Professional Documents
Culture Documents
παραδείγματα και ασκήσεις γραμμικής άλγεβρας PDF
παραδείγματα και ασκήσεις γραμμικής άλγεβρας PDF
Περιεχόµενα
Κεφάλαιο 1 Προαπαιτούµενες Έννοιες (29 σελίδες)
Κεφάλαιο 2 Γραµµικά Συστήµατα (16 σελίδες)
Κεφάλαιο 3 Πίνακες (34 σελίδες)
Κεφάλαιο 4 Ορίζουσες (28 σελίδες)
Κεφάλαιο 5 Οι Χώροι R n (25 σελίδες)
Κεφάλαιο 6 ∆ιανυσµατικοί Χώροι (22 σελίδες)
Κεφάλαιο 7 Βάση και ∆ιάσταση (29 σελίδες)
Κεφάλαιο 8 Γραµµικές Απεικονίσεις (27 σελίδες)
Κεφάλαιο 9 Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα (32 σελίδες)
Κεφάλαιο 10 ∆ιαγωνοποίηση (37 σελίδες)
Κεφάλαιο 11 Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές (17 σελίδες)
Περιεχόµενα και Πρόλογος Σελίδα 2 από 4
Πρόλογος
Η Γραµµική Άλγεβρα είναι ένας κλάδος των Μαθηµατικών που έχει πολλές
εφαρµογές σε διάφορες επιστήµες. Για παράδειγµα, το πρόβληµα επίλυσης µεγάλων
συστηµάτων γραµµικών εξισώσεων ή του υπολογισµού ιδιοτιµών εµφανίζεται συχνά
σε όλες τις θετικές επιστήµες, στην οικονοµία, κοινωνιολογία και αλλού. Πιο γενικά,
στις επιστήµες µελετώνται διάφορα φυσικά ή κοινωνικά φαινόµενα µέσω
µαθηµατικών µοντέλων τους. Τα γραµµικά µοντέλα είναι ιδιαίτερα σηµαντικά, γιατί
αφενός σε πολλές περιπτώσεις αναπαριστάνουν την πραγµατικότητα µε
ικανοποιητικό βαθµό πιστότητας, αφετέρου υπάρχουν για αυτά πολλά ισχυρά
µαθηµατικά εργαλεία ένα από τα οποία είναι η Γραµµική Άλγεβρα. Πολλά φαινόµενα
περιγράφονται από ποικίλους τύπους συναρτήσεων και είναι γνωστό από τα
Μαθηµατικά ότι ευρείες κλάσεις συναρτήσεων προσεγγίζονται από γραµµικές
συναρτήσεις. Συνεπώς µπορούµε να πούµε ότι η Γραµµικά Άλγεβρα µας βοηθά στην
άντληση πληροφοριών για τη συµπεριφορά και µη γραµµικών φαινοµένων.
Η παρουσίαση της ύλης δεν είναι αναγκαστικά σειριακή και συνεπώς διαφέρει από τα
κλασικά βιβλία. Για παράδειγµα, στις Βασικές Έννοιες υπάρχουν όλοι οι σχετικοί
ορισµοί του συγκεκριµένου κεφαλαίου και στις Θεµελιώδεις Γνώσεις υπάρχουν τα
θεωρήµατα. Νοµίζουµε ότι έτσι αυξάνεται η χρηστικότητα του υλικού αυτού που
προορίζεται να εµφανιστεί σε ηλεκτρονική µορφή. Προτείνουµε τον εξής τρόπο
χρήσης του. Όταν ο φοιτητής µελετήσει µια ενότητα από το βιβλίο του ΕΑΠ, µπορεί
να ανατρέξει στην αντίστοιχη ενότητα αυτού του υλικού και, αφού ασχοληθεί µε τις
Βασικές Έννοιες και τις Θεµελιώδεις Γνώσεις σαν µια επανάληψη, να επιχειρήσει να
λύσει πολλές ασκήσεις. Πιστεύουµε ότι η µελέτη των Μαθηµατικών δεν αρµόζει σε
θεατές αλλά απαιτεί ενεργητική συµµετοχή.
Στο Κεφάλαιο 3 γίνεται µια πιο συστηµατική ανάλυση της µεθόδου του Gauss που
µας οδηγεί φυσιολογικά στην έννοια του ΄κλιµακωτού πίνακα’. Επίσης µελετάµε
πράξεις πινάκων και αποσαφηνίζουµε τη διασύνδεση του πολλαπλασιασµού πινάκων
µε την µετατροπή πίνακα στην ανηγµένη κλιµακωτή µορφή του. Τέλος δίνεται µια
εφαρµογή στον υπολογισµό του αντίστροφου πίνακα. Έχοντας µελετήσει το
κεφάλαιο αυτό, θα είµαστε σε θέση, µεταξύ των άλλων, να επιλύουµε µε
συστηµατικό τρόπο γραµµικά συστήµατα και να υπολογίζουµε αντίστροφους
πίνακες.
Οι ορίζουσες εισάγονται στο Κεφάλαιο 4. Σκοπός µας εδώ είναι να µάθουµε µερικές
τεχνικές υπολογισµού οριζουσών και να κατανοήσουµε την εφαρµογή τους στον
υπολογισµό του αντίστροφου πίνακα και στη λύση των γραµµικών συστηµάτων.
Στο Κεφάλαιο 5 µελετώνται µερικές βασικές έννοιες της Γραµµικής Άλγεβρας, όπως
είναι η βάση και το εσωτερικό γινόµενο, χρησιµοποιώντας το ειδικό αλλά σηµαντικό
παράδειγµα των χώρων \ n , που αποτελούν τυπικά παραδείγµατα διανυσµατικών
χώρων. Η κατανόηση των εννοιών αυτών στο εν λόγω παράδειγµα µας διευκολύνει
στη µετάβαση σε ποιο γενικούς διανυσµατικούς χώρους που πραγµατοποιείται στα
Κεφάλαια 6 και 7. Εδώ εισάγεται η έννοια της διάστασης και δίνονται σηµαντικές
εφαρµογές στα γραµµικά συστήµατα µέσω της τάξης πίνακα. Έχοντας µελετήσει τα
κεφάλαια αυτά, θα µπορούµε, µεταξύ των άλλων, να προσδιορίσουµε µια βάση και
Περιεχόµενα και Πρόλογος Σελίδα 4 από 4
τη διάσταση διάφορων χώρων, όπως είναι υπόχωροι του \ n που παράγονται από
συγκεκριµένα διανύσµατα
Οι συγγραφείς
27/2/2005
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 1 από 29
Κεφάλαιο 1
Προαπαιτούµενες Έννοιες
Στο Κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθούµε µε έννοιες που είναι γνωστές από το Λύκειο,
όπως είναι τα σύνολα, οι απεικονίσεις, οι µιγαδικοί αριθµοί, η µαθηµατική επαγωγή
και τα πολυώνυµα. Ο σκοπός εδώ είναι να υπενθυµίσουµε βασικά στοιχεία και
τεχνικές των µαθηµατικών που είναι απαραίτητες στη µελέτη της Γραµµικής
Άλγεβρας.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ.............................................................................................................................2
ΣΥΝΟΛΑ ............................................................................................................................................3
Ορισµός 1 (υποσύνολο) .......................................................................................................................3
Παραδείγµατα......................................................................................................................................3
Ορισµός 2 (τοµή, ένωση, συµπλήρωµα)..............................................................................................3
Παράδειγµα..........................................................................................................................................3
Ορισµός 3 (καρτεσιανό γινόµενο) .......................................................................................................3
Παράδειγµα..........................................................................................................................................4
Παράδειγµα..........................................................................................................................................4
ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ .................................................................................................................................4
Ορισµός 4 (απεικόνιση επί και 1-1, εικόνα) ........................................................................................4
Παραδείγµατα......................................................................................................................................4
Ορισµός 5 (σύνθεση, αντίστροφη απεικόνιση)....................................................................................6
Παραδείγµατα......................................................................................................................................6
ΜΙΓΑ∆ΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ......................................................................................................................7
Ορισµός 6 (άθροισµα και γινόµενο µιγαδικών)...................................................................................7
Ορισµός 7 (αντίστροφος µιγαδικού)....................................................................................................7
Παράδειγµα..........................................................................................................................................7
Ορισµός 8 (µέτρο µιγαδικού, συζυγής µιγαδικός)...............................................................................7
Παράδειγµα..........................................................................................................................................8
Ορισµός 9 (τριγωνοµετρική µορφή) ....................................................................................................8
Παράδειγµα..........................................................................................................................................8
ΠΟΛΥΩΝΥΜΑ...................................................................................................................................8
Ορισµός 10 (βαθµός, διαίρεση) ...........................................................................................................8
Παράδειγµα..........................................................................................................................................9
Ορισµός 11 (ρίζα πολυωνύµου)...........................................................................................................9
Παράδειγµα..........................................................................................................................................9
Ι∆ΙΟΤΗΤΕΣ............................................................................................................................................9
ΣΥΝΟΛΑ ............................................................................................................................................9
Πρόταση 1 (τοµή και ένωση)...............................................................................................................9
Πρόταση 2 (συµπλήρωµα συνόλου) ....................................................................................................9
ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ...............................................................................................................................10
Πρόταση 3 (σύνθεση απεικονίσεων) .................................................................................................10
Πρόταση 4 (κριτήριο ύπαρξης αντίστροφης απεικόνισης) ................................................................10
Πρόταση 5 .........................................................................................................................................10
ΕΠΑΓΩΓΗ.........................................................................................................................................10
Παράδειγµα........................................................................................................................................10
ΜΙΓΑ∆ΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ....................................................................................................................11
Πρόταση 6 (µέτρο µιγαδικού αριθµού) .............................................................................................11
Παράδειγµα........................................................................................................................................11
Πρόταση 7 (συζυγείς µιγαδικοί) ........................................................................................................11
Πρόταση 8 (τριγωνοµετρική µορφή µιγαδικού) ................................................................................12
Θεώρηµα 9 (του De Moivre) ............................................................................................................12
Γεωµετρική ερµηνεία γινοµένου µιγαδικών ......................................................................................12
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 2 από 29
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ......................................................................................................................15
Άσκηση 1...........................................................................................................................................15
Άσκηση 2...........................................................................................................................................16
Άσκηση 3...........................................................................................................................................17
Άσκηση 4...........................................................................................................................................18
Άσκηση 5...........................................................................................................................................19
Άσκηση 6...........................................................................................................................................21
Άσκηση 7...........................................................................................................................................22
Άσκηση 8...........................................................................................................................................23
Άσκηση 9...........................................................................................................................................24
Άσκηση 10.........................................................................................................................................24
Άσκηση 11.........................................................................................................................................25
Άσκηση 12.........................................................................................................................................25
Άσκηση 13.........................................................................................................................................26
ΑΣΚΗΣΕΙΣ...........................................................................................................................................26
Άσκηση 1...........................................................................................................................................26
Άσκηση 2...........................................................................................................................................27
Άσκηση 3...........................................................................................................................................27
Άσκηση 4...........................................................................................................................................27
Άσκηση 5...........................................................................................................................................27
Άσκηση 6...........................................................................................................................................28
Άσκηση 7...........................................................................................................................................28
Άσκηση 8...........................................................................................................................................28
Άσκηση 9...........................................................................................................................................28
Άσκηση 10.........................................................................................................................................29
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
Με
⎧m ⎫
Z = {..., −1, 0,1,...} , ` = {1, 2,...} , Q = ⎨ m, n ∈ Z, n ≠ 0 ⎬ , \
⎩n ⎭
συµβολίζουµε αντίστοιχα το σύνολο των ακεραίων αριθµών, το σύνολο των θετικών
ακεραίων, το σύνολο των ρητών αριθµών και το σύνολο των πραγµατικών αριθµών.
Για το σύνολο ` των θετικών ακεραίων θα χρησιµοποιούµε συχνά την ονοµασία
‘σύνολο των φυσικών αριθµών’.
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 3 από 29
ΣΥΝΟΛΑ
Ορισµός 1 (υποσύνολο)
Έστω Α,Β δυο σύνολα. Θα λέµε ότι το Α είναι ένα υποσύνολο του Β (συµβολικά
A ⊆ B ) αν κάθε στοιχείο του Α είναι στοιχείο του Β.
Παραδείγµατα
Το σύνολο {1, 2,3} είναι ένα υποσύνολο του {1, 2,3, 4} , αλλά δεν είναι
Παράδειγµα
Έστω A = {1, 2,3}, B = {2,3, 4}. Τότε
A ∩ B = {2,3}, A ∪ B = {1, 2,3, 4}, A − B = {1}, B − A = {4}.
Αν A = { x ∈ R 0 ≤ x ≤ 2} , B = { x ∈ R 1 ≤ x ≤ 3} , τότε
A ∩ B = { x ∈ R 1 ≤ x ≤ 2} , A ∪ B = { x ∈ R 0 ≤ x ≤ 3} ,
A − B = { x ∈ R 0 ≤ x < 1} , B − A = { x ∈ R 2 < x ≤ 3}
Παράδειγµα
Αν A = {1, 2}, B = {1,3} , τότε έχουµε
A × B = {(1,1), (1,3), (2,1), (2,3)} , B × A = {(1,1), (1, 2), (3,1), (3, 2)}
A × A = {(1,1), (1, 2), (2,1), (2, 2)}, B × B = {(1,1), (1,3), (3,1), (3, 2)}.
Παράδειγµα
R 2 = {( x, y ) x, y ∈ R} , R 3 = {( x, y, z ) x, y, z ∈ R} .
ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ
Ορισµός 4 (απεικόνιση επί και 1-1, εικόνα)
Έστω f : X → Y µια απεικόνιση. Θα λέµε ότι η f είναι
επί αν για κάθε y ∈ Y υπάρχει x ∈ X τέτοιο ώστε f ( x) = y
ένα προς ένα (συµβολικά 1-1) αν για κάθε x1 , x2 ∈ X µε x1 ≠ x2
έπεται ότι f ( x1 ) ≠ f ( x2 ).
έπεται ότι x1 = x2 .
Παραδείγµατα
Η απεικόνιση f : Z → Z, f ( x) = 2 x, δεν είναι επί αφού, για παράδειγµα, δεν
υπάρχει x ∈ Z τέτοιο ώστε f ( x) = 1. Αυτή είναι 1-1 γιατί από τη σχέση
f ( x1 ) = f ( x2 ) έπεται ότι 2 x1 = 2 x2 , δηλαδή x1 = x2 . Η εικόνα της είναι το
σύνολο των άρτιων ακεραίων.
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 5 από 29
. .
( x2 , c) ( x1 , c)
σύνθεση της f µε τη g.
Παράδειγµα
Για τις f : R → R, f ( x) = 5 x − 3, και g : R → R, g ( x) = x 2 , έχουµε
( f D g )( x) = f ( g ( x)) = f ( x 2 ) = 5 x 2 − 3.
Μια απεικόνιση f : X →Y λέγεται αντιστρέψιµη αν υπάρχει απεικόνιση
g :Y → X τέτοια ώστε για κάθε x∈ X , g ( f ( x)) = x και για κάθε
y ∈ Y , f ( g ( y )) = y.
Στην περίπτωση που η f είναι αντιστρέψιµη, αποδεικνύεται ότι υπάρχει µοναδική g
µε τις προηγούµενες ιδιότητες. Η g αυτή λέγεται η αντίστροφη απεικόνιση της f και
συµβολίζεται συχνά µε f −1.
Παραδείγµατα
Η απεικόνιση f : R → R, f ( x) = 5 x − 3, είναι αντιστρέψιµη. Πράγµατι,
y+3
θεωρώντας την απεικόνιση g : R → R, g ( y ) = , έχουµε
5
g ( f ( x)) = g (5 x − 3) =
( 5 x − 3) + 3 = x και
5
y +3 ⎛ y +3⎞
f ( g ( y )) = f ( ) = 5⎜ ⎟ − 3 = y.
5 ⎝ 5 ⎠
Η απεικόνιση f : R → R, f ( x) = x 2 − 2, δεν είναι αντιστρέψιµη, γιατί αν
υπήρχε g : R → R µε g ( f ( x)) = x , για κάθε x ∈ R , τότε θέτοντας
ΜΙΓΑ∆ΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ
Ορισµός 6 (άθροισµα και γινόµενο µιγαδικών)
Το σύνολο C των µiγαδικών αριθµών είναι το C = {a + bi a, b ∈ R} , όπου i 2 = −1.
Παράδειγµα
3 7 3 7
Ο αντίστροφος του z = 3 − 7i είναι ο z −1 = + 2 i= + i
3 +7 3 +7
2 2 2
58 58
Παράδειγµα
2
1 ⎛1⎞ 37
Το µέτρο του z = 3 − i είναι z = 32 + ⎜ ⎟ = και ο συζυγής του είναι
2 ⎝2⎠ 2
1
z = 3+ i .
2
Ορισµός 9 (τριγωνοµετρική µορφή)
Έστω z = a + bi ένας µη µηδενικός µιγαδικός αριθµός και ρ = z . Αποδεικνύεται ότι
Παράδειγµα
Για να βρούµε την τριγωνοµετρική µορφή του z = 3 + i , βρίσκουµε πρώτα
το µέτρο του
( 3)
2
ρ= z = + 12 = 2.
a 3 b 1
Για το όρισµα έχουµε cos θ = = , sin θ = = . Από τις σχέσεις αυτές
ρ 2 ρ 2
π π π
συµπεραίνουµε ότι cos θ = cos , sin θ = sin και άρα θ = + 2kπ για
6 6 6
π
κάποιο k ∈ Z . Επειδή 0 ≤ θ < 2π έχουµε θ = . Άρα η ζητούµενη
6
π π
τριγωνοµετρική µορφή είναι 2(cos + i sin ).
6 6
ΠΟΛΥΩΝΥΜΑ
Ορισµός 10 (βαθµός, διαίρεση)
Έστω f ( x), g ( x) ∈ F[ x]. Θα λέµε ότι το f(x) διαιρεί το g(x) επί του F αν
υπάρχει h(x)∈F[x] τέτοιο ώστε g(x) = f(x)h(x).
Παράδειγµα
Παράδειγµα
Με πράξεις διαπιστώνεται ότι (−1 + i 3)3 = 8. Άρα ο µιγαδικός αριθµός
ΘΕΜΕΛΙΩ∆ΕΙΣ ΓΝΩΣΕΙΣ
ΣΥΝΟΛΑ
Πρόταση 1 (τοµή και ένωση)
Έστω A, B, C σύνολα. Τότε ισχύουν οι παρακάτω σχέσεις.
A∩ A = A A∪ A = A
A∩ B = B ∩ A A∪ B = B ∪ A
A ∩ ( B ∩ C ) = ( A ∩ B) ∩ C A ∪ ( B ∪ C ) = ( A ∪ B) ∪ C
A ∩ ( B ∪ C ) = ( A ∩ B) ∪ ( A ∩ C ) A ∪ ( B ∩ C ) = ( A ∪ B) ∩ ( A ∪ C )
A ∩ ( A ∪ B) = A A ∪ ( A ∩ B) = A
A∩∅ = ∅ A∪∅ = A
( A ∩ B) = Ac ∪ B c και ( A ∪ B ) = Ac ∩ B c .
c c
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 10 από 29
ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ
Πρόταση 3 (σύνθεση απεικονίσεων)
Έστω f : X → Y , g : Y → Z δυο απεικονίσεις. Ισχύουν τα εξής.
1. Αν οι f και g είναι επί , τότε και σύνθεση g D f είναι επί.
2. Αν οι f και g είναι 1-1, τότε και η σύνθεση g D f είναι 1-1.
3. Αν οι f και g είναι 1-1 και επί, τότε και η σύνθεση g D f είναι 1-1 και επί.
Πρόταση 5
Έστω f : X → Y , g : Y → Z δυο απεικονίσεις που είναι 1-1 και επί. Τότε η σύνθεση
ΕΠΑΓΩΓΗ
Η µαθηµατική επαγωγή ή απλά επαγωγή είναι µια µέθοδος απόδειξης που µπορεί
να περιγραφεί ως εξής.
Έστω ότι για κάθε φυσικό αριθµό n έχουµε µια πρόταση P(n), που αφορά τον n,
τέτοια ώστε
1. η P(1) αληθεύει, και
2. για κάθε n, αν αληθεύει η P(n) τότε αληθεύει και η P(n+1).
Τότε συµπεραίνουµε ότι η πρόταση P(n) αληθεύει για κάθε n.
Παράδειγµα
Να αποδειχτεί ότι για φυσικό αριθµό n έχουµε
n(n + 1)
−12 + 22 − 32 + ... + (−1) n n 2 = (−1) n .
2
Λύση
1⋅ 2
Για n = 1, η αποδεικτέα σχέση γίνεται −1 = −1 , που βέβαια αληθεύει.
2
Υποθέτουµε ότι για συγκεκριµένο n ισχύει η ισότητα
n(n + 1)
−12 + 22 − 32 + ... + (−1) n n 2 = (−1) n
2
και θα αποδείξουµε την
(n + 1) ( n + 2 )
−12 + 22 − 32 + ... + (−1) n +1 ( n + 1) = (−1) n +1
2
.
2
Έχουµε
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 11 από 29
( −1 2
+ 22 − 32 + ... + (−1) n n 2 ) + (−1) n +1 ( n + 1) =
2
n(n + 1)
+ (−1) n +1 ( n + 1) =
2
(−1) n
2
−n(n + 1) + 2(n + 1) 2
(−1) n +1 =
2
(n + 1)(n + 2)
(−1) n +1 .
2
ΜΙΓΑ∆ΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ
Πρόταση 6 (µέτρο µιγαδικού αριθµού)
Έστω z , z1 , z2 ∈ C . Τότε
1. z = −z
2. z1 z2 = z1 z2
z1 z
3. αν z2 ≠ 0 , τότε = 1
z2 z2
4. z1 + z2 ≤ z1 + z2 .
Παράδειγµα
1 4 − 5i
Για να βρούµε το µέτρο του + έχουµε
2 + 3i 1 − i
1 4 − 5i 1 − i + ( 4 − 5i )( 2 + 3i ) 24 + i
+ = =
2 + 3i 1 − i ( 2 + 3i )(1 − i ) ( 2 + 3i )(1 − i )
και εποµένως
1 4 − 5i 24 + i 24 + i
+ = = =
2 + 3i 1 − i ( 2 + 3i )(1 − i ) ( 2 + 3i ) (1 − i )
242 + 12 577
= .
2 +3
2 2
1 +1
2 2 26
2. z1 + z2 = z1 + z2
3. z1 z2 = z1 z2
⎛z ⎞ z
4. αν z2 ≠ 0 , τότε ⎜ 1 ⎟ = 1
⎝ z2 ⎠ z 2
z1 z2 = ρ1 ρ 2 ( cos (θ 1 + θ 2 ) + i sin (θ 1 + θ 2 ) )
και αν z2 ≠ 0,
z1 ρ1
=
z2 ρ 2
( cos (θ 1 − θ 2 ) + i sin (θ 1 − θ 2 ) ) .
z n = ρ n ( cos ( nθ ) + i sin ( nθ ) ) .
είναι το γινόµενο z1 z2 και σχηµατίζει γωνία µε τον άξονα των x ίση µε θ1 + θ 2 όπως
M ( z 1 z2 )
M ( z2 )
θ1 + θ 2
θ2 M ( z1 )
θ1
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 13 από 29
Παράδειγµα
Για να λύσουµε την εξίσωση z 3 = i έχουµε
π π
z 3 = i = cos + i sin ⇒
2 2
π π
+ 2kπ + 2kπ
zk = cos 2 + i sin 2 , k = 0,1, 2.
3 3
Άρα οι λύσεις είναι
π π 3 1
z0 = cos + i sin = +i ,
6 6 2 2
5π 5π 3 1
z1 = cos+ i sin =− +i
6 6 2 2
9π 9π
z2 = cos + i sin = −i
6 6
Σηµείωση. Οι λύσεις της εξίσωσης z n = 1 αντιστοιχούν στα σηµεία του επιπέδου
που είναι κορυφές του κανονικού n - γώνου.
ΠΟΛΥΩΝΥΜΑ
Πρόταση 11 (βαθµός πολυωνύµου)
Έστω f ( x), g ( x) ∈ F[ x]. Τότε deg( f ( x) g ( x)) = deg f ( x) + deg g ( x), όπου deg f ( x)
είναι ο βαθµός του f(x).
Παράδειγµα
Έστω ότι το υπόλοιπο της διαίρεσης του f ( x) = x 3 + ax 2 + 2 x − 1 µε το x − 2
είναι 3. Τότε από το 1 της προηγούµενης Πρότασης έχουµε f (2) = 3 , δηλαδή
23 + a 22 + 2 ⋅ 2 − 1 = 3 ⇒ a = −2.
Πρόταση 16
Αν το z ∈ C είναι ρίζα ενός πολυωνύµου που έχει πραγµατικούς συντελεστές, τότε και ο
συζυγής z είναι ρίζα του πολυωνύµου αυτού.
Παράδειγµα
Αν a1 , a2 , a3 είναι οι ρίζες του x3 − 4 x 2 − 3 x − 1 , τότε
a1 + a2 + a3 = 4
a1a2 + a1a3 + a2 a3 = −3
a1a2 a3 = 1
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 15 από 29
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Αποδείξτε ότι αν Α,Β είναι σύνολα, τότε A ∪ B − A ∩ B = ( A − B ) ∪ ( B − A).
Λύση
Χρησιµοποιώντας τον Ορισµό 2 έχουµε
⎧x ∈ A ∪ B ⎧x ∈ A ή x ∈ B
⎪ ⎪
x ∈ A ∪ B − A ∩ B ⇔ ⎨και ⇔ ⎨και ⇔
⎪x ∉ A ∩ B ⎪x ∉ A ή x ∉ B
⎩ ⎩
⎧ x ∈ A και x ∉ B ⎧x ∈ A − B
⎪ ⎪
⎨ή ⇔⎨ή ⇔ x ∈ ( A − B) ∪ ( B − A).
⎪ x ∈ B και x ∉ A ⎪ x ∈ B − A
⎩ ⎩
Άρα A ∪ B − A ∩ B = ( A − B ) ∪ ( B − A).
Σηµείωση
Η λύση θα µπορούσε να διατυπωθεί µε τη βοήθεια της Πρότασης 2 για
S = A ∪ B ως εξής.
A ∪ B − A ∩ B = ( A ∩ B ) = Ac ∪ B c =
c
( A ∪ B − A) ∪ ( A ∪ B − B ) = ( B − A) ∪ ( A − B ) .
Το σύνολο A ∪ B − A ∩ B = ( A − B ) ∪ ( B − A) αντιστοιχεί στο χρωµατισµένο
τµήµα του διαγράµµατος του Venn. Από το διάγραµµα αυτό φαίνεται ότι η
προηγούµενη ισότητα είναι αναµενόµενη.
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 16 από 29
Άσκηση 2
1. Να βρεθεί η εικόνα f (R) της συνάρτησης f : R → R, f ( x) = x 2 − x − 5.
2. Να βρεθεί η εικόνα της συνάρτησης
g : R → R, g ( x) = ax 2 + bx + c, a, b, c ∈ R, a > 0.
Στη συνέχεια να αποδειχτεί ότι η συνάρτηση
−b
h :[ , ∞) → g (R), h( x) = g ( x),
2a
είναι αντιστρέψιµη. Να δοθεί µια γεωµετρική ερµηνεία.
Λύση
1. Πρώτη λύση. Συµπληρώνοντας τα τετράγωνα έχουµε
⎛ 2 1 ⎛1⎞ ⎞ ⎛1⎞
2 2
⎛
2
1 ⎞ 21 21
f ( x) = x − x − 5 = ⎜ x − 2 x + ⎜ ⎟ ⎟ − ⎜ ⎟ − 5 = ⎜ x − ⎟ − ≥ − .
2
⎜ 2 ⎟
⎝2⎠ ⎠ ⎝2⎠ ⎝ 2⎠ 4 4
⎝
21
Άρα f (R) = [− , ∞).
4
∆εύτερη λύση. Ένα y ∈ R ανήκει στην εικόνα της f(x) αν και µόνο αν υπάρχει x ∈ R
21 21
αρνητική αν και µόνο αν 1 + 4(5 + y ) ≥ 0 ⇔ y ≥ − . Άρα f (R) = [− , ∞).
4 4
2. Εργαζόµενοι όπως ακριβώς στην πρώτη λύση βρίσκουµε
2
⎛ b ⎞ b 2 − 4ac
g ( x) = a ⎜ x + ⎟ − .
⎝ 2a ⎠ 4a
b 2 − 4ac
Επειδή a > 0, συµπεραίνουµε ότι g ( R ) = [− , ∞) .
4a
Επειδή η h είναι επί, για να δείξουµε ότι αυτή είναι αντιστρέψιµη αρκεί να δείξουµε
−b
ότι είναι 1-1 (βλ. Πρόταση 4). Έστω x1 , x2 ∈ [ , ∞) µε x1 ≠ x2 και h( x1 ) = h( x2 ). Θα
2a
φθάσουµε σε άτοπο. Έχουµε
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 17 από 29
b
−
2a
b 2 − 4ac
−
4a
−b
Η συνάρτηση h είναι ο περιορισµός της g στο υποσύνολο [ , ∞) . Η γραφική
2a
παράσταση της h είναι το ‘δεξιό µισό’ της γραφικής παράστασης της g. Από το
σχήµα φαίνεται ότι οι g και h έχουν την ίδια εικόνα (το τµήµα του άξονα των y που
b 2 − 4ac
είναι πάνω από το − συµπεριλαµβανοµένου του σηµείου αυτού), αλλά µόνο
4a
η h είναι 1-1.
Άσκηση 3
x
Εξετάστε αν η συνάρτηση f : R → R, f ( x) = , είναι 1-1 ή/και επί και επιπλέον
x +1
2
x1 x
f ( x1 ) = f ( x2 ) ⇔ = 22 ⇔
x + 1 x2 + 1
1
2
x1 x2 2 + x1 = x12 x2 + x2 ⇔ x1 x2 ( x1 − x2 ) = x1 − x2 ⇔
x1 x2 = 1.
1
f ( x1 ) = f ( x2 ). Για παράδειγµα, αν x1 = 2, x2 = , τότε f ( x1 ) = f ( x2 ) = 2 / 5.
2
Για το επί: Έστω y ∈ R τέτοιο ώστε υπάρχει x ∈ R µε y = f ( x). Έχουµε
x
y = f ( x) = ⇔ yx 2 − x + y = 0 ⇔
x +12
⎡ 1 1⎤
∆ = 1 − 4 y 2 ≥ 0 ⇔ y ∈ ⎢− , ⎥ .
⎣ 2 2⎦
⎡ 1 1⎤
Άρα η εικόνα της f(x) είναι το διάστηµα ⎢ − , ⎥ και συνεπώς η f(x) δεν είναι επί.
⎣ 2 2⎦
Άσκηση 4
x −1
1. Αποδείξτε ότι η απεικόνιση f : R − {2} → R, f ( x) = δεν είναι
x−2
αντιστρέψιµη.
x −1
2. Αποδείξτε ότι η απεικόνιση f : R − {2} → R −{1}, f ( x) = είναι
x−2
αντιστρέψιµη και βρείτε την αντίστροφή της.
Λύση
1. Βλέπουµε ότι δεν υπάρχει x µε f ( x) = 1 , γιατί διαφορετικά θα είχαµε
x − 1 = x − 2 , που είναι άτοπο. Άρα η f(x) δεν είναι επί και άρα δεν είναι
αντιστρέψιµη σύµφωνα µε την Πρόταση 4.
2. Θα βρούµε µια απεικόνιση g : R − {1} → R − {2} , τέτοια ώστε
x −1
Έστω y ∈ R − {1} . Λύνοντας τη σχέση = y ως προς x βρίσκουµε
x−2
x −1 2 y −1
= y ⇒ x( y − 1) = 2 y − 1 ⇒ x = . Ορίζουµε την απεικόνιση
x−2 y −1
2 y −1
g : R − {1} → R − {2}, g ( y ) = . Πρώτα από όλα πρέπει να
y −1
επαληθεύσουµε ότι g ( y ) ∈ R − {2} για κάθε y ∈ R − {1}. Πράγµατι, αν
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 19 από 29
2 y −1
g ( y) = = 2 ⇒ 2 y − 1 = 2 y − 2 ⇒ −1 = −2, άτοπο. Για τη σύνθεση g D f
y −1
x −1
2 −1
⎛ x −1 ⎞ x − 2 2x − 2 − x + 2
έχουµε ( g D f ) ( x) = g ( f ( x)) = g ⎜ ⎟ = x −1 = = x . Με
⎝ x−2⎠ −1 x −1 − x + 2
x−2
ανάλογο τρόπο αποδεικνύεται και η σχέση ( f D g ) ( y ) = y . Άρα η f(x) είναι
αντιστρέψιµη και η αντίστροφή της είναι η g(x).
Σηµείωση Για την εύρεση της αντίστροφης συνάρτησης υπάρχει ένας
συστηµατικός τρόπος που συχνά είναι αποτελεσµατικός: Έστω ότι
y = f ( x) είναι µια αντιστρέψιµη συνάρτηση. Λύνουµε, αν αυτό είναι
δυνατό, τη σχέση y = f ( x) ως προς x. Στην νέα σχέση x = g ( y )
εναλλάσσουµε τα x, y παίρνοντας y = g ( x). Η συνάρτηση y = g ( x)
είναι η ζητούµενη αντίστροφη. Ουσιαστικά ακολουθήσαµε αυτή την
ιδέα στη λύση της προηγούµενης άσκησης. Ένα άλλο παράδειγµα
υπάρχει στη Λυµένη Άσκηση 6. Επισηµαίνουµε ότι από τον παραπάνω
τρόπο φαίνεται ότι οι γραφικές παραστάσεις µιας συνάρτησης και της
αντίστροφής της είναι συµµετρικές ως προς την ευθεία y = x. Στο
αντίστροφής της y = 3 x
y=3 x
y = x3
Άσκηση 5
Εξετάστε για ποια k ∈ R η απεικόνιση f : R 2 → R 2 , f ( x, y ) = ( x + 3 y, kx + 6 y ), είναι
1-1 και επί.
Λύση
Ας εξετάσουµε πρώτα το 1-1. Έστω ότι f ( x1 , y1 ) = f ( x2 , y2 ) . Έχουµε
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 20 από 29
( x1 + 3 y1 , kx1 + 6 y1 ) = ( x2 + 3 y2 , kx2 + 6 y2 ) ⇒
⎧ x1 + 3 y1 = x2 + 3 y2
⎨ ⇒
⎩kx1 + 6 y1 = kx2 + 6 y2
⎧kx1 + 3ky1 = kx2 + 3ky2
⎨ ⇒
⎩kx1 + 6 y1 = kx2 + 6 y2
3(2 − k ) y1 = 3(2 − k ) y2 ⇒
(2 − k ) y1 = (2 − k ) y2 .
∆ιακρίνουµε δυο περιπτώσεις.
Αν k ≠ 2 , τότε (2 − k ) y1 = (2 − k ) y2 ⇒ y1 = y2 . Από τη σχέση
f ( x, y ) = ( x + 3 y, 2( x + 3 y ))
y = 2x
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 21 από 29
Άσκηση 6
Υπενθυµίζουµε πρώτα ένα ορισµό. Έστω f : X → X µια συνάρτηση τέτοια ώστε το
πεδίο ορισµού και το πεδίο τιµών ταυτίζονται. Για κάθε θετικό ακέραιο n ορίζουµε
επαγωγικά µια συνάρτηση f ( n ) : X → X ως εξής: f (1) = f , και αν n ≥ 2, τότε
n φορ ές
∆ηλαδή,
για n = 1, f ( x) = 5 x + 2
y − 2 ( 5n −1 + ... + 5 + 1) 1 5n −1 + ... + 5 + 1
x= = n y−2 . Άρα η αντίστροφη απεικόνιση
5n 5 5n
1 5n −1 + ... + 5 + 1
είναι η g : R → R, g ( x) = n x − 2 .
5 5n
Άσκηση 7
Έστω z = 1 + i 3, w = 3 − i.
z
1. Να βρεθεί η τριγωνοµετρική µορφή του .
w
z
2. Να βρεθούν οι ακέραιοι k τέτοιοι ώστε ∈ C −R.
wk
Λύση
z π π
1. Παρατηρούµε ότι iw = z και άρα = i = cos + i sin , που είναι η ζητούµενη
w 2 2
τριγωνοµετρική µορφή.
Σηµείωση. Η προηγούµενη λύση βασίστηκε στην ‘τυχερή’ παρατήρηση ότι
iw = z . Ένας πιο γενικός και συστηµατικός τρόπος αντιµετώπισης της
άσκησης είναι ο ακόλουθος.
Έχουµε z = 2, w = 2. Επίσης
⎛1 3⎞ ⎛ π π⎞
z = 1 + i 3 = 2 ⎜⎜ + i ⎟⎟ = 2 ⎜ cos + i sin ⎟ ,
⎝2 2 ⎠ ⎝ 3 3⎠
⎛ 3 1⎞ ⎛ ⎛ π⎞ ⎛ π ⎞⎞
w = 3 − i = 2 ⎜⎜ − i ⎟⎟ = 2 ⎜ cos ⎜ − ⎟ + i sin ⎜ − ⎟ ⎟ .
⎝ 2 2⎠ ⎝ ⎝ 6⎠ ⎝ 6 ⎠⎠
Από την Πρόταση 8 συµπεραίνουµε ότι
z ⎛π π ⎞ ⎛π π ⎞ π π
= cos ⎜ + ⎟ + i sin ⎜ + ⎟ = cos + i sin = i.
w ⎝3 6⎠ ⎝3 6⎠ 2 2
z π π
Η ζητούµενη τριγωνοµετρική µορφή είναι = cos + i sin .
w 2 2
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 23 από 29
Άσκηση 8
Έστω z1 , z2 ∈ C, τέτοιοι ώστε z1 = z2 = z1 − z2 . ∆είξτε ότι z13 + z23 = 0.
Λύση
Ας δούµε µια λύση που είναι γεωµετρική. Από την υπόθεση συµπεραίνουµε ότι το
τρίγωνο που σχηµατίζεται από την αρχή των αξόνων Ο και τα πέρατα
M ( z1 ), M ( z2 ) των διανυσµάτων που αντιστοιχούν στους µιγαδικούς z1 , z2 είναι
ισόπλευρο.
M ( z1 )
O
M ( z2 )
JJJJJJJJJG JJJJJJJJJG
Άρα η γωνία µεταξύ των διανυσµάτων OM ( z1 ), OM ( z2 ) είναι π/3. Έστω
π π
w = cos + i sin . Από τη γεωµετρική ερµηνεία του πολλαπλασιασµού µιγαδικών
3 3
συµπεραίνουµε ότι έχουµε z1 = wz2 (ή z2 = wz1 ). Στην πρώτη περίπτωση έχουµε
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 24 από 29
Άσκηση 9
2π 2π
Έστω z = cos + i sin .
2004 2004
1. Αποδείξτε ότι 1 + z 4 + z 8 + ... + z 2000 = 0.
2. Αποδείξτε ότι για κάθε n1 ,..., nk ∈ Z , έχουµε z n1 + ... + z nk ≤ k .
Λύση
1. Θέτοντας w = z 4 παρατηρούµε ότι
2004
⎛ 2π 2π ⎞
w 501
= (z )
4 501
=z 2004
= ⎜ cos + i sin ⎟ = cos(2π ) + i sin(2π ) = 1 σύµφωνα
⎝ 2004 2004 ⎠
µε το Θεώρηµα του De Moivre. Άρα έχουµε
w501 − 1 1 − 1
1 + z 4 + z 8 + ... + z 2000 = 1 + w + w2 + ... + w500 = = = 0.
w −1 w −1
Σηµείωση. Έχουµε w − 1 ≠ 0 .
2. Επειδή z = 1, έχουµε z n = 1 για κάθε ακέραιο n. Άρα από την τριγωνική
Άσκηση 10
Να περιγραφεί γεωµετρικά το σύνολο των σηµείων του επιπέδου που είναι εικόνες των
2
µιγαδικών αριθµών z τέτοιων ώστε 4 z z + z 2 + z + 4 Im( z ) = 58.
Λύση
Θέτοντας z = x + yi έχουµε
2
z z = x 2 + y 2 , z 2 = x 2 − y 2 + 2 xyi, z = x 2 − y 2 − 2 xyi, Im( z ) = y.
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 25 από 29
30 − 1
− 10 10
− 30 − 1
Άσκηση 11
Να βρεθούν οι ρίζες του πολυωνύµου f ( x) = x 4 − 6 x 3 − 2 x 2 + ax + b, a, b ∈ R, αν
γνωρίζουµε ότι µια ρίζα του είναι ο µιγαδικός αριθµός 2+i
Λύση
Από την Πρόταση 16 συνάγουµε ότι και ο 2-i είναι ρίζα του f(x). Από το Θεώρηµα 15
έπεται ότι το πολυώνυµο ( x − (2 + i ))( x − (2 − i )) = x 2 − 4 x + 5 διαιρεί το f(x) επί του
C . Πραγµατοποιώντας τη διαίρεση αυτή κατά τα γνωστά βρίσκουµε ότι
f ( x) = ( x 2 − 4 x + 5)( x 2 − 2 x − 15) + (a − 50) x + 75 + b. Επειδή το υπόλοιπο οφείλει να
είναι µηδέν, έχουµε
f ( x) = ( x 2 − 4 x + 5)( x 2 − 2 x − 15).
Για να βρούµε τις άλλες ρίζες του f(x) λύνουµε την εξίσωση x 2 − 2 x − 15 = 0 και
Άσκηση 12
Αποδείξτε ότι το x 2 − 2 x − 1 διαιρεί το f ( x) = x 3 + ax + b ∈ R[ x] αν το υπόλοιπο της
διαίρεσης του f(x) µε το x − 1 (αντίστοιχα, x − 2 ) είναι –6 (αντίστοιχα –4).
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 26 από 29
Λύση
Σύµφωνα µε την Πρόταση 13 και την υπόθεση έχουµε τις σχέσεις
f (1) = 1 + a + b = −6
f (2) = 8 + 2a + b = −4.
Άσκηση 13
Αν τα υπόλοιπα των διαιρέσεων ενός πολυωνύµου f ( x) ∈ R[ x] µε τα x − 2 και
x − 3 είναι αντίστοιχα 4,5, να βρεθεί το υπόλοιπο της διαίρεσης του f ( x) µε το
γινόµενο ( x − 2)( x − 3).
Λύση
Από τον Αλγόριθµο ∆ιαίρεσης έχουµε f ( x) = ( x − 2)( x − 3)q ( x) + r ( x) και το
ζητούµενο υπόλοιπο r ( x) έχει βαθµό το πολύ 1. Άρα είναι της µορφής r ( x) = ax + b.
Από την υπόθεση και την Πρόταση 13 έχουµε f (2) = 4, f (3) = 5. Θέτοντας
διαδοχικά x = 2 και x = 3 στη σχέση f ( x) = ( x − 2)( x − 3) + ax + b παίρνουµε το
σύστηµα
2a + b = 4
3a + b = 5.
Άρα a = 1, b = 2 και το ζητούµενο υπόλοιπο είναι x + 2.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Ποιες από τις παρακάτω συναρτήσεις είναι αντιστρέψιµες;
1. f : R → R, f ( x ) = x 2 + 6 x
3. h : R → R, f ( x) = x 6 + 6 x 2 − 10
Υπόδειξη Η f δεν είναι επί (βλ. Λυµένη Άσκηση 2), η g είναι αντιστρέψιµη (βλ.
Λυµένη Άσκηση 2), και η h δεν είναι 1-1 αφού h(1) = h(−1).
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 27 από 29
Άσκηση 2
Εξετάστε για ποια k ∈ R οι παρακάτω απεικονίσεις είναι 1-1.
1. f : R → R, f ( x) = kx + 3
2. f : R 2 → R 2 , f ( x, y ) = ( x + 2 y, kx + 10 y ).
Υπόδειξη Για το 2 βλ. Λυµένη Άσκηση 5. Απάντηση 1. k ≠ 0 , 2. k ≠ 5.
Άσκηση 3
Έστω f : R 2 → R 2 , f ( x, y ) = ( x, x + y ) . Για τη σύνθεση f (2006) βρείτε έναν τύπο της
Άσκηση 4
Να λυθεί η εξίσωση z 6 + z 4 + z 2 + 1 = 0 και να γίνει η γραφική παράσταση των
λύσεων.
z8 − 1
Υπόδειξη z 6 + z 4 + z 2 + 1 = ( z 2 ) + ( z 2 ) + z 2 + 1 =
3 2
. Εφαρµόστε το Θεώρηµα 10.
z2 −1
2 2 2 2 2 2 2 2
Απάντηση Οι λύσεις είναι +i , i, − +i ,− −i , − i, −i .
2 2 2 2 2 2 2 2
Τα σηµεία αυτά αντιστοιχούν στις 6 κορυφές του κανονικού οκταγώνου που δεν
βρίσκονται πάνω στον άξονα των x.
Άσκηση 5
Να περιγραφεί γεωµετρικά το σύνολο των σηµείων του επιπέδου που είναι οι εικόνες
των µιγαδικών αριθµών z τέτοιων ώστε
2
1. 4 z z + z 2 + z = 60.
2. z − α = z − β , όπου α , β ∈ C,α ≠ β .
Υπόδειξη 1.Βλ. Λυµένη Άσκηση 10. Απάντηση 1. Πρόκειται για την έλλειψη
x2 y2
+ = 1. 2. Από την υπόθεση έπεται ότι το σηµείο M ( z ) ισαπέχει από τα σηµεία
10 30
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 28 από 29
Άσκηση 6
z1 z2
Έστω z1 , z2 ∈ C − {0}, τέτοια ώστε + ∈ C − R . Αποδείξτε ότι για κάθε r ∈ R
z2 z1
z1
ότι από την υπόθεση της άσκησης έπεται ότι ∈C − R.
z2
Άσκηση 7
2006
⎛ 2 2⎞
Να υπολογιστεί η δύναµη ⎜⎜ −i ⎟ .
⎝ 2 2 ⎟⎠
2006
2 2 ⎛ 7π ⎞ ⎛ 7π ⎞ ⎛ 2 2⎞
Υπόδειξη −i = cos ⎜ ⎟ + i sin ⎜ ⎟ ⇒ ⎜⎜ −i ⎟ = ... και εφαρµόστε
2 2 ⎝ 4 ⎠ ⎝ 4 ⎠ ⎝ 2 2 ⎠⎟
Άσκηση 8
Αν το υπόλοιπο της διαίρεσης ενός πολυωνύµου f ( x) ∈ R[ x] µε το x − 1 και x − 2
είναι αντίστοιχα 2,3, να βρεθεί το υπόλοιπο της διαίρεσης του f ( x) µε το γινόµενο
( x − 1)( x − 2).
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 13. Απάντηση x + 1
Άσκηση 9
∆ίνεται ότι µια ρίζα του πολυωνύµου f ( x) = x 3 + ax 2 + 43 x − 65 είναι η x = 5. Να
βρεθούν οι άλλες ρίζες.
Υπόδειξη Από τη σχέση f (5) = 0 παίρνουµε a = −11. Στη συνέχεια διαιρούµε το
f(x) µε το x – 5. Απάντηση 3 ± 2i.
Κεφάλαιο1: Εισαγωγικές Έννοιες Σελίδα 29 από 29
Άσκηση 10
Να βρεθούν οι ρίζες του πολυωνύµου f ( x) = x 4 − 8 x3 + 39 x 2 − 62 x + a αν γνωρίζουµε
ότι µια από αυτές είναι η 3 − 4i .
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 11. Απάντηση 1 ± i,3 ± 4i.
Κεφάλαιο 2: Γραµµικά Συστήµατα Σελίδα 1 από 16
Κεφάλαιο 2
Γραµµικά Συστήµατα
Ένα από τα βασικά προβλήµατα της Γραµµικής Άλγεβρας είναι η επίλυση γραµµικών
συστηµάτων. Στο κεφάλαιο αυτό θα υπενθυµίσουµε πως να λύνουµε γραµµικά
συστήµατα µε τη µέθοδο του Gauss. Η µέθοδος αυτή είναι από τους πιο σηµαντικούς
αλγορίθµους της Γραµµικής Άλγεβρας και βρίσκει εφαρµογή σε πολλά προβλήµατα,
όπως είναι ο υπολογισµός του αντίστροφου πίνακα, ο υπολογισµός της τάξης πίνακα,
η εύρεση βάσεων υποχώρων του \ n κλπ. Εδώ µας ενδιαφέρει περισσότερο η
κατανόηση αυτής της µεθόδου µέσω παραδειγµάτων. Θα επιστρέψουµε στη µέθοδο
απαλοιφής του Gauss στο επόµενο κεφάλαιο όπου θα γίνει µια πιο συστηµατική
µελέτη του.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ.............................................................................................................................2
ΓΡΑΜΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ..............................................................................................................2
Ορισµός 1 (γραµµικά συστήµατα).......................................................................................................2
Ορισµός 2 (οµογενές γραµµικό σύστηµα) ...........................................................................................3
Ορισµός 3 (ισοδύναµα συστήµατα).....................................................................................................4
Παράδειγµα..........................................................................................................................................4
Ορισµός 4 (στοιχειώδεις µετασχηµατισµοί) ........................................................................................4
Παράδειγµα..........................................................................................................................................4
Ορισµός 5 (τριγωνικό σύστηµα)..........................................................................................................5
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ......................................................................................................................10
Άσκηση 1...........................................................................................................................................10
Άσκηση 2...........................................................................................................................................11
Άσκηση 3...........................................................................................................................................12
Άσκηση 4...........................................................................................................................................13
Άσκηση 5...........................................................................................................................................14
ΑΣΚΗΣΕΙΣ...........................................................................................................................................14
Άσκηση 1...........................................................................................................................................14
Άσκηση 2...........................................................................................................................................15
Άσκηση 3...........................................................................................................................................15
Άσκηση 4...........................................................................................................................................16
Άσκηση 5...........................................................................................................................................16
Κεφάλαιο 2: Γραµµικά Συστήµατα Σελίδα 2 από 16
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
ΓΡΑΜΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ
Στα επόµενα µε F συµβολίζουµε το σύνολο R των πραγµατικών αριθµών ή το
σύνολο C των µιγαδικών αριθµών.
Στην περίπτωση που το πλήθος των αγνώστων είναι µικρό, χρησιµοποιούµε συχνά
x, y, z στη θέση των x1 , x2 , x3 .
Παράδειγµα
Η εξίσωση 2 x − y + 3z = 10 είναι γραµµική. Οι εξισώσεις
∑a x
j =1
ij j = bi , i = 1,..., m.
Στην περίπτωση αυτή γράφουµε ότι µια λύση είναι ( x1 ,..., xn ) = (k 1 ,..., kn ).
Παράδειγµα
6 x − 2 y + 5 z = 22
Μια λύση του γραµµικού συστήµατος είναι η
2 x + 3 y − z = 11
6 ⋅ 4 − 2 ⋅1 + 5 ⋅ 0 = 22
( x, y, z ) = (4,1, 0) αφού έχουµε
2 ⋅ 4 + 3 ⋅1 − 0 = 11.
Ένα γραµµικό σύστηµα λέγεται συµβιβαστό αν έχει τουλάχιστον µια λύση.
∆ιαφορετικά λέγεται ασυµβίβαστο ή αδύνατο.
Παράδειγµα
6 x − 2 y + 5 z = 22
Το γραµµικό σύστηµα είναι συµβιβαστό όπως είδαµε πριν.
2 x + 3 y − z = 11
x + 2y = 0
Το σύστηµα είναι ασυµβίβαστο, γιατί διαφορετικά θα είχαµε 0 =1.
x + 2y =1
Παράδειγµα
Τα συστήµατα
5x − 7 y = 3
x − 2y = 0
και 8 x − 10 y = 6
2x − y = 3
10 x − 3 y = 17
είναι ισοδύναµα αφού και τα δυο έχουν τη µοναδική λύση (2,1).
Τα συστήµατα
x − 2y = 0 x − 2y =1
και
2x − y = 3 2x − y = 3
δεν είναι ισοδύναµα αφού το (2,1) που είναι λύση του πρώτου δεν είναι λύση
του δεύτερου.
ri → rj (εναλλάσσουµε τις ri , rj ).
Παράδειγµα
− x + 2 y − 2 z = −1⎫ r2 →r2 + 2 r1 − x + 2 y − 2 z = −1⎫ Στη δεύτερη εξίσωση του
⎬ ⎯⎯⎯⎯ → ⎬
2 x − 3 y + 3z = 4 ⎭ 0+ y− z = 2 ⎭ αρχικού συστήµατος
προσθέτουµε 2 φορές την πρώτη
Κεφάλαιο 2: Γραµµικά Συστήµατα Σελίδα 5 από 16
2 x − 3 y + 5 z + 3w = 2
5 y + 4 z − 2w = 1
ΘΕΜΕΛΙΩ∆ΕΙΣ ΓΝΩΣΕΙΣ
ΓΡΑΜΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ
Πρόταση 4
1. Το σύνολο των σηµείων ( x, y ) του R 2 που ικανοποιούν το σύστηµα
a11 x + a12 y = b1
a21 x + a22 y = b2
όπου aij , bk ∈ R και τουλάχιστον ένας από τους a11 , a12 και
όπου aij , bk ∈ R και τουλάχιστον ένας από τους a11 , a12 , a13 και
τουλάχιστον ένας από τους a21 , a22 , a23 είναι µη µηδενικός, είναι
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Να λυθεί το σύστηµα
x − 2y + z + w =1
2x + y + 2z − w = 2
3x + 2 y − z − w = 3.
Λύση
Εφαρµόζοντας τη µέθοδο απαλοιφής του Gauss έχουµε
⎧x − 2 y + z + w = 1 ⎧x − 2 y + z + w = 1
⎪ r2 → r2 − 2 r1 ⎪ r3 → r3 −3 r1
⎨2 x + y + 2 z − w = 2 ⎯⎯⎯⎯ → ⎨ 5 y − 3w = 0 ⎯⎯⎯ ⎯ →
⎪3 x + 2 y − z − w = 3 ⎪3 x + 2 y − z − w = 3
⎩ ⎩
⎧x − 2 y + z + w = 1
⎧x − 2 y + z + w = 1 1 ⎪
⎪ r2 → r2 ⎪ 3 r3 → r3 −8 r2
⎨ 5y − 3w = 0 ⎯⎯⎯→ 5
⎨ y − w = 0 ⎯⎯⎯⎯ →
⎪ 8 y − 4 z − 4w = 0 ⎪ 5
⎩ ⎪⎩ 8 y − 4 z − 4w = 0
Κεφάλαιο 2: Γραµµικά Συστήµατα Σελίδα 11 από 16
⎧ ⎧
⎪x − 2 y + z + w = 1 ⎪x − 2 y + z + w = 1
⎪ 1 ⎪
⎪ 3 r3 →− r3 ⎪ 3
⎨ y − w = 0 ⎯⎯⎯⎯ 4
→ ⎨ y − w=0
⎪ 5 ⎪ 5
⎪ 4 ⎪ 1
⎪⎩ − 4z + w = 0 ⎪⎩ z − w = 0.
5 5
Το τελευταίο σύστηµα είναι τριγωνικό. Συνεχίζουµε τώρα εργαζόµενοι προς τα πάνω.
Χρησιµοποιώντας το y της δεύτερης εξίσωσης θα µηδενίσουµε το y της πρώτης, µετά
χρησιµοποιώντας το z της τρίτης εξίσωσης θα µηδενίσουµε το z της πρώτης.
⎧ ⎧ 1
⎪x + z − w =1
⎪x − 2 y + z + w = 1 5
⎪ ⎪
⎪ 3 r1 → r1 + 2 r2 ⎪ 3 r1 → r1 − r3
⎨ y − w = 0 ⎯⎯⎯⎯ →⎨ y − w = 0 ⎯⎯ ⎯⎯ →
⎪ 5 ⎪ 5
⎪ 1 ⎪ 1
⎪⎩ z− w=0 ⎪ z− w=0
5 ⎩ 5
⎧
⎪x =1
⎪
⎪ 3
⎨ y − w=0
⎪ 5
⎪ 1
⎪⎩ z − w = 0.
5
1
Το τελευταίο σύστηµα λύνεται άµεσα: από την τρίτη εξίσωση έχουµε z = w και
5
3 3 1
από τη δεύτερη y = w. Οι λύσεις είναι ( x, y, z ) = (1, w, w), όπου το w διατρέχει
5 5 5
το R . Έχουµε δηλαδή άπειρες λύσεις.
Άσκηση 2
3 y + 2z = 1
Να λυθεί το σύστηµα x + 2 y + z = 0
2 x + 7 y + 4 z = 2.
Λύση
Επειδή δεν υπάρχει x στην πρώτη εξίσωση, θα φέρουµε τη δεύτερη εξίσωση στην
πρώτη θέση. Επειδή ο σκοπός είναι να φθάσουµε σε ένα τριγωνικό σύστηµα, θα
φέρουµε την εξίσωση που δεν έχει x στην τελευταία θέση. Μετά εφαρµόζουµε τη
µέθοδο απαλοιφής του Gauss.
Κεφάλαιο 2: Γραµµικά Συστήµατα Σελίδα 12 από 16
⎧ 3y + 2z = 1 ⎧x + 2 y + z = 0
⎪ r1 → r2 ⎪ r2 → r3
⎨ x + 2 y + z = 0 ⎯⎯⎯ →⎨ 3 y + 2 z = 1 ⎯⎯⎯ →
⎪2 x + 7 y + 4 z = 2 ⎪2 x + 7 y + 4 z = 2
⎩ ⎩
⎧x + 2 y + z = 0 ⎧x + 2 y + z = 0
⎪ r2 → r2 − 2 r1 ⎪ r3 → r3 − r2
⎨2 x + 7 y + 4 z = 2 ⎯⎯⎯⎯ → ⎨ 3 y + 2 z = 2 ⎯⎯⎯ ⎯ →
⎪ 3y + 2z = 1 ⎪ 3y + 2z = 1
⎩ ⎩
⎧x + 2 y + z = 0
⎪
⎨ 3y + 2z = 2
⎪ 0 = −1.
⎩
Από την τελευταία εξίσωση βλέπουµε ότι το σύστηµα είναι αδύνατο.
Άσκηση 3
Για τις διάφορες τιµές του k ∈ R , να λυθεί το παρακάτω σύστηµα.
x − 2 y + kz = 1
2x − y + 2z = 2
3x − y + 3kz = 3
Λύση
Μετά από τους στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς
1 3
r2 → r2 − 2r1 , r3 → r3 − 3r1 , r2 → r2 , r3 → r3 − 7r2 , r3 → r3
3 10
φθάνουµε στο τριγωνικό σύστηµα
x − 2 y + kz =1
2 − 2k
y + z=0
3
(−1 + k ) z = 0.
∆ιακρίνουµε περιπτώσεις βασιζόµενοι στην παράσταση −1 + k της τελευταίας
εξίσωσης.
1. Έστω k ≠ 1. Τότε από την τελευταία εξίσωση έχουµε z = 0, από τη
δεύτερη y = 0 και από την πρώτη x = 1. Άρα έχουµε µοναδική λύση,
την (0,0,0).
2. Έστω k = 1. Τότε το τριγωνικό σύστηµα είναι το
x − 2y + z =1
y =0
0 = 0.
Κεφάλαιο 2: Γραµµικά Συστήµατα Σελίδα 13 από 16
Άσκηση 4
∆ίνεται το σύστηµα
x − 2y + z = 1
3x − 5 y + 5z = 4
2x − 6 y + λ z = µ
(α) Θέσατε λ = 2 και µ = 4 και λύστε το σύστηµα.
(β) Βρείτε τις τιµές των λ και µ ώστε το σύστηµα αυτό
(i) να είναι αδύνατο
(ii) να έχει άπειρες λύσεις
(iii) να έχει ακριβώς µια λύση.
Λύση
Εφαρµόζοντας διαδοχικά τους στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς
r2 → r2 − 3r1 , r3 → r3 − 2r1 , r3 → r3 + 2r2 , βρίσκουµε ότι το σύστηµα παίρνει την
τριγωνική µορφή
x − 2y + z =1
y + 2z = 1 .
(λ + 2) z = µ
Από αυτή συµπεραίνουµε τα εξής.
(α) Έστω λ = 2, µ = 4. Τότε από την τελευταία εξίσωση βρίσκουµε z = 1, από τη
δεύτερη y = 1 − 2 z = −1 και από την πρώτη x = 1 + 2 y − z = −2. Άρα υπάρχει
µοναδική λύση, η (−2, −1,1) .
(β)
(i) Παρατηρούµε από την τελευταία γραµµή ότι αν λ = −2 και µ ≠ 0 , τότε δεν
υπάρχουν λύσεις.
(ii) Αν λ = −2 και µ = 0, τότε το σύστηµα είναι
x − 2y + z =1
y + 2z = 1
0 = 0.
λύσεις, οι (3 − 5 z ,1 − 2 z , z ), z ∈ R .
Κεφάλαιο 2: Γραµµικά Συστήµατα Σελίδα 14 από 16
µ
(iii) Έστω ότι λ ≠ −2. Από την τελευταία εξίσωση έχουµε z = , οπότε από τη
λ +2
µ λ − 2µ + 2
δεύτερη παίρνουµε y = 1− 2z = 1− 2 = και από την πρώτη
λ +2 λ+2
λ − 2µ + 2 µ 3λ − 5µ + 6
x = 1+ 2 y − z = 1+ 2 − = . ∆ηλαδή υπάρχει µοναδική
λ+2 λ+2 λ+2
⎛ 3λ − 5µ + 6 λ − 2 µ + 2 µ ⎞
λύση, η ⎜ , , .
⎝ λ+2 λ+2 λ + 2 ⎟⎠
Άσκηση 5
Προσδιορίστε µε γεωµετρικό τρόπο το πλήθος των λύσεων του συστήµατος
2x − y + z = 1
4 x − ky + 2 z = 3
για τις διάφορες τιµές του k ∈ R .
Λύση
Η γραφική παράσταση των λύσεων του συστήµατος είναι η τοµή δυο επιπέδων και
συνεπώς θα είναι ή το κενό σύνολο ή µια ευθεία (βλ. Πρόταση 4). ∆ηλαδή, το
σύστηµα µπορεί να είναι ή αδύνατο ή να έχει άπειρες λύσεις. Τα δυο επίπεδα είναι
παράλληλα αν και µόνο αν υπάρχει λ µε 4 = 2λ, − k = −λ , 2 = λ , δηλαδή αν και µόνο
αν k = 2. Για την τιµή αυτή του k τα δυο επίπεδα είναι διακεκριµένα. Συνεπώς το
σύστηµα είναι αδύνατο αν k = 2 και για k ≠ 2 έχει άπειρες λύσεις.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Λύστε τα συστήµατα
x + 2 y − 4 z = −7 x + 2z = 7 x + 2z = 6
2x − y + z = 3 2x − y + z = 3 2x − y + z = 3
−x + y + z = 4 −x + y + z = 4 −x + y + z = 4
Απάντηση Το πρώτο έχει τη µοναδική λύση (1,2,3). Το δεύτερο έχει άπειρες λύσεις
(7 − 2 z ,11 − 3 z , z ), z ∈ R . Το τελευταίο είναι αδύνατο.
