
den yitince, motordakiler, yeni ve daha büyük bir serüve­
nin eşiğine ayak attıklarını anladılar. Artık, bütün anla-

— 358 —
 miyle kelleyi koltuğa almışlardı.
Artık, gerek kentte gerekse dağda Pontos işi için
çalışan herkes, tehlikede demekti. İngiliz, Fransız ve Ame­
rikan temsilcileri, sık - sık Giresun’a uğrayarak Rumlara
hiç bir tehlike olmadığını söylediler ve Topal Osman’ın
hakkından kolayca geleceklerini gözleri korkudan büyü­
yen Rumlara vadettiler. Pontos işinin en ateşli yürütücü­
lerinden Trabzon Metropoliti Hırisantos, Hıristiyanlık el­
den gidiyor diye taa Paris Konferansına telgraflar çeke-
dursun. Damat Ferit hükümeti, İngiliz temsilcisinin ülti-
matcmiyie Topal Osman belâsının tez günde ortadan kal­
dırılması için bütün Karadeniz kıyılarındaki jandarma ku­
mandanlıklarına emir verdirdi. Topal Osman, Ölü - diri
ele geçirilmeli ve memleketin huzuru sağlanmalıydı.
Bir askerî birlikle, bir jandarma bölüğü ve bir süva­
ri bölüğü, Topal Osman’ın arkasına düştü.
Bu arada Topal Osman’ın yanındaki çete eratı gün
geçtikçe artıyordu. Bir gün, Rumların ihbarı üzerine Ka-
rahisar dolaylarında jandarma bölüğünün baskınına uğ
rayan Topal Osman, jandarma bölüğü ile kumandanını
bir çete taktiğiyle tuzağa düşürdü ve jandarmaları uzak­
laştırarak jandarma kumandanını rehine olarak yanında
ahkoydu. Kendisinin ne için dağa çıkmış olduğunu ona
anlatabildi. Bu jandarma kumandanı, Kaymakam Niza-
mettin Bey’le el ele vererek Topal Osman’ın bayağı bir kaa-
til olmayıp bir yurtsever olduğunu, elinde büyük bir çete
kuvveti bulunduğunu, affı Şahâne’ye mazhar olmadığı
takdirde elindeki bu gözü pek insanlarla büyük zararlar
yapabileceğini yazıp durdular ve en sonra İstanbul’dan
bir «affı Şahane» koparabildiler.
♦

Böylece jandarma kumandanı da Topal Osman’ın «re-

hinessi olarak dağdan dağa gezmekten kurtulup görevinin
başına dönebildi.
Topal Osman’a padişahın kendisini affettiği ve dağ­
dan inebileceği, Giresun’a dönebileceği bildirilmişti ki kor­

— 359 —
kunç bir haber hem onun, hem bütün hemşerilerinin yü­
reğini yerinden oynattı: Büyük düşmanlar, küçük düşman
Yunanlılara İzmir’i işgal ettirmişler ve orda Türkleri ko­
yun gibi kıtır - kıtır kestirmişlerdi. Giresun’un içinde do­
laşan en yeni habere göre de bugünlerde Giresun da Yu­
nanlılarca işgal edilmek üzereydi. Averof ve Kalkış zırh­
lılarının kurşun renkli hayâletlerini hergün denizin ufuk­
larında arayan Rum hemşeriler, bu işe gün ve saat sorunu
gözüyle bakıyorlar, bunu Türk hemşerilerine işittirmek­
ten de çekinmiyorlardı. Görünüşe göre Pontos devletinin
kurulacağı günler seğirterek yaklaşıyordu.
Giresun’a yayan iki saat çeken Kayadibi köyünün yo­
lu üzerinde iki kişinin ilerlediğini gören nöbetçi:
— Dur, hemşeri, kimsiniz? diye bağırdı.
— Yabancı değil. Osman Ağa’yı görmek istiyoruz.
Yanında yabancı bir konukla birlikte gelen ve bu kar­
şılığı veren, Topal Osman’ın Giresun’un içindeki yakın
adamlarından biriydi. Onun getirdiği konuk, pek önemli
bir haberle Samsun’dan geliyordu. Nöbetçi, gelenleri ya­
nma katarak yemyeşil fındık bahçeleri içinde yitmiş git­
miş olan iki katlı bir köy evine götürdü. Bahçede tahta
bir sıraya oturarak güneşte sağ bacağını oğuşturan sırtı
gelenlere dönük Kara Trabzon başlıklı, zıpkalı bir adam,
birden belindeki tabancaya el atarak atik ve sert bir dav­
ranışla geriye döndü:
— Kimdir onlar?
Diye bavırdı. Çakır kurt gözüyle gelenlere yer gibi
bakan bu adam, Topal Osman Ağa’dan başkası değildi. Nö­
betçiye:
— Sen işine git!
Diye buyurdu. Nöbetçi uzaklaştı.
Osman Ağa’nm tanımadığı konuk, Samsun Müdafaa­
yı Hukuk’undan geliyordu. Koynündan çıkardığı mektubu
Osman Ağa’ya uzattı. Mektubu gözleri parlayarak okuyup
bitiren Topal Osman, onları oturttuktan sonra tabakasın­
dan bir sigara sardı, tabakayı konuklarına da uzattı.
Sigarasından derin soluklar çekerken gülümsüyordu:

— 360 —
 — Ha bu işler galiba düzleceğe benzer!
Diye söylendi. Sonra Giresunlu hemşehrisinin omus
na bir şaplak indirdi:
— Senin gâvurcuklar ne âlemde?
— Bildiğin gibi Ağa, hepimizi kesmeğe hazırlamy;
lar.
— Sen onlara benden selâm et, şimdiden başların
çaresine baksınlar, onların sonlarını iyi görmüyorum b<
Osman Ağa’nm yüzü gülüyordu:
— Mustafa Kemal Paşa! Mustafa Kemal Paşa! dİ
birkaç kez söylendi. Sonra Samsunlu haberciye:
— Arkadaş, dedi, Samsun’daki bütün vatanını seve
lere benden selâm söyle. Haberlerini aldım. Dedikleri o
cak, merak etmesinler.
Topal Osman’ın Kayadibi köyüne dek sokulmasın
nedenleri vardı. Padişahın kendisini affettiği günlerdi:
di. Yalnız kente girmeyi doğru bulmuyor, hızla geliş
olayları buradan izliyordu. Herhangi kötü bir iş patl
verdiğinde buradan Giresun’a bir karakuş gibi inmeğe 1
zır bekliyordu. Her ne kadar affedildiyse de hükümet tr
murlarımn hiçbirine güvenemiyordu.
Konuklan savdıktan sonra hemen adamlarını top
yarak dört - beş arkadaşiyle bir - iki gün gözden ırak o'
cağını, dönünceye dek evlerine dağılmalarını, gelir gelm
yine haber salarak kendilerini toplayacağını söyledi, t
men o akşam, yanındaki beş acar adamiyle kıyıda bek
yen motora bindi. Silâh ve cephanelerini de bir denk j
par ak bayağı bir eşyaymış gibi motorun bir yanına bir;
tılar. Samsun’a kendi hallerinde yurttaşlar gibi çıktıl.
Orada biraz dinlendikten sonra ikişer atlı üç yaylı tu"
rak Havza'ya doğru yola çıktılar. Yolda herhangi bir Pc
toslu’ya da başka bir eşkiya saldırısına karşı koyacak te
biri de almaktan uzak durmadılar. Hepsinin yanında biı
demet Alman ve Ingiliz bombası bulunduktan başka gi
neklerinin altındaki armalarda yüzlerce fişek diziliydi. 1
fekleriyse çadır bezlerine sarılmış eşyalar gibi yanı bi
larında yatıyordu.

