m

■
Γ1

ρ
5I
£-
.ι
m
Ι

ΑΤΟΜΑ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ
Αρχές οικογενειακής και συζυγικής ψυχολογίας

του
Α. C. Robin Skynner
J
Λ
ι■
<
to
m
m

Έκδ. Constable, Λονδίνο 1976

 Πρώτη έκδοση στη Μεγάλη Βρετανία 1976 από τον εκδοτικό οίκο
Constable & Co. Ltd. 3 The Lanchesters, 162 Fulham Palace Road, London W6 9ER
Πνευματικά δικαιώματα © Robin A.C. Skynner
ISBN 0 09 460710 9 Ανατύπωση 1977, 1979, 1984; 1986, 1990, 1996 To παρόν βιβλίο
εκδόθηκε στις ΗΠΑ υπό τον τίτλο Systems of Family and Marital Psychotherapy Με την
έπιφΰλαξη παντός δικαιώματος. Απαγορεύεται ή μερική η ολική άναπαρα- γωγή τοϋ
βιβλίου με οποιοδήποτε μέσο δίχως την έγγραφη αδεία τοϋ έκδοτη. Τυπώθηκε στη
Μεγάλη Βρετανία άπο τήν St, Edrmmdsbury Press Ltd.
Bury St, Edmunds Suffolk

Καταχώριση καταλόγου CIP για τό βιβλίο αυτό είναι διαθέσιμη από τη Βρετανική
Βιβλιοθήκη.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ........
........................ ix
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ..........
.................................χν

Πρώτο Μέρος - ΕΝΝΟΙΕΣ

1. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ, ΤΑΞΗ, ΙΕΡΑΡΧΙΑ .............................................. ............... ..................... ..2

2. ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΑΚΟΑΟΥΘΙΕΣ: ΕΝΝΟΙΕΣ ..................... ............ .............. ............. 27
3. ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΑΚΟΑΟΥΘΙΕΣ: ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ .................. .......... .................... 44
4. ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΚΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΚΟΣΜΟΙ: ΜΟΝΤΕΛΑ .................................................... 68
5. ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ, ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΣ ..................... .................................... ..... S8
6. ΓΑΜΟΣ: ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΡΟΛΟΣ ................ .............. ...................... ..................................108
7. ΓΑΜΟΣ: ΣΧΕΣΗ ΚΑΙ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑ ....... ........................................................... 132
8. Η ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΣΥΖΥΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ
ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗΣ... .................... ................................. .......... ................................ 153
9. Η ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ............. ... .... ............. ...... ................................ 176

Λεύτερο Μέρος - ΕΦΑΡΜΟΓΗ

10. ΤΕΧΝΙΚΕΣ: ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ............ ...... ..... .................................. ........ 196
11. ΤΕΧΝΙΚΕΣ: ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ................... ......................................................... 215
12. ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΚΙ ΑΝΤΕΝΔΕΙΞΕΙΣ................................................ ................................... 240
13. ΟΜΑΔΕΣ ΠΟΛΛΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΖΕΥΓΑΡΙΩΝ .............. ............................. 267
14. ΣΥΝΘΕΡΑΠΕΙΑ, ΟΜΑΔΙΚΗ ΔΟΥΛΕΙΑ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ................................. ........ 296
15. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ, ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΩΝ ....................................... 318
16. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΕΝΟΣ ΣΥΝΔΡΟΜΟΥ:
ΣΧΟΛΙΚΗ ΦΟΒΙΑ .............................................................. .......... ........... ........... 333
17. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟΥ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΣΥΖΥΓΙΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ....
................................ ... .......... ......................................................... ................ ..... ..... 358

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

Α. ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ

ΑΛΛΑΓΗΣ............................................... ...................................................... ................ 396
Β. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ^......... ...................... ............................................. 424
Γ. ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΡΑΝΤΕΒΟΥ ΜΕ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ: ΠΡΟΣΧΕΔΙΑ
ΕΠΙΣΤΟΛΩΝ...... ........................................................................................ .................. 428

viii
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ............................. ..........- ........ ... ..................
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ............................................................. ........ .................................................. 470
ί
νιιι ί
ΓΛΩΣΣΑΡΙ .. ........ ........ ........ ............................................................................................. 482 ί
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ό θεσμός της οικογένειας κατέχει μια ιδιαίτερα κεντρική και κρίσιμη θέση. Στρέφεται
εσωτερικά προς το άτομο κα\ εξωτερικά προς την κοινωνία, καθώς προετοιμάζει κάθε μέλος
νά καταλάβει τη θέση του στην εύρΰτερη κοινωνική όμάδα βοηθώντας το νά έσωτερικεύσει τις
αξίες κα\ τις παραδόσεις της ώς μέρος τοϋ έαυτοΰ του. Άπό το πρώτο κλάμα κατά τής
γέννησης εως τις τελευταίες λέξεις πριν το θάνατο, ή οίκογέ- νεια μας περιβάλλει κα\
περικλείει όλες τις ηλικίες, όλους τους ρόλους κανι όλες τις σχέ- σεκ για τά δυο φύλα. ΟΙ
ανάγκες μας γιά σωματική, συναισθηματική κα\ διανοητική ανταλλαγή, κα\ γιά ανατροφή,
ελεγχο, επικοινωνία κα\ γενετήσια σεξουαλική δραστηριότητα μπορούν όλες νά συνυπάρχουν
κα\ νά ικανοποιούνται αρμονικά μεταξύ τους.
Ή οικογένεια ύφίσταται με απώτερο σκοπό νά καταστεί περιττή, νά αποδεσμεύσει τά μέλη
της στήν ευρύτερη κοινότητα ώς ξεχωριστά, αύτόνομα όντα, μόνο και μόνο γιά νά
ανασυνθέσει έκ νέου σε εκείνο τό πλαίσιο εικόνες του εαυτού της. Διαθέτει τεράστιο
δημιουργικό δυναμικό, συμπεριλαμβανόμενης τής ίδιας τής ζωής, κάί δεν προκαλεί καμία
έκπληξη τό γεγονός ότι όταν διαταράσσεται διαθέτει εφάμιλλο δυναμικό γιά τρομερή
καταστροφή.
Είναι σαφές ότι εχει εξαιρετική άξια γιά την ευημερία μας ή ενίσχυση κα\ ή βελτίωση των
γνώσεων, των δεξιοτήτων ή τεχνικών πού μας καθιστούν Ικανούς νά παρέμβουμε και νά
επιτελέσουμε μία εύεργετική αλλαγή σ' αυτή τήν κρίσιμη περιοχή τής άν- θρώπινης ύπαρξης,
εϊτε θεραπεύοντας τήν παθολογία είτε διευκολύνοντας τήν ανάπτυξη. Στή συνέχεια ελπίζω νά
καταδείξω ότι ή άπό κοινού παρέμβαση σ5 αύτη τήν πλέον κρίσιμη και ζωτικής σημασίας
περιοχή δύναται πράγματι νά επιφέρει έξίσου βαθιά καΙ ραγδαία άποτελέσματα σε σύγκριση
με συμβατικές μορφές -ψυχοθεραπείας κι ότι προφανώς εισερχόμαστε σέ μία εντελώς
διαφορετική διάσταση επιπρόσθετα σ' έ- κεΧνες πού χαράσσουμε συνήθως.
Παρά τά δεινά κα\ τους κινδύνους πού εγκυμονεί ή εποχή μας, ή άνθηση αύτοϋ τοϋ νέου
τομέα ερευνάς αποτελεί ίσως ενα πραγματικό λόγο γιά αξιοσημείωτη αίσιοδοξία. Είναι σαν νά
ανακαλύψαμε ξαφνικά πώς νά εφαρμόσουμε ενα μοχλό στο σημείο Ισορροπίας ενός μεγάλου
ογκόλιθου, πού προηγουμένως μετακινούνταν μόνο μέ μεγάλη δυσκολία κα\ ενάντια σέ
τεράστιες δυνάμεις πού συνεχώς ακύρωναν τις προσπάθειές μας και επανέφεραν τήν
προηγούμενη Ισορροπία καθώς εμείς χειριζόμασταν τό μοχλό χωρίς σκέψη.

ix
 Εισαγωγή,

Ή βιβλιογραφία γιά τήν οικογενειακή θεραπεία είναι τώρα εκτενής κα\ μία πρόσφατη
προσπάθεια πλήρους καταγραφής της άπό τους Click και Haley (1) άποκόμισε περίπου 2.000
βιβλία καϊ εργασίες. "Όμως παρά την αφθονία δημοσιεύσεων πού περιγράφουν τις Ιδέες κα\ τις
τεχνικές συγκεκριμένων σχολών σκέψης καϊ ερευνητικών ομάδων δεν υπάρχει καμία
ικανοποιητική ε'ισαγωγή στο θέμα γιά τον αρχάριο πού χρειάζεται τόσο μία θεωρητική σύνοψη
όσο κανι πρακτικές συμβουλές πού θά τον βοηθήσουν νά ξεκινήσει τό έργο του.
Ή συνοπτική επισκόπηση τής Joan Stein (2) και ή διαυγής εργασία τών Beels και Ferber (3)
περιγράφουν πολύ ικανοποιητικά τις κυριότερες θεωρίες άλλα δεν προσφέρονται γιά πρακτικά
εγχειρίδια. Τό έργο του Bloch (4) Techniques of Family Therapy
είναι μέχρι τώρα πιθανότατα τό καλύτερο πρακτικό βοήθημα γιά τον αρχάριο, αλλά
παρουσιάζει τις σκέψεις καϊ την πρακτική μόνον μίας περιορισμένης ομάδας διαφόρων
υποστηρικτών τής οικογενειακής θεραπείας, όποτε αποτελεί μία συλλογή ετερόκλητων
εργασιών χωρίς καμιά προσπάθεια ένοποίησής τους.
'Επιπλέον, οί υπάρχουσες συνεισφορές επικεντρώνονται συνήθως εϊτε στη θεραπεία τής
οικογένειας είτε στήν άγωγή του γάμου και τής σεξουαλικής σχέσης, άντι νά φέρουν σέ επαφή
αύτες τις δύο πτυχές τής ο'ικογενειακής ζωης και νά άποσαφηνίζουν τις μεταξύ τους σχέσεις.
Ή δική μου ενασχόληση μέ τή διδασκαλία τής οικογενειακής κάί συζυγικής θεραπείας στο
Ινστιτούτο Ψυχιατρικής καϊ στο Νοσοκομείο Maudsley, στο Ινστιτούτο "Ομαδικής Ανάλυσης
και σέ πολλά άλλα Ιδρύματα συνετέλεσε ώστε νά συνειδητοποιήσω όλο καϊ περισσότερο τήν
ανάγκη ενός εισαγωγικού κειμένου πού θά άποτελούσε τόσο μία επισκόπηση τών διαφόρων
κυριοτέρων θεωριών όσο καϊ μία απόπειρα συσχέτισης και ένοποίησής τους (στο μέτρο πού
αυτό είναι εφικτό σήμερα) μέ επαρκή πρακτική καθοδήγηση καϊ λεπτομερή παραδείγματα τά
όποια νά διευκολύνουν τούς είδικούς νά πειραματιστούν μέ τή μέθοδο.
Ό παρών τόμος είναι μία προσπάθεια νά ικανοποιήσω αύτη τήν ανάγκη. Γιά τούς
παρακάτω λόγους είναι αναπόφευκτα ένας συμβιβασμός διαφόρων πιθανοτήτων.
Πρώτον, ήταν αναγκαίο νά συμβιβαστώ μεταξύ μίας σύνοψης τού έργου άλλων ειδικών
ν
κα ι μίας λεπτομερέστερης περιγραφής τού δικού μου, πού νά επαρκεί ώστε ό αναγνώστης να
είναι σέ θέση νά τό κατανοήσει καϊ νά τό εφαρμόσει. Ευτυχώς, σέ αυτό τό σημείο δεν ύπήρχε
κανένα πρόβλημα, καθώς ή δική μου προσέγγιση έχει αντλήσει τόσα πολλά άπό τούς καρπούς
τού έργου άλλων ειδικών, ωστε είναι φυσικό νά τήν περιγράψω μέσα σ5 αυτό τό ευρύτερο
πλαίσιο.
Δεύτερον, ήταν αναγκαίος ένας συμβιβασμός λόγω τών διαφορετικών επιπέδων ψυ-
χολογικής γνώσης τών αναγνωστών: άν και ή άνάγκη γιά ένα βιβλίο αύτοΰ τού είδους είναι
'ίσως μεγαλύτερη στούς νέους επαγγελματίες τών διαφόρων υπηρεσιών παροχής βοήθειας,
όλο κα\ περισσότεροι μεγαλύτεροι σέ ηλικία και έμπειροι ψυχίατροι, κοινω-
 Εισαγωγή,

vi?tot λειτουργοί, ψυχαναλυτές και ψυχολόγοι ένδιαφέρονται για την οίκογενειακή %α\
συζυγική θεραπεία και άναζητοΰν μια άνάλυση των κυρίων άρχων της παρά τή σημαντική
εκπαίδευση καί έξειδίκευσή τους σέ πιο καθιερωμένες μορφές θεραπείας. Επίσης, κληρικοί,
δάσκαλοι και σΰμβουλοι γάμου, ή εκπαίδευση των όποιων σέ μερικές πτυχές των ψυχολογικών
άρχων μπορεί νά ήταν περιορισμένη, συνειδητοποιούν όλο κα\ περισσότερο την άνάγκη τους
για μεγαλύτερη κατανόηση των ψυχολογικών μηχανισμών που διέπουν τή λειτουργία της
οικογένειας καί του γάμου. Αυτά τά άτομα
^ μπορεί νά χρειάζονται πιο εκτεταμένη προετοιμασία στό νόημα ορισμένων βασικών
α εννοιών άπ5 ο,τι οι επαγγελματίες ψυχίατροι.
.ν Στην προσπάθειά μου νά αντιμετωπίσω αυτή τή διαφορά προϊστορίας κα\ βασικών
>ν γνώσεων συμβιβάστηκα γράφοντας μέ όσο το δυνατό μεγαλύτερη απλότητα καί σαφή
νεια, χρησιμοποιώντας καθημερινή γλώσσα καί αποφεύγοντας την επαγγελματική οία
ρολογία (η εξηγώντας τη μέ σαφή τρόπο όπου ή χρήση της ήταν άναπόφευκτη), δίχως )έ- όμως
νά ύπεραπλουστεΰω η νά «έκλαικεΰω». Πολλές άπο τις ιδέες που παρουσιάζο- τις νται είναι αρκετά
απαιτητικές, άλλά ή εμπειρία δείχνει ότι οί φοιτητές συνήθως υποδέχονται ευνοϊκά μία παρουσίαση που
σέβεται τή νοημοσύνη τους εγείροντας άπαιτή- )α- σεις προς αυτήν.
Ό- 'Επίσης, στο Παράρτημα Α γιά τις πηγές συνοψίζονται μερικές άπο τις κυριότερες,
ίσω θεμελιώδεις Ιδέες της ψυχολογικής και ψυχοδυναμικής θεωρίας γιά εκείνους που δεν
5σο τις έχουν διδαχτεί. Όσοι έχουν εκπαιδευτεί ελάχιστα στις άρχές της ψυχολογίας κα\
σης της ψυχοθεραπείας προτείνεται νά σταθούν μέ Ιδιαίτερο ενδιαφέρον κα\ προσοχή σ'
ακή αυτό τό παράρτημα, είτε πρ\ν είτε μετά την άνάγνωση τοΰ ύπόλοιπου κειμένου. Όσοι
ς νά έχουν εύρΰτερη γνώση των τομέων αύτών μπορούν νά παραβλέψουν μεγάλο μέρος του
στοιχειώδους αύτου ΰλικοΰ. Σέ κάθε περίπτωση όμως, προσπάθησα στο υπόλοιπο βι- τους βλίο
νά άρχίσω άπο τις εισαγωγικές άρχές κανι νά παρουσιάσω τό ύλικό μέ κατανοητό
τρόπο δίχως πολλή προετοιμασία, είδι- "Εχω χρησιμοποιήσει σέ μεγάλη έκταση λεπτομερή
παραδείγματα θεραπευτικών
άνα- καταστάσεων. Τό πλεονέκτημα αύτοΰ του ύλικοϋ είναι ότι άποκαλΰπτει πολλά κρυφά το τό στοιχεία
που δέν περιλαμβάνονται στις άρχές πάνω στις όποιες στηρίζεται άμεσα τό ει τό- έργο. Έάν επομένως τά
παραδείγματα άποκαλύπτουν πτυχές της άτομικής η οίκογε- περι- νειακής μου παθολογίας ή τις
προσωπικές μου προκαταλήψεις, τότε είναι ευπρόσδεκτα και θά βοηθήσουν τον άναγνώστη νά σχηματίσει
μία πιο κριτική καί άντικειμενική )ν ψυ- γνώμη γι αυτά που έχω νά πω,
είδους Τά παραδείγματα έχουν παρατεθεί κατά τέτοιο τρόπο ώστε νά ξεχωρίζουν άπο τό
ιροχής υπόλοιπο κείμενο και νά έπιτρέπουν στους άναγνώστες νά τά παραλείψουν εφόσον τό κοινω-
έπιθυμοϋν. Μέσα στό φόρτο εργασίας της κλινικής πράξης χρησιμοποιούνταν συχνά οί
 Εισαγωγή,

έπιστολες προς τους παραπέμποντες ιατρούς για την καταγραφή με περιγραφικό τρόπο των
κρίσιμων ευρημάτων άπδ τις συνεντεύξεις, διότι συχνά δεν υπήρχε ό χρόνος να γραφτεί μια
ξεχωριστή άναφορά για τις σημειώσεις. Σ' αύτη την περίπτωση χρησιμοποιούνται
αποσπάσματα των έπιστολών αυτών άντι νά συνοψίζονται οι πληροφορίες με διαφορετικά
λόγια, κυρίως διότι αύτες οί έπιστολες φαίνεται νά χαρακτηρίζονται από ζωή κοΐΐ ένταση που
εξαφανίζεται όταν παραφράζονται, άλλα κι επειδή μπορεί νά βοηθήσουν τους νεότερους
συναδέλφους νά συνειδητοποιήσουν την αξία που εχει νά μπαίνουν στον κόπο νά
επικοινωνούν με παραπέμποντες συναδέλφους και νά τους εμπλέκουν κατ' αυτό τον τρόπο στή
θεραπευτική αλληλεπίδραση.
Τό ενδιαφέρον γιά την άλληλογραφία συμβάλλει όσο τίποτε άλλο στήν επίτευξη της
συνεργασίας με τούς παραπέμποντες Ιατρούς και στήν εξασφάλιση μίας αποτελεσματικής
παραπεμπτικής διαδικασίας, κατά την όποια τό πρόσωπο που ζητάει τή συνέντευξη όχι μόνο
εξασφαλίζει ότι όλη ή οίκογένεια κατανοεί την ανάγκη της ομαδικής προσέλευσης, αλλά
μαθαίνει και ποιες πληροφορίες μπορεί νά είναι πολύτιμες στις παραπεμπτικές επιστολές.
Βεβαίως, έχουν παραλειφθεί η συγκαλυφθει τά γεγονότα που θά μπορούσαν νά αποκαλύψουν
την ταυτότητα ατόμων ή οίκογενειών, καϊ, έχουν άλλα- χθεΐ τά ονόματα.
Στο Πρώτο Κεφάλαιο παρουσιάζονται μερικες από τις βασικές έννοιες της θεωρίας γενικών
συστημάτων, με επαρκή εικονογράφηση ώστε νά καταστούν εύκολα κατανοητές στά πλαίσια
της καθημερινής εμπειρίας. Καθώς υπάρχει περισσότερο υλικό που θά ήθελε κάποιος νά
συμπεριλάβει σχετικά με τις νέες αύτες ιδέες, γίνονται προτάσεις γιά περαιτέρω ανάγνωση στ\ς
ύποσημειώσεις.
Στο Δεύτερο κάί στο Τρίτο Κεφάλαιο γίνεται ή προσπάθεια νά περιγράφει με χρηστική
μορφή ένα σύνθετο, απλουστευμένο αναπτυξιακό σχήμα, οπου ένοποιούνται κοινά στοιχεία
από τις ιδέες διαφόρων συγγραφέων που έχουν ενδιαφερθεί γι αυτά τά αναπτυξιακά πρότυπα.
Ενοποιώντας αυτά τά στοιχεία προσπάθησα νά διακρίνω παρόμοιες ακολουθίες που
εκδηλώνονται στήν άνάπτυξη άτόμων και ομάδων.
Στο Τέταρτο Κεφάλαιο συναντώνται ή «θεωρία των άντικειμενότροπων σχέσεων» και
άλλες -ψυχαναλυτικές θεωρίες γιά τον εσωτερικό κόσμο με θεωρίες γιά τό παιχνίδι ρόλων άπό
τήν κοινωνιολογία καϊ έννοιες γιά τή μίμηση προτύπου άπό τις τεχνικες τροποποίησης της
συμπεριφοράς: χρησιμοποιείται ή ιδέα του «πρότυπου» -μία λέξη πού μπορεί νά εφαρμοστεί
τόσο στά γεγονότα τοϋ εξωτερικού κόσμου πού αντιγράφονται οσο καϊ στά άντίγραφα πού
σχηματίζονται στον εσωτερικό κόσμο μέσψ της επιρροής τους- ώς κεντρική συνδετική έννοια.
Στο Πέμπτο Κεφάλαιο επεκτείνεται αυτό τό μοντέλο ώστε νά συμπεριλάβει τό «α-
συνείδητο» -τά μέρη τής ψυχής γιά τά όποια τό μοντέλο δεν προσφέρει κανένα άποδε- κτό
 Εισαγωγή,

πρότυπο έκφρασης και τά όποια γι αυτό το λόγο εξαναγκάζονται νά βρουν διέξοδο με άλλους,
συνήθως άποκλίνοντες καΐ διαταραγμένους τρόπους. Τονίζεται επίσης ή σημασία του
συστήματος μη λεκτικής έπικοινωνίας ώς δίαυλου επικοινωνίας επιφορτισμένου με τον ελεγχο
και τον περιορισμό μερικών πτυχών της συμπεριφοράς, ol όποιες αν κατασταλούν με επαρκώς
ισχυρό τρόπο γίνονται «ασυνείδητες», κ αϊ επίσης ώς δίαυλου που επιτρέπει την κρυφή
έκφραση αυτών τών κατεσταλμένων καΐ ασυνείδητων συναισθημάτων.
Στο 'Έκτο και στο 'Έβδομο Κεφάλαιο εφαρμόζονται μερικες από τις ήδη αναφερθείσες
άπλες άρχες στο θεσμό τοϋ γάμου: επεκτείνεται ταυτόχρονα ή έννοια του «πρότυπου» άπό τό
παράδειγμα καΐ την έπιρροή που παρέχει ενα πρόσωπο σ' εκείνο μιας
σχέσης μεταξύ προσώπων, καΐ διερευνόνται οί έπιπλοκες και ot δυνατότητες που απορρέουν
άπό τό γεγονός ότι ή συνεργασία δύο άτόμων είναι ούσιώδης για την αναπαραγωγή καΐ
σημαντική για τήν ανατροφή τών παιδιών.
Στο Όγδοο Κεφάλαιο εξετάζεται ή υπάρχουσα γνώση ώστε νά συνδεθουν συζυγικά
πρότυπα και παθολογία με οίκογενειακά προβλήματα και αναπτυξιακή αναστολή στα παιδιά.
Στο Ένατο Κεφάλαιο επεκτείνονται οι ήδη αναφερθείσες άρχες άπό τό γάμο καΐ τήν
οικογένεια στο εύρυτερο κοινωνικό δίκτυο καΐ αποσαφηνίζεται ή σημασία της παθολογίας κ αϊ
της κινητοποίησης σ' αυτό τό εύρΰτερο πλαίσιο* εξετάζονται επίσης οί ιδέες τών Laing, Szasz
καΐ άλλων, οι όποιοι άντιλαμβάνονται τή συμβατική -ψυχιατρική ώς μία μορφή κοινωνικού
έλεγχου.
Μέ τό Δέκατο και Ενδέκατο Κεφάλαιο αρχίζει τό Δεύτερο Μέρος του βιβλίου πού
ασχολείται περισσότερο με τήν εφαρμογή παρά με τή θεωρία άν καΐ οι δύο πλευρες
παρουσιάζονται στήν πραγματικότητα παράλληλα ώς ενα σημείο. Μία γενική περιγραφή τών
διαφόρων σχολών οικογενειακής θεραπείας ακολουθείται άπό λεπτομερέστερες ερμηνείες καΐ
παραδείγματα της δικής μου τεχνικής, κι άπό πρακτική καθοδήγηση σχετικά με τις
συνεντεύξεις στήν κλινική, με τις επισκέψεις κατ' οίκον κι άλλα θέματα πού θίγουν συχνά οι
αρχάριοι.
Στο Δωδέκατο Κεφάλαιο περιγράφονται άρχες για τήν επιλογή της τεχνικής καΐ παραλλαγές
αυτής σέ περιπτώσεις ειδικών προσωπικοτήτων ή παθολογιών, με ειδική έμφαση στις
αποστερημένες καΐ μή προνομιούχες οικογένειες πού τόσο απασχολούν τις κοινωνικές
υπηρεσίες κι άλλους κλάδους τών υπηρεσιών παροχής βοήθειας πού είναι ανοικτές για όλους.
Τό Δέκατο Τρίτο Κεφάλαιο αναφέρεται στις ομάδες ζευγαριών κ αϊ στή θεραπεία
πολλαπλών οικογενειών -δύο καταστάσεις όπου οι άρχες για τις φυσικά κ αϊ τεχνητά
συγκροτημένες ομάδες λειτουργούν ταυτόχρονα και γι αυτόν τό λόγο χρησιμοποιούνται γιά νά
διαφωτίσουν εννοιες τής θεωρίας τής «μικρής ομάδας».
 Εισαγωγή,

Ή ανάπτυξη τής κοινής θεραπείας είχε βαθιά επίδραση στους ρόλους και στις σχέσεις των
θεραπευτών -πράγματι, ή επαναστατική επίδραση τής οικογενειακής θεραπείας εντοπίζεται
στην άλλαγή πού επέφερε ή εφαρμογή της στην αύτο-εΐκόνα και τον τρόπο λειτουργίας των
θεραπευτών- κι ετσι στο Δέκατο Τέταρτο Κεφάλαιο δίδεται Ιδιαίτερη έμφαση στις επιπτώσεις
τής συνθεραπείας κάί τής μεγαλύτερης ειλικρίνειας και αμοιβαίας κριτικής κανι έλεγχου πού
συνήθως υπάρχει σέ επαγγελματικές ομάδες.
Μετά άπό άξιολόγηση των (δυστυχώς) ακόμη περιορισμένων πληροφοριών σχετικά μέ τά
αποτελέσματα αυτών των νέων τεχνικών, κα\ εξέταση τής βέλτιστης συχνότητας των
συναντήσεων (Δέκατο Πέμπτο Κεφάλαιο), παρατίθεται ενα παράδειγμα ερευνητικής
έφαρμογής τής οικογενειακής προσέγγισης σ' ενα είδος προβλήματος (Δέκατο 'Έκτο
Κεφάλαιο).
Τέλος, στο Δέκατο "Έβδομο Κεφάλαιο παρουσιάζεται αρκετά λεπτομερώς ενα περιστατικό
θεραπείας. Πέρα άπό τό νά αποτυπώσω τήν ανάπτυξη τής οικογενειακής αλληλεπίδρασης άπό
τή μία συνεδρία στήν άλλη κανι νά σκιαγραφήσω τό πρότυπο πού ξεδιπλώνεται σέ όλη τήν
ακολουθία των συνεδριών, ελπίζω ότι αυτό τό παράδειγμα μίας πιο μακρόχρονης θεραπείας σέ
συνδυασμό μέ τή μακρόχρονη θεραπεία σέ ομάδες ζευγαριών θά βοηθήσει ώστε νά
αντισταθμιστεί ή έμφαση σέ πολύ βραχύχρονες θεραπείες σέ άλλα παραδείγματα -έμφαση πού
ύπαγορεύθηκε άπό τό ενδιαφέρον γιά συντομία κ αϊ, σαφήνεια. Όμως, αν κα\ μερικοί
ψυχοθεραπευτές εξοικειωμένοι μέ συμβατικές αναλυτικές τεχνικές πού είδαν τό βιβλίο αυτό
θεώρησαν αρχικά ότι οι περιπτώσεις αύτές πρέπει νά είναι άτυπες, άπό τήν ανάγνωση τοϋ
κεφαλαίου πού περιγράφει τά αποτελέσματα τής οικογενειακής θεραπείας προκύπτει φανερά
ότι οι ραγδαίες κά! δραματικές αλλαγές πού διαπιστώνονται σέ μερικά παραδείγματα είναι
αρκετά συνηθισμένες.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Θά ήθελα νά ευχαριστήσω τους Δρ. Ronald Casson, Δρ. Michael Crowe, Δρ. Lionel
Kreeger, Δρ. Malcolm Pines και τή σύζυγο μου γιά τήν ανάγνωση τοϋ συνόλου ή μέρους του
χειρόγραφου καί γιά τις εξαιρετικά πολύτιμες προτάσεις βελτίωσής του. Δεν ακολούθησα
ωστόσο πάντα τή συμβουλή τους και ή ευθύνη γιά σφάλματα και λάθη παραμένει έξ
ολοκλήρου δική μου. 'Επίσης, άναγνωρίζω μέ εύγνωμοσΰνη τή βοήθεια της συζύγου μου στην
προετοιμασία τοϋ κεφαλαίου γιά τις ομάδες ζευγαριών, μέ τις όποιες εργαζόμαστε ώς
«συνθεραπευτές», και στή συζήτηση του βιβλίου ώς συνόλου, Τόσο εκείνη όσο καί τά παιδιά
μας μου φέρθηκαν πολύ γενναιόδωρα σχετικά με τον ελεύθερο χρόνο που αφιέρωσα στό έργο
αύτο άντι νά τον μοιραστώ μαζί τους, κα\ εκτιμώ πολυ τήν υπομονή καί τήν ανοχή τους ενόσω
 Ευχαριστίες xvi

ή λειτουργία μου ώς οικογενειακό μέλος χειροτέρευσε εξαιτίας αυτής μου της ενασχόλησης.
Ελπίζω ότι αυτό θά τους άντα- ποδοθει όχι μόνον άμεσα αλλά κα\ μέσφ άλλων οικογενειών
που θά μπορέσουν νά ευτυχήσουν μέ τήν εφαρμογή των ιδεών που παρουσιάζονται εδώ.
'Επίσης, επιθυμώ νά ευχαριστήσω εκείνους που εύδιάθετα ανέλαβαν τό κουραστικό εργο
της δακτυλογράφησης τοΰ χειρόγραφου καί γενικά παρείχαν βοήθεια, συμπεριλαμβανομένων
των Susie Boundy, Pamela Jameson, Pamela Walton κα\ Diana Williams. Επιπρόσθετα, είμαι
βαθιά ύποχρεωμένος στις Susan Barrows καί Elfreda Powell γιά τις πολύ χρήσιμες κα\
εποικοδομητικές κριτικές κανι προτάσεις τους γιά τήν επιμέλεια τοΰ κειμένου.
Γιά τήν άδεια παράθεσης χωρίων από δημοσιευθέντα έργα θά ήθελα νά ευχαριστήσω τους
έκδοτες, συγγραφείς και όσους αναγράφονται παρακάτω (βιβλιογραφικές λεπτομέρειες των
μνημονευμένων έργων συμπεριλαμβάνονται στό κεφάλαιο τών ύποση- μειώσεων): έκδ. Basic
Books γιά τό Families of the Slums (Οικογένειες τών Φτωχογειτονιών) τών S. Minuchin et al,
έκδ. Chuchill Livingstone γιά τό «Neuroendocrinological, Behavioural, and Intellectual
Aspects of Sexual Differentiation in Human Development» (Νευροενδοκρινολογικές,
συμπεριφοριστικές και διανοητικές πτυχές της σεξουαλικής διαφοροποίησης στήν ανθρώπινη
άνάπτυξη), της Corinne Hutt στό Gender Differences: Their Ontogeny and Significance
(Διαφορές τών Φύλων: Όντογένεστι και Σημασία τους), σέ επιμέλεια τών C. Ounsted κα\ D. C.
Taylor, έκδ. Brunner/Mazel Inc. γιά τά κεφάλαια τών Judith Barwick και Anne Steinmann στό
Women in Therapy (Γυναίκες σε Θεραπεία), σέ έπιμέλεια τών V. Franks και V. Bur tie, έκδ.
Penguin Books γιά τό Males and Females (Αρσενικά καί Θηλυκά), της Corinne Hutt, έκδ. Basic
Books και
Routledge and Kegan Paul για το Marital Tensions {Συζυγικές Εντάσεις) τοϋ Η. V. Dicks, έκδ,
Tavistock Publications για το «Self Reliance and Some Conditions that Promote It»
(Αυτοδυναμία και προϋποθέσεις πού τήν προωθούν) του John Bowlby στο Support,
Innovation, and Autonomy (Υποστήριξη, Καινοτομία καϊ Αυτονομία), σε επιμέλεια R. Gosling,
έκδ. Wildwood House για τό ποίημα άπό τό Tao Te Ching τοϋ Lao Tsu σε μετάφραση τών Gia-
Fu Feng και Jane English, τον αρχισυντάκτη τοϋ Journal of Psychosomatic Research
(Επιθεώρηση Ψυχοσωματικής 'Έρευνας) και τον Μ. Χ Crowe για τό «Conjoint Marital Therapy:
Advice or Intepretation?» (Κοινή Συζυγική Θεραπεία: Συμβουλή ή Ερμηνεία;), τον
αρχισυντάκτη του Psychiatry (Ψυχιατρική) και τον
J, R. Stabenau et al. για τό «Α Comparative Study of Families of Schizophrenics, Delinquents,
and Normals» (Συγκριτική μελέτη οικογενειών σχιζοφρενών, ανήλικων εγκληματιών καϊ

xvi
φυσιολογικών άτόμων)* όσον άφορςχ στο διπο μου δημοσιευθέν εργο, τον αρχισυντάκτη του
Group Process (Όμαδικη Διεργασία) για τό «An Experiment in
Group Consultation with the Staff of a Comprehensive School» ('Ένα πείραμα ομαδικής
άνταλλαγής άπάψεων με τό προσωπικό ενός γενικού σχολείου), τον αρχισυντάκτη τοϋ Journal
of Child Psychology an Psychiatry (Επιθεώρηση Παιδοψυχολογίας καϊ Παιδοψυχιατρικής), για
τό «Α Group-Analytic Approach to Conjoint Family Therapy» ('Ομαδική Αναλυτική
Προσέγγιση στήν Κοινή Οικογενειακή Θεραπεία), τον αρχισυντάκτη τοϋ Social Work Today
(Κοινωνική Εργασία Σήμερα), για τό «Boundaries» (Όρια) και τό «The Minimum Sufficient
Network» (To 'Ελάχιστο Επαρκές Δίκτυο) κα\ τον άρχισυντάκτη τοϋ The British Journal of
Medical Psychology (Βρετανική Επιθεώρηση Ιατρικής Ψυχολογίας), για τό «School Phobia: A
Reappraisal» (Σχολική Φοβία: Μία Επανεξέταση).
Πρώτο Μέρος

ΕΝΝΟΙΕ
Σ
1. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ, ΤΑΞΗ, ΙΕΡΑΡΧΙΑ

Κάτι μυστηριώδες σχηματίστηκε,

Γεννημένο πρίν άπό ουρανό καΙ γη.
Στη σιωπή καΙ τό κενό,
Στέκεται μόνο και αμετάβλητο,
Πάντα παρόν καϊ σε κίνηση.
'Ίσως νά είναι η μητέρα δέκα χιλιάδων πραγμάτων.
Δε γνωρίζω τό όνομα τον.
Όνόμασέ το Τάο,
ελλείψει καλύτερης λέξης, εγώ τό λέω μέγα.

Όντας μέγα, ρέει. Ρέει μακριά.

 ΕΝΝΟΙΕΣ

*Έχοντας πάει μακριά, επιστρέφει.

Γι αυτό, «Τό Τάο είναι μέγα' Ό ουρανός είναι μέγας Ή

γη είναι μεγάλη' Ό βασιλιάς εϊναι κι αυτός μέγας.»
Αύτές εϊναι οι τέσσερις μεγάλες δυνάμεις του
σύμπαντος,
Κι ό βασιλιάς είναι μία άπ? αύτές.

Ό άνθρωπος άκολουθεϊ τη γη. Ή γη άκολουθεϊ τον

ουρανό. Ό Ουρανός ακολουθεί τό Τάο. Τό Τάο
άκολουθεϊ ό,τι εϊναι φυσικό.
Lao Tsu, Tao Te Ching
Κανένας άνθρωπος δεν είναι έρημο νησί Κάθε άνθρωπος εϊναι ένα κομμάτι της Ηπείρου, μέρος της
στεριάς.
John Donne, Προσευχές

"Ένα σύνολο βασικών αρχών διέπει τή λειτουργία τών φυσικών όμάδων κανι πρέπει νά λαμβάνεται
υπόψη όταν κάποιος εργάζεται μ' αύτές θεραπευτικά. Ή σύγχυση κα\ ή σύγκρουση μεταξύ τών
σχολών τής ψυχολογικής σκέψης, οφείλεται σέ μεγάλο βαθμό στην αποτυχία νά διατυπωθούν
συστηματικά αύτές οι βασικές υποθέσεις. Ή επικέντρωση στη λεπτομέρεια και ή επιδερμική
προσέγγιση, οποιοδήποτε κι άν είναι τό αντικείμενο, άναγκαστικά δίνουν πάντα τήν εντύπωση τής
ποικιλομορφίας κανι τής έλλειψης σχέσεων, ενώ μία βαθύτερη εξέταση αποκαλύπτει συνήθως κοινά
πρότυπα κα\ σχέσεις πού είναι άόρατα στή στενότερη έστίαση. Επιπλέον, ή ευρύτερη οπτική γωνία,
δηλ. νά γεφυρώνουμε συνήθεις διαχωρισμούς μεταξύ «αντικειμένων» και νά θέτουμε άπλες και
φαινομενικά τετριμμένες ερωτήσεις, ο! απαντήσεις τών όποιων φαίνεται νά είναι τόσο προφανείς
ώστε σχεδόν νά μήν αξίζει τον κόπο νά τις εξετάσει κάποιος, συχνά αποκαλύπτει μία αυξανόμενη
απλότητα κα\ κομψότητα των βασικών αρχών άπό τόν συνδυασμό τών οποίων προκύπτει ή
λεπτομερής ποικιλομορφία κα\ πολυπλοκότητα.
Ή άποψη αυτή πιθανώς αντιστοιχεί στή φύση τοΰ ίδιου τοϋ σύμπαντος -ότι δηλ. σ' ολα τά επίπεδα
ή ποικιλομορφία και ή πολυπλοκότητά του είναι προϊόν της αλληλεπίδρασης λίγων απλών νόμων-
 ΕΝΝΟΙΕΣ 4

άλλά μία τέτοια άποψη δέ δύναται νά αποδειχθεί πλήρως μέ επιστημονικά μέσα κα\ δεν είναι καθόλου
αναγκαίο νά τήν αποδεχθεί κάποιος γιά νά χρησιμοποιήσει τις θεραπευτικές τεχνικές πού
περιγράφονται εδώ. Γιά όσους επιθυμούν μία πιο ρεαλιστική και θετικιστική προσέγγιση, αύτές οί
αρχές δύναται νά θεωρηθούν απλώς ώς πρόσφορα αφαιρετικά κατασκευάσματα, εννοιες πού μας
επιτρέπουν νά ταξινομήσουμε τήν εμπειρία μας κατά τέτοιον τρόπο ώστε νά τή συλλάβουμε και νά
τήν εξετάσουμε εύκολότερα.
Όπως θά φανεί στήν συνέχεια, οί ιδέες αύτές συνδέονται τόσο στενά μεταξύ τους, ώστε θά
μπορούσαν νά παρουσιαστούν μέ οποιαδήποτε σειρά1 αναφέρονται στήν τάξη και τή δομή τοϋ
σύμπαντος και τών έμβιων συστημάτων πού περιλαμβάνε^ άλλά ά- πο διαφορετικές οπτικές γωνίες,
κάτι σάν τήν κάτοψη, τήν πλάγια όψη κανι τήν τομή στά αρχιτεκτονικά σχέδια, πού παρέχουν
συμπληρωματικές πληροφορίες γιά ενα τρισδιάστατο οικοδόμημα.
 Όμοιότητα κα\ διαφορα
Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία WM

Τό σύμπαν, όπως τό γνωρίζουμε, δεν είναι ούτε άπόλχηα ομοιογενές ούτε απόλυτα
ανακόλουθο, άλλα συντίθεται άπο διακριτά μέρη (ή περιοχές μέ διαφορετικά χαρακτηριστικά)
μεταξύ τών οποίων δύναται νά παρατηρηθούν σχέσεις διαφόρων ειδών. Μ' άλλα λόγια, έχει
δομή* τά μέρη δύναται νά ταξινομηθούν μέ διάφορους τρόπους. Οι \ ··
σχέσεις μεταξύ τών μερών δεν είναι στατικές, άλλά μεταβάλλονται μέ ποικίλους ρυθμούς: πιο
ραγδαία στην καύση της φωτιάς, βραδύτερα στην κίνηση ενός ποταμού κι ά- κόμα πιο άργά
στη διάβρωση ενός βράχου από τή θάλασσα. Τό σύμπαν όχι μόνον έχει δομή άλλά στό
πέρασμα του χρόνου άποτελεΐ μία διεργασία, μία μεταβαλλόμενη δομή
όπου οι άλλαγές εμφανίζουν επίσης σχέσεις μεταξύ τους.
Τά έμβια συστήματα είναι διεργασίες πού διατηρούν μία σταθερή δομή γιά σχετικά μεγάλο
χρονικό διάστημα παρά τή ραγδαία συναλλαγή τών συστατικών τους μερών Ί: μέ τον περιβάλλοντα
κόσμο -ακόμα και στα όστά, γιά παράδειγμα, τά μόρια αντικαθίστανται συνεχώς και παρ' όλα αύτά ή
μορφή %α\ ή σκληρότητα τους εμφανίζουν έλά- χιστη διαφοροποίηση. Ή δομή άναπαράγει τον εαυτό
της, ή μορφή διατηρείται, ή δια- || 0τ φορά μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού τού έμβιου όντος
παραμένει σταθερή, παρά |||ξ1® τό γεγονός ότι είναι μία από τις πιο ευάλωτες οντότητες κι άπειλεΐται
συνεχώς μέ κα- iSfjSS ταστροφή. Αξιοποιεί ενέργεια (ή μάλλον τάξη-άρνητική εντροπία) από τό
περιβάλλον του γιά νά διατηρήσει τό δικό του πρότυπο ενόψει του αναπόφευκτου νόμου της άλ- ψ · :
λαγής κατ της φθοράς πού τό περιβάλλει και τό διαπερνςτ αυτό τό επιτυγχάνει έπι-..®|1§
διορθώνοντας κατ άντικαθιστώντας τά στοιχεία του η άντιγράφοντας όλόκληρο πρότυπο του μέ πιο
γρήγορο ρυθμό άπ' ό,τι καταστρέφονται τά αντίγραφα.
Στις παρυφές τοϋ έμβιου οντος βρίσκεται τό όριο, πού τό διαχωρίζει άπο τό περι-jjpf||
βάλλον του. Αυτό τό όριο επιτρέπει, ή εξασφαλίζει, σέ μερικά ύλικά νά τό διαπερνούν|jpSS καί νά
εισέρχονται στον οργανισμό άπέξω ή τό άντίστροφο, ενώ περιορίζει ή έμποδί- § . ζει τήν άνταλλαγή
άλλων στοιχείων. |ρΛ
Ή άποτυχία τοϋ ορίου νά περιορίσει τήν άνταλλαγή διά μέσου του οδηγεί σέ άπώ-|||;|Μ
λεια της διαφοράς μεταξύ τοϋ έμβιου όντος κα\ τοϋ περιβάλλοντος του, δηλ. άπώλεια;1|Λί
ψ.
της ξεχωριστής του ταυτότητας. Στή θέση της αναπτύσσεται μια ταυτότητα τοϋ έντοζφ0$
• /ΪΙνΛ'
■ ."'.' t
κα\ εκτός, μία έννοια τοϋ θανάτου. "Ενα πάρα πολύ άδιαπέραστο όριο, πού παρεμπο- J|l'v®S δίζει
οποιαδήποτε άνταλλαγή, επιφέρει μία άλλη μορφή θανάτου, τον άμετάβλητο και? κηλιδωμένο ιστό
πού βλέπουμε μέσα άπο τό μικροσκόπιο. | ν°
 ΕΝΝΟΙΕΣ 5

Σέ ψυχολογικό επίπεδο ό σχηματισμός καϊ ή διατήρηση τής ατομικής ταυτότητας απαιτεί

παρομοίως αποτελεσματικό όρια ή άμυνες, πού να εξασφαλίζουν ικανοποιητική έπικοινωνία ώστε να
μεταδίδονται μέ επάρκεια πληροφορίες άπό τή μία γενιά στήν άλλη, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπουν σε
κάθε άτομο νά επιλέγει μερικές έπιρροές και νά άπορρίπτει άλλες, καθώς καϊ νά διατηρεί μερικές
πληροφορίες σέ Ιδιωτικό επίπεδο, απροσπέλαστες άπό τούς γείτονές του. "Έτσι διασφαλίζονται τόσο
οί διαφορές όσο καϊ οι ομοιότητες στήν ψυχική λειτουργία.
Όπως καϊ στο σωματικό επίπεδο, έτσι καϊ στο ψυχολογικό έπίπεδο τά έμβια συστήματα
αποτελούνται άπό μέρη πού είναι καϊ τά ίδια συστήματα σέ μικρότερη κλίμακα (ύποσνστηματα στη
γλώσσα τής θεωρίας τών συστημάτων) καϊ συνδέονται μέ άλλα
συστήματα σέ ακόμη μεγαλύτερους οργανισμούς (νπερσνστήματα) (1). Κάθε έπίπεδο
έχει τό δικό του όριο πού περιορίζει τό πέρασμα πληροφοριών ανεξάρτητα μέ οσα
ψ
συμβαίνουν πέρα άπό τήν περιοχή τού όρίου, είτε εντός είτε εκτός. it
Παρομοίως, υπάρχουν όρια σέ διαφορετικά επίπεδα, πού διαχωρίζουν τά ευρύτεραf
ψυχολογικά συστήματα άπό μικρότερα έντός τους, όπως μία σειρά άπό κουτιά διαδοχικού όγκου πού
τοποθετούνται τό ένα μέσα στο άλλο. Μπορούμε οπωσδήποτε νά ά- ναγνωρίσουμε ένα όριο έντός τοϋ
άτομου, πού διαχωρίζει τά άσυνείδητα στοιχεία τής ψυχής του άπό τά περιεχόμενα τής συνειδητής
ένημερότητάς του* ένα άλλο όριο μεταξύ τού άτομου καϊ τού περιβάλλοντος του, πού προστατεύει
καϊ διατηρεί τήν ξεχωριστή, συνολική ταυτότητα τού άτομου· κι ένα άκόμα όριο γύρω άπό τήν
οικογένεια ως σύνολο, πού ελέγχει τή συναλλαγή της μέ τον ευρύτερο κόσμο καϊ ταυτόχρονα
εκφράζει καϊ διατηρεί τή διαφορά της άπό τις άλλες οικογένειες· ένα ίσως πιο άσαφές όριο, πού
οριοθετεί τήν εκτεταμένη οικογένεια ή, σ' άλλους πολιτισμούς, τή φυλή' καϊ τέλος έθνι- κά όρια, με
υλικά, ανθρώπους και πληροφορίες νά μετακινούνται πέρα-δώθε διασχίζοντας τά σύνορα προς κάθε
 Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία

κατεύθυνση με έπιλεκτικο τρόπο -π.χ. χρυσός, καταζητούμενοι κακοποιοί κα\ πυρηνικά μυστικά
άπαγορεύεται νά εξέλθουν, ναρκωτικά καϊ πορνογραφία άπαγορεύεται νά εισέλθουν. Δεν εμφανίζουν
όλα τά συστήματα αυτή τήν απλή διάταξη, όπου τό ενα συμπεριλαμβάνεται στο άλλο. Τά σχολεία, οί
επαγγελματικοί οργανισμοί καϊ, οί πολυεθνικές εταιρείες δεν εμφανίζουν μία απλή διάταξη κουτιών
διαδοχικού όγκου πού τοποθετούνται τό ενα μέσα στο αλλο, άλλα επικαλύπτονται με πιο
πολύπλοκους τρόπους.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 7

Τά χαρακτηριστικά τών ορίων μεταξύ διαδοχικών συστημάτων, όπου τό ενα περιλαμβάνεται μέσα
στο άλλο, όδηγούν σέ συγκεκριμένες σχέσεις. Γιά παράδειγμα, οίκο- γένειες με σχιζοφρενή μέλη
φαίνεται νά έχουν υπερβολικά διαπερατά όρια μεταξύ τών άτόμων πού τις άπαρτίζουν: ό Murray
Bowen (2) μιλάει γιά μία «μή διαφοροποιημένη μαζα οίκογενειακού εγώ», ενώ οί Lidz (3) και Wynne
(4) έχουν αποδείξει ότι ή σχιζοφρενική παθολογία συνδέεται μέ τήν έλλειψη σαφών ορίων μεταξύ τών
γενεών κι άρα, μέ άγχος σχετικά μέ άνεπαρκώς ελεγχόμενες αιμομικτικές καϊ συναισθηματικές εμπλο-
κές. Ταυτόχρονα, οί ο'ικογένειες αύτές φαίνεται νά χαρακτηρίζονται άπό υπερβολικά αυστηρά και
άδιαπέραστα όρια μεταξύ του συνόλου της οικογένειας κα\ τοϋ εξωτερικού κόσμου, ώστε νά μήν
επιτρέπουν τήν εισροή πληροφοριών πού θά μπορούσαν νά διευκολύνουν μία πιό υγιή λειτουργία.

ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ-------
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ■
ΑΤΟΜΟ

—4
----- ΕΡΓΑ
ΣΙΑ

—ΣΧΟΛΕΙΟ
ΣΧΗΜΑ 1.2 Συστήματα εντός συστημάτων
 Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία

ΣΧΗΜΑ 1.3 Διάχυτες ένδοοικογενειακές σχέσεις Υπερβολικής εμπλοκής μέ απομόνωση τής

οικογένειας από τήν κοινότητα

Άλλες οικογένειες έμφανίζουν υπερβολικά αυστηρά όρια μεταξύ τών μελών κα\ έλλειψη
οικογενειακής συνοχής σέ σχέση μέ το κοινωνικό περίγυρο -σέ μια τέτοια οικογένεια τά παιδιά
Υποχρεώνονταν νά κλείνουν ραντεβού μέ τους γονείς τους μέσω ενός πίνακα ανακοινώσεων, ενώ οι
γονείς αφιέρωναν τον περισσότερο χρόνο τους στή συμμετοχή σέ επιτροπές και τήν εκπλήρωση
σημαντικών κοινωνικών υποχρεώσεων.

ΣΧΗΜΑ 1.4 Υψηλή έμπλοκή οικογενειακών μελών στήν κοινότητα μέ ελλειψη οικογενειακής
συνοχής
 ΕΝΝΟΙΕΣ 9

Σ' αυτό τό σημείο Γσως είναι χρήσιμο νά εξετάσουμε τά χαρακτηριστικά τών ορίων σέ μία
πραγματική οικογένεια και νά δείξουμε πώς δύνανται νά συνδεθούν τά ένδοψυ- χινά και
διαπροσωπικά όρια μέ πρόσφορο τρόπο (5).
Ή δωδεκάχρονη Σούζαν παραπέμφθηκε σ' εμάς άπό έναν παιδίατρο, λόγω επανειλημμένης
νοσοκομειακής νοσηλείας γιά κοιλιακούς πόνους, γιά τους οποίους δεν είχαν βρεθεί σωματικές αίτιες.
Καθώς άρχίσαμε νά διερευνούμε διαγνωστικά τό συγκεκριμένο περιστατικό, αποκαλύφθηκε κατά τή
λήψη ιστορικού άπό τή Σοΰζαν και τη μητέρα της ότι καϊ οι δύο γονείς αντιδρούσαν συστηματικά στις
αντιξοότητες εκδηλώνοντας κοιλιακούς πόνους, ενώ πρόσφατα παρουσιάστηκε ένας στρεσογόνος
παράγοντας μέ τή μορφή έντονου άγχους γιά τή μεγαλύτερη σέ ηλικία άδερφή, πού είχε εγκαταλείψει
τό σπίτι, είχε ολοένα και εντονότερη σεξουαλική δραστηριότητα και, τέλος, εθίστηκε στα ναρκωτικά.
Τήν περίοδο πού εξετάσαμε τή Σούζαν, ή άδερφή αυτή έβγαζε τά προς τό ζην ώς «κονσομα- τρίς»
ο' ένα νυχτερινό κέντρο. Ή θέση τής αδερφής στή δυναμική τής οικογένειας συνοψίστηκε ίσως μέ
πολύ σαφή τρόπο μέ τή λεκτική δήλωση της ότι ήθελε νά εγκαταλείψει αυτό τον τρόπο ζωής και νά
ζήσει και πάλι κοντά στήν οικογένεια της, άλλά είχε εκφράσει τό φόβο νά τό κάνει μήπως κα\ τους
αναστατώσει γι άλλη μία φορά μέ τον «κακό της χαρακτήρα».
Στή συνέχεια κανονίστηκε μία οικογενειακή συνεδρία γιά τους γονείς και τις δύο κόρες και ήταν
αναμφίβολα σημαντικό ότι ή άδερφή αποκλείστηκε γι αλλη μία φορά επειδή οί γονείς «ξέχασαν» νά
τής ζητήσουν νά προσέλθει. Παρ' όλα αυτά, αύτη ή οικογενειακή συνεδρία παρουσίασε πολύ καθαρά
τά οικογενειακά προβλήματα μέσφ της συμπεριφοράς τών μελών παρά μεσψ αυτών πού λέχθηκαν.
Μετά άπό σχετική ερώτηση, ή Σούζαν είπε ότι oi πόνοι ήταν λίγο-πολύ ίδιοι. Μετά άπό μία
σύντομη συζήτηση πάνω γι αύτό, ή μητέρα είπε ξαφνικά ότι ό πατέρας ύπέφερε άπό παρόμοιους
πόνους μέ εκείνους τής Σούζαν, προσθέτοντας ότι υπέφερε άπό οξεία δυσπεψία γιά δύο ή τρεις
εβδομάδες κάθε φορά, ενώ στή συνέχεια οί πόνοι σταματούσαν εντελώς γιά κάποιο χρονικό
διάστημα. Ό πατέρας αρνήθηκε ότι αυτό είχε οποιαδήποτε σημασία καϊ ισχυρίστηκε ότι ό πόνος ηταν
σωματικός, άλλά ή μητέρα τον αντέκρουσε λέγοντας ότι συνήθως άρχιζε τήν ήμερα μετά άπό σφοδρή
ταραχή' παρουσίασε δύο παραδείγματα: στή μία περίπτωση ενα φορτίο έπεσε άπό ενα φορτηγό
μπροστά στήν μοτοσικλέτα τοϋ πατέρα καϊ στήν άλλη είχε δει ενα άπό τά παιδιά, όταν ήταν
μικρότερα, πάνω στήν σκεπή νά κινδυνεύει.
Άφοΰ ή συζήτηση αυτή συνεχίστηκε γιά δέκα περίπου λεπτά, ό πατέρας είπε ξαφνικά: «Μιλώντας
γιά όλα αυτά μέ ξανάπιασε ό πόνος». Στράφηκε προς τή Σούζαν και πρόσθεσε: «Κι εσένα μήπως;» Ή
Σοΰζαν άπάντησε: «Ναι, καϊ τό δικό μου στομάχι πονάει». Τότε ό πατέρας έβγαλε ενα κουτί μέ χάπια
γιά τή δυσπεψία, πήρε δύο γιά τον εαυτό του κι έδωσε δύο στή Σοΰζαν* στή συνέχεια έγειραν ό ένας
προς τον άλλον μέ τά κεφάλια τους κοντά, σάν νά μοιράζονταν μία σημαντική εμπειρία μέσω τού
πόνου και τής άνακοΰφισής του.
Ή μητέρα, ή όποία δέ ρωτήθηκε άν ένοιωθε τον Γδιο πόνο ούτε τής προσφέρθηκαν χάπια, καθόταν
στήν άλλη άκρη τοϋ τραπεζίου και φαινόταν ενοχλημένη και προφανώς αποκλεισμένη άπ' αυτήν τή
στενή σχέση μεταξύ τοϋ πατέρα και τής κόρης (ή όποία δεν είχε αναδυθεί καθόλου στήν προηγούμενη
 Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία

λήψη ιστορικού). Ό πατέρας παραδέχθηκε αργότερα στή συζήτηση ότι οποιοδήποτε δυσάρεστο
γεγονός, όπως ή άνησυχία τους γιά τον εθισμό τής κόρης στα ναρ- κωτικά ή to άγχος τής Σούζαν σχετικά
μ' ένα προσεχές διαγώνισμα, τοϋ προκαλούσε πόνους αντον τον είδους,.

Συνέχισαν τονίζοντας ότι δέ λογομαχούσαν ποτέ στό σπίτι καϊ γι αυτό ήταν μία τόσο ευτυ χισμένη
οικογένεια, ώστε μόνο δυσάρεστες καταστάσεις πού προέκυπταν έξω άπό τον ο'ικογε- νειακό κύκλο
μπορούσαν νά τους επηρεάσουν. Τό γεγονός ότι άπέκλειαν τή μεγαλύτερη κόρη, ή όποία φαινόταν νά
συγκεντρώνει όλη τήν επιθετικότητα και σεξουαλικότητα τής οικογένειας καϊ ότι ή ίδια έπέκλειε τον
έαυτό της παρουσιαζόταν όλο καϊ περισσότερο σχετικό ο' αυτό το πλαίσιο.
μιλώντας γιά τήν προφανή σχέση μεταξύ τής καταστολής τών συναισθημάτων καϊ τής
Συνεχίσαμε
άνάπτυξης συμπτωμάτων. Ή μητέρα είπε ότι άπέφευγε νά εκφράσει τά συναισθήματα της άπό φόβο
μήπως αναστατώσει τούς άλλους μέσα στήν οικογένεια καϊ τούς προκαλέσει πόνο, άν καϊ παραδέχθηκε
ότι αισθάνονταν πολύ καλύτερα όταν μπορούσε νά εκφράσει τά συναισθήματα της ελεύθερα. "Υστερα
μίλησε ό πατέρας καϊ περιέγραψε μία πρόσφατη διαφωνία μέ τό άφεντικό του κατά τήν οποία όρθωσε
γιά πρώτη φορά τό άνάστημά του. Ανέφερε ότι σ' αυτή τήν περίπτωση δεν ακολούθησαν πόνοι, αλλά
βάσει προηγούμενων εμπειριών εκρινε ότι θά εκδηλώνονταν πόνοι άν δεν είχε άντιμιλήσει.

ΜΗΤΕΡΑ

ΣΟΥΖΑΝ
ΑΛΕΡΦΚ

ΣΧΗΜΑ 1.5 Ίσομορφία άτομικών (ένδοπροσωπικών) καϊ οικογενειακών (διαπροσωπικών)

όρίων

Τό Σχήμα 1.5 άπεικονίζει τον τρόπο μέ τον όποϊο τά όρια έντός τής οικογένειας ώς συνόλου
αντικατοπτρίζουν εκείνα έντός κάθε μέλους της. Όρισμένα στοιχεία τής προσωπικότητας, πού
συνδέονται μέ τήν επιθετικότητα καϊ τή γενετήσια σεξουαλικότητα, έχουν άποσχισθει άπο τό
συνειδητό έπίπεδο στη μητέρα, τον πατέρα καϊ τή Σούζαν. "Ενα παρόμοιο όριο σέ οικογενειακό
 ΕΝΝΟΙΕΣ 11

έπίπεδο φαίνεται νά εμφανίσθηκε μεταξύ τών τριών αυτών μελών καϊ τής μεγαλύτερης ά- δερφής ή
όποια παρουσιάζει μία παρόμοια αποσύνδεση, άλλο, με αντίστροφα πρόσημα, καθώς έκδραματίζει
τήν επιθετικότητα και τή σεξουαλικότητα όλόχληρης τής οικογένειας, αλλά φαίνεται νά στερείται τις
κοινές άρετές ή τις δυνάμεις τοϋ εγώ των άλλων.
'Επειδή ή μεγαλύτερη αδερφή εΙσήχθηκε σέ κέντρο αποτοξίνωσης άρκετα μακριά άπό τήν
ύπόλοιπη οικογένεια καθιστώντας τήν κοινή θεραπεία ανέφικτη, κι, επειδή ή Σούζαν ήταν έφηβη,
οπότε μία ξεχωριστή θεραπεία φαινόταν νά έχει άρκετές πιθανότητες επιτυχίας, ενθαρρύνθηκε νά
συμμετέχει σέ μια ομάδα νεαρών έφηβων κοριτσιών, στήν όποία παρέμεινε γιά έξι περίπου μήνες έως
τον τερματισμό της. Καθώς βελτιωνόταν, ή μητέρα παρουσίαζε όλο και εντονότερη κατάθλιψη, άν
και εξέφραζε τήν Ικανοποίησή της γιά τό γεγονός οτι ή Σούζαν άρχιζε νά χάνει τήν ψυχραιμία της καϊ
νά τήν άπορρίπτει μερικές φορές.
Σέ κάποιο σημείο ή μητέρα ανέφερε ότι τήν ειχε βοηθήσει ή λήψη τοϋ τονωτικού πού είχε δώσει ό
παθολόγος στή Σούζαν, γεγονός πού δείχνει Γσως οτι τό φάρμακο μερικές φορές φθάνει στο σωστό
πρόσωπο σέ πείσμα όλων τών λαθών μας. Όμως, οί κοιλιακοί πόνοι τής Σούζαν, άν και μειωμένοι σέ
οξύτητα και συχνότητα, συνεχίζονταν.
Μερικές εβδομάδες μετά τό τέλος τής ομάδας ύποτροπίασε κάί έλειψε δυο έβδομάδες άπό τό
σχολείο όταν τήν είδα γιά μερικές ατομικές συνεδρίες. Αποκαλύφθηκε οτι ή ύποτροπή συνέβη μετά
άπό μία επίσκεψη στο διαμέρισμα τής αδερφής της, όπου ή Σούζαν διαπίστωσε ότι εκείνη έπαιρνε και
πάλι ναρκωτικά κι οτι τής έλεγε ψέματα.
Σέ μία συνεδρία λίγο αργότερα ανέφερε διάφορα ενοχλητικά όνειρα. Στο πρώτο, ή μητέρα κι ό
πατέρας τής επρόκειτο νά άποκληρώσουν τήν άδερφή, ή όποία τρελάθηκε κα\ αυτοκτόνησε. Σέ
προηγούμενα όνειρα ειχε δει τήν άδερφή της νά επιστρέφει στο σπίτι ύγιής και ξυπνώντας συχνά
έκλαιγε επειδή αυτό δέν ήταν πραγματικό. Αποδέχτηκε γιά πρώτη φορά μία ερμηνεία γιά τήν έντονη
άμφιθυμία της προς τήν άδερφή της και άρχισε νά αντιμετωπίζει τό καταθλιπτικό άγχος της άντι νά τό
αρνείται. Σ' ένα άλλο όνειρο τήν ίδια νύχτα ένας άνδρας που τον κατσάδιαζε ή μητέρα της μέσα στήν
κουζίνα, πέταξε ένα μαχαίρι στήν κάτω κοιλιακή χώρα τής Σούζαν κα\ τότε ξύπνησε μέ τούς
χαρακτηριστικούς πόνους.
Γιά πρώτη φορά αποδέχθηκε μία σεξουαλική έρμηνεία και επιβεβαίωσε ότι τήν άπασχολοΰ- σαν
σεξουαλικές σκέψεις. Είπε ότι δέν μπορούσε νά μιλήσει γι αυτά τά θέματα μέ τή μητέρα της, ή όποία
πίστευε ότι τό σεξ ήταν ή ρίζα του κακοΰ γιά όλα τά προβλήματα τής άδερφής

της.
Μέσα στις επόμενες δύο έβδομάδες ή Σούζαν αποδέχθηκε τό μίσος αλλά και τήν άγάπη της γιά τήν
άδερφή της καϊ είπε: «Μερικές φορές πρέπει νά είσαι σκληρός γιά νά είσαι καλός» και «Πρέπει νά
άφήσουμε τά πράγματα νά γίνουν όπως πρέπει». Άρχισε νά επικεντρώνεται στή δική της ζωή, βρήκε
ένα φίλο και άρχισε νά άποκολλάται συναισθηματικά άπό τήν οικογένεια της,
Δέν υπήρξε ύποτροπή στή διάρκεια τής διετούς συνεχούς παρακολούθησης. Σ' αυτή τήν περίπτωση
κατέστη δυνατό νά τροποποιηθούν τά ένδοπροσωπικά όρια τοϋ παιδιού δίχως νά μεταβληθούν τά
 Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία

οικογενειακά όρια, επειδή τό παίδι ήταν σέ μία ηλικία πού τοϋ επέτρεπε νά κινείται όλο κανι
περισσότερο έκτος οικογένειας. Αποσύροντας τις προβολές έντός τοϋ έαυτοϋ της ήταν ίκανή νά
καθιερώσει ένα πραγματικό όριο μεταξύ τοϋ έαυτοϋ της και τών άλλων οικογενειακών μελών.

Συνείδηση και αύτοαποδοχή

Το παραπάνω παράδειγμα παρουσιάζει δυο βασικές αρχές σέ κάθε ψυχοθεραπευτική έργασία:

πρώτον, ή φύση έξισορροπει αυτόματα δ,τι δεν εξισορροπούμε συνειδητά, μια κατάσταση πού
εκφράστηκε καθαρά άπό τό Γιούνγκ σέ σχέση μέ τή συμπληρωματική φύση της συνειδητής καϊ
ασυνείδητης λειτουργίας* δεύτερον, οί πτυχές της ψυχής πού αποκλείονται άπό τή συνειδητή
ενημερότητα λειτουργούν αυτόνομα και εξακολουθούν νά βρίσκουν διεξόδους έκφρασης, άλλά αύτο
συμβαίνει σέ άποσύνδεση άπό τήν προσωπικότητα καϊ μέ έπιβλαβεις συχνά επιπτώσεις.
"Ετσι, οί πτυχές της προσωπικότητας πού ό άνθρωπος αρνείται καϊ αποσυνδέει, όπως ή
σεξουαλικότητα καϊ ή επιθετικότητα στήν οίκογένεια πού μόλις περιγράψαμε, δέν παύουν νά
ύπάρχουν όταν «τοποθετούνται στο περιθώριο». Απλά εξαφανίζονται άπό τό οπτικό πεδίο άλλά
συνεχίζουν νά εκφράζονται μέ συγκαλυμμένη μορφή, ή εμφανίζονται κάπου άλλοϋ ή σέ κάποιον
άλλο.
Στο άτομο ή εντός τοϋ οικογενειακού συστήματος, τέτοια συναισθήματα μπορεί εκδηλωθούν ώς
φαινομενικά ασήμαντα συμπτώματα σέ ενα ή περισσότερα μέλη· επίσης, τά αισθήματα στά όποια δέν
επιτρέπεται νά εκφραστούν, μπορεί νά εκδηλωθούν έντονα άπό ένα μέλος πού δρα ώς βαλβίδα
ασφαλείας γιά ολόκληρη τήν όμάδα, άλλά γιά νά καταστεί αυτό δυνατό τό μέλος πρέπει νά αποβληθεί
άπό τό οικογενειακό σύστημα ή νά άποκλείσει τον εαυτό τοϋ άπ' αυτό. Αύτό τό άποσυνδεδεμένο
ψυχικό περιεχόμενο είναι σάν στρατιώτης πού αποκομμένος άπό τό στράτευμά του καϊ άπομονωμένος
άπό τον ελεγχο τοϋ επιτελείου, καταφεύγει στό πλιάτσικο άναζητώντας μόνο τή δική του ικανοποίηση
καϊ αδιαφορώντας γιά τήν ευημερία τών συντρόφων του. Μία εποικοδομητική λύση άπαιτει τήν
άποκατάσταση τών συνδέσεων μεταξύ τοϋ μέρους καϊ τοϋ όλου, όπως άκριβώς ενας περιπλανώμενος
στρατιώτης θά μπορούσε νά φανεί έκ νέου χρήσιμος, άν τον δέχονταν πίσω καϊ τον ένσωμάτωναν στό
καθεστώς της στρατιωτικής πειθαρχίας.
Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα μίας τέτοιας κατάστασης, σ' ένα ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ
οικογένειας καϊ κοινωνίας, εμφανίστηκε κατά τή διάρκεια ενός πειράματος στό όποιο τέσσερα μέλη
μίας παιδιατρικής συμβουλευτικής ομάδας, ή όποια αντιπροσώπευε κάθε κλάδο (ψυχίατρος,
ψυχολόγος, ψυχιατρικός κοινωνικός λειτουργός καϊ παι- δικός αναλυτής), επισκέφθηκε μετά άπό
πρόσκληση ενα σχολείο σέ μια περιοχή όπου τά παιδιά και οί οικογένειες εμφάνιζαν ασυνήθιστα
 ΕΝΝΟΙΕΣ 13

υψηλά επίπεδα κοινωνικής κα\ συναισθηματικής διαταραχής (6). Ή μονάδα συναντιόνταν μέ όσα
μέλη του προσωπικού επιθυμούσαν νά παραβρεθούν μία φορά τό μήνα τό μεσημέρι γιά ενα διάστημα
περίπου δυόμισι ετών. Ή ομάδα ήταν μεγάλη, σπανίως κάτω άπό 30 και μερικές φορές έως και 60
άτομα. Οί συναντήσεις βασίζονταν στή συζήτηση περιστατικών κι ειχε συμφωνηθεί ότι δέ θά βλέπαμε
τά παιδιά έτσι ώστε νά υποχρεωθούμε νά τά δούμε μέσα άπό τά μάτια τού προσωπικού, τού οποίου τά
μέλη ταυτόχρονα θά μοιράζονταν τήν άντίληψη πού είχαν γιά τά γεγονότα τά μέλη τής μονάδας.

Μετά τήν παρουσίαση ένός καταδικασμένου περιστατικού στήν πρώτη συνεδρία, πού είχε
παραπεμφθεί ήδη σέ αναμορφωτήριο, τά περιστατικά πού συζητήθηκαν παρουσίαζαν συμπτώματα
πού υποδήλωναν αυξανόμενη εκδήλωση πρωτόγονης βίας συνδεόμενης με πρώιμη συναισθηματική
αποστέρηση, καθώς καϊ άντίστοιχο έπίπεδο απόρριψης άπο τά μέλη τού προσωπικού βασιζόμενης στο
άγχος τους σχετικά μέ τις υπολανθάνουσες παιδικές συγκρούσεις, τις οποίες σαφώς άναγνώριζαν
άσυνείδητα, άλλα αρνούνταν μέσω τού άγχους· τό άποτέλεσμα ήταν ένας φαϋλος κύκλος
αυξανόμενης άπόρριψης άπό τό προσωπικό καϊ αντιδραστικής βίας άπό τήν πλευρά τών
εμπλεκόμενων παιδιών. Καθώς ενισχύαμε μέ τις συζητήσεις μας τήν ιδέα ότι ή έκδηλη βία
οφείλονταν σέ συναισθήματα άδυναμίας κανι άνεκπλήρωτους πόθους γιά γονική φροντίδα, τό
προσωπικό άρχισε νά άποδέχεται αυτά τά παιδιά, τών οποίων οι άνάγκες γιά συμμετοχή στο σύνολο
καϊ στοργή Ικανοποιήθηκαν κα\ τά συμπτώματα υποχώρησαν. Τά παιδιά τελικά άγκαλιάστηκαν
πραγματικά άπό τή συμπαγή οντότητα τοϋ σχολείου και τροφοδοτήθηκαν συναισθηματικά μέσοο τής
πραγματικής προσοχής πού άρχισαν νά άπολαμβά- νουν, όταν οι αισθήσεις τοϋ προσωπικού πού
προηγουμένως ήταν μπλοκαρισμένες ελευθερώθηκαν κι άρχισαν νά λαμβάνουν τις πληροφορίες πού
ήταν έκεΐ εξαρχής.
"Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν ένα περιστατικό πού τό ϊδιο τό προσωπικό τοϋ σχολείου
θεωρούσε τό πιο δύσκολο, ένα αγόρι, τά άνεξέλεγκτα ουρλιαχτά τοϋ όποιου προκαλούσαν πανικό και
άπόρριψη άπό τους άλλους. Κατά σύμπτωση, αυτό τό άγόρι εκδήλωσε τήν τρομακτική συμπεριφορά
του έξω άπό τή βιβλιοθήκη όπου συναντιόμασταν, κι σ' ένα κρίσιμο σημείο τής συζήτησής μας· μετά
άπ' αυτό εξέφρασα αυθόρμητα τή φαντασίωσή μου νά πνίξω το παίδι. Ξεπερνώντας τό φανερό σοκ
οτι ένας ψυχίατρος μπορούσε νά εκφράσει τέτοια συναισθήματα, τά μέλη τοϋ προσωπικού
άνανώρισαν ότι είχαν αισθανθεί παρόμοια βίαια άλλα άνομολόγητα έως τώρα συναισθήματα,
μπόρεσαν νά τά άποδεχθοϋν ευκολότερα άκόμα και άν ήταν τρομακρικά, οπότε, τελικά αποδέχθηκαν
τό ίδιο το παιδί.
Άλλα περιστατικά πού θίγονταν συνήθως στή συζήτηση δέν άναφέρονταν ξανά γιά αρκετό καιρό,
υποδηλώνοντας πιθανώς βελτίωση ή τουλάχιστον αυξημένη άνοχή έκ μέρους τοϋ προσωπικού, ώσπου
μετά άπό κάποιους μήνες συχνά άναφερόταν πόσο πολύ είχαν βελτιωθεί. Όμως, οί δάσκαλοι
άνέφεραν ότι τό συγκεκριμένο περιστατικό ξεπερνούσε τά όρια άντοχής
 Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία

τους και ° διευθυντής ζήτησε αποφασιστικά νά εισαχθεί τδ αγόρι γιά θεραπεία στήν κλινική. Ή
ψυχιατρ1^ μονάδα δέν είχε άλλη επιλογή παρά νά συμφωνήσει, άλλά άπαίτησε νά περιμένουν δυο
μήνες. Όπως ελπίζαμε, μέ τήν πάροδο τοϋ χρόνου δέν αποτελούσε πλέον σοβαρό πρόβλημα.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 15

Οί σημειώσεις μου άπό τή αρχική θεραπευτική συνέντευξη αναφέρουν «ένα άνοικτό, εγκάρδιο καϊ
φιλικό αγόρι, πού συμφώνησε ότι παλιά δημιουργοϋσε πολλά προβλήματα, άλλά άνέφερε ότι είχε
βελτιωθεί, επειδή οί καθηγητές είναι διαφορετικοί αυτό τό τρίμηνο». Δυσκολεύτηκε νά εξηγήσει τή
διαφορά, άλλά έκανε σχόλια, όπως «Όταν μέ ρωτοϋν κάτι καϊ δέν ξέρω τήν απάντηση, τώρα μού τήν
αε λένε, κι έτσι ή δουλειά είναι ευκολότερη γιά μένα». Δέν αμφιβάλλω ότι οί δάσκαλοι πάντα τοϋ
ru- απαντούσαν σέ πραγματική βάση, άλλά ίσως αύτός νά ?ιταν ό δικός του τρόπος νά περιγράψει μία
,μη άναγκαία συναισθηματική άπόκριση πού δέν τοϋ προσέφεραν πρίν. Ό σχολικός του έλεγχος λίγο πρίν
τή συνέντευξη επιβεβαίωνε αυτές τις βελτιώσεις καϊ λίγους μήνες αργότερα ή βελτίωση συνεχιζόταν
εις, ώστε νά μή χρειάζεται καμία περαιτέρω ενέργεια.
?μα
3ίας Ή αρχή πού ύποδηλώνεται εδώ φαίνεται νά είναι εφαρμόσιμη σ' όλα τά έπίπεδα. Τά αποκλίνοντα
,δεα άτομα είναι συνήθως εκείνα στα όποια ή κοινωνία αρνείται μία θέση στήν δομή της. Επομένως ή
. γο- ασφάλεια και ή ικανοποίηση τών κοινών άναγκών τους δέν είναι διαθέσιμες μέ φυσιολογικούς
■γχ τρόπους κι οί απαιτήσεις πρέπει νά εκδηλωθούν μέ τρόπους πού είναι αναπόφευκτα βίαιοι καϊ
ες λ
αποδιοργανώνουν τό ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο. Στό επίπεδο τοϋ άτομου, όταν τό συναίσθημα
Τά
άπωθειται, προκαλούνται άποδιοργανωτικά συμπτώματα* σέ οίκογενειακο επίπεδο, τό άτομο πού
τρο-
είναι φορέας τών απορριφθέντων στοιχείων γίνεται άποδιοπομπαιος τράγος- σέ εθνικό επίπεδο,
χμβ
διαπιστώνουμε παρόμοιες επιπτώσεις στη σύνδεση μεταξύ συναισθηματικής ά~ ποστέρησης στήν
ά-
3ερ παιδική ηλικία και εγκλήματος* καϊ σέ διεθνές επίπεδο, ό κόσμος Αποφέρει άπό τις συνέπειες
ώ- αεροπειρατειών καϊ δολοφονιών, όπως ό Μαϋρος Σεπτέμβρης: οί Παλαιστίνιοι πρόσφυγες δέν έχουν
καμία πραγματική θέση ούτε στό Ισραήλ ούτε στά γειτονικά αραβικά κράτη, στα όποια έχουν βρει
ο τοΰ άσυλο, οπότε άναζητοϋν όλο καϊ περισσότερο απελπισμένες καϊ βίαιες λύσεις.
;ροκα
- σε
τήν
,ρίσιμ Διατήρηση δρίου, ιεραρχία κα\ ελεγχος
ο ,
πνίξω
3ΐα Στό παράδειγμα τοϋ σχολείου πού μόλις περιγράψαμε, μέ ποιο τρόπο βοηθήθηκε τό προσωπικό νά
συ- α άνεχτει το συνυπολογισμό τών πρωτόγονων συναισθημάτων πού εξέφραζαν τά διαταραγμένα αυτά
άλλά παιδιά στή σχολική ομάδα ώς σύνολο καϊ στή δική
5μα
καϊ

:
αρκετό
εοϋ
προ-
ωθεί Ό-
άντοχή
ς
 Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία

τους προσωπική ψυχή; Σ' ένα βαθμό αύτό οφειλόταν, βεβαίως, στήν αύξηση τής κατανόησης κι
ακόμη περισσότερο στο παράδειγμα πού έδωσε ή συμβουλευτική ομάδα. Ή δική μου αντίδραση, ότι
θά ήθελα δηλ. νά πνίξω τό άγος)ι πού ούρλιαζε, κανι τό γέλιο και ή ανακούφιση πού άκολούθησαν
μετά τό αρχικό σοκ, προσέφεραν ένα καλό παράδειγμα. Δείχνοντας ότι δέ φοβόμουν νά εκφράσω
φονικές παρορμήσεις τους επέτρεψα ίσως νά παραδεχτούν στον εαυτό τους παρόμοια συναισθήματα.
Επιπρόσθετα, όμως, ειχε δημιουργηθεί μία άσφαλής κατάσταση, ένα ασφαλές όριο μέσα στο όποιο
τό προσωπικό μπορούσε νά αισθάνεται προστατευμένο άπό τήν έκ- δραμάτιση τών παλινδρομικών
συναισθημάτων πού όταν άναδύονταν στή δική τους συνείδηση οδηγούσαν σέ διόγκωση τοΰ άγχους
και απειλούσαν τον αυτοέλεγχο τους. Αύτό φάνηκε καθαρά στά προβλήματα πού προέκυψαν στή
διαχείριση αύτής τής μεγάλης ομάδας στά πρώτα στάδια:

Ή πρώτη συνεδρία είχε Ικανοποιητική προσέλευση περίπου 30 δασκάλων καϊ τή διήυθυνα μ' έναν
μάλλον παθητικό και μή δομημένο τρόπο, όπως θά έκανα μέ μία μικρή άναλυτική όμά- δα (τήν εποχή
τοϋ πειράματος είχα ελάχιστες γνώσεις γιά τήν είδική δυναμική και διαχείριση πού άπαιτοϋνται σέ
περιπτώσεις μεγάλων ομάδων). 'Εξαιτίας ίσως τής αίσθησης ότι ή μεγάλη όμάδα προκαλούσε μία
πολύ χαοτική κατάσταση (7), οί προϊστάμενοι τοϋ προσωπικού διαφοροποίησαν τό πρόγραμμα γιά τή
δεύτερη έπίσκεψή μας δίχως προηγούμενη συμφωνία ή προειδοποίηση. Μόνον τέσσερις δάσκαλοι
ήταν παρόντες καϊ μας δόθηκε ή εξήγηση ότι εκείνοι ήταν «οί μόνοι εμπλεκόμενοι στήν υπό εξέταση
περίπτωση».
Ή συνάντηση ήταν αναπόφευκτα πιο τυπική κάί στο επίκεντρο βρέθηκαν άνησυχίες σχετικά μέ τήν
άσκηση ελέγχου. 'Ένα δωδεκάχρονο άγόρι είχε προκαλέσει άνησυχίες στο σχολικό προσωπικό μέ τό
βίαιο ξέσπασμά του, ένω συγκεκριμένα είχε τραυματίσει σ' ένα επεισόδιο κάποιο άλλο παιδί μ' ένα
μπουκάλι γάλατος. Τό άγόρι αύτό ζοϋσε μόνο μέ τον παπποϋ του και στήν πορεία τής συζήτησης μας
ή έλλειψη μητρικής παρουσίας φαινόταν όλο κάί περισσότερο νά συνδέεται μέ τή συμπεριφορά του.
Τά μέλη τοϋ προσωπικού αντιλήφθηκαν βαθμιαία οτι οί εκρήξεις θυμοϋ τον άγοριοϋ συνδέονταν
μέ τήν αποστέρηση καϊ συνειδητοποίησαν ότι εκείνο ηρεμούσε όταν τηρούσαν μία μητρική στάση
φροντίδας απέναντι του. Υπήρχε, όμως, ή σταθερή άπαίτηση άπό τή συμβουλευτική όμάδα νά
άνακουφίσει τό άγχος τοϋ προσωπικού λαμβάνοντας μέτρα ή αναλαμβάνοντας τήν ευθύνη άντι νά
καλλιεργεί βαθμιαία τήν άβολη διαδικασία τής κατανόησης και τής επίγνωσης. Ρωτούσαν: Μήπως θά
έπρεπε νά εισαχθεί στήν κλινική τό άγόρι; Μήπως θά έπρεπε νά τό στείλουμε σέ οικοτροφείο; Τί θά
γινόταν αν ήταν πιο εύστοχος μέ τό επόμενο μπουκάλι γάλατος; Αύτές οί επίμονες απαιτήσεις γιά
πρακτική και άμεση λύση δυσκόλευαν τήν πραγματική συζήτηση και συγκρούονταν μέ τή βοήθεια
πού μπορούσαμε νά προσφέρουμε μέ τις γνώσεις μας.
Τονίσαμε τήν άνάγκη τήρησης τοϋ άρχικοϋ σχεδίου μας νά δουλέψουμε μέ όσο το δυνατόν

περισσότερα μέλη τοϋ σχολικού προσωπικού, άλλά ή τρίτη έπίσκεψή μας προκάλεσε μία κρί- οη
Προσήλθαμε στήν ώρα μας, άλλά βρήκαμε τήν πόρτα τής βιβλιοθήκης κλειστή, ενώ οι δάσκαλοι έτρωγαν

ακόμη και έδιναν ελάχιστη προσοχή στήν παρουσία μας στήν τραπεζαρία μέσω τής οποίας υπήρχε
 ΕΝΝΟΙΕΣ 17

πρόσβαση στή βιβλιοθήκη. Τελικά, ένας δάσκαλος μας είδε καϊ πήγε νά φέρει τό κλειδί, άλλά ό
υποδιευθυντής προσήλθε μέ καθυστέρηση πέντε λεπτών καϊ έδινε ανεπαρκείς δικαιολογίες γιά τους
συναδέλφους του πού κατέφθαναν άργοπορημένοι χωρίς νά ζητήσουν συγνώμη μέσα στά επόμενα
δεκαπέντε λεπτά. Τό περιστατικό πού παρουσιάστηκε ήταν αυτό ενός αγοριού πού άπέφευγε κάθε
προσπάθεια και δυσκολία καϊ- σ' αυτό τό ύποστή- ριζε ή υπερπροστατευτική του μητέρα! "Εστελνε
σημειώματα Ισχυριζόμενη ότι τό παιδί είχε αδύνατη κράση καϊ ζητούσε νά τον εξαιρέσουν άπο τους
γυμναστικούς αγώνες καϊ τις άσκή- σεις.
Το προσωπικό φαινόταν νά αντιμετωπίζει μέ εΰμένεια τις ανεπάρκειες καϊ τους φόβους τόσο τοΰ
άγοριού όσο καϊ τής μητέρας του, άλλά αύτη ή στάση τους εμπόδιζε νά παραδεχθούν ή νά
αποδεχθούν τήν άπογοήτευση καϊ τον θυμό πού επίσης αισθάνονταν. Αναρωτιόνταν άν θά έπρεπε νά
αποδέχονται τις δικαιολογίες του. *Ηταν όντως ανίκανος γιά σωματική άσκηση; Φαινόταν νά
άναζητοϋν μία εξωτερική αυθεντία υπό τή μορφή ιατρικού πιστοποιητικού πού θά τους έδινε τή
δυνατότητα νά εφαρμόσουν τήν αυστηρότητα πού αισθάνονταν ότι ήταν ά- ναγκαία χωρίς νά
διακινδυνέψουν τυχόν τραυματισμό του.
Ή συμβουλευτική ομάδα προσπάθησε νά βοηθήσει τό προσωπικό νά άντιληφθει ότι οί δύο ανάγκες
τοϋ παιδιού στις όποιες άποκρίνονταν -νά άμφισβητήσουν τήν παραπλάνηση καϊ νά απαιτήσουν
αυστηρά προσπάθεια, ενώ ταυτόχρονα νά προσφέρουν φροντίδα καϊ υποστήριξη- δέν τ)ταν
ασύμβατες μεταξύ τους άλλά συμπληρωματικές. Καθ' όλη τή διάρκεια τής συζήτησης» ή δυσκολία
ενοποίησης αυτών τών δύο πτυχών γονικής φροντίδας πού αντιπροσώπευε Γσως τήν ένωση πατρικών
και μητρικών στερεότυπων, επανερχόταν συνεχώς. Ακριβώς όταν ή συνεδρία πλησίαζε προς τό τέλος
της, τέθηκε τό ζήτημα ένός δεύτερου περιστατικού, ή συζήτηση γιά το όποιο ξεπέρασε κατά δέκα
λεπτά τή διάρκεια τής συνεδρίας καϊ μείωσε τό δικό μας σύντομο διάλειμμα γιά φαγητό. Είναι
σημαντικό νά τονίσουμε οτι τό πρόβλημα αφορούσε σέ κλοπή!
Αντιλήφθηκα τή σημασία αυτού τοϋ γεγονότος πολύ αργά καϊ οί συνάδελφοι μου ί^ταν, όπως
νόμιζα, ενοχλημένοι επειδή επέτρεψα στό προσωπικό νά κλέψει τό χρόνο μας. Δύο άπ' αυτούς το
επιβεβαίωσαν φθάνοντας άκριβώς δέκα λεπτά αργοπορημένοι στή συνάντηση τής τετραμελούς
ομάδας μας πού άκολοΰθησε στήν κλινική, λέγοντας οτι χρειάστηκαν επιπλέον χρόνο γιά νά
τελειώσουν τό γεύμα τους, άλλά αρνήθηκαν νά αποδεχθούν οποιονδήποτε υπαινιγμό έχ μέρους μου
ότι ή άργοπορία τους είχε οποιαδήποτε σχέση μέ τά συναισθήματά τους γιά τά συμβάντα στό σχολείο.
Αύτη ή άρνηση τών συναδέλφων μου νά αποδεχθούν μία ερμηνεία τής συμπεριφοράς τους πού
ήταν κατάφωρα οφθαλμοφανής, μέ οδήγησε νά συνειδητοποιήσω ότι ή έκ μέρους μου διαχείριση τής
κατάστασης στήν κλινική καϊ στό σχολείο επέτρεπε στό άγχος νά διογκωθεί σέ ύ- περβολικά υψηλά
επίπεδα, άπειλώντας έτσι το πρόγραμμα μέ κατάρρευση χαΐ ωθώντας τά άτομα νά δημιουργήσουν τά
δικά τους ατομικά όρια, έπειδή αυτά πού προσέφερα εγώ ήταν ά- νεπαρκή. Σ5 αύτό το σημείο
πείστηκα ότι χρειαζόταν σταθερότερη δομή, γιατί αντιλήφθηκα ότι ή εξουσία τοϋ διευθυντή
μεταβιβάστηκε στήν ουσία σ' έμας μέσω τής συγκατάθεσης του στή διάρκεια τής συνεδρίας, ώστε
εγώ, ώς άρχηγός τής ομάδας μας, νά πρέπει νά είμαι έτοιμος νά άναλάβω έως ένα βαθμό τό ρόλο του,
άκριβώς όπως ένας πλοηγός άναλαμβάνει τήν ευθύνη από τον καπετάνιο νά οδηγήσει τό καράβι σ'
 Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία

ένα δύσκολο λιμάνι. Τηλεφώνησα, λοιπόν, στο διευθυντή και τον «άποπήρα» γιά τήν άργοπορία τοϋ
προσωπικού του και τήν άσέβεια πού αυτή υποδήλωνε. Στήν επόμενη συνεδρία, ή μομφή όχι μόνον
είχε καταγραφεί, άλλά είχε διαβιβαστεί πλήρως. Ή προσέλευση ήταν μεγάλη, όλοι ήταν παρόντες
στήν ώρα τους και ή προηγουμένως αποθαρρυντική άτμόσφαιρα ειχε αντικατασταθεί άπό μία πιο
ενθουσιώδη, πιο προσεκτική και συνεργατική ανταπόκριση. Άπ' αύτό τό σημείο κα\ μετά ή συζήτηση
πήγαινε καλά καϊ παρότι οί δυσκολίες επαναλήφθηκαν αργότερα μέ διάφορες μορφές, φαινόταν νά τις
αντιμετωπίζουμε επαρκέστερα.

Τέτοια προβλήματα διατήρησης του όρίου και τοϋ έλεγχου προκύπτουν σέ όλα τά έμβια
συστήματα σέ όλα τά επίπεδα. Ή δομή τοΰ συστήματος εμπεριέχει όρισμένους περιορισμούς πού
πρέπει νά διατηρηθούν παρά τή διελευση υλικών, ενέργειας καϊ πληροφοριών μέσα άπό τό όριό της.
Κάθε τέτοια συναλλαγή, είτε πρόκειται γιά πρόσληψη τροφής, απέκκριση ουρών, είδηση ενός
θανάτου ή κέρδους ένός λαχείου, προκαλεί προσωρινή διαταραχή τοΰ προτύπου, άλλά οΐμοιοστατικοί
μηχανισμοί πού τίθενται σέ λειτουργία μέσφ άναδραστικών κύκλων επαναφέρουν τήν ισορροπία.
Παρ* όλα αυτά Υπάρχουν περιορισμοί πέραν τών όποιων τό σύστημα διαταράσσεται σέ τέτοιο
βαθμό ώστε ή αλλαγή γίνεται αμετάκλητη -γιά παράδειγμα, παρατεταμένη έλλειψη οξυγόνου μπορεί
νά όδηγήσει όχι μόνο σέ προσωρινή σύγχυση καϊ άπώ- λεια αισθήσεων, άλλά και σέ μόνιμη
εγκεφαλική βλάβη ή ακόμη κα\ στο θάνατο. Υπάρχει ενα όριο στή βλάβη κα\ τή διάσπαση πού
δύναται νά ύποστεΐ μία κοινωνία ώστε νά μήν πέσει στο χάος κα\ εκτοπιστεί άπό μία άλλη
Ισχυρότερη κα\ πιο ολοκληρωμένη κοινωνική οργάνωση. Μία λειτουργία τοϋ όρίου είναι νά
περιορίζει τήν είσοδο ΰ- λης/ένέργειας/πληροφοριών σέ μεγέθη πού τό σύστημα μπορεί νά χειριστεί,
ώστε νά αποφευχθεί μία μή αναστρέψιμη άλλαγή.
Όταν τό έμβιο σύστημα άναπτύσσεται κα\ μεταβάλλεται, τά χαρακτηριστικά τοΰ όρίου μπορεί νά
χρειάζεται νά διαφοροποιηθούν ώστε νά προσφέρουν μεγαλύτερη προστασία ενάντια σέ ενοχλητικές
εισροές (ή εκροές). Αύτο είναι ιδιαίτερα άναγκαιο σέ περιόδους μεγαλύτερης ευπάθειας, όταν ό
οργανισμός είναι ιδιαίτερα χαλαρός ή όταν οί μεταβλητές του συστήματος πλησιάζουν ήδη εκείνο τό
όριο άνοχής πέραν τοϋ οποίου επέρχεται άμετάκλητη κατάρρευση τοϋ υφιστάμενου προτύπου.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 19

Υπάρχει μια ανάγκη γιά επικοινωνία καϊ συντονισμό τών πληροφοριών γιά τήν κατάσταση έντός του
ορίου, καϊ τών γεγονότων πού τό προσβάλλουν ή είναι πιθανό νά τό προσβάλλουν άπό τό εξωτερικό,
ο5στε τά χαρακτηριστικά του ορίου νά διαφοροποιηθούν κατάλληλα, Στήν περίπτωση τών ψυχολογικών
συστημάτων, συνήθως ύ- πάρχει ρύθμιση ώστε νά μειωθεί ή εισροή (ή, ομοίως, νά διατηρηθούν
σταθερές οί εξωτερικές συνθήκες) όταν τον σύστημα βρίσκεται σε μία συγκεκριμένη κατάσταση αστά-
θειας ή αλλαγής -όταν, γιά παράδειγμα, γίνεται αναδιοργάνωση μετά άπό άναπτυξια- κό άλμα ή
αμέσως μετά άπό κάποια ενοχλητική άναστάτωση. Άπό όσους έχουν πένθος ή είναι άρρωστοι έχουμε
συνήθως μειωμένες απαιτήσεις όποτε εκείνοι είναι προστατευμένοι άπό συνηθισμένους σρεσογόνους
παράγοντες, ενώ γιά τούς ίδιους λόγους ή έγκυος μητέρα εγείρει μία φυσική προστατευτικότητα.
Σέ κάθε ψυχοθεραπεία, στήν όποία διευκολύνεται μία αλλαγή στήν ανάπτυξη, δίνεται Ιδιαίτερη
σημασία στις συνθήκες τού ορίου, ένφ ό χρόνος, ό τόπος, ή διάρκεια καϊ τά χαρακτηριστικά τής
κατάστασης διατηρούνται όσο τό δυνατόν πιο σταθερά, έκτος άπό εκείνες τις άλλαγες πού έχουν
σχεδιαστεί σκόπιμα γιά νά διευκολύνουν τήν θεραπευτική πρόοδο.
Στήν περίπτωση τού σχολείου πού περιγράψαμε παραπάνω, ή ώρα έναρξης, ή διάρκεια, ό άριθμός
τών συμμετεχόντων και τό συμφωνηθέν πρόγραμμα αυξομειώνονταν απότομα καϊ ή αποκατάσταση
μερικών άπ' αύτες τις σταθερές ήταν άναγκαία ώστε νά εξασφαλιστούν επαρκώς ασφαλείς συνθήκες
όρίου, όποτε τό προσωπικό νά είναι σέ :: θέση νά άντιμετωπίσει τήν αναπόφευκτη προσωρινή
έλλειψη ισορροπίας πού ήταν ά- ■παραίτητη γιά νά επιτευχθεί άλλαγή, δίχως νά υποφέρει άπό
αφόρητο άγχος, πού σ' : αυτή τήν περίπτωση ήταν σημάδι πραγματικού κινδύνου. Παρόμοιες αρχές
ισχύουν σέ : όλες τις θεραπευτικές ή εκπαιδευτικές καταστάσεις: ή ανάγκη γιά σταθερότητα τοϋ ο-
ρίου γίνεται μεγαλύτερη όσο αυξάνει ή άστάθεια τής κατάστασης.
Σημειώσαμε ήδη ότι όλα τά συστήματα ύφίστανται μέσα σέ εύρύτερα συστήματα μέ διαδοχικά
όρια σάν ομόκεντροι ή επικαλυπτόμενοι κύκλοι. ΟΙ λειτουργίες αυτών τών ορίων σχετίζονται μεταξύ
τους, καθώς μία αύξηση στήν διαπερατότητα ενός ορίου δύ~ ναται νά απαιτεί μεγαλύτερη
στεγανότητα ενός άλλου εσωτερικά ή εξωτερικά άπ' αύ- έο , γιά νά διατηρηθεί ή κατάλληλη
σταθερότητα. Είναι δύσκολο, γιά παράδειγμα, γιά ένα άτομο νά έπιτρέψει τήν είσοδο προηγουμένως
άσυνείδητων συναισθημάτων στή συνείδησή του όταν αντιμετωπίζει τις κοινές άπαιτήσεις τής ζωής
κι αυτό δικαιολογεί *εό ανάκλιντρο, τό ήσυχο δωμάτιο, τήν σιωπή τού άναλυτή καϊ τήν άδιασάλευτη
ώρα τής άνάλυσης.
Μία άναλυτική ομάδα ή θεραπευτική κοινότητα απαιτεί κι αύτή κάποια απομόνωση άπό τό
ευρύτερο κοινωνικό σύστημα, τουλάχιστο σέ όρισμένες περιόδους, γιά νά
μπορέσουν τά άτομα πού τήν απαρτίζουν νά ξεπεράσουν τους φυσικούς κοινωνικούς φραγμούς
τους καί νά έπικοινωνήσουν πιο ελεύθερα.
 Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία

Ή διατήρηση τοϋ ορίου είναι μία βασική ευθύνη τών θεραπευτών, τών κοινωνικών λειτουργών
κι άσων εργάζονται σέ κοινωνικές ύπηρεσίες, τουλάχιστον δταν βοήθεια σημαίνει διευκόλυνση τής
ανάπτυξης άντι γιά εκτέλεση εργασιών γιά λογαριασμό όσων είναι ανίκανοι νά τις εκτελέσουν οί
ίδιοι. Τό Γδιο ισχύει γιά όσους είναι ύπεύθυ- νοι γιά τή λειτουργία επιχειρήσεων ή άλλων
οργανισμών. Γιά παράδειγμα, ό Rice (8) γράφοντας γιά τέτοιους όργανισμούς δηλώνει: «Επειδή ή
ρύθμιση τής αλληλεπίδρασης μεταξύ εσωτερικών και εξωτερικών περιβαλλόντων μίας επιχείρησης
αποτελεί μείζον καθήκον τής ηγεσίας, οι λειτουργίες τής ηγεσίας πρέπει να εντοπισθούν στό όριο
μεταξύ τής επιχείρησης κα\ τοϋ εξωτερικού περιβάλλοντος» κα\ «Τό πρωταρχικό καθήκον τής
ήγεσίας είναι νά διαχειριστεί τις σχέσεις μεταξύ τής επιχείρησης καί τοϋ περιβάλλοντος της ώστε νά
επιτρέπει βέλτιστη απόδοση τής πρωταρχικής αποστολής τής επιχείρησης. Τό περιβάλλον μίας
επιχείρησης αποτελείται από τό σύνολο τοϋ πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού πλαισίου της·
γιά ενα τμήμα μίας επιχείρησης, τό περιβάλλον συμπεριλαμβάνει άλλα τμήματα καί τό σύνολο.»

Συντονισμός κα\ ελεγχος

Ή διατήρηση τής ενότητας ενός δυναμικού συστήματος, κανι τής ίκανότητάς του νά εκτελεί τις
χαρακτηριστικές του λειτουργίες απαιτεί όχι μόνον κάποιους περιορισμούς, άλλά και κάποια
πρόβλεψη ώστε νά εξασφαλίζεται ότι εντός τοϋ ορίου οι αλλαγές στά μέρη τοϋ συστήματος θά είναι
συντονισμένες μεταξύ τους. Ή διατήρηση ένός ορισμένου βαθμού τάξης παρά τήν αλλαγή άπαιτεΐ
άπο κάποιο μέρος τοϋ συστήματος νά ασχολείται μέ τή συγκέντρωση πληροφοριών γιά τή διάταξη
τών άλλων μερών, νά τις συγκρίνει μέ πληροφορίες γιά τους στόχους τοϋ συστήματος και, σέ
περίπτωση ανάγκης, νά εκπέμπει εντολές γιά τή διόρθωση τής διάταξης ώστε ορισμένες
άπαραίτητες , σχέσεις νά διατηρούνται.
Τό μέρος τοϋ συστήματος πού εκπληρώνει αυτήν τή συντονιστική λειτουργία όνο- μάζεται στήν
θεωρία τών συστημάτων «υποσύστημα αποφάσεων» (9). Γιά νά Εκτελέσει τη λειτουργία του πρέπει
νά έχει τέτοια υπόσταση ώστε νά μπορεί νά υπερισχύει οποιουδήποτε άλλου μέρους και νά επιβάλει τή
Θέληση του όταν προκύπτει σύγκρουση επιζήμια γιά το σύστημα. Τά πόδια τής σαρανταποδαρούσας
πρέπει νά κινούνται
 ΕΝΝΟΙΕΣ 21

μέ όρ^σμενη τάξη, νά υπακούν σ' ένα γενικό πρότυπο κίνησης, ώστε ολόκληρο τό ζώο νά κινηθεί
εύθεία κανι νά μην ανατραπεί. Παρόμοια, άν πολλοί άνθρωποι θέλουν περάσουν τήν ίδια στιγμή μία
(V
περιστρεφόμενη πόρτα όσο τό δυνατό γρηγορότερα και ελαχιστοποιώντας τον κίνδυνο νά
,α
c/
τραυματιστούν πρέπει ό καθένας νά παραιτηθεί τοϋ δικαιώματος του νά προχωρήσει αυθαίρετα, άλλά
ο- χρειάζεται όλοι νά προχωρά ένας-έ- νας μέ τή σει£ά του-
υ- Αυτό δέ σημαίνει ότι ό εγκέφαλος τής σαρανταποδαρούσας είναι «καλύτερος» άπό τά πόδια της

8) υπό οποιαδήποτε απόλυτη έννοια, ή ότι ό πρώτος άνθρωπος πού περνάει τήν περιστρεφόμενη πόρτα ή
■ εκείνος πού αποφασίζει γιά τή σειρά είναι άναγκαστικά και «καλύτερος» άπό τούς άλλους, άλλά σέ
ης κάθε περίπτωση απαιτείται μία μορφή ανισότητας, υπεροχή ή ιεραρχία, γιά νά εκτελεστεί ή αποστολή
,ο αποτελεσματικά,
ν Στά έμβια συστήματα τό ίδιο τό υποσύστημα αποφάσεων περιλαμβάνει μία ιεραρχία, όπου τά
ra κατώτερα επίπεδα λαμβάνουν άπλούστερες άποφάσεις, άλλά οι αποφάνσεις τών ανωτέρων επιπέδων
- υπερισχύουν άν προκύψει σύγκρουση στά κατώτερα επίπεδα. Ωστόσο, παρότι ή λειτουργία τοϋ
to υποσυστήματος αποφάσεων είναι νά υπερισχύει κάποιου μέρους τοϋ συστήματος όταν αυτό έρχεται
v σέ σύγκρουση μέ τις γενικές απαιτήσεις τοΰ συνόλου, ή λειτουργία τής απόφασης μπορεί νά είναι
άλ εγκατεσπαρμένη σ' όλόκληρο τό σύστημα.
>υ- να Ύπηρετώντας τήν ευημερία τοΰ συνόλου
Ικι
μούς,
-
λαγές Είναι προφανές οτι γιά νά εκτελέσει τις λειτουργίες του αποτελεσματικά, τό υποσύστημα
ιο άποφάσεων, όπως κα\ τά άλλα υποσυστήματα, πρέπει νά εξυπηρετεί τό σύνολο. Τόσο ή
ς όρι-
ιοςν,νά λειτουργία του στον οργανισμό όσο καϊ τα ειδικά χαρακτηριστικά πού τό καθιστούν Ικανό νά
νά ερ
τις εκτελέσει αυτήν τή λειτουργία άπορρέουν στήν ουσία από την ίκα-
1 ι-
νότητά τον νά εϊναι ενήμερο για τό σύνολο κατά τρόπο πού δέν είναι εφικτός άπό άλλα μέρη. Ή
άνά- συγκεκριμένη αρχή, ότι τό υποσύστημα άποφάσεων εξυπηρετεί τό συνολικό σύστημα, φαίνεται νά
ισχύει γενικά σέ έμβια συστήματα διαφορετικά άπό τον άνθρωπο. Τό νευρικό σύστημα τής
σαρανταποδαρούσας δέν έπιβάλει αυθαίρετα τή θέληση του στά πόδια γιά νά τά ζημιώσει, άλλά τά
καθιστά ικανά νά εκτελέσουν τή λειτουργία τους αποτελεσματικά, ώστε κι εκείνα μέ τή σειρά τους
νά εξυπηρετήσουν τον οργανισμό μεταφέροντας τό ζώο προς μία πηγή τροφής. Τό νευρικό
σύστημα είναι κυ- Ρίαρχο επειδή γνωρίζει τί είναι καλό γιά τά πόδια (ή τάξη τής κίνησης), κατά
τέτοιο ν τρόπο πού τά πόδια δέ γνωρίζουν τί είναι καλό γιά τά ίδια ή γιά τον έγκέφαλο.
 Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία 22

Ίσως νά επιμένω σέ αυτό το θέμα, άλλα μόνον επειδή οί έννοιες τής ιεραρχίας καϊ τού ελέγχου
είναι σήμερα παλαιομοδίτικες και συχνά θεωρείται ότι αναφέρονται στήν έκμετάλλευση ενός
μέρους τοΰ συστήματος άπό κάποιο άλλο. Πράγματι, ό άνθρωπος φαίνεται νά είναι έτσι I. κ
φτιαγμένος ώστε τά άτομα στά όποια μεταβιβάζεται ή εξουσία τής λήψης άποφάσεων νά ώ
τείνουν συχνά νά επιζητούν τό δικό τους εγωιστικό όφελος εις βάρος τοΰ συστήματος πού ρι
υποτίθεται ότι υπηρετούν, έκτος κι άν έχουν προβλεφθεί προσεγμένα προφυλακτικά μέτρα πού κ
νά περιορίζουν τήν τάση αυτή. Όμως, μία διεργασία λήψης άποφάσεων, καϊ, κατ' επέκταση μία Χ
01
ιεραρχική οργάνωση κάποιου είδους, είναι αναπόφευκτη γιά νά μπορέσει νά λειτουργήσει τό
εύΐ
άτομο, ή οίκογένεια ή ή κοινωνία ώς σύνολο. Είτε πρόκειται γιά τήν άποφασιστικη ψήφο τού
τή
προέδρου μίας επιτροπής, ειτε γιά τό στρίψιμο τού νομίσματος πού θά σημάνει τό εναρκτήριο
?
λάκτισμα σ' έναν ποδοσφαιρικό άγώνα, ή γιά τό σχηματισμό μιας ουράς σέ μία στάση λεω-
φορείων σύμφωνα μέ τήν αρχή τής «εξυπηρέτησης κατά προτεραιότητα», κάποια μέθοδος είναι
άναγκαία ώστε νά συστηματοποιηθεί καϊ νά συντονιστεί ή ανθρώπινη άλλη- λεπίδραση.
'Επιπλέον, ό συντονισμός στήν πιο αποτελεσματική μορφή του είναι μία αμοιβαία
διεργασία. Γιά νά έχουν οί αποφάσεις τό μέγιστο όφελος γιά τό συνολικό σύστημα, τό
ύποσύστημα άποφάσεων πρέπει νά τροφοδοτείται μέ τις πληρέστερες πληροφορίες γιά τό ΊΙ ψι
συνολικό σύστημα, καϊ μέ λεπτομέρειες για δποιεσδήποτε συγκρούσεις μεταξύ άλλων
υποσυστημάτων πρίν γίνει οποιαδήποτε έπιλογή.
Ή έλλειψη μίας τέτοιας σύνδεσης και έγνοιας γιά τό σύνολο οδηγεί τελικά σέ βλαβερές ΐ νί
t'ft
συνέπειες, όχι μόνο γιά τά άποσυνδεμένα μέρη αλλά και γιά τά ύπόλοιπα μέρη. να μέρος
τού σώματος ή νευρική τροφοδοσία τού όποιου έχει υποστεί βλάβη, μπορεί νά υποστεί
τραυματισμό είς βάρος τών υπόλοιπων μερών, όπως όταν δαγκώνουμε άθελα μας τό μάγουλο
μετά άπό οδοντική άναισθησία* τό παιδί ώς εξιλαστήριο θύμα. όπως είδαμε στήν οικογένεια μέ
τήν εξαρτημένη άπό τά ναρκωτικά αδερφή, άντιπροσω- πεύει τόσο μία απώλεια στήν οικογένεια
ψυχικών ιδιοτήτων πού είναι απαραίτητες γιά τή φυσιολογική λειτουργία, όσο και μία διαταραχή
στο άτομο πού ύφίσταται τήν άπόρριψη.
Γιά τήν πιο αποτελεσματική λειτουργία όποιουδήποτε συστήματος, τό κύρος καϊ ή εξουσία
πρέπει νά συσχετίζονται μέ τήν ϋπενθννόττ\τα και νά εξαρτώνται άπό αυτήν.
Ό πιο άποτελεσματικός ήγέτης ύπηρετεϊ εκείνους τών όποιων ηγείται, μία Ιδιότητα V!