Κεφάλαιο 2: Γραµµικά Συστήµατα Σελίδα 15 από 16
Άσκηση 2
Να βρεθούν οι τιµές του a ∈ R τέτοιες ώστε το επόµενο σύστηµα να είναι
συµβιβαστό.
x + 2 y + az = 1
2x − y − z = 3
− x + 2 y + z = 2.
Υπόδειξη Με στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς γραµµών παίρνουµε την τριγωνική
µορφή (βλ. Λυµένη Άσκηση 3).
x + 2 y + az =1
1 + 2a −1
y+ z =
5 5
(−1 + 3a) z = −19.
1
Απάντηση a ≠ .
3
Άσκηση 3
Να βρεθούν οι τιµές των a, b ∈ R ώστε το παρακάτω σύστηµα να
έχει µοναδική λύση
είναι αδύνατο
έχει άπειρες λύσεις
x + 2 y + az = b
2x − y − z = 3
− x + 2 y + z = 2.
Υπόδειξη Μετά από στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς παίρνουµε την τριγωνική
µορφή (βλ. Λυµένη Άσκηση 4)
x + 2 y + az =b
1 + 2a −3 + 2b
y+ z =
5 5
(−1 + 3a) z = −22 + 3b.
1 1 22
Απάντηση Για a ≠ το σύστηµα έχει µοναδική λύση. Για a = και b ≠ το
3 3 3
1 22
σύστηµα είναι αδύνατο. Για a = και b = έχουµε άπειρες λύσεις.
3 3
Κεφάλαιο 2: Γραµµικά Συστήµατα Σελίδα 16 από 16
Άσκηση 4
Να βρεθούν οι τιµές του a ∈ R ώστε το σύστηµα
x + 2 y + az = 1
2x − y − z = 3
− x + ay + z = 2
έχει µοναδική λύση
είναι αδύνατο
έχει άπειρες λύσεις
Στις περιπτώσεις που είναι συµβιβαστό, να βρεθούν οι λύσεις.
3
Απάντηση Για a = ± το σύστηµα είναι ασυµβίβαστο. Για τις υπόλοιπες τιµές έχει
2
⎛ 3a 2 + 3a − 11 7 a + 4 − a − 17 ⎞
µοναδική λύση, τη ⎜ , 2 , ⎟ . (Το σύστηµα ποτέ δεν έχει
⎝ 2a − 3 2a − 3 2a 2 − 3 ⎠
2
άπειρες λύσεις).
Άσκηση 5
Να βρεθεί µια ικανή και αναγκαία συνθήκη για τα a, b ∈ R , ώστε το σύστηµα
x + 2 y = −1
2x − y = b
ax − y = 1
να είναι συµβιβαστό.
Υπόδειξη Με στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς παίρνουµε το τριγωνικό σύστηµα
x + 2 y = −1
−5 y = b + 2
0 = 2ab − a + b − 3.
Απάντηση 0 = 2ab − a + b − 3
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 1 από 34
Κεφάλαιο 3
Πίνακες και Γραµµικά Συστήµατα
Στο κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθούµε µε πράξεις πινάκων και την εφαρµογή τους στα
γραµµικά συστήµατα. Θα δώσουµε ιδιαίτερη έµφαση στη µέθοδο απαλοιφής του
Gauss που οδηγεί φυσιολογικά στην έννοια του κλιµακωτού πίνακα.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ.............................................................................................................................2
ΠΙΝΑΚΕΣ............................................................................................................................................2
Ορισµός 1 (πίνακας) ............................................................................................................................2
Ορισµός 2 (ισότητα πινάκων)..............................................................................................................3
Ορισµοί 3 (είδη πινάκων) ....................................................................................................................3
ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΙΝΑΚΩΝ .........................................................................................................................5
Ορισµός 4 (άθροισµα) .........................................................................................................................5
Ορισµός 5 (γινόµενο πίνακα µε αριθµό)..............................................................................................5
Ορισµός 6 (γινόµενο πινάκων) ............................................................................................................6
Ορισµός 7 (αντιµεταθετικοί πίνακες) ..................................................................................................6
ΚΛΙΜΑΚΩΤΗ ΜΟΡΦΗ ΠΙΝΑΚΑ.....................................................................................................7
Ορισµός 8 (στοιχειώδης µετασχηµατισµός γραµµών).........................................................................7
Ορισµός 9 (γραµµοϊσοδύναµοι πίνακες) .............................................................................................7
Ορισµός 10 (κλιµακωτοί πίνακες) .......................................................................................................7
Παράδειγµα..........................................................................................................................................8
Ορισµός 11 (πίνακες και γραµµικά συστήµατα) .................................................................................8
Ορισµός 12 (αντιστρέψιµος πίνακας) ..................................................................................................9
Παράδειγµα..........................................................................................................................................9
Ορισµός 13 ..........................................................................................................................................9
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ......................................................................................................................15
Άσκηση 1...........................................................................................................................................15
Άσκηση 2...........................................................................................................................................16
Άσκηση 3...........................................................................................................................................16
Άσκηση 4...........................................................................................................................................17
Άσκηση 5...........................................................................................................................................19
Άσκηση 6...........................................................................................................................................21
Άσκηση 7...........................................................................................................................................21
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 2 από 34
Άσκηση 8...........................................................................................................................................23
Άσκηση 9...........................................................................................................................................24
Άσκηση 10.........................................................................................................................................24
Άσκηση 11.........................................................................................................................................27
Άσκηση 12.........................................................................................................................................28
Άσκηση 13.........................................................................................................................................29
ΑΣΚΗΣΕΙΣ...........................................................................................................................................30
Άσκηση 1...........................................................................................................................................30
Άσκηση 2...........................................................................................................................................31
Άσκηση 3...........................................................................................................................................31
Άσκηση 4...........................................................................................................................................31
Άσκηση 5...........................................................................................................................................32
Άσκηση 6...........................................................................................................................................32
Άσκηση 7...........................................................................................................................................33
Άσκηση 8...........................................................................................................................................33
Άσκηση 9...........................................................................................................................................33
Άσκηση 10.........................................................................................................................................33
Άσκηση 11.........................................................................................................................................34
Άσκηση 12.........................................................................................................................................34
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
Υπενθυµίζουµε ορισµούς βασικών εννοιών που αναφέρονται στις πράξεις πινάκων
και στα γραµµικά συστήµατα.
ΠΙΝΑΚΕΣ
Ορισµός 1 (πίνακας)
Με F συµβολίζουµε ένα από τα σύνολα R, C . Ένας πίνακας Α µε στοιχεία από το F
είναι µια διάταξη στοιχείων aij του F σε σχήµα ορθογώνιο παραλληλόγραµµο της
µορφής
⎛ a11 a12 ... a1n ⎞
⎜ ⎟
a a22 ... a2 n ⎟
A = ⎜ 21 .
⎜ ... ... ... ... ⎟
⎜ ⎟
⎝ am1 an 2 ... amn ⎠
Λέµε ότι το µέγεθος (ή ο τύπος) του παραπάνω πίνακα είναι m × n ή ότι ο πίνακας
είναι ένας m × n πίνακας.
⎛3⎞
Για παράδειγµα, ο πίνακας (1 0 −5 ) είναι ένας 1× 3 πίνακας, ο ⎜ ⎟ είναι 2 ×1
⎝ −1 ⎠
⎛0 7 ⎞
⎜ ⎟
και ο ⎜ −1 2 ⎟ είναι 3 × 2 .
⎜ 3 −2 ⎟
⎝ ⎠
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 3 από 34
Ο πίνακας Α που είδαµε πιο πάνω συµβολίζεται µε (aij ), i = 1,..., m, j = 1,..., n. Πιο
απλά χρησιµοποιούµε συχνά το συµβολισµό A = (aij ) όταν είναι σαφές ποια είναι τα
m, n.
Ορισµός 2 (ισότητα πινάκων)
Έστω A = ( aij ) , B = ( bij ) δυο m × n πίνακες µε στοιχεία από το F . Θα λέµε ότι οι Α, Β
είναι ίσοι και θα γράφουµε A = B αν ισχύει aij = bij για κάθε i = 1,..., m και για κάθε
j = 1,..., n.
⎛ 1 x⎞ ⎛1 2⎞
Για παράδειγµα, έχουµε ⎜ ⎟=⎜ ⎟ ⇔ x = 2, y = 4.
⎝ y 3⎠ ⎝ 4 3⎠
Στη συνέχεια υπενθυµίζουµε διάφορα είδη πινάκων που θα χρειαστούµε αργότερα.
a11 , a22 ,..., akk , όπου k = min{m, n}. Λέµε ότι αυτά βρίσκονται πάνω στη
έχουµε aij = 0.
ισχύει aij = a ji .
i, j ισχύει aij = − a ji .
⎛ 0 3 −1⎞
⎛ 0 −2 ⎞ ⎜ ⎟
Για παράδειγµα, οι πίνακες ⎜ ⎟, ⎜ − 3 0 2 ⎟ είναι
⎝2 0 ⎠ ⎜ 1 ⎟
−2 0 ⎟
⎜
⎝ ⎠
αντισυµµετρικοί. Βλέπουµε ότι σε έναν αντισυµµετρικό πίνακα,
στοιχεία που βρίσκονται σε συµµετρικές θέσεις ως προς τη διαγώνιο
διαφέρουν ως προς τα πρόσηµα ενώ αυτά που βρίσκονται πάνω στη
διαγώνιο είναι ίσα µε µηδέν.
Υπενθυµίζουµε τώρα τις τρεις βασικές πράξεις των πινάκων.
ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΙΝΑΚΩΝ
Ορισµός 4 (άθροισµα)
Έστω A = (aij ), B = (bij ) ∈ M m×n (F) . Το άθροισµα, Α+Β, των Α και Β είναι ο πίνακας
A + B = ( aij + bij ) .
⎛ 1 2 5⎞ ⎛ −4 3 x ⎞
Για παράδειγµα, αν A = ⎜ ⎟ και B = ⎜ ⎟ , τότε
⎝ −1 3 4 ⎠ ⎝ 1 y 0⎠
⎛1 2 5 ⎞ ⎛ −4 3 x ⎞
A+ B = ⎜ ⎟+⎜ ⎟=
⎝ −1 3 4⎠ ⎝ 1 y 0⎠
⎛ 1 + (−4) 2 + 3 5 + x ⎞ ⎛ −3 5 5+ x⎞
=⎜ ⎟=⎜ ⎟.
⎝ −1 + 1 3+ y 4 + 0⎠ ⎝ 0 3+ y 4 ⎠
kA = (kaij ).
⎛ 1 2 5⎞
Για παράδειγµα, αν k = 2 και A = ⎜ ⎟ , τότε
⎝ −1 3 4 ⎠
⎛ 2 ⋅1 2 ⋅ 2 2 ⋅ 5 ⎞ ⎛ 2 4 10 ⎞
2A = ⎜ ⎟=⎜ ⎟.
⎝ 2 ⋅ ( −1) 2 ⋅ 3 2 ⋅ 4 ⎠ ⎝ −2 6 8 ⎠
Συµβολισµός: Τον πίνακα (−1) A συµβολίζουµε µε − A. Όταν γράφουµε A − B
εννοούµε A + (− B). Για παράδειγµα
⎛2 5 ⎞ ⎛ 3 x⎞ ⎛ 2 −3 5 − x ⎞ ⎛ −1 5 − x ⎞
⎜ ⎟−⎜ ⎟=⎜ ⎟=⎜ ⎟.
⎝ 1 −3 ⎠ ⎝ −4 2 ⎠ ⎝ 1 − (−4) −3 − 2 ⎠ ⎝ 5 −5 ⎠
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 6 από 34
συµβολίζεται µε ΑΒ, είναι ο l × n πίνακας µε στοιχεία από το F όπου στη θέση (i,j)
m
υπάρχει το στοιχείο ∑a b
r =1
ir rj =ai1b1 j + ai 2b2 j + ... + aimbmj .
⎛a d g⎞
⎛ 1 2 3⎞ ⎜ ⎟
Για παράδειγµα, αν A = ⎜ ⎟, B = ⎜b e h ⎟ , τότε το γινόµενο ΑΒ είναι ο
⎝ 4 5 6⎠ ⎜c
⎝ f k ⎟⎠
2 × 3 πίνακας
⎛a d g⎞
⎛ 1 2 3⎞⎜ ⎟ ⎛ a + 2b + 3c d + 2e + 3 f g + 2h + 3k ⎞
AB = ⎜ ⎟⎜b e h⎟ =⎜ ⎟.
⎝ 4 5 6⎠⎜ ⎝ 4a + 5b + 6c 4d + 5e + 6 f 4 g + 5h + 6 k ⎠
⎝c f k ⎟⎠
Επίσης έχουµε
⎛a⎞
⎛ 1 2 3 ⎞ ⎜ ⎟ ⎛ a + 2b + 3c ⎞
⎜ ⎟⎜b ⎟ = ⎜ ⎟.
⎝ 4 5 6 ⎠ ⎜ ⎟ ⎝ 4a + 5b + 6c ⎠
⎝c⎠
Σχηµατικά, το στοιχείο του γινοµένου ΑΒ στη θέση (i,j) προκύπτει από τη γραµµή i
του Α και τη στήλη j του Β όπως δείχνει το σχήµα
⎛ b1 j ⎞
⎛ ... ⎞⎜ ⎟ ⎛ ... ... ... ⎞
⎜ ⎟⎜ b2 j ⎟ ⎜ ⎟
⎜ ai1 ai 2 ... aim ⎟ ⎜ ... ... ⎟ = ⎜ ... ai1b1 j + ai 2b2 j + ... + aimbmj ... ⎟ .
⎜ ⎟⎜ ... ⎟ ⎜⎜ ⎟
⎝ ... ⎠⎜ bmj ⎟ ⎝ ... ... ... ⎟⎠
⎝ ⎠
Για το γινόµενο πινάκων ξέρουµε ότι δεν αληθεύει πάντα η σχέση AB = BA. Για
⎛ 1 2⎞ ⎛1 0⎞ ⎛ 7 4⎞ ⎛1 2⎞
παράδειγµα, αν A = ⎜ ⎟, B = ⎜ ⎟ , τότε AB = ⎜ ⎟ , BA = ⎜ ⎟
⎝ −2 4 ⎠ ⎝3 2⎠ ⎝10 8 ⎠ ⎝ −1 14 ⎠
Ορισµός 7 (αντιµεταθετικοί πίνακες)
∆υο n × n πίνακες A, B λέγονται αντιµεταθετικοί αν ισχύει AB = BA.
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 7 από 34
ri → rj (εναλλάσσουµε τις ri , rj ).
⎛ 1 2 −3 ⎞ ⎛ 1 2 −3 ⎞
Για παράδειγµα ο ⎜ ⎟ είναι γραµµοϊσοδύναµος µε τον ⎜ ⎟ αφού
⎝ 0 −7 17 ⎠ ⎝4 1 5 ⎠
⎛ 1 2 −3 ⎞ r2 →r2 − 4 r1 ⎛ 1 2 −3 ⎞
⎜ ⎟ ⎯⎯⎯⎯ →⎜ ⎟.
⎝4 1 5 ⎠ ⎝ 0 −7 17 ⎠
Παράδειγµα
Από τους πίνακες
⎛1 0 0 4 ⎞ ⎛1 0 0 4 ⎞ ⎛1 0 0 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 0 1 0 −2 ⎟ , ⎜ 0 1 0 −2 ⎟ , ⎜ 0 1 0 0⎟
⎜0 0 1 2 ⎟ ⎜0 0 0 1 ⎟ ⎜0 0 0 1⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
ο πρώτος και τρίτος είναι ανηγµένοι κλιµακωτοί, ενώ ο δεύτερος είναι
κλιµακωτός αλλά όχι ανηγµένος κλιµακωτός.
⎛ b1 ⎞
⎜ ⎟
λέγεται ο πίνακας των συντελεστών του συστήµατος. Ο πίνακας – στήλη b = ⎜ ⎟
⎜b ⎟
⎝ m⎠
λέγεται ο πίνακας των σταθερών όρων του συστήµατος. Ο m × ( n + 1) πίνακας
⎛ a11 a1n b1 ⎞
⎜ ⎟
a a2 n b2 ⎟
( A, b) = ⎜ 21
⎜ ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝ am1 amn bm ⎟⎠
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 9 από 34
⎛ b1 ⎞
⎜ ⎟
που προκύπτει αν επισυνάψουµε στον πίνακα Α τη στήλη b = ⎜ ⎟ λέγεται ο
⎜b ⎟
⎝ m⎠
επαυξηµένος πίνακας του συστήµατος.
B ∈ M n ( F ) τέτοιος ώστε AB = BA = I .
Παράδειγµα
⎛ 2 1⎞ ⎛ 1 −1⎞
• Ο πίνακας A = ⎜ ⎟ είναι αντιστρέψιµος γιατί αν B = ⎜ ⎟,
⎝ 1 1⎠ ⎝ −1 2 ⎠
⎛1 0⎞
τότε εύκολα επαληθεύεται ότι AB = BA = ⎜ ⎟.
⎝0 1⎠
⎛1 1⎞
• Ο πίνακας ⎜ ⎟ δεν είναι αντιστρέψιµος γιατί αν υπήρχε πίνακας
⎝1 1⎠
⎛x y⎞ ⎛ 1 1⎞ ⎛ x y ⎞ ⎛ 1 0 ⎞ ⎛x+ z y + w⎞ ⎛ 1 0⎞
⎜ ⎟ µε ⎜ ⎟⎜ ⎟=⎜ ⎟ , τότε ⎜ ⎟=⎜ ⎟,
⎝ z w⎠ ⎝ 1 1⎠ ⎝ z w ⎠ ⎝ 0 1 ⎠ ⎝x+ z y + w⎠ ⎝ 0 1⎠
οπότε το x + z είναι ίσο µε 1 και 0, άτοπο.
Ορισµός 13
Ένας n × n πίνακας λέγεται στοιχειώδης πίνακας αν προκύπτει από τον ταυτοτικό
n × n πίνακα Ι µε την εφαρµογή ενός στοιχειώδους µετασχηµατισµού γραµµών.
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 10 από 34
⎛1 a 0⎞
Για παράδειγµα, ο πίνακας ⎜⎜ 0 1 0 ⎟⎟ , όπου a ∈ F, είναι στοιχειώδης αφού
⎜0 0 1⎟
⎝ ⎠
⎛1 0 0⎞
προκύπτει από τον ⎜⎜ 0 1 0 ⎟⎟ αν προσθέσουµε στην πρώτη γραµµή, a φορές τη
⎜0 0 1⎟
⎝ ⎠
δεύτερη.
ΘΕΜΕΛΙΩ∆ΕΙΣ ΓΝΩΣΕΙΣ
Θα αναφέρουµε τώρα κάποιες βασικές ιδιότητες των πράξεων που ορίσαµε πριν.
Επίσης θα ασχοληθούµε µε ορισµένα θεµελιώδη αποτελέσµατα σχετικά µε τις λύσεις
γραµµικών συστηµάτων.
ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΙΝΑΚΩΝ
Πρόταση 1
Έστω A, B, C ∈ M m×n (F) και k1 , k2 ∈ F. Τότε ισχύουν τα εξής.
1. ( A + B ) + C = A + ( B + C ) 5. k1 ( A + B) = k1 A + k1 B
2. A + 0m×n = A 6. ( k1 + k2 ) A = k1 A + k2 A
3. A − A = 0m×n 7. (k1k2 ) A = k1 (k2 A)
4. A + B = B + A 8. 1A = A και 0 A = 0m×n .
Οι προηγούµενες δυο προτάσεις µας πληροφορούν ότι στις πράξεις πινάκων ισχύουν
µερικοί νόµοι που είναι ανάλογοι των νόµων που ξέρουµε από τους πραγµατικούς
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 11 από 34
⎛ a1k 0 0 ⎞
⎜ k ⎟
0 a2 0 ⎟
A =⎜
k
.
⎜ ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝ 0 0 an k ⎟⎠
ΠΡΟΣΟΧΗ
Έστω A, B ∈ M n (F) δυο n × n πίνακες. Τότε ορίζονται τα γινόµενα ΑΒ και
⎝ 0 9 ⎠ ⎝ 8 27. ⎠
Έστω A ∈ M l×m (F), B ∈ M m×n (F). Είναι δυνατό να έχουµε AB = 0l×n ακόµα
⎛1 1⎞ ⎛ 2 −1 ⎞
και αν A ≠ 0l×m , B ≠ 0m×n. Πράγµατι, αν A = ⎜ ⎟ και B = ⎜ ⎟,
⎝ −1 −1⎠ ⎝ −2 1 ⎠
⎛0 0⎞
τότε AB = ⎜ ⎟.
⎝0 0⎠
Έστω A ∈ M l×m (F), B, C ∈ M m×n (F). Αν ισχύει AB = AC , τότε γενικά δεν
(A+ I)
3
προηγούµενη Πρόταση έχουµε = A3 + 3 A2 + 3 A + I. Για συγκεκριµένες
Αλγόριθµος
µετασχηµατισµού της πίνακα σε ανηγµένο κλιµακωτό πίνακα
Θεώρηµα 8
Έστω ( A, b) ο επαυξηµένος πίνακας ενός γραµµικού συστήµατος και Κ ένας ανηγµένος
κλιµακωτός πίνακας που είναι γραµµοϊσοδύναµος1 µε τον ( A, b). Τότε το σύστηµα είναι
συµβιβαστό αν και µόνο αν ο Κ δεν περιέχει γραµµή της µορφής 0 0 ... 0 1.
1
Αποδεικνύεται ότι ο Κ είναι µοναδικός και άρα µπορούµε να λέµε η ανηγµένη κλιµακωτή µορφή
πίνακα
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 14 από 34
ΑΝΤΙΣΤΡΕΨΙΜΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ
Πρόταση 10
1. Έστω A ∈ M n ( F ) . Αν ο Α είναι αντιστρέψιµος τότε ο A−1 είναι
⎛1 2 1 0⎞
( A, I ) = ⎜ ⎟
⎝4 5 0 1⎠
Θεώρηµα 11
Ένας πίνακας Β είναι γραµµοϊσοδύναµος µε έναν πίνακα Α, αν και µόνο αν υπάρχουν
στοιχειώδεις πίνακες E1 ,..., Ek (βλ. Ορισµό 13) τέτοιοι ώστε B = E1...Ek A.
Πόρισµα 12
Ένας n × n πίνακας είναι αντιστρέψιµος αν και µόνο αν είναι γραµµοϊσοδύναµος µε
τον µοναδιαίο n × n πίνακα.
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Να υπολογιστούν όσες από τις παραστάσεις A + B, AB, BA, AAt έχουν νόηµα, όπου
⎛0 2 1⎞ ⎛ 3 1⎞
A=⎜ ⎟, B = ⎜ ⎟.
⎝ 3 −1 4 ⎠ ⎝ −1 0 ⎠
Λύση
Το Α+Β δεν ορίζεται γιατί οι Α,Β δεν είναι του αυτού µεγέθους. Το ΑΒ δεν ορίζεται
γιατί το πλήθος των στηλών του Α (τρία) δεν είναι ίσο µε το πλήθος των γραµµών του
Β (δύο). Το ΒΑ ορίζεται γιατί το πλήθος των στηλών του Β είναι ίσο µε το πλήθος
των γραµµών του Α. Έχουµε
⎛ 3 1⎞⎛0 2 1⎞
BA = ⎜ ⎟⎜ ⎟=
⎝ −1 0 ⎠ ⎝ 3 −1 4 ⎠
⎛ 3 ⋅ 0 + 1⋅ 3 3 ⋅ 2 + 1⋅ (−1) 3 ⋅1 + 1 ⋅ 4 ⎞ ⎛ 3 5 7 ⎞
⎜ ⎟=⎜ ⎟.
⎝ (−1) ⋅ 0 + 0 ⋅ 3 (−1) ⋅ 2 + 0 ⋅ (−1) (−1) ⋅1 + 0 ⋅ 4 ⎠ ⎝ 0 −2 −1⎠
Το AAt ορίζεται για κάθε Α, γιατί αν ο Α έχει n στήλες, τότε ο ανάστροφος At έχει n
γραµµές. Έχουµε
⎛0 3 ⎞
⎛ 0 2 1 ⎞ ⎜ ⎟
AAt = ⎜ ⎟ ⎜ 2 −1 ⎟ =
⎝ 3 −1 4 ⎠ ⎜ 1 4 ⎟
⎝ ⎠
⎛ 0 ⋅ 0 + 2 ⋅ 2 + 1 ⋅1 0 ⋅ 3 + 2 ⋅ (−1) + 1⋅ 4 ⎞ ⎛ 5 2 ⎞
⎜ ⎟=⎜ ⎟.
⎝ 3 ⋅ 0 + (−1) ⋅ 2 + 4 ⋅1 3 ⋅ 3 + (−1) ⋅ (−1) + 4 ⋅ 4 ⎠ ⎝ 2 26 ⎠
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 16 από 34
Άσκηση 2
⎛1 2⎞
Να βρεθούν όλοι οι πραγµατικοί πίνακες X τέτοιοι ώστε AX = XA, όπου A = ⎜ ⎟.
⎝3 1⎠
Λύση
Πρώτα παρατηρούµε ότι για να ορίζονται τα γινόµενα AX , XA πρέπει ο Χ να είναι
⎛x y⎞
2 × 2. Έστω X = ⎜ ⎟ . Τότε
⎝ z w⎠
AX = XA ⇔ AX − XA = 0 ⇔
⎛1 2⎞⎛ x y ⎞ ⎛ x y ⎞⎛1 2⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟−⎜ ⎟⎜ ⎟=0⇔
⎝3 1 ⎠⎝ z w⎠ ⎝ z w⎠⎝ 3 1⎠
⎛ x + 2 z y + 2w ⎞ ⎛ x + 3 y 2x + y ⎞
⎜ ⎟−⎜ ⎟=0⇔
⎝ 3 x + z 3 y + w ⎠ ⎝ z + 3w 2z + w⎠
⎛ 2 z − 3 y 2w − 2 x ⎞
⎜ ⎟=0⇔
⎝ 3 x − 3w 3 y − 2 z ⎠
⎧2 z − 3 y = 0
⎪2 w − 2 x = 0
⎪
⎨
⎪3 x − 3w = 0
⎪⎩3 y − 2 z = 0.
2
Λύνοντας το σύστηµα βρίσκουµε x = w, y = z µε w, z ∈ R . Άρα οι ζητούµενοι
3
⎛ 2 ⎞
w z
πίνακες είναι οι X = ⎜ 3 ⎟ , w, z ∈ R .
⎜⎜ ⎟
⎝z w ⎟⎠
Άσκηση 3
n
⎛ 2 1 ⎞ ⎛ 2n 3n − 2n ⎞
Αποδείξτε ότι ⎜ ⎟ =⎜ ⎟ για κάθε θετικό ακέραιο n.
⎝ 0 3⎠ ⎝ 0 3n ⎠
Λύση
Χρησιµοποιούµε επαγωγή στο n. Για n = 1, η σχέση αληθεύει. Έστω ότι η σχέση
αληθεύει για ένα συγκεκριµένο n. Έχουµε
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 17 από 34
n +1 n
⎛ 2 1⎞ ⎛ 2 1⎞ ⎛ 2 1⎞
⎜ ⎟ =⎜ ⎟ ⎜ ⎟=
⎝ 0 3⎠ ⎝ 0 3⎠ ⎝ 0 3⎠
⎛ 2n 3n − 2n ⎞ ⎛ 2 1 ⎞ ⎛ 2n +1 2n + ( 3n − 2n ) 3 ⎞
⎜ n ⎟⎜ ⎟ = ⎜⎜ ⎟=
⎟
⎝ 0 3 ⎠ ⎝ 0 3 ⎠ ⎝ 0 3n +1
⎠
⎛2 n +1
−2 ⋅ 2 + 3 ⋅ 3 ⎞ ⎛ 2
n n n +1
−2 + 3 ⎞
n +1 n +1
⎜ n +1 ⎟=⎜ ⎟.
⎝ 0 3 ⎠ ⎝ 0 3n +1 ⎠
Άσκηση 4
Να υπολογιστεί ο πίνακας A2005 , όπου
⎛1 5⎞
1. A = ⎜ ⎟
⎝0 −1 ⎠
⎛0 a b c⎞
⎜ ⎟
0 0 d e⎟
2. A = ⎜
⎜0 0 0 f⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 0 0 0 ⎟⎠
⎛1 a b c⎞
⎜ ⎟
0 1 d e⎟
3. A = ⎜
⎜0 0 1 f⎟
⎜⎜ 0 0 0
⎟
1 ⎟⎠
⎝
Λύση
⎛1 5 ⎞⎛1 5 ⎞ ⎛1 0⎞
1. Έχουµε A2 = ⎜ ⎟⎜ ⎟=⎜ ⎟ = I . Άρα
⎝ 0 −1⎠ ⎝ 0 −1⎠ ⎝ 0 1 ⎠
A2005 = A2004 A = ( A2 )
1002
A = I 1002 A = IA = A.
An = A2 k +1 = ( A2 ) A = I k A = IA = A.
k
⎛n⎞ ⎛n⎞
An = I n + ⎜ ⎟ I n −1 B + ⎜ ⎟ I n − 2 B 2 + ... + B n =
⎝1 ⎠ ⎝2⎠
⎛n⎞ ⎛ n⎞ ⎛n⎞
I + ⎜ ⎟ B + ⎜ ⎟ B 2 + ⎜ ⎟ B3 =
⎝1 ⎠ ⎝ 2⎠ ⎝3⎠
⎛0 a b c⎞ ⎛ 0 0 ad ae + bf ⎞ ⎛0 0 0 adf ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎛n⎞ 0 0 d e ⎟ ⎛ n⎞⎜0 0 0 df ⎟ ⎛ n ⎞ ⎜ 0 0 0 0 ⎟
I + ⎜ ⎟⎜ +⎜ ⎟ +⎜ ⎟ =
⎝1 ⎠ ⎜ 0 0 0 f ⎟ ⎝ 2⎠⎜0 0 0 0 ⎟ ⎝3 ⎠⎜0 0 0 0 ⎟
⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟ ⎜⎜ ⎟
⎝0 0 0 0⎠ ⎝0 0 0 0 ⎟⎠ ⎝0 0 0 0 ⎠⎟
⎛ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛ n⎞ ⎛ n⎞ ⎛ n⎞ ⎞
⎜ 1 ⎜ ⎟ a ⎜ ⎟ b + ⎜ ⎟ ad ⎜ ⎟ c + ⎜ ⎟ (ae + bf ) + ⎜ ⎟ adf ⎟
⎜ ⎝1 ⎠ ⎝1 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝1 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝3⎠ ⎟
⎜ ⎛ n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎟
⎜0 1 ⎜ ⎟ d e
⎜ ⎟ ⎜ ⎟+ df ⎟
⎜ ⎝1 ⎠ ⎝1 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎟.
⎜ ⎟
⎜0 ⎛n⎞ ⎟
0 1 ⎜ ⎟f
⎜ ⎝1 ⎠ ⎟
⎜⎜ ⎟⎟
⎝0 0 0 1 ⎠
Άσκηση 5
Μια εταιρία παρασκευάζει δυο προϊόντα x,y. Έστω ότι το κόστος κατασκευής n
τεµαχίων από το καθένα είναι xn , yn αντίστοιχα και γνωρίζουµε ότι
xn +1 = xn + ayn
,
yn +1 = axn + yn
n = 1, 2,..., όπου a είναι µια πραγµατική σταθερά.
1. Να υπολογιστεί το xn +1 συναρτήσει του n και των x1 , y1.
2. Έστω ότι x1 = y1 και a = 0.2. Να βρεθεί η ελάχιστη τιµή πώλησης των πρώτων
δηλαδή
⎛ xn +1 ⎞ n⎛ 1⎞
x
⎜ ⎟ = A ⎜ ⎟ , n = 1, 2,... (1)
⎝ yn +1 ⎠ ⎝ y1 ⎠
Από την τελευταία σχέση φαίνεται ότι για να βρούµε τη ζητούµενη παράσταση του
xn +1 , αρκεί να υπολογίσουµε τη δύναµη An και για το σκοπό αυτό θα
χρησιµοποιήσουµε το διωνυµικό ανάπτυγµα.
⎛0 a⎞ ⎛ a2 0⎞
Γράφοντας A = I + ⎜ ⎟ = I + B , παρατηρούµε ότι B 2
= ⎜ 2⎟
= a 2 I και
⎝a 0⎠ ⎝0 a ⎠
An = ( I + B ) =
n
⎛n⎞ ⎛ n⎞ ⎛ n ⎞ n −1
I + ⎜ ⎟ B + ⎜ ⎟ B 2 + ... + ⎜ ⎟B +B =
n
⎝1 ⎠ ⎝ 2⎠ ⎝ n − 1⎠
⎛ n ⎞ ⎛ 0 a ⎞ ⎛ n ⎞ ⎛ a 2 0 ⎞ ⎛ n ⎞ ⎛ 0 a3 ⎞
I + ⎜ ⎟⎜ ⎟ + ⎜ ⎟⎜ +
2 ⎟ ⎜ ⎟⎜ 3 ⎟ + ...
⎝1 ⎠ ⎝ a 0 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 0 a ⎠ ⎝ 3 ⎠ ⎝ a 0⎠
⎛ n ⎞⎛ 0 a 2 k −1 ⎞ ⎛ a 2 k 0 ⎞
+⎜ ⎟ ⎜ 2 k −1 ⎟+⎜ ⎟=
⎝ n − 1⎠ ⎝ a 0 ⎠ ⎝ 0 a 2k ⎠
⎛ ⎛n ⎞ 2j ⎛n ⎞ ⎞
⎜ ∑⎜ ⎟a ∑ ⎜ 2 j + 1⎟ a 2 j +1
⎟
⎜ j ≥0 ⎝ 2 j ⎠ j ≥0 ⎝ ⎠ ⎟.
⎜ ⎛n ⎞ 2 j +1 ⎛n ⎞ 2j ⎟
⎜∑⎜ ∑ ⎟
⎜ j ≥ 0 2 j + 1⎟ a ⎜ ⎟a
j ≥0 ⎝ 2 j ⎠
⎟
⎝ ⎝ ⎠ ⎠
⎛n⎞
Σηµείωση. Στην παραπάνω παράσταση εννοείται ότι ⎜ ⎟ = 0 αν j > n.
⎝ j⎠
Με εντελώς ανάλογο τρόπο βρίσκουµε την ίδια σχέση για n περιττό.
Άρα για κάθε n
⎛ ⎛n ⎞ 2j ⎛n ⎞ ⎞
⎜ ∑⎜ ⎟ a ∑ ⎜ 2 j + 1⎟ a 2 j +1
⎟
j ≥0 ⎝ 2 j ⎠ ⎝ ⎠
An = ⎜ ⎟.
j ≥0
⎜ ⎛n ⎞ 2 j +1 ⎛n ⎞ 2j ⎟
⎜∑⎜ ∑ ⎟
⎜ j ≥ 0 2 j + 1⎟ a ⎜ ⎟a
j ≥0 ⎝ 2 j ⎠
⎟
⎝ ⎝ ⎠ ⎠
Συνεπώς από τη σχέση (1) παίρνουµε
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 21 από 34
⎛ ⎛n ⎞ ⎞ ⎛ ⎛n ⎞ 2 j +1 ⎞
xn +1 = ⎜ ∑ ⎜ ⎟ a 2 j ⎟ x1 + ⎜ ∑ ⎜ ⎟ a ⎟ y1.
⎝ j ≥0 ⎝ 2 j ⎠ ⎠ ⎝ j ≥ 0 ⎝ 2 j + 1⎠ ⎠
2. Για x1 = y1 , η προηγούµενη σχέση γράφεται
⎛ ⎛n ⎞ ⎛n ⎞ 2 j +1 ⎞
xn +1 = ⎜ ∑ ⎜ ⎟ a 2 j + ∑ ⎜ ⎟ a ⎟ x1 = (1 + a ) x1.
n
⎝ j ≥0 ⎝ 2 j ⎠ j ≥ 0 ⎝ 2 j + 1⎠ ⎠
Άσκηση 6
Έστω ότι ο Α είναι ένας πίνακας τέτοιος ώστε A2 − A − I = 0. Απλοποιήστε τις
παραστάσεις A4 − 3 A3 − A2 + 7 A − I και A4 ( A − I ) − I .
5
Λύση
Από τον Αλγόριθµο ∆ιαίρεσης πολυωνύµων (βλ. Κεφάλαιο 1) βρίσκουµε
x 4 − 3x 3 − x 2 + 7 x − 1 = ( x 2 − x − 1)( x 2 − 2 x − 2) + 3 x − 3 και άρα
A4 − 3 A3 − A2 + 7 A − I = ( A2 − A − 1) ( A2 − 2 A − 2) + 3 A − 3I = 3 A − 3I .
0
A4 ( A − I ) − I = A 4 ( A − I ) ( A − I ) − I = ( A ( A − I ) ) ( A − I ) − I = A − I − I = A − 2 I .
5 4 4
αντιµετατίθενται.
Άσκηση 7
1. Να βρεθεί ένας ανηγµένος κλιµακωτός πίνακας που είναι γραµµοϊσοδύναµος µε τον
⎛1 0 1⎞
⎜ ⎟
⎜ 3 1 2⎟
.
⎜ 2 0 1⎟
⎜⎜ ⎟
⎝ −2 1 0 ⎟⎠
2. Εξετάστε αν το παρακάτω σύστηµα έχει µη µηδενικές λύσεις
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 22 από 34
x+z =0
3x + y + z = 0
2x + z = 0
−2 x + y = 0
Λύση
1. Εφαρµόζοντας τον αλγόριθµο µετασχηµατισµού ενός πίνακα σε ανηγµένη
κλιµακωτή µορφή έχουµε
⎛1 0 1⎞ ⎛1 0 1⎞ ⎛1 0 1⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 3 1 2 ⎟ r2 →r2 −3r1 ⎜ 0 1 −1⎟ r3 →r3 − 2 r1 ⎜ 0 1 −1⎟ r4 →r4 + 2 r1
⎯⎯⎯⎯ → ⎯⎯⎯⎯ → ⎯⎯ ⎯⎯
→
⎜ 2 0 1⎟ ⎜ 2 0 1⎟ ⎜ 0 0 −1⎟
⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟ ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ −2 1 0⎠ ⎝ −2 1 0 ⎟⎠ ⎝ −2 1 0 ⎠
⎛1 0 1⎞ ⎛1 0 1⎞ ⎛1 0 1 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ r →1 r ⎜ ⎟
⎜0 1 −1⎟ r4 →r4 − r2 ⎜ 0 1 −1⎟ 4 3 4 ⎜ 0 1 −1⎟ r3 →r3 + r4
⎯⎯⎯⎯ → ⎯⎯⎯→ ⎯⎯⎯⎯ →
⎜0 0 −1⎟ ⎜0 0 −1 ⎟ ⎜ 0 0 −1⎟
⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟ ⎜⎜ ⎟⎟
⎝0 1 2⎠ ⎝0 0 3 ⎟⎠ ⎝0 0 1 ⎠
⎛1 0 1⎞ ⎛1 0 1⎞ ⎛1 0 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜0 1 −1⎟ r2 →r2 + r4 ⎜ 0 1 0 ⎟ r1 → r1 − r4 ⎜ 0 1 0 ⎟ r3 →r4
⎯⎯⎯⎯ → ⎯⎯⎯⎯ → ⎯⎯⎯ →
⎜0 0 0⎟ ⎜0 0 0⎟ ⎜ 0 0 0⎟
⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟ ⎜⎜ ⎟⎟
⎝0 0 1⎠ ⎝0 0 1 ⎟⎠ ⎝0 0 1⎠
⎛1 0 0⎞
⎜ ⎟
⎜0 1 0⎟
.
⎜0 0 1⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 0 0 ⎟⎠
Ο τελευταίος πίνακας είναι ανηγµένος κλιµακωτός πίνακας και είναι βέβαια
γραµµοϊσοδύναµος µε τον αρχικό.
⎛1 0 1 0⎞
⎜ ⎟
3 1 2 0⎟
2. Θεωρούµε τον επαυξηµένο πίνακα του συστήµατος που είναι ο ⎜ .
⎜ 2 0 1 0⎟
⎜⎜ ⎟
⎝ −2 1 0 0 ⎟⎠
Χρησιµοποιώντας τους ίδιους στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς που εφαρµόσαµε πριν
(γιατί ο πίνακας των συντελεστών του συστήµατος είναι αυτός στο υποερώτηµα 1)
⎛1 0 0 0⎞
⎜ ⎟ ⎧x = 0
0 1 0 0⎟ ⎪
φθάνουµε στον πίνακα ⎜ . Τα αντίστοιχο σύστηµα είναι το ⎨ y = 0 και
⎜0 0 1 0⎟ ⎪z = 0
⎜⎜ 0 0 0
⎟
0 ⎟⎠ ⎩
⎝
άρα η µηδενική λύση είναι η µοναδική λύση του αρχικού συστήµατος.
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 23 από 34
Άσκηση 8
Να λυθεί το επόµενο σύστηµα για τις διάφορες τιµές του a ∈ R .
2 x − ay + z = 1
x− y+z =a
3x − y − z = 2.
Λύση
Χρησιµοποιούµε στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς γραµµών στον επαυξηµένο πίνακα.
⎛ 2 −a 1 1 ⎞ ⎛ 1 −1 1 a⎞
⎜ ⎟ r1 →r2 ⎜ ⎟ r2 → r2 − 2 r1
⎜ 1 −1 1 a ⎟ ⎯⎯⎯ → ⎜ 2 −a 1 1 ⎟ ⎯⎯⎯⎯ →
⎜ 3 −1 −1 2 ⎟ ⎜ 3 −1 −1 2⎠⎟
⎝ ⎠ ⎝
⎛1 −1 1 a ⎞ ⎛1 −1 1 a ⎞
⎜ ⎟ r3 →r3 −3r1 ⎜ ⎟ r2 → r3
⎜ 0 −a + 2 −1 1 − 2a ⎟ ⎯⎯⎯⎯ →⎜ 0 − a + 2 −1 1 − 2a ⎟ ⎯⎯⎯ →
⎜3 −1 −1 2 ⎠ ⎟ ⎜0 2 ⎟
−4 2 − 3a ⎠
⎝ ⎝
⎛1 −1 1 a ⎞
⎛1 −1 1 a ⎞ 1 ⎜ ⎟
⎜ ⎟ r2 → 2 r2 ⎜ 2 − 3a ⎟ r3 →r3 + ( a − 2) r2
⎜0 2 −4 2 − 3a ⎟ ⎯⎯⎯→ 0 1 −2 ⎯⎯⎯⎯⎯→
⎜ 0 −a + 2 −1 1 − 2a ⎟ ⎜ 2 ⎟
⎝ ⎠ ⎜ 0 − a + 2 −1 1 − 2 a ⎟
⎝ ⎠
⎛ ⎞
⎜ 1 −1 1 a ⎟
⎜ ⎟
⎜0 1 2 − 3a ⎟.
−2
⎜ 2 ⎟
⎜ 3 2 ⎟
⎜⎜ 0 0 −2a + 3 − a + 2a − 1⎟⎟
⎝ 2 ⎠
1η περίπτωση. Έστω −2a + 3 ≠ 0.
Λύνουµε µε διαδοχικές αντικαταστάσεις το σύστηµα που αντιστοιχεί στον τελευταίο
3
− a 2 + 2a − 1
2 3a 2 − 4a + 2
πίνακα. Από την τελευταία γραµµή έχουµε z = = .
−2 a + 3 4a − 6
Αντικαθιστώντας στη δεύτερη γραµµή έχουµε
2 − 3a 3a 2 − 4a + 2 2 − 3a 5a − 2
y − 2z = ⇒ y−2 = ⇒y= . Αντικαθιστώντας στην
2 4a − 6 2 4a − 6
a 2 + 3a − 4
πρώτη εξίσωση x − y + z = a βρίσκουµε µετά από µερικές πράξεις x = .
4a − 6
⎛ a 2 + 3a − 4 5a − 2 3a 2 − 4a + 2 ⎞
Συνεπώς υπάρχει µοναδική λύση ( x, y, z ) = ⎜ , , ⎟.
⎝ 4a − 6 4a − 6 4a − 6 ⎠
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 24 από 34
Άσκηση 9
Να εξεταστεί για ποιες τιµές των a, b ∈ R το σύστηµα
x + y + az = 1
−2 x − y + z = b
x − y + 2y = a
έχει µοναδική λύση, άπειρες λύσεις, καµιά λύση.
Λύση
Μετά από τους στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς γραµµών
r2 → r2 + 2r1 , r3 → r3 − r1 , r3 → r3 + 2r2 , ο επαυξηµένος πίνακας του συστήµατος παίρνει
τη µορφή
⎛1 1 a 1 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 1 2a + 1 b + 2 ⎟.
⎜ 0 0 3a + 4 a + 2b + 3 ⎟
⎝ ⎠
1η περίπτωση. Έστω 3a + 4 ≠ 0.
Τότε βλέπουµε ότι υπάρχει µοναδική λύση.
2η περίπτωση. Έστω 3a + 4 = 0.
Υποπερίπτωση α. Αν a + 2b + 3 ≠ 0 , τότε το σύστηµα είναι αδύνατο.
Υποπερίπτωση β. Αν a + 2b + 3 = 0 , τότε υπάρχουν άπειρες λύσεις.
Συνοψίζοντας, το σύστηµα
4
έχει µοναδική λύση αν a ≠ − ,
3
4 5
έχει άπειρες λύσεις αν a = − , b = −
3 6
4 5
είναι αδύνατο αν a = − , b ≠ − .
3 6
Άσκηση 10
Εξετάστε ποιοι από τους επόµενους πίνακες είναι αντιστρέψιµοι
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 25 από 34
⎛1 2 3⎞
⎛1 4 ⎞ ⎛1 2⎞ ⎜ ⎟
A=⎜ ⎟, B=⎜ ⎟, C = ⎜ 2 2 3⎟
⎝ 3 12 ⎠ ⎝3 a⎠ ⎜ 2 1 0⎟
⎝ ⎠
όπου a ∈ R . Να υπολογιστούν οι αντίστροφοι όταν αυτοί υπάρχουν. Στη συνέχεια να
⎛ x⎞ ⎛ 1 ⎞
λυθεί το σύστηµα C ⎜⎜ y ⎟⎟ = ⎜⎜ 2 ⎟⎟ .
⎜ z ⎟ ⎜ −2 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Λύση
Θα εφαρµόσουµε τον αλγόριθµο υπολογισµού του αντίστροφου πίνακα.
⎛ 1 4 1 0 ⎞ r2 →r2 −3r1 ⎛ 1 4 1 0 ⎞
Για τον Α έχουµε: ⎜ ⎟ ⎯⎯⎯⎯ →⎜ ⎟ . Ο Α δεν είναι
⎝ 3 12 0 1 ⎠ ⎝ 0 0 −3 1 ⎠
⎛1 4⎞
αντιστρέψιµος, γιατί το αριστερό µισό, ⎜ ⎟ , του τελευταίου πίνακα είναι
⎝0 0⎠
ανηγµένος κλιµακωτός πίνακας διάφορος του µοναδιαίου.
⎛ 1 2 1 0 ⎞ r2 →r2 −3r1 ⎛ 1 2 1 0⎞
Για το Β έχουµε: ⎜ ⎟ ⎯⎯⎯⎯ →⎜ ⎟ . Αν a = 6, ο Β δεν
⎝3 a 0 1⎠ ⎝ 0 a − 6 −3 1 ⎠
είναι αντιστρέψιµος. Έστω ότι a ≠ 6 . Τότε συνεχίζουµε και έχουµε
⎛1 2 1 0 ⎞
⎛1 2 1 0 ⎞ r2 → a 1−6 r2 ⎜ ⎟ r1 →r1 − 2 r2 →
⎜ ⎟ ⎯⎯⎯⎯ →
⎜⎜ 0 1 −3 1 ⎟ ⎯⎯⎯⎯
⎝ 0 a − 6 −3 1 ⎠ ⎟
⎝ a−6 a−6⎠
⎛ a −2 ⎞
⎜1 0 a − 6 a − 6 ⎟
⎜ ⎟.
⎜ 0 1 −3 1 ⎟
⎜ ⎟
⎝ a−6 a−6⎠
Στην περίπτωση αυτή Β είναι αντιστρέψιµος και ο αντίστροφός του είναι ο
⎛ a −2 ⎞
⎜ a−6 a−6⎟
⎜ ⎟.
⎜ −3 1 ⎟
⎜ ⎟
⎝ a−6 a−6⎠
Για τον C έχουµε
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 26 από 34
⎛1 2 3 1 0 0⎞ ⎛1 2 3 1 0 0⎞
⎜ ⎟ r2 →r2 − 2 r1 ⎜ ⎟ r3 →r3 − 2 r1
⎜ 2 5 3 0 1 0 ⎟ ⎯⎯⎯⎯ → ⎜ 0 1 −3 −2 1 0 ⎟ ⎯⎯⎯⎯ →
⎜2 4 0 0 0 1⎟ ⎜2 4 0 0 0 1⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛ ⎞
⎛1 2 3 1 0 0⎞ ⎜1 2 3 1 0 0 ⎟
⎟ r3 → −6 r3 ⎜ ⎟ r1 →r1 − 2 r2
1
⎜
⎜ 0 1 −3 −2 1 0 ⎟ ⎯⎯⎯⎯ → ⎜ 0 1 −3 −2 1 0 ⎟ ⎯⎯⎯⎯ →
⎜ 0 0 −6 −2 0 1 ⎟ ⎜ 1 −1 ⎟
⎝ ⎠ ⎜0 0 1 0 ⎟
⎝ 3 6 ⎠
⎛ ⎞
⎛ ⎞ ⎜ 1 0 9 5 −2 0 ⎟
⎜ 1 0 9 5 −2 0 ⎟ ⎜ ⎟
⎜ ⎟ r2 →r2 +3r3 ⎜ −1 ⎟ r1 →r1 −9 r3
⎜ 0 1 −3 −2 1 0 ⎟ ⎯⎯⎯⎯ → 0 1 0 −1 1
⎜
⎯⎯ ⎯⎯ →
⎜ 2 ⎟
1 −1 ⎟ ⎜
⎜0 0 1 0 ⎟ 1 −1 ⎟
⎝ 3 6 ⎠ ⎜⎜ 0 0 1 0 ⎟⎟
⎝ 3 6 ⎠
⎛ 3 ⎞
⎜ 1 0 0 2 −2 2 ⎟
⎜ ⎟
⎜ 0 1 0 −1 1 −1 ⎟
.
⎜ 2 ⎟
⎜ ⎟
⎜⎜ 0 0 1 1 0 −1 ⎟
⎟
⎝ 3 6 ⎠
⎛ 3 ⎞
⎜ 2 −2 2 ⎟
⎜ ⎟
⎜ 1⎟
Άρα ο C είναι αντιστρέψιµος και ο αντίστροφός του είναι ο −1 1 −
⎜ 2⎟
⎜ ⎟
⎜⎜ 1 0 − 1 ⎟⎟
⎝3 6⎠
⎛ x⎞ ⎛ 1 ⎞
Για να λύσουµε το σύστηµα C ⎜⎜ y ⎟⎟ = ⎜⎜ 2 ⎟⎟ µπορούµε φυσικά να εφαρµόσουµε τη
⎜ z ⎟ ⎜ −2 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
µέθοδο απαλοιφής του Gauss. Ένας άλλος τρόπος είναι να χρησιµοποιήσουµε το
γεγονός ότι ο C είναι αντιστρέψιµος. Έχουµε
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 27 από 34
⎛ x⎞ ⎛ 1 ⎞ ⎛ x⎞ ⎛1⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ −1 ⎜ ⎟ −1 ⎜ ⎟
C⎜ y⎟ = ⎜ 2 ⎟ ⇔ C C⎜ y⎟ = C ⎜ 2 ⎟ ⇔
⎜ z ⎟ ⎜ −2 ⎟ ⎜z⎟ ⎜ −2 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛ 3 ⎞
⎜ 2 −2 2 ⎟ ⎛ ⎞
⎛ x⎞ ⎛1⎞ ⎜ ⎟ ⎛ 1 ⎞ ⎜ −5 ⎟
⎜ ⎟ −1 ⎜ ⎟ ⎜ 1 ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
y
⎜ ⎟ = C 2
⎜ ⎟ ⎜ = − 1 1 − 2 = ⎜ 2 ⎟.
⎜z⎟ ⎜ −2 ⎟ ⎜ 2 ⎟ ⎜⎜ ⎟⎟ ⎜ ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎟ ⎝ −2 ⎠ 2
⎜⎜ 1 0 − 1 ⎟⎟ ⎜ ⎟
⎝ 3⎠
⎝3 6⎠
Άσκηση 11
Έστω ότι ο Α είναι ένας πραγµατικός πίνακας τέτοιος ώστε A2 − A − I = 0.
1. Αποδείξτε ότι ο A − I είναι αντιστρέψιµος.
1± 5
2. Αποδείξτε ότι ο A − kI είναι αντιστρέψιµος για κάθε πραγµατικό k ≠ .
2
1± 5
3. Αποδείξτε ότι ο A − kI δεν είναι αντιστρέψιµος, αν k = .
2
Λύση
1. Από τη δοσµένη σχέση έχουµε
A2 − A = I ⇔ A( A − I ) = I ⇔ A( A − I ) = ( A − I ) A = I.
Άρα ο A − I είναι αντιστρέψιµος σύµφωνα µε τον Ορισµό 12.
2. Έστω B = A − kI . Η ιδέα εδώ είναι να µετασχηµατίσουµε τη δοσµένη
πολυωνυµική παράσταση του Α, δηλαδή την A2 − A − I = 0, σε µια πολυωνυµική
παράσταση του Β και να χρησιµοποιήσουµε µια παραγοντοποίηση όπως είδαµε στο
προηγούµενο ερώτηµα.
Έχουµε A = B + kI και άρα
A2 − A − I = 0 ⇔ ( B + kI ) − ( B + kI ) − I = 0 ⇔
2
B 2 + 2kB + k 2 I − B − kI − I = 0 ⇔
B 2 + ( 2k − 1) B + ( k 2 − k − 1) I = 0 ⇔
B ( B + (2k − 1) I ) = ( −k 2 + k + 1) I .
1± 5
Παρατηρούµε ότι για κάθε πραγµατικό k ≠ έχουµε − k 2 + k + 1 ≠ 0 , αφού οι
2
1± 5
ρίζες του τριωνύµου είναι . Άρα παίρνουµε
2
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 28 από 34
B ( B + (2k − 1) I ) = ( −k 2 + k + 1) I ⇔
⎛
( B + (2k − 1) I ) ⎞⎟ = I ⇔
1
B⎜ 2
⎝ −k + k + 1 ⎠
⎛
( B + (2k − 1) I ) ⎞⎟ = ⎛⎜ 2 ( B + (2k − 1) I ) ⎞⎟ B = I
1 1
B⎜ 2
⎝ −k + k + 1 ⎠ ⎝ −k + k + 1 ⎠
Άρα ο Β είναι αντιστρέψιµος.
1± 5
3. Έστω k = . Θα δείξουµε ότι ο B = A − kI δεν είναι αντιστρέψιµος. Έστω ότι
2
ο Β είναι αντιστρέψιµος. Θα φθάσουµε σε άτοπο. Αποδείξαµε πριν τη σχέση
B ( B + (2k − 1) I ) = ( −k 2 + k + 1) I . Άρα B ( B + (2k − 1) I ) = 0 . Πολλαπλασιάζοντας µε
( −(k − 1) I ) − ( −(k − 1) I ) − I = 0 ⇒ ( k 2 − 2k + 1) I + kI − I − I = 0 ⇒
2
1± 5
(k 2
− k − 1) I = 0 ⇒ k =
2
και αυτό είναι άτοπο.
Άσκηση 12
Θεωρούµε το σύστηµα
x + y + az = a 2
x + ay + z = a
ax + y + z = 1
όπου a ∈ . Να λυθεί το σύστηµα αυτό για τις διάφορες τιµές του a.
Λύση
Ο επαυξηµένος πίνακας του συστήµατος είναι ο
⎛ 1 1 a a2 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 1 a 1 a ⎟.
⎜a 1 1 1 ⎟
⎝ ⎠
Μετά από τους στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς r2 → r2 − r1 , r3 → r3 − ar1 , r3 → r3 + r2 , ο
πίνακας παίρνει τη µορφή
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 29 από 34
⎛1 1 a a2 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 a −1 1− a a−a 2
⎟.
⎜0 0 (1 − a)(2 + a) (1 − a)(1 + a ) 2 ⎟⎠
⎝
Το αντίστοιχο σύστηµα είναι
⎧x + y+ az = a 2
⎪
⎨ (a − 1) y + (1 − a) z = a − a 2
⎪ (1 − a )(2 + a) z = (1 − a )(1 + a ) 2 .
⎩
• Περίπτωση 1. Έστω (a − 1)(a + 2) ≠ 0.
Τότε το σύστηµα έχει µοναδική λύση. Λύνοντας την τρίτη εξίσωση βρίσκουµε
(a + 1) 2
z= . Aντικαθιστώντας στη δεύτερη βρίσκουµε µετά από µερικές
a+2
1 −(a + 1)
πράξεις y = , οπότε από την πρώτη βρίσκουµε τελικά x = .
a+2 a+2
• Περίπτωση 2. Έστω a = −2 .
Τότε από την τρίτη εξίσωση βλέπουµε ότι το σύστηµα είναι αδύνατο.
• Περίπτωση 3. Έστω a = 1.
Τότε το σύστηµα είναι το
⎧x + y + z = 1
⎪
⎨0 = 0
⎪0 = 0.
⎩
Υπάρχουν άπειρες λύσεις ( x, y, z ) = (1 − y − z , y, z ), y, z ∈ .
Άσκηση 13
Εξετάστε για ποιες τιµές των a, b ∈ το επόµενο σύστηµα έχει µοναδική λύση,
άπειρες λύσεις ή είναι αδύνατο
x1 + x2 + x3 = 1
x1 + ax2 + ax3 = b
x1 + a 2 x2 + 2ax3 = ab.
Λύση
Εφαρµόζοντας τους στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς r2 → r2 − r1 , r3 → r3 − r1 και
⎛1 1 1 1 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 a −1 a −1 b −1 ⎟
⎜0 0 a (2 − a ) a − b ⎟⎠
⎝
οπότε το αντίστοιχο σύστηµα είναι το
x1 + x2 + x3 = 1
(a -1) x2 + (a -1) x3 = b -1
a(2 - a) x3 = a - b.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
⎛ 1 2⎞ ⎛ 2 1⎞
Έστω A = ⎜ ⎟, B = ⎜ ⎟.
⎝ −3 4 ⎠ ⎝ 2 0⎠
⎛ 1 2⎞
1. Να υπολογιστεί η παράσταση A2 − 3 A + 2 I , όπου A = ⎜ ⎟.
⎝ −3 4 ⎠
2. Εξετάστε αν ισχύει AB = BA.
3. Εξετάστε αν ισχύει ( A + B) 2 = A2 + B 2 + 2 AB.
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 31 από 34
⎛ −6 4 ⎞ ⎛6 1 ⎞ ⎛ −1 8 ⎞
Απάντηση 1. ⎜ ⎟ 2. AB = ⎜ ⎟ , BA = ⎜ ⎟ 3. Έχουµε
⎝ −6 0 ⎠ ⎝ 2 −3 ⎠ ⎝ 2 4⎠
( A + B) 2 = A2 + B 2 + 2 AB ⇔ AB = BA και η τελευταία ισότητα δεν ισχύει.
Άσκηση 2
⎛ 1 4⎞
Έστω A = ⎜ ⎟.
⎝ −2 7 ⎠
1. Αποδείξτε ότι για κάθε θετικό ακέραιο n έχουµε
⎛ 2 ⋅ 3n − 5n 2 ⋅ (5n − 3n ) ⎞
An = ⎜ n n ⎟.
⎝ 3 −5 −3n + 2 ⋅ 5n ⎠
σχέση A− n = ( An ) .
−1
Άσκηση 3
⎛1 0 ⎞
Να βρεθούν όλοι οι πραγµατικοί πίνακες Χ τέτοιοι ώστε XA = AX , όπου A = ⎜ ⎟
⎝1 1 ⎠
⎛w 0⎞
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 2. Απάντηση: X = ⎜ ⎟ , z, w ∈ R .
⎝ z w⎠
Άσκηση 4
Να υπολογιστούν οι πίνακες
2006
2005 ⎛ 2π 2π ⎞
2003 2004 ⎛0 1 2⎞ ⎜ cos 1003 sin 1003 ⎟
⎛0 2⎞ ⎛ −1 3 ⎞ ⎜ ⎟
1. ⎜ ⎟ 2. ⎜ ⎟ 3. ⎜ 0 0 1 ⎟ 4. ⎜ ⎟
⎝5 0⎠ ⎝ 0 1⎠ ⎜0 0 0⎟ ⎜ − sin 2π cos
2π ⎟
⎝ ⎠ ⎜ ⎟
⎝ 1003 1003 ⎠
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 32 από 34
Υπόδειξη Για τα 1,2 και 3 βλ. Λυµένη Άσκηση 4. Για το 4 αποδείξτε τη σχέση
k
⎛ 2π 2π ⎞ ⎛ 2kπ 2kπ ⎞
⎜ cos 1003 sin 1003 ⎟ ⎜ cos 1003 sin 1003 ⎟
⎜ ⎟ =⎜ ⎟ για κάθε θετικό ακέραιο k µε
⎜ − sin 2π 2π ⎟ ⎜ 2kπ 2kπ ⎟
⎜ cos ⎟ ⎜ − sin cos ⎟
⎝ 1003 1003 ⎠ ⎝ 1003 1003 ⎠
επαγωγή χρησιµοποιώντας τριγωνοµετρικές ταυτότητες. Σηµείωση: Οι ...
παρατηρητικοί αναγνώστες ήδη έχουν επισηµάνει την οµοιότητα της προηγούµενης
σχέσης µε το θεώρηµα του De Moivre.
Άσκηση 5
Ένα αεροσκάφος ίπταται έτσι ώστε οι συντεταγµένες ( xn , yn , zn ) του σηµείου όπου
βρίσκεται µετά από n λεπτά πτήσης ικανοποιούν τις σχέσεις
xn +1 = xn + 2 yn − zn
yn +1 = yn + zn
zn +1 = zn
n = 1, 2,... , όπου x0 = a, y0 = b, z0 = c.
Να βρεθούν οι συντεταγµένες του αεροσκάφους µετά από 5 ώρες πτήσης.
⎛ xn +1 ⎞ ⎛ xn ⎞ ⎛ xn +1 ⎞ ⎛ x0 ⎞ ⎛ 1 2 −1 ⎞
Υπόδειξη Έχουµε ⎜⎜ yn +1 ⎟⎟ = ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ n +1 ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
A ⎜ yn ⎟ ⇒ ⎜ yn +1 ⎟ = A ⎜ y0 ⎟ , όπου A = ⎜ 0 1 1 ⎟ .