— 361 —
 Çete yaşayışının çok ince hesaplarını yakından bilen
ve her türlü puştluğu hesaplayan Topal Osman, Havza’­
ya varınca adamlarıyle ilk önce bir hana inerek kendini
belli etmeden kasabayı gezip dolaştı- Mustafa Kemal’le
karargâhının bulunduğu, dışardan tas bir m erdivene at­
kılan Mesudiye otelini göz hapsine aldı; girip çıkanları ta­
mdı. Paşa giyneği içindeki sarışın, mavi eozlü
Kemal’i de gördü. Sonra, bunlar üzerine halktan bilgi top­
ladı. Konuştuğu kişiler, Mustafa Kemal’in memleketi düş­
manlardan kurtarmak için buraya geldiğini ona heyecan­
la anlattılar. O zaman Topal Ösman ve adamları bu isin
doğruluğuna büsbütün inandılar ve bir aksam karanlık
bastıktan sonra kulaklı kara baslıklar, çıpka ve sîTâhla-
riyle Mustafa Kemal’in karargâh kurduğu otele gittiler.
Mustafa Kemal, böbrek sancılarını dindirmek irin
doktorların salıkladığı altı saatte bir alınması gereken
banyolardan birini yeni yapmış, yüzü alev - alev yana­
rak b i r ' sandalyede oturmuş, sigara tüttürüyor, bir yan­
dan da arkadaşlariyle hararetli - hararetli bir şeyler ko­
nuşuyordu. Topal Osman’ın geldiğini haber verdiler. San­
dalyesinde merakla doğruldu. Sağ bacağını kalçadan ata­
rak odaya giren mavi kurt gözlü, orta boylu, kendi yaşın­
da, kendisi gibi kırpık bıyıklı, çukur ve inatçı çeneli, silâh­
lı, ünlü çete reisine sempatiyle baktı. Sonra, ayağa kal­
kıp ona doğru giderek elini hararetle sıktı:
— Hoş geldin Osman Bey, dedi, buyur, otur. Sam­
sun’da seni anlata - anlata bitiremediler.
Onu elinden tutarak yanındaki bir sandalyeye çökert­
ti. Töpal Osman’ın adamlarının da ellerini sıktı.

Sonra, çete reisinin yanma oturdu; çeteci delikanlı­

ları göstererek:
— Ordularımızı dağıttılar, dedi, kumandanları asker­
siz bıraktılar. İşte, bundan sonra bizim askerlerimiz bun­
lar olacak! Sigara içer misin, Osman Bey? .

— 362
 Ona ünlü gümüş tabakasını uzattı. Topal Osman, bir
sigara aldı, sonra adamlarına döndü:
— Haydi, uşaklar, siz dışarı çıkın-
Mustafa Kemal, emireri Halit’e seslendi:
— Halit, çocuk, al bu arkadaşları, istirahat ettir. Çay
ver onlara, yorgundurlar.
Halit, Topal Osman’ın adamlarını alıp kendi odasına
götürdü.
Bütün karargâh personeli Mustafa Kemal’le Topal
Osman’ın çevresine toplanmıştı. Hoşbeşten sonra Mustafa
Kemal:
— Osman Bey, dedi, çok buhranlı günlerde yaşıyo­
ruz, fakat ümitsiz değiliz. Senin hakkında bütün gerekli
bilgiyi aldıktan sonra seni buraya çağırttım. Biraz yor­
gunluk olduysa da kusura bakma. Çünkü, bundan sonra
el ele çalışacağız, daha da çok yorulacağız. Şimdi, sen ba­
na şu Pontosçu'larm Karadeniz kıyılarında neler yaptıkla­
rını anlat da bu işi bir de erbabının ağzından dinleyelim.
Tcpal Osman, Giresun’da Rumların çok eskiden beri
süre gelen düşmanca çalışmaları üstüne uzun uzadıya bil­
gi vererek, bırakışmadan sonra deviet içinde devlet ol­
duklarını anlattı; köyleri nasıl yaktıklarını, Türk ve
müslürnanları nasıl öldürdüklerini, İstanbul hükümetiyle
onun jandarmasının ve İngilizlerin onları nasıl koruduk­
larını sayip döktü. Sonra, arkasına takılan askerî birlik­
leri ve rehine olarak aldığı jandarma kumandam serüve­
ninden, onun kaymakamla birlikte uğraşarak nasıl kendi­
sini padişaha affettirdiklerinden ne var ki bu affa inana­
rak hâlâ kente inmediğinden ve inmek de istemediğinden,
her an yeni bir kahpelikle karşılaşmayı düşündüğünden
söz ederek hikâyesini bitirdi.
Mustafa Kemal:
— Bunların verdikleri söze de hiçbir vakit güvenme.
Görüyorum ki vatanperver duygular taşımaya gençliğin­
de başlamışsın. Senin bugünkü yolun da o günkü açtığın
çığırdan geçmektedir. Memleket kurtuluncaya, içinde bir
tek iç ve dış düşman kalmayıncaya kadar çarpışmak zo-

— 363
 randayız. Sen, bu Karadeniz koy ve şehirlerini koruya*
caksm. Çeteni derme - çatma bir kuvvet olmaktan çıka­
racaksın. Bir alay teşkil edeceksin. Sen, bu alaym kuman­
danı olacaksın. Sana genç ve atak subaylar da vereceğiz.
Pontoslu’lar hangi usulleri kullanıyorsa siz de o usulleri
çekinmeden kullanın. Vatan kurtarmakta bu son şansı-
mızdır. Bu mücadeleyi kaybedecek olursak tarihten silin­
memiz tehlikesi bile vardır.
Pontos belâsının temizlenmesini tamamiyle senin tec­
rübeli ellerine bırakıyorum, Osman bey. Seninle durma­
dan muhabere edeceğiz. Belediye reisliğini bırakıp uzak-
laşmamahydın. Şimdi, yine bu mevkii elde edebilir misin?
Topai Osman güldü:
— Ne demek, paşam? Çocuk oyuncağı bu. Siz arka­
mızda bulunduktan sonra evvel Allah Giresun belediyesi­
ne gidip oturmamız artık gün meselesidir.
— Madem ki şehrin Türk halkı seni tamamiyle des­
tekliyor. Hiç durma, teşkilâtını yap. Git, Reislik maka­
mına otur. Şehir bilfiil senin ve adamlarının işgalinde bu­
lunsun. Sen kaçıp dağa çekileceğine Pontosçu’lar ve Rum-
lar kaçsın. Onlar bir kere kanunsuz yolda adım atar gö­
ründüler mi zamanla hepsini temizleriz.
Mustafa Kemal, Topal Osman’la Karadeniz olayları­
nın bütün stratejik ve taktik olanaklarını uzun uzadıya gö­
rüştü. Anlaşmışlardı- Topal Osman, en sonra gece geç va­
kit istirahate çekilirken:
— Sen, hiç merak etme, paşam, dedi, ben bu Pontos
- Rumcuklarma öyle bir tütsü vereceğim ki hepsi eşek arı­
ları gibi mağaralarında boğulup gidecek. Sen, başımızda-
sm ya artık, yeter! Bir-kaç gün içinde Giresun Belediye
Reisliğini yine üzerime alarak memleket kurtuluncaya
kadar da kimseye vermeyeceğim. Hemşerileriıı en yiğit­
lerinden bir de «Müdafaayı Hukuk Cemiyeti» kurarım,
olur biter.
Topal Osman, ertesi sabah, Havza’dan ayrılıp Sam­
sun’a doğru bir yaylının içinde sallanarak giderken Bal­
kan savaşından da, «Seferberlikken de büyük ve Türkîer