πού άναγνωρίζεται σαφώς στο στρατό, όπου ό άξιωματικός δέν τρώει καϊ δέν κοιμάται ό ίδιος άν
δέν έχει εξασφαλίσει σίτιση καϊ στέγαση γιά τούς άνδρες του.
 Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία

ΣτΧς ανθρώπινες ομάδες, τά άτομα πού έχουν απόλυτο έλεγχο τής διακίνησης υλικών κάί
πληροφοριών εντός τοϋ συστήματος καϊ πέραν τοϋ όρίου του προς τό εξωτερικό, έχουν τον έλεγχο
τοϋ ίδιου τοϋ συστήματος. Αύτό ισχύει είτε εκείνοι πού έλέγ- χουν τό σύστημα αναζητούν τό δικό
τους εγωιστικό όφελος ειτε υπηρετούν τή γενική εύημερία. Οί δικτάτορες πάντα άρπάζουν τον
ελεγχο τοϋ τύπου, τοϋ ραδιοφώνου και τής τηλεόρασης, μπλοκάρουν τις εκπομπές άπό ξένα
δίκτυα και λογοκρίνουν τό έντυπο ύλικό πού προέρχεται άπό τό εξωτερικό. Απαγορεύουν τις
δημόσιες συγκεντρώσεις καϊ στήνουν ένα δίκτυο πληροφοριοδοτών τόσο γιά νά εξασφαλίσουν ότι
θά λαμβάνουν οί ίδιοι τό μεγαλύτερο όγκο τών πληροφοριών γιά τή λειτουργία τοϋ συστήματος
όσο και γιά νά περιορίσουν μέ τον εκφοβισμό τήν επικοινωνία μεταξύ τών άλλων.
Ή Γδια αρχή 'ισχύει καΧ στις οικογένειες. Ή δυσλειτουργία συνδέεται συνήθως μέ τόν
υπερβολικό ελεγχο τής έπικοινωνίας άπό ένα άτομο ή μία υποομάδα, πού θέτει τό δικό του/της
εγωιστικό όφελος πάνω άπό τήν ευημερία τής οικογένειας ώς συνόλου. Ή συζήτηση ορισμένων
θεμάτων άποθαρρύνεται μέ χαρακτηριστικό τρόπο καϊ ή επαφή μέ άνθρώπους εκτός οικογένειας
πού θά μπορούσαν νά προκαλέσουν τό ενδιαφέρον γιά τέτοια θέματα περιορίζεται.
'Επιπλέον, σέ διαταραγμένες οικογένειες ό έλεγχος είναι συνήθως μυστικός, κρυφός. Τό παιδί
ώς εξιλαστήριο θύμα δέν άντιλαμβάνεται τόν πραγματικό λόγο τής άπόρρι- ψής του. Δέν ύπάρχει
αναίρεση ή γιατρικό, και οί περιορισμοΧ στή συνομιλία δέν μπορούν νά αμφισβητηθούν ή νά
συζητηθούν γιατί δέν είναι ρητοί άλλά μεταδίδονται μέ τή χειρονομία καΧ τή στάση τοϋ σώματος,
μέ «άγρια βλέμματα» και τή χροιά τής φωνής. Περιορισμός καϊ ελεγχος τής επικοινωνίας καϊ τών
εξωτερικών επαφών ύπάρχει βέβαια κάί στήν υγιή οικογένεια, άλλά αύτό γίνεται ανοικτά κα\ μέ
αιτιολόγηση, οί ά- ποφάσεις είναι διαπραγματεύσιμες καϊ ή τιμωρία γιά τήν παραβίαση κανόνων
γίνεται κατανοητή καΧ οδηγεί σέ έκ νέου αποδοχή τους.
Ή άναλογία μεταξύ όλοκληρωτικών κοινωνικών συστημάτων καϊ καταπιεστικών οικογενειών
δέν πρέπει φυσικά νά επεκτείνεται υπερβολικά. Ό καταπιεστικός κοινωνικός έλεγχος είναι συχνά
συνειδητός, εσκεμμένος, φαύλος κάί κακός, ενώ στΧς οικογένειες πού προσέρχονται σέ μένα αύτό
είναι σπάνιο, καθώς ή καταπίεση στή λειτουργία τής οίκογένειας είναι συχνά άσυνείδητη καΧ δέν
αποτελεί τίποτα περισσότερο άπό μία αυτόματη συνέπεια μίας αντίστοιχης σχάσης εντός τής
ψυχής τοϋ πιο ίσχυροϋ μέλους (ή τών πιο ισχυρών μελών), (ο εσκεμμένα κακόβουλος έλεγχος
είναι ισως πιο κοινός σέ μερικές παθολογικές οικογένειες όπου είναι ελάχιστες οί πιθανότητες
αναζήτησης ψυχιατρικής βοήθειας). Ή σύγκριση όμως είναι εύστοχη όσον άφορα στο γεγονός ότι
σ' όλες τΧς περιπτώσεις μία προσπάθεια άλλαγής αύτοΰ τοϋ αύστηροϋ καταπιεστικού προτύπου
άπαιτει σέ κάποιο βαθμό τήν εφαρμογή Ισχνός, ειτε σωματικής ειτε συναι-
 ΕΝΝΟΙΕΣ 24

σθηματικής. Υπάρχει αναπόφευκτα κάποια μορφή αντιπαράθεσης ή αγώνα, ή τουλάχιστον ένας

σταθερός έλεγχος τής κατάστασης, μέ τή δημιουργία μίας διαφορετικής ιεραρχίας πού νά
εξυπηρετεί διαφορετικές αξίες.
Ή κρίσιμη συνεδρία στό σχολείο σίγουρα τά περιελάμβανε όλα αυτά. Όχι μόνον ήταν
άναγκαΐο νά επιμείνω στήν ακριβή τήρηση τοϋ χρόνου, στήν τακτική προσέλευση καϊ στήν πιστή
τήρηση όσων είχαν προηγουμένως συμφωνηθεί, άλλά συνειδητοποίησα ότι επήλθε καϊ μία
άλλαγή σ' ολόκληρο τον τρόπο συμπεριφοράς μου στις άκόλουθες συνεδρίες, μέ πιο καθαρό καϊ
πιο ειλικρινή τόνο φωνής, πιο συγκεκριμένες χειρονομίες, αυστηρή διακοπή όταν παρουσιαζόταν
άσχετο ύλιχό, πιο συγκεκριμένη ενθάρρυνση γιά παροχή πληροφοριών που αποκρύπτονταν λόγω
άγχους, και γενικά έναν πιο σφιχτό έλεγχο τής κατάστασης. Οί οίκογενειακές καταστάσεις συχνά
άπαιτοϋν μία παρόμοια προσωρινή περίοδο κατά τήν όποία ό θεραπευτής αναλαμβάνει τον
έλεγχο, κανι συχνά παρατηρείται μία παρόμοια θετική απόκριση στήν αυστηρή και ισχυρή πα-
ρέμβαση όταν ηγετικά πρότυπα στήν ιδία τήν οικογένεια είναι χαοτικά, διχαστικά καϊ
καταπιεστικά. Ή ακόλουθη περίπτωση είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα:

Ή Πάμ, ασθενής πού παραπέμφθηκε σ' εμάς, ήταν ένα κορίτσι σχεδόν δεκατεσσάρων έτών τήν
εποχή τής πρώτης οικογενειακής συνεδρίας καϊ είχε ένα ιστορικό έπανειλημμένων αποχωρισμών
άπό τή μητέρα της, πού άρχισαν στήν ηλικία τών δέκα μηνών και είχαν σαφώς βλάψει τή μεταξύ
τους σχέση. Τά αρχικά συμπτώματα δώδεκα χρόνια νωρίτερα περιελάμβαναν κατα- στροφισμό
και εχθρότητα προς τή μητέρα, σέ συνδυασμό μέ κατάθλιψη, άγχος άποχωρισμοϋ, το όποΧο
κατέλαβε κεντρική θέση καθώς μεγάλωνε, καϊ δυσκολίες στήν ορθογραφία. Όταν εισήλθε στήν
εφηβεία, εκδηλώθηκαν προβλήματα συμπεριφοράς, μεταξύ τών όποιων κλοπή, σκασιαρχείο καϊ
σεξουαλική εκδραμάτιση.
Ή μητέρα της ήταν ένα ευάλωτο, ασταθές άτομο, μέ εισαγωγές στο νοσοκομείο γιά οξεία
κατάθλιψη. Στή διάρκεια μίας άπ' αυτές τις νοσηλείες διάρκειας ένάς χρόνου περίπου, μία α-
νάδοχη οικογένεια ανέλαβε τά παιδιά, τά όποία δέν είδαν καθόλου τή μητέρα τους σέ όλη αυτή
τήν περίοδο. Αισθανόταν τον έαυτδ της διανοητικά καϊ κοινωνικά ανώτερο άπό τον πατέρα πού
ήταν επιθετικός, άνυστερόβουλος, ένα «άκατέργαστο διαμάντι». Ακριβώς όπως ή Πάμ, ή ασθενής
πού ειχε παραπεμφθεί σ' εμάς, είχε χρησιμοποιηθεί σ' ολη της τή ζωή σάν ένα δοχείο γιά όλα τά
μή αποδεκτά στοιχεία τής οίκογένειας, ή Σάρα, τρία χρόνια μεγαλύτερη και δεκαεπτά έτών όταν
τήν πρωτοείδα, ήταν ό υποδοχέας στον όποιο προβάλλονταν γιά φύλαξη όλες οι καλές ιδιότητες
τής οίκογένειας. Ή εμφάνιση τους συμφωνούσε μ' αυτό: ή Πάμ ήταν δύστροπη, κακόκεφη,
διφορούμενη, μέ πτωχό έλεγχο, καϊ έγερνε άγαρμπα στήν καρέκλα της, ενώ ή Σάρα καθόταν
ήρεμη, ίσια. μέ καθαρό βλέμμα, ευγενική, άποσπώντας παράλληλα μέ φυσικό τρόπο τό σεβασμό.
>λά- ς
Ιε-
Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία
>ν ή-
;υση
Στήν πρώτη συνέντευξη προσκάλεσα τήν οικογένεια νά μέ ενημερώσει γιά τά τρέχοντα
ίησα προβλήματα. Ή μητέρα αμέσως εξέφρασε έντονη ανησυχία γιά τις κλοπές καϊ τά σκασιαρχεία
υθες τής Πάμ, ενώ τον πατέρα απασχολούσε περισσότερο ή άρνηση τής Πάμ νά επιστρέφει στο σπί- .;
ονο- t vcoqlc τή νΰκτα, φοβούμενος σαφώς ότι εκείνη παραφερόταν σεξουαλικά. Ή Πάμ κρέμασε to κεφάλι
θάρ- της, φαινόταν σέ κακά χάλια και έτοιμη νά κλάψει, και θυμωμένα άρνήθηκε νά συ- ■νεισφέρει στή
έναν συζήτηση. Ή μεγαλύτερη άδερφή, ή Σάρα, διεύρυνε τή συνομιλία άρκετές φορές: ίτρώτα
ν μία λέγοντας ότι ό πατέρας ήταν πολύ αυστηρός, ύστερα οτι ή Πάμ έχασε όλους τους φίκους της
επειδή ήταν πολύ κτητική, κι άργότερα ότι αισθανόταν πώς ή Πάμ τή ζήλευε κι αιτία "γι αύτο
η πα- ήταν εν μέρει ή άδικη μεταχείριση άπό τήν πλευρά τών γονέων πού επιδοκίμαζαν εκείνη (τή
Σάρα) καϊ κατέκριναν τήν Πάμ.
ά
καΧ

/
ετών
,ποχ
ω-
ίλάψε
ι
κατα-
ιισμο
ϋ,
ταν
εί-
κλοπ
ή,

ι οξεία
, μία
ά- δλη
αύ- ν
πατέ- ;
ή Πάμ,
c
δοχείο
i
δεκαε-
ιξη
δλες
δύστρ
ο-
ς, ενώ
 ΕΝΝΟΙΕΣ 26

Τό μεγαλύτερο μέρος τής συνεδρίας αφιερώθηκε παρ' ολα αυτά στήν Πάμ καϊ τή δύσκολη
συμπεριφορά της' κάνοντας προσπάθειες νά άποσαφηνίσουμε αύτήν τή συμπεριφορά καταλή-

■ ξαμε νά εστιάσουμε στον τρόπο μέ τόν όποιο ή Πάμ αισθανόταν πάντα τόν εαυτό της
αποστερημένο κι αποκλεισμένο. Έδώ ήταν δυνατό νά φέρουμε τήν Πάμ αντιμέτωπη μέ τό γεγονός
ότι ι.στήν ουσία ή Γδια άπομακρυνόταν, καθώς άρνοΰνταν νά συμμετάσχει στή συνέντευξη σέ πεί-
σμα όλων τών προσπαθειών μας νά τή συμπεριλάβουμε σ' αύτήν.
Στή συνέχεια, ή συνομιλία προχώρησε στήν άσκηση κριτικής έκ μέρους τών παιδιών, καΧ 1
άργότερα τής μητέρας, προς τόν πατέρα, επειδή ήταν τόσο αυστηρός καΧ καταπιεστικός, κι εί-
ίδικά γιά τήν άρνηση του νά επιτρέψει στΧς κόρες του νά έχουν φίλους. Αύτό εξηγήθηκε στή
συνέχεια μερικώς όταν εκείνος εξέφρασε τή στενοχώρια του επειδή έχασε τήν προηγουμένως
■ στενή του σχέση μέ τήν Πάμ όταν εκείνη μπήκε στήν εφηβεία καΧ είχε περισσότερες
συναναστροφές έκτος σπιτιού. "Έπειτα, καθώς τά κορίτσια περιέγραφαν πώς διασκέδαζαν, όταν
χα- ΐζολογοϋσαν μέ τόν πατέρα γαργαλώντας τον καϊ πειράζοντας τον, άρχισε νά εμφανίζεται ή ν
πρώτη κριτική προς τή μητέρα, πού μέχρι τότε τήν είχαν άποφύγει προσεκτικά, καθώς παρα-
πονέθηκαν οτι εκείνη βαριαναστέναζε καΧ κατσούφιαζε όταν πατέρας καΧ κόρες συμπεριφέ-
ρονταν κατ' αύτό τόν τρόπο. Ή μητέρα άρχισε νά αισθάνεται όλο καΧ μεγαλύτερη ένταση καΧ
; δυσφορία, σάν νά ήταν θυμωμένη, καΧ παρ' όλα αυτά ντροπιασμένη, καΧ προσπαθούσε νά ά-
ΐ.ί.ποκρύψει τήν ένόχλησή της. Ή ύπόλοιπη οικογένεια συνειδητοποιώντας ξαφνικά τί συμβαίνει,
4 σιώπησε καΧ συμπεριφέρονταν σάν νά ειχε παραλύσει. Τό τόνισα αύτό καΧ ή μητέρα τους έν- ;
θάρρυνε νά μιλήσουν ελεύθερα, άλλά εκείνοι αισθάνονταν σαφώς ότι ή μητέρα δέν ανεχόταν τήν
κριτική. Προσπάθησα νά διευκρινήσω περισσότερο τήν κατάσταση τονίζοντας ότι ή μητέρα είχε
επιλέξει νά μή συμμετέχει σέ μία κατάσταση άνταγωνισμοϋ μέ τΧς κόρες της. Ή έπόμενη :
δήλωση τοϋ πατέρα, οτι συμπεριφερόταν «ακριβώς τό ίδιο» στή σύζυγο του καΧ στΧς κόρες ν
του, δέ βελτίωσε καθόλου τά πράγματα καΧ άναρωτήθηκα αν ό χειρισμός μου ήταν σωστός.
Σ' αύτό τό σημείο ή συνέντευξη ξαφνικά μετατράπηκε σέ συζήτηση συζυγικών προβλημάτων,
με τή μητέρα νά παραπονιέται ότι ό πατέρας ήταν άπονος καΧ δέν προσπαθούσε νά κατα- ; λάβει
τήν αναπηρία της, καΧ τόν πατέρα νά άντεπιτίθεται λέγοντας ότι ή μητέρα αφιέρωνε όλο ; τό
χρόνο της μιλώντας σέ Ιατρούς καΧ κοινωνικούς λειτουργούς άντΧ νά ζητήσει βοήθεια άπό τόν
ίδιο.
Μία άπό τΧς λειτουργίες πού έξυπηρετοϋσε ή Πάμ μέσα στήν οικογένεια άποδείχθηκε καθαρά
όταν σέ άρκετές περιστάσεις ξέφευγαν άπό τή συζυγική σύγκρουση καΧ ένωμένοι έπιτίθο-
 Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία

νταν στήν Πάμ, άλλά αύτδ σταματούσε και ή συζυγική σύγκρουση συνεχιζόταν κάθε φορά πού
τούς τόνιζα τήν άμυνα αύτη. Όταν ήρθε ή ώρα νά σταματήσουμε, ό πατέρας κα\ oi κόρες
φαινόταν νά δέχονται τήν εμπλοκή τους καϊ νά ενδιαφέρονται, χαι αποδέχτηκαν μέ ενθουσιασμό
τήν πρόσκληση γιά μία άκόμη κοινή συνέντευξη, άλλά ή μητέρα φαινόταν θυμωμένη κι έ- c
νοχλημένη επειδή δέν πρότεινα καμία ειδική θεραπεία γιά τήν Πάμ.
Λόγω τοϋ ιστορικού τής μητέρας καϊ τής ταραχής της στό τέλος τής πρώτης συνεδρίας τής
προτάθηκε, όποτε αισθανόταν τήν άνάγκη, νά άπευθύνεται στον -ψυχιατρικό κοινωνικό
Sff
λειτουργό πού τήν παρακολουθούσε επί σειρά έτών (αργότερα ή μητέρα σταμάτησε fpP
βαθμιαία αυτές τις συναντήσεις). Σέ μία ατομική συνεδρία μία έβδομάδα άργότερα, ή
μητέρα ήταν άκόμη ; θυμωμένη επειδή «δέν ειχα σκοπό νά κάνω κάτι γιά τήν Πάμ». "Ημουν
«αδιάφορος» κανι δέ φαινόμουν νά άνησυχώ γιά τήν ένταση τοΰ άγχους της. Ειχε αισθανθεί
«πλήρως ηττημένη». Ώ- : στόσο παραδέχθηκε ότι ήταν ευχαριστημένη μέ τό γεγονός ότι τό
σημείο έστίασης δέν ήταν ή Πάμ καϊ τήν απασχολούσε ή παρατήρησή μου οτι εκείνη (ή μητέρα)
φαινόταν νά μή συμμετέχει συναισθηματικά στή συζήτηση παρά τις προσπάθειες της νά ί Τά π
φαίνεται οτι συμμετείχε. Ή Πάμ φαίνεται νά είχε φύγει άπό τή συνέντευξη «πετώντας σέ ;ι·
σύννεφα ευτυχίας» και ειχε μείνει στό σπίτι γιά δύο συνεχόμενα βράδια μετά άπ' αύτό.
Τό διάστημα μεταξύ τής πρώτης καϊ τής δεύτερης συνέντευξης ήταν δύο μήνες κι αύτό ήταν
πολύ μεγάλο. Ωστόσο τό πρότυπο ειχε αλλάξει καϊ παρότι οί γονείς άρχισαν νά κατηγοροΰν καϊ
νά κατακρίνουν τήν Πάμ σάν νά μην ειχε άλλάξει τίποτα, ή Πάμ ήταν πράγματι εντυπωσιακά πιο
ανοικτή, συνεργάσιμη καϊ ευγνώμων. Συμμετείχε περισσότερο εποικοδομητικά στή
συνέντευξη κι αυτή ή μεγαλύτερη άνταπόκριση αντιπαραβαλλόταν έντονα μέ τήν«1
Ρ
άπορριπτι- κή συμπεριφορά τών γονέων, οί όποιοι φαινόταν νά αρνούνται νά δοϋν τήstf
βελτίωση πού άπο- καλυπτόταν μπροστά τους. Αισθάνθηκα θυμό γιά τον τρόπο μέ τονρ
όποιο φαίνονταν άποφα- σισμένοι νά καταστρέψουν οποιαδήποτε πρόοδο κάναμε. Ή Σάρα
ύποστήριζε διστακτικά τήν Πάμ καϊ ή συζήτηση μεταφέρθηκε βαθμιαία άπό τή συμπεριφορά τής
Πάμ στή γνώριμη διαμάχη μεταξύ έφηβων καϊ ενήλικων ιδίως γιά τά σύμβολα τής σεξουαλικής
άπελευθέρωσης -μία σημαντική άλλαγή στή δομή τής οικογένειας.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 28

Ή τρίτη συνέντευξη προγραμματίστηκε γιά μετά άπο ένα μόνο μήνα, διάστημα πού παρέμεινε
σταθερό στή συνέχεια, καϊ ή πρόοδος ήταν πιο ικανοποιητική. Ή συνεδρία ξεκίνησε μέ τή Ί
συνηθισμένη επίθεση τών γονέων στήν Πάμ, άλλά ή άλλαγή συσχετισμών πού ειχε επιτευ-λο
χθεί στήν προηγούμενη συνέντευξη είχε διατηρηθεί καϊ τά δύο κορίτσια ήταν τώρα ενωμένα ύ
στήν κριτική τους προς τούς δύο γονείς τους, ενώ ό συνασπισμός τών γονέων, άν καϊ μερικώς με
αμυντικός κατά τής συζυγικής σύγκρουσης, ήταν πιο ασφαλής καϊ πιο ύγιής σέ σύγκριση μέ ς,
τήν προηγούμενη συμμαχία κάθε γονέα μ' ένα άπό τά παιδιά. Πράγματι, ή Σάρα, ή «καλή», της
δέχθηκε αύτή τή φορά τήν έντονη επίθεση από τον πατέρα. Παρ' όλα αύτά ή πρόοδος μο
παρεμποδιζόταν άπό τήν άρνηση τών γονέων νά άποδεχθοϋν οποιοδήποτε μερίδιο ευθύνηςυ
στή δυσκολία, καϊ κάθε προσέγγιση γιά κατανόηση άκυρωνόταν άπο ύπουλους γο
καταστρεπτικούς ελιγμούς. ρ
Πά
|
τις
■ά
ες
α- Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία

έ-
Σέ κάποιο σημείο τής συνέντευξης συνειδητοποίησα οτι δέν μπορούσα νά αντιμετωπίσω αύτο
;ης γεγονός ευθέως άπο φόβο μήπως ή αναζήτηση τής άλήθειας βάλει σέ κίνδυνο τήν -ψυχική υγεία
.ει- τής μητέρας, οπότε αποφάσισα ότι έπρεπε νά τό διακινδυνέψω και, έν άνάγκη, νά τό
Αντιμετωπίσω. Τότε επεσήμανα στους γονείς άντιμέτωπους τήν αποτυχία τους νά συμμετέχουν
5μ είλικοινά στις συναλλαγές καί, σάν νά ανακουφίστηκαν άπό τον πιο ενεργό έλεγχο τής κατά-
η , στασης έκ μέρους μου, εκείνοι άρχισαν αμέσως νά μιλοϋν γιά τά συναισθήματα αποτυχίας καϊ
δέ Ανεπάρκειας τους, Αύτδ οδήγησε μέ τή σειρά του τά παιδιά νά έκμυστηρευτοϋν συναισθήματα
Ώ- άγνοιας καϊ ευθύνης καϊ νά άνακαλέσουν οδυνηρές άναμνήσεις τών πρώιμων άποχωρισμών καϊ
ιν τής ασθένειας τής μητέρας.
ή Στήν τέταρτη συνέντευξη, μία δραματική άλλαγή, που προερχόταν άπό τήν προηγούμενη
ετέ συνέντευξη, ήταν έκδηλη σ' ολόκληρη τήν οικογένεια. Καϊ οί δύο γονείς έδειχναν τώρα εγκαρ-
- j. διότητα και σχεδόν δάκρυζαν μέ ανακούφιση, σάν νά είχαν περάσει μία κατάθλιψη τόσο έντονη
Ή ποϋ δέ διακινδύνευσαν νά τήν παραδεχτούν όταν τή βίωσαν στή μεγαλύτερη ένταση της. Τά
μεί παιδιά εξέφραζαν επίσης πολύ θετικά συναισθήματα καϊ όλα τά αρχικά παράπονα άπό τήν
- προηγούμενη συνέντευξη είχαν αδρανοποιηθεί. Ή Πάμ ήταν συνεργάσιμη και όλοι τους τά
πήγαιναν καλά.
Στο υπόλοιπο μέρος αυτής τής τέταρτης συνέντευξης εστιάσαμε στο οικογενειακό πρόβλημα
ηταν
τής ζήλιας, πού επειδή έκανε τούς γονείς νά άρνηθούν τή συνεισφορά τους στήν επίλυση τού
QOVV
υπω- προβλήματος, τούς δημιούργησε τό συναίσθημα ότι δέν είχαν σταθερό έλεγχο τής κατάστασης,
ι στή καϊ τό φόβο τής ύποτροπής. Ή πέμπτη συνάντηση, στήν όποία ό πατέρας άναγκάστηκε νά
ηπτι- προσέλθει αργοπορημένος, άποκάλυψε τά διάχυτα όρια τοϋ εγώ τών γονέων καϊ τήν άμοίβαία
άπο- προβολή πού συνέβαινε διαρκώς μεταξύ τους· αυτό ήταν ένα μάθημα γιά τούς κίνδυνους τής
ΐοφα- ατομικής θεραπείας του ενός γονέα. Επίσης, σ' αυτήν τή συνεδρία ή Σάρα επεσήμανε τήν άνάγκη
;ά τήν τής μητέρας νά διατηρεί τήν Πάμ άρρωστη ή νά διατηρεί τή δική της ασθένεια μέσα στήν Πάμ,
ίιαμά μία άνάγκη πού συνδεόταν μέ τούς έντονους φόβους άποχωρισμού τής μητέρας καϊ ουσιαστικά
-
καϊ τών δύο γονέων.
ς -μία
Ή έκτη συνεδρία ήταν ή τελευταία αυτής τής θεραπευτικής διαδικασίας (άν καϊ ή παρακο-
λούθηση συνεχίστηκε γιά δύο χρόνια) καϊ όλες οί βελτιώσεις διατηρήθηκαν σέ γενικές γραμμές,
παρέ-
άν καϊ ή Πάμ παρουσίασε προβλήματα γιά κάποιο διάστημα στο σχολείο όταν ή μητέρα της
'ησε
εισήχθη στο νοσοκομείο γιά υστερεκτομή στις αρχές τοϋ έτους. Ή Πάμ ειχε καλούς βαθμούς στο
μέ
σχολείο άργότερα, ήταν εξυπηρετική καϊ φιλική μέσα στο σπίτι καϊ είχε γίνει παρηγοριά καϊ
έπιτε
στήριγμα γιά τή μητέρα της. ή όποία σχεδόν έκλαιγε γιά τήν τρυφερή άντίδραση τής Πίχμ καϊ
υ-
φαινόταν τώρα Ικανή νά εκδηλώνει τις ανάγκες της καϊ νά άφήνει τά παιδιά της νά τις
νωμέ
ικανοποιούν μέ τρόπο πού δέν τό έκανε προηγουμένως.
να
ιερικ
ώς
ριση
μέ
λή»,
δέ-
αρεμ
 Συστήματα, Τάξη, Ιεραρχία
Ή αρχική εργασία περιελάμβανε μία αύτολεξεΧ γραπτή άπόδοση τής κρίσιμης (τρί
της) συνεδρίας, στήν όποία καθορίστηκε τελικά ενα σαφές όριο και οι γονείς έπαψαν
-

νά μετατρέπουν τήν άσθενή σέ εξιλαστήριο θΰμα. f

Θά ήθελα νά τονίσω γι άλλη μία φορά οτι ή εξουσία καϊ ό ελεγχος, όπως περιγρά- J. φτηκαν
εδώ, πρέπει νά θεωρηθούν άπλώς εργαλεία πού παρέχουν επαρκή τάξη κα\ συντονισμό σ' ένα
σύστημα ώστε νά τό καθιστούν ικανό νά εκπληρώνει τήν άποστολή του, Δέν θέλω νά ύπαινιχθώ
ότι ή εξουσία έχει κάποια αξία αυτή καθαυτή, γιατί άν ύ- ;ί πάρχει γιά νά εξυπηρετεί τή συνολική
διαδικασία αύτο δέν μπορεί ποτέ νά συμβαίνει. | Πράγματι, φαίνεται νά υπάρχουν ελάχιστες
αμφιβολίες ότι οι πιο ευτυχισμένοι, παρα- \ γωγικοί κάί δημιουργικοί οργανισμοί είναι εκείνοι
στους όποιους οί λειτουργίες λήψης άποφάσεων είναι ευρέως διασπαρμένες μέσα στο σύστημα ή,
γιά νά τό θέσουμε διαφορετικά, όπου ή εύθννη γιά τήν εύημερία τής ομάδας είναι σέ μέγιστο
βαθμό κοινή και
άποδεκτή άπό όλα τά μέλη της. Ό βαθμός τής απαιτούμενης τυπικής οργάνωσης γιά τή διατήρηση
τοϋ αναγκαίου επιπέδου επικοινωνίας εξαρτάται φυσικά άπό πολλούς ':. παράγοντες,
συμπεριλαμβανομένου τοϋ μεγέθους τής οργάνωσης.
|
ξ
Ά ν και ή ανάπτυξη τοΰ κοινοβίου θεωρείται σήμερα άπό πολλούς ώς πιθανό ύπο- : κατάστατο
τής συμβατικής οΙκογένειας, ή μελέτη τοΰ Speck και τών συναδέλφων του f (11) δείχνει ότι ή
ραγδαία άποσύνθεση τών περισσότερων κοινοβίων εντός ολίγων μη- § νών άπό τό σχηματισμό
τους όφείλεται στήν έλλειψη μίας τέτοιας διαφοροποίησης και / δομής γιά τή διατήρηση τής
οργάνωσης, παρότι αρκετά συχνά διαπιστώθηκε ή ύπαρξη J μίας ιεραρχίας τοϋ προνομίου.
Μερικά κοινόβια μέ πολιτικό προσανατολισμό έπιβίω- f
σαν γιά μεγαλύτερο χρονικό διάστημα λόγω τής εξωτερικής πειθαρχίας πού υποβάλλει J ό κοινός
στόχος. §
 26

c 2. ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΑΚΟΑΟΥΘΙΕΣ: ΕΝΝΟΙΕΣ

ρι- Χρόνος είναι εις πάντα καί καιρός πανύ πράγματι ύπο τον ονρανδν.
jjavκαί Άγια Γραφή, Εκκλησιαστής
;ολή
·ν υ" Κι ένας άνθρωπος στήν έποχή τον παίζει πολλούς ρόλους
,ινει.
Καί οί πράξεις του είναι έπτά ήλικίες. Στήν αρχή το παιδί... Σαίξπηρ,
αρα-
Όπως Σοϋ άρέσει
όψης
:χφο
'Όλοι γεννιόμαστε τρελοί. Μερικοί παραμένουν έτσι. Σάμουελ Μπέκετ. Περιμένοντας
- 1
κα\ τον Γκοντό.

ς γιά I Το σύμπαν δεν είναι μόνο μία συνεχώς μεταβαλλόμενη διεργασία πού παρ' όλα αύ- ύπο- .

,λού ■ τά διατηρεί ορισμένες σταθερές σχέσεις μεταξύ τών στοιχείων του, άλλά οί άλλαγές ει- ν του :
ναι επίσης άπο τή φύση τους κυκλικές, επαναλαμβανόμενες σέ διάφορους βαθμούς.
ς
w μη- ΐ Αύτή ή αρχή είναι έμφυτη σέ θρησκευτικές ιδέες άκόμη κατ στήν κλίμακα τών κοσμι- ΐς και
J κών γεγονότων, άλλά αν αύτό αληθεύει, είναι σίγουρα άκόμη άγνωστο στήν επιστήμη, ταρξη | £έ
μωρότερες κλίμακες, τα κυκλικά επαναλαμβανόμενα πρότυπα είναι άρκετά εμφανή τιβίω- [5ίως
στήν περίπτωση τών έμβιων οργανισμών πού διατηρούν τό πρότυπο οργά-
βάλλει ; νωσής τους μέσα στό χρόνο. Αύτή ή «ζωή» περιλαμβάνει μία αναπτυξιακή άκολουθία
γεγονότων, τήν έκδίπλωση ένός προτύπου χαρακτηριστικού τοϋ είδους, κι όμως τόσο V άτομικοΰ καί
μοναδικού, τό όποιο τερματίζεται, άν όχι από κάποιο πρώιμο διαλυτικό ΐ γεγονός άπο τό περιβάλλον, άπο
μία προοδευτική άποσύνθεση τοϋ προτύπου, προ-
■ γραμματισμένης, όπως και τό ύπόλοιπο τμήμα τής ακολουθίας, έξ άρχής. Όλα τά άτο- μα
πεθαίνουν, άλλά μέρος ή μέρη τους επιβιώνουν ώστε νά επαναλάβουν τό πρότυπο
f πάλι από τήν άρχή, διατηρώντας μία μορφή χαρακτηριστική τοϋ είδους ή τής ομάδας i τους
τουλάχιστο γιά μακρόχρονες περιόδους σέ σύγκριση μέ τή διάρκεια ζωής τών ά-
■ τομικών μελών τους.
Αύτό τό πρότυπο είναι σέ μεγάλο βαθμό προκαθορισμένο, προγραμματισμένο στή . γενετική
μήτρα ή στό γενετικό χάρτη, ενσωματωμένο στή δομή τοϋ DNA τών χρωματοσωμάτων, άλλά ή
όλοκλήρωσή του άπαιτεΤ μία άκολουθία εισροής ύλης/ένέργειας " καί πληροφοριών άπο τό
περιβάλλον, τόσο σωματικής όσο και κοινωνικής. Σέ ψυχολογικό επίπεδο, ή ψυχιατρική
ενδιαφέρεται όλο κα\ περισσότερο γιά τά ελαττώματα Ήού δημιουργούνται από τήν άποτυχία
τοΰ περιβάλλοντος νά ικανοποιήσει αυτές τις

27
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 28

ανάγκες (1). Ή ανεπαρκής λήψη πρωτεΐνης στους πρώτους μήνες, γιά παράδειγμα, πα-
ρεμποδίζει τή δημιουργία εγκεφαλικών κυττάρων, πού δεν μπορεί νά αντισταθμιστεί οσο
επαρκής κι άν είναι ή διατροφή στή συνέχεια.
Οι Spitz, Goldfarb, Bowlby, Robertson, Mahler, Harlow καϊ άλλοι (2) έχουν άποδεί- ξει πώς
ή έλλειψη μίας πλήρους σχέσης ένός-πρός-έναν με μία μητρική μορφή στή νηπιακή ηλικία
καταστρέφει τήν ικανότητα σύναψης σχέσεων άργότερα. Πολλές άλλες μελέτες άπέδειξαν ότι
ή διανοητική άνεπάρκεια προκαλείται άπό έλλειψη αισθητήριας διέγερσης και ευκαιριών γιά
κίνηση καϊ παιχνίδι, ή άπο διαύλων επικοινωνίας κατά τήν περίοδο στήν όποία τίθενται τά
θεμέλια της ικανότητας τοΰ παιδιού νά άντιλαμ- βάνεται και νά κατανοεί τον κόσμο.
Στήν επισκόπηση 25 ετών εφαρμογής τής παιδικής ψυχιατρικής, ό Eisenberg αναγνώρισε
σταδιακά τή σημασία μίας τέτοιας μέριμνας σχετικής μέ τό στάδιο άνάπτυξης στή
διευκόλυνση τής άνάπτυξης καϊ τή μείωση τών ανεπαρκειών. Αυτό αντιπαραβάλλεται μέ τήν
προηγούμενη έμφαση στή θεραπεία πού επιδιώκει νά διορθώσει τις βλάβες ατόμων μέσψ
υποκατάστατων μορφών φροντίδας πού προσπαθούν νά προσφέρουν αυτό πού έλειπε αρχικά.
Όταν εργαζόμαστε μέ οίκογένειες πρέπει νά έχουμε επίγνωση αυτής τής άναπτυξια- κής
ακολουθίας και νά είμαστε σέ εγρήγορση σχετικά μ' εκείνες τις άνάγκες τοϋ παιδιού πού οί
γονείς κα\ τό κοινωνικό περιβάλλον ίσως αποτυγχάνουν εντελώς νά ικανοποιήσουν ή, σ5 άλλες
περιπτώσεις, προσπαθούν νά ικανοποιήσουν σέ ακατάλληλο χρόνο. Ή πίεση γιά αυτοέλεγχο
καϊ συμμόρφωση πρίν τό γενετικό πρότυπο άναπτυ- χθει σέ σημείο ώστε αυτό νά είναι
πρόσφορο ή ή ενθάρρυνση τής τρυφερότητας σέ ήλι- κία στήν όποία θά έπρεπε νά
αναπτύσσεται ό αυτοέλεγχος, μπορεί είναι τόσο βλαβερή όσο και ή συνολική αποτυχία
απόκρισης τών γονέων. Πιθανώς καμία απόκριση δέν είναι λανθασμένη άπό μόνη της κι ισως
κάθε εμπειρία νά είναι δυνητικά βλαβερή ή βοηθητική άνάλογα μέ τό χρόνο πού συμβαίνει.
ν
Ενα παιδί, γιά παράδειγμα, είχε σχεδόν καταστραφεί άπό μία εισαγωγή σέ νοσοκομείο δίχως
τή μητέρα του σέ ηλικία δέκα μηνών καϊ θεωρήθηκε αυτιστικό όταν εξετάστηκε γιά πρώτη
φορά άπό ψυχίατρο σέ ήλι- κία τριών ετών. Στή συνέχεια, όταν τό παίδι παρουσίασε σέ ηλικία
έξι ετών κάποια άλλη σωματική ενόχληση, εισήχθη στο νοσοκομείο όπου έγιναν οι σωστοί
χειρισμοί, καϊ ή εγκάρδια καϊ καλά οργανωμένη άλληλεπίδραση μέ τις νοσοκόμες προσέφερε
τά κρίσιμα ερεθίσματα πού δέν ήταν Ικανή νά τοϋ παρέχει ή καταθλιπτική καϊ άπαθής μητέρα
του.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 29

;α- Ένα άνατπτυξιακδ μοντέλο τριών σταδίων

τει
i Υπάρχουν πολλές πληροφορίες γιά τις άκολουθίες τών γεγονότων στήν παιδική ά- ί μεγάλο ποσοστό
)εί- τών οποίων δέν εχει ενσωματωθεί στή θεραπεία και παρου-
νη- J σιάζει διαφορετική κάθε φορά σημασία γι αυτήν. Μία γενικά χρήσιμη ταξινόμηση βα- i σ(ζζΐαι ο'
,λες ένα συνδυασμό αναπτυξιακών εννοιών τοΰ Φρόιντ κατ τής Κλάϊν πού έχουν | τροποποιηθεί άπο
μας άλλους άτομοκεντρικοϋς θεραπευτές, όπως οι Η. S. Sullivan και Ε. i grikson, καί από έρευνητές
ατά τής ομαδικής δυναμικής και άνάπτυξης, συμπεριλαμβανο- : μένων τών Β ion, Bennis, Schutz κα\
αχμ Durkin. Οί οπαδοί, οποιασδήποτε άπ' αύτές τις ■ σχολές σκέψης μπορεί δικαίως νά αισθανθούν ότι
- παραβίασα τις Ιδέες τών δασκάλων 1 τους, ιδίως ίσως οι όπαδο\ τής Κλάϊν, οί «θέσεις» τής οποίας
θεωρούνται ότι είναι πολυ ί διαφορετικές άπο τά φροϋδικά «στάδια» ή «φάσεις». Αποδέχομαι
άνα
πρόθυμα αύτές τις ί κριτικές, άλλά άναζήτησα ένα κοινό πρότυπο πού νά χαρακτηρίζει αύτές τις
-
διαφορε- . χι,κές θεωρίες, τις όποιες θά πρέπει νά συμβιβάσουμε, εφόσον περιέχουν κομμάτια τής •
υξη
αλήθειας (κα\ άναμφιβόλως αύτό Ισχύει γιά όλες). Μόνο μία πραγματικότητα δύναται ί. νά
ς
ύπάρχει, παρότι μπορεί νά υπάρχουν αναρίθμητες όψεις της ή άφαιρέσεις άπ' αύ- | τήν.
βάλ
"k Όπως δείχνει ό Πίνακας 2.1 πολλοί έρευνητές κατέληξαν σ' ένα βασικό μοντέλο τριών σταδίων
-
τής άναπτυξιακής ακολουθίας είτε περιγράφουν τήν άνάπτυξη τοϋ | παιδιού είτε τά διαδοχικά
βλά
στάδια από τά όποία περνούν ομάδες διαφόρων ειδών (3).
-
>σφ { ΠΙΝΑΚΑΣ 2.1
έ- . Αναπτυξιακά στάδια σύμφωνα μέ διάφορους συγγραφείς
Επίπεδο 1
υξια- Ιρόιντ Γεννητικό Στοματικό Πρωκτικό (Οιδιπόδειο)
Irikso Στοματικό/Αισθητηρ Μυϊκό/Πρωκτικό Κινητήριο/Γεννητικό
) παι- n fion Ζευγάρωμα ιακό Μάχη/Φυγή
lennis Εξάρτηση Ανεξαρτησία/ Αλληλεξάρτηση/Οικειό-
ι ίκα- Εξέγερση τητα
Ύποτακτικότητα
^ληλο jchutz Έγκλειση Έλεγχος Συναίσθημα
jbulkes & Anthony - 'Επικέντρωση στον αρχηγό - 'Επικέντρωση στήν ομάδα
απτυ- Ταυτοποίηση μέ Ζεϋγος ___________________________
ΐιαδικούς όρους _____ Μητέρα _____________ Πατέρας
jfe
Αν και τά πλαίσια άναφορας είναι
ήλι-
διαφορετικά, έτσι ωστε οί διάφορες εννοιες νά μήν είναι ανταλλάξιμες ή άναλογικές, μπορεί κανείς
,αβερ
νά διακρίνει άμέσως ότι αύτο\ οί θεωρητικοί φαίνεται νά περιγράφουν τό 'ίδιο πρότυπο άπο
ή δεν
διαφορετικές οπτικές γωνίες.
ει- ή
βοη-
σχεδό
ν
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 30

Γιά νά περιγράψουμε τις προαναφερθείσες έννοιες μέ κατανοητό καϊ συνοπτικό

τρόπο θά χρησιμοποιήσουμε επεξηγηματικά παραδείγματα, τά όποια θά παρουσία- β
:
π^ σι "
f.·
στουν στο επόμενο κεφάλαιο όπου θά έχει ολοκληρωθεί ή παρουσίαση τοϋ θέματος. §
Α;c
ψΜΦ:··Ρ
-··', Λ. :' '.·- . ■ - :- --. - Ν : ..·;
Το πρώτο η στοματικό στάδιο έξάρτιχστίζ Ι την
Στον πρώτο χρόνο τό βρέφος είναι βασικά παθητικό, δεκτικό, εξαρτώμενο. Ή κύρια αποστολή του
είναι νά προσλαμβάνει τροφή (υλη/ένέργεια) γιά τήν ανάπτυξη τοΰ σώ- Ι ^ ματός του, καϊ αισθητήριες
εντυπώσεις (πληροφορίες) μέ τις όποιες κατασκευάζει έναν
εσωτερικό κόσμο, όπου αντανακλά σέ όλο καϊ μεγαλύτερο βαθμό τόν πραγματικό έ- % τον

,fι
ξωτερικό κόσμο. Επιπλέον, έχει έλάχιστη Ικανότητα γιά. ανεξάρτητη δράση καϊ είναι
#· ■■ - £· ■ - .

άναγκασμένο νά βασίζεται στον ενήλικο γιά νά Ικανοποιήσει όλες τις ανάγκες του. · f ·
Ή αναπτυξιακή αποστολή του σ' αύτό τό στάδιο είναι σύμφωνα μέ τόν Erikson ή ά- · νάπτυξη τής
εμπιστοσύνης, ή ικανότητα νά άναγνωρίξει τόν φροντιστή του, νά άποδέ- κ0* χεται τήν άνατροφή πού
τοϋ παρέχεται καί, όπως θά δοΰμε όταν εξετάσουμε τό στά- ·.
διο αύτό μέ τους όρους τής Κλά'ΐν, νά αρχίσει νά αισθάνεται έγνοια καϊ ενδιαφέρον μέ
στ
τήν σειρά του. Άπό τήν πλευρά τοϋ προσώπου πού παρεχει τήν φροντίδα, ούσιαστικά

. - MM
τής μητέρας σ' αύτό τό σημείο, άπαιτοΰνται κυρίως σταθερή παρουσία καϊ άρωγή, ώ-
$■ πέ
στε τό βρέφος νά έσωτερικεύσει σταθερά τήν υλική καϊ ψυχική τροφή πού εκείνη προ- f' .
λε
σφέρει. |·ν
ί|· XQ

Στις όμάδες διακρίνουμε μία τάση επανάληψης αύτοΰ τοϋ είδους σχέσης πού παρου- '. σιάζεται στά
άρχικά στάδια μέ επακόλουθες στάσεις παθητικότητας, εξάρτησης, έξιδα-

"e&i;

% - § κ(
νίκευσης τοϋ συντονιστή. Αυτή ή άκριτη αποδοχή συνδυάζεται βεβαίως (άφοΰ τά άτο- f
f π«
μα ούσιαστικά δέν είναι βρέφη, άλλά προϊόντα καϊ μεταγενέστερων άναπτυξιακών
•f ·'
σταδίων) μέ άμυνες ένάντια σ' αύτές τις τάσεις, πού εκφράζονται ειδικά άπό μέλη τά §
 ΕΝΝΟΙΕΣ 31

£π
όποία αντιμετώπισαν ιδιαίτερες δυσκολίες σ' αύτό τό στάδιο άρχικά κι ετσι έχουν λό- f
%V
γο νά φοβούνται τήν εξαρτημένη παθητική θέση. Ό Bion μιλάει γιά εξάρτηση, μία f ^ προσδοκία ότι οι
λύσεις θά βρεθούν μέσω εξάρτησης άπό τόν συντονιστή, ενώ ό |·

Υ. r
Schutz γιά έγκλειση, μία προθυμία τοϋ άτομου νά απορροφηθεί ώς μέρος ενός εύρύτε- ρου
όργανισμοϋ. Ή κατά Bennis ύποτακτικότητα περιγράφει σαφώς μία παρόμοια 4 σχέση.
:;· <

kι

Τό δεύτερο ή, πρωκτικό στάδιο άντίστασιχς

κ Τό δεύτερο στάδιο πού εκτείνεται στο φυσιολογικό βρέφος άπό τήν ήλικία τών δεκαπέντε
ο μηνών έοος τριών ετών ή καϊ άργότερα, καθίσταται δυνατό μέσω τής αύξανό- ι. ^εηζ ωρίμανσης
α τών νευρικών συνδέσεων πού συνδέουν τον εγκέφαλο μέ τδ μυϊκό | σ^0τημα επιτρέποντας
στο παιδί νά γίνει πιο ενεργό σέ σχέση μέ τό περιβάλλον του,
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 32

f δρα και νά γίνεται άποδέκτης δράσεων. Άν και ή εξωστρεφής έκφραση επιλογής ή- ταν ήδη
παρούσα σέ στοιχειώδη μορφή μέ τήν ικανότητα νά αποδέχεται ή νά άρνειται
/ τροφή, νά δαγκώνει ή νά βυζαίνει, τό παιδί αρχίζει τώρα νά περπατάει, δηλαδή νά
\ τρέχει μακριά άλλά καϊ νά γυρίζει πίσω όταν τό φωνάζουν, νά μιλάει, δηλαδή νά λέει
χα Ι. «δχι^ και <<ναί», νά άποκτά έλεγχο τών σφιγκτήρων του, δηλαδή νά απελευθερώνει τά
jco-
ι άπεκκρίματά του εσκεμμένα σέ λάθος χρόνο ή τόπο, άλλά κατ μέ τον τρόπο πού άπαι-
/αν 5 τοϋ ν οι γονείς.
)
Αυτός είναι ό λόγος, όπως άπέδειξε ό Φρόιντ, γιά τήν περίεργη σημασία τών στά-
έ-
I σεων πού επικεντρώνονται στις άπεκκριτικές λειτουργίες -άν κι όχι, όπως θεωρούνταν
ναι
■1 νωρίτερα, επειδή ή εκπαίδευση τοϋ παιδιού γιά τή χρήση τής τουαλέτας καθορίζει τις τ ά- ^
Τ κοινωνικές στάσεις, άλλά επειδή ή λειτουργία αυτή είναι ένα πεδίο μάχης, στό όποιο

% διεξάγονται αναπόφευκτα οι πρώτες συγκρουσεις μεταξύ κοινωνικων απαιτήσεων και

!■ - επιθυμιών γιά προσωπική ικανοποίηση, και oi γονείς εκφράζουν αναπόφευκτα μέ τις I στάσεις
τους τή γενική τους άποψη γιά τήν κατάλληλη Ισορροπία μεταξύ αύτοβουλίας
και συμμόρφωσης. Αύτό τό στάδιο χαρακτηρίζεται περισσότερο άπό δραστηριότητα I πάρα
άπό παθητικότητα, άπό έμφαση στήν κίνηση παρά στήν αίσθηση, άπό τήν άπε- f: λευθέρωση
ενέργειας προς τά έξω παρά άπό πρόσληψη ενέργειας. Το ξέσπασμα θυμού, τό πείσμα, ή
αντίσταση και ή εξέγερση είναι φυσιολογικά και επιθυμητά φαινόμενα, f κατ ή απουσία τους
άποτελει λόγο ανησυχίας, υποδηλώνοντας συχνά ότι ή ενέργεια § καϊ ή ώθηση πού απαιτούνται
άργότερα γιά πρωτοβουλία και ανεξάρτητη λειτουργία J παρεμποδίζονται.
Τό παίδι σ' αύτό τό στάδιο χρειάζεται άπό τον γονέα σαφή καϊ καθοριστικά όρια πού νά είναι
επαρκώς πλατιά (ώστε νά τοϋ επιτρέψουν νά πειραματιστεί καϊ νά μάθει ·· νά ελέγχει αυτές τΙς
νέες δυνάμεις), άλλά και άρκετά σταθερά (ώστε νά παρέχουν μία I ασφαλή διέξοδο στήν όποία
δύναται νά άπελευθερωθοϋν οί νέες ενέργειες δίχως ύπερ-

ηά- ν μέ ίΐκά ·
I, ώ-

χρο-

ρου- ;ΐδα- άτο- ικών η τά ν λό-

βολικό φόβο). Όταν αυτά παρέχονται σταδιακά άνάλογα μέ τήν αναπτυσσόμενη αύ-
τοπεποίθηση καϊ τον αυτοέλεγχο τοϋ παιδιού, επιτυγχάνεται ένας ικανοποιητικός
V ω ο · ρύτε- |

·
)μοια ^ συμβιβασμός, δια τοϋ οποίου τό παιδί γίνεται άρκετά κοινωνικοποιημένο ώστε νά
·
σκέφτεται τους άλλους και νά εναρμονίζεται μέ τήν κοινωνική ομάδα τής οικογένειας (κι
 ΕΝΝΟΙΕΣ 33

άργότερα τοϋ σχολείου καϊ, τοϋ εργασιακού χώρου), ενώ διατηρεί ταυτόχρονα μία επαρκή
αίσθηση ανεξαρτησίας, διαφοράς και αύτονομίας πού νά τοϋ επιτρέπει τόσο
ΐ
| να ευχαριστιέται τον εαυτό του όσο και νά προκαλεί ένδιαφέρον στούς άλλους.
σν δε-¥
>ξανό Ό υπερβολικά αυστηρός έλεγχος πού θέτει αύστηρά και στενά όρια, οδηγεί, στήν καλύτερη
- περίπτωση, σέ μία άτολμη κομφορμιστική προσωπικότητα, ανίκανη νά άνα-
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 34

λάβει ρίσκα ή νά χρησιμοποιήσει πλήρως τις δυνατότητες της. καϊ, στή χειρότερη περί- πτώση, άν ό
έλεγχος είναι πραγματικά καταπιεστικός, σέ ανατροπή καϊ εξέγερση έ- νάντια σέ κάθε κοινωνικό
περιορισμό, καταλήγοντας στήν εγκληματικότητα και άλλες |

Φ
αντικοινωνικές συμπεριφορές. "Οταν ό έλεγχος είναι υπερβολικά ελαστικός ή άσυνε- |·
■Φ
πής μπορεί όλως παραδόξως νά έχει παρόμοια βλαβερά άποτελέσματα, δηλαδή νά οδηγήσει είτε σέ
εγωκεντρική άσυμβίβαστη στάση, ή όποία καθιστά το άτομο ανίκανο νά αντιμετωπίσει τή
συναλλαγή πού απαιτείται σέ μία κοινωνική ομάδα, εϊτε σε περιο- J ρισμούς τής δραστηριότητας
άπό φόβο καϊ Ιδεοληψία επειδή τό πρώιμο περιβάλλον δέν παρείχε τήν αίσθηση επαρκούς
άσφάλειας γιά πειραματισμό καϊ εξερεύνηση. Σ5 αύτή τήν περίπτωση, μία αυστηρή πρωτόγονη
μορφή αυτοελέγχου αναπτύσσεται άπό -| τό ιδιο τό παιδί, επειδή εκείνο δέν ειχε τήν εύκαιρία νά
έσωτερικεύσει κάτι πιο εύέλι- κτο, ώριμο καϊ εύσπλαχνικό άπό τούς γονείς.
||
"
Οί μελετητές τής όμαδικής άνάπτυξης διαπίστωσαν πολύ παρόμοια ζητήματα όταν 'ψ
ή ομάδα εξέρχεται άπό τό άρχικό στάδιο εξάρτησης. Ή αντίσταση, ή εξέγερση καϊ ή i
k
αντίδραση κάνουν τήν εμφάνιση τους καϊ πρέπει να θεωρηθούν προάγγελοι τής άνε- ..f..
'4: -
ξάρτητης, αύτόνομης λειτουργίας, παρότι αρχικά μπορεί νά φαίνονται εντελώς άρνη- τικές επειδή
επικρατεί ή ισχυρογνωμοσύνη, τά μή εποικοδομητικά επιχειρήματα, ή άρ- γοπορία, καϊ επειδή
%
απουσιάζει ή παραλείπεται ή άπόδοση τών αμοιβών.
Σ' αυτό τό σημείο, ή ομάδα είναι άκόμη επικεντρωμένη στον συντονιστή καϊ ή ομαδική
-Ι-
συμπεριφορά χαρακτηρίζεται άπό μία αντίδραση ενάντια στις επιθυμίες τού συντονιστή στή iS
θέση τής προηγούμενης επιθυμίας της νά τον εύχαριστήσει. Τά μέλη δέν επιδιώκουν άκόμη τούς RIi
;
δικούς τους στόχους μέ πραγματικά αυτόνομο τρόπο.
■φ
Σ' αυτό τό στάδιο, ό συντονιστής, όπως ό γονέας τού βρέφους πού αρχίζει νά περπατάει, iS
S
t- - -ί-
πρέπει νά διατηρήσει τή θέση του δίχως νά άμφισβητειται, δίνοντας στά μέλη τής ομάδας κάτι νά
άσχοληθούν ή νά εναντιωθούν, ώστε βαθμιαία νά ξεπεράσουν αύ- ;§§ τήν τή φάση άντίδρασης καϊ νά
άποκολληθούν άπ' αυτόν. Ό θυμός καϊ ή κριτική πού εκφράζουν τά μέλη τής ομάδας σ' αυτό τό στάδιο
είναι σάν τό καύσιμο ενός πυραύλου | πού ύπερνικα τή δύναμη τής βαρύτητας πού έχει ή προηγούμενη
επιθυμία νά κατέχουν τον συντονιστή, καθιστώντας τελικά τά προηγουμένως εξαρτημένα καϊ
περιορισμένα στή γή μέλη ικανά νά εκτοξευτούν σέ τροχιά σέ μακρινή απόσταση. |·
Ακριβώς όπως τό πρώτο στάδιο εμφανίζει κυρίως στοματική δραστηριότητα τού βρέφους καϊ
προφορικούς συνειρμούς στήν ομαδική άλληλεπίδραση, όπου γίνεται πο- % λύς λόγος γιά τό φαγητό,
τήν τροφή, τό στήθος ή άπορρόφησης ή έμβΰθισης σέ μητρι- f κές εικόνες όπως ή θάλασσα, έτσι καϊ τό
 ΕΝΝΟΙΕΣ 35

δεύτερο στάδιο περιλαμβάνει συνήθως περισ- ξ σότερες αναφορές σέ πρωκτικούς συνειρμούς καϊ
άρκετή «άπεκκριτική» συμπεριφορά Ι- \
(πείραγμα, εμπάθεια, σαδισμός, βρώμικα κόλπα καϊ καταστρεπτικές επιθέσεις). -f//.
-Μ -; -

r $

ι.
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 36

Το tgfao ft γεννητικό στάδιο συνεργασίας

Το τρίτο στάδιο ξεκινά άπο τδ τέταρτο έτος τής ήλικίας, διαρκεί έως τήν ηλικία τών |ξι ετών
περίπου και συνοδεύεται άπο ένδείξεις ερεθισμού τών γεννητικών οργάνων και
συναισθηματική διέγερση με πολλά στοιχεία παρόμοια μέ εκείνα τής ενήλικης σε ξουαλικότητας.
'Εκδηλώνεται ενδιαφέρον γιά τις σωματικές σεξουαλικές διαφορές και έξερεύνησή τους,
καθώς και περιέργεια γιά τήν προέλευση τών μωρών και γιά τήν ενήλικη σεξουαλική
δραστηριότητα, σχετικά μέ τήν οποία φαίνεται νά ύπάρχει κάποια διαισθητική ενημερότητα.
Σ' αύτό τό σημείο εμφανίζεται τό οιδιπόδειο σύμπλεγμα (4), κατά τό όποΐο τό παιδί εκδηλώνει

καταφανή σημάδια ερωτικής εμπλοκής μέ τό γονέα τού άντίθετου φύλου μαζί μέ ζήλια γιά τό
γονέα τοϋ ίδιου φύλου, τον όποιο άντιλαμβάνεται τώρα ώς άντίζηλο. Συγχέοντας τις δικές του
επιθυμίες μέ τις σκέψεις εκείνων προς τους όποιους ά- πευθύνονται, τό παίδι φοβάται τήν
'ισοδύναμη εκδήλωση ζήλιας άπο τον άντίζηλο γονέα τοϋ ίδιου φύλου κα\ τήν τιμωρία πού
αντιστοιχεί στό έγκλημα, τον εύνουχισμό. 01 σωματικές διαφορές μεταξύ τών δύο φύλων
δύναται νά ενισχύσουν αυτήν τή φαντασίωση: τό μικρό κορίτσι αισθάνεται ισως ότι κάποτε
είχε πέος άλλά τό εχασε, και το αγόρι φοβάται ότι ίσως τοϋ συμβεί τό ίδιο.
Ή επίλυση αύτής τής σύγκρουσης επιτυγχάνεται, άν ξεπεραστεί έπιτυχώς, μέ τό παίδι νά
αποφασίζει ότι «άν δεν μπορείς νά τους νικήσεις, τό καλύτερο πού εχεις νά κάνεις είναι νά
συμμαχήσεις μέ αυτούς», όποτε ή πρωτογενής ύποταγή στρέφεται προς τό γονέα τοϋ 'ίδιου
φύλου, ενώ ό γονέας τοϋ άντίθετου φύλου έγκαταλείπεται πραγματικά, δέχεται τήν άγάπη και
κατέχεται υποκατάστατα μέσω τής ταύτισης μέ τον πρώην άντίζηλο. Τό άγόρι στρέφεται προς
τον πατέρα του κα\ μέσψ τής ταύτισης μαζί του ελπίζει τόσο νά έξασφαλίσει τήν εκτίμηση τής
μητέρας του όσο κα\ νά κερδίσει κάποιο μέρα ένα δικό του κορίτσι πού νά τής μοιάζει.
Παρομοίως, τό κορίτσι ταυτίζει τον εαυτό της μέ τή μητέρα της. Τά δύο φύλα άπο-
μακρύνονται επιδεικνύοντας κάποια εχθρότητα μεταξύ τους, ώσπου ή πιο ολοκληρωμένη
εμφάνιση τών σεξουαλικών ορμών στήν εφηβεία νά άποκαταστήσει τις σχέσεις τους. Έτσι μία
άπο τις συνέπειες αυτού τοϋ σταδίου είναι ή επίλυση τών επιπλοκών τής σεξουαλικής
ταυτότητας (πού άποκτάται πολύ πιο πριν), ή άνάπτυξη στάσεων, ρόλων και ενδιαφερόντων
ποϋ αρμόζουν στή σωματική μορφή τοϋ παιδιού, άρσενικοϋ η θηλυκού, στή δεδομένη
κοινωνία, και ή άποκήρυξη εκείνων πού αποδίδονται στό αντίθετο φύλο.
Ή κατάσταση είναι όμως συνήθως πιο περίπλοκη μέ κάποια κατάλοιπα τής επιθυμίας τοΰ
άτομου νά άπολαμβάνει τά πλεονεκτήματα και τών δύο σεξουαλικών ρόλων (κι άρα νά κατέχει
κα\ τους δύο γονείς τόσο όλοκληρωτικά όσο εκείνοι μεταξύ τους)·
 ΕΝΝΟΙΕΣ 37

έως ένα βαθμό υπάρχει επίσης μία ένταση πού ποικίλλει, μία άνάστροφη οιδιπόδεια
σύγκρουση πού ταιριάζει στό άντίθετο φύλο, είδικά όταν γονεϊκόί ρόλοι κα\ προσδο- I
f λειτ<
στοι
κίες συγχέονται. |.
Γιά νά υπερβεί αύτή τήν πρόκληση, τό παιδί πρέπει vcc ύποστεΐ μία σαφή ήττα τών \

ν
άνταγοονιστικών του ελπίδων, ωστόσο αύτό πρέπει νά γίνει στά χέρια ενός στοργικού 1. ^ κα\
γενναιόδωρου νικητή. Ή σεξουαλική σχέση τών γονέων πρέπει νά είναι ικανό- j ^ ποιητική κανι χωρ\ς
αναστολές, ελεύθερη από ενοχή ή άλλες επιπλοκές πού θά μποροϋ- | a *

' ·■% "■

Λ νΑ· ν

σαν νά κάνουν τό παιδί νά αισθανθεί ότι κέρδισε τή μάχη είτε επειδή προτιμάται ε- ψ ,^
ναντι τοϋ αντίζηλου γονέα, είτε επειδή ή ντροπή τών γονέων τούς κάνει νά περιορί- | ^
ζουν τή μεταξύ τους ευχαρίστηση κανι εμποδίζει έτσι τό παίδι νά άποκτήσει μία σαφή J ■ ^
έπίγνωση ότι δέν προτιμάται σεξουαλικά. |
Μ' άλλα λόγια, δέν πρέπει νά ύπάρξει καμία αμφιβολία στό μυαλό τοϋ παιδιού ότι j:
ι μ'ι
ή πιο βασική πίστη καί έλξη στήν οίκογένεια είναι μεταξύ τών γονέων κι ότι εκείνο έ- §
β
ξαιρεΐται άπ' αυτόν τό δεσμό, ότι ή έπικράτειά του σταματάει στήν πόρτα τής κρεβα- ;jp^ τοκάμαράς
τους. Άν μπορεί νά αντιμετωπίσει αύτό τον αποκλεισμό καί τον πόνο καί |ψΜρ τήν ζήλια πού προκαλεί,
τότε τό σκηνικό είναι έτοιμο γιά τήν επόμενη πρόκληση, τήν . yC ανάγκη του νά άντιμετωπίσει τις
ζήλιες κα\ τους αποκλεισμούς τής ομάδας τών συνο- | π( μηλίκων ή τών όμοιων. ·|· ν(

"·:: Ί
Τό τρίτο στάδιο δύναται νά διευρυνθεί κατά χρήσιμο τρόπο, ώστε νά περιλαμβάνει I &
τήν περαιτέρω απόκτηση τής ιδιότητας τοϋ μέλους στην όμάδα τών συνομηλίκων η ·|· π
✓ I
τών ομοίων. Τό πρώτο κα\ τό δεύτερο στάδιο είναι καί τά δύο επικεντρωμένα στον τ

συντονιστή, μέ ελλειψη άμοιβαιότητας, βασισμένα, όπως τόνισαν οί Foulkes κατ An- |· χ

thony (3), σ' ένα απολυταρχικό μοντέλο. Μέ τήν έναρξη τοϋ τρίτου σταδίου παρατη- jjp 5
ροϋμε τήν καταγωγή τοϋ μοιράσματος, τής άμοιβαιότητας, τής άνταποδοτικότητας, ει-
f.
τε πρόκειται γιά τήν αμοιβαία δοσοληψία τής σεξουαλικής πράξης είτε γιά μία όμάδα :| <
ατόμων πού αλληλεπιδρούν στό ίδιο επίπεδο. | ·
Τό παιδ\ τό άποδεικνύει αύτό καθώς γίνεται πιο εξυπηρετικό, πιο υπεύθυνο, πιο ί- f
ί; ■ . ■
κανό νά μοιράζεται και νά συμμετέχει στις άποφάσεις κα\ δραστηριότητες τής οίκογέ- | .
%
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 38

νειας. Ή όμάδα επιδεικνύει τήν ίδια διαδικασία καθώς γίνεται λιγότερο άφοσιωμένη 1 στον
συντονιστή, πιο υπεύθυνη γιά τή δική της διαχείριση, πιο ικανή νά μοιράζεται J και νά βοηθάει τον
εαυτό της. ξ· j
ν
Αν κατά τό πρώτο στάδιο ό συντονιστής εξιδανικευόταν κα ι στό δεύτερο καταπο- j. Ί λεμοϋνταν
μέ παράλογη κριτική, στό τρίτο υπάρχει μία εποικοδομητική άνταλλαγή ί ' κα\ συζήτηση κατά τή
διάρκεια τής όποιας ό συντονιστής παίρνει ένα μικρό άντάλ- λαγμα μέ τήν προϋπόθεση ότι θά
μπορέσει νά εγκαταλείψει τήν προηγούμενη ύπεροχή f ; του και νά άποδεχθεί ιιία λιγότερο
κυρίαρχη θέση σέ μία πιο δημοκρατική διάταξη, ft
ijk·. ;
w
φ.
 εια
f λειτουργώντας πλέον ώς πηγή πληροφοριών μέ ειδικές γνώσεις τις οποίες θά έπικαλε-
ί ατούν οι άλλοι δταν τδ επιθυμούν.
ί.
CO)V !
ΐ·.'
κού I yirptQafliaxegag/Zevyog
ινο
" ί Συσχέτισα τό πρώτο στάδιο πρωταρχικά μέ τή μητέρα, τό δεύτερο μέ τον πατέρα )θύ- η τ5 τρίτο
μέ τό ζεύγος. Αύτό δέ σημαίνει, βέβαια, ότι ό πατέρας δέ θά πρέπει νά ταΐ-
u
I ζει τό παιδί, νά αλλάζει τις πάνες ή νά σηκωθεί κα\ νά τό ανακουφίσει όταν κλαίει τή Ι νύχτα. Όταν ό
πατέρας άρνεΐται όλες αυτές τις λειτουργίες, θά χάσει τή δυνατότητα ■αφή |. Αποκτήσει εμπειρίες πού θά
τον εμπλουτίσουν προσωπικά και θά εμβαθύνουν τή ; σχέση του μέ τό παιδί άργότερα. Οΰτε είναι
επιθυμητό επίσης νά μην επιβάλει κα\ ή υ ότι μητέρα τήν πειθαρχία. Και οί δύο γονείς πρέπει νά
μοιράζονται αυτή τήν ευθύνη, ,νο έ- ;·| Όπως χρησιμοποιώ τις λέξεις εδώ, ή μητρική και ή πατρική
φροντίδα άναφέρονται 3εβα- Ι οέ λειτουργίες πού εκτελούνται σέ κάποιο βαθμό κι άπό τά δύο φύλα, και
άρκετά συ- ο και f χνά, όπως απέδειξε ό Rutter (5) στήν επισκόπηση τών ερευνητικών στοιχείων, άπό τό
γ\, τήν |; γονέα τού άντίθετου φύλου άπ} ό,τι συνηθίζεται ή άκόμη κι άπό όμάδα άτόμων πού συνο- χ
παρέχουν φροντίδα. Τό γεγονός ότι δέ διαθέτουμε κατάλληλη ορολογία γιά νά διακρί- .;!;.. νουμε εκείνες
τις ανθρώπινες λειτουργίες πού είναι πιο κοινές σ' ένα φύλο παρά στό ιβάνει ^ άλλο πέρα άπό τό ίδιο τό
βιολογικό φύλο, άλλά είμαστε αναγκασμένοι νά χρησιμο- κων ή I ποιούμε τό άρσενικό κα\ τό θηλυκό ή
τή μητρική και τήν πατρική φροντίδα τόσο γιά χ στον ί τή λειτουργία όσο κατ γιά τή σωματική μορφή,
είναι πηγή μεγάλης δυσκολίας κατ σύγ- An- j χύσης.
αρατη- | ■ Παρ' όλα αυτά φαίνεται νά ύπάρχει ελάχιστη άμφιβολία ότι ή μητέρα έχει μία ε'ιδι- τας, εΐ- *
κή Ικανότητα νά ανταποκρίνεται μέ ένσυναίσθηση στις άπαιτήσεις τοϋ πρώτου στα- όμάδα , δίου τόσο
θεσμικά όσο κατ λόγω τοϋ ειδικού δεσμοϋ πού σχηματίζεται άπό τήν προγε- :' νέστερη άνάπτυξη τοϋ
παιδιού εντός τοϋ σώματος της. Ταυτόχρονα, αυτή ή ειδική σχέ- ), πιο ι- ; ση εγγύτητας, εμπιστοσύνης
κατ θαλπωρής δυσκολεύει τή μητέρα νά άντέξει άβοήθητη οίκογέ- ; τήν επόμενη άποστολή νά
παρουσιάσει τις απαιτήσεις μιας εύρύτερης κοινωνικής βιωμένη ? πραγματικότητας μέ τον άναπόφευκτο
άλλά αναγκαίο πόνο τής απογοήτευσης, τής έ- ,ράζεται> πιβράδυνσης κατ τοϋ άποχωρισμοϋ πού αύτό
συνεπάγεται.
- Αύτό συμβαίνει όχι μόνον επειδή τό παιδί στήν άρχή μπορεί νά δυσκολεύεται νά ά- καταπο-J
Γ.ποδεχθεΐ κατ νά συνενώσει αυτές τις δύο λειτουργίες άπό τό ίδιο πρόσωπο, άλλά κι έ- ταλλαγη: πειοή
είναι δύσκολο και γιά τήν ίδια τή μητέρα νά άποσυρθεϊ καϊ νά άποδεχθεΐ τον ά- b άντάλ-|; ποχωρισμό,
έκτος κι άν ό πατέρας παρέμβει γιά νά διαλύσει τήν άρχική συμβιωτική ύπεροχ']|. Φχέση μαζεύοντας τή
σανίδα σωτηρίας κα\ βγάζοντας τή μητέρα άπό τήν παλινδρόμη- διάταξτΚ
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 40

ση σε δ,τι ό Winnicott αποκάλεσε τήν «πρωταρχική μητρική ένασχόλησή» της (6), καθώς
ταυτίζεται μέ τό μωρό της κατά τό πρώτο περίπου έτος.
Ή μελέτη τής δυναμικής τής σχολικής φοβίας στο Δέκατο "Εκτο Κεφάλαιο άσχολεϊ- ται μ5
αυτό τό ζήτημα πιο ολοκληρωμένα.
Λέ χρειάζεται νά τονιστεί ότι τό τρίτο στάδιο άναφέρεται στο ζεύγος, σέ μια σχέση δηλαδή
παρά σ' ενα πρόσωπο, κα! άρα στήν ικανότητα αντιμετώπισης τριγωνικών ή πιο περίπλοκων Ί·'.

σχέσεων.
Αυτή ή διαδικασία άνάπτυξης έχει διερευνηθεί εξονυχιστικά ειδικά στήν ψυχαναλυτική
θεωρία, άλλά γιά μεγαλύτερη κατανόηση είναι βολικό νά υποδιαιρέσουμε καθένα άπό τά llf
στάδια πού περιγράψαμε άλλη μία φορά. •
'Έννοιες τής Κλάϊν σχετικά με τούς πρώτους μήνες ·|.

Τό πρώτο στάδιο συχνά παρουσιαζόταν αόριστα και δυσνόητα, ιδίως στις άμερικα- νικές
m
δημοσιεύσεις, καϊ τά γεγονότα τού πρώτου χρόνου τής ζωής έτειναν νά προκαλούν, σύμφωνα
μέ τό William James, μία «βροντερή, θορυβώδης σύγχυση», ώσπου άπο-

%
σαφηνίστηκαν άπό τό έργο τής Μελάνι Κλάϊν και τών οπαδών της, πού αποτελούν τήν
'■
'
Μ
:
άποκαλούμενη «βρετανική σχολή ψυχανάλυσης». Βέβαια, τό στάδιο αυτό είναι άπό τήν ιδία του
τή φύση συγκεχυμένο, χαοτικό, περίπλοκο, «τρελό», όπότε κάθε θεωρία πρέπει νά αντανακλά
έως ενα βαθμό αυτόν τό χαρακτήρα τής πρώιμης εμπειρίας, άν θέλει νά είναι άκριβής. Ή Κλάϊν y
.
όμως μας εφοδιάζει μ' ένα χάρτη γιά τον προσανατολισμό μας, εάν μπορούμε νά αποδεχθούμε ■
-
τήν άναπόφευκτη ιδιομορφία και «τρέλα» ρ
Μ
του. .
#
Μ
f
Πριν προχωρήσουμε, θά ήθελα νά καταστήσω σαφές ότι οι οπαδοί τής Κλάϊν θά έ- J
ναντιώνονταν σχεδόν σίγουρα στήν παρουσίαση τών δύο «καταστάσεων» τής Κλάϊν
I'
ώς ύποφάσεων τής φρούδικής άναπτυξιακής άκολουθίας, γιατί θεωρούν ότι οι έννοιες | τους
άνήκουν σ* ένα διαφορετικό εννοιολογικό πλαίσιο, σέ μία διαφορετική διάσταση. jj\
Παρ' όλα αυτά, θά επιχειρήσω νά ενοποιήσω μέ Ικανοποιητικό τρόπο τις ιδέες τού |
 ΕΝΝΟΙΕΣ 41

ίϋ
ΐ
Φρόιντ και τής Κλάϊν, ώστε οί άρχάριοι νά μπορούν νά τις χρησιμοποιήσουν* άλλωστε, ·|
ή κύρια ερμηνεύτρια τής Κλάϊν, ή Hanna Segal (8), αποδέχεται μία τέτοια γενική άντι- χ
*

ψ
στοιχια. %
Ρ
In
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 42

U χαρανοϊκη/σχίζοειδης κατάσταση,
Οί θεωρίες τής Κλαιν επικεντρώνονται γΰρω άπο τήν άντίλη-ψη ότι το παίδι στήν πρώιμη νηπιακή
ήλικία προχωράει άπο έναν τρόπο οργάνωσης τής εμπειρίας σ' έναν άλλο, έντυπωσιακά διαφορετικό.
Οι πρώτοι μήνες -χονδρικά οί πρώτοι τρεις- χαρακτηρίζονται άπό μία ψυχική λειτουργία, κατά τήν
όποία οί άντιλήψεις γιά τή μητέρα ή t6 βασικό πρόσωπο πού παρέχει τή φροντίδα δέν ένοποιοϋνται,
οπότε δέ σχηματίζουν τήν εικόνα ενός ακέραιου άτομου, έτσι ώστε τό παιδί νά συσχετίζεται μ' ένα
μέρος της/του, τό στήθος, τό χέρι, τό πρόσωπο κλπ. Άκόμη κα\ στό βαθμό πού υπάρχει άντί- ληΨΉ
συνέχειας στό χώρο, ή Ικανότητα ενσωμάτωσης τής εμπειρίας μέσα στό χρόνο είναι επίσης
περιορισμένη κα\ ή συναισθηματική ζωή είναι τόσο αποσπασματική ώστε νά ύπάρχει περιορισμένη
ικανότητα σύνθεσης καϊ, ισορρόπησης τών συναισθηματικών άποκρίσεων,
Ή πείνα ισοδυναμεί μέ πόνο καϊ οργή, δέν καταπραύνεται άπό τήν άνάμνηση ή τήν προσδοκία τής
εύχαρίστησης τοϋ ταίσματος, ή όποία μέ τή σειρά της άποτελει μία ά- πόλυτη οργιαστική
ευδαιμονία. Άκόμη κι όταν τό παιδί αρχίζει νά αντιλαμβάνεται τή μητέρα σωματικά ώς άκέραιο
άτομο, τό άγαπημένο πρόσωπο πού τό ταΐζει καϊ τό μισητό πού τοϋ στερεί τήν τροφή καϊ τό αφήνει
νά κλαίει είναι άκόμη δύο άνθρωποι, άγγελος καϊ διάβολος ή καλή νεράιδα και κακή μάγισσα.
Επιπλέον, ή διάχυση τοϋ όρίου μεταξύ εαυτού καϊ εξωτερικού κόσμου είναι καταρχάς τέτοια
ώστε αυτά τά δύο νά μή διαχωρίζονται καϊ, τό παιδί νά αισθάνεται ότι είναι ό κόσμος, ότι είναι
παντοδύναμο καϊ πανταχού παρόν. Κι όταν άκόμη αρχίζει κάποιος διαχωρισμός, είναι τόσο
διαπερατός ή ρευστός, ώστε οί όδυνηρές έμπειρίες νά προβάλλονται προς τά έξω καϊ, νά άποδίδονται
στον εξωτερικό κόσμο, απομακρύνοντας έτσι τις «κακές» ιδιότητες έξω καϊ, καθιστώντας τον εαυτό
ικανό νά βιώνεται ώς θετικός κάί ευχάριστος.
'Έτσι, τό στάδιο αύτό, άποκαλούμενο άπό τήν Κλάϊν «παρανοϊκή-σχιζοειδής κατάσταση» (καϊ ή
κατάτμηση τής σχιζοφρενικής λειτουργίας μέ τήν όποία τό συσχέτισε ή Κλάϊν), χαρακτηρίζεται άπό
επιμέρους άντικειμενότροπες σχέσεις, σχάση καϊ, προβολή, σέ συνδυασμό μέ σύγχυση τών ορίων τοϋ
εαυτού.

Ή καταθλιπτική κατάσταστι
Μέ τήν προϋπόθεση ότι ή μητρική φροντίδα είναι ικανοποιητική καϊ άξιόπιστη, τό επόμενο
στάδιο μετά τους πρώτους τρεις μήνες περίπου είναι ή «καταθλιπτική» κατάσταση. Ή ωρίμανση τοϋ
νευρικού συστήματος επιφέρει μία αυξανόμενη ικανότητα ενσωμάτωσης τής εμπειρίας, Οί εικόνες
τής παρουσίας τής μητέρας συνενώνονται καϊ
 ΕΝΝΟΙΕΣ 43

σχηματίζουν ένα σύνολο, ένα πρόσωπο, ενώ ή μητέρα πο^ ταίζει καί ή μητέρα πού αφήνει τό
παιδί, να κλαίει θεωρούνται ένα πρόσωπο, Ή Χαλή νεράιδα καί ή κακή μάγισσα άρχίζουν νά
συγχωνεύονται, όπως καί τό μίσος κα\ ή αγάπη πού αισθάνεται τό παιδί γι αύτές, επιφέροντας
άμφιθυμία, δηλαδή τήν Ικανότητα διατήρησης δύο αντιφατικών στάσεων προς τό ίδιο
•
εξωτερικό άντικείμενο ή πρόσωπο στή συνείδηση, f
Ό πόνος πού προκαλεί στό άτομο ή επιθυμία νά βλάψει καί νά καταστρέψει αύτό JJI πού αγαπάει t
περισσότερο, επιφέρει ώς άνταμοιβή αύτό πού ή Κλάϊν αποκάλεσε (άτυ-
-

χώς ίσως) «καταθλιπτικό άγχος» και ό Winnicott «στάδιο έγνοιας». Αύτή είναι ή άρχή i ενός
συναισθήματος υπευθυνότητας, μιας επιθυμίας νά προστατεύσει και νά βοηθήσει, J·
ή προέλευση τής παρόρμησης γιά έπανόρθωση. Τά όρια πού εγώ είναι επίσης πιο σαφή W?
"if
κα\ ό πόνος δέν προβάλλεται πλέον προς τά έξω ούτε αποδίδεται σέ άλλους, άλλά
συγκρατείται και αντιμετωπίζεται παρά τή δυσφορία πού προκαλεί. Έτσι, ή «καταθλιπτική
κατάσταση» αρχίζει νά επιτυγχάνεται χαρακτηριζόμενη άπο σχέσεις μέ άκέ-
ραια αντικείμενα άντί γιά μέρη αυτών, συγκράτηση ττ\ς Αμφιθυμίας άντί γιά σχάση
ψ
καί προβολή, κι άπο αυξανόμενη διαφοροποίηση τοϋ έαυτοϋ άπο τό περιβάλλον του jjjf
άντί τής προηγούμενης σύγχυσης. ifp
Ή επίτευξη αυτής τής κατάστασης είναι αρχικά επισφαλής, ποτέ οριστική, καί έως τήν ηλικία
τών δύο ετών τουλάχιστον κατ έως ένα βαθμό κι αργότερα, άκόμη κι ένα '§ παίδι μέ καλή μητρική
φροντίδα είναι ευάλωτο στήν απώλεια ή τον άποχωρισμό, όπως jfe δύναται νά προκύψει σέ
περίπτωση πένθους ή άνεπαρκοϋς νοσηλείας σέ νοσοκομείο, flp Ή συνεπαγόμενη μείωση τής
ικανοποίησης κάϊ τής αγάπης κάϊ ή αύξηση τοϋ θυμού |· και τοϋ πόνου οδηγούν τό παιδϊ νά
παλινδρομήσει στην «παρανοϊκή/σχιζοειδή» κατά- Jit; στάση, διαχωρίζοντας τό οδυνηρό
συναίσθημα κάϊ προβάλλοντάς το καί πάλι έξω άπο §·
τον εαυτό. Έ, άν ή σύνθεση-όλοκλήρωση είναι σταθερότερα εδραιωμένη, τό παιδί '·§

|
μπορεί νά προστατεύσει τον εαυτό του μέ τήν κατάθλιψη, ή όποια, σχεδόν άντίθετη μέ Iff
.I
τό «καταθλιπτικό άγχος» τής Κλάϊν, απωθεί κάθε άμφιθυμία, αγάπη, έγνοια άλλά καί
μίσος από τον εξωτερικό κόσμο προς τον εαυτό, χειραγωγώντας, πειθαναγκάζοντας ·|
Ί*
καί χρησιμοποιώντας τό μέ ύπουλα μέσα. |. "
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 44

Εναλλακτικά, τό άτομο μπορεί νά άποφύγει τον πονο μίας συνεχιζόμενης όλοκλη- ρωμένης
σχέσης μέ μία μανιακή άμυνα, μία πιο εξεζητημένη εξέλιξη τών παρανοί
κών/σχιζοειδών μηχανισμών, πού χαρακτηρίζεται άπο άρνηση τής εξάρτησης καί στά- jjf
%
i
σεις έλεγχου, θριάμβου κάϊ περιφρόνησης προς τό άναγκαίο ύποστηρικτικό πρόσωπο, f .
Τέτοιες αρνήσεις τής πραγματικότητας αποτελούν χαρακτηριστικό όλων τών πιο πρωτόγονων-
τρόπων συσχέτισης, όπως είναι ή άπληστία καί ή ζήλια, πού χαρακτηρίζο- j§§ ■'
Λ
^
Λ
 ΕΝΝΟΙΕΣ 45

νται άπό ελλειψη ενδιαφέροντος για το πρόσωπο πού παρέχει τή φροντίδα κα\ όδη- γ0Όν σέ
ανελέητη εκμετάλλευση. Αντιθέτως, ή Ικανότητα γιά εύγνωμοσννη, όπως κα\ ή
άγνοια, είναι άλλη μία συνέπεια τής κατάκτησης τής καταθλιπτικής κατάστασης.

βαθηϊΜΪΙ καί ενεργητικτι αντίδραση

Τό πρωκτικό στάδιο δύναται παρομοίως νά υποδιαιρεθεί σέ δύο μέρη: τό πρώτο είναι
παθητικό και χαρακτηρίζεται περισσότερο άπό άντίσταση, πείσμα καΧ μία γενικά δυσκοίλια
διάθεση· τό δεύτερο είναι πιο ενεργητικά αντιδραστικό καΧ εξωστρεφές. Σέ πρώιμες
ύποφάσεις, οι όποιες στις ομάδες συχνά εκδηλώνονται μέ σιωπή, αργοπορία, άπουσία και
ανικανότητα τών μελών νά σκεφθούν νά πουν κάτι, είναι συχνά χρήσιμο γιά τό θεραπευτή νά
προκαλεί, νά διεγείρει καΧ νά επιτρέπει τήν περισσότερη ανοικτή επιθετικότητα
εκδηλώνοντας ό Γδιος λίγη επιθετικότητα, ίσως μέ τή μορφή μίας χιουμοριστικής πρόκλησης
ή ενός πειράγματος.
Τό δεύτερο μέρος αύτής τής ύποφάσης απαιτεί άπό τό γονέα ή τό θεραπευτή νά παραμείνει
ακλόνητος στις θέσεις του δίχως νά προκαλείται, έτσι ώστε ή πρόσφατα αποκτημένη θετική
δυναμική παρουσία νά δύναται νά δοκιμαστεί σέ μία κατάσταση πού νά δίνει τήν αίσθηση
ασφάλειας και συγκράτησης. Αν ό γονέας ή ό θεραπευτής είναι ύπερβολικά παθητικός,
ανεκτικός ή πρόθυμος νά προσαρμοστεί σ' αύτό τό στάδιο, οί επιθετικές και καταστροφικές
παρορμήσεις έναντίον του αναστέλλονται άπό τό φόβο τής ύπέρβασης τών ορίων και τής
καταστροφής τής κατάστασης συνολικά. Αύτό δύναται νά οδηγήσει σέ αυστηρό, πρόωρο
αυτοέλεγχο και ίδεοληπτικές ή φοβικές διαθέσεις μέ άνακοπή τής ανάπτυξης τής άτομικότητας
καΧ τής αύτονομίας. Ό γονέας ή ό θεραπευτής πρέπει νά διατηρήσει τή θέση του, ώστε οί
άλλοι νά μπορέσουν νά βρουν τή δική τους ταυτότητα σέ σχέση μ' αυτόν.

Φαλλικές καϊ γεννητικές υποφάσεις

Ή τρίτη, πραγματικά σεξουαλική ύποφάση δύναται επίσης νά ύποδιαιρεθει. Στο πρώιμο
μέρος της (άρχή τής οιδιπόδειας σύγκρουσης), τό νέο ένδιαφέρον γιά τΧς γεννητικές διαφορές
και αισθήσεις έστιάζεται περισσότερο στά ίδια τά γεννητικά όργανα, τά όποια θεωρούνται
θαυμάσια αγαθά γιά εκείνους πού τά έχουν (ή τά διαθέτουν γιά παρατήρηση ώς εξωτερικά
εξαρτήματα), καΧ άντικείμενα φθόνου γιά εκείνους πού δέν τά διαθέτουν. Ή κεντρική ιδέα
αύτοϋ τοϋ σταδίου είναι ή ανταγωνιστικότητα κι όχι ή συνεργασία' ή φροϋδική έννοια τοϋ
φθόνου τοϋ πέους, σύμφωνα μέ τήν όποία οί γυναίκες υποτίθεται ότι φθονούν τήν ανδρική
υπεροχή στήν κατοχή πέους κι έτσι γίνο-
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 46

νται θηλυκά πού ευνουχίζουν, ή ή άντίστοιχη έννοια του Άντλερ γιά τήν ανδρική διαμαρτυρία,
άναφέρονται σέ στάσεις που αναπτύσσονται σ' αύτδ τδ επίπεδο. Στήν πραγματικότητα, ή
έμφαση στό θηλυκό φθόνο γιά τό άρσενικό γεννητικό όργανο στήν πρώιμη άναλυτική θεωρία
φαίνεται νά είναι συνέπεια τοΌ γεγονότος ότι οι βασικοί έκ- πρόσωποι τής δυναμικής -
ψυχιατρικής ήταν άνδρες, άλλα έκτοτε οί θηλυκοί συνάδελ- zIppS φοί τους μας έκαναν νά
συνειδητοποιήσουμε τον παρόμοιο φθόνο πού αίσθάνονται τά αρσενικά γιά τή θηλυκή
δημιουργικότητα.
Ή τελική γεννητική υποφάση, πού αρχίζει μέ τήν ολοκλήρωση τής οίδιπόδειας συ- 1
v#f|
Q
γκρουσης κατ εκτείνεται (στήν άπλουστευμένη μορφή πού παρουσιάζω εδώ) μέσω τής
λανθάνουσας περιόδου έως τήν εφηβεία κα\. τήν ενηλικίωση, συμπεριλαμβάνει μία βαθ- f ,
μιαία σύνθεση-όλοκλήρωση τών σεξουαλικών συναισθημάτων και λειτουργιών εντός | . τής
συνολικής προσωπικότητας, έτσι ώστε τελικά οί σεξουαλικές επιθυμίες κατ ή σε- ξουαλική πράξη νά
τίθενται υπό τό φυσικό έλεγχο τών συναισθημάτων τού σεβασμού, ·;|. ;
της τρυφερότητας, τής
ύπευθυνότητας κατ τής αγάπης. 'Έτσι, συμπεριλαμβάνονται στό 3p|j ευρύτερο πλαίσιο τών
στοργικών σχέσεων, όπου είναι καλά άνεπτυγμενα το μοίρα- σμα, ή αμοιβαία εκτίμηση και τό
ενδιαφέρον, καϊ μία γενική ικανότητα γιά ομότιμες ||p|; σχέσεις.
Ή φαλλική υποφάση, όπως ή δεύτερη πρωκτική υποφάση, απαιτεί μία αίσθηση δί-
σ

§
Η
φοβάται τήν απώλεια τής άσφάΛ,ειας του που υα επεφερε ο υριαμρος έναντι του ομο- ·|·· '
ψt
φυλου άνταγωνιστή του, Ό φόβος ή ή ντροπή τών γονέων γιά τή δική τους σεξουαλική .Jj
;

σχέση θά τούς δυσκολέψει νά προσφέρουν αύτή τήν καλοκάγαθη, υποβοηθητική σθηση ελέγχου καϊ
ασφάλειας, εντός τής όποιας τό παιδί μπορεί νά πειραματιστεί μέ |· ·: τις δικές του νέες δυνάμεις.
Όταν συμβαίνει αύτό, το άποτέλεσμα είναι ή άναστολή 1 ! τής σεξουαλικής διεύρυνσης κατ τού
φυσιολογικού συναγωνισμού. Ό φόβος τής έπιτυ-jgpl χίας, γενικά άλλά καϊ σεξουαλικά, είναι μία
συχνή συνέπεια πού μερικές φορές έπικα-
Λ··. -.
λύπτεται άπό τήν άντισταθμιστική προσπάθεια πού διακρίνει κανείς στό Δον Ζουάν, &
|·
στή μοιραία γυναίκα ή σέ άλλες μορφές καταναγκαστικής αύτοεπιβεβαίωσης. ·>φ\
s

Ή δεύτερη γεννητική υποφάση άπαιτει γιά τήν επίτευξη της πρότυπα πού παρέ- | ·
 ΕΝΝΟΙΕΣ 47

.$
ο
"Β:
·:;
χονται άπό άμοιβαιες, ανταποδοτικές, συμπληρωματικές σχέσεις, τόσο σεξουαλικήί -Ι
I I.
φύσεως (στήν Ιδανική περίπτωση βεβαίως άπό τούς γονείς, άν καϊ δύναται νά βρεθούν f
Μ:
-
άλλα πρότυπα άν εκείνοι άδυνατοϋν), όσο κα\ σέ σχέσεις μέ τούς όμοιους. Ό πρώτος | φίλος είναι
ένα ζωτικό βήμα εδώ, όπως τονίζει ό Sullivan (9), πού όδηγεΐ σέ όλους τούς ί πειραματισμούς μέ
σχέσεις πού χαρακτηρίζουν τήν εφηβεία.

!&
Τί·
Λ
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 48

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.2
Υποδιαίρεση τοϋ αναπτυξιακοί) σχήματος τριών φάσεων σέ εξι ύποφάσεις Στοματική
ν 1 Πρωκτική | Οιδιπόδεια
1β 2 2 3
jV
3β Καταθλιπτική Αντιδραστική
α Διεκδικητική
β Φαλλικ
α Γεννητική
4- Παρανοϊκή/ ή
λ~ Σχι-ζοειδή^
;α
Ό πίνακας 2.2 συνοψίζει τό άναπτυξιακό μοντέλο πού παρουσιάσαμε εδώ. Όπως προανέφερα,

πρέπει νά θεωρείται άπλά ώς ένα προσωρινό σχήμα, μία βασική δομή πού δύναται νά
s
■ν τροποποιηθεί καϊ νά αναπτυχθεί λεπτομερέστερα. Αν θεωρηθεί ότι τό διάγραμμα
- άντιπροσωπεύει μια σειρά σταδίων, μία χρονική ακολουθία (κάτι πού αποτελεί ένα τρόπο
;ής
προσέγγισης), δύναται βεβαίως νά επεκταθεί ώστε νά καλύπτει ολόκληρη τή ζωή τοϋ ατόμου,
ιθ-
κάτι πού έπραξε ό Erikson (10).
ΐος
Περιορίστηκα στο παρόν μοντέλο τριών σταδίων, επειδή φαίνεται νά προσφέρει καϊ μία
σε
- a σειρά φάσεων πού δύναται νά παρουσιαστούν σέ οποιαδήποτε διαδικασία
μάθησης καϊ ανάπτυξης, όποια κι άν είναι ή ηλικία τοϋ ατόμου, καϊ ισχύουν καϊ γιά τήν
οϋ
ανάπτυξη τών ομάδων. Οί τρεις φάσεις αντιπροσωπεύουν ένα είδος διαλεκτικής διαδικασίας -
,
θέση, αντίθεση καϊ σύνθεση- πού επαναλαμβάνεται διαρκώς, καθώς ή τελική φάση μίας
jto
άκολουθίας γίνεται ή αρχή τής επόμενης. Αύτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στήν εφηβεία, πού
ρα
άποτελει άπό πολλές άπόψεις μία άνακεφαλαίωση τής πρώιμης ηλικίας μέ τις ανανεωμένες
-
προσπάθειες επίλυσης τών προβλημάτων προσκόλλησης, αύ- τονομίας και σεξουαλικής
ιμ
ταυτότητας.
ες m
ίτολή
] δί-
.πιτυ- Συνεχής διαθεσιμότητα τών προτύπων απόκρισης
ίχ
πικα-
μή
ουάν, Ή πρόοδος μέσω τών φάσεων αυτών δέν είναι αμετάκλητη, άλλά ούτε ενδείκνυται νά
όμό
παραληφθούν εντελώς τά πρότυπα σχέσεων πού χαρακτηρίζουν οποιαδήποτε άπ' αύτές τις
-
παρέ- φάσεις. Όσο ικανό καϊ νά γίνει ενα άτομο, ενα ζεύγος ή μία οίκογένεια γιά αμοιβαία,
λική
ιλικής συνεργατική αλληλεπίδραση, θά υπάρχουν πάντοτε στιγμές πού θά χρειασθεί νά
ή
>εθοϋ άνταγωνισθοϋν, νά πολεμήσουν γιά τις πεποιθήσεις τους, νά εμμείνουν στις θέσεις τους, νά
αΐ-
ν άποδεχθοϋν τήν εξάρτηση καϊ νά εμπιστευθούν άλλους γιά τή φροντίδα τους. Ή ανάγκη νά
;εΤ
ερώτ είναι κάποιος εντελώς άνεξάρτητος μπορεί νά φανερώνει τόσο ά~ δυναμία όσο καϊ
μέ
ο; ας άνικανότητα νά παλέψει όταν απειλείται. Ή κανονικότητα, λοιπόν, μετριέται όχι μόνον άπό
τού; τό βαθμό στον όποιο τό άτομο ή ή οικογένεια άντιμετωπίζει τήν άκολουθία προκλήσεων,
άλλά καϊ άπό τό βαθμό στον όποιο αυτά τά πρότυπα, χαρακτηριστικά γιά κάθε επίπεδο,
παραμένουν διαθέσιμα γιά χρήση μέ ευέλικτο τρόπο, κατάλληλο γιά κάθε εξωτερική κατάσταση.
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 58

Χρήση μερικών σταδίων ώς αμυνα ενάντια σέ άλλα

Πρέπει νά άναφέρουμε μια επιπλέον επιπλοκή, γιατί άν δέ ληφθεί υπόψη θά γίνονται συχνά
λάθη στο έπίπεδο όπου εμφανίσθηκε ή ουσιώδης αποτυχία. Συχνά, τό πρότυπο πού χαρακτηρίζει
ενα έπίπεδο τονίζεται ώς άντίδραση σ' ένα φόβο άνεπάρκειας : ή κινδύνου σέ σχέση μέ κάποιο
άλλο έπίπεδο. Ή φροϋδική έννοια τής παλινδρόμησης δίνει επαρκή έμφαση σ* αυτό τό
φαινόμενο όταν ύπάρχει προσκόλληση σ' ένα προη- γούμενο έπίπεδο ώς άντίδραση σέ δυσκολίες
αντιμετώπισης ενός μεταγενέστερου στα- || δίου, όπως όταν δίνεται έμφαση στήν επιθετικότητα
γιοι νά άποφευχθει ή σεξουαλικό- Μ τητα ή όταν ή υπερβολική εξάρτηση προστατεύει ενάντια
στις συγκρούσεις. Εμφανίζεται όμως και τό άντίστροφο πρότυπο. Ή καταναγκαστικά επιθετική,
προκλητική συ—; μπεριφορά έχει συχνά τις ρίζες της σέ φόβους γιά τήν τρυφερότητα, τήν
οικειότητα κάι J τήν εμπιστοσύνη- ένα εκπληκτικό ποσοστό περιπτώσεων συζυγικής σύγκρουσης
δύναται νά επιλυθεί αποκλειστικά μέ τήν αναγνώριση αυτού τού προτύπου, μέ εστίαση όχι;!; στά
ζητήματα τής σύγκρουσης, τά όποία είναι σέ μεγάλο βαθμό άσχετα, άλλά βοηθώ- flj| ντας τούς
συντρόφους νά εκφράσουν τις βαθιά έδραιωμένες ανάγκες τους γιά άνατρο-Λ φή κάί τούς φόβους
απογοήτευσης τους πού κρύβουν συνεχώς άπό τον εαυτό τους κα1||| άπό τον σύντροφο τους μέσψ
τής σύγκρουσής τους. Παρομοίως, ή καταναγκαστική σε-
'^li■
ξουαλική συμπεριφορά προστατεύει συχνά άπό φόβους σύγκρουσης ή εξάρτησης. ^

Σημασία γιά τήν οικογενειακή δυσλειτουργία

Οί φρούδικές Ιδέες γιά τήν καθήλωση κάι τήν παλινδρόμηση (άντιστοίχως, τήν άπο-
τυχία προόδου πέραν τών στάσεων καϊ σχέσεων πού χαρακτηρίζουν ένα δεδομένο J στάδιο, ή μία
τάση επιστροφής σ' ενα προηγούμενο στάδιο λόγω κάποιας συγκεκριμένης δυσκολίας
αντιμετώπισης ενός μεταγενέστερου σταδίου) φαίνεται νά είναι πολύτι- % μες τόσο σέ
οικογενειακό όσο καϊ σέ άτομικό έπίπεδο. Οί βαριά διαταραγμένες οίκογέ-1 νειες,
συμπεριλαμβανομένων τών οικογενειών μέ πολλαπλά προβλήματα καϊ εκείνων πού παράγουν
σχιζοφρενή μέλη, φαίνονται άνίκανες ώς ομάδες νά προοδεύσουν πέραν τής χρήσης κυρίως
παρανοϊκών/σχιζοειδών μηχανισμών, όποτε διαπιστώνει κά-§:. ποιος άξιοπρόσεκτη χρήση τού
εξιλαστήριου θύματος καϊ άλλων μορφών διαχωρισμού!.; καϊ προβολής οδυνηρών
συναισθημάτων. Όταν εξετάζονται ξεχωριστά, ό πατέρας κα-j|j
τηγορεί τή μητέρα καϊ άντιστρόφως. Οι δυο γονείς κατηγορούν τά παιδιά ή παρόντωνJP
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 59

i
ψΧ; Φ:
i ~ν παιδιών μπορεί νά προβάλλουν τήν ευθύνη εντελώς έκτος τής οικογένειας κάι νά
ΐ vw *

| ^α1;ηγορούν το σχολείο, τούς γείτονες, τούς μαύρους (άν δέν είναι οί ίδιοι μαύροι) ή
νο- | χ0^νς λευκούς (άν είναι μαύροι).
ί ΙΙαοομοίωζ, ot οικογένειες μπορεί νά είναι ικανές γιά πιο ολοκληρωμένες σχέσεις,
ια
-^ άλλα νά είναι άνίκανες νά προχωρήσουν πέραν μίας επισφαλούς αμοιβαίας προσκόλ-
Ι λησηζ} αίσθανόμενες οτι απειλούνται άπο οποιοδήποτε υπαινιγμό γιά άποχωρισμό,
οη- §ιαφωνία ή άκόμη και γιά οποιαδήποτε πραγματική άτομικότητα.
πα- Ι Άλλες οικογένειες μπορεί νά είναι πιο ανεξάρτητες, άλλα μόνο μέ κόστος τή διατή-
ικό- f ρη0η της άνεξαρτησίας τους μέ διαξιφισμούς, χειραγώγηση κάι «απεκκριτική» συμπε-
/ίζε- | ριφορά. Μερικοί γονείς άνταγωνίζονται άσταμάτητα μεταξύ τους κατ καθένας μάχεται
ί γιά τή σεξουαλική κυριαρχία κάί φοβάται διαρκώς νά είναι ό ήττημένος. Κάί μερικές
καϊ J οικογένειες, θέλουμε νά ελπίζουμε, μπορούν νά μοιράζονται τις εμπειρίες τους, έπιδει-
■ΐ ν

ύνα- !| πνύοντας ώς επί τό πλείστον πραγματική συνεργασία κάι δημιουργικότητα. 1 δχι Ι Ή θέση μίας
οικογένειας σ5 αυτή τήν αναπτυξιακή κλίμακα επηρεάζει βαθιά τό ει~ ηθώ- 1. 5ος τής άπαιτούμενης
παρέμβασης τού θεραπευτή, όπως θά δούμε στο επόμενο κεφά-
*TQ°" ^ λαιο.
ς κατ .· .
" ·. · ··

ή σε- ν :
■ !■ ';

Ι
}f
απο
>ομέν
ο
;κριμέ
-
;ολύτι
-
)ίκογέ
-
κείνω
ν )υν
πέ-
νει
κά-
ιρισμ
οΰ
ραςκα
-
ρόντω
ν
3. ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΑΚ0Α0ΥΘΙΕΣ: ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

Όλες οί εύτνχισμένες οικογένειες μοιάζουν μεταξύ τους, κάθε δυστυχισμένη οικογένεια είναι
δυστυχισμένη με το δικό της τρόπο. Λέων Τολστόι, Άννα Καρενινα

Δίχως αντίθετα δέν υπάρχει πρόοδος, William Blake, Ό Γάμος Παράδεισου και Κόλασης

V:fllll

Οι εξευγενισμένες τιμωρίες πνευματικοϋ τύπου εϊναι συνήθως πολύ πιο απρεπείς καϊ επικίνδυνες άπό
μία καλή σφαλιάρα. D. H. Lawrence, Φαντασία τοϋ Ασυνείδητου

Γιά νά αποσαφηνίσουμε περισσότερο το προτεινόμενο αναπτυξιακό πρότυπο, είναι Jig; χρήσιμο

νά έξετάσουμε τή δομή μερικών οικογενειών. 0ά φάνει άμέσως ότι οι λεπτομέ-^ΐ| ρειες είναι
πράγματι αρκετά πολύπλοκες, 'Όχι μόνο χρησιμοποιείται ενα στάδιο ώς ά- J ' μυνα ενάντια σ' ενα
άλλο πού παρουσιάζει μεγαλύτερες δυσκολίες, άλλά καθώς κάθε στάδιο θεμελιώνει τό επόμενο, οι
ελλείψεις σ' ενα στάδιο έχουν συνέπειες κανι γιά όλα τά επακόλουθα. Πα παράδειγμα, ή ελλειψη
ικανοποιητικής φροντίδας και θαλπωρής^:! άπό τή μητρική μορφή στο στοματικό στάδιο εξάρτησης
μπορεί άργότερα νά οδηγήσει σέ προσπάθειες προσέλκυσης υποκατάστατης προσοχής μέ

44
 ΕΝΝΟΙΕΣ 45

μαζοχιστικό τρόπο προκα- Φ λώντας τά πρόσωπα πού παρέχουν τή φροντίδα κα\ επιζητώντας τήν
τιμωρία.
Επιπρόσθετα, ή ανεκπλήρωτη πρωτόγονη επιθυμία γιά προσκόλληση μπορεί νά συγχωνευθεί μέ
γεννητικές σεξουαλικές επιθυμίες, έτσι ώστε ή σεξουαλική πράξη νά : θεωρείται τρομακτικός
καταποντισμός και άπώλεια τής αυτονομίας, ενώ ό όργασμός. άποφεύγεται, καθώς ή άπώλεια
ελέγχου πού άντιπροσωπεύει συνδυάζεται μέ τήν άπώ-.®| λεια τής ταυτότητας. Παρ5 όλα αυτά, τό
προτεινόμενο σχήμα μας καθιστά ικανούς νά άναλύσουμε και νά κατανοήσουμε αύτές τις
περιπλοκές εύκολότερα κάί νά βρούμε έ- | τσι κατάλληλα μέτρα γιά τή θεραπεία τους.

#
fI
''Φ
Προβλήματα στοματικού επιπέδου

Στήν λειτουργία τών σχιζοφρενών άτόμων και τών οικογενειών τους διαπιστώνονται παρανοϊκοί-
σχιζοειδεΐς μηχανισμοί μέ τον πιο σαφή καϊ ολοκληρωμένο τρόπο (θά τούζ εξετάσουμε βαθύτερα στο
Δωδέκατο Κεφάλαιο), άλλά οί μηχανισμοί τής σχάσης, τής προβολής, τών σχέσεων μέ μέρη
αντικειμένων και τής σύγχυσης σχετικά μέ τό τί ύπάρχει πραγματικά εντός ή εκτός τοϋ προσωπικού
όρίου εκδηλώνονται σέ διάφορους βαθμούς σέ όποιαδήποτε οικογένεια.
Στο ακόλουθο παράδειγμα, ή οικογένεια λειτουργούσε αρκετά άποτελεσματικά, άλλά
εκδηλώνονται σαφή μεταιχμιακά -ψυχωτικά στοιχεία σέ συνδυασμό μέ μία διαγνωσμένη
σχιζοφρενική διαταραχή σ' ενα στενό συγγενή. Ή ανικανότητα ανοχής ενός όρισμένου ψυχικού
περιεχομένου -πιθανόν τά Ισχυρά συναισθήματα άγάπης άλλά καϊ μίσους, δν και ό φόβος γιά τό
τελευταίο είναι πιο εμφανής- όδηγεΐ στήν προβολή αυτού τοϋ περιεχομένου έκτος τών άτομικών και
οικογενειακών ορίων σέ εξωτερικό κίνδυνο, τής φωτιάς σ' αυτή τήν περίπτωση.

Ό Στέφεν, ηλικίας εννέα ετών, είχε παραπεμφθεί άπό τόν παιδίατρο μέ τό άκόλουθο σημείωμα:
«Έδώ καϊ τρεις περίπου μήνες, ό Στέφεν αισθάνεται έναν εξοντωτικό φόβο γιά τή φωτιά: όλα τά
βιβλία και τά γεγονότα φαίνεται νά συσχετίζονται μέ τή φωτιά κατά κάποιον τρόπο. Στο σχολείο είναι
συνεσταλμένος κι αισθάνεται οτι τ1 άλλα αγόρια τόν πειράζουν. Ό άδελ- φός της μητέρας είναι
σχιζοφρενής καϊ ή μητέρα προβληματίζεται γιά τό Στέφεν, όπως κι εγώ έπίσης. Θά ήμασταν
ευγνώμονες γιά κάποια συμβουλή.»
 Κατά τή διάρκεια τής οικογενειακής συνέντευξης διαφάνηκε ότι ό φόβος γιά τή φωτιά είχε
αναπτυχθεί ενώ τό άγόρι βοηθούσε έναν ηλεκτρολόγο στήν έκ νέου καλωδίωση τοϋ σπιτιού κι έμαθε
ότι τά ύπερφορτωμένα καλώδια μπορεί νά ύπερθερμανθοϋν και νά λαμπαδιάσουν. Ή ψυχολογική
σημασία αύτοϋ τοϋ γεγονότος ύποδηλώθηκε τόσο άπό τό γεγονός ότι δέν τόν ενοχλούσαν καθόλου oi
πραγματικές φωτιές -δέν ταράχθηκε καθόλου όταν είδε μία πυρκαγιά σ' ένα σχολείο λίγο καιρό πριν
τή συνέντευξη- όσο καϊ άπό περίεργες ερωτήσεις πού άπηύθυνε στους γονείς του: Γιά παράδειγμα,
όταν ή μητέρα μπήκε στο σπίτι ανοίγοντας τήν πόρτα μέ κλειδί αντί νά κτυπήσει τό κουδούνι γιά νά
τής άνοίξει ό πατέρας, τήν είχε ρωτήσει: «Χρησιμοποίησες τό κλειδί επειδή νόμισες ότι ό πατέρας
μπορεί νά είχε πεθάνει ή ότι τό σπίτι είχε πιάσει φωτιά;»
Στή διάρκεια τής συνέντευξης επισημάνθηκαν οί διάφοροι αύτο ι συσχετισμοί καϊ ερμηνεύτηκε ή
σημασία τοϋ συμπτώματος ώς φόβος συναισθηματικής «υπερθέρμανσης» μέσφ έντονων
συναισθημάτων, ιδίως τής εχθρότητας. Ό πατέρας του τό κατανόησε καλά αύτό, άλλά ή μητέρα του
απέκλειε μία τέτοια προσέγγιση καϊ επαναλάμβανε συνεχώς μία κυριολεκτική έρμηνεία τών
συμπτωμάτων μέ τρόπο πού ανοικτά άρνοϋνταν άλλά κρυφά επιβεβαίωνε τήν έρμηνεία.

46
 Αναπτυξιακές Ακολουθίες: ε 47

Ό συνειρμός τοϋ πατέρα με τή λέξη φωτιά ήταν «ανασφάλεια», ένώ ή μητέρα είπε δτι δέ συνέ-
δεε τίποτα μ' αυτήν, άλλά προσέθεσε: «Βέβαια είμαι πάντα προσεκτική μέ τις φωτιές, έτσι
ώστε νά μην παρουσιαστεί κίνδυνος». Σέ κάποιο σημείο άρχισε να. διαφαίνεται ένα συζυγικό
πρόβλημα, καθώς ό πατέρας είπε δτι πάντα απέφευγαν τις διαφωνίες κι δτι αυτό κατέληγε σέ
μία ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα. Ή μητέρα καί πάλι αρνήθηκε ότι ύπήρχαν οποιεσδήποτε
διαφωνίες ή εκκρεμότητες καί συνέχισε λέγοντας ότι επειδή οι γονείς της λογομαχούσαν,
προτιμούσε νά αποφεύγει τις διαφωνίες, γιατί γνώριζε ότι έχουν κακή επίδραση στα παιδιά,
όπως στήν περίπτωση τοΰ σχιζοφρενή αδελφού της.
Στή διάρκεια όλων αυτών, ό Στέφεν συμμετείχε ελάχιστα, κοιτάζοντας δυστυχισμένα καί Ijte-f
παθητικά τή μητέρα του, άλλά ζωντάνεψε κι έγινε ευδιάθετος μόλις έπισημάναμε τό ένδιαφέ- ψ ρον
καί τήν ευχαρίστηση πού επιδείκνυε σέ κάθε άναφορά τ?ις επιθετικότητας. Ό νεώτερος ά-J δελφός
του, ηλικίας έξι ετών, μιλούσε επίσης ελάχιστα. Ό στόχος τής συνέντευξης ήταν νά ά- ποδεχθοϋν τό
αγόρι κι ό πατέρας τήν ιδέα ότι ή εχθρότητα χαί ή επιθετικότητα είναι σέ ένα βαθμό αποδεκτές,
χωρίς ωστόσο νά καλλιεργηθεί αύτή ή ιδέα, άπο φόβο μήπως προκαλέσει ύ- 'Ί περβολικό άγχος στή
μητέρα. Θεωρήθηκε πολύ απειλητικό νά διερευνηθεί ή συζυγική κατά- στάση περαιτέρω, τουλάχιστο
σ' αύτό τό στάδιο, ενόψει τών εύθραυστων άμυνών τής μητέρας.
Στήν επόμενη συνεδρία έξι εβδομάδες αργότερα, ολόκληρη ή οικογένεια ήταν πιο χαλαρω-
μένη. Ό φόβος τοϋ Στέφεν γιά τή φωτιά είχε υποχωρήσει σημαντικά («Δέν τό σκέφτηκα καθό-
λου. Δέν μπορώ νά σκεφθώ ποιος είναι ό λόγος, άλλά απλά αισθάνομαι διαφορετικά».) Είχε ά-
ποκτήσει περισσότερη αυτοπεποίθηση καί θετική δυναμική παρουσία, καί απολάμβανε να .
προπονείται στήν πυγμαχία μέ τον πατέρα του μόλις επέστρεφε στό σπίτι άπο τό σχολεΐο;^3
(«Έχω καί μελανιές που τό άποδεικνύουν».) Οι δάσκαλοι του είχαν άναφέρει ότι ήταν λιγότερο
ευαίσθητος καί μπορούσε νά αντιμετωπίσει τήν κριτική.
Μία δοκιμαστική διερεύνηση τής συζυγικής σχέσης αντικρούστηκε καί πάλι καί δέ συνεχίστηκε,
άλλά ήταν φανερό ότι ό πατέρας είχε καταλάβει καλά τίς έρμηνεΐες τής προηγούμενης ψ. συνεδρίας
καί ήταν σέ θέση νά υποστηρίξει τό αγόρι στήν αποδοχή τών επιθετικών συναισθημάτων του καί νά
μειώσει τίς επιπτώσεις τής αγχώδους αύστηρότητας τής μητέρας σ' αύτό. ταν σαφές ότι αύτή ή
άρσενική θετική δυναμική παρουσία ειχε επίσης μία φοβική σεξουαλική ijjp σημασία γιά τή μητέρα,
άλλά καί πάλι κρίθηκε ότι δέν ήταν εφικτό ή αναγκαίο νά διευκρινι- % στει αύτό περισσότερο, j|
Τέσσερις μήνες αργότερα, ο ί φόβοι είχαν εξαφανισθεί, οί παρανοϊκές διαθέσεις άπ έναντι σέ Mf:
άλλα παιδιά είχαν αντικατασταθεί από αυξημένη αυτοπεποίθηση, θετική δυναμική παρουσία .*.·
ι·
καί απόλαυση τών άγώνων καί τοϋ αθλητισμού*-ή υπόθεση έκλεισε μέ τή συμφωνία ότι θά έ- =Sf ::

$
πανέρχονταν άν εκδηλώνονταν περαιτέρω προβλήματα. Μάθαμε ότι οί ασθματικές κρίσεις, $
παρούσες από τή νηπιακή ηλικία, πού είχαν αναφερθεί άλλα δέν είχαν συζητηθεί ιδιαίτερα ■
W"
στήν προηγούμενη συνέντευξή μας, είχαν υποχωρήσει σ αύτό τό χρονικό διάστημα σέ τέτοιο :.£. -
5

, , -i·"·
4f
βαθμό πού ό παιδίατρος ειχε σταματήσει τήν παρακολοΰθησή του. Ό νεώτερος άδελφός έμφά- j|
---- -.. 'H/
 ΕΝΝΟΙΕΣ 48

νιζε μία παρόμοια βελτίωση στήν αυτοπεποίθηση καί τή ζωντάνια.

Αναπτυξιακές Ακολουθίες: Παραδείγματα 49

'Ελπίζω νά γίνει σαφές άπ5 αυτό κι άπό πολλά άλλα παραδείγματα σ' αυτό τό βιβλίο ότι στο
οικογενειακό σύστημα δύναται νά συμβούν βαθιές αλλαγές δίχως ό θεραπευτής νά χρειαστεί νά
εκφράσει άπολύτως ρητά τή δική του άντίληψη γιά τό πρόβλημα. Ή κατανόηση τής σημασίας τών
συμπτωμάτων κα\ τής ύποκείμενης παθολογίας ά- ποτελει τό μικρότερο τής θεραπευτικής
Ικανότητας, ένω τό μεγαλύτερο ποσοστό της αποτελείται, όπως μας φανέρωσαν σοφότεροι
θεραπευτές, άπό τήν κρίση γιά τό πόσα είναι Ικανή νά άποδεχθει μία οικογένεια άλλά κανι πόσο
πολύ θέλει νά αλλάξει. Ή προαναφερθείσα οικογένεια άντιμετωπίστηκε μέ μεγάλη ήπιότητα κάι
τά αποτελέσματα δικαίωσαν τήν προσοχή πού επιδείξαμε. Σ' άλλες περιπτώσεις, όταν οί διωκτικές
διαθέσεις εκδηλώνονται ανοικτά μέ βίαιες επιθέσεις σέ άλλους καϊ, άλλες μέθοδοι άπο-
τυγχάνουν, μπορεί μερικές φορές νά απαιτείται δραστικός κα\ Ισχυρός έλεγχος, όπως στο
ακόλουθο παράδειγμα:

Ή Σούζαν, ηλικίας 14 ετών, ειχε παραπεμφθεί άπό τον παιδίατρο λόγω μακροχρόνιας ε-
νούρησης καϊ έγκόπρησης άλλά καϊ διαταραχών τής συμπεριφοράς. Υπήρχε ένα Ιστορικό σο-
βαρής αποστέρησης στήν πρώιμη παιδική της ήλικία.
Ή μητέρα, ή όποία προσήλθε μέ καθυστέρηση 25 λεπτών γιά τήν ημίωρη συνέντευξη, φαι-
νόταν μεταιχμιακή-ψυχωτική καϊ παρουσιάστηκε ώς μία θυμωμένη μορφή κακίας μάγισσας μέ
σκληρό πρόσωπο πού κατηγορούσε καϊ επέκρινε τή Σούζαν, ενώ τό παιδϊ ήταν σιωπηλό και
θλιμμένο. Καθώς έξαπέλυε σωρεία ύβρεων κατά τής Σούζαν, ή όποία σαφώς είχε γίνει τό εξι-
λαστήριο θύμα, ή μητέρα απέρριπτε σφοδρά κάθε υπαινιγμό έκ μέρους μου, όσο ήπια ή προσε-
κτικά κι άν διατυπώνονταν, ότι π.χ. ισως νά ήταν ή ίδια ύπεύθυνη έν μέρει γιά τή συνεχιζόμενη
αντίσταση τού παιδιού. Τουναντίον φώναζε, μέ διέκοπτε, αρνούνταν ν' άκούσει όταν τής τό
ζητούσα, σηκωνόταν συνεχώς όρθια καϊ, απειλούσε ότι θά φύγει, κι ύστερα καθόταν πάλι. Μετά
άπό λίγο άποφάσισα νά τήν άντιμετωπίσω μέ τούς ίδιους όρους καϊ φωνάζοντας δυνατότερα άπ'
ό,τι εκείνη είπα ότι θά συμπεριφερόμουν τόσο άσχημα όσο καϊ ή Σούζαν, θά λερωνόμουν καϊ θά
βρεχόμουν, άν έπρεπε νά άντιμετωπίζω συνέχεια αύτό τό είδος μεταχείρισης. Τήν έπέπληξα
αυστηρά γιά τήν άποτυχία της νά μοΰ φερθεί μέ τόν οφειλόμενο σεβασμό καϊ τήν πρόσταξα νά
φύγει άπό τό νοσοκομείο και νά μην επιστρέψει, έκτος κι άν ήταν έτοιμη νά δείξει τήν άρμόζουσα
συμπεριφορά.
Ή μητέρα έφυγε εξαγριωμένη μέ άγέρωχο βήμα κάι μία φιλήσυχη φοιτήτρια κοινωνιολογίας
πού συμμετείχε γιά πρώτη φορά σέ συνέντευξη ήταν βαθιά σοκαρισμένη μέχρι νά αντιληφθεί ότι
δέν είχα χάσει τήν -ψυχραιμία μου, άλλά έπαιζα ένα ρόλο, Άκόμη κάι τότε όμως ήταν επικριτική
καϊ, άμφέβαλε άν ή ένέργειά μου θά μπορούσε νά έχει όποιοδήποτε θετικό αποτέλεσμα. Ή
φοιτήτρια αύτή συμφώνησε νά επισκεφθεί τήν ασθενή στο σπίτι της όταν τής τό ζήτησα κι
ανέφερε λίγες μέρες αργότερα μετά τήν επίσκεψη αύτή ότι ή μητέρα ειχε μετανιώσει ειλικρινά
μετά τή συνέντευξη, ειχε συνειδητοποιήσει ότι όλα όσα είχα πει ήταν άληθή, κάι είχε άλ~
 ΕΝΝΟΙΕΣ 50

λάξει δραματικά τή συνολική της στάση άπέναντι στή Σούζαν^ προσπαθώντας πλέον νά διορ- ;
θώσει τή σχέση τους.
"Οταν είδα τή μητέρα καϊ τή Σούζαν γιά μία δεύτερη συνέντευξη λίγες έβδομάδες άργότερα, :
ή μητέρα ζήτησε συγνώμη γιά τήν προηγούμενη συμπεριφορά της μιλούσε ήρεμα, ήταν συνερ-
γάσιμη καϊ σαφώς πρόθυμη νά δημιουργήσει μία καλή σχέση μέ τή Σούζαν. Όμως, παρότι ή
μητέρα ήταν πολυ πιο υπομονετική καϊ έδειχνε σχετική κατανόηση, ή Σούζαν άρνούνταν νά
συνεργαστεί γιά νά βελτιώσει τή σχέση καϊ συμπεριφερόταν με τέτοιον τρόπο ώστε νά κάνει τή
μητέρα νά αισθανθεί άχρηστη καϊ κακιά. Αναγκάστηκα να επιπλήξω τή Σούζαν γιατί συ-
ντηρούσε αυτήν τήν δυστυχισμένη σχέση, κι εκείνη τό άποδέχθηκε κι έκλαψε. Στή συνέχεια ή- '
ταν δυνατό νά αντιμετωπίσουμε πιο άμεσα τήν αποστέρηση στον καθένα τους καϊ νά προσφέ-
ρουμε έγκαρδιότητα, ύποστήριξη καϊ συμπάθεια, άφού τώρα ήταν ανοικτές σέ τέτοια συ ναι- #
σθήματα.
Παρότι ή μητέρα έκανε έναν ολέθριο δεύτερο γάμο μερικούς μήνες άργότερα πού μας ύπο- }
χρέωσε νά συνεχίσουμε τήν αγωγή γιά κατάθλιψη, ή σχέση της μέ τή Σούζαν συνέχιζε νά είναι
εποικοδομητική καϊ βελτιωνόταν σταθερά. Καϊ ot δύο παρέμεναν Ικανές νά προσφέρουν υπο-
στήριξη καϊ άγάπη μεταξύ τους μ' έναν τρόπο πού αδυνατούσαν προηγουμένως.