⎜z ⎟ ⎜z ⎟ ⎜z ⎟ ⎜z ⎟ ⎜0 0 1 ⎟
⎝ n +1 ⎠ ⎝ n ⎠ ⎝ n +1 ⎠ ⎝ 0⎠ ⎝ ⎠
Άρα αρκεί να υπολογιστεί η δύναµη A300 . Βλ. Λυµένη Άσκηση 5. Αποδεικνύεται ότι
⎛ 1 2n (n − 1) 2 − 1⎞
⎜ ⎟
An = ⎜ 0 1 n ⎟.
⎜0 0 1 ⎟
⎝ ⎠
(
Απάντηση: ( x300 , y300 , z300 ) = a + 600b + ( 2992 − 1) c, b + 300c, c )
Άσκηση 6
Έστω Α ένας πίνακας τέτοιος ώστε A2 + 2 A − 3I = 0.
1. Να απλοποιηθεί η παράσταση A4 + 2 A3 − 4 A2 − A + I .
2. Αποδείξτε ότι οι πίνακες A, A + 2 I είναι αντιστρέψιµοι.
3. Αποδείξτε ότι ο B = A − kI είναι αντιστρέψιµος αν και µόνο αν k ≠ 1, −3.
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 33 από 34
Υπόδειξη Για το 1 βλ. Λυµένη Άσκηση 6. Για τα 2 και 3 βλ. Λυµένη Άσκηση 11.
Άσκηση 7
Να λυθούν τα παρακάτω συστήµατα
x − y + z =1 x − y + z =1 x − y + z =1
3x − y − z = 2 3x − y − z = 2 3x − y − z = 2
5x − 3 y + z = 4 5x − 3 y + z = 5 5x − 3 y + 2 z = 4
1 1
Απάντηση Το πρώτο σύστηµα έχει άπειρες λύσεις (τις ( + z , − + 2 z , z ), z ∈ R ), το
2 2
1 1
δεύτερο είναι αδύνατο και το τρίτο έχει µοναδική λύση (τη ( , − , 0) ).
2 2
Άσκηση 8
x − y + z =1
Εξετάστε για ποια a το σύστηµα 3x − y − z = 2 είναι συµβιβαστό.
5x − 3 y + z = a
Απάντηση a = 4. Βλ. Λυµένη Άσκηση 8.
Άσκηση 9
Για ποιες τιµές των a,b το σύστηµα
x − y + z =1
3x − y − z = a
5 x − 3 y + bz = 4
έχει άπειρες λύσεις, έχει µοναδική λύση, είναι αδύνατο.
Απάντηση Για b = 1, a = 2 το σύστηµα έχει άπειρες λύσεις, για b = 1, a ≠ 2 το
σύστηµα είναι αδύνατο, ενώ για b ≠ 1 (και κάθε a) το σύστηµα έχει µοναδική λύση.
Βλ. Λυµένη Άσκηση 9.
Άσκηση 10
Για ποιες τιµές των a,b το παρακάτω σύστηµα είναι αδύνατο;
x + 2y + z = 2
2 x − y + az = 1
3 x + y + bz = 1
2x − y + z = 4
Κεφάλαιο3: Γραµµικά Συστήµατα και Πίνακες Σελίδα 34 από 34
Άσκηση 11
Να υπολογιστούν, αν υπάρχουν, ο αντίστροφοι των πινάκων
⎛1 1 0⎞ ⎛1 a 2 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
A = ⎜ 0 1 2⎟ B = ⎜1 3 a ⎟
⎜ 2 1 3⎟ ⎜1 0 1 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
όπου a ∈ R .
⎛ 1 −3 2 ⎞
⎜ 5 5 5 ⎟
⎜ ⎟
4 3 −2 ⎟ 1 ± 13
Απάντηση A = ⎜
−1
. Ο Β είναι αντιστρέψιµος αν a ≠ και στην
⎜ 5 5 5 ⎟ 2
⎜ ⎟
⎜ −2 1 1 ⎟
⎜ ⎟
⎝ 5 5 5 ⎠
⎛ 3 −a a 2 − 6 ⎞
1 ⎜ ⎟
περίπτωση αυτή έχουµε B −1 = 2 ⎜ a − 1 −1 − a + 2 ⎟ .
a −a −3⎜
⎝ −3 a 3 − a ⎟⎠
Άσκηση 12
Να βρεθεί ένα πολυώνυµο f ( x) ∈ R[ x] δευτέρου βαθµού τέτοιο ώστε
f (1) = 2, f (2) = 9, f (3) = 20.
Κεφάλαιο 4
Ορίζουσες
Όταν λύνουµε ένα 2 × 2 γραµµικό σύστηµα
a11 x + a12 y = b1
a21 x + a22 y = b2
βλέπουµε ότι η ποσότητα D = a11a22 − a12 a21 παίζει σηµαντικό ρόλο. Πράγµατι, αν
αυτή είναι µη µηδενική, τότε το σύστηµα έχει µοναδική λύση τη
ba −a b a b −b a
x = 1 22 12 2 , y = 11 2 1 21 . Τον αριθµό D = a11a22 − a12 a21 τον ονοµάζουµε
D D
⎛ a a12 ⎞
ορίζουσα του πίνακα ⎜ 11 ⎟.
⎝ a21 a22 ⎠
Στο κεφάλαιο αυτό, αφού υπενθυµίσουµε πως αντιστοιχίζουµε σε κάθε
τετραγωνικό πίνακα έναν αριθµό (την ορίζουσά του), θα δούµε τις βασικές ιδιότητες
των οριζουσών. Εδώ µας ενδιαφέρουν κυρίως ο υπολογισµός των οριζουσών και οι
εφαρµογές τους στους αντίστροφους πίνακες και στα γραµµικά συστήµατα.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ.............................................................................................................................2
ΟΡΙΖΟΥΣΕΣ .......................................................................................................................................2
Ορισµός 1 (ορίζουσα 2x2 πίνακα) .......................................................................................................2
Ορισµός 2 (µεταθέσεις) .......................................................................................................................3
Ορισµός 3 (ορίζουσα nxn πίνακα) .......................................................................................................4
Παραδείγµατα......................................................................................................................................4
ΠΡΟΣΑΡΤΗΜΕΝΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ........................................................................................................4
Ορισµός 4 (προσαρτηµένος πίνακας) ..................................................................................................4
Παράδειγµα..........................................................................................................................................5
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ......................................................................................................................12
Άσκηση 1...........................................................................................................................................12
Άσκηση 2...........................................................................................................................................12
Άσκηση 3...........................................................................................................................................13
Άσκηση 4...........................................................................................................................................14
Άσκηση 5...........................................................................................................................................15
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 2 από 28
Άσκηση 6...........................................................................................................................................15
Άσκηση 7...........................................................................................................................................17
Άσκηση 8...........................................................................................................................................18
Άσκηση 9...........................................................................................................................................18
Άσκηση 10.........................................................................................................................................19
Άσκηση 11.........................................................................................................................................20
Άσκηση 12.........................................................................................................................................21
Άσκηση 13.........................................................................................................................................23
Άσκηση 14.........................................................................................................................................23
Άσκηση 15.........................................................................................................................................24
ΑΣΚΗΣΕΙΣ...........................................................................................................................................25
Άσκηση 1...........................................................................................................................................25
Άσκηση 2...........................................................................................................................................26
Άσκηση 3...........................................................................................................................................26
Άσκηση 4...........................................................................................................................................26
Άσκηση 5...........................................................................................................................................26
Άσκηση 6...........................................................................................................................................27
Άσκηση 7...........................................................................................................................................27
Άσκηση 8...........................................................................................................................................27
Άσκηση 9...........................................................................................................................................28
Άσκηση 10.........................................................................................................................................28
Άσκηση 11 (ορίζουσα Vandermonde)...............................................................................................28
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
ΟΡΙΖΟΥΣΕΣ
Όπως έχουµε καθιερώσει σε προηγούµενα κεφάλαια, µε F παριστάνουµε ένα από
τα σύνολα , και µε M n ( F ) το σύνολο των n × n πινάκων µε στοιχεία από το F .
⎛ 2 −1⎞ ⎛ 2 0⎞
Για παράδειγµα, det ⎜ ⎟ = 2 ⋅ 4 − (−1) ⋅ 3 = 11, det ⎜ ⎟ = 2 ⋅ 4 − 0 ⋅ 3 = 8.
⎝3 4 ⎠ ⎝ 3 4⎠
Στη συνέχεια θα ορίσουµε την ορίζουσα n × n πίνακα και για το σκοπό αυτό
χρειαζόµαστε την έννοια της µετάθεσης
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 3 από 28
Ορισµός 2 (µεταθέσεις)
Μια µετάθεση n στοιχείων είναι µια 1-1 απεικόνιση από το σύνολο {1, 2,..., n} στο
{1, 2,..., n} .
Βλέπουµε ότι κάθε µετάθεση είναι αναγκαστικά 1-1 και επί απεικόνιση. Για
παράδειγµα, η απεικόνιση σ :{1, 2,3} → {1, 2,3}, σ (1) = 2, σ (2) = 3, σ (3) = 1, είναι µια
µετάθεση. Υπάρχει εδώ ένας χρήσιµος συµβολισµός. Κάθε µετάθεση παριστάνεται µε
έναν 2 × n πίνακα του οποίου η πρώτη γραµµή είναι η 1 2 … n και δεύτερη γραµµή
⎛ 1 2 ... n ⎞
είναι η σ (1) σ (2) ... σ (n) , δηλαδή σ = ⎜ ⎟ . Κάτω από κάθε
⎝ σ (1) σ (2) ... σ (n) ⎠
στοιχείο της πρώτης γραµµής βρίσκεται η εικόνα του. Συνεπώς η µετάθεση του
⎛ 1 2 3⎞
παραδείγµατος συµβολίζεται µε σ = ⎜ ⎟.
⎝ 2 3 1⎠
Επίσης, αντί να γράφουµε σ (i ) συχνά γράφουµε σ i . Στο παράδειγµα,
σ 1 = 2, σ 2 = 3, σ 3 = 1.
Το σύνολο των µεταθέσεων n στοιχείων συµβολίζεται µε Sn .
⎛ 1 2 3⎞
Για παράδειγµα, η µετάθεση σ = ⎜ ⎟ έχει πρόσηµο 1, sign(σ ) = 1 , γιατί το
⎝ 2 3 1⎠
πλήθος των ζευγών στον παραπάνω ορισµό είναι 2 (τα ζεύγη αυτά είναι (1,3), (2,3)).
⎛ 1 2 3⎞
Η µετάθεση τ = ⎜ ⎟ έχει πρόσηµο –1, sign(τ ) = −1 , γιατί τα εν λόγω ζεύγη
⎝3 2 1⎠
⎛1 2 3 4 ⎞
είναι 3 (και είναι τα (1,2),(1,3),(2,3)). Η µετάθεση ⎜ ⎟ έχει πρόσηµο –1
⎝1 2 4 3 ⎠
αφού υπάρχει µόνο 1 ζεύγος µε τις ιδιότητες του ορισµού (και είναι το (3,4)).
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 4 από 28
det A = ∑ sign(σ )a σ
σ ∈Sn
a
1 (1) 2σ (2) ...anσ ( n ) .
Σηµειώνουµε ότι σύµφωνα µε τον ορισµό, η ορίζουσα det A είναι ένα άθροισµα
προσηµασµένων όρων και κάθε όρος a1σ (1) a2σ (2) ...anσ ( n ) είναι ένα γινόµενο n
στοιχείων του πίνακα που προέρχονται από διαφορετικές γραµµές και στήλες. Με
άλλα λόγια κάθε γραµµή (και κάθε στήλη) συνεισφέρει ακριβώς έναν παράγοντα στο
γινόµενο a1σ (1) a2σ (2) ...anσ ( n ) .
Παραδείγµατα
• Έστω n = 1, A = (a). Τότε το S1 έχει ένα στοιχείο και det A = a.
⎛a a12 ⎞
• Έστω n = 2, A = ⎜ 11 ⎟ . Επειδή το σύνολο S2 έχει 2 στοιχεία,
⎝ a21 a22 ⎠
⎧ ⎛1 2 ⎞ ⎛ 1 2 ⎞⎫
S 2 = ⎨e = ⎜ ⎟ ,σ = ⎜ ⎟ ⎬ και ισχύει sign(e) = 1, sign(σ ) = −1 , παίρνουµε
⎩ ⎝1 2 ⎠ ⎝ 2 1 ⎠⎭
det A = a11a22 − a12 a21 .
ΠΡΟΣΑΡΤΗΜΕΝΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ
Ορισµός 4 (προσαρτηµένος πίνακας)
Έστω A ∈ M n ( F ) . Για κάθε i, j ∈ {1,..., n} , συµβολίζουµε µε Aij τον (n − 1) × (n − 1)
πίνακα που προκύπτει από τον Α αν διαγράψουµε την i γραµµή και j στήλη. Ο
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 5 από 28
προσαρτηµένος πίνακας adjA του Α είναι ο n × n πίνακας που στη θέση (i, j ) έχει το
Προσοχή. Στη θέση (1,2) του adjA υπάρχει το − det A21 και όχι το − det A12 .
Παράδειγµα
⎛1 0 1 ⎞
Αν A = ⎜⎜ 0 2 −1⎟⎟ , τότε
⎜0 3 4 ⎟
⎝ ⎠
⎛ ⎛1 0 1 ⎞⎞
⎛ 2 −1⎞ ⎜ ⎜ ⎟⎟
A11 = ⎜ ⎟ ⎜= ⎜ 0 2 −1⎟ ⎟ , det A11 = 11
⎝3 4 ⎠ ⎜ ⎜
0 3 4 ⎟⎠ ⎟
⎝ ⎝ ⎠
⎛ ⎛1 0 1 ⎞⎞
⎛ 0 −1⎞ ⎜ ⎜ ⎟⎟
A12 = ⎜ ⎟ ⎜= ⎜ 0 2 −1⎟ ⎟ , det A12 = 0
⎝0 4 ⎠ ⎜ ⎜ 0 3 4 ⎟⎠ ⎟
⎝ ⎝ ⎠
⎛ ⎛1 0 1 ⎞⎞
⎛0 2⎞ ⎜ ⎜ ⎟⎟
A13 = ⎜ ⎟ ⎜= ⎜ 0 2 −1 ⎟ ⎟ , det A13 = 0
⎝0 3⎠ ⎜ ⎜ 0 3 4 ⎟⎠ ⎟
⎝ ⎝ ⎠
⎛ ⎛1 0 1 ⎞⎞
⎛0 1⎞ ⎜ ⎜ ⎟⎟
A21 = ⎜ ⎟ ⎜= ⎜ 0 2 −1 ⎟ ⎟ , det A21 = −3.
⎝ 3 4⎠ ⎜ ⎜ 0 3 4 ⎟⎠ ⎟
⎝ ⎝ ⎠
κλπ
⎛ det A11 − det A21 det A31 ⎞ ⎛ 11 3 −2 ⎞
Έχουµε adjA = ⎜⎜ − det A12 det A22
⎟ ⎜ ⎟
− det A32 ⎟ = ⎜ 0 4 1 ⎟ .
⎜ det A − det A23 det A33 ⎟⎠ ⎜⎝ 0 −3 2 ⎟⎠
⎝ 13
ΘΕΜΕΛΙΩ∆ΕΙΣ ΓΝΩΣΕΙΣ
ΟΡΙΖΟΥΣΕΣ
Στα παρακάτω, όλοι οι πίνακες είναι n × n εκτός αν αναφέρεται ρητά κάτι άλλο.
Πρόταση 1
Ανάστροφοι πίνακες έχουν την ίδια ορίζουσα, δηλαδή det A = det At για κάθε
A ∈ M n ( F) .
Πρόταση 2
1. Αν ο πίνακας Α έχει µια µηδενική γραµµή (ή στήλη), τότε det A = 0.
2. Αν ο πίνακας Α έχει δυο ίσες γραµµές (ή στήλες), τότε det A = 0.
3. Αν ο πίνακας Α είναι άνω τριγωνικός (ή κάτω τριγωνικός), τότε η ορίζουσα του
Α είναι το γινόµενο των διαγωνίων στοιχείων. Ιδιαίτερα η ορίζουσα του
µοναδιαίου πίνακα είναι ίση µε 1.
⎛a b c⎞
Για παράδειγµα, det ⎜⎜ 0 0 0 ⎟⎟ = 0 γιατί υπάρχει µια µηδενική γραµµή. Έχουµε
⎜ x y z⎟
⎝ ⎠
⎛1 x 1⎞ ⎛ x 0 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
det ⎜ 3 y 3 ⎟ = 0 , γιατί δυο στήλες είναι ίδιες. Επίσης det ⎜ 2 y 0 ⎟ = xyz ,
⎜ −1 z −1⎟ ⎜ −1 4 z ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
γιατί ο πίνακας είναι κάτω τριγωνικός.
⎛ a + kx b + ky c + kz ⎞ ⎛a b c ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
γραµµών, και det ⎜ x y z ⎟ = det ⎜ x y z ⎟ αφού η πρώτη γραµµή
⎜ 1 2 −3 ⎟⎠ ⎜ 1 2 −3 ⎟
⎝ ⎝ ⎠
του πρώτου πίνακα προκύπτει από το δεύτερο προσθέτοντας πολλαπλάσιο της
δεύτερης γραµµής στην πρώτη.
⎛ 1 5 −1⎞
Για παράδειγµα, ο πίνακας A = ⎜⎜ 2 4 1 ⎟⎟ δεν είναι αντιστρέψιµος, γιατί det A = 0.
⎜3 9 0 ⎟
⎝ ⎠
Σηµείωση Η πρώτη από τις δυο προηγούµενες ταυτότητες λέγεται το ανάπτυγµα της
ορίζουσας του Α ως προς την i γραµµή. Παρατηρούµε ότι τα στοιχεία ai1 ,..., ain που
εµφανίζονται στο δεξιό µέλος είναι τα στοιχεία της i γραµµής. Όµοια η δεύτερη
ταυτότητα λέγεται το ανάπτυγµα της ορίζουσας ως προς τη j στήλη.
Παράδειγµα
⎛ a11 a12 a13 ⎞
Ας δούµε αναλυτικά την 3 × 3 περίπτωση. Έστω A = ⎜⎜ a21 a22
⎟
a23 ⎟ .
⎜a a32 a33 ⎟⎠
⎝ 31
Αναπτύγµατα ως προς τις γραµµές
Ας επιλέξουµε i = 1 (δηλαδή την πρώτη γραµµή). Έχουµε
⎛ ⎛ a11 a12 a13 ⎞ ⎞
⎛a a23 ⎞ ⎜ ⎜ ⎟⎟
A11 = ⎜ 22 ⎟ ⎜= ⎜ a a22 a23 ⎟ ⎟ ,
⎝ a32 a33 ⎠ ⎜ ⎜ 21 ⎟⎟
⎜ ⎜ a31 a32 a33 ⎟⎠ ⎟
⎝ ⎝ ⎠
⎛ ⎛ a11 a12 a13 ⎞ ⎞
⎛a a23 ⎞ ⎜ ⎜ ⎟⎟
A12 = ⎜ 21 ⎟ ⎜= ⎜ a a22 a23 ⎟ ⎟ ,
⎝ a31 a33 ⎠ ⎜ ⎜ 21 ⎟⎟
⎜ ⎜ a31 a32 a33 ⎟⎠ ⎟
⎝ ⎝ ⎠
⎛ ⎛ a11 a12 a13 ⎞ ⎞
⎛a a22 ⎞ ⎜ ⎜ ⎟⎟
A13 = ⎜ 21 ⎟ ⎜= ⎜ a a22 a23 ⎟ ⎟ και
⎝ a31 a32 ⎠ ⎜ ⎜ 21 ⎟⎟
⎜ ⎜ a31 a32 a33 ⎟⎠ ⎟
⎝ ⎝ ⎠
det A = (−1) 2 a11 det A11 + (−1)3 a12 det A12 + (−1) 4 a13 det A13 =
⎛a a23 ⎞ ⎛ a21 a23 ⎞ ⎛ a21 a22 ⎞
a11 det ⎜ 22 ⎟ − a12 det ⎜ ⎟ + a13 det ⎜ ⎟.
⎝ a32 a33 ⎠ ⎝ a31 a33 ⎠ ⎝ a31 a32 ⎠
Επιλέγοντας i = 2, βρίσκουµε
⎛ 1 2 0⎞
Για να δούµε ένα αριθµητικό παράδειγµα, έστω A = ⎜⎜ −1 3 4 ⎟⎟ . Τότε το
⎜ 5 0 6⎟
⎝ ⎠
ανάπτυγµα της det A ως προς την πρώτη γραµµή είναι
⎛ 3 4⎞ ⎛ −1 4 ⎞ ⎛ −1 3 ⎞
det A = 1det ⎜ ⎟ − 2 det ⎜ ⎟ + 0 det ⎜ ⎟=
⎝0 6⎠ ⎝ 5 6⎠ ⎝ 5 0⎠
= (3 ⋅ 6 − 0) − 2((−1) ⋅ 6 − 4 ⋅ 5) + 0 = 70
και ως προς τη δεύτερη γραµµή είναι
⎛ 2 0⎞ ⎛1 0⎞ ⎛1 2⎞
det A = −(−1) det ⎜ ⎟ + 3det ⎜ ⎟ − 4 det ⎜ ⎟=
⎝ 0 6⎠ ⎝5 6⎠ ⎝5 0⎠
= −(−1)(12 − 0) + 3(6 − 0) − 4(0 − 10) = 70.
Το ανάπτυγµα ως προς τη δεύτερη στήλη είναι
⎛ −1 4 ⎞ ⎛1 0⎞ ⎛ 1 0⎞
det A = −2 det ⎜ ⎟ + 3det ⎜ ⎟ − 0 det ⎜ ⎟=
⎝ 5 6⎠ ⎝5 6⎠ ⎝ −1 4 ⎠
= (−2)(−26) + 3(6 − 0) − 0 = 70.
ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ
Μια ενδιαφέρουσα εφαρµογή των οριζουσών σχετίζεται µε τον υπολογισµό
αντίστροφων πινάκων.
Θεώρηµα 7
Έστω Α ένας n × n πίνακας.
• Τότε
A ( adjA ) = ( adjA ) A = ( det A ) I ,
1
• Αν έχουµε det A ≠ 0 , τότε A−1 = adjA .
det A
Παράδειγµα
⎛1 0 1 ⎞
Αν A = ⎜⎜ 0 2 −1⎟⎟ , τότε εύκολα επαληθεύεται ότι det A = 11 και
⎜0 3 4 ⎟
⎝ ⎠
⎛11 3 −2 ⎞
⎜ ⎟
adjA = ⎜ 0 4 1 ⎟ . Η ταυτότητα στο πρώτο µέρος του Θεωρήµατος 7
⎜ 0 −3 2 ⎟
⎝ ⎠
είναι
⎛ 1 0 1 ⎞⎛ 11 3 −2 ⎞ ⎛ 11 3 −2 ⎞ ⎛ 1 0 1 ⎞ ⎛ 1 0 0⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 0 2 −1⎟⎜ 0 4 1 ⎟ = ⎜ 0 4 1 ⎟ ⎜ 0 2 −1⎟ = 11⎜ 0 1 0 ⎟ .
⎜ 0 3 4 ⎟⎜ 0 −3 2 ⎟ ⎜ 0 −3 2 ⎟ ⎜ 0 3 4 ⎟ ⎜ 0 0 1⎟
⎝ ⎠⎝ ⎠ ⎝ ⎠⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛11 3 2 ⎞
1⎜
Από το δεύτερο µέρος του Θεωρήµατος 7 έχουµε A = ⎜ 0 4 1 ⎟⎟ . −1
11 ⎜ ⎟
⎝ 0 −3 2 ⎠
ΓΡΑΜΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ
Μια άλλη εφαρµογή των οριζουσών είναι η επίλυση τετραγωνικών γραµµικών
συστηµάτων που έχουν αντιστρέψιµο πίνακα συντελεστών.
δηλαδή ένα γραµµικό σύστηµα όπου το πλήθος των αγνώστων και το πλήθος των
εξισώσεων είναι το ίδιο. Υποθέτουµε ότι η ορίζουσα του πίνακα των συντελεστών δεν
είναι µηδέν. Τότε η µοναδική λύση είναι η
D1 D
x1 = ,..., xn = n ,
D D
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 11 από 28
όπου D = det(aij ) είναι η ορίζουσα του πίνακα των συντελεστών και Di είναι η
ορίζουσα του πίνακα που προκύπτει από τον πίνακα των συντελεστών αν
⎛ b1 ⎞
αντικαταστήσουµε την i στήλη µε τη στήλη ⎜⎜ ⎟⎟ των σταθερών όρων.
⎜b ⎟
⎝ n⎠
Παράδειγµα
x + 3 y + z = 10
Θεωρούµε το σύστηµα 2 x + 2 y − z = 11 .
x + 3 y + 4 z = 12
Με τους προηγούµενους συµβολισµούς έχουµε
⎛1 3 1 ⎞
⎜ ⎟
D = det ⎜ 2 2 −1⎟ = −12
⎜1 3 4 ⎟
⎝ ⎠
⎛10 3 1 ⎞
⎜ ⎟
D1 = det ⎜ 11 2 −1⎟ = −49
⎜12 3 4 ⎟
⎝ ⎠
⎛ 1 10 1 ⎞
⎜ ⎟
D2 = det ⎜ 2 11 −1⎟ = −21
⎜ 1 12 4 ⎟
⎝ ⎠
⎛ 1 3 10 ⎞
⎜ ⎟
D3 = det ⎜ 2 2 11 ⎟ = −8.
⎜ 1 3 12 ⎟
⎝ ⎠
Άρα υπάρχει µοναδική λύση που δίνεται από
D1 −49 49 D2 −21 21 D −8 2
x= = = , y= = = , z= 3 = = .
D −12 12 D −12 12 D −12 3
Πόρισµα 9
Ένα οµογενές τετραγωνικό σύστηµα έχει µοναδική λύση (τη µηδενική) αν και µόνο αν
det A ≠ 0 , όπου Α είναι ο πίνακας των συντελεστών.
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 12 από 28
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Υπολογίστε τις παρακάτω ορίζουσες
⎛1 3 1 4⎞
⎛ 1 2 3⎞ ⎛ 2 1 23 ⎞ ⎜ ⎟
⎛ 2 + 3i i ⎞ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ 5 2 5 3⎟
det ⎜ ⎟ , det ⎜ 4 −2 3 ⎟ , det ⎜ 0 2 1 ⎟ , det ⎜ .
⎝ 4 − i −3 ⎠ ⎜ 2 5 1⎟ ⎜ 0 4 −3 ⎟ 1 1 1 −1⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎜⎜ ⎟
⎝6 0 6 2 ⎟⎠
Λύση
Για την πρώτη ορίζουσα έχουµε
⎛ 2 + 3i i ⎞
⎟ = ( 2 + 3i ) ⋅ (−3) − i ⋅ (4 − i ) = −6 − 9i − 4i + i = −7 − 13i.
2
det ⎜
⎝ 4 − i −3 ⎠
Υπολογίζουµε τη δεύτερη ορίζουσα χρησιµοποιώντας το ανάπτυγµα ως προς την
πρώτη γραµµή, σύµφωνα µε το Θεώρηµα 6. Έχουµε
⎛ 1 2 3⎞
⎜ ⎟ ⎛ −2 3 ⎞ ⎛4 3 ⎞ ⎛ 4 −2 ⎞
det ⎜ 4 −2 3 ⎟ = 1det ⎜ ⎟ − 2 det ⎜ ⎟ + 3det ⎜ ⎟=
⎜ 2 5 1⎟ ⎝ 5 −1 ⎠ ⎝ 2 −1⎠ ⎝2 5 ⎠
⎝ ⎠
= 1(2 − 15) − 2(−4 − 6) + 3(20 + 4) = 79.
Υπολογίζουµε την τρίτη ορίζουσα χρησιµοποιώντας το ανάπτυγµα ως προς την
πρώτη στήλη (γιατί περιέχει µηδενικά που απλουστεύουν τις πράξεις). Έχουµε
⎛ 2 1 23 ⎞
⎜ ⎟ ⎛2 1 ⎞ ⎛ 1 23 ⎞ ⎛ 1 23 ⎞
det ⎜ 0 2 1 ⎟ = 2 det ⎜ ⎟ + 0 det ⎜ ⎟ + 0 det ⎜ ⎟=
⎜ 0 4 −3 ⎟ ⎝ 4 −3 ⎠ ⎝ 4 − 3 ⎠ ⎝ 2 1 ⎠
⎝ ⎠
⎛2 1 ⎞
= 2 det ⎜ ⎟ = −20.
⎝ 4 −3 ⎠
Για την τέταρτη ορίζουσα παρατηρούµε ότι δυο στήλες είναι ίσες. Άρα η ορίζουσα
είναι ίση µε µηδέν σύµφωνα µε την Πρόταση 2.
Άσκηση 2
⎛1 2 3 4⎞
⎜ ⎟
⎜ 5 6 7 8⎟
Υπολογίστε την ορίζουσα του πίνακα A = .
⎜ 9 10 11 12 ⎟
⎜⎜ ⎟⎟
⎝ 13 14 15 16 ⎠
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 13 από 28
Λύση
Φυσικά θα µπορούσαµε να υπολογίσουµε την ορίζουσα αναπτύσσοντάς την ως προς
µια γραµµή ή στήλη σύµφωνα µε το Θεώρηµα 6, αλλά έτσι απαιτούνται πολλές
πράξεις. Ένας πιο σύντοµος και κοµψός τρόπος είναι: Αφαιρούµε την πρώτη γραµµή
⎛1 2 3 4⎞
⎜ ⎟
από την δεύτερη οπότε παίρνουµε τον πίνακα ⎜ 4 4 4 4 ⎟ . Στη συνέχεια
⎜ 9 10 11 12 ⎟
⎜⎜ ⎟⎟
⎝13 14 15 16 ⎠
⎛1 2 3 4 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 4 4 4 4⎟
αφαιρούµε την τρίτη γραµµή από την τέταρτη και παίρνουµε τον .
⎜ 9 10 11 12 ⎟
⎜⎜ 4 4 4 4 ⎟⎟
⎝ ⎠
⎛1 2 3 4 ⎞
⎜ ⎟
4 4 4 4⎟
Από το τρίτο µέρος της Πρότασης 3 έχουµε det A = det ⎜ . Ο
⎜ 9 10 11 12 ⎟
⎜⎜ ⎟⎟
⎝4 4 4 4 ⎠
τελευταίος πίνακας έχει δυο ίσες γραµµές και εποµένως η ορίζουσά του είναι ίση µε 0
(Πρόταση 2 2)). Τελικά det A = 0.
Άσκηση 3
⎛2 1 3 −1⎞
⎜ ⎟
4 3 2 8⎟
Να υπολογιστεί η ορίζουσα του ⎜ µε δύο διαφορετικούς τρόπους.
⎜0 0 −5 1 ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 0 0 2 ⎟⎠
Λύση
τρόπος 1: ανάπτυγµα ως προς την πρώτη στήλη
⎛2 1 3 −1⎞
⎜ ⎟ ⎛3 2 8⎞ ⎛ 1 3 −1⎞
4 3 2 8⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
det ⎜ = 2 det ⎜ 0 −5 1 ⎟ − 4 det ⎜ 0 −5 1 ⎟ .
⎜0 0 −5 1 ⎟ ⎜ 0 0 2⎟ ⎜0 0 2 ⎟
⎜⎜ ⎟⎟ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎝0 0 0 2⎠
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 14 από 28
Παρατηρούµε ότι οι πίνακες στο δεξιό µέλος είναι τριγωνικοί και άρα µπορούµε να
εφαρµόσουµε την Πρόταση 2 3). Έχουµε
⎛3 2 8⎞ ⎛ 1 3 −1⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
2 det ⎜ 0 −5 1 ⎟ − 4 det ⎜ 0 −5 1 ⎟ = 2 ⋅ 3 ⋅ (−5)2 − 4 ⋅1⋅ (−5) ⋅ 2 = −20.
⎜0 0 2⎟ ⎜0 0 2 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
τρόπος 2: ανάπτυγµα ως προς την τελευταία γραµµή
⎛2 1 3 −1⎞
⎜ ⎟ ⎛2 1 3 ⎞
4 3 2 8⎟ ⎜ ⎟
det ⎜ = 2 det ⎜ 4 3 2 ⎟ . Εφαρµόζουµε πάλι το ανάπτυγµα ως προς
⎜0 0 −5 1 ⎟ ⎜ ⎟
⎜⎜ ⎟
0 0 2 ⎟⎠ ⎝ 0 0 −5 ⎠
⎝0
⎛2 1 3 ⎞
⎜ ⎟ ⎛ 2 1⎞
την τελευταία γραµµή και βρίσκουµε 2 det ⎜ 4 3 2 ⎟ = 2 ⋅ (−5) ⋅ det ⎜ ⎟ = −20.
⎜ 0 0 −5 ⎟ ⎝ 4 3 ⎠
⎝ ⎠
Άσκηση 4
⎛ 1 a b⎞ ⎛ 6 2a 2b ⎞
1) Αν det ⎜ 2 0 c ⎟ = 3 , να υπολογιστεί η det ⎜⎜ 6 0 c ⎟⎟ .
⎜ ⎟
⎜ −1 d 3 ⎟ ⎜ −3 d 3 ⎟⎠
⎝ ⎠ ⎝
⎛a x a + x⎞
2) Να υπολογισθεί η det ⎜⎜ b y b+ y⎟.
⎟
⎜c z c + z ⎟⎠
⎝
Λύση
1) Χρησιµοποιώντας δύο φορές το πρώτο µέρος της Πρότασης 3 (στην πρώτη γραµµή
και στη συνέχεια στην πρώτη στήλη) έχουµε
⎛ 6 2a 2b ⎞ ⎛ 3 a b⎞ ⎛ 1 a b⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
det ⎜ 6 0 c ⎟ = 2 det ⎜ 6 0 c ⎟ = 2 ⋅ 3det ⎜ 2 0 c ⎟ = 2 ⋅ 3 ⋅ 3 = 18.
⎜ −3 d 3 ⎟⎠ ⎜ −3 d 3 ⎟ ⎜ −1 d 3 ⎟
⎝ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
2)Αφαιρώντας την πρώτη στήλη από την τρίτη παίρνουµε
⎛a x a + x⎞ ⎛a x x⎞ ⎛a x x⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
det ⎜ b y b + y ⎟ = det ⎜ b y y ⎟ = 0, αφού ο πίνακας ⎜ b y y ⎟ έχει δύο ίσες
⎜c z c + z ⎟⎠ ⎜c z z ⎟⎠ ⎜c z z ⎟⎠
⎝ ⎝ ⎝
στήλες.
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 15 από 28
Άσκηση 5
⎛ 1 0 −1⎞
Να βρεθεί αν υπάρχει ο αντίστροφος του A = ⎜⎜ 2 1 0 ⎟⎟ .
⎜0 3 4 ⎟
⎝ ⎠
Λύση
Γνωρίζουµε µια µέθοδο επίλυσης από το Κεφάλαιο 3, τον Αλγόριθµο Υπολογισµού
Αντίστροφου Πίνακα. Εδώ θα χρησιµοποιήσουµε το Θεώρηµα 7. Επειδή ισχύει
det A = −2 ≠ 0, ο Α είναι αντιστρέψιµος σύµφωνα µε το Θεώρηµα 4. Εφαρµόζουµε το
Θεώρηµα 7. Έχουµε
⎛1 0⎞ ⎛2 0⎞ ⎛ 2 1⎞
A11 = ⎜ ⎟ , A12 = ⎜ ⎟ , A13 = ⎜ ⎟,
⎝3 4⎠ ⎝0 4⎠ ⎝ 0 3⎠
⎛ 0 −1⎞ ⎛1 −1⎞ ⎛ 1 0⎞
A21 = ⎜ ⎟ , A22 = ⎜ ⎟ , A23 = ⎜ ⎟,
⎝3 4 ⎠ ⎝0 4⎠ ⎝ 0 3⎠
⎛ 0 −1⎞ ⎛1 −1⎞ ⎛ 1 0⎞
A31 = ⎜ ⎟ , A32 = ⎜ ⎟ , A33 = ⎜ ⎟.
⎝1 0 ⎠ ⎝2 0⎠ ⎝ 2 1⎠
Βρίσκουµε
det A11 = 4, det A12 = 8, det A13 = 6,
det A21 = 3, det A22 = 4, det A23 = 3,
det A31 = 1, det A32 = 2, det A33 = 1.
⎛ 4 −3 1 ⎞
1 ⎜
−1 ⎟
Συνεπώς A = ⎜ −8 4 −2 ⎟ .
−2 ⎜ ⎟
⎝ 6 −3 1 ⎠
Άσκηση 6
⎛ a 1 0⎞
1) Για ποιες τιµές του a ο πίνακας A = ⎜⎜ −1 2 3 ⎟⎟ είναι αντιστρέψιµος;
⎜ 1 a 1⎟
⎝ ⎠
⎛ 1 −1 2 1⎞
⎜ ⎟
2 1 1 1⎟
2) Για ποιες τιµές του a ο πίνακας A = ⎜ είναι αντιστρέψιµος;
⎜ −2 2 a 2⎟
⎜⎜ ⎟
⎝ 3 −3 6 a ⎟⎠
Λύση
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 16 από 28
1 ± 13
είναι αντιστρέψιµος αν και µόνο αν −3a 2 + 2a + 4 ≠ 0 ⇔ a ≠ .
3
2) Θα µπορούσαµε να ακολουθήσουµε την ίδια µεθοδολογία µε το προηγούµενο
ερώτηµα. Επειδή οι πράξεις στον υπολογισµό της συγκεκριµένης ορίζουσας
είναι πολλές, θα χρησιµοποιήσουµε έναν άλλο τρόπο που είναι ουσιαστικά
δεν είναι άλλος από τη µέθοδο απαλοιφής του Gauss:
Εφαρµόζουµε συστηµατικά την Πρόταση 3, δηλαδή χρησιµοποιούµε
στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς γραµµών για να φέρουµε τον πίνακα
σε τριγωνική µορφή. Όµως εδώ χρειάζεται προσοχή! Αν στην
προηγούµενη διαδικασία πολλαπλασιάσουµε µια γραµµή πίνακα µε
ένα µη µηδενικό k, θα πρέπει να διαιρέσουµε την τελική ορίζουσα µε
αυτό το k για να αναιρέσουµε το αποτέλεσµα της Πρότασης 3 1).
Έχουµε διαδοχικά
⎛1 −1 2 1 ⎞ ⎛ 1 −1 2 1 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 2 1 1 1 ⎟ r2 →r2 − 2 r1 ⎜ 0 3 −3 −1⎟ r3 →r3 + 2 r1
⎯⎯⎯⎯ → ⎯⎯⎯⎯ →
⎜ −2 2 a 2⎟ ⎜ −2 2 a 2 ⎟
⎜⎜ ⎟ ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ 3 −3 6 a ⎟⎠ ⎝ 3 −3 6 a ⎠
⎛1 −1 2 1⎞ ⎛ 1 −1 2 1 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜0 3 −3 −1⎟ r4 →r4 −3r1 ⎜ 0 3 −3 −1 ⎟
⎯⎯⎯⎯ →
⎜0 0 a+4 4 ⎟ ⎜0 0 a + 4 4 ⎟
⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟
⎝3 −3 6 a⎠ ⎝0 0 0 a − 3 ⎟⎠
Στην προηγούµενη διαδικασία δεν υπήρξαν πολλαπλασιασµοί γραµµών.
⎛ 1 −1 2 1⎞ ⎛ 1 −1 2 1 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
2 1 1 1⎟ 0 3 −3 −1 ⎟
Συνεπώς det ⎜ = det ⎜ = 3(a + 4)(a − 3).
⎜ −2 2 a 2⎟ ⎜0 0 a + 4 4 ⎟
⎜⎜ ⎟ ⎜⎜ ⎟
⎝ 3 −3 6 a ⎟⎠ ⎝0 0 0 a − 3 ⎟⎠
Άρα ο αρχικός πίνακας είναι αντιστρέψιµος αν και µόνο αν a ≠ −4,3.
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 17 από 28
Άσκηση 7
⎛1 x y 1⎞
⎜ ⎟
1 x x x⎟
Να υπολογιστεί η ορίζουσα det ⎜
⎜x 1 xy y ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝x x xy 1 ⎟⎠
Λύση
Εφαρµόζουµε την Πρόταση 3. Στα δεξιά περιγράφουµε τα βήµατα.
⎛1 x y 1⎞ r2 → r2 − r1
⎜ ⎟
1 x x x⎟
det ⎜ =
⎜x 1 xy y ⎟
⎜⎜ x x xy 1 ⎟⎠
⎟
⎝
⎛1 x y 1 ⎞
⎜ ⎟ r3 → r3 − xr1
0 0 x − y x − 1⎟
det ⎜ =
⎜x 1 xy y ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝x x xy 1 ⎟⎠
⎛1 x y 1 ⎞
⎜ ⎟ r4 → r4 − xr1
0 0 x − y x −1 ⎟
det ⎜ =
⎜0 1 − x2 0 y − x⎟
⎜⎜ x x xy
⎟
1 ⎟⎠
⎝
⎛1 x y 1 ⎞
⎜ ⎟ ανάπτυγµα ως προς την
0 0 x − y x −1 ⎟
det ⎜ = πρώτη στήλη
⎜0 1 − x2 0 y − x⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 x − x2 0 1 − x ⎟⎠
⎛ 0 x− y x −1 ⎞
⎜ ⎟ ανάπτυγµα ως προς τη
det ⎜ 1 − x 2 0 y − x⎟ = δεύτερη στήλη
⎜ x − x2 0 1 − x ⎟⎠
⎝
⎛ 1 − x2 y − x ⎞
−( x − y ) det ⎜ ⎟= παραγοντοποίηση στην
⎝ x − x 2
1 − x ⎠ πρώτη στήλη
⎛ (1 − x ) (1 + x) y − x ⎞
−( x − y ) det ⎜ ⎟=
⎝ (1 − x) x 1− x ⎠ Πρόταση 3 1)
⎛1 + x y − x ⎞
−( x − y )(1 − x) det ⎜ ⎟=
⎝ x 1− x ⎠
πράξεις
−( x − y )(1 − x) ( (1 + x )(1 − x ) − ( y − x ) x ) =
( x − 1)( x − y )(1 − xy ).
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 18 από 28
Άσκηση 8
⎛x y 0 0 ... 0 0⎞
⎜ ⎟
⎜0 x y 0 ... 0 0⎟
Υπολογίστε την ορίζουσα det ⎜ ... ... ⎟ (ο πίνακας είναι n × n , όπου
⎜ ⎟
⎜0 0 0 0 ... x y⎟
⎜y 0 0 0 ... 0 x ⎟⎠
⎝
n > 1).
Λύση
Αναπτύσσοντας ως προς την πρώτη στήλη έχουµε
⎛x y 0 0 ... 0 0 ⎞
⎜ ⎟
⎜0 x y 0 ... 0 0 ⎟
det ⎜ ... ... ⎟=
⎜ ⎟
⎜0 0 0 0 ... x y ⎟
⎜y 0 0 0 ... 0 x ⎟⎠
⎝
⎛x y 0 ... 0 0 ⎞ ⎛y 0 0 ... 0 0 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
0 x y ... 0 0 ⎟ x y 0 ... 0 0 ⎟
x det ⎜ + (−1) y det ⎜
n +1
⎜ ... ... ⎟ ⎜ ... ... ⎟
⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟
⎝0 0 0 ... 0 x ⎠ ⎝0 0 0 ... x y ⎟⎠
= x + (−1) n +1 y n ,
n
Άσκηση 9
Έστω a,b,c διακεκριµένοι αριθµοί. Υπολογίστε την ορίζουσα και τον αντίστροφο του
⎛1 1 1⎞
πίνακα A = ⎜⎜ a b c ⎟.
⎟
⎜ a2 b2 c 2 ⎟⎠
⎝
Λύση
Αφαιρώντας την πρώτη στήλη από τις άλλες δύο έχουµε
⎛1 0 0 ⎞
⎜ ⎟
det A = det ⎜ a b−a c − a ⎟ . Από τη δεύτερη στήλη βγάζουµε κοινό
⎜ a2 b2 − a 2 c 2 − a 2 ⎟⎠
⎝
παράγοντα το b − a και από την τρίτη το c − a. Παίρνουµε
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 19 από 28
⎛1 0 0 ⎞
⎜ ⎟
det A = (b − a )(c − a) det ⎜ a 1 1 ⎟ . Αναπτύσσοντας την τελευταία ορίζουσα
⎜ a2 b + a c + a ⎟⎠
⎝
ως προς την πρώτη γραµµή βρίσκουµε det A = (b − a )(c − a )(c − b).
Επειδή οι a,b,c είναι διακεκριµένοι έχουµε det A ≠ 0 και συνεπώς ο Α είναι
αντιστρέψιµος. Ο αντίστροφος µπορεί να υπολογιστεί µε τον προσαρτηµένο πίνακα.
Μετά από µερικές πράξεις βρίσκουµε
⎛ ⎛b c⎞ ⎛1 1⎞ ⎛1 1⎞ ⎞
⎜ det ⎜ 2 ⎟ − det ⎜ 2 2⎟
det ⎜ ⎟ ⎟
⎜ ⎝b c2 ⎠ ⎝b c ⎠ ⎝b c⎠ ⎟
1 1 ⎜ ⎛a c⎞ ⎛1 1⎞ ⎛1 1⎞⎟
A−1 = adjA = ⎜ − det ⎜ 2 2⎟
det ⎜ 2 2⎟
− det ⎜ ⎟⎟
det A det A ⎜ ⎝a c ⎠ ⎝a c ⎠ ⎝a c⎠⎟
⎜ ⎟
⎜ det ⎛ a b⎞ ⎛1 1⎞
− det ⎜ 2
⎛1
det ⎜
1⎞ ⎟
⎜ ⎜ 2 2⎟ 2⎟ ⎟
⎝ ⎝a b ⎠ ⎝a b ⎠ ⎝a b ⎠ ⎟⎠
⎛ bc 2 − b 2 c b 2 − c 2 c −b⎞
1 ⎜ 2 ⎟
= ⎜ a c − ac 2 c 2 − a 2 a − c ⎟.
(c − a)(c − b)(b − a) ⎜ 2
⎝ ab − a b −b + a
2 2 2
b − a ⎟⎠
Άσκηση 10
Υπολογίστε την ορίζουσα του n × n πίνακα
⎛ 0 1 2 3 ... n − 1 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 1 0 1 2 ... n − 2 ⎟
⎜ 2 1 0 1 ... n − 2 ⎟
A=⎜ ⎟.
⎜ ... ⎟
⎜n−2 n−3 n−4 n−5 ... 1 ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝ n −1 n − 2 n − 3 n − 4 ... 0 ⎟⎠
Λύση
Θα φέρουµε τον πίνακα σε τριγωνική µορφή. Από την πρώτη στήλη αφαιρούµε τη
δεύτερη, από τη δεύτερη αφαιρούµε την τρίτη, κλπ. Παίρνουµε
⎛ −1 −1 −1 −1 n − 1 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 1 −1 −1 ... −1 n − 2 ⎟
⎜ 1 1 −1 ... −1 n − 3 ⎟
det A = det ⎜ ⎟.
⎜ ... ... ... ... ... ... ⎟
⎜1 1 1 ... −1 1 ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝1 1 1 ... 1 0 ⎟⎠
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 20 από 28
Προσθέτουµε τώρα την πρώτη γραµµή κάθε µια από τις άλλες γραµµές. Παίρνουµε
⎛ −1 − 1 − 1 ... n − 1⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 −2 * ... * ⎟
det A = det ⎜ 0 0 −2 ... * ⎟ =
⎜ ⎟
⎜ ... ... ... ... ... ⎟
⎜0 0 0 0 n − 1⎟⎠
⎝
= (−1) (
−2)...(
−2)
(n − 1) =
n − 2 φορες
n −1
= (−1) 2n − 2 (n − 1),
όπου µε * παριστάνουµε στοιχεία που δεν µας ενδιαφέρουν για τον υπολογισµό της
ορίζουσας.
Άσκηση 11
Υπενθυµίζουµε ότι οι αριθµοί του Fibonacci, f1 , f 2 ,..., f n ,... , ορίζονται από τις σχέσεις
⎛1 1 0 0 0 ... 0 ⎞
⎜ ⎟
⎜ −1 1 1 0 0 ... 0 ⎟
⎜ 0 −1 1 1 0 ... 0 ⎟
⎜ ⎟
Fn = det ⎜ ... ⎟.
⎜0 0 0 0 −1 1 1⎟
⎜ ⎟
⎜0 0 0 0 0 ... 1 ⎟
⎜ ⎟
⎝ ⎠
(Ο πίνακας είναι n × n , τα στοιχεία της κύριας διαγωνίου είναι 1, στα δεξιά τους είναι 1
και στα αριστερά τους είναι – 1). Αποδείξτε ότι Fn = f n , n = 1, 2,... .
Λύση
Επειδή ισχύει
⎛ 1 1⎞
F1 = det (1) = 1 = f1 , F2 = det ⎜ ⎟ = 2 = f2
⎝ −1 1⎠
για να δείξουµε ότι Fn = f n , n = 1, 2,... αρκεί να δείξουµε ότι τα f1 , f 2 ,... και
⎛1 1 0 0 0 ... 0⎞ ⎛1 0 0 0 0 ... 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ −1 1 1 0 0 ... 0⎟ ⎜ −1 1 1 0 0 ... 0⎟
⎜ 0 −1 1 1 0 ... 0⎟ ⎜ 0 −1 1 1 0 ... 0⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
Fn = det ⎜ ... ... ... ... ... ... ... ⎟ = Fn −1 + det ⎜ ... ... ... ... ... ... ⎟.
⎜0 0 0 0 −1 1 1⎟ ⎜0 0 0 0 −1 1 1⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜0 0 0 0 0 ... 1⎟ ⎜0 0 0 0 0 ... 1⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Αναπτύσσουµε τη δεξιά ορίζουσα (που είναι ( n − 1) × ( n − 1) ) ως προς την πρώτη
γραµµή. Τότε
⎛1 0 0 0 0 ... 0 ⎞ ⎛1 1 0 0 0 ... 0 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ −1 1 1 0 0 ... 0 ⎟ ⎜ −1 1 1 0 0 ... 0 ⎟
⎜ 0 −1 1 1 0 ... 0 ⎟ ⎜ 0 −1 1 1 0 ... 0 ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
det ⎜ ... ⎟ = det ⎜ ... ⎟ = Fn − 2 .
⎜0 0 0 0 −1 1 1⎟ ⎜0 0 0 0 −1 1 1⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜0 0 0 0 0 ... 1 ⎟ ⎜0 0 0 0 0 ... 1 ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Άρα Fn = Fn −1 + Fn − 2 .
Άσκηση 12
⎛ −2 4 0 0 ... ⎞ 0 0
⎜ ⎟
⎜ 1 −2 4 0 ... ⎟ 0 0
⎜ 0 1 −2 4 ... ⎟ 0 0
⎜ ⎟
Έστω An ο n × n πίνακας (n ≥ 2) An = ⎜ ... ⎟.
⎜ 0 0 0 0 ... −2 4 ⎟
⎜ ⎟
⎜ 0 0 0 0 ... 1 −2 ⎟
⎜ ⎟
⎝ ⎠
a. ∆είξτε ότι det An = 0 , όταν n = 3m − 1, m ακέραιος
Λύση
Πρώτα θα βρούµε µια αναδροµική σχέση για τις det An . Αναπτύσσοντας ως προς την
πρώτη στήλη βρίσκουµε
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 22 από 28
⎛4 0 0 0 ... ⎞
0 0
⎜ ⎟
⎜ 1 −2 4 0 ... 0
⎟ 0
⎜ 0 1 −2 4 ... ⎟
0 0
⎜ ⎟
det An = −2 det An −1 − det ⎜ ... ⎟.
⎜0 0 0 0 ... −2 4 ⎟
⎜ ⎟
⎜0 0 0 0 ... 1 −2 ⎟
⎜ ⎟
⎝ ⎠
Αναπτύσσοντας την τελευταία ορίζουσα ως προς την πρώτη γραµµή βρίσκουµε
det An = −2 det An −1 − 4 det An − 2 , n ≥ 4. (*)
⎛ −2 4 0 ⎞
⎛ −2 4 ⎞ ⎜ ⎟
Οι αρχικές τιµές είναι det A2 = det ⎜ ⎟ = 0, det A3 = det ⎜ 1 −2 4 ⎟ = 8.
⎝ 1 −2 ⎠ ⎜ 0 1 −2 ⎟
⎝ ⎠
⎛ −2 4 ⎞
a. Χρησιµοποιούµε επαγωγή στο m. Για m = 1, det A2 = det ⎜ ⎟ = 0.
⎝ 1 −2 ⎠
Έστω ότι det A3m −1 = 0. Έχουµε
(*)
det A3( m +1)−1 = det A3m + 2 =− 2 det A3m +1 − 4 det A3m
(*)
=− 2(−2 det A3m − 4 det A3m −1 ) − 4 det A3m
= 8det A3m −1
= 0.
b. Θα αποδείξουµε ότι det A3m = 8m. Σκεφθήκαµε τον τύπο αυτόν γιατί µετά
από υπολογισµούς µε βάση τη σχέση (*) βρήκαµε ότι
det A3 = 8, det A6 = 64 .
Άσκηση 13
⎛2 1 0 ... 0 ⎞
⎜ ⎟
⎜1 2 1 ... 0 ⎟
Να υπολογιστούν οι ορίζουσες Dn = det ⎜ 0 1 2 ... 0 ⎟ . (Ο πίνακας είναι n × n )
⎜ ⎟
⎜ ⎟
⎜ 0 ... ... 1 2 ⎟⎠
⎝
Λύση
⎛2 1⎞
Έχουµε D1 = det(2) = 2, D2 = det ⎜ ⎟ = 3. ∆ιατυπώνουµε την εικασία ότι
⎝1 2⎠
Dn = n + 1, n = 1, 2,...
Αναπτύσσοντας ως προς την πρώτη γραµµή βρίσκουµε
⎛1 1 0 ... 0 ⎞
⎜ ⎟
⎜0 2 1 ... 0 ⎟
D n = 2 Dn −1 − det ⎜ 0 1 2 ... 0 ⎟ .
⎜ ⎟
⎜ ⎟
⎜ 0 ... ... 1 2 ⎟⎠
⎝
Αναπτύσσοντας ως προς τη πρώτη στήλη βρίσκουµε
⎛1 1 0 ... 0 ⎞
⎜ ⎟
⎜0 2 1 ... 0 ⎟
det ⎜ 0 1 2 ... 0 ⎟ = Dn − 2 .
⎜ ⎟
⎜ ⎟
⎜ 0 ... ... 1 2 ⎟⎠
⎝
Άρα βρήκαµε την αναδροµική σχέση
Dn = 2 Dn −1 − Dn − 2 .
Με βάση αυτή, η εικασία µας αποδεικνύεται άµεσα µε επαγωγή στο n.
Άσκηση 14
1) Έστω Α ένας n × n πίνακας τέτοιος ώστε At = − A. Αποδείξτε ότι αν ο n είναι
περιττός τότε ο Α δεν είναι αντιστρέψιµος.
2) Έστω Α,Β δυο πίνακες τέτοιοι ώστε A3 + 3 AB + 2 I = 0. Αποδείξτε ότι ο Α είναι
αντιστρέψιµος.
Λύση
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 24 από 28
1) Από την Πρόταση 1 έχουµε det At = det A. Από την υπόθεση και την
Πρόταση 3 έχουµε det At = det(− A) = (−1) n det A = − det A. Άρα
det A = − det A ⇒ det A = 0. Άρα ο Α δεν είναι αντιστρέψιµος.
2) Έχουµε A3 + 3 AB + 2 I = 0 ⇒ A ( A2 + 3B ) = −2 I . Παίρνοντας ορίζουσες και
( )
det A ( A2 + 3B ) = det ( −2 I ) ⇒
det A ⋅ det ( A2 + 3B ) = ( −2 ) ≠ 0 ⇒
n
det A ≠ 0.
Άρα ο Α είναι αντιστρέψιµος.
3) Από την ισότητα πινάκων A(adjA) = (det A) I του Θεωρήµατος 7 παίρνουµε
την ισότητα οριζουσών
det ( A ( adjA ) ) = det ( ( det A ) I ) ⇒
det A ⋅ det ( adjA ) = ( det A ) .
n
Άσκηση 15
Υπολογίστε τις ορίζουσες των παρακάτω πινάκων
⎛1 1 1 1 ⎞ ⎛1 + α 1 1 1 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
1 1+ α 1 1 ⎟ 1 1−α 1 1 ⎟
A=⎜ , B=⎜
⎜1 1 1+ β 1 ⎟ ⎜ 1 1 1+ β 1 ⎟
⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟
⎝1 1 1 1+ γ ⎠ ⎝ 1 1 1 1 − β ⎟⎠
Λύση
Στον πίνακα Α αφαιρούµε την πρώτη γραµµή από τις υπόλοιπες γραµµές. Προκύπτει
άνω τριγωνικός πίνακας και συνεπώς η ορίζουσά του ισούται µε το γινόµενο των
διαγωνίων στοιχείων του
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 25 από 28
⎛1 1 1 1 ⎞ ⎛1 1 11⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
1 1+ α 1 1 ⎟ 0 α 00⎟
det A = det ⎜ = det ⎜ = αβγ .
⎜1 1 1+ β 1 ⎟ ⎜0 0 β 0⎟
⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟
⎝1 1 1 1+ γ ⎠ ⎝0 0 0 γ ⎟⎠
Στον πίνακα Β αφαιρούµε τη δεύτερη γραµµή από την πρώτη και από την τρίτη. Τότε
εµφανίζονται κοινοί παράγοντες. Έχουµε
⎛1 + α 1 1 ⎞ 1 ⎛α α 0 0 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
1 1−α 1 1 ⎟ 1 1− α 1 1 ⎟
det B = det ⎜ = det ⎜ =
⎜ 1 1 1+ β 1 ⎟ ⎜0 0 β β ⎟
⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟
⎝ 1 1 1 1− β ⎠ ⎝1 1 1 1 − β ⎟⎠
⎛1 1 0 0 ⎞
⎜ ⎟
1 1−α 1 1 ⎟
αβ det ⎜ .
⎜0 0 1 1 ⎟
⎜⎜ 1 1
⎟
1 1 − β ⎟⎠
⎝
Αφαιρώντας από τη δεύτερη στήλη την πρώτη και αναπτύσσοντας την νέα ορίζουσα
ως προς την πρώτη γραµµή της καταλήγουµε σε µια 3 × 3 ορίζουσα. Έτσι έχουµε:
⎛1 0 0 0 ⎞
⎜ ⎟ ⎛ −α 1 1 ⎞
⎜ 1 −α 1 1 ⎟ ⎜ ⎟
det B = αβ det = αβ det ⎜ 0 1 1 ⎟=
⎜0 0 1 1 ⎟ ⎜ 0 1 1− β ⎟
⎜⎜ ⎟⎟ ⎝ ⎠
⎝ 1 0 1 1− β ⎠
⎛1 1 ⎞
αβ (−α ) det ⎜ ⎟ = αβ (−α )(1 − β − 1) = α β .
2 2
⎝ 1 1 − β ⎠
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Ποιοι από τους επόµενους πίνακες είναι αντιστρέψιµοι;
⎛1 0 0⎞ ⎛1 2 1⎞
⎛ 2 − 3i 4 ⎞ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
A=⎜ ⎟, B = ⎜3 2 0⎟, C = ⎜3 2 0⎟
⎝ 6 + 4i 8i ⎠ ⎜1 5 0⎟ ⎜1 5 0⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Ποια είναι η ορίζουσα του B 2005C 2006 ;
Απάντηση Μόνο ο τρίτος είναι αντιστρέψιµος. Έχουµε
Άσκηση 2
⎛a b⎞
Αποδείξτε ότι πίνακας A = ⎜ ⎟ είναι αντιστρέψιµος αν και µόνο αν ad − bc ≠ 0 ,
⎝c d⎠
1 ⎛ d −b ⎞
οπότε A−1 = ⎜ ⎟.
ad − bc ⎝ −c a ⎠
Υπόδειξη Θεώρηµα 4 και Θεώρηµα 7.
Άσκηση 3
Να λυθεί το σύστηµα
x + 2 y + 3z = 2
x +z =3
x + y − z =1
µε τον κανόνα του Cramer.
15 −6 3
Απάντηση x = ,y= ,z = .
6 6 6
Άσκηση 4
⎛ 1 −1 2 1⎞
⎜ ⎟
2 −1 −1 4 ⎟
1)Υπολογίστε την ορίζουσα det ⎜ .
⎜ −4 5 −10 −6 ⎟
⎜⎜ ⎟⎟
⎝ 3 −2 10 −1 ⎠
⎛ 1 1 1 2 ⎞
⎜ ⎟
a b c a+d
2) Αποδείξτε ότι det ⎜ ⎟ = 0.
⎜ x y z x+w ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝ x + 2a y + 2b z + 2c x + w + 2a + 2d ⎟⎠
Υπόδειξη 1) Βλ. Λυµένη Άσκηση 6 2) και Λυµένη Άσκηση 7.
2) Αφαιρέστε από την τελευταία γραµµή το διπλάσιο της δεύτερης.
Απάντηση για το 1): 18.
Άσκηση 5
⎛ a 2 0⎞
1) Να βρεθεί ο adjA , όπου A = ⎜⎜ −1 2 3 ⎟⎟ .
⎜ 0 a 1⎟
⎝ ⎠
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 27 από 28
⎛ 2 − 3a −2 6 ⎞
−1 1 ⎜ ⎟
3) A = 1 a −3a ⎟ .
−3a + 2a + 2 ⎜⎜
2
⎝ −a −a 2 2a + 2 ⎟⎠
Άσκηση 6
Αποδείξτε ότι det An = 1 + x 2 + x 4 + ... + x 2 n , όπου,
⎛ x2 + 1 x 0 ... 0 ⎞
⎜ ⎟
⎜ x x +1
2
x ... 0 ⎟
An = ⎜ 0 x x +1
2
... 0 ⎟.
⎜ ⎟
⎜ ... ... ... ... ... ⎟
⎜ 0 0 0 ... x 2 + 1⎠⎟
⎝
Υπόδειξη Εφαρµόστε επαγωγή και το ανάπτυγµα ορίζουσας ως προς την πρώτη
γραµµή.
Άσκηση 7
⎛1 + a b c d ⎞
⎜ ⎟
a 1+ b c d ⎟
Υπολογίστε την ορίζουσα det ⎜ .
⎜ a b 1+ c d ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝ a b c 1 + d ⎟⎠
Υπόδειξη Προσθέστε στην πρώτη στήλη όλες τις άλλες και βγάλτε κοινό παράγοντα.
Στη συνέχεια, µετατρέψτε τον πίνακα σε τριγωνικό. Απάντηση 1 + a + b + c + d .
Άσκηση 8
−1 −1
⎛a b ⎞ ⎛x y⎞ ⎛ 2x + z 2 y + w ⎞
Αν ⎜ ⎟ =⎜ ⎟ , τότε να εκφράσετε την det ⎜ ⎟ συναρτήσει
⎝c d⎠ ⎝ z w⎠ ⎝ x+z y+w ⎠
των a, b, c, d .