— 364 —
için kutsal savaş günlerinin kapıda olduğunu duyuyor, ru­
hunun derinliklerinde tükenen güçleri her an tazeleyen
gizli bir kevser kaynıyordu. Memleket, şu sırada onu eski
savaşlarda olduğundan çok daha derinden gereksiyordu.
Evet, «Seferberlimde salt Almanların dâvası uğruna sa­
vaşmıştık. Şimdi, yalnız ve yalnız Türkiye ve Türk varlı­
ğı ve bağımsızlığı için savaşılacaktı. Mustafa Kemal, çok­
tan beri onun kafasında serseri kelebekler gibi dönüp do­
laşan ve bir yana konamayan düşüncelerini nasıl da yaka­
lamış ve yerine oturtmuştu. Evet, artık Türk kahraman­
ları en elverişsiz koşullar içinde yedi düvele karşı yine ve
tek başına savaşacaktı. Giresun'a varınca hemen adamla­
rını Kayadibi köyündeki karargâhında toplayıp savaşa gi­
der gibi silâhlandıracak, en uygun bir günde de dört yan­
dan silâh atarak kente girecek, boylece kenti «bilfiil» işgal
etmiş olacak, doğruca gidip belediye dairesine yerleşe­
cekti.

365
 — 10 —

HAVZA’DAN AYRILIRKEN

Günün birinde insanlık ideali­

nin tahakkuk ettirilmeyeceğim
kabul etmek doğru değildir.
Beşeriyetin, günün birinde bu
mesut neticeye erişmesi gayri
varit değildir.
—MUSTAFA KEMAL—

Mustafa Kemal, zaten İstanbul’dan hasta olarak yola

Çıkmış, Bandırma vapuru yolculuğundan „arkadaşları ara­
sında deniz tutmasından ve kusmaktan kurtulan bir tek
kişi o olduğu halde çok hırpalanmıştı. Böbrek sancıları­
nı bastırabilmek için biricik ilâç da ancak dayanma ,ve
direnç gücüydü. Şimdi, böbrekleri için çok şifalı olduğu­
nu düşündüğü Havza’nın sıcak sularına fırsat buldukça
daha çok sabahlan giriyor, biraz olsun rahatlıyordu. Dok­
torların salıkladığma göre beş altı saatte bir girmesi ge­
rekiyordu. Boş zamanlarında yanında getirdiği Celâl Uri'-
nin «Tarih-i Tedenniyatı Osmaniye — Ormanlıların G a -
rileyişi Tarihim i okuyor, önemli bulduğu pek çok satırın
altını çizerek geçiyordu.
Bîr yandan da benzin yokluğu yüzünden Havza’da he­
sapladığından çok kalmıştı. Buralarda böyle bîr zamanda
'benzin bulabilmek ölü gözünde yaş aramaktan başka bir

— 366 —
şey değildi. Bir yandan da, bir ihtiyat tedbiri olarak A-
masya’ya gitmeden önce orda güvenli bir ortam hazırla­
mağa çalışıyordu. Amasya’lılar da onun varlığını duymuş­
lar, Havza’ya bir kurul göndermeğe hazırlanıyorlardı. Bir
Bolşevik Rus heyeti, başlarında Ukrayna kahramanı al­
bay Budyenni olarak kendisini görmek üzere Samsun’a
gelmiş, Havza’ya gittiğini öğrenmiş, şimdi de Havza’ya gel­
mek istediklerini bildiriyordu.
Mustafa Kemal, Lenin’in kendisiyle ilgilendiğini an­
lamıştı. Bolşevik Rusya, artık kendi dertleriyle uğraşan
Türkiye’nin de şu anda eıı tehlikeli düşmanları olan în-
gilizler, Fransızlar ya da onların örgütlendirdiği karşı dev­
rimcilerle boğazlaşmakta olan ilginç bir ülkeydi. Yönetici
düşünceleri ne olursa olsun, onlarla şu anda sırt sırta ya
da el ele vermek, birden bire önemli bir koz elde etmek
demekti. Demek ki, Lenin bir müttefik arıyordu. Bu dü­
şünce yabana atılamazdı. Gerçekçi bir kafa üzerinde dur­
mak gerekti. Hemen Rus heyetinin Havza’ya gelmesi için
ilgililere emir verdi.
Budyenni, heyetin başında Havza’ya indi. Konuşup
görüşmelere başlamadan Önce karşı ziyaretler yaptılar.
Albay Budyenni, (sonradan Mareşal olmuştur) uzun boylu
pala bıyıklı yiğit gösterişli bir askerdi. Kazak süvari or­
dularının başında bütün Ukrayna’yı beyaz Rus orduların­
dan temizlemiş ve Amiral Vrangel ordusunu bozgundan
bozguna uğratarak Rusya sınırlarından sürüp atmıştı.
Hepsi Romanya topraklarına sığınarak canlanr.. kurtar­
mıştı.
1918 yılının 6 Ocak günü Ukrayna, boydan boya Uk­
rayna Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti olmuştu.
îşte, Amiral Vrangel’in yıldızını yerden yere çarpa­
rak çok büyük bir ün kazanan Budyenni, Sovyet Rusya’­
nın en büyük asker ve kahramanlarından biri olmuştu.
Şimdi de diplomatik görevi ile Türkiye’ye gönderilmişti.
Budyenni’in gönderilişi bir dekgeliş değildi. O, bütün bu
Türk ve İslâm uluslarının oturduğu ülkelerle çocukluğun­
dan beri ilgiliydi. Türk - Rus 1293 savaşından Doğu ordu­

— 367 — .
 ları Rus kumandanı olan bir Rus Generalinin oğluydu.
Rus Generali Türkiye’den alıp götürdüğü bir K ürt kızı
ile evlenmiş, ondan da Budyenni dünyaya gelmişti. İşte,
bü ana - baba sorunu, onun bu topraklarda yaşayan insan­
lara karşı bir sempati beslenmesine yol açmıştı.
Budyenni’nin kazak orduları önünden kaçıp Roman-
ya’ya sığman beyaz ordular, ordan da İstanbul’a aktarıl­
mıştı.
Budyenni, emperyalist devletlere karşı Türkiye’nin
açacağı savaşta Bolşevik Rusya’nın onun yanı başında bu­
lunacağım ve kendisine her türlü para ve silâh yardımı
yapacağını söylüyordu. Mustafa Kemal ve arkadaşları na­
sıl olsa er meydanına atılmışlardı. Karşılarında da doğal
olarak itilâf devletleri ve onun yavruları yer almıştı. Sa­
vaş, ister istemez bu emperyalist devletlere karşı yürü­
tülecekti. Elbette ki Rusya, para ve silâh yardımı yapa­
cak olursa bu savaş ki, şimdilik Yunanlılara karşı olacağı
anlaşılıyordu, daha kolay ve elverişli koşullar altında yü­
rütülebilecekti. Acaba Sovyet Rusya, yaptığı bu yardıma
karşılık Türkiye’den yeni bir tutsaklık mı istiyordu? Bud­
yenni konuşmanın biçimini birden bire değiştirmiş ve
Mustafa Kemal’in pek hazırlıklı olduğu bir alana dökmüştü.
Mustafa Kemal’in kafasında, ta, Selânik’ten beri en iyi
hükümet biçimi olarak Cumhuriyet yer almıştı. O da bel­
liydi. Fransız büyük ihtilâlinin pek çok kanlı olaylardan
sonra doğurduğu bir Burjuva Cumhuriyeti vardı, onun da
öğeleri, prensipleri belliydi, herkesçe biliniyordu. Sovyet
tipi bir Cumhuriyet de olabileceği tezi üzerinde şimdiye
dek hiç bir incelemede bulunmaya vakti olmamışsa da
Bolşeviklik problemi ve bunu bir kurtuluş kozu olarak kul­
lanabilme olanağı üzerinde arkadaşlariyle uzun uzadıya
tartışmalarda bulunmuştu.
— Acaba, General hazretleri, Anadolu’da kurulacak
hükümet için nasıl b ir rejim düşünüyorlar?
Bu, gerçekten yanıtlanmas.» pek güç bir soruydu. Mus­
tafa Kemal, artık bir politikacı olduğunu da düşünerek
hemen şöyle dedi:

368 —
 — Belki de Sovyetlerin Şûralar Cumhuriyetine ben­
zer bir hükümet tarzı!
— Yani, Bolşevikliğin prensipleri üzerine kurulmuş
bir Cumhuriyet değil mi, Generalim?
— Devlet sosyalizmi demek daha doğru söylemiş olu­
ruz.
— Yaniız sosyalizm, içtimai sahada hüküm süren bir
tarzdır, biz sizin komünizmi de gözden geçirmenizi istiyo­
ruz. Ancak, bu suretle büyük komşunuz Rusya size elin­
den gelen yardımı yapacaktır.
Budyenni, itilâf devletlerinin Türk topraklarında kur­
mağa çalıştıkları Pontos, K ürt ve Ermeni devletleri üze­
rinde derin biigi sahibiydi. Bolşevik Rusya bu devletlerin
kurulmasını istemiyordu. Türkiye’nin bu alanda açacağı
savaşta kendilerine yardımcı olacaklarım şu sözlerle an­
latmağa çalıştı:
— Biz, Çarlık Rusya’nın öncüleri, Kafkasya’nın kun­
dakçıları olaıı Ermen ilere asla yüz vermek niyetinde de­
ğiliz. Hele Ermeni Taşmak ve Hınçak komitelerinin harp
sonrası faaliyetlerinden biz de hiç memnun değiliz. Onlar,
kimi kuvvetli görürlerse ona uşaklık ederler- Yarın, îngi-
lizler, Fransızlar, Amerikalılar hesabına çalışmayacakla­
rını kim temin eder?
Mondros bırakışmasına uyularak ordularınız silâhtan
tecrit edilmiş, bütün silâh ve cephane depolarınıza el kon­
muştur. Bu şartlar altında bir taraftan Yunanlılarla diğer
taraftan Ermeniler, Pontosçu’larla ve Anadolu’nun her ta­
rafında işgal kuvvetleriyle nasıl mücadele edeceğinizi bir
türlü anlayamıyorum paşam!
Mustafa Kemal, ona şöyle dedi:
— Evet, Miralayım! Vaziyetimiz cidden naziktir. Fa­
kat, işte, bizim milletin hususiyeti de böyle felâketli za­
manlarda iş görmesi, harikalar yaratması olacaktır. Siz,
müsterih olunuz, müşterek düşmana karşı, bizi tahmin et­
tiğinizden daha tehlikeli ve hesaba katmağa değer bir kuv­
vet olarak bulacaksınız, buna da şaşmayınız.

Kutsal isyan (2) - 369 — F : 24

 Budyenni, epeyce düşündükten sonra buna şöylece
yanıt verdi:
—Rusya’nın, bütün ihtiyaçlarınızı tamamlamaya ha­
zır bulunduğunu size arz etmek vazifesini üzerime almış
bulunuyorum. Yeter ki, siz de bizim arzularımızı yapınız.
Padişahlığı ve hilâfeti lâğvediniz. Komünistliği ilân eyle­
yiniz.
Mustafa Kemal:
— Aziz Miralayım, başvurduğunuz işler, tasavvur ey­
lediğiniz kadar kolay değildir. Padişahlık müessesesi, esa­
sen zayıflamıştır, yıkılmak üzeredir. Hilâfet için biraz da-'
ha sabırlı, hattâ biraz daha dikkatli olmak lâzımdır. Ar­
kamızda bir de İslâm âlemi vardır- Bunu da hesaba kata­
cağız. Onların müzahareti bugün için elzemdir. îngilizleri
ancak bu sayede yerlerinde tutacağız. Komünistliği ilân’
etmek de bugün için imkânsızdır.
Şimdi, bizim tek bir hedefimiz vardır, o da harbi,
mücadeleyi kazanmak, istilâyı ortadan kaldırmaktır. Za­
feri kazandığımız zaman, şartlarımızı daha sakin ve rahat
bir ruh haleti içinde düşüneceğiz.
Mustafa Kemal’in politik kişiliği karşısında Budyenni
aldanmıştı, diyemiyeceğiz. Her iki kumandan da çok tec­
rübe görmüş insanlardı. Bunun için kolayca anlaştılar.
Mustafa Kemal, para ve savaş malzemesi alacak. Sovyet
Rusya, güney sınırlarında Sovyetlerin azılı düşmanlarına
düşman bir tempon devlet yaratılmağa çalıştıracaktı.
Şimdilik her iki memleket için de gerçekçi düşünce biçi­
mi buydu. Sovyetler için Mustafa Kemal’in komünist o-
lup olmaması salt bu yüzden önemli değildir. Hem onlar
bütün yeryüzünde belli bir sisteme göre yetişmiş bir su­
bayın komünist olmayacağım edindikleri tecrübelerle bili­
yorlardı. Mustafa Kemal’le Budyenni sarılıp Öpüşerek ay­
rıldılar. Mustafa Kemal’in içi artık rahattı. Her ne olur­
sa olsun kendi dâvası için çok büyük bir koz kazanmıştı.
Çelikli sıcak su ile dolu havuza girerek böbreklerinden
yükselen sancılara da meydan okumağa çalıştı.
Budyenni Başkanlığındaki Sovyet kurulunun Havza’-