Καϊ ot δύο αύτές οίκογένειες άνηκαν στήν εργατική τάξη, ενώ ή δεύτερη ζούσε άπό ;; τήν
κοινωνική πρόνοια, άλλά παρόμοια σχάση καϊ προβολή οδυνηρών στοιχείων τού ί εαυτού μέ
συνακόλουθη μετάθεση ευθυνών σέ άλλους δύναται νά εμφανισθεί σέ ό- ποιοδήποτε κοινωνικό
επίπεδο. Τό άκόλουθο απόσπασμα είναι άπό τήν ηχογράφηση τής τελευταίας συνεδρίας μίας
επιτυχημένης συζυγικής θεραπείας ένός ζεύγους τής με- 1 σαίας τάξης· τό ζευγάρι ειχε
παραπεμφθεί αρχικά γιατί μεταχειριζόταν τό παιδί ώς έξι- ■ λαστήριο θύμα, άλλά τά προβλήματα
είχαν βελτιωθεί σέ βαθμό πού οι οικογενειακές 4 συνεντεύξεις είχαν διακοπεί. Στο περιστατικό
αύτό εκφράζεται αύτή ή δυναμική μέ ; πιο σαφή τρόπο άπ? ό,τι μπορεί κανείς νά ελπίζει ότι θά
συμβεί μέ λιγότερο μορφωμέ- λ να άτομα. Θά διαφανεί επίσης ότι τό ζεύγος ασχολούνταν
έπαγγελματικά μέ τό θέα- ^ τρο.

Πατέρας. Πόσο καιρό έχουμε πού ερχόμαστε;

Ψυχιατρικός κοινωνικός λειτουργός. Αρχίσαμε νά συναντιόμαστε τακτικά φέτος τό Μάρ- 5
τιο. Συναντηθήκαμε γιά πρώτη φορά όταν σας παρέπεμψε γιά πρώτη φορά ό ψυχολόγος πρίν άπό
ένα χρόνο, ύστερα υπήρχε μία σύντομη διακοπή καϊ μετά συναντηθήκαμε ξανά.
Μητέρα: Σωστά, τότε φέραμε τό Μάξ. Είναι τρελό πού χρησιμοποιούσαμε όλον αύτό τον
καιρό τό Μάξ ώς κλειδί γιά τον εαυτό μας.
Πατέρας. Όντως χρησιμοποιήσαμε τά παιδιά.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 65

ψυχίατρος. Γιατί είχατε τήν ανάγκη νά χρησιμοποιήσετε τά παιδιά; Γιά ποιο σκοπό τά χρη-
σιμοποιούσατε;

Μητέρα". 'Εντάξει, δέ συνειδητοποιούσαμε οτι κάτι έφταιγε σ' εμάς.

ψυχίατρος. Τί ήταν αύτο πού δέν μπορούσατε νά άντιμετωπίσετε;
Πατέρας. Ήταν ότι δημιουργούσαμε τήν ψευδαίσθηση οτι ήμασταν εντάξει, δέν ήμασταν α-
ποτυχημένοι άλλά επιτυχημένοι, άντιθέτως τά παιδιά ήταν άποτυχημένα. Δέ θέλαμε νά άνα-
καλΰψετε ότι ήμασταν άποτυχημένοι ώς ανθρώπινα όντα. Θέλαμε νά σας έκθαμβώσουμε μέ τό
καλό μας όνομα κι έτσι πορευόμασταν και στή ζωή, προσπαθώντας νά έκθαμβώσουμε τους άν-
θρώπους μέ τά χορευτικά μας νούμερα.
Ψυχίατρος. Μιλάτε σάν νά ήταν κάτι άτομικό. Δέν μιλάτε σάν νά ήταν μία άπειλή κάί γιά
τή σχέση σας.
Μητέρα'. Αύτό είναι πολύ ενδιαφέρον. Μέχρι πρόσφατα δέν πίστευα ποτέ ή δέν άποδεχό-
μουν ότι θά μπορούσαμε νά χωρίσουμε. Ήμασταν δύο μισά ενός προσώπου. Πώς θά μπορού-
σαμε νά άποχωριστοϋμε ποτέ; Μόνον όταν άναδύθηκε ή κακιά μάγισσα, σκέφθηκα «καλύτερα
να τό πιστέψεις ότι είναι δυνατόν νά τόν χάσεις».

Ή «κακιά μάγισσα» αναφέρεται σέ άνάκληση έκ μέρους τών γονέων τών άρνητικών

στοιχείων πού είχαν προβάλει στά παιδιά τους. Στήν περίπτωση τής μητέρας, εκείνη α-
ναφερόταν ώς «κακιά μάγισσα» σ' αυτή τήν ανησυχητική καϊ τρομακτική πλευρά τοϋ έαυτοϋ
της, γιατί άντιλαμβανόταν αύτη τήν καταστρεπτική πλευρά της ώς άπειλή γιά τό γάμο της.
Ή επόμενη περίπτωση, ένα άγόρι πέντε ετών πού είχε παραπεμφθεί άπό τόν παιδίατρο
επειδή είχε νοσηλευτεί οκτώ φορές, τέσσερις γιά εξέταση μέ συμπτώματα βήχα κανι έμετοΰ
πού φαινόταν νά όφείλονται στο άγχος τής μητέρας παρά σέ πραγματική ιατρική διαταραχή,
παρουσιάζει μία οικογένεια πού ύπέφερε πολλές απώλειες κα\ στήν όποία ή επίτευξη τής
καταθλιπτικής κατάστασης είναι επισφαλής.

Ή επιστολή προς τόν οικογενειακό ιατρό μετά τήν πρώτη συνέντευξη, ή όποία συνοψίζει .
περιληπτικά τά γεγονότα, άναφέρει: «Είδα τόν Τζόν σήμερα μετά άπό αίτημα τοϋ παιδίατρου,
καθώς κατά τήν τελευταία του εισαγωγή εδώ φάνηκε και πάλι ότι τό παίδι αντιδρά στο υπερ-
βολικό άγχος και τήν προστατευτικότητα τής μητέρας, χωρίς νά έχει στήν πραγματικότητα έ-
νοχλήσεις καϊ δυσκολίες όσο βρισκόταν μακριά της στο νοσοκομείο. Ό πατέρας ήταν εύτυχώς
. σέ θέση νά συμμετάσχει στήν οικογενειακή συνέντευξη κάί τους είδα όλους μαζί. . Οί
δυσκολίες τοϋ άγοριοΰ σίγουρα εντάθηκαν σέ μεγάλο βαθμό άπό έναν προσωρινό αποχωρισμό
που συνέβη σέ κρίσιμη ηλικία -σέ ηλικία 21 μηνών έζησε σέ ήμερήσιο βρεφοκομικό σταθμό
Αναπτυξιακές Ακολουθίες: Παραδείγματα 66

γιά σχεδόν ένα μήνα κατά τή διάρκεια μίας επιπλοκής πού προέκυψε στή δεύτερη εγκυμοσύνη
τής μητέρας. Ήταν διαταραγμένος όσο έλειπε άπό τό σπίτι κι όταν επέστρεψε δέν
Αναπτυξιακές Ακολουθίες: Παραδείγματα 67

άντεχε τον αποχωρισμό, δέν μπορούσε νά κοιμηθεί μόνος του και ήταν υπερβολικά
νευρικός. "J? Τά συμπτώματα παρέμεναν σταθερά άπό εκείνη τήν εποχή.
Όμως ή μητέρα καθιστά σαφές ότι ανησυχούσε ύπερβολικά γιά τήν υγεία του άπό τή
γέννηση του, όταν ό πρόωρος τοκετός καϊ όλες οί άνησυχίες πού αύτό συνεπαγόταν τήν
έκαναν / -'/ νά κρέμεται πάνω του κα\ νά τον επιτηρεί «όπως ή γάτα παρακολουθεί το
ποντίκι». Δέν αί« ί σθάνθηκε ποτέ αυτό το άγχος μέ τό δεύτερο παίδι και ήταν σε θέση νά τό
άφήσει νά τον δρόμο του. ■IrS
,.
Επιπλέον, αύτή ή δύσκολη άρχή συνέβη πάνω σ' ένα υπόβαθρο που καθιστούσε πιθανή
τήν.;? εμφάνιση προβλημάτων. Και οί δύο γονείς είχαν ύποστεΐ τήν απώλεια τής μητέρας τά πρώτα ^τ
ο
- } χρόνια τής δικής τους ζωής. Ή μητέρα έχασε τή μητέρα της όταν ήταν επτά ετών, ό
πατέρας τή 1 ? * δική του σέ ηλικία έξι ετών, καϊ οί δύο σέ περιστάσεις πού πιθανώς θά
διόγκωναν τήν άνάπτυ- ξη μεταγενέστερων φόβων άπώλειας ή τραυματισμοϋ άγαπημένων
προσώπων. 'Εξαιτίας αύτοΰ οί γονείς φαίνεται νά άντιμετωπίξουν τό άγχος γιά τις επιθετικές ή
καταστρεπτικές παρορμή-% σεις μέ έντονη προστατευτικότητα και ύποχονδριακές άνησυχίες,
άν κάί ή ανησυχία τού πατέ ρα στρέφεται κυρίως στή δική του υγεία, ενώ τής μητέρας στο
άρσενικό αγόρι. Ή μητέρα ειχε επίσης όταν ήταν μικρή άγριο χαρακτήρα, που κάνεις δέν τή
βοήθησε νά τον ελέγξει, κι αυτός . είναι άλλος ένας σημαντικός παράγοντας, καθώς δέν ήταν
ποτέ ικανή νά αισθανθεί άσφάλεια ί ενώπιον τών εχθρικών της συναισθημάτων».
Οί φόβοι τών γονέων γιά τήν ύγεία τοϋ Τζόν, πού όπως αποδείχθηκε σχετίζονταν περισσό- τερο μέ
τις σοβαρές ασθένειες πού είχαν προηγηθεί τού θανάτου τών δικών τους γονέων παρά ifte^ μέ τήν
πραγματικότητα, άναδύθηκαν ξεκάθαρα σ' αύτή τήν πρώτη οικογενειακή συνεδρία,:β|^|3 καϊ οί φόβοι
τους ότι ή άμφιθυμία τών συναισθημάτων τους ειχε συμβάλλει στόν θάνατο τόν:#|^%;|| γονέων τους κι
έτσι τώρα άπειλοΰσε τον Τζόν, εκφράστηκαν ρητά καϊ συζητήθηκαν μαζί τονςΧΛΜ^Η Όμως, ή
ασφάλεια πού προσφέρθηκε μέσω τής χαλαρής συζήτησης τού θέματος άπό τον συν-| θεραπευτή καϊ
τον έαυτό μου μαζι μέ τήν στάση άποδοχής καϊ, ύποστήριξης πού κρατούσαμε! άπέναντί τους πιθανώς
ήταν πιο σημαντική γιά τήν επακόλουθη αλλαγή παρά όποιαδήποτζΛ^ΜΜ διανοητική ενόραση. < . 7
"Ενα μήνα άργότερα, ή μητέρα άνέφερε ότι παρότι τό παίδι έβηχε άκόμη, εκείνη ήταν λιγό-Λ|^§)
τερο επιρρεπής στο άγχος γι αύτό κάί τώρα τό έστελνε στο σχολείο καϊ «τό άφηνε νά τό άντι-f
■

μετωπίσει μόνο του». Τό παίδι ειχε άρχίσει νά υπερασπίζεται τον έαυτό του καϊ μέχρι τήν τρί-
τη συνέντευξη ένα μήνα άργότερα ειχε στραφεί ενάντια σ' ένα παιδϊ. πού τό παρενοχλούσε m
προτύτερα στο σχολείο καϊ τού ειχε ματώσει τή μύτη. Στήν τέταρτη συνέντευξη τρεις μήνες με-
τά τήν άρχική ό βήχας δέν αναφέρθηκε καθόλου. Τό άγόρι ήταν ζωηρό καϊ ευδιάθετο, καϊ ειχε
καλές σχέσεις μέ τούς υπόλοιπους, ενώ ή μητέρα του τό άφηνε νά άναπτυχθει μακριά άπ' τήν. I
a»
«Μ
Σέ τέτοιες περιπτώσεις είναι πολύ πιθανόν ή αξιόπιστη, ασφαλής μητρική στοργή | πού
προσφέρεται άπό τήν εγκαρδιότητα καϊ τήν άποδοχή τού θεραπευτή σ' όλες τϊς οικογένειες νά είναι τό
στοιχείο εκείνο πού υποβοηθάει τήν εύεργετική άλλαγή κι άπο- %■
 ΕΝΝΟΙΕΣ 51

τελεΐ τό πιο κατάλληλο μέσο αντιμετώπισης καταθλιπτικού άγχους πού επικεντρώνεται στήν άμφιθυμία
προς άγαπημένα πρόσωπα. Τό επόμενο παράδειγμα αποτυπώνει πολύ καθαρά άκριβώς αύτό τό
φαινόμενο στήν περίπτωση ενός παιδιού 15 μηνών πού εισήχθη στό νοσοκομείο λόγω σοβαρών
δυσκολιών στή σίτιση.

01 σημειώσεις αναφέρουν: «Είδα τό Μάικλ μαζι μέ τή μητέρα του στό θάλαμο νοσηλείας, ό- πον ή
νοσοκόμα κανόνισε νά σιτιστεί οσο ήμουν παρών. Δέν ύπήρχε δυσκολία νά φάει μόνο του ή νά τό
ταΐζει ή μητέρα του, ώσπου ξαφνικά έκείνη παρερμήνευσε κάτι που είπα ώς ένδειξη ότι θά τής
ζητούσαν νά τό πάρει σπίτι πολύ σύντομα. Ή μητέρα ταράχθηκε καϊ ή ερεθισμένη συναισθηματική της
κατάσταση επηρέασε αμέσως τό άγόρι, πού άρχισε νά γυρίζει τό πρόσωπο του άλλου καϊ νά άρνειται
τό φαγητό όταν τοϋ τό πρόσφερε ή μητέρα, ή νά τό πετάει γΰρω του. Μόλις κατάφερα νά ηρεμήσω τή
μητέρα εξηγώντας της τήν παρεξήγησή της, τό παίδι άρχισε νά τρέφεται πάλι κανονικά. Ή ίδια ή
νοσοκόμα ειχε παρατηρήσει αυτή τήν άλληλε- πίδραση καϊ σχολίασε ότι ή συναισθηματική διάθεση
τής μητέρας βελτιώθηκε σταδιακά όταν το νοσηλευτικό προσωπικό τήν ύποστήριξε καϊ τήν βοήθησε
νά παραμένει ήρεμη όταν τάιζε τό παιδί.»

Στήν άκόλουθη περίπτωση, φαίνεται πολύ καθαρά ότι όταν οι γονείς άπειλοϋνται μέ απώλεια,
καταφεύγουν στήν παλινδρόμηση σέ παρανοϊκούς-σχιζοειδεις μηχανισμούς. Η σχάση καϊ ή μετάθεση
εύθυνών στή σχέση τών γονέων μέ τά παιδιά ηταν εμφανείς έξ αρχής.

Ή Κόννι, ηλικίας δέκα έτών, περιγράφεται ώς πεισματάρα, προκλητική, ισχυρογνώμων καϊ

ζηλιάρα προς τον αδελφό της προκαλώντας στή μητέρα της φονικά συναισθήματα προς αύτήν. *Ηταν
σημαντικό οτι ή γιαγιά άπό τήν πλευρά τής μητέρας ειχε πεθάνει όταν ή μητέρα ήταν πέντε έτών καϊ
στή συνέχεια ειχε ύποφέρει άπό τή μεταχείριση μιας κακίας μητριάς. Τό σχολείο άνέφερε ότι ή Κόννι
ήταν «εντελώς φυσιολογική, μέ αυτοπεποίθηση, ευτυχισμένη καϊ κα- λα προσαρμοσμένη». Οι
σημειώσεις τής πρώτης συνέντευξης αναφέρουν:
«Υπήρξε κάποια διστακτικότητα προτού αρχίσει νά μιλάει κάποιος, σάν νά ύπήρχε αβεβαιότητα
γιά τή δομή εξουσίας, άλλά τελικά ή μητέρα είπε: «Ή Κόννι είναι τό πρόβλημα». "Ύστερα
περιέγραψε τΙς προαναφερθείσες δυσκολίες, ενώ ή Κόννι καθόταν καϊ μόρφαζε προκλητικά. Ό
πατέρας συμφώνησε μέ τήν κρίση τής μητέρας κι επίσης μέ τό γεγονός ότι τό άγόρι ήταν τόσο καλό
όσο ή Κόννι ήταν κακιά. Ό πατέρας ρώτησε μήπως τό φταίξιμο βαραίνει σέ κάποιο βαθμό τούς
γονείς, καϊ είπε ότι είχε άναλώσει πολύ χρόνο μακριά άπό τό σπίτι κι ειχε δώσει πολύ λίγη προσοχή
στήν οικογένεια, μέ τό όποιο συμφώνησε καϊ ή μητέρα, ποϋ άνέφερε οτι ό σύζυγος της τής έλλειπε. Ό
πατέρας φαινόταν νά επιθυμεί νά μιλήσει γιά τις δυσκολίες τοΰ γάμου, άλλά ή μητέρα επανειλημμένα
άπομάκρυνε τή συνομιλία άπ5 αύτό το θέμα καϊ έκρυψε πρόχειρα τά ελαττώματα.
Αναπτυξιακές Ακολουθίες: Παραδείγματα 52

*Έγινε σαφές οτι τά προβλήματα μέ τήν Κόννι είχαν άναπτ-υχθεϊ καθώς το παίδι ειχε αρχίσει
νά άπομακρύνεται άπό τήν ύπερβολικά στενή προσκόλληση στή μητέρα της. Ή μητέρα φαινόταν
νά δυσκολεύεται νά αντιμετωπίσει αύτο τον άποχοορισμό. Στή συνέχεια, ό πατέρας προσκόμισε
πληροφορίες γιά τήν αποστέρηση τής μητέρας και μπόρεσε νά αποκαλύψει το γεγονός ότι ή
μητέρα δέν ήταν Ικανή νά άντιμετωπίσει τά συναισθήματα αμφιθυμίας ούτε νά αισθανθεί
ασφαλής άπέναντί σέ αυτά, όπως άναπτύχθηκαν στις δικές της πρώιμες σχέσεις" δέ μπορούσε
επίσης νά αντιμετωπίσει παρόμοια συναισθήματα απέναντι στήν Κόννι. Λόγω τής άνησυχίας της
ότι ό θυμός μπορεί νά κατέστρεφε τά συναισθήματα άγάπης, ή μητέρα ήταν άνί- κανη νά είναι
αυστηρή και νά πειθαρχήσει τήν Κόννι, ή όποία φώναζε δυνατά πρίν τήν ακουμπήσουν καν,
κάνοντας τή μητέρα νά φοβάται τί θά πούν οί γείτονες.
Ή Κόννι, ή όποία δέν ειχε πει σχεδόν τίποτα στή διάρκεια ολόκληρης τής συνέντευξης, άλλά
είχε κλάψει γιά κάποιο διάστημα νωρίτερα, ειχε τώρα ανακτήσει τό ηθικό της και είπε: If «Ναί, δν
δέν άνησυχοϋσες τόσο πολύ γιά τους γείτονες καϊ τί θά πουν δέ θά χρειαζόταν νά πάς σέ
ψυχίατρο». Σ' αύτό τό σημείο ύπήρξε μία ξαφνική άλλαγή καϊ ή μητέρα άρχισε νά χρησιμοποιεί
μία παρανοϊκή άμυνα Ισχυριζόμενη ότι όλοι ήταν εναντίον της, συμπεριλαμβανόμενου έμοΰ καϊ
τοϋ συνθεραπευτή, και ότι εμείς καϊ ό πατέρας είχαμε συνταχθεί μέ τήν Κόννι εναντίον της. Δέν
ήταν δυνατό νά αλλάξει ή στάση τής μητέρας στο λίγο χρόνο πού άπέμενε στή συνέντευξη, κι
έφυγε εντελώς εξοργισμένη. Τά παιδιά τήν ακολούθησαν, άλλά ό πατέρας γύρισε καϊ μας
άποχαιρέτισε μέ θερμή χειραψία στήν πόρτα, σάν νά α'ισθανόταν ευγνωμοσύνη jj επειδή κάποιο
άλυτο πρόβλημα ειχε τουλάχιστον γνωστοποιηθεί».
Ή μητέρα άκολουθοϋσε ήδη ατομική ψυχοθεραπεία μ' έναν ψυχίατρο και ή οικογενειακή
συνέντευξη άποδείχθηκε τελικά εποικοδομητική όταν όσα είχαν συμβεί άναφέρθηκαν σ' αύτόν τό
συνάδελφο, ό όποιος κατάφερε νά βοηθήσει τήν μητέρα σέ αύτό τό πιο ύποστηρικτικό ατομικό
πλαίσιο νά αποδεχθεί τό δικό της ρόλο στο πρόβλημα. Καθώς ή Κόννι συνέχιζε νά μή δη- | μιουργεϊ
προβλήματα στο σχολείο και οί δυσκολίες μέσα στο σπίτι είχαν προφανώς σχέση μέ | τή διαταραχή
τής μητέρας, δέν κανονίστηκαν περαιτέρω συνεντεύξεις στήν κλινική.

Σέ μερικές άπό τις ανωτέρω περιπτώσεις, ό πατέρας κατάφερε νά άναλάβει έναν πιο jjj
ύποστηρικτικό ρόλο καϊ νά δράσει ώς σύμμαχος στή θεραπευτική παρέμβαση, άλλά Λ συχνά έχει τις
ίδιες ή καϊ μεγαλύτερες δυσκολίες νά συμβιβαστεί μέ τήν άμφιθυμία και ||.
νά εκδηλώσει μία καταθλιπτική κατάσταση. Σέ μία άλλη περίπτωση, όπου τόσο ή μη-1
■

τέρα όσο καϊ ή έφηβη κόρη της βρίσκονταν σέ ψυχανάλυση, μοϋ ζητήθηκε νά εξετάσω § όλη τήν
οικογένεια μαζί, καθώς υπήρχε ή αίσθηση οτι οί δυσκολίες τοϋ πατέρα νά Jg άντιμετωπίσει τή δική
του πλευρά τοϋ οικογενειακού προβλήματος δυσκόλευε τήν J πρόοδο αύτών τών άτομικών
Ι
θεραπειών. Θά δοϋμε ότι οί φόβοι τής αμφιθυμίας σ' αύ
τή τήν οικογένεια περιορίζουν τήν ανταλλαγή τόσο θετικών, ύποστηρικτικών όσο καϊ ,§
 ΕΝΝΟΙΕΣ 53

............. φ,
αρνητικών συναισθημάτων, ώσπου νά καλλιεργηθεί μία άσφαλής και αξιόπιστη θερα- f πευτική
κατάσταση, εντός τής οποίας δύναται νά ενθαρρυνθεί μία τέτοια έκφραση συ- %
Αναπτυξιακές Ακολουθίες: Παραδείγματα 54

ναισθημάτων. To άκόλουθσ απόσπασμα προέρχεται άπό τή δεύτερη οικογενειακή συνέδρια μέ αύτη

τήν οικογένεια ελεύθερων επαγγελματιών, στήν όποία συμμετείχαν τόσο οι γονείς όσο καϊ τά
τέσσερα παιδιά.

Όλη ή οικογένεια άνέφερε ότι ήταν θυμωμένοι μέ τον πατέρα. Χρησιμοποιήθηκε ή λέξη «μάχη»:
τό νεώτερο άγόρι μιλούσε γιά κάστρα και οχυρά, άλλά εγώ είπα οτι αύτη φαινόταν νά είναι μία μάχη
διαφορετικού είδους. Ή νεότερη έφηβη κόρη δέν ήταν σέ θέση νά μιλήσει, γιατί είχε θυμώσει
ύπερβολικά μέ τον πατέρα, άλλά είπε μόνον οτι ήθελε κάτι απ' αύτόν πού ποτέ δέν τό έπαιρνε, καϊ δέν
μπορούσε νά τό περιγράψει ούτε στον έαυτό της. Ή μητέρα άνέφερε ότι τά πράγματα ήταν τώρα πολύ
χειρότερα, επειδή ειχε άπουσιάσει σέ ένα ινστιτούτο ύ- γείας στήν εξοχή γιά άνάπαυση, άλλά άντι νά
επιστρέψει ανανεωμένη και πιό Ικανή νά φροντίσει όλους τούς άλλους, ειχε πάθει ένα ατύχημα κι είχε
τραυματιστεί στή μέση, έτσι ώστε επιστρέφοντας νά χρειαστεί νά τή φροντίζουν οι άλλοι. Τότε τά
παιδιά είπαν πόσο θυμωμένα ήταν γι αύτό τό λόγο καϊ ό πατέρας είπε οτι πικράθηκε επειδή ή μητέρα
δέν ήταν ικανή νά τόν φροντίσει. Όλη ή οίκογένεια συνέχισε νά μιλάει γιά άτυχήματα, λέγοντας πώς
δλοι είχαν συχνά κάποιου είδους άτυχήματα, κάποιο κόψιμο ή κάποιο ήπιο έγκαυμα, τά όποία,
παραδέχτηκαν, άποτελοϋσαν κλήσεις γιά προσοχή. Αύτό όμως δέ λειτουργοϋσε ποτέ, επειδή τά άλλα
μέλη δυσανασχετούσαν μέ τήν άπαίτηση προσοχής καϊ δέν τήν προσέφεραν ούτως ή άλλως.
Εστίασα στό γεγονός ότι δέν μπορούσαν νά επικοινωνήσουν τις άνάγκες τους άμεσα κι έπρεπε νά
στέλνουν αυτά τά μηνύματα μέ μεταμφιεσμένη μορφή. Συνέχισαν νά μιλάνε γιά τή δυσφορία πού
τούς προκαλούσε ή άδυναμία τής μητέρας νά τούς φροντίζει συνέχεια. Ό πατέρας είπε ότι ειχε
ύποχρεωθεί νά φροντίσει τή μητέρα του καϊ, στήν πραγματικότητα, ολόκληρη τήν οικογένειά του, ότι
είχε βαρεθεί πιά καϊ ήθελε ό ίδιος πλέον φροντίδα. ^Ένιωθε ότι αύτό τό προσδοκούσε ε'ιδικά άπό μία
άπό τις έφηβες κόρες του, ή όποία ήταν τώρα στήν ίδια ηλικία πού ήταν κι έκεϊνος όταν ειχε
υποχρεωθεί νά αναλάβει αυτήν τή λειτουργία στή δική του οικογένεια. Τότε ή μητέρα μίλησε γιά τή
δική της έλλειψη μητρικής φροντίδας καϊ τή σχετική της ανάγκη. Αύτό πού μοϋ μετέδιδαν ήταν ό
φόβος τους νά δεχθούν τήν προσοχή καϊ τήν αφοσίωση, άλλά καϊ ή επιθυμία τους γι αύτά...
Άργότερα σ' αύτήν τή δεύτερη συνέντευξη, ό πατέρας κατάφερε νά κλάψει καϊ νά εκφράσει γιά
πρώτη φορά ενώπιον τής οικογένειας τή δική του θλίψη καϊ άνάγκη. Καϊ οί δύο γονείς υποβλήθηκαν
στή συνέχεια σ' ένα συνδυασμό όμαδικής κι ατομικής θεραπείας σέ συνδυασμό με συνεντεύξεις τοϋ
ζευγαριοϋ. Ύπήρχε ή αίσθηση ότι oi άτομικές συνεδρίες είχαν ζωτική σημασία γι αυτά τά άτομα, πού
δέν είχαν ποτέ μία άσφαλή προσωπική σχέση στά πρώτα χρόνια τής ζωής τους, οπότε δέν μπορούσαν
φυσικά νά τήν προσφέρουν καϊ στά παιδιά τους.
Προβλήματα πρωκτικού έπιπέδου

Σ' αυτό τδ επίπεδο άπαιτειται κάτι εντελώς διαφορετικό άπο το (τους) θεραπευτή (- ές). Αντι
γιά τή συγκράτηση μέ τήν υποστήριξη και τήν ολοκληρωτική αποδοχή πού άπαιτειται στο
στοματικό επίπεδο εξάρτησης, χρειάζεται μία πιο ενεργητική, ελεγκτική, εξουσιαστική καϊ
 ΕΝΝΟΙΕΣ 55

απαιτητική σχέση, ή όποία φαίνεται νά συνδέεται είδικά μέ τό ρόλο τοΰ πατέρα σ' αύτό τό στάδιο
(1).

Ό Γκλέν, ηλικίας δέκα έτών, παραπέμφθηκε γιά γνωμάτευση άπό τον παιδίατρο, άφοΰ ό
παθολόγος είχε προηγουμένως ζητήσει τήν εξέταση του λόγω μίας επίμονης μαθησιακής δυσκολίας,
διάσπαση τής προσοχής κατ ανικανότητα συγκέντρωσης, γιά τήν όποία ύποπτευόταν ij εσφαλμένα
κάποια σωματική α'ιτία. *Ηταν σίγουρα σημαντικό οτι ό πατέρας παρέλειψε νά πα-':'J ραστεί,
γεγονός πού σπάνια αντιμετωπίζουμε σ' αύτό τό νοσοκομείο παίδων.
Όταν είδαμε τήν μητέρα καϊ τον Γκλέν γιά πρώτη φορά μαζί, μας έκανε εντύπωση ή δυστυ-1
χισμένη, άπαθής έκφρασή τους. Γιά τον πατέρα αναφέρθηκε ότι ήταν άκόμη λιγότερο κοινωνι- Jp
κός άπ' αύτούς. Ή μητέρα αισθανόταν ότι δέν ύπήρχε καμία δυσκολία εκτός τοΰ προβλήματος;jf
ανάγνωσης. ||
Στήν πλήρη οικογενειακή συνέντευξη μέ τή συμμετοχή καϊ τοϋ πατέρα και τοϋ νηπιακής ή-{3
λικίας άδελφού τοϋ Γκλέν, όλοι τους παρουσίαζαν τήν ιδία καταθλιπτική, ένοχη έκφραση τοϋ
προσώπου πού είχε παρατηρηθεί στήν πρώτη συνάντηση. "Έδιναν τήν εντύπωση ότι ό φθόνος Μ καϊ
ή άνικανότητα άντιμετώπισής του ήταν βαθιά έδραιωμένα, έτσι ώστε κανείς τους νά μην J
άπολαμβάνει τή ζωή. Οί γονείς σπάνια έβγαιναν έξω και, παρότι ό πατέρας είχε άγοράσει αύ-;®
τοκίνητο, έλεγαν ότι ήταν μεγάλος μπελάς νά τό χρησιμοποιήσουν ώσπου νά ντύσουν και ν&Α
ετοιμάσουν τά παιδιά. Φαίνεται ώστόσο νά προέκυψε κάποιο όφελος άπό αύτή τήν οίκογε-|1| νειακή
συνέντευξη καϊ κανονίστηκε νά μεταφερθεί ό Γκλέν σέ ημερήσιο σχολείο γιά παιδιά μέ|Ι§ δυσκολίες
προσαρμογής. ΈκεΙ συνέχιζε νά λαμβάνει εχθρικές εκθέσεις σχετικά μέ τή μαθησια-w κή του
δυσκολία καϊ τό πρόβλημα άνάγνωσης, και οί δάσκαλοι άπογοητεύονταν όλο και ρισσότερο άπ'
αυτόν απαιτώντας νά γίνει κάτι. Γι αύτό τό λόγο, ένας ψυχιατρικός κοινωνικδς|ί| λειτουργός κι εγώ
κανονίσαμε νά τον δοϋμε στό σχολείο μαζι μέ τούς δύο γονείς, τό διευθυντή® καϊ τούς δασκάλους
τής τάξης. Σ5 αύτή τήν κοινή συνέντευξη, οί δάσκαλοι παραπονέθηκαν δτι
ήταν αδύνατον νά συνεννοηθούν μέ τον Γκλέν καϊ συνεπώς δύσκολο νά τον βοηθήσουν. Στη |:

Ν &
συνέντευξη συμπεριφερόταν μέ τρόπο πού τό επιβεβαίωνε, δείχνοντας αδιάφορος, άνετος και:|
αποσυρμένος καϊ απαντώντας σ' όλες -ας ερωτήσεις μου λέγοντας «Δέν ξέρω». Μετά άπό σχετι-|| κή
ερώτηση, τόσο ή μητέρα όσο κι ό πατέρας περιέγραψαν πώς δίσταζαν νά άντιμετωπίσουν f
st
τον Γκλέν όταν έπεδείκνυε δύσκολη συμπεριφορά, καϊ άντιθέτως αποσύρονταν καϊ οί δυο |
στον εαυτό τους ό Γκλέν άνταποκρινόταν στήν άπόσυρσή τους μέ μία στάση άδιαφορίας. 2' |
%
αύτήν τή συνέντευξη, όπως καϊ στις προηγούμενες, δέν είχε δείξει καθόλου ζωντάνια έκτος brf t
δταν μιλούσαμε γιά επιθετικότητα ή βία, όποτε τό πρόσωπο του φωτιζόταν καί ζωντάνευε γιά λίγο.
Χφοϋ κατάφερε νά μέ άπογοητεΰσει, όπως ειχε κάνει καί μέ τους γονείς καί τους δασκάλους του,
εξέφρασα επιτέλους τό θυμό πού αύξανόταν μέσα μου καί τον αντιμετώπισα μέ τον $ιο τρόπο μέ τον
Αναπτυξιακές Ακολουθίες: Παραδείγματα 56

οποίο εκείνος προσπαθούσε νά μέ νικήσει καί νά μέ γελοιοποιήσει, όπως έκανε μέ όλους τους
άλλους: τοϋ είπα αποφασιστικά ότι δέν ήμουν πρόθυμος νά τό ανεχθώ αύ- ,ΐό κι ότι ζητοϋσα
περισσότερα άπ' αυτόν. Μετά άπ5 αύτό, ή συμπεριφορά του άλλαξε. Όχι μόνον έκανε προσπάθεια νά
απαντήσει στίς ερωτήσεις καί νά συμβάλει στή διαδικασία, άλλά επιπλέον τό πρόσωπο του έγινε
ζωντανό καί ζεστό μέ θετική, χαμογελαστή απόκριση σέ μένα, σάν νά είχαμε τώρα μία καλή επαφή.
Ό δικός μου θυμός είχε εξαφανιστεί αμέσως μέ τήν αλλαγή του καί συνειδητοποίησα ότι αύτό πού
χρειαζόταν ήταν μία κατάλληλη άπόκριση.
Ό Γκλέν κατάφερε νά συμφωνήσει ότι δέν άντεχε νά ύποχωρεϊ κι αργότερα έκανε κάποια επιθετικά
σχόλια γιά τά αδέλφια καί τον πατέρα του. Αύτό συνέβη ώς απόκριση σέ μία συζήτηση γιά τήν ταινία
«Κές», πού είχε δεί μαζί μ' έναν δάσκαλο του, κατά τή διάρκεια τής όποίας έκδήλωσε μεγάλη χαρά
όταν τό αγόρι έβρισε καί κτύπησε τον αδελφό του σέ κατάσταση υπερβολικής μέθης. Συμφώνησε ότι
αισθανόταν έτσι γιά τά αδέλφια του καί τον πατέρα του μερικές φορές. Μας είπε επίσης ότι
κατόρθωνε νά τους νικήσει όλους, εξασφαλίζοντας ότι άκόμη κι αν δέν κέρδιζε εκείνος δέν κέρδιζαν
ούτε εκείνοι.
Συνεχίσαμε μιλώντας γιά τή σχολική προσπάθεια καί τή μαθησιακή άποτυχία του Γκλέν, όπου
φαινόταν νά ισχύουν τά ίδια. Ό Γκλέν αίσθανόταν αποθαρρυμένος από τήν έλλειψη προόδου του,
άλλά κατάφερε νά πεί ότι δέν προσπαθούσε επειδή δέν τον ένοιαζε. Συμφώνησε ότι θά τόν βοηθοϋσε
άν τον άνάγκαζαν νά νοιαστεί, όπως είχα κάνει εγώ στή συνέντευξη εκφράζοντας τίς απαιτήσεις μου
μέ θυμό. Αύτή ή άπόδειξη ότι ήταν δυνατό νά συνεννοηθεί κάποιος μέ τόν Γκλέν άντιμετωπίζοντάς
τον καί άντιδρώντας θερμά, εστω καί μέ θυμό άρχικά, είχε νόημα γιά τους εκπροσώπους τοϋ
σχολείου, oi οποίοι αισθάνθηκαν ότι είχαν αναδυθεί από τή συνέντευξη κάποιες νέες δυνατότητες ώς
προς τό πώς θά χειριζόταν τό θέμα άπό δώ καί πέρα.
Δυστυχώς δέν έγινε ή συνηθισμένη επανεξέταση σ' αύτή τήν περίπτωση, άλλά ελπίζουμε πώς τό
γεγονός ότι οί υπεύθυνοι τοϋ σχολείου δέν τόν παρέπεμψαν πάλι σέ μας, παρότι προηγουμένως είχαν
άνησυχήσει τόσο πολύ καί μας εξέφρασαν τόσες πολλές απαιτήσεις, σημαίνει ότι είχε επιτευχθεί
κάποια πρόοδος.

Μία άλλη περίπτωση αποδεικνύει καθαρά τόσο τήν ενεργό ενθάρρυνση πού είναι ίσως άναγκαία
γιά παιδιά μέ άνεσταλμένη διεκδικητικότητα, όσο καί τό πιο σταθερό και ραγδαίο άποτέλεσμα πού
έχουν οι κυρώσεις γιά τήν επιθετική συμπεριφορά όταν επιβάλλονται έμμεσα τόσο στούς γονείς όσο
καί στά παιδιά στήν πορεία μίας οικογενειακής συνέντευξης.

Ό Πώλ, ένα άγόρι τριάμισι ετών, ειχε παραπεμφθεί άπό τόν οικογενειακό ιατρό λόγω νευρικότητας
καί τραυλισμοϋ. Ό πατέρας τραύλιζε επίσης καί οί δύο γονείς ήταν άνεσταλμένα ά- τομα πού
επέμεναν οτι ποτέ δέν είχαν διαφωνίες ή έξέφραζο,ν θυμό, αν κάϊ μπορούσαν νά εκφράσουν άγάπη
και ή σεξουαλική τους σχέση ήταν, κατά τά λεγόμενα τους, φυσιολογική. Ή μητέρα αισθανόταν
άμφιθυμία προς τή μητέρα της, ή όποια τους επισκεπτόταν συνεχώς και παρέμβαινε, άλλά δέν
τολμούσε νά παραπονεθεί γι αύτό.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 57

Στήν οικογενειακή συμβουλευτική συνεδρία αναδύθηκαν φόβοι επιθετικότητας κάϊ βίας κάϊ οι
γονείς βοηθήθηκαν νά εξετάσουν τή φαντασίωσή τους δτι ή έκφραση θυμού θά οδηγούσε στή
διάλυση τοϋ γάμου τους. Αρχικά ό Πώλ έδειχνε μεγάλο φόβο γιά τόν αύθορμητισμό κι έλεγε
συνέχεια «Δέν μπορώ νά κάνω τίποτα» καί «Δέν μπορώ νά σκεφθώ» ξεσπώντας τελικά σέ δάκρυα
θλίψης. Καθώς ώστόσο τό πρόβλημα ξεδιαλυνόταν καί οί γονείς άρχισαν νά χαλαρώνουν, ό Πώλ
άρχισε νά παίζει πιο ελεύθερα μέ τό καρότσι μέ τήν άμμο σκορπίζοντάς την στό πάτωμα. Τότε οί
γονείς εκδήλωσαν ένταση κάϊ άγχος, οπότε έκεϊνος πάγωσε* τόν ενθάρρυνα ζωηρά νά πετάξει λίγη
άμμο στον τοίχο, εκείνος δίστασε, οι γονεϊς του έγιναν εξαιρετικά ανήσυχος άλλά τελικά καί oi τρείς
χαλάρωσαν καί φάνηκαν άνακουφισμένοι κι εύτυχισμένοι δταν τό παιδϊ ακολούθησε τήν προτροπή
μου κάϊ τήν πέταξε.
Στή δεύτερη συνέντευξη τέσσερις μήνες αργότερα αναφέρθηκε μία ραγδαία βελτίωση πού επήλθε
αμέσως μετά τήν πρώτη συμβουλευτική συνεδρία. Ή μητέρα ειχε άρχίσει νά εκφράζει τά;
συναισθήματά της πιο ελεύθερα καί κατάφερε νά φωνάζει στον Πώλ δταν αισθανόταν δτι έπρεπε,
ενώ ό Πώλ εκφραζόταν πιο άνετα μέ τά λόγια, άκόμη καί θρασύς μερικές φορές. Ό τραυλισμός είχε
ύποχωρήσει εντελώς, δέν προσκολλούνταν πλέον στή μητέρα κι είχε αρχίσει νά κάνει καλή παρέα μέ
τ*· άλλα παιδιά.

Μερικές φορές ή άπαιτούμενη συγκράτηση καί αύστηρότητα δύναται νά άπευθυν- θεΐ στά παιδιά
καί οί γονείς καταφέρνουν νά ταυτιστούν μέ τούς θεραπευτές καί γί-: νονται ικανοί νά αναλάβουν
έναν πιό εξουσιαστικό ρόλο. Συχνά ώστόσο είναι αναγκαίο νά πάρει κανείς μία σκληρή καί
ελεγκτική θέση τόσο άπέναντι στους γονείς όσο; καί στά παιδιά, ειδικά δταν οι πρώτοι έπιχεριροϋν
νά χειραγωγήσουν τή συνέντευξη; Τό άκόλουθο παράδειγμα ενός 18χρόνου άγοριοϋ πού είχε κάνει
γιά δέκα χρόνια συμ^ · βατική θεραπεία διαφορετικών κατευθύνσεων δίχως επιτυχία είναι
χαρακτηριστικός Τό πρόβλημα ήταν νευρικά τίκ τοϋ προσώπου (μορφασμοί) καί γρυλίσματα πού
χειροτέρευαν σε περιόδους άπογοήτευσης. Ή άκόλουθη επιστολή προς τόν παραμπέμποντα
παθολόγο συνοψίζει τή συνέντευξη:

«Είδα χθές αύτό τόν άσθενή μαζϊ μέ τούς γονείς καί τήν αδελφή του, Ή εμπειρία μου είναι οτι
αυτά τά νευρικά τικ άντιπροσωπεύουν πάντοτε ένα πρόβλημα ελέγχου καί ορίων στήν οικογένεια ώς
σύνολο κι αύτό σίγουρα Ισχύει σ' αύτή τήν περίπτωση. Ή μητέρα πάντα ένέδιδε στϊς απαιτήσεις του
Μάθιου άπό τή βρεφική του ηλικία, ιδίως μετά τή νοσηλεία του σέ νοσοκομείο δύο φορές δταν ήταν
σέ ηλικία περίπου τριών ετών* πραγματικά γινόταν πάντα τό δικό του καί τοΰ έλειπε παντελώς κάθε
αρμόζουσα πειθαρχία κάϊ έλεγχος. Ό πατέρας ήταν άκό- μη πιο απρόθυμος απ' ό,τι ή μητέρα νά τον
ελέγξει, γιατί ειχε άνατραφεϊ πολύ αυστηρά καϊ θέ-
νά επιλύει τά πάντα μέ καλοσύνη κάί λογική συζήτηση. Στή συνέντευξη, ή συμπεριφορά τον
Μάθιου ήταν σύμφωνη μ' αυτή τήν εικόνα, καϊ τά γρυλίσματα καϊ οι μορφασμοί του φαι νόταν νά
επιζητούν τήν προσοχή καϊ νά είναι άπόλυτα προκλητικοί. Φαινόταν εντελώς εύδιά- θετος κι
Αναπτυξιακές Ακολουθίες: Παραδείγματα 58

ευτυχισμένος χωρίς κανένα σημάδι άγχους ή κατάθλιψης, ενώ ή μητέρα, ή όποία έχει οΰτως ή άλλως
εμφάνιση δυστυχισμένης κι άρνητικής γυναίκας, φαινόταν άρκετά καταθλιπτική. Ό πατέρας
φαινόταν νά είναι ένα πολύ πιο λογικός, ευθύς κι εγκάρδιος καϊ ένιωθα ότι καταλάβαινε καλύτερα τί
προσπαθούσα νά μεταδώσω. Ή άδελφή συμμετείχε ελάχιστα στή διαδικασία, άλλά συμφωνοϋσε ότι ό
αδελφός της πάντα τή γλιτώνει ό,τι κι άν κάνει.
Παρότι αύτό τό ζήτημα τής πειθαρχίας κανι του ελέγχου άνέκυπτε επανειλημμένα σέ όλα σχεδόν
όσα έλεγαν οι γονείς, καϊ ειδικά ή μητέρα, εκείνοι προσπαθούσαν επίμονα ν' αλλάξουν θέμα
επιστρέφοντας στούς μορφασμούς και τά γρυλίσματα, άντιμετωπίζοντάς τα σάν νά ήταν άσήμαντα
ιατρικά συμπτώματα κάί ζητώντας μία διάγνωση. Ό σκοπός όλων αύτών φαινόταν νά είναι νά μέ
χειραγωγήσουν ώστε νά άναλάβω τήν ευθύνη γιά τό πρόβλημα, κάτι πού έχουν κάνει επιτυχώς μέ
άλλους τά τελευταία δέκα χρόνια. Αρνήθηκα νά παίξω αυτόν τό ρόλο και αντιθέτως τους ειπα ότι τό
πρόβλημα αφορά στον ελεγχο καϊ τά όρια, κι ότι δέν μπορούσα νά άναλάβω τό γονικό ρόλο γιά
λογαριασμό τους. Ό πατέρας φαινόταν νά καταλαβαίνει, έστω και λίγο, τό ζητούμενο, άλλά ή
μητέρα συνέχισε νά παρερμηνεύει, ρωτώντας πόσο θά διαρκούσε ή θεραπεία. Τής είπα ότι θά
διαρκούσε άκριβώς τόσο όσο θά χρειαζόταν έκείνη νά τήν εφαρμόσει, καθώς έκείνη κι ό πατέρας θά
εφάρμοζαν τή θεραπεία κι όχι εγώ. Ό Μάθιου παραπονέθηκε διστακτικά γιά τις διάφορες δυσκολίες
καϊ τά προβλήματα προσέλευσής του στήν οικογενειακή συνέντευξη, άλλά εγώ τοϋ ειπα ότι αυτά
ήταν δικά του προβλήματα κι όχι δικά μου. Κανόνισα ένα ραντεβού μετά άπό ένα μήνα γιά νά
αναφέρουν τήν πρόοδο τους. Θεωρώ καλύτερο νά μή βλέπω τέτοια άτομα πιο συχνά, γιατί
διαφορετικά περιμένουν άπλώς τήν έπό- : μενη συνεδρία αντί νά άσχοληθοϋν μέ τήν πρόοδο τους».
Ή δεύτερη επιστολή ένα μήνα άργότερα άνέφερε; «Ειδα χθες αυτόν τό νεαρό άνδρα μαζι τήν
άδελφή του καϊ τους γονείς του γιά μία δεύτερη οικογενειακή συνέντευξη μερικές έβδομά- δες μετά
τήν πρώτη. Είμαι στήν εύχάριστη θέση νά πώ ότι ή κατάσταση ειχε βελτιωθεί πάρα πολύ, σέ σημείο
πού όλοι φαίνεται νά είναι ικανοποιημένοι καϊ νά αισθάνονται ότι δέ χρειάζονται άλλες
συνεντεύξεις. 01 γονείς φαίνεται νά αισθάνονται ότι τό πρόβλημα έγινε κατανοητό στήν πρώτη
συνέντευξη καϊ παρότι τό περιγράφουν ώς «θεραπεία μέ σόκ», γνώριζαν πλέον τί νά κάνουν καϊ
ήταν Ικανοί νά εφαρμόσουν αύτήν τή γνώση στο σπίτι. Ή μητέρα διέκοψε τήν ύπερβολική εμπλοκή
της μέ τό Μάθιου καϊ ξεκαθάρισε επίσης ότι δέν είναι διατεθειμένη νά ανεχθεί τήν έκ μέρους του
συνεχή άναστάτωση τής οικογένειας. Ό πατέρας επωφελήθηκε επίσης άπό τήν υποστήριξη ώστε νά
είναι πιο αυστηρός καϊ νά λάβει πιο ενεργά μέρος στο χειρισμό τοϋ Μάθιου. Ό Μάθιου όχι μόνο
βελτιώθηκε σέ σημεΧο πού οι γονείς του νά μήν αισθάνονται πλέον καμία ιδιαίτερη άνησυχία γι
αυτόν, άλλά σταμάτησε επίσης νά προσκολλάται ύπερβολικά σ' αυτούς καϊ ξοδεύει πολύ
περισσότερο χρόνο μακριά άπό τό σπίτι. Συγκεκριμένα ανέφερε ότι τώρα αφιερώνει τέσσερις
βραδιές τήν εβδομάδα στήν ενασχόληση του ώς άρχηγός
 ΕΝΝΟΙΕΣ 59

σ5 ένα κέντρο νεότητας, κι όταν μιλούσε γι αύτό έπεδείκνυε μια εκπληκτικά ώριμη και ύπεύθυ- νη
στάση σέ σύγκριση μέ τήν αδύναμη καί παιδική συμπεριφορά του προηγουμένως στήν οι-
κογένεια, χωρίς ώστόσο ή συμπεριφορά αύτή νά έχει εξαλειφθεί πλήρως. Ό Μάθιου έκανε πολύ
β
λίγους θορύβους στή διάρκεια τής συνέντευξης, άλλά όταν τό έκανε ήταν μια προφανής
άντίδραση στό γεγονός ότι αισθάνονταν πώς τόν άγνοούσαμε καί εκείνος απαιτούσε τήν προσοχή
μας, άν καί σταματούσε άμέσως μόλις τοϋ τό τονίζαμε.
Έξεπλάγην βλέποντας πόσο πολύ είχε άλλάξει ή μητέρα. 'Όταν ήρθε τήν τελευταία φορά
εκφραζόταν σαν νά βρισκόταν σέ σημείο κατάρρευσης, άλλά άπό εκείνη τή συνέντευξη καί με-
τά αντιμετώπισε τό πρόβλημα μέ διαφορετικό τρόπο, έδωσε περισσότερη προσοχή στον εαυτό
της καί τώρα αισθάνεται πιο ευτυχισμένη καί πιό σταθερή. Ό πατέρας δέν εμφανίζει κανένα
σοβαρό πρόβλημα, άν καί νομίζω ότι έχει ανάγκη νά βιώνει μέσφ τών παιδιών του τήν εύτυχι-
σμένη παιδική ηλικία πού δέν είχε ό ίδιος λόγω τών μετακομίσεων καί τών εμπειριών του σέ
οικοτροφεία, καί πιστεύω ότι δυσκολεύεται περισσότερο να άφήσει τό παιδί ελεύθερο. Πά-
ντως, οί γονείς φαίνεται νά είναι ευτυχισμένοι μέ τή δική τους σχέση καί ή αδελφή
επιβεβαίωσε τή βελτίωση».
Ά ν καί τέτοιες ραγδαίες αλλαγές είναι συνηθισμένες στήν εφαρμογή τής οικογενειακής
προσέγγισης, σ' αύτή τήν περίπτωση χρειαζόταν κάτι περισσότερο. Οί γονείς ζήτησαν ένα νέο
ραντεβοϋ έξι μήνες αργότερα κάϊ ή επακόλουθη οικογενειακή συνέντευξη αποκάλυψε ότι άγόρι είχε
επανακτήσει τόν έλεγχο τής οικογένειας κι ότι οί γονείς ήταν άνίκανοι νά διατηρή-;^^Κ|§ σουν τήν
προηγούμενη άνεξαρτησία τους άπ' αύτόν. Παρ" όλα αυτά, ή προηγούμενη διάγνωση καί οί
συστάσεις δέν είχαν χάση άκόμη τήν ισχύ τους καί λειτούργησαν άποτελεσματικά όταν^Λΐ!!
εφαρμόσθηκαν έκ νέου, άλλά χρειάσθηκαν μερικές συνεντεύξεις μέ τους γονείς χωριστά, ώστε;|^ρϊ|
νά καταφέρουν νά διορθώσουν τή δική τους σχέση καί νά αντιμετωπίσουν μερικά άπό τά άγχη καί τίς
αποστερήσεις πού προέρχονταν άπό τίς δικές τους πρώιμες εμπειρίες. Φαίνεται νά έχει έπικρατήσει
μία πιό μόνιμη λύση.

Όπως είναι εμφανές σέ μερικά άπό αυτά τά παραδείγματα, ή δυσκολία τών γονέων jfpf νά
καθορίσουν τά κατάλληλα όρια καί νά παρέχουν επαρκή έλεγχο προκαλείται συ-
:

χνά άπό τίς δυσκολίες τής μητέρας νά άποκολληθεί άπό τήν προηγούμενη στενή εμπλοκή μέ τό
παιδί, ιδίως όταν ό πατέρας δεν είναι ικανός νά βοηθήσει σ' αύτή τή SKI διαδικασία. Σέ μία άλλη
οικογένεια, στήν όποία τό αρσενικό παιδί εκδήλωνε συχνά|§||;| δύσκολη συμπεριφορά, ή άδελφή του
εξέφρασε πολύ καθαρά τό πρόβλημα στό άκό-
λουθο άπόσπασμα: j

|
Αδελφή: Πραγματικά δέν καταλαβαίνω. Όταν εκείνος έχει κάνει κάτι κακό, εκείνη δέν θέ- %

πρόκειται νά κάνει κάτι... ffpft

-ta§
Αναπτυξιακές Ακολουθίες: Παραδείγματα 60

λει νά τόν μαλώσει ό πατέρας. Θέλει, ξέρετε, νά μιλάει συνεχώς γι αύτό, άλλά όταν εκείνο: όκειται
νά κάνει κάτι...
Ψυχιατρικός κοινωνικός λειτουργός. Παρεμβαίνει;
 ΕΝΝΟΙΕΣ 61

Άδελφή Ακριβώς. Γκρινιάζει, γκρινιάζει, γκρινιάζει, άλλά όταν εκείνος πρόκειται νά κάνει κάτι
δέν τής άρέσει.

ψυχίατρος. Έτσl εκείνος δέ δίνει σημασία, γνωρίζει ότι έχει τήν εξουσία του διαιρεμένη, σωστά;

Ή σημασία τοΰ πατέρα σ' αύτο τό στάδιο παρουσιάζεται καλά στο επόμενο παράδειγμα, στο
όποιο ένα άγόρι έπτά ετών ύπέφερε άπό δυσκολίες .στον αύτοέλεγχο, συ- . μπεριλαμβανομένων
τών προβλημάτων έγκόπρισης κανι ενούρησης, άπό τήν εισαγωγή τής μήτρας σέ νοσοκομείο πρ\ν
τρία χρόνια και μετά. Γι άλλη μία φορά ήταν ασυνήθιστο κα\ σημαντικό ότι ό πατέρας δέν
προσήλθε. Ή επιστολή μου προς τόν παραπέμπο- ντα 'ιατρό άνέφερε:

«Σας ευχαριστώ γιά τήν παραπομπή αύτοϋ τοΰ μικρού άγοριοΰ, τό όποιο είδα σήμερα μαζί μέ τή
μητέρα κα\ τά τρία άδέλφια του. Αν καϊ ό -ψυχιατρικός κοινωνικός λειτουργός ειχε τονίσει τήν
άνάγκη προσέλευσης τοϋ πατέρα όταν έλαβε τό κοινωνικό Ιστορικό, εκείνος δέν προσήλθε. Είναι
τόσο σπάνιο στις ημέρες μας ό πατέρας νά μήν προσέρχεται στήν οικογενειακή συνέντευξη, ώστε
καταλήξαμε νά θεωροϋμε τήν απουσία του πολύ σημαντική, και τό ίδιο ισχύει κα\ σ' αυτή τήν
περίπτωση. Ή μητέρα παρουσίασε τόν πατέρα ώς παθητικό, άνεπαρκή, φοβισμένο νά συμμετέχει'
βλέπει τόν εαυτό της ώς τόν πιο ώριμο κάί υπεύθυνο γονέα, πού τόν σέβονται τά παιδιά. "Εμεινε
έκπληκτη βλέποντας τά παιδιά νά δίνουν μία ακριβώς άντίθετη εικόνα όταν ζήτησα τήν άποψη
τους, γιατί όλα είπαν ομόφωνα ότι σέβονται και ύπακοϋν τόν πατέρα τους, επειδή εκείνος εννοεί
αύτά πού λέει* όλοι όμως νοιώθουν ότι μποροϋν νά παρακάμψουν τή μητέρα και παραδέχονται ότι
διεξάγεται μία μάχη άνάμεσα στή δική τους θέληση και τή θέληση τής μητέρας, γιά τήν όποία είναι
σίγουροι ότι μποροϋν νά τήν κερδίσουν. Αύτό φαίνεται μέ τή σειρά του νά συνδέεται μέ τήν
έμμονη άποστροφή τής εξουσίας έκ μέρους τής μητέρας, πού όφείλειται σέ δυσκολίες στήν δική
της παιδική ηλικία....»
Υπονοήσαμε ότι θά χαιρόμασταν νά τους ξαναδοϋμε, άλλά αύτό θά άπαιτοϋσε τήν παρουσία
ολόκληρης τής οικογένειας. Τέσσερις μήνες άργότερα ζήτησαν άλλο ένα ραντεβού στο όποιο
προσήλθε όλη ή οικογένεια, συμπεριλαμβανομένου τοϋ πατέρα. Ανέφεραν ότι ή έγκόπρι- ση είχε
σταματήσει έντελώς γιά ένα μήνα μετά τήν πρώτη συνέντευξη, άλλά έκτοτε είχε έπα- νεμφανισθεϊ.
Ό πατέρας φαινόταν νά μήν άνησυχεί μέ τά συμπτώματα, λέγοντας ότι όλα ήταν μόνον τεμπελιά κι
ότι τό άγόρι θά τά ξεπερνούσε μεγαλώνοντας. Αντιδρώντας σ' αύτό ό άσθε- νής μόρφασε, Στή
συζήτηση άποκαλύφθηκε ότι ό μεγαλύτερος άδελφός, ηλικίας δέκα ετών, ύπέφερε κι εκείνος άπό
έγκόπριση στήν ήλικία τών έξι ετών, όταν ό πατέρας έλειπε άπό τό σπίτι· τά συμπτώματα
εξαφανίστηκαν μέ τήν επιστροφή του. Ή συνέντευξη ολοκληρώθηκε μέ μεγαλύτερη εστίαση στή
συζυγική σχέση, στήν όποία και οί δύο γονείς μάχονταν πεισματικά μεταξύ τους, μία σύγκρουση
πού όπως είναι φανερό άντέγραφαν τά παιδιά. Ζητήθηκε άπό τήν οίκογένεια νά επικοινωνήσει έκ
νέου μαζί μας άν έπιθυμοϋσε περαιτέρω βοήθεια, άλλά δέν τό έπραξαν, και φαίνεται απίθανο νά
τους ωφέλησαν οι συνεντεύξεις, έκτος άπό τήν άποσαφήνι- ση τής φύσης τοϋ προβλήματος.
Αναπτυξιακές Ακολουθίες: Παραδείγματα 62

Το επόμενο παράδειγμα παρουσιάζει επίσης προβλήματα σ' αύτο τό επίπεδο ανάπτυξης, πού
συνδέονται παρόμοια μέ τήν άποτυχία του πατέρα νά αναλάβει έναν ενεργό καϊ ύπεύθυνο ρόλο στο
χειρισμό τοϋ παιδιού, άλλα σ' αυτή τήν περίπτωση ή οικογένεια άνταποκρίθηκε εξαιρετικά καλά
όταν ό πατέρας ειχε πιο ενεργό συμμετοχή. Θά δούμε ότι έπρεπε νά επιδείξω τήν πιο ενεργό κάί
ελεγκτική λειτουργία πού θεωρούσα αναγκαία όχι μόνο στο άγόρι άλλά καϊ στή μητέρα. Σ! αυτή
τήν περίπτωση τά προβλήματα άφορούσαν στήν παραπτωματικότητα, μέ ηπιότερη σύγκρουση καϊ
περισσότερο αχαλίνωτη έκδραμάτιση άντικοινωνικών στάσεων.

Ό Μάικλ, 24 ετών, παραπέμφθηκε λόγω συχνών αδικαιολόγητων σχολικών άπουσιών καϊ

άλητείας, επρόκειτο δέ νά παρουσιαστεί ενώπιον τοϋ δικαστηρίου άνηλίκων κατηγορούμενος γιά
διάρρηξη. Καϊ οί δύο γονείς φαίνονταν ανώριμοι καϊ ανεπαρκείς, μέ τόν πατέρα νά άπο- ; φεύγει τις
οικογενειακές ευθύνες. Ή μητέρα φαινόταν σκληρή γυναίκα, έπέκρινε διαρκώς το Μάικλ, ήταν
ελάχιστα στοργική ή τρυφερή καϊ περισσότερο άπορροφημένη άπό τά δικά της-: προβλήματα καϊ
τις νευρικές ενοχλήσεις της.
Ό Μάικλ τοποθετήθηκε σέ μία όμάδα αγοριών καϊ ή συμπεριφορά του βελτιώθηκε κατά τή;
διάρκεια τής έξάμηνης συμμετοχής του. "Οταν ή όμάδα ολοκληρώθηκε, ό Μάικλ παραπέμφθη-ΐ
%

κε έκ νέου άπό τό σχολείο του λόγω επιδείνωσης «άρχίζοντας άπό τήν ήμέρα πού σταμάτησε;; νά
πηγαίνει στήν όμάδα».
Στήν πρώτη οικογενειακή συνέντευξη καϊ οι δύο γονείς μοϋ είχαν φανεί τόσο άνεπίδεκτοι,; ώστε
σκέφθηκα νά μή δουλέψω περαιτέρω μαζί τους, άλλά ενόψει τής ύποτροπής επιχείρησα; ξανά νά
συνεργαστώ μαζί τους. Ή έκθεση μου γιά τή δεύτερη οικογενειακή συνέντευξη άναφέ% ρει; «Τό
πρότυπο ήταν λίγο-πολύ τό ίδιο όπως καϊ τήν πρώτη φορά, ό πατέρας άδύναμος κι ά-: παθής, ή
μητέρα όξεϊα, σκληρή, έπικριτική καϊ δύστροπη. Νόμισα ότι δέ θά καταλήγαμε που-; θενά, άλλά
έγινε εκπληκτική πρόοδος. Αύτό επιτεύχθηκε μέ μία πολύ πιο άμεση άλληλεπίδρα- ση σέ σχέση μέ
τήν προηγούμενη προσπάθειά μου. Κατάφερα νά δείξω πώς ό Μάικλ σέβεται; στήν πραγματικότητα
τόν πατέρα του καϊ θά ήθελε πραγματικά περισσότερη καθοδήγηση άπ'; αύτόν, άλλά ό πατέρας
άπεχθάνεται τήν αύστηρότητα κι αφήνει τό Μάικλ άτιμώρητο. Αποκα-| λύφθηκε επίσης ξεκάθαρα
πώς ό Μάικλ δυσανασχετεί καϊ άντιστέκεται στήν οξύθυμη κριτική? τής μητέρας, πού μπορεί νά
συνδέεται μέ τήν ταύτιση της μέ τή δική της μητέρα. Προς έκπληξη μου, έκείνη άντιδροϋσε
ευνοϊκά στήν πολύ άμεση άντιμετώπισή της σχετικά μέ τόν τρόπο συμπεριφοράς της, φαινόταν νά
«καταπίνει» τά εχθρικά μου σχόλια καϊ νά είναι σχεδόν ευγνώμων γιά τό ενδιαφέρον μου.
Πράγματι, έκείνη υπονόμευε τήν εξουσία τοΰ πατέρα καϊ συμφώνησε ότι θά τοϋ επέτρεπε στο εξής
νά αναλαμβάνει περισσότερο την ευθύνη τής κατάστασης·:; Όλα αυτά είπώθηκαν μέ τό Μάικλ
παρόντα. Συνολικά ή συνέντευξη φαινόταν εκπληκτικά θε-· ftXLtfct θετική καϊ Θά μπορούσε
κάλλιστα νά επιφέρει Ικανοποιητική, έστω καϊ ελάχιστη, αλλαγή τοΰ πρότυπου.»
 ΕΝΝΟΙΕΣ 63

Ή έκθεση γιά τήν έπόμενη οικογενειακή συνέντευξη σχεδόν δύο μήνες άργότερα άναφέρει: «Όλη
ή οικογένεια φαινόταν άξιοσημείωτα διαφορετική, όλοι ήταν χαλαροί καϊ ευδιάθετοι καϊ είχαν
καλές σχέσεις μεταξύ τους. Ή μητέρα ε'ιδικά φαινόταν λαμπερή και όμορφη, και έμεινα έκπληκτος μέ
τή διαφορά στο συνολικό τρόπο συμπεριφοράς της κατά τή διάρκεια τής συνέντευξης. Ό Μάικλ δέν
ειχε δημιουργήσει άλλα προβλήματα, παρακολουθεί κανονικά τό σχολείο, κάνει προσπάθειες στή
μελέτη του καϊ γενικά πηγαίνει καλά.
Όλο τό οικογενειακό πρότυπο άλλαξε μετά τήν τελευταία συνέντευξη. Ή μητέρα ειχε φύγει
αναστατωμένη καϊ παρέμεινε έτσι γιά ήμερες, άλλά ειχε άποδεχθεΐ τήν κριτική κι έκανε προσπάθειες ν'
άλλάξει. Σ' αύτή τήν περίοδο ό Μάικλ έγινε πολύ προστατευτικός μαζί της καϊ ή σχέση τους
βελτιώθηκε σταθερά. Καϊ οι δύο γονείς είχαν άποδεχθεΐ οτι ό πατέρας θά έπρεπε νά αναλάβει τον
έλεγχο καϊ τήν πειθάρχηση τοΰ Μάικλ, κι αύτό λειτούργησε πάρα πολύ καλύτερα. Κατάφεραν
επίσης νά ξεκαθαρίσουν τά πράγματα μέ ήρεμο τρόπο μέ τή γιαγιά άπό τήν πλευρά τοΰ πατέρα, ή
όποία συνήθιζε νά κακομαθαίνει τό Μάικλ καϊ νά υπονομεύει τήν εξουσία τής μητέρας. Λόγω τοϋ
διαφορετικού τρόπου πού ή μητέρα ήταν Ικανή νά προσεγγίσει τά πράγματα, ή γιαγιά μέ τή σειρά
της άποδέχθηκε τήν κριτική. Ή μητέρα είπε ότι ή κριτική πού είχα κάνει γι αύτήν ήταν αληθής, άλλά
δέν τό είχε συνειδητοποιήσει ποτέ προηγουμένως καϊ ειπε ότι χαιρόταν πού τό είχα επισημάνει.
Όλοι συμφώνησαν ότι ή οικογένεια πήγαινε εξαιρετικά καλά κι ότι οι σχέσεις τους ήταν καλές, άλλά
θά ήθελαν παρ' όλα αυτά νά έρχονται καϊ νά αναφέρουν τήν πρόοδο τους περιστασιακά.»
Ή βελτίωση τοϋ Μάικλ συνεχίστηκε γιά άλλους έξι μήνες, όταν υπήρξε μία ύποτροπή καϊ τό
παιδί ξαναδικάστηκε γιά διάρρηξη. Λίγο άργότερα εγκατέλειψε τό σχολείο, άλλά φάνηκε νά
πειθαρχεί ξανά αφότου άρχισε νά δουλεύει σ' ένα εργοτάξιο. Ό λόγος τής επιδείνωσης δέ
διευκρινίστηκε.

Προβλήματα οίδιπόδειου έπιπέδου

Παρότι προβλήματα στό οιδιπόδειο επίπεδο άντιμετωπίζονται προφανώς καλύτερα βλέποντας

ολόκληρη τήν οικογένεια, καθώς οί συγκρούσεις επικεντρώνονται γύρω άπό τή σχέση τοϋ ζεύγους
τών γονέων, τό ακόλουθο παράδειγμα δείχνει ότι δύναται νά δουλέψει κάποιος καϊ μ' ένα μόνο
γονέα. Ή μητέρα καϊ τό παιδί εξετάστηκαν σέ μία Χρονική στιγμή πού ενδιαφερόμουν νά δουλέψω
μέ ζεύγη μητέρας-παιδιοΰ, πρίν άρχί- οω νά χρησιμοποιώ τις οικογενειακές συνεντεύξεις
συστηματικά.
Ή μητέρα παραπονέθηκε ότι ή τεσσερισήμισι έτών Μπρέντα ήταν ατίθαση, πάντα προκλητική
και ανυπάκουη προς αυτήν, κα\ οτι προσπαθούσε συνεχώς νά χωρίσει τούς γονείς και νά πλαγιάσει
στό συζυγικό κρεβάτι. Ή άμεση έντύπωσή μου ότι επρόκειτο γιά δύο προσωπικότητες μέ ισχυρή
θέληση κι άποφασιστικότητα επιβεβαιώθηκε στήν επακόλουθη άλληλεπίδραση. Όταν βρέθηκαν
Αναπτυξιακές Ακολουθίες: Παραδείγματα 64

μαζί στό δωμάτιο μέ τά παιχνίδια, ή μητέρα εστίαζε συνεχώς τήν προσοχή της στό παιδί κάί μακριά
άπό τήν ίδια, ζητούσε βοήθεια καϊ, κατανόηση άπό εμένα, άλλά γινόταν άμυντική, αντιστεκόταν καϊ,
άντιμιλοϋσε ό,τι κι άν έλεγα όταν προσπαθούσα νά τή βοηθήσω. Δέν υπήρξε καμία πρόοδος μέχρι
νά επισημάνω ότι ή μητέρα μέ πολεμούσε άκριβώς όπως ή Μπρέντα πολεμούσε τήν ίδια
δημιουργώντας αδιέξοδο. Τότε ή μητέρα έκλαψε, παραδέχθηκε οτι αύτό ήταν άληθές και άρχισε νά
μιλάει γιά πρώτη φορά γιά τήν άτολμία καϊ τήν ντροπα- λότητά της στήν παιδική της ηλικία. Είπε:
«Έάν ό πατέρας μου δέν ήταν τόσο αυστηρός, θά ήμουν άκριβώς σάν τήν Μπρέντα», υπονοώντας
ότι τό παιδί έχδραμάτιζε τις δικές της κρυφές επιθυμίες. "Εδωσα στήν Μπρέντα μερικές κούκλες καϊ
εκείνη μέ τό παιχνίδι εξέφρασε τά προ- βλήματά της πολύ καθαρά βάζοντας ένα μικρό κορίτσι νά
τσακώνεται μέ μία μητέρα, καϊ, τή μητέρα-κοϋκλα νά χαστουκίζει τό κορίτσι-κοΰκλα. Όταν
ετοίμασα ένα σκηνικό κρεβατοκάμαρας μέ τούς δύο γονείς μαζί στό κρεβάτι και ενθάρρυνα τήν
Μπρέντα νά συνεχίσει, εκείνη τοποθέτησε τό κορίτσι ανάμεσα άπό τούς γονείς.
Παρακολουθούσαμε τό ζεύγος μέ μηνιαίες συνεντεύξεις. Στή δεύτερη συνέντευξη, ή Μπρέντα
φαινόταν πολύ πιο χαρούμενη και άποχωροζόταν εύκολα τή μητέρα της άντί νά προσκολλάται μέ
μνησίκακο τρόπο. Ή Μπρέντα έπαιξε καϊ πάλι μία σκηνή μέ κούκλες, όπου τό κορίτσι έμπαινε
άνάμεσα στους γονείς στό κρεβάτι τους. Επισήμανα πόσο σεξουαλικά προκλητική ήταν ή Μπρέντα
κατ πώς μέ φλέρταρε συνεχώς: ρώτησα άν συμπεριφερόταν μέ τον ίδιο τρόπο στον πατέρα της και,
άν ναί, πώς ένοιωθε ή μητέρα γι αύτό. Ή μητέρα ήταν άπρόθυμη νά επιτρέψει στον έαυτό της νά
εκφράσει όποιαδήποτε ζήλια γι αύτό, άλλά παραδέχθηκε ότι τέτοια συμπεριφορά ύπήρχε όντως κι
ότι τήν έκανε νά θυμώνει τόσο μέ τό σύζυγο της οσο κατ μέ τήν Μπρέντα.
Στήν τρίτη συνέντευξη ειχε σημειωθεί περαιτέρω βελτίωση, καϊ στήν τέταρτη ή μητέρα είπε ότι
«μπήκαν στό νόημα» κι ότι όλα τά προβλήματα είχαν εξαφανιστεί τόσο στήν ιδια όσο κα\ στό παιδί.
Ζοϋσε «πραγματικά γιά πρώτη φορά» κατ συνειδητοποιούσε οτι παρότι δέν ήταν τό γλυκό κα νι
λογικό άτομο πού προσπαθούσε πάντοτε νά είναι, όλοι απολάμβαναν πολύ περισσότερο τό
«εύέξαπτο άτομο» πού ειχε γίνει. Ή βελτίωση σέ όλα τά επίπεδα παρέμενε σταθερή ενα χρόνο
άργότερα.

Ή έπόμενη περίπτωση παρουσιάζει μία κατάσταση επίμονης οξείας φαλλικής άντι- ζηλίας μεταξύ
τών γονέων κατ τήν επίδραση της στό παιδί μαζι μέ τήν εντυπωσιακή άλλαγή όταν αύτό
αποκαλύπτεται. Θά δούμε ότι ή άλλαγή επιτυγχάνεται μέσφ μίας απλής αντιμετώπισης τοΰ πιο
ίσχυροΰ γονέα (σ5 αύτή τήν περίπτωση τής μητέρας), ή ελεγκτική καϊ, ανταγωνιστική στάση τοΰ
οποίου υπερτονίζεται μέ τήν αυθόρμητη άντί- δρασή στ:Π ^ προφορική έκφραση της. ΟΙ γονείς ήταν
διαζευγμένοι, άλλά συμφώνησαν νά έρχονται μαζί χάριν τοϋ παιδιού,

Ό Γκράχαμ, ήλικιας δέκα ετών, παραπέμφθηκε άπο τον παθολόγο. Το παράπονο ήταν ότι ήταν
παθητικός και θηλυπρεπής, και είχε άρχίσει νά εμφανίζει πάλι ενούρηση τόν προηγούμενο χρόνο
μετά άπό άπουσία τοϋ συμπτώματος αύτοϋ τά τρία προηγούμενα χρόνια.ΌΙ γονείς είχαν χωρίσει
 ΕΝΝΟΙΕΣ 65

πέντε χρόνια πρίν τη συνέντευξη αύτη καί ό Γκράχαμ ζοϋσε μέ τή μητέρα του, φαινόταν νά υπάρχει
ελάχιστη επιρροή στή ζωή του άπό κάποιο άρσενικό πρότυπο.
Προσκλήθηκαν καί οί δύο γονείς και συμφώνησαν νά προσέλθουν μαζι μέ τόν Γκράχαμ. Μάθαμε
μεταξύ άλλων ότι ό πατέρας έπασχε άπό ενούρηση μέχρι τά δεκάξι του, ενώ ό Γκράχαμ είπε ότι
έβλεπε όνειρα μέ κατακλυσμούς, στους όποιους πνίγονταν οί άνθρωποι όλου τοϋ κόσμου, ό κόσμος
γινόταν όλο και περισσότερο λασπώδης και συρρικνωνόταν στό μισό.
Τό κρίσιμο ώστόσο σημείο ήταν ένα σχόλιο πού έκανα άπό περιέργεια γιά τή σημασία τής
έκφρασης τοϋ προσώπου και τοϋ βλέμματος τής μητέρας πού άρχικά δέν καταλάβαινα καί διε-
ρεύνησα αναφέροντας τά συναισθήματα πού μοϋ προκαλούσαν αύτές οί παρατηρήσεις. Είπα ότι
είχα τήν αίσθηση ότι ήταν ένα πολύ ελεγκτικό άτομο, σάν νά αισθανόταν ότι οί άνδρες ήταν
επικίνδυνα όντα πού έπρεπε νά επιτηρούνται προσεκτικά μήν τυχόν καί ξεφύγουν άπό κάθε έλεγχο
καί κάνουν κάτι απρόσμενο.
Ό πατέρας φαινόταν νά άπελευθερώθηκε άπό τό σχόλιο μου καί είπε οτι ακριβώς έτσι αι-
σθανόταν ότι τοϋ συμπεριφερόταν ή μητέρα σέ όλη τήν διάρκεια τοϋ γάμου τους, άν καί δέν είχε
καταφέρει νά τό αναγνωρίσει ή νά τό εκφράσει λεκτικά. Τό παιδί φαινόταν επίσης νά βρίσκεται σέ
καλή διάθεση καί ολόκληρη ή οίκογενειακή αλληλεπίδραση είχε αλλάξει, μέ τά άρσενικά νά
γίνονται πιό ενεργά, καθώς αποκαλυπτόταν ή ελεγκτική καί ίσως εύνουχιστική στάση τής μητέρας.
Όταν τούς επανεξετάσαμε μετά άπό τρεις μήνες, μάθαμε ότι ή ενούρηση είχε σταματήσει από τήν
ήμερα τής συνέντευξης καί μετά. Ό Γκράχαμ φαινόταν πιό ευδιάθετος καί άναφέρθηκε δτι άλλαζε,
μεγάλωνε, έπαιζε πολεμικά παιχνίδια καί εγκατέλειπε τούς προηγούμενους ήρεμους καί
συνεσταλμένους φίλους του άποκτώντας πιό σκληρούς καί θορυβώδεις φίλους. "Έξι μήνες
άργότερα, ή βελτίωση διαρκούσε άκόμη.

Στήν επόμενη περίπτωση, ή οιδιπόδεια άντιζηλία μεταξύ μίας μητέρας καί τής έφηβης κόρης της
άποκαλύπτεται σέ όλες τίς διαστάσεις της. Ή Τζοάν, ηλικίας 18 ετών, παραπέμφθηκε γιά
γνωμάτευση μετά άπό ψυχιατρική εξέταση στό τοπικό νοσοκομείο της, πάσχοντας άπό κατάθλιψη
πού είχε κορυφωθεί σέ μία άπόπειρα αυτοκτονίας. 'Εκδήλωνε μία μορφή φοβίας γιά τό σχολείο καί
τήν εργασία, προσκόλληση στους γονείς της μέ άνώριμο τρόπο καί άνικανότητα νά άντιμετωπίσει
τις εύθύνες τής ζωής. 'Εξετάσθηκε μαζί. μέ τούς γονείς της καί ή άκόλουθη επιστολή προς τόν
παραπέμποντα ιατρό περιγράφει όσα διεξήχθηκαν στήν πρώτη συζήτηση.
Αναπτυξιακές Ακολουθίες: Παραδείγματα 66

«Σας ευχαριστούμε πού μας ζητήσατε νά εξετάσουμε αυτό το κορίτσι μαζί μέ τούς γονείς
της. Είχατε άπόλυτα δίκιο οτι αύτο θά άξιζε τον κόπο καϊ ελπίζω ότι επιτεύχθηκε κάποια πρό-
οδος. Στήν οικογενειακή εξέταση, ή Τζοάν φαινόταν εντυπωσιακά άπελπισμένη, άποσυρμένη
και θυμωμένη μέ τόν εαυτό της, ενώ αντιθέτως ή μητέρα φαινόταν προς μεγάλη μου έκπληξη
χαρούμενη, έξυπνη, ζωηρή, σχεδόν θριαμβεύτρια. Ό πατέρας ειχε τήν τάση νά άπομονώνεται
κοιτάζοντας μ' ένα μάλλον άφηρημένο τρόπο έξω άπό τό παράθυρο κι άφήνοντας τά πράγμα-
τα στούς άλλους, παρότι συνεισέφερε κι αυτός στή συζήτηση. . |||
Ήταν πολύ εντυπωσιακό πώς οί γονείς, ιδίως ή μητέρα, μιλούσαν γιά λογαριασμό τής Τζο- ^ άν,
σάν νά μήν μπορούσε έκείνη νά μιλήσει γιά τόν εαυτό της. Όταν τελικά κατάφερα νά κά- | j νω τήν
Τζοάν νά μιλήσει γιά τό πρόβλημά της, αύτό άρχισε πραγματικά νά άναδύεται έκείνη ||| τή στιγμή,
τό κορίτσι διαλύθηκε, έκλαψε κάί μοϋ είπε ότι αισθανόταν άκριβώς έτσι σέ κάθε | ' καινούργια
κατάσταση, οτι ήθελε νά διαφύγει κι ότι ευχόταν νά μήν ειχε έρθει ποτέ. Παρ 5 όλα ffc αυτά
συνέχισα τΙς ερωτήσεις μου ήπια άλλά σταθερά, κι ύστερα έκείνη συνήλθε και κατάφερε :"j νά
ξεπεράσει τό φράγμα πού εμποδίζει τή σκέψη της σ' αύτές τις περιπτώσεις. Διερεύνησα τί -||J|
αισθανόταν ό καθένας τους γι αυτή τήν κατάσταση καϊ φαίνεται ότι ή ο'ικογενεια φοβάται τώ- T§|pj
ιφβ
ρα πολύ νά τήν καταδιώκει καϊ νά τήν πιέζει κατ' αύτό τόν τρόπο μήπως καϊ προβεί σέ νέα ά~ ;fjjg
πόπειρα αύτοκτονίας. "Ετσι διστάζουν άνάμεσα σέ δυο επιλογές, καθώς συνειδητοποιούν ότι θά
βοηθούσαν περισσότερο άν ήταν πιο σταθεροί, άλλά αισθάνονται ανίκανοι νά τό πράξουν. :
Τό άλλο εντυπωσιακό στοιχείο ήταν ό τρόπος μέ τόν όποιο οί δύο γονείς έστίαζαν οπτικά 1 καϊ
συναισθηματικά στήν Τζοάν σχηματίζοντας ένα είδος V. 'Επισήμανα πώς ή τρίτη πλευρά -j§|| τοΰ

«
τριγώνου φαινόταν νά λείπει κι ότι δέν είχα μάθει τίποτα γιά τή σχέση τών γονέων μεταξύ τους,
παρότι διέκρινα άρκετά άπ' όσα αισθάνονταν καϊ οί δύο γιά τήν Τζοάν. Τότε εμφανίσθηκε ένα πολύ
σαφές οιδιπόδειο πρόβλημα. Ή Τζοάν ειχε ήδη καταφέρει νά μιλήσει γιά τήν ■% άνταγωνιστική
διάθεση πού αισθάνεται προς τήν μητέρα της στο σπίτι γιά ζητήματα όπως ή.; τοποθέτηση επίπλων
κλπ., άλλά τή χάνει όταν διαλύεται καϊ χρειάζεται τήν ύποστήριξη τής ij§|f μητέρας έκτος σπιτιοϋ.
Ό πατέρας κατάφερε νά πει πόσο πολύ του έλειψε ή Τζοάν, πόσο οδυνηρό ήταν όταν έκείνη είχε
πάει διακοπές καϊ πόσο ευτυχισμένος αισθάνεται μέ τήν παρουσία Λ της. Προφανώς άπολαμβάνει
τή συντροφιά της πάρα πολύ, μπορεί νά τής μιλάει, άλλά νοιώθει ότι ή σύζυγος του είναι αυταρχική
καϊ παρεμβατική. Μ' όλα αύτά ή μητέρα φαινόταν άποκλει- σμένη κάί όταν τό επισήμανα αύτό,
συμφώνησε ότι αισθανόταν πάντοτε ότι περίσσευε. Σχο-;|||1 λίασα πόσο φρόντιζε τήν έμφάνισή της
σέ άντίθεση μέ τήν άπόλυτη έλλειψη ενδιαφέροντος τής .1 Τζοάν σέ αύτό τόν τομέα, καϊ τής ειπα
ότι τή θεωρούσα ελκυστική κι ότι είχα παρατηρήσει πώς μέ άντιλαμβανόταν ώς άνδρα· αντιθέτως, ό

h
ψ'ϊ
ναισθήματα: έκείνη μου είπε ότι ό σύζυγος της δέν τήν ειχε βγάλει ποτέ έξω στή διάρκεια τοΰ £
|
γάμου τους, άλλά χαιρόταν πάντα νά μένει στό σπίτι συντροφιά μέ τήν Τζοάν, ενώ έκείνη θά |
 ΕΝΝΟΙΕΣ 67

σύζυγος της δέ φαινόταν νά τήν προσέχει ή να .{.' ανταποκρίνεται καθόλου, καϊ άναρωτήθηκα πώς
ένοιωθε γι αύτό. Αύτό προκάλεσε πολλά συ- f

άπολάμβανε νά πηγαίνει σέ συνεστιάσεις καϊ νά έχει κοινωνική ζωή. "Ηλπιζε ότι έκείνη κι ό
σύζυγος της θά είχαν καλύτερο γάμο όταν τά παιδιά θά μεγάλωναν, άλλά εκείνος ειχε διατη- -|jjj
Αναπτυξιακές Ακολουθίες: Παραδείγματα 68

ρήσει τή βαθιά προσκόλληση του σ' αυτά, ειδικά στήν Τζοάν, άντι νά στρέψει τήν προσοχή ίου
περισσότερο προς τή σύζυγο του.
Όλα αυτά είχαν μεγάλη σημασία γιά τήν Τζοάν, πού κατάφερε νά πει ότι πράγματι ένοιωθε
εξαιρετικά ένοχη γι αύτή τήν κατάσταση· ήθελε συχνά νά πει στον πατέρα της νά δίνει λιγότερη

προσοχή σ' αυτήν καϊ περισσότερη στή μητέρα της, παρότι προφανώς συνειδητοποιούμε ότι αύτό θά
τήν έθετε στή θέση τοϋ νικητή και τής συζύγου.
Είπα ότι ό πατέρας έπρεπε πραγματικά ν' άποφασίσει μέ ποιά άπό τις δύο ήταν παντρεμένος και
τούς άφησα νά τό σκεφθούν. Τώρα πού ή οιδιπόδεια αντιζηλία, τήν όποία προηγουμένως αρνούνταν
όλες οι πλευρές, έχει αποκαλυφθεί, νομίζω ότι ή μητέρα μπορεί νά παλέψει περισσότερο γιά τή
θέση της, ενώ ή Τζοάν μπορεί νά συνειδητοποιήσει τι τήν κρατάει σ' αύτή την κατάσταση καϊ νά
ξεφύγει λίγο. Ό πατέρας ελπίζω νά σταματήσει πλέον νά άντλεϊ τό καλύτερο και άπό τους δύο
κόσμους, μέ δύο γυναίκες νά μάχονται γι αυτόν, όπως συνέβαινε μέχρι τώρα.
Κατά τήν άποψή μου, ένα διάστημα τριών εβδομάδων είναι κατάλληλο ώστε νά σταθερο-
ποιηθούν οί συνέπειες τής συνεδρίας και νά δούμε τί θά συμβεί έως τήν επόμενη συνέντευξη.
Μπορεί ή Τζοάν νά χρειαστεί νά τοποθετηθεί σέ κάποια θεραπευτική κοινότητα, όπου θά μπορέσει
νά λάβει αύτό τό είδος βοήθειας πού χρειάζεται άπό μία ομάδα ομοίων της ώστε νά χειραφετηθεί
άπό τήν προσκόλληση στούς γονείς της, ιδίως όσον άφορά στις φυσιολογικές έτε- ρόφυλες σχέσεις.
Θά διαπιστώσω άργότερα άν αύτό καταστεί αναγκαίο.»
Στή δεύτερη συνέντευξη δύο έβδομάδες άργότερα, οί γονείς ανέφεραν ότι ή Τζοάν φαινόταν πιο
χαρούμενη, ότι άνησυχοϋσαν λιγότερο γιά τήν κατάθλιψη της κάι τούς προηγούμενους φόβους τους
μήν τυχόν προβεί σέ νέα απόπειρα αυτοκτονίας, κι ότι είχαν καταφέρει νά απομακρυνθούν καϊ νά
τήν άφήσουν νά βρει τις δικές της λύσεις σέ μεγαλύτερο βαθμό άπ' ό,τι συνέβαινε στο παρελθόν. Ή
προηγούμενη συντετριμμένη στάση τής Τζοάν, ή άπαθής εμφάνιση και ή σχεδόν άηχη φωνή της
είχαν αντικατασταθεί άπό μία περισσότερο εύθυτενή κορμοστα- σιά, μία περισσότερο έλαστική
στάση κι έναν πιο σταθερό τόνο στήν ομιλίας της. Επιβεβαίωσε ότι αισθανόταν λιγότερη θλίψη,
άλλά δέν μπορούσε νά εξηγήσει γιατί ειχε συμβεί αύτό. Οί αποκαλύψεις τής πρώτης συνεδρίας τήν
είχαν σοκάρει, άλλά άργότερα συνειδητοποίησε ότι ήταν αλήθεια. Ένοιωθε περισσότερο ικανή νά
τραβήξει τό δικό της δρόμο καϊ οί γονείς επιβεβαίωσαν ότι άντί γιά τις άφθονες απολογίες καϊ
αύτοκατηγορίες πού εξέφραζε ή Τζοάν προηγουμένως σέ κάθε οικογενειακή σύγκρουση, εκείνη καϊ
ο ί ίδιοι ήταν τώρα σέ θέση νά έχουν διαφωνίες, μία αλλαγή πού τούς ικανοποιούσε όλους. Τώρα
θεωρούσε ώς κύριο καθήκον της νά ξεφύγει άπό τήν έξάρτησή της άπό τούς γονείς της, καθώς
συνειδητοποιούσε ότι κατέφευγε ο' αύτούς όταν άντιμετώπιζε δυσκολίες κι ότι εκείνοι
άναλάμβαναν τήν ευθύνη γιά τά προβλήματα της.
Φαινόταν οτι είχαμε παρέμβει μέ τον καταλληλότερο τρόπο στήν οικογενειακή κατάσταση, άλλά
άν συνεχίζαμε νά δουλεύαμε σέ αύτό τό πλαίσιο, θά παρεμποδίζαμε τήν άνάγκη γιά χειραφέτηση
πού βίωνε ή Τζοάν. Επομένως κανονίστηκε άτομική ψυχοθεραπεία γιά εκείνη μ5 έναν θεραπευτή
πού θά μπορούσε ίσως νά τήν οδηγήσει σέ ομαδική θεραπεία όταν θά ήταν έ- τοιμη, και δέν
κανονίστηκαν περαιτέρω οικογενειακές συνεδρίες, Αύτό ήταν ένα σοβαρό λάθος, καθώς άν
 ΕΝΝΟΙΕΣ 69

συνεχίζαμε νά δουλεύουμε μέ τό συζυγικό ζεϋγος, θά είχαμε αποφύγει μερικές ά- ■ | πό τις

μετέπειτα δυσκολίες.
Δυστυχώς υπήρξε κάποια καθυστέρηση πρίν γίνει δυνατό νά ξεκινήσει ή ατομική θεραπεία
τής Τζοάν, ή όποια στό μεσοδιάστημα εισήχθηκε στό νοσοκομείο άπό τόν παθολόγο γιά εξέτα-
ση ενός άπό τά κύρια υπόλοιπα συμπτώματα της -τήν «νευρνχή ναυτία» της- μέ τήν ύπόθεση
/jj|| οτι αύτό ήταν μία ξεχωριστή σωματική διαταραχή (αύτό τό σύμπτωμα μπορεί νά έχει τήν -
ψυχολογική έννοια τής επιθυμίας αποβολής τών προβολών πού δέχθηκε άπό τούς γονείς σ'
αύτές
τις περιπτώσεις). Μετά άπό άλλες τρεις ο'ικογενειακες συνεντεύξεις σέ μια χρονική περίοδο κατά
τήν οποία ή μητέρα είχε χάσει τή ζωντάνια της κι ειχε καθηλωθεί στό κρεβάτι άφήνοντας τό
πεδίο ελεύθερο στήν Τζοάν (όπότε ή Τζοάν εμφανίσθηκε με ο-ψη κατακόκκινη, θελκτική, μακι-
γιαρισμένη καί φορώντας γιά πρώτη φορά ροϋχα μέ ζωηρά χρώματα) κανονίστηκε ή εισαγωγή |
της σέ θεραπευτική κοινότητα. 'Εγκατέλειψε τό πρώτο θεραπευτικό πλαίσιο (πού λειτουργοϋ- j
σε μέ αρκετά αύστηρά ψυχαναλυτικά κριτήρια), άλλά κατάφερε νά παραμείνει γιά μεγαλύτε- %
ρο διάστημα σ' ένα δεύτερο νοσοκομείο πού λειτουργούσε με πιό εύέλικτες καί εκλεκτικές άρχές.
Φαινόταν νά έχει περισσότερη αύτοπεποίθηση καί νά είναι πιό χειραφετημένη όταν πήρε
εξιτήριο, άλλά τό μέλλον παραμένει αβέβαιο.

Παρότι πολλοί θεραπευτές φοβούνται νά φανερώσουν σεξουαλικό υλικό όταν πα- ρίστανται
τόσο οί γονείς όσο καί τά παιδιά τους (ένας φόβος πού μπορεί νά εχει τή ρί- j ζα του στήν
παρανόηση ότι καθιστώντας τούς γονείς καί τά παιδιά ικανούς νά μιλψ^
σουν μαζί γιά τό σέξ αύτό είναι ταυτόσημο μέ μία πραγματική αιμομικτική συμπερι-1
φορά), θά γίνει φανερό ότι μία άρκετά άνοικτή συζήτηση είναι δυνατή. Πιστεύω δμως ■ προς τό
παρόν ότι ή συζήτηση γιά τίς λεπτομέρειες τής συνουσίας, όπως ή ίδια ή σεξουαλική πράξη,
πρέπει νά γίνεται μέ τά παιδιά άπόντα.
Ή επίλυση τής οίδιπόδειας πρόκλησης δέν απαιτεί τήν παρουσία και τών δύο γονέ ων η
άκόμη καί κανενός, άρκεί νά βοηθηθούν έκείνοι πού άσχολούνται μέ τό παιδί νά κατανοήσουν
τή σημασία τών γεγονότων σ' αύτό τό στάδιο:

Ό Στέφεν, ήλικίας 13 ετών, ήταν ένα έξίόγαμο παιδί άγνώστου πατέρα πού τοποθετήθηκε || σέ
ορφανοτροφείο σέ ηλικία δέκα μηνών μετά τήν έξωση τής μητέρας άπό ένα σπίτι τής κοινω-JJ νικής
πρόνοιας. Ή μητέρα τόν επισκέφθηκε μόνο μία φορά καί μετά εξαφανίσθηκε, μέ αποτέλεσμα ό
Στέφεν νά περάσει όλη του τή ζωή σέ διάφορα ορφανοτροφεία. 'Έως τήν ηλικία τών ;:® δώδεκα
ετών ζοϋσε σ' ένα μικρό ορφανοτροφείο υπό τήν επιτήρηση μίας άνύπαντρης γυναίκας πού ήταν
ιδιαίτερα κτητική μέ τά παιδιά καί είχε άποθαρρύνει κάθε μορφή άρσενικής θε- \ τικής δυναμικής
παρουσίας. Γιά δύο χρόνια πρίν τήν εξέταση του ζοϋσε σ' ένα ορφανοτροφείο, τό όποιο διηύθυνε
Αναπτυξιακές Ακολουθίες: Παραδείγματα 70

ένα άνδρόγυνο. 'Ηταν «εξαιρετικά ανώριμος καί υπερβολικά μαλακός» καί; υπήρχαν διάφορες
δυσκολίες, μεταξύ άλλων καί συνεχής ενούρηση. Παρουσίαζε διάφορα προ-
βλήματα <?τή σεξουαλική άνάπτυξή του, φιλούσε καϊ χάιδευε μικρότερα άγόρια στήν ομάδα
του καϊ απαιτούσε νά φοράει άσπρα γάντια καϊ νά παίζει μέ τό σερβίτσιο τοϋ τσαγιού καϊ μέ tic
κούκλες. Συχνά περιφερόταν γυμνός καϊ επιδείκνυε τό σώμα του στο παράθυρο. Σέ μερικές
περιπτώσεις ξάπλωνε πάνω σέ κάποια άπό τις μεγαλύτερες κούκλες τοϋ σπιτιού καϊ μιμούνταν τϊς

κινήσεις τής σεξουαλικής πράξης. Αναφέρθηκε ότι κατά καιρούς γιά μερικές ώρες φαινόταν

ανίκανος νά καταλάβει ή άκόμη καϊ ν' άκούσει οποιαδήποτε λόγια τοϋ απηύθυναν κι έπρεπε νά
παλέψει γιά νά επιστρέψει στήν πραγματικότητα.
Όταν εξετάσθηκε σέ μία κοινή συνέντευξη μαζι μέ τό διευθυντή τοϋ ορφανοτροφείου (ή
σύζυγος τοϋ οποίου δέν ήταν παρούσα) φανερώθηκε σαφής οιδιπόδεια άντιζηλία καϊ φόβος
εύνουχισμοϋ μετά άπό υπαινικτικές ερωτήσεις. Συμφώνησε ότι ήθελε όλα τά κορίτσια, ότι θά

ήθελε νά κόψει τό κεφάλι τοϋ διευθυντή, ότι θά έπαιρνε τή σύζυγο του, θά τήν παντρευόταν
«αϊ θά τής έκανε παιδιά. Ή σημασία αυτού τοϋ υλικού έξηγήθηκε στο διευθυντή, έναν ευφυή -
καϊ σκεπτόμενο άνδρα, πού ενθαρρύνθηκε νά άντιμετωπίσει τό παιδί σ' αύτή τήν ο'ιδιπόδεια
αντιζηλία μέ σταθερό καϊ φιλικό τρόπο.

Έξι μήνες άργότερα αναφέρθηκε μία τεράστια βελτίωση. Ή ενούρηση ειχε σταματήσει καϊ
τό παιδί ειχε σταματήσει νά επιδεικνύει τό σώμα του. Είχε πει σέ κάποιο σημείο ότι θά τούς
σκότωνε όλους στο ορφανοτροφείο κι ύστερα θά έφερνε πίσω τήν προηγούμενη άνάδοχη μη-
τέρα του, άλλά μετά άπ' αύτό είχε άλλάξει γνώμη γιά τον αποκεφαλισμό τοϋ διευθυντή. Στή
συνέχεια εξετάσθηκε μαζι μέ τήν προηγούμενη άνάδοχη μητέρα καϊ τον τωρινό διευθυντή σέ
μία οικογενειακή συνέντευξη καϊ ή οιδιπόδεια σύγκρουση συζητήθηκε σέ σχέση καϊ μέ τους
δύο. Παρότι παρέμενε ένα παράξενο, σχιζοειδές παιδί, ή συμπεριφορά του συνέχιζε νά βελτιώ-
νεται καϊ δέν παρουσίασε άλλα σοβαρά προβλήματα σέ διάστημα δύο ετών, όταν καϊ επανεξε-
τάσθηκε.
4. ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΚΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΚΟΣΜΟΙ: ΜΟΝΤΕΛΑ

Τό παράδειγμα είναι πάντα πιο αποτελεσματικό από την παραίνεση.

Samuel Johnson, Rasselas

Λαμβάνοντας υπόψη τη διαδεδομένη έπιρροη τον παραδείγματος στην ανάπτυξη καϊ ρύθμιση
της ανθρώπινης συμπεριφοράς, είναι εκπληκτικό ότι οι παραδοσιακές μελέτες της μάθησης
αναφέρονται έλάχιστα fj καθόλου σέ διαδικασίες μίμησης προτύπου..
Albert Bandura, Ψυχολογική Μίμηση Προτύπου: Συγκρουόμενες Θεωρίες
 Εσωτερικοί κι Εξωτερικοί Κόσμοι: οντλα 71

"Ένα συγκεκριμένο κλινικό κι ερευνητικό πρόβλημα εϊναι ότι τά διαταραγμένα άτομα φαίνεται
συχνά νά διατηροϋν μέσα τους περισσότερα άπο ένα πρότυπα λειτουργίας γιά τον κόσμο καϊ τον
εαυτό τους έντός αυτού. Επιπλέον, τέτοια πολλαπλά πρότυπα είναι συχνά άσύμβατα μεταξύ τους
καϊ μπορεί νά είναι λιγότερο η περισσότερο άσυνείδητα... η έννοια τών προτύπων λειτουργίας
εϊναι κεντρική γιά τό σχήμα που προτείνουμε.
John Bowlby, Υποστήριξη, Καινοτομία κα\ Αυτονομία

Στο Πρώτο Κεφάλαιο, όπου εξετάσαμε τον κόσμο μέ τούς όρους τής θεωρίας τών; συστημάτων,
οι έμβιοι οργανισμοί θεωρήθηκαν μέρη εύρύτερων οργανώσεων, των ύ- περσυστημάτων, πού
περιλαμβάνουν σέ διαφορετικά επίπεδα τήν ομάδα, στήν όποία ανήκει ένα δεδομένο άτομο, τό
είδος του, τήν πανίδα, τά έμβια όντα γενικά κ.ο.κ. Ταυτόχρονα, τά μέρη ενός δεδομένου
οργανισμού θεωρήθηκαν υποσυστήματα πού δύναται νά υποδιαιρεθούν περαιτέρω σέ όλο και
μικρότερα σημαντικά σύνολα, ενώ τό εύ-; ρύτερο σύνολο άλληλοσχετίζεται μέ μία ιεραρχία όπου
τό μεγαλύτερο εξουσιάζει κανι ελέγχει τό μικρότερο μέ ορισμένα όρια ελευθερίας.
Αλλά στους έμβιους Οργανισμούς διακρίνουμε μία φαινομενική αντίφαση, γιατί τό μικρότερο
όχι μόνον περιλαμβάνεται έντός τού μεγαλύτερου, άλλά σέ κάποιο βαθμό τό μικρότερο
περιλαμβάνει κατ τό μεγαλύτερο ώς μέρος τής δικής του δομής. Ό οργανισμός περιλαμβάνει μέσα
του ένα πρότυπο, ένα χάρτη ή μία άναπαράσταση, οσο αφηρημένο, ήμιτελές ή διαστρεβλωμένο κι
αν είναι, τοϋ περιβάλλοντος άλλά κανι τοϋ έαυτοϋ του. Τδ σύστημα δχι μόνον άποτελεΐ μέρος τοΰ
ύπερσυστήματος, άλλά ύπό κάποια έννοια τό ύπερσΰστημα είναι και μέρος τοϋ συστήματος.

Πρότυπα

Ή λέξη πρότυπο άναφέρεται άπλα σέ μια άντιστοιχία στή σχέση μεταξύ τών δύο δομών, οπού ή
μια είναι πιο άφηρημένη άπό τήν άλλη. "Έτσι, ή εικόνα στήν οθόνη τής τηλεόρασης καϊ τό σχήμα
τών ηλεκτρικών παλμών στήν κεραία είναι κάί τά δύο πρότυπα, στό ίδιο επίπεδο αφαίρεσης, τής
σκηνής πού αναπαριστάνεται στό στούντιο.
Τέτοια πρότυπα μπορεί φυσικά νά είναι έμφυτα ή νά σχηματίζονται μέσφ τής εμπειρίας.
Όρισμένα πουλιά φαίνεται νά αντιδρούν άπό τήν πρώιμη ζωή τους μέ φόβο κα\ αποφυγή σέ
αντικείμενα πού μοιάζουν μέ τό γεράκι στον ούρανό, Υποδηλώνοντας ένα πρότυπο τοϋ εξωτερικού
κόσμου πού είναι προγραμματισμένο μέσα στό γενετικό υλικό άνεξάρτητα άπό τή μάθηση, κάτι
πού εξηγείται επί τοΰ παρόντος μέ τούς όρους τής φυσικής επιλογής. Σέ όλα τά επίπεδα κα νι Ιδίως
 ΕΝΝΟΙΕΣ 72

σέ απλούστερες μορφές ζωής, άρκετές πληροφορίες γιά τό ύπερσύστημα μεταδίδονται μέσφ τής
κληρονομικότητας κατ' αύτό τον τρόπο, άλλά καθώς εξετάζουμε πιο σύνθετους έμβιους
όργανισμούς, ιδίως τον άνθρωπο, παρατηρούμε αυξανόμενη πλαστικότητα τοΰ νευρικοΰ
συστήματος κα\ αύξα- νόμενη εξάρτηση άπό τήν μάθηση* μέ τον όρο «μάθηση» εννοούμε τήν
προοδευτική τροποποίηση τής δομής τοΰ ίδιου του έμβιου υλικού ώς άποκριση σε γεγονότα πού
προσκρούουν σ' αύτό, κα\ τή δημιουργία αποκρίσεων σέ μελλοντικά παρόμοια γεγονότα πού νά
είναι καλύτερα προσαρμοσμένες ώστε νά προωθήσουν τήν ευημερία τοΰ όργανισμοΰ σ' αύτό τό
συγκεκριμένο σύνολο περιστάσεων.
Αύτή ή πλαστικότητα κα\ Ικανότητα γιά προοδευτική προσαρμογή στήν εμπειρία έ- πιτυγχάνει
φυσικά τήν πλέον άξιοσημείωτη άνάπτυξή της στον άνθρωπο. Ή συγκεκριμένη ικανότητα
ενισχύεται, άν συνδυάσουμε τά πλεονεκτήματα τής κληρονομικότητας κάί τής μάθησης, μέ τή
μετάδοση τής μάθησης άπό γενεά σέ γενεά μέ τήν χρήση τής γλώσσας, διά τής όποιας τά
εσωτερικά πρότυπα δύναται νά μεταβιβαστούν άπό ένα άτομο σ5 ένα άλλο.
Σέ άπλούστερα ζώα, ή διαδικασία τής μάθησης φαίνεται άργή κι έπίπονη -ένα σκουλήκι
χρειάζεται κατά κανόνα εκατό προσπάθειες γιά νά μάθει νά στρίψει σέ μία διακλάδωση σχήματος
Τ μακριά άπό τό επώδυνο ερέθισμα. Αύτοΰ τοΰ είδους ή μάθηση παίζει κάποιο ρόλο κα\ στούς
άνθρώπους, άλλά συμβαίνουν έπίσης κα\ πιο ραγδαίες διαδικασίες άλλαγής, πού περιγράφονται
ποικιλοτρόπως ώς μίμηση, ταυτοποίηση, ενσωμάτωση κι ένδοβσλή. Παρότι αυτές σι λέξεις
αναφέρονται σέ διαφορετικά είδη απόκρισης, όλες αυτές οί διαδικασίες φαίνεται νά λειτουργούν
μέσω τής αφομοίωσης μίας σταθερής συνολικής άντίληψης γιά τή συμπεριφορά ενός άλλου
άτομου, διά τής όποιας αύτή ή συμπεριφορά γίνεται διαθέσιμη στο άτομο πού τή δέχεται. Καϊ ή
νέα δυνατότητα φαίνεται συχνά νά είναι διαθέσιμη αμέσως δίχως άνάγκη επανάληψης, άν και
επανειλημμένες όμοιες εμπειρίες μπορεί νά είναι άναγκαιες γιά νά κατανοηθούν σωστά οί
λεπτομέρειες. Είναι σάν νά έχει έσωτερικευθει ενα πρότυπο αυτής τής συμπεριφοράς, τό όποιο
δύναται στή συνέχεια νά χρησιμοποιηθεί ώς πρόγραμμα γιά τήν αναπαραγωγή της έντός όρισμένων
ορίων άλλά κα\ γιά τήν άντίδραση σ' αυτήν, όταν εκφράζεται άπό άλλους. Στον τομέα τής
ψυχολογίας κάι τής θεωρίας τής μάθησης, ό Bandura (1) έχει δώσει Ιδιαίτερη σημασία ο' αύτό τό
είδος μάθησης ή «ψυχολογικής μίμησης προτύπου».
Ή ψυχανάλυση βασίζει επίσης τις Ιδέες της κυρίως σ' αύτό τό είδος μάθησης κάι ή θεωρία τών
άντικειμενότροπων σχέσεων ασχολείται μέ τη μελέτη τοϋ τρόπου μέ τον οποίο τά παιδιά
έσωτερικεύουν τή συμπεριφορά τών γονέων τους ή άλλων σημαντικών προσώπων γεμίζουν έτσι
τον εσωτερικό τους κόσμο μέ εικόνες, οί όποιες είναι πρότυπα ή άφαιρέσεις τών έν λόγω
άνθρώπων καϊ άντιστοιχοΰν περισσότερο στήν πραγματικότητα (άργότερα στή ζωή κα\ στήν
ψυχική ύγεια) ή λιγότερο (στήν πρώιμη άνάπτυξή ή στήν ψυχική διαταραχή). Αυτές οί εικόνες,
αντικείμενα (στήν παρούσα ψυχαναλυτική ορολογία) ή πρότυπα, άποτελοϋν στή συνέχεια μία πηγή
 Εσωτερικοί κι Εξωτερικοί Κόσμοι: οντλα 73

πληροφόρησης, πού παρέχει προγράμματα γιά τήν αντιμετώπιση τοϋ εμπλεκόμενου σημαντικού
προσώπου ή άλλων πού άπαιτούν παρόμοιες άποκρίσεις (π,χ. άντιμετώπιση τοϋ πατέρα κάι εξου-
σιαστικών προσώπων πού ό άνθρωπος συναντά άργότερα στή ζωή), άλλά καθιστά κα\ τό άτομο
ικανό νά αναλάβει τό ίδιο τέτοιους ρόλους όταν χρειασθεί (π.χ. νά γίνει πατέρας ή νά άποδεχθεί
τήν ευθύνη κάί μία θέση εξουσίας).
Στόν τομέα τής ψυχανάλυσης, μία αυθεντία, ό John Bowlby (2), πρότεινε ή έννοια τοϋ
προτύπου νά άντικαταστήσει εκείνη τοϋ εσωτερικού άντικειμένου:

Επίσης άρκετά επηρεασμένη άπό τον ειδικό ρόλο πού άπο δίδεται στο θηλασμό κάί στήν
στοματικότητα στήν ψυχαναλυτική θεωρία είναι ή έννοια τοϋ «εσωτερικού αντικειμένου»,
μία έννοια πού είναι ποικιλοτρόπως αμφιλεγόμενη.... Στή θέση της δύναται νά τοποθετηθεί ή
προερχόμενη άπό τή γνωστική ψυχολογία κάι τή θεωρία τοϋ έλεγχου έννοια ένός άτομου
πού αναπτύσσει μέσα του ένα ή περισσότερα πρότυπα λειτουργίας, πού αναπαριστούν κύρια
στοιχεία τοϋ κόσμου γύρω του και τοϋ έαυτοΰ του ώς παράγοντα μέσα σ' αυτόν. Τέτοια
πρότυπα λειτουργίας καθορίζουν τις προσδοκίες κάί τις προβλέψεις του, κάί τοΰ παρέχουν
τά εργαλεία γιά τήν κατασκευή σχεδίων δράσης. Αύτό πού στήν παραδοσιακή θεωρία
ονομάζεται «καλό άντικείμενο» δύναται νά άναδιατυπωθεί
έντός αύτοϋ του πλαισίου ώς λειτουργίας πού γίνεται αντιληπτό ώς προσιτό, αξιόπιστο καϊ
έτοιμο νά βοηθήσει όταν τοϋ ζητηθεί. Παρομοίως, αύτό πού στήν παραδοσιακή θεωρία
ονομάζεται «κακό αντικείμενο» δύναται νά άναδιατυπωθεΐ ώς πρότυπο λειτουργίας ένδς
προσώπου προσκόλλησης, στο όποιο άποδίδονται τέτοια χαρακτηριστικά, όπως ά- βέβαιη
προσβασιμότητα, άπροθυμία άπόκρισης μέ βοηθητικό τρόπο ή ϊσως πιθανότητα εχθρικής
άπόκρισης. Μέ έναν άνάλογο τρόπο θεωρείται ότι τό άτομο κατασκευάζει ένα πρότυπο
λειτουργίας τοϋ έαυτοϋ του, προς τό όποιο oi άλλοι θά αποκριθούν μέ όρισμέ- νους
προβλέψιμους τρόπους (σελ. 37-38).