Κεφάλαιο 4: Ορίζουσες Σελίδα 28 από 28
⎛ 2 x + z 2 y + w ⎞ ⎛ 2 1⎞ ⎛ x y ⎞
Υπόδειξη Παρατηρήστε ότι ⎜ ⎟=⎜ ⎟⎜ ⎟.
⎝ x+z y + w ⎠ ⎝ 1 1⎠ ⎝ z w ⎠
−1
⎛ 2x + z 2 y + w ⎞ ⎛ a − b − a + 2b ⎞
Απάντηση det ⎜ ⎟ = det ⎜ ⎟.
⎝ x+z y+w ⎠ ⎝ c − d −c + 2d ⎠
Άσκηση 9
Αποδείξτε ότι det A = ±1 αν ο Α είναι ένας αντιστρέψιµος πίνακας τέτοιος ώστε ο Α
και ο A−1 έχουν στοιχεία ακεραίους αριθµούς .
Υπόδειξη ( det A ) ( det A−1 ) = 1.
Άσκηση 10
⎛x+ y x x ... x ⎞
⎜ ⎟
⎜ x x+ y x ... x ⎟
Αποδείξτε ότι det ⎜ x x x + y ... x ⎟ = (nx + y ) y n −1 , όπου ο πίνακας
⎜ ⎟
⎜ ⎟
⎜ x x x ... x + y ⎟⎠
⎝
είναι n × n .
Υπόδειξη Προσθέστε στην πρώτη στήλη όλες τις άλλες και βγάλτε κοινό παράγοντα
το nx + y. Στη συνέχεια, µετατρέψτε τον πίνακα σε τριγωνικό.
⎛ 1 1 … 1 ⎞
⎜ ⎟
a a2 … an ⎟
det ⎜ 1
⎜ ⎟ ∏
= ( ai − a j ).
i> j
⎜⎜ n −1 ⎟
⎝ a1 a2 n −1 … an n −1 ⎟⎠
Κεφάλαιο 5
Οι Χώροι \ n
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ.............................................................................................................................2
ΒΑΣΕΙΣ ...............................................................................................................................................2
n
Ορισµός 1 (πράξεις στο \ ) ..............................................................................................................2
Ορισµός 2 (γραµµικός συνδυασµός) ...................................................................................................2
Παραδείγµατα......................................................................................................................................3
Ορισµός 3 (γραµµική ανεξαρτησία) ....................................................................................................4
Παραδείγµατα......................................................................................................................................4
n
Ορισµός 4 (βάση του \ ) ..................................................................................................................4
Παράδειγµα..........................................................................................................................................4
ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΓΙΝΟΜΕΝΟ .................................................................................................................5
Ορισµός 5 (το σύνηθες εσωτερικό γινόµενο) ......................................................................................5
Ορισµός 6 (γωνία διανυσµάτων) .........................................................................................................5
Ορισµός 7 (ορθοκανονική βάση).........................................................................................................6
Παράδειγµα..........................................................................................................................................6
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ......................................................................................................................13
Άσκηση 1...........................................................................................................................................13
Άσκηση 2...........................................................................................................................................13
Άσκηση 3...........................................................................................................................................14
Άσκηση 4...........................................................................................................................................15
Άσκηση 5...........................................................................................................................................16
Άσκηση 6...........................................................................................................................................17
Άσκηση 7...........................................................................................................................................18
Άσκηση 8...........................................................................................................................................19
Άσκηση 9...........................................................................................................................................19
n
Κεφάλαιο 5: Ο Χώρος \ Σελίδα 2 από 25
Άσκηση 10.........................................................................................................................................20
Άσκηση 11.........................................................................................................................................20
Άσκηση 12.........................................................................................................................................21
Άσκηση 13.........................................................................................................................................22
Άσκηση 14.........................................................................................................................................22
ΑΣΚΗΣΕΙΣ...........................................................................................................................................23
Άσκηση 1...........................................................................................................................................23
Άσκηση 2...........................................................................................................................................23
Άσκηση 3...........................................................................................................................................23
Άσκηση 4...........................................................................................................................................23
Άσκηση 5...........................................................................................................................................24
Άσκηση 6...........................................................................................................................................24
Άσκηση 7...........................................................................................................................................24
Άσκηση 8...........................................................................................................................................24
Άσκηση 9...........................................................................................................................................25
Άσκηση 10.........................................................................................................................................25
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
ΒΑΣΕΙΣ
Ορισµός 1 (πράξεις στο \ n )
Υπενθυµίζουµε ότι µε R n συµβολίζουµε το σύνολο των διατεταγµένων n-άδων
(u1 ,..., un ) , όπου ui ∈ R . Τα στοιχεία του συνόλου αυτού µπορούν να θεωρηθούν σαν
πίνακες µεγέθους 1× n , δηλαδή σαν πίνακες που έχουν µόνο µια γραµµή. Συνεπώς
στο σύνολο R n έχουµε την πρόσθεση που ορίζεται από
( u1 ,..., un ) + (v1 ,..., vn ) = (u1 + v1 ,..., un + vn )
και επίσης µπορούµε να πολλαπλασιάσουµε στοιχεία του R n µε αριθµούς σύµφωνα
µε τον κανόνα
a (u1 ,..., un ) = (au1 ,..., aun ), a ∈ R .
Για παράδειγµα, (2, −1,3) + 2(0, −3, 7) = (2, −1,3) + (0, −6,14) = (2, −7,17).
1. Ένας γραµµικός συνδυασµός των v1 ,..., vm είναι ένα στοιχείο του R n της
Παραδείγµατα
1. Εξετάζουµε αν το (1, 4,3) είναι γραµµικός συνδυασµός των (1, 2, −1), (0,1, 2) ,
δηλαδή εξετάζουµε αν υπάρχουν a, b ∈ \ τέτοια ώστε
(1, 4,3) = a(1, 2, −1) + b(0,1, 2) . Έχουµε
(1, 4,3) = a(1, 2, −1) + b(0,1, 2) ⇔
⎧1 = a
⎪
⎨ 4 = 2a + b
⎪3 = − a + 2b.
⎩
Βλέπουµε άµεσα ότι το τελευταίο σύστηµα έχει λύση, τη a = 1, b = 2. Άρα το
(1, 4,3) είναι γραµµικός συνδυασµός των (1, 2, −1), (0,1, 2) και έχουµε
(1, 4,3) = (1, 2, −1) + 2(0,1, 2) .
Από την τελευταία γραµµή βλέπουµε ότι αν c3 + 5c1 − 2c2 ≠ 0, τότε το αρχικό
Παραδείγµατα
1. Τα (1, 2), (3,3) ∈ \ 2 είναι γραµµικά ανεξάρτητα γιατί
a(1, 2) + b(3,3) = 0 ⇒
(a + 3b, 2a + 3b) = 0 ⇒
⎧a + 3b = 0
⎨ ⇒
⎩2a + 3b = 0
a = b = 0.
2. Ας εξετάσουµε αν τα (1, 2), (3,3), (1,3) ∈ \ 2 είναι γραµµικά ανεξάρτητα.
Έχουµε
a(1, 2) + b(3,3) + c(1,3) = (0, 0, 0) ⇒
(a + 3b + c, 2a + 3b + 3c) = (0, 0, 0) ⇒
⎧a + 3b + c = 0
⎨
⎩2a + 3b + c = 0.
Το τελευταίο σύστηµα έχει και άλλη λύση εκτός από τη µηδενική (αφού είναι
οµογενές και οι άγνωστοι είναι περισσότεροι των εξισώσεων, βλ. Κεφ 3,
Θεώρηµα 9). Άρα τα δοσµένα διανύσµατα είναι γραµµικά εξαρτηµένα.
1. τα v1 ,..., vm παράγουν το R n
Παράδειγµα
Το σύνολο {(1, 2), (3,3)} είναι µια βάση του \ 2 . Πράγµατι,
n
Κεφάλαιο 5: Ο Χώρος \ Σελίδα 5 από 25
ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΓΙΝΟΜΕΝΟ
Ορισµός 5 (το σύνηθες εσωτερικό γινόµενο)
Έστω u, v ∈ R n , u = (u1 ,..., un ), v = (v1 ,..., vn ).
Το σύνηθες εσωτερικό γινόµενο των u,v είναι ο πραγµατικός αριθµός
u , v = u1v1 + ... + un vn .
Παρατηρούµε ότι
u = u, u .
π
Θα λέµε ότι η γωνία µεταξύ των u, v είναι θ. Στην ειδική περίπτωση θ = , θα λέµε
2
ότι τα u, v είναι κάθετα µεταξύ τους.
n
Κεφάλαιο 5: Ο Χώρος \ Σελίδα 6 από 25
vi , v j = 0 για κάθε i ≠ j.
Παράδειγµα
Η συνήθης βάση {e1 = (1, 0,..., 0), e2 = (0,1, 0,..., 0),..., en = (0,..., 0,1)} του \ n
είναι ορθοκανονική.
Μιλώντας µε κάποιο βαθµό ελευθερίας, µπορούµε να πούµε οι ορθοκανονικές βάσεις
γενικεύουν την έννοια των κάθετων αξόνων που ξέρουµε στους χώρους \ 2 , \ 3 .
ΘΕΜΕΛΙΩ∆ΕΙΣ ΓΝΩΣΕΙΣ
ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΠΡΑΞΕΩΝ ΣΤΟ \ 2 και \ 3
Υπενθυµίζουµε ότι µπορούµε να αντιστοιχίσουµε στο στοιχείο (u1 , u2 ) του R 2 το
JJJJG
διάνυσµα OM του επιπέδου που έχει αρχή το σηµείο Ο = (0,0) και πέρας το σηµείο
M = (u1 , u2 ), όπως φαίνεται στο σχήµα
Ο
u1
u2 Μ
Τότε για να προσθέσουµε τα στοιχεία u = (u1 , u2 ), v = (v1 , v2 ) έχουµε τον κανόνα του
παραλληλογράµµου που µας είναι γνωστός από το Κεφάλαιο 1.
n
Κεφάλαιο 5: Ο Χώρος \ Σελίδα 7 από 25
u+v
3u
-3u
ΒΑΣΕΙΣ
Πρόταση 2
Έστω ότι τα διανύσµατα v1 ,..., vm παράγουν το R n . Αν το vm είναι γραµµικός
Πόρισµα 4
Έστω {v1 ,..., vn } ⊆ R n . Τότε τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα
Παράδειγµα
Τα διανύσµατα (1, 2,1), (1, 4, 0), (2, −1,5) αποτελούν βάση του \ 3 , γιατί
⎛1 1 2 ⎞
⎜ ⎟
det ⎜ 2 4 −1⎟ = 1 ≠ 0.
⎜1 0 5 ⎟
⎝ ⎠
n
Κεφάλαιο 5: Ο Χώρος \ Σελίδα 9 από 25
µε v = a1v1 + ... + an vn .
1. u + v, w = u , w + v, w
2. u, v + w = u, v + u, w
3. au , v = a u , v = u , av
4. u , v = v, u
5. u, u ≥ 0
6. u , u = 0 ⇔ u = 0.
Παράδειγµα
Έστω u, v ∈ \ n µε u , u = 1, v, v = 2, u , v = −1. Να υπολογιστούν
• το 4u + 5v, 2u − v
• το µήκος του 2u − v .
Λύση
• Χρησιµοποιώντας την προηγούµενη πρόταση, έχουµε διαδοχικά
1 2
4u + 5v, 2u − v = 4u , 2u − v + 5v, 2u − v =
3
= 4u , 2u − 4u , v + 5v, 2u − 5v, v =
4
= 8 u , u − 4 u , v + 10 v, u − 5 v, v =
= 8 u , u + 6 u , v − 5 v, v =
= 8 ⋅1 + 6(−1) − 5 ⋅ 2 = −8.
• 2u − v = 2u − v, 2u − v και
n
Κεφάλαιο 5: Ο Χώρος \ Σελίδα 10 από 25
2u − v, 2u − v = 2u, 2u − v − v, 2u − v =
= 2u, 2u − 2u, v − v, 2u + v, v =
= 4 u, u − 4 u , v + v, v = 4 + 4 + 2 = 10.
Άρα 2u − v = 10.
2. (τριγωνική ανισότητα) u + v ≤ u + v .
Ο u1
u2 Μ
u = OM = u12 + u2 2 .
N
v2
θ
Ο u1 v1
u2 Μ
JJJJG JJJG
Τότε σχηµατίζονται δυο γωνίες µεταξύ των διανυσµάτων OM , ON . Μια από
αυτές παίρνει τιµές στο διάστηµα [0,π]. Στο σχήµα η εν λόγω γωνία
συµβολίζεται µε θ. Τη γωνία αυτή ονοµάζουµε γωνία των u,v.
Υπενθυµίζουµε ότι µια διασύνδεση µεταξύ των εννοιών του µήκους και της
γωνίας δίνεται από το νόµο των συνηµιτόνων: Στο τρίγωνο ΟΜΝ έχουµε
2 2 2
MN = OM + ON − 2 OM ON cos θ .
Αυτή η σχέση είναι σηµαντική γιατί µας πληροφορεί ότι το cos θ καθορίζεται
από τα µήκη u , v και την ποσότητα u1v1 + u2 v2 .
u1v1 + u2 v2 .
Συµπέρασµα Ορίζοντας την απεικόνιση
R 2 × R 2 → R, ( u , v ) 6 u1v1 + u2 v2 ,
βλέπουµε ότι µέσω αυτής εκφράζεται και η έννοια του µήκους και η έννοια
της γωνίας στο επίπεδο.
Στο Χώρο
Έστω u = (u1 , u2 , u3 ) ∈ R 3 . Ορίζουµε το µήκος του u να είναι το µήκος του
u3
Μ
O
u1 u2
P
u = OM = u12 + u2 2 + u32 .
Μ
O
θ
Εδώ βλέπουµε ότι το cos θ καθορίζεται από τα (µη µηδενικά) µήκη u , v και
βλέπουµε ότι µέσω αυτής εκφράζεται και η έννοια του µήκους και η έννοια
της γωνίας στο χώρο.
n
Κεφάλαιο 5: Ο Χώρος \ Σελίδα 13 από 25
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Εξετάστε αν το (1, 2, −1) είναι γραµµικός συνδυασµός
1. των (3, 0, 4), (5, 4, 2)
2. των (3, 0, 4), (5, 4,1)
Λύση
1. Σύµφωνα µε τον Ορισµό 2, εξετάζουµε αν υπάρχουν a, b ∈ \ µε
(1, 2, −1) = a(3, 0, 4) + b(5, 4, 2). Έχουµε διαδοχικά
(1, 2, −1) = a(3, 0, 4) + b(5, 4, 2) ⇔
(1, 2, −1) = (3a + 5b, 4b, 4a + 2b) ⇔
⎧1 = 3a + 5b
⎪
⎨2 = 4b
⎪−1 = 4a + 2b.
⎩
Λύνοντας το σύστηµα βλέπουµε ότι υπάρχει λύση. (Μάλιστα, η λύση είναι
1 1
µοναδική a = − , b = , αλλά αυτό δεν µας απασχολεί εδώ. Μας ενδιαφέρει
2 2
η ύπαρξη τουλάχιστον µιας λύσης). Άρα το (1, 2, −1) είναι γραµµικός
συνδυασµός των (3, 0, 4), (5, 4, 2).
2. Εξετάζουµε αν υπάρχουν a, b ∈ \ µε (1, 2, −1) = a(3, 0, 4) + b(5, 4,1). Έχουµε
διαδοχικά
(1, 2, −1) = a(3, 0, 4) + b(5, 4,1) ⇔
(1, 2, −1) = (3a + 5b, 4b, 4a + b) ⇔
⎧1 = 3a + 5b
⎪
⎨2 = 4b
⎪−1 = 4a + b.
⎩
Εύκολα διαπιστώνουµε ότι το σύστηµα δεν έχει λύση. Άρα το (1, 2, −1) δεν
είναι γραµµικός συνδυασµός των (3, 0, 4), (5, 4,1).
Άσκηση 2
1. Εξετάστε αν το σύνολο {(1, 2, −1), (0,3, 4), (0, 2,1)} είναι βάση του \ 3 .
n
Κεφάλαιο 5: Ο Χώρος \ Σελίδα 14 από 25
2. Να βρεθούν οι τιµές του x τέτοιες ώστε το {(1, 2, −1), (0,3, 4), (0, 2, x)} είναι
βάση του \ 3 .
Λύση
⎛ 1 2 −1⎞
1. Εφαρµόζοντας το Πόρισµα 5, έχουµε det ⎜⎜ 0 3 4 ⎟⎟ = −5 ≠ 0 και άρα το
⎜0 2 1 ⎟
⎝ ⎠
δοσµένο σύνολο είναι βάση.
⎛ 1 2 −1⎞
2. Με παρόµοιο τρόπο έχουµε det ⎜⎜ 0 3 4 ⎟⎟ = 3 x − 8 και άρα το δοσµένο
⎜0 2 x ⎟
⎝ ⎠
8
σύνολο είναι βάση αν και µόνο αν 3x − 8 ≠ 0 ⇔ x ≠ .
3
Άσκηση 3
Εξετάστε αν τα παρακάτω διανύσµατα είναι γραµµικά ανεξάρτητα.
1. (1,1, −1, 2), (0,1,1, 2), (2,3, 0,1)
2. (1,1, −1, 2), (0,1,1, 2), (2,3, 0,1), (2, 4,5,1), (0, −1, −1, 2) .
Λύση
1. Σύµφωνα µε τον Ορισµό 3, έστω a, b, c ∈ \ . Έχουµε
a(1,1, −1, 2) + b(0,1,1, 2) + c(2,3, 0,1) = (0, 0, 0, 0) ⇔
(a + 2c, a + b + 3c, − a + b, 2a + 2b + c) = (0, 0, 0, 0) ⇔
⎧a + 2c = 0
⎪a + b + 3c = 0
⎪
⎨
⎪−a + b = 0
⎪⎩2a + 2b + c = 0.
⎛1 0 2 0⎞ ⎛1 0 2 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜1 1 3 0⎟ ⎜0
→
1 1 0⎟
→
⎜ −1 1 0 0⎟ ⎜0 1 2 0⎟
⎜⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝2 2 1 0 ⎟⎠ ⎜⎝ 0 2 −3 0 ⎟⎠
⎛1 0 2 0⎞ ⎛1 0 2 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜0 1 1 0⎟ ⎜0
→
1 1 0⎟
→
⎜0 0 1 0⎟ ⎜0 0 1 0⎟
⎜⎜ 0 0 −5
⎟ ⎜
0 ⎟⎠ ⎜⎝ 0 0 0
⎟
0 ⎟⎠
⎝
⎛1 0 0 0⎞
⎜ ⎟
⎜0 1 0 0⎟
⎜0 0 1 0⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 0 0 0 ⎟⎠
Από τον τελευταίο πίνακα βλέπουµε άµεσα ότι το σύστηµα έχει µοναδική
λύση τη µηδενική. Άρα τα δοσµένα διανύσµατα είναι γραµµικά ανεξάρτητα.
2. Φυσικά θα µπορούσαµε να εφαρµόσουµε και εδώ την προηγούµενη µέθοδο
αλλά απαιτούνται αρκετές πράξεις. Ένας πιο σύντοµος και κοµψός τρόπος
είναι να παρατηρήσουµε ότι έχουµε 5 διανύσµατα στο \ 4 και σύµφωνα µε το
Θεώρηµα 3 1) αυτά δεν είναι γραµµικά ανεξάρτητα.
Σηµείωση Στο πρώτο υποερώτηµα της άσκησης αυτής είδαµε ότι για να
αποφανθούµε αν διανύσµατα v1 ,..., vm του \ n είναι γραµµικά ανεξάρτητα, µπορούµε
Άσκηση 4
Εξετάστε αν τα παρακάτω διανύσµατα παράγουν το \ 3 .
1. (1, 2, −1), (3, 4, 0), (5,8, −2), (8,12, −2)
2. (1,1,3), (2, 0,1).
Λύση
1. Σύµφωνα µε τον Ορισµό 2 έστω (c1 , c2 , c3 ) ∈ \ 3 . Θα εξετάσουµε αν υπάρχουν
a, b, c, d ∈ \ τέτοια ώστε
n
Κεφάλαιο 5: Ο Χώρος \ Σελίδα 16 από 25
ή ισοδύναµα
⎧a + 3b + 5c + 8d = c1
⎪
⎨2a + 4b + 8c + 12d = c2
⎪ − a − 2c − 2 d = c .
⎩ 3
Άσκηση 5
Εξετάστε για ποια k τα (1, 2, −1), (3, 4, 0), (5,8, −2), (8,12, k ) παράγουν το \ 3 .
Λύση
1ος τρόπος. Εργαζόµενοι όπως ακριβώς στο πρώτο µέρος της προηγούµενης
άσκησης φθάνουµε στο σύστηµα
⎧a + 3b + 5c + 8d = c1
⎪
⎨2a + 4b + 8c + 12d = c2
⎪− a − 2c + kd = c .
⎩ 3
\3 .
2ος τρόπος. Εύκολα επαληθεύουµε ότι τα πρώτα τρία διανύσµατα είναι γραµµικά
εξαρτηµένα και έχουµε (5,8, −2) = 2(1, 2, −1) + (3, 4, 0) . Άρα το ερώτηµα της άσκησης
ισοδυναµεί µε το να βρούµε τις τιµές του k για τις οποίες τα διανύσµατα
(1, 2, −1), (3, 4, 0), (8,12, k )
παράγουν το \ 3 . Επειδή αυτά είναι 3 διανύσµατα στο \ 3 , έχουµε στη διάθεσή µας
το Πόρισµα 5. Αυτά σχηµατίζουν έναν πίνακα που έχει ορίζουσα
⎛1 3 8⎞
⎜ ⎟
det ⎜ 2 4 12 ⎟ = −2k − 4 και αυτή είναι διάφορη του µηδενός αν και µόνο αν
⎜ −1 0 k ⎟
⎝ ⎠
k ≠ −2.
Άσκηση 6
Εξετάστε αν τα διανύσµατα
v1 = (2,1, 0,..., 0)
v2 = (1, 2,1, 0,..., 0)
v3 = (0,1, 2,1, 0,..., 0)
................................
vn −1 = (0,..., 0,1, 2,1)
vn = (0,..., 0,1, 2)
Άσκηση 7
Έστω ότι {v1 , v2 , v3 } είναι µια βάση του \ 3 .
1. Αποδείξτε ότι το B = {2v1 + v2 , 2v2 + v3 , 2v3 + v1} είναι µια βάση του \ 3 .
Β.
Λύση
1. Επειδή το Β αποτελείται από 3 στοιχεία του \ 3 , αρκεί να δείξουµε ότι αυτά
είναι γραµµικά ανεξάρτητα (Πόρισµα 5). Έχουµε
a(2v1 + v2 ) + b(2v2 + v3 ) + c(2v3 + v1 ) = 0 ⇒
(2a + c)v1 + (a + 2b)v2 + (b + 2c)v3 = 0.
Άσκηση 8
Να βρεθούν οι τιµές του k για τις οποίες το (k , 2,1) είναι γραµµικός συνδυασµός των
(1,1,1), (2,1, −1). Για τις τιµές αυτές να παραστήσετε το (k , 2,1) σαν γραµµικό
συνδυασµό των (1,1,1), (2,1, −1).
Λύση
Αναζητάµε τα k για τα οποία υπάρχουν a, b τέτοια ώστε
(k , 2,1) = a(1,1,1) + b(2,1, −1). Το αντίστοιχο σύστηµα είναι
⎧k = a + 2b
⎪
⎨2 = a + b
⎪1 = a − b
⎩
3 1 5
Από τις δυο τελευταίες εξισώσεις βρίσκουµε a = , b = . Τότε η πρώτη δίνει k = .
2 2 2
Ο ζητούµενος γραµµικός συνδυασµός είναι (k , 2,1) = a(1,1,1) + b(2,1, −1) , δηλαδή
5 3 1
( , 2,1) = (1,1,1) + (2,1, −1) .
2 2 2
Άσκηση 9
Έστω u = (1, 2, 4), v = (2, −3,5). Να υπολογιστούν οι ποσότητες
u , v , u , v , 2u − v , cos θ ,
u, v 16
Για τη γωνία θ έχουµε (βλ Ορισµός 6) cos θ = = .
u v 21 38
n
Κεφάλαιο 5: Ο Χώρος \ Σελίδα 20 από 25
Άσκηση 10
1. Να βρεθούν οι τιµές του k τέτοιες ώστε τα διανύσµατα u = (2, k ,3), v = (1, 2, k )
είναι κάθετα.
2. Να βρεθεί ένα µη µηδενικό διάνυσµα κάθετο στο επίπεδο που ορίζουν τα
w1 = (1, 2,3), w2 = (−1, 0, 2).
Λύση
1. Σύµφωνα µε την Πρόταση 9, τα u,v είναι κάθετα αν και µόνο αν
2
u , v = 0 ⇔ 2 + 2k + 3k = 0 ⇔ k = − .
5
2. Αρκεί να βρούµε ένα µη µηδενικό διάνυσµα a = ( x, y, z ) κάθετο και στο w1
5
αυτού είναι ( x, y, z ) = (2 z , − z , z ), z ∈ \. Συνεπώς κάθε διάνυσµα της µορφής
2
5
(2 z , − z , z ), z ≠ 0, έχει τις απαιτούµενες ιδιότητες.
2
Άσκηση 11
Έστω u, v ∈ \ n . Αποδείξτε ότι u + v = u − v ⇔ τα u,v είναι κάθετα.
Λύση
Σύµφωνα µε την Πρόταση 9 θα δείξουµε ότι u + v = u − v ⇔ u, v = 0.
Έστω u + v = u − v . Έχουµε
2 2
u+v = u−v ⇒ u+v = u−v ⇔
u + v, u + v = u − v , u − v ⇔
u , u + 2 u , v + v, v = u , u − 2 u , v + v, v ⇔
4 u , v = 0 ⇔ u , v = 0.
2 2
Αντίστροφα, αν u , v = 0, τότε όπως είδαµε πριν ισχύει u + v = u − v . Επειδή οι
Άσκηση 12
π
Έστω u, v ∈ R n , τέτοια ώστε u = v = 1 και η γωνία τους είναι . Να βρεθεί η γωνία
3
µεταξύ των
1. u + v, u − v.
2. u + v, u − 2v
Λύση
1. Αν θ είναι η ζητούµενη γωνία, τότε (Ορισµός 6)
u + v, u − v
cos θ = .
u +v u −v
π
Άρα θ = .
2
2. Αν θ είναι η ζητούµενη γωνία, τότε
u + v, u − 2v
cos θ = .
u + v u − 2v
π 1 1
Έχουµε u, v = u v cos = 1 ⋅1 ⋅ = .
3 2 2
Για τον αριθµητή έχουµε
u + v , u − 2v = u , u − 2 u , v + v , u − 2 v , v =
2 2 1 3
= u , u − u , v − 2 v, v = u − u , v − 2 v = 1 − − 2 = − .
2 2
Στον παρονοµαστή έχουµε
n
Κεφάλαιο 5: Ο Χώρος \ Σελίδα 22 από 25
u+v = u + v, u + v =
u , u + 2 u , v + v, v =
2 2 1
u + 2 u, v + v = 1 + 2 + 1 = 3
2
και
u − 2v = u − 2 v , u − 2v =
u , u − 4 u , v + 4 v, v =
2 2 1
u − 4 u, v + 4 v 1 − 4 + 4 = 3.
2
Αντικαθιστώντας στην αρχική εξίσωση βρίσκουµε τελικά ότι
1 2π
cos θ = − . Άρα θ = .
2 3
Άσκηση 13
Λύση
Εφαρµόζουµε την ανισότητα Cauchy-Schwarz στα διανύσµατα
Άρα
2 2 2
u, v ≤ u v ⇒ u, v ≤u v ⇒
Άσκηση 14
Να βρεθούν οι a, b, c ∈ \ τέτοιοι ώστε τα διανύσµατα
(1 + a,1,1,1,1,1)
(1,1 − a,1,1,1,1)
(1,1,1 + b,1,1,1)
(1,1,1,1 − b,1,1)
(1,1,1,1,1 + c,1)
(1,1,1,1,1,1 − c)
Λύση
Εργαζόµενοι όπως ακριβώς στη Λυµένη Άσκηση 15 του Κεφαλαίου 4, βρίσκουµε ότι
η ορίζουσα του πίνακα που σχηµατίζουν τα δοσµένα διανύσµατα είναι ίση µε
− a 2b 2 c 2 . Άρα τα ζητούµενα a, b, c είναι τα a, b, c ∈ \ − {0}.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Ποια από τα σύνολα
{(1, 2,1), (0,1, 2)} ,
{(1, 2,1), (0,1, 2), (1,3,3)} ,
{(1, 2,1), (0,1, 2), (1, 0, 2)} ,
{(1, 2,1), (0,1, 2), (1, 0, 2), (1,1,1)}
είναι βάσεις του \ 3 ;
Υπόδειξη Το πρώτο και τέταρτο απορρίπτονται άµεσα σύµφωνα µε το Θεώρηµα 3.
Για τα άλλα δυο µπορούµε να εφαρµόσουµε το Πόρισµα 5. Απάντηση Μόνο το τρίτο
είναι βάση.
Άσκηση 2
Εξετάστε αν το (1,3, −1) είναι γραµµικός συνδυασµός
1. των (3, 0, 4), (5, 6, 2)
2. των (3, 0, 4), (5, 6,1)
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 1. Απάντηση 1. ναι, 2. όχι.
Άσκηση 3
Να βρεθούν οι τιµές του x τέτοιες ώστε το {(1, 2, 0), (0, 2, 4), (0, 2, x)} είναι βάση του
\3 .
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 2. Απάντηση x ≠ 4.
Άσκηση 4
Εξετάστε ποια από τα παρακάτω σύνολα παράγουν το \ 2 .
n
Κεφάλαιο 5: Ο Χώρος \ Σελίδα 24 από 25
Άσκηση 5
Έστω a, b, c ∈ \ . Να βρεθεί µια ικανή και αναγκαία συνθήκη ώστε τα διανύσµατα
Άσκηση 6
Εξετάστε για ποια k το (1,1, k ) είναι γραµµικός συνδυασµός των (k ,1,1), (1, k , −1). Για
τις τιµές αυτές να βρεθούν οι σχετικοί γραµµικοί συνδυασµοί.
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 8. Απάντηση k = 0,1. Οι γραµµικοί συνδυασµοί
είναι αντίστοιχα (1,1, 0) = (0,1,1) + (1, 0, −1), (1,1,1) = (1,1,1).
Άσκηση 7
Έστω {v1 , v2 , v3 } µια βάση του \ 3 . Αφού αποδείξτε ότι το σύνολο
Άσκηση 8
Έστω {u , v} µια βάση του \ 2 και a, b, c, d ∈ \. Αποδείξτε ότι τα διανύσµατα
⎛a b⎞
au + cv, bu + dv συγκροτούν βάση του \ 2 αν και µόνο αν det ⎜ ⎟ ≠ 0.
⎝c d⎠
Υπόδειξη Εξετάστε τη γραµµική ανεξαρτησία. Από τη σχέση
x(au + cv) + y (bu + dv) = 0 προκύπτει ένα οµογενές 2 × 2 σύστηµα µε πίνακα
⎛a b⎞
συντελεστών το ⎜ ⎟ . Εφαρµόστε το Πόρισµα 9 του Κεφαλαίου 4.
⎝c d⎠
n
Κεφάλαιο 5: Ο Χώρος \ Σελίδα 25 από 25
Άσκηση 9
Έστω ότι u, v, w είναι µη µηδενικά διανύσµατα του \ 3 που είναι ανά δύο κάθετα.
Άσκηση 10
Να βρεθούν οι τιµές του k τέτοιες ώστε η γωνία µεταξύ των διανυσµάτων
π
u = (0,1,1), v = (k ,1, k ) είναι .
4
u, v π 2
Υπόδειξη Χρησιµοποιήστε τη σχέση = cos = . Απάντηση k = 0, 2.
u v 4 2
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 1 από 22
Κεφάλαιο 6
∆ιανυσµατικοί Χώροι
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ.............................................................................................................................2
∆ΙΑΝΥΣΜΑΤΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ................................................................................................................2
Ορισµός 1 (διανυσµατικός χώρος) ......................................................................................................2
Παραδείγµατα......................................................................................................................................3
Ορισµός 2 (υπόχωρος).........................................................................................................................4
Παραδείγµατα......................................................................................................................................4
Ορισµός 3 (άθροισµα και τοµή υποχώρων).........................................................................................4
Παράδειγµα..........................................................................................................................................5
ΓΡΑΜΜΙΚΟΙ ΣΥΝ∆ΥΑΣΜΟΙ ...........................................................................................................5
Ορισµός 4 (γραµµικός συνδυασµός στοιχείων)...................................................................................6
Παράδειγµα..........................................................................................................................................6
Ορισµός 5 (διανυσµατικός χώρος που παράγεται από ένα σύνολο)....................................................7
Παραδείγµατα......................................................................................................................................7
ΧΩΡΟΙ ΜΕ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΓΙΝΟΜΕΝΟ .............................................................................................7
Ορισµός 6 (χώρος µε εσωτερικό γινόµενο) .........................................................................................7
Παραδείγµατα......................................................................................................................................8
Ορισµός 7 ............................................................................................................................................8
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ......................................................................................................................10
Άσκηση 1...........................................................................................................................................10
Άσκηση 2...........................................................................................................................................11
Άσκηση 3...........................................................................................................................................12
Άσκηση 4...........................................................................................................................................13
Άσκηση 5...........................................................................................................................................14
Άσκηση 6...........................................................................................................................................14
Άσκηση 7...........................................................................................................................................15
Άσκηση 8...........................................................................................................................................16
Άσκηση 9...........................................................................................................................................16
Άσκηση 10.........................................................................................................................................17
Άσκηση 11.........................................................................................................................................17
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 2 από 22
Άσκηση 12.........................................................................................................................................18
ΑΣΚΗΣΕΙΣ...........................................................................................................................................19
Άσκηση 1...........................................................................................................................................19
Άσκηση 2...........................................................................................................................................20
Άσκηση 3...........................................................................................................................................20
Άσκηση 4...........................................................................................................................................20
Άσκηση 5...........................................................................................................................................20
Άσκηση 6...........................................................................................................................................21
Άσκηση 7...........................................................................................................................................21
Άσκηση 8...........................................................................................................................................21
Άσκηση 9...........................................................................................................................................21
Άσκηση 10.........................................................................................................................................21
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
Στα επόµενα µε F συµβολίζουµε το σύνολο \ ή το ^ .
∆ΙΑΝΥΣΜΑΤΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ
Το σύνολο \ n µαζί µε την πρόσθεση διανυσµάτων και το γινόµενο αριθµού µε
διάνυσµα αποτελεί ένα ‘πρότυπο’ για τον επόµενο ορισµό.
Ορισµός 1 (διανυσµατικός χώρος)
Ένας F – διανυσµατικός χώρος είναι ένα µη κενό σύνολο V εφοδιασµένο µε δύο
απεικονίσεις
V × V ∋ (v, v ' ) 6 v + v ' ∈ V ('πρόσθεση')
K × V ∋ (a, v) 6 av ∈ V ('αριθµητικός πολλαπλασιασµός')
που ικανοποιούν τις ιδιότητες
1. (v + v ' ) + v '' = v + (v ' + v '' ) για κάθε v, v ' , v '' ∈ V .
Παραδείγµατα
1. Το σύνολο \ n των διατεταγµένων n – άδων πραγµατικών αριθµών µε
πρόσθεση που ορίζεται από (u1 ,..., un ) + (v1 ,..., vn ) = (u1 + v1 ,..., un + vn ) και
αριθµητικό πολλαπλασιασµό που ορίζεται από
µηδενικό στοιχείο είναι το 0\n = (0,..., 0) και το αντίθετο του (u1 ,..., un )
είναι το − A = ( −aij ) .
Ορισµός 2 (υπόχωρος)
Έστω V ένας F − διανυσµατικός χώρος και U ⊆ V . Θα λέµε ότι το U είναι ένας
F − υπόχωρος του V αν το U είναι ένας F − διανυσµατικός χώρος ως προς την ίδια
πρόσθεση και τον ίδιο αριθµητικό πολλαπλασιασµό του V.
Σηµείωση Συχνά λέµε απλά υπόχωρος αντί F − υπόχωρος, όπως και διανυσµατικός
χώρος (δ.χ.) αντί F − διανυσµατικός χώρος, όταν δεν υπάρχει περίπτωση σύγχυσης
σχετικά µε το F .
Παραδείγµατα
1. Τα σύνολα {( x,0) ∈ R 2 } , {(0, y ) ∈ R 2 } , {( x, x) ∈ R 2 } είναι υπόχωροι του R 2 .
υπόχωρος του M n ( \ ) .
U + W = {u + w ∈ V | u ∈ U , w ∈ W }
U ∩ W = {v ∈ V | v ∈ U και v ∈ W }
είναι υπόχωροι του V, που ονοµάζονται αντίστοιχα το άθροισµα και η τοµή των U και
W. Στην ειδική περίπτωση που έχουµε U ∩ W = {0V } , τότε το άθροισµα U + W λέγεται
Παράδειγµα
ΓΡΑΜΜΙΚΟΙ ΣΥΝ∆ΥΑΣΜΟΙ
Αν v1 ,..., vn είναι στοιχεία ενός F − δ.χ. V, τότε όλα τα στοιχεία της µορφής
a1v1 + ... + an vn , όπου a1 ,..., an ∈ F, περιέχονται στο V . ∆ίνουµε τον εξής ορισµό.
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 6 από 22
Παράδειγµα
Γεωµετρικά, το παράδειγµα αυτό λέει ότι το διάνυσµα (3,3,1) ανήκει στο επίπεδο
που ορίζουν τα (2,1,1), (1, −1,1) .
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 7 από 22
Συχνά παραλείπουµε την αναφορά στο F από τον παραπάνω ορισµό και µιλάµε, για
παράδειγµα, για σύνολο γεννητόρων του V όταν είναι σαφές ποιο είναι το F .
Παραδείγµατα
• Από το Κεφάλαιο 5 θυµόµαστε ότι κάθε βάση του \ n παράγει το \ n .
• Ο διανυσµατικός χώρος U = {( x, x) ∈ R 2 } παράγεται από το X = {(1,1)} .
Επίσης το U παράγεται από κάθε σύνολο της µορφής {(a, a )} , όπου a ≠ 0.
⎛1 0⎞ ⎛0 1⎞ ⎛ 0 0⎞ ⎛ 0 0⎞
• Ο δ.χ. M 2 ( \ ) παράγεται από τα ⎜ ⎟,⎜ ⎟,⎜ ⎟,⎜ ⎟ αφού το
⎝0 0⎠ ⎝0 0⎠ ⎝1 0⎠ ⎝0 1⎠
⎛a b ⎞
τυχαίο στοιχείο ⎜ ⎟ του M 2 ( \ ) γράφεται
⎝c d⎠
⎛a b ⎞ ⎛1 0⎞ ⎛0 1⎞ ⎛0 0⎞ ⎛ 0 0⎞
⎜ ⎟ = a⎜ ⎟ + b⎜ ⎟ + c⎜ ⎟+d⎜ ⎟.
⎝c d⎠ ⎝0 0⎠ ⎝0 0⎠ ⎝1 0⎠ ⎝0 1⎠
• Επειδή κάθε πολυώνυµο βαθµού ≤ 2 γράφεται στη µορφή ax 2 + bx + c ,
συµπεραίνουµε ότι ο δ.χ. \ 2 [ x] παράγεται από τα 1, x, x 2 .
2. u , v = v, u
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 8 από 22
3. u, u ≥ 0
4. u, u = 0 ⇔ u = 0
για κάθε a, b ∈ F, u , u1 , u2 , v ∈ V .
Παραδείγµατα
• Στο \ n , το x, y = x1 y1 + ... + xn yn , όπου x = ( x1 ,..., xn ), y = ( y1 ,..., yn ), ορίζει
Ορισµός 7
Έστω V ένας δ.χ. µε εσωτερικό γινόµενο .
ΘΕΜΕΛΙΩ∆ΕΙΣ ΓΝΩΣΕΙΣ
∆ΙΑΝΥΣΜΑΤΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ
Πρόταση 1
Έστω V ένας F − δ.χ. και v ∈ V , a ∈ F. Τότε ισχύουν τα εξής
1. a0V = 0V
2. 0v = 0V
3. αν av = 0V , τότε a = 0 ή v = 0V
4. (− a )v = a (−v) = − ( av ) .
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 9 από 22
Επισήµανση
Τονίζουµε ότι κάθε υπόχωρος του V περιέχει το µηδενικό στοιχείο 0V του V.
Παράδειγµα
Το U = {( x, y, z ) ∈ R 3 | 2 x − y + 3 z = 0} είναι υπόχωρος του R 3 . Πράγµατι,
1. το U είναι µη κενό
2. αν ( x, y, z ),( x ' , y ' , z ' ) ∈ U , τότε
2 x − y + 3z = 0 ⎫
⎬ ⇒ 2( x + x ) − ( y + y ) + 3( z + z ) = 0 ⇒
' ' '
• \ 2 είναι το \ 2 , το {(0, 0)} και κάθε ευθεία που περνά από την αρχή των
αξόνων
• \ 3 είναι το \ 3 , το {(0, 0, 0)} , κάθε ευθεία που περνά από την αρχή των
αξόνων και κάθε επίπεδο που περνά από την αρχή των αξόνων.
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 10 από 22
ΓΡΑΜΜΙΚΟΙ ΣΥΝ∆ΥΑΣΜΟΙ
Πρόταση 4 (γραµµική θήκη συνόλου)
Έστω Χ ένα υποσύνολο ενός δ.χ. V. Τότε η γραµµική θήκη X είναι ένας υπόχωρος
του V .
Πρόταση 5
Έστω V ένας δ.χ., U ένας υπόχωρος του V και X ένα υποσύνολο του V. Τότε έχουµε
X ⊆ U ⇔ X ⊆ U.
Πρόταση 6
Έστω U , W δυο υπόχωροι του δ.χ. V. Τότε το άθροισµα U + W είναι ευθύ αν και µόνο
αν κάθε v ∈ U + W γράφεται µοναδικά στη µορφή v = u + w , όπου u ∈ U , w ∈ W .
1. av = a v
2. v > 0 αν v ≠ 0.
3. u, v ≤ u v (ανισότητα Cauchy-Schwarz)
4. u + v ≤ u + v (τριγωνική ανισότητα).
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Εξετάστε ποιa από τα παρακάτω υποσύνολα του R 3 είναι υπόχωροι του R 3 .
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 11 από 22
1) {( x, y, z ) | 2 x + 3 y + z = 1}
2) {( x, y, z ) | x ≥ 0}
3) {( x, y, z ) | 2 x + 3 y + z = 0}
4) {( x, y, z ) | 2 x + 5 y + z = −3 x + 2 y + z = 0}
Λύση
1) Το {( x, y, z ) | 2 x + 3 y + z = 1} δεν περιέχει το (0,0,0) και συνεπώς δεν είναι
Άσκηση 2
Ποια από τα παρακάτω υποσύνολα του M 2 (R) είναι υπόχωροι του M 2 (R) ;
1) U = { A | det A = 1}
2) V = { A | det A = 0}
⎧⎛ a b ⎞ ⎫
3) W = ⎨⎜ ⎟ | a + d = 0⎬
⎩⎝ c d ⎠ ⎭
Λύση
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 12 από 22
1) Το U δεν είναι υπόχωρος του M 2 (R) γιατί δεν περιέχει το µηδενικό πίνακα.
⎛1 2 ⎞ ⎛ 1 1 ⎞
2) Το V δεν είναι υπόχωρος του M 2 (R) . Πράγµατι, ενώ ⎜ ⎟,⎜ ⎟ ∈V ,
⎝1 2 ⎠ ⎝ 0 0 ⎠
⎛1 2 ⎞ ⎛ 1 1 ⎞ ⎛ 2 3 ⎞ ⎛ 2 3⎞
παρατηρούµε ότι ⎜ ⎟ +⎜ ⎟=⎜ ⎟ ∉ V , γιατί det ⎜ ⎟ = 1 ≠ 0.
⎝1 2 ⎠ ⎝ 0 0 ⎠ ⎝ 1 2 ⎠ ⎝1 2⎠
∆ηλαδή το V δεν είναι κλειστό ως προς την πρόσθεση .
3) Το W είναι υπόχωρος του M 2 (R) γιατί είναι βέβαια µη κενό και
⎛a b ⎞ ⎛ x y ⎞ ⎛a b⎞ ⎛ x y ⎞ ⎛a + x b+ y ⎞
1) ⎜ ⎟,⎜ ⎟ ∈W ⇒ ⎜ ⎟ +⎜ ⎟=⎜ ⎟ ∈W ,
⎝ c d ⎠ ⎝ z w⎠ ⎝ c d ⎠ ⎝ z w⎠ ⎝ c + z d + w⎠
αφού (a + x) + (d + w) = (a + d ) + ( x + w) = 0 + 0 = 0, και
⎛a b⎞ ⎛ a b ⎞ ⎛ λ a λb ⎞
2) ⎜ ⎟ ∈W , λ ∈ R ⇒ λ ⎜ ⎟= ⎜ ⎟ ∈W ,
⎝c d⎠ ⎝ c d ⎠ ⎝ λc λd ⎠
αφού λa + λd = λ (a + d ) = 0 .
Άσκηση 3
Θεωρούµε τον υπόχωρο U = (1,1, 2), (2,1,1) του \ 3 . Να βρεθούν τα a ώστε
(1, −1, a) ∈ U .
Λύση
Εφαρµόζουµε τον Ορισµό 5. Έχουµε
(1, −1, a ) ∈ (1,1, 2), (2,1,1) ⇔
Άσκηση 4
1) Εξετάστε αν το (3,9, −4, −2) είναι γραµµικός συνδυασµός των
(1, −2, 0,3), (2,3, 0, −1), (2, −1, 2,1) .
Λύση
1) Εξετάζουµε αν υπάρχουν x,y,z∈R µε
(3,9, −4, −2) = λ (1, −2, 0,3) + µ(2,3, 0, −1) + ν (2, −1, 2,1).
Το ισοδύναµο σύστηµα που προκύπτει είναι
λ + 2µ + 2ν = 3
−2λ + 3µ − ν = 9
2ν = −4
3λ − µ + ν = −2.
Λύνοντάς το κατά τα γνωστά βλέπουµε ότι έχει λύση (και µάλιστα µοναδική
λ = 1, µ = 3, ν = −2 ).
2) Για συντοµία έστω U = (1, 2, −1), (2, 4,1) , V = (3, 6, 0), (−1, −2, 2) . Αρκεί να
δείξουµε ότι
U ⊆V και V ⊆ U .
Εφαρµόζοντας δυο φορές την Πρόταση 5, αρκεί να δείξουµε ότι
(1, 2, −1), (2, 4,1) ∈ V
και
(3, 6, 0), (−1, −2, 2) ∈ U
Θα πρέπει να εξετάσουµε αν καθένα από τα (1, 2, −1),(2, 4,1) είναι γραµµικός
συνδυασµός των (3,6,0),(−1, −2, −2) και αν καθένα από τα
(3,6,0),(−1, −2, 2) είναι γραµµικός συνδυασµός των (1, 2, −1),(2, 4,1) . Με τη
διαδικασία του προηγούµενου υποερωτήµατος βρίσκουµε ότι
1 1
(1, 2, −1) = (3, 6, 0) − (−1, −2, 2)
6 2
5 1
(2, 4,1) = (3, 6, 0) + (−1, −2, 2)
6 2
(3, 6, 0) = (1, 2, −1) + (2, 4,1)
5 1
(−1, −2, 2) = − (1, 2, −1) + (2, 4,1).
3 3
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 14 από 22
Άσκηση 5
Για ποια a το (a, 2, −1) ανήκει στον υπόχωρο του \ 3 που παράγεται από τα
διανύσµατα u = (1,3,1), v = (2,1,1) ;
Λύση
Είναι σαφές ότι τα u και v είναι γραµµικά ανεξάρτητα . Συνεπώς το (a,2, − 1) ανήκει
στον εν λόγω υπόχωρο αν και µόνο αν τα διανύσµατα (a, 2, −1) , u, v είναι γραµµικά
εξαρτηµένα, δηλαδή αν και µόνο αν
⎛ a 1 2⎞
⎜ ⎟
det ⎜ 2 3 1 ⎟ = 0 ,
⎜−1 1 1⎟
⎝ ⎠
7
απ’ όπου βρίσκουµε a = − .
2
Άσκηση 6
Αποδείξτε την Πρόταση 3.
Λύση
Ας δείξουµε πρώτα ότι το U + W είναι υπόχωρος του V .
• Από τον ορισµό έχουµε U + W ≠ ∅ (αφού 0V = 0V + 0V ∈ U + W ).
• Έστω u1 + w1 , u2 + w2 ∈ U + W µε ui ∈ U , wi ∈ W . Τότε
( u1 + w1 ) + ( u2 + w2 ) = ( u1 + u2 ) + ( w1 + w2 ) ∈ U + W . ∆ηλαδή το U + W είναι
Άσκηση 7
{
Θεωρούµε το σύνολο των n × n συµµετρικών πινάκων S = A ∈ M n ( F ) At = A και το }
{ }
σύνολο των n × n αντισυµµετρικών πινάκων T = A ∈ M n ( F ) At = − A . Αποδείξτε ότι
Λύση
Παρατηρούµε ότι 0 ∈ S και άρα το S είναι µη κενό. Έστω A, B ∈ S . Τότε
1. S + T = M n ( F ) και
2. S ∩ T = {0} .
δείξουµε ότι κάθε πίνακας είναι άθροισµα ενός συµµετρικού και ενός
A + At A − At
αντισυµµετρικού πίνακα. Έστω A ∈ M n ( F ) . Έχουµε A = + .
2 2
⎛ A + At ⎞ A + ( A )
t t t t
A + At A + At
Παρατηρούµε ότι ∈ S , αφού ⎜ ⎟ = = . Με
2 ⎝ 2 ⎠ 2 2
A − At
παρόµοιο τρόπο έχουµε ∈ T . Άρα A ∈ S + T οπότε M n ( F ) ⊆ S + T .
2
2. Έστω A ∈ S ∩ T . Τότε A ∈ S , A ∈ T ⇒ At = A, At = − A ⇒ 2 A = 0 ⇒ A = 0. Άρα
S ∩ T = {0} .
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 16 από 22
Άσκηση 8
⎛1 0⎞ ⎛ 0 1⎞
Αποδείξτε ότι κάθε µη µηδενικός πίνακας του υπόχωρου U = ⎜ ⎟,⎜ ⎟ του
⎝ 0 1 ⎠ ⎝ −1 0 ⎠
M 2 ( \ ) είναι αντιστρέψιµος.
Λύση
⎛1 0⎞ ⎛ 0 1⎞ ⎛ a b ⎞
Κάθε στοιχείο του U είναι της µορφής a ⎜ ⎟ + b⎜ ⎟=⎜ ⎟ , a, b ∈ \.
⎝ 0 1 ⎠ ⎝ −1 0 ⎠ ⎝ − b a ⎠
⎛ a b⎞
⎟ = a + b και a + b = 0 ⇔ a = b = 0.
2 2 2 2
Έχουµε det ⎜
⎝ −b a ⎠
Άσκηση 9
Αποδείξτε ότι ο δ.χ. \ 3 [ x] των πολυωνύµων βαθµού ≤ 3 παράγεται από το σύνολο
{1,1 + x, (1 + x ) , (1 + x) } .
2 3
Λύση
Έχουµε \ 3 [ x] = 1, x, x 2 , x 3 . Αρκεί να δείξουµε ότι
1,1 + x, (1 + x ) , (1 + x)3 = 1, x, x 2 , x3
2
1) 1,1 + x, (1 + x ) , (1 + x)3 ∈ 1, x, x 2 , x3
2
2) 1, x, x 2 , x 3 ∈ 1,1 + x, (1 + x ) , (1 + x)3
2
Έχουµε
1 ∈ 1, x, x 2 , x 3
1 + x ∈ 1, x, x 2 , x 3
(1 + x )
2
= 1 + 2 x + x 2 ∈ 1, x, x 2 , x 3
(1 + x )
3
= 1 + 3x + 3 x 2 + x 3 ∈ 1, x, x 2 , x 3
και άρα ισχύει η σχέση 1). Επίσης ισχύει και η σχέση 2) γιατί
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 17 από 22
1 ∈ 1,1 + x, (1 + x ) , (1 + x)3
2
x = (1 + x) − 1∈ 1,1 + x, (1 + x ) , (1 + x)3
2
x 2 = (1 + x) 2 − 2 x − 1∈ 1,1 + x, (1 + x ) , (1 + x)3
2
Άσκηση 10
Να βρεθεί ένα πεπερασµένο σύνολο γεννητόρων του δ.χ. των λύσεων του συστήµατος
x + 2 y − 5z = 0
2x − 3y + 4z = 0
4 x + y − 6 z = 0.
Λύση
Μετά από τους στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς γραµµών
−1
r2 → r2 − 2r1 , r3 → r3 − 4r1 , r3 → r3 − r2 , r2 → r2 , ο επαυξηµένος πίνακας του
7
⎛ 1 2 −5 0 ⎞
συστήµατος παίρνει τη µορφή ⎜⎜ 0 1 −2 0 ⎟⎟ . Εύκολα βλέπουµε ότι οι λύσεις είναι
⎜0 0 0 0⎟
⎝ ⎠
( z , 2 z , z ), z ∈ \. Συνεπώς κάθε λύση είναι της µορφής z (1, 2,1), z ∈ \ και ένα
πεπερασµένο σύνολο γεννητόρων του δ.χ. των λύσεων είναι το {(1, 2,1)} .
Άσκηση 11
Έστω u1 = (1,1, 0), u2 = (0,1,1), v1 = (2,1,1), v2 = (1,1,1) ∈ \ 3 και
U = u 1 , u2 ,V = v1 , v2 . Εξετάστε αν ισχύει \ 3 = U ⊕ V .
Λύση
Θα δείξουµε ότι U ∩ V ≠ {0} , οπότε το άθροισµα U + V δεν είναι ευθύ σύµφωνα µε
τέτοιοι ώστε au1 + bu2 = cv1 + dv2 , όπου ένας τουλάχιστον από τους a, b είναι µη
µηδενικός. Τότε το w = au1 + bu2 = cv1 + dv2 είναι ένα στοιχείο του U ∩ V και
Σηµείωση Θα δούµε στο επόµενο κεφάλαιο ότι µε τη χρήση της έννοιας της βάσης,
απλουστεύονται αρκετές από τις λύσεις των προηγούµενων ασκήσεων.
Άσκηση 12
Για ποιες τιµές του k ∈ \ , η απεικόνιση
: \ 2 × \ 2 → \, x, y = x1 y1 − 2 x1 y2 − 2 x2 y1 + kx2 y2 ,
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 19 από 22
είναι ένα εσωτερικό γινόµενο; Για τις τιµές αυτές να βρεθούν τα µήκη των
διανυσµάτων e1 = (1, 0), e2 = (0,1) και να εξεταστεί αν αυτά είναι κάθετα.
Λύση
Εύκολα επαληθεύεται ότι οι ιδιότητες 1 και 2 στον Ορισµό 6 αληθεύουν για κάθε k.
Για την ιδιότητα 3 έχουµε
x, x ≥ 0 ⇔
x12 − 2 x1 x2 − 2 x2 x1 + kx2 2 = x12 − 4 x1 x2 + kx2 2 ≥ 0 ⇔
(x 1
2
− 4 x1 x2 + (2 x2 ) 2 ) + kx2 2 − (2 x2 ) 2 ≥ 0 ⇔
( x1 − 2 x2 )
2
+ kx2 2 − (2 x2 ) 2 ≥ 0 ⇔
kx2 2 − (2 x2 ) 2 ≥ 0 ⇔
k ≥ 4.
Έστω k ≥ 4 . Εξετάζουµε την ιδιότητα 4. Είδαµε πριν ότι
x, x = ( x1 − 2 x2 ) + kx2 2 − (2 x2 ) 2 .
2
Το δεξιό µέλος είναι µη µηδενικό για κάθε x ≠ (0, 0) αν και µόνο αν k > 4. Τελικά οι
ζητούµενες τιµές του k είναι k > 4.
Για τα ζητούµενα µήκη έχουµε σύµφωνα µε τον Ορισµό 7
e1 = e1 , e1 = 12 − 2 ⋅1 ⋅ 0 − 2 ⋅ 0 ⋅1 + k ⋅ 0 ⋅ 0 = 1,
e2 = e2 , e2 = 02 − 2 ⋅ 0 ⋅1 − 2 ⋅1⋅ 0 + k ⋅1 ⋅1 = k .
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Ποια από τα επόµενα υποσύνολα του \ 3 είναι υπόχωροι του \ 3 ;
1. {( x, y, z ) z = 1}
2. {( x, y, z ) z = 0}
3. {( x, y, z ) xy = 0}
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 20 από 22
Υπόδειξη Το πρώτο δεν περιέχει το µηδενικό στοιχείο. Το τρίτο δεν είναι κλειστό ως
προς την πρόσθεση (πχ εξετάστε το (1, 0, 0) + (0,1, 0) ). Για το δεύτερο εφαρµόστε την
Πρόταση 2.
Άσκηση 2
Εξετάστε ποια από τα επόµενα υποσύνολα του M 2 ( \ ) είναι υπόχωροι του M 2 ( \ ) .
⎧⎛ a b ⎞ ⎫
1. ⎨⎜ ⎟ a = 1⎬
⎩⎝ c d ⎠ ⎭
⎧⎛ a b ⎞ ⎫
2. ⎨⎜ ⎟ a ≥ 0⎬
⎩⎝ c d ⎠ ⎭
⎧⎛ a b ⎞ ⎫
3. ⎨⎜ ⎟ 2a + b − c = 0 ⎬
⎩⎝ c d ⎠ ⎭
Υπόδειξη Το πρώτο δεν περιέχει το µηδενικό στοιχείο, το δεύτερο δεν είναι κλειστό
ως προς τον αριθµητικό πολλαπλασιασµό και το τρίτο είναι υπόχωρος.
Άσκηση 3
Αποδείξτε ότι
1. το U = {( x, y, z ) ∈ R 3 | 3 x − 2 y + z = 0} είναι υπόχωρος του \ 3
M n ( F) .
Υπόδειξη Εφαρµόστε το κριτήριο υποχώρου και στις τρεις περιπτώσιες. Βλ. Λυµένη
Άσκηση 1 3) και Λυµένη Άσκηση 2 3).
Άσκηση 4
Έστω u = (1,1, 2), v = (2,1,1) ∈ \ 3 . Να βρεθούν οι τιµές του a ∈ \ , τέτοιες ώστε
(4, a,5) ∈ u , v .
Άσκηση 5
Αποδείξτε ότι στο \ 3 έχουµε (1, 0, −1), (2,1,1) = (1, 0, −1), (4,1, −1), (5, 2,1)
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 21 από 22
Άσκηση 6
Έστω u, v, w ∈ V , όπου V είναι ένας δ.χ. Αποδείξτε ότι u , v = u , v, w ⇔ w ∈ u , v .
Άσκηση 7
Να υπολογιστεί ένα πεπερασµένο σύνολο γεννητόρων του δ.χ. των λύσεων του
συστήµατος
x− y+ z =0
2x − y = 0
3x − 2 y + z = 0.
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 10. Απάντηση {(1, 2,1)} . Επίσης και κάθε
{( a, 2a, a )} , a ≠ 0, είναι ένα σύνολο γεννητόρων των λύσεων του συστήµατος.
Άσκηση 8
Έστω U = { f ( x) ∈ \[ x] f (− x) = f ( x)} , W = { f ( x) ∈ \[ x] f (− x) = − f ( x)}.
Άσκηση 9
Έστω V ένας δ.χ. και X , Y ⊆ V .
1. Αποδείξτε ότι X ∪ Y = X + Y .
Άσκηση 10
Να βρεθούν οι τιµές του a ∈ \ ώστε το άθροισµα U + V να είναι ευθύ όπου
U = (1,1,1), (1, 0, −1) ,V = (5,3, a )
Κεφάλαιο 6: ∆ιανυσµατικοί Χώροι Σελίδα 22 από 22
Κεφάλαιο 7
Βάσεις και ∆ιάσταση
Στο Κεφάλαιο 5 είδαµε την έννοια της βάσης στο \ n και στο Κεφάλαιο 6
µελετήσαµε διανυσµατικούς χώρους. Στο παρόν κεφάλαιο θα ασχοληθούµε βάσεις σε
τυχαίους πεπερασµένα παραγόµενους διανυσµατικούς χώρους. Το κύριο θεωρητικό
αποτέλεσµα είναι ότι κάθε δυο βάσεις ενός πεπερασµένα παραγόµενου
διανυσµατικού χώρου έχουν το ίδιο πλήθος στοιχείων. Το πλήθος αυτό ονοµάζεται
διάσταση του διανυσµατικού χώρου. Θα µελετήσουµε πολλά σχετικά παραδείγµατα
και στη συνέχεια θα δούµε την έννοια της τάξης πίνακα και µια σηµαντική εφαρµογή
στα γραµµικά συστήµατα.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ.............................................................................................................................2
ΒΑΣΕΙΣ ...............................................................................................................................................2
Ορισµός 1 (γραµµικά ανεξάρτητα στοιχεία) .......................................................................................2
Παραδείγµατα......................................................................................................................................2
Ορισµός 1Α..........................................................................................................................................3
Ορισµός 2 (βάση) ................................................................................................................................4
Παραδείγµατα......................................................................................................................................4
Ορισµός 3 (διάσταση)..........................................................................................................................5
Παραδείγµατα......................................................................................................................................5
ΤΑΞΗ ΠΙΝΑΚΑ..................................................................................................................................5
Ορισµός 4 (χώρος γραµµών, χώρος στηλών, τάξη).............................................................................5
Παράδειγµα..........................................................................................................................................5
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ......................................................................................................................11
Άσκηση 1...........................................................................................................................................11
Άσκηση 2...........................................................................................................................................13
Άσκηση 3...........................................................................................................................................14
Άσκηση 4...........................................................................................................................................15
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 2 από 29
Άσκηση 5...........................................................................................................................................15
Άσκηση 6...........................................................................................................................................17
Άσκηση 7...........................................................................................................................................17
Άσκηση 8...........................................................................................................................................18
Άσκηση 9...........................................................................................................................................19
Άσκηση 10.........................................................................................................................................20
Άσκηση 11.........................................................................................................................................21
Άσκηση 12.........................................................................................................................................21
Άσκηση 13.........................................................................................................................................22
Άσκηση 14.........................................................................................................................................23
Άσκηση 15.........................................................................................................................................23
Άσκηση 16.........................................................................................................................................24
Άσκηση 17.........................................................................................................................................25
ΑΣΚΗΣΕΙΣ...........................................................................................................................................26
Άσκηση 1...........................................................................................................................................26
Άσκηση 2...........................................................................................................................................26
Άσκηση 3...........................................................................................................................................26
Άσκηση 4...........................................................................................................................................26
Άσκηση 5...........................................................................................................................................27
Άσκηση 6...........................................................................................................................................27
Άσκηση 7...........................................................................................................................................27
Άσκηση 8...........................................................................................................................................27
Άσκηση 9...........................................................................................................................................28
Άσκηση 10.........................................................................................................................................28
Άσκηση 11.........................................................................................................................................28
Άσκηση 12.........................................................................................................................................28
Άσκηση 13.........................................................................................................................................29
Άσκηση 14.........................................................................................................................................29
Άσκηση 15.........................................................................................................................................29
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
Στα παρακάτω, µε V θα συµβολίζουµε ένα F − διανυσµατικό χώρο.