370 —
ya gelip Mustafa Kemal’le görüşmeler yapması, İstanbul
hükümeti ile İngilizlerin kulağına da gitmişti. Havza’da­
ki Fransız askerleri, son büyük mitingden sonra çok te­
dirgin görünüyorlardı. Samsun’daki ve Merzifon’daki In­
giliz birliklerinde gizli bir tasa başgöstermişti. Samsun’­
daki İngilizlerin Mustafa Kemal’den çokça korkusu yok­
sa da Merzifon’dakiler öyle değildi. Pek içeride kalmış­
lardı. Mustafa Kemal’in halkı kışkırtıp sopalarla, tırpanlar­
la üzerlerine yürütecek olsa hepsini perişan edebileceğini
hesapladıkları meydandaydı. Mustafa Kemal'e de kargala­
rın haber verdiğine göre Merzifon’daki, tngilizler, tehli­
keli bir oyun peşindeydiler. Havza’ya, Mus'afa Kemal’in
silâhsız ve askersiz karargâhına ansızın yapacakları bir
baskınla hem Mustafa Kemal’i, hem de Türkiye’nin kur­
tuluş olanaklarım bir anda yok edebilirlerdi. Artık, iıet
şey suyun yüzüne çıkmıştı- Budyenni ile yapılan görüşme
İngilizlere her şeyi anlatmıştı. Onlar da bütün ol an ek! a-
rivle Mustafa Kemal’in arkasına düşmüşlerdi. Samsun’­
daki suikast fırsatı elden gidince Havza’yı deneyecekleri
meydandaydı. Burada da arkasına Ingiliz casusları takıl­
mıştı. Onu açıktan açığa gözetliyorlardı-
Ankara’dan, Ali Fuat Paşa’dan da bir şifreli telgraf
gelmiş, birkaç arkadaşiyle Mustafa Kemal’e ulaşmak is­
tediklerini söylüyordu. Mustafa Kemal, Merzifon’daki în -
gilizlerin yapabileceğini sezdiği oyundan önce, Ali Fuat
Paşa’nın ad m söylemekten çekindiği arkad aşlar iyle doğru
Havza’ya gelmesini şifre ile bildirmişti. Şimdi, iş değiş­
mişti- Hemen habersizce birden bire Amasya’ya yollan­
mak gerekiyordu. Amasya, hem daha içerlek bir yer, hem
de Havza gibi iki Ingiliz birliğinin arasında sıkışmış de­
ğildi. Samsun ve Merzifon’dan aynı zamanda yapılabile­
cek bir baskın, umutsuz bir durum yaratabilirdi. Bunun
için son kez olarak, çelikli banyoya girerken arkadaşlarına
hemen elden geldiğince gizli olarak hazırlanmalarını bu­
yurdu. Tutulacak arabaların da niçin tutulduğunu hiç
kimse bilmemeliydi. Serüven, gittikçe karışık bir durum
alıyor ve hızlanıyordu. Ertesi sabah, erkenden serçelerle,

— 371
horozlarla birlikte uyanıp Amasya’ya doğru yola düştü­
ler. Mustafa Kemal, yalnız, şifreyle Amasya’daki ilgilile­
re yola çıktıklarım bildirmişti. Daha önceden aldığı terti­
batla Amasya'lılar uyanmıştı; onu, Amasya’nın giriş ye­
rinde Gezircik’te karşılamağa hazırlanıyorlardı.

— 372 —
 — 11 —

«HOŞ GELDİN» KURŞUNLARI

Yaşamak; didinmek ve çar­

pışmak demektir. Kim çarpış­
mada kazanırsa o yaşar.
—MUSTAFA KEMAL—

Albay Bekir Samı Bey, Ali Nadir Paşa’nm perişan et­

tiği 17. Kolordunun Kumandan Vekilliğiyle Ege bölgesi­
ne geçtiğinde Manisa ve Akhisar bölgesinde uluorta halk­
ta bir dayanak aramışsa da korkuya kapılmış olan hal­
kın kendi yarasına bile ilâç olamayacağını anlamış, gerile­
mişti. O zaman halkla doğrudan doğruya ilişki kurmayı
bir yana bırakıp küçük liderleriyle son düzenli ordu ka­
lıntılarını kımıldatarak bu gücü bir manivela gibi kullan­
mayı deneme yoluna girmişti. Bunun üzerine 17. Kolordu
emrindeki son kuvvet kalıntılarını düşmana karşı koymak
için hazırlamaları emrini bütün kumandanlara vermekte
gecikmedi. Yalnız düşman, onun çabalarından daha hızlı
ilerliyordu. O, daha savaş yerine yetişmeden Aydın elden
gitmiş, Manisa topun ağzına gelmişti. Manisa mevki ku­
mandanım o kerte sıkıştırdığı halde milyonlarca lira tu­
tarındaki topları ve cephaneyi geri kaçırtmak olanağım
sağlayamamış, bunun için çok üzülmüştü.
Bekir Sami Bey, Ege bölgesine vardığında burasım
güneşsiz bir ülke bulmuştu. Bu koyu karanlık içinde bi-

— 373 —
 rer - birer uzanıp sokak fenerlerini yakan bir görevli gibi
sönüp g ilmiş özgürlük ve bağım sizlik umutlarım tutuş­
turmağa çalışıyordu, ödemiş bölgesine ilk kibriti çakmış
Ayvalık bölgesine dönmüştü. Ortada sağlamca kalmış bir
alay vardı.
Bu sırada 17. Kolordu Kumandanlığına asil olarak
Yusuf İzzet Paşa atanınca Bekir Sami Bey’iıı savaş mey­
danı birden bire daralıvermişti. O, bu daracık çerçeve için­
de de bir şeyler yapılacağını biliyordu.
Hemen Ayvalık Bölge Kumandanı Ali (Çolinkaya) be­
yi gördü. Onun alayının bu bölgede, gelecek olan işgale
karşı bir cephe tutmasını emreftîyse de Ali Bey, burada
bir cephe tutmanın sakıncaları üzerinde durarak sert bir
durum takındı. Bekir Sami Bey, 56. Tümen kumandam
cîarak, elindeki bu biric'k sağlam gücü kaçırmak niye­
tinde değildi. Alay kumandaniyle tümen kumandanı ara­
sındaki sert tartışma fenaya varmak üzereydi ki Ali Bey
boyun eğdi ve burada bir cephe açılmasını kabul ederek
gazeteci Osman Nevres’ten sonra düşmana ilk kurşunla­
rın atılmasını emretti.
27 Mayıs 1919 günü Ayvalık’ın, her iki yan: gümüş
yapraklı zeytin ağaçlariyle süslü Dalyan boğazından bir
Yunan torpidosu ile bir Yunan şilebi süzülerek limana
girdi ve demirledi. Şimdi, limanda iki torpido ile bir yük
gemisi bulunuyordu. Bir gün önce İngiliz Epiruhi lorpi-
dosu da gelip limanda demirlemişti. Ayvalık kasabasının
Rumları, ötücü kuş sürüleri gibi kıyıya üşüşmüşler. Yu­
nan çıkarma gemilerini çılgınca alkışlıyorlardı. Kıyıdaki
Türk ve Rum halkın gözlerine ilişen ilginç görünüş şuy­
du: Torpido ve şilepte oğul arı gibi asker kaynaşıyordu.
H er iki halk da bunun ne demek olduğunu biliyordu: Ay­
valık, bu savaş gemilerinin getirdiği Yunan askerlerince
işgal edilecekti.
Yunan torpido ve şilebi, limana' girerken, Ayvalık
Ttirk Garnizon kumandanı yanında 172’nci alayın subay­
ları olarak zeytin ağaçları ile örtülü yemyeşil bir tepeden
dürbünüyle onları gözetliyordu. Bu tıknaz, güçlü bir göv-