Ή κατά Bowlby χρήση τής φράσης «πρότυπο λειτουργίας» σκοπεύει νά μας υπενθυμίσει ότι
τέτοιες εΙκόνες, τέτοια πρότυπα ή άντικείμενα δέν πρέπει νά θεωρούνται στατικά, όπως μία
φωτογραφία σ' ένα φωτογραφικό λεύκωμα. ΟΙ μελέτες τοϋ εσωτερικού κόσμου ενός ατόμου σέ
ψυχανάλυση δείχνουν ότι τά πρότυπα είναι δυναμικά, άλληλε- πιδραστικά καϊ μεταβαλλόμενα,
μοιάζουν πιο πολύ μέ μία οικογενειακή ταινία. Ωστόσο, άκόμη κι αύτή ή δυναμική εικόνα δέν
είναι αρκετά ρευστή καϊ δημιουργική, γιατί μία πραγματική οικογενειακή ταινία απλά αναπαράγει
γεγονότα άπό ένα μέρος τής περιορισμένης συμπεριφοράς καϊ αλληλεπίδρασης πού παρατηρήθηκε.
Τά εσωτερικά πρότυπα λειτουργούν πιο σύνθετα: φαίνεται νά αποτελούνται όχι μόνο άπό ένα σύνο-
λο άντιλήψεων, άλλά κι άπό τϊς ανάλογες στάσεις, πεποιθήσεις, τάσεις καϊ είδη σχέσεων, τά όποία
άνασυνδυάζονται διαρκώς σέ νέες συνθέσεις.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 74

Τά πρότυπα είναι ζωντανά ύπό τήν έννοια οτι συνεχίζουν νά σχηματίζουν νέους συνδυασμούς
καϊ νά έχουν μία δική τους ζωή μέσα σ' αύτόν τον εσωτερικό κόσμο έντός τοϋ περιορισμένου
πλαισίου τής αρχικής πληροφορίας πού αφομοιώθηκε γι αυτά. Άπό τόν εσωτερικό πειραματισμό ή
τό παιχνίδι μέ τά πρότυπα (μία διαδικασία πού έκφράζεται μέ τό πραγματικό παιχνίδι στήν
περίπτωση τών παιδιών καϊ χρησιμοποιείται στή θεραπεία παιχνιδιού) εκπονούνται πρότυπα
συμπεριφοράς κατάλληλα γιά διαφορετικές καταστάσεις. Τό ύποκείμενο ταυτίζεται μέ ένα
εσωτερικό πρόσωπο καϊ άποδίδει σ' ένα πραγματικό πρόσωπο πού έχει νά άντιμετωπίσει τό ρόλο
ένός άλλου εσωτερικού προσώπου, όποτε άναπαράγει στή συνέχεια στή συμπεριφορά του πράξεις
πού έχουν τις ρίζες τους σέ προηγούμενες εμπειρίες. Ή πηγή αύτής τής διαδικασίας μπορεί νά είναι
σχέσεις τις όποιες παρατήρησε, ή μπορεί νά άναπαράγει μία σχέση στήν όποία συμμετείχε
πραγματικά. Στή δεύτερη περίπτωση είναι σημαντικό νά θυμόμαστε ότι μπορεί νά ταυτιστεί, νά
παίξει ή νά άναπαραστήσει όχι μόνον τόν προηγούμενο δικό του ρόλο άλλά κι εκείνον τού
προσώπου μέ τό όποιο αλληλεπίδρασε άρχικά, όποτε άποδίδει στον παρόντα σύντροφο του τό
ρόλο πού έπαιζε ό ίδιος προηγουμένως. "Ετσι ένας άνθρωπος πού κακοποιήθηκε στήν παιδική
ήλικία άπό ένα γονικό πρόσωπο μπορεί νά προστατεύσει τόν έαυτό του στή μετέπειτα ζωή του άπό
τήν επανάληψη αυτής τής αφόρητης κατάστασης άναλαμβάνοντας ό ίδιος το ρόλο του θύτη καϊ
φροντίζοντας νά είναι πάντα κάποιος άλλος στο ρόλο του θύματος.
Τέτοια πρότυπα δέν έχουν βέβαια αναγκαστικά τις ρίζες τους στήν παιδική ηλικία, παρότι τά
βασικά πρότυπα πιθανότατα διαμορφώνονται πολύ νωρίς. Στά στρατόπεδα συγκεντρώσεως μία
άμυνα παρόμοια μ? αυτήν πού μόλις περιγράψαμε ήταν διαδεδομένη στούς κρατούμενους, οί
όποιοι συχνά ταυτίζονταν μέ τούς Ναζι δεσμοφύλακες καϊ συμπεριφέρονταν σκληρά σέ πιο
αδύνατους κρατούμενους, μιμούμενοι τούς δεσμοφύλακες. Πράγματι, αύτός ήταν ένας άπό τούς
στόχους αύτοδν τών στρατοπέδων, νά έπα- νεκπαιδεύσουν ή νά κάνουν πλύση εγκεφάλου στούς
κρατούμενους και νά τούς μετατρέψουν μέσω τέτοιων μηχανισμών σέ βάναυσους υποστηρικτές
τοϋ καθεστώτος.
'Ένα χαρακτηριστικό αυτής τής μάθησης είναι ότι φαίνεται νά συμβαίνει όλοκλη- ρωτικά ή σέ
μεγάλο βαθμό κάτω άπό τό όριο τής συνείδησης μέ διεργασίες πού δέν είναι άκόμη σαφείς.
Πράγματι, ή συνειδητοποίηση αυτής τής διαδικασίας φαίνεται νά παρεμβαίνει στήν ιδια τή
διαδικασία, άκριβώς όπως όταν σκέφτεται κάποιος τις κινήσεις του, αύτό έπιδρςχ στή διαδικασία
βαδίσματος. Όλοι οί θεραπευτές έχουν παρατηρήσει τήν τάση τών άσθενών νά αντιγράφουν
ασυναίσθητα τούς μανιερισμούς τους, άλλά ή επισήμανση αύτού τοϋ γεγονότος συνήθως
ενεργοποιεί συνειδητούς μηχανισμούς πού διαταράσσουν αύτή τήν αυτόματη διαδικασία ταύτισης.
Μέ τήν προϋπόθεση ότι ένα παιδί μεγαλώνει σ' ενα περιβάλλον όπου όλοι γύρω του είναι
άρκετά υγιείς καϊ καλά προσαρμοσμένοι, κι έπίσης ότι τά πρόσωπα πού τό επηρεάζουν είναι
ειλικρινή, καϊ δέν κρύβουν σημαντικά στοιχεία τοϋ έαυτού τους ούτε τοϋ προκαλούν σύγχυση γιά
 Εσωτερικοί κι Εξωτερικοί Κόσμοι: οντλα 75

τά κίνητρά τους, τά πρότυπα πού έσωτερικεύει τό παιδί θά αποτελούν έναν άξιόπιστο οδηγό γιά
τον κόσμο γενικά, ενώ τό ίδιο τό παιδί άνα- μένεται νά είναι υγιές καϊ καλά προσαρμοσμένο στή
μετέπειτα ζωή του. Όποιες ιδιορρυθμίες καϊ μεγάλες αποκλίσεις άπό τον κανόνα έμφανίζονται στά
γονικά πρόσωπα ή στήν οικογένεια συνολικά θά διορθωθούν άργότερα μέσφ τής εμπειρίας μέ τά
αδέλφια, τούς δασκάλους, άλλους ένήλικους καϊ τήν ευρύτερη ομάδα τών όμοιων.
Αύτή ή διαδικασία διόρθωσης βιώνεται υποκειμενικά (εφόσον τή συνειδητοποιήσουμε) σάν νά
μας συμβαίνει κάτι άπρόσμενο ή αιφνιδιαστικό. Τό πρότυπο βιώνεται σαν νά ήταν έκτος τοϋ
έαυτοϋ μας, άκριβώς όπως ή οπτική μας εΙκόνα γίνεται αντιληπτή σάν νά είναι εξωτερική κι όχι
μία εικόνα στον άμφιβληστροειδή του ματιού μας ή ένα σχέδιο στον οπτικό φλοιό τοϋ εγκεφάλου
μας. Τό πρότυπο προβάλλεται στό πραγματικό πρόσωπο πού έχουμε μπροστά μας ή, γιά νά τό
θέσουμε διαφορετικά, βιώνουμε τό πραγματικό πρόσωπο σάν νά ήταν τό προβαλλόμενο πρότυπο.
Ανακαλύπτουμε ότι αύτό δέν ισχύει μόνον όταν τό πρότυπο άποτυγχάνει νά προβλέψει επαρκώς
τήν πραγ- ματική συμπεριφορά του προσώπου πού έχουμε μπροστά μας. Υπάρχει τότε μία αί-
σθηση σόκ η έκπληξης κα\ τό προβαλλόμενο πρότυπο δύναται στή συνέχεια νά έσωτε- ρΐκευτεί έκ
νέου μέ διορθωμένη μορφή, όποτε ή πρόβλεψή του πιθανόν νά είναι πιό ά- κρΦ^ζ στήν επόμενη
ευκαιρία. Έκτος κι άν κάτι παρέμβει σ' αυτήν τή διορθωτική διαδικασία, τά πρότυπα είναι
υποκείμενα σέ συνεχή αναθεώρηση, ώστε, ενώ άλλα πράγματα παραμένουν ίδια, ή προσαρμογή
καί ή αίσθηση τής πραγματικότητας νά βελτιώνονται σταθερά μέ τή διεύρυνση τής εμπειρίας.
Ή ελαττωματική προσαρμογή, όταν συμβαίνει, μπορεί νά προέρχεται άπό δύο κύριες πηγές, ή
μια πιό σοβαρή άπό τήν άλλη. 'Εάν οί γονείς ή άλλοι ενήλικες πού διαπλάθουν τό παιδί είναι οί
ίδιοι δυσλειτουργικοί, τό παιδί άναγκαστικά θά έσωτερικεύσει ΐά παραδείγματά τους καί θά
ύποφέρει άπό παρόμοια ή σχετικά προβλήματα τουλάχιστο στά πρώιμα στάδια, πρίν γίνει δυνατή ή
διόρθωση τού προτύπου μέσφ τής άλλη- λεπίδρασης μέ άλλα λιγότερο άποκλίνοντα παραδείγματα.
Άλλά καθώς τό παιδί μεγαλώνει ζώντας 5λο καί περισσότερο έκτος τού οικογενειακού κύκλου, και
δέχεται τήν έ- πιρροή άλλων ενήλικων ή παιδιών, οί άξίες καί στάσεις πού θεωρούνταν
άδιαμφισβή- τητες στά πρώιμα πρότυπά του άμφισβητούνται όλο καί περισσότερο καί τά πρότυπα
διορθώνονται σταθερά ώστε νά προσεγγίσουν βαθμιαία τούς κανόνες τής ευρύτερης κοινωνίας.
Αύτή ή διαδικασία είναι φυσικά ιδιαίτερα εντυπωσιακή σ' εκείνες τίς περιπτώσεις στίς όποιες
ένα άτομο, προηγουμένως στενά δεσμευμένο μέσα σ' ενα οικογενειακό σύστημα, παρατηρείται άπό
άλλους νά αλλάζει ραγδαία προς τό καλύτερο (ή άπό τήν ο'ι- κογένειά του πρός τό χειρότερο!)
όταν μετακινείται ξαφνικά σ' ένα εύρύτερο δίκτυο. Ή μετακίνηση σέ οικοτροφείο, ή πρώτη
καλοκαιρινή κατασκήνωση, ή στρατιωτική θητεία ή μία σχέση μέ τό πρώτο αγόρι ή κορίτσι είναι
χαρακτηριστικά παραδείγματα πού επιφέρουν τέτοιες άλλαγές. Αύτό τό φαινόμενο είναι συχνό
ειδικά σέ οικογένειες μεταναστών, πού ενσωματώνουν τίς άξίες ενός παλιότερου, πιό
 ΕΝΝΟΙΕΣ 76

άπολυταρχικού πολιτισμού, όταν τά παδιά γίνονται έφηβοι καί αρχίζουν νά ζητούν τήν ελευθερία
καί τήν ανεξαρτησία πού είναι συνήθη γι αύτή τήν ήλικία στή χώρα φιλοξενίας.
Τό δεύτερο, πιό σοβαρό σύνολο προβλημάτων εμφανίζεται όταν τό παιδί όχι μόνον εφοδιάζεται
μέ πρότυπα πού είναι δυσλειτουργικά (ή άκόμη κι δταν δέχεται πρότυπα πού ήταν κάποτε
κατάλληλα άλλά είναι τώρα άπρόσφορα λόγω τής άλλαγής τών πολιτιστικών συνθηκών), άλλά
οδηγείται άπό τήν πρώιμη εμπειρία του νά άποφεύγει τή δοκιμασία, τή διόρθωση καί τήν άλλαγή
τους. Μπορεί νά άποθαρρύνεται νά κάνει παρέα μέ άλλους πού θά μπορούσαν νά άμφισβητήσουν
τίς οικογενειακές στάσεις («Δέν πρέπει νά παίζεις μέ τά σκληρά άγόρια, δέν είναι σάν κι εμάς»
«Είναι πρόστυχη» «Δέ μας αρέσουν οί άνθρωποι πού προσπαθούν νά είναι καλύτεροι άπό τούς
άλλους») ή
 Εσωτερικοί κι Εξωτερικοί Κόσμοι: οντλα 90

νά τιμωρείται για τήν έκφραση απόψεων πού ακούει και είναι άντίθετες μ' εκείνες πού ΐ
πρεσβεύουν οί γονείς («Μή σέ ξανακούσω να τό λες αύτό» «Πώς μπορείς να έπικρίνείς τις
συνήθειες μας μετά άπ' όσα έχουμε κάνει γιά σένα;»).
Αλλά άκόμη καϊ τέτοιοι φραγμοί στήν άνάπτυξη νεων προτύπων μπορούν σχετικά
εύκολα νά ξεπεραστούν, άκριβώς επειδή είναι φανεροί και αναγνωρίσιμοι. Πιο δΰσκο- ·1

f
λες είναι οί άναρίθμητες συνήθειες τής ύπεκφυγής, τής άποφυγής κάι τής ύπουλης διαστρέβλωσης
τής άλήθειας πού ένσωματώνει τό παιδί ώς τμήμα τών δικών του εσωτερικών προτύπων, καθώς
άποτελοϋν τό μόνο τρόπο συσχέτισης μέ τήν πραγματικότητα I πού γνωρίζει. 'Εάν οί γονείς
διατηρούν φαντασιώσεις γιά τόν έαυτό τους καϊ άποκρύ- πτουν οδυνηρές ανεπάρκειες, ή
διαιωνίζουν μεγαλειώδεις οικογενειακούς μύθους ώστεΐ νά άποσπάσουν τήν προσοχή άπό τά
«ατιμωτικά μυστικά τής οικογένειας», τό παίδι /· θά μάθει νά άντιλαμβάνεται λανθασμένα τήν
πραγματικότητα μέ παρόμοιο τρόπο. Άν / διαστρεβλωθούν ή αντίληψη καϊ ή κρίση του, ή έκθεση
σ5 ενα πιο υγιές περιβάλλον δένΐ αποτελεί άπό μόνη της επαρκή θεραπεία. Οι οδυνηρές άλήθειες
άπλά απωθούνται, τά συναισθήματα παραμερίζονται γιά νά μή γίνουν συνειδητές οί άντιφάσεις καϊ
τά σφάλματα αποδίδονται σέ άλλους (παρανο'ικό/σχιζοειδές έπίπεδο).
'Εναλλακτικά, μία πιο εκλεπτυσμένη αποφυγή δύναται νά εμφανισθεί σέ μεταγενέ-'ξ στερα
άναπτυξιακά επίπεδα, όπως ή αποφυγή μίας ειλικρινούς σχέσης εξάρτησης μέσω; μίας
καταθλιπτικής άπόρριψης τών άλλων ώς άνάξιων έμπιστοσύνης ή άνίκανων νά προσφέρουν
επαρκή φροντίδα («Είμαι τόσο άπα ίσιος πού κανείς δέν μπορεί νά μ' ά-ΐ γαπήσει.») ή μέσψ
περιφρονητικής μανιακής άνωτερότητας καϊ χειραγωγοϋ έλεγχου («Είμαι τόσο θαυμάσιος πού οί
άνθρωποι δέν μπορούν παρά νά μ' άγαπήσουν») (κα- / ταθλιπτικό έπίπεδο).
Ή σκέψη μπορεί νά διαχωριστεί άπό τό συναίσθημα, οί στάσεις μπορεί νά διατη-4 ροϋνται
διαχωρισμένες σέ τμήματα (πρωκτικό έπίπεδο) ή μία μαζική άλλά καλά όργα-^ νωμένη διάσχιση
μπορεί νά συντελεστεί ώστε νά καταστεί τό άτομο ικανό νά παίξει έναν πειστικό άλλά ψεύτικο
ρόλο σ' όλη του τή ζωή γιά νά εξαπατήσει τόσο τόν έαυτόι του όσο καϊ τούς άλλους (οιδιπόδειο
επίπεδο). Ή Hanna Segal (3) καϊ ή Άννα Φρόιντ^ (4) έχουν περιγράψει μέ μεγάλη σαφήνεια
τέτοιους μηχανισμούς.
Άν εδραιωθούν τέτοιοι άμυντικοί μηχανισμοί, οί κοινές εμπειρίες δέν αρκούν πλέον j γιά νά
καταστήσουν τά εσωτερικά πρότυπα ικανά νά διορθώνονται προοδευτικά καϊ νά ενισχύεται ή
ψυχική υγεία. Γιατί, άν καϊ τά άναγκαία γεγονότα δύναται νά έμφανι- σθοϋν επανειλημμένα στήν
εξωτερική ζωή ενός άτομου, ή αντίστοιχη εσωτερική έμπει-\ ρ ία μπορεί νά εμποδίζεται νά
εκδηλωθεί ώς απόκριση σ' αυτά. Γιά νά προκαλέσει ένα;,; εξωτερικό γεγονός μία άντίστοιχη
εσωτερική εμπειρία, πρέπει νά διατηρηθεί ό σύνδε- Γ σμος τής προσοχής, άλλά άκριβώς αύτός
χάνεται ή μάλλον εκτρέπεται άπό συνήθεια τήν κρίσιμη στιγμή. Ό Sullivan (5) τό εκφράζει αύτό πιο
 Εσωτερικοί κι Εξωτερικοί Κόσμοι: οντλα 76

καθαρά άπό πολλούς άλλους μέ τήν ιδέα τής «επιλεκτικής άπροσεξίας», δια τής όποιας τό
άσυνείδητο θεωρείται πιο ΤΕολύ τό σύνολο τών εμπειριών (εσωτερικών κι εξωτερικών) πού άπό
συνήθεια αποφεύγουμε νά άντιληφθοϋμε παρά ενα κιβώτιο στή σοφίτα ή στό υπόγειο, στό όποιο
κλειδώνουμε τά μυστικά μας.
Τέτοιοι μηχανισμοί αποφυγής είναι πασίγνωστοι στήν πειραματική ψυχολογία. Γιά παράδειγμα,
άν μία σειρά λέξεων, μερικές ούδέτερες και μερικές συναισθηματικά φορτισμένες, άναβοσβήσει σέ
μία οθόνη γιά τόσο σύντομο χρονικό διάστημα πού σχεδόν νά μήν άναγνωρίζονται, οι ούδέτερες
λέξεις άναγνωρίζονται σωστά συχνότερα άπ' ό,τι οι συναισθηματικά φορτισμένες. Ωστόσο, γιά νά
εμφανισθεί μία τέτοια διαφορική ά- ναγνώριση, οί λέξεις πρέπει νά έχουν γίνει άντιληπτές μέ
ακρίβεια σέ κάποιο κατώτερο επίπεδο τού νευρικού συστήματος, τό οποίο δίνει εντολή σ' ένα
ανώτερο επίπεδο (συνδεδεμένο μέ τή συνείδηση) νά μήν τις αναγνωρίσει.
Μόλις αναπτυχθούν τέτοιοι μηχανισμοί, βρισκόμαστε στή θέση τοϋ αρουραίου πάνω στό
πλέγμα πού δέχεται ηλεκτρικό ρεϋμα, ό όποιος δέχεται ηλεκτροπληξία άμέσως μόλις άκούσει έναν
ήχο βομβητή ή δει ένα φως. Στήν αρχή αναπηδάει μόλις δεχθεί τήν οδυνηρή ηλεκτροπληξία, άλλά
γρήγορα μαθαίνει νά πηδάει όταν εμφανίζεται τό ούδέ- τερο ερέθισμα άκριβώς πρίν άπό αυτήν.
'Επαναλαμβάνοντας τή συμπεριφορά αυτομάτως αποφεύγει μία οδυνηρή εμπειρία, άλλά επίσης
αυτομάτως εμποδίζει τόν έαυτό του νά ανακαλύψει άν ή ηλεκτροπληξία πραγματοποιείται άκόμη
πραγματικά, άλλά συνεχίζει νά άναπηδάει άκόμη κι όταν ό πειραματιστής αποσυνδέσει τό
ηλεκτρικό ρεϋμα.
Άν και όλες οί άλλες μορφές μάθησης αυτού τοΰ είδους (αντανακλαστική μάθηση) βαθμιαία
ξεθωριάζουν ή απαλείφονται άν δέν ενισχυθούν μέ επανάληψη τής τιμωρίας ή τής άμοιβής
(ενίσχυση), τό είδος μάθησης πού μόλις περιγράψαμε, αποκαλούμενο τραυματική απόκριση
άποφυγής, έχει μακρόχρονη διάρκεια κα\ είναι άνθεκτική στήν άλλαγή, γιά τόν προφανή λόγο ότι
τό ίδιο τό πρότυπο (ηλεκτρισμένο πλέγμα) άποτρέ- πει τή διορθωτική εμπειρία, ή όποία θά
μπορούσε νά άλλάξει τό πρότυπο (μή ηλεκτρισμένο πλέγμα).
Ή σύνδεση μεταξύ τοΰ γεγονότος κα\ τής εμπειρίας λείπει. Άκριβώς οί ϊδιες αρχές
φαίνεται νά Ισχύουν στήν άνθρώπινη μάθηση, μόνο πού ή σχετική πολυπλοκότητα τής ανθρώπινης
λειτουργίας επιτρέπει άντιστοίχως ύπουλες κα\ εκλεπτυσμένες μορφές ύ- πεκφυγής. Αντίθετα μέ τά
ζώα, ό άνθρωπος είναι Ικανός νά λέει ψέματα κα\ πάνω άπ' όλα νά λέει ψέματα στον έαυτό του.
Γιά νά θεραπευτεί ό άρουραιος στό παραπάνω παράδειγμα, πρέπει μέ κάποιον τρόπο νά
συγκρατηθεί πάνω στό πλέγμα γιά αρκετό διάστημα ώστε νά ανακαλύψει ότι δέν είναι πλέον
ηλεκτρισμένο. Αύτό μπορεί νά γίνει είτε δια τής βίας είτε μέσω κά- ποιας μορφής αμοιβής πού νά
είναι ικανή νά άντισταθμίσει τό φόβο, άλλά μόλις βρεθεί ό τρόπος πού θά καταστήσει τό ζώο
Ικανό νά βιώσει τίς άλλαγμένες συνθήκες ή συνήθεια θά αρχίσει νά εξαλείφεται. Τό πρόβλημα με
τούς ανθρώπους είναι τό ίδιο όσον άφορα στήν άρχή άλλά διαφορετικό ώς προς τήν ένταση.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 77

Διορθωτικές διεργασίες

Ή καθημερινή ζωή φροντίζει σέ ποικίλο βαθμό για τή διόρθωση τών άνεπαρκών προτύπων καί
παρέχει επίσης κάποια δυνατότητα επιδιόρθωσης τών μηχανισμών άπο- φυγής πού άποτρέπουν τή
βελτίωση τών ίδιων τών προτύπων. Τά αποστερημένα παιδιά, τά όποία έχουν μάθει νά μήν
εμπιστεύονται τούς άλλους, μπορούν βαθμιαία νά άρχίσουν νά εκθέτουν τόν εαυτό τους στον
κίνδυνο να πληγωθούν μέσα σ' ένα σταθερό, στοργικό καί ύπομονετικό περιβάλλον πού παρέχεται
άπό ένα καλό ύποκατάστα- το σπιτικό, μέχρι νά μπορέσουν καί πάλι νά άφεθοΰν οτή φροντίδα
άλλων καί νά ά- ποδεχθούν τήν άγάπη. Τό διαρκώς άνυπότακτο παιδ\ ένός άστοργου πατέρα
μπορεί:; νά είναι τυχερό καί νά βρει έναν καλόπιστο δάσκαλο ή εργοδότη, μέσφ τού όποιου μπορεί
νά άνακαλύψει ότι ή εξουσία, άν ερμηνευτεί σωστά, είναι μία εκδήλωση άγά-ΐ πης, έ'γνοιας καί
σεβασμού. Τό παιδί πού τραυματίστηκε άπό τήν έκθεση σέ πρόωρη ή- ύπερβολική σεξουαλική
έμπειρία ή συναίσθημα καί άργότερα άποφεύγει τή σεξουαλική εμπλοκή μπορεί νά συναντήσει
έναν τρυφερό καί ύπομονετικό εραστή, μέ τόν όποιο ή σεξουαλική επιθυμία βαθμιαία θά
εκδηλωθεί κα\ θά άναπτυχθεί.
Τέτοια άτομα είναι παρ' όλα αύτά τυχερά. Γιά πολλούς, ειδικά όσους διαθέτουν σύνθετους κα\
Ισχυρούς άμυντικούς μηχανισμούς, ή ζωή, άν μή τί άλλο, συνεχίζει νά έ-; νισχύει μία τάση γιά
άποφυγή, καί σέ αύτό τό σημείο παρεμβαίνουν οι διάφορες μορφές ψυχοθεραπείας. Όλες
επιζητούν νά προσφέρουν μία ειδική μορφή μαθησιακής κατάστασης, όπου μέσα σέ μία άρχική
άτμόσφαιρα άσφάλειας κα\ εμπιστοσύνης, ή όποία: παρέχεται άπό τήν υποστήριξη ένός
επαγγελματικά εκπαιδευμένου άτομου, τό ύποκεί- μενο προσεγγίζει καί βιώνει έκ νέου μέ ρυθμό
προσαρμοσμένο στίς συγκεκριμένες άπα ιτήσεις του τήν έμπειρία πού άποφεύγει.

Ψυχαναλυτικές μέθοδοι
Ή ψυχανάλυση καί τά παράγωγά της είναι άκόμη ίσως οί καλύτερες γνωστές μέθοδοι γιά
επίτευξη τών προαναφερθέντων. Σέ μία άσφαλή, χαλαρή κατάσταση ό άσθενής ^ν9αρρύνεται νά
εκφράζει ελεύθερους συνειρμούς. Οι ξαφνικές διακοπές, τά άλματα ή 0{ «σπασμωδικές» κινήσεις στή
ροή τών σκέψεων κα\ τών συναισθημάτων σημειώνονται άπό τον αναλυτή και οί ύποκείμενοι φόβοι
πού προκαλούν τά εμπόδια καϊ τούς Αντιπερισπασμούς διερευνούνται κα\ αποσαφηνίζονται. Ασκείται
κατ' αύτο τόν τρόπο μ fa ^πια π^εσγ1 ώστε νά συγκρατηθεί ό ασθενής «πάνω στο πλέγμα», νά
καταστεί ικανή ή πιο ώριμη πλευρά τοϋ ασθενή νά δει τήν ύπεκφυγή του κανι νά ασκήσει πίεση
στον έαυτό του νά τήν άντιμετωπίσει.
Ή πιο Ισχυρή πλευρά τοϋ ψυχαναλυτικού έργου φαίνεται νά είναι ή έκ νέου μάθηση πού
συντελείται μέσω τής μεταβίβασης, δηλ. τής προβολής τών εσωτερικών προτύπων τοϋ ασθενή
στον άναλυτή. Ό άναλυτής σημειώνει τούς διαστρεβλωμένους τρόπους μέ τούς όποιους τόν
 Εσωτερικοί κι Εξωτερικοί Κόσμοι: οντλα 78

αντιλαμβάνεται ό άσθενής και τούς επισημαίνει, Γσως συνδέοντας αύτές τις διαστρεβλώσεις μέ
γονικά ή άλλα σημαντικά πρόσωπα, μέ τά όποια ά- ναπτύχθηκαν άρχικά τά πρότυπα. Στήν αρχή, αύτό
είναι άπλα μία πληροφορία όσον αφορά στον άσθενή, κάτι πού γνωρίζει μέσα στο μυαλό του, άλλά
εχει έλάχιστη επίδραση στά συναισθήματά του ή στον πραγματικό έλεγχο τής συμπεριφοράς του.
Μία μακροχρόνια διαδικασία επανάληψης ή διεξοδικής επεξεργασίας απαιτείται συνήθως ώστε ή
έκ νέου μάθηση νά διαφοροποιήσει ολόκληρη τήν ύπαρξη τοϋ ύποκειμένου κι οχι μόνο τό

πνευματικό επίπεδο. Ή όδυνηρά αργή επίδραση αύτής τής προσέγγισης ά- ποτελει μία αιτία
ανησυχίας γιά αναλυτές καϊ μή.

Πρακτική μάθηση
Οί ψυχαναλυτικές μέθοδοι αναπτύχθηκαν στά πλαίσια μίας σχέσης δύο άτόμων και ειδικότερα
σέ μία κατάσταση στήν όποία (στή σημαντική φροϋδική σχολή) ή μή λεκτική παρατήρηση κα\
επικοινωνία ήταν στήν πραγματικότητα περιορισμένες άπό τήν ύπτια στάση τοϋ άσθενή κατ τή
θέση τοϋ άναλυτή πίσω του, ό όποιος συνολικά άκουγε προσεκτικά άλλά δέν κοιτούσε μέ τήν ίδια
προσοχή ή δέν μπορούσε νά αντιληφθεί καθαρά άκόμη κι άν τό εκανε. Ή τεχνική αυτή
άναπτύχθηκε επίσης σέ μία εποχή ή όποία χαρακτηριζόταν άπό μεγάλη εκτίμηση τής διανόησης
πού ήταν ύπεύθυνη γιά τήν ανάπτυξη τής επιστημονικής γνώσης και τών δυνάμεων πού ή γνώση
αύτή έκανε διαθέσιμες στο κοινό. Αύτή ή ύπερεκτίμηση διατηρήθηκε παραδόξως σιωπηρά γιά τή
μορφή τής ψυχαναλυτικής θεραπείας, παρότι ή θεωρητική βάση τής θεραπείας άναπτύχθηκε μέσω
μίας δυσπιστίας γιά τή διανόηση κα\ ενός άνανεωμένου σεβασμού γιά τις συναισθηματικές
δυνάμεις πού μέχρι τότε δυσφημίζονταν.
Ή ανάπτυξη τής όμαδικής ψυχοθεραπείας όμως έφερνε τούς ανθρώπους πρόσωπο μέ πρόσωπο
κα\ αναπόφευκτα έπικεντρονόταν περισσότερο σέ μή λεκτικές συναλλα- γές και στους τρόπους μέ
τούς όποιους οι άνθρωποι γίνονταν πρότυπα ό ένας για τόν άλλο μέσφ τής άμεσης παρατήρησης.
Μέ τήν άνάπτυξη τόον κοινών οικογενειακών μεθόδων, πολλοί θεραπευτές αναγνώρισαν γρήγορα
ότι αύτή ή μή λεκτική αλληλεπίδραση ήταν άκόμη πιο σημαντική άπό τή λεκτική επικοινωνία γιά
τήν εξακρίβωση τών άλλαγών πού συνέβαιναν διαπιστώνουμε μία εστίαση σ' αύτό τό στοιχείο στά
περισσότερα άπό τά έργα τών πρωτοπόρων, άκόμη κι όταν ανέπτυσσαν τις μεθόδους τους
άνεξάρτητα άπό άλλους.
Καθώς ή τεχνική εξελίχθηκε, διακρίνουμε μία αυξανόμενη επίγνωση οτι αύτό πού κάνει 6
θεραπευτής είναι πολύ πιο σημαντικό άπ5 αύτό πού λέει, ότι τό πρότυπο πού
προσφέρει έσωτερικεύεται γρήγορα, συχνά άμέσως, χα\ είναι άποτελεσματικό, σέ άντίθεση με τήν
άργή διαδικασία αλλαγής πού συνοδεύει τή λεκτική ερμηνεία κάι τή μετάδοση μέ συμβολικά μέσα
μέσω τής νόησης.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 79

Οι μηχανισμοί μέ τούς οποίους συντελείται αύτή ή διαδικασία άλλαγής παραμένουν δυσνόητοι

κάί ή άποσαφήνισή τους μπορεί ισως νά είναι τό έπόμενο άποφασιστικό βήμα στήν ο'ικογενειακή
θεραπεία (κα\ στήν πραγματικότητα στήν ψυχοθεραπεία γενικά, καθώς αυτοί ot μηχανισμοί
λειτουργούν σαφώς καϊ στήν όμαδική θεραπεία μέ άγνωστα μεταξύ τους άτομα άλλά κάι στήν
άτομική θεραπεία, παρότι λιγότερο έκδηλα). Σ' αύτό τό στάδιο μπορούμε μόνο νά εξετάσουμε τοι
διαθέσιμα στοιχεία τής κλινικής εμπειρίας κατ νά προβούμε σέ ύποθέσεις σχετικά μέ πιθανές
εξηγήσεις.
Ό πρώτος μηχανισμός εΐναι ισως άρκετά έκδηλος καϊ έχει ήδη εξεταστεί περιληπτικά. Τά
άρχικά πρότυπα έσωτερικεΰονται άπό τό παίδι όχι άκούγοντας λεκτικές περιγραφές πού κάνουν τά
γονικά πρόσωπα, άλλά βλέποντας τα νά συμπεριφέρονται, βιώνοντας τα άμεσα. Τά πρότυπα
έσωτερικεύονται ώς σύνολα, ώς συνολικές εικόνες, δέ σχηματίζονται κομμάτι-κομμάτι, όπως
συμβαίνει άναγκαστικά μέ τό άκουσμα λεκτικών περιγραφών. Θά φαινόταν πιο φυσικό νά
διορθώνονται τέτοιες εικόνες ή πρότυπα μέσφ μίας παρόμοιας διαδικασίας, μέσφ τής έκθεσης τού
άτομου σέ μία διαφορετική διορθωτική εμπειρία άντι γιά τήν περιγραφή της. Ταυτόχρονα, ή
καινούργια εμπειρία πρέπει νά συνδεθεί μέ τό παλιό πρότυπο γιά νά επιτευχθεί ή διόρθωση, καθώς
ή εκάστοτε καλή εμπειρία δέν άλλά ζει τήν επίδραση μίας προηγούμενης δυσάρεστης εμπειρίας.
Αύτή ή προϋπόθεση εκπληρώνεται ίσως μέ τήν άνάπτυξη τής μεταβίβασης, γιατί τότε τό
σύνολο τών προσδοκιών κα\ τών προβλέψεων προκύπτει άπό ένα συγκεκριμένο πρότυπο ή, γιά νά
τό θέσουμε διαφορετικά, τό πρότυπο προβάλλεται στο πραγματικό πρόσωπο πού είναι παρόν. Σ' αύτή
τήν περίπτωση μπορεί κάποιος νά προσδοκά ότι ή διόρθωση τοϋ προτύπου θά συμβεί όταν αύτό
είναι άσύμφωνο μέ τήν πραγματική εμπειρία, οδηγώντας στή συνέχεια στήν έσωτερίκευση ενός
τροποποιημένου προτύπου %α\ 0g μία διαφορετική αλυσίδα προσδοκιών γιά τήν άντίδραση σέ
παρόμοιες μελλοντικές έμπειρίες.
Ή δεύτερη προϋπόθεση συγγενεύει μέ τή συγκράτηση τοϋ αρουραίου πάνω στό πλέγμα- Τό
καινούργιο γεγονός πρέπει πραγματικά νά βιωθεί καϊ ό θεραπευτής πρέπει νά εξασφαλίσει τις
κατάλληλες συνθήκες ώστε ό άσθενής νά μή χρησιμοποιήσει τή συμπεριφορά αποφυγής κα\ «κλείσει
τό διακόπτη» σ' ένα κρίσιμο στάδιο, όταν δηλ. αυξάνεται τό άγχος, αφήνοντας τις προσδοκίες
άδιόρθωτες. Αύτό δύναται νά εξασφαλιστεί μέ μία ασφαλή κατάσταση, στήν όποία άλλες μορφές
άγχους έχουν ελαχιστοποιηθεί μέ τόν καθορισμό ενός άσφαλοϋς ορίου. Ό θεραπευτής προσφέρει
υποστήριξη κι ενθάρρυνση, ώστε ή εμπιστοσύνη στον αρωγό, πού άναπτύχθηκε μέσω
προηγούμενης εμπειρίας, νά επιτρέψει στό ύγιές μέρος τοϋ ασθενή νά προσχωρήσει στή θεραπευτική
συμμαχία και νά εστιάσει τήν προσοχή του παρά τό φόβο πού προκύπτει άπό τις ενοχλητικές
φαντασιώσεις πού προκαλεί τό πρότυπο.
Ή διόρθωση τοϋ εσωτερικού κόσμου τών προτύπων ή άντικειμενότροπων σχέσεων μπορεί
πράγματι νά επιτευχθεί περισσότερο μέ τό παιχνίδι ρόλου παρά μέ τήν ερμηνεία, υπό τήν
 Εσωτερικοί κι Εξωτερικοί Κόσμοι: οντλα 80

προϋπόθεση ότι μέ τό παιχνίδι ρόλου εννοείται όχι ή άναπαράσταση ενός ψεύτικου ή επινοημένου
ρόλου άλλά ή φυσική άνταπόκριση (μέ μία πραγματική άντίδραση ήδη σχηματισμένη κανι
διαθέσιμη στό θεραπευτή μέσφ τών προτύπων του) μ' έναν τρόπο πού επιβάλλεται αυθόρμητα άπό
τήν ιδια τήν κατάσταση.
Ό θεραπευτής δέν υποκρίνεται, μέ τήν έννοια τής προσποίησης, ότι είναι κάποιος πού δέν είναι,
απλά αντιδρά σέ άντιδίαστολή μέ τή «μή αντίδραση»' εκδηλώνει μία ά- πόκριση ήδη παρούσα μέ
τήν μορφή ενός προπαρασκευαστικού συνόλου στάσεων, τήν όποια, ωστόσο, μπορεί νά επιλέξει νά
τήν άναστείλει άν νοιώθει ότι ενα τέτοιο πείραμα θά ήταν πρόωρο γιά τόν ασθενή ή άν επιθυμεί νά
έχει περισσότερο τό ρόλο μίας «κενής οθόνης» ώστε νά ενθαρρύνει πρώτα τήν ανάπτυξη μίας
πλουσιότερης μεταβιβαστικής φαντασίωσης (προβολή τοϋ προτύπου στον έαυτό του).
Προσπαθώντας νά μεταδώσω με λόγια αύτή τήν πλευρά τής ψυχοθεραπείας συναντώ μεγάλη
δυσκολία. Όταν βλέπεις βιντεοσκοπήσεις, ή επιρροή τής μίμησης τοϋ προτύπου είναι πάντα
έκδηλη, συχνά μέ βαθύ νόημα, άκόμη καϊ συγκινητική. Αλλά όταν προσπαθεί κάποιος νά τήν
περιγράψει, νά τή μεταδώσει μ' έναν τρόπο εύληπτο
γιά τή διαβίβαση λεκτικής, εννοιολογικής πληροφορίας ή έρμηνείας, φαίνεται ειτε τετριμμένη ή
ύπερβολικά πασιφανής γιά νά μιλήσουμε γι αυτήν ή μή πειστική. Ακόμη κι όταν είναι πειστική,
παρουσιάζεται μέ διαφορετική έμφαση όταν παρακολουθούμε τήν άλληλεπίδραση στό βίντεο.
Περιγραφές γιά τή μίμηση προτύπου στήν άνατροφή καϊ στό ύποστηρικτικό πλαίσιο μπορεί νά
άκούγονται ύπερβολικά συναισθηματικές- οι παρεμβάσεις ελέγχου μπο- ρει νά μεταδίδουν τήν
εντύπωση βίας ή βαναυσότητας' οί ενέργειες πού έχουν τήν πρόθεση νά απελευθερώσουν
σεξουαλικά συναισθήματα φαίνονται παρά πολύ συχνά νά είναι πρόστυχες κανι νά άποθαρρύνουν
τήν τρυφερότητα και τήν ευαισθησία. "Ισως αύτο νά είναι άναπόφευκτο, γιατί μόνο ή
βιντεοσκόπηση αύτοϋ του μή λεκτικού στοιχείου μπορεΧ νά μεταφέρει ταυτόχρονα όλες τις
άποχρώσεις τής έκφρασης, τής στάσης
κα\ τοϋ τόνου τής φωνής, τή θέρμη άλλα κάί τήν τραχύτητα, τό χαμόγελο πού συνοδεύει μία
καυστική πρόκληση, τήν ήρεμη δεκτικότητα άλλα κα\ τή λάγνα σεξουαλικότητα. "Ένας
καλλιτέχνης ισως νά μπορούσε νά τά μεταφέρει όλα αύτά στο χαρτί, εγώ όμως άδυνατώ καϊ είμαι
γι αύτό τό λόγο υποχρεωμένος δίπλα νά προειδοποιήσω τόν άναγνώστη γιά τήν ανεπάρκεια τής
λεκτικής άνακοίνωσης μή λεκτικών γεγονότων, τουλάχιστον όπως τά χρησιμοποιώ εγώ.
Σέ απλούστερες, πιο στρωτές περιπτώσεις, αύτές οί μέθοδοι περιγράφονται ωστόσο
ευκολότερα, τουλάχιστο χοντρικά. Οί αποστερημένοι, ανεπαρκείς γονείς, οί όποιοι άντιδροϋν σ ?
ενα απογοητευμένο, ύπερκινητικό παιδί κακομαθαίνοντας ή άγνοώντας το εναλλάξ μέ βίαιη
απόρριψη κάί τιμωρία, έκπλήσσονται μερικές φορές όταν τό παιδ\ γίνεται ήσυχο καΧ
πειθαρχημένο κα\ ανταποκρίνεται άφοΌ ό θεραπευτής εχει στρέψει όλη τήν προσοχή του σέ αύτό,
είναι ύπομονετικός κα\ σταθερός, και τό ύποστηρίζει. Σέ μία επόμενη συνεδρία, ό χειρισμός τοϋ
 ΕΝΝΟΙΕΣ 81

παιδιού άπό τους γονεΧς έχει συχνά αλλάξει δραματικά προς τό καλύτερο, σάν νά είχαν
«εγγράψει» τή συμπεριφορά τοϋ θεραπευτή. Παρομοίως, οί αγχώδεις, διστακτικοί γονεΧς μπορεΧ
σύντομα νά άποκτήσουν αύτο- πεποίθηση κα\ εξουσία άν ό θεραπευτής επιπλήξει αυστηρά ενα
προκλητικό παιδνι μέ άσχημη συμπεριφορά.
Όταν οί σύζυγοι αποφεύγουν τις συγκρούσεις καϊ συγκρατούν τά νεύρα τους, ή περιστασιακή
χρήση έντονης, άμεσης κριτικής άπό τό θεραπευτή, εφόσον γίνει προσεκτικά, μέ μέτρο και δίχως
ύπερβολή, όδηγεΐ συχνά σέ πιο ειλικρινείς κάί σημαντικές συναλλαγές μεταξύ τών συντρόφων.

Στήν θεραπεία ένός ζεύγους, ή σύζυγος έπιτιθόταν εριστικά, ενώ ό σύζυγος τήν ενθάρρυνε
ύποφέροντας παθητικά μέ μάτια υγρά καϊ γεμάτα θλίψη, όπως ό ξυλουργός στο «Ή Άλικη μέσα
άπό τόν καθρέφτη» τοϋ TennieL Άντι νά τόν υποστηρίξω, «διακωμώδησα» καλοπροαίρετα αύτό
πού έκανε μιμούμενος τις άντιδράσεις του μέ ύπερβολικό τρόπο, πιέζοντάς τον εσκεμμένα και
λέγοντας ότι δέ μοϋ προκαλούσε έκπληξη πού έκείνη ήταν ή μεγαλύτερη μέγαιρα πού είχα
συναντήσει ποτέ μου κι ότι μπορούσε κάλλιστα νά τόν αποτελειώσει. «Μένω έκπληκτος μαζί σας»
είπε εκείνος. «Ασφαλώς δέν κλοτσάει κάνεις έναν άνθρωπο πού είναι στο έδαφος!» «Γιατί όχι;»
τοϋ άπάντησα. «Αν τόν κλοτσήσεις άρκετά δυνατά μπορεΧ νά σηκωθεί!»
Αύτό τόν προκάλεσε τόσο πολύ, ώστε πραγματικά «σηκώθηκε» κα\ μέ έπέπληξε γιά τήν αναίσθητη στάση μου, λέγοντας ότι
gtvca ευγενικός και συμπονετικός, νά έχει τέτοιες
θεωροϋσε ατιμωτικό γιά έναν ιατρό, ό όποΧος θά έπρεπε να
απόψεις, "Εχοντας αναμετρηθεί μαζί μου κατ' ■ a(!to τον τρόπο, ό μαζοχισμός του ύποχώρησε, κανι
στή συνέχεια έγινε πιό δραστήριος κάϊ δυναμικός, όχι μόνο απέναντι μου άλλά και άπέναντι στή
σΰζυγό του, ή όποια καλοδέχθηκε αύ- tt] αλλαγή. Ή έρειστικότητά της ήταν μία αυτόματη και
υγιής, άν κάϊ ανεπιτυχής, άντί- δραση στήν παθητικότητα του.

Παρομοίως, ή ικανότητα τοϋ θεραπευτή νά αισθάνεται χαλαρός καί άνετος κατά τή συζήτηση
σεξουαλικών θεμάτων καί νά ξεκαθαρίσει μέ τον τρόπο έκφρασής του ότι αποδέχεται καί
απολαμβάνει τή δική του σεξουαλικότητα, αφομοιώνεται γρήγορα άπό τούς άσθενεΐς. Άκόμη καί ή
κοινή, πρόστυχη γλώσσα, εφόσον προσαρμοσθεί προσεκτικά στις άντιδράσεις τοΰ ασθενή, μπορεί
νά μειώσει τις αναστολές στή συμπεριφορά τών συζύγων μεταξύ τους.

Σέ μία βιντεοταινία μίας ολόκληρης συζυγικής θεραπείας λέω στήν πρώτη συνέντευξη σ' έναν
παθητικό σύζυγο, ό όποιος ελέγχεται άπό τήν μητέρα του, και ή σύζυγος του παραπονιέται ότι
προτιμάει νά αύνανίζεται άντί νά κάνει έρωτα μαζί της: «Δέν μπορεί νά έχεις ένα πραγματικά καλό
γαμήσι κατ' αύτό τόν τρόπο. Πρέπει νά είναι δυνατό κι αυθόρμητο...» (υψώνοντας έντωμεταξύ τή
γροθιά μου στον αέρα, όπως μία μαζορέτα). Στό βίντεο τόν βλέπουμε νά σταματάει επί τόπου και
νά άλλάζει θέμα (καί τά μάτια τής συζύγου νά φωτίζονται!) πρίν πει: «Θ& προτιμούσα νά μήν
είχατε πεΧ μία λέξη σαν αύτή... Αισθάνομαι λίγο ντροπή γιά...» Καθιστώ σαφές ότι τή
χρησιμοποίησα εσκεμμένα. Αύτό οδηγεί σέ μία συζήτηση γιά τή σχετική χαλαρότητα τής συζύγου
 Εσωτερικοί κι Εξωτερικοί Κόσμοι: οντλα 82

σέ σχέση μέ τό σέξ και τίς λέξεις πού τό περιγράφουν (ή δική της ψυχρότητα αναδύεται άργότερα),
τή σεμνοτυφία και τόν υπερβολικό αυτοέλεγχο τοϋ συζύγου, καί τήν επιθυμία της νά είναι εκείνος
πιό «ερεθιστικός» και φλογερός (χαρακτηριστικά πού διευκόλυναν αύτές οί παρεμβάσεις).

Γράφοντας όλα αυτά συνειδητοποίησα ότι τέτοιες περιγραφές φαίνονται εντελώς πειστικές όταν
ένα τρίτο άτομο παρακολουθεί και περιγράφει τή διαδικασία. Αύτό συμβαίνει στό άκόλουθο
παράδειγμα, όπου ή μίμηση τοϋ προτύπου συνέβαινε εντελώς άσυνείδητα μέχρι νά τήν εντοπίσει ό
παρατηρητής. Άν κα\ είναι ένα τετριμμένο παράδειγμα άπό μία άποψη, ήταν ταυτόχρονα άρκετά
εντυπωσιακό νά συνειδητοποιήσουμε πόσο πολύ μπορεί νά επηρεαστεί ή συμπεριφορά άκόμη κι
εμπείρων ψυχαναλυτών δίχως τή δική μας ή δική τους γνώση, κι ότι τέτοια άκούσια μή λεκτική
άλληλεπίδραση πού λαμβάνει χώρα κάτω άπό τό όριο τής συνείδησης, μπορεί νά άφήνει τά ίχνη
της όταν ή συμβολική επικοινωνία πού ήταν ό συνειδητός σκοπός τής συνάντησης θά έχει ξεχαστεί
προ πολλοϋ.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 83

Ή περίσταση ήταν ενα σεμινάριο σέ μία ξένη χώρα πού διεξήγαμε ή σΰζυγός μου κι εγώ μέ
μία όμάδα ψυχαναλυτών, οί συντονιστές τών οποίων, ένας -ψυχίατρος και μία ψυχολόγος, ή.
ταν κι εκείνοι παντρεμένοι μεταξύ τους. Προς τδ τέλος, διάφορες εκδηλώσεις οιδιπόδειας αντι-
ζηλίας και επιθυμιών «νά χωριστούν οί γονείς» οδήγησαν εναν άπο τούς συμμετέχοντες νά
προβεί σέ μία ερμηνεία επισημαίνοντας οτι αύτδ συνέβαινε. Τόνισε συγκεκριμένα τον αμοι-
βαίο θαυμασμό καϊ, τήν άντιζηλία μεταξύ τών δύο ζευγών τ<£ν συντονιστών και υποστήριξε
τδ έπιχείρημά του λέγοντας: «Κανονικά ό Δρ. και ή κ. Χ, ώς συντονιστές μας, συμπεριφέ- .
ρονται ενώπιον μας μέ ευπρεπή και τυπικό τρόπο. Δέν τούς έχω δει ποτέ νά άγγίζουν δ ένας ..
τον άλλο οταν δουλεύουν μαζί μας. Όμως σημείωσα οτι ό Δρ. Skynner άρκετά συχνά αγγίζει
τή σύζυγο του δταν μιλάει καί, καθώς τδ κάνει, παρατήρησα άτι ό Δρ. Χ αγγίζει τή σύζυγο
τουϊ» Στήν πραγματικότητα, κανένα άπο τά δύο ζεύγη δέν ειχε αντιληφθεί αυτά τά γεγονότα. ·;:
|
Οί μέθοδοι έντονης εμπειρίας κάνουν εκτενή χρήση αύτοΰ τοϋ είδους άλληλεπίδρα-1 σης και
σύμφωνα μέ τήν εμπειρία μου, τόσο τήν προσωπική όσο και τήν έπαγγελματι-jj | κή, τή
χρησιμοποιούν πολύ αποτελεσματικά όταν οί αντιδράσεις άποφυγής δέν είναι ·:· πολύ σοβαρές κι
όταν υπάρχει ένας επαρκής βαθμός σταθερότητας στήν προσωπικότη- J τα συνολικά (εχει
άποδειχθεΐ ότι οί μέθοδοι αυτές μπορεί νά είναι επικίνδυνες γιά κά- ποια πιο άσταθή άτομα κατ νά
τά οδηγήσουν σέ κατάρρευση). Πολλές μορφές θεραπείας τής συμπεριφοράς χρησιμοποιούν αύτές
τις τεχνικές συστηματικά καϊ βάσει ενός προσεκτικά σχεδιασμένου προγράμματος: ό ασθενής
καλείται νά άντιμετωπίσει τό ει- δος τής εμπειρίας πού τοϋ προκαλεί άγχος μέσω μιας προσεκτικά
διαβαθμισμένης άκο- J λουθίας εμπειριών, καθεμία άπό τις όποιες πλησιάζει περισσότερο στό
τρομακτικό συμβάν άπό τήν προηγούμενη.
Τόσο ή θεραπεία τής έντονης εμπειρίας όσο και ή θεραπεία τής συμπεριφοράς τείνουν όμως
(μέ εξαίρεση τήν περίπτωση μερικών θεραπευτών πού έχουν καλή γνώση κατ τών
ψυχαναλυτικών αρχών) νά άγνοοϋν μία άλλη σημαντική πλευρά τής άλληλε- πίδρασης. Ή
παράβλεψη της όδηγει αναγκαστικά πάντα στήν εφαρμογή σχετικά ά-;
πλοϊκών και περιορισμένων τεχνικών. Αύτή ή περιπλέκουσα πλευρά είναι ότι τό προ- .Λ
■1
βαλλόμενο πρότυπο μπορεί πράγματι νά επηρεάσει την έσωτερικη εμπειρία καϊ συ- ■ μπεριφορά τοϋ
ίδιον τον θεραπευτή κατά τέτοιο τρόπο ώστε νά τόν χειραγωγεί νά ά-1 ναπαράγει τή συμπεριφορά
πού προβλέπει τό ίδιο τό πρότυπο, κι έτσι νά επιβεβαιώνει καϊ πάλι τήν όρθότητά του.
'Έτσι, οί άσθενεϊς πού φοβούνται τήν απόρριψη καταφέρνουν νά δέχονται έπανει- j λημμένα
τήν άπόρριψη* οί ασθενείς μέ σκληρούς γονείς άναγκάζουν τούς ιατρούς τουζΐ νά τούς
μαλώσουν ή γυναίκα πού φοβαται τή σεξουαλική κακοποίηση συχνά τήν προ-.;
 ΕΝΝΟΙΕΣ 99

#αλεΐ' άνθρωποι πού προτιμούν τά φάρμακα άπο τήν ψυχοθεραπεία συχνά καταφέρνουν τούς
ιατρούς τους νά τούς τά γράψουν.
Λεν είναι σαφές πώς άκριβώς συμβαίνει αυτό. Ή μή λεκτική επικοινωνία φαίνεται σίγουρα νά
εύθύνεται σέ μεγάλο βαθμό, όπως όταν κάποιος, ό όποιος προβάλλει μία μή αποδεκτή, σαδιστική ή
θρασύδειλη πλευρά τοϋ εαυτού του σέ άλλους, στή συνέχεια ■υιοθετεί τις άντίστοιχες στάσεις,
χειρονομίες καϊ εκφράσεις τού προσώπου τοϋ θύματος, προκαλώντας τούς άλλους νά τού φερθούν
θρασύδειλα. Αλλά μερικές εκδηλώσεις της άντιμεταβίβασης, όπως ονομάζεται τό φαινόμενο
συνήθως, εξηγούνται δύσκολα κατ5 αύτό τόν τρόπο μόνο καϊ μόνο λόγω τής λεπτομερούς φύσης
τής άντίδρασης, όπως στο ακόλουθο παράδειγμα:

Ένας ιατρός καϊ ή σύζυγος του είχαν παραπεμφθεί άπό δύο συνάδελφους ψυχαναλυτές γιά κοινή
θεραπεία λόγω μίας παράφορης καϊ δυσεπίλυτης συζυγικής σύγκρουσης, ή όποία ειχε παραμείνει
σταθερή παρά τή χωριστή ψυχαναλυτική θεραπεία στήν όποία ύποβάλλονταν, διάρκειας εννέα καϊ
τεσσάρων ετών άντίστοιχα.
Μετά άπό περίπου τέσσερις μήνες κοινών συνεντεύξεων μέ τή σύζυγο μου κι εμένα καϊ μετά
άπό μία άντιπαράθεση μεταξύ έμοϋ καϊ τής συζύγου γιά τήν καταστρεπτική κακόπιστη συμπε-
ριφορά της, εκείνη φαινόταν πιο ενσωματωμένη καϊ συγκρατημένη, καϊ γιά πρώτη φορά άνα-
δείχθηκε καθαρά ή σύγχυση, ή εξάρτηση καϊ ή έλλειψη ταυτότητας τοϋ συζύγου. Ή σύζυγος του
κατάφερε επίσης γιά πρώτη φορά νά μήν προσπαθεί νά τόν σώσει, καϊ νά ενδιαφέρεται
περισσότερο γιά τόν έαυτό της. Σ' ενα συγκεκριμένο σημείο τής συνέντευξης αντιλήφθηκα ότι είχα
μία φαντασίωση νά πάω τό σύζυγο σ' ένα μπάρ γιά ενα ποτό καϊ σκεφτόμουν: «Είναι ά- πελπιστικό
νά μείνουμε εδώ μ' αύτές τις γυναίκες* αύτό πού τοϋ χρειάζεται είναι ένας άνδρας νά τοϋ μιλήσει
καϊ νά τόν βοηθήσει μακριά άπ' αύτές». Μποροϋσα νά είχα άναφέρει αυτήν τή φαντασίωση καϊ θά
είχα ξεδιαλύνει τό πρόβλημα μ' ένα διαφορετικό τρόπο, άλλά άποφάσισα νά περιμένω* τό
άποτέλεσμα ήταν πιο ενδιαφέρον.
Λίγο άργότερα ή σύζυγος μου άρχισε νά τοϋ μιλάει μ' ένα αρκετά νου θετικό καϊ επιτιμητικό
ύφος έπιπλήττοντάς τον γιά τήν παθητικότητά του. Αντιλήφθηκα τόν έαυτό μου νά εκνευρίζεται
όλο καϊ περισσότερο μ' αύτό καϊ άποφάσισα τελικά νά άναφέρω τις αντιδράσεις μου. Είπα στή
σύζυγο μου ότι δέ βοηθούσε νά τόν νουθετεί κατ' αύτό τόν τρόπο καϊ ότι ή ιδια συμπεριφορά της
δέν ειχε βοηθήσει πότε έμενα όταν γινόμουν δέκτης της, όποτε σίγουρα δέ βοηθούσε τόν άσθενή
μας. Είπα οτι οί γυναίκες πρέπει νά τόν άφήσουν ήσυχο νά βρει τό δικό του δρόμο.
Ό σύζυγος άντέδρασε δραματικά σ5 αύτή τήν παρέμβαση. Είπε ότι μπορούσε νά άποδεχθεί τό
είδος τής κριτικής πού τοϋ άσκοϋσε ή σύζυγος μου άπό έναν άνδρα καϊ νά αισθανθεί ότι αύτό θά
τόν βοηθούσε καϊ θά τόν δυνάμωνε. Άλλά τόν μείωνε νά τήν άποδέχεται άπό μία γυναίκα, γιατί
ήταν σάν νά άκούει τή μητέρα του νά γκρινιάζει άτελείωτα σ' αυτόν ή στον πατέρα του. Αντίθετα,
ή πρωτοβουλία μου νά ζητήσω άπό τή σύζυγο μου νά σταματήσει ήταν ά-
 ΕΝΝΟΙΕΣ 85

κριβώς αύτό πού ήθελε πάντα νά κάνει ό πατέρας του γι αύτόν, νά τόν υποστηρίξει κάί νά τόν
ενισχύσει ενάντια στά ισχυρά θηλυκά της οικογένειας. Αντί γι αύτό, ό πατέρας του ήθελε πάντα νά
τόν πάρει μαζί του στό μπάρ, όπου εκείνος και οί αρσενικοί φίλοι του έπιναν καϊ παραπονούνταν
γιά τις συζύγους τους, τις όποιες δέν τολμούσαν νά αμφισβητήσουν στό σπίτι! Πάντα αντιστεκόταν
σ' αυτές τις προσκλήσεις επειδή φοβόταν ότι ύπήρχε κάτι τό ομοφυλόφιλο σ' αυτές τις σχέσεις στις
όποιες ήθελε νά τόν παρασύρει ό πατέρας, κι ότι θά τόν απομάκρυναν άκόμη περισσότερο άπό τό
νά είναι άνδρας. Αύτή ή ανταλλαγή άπόψεων φαινόταν νά είναι ένα αποφασιστικό σημείο στή
θεραπεία του, ή όποία ήταν σχετικά επιτυχημένη μέ τήν κοινή μέθοδο κάί έληξε μετά άπό 15 μήνες
μέ τήν εδραίωση μίας άρκετά ικανοποιητικής συζυγικής σχέσης. Αν καϊ τούς άνέφερα τή
φαντασίωση μου άργότερα σ5 αυτήν τή συνέντευξη, ήταν ,; σαφές ότι ή κρίσιμη αλληλεπίδραση
λειτούργησε σέ πρακτική βάση μέ τή μίμηση προτύπου . άντι νά είναι άποτέλεσμα αποκλειστικά
διανοητικής κατανόησης.

Σ' αύτό τό παράδειγμα, τόσο ή σύζυγος μου όσο κι εγώ άντιδρούσαμε σαφώς σέ κά- f
-'i
ποιες προβολές τών προτύπων τοϋ συζύγου. Ένώ ή συμπεριφορά τής συζύγου μου μπορούσε
κάλλιστα νά εξηγηθεί μέ άναφορές στή στάση τοϋ συζύγου, ή δική μου φα- ντασίωση νά πάμε μαζί
σ* ενα μπάρ δέν μπορεί εύκολα νά ερμηνευτεί μέ αύτό τόν τρό- ,·; § πο. Αύτό τό είδος
συντονισμού μέ τις φαντασιώσεις τοϋ ασθενή, τό όποιο αναγνωρίζουν όλοι οί έμπειροι όμαδικόι
θεραπευτές, είναι καλύτερα νά παραμείνει άνοικτό ώς ; ζήτημα, μέχρι νά διερευνηθεί περαιτέρω.
Μία σωματική ή φυσιολογική εξήγηση δέν απαιτείται ευτυχώς γιά τή χρήση αύτοϋ τοϋ fc
είδους επικοινωνίας. m
Αύτό τό φαινόμενο μας επιτρέπει νά διευκρινίσουμε περαιτέρω τόν τρόπο μέ τόν όποιο
επιτυγχάνεται ή άλλαγή στά εσωτερικά πρότυπα, ειδικά σέ όρισμένες μορφές τής αναλυτικής
διαδικασίας. Ή πρωταρχική αναγκαιότητα γιά τόν θεραπευτή είναι νά δε- I χθει τήν προβολή δίχως
-
νά καταληφθεί άπ' αυτήν καϊ νά τήν έκδραματίσει, ώστε νά μπορέσει νά διατηρήσει τή δική
του ταυτότητα καϊ νά αντιδρά μέ τρόπο ό όποιος νά
συνδέεται μέ τις προσδοκίες πού ενυπάρχουν στό προβαλλόμενο πρότυπο, άλλά νά ε!« ναι
διαφορετικός καί, όπως ελπίζουμε (άν ό θεραπευτής είναι πιο ώριμος ή υγιής άπό τό άτομο στό
όποιο βασίστηκε τό αρχικό πρότυπο), πιο άκριβής καί αποτελεσματικός οδηγός γιά τήν
άντιμετώπιση τοϋ κόσμου. Μερικές φορές ό θεραπευτής άντιλαμβάνε- ··: ται μία τέτοια προβολή
ώς μία ξένη δύναμη μέ τήν όποία πρέπει νά παλέψει, ένώ σέ ··; άλλες περιπτώσεις ή πάλη κατ ή
επιλογή μπορεί νά είναι λιγότερο συνειδητές καϊ κ α- * θορισμένες περισσότερο άπό τή γνώση
τής καλής τεχνικής.
Τό παραπάνω παράδειγμα ήταν λιγότερο συνειδητό, γιατί άρχικά πίστευα ότι ήν|| φαντασίωσή
μου νά πάω τό σύζυγο σ' ένα μπάρ ήταν ένα καθαρά προσωπικό συναίσθημα πού άπέρρεε από τήν
 ΕΝΝΟΙΕΣ 86

ψυχική μου διάθεση. Ή άναστολή τής παρόρμησής μου ήταν φυσικά βασισμένη στήν τεχνική -στήν
αρχή ότι δέν πρέπει νά άλλάζουμε τούς κα-
 ΕΝΝΟΙΕΣ 87

νόνες καϊ τά όρια τής θεραπευτικής κατάστασης βάσει τών παρορμήσεων, ώστε νά μήν
καθοριστεί ή άπόφασή μας άσυνείδητα άπό τήν παθολογία που προσπαθούμε νά κα- τα
νοήσουμε (όπως πράγματι θά συνέβαινε στο συγκεκριμένο παράδειγμα). Θά ήταν φυσικά
πρόσφορο εντός τών κανόνων τής κατάστασης νά αναφέρω τή φαντασίωση,
άλλά άντϊ γι αύτό έκανα κάτι, επίσης εντός τών καθιερωμένων κανόνων, επικρίνοντας
καϊ σταματώντας τή σύζυγο μου. Αύτό ήταν πράγματι μία διαφορετική άντίδραση στο ίδιο
πλαίσιο συνθηκών, ή όποία προσέφερε στο σύζυγο μία εμπειρία πού χρειαζόταν πάντα άπό τόν
πατέρα του, και στή συνέχεια φάνηκε νά τροποποιεί τή σχέση του μέ τή σύζυγο του κα\ τις
γυναίκες γενικότερα.
Υπάρχουν στιγμές πού ό θεραπευτής μπορεί νά αισθάνεται τόν εαυτό του νά έχει κυριευτεί,
πράγματι, ακόμη καϊ νά έχει εξουθενωθεί ή νά απειλείται μέ απώλεια τής ταυτότητας καϊ τής
ψυχικής του ύγείας, καϊ μπορεί νά κουβαλάει τέτοιες ενοχλητικές προβολές γιά άρκετό καιρό,
πρίν αύτές εξαφανιστούν ξαφνικά κι επιστρέψουν στον άσθενή. Ή Κλάϊν άποκαλει αύτήν τή
συμπαγή άκούσια μεταβίβαση ψυχολογικών λειτουργιών «προβλητική ταυτοποίηση» και ό
Γιούνγκ έχει επίσης περιγράψει καθαρά αύτό τό είδος εμπειρίας, δια τής όποιας ό θεραπευτής
φαίνεται νά έσωτερικεύει τό πρόβλημα τοϋ άσθενή γιά κάποιο χρονικό διάστημα καϊ νά τό
επεξεργάζεται μόνος του καϊ νά τό έπαναφέρει μέ τροποποιημένη μορφή. Σέ μία πρόσφατη
συνδιάσκεψη στο Τμήμα Παιδιών καϊ Γονέων τής Κλινικής Tavistock ό Δρ. Hyatt Williams
καϊ ή δίς Elizabeth Henderson παρουσίασαν μία συναρπαστική εμπειρία αυτού τοϋ είδους· στή
διάρκεια κοινής θεραπείας μίας οίκογένειας ό συνθεραπευτής φαινόταν νά έσωτερικεύει καϊ νά
επεξεργάζεται μία τρομακτική μητρική εΙκόνα πού ήταν υπεύθυνη γιά τις πάμπολλες
δυσκολίες τής οικογένειας (6),
Ή προσωπική μου εμπειρία δείχνει οτι οι πιο ενοχλητικές συναντήσεις αύτοϋ τοϋ είδους
συνδέονται μέ δικά μας άλυτα προβλήματα πού βασίζονται σέ πρωτόγονα, μή έ- πεξεργασμένα
πρότυπα. Παρότι ή εμπειρία είναι τρομακτική καϊ κατά καιρούς ενοχλητική, ό θεραπευτής,
όπως καϊ ή οικογένεια, συχνά αποκομίζει μεγάλα οφέλη άπό τήν επιτυχή έκβαση μίας τέτοιας
μάχης, επειδή ύποχρεώθηκε στήν πορεία νά άσχολη- θεΐ μέ μία προσωπική άλυτη δυσκολία.
Μία όμάδα συνεργατών στο Ινστιτούτο τής Ανατολικής Πενσυλβανίας (7) έχει άναπτύξει μία
άκριβή καϊ αποτελεσματική τεχνική αύτοϋ τοϋ είδους, στήν όποία ένας συνθεραπευτής
επιτρέπει στον εαυτό του νά «ά- πορροφηθεΐ» στήν οικογενειακή παθολογία καϊ στή συνέχεια
περισώζεται άπό τό συνάδελφο του, ό οποίος έχει παραμείνει περισσότερο
άποστασιοποιημένος. Ή οικογένεια άντιμετωπίζει άμεσα τις καταστρεπτικές πλευρές τής
άλληλεπίδρασής της έπειδή οί θεραπευτές άποδέχονται τήν εμπειρία νά υποφέρουν οί Γδιοι άπ'
αύτήν.
 Εσωτερικοί κι Εξωτερικοί Κόσμοι: οντλα 102

Σ' αύτές τις περιπτώσεις, ό θεραπευτής πρέπει νά ύτεενθυμίζει στον εαυτό του τόν κίνδυνο
οτι οι άντιδράσεις του θά έχουν στήν πραγματικότητα στόχο νά προστατεύσουν τόν ίδιο, άλλά
ότι θά αύταπατάται άν τις δικαιολογήσει μέ θεραπευτικούς όρους. Είμαι σίγουρος ότι πολλές
ερμηνείες, ε'ιδικά στήν εργασία μέ ομάδες, εξυπηρετούν πραγματικά αύτό τόν προστατευτικό
σκοπό. Δύο σχετικά περιστατικά μου έρχονται στο μυαλό. Τό πρώτο συνέβη σέ μία όμάδα
εποπτείας, αποτελούμενη άπό διευθυντές ορφανοτροφείων, μέ τούς οποίους συναντιόμουν γιά
αρκετά χρόνια. Πλησιάζοντας στήν ολοκλήρωση τής όμάδας, ένα μέλος μου είπε διστακτικά,
σάν νά φοβόταν μή μέ προσβάλλει: «Αναρωτιέμαι συχνά άν γνωρίζετε πώς σας
χρησιμοποιούμε γιά νά λύσουμε τά προβλήματά μας». Του απάντησα ότι άπό τόν τρόπο πού
είχα χρησιμοποιήσει τόν δικό μου όμαδικό αναλυτή στή διάρκεια τής προσωπικής μου
ομαδικής άνάλυ- σης, γνώριζα πόσα λίγα μαθαίνει ένας συντονιστής όμάδας γιά τούς τρόπους
μέ τούς όποιους τά άτομα τόν χρησιμοποιούν διαφορετικά ό καθένας τους ώς πρόσωπο
μεταβίβασης όπου προβάλλουν τά συναισθήματα τους. Άλλα είχα επίσης καταλάβει ότι ό
συντονιστής τής όμάδας δέν χρειαζόταν νά γνωρίζει αύτές τις λεπτομέρειες, μέ τήν
προϋπόθεση ότι μπορούσε νά εμπιστεύεται τις θεραπευτικές δυνάμεις πού ήταν έμφυτες στήν
όμάδα κα\ στά μέλη της, ότι μπορούσε νά αντιληφθεί πότε παρεμποδιζόταν ή ομαδική
διαδικασία συνολικά κι ότι κατανοούσε πώς vcc τήν ελευθερώσει.
Τό δεύτερο περιστατικό συνέβη στο τέλος μίας συνεδρίας μέ μία θεραπευτική όμάδα πού
διηύθυνα και ή όποία ήταν πράγματι ή πιο σύνθετη κανι ενδιαφέρουσα πού είχα αντιμετωπίσει
ποτέ. Μέ χρησιμοποιούσαν ώς πρόσωπο μεταβίβασης σέ πολλά επίπεδα ταυτόχρονα -γονέας,
αδελφός, σύζυγος και παιδνι- καΧ αισθανόμουν μία έπιθυμία στο τέλος νά τό επισημάνω.
Συνειδητοποίησα εγκαίρως οτι αισθανόμουν μπερδεμένος και θρυμματισμένος άπό τις
συγκρουόμενες προβολές πού μέ είχαν προσβάλει, κι ότι ό πραγματικός σκοπός τής
μακρόσυρτης έρμηνείας πού είχα στο μυαλό μου ήταν νά κάνω τόν έαυτό μου νά συνέλθει.
Όταν ανέφερα αύτές τις σκέψεις στήν όμάδα, τά μέλη επιβεβαίωσαν ότι ή έρμηνεία πού
πρότεινα θά ήταν σχεδόν βέβαια προς όφελος μου κι όχι γιά δικό τους, γιατί εκείνοι
θεωρούσαν τή συνεδρία ήδη ωφέλιμη καϊ ολοκληρωμένη. Συνειδητοποίησα ότι τά σχόλιά μου
θά ήταν μία περιττή κατάχρηση κι ότι μπορούσα νά συνέλθω εξίσου καλά στο δρόμο τής
επιστροφής στο σπίτι μου.
Είναι, πιστεύω, άναγκαϊο γιά τό θεραπευτή νά μένει γαλήνιος, νά κρατάει τήν ισορροπία
του, νά διατηρεί τή δική του ταυτότητα παρά τις πολλαπλές προβολές πού τόν βομβαρδίζουν.
Σέ μία πρόσφατη εργασία, ό Cooklin (8) εκφράζει μία παρόμοια άποψη:

Νομίζω επίσης ότι μεγάλο μέρος τής δραστηριότητας τοϋ θεραπευτή, τής έρμηνείας ή'ό-.
 Εσωτερικοί κι Εξωτερικοί Κόσμοι: οντλα 103

ποιασδήποτε άλλης κίνησης, δύναται νά θεωρηθεί ότι έξυπηρετεΧ τήν προσπάθεια να

 ΕΝΝΟΙΕΣ 87

διατηρήσει το ρόλο του ζωντανό και καθορισμένο, Ό Bowen τονίζει ότι ό διαρκής
«προσδιορισμός τον έαντοϋ τον πρός τις οικογένειες» είναι «μία άπο τις πιό σημαντικές
διαδικασίες σ' αυτήν τή μέθοδο ψυχοθεραπείας». Αύτό τό μέρος τής δουλείας μπορεί νά
είναι απαραίτητο γιά νά παραμένει κάνεις γαλήνιος παρά τις θυελλώδεις οικογενειακές
επικοινωνίες.

Ή δική μου έμπειρία άπό παρόμοιες καταστάσεις, άποτυπώνεται ταιριαστά στή φράση «τό
μάτι τού κυκλώνα». Τό «μάτι τού κυκλώνα» σέ μία οίκογενειακή συνέντευξη είναι τό γαλήνιο
κέντρο, τό όποιο μπορεί κάποιος νά κατακτήσει επιτρέποντας στον εαυτό του νά κινηθεί
πρόθυμα πρός τό κέντρο τού συναισθηματικού κυκλώνα διασχίζοντας μέγιστες άναταραχές καί
κινδύνους γιά τή σταθερότητα του, κα\ καταλήγοντας στό σημείο 'ισορροπίας τοϋ «εγώ», τό
σημείο όπου κάποιος είναι εντελώς ελεύθερος καί εχει εντελώς τόν έλεγχο τοϋ εαυτού του.
Αν μπορεί κάποιος νά φθάσει σ' αύτό τό σημείο, πιθανόν οποιαδήποτε άντίδραση κι άν
έκφράσει θά είναι αξιόλογη, είτε είναι ερμηνεία, πράξη ή απλά αναμονή ώστε νά επιτρέψει
στούς άλλους νά ερμηνεύσουν ή νά δράσουν, όπως κάνουν συνήθως άν 6 θεραπευτής μπορεί
νά συγκρατήσει τόν εαυτό του. "Οταν μία άπόφαση είναι δύσκολη, ή καλύτερη συμβουλή είναι
εκείνη τοϋ φίλου καί συνάδελφου Malcolm Pines γιά ενα δύσκολο πρόβλημα άντιμεταβίβασης
πού άντιμετώπίζα.
Πρότεινε: «Όταν έχεις άμφιβολίες, μή μιλάς».
 5. ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ, ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΣ
'ΛβΜ
^ ·· -
Ώιμέ, μετά άπο μία ορισμένη ηλικία κάθε άνθρωπος είναι υπεύθυνος γιά το πρόσωπο του. ν.

Άλμπέρ Καμί, Ή Πτώση

111

Χρειάζονται δύο γιά γίνει ένας φόνος. Υπάρχουν γεννημένα θύματα, γεννημένα νά τούς κόψουν το
λαρύγγι, όπως οί μαχαιροβγάλτες είναι γεννημένοι νά τοϋς κρεμάσουν. Μπορείς νά το δεις στά
πρόσωπα τους. 811
1
Άλντους Χάξλεϊ, Σημείο 'Εναντίον Σημείου

Ή με?χτη τής Έκφρασης είναι δύσκολη, επειδή οί κινήσεις είναι συχνά εξαιρετικά ανεπαίσθητες καϊ
πρόσκαιρες. Μία διαφορά μπορεί νά γίνεται σαφώς αντιληπτή κα\ παρ' όλα αυτά μπορεί νά είναι
m
αδύνατον, τουλάχιστον αύτή είναι δική μου έμπειρία, νά δηλώσει κανείς σέ τί συνίσταται ή διαφορά.
Χ)ταν γινόμαστε μάρτυρες οποιουδήποτε έντονου συναισθήματος, ή σνμπάθειά μας διεγείρεται τόσο
πολύ, ώστε ή στενή παρατήρηση νά ξεχνιέται ή νά καθίσταται σχεδόν άδύνατη -γεγονός γιά τό οποίο
έχω πολλές παράξενες άποδειξεις. Ή φαντασία μας είναι άλλη μία, κι άκόμη πιο σοβαρή, πηγή
. :
λαθών, γιατί άν άπό τή φύση τών περιστάσεων προσμένουμε νά δοϋμε κάποια έκφραση,
φανταζόμαστε αβίαστα τήν παρουσία της.
Κάρολος Δαρβίνος, Ή ^Εκφραση τών Συναισθημάτων στον Άνθρωπο και στά .·■

Ζώα

Όργάνωση του ψυχικου υλικού

flftS:

Στο προηγούμενο κεφάλαιο, ή έμφαση δόθηκε στο ρόλο τής μάθησης καί στήν ευκολία μέ
τήν όποία πρότυπα τής ανθρώπινης λειτουργίας μεταδίδονται άπό μία γενεά στήν επόμενη,
σάν νά ήταν ό άνθρωπος πηλός πάνω στον τροχό τοϋ άγγειοπλάστη, ά-
 Συνείδηση, Επικοινωνία καϊ "λεγχος 89

νσμένοντας νά λάβει οποία μορφή τοϋ επιβάλουν τά χέρια τοϋ τεχνίτη καϊ μήν έχοντας % αμ(α
έμφυτη δική του μορφή. Το πρότυπο ώστόσο φαίνεται νά καθορίζει τήν οργάνωση τοΰ ψυχικού
υλικού, τό οποίο είναι ήδη σέ όρισμένο βαθμό δεδομένο, επιλέγοντας ορισμένα είδη
συναισθήματος πού συμπεριλαμβάνονται κάι παρέχοντας πρότυπα συμπεριφοράς γιά νά
εκφραστούν αυτά τά συναισθήματα, ενώ απορρίπτονται χάι καταστέλλονται έναλλακτικές
δυνατότητες. Τό βασικό υλικό φαίνεται αξιοσημείωτα όμοιο σέ όλα τά άτομα* όσο βαθύτερα
προχωράει κάποιος στήν εξερεύνηση τοϋ έαυτοϋ ή τών άλλων τόσο πιο πολύ διαπιστώνει ότι, παρά
τις διαφορές φύλου, τάξης, εθνικής ομάδας και θρησκεύματος, ή άνθρώπινη φύση είναι
άξιοσημείωτα σταθερή, παρότι οι διεργασίες πού λαμβάνουν χώρα μέ αυτήν παράγουν μία
εκπληκτική ποικιλία άνθρώπινων όντων.
Στήν άνθρώπινη άνάπτυξη, μία άρχική, μή διαφοροποιημένη ενότητα, ολότητα, πληρότητα ή
ισορροπία διαιρείται καϊ διαρρυθμίζεται σύμφωνα μ' ένα πρότυπο πού παρέχεται άπό γονικά ή
άλλα πρότυπα, παράγοντας μία συγκεκριμένη προσωπικότητα ή ταυτότητα, ενα μοναδικό
συνδυασμό τμημάτων τού κοινού ύλικοϋ. Αύτά τά περιεχόμενα στοιχεία τής ψυχικής ζωής τό
άτομο θά τά αισθάνεται ώς ο'ικεία, αποδεκτά κάι καλά, ενώ όσα στοιχεία έχουν αποκλειστεί θά τά
άπορρίψει καϊ θά τά καταδικάσει (άν τυχόν τά άντιληφθεϊ ώς μέρη τοϋ έαυτοϋ) ή θά τά αρνηθεί
εντελώς καϊ θά τά βιώνει μόνο στο βαθμό πού συμβαίνουν έκτος τών όρίων τοϋ έαυτοϋ. Όσα
συστατικά εγκρίνονται άπό τό πρότυπο συναποτελοϋν «αύτό πού είμαι», ενώ τά στοιχεία πού έχουν
απορριφθεί, παρότι υπάρχουν αναπόφευκτα έντός μας άκόμη κι άν δέν τά άνα- γνωρίζουμε,
συναποτελούν «αύτό πού δέν είμαι».
ΟΙ θεωρίες τοϋ Φρόιντ περιλαμβάνουν σαφώς αύτή τήν έννοια, άν καϊ στήν πράξη τό ζήτημα
άντιμετωπίζεται μέ μάλλον αποσπασματικό τρόπο, σάν νά ήταν τέτοιες μονόπλευρες καϊ μερικές
ύλοποιήσεις μία άναπόφευκτη συνέπεια τοϋ πολιτισμού καϊ τής ωριμότητας. Τό σύστημα τοϋ
Γιούνγκ εκφράζει τήν ίδια ιδέα μέ πιο περιεκτικό καϊ συστηματικό τρόπο: ή «σκιά» περιλαμβάνει
όλα όσα δέν είναι άποδεκτά μέσα μας· ή «persona» περιλαμβάνει όλα όσα παρουσιάζονται φανερά
στους άλλους· «anima» καϊ «animus» άντιπροσωπεύουν όλα όσα έχουν απωθηθεί καϊ άπορριφθει
στήν άρχική λήψη τής αρσενικής καϊ θηλυκής στάσης άντίστοιχα.
Σύμφωνα μέ τόν Γιούνγκ, όλες αύτές οί σχάσεις θεωρούνται προσωρινές λύσεις, στάδια σέ μία
άναπτυξιακή διαδικασία, στήν όποία ή πιο ικανοποιητική λύση είναι μία εκ νέου ενσωμάτωση τών
άπορριφθέντων καϊ παραμελημένων στοιχείων τοϋ έαυτοϋ, μέ τήν όποία προκύπει μία νέα σύνθεση
πού υπερβαίνει τά άντίθετα. Μία τέτοια Ιδέα βρίσκεται βέβαια σέ όλες τις θρησκευτικές καϊ
μυστικιστικές διδαχές. Τό πιο γόνιμο έδαφος για νά καλλιεργηθεί ό σπόρος τής γνώσης δέν τό
προσφέρει ό «καλός» άν- θρωπος, εκείνος δηλαδή που ταυτίζεται και άριστεΰει σε δσες πτυχές τοϋ
εαυτού του αποδέχεται, αλλά αντιθέτως ό άνθρωπος που αναγνωρίζει τις «άμαρτίες» του, ποτ) αρ-
χίζει νά επανεισάγει τά απορριφθέντα στοιχεία στη συνείδηση του κάι να συνειδητοποιεί ετσι δτι
μοιάζει με κάθε άλλο άνθρωπο που έζησε ποτέ.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 90

Ειτε ό τελικός σκοπός θεωρείται μία επαρκής προσαρμογή στις κοινές απαιτήσεις της ζωής
(δπως τείνουν νά πιστεΰουν οί φροϋδικοί καϊ ol συμπεριψοριστές) ειτε μία σύνθεση των ψυχικών
λειτουργιών που ξεπερνάει το καθημερινό και προσφέρει μία νέα κατανόηση και ενοποίηση μέ τον
κόσμο γενικά (δπως ύποστηρίζουν ό Γιούνγκ κι άλλοι πιο μυστικιστικοί καϊ θρησκευτικοί
συγγραφείς), φαίνεται νά μην υπάρχει αμφιβολία δτι ή αρχική βρεφική κατάσταση της ολότητας
κα\ ένότητας πρέπει πρώτα νά ά- πολεσθει κανι νά επιβληθούν κάποιου είδους εσωτερικοί
διαχωρισμοί. Με μυθικούς ορούς, ό άνθρωπος εξορίζεται από τον Κήπο τής Έδεμ με τήν πτώση
στή δυαδικότητα, τή γνώση καλού καϊ κακού- κατεβαίνει, μ' αλλα λόγια, σ* ενα κατώτερο επίπεδο
οργάνωσης, δπου λείπει εκείνη ή τρίτη αρχή πού μπορεί νά συμφιλιώσει τά αντίθετα κα\ νά τά
καταστήσει ικανά νά συνυπάρξουν.
Πολλοί, Γσως οί περισσότεροι, άνθρωποι φαίνονται ικανοποιημένοι νά ζουν σ' αύτή τήν
κατάσταση τής διαίρεσης, επιμένοντας σε μία σαφή αντίληψη τοϋ έαυτοϋ τους μέ τίμημα τήν
άπώλεια δλων δσων έχουν απορρίψει. Μόνο μία μικρή μερίδα ανθρώπων αισθάνεται τήν ανάγκη
νά επιστρέψει στήν πηγή, νά επανακτήσει τήν αρχική ενότητα, κι ακόμη κι αύτοϊ, τό επιχειρούν σε
διαφορετικό βαθμό και πάντα μέ μεγάλο τίμημα, δπως προσωρινή σϋγχυση, απώλεια τής
ταυτότητας και βεβαιότητας τοϋ σκοπού.
Όμως, παρότι ή ενότητα, τήν όποια χάνουμε καϊ στήν όποία μπορούμε νά επιστρέψουμε,
φαίνεται νά είναι ίδια για δλους τους άνθρώπους, οί διαιρέσεις πού διασποϋν αύτή τήν αρχική
ενότητα σε θραύσματα, σέ συνειδητό καϊ ασυνείδητο, σε «εγώ» και «μή εγώ», είναι διαφορετικές*
στήν κλίμακα όλόκληρων πολιτισμών βρίσκουμε διαφορετικές λύσεις.
Ένώ δεν μπορεί νά δικαιολογηθεί καμία άπόλυτη προτίμηση σέ οποιαδήποτε συγκεκριμένη
λύση, ενα συγκεκριμένο είδος οργάνωσης μπορεί νά διευκολύνει ορισμένες αναγκαίες πτυχές τής
ανθρώπινης ζωής περισσότερο άπό κάποιο άλλο. Για παράδειγμα, ή σκληρότητα στις πρακτικές
άνατροφής των παιδιών των Σπαρτιατών ή στο παραδοσιακό βρετανικό σύστημα οικοτροφείων
μπορεί νά ήταν εύλογη για νά παράγει υπάκουους κα\ ανθεκτικούς πολεμιστές ή εργατικούς καϊ
αύτοθυσιαζόμενους δημόσιους ύπαλλήλους, αλλά ταυτόχρονα μπορεί νά περιόριζε τήν Ικανότητα
γιά θερμές καϊ τρυφερές σχέσεις.
Καϊ στο επίπεδο τής οικογένειας, ol λύσεις σ' αυτό τό πρόβλημα, τί δηλαδή θα επιλεγεί και τί θά
απορριφθεί άπό τή δεξαμενή των δυνατοτήτων, μπορεί νά καταστή- σουν δυνατό ένα μεγαλύτερο η
μικρότερο βαθμό αύτοεκπλήρωσης. Μερικές λύσεις απορεί νά επιτρέπουν την ικανοποίηση κα\
έκφραση μιας μεγάλης ποικιλίας ανθρωπιών αναγκών κα\ τάσεων, ώστε ή άναγκαιότητα για
καταστολή η άρνηση νά είναι ελάχιστη πάι νά αντιμετωπίζεται εύκολα, Άλλες λύσεις μπορεί νά
θέτουν το δίτομο σε εξαιρετική δοκιμασία, ύποχρεώνοντάς το νά ξοδεύει αρκετή ενέργεια για νά
περιορίσει έ'να μεγάλο αριθμό των φυσικών του τάσεων, με επώδυνη σύγκρουση, εξάντληση κι ί-
σως εκρηκτικά και καταστρεπτικά ξεσπάσματα του συναισθήματος δταν οι άμυνες καταρρέουν οι
εσωτερικές πιέσεις γίνονται εντονες.
 Συνείδηση, Επικοινωνία καϊ "λεγχος 91

Πιο περιοριστικές απ' δλες είναι εκείνες οι λύσεις στις όποιες τά πρότυπα περιέχουν έμφυτες
αντιφάσεις κα\ ανακολουθίες, όποτε τά άτομα που τά μεταφέρουν αντιμετωπίζουν σχεδόν
αδύνατες αποστολές κα\ είναι καταδικασμένα σε μία ζωή μέ άλυτες συγκρούσεις κάΐ αναπόφευκτη
αποτυχία, εκτός κι άν διασωθούν εισάγοντας ακριβέστερες πληροφορίες στο σύστημα. Έτσι, ενα
αγόρι μπορεί κάποιες στιγμές νά άκούει οτι πρέπει νά είναι γενναίος, δυνατός, νά εχει
αυτοπεποίθηση και νά είναι επιτυχημένος, άλλα νά επικρίνεται κάποιες άλλες στιγμές επειδή
εκδηλώνει άκριβώς αυτές τις ιδιότητες, και νά τιμωρείται επειδή προσελκύει την προσοχή ή εχει
θετική δυναμική παρουσία.
Στά μέσα της δεκαετίας του '50, μία διεπιστημονική όμάδα επιστημόνων της συμπεριφοράς,
ψυχίατρων, μαθηματικών, άνθρωπολόγων και μηχανικών της επικοινωνίας απέδωσε τή βαριά
διαταραγμένη -ψυχική λειτουργία της σχιζοφρένειας σέ μία παρόμοια λογική ανακολουθία στον
προγραμματισμό τοΰ παιδιού άπό τους γονείς. Αύτό το διπλό μήνυμα, όπως όνομάστηκαν οι
ασύμβατες μεταξύ τους όδηγίες άπό τήν όμάδα ;τοϋ Πάλο Άλτο (1), μπορεί νά όδηγήσει σέ
κατάρρευση κα\ απόσυρση άπό τήν πραγματικότητα σ' ενα ν εσωτερικό κόσμο της φαντασίας, μέ
τον αναπόφευκτο άκρωτηρια- σμό της προσωπικότητας ώς μόνη διέξοδο.
Βρετανοί συγγράφεις, δπως οι R. D. Laing, Α. Esterson καΐ D. Cooper (2), έχουν έκ~ φράσει
εκτοτε παρόμοιες απόψεις, άν και μ5 ενα μάλλον επιθετικό τρόπο, αποδίδοντας στις οικογένειες
αύτών των ασθενών μία συνειδητή πρόθεση νά προκαλέσουν σύγχυση. Σύμφωνα μέ τήν εμπειρία
μου, αυτό δέ συμβαίνει συνήθως· άντιθέτως, όλοι φαίνεται νά είναι θύματα μίας παθολογικής
οίκογενειακής διεργασίας. Αληθεύει ώστόσο ότι ό διαγνωσμένος ασθενής είναι συχνά πιο
ανοικτός κι ευάλωτος στΙς άντιφάσεις, άρα Υπιό προσιτός στή θεραπεία και στήν αλήθεια πού
αυτή μεταφέρει, σέ σύγκριση μέ τά :1*έλη της οικογένειας πού έχουν σθεναρές άμυνες καΐ
άποφεύγουν τήν ψυχική κατάρρευση.
 Συνείδηση, Επικοινωνία καϊ "λεγχος 108

Μελέτες αύτοϋ τοΰ είδους, ol όποιες εξετάζουν τήν άτομική ψυχοπαθολογία σέ συνδυασμό μέ
τις οίκογενειακές διεργασίες, έχουν προσφέρει τά τελευταία 25 χρόνια ολο και περισσότερο
σύνθετες ιδέες πσυ συνδυάζουν τα ατομικά και ομαδικά στοιχεία και, τά συγκεντρώνουν σε
ενιαίες εννοιες της οικογενειακής -ψυχοπαθολογίας.
Σ' αύτές τις θεωρίες που έχουν τις-ρίζες τους σε δυναμικές, αναλυτικές αρχές (σε αντίθεση με
τις συμπεριφοριστικές), είναι θεμελιώδης ή αντίληψη πού συνοψίζεται παραπάνω, δτι τά στοιχεία
της άνθρώπινης ψυχής πού δε βρίσκουν μία νόμιμη διέξοδο έκφρασης στο σύστημα αξιών μίας
συγκεκριμένης οικογένειας θα εκδηλωθούν με άλλους τρόπους. Ή έκφραση τους μπορεί να
προσλάβει πολλές μορφές και νά εμπλέκει α- τομα ή την οικογενειακή ομάδα η ίσως το εύρΰτερο
κοινωνικό πλαίσιο δίχως νά φαίνεται νά επηρεάζει την οικογενειακή ομάδα καθαυτή, αν κα\ σε
όλες τις περιπτώσεις μόνο μία σφαιρική εκτίμηση της συνολικής κατάστασης θά προσφέρει μία
Ικανοποιητική εξήγηση.
Τά άποκηρυγμένα η περιορισμένα συναισθήματα μπορεί νά έχουν ώς αποτέλεσμα στα παιδιά
την εμφάνιση συμπτωμάτων, εϊτε σωματικων, όπως περιοδικές λοιμώξεις η ατυχήματα, εϊτε
ψυχολογικών, όπως νευρικοί φόβοι η εφιάλτες. Εναλλακτικά, £να η περισσότερα παιδιά μπορεί νά
είναι εξιλαστήρια θύματα, νά θεωρηθεί ότι εκφράζουν χαρακτηριστικά ξένα προς τις οικογενειακές
αξίες κα\ νά χαρακτηριστούν «ό ζηλιάρης», «ό άπληστος» κ.ο.κ. Μία άλλη πιθανότητα είναι νά
έρθουν οι γονείς σε άνοικτή σύγκρουση, όπου ό καθένας τους προβάλλει απορριπτέα στοιχεία στο
σύντροφο και στή συνέχεια τοϋ επιτίθεται επειδή τά διαθέτει- μία εκδοχή είναι ότι ό ενας
σύντροφος θά παραδοθεί ολοκληρωτικά κα\ θά γίνει μία προέκταση της προσωπικότητας του άλ-
λου, χάνοντας τή δική του ταυτότητα. "Η, ή οίκογένεια μπορεί νά μήν παραπονιέται καθόλου γιά
προβλήματα εντός αυτής, επειδή όλα τά μέλη της τά προβάλλουν στους γείτονες ή σε κοινωνικές
υπηρεσίες πού ασχολούνται μαζί τους, παράγοντας προβλήματα έξω από τον έαυτό τους ή
συγκρούσεις μεταξύ της οικογένειας και του περιβάλλοντος κοινωνικού Ιστού. Οι τελευταίες αυτές
πιθανότητες θά διερευνηθούν σέ επόμενα κεφάλαια, όταν θά μελετήσουμε τή συζυγική
αλληλεπίδραση κανι τή σημασία τού κοινωνικού δικτύου.
Βέβαια, τά άποκηρυγμένα στοιχεία είναι ακόμη παρόντα κα\ βρίσκουν διεξόδους μέ
εναλλακτικούς τρόπους, μεταμφιεσμένα και κρυμμένα μέ τή βοήθεια σύνθετων συστημάτων
στάσεων κα\ σκέψεων, όπως ή έκφραση παρορμήσεων στα όνειρα.
Ό Ferreira (3) εχει περιγράψει τους οικογενειακούς μύθους πού μεταδίδονται από γενεά σέ
γενεά και συγκαλύπτουν κα\ εκλογικεύουν την οικογενειακή παθολογία πού δεν είναι δυνατό νά
μείνει κρυφή ή νά εξαλειφθεί εντελώς.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 93

Ό Byng-Hall (4), επεκτείνοντας αυτή τήν αντίληψη σέ μία προσπάθεια νά διευρύνει τις
βασισμένες στο άτομο ψυχαναλυτικές Ιδέες ώστε νά κατανοήσει" τήν οικογενειακή δυναμική,
επισήμανε πώς τά φιλοσοφικά και ηθικά συστήματα δημιουργούνται όχι μόνο για νά συγκαλύψουν
αποκηρυγμένες ανάγκες και παρορμήσεις, άλλα και για νά δημιουργήσουν άμυντικές στάσεις καΧ
σχηματισμούς αντίδρασης έναντίον της ύπαρξης τους. Ή ζήλια και ή ανταγωνιστικότητα
μετατρέπονται σε φιλοδοξία καΧ ομαδικό πνεύμα, που χρησιμοποιούνται μόνον ενάντια σε άλλες
ομάδες, ενώ ή ομαδική αλληλεγγύη καΧ ή θυσία των προσωπικών άναγκών -που δικαιολογούνται
με την οικογενειακή πίστη, την αδελφική άγάπη καΧ το σεβασμό στους άλλους- μπορεί νά εξυ-
μνούνται στο οίκογενειακο σύστημα σε σημείο που νά είναι ζημιογόνο για την ανάπτυξη των
μελών της καΧ τή στοιχειώδη ανεξαρτησία τους.
'Εάν αύτη ή άποψη είναι σωστή, μία προσέγγιση της οικογενειακής θεραπείας πού την
αναγνωρίζει δεν θά προσμένει ριζική, ώφέλιμη καΧ μόνιμη αλλαγή στην οικογενειακή λειτουργία,
έκτος κι άν δοθεΧ σ' αυτούς τους αποκηρυγμένους καΧ διασπαστικούς παράγοντες διέξοδος
έκφρασης με πιο αποδεκτό καΧ ολοκληρωμένο τρόπο. Αυτό ισχύει είτε οι συγκεκριμένες τεχνικές
της θεραπείας βασίζονται σέ αναλυτικές μεθόδους καΧ στην καλλιέργεια έναισθησίας στα
οικογενειακά μέλη, είτε σέ συμπεριφοριστικές αρχές, δπου ή επανεκπαίδευση λαμβάνει χώρα
άνάλογα μέ την έναισθησία κά! τήν κατανόηση πού μπορεί νά εχει ό θεραπευτής για τον έαυτό του,
Σέ κάθε περίπτωση, άπα- ραίτητη προϋπόθεση για νά πραγματοποιηθεί οποιαδήποτε πραγματική
αλλαγή είναι νά διευρυνθεί ή συνείδηση ώστε νά γίνει δυνατή ή κατανόηση των κρυφών παραμέ-
τρων της οικογενειακής λειτουργίας, άκόμα καΧ άν αύτη ή κατανόηση περιορίζεται σέ μεγάλο
βαθμό στο θεραπευτή.
Τί γίνεται συνειδητό στην πράξη; Πιο λεπτομερείς αρχές για τή διεξαγωγή οικογενειακών
συνεντεύξεων θά παρουσιαστούν συστηματικά σέ επόμενο κεφάλαιο, άλλα εδώ μπορούμε νά
αναφέρουμε γενικά δτι αυτό πού συνήθως πρέπει νά γίνεται πιο σαφές είναι τό οίκογενειακο
σύστημα επικοινωνίας. Αφού επιτευχθεί αύτό, άλλες άλλα- γές, οι όποιες συχνά περιλαμβάνουν
τήν έναισθησία, θά ακολουθήσουν τόσο κατά τή διάρκεια της τυπικής συνέντευξης οσο καΧ στην
άλληλεπίδραση μεταξύ των μελών της οικογένειας. Συγκεκριμένα, τά μή λεκτικά συστατικά τής
αλληλεπίδρασης πρέπει νά αναγνωριστούν καΧ νά μεταφραστούν από τό θεραπευτή στο λεκτικό
τρόπο έπικοινω- νίας, τουλάχιστον οσον άφορςί στον έαυτό του καΧ πιθανόν καΧ στήν οικογένεια.

Μή λεκτική επικοινωνία
 Συνείδηση, Επικοινωνία καϊ "λεγχος 94

Καθώς ένα παιδΧ άναπτύσσεται προς τήν ωριμότητα, τά μέσα μέ τά όποια ol γονείς
επικοινωνούν μαζί του γιά νά επηρεάσουν τή συμπεριφορά του, αλλάζουν άνάλογα με τό βαθμό
αυτονομίας πού έχει άναπτύξει τό παιδί. 'Ένα μωρό πού μόλις άρχισε νά περπατάει καί νά
πλησιάζει στή φωτιά, ή μητέρα του θά τό πάρει άγκαλιά καϊ θά τό απομακρύνει, εφόσον βρίσκεται
άκόμη σ5 ένα στάδιο στό όποιο άναμένεται νά συνεργαστεί ελάχιστα. Όταν γίνει λίγο περισσότερο
υπεύθυνο, μπορεί νά τό χαστουκίσει, νά τό μαλώσει ή νά τοϋ μιλήσει μέ έντονο ύφος, καί σ' αύτή
τήν περίπτωση ή στάση τοϋ σώματος, ή έκφραση και ό τόνος τής φωνής -τά μή λεκτικά συστατικά-
είναι οι σημαντικοί παράγοντες. "Ένα άκόμη μεγαλύτερο παιδί οι γονείς μπορεί νά τό διατάξουν ή
νά τοΰ δώσουν οδηγίες μέ πιο ουδέτερο συναισθηματικά τρόπο. Και, καθώς τό παίδι αυτονομείται
όλο καϊ περισσότερο, οί ώριμοι γονείς Θά χρησιμοποιήσουν περισσότερο τή λογική καί τήν
εξήγηση, ώσπου στήν εφηβεία ή πληροφορία γιά μία πρόταση ή ένα αίτημα είναι όλο καί
περισσότερο δεδομένη καί τό άτομο αφήνεται νά άπο- φασίσει μόνο του καί νά είναι υπεύθυνο γιά
τις πράξεις του. Όπως γνωρίζουμε, είναι άχρηστο καί πράγματι ζημιογόνο νά δίνουν οί γονείς στόι
παιδιά τους μεγαλύτερη ελευθερία επιλογής άπ' όση είναι ικανά νά αντέξουν, άλλά μία σταδιακή
αύξηση τής ελευθερίας καί τής προσωπικής υπευθυνότητας σύμφωνα μέ τό αναπτυξιακό επίπεδο
είναι επίσης αναγκαία γιά νά άποκτηθεΐ τελικά ή άνεξαρτησια.
Αύτή ή αύξηση τής ύπευθυνότητας καί τής αυτονομίας συνοδεύεται άπό τήν προοδευτική
αντικατάσταση τοϋ φυλογενετικά κατ όντογενετικά προγενέστερου μή λεκτικού τρόπου
επικοινωνίας μέ λεκτική καί συμβολική επικοινωνία, ώσπου ή λεκτική επικοινωνία νά άποτελέσει
σέ μορφωμένα μέλη πολιτισμένων κοινωνιών τήν επικρατέστερη μορφή άλλη λ επιδρά ση ς. Όσο
πιο πρωτόγονος, αμόρφωτος καί δέσμιος τοϋ ερεθίσματος είναι ένας πολιτισμός, τόσο πιο πολύ θά
επικρατεί ό μή λεκτικός τρόπος επικοινωνίας. Σε οικογένειες μέ παθολογία, άπό τήν οπτική γωνία
πού έξετάζουμε εδώ, ή άνικανότητα μετάφρασης τοΰ μή λεκτικού τρόπου επικοινωνίας σέ λεκτικό
άποτελει συνήθως έναν κρίσιμο επιβαρυντικό παράγοντα. Μόλις γίνει περισσότερο δυνατή ή
άντικατάσταση τοΰ μή λεκτικού μέ τό λεκτικό, παρουσιάζεται συνήθως ένα εντελώς καινούργιο
πεδίο δυνατοτήτων γιά άλλαγή.
Άπό τούς οικογενειακούς θεραπευτές, ό John Ε. Bell (5) έχει εκφράσει ίσως σαφέστερα αυτήν
τή βασική αρχή σύμφωνα τόσο μέ τίς ψυχαναλυτικές όσο καί τίς ομαδικές αναλυτικές ιδέες:

Το σύμπτωμα δύναται νά θεωρηθεί προσπάθεια επικοινωνίας, έκφρασμένο κατά τέτοιον τρόπο

καί μέ τέτοια ένταση ώστε νά επιφέρει τή διαταραχή τής ομάδας. Συχνά χρησιμοποιούνται
λόγω τής άπλότητάς τους προειδοποιητικές ενδείξεις πού άποκτήθηκαν μέ μάθηση στήν
πρώιμη ζωή, παρότι μπορεί νά έχουν χάσει τήν ιστορική τους σημειολογική αξία καί νά
είναι τώρα λιγότερο αποτελεσματικές στίς περισσότερες καταστάσεις άπό τήν
 ΕΝΝΟΙΕΣ 111

πιο σύνθετη συμβολική γλώσσα. Ή χρήση τής πιο πρωτόγονης γλώσσας τών ενδείξεων υ-
ποδηλώνει τήν κατάρρευση τής πιο σύνθετης επικοινωνίας και τήν άναποτελεσματικότη- τα
τής πιο ώριμης γλώσσας... Μερικές φορές ή μή λεκτική επικοινωνία άντιπροσωπεύει μία
κατάρρευση τής λεκτικής μεθόδου επικοινωνίας. Ή τελευταία δύναται στή συνέχεια νά
αποκατασταθεί μόνο εφόσον υπάρχει ειδική ύποστήριξη κάί επιδοκιμασία γιά έκφραση τοϋ
περιεχομένου λεκτικά (σελ. 7).

Ό Κάρολος Δαρβίνος στο Ή "Εκφραση τον Συναισθήματος στον Άνθρωπο και στά Ζωα (6)
επισήμανε τήν άξιοσημείωτη όμοιότητα τής ζωικής καϊ άνθρώπινης μή λεκτικής επικοινωνίας, και
συμπέρανε:

Οι κινήσεις τής έκφρασης στο πρόσωπο και στο σώμα, όποια κι άν είναι ή προέλευσή τους,
είναι πολύ σημαντικές γιά τήν ευημερία μας. Χρησιμεύουν ώς πρώτα μέσα επικοινωνίας
μεταξύ τής μητέρας καϊ τοϋ μωροϋ της* ή μητέρα χαμογελάει έπιδοκιμαστικά κι έτσι
ενθαρρύνει το παιδί ν' ακολουθήσει τό σωστό δρόμο ή συνοφρυώνεται άποδοκιμα- στικά.
Αντιλαμβανόμαστε εύκολα τή συμπάθεια τών άλλων άπό τήν έκφρασή τους· έτσι, τά βάσανά
μας μετριάζονται, οί χαρές μας αυξάνονται καϊ ή άμοιβαία συμπάθεια δυναμώνει. ΟΙ κινήσεις
τής έκφρασης δίνουν ζωντάνια κι ενέργεια στον προφορικό μας λόγο. Αποκαλύπτουν τις
σκέψεις και τις προθέσεις τών άλλων πιο αληθινά άπ5 ό,τι τά λόγια, τά όποια μπορεί νά
διαστρεβλωθούν... Όποιος επιδίδεται σέ βίαιες χειρονομίες αυξάνει τήν οργή του* όποιος δέν
ελέγχει τά σημάδια τοϋ φόβου θά βιώσει φόβο σέ μεγαλύτερο βαθμό' κι όποιος παραμένει
παθητικός, όταν καταβάλλεται άπό θλίψη, χάνει τήν καλύτε- ρή του ευκαιρία νά επανακτήσει
τήν ελαστικότητα τοϋ νοϋ. Αυτά τά άποτελέσματα προκύπτουν μερικώς άπό τήν πολύ στενή
σχέση πού υπάρχει μεταξύ σχεδόν όλων τών συναισθημάτων καϊ τών εξωτερικών τους
εκδηλώσεων, κάι μερικώς άπό τήν άμεση επιρροή τής προσπάθειας στήν καρδιά και συνεπώς
στον εγκέφαλο. Ακόμη και ή προσομοίωση ένός συναισθήματος τείνει νά τό προκαλεί στο
μυαλό μας (σελ. 365-366).