ΒΑΣΕΙΣ
Ορισµός 1 (γραµµικά ανεξάρτητα στοιχεία)
Έστω v1 ,..., vm ∈ V . Τα στοιχεία αυτά λέγονται γραµµικά ανεξάρτητα πάνω από το F
διαφορετική περίπτωση θα λέµε ότι τα v1 ,..., vm είναι γραµµικά εξαρτηµένα πάνω από
το F.
Παραδείγµατα
1. Στο δ.χ. \ 3 τα
a. v1 = (1,1,1) , v2 = (1,1, 0), v3 = (1, 0, 0) είναι γραµµικά ανεξάρτητα γιατί
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 3 από 29
a1v1 + a2 v2 + a3v3 = 0 ⇒
a1 (1,1,1) + a2 (1,1, 0) + a3 (1, 0, 0) = (0, 0, 0) ⇒
⎧a1 + a2 + a3 = 0 ⎧a1 = 0
⎪ ⎪
⎨a1 + a2 = 0 ⇒ ⎨ a2 = 0
⎪a = 0 ⎪a = 0
⎩ 1 ⎩ 3
b. (1,1,1), (1,1, 0), (5,5, 2) είναι γραµµικά εξαρτηµένα γιατί
2(1,1,1) + 3(1,1, 0) − (5,5, 2) = (0, 0, 0).
a. Τα στοιχεία
⎛1 0 0⎞ ⎛0 1 0⎞ ⎛0 0 1⎞
v1 = ⎜ ⎟ , v2 = ⎜ ⎟ , v3 = ⎜ ⎟,
⎝0 0 0⎠ ⎝0 0 0⎠ ⎝0 0 0⎠
⎛0 0 0⎞ ⎛0 0 0⎞ ⎛0 0 0⎞
v4 = ⎜ ⎟ , v5 = ⎜ ⎟ , v6 = ⎜ ⎟
⎝1 0 0⎠ ⎝0 1 0⎠ ⎝0 0 1⎠
είναι γραµµικά ανεξάρτητα γιατί
a1v1 + ... + a6 v6 = 0 ⇒
⎛ a1 a2 a3 ⎞ ⎛ 0 0 0 ⎞
⎜ ⎟=⎜ ⎟⇒
⎝ a4 a5 a6 ⎠ ⎝ 0 0 0 ⎠
a1 = ... = a6 = 0.
⎛1 3 4 ⎞ ⎛ 0 2 1 ⎞ ⎛ −1 −7 −6 ⎞
b. Τα στοιχεία ⎜ ⎟,⎜ ⎟,⎜ ⎟ είναι γραµµικά
⎝1 −1 2 ⎠ ⎝ 1 0 −1⎠ ⎝ −3 1 0 ⎠
εξαρτηµένα γιατί
⎛1 3 4 ⎞ ⎛ 0 2 1 ⎞ ⎛ −1 −7 −6 ⎞ ⎛ 0 0 0 ⎞
⎜ ⎟ + 2⎜ ⎟+⎜ ⎟=⎜ ⎟.
⎝1 −1 2 ⎠ ⎝ 1 0 −1⎠ ⎝ −3 1 0 ⎠ ⎝ 0 0 0 ⎠
3. Τα στοιχεία 1,i του ^ είναι γραµµικά ανεξάρτητα υπεράνω του \ αφού
a1 + bi = 0 , a, b ∈ \ ⇒ a = b = 0 , αλλά είναι γραµµικά εξαρτηµένα υπεράνω
του ^ αφού i1 + (−1)i = 0.
4. Αν κάποιο από τα v1 ,..., vm είναι το µηδενικό στοιχείο, τότε αυτά είναι
Ορισµός 1Α
Επειδή θέλουµε να επεκτείνουµε την έννοια της γραµµικής ανεξαρτησίας σε άπειρα
σύνολα δίνουµε τους εξής ορισµούς.
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 4 από 29
Ορισµός 2 (βάση)
Μια βάση του F − δ.χ. V είναι ένα σύνολο στοιχείων του V που είναι γραµµικά
ανεξάρτητο πάνω από το F και παράγει το V πάνω από το F .
{1, x, x 2 ,...} . Όµως εδώ θα µας απασχολήσουν αποκλειστικά οι δ.χ. που έχουν
πεπερασµένες βάσεις.
Παραδείγµατα
1. Μια βάση του \ n είναι η συνήθης βάση {e1 ,..., en } , όπου
⎛1 0 0⎞ ⎛0 1 0⎞ ⎛0 0 1⎞
E11 = ⎜ ⎟ , E12 = ⎜ ⎟ , E13 = ⎜ ⎟,
⎝0 0 0⎠ ⎝0 0 0⎠ ⎝0 0 0⎠
⎛0 0 0⎞ ⎛0 0 0⎞ ⎛0 0 0⎞
E21 = ⎜ ⎟ , E22 = ⎜ ⎟ , E23 = ⎜ ⎟.
⎝1 0 0⎠ ⎝0 1 0⎠ ⎝0 0 1⎠
κάθε θέση του n × m πίνακα Eij υπάρχει το 0 εκτός από τη θέση (i, j ) όπου
υπάρχει το 1.
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 5 από 29
Ορισµός 3 (διάσταση)
Έστω V ένας πεπερασµένα παραγόµενος F − δ.χ.. Αποδεικνύεται ότι ο V έχει βάση και
κάθε βάση του V έχει το ίδιο πλήθος στοιχείων. Ο αριθµός αυτός λέγεται η διάσταση
του V και συµβολίζεται µε dim F V ή απλά dim V .
Παραδείγµατα
• Σχετικά µε τα προηγούµενα παραδείγµατα έχουµε
dim \ n = n, dim M 2×3 ( \ ) = 6, dim M n×m ( \ ) = nm, dim \ n [ x] = n + 1.
• Στο \ 3 θεωρούµε τον υπόχωρο (1, −1, 2), (2, −2, 4) . Επειδή µια βάση αυτού
είναι το {(1, −1, 2)} έχουµε dim (1, −1, 2), (2, −2, 4) = 1 .
ΤΑΞΗ ΠΙΝΑΚΑ
Ορισµός 4 (χώρος γραµµών, χώρος στηλών, τάξη)
Έστω A ∈ M n×m ( F ) .
• Κάθε γραµµή του Α είναι ένα στοιχείο του F m . Ο χώρος γραµµών του Α είναι
ο υπόχωρος του F m που παράγουν οι γραµµές του Α και συµβολίζεται µε R( A) .
Η τάξη γραµµών του Α είναι ο ακέραιος dim F R ( A).
• Κάθε στήλη του Α είναι ένα στοιχείο του F n . Ο χώρος στηλών του Α είναι ο
υπόχωρος του F n που παράγουν οι στήλες του Α και συµβολίζεται µε C ( A) . Η
τάξη στηλών του Α είναι ο ακέραιος dim F C ( A).
Παράδειγµα
⎛ 1 −1 2 ⎞
Για τον πίνακα A = ⎜ ⎟ έχουµε r ( A) = 1 , γιατί όπως είδαµε στο
⎝ 2 −2 4 ⎠
προηγούµενο παράδειγµα dim (1, −1, 2), (2, −2, 4) = 1.
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 6 από 29
ΘΕΜΕΛΙΩ∆ΕΙΣ ΓΝΩΣΕΙΣ
ΒΑΣΕΙΣ
Στο Κεφάλαιο 5, Θεώρηµα 3, είδαµε ότι κάθε γραµµικά ανεξάρτητο υποσύνολο του
\ n έχει το πολύ n στοιχεία. Πιο γενικά έχουµε το εξής αποτέλεσµα.
Ξέρουµε ότι κάθε δυο βάσεις του \ n έχουν το αυτό πλήθος στοιχείων. Γενικά ισχύει
το εξής.
Παράδειγµα
Εύκολα επαληθεύεται ότι τα (1, 2, 0, −1), (1, 2, 0,1), (0,1, 0,1) είναι γραµµικά
1
Επισηµαίνουµε ότι το ίδιο συµπέρασµα αληθεύει για όλους τους δ.χ. αλλά εδώ θα ασχοληθούµε µε
τους πεπερασµένα παραγόµενους δ.χ..
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 7 από 29
⎛1 2 0 −1 ⎞
⎜ ⎟
1 2 0 1⎟
det ⎜ = −2 ≠ 0. Συνεπώς τα στοιχεία
⎜0 1 0 1⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 0 1 0 ⎟⎠
(1, 2, 0, −1), (1, 2, 0,1), (0,1, 0,1), (0, 0,1, 0) αποτελούν µια βάση του \ 4 σύµφωνα
µε το Πόρισµα 5 του Κεφαλαίου 5.
Πρόταση 4
Έστω V ένας δ.χ. µε dim V = n. Τότε
1. Aν ένα σύνολο {v1 ,..., vn } µε n στοιχεία παράγει το V, τότε αυτό είναι βάση του
V.
2. Aν ένα σύνολο {v1 ,..., vn } µε n στοιχεία είναι γραµµικά ανεξάρτητο, τότε αυτό
Παράδειγµα
Έστω U = {(a, b, 0) ∈ \ 3 } ,W = {(a, 0, b) ∈ \ 3 } . Τότε µια βάση του U είναι το
{(1, 0, 0), (0,1, 0)} και άρα dim U = 2. Μια βάση του W είναι το
{(1, 0, 0), (0, 0,1)} και συνεπώς dim W = 2. Το U + W παράγεται από την
ένωση των δυο προηγούµενων βάσεων η οποία τυχαίνει να είναι βάση του
\ 3 . Άρα U + W = \ 3 και dim (U + W ) = dim \ 3 = 3. Από τη σχέση
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 8 από 29
z
W
U∩ W
x
U
y
Παράδειγµα
⎛1 1 9⎞
• Η τάξη του A = ⎜⎜ 0 1 8 ⎟⎟ είναι r ( A) = 3 γιατί ο πίνακας είναι σε
⎜0 0 1⎟
⎝ ⎠
κλιµακωτή µορφή και υπάρχουν 3 µη µηδενικές γραµµές.
⎛1 1 9 ⎞
• Για να βρούµε την τάξη του B = ⎜⎜ 1 2 17 ⎟⎟ χρησιµοποιούµε στοιχειώδεις
⎜ 0 0 11 ⎟
⎝ ⎠
µετασχηµατισµούς γραµµών για να τον φέρουµε σε κλιµακωτή µορφή.
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 9 από 29
Παράδειγµα
Να βρεθούν οι τιµές του a για τις οποίες το επόµενο σύστηµα είναι
συµβιβαστό
x+ y+ z =3
2x − y + z = 2
3x + y − z = a
4x + y − 2z = a
Λύση
Μετά από αρκετούς στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς γραµµών, ο επαυξηµένος
πίνακας
⎛1 1 1 3⎞
⎜ ⎟
⎜ 2 −1 1 2 ⎟
⎜ 3 1 −1 a ⎟
⎜⎜ ⎟⎟
⎝4 1 2 a⎠
του συστήµατος παίρνει τη µορφή
⎛1 1 1 3 ⎞
⎜ ⎟
0 −3 −1 −4 ⎟
B=⎜ .
⎜ 0 0 3 −3a + 24 ⎟
⎜⎜ ⎟⎟
⎝ 0 0 0 −7a + 61 ⎠
Συµπεραίνουµε ότι η τάξη του πίνακα των συντελεστών είναι 3. Σύµφωνα µε
το Θεώρηµα 8 το σύστηµα είναι συµβιβαστό αν και µόνο αν η τάξη του B
είναι 3, δηλαδή αν και µόνο αν η τελευταία γραµµή του Β είναι µηδενική,
61
δηλαδή a = .
7
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 10 από 29
Παράδειγµα
Η διάσταση του δ.χ. των λύσεων του οµογενούς συστήµατος
x + 2 y − 4 z + 3w = 0
x + 2 y − 2 z + 2w = 0
2 x + 4 y − 2 z + 3w = 0
υπολογίζεται ως εξής. Με στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς γραµµών φέρουµε
τον πίνακα των συντελεστών σε κλιµακωτή µορφή. Βρίσκουµε τον πίνακα
⎛ 1 2 −4 3 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 0 1 1 ⎟ . Αυτός έχει τάξη r = 2. Σύµφωνα µε το Θεώρηµα 9 η
⎜ 2⎟
⎜0 0 0 0 ⎟
⎝ ⎠
ζητούµενη διάσταση είναι m − r = 4 − 2 = 2 .
⎧1, i = j
vi , v j = ⎨ .
⎩0, i ≠ j
Θεώρηµα 10 (ύπαρξη ορθοκανονικών βάσεων)
Κάθε διανυσµατικός χώρος πεπερασµένης διάστασης µε εσωτερικό γινόµενο έχει µια
ορθοκανονική βάση.
u1 = v1
v2 , u1
u2 = v2 − 2
u1
u1
v3 , u2 v3 , u1
u3 = v3 − 2
u2 − 2
u1
u2 u1
#
vn , un −1 vn , u1
un = vn − 2
un −1 − ... − 2
u1.
un −1 u1
1 1
Στη συνέχεια ορίζουµε w1 = u1 ,..., wn = un . Τότε τα στοιχεία w1 ,..., wn
u1 un
Παράδειγµα
Ας εφαρµόσουµε την προηγούµενη µέθοδο στη βάση {v1 , v2 , v3 } του \ 3 , όπου
v1 = (1, 0,1), v2 = (1, 0, −1), v3 = (0,3, 4). Το εσωτερικό γινόµενο που θεωρούµε
εδώ είναι το σύνηθες. Θέτουµε
u1 = v1 = (1, 0,1)
v2 , u1
u2 = v2 − 2
u1 = v2 = (1, 0, −1)
u1
v3 , u2 v3 , u1 −4 4
u3 = v3 − 2
u2 − 2
u1 = (0,3, 4) − (1, 0, −1) − (1, 0,1) = (0,3, 0).
u2 u1 2 2
⎧ 1 1 ⎫
βρίσκουµε την ορθοκανονική βάση ⎨ (1, 0,1), (1, 0, −1), (0,1, 0) ⎬ .
⎩ 2 2 ⎭
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Εξετάστε αν τα παρακάτω διανύσµατα του \ 4 είναι γραµµικά ανεξάρτητα.
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 12 από 29
⎧a + 2b + 4c = 0
⎪
⎪a + b + 3c = 0
⎨
⎪− a − 2c = 0
⎪⎩a + b + 3c = 0.
Άσκηση 2
Εξετάστε αν τα επόµενα στοιχεία του M 2 ( \ ) είναι γραµµικά ανεξάρτητα
⎛ 1 2 ⎞ ⎛ 3 −1 ⎞ ⎛ 1 − 5 ⎞
⎜ ⎟,⎜ ⎟,⎜ ⎟.
⎝ 3 1 ⎠ ⎝ 2 2 ⎠ ⎝ −4 0 ⎠
Λύση
Εξετάζουµε αν υπάρχουν a, b, c ∈ \ από τα οποία ένα τουλάχιστον να είναι µη
µηδενικό και να ικανοποιούν την ισότητα
⎛ 1 2 ⎞ ⎛ 3 −1⎞ ⎛ 1 −5 ⎞ ⎛ 0 0 ⎞
a⎜ ⎟ + b⎜ ⎟ + c⎜ ⎟=⎜ ⎟
⎝ 3 1 ⎠ ⎝ 2 2 ⎠ ⎝ −4 0 ⎠ ⎝ 0 0 ⎠
Έχουµε
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 14 από 29
⎛ 1 2 ⎞ ⎛ 3 −1⎞ ⎛ 1 −5 ⎞ ⎛ 0 0 ⎞
a⎜ ⎟ + b⎜ ⎟ + c⎜ ⎟=⎜ ⎟⇒
⎝ 3 1 ⎠ ⎝ 2 2 ⎠ ⎝ −4 0 ⎠ ⎝ 0 0 ⎠
⎛ a + 3b + c 2a − b − 5c ⎞ ⎛ 0 0 ⎞
⎜ ⎟=⎜ ⎟⇒
⎝ 3a + 2b − 4c a + 2b ⎠ ⎝ 0 0 ⎠
⎧a + 3b + c = 0
⎪2a − b − 5c = 0
⎪
⎨
⎪3a + 2b − 4c = 0
⎪⎩a + 2b = 0.
Άσκηση 3
Εξετάστε αν τα παρακάτω πολυώνυµα είναι γραµµικά ανεξάρτητα στο δ.χ. \ 2 [ x] των
2. x 2 + x + 1, x 2 − x + 2, x 2 + 1
Λύση
1. Ξέρουµε ότι dim \ 2 [ x] = 2 + 1 = 3. Το πλήθος των δοσµένων στοιχείων είναι 4 και
άρα από το Θεώρηµα 1 αυτά είναι γραµµικά εξαρτηµένα.
2. Έστω a, b, c ∈ \ . Έχουµε
a ( x 2 + x + 1) + b ( x 2 − x + 2 ) + c ( x 2 + 1) = 0 ⇒
( a + b + c ) x 2 + ( a − b ) x + ( a + 2b + c ) = 0 ⇒
⎧a + b + c = 0
⎪
⎨a − b = 0
⎪a + 2b + c = 0.
⎩
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 15 από 29
Το σύστηµα αυτό είναι οµογενές, τετραγωνικό και η ορίζουσα του πίνακα των
⎛1 1 1 ⎞
συντελεστών είναι det ⎜⎜1 −1 0 ⎟⎟ = 1 ≠ 0. Συνεπώς η µηδενική λύση a = b = c = 0
⎜1 2 1 ⎟
⎝ ⎠
είναι µοναδική. Άρα τα δοσµένα στοιχεία είναι γραµµικά ανεξάρτητα.
Άσκηση 4
Αν u, v, w είναι γραµµικά ανεξάρτητα στοιχεία ενός F − δ.χ., τότε αποδείξτε ότι και τα
u + 2v + 4w, 2v + 5u + w,3u + w είναι γραµµικά ανεξάρτητα.
Λύση
Έστω a, b, c ∈ F τέτοια ώστε a ( u + 2v + 4 w ) + b ( 2u + 5v + w ) + c ( 3u + w ) = 0. Τότε
Άσκηση 5
(α) Να βρεθούν οι τιµές του a για τις οποίες τα διανύσµατα (1,1, a), (2, 0,1), (3, −1,1)
(γ) Να βρεθούν οι τιµές του b για τις οποίες έχουµε (1, 2, b) ∈ (1,1,1), (3, 2,1) .
Λύση
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 16 από 29
⎧x + 3y = 1
⎪
⎨x + 2 y = 2
⎪
⎩x + y = b
⎛1⎞ ⎛1 3 ⎞
⎛ x⎞ ⎜ ⎟
δηλαδή είναι το B ⎜ ⎟ = ⎜ 2 ⎟ , όπου B = ⎜⎜1 2 ⎟⎟ . Από το Θεώρηµα 8, το σύστηµα αυτό
⎝ y⎠ ⎜ ⎟ ⎜1 1 ⎟
⎝b⎠ ⎝ ⎠
έχει λύση αν και µόνο αν η τάξη του Β ισούται µε την τάξη του επαυξηµένου πίνακα
⎛1 3 1 ⎞
⎜ ⎟
C = ⎜1 2 2 ⎟ . Η τάξη του Β είναι 2, γιατί ο Β είναι 3 × 2 και υπάρχουν 2 γραµµικά
⎜1 1 b ⎟
⎝ ⎠
ανεξάρτητες στήλες. Συνεπώς ζητάµε τα b ώστε r (C ) = 2. Με στοιχειώδεις
µετασχηµατισµούς γραµµών παίρνουµε ότι ο C είναι γραµµοϊσοδύναµος µε τον
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 17 από 29
⎛1 3 1 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 1 −1 ⎟ . Από τις γραµµές αυτού του πίνακα βλέπουµε ότι η τάξη του είναι 2
⎜ 0 0 b − 3⎟
⎝ ⎠
αν και µόνο αν η τελευταία γραµµή είναι µηδενική δηλαδή αν και µόνο αν b = 3.
Άσκηση 6
Να βρεθεί η διάσταση και µια βάση του υπόχωρου του \ 4 που παράγεται από τα
διανύσµατα u = (1, −2,5, −3), v = (2,3,1, −4), w = (3,8, −3, −5).
Λύση
⎛ 1 −2 5 −3 ⎞
Θεωρούµε τον πίνακα A = ⎜⎜ 2 3 1 −4 ⎟⎟ µε γραµµές τα δοσµένα διανύσµατα.
⎜ 3 8 −3 −5 ⎟
⎝ ⎠
Τότε ο υπόχωρος του \ 4 που παράγεται από τα διανύσµατα u, v, w είναι ο χώρος
γραµµών του Α. Μετά από µερικούς στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς γραµµών
παίρνουµε τον πίνακα
⎛ 1 −2 5 −3 ⎞
⎜ ⎟
B = ⎜ 0 7 −9 2 ⎟ .
⎜0 0 0 0 ⎟
⎝ ⎠
Από την Πρόταση 7, ο χώρος γραµµών του Α ταυτίζεται µε τον χώρο γραµµών του Β
και µια βάση του τελευταίου είναι {(1, −2,5, −3), (0, 7, −9, 2)} . Η ζητούµενη διάσταση
είναι 2.
Άσκηση 7
Έστω \ 2 [ x] ο διανυσµατικός χώρος των πραγµατικών πολυωνύµων που έχουν βαθµό
το πολύ 2. Αποδείξτε ότι µια βάση του \ 2 [ x] είναι το σύνολο {1, x − 1, ( x − 1) 2 } και
a1 + b( x − 1) + c( x − 1) 2 = 0 ⇒
cx 2 + (b − 2c) x + (a − b + c) = 0 ⇒
⎧c = 0
⎪
⎨b − 2c = 0 ⇒ a = b = c = 0.
⎪a − b + c = 0
⎩
Για το δεύτερο ερώτηµα, λύνουµε την εξίσωση
a1 + b( x − 1) + c( x − 1) 2 = 2 + 3 x + 5 x 2
ως προς τα a, b, c , δηλαδή την
cx 2 + (b − 2c) x + (a − b + c) = 5 x 2 + 3x + 2.
Αυτή ισοδυναµεί µε το σύστηµα
⎧c = 5
⎪
⎨b − 2c = 3
⎪a − b + c = 2.
⎩
Άρα a = 10, b = 13, c = 5. Τελικά 2 + 3x + 5 x 2 = 10 + 13( x − 1) + 5( x − 1) 2 .
Άσκηση 8
Να βρεθεί µία βάση και η διάσταση του υπόχωρου
⎧ ⎛ 1 2⎞ ⎛ 1 2⎞ ⎫
U = ⎨ X ∈ M 2 (R) | X ⎜ ⎟=⎜ ⎟ X ⎬ του M 2 ( \ ) .
⎩ ⎝ −1 1 ⎠ ⎝ −1 1 ⎠ ⎭
Λύση
⎛a b⎞
Πρώτα θα βρούµε τη γενική µορφή των πινάκων Χ. Έστω X = ⎜ ⎟ . Τότε
⎝c d⎠
⎛ 1 2 ⎞ ⎛ a − b 2a + b ⎞ ⎛ 1 2⎞ ⎛ a + 2c b + 2d ⎞
X⎜ ⎟=⎜ ⎟ και ⎜ ⎟X =⎜ ⎟ . Άρα έχουµε
⎝ −1 1 ⎠ ⎝ c − d 2c + d ⎠ ⎝ −1 1 ⎠ ⎝ −a + c −b + d ⎠
X ∈ U αν και µόνο αν
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 19 από 29
⎛ a − b 2a + b ⎞ ⎛ a + 2c b + 2d ⎞
⎜ ⎟=⎜ ⎟⇔
⎝ c − d 2 c + d ⎠ ⎝ − a + c −b + d ⎠
⎧a − b = a + 2c
⎪ 2 a + b = b + 2d
⎪
⎨ ⇔
⎪c − d = − a + c
⎪⎩2c + d = −b + d
⎧b + 2c = 0
⎪a − d = 0
⎪
⎨ ⇔
⎪ a − d = 0
⎪⎩b + 2c = 0
⎧b + 2c = 0
⎨
⎩a − d = 0.
Οι λύσεις του τελευταίου συστήµατος είναι οι (a, b, c, d ) = (d , −2c, c, d ), c, d ∈ \. Άρα
⎛d −2c ⎞
X =⎜ ⎟ . ∆ηλαδή
⎝c d ⎠
⎧⎛ d −2c ⎞ ⎫
U = ⎨⎜ ⎟ c, d ∈ \ ⎬ .
⎩⎝ c d ⎠ ⎭
⎧⎛ 1 0 ⎞ ⎛ 0 −2 ⎞ ⎫
Θα δείξουµε τώρα ότι µια βάση του U είναι το σύνολο ⎨⎜ ⎟,⎜ ⎟⎬ .
⎩⎝ 0 1 ⎠ ⎝ 1 0 ⎠ ⎭
⎛d −2c ⎞ ⎛ 1 0 ⎞ ⎛ 0 −2 ⎞
Πράγµατι, αυτό παράγει το U γιατί ⎜ ⎟=d⎜ ⎟ + c⎜ ⎟ . Επίσης τα
⎝c d ⎠ ⎝0 1⎠ ⎝1 0 ⎠
⎛ 1 0 ⎞ ⎛ 0 −2 ⎞
στοιχεία ⎜ ⎟,⎜ ⎟ είναι γραµµικά ανεξάρτητα γιατί αν έχουµε
⎝0 1⎠ ⎝1 0 ⎠
⎛1 0⎞ ⎛ 0 −2 ⎞ ⎛ 0 0 ⎞ ⎛λ −2 µ ⎞ ⎛ 0 0 ⎞
λ⎜ ⎟+µ⎜ ⎟=⎜ ⎟ , τότε ⎜ = , οπότε λ = µ = 0. Η
⎝0 1⎠ ⎝1 0 ⎠ ⎝ 0 0⎠ ⎝µ λ ⎟⎠ ⎜⎝ 0 0 ⎟⎠
διάσταση του U είναι 2.
Άσκηση 9
{ }
Έστω U = A ∈ M 3 ( \ ) At = − A το υποσύνολο του M 3 (R) που αποτελείται από τους
( A + B)t = At + B t = − A − B = −( A + B) ⇒ A + B ∈ U ,
(λA)t = λAt = λ (− A) = −(λA) ⇒ λA ∈ U .
⎛ 0 a b⎞
⎜ ⎟
A = ⎜ −a 0 c ⎟ .
⎜ −b −c 0 ⎟
⎝ ⎠
Θα αποδείξουµε ότι τα στοιχεία
⎛ 0 1 0⎞ ⎛ 0 0 1⎞ ⎛ 0 0 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ −1 0 0 ⎟ , ⎜ 0 0 0 ⎟ , ⎜ 0 0 1 ⎟
⎜ 0 0 0 ⎟ ⎜ −1 0 0 ⎟ ⎜ 0 −1 0 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
αποτελούν βάση του U.
Είναι σαφές ότι τα στοιχεία αυτά είναι γραµµικά ανεξάρτητα αφού
⎛ 0 1 0⎞ ⎛0 0 1⎞ ⎛ 0 0 0⎞ ⎛ 0 0 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
λ ⎜ −1 0 0 ⎟ + µ ⎜ 0 0 0⎟ + ν ⎜ 0 0 1⎟ = ⎜ 0 0 0⎟ ⇒
⎜ 0 0 0⎟ ⎜ −1 0 0 ⎟⎠ ⎜ 0 −1 0 ⎟ ⎜ 0 0 0 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛ 0 λ µ⎞ ⎛0 0 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ −λ 0 ν ⎟ = ⎜ 0 0 0 ⎟ ⇒ λ = µ = ν = 0.
⎜ −µ −ν 0 ⎟ ⎜ 0 0 0 ⎟⎠
⎝ ⎠ ⎝
Επίσης αυτά παράγουν το U γιατί
⎛ 0 a b⎞ ⎛ 0 1 0⎞ ⎛ 0 0 1⎞ ⎛ 0 0 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
A = ⎜ −a 0 c ⎟ = a ⎜ −1 0 0 ⎟ + b ⎜ 0 0 0 ⎟ + c ⎜ 0 0 1 ⎟ .
⎜ −b − c 0 ⎟ ⎜ 0 0 0 ⎟ ⎜ −1 0 0 ⎟ ⎜ 0 −1 0 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Τελικά, dim U = 3.
Άσκηση 10
Έστω {u1 ,...um , w1 ,..., wn } µια βάση του διανυσµατικού χώρου V. Θέτουµε
Λύση
Επειδή κάθε στοιχείο του V είναι γραµµικός συνδυασµός των u1 ,..., um , w1 ,..., wn είναι
v = λ1v1 + ... + λ m vm , λ i ∈ R .
Κατά παρόµοιο τρόπο
v = µ1w1 + ... + µ n wn , µi ∈ R .
Συνεπώς
λ1v1 + ... + λ m vm − µ1w1 − ... − µ n wn = 0,
από το οποίο συµπεραίνουµε ότι
λ1 = ... = λ m = µ1 = ... = µ n = 0,
Άσκηση 11
Έστω U ο υπόχωρος του \ 4 που παράγεται από τα (1,3,2,1), (0,2,1,0). Να βρεθεί ένας
υπόχωρος W του \ 4 ώστε R 4 = U ⊕ W .
Λύση
Θα βρούµε δύο στοιχεία v1 , v2 ∈ R 4 ώστε το {(1,3, 2,1), (0, 2,1, 0), w1 , w2 } να είναι βάση
Λυµένης Άσκησης. Θα επιλέξουµε (στην τύχη) δύο στοιχεία της συνήθους βάσης
{(1,0,0,0),(0,1,0,0),(0,0,1,0),(0,0,0,1)} του \ 4 . Αν η επιλογή µας δεν οδηγεί σε βάση,
θα ξαναδοκιµάσουµε. Έστω w1 = (1, 0, 0, 0), w2 = (0,1, 0, 0). Τότε
⎛1 0 0 0⎞
⎜ ⎟
0 1 0 0⎟
det ⎜ = −1 ≠ 0.
⎜1 3 2 1⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 2 1 0 ⎟⎠
Άρα το {(1,3, 2,1), (0, 2,1, 0), w1 , w2 } είναι βάση του R4.
Άσκηση 12
Έστω οι υπόχωροι του \ 4
U = (1,1,0, −1),(1, 2,3,0),(2,3,3, −1) ,
W = (1, 2, 2, −2),(2,3, 2, −3),(1,3, 4, −3) .
Λύση
Επειδή ο χώρος U + W παράγεται και από τα έξι δοσµένα στοιχεία, θα εξετάσουµε
την κλιµακωτή µορφή του πίνακα
⎛1 1 0 −1 ⎞
⎜ ⎟
⎜1 2 3 0⎟
⎜2 3 3 −1 ⎟
⎜ ⎟.
⎜1 2 2 −2 ⎟
⎜2 3 2 −3 ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝1 3 4 −3 ⎟⎠
Μετά από πολλούς στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς γραµµών βρίσκουµε την
κλιµακωτή µορφή
⎛1 1 0 −1 ⎞
⎜ ⎟
⎜0 1 3 1⎟
⎜0 0 1 2⎟
⎜ ⎟.
⎜0 0 0 0⎟
⎜0 0 0 0⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 0 0 0 ⎟⎠
Επειδή υπάρχουν 3 µη µηδενικές γραµµές, συµπεραίνουµε ότι dim(U + W ) = 3.
Για την τοµή θα εφαρµόσουµε τον τύπο του Θεωρήµατος 6 και για τον σκοπό αυτό
χρειαζόµαστε τις διαστάσεις dim U ,dim W . Όπως και πριν θα µετασχηµατίσουµε
τους πίνακες των γεννητόρων σε κλιµακωτή µορφή. Για το U βλέπουµε ότι η
⎛ 1 1 0 −1⎞ ⎛ 1 1 0 −1 ⎞
κλιµακωτή µορφή του ⎜⎜ 1 2 3 0 ⎟⎟ είναι ⎜ ⎟
⎜ 0 1 3 1 ⎟ και άρα dim U = 2.
⎜ 2 3 3 −1⎟ ⎜0 0 0 0 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Όµοια, dim W = 2. Τέλος dim(U ∩ W ) = dim U + dimW − dim(U + W ) = 2 + 2 − 3 = 1.
Άσκηση 13
Να βρεθεί µια βάση και η διάσταση του υπόχωρου του \ 3
U = {( x, y, z ) ∈ \ 3 x + y + z = 2 x − y − z = 0.}
Λύση
Ο U είναι ο χώρος λύσεων του συστήµατος
⎧x + y + z = 0
⎨
⎩2 x − y − z = 0.
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 23 από 29
⎧x + y + z = 0
Αυτό ισοδυναµεί µε το ⎨ του οποίου οι λύσεις είναι
⎩ y+z =0
( x, y, z ) = (0, − z , z ), z ∈ \. Άρα µια βάση του U είναι το {(0, −1,1)} και dim U = 1.
Άσκηση 14
Έστω οι διανυσµατικοί υπόχωροι του \ 3 , U = {( x, y, z )\ 3 2 x − y − z = 0} και
Άσκηση 15
Αφού λυθεί το σύστηµα
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 24 από 29
x + 2 y − 4 z + 3w = 0
x + 2 y − 2 z + 2w = 0
2 x + 4 y − 2 z + 3w = 0
να βρεθεί µια βάση και η διάσταση του χώρου των λύσεων.
Λύση
Μετά από µερικές πράξεις βρίσκουµε ότι η κλιµακωτή µορφή του πίνακα των
συντελεστών είναι
⎛ 1 2 −4 3 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 0 1 − 1 ⎟.
⎜ 2⎟
⎜0 0 0 0 ⎟⎠
⎝
w
Εύκολα βρίσκουµε τις λύσεις ( x, y, z , w) = (−2 y − w, y, , w), y, w ∈ R . Η διάσταση
2
του χώρου των λύσεων είναι m − r = 4 − 2 = 2, όπου m = πλήθος αγνώστων και r =
τάξη του πίνακα των συντελεστών. Για να βρούµε µία βάση, επιλέγουµε
συγκεκριµένες τιµές για τις ελεύθερες µεταβλητές y,w ώστε οι δύο λύσεις να είναι
γραµµικά ανεξάρτητα στοιχεία. Για παράδειγµα από y = 0, w = 2 και y = 1, w = 2
Άσκηση 16
⎧⎛ a b ⎞ ⎫ ⎧⎛ a b ⎞ ⎫
Θεωρούµε τους υπόχωρους U = ⎨⎜ ⎟ a + b = 0 ⎬ , V = ⎨⎜ ⎟ a + c = 0 ⎬ του
⎩⎝ c d ⎠ ⎭ ⎩⎝ c d ⎠ ⎭
M 2 (R). Να βρεθούν οι διαστάσεις των υπόχωρων U , V ,U + V ,U ∩ V .
Λύση
Παρατηρούµε ότι κάθε στοιχείο του U είναι της µορφής
⎛ a −a ⎞ ⎛ 1 −1 ⎞ ⎛ 0 0 ⎞ ⎛ 0 0⎞
⎜ ⎟ = a⎜ ⎟ + c⎜ ⎟+d⎜ ⎟ . Συνεπώς τα στοιχεία
⎝c d ⎠ ⎝0 0 ⎠ ⎝1 0⎠ ⎝0 1⎠
⎛ 1 −1 ⎞ ⎛ 0 0 ⎞ ⎛ 0 0 ⎞
⎜ ⎟,⎜ ⎟,⎜ ⎟ παράγουν το U. Εύκολα επαληθεύεται ότι αυτά είναι
⎝0 0 ⎠ ⎝1 0⎠ ⎝0 1⎠
γραµµικά ανεξάρτητα
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 25 από 29
⎛ 1 −1 ⎞ ⎛0 0⎞ ⎛ 0 0⎞ ⎛ 0 0⎞
λ⎜ ⎟+µ⎜ ⎟ +ν ⎜ ⎟=⎜ ⎟⇒
⎝0 0 ⎠ ⎝1 0⎠ ⎝ 0 1⎠ ⎝ 0 0⎠
⎧λ = 0
⎪λ = 0
⎪
⎨ ⇒
⎪µ = 0
⎪⎩ν = 0
λ = µ = ν = 0.
⎛ 1 −1 ⎞ ⎛ 0 0 ⎞ ⎛ 0 0 ⎞
Συνεπώς µια βάση του U αποτελούν τα στοιχεία ⎜ ⎟,⎜ ⎟,⎜ ⎟ και
⎝0 0 ⎠ ⎝1 0⎠ ⎝0 1⎠
έχουµε dim U = 3 .
Με παρόµοιο τρόπο αποδεικνύεται ότι dim V = 3.
⎧⎛ a −a ⎞ ⎫
Από τους ορισµούς προκύπτει ότι U ∩ V = ⎨⎜ ⎟ ∈ M 2 (R) ⎬ . Όπως πριν
⎩⎝ − a d ⎠ ⎭
αποδεικνύεται εύκολα ότι µια βάση του U ∩ V είναι το σύνολο
⎧⎛ 1 −1⎞ ⎛ 0 0 ⎞ ⎫
⎨⎜ ⎟,⎜ ⎟ ⎬ . Άρα dim U ∩ V = 2 .
⎩⎝ − 1 0 ⎠ ⎝ 0 1 ⎠⎭
Από τον τύπο dim U + dim V = dim(U + V ) − dim U ∩V του Θεωρήµατος 6
παίρνουµε dim(U + V ) = 4 .
Άσκηση 17
Να βρεθεί µια ορθοκανονική βάση του υπόχωρου του \ 4 που παράγεται από τα
v1 = (1,1,1,1), v2 = (1, 2, 4,5), v3 = (1, −3, −4, −2).
Λύση
Σύµφωνα µε τη µέθοδο των Gram-Schmidt θέτουµε
u1 = v1 = (1,1,1,1)
v2 , u1 12
u2 = v2 − 2
u1 = (1, 2, 4,5) − (1,1,1,1) = (−2, −1,1, 2)
u1 4
v3 , u2 v3 , u1
u3 = v3 − 2
u2 − 2
u1 =
u2 u1
−7 −8 8 −17 −13 7
(1, −3, −4, −2) − (−2, −1,1, 2) − (1,1,1,1) = ( , , , ).
10 4 5 10 10 5
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 26 από 29
⎧1 1 10 8 −17 −13 7 ⎫
βάση ⎨ (1,1,1,1), (−2, −1,1, 2), ( , , , )⎬
⎩2 10 910 5 10 10 5 ⎭
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Εξετάστε αν τα παρακάτω στοιχεία είναι γραµµικά ανεξάρτητα
1. (1, 2,1, 0), (1, 2, −1, 0), (0, 0, 2, 0) στο \ 4
⎛ 1 1 ⎞ ⎛ 1 1 ⎞ ⎛ 1 1⎞
2. ⎜ ⎟,⎜ ⎟,⎜ ⎟ στο M 2 (\)
⎝ 0 0 ⎠ ⎝ 1 0 ⎠ ⎝ 1 1⎠
Υπόδειξη 1. Βλ. Λυµένη Άσκηση 1. 2. Βλ. Λυµένη Άσκηση 2. Απάντηση 1. Είναι
γραµµικά εξαρτηµένα. 2. Είναι γραµµικά ανεξάρτητα.
Άσκηση 2
Εξετάστε αν τα πολυώνυµα x 2 + x + 1, x 2 + 2 x + 1, x 2 + x + 2 αποτελούν µια βάση του
\ 2 [ x].
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 3 και Πρόταση 4. Απάντηση Είναι βάση.
Άσκηση 3
Έστω u, v, w γραµµικά ανεξάρτητα στοιχεία ενός διανυσµατικού χώρου.
1. ∆είξτε ότι τα 2u − w, u + v + w,3u − v − w είναι γραµµικά ανεξάρτητα.
Άσκηση 4
1. Να βρεθούν οι τιµές του a τέτοιες ώστε στο \ 3 (1, 2,1) ∈ (1,1,1), (0, a,1) .
2. Να βρεθούν οι τιµές του a τέτοιες ώστε στο \ 3 (1, 2, 2) ∈ (1,1,1), (0, a,1) .
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 27 από 29
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 5. Απάντηση 1. ∆εν υπάρχει τέτοια τιµή του a. 2.
a = 1.
Άσκηση 5
Να βρεθεί µια βάση και η διάσταση του υπόχωρου του \ 4 που παράγεται από τα
(1, 4, −1,3), (2,1, −3, −1), (0, 2,1, −5) .
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 6. Απάντηση Η διάσταση είναι 3.
Άσκηση 6
Να βρεθεί µια βάση και η διάσταση του χώρου των λύσεων του οµογενούς γραµµικού
συστήµατος
x + 3 y + 2z = 0
x + 5y + z = 0
3x + 5 y + 8 z = 0.
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 14. Απάντηση Μια βάση είναι το {(7, −1, −2)} και η
διάσταση είναι 1.
Άσκηση 7
{ }
Έστω W = A ∈ M 3 ( \ ) At = A το υποσύνολο του M 3 (R) που αποτελείται από τους
Άσκηση 8
Θεωρούµε τους υπόχωρους
U = {( x, y, z , w) ∈ \ 4 y + z + w = 0} , W = {( x, y, z , w) ∈ \ 4 x + y = z − 2w = 0} . Να
Άσκηση 9
⎧⎛ a b ⎞ ⎫ ⎧⎛ a b ⎞ ⎫
Θεωρούµε τους υπόχωρους U = ⎨⎜ ⎟ a − b = 0 ⎬ , V = ⎨⎜ ⎟ a − c = 0 ⎬ του
⎩⎝ c d ⎠ ⎭ ⎩⎝ c d ⎠ ⎭
M 2 (R). Να βρεθούν οι διαστάσεις των υπόχωρων U , V , U + V , U ∩ V .
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 16.
Απάντηση dim U = dim V = 3, dim U ∩ V = 2, dim (U + V ) = 4.
Άσκηση 10
Αφού αποδείξτε ότι µια βάση του M 2 ( \ ) είναι το σύνολο
⎧⎛1 1⎞ ⎛ 1 1 ⎞ ⎛ 1 1 ⎞ ⎛ 0 1 ⎞ ⎫ ⎛ 6 10 ⎞
⎨⎜ ⎟,⎜ ⎟,⎜ ⎟,⎜ ⎟ ⎬ να βρεθούν οι συντεταγµένες του ⎜ ⎟ ως
⎩⎝1 1⎠ ⎝ 1 0 ⎠ ⎝ 0 0 ⎠ ⎝ 0 0 ⎠ ⎭ ⎝1 3 ⎠
προς τη βάση αυτή.
Υπόδειξη Από την Πρόταση 4 αρκεί να δείξετε ότι το δοσµένο σύνολο είναι
γραµµικά ανεξάρτητο. Απάντηση Οι συντεταγµένες είναι (3, −2,5, 4) , δηλαδή έχουµε
⎛ 6 10 ⎞ ⎛ 1 1⎞ ⎛ 1 1 ⎞ ⎛ 1 1 ⎞ ⎛ 0 1 ⎞
⎜ ⎟ = 3⎜ ⎟ − 2⎜ ⎟ + 5⎜ ⎟ + 4⎜ ⎟.
⎝1 3 ⎠ ⎝ 1 1⎠ ⎝ 1 0 ⎠ ⎝ 0 0 ⎠ ⎝ 0 0 ⎠
Άσκηση 11
Έστω U = {( x, y, z , w) ∈ \ 4 y + z + w = 0} . Να βρεθεί µια βάση ενός υπόχωρου W του
\ 4 τέτοιου ώστε U ⊕ W = \ 4 .
Υπόδειξη Βρείτε µια βάση του U και επεκτείνατε την σε βάση του \ 4 . Βλ. Λυµένη
Άσκηση 11.
Άσκηση 12
Να βρεθούν οι τάξεις των πινάκων
⎛1 3 1 −2 ⎞
⎜ ⎟
⎛ 2 3⎞ ⎛2 3 1⎞ ⎜1 4 3 −1 ⎟
A=⎜ ⎟, B = ⎜ ⎟,C = ⎜
⎝ 2 3⎠ ⎝ 2 3 2⎠ 2 3 −4 −7 ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝3 8 1 −7 ⎠⎟
Υπόδειξη Μετασχηµατίστε τους πίνακες σε κλιµακωτή µορφή και εφαρµόστε την
Πρόταση 7. Απάντηση r ( A) = 1, r ( B) = 2, r (C ) = 2.
Κεφάλαιο 7: Βάσεις και ∆ιάσταση Σελίδα 29 από 29
Άσκηση 13
Αποδείξτε ότι ένας n × n πίνακας είναι αντιστρέψιµος αν και µόνο αν η τάξη του είναι
ίση µε n.
Υπόδειξη Βλ. Θεώρηµα 12 του Κεφαλαίου 3. Άλλος τρόπος: Βλ. Πόρισµα 5
Κεφάλαιο 5.
Άσκηση 14
Έστω A, B ∈ M n×m ( F ) . Έστω ότι ο πίνακας A − B έχει το πολύ ένα µη µηδενικό
Άσκηση 15
Να βρεθεί µια ορθοκανονική βάση του υπόχωρου του \ 3 που παράγεται από τα
διανύσµατα (1,0,1),(1,1,0).
1 2 1 1
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 17. Απάντηση (1, 0,1), ( ,1, − )
2 3 2 2
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 1 από 27
Κεφάλαιο 8
Γραµµικές Απεικονίσεις
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ.............................................................................................................................2
Ορισµός 1 (γραµµική απεικόνιση).......................................................................................................2
Παραδείγµατα......................................................................................................................................2
Ορισµός 2 (πυρήνας και εικόνα)..........................................................................................................4
Παραδείγµατα......................................................................................................................................4
Παράδειγµα..........................................................................................................................................5
Ορισµός 3 (πίνακας γραµµικής απεικόνισης) ......................................................................................6
Παράδειγµα..........................................................................................................................................7
Παρατήρηση 4 .....................................................................................................................................8
Παράδειγµα..........................................................................................................................................8
Ορισµός 5 (όµοιοι πίνακες) .................................................................................................................9
Παραδείγµατα......................................................................................................................................9
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ......................................................................................................................12
Άσκηση 1...........................................................................................................................................12
Άσκηση 2...........................................................................................................................................13
Άσκηση 3...........................................................................................................................................14
Άσκηση 4...........................................................................................................................................15
Άσκηση 5...........................................................................................................................................16
Άσκηση 6...........................................................................................................................................16
Άσκηση 7...........................................................................................................................................17
Άσκηση 8...........................................................................................................................................18
Άσκηση 9...........................................................................................................................................19
Άσκηση 10.........................................................................................................................................20
Άσκηση 11.........................................................................................................................................21
Άσκηση 12.........................................................................................................................................23
Άσκηση 13.........................................................................................................................................24
ΑΣΚΗΣΕΙΣ...........................................................................................................................................25
Άσκηση 1...........................................................................................................................................25
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 2 από 27
Άσκηση 2...........................................................................................................................................25
Άσκηση 3...........................................................................................................................................25
Άσκηση 4...........................................................................................................................................25
Άσκηση 5...........................................................................................................................................26
Άσκηση 6...........................................................................................................................................26
Άσκηση 7...........................................................................................................................................26
Άσκηση 8...........................................................................................................................................26
Άσκηση 9...........................................................................................................................................27
Άσκηση 10.........................................................................................................................................27
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
Ορισµός 1 (γραµµική απεικόνιση)
Έστω V, W δύο F − διανυσµατικοί χώροι. Μια απεικόνιση f : V → W λέγεται
γραµµική απεικόνιση αν
1. f (v1 + v2 ) = f (v1 ) + f (v2 ) για κάθε v1 , v2 ∈ V , και
Σηµείωση
• Οι συνθήκες 1 και 2 του παραπάνω ορισµού µπορούν να ενοποιηθούν σε µια:
f (av1 + bv2 ) = af (v1 ) + bf (v2 ) για κάθε a, b ∈ F, v1 , v2 ∈ V .
Παραδείγµατα
1. Η απεικόνιση f : R → R, f ( x) = 5 x είναι γραµµική. Πράγµατι, έστω
x1 , x2 ∈ R και a ∈ F . Τότε
1. f ( x1 + x2 ) = 5( x1 + x2 ) = 5 x1 + 5 x2 = f ( x1 ) + f ( x2 )
2. f (ax1 ) = 5ax1 = a(5 x1 ) = af ( x1 ).
Με παρόµοιο τρόπο κάθε απεικόνιση f : R → R, f ( x) = ax είναι γραµµική
2. Η απεικόνιση f : R → R, f ( x) = 5 x + 2 δεν είναι γραµµική αφού, για
παράδειγµα, 3 f (1) ≠ f (3) . (Θα µπορούσαµε να συµπεράνουµε ότι η f
δεν είναι γραµµική παρατηρώντας ότι f (0) = 2 ≠ 0 ).
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 3 από 27
1. f (( x1 , y1 ) + ( x2 , y2 )) =
f ( x1 + x2 , y1 + y2 ) =
(2( x1 + x2 ) − 3( y1 + y2 ), ( x1 + x2 ) + 5( y1 + y2 )) =
((2 x1 − 3 y1 ) + (2 x2 − 3 y2 ), ( x1 + 5 y1 ) + ( x2 + 5 y2 )) =
(2 x1 − 3 y1 , x1 + 5 y1 ) + (2 x2 − 3 y2 , x2 + 5 y2 ) =
f ( x1 , y1 ) + f ( x2 , y2 ).
2. f (a ( x1 , y 1 )) =
f (ax1 , ay1 ) =
(2ax1 − 3ay1 , ax1 + 5ay1 ) =
a (2 x1 − 3 y1 , x1 + 5 y1 ) =
af ( x1 , x2 )
( x, y )
( x , y ) 6 ( x, − y )
( x, − y )
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 4 από 27
8. Έστω θ ∈ \ . Η απεικόνιση
f : \ 2 → \ 2 , f ( x, y ) = ( x cos θ − y sin θ , x sin θ + y cos θ ),
είναι γραµµική. Γεωµετρικά πρόκειται για τη στροφή του επιπέδου κατά
γωνία θ στην αντίθετη φορά µε την κίνηση δεικτών του ρολογιού όπως
φαίνεται στο επόµενο σχήµα
( x, y )
θ
Παραδείγµατα
1. Έστω f : R 2 → R, f ( x, y ) = x + y . Η απεικόνιση αυτή είναι γραµµική. Για
τον πυρήνα έχουµε
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 5 από 27
( x, y ) ∈ ker f ⇔
f ( x, y ) = 0 ⇔
x+ y =0⇔
y = − x.
Άρα ker f = {( x, − x) x ∈ R} .
Παράδειγµα
Επειδή το παράδειγµα αυτό είναι ιδιαίτερα σηµαντικό το ξεχωρίζουµε.
Έστω A ∈ M m×n (R). Ο πυρήνας της γραµµικής απεικόνισης
⎛ b1 ⎞
όλων των b = ⎜⎜ # ⎟⎟ για τα οποία το σύστηµα AX = b έχει λύση.
⎜b ⎟
⎝ m⎠
χώροι πεπερασµένης διάστασης. Έστω αl = {v1 ,..., vn } µια διατεταγµένη1 βάση του V
l = {w ,..., w } µια διατεταγµένη βάση του W. Θεωρούµε τα στοιχεία
και β 1 m
f (v1 ),..., f (vn ) του W. Επειδή το {w1 ,..., wm } είναι βάση του W, ξέρουµε ότι κάθε
α , lβ και συµβολίζεται µε ( f : αl , β
l ) . Επίσης λέµε ότι η f αναπαρίσταται από τον
πίνακα ( f : αl , β
l)
1
Λέγοντας ότι η βάση {v1 ,..., vn } είναι διατεταγµένη, εννοούµε ότι θεωρούµε τη βάση {v1 ,..., vn }
µαζί µε τη διάταξη σύµφωνα µε την οποία το πρώτο στοιχείο είναι το v1 , το δεύτερο είναι το v2 , κλπ.
Για παράδειγµα, έστω n = 2 . Ενώ οι βάσεις {v1 , v2 }, {v2 , v1} είναι ίσες, οι διατεταγµένες βάσεις
{v1 , v2 }, {v2 , v1} δεν είναι ίσες.
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 7 από 27
Προσοχή
Παράδειγµα
Έστω η γραµµική απεικόνιση
f : R 2 → R 3 , f ( x, y ) = (2 x − y, x + y, x).
συνήθη διατεταγµένη βάση του R 3 , βˆ = {(1, 0, 0), (0,1, 0), (0, 0,1)} . Με
υπολογισµούς βρίσκουµε ότι
f (1, 0) = (2,1,1) = 2(1, 0, 0) + 1(0,1, 0) + 1(0, 0,1)
f (0,1) = (−1,1, 0) = −1(1, 0, 0) + 1(0,1, 0) + 0(0, 0,1).
⎛ 2 −1⎞
l) = ⎜1 1 ⎟ .
Άρα ( f : αl , β ⎜ ⎟
⎜1 0 ⎟
⎝ ⎠
⎛1 3⎞
Άρα ( f : αˆ1 , β ) = ⎜⎜ 2 3 ⎟⎟ .
l
⎜1 2⎟
⎝ ⎠
⎛ λ1 ⎞
⎜ ⎟
v ∈ V , τότε µε [v]αl συµβολίζουµε τον πίνακα στήλη ⎜ # ⎟ όπου
⎜λ ⎟
⎝ m⎠
v = λ1α1 + ... + λmα m , λi ∈ F. ∆ηλαδή ο [v]αl είναι ο πίνακας – στήλη που σχηµατίζεται
Παρατήρηση 4
Με τους προηγούµενους συµβολισµούς έχουµε
[ f (v)]βl = ( f : αl , βl ) [ v ]αl .
(
∆ηλαδή ο πίνακας – στήλη [ f (v) ]βl είναι το γινόµενο των πινάκων f : αl , β , [ v ]αl . )
( )
Αυτό σηµαίνει ότι αν ξέρουµε τον πίνακα f : αl , β και φυσικά τις βάσεις αl , βl , τότε
Παράδειγµα
⎛ 2 −1⎞
Έστω f : R → R µια γραµµική απεικόνιση µε ( f : α , β ) = ⎜⎜ 1 1 ⎟⎟ , όπου
2 3 l l
⎜1 0 ⎟
⎝ ⎠
α = {(1,1), (0,1)} , lβ = {(1,1, 0), (0,1,1), (0, 0,1)} . Θα υπολογίσουµε το f (v) για
κάθε v ∈ \ 2 .
Αν v = ( x, y ) ∈ \ 2 , τότε v = x(1,1) + ( y − x ) (0,1) , οπότε παίρνουµε
⎛ x ⎞
[v ]αl = ⎜ ⎟ . Από την Παρατήρηση 4 έχουµε
⎝ y − x⎠
⎛ 2 −1⎞ ⎛ 3x − y ⎞
[ f (v)]β ( l
) ⎜ ⎟⎛ x ⎞ ⎜
= f : α , β [ v ]αl = ⎜ 1 1 ⎟ ⎜
⎜1 0 ⎟⎝ y − x
⎟ = ⎜ y ⎟.
⎠ ⎜
⎟
⎟
⎝ ⎠ ⎝ x ⎠
Εποµένως
f (v) = (3x − y )(1,1, 0) + y (0,1,1) + x(0, 0,1) = (3 x − y,3 x, x + y ).
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 9 από 27
Παραδείγµατα
⎛ 0 −1⎞ ⎛ 1 0 ⎞ ⎛ 0 −1⎞ −1 ⎛ 1 0⎞
• Οι πίνακες ⎜ ⎟, ⎜ ⎟ είναι όµοιοι γιατί ⎜ ⎟=P ⎜ ⎟ P,
⎝ 2 3 ⎠ ⎝ 0 2⎠ ⎝2 3 ⎠ ⎝ 0 2⎠
⎛ 2 1⎞
όπου P = ⎜ ⎟ , όπως εύκολα µπορούµε να επαληθεύσουµε µε έναν
⎝ 1 1⎠
υπολογισµό.
⎛ 1 0⎞ ⎛ 0 1⎞
• Θα δούµε εδώ ότι οι πίνακες A = ⎜ ⎟, B = ⎜ ⎟ δεν είναι όµοιοι.
⎝ 0 0⎠ ⎝ 0 0⎠
Πράγµατι, έστω ότι υπάρχει αντιστρέψιµος πίνακας P µε A = P −1 BP ,
⎛a b⎞
δηλαδή µε PA = BA. Αν P = ⎜ ⎟ , τότε
⎝c d⎠
⎛a b ⎞ ⎛ 1 0 ⎞ ⎛ 0 1 ⎞⎛ a b ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟=⎜ ⎟⎜ ⎟⇒
⎝c d ⎠ ⎝ 0 0 ⎠ ⎝ 0 0 ⎠⎝ c d ⎠
⎛a 0⎞ ⎛ c d ⎞
⎜ ⎟=⎜ ⎟⇒
⎝c 0⎠ ⎝ 0 0 ⎠
a = c, d = 0, c = 0 ⇒
⎛0 b⎞
P=⎜ ⎟.
⎝0 0⎠
Από την τελευταία σχέση βλέπουµε ότι ο P δεν είναι αντιστρέψιµος. Αυτό
είναι άτοπο.
ΘΕΜΕΛΙΩ∆Ε1Σ ΓΝΩΣΕΙΣ
Πρόταση 1 (γραµµική απεικόνιση ορίζεται µέσω βάσης)
Έστω f : V → W µια γραµµική απεικόνιση F − διανυσµατικών χώρων, {v1 ,..., vn } µια
βάση του V και w1 ,..., wn στοιχεία του W. Τότε υπάρχει µοναδική γραµµική απεικόνιση
f : \ 2 → \ 3 µε f (1, 0) = w1 , f (0,1) = w2 .
Η Πρόταση 1 λέει µεταξύ των άλλων ότι για να ορίσουµε µια γραµµική απεικόνιση
σε ένα διανυσµατικό χώρο V, αρκεί να ορίσουµε τις τιµές της στα στοιχεία µιας
βάσης του V.
Παράδειγµα
Είδαµε σε προηγούµενο Παράδειγµα ότι ο πυρήνας της γραµµικής
απεικόνισης f : R → R , f ( x, y ) = (10 x + 5 y, 2 x + y ) ,
2 2
είναι ker f =
{( x, −2 x) x ∈ R} . Άρα dim ker f = 1. Από τον τύπο του προηγούµενου
Θεωρήµατος συµπεραίνουµε ότι 2 = 1 + dim imf , δηλαδή dim imf = 1.
Παράδειγµα
Είδαµε σε προηγούµενο Παράδειγµα ότι η γραµµική απεικόνιση
f : R 2 → R 2 , f ( x, y ) = ( 9 x + 5 y, 2 x + y ) έχει πυρήνα ker f = {(0, 0)} . Άρα η f
είναι 1-1.
Πόρισµα 5
Έστω V , W δυο διανυσµατικοί χώροι πεπερασµένης διάστασης τέτοιοι ώστε
dim V = dim W και f : V → W µια γραµµική απεικόνιση. Τότε τα ακόλουθα είναι
ισοδύναµα.
• η f είναι 1-1
• η f είναι επί
• ker f = {0}
• η f είναι ισοµορφισµός.
Παράδειγµα
Είδαµε σε προηγούµενο Παράδειγµα ότι η γραµµική απεικόνιση
f : R 2 → R 2 , f ( x, y ) = ( 9 x + 5 y, 2 x + y ) είναι 1-1. Συνεπώς η f είναι και επί.
διατεταγµένες βάσεις αl , β
l , γ .
( f + g : βl , γ ) = ( f : βl , γ ) + ( g : βl , γ ) και ( af : βl , γ ) = a ( f : βl , γ )
για κάθε a ∈ F.
2. Αν f : U → V , g : V → W είναι δυο γραµµικές απεικονίσεις, τότε
( g D f : αl , γ ) = ( g : βl , γ ) ( f : αl , βl ) .
3. Αν f : U → V είναι µια αντιστρέψιµη γραµµική απεικόνιση, τότε η
( ) ( )
−1
l , αl = f : αl , β
απεικόνιση f −1 : V → U είναι γραµµική και f −1 : β l .
Πρόταση 7
Έστω f : V → W µια γραµµική απεικόνιση όπου οι V,W είναι διανυσµατικοί χώροι
αντίστοιχα, έχουµε ότι η διάσταση dim imf ισούται µε την τάξη του πίνακα f : αl , β
l .
( )
Για µια τυπική εφαρµογή της προηγούµενης Πρότασης παραπέµπουµε στη Λυµένη
Άσκηση 19.
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Εξετάστε ποιες από τις επόµενες απεικονίσεις είναι γραµµικές.
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 13 από 27
f : \ 3 → \ 2 , f ( x, y, z ) = (2 x + xy, x − 3 y − z )
g : \ 3 → \ 2 , g ( x, y, z ) = (2 x + 1, x − 3 y − z )
h : \ 3 → \ 2 , h( x, y, z ) = (2 x + z , x − 3 y − z )
k : \ 3 → \ 2 , k ( x, y, z ) = (2 x + z , x − 3 y − z )
det : M n ( \ ) → \, A 6 det A
Λύση
Η f δεν είναι γραµµική γιατί f (2, 2, 2) = (8, −6) και 2 f (1,1,1) = (6, −6) , δηλαδή
f (2, 2, 2) ≠ 2 f (1,1,1).
Η g δεν είναι γραµµική αφού g (0, 0, 0) = (1, 0) ≠ (0, 0). (Βλ. Σηµείωση µετά τον
Ορισµό 1).
Η h δεν είναι γραµµική αφού h(0, 0, −1) = (1,1) και h(0, 0,1) = (1, −1) , δηλαδή
h(0, 0, −1) ≠ − h(0, 0,1).
1. k ( ( x1 , y1 , z1 ) + ( x2 , y2 , z2 ) ) = k ( x1 + x2 , y1 + y2 , z1 + z2 ) =
(2( x + x ) + ( z
1 2 1 + z2 ) , ( x1 + x2 ) − 3 ( y1 + y2 ) − ( z1 + z2 ) ) =
( 2 x1 + z1 , x1 − 3 y1 − z1 ) + ( 2 x2 + z2 , x2 − 3 y2 − z2 ) =
k ( x1 , y1 , z1 ) + k ( x2 , y2 , z2 ) .
Άσκηση 2
Έστω f : \ 2 → \ 2 µια γραµµική απεικόνιση τέτοια ώστε
f (1,1) = (2,3), f (0,1) = (−1,1). Να βρεθεί το διάνυσµα f ( x, y ).