— 374 —
de sahibi brakisefal başlı, yüzünün çizgileri sert ve çe­
tin bir adamdı. Bu, Ali Nadir Paşa’nın Kolordosuna bağlı
172’nci alayın kumandam Yarbay Ali (Çetinkaya) beydi.
Ali bey, herkesin, sert duruş ve yüz çizgilerinden ürktü­
ğü gerçekten de çok sert bir askerdi. Yalnız, bütün erdem­
lerinin ya da eksikliklerinin üstünde büyük bir erdeme sa­
hipti:
Yurtsever ve yiğitti. Subaylarına dönerek:
— İşte, en sonra geldiler! dedi. Fakat onlara verece­
ğimiz cevap hazır! Şimdi, herkes vazifesi başına, marş
marş!
Ali Kadir Paşa, vatansızının ya da budalasının düştü­
ğü yanlışlığa düşmemenin gerçekten sırasıydı. Bekir Sa­
mi Bey’in hakkı vardı. Ali Bey, Ayvalığın da tıpkı İzmir
gibi işgal edileceğini Ayvalık Rumlarının büyük hazırlık­
lara başlamasından anlamış ve tertibatını da buna göre
almağa çalışmıştı. Ayvalık, eskiden beri netameli bir yer­
di. Bir kez, bütünüyle bir Rum kasabası denecek kadar
Rum halkı ile doluydu. Bunun da nedenleri vardı: Vak­
tiyle Çeşme’de batırılıp yakılan ve bozguna uğratılan Türk
donanmasından kurtulanlar kara yoluyla İstanbul’a gi­
derlerken yollan Ayvalığa düşmüş ve her nedense bura­
nın zengin Hum eşrafı bu perişan kafileye çok büyük ko­
nukseverlik göstermişti. Konuk ettikleri kişiler içinde Os­
manlI donanmasının amirali de vardı- Amiral, sağ - salim
İstanbul’a dönünce Ayvalık kasabası için padişah katında
kimi imtiyazlar sağlamıştı.
Böylece, uzun zamandan beri, Ayvalık Rumları sanki
bağımsız bir hükümetmiş gibi yaşamağa ve davranmağa
başlamışlardı.
Söylendiğine göre Yunan harfleri ile çalışan ilk ba­
sımevi burada kurulmuştu. Avrupa’nın merkezlerinde bü­
yük sloganlarla desteklenen Yunan ulusal devrimi bile
burada hazırlanmıştı.
Rum zenginlerinin elinde burası bütün anlamiyle bir
sağmal inek halinde sağılıyor ve bunların ceplerine sor­
gusuz sualsiz, vergisiz altınlar akıyordu. Kasabada işle­

— 375 —
 yen 40 tabakhane bütün randımanı ile çalışıyor ve her yıl
buradan Fransa’ya tonlarca İşlenmiş deri gönderiliyordu.
Da iarsa, ta.n ve nefis zeytinyağı derelerinin sanki - çağ­
ladığı imrenilecek bir cennete benziyordu.
Ayvalık, Midilli adasına da çok yakındı. En küçük de­
niz araçları ile iki yer arasında kolayca gidilip gelinebili­
yordu.
İşte, bu mutlu Rum azınlığı, bu mutlu kasabadaki ra­
hatlıklarını en sonra teptiler. Bu da Birinci Dünya Sava­
şında oldu- Yunanlılar, Ayvalık’ta elde ettikleri bu uygun
gedikten her türlü askerlik bilgisi sızdırmanın yolunu bul­
muşlardı. Casusluk olayları alabildiğine artmıştı. Bu yüz­
den Türk hükümetinin savaş kabinesi, Ayvalık Rumları­
nı yerlerinden alıp memleketin kör bir yerine sürmek z o
runda kalmıştı.
Onların boş kalan yerlerine de Balkan savaşı traje­
disinin perişan ve yoksul bıraktığı Sırbistan göçmenlerin­
den Boşnaklar yerleştirilmişti. Ayvalık’ın aslında bir tek
köyü vardı. O da, «Küçükköy»dü. Göçmenlerin yerleşti­
rildiği yer, burasıydı.
Bütün memleket içlerine gönderilen Rumi ar, Mon­
dros Bırakışmasından sonra Ayvalık’a dönmüştü. Eütiin
hınçları da Kıieükköy’e yerleştirilen Boşnak göçmenleri­
ne karşıydı. Bu zengin topraklardan onları kaçırıp eski
yerlerine yerleşmek için bu zavallılara zulmetmeğe baş­
lamışlardı.
Ali Bey’Ie komutasındaki bütün subaylar, Ayvalık’ı
savunmağa karar vermişler, bunu da Allah üzerine yemin­
le perçinlenişlerdi. Alayın savaşçı ve savaşçı olmayan
eratının sayısı beş yüzdü.
Ali Bey, bu kuvvetinin inatçı bîr işgal kuvvetine kar­
şı az olduğunu hesaplayarak bunu çoğaltmanın çarelerini
aramak zorunda kalmıştı.
Ayvalık kasabasının arkasındaki Türk köylerinin
yurtseverliğine başvurdu. Bu köyler halkı, canlı bir halk­
tı. tçlerinde topraklarını silâhla korumağa kararlı olan­
lar çoktu. Kozak bucağı baştan başa düşmana karşı diren-

— 376 —
inek için davranıvermişti. Yiğitlerle dopdolu olan bu bu­
caktan koca bir Milis bölüğü meydana getirilmişti. Ko-
zak’ta oturan üç yedek suoay da bu bölüğün başına geç­
mişti. Öbür Türk köyleri de bu yurtseverlik gösterisinden
geri kalmamışlar, Altınova, Araplar, Murateli, Gömeç,
Burhaniye ve daha başka köyler de kımıldamışlardı.
Yalnız, silâhlanmak isteyen yurtseverlere verilecek
Çokça tüfek yoktu- Bu yüzden ancak 150 kişilik bir Milis
kuvveti meydana getirilebilmişti. Ayvalık bölgesini sa­
vunmağa çalışan Ali Bey, Tümen Kumandanı Bekir Sami
Bey’in emri ile alayın ağırlıklarım, ilk elde gerekli olma­
yan nesnelerini gerilere, Murateli ve Kozak dolaylarına
taşıtmıştı. Ayvalık’m doğusundaki sırtlarda Birinci Dünya­
ya savaşlarından kalma (tahkikatı) daha da güçlendirip
işe yarar hale koymuştu. Casusluk işlerinden dolayı Orta
Anadolu’ya gönderilen savaşın bitişiyle geri dönen Rura-
lara yardım için Yunanlıların gönderdiği Kızılhaç heyetiy­
le Ingiliz temsilcisi Hatkinson da bu sırada Ayvalık’ta
bulunmaktaydı.
Hatkinson’un emri ile eezaevindeki hükümlü Rumlar
birer birer salıverilmişti. Jandarmalar, bu bölgeyi ken­
dileri için çok tehlikeli bulduklarından dağılıp gitmişler­
di. Jandarmaların dağılışından sonra kaymakam, Ali bey­
den inzibat işlerinde kullanılmak üzere 70 asker istemiş­
ti. Ali Bey, bundaki piçliği hemen anlamıştı. Demek ki,
düzenbazlıkla onu askerciklerinden etmek istiyorlardı. Ay­
valığa egemen bu biricik kuvveti zayıflatıp zamanla da­
ğıtmak istiyorlardı. Ali Bey, az günün adamı değildi. Bin-
gazi'de Enver Paşa ile gönüllü olarak îtalyanlara karşı
çarpışmış, Doğu cephesinde İkinci Ordunun bir alayına ku­
manda etmiş ve bu arada kendi alayının emrine verilen
Yakup Cemil gibi zorba, tehlikeli ve hattâ korkunç bir
adamı bile korkutup sindirmişti, sonra da onu Irak’a sür­
dürmüştü. İstanbul'da gizli kuvvetin kumandanlığını yap­
mış, tecrübeli bir asker olan Ali Bey, sıradan bir alay ku­
mandanı değildi. Bunun böyle olmadığım kendi subayla­
rından başkası bilmiyordu.

