22 GLAVA 2 .........TERMODINAMIKA......Prvi zakon termodinamike......

GLAVA 2
PRVI ZAKON TERMODINAMIKE
2-1 Energija
2-1-1 Potencijalna energija
2-1-2 Kinetička energije
2-1-3 Unutarnja energija
2-2 Entalpija
2-3 Rad promjene volumena zatvorenog sistema
2-4 Prvi zakon termodinamike za zatvoreni sistem
2-5 Specifična toplota

2 PRVI ZAKON TERMODINAMIKE

2-1 Energija
Za prijenos energije kroz granicu sistema mora postojati razlika potencijala.
Potencijal predstavlja fizikalnu veličinu čija razlika u sistemu i njegovoj
okolici dovodi do protoka energije. Svakoj vrsti protoka energije između
sistema i njegove okolice odgovara određena vrsta potencijala. Energija se
prenosi sama od sebe samo od sistema višeg potencijala na sistem nižeg
potencijala. Osnovni potencijali od kojih se sa energetske tačke gledišta polazi
u termodinamskoj analizi jesu temperatura i pritisak.
Toplota je energija koja se razmjenjuje između sistema i okolice, ili
između dvaju sistema posredstvom haotičnog kretanja molekula kao
posljedica prijenosa impulsa pri sudaru molekula. Ovo objašnjenje se odnosi
na strujanje termičke energije zbog razlike temperatura, pri čemu se
termodinamska temperatura pojavljuje kao potencijal, to jest osnova pogonske
sile za transport toplote.
Nulti zakon termodinamike, kao i eksperimentalni rezultati, pokazuju
da dva tijela različite temperature dovedena u kontakt razmjenjuju toplotu sve
do stanja međusobne ravnoteže u kojoj oba tijela dostižu istu temperaturu.
Toplota, strujanje termičke energije, jedinstvena je i ne postoji mašina čiji će
jedini efekat biti njeno potpuno pretvaranje u mehanički rad.
Rad koji se javlja kao rezultat promjene volumena sistema i koji je
posljedica razlike pritisaka između sistema i njegove okolice, pri njihovoj
interakciji, naziva se rad promjene volumena. Potencijal za vršenje rada je
 GLAVA 2.........TERMODINAMIKA......Prvi zakon termodinamike...... 23

pritisak, a razlika pritisaka je pogonska sila za razmjenu energije tokom

procesa.
Transformacija rada u toplotu moguća je pri uzajamnom djelovanju
dvaju sistema, međutim, transformacija toplote u rad može se ostvariti samo
uzajamnim djelovanjem izvora toplote, radnog medija i ponora toplote.
Osnovni koncept energije koju posjeduje sistem zasniva se na činjenici
da se ona sastoji iz nekoliko oblika. Naime, sistem posjeduje potencijalnu
energiju zbog svog položaja u gravitacionom polju i kinetičku energiju zbog
svog kretanja. Pored ova dva makroskopska oblika energije, postoji i unutarnja
energija sistema, mikroskopska energija, posljedica haotičnog kretanja čestica
u sistemu i njihovog međusobnog privlačenja i odbijanja. Prema tome, ukupna
energija sistema je suma unutarnje, potencijalne i kinetičke energije. Naravno,
sistem može imati i još neke druge oblike energije, naprimjer, hemijsku,
električnu, elektromagnetnu, energiju fuzije ili fisije materije sistema, ali one
neće biti predmet daljnih razmatranja.

2-1-1 Potencijalna energija

Tijelo mase m posjeduje potencijalnu energiju u gravitacionom polju sa
gravitacionim ubrzanjem g na visini z iznad odabrane referentne tačke

EP = mg z . [2 − 1]
Potencijalna energija i visina su fizikalne veličine i kao takve traže vanjsku
referencu. Potencijalnoj energiji je određena vrijednost nula za odabranu
startnu referentnu visinu, koja može biti zemljina površina ili bilo koja
proizvoljno odabrana visina.
S obzirom da su u termodinamskim analizama samo bitne njene
promjene, potvrđuje se da izbor referentne visine za potencijalnu energiju
može biti potpuno proizvoljan. Potencijalna energija je termodinamska
veličina stanja, zbog toga njena promjena između dva stanja ne zavisi od
putanje procesa, već samo od mase, visine i lokalnog gravitacionog ubrzanja.
Specifična potencijalna energija je intenzivna veličina i data je izrazom

eP = g z . [2 − 2]
Ova jednačina može se koristiti i za proračun promjene potencijalne energije u
otvorenom termodinamskom sistemu.
24 GLAVA 2 .........TERMODINAMIKA......Prvi zakon termodinamike......