Λύση
Πρώτα παρατηρούµε ότι τα στοιχεία (1,1), (0,1) αποτελούν βάση του \ 2 αφού
1) αυτά είναι γραµµικά ανεξάρτητα και 2) το πλήθος τους είναι 2 = dim \ 2 . Στη
συνέχεια θα παραστήσουµε το ( x, y ) σαν γραµµικό συνδυασµό των στοιχείων της
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 14 από 27
βάσης αυτής. Λύνοντας ως προς a,b το σύστηµα που προκύπτει από τη σχέση
( x, y ) = a(1,1) + b(0,1) βρίσκουµε a = x, b = y − x. Άρα
( x, y ) = x(1,1) + ( y − x)(0,1).
Τέλος, επειδή η f είναι γραµµική, από την προηγούµενη σχέση έχουµε
f ( x, y ) = f ( x(1,1) + ( y − x)(0,1) ) =
f ( x(1,1) ) + f ( ( y − x)(0,1) ) =
xf (1,1) + ( y − x) f (0,1).
Αντικαθιστώντας και κάνοντας πράξεις παίρνουµε
xf (1,1) + ( y − x) f (0,1) =
x(2,3) + ( y − x)(−1,1) =
( 2 x − y + x,3x + ( y − x) ) =
( 3x − y, 2 x + y ) .
Συνεπώς f ( x, y ) = ( 3 x − y, 2 x + y ) .
Άσκηση 3
Σε κάθε µια από τις επόµενες περιπτώσεις εξετάστε αν υπάρχει γραµµική απεικόνιση
f : \ 3 → \ 3 µε τις δοσµένες ιδιότητες.
1. f (1,1,1) = (2,3, 4), f (1,1, 2) = (3, −2,3), f (0,1,1) = (1, −5, 0)
2. f (1,1,1) = (2,3, 4), f (1,1, 2) = (3, −2,3), f (0, 0,1) = (1, −5, 0).
Λύση
1. Θα εξετάσουµε αν τα στοιχεία (1,1,1), (1,1, 2), (0,1,1) είναι γραµµικά
ανεξάρτητα. Χρησιµοποιώντας µια από τις µεθόδους που ξέρουµε από
⎛1 1 1⎞
προηγούµενα κεφάλαια, πχ det ⎜⎜ 1 1 2 ⎟⎟ = −1 ≠ 0 , βλέπουµε ότι τα στοιχεία
⎜0 1 1⎟
⎝ ⎠
αυτά είναι πράγµατι γραµµικά ανεξάρτητα και αποτελούν βάση του \ 3 . Από
την Πρόταση 1 υπάρχει γραµµική απεικόνιση f µε τις δοσµένες ιδιότητες.
2. Θα εξετάσουµε αν τα στοιχεία (1,1,1), (1,1, 2), (0, 0,1) είναι γραµµικά
ανεξάρτητα. Λύνοντας το σύστηµα που προκύπτει από τη σχέση
a(1,1,1) + b(1,1, 2) + c(0, 0,1) = (0, 0, 0) , βλέπουµε ότι υπάρχει µη µηδενική
λύση a = 1, b = −1, c = 1 . Άρα έχουµε τη σχέση
(1,1,1) − (1,1, 2) + (0, 0,1) = (0, 0, 0).
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 15 από 27
Άσκηση 4
Να βρεθεί µια γραµµική απεικόνιση f : \ 3 → \ 4 τέτοια ώστε ο πυρήνας της να
παράγεται από τα διανύσµατα (1, 2,1), (1,3,3) και η εικόνα της να παράγεται από το
(1, 2,3, 4).
Λύση
Επειδή τα διανύσµατα (1, 2,1), (1,3,3) δεν είναι συγγραµµικά, αυτά είναι γραµµικά
ανεξάρτητα. Από το Θεώρηµα 3 του Κεφαλαίου 7 αυτά µπορούν να επεκταθούν σε
µια βάση του \ 3 , δηλαδή υπάρχει v ∈ \ 3 τέτοιο ώστε τα (1, 2,1), (1,3,3), v να
αποτελούν βάση. Μπορούµε να βρούµε ένα συγκεκριµένο v µε τη µέθοδο της
Λυµένης Άσκησης 11 του Κεφαλαίου 7. Ένα τέτοιο v είναι το v = (1, 0, 0). Από την
Πρόταση 1 υπάρχει γραµµική απεικόνιση που ορίζεται από τις σχέσεις
f (1, 2,1) = (0, 0, 0, 0), f (1,3,3) = (0, 0, 0, 0), f (1, 0, 0) = (1, 2,3, 4).
Θα δούµε τώρα ότι η f έχει τις ζητούµενες ιδιότητες. Είναι σαφές ότι έχουµε
(1, 2,1), (1,3,3) ⊆ ker f , (1, 2,3, 4) = imf . Από το Θεώρηµα 2 έχουµε
Αφού (1, 2,1), (1,3,3) ⊆ ker f συµπεραίνουµε ότι (1, 2,1), (1,3,3) = ker f .
− y + 2z 3x − 2 y + z
f ( x, y, z ) = ( y − z ) f (1, 2,1) + f (1,3,3) + f (1, 0, 0) =
3 3
3x − 2 y + z
0+0+ (1, 2,3, 4) =
3
⎛ 3x − 2 y + z 3x − 2 y + z 3x − 2 y + z ⎞
⎜ ,2 ,3x − 2 y + z , 4 ⎟.
⎝ 3 3 3 ⎠
Άσκηση 5
Να βρεθεί µια γραµµική απεικόνιση f : \ 3 → \ 4 τέτοια ώστε η εικόνα της να
παράγεται από τα διανύσµατα (1,1,1,1), (1,1, 2, 2).
Λύση
Θεωρούµε τη συνήθη βάση {e1 , e2 , e3} του \ 3 . Από την Πρόταση 1 υπάρχει
Είναι σαφές ότι η εικόνα της f παράγεται από τα (1,1,1,1), (1,1, 2, 2) . Για να βρούµε
έναν ‘τύπο’ για την f εργαζόµαστε ως εξής.
f ( x, y, z ) = f ( xe1 + ye2 + ze3 ) =
xf (e1 ) + yf (e2 ) + zf (e3 ) =
x(1,1,1,1) + y (1,1, 2, 2) + z (0, 0, 0, 0) =
( x + y, x + y, x + 2 y, x + 2 y ) .
Άσκηση 6
Να βρεθεί µια βάση και η διάσταση για καθέναν από τους χώρους ker f , imf όπου f
Από το Θεώρηµα 2 έχουµε dim imf = dim \ 3 − dim ker f = 3 − 1 = 2. Ξέρουµε ότι η
εικόνα imf παράγεται από τις εικόνες των στοιχείων κάθε βάσης του πεδίου
ορισµού. Θεωρώντας τη συνήθη βάση του \ 3 , έχουµε ότι η imf παράγεται από τα
f (1, 0, 0) = (1, 0,1)
f (0,1, 0) = (2,1,1)
f (0, 0,1) = (−1,1, −2).
Επειδή τα (1, 0,1), (2,1,1) είναι γραµµικά ανεξάρτητα στοιχεία της imf και το πλήθος
τους είναι ίσο µε dim imf συµπεραίνουµε ότι αυτά αποτελούν βάση της imf .
2ος τρόπος για την εικόνα.
∆ίνουµε εδώ µια λύση για την εικόνα που είναι ανεξάρτητη από τον πυρήνα.
Σχηµατίζουµε τον πίνακα µε γραµµές τα f (1, 0, 0), f (0,1, 0), f (0, 0,1), δηλαδή τον
⎛1 0 1⎞
⎜ ⎟
⎜ 2 1 1 ⎟.
⎜ ⎟
⎝ −1 1 −2 ⎠
Με στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς βρίσκουµε την κλιµακωτή µορφή
⎛1 0 1 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 1 −1 ⎟ .
⎜0 0 0 ⎟
⎝ ⎠
Επειδή υπάρχουν 2 µη µηδενικές γραµµές συµπεραίνουµε ότι dim imf = 2 και µια
βάση της imf αποτελείται από τις γραµµές αυτές, δηλαδή µια βάση της imf είναι το
Άσκηση 7
Για τις διάφορες τιµές του k ∈ \ υπολογίστε τις διαστάσεις dim imf , dim ker f , όπου
f είναι η γραµµική απεικόνιση
f : \ 3 → \ 4 , f ( x, y, z ) = ( x + y − z , 2 x + y, x + z,3 x + 2 y + kz ).
Λύση
Ξέρουµε ότι η εικόνα της f παράγεται από τα f (1, 0, 0), f (0,1, 0), f (0, 0,1). Έχουµε
f (1, 0, 0) = (1, 2,1,3), f (0,1, 0) = (1,1, 0, 2), f (0, 0,1) = (−1, 0,1, k ). Σχηµατίζουµε τον
πίνακα µε γραµµές τα διανύσµατα αυτά
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 18 από 27
⎛ 1 2 1 3⎞
⎜ ⎟
⎜ 1 1 0 2⎟ .
⎜ −1 0 1 k ⎟
⎝ ⎠
Μετά από µερικούς στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς γραµµών φτάνουµε στον πίνακα
⎛1 2 1 3 ⎞
⎜ ⎟
A = ⎜0 1 1 1 ⎟.
⎜ ⎟
⎝ 0 0 0 k + 1⎠
• Αν k + 1 = 0 , τότε ο Α είναι σε κλιµακωτή µορφή και υπάρχουν 2 µη
µηδενικές γραµµές. Άρα dim imf = 2 . Από το Θεώρηµα 2 βρίσκουµε
Άσκηση 8
Έστω f : V → W µια γραµµική απεικόνιση.
1. Αν τα στοιχεία v1 ,..., vm ∈V είναι γραµµικά εξαρτηµένα, τότε και τα
Λύση
1. Έστω ότι τα v1 ,..., vm είναι γραµµικά εξαρτηµένα. Τότε υπάρχουν a1 ,..., am ∈ F , όχι
Αφού ένα τουλάχιστον από τα ai είναι µη µηδενικό, από την τελευταία σχέση
Επειδή η f είναι 1-1 παίρνουµε a1v1 + ... + am vm = 0. Αφού τα v1 ,..., vm είναι γραµµικά
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 19 από 27
Άσκηση 9
⎛1 2⎞
Έστω X = ⎜ ⎟ ∈ M 2 ( \ ) . Να βρεθεί µια βάση και η διάσταση για καθέναν από
⎝0 3⎠
τους χώρους ker f , imf όπου f είναι η γραµµική απεικόνιση
f : M 2 ( \ ) → M 2 ( \ ) , f ( A ) = AX − XA.
Λύση
⎛a b⎞
Έστω A = ⎜ ⎟ . Έχουµε
⎝c d⎠
f ( A) = AX − XA =
⎛ a 2a + 2b ⎞ ⎛ a + 2c b + 2d ⎞
⎜ ⎟−⎜ ⎟=
⎝ c 2c + 3d ⎠ ⎝ 3c 3d ⎠
⎛ −2c 2a + 2b − 2d ⎞
⎜ ⎟.
⎝ −2c 2c ⎠
Για τον πυρήνα της f έχουµε
A ∈ ker f ⇔
⎛ −2c 2a + 2b − 2d ⎞ ⎛ 0 0 ⎞
⎜ ⎟=⎜ ⎟⇔
⎝ −2c 2c ⎠ ⎝ 0 0⎠
⎧2a + 2b − 2d = 0
⎨ ⇔
⎩2c = 0
⎧a + b − d = 0
⎨
⎩c = 0.
Άµεσα βλέπουµε ότι οι λύσεις του τελευταίου συστήµατος είναι
(−b + d , b, 0, d ), b, d ∈ \. Θέτοντας b = −1, d = 0 παίρνουµε τη λύση (1, −1, 0, 0) και
θέτοντας b = 0, d = 1 παίρνουµε τη λύση (1, 0, 0,1) . Μια βάση των λύσεων είναι το
⎧⎛ 1 −1⎞ ⎛ 1 0 ⎞ ⎫
{(1, −1, 0, 0), (1, 0, 0,1)} . Τελικά µια βάση του πυρήνα είναι το ⎨⎜ ⎟,⎜ ⎟ ⎬ και
⎩⎝ 0 0 ⎠ ⎝ 0 1 ⎠ ⎭
dim ker f = 2.
Για την εικόνα έχουµε dim imf = dim M 2 ( \ ) − dim ker f = 4 − 2 − 2. Εποµένως για να
βρούµε µια βάση της εικόνας αρκεί να βρούµε 2 γραµµικά ανεξάρτητα στοιχεία της.
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 20 από 27
Είναι εύλογο να αναζητήσουµε αυτά τα στοιχεία στις εικόνες της συνήθους βάσης
⎧⎛ 1 0 ⎞ ⎛ 0 1 ⎞ ⎛ 0 0 ⎞ ⎛ 0 0 ⎞ ⎫
⎨⎜ ⎟,⎜ ⎟,⎜ ⎟,⎜ ⎟ ⎬ του M 2 ( \ ) . Παρατηρούµε ότι
⎩⎝ 0 0 ⎠ ⎝ 0 0 ⎠ ⎝ 1 0 ⎠ ⎝ 0 1 ⎠ ⎭
⎛⎛1 0⎞⎞ ⎛ 0 2⎞
f ⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜ ⎟
⎝⎝0 0⎠⎠ ⎝0 0⎠
⎛⎛0 0 ⎞ ⎞ ⎛ −2 0 ⎞
f ⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜ ⎟.
⎝⎝1 0 ⎠ ⎠ ⎝ −2 2 ⎠
⎧⎛ 0 2 ⎞ ⎛ −2 0 ⎞ ⎫
Μια βάση της εικόνας είναι το σύνολο ⎨⎜ ⎟,⎜ ⎟⎬
⎩⎝ 0 0 ⎠ ⎝ −2 2 ⎠ ⎭
Άσκηση 10
Θεωρούµε τη γραµµική απεικόνιση f : R 3 → R 3 της οποίας ο πίνακας ως προς τη
⎛1 2 2⎞
συνήθη βάση {e1 , e2 , e3 } του R είναι ο ⎜⎜ 3 −1 1 ⎟⎟ .
3
⎜5 3 5⎟
⎝ ⎠
(α) Υπολογίστε την εικόνα f (2, −1, 2) . Βρείτε έναν ‘τύπο’ για την f.
(β) Βρείτε µια βάση και τη διάσταση για καθέναν από τους υπόχωρους ker f και
imf .
(γ) Είναι η απεικόνιση f 1-1 ή επί;
Λύση
α) Χρησιµοποιώντας ότι η f είναι γραµµική και τον Oρισµό 3, έχουµε
f (2, −1, 2) = f (2e1 − e2 + 2e3 ) =
2 f (e1 ) − 1 f (e2 ) + 2 f (e3 ) =
2 ( e1 + 3e2 + 5e3 ) − ( 2e1 − e2 + 3e3 ) + 2 ( 2e1 + e2 + 5e3 ) =
4e1 + 9e2 + 17e3 =
( 4,9,17 ) .
Όπως πριν έχουµε
f ( x, y, z ) = f ( xe1 + ye2 + ze3 ) =
xf (e1 ) + yf (e2 ) + zf (e3 ) =
x ( e1 + 3e2 + 5e3 ) + y ( 2e1 − e2 + 3e3 ) + z ( 2e1 + e2 + 5e3 ) =
( x + 2 y + 2 z ) e1 + ( 3x − y + z ) e2 + ( 5 x + 3 y + 5 z ) e3 =
( x + 2 y + 2 z,3x − y + z,5 x + 3 y + 5 z ) .
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 21 από 27
⎜ 5 3 5 ⎟ ⎜ z ⎟ ⎜ 5x + 3 y + 5z ⎟
⎝ ⎠⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛1 2 2⎞⎛ x ⎞ ⎛ 0⎞
β) Για τον πυρήνα της f λύνουµε το σύστηµα ⎜⎜ 3 −1 1 ⎟⎟ ⎜⎜ y ⎟⎟ = ⎜⎜ 0 ⎟⎟ .
⎜ 5 3 5⎟⎜ z ⎟ ⎜ 0⎟
⎝ ⎠⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Χρησιµοποιώντας τη µέθοδο απαλοιφής του Gauss βρίσκουµε ότι οι λύσεις είναι
⎛ −4 −5 ⎞
( x, y , z ) = ⎜ z , z , z ⎟ , όπου z ∈ R . Άρα µια βάση του πυρήνα αποτελεί το
⎝ 7 7 ⎠
⎛ −4 −5 ⎞
⎜ , ,1⎟ και η διάσταση είναι 1.
⎝ 7 7 ⎠
Η διάσταση της εικόνας είναι dim imf = dim R 3 − dim ker f = 3 − 1 = 2. Μια βάση
⎛1 2 2⎞
αποτελούν δύο γραµµικά ανεξάρτητες στήλες του πίνακα της f, ⎜⎜ 3 −1 1 ⎟⎟ , π.χ. οι
⎜5 3 5⎟
⎝ ⎠
πρώτες δύο.
γ) Σύµφωνα µε την Πρόταση 3, η δοσµένη απεικόνιση δεν είναι 1-1 αφού ο πυρήνας
της δεν περιέχει µόνο το µηδενικό στοιχείο, (0,0,0), όπως είδαµε πριν. Επίσης δεν
είναι επί αφού είδαµε ότι dim imf = 2 ≠ 3 και άρα η εικόνα imf είναι γνήσιο
υποσύνολο του R 3 .
Άσκηση 11
∆ίνεται η γραµµική απεικόνιση f : \ 2 → \ 2 , f ( x, y ) = (2 x + 8 y, kx + 4 y ) , όπου k ∈ \ .
Να βρεθούν οι τιµές του k για τις οποίες η f είναι αντιστρέψιµη και για τις τιµές αυτές
να υπολογιστεί η αντίστροφη συνάρτηση.
Λύση
Εφαρµόζοντας τον Ορισµό 3, βλέπουµε ότι ο πίνακας ( f : e , e ) της f ως προς τη
⎛ 2 8⎞
αντιστρέψιµος αν και µόνο αν det ⎜ ⎟ = 8 − 8k ≠ 0 , δηλαδή αν και µόνο αν k ≠ 1.
⎝ k 4⎠
Έστω ότι k ≠ 1. Θα βρούµε την αντίστροφη συνάρτηση µε δυο τρόπους.
1ος τρόπος
−1
(f ) ( ) ⎛ 2 8⎞
−1
Από το Θεώρηµα 6 3), έχουµε −1
: e , e = f : e , e =⎜ ⎟ . Εύκολα
⎝ k 4⎠
−1
⎛ 2 8⎞ 1 ⎛ 4 −8 ⎞
υπολογίζουµε ότι ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ . Συνεπώς ξέρουµε τον πίνακα της
⎝ k 4⎠ 8 − 8k ⎝ −k 2⎠
f −1 ως προς κάποιες βάσεις. Για να βρούµε τον τύπο της f −1 , εφαρµόζουµε την
( ⎛ x⎞
)
Παρατήρηση 4. Από τη σχέση ⎡⎣ f −1 ( x, y ) ⎤⎦ = f −1 : e , e ⎜ ⎟ βρίσκουµε
e
⎝ y⎠
⎛ 4x − 8 y ⎞
1 ⎛ 4 −8 ⎞ ⎛ x ⎞ ⎜ 8 − 8k ⎟
⎡⎣ f −1 ( x, y ) ⎦⎤ = ⎜ ⎟⎜ ⎟ = ⎜ ⎟.
e 8 − 8k ⎝ −k 2 ⎠ ⎝ y ⎠ ⎜ − kx + 2 y ⎟
⎜ ⎟
⎝ 8 − 8k ⎠
Άρα
⎛ 4 x − 8 y − kx + 2 y ⎞
f −1 ( x, y ) = ⎜ , ⎟.
⎝ 8 − 8k 8 − 8k ⎠
2ος τρόπος
Έστω ( X ,Y ) ∈ \2. Έχουµε f ( x, y ) = ( X , Y ) ⇔ ( x, y ) = f −1 ( X , Y ). Θα λύσουµε ως
f ( x, y ) = ( X , Y ) ⇒
(2 x + 8 y, kx + 4 y ) = ( X , Y ) ⇒
⎧2 x + 8 y = X
⎨ ⇒
⎩kx + 4 y = Y
⎧ 4 X − 8Y
⎪⎪ x = 8 − 8k
⎨
⎪ y = −kX + 2Y .
⎪⎩ 8 − 8k
⎛ 4 X − 8Y − kX + 2Y ⎞
Άρα f −1 ( X , Y ) = ⎜ , ⎟.
⎝ 8 − 8k 8 − 8k ⎠
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 23 από 27
Άσκηση 12
Θεωρούµε τη γραµµική απεικόνιση
f : \ 3 → \ 3 , f ( x, y, z ) = ( x + 2 y + kz, x + y + 3 z , y + z ), όπου k ∈ \. Εξετάστε για
ποιες τιµές του k έχουµε
1. (1, 0, 0) ∈ imf .
2. (7,3, 4) ∈ imf
3. dim imf = 3
4. dim imf = 2
5. dim imf = 1
Λύση
1. και 2. Έστω (a, b, c) ∈ \ 3 . Θα απαντήσουµε στα 1 και 2 µαζί εξετάζοντας για ποια
k έχουµε (a, b, c) ∈ imf .
Παρατηρούµε ότι
f ( x, y, z ) = (a, b, c) ⇔
( x + 2 y + kz , x + y + 3 z , y + z ) = (a, b, c) ⇔
⎧ x + 2 y + kz = a
⎪
⎨ x + y + 3z = b
⎪ y + z = c.
⎩
Ο επαυξηµένος πίνακας του συστήµατος είναι ο
⎛1 2 k a⎞
⎜ ⎟
⎜1 1 3 b⎟ .
⎜0 1 1 c ⎟
⎝ ⎠
Μετά από δυο στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς γραµµών παίρνουµε τη µορφή
⎛1 2 k a ⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 −1 3 − k b−a ⎟
⎜0 0 4− k c + b − a ⎟⎠
⎝
• Αν έχουµε 4 − k = 0 και c + b − a ≠ 0 , τότε από την τελευταία γραµµή
συµπεραίνουµε ότι το σύστηµα είναι αδύνατο. Εποµένως (a, b, c) ∉ imf .
• Αν έχουµε 4 − k = 0 και c + b − a = 0 , τότε το σύστηµα είναι συµβιβαστό.
Εποµένως (a, b, c) ∈ imf .
• Αν έχουµε 4 − k ≠ 0 , τότε το σύστηµα είναι συµβιβαστό για κάθε a, b, c.
Εποµένως (a, b, c) ∈ imf .
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 24 από 27
αφού imf ⊆ \ 3 , imf ≠ \ 3 . Επίσης τα στοιχεία f (1, 0, 0) = (1,1, 0), f (0,1, 0) = (2,1,1)
είναι γραµµικά ανεξάρτητα στοιχεία της εικόνας. Άρα dim imf ≥ 2. Συνεπώς
dim imf = 2.
5. Από τις περιπτώσεις 3 και 4 βλέπουµε ότι δεν υπάρχει τιµή του k τέτοια ώστε
dim imf = 1.
Άσκηση 13
Έστω V ένας διανυσµατικός χώρος µε dim V = 3 και {v1 , v2 , v3 } µια βάση του . Έστω
imf , ker f .
Λύση
Για την εικόνα θα εφαρµόσουµε την Πρόταση 7. Εύκολα επαληθεύουµε ότι ο πίνακας
⎛ 1 1 0⎞
της f ως προς τη δοσµένη βάση είναι ο A = ⎜⎜ −1 0 1 ⎟⎟ . Για να βρούµε την τάξη
⎜ 0 1 1⎟
⎝ ⎠
του, τον φέρουµε σε κλιµακωτή µορφή. Μετά από δυο στοιχειώδεις
µετασχηµατισµούς βρίσκουµε
⎛1 1 0⎞
⎜ ⎟
⎜0 1 1⎟.
⎜0 0 0⎟
⎝ ⎠
Άρα η τάξη του Α είναι 2 και dim imf = 2.
Για τον πυρήνα έχουµε σύµφωνα µε το Θεώρηµα 2
dim ker f = 3 − dim imf = 3 − 2 = 1.
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 25 από 27
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Εξετάστε ποιες από τις παρακάτω απεικονίσεις \ 2 → \ είναι γραµµικές.
f ( x, y ) = x 2 + y 2
g ( x, y ) = x + y + 1
h( x, y ) = 2 x − 3 y.
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 1. Απάντηση Μόνο η h είναι γραµµική.
Άσκηση 2
Έστω f : \ 2 → \ 3 µια γραµµική απεικόνιση τέτοια ώστε
f (2,1) = (1, 2,1), f (1,1) = (−1, 0,1). Να υπολογιστεί η τιµή f ( x, y ) .
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 2. Απάντηση f ( x, y ) = (2 x − 3 y, 2 x − 2 y, y )
Άσκηση 3
• Εξετάστε αν υπάρχει γραµµική απεικόνιση f : \ 2 → \ 2 τέτοια ώστε
f (1,3) = (1,1), f (2,5) = (3,3) .
Άσκηση 4
Θεωρούµε τη γραµµική απεικόνιση f : \ 3 → \ 3 , f ( x, y, z ) = ( x + 2 y, y − z , x + 2 z ).
Για καθέναν από τους διανυσµατικούς χώρους ker f , imf να βρεθεί η διάσταση και
µια βάση του.
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 6. Απάντηση dim ker f = 1, dim imf = 2 και βάσεις
είναι τα σύνολα {2, −1, −1}, {(1, 0,1), (0,1, −2)}. αντίστοιχα.
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 26 από 27
Άσκηση 5
Να βρεθεί µια γραµµική απεικόνιση f : \ 3 → \ 2 τέτοια ώστε
του \ 3 για κατάλληλο v3 και µετά ορίσατε την f από τις σχέσεις
f (1,1,1) = (0, 0), f (2,1,1) = (0, 0), f (v3 ) = (1,1). Βλ. Λυµένη Άσκηση 4.
Άσκηση 6
Όλες οι επόµενες προτάσεις δεν αληθεύουν. Εξηγήστε γιατί.
1. Υπάρχει γραµµική απεικόνιση f : \ 2 → \ 2 τέτοια ώστε
Άσκηση 7
⎛ 1 −1 ⎞
Έστω X = ⎜ ⎟ . Θεωρούµε τη γραµµική απεικόνιση
⎝ −2 2 ⎠
f : M 2 ( \ ) → M 2 ( \ ) , f ( A) = XA.
Για καθέναν από τους διανυσµατικούς χώρους ker f , imf να βρεθεί η διάσταση και
µια βάση τους.
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 9. Απάντηση dim ker f = dim imf = 2 και βάσεις
⎧⎛1 0 ⎞ ⎛ 0 1⎞ ⎫ ⎧⎛ 1 0 ⎞ ⎛ 0 1 ⎞ ⎫
είναι ⎨⎜ ⎟,⎜ ⎟ ⎬ , ⎨⎜ ⎟,⎜ ⎟ ⎬ αντίστοιχα.
⎩⎝1 0 ⎠ ⎝ 0 1⎠ ⎭ ⎩⎝ −2 0 ⎠ ⎝ 0 −2 ⎠ ⎭
Άσκηση 8
∆ίνεται η γραµµική απεικόνιση f : \ 2 → \ 2 , f ( x, y ) = (2 x + 3 y, kx + 6 y ) , όπου
k ∈ \ . Να βρεθούν οι τιµές του k για τις οποίες η f είναι αντιστρέψιµη και για τις
τιµές αυτές να υπολογιστεί η αντίστροφη συνάρτηση.
Κεφάλαιο 8: Γραµµικές Απεικονίσεις Σελίδα 27 από 27
Άσκηση 9
⎛ 0 0⎞ ⎛ 0 0⎞
1. Εξετάστε αν οι πίνακες ⎜ ⎟,⎜ ⎟ είναι όµοιοι.
⎝ 0 1⎠ ⎝1 0⎠
2. Έστω A, B ∈ M n ( F ) µε τον Α πίνακα αντιστρέψιµο. Αποδείξτε ότι αν ο Β
Άσκηση 10
Θεωρούµε τη γραµµική απεικόνιση
f : \ 3 → \ 3 , f ( x, y, z ) = ( x + 2 y + kz , x + y + 3 z , y + z ),
όπου k ∈ \. Εξετάστε για ποιες τιµές του k έχουµε
• (1, 0,1) ∈ imf .
• dim imf ≠ 3
• dim imf = 1
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 12. Απάντηση (1, 0,1) ∈ imf για κάθε k .
dim imf ≠ 3 ⇔ k = 4. ∆εν υπάρχει k µε dim imf = 1.
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 1 από 32
Κεφάλαιο 9
Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ.............................................................................................................................2
Ορισµός 1 (ιδιοτιµές και ιδιοδιανύσµατα)...........................................................................................2
Παραδείγµατα......................................................................................................................................3
Ορισµός 2 (χαρακτηριστικό πολυώνυµο) ............................................................................................4
Παράδειγµα..........................................................................................................................................4
Ορισµός 3 (ελάχιστο πολυώνυµο) .......................................................................................................5
Παραδείγµατα......................................................................................................................................5
Ορισµός 4 (ιδιόχωρος που αντιστοιχεί σε µια ιδιοτιµή) ......................................................................6
Παράδειγµα..........................................................................................................................................6
Θεώρηµα 13.......................................................................................................................................10
Πρόταση 14 (διαστάσεις ιδιόχωρων).................................................................................................11
ΕΛΑΧΙΣΤΟ ΠΟΛΥΩΝΥΜΟ............................................................................................................11
Θεώρηµα 15 (ιδιότητες του ελάχιστου πολυώνυµου)........................................................................11
Πρόταση 16 .......................................................................................................................................11
Πρόταση 17 .......................................................................................................................................11
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ......................................................................................................................12
Άσκηση 1...........................................................................................................................................12
Άσκηση 2...........................................................................................................................................14
Άσκηση 3...........................................................................................................................................16
Άσκηση 4...........................................................................................................................................16
Άσκηση 5...........................................................................................................................................19
Άσκηση 6...........................................................................................................................................19
Άσκηση 7...........................................................................................................................................20
Άσκηση 8...........................................................................................................................................22
Άσκηση 9...........................................................................................................................................23
Άσκηση 10.........................................................................................................................................24
Άσκηση 11.........................................................................................................................................24
Άσκηση 12.........................................................................................................................................25
Άσκηση 13.........................................................................................................................................25
Άσκηση 14.........................................................................................................................................27
Άσκηση 15.........................................................................................................................................28
ΑΣΚΗΣΕΙΣ...........................................................................................................................................29
Άσκηση 1...........................................................................................................................................29
Άσκηση 2...........................................................................................................................................29
Άσκηση 3...........................................................................................................................................29
Άσκηση 4...........................................................................................................................................30
Άσκηση 5...........................................................................................................................................30
Άσκηση 6...........................................................................................................................................30
Άσκηση 7...........................................................................................................................................31
Άσκηση 8...........................................................................................................................................31
Άσκηση 9...........................................................................................................................................31
Άσκηση 10.........................................................................................................................................32
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
Στα παρακάτω, µε V θα συµβολίζουµε ένα F − διανυσµατικό χώρο πεπερασµένης
διάστασης n.
Παραδείγµατα
1. Για τη γραµµική απεικόνιση f : 2
→ 2
, f ( x, y ) = ( x + 2 y,3 x + 2 y ) εύκολα
επαληθεύεται ότι f (2,3) = 4(2,3). Άρα µια ιδιοτιµή της f είναι το 4 και ένα
αντίστοιχο ιδιοδιάνυσµα είναι το (2,3). Επίσης κάθε µη µηδενικό διάνυσµα
της µορφής (2 x,3x), όπου x ∈ , είναι ένα ιδιοδιάνυσµα που αντιστοιχεί
στην ιδιοτιµή λ = 4.
⎛1 2⎞ ⎛1 2⎞⎛ 2 ⎞ ⎛ 2⎞
2. Για τον πίνακα A = ⎜ ⎟ εύκολα επαληθεύεται ότι ⎜ ⎟⎜ ⎟ = −⎜ ⎟ .
⎝3 2⎠ ⎝ 3 2 ⎠ ⎝ −2 ⎠ ⎝ −2 ⎠
Άρα µια ιδιοτιµή του A είναι το −1 και αντίστοιχο ιδιοδιάνυσµα είναι το
⎛ 2⎞
X = ⎜ ⎟.
⎝ −2 ⎠
3. Η γραµµική απεικόνιση f : 2
→ 2
, f ( x, y ) = (− y, x), δεν έχει ιδιοτιµές ή
ιδιοδιανύσµατα. Πράγµατι, αν f ( x, y ) = λ ( x, y ) , τότε ( − y , x ) = λ ( x, y ) ,
⎧λ x + y = 0
οπότε έχουµε το σύστηµα ⎨ Επειδή η ορίζουσα του πίνακα των
⎩− x + λ y = 0.
⎛ λ 1⎞
⎟ = λ + 1 ≠ 0 για κάθε λ ∈
2
συντελεστών είναι det ⎜ , το σύστηµα έχει
⎝ −1 λ ⎠
µόνο τη µηδενική λύση ( x, y ) = (0, 0). Αλλά από τον ορισµό, ιδιοδιανύσµατα
είναι µη µηδενικά διανύσµατα. Άρα η f δεν έχει ιδιοτιµές ή ιδιοδιανύσµατα.
4. Ας θεωρήσουµε τη γραµµική απεικόνιση f: 2
→ 2
, f ( x, y ) = (− y, x).
Παρατηρούµε ότι ο ‘τύπος’ f ( x, y ) = (− y, x) συµπίπτει µε το προηγούµενο
παράδειγµα. Θα αναζητήσουµε µιγαδικές ιδιοτιµές και τα αντίστοιχα
ιδιοδιανύσµατα. Όπως πριν έχουµε
⎧λ x + y = 0
f ( x, y ) = λ ( x, y ) ⇔ ⎨
⎩− x + λ y = 0.
Το σύστηµα αυτό έχει µη τετριµµένη λύση αν και µόνο αν
⎛ λ 1⎞
⎟ = λ + 1 = 0, δηλαδή αν και µόνο αν λ = ±i. Συνεπώς οι ιδιοτιµές
2
det ⎜
⎝ −1 λ ⎠
είναι οι ±i .
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 4 από 32
⎧λ x + y = 0
Για λ = i , το σύστηµα ⎨ έχει λύσεις ( x, y ) = (iy, y ), y ∈ . Άρα τα
⎩− x + λ y = 0
ιδιοδιανύσµατα που αντιστοιχούν στην ιδιοτιµή λ = i είναι τα (iy, y ), όπου
y∈ − {0}.
Με παρόµοιο τρόπο βρίσκουµε ότι στην ιδιοτιµή λ = −i αντιστοιχούν τα
ιδιοδιανύσµατα (−iy, y ), όπου y ∈ − {0}.
χ A ( x) = det ( xI − A ) .
Παράδειγµα
⎛ 2 3⎞
1. Έστω A = ⎜ ⎟ . Τότε
⎝ 1 1⎠
⎛ x − 2 −3 ⎞
χ A ( x) = det( xI − A) = det ⎜ ⎟=
⎝ −1 x − 1 ⎠
( x − 2)( x − 1) − (−3)(−1) = x 2 − 3 x − 1.
1
Αποδεικνύεται ότι ο ορισµός αυτός δεν εξαρτάται από την επιλογή της διατεταγµένης βάσης.
∆ηλαδή, αποδεικνύεται ότι όµοιοι πίνακες έχουν το ίδιο χαρακτηριστικό πολυώνυµο.
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 5 από 32
πίνακα g m Am + ...g1 A + g 0 I .
Παραδείγµατα
⎛1 0⎞
1. Αν I = ⎜ ⎟ , τότε mI ( x) = x − 1.
⎝0 1⎠
⎛1 0⎞
2. Αν A = ⎜ ⎟ , τότε mA ( x) = ( x − 1)( x − 2). Πράγµατι,
⎝0 2⎠
• εύκολα επαληθεύουµε ότι ( A − I )( A − 2 I ) = 0. Άρα ο βαθµός του
ελαχίστου πολυωνύµου του Α είναι το πολύ 2.
• Είναι φανερό ότι δεν υπάρχει πρωτοβάθµιο πολυώνυµο
g ( x) = ax + b , τέτοιο ώστε g ( A) = 0, γιατί διαφορετικά θα είχαµε
⎛ b ⎞
b ⎜− a 0 ⎟
b b
aA + bI = 0 ⇒ A = − I = ⎜ ⎟ ⇒ − = 1, − = 2, που είναι
a ⎜ 0 b a a
⎜ − ⎟⎟
⎝ a⎠
άτοπο.
• Επειδή το ελάχιστο πολυώνυµο είναι µονικό, συµπεραίνουµε ότι
αυτό είναι το ( x − 1)( x − 2).
2
Ένα πολυώνυµο λέγεται µονικό αν ο µεγιστοβάθµιος συντελεστής του είναι το 1.
3
Αποδεικνύεται ότι το ελάχιστο πολυώνυµο πίνακα ή γραµµικής απεικόνισης υπάρχει και είναι
µοναδικό.
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 6 από 32
Παράδειγµα
⎛1 2⎞
Είδαµε πριν ότι µια ιδιοτιµή του A = ⎜ ⎟∈ M2 ( ) είναι το −1. Λύνοντας το
⎝3 2⎠
⎛ x ⎞
σύστηµα AX = − X , δηλαδή το ( A + I ) X = 0 βρίσκουµε ότι X = ⎜ ⎟ , x ∈ .
⎝ −x ⎠
⎧⎛ x ⎞ ⎫
Άρα V (−1) = ⎨⎜ ⎟ x ∈ ⎬ .
⎩⎝ − x ⎠ ⎭
ΘΕΜΕΛΙΩ∆ΕΙΣ ΓΝΩΣΕΙΣ
Πρόταση 1
• Έστω f : V → V µια γραµµική απεικόνιση και λ ∈ F. Τότε τα ακόλουθα είναι
ισοδύναµα
o Το λ είναι ιδιοτιµή της f
o ker ( f − λ1V ) ≠ 0.
⎛2−λ 1 0 ⎞
⎜ ⎟
det( A − λ I ) = det ⎜ 0 1− λ −1 ⎟ =
⎜ 0 2 4 − λ ⎟⎠
⎝
(2 − λ ) ( (1 − λ )(4 − λ ) + 2 ) = (2 − λ ) 2 (3 − λ ).
Πρόταση 2
Όµοιοι πίνακες έχουν το ίδιο χαρακτηριστικό πολυώνυµο (και τις ίδιες ιδιοτιµές).
Πρόταση 3
Οι ιδιοτιµές µιας γραµµικής απεικόνισης f : V → V είναι οι ιδιοτιµές κάθε πίνακα που
την αναπαριστά, δηλαδή κάθε πίνακα της µορφής ( f : α ,α ) , όπου α είναι µια
ένα αντίστοιχο ιδιοδιάνυσµα, τότε το f (λ ) είναι µια ιδιοτιµή του f ( A) και ένα
αντίστοιχο ιδιοδιάνυσµα είναι το Χ.
• Έστω A ∈ M n ( ) και f ( x) ∈ F[ x]. Αν λ1 ,..., λn είναι οι ιδιοτιµές του Α (όχι
Για παράδειγµα, αν ξέρουµε ότι οι λ = 2,3 είναι δυο από τις ιδιοτιµές ενός πίνακα
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΠΟΛΥΩΝΥΜΟ
Πρόταση 5 (ανάστροφοι πίνακαες)
Έστω A ∈ M n ( F ) . Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του Α ταυτίζεται µε το
Παράδειγµα
Να βρεθούν οι ιδιοτιµές του πίνακα
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 9 από 32
⎛2 1 a b⎞
⎜ ⎟
1 2 c d⎟
A=⎜ .
⎜0 0 1 1⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 0 −2 4 ⎟⎠
⎛2 1⎞ ⎛ 1 1⎞ ⎛ A1 *⎞
Έστω A1 = ⎜ ⎟ , A2 = ⎜ ⎟ . Τότε A = ⎜ 0 ⎟ . Άρα
⎝1 2⎠ ⎝ −2 4 ⎠ ⎝ A2 ⎠
χ A ( x) = χ A1 ( x) χ A2 ( x) . Εύκολα βλέπουµε ότι
⎛ x − 2 −1 ⎞
χ A ( x) = det ⎜ ⎟ = x − 4 x + 3 = ( x − 1)( x − 3),
2
1
⎝ − 1 x − 2 ⎠
⎛ x − 1 −1 ⎞
χ A ( x) = det ⎜ ⎟ = x − 5 x + 6 = ( x − 2)( x − 3).
2
2
⎝ 2 x − 4⎠
Άρα χ A ( x) = ( x − 1)( x − 2)( x − 3) 2 . Οι ιδιοτιµές του Α είναι 1,2,3.
όπου TrA είναι το ίχνος του Α, δηλαδή το άθροισµα των διαγωνίων στοιχείων του Α.
Παράδειγµα
Να βρεθούν οι ιδιοτιµές ενός πίνακα A ∈ M 4 ( ) αν γνωρίζουµε ότι το χ A ( x)
και TrA = 4.
Λύση
Αφού το 2 − 3i είναι µια ιδιοτιµή και το χ A ( x) έχει πραγµατικούς
1. Ο Α είναι αντιστρέψιµος.
2. Ο σταθερός όρος του χαρακτηριστικού πολυωνύµου του Α είναι µη µηδενικός.
3. Το 0 δεν είναι ιδιοτιµή του Α.
Πρόταση 11
Όµοιοι πίνακες έχουν το ίδιο χαρακτηριστικό πολυώνυµο.
Θεώρηµα 12 (Cayley-Hamilton)
• Κάθε τετραγωνικός πίνακας µηδενίζει το χαρακτηριστικό του
πολυώνυµο, δηλαδή αν A ∈ M n ( F ) και χ A ( x) = x n + an −1 x n −1 + ... + a0 ,
τότε
An + an −1 An −1 + ... + a0 I = 0.
Ι∆ΙΟΧΩΡΟΙ
Θεώρηµα 13
Έστω ότι το λ είναι ιδιοτιµή ενός πίνακα ή µιας γραµµικής απεικόνισης και έστω m(λ )
ΕΛΑΧΙΣΤΟ ΠΟΛΥΩΝΥΜΟ
Θεώρηµα 15 (ιδιότητες του ελάχιστου πολυώνυµου)
Έστω A ∈ M n ( F ) και mA ( x) το ελάχιστο πολυώνυµο του Α. Τότε ισχύουν τα εξής.
Πρόταση 16
Έστω A ∈ M n ( F ) της µορφής
⎛ A1 ⎞
⎜ ⎟
⎜ A2 * ⎟΄
A=
⎜ ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 Ak ⎟⎠
όπου Ai ∈ M ni ( F ) , n1 + n2 + ... + nk = n. Τότε το mA ( x) είναι το ελάχιστο κοινό
πολλαπλάσιο των πολυωνύµων mA1 ( x), mA2 ( x),..., mAk ( x) .
Πρόταση 17
Όµοιοι πίνακες έχουν το ίδιο ελάχιστο πολυώνυµο.
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 12 από 32
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
1. Να βρεθούν οι ιδιοτιµές και τα ιδιοδιανύσµατα του πίνακα
⎛1 2⎞
A=⎜ ⎟∈ M2 ( ).
⎝3 2⎠
2. Να βρεθούν οι ιδιοτιµές και τα ιδιοδιανύσµατα της γραµµικής απεικόνισης
f: 2
→ 2
, f ( x, y ) = ( x + 2 y,3 x + 2 y ) .
Λύση
1. Βρίσκουµε το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του Α,
⎛ x − 1 −2 ⎞
χ A ( x) = det( xI − A) = det ⎜ ⎟ = ( x − 1)( x − 2) − (−2)(−3) = ( x − 4)( x + 1).
⎝ −3 x − 2 ⎠
Επειδή οι ιδιοτιµές του Α είναι οι πραγµατικές ρίζες του χ A ( x) , βρίσκουµε ότι αυτές
⎛1 − 4 2 ⎞⎛ x ⎞ ⎛ 0⎞
(A − λI )X = 0 ⇒ ⎜ ⎟⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ ⇒
⎝ 3 2 − 4⎠⎝ y ⎠ ⎝ 0⎠
⎛ −3 x + 2 y ⎞ ⎛ 0 ⎞ ⎧ − 3 x + 2 y = 0
⎜ ⎟=⎜ ⎟⇒⎨
⎝ 3 x − 2 y ⎠ ⎝ 0 ⎠ ⎩3 x − 2 y = 0.
3
Λύνοντας το σύστηµα βρίσκουµε ( x, y ) = ( x, x), x ∈ . Άρα τα ιδιοδιανύσµατα που
2
⎛x ⎞
αντιστοιχούν στη λ1 = 4 είναι τα X = ⎜ 3 ⎟ , x ∈ − {0}.
⎜⎜ x ⎟⎟
⎝2 ⎠
Για λ2 = −1 :
⎛1 − (−1) 2 ⎞⎛ x ⎞ ⎛0⎞
(A − λI )X = 0 ⇒ ⎜ ⎟⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ ⇒
⎝ 3 2 − (−1) ⎠ ⎝ y ⎠ ⎝ 0 ⎠
⎛ 2 x + 2 y ⎞ ⎛ 0 ⎞ ⎧2 x + 2 y = 0
⎜ ⎟=⎜ ⎟⇒⎨
⎝ 3 x + 3 y ⎠ ⎝ 0 ⎠ ⎩3 x + 3 y = 0.
Λύνοντας το σύστηµα βρίσκουµε ( x, y ) = ( x, − x), x ∈ . Άρα τα ιδιοδιανύσµατα που
⎛x ⎞
αντιστοιχούν στη λ2 = −1 είναι τα X = ⎜ ⎟ , x ∈ − {0}.
⎝ −x ⎠
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 13 από 32
2
2. Εύκολα βλέπουµε ότι ο πίνακας της f ως προς τη συνήθη βάση του είναι ο Α
του προηγούµενου ερωτήµατος. Συνεπώς οι ιδιοτιµές της f είναι οι ιδιοτιµές του Α
(βλ. Πρόταση 3), δηλαδή οι 4, −1. Θα βρούµε τα ιδιοδιανύσµατα της f
προσδιορίζοντας τα µη µηδενικά v από τη σχέση f (v) = λ v. Έστω v = ( x, y ).
Για λ1 = 4 :
f (v) = λ v ⇒ ( x + 2 y,3 x + 2 y ) = 4( x, y ) ⇒
( −3x + 2 y,3x − 2 y ) = (0, 0) ⇒
⎧ −3 x + 2 y = 0
⎨
⎩3 x − 2 y = 0.
3
Το σύστηµα αυτό προέκυψε και πριν, οπότε ( x, y ) = ( x, x), x ∈ . Άρα τα
2
3
ιδιοδιανύσµατα που αντιστοιχούν στη λ1 = 4 είναι τα ( x, x), x ∈ − {0}.
2
Για λ2 = −1 :
f (v) = λ v ⇒ ( x + 2 y,3 x + 2 y ) = −( x, y ) ⇒
( 2 x + 2 y,3x + 3 y ) = (0, 0) ⇒
⎧2 x + 2 y = 0
⎨
⎩3 x + 3 y = 0.
Άρα τα ιδιοδιανύσµατα που αντιστοιχούν στη λ2 = −1 είναι τα ( x, − x), x ∈ − {0}.
Προσοχή Στην άσκηση αυτή είδαµε ότι τα ιδιοδιανύσµατα του πίνακα Α που
⎛x ⎞
αντιστοιχούν στην ιδιοτιµή 4 είναι τα X = ⎜ 3 ⎟ , x ∈ − {0} , και τα
⎜⎜ x ⎟⎟
⎝2 ⎠
ιδιοδιανύσµατα της γραµµικής απεικόνισης f που αντιστοιχούν στην ίδια
3
ιδιοτιµή είναι τα ( x, x), x ∈ − {0}. ∆ηλαδή έχουµε ουσιαστικά τα ίδια
2
Άσκηση 2
⎛ 0 1⎞
Να βρεθούν οι ιδιοτιµές και τα ιδιοδιανύσµατα των A = ⎜ ⎟ και
⎝ −1 0 ⎠
⎛0 0 1 ⎞
⎜ ⎟
B = ⎜ 1 0 −1⎟ όταν αυτοί θεωρηθούν στοιχεία του
⎜0 1 1 ⎟
⎝ ⎠
1. M 2 ( )
2. M2 ( )
Λύση
⎛ x −1 ⎞
Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του Α είναι det( xI − A) = det ⎜ ⎟ = x + 1 και
2
⎝1 x ⎠
⎛x 0 −1 ⎞
⎜ ⎟
αυτό του Β είναι det( xI − B ) = det ⎜ 1 x 1 ⎟ = ( x − 1)( x 2 + 1).
⎜ 0 −1 x − 1⎟
⎝ ⎠
1. Θεωρούµε τα Α και Β ως στοιχεία του M 2 ( ) . ∆ηλαδή θα αναζητήσουµε
πραγµατικές ιδιοτιµές και ιδιοδιανύσµατα.
Επειδή το x 2 + 1 δεν έχει πραγµατικές ρίζες, ο Α δεν έχει ιδιοτιµές ή
ιδιοδιανύσµατα.
Επειδή το ( x − 1)( x 2 + 1) έχει µόνο µια πραγµατική ρίζα ο Β έχει µόνο µια
ιδιοτιµή, τη λ = 1. Για να βρούµε τα αντίστοιχα ιδιοδιανύσµατα λύνουµε το
σύστηµα ( B − I ) X = 0 και παίρνουµε τις µη µηδενικές λύσεις. Έχουµε
⎛ −1 0 1 ⎞ ⎛ x ⎞ ⎛ 0 ⎞ ⎧ − x + y = 0
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎪
( A − I ) X = 0 ⇒ ⎜ 1 −1 −1 ⎟ ⎜ y ⎟ = ⎜ 0 ⎟ ⇒ ⎨ x − y − z = 0
⎜ 0 1 0 ⎟ ⎜ z ⎟ ⎜ 0 ⎟ ⎪ y = 0.
⎝ ⎠⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎩
Οι λύσεις είναι ( x, y, z ) = ( y, 0, y ), όπου y ∈ , και άρα τα ιδιοδιανύσµατα είναι
⎛ y⎞
τα X = ⎜⎜ 0 ⎟⎟ , όπου y ∈ − {0}.
⎜ y⎟
⎝ ⎠
2. Θεωρούµε τα Α και Β ως στοιχεία του M 2 ( ). ∆ηλαδή θα αναζητήσουµε
⎛ y⎞
⎜ ⎟
βρίσκουµε ότι: στην ιδιοτιµή λ = 1 αντιστοιχούν τα ιδιοδιανύσµατα X = ⎜ 0 ⎟ ,
⎜ y⎟
⎝ ⎠
⎛ −z ⎞
όπου y ∈ − {0}, στη λ = i αντιστοιχούν τα ιδιοδιανύσµατα X = ⎜⎜ (1 + i ) z ⎟⎟ ,
⎜ −iz ⎟
⎝ ⎠
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 16 από 32
⎛ −z ⎞
όπου z ∈ − {0}, και στη λ = −i αντιστοιχούν τα X = ⎜⎜ (1 − i ) z ⎟⎟ , όπου
⎜ iz ⎟
⎝ ⎠
z∈ − {0}.
Άσκηση 3
Να βρεθούν οι δυνατές ιδιοτιµές µιας γραµµικής απεικόνισης f : V → V σε κάθε µια
από τις επόµενες περιπτώσεις
1. f 2 = 1V
2. f2= f
3. f2 =0
Λύση
Έστω ότι υπάρχει µια ιδιοτιµή λ της f µε αντίστοιχο ιδιοδιάνυσµα v. Τότε
f (v) = λ v, v ≠ 0. Εποµένως f 2 (v) = f ( f (v)) = f (λ v) = λ f (v) = λ 2 v.
Άσκηση 4
⎛ 1 −3 3 ⎞
Έστω A = ⎜⎜ 3 −5 3 ⎟⎟ ∈ M 3 ( ). Να βρεθούν
⎜ 6 −6 4 ⎟
⎝ ⎠
1. το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του Α
2. το ελάχιστο πολυώνυµο του Α
3. οι ιδιοτιµές του Α
4. τα ιδιοδιανύσµατα του Α
5. µια βάση για κάθε ιδιόχωρο του Α.
Λύση
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 17 από 32
⎛ x −1 3 −3 ⎞
1. χ A ( x) = det( xI − A) = det ⎜ −3 x + 5 −3 ⎟⎟ . Θα είναι χρήσιµο για τα
⎜
⎜ −6 6 x − 4 ⎟⎠
⎝
επόµενα υποερωτήµατα να ξέρουµε τις ρίζες του χ A ( x). Για το λόγο αυτό
αντί να υπολογίσουµε την ορίζουσα µηχανικά, επιδιώκουµε πρώτα κάποια
παραγοντοποίηση. Προσθέτοντας τη δεύτερη στήλη στην τρίτη, παίρνουµε
⎛ x −1 3 −3 ⎞ ⎛ x −1 3 0 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
det ⎜ −3 x + 5 −3 ⎟ = det ⎜ −3 x + 5 x + 2 ⎟ =
⎜ −6 6 x − 4 ⎟⎠ ⎜ −6 6 x + 2 ⎟⎠
⎝ ⎝
⎛ x −1 3 0⎞
⎜ ⎟
( x + 2) det ⎜ −3 x + 5 1 ⎟ .
⎜ −6 6 1 ⎟⎠
⎝
Για να είναι οι πράξεις πιο απλές, αφαιρούµε την τρίτη γραµµή από τη
δεύτερη και αναπτύσσουµε την ορίζουσα ως προς την τρίτη στήλη.
⎛ x −1 3 0⎞ ⎛ x −1 3 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
( x + 2) det ⎜ −3 x + 5 1 ⎟ = ( x + 2) det ⎜ 3 x −1 0 ⎟ =
⎜ −6 6 1 ⎟⎠ ⎜ −6 6 1 ⎟⎠
⎝ ⎝
( x + 2)(( x − 1) 2 − 9) = ( x + 2)( x 2 − 2 x − 8) =
( x + 2) 2 ( x − 4).
Άρα χ A ( x) = ( x + 2) 2 ( x − 4).
δηλαδή οι −2, 4.
⎛ −3 3 −3 ⎞ ⎛ x ⎞ ⎛ 0 ⎞ ⎧ −3 x + 3 y − 3 z = 0
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎪
⎜ −3 3 −3 ⎟ ⎜ y ⎟ = ⎜ 0 ⎟ ⇔ ⎨−3 x + 3 y − 3 z = 0 ⇔ x − y + z = 0.
⎜ −6 6 − 6 ⎟ ⎜ z ⎟ ⎜ 0 ⎟ ⎪
⎝ ⎠⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎩ −6 x + 6 y − 6 z = 0
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 18 από 32
⎛ −3 3 − 3 ⎞ ⎛ x ⎞ ⎛ 0 ⎞ ⎧−3 x + 3 y − 3 z = 0
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎪ ⎧x + y − z = 0
⎜ − 3 9 − 3 y =
⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟ 0 ⇔ ⎨ − 3 x + 9 y − 3 z = 0 ⇔ ⎨
⎜ −6 6 0 ⎟ ⎜ z ⎟ ⎜ 0 ⎟ ⎪ ⎩ 2 y − z = 0.
⎝ ⎠⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎩ −6 x + 6 y =0
⎛ 1 ⎞ ⎛ −1 ⎞
είναι τα ⎜⎜1 ⎟⎟ , ⎜⎜ 0 ⎟⎟ . Αυτά είναι γραµµικά ανεξάρτητα και παράγουν το V (−2) ,
⎜ 0 ⎟ ⎜1 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛ y − z⎞ ⎛1 ⎞ ⎛ −1⎞
επειδή ⎜⎜ y ⎟⎟ = ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
y ⎜1 ⎟ + z ⎜ 0 ⎟ . Άρα αυτά συγκροτούν µια βάση του V (−2).
⎜z ⎟ ⎜ 0 ⎟ ⎜1 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎧⎛ 1 ⎞ ⎫ ⎛1⎞
⎪⎜ 2 z ⎟ ⎪ ⎜2⎟
⎪⎜ ⎟ ⎪ ⎜ ⎟
⎪⎜ 1 ⎟ ⎪ ⎜ 1 ⎟.
Επειδή V (4) = ⎨ z z ∈ ⎬ , µια βάση αυτού αποτελεί το στοιχείο
⎜ ⎟ ⎜2⎟
⎪⎜ 2 ⎟ ⎪ ⎜ ⎟
⎪⎜ 1 ⎟ ⎪ ⎜⎜1 ⎟⎟
⎪⎜ ⎟ ⎪
⎩⎝ ⎠ ⎭ ⎝ ⎠
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 19 από 32
Άσκηση 5
1. Αποδείξτε την Πρόταση 2 δηλαδή ότι όµοιοι πίνακες έχουν το ίδιο
χαρακτηριστικό πολυώνυµο και τις ίδιες ιδιοτιµές.
2. Στη συνέχεια δώστε ένα παράδειγµα δυο όµοιων πινάκων που έχουν
διαφορετικά ιδιοδιανύσµατα.
Λύση
1. Έστω ότι A, B ∈ M n ( F ) είναι όµοιοι πίνακες. Τότε υπάρχει αντιστρέψιµος
Άσκηση 6
⎛ 1 1 2⎞ ⎛1 ⎞
Έστω A = ⎜⎜ 1 a 1 ⎟⎟ ∈ M 3 ( ) , X = ⎜⎜ 2 ⎟⎟ ∈ M 3×1 ( ).
⎜ −2 1 3 ⎟ ⎜0⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
1. Να βρεθούν οι τιµές του a για τις οποίες το X είναι ένα ιδιοδιάνυσµα του Α.
2. Για τις τιµές του a που βρήκατε στο προηγούµενο ερώτηµα υπολογίστε τη
διάσταση του ιδιόχωρου που περιέχει το Χ.
Λύση
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 20 από 32
⎛3 ⎞ ⎛1 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎧3 = λ 5
⎜ 1 + 2 a ⎟ = λ 2
⎜ ⎟ ⇔ ⎨ . Άρα έχουµε ότι a = .
⎜0 ⎟ ⎜0⎟ ⎩1 + 2 a = 2 λ 2
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
5
2. Έστω a = . Είδαµε πριν ότι το Χ αντιστοιχεί στην ιδιοτιµή 3. Ο ιδιόχωρος που
2
περιέχει το Χ είναι ο V (3). Από την Πρόταση 14 ξέρουµε ότι
⎛ −2 1 2 ⎞
⎜ ⎟
1
dim V (3) = 3 − r ( A − 3I ). Έχουµε A − 3I = ⎜ 1 − 1 ⎟ . Ξέρουµε ότι η τάξη ενός
⎜ 2 ⎟
⎜ −2 1 0 ⎟
⎝ ⎠
πίνακα αυτού µε το πλήθος των µη µηδενικών γραµµών στην κλιµακωτή του µορφή.
Μετά από µερικούς στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς γραµµών βρίσκουµε τη
⎛ 1 ⎞
⎜1 − 2 1⎟
⎜ ⎟
κλιµακωτή µορφή ⎜0 0 1⎟ και συνεπώς r ( A − 3I ) = 2. Άρα έχουµε
⎜0 0 0⎟
⎜ ⎟
⎝ ⎠
dim V (3) = 3 − 2 = 1.
Άσκηση 7
⎛ 3 2 4⎞
Να βρεθεί µια βάση για κάθε ιδιόχωρο του πίνακα A = ⎜⎜ 2 0 2 ⎟⎟ ∈ M 3 ( ).
⎜ 4 2 3⎟
⎝ ⎠
Λύση
Υπολογίζουµε το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του Α µε τη βοήθεια στοιχειωδών
µετασχηµατισµών γραµµών και στηλών. Έχουµε
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 21 από 32
⎛ x − 3 −2 −4 ⎞ r →r − 2 r ⎛ x−3 −2 −4 ⎞
⎜ ⎟3 3 2 ⎜ ⎟
det( xI − A) = det ⎜ −2 x −2 ⎟ = det ⎜ −2 x −2 ⎟ =
⎜ −4 − 2 x − 3 ⎟ ⎜ 0 −2( x + 1) x + 1⎟⎠
⎝ ⎠ ⎝
⎛ x − 3 −2 −4 ⎞ c →c + 2 c ⎛ x − 3 −10 −4 ⎞
⎜ ⎟2 2 1 ⎜ ⎟
( x + 1) det ⎜ −2 x −2 ⎟ = ( x + 1) det ⎜ −2 x − 4 −2 ⎟ =
⎜ 0 −2 1 ⎟⎠ ⎜ 0 0 1 ⎟⎠
⎝ ⎝
( x + 1) ( ( x − 3)( x − 4) − 20 ) = ( x + 1) 2 ( x − 8).
⎧4 x + 2 y + 4 z = 0
⎪
⎨2 x + y + 2 z = 0
⎪ 4 x + 2 y + 4 z = 0.
⎩
Άµεσα βλέπουµε ότι αυτό ισοδυναµεί µε την εξίσωση 2 x + y + 2 z = 0. Άρα
⎧⎛ − y − 2 z ⎞ ⎫
⎪⎜ 2 ⎟ ⎪
⎪⎜ ⎟ ⎪
V (−1) = ⎨⎜ y ⎟ y, z ∈ ⎬ . Θέτοντας y = 1, z = 0 και y = 0, z = 1 παίρνουµε τα
⎪⎜ z ⎟ ⎪
⎪⎜ ⎟ ⎪
⎪⎩⎝ ⎠ ⎪⎭
⎛ −1 ⎞
⎜ 2 ⎟ ⎛ −1 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
στοιχεία ⎜1 ⎟ , ⎜ 0 ⎟ . Αυτά αποτελούν µια βάση του V (−1), γιατί είναι γραµµικά
⎜ 0 ⎟ ⎜1 ⎟
⎜ ⎟ ⎝ ⎠
⎝ ⎠
⎛ − y − 2z ⎞ ⎛ −1 ⎞
⎜ 2 ⎟ ⎜ 2 ⎟ ⎛ −1⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
ανεξάρτητα και παράγουν το V (−1) καθώς ⎜ y ⎟= y ⎜1 ⎟ + z ⎜ 0 ⎟ .
⎜z ⎟ ⎜ 0 ⎟ ⎜1 ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎝ ⎠
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Ιδιοδιανύσµατα που αντιστοιχούν στο 8: Το σύστηµα ( A − 8I ) X = 0 είναι το
⎧ −5 x + 2 y + 4 z = 0
⎪
⎨2 x − 8 y + 2 z = 0
⎪4 x + 2 y − 5 z = 0.
⎩
Μετά από µερικούς στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς παίρνουµε το ισοδύναµο
σύστηµα
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 22 από 32
⎧5 x − 2 y − 4 z = 0
⎨ .
⎩ 2y − z = 0
⎧⎛ z ⎞ ⎫
⎪⎜ ⎟ ⎪
z ⎪ z ⎪
Οι λύσεις είναι ( x, y, z ) = ( z , , z ) , z ∈ . Άρα V (8) = ⎨⎜ ⎟ z ∈ ⎬ . Μια βάση
2 ⎪⎜ 2 ⎟ ⎪
⎜ ⎟
⎩⎪⎝ z ⎠ ⎭⎪
⎛1 ⎞
⎜ ⎟
1
αποτελεί το στοιχείο ⎜ ⎟ .