— 377 —
 İşte, her gürültüye pabuç bırakmayan Ali Bey, böl­
gede yönetimi bütün anlamiyle ele almak için sıkı yöne­
tim ilân etmişti.
Bekir Sami Bey’le çok sert bir tartışmaya girmişti,
ama, artık kesin olarak Ayvalık bölgesini savunmak ka­
rarını vermiş bulunuyordu. Birgiin alayını alarak ıssız
bir zeytinliğe götürdü. Subay ve erlere yurt sevgilerini
coşturan çok güzel bir nutuk söyledi.
Kıtalarından ayrılıp Özledikleri memleketlerine git­
mek isteyen erler ve subaylar, burada kahp gelecek düş­
manla çarpışmaya karar verdiler. Böyîece, dört yıl türlü
cephelerde döğüşmüş ve hemen her biri birkaç yara al­
mış bu gaziler, Ali Bey’in emriyle artık şehit de olabilmeyi
gerçekten bir zevk olarak düşünebilecek bir hale gelmiş­
lerdi.
Ali Bey, bununla da kalmayarak, dağılıp da henüz
memleketlerine gidemeyen bütün jandarmaları birer birer
toplatarak görevleri başına getirmiş, kendi alayının as­
kerlerinde de devriyeler gezdirerek kasabada kanunsuz
hiçbir işin yapılmaması için sıkı bir kontrol sistemi kur­
muştu. işte, bunun için de Rumların bu kerte canlı, azgın
ve örgütlü bulunduğu bu bölgede kanunsuz davranışlar
kökünden kazınmış gibiydi.
Yalnız, bir gün alayın ağırlıklarını gerilere, Murat-
eli’ne taşıyan bir mekkâreci, dönüşte kasabanın içinden
geçerken Rumlarca yakalanıp elinden silâhı alınmıştı.
Bu haberi alan Ali Bey’in kafasının tası atmış, hemen
bir subay komutasında sekiz kişilik bir müfreze gönder­
miş ve metropolithaneyi kuşattı rmıştı-
Subay, metropolite, ya alman silâhı geri vermesini,
ya da tutulup hapsedileceğim bildirdi. Silâhı alan Ram­
lar, hemen geri vermekten başka çare bulamadılar.
Bundan başka bir gün yine bir Rum kayıkçı ile bu
kayıkta giden bir Rum müşteri, Ali Bey’in mekkârecile-
rinden birine ateş etmişti. Sıkı emir almış olan er de ate­
şe ateşle karşılık vermiş ve Kumlardan birini yaralamış,
kendisine bir şey olmamıştı.

— 278
 İşte, Ali Bey, sıkı yönetimi ilân ettiği günden beri,
«Vukuat» olarak sayılabilecek salt bu iki küçük olay var­
dı.
Venizeîos ise bu sırada İzmir’deki olağanüstü Yunan
komiserine şöyle bir telgraf çekiyordu:
«Repolis’ten almış olduğum telgrafta, Ayvalık’taki
ırktaşlarımızın Türk ahaliye karşı kıyam etmiş olduğunu
öğrendim.
Ayvalık'ta bulunan Türklerin bizimkilerce yapılacak
tecavüzlerden korunması için Ayvalık’a bir bölük asker
ile yirmi kişilik bir jandarma takımı gönderilmesini Al­
bay Zafiryos’a söyleyiniz.
Yunanlıların (ayin Rumların) taarruzundan Türkleri
korumak amaeiyle gitmekte olduklarına dair subaylara ya­
zılı açık «talimat» verilmesi gereklidir.

—Venizeîos—»’

Venizelos’tan bu emri alan İzmir olağanüstü Yunan

komiseri, hemen İzmir’de tutsak bulunan 56. Tümen ku­
mandanı Hürrem Bey’in imzasiyle 172’ncı alay kumandanı­
na «kıtaların şimdiki durumu üstüne acele bilgi» verilme­
sini bildirmişti.
Ali Bey, bunu yutacak kadar çocuk değildi. Bir kez
56. Tümen kumandanı Bekir Sami Bey’di- Hürrem Bey’in
şimdiki halde Albay Zafiryos’un elinde tutsak olduğunu
biliyordu. Hemen, bunun ne demek istediğini anlamıştı.
Yunanlılar, sözüm ona, kurnazlıkla onun kuvvetini öğren­
mek istiyorlardı. Anlaşılıyordu ki işgal sırası Ayvalık’a
gelmişti.
Ali Bey, Hürrem imzasiyle çekilen telgrafın Yunan­
lıların marifeti olduğunu bildiğinden onlara yılgınlık ver­
mek için şöyle bîr yanıt verdi: «Alayın her bir ferdi de­
mirden bir kale gibi yerinde sabittir. Her türlü hıyanet ha­
reketler mukabeleye amadechr. Büyük bir hamiyet ve
hissi fedakâri ile meşbuğ olan alayım, mıntıkam dahilin­

— 379 —
de bulunan afrad-ı millet namına arz-ı malûmata şitaban
olurum.
Ayvalık Mıntıka K.
A 1 İ»
Ali Bey’in bu demir gibi cevabı da Yunan işgalini
durduracak tedbirlerden değildi. Bu konunun başında da
söylendiği gibi torpido eşliğinde bir askeri taşıt gemisi,
işgal kıtalarını Ayvalık limanına getirmişti.
işte, Yunan işgal gemilerinin limana girişini dürbü­
nüyle seyreden Ali Bey, kışlaya döndüğünde Kaymakam
Osman Nuri Bey’ce telefon başma çağrılmıştı. Kaymakam
telefonda şöyle diyordu:
— Şehir Yunanlılar tarafından işgal edilecektir, ben,
bunu Ingiliz mümessili Hatkİnson Cenapları nezdinde pro­
testo ettim. Siz, şu hale karşı ne yapmak niyetindesiniz?
Ali Bey, ona şu yanıtı verdi:
— Vatani vazifemin icap ettirdiği müdafaayı yapaca­
ğım.
Kaymakam, birkaç dakika sonra Ali Bey’i yine tele­
fonla aradı:
— Epiruhi Ingiliz torpidosunda bulunan Amiral Galt-
rop’un yardımcısı Ingiliz albayının sizinle görüşmek iste­
diğini ve torpidoya teşrifinizi rica ettiğini Hatkİnson ce­
napları bildirmektedir.
Ali Bey*
— Ben şu anda alayımın başından ayrılamam, fakat
yerime konuşmak üzere bir Binbaşı göndereceğim, dedi.
Sonra, Binbaşı Tevfik Bey’le bir teğmeni torpidoya
gönderdi.
Ingiliz Amirali Binbaşıya:
— Kumandan^neden gelmedi?
Diye sordu ve sonra düşünerek sözlerine şunları kattı:
— Kumandanınıza bildirmenizi isterim ki, Yunanlılar
buraya yanlışlıkla gelmişlerdir. Kumandanınızı bunu bil­
dirmek için çağırmıştım. İtilâf devletleri, Ayvalık’m iş­
galine müsaade etmemişlerdir. Bunun için de hemen sim­
di Yunan torpidoları Ayvalık’tan çekilip gideceklerdir.