2-1-2 Kinetička energija

Kinetička energija tijela mase m i brzine kretanja w je definirana izrazom

m w2
Ek = . [2 − 3]
2

Kinetička energija i brzina kretanja tijela su fizikalne veličine, tako da moraju

biti određene u odnosu na neki referentni koordinatni sistem. On može biti
fiksan u odnosu na Zemlju ili bilo kakav drugi proizvoljni referentni sistem,
ali ono što je važno napomenuti je to da u toku analize mora ostati
nepromijenjen.
Kinetička energija je termodinamska veličina stanja, stoga njena promjena nije
zavisna od putanje procesa između dva krajnja stanja. Naime, promjena
kinetičke energije zavisi samo od mase i brzine tijela u krajnjim stanjima.
Specifična kinetička energija je intenzivna veličina i data je izrazom

w2
ek = . [2 − 4]
2

Ovaj izraz može se koristiti za proračun promjene kinetičke enerije za masu

fluida koja prolazi kroz kontrolni volumen otvorenog termodinamskog
sistema.

2-1-3 Unutarnja energija

Unutarnja energija se odnosi na energiju molekula supstance od kojih se ona
sastoji. Naprimjer, molekule plina nalaze se u neprekidnom haotičnom
kretanju i posjeduju unutarnju kinetičku energiju translatornog kretanja,
rotacionog kretanja i unutarnje vibracije. Prema tome, ukupna unutarnja
kinetička energija je

U k = U trans + U rot + U vib . [2 − 5]

Pored kinetičke energije molekule posjeduju i unutarnju potencijalnu

energiju kao posljedicu međumolekularnih sila. Zbir kinetičke i potencijalne
energije čini unutarnju energiju plina

U = Uk +U p . [2 − 6]
 GLAVA 2.........TERMODINAMIKA......Prvi zakon termodinamike...... 25

Pored unutarnje energije, definirane prethodnom jednačinom, postoji i

unutarnja hemijska energija sadržana u hemijskim vezama atoma u
molekulama.
Unutarnja energija je ekstezivna veličina stanja, dok je specifična
unutarnja energija intenzivna veličina i kod jednostavnih sistema je funkcija
dva neovisna parametra stanja. Ovi parametri mogu se izabrati proizvoljno,
međutim, energija toplotnog kretanja se određuje termodinamskom
temperaturom, a potencijalna energija zavisi od specifičnog volumena, tako da
je logično da se unutarnja energija izrazi u funkciji temperature i specifičnog
volumena
u = u (T , v ). [2 − 7]
Totalni diferencijal unutarnje energije je

 ∂u   ∂u  [2 − 8]
du =   dT +   dv ,
 ∂T  v  ∂v  T

gdje  ∂u  određuje uticaj temperature na promjenu specifične unutarnje

 ∂T v
energije pri konstantnom volumenu, a  ∂u  određuje uticaj specifičnog
 ∂v  T
volumena na promjenu unutarnje energije pri konstantnoj temperaturi.
Prvi parcijalni izvod u prethodnoj jednačini ima svoje fizikalno
značenje i definira specifični toplotni kapacitet pri konstantnom volumenu

 ∂u  [2 − 9]
cv =   .
 ∂T  v

Unutarnja energija je termodinamska veličina stanja, tako da njena

promjena u toku procesa iz jednog ravnotežnog stanja u drugo zavisi samo o
krajnjim stanjima procesa i ne zavisi od putanje koja povezuje sva međustanja.
Pojam unutarnje energije treba dobro razlikovati od pojma količine
toplote, jer veoma često pri makroskopskom analiziranju promjene stanja
nekog sistema može da dođe do neshvatanja razlike između ova dva pojma.
Naime, količina toplote se dovodi ili odvodi od sistema da bi sistem prešao iz
jednog energetskog stanja, sa unutarnjom energijom u1 , u neko drugo
energetsko stanje, sa unutarnjom energijom u2 , i da bi se pri tome dobio ili
utrošio spoljni mehanički rad. U slučaju da se ne vrši nikakav spoljni
mehanički rad, tada je količina toplote upravo jednaka promjeni unutarnje
26 GLAVA 2 .........TERMODINAMIKA......Prvi zakon termodinamike......

energije. Također, moguće je izvesti zaključak da ako se promjena stanja

odvija bez promjene unutarnje energije, količina toplote je jednaka spoljnjem
mehaničkom radu. Unutarnja energija, kao veličina stanja, odnosi se na
određeno stanje sistema, dok se količina toplote odnosi na promjenu kojoj se
sistem izlaže pri prijelazu iz jednog stanja u neko drugo stanje. Količina
toplote nije jednoznačno određena termičkim veličinama stanja, već zavisi od
načina obavljanja procesa; prema tome, toplota nema osobine veličine stanja.