⎜2⎟
⎜1 ⎟
⎝ ⎠
Άσκηση 8
Υπολογίστε τις ιδιοτιµές των εξής πινάκων
⎛ 1 1 … 1⎞
⎜ ⎟
1 1 1⎟
1. A = ⎜ ∈ M n ( F)
⎜ ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝1 1 1⎟⎠
⎛a b b b⎞
⎜ ⎟
⎜b a b b⎟
2. B = ⎜ b b a b ⎟ ∈ M n (F) .
⎜ ⎟
⎜ ⎟
⎜b b b a ⎟⎠
⎝
Λύση
1. Υπολογίζουµε το χαρακτηριστικό πολυώνυµο. Έχουµε
⎛ x − 1 −1 … −1 ⎞ ⎛1 − x 1 … 1 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ −1 x − 1 −1 ⎟ ⎜ 1 1− x 1 ⎟
xI − A = =− .
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜⎜ −1 −1
⎟
x − 1⎟⎠ ⎜⎜ 1 1
⎟
1 − x ⎟⎠
⎝ ⎝
Προσθέτουµε στην πρώτη στήλη του τελευταίου πίνακα κάθε άλλη στήλη, οπότε
προκύπτει ο
⎛n− x 1 … 1 ⎞
⎜ ⎟
⎜ n − x 1− x 1 ⎟
− .
⎜ ⎟
⎜⎜ n − x 1
⎟
1 − x ⎟⎠
⎝
Άρα
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 23 από 32
⎛ ⎛n− x 1 … 1 ⎞⎞
⎜ ⎜ ⎟⎟
⎜ ⎜ n − x 1− x 1 ⎟⎟
det( xI − A) = det − =
⎜ ⎜ ⎟⎟
⎜⎜ ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ ⎝n− x 1 1 − x ⎠⎟ ⎠⎟
⎛1 1 … 1 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 1 1− x 1 ⎟
(−1) (n − x) det
n
.
⎜ ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝1 1 1 − x ⎟⎠
Στον τελευταίο πίνακα αφαιρούµε την πρώτη γραµµή από κάθε άλλη. Έτσι παίρνουµε
⎛1 1 … 1 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 −x 0⎟
det( xI − A) = (−1) (n − x) det
n
= (−1)n (n − x)(− x)n −1 , γιατί ο
⎜ ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 0 − x ⎟⎠
Άσκηση 9
Να βρεθεί η διάσταση του (µοναδικού) ιδιόχωρου του
⎛1 a 0 0⎞
⎜ ⎟
⎜0 1 a 0⎟
A = ⎜0 0 1 0 ⎟ ∈ M n ( F).
⎜ ⎟
⎜ ⎟
⎜0 0 0 1 ⎟⎠
⎝
Λύση
Ο Α είναι άνω τριγωνικός και τα στοιχεία της διαγωνίου είναι 1. Από την Πρόταση 6
υπάρχει µοναδική ιδιοτιµή λ = 1 και το ζητούµενο είναι η διάσταση του V (1). Από
την Πρόταση 14 έχουµε dim V (1) = n − r ( A − I ). Παρατηρούµε ότι
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 24 από 32
⎛0 a 0 0⎞
⎜ ⎟
⎜0 0 a 0⎟
A− I = ⎜0 0 0 0⎟ .
⎜ ⎟
⎜ ⎟
⎜0 0 0 0 ⎟⎠
⎝
• Αν a = 0 , τότε r ( A − I ) = 0 και dim V (1) = n.
• Αν a ≠ 0 , τότε r ( A − I ) = n −1 και dim V (1) = 1.
Άσκηση 10
Έστω A ∈ M n ( F ) τέτοιος ώστε το άθροισµα των στοιχείων κάθε γραµµής ισούται µε 1.
⎛ x1 ⎞
⎜ ⎟
Αποδείξτε ότι υπάρχει X = ⎜ ⎟ ∈ M n×1 ( F ) τέτοιο ώστε AX = X .
⎜x ⎟
⎝ n⎠
Λύση
Αρκεί να δείξουµε ότι το 1 είναι ιδιοτιµή του Α. Στην πρώτη στήλη του πίνακα
A − I προσθέτουµε κάθε άλλη στήλη. Τότε προκύπτει ένας πίνακας του οποίου η
πρώτη στήλη είναι µηδενική. Άρα det( A − I ) = 0 και το 1 είναι ιδιοτιµή του Α.
Άσκηση 11
Να βρεθεί το χαρακτηριστικό και ελάχιστο πολυώνυµο για καθέναν από τους επόµενους
πραγµατικούς πίνακες
⎛4 2 3 4⎞
⎜ ⎟
⎛ 4 2⎞ ⎛1 3⎞ ⎜1 3 −1 2⎟
A=⎜ ⎟ , B = ⎜ ⎟ , C =
⎝1 3⎠ ⎝0 2⎠ ⎜0 0 1 3⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 0 0 2 ⎟⎠
Λύση
Έχουµε
⎛ x − 4 −2 ⎞
χ A ( x) = det( xI − A) = det ⎜ ⎟ = ( x − 2)( x − 5)
⎝ −1 x − 3 ⎠
χ B ( x) = ( x − 1)( x − 2)
⎛A *⎞
γιατί ο Β είναι τριγωνικός. Ο πίνακας C είναι της µορφής C = ⎜ ⎟ . Από την
⎝ 0 B⎠
Πρόταση 7 συµπεραίνουµε ότι χ C ( x) = χ A ( x) χ B ( x) = ( x − 1)( x − 2) 2 ( x − 5).
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 25 από 32
Άσκηση 12
⎛ −5 4 1 ⎞
Έστω A = ⎜⎜ −6 5 1 ⎟⎟ ∈ M 3 ( ). Να υπολογιστεί ο πίνακας A2005 + A2006 .
⎜ 0 0 0⎟
⎝ ⎠
Λύση
⎛ x + 5 −4 −1⎞
Έχουµε χ A ( x) = det ( xI − A ) = det ⎜⎜ 6 ⎟
x − 5 −1⎟ = x(( x + 5)( x − 5) + 24) = x 3 − x.
⎜ 0 0 x ⎟⎠
⎝
Από το Θεώρηµα των Cayley-Hamilton έχουµε A3 − A = 0. Άρα
A4 = AA3 = AA = A2 ,
A5 = AA4 = AA2 = A3 = A
A6 = AA5 = AA = A2 .
Με επαγωγή αποδεικνύεται ότι A2 n = A2 , A2 n +1 = A για κάθε θετικό ακέραιο n.
Πράγµατι, η πρώτη σχέση αληθεύει για n = 1. Έστω ότι αυτή αληθεύει για ένα
συγκεκριµένο n. Τότε A2( n +1) = A2 n A2 = A2 A2 = AA3 = AA = A2 . Η δεύτερη σχέση
αποδεικνύεται µε παρόµοιο τρόπο.
⎛ −4 4 0 ⎞
Έχουµε A 2005
+A 2006
= A + A . Με υπολογισµούς βρίσκουµε A + A = ⎜⎜ −6 6 0 ⎟⎟ .
2 2
⎜ 0 0 0⎟
⎝ ⎠
Άσκηση 13
⎛ 2 −1 −1 ⎞
Έστω ο πραγµατικός πίνακας Α = ⎜⎜ 0 −2 −1⎟⎟ .
⎜0 3 2 ⎟
⎝ ⎠
1. Απλοποιήστε την παράσταση A5 − 2 A4 + 3I .
2. Εκφράστε τους πίνακες A−1 , A−2 ως πολυώνυµα του A.
3. Αποδείξτε ότι Α2006 – 2Α2005 = Α2 – 2A.
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 26 από 32
Λύση
Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του Α είναι
⎛x−2 1 1 ⎞
⎜ ⎟
χ A ( x) = det( xI − A) = det ⎜ 0 x+2 1 ⎟=
⎜ 0 −3 x − 2 ⎟⎠
⎝
( x − 2 ) ( ( x + 2 )( x − 2 ) + 3) = x3 − 2 x 2 − x + 2.
Από το Θεώρηµα Cayley – Hamilton έχουµε
χ A ( A) = A3 − 2 A2 − A + 2 I = 0 .
A5 − 2 A4 + 3I = χ A ( A)( A2 + 1) + A + I = A + I .
2. Αφού ο σταθερός όρος του χαρακτηριστικού πολυωνύµου δεν είναι µηδέν, ο Α
είναι αντιστρέψιµος (βλ. Πόρισµα 10). Πολλαπλασιάζοντας µε τον A−1 παίρνουµε
1
A2 − 2 A − I + 2 A−1 = 0 ⇒ A−1 =
2
( − A2 + 2 A + I ) .
1
Πολλαπλασιάζοντας πάλι µε τον A−1 παίρνουµε A−2 =
2
( − A + 2 I + A−1 ) . Άρα
1⎛ 1 ⎞ 1 5
A−2 = ⎜ − A + 2 I + ( − A2 + 2 A + I ) ⎟ = − A2 + I .
2⎝ 2 ⎠ 4 4
Άσκηση 14
Έστω A ∈ M 3 ( ) . Αποδείξτε ότι τα επόµενα είναι ισοδύναµα
1. A3 = 0.
2. χ A ( x) = x 3
µηδέν. Άρα κάθε ιδιοτιµή του Am , m θετικός ακέραιος, είναι ίση µε µηδέν. Τότε από
⎪ 3
⎩λ1 + λ2 + λ3 = 0.
3 3
Έστω ότι κάποιο από τα λ1 , λ2 , λ3 είναι διάφορο του 0. Θα φτάσουµε σε άτοπο. Από
τις προηγούµενες σχέσεις συµπεραίνουµε ότι το οµογενές γραµµικό σύστηµα
x1 + x2 + x3 = 0
λ1 x1 + λ2 x2 + λ3 x3 = 0
λ12 x1 + λ2 2 x2 + λ32 x3 = 0
έχει µη µηδενική λύση. Άρα η ορίζουσα του πίνακα των συντελεστών είναι ίση µε
⎛ 1 1 1 ⎞
µηδέν, δηλαδή det ⎜⎜ λ1 λ2 λ3 ⎟⎟ = 0. Αυτή είναι η γνωστή ορίζουσα Vandermonde
⎜λ 2 λ2 2 λ32 ⎟⎠
⎝ 1
για την οποία είδαµε στο Κεφάλαιο 4 ότι
⎛ 1 1 1 ⎞
⎜
det ⎜ λ1 λ2 λ3 ⎟⎟ = (λ2 − λ1 )(λ3 − λ2 )(λ3 − λ1 ).
⎜λ 2 λ2 2 λ32 ⎟⎠
⎝ 1
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 28 από 32
Συνεπώς (λ2 − λ1 )(λ3 − λ2 )(λ3 − λ1 ) = 0, δηλαδή τα λi δεν είναι ανά δύο διάφορα.
⎧λ1 + 2λ2 = 0
⎪ 2
⎨λ1 + 2λ2 = 0
2
⎪ 3
⎩λ1 + 2λ2 = 0.
3
Από την πρώτη εξίσωση έχουµε λ1 = −2λ2 και αντικαθιστώντας στη δεύτερη
Hamilton έχουµε A3 = 0.
Άσκηση 15
Εξετάστε αν αληθεύουν οι παρακάτω προτάσεις.
1. Αν για ένα 3 × 3 πίνακα Α ισχύει A4 = 0 , τότε A3 = 0.
2. Αν για ένα 3 × 3 πίνακα Α ισχύει A3 = 0 , τότε A2 = 0.
3. Υπάρχει πίνακας µε χαρακτηριστικό πολυώνυµο το ( x − 2) 2 ( x − 5) και ελάχιστο
το ( x − 2) 2 .
⎛0 1 0⎞
2. Αυτή δεν αληθεύει. Ένα αντιπαράδειγµα είναι ο πίνακας A = ⎜⎜ 0 0 1 ⎟⎟ .
⎜0 0 0⎟
⎝ ⎠
⎛0 0 1⎞
Έχουµε A = ⎜⎜ 0 0 0 ⎟⎟ ≠ 0, A3 = 0
2
⎜0 0 0⎟
⎝ ⎠
3. Αυτή δεν αληθεύει λόγω του Θεωρήµατος 15 3).
4. Αυτή δεν αληθεύει γιατί ο σταθερός όρος του δοσµένου πολυωνύµου είναι
ίσος µε 0 (βλ. Πόρισµα 10).
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 29 από 32
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Να βρεθούν οι ιδιοτιµές και τα ιδιοδιανύσµατα
⎛ 2 2⎞
1. του πίνακα A = ⎜ ⎟∈ M2 ( )
⎝1 3⎠
2. της γραµµικής απεικόνισης f : 2
→ 2
, f ( x, y ) = (4 x + 2 y,3 x + 3 y ).
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 1. Απάντηση 1. Οι ιδιοτιµές του Α είναι 1,4 και τα
αντίστοιχα ιδιοδιανύσµατα είναι ( 2 x, − x ) , x ∈ − {0}, ( x, x), x ∈ − {0} . 2. Οι
Άσκηση 2
Να βρεθούν τα χαρακτηριστικά πολυώνυµα των εξής πινάκων
⎛1 x y⎞ ⎛ 2 3 −2 ⎞
⎛ 5 −1⎞
A=⎜ ⎟∈ M2 ( ) , B = ⎜⎜ 0 0 z ⎟⎟ ∈ M 3 ( ) , C = ⎜⎜ 0 5 4 ⎟⎟ ∈ M 3 ( ).
⎝8 3 ⎠ ⎜0 0 2⎟ ⎜ 1 0 −1 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Απάντηση χ A ( x) = x 2 − 8 x + 23, χ B ( x) = x 3 − 3 x 2 + 2 x, χ C ( x) = x3 − 6 x 2 + 5 x − 12
Άσκηση 3
⎛3 1 1⎞
Έστω A = ⎜⎜ 2 4 2 ⎟⎟ ∈ M 3 ( ) . Να βρεθούν
⎜1 1 3⎟
⎝ ⎠
1. το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του Α
2. το ελάχιστο πολυώνυµο του Α
3. οι ιδιοτιµές του Α
4. τα ιδιοδιανύσµατα του Α
5. µια βάση για κάθε ιδιόχωρο του Α.
⎧ ⎛1 ⎞ ⎛1 ⎞ ⎫ ⎧ ⎛1 ⎞ ⎫
⎪ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎪ ⎪ ⎜ ⎟ ⎪
V (2) = ⎨ x ⎜ −1⎟ + y ⎜ 0 ⎟ x, y ∈ ⎬ , V (6) = ⎨ x ⎜ 2 ⎟ x ∈ ⎬ και αντίστοιχες βάσεις είναι
⎪ ⎜0 ⎟ ⎜ −1⎟ ⎪ ⎪ ⎜1 ⎟ ⎪
⎩ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎭ ⎩ ⎝ ⎠ ⎭
⎧⎛1 ⎞ ⎛ 1 ⎞ ⎫ ⎧⎛ 1 ⎞ ⎫
⎪⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎪ ⎪⎜ ⎟ ⎪
⎨⎜ −1⎟ , ⎜ 0 ⎟ ⎬ , ⎨⎜ 2 ⎟ ⎬ .
⎪⎜ 0 ⎟ ⎜ −1⎟ ⎪ ⎪⎜1 ⎟ ⎪
⎩⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎭ ⎩⎝ ⎠ ⎭
Άσκηση 4
Να βρεθούν οι ιδιοτιµές και µια βάση για κάθε ιδιόχωρο της γραµµικής απεικόνισης
f: 3
→ 3
, f ( x, y, z ) = ( x − y, 2 x + 3 y + 2 z , x + y + 2 z ).
Υπόδειξη Οι ιδιοτιµές είναι 1, 2,3. Βάσεις των V (1), V (2), V (3) είναι αντίστοιχα τα
{(1, 0, −1)},{(2, −2, −1)},{(1, −2, −2)} .
Άσκηση 5
Να βρεθεί το χαρακτηριστικό και το ελάχιστο πολυώνυµο του
⎛2 5 0 0 0⎞
⎜ ⎟
⎜0 2 0 0 0⎟
A = ⎜0 0 4 2 0⎟ ∈ M5 ( ).
⎜ ⎟
⎜0 0 3 5 0⎟
⎜0 0 0 0 7 ⎟⎠
⎝
Υπόδειξη Εφαρµόστε την Πρόταση 7 και την Πρόταση 16.
Απάντηση χ A ( x) = ( x − 2)3 ( x − 7) 2 , mA ( x) = ( x − 2) 2 ( x − 7).
Άσκηση 6
⎛ −1 ⎞
Να βρεθούν οι τιµές του πραγµατικού αριθµού a για τις οποίες το X = ⎜⎜ −1⎟⎟ είναι ένα
⎜1 ⎟
⎝ ⎠
⎛ 2 −1 2 ⎞
ιδιοδιάνυσµα του πίνακα A = ⎜⎜ a −3 3 ⎟⎟ ∈ M 3 ( ). Να βρεθεί η διάσταση του
⎜ −1 0 −2 ⎟
⎝ ⎠
ιδιόχωρου του Α που περιέχει το Χ.
Κεφάλαιο 9: Ιδιοτιµές και Ιδιοδιανύσµατα Σελίδα 31 από 32
Άσκηση 7
⎛1 4⎞
Έστω A = ⎜ ⎟ . Να βρεθούν οι ιδιοτιµές του A − 4 A + I .
2005
⎝ 2 3 ⎠
Υπόδειξη Αφού υπολογίστε τις ιδιοτιµές του Α, εφαρµόστε την Πρόταση 4.
Απάντηση 4,52005 − 19 .
Άσκηση 8
Υπολογίστε τις ιδιοτιµές, τα ιδιοδιανύσµατα και τις διαστάσεις των ιδιόχωρων των
⎛ −2 − i −3 + i 0 ⎞
⎛ 1 1 + 2i ⎞ ⎜ ⎟
πινάκων A = ⎜ ⎟, B = ⎜ 2 + i 3−i 0 ⎟
⎝ 1 − 2i 5 ⎠ ⎜ −3 + i 5 + 5i 6 + 8i ⎟
⎝ ⎠
Απάντηση Οι ιδιοτιµές του Α είναι 0, 6 και οι αντίστοιχοι ιδιόχωροι είναι
⎧ ⎛ −1 − 2i ⎞ ⎫ ⎧ ⎛1 ⎞ ⎫
V (0) = ⎨ x ⎜ ⎟ x ∈ ⎬ , V (6) = ⎨ x ⎜ ⎟ x ∈ ⎬ . Οι ιδιοτµές του Β είναι
⎩ ⎝1 ⎠ ⎭ ⎩ ⎝1 − 2i ⎠ ⎭
0, 1 − 2i, 6 + 8i και οι αντίστοιχοι ιδιόχωροι είναι
⎧ ⎛2 ⎞ ⎫ ⎧ ⎛ 4 + 3i ⎞ ⎫ ⎧ ⎛ 0⎞ ⎫
⎪ ⎜ ⎟ ⎪ ⎪ ⎜ ⎟ ⎪ ⎪ ⎜ ⎟ ⎪
V (0) = ⎨ x ⎜ −1 − i ⎟ x ∈ ⎬ ,V (1 − 2i ) = ⎨ x ⎜ −4 − 3i ⎟ x ∈ ⎬ ,V (6 + 8i ) = ⎨ x ⎜ 0 ⎟ x ∈ ⎬.
⎪ ⎜1 ⎟ ⎪ ⎪ ⎜4 ⎟ ⎪ ⎪ ⎜1 ⎟ ⎪
⎩ ⎝ ⎠ ⎭ ⎩ ⎝ ⎠ ⎭ ⎩ ⎝ ⎠ ⎭
Άσκηση 9
⎛a b ⎞
Ορίζουµε µια συνάρτηση h : M 2 ( )→ , h⎜ ⎟ = a + d + 2bc. Αποδείξτε ότι αν
2 2
⎝ c d ⎠
οι πίνακες A, B ∈ M 2 ( F ) είναι όµοιοι, τότε h( A) = h( B).
Άσκηση 10
⎛ 1 4 −3 ⎞
Έστω A = ⎜⎜ 0 3 1 ⎟⎟ ∈ M 3 ( ).
⎜ 0 2 −1 ⎟
⎝ ⎠
1. Να απλοποιηθεί η παράσταση A5 − 3 A4 − 2 A3 + 2 A2 + 4 I
2. Να βρεθεί ένα πραγµατικό πολυώνυµο f ( x) βαθµού 2 τέτοιο ώστε
A−1 = f ( A).
1 3 3
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 13. Απάντηση 1. 3A − I 2. f ( x) = − x 2 + x + .
5 5 5
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 1 από 37
Κεφάλαιο 10
∆ιαγωνοποίηση
Μια από τις πιο απλές µορφές πινάκων είναι οι διαγώνιοι πίνακες. Θα δούµε στο
κεφάλαιο αυτό διάφορα κριτήρια που µας πληροφορούν αν ένας πίνακας ανάγεται σε
διαγώνια µορφή και πως επιτυγχάνεται η αναγωγή αυτή. Επίσης θα ασχοληθούµε µε
εφαρµογές και µε τη διαγωνοποίηση ειδικών κατηγοριών πινάκων.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ.............................................................................................................................2
Ορισµός 1 (διαγωνοποιήσιµος πίνακας) ..............................................................................................2
Παραδείγµατα......................................................................................................................................2
Ορισµός 2 (διαγωνοποιήσιµη γραµµική απεικόνιση) .........................................................................3
Παραδείγµατα......................................................................................................................................3
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ......................................................................................................................18
Άσκηση 1...........................................................................................................................................18
Άσκηςη 2 ...........................................................................................................................................19
Άσκηση 3...........................................................................................................................................19
Άσκηση 4...........................................................................................................................................23
Άσκηση 5...........................................................................................................................................24
Άσκηση 6...........................................................................................................................................25
Άσκηση 7...........................................................................................................................................25
Άσκηση 8...........................................................................................................................................26
Άσκηση 9...........................................................................................................................................27
Άσκηση 10.........................................................................................................................................29
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 2 από 37
Άσκηση 11.........................................................................................................................................30
Άσκηση 12.........................................................................................................................................31
Άσκηση 13.........................................................................................................................................32
Άσκηση 14.........................................................................................................................................33
Άσκηση 15.........................................................................................................................................33
ΑΣΚΗΣΕΙΣ...........................................................................................................................................34
Άσκηση 1...........................................................................................................................................34
Άσκηση 2...........................................................................................................................................34
Άσκηση 3...........................................................................................................................................35
Άσκηση 4...........................................................................................................................................35
Άσκηση 5...........................................................................................................................................35
Άσκηση 6...........................................................................................................................................36
Άσκηση 7...........................................................................................................................................36
Άσκηση 8...........................................................................................................................................36
Άσκηση 9...........................................................................................................................................37
Άσκηση 10.........................................................................................................................................37
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
Παραδείγµατα
⎛ 5 −4 ⎞
1. Ο πίνακας A = ⎜ ⎟ είναι διαγωνοποιήσιµος υπεράνω του , επειδή
⎝ 6 −5 ⎠
⎛ 2 1⎞
υπάρχει ο αντιστρέψιµος πίνακας P = ⎜ ⎟∈ M2 ( ) έτσι ώστε να ισχύει
⎝ 3 1⎠
−1
−1 ⎛ 2 1⎞ ⎛ 5 −4 ⎞ ⎛ 2 1⎞ ⎛ −1 0 ⎞
P AP = ⎜ ⎟ ⎜ ⎟⎜ ⎟=⎜ ⎟.
⎝ 3 1 ⎠ ⎝ 6 −5 ⎠ ⎝ 3 1 ⎠ ⎝ 0 1 ⎠
⎛0 1⎞
2. Ο πίνακας A = ⎜ ⎟ δεν είναι διαγωνοποιήσιµος υπεράνω του F .
⎝0 0⎠
⎛a b⎞
Πράγµατι, αν P = ⎜ ⎟ ∈ M 2 ( F ) είναι ένας αντιστρέψιµος πίνακας τότε µε
⎝c d⎠
υπολογισµούς βρίσκουµε ότι
⎛0 1⎞ 1 ⎛ d −b ⎞ ⎛ 0 1 ⎞ ⎛ a b ⎞ 1 ⎛ cd d2 ⎞
P −1 ⎜ ⎟P = ⎜ ⎟⎜ ⎟⎜ ⎟= ⎜ ⎟.
⎝0 0⎠ ad − bc ⎝ −c a ⎠ ⎝ 0 0 ⎠ ⎝ c d ⎠ ad − bc ⎝ −c 2 −cd ⎠
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 3 από 37
( )
διατεταγµένης βάσης α του V ο αντίστοιχος πίνακας f : α , α της απεικόνισης είναι
διαγωνοποιήσιµος.
Παραδείγµατα
1. Θεωρούµε τη γραµµική απεικόνιση f : R 2 → R 2 , µε f ( x, y ) = ( y, 0 ) . Ως προς
⎛0 1⎞
τη συνήθη βάση στον R 2 , ο αντίστοιχος πίνακας είναι A = ⎜ ⎟ . Στο
⎝0 0⎠
προηγούµενο παράδειγµα, είδαµε ότι ο πίνακας Α δεν είναι διαγωνοποιήσιµος
και συνεπώς η αντίστοιχη γραµµική απεικόνιση f δεν είναι διαγωνοποιήσιµη.
2. Αν εξετάσουµε τη γραµµική απεικόνιση f : R2 → R2 , µε
ΘΕΜΕΛΙΩ∆ΕΙΣ ΓΝΩΣΕΙΣ
ΚΡΙΤΗΡΙΑ ∆ΙΑΓΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ
Συµβολισµός Έστω A ∈ M n ( F ) . Τα ιδιοδιανύσµατα του Α είναι στοιχεία του
⎛ x1 ⎞
⎜ ⎟
M n×1 ( F ) δηλαδή είναι στοιχεία της µορφής ⎜ ⎟ . Για συντοµία θα γράφουµε F n×1
⎜x ⎟
⎝ n⎠
στη θέση του M n×1 ( F ) . Παρατηρούµε ότι ο χώρος F n×1 είναι ουσιαστικά ο F n µε τη
⎛ x1 ⎞
µόνη διαφορά στο F n×1 συµβολίζουµε τα στοιχεία µε στήλες ⎜⎜ ⎟⎟ ενώ στο F n
⎜x ⎟
⎝ n⎠
χρησιµοποιούµε γραµµές ( x1 ,..., xn ). Ακριβέστερα η απεικόνιση
⎛ x1 ⎞
⎜ ⎟
f : F n×1 → F n , f ⎜ ⎟ = ( x1 ,..., xn ) είναι ένας ισοµορφισµός διανυσµατικών χώρων.
⎜x ⎟
⎝ n⎠
Μέσω αυτού πολλές φορές θα ταυτίζουµε το F n×1 µε το F n .
F n×1 έχει βάση που αποτελείται από ιδιοδιανύσµατα του Α. Ισοδύναµα, ένας n × n
πίνακας Α είναι όµοιος µε διαγώνιο πίνακα ∆ αν και µόνο αν ο πίνακας Α έχει n
γραµµικά ανεξάρτητα ιδιοδιανύσµατα.
⎛ λ1 ⎞
⎜ ⎟
λ2
∆ = Ρ ΑΡ = ⎜
−1 ⎟,
⎜ ⎟
⎜⎜ ⎟
λν ⎟⎠
⎝
όπου λi είναι η ιδιοτιµή µε αντίστοιχο ιδιοδιάνυσµα το pi ,
1≤ i ≤ n .
Πρόταση 2
Αν ένας n × n πίνακας Α έχει n διακεκριµένες ιδιοτιµές, τότε ο Α είναι
διαγωνοποιήσιµος.
Παράδειγµα
⎛2 2 1⎞
Ο πίνακας A = ⎜⎜ 1 3 1 ⎟⎟ έχει χαρακτηριστικό πολυώνυµο
⎜1 2 2⎟
⎝ ⎠
⎛ λ − 2 −2 −1 ⎞
χ A (λ ) = det ( λ I − A ) = det ⎜ −1 λ − 3 −1 ⎟⎟ =
⎜
⎜ −1 −2 λ − 2 ⎟⎠
⎝
⎛λ − 2 −2 −1 ⎞ ⎛ λ − 2 − 2 −1 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
det ⎜ −1 λ −3 −1 ⎟ = (λ − 1) det ⎜ −1 λ − 3 −1⎟ =
⎜ 0 −(λ − 1) λ − 1⎟⎠ ⎜ 0 −1 1 ⎟⎠
⎝ ⎝
(λ − 1) 2 (λ − 5).
⎛1 2 1⎞ ⎛ −3 2 1 ⎞ ⎛ 0 0 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
( Α − Ι )( Α − 5Ι ) = ⎜1 2 1⎟ ⎜ 1 −2 1 ⎟ = ⎜ 0 0 0 ⎟ .
⎜ 1 2 1 ⎟ ⎜ 1 2 −3 ⎟ ⎜ 0 0 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Έτσι το ελάχιστο πολυώνυµο είναι το mA (λ ) = (λ − 1)(λ − 5) , το οποίο είναι
γινόµενο διακεκριµένων πρωτοβαθµίων παραγόντων. Άρα ο πίνακας
διαγωνοποιείται.
Παράδειγµα
Η γραµµική απεικόνιση f : R 3 → R 3 , µε
⎛2 0 1⎞
έχει αντίστοιχο πίνακα τον A = ⎜⎜ −1 4 −1⎟⎟ . Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο
⎜ −1 2 0 ⎟
⎝ ⎠
του πίνακα Α είναι
⎛λ − 2 0 −1⎞
⎜
χ A (λ ) = det(λ I − A) = det ⎜ 1 λ − 4 1 ⎟⎟ =
⎜ 1 −2 λ ⎟⎠
⎝
(λ − 2)((λ − 4)λ + 2) − (−2 − λ + 4) = (λ − 1)(λ − 2)(λ − 3)
Ak = ( P∆ P −1 ) = ( P∆ P −1 )( P∆ P −1 )… ( P∆ P −1 ) =
k
⎛ 2 −5 ⎞
Για παράδειγµα, αν ενδιαφερόµαστε να υπολογίσουµε τον A2004 , όταν A = ⎜ ⎟,
⎝ 1 −2 ⎠
χρειάζεται να υπολογίσουµε τις ιδιοτιµές του Α. Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο είναι
χ Α (λ ) = λ 2 + 1 = (λ + i )(λ − i) , σύµφωνα µε την Πρόταση 2 ο πίνακας διαγωνοποιεί-
⎛ ( −i ) k 0 ⎞ −1
ται υπεράνω του . Έτσι από την (1) παίρνουµε Ak = P ⎜ ⎟ P , οπότε µε
⎝ 0 ik ⎠
⎛ (−i ) 2004 0 ⎞ −1
αντικατάσταση k = 2004 έχουµε A 2004
= P⎜ 2004 ⎟
P = PIP −1 = I .
⎝ 0 i ⎠
B2 = A .
Στην περίπτωση όπου ο πίνακας Α διαγωνοποιείται και τα στοιχεία λ1 , λ2 ,… , λn του
διαγώνιου πίνακα ∆ είναι πραγµατικοί αριθµοί και µη αρνητικοί, τότε οι πίνακες
(
B = Pdiag ± λ1 , ± λ2 ,… , ± λn P −1 ) (2)
είναι πραγµατικοί και είναι τετραγωνικές ρίζες του Α. Αξίζει να σηµειώσουµε ότι η
(2) δίνει κάποιες τετραγωνικές ρίζες του Α, όχι αναγκαστικά όλες.
Παράδειγµα
⎛6 3⎞
Αν θέλουµε να υπολογίσουµε τετραγωνικές ρίζες του πίνακα A = ⎜ ⎟,
⎝5 4⎠
χρειάζεται να υπολογίσουµε τις ιδιοτιµές και τα ιδιοδιανύσµατα του Α και να
βρούµε τους Β από την (2). Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο είναι
χ Α (λ ) = λ 2 − 10λ + 9 = (λ − 1)(λ − 9) , οπότε οι ιδιοτιµές είναι λ1 = 1 και
λ2 = 9 .
Ο πίνακας Α διαγωνοποιείται, (βλ. Πρόταση 2) και εύκολα επαληθεύουµε ότι
⎧ ⎛ 3⎞ ⎫ ⎧ ⎛ 1⎞ ⎫
οι αντίστοιχοι ιδιόχωροι είναι V (1) = ⎨ x ⎜ ⎟ , x ∈ R ⎬ , V (9) = ⎨ x ⎜ ⎟ , x ∈ R ⎬ .
⎩ ⎝ −5 ⎠ ⎭ ⎩ ⎝ 1⎠ ⎭
⎛ 3 1⎞ 1 ⎛ 1 −1 ⎞
Συνεπώς οι πίνακες P, P −1 είναι P = ⎜ −1
⎟ και P = ⎜ ⎟ , οπότε
⎝ −5 1⎠ 8 ⎝5 3 ⎠
⎛ −3 −3 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞ −3 x1 − 3 x2 = 0 ⎫
⎜ ⎟ ⎜ x ⎟ = ⎜ ⎟ ⇒ − x − x = 0⎬ ⇒
⎝ −1 −1 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 0 ⎠ 1 2 ⎭
⎛x ⎞ ⎛ x ⎞ ⎛1⎞
x2 = − x1 ⇒ ⎜ 1 ⎟ = ⎜ 1 ⎟ = x1 ⎜ ⎟ , x1 ∈ R − {0}.
⎝ x2 ⎠ ⎝ − x1 ⎠ ⎝ −1⎠
⎛ 1 −3 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞ x1 − 3x2 = 0 ⎫
⎜ ⎟ ⎜ x ⎟ = ⎜ ⎟ ⇒ − x + 3x = 0⎬ ⇒
⎝ −1 3 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 0 ⎠ 1 2 ⎭
⎛ x ⎞ ⎛ 3x ⎞ ⎛ 3⎞
x1 = 3x2 ⇒ ⎜ 1 ⎟ = ⎜ 2 ⎟ = x2 ⎜ ⎟ , x2 ∈ R − {0}
⎝ x2 ⎠ ⎝ x2 ⎠ ⎝1⎠
⎛ 1 3⎞ −1 1 ⎛1 −3 ⎞
Θέτουµε P = ⎜ ⎟ οπότε P = ⎜ ⎟ . Έτσι από την (1) έχουµε
⎝ −1 1 ⎠ 4 ⎝1 1 ⎠
an =
1
4
{
( }
(−1) n − 2 + 3n −1 ) a2 + ( −3(−1) n − 2 + 3n −1 ) a1 .
1
Με αντικατάσταση των όρων a1 = 1 και a2 = 4 , έχουµε an =
4
( (−1)n−2 + 5 ⋅ 3n−1 ) ,
n ≥ 3.
και µε xi′ = xi′(t ) τις παραγώγους τους, είναι γνωστό ότι για λi ∈ R και i ∈ N η
Η τελευταία ισότητα των πινάκων δίνει τις λύσεις των yi για κάθε i = 1, 2,… , n , αφού
από (*) έχουµε yi = ci eλit , όπου ci ∈ R σταθερές. Έτσι η γενική λύση του διαφορικού
συστήµατος, από τη σχέση της αντικατάστασης (**), είναι
⎛ x1 ⎞ ⎛ y1 ⎞ ⎛ c1eλ1t ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ λ2t ⎟
⎜ x2 ⎟ = P ⎜ y2 ⎟ = P ⎜ c2 e ⎟ (5) .
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ λnt ⎟⎟
⎝ xn ⎠ ⎝ yn ⎠ ⎝ cn e ⎠
Παράδειγµα
Θεωρούµε το σύστηµα
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 12 από 37
x1′ = 7 x1 + x2 − 6 x3
x2′ = 2 x2
x3′ = 8 x1 − 7 x3
που µε την «γλώσσα» των πινάκων γράφεται
⎛ x1′ ⎞ ⎛ 7 1 −6 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ x1′ ⎞ ⎛ x1 ⎞
⎜ ′⎟ ⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ′ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ x2 ⎟ = ⎜ 0 2 0 ⎟ ⎜ x2 ⎟ ⇒ ⎜ x2 ⎟ = A ⎜ x2 ⎟ .
⎜ x′ ⎟ ⎜ 8 0 −7 ⎟ ⎜ x ⎟ ⎜ x′ ⎟ ⎜x ⎟
⎝ 3⎠ ⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ 3 ⎠ ⎝ 3⎠
Ο πίνακας Α έχει χαρακτηριστικό πολυώνυµο χ Α (λ ) = (λ + 1)(λ − 1)(λ − 2) , οι
⎧ ⎛ 3⎞ ⎫ ⎧ ⎛1⎞ ⎫
⎪ ⎜ ⎟ ⎪ ⎪ ⎜ ⎟ ⎪
V (−1) = ⎨ x ⎜ 0 ⎟ , x ∈ R ⎬ , για λ2 = 1 , ο ιδιόχωρος είναι V (1) = ⎨ x ⎜ 0 ⎟ , x ∈ R ⎬
⎪ ⎜ 4⎟ ⎪ ⎪ ⎜1⎟ ⎪
⎩ ⎝ ⎠ ⎭ ⎩ ⎝ ⎠ ⎭
⎧ ⎛9⎞ ⎫
⎪ ⎜ ⎟ ⎪
και για λ3 = 2 , ο ιδιόχωρος είναι V (2) = ⎨ x ⎜ 3 ⎟ , x ∈ R ⎬ . Ο αντιστρέψιµος
⎪ ⎜8⎟ ⎪
⎩ ⎝ ⎠ ⎭
⎛ 3 1 9⎞
⎜ ⎟
πίνακας P είναι P = ⎜ 0 0 3 ⎟ µε αντίστοιχο διαγώνιο πίνακα τον
⎜ 4 1 8⎟
⎝ ⎠
⎛ −1 0 0 ⎞
⎜ ⎟
P AP = ∆ = ⎜ 0 1 0 ⎟ . Από την (5) έχουµε ότι η γενική λύση του
−1
⎜ 0 0 2⎟
⎝ ⎠
συστήµατος είναι
⎜ ⎟ ⎜ ⎟⎜ t ⎟ ⎜ ⎟
⎜ x2 (t ) ⎟ = ⎜ 0 0 3 ⎟ ⎜ c2 e ⎟ = ⎜ 3c3e 2t ⎟,
⎜ x (t ) ⎟ ⎜ 4 1 8 ⎟ ⎜ c e 2t ⎟ ⎜ 4c e − t + c et + 8c e 2t ⎟
⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ 1 2 3 ⎠
όπου οι σταθερές c1 , c2 , c3 ∈ R .
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 13 από 37
ΤΡΙΓΩΝΟΠΟΙΗΣΗ
Ορισµός 6
Ένας πίνακας A ∈ M n ( F ) είναι τριγωνοποιήσιµος υπεράνω του F αν είναι όµοιος µε
Θεώρηµα 7 (τριγωνοποίηση)
1. Ένας A ∈ M n ( F ) τριγωνοποιείται αν και µόνο αν το χαρακτηριστικό του
2. Κάθε A ∈ M n ( ) τριγωνοποιείται.
⎛ 0 1⎞
Για παράδειγµα, ο πίνακας A = ⎜ ⎟ έχει χαρακτηριστικό πολυώνυµο
⎝ −1 0 ⎠
χ Α (λ ) = λ 2 + 1 . Αν αναφερόµαστε στο σύνολο F = , δεν υπάρχουν ιδιοτιµές, άρα ο
Α δεν τριγωνοποιείται, ενώ αν F= , τότε σύµφωνα µε το Θεώρηµα 7, ο Α
τριγωνοποιείται. Επιπλέον επειδή υπάρχουν δύο διακεκριµένες ιδιοτιµές, από την
Πρόταση 2 έπεται ότι ο Α είναι διαγωνοποιήσιµος.
⎛ 1 1 ⎞
⎜ 2 2 ⎟⎟
όπου U * = U t , δηλαδή αν U −1 = U * . Για παράδειγµα ο ⎜ είναι
⎜ i i ⎟
⎜ − ⎟
⎝ 2 2⎠
µοναδιαίος .
• Ένας ορθογώνιος πίνακας είναι ένας µοναδιαίος πίνακας που έχει στοιχεία
πραγµατικούς αριθµούς. ∆ηλαδή ένας P είναι ορθογώνιος αν και µόνο αν
⎛ cos θ − sin θ ⎞
P −1 = P t . Για παράδειγµα ο ⎜ ⎟ είναι ορθογώνιος για κάθε
⎝ sin θ cos θ ⎠
πραγµατικό θ.
• Ένας πίνακας H ∈ M n ( ) λέγεται Ερµιτιανός αν H = H * . Για παράδειγµα,
⎛ 2 4 − 5i ⎞
ο⎜ ⎟ είναι Ερµιτιανός. Στην ειδική περίπτωση που H ∈ M n ( ),
⎝ 4 + 5i 3 ⎠
τότε ο Η είναι Ερµιτιανός αν και µόνο αν είναι συµµετρικός.
Πρόταση 10
Τα ιδιοδιανύσµατα που αντιστοιχούν σε διακεκριµένες ιδιοτιµές συµµετρικού (ή
Eρµιτιανού) πίνακα είναι µεταξύ τους κάθετα.
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 15 από 37
p2 = ( 0 1 −1)
t
λ2 = 1 ένα ιδιοδιάνυσµα είναι και για λ3 = 3 ένα
ΓΕΝΙΚΕΥΜΕΝΑ Ι∆ΙΟ∆ΙΑΝΥΣΜΑΤΑ
Γνωρίζουµε ότι ένας πίνακας A ∈ M n ( ) διαγωνοποιείται αν και µόνο αν υπάρχει
n×1
µια βάση του χώρου που αποτελείται από ιδιοδιανύσµατα του Α. Επειδή
υπάρχουν πίνακες που δε διαγωνοποιούνται, ξέρουµε ότι υπάρχουν πίνακες Α έτσι
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 16 από 37
n×1
ώστε είναι αδύνατο ο χώρος να παράγεται από ιδιοδιανύσµατα του Α. Στη
συνέχεια θα ορίσουµε τα ‘γενικευµένα ιδιοδιανύσµατα’ του Α, που έχουν την
n×1
ιδιότητα να παράγουν το για κάθε Α.
Ορισµός 11
Έστω A ∈ M n ( ). Ένα µη µηδενικό X ∈ n×1
λέγεται γενικευµένο ιδιοδιάνυσµα του
Από τον ορισµό φαίνεται ότι κάθε ιδιοδιάνυσµα του Α είναι ένα γενικευµένο
ιδιοδιάνυσµα του Α. Το αντίστροφο δεν ισχύει, δηλαδή τα γενικευµένα
ιδιοδιανύσµατα δεν είναι αναγκαστικά ιδιοδιανύσµατα. Για παράδειγµα, έστω
⎛ 3 1⎞
A=⎜ ⎟ . Τότε για λ = 3 εύκολα επαληθεύεται ότι ( A − λ I ) = 0 και συνεπώς
2
⎝ 0 3⎠
⎛x⎞
κάθε µη µηδενικό ⎜ ⎟ είναι ένα γενικευµένο ιδιοδιάνυσµα του Α. Από αυτά, µόνο τα
⎝ y⎠
⎛ x⎞
⎜ ⎟ είναι ιδιοδιανύσµατα του Α.
⎝0⎠
Επισηµαίνουµε ότι τα λ που εµφανίζονται στον Ορισµό 11 είναι οι ιδιοτιµές του Α.
Θεώρηµα 12
Έστω A ∈ M n ( ) . Υπάρχει µια βάση του διανυσµατικού χώρου n×1
που αποτελείται
Παράδειγµα
⎛ 5 −4 −3 ⎞
Έστω A = ⎜⎜ 0 2 0 ⎟⎟ . Υπολογίζοντας κατά τα γνωστά το χαρακτηριστικό
⎜ 2 −3 0 ⎟
⎝ ⎠
πολυώνυµο βρίσκουµε det( xI − A) = ( x − 2) 2 ( x − 3). Συνεπώς οι ιδιοτιµές είναι
λ1 = 2, λ 2 = 3 και οι αντίστοιχες πολλαπλότητες m1 = 2, m2 = 1.
⎛1 ⎞ ⎛1 ⎞
( A − λ1 I ) X = 0 βρίσκουµε X = a ⎜⎜1 ⎟⎟ + b ⎜⎜ 0 ⎟⎟ ,
m1
α) Λύνοντας το σύστηµα
⎜ 0 ⎟ ⎜1 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛1 ⎞ ⎛1 ⎞
a, b ∈ . Τα a ⎜⎜1 ⎟⎟ + b ⎜⎜ 0 ⎟⎟ , όπου τουλάχιστον ένας από τους a, b δεν είναι
⎜ 0 ⎟ ⎜1 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
µηδέν, είναι τα γενικευµένα ιδιοδιανύσµατα που αντιστοιχούν στην ιδιοτιµή
λ1 = 2.
⎛3⎞
⎜ ⎟
( A − λ2 I )
m2
β) Λύνοντας το X =0 βρίσκουµε X = c⎜0⎟, c ∈ . Τα
⎜ 2⎟
⎝ ⎠
γενικευµένα ιδιοδιανύσµατα που αντιστοιχούν στην ιδιοτιµή λ2 = 3 είναι τα
⎛3⎞
⎜ ⎟
c ⎜ 0 ⎟ , όπου ο c δεν είναι µηδέν.
⎜ 2⎟
⎝ ⎠
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 18 από 37
⎛1 ⎞ ⎛ 3 ⎞
Θεώρηµα 12, αλλά µόνο τα ⎜⎜ 0 ⎟⎟ , ⎜⎜ 0 ⎟⎟ είναι ιδιοδιανύσµατα του Α.
⎜1 ⎟ ⎜ 2 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Σηµείωση Επισηµαίνουµε ότι από το Θεώρηµα 12 έπεται µια πολύ χρήσιµη κανονική
µορφή πινάκων, η λεγόµενη µορφή Jordan, µε την οποία δεν θα ασχοληθούµε στο
υλικό αυτό.
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
⎛ −2 5 1 2⎞
⎜ ⎟
−1 4 6 −1 ⎟
Εξετάστε αν ο πίνακας Α = ⎜ διαγωνοποιείται
⎜ 0 0 5 0⎟
⎜⎜ 0 0
⎟
1 1 ⎟⎠
⎝
Λύση
Σύµφωνα µε τον αλγόριθµο διαγωνοποίησης υπολογίζουµε πρώτα το χαρακτηριστικό
πολυώνυµο του πίνακα A
⎛ λ + 2 −5 −1 −2 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 1 λ − 4 −6 1 ⎟
χ Α (λ ) = det(λ I − Α) = det =
⎜ 0 0 λ −5 0 ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝ 0 0 −1 λ − 1⎟⎠
⎛ λ + 2 −5 ⎞ ⎛ λ − 5 0 ⎞
det ⎜ ⎟ det ⎜ =
⎝ 1 λ − 4 ⎠ ⎝ −1 λ − 1⎟⎠
= (λ 2 − 2λ − 3)(λ − 5)(λ − 1) = (λ − 3)(λ + 1)(λ − 5)(λ − 1).
Άρα οι ιδιοτιµές είναι −1,1,3,5 . Οι ιδιοτιµές είναι διακεκριµένες και σύµφωνα µε την
Πρόταση 2 ο Α είναι διαγωνοποιήσιµος.
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 19 από 37
Άσκηςη 2
⎛1 2⎞
Εξετάστε αν ο πίνακας A = ⎜ ⎟ είναι διαγωνοποιήσιµος. Να βρεθεί ένας πίνακας
⎝3 2⎠
P ∈ M 2 (R) , τέτοιος ώστε ο P −1 AP να είναι διαγώνιος.
Λύση
Σύµφωνα µε τον αλγόριθµο διαγωνοποίησης υπολογίζουµε πρώτα το χαρακτηριστικό
πολυώνυµο του πίνακα A
⎛ λ − 1 −2 ⎞
χ A (λ ) = det(λ I − A) = det ⎜ ⎟ = λ − 3λ − 4
2
⎝ −3 λ − 2 ⎠
από όπου προκύπτουν οι ιδιοτιµές λ1 = −1 και λ2 = 4 . Σύµφωνα µε την Πρόταση 2,
οι ιδιοτιµές είναι διακεκριµένες, συνεπώς ο Α είναι διαγωνοποιήσιµος.
Για την ιδιοτιµή λ1 = −1 , οι µη µηδενικές λύσεις της εξίσωσης (λ1Ι − A) X = 0 δίνουν
αντίστοιχα ιδιοδιανύσµατα. Έτσι έχουµε
⎛ −2 −2 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞ −2 x1 − 2 x2 = 0 ⎫
⎜ ⎟⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ ⇒ ⎬⇒
⎝ −3 −3 ⎠ ⎝ x2 ⎠ ⎝ 0 ⎠ −3 x1 − 3 x2 = 0 ⎭
⎛x ⎞ ⎛ x ⎞ ⎛1⎞
x2 = − x1 ⇒ ⎜ 1 ⎟ = ⎜ 1 ⎟ = x1 ⎜ ⎟ , x1 ∈ R − {0}.
⎝ x2 ⎠ ⎝ − x1 ⎠ ⎝ −1⎠
⎛ 3 −2 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞ 3 x1 − 2 x2 = 0 ⎫
⎜ ⎟ ⎜ x ⎟ = ⎜ ⎟ ⇒ −3 x + 2 x = 0 ⎬ ⇒
⎝ −3 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 0 ⎠ 1 2 ⎭
⎛ x ⎞
3 ⎛ x1 ⎞ ⎜ 1 ⎟ 1 ⎛ 2 ⎞
x2 = x1 ⇒ ⎜ ⎟ = 3 = x1 ⎜ ⎟ , x1 ∈ − {0}.
2 ⎝ x2 ⎠ ⎜⎜ x1 ⎟⎟ 2 ⎝ 3 ⎠
⎝2 ⎠
⎛ 1 2⎞ ⎛ −1 0 ⎞
Θέτουµε P = ( p1 p2 ) = ⎜ ⎟ και έχουµε P AP = ∆ = ⎜
−1
⎟.
⎝ −1 3 ⎠ ⎝ 0 4⎠
Άσκηση 3
Εξετάστε ποιοι από τους επόµενους πίνακες µπορούν να διαγωνοποιηθούν και
εκτελέστε τη διαγωνοποίηση όποτε αυτό είναι δυνατόν:
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 20 από 37
⎛ 1 −1 4 ⎞ ⎛ −2 5 2 ⎞ ⎛3 1 1⎞
i) A = ⎜⎜ 3 2 −1⎟⎟ ii) B = ⎜⎜ −1 4 −1⎟⎟ iii) Γ = ⎜⎜ 2 4 2 ⎟⎟
⎜ 2 1 −1 ⎟ ⎜ 0 0 −1 ⎟ ⎜1 1 3⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Λύση
i) Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του πίνακα A είναι
⎛ λ −1 1 −4 ⎞
χ Α (λ ) = det ( λ I − Α ) = det ⎜ −3 λ − 2 1 ⎟⎟ =
⎜
⎜ −2 −1 λ + 1⎟⎠
⎝
λ 3 − 2λ 2 − 5λ + 6 = (λ + 2)(λ − 1)(λ − 3).
(Σηµειώνουµε ότι η παραγοντοποίηση στην τελευταία ισότητα δεν είναι τελείως
προφανής. Πρώτα παρατηρούµε ότι το 1 είναι ρίζα του λ 3 − 2λ 2 − 5λ + 6 και στη
συνέχεια διαιρούµε το λ 3 − 2λ 2 − 5λ + 6 µε το λ − 1 για να βρούµε το πηλίκο
(λ + 2)(λ − 1)(λ − 3) ).
Εποµένως οι ιδιοτιµές είναι λ1 = −2 , λ2 = 1 και λ3 = 3 . Σύµφωνα µε την Πρόταση 2
ο πίνακας Α διαγωνοποιείται.
Στη λ1 = −2 αντιστοιχούν ιδιοδιανύσµατα που είναι οι µη µηδενικές λύσεις του
⎛ −3 1 −4 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
συστήµατος (λ1Ι − Α ) X = 0 ⇒ ⎜⎜ −3 −4 1 ⎟⎟ ⎜⎜ x2 ⎟⎟ = ⎜⎜ 0 ⎟⎟ . Άρα έχουµε
⎜ −2 −1 −1 ⎟ ⎜ x ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
⎛x ⎞ ⎛ x ⎞ ⎛1⎞
−3 x1 + x2 − 4 x3 = 0 ⎫ x2 = − x1 ⎫ ⎜ 1 ⎟ ⎜ 1 ⎟ ⎜ ⎟
⎬⇒ ⎬ ⇒ x = − x = x −1 , x ∈ R − {0} .
x1 + x2 = 0 ⎭ x3 = − x1 ⎭ ⎜⎜ 2 ⎟⎟ ⎜⎜ 1 ⎟⎟ 1 ⎜⎜ ⎟⎟ 1
⎝ x3 ⎠ ⎝ − x1 ⎠ ⎝ −1⎠
⎛ 0 1 −4 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
του συστήµατος (λ2 Ι − Α ) X = 0 ⇒ ⎜⎜ −3 −1 1 ⎟⎟ ⎜⎜ x2 ⎟⎟ = ⎜⎜ 0 ⎟⎟ . Άρα έχουµε
⎜ −2 −1 2 ⎟ ⎜ x ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
⎛ x ⎞ ⎛ −x ⎞ ⎛ −1 ⎞
x2 − 4 x3 = 0 ⎫ x2 = 4 x3 ⎫ ⎜ 1 ⎟ ⎜ 3 ⎟ ⎜ ⎟
⎬⇒ ⎬ ⇒ x = 4 x = x 4 , x ∈ R −{0} .
−3 x1 − x2 + x3 = 0 ⎭ x1 = − x3 ⎭ ⎜⎜ 2 ⎟⎟ ⎜⎜ 3 ⎟⎟ 3 ⎜⎜ ⎟⎟ 3
⎝ x3 ⎠ ⎝ x3 ⎠ ⎝1⎠
⎛ 2 1 −4 ⎞⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
(λ3Ι − Α ) X = 0 ⇒ ⎜ −3 1 1 ⎟⎜ x2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟ είναι,
⎜ −2 −1 4 ⎟⎜ x ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
⎛x ⎞ ⎛ x ⎞ ⎛1⎞
2 x1 + x2 − 4 x3 = 0 ⎫ x2 = 2 x1 ⎫ ⎜ 1 ⎟ ⎜ 1 ⎟ ⎜ ⎟
⎬⇒ ⎬ ⇒ ⎜ x2 ⎟ = ⎜ 2 x1 ⎟ = x1 ⎜ 2 ⎟ , x1 ∈ R − {0}.
3 x1 − x2 − x3 = 0 ⎭ x3 = x1 ⎭ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜1⎟
⎝ x3 ⎠ ⎝ x1 ⎠ ⎝ ⎠
⎛ −2 0 0 ⎞
⎜ ⎟
P ΑP = ∆ = ⎜ 0 1 0 ⎟ .
−1
⎜ 0 0 3⎟
⎝ ⎠
ii) Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του πίνακα Β είναι
⎛ λ + 2 −5 −2 ⎞
⎜
χ Β (λ ) = det ⎜ 1 λ − 4 1 ⎟⎟ = (λ + 1)((λ + 2)(λ − 4) + 5) = (λ − 3)(λ + 1) 2 ,
⎜ 0 0 λ + 1⎟⎠
⎝
εποµένως οι ιδιοτιµές του πίνακα είναι λ1 = 3 και λ2 = −1 (διπλή ρίζα).
⎛ 5 −5 −2 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
συστήµατος (λ1Ι − B) X = 0 ⇒ ⎜⎜ 1 −1 1 ⎟⎟ ⎜⎜ x2 ⎟⎟ = ⎜⎜ 0 ⎟⎟ . Άρα έχουµε
⎜0 0 4 ⎟⎜ x ⎟ ⎜0⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
⎛x ⎞ ⎛x ⎞ ⎛1⎞
x1 − x2 + x3 = 0 ⎫ x1 = x2 ⎫ ⎜ 1 ⎟ ⎜ 2 ⎟ ⎜ ⎟
⎬⇒ ⎬ ⇒ x = x = x 1 , x ∈ R − {0} . Για τη λ1 = 3
4 x3 = 0 ⎭ x3 = 0 ⎭ ⎜⎜ 2 ⎟⎟ ⎜⎜ 2 ⎟⎟ 2 ⎜⎜ ⎟⎟ 2
⎝ x3 ⎠ ⎝ 0 ⎠ ⎝ 0⎠
⎛ 1 −5 −2 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
(λ2 Ι − B) X = 0 ⇒ ⎜ 1 −5 1 ⎟ ⎜ x2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟ . Άρα έχουµε
⎜0 0 0 ⎟⎜ x ⎟ ⎜ 0⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
⎛ x ⎞ ⎛ 5x ⎞ ⎛ 5⎞
x1 − 5 x2 − 2 x3 = 0 ⎫ x1 = 5 x2 ⎫ ⎜ 1 ⎟ ⎜ 2 ⎟ ⎜ ⎟
⎬⇒ ⎬ ⇒ x = x = x 1 , x ∈ R − {0}.
x1 − 5 x2 + x3 = 0 ⎭ x3 = 0 ⎭ ⎜⎜ 2 ⎟⎟ ⎜⎜ 2 ⎟⎟ 2 ⎜⎜ ⎟⎟ 2
⎝ x3 ⎠ ⎝ 0 ⎠ ⎝ 0⎠
⎛ −1 −1 −1 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
(λ1Ι − Γ ) X = 0 ⇒ ⎜ −2 −2 −2 ⎟ ⎜ x2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟ . Η λύση του συστήµατος υπολογίζεται
⎜ −1 −1 −1 ⎟ ⎜ x ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
από την εξίσωση
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 23 από 37
x1 + x2 + x3 = 0 ⇒ x3 = − x1 − x2 ⇒
⎛ x1 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛1⎞ ⎛0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ .
x
⎜ 2⎟ ⎜= x2 = x 0 +
⎟ 1⎜ ⎟ 2⎜ ⎟ 1 2x 1 , x , x ∈ R − {0}
⎜ x ⎟ ⎜ −x − x ⎟ ⎜ −1 ⎟ ⎜ −1 ⎟
⎝ 3⎠ ⎝ 1 2⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛ 3 −1 −1 ⎞⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
(λ2 Ι − Γ ) X = 0 ⇒ ⎜ −2 2 −2 ⎟⎜ x2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟ δίνουν τον αντίστοιχο ιδιόχωρο, οπότε
⎜ −1 −1 3 ⎟⎜ x ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
⎛x ⎞ ⎛ x ⎞ ⎛1⎞
3 x1 − x2 − x3 = 0 ⎫ x1 = x3 ⎫ ⎜ 1 ⎟ ⎜ 3 ⎟ ⎜ ⎟
⎬⇒ ⎬ ⇒ ⎜ x2 ⎟ = ⎜ 2 x3 ⎟ = x3 ⎜ 2 ⎟ , x3 ∈ R − {0}.
− x1 − x2 + 3 x3 = 0 ⎭ x2 = 2 x3 ⎭ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜1⎟
⎝ x3 ⎠ ⎝ x3 ⎠ ⎝ ⎠
⎛ 2 0 0⎞
ο οποίος µετά από τις πράξεις δίνει το διαγώνιο πίνακα P Γ P = ∆ = ⎜⎜ 0 2 0 ⎟⎟ .
−1
⎜ 0 0 6⎟
⎝ ⎠
Άσκηση 4
⎛a 1 0 0⎞
⎜ ⎟
0 a 1 0⎟
Εξετάστε αν διαγωνοποιείται ο πίνακας A = ⎜ , a∈R .
⎜0 0 a 1⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 0 0 a ⎟⎠
Λύση
Παρατηρούµε ότι ο πίνακας είναι τριγωνικός και εποµένως το χαρακτηριστικό του
πολυώνυµο είναι χ Α (λ ) = (λ − a) 4 . Επειδή το ελάχιστο πολυώνυµο mΑ (λ ) πρέπει να
διαιρεί το χαρακτηριστικό πολυώνυµο και να έχει τις ίδιες ρίζες µε αυτό, οι πιθανές
εκφράσεις του ελαχίστου πολυωνύµου είναι
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 24 από 37
λ − a , (λ − a ) 2 , (λ − a ) 3 ή (λ − a ) 4 = χ Α (λ )
⎛0 1 0 0⎞
⎜ ⎟
0 0 1 0⎟
Προφανώς ισχύει A − aI = ⎜ ≠ 0 . Εποµένως το mA (λ ) δεν είναι
⎜0 0 0 1⎟
⎜⎜ 0 0 0
⎟
0 ⎟⎠
⎝
γινόµενο διακεκριµένων πρωτοβάθµιων παραγόντων και µε βάση το Θεώρηµα 3 ο
πίνακας δε διαγωνοποιείται.
Άσκηση 5
⎛ −3 1 4 −1 ⎞
⎜ ⎟
−7 5 −1 − 1 ⎟
Εξετάστε αν ο πίνακας Α = ⎜ είναι διαγωνοποιήσιµος.
⎜ 0 0 −1 0 ⎟
⎜⎜ ⎟
⎝ −6 6 3 −2 ⎟⎠
Λύση
Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του πίνακα Α είναι
⎛ λ + 3 −1 −4 1 ⎞
⎜ ⎟ ⎛ λ + 3 −1 1 ⎞
⎜ 7 λ −5 1 1 ⎟ ⎜ ⎟
χ Α (λ ) = det = (λ + 1) det ⎜ 7 λ −5 1 ⎟
⎜ 0 0 λ +1 0 ⎟ ⎜
⎜⎜ ⎟⎟ ⎝ 6 −6 λ + 2 ⎠⎟
⎝ 6 − 6 −3 λ + 2 ⎠
= (λ − 4)(λ + 1)(λ + 2) 2
Οι ιδιοτιµές είναι λ1 = 4 , λ2 = −1 και λ3 = −2 (διπλή ρίζα). Επειδή το ελάχιστο
Άσκηση 6
⎛ 2 − a a a − 3⎞
Έστω ο πραγµατικός πίνακας A = ⎜⎜ 1 ⎟
0 −1 ⎟ .
⎜ 0 1 −1 ⎟⎠
⎝
Να βρείτε τις τιµές του a ∈ R για τις οποίες ο πίνακας Α διαγωνοποιείται.
Λύση
Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του πίνακα Α είναι
⎛ λ − (2 − a ) − a −(a − 3) ⎞
χ Α (λ ) = det ⎜⎜ −1 λ ⎟
1 ⎟ = λ 3 + (a − 1)λ 2 − λ + 1 − a
⎜ 0 −1 λ + 1 ⎟⎠
⎝
= (λ + 1)(λ − 1)(λ + a − 1)
Άσκηση 7
Έστω η γραµµική απεικόνιση f : R 3 → R 3 µε
f ( x, y, z ) = ( 4 x + z , 4 y + z , − x + y + 4 z ) . Εξετάστε αν η f διαγωνοποιείται.