'Εξαιτίας τής επίμονης ενασχόλησης κατά τόν 19° αιώνα στή Δύση μέ τή λογική καϊ τή λεκτική
έκφραση, τό βιβλίο αύτό τού Δαρβίνου θά μπορούσε νά ειχε γραφτεί χθές* πράγματι, άν γραφόταν
αύριο θά ήμασταν σχεδόν σίγουροι οτι θά γινόταν εμπορική επιτυχία, γιατί τό σημερινό ενδιαφέρον
γιά τήν έθολογία είναι τόσο μεγάλο κάι ή πρόοδος πού έπιτεύχθηκε σ5 αύτό τόν τομέα μέ εξαίρεση
τις τελευταίες λίγες δεκαετίες τόσο περιορισμένη. Όταν έγραψα μία διατριβή (7) πού άφοροϋσε έν
μέρει σέ αύτό τό θέμα ώς μέρος τής ψυχιατρικής μου εκπαίδευσης πρΙν άπό 19 χρόνια, μία
άναζήτηση στή βιβλιογραφία άποκάλυψε ελάχιστα ενδιαφέροντα βιβλία σχετικά μέ τήν άνθρώπινη
έθολογία, ένα πτωχό υλικό σέ σύγκριση μέ τις συνεισφορές τοϋ Δαρβίνου. Σήμερα, όπως δείχνει ή
πώληση βιβλίων πού έχουν γραφτεί άπο έθολόγους, όπως οί Lorenz, Tinbergen, Morris και Ardrey
 Συνείδηση, Επικοινωνία καϊ "λεγχος 112

(8), τό ενδιαφέρον γιά τόν τομέα αύτό έχει μεγαλώσει τόσο στο γενικό κοινό όσο και στους
επιστήμονες.
Αύτό πού ύπήρχε μόνον ώς πρόταση πριν άπό μία ή δ^ο δεκαετίες, άλλά τώρα φαίνεται νά εχει
καθιερωθεί, είναι τό γεγονός ότι ή μή λεκτική επικοινωνία αποτελείται κυρίως άπό θραύσματα
διαφόρων ειδών δραστηριότητας πού χρησιμοποιούνται γιά νά σηματοδοτήσουν τις στάσεις κανι
τις προθέσεις τοϋ άτ<5μου κα\ νά επηρεάσουν μέσω αυτών τή συμπεριφορά τών άλλων.
Ή Nina Bull (9) επισήμανε ότι ή μή λεκτική επικοινωνία φαίνεται νά αποτελείται στήν
πραγματικότητα άπό «σύνολα» στάσεων τοϋ σώματος, «ετοιμότητα γιά δράση», κι ότι αύτές οί
σωματικές στάσεις συνδυάζονται στούς ανθρώπους τόσο στενά μέ συναισθηματικές στάσεις, ώστε
νά είναι άδύνατο σέ πειραματικά υποκείμενα νά αισθανθούν θλιμμένα όταν διατηρούν μία
ανάλαφρη, ευδιάθετη στάση ή αντίστροφα. Ό μή λεκτικός τρόπος επικοινωνίας άποτελεΧται ετσι
άπό δραστηριότητες παγωμένες, προτού εξελιχθούν σέ κίνηση ή εκδήλωση, όπως ή
προπαρασκευαστική στάση ένός δρομέα καθώς γονατίζει περιμένοντας τήν πιστολιά τοΰ αφέτη
εκκίνησης, άν και μία τέτοια επικοινωνία βασίζεται γενικά σέ ελάχιστες λεπτές ενδείξεις τής
σωματικής στάσης, πού συχνά είναι άπαρατήρητες δίχως προσεκτική κα\ επανειλημμένη μελέτη
(10).
Αυτά τά σύνολα σωματικών στάσεων ή στάσεις μεταδίδουν στούς άλλους τό μήνυμα ότι μία
συγκεκριμένη πράξη είναι πιθανό ή απίθανο νά συμβεΧ. Έτσι όταν κάποιος συνοφρυώνεται, ενώ
γέρνει μπροστά μέ σφιγμένα χείλη, γουρλωμένα μάτια κα\ σφιγμένες γροθιές, αύτό είναι ένα βήμα
προς τήν άπροκάλυπτη επιθετική συμπεριφορά. Αν μεταφράσουμε αύτές τις ενδείξεις σέ λεκτική
μορφή αύτές δηλώνουν: «Είμαι έτοιμος νά παλέψω μαζί σου, άλλά άν θά τό κάνω ή όχι εξαρτάται
άπό τή δική σου συμπεριφορά».
Ή προϋπόθεση πού άπαιτεΧται γιά νά απελευθερωθεί ή πράξη μπορεΧ νά είναι φανερή άπό τό
γενικό πλαίσιο (ένας σκύλος πού γρυλίζει γιά ένα κόκκαλο, ένας άνδρας πού άγριοκοιτάζει καθώς
ενας άλλος φλερτάρει τήν γυναίκα του)* στούς ανθρώπους, ή πρόθεση μπορεί νά μεταδίδεται μέ
λεκτικό τρόπο («Προσέβαλες τό όνομά μου»). Τό χαμόγελο βασίζεται σ' ενα άλλο είδος στάσης
(παρόμοιας μέ τήν αποκάλυψη τών δοντιών σέ μερικά ζώα), πού υποδηλώνει ότι δέν υπάρχει
πρόθεση επίθεσης, ότι τό άτομο θέλει νά άποφύγει νά προκαλέσει τούς άλλους ή νά τό
ενοχλήσουν. Τό δεύτερο είδος άντίδρασης πού περιγράψαμε μπορεί νά είναι μία άπάντηση στο
πρώτο, όταν δηλαδή ή απειλητική στάση τοϋ πρώτου άτομου μπορεΧ πιθανότατα νά
αντιμετωπιστεί μέ τή συμφιλιωτική αντίδραση τοϋ δευτέρου.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 97

Τό μή λεκτικό σύστημα σηματοδότησης άφορα έτσι κυρίως στον κοινωνικό έλεγχο, στήν
προσπάθεια νά επηρεαστεί ή συμπεριφορά τών άλλων. Έχει, όπως τό έθεσε ή ομάδα τού Πάλο
Άλτο (11), τή λειτουργία τής διαταγής· ή σημασία του στίς οικογένειες έγκειται στο γεγονός ότι
είναι τό κύριο μέσο, μέ τό όποιο μεταδίδεται τό σύστημα τών οικογενειακών κανόνων,
συμπεριλαμβανόμενων τών κανόνων γιά τό τί έπιτρέπεται καϊ τί απαγορεύεται νά άνακοινωθει μέ
λεκτικό τρόπο. Ό μικρός Τζόνι αντιδρά στή συνοφρυωμένη μητέρα σάν σ' ένα σήμα πού λέει «ή
σφαλιάρα έρχεται άν δέν αλλάξεις τήν συμπεριφορά σου», καϊ άναλαμβάνει δράση άποφυγής.
Παρομοίως, τό γεγονός ότι ή θεία Αγκάθα αφήνει τό δίσκο μέ τό τσάι νά πέσει μέ μία έκφραση
τρόμου όταν τά παιδιά έπαναλαμβάνουν ένα αισχρόλογο, έχει κάποια μόνιμη επιρροή στόν τρόπο
μέ τόν όποιο αύτά χρησιμοποιούν τή γλώσσα έντός τοϋ οικογενειακού συστήματος.
Από τήν άλλη πλευρά, ή λεκτική επικοινωνία βασίζεται σέ μία εντελώς διαφορετική άρχή. Ένώ
ή μή λεκτική επικοινωνία χρησιμοποιεί ένα πραγματικό μέρος μίας πράξης γιά νά σηματοδοτήσει
κάτι γιά τό σύνολο, ή λεκτική επικοινωνία χρησιμοποιεί σύμβολα, όπου ένα στοιχείο (συνήθως
ένας ήχος, ένα σχήμα ή, στή γλώσσα τών κωφάλαλων, μία κίνηση) έχει συμφωνηθεί άπό μία ομάδα
ατόμων νά αντιπροσωπεύει ένα αντικείμενο ή μία σχέση πού μπορεί νά μή μοιάζει ή νά μή
συνδέεται μ' αύτό.
'Επειδή οι λέξεις καϊ τά σύμβολα εΐναι διαπραγματεύσιμες καϊ άνεξάντλητες, δύναται νά
χρησιμοποιηθούν γιά νά χαρακτηρίσουν όχι μόνον αντικείμενα καϊ γεγονότα άλλά καί, βάσει τής
επισήμανσης όμοιοτήτων καϊ τής παράβλεψης διαφορών, ομάδες καϊ κατηγορίες αντικειμένων καϊ
γεγονότων. Μπορούμε νά συνεχίσουμε, άν είναι αναγκαίο, νά άφαιροΰμε όλο καϊ λιγότερα
χαρακτηριστικά τών άκατέργαστων δεδομένων τών α'ισθήσεων, καταλήγοντας σέ όλο καϊ
περισσότερο γενικές κατηγορίες -Φλόξ, πεκινουά, σκυλί, θηλαστικό, σπονδυλωτό, ζώο, έμβιος
οργανισμός κλπ. (12). Οι σχέσεις είναι δυνατό νά ύποβληθοϋν στήν ίδια διαδικασία, έτσι ώστε νά
μπορούμε νά χαρακτηρίσουμε μία χωροταξική σχέση μεταξύ δύο αντικειμένων καϊ δύο άλλων
(απόσταση), μία σχέση μεταξύ τής άλλαγής σ' αύτή τήν άπόσταση καϊ μίας αλλαγής στήν κίνηση
τών δεικτών ένός ώρολογίου (ταχύτητα), τό ρυθμό άλλαγής αύτής τής άλλαγής διαδοχικά
(επιτάχυνση) κ.ο.κ.
Τά σύμβολα μας έπιτρέπουν επίσης νά εκφράζουμε ένα πολύ μεγαλύτερο φάσμα δυνατοτήτων.
Ή άναίρεση δύναται νά εκφραστεί, ένώ στή μή λεκτική έπικοινωνία αύτή ή έκφραση τής αναίρεσης
μπορεί νά επιτευχθεί μόνο άν άρχίσουμε νά κάνουμε κάτι καϊ στή συνέχεια δέν προχωρήσουμε
στήν ολοκλήρωση τής πράξης. Μία άπειλητική στάση, γιά παράδειγμα, δηλώνει στήν ουσία «Θά σέ
χτυπήσω» καϊ εξελίσσεται σέ «Σταμάτησα λίγο πρίν σέ κτυπήσω», μέ τό υπονοούμενο πού δέν
είναι δυνατό νά διατυπωθεί μέ μή λεκτικό τρόπο «Θά σέ κτυπούσα, αν...», όπου τό «άν» άφήνεται
άνοικτό στην εικασία. Ό κίνδυνος παρερμηνείας στη μή λεκτική επικοινωνία είναι πολύ μεγάλος μέ
καταστρεπτικό δυναμικό για όλους τους εμπλεκόμενους.
 Συνείδηση, Επικοινωνία καϊ "λεγχος 98

Διάφορες άλλες συναρτήσεις στις σχέσεις δύναται νά έχφραστούν μόνο μέ συμβολική μορφή,
όπως τό διαζευτικό «ή» πού σημαίνει «καθεμία η και οί δύο» από δύο εναλλακτικές λύσεις. Oi
Watzlawick, Beavin καϊ, Jackson (13) έχουν επισημάνει πώς αυτές ol βασικές λογικές έννοιες
άποτελούν τή βάση άλλων, ώστε ή μή λεκτική, αναλογική επικοινωνία νά μήν παρέχει τά
πλεονεκτήματα της λογικής σκέψης κα\ συλλογιστικής.
"Ένα άλλο χαρακτηριστικό της συμβολικής επικοινωνίας είναι ή δυνατότητα πού παρέχει νά
αναπαριστάνουμε και νά επικοινωνούμε τήν ίδια τή διαδικασία της επικοινωνίας. Όταν οι εργάτες
κατεδαφίζουν, κατασκευάζουν η επιδιορθώνουν ένα κτίριο, τό πρώτο βήμα είναι νά ανορθώσουν
ένα μικρό προσωρινό κτίριο παράπλευρα γιά νά τους στεγάσει 6σο θά διαρκεί ή εργασία. Σ' ένα
μεγάλο εργο ύπάρχει μερικές φορές ακόμη κα\ μία παράγκα γιά τό νυχτοφύλακα πού θά φυλάει τό
προσωρινό κτίριο μέχρι αυτό νά είναι έτοιμο γιά χρήση.
Μία παρόμοια αρχή ισχύει κα\ στή λεκτική επικοινωνία. Ή ίδια ή πρώτη ύλη των συμβόλων
δύναται νά χρησιμοποιηθεί γιά τή μελέτη των συμβόλων, κι αυτή ή επικοινωνία γιά τήν
επικοινωνία δύναται μέ τή σειρά της νά γίνει αντικείμενο επικοινωνίας. Μπορούμε νά
μελετήσουμε αύτην τή διεργασία καθαυτή (γλωσσολογία, σημειολογία
κλπ.) καΙ νά επικοινωνήσουμε τήν επικοινωνία γιά τήν επικοινωνία κ.ο.κ. έπ' άπειρον. Ακριβώς
όπως τό προσωρινό κτίριο ή ή παράγκα τού νυχτοφύλακα επιτρέπει στους εργάτες νά έχουν
κάποιο κατάλυμα όσο κατεδαφίζουν, κατασκευάζουν ή τροποποιούν τό κυρίως κτίριο, ή
δυνατότητα της επικοινωνίας γιά τήν επικοινωνία καθίστα εφικτό νά αποστασιοποιούμαστε, νά
παρατηρούμε τά προβλήματα και νά βελτιώνουμε τις συνηθισμένες μας διεργασίες επικοινωνίας.
Αυτό προφανώς είναι ακριβώς το αντικείμενο της ψυχοθεραπείας. Ή οικογένεια καταλαμβάνει
τό σύστημα, υφίσταται τά σφάλματά του και αποτελεί τόσο στενά συνδεδεμένο μέρος του, ώστε τά
μέλη της νά μήν μπορούν νά τά αντιληφθούν. Ό θεραπευτής μπορεί νά βοηθήσει επειδή βρίσκεται
εκτός συστήματος (καί, πράγματι, μόνον όσο μπορεί νά τό κάνει αύτό), καθώς βασίζεται όχι στις
οικογενειακές συγκρούσεις άλλα σέ θεωρίες γιά τις οικογενειακές συγκρούσεις γενικά. ΟΙ
επικοινωνία τού θεραπευτή λαμβάνει χώρα σ' ένα διαφορετικό επίπεδο από εκείνο της οικογένειας,
σ' ένα μετα-έ-
πίπεδο, άν και εκείνος μπορεί βέβαια νά σκοπεύει νά καθοδηγήσει τήν οίκογένεια νά
 ΕΝΝΟΙΕΣ 115

τον συναντήσει έκτος συστήματος ώς μέρος της θεραπευτικής συμμαχίας, νά ξοδέψουν μέρος τού
χρόνου τους εκτός τού «σπιτιού» τους, τό όποιο βοηθάει νά.ανακατασκευαστεί, στήν προσωρινή
του «παράγκα γιά τους εργάτες». Γιά νά τό επιτύχει αύτό, βοη- 0άει τήν οικογένεια νά μεταφράσει
τήν προσωπική της, ασυνείδητη, μη λεκτική επικοί- ν(Ι}νία σέ λεκτική, όποτε οί ενδείξεις της
πρώτης μπορούν όχι μόνο μπορεί νά λεχθούν
άλλα και νά σνζητηθοϋν.
Τό σημείο αυτό χρειάζεται έμφαση, γιατί υπάρχουν σημαντικά φιλοσοφικά επαγωγά
συμπεράσματα. Ό Bertrand Russel ελυσε πολλές φαινομενικές λογικές άντιφάσεις μέ τή
«Θεωρία των Τΰπων» του (14), όπου απέδειξε ότι πολλά φαινομενικά παράδοξα προκύπτουν
άπό τήν άπλή αποτυχία νά ξεχωρίσουμε αυτά τά μετα-έπίπεδα, σχεδόν μέ τόν ίδιο τρόπο όπως
θά προέκυπταν δυσκολίες αν οί εργάτες ξεχνούσαν τή φύση και to σκοπό της προσωρινής
παράγκας τους και τή θεωρούσαν μαζι μέ τις σκαλωσιές μέρος του ύπό κατασκευή κτιρίου.
Γιά τό θεραπευτή, τό επαγωγικό συμπέρασμα είναι ότι πρέπει νά αποφύγει νά παρασυρθεί σέ
ύπερβολικό βαθμό στο οίκογενειακό σύστημα, γιατί αν επιτρέψει νά συμβεί αυτό, τό σύστημα
θά τοΰ προκαλέσει σύγχυση και, τελικά, θά τοΰ άσκει ελεγχο -θά γίνει ενα άκόμη μέλος της
οικογένειας, τόσο ανίσχυρο νά τους βοηθήσει όσο κι εκείνοι νά βοηθήσουν τόν εαυτό τους. Άν
κα\ εισέρχεται στο σύστημα κα\ δουλεύει σέ αυτό, τό κάνει εκκινώντας άπό μία βάση εκτός
συστήματος, μία βάση πού είναι προσωρινή γιά κάθε συγκεκριμένη οίκογένεια, παρότι ό
θεραπευτής μετακινεί αυτήν τή βάση άπό «εργοτάξιο σέ έργοτάξιο».
Μία άλλη σημαντική διαφορά μεταξύ των συστημάτων της λεκτικής κα\ της μή λεκτικής
επικοινωνίας είναι ό βαθμός στον όποιο συνειδητοποιούμε συνήθως τά σήματα πού
άποστέλλουμε μέσφ αύτών. Ή μή λεκτική επικοινωνία λαμβάνει χώρα κυρίως κάτω άπό τό οριο
της συνείδησης κα\ παρότι μπορεί στή συνέχεια νά συνειδητοποιήσου- J: με μία αλλαγή στήν
ψυχική μας διάθεση ώς συνέπεια των μή λεκτικών σημάτων άπό άλλους, συχνά αγνοούμε τά ίδια
τά σήματα. Παρομοίως, εχουμε ελάχιστη συνείδηση των σημάτων πού εκπέμπουμε στους
άλλους μέσω των εκφράσεων κα\ των στάσεών μας μέχρι νά δούμε τόν εαυτό μας
βιντεοσκοπημένο ή νά ακούσουμε τή φωνή μας μαγνητοφωνημένη, όπως είναι φανερό άπό τήν
έκπληξη και τήν αμηχανία πού βιώνουν οί περισσότεροι άνθρωποι όταν βλέπουν ή ακούν τόν
εαυτό τους.
Είναι ύπερβολικό νά ύποστηρίξουμε ότι εχουμε πάντοτε περισσότερη συνείδηση της λεκτικής
παρά της μή λεκτικής επικοινωνίας, γιατί £νας στιγμιαίος στοχασμός δείχνει οτι αυτό δέ
συμβαίνει κι ότι υπάρχει σημαντική επικάλυψη. Στις κοινωνικές επαφές μαθαίνουμε άπό μικρή
ηλικία νά χαμογελάμε και νά κρύβουμε οποιαδήποτε έκφραση αρνητικών συναισθημάτων, ενώ
σ' ενα πάρτι μας άπασχολει συνήθως περισσότερο νά παρουσιάσουμε μία άρεστή έκφραση τοΰ
προσώπου κι εναν ευχάριστο τόνο της φωνής παρά νά δώσουμε σημασία στο περιεχόμενο της
 ΕΝΝΟΙΕΣ 116

λεκτικής ψιλοκουβέντας, πού είναι συχνά σέ μεγάλο βαθμό άσήμαντο. Ταυτόχρονα κανε\ς δέ
συνειδητοποιεί πόσο τεράστια
 Συνείδηση, Επικοινωνία καϊ "λεγχος 100

είναι ή ποσότητα των πληροφοριών πού μεταδίδεται μέ μή λεκτικό τρόπο κάτω άπό το όριο τής
συνείδησης, μέχρι νά αρχίσει νά παρατηρεί προσεκτικά αύτή τήν πλευρά τής οικογενειακής
συνέντευξης. Ακόμη κα\ τότε είναι δύσκολο νά καταγράψει τά περισσότερα άπ' όσα συμβαίνουν,
έκτος κι αν μπορεί νά παρακολουθήσει μία βιντεοταινία τής ίδιας συνέντευξης αρκετές φορές.
"Ενα εντυπωσιακό παράδειγμα ενός μή λεκτικού σήματος πού όλοι εκπέμπουμε και στο όποιο
όλοι αποκρινόμαστε συνέχεια, είναι τό σήκωμα των φρυδιών. Πρόκειται γιά ένα σύντομο σήκωμα
κα\ χαμήλωμα των φρυδιών και άνοιγμα των ματιών πού συνήθως συνοδεύει ενα νεύμα (σύντομη
κίνηση τοϋ κεφαλιού προς τά πίσω) κι ενα χαμόγελο. Όλοι γνωρίζουμε τή σημασία ενός
χαμόγελου κα\ όχι μόνο μαθαίνουμε νά τό προσποιούμαστε όταν δέν αίσθανόμαστε φιλικά, αλλά
τό δεχόμαστε συνεπώς κι άπό άλλους μέ περίσκεψη κι επιφύλαξη. Άλλα τό σήκωμα των φρυδιών
εκτελείται συνήθως, ασυνείδητα κα\ ή αντίδραση σ' αυτό είναι εξίσου αυτόματη κα\ έκτος
συνείδησης, έκτος κι άν διακωμωδείται χονδροειδώς, δπως άπό τον Γκράουτσο Μάρξ. Όταν συμ-
βαίνει, καταλήγουμε απλώς νά θεωρούμε κάποιον φιλικό κα\ νά αίσθανόμαστε εγκάρδια προς
αυτόν, χωρίς νά γνωρίζουμε πώς δημιουργήθηκαν αυτά τά συναισθήματα. Ό αναγνώστης μπορεί
γρήγορα νά πειστεί γιά τή σπουδαιότητα τής μή λεκτικής επικοινωνίας δίνοντας προσοχή στο
αποτέλεσμα αύτοϋ τοϋ σήματος κα\ μόνον, τόσο δταν τό κάνει ό ίδιος δσο κι δταν βλέπει άλλους
νά τό κάνουν.
Επειδή τό μή λεκτικό σύστημα βρίσκεται συνήθως κάτω άπό τό δριο τής συνείδησης, γιά οσους
στρέφουν τήν προσοχή τους σ' αυτό εκφράζει σαφώς και διαρκώς εκείνη τήν πλευρά τής ψυχικής
λειτουργίας πού αποκαλούμε «άσυνείδητο», αλλά κι εκείνη τήν άλλη κρυφή περιοχή πού είναι
συνειδητή αλλά μυστική. Όσοι μπαίνουν στον κόπο νά μάθουν αύτήν τή γλώσσα, θά ανακαλύψουν
δτι είναι συχνά δυνατό νά φθάσουν κατευθείαν στήν ουσία τοϋ προβλήματος ένός άσθενή
προσέχοντάς τον απλώς οπτικά, κυριολεκτικά βλέποντας στήν πρώτη συνέντευξη, μερικές φορές
μέ τό πού περνάει τήν
πόρτα, μία κρίσιμη στάση ή σύγκρουση πού θά ήταν δύσκολο νά άνακαλυφθεΐ ακόμη και μέ
πολύωρη λεκτική έρευνα ή μέ πολύμηνη εξέταση των λεκτικών συνειρμικών προτύπων κα\ μόνο.
Χρειάζεται, βέβαια, πολύς χρόνος γιά νά αναπτύξει κάποιος ευαισθησία σ5 αυτό τό είδος
πληροφορίας, αλλά ή ύπομονή καϊ ή επιμονή άνταμείβονται πλουσιοπάροχα.
Έχοντας αποκτήσει ενδιαφέρον γι αύτό τό παραμελημένο θέμα στή διάρκεια τής ψυχιατρικής
μου εκπαίδευσης, σχεδίαζα ανεπαίσθητα άσθενεις σέ συμβούλια στά όποια δέν έμπλεκόμουν
προσωπικά στή συνέντευξη, προσπαθώντας νά συνδέσω τις εκφράσεις πού διέκρινα μέ τό ιστορικό
πού άναφερόταν άπό τον εξετάζοντα Ιατρό ή. λαμβανόταν άπό τον άσθενή. Σταδιακά ή
παρατηρητικότητά μου ωφελήθηκε άπ' αύτή
Την άσκηση κα\ παρότι ακόμη λαμβάνω ιστορικά των ασθενών εν μέρει γιά λόγους αρχειοθέτησης
κι εν μέρει επειδή το προσδοκούν, οι διαγνώσεις μου βασίζονται σέ μεγάλο βαθμό στη μή λεκτική
επικοινωνία.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 101

Ένώ ήμουν απασχολημένος σχεδιάζοντας τούς άσθενεις, παρατήρησα ότι προσάρμοζα τά δικά
μου χαρακτηριστικά και τή σωματική μου στάση στα αντίστοιχα δικά τους σέ μία προσπάθεια νά
τούς σχεδιάσω. Στήν πορεία συνειδητοποίησα ότι αυτή ή~ ταν ίσως ή βάση της ένσυναίσθησης,
άφοϋ άν κάποιος βολιδοσκοπήσει τή στάση κα\ ΐήν έκφραση κάποιου άλλου, άνακαλύπτει σύντομα
ότι ψηλαφίζει και τις συναισθηματικές του στάσεις.
Όπως απέδειξε ή Bull (15), οι σωματικές και οι συναισθηματικές στάσεις είναι δύο πλευρές τού
ϊδιου πράγματος. Κατέληξα στο συμπέρασμα ότι αυτή ή μίμηση στάσεων και κινήσεων άλλων
ανθρώπων, ή όποια λαμβάνει χώρα σέ υποσυνείδητο έπίπεδο ανεπαίσθητα γι αυτούς κα\ συνήθως
κάτω άπό τό όριο συνείδησης του ατόμου πού τήν πραγματοποιεί, είναι πιθανώς ή αφετηρία γιά νά
κατανοήσουμε συνήθως πώς αισθάνονται οί άλλοι (16).
Κατ' αυτό τον τρόπο μπορούμε νά προσεγγίσουμε μέ εύαισθησία τις λεπτές διαβαθμίσεις της
έκφρασης κα\ νά διακρίνουμε αλλεπάλληλα στρώματα στάσεων κα\ αντίθετων στάσεων στη
φυσικής τους μορφή, όπως όταν ξεφλουδίζουμε ενα κρεμμύδι. Ή φωνή μπορεί νά είναι μαλακή,
αλλά υπερβολικά απαλή γιά νά είναι άληθινή, κα\ νά κρύβει μία σκληράδα, αλλά νά συνοδεύεται
άπό παρόμοια γλυκύτητα στο χαμόγελο σέ μία προσπάθεια απόκρυψης μίας σκληρότητας στήν
έκφραση τοϋ προσώπου. Κάτω απ' αυτή τήν έκφραση μπορεί κάποιος νά διακρίνει ενα βαθύτερο
φόβο άπόρριψης κάΐ βαθύτερα μία άνικανοποίητη επιθυμία γιά αγάπη κι άναγνώριση. Αρχικά
μπορεί νά είναι φανερές μόνον οι πιο χονδροειδεΐς και εκδηλες στάσεις. "Ύστερα, καθώς εξοι-
κειώνεται κάποιος μ' αύτές, αρχίζουν νά εισέρχονται στο πεδίο της αντίληψης μερικά στοιχεία,
πρώτα αμυδρά κι υστέρα πιο καθαρά, ακριβώς όπως οί λεπτομέρειες ενός τοπίου ξεχωρίζουν μετά
τήν πρώτη προσωρινή εντύπωση (17).
 Συνείδηση, Επικοινωνία καϊ "λεγχος 118

Συνεπώς, άν ό θεραπευτής συνειδητοποιήσει τις μή λεκτικές εκφράσεις κα\ διεργασίες της

οικογένειας και τούς παρουσιάσει αυτή τήν εμπειρία διατυπώνοντας τις παρατηρήσεις μέ λεκτικό
τρόπο, τούς δίνει τή δυνατότητα νά κάνουν αύτό πού είναι ασυνείδητο συνειδητό, τουλάχιστο σέ
κάποιο βαθμό. Ό λεκτικός τρόπος επικοινωνίας επιφέρει τή δυνατότητα της αντικειμενικότητας,
της κριτικής, της αποστασιοποίησης άπό τά συμβάντα και της διόρθωσής τους, κάτι πού συγγενεύει
μέ τήν επιστημονική μέθοδο, άλλά σέ στοιχειώδη μορφή. 'Ένα άπόσταγμα της συσσωρευμένης
γνώσης των άλλων, τοϋ παρελθόντος και τοϋ παρόντος, δύναται νά χρησιμοποιηθεί στήν
κατάσταση, δίνοντας τήν ευκαιρία νά τροποποιηθεί τό πρότυπο και νά άναπτυχθεΐ μία πιο λεπτή,
έξυπνη καϊ λειτουργική αντίδραση στο ίδιο ερέθισμα. Επειδή έτσι μπορούμε νά διδαχτούμε άπο
τήν ιστορία, εκείνη σταματάει νά επαναλαμβάνεται, είτε πρόκειται γιά τήν ιστορία τοΰ άτομου
(καταναγκασμός τής επανάληψης τοΰ Φρόιντ) είτε τής οικογένειας (ή καταδίκη τών παιδιών νά
άναπαράγουν τις νευρώσεις των γονέων).
Τά άκόλουθα παραδείγματα επεξηγούν καλά τόν τρόπο μέ τόν όποιο τά εσωτερικά άντικείμενα
ή πρότυπα προηγούμενων σχέσεων, όταν προβάλλονται σέ παρόντα πρόσωπα, δύναται νά
δημιουργήσουν τις βαθιά εδραιωμένες δυσκολίες πού συχνά βλέπουμε σέ ψυχιατρικά
παραπεμπτικά. Τό πρώτο είναι ένα ζεύγος μητέρας-παιδιοϋ χωρίς τή συμμετοχή τοϋ πατέρα, άν
καϊ ή μικρότερη άδελφή ήταν επίσης παρούσα στή συνέντευξη:

Ό Ντέιβιντ, ένα ζωηρό κάι ρωμαλέο άγόρι ηλικίας τριών έτών, παραπέμφθηκε λόγω ανεξέ-
λεγκτων εκρήξεων θυμοϋ στή διάρκεια τών προηγούμενων δύο έτών, πού φαινόταν νά προ-
σελκύουν τή προσοχή τής μητέρας μέ άρνητικό τρόπο. Ή αδελφή, ηλικίας ένός έτους, άνέπτυσ- σε
ένα παρόμοιο πρόβλημα καϊ ούρλιαζε όταν ή μητέρα άγκάλιαζε τόν Ντέιβιντ. Ή μητέρα,:; μία
άπλή γυναίκα, φαινόταν ευγενική κάί καλοπροαίρετη, άλλά άκούγοντας τήν Ιστορία της ··
άποκτούσαμε τήν εντύπωση ότι ύπήρχε έντονη καϊ άνεπίλυτη ζήλια σ' όλη τήν οικογένεια κα-
ταγωγής της. Ή δήλωση της ότι «δέν είχε ούτε ένα συναίσθημα ζήλιας πουθενά μέσα της» ένί- ΐ
σχυε άντι νά μειώνει αύτή τήν υποψία. Αρχικά παρουσίασε τήν οικογένεια καταγωγής της ώς ν
ευτυχισμένη κι ενωμένη, έκτος άπό έναν άδελφό, τόν άμέσως έπόμενο μετά άπ' αύτή στή σειρά"
τών άδελφών, γιά τόν όποιο είπε ότι ήταν πάντα ζηλιάρης, δύσκολος καϊ ταραξίας. Φαινόταν:? ότι
όλα τά άρνητικά συναισθήματα είτε προβάλλονταν είτε απευθύνονταν σ' αυτόν ή ένταση f αυτών
τών συναισθημάτων μπορεί νά άνιχνευθεϊ στά όνειρα πού ανέφερε ή μητέρα, στά όποια;; ό
αδελφός της τή στραγγάλιζε καϊ έσβηνε γόπες πάνω στά χέρια της. Ένώ ή μητέρα μιλούσε γι αύτό
τόν άδελφό της, ό Ντέιβιντ έπαιζε ήσυχα δίπλα μας, μία άλλαγή πού παρατηρείται συχνοί όταν μία
προβολή άποσύρεται άπό ένα παιδί καϊ συζητιέται ή προέλευση της.
Διατύπωσα ευθέως τήν εικασία μου ότι αυτός ό άδελφός ήταν τό εξιλαστήριο θύμα, επειδή;; ή
οικογένεια καταγωγής τής μητέρας δέν μπορούσε νά αντιμετωπίσει τή ζήλια, ότι εκείνη ειχε^
συμμετάσχει σ5 αύτή τήν αμυντική διεργασία προβάλλοντας κι εκείνη όλη της τή ζήλια σ' αΌ-1
τόν, και οτι τά παρόντα προβλήματα μέ τόν υιό της συνδέονταν μέ τή δική της άνομολόγηΐΐ^ ζήλια
 Συνείδηση, Επικοινωνία καϊ "λεγχος 119

καϊ εχθρότητα προς αυτόν ώς νέο άντίζηλο. *Ηταν δύσπιστη, άλλά παρ' όλα αυτά έφυγες άπ2 αύτή
τήν πρώτη συνέντευξη λέγοντας: «Μοϋ δώσατε σίγουρα κάτι νά σκεφτώ». Φαινόταν;?· νά
αισθάνεται ότι κάποιο φως ειχε πέσει στο μυστήριο.
Όταν εξετάσθηκε μαζι μέ τό άγόρι γιά δεύτερη φορά μετά άπό ένα μήνα, άνέφερε: «Ειμα-;, στε
καλύτερα. Έγώ είμαι πολύ καλύτερα, όλοι μας είμαστε πολύ καλύτερα κι εκείνος είναι flOjj λύ
καλύτερα». Φαινόταν σημαντικό ότι άρχισε μέ τόν έαυτό της, ύστερα μίλησε γιά τήν οίκο-; γένεια
ώς σύνολο καϊ άνέφερε τόν υ Ιό της τελευταίο. Είπε ότι είχε μπερδευτεί καϊ παραξενευτεί άπο τά
άλυτα προβλήματα πού άποκαλύφθηκαν στή συζήτησή μας, άλλά δύο έβδομάδες
 ΕΝΝΟΙΕΣ 103

Αργότερα, ενώ εκκλησιάζονταν, ειχε ξαφνικά συνειδητοποιήσει έντονα τή ζήλια της γιά τον α-
δελφό της, τδ μαϋρο πρόβατο τής οικογένειας, συνειδητοποιώντας ότι πάντα τοΰ κρατούσε
■%:■'. ■ -ί ■> , I #ακία επειδή ή μητέρα της τοΰ έδινε περισσότερη προσοχή γιατί ήταν ασθενικός.
Θυμήθηκε έ-
#ίσηζ ότι περίπου τήν εποχή πριν τό θάνατο του όλοι τόν άπέρριπταν ειχε ξαφνικά
αισθανθεί ■. ένοχη γιά τό θάνατο του και ένοχη που τόν ειχε πληγώσει όσο ζούσε - τό

I άποτέλεσμα ήταν οτι ε1χε καταρρεύσει κι ειχε κλάψει ήσυχα στή διάρκεια τής λειτουργίας.
(Οι συνειρμοί στή διάρ- κεια τής λειτουργίας που μπορεί νά συνδέθηκαν μέ τά γεγονότα τής
πρώτης συνέντευξης ώστε |. . νά επιφέρουν αυτό τό άποτέλεσμα, δέ διευκρινίστηκαν.)
"Εκτοτε, συγκεκριμένα τις προηγούμενες δύο έβδομάδες, ή σχέση της μέ τόν Ντέιβιντ
είχε ! . αλλάξει πάρα πολύ, ήταν σέ θέση νά τοΰ δώσει περισσότερη άγάπη και νά παίζει
μαζί του, καϊ είχε καταφέρει νά αποφεύγει νά ταράζεται και νά προκαλείται άπ' αύτόν. Ειχε
συνειδητοποιήσει ότι ειχε ταυτίσει τόν Ντέιβιντ μέ τόν άδελφό της, κι επειδή πάντοτε
αισθανόταν παραμελημένη καϊ παραμερισμένη άπό τή δική της μητέρα, ή όποία προτιμοΰσε τά
άγόρια τής οικογένειας και ειδικά αύτό τόν άδελφό, δέν κατάφερε ποτέ νά άγαπήσει τόν υιό
της, άλλά ήθελε νά τόν πληγώνει. Ή συμπεριφορά τοΰ Ντέιβιντ ειχε επίσης αλλάξει προς τό
καλύτερο.

Στο δεύτερο παράδειγμα εξετάσαμε άρχικά τό ζεύγος μητέρας-παιδιοϋ και άργότερα όλόκληρη
τήν οίκσγένεια:

Ό Στήβεν, ηλικίας μόλις κάτω τών δύο ετών τόν καιρό τής παραπομπής, ειχε εκδηλώσει ε-
πανειλημμένα οξείες άσθματικές κρίσεις και είχε παραπεμφθεί άπό τόν παιδίατρο, επειδή ή ο-
ξύτητα αυτών τών κρίσεων προκαλούσε άνησυχίες γιά τή ζωή του· δέν άντιδροΰσε πλέον ούτε
καν σέ θεραπεία μέ στεροειδή. Υπήρχαν διάφορες ενδείξεις συσχετιζόμενης συναισθηματικής
διαταραχής, συμπεριλαμβανόμενων οξέων νευρικών κρίσεων, στή διάρκεια τών όποιων κτυ-
ποϋσε τό κεφάλι του καϊ ξερίζωνε τά μαλλιά του όταν ήταν άπογοητευμένος, καϊ συχνά χτυ-
ποΰσε άλλα παιδιά κι ύστερα μετάνιωνε γι αύτό. Δέν ήταν προβληματικό παιδί και δέν ύπήρ-
ξαν παράπονα γιά προβλήματα όσπου έπαθε πνευμονία σέ ηλικία 18 μηνών και νοσηλεύτηκε
σέ νοσοκομείο γιά έξι έβδομάδες. Στή διάρκεια αυτής τής νοσηλείας ή μητέρα τόν επισκεπτό-
ταν καθημερινά κάί ήταν μαζί του τόν περισσότερο καιρό.
Μετά άπό διερεύνηση άποκαλύφθηκε ότι oi άσθματικές κρίσεις έτειναν νά έκηλώνονται με-
τά άπό έντονη συγκίνηση και υπερδραστηριότητα. Ή μητέρα ειπε ότι φαινόταν νά είναι καλύ-
τερα όταν μποροΰσε νά είναι άρρωστος και νά «ξαλαφρώνει τήν καρδιά του». Όταν τόν είδα, ό
Στήβεν ειχε εισαχθεί γι άλλη μία φορά στο νοσοκομείο μετά άπό οξεία άσθματική κρίση και ή
κατάσταση του χειροτέρευε καθώς ή άγχώδης κανι άπορριπτική στάση τής μητέρας προς αύτόν
προκαλοΰσε άγχος κάί άπόρριψή της στο νοσηλευτικό προσωπικό, οδηγώντας σ' ένα φαύλο
κύκλο πού δέ βοηθούσε τήν κατάσταση. Γι αύτό τό λόγο εξέτασα τή μητέρα καϊ τό άγόρι
άρχικά στά εξωτερικά ιατρεία. Ή έκθεση μου προς τόν παιδίατρο άνέφερε:
 Συνείδηση, Επικοινωνία καϊ "λεγχος 104

«Είχα μία άρκετά καρποφόρα συνέντευξη μαζί τους. Όλως περιέργως, ό Στήβεν καθόταν ή-
συχα στα γόνατά της άπό τήν αρχή έως τό τέλος κ α! εμφάνιζαν μία ευχάριστη καϊ άνετη σχέ-
ση. Καθώς αύτό διαφέρει τόσο πολύ άπο τή συμπεριφορά τής μητέρας πού παρατηρείται στο
τμήμα νοσηλείας, νομίζω οτι υποδηλώνει πώς είναι Ικανή νά εκδηλώσει θαλπωρή κι αγάπη όταν
ή ανάγκη της για άσφάλεια Ικανοποιείται σέ μία άτομική κατάσταση. Παρότι κυριαρχοϋν
σοβαροί σωματικοί παράγοντες, υπάρχει σαφώς οξύ άγχος και διάφοροι άλλοι ψυχολογικό!
παράγοντες:
1. Ή μητέρα τής μητέρας, ή όποία υπέφερε άπό άσθμα, πέθανε, όπως πιστεύεται, στή διάρκεια
μίας άσθματικής κρίσης, όταν ή μητέρα ήταν επτά έτών. Ή μητέρα ηταν εκείνη πού τή βρήκε
νεκρή καί δέν μπόρεσε ποτέ νά ξεχάσει αύτή τήν εμπειρία. Όταν βλέπει τό Στήβεν νά υποφέρει
άπό τήν ίδια ασθένεια, εμφανίζεται μπροστά της μία εικόνα τής μητέρας της νεκρής, οι δύο
εικόνες συγχέονται καί φοβάται οτι θά πεθάνει κι ό Στήβεν. Πιστεύω ότι ό θυμός και ή τι-
μωρητική συμπεριφορά της απέναντι του είναι άμυνες ενάντια σέ ανυπόφορα συναισθήματα
πανικού, δηλ. επιτίθεται σέ μία ανυπόφορη εμπειρία παρά στο ίδιο τό άγόρι.
2. Πάντα τή φόβιζαν τά νεϋρα της κι έτσι φοβάται ότι κάτω άπό αυτές τίς περιστάσεις μπορεί
νά τόν βλάψει, και ώς συνέπεια αίσθάνεται όλο καί περισσότερες ένοχες καί άγχος.
3. Από τότε πού ξεκίνησε τό άσθμα τοϋ Στήβεν καί μετά είναι ψυχρή, καί ή συζυγική σχέση
χαρακτηρίζεται άπό μεγάλη ένταση, μέ τόν πατέρα νά δυσανασχετεί γιά το παιδί καί νά λέει οτι
εκείνη τό προτιμάει. Αναμφίβολα αύτό συνδέεται μέ τό θάνατο τής γιαγιάς άπό τήν πλευρά τής
μητέρας, τόν όποιο ή μητέρα θά μπορούσε ίσως νά τόν έχει έρμηνεύσει ώς τιμωρία γιά τίς
φυσιολογικές της οιδιπόδειες αιμομικτικές επιθυμίες, έτσι ώστε ή ασθένεια τοϋ παιδιού μέ τήν
σειρά της νά προκαλεί τώρα παρόμοια άγχη.
Θά γράψω στον παθολόγο προτείνοντας νά χορηγήσει στή μητέρα Λίμπριουμ, τό όποιο θά
μειώσει τό φόβο της γιά τίς εχθρικές της παρορμήσεις. Όσον άφορα στό γενικό χειρισμό τής
περίπτωσης, ή συμπεριφορά πού παρατήρησα στή διάρκεια τής συνέντευξης μαζί μου ύποδη-
λώνει ότι άν όλοι οσοι έρχονται σέ επαφή μέ τή μητέρα τήν ύποστηρίζουν, τδ άγχος καί ό πανικός
της θά άνακουφιστοϋν, καί τό παιδί θά ωφεληθεί έμμεσα.
Αύτή ή παρέμβαση ήταν αρκετή γιά νά σπάσει ό προηγούμενος φαϋλος κύκλος τής αύξησης
τοϋ άγχους καί τής άπόρριψης, επιφέροντας μία πιο θετική άλληλεπίδραση μεταξύ τής μητέρας,
τοϋ παιδιού καί τοϋ Ιατρικού προσωπικού. Αίγο άργότερα κανονίστηκε μία οικογενειακή
συνέντευξη, κατά τήν όποία ό πατέρας, ή μητέρα καί τό παιδί εξετάσθηκαν μαζί. Ή άκόλουθη
περίληψη τών κύριων σημείων τής μαγνητοφώνησης αυτής τής συνεδρίας δείχνει τή σύνθετη
σχέση μεταξύ τών εμπειριών καί τών δύο γονέων στίς οικογένειες καταγωγής τους καί τών
οικογενειακών σχέσεων πού άναπτύ- χθηκαν μετά τή γέννηση αυτού τοϋ παιδιού. Ή μή λεκτική
συνιστώσα τής άλληλεπί- δρασης είναι επίσης ενδιαφέρουσα:
Διερευνώ τούς συνειρμούς πού προκαλούν οί άσθματικές κρίσεις καί ή μητέρα τούς συνδέει
μέ τόν ενθουσιασμό. Γιά παράδειγμα, όταν παίζει μέ τό άγόρι ενθουσιάζεται καί ή ίδια, και
συνειδητοποιεί οτι κι εκείνο αντιδρά μέ ενθουσιασμό. Μπορεί νά άνακαλέσει στή μνήμη της ότι
 ΕΝΝΟΙΕΣ 122

αύτοΰ τοϋ είδους ό ενθουσιασμός ?yrav κάτι πού ή δική της μητέρα επέκρινε πολύ αύ-
 ΕΝΝΟΙΕΣ 123

στηρά- ^ αύτό το σημείο, παρότι οί γονείς μιλάνε σέ μένα και δεν προσφέρουν κανένα ερέθισμα
στο Στήβεν, εκείνος σηκώνεται κι αρχίζει νά τραβάει τά μαλλιά της μητέρας,
Ό πατέρας λέει τώρα ότι ό Στήβεν είναι πολύ ευαίσθητος, όπως ή μητέρα του, κι οτι ή αδελφή
τον (τοΰ πατέρα) ενθουσιάζεται κι εκείνη μέ παρόμοιο τρόπο. Συνεχίζει λέγοντας ότι τό άσθμα
τοΰ παιδιού φαίνεται νά ακολουθεί μετά από αύτη τήν διέγερση, γιά παράδειγμα όταν :
γαργαλιέται, άν κα\ άπ' όταν χορηγήθηκε στο Στήβεν φαρμακευτική άγωγή γιά τήν αντιμετώπιση
τοΰ άσθματος συχνά «εξοργίζεται» μ' αύτό.
Ρωτάω αν ή έξαψη όδηγεϊ σέ κρίσεις άσθματος ή σέ προβλήματα συμπεριφοράς ή κα\ στα δυο,
καί oi γονείς συμφώνου ν ότι μπορεί νά οδηγήσει σέ οποιοδήποτε άπ' αυτά τά αποτελέ σματα. Σ'
αύτό τό σημείο, τό αγόρι αρπάζει και πάλι τά μαλλιά τής μητέρας κι άρχίζει νά τά τραβάει μέ
βίαιο, ζωηρό τρόπο κάνοντας ταυτόχρονα ώστικές κινήσεις μέ τή λεκάνη του προς το σώμα της,
σάν νά έπιχειρεί μία συνουσία. Ή πιθανή σεξουαλική σημασία της συμπεριφοράς του παιδιού δεν
επισημαίνεται, άλλα ή εντύπωση μου επιβεβαιώνεται όταν ό πατέρας άρχίζει άμέσως νά μιλάει
γιά τον τρόπο μέ τόν όποιο ό Στήβεν έρχεται στο κρεβάτι των γονέων τή νύχτα. Και οί δύο γονείς
άναφέρουν ότι χάνουν τήν ψυχραιμία τους όταν τό αγόρι διακόπτει τόν ύπνο τους.
Συνεχίζουν μιλώντας γιά συναλλαγές με θυμό: ή μητέρα λέει ότι «εξοργίζεται» όταν έξάπτε-
ται, πετάει άντικείμενα στον πατέρα ή αποχωρεί οργισμένη κλείνοντας τήν πόρτα μέ πάταγο. Ό
πατέρας λέει ότι εκείνος παραμένει ήρεμος καί πάντα αποφεύγει τόν καβγά, άν και οι δύο
αισθάνονται ότι είναι επιθετικοί ό ένας προς τον άλλον καί θά προτιμούσαν μία πιο ανοικτή
εκδήλωση τοΰ θυμοϋ.
Ρωτάω γιά τήν έκφραση των θετικών συναισθημάτων κα\ ή μητέρα άναφέρει ότι ή σεξουα-
λική τους ζωή είναι κακή. Ό πατέρας τό επιβεβαιώνει λέγοντας ότι τό σεξ δεν είναι καθόλου Ι-
κανοποιητικό άπ' όταν γεννήθηκε ό Στήβεν καί μετά, ένφ ή μητέρα συμφωνεί ότι δεν αντέχει νά
τήν αγγίζει ό σΰζυγός της. *Ηταν απρόθυμη νά παραδεχθεί το πρόβλημα ή νά κάνει κάτι γι αύτό,
άρνούμενη νά πάρει τό φάρμακο πού τής έδωσε ό παθολόγος ή νά δεί έναν ειδικό γιά τήν
ψυχρότητά της. Ό πατέρας συνεχίζει λέγοντας ότι ή έλλειψη τής σεξουαλικής επαφής είναι αύτό
πού τους κάνει κα\ τους δύο οξύθυμους, Ή μητέρα λέει ότι θέλει νά κάνει έρωτα μαζί του, άλλα
δέν μπορεί νά αντλήσει καμία ευχαρίστηση άπο τό σεξ.
Ό πατέρας λέει μετά ότι άρχισε νά ζηλεύει τόν γιο του μετά τή γέννησή του, καθώς όλη ή α-
γάπη τής μητέρας φαινόταν νά μεταβιβάζεται σ' αυτόν. Αποδεχόταν κατ' αρχήν τό γεγονός ότι
εκείνη έπρεπε νά φροντίζει τό παιδί, αλλά ενοχλήθηκε περισσότερο όταν έκείνη δέν μετέφερε
τήν αγάπη της πίσω σ' αυτόν καθώς τό αγόρι μεγάλωνε. Αρχισε νά βγαίνει μέ φίλους και νά
μεθάει, κάτι πού έγινε αιτία γιά καβγάδες μεταξύ τής συζύγου κα\ τοΰ ιδίου.
 Συνείδηση, Επικοινωνία καϊ "λεγχος 106

Ή μητέρα συμφωνεί σ' αύτό τό σημείο ότι το σεξ ήταν «θαυμάσιο» πρ\ν γεννηθεί ό Στήβεν,
κα\ παραδέχεται ότι έστρεψε τήν τρυφερότητά της στο άγόρι μετά τή γέννησή του. Ξαφνικά
αλλάζει θέμα κα\ μιλάει γιά τόν πατέρα της κα\ πώς έκείνη ήταν ή αγαπημένη του κόρη. Μετά τό
θάνατο τής μητέρας της θυμάται ότι ζήλευε υπερβολικά τή μητριά της και σχεδόν είχε πετύχει νά
διαλύσει τόν γάμο. Σ' αύτό τό σημείο παρεμβαίνει ό πατέρας γιά νά περιγράψει πώς κι εκείνος
ειχε μία σχεδόν Γδια σχέση στήν παιδική του ηλικία, καθώς είχε πολύ στενή σχέση μέ τή μητέρα
του, έχασε τόν πατέρα του κανι απεχθανόταν σφοδρά τόν πατριό του.
 Στό τέλος τής συνέντευξης ή μητέρα τόνισε πώς δέν μπορεί να ξεχάσει ότι είδε τή μητέρα
της νεκρή κι ότι τό θυμάται κάθε φορά πού αισθάνεται ότι ό Στήβεν μπορεί νά έχει μία κρίση.

Θά γίνει φανερό γιατί σ' όλες αύτές τις καταστάσεις οί τραυματικές εμπειρίες πρέπει νά
εξετάζονται στά πλαίσια τών σύνθετων σχέσεων της οικογένειας καταγωγής καί ί
τών επιπτώσεων στις άναπτυξιακές ακολουθίες τών εμπλεκόμενων ατόμων. Στή δεύτε- ·'? ρη
περίπτωση βλέπουμε ότι ή άπώλεια τής δικής της μητέρας άπό μία άσθένεια παρό- μοια μ' αύτή πού
εμφανίζει τό παιδί της ειχε μία Ιδιαίτερα άπειλητική σημασία, καθώς )'·' συνέβη στά πλαίσια μίας
άμφίθυμης μεταξύ τους σχέσης. Αύτό περιπλεκόταν άπό τό ; | j§j§ γεγονός ότι ήταν ή άγαπημένη
κόρη τού πατέρα κοα, αρα, ήταν πιό πιθανό νά ειχεfl εκτεθεί σέ μεγαλύτερη σύγκρουση καί φόβους
επιτυχίας στήν οιδιπόδεια σχέση. Ή ά "" ^ : νάμνηση τής μητέρας ότι ή δική της μητέρα άποδοκίμαζε
τόν ενθουσιασμό, σέ συνδυα σμό μέ συνειρμούς στή συνέντευξη πού υποδήλωναν ότι στήν
πραγματικότητα απαγορευόταν ή σεξουαλική έξαψη, μπορεί νά ήταν ένας σημαντικός παράγοντας
τής άποτυ- · χίας νά έπιλυθεί ή οιδιπόδεια κατάσταση, καθώς είναι πιθανό οτι ό πατέρας της
στρε- ί φόταν περισσότερο πρός αύτήν καί τήν επιβάρυνε μέ ενήλικα συναισθήματα πού δέν
μπορούσε νά αντιμετωπίσει. Όταν ή μητέρα αποκτά ένα αρσενικό άγόρι, ή ζωηρή αΐ-'ϊί
μομικτική σχέση γίνεται καί πάλι δυνατή άπό μία άποψη, άλλά ή άρνητική, άπαγορευ- < μένη
πλευρά της φαίνεται τώρα νά στρέφεται πρός τό σύζυγο της. Γίνεται ψυχρή καί τόν άπογοητεύει, ενώ
τό άγόρι φαίνεται νά βρίσκεται σε ύπερδιέγερση, σύμφωνα μέ όλα τά ενδεικτικά στοιχεία πού
παρουσιάστηκαν στή συνέντευξη, μέσφ μίας σχέσης πού είναι υπερβολικά σεξουαλική. Ή σημερινή
γνώση τής φύσεως τοϋ άσθματος δέν μας επιτρέπει νά άποφασίσουμε άν ή προέλευση αύτής τής
διαταραχής σ' αύτό τό πα ι- δι είναι άποκλειστικά σωματική, δημιουργώντας τρομακτικούς
συνειρμούς στή μητέρα, ή άν προέκυψε άπό σοβαρούς ψυχολογικούς λόγους.
Οι γονείς σ' αύτή τήν περίπτωση ήταν καί οί δύο περιορισμένες, πρωτόγονες προ- % σωπικότητες
καί μετά τήν αξιοσημείωτη βελτίωση τής κατάστασης τοϋ αγοριού, ή όποία ακολούθησε αύτή τήν
περιορισμένη παρέμβαση, δε συνέχισαν μέ συζυγικές ή οί-J κογενειακές συνεντεύξεις, παρότι τούς
προσφέρθηκαν. Αφέθηκε στήν κρίση τοϋ παι διάτρου νά παραπέμψει τό παιδί έκ νέου εφόσον
προέκυπτε περαιτέρω λόγος άνησυ- χίας, καί παρότι τό περιστατικό δέν εμφανίστηκε ξανά στό
ψυχιατρικό τμήμα, τό γε- γονός ότι δεν υποβλήθηκαν άλλα αιτήματα γιά παρέμβαση ύποδηλώνει
βάσει προη- . |#| γούμενων εμπειριών ότι τό πρόβλημα επιλύθηκε κάϊ ή κατάσταση βελτιώθηκε έπαρ-
ν|

κ ως.

107
 ΕΝΝΟΙΕΣ 108

Ή ανεστραμμένη εικόνα στσύς οικογενειακούς συσχετισμούς των οικογενειών καταγωγής

αύτού τοΰ ζεύγους είναι επίσης ενδιαφέρουσα κι αποτελεί σύνηθες εύρημα αν κάποιος κοιτάξει
κάτω άπδ τήν έπιφάνεια όταν εξετάζει γάμους. Σύμφωνα μέ τις αρχές πού περιγράψαμε στο
παρόν και στο προηγούμενο κεφάλαιο, παρόμοιες κοινές εμπειρίες στήν πρώιμη ζωή
συνδέονται μέ όμοιότητες στά πρότυπα πού έχουν έσωτερικευθει άπό τους συζύγους και μέ
παρόμοια πρότυπα στά συστήματα μή λεκτικής επικοινωνίας. "Έτσι είναι βέβαιο ότι οι σύζυγοι
θά αντιδράσουν σέ μή λεκτικά σήματα μέ παρόμοιο τρόπο, όπως τά μέλη της οίκογένειας
καταγωγής.
6. ΓΑΜΟΣ: ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΡΟΛΟΣ

109
 ΕΝΝΟΙΕΣ 110

Ή άξια τον γάμου δεν είναι δτι ενήλικες παράγουν παιδιά, άλλα δτ
ι τά παιδιά παράγουν ενήλικες. Peter de Vries, Ή
Σήραγγα της Αγάπης

Δεν υπάρχει καμία συνταγή, ή μέθοδος. Μπορείς νά μάθεις ν* άγαπας αγαπώντας -

,προσέχοντας καΧ κάνοντας αυτό πού ανακαλύπτει κάποιος κατ αυτό τον τρόπο δτι πρέπει
νά γίνει.
Άλντους Χάξλεϊ, Ό Χρόνος Πρέπει νά 'Έχει μια Παΰση

Ανακάλυψα δτι οί γυναίκες καϊ οί άνδρες είναι τόσο διαφορετικοί στην προσέγγιση, καϊ στην
αντίληψη καϊ στον τρόπο λειτουργίας τους, ώστε το άπλο γεγονός της συμμέτοχης μιας γυναίκας
σέ μια σύσκεψη μπορεί νά αλλάξει τή λύση των προβλημάτων μέ σημαντικό τρόπο. Έάν οί
γυναίκες συμμετέχουν & δλους τους τομείς της κοινωνικής καϊ οικονομικής μας ζωής κι οχι μόνο
σε οικογενειακά ζητήματα, αύτό θά επιφέρει κατά τή γνώμη μου σημαντικές αλλαγές. Αυτό πρέπει
νά εϊναι όπωσδήποτε ώ- φέλιμο καϊ δέ θά πρέπει νά ισχύει αποκλειστικά στην πολιτική ζωή.
Σιμόν Βέιλ (Γαλλίδα Υπουργός Υγείας), στην εφημερίδα The Guardian,
6 Αύγουστου 1975

Σέ ολα όσα αναφέρθηκαν στά προηγούμενα κεφάλαια δέν υπάρχει καμία αναφορά (έκτος
άπό τά επαγωγικά συμπεράσματα και τά παραδείγματα των περιστατικών) στις πρόσθετες
επιπλοκές πού προκύπτουν άπο τό γεγονός ότι οί άνθρωποι αναπαράγονται γενετήσια κι όχι τό
αντίθετο. Αλλά αύτη ή διαίρεση του είδους μας σέ δύο διαφορετικές μορφές οργανισμού, οί
όποιες πρέπει νά συνεργαστούν γιά τήν αναπαραγωγή (μία ρύθμιση πού πιστεύεται ότι
πρωτοξεκίνησε μέ τά κυανοπράσινα φήκη πρνιν άπό περίπου χίλια εκατομμύρια χρόνια),
εισάγει μία περαιτέρω και εντελώς διαφορετική διάσταση. Καμία άλλη πλευρά της άνθρώπινης
εμπειρίας δέ μας απασχολεί περισσότερο, μέ τήν έννοια ότι προσελκύει τό ενδιαφέρον, τό
χρόνο και τή ένέργειά μας κυρίως μέ τή μορφή τής παθητικής φαντασίωσης, ή όποια μπορεί νά
είναι περισσότερο η λιγότερο συγκεκαλυμμένη. Κι όμως, παρά τό γεγονός αύτό (ή λόγω
αυτού;), ελάχιστα
 ΕΝΝΟΙΕΣ 111

θέματα έχουν προκαλέσει λιγότερο πραγματικό ενδιαφέρον κα\ έγνοια μέ τήν έννοια της
συστηματικής κα\ αντικειμενικής μελέτης, και του πειραματισμού.
Ή επιστημονική εξερεύνηση των φυλετικών διαφορών και της κοινωνικής τους σημασίας
έχει αναπτυχθεί στήν ουσία μόλις πρόσφατα, στή διάρκεια των τελευταίων 25 ετών περίπου,
και είναι άκόμη στοιχειώδης. Είναι σχεδόν σαν νά ήταν προγραμματισμένη στο είδος μας μία
προσωρινή φρενοβλάβεια ή ύπνωση πού νά προστατεύει τήν αναπαραγωγική διαδικασία άπό
τήν εξέταση κα\ νά εξασφαλίζει έτσι ότι δέ θά επηρεαστεί άπό τή νοημοσύνη τού ανθρώπου
και τον έλεγχο πού του εξασφαλίζει τό πνεύμα σέ άλλες δραστηριότητες.
Γενετική ποικιλομορφία

Τό κύριο πλεονέκτημα της γενετήσιας αναπαραγωγής γιά τό είδος είναι ή μεγάλη ποικιλομορφία πού
εξασφαλίζει. Μέ τήν προύπόθεση ότι αποφεύγεται ή ύπερβολική άναπαραγωγή μέ ενδογαμία -
άναμφίβολα ένας λόγος γιά τήν ύπαρξη τού ταμπού της ι- ■ §;αιμομιξίας- διατηρείται μία κατάλληλη
ισορροπία μεταξύ της αξιόπιστης μεταβίβασης ε- I σταθερών ιδιοτήτων άπό γενεά σέ γενεά άπό τή μία
ο πλευρά, και τό συνεχή συνδυασμό τους σέ μία πλούσια ποικιλία προτύπων κα\ δυνατοτήτων άπό τήν
άλλη. Οι όργανι- σμοί πού δέν αναπαράγονται γενετήσια, απλά «βλασταίνουν» ενα μέρος τού εαυτού
τους μέχρι νά αποχωριστεί και νά γίνει ένα νέο άτομο* ό βλαστός είναι ένα αντίγραφο τού γονέα
προγραμματισμένο σύμφωνα μέ τις ίδιες γενετικές όδηγίες. Στή γενετήσια άναπαραγωγή, οι μισές
γενετικές όδηγίες προέρχονται άπό τον αρσενικό γονέα και οί άλλες μισές άπό τό θηλυκό, μέ τά
χρωμοσώματα πού φέρουν τις πληροφορίες νά είναι Κ «Ανακατεμένα» και μειωμένα σέ άριθμό ώστε νά
σχηματίζουν τά είδικευμένα φυλετικά όν) ; κύτταρα σέ κάθε άτομο, και στή συνέχεια συνδυασμένα έκ
νέου ώς σπερματοζωάριο )ά- ; κα\ ωάριο νά ένώνονται μετά τήν πράξη τής συνουσίας ώστε νά
δημιουργήσουν ένα ό- ια- ί λοκληρωμένο και. έκτος άπό τήν περίπτωση τών μονοζυγωτικών πολλαπλών
κυήσεων, ■ Wk μοναδικό σχέδιο άνάπτυξης ενός νέου ατόμου.

ετι
- di

ο-
κυ-
)0
$
,στ
α
 Γάμος: Φύλο καϊ Ρόλος

Καθορισμός του φΰλου

Στα ανθρώπινα κύτταρα 22 ζεΰγη χρωματοσωμάτων είναι όμοια σέ μέγεθος μεταξύ τους,
άλλα τό 23° ζεύγος μπορεί νά είναι δμοιο ή διαφορετικό σέ μέγεθος, καϊ εχει μία'ΐΐ ε'ιδική
λειτουργία στον καθορισμό τοϋ φύλου. Όλα τά θηλυκά έχουν δύο μακρύτερα χρωματοσώματα
Χ, ενώ τά άρσενικά έχουν στή θέση ενός άπ' αύτά ενα βραχύτερο ΐ χρωματόσωμα Υ. Αυτό τό
χρωματόσωμα Υ φαίνεται νά εχει ώς μοναδική του λειτουρ- : για (εκτός άπό τή λειτουργία νά
παράγει τριχωτά αυτιά!) τήν άνάπτυξη μέρους τού πρωτόγονου γαμετικοϋ ιστού στον οργανισμό
σέ όρχεις πού παράγουν αρσενικές φυ- .3 λετικές ορμόνες, καϊ τήν άναστολή τής άνάπτυξης
θηλυκών φυλετικών άδένων και όρ- μονών τό άντίστροφο συμβαίνει αύτομάτως όταν άπουσιάζει
τό χρωματόσωμα Υ.
Μόλις διαφοροποιηθούν oi φυλετικοί άδένες προς μία δεδομένη κατεύθυνση ύπο; τήν επίδραση
αυτών των χρωματοσωμάτων, οι ορμόνες πού παράγουν καθορίζουν τίς:φ περαιτέρω αλλαγές- oi
άρσενικές όρμόνες άναστέλλουν τήν άνάπτυξη των στοιχειωδών θηλυκών γεννητικών οργάνων
(πόρος τοϋ Muller), διεγείρουν τήν άρσενική γεννη- τική άνάπτυξη κι άργότερα, όταν ή
άναπτυσσόμενη κυκλοφορία τοϋ αίματος μεταφέ- ·/ ρει τις όρμόνες σέ όλα τά μέρη τοϋ σώματος,
καθορίζουν τήν εξέλιξη του σ' ένα άρσε-·; νικό πρότυπο, συμπεριλαμβανόμενης τής δομής και τής
λειτουργίας τοϋ εγκεφάλου. Qtf§p θηλυκοί φυλετικοί άδένες, οι όποιοι δημιουργούνται άπό τό
συνδυασμό των δύο χρωματοσωμάτων Χ καϊ παράγουν θηλυκές όρμόνες, παρομοίως άναστέλλουν
τήν άνά-·|| πτύξη τών στοιχειωδών άρσενικών γεννητικών οργάνων (πόρος τοϋ Wolff), διεγείρουν · ?
J · τήν άνάπτυξη τών θηλυκών γεννητικών όργάνων και τροποποιούν τό σώμα και τον
εγκέφαλο σύμφωνα μέ ενα θηλυκό πρότυπο (στήν πραγματικότητα φαίνεται νά είναι ή απουσία
άρσενικών ορμονών παρά ή παρουσία θηλυκών πού τό προκαλεί αυτό).
Όταν οί όρμόνες επηρεάσουν τό σώμα και τον εγκέφαλο προς ένα άρσενικό ή θηλυκό πρότυπο,
κάτι πού συμβαίνει στούς άνθρώπους πριν άπό τή γέννηση, ή άλλαγή ·ί| είναι σέ μεγάλο βαθμό Β
άμετάκλητη. Αύτή ή πρώιμη επιρροή στή δομή τοϋ σώματος καϊ τοϋ νευρικού συστήματος είναι
ύπεύθυνη γιά πολλές διαφορές μεταξύ τών φύλων όσον άφορα σέ κλίσεις κα\ ένδιαφέροντα,
παρότι τό έπίπεδο τών ορμονών εχει επίσης . μία άμεση επιρροή στή μεταγενέστερη έκδήλωσή
τους.
Ή Corrine Hutt (1), σέ μία λιτή κανι σαφή άνασκόπηση τών ευρημάτων γιά τις φυλε- τικές
διαφορές, συνοψίζει τή διαφορά μεταξύ τών άρσενικών κάί θηλυκών άναπτυξια- ·: ν . κών προτύπων
μέ τον έ£ής τρόπο: ΛΝ ι
;
3ii
...άπό τΙς πρώτες εβδομάδες της ζωής στή μήτρα, τά άρσενικά και τά θηλυκά άναπτΰσ- ν σο ν
τα ι μέ χαρακτηριστικά διαφορετικούς τρόπους. Τά αντίστοιχα γενετικά συμπληρώ-
 ΕΝΝΟΙΕΣ 113

ματα προσθέτουν ειδικές ιδιότητες στήν πορεία τής άνάπτυξης, καϊ οί γοναδικές ορμόνες, και
ιδίως ή όρχική ορμόνη, έχουν σημαντικές διαπλαστικές και οργανωτικές λειτουργίες. Ακόμη
καϊ οί ένδομητρικόί παράγοντες επιδρούν διαφορετικά στά άρσενικά καϊ θηλυκά έμβρυα.
...Άπό τή στιγμή τής γέννησης καϊ μετά, οί διαφορές στή δομή, στο μεταβολισμό, στις
φυσιολογικές καϊ -ψυχολογικές λειτουργίες χαρακτηρίζουν τήν ανάπτυξη τών δύο φύλων.
Πολλές άπ' αύτές τις μή γνωστικές διαφορές είναι κοινές όχι μόνον σέ άλλες κοινωνίες πού
εμφανίζουν πολύ διαφορετικά πολιτιστικά πρότυπα, άλλά καϊ σέ άλλα πρωτεύοντα. Ή
ομοιότητα σέ πολλές στοργικές, εξερευνητικές κάί κοινωνικές συμπεριφορές μεταξύ τών
πιθήκων, τών χιμπατξήδων καϊ τών παιδιών είναι αξιοσημείωτη, κι αύτό τό γεγονός καϊ μόνο
μας δυσκολεύει νά ύποστηρίξουμε μία καθαρά περιβαλλοντική έρμηνεία γιά τις φυλετικές
διαφορές. Επιπρόσθετα, ή άπόδειξη ότι οί όρμό- νες μποροϋν άμεσα ή έμμεσα νά ασκήσουν
επιρροή στις αναπαραγωγικές δομές καϊ στή φυλετική άλλά καϊ στή μή φυλετική συμπεριφορά
ύποδηλώνει ότι ή ενδοκρινολογική εμπειρία στήν πρώιμη άνάπτυξη μπορεΧ νά καθορίζει
όρισμένα εξαρτώμενα άπό τό φύλο χαρακτηριστικά κάί πρότυπα συμπεριφοράς (σελ. 112).

Συνοψίζοντας τις κύριες διαφορές καταλήγει σέ μία άλλη ανασκόπηση (2):

Πρέπει νά τονιστεΧ γι άλλη μία φορά ότι περιγράψαμε και συζητήσαμε γιά τά άρσενικά καϊ
θηλυκά γενικά, όχι γιά κάποιους συγκεκριμένους άνδρες ή γυναίκες, καϊ ό βαθμός επικάλυψης
σέ οποιαδήποτε δραστηριότητα ή λειτουργία είναι αισθητός. Παρ' όλα αύτά, ή σχΐμιατοποίγιση,
τών ικανοτήτων είναι χαρακτηριστικά διαφορετική σέ πολλές
γυναΧκες. ...Τό αρσενικό είναι σωματικά δυνατότερο, άλλά λιγότερο ελαστικό, είναι πιο
άνεξάρτητο, τυχοδιωκτικό καϊ επιθετικό, είναι πιο φιλόδοξο κι ανταγωνιστικό, έχει μεγαλύτερη
προσανατολιστική, αριθμητική και μηχανική ικανότητα, είναι πιο πιθανό νά ερμηνεύσει τόν
κόσμο μέσα) άντικειμένων, ιδεών καϊ θεωριών, Τό θηλυκό διαθέτει καταρχάς έκεΧνες τις
αισθητήριες ικανότητες πού διευκολύνουν τή διαπροσωπική επικοινωνία* σωματικά καϊ
ψυχολογικά ώριμάζει πιο γρήγορα, οί προφορικές της ικανότητες άναπτύσσονται καϊ
εξελίσσονται πιο πρώιμα, είναι περισσότερο στοργική, συνδέεται εύκολότερα, είναι πιο
σταθερή καϊ είναι πιθανότερο νά έρμηνεύσει τόν κόσμο μέ προσωπικούς, ηθικούς καϊ
αισθητικούς τρόπους (σελ. 133).

Στο βιβλίο πού μνημονεύσαμε άρχικά (3), ή Hutt σχολιάζει τή σημασία αυτών τών διαφορετικών
αναπτυξιακών προτύπων:

Τά χαρακτηριστικά πρότυπα τής συμπεριφοράς καϊ οί χαρακτηριστικοί τρόποι άνάπτυξης

είναι ιδιαιτέρως κατάλληλοι γιά τούς ρόλους πού θά εκπληρώσουν τά άρσενικά καϊ τά θηλυκά.
Ή συμμόρφωση καϊ ή σταθερότητα στή συμπεριφορά τής γυναίκας στήν
 Γάμος: Φύλο καϊ Ρόλος 128

εκπλήρωση τοΰ ρόλου τής ανατροφής κατά κΰριο λόγο τήν καθιστούν σταθερό και α-
ξιόπιστο πρόσωπο γιά τό εξαρτώμενο βρέφος. Γιά πιο αποτελεσματική επικοινωνία, εί-
ναι απαραίτητο νά ενισχυθούν οί γλωσσολογικές Ικανότητες και είναι αξιοσημείωτο ότι
στις λεκτικές λειτουργίες, όπως κα\ στις μή λεκτικές, ή έκτέλεση είναι ή λειτουργία στην
όποία υπερτερεί τό θηλυκό. Τό αρσενικό από τήν άλλη πλευρά ύπερτερεΐ σέ χωρικές κα\
Αριθμητικές Ικανότητες, αποκλίνει στή δράση καί στή σκέψη και είναι γενικά άνώτερο
στήν θεωρητικοποζηστι. Υπάρχουν ελάχιστες αμφιβολίες ότι αύτά τά χαρακτηριστικά
γιά τό φΰλο πρότυπα ικανοτήτων και συμπεριφορών έχουν προσαρμοστεί καί υπό εξελι-
κτική έννοια έχουν προσφέρει διακριτά πλεονεκτήματα (σελ. 113).

'Επιπλέον, τέτοιες φυλετικές διαφορές έχουν αποδειχθεί μεταξύ άλλων πρωτευό- ντων κα\
θηλαστικών κα\ σέ πολύ διαφορετικούς μεταξ-b τους πολιτισμούς. Οί Whiting ΐ (4) βρήκαν
σταθερές διαφορές μεταξύ τής συμπεριφοράς άρσενικών κα\ θηλυκών παι- ^ δκδν σέ πολιτισμούς
τόσο διαφορετικούς, όπως ή Ινδία, ή Κένυα, τό Μεξικό, ή Όκινά- . ^ V βα, οί Φιλιπίννες καί οι ΗΠΑ
-γιά παράδειγμα, στήν ηλικία των τριών έως πέντε ετών «τά άγόρια επιδίδονται περισσότερο σέ
χοντρά αστεία κα\ βίαιες σωματικές επαφές- τά κορίτσια άναζητούν βοήθεια ή αγγίζουν τους
άλλους πιό συχνά... Τά άγόρια παρα- μένουν πιο επιθετικά στήν μεγαλύτερη ηλικία, βρίζοντας κοα
συνεχίζοντας τά χοντρά | άστεία, κα\ άναζητούν όλο καί περισσότερο τήν προσοχή και τήν
κυριαρχία» (σελ. 182). Συμπεραίνουν όμως «ότι καμία από τις παραδοσιακές θεωρίες δέν μπορεί
από μόνη της νά εξηγήσει τήν κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών. Τό γεγονός ότι τά ά- iljl! γόρια
είναι πιο επιθετικά καί λιγότερο στοργικά άπο τά κορίτσια, δέν μπορεί νά έξη- ·"':·: γηθει
αποκλειστικά ούτε μέ ένα βιολογικό ούτε μέ ένα πολιτισμικό μοντέλο» (σελ.
184).
SP:
Αύτη ή σύνθετη αλληλεπίδραση φύσης κα\ άνατροφής έχει προσελκύσει τήν προσοχή άλλων
ερευνητών, ιδίως στις ΗΠΑ, όπου ό βαθμός τής πλαστικότητας τής άνθρώπι- WMt 1

iip
νης φύσης μέσφ τής κοινωνικής εξαρτημένης μάθησης υπήρξε ένα ζήτημα μέ ειδική ση- ψ· ·." -
μασία γιά τό σχηματισμό τού ίδιου τού έθνους από ένα μίγμα διαφορετικών εθνικών ;;
' · iii
καί πολιτιστικών καταβολών. Έτσι, ενώ ή Hutt τείνει νά δίνει έμφαση συνολικά στις p · γενικές,
στατιστικές διαφορές μεταξύ άρσενικών κα\ θηλυκών και στή σημασία τών γε- /|Ι§3 νετικών κα\
ορμονικών καθοριστικών παραγόντων, οί Money καί Ehrhardt (5), όπως και ό Stoller (6) νωρίτερα,
έστιάζουν περισσότερο στή μεγάλη ποικιλομορφία εντός κάθε φύλου και τή μεταξύ τους
επικάλυψη, ειδικά στους ερμαφρόδιτους -μία σπάνια απόκλιση, όπου ή σαφής, πλήρης σωματική
έκφραση ένός φύλου καί ή αναστολή τού ..,·^ άλλου δέν έχει επιτευχθεί. Μπορεί νά ύπάρξει
 Γάμος: Φύλο καϊ Ρόλος 129

δυσκολία νά άπο φασίσει κάνεις σέ ποια φύλο θά πρέπει νά ανήκουν αύτά τά άτομα, γιατί μπορεί νά
είναι γενετικώς αρσενικά, .:β
%
'ί
 ΕΝΝΟΙΕΣ 113

όρμονικώς θηλυκά κ,ο.κ. Αύτό πού έχει άποδειχθει σαφώς είναι ή μεγάλη καί ύπερι- σχύουσα
σημασία τών -ψυχολογικών καί περιβαλλοντικών παραγόντων (στάσεις τών γονέων, συμπαίκτες
κλπ.) γιά τόν καθορισμό τής φυλετικής ταυτότητας στούς ανθρώπους σέ σύγκριση μέ τή
μεγαλύτερη επιρροή πού άσκοΰν φυσικοί παράγοντες στά ζώα. Μια προσεκτική μελέτη ενός
ζεύγους άρσενικών διδύμων, γιά παράδειγμα, όπου 5 ένας είχε άνατραφεΐ ώς άγόρι ένώ ό άλλος ώς
κορίτσι (επειδή τό πέος τοϋ δεύτερου. είχε κατά λάθος καταστραφεί κατά τήν περιτομή του)
κατέληξε σέ ένα επιτυχημένο αποτέλεσμα, καθώς αναπτύχθηκαν υγιείς αρσενικές καί θηλυκές
προσωπικότητες καί στάσεις δίχως συγκρούσεις στό άγόρι καί στό «κορίτσι» αντίστοιχα.
Παρ' όλα αύτά, παρά τίς διαφορές στήν έμφαση καί τήν ερμηνεία, ύπάρχει αρκετή συμφωνία
γιά τή σημασία τών σωματικών, ορμονικών επιρροών στήν άνάπτυξη τών διαφορών στίς στάσεις
καί τή συμπεριφορά μεταξύ άρσενικών καί θηλυκών. Γιά παράδειγμα, συνοψίζοντας τά
αποτελέσματα διαφόρων μελετών γιά τήν έπιθετικότητα σέ άρουραίους πού παράγεται μέ
απομόνωση ή μέ ηλεκτροπληξία, ή Hutt (7) συμπεραίνει:

Τά άρσενικά εκδηλώνουν έπιθετικότητα κάτω άπ' αυτές τίς δύο συνθήκες πολύ πιο συχνά
άπ' ό,τι τά θηλυκά. ...Όχι μόνον ή συχνότητα τής μάχης είναι μεγαλύτερη, άλλά τά άρσενικά
διατηρούν επίσης τή στάση μάχης γιά περισσότερο διάστημα. ...Ή ώοτομή στό ενήλικο
θηλυκό δέν έχει καμία έπίδραση στήν ποσότητα τής μάχης πού καταβάλλει, άλλά ό
ευνουχισμός τοϋ ενήλικου αρσενικού καταστέλλει ελαφρώς τό επίπεδο τής επιθετικότητας.
Ό εύνουχισμός τοϋ νεογνοϋ αρσενικού όμως μειώνει σημαντικά τήν ποσότητα τής
επιθετικότητας. Καθώς στούς αρουραίους ή φυλετική διαφοροποίηση τοϋ εγκεφάλου
λαμβάνει χώρα σύντομα μετά τή γέννηση, όσο νεώτεροι είναι οί αρουραίοι όταν ευ-
νουχίζονται τόσο λιγότερο «αρσενικός» θά είναι ό εγκέφαλος τους. Επομένως, άν οί α-
ρουραίοι εύνουχιστοϋν κατά τόν απογαλακτισμό (σέ ηλικία περίπου τριών εβδομάδων), τό
επίπεδο επιθετικότητας τους στήν ενηλικίωση είναι σημαντικά χαμηλότερο άπ' αύτό τών
άθικτων άρσενικών, άλλά εκείνο τών άρσενικών πού ευνουχίστηκαν κατά τή γέννηση είναι
άκόμη πιο χαμηλό καί σχεδόν όμοιο μέ τό θηλυκό επίπεδο επιθετικότητας. ...Αντιστρόφως,
άν τά θηλυκά εκτεθούν σέ ανδρογόνα σέ νεαρή ηλικία καί ό εγκέφαλος τους
«άρσενικοποιηθεί» κατ' αύτό τόν τρόπο, εμφανίζουν στήν ενήλικη ζωή επίπεδα μάχης κι
επιθετικότητας συγκρίσιμα μ' αύτά τών φυσιολογικών άρσενικών. Στούς πιθήκους επίσης
είδαμε προηγουμένως ότι θηλυκά άρρενοποιημένα μέσφ άνδρογόνων πρίν τήν γέννηση
εμφανίζουν περισσότερο τήν άπειλή, τήν επίθεση, τήν καταδίωξη καί τό βίαιο παιχνίδι άπ'
ό,τι τά φυσιολογικά θηλυκά. Τά άρσενικά ποϋ ευνουχίστηκαν κατά τή γέννηση δέν
εμφανίζουν καμία αισθητή μείωση αυτών τών συμπεριφορών, άφοϋ κατά τή γέννηση ή
διαφοροποίηση τοϋ εγκεφάλου έχει ήδη συντελεστεί (σελ. 110-111).
 Γάμος: Φύλο καϊ Ρόλος 114

Οί Money καϊ Ehrhardt (8), γνωστοποιώντας τις μελέτες τής όμάδας τους γιά θηλυκά (XX
χρωματοσώματα) τά όποια είχαν εκτεθεί σέ αρσενικές ορμόνες πριν τή γέννηση ειτε εξαιτίας
τής αφύσικης άνάπτυξης ενός αδένα (άνδρογεννητικό σύνδρομο) ή εξαιτίας τών παρενεργειών
άπό φάρμακα πού δόθηκαν στις μητέρες τους στή διάρκεια τής εγκυμοσύνης (προγεστερόνη),
άλλά είχαν όλα άνατραφεΐ ώς θηλυκά μέ έγκαιρη διόρθωση οποιασδήποτε ανατομικής
ανωμαλίας, βρήκαν πολλές στατιστικά σημαντικές διαφορές σέ σχέση μέ τΙς ομάδες
σύγκρισης. ""Έτειναν νά είναι αγοροκόριτσα, άκρως δραστήρια σωματικά, νά δείχνουν μια
έλλειψη Ικανοποίησης μέ τό γυναικείο ρόλο, νά επιλέγουν αρσενικούς άντί γιά θηλυκούς
συμπαίκτες, να προτιμούν νά φοροϋν παντελόνια αντί γιά φουστάνια κάί νά απορρίπτουν τά
κοσμήματα, τά άρώματα κανι τήν περιποίηση τών μαλλιών, νά επιλέγουν νά παίζουν μέ
αυτοκινητάκια κάί όπλα άντί μέ κούκλες, νά εμφανίζουν μία έλλειψη ενδιαφέροντος γιά τή
φροντίδα μωρών καϊ μία ά- πουσία φαντασιώσεων καϊ ονείρων σχετικά μέ τό γάμο, τήν
εγκυμοσύνη καϊ τή μητρότητα, άλλά νά ενδιαφέρονται άντιθέτως περισσότερο γιct μία
καριέρα.
Δέν ύπάρχουν ακριβή άντίστοιχα αυτών τών συνδρόμων, γιατί παρότι οί αρσενικές ορμόνες
παράγουν ένα άρσενικό πρότυπο, τό θηλυκό πρότυπο δέ χρειάζεται τήν παρουσία θηλυκών
ορμονών, άλλά επέρχεται εν άπουσίςχ τής αρσενικής όρμονικής επιρροής. Ωστόσο, τά άρσενικά
(ΧΥ χρωματοσώματα) πού υποφέρουν άπό μία διαταραχή στήν όποία ή επιρροή τών άρσενικών
ορμονών εμποδίζεται νά εμφανισθεί λόγω μίας εγγενούς άνωμαλίας (σύνδρομο ανδρογόνου
άναισθησίας), έμφανίζουν πολλά σωματικά κάί ψυχολογικά χαρακτηριστικά πού είναι πιο
συνηθισμένα στά θηλυκά. Έκτος 1 τής σωματικής έκθήλυνσης, βρέθηκε οτι εμφανίζουν σέ -υψηλό
ποσοστό: προτίμηση γιά ; τό γάμο καϊ τις οικιακές ασχολίες πού τοποθετούν πάνω άπό μία
καριέρα* φαντασιώ- "·; σεις κι όνειρα άπόκτησης οικογένειας (παρότι ήταν στείροι κι έπρεπε νά
υιοθετήσουν, ί όταν τό άποφάσιζαν στήν πραγματικότητα)· παιχνίδι μέ κούκλες καϊ άλλα παιχνίδια
πού συνήθως προτιμώνται άπό τά κορίτσια' μεγάλο ενδιαφέρον γιά τή φροντίδα μω- ρών κάί
ικανοποίηση μέ τό γυναικείο ρόλο, προτίμηση γιά γυναικεία ρούχα καϊ μεγάλο ενδιαφέρον γιά
προσωπικό στολισμό.
·
.·
Οί προσπάθειες άλλαγής τών φυλετικών προτύπων γενικά μέσφ τής τροποποίησης τοϋ
κοινωνικού περιβάλλοντος καϊ μόνο είχαν μέχρι τώρα περιορισμένη επιτυχία, εφόσον ή
επιτυχία κρίνεται μέ τό κριτήριο νά κάνουμε τις γυναίκες νά μοιάζουν περισσότερο μέ άντρες
αντί νά διευκολύνουμε τήν πληρέστερη ατομική τους ανάπτυξη εντός τών δυνατοτήτων τοϋ
φυσικού, βιολογικά καθορισμένου ρόλου τους. Γράφοντας γιά ;· τά μέλη τών κιμπούτς, μία
 ΕΝΝΟΙΕΣ 115

άπογοητευμένη φεμινίστρια (9) δηλώνει: «Οί νεαρές γυναίκες, επιστρέφοντας στο κιμπούτς
μετά τή στρατιωτική θητεία, επιθυμούν νά αρχίσουν τό συντομότερο δυνατό νά χτίσουν τήν
οικογενειακή τους φωλιά. ...Ή έπαγγελματική
Απασχόληση φαίνεται να είναι πιο ασήμαντη μεταξύ τών νεαρών γυναικών τοϋ κι- μπούτς σε
σύγκριση μέ σκέψεις γιά τή δημιουργία οίκογένειας· όταν τό επάγγελμα κάι ή οικογένεια
συγκρούονται, ή προτίμηση δίδεται στή δεύτερη, όπως υποδηλώνει ή τάση Υ^ά γάμους σέ νεαρή
ήλικία. "Έτσι, παρ' όλα τά επιτεύγματα τοϋ κιμπούτς, δύο βασικά προβλήματα τών γυναικών
παραμένουν: δυσαρέσκεια στον τομέα τής εργασίας καϊ συγκριτικά μικρή συμμετοχή σέ
πολιτικές δραστηριότητες καϊ στή διαχείριση τής κοινωνίας» (σελ. 569).
Αύτό ακολούθησε μετά άπό μία περίοδο κατά τήν όποία «ή έννοια τής γυναικείας ισότητας
ήταν πολύ διεστραμμένη. Ό άγώνας τών γυναικών στρεφόταν προς μία ταύτιση μέ τούς άνδρες,
προς μία ισότητα πού παρέβλεπε τις φυλετικές διαφορές κάι έθετε τις άνδρικές ιδιότητες κάι
δραστηριότητες ώς πρότυπο καϊ γιά τά δύο φύλα. Αύτή ή διαστρέβλωση τής έννοιας τής
Ισότητας τών φύλων συνέβη στά πρώιμα στάδια άλλων κινημάτων γυναικείας χειραφέτησης»
(σελ. 571-572). Αύτή τήν περίοδο άκολούθησε, μετά τή βελτίωση τής οίκονομικής κατάστασης
καϊ τήν αύξηση τοϋ άριθμοϋ τών παιδιών, μία αυξανόμενη εκτίμηση γιά τήν οικογένεια ώς
«ακρογωνιαίο λίθο τής σταθερής ζωής στο κιμπούτς», όταν ή «προηγουμένως άνδρικά
προσανατολισμένη καϊ μηχανική έρμηνεία τής γυναικείας ισότητας παραχώρησε τή θέση της σέ
μία άναγνώριση τών διαφορών στά ενδιαφέροντα καϊ στίς ικανότητες τών άνδρών καϊ τών
γυναικών διαφορές πού μέ κανέναν τρόπο δέν καθιστούν τις γυναίκες κατώτερες άπό τούς άν-
δρες» (σελ. 571).
Ωστόσο, ή άλληλεπίδραση τών γενετικών, ορμονικών καϊ περιβαλλοντικών παραγόντων καϊ ή
αλληλεξάρτηση όλων αύτών άπό τήν κοινωνική μάθηση είναι εξαιρετικά σύνθετη καϊ μόλις
αρχίζει νά εξετάζεται. Σ* ένα συναρπαστικό πρόσφατο πείραμα, ό Joslyn (10) χορήγησε
άρσενικές όρμόνες σέ τρία θηλυκά σέ μία ομάδα έξι νεαρών μαϊμούδων macaca mulata. Ή
άρρενοποιητική επίδραση τής άρσενικής όρμόνης στον εγκέφαλο λαμβάνει χώρα στις μαϊμούδες
πριν τή γέννηση, οπότε ή σεξουαλική καϊ παιχνιδιάρικη συμπεριφορά τών θηλυκών άκολούθησε
τό σύνηθες θηλυκό πρότυπο. Όμως, παρότι τά τρία άρσενικά κυριαρχούσαν έναντι τών θηλυκών
πριν τό πείραμα, τά θηλυκά σταδιακά επικράτησαν τών αρσενικών καϊ ή έπιθετικότητά τους
έγινε τόσο έντονη, ώστε τά άρσενικά σταμάτησαν σέ μεγάλο βαθμό νά τά πλησιάζουν σεξουαλι-
κά.
Υπήρχαν επίσης δύο σημεία πού προκάλεσαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Πρώτον, ή κυριαρχία τών
θηλυκών παρέμενε σταθερή όταν σταμάτησε νά τούς χορηγείται ή άρσενι- κή φυλετική ορμόνη,
άν καϊ προς τό παρόν δέν είναι εξακριβωμένο άν αύτό συνέβη λόγω μίας μόνιμης σωματικής
 Γάμος: Φύλο καϊ Ρόλος 116

άλλαγής πού προκλήθηκε άπ' αύτή τήν ορμόνη ή οφειλόταν σέ κάποια μορφή κοινωνικής
μάθησης πού κατέστη δυνατή άπό τήν επιρροή της.
Ή δεύτερη παρατήρηση άκούγεται εντελώς άνθρώπινη καί αποδεικνύει οτι άκόμη καί στις
μαϊμούδες τά ζητήματα τής κυριαρχίας καί τής ηγεσίας δέν είναι πάντοτε αύτό πού φαίνονται νά
είναι! «Μία εξαίρεση στό σφετερισμό τής κυριαρχίας άπό τά θηλυκά ήταν ένα άρσενικό, άρχικά
τρίτο στήν ιεραρχία, τό οποίο κατέλαβε τήν ανώτατη θέση τής ομάδας καί αύξησε τή συχνότητα
τής επιθετικότητας του. ...Αύτή ή βελτιωμένη κοινωνική θέση τοϋ άρσενικοϋ εξαρτιόταν άπό τήν
υποστήριξη τής δεύτερης στήν ιεραρχία μαϊμούς, ενός θηλυκού. Όταν αύτό τό θηλυκό
απομακρυνόταν άπό τήν όμάδα, τό κυρίαρχο αρσενικό ούρλιαξε, έκανε μορφασμούς φόβου,
άποσυρόταν άπό τις κοινωνικές επαφές και συχνά δεχόταν επιθέσεις καί χτυπήματα άπό τις
άλλες μαϊμούδες.
Κατά τήν τρίτη δοκιμή όμως αύτό τό άρσενικό ήταν ικανό νά διατηρεί τήν κυρίαρχη
κοινωνική του θέση όσο ειχε τήν ύποστήριξη τοΰ δεύτερου στήν Ιεραρχία θηλυκού στήν
προκαταρκτική δοκιμή ή όσο μπορούσε νά τή βλέπει ή νά τήν άκούει» (σελ. 140). Φαίνεται ότι
στις μαϊμούδες, όπως κανι στούς άνθρώπους, είναι δύσκολο νά διακρίνουμε ποιος κάνει
πραγματικά κουμάντο, ό αρχηγός ή ή σύζυγος τοϋ άρχηγοΰ!
Σύμφωνα μέ όλα τά αποδεικτικά στοιχεία δέν ύπάρχει λοιπόν άμφιβολία οτι τό ενιαίο φύλο,
κάτι πού θά ήταν μεγάλη απώλεια καί γιά τά δύο φύλλα, άποτελεΐ μία φαντασίωση, κι ότι γενικά
τά άρσενικά καί τά θηλυκά εμφανίζουν άξιοπρόσεκτες διαφορές στήν ψυχολογική άλλά καί στή
σωματική δομή καί λειτουργία τους, οι όποιες φαίνονται νά έχουν νόημα καί νά έχουν
προσαρμοστεί δσον άφορα στήν άναπαραγω- γική διαδικασία καί στις άνάγκες τών παιδιών.
Αλλά αυτές είναι στατιστικές διαφορές, αφαιρέσεις, και ό βαθμός επικάλυψης έχει μελετηθεί
κάί τεκμηριωθεί μέχρι σήμερα μέ πολύ λιγότερη προσοχή. Όλοι μας γνωρίζουμε άδιαμφισβήτητα
ότι μερικοί άνδρες είναι λιγότερο δυνατοί, λιγότερο τυχοδιωκτικοί, λιγότερο επιθετικοί, λιγότερο
άνε- ξάρτητοι, λιγότερο φιλόδοξοι καί άνταγωνιστικοί, χειρότεροι στή λογική σκέψη καί τή
θεωριτικοποίηση, περισσότερο στοργικοί, συνδέονται εύκολότερα, είναι σταθεροί καί
ενδιαφέρονται γιά τά παιδιά περισσότερο, σέ σύγκριση μέ μερικές γυναίκες κ.ο.κ. Αν καί μία
γυναίκα δέν μπορεί ποτέ νά είναι κάτι περισσότερο άπό ένας άνδρας δεύτερης κατηγορίας, άν
επιλέξει ποτέ νά είναι άνδρας, μπορεί παρ' όλα αύτά νά είναι καλύτερη άπό έναν άνδρα τρίτης
κατηγορίας καί αντίστροφα.
Είναι δύσκολο νά άποφασίσουμε άν αυτές οί διάφορες παραλλαγές τοϋ γενικοϋ κανόνα πρέπει
νά θεωρούνται εξίσου έγκυρες ή άν μερικές, όσες προσεγγίζουν πιο πολύ αύτό πού φαίνεται νά
είναι τό γενικό βιολογικό πρότυπο, προσφέρουν Ισχυρότερη, δυνητικά πιό αρμονική καί
άποτελεσματική βάση γιά τήν άνατροφή τών παιδιών. Φαίνεται τουλάχιστο νά υπάρχει γενική
συμφωνία ότι ή σαφής καί άπερίφραστη διαφοροποίηση τών δύο φυλετικών ρόλων έντός ενός
 ΕΝΝΟΙΕΣ 117

γάμου είναι αναγκαία γιά νά άνα- πτυχθοϋν τά παιδιά δίχως να προκληθεί ζημιογόνος σύγχυση
καί σύγκρουση. Αύτό I- σχύει ακόμη και γιά όσους συγγραφείς Υποστηρίζουν τήν ελαστικότητα
τοΰ πρώιμου φυλετικού προσδιορισμού. Οί Money κα\ Ehrhardt (11), γιά παράδειγμα, συμπεραί-
νουν ότι:

...παρά τή μεγάλη ποικιλομορφία μεταξύ των πολιτισμών στήν ύπαγόρευση της φυλετικής
δίμορφης συμπεριφοράς στήν παιδική ηλικία, στήν εφηβεία καϊ στήν ενήλικη ζωή, ή
ύπαρξη φυλετικής διμορφίας στη συμπεριφορά είναι σταθερή. ΟΙ επιλογές δεν είναι άπε-
ριόριστες. Σέ τελική ανάλυση, ή πολιτισμικά υπαγορευμένη (ή απαγορευμένη) φυλετική
δίμορφη συμπεριφορά προέρχεται άπο τις φυλετικές άλήθειες της έμμηνόρροιας, της γο-
νιμοποίησης, της κύησης καϊ τοΰ θηλασμού. Αυτές οί αλήθειες είναι, σαν νά λέμε, τεκνο-
ποιητικά απαιτούμενα όταν οποιοσδήποτε πολιτισμός δυατυπώνει τον όρισμό τοΰ αρσε-
νικού και τοΰ θηλυκοϋ ρόλου, άν βέβαια αύτός ό πολιτισμός θέλει νά διατηρήσει τά μέλη
του κανι νά επιβιώσει. Προσδιορίζουν οτι, ανεξάρτητα άπό τις περιφερειακές επιλογές καϊ
τις εναλλακτικές λύσεις, μία καλά σχεδιασμένη, φυλετική δίμορφη συμπληρωματικότατα
αποτελεί τόν πυρήνα -τόν τεκνοποιητικό πυρήν - κάθε συστήματος συμπεριφοράς .μεταξύ
των φύλων. Τά παιδιά πού μεγαλώνουν μέσα σ' εναν πολιτισμό διαφοροποιούν μία
φυλετική ταυτότητα ελεύθερη άπό κάθε άμφιβολία, εφόσον οί ενήλικοι αύτοϋ τοΰ
πολιτισμού, ειδικά εκείνοι πού είναι πιο κοντά τους, εκπέμπουν σαφή καϊ αναμφίβολα
σήματα όσον άφορα στον τεκνοποιητικό πυρήνα της φυλετικής δίμορφης συμπεριφοράς,
οποία κι άν είναι τά σήματα πού άφοροϋν στ\ς περιφερειακές επιλογές (σελ. 45).

'Όποιες άπαντήσεις κι άν προτείνει ή κλινική εμπειρία καϊ ή παραδοσιακή σοφία, δέν εχει
εξακριβωθεί άπό καμία επιστημονική ερευνά μέχρι σήμερα ποιές ουσιώδεις
διαφορές στό φυλετικό ρόλο άπαιτούνται γιά τή ψυχική ύγεία σέ αντίθεση μέ μή ουσιώδεις
πολιτιστικές παραλλαγές. Οί Money καϊ Ehrhardt (12) προτείνουν οτι «οί πολιτιστικές κανι
ιστορικές παραλλαγές τοΰ αρσενικού καϊ θηλυκού κοινωνικού κανι επαγγελματικού ρόλου είναι
άποδεκτές έφόσον ύπάρχουν σαφή όρια πού νά ορίζουν τουλάχιστον τόν άναπαραγωγικό κανι
ερωτικό ρόλο των φύλων. Τό παραδοσιακό περιεχόμενο τού άρσενικού και θηλυκού ρόλου είναι
λιγότερο σημαντικό άπό τή σαφήνεια και τήν ελλειψη άμφιβολίας μέ τήν όποια μεταδίδεται ή
παράδοση στό παιδί» (σελ. 164).
Ό Dicks, μιλώντας ώς ενας κλινικός ιατρός μέ πλούσια εμπειρία, στό κλασσικό του εργο γιά
τά συζυγικά προβλήματα (13) προχωράει παραπέρα, άν καϊ τά δικά του συμπεράσματα εδράζουν
άκόμη στή βιολογική βάση τού γάμου κα\ της οίκογένειας:

Γιά τήν επιτυχία στό γάμο πρέπει νά υπάρχει σέ κάθε σύντροφο μία σαφής κα\ ορισμένη
αίσθηση φυλετικής ταυτοποίησης. ...Ό αρσενικός γονέας είναι χαρακτηριστικά έ-
 Γάμος: Φύλο καϊ Ρόλος 118

φοδιασμένος γιά νά πολεμήσει, νά κυνηγήσει, νά κατασκευάσει, νά χειραγωγήσει, νά πε-

ριπλανιέται έκτος σπιτιού για το σπίτι. Ό θηλυκός γονέας δίνει έκφραση, περισσότερο
χαρακτηριστικά άπ' ό,τι ό άνδρας της, σέ τρυφερά χαι προστατευτικά συναισθήματα καϊ
αποκρίνεται σ' αύτά τών απογόνων της, μένοντας κοντά τους. ...Ή ταυτότητα τής γυναίκας
συνδέεται χαρακτηριστικά μέ μητρικές λειτουργίες άγάπης καϊ άνατροφής τών παιδιών τον
γι αύτόν. Ελάχιστοι γάμοι μπορούν νά άντέξουν δταν αύτές οι πρωτογενείς
βιολογικές άποστολές άγνοοϋνται ολοκληρωτικά ή άκόμη κι άν μερικοί άπό τούς δευτε-
ρογενείς ρόλους πού άπορρέουν άπ' αύτές είναι ύπερβολικά κατάφωρα άνεστραμμένοι.

Όμως, ό Dicks καθιστά σαφές ότι

ot εύθραυστες κάι φορτωμένες μέ άγχος ύπεραναπληρώσεις γιά νά κρύψουν μία άβέβαιη

φυλετική συμμόρφωση όδηγοϋν σέ πολύ άνασφαλεϊς ανθρώπινες σχέσεις. Τό άσφαλές
άρσενικό δέν έχει άνάγκη νά διαλαλεί τόν άνδρισμό καϊ τή δύναμη του ούτε ένα άσφαλές
θηλυκό νά διαδηλώνει τή θηλυκότητά της. Ό ανασφαλής άνδρας είναι πιθανότερο νά
προβάλει επιθετικές σεξουαλικές άπαιτήσεις, νά άρνηθεϊ «ταπεινωτικές» αγγαρείες, όπως
νά βοηθήσει μέ τό μωρό, καϊ νά άντιμετωπίζει με άμυντική διάθεση μείωσης τις γυναίκες.
Παρομοίως, ή Αμαζόνα βάφεται μέ «τά χρώματα τοΰ πολέμου τής σεξουαλικής
έλκυστικότητας».~ή εκμεταλλεύεται τή δύναμη τής υστερικής θηλυκής άδυναμίας. Στήν
καλύτερη περίπτωση, τέτοια ύπερβολή άνήκει στή συμπεριφορά τής εφηβικής έρωτοτρο-
πίας, όταν ή ενήλικη ταυτότητα δέν έχει επιτευχθεί άκόμη (σελ. 34-35).

Πολλοί συγγραφείς σήμερα θά διαφωνούσαν μέ τήν εικόνα πού έχει διαμορφώσει ό Dicks γιά
τή γυναίκα, σύμφωνα μέ τήν όποία εκείνη βασίζεται απόλυτα στήν λειτουργία τής μητρότητας
κάι τής έκτέλεσής της γιά τόν άνδρα της. Ύπό τις παρούσες συνθήκες μπορούμε μόνο νά
ομολογήσουμε τήν άγνοιά μας απορρίπτοντας τις άκραιες καϊ φανατικές άπόψεις τών
«σεξιστών» καϊ άπό τά δύο φύλα περιμένοντας περαιτέρω επιστημονικές αποδείξεις κάι τόν
καρπό πιο επιμελούς κλινικής έρευνας πού μπορούν νά καλλιεργηθούν μόνο σέ ένα ήρεμο,
υπομονετικό, διερευνητικό καϊ ειλικρινές πλαίσιο. Μερικοί συγγράφεις έχουν ήδη διατυπώσει
μοντέλα γιά τή διενέργεια αύτής τής πολύ άναγκαίας έρευνας.
Ή Dana Breen (14) σέ μία ελκυστική μελέτη τών ψυχολογικών αλλαγών στις γυναίκες πού
συνοδεύουν τή γέννηση τοϋ πρώτου παιδιού, χρησιμοποίησε άντικειμενικά κριτήρια (διάγραμμα
ρεπερτορίου) καϊ ψυχαναλυτικές έννοιες γιά νά διαλύσει άποτε- λεσματικά τό μύθο τής
γυναικείας «παθητικότητας» ώς βασικού χαρακτηριστικού τοϋ ρόλου άκόμη καϊ στή μητρότητα.
Ή Anne Steinmann (15) σέ μια διαπολιτισμική μελέτη των στάσεων προς το γυναικείο ρόλο
βρήκε ότι οι γυναίκες όχι μόνον επιθυμούσαν μία 'ισορροπία μεταξύ δραστηριότητας και
παθητικότητας, μεταξύ των ικανοποιήσεων πού προσφέρει ό γάμος κα\ ή μητρότητα, κα\ της
 ΕΝΝΟΙΕΣ 119

επίτευξης της αύτοπραγμάτωσης, άλλα θεωρούσαν ότι τήν είχαν έ- πιτύχει. Ακόμη κι άν
αίσθάνονταν ότι οί άνδρες επιθυμούσαν μία γυναίκα πού ταίριαζε στο εξαρτημένο, παθητικό,
προσανατολισμένο στο σπίτι στερεότυπο, παρόμοιες μελέτες σέ άνδρες αποκάλυψαν ότι κι
εκείνοι προτιμούσαν τά πιο ισορροπημένα, αυτόνομα θηλυκά πού επιθυμούσαν νά είναι οι
γυναίκες,
Ή Suzanne Keller (16) προσέφερε μία υπέροχη σύντομη επισκόπηση τού γυναικείου ρόλου
κα\ των πλεονεκτημάτων κα\ μειονεκτημάτων του, μέ σπάνια άντικειμενικότητα καΊ
άμεροληψία. Διαβάζοντας την συνειδητοποιούμε ότι οί δυσκολίες μας σ' αύτό τόν τομέα
προέρχονται όχι τόσο άπό τήν προκατάληψη όσο άπό τό γεγονός ότι ή εμπειρία τού φύλου είναι
τόσο κοντινή μας, τόσο στον εαυτό μας, ώστε, όπως τή μύτη μας, δεν μπορούμε νά τή δούμε, δέν
μπορούμε νά αποστασιοποιηθούμε κα\ νά τήν εξετάσουμε.
Τό ζήτημα τής σχέσης μεταξύ της μορφής ή τού επιπέδου της συζυγικής σχέσης κα\ της
ανάπτυξης των παιδιών πού μεγαλώνουν εντός τής επιρροής της θά εξεταστεί λίγο άργότερα.
Έντωμεταξύ μπορεί νά είναι διαφωτιστικό νά εξετάσουμε τό θεσμό τού γάμου άπό τήν οπτική
γωνία των κύριων διαστάσεων πού ήδη σκιαγραφήσαμε σέ προηγούμενα κεφάλαια, δηλ. όρια,
ιεραρχία, αναπτυξιακές ακολουθίες, πρότυπα και επικοινωνία. Θά τις εξετάσω, όμως, μέ
διαφορετική σειρά.

Άναπτυξιακα επίπεδα και φυλετικοί ρόλοι

Ή φυσιολογική, ύγιής ανάπτυξη χαρακτηρίζεται, όπως είδαμε, άπό μία προοδευτική

ικανότητα τού ανθρώπου νά εγκαταλείψει τήν αρχική σχέση τής έγωκεντρικότητας, τής
άπόλυτης έξάρτησης κα\ τής προσδοκίας Ικανοποίησης δίχως ανταπόδοση γιά χάρη μιας πιο
Ισότιμης, αμοιβαίας σχέσης, όπου οί ανάγκες τών άλλων κα\ τής ομάδας συνολικά λαμβάνονται
όλο και περισσότερο υπόψη και γίνονται σεβαστές μέ κόστος τήν αύξηση τής αύτοπειθαρχίας και
τή συγκράτηση ή καθυστέρηση τής προσωπικής ικανοποίησης. Τά τρία στάδια ή έξι ύποστάδια,
τά όποια παρουσιάσαμε νωρίτερα, δύναται νά θεωρηθούν ότι μας όδηγοϋν στή γενετήσια
υπεροχή κα\ τήν άμοιβαία άλλη- λεξάρτηση τής ομάδας τών όμοιων πού είναι χαρακτηριστική
τής εφηβείας.
Σ5 αύτό τό σημείο, ή εμφάνιση τής σεξουαλικότητας και ή παρόρμηση γιά ζευγάρωμα κα\
τεκνοποίηση, ή οποία εκδηλώνεται τότε ώς συνέπεια τόσο τής απότομης αύξη- σης τοϋ επίπεδου
τών σεξουαλικών ορμονών δσο καϊ τών κοινωνικών πιέσεων, φέρνουν νέες προκλήσεις. Ό έφηβος
ή νέος ενήλικος είναι πλέον Υποχρεωμένος νά ένσωμα- τώσει τά διάφορα επίπεδα από τά όποια
 Γάμος: Φύλο καϊ Ρόλος 137

διήλθε προηγουμένως, κατά τέτοιο τρόπο ώστε νά μπορούν όλα νά συνυπάρχουν σέ μια σχέση.
"Εχοντας αποκτήσει τήν άνεξαρ- τησία του, αισθάνεται πλέον μια ώθηση νά ενωθεί κανι νά
ταιριάξει πιο ολοκληρωμένα μ' ένα άλλο άτομο στή σχέση και τήν πράξη τής άγάπης άπ' ό,τι
έκανε άπό τή στιγμή πού αποχωρίστηκε τήν άγκαλιά τής μητέρας. Και πρέπει νά είναι Ικανός
ανάμεσα σέ τέτοιες στιγμές οικειότητας νά άποχωριστει και νά γίνει και πάλι ενα αυτόνομο
άτομο.
Γιά νά αναπτυχθεί μία ολοκληρωμένη σχέση, κάθε σύντροφος πρέπει νά είναι ικανός νά
έξαρταται κα\ νά εμπιστεύεται ολοκληρωτικά, άλλα παρ' όλα αυτά νά είναι επίσης ικανός νά
υιοθετήσει ξανά μία στάση άνεξαρτησίας δταν επιστρέφει στά συνηθισμένα καθήκοντα του στήν
όμάδα τών όμοιων, ή όταν ό/ή σύντροφος χρειάζεται ύπο- στήριξη ή απαιτείται συνεργατική
προσπάθεια.
Πρέπει νά ύπάρχει επίσης, όπως εξέφρασε πολύ καθαρά ό Charny (17), μία ικανότητα τών
συντρόφων νά τσακώνονται κανι νά άντιμάχονται μεταξύ τους ή νά διατηρούν μία θέση παρά τήν
έναντίωση τού άλλου, γιά νά ωριμάσουν και νά διατηρήσουν τις ξεχωριστές τους ταυτότητες ώς
άτομα πού άπαρτίζουν τή σχέση. Καϊ υπάρχει περιθώριο μερικές φορές τόσο γιά υγιή
άνταγωνισμό όσο καϊ γιά αμοιβαίες, συνεργατικές και συμπληρωματικές δραστηριότητες, καθώς
καϊ γιά άλληλεπίδραση τόσο στή σεξουαλική σχέση όσο καϊ σέ άλλες κοινές άσχολίες. Μία
σχέση ή ένας γάμος όπου αυτές oi διαφορετικές μορφές τής άλληλεπίδρασης δύναται νά
συνδυαστούν μέ καρποφόρο τρόπο καϊ οι σύντροφοι μπορούν νά κινούνται άπό τή μία στήν
άλλη μέ άνεση κι εύκολία, θά είναι πλούσια, θά άνταμείβει καϊ θά ανανεώνεται διαρκώς.
Τά προβλήματα προκύπτουν όταν οι συμμετέχοντες δέν έχουν κατακτήσει έπιτυχώς ενα
συγκεκριμένο άναπτυξιακό επίπεδο. Ή παρανοϊκή/σχιζοειδής λειτουργία χαρακτηρίζεται άπό τήν
προβολή απαράδεκτων στοιχείων τοϋ εαυτού στο σύντροφο (ό όποιος εχει άσυνείδητα επιλεγεί
μέ τέτοιον τρόπο ώστε νά ταιριάζει Ικανοποιητικά μέ τήν προβολή) ή τήν προβολή τους έκτος
τής συζυγικής δυάδας σ5 ένα παιδ\-έξιλαστή- ριο θύμα ή έντελώς έξω άπό τήν οικογένεια σέ
κάποιον κοινά άποδεκτό διώκτη.
Ή καθήλωση σ' ένα όψιμο στάδιο τοϋ στοματικού επιπέδου, όπου ή ενσωμάτωση τής άντίλη-
ψης καϊ τοϋ συναισθήματος πού χαρακτηρίζει τήν καταθλιπτική κατάσταση ειχε επιτευχθεί έως
ένα βαθμό, μπορεί νά οδηγήσει στήν αμοιβαία προσκόλληση ενός γάμου τύπου «άθώα νήπια» ή
στο είδος τής σχέσης πού υπάρχει χαρακτηριστικά στο «γάμο τύπου κουκλόσπιτο» (18), όπου
ένας ικανός, 'ισχυρός (άλλα στήν πραγματικότητα εξαρτημένος) άνδρας είναι ταυτόχρονα
μητέρα κα\ πατέρας γιά τήν άδύναμη σύζυγο του πού μοιάζει μ' ενα παιδί.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 121

Μια καθήλωση στο πρωκτικό επίπεδο μπορεί να αποκαλυφθεί σέ μία σχέση πού χα-
ρακτηρίζεται από ασταμάτητη πεισματική παρεμπόδιση, εναν αδιάκοπο αγώνα γιά εξουσία μαζί
μέ αντίσταση σέ όποιον τήν άποκτήσει, πού καλύπτει ένα βαθύτερο φόβο απώλειας τής
ταυτότητας σέ περίπτωση πού υπάρξει οποιοσδήποτε συμβιβασμός ή υποχώρηση. Μία τέτοια
διαρκής κατάσταση θερμού ή ψυχρού πολέμου (απροκάλυπτη επίθεση ή επίμονη κωλυσιεργία),
ή όποία μπορεί νά είναι μία άμυνα ενάντια σέ φόβους γιά τήν ένταση πού συσκοτίζει τά όρια είτε
σέ πρώιμα στοματικά ή στά όψιμα γεννητικά επίπεδα, είναι ουσιαστικά μία μή σεξουαλική
μορφή ανταγωνιστικότητας.
Ή φαλλική αντιζηλία αντιθέτως εκδηλώνεται σέ σύγκρουση πού έχει σαφώς τις ρίζες της στό
φθόνο τοϋ σεξουαλικού ρόλου τοϋ άλλου κι όδηγεΐ έτσι σέ μειωμένη ικανότητα νά
χρησιμοποιηθεί ή σεξουαλικότητα τοϋ άλλου γιά αμοιβαία ευχαρίστηση. Αύτό μπορεί νά
οδηγήσει σέ μαχητικό σεξουαλικό σωβινισμό, ανδρικό ή γυναικείο, ή σέ μία εκμετάλλευση τοϋ
άντίθετου φύλου τύπου «Δον Ζουάν» ή «μοιραίας γυναίκας». Ή συνεργατικότητα καί ή άποδοχή
τής συμπληρωματικότητας καί τής άμοιβαιότητας σέ γενετήσιο επίπεδο (άντί γιά υπερβολικές
άπαιτήσεις γιά παιδαριώδη Ικανοποίηση, γιά εξουσία καί άπόλυτη άνεξαρτησία ή γιά ισότητα μέ
τήν έννοια τής ομοιομορφίας) απαιτούνται γιά νά ενσωματωθούν κα\ νά εκφραστούν αρμονικά οι
εκδηλώσεις τών άλλων επιπέδων.
Θά πρέπει νά προσθέσουμε φυσικά ότι ένα άπο τά μεγάλα οφέλη τοϋ γάμου κα\ τής
οικογένειας είναι ή ευκαιρία πού προσφέρουν στό ζεύγος νά βιώσει έκ νέου καί νά άντιμετωπίσει
πιό άποτελεσματικά τίς άνεπίλυτες προκλήσεις τής παιδικής ηλικίας. Μόνον ή ψυχοθεραπεία
μπορεί νά προσφέρει τήν άπαραίτητη ελευθερία καί ευκαιρία νά έκφραστοϋν τά προβληματικά
καί άπαράδεκτα στοιχεία τοϋ έαυτοϋ* πράγματι, μία καλή συζυγική σχέση μπορεί νά προσφέρει
φροντίδα, τρυφερότητα κα\ πραγματική ικανοποίηση σέ επίπεδο καί ένταση πού σπάνια είναι
εφικτά άκόμη καί σέ μία ψυχοθεραπευτική σχέση. Άλλά γιά νά είναι δυνατή ή επιδιόρθωση, ή
παλινδρόμηση πρέπει εντούτοις νά λάβει χώρα εντός τοϋ πλαισίου μίας πιό ώριμης γενικά
σχέσης, δια τής όποιας ό σύντροφος πού παλινδρομεί μπορεί νά αισθάνεται άσφαλής νά
εμπιστευτεί τόν άλλο, κι ό δεύτερος σύντροφος μπορεί νά γνωρίζει δτι οί παλινδρομικές απαιτή-
σεις είναι προσωρινές, καί νά διαθέτει έ'να επαρκές άπόθεμα ή μία συνεχή τροφοδοσία
εύχαρίστησης καί ικανοποίησης πού νά τοϋ επιτρέπουν νά ανέχεται τίς άπαιτήσεις πρόθυμα.
Έάν δέν εκπληρωθεί αύτή ή προϋπόθεση, οί παλινδρομικές άπαιτήσεις έχουν καταστρεπτικό
άποτέλεσμα, ενεργοποιώντας προστατευτικές άμυνες ή παρόμοιες άπαιτή- σεις στό σύντροφο, μέ
πιθανότητα νά δημιουργηθεί ένας φαύλος κύκλος κλιμακωμένων απαιτήσεων κα\ επιδείνωσης
τής αλληλεπίδρασης. ~Ετσι, ό γάμος μπορεί νά είναι παράδεισος ή κόλαση, φόνος ή θεραπεία,
καταστροφικός rj θεραπευτικός παράγοντας, ανάλογα μέ τό βαθμό στον όποιο έχουν επιτευχθεί
μέ άσφάλεια τά πιο ώριμα έπίπεδα.
 Γάμος: Φύλο καϊ Ρόλος 139

Ή όμοιοτυπική σύζευξη φαίνεται νά λαμβάνει χώρα όταν οί σύζυγοι επιλέγουν ό ένας τόν
άλλο λόγω όμοιοτήτων ή συμπληρωματικών ιδιοτήτων στό αναπτυξιακό επίπεδο. Ή επιλογή
είναι φυσικά άσυνείδητη και κάθε σύντροφος μπορεί νά αναζήτα συνειδητά τό άντίθετο
χαρακτηριστικό στό όποιο βασίζεται πραγματικά ή έλξη. Ή ανασφαλής γυναίκα στό «γάμο
τύπου κουκλόσπιτο» επιλέγει συνειδητά έναν ικανό, δυναμικό άνδρα, άλλά αύτομάτως επιλέγει
τόν άνδρα στον οποίο αύτά τά χαρακτηριστικά είναι μία μορφή ψευδούς ωριμότητας πού
καλύπτει καί κρατα σέ απόσταση παιδικούς πόθους πολύ όμοιους μέ τούς δικούς της. Ή
υποκείμενη άδυναμία τοϋ άνδρα, επιτυχώς κρυμμένη όσο μπορεί νά τήν προβάλλει στή σύζυγο
του, αναδύεται συχνά μέ τή μορφή μίας κατάρρευσης όταν ή σύζυγος ολοκληρώνει μία επιτυχή
ψυχοθεραπεία καί κατακτά αυτοδικαίως τήν αύτοπεποίθηση καί τήν ανεξαρτησία.
Παρομοίως, ένας άνδρας πού θέλει νά διαφύγει άπό μία κτητική, αυταρχική μητέρα (άν καϊ,
στήν πραγματικότητα διαφεύγει άπό μία επιθυμία κτήσης κι έλέγχου του άπό τούς άλλους),
έλκεται συνειδητά άπό ένα κορίτσι πού αύξάνει τήν αύτοεκτίμηση και τήν αίσθηση
ανεξαρτησίας του έξιδανικεύοντάς τον ώς τον ισχυρό πατέρα πού δέν είχε ποτέ, άλλά άργότερα
απογοητεύεται άπ7 αύτόν, τόν εξουσιάζει καί τόν ελέγχει μ' έναν τρόπο πού ό ίδιος έχει
συνηθίσει καί τόν κάνει νά αισθάνεται άσφαλής.
Καί πάλι αύτές οί ομοιότητες μπορεί νά είναι καρποφόρες άν τό ζεύγος διαθέτει αρκετή
ώριμότητα καί έναισθησία γιά νά επεξεργαστεί εποικοδομητικά τήν κοινή αναπτυξιακή διακοπή,
γιατί τότε ταιριάζουν τέλεια στή συνεργασία γιά τήν έπίλυσή της. Άλλά εάν αύτό δέν είναι
δυνατό, θά ανακαλύψουν ότι δύσκολα θά μπορούσαν νά είναι πιο παράταιροι καί θά γίνουν πιο
απορριπτικοί καΧ επιθετικοί μεταξύ τους άπ' ό,τι άν είχαν επιλέξει τυχαία τό σύντροφο τους. Θά
πρέπει νά προσθέσουμε τελικά ότι παρότι τά ζευγάρια συνήθως έλκονται άπό κοινές
αναπτυξιακές αποτυχίες, ό βαθμός στον όποιο λειτουργούν σέ κοινά παλίνδρομα έπίπεδα μπορεί
νά είναι πολύ διαφορετικός. Όπου ισχύει αύτό, ό σύντροφος πού κατά τ' άλλα λειτουργεί σέ πιο
ώριμα έπίπεδα, άναμένεται νά ξεπεράσει άναπτυξιακά τόν άλλο, καί ό γάμος είναι πιθανό νά
διαλυθεί, έκτος κι άν άποφευχθοϋν εντελώς ή ώρίμανση καί ή άλλαγή. Στήν ψυχοθεραπεία
τέτοιων ζευγαριών ό χωρισμός ή τό διαζύγιο μπορεί συχνά νά είναι ένα ύγιές καί επιθυμητό
άποτέλεσμα.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 123

Συστήματα, ιεραρχία κα\ γάμος

Ή άναπτυξιακλη πρόοδος πού απαιτείται στό γάμο κανι στη δημιουργία μιας νέας οικογένειας
δύναται νά εξετασθεί και άπό τήν οπτική γωνία της θεωρίας των συστημάτων καϊ των ορίων.
Άπό τήν παιδική ηλικία εως τήν εφηβεία, τό άτομο απελευθερώνεται όλο καϊ περισσότερο άπό
εξωτερικούς περιορισμούς καϊ ελέγχους, όσπου στήν πρώιμη ενηλικίωση είναι σε μεγάλο βαθμό
κυρίαρχος τού έαυτού του, όσο κι άν είναι ανίκανος λόγω προσωπικών περιορισμών ή άγνοιας
νά εξασκήσει αύτή τήν ελευθερία. Τό απασχολεί ειδικά ή ιδέα της άνεξαρτησίας, συχνά σέ
σημείο πού νά συγκρούεται μέ τους φορείς τής εξουσίας, στούς όποιους ήταν μέχρι τότε
υποχρεωμένο νά ύποταχθεΐ' τό άπασχολεΐ επίσης νά βρει τή δική του ταυτότητα, ικανοποιώντας
τά δικά του συγκεκριμένα ενδιαφερόντα καϊ επιθυμίες. Ασχολείται Ιδίως μέ τήν αναζήτηση
σεξουαλικής έλευθερίας και ευκαιρίας.
Είναι ειρωνικό ότι ή Ιδια ή σεξουαλική όρμή φέρνει άντιμέτωπο τό άτομο μ' ενα νέο ζυγό
υποτέλειας. Ή άγάπη απαιτεί μία μερική εγκατάλειψη τών προσωπικών, εγωιστικών άπαιτήσεων,
ώστε τό άτομο νά είναι ικανό νά λάβει υπόψη και νά σεβαστεί τις ά- νάγκες τού αγαπημένου
προσώπου; παρότι ή θυσία είναι εθελοντική, γίνεται μέ ευχαρίστηση κα\ μέ άγαλλίαση όταν
συμβαίνει πραγματικά, άποτελεΐ παρ' όλα αυτά μία πραγματική απώλεια τής ελευθερίας, γιά τήν
όποία τό άτομο αγωνίσθηκε τόσο σκληρά. Όσο ελαφρύ κι άν άποδειχθεΐ τό νέο φορτίο τής
υπευθυνότητας, μόλις τό αναλάβει κάποιος πραγματικά θά φαίνεται πάντα προκαταβολικά σάν
μία υποταγή σέ μία νέα υποδούλωση. Έτσι, ή άγάπη κα\ ή σεξουαλικότητα παρασύρουν τό
νεαρό ενήλικο, ό όποιος αγωνίσθηκε τόσο σκληρά ενάντια «στό σύστημα», σ' ενα νέο κι
εύρύτερο σύστημα, όπου και πάλι είναι ενα μέρος άπό κάτι μεγαλύτερο τού εαυτού του (λές καϊ
ήταν πραγματικά ποτέ κάτι άλλο!).
Ή άφιξη τού πρώτου μωρού δίνει νέα ώθηση στή διαδικασία (19). Στή γυναίκα συγκεκριμένα
(καθώς δέν μπορεί νά τραπεΐ σέ φυγή εύκολα, όπως ό άνδρας, ώστε νά αποφύγει τήν εύθύνη ένός
αβοήθητου, έμβιου δντος πού χρειάζεται συνεχή φροντίδα καϊ προσοχή γιά νά επιβιώσει -παρότι
ή άλλαγή είναι ίδια καϊ γιά τόν άνδρα) υπάρχει μέσα σέ μία νύχτα μία δραματική διαφοροποίηση
ολόκληρου του τρόπου ζωής της. Είναι τώρα περισσότερο δεσμευμένη παρά ποτέ, υποχρεωμένη
νά υπηρετεί καϊ νά εξυπηρετεί ένα άλλο άτομο, όταν 24 ώρες πρίν μπορεί νά ήταν πιο
κακομαθημένη, άγαπημέ- νη και ανεξάρτητη άπ' όσο ποτέ στή ζωή της. Καϊ οί δύο σύντροφοι
Ανακαλύπτουν .. τώρα_οτι τό νά ελέγχουν, νά είναι υπεύθυνοι, σημαίνει νά υπηρετούν, νά ά να
στέλλουν τις δικές τους επιθυμίες και νά δίνουν προτεραιότητα στις ανάγκες τών άλλων.
Γιά όσους είχαν καλές πρώιμες εμπειρίες καί στοργικούς γονείς, οι όποιοι τούς πρόσφεραν
ικανοποιητικά πρότυπα γενναιόδωρης φροντίδας, αύτό μπορεί νά είναι πηγή ύπερηφάνειας καί
ικανοποίησης, παρότι θά συνεπάγεται ούτως ή άλλως εσωτερικό αγώνα και αυξανόμενη
αυτοπειθαρχία. Άλλά γιά άλλους, οί όποιοι στερήθηκαν τή θαλπωρή καί τήν άγάπη στήν δική
τους παιδική ηλικία ή τούς είχαν κακομάθει καί είχαν ενθαρρυνθεί νά θεωρούν τόν εαυτό τους
 Γάμος: Φύλο καϊ Ρόλος 124