2-2 Entalpija
U termodinamskoj analizi kombinacija veličina stanja U i PV, odnosno njihov
zbir, često se koristi i ima naziv entalpija

H = U + PV . [2 − 10]
Može se konstatirati da je entalpija veličina stanja, jer predstavlja zbir
unutarnje energije i energije strujanja, koje su također veličine stanja. Kao
veličina stanja ima totalni diferencijal

dH = d (U + PV ) = dU + PdV + VdP . [2 − 11]

Specifična entalpija, po jedinici mase, jeste intenzivna veličina stanja i
jednačina [2 − 10] podijeljena sa m ima oblik

h = u + Pv , [2 − 12]
ili u diferencijalnom obliku
dh = du + Pdv + vdP . [2 − 13]
Specifična entalpija može se dati i u funkciji druga dva intenzivna
parametra, naprimjer temperature i pritiska

h = h(T , P ). [2 − 14]
Totalni diferencijal entalpije za čistu supstancu je

 ∂h   ∂h 
dh =   dT +   dP , [2 − 15]
 ∂T  P  ∂P  T
 GLAVA 2.........TERMODINAMIKA......Prvi zakon termodinamike...... 27

gdje  ∂h  određuje uticaj temperature na promjenu entalpije pri konstantnom

 ∂T  P
pritisku, a  ∂h  određuje uticaj pritiska na promjenu entalpije pri konstantnoj
 ∂P  T
temperaturi.
Prvi parcijalni izvod u prethodnoj jednačini ima fizikalno značenje i
definiran je kao specifični toplotni kapacitet pri konstantnom pritisku

 ∂h  [2 − 16]
cP =   .
 ∂T  P

2-3 Rad promjene volumena zatvorenog sistema

Koncept mehaničkog rada je uveden u mehanici i definiran je kao proizvod
sile koja djeluje na kruto tijelo i puta na kome se to djelovanje ispoljava. Rad
koji se javlja kao rezultat promjene volumena zatvorenog sistema, posljedica
razlike pritisaka između sistema i njegove okolice pri njihovoj interakciji,
predstavlja rad promjene volumena. U ovom slučaju potencijal za vršenje rada
je pritisak, a razlika pritisaka je pogonska sila za razmjenu energije tokom
procesa. Slijedeći koncept mehaničkog rada, isti se može definirati izrazom
2
L12 = ∫ F dx , [2 − 17]
1

ili u elementarnom obliku za infinitezimalni dio procesa

δL = F dx . [2 − 18]
U termodinamici rad se definira kao veličina koja prolazi kroz granicu
sistema u toku njegove promjene stanja sa spoljnim efektom dizanja ili
spuštanja tereta. Dizanje tereta, odnosno doveden rad okolici od sistema
predstavlja pozitivnu veličinu. Međutim, rad saopćen sistemu od okolice sa
efektom spuštanja tereta u okolici, predstavlja uloženi rad u sistem i ima
negativnu vrijednost. Ova konvencija za rad proizlazi iz historijskog razvoja
termodinamike i vezana je za proučavanje toplotnih mašina koje se koriste za
dobijanje rada.
Za određivanje rada zatvorenog sistema promatrat će se plin, to jest
sistem, u izoliranom cilindru sa pokretnim klipom sa slijedećim
pretpostavkama: masa klipa se zanemaruje i klip se kreće bez trenja. Kod
28 GLAVA 2 .........TERMODINAMIKA......Prvi zakon termodinamike......

kompresije plina u cilindru, slika 2-1, na klip djeluje sila F pomjerajući ga

zdesna ulijevo, odnosno iz položaja 1 u položaj 2. Na ovaj način okolica
saopćava rad sistemu, koji se može odrediti pomoću izraza [2 − 17].
Sila otpora F ispoljena na granici sistema data je preko efektivnog
pritiska koji se ispoljava na granici sistema i površine klipa

F = Pefek A . [2 − 19]

Ako se jednačina [2 − 19] uvrsti u jednačinu [2 − 17] , dobija se

2 2 2
L12 = ∫ F dx = ∫ Pefek ⋅A dx = {A dx = dV s }= ∫ Pefek dV s . [2 − 20]
1 1 1

2 P = f (v)
dl = P dv
P 1

l12

dv v
cilindar

klip

granica sistema
Slika 2-1 Shematski prikaz slobodnog rada u P-v dijagramu
 GLAVA 2.........TERMODINAMIKA......Prvi zakon termodinamike...... 29