— 380 —
Bunları, lütfen kumandan cenaplarına bildirmenizi rica
ederim.
Konuşma bitmişti. Binbaşıyla teğmen kışlaya döndü­
ler. Ali Bey, bunları işitince:
— Zor karşısında çekilip gittiler. Ama, yine gelecek­
lerdir. Hem de daha kuvvetli olarak. Çünkü, şimdi, bizim­
le döğüşecek kadar kuvvetli olmadıklarını anladılar, dedi.
Gerçekten de biraz sonra limanı dürbünüyle seyreden
Ali Bey ile subayları, torpido ile asker yüklü taşıt gemisi­
nin gürültü ile demir alarak limandan çıkıp gittiğini gör­
düler.
Ali Bey'in gülmeyen yüzünde gülümsemeye benzeyen
çizgi kırıntıları belirdi:
— îşte, bu bir kuvvet denemesiydi. Birinci ravundu
biz kazandık, bakalım İkincisine!
Subayların ve erlerin moralinde bir yükselme başla­
mıştı.
27 Mayıs 1919 günü İngiliz albayı bölge kumandaniy-
le yine görüşmek isteğinde bulundu. Ertesi gün, Ali Bey,
kendisi, bir kahpeliğe uğramak korkusundan büsbütün
kurtulmuş olmamakla beraber, Ingiliz torpidosuna gitti
ve albayla görüştü.
Albay, Ali Bey’e:
— Siz, Ayvalık’ı savunmak için yüksek makamlardan
bir emir filân aldınız mı? diye sordu.
Ali Bey, emir almadığım söyledi. Albay, yine Önceki
sözlerini yenilemekten başka bir şey yapmadı:
— Yunanlılar, Ayvalık’ı işgal etmiyeceklerdir. Çün­
kü itilâf devletleri Ayvalık’m işgaline müsaade etmemiş­
lerdir.
Görüşme bittiğinde Ali Bey Garnizon’a döndü. İngi­
liz torpidosu da birkaç saat sonra limandan çıkıp gitti.
Torpido limandan ayrılmak üzereyken Hatkİnson, bölge
kumandanlığına şunu bildirdi:
— Albay, Türklerle Yunanlıların işine karışmaması
için Amiral Galtrop’dan aldığı emir üzerine İzmir’e hare­
ket etü.

— 381 —
 Şimdi, Ayvalık'ta Yunan Kızılhaç’ının gemisinden baş­
ka bir nesne kalmamıştı.
Ne var ki 28 - 29 Mayıs 1919 gecesi, ada gerisine
yanaşan üç Yunan torpidosuyla iki şilep adaya sa­
yısı bilinmeyen bir miktar asker çıkardı; bu askerler, ge­
celeyin, yürüyerek şafak alıncaya dek Ayvalık’m kuzey
doğusunda mevzilendiler.
Bu da bir askerlik hilesi sayılıyordu. Ayvalık kıyıla­
na çıkan Yunan kuvvetine silâhlı Ayvalık Rumları da
katıldı. İlerlemeğe başladılar.
Ali Bey’in alayının beş yüz kişilik kadrosu, Ayvalık’-
m girintili çıkıntılı kıyılarını tutacak güçte değildi.
Yunanlıların çıkacağı daha önceden düşünülen yere
bir müfreze yerleştirilmişti. Bunun için de ilk karaya çı­
kan Yunan askerleri bir avuç Türk askerinin «Hoş geldi­
niz» kurşunları ile karşılandı. Bu müfreze ilk andaki şa­
şırtıcı ve oyalayıcı görevini yaptıktan sonra daha sağlam
mevzilere - çekildi.
İşte, Anadolu toprağına ayak basan düşman ordusu
üzerine ikinci kez kurşun atılan yer burası oldu. îlk kur­
şunu İzmir’in işgalinde Efzon taburunun bayraktarı üze­
rine atan «Hukuk-u beşer» gazetesi sahip ve başyazarı
Osman Nevres (Haşan Tahsin Recep) olmuştu, ikinci kur­
şun da Ali Bey’in alayından bir müfreze eliyle Ayvalık’ta
atıldı. Kentin içinde de kısa süren sokak savaşları oldu.
Gelen Yunan gücünün kumandanı, kan dökülmemesi
için Ali Bey’in, gücünü kasabadan çekmesini istedi; bu ül­
timatomu hem hükümete, hem de Ali Bey’e bildirdi.
Ali Bey, artık işgalin kesin olarak gelip çattığım an­
lamıştı. Düşman gücü, kendi gücünden çok üstündü. Yine
de bu işgale sersemletici bir şamar atmak zevkinden ken­
dini yoksun etmek istemedi. Savaş vere vere Kozak buca­
ğındaki mevzilere doğru çekilmeyi de önceden kararlaş­
tırdı- Geceleyin karaya çıkan Yunan askerleri ile Yunan
Kızılhaç eratının katılmasiyle meydana gelen güç, Ali be­
yin örtü kuvvetlerine çarpmıştı. Ege’nin, mitolojik mas­
mavi bir aydınlıkla yüklü şafağını ilk çekirdekler delik

— 382 —
deşik etli. Ayvalık’m Kuzey Doğusundaki örtü müfrezesi­
nin savunmağa çalıştığı bölge, asıl çıkarmanın yapıldığı
noktadaydı. Kentteki savaş görünüşü, daha çok aldatıcıy­
dı. Bir tuzak hazırlayıcı durumundaydı. Büyük .güçlerle
Ali Bey sağ kanadına çarpmak isteyen Yunan kumandanlı­
ğının amacı onu kentin dışına atmaktı. Kent, böyiece çok
zaman savunulamazdı. Çevrilmek ya da yok olmak tehli­
kesi baş göstermişti. Öyleye dek düşmanı olduğu yere
mıhlayan alay, sağdan gelen tehlikeden sıyrılmak için gü­
müş bir buğu ile örtülü yüksek zeytinliklere doğru vuru­
şa vuruşa çekilmek zorunda kaldı. Ayvalık kentini alan
düşman, olduğu yerde kalmış, zeytinliklerde kuvvetli si­
perlere giren 172. alay üzerine varmak istememişti. Ken­
tin üstündeki sırtları elde etmeği yeter bulmuştu.
Yüksek zeytinliklerde pusu kurup bekleyen Ali Bey’i
bu arada en çok üzen şey, kendi askerî bölgesinin içinde
bulunan Edremit, Bergama, Burhaniye kazalarından, bü­
tün çabalarına karşın hiçbir yardım görememesiydi.
Bu kasabalar, onun feryadı karşısında, taş gibi sus­
muşlardı. Artık, bundan sonra Ali Bey, Ayvalık’ı işgal
eden Yunan kuvvetinin başına ekşimeğe karar vermişti.
Burdan hiç bir yere gitmeyecek, askerinin olur olmaz iş­
lerle burnunu kanatmamağa, yeni gelecek gönüllülerle sa­
yısını daha çok arttırmağa çalışacaktı.
Yunanlıların -eline de bir parça erzaktan başka bir şey
geçmemişti. Bunun için de ayrıca seviniyordu. Manisa’daki
milyonlarca liralık cephane ve silâhın Yunanlılara peşkeş
çekildiğini duymuş ve içi kan ağlamıştı.
Ali Bey’in kasabadan ayrılışından sonra Kaymakam­
la kimi memurlar Gömeç’e taşındılar, kimisi de Ayvalık’­
ta kaldı.
Gömeç’e yerleşen Kaymakam, Ayvalık bölgesi ku­
mandanı Ali Bey'e şöyle bir haber iletti:
— Şimdi, Dahiliye Nezaretinden aldığım emirde sizin
kıtalarınızın Yunanlılara karşı savunmaya geçmemesi bil­
dirilmektedir. Bu emir, Harbiye Nezareti vas>tasiyle Ay­
valık bölge kumandanlığına da bildirilecekti. Fakat, Dahi­

— 383 —
liye Nezareti bu emrin benim vasıjamla bölge kumandan­
lığına bildirilmesini emretmiştir.
Ali Bey, Osman Nuri Beye:
— Emir alınmamıştır, alınırsa düşünülür!
Diye çok keskin ve lâkonik bir yanıt verdi.
Albay Bekir Sami beyin kurtuluşu gösteren eli Ali
Bey’in mangal gibi yüreği ve beş yüz Türk askeri ile su­
bayı, Ayvalık cephesini korumuştu. Yalnız, değerli bir
T ürk subayı ile birkaç yiğit mehmetçik, Ayvalık cephesi­
nin toprağını altın kanlariyle suladı.

İKİNCİ BÖLÜMÜN SONU

— 384 —