Λύση
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 26 από 37
3
Ο πίνακας που αντιστοιχεί στην απεικόνιση ως προς τη συνήθη βάση του είναι ο
⎛ 4 0 1⎞
Α = ⎜⎜ 0 4 1 ⎟⎟ . Το χαρακτηριστικό πολυώνυµό του είναι
⎜ −1 1 4 ⎟
⎝ ⎠
⎛λ − 4 0 −1 ⎞
⎜
χ Α (λ ) = det ( λ I − Α ) = det ⎜ 0 λ − 4 −1 ⎟⎟ = (λ − 4)3 , εποµένως η µοναδική
⎜ 1 −1 λ − 4 ⎟⎠
⎝
ιδιοτιµή λ1 = 4 είναι τριπλή ρίζα του. Επειδή το ελάχιστο πολυώνυµο m f (λ ) , της
λ −4, (λ − 4) 2 ή (λ − 4)3 = χ Α (λ )
⎛ 0 0 1⎞
Παρατηρούµε ότι Α − 4Ι = ⎜⎜ 0 0 1 ⎟⎟ ≠ 0 . Άρα το mA (λ ) δεν είναι γινόµενο
⎜ −1 1 0 ⎟
⎝ ⎠
διακεκριµένων παραγόντων πρώτου βαθµού και σύµφωνα µε την Θεώρηµα 3 η
γραµµική απεικόνιση δε διαγωνοποιείται.
Άσκηση 8
⎛ 1 −3 3 ⎞
Για κάθε θετικό ακέραιο k υπολογίστε τον A , όταν Α = ⎜⎜ 0 −5 6 ⎟⎟ .
k
⎜ 0 −3 4 ⎟
⎝ ⎠
Λύση
Έχουµε χ Α (λ ) = det(λ I − A) = (λ + 2)(λ − 1)2 = 0 , οπότε οι ιδιοτιµές του πίνακα είναι
⎛ −3 3 −3 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
(λ1Ι − Α ) X = 0 ⇒ ⎜ 0 3 −6 ⎟ ⎜ x2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟ , που είναι
⎜ 0 3 −6 ⎟ ⎜ x ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
⎛x ⎞ ⎛ x ⎞ ⎛1⎞
−3 x1 + 3 x2 − 3 x3 = 0 ⎫ x1 = x3 ⎫ ⎜ 1 ⎟ ⎜ 3 ⎟ ⎜ ⎟
⎬⇒ ⎬ ⇒ x = 2 x = x 2 , x ∈ R − {0}
3 x2 − 6 x3 = 0 ⎭ x2 = 2 x3 ⎭ ⎜⎜ 2 ⎟⎟ ⎜⎜ 3 ⎟⎟ 3 ⎜⎜ ⎟⎟ 3
⎝ x3 ⎠ ⎝ x3 ⎠ ⎝1⎠
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 27 από 37
p1 = (1 2 1) .
t
⎛ 0 3 −3 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
Για λ2 = 1 , οι µη µηδενικές λύσεις του συστήµατος ⎜⎜ 0 6 −6 ⎟⎟ ⎜⎜ x2 ⎟⎟ = ⎜⎜ 0 ⎟⎟
⎜ 0 3 −3 ⎟ ⎜ x ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
προκύπτουν από τη λύση της εξίσωσης
⎛ x1 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛1⎞ ⎛ 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
3 x2 − 3 x3 = 0 ⇒ x2 = x3 ⇒ ⎜ x2 ⎟ = ⎜ x3 ⎟ = x1 ⎜ 0 ⎟ + x3 ⎜ 1 ⎟ , x1 , x3 ∈ R − {0} .
⎜x ⎟ ⎜x ⎟ ⎜ 0⎟ ⎜1⎟
⎝ 3⎠ ⎝ 3⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Εποµένως για λ2 = 1 ο ιδιόχωρος V (1) παράγεται από τα
p2 = (1 0 0 ) , p3 = ( 0 1 1) . Τα ιδιοδιανύσµατα
t t
p1 , p2 , p3 είναι γραµµικά
⎛1 1 0⎞
ανεξάρτητα, επειδή det ( p1 p2 p3 ) = det ⎜⎜ 2 0 1 ⎟⎟ = −1 ≠ 0 , άρα αποτελούν βάση
⎜1 0 1⎟
⎝ ⎠
του R 3 . Σύµφωνα µε το Θεώρηµα 1 ο Α διαγωνοποιείται, οπότε θέτοντας
⎛1 1 0⎞ ⎛ 0 1 −1⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
P = ( p1 p2 p3 ) = ⎜ 2 0 1 ⎟ έχουµε −1
P = ⎜ 1 −1 1 ⎟ και ισχύει
⎜1 0 1⎟ ⎜ 0 −1 2 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛ −2 0 0 ⎞
⎜ ⎟
P AP = ∆ = ⎜ 0 1 0 ⎟ . Από την τελευταία σχέση και την (1) έχουµε :
−1
⎜ 0 0 1⎟
⎝ ⎠
⎛ 1 1 0 ⎞ ⎛ ( −2) 0 0 ⎞ ⎛ 0 1 −1⎞
k
⎜ ⎟⎜ ⎟⎜ ⎟
Ak = P∆ k P −1 = ⎜ 2 0 1 ⎟ ⎜ 0 1 0 ⎟ ⎜ 1 −1 1 ⎟ =
⎜1 0 1⎟⎜ 0 0 1 ⎟⎠ ⎜⎝ 0 −1 2 ⎟⎠
⎝ ⎠⎝
⎛ 1 (−2) k − 1 −(−2) k + 1 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 2(−2) − 1 −2(−2) + 2 ⎟ .
k k
⎜ 0 (−2) k − 1 −(−2) k + 2 ⎟
⎝ ⎠
Άσκηση 9
⎛ −3 2 2 ⎞
Να βρεθούν 8 διαφορετικοί πίνακες B , τέτοιοι ώστε B = ⎜⎜ −6 5 2 ⎟⎟ .2
⎜ −7 4 4 ⎟
⎝ ⎠
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 28 από 37
Λύση
Αν συµβολίσουµε µε Α τον πίνακα στο δεύτερο µέλος της δοθείσης εξίσωσης
βρίσκουµε ότι χ Α (λ ) = (λ − 1)(λ − 2)(λ − 3) . Σύµφωνα µε την Πρόταση 2 ο πίνακας
Α διαγωνοποιείται.
Για λ1 = 1 , οι λύσεις του οµογενούς συστήµατος
⎛ 4 −2 −2 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
(λ1Ι − Α ) X = 0 ⇒ ⎜ 6 −4 −2 ⎟ ⎜ x2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟ , δίνουν τον ιδιόχωρο
⎜ 7 −4 −3 ⎟ ⎜ x ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
⎧⎛ x1 ⎞ ⎫
⎪⎜ ⎟ ⎪
V (1) = ⎨⎜ x1 ⎟ , x1 ∈ R ⎬ , οπότε επιλέγουµε αντίστοιχο ιδιοδιάνυσµα το p1 = (1 1 1) .
t
⎪⎜ x ⎟ ⎪
⎩⎝ 1 ⎠ ⎭
Για λ2 = 2 , οι λύσεις του οµογενούς συστήµατος
⎛ 5 −2 −2 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
(λ2 Ι − Α ) X = 0 ⇒ ⎜ 6 −3 −2 ⎟ ⎜ x2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟ , δίνουν τον ιδιόχωρο
⎜ 7 −4 − 2 ⎟ ⎜ x ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
⎧⎛ x1 ⎞ ⎫
⎪⎜ ⎟ ⎪
V (2) = ⎨⎜ x1 ⎟ , x1 ∈ R ⎬ , οπότε επιλέγουµε αντίστοιχο ιδιοδιάνυσµα το
⎪⎜ 3x 2 ⎟ ⎪
⎩⎝ 1 ⎠ ⎭
p2 = ( 2 2 3) .
t
⎛ 6 −2 −2 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
(λ3Ι − Α ) X = 0 ⇒ ⎜ 6 −2 −2 ⎟ ⎜ x2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟ , δίνουν τον ιδιόχωρο
⎜ 7 −4 −1 ⎟ ⎜ x ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
⎧⎛ x1 ⎞ ⎫
⎪⎜ ⎟ ⎪
V (3) = ⎨⎜ 4 x1 3 ⎟ , x1 ∈ R ⎬ , οπότε επιλέγουµε αντίστοιχο ιδιοδιάνυσµα το
⎪⎜ 5 x 3 ⎟ ⎪
⎩⎝ 1 ⎠ ⎭
p3 = ( 3 4 5 ) .
t
⎛1 2 3 ⎞
⎜ ⎟
Θέτουµε P = ( p1 p2 p3 ) = ⎜1 2 4 ⎟ . Ο P είναι αντιστρέψιµος γιατί τα
⎜1 3 5 ⎟
⎝ ⎠
ιδιοδιανύσµατα p1 , p2 , p3 αντιστοιχούν σε διακεκριµένες ιδιοτιµές και υπολογίζουµε
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 29 από 37
⎛ 2 1 −2 ⎞
−1 ⎜ ⎟
ότι P = ⎜ 1 −2 1 ⎟ . Επειδή έχουµε B2 = A , η σχέση (2) δίνει
⎜ −1 1 0 ⎟
⎝ ⎠
( )
B = Pdiag ±1, ± 2, ± 3 P −1 , από όπου προκύπτουν 8 = 23 διαφορετικοί
Άσκηση 10
⎛ 0, 4 0,3 ⎞ ⎛ wn ⎞
Έστω οι πίνακες A = ⎜ ⎟ και Z n = ⎜ y ⎟ µε wn + yn = 1 , για κάθε n = 1, 2,… ,
⎝ 0, 6 0, 7 ⎠ ⎝ n⎠
οι οποίοι ικανοποιούν τη σχέση Z n = AZ n −1 . Αν w1 = 0, 2 , να εκφράσετε τους όρους
wn , yn συναρτήσει του n .
Λύση
Η δοθείσα ισότητα πινάκων γράφεται και
⎛ wn ⎞ ⎛w ⎞
⎜ ⎟= A ⎜ n −1 ⎟
⎝ yn ⎠ ⎝ yn −1 ⎠
Αν εφαρµόσουµε την προηγούµενη ισότητα διαδοχικά για τις διάφορες τιµές των n
θα έχουµε
⎛ wn ⎞ 2 ⎛ n−2 ⎞
w 3 ⎛ n −3 ⎞
w n −1 ⎛ 1 ⎞
w
⎜ ⎟= A ⎜ ⎟= A ⎜ ⎟ =… = A ⎜ ⎟ . (*)
⎝ yn ⎠ ⎝ yn − 2 ⎠ ⎝ yn − 3 ⎠ ⎝ y1 ⎠
Από την τελευταία σχέση είναι αρκετό να υπολογίσουµε τον An −1 , γιατί λόγω της
⎛ −0,3 −0,3 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
(λ1Ι − A) X = 0 ⇒ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ δίνουν τα αντίστοιχα ιδιοδιανύσµατα.
⎝ −0, 6 −0, 6 ⎠ ⎝ x2 ⎠ ⎝ 0 ⎠
Έτσι έχουµε
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 30 από 37
⎛ 0, 6 −0,3 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
Για λ2 = 1 , από το σύστηµα (λ2 Ι − A) X = 0 ⇒ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ έχουµε
⎝ −0, 6 0,3 ⎠⎝ x2 ⎠ ⎝ 0 ⎠
⎛x ⎞ ⎛ x ⎞ ⎛1⎞
0, 6 x1 − 0,3 x2 = 0 ⇒ x2 = 2 x1 ⇒ ⎜ 1 ⎟ = ⎜ 1 ⎟ = x1 ⎜ ⎟ , x1 ∈ R − {0} . Ο πίνακας Α για
⎝ x2 ⎠ ⎝ 2 x1 ⎠ ⎝ 2⎠
⎛ 1 1⎞ 1 ⎛ 2 −1⎞
Οι πίνακες P, P −1 είναι P = ( p1 p2 ) = ⎜ −1
⎟ και P = ⎜ ⎟.
⎝ −1 2 ⎠ 3⎝1 1 ⎠
Έτσι από την (1) έχουµε
⎛ 0,1n −1 0 ⎞ −1 1 ⎛ 2 ⋅ 0,1n −1 + 1 1 − 0,1n−1 ⎞
An −1 = P ⎜ ⎟P = ⎜ ⎟,
⎝ 0 1⎠ 3 ⎝ 2 − 2 ⋅ 0,1n −1 2 + 0,1n −1 ⎠
⎛ wn ⎞ 1 ⎛⎜ (1 + 2 ⋅ 0,1 ) w1 + (1 − 0,1 ) y1 ⎞⎟
n −1 n −1
1 ⎛ 1 + (2w1 − y1 ) ⋅ 0,1 ⎞
( w1 + y1 =1) n −1
Zn = ⎜ ⎟ = = ⎜ ⎟.
⎝ yn ⎠ 3 ⎜⎝ ( 2 − 2 ⋅ 0,1n −1 ) w1 + ( 2 + 0,1n −1 ) y1 ⎟⎠ 3 ⎝ 2 + (−2w1 + y1 ) ⋅ 0,1n −1 ⎠
1 1
wn = (1 − 0, 4 ⋅ 0,1n −1 ) , yn = ( 2 + 0, 4 ⋅ 0,1n −1 ) , n ≥ 1 .
3 3
Άσκηση 11
⎛ −2 1 ⎞
Έστω A = ⎜ ⎟∈ M2 ( ).
⎝ −4 2 ⎠
1. Εξετάστε αν ο Α τριγωνοποιείται.
2. Εξετάστε αν ο Α διαγωνοποιείται.
3. Στην περίπτωση που η απάντηση στο 1 είναι θετική, να βρεθεί ένας πραγµατικός
αντιστρέψιµος πίνακας S τέτοιος ώστε S −1 AS είναι άνω τριγωνικός.
Λύση
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 31 από 37
2×1 ⎧⎛1 ⎞ ⎛1 ⎞ ⎫ ⎛1 1⎞
βάση του , έστω την ⎨⎜ ⎟ , ⎜ ⎟ ⎬ . Θέτουµε S =⎜ ⎟ . Τότε
⎩⎝ 2 ⎠ ⎝ 0 ⎠ ⎭ ⎝ 2 0⎠
1 ⎛ 0 −1⎞ ⎛ −2 1 ⎞ ⎛ 1 1 ⎞ ⎛ 0 −2 ⎞
διαπιστώνουµε ότι S −1 AS = ⎜ ⎟⎜ ⎟⎜ ⎟=⎜ ⎟.
−2 ⎝ −2 1 ⎠ ⎝ −4 2 ⎠ ⎝ 2 0 ⎠ ⎝ 0 0 ⎠
Άσκηση 12
⎛ 2 −1 1 ⎞
Θεωρούµε το συµµετρικό πίνακα Α = ⎜⎜ −1 2 −1⎟⎟ . Να βρεθεί ορθογώνιος πίνακας
⎜ 1 −1 2 ⎟
⎝ ⎠
Ρ έτσι ώστε ο P −1 AP να είναι διαγώνιος.
Λύση
Επειδή ο πίνακας Α είναι συµµετρικός µε βάση το Θεώρηµα 8 αυτός διαγωνοποιείται
και µάλιστα τα ιδιοδιανύσµατα των διακεκριµένων ιδιοτιµών είναι µεταξύ τους
κάθετα (Πρόταση 10). Ωστόσο για να βρεθούν τα ιδιοδιανύσµατα βρίσκουµε το
χαρακτηριστικό πολυώνυµο το οποίο είναι χ Α (λ ) = (λ − 4)(λ − 1) 2 , οπότε οι ιδιοτιµές
⎧ ⎛1⎞ ⎫
⎪ ⎜ ⎟ ⎪
είναι ο V (4) = ⎨ x ⎜ −1⎟ , x ∈ R ⎬ και για λ2 = 1 ο ιδιόχωρος είναι
⎪ ⎜1⎟ ⎪
⎩ ⎝ ⎠ ⎭
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 32 από 37
⎧ ⎛1 ⎞ ⎛0⎞ ⎫ ⎛1⎞ ⎛1 ⎞ ⎛ 0⎞
⎪ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎪ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
V (1) = ⎨ x ⎜1 ⎟ + y ⎜1 ⎟ x, y ∈ ⎬ . Τα ιδιοδιανύσµατα p1 = ⎜ −1⎟ , p2 = ⎜1 ⎟ , p3 = ⎜ 1 ⎟
⎪ ⎜0⎟ ⎜1 ⎟ ⎪ ⎜1⎟ ⎜ 0⎟ ⎜1 ⎟
⎩ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎭ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
είναι γραµµικά ανεξάρτητα (πχ η αντίστοιχη ορίζουσα είναι µη µηδενική) και άρα
αποτελούν βάση του R 3 . Επιπλέον τα p1 , p2 και p1 , p3 είναι κάθετα (Πρόταση 10).
⎛ 1 ⎞ ⎛⎜ − 1 ⎞⎟
⎜− 2⎟ 6⎟
⎛1⎞ ⎛1⎞ ⎜ ⎟ ⎜
1 1 ⎜ ⎟ 1 1 ⎜ ⎟ 2⎜ 1 ⎟ ⎜ 1 ⎟
pˆ1 = p1 = −1 , pˆ 2 = p2 = 1 , pˆ 3 = =⎜ ⎟. Ο
p1 3 ⎜⎜ ⎟⎟ p2 2 ⎜⎜ ⎟⎟ 3⎜ 2 ⎟ ⎜ 6 ⎟
⎝1⎠ ⎝0⎠ ⎜ ⎟
⎜⎜ 1 ⎟⎟ ⎜ 2 ⎟
⎜ ⎟
⎝ ⎠ ⎜⎝ 3 ⎟⎠
⎛ ⎞
⎜ 1 1 −1 ⎟
⎜ 3 2 6⎟
ορθογώνιος πίνακας Ρ είναι P = ( pˆ1 pˆ 2 pˆ 3 ) = ⎜ −1 1 1 ⎟.
⎜ 3 2 6 ⎟
⎜ ⎟
⎜⎜ 1 0 2 ⎟⎟
⎝ 3 3⎠
⎛ 4 0 0⎞
−1⎜ ⎟
Ξέρουµε ότι P AP = ⎜ 0 1 0 ⎟ .
⎜0 0 1⎟
⎝ ⎠
Άσκηση 13
Έστω A, B ∈ M n ( F ) τέτοιοι ώστε AB = BA. Αποδείξτε ότι αν ο Α έχει n διακεκριµένες
του Α. Τότε αυτά είναι µια βάση του F n×1 γιατί τα λ1 ,..., λn είναι διακεκριµένα. Θα
BX i = µi X i .
Άσκηση 14
Έστω A ∈ M n ( ) τέτοιος ώστε Am = I για κάποιο θετικό ακέραιο m και TrA = n .
Αποδείξτε ότι A = I .
Λύση
Από την υπόθεση Am = I συνάγουµε ότι
• Ο Α διαγωνοποιείται. Πράγµατι, το ελάχιστο πολυώνυµο mA ( x) του Α διαιρεί
Κεφάλαιο 9 ξέρουµε ότι TrA = λ1 + ... + λn . Από την τριγωνική ανισότητα για µέτρα
µιγαδικών παίρνουµε
n = TrA = λ1 + ... + λn ⇒ n = λ1 + ... + λn ≤ λ1 + ... + λn = 1 + ... + 1 = n.
Άρα η διαγώνια µορφή του Α είναι ο ταυτοτικός πίνακας Ι, οπότε A = PIP −1 για
κάποιον αντιστρέψιµο P. Εποµένως A = I .
Άσκηση 15
⎛1 0 0 0⎞
⎜ ⎟
a 1 0 0⎟
Έστω A = ⎜ ∈ M 4 ( F ) . Αποδείξτε ότι ο Α διαγωνοποιείται αν και µόνο
⎜b d 2 0⎟
⎜⎜ ⎟
⎝c e f 2 ⎟⎠
αν a = f = 0.
Λύση
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 34 από 37
⎛ 0 0 0 0⎞
⎜ ⎟
−a 0 0 0⎟
( A − I )( A − 2 I ) = ⎜ .
⎜ ad 0 0 0⎟
⎜⎜ ⎟
⎝ ae + bf df f 0 ⎟⎠
Εποµένως ( A − I )( A − 2 I ) = 0 ⇔ a = f = 0.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Εξετάστε αν οι επόµενοι πίνακες διαγωνοποιούνται
⎛ 7 −1 −2 ⎞ ⎛3 2 4⎞
i) Α = ⎜⎜ −1 7 2 ⎟⎟ ii) Β = ⎜⎜ 1 4 4 ⎟⎟
⎜ −1 1 5 ⎟ ⎜ ⎟
⎝ ⎠ ⎝ −1 −2 −2 ⎠
⎛2 1 0 2⎞
⎛2 1 0⎞ ⎜ ⎟
0 3 −5 0⎟
iii) Γ = ⎜⎜ −1 0 1 ⎟⎟ iv) ∆ = ⎜
⎜ 0 0 −2 ⎟ ⎜0 0 1 1⎟
⎝ ⎠ ⎜⎜ ⎟
⎝0 0 −2 4 ⎟⎠
Υπόδειξη Βλ Λυµένες Ασκήσεις 1,3,4,5 . Απάντηση Oι πίνακες Α και B
διαγωνοποιούνται και οι πίνακες Γ και ∆ δε διαγωνοποιούνται
Άσκηση 2
Εξετάστε ποιοι από τους επόµενους πίνακες µπορούν να διαγωνοποιηθούν και
εκτελέστε τη διαγωνοποίηση όποτε αυτό είναι δυνατόν:
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 35 από 37
⎛ 2 1 −1⎞ ⎛ 1 4 1⎞
⎜ ⎟
i) Α = ⎜ 0 2 −1⎟ ii) B = ⎜⎜ 2 1 0 ⎟⎟
⎜ −3 −2 3 ⎟ ⎜ −1 3 1 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛2 5 0 0⎞
⎛ 2 2 −5 ⎞ ⎜ ⎟
0 2 −1 0⎟
iii) Γ = ⎜⎜ 3 7 −15 ⎟⎟ v) ∆ = ⎜
⎜ 1 2 −4 ⎟ ⎜0 0 4 2⎟
⎝ ⎠ ⎜⎜ ⎟
⎝0 0 3 5 ⎟⎠
Υπόδειξη Βλ Λυµένες Ασκήσεις 1,3,4,5. Απάντηση Οι πίνακες Α και ∆ δε
διαγωνοποιούνται, οι Β και Γ διαγωνοποιούνται.
Άσκηση 3
⎛1 a a⎞
Έστω ο πραγµατικός πίνακας A = ⎜⎜ a 2 0 ⎟⎟ .
⎜1 0 2⎟
⎝ ⎠
Να βρείτε τις τιµές του a ∈ R για τις οποίες ο πίνακας Α διαγωνοποιείται.
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 6. Απάντηση Για a ≠ −1 ο πίνακας Α
διαγωνοποιείται.
Άσκηση 4
Να εξετάσετε αν διαγωνοποιείται η γραµµική απεικόνιση f : R 3 → R 3 µε
Άσκηση 5
⎛ −2 −3 −3 ⎞
Έστω Α = ⎜⎜ −1 0 −1 ⎟⎟ , να υπολογίστε τον An , για κάθε θετικό ακέραιο n .
⎜ 5 5 6⎟
⎝ ⎠
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 8. Απάντηση Ο ζητούµενος πίνακας είναι
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 36 από 37
⎛ − 3 ⋅ 2 n + 4 −3 ⋅ 2 n + 3 − 3 ⋅ 2 n + 3 ⎞ ⎛ 3 1 0⎞
⎜ ⎟
n n −1
A = Pdiag (2 ,1,1) P = ⎜ −2 + 1n
−2 + 2
n
−2 + 1 ⎟ , µε P = ⎜⎜ 1 0 1 ⎟⎟ ,
n
⎜ 5 ⋅ 2n − 5 5 ⋅ 2n − 5 5 ⋅ 2n − 4 ⎟ ⎜ −5 −1 −1⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Ρ πίνακας ιδιοδιανυσµάτων του Α.
Άσκηση 6
⎛ 2 3⎞
Αν A = ⎜ ⎟ , να βρεθούν τέσσερις διαφορετικοί πίνακες Β, τέτοιοι ώστε B = A .
2
⎝1 4⎠
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 9 . Απάντηση Οι πίνακες είναι
( ) ( )
Β1 = Pdiag 1, 5 P −1 Β 2 = Pdiag 1, − 5 P −1 , Β 3 = Pdiag −1, 5 P −1 , ( )
⎛ −3 1⎞
( )
Β 4 = Pdiag −1, − 5 P −1 , όπου P = ⎜
⎝1
⎟ πίνακας ιδιοδιανυσµάτων του Α.
1⎠
Άσκηση 7
Έστω η ακολουθία (an ), n = 1, 2,… , η οποία ορίζεται από τους όρους a1 = 0 ,
Άσκηση 8
Να βρεθεί µια ορθοκανονική βάση του F 4×1 που αποτελείται από ιδιοδιανύσµατα του
⎛0 0 0 1⎞
⎜ ⎟
0 0 1 0⎟
πίνακα A = ⎜ .
⎜0 1 0 0⎟
⎜⎜ ⎟
⎝1 0 0 0 ⎟⎠
Υπόδειξη Προσδιορίστε τα ιδιοδιανύσµατα του A. Με κατάλληλες επιλογές βάσεων
δεν θα χρειαστεί να εφαρµόσετε τη µέθοδο Gram – Schmidt.
1 1 1 1
(1, 0, 0,1) , ( 0,1,1, 0 ) , ( −1, 0, 0,1) , ( 0, −1,1, 0 ) .
t t t t
Απάντηση
2 2 2 2
Κεφάλαιο 10: ∆ιαγωνοποίηση Σελίδα 37 από 37
Άσκηση 9
Εξετάστε αν υπάρχει ορθογώνιος πίνακας Ρ, τέτοιος ώστε ο P t AP να είναι
⎛ 3 −1 0 ⎞
διαγώνιος, όταν Α = ⎜⎜ −1 3 0 ⎟⎟ . Στην περίπτωση που υπάρχει να βρεθεί ένας
⎜ 0 0 4⎟
⎝ ⎠
τέτοιος P.
⎛ 1 1 0⎞
⎜ 2 2 ⎟
⎜ 1 −1 ⎟
Υπόδειξη Βλ. Λυµένη Άσκηση 12. Απάντηση P = ⎜ 0 ⎟ και ο
2 2
⎜ ⎟
⎜ 0 0 1⎟
⎝ ⎠
P t AP = diag (2, 4, 4) .
Άσκηση 10
Έστω A∈ Mn ( ) ένας διαγωνοποιήσιµος πίνακας. Αποδείξτε ότι υπάρχει
⎛ 10 −18 ⎞
πραγµατικός πίνακας Β µε B 3 = A. Βρείτε έναν B αν A = ⎜ ⎟.
⎝ 9 −17 ⎠
⎛ 4 −6 ⎞
Υπόδειξη Βλ. Ρίζες Πινάκων. Απάντηση B = ⎜ ⎟
⎝ 3 −5 ⎠
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 1 από 17
Κεφάλαιο 11
Πραγµατικές Τετραγωνικές Κορφές
Στο κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθούµε µε τις τετραγωνικές µορφές, που είναι µια
εφαρµογή της Γραµµικής Άλγεβρας στη µελέτη των µη γραµµικών εξισώσεων.
Ιδιαίτερα ο µετασχηµατισµός µιας εξίσωσης, δευτέρου βαθµού, των σηµείων του
επιπέδου ή του χώρου, σε σύστηµα συντεταγµένων µε άξονες τους άξονες
συµµετρίας της γραµµής ή της επιφάνειας, είναι η σηµαντικότερη εφαρµογή των
τετραγωνικών µορφών στη Γεωµετρία.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ.............................................................................................................................1
Ορισµός 1 ............................................................................................................................................1
Ορισµός 2 ............................................................................................................................................2
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ........................................................................................................................7
Άσκηση 1.............................................................................................................................................7
Άσκηση 2.............................................................................................................................................9
Άσκηση 3...........................................................................................................................................11
Άσκηση 4...........................................................................................................................................12
Άσκηση 5...........................................................................................................................................13
Άσκηση 6...........................................................................................................................................13
Άσκηση 7...........................................................................................................................................13
ΑΣΚΗΣΕΙΣ...........................................................................................................................................16
Άσκηση 1...........................................................................................................................................16
Άσκηση 2...........................................................................................................................................17
Άσκηση 3...........................................................................................................................................17
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
Ορισµός 1
Μια απεικόνιση q( x) : R n×1 → R µε
q( x) = ∑ aij xi x j ,
i, j
x = ( x1 xn ) ∈ R n×1 ονοµάζεται
t
όπου aij ∈ R µε i ≤ j = 1, 2,… , n και x2
1
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 2 από 17
R 2 , ενώ η q ( x) = 2 x12 − 4 x1 x2 − x22 + 3 x1 δεν είναι γιατί περιέχει τον όρο 3x1 .
⎛ a12 a1n ⎞
⎜ a11 …
2 2 ⎟
⎜ ⎟
⎜ a12 a2 n ⎟
a22 …
Αν θεωρήσουµε τον τετραγωνικό πίνακα A = ⎜ 2 2 ⎟ παρατηρούµε
⎜ ⎟
⎜ ⎟
⎜ a1n a2 n ⎟
⎜ … ann ⎟
⎝ 2 2 ⎠
ότι ο Α είναι συµµετρικός πίνακας και αν θεωρήσουµε µία τετραγωνική µορφή
q( x) = ∑ aij xi x j , εύκολα επαληθεύουµε ότι ισχύει q( x) = xt Ax , όπου
i, j
x = ( x1 xn ) ∈ R n×1 .
t
x2
τετραγωνική µορφή q( x) = a11 x12 + 2a12 x1 x2 + 2a12 x1 x3 + ... + ann xn 2 της οποίας ο
αντίστοιχος πίνακας είναι ο Α.
Ορισµός 2
Μια τετραγωνική µορφή q( x) : R n×1 → R µε q( x) = a1 x12 + a2 x22 + … + an xn2 , όπου
2
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 3 από 17
Υπενθυµίζουµε ότι στο Κεφάλαιο 10, Προτάσεις 8 και 10, είχαµε αναφέρει ότι οι
ιδιοτιµές συµµετρικού πίνακα είναι πραγµατικοί αριθµοί και ότι τα ιδιοδιανύσµατα
που αντιστοιχούν σε διακεκριµένες ιδιοτιµές είναι κάθετα. Επίσης είχαµε
παρατηρήσει ότι για κάθε τετραγωνικό συµµετρικό πίνακα A ∈ M n (R) υπάρχει
xt Ax = ( Pz )t A( Pz ) = z t ( P t AP) z
= z t diag ( λ1 , λ2 ,… , λn ) z = λ1 z12 + λ2 z22 + … + λn zn2 .
ΘΕΜΕΛΙΩ∆ΕΙΣ ΓΝΩΣΕΙΣ
Πρόταση 1
Έστω ένας συµµετρικός πίνακας A ∈ M n (R) . Τότε
του πίνακα Α,
ii) η τετραγωνική µορφή που προκύπτει από την q( x) = xt Ax του R n µε την αλλαγή
µεταβλητών x = Pz είναι η διαγώνια τετραγωνική µορφή
q ( z ) = λ1 z12 + λ2 z22 + … + λn zn2 .
⎛2 2 ⎞
συµµετρικός πίνακας είναι A = ⎜ ⎟ , ο οποίος έχει ιδιοτιµές λ1 = −2 και λ2 = 3 .
⎝ 2 −1⎠
⎧ ⎛1⎞ ⎫
Για λ1 = −2 , ο ιδιόχωρος είναι ⎨ x ⎜ ⎟ , x ∈ R ⎬ και για την λ2 = 3 ο αντίστοιχος
⎩ ⎝ −2 ⎠ ⎭
⎧ ⎛ 2⎞ ⎫
ιδιόχωρος είναι ⎨ x ⎜ ⎟ , x ∈ R ⎬ . Επειδή οι ιδιοτιµές του συµµετρικού πίνακα Α είναι
⎩ ⎝1⎠ ⎭
3
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 4 από 17
⎛ x1 ⎞ 1 ⎛ 1 2 ⎞ ⎛ z1 ⎞
⎜ ⎟= ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ , η τετραγωνική µορφή q( x) µετά από πράξεις µετατρέπεται
⎝ x2 ⎠ 5 ⎝ −2 1 ⎠ ⎝ z2 ⎠
στην αντίστοιχη διαγώνια που είναι
⎛ −2 0 ⎞
xt Ax = z t P t APz = z t ⎜ ⎟ z = −2 z1 + 3 z2 .
2 2
⎝ 0 3 ⎠
Σχόλιο: Σε κάθε τετραγωνική µορφή q( x) = xt Ax του R n δεν υπάρχει µόνο µια
διαγώνια τετραγωνική µορφή, αυτή εξαρτάται από το πώς θα κατασκευάσει κάποιος
τον πίνακα Ρ. Θα µπορούσαµε να υπολογίσουµε µια άλλη διαγώνια µορφή της
προηγούµενης τετραγωνικής µορφής q( x) = 2 x12 + 4 x1 x2 − x22 του R 2 , αν
⎛ 2 8⎞
χρησιµοποιήσουµε τον πίνακα P = ⎜ ⎟ . Εύκολα επαληθεύουµε ότι για
⎝ −4 4 ⎠
z = ( z1 z2 ) ∈ R 2×1 έχουµε
t
⎛ 2 −4 ⎞ ⎛ 2 2 ⎞ ⎛ 2 8 ⎞
z t P t APz = z t ⎜ ⎟⎜ ⎟⎜ ⎟ z = −40 z1 + 240 z2 ,
2 2
⎝ 8 4 ⎠ ⎝ 2 −1⎠ ⎝ −4 4 ⎠
δηλαδή η διαγώνια µορφή που προκύπτει δεν έχει ως συντελεστές τις ιδιοτιµές του
πίνακα Α.
Ορισµός 3
Μια τετραγωνική µορφή q( x) του R n ονοµάζεται
4
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 5 από 17
Παραδείγµατα
• Η τετραγωνική µορφή q1 ( x) = 2 x12 + 3 x22 του R 2 είναι θετικά ορισµένη, αφού
xa = ( x1 0 ) ∈ R 3×1 έχουµε q3 ( xa ) ≥ 0 .
t
x2
Θεώρηµα 2
Έστω A ∈ M n (R) ένας συµµετρικός πίνακας. Τότε ο Α είναι
5
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 6 από 17
⎛ −2 0 1 ⎞
Για παράδειγµα, ο συµµετρικός πίνακας A = ⎜⎜ 0 −2 0 ⎟⎟ είναι αόριστος, γιατί οι
⎜ 1 0 2⎟
⎝ ⎠
ΚΩΝΙΚΕΣ ΤΟΜΕΣ
Το γεγονός ότι κάθε τετραγωνική µορφή µπορεί να αναχθεί σε διαγώνια µορφή
µέσω ενός ορθογώνιου πίνακα έχει µια ενδιαφέρουσα γεωµετρική εφαρµογή, την
2 3
ταξινόµηση στο και των καµπυλών και επιφανειών που ορίζονται από µια
δευτεροβάθµια εξίσωση. Ας δούµε την ταξινόµηση αυτή συνοπτικά στην περίπτωση
του επιπέδου.
xt Ax + bt x + c = 0 ,
A∈ M2 ( ) b = ( b1 b2 ) ∈ R 2×1 και
t
όπου είναι ένας συµµετρικός πίνακας,
πράξεις ότι
λ1 z12 + λ2 z22 + β1 z1 + β 2 z2 + c = 0 (1)
∆ιακρίνουµε τις εξής περιπτώσεις.
βi
• Αν λ1 , λ2 ≠ 0 , ο µετασχηµατισµός wi = zi + , i = 1, 2 µετατρέπει τη
2λi
σχέση xt Ax + bt x + c = 0 σε
λ1w12 + λ2 w22 = k (2)
6
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 7 από 17
β12 β 22
όπου k = + − c . Αν ο k είναι µη µηδενικός και ανάλογα µε το πρόσηµο των
4λ1 4λ2
Έστω k ≠ 0 .
w12 w22
+ = 1 αν λ1 > 0, λ2 > 0 (έλλειψη)
a12 a22
w12 w22
− =1 αν λ1 > 0, λ2 < 0 (υπερβολή)
a12 a22
w12 w22
− − =1 αν λ1 < 0, λ2 < 0 (κενό σύνολο)
a12 a22
Έστω k = 0.
w12 w22
+ = 0 αν λ1 > 0, λ2 > 0 ή αν λ1 < 0, λ2 < 0 (το σηµείο (0,0))
a12 a22
w12 w22
− = 0 αν λ1 > 0, λ2 < 0 (ζευγάρι τεµνόµενων ευθειών)
a12 a22
β1 β2
w1 = z1 + και w2 = 1 − c − β 2 z2 δίνουν λ1w12 = w2 , η οποία είναι η
2λ1 4λ1
εξίσωση παραβολής.
• Αν λ1 = λ2 = 0 , η (1) παριστάνει ευθεία.
ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Σε κάθε µία από τις επόµενες τετραγωνικές µορφές να βρείτε µια αντίστοιχη διαγώνια
τετραγωνική µορφή.
1. q1 ( x) = 2 x12 − 2 2 x1 x2 + 3 x22 του R 2
Λύση
⎛ 2 − 2⎞
1. Ο αντίστοιχος πίνακας της τετραγωνικής µορφής είναι A = ⎜ ⎟.
⎜− 2 3 ⎟⎠
⎝
Χρησιµοποιώντας την Πρόταση 1, πρέπει να υπολογίσουµε τις ιδιοτιµές και τα
7
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 8 από 17
⎛ −1 2 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
Με λ1 = 1 λύνουµε το οµογενές σύστηµα (λ1 I − A) X = 0 ⇒ ⎜ ⎟⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ ,
⎜ 2 −2 ⎟⎠ ⎝ x2 ⎠ ⎝ 0 ⎠
⎝
⎪⎧ ⎛ 2 ⎞ ⎫⎪
οπότε βρίσκουµε τον ιδιόχωρο της λ1 ιδιοτιµής, ο οποίος είναι ⎨ x2 ⎜ ⎟ , x2 ∈ R ⎬ .
⎪⎩ ⎝ 1 ⎠ ⎭⎪
⎛ 2 2 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
Με λ2 = 4 λύνουµε το οµογενές σύστηµα (λ2 I − A) X = 0 ⇒ ⎜ ⎟⎜ ⎟ = ⎜ ⎟,
⎜ 2 1 ⎟⎠ ⎝ x2 ⎠ ⎝ 0 ⎠
⎝
⎧⎪ ⎛ 1 ⎞ ⎫⎪
βρίσκουµε τον ιδιόχωρο της λ2 ιδιοτιµής, ο οποίος είναι ⎨ x1 ⎜ ⎟ , x1 ∈ R ⎬ . Επειδή
⎩⎪ ⎝ − 2 ⎠ ⎭⎪
οι ιδιοτιµές του συγκεκριµένου συµµετρικού πίνακα είναι διακεκριµένες τα
ιδιοδιανύσµατα είναι µεταξύ τους κάθετα, άρα ο ορθογώνιος πίνακας Ρ είναι αυτός
που έχει στήλες τα ιδιοδιανύσµατα του Α αφού πρώτα διαιρέσουµε το καθένα µε το
1 ⎛ 2 1 ⎞
µέτρο του, δηλαδή P= ⎜ ⎟ . Εύκολα επαληθεύουµε τη σχέση
3 ⎜⎝ 1 − 2 ⎟⎠
⎛x ⎞ 1 ⎛ 2 1 ⎞ ⎛ z1 ⎞
x = Pz ⇒ ⎜ 1 ⎟ = ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ , η τετραγωνική µορφή q( x) = xt Ax µετά από
⎝ x2 ⎠ 3 ⎜⎝ 1 − 2 ⎟⎠ ⎝ z2 ⎠
⎝ 0 4 ⎠
⎛ 4 0 −4 ⎞
2. Ο αντίστοιχος πίνακας της τετραγωνικής µορφής είναι A = ⎜⎜ 0 4 3 ⎟⎟ .
⎜ −4 3 4 ⎟
⎝ ⎠
Χρησιµοποιώντας την Πρόταση 1 πρέπει πρώτα να υπολογίσουµε τις ιδιοτιµές και τα
ιδιοδιανύσµατα του Α. Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του πίνακα είναι
χ A (λ ) = (λ + 1)(λ − 4)(λ − 9) , εποµένως οι ιδιοτιµές είναι λ1 = −1 , λ2 = 4 και λ3 = 9 .
⎧ ⎛4⎞ ⎫
⎪ ⎜ ⎟ ⎪
Ο ιδιόχωρος που αντιστοιχεί στην ιδιοτιµή λ1 = −1 είναι ⎨ x3 ⎜ −3 ⎟ , x3 ∈ R ⎬ ,
⎪ ⎜5⎟ ⎪
⎩ ⎝ ⎠ ⎭
8
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 9 από 17
⎧ ⎛ 3⎞ ⎫
⎪ ⎜ ⎟ ⎪
αυτός που αντιστοιχεί στην ιδιοτιµή λ2 = 4 είναι ⎨ x1 ⎜ 4 ⎟ , x1 ∈ R ⎬ , τέλος ο ιδιόχωρος
⎪ ⎜0⎟ ⎪
⎩ ⎝ ⎠ ⎭
⎧ ⎛ −4 ⎞ ⎫
⎪ ⎜ ⎟ ⎪
που αντιστοιχεί στην ιδιοτιµή λ3 = 9 είναι ⎨ x3 ⎜ 3 ⎟ , x3 ∈ R ⎬ .
⎪ ⎜ 5⎟ ⎪
⎩ ⎝ ⎠ ⎭
Επειδή οι ιδιοτιµές του συµµετρικού πίνακα είναι διακεκριµένες τα ιδιοδιανύσµατα
είναι ανά δύο κάθετα, άρα ο ορθογώνιος πίνακας Ρ είναι αυτός που έχει στήλες τα
ιδιοδιανύσµατα του Α αφού έχουµε διαιρέσει το καθένα από αυτά µε το µέτρο του,
⎛ 4 3 −4 ⎞ ⎛ 4 3 −4 ⎞
⎜ 50 5 50 ⎟ ⎜ 5 2 5 5 2 ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
δηλαδή P = ⎜ −3 4 3 ⎟ = ⎜ −3 4 3 ⎟ . Εύκολα επαληθεύ-
⎜ 50 5 50 ⎟ ⎜ 5 2 5 5 2⎟
⎜ 5 0 5 ⎟ ⎜ 1 0 1 ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ 50 50 ⎠ ⎝ 2 2 ⎠
⎛ 4 3 −4 ⎞
⎛ x1 ⎞ ⎜⎜ 5 2 5 5 2 ⎟ ⎛ z1 ⎞
⎟⎜ ⎟
⎜ ⎟
της Πρότασης 1 ii) x = Pz ⇒ ⎜ x2 ⎟ = ⎜ −3 4 3 ⎟ ⎜ z2 ⎟ , η τετραγωνική
5
⎜x ⎟ ⎜ 5 2 5 2 ⎟⎜ ⎟
⎝ 3⎠ ⎜ 1
0 1 ⎟ ⎝ z3 ⎠
⎜ ⎟
⎝ 2 2 ⎠
⎜ 0 0 9⎟
⎝ ⎠
Άσκηση 2
⎛ 2 −2 0 ⎞
Για το συµµετρικό πίνακα A = ⎜⎜ −2 6 −1⎟⎟ , να βρείτε έναν ορθογώνιο πίνακα Ρ
⎜ 0 −1 2 ⎟
⎝ ⎠
τέτοιο ώστε ο P t AP να είναι διαγώνιος και να γράψετε την αντίστοιχη διαγώνια
τετραγωνική µορφή.
Λύση
9
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 10 από 17
λ3 = 7 .
Με λ1 = 1 λύνουµε το οµογενές σύστηµα
⎛ −1 2 0 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟
(λ1 I − A) X = 0 ⇒ ⎜ 2 −5 1 ⎟ ⎜ x2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟ , βρίσκουµε τον ιδιόχωρο της λ1
⎜ 0 1 −1 ⎟ ⎜ x ⎟ ⎜ 0 ⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
⎧ ⎛ 2⎞ ⎫
⎪ ⎜ ⎟ ⎪
ιδιοτιµής, ο οποίος είναι ⎨ x2 ⎜ 1 ⎟ , x2 ∈ R ⎬
⎪ ⎜1⎟ ⎪
⎩ ⎝ ⎠ ⎭
⎛ 0 2 0 ⎞ ⎛ x1 ⎞ ⎛ 0 ⎞
Με λ2 = 2 λύνουµε το οµογενές σύστηµα (λ2 I − A) X = 0 ⇒ ⎜⎜ 2 −4 1 ⎟⎟ ⎜⎜ x2 ⎟⎟ = ⎜⎜ 0 ⎟⎟ ,
⎜ 0 1 0⎟⎜ x ⎟ ⎜ 0⎟
⎝ ⎠⎝ 3 ⎠ ⎝ ⎠
⎧ ⎛1⎞ ⎫
⎪ ⎜ ⎟ ⎪
βρίσκουµε τον ιδιόχωρο της λ2 ιδιοτιµής, ο οποίος είναι ⎨ x1 ⎜ 0 ⎟ , x1 ∈ R ⎬ και για
⎪ ⎜ ⎟ ⎪
⎩ ⎝ −2 ⎠ ⎭
⎧ ⎛ 2⎞ ⎫
⎪ ⎜ ⎟ ⎪
την ιδιοτιµή λ3 = 7 ο αντίστοιχος ιδιόχωρος είναι ⎨ x3 ⎜ −5 ⎟ , x3 ∈ R ⎬ . Επειδή οι
⎪ ⎜ ⎟ ⎪
⎩ ⎝1⎠ ⎭
ιδιοτιµές του συµµετρικού πίνακα είναι διακεκριµένες τα ιδιοδιανύσµατα είναι ανά
δύο κάθετα, άρα ο ορθογώνιος πίνακας Ρ είναι αυτός που έχει στήλες τα
ιδιοδιανύσµατα του Α αφού έχουµε διαιρέσει το καθένα από αυτά µε το µέτρο του,
⎛2 1 2 ⎞
⎜ 6 5 30 ⎟
⎜ ⎟
δηλαδή P=⎜ 1 0 −5 ⎟. Εύκολα επαληθεύουµε τη σχέση
⎜ 6 30 ⎟
⎜ 1 −2 1 ⎟
⎜ ⎟
⎝ 6 5 30 ⎠
P t AP = diag (1, 2, 7 ) . Αν χρησιµοποιήσουµε τον µετασχηµατισµό της Πρότασης 1 ii)
10
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 11 από 17
⎛2 1 ⎞ 2
⎛ x1 ⎞ ⎜⎜ 6 30 ⎟ ⎛ z1 ⎞
5
⎟⎜ ⎟
⎜ ⎟ −5
x = Pz ⇒ ⎜ x2 ⎟ = ⎜ 1 0 ⎟ z , η τετραγωνική µορφή q ( x) = xt Ax
⎜x ⎟ ⎜ 6 30 ⎟ ⎜⎜ 2 ⎟⎟
⎝ 3⎠ ⎜ 1 −2 1 ⎟ ⎝ z3 ⎠
⎜ ⎟
⎝ 6 5 30 ⎠
µετά από πράξεις µετατρέπεται στην αντίστοιχη διαγώνια τετραγωνική µορφή που
είναι
⎛1 0 0⎞
⎜ ⎟
x Ax = z P APz = z ⎜ 0 2 0 ⎟ z = z12 + 2 z22 + 7 z32 .
t t t t
⎜0 0 7⎟
⎝ ⎠
Άσκηση 3
Να εξετασθούν αν οι επόµενες τετραγωνικές µορφές είναι θετικά ορισµένες, ηµιθετικά
ορισµένες κλπ.
1. q1 ( x) = 2 x12 − 4 x1 x2 + 6 x22 − 4 x2 x3 + 2 x32 του R 3
Λύση
1. Ο αντίστοιχος πίνακας της τετραγωνικής µορφής q1 ( x) = xt Ax είναι
⎛ 2 −2 0 ⎞
⎜ ⎟
A = ⎜ −2 6 −2 ⎟ . Το κριτήριο που υπολογίζει το πρόσηµο της τετραγωνικής
⎜ 0 −2 2 ⎟
⎝ ⎠
µορφής, το οποίο είναι το ίδιο µε το πρόσηµο του αντίστοιχου πίνακα, συνδέεται µε
το πρόσηµο των ιδιοτιµών του πίνακα, σύµφωνα µε το Θεώρηµα 2. Έτσι το
χαρακτηριστικό πολυώνυµο του πίνακα είναι χ A (λ ) = (λ − 2)(λ 2 − 8λ + 4) , εποµένως
11
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 12 από 17
⎛1 0 2⎞
⎜ ⎟
A = ⎜ 0 1 3⎟ . Όπως και προηγούµενα υπολογίζουµε το χαρακτηριστικό
⎜2 3 5⎟
⎝ ⎠
πολυώνυµο του πίνακα που είναι χ A (λ ) = (λ − 1)(λ 2 − 6λ − 8) . Εποµένως οι ιδιοτιµές
⎛ −4 1 1 ⎞
⎜ ⎟
A = ⎜ 1 −4 1 ⎟ . Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του πίνακα είναι
⎜ 1 1 −4 ⎟
⎝ ⎠
χ A (λ ) = (λ + 2)(λ + 5) 2 , εποµένως οι ιδιοτιµές είναι λ1 = −2 και λ2 = −5 (διπλή ρίζα).
Επειδή όλες οι ιδιοτιµές είναι αρνητικοί αριθµοί, σύµφωνα µε το Θεώρηµα 2iii) ο
πίνακας είναι αρνητικά ορισµένος, άρα και η τετραγωνική µορφή q3 ( x) είναι
αρνητικά ορισµένη.
⎛4 0 0 2⎞
⎜ ⎟
0 2 0 −2 ⎟
4. Ο αντίστοιχος πίνακας της τετραγωνικής µορφής είναι A = ⎜ .
⎜0 0 3 0⎟
⎜⎜ ⎟
⎝ 2 −2 0 3 ⎟⎠
Χρησιµοποιώντας το Θεώρηµα 2 πρέπει πρώτα να υπολογίσουµε τις ιδιοτιµές του Α.
Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του πίνακα είναι χ A (λ ) = λ (λ − 3) 2 (λ − 6) , εποµένως
Άσκηση 4
⎛1 1 a⎞
Να βρεθούν οι τιµές της παραµέτρου a ∈ R , ώστε ο πίνακας A = ⎜⎜ 1 1 1 ⎟⎟ να είναι
⎜a 1 1⎟
⎝ ⎠
θετικά ορισµένος.
12
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 13 από 17
Λύση
Η ορίζουσα του πίνακα είναι det A = −a 2 + 2a − 1 = −(a − 1) 2 ≤ 0 , η οποία όπως είναι
γνωστό ισούται µε το γινόµενο των ιδιοτιµών του πίνακα Α. Είναι φανερό ότι οι
ιδιοτιµές δεν µπορεί να είναι όλες θετικές για να είναι ο συµµετρικός πίνακας Α
θετικά ορισµένος, κατά συνέπεια δεν υπάρχουν τιµές του α, ώστε να ισχύει το
Θεώρηµα 2i).
Άσκηση 5
Αν ο πίνακας A ∈ M n (R) είναι θετικά ορισµένος, δείξτε ότι το ίχνος και η ορίζουσα
Άσκηση 6
Αν ο πίνακας A ∈ M n (R) είναι θετικά ηµιορισµένος, δείξτε ότι ο πίνακας Ak , για κάθε
Λύση
Έστω ότι ο πίνακας Α έχει ιδιοτιµές τις λ1 , λ2 ,… , λn ∈ R , οι οποίες σύµφωνα µε το
Θεώρηµα 2ii) είναι όλες µη αρνητικοί αριθµοί. Επειδή λ1k , λ2k ,… , λnk είναι οι ιδιοτιµές
του πίνακα Ak ισχύει και γι΄αυτές λik ≥ 0, για κάθε i = 1, 2,… , n , οπότε ο πίνακας Ak
είναι επίσης θετικά ηµιορισµένος.
Άσκηση 7
Να βρείτε το είδος των επόµενων καµπύλων
1. 5 x12 − 6 x1 x2 + 5 x22 − 14 x1 + 2 x2 + 5 = 0
2. x12 − 2 x1 x2 + x22 − 6 x1 − 14 x2 + 19 = 0
3. x12 + 6 x1 x2 + x22 + 4 x1 + 4 x2 = 10
13
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 14 από 17
Λύση
⎛ 5 −3 ⎞
1. Η δοθείσα εξίσωση γράφεται xt Ax + bt x + 5 = 0 (*), όπου A = ⎜ ⎟ είναι ο
⎝ −3 5 ⎠
συµµετρικός πίνακας της τετραγωνικής µορφής q1 ( x) = 5 x12 − 6 x1 x2 + 5 x22 , για κάθε
⎧ ⎛1⎞ ⎫
λ2 = 8 . Της ιδιοτιµής λ1 = 2 ο αντίστοιχος ιδιόχωρος είναι ⎨ x ⎜ ⎟ , x ∈ R ⎬ δε της
⎩ ⎝1⎠ ⎭
⎧ ⎛1⎞ ⎫
λ2 = 8 ο ιδιόχωρος είναι ⎨ x ⎜ ⎟ , x ∈ R ⎬ . Επειδή οι ιδιοτιµές του συµµετρικού
⎩ ⎝ −1⎠ ⎭
πίνακα είναι διακεκριµένες τα ιδιοδιανύσµατα είναι κάθετα, άρα ο ορθογώνιος
πίνακας Ρ είναι αυτός που έχει στήλες τα ιδιοδιανύσµατα του Α αφού πρώτα
⎛ 1 ⎞
1
⎜ 2 2 ⎟ 1 ⎛1 1 ⎞
διαιρέσουµε το καθένα µε το µέτρο του, δηλαδή P = ⎜ = ⎜ ⎟.
⎜ 1 −1 ⎟⎟ 2 ⎝ 1 −1 ⎠
⎝ 2 2⎠
⎛ x ⎞ 1 ⎛1 1 ⎞ ⎛ z1 ⎞
x = Pz ⇒ ⎜ 1 ⎟ = ⎜ ⎟ , οπότε ισχύει x Ax = z P APz = z diag (2,8) z και
t t t t
⎜ ⎟
⎝ x2 ⎠ 2 ⎝1 −1⎠ ⎝ z2 ⎠
1 ⎛1 1 ⎞ ⎛ −12 −16 ⎞
bt P = ( −14 2 ) ⎜ ⎟=⎜ ⎟ , άρα η (*) καταλήγει στην
2 ⎝1 −1⎠ ⎝ 2 2⎠
⎛ 2 0 ⎞ ⎛ −12 −16 ⎞ 12 16
zt ⎜ ⎟z+⎜ ⎟ z + 5 = 0 ⇒ 2 z1 + 8 z2 − z1 − z2 + 5 = 0 (**).
2 2
⎝0 8⎠ ⎝ 2 2⎠ 2 2
Στη συνέχεια, αν χρησιµοποιήσουµε τον µετασχηµατισµό
⎛ −12 ⎞
⎜w − 2 ⎟ ⎛w + 3 ⎞
⎛ z1 ⎞ ⎜ 1 ⎜ 1 2 ⎟⎟
4 ⎟ ⎜
⎜ ⎟ ⎜ = ⎟ = και αντικαταστήσουµε στην (**) καταλήγουµε
⎝ z2 ⎠ ⎜ −16 ⎟ ⎜w + 1 ⎟
⎜⎜ w2 − 2 ⎟⎟ ⎜⎝ 2 2⎠
⎟
⎝ 16 ⎠
στην εξίσωση της έλλειψης
w12 w22
2w12 + 8w22 = 8 ⇒ + = 1.
4 1
14
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 15 από 17
⎛ 1 −1⎞
2. Η δοθείσα εξίσωση γράφεται xt Ax + bt x + 19 = 0 (*), όπου A = ⎜ ⎟ είναι ο
⎝ −1 1 ⎠
συµµετρικός πίνακας της τετραγωνικής µορφής q2 ( x) = x12 − 2 x1 x2 + x22 , για κάθε
⎧ ⎛1⎞ ⎫
λ2 = 2 . Της ιδιοτιµής λ1 = 0 ο αντίστοιχος ιδιόχωρος είναι ⎨ x ⎜ ⎟ , x ∈ R ⎬ δε της
1 ⎩ ⎝ ⎠ ⎭
⎧ ⎛1⎞ ⎫
λ2 = 2 ο ιδιόχωρος είναι ⎨ x ⎜ ⎟ , x ∈ R ⎬ . Επειδή οι ιδιοτιµές του συµµετρικού
⎩ ⎝ −1⎠ ⎭
πίνακα είναι διακεκριµένες τα ιδιοδιανύσµατα είναι κάθετα, άρα ο ορθογώνιος
πίνακας Ρ είναι αυτός που έχει στήλες τα ιδιοδιανύσµατα του Α αφού πρώτα
⎛ 1 1 ⎞
⎜ 2 2 ⎟ 1 ⎛1 1 ⎞
διαιρέσουµε το καθένα µε το µέτρο του, δηλαδή P = ⎜ = ⎜ ⎟.
⎜ 1 −1 ⎟⎟ 2 ⎝ 1 −1 ⎠
⎝ 2 2⎠
⎛ x ⎞ 1 ⎛1 1 ⎞ ⎛ z1 ⎞
x = Pz ⇒ ⎜ 1 ⎟ = ⎜ ⎟ , οπότε ισχύει x Ax = z P APz = z diag (0, 2) z και
t t t t
⎜ ⎟
⎝ x2 ⎠ 2 ⎝1 −1⎠ ⎝ z2 ⎠
1 ⎛ 1 1 ⎞ ⎛ −20 8 ⎞
bt P = ( −6 −14 ) ⎜ ⎟=⎜ ⎟ , άρα η (*) καταλήγει στην
2 ⎝ 1 −1 ⎠ ⎝ 2 2⎠
⎛ 0 0 ⎞ ⎛ −20 8 ⎞ 20 8
zt ⎜ ⎟z +⎜ ⎟ z + 19 = 0 ⇒ 2 z2 − z1 + z2 + 19 = 0 (**).
2
⎝0 2⎠ ⎝ 2 2⎠ 2 2
Στη συνέχεια, αν χρησιµοποιήσουµε τους µετασχηµατισµούς
8
z2 = w2 − 2 = w − 2 και w = 20 z − 15 και αντικαταστήσουµε στην (**)
2 1 1
4 2 2
w22
καταλήγουµε στην εξίσωση της παραβολής 2 w22 = w1 ⇒ = w1 .
(1/ 2)
⎛ 1 3⎞
3. Η δοθείσα εξίσωση γράφεται xt Ax + bt x − 10 = 0 (*), όπου A = ⎜ ⎟ είναι ο
⎝3 1⎠
συµµετρικός πίνακας της τετραγωνικής µορφής q3 ( x) = x12 + 6 x1 x2 + x22 , για κάθε
15
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 16 από 17
⎧ ⎛1⎞ ⎫
Της ιδιοτιµής λ1 = −2 ο αντίστοιχος ιδιόχωρος είναι ⎨ x ⎜ ⎟ , x ∈ R ⎬ και της λ2 = 4
⎩ ⎝ −1⎠ ⎭
⎧ ⎛1⎞ ⎫
ο ιδιόχωρος είναι ⎨ x ⎜ ⎟ , x ∈ R ⎬ . Επειδή οι ιδιοτιµές του συµµετρικού πίνακα είναι
⎩ ⎝1⎠ ⎭
διακεκριµένες τα ιδιοδιανύσµατα είναι κάθετα, άρα ο ορθογώνιος πίνακας Ρ είναι
αυτός που έχει στήλες τα ιδιοδιανύσµατα του Α αφού πρώτα διαιρέσουµε το καθένα
⎛ 1 1 ⎞
⎜ 2 2 ⎟ 1 ⎛ 1 1⎞
µε το µέτρο του, δηλαδή P = ⎜ = ⎜ ⎟.
⎜ −1 1 ⎟⎟ 2 ⎝ −1 1 ⎠
⎝ 2 2⎠
⎛ x ⎞ 1 ⎛ 1 1⎞ ⎛ z1 ⎞
x = Pz ⇒ ⎜ 1 ⎟ = ⎟ ⎜ z ⎟ , οπότε ισχύει x Ax = z P APz = z diag (−2, 4) z και
t t t t
⎜
x
⎝ 2⎠ 2⎝ −1 1 ⎠⎝ 2 ⎠
1 ⎛ 1 1⎞ ⎛ 8 ⎞
bt P = ( 4 4) ⎜ ⎟ = ⎜0 ⎟ , άρα η (*) καταλήγει στην
2 ⎝ −1 1⎠ ⎝ 2⎠
⎛ −2 0 ⎞ ⎛ 8 ⎞ 8
zt ⎜ ⎟ z +⎜0 ⎟ z − 10 = 0 ⇒ −2 z1 + 4 z2 + z2 − 10 = 0 (**).
2 2
⎝ 0 4⎠ ⎝ 2⎠ 2
Στη συνέχεια, επειδή οι ιδιοτιµές είναι µη µηδενικές, αν χρησιµοποιήσουµε τον
⎛ 0 ⎞
⎜ w1 − −4 ⎟ ⎛ w1 ⎞
⎛z ⎞ ⎟=⎜ ⎟
µετασχηµατισµό ⎜ 1 ⎟ = ⎜ 8 1 ⎟ και αντικαταστήσουµε στην (**)
⎝ z2 ⎠ ⎜ ⎟ ⎜ w −
2 ⎟ ⎜⎝ 2 ⎟
⎜⎜ w2 − ⎟ 2⎠
⎝ 8 ⎠
w22 w12
καταλήγουµε στην εξίσωση της υπερβολής −2w12 + 4w22 = 12 ⇒ − =1.
3 6
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Άσκηση 1
Σε κάθε µία από τις επόµενες τετραγωνικές µορφές να βρείτε την αντίστοιχη
διαγώνια τετραγωνική µορφή της.
1. q1 ( x) = x12 + 4 x1 x2 + x22 του R 2
16
Κεφάλαιο 11: Πραγµατικές Τετραγωνικές Μορφές Σελίδα 17 από 17
Υπόδειξη
Υπολογίστε σε κάθε περίπτωση έναν ορθογώνιο πίνακα Ρ και κατόπιν να γίνει η
διαγώνια τετραγωνική µορφή. Βλ. Λυµένες Ασκήσεις 1,2
Απάντηση 1. − z12 + 3z22 , 2. −4 z12 + z22 + 6 z32 3. 6z32
Άσκηση 2
Να εξετασθούν αν οι επόµενες τετραγωνικές µορφές είναι θετικά ορισµένες,
ηµιθετικά ορισµένες κλπ.
1. q1 ( x) = 2 x12 + 2 x1 x2 + 2 x1 x3 + 2 x22 − 2 x2 x3 + 2 x32 του R 3
Υπόδειξη
Βλ. Λυµένη Άσκηση 3.
Απάντηση 1. θετικά ηµιορισµένη 2.αόριστη 3. θετικά ηµιορισµένη 4. αρνητικά
ηµιορισµένη
Άσκηση 3
Να βρείτε το είδος των επόµενων καµπύλων.
1. 3x12 + 4 x1 x2 + 3 x22 + 2 x1 − 2 x2 = 18
2. 2 x12 − 6 x1 x2 + 2 x22 + 2 x1 − 3 x2 = 4
Υπόδειξη
Βλ. Λυµένη Άσκηση 7
w12 w22 w22 w12
Απάντηση 1. + = 1 2. − =1.
20 4 9
10
9
2 ( ) ( )
17