Tokom kompresije volumen sistema se smanjuje, to jest dVs < 0 , pa je i

rad sistema u odnosu na okolinu negativan. Suprotno, kod ekspanzije
promjena volumena sistema je pozitivna, to jest dVs > 0 , pa je rad sistema u
odnosu na okolinu pozitivan.
Ako se klip kreće bez trenja i ako je bilans sila na klipu takav da nema
konačnog ubrzanja, što je uvjet za povratnost procesa, tada je efektivni pritisak
koji se ispoljava na granici sistema jednak pritisku unutar sistema, pa
jednačina [2 − 20] je
2
L12 = ∫ Ps dV s , [2 − 21]
1

ili po jedinici mase sistema

2
l12 = ∫ Ps dv . [2 − 22]
1

Uvjet povratnosti procesa, kompresije ili ekspanzije, nameće da se

spoljna sila kojom okolica djeluje na sistem infinitezimalno razlikuje od
unutarnje sile koja potječe od pritiska sistema. Navedeno praktično znači da se
neće javiti rezultantna sila sposobna da ubrza granicu sistema i da će se
povratni proces odvijati veoma sporo. Rad promjene volumena ili slobodni
rad, dat jednačinom [2 − 22] , u P-v dijagramu na slici 2-1 predstavljen je
površinom ispod krive P = f(v).

2 b
a
1
la,12

v
Slika 2-2 Shematski prikaz slobodnog rada kao
funkcije procesa u P-v dijagramu
30 GLAVA 2 .........TERMODINAMIKA......Prvi zakon termodinamike......

Proces od stanja 1 do stanja 2 može se odvijati na bezbroj načina, a na

slici 2-2 su data dva različita slučaja po krivoj a i po krivoj b. Očigledno je
da površine ispod krivih a i b nisu jednake, odnosno nisu jednaki radovi, te se
može zaključiti da rad nije veličina stanja, nema totalni diferencijal i ovisi o
načinu vođenja procesa

∫ Pdv ≠ ∫ Pdv .
a b
[2 − 23]

2-4 Prvi zakon termodinamike za zatvoreni sistem

Prvi zakon termodinamike definiran je tek poslije pronalaska parne mašine i
niza eksperimenata koje su proveli Joule, Thomson, Mayer i drugi naučnici.
Zatvoreni sistem se nalazi u termičkoj i mehaničkoj interakciji sa
okolicom i u vremenskom intervalu ∆τ obavlja proces od stanja 1 do stanja
2. U tom slučaju ukupna promjena energije je uvjetovana količinom
razmijenjene toplote i rada
∆E12 = E 2 − E1 = Q12 − L12 . [2 − 24]
Jednačina [2 − 24 ] izražava zakon održanja energije, koji se može
iskazati na slijedeći način
∆E sistema = −∆E okoline , [2 − 25]

što znači da promjena energije okolice odgovara radu i količini toplote koji se
dovode iz okolice i predaju sistemu, ili obratno odvode od sistema i predaju
okolici. U oba slučaja mijenja se energija sistema, koja se ne može stvoriti niti
uništiti, ona se može samo tansformirati iz jednog oblika u drugi. Navedeno
predstavlja riječima iskazan prvi zakon termodinamike.
Promjena energije sistema između dva stanja, kroz koja sistem prolazi
tokom procesa od stanja 1 do stanja 2, zavisi od svih nezavisnih veličina
stanja. Za jednostavan zatvoren nepokretan sistem, ako se stanje mijenja od
stanja 1(P1 ,T1 ) do stanja 2(P2 ,T2 ) , promjena energije sistema bit će

E 2 − E1 = U 2 (P2 ,T2 ) − U 1 (P1 ,T1 ) . [2 − 26]

Ukoliko bi se sistemu mijenjala brzina i polažaj u gravitacionom polju,
tada bi ukupna promjena energije sistema bila

E 2 − E1 = (U 2 − U 1 ) + (E k 2 − E k 1 ) + (E p 2 − E p1 ). [2 − 27]
 GLAVA 2.........TERMODINAMIKA......Prvi zakon termodinamike...... 31

Pretpostavljajući da su promjena brzine i položaja sistema procesi koji

ne utiču na promjenu pritiska i temperature, pa se promjene energije sistema,
prikazane u prethodnoj jednačini, mogu dati kao zbir promjena svake od
energija koje se javljaju tokom procesa.
Ako se pretpostavi da samo unutarnja energija učestvuje u interakciji
sa okolicom, tada jednačina [2 − 24] za vremenski interval ∆τ ima oblik