ώς τό κέντρο τοϋ σύμπαντος, ό/ή σύζυγος ή τό μωρό θά θεωρούνται τόν περισσότερο καιρό
ενοχλητικοί άνταγωνιστές ή διώκτες κι επομένως θά ύποστοϋν τή δυσαρέσκεια καί τήν
απόρριψη.
Τό ζήτημα τής εξουσίας καί τοϋ ελέγχου δέν είναι παρά άλλη μία συνέπεια τής θέσης ένός
συστήματος έντός ένός μεγαλύτερου, έκφράζει τό γεγονός ότι τό όλον είναι κάτι μεγαλύτερο άπό
τό επί μέρους. Γιά νά λειτουργήσει μία ο'ικογένεια, οι γονείς πρέπει νά είναι ύπεύθυνοι γιά τά
παιδιά, δηλ. νά έχουν τήν εποπτεία καί νά ασκούν τήν εξουσία, άν καί ή εξουσία χρησιμοποιείται
πρός όφελος των παιδιών. Ένώ αύτό μπορεί νά είναι υπερβολικά φανερό ώστε νά μή χρειάζεται
κάν νά ειπωθεί, ένα μεγάλο ποσοστό οικογενειακών προβλημάτων προκύπτει επειδή έπιπρατεί ή
άντίθετη κατάσταση, άλλά επιλύεται ικανοποιητικά όταν ό θεραπευτής χρησιμοποιεί τήν εξουσία
του γιά νά γίνουν οί γονείς πιό υπεύθυνοι.
Τέτοιες δυστυχισμένες σχέσεις άναπτύσσονται συνήθως όταν οί γονείς είναι οί ίδιοι
άποστερημένοι καί κακομαθημένοι, κι έχουν άνάγκη την έγκριση καί τήν άγάπη τών παιδιών
περισσότερο άπ5 ό,τι εκείνα τή δική τους, γιατί όποιος εχει λιγότερη άνάγκη γιά ύποστήριξη καί
άγάπη έχει πάντα τήν εξουσία, τουλάχιστο δυνητικά. Τά προβλήματα αύτοϋ τοϋ είδους είναι
συχνά Ιατρικής φύσης καί αποτελούν συνέπεια τής εκλαϊκευμένης καί διαστρεβλωμένης
παιδικής ψυχολογίας κα\, δυστυχώς, τής κακής παιδικής καθοδήγησης. Ό ίδιος ό Φρόιντ ήταν
εξαιρετικά θετικός σέ ζητήματα πειθαρχίας κι έλεγχου, όπως μπορεί νά διαπιστώσει κάποιος άπό
τίς απόψεις του γιά τό λέρωμα (20). Ή Κλάϊν καθιστά επίσης σαφές ότι τά παιδιά χρειάζονται
δομή κάϊ όρια, ώστε νά μήν αισθανθούν άγχος γιά τήν πιθανότητα άπώλειας τοϋ ελέγχου τών
παρορμήσεών τους (21).
Γιά τίς καταλληλότερες εξουσιαστικές σχέσεις μεταξύ τών συζύγων είναι λιγότερο εύκολο νά
καταλήξουμε σέ συμφωνία, ιδίως σέ μία εποχή αλλαγών, όπως ή παρούσα. Όπως είδαμε στό
Πρώτο Κεφάλαιο, άπαιτεϊται μία διαδικασία λήψης αποφάσεων πού νά επιτρέπει τόσο τήν
άμοιβαία συνεννόηση καί συζήτηση γιά τήν άνεύρεση Ικανοποιητικών γιά όλους,
συμβιβαστικών λύσεων, όσο καί μία συμφωνημένη διαδικασία,
διά τής όποιας οί διενέξεις πού. δέν ......... μπορούν νά επιλυθούν μέ τή συζήτηση διευθετούνται
μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο. Κάποιος πρέπει νά εχει αύτή τήν τελική εύθύνη κ αϊ. νά άποδέχεται
τήν ενεργοποίηση τής άμφιθυμίας καϊ τή μοναχική θέση πού αύτό συνεπάγεται.
Ό συνδυασμός αυτονομίας καϊ θετικής δυναμικής παρουσίας πού απαιτείται γιά τήν εκτέλεση
αυτής τής λειτουργίας μπορεί νά υπάρχει σέ μεγαλύτερο βαθμό στή σύζυγο πάρα στο σύζυγο'
στήν περίπτωση αυτή ή σύζυγος θά παίζει συχνότερα αυτόν τό ρόλο και θά είναι ό ουσιαστικός
«άρχηγός τής οικογένειας», εΐτε επιτραπεί στο σύζυγο γιά λόγους κοινωνικών συμβάσεων νά
εμφανίζεται ότι εκείνος έχει τήν εξουσία γιά τήν τελική άπόφαση είτε όχι. Όπου επικρατεί αυτή
 ΕΝΝΟΙΕΣ 125

ή κατάσταση καϊ είναι αποδεκτή κι άπό τά δύο συμβαλλόμενα μέρη και δέν υπάρχουν παιδιά,
είναι δύσκολο νά φανταστούμε ποιές πιθανές αντιρρήσεις θά μπορούσαν νά εγερθούν.
Είναι πιθανό αύτό τό ζήτημα, δηλ. ποιος θά πρέπει νά παίρνει τϊς τελικές αποφάσεις, νά μήν
μπορεί νά λάβει μία γενικά αποδεκτή απάντηση εάν δέν προσδιοριστεί ή φάση, τής σχέσης, γιατί
τό μοτίβο σαφώς άλλάζει μέ τήν πάροδο τοϋ χρόνου. Στήν έρω-
τοτροπία, ή γυναίκα μπορεί νά ζητςχ άπό τον άνδρα νά άναλαμβάνει ορισμένες πρωτοβουλίες νά
τήν πλησιάσει, άλλά εύκολα άποκαλύπτεται ότι οί πρωτοβουλίες πού επιθυμεί αποσκοπούν στή
δική της Ικανοποίηση. Ακόμη κι όταν οί σύντροφοι διέρχονται άπό περιόδους στις όποιες
εκείνος υποκρίνεται τό κυρίαρχο αρσενικό πού τήν ξετρελαίνει, τον ιππότη μέ τήν άστραφτερή
πανοπλία πού τή σώζει, αύτό δέ συνεπάγεται σχεδόν ποτέ τήν κυριαρχία τοϋ άνδρα στή γυναίκα
-μάλλον εκείνος υποτάσσεται οικειοθελώς στή δική της ευχάριστη κυριαρχία, θέτοντας τον
έαυτό του στήν υπηρεσία της.
Στήν έρωτοτροπία άλλά καϊ στόν πρώιμο γάμο υπάρχει σέ μεγάλο βαθμό ή άμοι- βαία
ικανοποίηση καϊ τό «ντάντεμα» -μωρουδίσματα, «ανταλλαγή χαδιών και γλυκόλογων», θωπεία
καϊ φροντίδα προγεννητικού είδους σέ συνδυασμό μέ γεννητική οικειότητα- όπου ό καθένας
ξαναβρίσκει τή θαλπωρή καϊ τήν τρυφερότητα τής παιδικής ηλικίας ή αναπληρώνει ό,τι τοϋ
έλειψε τότε. Σέ αύτό τό επίπεδο, ή «κυριαρχία» είναι συνήθως άμοιβαία ή εναλλασσόμενη, μέ
τήν έννοια ότι ό καθένας εναλλάσσεται μέ τον άλλο στο ρόλο τοϋ γονέα πού προσφέρει
ικανοποίηση.
Μόνον όταν γεννιούνται τά παιδιά τό ζήτημα τής εύθύνης και τοϋ ελέγχου γίνεται .πιο
ασύμμετρο, γιατί σ' αύτό τό σημείο οί ρόλοι άποκλίνουν λόγω τής φύσης τών διαφορετικών
άνατομιών τους καϊ τών βιολογικών λειτουργιών πού εξυπηρετούν αύτές. Τό παίδι μεγαλώνει
μέσα στή μητέρα κι όχι στόν πατέρα, ή όποια απαιτεί απ' αυτόν νά δώσει μεγαλύτερο μερίδιο
προσοχής στο οικογενειακό όριο και τό ύπερσύστημα πέραν αυτού, ενώ οί δικές της σωματικές
και συναισθηματικές άντιδράσεις στρέφονται αποκλειστικά στο παιδί πού βρίσκεται μέσα της κι
αργότερα στήν άγκαλιά της. Όταν εργαζόμαστε μέ ομάδες ζευγαριών, ή σύζυγος μου κι εγώ
έχουμε εντυπωσιαστεί μέ μία
χαρακτηριστική άλλαγή πού συμβαίνει σέ γυναίκες οί όποιες μένουν έγκυες στήν πορεία τής
θεραπείας και σταματούν απότομα να ανέχονται τή ντροπαλή, άγορίστικη ιδιότητα πού
προηγουμένως θεωρούσαν έλκυστική στους συζύγους τους, καϊ άρχίζουν να απαιτούν μία
περισσότερο σκληρή καϊ ανδροπρεπή στάση. Πολλοί άνδρες, τουλάχιστο στήν αρχή τοΰ γάμου
τους, θέλουν μία μητέρα άντι γιά μία σύζυγο, κάποια πού .. νά τούς φροντίζει άντι νά τή
φροντίζουν, άλλά σ' αύτό τό σημείο ό καινούργιος τους ρόλος άπαιτει νά άρχίσουν νά
άποδέχονται μία μοναχιχή θέση άπό τήν όποία πρέπει νά στηρίξουν τούς άλλους, ένώ οι δικές
τους άνάγκες γιά παρηγοριά κα\ υποστήριξη γίνονται πιο περιορισμένες (22).
 Γάμος: Φύλο καϊ Ρόλος 126

Καθώς τό παιδί μεγαλώνει, ό πατέρας φαίνεται νά έχει ένα ρόλο-κλειδι όταν χρειάζεται νά
βοηθήσει τό παιδί νά άποχωρισθει τή μητέρα' γιά εκείνη είναι δύσκολο νά τό .; καταφέρει μόνη
της λόγω τήν προηγούμενων σωματικών κατ έντονων συναισθηματικών δεσμών, μία λειτουργία
πού θά εξετασθεί εκτενέστερα στο Δέκατο 'Έκτο Κεφάλαιο. ~Ισως αυτός νά είναι κάι ό κύριος
λόγος γιά τήν προφανή σπουδαιότητα τοΰ πα- t τέρα σέ ζητήματα πειθαρχίας κι έλεγχου, τήν
όποία έχουμε ήδη άποδείξει.
Από συζητήσεις μέ πολλές μητέρες έχω τήν εντύπωση οτι αύτό τό ζήτημα μπορεί νά . έχει
λίγο μεγαλύτερη έκταση. Ζητώντας άπό τούς συζύγους τους νά άναλαμβάνουν μία πιο ελεγκτική
στάση όταν τά παιδιά συμπεριφέρονται μέ προβληματικό τρόπο, έχουν επανειλημμένα εκφράσει
την επιθυμία να ελέγχουν οί σύζυγοι τους καϊ τις ίδιες. Μι-
λάνε, μέ άλλα λόγια, σάν νά ήταν οί Ιδιες ένα άπό τά παιδιά κάι νά χρειάζονται τήν ίδια επιβολή
όρίων, άλλά αναρωτιέμαι άν αύτό αληθεύει. Γιατί όταν ή μητέρα έχει τήν κύρια λειτουργία τής
φροντίδας, πρέπει σέ κάποιο βαθμό νά έχει επαφή μέ τά πιο παι- δικά στοιχεία τοϋ έαυτοϋ της
γιά νά κατανοεί καϊ να άποκρίνεται στις άνάγκες τών παιδιών της· γι αύτό τό λόγο κινδυνεύει
κατά καιρούς νά παρασυρθεί κάι νά χάσει τις πιο ενήλικες, ώριμες λειτουργίες της. Όταν τά
παιδιά είναι ιδιαίτερα προκλητικά και .. επιτυγχάνουν έτσι νά τήν παρασύρουν εντελώς στο
έπίπεδο τους, ό πατέρας, άν συνα- ρ ναστρέφεται μέ ενήλικες όλη τήν ημέρα κανι συνεπώς έχει
ενεργοποιήσει τήν πιο ένήλι- κη καϊ πειθαρχημένη πλευρά τοΰ έαυτοϋ του, μπορεί νά προσφέρει
άκριβώς αύτό πού χρειάζεται ή μητέρα γιά νά άποκαταστήσει τή δική της ενήλικη λειτουργία, άν
πράγ- Α ματι μερικές φορές «τήν αντιμετωπίζει σάν ένα άπό τά παιδιά» όταν άπαιτει τάξη κι έ-
λεγχο. Πράγματι, άν ισχύει αύτό, εκείνη δέν μπορεί νά επανακτήσει τόν έλεγχο τών 4- παιδιών,
έκτος κι άν τό πράξει εκείνος. Είναι περιττό νά τονιστεί ότι ή κατάσταση θά j μπορούσε
κάλλιστα νά είναι αντίστροφη μεταξύ πατέρα καϊ μητέρας εάν εκείνος πα- .. λινδρομήσει
ύπερβολικά μέ τήν_παρατεταμένη επαφή μέ τά παιδιά, όποτε ή μητέρα έ-;ΐ πιστρέφει άπό τόν
εξωτερικό κόσμο γιά νά επιβάλει τάξη στήν κατάσταση.
"Έχω επίσης τήν εντύπωση δτι αργότερα στή ζωή τέτοια πρότυπα «κυριαρχίας» ή ευθύνης
συχνά αλλάζουν κα\ πάλι, μερικές φορές βαθιά. Σέ παραδοσιακές ο'ικογενεια- χές καταστάσεις
τουλάχιστον, όταν τά παιδιά τελικά φεύγουν άπό τό σπίτι, ή μητέρα elvaL ελεύθερη νά άναπτύξει
τή δική της προσωπικότητα κά! τά δικά της ενδιαφέροντα. Μπορεί νά ωριμάσει ως άτομο, νά
άποκτήσει καινούργια αυτοπεποίθηση και νά άρχίσει νά μοιράζεται ή νά συναγωνίζεται τήν
περισσότερο εξωτερικά προσανατολισμένη ζωή τού συζύγου τής άντι νά τόν συμπληρώνει μέ
δραστηριότητες σέ μία αυτόνομη περιοχή. Οι άνασφαλεΐς άνδρες συχνά άπειλούνται άπό τέτοιες
αλλαγές στήν αυτοπεποίθηση κα\ τις δραστηριότητες τών συζύγων τους, ιδίως όταν αυτές είναι
επιτυχημένες καϊ δημοφιλείς, και αύτό μπορεί νά προκαλέσει συζυγικά προβλήματα στή
μετέπειτα ζωή.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 127

Αύτή ή κατάσταση φαίνεται σήμερα νά εμφανίζεται πιο συχνά κα\ νωρίτερα στον κύκλο τής
ζωής, ίσως επειδή τό γυναικείο κίνημα ενθαρρύνει τις γυναίκες νά διεκδικήσουν μεγαλύτερη
προσωπική αυτονομία, ανάπτυξη κανι επιτυχία, ακόμη κι όταν ή άνα- τροφή τών παιδιών δέν εχει
ολοκληρωθεί. Αλλά όταν κα\ οι δύο γονείς είναι πιο ευέλικτοι, αύτή ή εξέλιξη μπορεί νά
εμπλουτίσει τή σχέση τους.
Αν και πρέπει νά υπάρχει σέ κάθε οικογένεια κάποιος μηχανισμός γιά τήν επίλυση τών
συγκρούσεων πού δέ λύνονται μέ άλλους τρόπους, σαν τήν ψήφο τού προέδρου πού καθορίζει τό
άποτέλεσμα σέ μία ισοψηφία ενός συμβουλίου, σέ μία στοργική καϊ γενναιόδωρη σχέση ή
άνάγκη επίλυσης τέτοιων συγκρούσεων είναι σπάνια. Τόν περισσότερο καιρό οι σύζυγοι θά
επιμερίζονται τήν ευθύνη ανάλογα μέ τις κλίσεις και τά ένδιαφέροντά τους, συχνά βάσει τού
φύλου* θά λαμβάνουν άποφάσεις άπό κοινού μετά άπό συζήτηση κα\ θά χαίρονται νά
συμβιβάζονται κα\ νά Ικανοποιούν ό ένας τόν άλλο. Επίσης, όταν ό άνδρας άναλαμβάνεί τήν
τελική ευθύνη σύμφωνα μέ τήν επιθυμία τής γυναίκας κα\ μέ τήν ύποστήριξή της, έχοντας άπο
δείξε ι ότι είναι ενας αξιόπιστος αρχηγός κα\ προστάτης, εκείνη θά είναι πρόθυμη νά
εναλλάσσεται μαζί του στήν ανάληψη τής κύριας εύθύνης καϊ νά τού επιτρέπει ετσι νά
ανακουφίζεται κα\ νά ικανοποιείται βρίσκοντας στήριγμα σ' αυτήν κανι έντρυφώντας στήν πιο
εξαρτημένη και παιδική του πλευρά.
Τελικά, τά πρότυπα άποτελεσματικής εύθύνης ή «κυριαρχίας» στις οικογένειες είναι πάντα
προϊόν συμφωνίας κα\ γιά νά είναι ωφέλιμα δέν μπορούν ποτέ νά επιβάλλονται
ή νά είναι αυθαίρετα. Ό άνδρας, ό όποιος μπορεί νά ελέγχει τόν εαυτό τον κα\ νά αποδέχεται
τήν πιο μοναχική καϊ άπομονωμένη θέση πού συνοδεύει τήν εύθύνη, άποκτά πραγματική εξουσία
πού δέν τήν κατακτά αλλά τού προσφέρεται άπό τή γυναίκα πρόθυμα, άπό άγάπη και σεβασμό.
Ή «Ιστορία τής Συζύγου τοΰ Μπάθ» τού Chaucer, όπου ή άσχημη ηλικιωμένη γυναίκα τήν οποία
αναγκάστηκε νά νυμφευθεί ό ιππότης, γίνεται δμορφη κι υπάκουη σ' αύτόν τή στιγμή πού
έκεΤνος τήν αποδέχεται ανεπιφύλακτα καϊ τήν υπηρετεί πρόθυμα, είναι ένα πολύ ώραιο
παράδειγμα αύτής τής αλήθειας.
Τδ ακόλουθο παράδειγμα περιγράφει ένα είδος αναπτυξιακής διακοπής -σ5 αύτή τήν
περίπτωση σ' ένα φαλλικό επίπεδο, όπου και οί δύο γονείς ανταγωνίζονταν γιά τό φυλετικό ρόλο
του άλλου καϊ, μεταξύ άλλων, είχαν διαιρέσει και διασπάσει τόν έλεγχο τών παιδιών. Θά δούμε
ότι ή παρέμβαση πού επιχειρήθηκε συνδυάζει τήν έρμηνεία μέ τήν επιρροή τής μίμησης τοϋ
προτύπου:

Ή Τζούντι, ηλικίας δυόμισι ετών, παραπέμφθηκε επειδή θεωρήθηκε ότι ό στραβισμός της
μπορεΧ νά ειχε ψυχολογική αίτια. Ειχε εμφανιστεί άπό τούς πρώτους κιόλας μήνες τής ζωής
της, άλλά είχε έπιδεινωθεΧ πρίν άπό τρεΧς μήνες, όταν ή οικιακή βοηθός πού τή φρόντιζε έφυγε
 Γάμος: Φύλο καϊ Ρόλος 145

και τή φροντίδα της άνέλαβε όλοκληρωτικά ή μητέρα της, ενώ ταυτόχρονα τήν είχαν μεταφέρει
στο δωμάτιο μέ τό μικρότερο άδελφό της, ηλικίας έξι μηνών τότε, Ή παραπομπή ειχε γίνει μετά
άπό πρόταση ένός συναδέλφου ψυχοθεραπευτή, ό όποιος παρακολουθοϋσε τόν πατέρα γιά
ύποχονδρίαση καϊ χρόνια εξάρτηση άπό τή σύζυγο του, μέ πανικούς όταν έκείνη τόν εγκα-
τέλειπε. Είδα τά δύο παιδιά και τούς δύο γονεΧς χωρίς καμία προηγούμενη γνώση πέραν τών
προαναφερθέντων στοιχείων,
Ή σύζυγος ήταν μία όμορφη, άλλά μάλλον ψυχρή, άποστασιοποιημένη γυναίκα μέ περι-
φρονητικό τρόπο συμπεριφοράς. Ό σύζυγος δέ φαινόταν άνάλογα έλκυστικός σωματικά, άλλά
παρ' όλα αύτά ήταν άσφαλής επειδή τήν κατεΧχε (μία εντύπωση πού εξηγήθηκε άργότερα άπό
τήν άρνητική εικόνα τής μητέρας γιά τόν εαυτό της). Όταν ζήτησα κι άπ' τούς δύο νά μοϋ
μιλήσουν γιά τό πρόβλημα, τό κύριο σημεΧο πού άναδύθηκε ήταν ό τρόπος μέ τόν όποΧο δια-
φωνοϋσαν γιά κάποιο βασικό θέμα: άρχικά ή σύζυγος ύποστήριζε ότι γιά τόν στραβισμό υπήρχε
μία σωματική αιτία, ενώ ό σύζυγος θεωρούσε ότι ύπάρχει συναισθηματική α'ιτία. Διαφώνησαν
όταν υπαινίχθηκα ότι άλληλοσυγκρούονταν, επιμένοντας ότι άπλα έκαναν μία λογική συζήτηση
γιά τό ζήτημα. Τελικά συμφώνησαν ότι ή άλληλεπίδρασή τους ήταν έμμεση, καθώς ή ά-
πόκριση τοϋ ένός δέ φαινόταν σχεδόν ποτέ νά άνταποκρίνεται άμεσα στά λεγόμενα τοϋ άλλου.
Σταδιακά άρχισαν νά παραδέχονται ότι υπήρχε κάποια σύγκρουση καϊ τριβή μεταξύ τους πού
δέν μπορούσαν νά κατανοήσουν.
Στή διάρκεια αύτής τής συζήτησης, ή Τζούντι έπαιρνε κάποιες κοϋκλες πού είχα τοποθετήσει
πάνω στο τραπέζι καϊ τις άκουμποϋσε στά γόνατα τοΰ πατέρα άγνοώντας τή μητέρα της, ή όποία
έντωμεταξύ αγκάλιαζε τό μωρό στήν άλλη άκρη τοϋ καναπέ. Επισήμανα πώς καϊ οί δύο γονεΧς
φαινόταν νά ζευγαρώνουν μέ τά παιδιά άλλά όχι μεταξύ τους έκτος άπό τήν περίπτωση τής
σιωπηλής σύγκρουσης.
Τότε ή σύζυγος είπε ότι τό μωρό ήταν άνήσυχο καϊ ρώτησε άν μπορούσε νά σηκωθεί. Συμ-
φώνησα, άλλά επισήμανα πώς φαινόταν νά είναι ή Γδια ανήσυχη καϊ πώς ή άνησυχία τής μάλ-
λον οφειλόταν στο παιχνίδι τοϋ συζύγου της μέ τήν Τζούντι. Τό επιβεβαίωσε αύτό έκφράζον-:
χας τό παράπονο δτι εκείνος έδινε υπερβολική προσοχή στήν Τζούντι τά σαββατοκύριακα κι
επομένως τήν κακομάθαινε, Ή σύζυγος συνέχισε νά κάνει καυστικές παρατηρήσεις γιά τό σύζυγο
της μ' ένα μάλλον έμμεσο τρόπο, άλλά εκείνος δέν άπαντοϋσε ποτέ ορθώνοντας τό ανάστημα
του, άλλά τήν έντέκρουε μόνο μέ λογικά επιχειρήματα προορισμένα νά τήν άπογοητεύ- οουν.
Στήν πορεία αυτής τής συζήτησης έμαθα ότι ή σύζυγος είχε συμμετάσχει σέ δύο ομάδες που
διηύθυναν συνάδελφοι μου, ώς άσθενής στή μία και ώς προσκεκλημένη επισκέπτρια στήν αλλη,
στήν οποία συμμετείχε ό σύζυγος της στά πλαίσια της θεραπείας του. Αισθανόταν άκόμη δτι
είχε καταστρέψει και τις δύο αυτές όμάδες, υπονοώντας ότι κατά κάποιον τρόπο είχε καταστήσει
τά μέλη τους άνίκανα, έτσι ώστε αυτά νά τις εγκαταλείψουν δυσαρεστημένα. (Οί δύο αυτές
όμάδες είχαν διαλυθεί λίγο μετά τήν εμπλοκή της, γιά άγνωστους λόγους.)
Εστίασα στις συνεχείς επιθέσεις τής συζύγου και στά απογοητευτικά της σχόλια γιά τό σύζυγο
της άλλά καϊ στήν ανικανότητα ή τήνάπροθυμία του νά ύπερασπιστεϊ τον εαυτό του. Σ' αυτό τό
 ΕΝΝΟΙΕΣ 130

σημείο σκέφθηκα ότι ή επιμονή της γιά τή σωματική αιτία τοϋ στραβισμού καϊ ή θέση του ύπέρ
μιας ψυχολογικής αιτίας μπορεί νά συνδέονταν μέ τή διαφορετική τους προσέγγιση τών
σχέσεων. Ή σύζυγος φαινόταν νά θέλει μία σωματική, απόλυτα αφοσιωμένη σχέση μαζί του, νά
αγαπηθεί ή νά πληγωθεί σωματικά κα\ έντονα, ενώ εκείνος φαινόταν ικανός νά σχετισθεί καϊ, νά
δοθεί μόνον εγκεφαλικά.
Και οι δύο άπέφυγαν αυτό τό είδος έρμηνείας αρχικά, όσπου ή σύζυγος παραδέχτηκε ότι ή
σεξουαλική τους σχέση ήταν καλή κατά καιρούς, άλλά στή συνέχεια ό σύζυγος είτε δούλευε
μέχρι αργά στο γραφείο ή αντιμετώπιζε μία ηπατική κρίση καϊ έχανε τό ενδιαφέρον του γιά μία ή
δύο εβδομάδες. Αν και προφανώς θεωρούσε αυτήν τή ματαίωση τών σεξουαλικών της ά- ναγκών
άπογοητευτική, φαινόταν άνίκανη νά τό παραδεχτεί, άλλά ό σύζυγος επιβεβαίωσε ότι συνήθως
τοϋ έπιτιθόταν, όπως έκανε στή διάρκεια τής συνέντευξης, όταν δέν είχε όρεξη νά έχει
σεξουαλική επαφή μαζί της. 'Επισήμανα ότι ή εντύπωση μου ήταν εδώ και αρκετή ώρα ότι
εκείνη ειχε τήν άνάγκη νά τον ευνουχίζει καϊ νά τοϋ κόβει τό πέος, επειδή εκείνος δέν τής τό
πρόσφερε ούτε σεξουαλικά ούτε συμβολικά αναλαμβάνοντας μία έπιβλητικη στάση. Αυτό τούς
έκανε νά κάνουν μία παύση καϊ νά γίνουν πολύ σκεφτικοί· ή συνέντευξη φαινόταν νά ο-
λοκληρώνεται μέ τον κατάλληλο τρόπο σ' αυτό τό σημείο, έχοντας επιτύχει κάποια εποικοδο-
μητική επεξεργασία.
"Εμαθα ελάχιστα άπό τήν Τζούντι, μέ εξαίρεση ότι φαινόταν ένα φυσιολογικό, ζωηρό καϊ
κάπως ξεροκέφαλο παιδί, πού εκδήλωνε τό στραβισμό της όταν δέν απαιτούσε κανείς τήν προ-
σοχή της. Όταν τραβούσα μέ οποιονδήποτε τρόπο τήν προσοχή της, ό στραβισμός εξαφανιζόταν,
οπότε ήταν εύκολο νά τον συνδέσω μέ τό διαιρεμένο έλεγχο σ' αύτή τήν οικογένεια λόγω τής
αντιζηλίας τών γονέων.
Όλόκληρη ή οικογένεια προσήλθε σέ μία δεύτερη συνέντευξη τρεις μήνες άργότερα. 01 ση-
μειώσεις αναφέρουν: «Αύτή ήταν ή δεύτερη συνέντευξη μέ αύτή τήν οικογένεια. ...Μόλις μπή-
καν στο δωμάτιο καϊ κάθισαν (όλοι μαζι στον καναπέ) διαισθάνθηκα άμέσως μία αρκετά δια-
φορετική άτμόσφαιρα. Ή ένταση μεταξύ τών γονέων, ή απόσυρση τής Τζούντι καϊ στήν ούσία ή
απομόνωση όλων τών μελών φαινόταν νά μήν ισχύουν πλέον. Ή Τδια ή Τζούντι ήταν πολύ πιο
ζωηρή, ανοικτή, κεφάτη και ομιλητική, παίζοντας μέ τις κούκλες σέ δλη τη διάρκεια καϊ
βάζοντας τις και πάλι στά γόνατα τοΰ πατέρα. *Έκανε διάφορα πράγματα μ' αυτές που δέν
μπορούσα νά ερμηνεύσω εποικοδομητικά, άλλα μέ κοιτούσε με ευθύ βλέμμα και σκέφτηκα δτι ό
στραβισμός της είχε υποχωρήσει άρκετά σημαντικά. Ό σύζυγος είπε δτι κι εκείνος τδ είχε πα-
ρατηρήσει αύτό κι ό χειρούργος οφθαλμίατρος πού τήν είχε εξετάσει πρόσφατα είχε πει δτι υ-
πήρχε σαφής βελτίωση τής όρασης της γενικά αλλά και τοΰ στραβισμού, παρότι αύτή ή βελτίωση
ήταν μικρή.
Ό σύζυγος ανέφερε ότι ή Τζούντι ήταν «πανευτυχής» φεύγοντας άπο τή συνέντευξη καϊ γιά
αρκετές ήμερες άργότερα είχε συνεχώς πολύ «ανεβασμένη» διάθεση. ΊΕκτοτε συνέχιζε νά εχει
περισσότερη αυτοπεποίθηση, νά είναι εξωστρεφής και κεφάτη, καϊ ή συμπεριφορά της στή συ-
 Γάμος: Φύλο καϊ Ρόλος 147

νέντευξη είναι προφανώς χαρακτηριστική γι αυτήν πλέον. Αύτή είναι μία εντυπωσιακή άλλα- γή
στήν προσωπικότητα της, πού τους ευχαριστεί.
Συνέχισαν σχολιάζοντας τή δική τους αντίδραση στήν προηγούμενη συνέντευξη. Ό σύζυγος
είπε ότι είχε επιστρέψει σπίτι αίσθανόμενος πολύ εκνευρισμένος μέ τήν «διάθεση εύνουχισμου»
τής συζύγου του. Αισθανόταν δτι οσα είχα πει αποκρυστάλλωναν κατά κάποιον τρόπο και ε-
ξέφραζαν μέ λόγια κάτι πού γνώριζε εδώ καϊ χρόνια, αλλά δέν μπορούσε ποτέ νά το κατανοήσει
πλήρως ή νά τό αντιμετωπίσει. Ή σύζυγος είπε ότι δέν ειχε ταραχθεϊ μέ τή συνέντευξη κι δτι
στήν πραγματικότητα ήταν άρκετά ευχαριστημένη μ' αύτήν. Στή συνέχεια διαφάνηκε ότι άπο τήν
πρώτη συνέντευξη καϊ μετά μιλούσαν μεταξύ τους πολύ πιο ειλικρινά καϊ παρότι ό σύζυγος είχε
αισθανθεί θλιμμένος, άχρηστος καϊ όλο καϊ πιο απελπισμένος γιά μία έβδομάδα ή καϊ παραπάνω,
μία τελευταία σταγόνα είχε κάνει τό ποτήρι νά ξεχειλίσει καϊ τδν ειχε φέρει σέ σημείο νά
άντισταθεΐ στή γυναίκα του. Σκεφτόταν νά άφήσει τή δουλειά του λόγω μίας σύγκρουσης μ5 ενα
συνάδελφό του, αλλά ή σύζυγος του τού είχε πεϊ ότι άπλα δέν ήθελε νά είναι επιτυχημένος. Ειχε
εκραγεί γιά πρώτη φορά στή διάρκεια του γάμου τους, τής είπε ότι τά λόγια της ήταν «ενα μάτσο
φροϋδικές ανοησίες» καϊ συνέχισε νά τής επιτίθεται λεκτικά γιά αρκετή ώρα. Καθώς τά ελεγε
όλα αυτά, ή σύζυγος χαμογελούσε ήσυχα, κι οταν τή ρώτησα γιά τήν άντίδρασή της, είπε ότι
ήταν άρκετά ευχαριστημένη που γιά πρώτη φορά είχε ορθώσει τό άνάστημά του κι ειχε
ύπερασπιστεί τόν εαυτό του. Άν καϊ όταν συνέβη ήταν πολύ θυμωμένη κι είχε άρνηθεϊ νά βγει
εξω γιά φαγητό μαζί του, στή συνέχεια άλλαξε γνώμη, οταν είδε δτι εκείνος δέν ύποχωροΰσε, καϊ
τόν συνόδευσε τελικά.
Τής υπενθύμισα ότι τήν προηγούμενη φορά φαινόταν νά τού επιτίθεται καϊ στήν ουσία νά τον
ευνουχίζει επιθυμώντας έν μέρει νά τόν διεγείρει νά είναι πιο ικανός, καϊ νά τόν κάνει νά
ξεσηκωθεί. Συμφώνησε μέ αύτό περιγράφοντας πώς σ' όλη της τή ζωή, οταν δημιουργοϋσε σχέ-
σεις μέ άδύναμους άνδρες αισθανόταν άναγκασμένη νά τους εξευτελίζει καϊ νά τους συνθλίβει
μέχρι νά γίνουν «άπλά μία κουκίδα στό πάτωμα», καϊ μετά τούς απέρριπτε καϊ τους εγκατέλειπε.
Μπορούσε νά σεβαστεί καϊ ν' αγαπήσει μόνο εναν άνδρα πού μπορούσε νά τήν ελέγξει, όπως ό
πατέρας της πού ήταν πολύ αυστηρός. Είπε όμως δτι ειχε πάρει μάλλον περισσότερα άπ' οσα
ήλπιζε όταν ό σύζυγος της τελικά ζωντάνεψε, καϊ παρότι ήθελε πραγματικά άπ' αυτόν νά τήν
ελέγχει, τή δυσαρέστησε πολύ όταν αύτό συνέβη γιά πρώτη φορά.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 131

Στή διάρκεια αυτής τής συζήτησης ή εξωτερική εμφάνιση καϊ ό τρόπος συμπεριφοράς τοϋ
ζεύγους φανέρωναν ότι ή σχέση είχε σαφώς αλλάξει. Ό σύζυγος ηταν πολύ πιο ισχυρός και κΐλ~
ρίαρχος, άν καϊ ταυτόχρονα άνοικτός καϊ στοργικός, ενώ ή σύζυγος του καθόταν χαμογελώντας
ήσυχα και ικανοποιημένα κοντά δίπλα του καϊ έγερνε προς αυτόν, απολαμβάνοντας σαφώς αυτή
τήν καινούργια σχέση στήν όποια μπορούσε νά αισθάνεται συγκράτηση καϊ φροντίδα.
Ρώτησα γιά τή σεξουαλική τους σχέση καϊ είπαν καϊ οι δύο ότι δέν είχε αλλάξει. Ό σύζυγος
είπε ότι πάντα ηταν Ικανοποιημένος άπ' αυτήν καϊ ή σύζυγος παραδέχτηκε ότι παρότι ειχε α-
ναφέρει ότι δέν ήταν ικανοποιημένη στή τελευταία συνέντευξη καϊ τοϋ είχε επιτεθεί επειδή δέν
ηταν αρκετά φλογερός, μετά τή συνέντευξη είχε συνειδητοποιήσει ότι ήταν άδικη κι ότι έφταιγε
κι εκείνη όσο κι εκείνος. Προς το παρόν αισθανόταν ότι ή σεξουαλική σχέση ήταν Ικανο-
ποιητική, άκόμη κι άν δέν ειχε συμβεί καμιά αλλαγή στή συχνότητα τής συνουσίας.»
Άν καϊ φαινόταν νά ύπάρχει κάποια αμυδρή βελτίωση στο στραβισμό τοϋ παιδιού, αύτη δέν
ήταν αρκετή γιά νά αποσοβήσει τήν ανάγκη εγχείρισης. Τό παιδί αύξησε καϊ ενίσχυσε τήν
αύτοπεποίθησή του, καϊ ύπήρξαν αλλαγές στή συζυγική σχέση σέ όλη τή διάρκεια τοϋ έπόμε-
νου έτους, διάστημα κατά τό όποιο ή οικογένεια προσερχόταν περιστασιακά γιά περαιτέρω ε-
ξέταση.
7. ΓΑΜΟΣ: ΣΧΕΣΗ ΚΑΙ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑ

Τό κρέμασμα ·χα\ ό γάμος είναι ζήττιμα μοίρας. Σαίξπηρ, Ό "Έμπορας τής Βενετίας

Ό τρελός, ό εραστής κι ό ποίΎχτης έχουν όλοι τους συμπαγή φαντασία.

Σαίξπηρ, "Ένα Όνειρο Θερινής Νυκτός

Τό μεγίστου ενδιαφέροντος εϋρημα ηταν η άπόδειξη οτι ζευγάρια άσθενών διέφεραν

άπό ζευγάρια της ομάδας σύγκρισης στό γεγονός- οτι ηταν πιο πιθανό νά θεωρούν ότι η
σχέση μέ τό σύντροφό τους μοιάζει μέ τη σχέση τους μέ τούς γονείς τους, κι οτι δταν η
σχέση πήγαινε άσχημα, άντιλαμβάνονταν τό δικό τους ρόλο ώς περισσότερο παιδικό
ένώ εκείνος τοϋ συντρόφου τους γινόταν λιγότερο γονικός.
Α. Ryle καϊ D. Breen, Μία Σύγκριση Προσαρμοσμένων κατ Δυσπροσαρμοσμένων
Ζευγαριών Χρησιμοποιώντας τό Διάγραμμα Διπλής Δυάδας

Ή βιολογική άξια τής αναπαραγωγής άπό τά ζευγάρια άντί άπό μεμονωμένα άτομα είναι γενικά
αναγνωρισμένη γιατί εξασφαλίζει τή συνεχή μίξη του γενετικού υλικού και άρα τή μεγάλη ποικιλία
μεταξύ τών άτόμων. Λιγότερο συχνά σχολιάζονται, άν καί είναι εξίσου προφανείς μόλις
 ΕΝΝΟΙΕΣ 132

εκφραστούν, ή παρόμοια μίξη κανι ή ποικιλία πού προκύπτουν άπό τό γεγονός ότι ή σεξουαλική
αναπαραγωγή καθιστά πολύ πιθανό ότι κάθε άτομο θά είναι προγραμματισμένο άπό τουλάχιστον
δύο πρότυπα, ένα άπό κάθε γονέα, αύτά μέ τή σειρά τους θά προέρχονται άπό τέσσερα, εκείνα άπό
οκτώ κ.ο.κ. (μέ τήν προϋπόθεση βέβαια ότι, όπως καί στή γενετική μίξη, αποφεύγεται ή υπερβολική
Αναπαραγωγή μέ ενδογαμία καί εξασφαλίζεται ή έτερογαμία).

Πρότυπα σχέσεων καί αλληλεπιδράσεις στον γάμο

Οί γάμοι δύναται επίσης νά διερευνηθούν εποικοδομητικά εξετάζοντας τόν τρόπο μέ τόν οποίο αύτά
τά έσωτερικευμένα πρότυπα επηρεάζουν τήν άλληλεπίδραση μετα- ξυ τών συζυγών. Τά παιδιά
αφομοιώνουν δχι μόνο τά πρότυπα τής συμπεριφοράς με- μονομένων ανθρώπων άλλά καϊ τή μεταξύ
τους σχέση. Συγκεκριμένα, τό έσωτερικευ- μένο πρότυπο τών γονέων ώς ζενγονς άντϊ ώς
ξεχωριστών άτόμων θά ασκήσει βαθιά επιρροή στήν ποιότητα τοϋ γάμου τών παιδιών τους.
Πρόκειται γιά μία θλιβερή καϊ άδικη αλήθεια πού εξηγεί τό γεγονός, αποδεδειγμένο άπό πολλές
αντικειμενικές μελέτες, ότι ό καλύτερος τρόπος νά εξασφαλίσει κάποιος έναν ευτυχισμένο γάμο καϊ
μία ευτυχισμένη οίκογενειακή ζωή είναι νά κανονίσει νά γεννηθεί μέσα σ' έναν ευτυχισμένο γάμο
καϊ μία ευτυχισμένη οικογένεια. Εύτυχώς είναι δυνατόν παρ' όλα αυτά νά επιτύχει κάποιος έναν
ευτυχισμένο γάμο παρά τϊς αντίθετες εμπειρίες καϊ παρότι αύτό δέν είναι εύκολο, ό αγώνας πού
απαιτείται μπορεί νά ανταμειφθεί μέ μία πιο ολοκληρωμένη καϊ βαθύτερη σχέση, πού δέν μπορεί νά
άποκτη- θει άπό καλή τύχη καϊ μόνον.
Ή Κλινική Tavistock καϊ τό Ινστιτούτο Ανθρωπίνων Σχέσεων άλλά καϊ τά Ιδρύματα πού
συνδέονται μέ αυτά, όπως τό Ινστιτούτο Συζυγικών Μελετών, έχουν επηρεαστεί βαθιά άπό τήν
ψυχαναλυτική θεωρία τών άντικειμενότροπων σχέσεων πού άνα- πτύχθηκε άπό τις ιδέες τών Κλάϊν,
Fairbarn κ.ά. Τό γόνιμο έργο τοϋ Η. Dicks (1) καϊ οί διάφορες δημοσιεύσεις τοϋ Ινστιτούτου
Συζυγικών Μελετών (2) μαζί μέ μία πρόσφατη εργασία τοϋ John Byng-Hall (3) έχουν προσπαθήσει
νά επεκτείνουν αύτές τϊς εννοιες ώστε νά περικλείουν τόσο τή συζυγική όσο καϊ τήν οικογενειακή
άλληλεπίδραση.
Αυτά τά πρότυπα σχέσεων θά ποικίλλουν σέ ποιότητα άπό τις πρωτόγονες σχέσεις μερικών
άντικειμένων τής κατά Κλάϊν παρανοϊκής/σχιζοειδοϋς κατάστασης (όπου οί άλλοι άνθρωποι
γίνονται άντιληπτοϊ κυριολεκτικά ώς αντικείμενα μέ τήν κοινή έννοια, τά όποια μπορεί κάποιος νά
εκμεταλλεύεται δίχως ενδοιασμούς καϊ νά παίρνει αύτό πού έχει άνάγκη, όπως όταν πίνει κάνεις
άπό ένα μπουκάλι γάλατος ή άλκοόλ) έως τϊς σχέσεις άκέραιων αντικειμένων σ* ένα γεννητικό,
 Γάμος: Σχέση, και Σεξουαλικότητα 133

άμοιβαΐο επίπεδο (όπου οι άλλοι γίνονται άντιληπτοϊ ώς πρόσωπα τών όποιων αποδεχόμαστε
πλήρως τϊς άνά- γκες, τά δικαιώματα καϊ τϊς φυλετικές διαφορές καϊ ανταποκρινόμαστε σ' αύτές).
Μερικά στοιχεία τών έσωτερικευμένων προτύπων θά γίνουν συνειδητά άποδεκτά, άλλα θά
απορριφθούν συνειδητά και θά υπάρξει στή συνέχεια μία προσπάθεια νά δράσουμε διαφορετικά
άπό τό γονικό παράδειγμα, νά βρούμε άλλα πρότυπα καϊ νά δημιουργήσουμε ενα γάμο διαφορετικό
άπ' αυτόν τών γονέων. Εναλλακτικά, μέρη τών προτύπων τών σχέσεων θά έσωτερικευτοϋν άλλά θά
είναι ασυνείδητα, ισως επειδή έχουν άποκηρυχθει καϊ άποκλειστεΧ άπό κάθε συζήτηση στήν
παιδική ήλικία, π.χ. μέ ισχυρά μή λεκτικά σήματα πού άποθαρρύνουν τήν άναγνώριση τής
περιοδικής εχθρότητας τών γονέων μεταξύ τους πάρα τήν έκδήλωσή της σέ τεταμένο
συναισθηματικό κλίμα, ή άποθαρρύνουν τήν άναγνώριση τοϋ γεγονότος ότι οί γονείς έχουν μία
διαρκή σεξουαλική σχέση. Σέ άλλες περιπτώσεις, μερικά στοιχεία του γονικού προτυ- που τών
σχέσεων μπορεί νά έχουν άπωθηθεΧ επειδή ήταν πολύ τρομακτικά εκείνη τήν. εποχή -μία βίαιη,
σαδιστική μάχη, γιά παράδειγμα, ή ή μαρτυρία τής σεξουαλικής επαφής σέ περιστάσεις πού τήν
κάνουν τρομακτική.
Σέ τέτοιες περιπτώσεις, στις όποιες επικρατεί ή άρνηση και ή άπώθηση, τά άσυνεί- δητα στοιχεία
του προτύπου θά έχουν ισχυρή επιρροή στήν επιλογή τοΰ συζυγικού συντρόφου καϊ τήν
επακόλουθη άλληλεπίδραση. Τέτοια διασπασμένα στοιχεία τών προτύπων τών σχέσεων μπορεί νά
ενεργοποιούνται μόνο στο οίκεΐο κλίμα τής συζυγικής εστίας, έτσι ώστε ένα άτομο νά
συμπεριφέρεται στο/στή σύζυγο του μέ τρόπο ασύμβατο μέ τό χαρακτήρα του σέ όσους τόν
γνωρίζουν έκτος γάμου καϊ ένδέχεται νά άδυνατοΰν νά πιστέψουν ότι κάποιος τόσο ευγενικός καϊ
ευαίσθητος μπορεί νά είναι ό παράλογος τύραννος πού περιγράφει ό/ή σύζυγος του. Εναλλακτικά,
οι σύντροφοι μπορεί νά επιλέξουν ό ενας τόν άλλο πάνω σέ μία αμυντική βάση, κάί νά άλληλοϋπο-
στηρίζονται στήν προσπάθεια νά κρατήσουν σέ άπόσταση τά διασπασμένα στοιχεία- όταν συμβαίνει
αύτό τά αποκηρυγμένα στοιχεία είναι, όπως είδαμε, πιθανό νά έμφανι- σθοϋν στά παιδιά τους ή σέ
κάποια στοιχεία τοϋ εξωτερικού κόσμου.
Τέτοιες καταστάσεις, ποϋ βασίζονται στή σύγκρουση και σέ μία προσπάθεια άπο- φυγής τής
άλήθειας, είναι άπό τή φύση τους επισφαλείς και όδηγοϋν ειτε σέ αυξανόμενη συναισθηματική
αδράνεια, απάθεια και στήν πλήξη τής στερεότυπης αλληλεπίδρασης ή, άν είναι περισσότερο
άσταθεΐς και εξωτερικές αλλαγές ή πειρασμοί διαταράξουν τήν ισορροπία, μπορεΧ νά εξελιχθούν
σέ εκτόνωση τών αποκηρυγμένων καϊ διασπασμένων στοιχείων σέ εξωσυζυγικές ερωτικές σχέσεις,
σέ καβγάδες ή σέ διάλυση τής σχέσης.
Προσπαθώντας νά κατανοήσουμε τή λειτουργία τών προτύπων τών σχέσεων σ' ενα γάμο, είναι
σημαντικό νά θυμόμαστε οτι κάθε σύντροφος μπορεΧ κατά καιρούς νά παίξει οποιονδήποτε άπό
τοϋς ρόλους σέ μία πρώιμη σχέση τής οποίας ήταν μάρτυρας. Ό σύζυγος μπορεΧ περιστασιακά νά
 ΕΝΝΟΙΕΣ 134

αναλάβει τό ρόλο τοϋ πατέρα του, άναθέτοντας στή σύζυγο του τό ρόλο τής μητέρας του, άλλά
αύτό μπορεί νά εναλλάσσεται μέ περιόδους στις οποίες εκείνος παίζει τή μητέρα του καϊ αναθέτει
στή σύζυγο τό ρόλο τοϋ πατέρα του. Καθώς ή επιλογή τών ρόλων τής συζύγου μπορεΧ νά ποικίλλει
μέ παρόμοιο τρόπο, ό θεραπευτής μπορεΧ νά προσμένει ότι θά βρεθεΧ σέ σύγχυση καϊ θά
χρειαστεΧ τή βοήθεια τών ίδιων τών άσθενών γιά νά αναγνωρίσει τις θέσεις πού λαμβάνουν σέ
κάθε στιγμή· αύτό μάλιστα ισχύει περισσότερο στή θεραπεία συζύγων άπ' ό,τι συμβαίνει στήν
άτομική θεραπεία.
Αύτή ή κατάσταση είναι συνήθως λιγότερο δύσκολη άπ5 ό,τι εμφανίζεται άρχικά,"επειδή
άντιλαμβανόμαστε γρήγορα ότι οί σύζυγοι έχουν επιλέξει αλλήλους μέ άκρως αντιληπτικά
διαισθητικά κριτήρια (πιθανώς βάσει μη λεκτικών πληροφοριών), έτσι ώστε οι σχέσεις τών ρόλων
πού υιοθετούν άπό συνήθεια ή άναθέτουν στον άλλο νά είναι στενά συνδεδεμένες. Σ' ένα πιό
επιφανειακό επίπεδο, μπορεί νά έχουν επιλέξει αλλήλους μέ τό κριτήριο τής όμοιότητας ή τής
άντίθεσης μέ γονικά πρόσωπα, άλλά καθώς προχωράει κανείς βαθύτερα στή δυναμική τοϋ ζεύγους,
άνακαλύπτει συνήθως ότι υπάρχει όμοιότητα σέ βασικά άλλά άποκηρυγμένα στοιχεία τών
προτύπων τής καταγωγής, όποτε οί εσωτερικοί κόσμοι τοϋ ζεύγους άποδεικνύονται μετά άπό
ακριβέστερη εξέταση νά είναι όλο καί περισσότερο κοινοί.
Ό Teruel (4) έχει γράψει μία ενδιαφέρουσα εργασία, όπου άποδεικνύει πώς οί σχέσεις τών
ζευγαριών είναι εύκολο συχνά νά γίνουν κατανοητές μέ τήν έννοια πού εκείνος άποκαλεί «κυρίαρχο
έσωτερικό άντικείμενο». Αύτό είναι ή εσωτερική άναπαρά- σταση ένός έκ τών τεσσάρων γονέων
τοϋ ζεύγους, ό οποίος προκάλεσε μία συγκεκριμένη δυσκολία στήν άνάπτυξη τοϋ συζύγου πού έχει
προσέλθει γιά θεραπεία, καί όπου ό/ή σύντροφος είχε άντιμετωπίσει αρκετά παρόμοια προβλήματα
μέ τόν άντίστοιχο γονέα, τά όποία έχουν κυρίως άπωθηθεϊ.

Ό Δρ. καί ή κ. Α., μέ εκπαίδευση ιατρού καί νοσοκόμας άντίστοιχα, παραπέμφθηκαν άπό έναν
άλλο σύμβουλο γιά μία γνωμάτευση σχετικά μέ τή δυνατότητα θεραπείας τού γάμου παράλληλα μέ
τή θεραπεία τών ατομικών παθολογιών. Ό Δρ. Α. ύπέφερε άπό κατάθλιψη, μέ παρανοϊκές
φαντασιώσεις καί ομοφυλοφιλικούς φόβους, γιά τήν όποία είχε λάβει αντικαταθλιπτική
φαρμακευτική αγωγή. Ή σύζυγος του ύπέφερε σέ όλη τήν διάρκεια τοϋ γάμου άπό ψυχρότητα πού
συνδεόταν μέ γενική συναισθηματική αναστολή καί φόβους άπώλειας τοϋ ελέγχου. Ή προηγούμενη
προσπάθεια τής συζύγου νά άντιμετωπίσει θεραπευτικά τό πρόβλημα μέ τεχνικές τροποποίησης τής
συμπεριφοράς ήταν αναποτελεσματική καί ή σεξουαλική σχέση είχε χειροτερέψει σταθερά, καθώς
τά συναισθηματικά προβλήματα στό γάμο είχαν αυξηθεί.
Ή επιστολή άπό τόν παραπέμποντα σύμβουλο περιέγραφε ένα ύπόβαθρο πού χαρακτηριζόταν
άπό άπαιτητικές, ελεγκτικές καί αυστηρές μητέρες κι άπό τίς δύο πλευρές, οπότε προέβλεψα ότι
αύτές οί σχέσεις μπορεί νά ήταν ένας σημαντικός παράγοντας στή συζυγική σχέση. Αύτό πράγματι
επιβεβαιώθηκε καί ό σύζυγος μίλησε γιά τή μητέρα του, τή γιαγιά καί τή θεία άπό τήν πλευρά τής
 Γάμος: Σχέση, και Σεξουαλικότητα 135

μητέρας του ώς «μισητά παλιοθήλυκα» πού είχαν άσκήσει μία κακή επιρροή. Ή επιστολή μου πρός
τόν παραπέμποντα σύμβουλο άνέφερε:
«Σας εύχαριστώ πολύ γιά τήν παραπομπή αύτοϋ τοϋ ζεύγους. ...Αισθάνθηκα πολύ άπελπι-
σμένος γι αυτούς στό πρώτο μέρος τής συνέντευξης. Εκείνος φαινόταν τόσο παρανοϊκός, άκαμπτος
καί γεμάτος βία, ώστε δέν αισθανόμουν καμία ελπίδα ότι θά ήταν ευέλικτος ή θά ά- ποδεχόταν τήν
έναισθησία, ενώ εκείνη καθόταν, απλά διατηρούσε τή συνοχή της καί άπομά- κρυνε μακριά άπό τόν
εαυτό της τήν όργή πού έξαπέλυε εναντίον της εκείνος. Εκείνος ώστόσο είχε στιγμιαίες εκλάμψεις
χιοϋμορ καί χαλάρωσης, ενώ εκείνη χαμογέλασε καί χαλάρωσε όταν ■υπαινίχθηκα ότι είχε άνάγκη
νά κρατάει κάποια μυστικά καί νά αίσθάνεται ότι δέν είναι υποχρεωμένη νά αποκαλύπτει τά πάντα
σ' αύτό ν.
Από τό ιστορικό σας, τό όποιο έδειχνε ότι καί οι δύο είχαν την κοινή εμπειρία αυστηρών,
κυρίαρχων καί προβληματικών μητέρων, αίσθάνθηκα ότι αύτές μπορεί κάλλιστα νά άποτε- λοΰν
μία ούσιαστική αιτία γιά τήν εξέλιξη τοΰ γάμου καί γιά τή μορφή τής συζυγικής αλληλεπίδρασης.
Αύτό επιβεβαιώθηκε, γιατί εκείνος γίνεται ή δική του αυστηρή, ελεγκτική μητέρα απέναντι στή
σύζυγο του, καί τήν τιμωρεί επειδή δέν είναι ή στοργική, έπιδοκιμαστική καί επιεικής μητέρα πού
επιθυμούσε. Έκείνη από τήν πλευρά της συνήθιζε νά άποκρούει τις κριτικές καί τις επιθέσεις τής
μητέρας της μέ πολύ παρόμοιο τρόπο μέ αυτόν πού χρησιμοποιεί στο γάμο γιά νά άποκρούει τις
δικές του, και νομίζω ότι διατηρεί τό περισσότερο εχθρικό και μνησίκακο μέρος τοΰ έαυτού της μέ
τήν προβολή σ' αυτόν, και καθιστςχ έτσι τόν έαυτό της αδύναμο και άχρηστο υποχρεώνοντας τον
νά αντιμετωπίσει ένα διπλό φορτίο εχθρότητας καί παράνοιας.
Αύτό επιβεβαιώθηκε όταν σχολίασα τήν άλληλεπίδρασή τους άπ' αύτήν τή σκοπιά. Καθώς
άρχισαν νά μιλάνε γιά τις μητέρες τους κι έτσι προς στιγμήν τις εξωτερίκευσαν ώς προς τόν έαυτό
τους και τις παρουσίασαν αντικειμενικά, ή συζυγική αλληλεπίδραση άλλαξε ριζικά. Εκείνος
χαλάρωσε κι αποκάλυψε μία πολύ ευχάριστη, διασκεδαστική και ξένοιαστη πλευρά τον έαυτοϋ του,
τήν ύπαρξη τής όποιας δέ θά ύποψιαζόμουν ποτέ πρίν άπο μισή ώρα περίπου, ενώ έκείνη επίσης
εγκατέλειψε τήν άκαμπτη αμυντική της στάση και φερόταν μέ εγκαρδιότητα καί χιούμορ πού δέν
υπήρχαν προηγουμένως. Αντί τής προηγούμενης συμπεριφοράς της, μέ τήν οποία αντιστέκονταν
σιωπηλά στά κύματα μίσους καί βίας τοΰ συζύγου, άρχισαν καί οι δύο νά μιλάνε μεταξύ τους καί
νά μοιράζονται τό διάλογο μ' έναν πιό φυσιολογικό τρόπο. Καθώς ή συνέντευξη έξελισσόταν, ήταν
δυνατό νά τους δείξω μία ή δύο φορές πώς μετατρέπονταν καί πάλι σέ «δαίμονες» άπ' αύτά τά
εσωτερικά άντικείμενα καί επέστρεφαν στό προηγούμενο πρότυπο».
Ό παραπέμπων σύμβουλος είχε προτείνει νά ληφθούν σοβαρά ύπόψη οι αξιώσεις τοΰ συζύγου
γιά ξεχωριστή άτομική ψυχοθεραπεία- μετά άπο άλλη μία συνέντευξη συμφώνησα μ' αύτό, γιατί
τήν αξιοπερίεργη ικανότητα τους γιά λειτουργία στήν καταθλιπτική κατάσταση τήν έ- πειλούσε
συνεχώς οποιοδήποτε συναίσθημα απόρριψης, οδηγώντας σέ παλινδρόμηση στήν πα-
ρανοϊκή/σχιζοειδή λειτουργία καί σέ επακόλουθη άμοιβαία επίθεση. Πρότεινα νά τούς προσφέρουν
συνδυασμένες άτομικές καί συζυγικές συνεδρίες δύο νεαροί συνάδελφοι, άλλα εκείνοι διαφώνησαν
μέ τήν έκτίμησή μου, γιατί αισθάνονταν ότι οί συζυγικές συνεδρίες μόνο θά επαρκούσαν.
 Γάμος: Σχέση, και Σεξουαλικότητα 153

Μετά άπο κάποια θεραπευτική πορεία, ό σύζυγος υπέστη άλλη μία ψυχωτική κατάρρευση πού
συνδεόταν μέ φόβους δολοφονίας των παιδιών του, λόγω τής οποίας εισήχθη σ' ένα άλλο
νοσοκομείο καί στή συνέχεια ό γάμος διαλύθηκε. Δέν ήταν δυνατό νά κρίνουμε αν αύτη ή εξέλιξη
μπορούσε νά είχε αποτραπεί μέ τή θεραπεία πού είχαμε άρχικά συστήσει ή άν ή κατάσταση είχε
φτάσει στό άπροχώρητο (ή σύζυγος είχε εξαρχής αμφιβολίες γιά τήν προσπάθεια διατήρησης τής
σχέσης).
 ΕΝΝΟΙΕΣ 137

Παρότι μερικές σχέσεις δέν είναι δυνατό να αποκατασταθούν, μπορούμε παρ' δλα αύτά να
ανακαλύψουμε, όπως συμβαίνει παντού, ότι κάθε πρόβλημα εμπεριέχει ένα εποικοδομητικό
δυναμικό, άρκει νά βρούμε τήν σωστή προσέγγισή του. Ό Dicks, γιά παράδειγμα, δηλώνει: «Ό
σύντροφος έλκει επειδή αντιπροσωπεύει ή ύπόσχεται μία έκ νέου ανακάλυψη ενός σημαντικού
χαμένου στοιχείου τής προσωπικότητας τοϋ ύποκει- μένου, τό όποιο λόγω τής προηγούμενης
εξαρτημένης μάθησης είχε άναπλαστει ώς ένα αντικείμενο γιά επίθεση ή άρνηση» (σελ. 30). Θεωρεί
ότι υπάρχει μία

ανάγκη γιά άσυνείδητη σνμπληρωματικότητα, τό είδος τής διαίρεσης ή λειτουργίας, μέ

τήν οποία κάθε σύντροφος συνεισφέρει μέρος ενός συνόλου ιδιοτήτων, τό άθροισμα τών
όποιων δημιουργεί μία ολοκληρωμένη δυαδική μονάδα. Αύτή ή κοινή προσωπικότητα ή
όλοκλήρωση καθιστή τον καθένα τους Ικανό νά ανακαλύψει τά χαμένα στοιχεία τών
πρωτογενών άντικειμενότροπων σχέσεων τους, τά οποία είχαν διασπάσει ή άπωθήσει, καϊ τά
βίωναν έκ νέου στή σχέση μέ τό/τή σύζυγο μέσψ τής προβλητικής ταυτοποίησης. Ή αίσθηση
τοϋ άνήκειν δύναται νά κατανοηθεί μέ τήν υπόθεση ότι σέ βαθύτερα επίπεδα υπάρχουν
άντιλήψεις τοϋ συντρόφου καϊ συνεπαγόμενες στάσεις προς αυτόν ή αυτήν σάν νά ήταν ό
άλλος μέρος τοϋ έαυτοϋ. Ό σύντροφος αντιμετωπίζεται στή συνέχεια ά- νάλογα μέ τό πώς
εχει αξιολογηθεί αύτό τό στοιχείο τοϋ έαυτοϋ: παραχαϊδεμένο καϊ αγαπημένο ή απαρνημένο
καϊ καταδιωγμένο (σελ. 69).

Ό Dicks ύποδηλώνει ότι ή έκβαση τέτοιων ενώσεων εξαρτάται πάρα πολύ άπό τΙς θετικές
ιδιότητες στίς οικογένειες καταγωγής:

...Υπάρχει επίσης μεγάλη ομοιότητα μεταξύ...γάμων πού μοιάζουν στή σχέση τοϋ σκύλου μέ
τή γάτα καϊ τής «ευτυχισμένης» βαθιάς ένωσης, τήν όποία δέ βλέπουμε κλινικά, άλλά
γνωρίζουμε τήν ύπαρξή της καϊ τήν υίοθετοϋμε ώς τό θεωρητικό μοντέλο τον όλοκληρω-
μένου γάμου. Αύτή φαίνεται νά έγκειται στήν Ικανότητα τών συντρόφων νά εκφράσουν καϊ
νά ζήσουν στις σχέσεις τους πολλές φάσεις καϊ άντικειμενότροπα δυναμικά του παρελθόντος.
Στον «ευτυχισμένο» γάμο, ό όποιος άναπτύσσεται σέ μία συνεχώς πλουσιότερη καϊ πιο
Ικανοποιητική άσφαλή άμοιβαία επιβεβαίωση, θεωρεί κάποιος δεδομένο ότι τά εσωτερικά
«περιεχόμενα» της δυάδας άποτελοϋνται κατά κύριο λόγο άπό καλά αντικείμενα ή καλά
μερικά αντικείμενα (σελ. 119).

Ό γάμος είναι πάντα μία προσπάθεια ωρίμανσης, θεραπείας καϊ έπανεύρεσης τοϋ έαυτοϋ, όσο
παταγωδώς καϊ άν αποτυγχάνει κάποια συγκεκριμένη προσπάθεια λόγω έλλειψης επαρκούς
κατανόησης ή εξωτερικής βοήθειας. Αύτό είναι πού κάνει τή συζυγική θεραπεία τόσο αποδοτική σέ
 Γάμος: Σχέση, και Σεξουαλικότητα 138

σύντομο χρονικό διάστημα καϊ συχνά τόσο πιο άπο- τελεσματική άπό τήν άτομική ή τήν όμαδική
θεραπεία αχού διεξάγεται έξω άπό τήν εξελισσόμενη πραγματική σχέση.
Εστιάζοντας στα άσυνείδητα στοιχεία τών εσωτερικοί ν προτύπων τών σχέσεων, αμέλησα τήν
επιρροή περισσότερο συνειδητών αξιών ή επιλογών άλλά και γενικότερων πολιτισμικών
παραγόντων. Ό Dicks (6) έχει παρουσιάσει μια απλή, ελκυστική καϊ αξιόλογη θεωρία τής
άλληλεπίδρασης αυτών τών διαφορετικών δυνάμεων. Προτείνει μια ταξινόμηση τών δεσμών σέ
τρία επίπεδα: Τό πρώτο, ή «δημόσιο» επίπεδο ή υποσύστημα, είναι εκείνο τών κοινωνικών και
πολιτισμικών αξιών και κανόνων, ή έπιρροή τής οικογένειας, τής γειτονιάς, τής κοινωνικής τάξης,
τής εκκλησίας κλπ. Αύτό τό ύπο- σύστημα μπορεί νά προσπαθήσει νά επηρεάσει τήν επιλογή τοϋ
συντρόφου μέ κριτήριο τήν κοινωνική ομοιογένεια -προωθεί δηλαδή τό κορίτσι ή τό άγόρι τής
διπλανής πόρτας πού άντιπροσωπεύει ομοιότητα στήν τάξη, τή θρησκεία κλπ.
Τό δεύτερο ύποσύστημα είναι εκείνο τών «προσωπικών κανόνων»· πρόκειται γιά τις «συνειδητές
κρίσεις καϊ προσδοκίες, οί όποιες προέρχονται έπίσης άπό τό άναπτυ- ξιακό υπόβαθρο τών
άντικειμενότροπων σχέσεων κα\ τής κοινωνικής μάθησης πού προηγούνται τοϋ γάμου (σελ. 130)»,
στις όποιες όμως ή συνειδητή διαφοροποίηση άπό τά γονικά πρότυπα, ή σωματική έλξη, οι
προσωπικές στάσεις κ.ο.κ. είναι πιθανό νά οδηγήσουν σέ μεγαλύτερη έτερογένεια στήν επιλογή.
Τό τρίτο ύποσύστημα είναι ή περιοχή τών «ασυνείδητων δυνάμεων» πού σχηματίζουν δεσμούς
θετικού ή αρνητικού είδους υπό τήν έπιρροή τών άπωθημένων ή διασπασμένων έσωτερικευμένων
προτύπων τών σχέσεων, κάτι πού εξηγεί τή μυστηριώδη χημεία πού συνδέει τούς ανθρώπους μέ
τρόπους πού φαίνονται άνεξήγητοι στούς άλλους, οί όποιοι δέν μπορούν νά άντιληφθοϋν τον κρυφό
εσωτερικό προγραμματισμό.
Είναι προφανές ότι τό σχήμα τοϋ Dicks βασίζεται στό τριμερές φροϋδικό δομικό μοντέλο
«ύπερεγώ έγώ-έκεΐνο. Συμπεραίνει (7):

Τό «μείγμα» τών περισσότερο ή λιγότερο συνειδητών αλληλεπιδράσεων τών άντικειμε-

νότροπων σχέσεων σ' αύτό τό τρίτο ύποσύστημα διέπει τήν μακροπρόθεσμη ποιότητα τοϋ
γάμου....
"Ένας γάμος μπορεί νά αποδειχθεί μή βιώσιμος σέ οποιοδήποτε άπό τά τρία επίπεδα τών
υποσυστημάτων. Φαίνεται νά είναι αναγκαίο τουλάχιστο δύο άπό τά τρία προτεινόμενα
Υποσυστήματα νά λειτουργούν με πιστωτικά υπόλοιπα ικανοποίησης καϊ δυσαρέσκειας τών
δύο συντρόφων. Ή κοινωνική συγγένεια μαζι μέ τή συνταύτιση τών βαθύτερων
άντικειμενότροπων σχέσεων δύνανται νά αντισταθούν σέ μεγάλες αποκλίσεις τών
προσωπικών κανόνων και τοϋ προσωπικού γούστου. Οί άκλόνητες συμφωνίες γιά τους
προσωπικούς κανόνες καϊ τις προσωπικές άξιες μαζι μέ τις βαθύτερες άντικειμενότροπες
σχέσεις δύνανται νά παραμερίσουν τις μεγάλες πολιτισμικές καϊ κοινωνικές αποστάσεις
 ΕΝΝΟΙΕΣ 155

καϊ ασυμφωνίες. Άκόμη καϊ ή κοινωνική ομοιογένεια και ή καλή επικάλυψη τών προσωπικών
κανόνων καϊ αξιών δύνανται νά έχουν διάρκεια μέ τήν προϋπόθεση ότι διατηρείται ή άμυντική
τους άποτελεσματικότητα ενάντια σέ κάθε άνεπιθύμητη σύγκρουση σέ βαθύτερα επίπεδα τών
άντικειμένων. Αλλά άν ό έλεγχος τής πραγματικότητας άποδείξει σ' έναν ή και στους δύο
συντρόφους ότι ή σχέση δέ βασιζόταν παρά μόνο σέ κάποια κοινωνική συγγένεια ή συνάφεια,
ή σέ κάποια κοινά προσωπικά ενδιαφέροντα, ή στή θεώρηση ένός δυνητικού γονικού
προσώπου ή ένός ερεθιστικού σεξουαλικού αντικειμένου ώς μία εγγύηση ενάντια στήν
ουσιαστικά νηπιακή μοναξιά, τότε είναι ζήτημα χρόνου μέχρι νά γίνει αισθητή ή άνάγκη γιά
μία ένωση τών βίων σέ εύρύτερη βάση κάι μέχρι νά άντιμετωπιστεΐ άμεσα μέ τόν ένα ή τόν
άλλο τρόπο. Σ* αύτό τό στάδιο, τό συναισθηματικό περιεχόμενο τής σχέσης περιλαμβάνει
συνήθως τήν άνία, τήν άδιαφορία κάι τήν άπό- συρση τής επένδυσης. Κανένα στοιχείο τοϋ
έαυτοϋ δέν προβάλλεται πλέον στον άλλο. Τά θεσμικά στοιχεία τής συγκατοίκησης μπορεί νά
διατηρούνται λόγω ορθολογικών ή κοινωνικών πλεονεκτημάτων, άλλά ό γάμος, ή
διαπροσωπική σχέση, θά είναι νεκρός. Τό αντίθετο τής άγάπης δέν είναι τό μίσος. Αύτά τά
δύο συνυπάρχουν πάντοτε όσο υπάρχει μία ζωντανή σχέση. Τό άντίθετο τής άγάπης είναι ή
άδιαφορία (σελ. 131-133).

Αφήνοντας κατά μέρος εκείνες τις κακοήθεις σχέσεις πού έχουν ώς λόγο ύπαρξης
τους τήν επιβολή πόνου καϊ τό βασανισμό, ό γάμος μπορεί, όπως θά γίνει φανερό, νά είναι ειτε μία
διαδικασία ύποβοήθησης τής ώρίμανσης (όταν οί σύντροφοι άγαποϋν καϊ σέβονται άλλήλους ώς
άτομα καϊ δέν έχουν καμία επιθυμία νά κατέχουν ή νά περιορίσουν άλλήλους), εϊτε ένα
υποκατάστατο τής προσωπικής ώρίμανσης (όταν ό σύντροφος χρησιμοποιείται γιά νά συγκρατεί τά
χαμένα στοιχεία τοϋ έαυτοϋ δίχως προσπάθεια έκ νέου ένσωμάτωσής τους), ή μία άμυνα ενάντια
στήν ωρίμανση (όταν οί σύντροφοι βασίζονται στις άμυνες τοϋ άλλου γιά νά διατηρήσουν τήν
παροϋσα κατάσταση, καϊ επιζητούν μόνον παρηγοριά κι ασφάλεια).

Σεξουαλικότητα

Αν. όπως έχει προταθεί, ή ικανότητα κάθε άτομου γιά σύναψη σχέσεων, συμπεριλαμβανομένων
τής άγάπης, τοϋ γάμου καϊ τής μητρότητας ή πατρότητας, καθορίζεται άπό τό ρεπερτόριο πού είναι
άποθηκευμένο ή προγραμματισμένο στά έσωτερικευμένα πρότυπα τών σχέσεων ή
άντικειμενότροπων σχέσεων, καϊ άν αύτά προέρχονται άπό πρώιμες εμπειρίες στήν οικογένεια
καταγωγής, ή στάση τών γονέων μεταξύ τους, όπως βιώνεται στήν παιδική ήλικία, θά έχει ζωτική
 ΕΝΝΟΙΕΣ 141

σημασία. Συγκεκριμένα, ή σεξουαλική σχέση τών γονέων είναι κρίσιμη, γιατί αύτή ή
άλληλεπίδρααη, ή όποία εμπλέκει τόν πιο όλοκληρωμένο και συναισθηματικά έντονο τρόπο
συσχέτισης -διανοητικά, συναισθηματικά καϊ σωματικά, ενσωματώνοντας ό,τι είναι πιο ζωώδες,
γήινο καί λάγνο μέ τις πιο τρυφερές, πνευματικές και άλτρουιστικές ιδιότητες τοϋ ανθρώπου-
δύναται νά αποτελέσει παράδειγμα γιά όλες τις άλλες καρποφόρες και δημιουργικές άνθρώπινες
άλληλεπιδράσεις. Άν και, όπως όλα τά πράγματα πού όλοκληρώνονται καϊ τελειοποιούνται, δέν
αποκτάται εύκολα καϊ άπαιτεΐ προσπάθεια και δουλειά πρίν μπορέσει νά γίνει άβίαστη καϊ
αυθόρμητη, ή σεξουαλικότητα πρέπει νά επιτύχει μία έκφραση διά τής όποιας θά μπορεί νά
καθιερωθεί σέ πρότυπο γιά όλα τ' άλλα στοιχεία τών οικογενειακών σχέσεων, νά τά διαφωτίζει καϊ
νά τά μεταμορφώνει,
Σέ μία ικανοποιητική σεξουαλική πράξη, τά δύο αντίθετα φύλα πού είναι σέ μέγιστο βαθμό
ταυτόχρονα διαφορετικά και ξεχωριστά, γίνονται μία ολότητα, συνενώνονται σέ μία εμπειρία πού
ξεπερνάει τά όρια καϊ τών δύο, Ό καθένας είναι εντελώς επικεντρωμένος στον έαυτό του κι έχει
πλήρη συνείδηση γι αυτόν παρ' όλα αυτά είναι απόλυτα άνοικτός και άποκριτικός προς τόν άλλο. Ό
καθένας χάνει προσωρινά τό όριο του, παραδίδεται σέ μία μεγαλύτερη ενότητα. Καϊ οί δύο είναι
περισσότερο αυθόρμητοι άπό ποτέ, κι όμως αυτός ό αυθορμητισμός είναι δυνατός λόγω μίας
θεμελιώδους αυτοπειθαρχίας, μίας ικανότητας νά απαρνηθεί κάποιος τον έαυτό του, νά περιμένει,
νά προσαρμοστεί στον άλλο, όπως στο ξεδίπλωμα ένός χορού. Δέ χειραγωγεί καϊ δέν ελέγχει- ό
εαυτός προσφέρεται ελεύθερα μέ γενναιοδωρία κι εμπιστοσύνη καί, καθώς δέν ύπάρχει καμία
απαίτηση, ή ανταπόδοση ερχεται ελεύθερα καϊ άπόλυτα μέ τόν καθένα νά άνταποκρίνεται
συναισθηματικά κάί νά συγχρονίζεται μέ τόν άλλο. Ό καθένας προσφέρει έντελώς γενναιόδωρα
άλλά λαμβάνει επίσης εντελώς άπεριόριστα χωρίς νά παζαρεύει καϊ νά υπολογίζει. Γιά μία στιγμή
καϊ οί δύο σύντροφοι ζοϋν άπόλυτα στο παρόν, άφήνοντας τή διαδικασία νά εξελιχθεί μέ τή δική
της μορφή καϊ τό δικό της ρυθμό, καϊ δέν αναλίσκονται σέ άνησυχίες γιά τό μέλλον ή σέ
άναμνήσεις γιά τό παρελθόν. Καϊ ή κορύφωση, όταν «ερθει» στή δική της χρονική στιγμή, είναι
παραγωγική, δημιουργική, μερικές φορές μέ τήν αρχή μίας ξεχωριστής καινούργιας ζωής άλλά
πάντα μέ μία ανανέωση τών ξεχωριστών βίων τών γονέων καϊ τοϋ κοινού βίου τής σχέσης τους,
έτσι ώστε ή πρωτόγονη, τρυφερή, απλή πράξη τής επιβεβαίωσης δέν είναι ποτέ κουραστική, δέ
χάνει ποτέ τήν πληρότητά της ή τήν άναζωογονητική ιδιότητα μίας ρουφηξιας νεροϋ πηγής ή
βουνίσιου άέρα.
Τό σέξ δέν είναι βέβαια τό πάν, άλλά είναι ενας καταλύτης γιά πολλά άλλα πράγματα καί, καθώς
τόσα πολλά άλλα πράγματα πρέπει νά είναι σωστά γιά νά λειτουργήσει καλά, είναι επίσης ένα
κριτήριο γιά τήν ποιότητα τής σχέσης. Όταν ειναΓκάλό, όί άνθρωποι έχουν διαφορετική όψη. Ή
συναισθηματική ατμόσφαιρα πού διαισθάνεται κάποιος α' ενα σπίτι, όπου το σέξ είναι καλό, είναι
 ΕΝΝΟΙΕΣ 142

μια άτμόσφαίρα ηρεμίας και γαλήνης καί, παρ' όλα αυτά, ελαφρότητας, ευθυμίας και χιούμορ, ενώ
τά πάντα κινούνται μ} ευκολία, Πάνω άπ' όλα τό διαισθάνονται τά παιδιά κι είναι ευτυχισμένα γι
αύτό, παρότι δε γνωρίζουν αναγκαστικά τι διαισθάνονται, όπως δέ γνωρίζουν ή δέν τους ενδιαφέρει
τό κόστος τού καλού φαγητού πού τά τρέφει.

Θυμάμαι μία οικογένεια στην όποία τά παιδιά εκδήλωναν διάφορα προβλήματα πού προ-
έρχονταν άπό τήν αύξανόμενη σεξουαλική δυστυχία τών γονέων στά τελευταία πέντε χρόνια. Ή
βασική σχέση ήταν καλή και τό πρόβλημα εντοπιζόταν στήν άγνοια καί τή σεμνοτυφία στις
οικογένειες καταγωγής τών γονέων. Χρειάστηκε μόνο νά γίνει διαπραγμάτευση γιά ένα καινούργιο
συμβόλαιο και νά προσφερθεί πολύ συγκεκριμε'νη ύποστήριξη: γιά νά βελτιωθεί ή κατάσταση
έπρεπε μέ «εντολή ίατροϋ» νά χάνουν τόν έλεγχο καί νά άπολαμβάνουν τόν εαυτό τους όσο
δυνατόν πιό ελεύθερα στό κρεβάτι. Στή δεύτερη συνέντευξη, οί γονείς άνέφεραν ότι βίωναν μία
ανανεωμένη σεξουαλική ικανοποίηση, τήν όποία καί εξέπεμπαν. Τά παιδιά τήν αντανακλούσαν
έπίσης καί τό έφηβο κορίτσι είπε: «Δέν ξέρω τί έγινε, άλλά είναι εντελώς διαφορετικά στό σπίτι. Ή
μαμά κι ό μπαμπάς φαίνονται καί πάλι εύτυχισμένοι κι αισθάνομαι κι εγώ ευτυχισμένη».

Σεξουαλική, δυσλειτουργία
Έάν μελετήσουμε τούς τρόπους μέ τούς οποίους ή παρόρμηση γιά σεξουαλική ένωση μπορεί νά
διαστρεβλωθεί, θά διαπιστώσουμε ότι ή άναπτυξιακή ταξινόμηση μας βοηθάει γι άλλη μία φορά. Σ'
ένα παρανοϊκό/σχιζοειδές επίπεδο φαίνεται συχνά νά υπάρχει μία ικανότητα γιά άσυνήθιστα έντονη,
άκόμη καί συμβιωτική σωματική ένωση, δίνοντας μία άρχική εντύπωση άσυνήθιστα
Ικανοποιητικής συνουσίας, άλλά αύτό βιώνεται συχνά ώς άποχαυνωτικό επειδή λείπει ή ικανότητα
γιά περιόδους αποκόλλησης καί ανασύστασης· γι αύτό τό λόγο ή σεξουαλικότητα συνοδεύεται σέ
κάποιο επίπεδο άπό φόβους απώλειας τής ταυτότητας καί τών όρίων, δηλαδή απόλυτης
συγχώνευσης, συχνά σέ συνδυασμό μέ μαζική προβολή άρνητικών συναισθημάτων στό σύντροφο,
έτσι ώστε ή μακάρια άλλά άποπνιχτική κατάσταση τοϋ νά είναι κάποιος «τό πάν γιά τόν άλλο» στή
σεξουαλική σχέση άποφεύγεται περιοδικά μέσω τής εκρηκτικής, παρανοϊκής εχθρότητας καί
άψιμαχίας. Τά ζευγάρια πού έχουν κατακτήσει μέ ώριμότητα τό στοματικό στάδιο τής άνάπτυξης
μπορούν νά άντιμετωπίσουν μέ περισσότερη επιτυχία ορισμένες πτυχές μίας στενής σχέσης, άλλά
φοβούνται τόσο πολύ τήν πιθανότητα άπώλειας ώστε συχνά δέν μπορούν νά αφεθούν
ολοκληρωτικά στή σεξουαλική συνεύρεση.
 Γάμος: Σχέση, και Σεξουαλικότητα 158

Ή άποτυχία αντιμετώπισης τών προκλήσεων τοΰ πρωκτικοΰ σταδίου μπορεί νά ό- δηγήσει σέ

πνευματική άπασχόληση μέ τήν κυριαρχία κάί την άνωτερότητα είτε μέ τήν εμφανή μορφή τής
πνευματικής άπασχόλησης μέ τήν εξουσία καί τήν υποταγή, όπως τδ δέσιμο καί το μαστίγωμα, είτε
μέ έμφαση στά άμυντικά στοιχεία, όποτε ή παράδοση τοΰ σώματος στον άλλο ή ή λάγνα κατοχή
προκαλεί φόβο καί αποφεύγεται.
Οί φαλλικές καθηλώσεις καταλήγουν σέ μία άποτυχία τοΰ άτομου νά εγκαταλείψει τά φυλετικά
χαρακτηριστικά τοΰ αντίθετου φύλου ή νά άποκτήσει μία σαφή φυλετική ταυτότητα, έτσι ώστε άντί
γιά αγαλλίαση γιά τή διαφορά καί τή συμπληρωματικότητα υπάρχει ένας μνησίκακος, υποτιμητικός
ανταγωνισμός ή μία ζηλόφθονη άρνηση γιά απόλαυση τοΰ συντρόφου. 'Εάν, άπό τήν άλλη μεριά,
κυριαρχούν άμυνες ενάντια σ' αυτήν τή δεύτερη τάση, τό άποτέλεσμα μπορεί νά είναι μία άκαμπτη
εμμονή σέ στερεότυπους σεξουαλικούς ρόλους καί μορφές συνουσίας μέ ανικανότητα τοϋ ατόμου
νά εγκαταλείψει τούς περιορισμούς, μέ άποτέλεσμα νά αυξάνεται ή ανία. Οι αναπτυξιακές
άποτυχίες σ' ένα προηγούμενο στάδιο εξασθενίζουν φυσικά τήν ικανότητα τοϋ άτομου νά
αντιμετωπίζει μέ επιτυχία τίς μεταγενέστερες προκλήσεις στήν ουσία εκδηλώνονται συχνά πολλά
τέτοια προβλήματα μαζεμένα, μερικές φορές δίχως νά κυριαρχεί φανερά όποιοδήποτε επίπεδο.
Ή σοβαρότητα τών σεξουαλικών διαταραχών μπορεί νά εκτείνεται ώς έξης: αντιστροφή τής
φυλετικής ταυτότητας ή τρανσεξουαλισμός (τό άτομο επιθυμεί μία σωματική άλλαγή στό άντίθετο
φύλλο), παρενδυσία (δέν ύπάρχει επιθυμία γιά άνατομική άλλαγή, άλλά μία παρόρμηση γιά
παρενδυσία, γιά υπόκριση τοΰ αντίθετου φύλου, πού
συνοδεύεται άπό διέγερση), όμοφυλοφιλία (αποδοχή τοΰ ιδίου φύλου άλλά απόρριψη τοΰ αντίθετου
φύλλου), καί τέλος, άπό ανικανότητα καί ψυχρότητα, έως τήν άνικανό- τητα συνδυασμού τοΰ
σαρκικού έρωτα μέ τήν τρυφερότητα ή τήν άπορρόφηση σέ φαντασιώσεις καί τήν ελλειψη πλήρους
απόλαυσης τοΰ συντρόφου.
Γενικά, οι πιο βαθιά εδραιωμένες διαταραχές συνδέονται μέ σύγχυση ή άκόμη κι αντιστροφή τής
φυλετικής ταυτότητας, ή όποία αποκτάται τά πρώτα δύο χρόνια περίπου, καί είναι πιο πιθανό νά
συνοδεύονται άπό εύρύτερους καί κατασταλτικούς περιορισμούς στήν άνάπτυξη τής
προσωπικότητας. Ή επιθυμία γιά άλλαγή ή ή ικανότητα άνταπόκρισης σέ οποιαδήποτε μορφή
θεραπείας είναι πιο περιορισμένη, ένφ ή θεραπευτική αγωγή, άν ύπάρχει τέτοια δυνατότητα, πρέπει
νά είναι παρατεταμένη, νά συμπεριλαμβάνει εξέταση εις βάθος καί νά άρχίσει νωρίς, πρίν ό
άσθενής σταματήσει νά είναι εύπλαστος. Οί λιγότερο βαθιά εδραιωμένες διαταραχές φαίνεται νά
έχουν τίς ρίζες τους άργότερα στήν παιδική ηλικία, άφοΰ εδραιωθεί μέ μεγαλύτερη σαφήνεια ή
φυλετική ταυτότητα, καί συνδέονται μέ πιο περιορισμένες διαταραχές τής προσωπικότητας ή
θεραπευτική άλλαγή είναι πιο πιθανό νά είναι επιθυμητή, νά είναι επιτυχής
 ΕΝΝΟΙΕΣ 143

%di νά επιτευχθεί μέ πιο σύντομες και επιφανειακές τεχνικές, επειδή το πρόβλημα συνήθως
προκύπτει άπο άγχη καϊ άναστολές στή χρήση άποκρίσεων και ρόλων πού έχουν αναπτυχθεί
καϊ είναι δυνητικά διαθέσιμοι παρά σέ έλλειψη ή άνάπτυξή τους σύμφωνα μέ άκατάλληλα
πρότυπα.
Όταν εξετάζει κάποιος τις οικογενειακές δομές πού συνοδεύουν τις πιό σοβαρές σε-
ξουαλικές αποκλίσεις καϊ δυσλειτουργίες (8), ανακαλύπτει ότι οί γονείς ειτε δέν έχουν
αναπτύξει σαφείς καϊ οριστικές φυλετικές ταυτότητες σύμφωνα μέ τις αρχές πού περιγράψαμε
στο προηγούμενο κεφάλαιο ή, άν έχουν, είναι άνίκανοι νά συσχετιστούν μεταξύ τους μέ
ικανοποιητικό σεξουαλικά τρόπο, ή τούς διακρίνει σύγχυση γιά τό φυλετικό ρόλο καϊ
αναστολή τής σεξουαλικής λειτουργίας. 'Ένα κοινό εύρημα στόν τραν- σεξουαλισμό, στήν
παρενδυσία, στήν ομοφυλοφιλία (και τών δύο φύλων), στήν έπιδει- ξιομανία, στήν άσεμνη
εκθεση, στήν ανικανότητα καϊ σέ πολλές άλλες σεξουαλικές 1 διαταραχές είναι ή υπερβολικά
κτητική, ασφυκτική μητέρα σέ συνδυασμό μ' έναν άδύ- ναμο ή άπόντα ή μερικές φορές σκληρό
κι απόμακρο (αλλά σέ κάθε περίπτωση άστοργο καϊ μή διαθέσιμο) πατέρα· οι δυο γονείς έχουν
μία κακή συζυγική σχέση καϊ, τό παίδι πιέζεται νά συμπλεύσει μ' έναν άπό τούς δύο.
Ό Stoller (9) εχει άποδείξει στήν περίπτωση τών τρανσεξουαλικών ότι ή μητέρα εκδήλωνε
παρατεταμένη, έντονη, σωματική καϊ συναισθηματική οικειότητα πολύ μετά άπό τήν ήλικία
στήν όποια αναμένεται φυσιολογικά νά επέλθει κάποιος βαθμός αποχωρισμού, ενώ ό πατέρας
φαίνεται νά συνωμοτεί σ' αύτό, σχεδόν νά τό ενθαρρύνει. ΟΙ μητέρες τών τραβεστί εμφάνιζαν
περισσότερη εχθρότητα, λιγότερη προσκόλληση καϊ ταυτοποίηση, καϊ δημιουργούσαν
απόσταση μεταξύ τού εαυτού τους καϊ τών άρσενι- κών παιδιών τους.
Όταν ή συμπεριφορά τών γονέων είναι λιγότερο αφύσικη, άλλά υπάρχουν άγχη καϊ
άναστολές πού εμποδίζουν τή μεταξύ τους σεξουαλική άπόλαυση, διαπιστώνει κάποιος, άν
εξετάσει τήν οικογένεια ώς σύνολο, ότι οι σεξουαλικές παρορμήσεις, οι όποιες θά επρεπε νά
απευθύνονται προς τό/τή σύζυγο, χρωματίζουν τή σχέση μέ τά παιδιά. Ή μητέρα κάνει τόν υιό
της «ενα μικρό σύζυγο», τοΰ εκμυστηρεύεται μεταξύ άλλων τή δυστυχία της μέ τόν πατέρα
του, άποξενώνει τό άγόρι άπ' αυτόν καϊ τό προσδένει πιό στενά σ' αυτήν. Τό άγόρι φυσικά
απολαμβάνει τήν προνομιούχο θέση του, άλλά πληρώνει τό τίμημα χάνοντας τόν πατέρα του
ώς άγαπημένο πρόσωπο, μέ τό όποιο θά μπορούσε νά διαπλάσει τόν εαυτό του, καϊ επειδή δέν
εχει τήν ύποστήριξη του πατέρα βρίσκει τόν εαυτό του ανίκανο νά διαφύγει άπό τήν
προσκόλληση στή μητέρα του* είναι έκ τών πραγμάτων υποχρεωμένο νά χρησιμοποιήσει τή
μητέρα ώς πρότυπο. Φοβάται επιπλέον τήν άντεκδίκηση τοΰ πατέρα γιά τήν άνταγωνιστική του
θέση
 Γάμος: Σχέση, και Σεξουαλικότητα 160

καϊ υποθέτει οτι ή τιμωρία θά ταιριάζει στο παράπτωμα (πρόκειται γιά το φροϋδικό φόβο τοϋ
ευνουχισμού).
Καθώς ή ανεξαρτησία καϊ ή άρρενωπότητα άπαιτοϋνται όλο καϊ περισσότερο άπό τό
κοινωνικό περιβάλλον, ό δεσμός μέ τή μητέρα και τις αξίες της άπορρίπτεται όλο και
περισσότερο άπό τό παιδί οδηγώντας άργότερα σέ άμφιθυμία προς όλες τις γυναίκες γενικά,
ένώ ή άποτυχία νά ενσωματώσει ένα καλό άρσενικό πρότυπο ή νά άποδε- χτεΧ μία καλοήθη
ήττα άπό τόν πατέρα ώς πρόσωπο εξουσίας και σεξουαλικό άντίζη- λο οδηγεί σέ βαθιά
συναισθήματα άνεπάρκειας άπέναντι στους άλλους άνδρες κανι σέ προβλήματα νά εμπλακεί σέ
ύγιή κανι άπολαυστικό συναγωνισμό. Ή σεξουαλικότητα καταλήγει νά θεωρείται ότι εγκυμονεί
πολλούς κινδύνους και τό άποτέλεσμα είναι κάθε είδους σεξουαλικές δυσλειτουργίες, Γσως
γενικευμένες σε φόβο ικανότητας καϊ επιτυχίας μέ μία γενικότερη έννοια.
Αντίστοιχα προβλήματα προκύπτουν γιά τό κορίτσι ή μητέρα τοϋ όποιου δέν μπορεί νά τοϋ
προσφέρει ένα παράδειγμα άγάπης και άποδοχής τής σεξουαλικότητας- τά συναισθήματα τοϋ
πατέρα έχουν γιά τό κορίτσι τή χροιά απογοητευμένου ερωτισμού, άκόμη κι άν αύτό μπορεί νά
παίρνει τή μορφή μόνο μίας εξαιρετικής τρυφερότητας καϊ αμοιβαίας κατανόησης. Στή
λανθάνουσα περίοδο, ή σχέση μπορεί νά είναι στενή κάι ικανοποιητική, άλλά καθώς ή
σεξουαλική ένόρμηση τοΰ κοριτσιού αυξάνεται στήν εφηβεία, ή υπερβολική προσοχή τοΰ
πατέρα θά γίνεται αισθητή όλο καϊ περισσότερο ώς άνάρμοστη, θά τό κάνει νά αισθάνεται
άβολα καϊ θά τό φέρνει σέ δύσκολη θέση. Καθώς δέν μπορεί νά τοϋ έχει εμπιστοσύνη ότι θά
διατηρήσει εκείνος τό κατάλληλο όριο, έντός τοϋ οποίου θά μπορεί νά αισθάνεται ότι ό
πατέρας θαυμάζει κι άπολαμβά- νει τήν άναπτυσσόμενη σεξουαλικότητα τοϋ κοριτσιού δίχως
νά βλάπτει τήν άνάγκη του γιά τήν άγάπη τής μητέρας, πρέπει τό ίδιο τό κορίτσι νά ορθώσει
άμυνες καϊ νά απομονώσει τόν έαυτό του άπό τά σεξουαλικά συναισθήματα πού γίνονται
αισθητά ώς περισσότερο επικίνδυνα παρά ποτέ. Αργότερα, όταν επιθυμήσει νά δοθεί σ5 έναν
άνδρα, ανακαλύπτει οτι έχει χάσει τήν επαφή μέ τις σεξουαλικές επιθυμίες ή ότι δέν μπορεί νά
άφεθει, ανακαλύπτοντας ότι είναι ψυχρή ή άνοργασμική.

Ή Μαίρη, ήλικιας 12 έτών, παραπέμφθηκε γιά κοιλιακούς πόνους, εμετούς, πονοκεφάλους

καϊ ζαλάδες επί σειρά έτών. Από τήν εξέταση προέκυψε ότι ή μητέρα ειχε ένα Ιστορικό άσθέ-
νειας καϊ νοσοκομειακής νοσηλείας πού σχετίζονταν μέ προβλήματα στήν πεπτική όδό καϊ τά
πυελικά όργανα άπό τόν καιρό πού ειχε άρχίσει νά έχει έμμηνόρροια. Μετά άπό υστερεκτομή
πρίν άπο πέντε χρόνια, όλες οι άσθένειες είχαν σταματήσει, άλλά ή μητέρα ειχε γίνει εντελώς
ψυχρή· υπέφερε επίσης άπό κατάθλιψη καϊ πονοκεφάλους, καϊ ήτα ν.υποχρεωμένη νά φοράει
περούκα, επειδή είχαν πέσει τά μαλλιά της. Ό πατέρας τής Μαίρης, ενας παθητικός, άδύναμος
 Γάμος: Σχέση, και Σεξουαλικότητα 146

στήν όψη άνδρας, φαινόταν υπερβολικά συνδεδεμένος μέ τή Μαίρη άκόμη και στή διάρκεια
τής συζήτησης. Παραδέχτηκε ότι όταν τά παιδιά αρρώσταιναν, άρρώσταινε κι εκείνος.
Ή εντύπωση μου ότι οι σεξουαλικές άνάγκες του πατέρα ικανοποιούνταν (σέ συναισθημα-
τικό επίπεδο) μέ τή Μαίρη λόγω τής ψυχρότητας τής μητέρας επιβεβαιώθηκε πλήρως όταν,
βγαίνοντας άπό τό ιατρείο μου στά εξωτερικά 'ιατρεία, είδα τήν οικογένεια νά παραλαβαίνει
άπό τό φαρμακείο κάποια φάρμακα πού τούς είχα γράψει. Πατέρας και κόρη ήταν ό ένας στήν
άγκαλιά τοϋ άλλου, κοιτάζονταν λυπημένα στά μάτια καϊ αγκαλιάζονταν σαν δυο εραστές,
ενώ ή μητέρα ήταν σέ κάποια άπό στάση και παραλάμβανε τά χάπια. Αποδείχτηκε αδύνατο νά
τροποποιηθεί αύτή ή αιμομικτική συναισθηματική εμπλοκή μέ ψυχοθεραπευτικά μέσα, και ή
Μαίρη τοποθετήθηκε τελικά σέ σχολεϊο-οίκοτροφείο, όπου ή έξέλιξή της ήταν καλή και τά
συμπτώματά της έξαλείφθηκαν. Συνέχιζε νά θεωρεί τις διακοπές ενοχλητικές, επειδή οι γονείς
της δέν τής επέτρεπαν νά βγαίνει μέ άγόρια, κι έτσι είχε χάσει όλες τις φιλενάδες της, επειδή
δέν μπορούσε νά συμμετέχει στίς δραστηριότητες τους. Σέ μία ώστόσο οικογενειακή συ-
νέντευξη δύο χρόνια μετά τήν πρώτη, είχε ωριμάσει, α'ισθανόταν άνεξάρτητη άπό τήν οικογέ-
νειά της και είχε μία καλή σχέση μ' ένα άγόρι. Οι σημειώσεις τής συνέντευξης άναφέρουν ότι
«ό πατέρας είπε ότι ήταν πολύ ευχαριστημένος μέ τήν πρόοδο τής Μαίρης, αν καϊ εξέφρασε ε-
πίσης τή λύπη του επειδή έχασε τις ικανοποιήσεις τής στενής τους σχέσης».

Σέ μιά οικογένεια στήν όποια οι γονείς βρίσκονται σέ σεξουαλική αρμονία, ή έλξη μεταξύ
γονέα κα\ παιδιού έχει φυσικά μιά εντελώς διαφορετική σημασία. Ό υιός μαθαίνει μέσω τής
απόκρισης τής μητέρας προς αύτόν ότι είναι σωματικά ελκυστικός γιά τις γυναίκες κα\ ή κόρη
ανακαλύπτει τή δύναμη τής σεξουαλικότητάς της μέσφ τοϋ πατέρα πού τήν απολαμβάνει. Αύτή
ή πρώιμη εμπειρία μπορεί νά οικοδομήσει βαθιά θεμέλια σεξουαλικής αυτοπεποίθησης όταν
συμβαίνει εντός ενός πλαισίου πού δέν απειλεί τήν άσφάλεια τοϋ παιδιού άπό τούς δύο γονείς
και όταν δέ θεωρείται ότι βλάπτει ή ότι κλέβει κάτι άπό κάποιον άπ5 αυτούς.

Άντιμετώπιση Συζυγικών Προβλημάτων στή Συζυγική Θεραπεία

Οί ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις πού εφαρμόζονται στο Κέντρο Tavistock κα\ άπαι- τοϋν μία
προσεκτική άνατομή καϊ διανοητική διατύπωση τής δυναμικής τών εσωτερικών προτύπων,
είναι άναγκαστικά αργές και κοπιαστικές, άλλά μπορεί νά είναι άπα- ραίτητες σέ πιο σοβαρές
άλλά θεραπεύσιμες διαταραχές, ιδίως όπου κυριαρχούν άντι- μεταβιβαστικές επιπλοκές. Γιά τά
λιγότερο σύνθετα προβλήματα, μία εναλλακτική λύση είναι μία προσέγγιση πού βασίζεται
περισσότερο σέ διεργασίες μίμησης προτύπου κα\ ταυτοποίησης, όπου τό πρότυπο πού
παρέχεται είναι μία σχέση μεταξύ θεραπευτών άντι γιά τή συμπεριφορά ενός άτομικοϋ
θεραπευτή. Άν εφαρμοστεί αύτή ή προ- σέγγιση, πιστεύω δτι ή άνάλυση τοϋ παλιοϋ προτύπου
 ΕΝΝΟΙΕΣ 14

είναι σέ μεγάλο βαθμό περιττή, γιατί ειχε ή διόρθωση θά είναι αυτόματη μέ τήν έκ νέο-υ
προβολή κι αφομοίωση τοϋ προτύπου ή θά προκύψει κάποια σημαντική έναισθησία δίχως νά
χρειαστεί νά τήν προκαλέσει ό θεραπευτής μέ λεκτικό τρόπο.
Πρέπει ωστόσο νά εξασφαλιστεί πραγματικά ένα καλο πρότυπο γιά τις σχέσεις, ενα πρότυπο
πού νά μπορεί μέ άσφάλεια νά εκτεθεί και νά οιντέχει στήν αναπόφευκτη διαλυτική προβολή σ'
αύτό τοϋ άρχικοϋ προτύπου γιά τις σχέσεις, τό όποιο έσωτερικεύ- τηκε στήν παιδική ηλικία τοϋ
άσθενή. Έδώ μπορεί νά είναι αναγκαία κάποια εξέταση τών έσωτερικών προτύπων τοϋ άσθενή
όταν κτυπούν στα τυφλά σημεία τών συνθερα- πευτών καϊ εμποδίζουν τήν πρόοδο άπειλώντας
τά πιο επισφαλή στοιχεία τών δικών τους σχέσεων. Παραδείγματα αύτοϋ θά παρουσιαστούν
στό Δέκατο Τέταρτο Κεφάλαιο.
Στα άπλούστερα προβλήματα, στά όποια άπαιτειται βελτίωση σέ μία σεξουαλική
δυσλειτουργία, αύτό τό είδος επιπλοκής είναι λιγότερο πιθανό νά προκύψει, καϊ τό κύριο
προαπαιτούμενο είναι νά μπορεί ό θεραπευτής (ή οί θεραπευτές) νά δίνει τό παράδειγμα
χαλαρότητας καϊ άνεσης όταν αντιμετωπίζει σεξουαλικά θέματα.

Θυμάμαι τήν παρουσίαση ενός περιστατικού στό σεμινάριο μου στο Νοσοκομείο Maudsley
άπό δύο εκπαιδευόμενους ιατρούς, έναν άνδρα καϊ μία γυναίκα πού δέν ηταν όμως παντρεμένοι
μεταξύ τους, στήν όποια περιέγραφαν τή θεραπεία ένός ζεύγους κυρίως μέ συμπεριφορι- στικές
μεθόδους, εφαρμόζοντας στό ζεϋγος τήν τεχνική τοϋ «σφιξίματος» (10) τών Masters καϊ
Johnson γιά τήν πρόωρη εκσπερμάτωση τοϋ άνδρα (μια άκρως άποτελεσματική προσέγγιση,
στήν οποία ή γυναίκα ερεθίζει τον άνδρα επανειλημμένα σχεδόν έως τον οργασμό καϊ στή συ-
νέχεια μειώνει τή διέγερσή του εφαρμόζοντας Ισχυρή πίεση στή βάση τής βαλάνου τοϋ πέους
μέχρι νά μάθει εκείνος νά έχει τον έλεγχο). Αύτό είχε μεγάλη επιτυχία, άλλά ήταν σαφές (όπως
θά παραδέχονταν καϊ οι ίδιοι ol Masters καϊ Johnson νομίζω) ότι ό ένθερμος, χαλαρός τρόπος
μέ τον όποιο οι δύο αύτοί νεαροί ιατροί μιλοϋσαν μεταξύ τους γιά τό σεξ ήταν ό άποφασιστι-
κός παράγοντας, γιατί παρείχε τό ζωτικό πρότυπο πού έλειπε στό γονικό ύπόβαθρο τών συζύ-
γων.

Άν καϊ ή συνθεραπεία, κατά προτίμηση μέ θεραπευτές καϊ τών δύο φύλων, έχει προφανώς
τά πλεονεκτήματά της, δέν είναι άπαραίτητη καϊ πολλά μπορούν νά γίνουν σέ πιο στρωτές
περιπτώσεις άπό ένα μόνο θεραπευτή, ό όποιος μπορεί νά διευκολύνει τήν επικοινωνία μεταξύ
τών συζύγων γιά σεξουαλικά θέματα, δίνοντας ό ίδιος ένα παράδειγμα παρρησίας καϊ άνεσης.
Διαπίστωσα ότι καλά αποτελέσματα επιτυγχάνονται συχνά άμεσα επιμένοντας σέ μία πολύ
λεπτομερή περιγραφή τής πραγματικής σεξουαλικής δραστηριότητας τοϋ ζεύγους, άλλά
άντιμετωπίζοντας τήν πράξη μέ πρακτικό, ά- νάλαφρο τρόπο, ακόμη καϊ μέ προσεκτική χρήση
 Γάμος: Σχέση, και Σεξουαλικότητα 148

τού χιούμορ. Κατ' αύτό τόν τρόπο παρέχεται ενα πρότυπο πού τούς δίνει τήν άδεια νά είναι
εκφραστικοί, άμεσοι καϊ «αναπαυτικά γυμνοί» μεταξύ τους.

"Ένας έφηβος μέ σχιζοειδή στοιχεία μετά άπό μερικά χρόνια επιτυχημένης άτομικής
ψυχοθεραπείας μ' ενα συνάδελφο στον όποιο τόν είχα παραπέμψει, παντρεύτηκε ενα ζωηρό και
έλκυ- στικό κορίτσι. Μοϋ ζητήθηκε νά τόν δώ καϊ πάλι λόγω μίας δυσκολίας πού αντιμετώπιζε
στό γάμο* σέ μία κοινή συνέντευξη άποκαλύφθηκε ότι κανένας τους δέν μπορούσε νά
αναλάβει τήν πρωτοβουλία στό σεξ κι ότι καϊ οι δύο, λόγω τοΰ ύπόβαθρού τους, ντρεπόταν
ύπερβολικά νά μιλήσουν μεταξύ τους γιά τό πρόβλημα. Μία περιγραφή «βήμα προς βήμα» τής
αλληλεπίδρασης καϊ τής σεξουαλικής τους σχέσης απεκάλυψε μεταξύ άλλων ότι ή κλειτοριδική
αίσθηση τής συζύγου ήταν ύπερβολικά έντονη και ευαίσθητη, απαγορευτική γιά άμεση
ήδονική διέγερση, άν καϊ μπορούσε νά διεγερθει θωπεύοντας τήν ήβη της και άλλες περιοχές
κοντά στά γεννητικά όργανα.
Στή δεύτερη κοινή συνέντευξη ανέφεραν ότι απολάμβαναν τό σέξ πιο συχνά καϊ ολοκληρω-
μένα καϊ εως τήν τρίτη συνεδρία ήταν σέ θέση νά σταματήσουν τή θεραπεία. Ή σύζυγος είπε
ότι είχε αισθανθεί «φοβερά άμήχανη» στήν πρώτη συνέντευξη λόγω τής επιμονής μου γιά τόσο
λεπτομερείς περιγραφές, άλλά είχε άρχίσει νά χαλαρώνει πρός τό τέλος τής πρώτης συνεδρίας
κι εκτοτε ήταν ικανή νά μιλάει καϊ νά συμπεριφέρεται μέ τό σύζυγο της σεξουαλικά μέ μία ε-
λευθερία πού δέν πίστευε ποτέ οτι θά μπορούσε νά τήν αποκτήσει.