∆U 12 sistema
= Q12 − L12 površina
. [2 − 28]

S obzirom da je vrijeme nezavisna veličina, prethodna jednačina se može

podijeliti sa ∆τ , te slijedi
∆U 12 Q12 L12
= − [2 − 29]
∆τ ∆τ ∆τ

i ako ∆τ → 0 , prethodna jednačina ima oblik

dU δQ δL
= − . [2 − 30]
dτ dτ dτ

Jednačina [2 − 30] pokazuje da je promjena unutarnje energije zatvorenog

nepokretnog sistema jednaka brzini razmjene toplote i rada.
Ako se jednačina [2 − 30] pomnoži sa ∆τ

dU δQ δL
∆τ = ∆τ − ∆τ , [2 − 31]
dτ dτ dτ

a na osnovu definicije diferencijala ovisne veličine,

dy
dy = ∆x , [2 − * ]
dx
dobit će se
dU = δQ − δL . [2 − 32]

Ako se jednačina [2 − 32] integrira u vremenskom intervalu ∆τ = τ 2 − τ1 ,

dobija se

∆U sistem
= Q12 − L12 površina
. [2 − 33]
32 GLAVA 2 .........TERMODINAMIKA......Prvi zakon termodinamike......

Jednačina [2 − 33] predstavlja energetski bilans zatvorenog nepokretnog

sistema, odnosno prvi zakon termodinamike za takav sistem. U literaturi se
jednačina [2 − 32] češće susreće u obliku

δQ = dU + δL , [2 − 34]
ili po jedinici mase

δq = du + δl . [2 − 35]
Sada prvi zakon termodinamike, iskazan riječima, ima slijedeći smisao:
količina toplote koja se dovodi sistemu troši se na povećanje unutarnje
energije sistema i vršenje volumnog rada ekspanzije. Jednačina [2 − 35] važi za
povratne i nepovratne kvaziravnotežne procese koji se izvode u zatvorenom
sistemu između istog početnog i krajnjeg ravnotežnog stanja. Rad i toplota
nisu veličine stanja, bilansnog su karaktera i ovise o načinu izvođenja procesa.

2-5 Specifična toplota

Toplotni kapacitet se definira kao odnos elementarne količine toplote
dovedene sistemu tokom infinitezimalnog procesa uz odgovarajuću promjenu
temperature
δQ . [2 − 36]
C=
dT

Specifična toplota je količina energije koju je potrebno dovesti jedinici

mase sistema da bi njegova temperatura porasla za jedan stepen Celzijusa ili
Kelvina. Ona je svojstvo materije i određuje se eksperimentalno. U zavisnosti
od izabrane jedinice za količinu materije razlikuje se:

• specifični toplotni kapacitet

C δq
c= = , [2 − 37]
m dT
• molarni toplotni kapacitet

C
cm = , [2 − 38]
n
• volumni toplotni kapacitet
C [2 − 39]
c vol = = ρ0C ,
V0
 GLAVA 2.........TERMODINAMIKA......Prvi zakon termodinamike...... 33

gdje je V0 , ρ 0 - volumen, gustina supstance sistema pri normalnim fizičkim

uvjetima 101,325 kPa i 00C.
Za nestišljive materije važi jednačina [2 − 37], međutim za stišljive
materije ona se mora dopuniti. Naime, ako se želi ostvariti isti porast
temperature u izoliranim cilindrima a i b na slici 2-3, onda će u slučaju b biti
potrebno dovesti više toplote, jer osim povećanja temperature mora se
osigurati i širenje plina, što odgovara dizanju tereta m g na visinu z. Prema
tome, količina dovedene toplote δq će zavisiti od načina izvođenja procesa.

mg

δq v δq P
a) v = const. b) P = const.

granica sistema
Slika 2-3 Shematski prikaz dovođenja toplote zatvorenom
sistemu pri konstantnom volumenu, odnosno pritisku

Specifični izohorni toplotni kapacitet predstavlja odnos elementarne

toplote dovedene sistemu pri konstantnom volumenu i infinitezimalne
promjene temperature sistema

δq v
cv = . [2 − 40]
dT
34 GLAVA 2 .........TERMODINAMIKA......Prvi zakon termodinamike......

Specifični izobarni toplotni kapacitet predstavlja odnos elementarne

toplote dovedene sistemu pri konstantnom pritisku i infinitezimalne promjene
temperature sistema

δq P
cP = . [2 − 41]
dT

S obzirom da je δq P > δq v , onda iz prethodne dvije jednačine slijedi da je

c P > cv .