Αύτή ή προσέγγιση άναπτύχθηκε ουσιαστικά άπό μία άρχική μου παρεξήγηση τών τεχνικών
πού χρησιμοποιούν οι Masters καϊ, Johnson. Καθώς ήταν αυτόπτες μάρτυρες στή συνουσία τών
ζευγαριών τής ερευνάς τους, υπέθεσα άρχικά ότι έκαναν τό "ίδιο και στήν εποπτεία τών
ζευγαριών τής θεραπείας, Μέ αύτή τήν εντύπωση είχα σκεφτεί ότι ίσως άν προέτρεπα τά
ζευγάρια νά περιγράφουν τή σεξουαλική πράξη μέ πολλές λεπτομέρειες, αύτό θά ειχε ενα
παρόμοιο άν και λιγότερο εμφανές άποτέλεσμα στή μείωση τής ντροπαλότητας και τής
επιφυλακτικότητας γιά τή σεξουαλικότητα. Διαπίστωσα ότι πράγματι ετσι ήταν. Στήν
πραγματικότητα, ol Masters κα\ Johnson χρησιμοποιούν τή λεκτική επικοινωνία στϊς κανονικές
συνεντεύξεις γιά νά εποπτεύουν τή σεξουαλική αλληλεπίδραση, ή οποία πραγμάτοποιεΐται σέ
ξεχωριστό καϊ, άπομονωμένο χώρο, άλλά έχουν πλήρη επίγνωση ότι τό πρότυπο πού παρέχεται
άπό τϊς στάσεις τών θεραπευτών στή διάρκεια τής συζήτησης είναι τόσο σημαντικό όσο κα\ οι
πρακτικές τεχνικές πού κοινοποιούνται.
Μία παρόμοια χρήση τής μίμησης προτύπου, αύτή τή φορά σέ συνδυασμό μέ σωματική
επαφή, γίνεται σέ μία μορφή ψυχοθεραπείας πού άναπτύχθηκε άπό ομάδες παθολόγων σέ
συνεργασία μέ τούς ψυχαναλυτές Tom Main καϊ, τόν άείμνηστο Michael Ba- lint (11). Σ5 αύτη
τήν τεχνική, ή βραχυπρόθεσμη ψυχοθεραπεία γιά τά γυναικεία σεξουαλικά προβλήματα
 ΕΝΝΟΙΕΣ 14

συνδυάζεται μέ σωματική εξέταση των γεννητικών οργάνων, ενώ καί τά δύο διεξάγονται άπο
τόν ίδιο ιατρό, Ή σωματική έξεταση έχει ώς σκοπό νά αποκλείσει οργανικές παθήσεις, άλλά
άποβλέπει επίσης στήν άποδοχή τών γεννητικών οργάνων τής άσθενοϋς πάρα πολύ άμεσα από
τόν ιατρό, στον όποιο άνατίθεται ό ρόλος τού γονέα στήν μεταβίβαση. Αυτός ό συνδυασμός
μίμησης προτύπου κα\ άναλυτι- κών προσεγγίσεων φαίνεται νά είναι πολλά υποσχόμενος.
Παρομοίως, νομίζω ότι ή χρήση λίγων αστείων, αισχράλογων καί άλλων μάλλον πρόστυχων
μορφών έκφρασης άπο τό θεραπευτή μπορεί επίσης νά βοηθήσει στή διεργασία εξάλειψης τής
εξαρτημένης μάθησης, άν καί αύτό φυσικά πρέπει νά γίνεται μέ μεγάλη προσοχή κα\
ευαισθησία, γιατί άν εκείνος παραβιάσει τά όρια θά επιφέρει τό αντίθετο άποτέλεσμα.
Ή δική μου εμπειρία μέ περισσότερο τυπικές συμπεριφοριστικές τεχνικές είναι πε-
ριορισμένη, άν καί δέν υπάρχει καμία άμφιβολία ότι αύτές έχουν μεγάλη αξία, ιδίως σέ
απλούστερα καί πιό εμφανή προβλήματα, όπου ή εκπαίδευση ή ή επανεκπαίδευση είναι ή κύρια
άναγκαιότητα καί οί εσωτερικές συγκρούσεις ή άμυνες δέν αποτελούν σοβαρά εμπόδια. Είμαι
υποχρεωμένος στον Μ. Crowe, έναν είδικό σ' αύτό τόν τομέα, γιά τήν άδεια νά παραθέσω ένα
μακροσκελές απόσπασμα από μία άπο τίς ανασκοπήσεις του γι αύτό τόν κλάδο τής συζυγικής
θεραπείας (12).1

Στό συμπεριφοριστικό τομέα, ή πιό σαφής ίσως διατύπωση τής συζυγικής διαταραχής
είναι έκείνη τοΰ Stuart (13). Προβαίνει σέ τρεις ύποθέσεις: (ί) Απ5 όλες τίς δυνατές εναλ-
λακτικές λύσεις γιά άλληλεπίδραση, ή ύφιστάμενη είναι ή περισσότερο Ικανοποιητική
καί ή λιγότερο δαπανηρή όσον άφορα στήν προσπάθεια. "Έτσι, άν ένας άνδρας προτιμάει
νά πίνει μέ τους φίλους του αντί νά μένει στό σπίτι μέ τή σΰζυγό του, ή πρώτη δρα-
στηριότητα πρέπει νά είναι περισσότερο Ικανοποιητική από τή δεύτερη, (ii) Οι περισ-
σότεροι παντρεμένοι προσδοκούν ένα δίκαιο, ίσο μοίρασμα τών άνταμοιβών καί τών
καθηκόντων μεταξύ τών συντρόφων, (iii) Γιά νά βελτιωθεί ένας αποτυχημένος γάμος εί-
ναι απαραίτητο νά άναπτυχθεί ή ικανότητα κάθε συντρόφου νά άνταμείβει τόν άλλο.
Αξιώνει ότι σέ άποτυχημένους γάμους αύτή ή Ικανότητα ανταμοιβής τοΰ συντρόφου έχει
φτάσει σέ τόσο χαμηλό επίπεδο καί στίς δύο πλευρές, ώστε ό μόνος τρόπος νά καταφέρει
ό ένας σύντροφος τόν άλλο νά κάνει αύτό πού θέλει είναι ή χρήση αρνητικών μέσων
(γκρίνια, βία, απειλές, τιμωρία, άπόσυρση άπο τό σεξ κλπ.). Αύτή είναι μια αύτοαναι-
ρούμενη διαδικασία, καθώς ό σύντροφος πού χρησιμοποιεί απειλές κλπ. γίνεται μή έλκυ-
στικδς γιά τδ/τή σύζυγο του, ή επιθυμητή συμπεριφορά εκτελείται άπρόθυμα και μιά τέτοια
συμπεριφορά είναι άπίθανο νά επαναληφθεί αυθόρμητα (βλ. άρχές συντελεστικής εξαρτημένης

1 Οί αριθμοί τών παραπομπών έντδς τοΰ αποσπάσματος έχουν τροποποιηθεί ώστε να ταιριάζουν με τήν αρίθμηση τών
"υποσημειώσεων τοϋ παρόντος κεφαλαίου.
 Γάμος: Σχέση, και Σεξουαλικότητα 150

μάθησης τοϋ Σκίνερ). Άλλες μορφές πειθαναγκασμού είναι ή άπόσυρση, oi σιωπές κλπ., άλλά
αυτές είναι ακόμη πιο άναποτελεσματικές επειδή είναι παθητικές.
Ή κατά Stuart θεραπεία αυτής τής κατάστασης άποτελεϊ μία έμμεση μορφή τής εξαρτημένης
μάθησης τοϋ Σκίνερ, στήν όποία ζητείται άπο τους συντρόφους νά προσδιορίσουν μία
συμπεριφορά που θέλουν νά ενθαρρύνουν στο/στή σύζυγο τους καϊ νά αύξή- σουν τή
συχνότητα της (α) παρακολουθώντας την σ' ένα διάγραμμα και (β) άνταμεί- βοντάς την μέ
κάποια άντίστοιχη συμπεριφορά πού επιθυμεί ό/ή σύζυγος. Αυτές ol συμπεριφορές πρέπει νά
περιγράφονται μέ καθημερινούς, συγκεκριμένους όρους, δηλαδή τδ «νά δείχνει περισσότερη
άγάπη» μπορεί νά σημαίνει «νά με φιλάει πρ\ν φύγει το πρωί», και τδ «νά είναι πιο
κοινωνικός» νά σημαίνει «νά μιλάει ευχάριστα μαζί μου κάθε βράδυ γιά μισή ώρα». Ό Stuart
αναφέρει τέσσερις επιστημονικά ατεκμηρίωτες περιπτώσεις, στις όποιες ή επιθυμητή
συμπεριφορά αυξήθηκε σημαντικά, ενώ ή συζυγική ικανοποίηση εμφάνισε επίσης μία
σημαντική αύξηση. Σέ πολύ δύσκολες περιπτώσεις συνιστά ένα είδος «ανταλλάξιμων
άμοιβών» καϊ σέ όλες τις περιπτώσεις εξετάζει νέες συμπεριφορές σέ επόμενες συνεδρίες,
θέτοντας νέους στόχους συμπεριφοράς σύμφωνα μέ τις επιθυμίες τών συντρόφων.
'Οποιαδήποτε συμπεριφορά μπορεΧ νά χρησιμοποιηθεί στο σύστημα άνταλλαγής μέ τήν
προϋπόθεση ότι είναι θετική καϊ συγκεκριμένη. Έτσι, ή κηπουρική, τδ μαγείρεμα τοϋ φαγητού
σέ ορισμένες ώρες, ή διακόσμηση τοϋ σπιτιού, ή σεξουαλική πράξη, ή πληροφόρηση τοϋ
άλλου γιά τά σχέδια, ή συζήτηση γιά τις διακοπές η τά παιδιά, όλα αυτά μπορούν νά
χρησιμοποιηθούν. Όμως, το «νά γκρινιάζει λιγότερο συχνά», «νά μήν πίνει» ή «νά μην
κριτικάρει» δέν είναι εφικτές συμπεριφορές, επειδή αποτελούν άρνητικούς στόχους: στήν
πράξη, οί άρνητικόι στόχοι συμπεριφοράς είναι πολύ πιο δύσκολο νά επιτευχθούν άπ' ο,τι οι
θετικοί.
Ό Stuart δέ δηλώνει καθαρά άν στις ίδιες τις συνεδρίες χρησιμοποιεΧ συμπεριφοριστι- κές ή
άλλες τεχνικές, ή άν ενεργεί άπλα ώς εκπαιδευτής γιά το ζευγάρι. Ό Liberman ωστόσο (14),
ενώ υποστηρίζει μία παρόμοια προσέγγιση τόσο γιά τά ζευγάρια όσο καϊ γιά τις οικογένειες,
συνιστά στο θεραπευτή νά διατηρεΧ μία καλή «ύποστηρικτική σχέση» ή μία «θεραπευτική
συμμαχία» καϊ τοϋ προτείνει νά εκφράζεται μέ «άνετο, ανθρώπινο ύφος πού άνέπτυξε στή
διάρκεια τής κλινικής εκπαίδευσης του». Τά παραδείγματα τής θεραπείας τοϋ Liberman
ενισχύονται μέ άναφορές περιστατικών κι είναι σαφές ότι κατά καιρούς χρησιμοποιεί τή
μίμηση προτύπου γιά νά ενθαρρύνει τούς άσθενεΧς νά ενισχύουν τήν κατάλληλη συμπεριφορά
τών παιδιών, κι επίσης ενισχύει τήν κατάλληλη συμπεριφορά στή συνεδρία επαινώντας την.
Κατά τ' άλλα, ή προσέγγισή του είναι πολύ παρόμοια μ' εκείνη τοϋ Stuart μέ το πρόσθετο
στοιχεΧο ότι άντι νά παραβλέπει σιωπηλά τήν άρνητική συμπεριφορά, δίνει συγκεκριμένες
οδηγίες στ' άλλα μέλη τής οικογένειας νά τήν αγνοήσουν, ενώ νά στρέφουν τήν προσοχή στήν
επιθυμητή συμπεριφορά ώς μία μορφή ενίσχυσης. Τά αποτελέσματα, στά λίγα περιστατικά πού
έχει αναφέρει, είναι εντυπωσιακά άλλά δέν έχουν ελεγχθεί επιστημονικά.
 Γάμος: Σχέση, και Σεξουαλικότητα 167

Άλλοι ερευνητές έχουν επίσης χρησιμοποιήσει αύτήν τή μορφή τροποποίησης τής

συμπεριφοράς στή συζυγική σύγκρουση. Oi Goldstein κάί Francis (15) σέ μία προκαταρκτική
μελέτη τους δείχνουν οτι μέσω τής επαφής μόνο μέ έναν άπό τούς συντρόφους (συνήθως τή
σύζυγο) ό όποιος είναι πρόθυμος νά προσέλθει γιά θεραπεία, ό θεραπευτής μπορεί νά βοηθήσει
αυτόν τό σύντροφο ώστε νά τροποποιήσει τή συμπεριφορά τού/τής συζύγου προς τήν
έπιθυμητή κατεύθυνση: Κάί πάλι παρουσιάζονται πειστικές εκθέσεις περιστατικών άλλά λείπει
ό επιστημονικός έλεγχος. Ό Weiss κάί οί συνεργάτες του (16) χρησιμοποιούν ειδικά γραπτά
συμβόλαια σέ συνδυασμό μέ τις λίστες ελέγχου τής συμπεριφοράς πού χρησιμοποιούν οί Stuart
και Liberman, ώστε νά παροτρύνουν τά ζευγάρια νά χρησιμοποιούν τήν ανταμοιβή άντί τού
απεχθούς ελέγχου τής συμπεριφοράς τοϋ άλλου. Χρησιμοποιοϋν επίσης μία μέθοδο
τροποποίησης τής συμπεριφοράς μέ τή βιντεοσκοπημένη άνάδραση στή διάρκεια τής
θεραπευτικής συνεδρίας, στήν όποία ή συμπεριφορά επίλυσης τοϋ προβλήματος τοΰ ζευγαριοΰ
άναλύεται ύπό τήν παρουσία τους άπό τούς θεραπευτές, ένψ τήν έγκριση ή άπόρριψη άτομικών
συμπεριφορών άκολουθεϊ μία «επαναληπτική λήψη» μέ οδηγίες προς τό ζεΰγος νά διορθώσουν
τά λάθη τους. Σ' ένα πείραμα τού Eisler και τών συνεργατών του (17) όμως ή βιντεοσκοπημένη
άνάδραση δέν αύξησε σημαντικά τό άποτέλεσμα τών άπλών οδηγιών γιά τήν αύξηση τής μή
λεκτικής άλληλεπίδρασης (χαμόγελα, επαφή μέ τά μάτια κλπ.)
Ό Thomas κα\ οί συνεργάτες του (18) χρησιμοποιούν ένα περίπλοκο σύστημα άνά- δρασης
πού συμπεριλαμβάνει έγχρωμα φώτα (πράσινο γιά έγκριση, κόκκινο γιά άπόρριψη), τά όποία
χρησιμοποιούνται άπό κάθε μέλος τοΰ ζεύγους ή άπό τόν πειραματιστή στή διάρκεια τής
συνομιλίας μεταξύ τών συντρόφων. "Εχουν άποδείξει μέ υψηλό επίπεδο άξιοπιστίας οτι
ύπάρχει αύξηση τής θετικής ομιλίας καί μείωση τών «άλληλοκατηγο- ριών» στά ζευγάρια πού
χρησιμοποιοϋν αύτήν τή συσκευή. Προκαταρκτικές μελέτες έχουν δημοσιευθεί γιά μία ομαδική
προσέγγιση τής συμπεριφοριστικής συζυγικής θεραπείας πού χρησιμοποιήθηκε ώς τμήμα ένός
ελεγχόμενου πειράματος άπό τόν Turner (19). Χρησιμοποιεί τις όμαδικές συνεδρίες γιά νά
καλλιεργήσει τή συμπεριφοριστική μεθοδολογία κα\ στή συνέχεια δίνει οδηγίες στά ζευγάρια
νά εξασκηθούν σέ τεχνικές θετικής ενίσχυσης μεταξύ τους τόσο στή διάρκεια όσο κάί στά
μεσοδιαστήματα τών συνεδριών τούς ύποχρεώνει επίσης νά διαβάσουν ένα βιβλίο τοΰ Knox
(20) μέ τόν τίτλο Ευτυχία
στον Γάμο.
Οί Masters κάί Johnson (21) έχουν παρουσιάσει μία άκρως επιτυχημένη μέθοδο γιά τήν
άντιμετώπιση τών σεξουαλικών ανεπαρκειών. Αύτή ή μέθοδος συμπεριλαμβάνει μερικές
γενικές συμπεριφοριστικές τεχνικές, όπως ή άρχή τοϋ «δώσε γιά νά πάρεις», παρόμοιες μ'
εκείνες πού υποστηρίζει ό Stuart, και δίνουν πολυποίκιλες οδηγίες γιά συγκεκριμένες
σεξουαλικές τεχνικές αντιμετώπισης προβλημάτων, όπως ή ανικανότητα, ή ψυχρό- τητα, ή
πρόωρη εκσπερμάτωση και ό κολεοσπασμός. Φαίνεται νά χρησιμοποιούν μία περισσότερο
ύποστηρικτική/έρμηνευτική προσέγγιση γιά τά συζυγικά προβλήματα.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 15

Ή συγκριτική μελέτη τών διαφόρων μορφών τής συζυγικής θεραπείας του ίδιου τοΰ Crowe
(22) (πού θά παρουσιαστεί πιό δλοκρηρωμένα στό Δέκατο Πέμπτο Κεφάλαιο) επισημαίνει ότι
ή χρήση τής κοινής μεθόδου, μέ τήν όποία οι σύντροφοι δύναται νά βοηθηθούν νά
αντιλαμβάνονται άλλήλους πιό άντικειμενικά, νά επικοινωνούν πιό αποτελεσματικά καί νά
διαπραγματεύονται πιό Ικανοποιητικές μορφές αλληλεπίδρασης, είναι πιθανώς πιό σημαντική
άπό τή συγκεκριμένη θεωρία πού εφαρμόζεται. Παρ' όλα αύτά, τά εύρήματά του υποδηλώνουν
επίσης ότι οι άπλές συμπεριφοριστικές τεχνικές (π.χ. ή διαπραγμάτευση άπλών συμβολαίων
σχετικά μέ αμοιβαία άνταποδοτικές συμπεριφορές, άφοϋ διευκρινιστεί πρώτα τί άρέσει καί τί
δέν άρέσει στους συντρόφους, οι οδηγίες σχετικά μέ σεξουαλικές τεχνικές κλπ.) είναι άρκετά
πρόσφορες γιά τήν πλειοψηφία τών ζευγαριών πού προσφεύγουν σέ σύμβουλους γάμου κι
άποδει- κνύονται έπίσης άποδεκτές άπό όλους σχεδόν.
Οί ερμηνευτικές, άναλυτικές μέθοδοι κατέληγαν μερικές φορές σέ πιό ραγδαίες ή πιό βαθιές
άλλαγές, και κρίνονταν άναγκαΐες όταν τά προβλήματα ήταν πιό σύνθετα καί ή κινητοποίηση
περισσότερο άντιφατική, άλλά οδηγούσαν συχνότερα σέ διακοπή τής θεραπείας σέ σύγκριση
μέ τις συμπεριφοριστικές τεχνικές όταν χρησιμοποιούνταν άδιακρίτως. Αύτό συμφωνεί μέ τή
δική μου έμπειρία άπό τήν οικογενειακή θεραπεία, σύμφωνα μέ τήν όποία οί προσεγγίσεις τής
μίμησης προτύπου καί τής ερμηνείας πρέπει νά χρησιμοποιούνται επιλεκτικά, ώστε νά μην
άναγκάζεται ό θεραπευτής νά άπορρί- πτει τά περιστατικά πού παραπέμπονται σ' αυτόν (βλ.
Δωδέκατο Κεφάλαιο).
Έκτος άπό τή διευκόλυνση τής ειλικρινούς επικοινωνίας, ή παρότρυνση τοϋ ζευγαριού νά
έχει μία στάση μεγαλύτερης άμοιβαίας γενναιοδωρίας -νά δίνουν ό ένας στον άλλο χώρο νά
κινείται, νά αλλάζει κάϊ νά ωριμάζει- φαίνεται πιό σημαντική ώς στόχος άπό οποιαδήποτε άλλη
μοναδική ιδιότητα.
Στά πρόσφατα χρόνια, έχει επιτευχθεί ραγδαία πρόοδος σέ σύντομες, ενεργητικές μεθόδους
άντιμετώπισης σεξουαλικών δυσλειτουργιών. Οί Masters καί Johnson, τούς οποίους άνέφερε
εδώ ό Crowe, είναι πρωτοπόροι αύτής τής νέας προσέγγισης, άλλά καθώς αυξήθηκε ή άποδοχή
της, άρχισε νά ενσωματώνεται σέ πιό παραδοσιακές θεωρίες καί τεχνικές. Ό χώρος δέν
επιτρέπει ένα λεπτομερή άπο λογισμό αυτών τών μεθόδων, άλλά ή Helen Singer Kaplan εχει
πρόσφατα δημοσιεύσει μία πλήρη καταγραφή τους πού ταυτόχρονα συνενώνει τίς μεθόδους
ψυχαναλυτικής «έναισθησίας» μέ τή Νέα
Σεξουαλική Θεραπεία (23)· συνιστάται άνεπιφύλακτα ώς εισαγωγή σ? αυτόν τό νέο
τομέα.
 Γάμος: Σχέση, και Σεξουαλικότητα 168

Τέλος, ενα επαγωγικό συμπέρασμα άπ' δσα εκθέσαμε μέχρι τώρα γιά τήν έσωτερί- κευση σέ
κάθε άτομο τών προτύπων συμπεριφοράς πού προέρχονται άπό κάθε γονέα άλλά καί τής σχέσης
τών δύο γονέων πού αποτελεί παράδειγμα, είναι τόσο προφανές ώστε μόλις τό άναγνωρίσουμε
φαίνεται άνάξιο αναφοράς. Παρ' όλα αύτά, συχνά τό αγνοούμε ή δέν τό άναγνωρίζουμε παρά τή
βαθυστόχαστη σημασία του. Τό επαγωγικό συμπέρασμα είναι: Ή ενσωμάτωση δύο γονικών
προτύπων σέ κάθε ψυχή, ή όποια πρέπει νά λάβει χώρα γιά νά επιτευχθεί ή προσωπική
ολοκλήρωση, έχει πάντα τή σημασία νά επιτρέπει στούς γονείς νά συνουσιάζονται. Νά «τό
θέσει κάποιος ύπό έλεγχο» στον εσωτερικό του κόσμο σημαίνει νά ξεπεράσει τή ζήλια του χάι
νά τούς επιτρέψει νά αγαπούν καί νά γίνουν ένα σωματικά. Μέχρι νά τούς δώσει κάποιος αύτή
τήν άδεια, δέν είναι Ικανός νά αγαπήσει κι ό ίδιος, άλλά είναι δέσμιος τοϋ ίδιου περιοριστικού
νόμου πού έπέβαλε σ' αυτούς* μέχρι νά δοθεί αύτή ή άδεια, δέν είναι ελεύθερος νά γίνει μία
όλοκληρωμένη προσωπικότητα.
8. Η ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΣΥΖΥΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ
ΑΑΑΗΛΕΠΙΑΡΑΣΗΣ

ΟΙ πατέρες έφαγον δμφακα καϊ οί οδόντες των τέκνων ήμωδίασαν.

Άγια Γραφή, Αρχαία Εβραϊκή Παροιμία μνημονευμένη άπο τον Ιεζεκιήλ

Κάτι που δέν έχει κατανοηθεί, άναπόφενκτα επανεμφανίζεται' σαν ένα μή, έξορ-
κισμένο φάντασμα δέν μπορεί νά άναπαντεΐ μέχρι νά λνθεϊ τό μυστήριο καϊ νά
λυθούν τά μάγια.
Σίγκμονντ Φρόιντ, Ανάλυση μίας Φοβίας σ' ενα Πενταετές Αγόρι

Κάθε χωρισμός δίνει μία πρόγευση τοΰ

θανάτον κάθε άντάμωση μία πρόγευση της
ανάστασης.
Σοπενχάουερ

Ά ν ή συζυγική σχέση είναι το πρωταρχικό πρότυπο πού επηρεάζει όλες τις άλλες
άλληλεπιδράσεις εντός τής οικογένειας καϊ, συνεπώς, καϊ τό είδος τών σχέσεων πού θά
συνάψουν τά μέλη της μέ τόν εξωτερικό κόσμο, καϊ άν ή γενική συζυγική σχέση άντα-
νακλαται στή σεξουαλική συνεύρεση, θά προσμέναμε νά βρούμε μία καθαρή άντιστοι- χία
Ή Σχέση μεταξύ Συζυγικής κα Οικογενειακής λλείδρασης 154

μεταξύ σεξουαλικών, συζυγικών καϊ οικογενειακών προτύπων. Αύτή είναι μία βασική αρχή
πού διέπει τις τεχνικές ο'ικογενειακής θεραπείας πού εφαρμόζω: όταν Αντιμετωπίζω ενα
σύμπτωμα αρχίζω νά τό επεξεργάζομαι εκκινώντας άπό τό παρελθόν, στρέφοντας τήν προσοχή
στό άρχικό πρόβλημα, συνήθως ενα παράπονο άπό ή γιά ενα μέλος, και προχωράω εξετάζοντας
μία πιό γενική συναισθηματική διαταραχή στήν οικογένεια ώς σύνολο, τήν αρχική παθολογία
στή συζυγική άλληλεπίδραση κα\ τήν έκφραση της στή σεξουαλική σχέση. Αύτή ή άρχή, ή
όποία εχει αποτυπωθεί παραδειγματικά στις μέχρι τώρα παρουσιάσεις τών περιστατικών, θά
εκφραστεί πιό καθαρά στό Δέκατο Κεφάλαιο.
Αν και οι συνδέσεις μεταξύ τής γονικής παθολογίας, τών σεξουαλικών και συζυγικών
προβλημάτων κα\ τών προβλημάτων στά παιδιά κα\ στήν οΙκογένεια ώς σύνολο αποτελούν τό
επίκεντρο σέ ολόκληρο τό βιβλίο, μπορεί νά φανεϊ χρήσιμο σ' αύτό τό στάδιο νά
συγκεντρώσουμε μερικά άπό τά νήματα μέ πιό συστηματικό, σαφή τρόπο, I- δίως όσον άφορα
στις συνδέσεις μεταξύ της συζυγικής σχέσης καί τής άνάπτυξης τών παιδιών.
Ή λεπτομερής μελέτη συγκεκριμένων προτύπων και ή σαφής διατύπωσή τους παραμένουν
τά μελλοντικά μας καθήκοντα κι αύτδ θά είναι πιθανώς ή επόμενη φάση στήν άνάπτυξη τής
ίδιας τής οικογενειακής θεραπείας. Μερικά πρότυπα έχουν άποσα- φηνιστεΧ τουλάχιστον μέ
τήν εξέταση μίας σειράς περιστατικόόν βάσει τής κοινής κλινικής εμπειρίας, ένω στό Δέκατο
"Έκτο Κεφάλαιο επιχείρησα νά εφαρμόσω αύτό τό είδος κλινικής εξέτασης σέ μία σειρά
περιστατικών σχολικής φοβίας. Ή εξερεύνηση ώστόσο αύτοϋ τοϋ τομέα, άκόμη καί σέ κλινική
βάση, έχει μόλις καί μετά βίας άρχίσει, οπότε οί επιστημονικά τεκμηριωμένες μελέτες είναι
πολύ περιορισμένες σέ άριθμό.
Μία άκρως ενδιαφέρουσα προσπάθεια νά συσχετιστούν ή συζυγική και ή οίκογε- νειακή
παθολογία σ} ενα θεραπευτικό πλαίσιο επιχειρήθηκε άπό τήν όμάδα Galveston (2). Άπό τή
συνεργασία μέ έφηβους άσθενεΐς καί τήν έφαρμογή μίας άκρως συμπυκνωμένης προσέγγισης,
στήν όποία ή όμάδα συνεργατών καί ή οίκογένεια άλληλεπιδροϋν σέ διάφορους συνδυασμούς
γιά δύο όλόκληρες ημέρες (είναι κατανοητό γιατί ονομάζεται θεραπεία πολλαπλής
επίδρασης!), βρέθηκαν αντιστοιχίες μεταξύ τοϋ επιπέδου τής άναπτυξιακής άναστολής στά
παιδιά κατ τοΰ βαθμού τής παθολογίας στή σχέση τών γονέων, σύμφωνα μέ όσα θά άνέμενε
κάποιος βάσει τών γενικών άρχών πού έχω ήδη περιγράψει.
Ό τρόπος μέ τόν όποιο παρουσιάζονται τά εύρήματά τους στό βιβλίο τους, δέν καθιστά
σαφές τό γενικό πρότυπο, άλλά όταν τά συνόψισα σέ ενα πίνακα διαπίστωσα ότι τό πρότυπο
πού έμφανίστηκε ήταν έκπληκτικά σαφές καί ένδεικτικό, όπως θά διαπιστώσετε εξετάζοντας
τόν Πίνακα 8.1. Παρ' όλα αυτά πρέπει νά τονίσω οτι αύτή είναι ή δική μου σύνοψη και
συμβουλεύω τόν άναγνώστη νά μελετήσει ό ίδιος τό βιβλίο γιά νά σχηματίσει τή δική του
γνώμη.
Ή Σχέση μεταξύ Συζυγικής κα Οικογενειακής λλείδρασης 155

Συστήματα, Ιεραρχία και οικογενειακή παθολογία

Όποιος κι άν είναι ό προσανατολισμός τους, οί περισσότεροι ψυχίατροι άποδέ- χονται ότι

τό επίπεδο τής παθολογίας, ή σοβαρότητα τής σχετικής άναπτυξιακής διακοπής, ή
άπαισιοδοξία τής πρόγνωσης καί ή δυσκολία πρόκλησης τής άλλαγής μέ ό- ποιαδήποτε μορφή
ψυχοθεραπείας κυριαρχεί στήν κατηγορία πού περιγράφεται στήν πρώτη στήλη τοϋ Πίνακα
8.1 καί μειώνεται καθώς μετακινούμαστε μέσα στον πίνακάί Διακρίνουμε έπίσης ότι αύτή ή
ώρίμανση συνδέεται μέ άρκετά συγκεκριμένες καί
 ΠΙΝΑΚΑΣ 8.1
Σχέση τής Παιδικής και Συζυγικής Παθολογίας στή Μελέτη τής Θεραπείας Πολλαπλής Επίδρασης τής 'Ομάδας Galveston
Ταξινόμηση τών παιδιών σε τέσσερις ΣΧΙΖΟΕΙΔΗ Νηπιακή λειτουργία ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΚΑ Παιδική λειτουργία ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΗΜΕΝΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΕΣ ^ Προεφηβική
όμάδες σύμφωνα με το βαθμό τής (Σχιζοφρενική άντίδραση) (Σχεδόν ψυχοπαθητική ή σχεδόν Νεανική λειτουργία (Νευρωτική λειτουργία (Διαταραχή τής προσωπικότη-
αναστολής ■ψυχωτική άντίδραση) αντίδραση) τας)

Βαθμός τής αναστολής στήν άνάπτυξη
(ταξινόμηση τοϋ συγ- γραφέα-έννοιες
τού Erikson)
Αποτυχία στήν άναπτυξιακή άποστολή
(παρούσα ταξινόμηση)
Βασική εμπιστοσύνη Αύτονομία Πρωτοβουλία έναντι ένοχης Φόβος οικειότητας και απόκτησης δικής
του ταυτότητας
; Στοματικό (καταθλιπτική κατάσταση) ; Πρωκτικό (2) Αποδοχή τής εξουσίας ; Φαλλικό (3α) ; Γεννητικό (3β) Ζευγάρωμα,
(1β) Αποδοχή τοϋ σεξουαλικού ρόλου σεξουαλική οικειότητα

Αιτία παραπομπής 'Εκκεντρική, αποκλίνουσα συμπεριφορά Επιθετικότητα, καταστρεπτικό- τητα, Νευρωτικά στοιχεία, φοβικά συμπτώματα, 'Επαναστατημένη και παραπτωματική
χειριστικές συμπεριφορές- άρνηση άγχος, ψυχοσωματικά συμπτώματα συμπεριφορά- απαίτηση γιά «ελευθερία»
αποδοχής τών όρίων δέχως ύπευθυνότητα

'Επάρκεια τοϋ άσθενή στήν ομάδα
Καμία ό μα δική ζωή Απαιτεί νά γίνεται τό δικό του κι έτσι
παίζει μέ νεώτερα παιδιά ή έκδραματίζει
καταστρεπτικές παρορμήσεις σέ όμάδες
μεγαλυτέρων του
'Επιθυμία νά είναι μέλος τής ομάδας,
άλλά δέν μπορεί νά αγωνισθεί, νά
διατηρήσει τις θέσεις του" παραμένει
στήν περιφέρεια, εξευμενίζει τούς
άλλους
Επιζητεί νά διαδοίσει τήν ταυ- τότητά
του στήν ομάδα- είναι άκόμη στο στάδιο
τής συμμορίας, όταν οι άλλοι
ζευγαρώνουν και σχηματίζουν στενούς
δεσμούς μέ φίλους τοϋ άντίθετου φύλου

Σχέση μέ τήν εξουσία Προβλήματα εξουσίας μόνο με τους Αντίσταση σέ κάθε εξουσία- κάθε Φόβος τής εξουσίας· «γεννημένος Απασχόληση μέ τήν εξουσία-
γονείς- ή ηγεσία κανι ή υπευθυνότητα απογοήτευση όδηγεΐ σέ ανέλεγκτες χαμένος», ή επανάσταση εκφράζεται συμπεριφορά σχεδιασμένη νά
αποφεύγεται άπο όλη τήν οικογένεια εκρήξεις θυμού μόνο μέ άσυνείδητη παθητική αντίσταση προκαλέσει αυστηρό έλεγχο άπό τήν
- μαθησιακές δυσκολίες κοινωνία

Σεξουαλική προσαρμογή τοϋ άσθενή Αυτιστική άπόκριση, δέν ενδιαφέρεται "Ελάχιστη διαφοροποίηση σέ Επαρκής ταυτοποίηση μέ τό γονέα τοϋ 'Επιδεικτικός, καυχιέται γιά σχέσεις μέ
γιά ομότιμους σεξουαλική βάση, στήν αλληλεπίδραση ίδιου φύλου, άλλά γενικά αισθάνεται τό αντίθετο φύλο, άλλά φοβάται τήν
εκμεταλλεύεται τους άλλους άνεπαρκής, φοβάται τον άνταγωνισμό οικειότητα- επιζητεί άκόμη τήν
άσφάλεια τής ομάδας τοϋ ίδιου φύλου

Συζυγική σχέση Και οι δύο σύζυγοι είναι δυστυ- Μητέρα κυρίαρχη, προσκολλη- Καϊ oi δυο γονείς έντονα Ανικανότητα γιά πραγματική
χισμένοι, δύσπιστοι, χάνουν συ- μένη στο παιδί, άπομονώνει τον άνταγωνιστικοι για εξουσία καϊ οικειότητα και φόβος τής σεξου-
ντομα τις -ψευδαισθήσεις κα\ πατέρα· 6 πατέρας άποδέχεται θέση, ζηλεύουν το σεξουαλικό αλικότητας* αιμομικτικός
απογοητεύονται άπό τον άλλο- ό τον αποκλεισμό, άλλά διατηρεί ρόλο του άλλου καϊ, συνεπώς, ανταγωνισμός με τά παιδιά- ύ
πατέρας στρέφεται εξωτερικά τον κατάλληλο ρόλο του στον υπονομεύονται άμοιβαία και ρόλος τοϋ πατέρα εξιδανικεύεται
 Κ ν-
Σχιζοειδής, άνεπαρκής τόσο στο σπίτι
δσο και στόν εξω κόσμο, αποφεύγει
τήν εμπλοκή γενικά1 συνωμοτεί στον
αποκλεισμό άπό τή σύζυγο
Πατέρας άνακουψισμένος επειδή ή προσοχή
της στρέφεται στο παιδί" ασταθής,
αναξιόπιστος
« e Η π.
. Ο «.Χ» Η Η ί> Q/
Ταξινόμηση τών παιδιών σε τέσσερις ομάδες συμφωνά μέ τό βαθμό τής αναστολής
ΣΧΙΖΟΕΙΔΗ Νηπιακή λειτουργία (Σχιζοφρενική αντίδραση)
ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΚΑ Παιδική λειτουργία (Σχεδόν ψυχοπαθητική ή σχεδόν ■ψυχωτική αντίδραση)
ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΗΜΕΝΟΙ
Νεανική λειτουργία (Νευρωτική αντίδραση)
ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΕΙ Προεφηβική λειτουργία (Διαταραχή τής προσωπικότη- τ'ας)
Απομονωμένος, συνωμοτεί στον Κυρίαρχο προσωπείο μέ Επιτυχημένος, επιθετικός ηγέτης
άποκλεισμδ του, δπως ot πατέρες τών έκτος σπιτιού* τοποθετείται άπό τή
σχιζοφρενών, άλλα συχνά είναι ! σύζυγο σε ανώτερη, εξιδανικευμένη
σεβαστός και επαρκής έκτος σπιτιού ύπολανθάνοντα συναισθήματα θέση στό σπίτι και παρ' δλα αυτά
και μέ επίγνωση και αντικειμενικός ανικανότητας και ανεπάρκειας* υπονομεύεται, απομονώνεται, σαν νά
για τήν οικογενειακή κατάσταση, ανταγωνιστικός μέ τη σύζυγο γιά τό θεωρείται πραγματικό ανεπαρκής·
Ικανός να παίξει εναν πιο θετικό ρόλο, μητρικό ρόλο, τήν υπονομεύει «καλός κουβαλητής»
Μητέρα Μοναχική, ναρκισσιστική, επιζητεί
αποζημίωση γιά τή δυστυχισμένη
παιδική ηλικία της στον γάμο και μετά,
δταν απογοητεύεται, στήν απορρόφηση
στό παιδί* στρέφεται μακριά άπό τό
σύζυγο
Κυρίαρχη, ανταγωνιστική, άρνηση τής
εξάρτησης δέν αντέχει τήν απογοήτευση
και αντιμετωπίζει τό παίδι ώς ενα
άπληστο, καταπιεστικό μέρος τού
έαυτού της· 0 σύζυγος θεωρείται
κατώτερος της, απομονώνεται ενεργά*
άπογοητευμένη οταν τό παίδι γίνεται
τύρρανος
Πραγματική ανάγκη κι επιθυμία γιά
ανδρική άποδόχή λόγω συναισθημάτων
ανεπάρκειας ώς γυναίκας, άλλά
αμύνεται μέ επιθετικότητα, όπως ό
σύζυγος· απεχθάνεται τήν ύποτίμηση
άπό τόν σύζυγο και υπονομεύει μέ τήν
σειρά της τό σεξουαλικό ρόλο τού
πατέρα
Ικανή κα\ επαρκής άλλά ενδεής,
αισθάνεται κατώτερη ώς γυναίκα*
ήροωποιεΐ τό σύζυγο και επιζητεί κύρος
γιά τόν εαυτό της μέσω τών επιτευγμάτων
τού συζύγου* άνταγωνίζεται τά παιδιά γιά
τό σύζυγο *

Ισορροπία ρόλου των γονέων
Απόλυτη άρνηση τού ρόλου τοΰ πατέρα
σέ σχέση μέ τό παιδί" ό πατέρας δέν
είναι ούτε καν δυνητικά σημαντικό
πρόσωπο
Μάχη εξουσίας μέ τή μητέρα νά Και οι δύο γονείς μάχονται γιά Παραχωρείται ηγετική θέση στον
αναλαμβάνει τόν ελεγχο τού πεδίου και άνωτερότητα, κανένας τους δέν πατέρα, άν κα\ σέ «λάθος» βάση,
τόν πατέρα νά αποφεύγει συνειδητά τή παραχωρεί τήν ηγεσία προστατευμένος ενάντια σέ πραγματική
σύγκρουση, άλλά δυνητικά επαρκή, άν πρόκληση
αλλάξει ή ισορροπία μέσω θεραπείας

Σχέση μέ τήν κοινωνία Απομόνωση Μητέρα άπομονωμένη, πατέρας πιό Και οί δύο γονείς πιό επαρκείς Κοινωνική εμπλοκή, επιτυχημένοι στήν
επαρκής εκτός σπιτιού κοινωνικά ώς ξεχωριστά άτομα παρά κοινωνία, δπου υπάρχει συχνά
τήν περιορισμένη Ικανότητα νά σημαντικη επένδυση σέ σύγκριση μέ
λειτουργούν ώς συζυγική μονάδα τήν οικογενειακή αλληλεπίδραση

Οικογενειακή αντίδραση στήν κρίση Πρώτη αντίδραση νά απομονωθεί τό Αναζητείται βοήθεια γιά τόν έλεγχο τού Αναζητείται ανακούφιση τών Αναζητείται βοήθεια νά περιορίσουν και
παιδ\ ή νά χαρακτηρισθεί ή κατάσταση απείθαρχου παιδιού δίχως νά είναι συμπτωμάτων τού παιδιού και νά αντιμετωπίσουν τό πρόβλημα δίχο^ς
του «απελπιστική» αναγκαίες άλλες άλλαγές στήν διαφύλαξη τού γάμου άποκλεισμό
οικογένεια
 ΕΝΝΟΙΕΣ

προοδευτικές διαφορές στή σχέση τών γονέων μεταξύ τους, μέ τά παιδιά τους και μέ tbv έξω
κόσμο.
Όπου ό βαθμός τής αναπτυξιακής αναστολής είναι πιό μεγάλος στό παιδί, ή συζυγική σχέση
είναι σχεδόν ανύπαρκτη, ένώ ή μητέρα καΧ τό παιδί είναι δεμένοι μεταξύ τους ο3 ένα
συμβιωτικό εναγκαλισμό, άπο τόν οποίο άποκλείεται ό πατέρας. Καί οι τρεις είναι
απομονωμένοι όσον άφορα στό εύρύτερο περιβάλλον, άνίκανοι νά δεχθούν μία θέση στήν
εύρύτερη κοινωνική ομάδα και αποκομμένοι άπο τή βοήθεια πού θά μπορούσε νά προσφέρει τό
ύπερσύστημα. Καθώς μετακινούμαστε στον πίνακα, διαπιστώνουμε ότι οί γονείς ενδιαφέρονται
περισσότερο γιά τόν εξωτερικό κόσμο, είναι πιό Ικανοί νά τόν αντιμετωπίσουν καΧ
επηρεάζονται περισσότερο άπ' αυτόν, ένώ ή ικανότητα τού ίδιου τού παιδιού γιά συμμετοχή
στήν εύρύτερη ομάδα ακολουθεί τή δική τους. ΚαΧ ή ΐδια ή συζυγική σχέση εμφανίζει μία
προοδευτική αλλαγή, μέ τους γονείς νά επενδύουν περισσότερο στή σχέση τους και νά
κινούνται προς μία θέση μεγαλύτερης άπόδοσης υπευθυνότητας καΧ άντίστοιχου σεβασμού κα\
εξουσίας στό ρόλο τού πατέρα. Αύτή ή αύξανόμενη Ικανότητα τών γονέων νά άποδεχτούν μία
ιεραρχία στήν εξουσία κινείται παράλληλα μέ παρόμοιες εξελίξεις στα παιδιά.
'Ομολογουμένως, μία πρόσθετη στήλη, ή οποία θά περιέγραφε τό πρότυπο τής «φυ-
σιολογικής» οίκογένειας, λείπει* θά δίσταζε βέβαια κάποιος νά πιστέψει ότι ή οικογένεια πού
παρουσιάζεται στήν τέταρτη στήλη, στήν οποία ή μητέρα, επειδή αισθάνεται άνεπάρκεια ώς
γυναίκα, ενισχύει έ'ναν άνασφαλή πατέρα στό ρόλο τού «άρχηγού τής οικογένειας», είναι ή
καλύτερη δυνατή λύση. Αλλά ή κατεύθυνση προς τήν όποια κινείται τό πρότυπο στον πίνακα,
καθώς τά παιδιά αρχίζουν νά αντιμετωπίζουν μέ πιό άρμόζοντα τρόπο τή ζωή, είναι άρκετά
σαφής.
Μία άλλη ενδιαφέρουσα μελέτη (3) τής σχέσης μεταξύ διεργασίας καΧ άποτελέσμα- τος
στήν οίκογενειακή θεραπεία, βασισμένη σέ μία στατιστική εξέταση αντικειμενικών
άποδεικτικών στοιχείων, προσφέρει συμπληρωματική υποστήριξη & αύτά τά συμπεράσματα
γιά τή βέλτιστη συζυγική σχέση. "Ένα άπο τά σαφέστερα ευρήματα ήταν ότι τό άποτέλεσμα,
όσον άφορα στή θεραπευτική αλλαγή, ήταν γενικά δυσμενές όταν οί μητέρες μιλούσαν
περισσότερο άπ' όλους (καΧ ήταν έτσι ενδεχομένως κυρίαρχες), άλλά ευνοϊκό όταν οι πατέρες
μιλούσαν περισσότερο. Δυστυχώς χρησιμοποιήθηκε μία παθητική διασαφητική τεχνική άπο
τους (σχετικά άπειρους) θεραπευτές καΧ δέν έγιναν προσπάθειες άλλαγής τού αρχικού
προτύπου κυριαρχίας προς τή μία ή τήν άλλη κατεύθυνση, πού θά μπορούσαν νά είχαν δώσει
περισσότερα αποδεικτικά στοιχεία.
Τά επαγωγικά συμπεράσματα πού εξάγονται άπ' αυτήν τή μελέτη, δύνανται καΧ πάλι νά
υποστούν κριτική, επειδή βασίζονταν μόνο σέ διαταραγμένες οικογένειες, άλλά παρόμοια
συμπεράσματα προέκυψαν σέ μία άλλη έρευνα, στήν οποία μία ποικιλία μέ- τρων συζυγικής
και οικογενειακής αλληλεπίδρασης εφαρμόστηκε σέ οικογένειες μέ ενα σχιζοφρενικό ή
παραπτωματικό παιδί, καϊ σέ άλλες, στις όποιες τά παιδιά φαινόταν νά έχουν αναπτυχθεί
160
 ΕΝΝΟΙΕΣ 161

σχετικά φυσιολογικά (αυτά τά δεδομένα συνοψίζονται στό τέλος του Δωδέκατου Κεφαλαίου,
όπου τό υλικό αυτό έχει μία γενικότερη συνάφεια). Βρέθηκε ότι στις «φυσιολογικές»
οικογένειες ό πατέρας ήταν περισσότερο απ' όλους ενεργός στήν έναρξη τής συζήτησης,
ακολουθούσε ή μητέρα καϊ τά παιδιά ήταν τελευταία παρά τήν ύπαρξη μίας γενικής
άτμόσφαιρας ενθάρρυνσης τής αυτονομίας, άμοιβαίας κατανόησης καϊ συμπληρωματικής
άλληλεπίδρασης μεταξύ τών γονέων. Αύτό άντιπα- ραβαλόταν μέ μία απουσία σαφούς
ιεραρχίας καϊ μία σύγχυση τών ρόλων στις οικογένειες μέ παραπτωματικά παιδιά, και μέ τό
αυστηρό, άκαμπτο και άπολυταρχικό πρότυπο στις οικογένειες μέ σχιζοφρενείς, παρότι ακόμη
καϊ στίς τελευταίες ό πατέρας ήταν λιγότερο ενεργός σέ σύγκριση μέ τις «φυσιολογικές»
οίχογένειες.
Ή προσωπική μου κλινική εμπειρία, πού εκτείνεται σέ περισσότερα άπό 20 χρόνια, μέ έχει
βεβαίως πείσει ότι, άν μή τί άλλο, τό βέλτιστο πρότυπο γιά τήν οικογενειακή λειτουργία είναι
εκείνο στό όποιο ό πατέρας γενικά αποδέχεται τήν τελική εύθύνη καϊ
τήν εξουσία πού απορρέει απ' αυτήν. Αναζητώντας, δηλαδή, τρόπους νά βελτιώσω τή
λειτουργία τών οικογενειών, ώστε νά αντιμετωπιστούν παράπονα δυσφορίας ή νά επέλθει ή
ικανοποίηση, διαπίστωσα ότι τά προβλήματα συνδέονται συστηματικά μέ μία σχετική
άνεπάρκεια τού πατέρα νά εξασκήσει τήν ηγεσία ή τις λειτουργίες διαχείρισης, καϊ μέ μία
άντίστοιχη υπερδραστηριότητα τής μητέρας στό γονικό «ύποσύστημα λήψης αποφάσεων».
Μία αλλαγή στή σχετική δραστηριότητα ή τελική ευθύνη πρός τήν πλευρά τοϋ πατέρα είναι
ένα ουσιώδες συστατικό στήν επίτευξη τών δεδηλωμένων στόχων τής ο'ικο- γένειας,
συμπεριλαμβανομένων κι αυτών τής μητέρας. Μου κάνει επίσης μεγάλη εντύπωση οτι αυτή ή
άποψη είναι τόσο εύρέως διαδεδομένη στή βιβλιογραφία τής οικογενειακής θεραπείας, μερικές
φορές ρητά (μερικά παραδείγματα έχουν ήδη παρατεθεί σ' αύτό τό κεφάλαιο καϊ στήν Πρώτη
Υποσημείωση τοϋ Τρίτου Κεφαλαίου), άλλά συχνότερα σιωπηρά μέσφ τών παραδειγμάτων
τών περιστατικών (μερικοί βορειοαμερι- κανοί οικογενειακοί θεραπευτές μοϋ είπαν ότι
αποφεύγουν νά εκφράσουν τέτοιες ά- πόψεις ανοικτά στό παρόν θεωρητικό κλίμα).
Πώς πρέπει νά τό άντιληφθοϋμε αύτό; Προσωπικά θεωρώ πιο δύσκολο νά εξηγήσω αύτές
τις παρατηρήσεις μέ Ικανοποιητικό τρόπο σέ μένα -πόσο μάλλον σέ άλλους- άπ' ο,τι
οποιοδήποτε άλλο στοιχείο τής οικογενειακής θεραπείας, ιδίως τή φαινομενική άντίφαση πού
αποτελεί προς τήν επιθυμητή συνεργασία, τό μοίρασμα, τήν άμοιβαία συμφωνία καϊ τον
άμοιβαιο σεβασμό πού ύποστηρίξαμε στά δύο προηγούμενα κεφά-
Ή Σχέση μεταξύ Συζυγικής κα Οικογενειακής λλείδρασης 162

χαια. Διαισθητικά διακρίνω δτι δέν υπάρχει αντίφαση, άλλά διανοητικά δέν μπορώ νά τό
συλλάβω μέ θεωρητικούς ορούς.
Πρόσφατα, τρεις ιδέες φαίνεται νά προσφέρουν πιθανές εξηγήσεις, βασισμένες όλες. όπως ή
ιδέα τής Ιεραρχίας πού περιγράψαμε στο Πρώτο Κεφάλαιο, σέ βασικές έννοιες τών
συστημάτων μαζί μέ φυσικά καΧ φυσιολογικά δεδομένα τοϋ φύλου.
Ή πρώτη εχει ήδη παρουσιαστεί, άλλά μπορεί νά είναι χρήσιμο νά εκφραστεί μέ
διαγραμματικό τρόπο στο Σχήμα 8.1.

ΚΟΙΜ3ΜΑ

ΠΑ ΓΕ FΑΣ
ΣΧΗΜΑ 8.1 Γονικές λειτουργίες διατήρησης τοϋ όρίου

Λόγω τοϋ γεγονότος ότι τό παιδί αναπτύσσεται μέσα στο σώμα της καϊ τρέφεται άρχικά άπό
τό αιμα καϊ τό γάλα της κι επίσης μέσω τών ειδικών ψυχολογικών Ικανοτήτων της γιά
συμπαθητική άπόκριση προς τό βρέφος καϊ γιά τήν παρατεταμένη ανατροφή καϊ ύποστήριξή
του, ή γυναίκα ασχολείται γενικά περισσότερο μέ τό σχηματισμό τοϋ προσωπικού, άτομικοϋ
όρίου τοϋ παιδιού της, τουλάχιστον τά πρώτα χρόνια. Αύτό άπαιτεΤ άπό τον πατέρα νά δίνει
περισσότερη προσοχή στο οικογενειακό όριο, στή σχέση τής οικογένειας ώς συνόλου μέ τον
εξωτερικό κόσμο. Στο βαθμό πού ό πατέρας είναι ό συντηρητής τοϋ όρίου τοϋ ευρύτερου
συστήματος, ή ευημερία τοϋ παιδιοϋ απαιτεί νά έχουν οι άποφάσεις του (στήν εκτέλεση αυτής
τής λειτουργίας μόνο, βέβαια) προτεραιότητα έναντι τών σκέψεων πού άφοροϋν στά άτομα
εντός αύτοϋ.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 163

Ή δεύτερη αΙτία δύναται νά εκφραστεί μέ μία άπλή πρόσθεση στο ίδιο διάγραμμα τών
δεδομένων ττ\ς άλλαγτχζ καϊ ττχς άνάπτυξηςσ* εκείνα μίας ιεραρχίας τών συστημά- των
(Σχήμα 8.2). Ή ζωή τοΰ παιδιοΰ αρχίζει έντός τής μητέρας, άλλά γιά νά έχει συνέχεια ή
κοινωνία, πρέπει νά καταλήγει τελικά έκτος τής οικογένειας καταγωγής, νά γίνεται το παιδί ένα
μέλος τής κοινωνίας και δημιουργός μιας νέας οικογένειας. Τό παιδί πρέπει νά άπομακρυνθεϊ
άπό τήν αρχική του προσκόλληση στή μητέρα και νά εμπλακεί περισσότερο μέ τόν έξω κόσμο,
κατ σ' αυτήν τή διεργασία ό πατέρας κατέχει μία ενδιάμεση θέση, είναι μία γέφυρα μεταξύ τών
δυο κόσμων. Σαφώς, γιά νά είναι άποτε- λεσματικός στό ρόλο του, αύτό πού ό πατέρας
άντιπροσωπεύει στά μάτια τοΰ παιδιού πρέπει μακροπρόθεσμα νά πάρει τό προβάδισμα έναντι
τής αρχικής παροχής ικανοποίησης καί παρηγοριάς άπό τή μητέρα. Καί οί δύο ρόλοι είναι
εξίσου αναγκαίοι, άλλά ή κίνηση πρέπει νά είναι πρός τήν κατεύθυνση τοΰ πατέρα, άκόμη κι άν
τελικά τό παιδί ΚΟΙΝΩΝΙΑ απομακρύνεται καί άπ' αυτόν.

ΩΡΙΜΑΝΣΗ

Ε {+}
ΣΧΗΜΑ 8.2 Πολικότητα τών γονέων σέ σχέση μέ τήν ανάπτυξη τοΰ παιδιού

Τρίτον, πρόσφατη έρευνα απέδειξε ότι οι φυλετικές ορμόνες επηρεάζουν τό έπίπεδο

ορισμένων ένζυμων πού ελέγχουν τήν ισορροπία διεγερτικών και άνασταλτικών λειτουργιών
στό νευρικό σύστημα κατά τέτοιον τρόπο ώστε οί διεγερτικές, άδρενεργικές, συμπαθητικές
λειτουργίες τοϋ νευρικού συστήματος νά κυριαρχούν στις γυναίκες καί οι ανασταλτικές,
χολινεργικές, παρασυμπαθητικές λειτουργίες τοΰ νευρικού συστήματος νά κυριαρχούν
περισσότερο στούς άνδρες. Αύτή ή ερμηνεία προτάθηκε γιά τήν ευρέως άποδεδειγμένη
«γυναικεία τάση νά υπερτερεί σέ καλά μαθημένα, επαναλαμβανόμενα καθήκοντα...» και «τήν
ανδρική τάση νά υπερτερεί στήν επίλυση προβλημάτων και στήν άναλυτική συμπεριφορά, ή
όποία άπαιτεί καταστολή τής άμεσης άπόκρι- σης...». Έτσι πιστεύεται ότι «...οί άνδρες
μπορούν νά εκτελέσουν καθήκοντα πού άπαι- τοΰν τήν αναστολή παρορμήσεων καλύτερα άπ'
ό,τι οί γυναίκες, επειδή ή δραστηριότητα τοϋ παρασυμπαθητικού συστήματος είναι μεγαλύτερη
στούς άνδρες ή, εναλλακτικά, είναι πιο σταθερή στούς άνδρες» (4).
Ή Σχέση μεταξύ Συζυγικής κα Οικογενειακής λλείδρασης 164

Αυτού τοϋ είδους ή έρευνα προσφέρει γιά πρώτη φορά μια άπλή καί ουσιαστική εξήγηση γιά
πολλά ευρήματα στήν οικογενειακή κα\ συζυγική θεραπεία πού φαίνονταν προηγουμένως
αινιγματικά κάι άντιφατικά. Έτσι ερμηνεύονται: ή άνάγκη νά διορίζεται πρόεδρος ό πατέρας
και νά τοϋ παραχωρείται τό δικαίωμα τής άποφασιστικής ψήφου σέ περίπτωση διαφωνίας· τό
γεγονός ότι οί γυναίκες, άκόμη κα\ πρ\ν αποκτήσουν παιδιά, εκφράζουν τόσο συχνά στή
θεραπεία τήν έπιθυμία για έναν άνδρα πού θά είναι εφάμιλλος τους· ή επίμονη πρόκληση στήν
όποία επιδίδονται τόσο συχνά όταν αύτό δέν συμβαίνει, και ή ευχαρίστηση κάι χαλάρωσή τους
όταν ή πρόκληση επιτυγχάνει καϊ «εκείνος χάνει τήν ύπομονή του» κάι έπιφέρει ένα σύστημα
ελέγχων καϊ ισορροπιών στή θέση τής μονόπλευρης κυριαρχίας- καί αντιστρόφως, ή ικανότητα
τών γυναικών νά ενεργοποιούν τούς άνδρες καί νά διατηρούν μία ύποστηρικτική, έπιτρεπτική
δύναμη πού κινητοποιεί καϊ εναρμονίζει ολόκληρη τήν οικογένεια.
Ταυτόχρονα βλέπουμε ότι αύτό πού φαινόταν άρχικά νά είναι ένα στοιχείο τής «άρσενικής
κυριαρχίας» είναι, άν τό εξετάσουμε όσον άφορα στο σύστημα τοϋ ζευγαριού ή τής
οικογένειας, μία εκδήλωση συμπληρωματικότητας, μία ισορροπία τοϋ «γίν κάι γιάνγκ», vol κα\
όχι, στήν όποία κάθε πόλος είναι διαφορετικός άλλά άσήμαντος δίχως τόν άλλο, όπου ό
καθένας χρειάζεται εξίσου τόν άλλο γιά νά είναι απόλυτα ό εαυτός του. Ή ομοιότητα αύτοϋ μέ
τό παράδειγμα τής σεξουαλικής πράξης είναι άρκε- τά προφανής.
Βέβαια, είτε ό άνδρας είτε ή γυναίκα μπορεί νά διαχειρίζεται καί τά δύο όρια, νά καθοδηγεί
τά παιδιά προς τή συμμετοχή στον εύρύτερο κόσμο, νά επιτελεί τόσο διεγερτικές όσο καί
άνασταλτικές λειτουργίες, νά λέει ναϊ καϊ δχι. Σέ οίκογένειες ένός γονέα αύτό πρέπει νά
επιτευχθεί μέ οποιαδήποτε βοήθεια είναι διαθέσιμη άπό άλλους. Αλλά είναι άναπόφευκτα πιο
δύσκολο καί, άν μή τί άλλο, δύο γονείς, οί όποιοι μπορούν νά εκπροσωπήσουν αύτές τις τάσεις
μ' έναν τρόπο συνεργασίας καί συμπληρωματικότητας, θά είναι προφανώς σέ πλεονεκτική
θέση. Στή θεραπεία, όπως ίσως γνωρίζουν όσοι είδαν τήν ταινία Οικογενειακή Συνέδρια (5)
στόν τηλεοπτικό σταθμό BBC,
προσπαθώ νά ισχυροποιήσω τή θέση τής μητέρας κατ νά τήν ενθαρρύνω νά χρησιμοποιεί τις
πιο επιβεβαιωτικές καί «πατρικές» της ιδιότητες, εάν δέν ύπάρχει ελπίδα νά βοηθηθεί ό πατέρας
νά άναλάβει ό ίδιος αυτόν τό ρόλο γιά τά παιδιά' τό άντίστροφο ενθαρρύνουμε σέ οικογένειες
στις όποιες ή μητέρα δέν μπορεί νά εκπληρώσει τό μητρικό της ρόλο.
Αναπτυξιακές προκλήσεις - όρια

Είμαι σίγουρος δτι ελάχιστα χρειάζονται νά ειπωθούν επιπλέον γιά τήν αδυναμία τών
γονέων νά βοηθήσουν τά παιδιά τους νά εκπληρώσουν τις αναπτυξιακές αποστολές πού οί
Γδιοι δέν είχαν εύκαιρίες νά τις ολοκληρώσουν, είτε κατά το συνήθη χρόνο είτε μέσω κάποιας
εύτυχούς, μεταγενέστερης εμπειρίας πού Gcx αναπλήρωνε τήν πρώιμη άνεπάρκεια. "Εχουν
 ΕΝΝΟΙΕΣ 165

δοθεί ήδη πολλά παραδείγματα: σε άλλα, οί αποτυχίες τής πρώιμης άνατροφής απέτρεπαν τήν
ανάπτυξη προσκολλήσεων μέ άγάπη καί εμπιστοσύνη στο επίπεδο όλόκληρων άντικειμένων σέ
άλλα, ή ελλει*ψη γονικού ελέγχου καί ορίων απέτρεπαν τήν άνάπτυξη αύτοπειθαρχίας και
Ικανότητας άντοχής τών άναπό- φευκτων άπογοητεύσεων πού επιβάλει ή πραγματικότητα*
τέλος, σέ άλλα, ή αποφυγή τής σεξουαλικότητας κάϊ ή οιδιπόδεια πρόκληση οδηγούσαν σέ
άναστολές καί σύγχυση σχετικά μέ τόν φυλετικό ρόλο.
Δέν μπορεί κάποιος νά δώσει κάτι πού δέν κατέχει καί, στήν καλύτερη περίπτωση, οί γονείς
μέ ελλειψη αύτών τών εμπειριών θά προσπαθήσουν νά προσφέρουν στά παιδιά τους αύτές τις
διδακτικές εμπειρίες μέ λόγια άντί μέσφ τοΰ δικού τους παραδείγματος («Μην κάνεις ο,τι
κάνω, κάνε ό,τι λέω») ή καταβάλλοντος τή μεγαλύτερη προσπάθεια, αναζητώντας συμβουλές ή
διαβάζοντας βιβλία γιά τήν παιδική -ψυχολογία, ενεργώντας συχνά σωστά βάσει τής
διανοητικής ικανότητας τους, άλλά χάνοντας τήν ού- σία αυτού πού άπαιτειται άπό
συναισθηματική άποψη.
Τέτοιες άποτυχημένες άναπτυξιακές άποστολές θά έχουν φυσικά συνέπειες τόσο στό
συζυγικό όσο καί στό οίκογενειακό επίπεδο, άν και όχι άναγκαστικά μέ τήν ίδια μορφή.
Μερικά ζευγάρια πού υπέστησαν στέρηση, μπορεί νά ικανοποιούν υπερβολικά τά παιδιά τους,
άλλά νά στερούνται ό ενας τόν άλλο· άλλα κάνουν τό αντίστροφο ή καθιερώνουν μία αμυντική
απόσταση σέ κάθε οικογενειακή σχέση ή εκδηλώνουν παντού μία άποπνικτική ένταση
προσκόλλησης ή εμφανίζουν εναλλαγές μεταξύ αύτών τών διαφορετικών προτύπων. Οί
λεπτομέρειες εξαρτώνται άπό πολλούς παράγοντες, άλλά αύτό πού είναι κοινό σέ όλες τις
παραλλαγές είναι τόσο μία δυσκολία επίτευξης μίας άνετης, αρμονικής κα\ αβίαστης
ισορροπίας στό χειρισμό τής συμπεριφοράς προσκόλλησης όσο κα\ μία ύπερβολική
ενασχόληση κα\ άγχος γι αύτήν.
Οι συνέπειες συγκεκριμένων σεξουαλικών προβλημάτων μεταξύ τών γονέων στήν άνάπτυξη
τών παιδιών χρειάζονται διευκρίνηση, γιατί τά σεξουαλικά προβλήματα δέν προσφέρονται γιά
εξέταση στήν καθημερινή ζωή καί συχνά δέν εξετάζονται μέ επαρκή λεπτομέρεια στήν πορεία
τής οικογενειακής συνέντευξης ώστε νά μας επιτρέπουν νά αντιληφθούμε μέ άκρίβεια τά
πρότυπα.
Το Δέκατο "Εβδομο Κεφάλαιο περιγράψει μέ σημαντικές λεπτομέρειες μια πιο μακροχρόνια
θεραπεία, στήν όποία διερευνήθηκαν τά προβλήματα στή σεξουαλική σχέση κανι οί συνέπειες
τής συζυγικής διαταραχής στά παιδιά, κα\ τροποποιήθηκαν μέσω τής οικογενειακής κα\
συζυγικής θεραπείας μέ ικανοποιητικό τρόπο. Τό ακόλουθο παράδειγμα δείχνει αντιθέτως ότι
δύναται νά προκύψουν πολλά οφέλη άπό μία ειλικρινή αντιμετώπιση τής διασύνδεσης μεταξύ
τής σεξουαλικότητας τών γονέων και τών προβλημάτων τών παιδιών, άκόμη κι όταν υπάρχει
ελάχιστη ελπίδα βελτίωσης τής πρώτης.
Ή Σχέση μεταξύ Συζυγικής κα Οικογενειακής λλείδρασης 166

Τό άκόλουθο περιστατικό είναι μία περίπτωση στήν όποία προχώρησα σχεδόν όσο ποτέ
άλλοτε όσον άφορα στήν ανοικτή αποκάλυψη αιμομικτικών προσκολλήσεων στή διάρκεια μίας
οικογενειακής συνέντευξης.

Δέν θά άναφέρω λεπτομέρειες γιά τό εξαιρετικά σύνθετο ύπόβαθρο, καθώς δέν είναι πολύ
σημαντικό γιά τό ζήτημα τής τεχνικής πού χρησιμοποίησα και θά διακινδύνευα οπωσδήποτε
τήν πιθανότητα άναγνώρισης τοϋ περιστατικοί). Άρκεϊ νά άναφέρω ότι ύπήρχαν τέσσερις κό-
ρες, ηλικίας άπό 16 εως 22 ετών τήν εποχή τής συνέντευξης, οί όποιες είχαν εμφανίσει κάποια
δυσκολία νά χειραφετηθούν άπό τούς δεσμούς γονέα-παιδίοϋ, ώς συνέπεια τής τάσης τών γο-
νέων νά άρνοϋνται, νά διασπούν καί νά προβάλλουν στά παιδιά τους τά δικά τους έντονα
βρεφονηπιακά στοιχεία ώς επακόλουθο μεταιχμιακών-ψυχωτικών στοιχείων τής προσωπικό-
τητάς τους. Ή παρούσα οικογενειακή συνέντευξη κανονίστηκε όταν ή τρίτη κόρη εγκατέλειψε
τις άκαδημαϊκές της σπουδές κάί επέμενε νά ζει στο σπίτι κάί νά άκολουθεϊ τή μητέρα της πα-
ντού, είχε όλο κανι περισσότερο καταθλιπτική διάθεση κάί έτρωγε ύπερβολικά. Καθώς τό πα-
τρικό σπίτι ήταν μακριά άπό τήν κλινική και οί δύο άλλες κόρες ζοϋσαν επίσης μακριά άπό τό
σπίτι σέ διαφορετικές κατευθύνσεις, ή οικογενειακή συνέντευξη κανονίστηκε μέ κάποια δυ-
σκολία. Ό πατέρας ήρθε άργοπορημένος, επειδή τό τραίνο του ειχε καθυστέρηση, άν καί δέ
γνωρίζαμε αύτήν τή λεπτομέρεια όταν άρχισε ή συνέντευξη, γιατί ένα τηλεγράφημα πού ειχε
στείλει γιά νά μάς ειδοποιήσει δέν έφθασε παρά μόνον όταν ειχε τελειώσει ή συνέντευξη. Οί
σημειώσεις μου άναφέρουν:
«Αρχίσαμε χωρίς τόν πατέρα καί ύπήρχαν ύποθέσεις γιά τό λόγο τής άπουσίας του. "Οταν
διατυπώθηκε ή υπόθεση ότι φοβόταν νά έλθει, όλοι συμφώνησαν λέγοντας πόσο ντροπαλός κα\
νευρικός ήταν μέ όλα τά μέλη τής οικογένειας. Ή παραπεμπόμενη άσθενής ειπε πόσο άβολα
αισθανόταν μαζί του, πώς τόν μισούσε καϊ αισθανόταν ότι έπρεπε νά ύποστεΧ τήν παρουσία
του όταν έκεΧνος ήθελε νά τής μιλήσει. Τότε, τά τρία άλλα κορίτσια ύπερασπίστηκαν όλα τόν
πατέρα τους και συμφώνησαν ότι ή παραπεμπόμενη άσθενής αισθανόταν σύμμαχος τής
μητέρας, ενώ τά άλλα κορίτσια έτειναν νά παίρνουν τό μέρος τοϋ πατέρα.
Στή διάρκεια αύτής τής συζήτησης ένα άπό τά μεγαλύτερα κορίτσια πρότεινε ότι τό πρό-
βλημα εντοπιζόταν λίγο-πολϋ περισσότερο στούς γονεΧς κι όχι στις κόρες. Συμφώνησαν
άστρα- πιαία όταν ρώτησα άν ύπονοοϋσαν ότι ή σεξουαλική σχέση τών γονέων μπορεΧ νά
ήταν σημαντική, καθώς μιλούσαν όλες σάν νά θεωροϋσαν τήν παρουσία τοϋ πατέρα
στενόχωρη, ιδίως όταν καυχιόταν μπροστά τους γιά τά σεξουαλικά του κατορθώματα. 01 δύο
μεγαλύτερες κόρες συνέχισαν συζητώντας τήν καθυστέρηση στή σεξουαλική τους ώρίμανση,
στή σύναψη σχέσεων μέ άγόρια και στήν άπόκτηση προσωπικών σεξουαλικών εμπειριών, σάν
νά αισθάνονταν κάποια άναστολή νά τά εμποδίζει λόγω αυτής τής σχέσης.
Ή μητέρα είπε ότι δέν είχαν σεξουαλική επαφή μέ τό σύζυγο της γιά μεγάλο διάστημα, άλλά
πρόσθεσε ότι τά πρώτα έντεκα χρόνια, μέχρι νά γεννηθεί τό νεώτερο παίδι, ή ζωή τους ήταν
εύτυχισμένη, είχαν στενή σχέση και ήταν σεξουαλικά Ικανοποιημένοι κατά τή γνώμη της.
Μετά άπ5 αύτό, όταν ό πατέρας έγινε πιο επιτυχημένος και επέκτεινε τόν κύκλο τών φίλων του
μέ τρόπο πού ή μητέρα αποδοκίμαζε, τά πράγματα είχαν γίνει πιο δύσκολα. Ειχα τήν εντύπωση
 ΕΝΝΟΙΕΣ 167

σ' αύτό τό σημείο ότι ή σχέση μπορεί νά ήταν μία νοσηρή, συμβιωτική σχέση στά πρώτα
χρόνια, παρότι ή μητέρα τή θεωρούσε ευτυχισμένη καί ικανοποιητική, κι ότι ή απώλεια αύτής
τής συζυγικής συμβίωσης μπορεί νά ήταν ένας σημαντικός παράγοντας στις έντονες προσκολ-
λήσεις μητέρας-παιδιοϋ, τις όποιες ήταν τόσο δύσκολο νά διαλύσουν τά παιδιά.
Στή διάρκεια αύτής τής συζήτησης, εκδηλωνόταν έντονη άμφιθυμία περιστασιακά μεταξύ
τών κοριτσιών καί τής μητέρας. Εκείνες εξέφραζαν τό παράπονο ότι ποτέ δέν ήταν άνοικτή καί
ευθεία στις άντιδράσεις της προς αύτές καί, συγκεκριμένα, ότι ποτέ δέ θύμωνε ούτε όρθωνε τό
άνάστημά της, όποτε α'ισθάνονταν ότι δέν μπορούσαν νά αναμετρηθούν μαζί της ή νά
εκφράσουν τά συναισθήματά τους άνοικτά. Ύπαινίσσονταν ότι αυτός ήταν ένας λόγος πού τις
δυσκόλευε ύπερβολικά νά ξεφύγουν άπό τήν έξάρτησή τους άπ' αύτήν κα\ νά εγκαταλείψουν
τήν οικογένεια* οί δύο μεγαλύτερες αδελφές θεωρούσαν ότι τώρα πού εκείνες τό είχαν επιτύχει
αύτό, ή παραπεμπόμενη άσθενής δεχόταν τήν πλήρη επιρροή τής ύπερπροστατευτικής μητέρας.
Ή μητέρα παραδέχτηκε οτι δέν μπορούσε νά εκφράσει τό θυμό της, άκριβώς όπως δέν μπο-
ρούσε νά εκφράσει και σεξουαλικά συναισθήματα. Ή συμπεριφορά της φαινόταν ύπεροπτική
και τεχνητή σέ όλη τή διάρκεια τής συνέντευξης, σέ σημείο πού ήταν δύσκολο νά εκτιμήσω τήν
άξιοπιστία οποιασδήποτε άπόκρισής της. Επισήμανα επίσης ότι ή στάση τής μητέρας προς τό
σύζυγο της, όπως σέ προηγούμενες περιπτώσεις πού τήν ειχα δει (μόνη της), ήταν νά παρου-
σιάζει μία εΙκόνα του μέ εντελώς αρνητικό τρόπο. Τότε, ή μητέρα τόνισε τήν άποξένωσή της ά-
πό τό σύζυγο της εξαιτίας τών συχνών εξωσυζυγικών του σχέσεων, άλλά παρουσίασε τόν έαυ-
τό της νά είναι τέλειος καϊ δέν άνέφερε κανένα σφάλμα άπό τή δική της πλευρά.
Περίπου 45 λεπτά μετά τήν έναρξη τής συνέντευξης έφθασε ό πατέρας, εξηγώντας ότι τό
τραίνο είχε χαλάσει κι ότι ειχε τηλεγραφήσει γιά νά μας είδοποιήσει γιά τήν καθυστέρηση. Τόν
ενημέρωσα γιά τήν ουσία τής συζήτησης μας και τοϋ μετέφερα πολύ ειλικρινά τήν αίσθηση
πού είχαν εκφράσει τά κορίτσια ότι ή σεξουαλική σχέση μεταξύ τοϋ ίδιου και τής συζύγου του
δέν ήταν ικανοποιητική, όποτε αισθάνονταν άβολα νά δέχονται μία δύναμη άγάπης κι εν-
διαφέροντος άπ' αυτόν πού αισθάνονταν ότι ήταν άνάρμοστη, ή νά τόν άκοϋν νά συζητάει γιά
σεξουαλικά ζητήματα, κάτι πού τά έκανε νά ντρέπονται. (Λέγοντας αύτά έδωσα έμφαση στήν
αιμομικτική σημασία πού θά είχαν γι αύτές.) 'Εκείνος τό αποδέχτηκε και συνεχίσαμε α-
ναζητώντας τήν άποψη του γιά τήν πρώιμη ιστορία τοϋ γάμου, τήν όποία ή μητέρα ειχε θεω-
ρήσει τόσο ιδανική. Ό δικός του άπολογισμός ήταν πολύ διαφορετικός, γιατί είπε ότι άν κάι
ηταν ευτυχισμένος μέ τή σύζυγο του νωρίτερα, είχε αποξενωθεί λόγω των εξωσυζυγικών της
σχέσεων μέ άλλους άνδρες (κάτι πού ή μητέρα δέν είχε άναφέρει ποτέ σέ προηγούμενες συνα-
ντήσεις μας), οτι αισθανόταν νά τον απορρίπτει σεξουαλικά και νά τον ταπεινώνει. Ή μητέρα
δεν έκανε καμία προσπάθεια νά τό διαψεύσει. "Ύστερα, δίστασε καϊ είπε ότι δέν ήξερε άν έ-
πρεπε νά συζητήσει τδ βασικό γεγονός πού είχε μπει ανάμεσα τους, κοιτάζοντας τή σύζυγο του
σαν αύτό νά ήταν ένα μυστικό τους πού δέν μπορούσε νά άποκαλυφθεϊ δίχως τήν άδεια της.
Όταν τή ρώτησα αν μπορούσε νά συνεχίσει ό σύζυγος, συμφώνησε απρόθυμα καϊ τότε εκείνος
είπε ότι εκείνη ειχε μία εξωσυζυγική σχέση πού «ειχε διαρκέσει μεγάλο χρονικό διάστημα»,
κάτι πού τον είχε π ικ ράνε ι βαθιά και δέν είχε ποτέ συνέλθει άπ' αύτό.
Ή Σχέση μεταξύ Συζυγικής κα Οικογενειακής λλείδρασης 168

Ή μητέρα άρχισε νά κλαίει σ' αύτό τό σημείο καϊ τά δύο άπό τά παιδιά έκλαιγαν μαζί της
άπό συμπάθεια. Ένα άπό τά δύο μεγαλύτερα κορίτσια δμως ανταποκρίθηκε μέ θερμό καϊ ύ-
ποστηρικτικό τρόπο στή μητέρα, λέγοντας οτι αύτό «τήν έκανε νά αισθάνεται τή μητέρα της
ανθρώπινη» καϊ δτι ήταν «υπέροχο νά μή χρειάζεται νά αισθάνεται ότι ή μητέρα της ήταν τόσο
άκατόρθωτα τέλεια». Όλα τά κορίτσια συμφώνησαν ότι δέν είχαν ιδέα γι αυτή τήν πλευρά τοϋ
γάμου τών γονέων τους, ότι ήταν μία ανακούφιση νά μάθουν ότι ύπήρχε ένας καλός λόγος γιά
τά προβλήματα και νά συνειδητοποιούν ότι ή μητέρα ειχε κι αυτή συναισθήματα και χρειαζόταν
όση κατανόηση μπορούσαν νά τής προσφέρουν. Αύτή ή άνταλλαγή ήταν πολύ συγκινητική καϊ
θετική, καϊ τά κορίτσια καϊ ή μητέρα φαινόταν νά έχουν δημιουργήσει μία πιο πραγματική καϊ
στοργική σχέση μεταξύ τους».
Άφοϋ κανονίστηκε άλλη μία συνέντευξη (δύσκολα, λόγω τών αποστάσεων πού έπρεπε νά
διανύσουν τά μέλη άπό διαφορετικές κατευθύνσεις), ή συνέντευξη έληξε καϊ όλοι φαινόταν νά
αισθάνονται ότι άξιζε τον κόπο.
Ένα μήνα μετά τή συνέντευξη, ή ασθενής μοϋ έγραφε:
«Ό Θεός ξέρει τί ήταν αύτό πού μπήκε στή θέση του στό μυαλό μου, άλλά έγινε καϊ είμαι
ευτυχισμένη. Έτσι, σας ευχαριστώ, γιατί οπωσδήποτε μέσω αυτής τής μιας οίκογενειακής μας
συνάντησης έγινε κάτι. *Τσως νά βοήθησε όσα συνέβησαν τήν ύπόλοιπη μέρα: ή κλιμάκωση
συνέβη όταν ό πατέρας συνέθλιψε ένα ποτήρι στό χέρι του μέσα σ' ένα εστιατόριο καϊ ή μητέρα
παρέμεινε τυπική. Νομίζω επίσης οτι ή συγκέντρωση ολόκληρης τής οικογένειας ήταν κάτι τό
ύπέροχο, καθώς αποκάλυψε τά πάντα στήν επιφάνεια.
Φαινόμαστε όλοι πολύ πιο χαλαροί μεταξύ μας τώρα, ιδίως εγώ. Κι έτσι, γι άλλη μία φορά,
σας εύχαριστώ θερμά γιά τό κλίμα πού δημιουργήσατε...
Υ.Γ. Έχω ακόμη πρόβλημα μέ τό φαγητό καϊ δυσκολεύομαι νά σταματήσω νά τρώω άμα
αρχίσω! Άλλά πιθανώς αύτό οφείλεται μόνο στή συνήθεια καϊ πρέπει νά τό ελέγξω;»
Μία ημέρα πρϊν γραφτεί αύτό τό γράμμα, ειχα αλλη μία συνέντευξη μέ τή μητέρα καϊ τον
πατέρα. Ανέφεραν οτι ή παραπεμπόμενη άσθενής ειχε εξασφαλίσει μία θέση σ3 ένα κολλέγιο,
είχε αναλάβει πολλές δραστηριότητες καϊ ή κατάθλιψή της φάνηκε νά διαλύεται αμέσως μετά
τή συνέντευξη. Μέ δική της ωστόσο άπόφαση ειχε σταματήσει άμέσως τήν άντικαταθλιπτική
αγωγή πού τής είχε χορηγηθεί μήνες πρϊν καϊ προέβη σέ μία αυτοκαταστροφική πράξη δύο έ-
βδομάδες μετά τή συνέντευξη: πήρε 25 άντικαταθλιπτικά χάπια μέ συνέπεια νά κοιμηθεί μία ό-
λόκληρη ήμερα, και μετά συνήλθε, λέγοντας δτι «ήθελε έναν χαλο ύπνο». Ή νεώτερη κόρη, ή
όποια γιά μεγάλο χρονικό διάστημα ειχε εμφανίσει συμπτώματα άνήλικης παραπτωματικότη-
τας, είχε δεχθεί μία δικαστική κλήση λόγω κλοπής σέ κατάστημα, άλλά όλοι θεωρούσαν οτι
αύτή ή σύγκρουση μέ τό νόμο τής ειχε κάνει καλό μακροπρόθεσμα. Τό μεγαλύτερο κορίτσι, τό
όποΧο ήταν άκόμη άνύπαντρο, ειχε μόλις άρραβωνιαστεΐ.
Ή συζήτηση γιά τό γάμο απεκάλυψε ότι ή μητέρα ήταν άρκετά ψυχρή κι οτι και οί δύο γο-
νείς χαρακτηρίζονταν άπό βαθιά εδραιωμένες σεξουαλικές αναστολές πού προέρχονταν άπό τις
άλυτες αιμομικτικές προσκολλήσεις στους δικούς τους γονείς. Αρχικά φαινόταν νά είναι
δυνατή κάποια συμφιλίωση καί συμφώνησαν νά έλθουν πάλι σέ δύο μήνες, άλλά αύτή ή επό-
 ΕΝΝΟΙΕΣ 169

μενη συνέντευξη δέν πραγματοποιήθηκε, γιατί χώρισαν αρκετά φιλικά, ϊσως και εξαιτίας τών
συνεντεύξεων.
Μετά άπ' αύτό, ή παραπεμπόμενη άσθενής ύπέστη μία υποτροπή. Μοϋ έγραψε λέγοντας ότι
αύτό ειχε συμπέσει μέ τήν επιστροφή τής μητέρας στό σπίτι μετά άπό μία επίσκεψη στον πατέ-
ρα, όταν ή μητέρα τήν επιβάρυνε γι άλλη μία φορά μέ τά προβλήματα τοΰ γάμου της. Σ' αύτό
τό σημείο ένεργοποιήθηκε ένα εφεδρικό σχέδιο νά εισαχθεί ή παραπεμπόμενη άσθενής σέ μία
θεραπευτική κοινότητα. Ή συγκεκριμένη έμπειρία ειχε ένα εξαιρετικά θετικό άποτέλεσμα:
φαινόταν μετά άπ' αύτό νά εχει χειραφετηθεί άπό τήν οικογενειακή εμπλοκή πιό άποτελεσμα-
τικά, παρότι ή χειραφέτηση ήταν άκόμη σαφώς ατελής και μπορεί νά χρειαζόταν περαιτέρω ε-
πεξεργασία. Αναμφίβολα όμως ή οικογενειακή συνέντευξη ήταν άποτελεσματική, γιατί παρότι
οί αποκαλύψεις ήταν τρομακτικές κατά κάποιον τρόπο, άποκαλύφθηκε ένα νέο σύνολο δυνα-
τοτήτων καί άπελευθερώθηκαν διάφορες άνεσταλμένες άναπτυξιακές ακολουθίες.

Στό παραπάνω παράδειγμα οι γονείς άντεξαν νά παραδεχθούν μετά άπό ενθάρρυνση άνοιχτά
τό γεγονός οτι είχαν σεξουαλικά προβλήματα κι αύτό διευκόλυνε τό θεραπευτή νά
προσδιορίσει γιά λογαριασμό τών παιδιών ένα σαφές όριο μεταξύ τής δικής τους
σεξουαλικότητας κι εκείνης τών γονέων, άκόμη κι άν ή δεύτερη ήταν πιθανό νά συνεχίζει νά
ξεχύνεται έκτος τοΰ ορίου τής συζυγικής σχέσης πρός άλλες κατευθύνσεις. Άλλά άκόμη κι όταν
αύτή ή άποκαλυπτική συζήτηση δέν είναι άποδεκτή άπό τούς γονείς, ό θεραπευτής μπορεΧ νά
προσφέρει μία άναγκαία αίσθηση τών ορίων κα\ τών περιορισμών μ? ενα διαφορετικό τρόπο,
όπως στό έπόμενο παράδειγμα, στό όποιο ό πατέρας ήταν ανίκανος νά άντιμετωπίσει
οποιαδήποτε συζήτηση γιά σεξουαλικά θέματα. Θά πρέπει νά εξηγήσω ότι ή φράση «τρεις
εβδομάδες στό θερμοκήπιο» αναφέρεται σέ μία πολύ αποφασιστική, επίμονη στάση, τήν όποία
συνιστώ μερικές φορές νά υιοθετήσουν οί ύπερβολικά επιεικείς γονείς άπέναντι στά παιδιά πού
έχουν ξεφύγει εντελώς άπό κάθε έλεγχο. Όπως ύποδηλώνουν οί λέξεις, υπάρχει γιά ενα χρονικό
διάστημα μία άμείλικτη άπαίτηση νά μάθουν τά παιδιά νά κάνουν αύτό πού τούς λένε, μέχρι νά
άποκατασταθεΐ κάποιος επαρκής έλεγχος.
Ή Ρουθ, οκτώ ετών, παραπέμφθηκε άπο τον παθολόγο της λόγω μή ελεγχόμενης υστερικής
συμπεριφοράς απέναντι στις προσπάθειες τής μητέρας της νά τήν ελέγξει. Υπήρχαν και δύο
νεώτερα παιδιά, έπτά καί πέντε ετών, μέ διαρκή ζήλια καί διαξιφισμούς μεταξύ και τών τριών.
Οί συμβουλές ενός παιδοψυχίατρου, ό όποιος παρακολουθούσε τή Ρουθ και τή μητέρα της τήν
προηγούμενη χρονιά, δεν είχαν οδηγήσει σέ καμία βελτίωση (σέ γενικές γραμμές είχε συμβου-
λεύσει τους γονείς νά είναι πιό επιεικείς καί νά αποφεύγουν νά κάνουν τά παιδιά νά ζηλεύουν).
Ό παθολόγος άνέφερε επίσης κατά τήν παραπομπή ότι υπήρχε ένα σχετικό πρόβλημα στό γάμο,
πού άφοροΰσε στό γεγονός οτι ό πατέρας αποκόμιζε τήν κύρια σεξουαλική ικανοποίηση του μέ
τόν αυνανισμό, οπότε ή μητέρα ήταν σεξουαλικά άπογοητευμένη.
Καί τά τρία παιδιά εξετάσθηκαν μαζί μέ τους γονείς καί ή κύρια εντύπωση ήταν ότι ύπήρχε
μία πλήρης έλλειψη εσωτερικού ελέγχου στά παιδιά ώς συνέπεια τής ύπερβολικής επιείκειας
Ή Σχέση μεταξύ Συζυγικής κα Οικογενειακής λλείδρασης 170

τών γονέων. Οί οικογένεια εξετάσθηκε δύο φορές σέ διάστημα δύο εβδομάδων καί στή συνέ-
χεια έγραψα στον παθολόγο:
«'Εξέτασα αύτή τήν οικογένεια δύο φορές. Στήν πρώτη συνέντευξη ήταν φανερό ότι το κύ-
ριο πρόβλημα εντοπιζόταν στήν έλλειψη κατάλληλου ελέγχου καί όρίων στήν οικογένεια ώς
σύνολο σέ συνδυασμό μέ κακές ψυχιατρικές συμβουλές. Επομένως συνέστησα αύτό πού εγώ
αποκαλώ «θεραπεία τών τριών εβδομάδων στό θερμοκήπιο» γιά ολα τά παιδιά. "Οταν τούς
είδα γιά δεύτερη φορά χθες, ή κατάσταση είχε βελτιωθεί πάρα πολύ, όπως φάνηκε καί άπο τίς
περιγραφές τών γονέων όσο καί από τή συμπεριφορά τών παιδιών στή διάρκεια τής συνεδρίας.
Οί γονείς ώστόσο αισθάνθηκαν πολύ διστακτικοί νά ακολουθήσουν τή συμβουλή μου καί μοϋ
είπαν ότι δέν τούς άρεσε νά αλλάξουν άμέσως τίς συμβουλές τοΰ προηγούμενου ψυχίατρου μέ
τίς διαμετρικά αντίθετες δικές μου, μήπως τυχόν «αποδειχθεί ύπερβολικό σόκ». Αφού ήταν άρ-
κετά επιφυλακτικοί νά άκολουθήσουν τίς προτάσεις μου, δέ μέ εκπλήσσει ότι ή βελτίωση είναι
πιό περιορισμένη άπ' αύτή πού θά έπρεπε νά είναι δυνατή, άλλά καί οί δύο γονείς πήραν τό
μήνυμα καί ενθαρρύνθηκαν νά άκολουθήσουν τήν ϊδια κατεύθυνση.
Στή διάρκεια τής δεύτερης συνέντευξης, ή σχέση τών γονέων ήλθε περισσότερο στό
προσκήνιο, ειδικά ή επιθυμία τής μητέρας νά υιοθετήσει ό πατέρας μία πιό αυστηρή στάση καί
νά ελέγχει τόσο τήν Γδια όσο καί τά παιδιά όταν έκείνη αισθάνεται οτι δέν μπορεί νά
άντεπεξέλθει καί γίνεται προβληματική. Ή απροθυμία τοΰ συζύγου νά τό πράξει αύτό έγινε
επίσης πιό φανερή, άλλά προσπάθησα νά τόν υποστηρίξω σ' αύτό πού ζητούσε έκείνη.
Τό άλλο θέμα πού τέθηκε καί πάλι ήταν ή τακτική χρήση τής λέξης «γαμώ» άπο τή Ρουθ.
Αύτό δέν ενοχλεί τόσο πολύ τή μητέρα, άλλά πραγματικά εκνευρίζει τόν πατέρα. Ό πατέρας
είπε στή συνέντευξη ότι δέν πρέπει ποτέ ξαναπεί αυτήν τή λέξη σέ κανέναν, ακόμη καί σ' έμε-
να. Τότε ή Ρουθ ρώτησε μήπως, άν εγώ ήμουν ένας ιατρός στον οποίο δέν έπρεπε νά πει αυτήν
τή λέξη, θά χρειαζόταν νά δει έναν άλλον ιατρό, στον οποίο θά επιτρεπόταν νά κατανοήσει τό
πρόβλημα μέ τή χρήση αύτής τής λέξης! Επισήμανα ότι ή Ρούθ όχι μόνον ειχε αρχίσει νά κατα-
-νοεΧ καί νά ένοποιεΧ τά σεξουαλικά της ενδιαφέροντα, άλλά ότι έλεγε επίσης κάτι γιά τή σε-
ξουαλική σχέση τών γονέων. Παρότι συχνά συζητώ χωρίς λεπτομέρειες τά σεξουαλικά προ-
βλήματα τών γονέων ενώπιον τών παιδιών, σ' αύτή τήν περίπτωση αισθάνθηκα ότι αύτό θά ή-
ταν πολύ δύσκολο γι αυτούς, ειδικά γιά τον πατέρα, καί σκέφτηκα οτι τδ επόμενο βήμα θά έ-
πρεπε νά είναι νά δώ τούς γονείς μόνους τους».
Μετά άπο άλλη μία συνέντευξη, έξι εβδομάδες άργότερα, έγραφα και πάλι στον παθολόγο
τά ακόλουθα:
«Εξέτασα χθες τούς γονείς χωρίς τά παιδιά. Λένε οτι υπήρξε μία τεράστια βελτίωση σέ ολα
τά παιδιά, γεγονδς πού επιβεβαιώνεται προφανώς και άπο τον παππού, ό όποιος δέ γνωρίζει οτι
ν
κάνουν θεραπεία, κα ι όλοι λένε οτι ή Ρούθ είναι τώρα «ένα διαφορετικό παιδί». Οί ίδιοι οί
γονείς τά πάνε καλύτερα μεταξύ τους. Ή προκλητική χρήση αίσχρόλογων άπό τή Ρούθ έχει ε-
πίσης σταματήσει καί οι γονείς άρχισαν νά μιλάνε γιά τή δική τους σεξουαλική σχέση. Τά σο-
βαρά προβλήματα, τά όποια είχαν συζητηθεί προηγουμένως, φαινόταν νά μήν ύπάρχουν πλέον
κα\ είπαν ότι ή σεξουαλική τους σχέση ήταν ικανοποιητική. Καί οί δύο όμως εξέφρασαν ε-
πανειλημμένα τό παράπονο οτι ό σύζυγος δέν είναι ενθουσιώδης καί αύθόρμητος. Καθώς εξε-
 ΕΝΝΟΙΕΣ 171

τάζαμε τό θέμα, τό συναίσθημα τής ανίας καί τοϋ λήθαργου όταν επιστρέφει στό σπίτι (αν καί
θεωρεί τή δουλειά του συναρπαστική), φαινόταν νά συνδέεται με τό συναίσθημα του οτι ή σύ-
ζυγος είναι πολύ κτητική καί ζηλότυπη. Αισθάνεται ότι εκείνη τον ελέγχει καί ότι χάνει τήν ε-
λευθερία του. Αύτή ή συμμόρφωση καί ή δυσαρέσκεια φαίνεται νά προκαλεί τό χρόνιο συναί-
σθημα τής στασιμότητας. "Ολοκληρώνοντας, ή σύζυγος εξέφρασε έντονα τήν άποψη οτι είναι
άνεπιθύμητο οί άνδρες «νά βγαίνουν μέ τούς φίλους τους», καθώς αύτό μπορεί νά οδηγήσει σέ
άπιστία, άλλά τελικά φάνηκε νά αποδέχεται ότι ή άκαμπτη στάση της μπορεί νά είναι μέρος τοϋ
προβλήματος....»
'Ορίσαμε νά συμμετάσχουν ot γονείς σέ μία ομάδα παντρεμένων ζευγαριών, άλλά πρίν τήν
προβλεπόμενη έναρξη τής συμμετοχής τους ή σύζυγος τηλεφώνησε γιά νά πεΐ ότι ό σύζυγος ει-
χε αποφασίσει νά αρνηθεί τήν συμμετοχή τους, επειδή «θά έμοιαζε πάρα πολύ μέ ομαδικό
σεξ». Εξέτασα γιά μία άκόμη φορά τή σύζυγο, ή όποία άνέφερε οτι τά προβλήματα μέ τά παι-
διά είχαν ξεπεραστεί εντελώς κι ότι είχε συμβιβαστεί μέ τήν περιορισμένη σεξουαλική δραστη-
ριότητα στό γάμο τους. Φαινόταν νά είναι λιγότερο ικανοποιημένη άπ' ό,τι ισχυριζόταν, άλλά
τούς ζητήσαμε νά επικοινωνήσουν ελεύθερα καί πάλι μαζί μας άν άλλαζε ή κατάσταση.

Πρότυπα

Οί μηχανισμοί μέ τούς οποίους έσωτερικεύονται καί μεταδίδονται τά πρότυπα τών σχέσεων,

έχουν ήδη περιγραφεί επαρκώς. Υπάρχει όμως μία σημαντική επιπλοκή αυτής τής διεργασίας,
ή όποία μέχρι τώρα είχε παραμεριστεί γιά νά μήν περιπλέξουμε τήν παρουσίαση. Ή ιδέα τών
έσωτερικευμένων προτύπων παρουσιάστηκε μέχρι τώρα έπε- κτείνοντάς τα σέ δυο γενιές,
δηλαδή χρειάζεται νά λάβουμε υπόψη μόνο τήν Αλληλεπίδραση γονέων καί παιδιών γιά νά
έπιφέρουμε τήν άλλαγή. Ή συγκεκριμένη οπτική γωνία τών δύο γενεών επαρκεί γιά το
μεγαλύτερο μέρος τής οικογενειακής κα\ συζυγικής θεραπείας, ενώ ή εισήγηση πιο περίπλοκων
εννοιών αυξάνει μόνον τίς προσπάθειες πού απαιτούνται άπο τό θεραπευτή δίχως νά βελτιώνει
τό αποτέλεσμα, ίσως καθυστερώντας τον μόνον γιατί είναι σαν νά χρησιμοποιεί μία βαριά γιά
νά σπάσει ένα καρύδι.
Αλλά πολλά περιστατικά, ειδικά εκείνα τά πιό δυσεπίλυτα προβλήματα πού αντιστέκονται ο'
όλες τις άλλες προσπάθειες, ιδίως όταν κυριαρχούν ψυχωτικά χαρακτηριστικά καί όταν
άπειλειται ή άντικειμενικότητα τού ίδιου τού θεραπευτή από μεταβιβαστικές διαστρεβλώσεις,
δύναται νά γίνουν κατανοητά καί νά αντιμετωπιστούν μόνο μέ τή χρήση μίας προσέγγισης
τριών γενεών. Αν καί ένα τέτοιο εννοιολογικό σχήμα ενυπάρχει σιωπηρά σέ πολλά από τά
περιστατικά πού έχουν ήδη παρουσιαστεί, σέ αύτό τό υποκεφάλαιο επιχειρούμε νά
διατυπώσουμε μία πιό συστηματική παρουσίαση. Χρησιμοποιούμε ώς πηγή σέ μεγάλο βαθμό
τό έργο συναδέλφων στή Βρετανία, όπου ή μακρόχρονη παράδοση στήν ανάπτυξη θεωριών γιά
Ή Σχέση μεταξύ Συζυγικής κα Οικογενειακής λλείδρασης 172

τίς άντικειμενότροπες σχέσεις στον ψυχαναλυτικό τομέα εχει οδηγήσει σέ ειδικό ενδιαφέρον γι
αύτό τό είδος τής προσέγγισης, ιδίως τά τελευταία χρόνια, καί αντιπροσωπεύει μία δοκιμαστική
προσπάθεια νά ενοποιηθούν μερικές άπ' αύτές τίς ιδέες. Αύτό είναι όμολογουμένως κάπως
πρόωρο καί ζητώ συγγνώμη από κάθε συγγραφέα πού αίσθάνεται ότι δέν εκτίμησα δεόντως τή
θεωρία του.
Ό Bowlby (6) θεωρεί ότι ή συμπεριφορά προσκόλλησης τού βρέφους κάί τού παιδιού είναι
μία βιολογικά καθορισμένη απόκριση πού εξασφαλίζει ότι τά άτομα πού δέν είναι ακόμη ικανά
νά προστατεύσουν καί νά φροντίσουν τόν έαυτό τους παραμένουν σέ στενή εγγύτητα μέ πιό
ώριμα μέλη τού είδους, τά όποία μπορούν νά ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους. Καθώς
αύξάνεται ή Ικανότητα άντιμετώπισης τού εξωτερικού κόσμου, αύτή ή συμπεριφορά
προσκόλλησης μειώνεται σταδιακά καί ή μείωση της είναι ένα σημάδι επιτυχούς ωρίμανσης.
Σέ στιγμές κρίσης καί στρες (π.χ. απώλεια, τοκετός, τραυματισμός κλπ.), ή συμπεριφορά
προσκόλλησης επανεμφανίζεται κανι προκαλεί τήν άναγκαία ύποστηρικτική απόκριση τού
άλλου μέχρι νά ξεπεραστεί ή κρίση καί νά επανακτηθεί μία σχετική αύτονομία. Αλλά όταν
υπάρχει άποτυχία στή διεκπεραίωση αναπτυξιακών αποστολών, αύτή ή συμπεριφορά
προσκόλλησης συνεχίζει νά παρατηρείται σέ στάδια, στά όποια κανονικά δέ θά έπρεπε νά
υπάρχει σύμφωνα μέ τή διαδικασία τής ωρίμανσης (π.χ. σχολική φοβία, άγοροφοβικές
νοικοκυρές κλεισμένες στό σπίτι κλπ.).
Αν προσθέσουμε σ' αύτές τις ιδέες τίς ακόλουθες άρχές, ύποστηρίζοντας τήν ύπαρξη μίας
σειράς άπο στάδια διά τών οποίων έσωτερικεύονται τά πρότυπα, άλλες έννοιες πού
χρησιμοποιούνται σέ θεωρίες τριών γενεών τής οικογενειακής παθολογίας ίσως νά
 ΕΝΝΟΙΕΣ 173

μπορούν νά συμφιλιωθούν καί νά ένοποιηθοϋν μέ Ικανοποιητικό τρόπο. Θά είναι φανερό ότι τά

προτεινόμενα στάδια γιά τήν έσωτερίκευση των προτύπων έχουν σχέση μέ τις άναπτυξιακές
φάσεις πού παρουσιάστηκαν στο Δεύτερο Κεφάλαιο· στήν ουσία περιγράφουν τήν ίδια
διαδικασία άπό μία διαφορετική όπτιχή γωνία. Στή φυσιολογική άνάπτυξη, ή έσωτερίκευση
τών προτύπων πού παρέχονται άπό ένα άλλο άτομο ακολουθεί μία σειρά άπό στάδια.
Αρχικά υπάρχει μία υψηλή εκτίμηση τοϋ άλλου -θαυμασμός, εξιδανίκευση-, μία επιθυμία
νά είναι κάποιος όπως ό άλλος, νά συγχωνευτεί μαζί του, στήν ουσία νά είναι
ό άλλος. Ακολουθεί μετά άπό ορισμένο διάστημα μία φάση άπόσυρσης, άποχωρισμοϋ, πιο
ρεαλιστικής άντίληψης τοϋ άλλου, ό όποιος φαίνεται νά έχει χάσει τά προηγούμενα
άξιοζήλευτα προτερήματα άκριβώς έπειδη αύτά έχουν αποκτηθεί έως ενα βαθμό. Γι
αύτό τό λόγο είναι δυνατή μία μεγαλύτερη άντικειμενικοτητα, επειδή ή σχέση είναι πιο
ισότιμη, βρίσκεται περισσότερο σ' ένα επίπεδο.
Διακρίνουμε αυτήν τή διεργασία σέ κάθε στάδιο τής ζωής σέ ποικίλο βαθμό: ή άρχική
εξιδανίκευση κάι μετέπειτα άναγκαία κριτική τών γονέων άπό τά νεαρά παιδιά· ή επιλογή
ήρώων καί εΙδώλων ή Ιδεαλιστικών σκοπών στήν εφηβεία, πού ξεπερνιούνται στήν
ενηλικίωση· πιο ώριμος θαυμασμός, μίμηση και σεβασμός τών γηραιότερων, πιο έμπειρων
συναδέλφων καί προϊσταμένων, τών πνευματικών συμβούλων καί άλλων πού μπορούν νά μας
προσφέρουν πραγματικά ήθικά παραδείγματα κ.ο.κ.
Τό σημείο πού τονίζεται είναι ή σταδιακή φύση τής διεργασίας. Ή πρώτη φάση χα-
ρακτηρίζεται άπό θαυμασμό, ενθουσιασμό, μία αίσθηση πληρότητας, ότι άνήκεις κάπου, ότι
χάνεις τόν έαυτό σου, ότι εντάσσεσαι σέ κάτι μεγαλύτερο, ότι τά προβλήματα λύθηκαν
επιτέλους. Αλλά παρότι μπορεί κάποιος νά άπέκτησε νέες δυνάμεις σ' αύτό τό στάδιο, δέν είναι
άκόμη δικές του· είναι δανεικές· υπό μία έννοια, στο βαθμό πού θεωρούνται δικές του σ} αύτό
τό στάδιο, είναι κλεμμένες.
Τό δεύτερο στάδιο χαρακτηρίζεται άπό απογοήτευση, ίσως ένα συναίσθημα ότι μας
πρόδωσαν καί σίγουρα ένα συναίσθημα ότι πρέπει νά στηριχθούμε στις δικές μας δυνάμεις καί
νά είμαστε σέ κάποιο βαθμό αβοήθητοι. Αύτό τό συναίσθημα τοϋ άποχωρισμοϋ, τής άπώλειας
μίας προηγουμένως εξιδανικευμένης προσκόλλησης, συνοδεύεται άπό κατάθλιψη, σέ αντίθεση
μέ τόν προηγούμενο ενθουσιασμό καί τή συγκίνηση, οπότε μπορεϊ άκόμη καί νά μετανιώνουμε
γιά τήν ευχάριστη εμπειρία τοϋ πρώτου σταδίου καί νά τήν υποτιμούμε.
 Ή Σχέση μεταξύ Συζυγικής Οικογενειακής λληεπίδρασης 174

Καί τά δύο στάδια τής διεργασίας έχουν τή ίδια άξια, καί τά δύο είναι άπολύτως άναγκαία
γιά τήν πραγματική μάθηση καί ώρίμανση. Τό πρώτο μας φέρνει φρέσκια αυτοπεποίθηση καί
ικανότητες, άλλά τό δεύτερο τίς καθιστά δικές μας καί είναι ένα άπα- ραίτητο, άπολύτως
άναγκαιο προοίμιο τοϋ τρίτου σταδίου, αύτοϋ τής πραγματικής αυτονομίας, όπως ή στιγμή του
φόβου όταν αρχίζει κάποιος νά μαθαίνει ποδήλατο χωρίς βοήθεια, χωρίς τήν προηγούμενη
ασφάλεια πού παρείχε τό χέρι τοϋ πατέρα στον ώμο του, άλλά πρϊ,ν τή μεταγενέστερη
διαφορετική σιγουριά και τήν ηδονή τής αίσθησης ότι εχει ό ίδιος τόν ελεγχο. Ακόμη και τή
στιγμή τής άπογοήτευσης πού χαρακτηρίζει τή δεύτερη φάση, ή υπόσχεση αύτής τής
μεταγενέστερης χαράς και αυτοπεποίθησης γίνεται συχνά αισθητή ώς ενα είδος ευτυχίας και
ενα συναίσθημα ελευθερίας. Σέ διαγραμματική μορφή, ή διεργασία αύτή δύναται νά
αναπαρασταθεί όπως στο Σχήμα 8.3. Στήν αριστερή πλευρά ένα άτομο πού επιθυμεί νά πάρει
κάτι άπό κάποιον άλλο συγχωνεύεται μαζί του κάί στή συνέχεια άποχωρίζεται και πάλι στή
δεξιά πλευρά.
 3. ΕΝΝΟΙΕΣ

ΣΧΗΜΑ 8.3 Διεργασία ταυτοποίησης, έσωτερίκευσης τοϋ προτύπου και

επακόλουθου άποχωρισμοϋ

Μία σειρά άπό εμπόδια ενδέχεται νά αποτρέψουν τήν αποτελεσματική λειτουργία αύτής τής
διεργασίας ταυτοποίησης έκτος άπό αυτά πού ήδη αναφέρθηκαν. Στο πρώτο στάδιο μπορεί νά
εμφανιστεί ή ακόλουθη δυσκολία: ό θετικός ή εποικοδομητικός φθόνος (μία επιθυμία μίμησης
καί κατοχής τών ιδιοτήτων τοϋ άλλου), πιθανώς ή πιο θετική δύναμη γιά ωρίμανση πού
υπάρχει, μετατρέπεται σέ άρνητικό και καταστρεπτικό φθόνο (μία επιθυμία αρπαγής και
καταστροφής τοϋ αντικειμένου τοϋ φθόνου). Αύτό συμβαίνει συνήθως όταν τό επιθυμητό
αντικείμενο ή ή επιθυμητή Ιδιότητα θεωρείται δυσπρόσιτο, όπότο τό χάσμα μεταξύ τοϋ είμαι
ενας «μή κατέχων» καί είμαι ένας «κατέχων» εμφανίζεται αγεφύρωτο.
Τό άλλο κύριο εμπόδιο επηρεάζει τή δεύτερη φάση και οφείλεται σέ δυσκολίες στήν
αντιμετώπιση τοϋ πόνου και τής κατάθλιψης πού συνεπάγονται ή άπώλεια κα\ ό άπο-
 Ή Σχέση μεταξύ Συζυγικής Οικογενειακής λληεπίδρασης 176

χωρισμός. 'Εδώ οί καλές, έπιθυμητές ιδιότητες άποκτοΰνται άπό τό πρόσωπο πού παρέχει τό
εξωτερικό πρότυπο και είναι διαθέσιμες εφόσον διατηρηθεί ή εξαρτημένη προσκόλληση, άλλά
τό πρότυπο δέν έσωτερικεΰεται επιτυχώς, ή αυτονομία δέν επιτυγχάνεται και ή άπώλεια τοΰ
άντικειμένου τής προσκόλλησης βιώνεται ώς μία καταστροφή που πρέπει νά αποφευχθεί μέ
κάθε θυσία. Τό πρώτο εμπόδιο εμφανίζεται πιό συχνά σέ οικογένειες που χαρακτηρίζονται άπό
μεγάλο βαθμό εχθρότητας, άπόρριψης κα\ φθόνου, όπου τό χάσμα είναι πράγματι άγεφύρωτο*
τό δεύτερο εμπόδιο χαρακτηρίζει περισσότερο τις εγκάρδιες καί στοργικές, άλλά ύπερβολικά
οικείες, υπερβολικά εξιδανικευμένες, «ύπερβολικά εύγενικές» οικογένειες.
Όταν ό άποχωρισμός είναι τόσο οδυνηρός, είναι κατανοητό νά άποφεύγεται μέ τόν ένα ή
τόν άλλο τρόπο. Όταν ένα ζευγάρι παντρεύεται, μχεορει νά συνεχίσει νά ζει όσο τό δυνατόν
πιό κοντά στους γονείς τοϋ ένός ή τοϋ άλλου συζύγου, άρα ή εξαρτημένη προσκόλληση τής
παιδικής ηλικίας διατηρείται μέ τή διαρκή επαφή. Έάν επιβληθεί ό σωματικός άποχωρισμός
άπό τό θάνατο ή άλλες περιστάσεις, τά πρότυπα τών γονικών προσώπων δέν έσωτερικεύονται
(ενώ άν έσωτερικεύονταν αύτό θά σήμαινε μία τελική άποδοχή τής άπώλειας τών πραγματικών
εξωτερικών προσώπων), άλλά διατηρούνται μέ προβολές σέ εναλλακτικούς ύποδοχεις, όπως
ό/ή σύζυγος ή τά παιδιά, στούς όποιους μεταβιβάζεται ή προσκόλληση. ΟΙ χαμένοι γονείς τοϋ
ένός γονέα διαφυλάσσονται κρυμμένοι στον άλλο γονέα ή στά παιδιά.
Ό Cooklin (7) εχει χρησιμοποιήσει τόν όρο Κεντρική Κοινή Οικογενειακή Όμαδική
'Ενασχόληση, τήν οποία συνδέει μέ μία «άπό κοινού άπο φυγή τοϋ πένθους πού άπαι- τεΐται
πρ\ν μπορέσει νά επέλθει ό αποχωρισμός», μία «άπό κοινού άποφυγή τής πραγματικής
έσωτερίκευσης κανι τοΰ άποχωρισμοϋ». Άντ' αυτού, «ή αίσθηση τής ταυτότητας τής
οικογενειακής όμάδας...βασίζεται στό δέσιμο γύρω άπό τήν κοινή ενασχόληση άντι νά
μοιράζονται τά καθήκοντα τής ζωής».
Άντί νά άκολουθεΐ τή φυσιολογική διεργασία τής ταυτοποίησης μέ τούς γονεΧς κα\
άργότερα νά έσωτερικεύσει τά πρότυπα πού αύτο\ προσφέρουν, όπως στό Σχήμα 8.3, αύτή ή
οικογένεια άναπαριστάται άπό τόν Cooklin διαγραμματικά στό Σχήμα 8.4, όπου «...οί
άμετάβλητοι ένδοοικογενειακοί ρόλοι άλληλεπιδροϋν μέ ένα φυγόκεντρο μοντέλο
επικοινωνίας, τό όποιο διατηρεί μία κεντρική κοινή οικογενειακή ομαδική ενασχόληση κι όμως
άποφεύγει τήν παραδοχή της». Όπως ό «σκελετός στήν ντουλάπα» (μία έκφραση τής άγγλικής
γλώσσας γιά τήν όποία τούτο μπορεί νά προσφέρει μία έ- ξήγηση), ό κεντρικός χώρος παρέχει
όχι μόνον κάποιο χώρο γιά νά διατηρηθούν τά
πρόσωπα τής προσκόλλησης πού δέν έχουν έσωτερικευθει άλλά ταυτόχρονα και γιά νά
κρυφτοϋν.
 ΕΝΝΟΙΕΣ 177

ΣΧΗΜΑ 8.4 Μέλη τής οικογένειας πού δεσμεύονται άπό τήν άλυτη, άπωθημένη
προσκόλληση-άνικανότητα αποχωρισμού

Σέ μια σειρά άπο συναρπαστικά παραδείγματα, ό Cooklin παραθέτει και τήν εξής
περίπτωση: οι γονείς τών γονέων πού περιέχονταν εντός τών παιδιών (άλλά και τά παιδιά πού
ήταν ελεύθερα άπό τέτοιες προβολές) μπορούσαν νά προσδιοριστούν σαφώς άπό τό γεγονός οτι
ό θάνατος κάθε γονέα τών γονέων συνδεόταν στενά μέ τή γέννηση κάθε παιδιού, εντός τοΰ
όποιου ή γονική προβολή «ανάσταινε» τόν παπού ή τήν γιαγιά. Παρόμοιες προβολές άνέθεταν
στά παιδιά ρόλους πού ήταν ξένοι προς τόν πραγματικό τους έαυτό, στον όποιο δέν
επιτρεπόταν νά αναπτυχθεί ελεύθερα κι έτσι άναστελόταν ή εκτοπιζόταν, ακριβώς όπως
εκτοπίζονται τά πραγματικά κλωσόπουλα άπό μία φωλιά στήν όποία έχει τοποθετηθεί ένα αύγό
κούκου. Δουλεύοντας μ' αύτές τις έννοιες, ό Cooklin θεωρεί γιά τό ρόλο τοΰ θεραπευτή ότι
«...αντικαθιστά προσωρινά τήν Οικογενειακή Όμαδική Ενασχόληση ώς ενα κοινό άντικείμενο,
άλλά παραμένει και εκτός, ζωντανός, λειτουργικός κι ελεύθερος. Ύπ' αύτή τήν έννοια, ή θέση
του είναι συγγενής μέ μία ομαδική εκδοχή τοΰ μεταβατικού άντικειμένου (όπως τό εννοεί ό
Wnmicott)..^asi ύστερα γίνεται ένα άντικείμενο προσκόλλησης στή διεργασία τής δια-
φοροποίησης».
Ό R. D, Scott (8), άλλος ένας βρετανός συγγραφέας, εχει προτείνει ούσιαστικά παρόμοιες
εννοιες, είδικά σέ σχέση μέ τή σχιζοφρένεια. 'Ένα ύψηλό ποσοστό τών ασθενών μ' αύτήν τή
διάγνωση πού μελέτησε φαινόταν νά είχαν υποφέρει άπό τό γεγονός ότι ένας γονέας τούς ειχε
 Ή Σχέση μεταξύ Συζυγικής Οικογενειακής λληεπίδρασης 178

ταυτίσει μέ ενα ψυχικά άσθενή συγγενή, μέ τόν όποιο ό γονέας είχε επαφές προηγουμένως στή
ζωή, οπότε οί παραπεμπόμενοι άσθενεις επιβαρύνονταν μέ προβολές βασισμένες σ' αύτή τήν
ενοχλητική εμπειρία, αποκαλούμενη άπό τό Scott «σκιά τοϋ προγόνου», οί όποιες οδηγούσαν
σέ σταθερές αρνητικές προσδοκίες πού είχαν μεγάλη πιθανότητα νά πραγματοποιηθούν
σύμφωνα μέ τήν άρχή «καλύτερα νά σοϋ βγει τό μάτι παρά τό όνομα».
Ό Scott μιλάει επίσης γιά ένα «κοινό ταμείο έλλειψης συνάφειας» πού γίνεται άντι- ληπτό
ώς «τρέλα» άπό τήν οικογένεια καί, όπως ή Κεντρική Κοινή Οικογενειακή 'Ομαδική
Ενασχόληση τοϋ Cooklin, φαίνεται νά περιέχει έντονες, μή εγκαταλειμμένες άλλά καί
άνομολόγητες προσκολλήσεις (οί όποιες στήν ορολογία πού περιγράφεται εδώ θά μπορούσαν
ίσως νά περιγραφούν ώς πρότυπα μαζί μέ τις σχετικές προσκολλήσεις, πού επιπλέουν σέ μία
ενδιάμεση κατάσταση, έτοιμα νά βρουν μία θέση σέ οποιοδήποτε οικογενειακό μέλος ή ίσως
μετακινούμενα άπό τό ένα μέλος στο άλλο). Τά μέλη τής οικογένειας παίζουν έντωμεταξύ ενα
είδος ψυχολογικής «μουσικής καρέκλας» προσπαθώντας νά άποφύγουν νά μείνουν όρθιοι.
Ό Stabenau (9) άπέδειξε πρόσφατα σέ μία μελέτη μονοζυγωτικών (κοινώς, πανομοιότυπων)
διδύμων, στούς όποιους ό ενας είχε αναπτύξει σχιζοφρένεια και ό άλλος είχε αποφύγει τή
διαταραχή, ότι ορισμένες αδυναμίες ή εχθρικές εμπειρίες, σωματικές ή ψυχικές, φαινόταν νά
όδηγοϋν στήν επιλογή τοϋ ένός παιδιού άντι τοϋ άλλου ώς άπο- δέκτη τών αρνητικών γονικών
προβολών και προσδοκιών. Ό Stabenau συμπεραίνει ότι «ορισμένα σωματικά,
ίδιοσυγκρασιακά ή άναπτυξιακά χαρακτηριστικά χρησιμεύουν ώς εστιακό σημείο γιά τήν
προβολή μέρους τής άρνητικής εικόνας τοϋ γονέα γιά τόν έαυτό του στο παιδί. Τά
προβαλλόμενα χαρακτηριστικά φαίνεται νά είναι διασπασμένα, απωθημένα, αρνητικά στοιχεία
τής προσωπικότητας τοϋ γονέα ή άντι- προσωπευτικά τμήματα άπωθημένων, ένδοβολημένων
αντικειμένων άπό τή ζωή τοϋ ίδιου του γονέα» (σελ. 23).
Τό έργο τοϋ Byng-Hall (10), στο όποιο αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω, μας εχει βοηθήσει νά
κατανοήσουμε πώς οί «οικογενειακοί μύθοι» παράγονται γιά νά εκλογικεύσουν τήν κρυφή
παθολογία όχι μόνο γιά νά ικανοποιήσουν τόν έξω κόσμο άλλά, κάτι πού είναι πιο σημαντικό,
γιά νά επιτρέψουν στήν οικογένεια νά άποφύγει νά τήν αναγνωρίσει. Όπως οί Cooklin καϊ,
Scott, ό Byng-Hall προτείνει ότι «οί οικογενειακοί μύθοι μπορεί νά πηγάζουν άπό μία άλυτη
κρίση, όπως μία άποτυχημένη διεργασία πέν- 0ους, μια εγκατάλειψη ή μία αποβολή· ή εικόνα
του χαμένου προσώπου δύναται νά αναστηθεί σ' ενα άπό τά υπόλοιπα μέλη τής οικογένειας»
(σελ. 240).
Στις ΗΠΑ, ό Norman Paul (11) τοποθέτησε παρόμοιες έννοιες σέ κεντρικό σημείο τών δικών
του θεωριών και τεχνικών, δια τών όποιων ή οικογένεια πρέπει νά βοηθηθεί νά επαναφέρει στή
ζωή τά «φαντάσματα του παρελθόντος», τά χαμένα πρόσωπα προσκόλλησης, τά όποια δέν
εΙσέπραξαν τό πένθος πού τούς άναλογοϋσε, δέν εγκαταλείφθηκαν καϊ δέν έσωτερικεύτηκαν
 ΕΝΝΟΙΕΣ
πραγματικά, καϊ γύρω άπό τά όποια είναι δεσμευμένα τά μέλη τής οικογένειας μ' έναν 179
παλινδρομικό τρόπο πού εμποδίζει τήν ωρίμανση καϊ τήν άνανέωση τής ζωής.
Ή σημασία τέτοιων ιδεών γιά τήν παρούσα συζήτηση βρίσκεται στις προφανείς συνδέσεις
μεταξύ συζυγικών κα\ παιδικών διαταραχών πού αποκαλύπτουν αύτές οί καταστάσεις. Οί γάμοι
πού λειτουργούν ικανοποιητικά μέχρι νά γεννηθεί ένα παιδί κα\ στήν συνέχεια αντιμετωπίζουν
σοβαρές δυσκολίες, ή αύτόι πού λειτουργούν καλά μόνο οσο υπάρχουν παιδιά άλλά διαλύονται
όταν αύτά φεύγουν ή γίνονται ανεξάρτητα, ή όσοι λειτουργούν καλύτερα όταν τό παιδί είναι
άρρωστο, έρμηνεύονται μέ ευκολία όταν τά ενοχλητικά, απωθημένα πρότυπα, οί «σκελετοί
στήν ντουλάπα», είναι δυνατό νά εντοπισθούν καϊ νά εξιχνιαστεί ή κίνηση τους εντός τών
ο'ικογενειακών προβολών.
9. Η ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ

Υπάρχει μόνο μια γωνία τοΰ σύμπαντος γιά την όποια μπορείς να είσαι σίγουρος οτι
μπορείς να τη βελτιώσεις, κι αύτη είναι ό δικός σον έαντός.
Άλντονς Χάξλεϊ, Ό Χρόνος Πρέπει νά "Εχει μία Παύση

Άρκετη σύγχυση θά μποροϋσε να αποφευχθεί αν αποφεύγαμε να θέτουμε ενώπιον

της ομάδας όσα μπορούν να άποτελέσουν μόνο στόχο τον άτομου 9 καϊ ενώπιον της
κοινωνίας ώς συνόλου όσα μπορούν νά άποτελέσουν μόνο στόχο της ομάδας.
Τ. Σ. 'Έλιοτ, Μαζικός καί Μειονοτικός Πολιτισμός

Έχουμε δικαίωμα νά αλλάξουμε άλλους;

Τά τελευταία χρόνια άμφισβητεΧται άν τά μέλη τών νοσηλευτικών καϊ κοινωνικών

επαγγελμάτων ή όσοι κατέχουν άλλες υπεύθυνες θέσεις στην κοινωνία έχουν τό δικαίωμα νά
επιζητούν τήν αλλαγή στους άλλους, ειδικά όταν το αίτημα γιά άλλαγή προέρχεται άπο συγγενείς
ή άλλους εμπλεκόμενους, ή ακόμη κι δταν ή επιθυμία γιά άλλαγή εκφράζεται άπό τόν ασθενή ή
τόν πελάτη, άλλά οι συνέπειες δέν μπορούν νά έκτιμη- θούν πλήρως. Ή κριτική τού
παραδοσιακού Ιατρικού μοντέλου, σύμφωνα μέ τό όποιο μία ασθένεια ή διαταραχή θεωρείται ότι
υφίσταται εντός τού ασθενή καϊ ένας επαγγελματίας κάνει κάτι σ' αύτόν «γιά τό καλό του» ή γιά
την εύημερία τών άλλων μέ ή χωρίς τήν έγκριση τού έν λόγφ άτομου, ήταν πολύ έντονη άπό
μερικούς αντιπροσώπους τών ϊδιων τών Ιατρικών επαγγελμάτων.
 ΕΝΝΟΙΕΣ
Στή Βρετανία, οί Laing (1) καϊ Cooper (2) ήταν ιδιαίτερα σφοδροί στήν αντιπαράθεση τους μέ
180

τούς συναδέλφους τους πού θεωρούν τή σχιζοφρένεια μία άσθένεια τού άτομου, καθώς πιστεύουν
ότι αύτή ή άποψη έχει ώς άποτέλεσμα οι άσθενεις νά ύφί- στανται μέ αίτημα τών συγγενών τόν
επιζήμιο εγκλεισμό σέ ψυχιατρικά νοσοκομεία ή τή χορήγηση αποβλακωτικών φαρμάκων. Καθώς
αύτοϊ οι συγγράφεις θεωρούν τό σχιζοφρενή εξιλαστήριο θύμα καί τή σχιζοφρένεια μία συνέπεια
βασικών άντιφάσεων καϊ άδικιών άπό ολόκληρο τόν πολιτισμό μας, συμπεραίνουν φυσικά ότι ή
παραδοσιακή ί- ατρική προσέγγιση αναγκαστικά οδηγεί τους επαγγελματίες νά συνωμοτούν μέ
μία καταδιωκτική οικογένεια ενάντια στα μέλη πού απορρίπτονται καϊ μετατρέπονται σέ θύματα.
Στις ΗΠΑ, ό Thomas Szasz (3) έχει εκφράσει άκόμη πιο ριζοσπαστικές άπό- ψεις, υπαινισσόμενος
οτι άκόμη και ή αποτροπή μίας αυτοκτονίας σέ μία περίπτωση ψυχωτικής κατάθλιψης αποτελεί
μία άδικαιολόγητη παρέμβαση στήν προσωπική ελευθερία.
Είναι ατυχές γεγονός ότι αύτές οι ενστάσεις έχουν διατυπωθεί μέ τόσο άκραία μορφή, γιατί
αύτό επέτρεψε στά ιατρικά επαγγέλματα στό σύνολο τους νά άπορρίψουν τήν άνάγκη γιά
προσεκτική κα\ σοβαρή επανεξέταση των εμπλεκόμενων ζητημάτων. Ή κατάσταση δέ βοηθήθηκε
άπό τό γεγονός ότι οι Laing, Cooper καϊ Szasz βρήκαν πρόθυμη άνταπόκριση σέ νεώτερα μέλη
τών κοινωνικών καϊ νοσηλευτικών επαγγελμάτων πού άναζητοϋν μία εκλογίκευση γιά τήν
απροθυμία τους νά άποδεχτοϋν οποιονδήποτε περιορισμό τής επιθυμίας τους νά κάνουν ό,τι τούς
αρέσει ή τής πειθαρχίας άπό τή σωστή έκπαίδευση στό επάγγελμα τους. Όπως έχω ήδη δείξει, οί
μελέτες τής οίκογενειακής άλληλεπίδρασης αποδεικνύουν δυστυχώς πολύ καθαρά ότι ύπάρ- χουν
πραγματικά επιχειρήματα ύπέρ αύτών τών ενστάσεων γιά τήν αβασάνιστη χρήση τοϋ
παραδοσιακού ιατρικού μοντέλου, όταν αύτό επεκτείνεται στήν κοινωνική συμπεριφορά.
Ή διαδεδομένη καϊ συχνά μή άμφισβητούμενη υπόθεση τών ιατρών ότι είναι σωστό νά
αποτρέπουν τό θάνατο, νά θεραπεύουν τήν ασθένεια καϊ νά ανακουφίζουν τον πόνο (είτε
συμφωνεί ό άσθενής εϊτε όχι) είναι πιο εύκολο νά δικαιολογηθεί σέ συνθήκες πού παραδοσιακά
άνήκουν στή δικαιοδοσία τής Ιατρικής, όπως κατάγματα, πνευμονία ή καρκίνος. Άλλά άκόμη καϊ
μία μεταδοτική ασθένεια μπορεί νά εξυπηρετεί ενα θετικό σκοπό, προσβάλλοντας, όπως
συμβαίνει συχνά, εκείνα τά άτομα πού είναι άνί- κανα νά άναγνωρίσουν τά προειδοποιητικά
σημάδια τής υπερβολικής ψυχολογικής ή σωματικής καταπόνησης, καϊ υποχρεώνοντας τό σώμα
νά δεχθεί τήν ανάπαυση, τήν όποια ό νους δέν εχει τήν αντιληπτική ικανότητα ή τή δύναμη νά
ρυθμίσει.
Ή κακή σωματική ύγεία αποτελεί μία ένδειξη ότι τό άτομο έχει άνάγκη άπό συναισθηματική
υποστήριξη γιά νά ικανοποιήσει άνικανοποίητες άνάγκες εξάρτησης πού δέν μπορεί νά επιτρέψει
στόν εαυτό του νά εκφράσει, εκτός κι άν γίνει μέ ιατρική έγκριση καϊ συγκαλυφθεΧ μέ τήν άπο
δεκτή, ενήλικη μορφή τής κλινήρους ανάπαυσης, τής ειδικής δίαιτας, τής αναρρωτικής άδειας
 Ή Δεοντολογία της Αλλαγής 181

κ.ο.κ. Πράγματι, είχα πάντοτε τήν εντύπωση ότι αυτή είναι μία άπό τις ζωτικές λειτουργίες πού
εξυπηρετούν όλα τά νοσοκομεία στήν κοινωνία καϊ μάλιστα όλο καϊ πιο αποτελεσματικά, επειδή
δέ γίνεται σαφής.
Όταν ή συναισθηματική προέλευση τών σωματικών διαταραχών έχει εξακριβωθεί σαφέστερα,
όπως στό άσθμα, στήν ελκώδη κολίτιδα ή στό έλκος δωδεκαδάκτυλου, μία θεραπευτική αγωγή, ή
οποία στοχεύει μόνο στήν απάλειψη των συμπτωμάτων δίχως νά εξετάζει τή συναισθηματική
σημασία τής διαταραχής στην ψυχολογική διάθεση τού άτομου καϊ στό κοινωνικό του δίκτυο,
μπορεί νά αποτρέψει ενεργά μία πιό ουσιαστική άναπροσαρμογή και θεραπεία. Αντίθετα, μέ κάθε
νέα συνταγή γιά φάρμακα μπορεί νά συντηρείται μία άνώριμη προσέγγιση τής ζωής, μία έμμονη
τάση άποφυγής τών δυσκολιών κα\ τού στρές ή μία δυστυχισμένη, άμοιβαία καταστρεπτική
συζυγική σχέση.
Τό παραδοσιακό ιατρικό μοντέλο, σύμφωνα μέ τό όποΤο οί «ύγιεΐς συγγενείς» παραδίδουν
εναν «ασθενή μετά άπό συμβουλές «μή ενδιαφερόμενων επαγγελματιών» σ' ενα θεραπευτή γιά νά
«άφαιρεθει» ή νά «διορθωθεί» ή διαταραχή, είναι άκόμη πιό παραπλανητικό όταν επεκτείνεται σέ
προβλήματα, όπως ή ανήλικη παραπτωματικότητα ή ή πολιτική διαφωνία, πού εκφράζουν μέ
συγκαλυμμένη μορφή τή σύγκρουση εντός τού κοινωνικού δικτύου παρά εντός ενός άτομου κα\
μόνο.
Ή αντίδραση ενάντια στό Ιατρικό μοντέλο εχει όμως οδηγήσει σέ εξίσου έξωπραγ- ματικές
κανι άσυνήθιστες στάσεις πού συνήθως άξιώνουν νά δοθεί προτεραιότητα σέ κοινωνιολογικές
ιδέες. Ή εξακρίβωση τών σχέσεων μεταξύ ανήλικης παραπτωματικό- τητας κα\ αποστέρησης ή
μεταξύ φτώχειας και εκπαιδευτικής αποτυχίας, γιά παράδειγμα, εχει οδηγήσει στήν
άπλουστευτική προσδοκία δτι ή αντικοινωνική συμπεριφορά ή ή νοητική καθυστέρηση είναι
δυνατό νά εξαλειφθούν άπλά καΧ μόνο μέ επιδέξιο χειρισμό τής κοινωνικής ή οικονομικής
δομής. Ό φθόνος θεωρείται όρθώς ώς μία ισχυρή συνέπεια τής άποστέρησης, άλλά αμελείται ή
επίδραση αυτού τού φθόνου στή δημιουργία αυτοκαταστροφικών τάσεων πού διαιωνίζουν τήν
άποστέρηση είτε άμεσα (όπως στήν άποτυχία μάθησης ή σέ άλλες αρνήσεις νά πάρει κάποιος
αύτό πού είναι
διαθέσιμο) είτε εμμεσα (μέ τή δημιουργία μίας καταστρεπτικής κοινωνικής σύγκρουσης πού σέ
τελική ανάλυση βλάπτει όλους, καϊ τούς πιό αδύναμους περισσότερο άπ' όλους).
Οί νόμοι πού άφορούν στά προβλήματα τής άδικαιολόγητης απουσίας άπό τό σχολείο, τής
ανήλικης παραπτωματικότητας, τής βίας κλπ. κανι ή δομή τών κοινωνικών ύ- πηρεσιών πού
δημιουργήθηκαν γιά τήν άντιμετώπισή τους έχουν τροποποιηθεί σέ μεγάλο βαθμό σύμφωνα μέ
τήν υπόθεση ότι τό κοινωνικό πλαίσιο, κι όχι τό άτομο, είναι υπεύθυνο γι αυτές τΙς συνέπειες. Κι
όμως αύτή ή νέα στάση είναι τόσο άνεπαρκής όσο κανι ή προηγούμενη άτομοκεντρική στάση. ΟΙ
 ΕΝΝΟΙΕΣ
θεραπείες πού βασίζονται στήν κοινωνική δράση άπλά και μόνον άντιστρέφουν μία μισή άλήθεια
182

(θεραπείες βασισμένες στήν εργασία κοινωνικών λειτουργών ή σέ ψυχοθεραπεία μόνον). Μόνο

μία εξέταση τής συνολικής ιεραρχίας τών συστημάτων καϊ τών άμοιβαία άντίστοιχων σχέσεών
τους μπορεί νά οδηγήσει σέ πιό άποτελεσματική κατανόηση κανι παρέμβαση. Αύτή ή προσέγγιση
εχει ήδη εκφραστεί σέ κάποιο βαθμό στό κεφάλαιο γιά τή θεωρία τών συστημάτων,
I άλλά όσοι έχουν κάποια γνώση τών ψυχαναλυτικών ιδεών μπορεί νά θεωρήσουν χρή σιμο νά
επεκτείνουν στά κοινωνικά δίκτυα τδ ψυχαναλυτικό δομικό μοντέλο, τό ό- ItoXo άναπτΰχθηκε
άπό τό Φρόιντ γιά νά περιγράψει τήν ψυχολογία του άτομου. Είναι 5μως απλά ένας άλλος
τρόπος θεώρησης του ίδιου πράγματος.
1 Ή φροϋδική δομική θεωρία διαιρεί τό νοϋ σέ τρία κΰρια μέρη -ύπερεγώ, εγώ και έχει ν ο (4).
Τό εκείνο άντιπροσωπεΰει τό άθροισμα τών παρορμήσεων και τών ενστικτωδών ένορμήσεων,
τή ζφώδη κληρονομιά που είναι παροϋσα εξαρχής στήν ανθρώπινη προσωπικότητα, άναρχη καϊ
πέρα άπό κάθε ηθική. Τό εγώ αντιπροσωπεύει όλους τους μηχανισμούς τοϋ αυτοελέγχου πού
σταδιακά άναπτύσσεται μέ τή κοινωνική μάθηση, δια τών όποιων αυτές οί ένορμήσεις κατ ol
παρορμήσεις οργανώνονται κοα εναρμονίζονται. Τό ύπερεγώ αντιπροσωπεύει τις άξιες και τις
αρχές, όπως αρχικά άντλοϋ- νται άπό τις άντίστοιχες τών γονέων, ol όποιες παρέχουν
κατευθυντήριες γραμμές εντός τών όποιων τό εγώ θά επιχειρήσει νά διοχετεύσει τις ενέργειες
τοϋ εκείνο.
Αυτές oi έννοιες θά μπορούσαν, βεβαίως, νά εκφραστούν εξίσου καλά κατ μέ διαφορετικούς
όρους, όπως συνείδηση, αύτοέλεγχος και επιθυμίες. Ό λόγος γιά τον όποιο χρησιμοποιώ
ψυχαναλυτικούς όρους είναι μόνον ότι είναι ήδη οίκείοι σ' έμενα καϊ σέ πολλούς άπ' όσους
εργάζονται σέ Ιατρικά και κοινωνικά επαγγέλματα, ενώ μία διατύπωση μέ αυτούς τούς όρους
ύποδηλώνει άμέσως μία αφθονία επαγωγικών συμπερασμάτων όταν επεκτείνεται σέ δίκτυα.
Όταν συσχετίζονται μέ τά κοινωνικά συστήματα, αυτές οι έννοιες δύναται νά εκφραστούν
όπως άποτυπώνεται στο Σχήμα 9.1.

Ύπερεγώ: Όμάδα διαχρονικά: Νόμοι

Έγώ: Όμάδα ώς σύνολο: Κυβέρνηση

Εκείνο: Ατομα: Λαός

 Ή Δεοντολογία της Αλλαγής 183

ΣΧΗΜΑ 9.1 Αντιστοιχία κοινωνικών καϊ ένδοπροσωπικών ιεραρχιών

Οί άλληλοσυγκρουόμενες παρορμήσεις τοϋ εκείνο άντιστοιχοϋν με τά μέλη μίας θε-

ραπευτικής ομάδας ή τοϋ πληθυσμού μίας χώρας, μέ κάθε μέλος νά έχει στόχους πού είναι σέ
κάποιο βαθμό διαφορετικοί και αλληλοσυγκρουόμενοι. Τό έγώ είναι ή κυβέρνηση ή ό
θεραπευτής πού πρέπει νά συμβιβάσει αυτές τις άντιφάσεις και τις συγκρούσεις.
 Ή Δεοντολογία της Αλλαγής 196

Γιά νά είναι αποτελεσματικός πρέπει νά άντιπροσωπεΰει τήν όμάδα ώς σύνολο καί νά βρίσκει
συμβιβαστικές λύσεις πού θά έξασφαλίζουν τό μέγιστο κοινό όφελος καί ιδίως τήν επιβίωση τής
ίδιας τής ομάδας. Τό υπερεγώ αντιστοιχεί στους νόμους μίας χώρας, ή στο ήθος ή στή μήτρα μίας
θεραπευτικής ομάδας πού άναπτύχθηκε άπό τήν όμάδα στο παρελθόν καί προσαρμόστηκε, όπως
ελπίζουμε, γιά νά εξασφαλίσει τήν ευημερία της στο μέλλον έτσι καταλαμβάνει μία θέση
εξουσίας έναντι τής ομάδας σέ κάθε δεδομένη στιγμή.
Δίχως επιθυμίες καί κινητοποίηση δέ θά υπήρχε τίποτα γιά νά οργανώσει τό εγώ καί καμία
άνάγκη γιά κανόνες, άκριβώς όπως ot κυβερνήσεις κάι οί νόμοι δέν έχουν κανένα άλλο νόημα
παρά νά εξυπηρετούν τά κοινά μακροπρόθεσμα συμφέροντα τών λαών πού διοικούν. Πρέπει νά
ύπάρχει επίσης μία άμοιβαια, συνεχής σχέση μεταξύ τών δύο δομών, ώστε, παρότι ή κυβέρνηση
είναι κυρίαρχη έναντι τοΰ λαού βραχυπρόθεσμα, ό λαός καθορίζει τήν κυβέρνηση
μακροπρόθεσμα. Παρομοίως, παρότι ή κυβέρνηση θεωρεί ότι ό νόμος καθοδηγεί τις δικές της
πράξεις γενικά, τροποποιεί σιγά-σιγά τήν υπάρχουσα νομοθεσία σύμφωνα μέ τίς μεταβαλλόμενες
άνάγκες καί άπαιτήσεις τοΰ λαού. Μέ τόν ίδιο τρόπο διαμεσολαβεί τό εγώ μεταξύ τοΰ υπερεγώ
καί τοΰ εκείνο, προσφέροντας τό συμβιβασμό, άλλά είναι ικανό νά τροποποιήσει τό ϊδιο τό
υπερεγώ άνάλογα μέ τις εμπειρίες καί τις άνάγκες τοϋ εκείνο. Αύτό μπορεί νά τό κάνει στο βαθμό
πού ή συνείδηση, ή όποία άντιπροσωπεΰει μία άλλη διάσταση, παρέχει μία συνδετική δύναμη
ανάμεσα στις διάφορες δομές ώστε νά επιτρέπει τήν άλληλεπίδραση μεταξύ τους.
Σέ μία θεραπευτική όμάδα Ισχύουν παρόμοιες σχέσεις. Ό θεραπευτής άρχικά και, στή
συνέχεια όλο καί περισσότερο, ή όμάδα ώς σύνολο (τουλάχιστο στήν ομαδική ά- ναλυτική
μέθοδο) διαμεσολαβεί κάι βρίσκει νέους συμβιβασμούς μεταξύ τών άτόμων πού συνθέτουν τήν
όμάδα άπό τή μία πλευρά κάί τών απαιτήσεων κάι προκλήσεων τοϋ εξωτερικού κόσμου άπό τήν
άλλη.
Ή Ελλειψη ισορροπίας μεταξύ τών δομών καί ή άποτυχία άμοιβαίας επικοινωνίας μεταξύ τους
είναι τελικά πάντα ζημιογόνες γιά όλόκληρο τό σύστημα. Ό υπερβολικός έλεγχος καί ή
αυστηρότητα τών αξιών όδηγοΰν σέ απώλεια τοΰ αύθορμητισμοϋ κάι τής δημιουργικότητας, είτε
αύτό συμβαίνει σέ μία καταπιεστική δικτατορία, είτε σέ μία όμάδα ψυχοθεραπείας μέ έναν
ύπερβολικά ελεγκτικό θεραπευτή, ή σ' ένα Ιδεοληπτι- κό άτομο. Ό άνεπαρκής έλεγχος καί
συντονισμός, άπό τήν άλλη πλευρά, δύναται νά οδηγήσουν σέ μία «ελευθερία» ή σέ
άποσυντονισμό τών στοιχείων πού σέ τελική άνάλυ- ση όδηγει σέ αποσύνθεση τοϋ συνόλου,
όπως όταν μία εγκεφαλική βλάβη οδηγεί σέ διασπαστικά φαινόμενα «άνακούφισης», ή όταν ένα
κακομαθημένο, άπείθαρχο παιδί είναι ανίκανο νά επιτύχει εκείνες τις ικανοποιήσεις πού άπαιτοϋν
κάποια υπομονή, ταλαιπωρία καϊ αυτοσυγκράτηση, ή δταν μία θεραπευτική ομάδα, μία
θεραπευτική κοινότητα ή μία χώρα μέ υπερβολικά παθητικό ηγέτη χάνει όλο και περισσότερο τό
ηθικό της. Ή ελευθερία καϊ ή τάξη είναι δύο πλευρές ενός νομίσματος κι αύτό πού έχει σημασία
 ΕΝΝΟΙΕΣΑναμφίβολα, τό κατάλληλο μέτρο είναι
είναι τό σωστό μέτρο καϊ ποσοστό τής καθεμίας. 182

διαφορετικό σέ διαφορετικές εποχές -χρειάζεται περισσότερη τάξη σέ εποχές μέ στρές (όπως σέ

καιρό πολέμου) και λιγότερη σέ εποχές ανάπτυξης καϊ αλλαγής, μέ μία σταθερή ταλάντωση
μεταξύ τών δύο αύτών άκρων.
Αύτές οί τρεις λειτουργίες, λοιπόν, είναι εφαρμόσιμες σέ συστήματα σέ διαφορετικά επίπεδα,
άτομικά, οίκογενειακά και κοινωνικά. Μέ κάθε νέα γενιά, τό άτομο έσωτερι- κεύει άπό τήν
κοινωνία τόσο τού παρελθόντος όσο και τού παρόντος τον κορμό τών πληροφοριών πού
σχηματίζει τό εγώ καϊ τό ύπερεγώ, διά τών οποίων οργανώνονται οι παρορμήσεις τοϋ εκείνο.
Αρχικά αύτό συμβαίνει μέσω τής οικογένειας, άργότερα μέσω τοϋ σχολείου καϊ μέσω τής επαφής
μέ άλλα άτομα καϊ όμάδες, άλλά και μέσψ τής διαμεσολάβησης άλλων οικογενειών. Όταν αύτη ή
διεργασία επιτελείται μέ επιτυχία καϊ καθορίζονται σαφή όρια, ό εαυτός διαφοροποιείται σωστά
άπό άλλα μέλη τής οικογένειας κάι ό σχηματισμός τοϋ εγώ καϊ τοϋ ύπερεγώ μπορεί νά είναι
επαρκής.
Ή θεραπεία άποτελειται σέ μεγάλο βαθμό άπό τή βελτίωση τής επικοινωνίας μεταξύ αύτών
τών συστατικών, καϊ τήν επίτευξη μίας πιο άρμονικής ισορροπίας μεταξύ τους. Ή αύξημένη
επίγνωση τής φύσης τους (μπορεί όλα νά είναι ασυνείδητα σέ ποικίλο βαθμό) καϊ ή εγκαθίδρυση
πιο κατάλληλων συνδέσεων διευκολύνουν τις προσαρμοστικές τροποποιήσεις τών ίδιων τών
δομών μέ τήν πιο ολοκληρωμένη άλληλεπίδρασή τους άλλά καϊ μέ τήν έκθεση τών βελτιώσεων
στήν εμπειρία τής ζωής.
Αυτή ή κατάσταση πραγμάτων χαρακτήριζε τούς νευρωτικούς ασθενείς τής μεσαίας τάξης, μέ
τούς όποίους αναπτύχθηκε αρχικά ή ψυχανάλυση κάι γιά τούς όποιους ή ά- τομική προσέγγιση
και ή μελέτη τών ένδοψυχικών διεργασιών είναι πιο πιθανό νά εξασφαλίσουν μία κατάλληλη
λύση. Σέ άλλες περιπτώσεις όμως ή κατάσταση είναι αρκετά διαφορετική. Όταν οί εμπειρίες τής
κοινωνικοποίησης πού καθιστούν τό άτομο ικανό νά διαφοροποιήσει τον έαυτό του καϊ νά
έσωτερικεύσει αύτές τις δομές λείπουν σέ μεγάλο βαθμό ή είναι διαστρεβλωμένες, τό άτομο
συνεχίζει νά εξαρτάται άπό άλλους γιά νά εκτελούν εκείνοι αύτές τις λειτουργίες γιά λογαριασμό
του, όπως κάνουν οί γονείς γιά ένα μικρό παιδί. Διάφορα μέλη τής οικογένειας μπορεί τότε νά
παίζουν ρόλους αντίστοιχους μέ αύτές τις λειτουργίες, ίσως ένα παιδί νά εκφράζει επιθετικές
παρορμήσεις (ό «κακός»), ένα άλλο παιδί συναισθήματα άγάπης καϊ έγνοιας (ό «καλός»), ή
μητέρα νά εκπληρώνει λειτουργίες τοϋ ύπερεγώ (ή «υπεύθυνη» ή ή «σεβαστή») καϊ ό πατέρας νά
ελέγχει τά παιδιά σύμφωνα μέ τις προσταγές τής μητέρας (ό «Ισχυρός άλλά άναξιόπιστος»). Οί
ρόλοι μπορεί επίσης νά εναλλάσσονται, ώστε διαφορετικά μέλη νά εκτελούν κάθε λειτουργία γιά
τήν οικογενειακή ομάδα σέ διαφορετικές χρονικές στιγμές.
Σέ οικογένειες και συστήματα στις όποιες οι τρεις λειτουργίες είναι διασκορπισμένες μεταξύ
τών μελών, όταν ή θεραπεία περιορίζεται σέ οποιοδήποτε άπό τά μέλη είναι σαφώς απίθανο νά
 Ή Δεοντολογία της Αλλαγής 199

είναι άποτελεσματική. Μόλις τά άτομα σέ μία οικογένεια συσχετισθούν είτε σέ μία πραγματική
όμάδα ή άκόμη και χωριστά μέ τή μεσολάβηση τοϋ θεραπευτή, ή άλλαγή μπορεί νά γίνει δυνατή.

Ελάχιστο έπαρκες δίκτυο

Γιά νά εκφράσουμε αύτή τήν αρχή έν συντομίςχ, είναι χρήσιμο νά παρουσιάσουμε τήν έννοια
τοϋ 'Ελάχιστου Επαρκούς Δικτύου (5)* σέ κάθε κατάσταση αύτό είναι ή ψυχολογική ή κοινωνική
δομή πού περιλαμβάνει άρκετά στοιχεία τών τριών ύποσυ- στημάτων -υπερεγώ, εγώ καί εκείνο-
ώστε νά είναι δυνατή ή αυτόνομη λειτουργία. Όταν ό ασθενής άποκρίνεται ικανοποιητικά σέ
ατομική ψυχοθεραπεία ή στήν εργασία τού κοινωνικού λειτουργού, τά τρία ύποσυστήματα έχουν
αναπτυχθεί επαρκώς έντός τοϋ ατόμου, ώστε νά επιτρέπουν τήν επικοινωνία έντός τοϋ
ένδοψυχικοϋ δικτύου σέ επαρκή βαθμό δίχως μεγάλη ανάγκη νά εμπλακούν άλλοι. Άλλά όταν μία
άναπτυξιακή αναστολή λόγω αποστέρησης ή τραύματος ειχε ώς άποτέλεσμα αύτές οί δομές νά
παραμένουν διασπαρμένες μεταξύ ενός αριθμού ανθρώπων, το μόνο αυτόνομο σύστημα είναι ή
όμάδα πού περιλαμβάνει αύτά τά άτομα, και ή θεραπεία πρέπει νά επεκταθεί πέρα άπό τήν
ένδοψυχική εξερεύνηση καί ερμηνεία γιά νά διευκολύνει τήν επικοινωνία μεταξύ τών
εμπλεκόμενων άτόμων.
Οί λέξεις «ελάχιστο» και «επαρκές» χρησιμοποιούνται γιά νά δηλώσουν ότι άν και επιθυμούμε
νά συμπεριλάβουμε τό τμήμα τοϋ δικτύου πού είναι αναγκαίο γιά νά επιτύχουμε τό στόχο μας, δέ
θέλουμε νά κάνουμε τό έργο μας πιο περίπλοκο απ* όσο είναι άπολύτως αναγκαίο, όποτε
εξαιρούμε άπό τήν εξέταση όσα μέρη τοϋ δικτύου έχουν άρκετά μικρή επιρροή καί, άρα,
μπορούμε νά τά άγνοήσουμε μέ άσφάλεια.
J Εύρΰτερα δίκτυα

Τδ ελάχιστο επαρκές δίκτυο μπορεί, λοιπόν, νά περιορίζεται εντός τών ορίων ενός < άτομου ή νά
είναι διασπαρμένο μέσα σέ μία πυρηνική ή διευρυμένη οικογένεια. Μπορεί επίσης νά εκτείνεται
εύρΰτερα καϊ νά εμπλέκει άλλα σημαντικά πρόσωπα ή οργανισμούς εντός μίας κοινωνίας. Μερικές
οικογένειες είναι άνίκανες νά παρέχουν τή βα- ! σική φροντίδα καϊ άνατροφή στά παιδιά, μέ τήν
έννοια ότι ή μητέρα δέν μπορεί νά I μαγειρέψει, δέν μπορεί νά διαχειριστεί τον οικογενειακό
προϋπολογισμό ή α'ισθάνεται ή ίδια τόση άνάγκη γιά υποστήριξη καϊ παρηγοριά ώστε νά έχει
ελάχιστα νά προσφέρει στά παιδιά. Όταν συμβαίνει αύτό καϊ ό πατέρας είναι ανίκανος νά
συμπληρώσει I- j κανοποιητικά τις ικανότητες άνατροφής πού δε διαθέτει ή μητέρα, ή ικανότητα
 Ή Δεοντολογία της Αλλαγής 184

τής οί- I κογένειας νά λειτουργεί μπορεί νά εξαρτάται άπό μία μακροπρόθεσμη ύποστηρικτική j
επαφή μέ μία υπηρεσία κοινωνικών λειτουργών. Στή Βρετανία, οι Μονάδες ΟΙκογε- I νειακής
Πρόνοιας έχουν αναπτύξει Ιδιαίτερες ικανότητες νά παρεμβαίνουν σ' αύτό τό 3 επίπεδο.
Σέ άλλες περιπτώσεις, ή άνατροφή μπορεί νά παρέχεται επαρκώς άπό ενα γονέα ή καϊ τούς
δύο, άλλά μπορεί ούτε ό πατέρας ούτε ή μητέρα νά είναι Ικανοί νά διαμορφώσουν τή δομή καϊ
τά όρια εντός τών όποιων τά παιδιά μπορούν νά άναπτύξουν τον άπαραίτητο εσωτερικό έλεγχο
γιά νά αντιμετωπίσουν τον εξωτερικό κόσμο. Ή αύξα- νόμενη επαφή μέ πρόσωπα τής
κοινωνίας πού μπορούν νά προσφέρουν τΙς απαιτούμενες λειτουργίες τοϋ έγώ και τοϋ
ύπερεγώ, όπως επιμονή, σταθερότητα καϊ συνέπεια -ίσως ό δάσκαλος, ό σχολικός ψυχολόγος ή
ό σύμβουλος, ό εργοδότης τοϋ πατέρα ή μερικές φορές ό άστυνόμος, ό επιμελητής
επιτηρήσεων ή τό δικαστήριο- μπορεί νά καταστήσει τήν ο'ικογένεια Ικανή νά λειτουργεί
επιτυχώς καϊ νά προλαμβάνει διαταραχές πού θά μπορούσαν νά οδηγήσουν σέ απομάκρυνση
τών παιδιών καϊ στήν άποστέρηση τής πραγματικής άγάπης πού μπορεί νά προσφέρει ή
οικογένεια. Όσες οικογένειες έχουν άνάγκη νά αντλούν κατ' αυτόν τον τρόπο τις λειτουργίες
πού τούς λείπουν άπό τά περιβάλλοντα κοινωνικά δίκτυα, συνήθως άπαιτοϋν μακροπρόθεσμη,
άν καϊ όχι συνεχή, υποστήριξη. Άν αύτό δέ γίνει άντιληπτό καϊ δέν προσφερθεί άπό κοινωνικές
ύπηρεσίες, μπορεί νά εμφανιστούν περιοδικές κρίσεις πού απαιτούν τήν παρέμβαση.
 Δίκτυα παραπομπής
ΕΝΝΟΙΕΣ 185

Ά ν αρχίσουμε νά σκεφτόμαστε κατ' αύτό τόν τρόπο γιά ένα δίκτυο λειτουργιών κάθε φορά πού
παραπέμπεται σ5 έμας ένα περιστατικό, παρουσιάζονται αμέσως μερικά ερωτήματα. Ποιος είναι
διαταραγμένος; Ποιος διαταράσσει; Ποιος έχει τό κίνητρο νά τροποποιήσει τήν κατάσταση; Ποιος
έχει τήν ικανότητα νά τήν τροποποιήσει; Μπορεί νά εμπλέκονται τέσσερις διαφορετικοί άνθρωποι
ή μόνον ένας. Στήν πρώτη περίπτωση, θά άντιμετωπίσουμε πρόβλημα καί θά άπογοητευτοϋμε, άν
ακολουθήσουμε τή συνηθισμένη άτομοκεντρική διαδικασία. Σέ κάθε δίκτυο πρέπει νά εντοπίσουμε
τήν κύρια άνάγκη ή κινητοποίηση, άν δέν επιθυμούμε νά σπαταλάμε τό χρόνο μας επεμβαίνοντας
σέ λανθασμένο σημείο τοϋ δικτύου ή άγνοώντας κάποιο κρίσιμο στοιχείο του.
Άν προσεγγίσουμε τό πρόβλημα τής παρέμβασης εξετάζοντας πρώτ' άπ' όλα τό ζήτημα τής
κινητοποίησης, μπορούμε νά διακρίνουμε τουλάχιστον τρεις κατηγορίες κινητοποίησης:

1. Νά εκφράσουμε τις παρορμήσεις καί νά άποκτήσουμε ενστικτώδη Ικανοποίηση.

2. Νά ελέγξουμε τίς παρορμήσεις λόγω τών βλαβερών συνεπειών τους, πραγματικών ή
ύποτιθέμενων.
ϊ
3.Νά βροϋμε μία συμβιβαστική λύση καί νά επιλύσουμε μία σύγκρουση μεταξύ ενστικτωδών
]
ένορμήσεων καί κοινωνικού ελέγχου.

Ή τρίτη κατηγορία εμπλέκει, μέ ψυχαναλυτικούς όρους, μία κινητοποίηση νά βροϋμε μία

καλύτερη λύση γιά τή σύγκρουση μεταξύ τοϋ υπερεγώ και τοϋ εκείνο, καί συμπεριλαμβάνει τίς
περιπτώσεις γιά τις όποιες ή συνήθης τεχνική μας ταιριάζει καλά. Ή πρώτη κατηγορία -όσοι
αναζητούν ενστικτώδη Ικανοποίηση δίχως προσωπική σύγκρουση- δέν έρχονται ποτέ σ' εμάς,
έκτος κι άν έχουμε κάτι πού θέλουν νά τούς δώσουμε, όταν βιώνουν κάτι όδυνηρό καί θέλουν νά
τους βοηθήσουμε νά διαφύγουν άπ' αύτό ή (μία ειδική περίπτωση τοϋ τελευταίου) όταν δέχονται
πίεση άπό τή δεύτερη κατηγορία -άπό άνθρώπους πού ύποφέρουν λόγω τής συμπεριφοράς τους καί
επιθυμούν νά τούς δοϋν νά τίθενται σέ ελεγχο. 'Εάν όμως κρατήσουμε σέ επαφή τίς δύο πρώτες
κατηγορίες (ή άντικοινωνική οικογένεια καί οί δυνάμεις κοινωνικοποίησης τής κοινωνίας, τό
εκείνο κα\ τό υπερεγώ άντίστοιχα) καί τίς βοηθήσουμε νά επικοινωνήσουν, μέ τόν εαυτό μας νά
ενεργεί κατά κάποιον τρόπο όπως τό εγώ στήν ένδοψυχική δυναμική, τότε θά έχουμε μετατρέψει
τήν κατάσταση σέ κάτι πού θά μοιάζει μέ τήν τρίτη κατηγορία τής κινητοποίησης, δταν ύπάρχει
ελπίδα οί υπάρχουσες αρχές τής ψυχοθεραπείας ή τής κοινωνικής εργασίας νά διευκολύνουν μία
καλύτερη συμβιβαστική λύση.
 Ή Δεοντολογία της Αλλαγής 186

Προβάλλεται μερικές φορές ή αντίρρηση οτι αυτός ό συνδετικός ή ενοποιητικός ρόλος μπορεί
νά είναι κατάλληλος γιά ψυχίατρους ή εθελοντικές υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας, άλλά ότι οί
δημόσιες υπηρεσίες, στις όποιες ανέθεσε ή κοινωνία τήν εφαρμογή τών νόμων της, είναι
υποχρεωμένες νά λάβουν μέτρα. Αύτό είναι βεβαίως σωστό: Ή ύπηρεσία κοινωνικής πρόνοιας
μπορεί νά είναι ύποχρεωμένη νά εισηγηθεί σ' ένα δικαστήριο νά άπομακρυνθει ένα παιδί πού
υποφέρει άπό τούς γονείς του κα\ νά τοποθετηθεί σέ μία άνάδοχη οικογένεια· ένας επιμελητής
επιτηρήσεων μπορεί νά μήν έχει άλλη εναλλακτική λύση άπό τήν προσαγωγή ενός άτομου στό
δικαστήριο γιά παράβαση τής άναστολής. Αλλά ό ψυχίατρος είναι ακριβώς στήν ϊδια θέση δταν
εκδίδει μία εντολή γιά άναγκαστική εισαγωγή σέ νοσοκομείο ή κρίνει ότι ένα παιδ\ είναι
άντιμετωπί- ζει δυσκολίες προσαρμογής καϊ χρειάζεται ειδική αγωγή σέ οικοτροφείο.
Παρ' ολα αύτά, σ' όλες αύτές τις περιπτώσεις κάθε επαγγελματίας ή ύπηρεσία συνδέει τά μέρη
τού δικτύου, κοινοποιώντας πληροφορίες μεταξύ τών στοιχείων του, πού οδηγούν σέ όρισμένες
ενέργειες ή συνέπειες. Δυσκολίες προκύπτουν, σύμφωνα μέ τήν εμπειρία μου, μόνον όταν όσοι
ασχολούνται μέ τό δίκτυο ξεχνούν ότι έχουν αυτήν τή διαμεσολαβητική ή συνδετική λειτουργία
και, μεγαλοποιώντας τή δική τους εύθύνη στό ζήτημα, βιώνουν ώς προσωπική αποτυχία τό γεγονός
ότι δέν κατάφεραν νά άπο- φύγουν αύτές τις συνέπειες.

Δίκτυα σχετικά μέ το σχολείο

'Ένα συχνό χαρακτηριστικό παράδειγμα σέ παιδοψυχιατρικές κλινικές είναι τό παιδί γιά τό

όποιο λέγεται ότι παρουσιάζει ένα πρόβλημα συμπεριφοράς στό σχολείο, ενώ οί γονείς του
ισχυρίζονται ότι είναι φυσιολογικό στό σπίτι. Μετά άπό εξέταση αποδεικνύεται συνήθως ότι ή Γδια
ή μητέρα είναι άνώριμη καϊ ανίκανη νά άντέξει τήν απογοήτευση ή τήν άπόρριψη. Στήν
προσπάθειά της νά άποφύγει τις συγκρούσεις μέ τό παιδί κανι νά διαιωνίσει τήν άρχική
προσκόλληση, προβάλλει όλες τις ελεγκτικές λειτουργίες στόν πατέρα, άπό τον όποιο προστατεύει
στή συνέχεια τό παιδί. Σέ μερικές οικογένειες αύτό δημιουργεί μία μόνιμη σύγκρουση μεταξύ τοϋ
πατέρα καϊ τής μητέρας γιά τή διαπαιδαγώγηση τοϋ παιδιοϋ, συνήθως μέ προβλήματα
συμπεριφοράς στήν οικογένεια λόγω τής σύγχυσης κα\ τοϋ άνταγωνισμοϋ στή διαχείριση της. Σέ
άλ~ λες οικογένειες, οί γονείς μπορεί νά αποφεύγουν συγκρούσεις, ό πατέρας εναρμονίζεται μέ τή
μητέρα σ' αύτο τον έπιεική ρόλο ανατροφής κα\ οί δύο συνενώνονται ώστε νά προβάλλουν όλες τις
λειτουργίες ελέγχου κατ ματαίωσης στο σχολείο. Τό σχολείο γίνεται έτσι ό στόχος τής κοινής
εχθρότητας τών γονέων καί τό παιδί ένθαρρύνεται επίσης νά εκτοπίζει τή δική του δυσαρέσκεια
καϊ, έπαναστατικότητα μακριά άπό τό σπίτι, προς τούς δασκάλους. Ή διαδικασία αποβλέπει στη
διατήρηση κάποιας ένότη- τας εντός τής οικογένειας κάί ή κατάσταση συνήθως δέν είναι δυνατό νά
τροποποιηθεί δουλεύοντας μόνο μέ τούς γονείς ή τό παιδί, εάν δέ ληφθεί επίσης υπόψη ή
λειτουργία τοϋ σχολείου εντός τοϋ δικτύου.
Σέ τέτοιες καταστάσεις έχουμε διαπιστώσει ότι όταν εστιάζουμε θεραπευτικά στή διευκόλυνση
τής επικοινωνίας μεταξύ τοϋ σχολείου καί της οικογένειας άλλά καϊ μεταξύ τών δύο γονέων εχουμε
 Ή Δεοντολογία της Αλλαγής 203

τήν μεγαλύτερη ελπίδα επιτυχίας. 'Εάν ό πατέρας τεθεί άντιμέτωπος καϊ αποδεχθεί τήν εξουσία τοϋ
σχολείου, λαμβάνει ύποστήριξη γιά τήν εκπλήρωση τοϋ πατρικού του ρόλου στήν οικογένεια, ένω
ή μητέρα μέ τήν σειρά της μπορεί μέ τήν ύποστήριξη τοϋ πατέρα νά αρχίσει νά άποδέχεται τή δική
της έξουσία πάνω στο παιδί.
Γιά νά γίνει αύτό, ή κλινική ή ή ύπηρεσία πού καλείται νά βοηθήσει πρέπει νά άπο- δεχθεί τή
δική της έξουσία καί εύθύνη στήν κατάσταση, ή όποία είναι νά φέρει άντιμέ- τωπους τούς
άντιπάλους μέ τις πραγματικές τους θέσεις στή σύγκρουση παρά τό γεγονός ότι αύτό θά
προκαλέσει αντίσταση καί Ισχυρή πίεση νά θεραπευτεί τό παιδϊ (άπό τούς γονείς) ή ή οικογένεια
(άπό τό σχολείο). Μία σταθερή ώστόσο άλλά ύποστηρικτι- κή κάί συμβουλευτική προσέγγιση
συνήθως κερδίζει τήν έμπιστοσύνη κάί τό σεβασμό κάί μόλις βιωθεί άπό τό σχολείο ή μεγαλύτερη
επιτυχία αύτής τής προσέγγισης, είναι συνήθως καλοδεχούμενες περαιτέρω παρόμοιες
παρεμβάσεις.
Αύτός ό συνδετικός ρόλος μπορεί νά εκτελεστεί σέ επικοινωνία μέ τό σχολείο μετά άπό μία
οικογενειακή συνέντευξη στήν κλινική, ώστε τό σχολικό προσωπικό νά κατανοήσει τή φύση τοϋ
προβλήματος και νά προσπαθήσει νά δημιουργήσει μία σχέση μέ τούς γονείς, Ιδίως μέ τόν πατέρα.
Πρόσφατα όμως διαπιστώσαμε ότι είναι καί πιο άπο- τελεσματικό άλλά καϊ λιγότερο χρονοβόρο νά
συνανταμε αύτές τϊς οικογένειες στο σχολείο μαζι μέ τό διευθυντή (ό όποιος εχει τήν απόλυτη
έξουσία στή σχολική κατάσταση) κα\ τό δάσκαλο τής τάξης (ό όποιος εχει τις λεπτομερείς
πληροφορίες γιά τό πρόβλημα). Αφήνεται στήν ευχέρεια τοϋ σχολείου, τό όποιο είναι μέρος τοϋ
δικτύου πού επιθυμεί τήν άλλαγή, νά εξασφαλίσει τήν προσέλευση τής οικογένειας.
Ή ακόλουθη περίπτωση επεξηγεί τό συνδετικό ρόλο τοϋ ψυχιάτρου μεταξύ τών γονέων καϊ τοϋ
σχολείου.
 ΕΝΝΟΙΕΣ
Ι Ό Κίνγκστον, 11 ετών, είχε μείνει πίσω στις Δυτικές Ινδίες δταν οί γονείς του ήλθαν στήν Ι Αγϊλία
187
πριν άπο εννιά χρόνια. Είχε ανταμώσει μαζί τους πριν άπο ένα χρόνο. Ή οικογένεια J μετά τήν
άφιξη τών γονέων στή Βρετανία είχε διευρυνθεί μετά τή γέννηση καϊ άλλων παιδιών. 1 Ή
πειθαρχία στήν οικογένεια ήταν εξαιρετικά αυστηρή καϊ αναφέρθηκε ότι δέν παρουσίαζε κανένα
πρόβλημα εκεί, άλλά στο σχολείο ηταν εξαιρετικά επιθετικός. Είχε χτυπήσει άλλα παι- j δια στο
κεφάλι μέ καρέκλες καϊ κατά καιρούς ήταν εντελώς άπείθαρχος. Ι Ό Κίνγκστον εξετάσθηκε στο
σχολείο μαζί μέ τούς δύο γονείς, τδ δάσκαλο της τάξης καϊ το I διευθυντή. Στήν αρχή, οι γονείς
ήταν καχύποπτοι κι επιθετικοί, προεξοφλώντας ότι υπήρχε
φυλετική προκατάληψη καϊ κατηγορώντας τούς δασκάλους καϊ τά άλλα παιδιά ότι έκαναν
φυλετικές διακρίσεις εις βάρος τοϋ Κίνγκστον. Οι δάσκαλοι, ήδη εξοργισμένοι μέ τήν

I
προκλητική συμπεριφορά τοϋ Κίνγκστον, ήταν πάρα πολυ πιθανό νά επιβεβαίωναν τους
παρανοϊ-
ί
I κούς φόβους τών γονέων. Ό συνάδελφος μου κι έγώ επιμείναμε σέ μία προσεκτική καϊ
έξονυχι-
ί
] στική εξέταση τής συμπεριφοράς τοϋ Κίνγκστον τόσο στο σπίτι όσο καϊ στο σχολείο, έστιά- J
ζοντας ειδικά σέ όσα είχαν ανακαλύψει οί γονείς καϊ οί δάσκαλοι γιά τον καλύτερο τρόπο χει- 1
ρισμοϋ του. Σταδιακά, οί γονείς παραδέχθηκαν ότι συχνά εμφάνιζε και στό σπίτι παρόμοια I
προβλήματα μέ αυτά πού εκδήλωνε στό σχολείο, ενώ οί δάσκαλοι άνέφεραν πολλές τρυφερές
πλευρές τής προσωπικότητάς του. Καθώς ή άποψη γιά τον Κίνγκστον γινόταν πιο
άντικειμενι- κή, οί γονείς άρχισαν νά αποκρίνονται θετικά στή συμπάθεια, τό

1
ενδιαφέρον καϊ τήν γνώση I γιά τό παιδί πού έδειχνε τό σχολικό προσωπικό, γεγονός
πού τούς κατέπληξε, ένφ οί δάσκα-
f λοι άρχισαν νά συμπαθούν περισσότερο τούς γονείς, καθώς συνειδητοποιούσαν τις πολλές κ
%■ -

} κουχίες τους καϊ τήν επιθυμία τους νά κάνουν ό,τι καλύτερο μποροϋσαν γιά τά παιδιά του
I. Καϊ οί δύο γονείς εξέφρασαν τήν προθυμία τους νά συνεργαστούν μέ τό σχολείο ώστε νά βε
I τιωθει ή κατάσταση, καϊ ό πατέρας συμφώνησε νά επισκέπτεται τό διευθυντή περιοδικά γιά
| νά συζητούν τήν πρόοδο τοϋ Κίνγκστον.
■'ί
| Αύτή ή βελτίωση στίς σχέσεις μεταξύ τών ενήλικων προφανώς δέν είχε τήν έγκριση τοϋ Κίν-
|
I γκστον καϊ επισημάναμε σέ διάφορες περιπτώσεις ότι προσπαθούσε νά προκαλέσει σύγκρου-
ί
ση μεταξύ τών γονέων, αναζητώντας τήν ύποστήριξη τής μητέρας του ενάντια στον πατέρα,
άλλά καϊ νά προκαλέσει τους γονείς του νά εναντιωθούν στό σχολείο υπαινισσόμενος άδικη
μεταχείριση. Σέ κάποιο σημείο στρέψαμε τήν προσοχή όλων στό χαμόγελο ικανοποίησης πού
είχε στό πρόσωπο του όταν πέτυχε νά προκαλέσει μία τέτοια αντιδικία μεταξύ τών γονέων καϊ
τοϋ διευθυντή, όποτε οι γονείς πείστηκαν ότι τούς χειραγωγούσε.
Στό τέλος τής άρχικής συνέντευξης ή σχέση μεταξύ τών γονέων καϊ τοϋ σχολείου, Ιδίως με-
ταξύ τοϋ πατέρα καϊ τοϋ διευθυντή, φαινόταν νά έχει σταθεροποιηθεί γερά. Ή παρακολούθηση
αποκάλυψε ότι τό αγόρι συνέχιζε νά είναι συχνά επιθετικό καϊ ανεξέλεγκτο, άλλά στό σχολείο
αίσθάνονταν ικανοί νά τό άντιμετωπίσουν. Δέν κανονίσαμε άλλο ραντεβού.
 Ή Δεοντολογία της Αλλαγής 188

Όταν τό σχολικό προσωπικό ενδιαφέρεται πραγματικά γιά τις άνάγκες τοϋ παιδιού καϊ τής
οικογένειας καϊ τούς δίνει προτεραιότητα, υπό τον όρο τής ευημερίας τών άλλων παιδιών, τό
έργο τής συμφιλίωσης είναι ευκολότερο καϊ τό σχολικό προσωπικό
γίνεται σύμμαχος στή θεραπευτική προσπάθεια. Συνήθως αύτδ συμβαίνει καί έχω εντυπωσιαστεί
επανειλημμένα άπό τήν ποσότητα τής γνώσης και τήν ποιότητα τής έγνοιας και τοΰ ενδιαφέροντας
πού έδειχναν οι δάσκαλοι γιά τά παιδιά με τά όποία ασχολούμασταν σέ τέτοιες επισκέψεις Άλλά
υπάρχει άναττόφευκτα ένα μικρό ποσοστό σχολείων όπου οι προσωπικές φιλοδοξίες τοϋ διευθυντή
η ή επιθυμία τοΰ προσωπικού γενικά νά επιβάλει μέτρα καί σταθμά τής μεσαίας τάξης σέ μία
περιοχή τής εργατικής τάξης οδηγούν σέ παραπομπές πού έχουν ώς στόχο τήν επιβολή
απρόσφορων αξιών ή, άν αύτό δέν είναι δυνατό, νά ξεφορτωθούν ένα παιδί δίχως ή απομάκρυνση
νά αναγνωρίζεται ώς αποκλεισμός. Ό θεραπευτής μπορεί νά χρειαστεί νά πάρει τό μέρος τής
οίκογένειας καί νά επιχειρηματολογήσει υπέρ αύτής ή τουλάχιστο νά προσπαθήσει νά επηρεάσει
τήν κατάσταση προς όφελος τής οικογένειας, χρησιμοποιώντας ώς μοχλό τις άξιες τοΰ σχολείου.

Ή επιτροπή μέριμνας ενός σχολείου μας ζήτησε νά δεχθοϋμε ένα παιδί στήν κλινική γιά θε-
ραπεία λόγω διαταραγμένης συμπεριφοράς και άντίστασης στή μάθηση, άν καί οί λεπτομέρειες
ήταν ασαφείς. 7Ηταν φανερό άπό τις πληροφορίες πού είχαμε οτι οί γονεΤς θά ήταν απίθανο νά
συνεργαστούν σέ μία τέτοια ξεχωριστή θεραπεία κι επίσης οτι τό σχολείο προσπαθούσε νά
μεταβιβάσει τήν ευθύνη γιά τά προβλήματα τοϋ αγοριού σ' έμας. Προσφερθήκαμε νά επισκεφτούμε
τό σχολείο, άλλά συναντήσαμε κάποια έναντίωση. Πρίν συμφωνήσουμε τελικά νά δοϋμε τήν
οικογένεια στό σχολείο μαζί μέ τό διευθυντή τοϋ σχολείου καί τό διευθυντή τοϋ οικοτροφείου
υπήρξε μία σημαντική καθυστέρηση καί πολλές ανεπιτυχείς πιέσεις νά άντιμετω- πίσουμε τό παιδί
μέ τόν τρόπο πού ήθελε τό σχολείο.
Οί γονείς καί τό άγόρι έφθασαν έξω άπό τήν πύλη τοϋ σχολείου ταυτόχρονα μέ τόν ψυχιατρικό
κοινωνικό λειτουργό κι εμένα, καί είχαμε τήν ευκαιρία νά συστηθοϋμε καί νά γνωριστούμε.
Συναντήσαμε λίγο άργότερα τόν υποδιευθυντή, ό όποιος δέν ήταν 'ιδιαίτερα ένθουσιώδης, άφοϋ
όταν άπάντησε σέ κάποια θετικά σχόλια τοϋ ψυχιατρικοϋ κοινωνικού λειτουρ- γοϋ γιά τήν
αρχιτεκτονική, είπε: «Μοιάζει πιο πολύ μέ τό Μπέλζεν, θά έλεγα». Συνειδητοποιήσαμε ότι οί
αρνητικές πρώτες εντυπώσεις μας ήταν σωστές, όταν ό διευθυντής, παρά τήν απολύτως σαφή
συμφωνία μας ότι θά συμμετείχε στή συνέντευξη, προφασίστηκε μία πολύ πιο σημαντική ασχολία,
ζήτησε συγνώμη κι εξαφανίστηκε άστραπιαία πρίν συνειδητοποιήσω τί είχε συμβεί. Ή σωστή
ενέργεια, άπό μία άποψη, θά ήταν νά επισημάνουμε εύγενικά ότι τό συμβόλαιο είχε παραβιαστεί
καί νά φύγουμε συμφωνώντας νά κάνουμε άλλη μία επίσκεψη, εφόσον τηρούσαν τή συμφωνία.
Φοβήθηκα ότι άν τό κάναμε αύτό, τό σχολείο δέ θά τιμωρούσε εμάς γιά τήν ενόχληση άλλά τήν
οικογένεια, καί γι αυτόν τό λόγο συνεχίσαμε τή συνέντευξη.
Ό διευθυντής τοϋ οικοτροφείου είχε σαφώς μία καλή σχέση μέ τό παιδί καί τήν οικογένεια, καί
οί γονεΤς ήταν όλο καί περισσότερο πρόθυμοι νά παραδεχτοϋν ότι τό άγόρι δέν ειχε λάβει τόσο
ενδιαφέρον καί επίβλεψη άπ' αυτούς όσο χρειαζόταν, ότι προσπαθούσε νά τούς στρέψει
Εναντίον τοϋ σχολείου κι οτι θα χαίρονταν νά συνεργαστούν μέ κάθε δυνατό τρόπο καϊ νά ε-
πισκέπτονται το διευθυντή τοϋ οίκοτροψείου τακτικά γι αύτό τό σκοπό.
Από τήν δική μας σκοπιά, ή συνέντευξη εξελισσόταν ασυνήθιστα καλά κάι υπήρχε κάθε λό~ Ι γος
νά ελπίζουμε ότι τό πρόβλημα πού ειχε άντιμετωπίσει προηγουμένως τό σχολείο θά βελτιωνόταν σέ
 ΕΝΝΟΙΕΣ φανερό οτι, όπως είχαμε υποπτευθεί άπό τήν
μεγάλο βαθμό. Γινόταν όμως όλο και περισσότερο 189
προηγούμενη αλληλογραφία, ό υποδιευθυντής, κάι πιθανώς καϊ ό διευθυντής, 5έν έβλεπε μέ καλό
μάτι αυτή τήν προοπτική. Ό υποδιευθυντής διέκοπτε επανειλημμένα γιά \ νά μας πιέσει νά
άναλάβουμε τή θεραπεία στήν κλινική καϊ νά εισηγηθούμε τήν ένταξη τοϋ αγοριού σ' ένα σχολείο
γιά παιδιά μέ δυσκολίες προσαρμογής. Τελικά, γιά νά άποφύγω αύτές τις διακοπές, ήταν άναγκαίο
νά προσποιηθώ ότι χάνω τήν ψυχραιμία μου μέ τον ύπ ο διευθυντή και νά τοϋ προκαλέσω φόβο γιά
όσα θά έλεγα άργότερα στό διευθυντή καϊ στό σχολικό έπι- ί θεωρητή.
} Επίσης, γνωρίζοντας ότι ό συγκεκριμένος διευθυντής δέν θά συμφωνοϋσε ποτέ σ' αύτό (λό- 5 γω
τής ανάγκης του νά βλέπει τον εαυτό του ώς πολύ άνώτερο σέ Ικανότητα σέ σύγκριση μέ j τούς
συναδέλφους του τών γειτονικών σχολείων), ειπα ότι εάν άποτύχαιναν (ή λέξη χρησιμο-
ποιήθηκε σκόπιμα άρκετές φορές) στήν προσπάθειά τους νά έδραιώσουν τήν καλύτερη
σχέση μέ τήν οικογένεια πού ειχε επιτευχθεί στή συνέντευξη, εμείς στήν κλινική μέ μεγάλη

I
ευχαρίστηση θά κάναμε τά πάντα γιά νά εισηγηθούμε τή μετακίνηση τοϋ παιδιού σ' ένα
άλλο κανονικό σχολείο.
τ6 τέλ0ς
| ΐ ™ν «Λ ™ διευθυντή τοϋ
οίκοτρο-
I φείου ειχε θεμελιωθεΧ μέ ασφάλεια καϊ ζητήσαμε άπό τό σχολικό ψυχολόγο πού
επισκεπτόταν
I
I τό σχολείο (ό όποΧος εργαζόταν σέ μία διαφορετική κλινική) νά παρακολουθεί τήν κατάστα-
1 ση. Ευτυχώς, τέτοιες δυσάρεστες εμπειρίες μέ σχολεία είναι σπάνιες.
ΐ·
1
I
Κινητοποίηση τών εισηγητών τής παραπομπής

Τά δίκτυα πού δημιουργούν παρομοίως επίμονες άλλα απρόσφορες απαιτήσεις μπορεί

μερικές φορές νά είναι πολύ σύνθετα. Σέ μία οικογένεια ή όποια λειτουργούσε πολλαπλώς σ'
ένα μεταιχμιακό-ψυχωτικό επίπεδο, ή ψυχοθεραπεία κατέστησε τή μητέρα ι-

r
\ κανή νά άρνηθει νά υποφέρει μία κατάθλιψη γιά λογαριασμό τής ύπόλοιπης οίκογέ- νειας, όπως
έκανε προηγουμένως γιά νά προστατεύσει τον πατέρα άπό τή συνειδητοποίηση τής δικής του
άνεπάρκειας. Ό πατέρας, ύπερβολικά φοβισμένος γιά νά έκδικη- θεΧ τή μητέρα, όταν εκείνη
τον επιβεβαίωνε όλο καϊ περισσότερο καϊ τον άντιμετώπιζε μέ όλο καϊ μεγαλύτερη συνείδηση
τής άνικανότητας καϊ τής άνεπάρκειάς του, έστρεψε τό θυμό του προς τήν κόρη (ή οποία ήταν
ή παραπεμπόμενη άσθενής). Τοϋ έλειπε όμως ή ικανότητα άκόμη καϊ νά αφήσει τήν οργή του
νά ξεσπάσει πάνω της. Προτιμούσε νά
 Ή Δεοντολογία της Αλλαγής 190

προκαλεί επανειλημμένα άγχος στον 'ιατρό ένός γειτονικού νοσοκομείου, ό όποιος πα-
ρακολουθούσε τό κορίτσι αύτό λόγω μίας ύποτροπιάζουσας ούρολοίμωξης, ώστε ό ιατρός
επέμενε να ζητάει ψυχοθεραπεία γιά τό κορίτσι, παρότι αύτή ειχε προσφερθεί επανειλημμένα,
άλλά ειχε σαμποταριστει άπό τούς γονείς. Σ' αύτή τήν περίπτωση, τό γεγονός οτι τό νοσοκομείο
δέν ειχε καταφέρει νά σώσει τή ζωή μίας μεγαλύτερης άδελ- φής, ή όποία τελικά άπεβίωσε
λόγω μίας νεφρικής μόλυνσης, ήταν άκρως σημαντικό.
Μία αρκετά παρόμοια κατάσταση εμφανίστηκε μ' ενα παιδί πού είχε παραπεμφθεί άπό μία
υπηρεσία παιδικής πρόνοιας. Δέν μπορούσα νά καταλάβω τήν επίμονη άπαί- τησή τους γιά
ψυχοθεραπεία, ή όποία φαινόταν άπρόσφορη, μέχρι νά άποκαλυφθεί ότι αύτή ήταν μία
περίπτωση αποστέρησης δεύτερης γενιάς: ό υπεύθυνος τοϋ παιδικού σταθμού αισθανόταν
ένοχος, επειδή πίστευε ότι τό παρόν πρόβλημα μπορούσε νά είχε άποφευχθει άν ή ύπηρεσία είχε
χειριστεί καλύτερα τή μητέρα, όταν ή ίδια ήταν υπό τήν φροντίδα τής υπηρεσίας στή δική της
παιδική ηλικία.
Μερικά προβλήματα αύτοϋ τοϋ είδους θά μπορούσαν νά παρουσιαστούν μέ ό- ποιονδήποτε
παραπέμποντα άν τοΰ λείπει ή επιτήδευση στήν ψυχιατρική γνώση. Αλλα παραπεμπτικά μπορεί
νά σχετίζονται περισσότερο μέ τήν ψυχοπαθολογία τοϋ παραπέμποντα ή ίσως άκόμη καί τής
ίδιας της κοινωνίας. 'Ένα σχολείο μας έστελνε ενα πλήθος περιστατικών μέ προβλήματα
συμπεριφοράς παιδιών πού είχαν ύποστεί αποστέρηση, άκόμη κι όταν αυτά μπορούσαν νά
άντιμετωπιστοΰν πολύ άποτελεσματικά, άν καί σταδιακά, άπό τήν άνάδοχη οικογένεια καί τό
σχολείο, επειδή ή διευθύντρια είχε ύποφέρει ή ίδια άπό άπο στέρηση στήν παιδική της ηλικία.
Ένα άλλο σχολείο έδειχνε σχεδόν μηδενική άνεκτικότητα όταν γινόταν ενα «κακό άντικείμενο»
γιά τή λύση τών προβλημάτων μίας οικογένειας, καί άντιδροΰσε σ' αύτό ταυτοχρόνως μέ άπο-
βολή τών παιδιών καί παραπομπή τους στήν κλινική μας, τήν όποία τό σχολείο μέ τή σειρά του
χρησιμοποιούσε ώς «κακό αντικείμενο» (Τό συνειδητοποίησα αύτό γιά πρώ- τη φορά όταν
προσπαθούσα νά καταλάβω τή φαινομενικά παράλογη άγανάκτηση άλ- ·
1
__ - ,-ιί;

λων συναδέλφων στήν άναφορά τοϋ ονόματος αύτοΰ τοΰ συγκεκριμένου σχολείου). Σέ '' μία άλλη
περίπτωση, ένας μεγάλος άριθμός άσθενών ειχε παραπεμφθεί διαδοχικά άπό ·'. έναν παθολόγο γιά
ψυχοθεραπεία. Αύτοί οι παραπεμπόμενοι άσθενείς ήταν συχνά ά- κατάλληλοι γιά ψυχοθεραπεία,
επειδή τους έλειπε ή κινητοποίηση, άλλά έρχονταν έ- 1 πειδή τούς είχε πείσει. Οι παραπομπές
σταμάτησαν όταν ξεκίνησε τή δική του ψυχανά- · ί λυση, αναμφιβόλως επειδή ήταν επιτέλους
ικανός νά παραπέμψει τό^
άντί δι' άντιπροσώπου. -Μπορούμε πλέον νά διακρίνουμε τήν πραγματική
αντίρρηση
Laing, Cooper καί Szasz. Ή εμφασή τους στά δικαιώματα καί στήν έ μου
βασίζεται σέ μία παρανόηση. Γιά τό ώριμο κι αυτόνομο άτομο, τό οποίο έχει όλο-JiJj
 ΕΝΝΟΙΕΣ
Ι ^ηρώσει επαρκώς τις άναπτυξιακές του άποστολές, μποροϋμε νά βασιστούμε οτι θά Ι τά βγάλει
191

πέρα άνεξάρτητο, γιατί έχει τά εφόδια νά τό κάνει αύτό άποτελεσματικά, ώ- I ΰ%ε νά εξασφαλίσει
τά δικά του συμφέροντα καϊ νά λάβει ύπόψη τή σχέση του μέ τό Ι Αρύτερο σύστημα τής
οικογένειας ή τής κοινωνίας. Ή κοινωνία βρίσκεται ήδη μέσα \ του, τόν επηρεάζει καϊ τόν
καθοδηγεί, δίχως νά τόν κατατροπώνει ή νά άπειλει τήν ά- 1 σψαλή ξεχωριστή ταυτότητά του.
Γιά άλλους, ή ελευθερία έχει λιγότερη σημασία, γιατί μπορεί νά σημαίνει όχι έλευθε- j ρία νά
ζήσουν καϊ νά ώριμάσουν, άλλά καταδίκη νά άποτύχουν, νά παραμείνουν απομονωμένοι, δίχως
ελπίδα στον πάτο τοΰ σωρού, ή ακόμη καϊ νά παραφρονήσουν. Τά ί μωρά δέν μπορούν νά είναι
«ελεύθερα», γιατί άν τά άφήσουμε νά φροντίσουν τόν έαυ-
I τό τους θά πεθάνουν. Όσοι μεσολαβούν στό χρονικό διάστημα πού χωρίζει τή βρεφική
!
I από τήν πραγματική ενήλικη ζωή, χρειάζονται σέ διαφορετικό βαθμό επίσης άλλους
I γιά νά τούς βοηθήσουν νά λειτουργήσουν αποτελεσματικά. Ή άποτυχία αναγνώρισης
| αυτού τού γεγονότος καί άπόκρισης στήν ανάγκη μπορεί άρα νά είναι μία μορφή ά-

5
\ νευθυνότητας παρά ένας σεβασμός τής ατομικότητας τών άλλων.

ί ..................................................................................................................

J Εΐναιδυνατή ή άλλαγή;
ι
ί
.
!
I
.
j Άν άποδεχτούμε καταρχήν ότι ή υποστήριξη ή άκόμη καϊ ή επιβολή τής άλλαγής σέ
I άλλους μπορεί νά είναι ήθικά αποδεκτή, τουλάχιστο σέ όρισμένες περιπτώσεις, καϊ 6-
I
ί ταν γνωρίζουμε τί κάνουμε καϊ γιατί τό κάνουμε, τό επόμενο ερώτημα σέ κάθε δεδομένο
περιστατικό πρέπει νά είναι: Είναι δυνατή ή άλλαγή; Όταν δέν είναι δυνατή, άκό- μη καϊ μία
γρήγορη διευθέτηση αυτών τών περιστατικών (πού συνήθως είναι δυνατό σέ μία ή δύο
οικογενειακές συνεδρίες) θά είναι εξαιρετικά αποδοτική, ώστε νά αποφύγουμε νά
σπαταλήσουμε περαιτέρω χρόνο σέ άκαρπες προσπάθειες.
Μερικά άτομα, γιά παράδειγμα, άπαιτούν άνακούφιση τών συμπτωμάτων τους δίχως καμία
άλλαγή στήν υπόλοιπη προσωπικότητάς τους, και τερματίζουν τήν ψυχοθεραπεία όταν
ανακαλύπτουν ότι δέν μπορούν νά έλπίζουν ότι θά χάσουν τό άγχος τους όσο τρέφουν τήν
εχθρότητα τους, ή ότι δέν μπορούν νά ξεπεράσουν τήν αίσθηση κατωτερότητας τους, εκτός κι
άν επιδιώξουν νά γίνουν πιό υπεύθυνοι καϊ άνεξάρτητοι. Τέτοιοι άνθρωποι, oi όποιοι έχουν τήν
τάση νά αρνούνται τις πραγματικές άνεπάρ- κειες στον έαυτό τους καϊ είτε τϊς εκφράζουν μέ
σωματική μορφή ή τις προβάλλουν σέ άλλους, συνήθως γυρίζουν άπό ιατρό σέ ιατρό μέχρι νά
βρουν έναν πού θά συμφωνήσει μέ τϊς άπόψεις τους καϊ θά τούς γράψει φάρμακα ή θά τούς
υποβάλει σέ άλλες σω-
 Ή Δεοντολογία της Αλλαγής 208

ματικές θεραπείες. Μου φαίνεται δτι τδ καλύτερο είναι εΓτε νά τούς προσφέρει κάποιος άπο τήν
άρχή οσα ζητούν ή νά τούς παραπέμψει σέ άλλους πού θά το κάνουν, παρά νά αρνηθεί τή βοήθεια
σέ δσους δέ συμμερίζονται τή δική του φιλοσοφία.
Σέ άλλες περιπτώσεις, ή ο'ικογένεια προσδοκά νά άλλάξει ενα παιδί δίχως νά είναι πρόθυμη νά
επέμβει στο δικό της μερίδιο τού προβλήματος. Ζητούν άπο τό παιδί ευγνωμοσύνη καϊ
ικανοποιητικά άποτελέσματα, άλλά ταυτόχρονα τό μετατρέπουν σέ εξιλαστήριο θύμα καϊ τού
αρνούνται τήν άγάπη και τό ενδιαφέρον πού θά μπορούσαν νά ενθαρρύνουν τή θετική του
συμπεριφορά. Όταν συμβαίνει αύτό, πρέπει νά προσφέρουμε υποκατάστατο ενδιαφέρον και
έγνοια.
Σέ λιγότερο άπορριπτικές οικογενειακές καταστάσεις, αύτό δύναται νά επιτευχθεί μερικές φορές
μέσφ τού κανονικού σχολείου, τής φροντιστηριακής τάξης, τού ε'ιδικού ημερήσιου σχολείου, τής
λέσχης τής νεολαίας ή άλλων εξωτερικών επαφών άλλά στις περισσότερες δυσεπίλυτες
περιπτώσεις, ή τοποθέτηση σέ οΙκοτροφεΐο ή σέ άνάδοχη οικογένεια μπορεί νά είναι ή μόνη λύση,
προσφέροντας στό παιδί τήν ευκαιρία νά δεχθεί όση ελάχιστη άγάπη έχουν νά δώσουν οι γονείς
στις διακοπές, και τή συμπληρωματική άγάπη κα\ τό ενδιαφέρον άπό τούς επαγγελματίες
φροντιστές.
Όταν ό παραπεμπόμενος ασθενής είναι παιδί, πολλά εξαρτούνται βέβαια άπό τήν ήλικία του. Ή
ικανότητα μικρότερων παιδιών νά λειτουργούν έκτος τού οικογενειακού συστήματος είναι πολύ
περιορισμένη κι ενας χειρισμός «συγκράτησης», μέσω τού οποίου διατηρείται δ,τι είναι αξιόλογο
στήν οικογένεια και άναπληρώνεται ό,τι τής λείπει, μπορεί νά είναι ή μόνη εφικτή λύση. Αλλά
καθώς τό παίδι προχωράει στήν εφηβεία καϊ είναι βιολογικά έτοιμο νά διαφύγει άπό τό
οικογενειακό σύστημα, μπορεί κανείς νά είναι πιό φιλόδοξος καϊ νά διευκολύνει τήν
διαφοροποίηση μέσω οικογενειακής, όμαδικής καϊ άτομικής ψυχοθεραπείας.

Είναι επιθυμητή ή αλλαγή;

Ακόμη κι άν είναι δυνατή ή άλλαγή σ' ενα δεδομένο σύστημα, μένει ακόμη νά άπο- φασίσει ό
θεραπευτής άν έπίθνμεΐ νά τήν επιχειρήσει. Είναι άπαραίτητο νά συσχετισθούν τά συστήματα
άξιών τών εμπλεκόμενων προσώπων, ώστε νά μήν επιβάλει ό θεραπευτής, άθελά του και παρά τις
καλύτερες προθέσεις, τις δικές του άνάγκες κα\ τά -δικά του μέτρα και σταθμά στον άσθενή ή στήν
οικογένεια, ό όποιος μπορεί νά εχει ήδη εντελώς διαφορετικές φιλοδοξίες καϊ άνάγκες. Ό
θεραπευτής μπορεί νά αισθάνεται ότι ενας γάμος, τόν όποιο εξετάζει, θά ήταν δυσβάστακτος γι
αυτόν, άλλά δέν είναι ό
 ΕΝΝΟΙΕΣ 193
%

βικός τον γάμος· δέν επέλεξε νά τον συνάψει ή νά τον συνεχίσει κι άν διαλυθεί ώς άπο-
j χέλεσμα τών προσπαθειών του, δέν είναι συνήθως σέ θέση νά προσφέρει στους συζύγους κάτι
καλύτερο. Ή ζωή ένος παιδιού μπορεί νά φαίνεται ανυπόφορη σέ σχέση μέ τήν παιδική ηλικία τοϋ
ίδιου τοϋ θεραπευτή καί τή ζωή πού προσπαθεί νά προσφέρει j ota δικά του παιδιά, άλλά, έκτος κι
άν πρόκειται νά υιοθετήσει ό Γδιος τό παιδί ή νά κανονίσει κάποια άλλη εναλλακτική φροντίδα
του, μόνο ζημιά μπορεί νά κάνει, άν προκαλέσει άκόμη μεγαλύτερη δυσαρέσκεια στο παιδί ή
φθόνο καί άπόρριψη στους γονείς προσφέροντας ό ίδιος ύπερβολικά. ί Ό θεραπευτής μπορεί νά
δίνει μεγάλη άξια στήν έναισθησία, ιδίως άν ή ζωή του έ- 1 μπλουτίστηκε μέσω τής δικής του
θεραπείας, άλλά μόνο μερικοί άνθρωποι τό θέλουν αυτό' ή έναισθησία μπορεί επίσης νά αποδειχθεί
αβάσταχτη, συντριπτική, άκόμη καί θανατηφόρα, γιά όσους ζοϋν σ' έναν κόσμο ψευδαισθήσεων
καί τούς λείπει ή δύναμη
I τοϋ εγώ γιά νά αντικρίσουν τή βαθύτερη άλήθεια, όπότε ό θεραπευτής πρέπει νά θυ-

ΐ
j μάται ότι δέν ύπάρχει καμία γνωστή θεραπεία ή αντίδοτο γι αυτήν όταν τό άτομο τήν
j κατακτήσει. Ή κατάρρευση μπορεί νά είναι γιά τόν άνθρωπο μία ευκαιρία, μία και-
I νούρια άρχή, μία ούσιώδης κατεδάφιση πού τοΰ επιτρέπει νά ξαναχτίσει τήν προσωπι-
I κότητά του· γιά κάποιον άλλον μπορεί νά είναι μία καταστροφή δίχως έννοια ή άκόμη
Ι κι ένας εφιάλτης δίχως ξύπνημα. Κάθε εμπειρία είναι δυνητικά πολύτιμη ή καταστρε-
I πτική άνάλογα μέ τήν ίκανότητά μας νά τή χρησιμοποιήσουμε. Ακόμη καί ή αφθονία,
j όπως βλέπουμε στήν εποχή μας, μπορεί νά μήν είναι μόνον εύλογία, όταν οδηγεί σέ πα-
3■

j χυσαρκία, καρδιοπάθεια, μόλυνση τοΰ περιβάλλοντος καί αποξένωση άπό τόν έαυτό.
I Ποιά είναι ή λύση σέ αύτό τό δίλημμα; Πιστεύω ότι δέν ύπάρχει εύκολη απάντηση Ι Τ
κι ότι, πράγματι, ή μόνη άπάντηση είναι νά συνεχίσουμε νά ρωτάμε. Έάν προσπαθεί
κάποιος νά συνειδητοποιήσει πιο πολύ τις δικές του αξίες, άντι νά τις θεωρεί δεδομένες, κάι
παραμένει άνοικτός καί προβληματισμένος γιά τις αξίες τών άτόμων καί τών οικογενειών πού
συναντά, είναι δυνατή μία άνταλλαγή πού μπορεί νά ωφελήσει καί τά δύο συμβαλλόμενα μέρη
καί νά όδηγήσει σέ μία στάση άμοιβαίου σεβασμού, συνεχούς προσαρμογής καί αύξανόμενης
κατανόησης.
Όταν πρωτοξεκίνησα νά δουλεύω στο Ανατολικό Λονδίνο, όπου έλαβε χώρα τό - +μέρος
τοϋ δικού μου πρώιμου πειραματισμού μέ τήν οικογενειακή θεραπεία, αισθάνθηκα στήν άρχή
άποκαρδιωμένος άπό τό βάρος τών κοινωνικών καί συναισθηματικών προβλημάτων πού
συνάντησα έκει. Κάθε οικογένεια φαινόταν μεταιχμιακή, δίχως έναισθησία καί κινητοποίηση,
όπως εγώ τίς έννοοϋσα, καί ή κατάσταση φαινόταν συχνά απελπιστική, πέρα άπό κάθε
θεραπεία πού μπορούσα νά φανταστώ.
 Ή Δεοντολογία της Αλλαγής 194

Σιγά-σιγά άρχισα νά αντιλαμβάνομαι ότι, άκόμη κι άν εγώ ήμουν άποκαρδιωμένος άπό τίς ζωές
τους, εκείνοι γενικά δέν ήταν κι έγινε επίσης σαφές ότι, άν καί θά μπο-
ρούσε μερικές φορές νά έχει σημασία γι αυτούς ή μεσοαστική προτεραιότητα πού έδινα σέ
έννοιες όπως ή προνοητικότητα καϊ ή άνοχή των παρόντων προβλημάτων ώστε νά υπάρξει
κάποιο κέρδος στο μέλλον (ειτε γιά τή συσσώρευση χρημάτων ειτε γιά τήν -ψυχολογική
ενόραση), εκείνοι μπορούσαν νά μέ διδάξουν πάρα πολλά γιά τδ πώς νά ζεις αύθόρμητα κάθε
στιγμή καϊ νά άπολαμβάνεις τή ζωη όπως έρχεται. Όταν συνέβη αύτό, άρχισα νά τούς
άπολαμβάνω κά! νά τούς σέβομαι. Θά μπορούσα νά τούς φανώ χρήσιμος άν επέλεγα ένα
διαφορετικό τρόπο προσέγγισης, εκφέροντας λιγότερες κρίσεις και αναγνωρίζοντας ότι κι
εκείνοι θά μπορούσαν να βοηθήσουν έμενα. Άν γινόμουν πιο ρεαλιστής, θά μπορούσα μέ
πρακτικό τρόπο νά τούς βοηθήσω νά βελτιώσουν τις κοινωνικές τους συνθήκες καϊ υπηρεσίες.
Μερικές φορές αύτή ή αμφισβήτηση τών προσωπικών άξιών μπορεί νά είναι ρητή, νά
αποτελεί ένα θέμα συζήτησης στήν Γδια τή συνέντευξη. Συχνότερα όμως είναι γιά μένα πλέον
ένας εσωτερικός διάλογος, ένα ερώτημα, γιά το όποιο δέν προσδοκώ καμία τελεσίδικη λύση,
άλλά άπό τό όποΧο μπορώ νά μάθω πάντα κάτι πού μέ ώφελει προσωπικά και, οξύνοντας τήν
επαγγελματική μου τεχνική καϊ αποσαφηνίζοντας τό στόχο μου σέ κάθε καινούρια κατάσταση,
μέ καθιστά ικανό νά Ικανοποιήσω τις άνάγκες τής οικογένειας πιο αντικειμενικά.
Λεύτερο Μέρος

10. ΤΕΧΝΙΚΕΣ: ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 197

«Ξεκινά άπό την άρχή» είπε 6 βασιλιάς «καΧ συνέχισε μέχρι νά φθάσεις στο τέλος. Τότε
σταμάτα.»
ΛιούιςΚάρολ, Ή Αλίκη στή Χώρα τών Θαυμάτων

Ή καλύτερη διέξοδος είναι πάντα διαμέσου.

Ρόμπερτ Φροστ, Υπηρέτης προς Υπηρέτες

"Οπως 6 κενός χώρος & έναν κινέζικο πίνακα, ό χρόνος κατά τόν όποιο δέ συμβαίνει
τίποτα έχει τη χρησιμότΐχτά του.
5
Έντουαρτ Ντε Μπόνο, Πενθήμερη Σειρά Μαθημάτων γιά τή Σκέψη

Οί οικογενειακοί θεραπευτές εμφανίζουν πιθανώς περισσότερες ομοιότητες παρά διαφορές στις

τεχνικές τους, άλλά παρ' όλα ή έμφαση διαχέεται σέ πολλές κατευθύνσεις, ώστε ό άναγνώστης νά
είναι σέ θέση νά χρησιμοποιήσει τις διάφορες μελέτες μέ τόν καλύτερο τρόπο. Γιά τό σκοπό αύτό
τό έργο άλλων ειδικών θά συσχετισθεί πρώτα μέ τις κύριες άρχές πού ήδη περιγράψαμε. "Υστερα
θά προσεγγίσουμε τό θέμα άπό μία διαφορετική γωνία εξετάζοντας τίς όμοιότητες στήν τεχνική,
άλλά θά προσπαθήσουμε νά δούμε πώς αυτές διαφοροποιούνται ή επηρεάζονται άπο τό υπόβαθρο ή
τις θεωρητικές υποθέσεις τών εμπλεκόμενων θεραπευτών. Τέλος, θά περιγράψουμε τή δική μας
προσέγγιση καί θά δοθοϋν απαντήσεις σέ μερικά πρακτικά ζητήματα πού προκύπτουν συχνά, όταν
ό θεραπευτής ξεκινάει νά εργάζεται σ' αύτό τόν τομέα.

Σχολές οίκογενειακής θεραπείας

ΊΟρια
Δέν εκπλήσσει τό γεγονός ότι πολλοί θεραπευτές πού έχουν εργαστεί εντατικά μέ σχιζοφρενείς
άσθενείς έχουν επιδείξει 'ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιά τό πρόβλημα τών ορίων. Από αύτή τήν άποψη
είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρον τό έργο τοΰ Murray Bowen (1)
0X0 όποιο αναφερθήκαμε ήδη στό Πρώτο Κεφάλαιο. Θεωρεί ώς κύρια θεραπευτική ά- | νάγκη τή
«διαφοροποίηση τού εαυτού» κάθε οίκογενειακοϋ μέλους άπό τή «μή διαφοροποιημένη μάζα τού
οικογενειακού εγώ» πού επιδεικνύουν συχνά αύτές οι οικογένειες.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 198

Καθώς ό προσδιορισμός τών ορίων ενός μέλους προσδιορίζει κι εκείνα τών άλλων, εφόσον
παραμένουν σέ επαφή (όπως ή σαφής οριοθέτηση τών συνόρων μίας χώρας προσδιορίζει κι
εκείνα τών γειτόνων της), ό Bowert επικεντρώνεται κυρίως σ5 ένα οικογενειακό μέλος (συνήθως
στον υγιέστερο γονέα) και στό ζεύγος τών γονέων, παρότι στοχεύει στήν προώθηση τής
διαφοροποίησης όλόκληρης τής ομάδας. Σέ μία εργασία (2) τό 1966 δηλώνει ότι τό 30-40% τού
χρόνου καταναλώθηκε κατ' αύτό τόν τρόπο, άν καϊ τώρα εμφανίζεται νά χρησιμοποιεί
περισσότερο τϊς ομάδες ζευγαριών (3). Ακολουθώντας τήν ίδια αρχή, ό Bowen προωθεί τό
σχηματισμό τών ορίων τών άτόμων πού κατέχουν θέσεις-κλειδιά προσδιορίζοντας σαφώς τά
δικά του όρια, δηλώνοντας τι είναι πρόθυμος νά κάνει καϊ τί όχι καϊ αποφεύγοντας τϊς
προσπάθειες χειραγώγησης καϊ άποπλάνησής του, ή εξαναγκασμού νά αναλάβει τήν ευθύνη γιά
τήν παθολογία τού ά- σθενή ή τής οικογένειας. Όταν δε λειτουργεί έτσι γιά τόν άσθενή
προσφέρει ένα παράδειγμα, άπό τό όποιο τά οικογενειακά μέλη δύνανται τελικά νά μάθουν νά
λειτουργούν αύτόνομα καϊ νά ελέγχουν τά δικά τους ενεργητικά καϊ παθητικά στοιχεία.
Ό Bowen έχει επίσης επισημάνει ότι ή πρωτόγονη βρεφική σχέση τής σύζευξης τοϋ
έγώ μεταξύ τών ο'ικογενειακών μελών συνοδεύεται άπό συναισθηριατικη διάσταση στό
πιό διαφοροποιημένο, ώριμο επίπεδο πού απαιτείται στήν πραγματική συζυγική καϊ σεξουαλική
άλληλεπίδραση. Αύτό θά αποκαλύπτεται, όταν ένας γονέας άναλαμβάνει τϊς πιό ώριμες
λειτουργίες τού άλλου, ό όποιος τότε γίνεται αδύναμος καϊ δυσλειτουργικός, καϊ όταν ύφίσταται
είτε ένας «ψυχρός πόλεμος» ή μία σχέση «δίχως προστριβές, άλλά άψυχη καϊ εξιδανικευμένη».
Ό Theodore Lidz (4) έχει παρατηρήσει πολύ παρόμοια προβλήματα ορίων στϊς οικογένειες.
Στή «συζυγική άσυμμετρία» του, όπως καϊ στά «ύπερλειτουργικά» καϊ «ύπο- λειτουργικά»
συζυγικά ζευγάρια τού Bowen, ένας σύζυγος παρουσιάζει μία ψεύτικη εικόνα ικανότητας καϊ
κανονικότητας εις βάρος τού συντρόφου, ό όποιος αποδέχεται νά περιέχει τήν παθολογία καϊ γιά
τούς δύο. Εναλλακτικά, τό «συζυγικό σχίσμα» του, όπως ή «συναισθηματική διάσταση» τού
Bowen, περιγράφει μία εγωκεντρική καϊ ανταγωνιστική διαμάχη γιά τήν άγάπη τών παιδιών καϊ
γιά τήν εξουσία πάνω στό σύντροφο.
Ή «ψευδοαμοιβαιότητα» καϊ ή «ψευδοεχθρότητα» τού Lyman Wynne (5) περιγράφουν μέ
παρόμοιο τρόπο επιφανειακές εκδηλώσεις είτε εξιδανικευμένων είτε άσύμβα- των συζυγικών
σχέσεων πού υποκρύπτουν καϊ άμύνονται ενάντια σέ μία ύπολανθά-
 Τεχνικές: Γενικές Προσεγγίσεις

νουσα αποφυγή τής πραγματικής οικειότητας ή πρόκλησης. Ή μέθοδος τοϋ Wynne για τήν
άποσαφήνιση τών ορίων, σέ αντίθεση μέ τήν αποστασιοποιημένη, σταθερή στάση που υποστηρίζει
ό Bowen, συμμερίζεται αρχικά τή σύγχυση τής οικογένειας, συνήθως δουλεύοντας μέ ολόκληρη
τήν οικογένεια σέ συνεργασία μ* ένα συνθεραπευτή.
Θά εξετάσουμε τήν ορθολογική βάση αύτών τών διαφορετικών προσεγγίσεων αργότερα μαζί μέ
διαφορετικούς τρόπους άντιμετώπισης τής ιεραρχίας καϊ τοϋ έλεγχου, πού αποτελούν γιά
προφανείς λόγους ένα κεντρικό ζήτημα στήν τεχνική κάθε οικογενειακού θεραπευτή.

5
Επικοινωνία
Δύο σημαντικές ομάδες οικογενειακών θεραπευτών, οι όποιοι έχουν ενδιαφερθεί ειδικά γιά τή
σχιζοφρένεια -ή όμάδα τοΰ Πάλο Αλτο τών Bateson, Jackson, Haley καϊ Weakland (6) στϊς ΗΠΑ
καϊ οι Laing καϊ Esterson (7) καϊ ό Cooper (8) στήν Αγγλία- έχουν εστιάσει ειδικά σέ θέματα
επικοινωνίας, Ή έννοια τοϋ «διπλού μηνύματος» πού αναπτύχθηκε άπό τήν πρώτη όμάδα, σύμφωνα
μέ τήν όποια αλληλοσυγκρουόμενα μηνύματα ή οδηγίες εμποδίζουν τούς αποδέκτες ειτε νά βροϋν
μία λύση είτε νά διαφύγουν άπό τήν προκληθεισα σύγκρουση (π.χ. «τά αγόρια πρέπει νά
ύπερασπίζονται τον εαυτό τους καϊ νά μήν είναι αδελφές»· «μήν είσαι σκληρός...μήν είσαι αγενής
μέ τή μητέρα σου»), είναι πλέον διαδεδομένη. Ή «πρόκληση αμηχανίας» τοϋ Laing, ή όποία θέτει
ώς άξίωμα μία συστηματική πρόκληση σύγχυσης καϊ αμηχανίας μέσψ άόριστων κα\ άσύμβατων
πληροφοριών μέ εχθρική καϊ, καταστρεπτική πρόθεση, περιγράφει μία παρόμοια διεργασία μέ πιο
δραματική μορφή,
Ή Satir (9), ή όποία συνεργάστηκε μέ τήν όμάδα τού Πάλο Αλτο, έχει άναπτύξει, έκκινώντας
άπό τϊς ιδέες της, μία τεχνική πού βασίζεται σέ μεγάλο βαθμό στή διευκρίνηση τής επικοινωνίας καϊ
είναι εφαρμόσιμη σέ πιο γενικά ψυχιατρικά προβλήματα.
Ή αμερικάνικη όμάδα θεωρητικών τής επικοινωνίας έχει εκδηλώσει ελάχιστο ενδιαφέρον γιά τήν
άτομική ψυχοπαθολογία καϊ γι αύτό τό λόγο ανάγει σέ κανόνα τήν κοινή θεραπεία, στήν όποία
επικοινωνία και άλληλεπίδραση δΐίνανται νά παρατηρηθούν άμεσα. Ή βρετανική όμάδα μέ τό
ισχυρό ύπόβαθρο τής ατομικής ανάλυσης τείνει νά εστιάζει περισσότερο στήν άτομική παθολογία
άκόμη κάι σέ οικογενειακές ομάδες έχει επίσης τήν τάση νά συμπαρατάσσεται μέ τό μέλος τής
ο'ικογένειας πού θεωρείται ότι είναι ό ασθενής, ό όποιος θεωρείται συχνά ώς ένα άθωο θϋμα πού
σκόπιμα διώκεται άπό τούς γονείς, ή άκόμη κι ώς ένα ανώτερο όν, προικισμένο μέ σοφία
μεγαλύτερη άπό τό μέσο όρο (10). Μοϋ φαίνεται ότι αύτές οι άπόψεις άναπαράγουν τήν παρανοϊ-
κή/σχιζοειδή «άσπρόμαύρη» σκέψη πού χαρακτηρίζει τϊς Γδιες τϊς οικογένειες.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 199

Αρκετοί συγγράφεις αυτού τοϋ κλάδου δίνουν έμφαση σέ συνειδητές προσπάθειες

τροποποίησης τής συμπεριφοράς μέσω μαθησιακών διεργασιών, παρουσιάζοντας δια-

!
φορετικά πρότυπα τά όποία καλείται νά έσωτερικεύσει ή οικογένεια, άν καί αυτοί οι
μηχανισμοί πρέπει βέβαια νά είναι πάντοτε σέ λειτουργία, όποια κι άν είναι ή θεωρία j
πού εφαρμόζεται. Ό Minuchin καί οι συνεργάτες του (11) καί ό Robert MacGregor καί 3 ή
όμάδα τοϋ Galveston (12) είναι διακεκριμένα παραδείγματα, άλλά άρκετοί συγγρα- ! φεις
έχουν επίσης αναπτύξει τήν χρήση εννοιών άπό τό παιχνίδι ρόλων άκουμπώντας ατό
υπόβαθρο τών κοινωνικών επιστημών πάρα τής Ιατρικής καί τής -ψυχιατρικής. Οί Spiegel
(13), Pollak (14) καί Scherz (15) είναι σημαντικοί εκπρόσωποι αύτής τής προ- 1 σέγγισης.
Υπήρξε επίσης κάποια εφαρμογή άρχων τής άμεσης τροποποίησης τής συ- I: μπεριφορ&ς στο
οικογενειακό πλαίσιο άπό μία σειρά θεραπευτών (16).

■ Θεωρία των άντικειμενότροπων σχέσεων

Οί προσεγγίσεις πού βασίζονται στή θεωρία τών άντικειμενότροπων σχέσεων, σύμφωνα μέ
τήν όποία τό κλειδί γιά ενα οικογενειακό πρόβλημα αναζητείται ρητά στά ασυνείδητα
έσωτερικευμένα πρότυπα νεκρών ή απόντων προσώπων (συνήθως ό παππούς καί ή γιαγιά τοϋ
παραπεμπόμενου παιδιού) ήταν γιά ευνόητους λόγους περισσότερο ή επιλογή όσων είχαν
άτομικό ψυχαναλυτικό υπόβαθρο. Οί Framo (17), Boszor- rnenyi-Nagy (18), Friedman καί άλλοι
άπό τό Ίστιτοϋτο τής Ανατολικής Πενσυλβανίας (19) επιζητούν νά επαναφέρουν στή συνείδηση
τις παρελθοντίκές εμπειρίες, οί όποιες άποτελοϋν τή βάση τών παρόντων προβολών καί
διαστρεβλώσεων τείνουν νά πιστεύουν οτι άν δέ γίνει αύτό, οί άπωθημένες εμπειρίες θά
συνεχίζουν νά παρεμβαίνουν στήν άνάπτυξη τοϋ παιδιού ή στή θεραπευτική διαδικασία.
Ό Norman Paul (20) μέ τήν έννοια τών «φαντασμάτων τοϋ παρελθόντος» του έχει μία
παρόμοια άποψη. Στή συζυγική θεραπεία, ό Η. Dicks στή Συζυγική Μονάδα τής Κλινικής
Tavistock (21) καί τό επιτελείο τοϋ Ινστιτούτου Συζυγικών Μελετών (22) στο Ινστιτούτο
Ανθρωπίνων Σχέσεων τής Κλινικής Tavistock, καί, στον τομέα τής οικογενειακής θεραπείας, ό
John Byng-Hall (23) τοϋ Τμήματος Παιδιών καί Γονέων τής Κλινικής Tavistock μέ τήν
ανάπτυξη του τής έννοιας τοϋ Ferreira (24) γιά τούς «οικογενειακούς μύθους», έχουν όλοι τους
εργαστεί μέ τό ίδιο πνεύμα χρησιμοποιώντας τίς αρχές τής Κλάϊν.
Θεωρία χης Άνάπχνξτις
Ή θεωρία τής άνάπτυξης γιά τήν όποία πιστεύω δτι είναι ένας καρποφόρος τρόπος ταξινόμησης
τών φαινομένων τής οικογενειακής αλληλεπίδρασης, έχει χρησιμοποιηθεί λιγότερο συχνά. Ή όμάδα
Galveston (25) εχει καταλήξει μέ ερευνες στή σαφή και ρητή σύνδεση τών διαφόρων επιπέδων τής
άναπτυξιακής διακοπής στά παιδιά μέ αντίστοιχη ανωριμότητα στή συζυγική σχέση τών γονέων
τους. Τά χϋρια εύρήματά τους έχουν ήδη παρουσιαστεί στό Όγδοο Κεφάλαιο (βλ. σελ. 154-156). Ή
 Τεχνικές: Γενικές Προσεγγίσεις

όμάδα τοΰ Minuchin (26), τό εργο τής οποίας θά συζητηθεί πληρέστερα στό επόμενο κεφάλαιο,
εχει επίσης ταξινομήσει τις μειονεκτικές οικογένειες σέ μία αναπτυξιακή ουσιαστικά άκολουθία, ή
όποία περιγράφεται στό Δωδέκατο Κεφάλαιο. Δυστυχώς, και οι δυο ομάδες έχουν δημιουργήσει τίς
δικές τους άναπτυξιακές ταξινομήσεις, κάτι πού δυσκολεύει πρός τό παρόν τή σύγκριση καί τήν
άντιπαράθεση τών ευρημάτων τους μεταξύ τους ή μέ πιό καθιερωμένες θεωρίες.
Απομένουν δύο επιστήμονες πού δέν ταιριάξουν εύκολα σέ καμία άπ' αύτές τίς κατηγορίες. Ό
πρώτος είναι ό John Howells (27), ενας άπό τους πρωτοπόρους τής οικογενειακής -ψυχιατρικής
στήν Αγγλία, ό οποίος έχει ίσως συνεισφέρει πάνω άπ3 όλα μέ τίς δικές του εμπειρίες άπό τήν
εφαρμογή μίας οίκογενειακής προσέγγισης μεγάλου εύρους σ' ένα περιβάλλον γενικού
νοσοκομείου, πλήρως ενσωματωμένης μέ τις άλλες τοπικές υπηρεσίες. Τό ενδιαφέρον του γιά τήν
θεωριτικοποίηση της οίκογενειακής ψυχοθεραπείας περιορίζεται ώστόσο σέ μεγάλο βαθμό στήν
«άνυσματική θεραπεία» του, σύμφωνα μέ τήν όποία τό περιβάλλον χειραγωγείται ανάλογα μέ τήν
ο'ικογενειακή διάγνωση, ώστε νά τροποποιηθεί ή ισχύς ή ή κατεύθυνση τών άπρόσφορων
συναισθηματικών δυνάμεων. Είναι άρκετά άξιοπερίεργο ότι αύτό τό προφανές άλλά ζωτικό
στοιχείο τής παρέμβασης εχει παραβλεφθεί εντυπωσιακά σέ άλλα συγγράμματα.
Ό δεύτερος είναι ό John Elderkin Bell (28), ένα μοναδικό πρόσωπο, οι πρώιμες υποθέσεις τοΰ
οποίου προέβλεψαν καί ενοποίησαν πολλά άπό τά διάφορα στοιχεία πού άλλοι θεραπευτές
τοποθέτησαν άργότερα στό επίκεντρο τών δικών τους θεωριών. Αναλαμβάνει τόν έλεγχο τής
οικογένειας καί καθιερώνει ενα σχήμα εντός τοϋ οποίου μπορεί αύτή νά αισθάνεται άσφαλής νά
πειραματίζεται μέ τή σαφέστερη έπικοινωνία, ή όποία γίνεται τότε τό επίκεντρο τής έστίασης
προχωράει συστηματικά άπό τό άρχι- κό πρόβλημα πού άντιμετωπίζει τό παραπεμπόμενο παιδί
στήν άρχική δυσκολία στό συζυγικό ζεύγος ή μίμηση προτύπου μέ τήν όποία ή ο'ικογένεια αποκτά
νέους τύπους σχέσης είναι σαφής, άν καί σιωπηρή" καί περισσότερο άπό κάθε άλλο θεραπευτή
συνδυάζει τήν προσοχή στά ένδοψυχικά, άτομικά στοιχεία μέ τήν άντίληψη τής ομάδας ώς ένα
σύστημα, χωρίς νά άδιαφορεί ούτε γιά τά μέρη ούτε γιά τό σύνολο.
Ιεραρχία κιΕλεγχος
"Έχω ήδη άναφέρει οτι τά ζητήματα τής Ιεραρχίας, τής έξουσίας και τοϋ έλεγχου
καταλαμβάνουν μία κεντρική θέση στις θεωρίες κάί τις τεχνικές σχεδόν όλων τών οικογενειακών
θεραπευτών, άλλά ό θεωρητικός τους προσανατολισμός ή ή προσωπικότη- τά τους τούς οδηγεί νά
αποκτούν ή νά διατηρούν τόν ελεγχο μέ διαφορετικούς τρόπους. Οί Beels κάί Ferber (29), οί όποιοι
έχουν όχι μόνον άξιολονήσει τή βασική βιβλιογραφία, άλλά έχουν επίσης προσπαθήσει νά
παρατηρήσουν τί κάνουν στήν πράξη, τούς ταξινομούν σέ τρεις κύριες ύποομάδες ανάλογα μέ τή
μέθοδο πού χρησιμοποιούν γιά νά άποκτήσουν κάί νά έδραιώσουν τόν έλεγχο.
Όνομάζουν τήν πρώτη όμάδα «συντονιστές», οί όποιοι εισέρχονται στο οικογενειακό σύστημα μ'
ενα δικό τους σαφές σύστημα αξιών γιά τό πώς λειτουργούν καλύτερα οί οικογένειες, τό όποιο
διατηρούν μέ αυτοπεποίθηση, κα\ επιζητούν νά έπανεκπαι- δεύσουν τήν οικογένεια στις στάσεις
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 201

πού εκείνοι θεωρούν ώς πιο υγιείς κα\ εποικοδομητικές γιά τήν επικοινωνία, τόν έλεγχο κα\ τήν
άμοιβαία ανταλλαγή. Αναλαμβάνουν τό ρόλο εκπαιδευτών, «ύπεργονέων», κα\ αντιμετωπίζουν
άνοικτά και καταπολεμούν τήν παθολογική λειτουργία τής οικογένειας (Ιδίως τις άμυνες πού
χρησιμοποιεί ή οικογένεια ενάντια στήν 'ίδια τή θεραπευτική παρέμβαση). Τό είδος τής πίεσης πού
άσκει- ται γιά νά έπιφέρει τήν άλλαγή μπορεΧ νά είναι πειστικό, σαγηνευτικό κάί καθοδηγητικό
στή δουλειά μερικών συντονιστών, ή επικριτικό, προκλητικό κάί επιβλητικό στή δουλειά άλλων.
Αύτές οί δύο προσεγγίσεις μπορούν ίσως νά θεωρηθούν ώς πιο «μητρική» κα\ πιό «πατρική»
προσέγγιση αντίστοιχα, άν καί οί καλύτεροι θεραπευτές, όπως κάί οί καλο\ γονεΧς, φαίνεται νά
είναι ικανοί νά χρησιμοποιούν κατ τά δύο είδη άνάλογα μέ τις απαιτήσεις τών περιστάσεων. Οί
συντονιστές είναι συνήθως, όπως σχολιάζουν οί Beels κατ Farber, δραστήριες, χαρισματικές
προσωπικότητες. Παραδείγματα τέτοιων συντονιστών είναι οί Bell, Ackerman, Satir, Minuchin,
Bowen, MacGregor, Paul καί Howells (30).
Μία δεύτερη όμάδα ονομάζεται άπό τούς Beels κα\ Farber «άντιδραστικο\ αναλυτές» κάί σ'
αύτούς συμπεριλαμβάνονται οί Whitaker, Wynne, Framo, Friedman, Boszor- raenyi-Nagy κάί άλλα
μέλη τοϋ Ινστιτούτου τής Ανατολικής Πενσυλβανίας (31). Στήν Αγγλία, θά συμπεριελάμβανα
πολλούς άπό τούς συζυγικούς κάί οικογενειακούς θεραπευτές τής Κλινικής Tavistock. Τά μέλη
αύτής τής όμάδας έχουν, όπως υποδηλώνει ή ονομασία, ένα ύπόβαθρο άτομικής ψυχανάλυσης κάί
άσπάζονται τήν ιδέα ότι τόσο οί οικογένειες όσο 'και τά άτομα εμπεριέχουν τήν κινητοποίηση κάί
τό δυναμικό γιά ώρί- μανση και άλλαγή, εφόσον αύτό μπορέσει νά άποκαλυφθει καί νά
άπελευθερωθεΧ. 'Εάν ισχύει αύτό, ή έπιβολή τών προσωπικών αξιών και τοϋ τρόπου ζωής τοϋ
θεραπευ- τή, ό οποίος θά μπορούσε νά είναι άπρόσφορος ή άκόμη και παθολογικός γιά άλλους,
πρέπει προφανώς νά άποφευχθει- γι αύτό τό λόγο αύτοϊ oi θεραπευτές επιτρέπουν στον έαυτό τους
νά αντιδρά στό οικογενειακό σύστημα αποδυναμώνοντας τις δικές τους άμυνες (ιδίως τόν άμυντικό
έλεγχο τών ίδιων τών συνεντεύξεων) καϊ αφήνοντας τις στάσεις τής ο'ικογένειας νά τούς
επηρεάσουν.
Ένφ οί «συντονιστές» πιθανώς άμύνονται ενάντια στή λήψη τών οικογενειακών προβολών μέ
υψηλό επίπεδο δραστηριότητας καί οί «αύστηροϊ συστημικοϊ» (πού περιγράφονται παρακάτω) μέ
συναισθηματική άποστασιοποίηση, οί «άντιδραστικόϊ άνα- λυτές» εκθέτουν τόν έαυτό τους στό
σύστημα προβολής τής οίκογένειας και χρησιμοποιούν τις συνακόλουθες άντιμεταβιβαστικές τους
αποκρίσεις ώς ξωτική πληροφορία γιά νά μάθουν γιά τήν παθολογία τής οικογένειας, επιτρέποντας
στον έαυτό τους νά «άπορροφηθει» άπ' αύτήν. Λειτουργούν περισσότερο όπως oi ψαράδες τών
νήσων Γκίλπερτ καϊ, Έλλις πού περιγράφονται τόσο γλαφυρά άπό τόν Sir Arthur Grimble (32): ένα
μέλος τού συνεργείου βουτάει στα πλοκάμια τού χταποδιού, ένώ ό δεύτερος ακολουθεί αμέσως
πίσω του καϊ τραβώντας τό σύντροφο του γερά άπό τά πόδια τούς βγάζει καϊ τούς δύο στήν
επιφάνεια, όπου μπορούν νά ξεμπλέξουν άπό τά πλοκάμια. Γιά εξίσου πειστικούς λόγους, οί
άντιδραστικόϊ άναλυτές λειτουργούν επίσης σέ ζευγάρια, μέ τόν ένα θεραπευτή νά παραμένει σέ
 Τεχνικές: Γενικές Προσεγγίσεις

ετοιμότητα για νά διασώσει τό συνθερα- πευτή του, όταν πρόκειται νά εξαφανιστεί στό «νόστιμο
χταπόδι» τής ο'ικογενειακής παθολογίας.
Αύτή ή ομάδα λειτουργεί, όπως είναι φανερό, περισσότερο άπό τόν τρωτό ρόλο τού «παιδιού» ή
τού «άσθενή» παρά άπό τόν προστατευμένο ρόλο τού «ύπεργονέα», παρότι κι αύτοϊ φέρνουν τήν
οικογένεια αντιμέτωπη μέ τήν άλήθεια γιά τόν έαυτό της μ5 ένα διαφορετικό τρόπο. Ωστόσο, όπως
στήν ψυχανάλυση καϊ στήν ψυχαναλυτική θεραπεία, υπάρχει πιθανώς πολύ περισσότερη
καθοδήγηση άπ' δ,τι παραδέχονται ή αναγνωρίζουν οί θεραπευτές. Ή καλύτερη συνεργασία μέ
ο'ικογένειες, όποια κι άν είναι ή τεχνική, βιώνεται άναπόφευκτα ώς ώραια καϊ εύχάριστη, άλλά
συχνά βρίσκω ότι άπο- λογισμοϊ τού έργου μερικών εκπροσώπων αύτής τής ομάδας είναι επίσης
συγκινητικοί.
Ή τρίτη κατηγορία είναι οι «αύστηροϊ συστημικοϊ». Συμπεριλαμβάνει τόν Jay Haley, τόν
άείμνηστο Don Jackson καϊ τόν Gerald Zuk (33). Ή προσέγγισή τους είναι πιό δύσκολο νά
συνοψιστεί μέ συντομία καϊ σαφήνεια, οπότε ό άναγνώστης παραπέμπεται στήν εργασία τών Beels
καϊ Ferber γιά μία γενική περιγραφή τών αρχών ή στό Watzlawick καϊ τούς συνεργάτες του (34) γιά
έκτενέστερες εξηγήσεις. Στήν ούσία όμως δέν εμπλέκονται τόσο πολύ άμεσα μέ τήν οικογένεια
«άνωθεν» (όπως οί «συντονιστές») ή «κάτωθεν» (όπως οί «αντιδραστικοί άναλυτές»), άλλά
επιζητούν νά άλλάξουν τούς βασικούς κανόνες τού παιχνιδιού (τήν ίδια τή θεραπευτική
αλληλεπίδραση), ώστε ή οίκογένεια νά μην μπορεί ούτε νά συνεχίσει νά λειτουργεί μέ τον Γδιο
παθολογικό τρόπο ούτε, σέ περίπτωση πού άποφασίσει άντ αυτού νά παραβιάσει αύτούς τους νέους
κανόνες, νά άπο φύγε ι νά άντιληφθεϊ ότι πράττει άκριβώς αύτό καϊ νά άντιμετωπί- σε ι τον εαυτό
της πιο ειλικρινά. Συνήθως, τό κλειδί βρίσκεται στήν αντίληψη τοϋ τρόπου μέ τον όποιο ή
οικογένεια προσπαθεί νά επηρεάσει τους θεραπευτές, ώστε νά αποδεχτούν μία σχέση, ή οποία θά
είναι στήν ουσία μία επέκταση τοϋ οικογενειακού συστήματος καί, απέχοντας πολύ άπό τήν
τροποποίησή του, θά διατηρούσε τήν όμοιό- στασή του. Μόλις αύτό γίνει άντιληπτό άπό τό
θεραπευτή, οι κανόνες τής θεραπευτικής σχέσης ρυθμίζονται κατά τέτοιον τρόπο ώστε νά τό
κάνουν αδύνατο. Ή οίκογένεια προσπαθεί νά «κολλήσει στον τεΤχο» τό θεραπευτή, ώστε νά
μπορεί νά τον ελέγξει, άλλά εκείνος τό αποφεύγει αύτό συνεχώς καϊ διατηρεί τήν οικογένεια σέ
κατάσταση ανισορροπίας.
"Ετσι, ή οικογένεια, ή όποια προσπαθεί νά διαιωνίσει τήν παιδικότητα και τήν εξάρτηση
συντηρώντάς την στά παιδιά -τά οποία έχουν τότε άνάγκη τής άέναης φροντίδας άπό τούς γονείς (οί
όποιοι θρέφουν επίσης τή δική τους εξάρτηση μέσψ τής προ- βλητικής ταυτοποίησης)- θά
προσπαθήσει νά αναλάβει έναν παρόμοιο άδύναμο, εξαρτημένο ρόλο άπέναντι στό θεραπευτή.
«Πείτε μας τί νά κάνουμε καϊ θά προσπαθήσουμε νά τό κάνουμε» θά ποϋν, δηλαδή θά συντηρήσουν
τήν εξάρτηση τους μέσφ τής αποτυχίας κάί θά ύπαινιχθοϋν ότι αύτή οφειλόταν στό γεγονός ότι δέν
είχαν αρκετή «βοήθεια».
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 203

'Ένας πρόσφατος ασθενής σέ μία συζυγική όμάδα, γιά παράδειγμα, εξωθούσε τον προηγούμενο
ατομικό του θεραπευτή όλο και περισσότερο σέ επιμήκυνση τής θεραπείας, κάνοντας τον κατ' αύτό
τον τρόπο νά αισθάνεται άχρηστος κι άνεπαρκής. Σέ μία περίοδο δύο ετών παρασχέθηκαν
συμβουλές, θεραπεία τής συμπεριφοράς, χορηγήθηκαν ενδοφλέβια φάρμακα καϊ
πραγματοποιήθηκαν ατελείωτες λήψεις ιστορικού, ενώ ό άσθενής ξάπλωνε άναπαυτικά καϊ
παραπονιόταν οτι ό θεραπευτής δέν είχε βρεΧ άκόμη τή λύση. Στήν όμάδα δοκίμασε τον Γδιο
παθητικό ρόλο προσδοκίας- μέ κοίταζε γεμάτος ελπίδα καϊ παραπονιόταν ότι δέν μπορούσε νά
σκεφτεΧ κάτι «χρήσιμο» νά πεΧ. Τοϋ ανέθεσα τήν άποστολή νά «εκσπερματώσει» μερικούς ήχους
στήν όμάδα (ή ενόχληση γιά τήν όποια είχε παραπεμφθεΧ ήταν μία άνικανότητα νά εκσπερματώνει
σεξουαλικά μέσα στή σύζυγο του), καϊ τοϋ ζήτησα νά πει οτιδήποτε, όσο χαζό κι άν ήταν, άκόμη
καϊ νά βγάλει μία άναρθρη κραυγή ή νά γαυγίσει, ώς προαπαιτούμενο γιά νά λάβει οποιαδήποτε
βοήθεια. Άφοϋ τά ειπα αυτά, άρχισε νά άνασηκώνεται και νά αισθάνεται άβολα άντί νά γέρνει
άνετα προς τά πίσω στήν καρέκλα του, γιατί τό έπι- χείρημά του είχε άντιστραφε! καϊ γνώριζε ότι ή
επόμενη κίνηση ήταν δική του κι όχι δική μου.
Αύτή ή πιο θετική στάση απέναντι στή θεραπεία συνεχίστηχε καί, άφού αντιλήφθηκε δτι ή
σύζυγος του επίσης τον ήλεγχε καϊ τον ευνούχιζε (όπως προσπαθούσε νά κάνει σέ μένα μ' ενα
παρόμοιο παθητικό τρόπο), άνέλαβε τον ελεγχο καϊ τήν εύθύνη γιά τή συζυγική σχέση, απέκτησε
πλήρη ικανότητα γιά ήδονικδ οργασμό (ή σύζυγος του ήταν πάρα πολύ εύχαριστημένη καϊ μέ τις
δύο άλλαγές), καϊ εγινε τό πιό δραστήριο, εποικοδομητικό καϊ σεβαστό μέλος τής ομάδας πρίν τήν
άποχώρησή του.
Παρομοίως, οι οικογένειες στις όποιες τά μέλη έχουν άνάγχη νά προστατεύουν τήν ταυτότητά
τους μέ διαξιφισμούς καϊ προσπαθούν ετσι νά προκαλέσουν σύγκρουση μέ τό θεραπευτή, είναι πιό
πιθανό νά δεχτούν τήν επίδραση τής θεραπείας, εάν διαπιστώσουν ότι ό θεραπευτής υποστηρίζει
πάντα τά δικά τους επιχειρήματα αντί νά εξωθείται σέ έναντίωση καϊ άπο δοκιμασία, όπότε θά τόν
είχαν περισσότερο υπό τόν ελεγχό τους. Αύτό τό είδος προσέγγισης άπαιτει νά είναι κάποιος
οξυδερκής, γιατί οί άσθενείς άλλάζουν τήν τακτική τους όταν αύτή αποτυγχάνει, όπότε ό
θεραπευτής πρέπει νά βρίσκεται συνεχώς ενα βήμα πιό μπροστά.
Αίσθάνομαι τήν άνάγκη νά αντικρούσω μία αντίρρηση, την όποία άκούω συχνά όταν διδάσκω,
γιά τήν πιό ενεργητική προσέγγιση τών «συντονιστών». Κυρίως όσοι έχουν επηρεαστεί άπό -
ψυχαναλυτικές τεχνικές, άναφέρουν συχνά ότι μία ενεργητική, ελεγκτική καϊ αυστηρή τεχνική
μειώνει τήν ελευθερία τού ασθενή νά παίρνει τις δικές του άποφάσεις, καϊ ενθαρρύνει τήν
εξάρτηση, ένφ ή πιό συμβατική, αποστασιοποιημένη, παθητική, μή κριτική καϊ μή καθοδηγητική
προσέγγιση ενθαρρύνει τήν ανεξαρτησία. Αύτό πόρρω απέχει άπό τήν αλήθεια. Ή ελευθερία καϊ ή
ανεξαρτησία δέν προσφέρονται καϊ δέ χαρίζονται, άλλά πρέπει νά κατακτηθούν καϊ αποκτούνται
πολύ πιό εύκολα οταν οι στάσεις τού θεραπευτή (ή τοΰ ασθενή) εκφράζονται μέ σαφήνεια, μέ
 Τεχνικές: Γενικές Προσεγγίσεις

σταθερότητα κι άκόμη καϊ μέ προκλητικό τρόπο, γιατί τότε ύπάρχει κάτι ορισμένο ενάντια στό
όποιο μπορεί κάποιος νά άντιδράσει, νά τό πολεμήσει ώστε νά προσδιορίσει τά όριά του.
Ή υπερβολική ανεκτικότητα, παθητικότητα ή επιείκεια είναι πολύ πιό δεσμευτικές καϊ δύσκολα
ξεφεύγει κάποιος άπ' αυτήν τή σκλαβιά, έν μέρει επειδή είναι τόσο σαγηνευτική κι έν μέρει επειδή
είναι τόσο άμορφη, καϊ στερεί άπό τόν ασθενή τή σαφή πρόκληση ενάντια στήν όποία μπορεί νά
επαναστατήσει καϊ νά προσδιορίσει τόν έαυτό του. Ή πάντοτε στοργική, υπερβολικά κτητική καϊ
επιεικής μητέρα σκλαβώνει πιό ολοκληρωτικά άπό τόν αυστηρό, άπαιτητικό άλλά δίκαιο πατέρα.
Αύτή ή σύντομη γενική περιγραφή τών τεχνικών τών κυριοτέρων σχολών τής οίκο- γενειακής
θεραπείας είναι επαρκής (άν καϊ θά αναφερθούμε σέ μερικές άπ' αύτές όταν θά εμβαθύνουμε σέ
ειδικά ειδη προβλημάτων ή καταστάσεων)· ό άναγνώστης πού επιθυμεί νά άποκτήσει μία πιό
λεπτομερή γνώση συνιστάται νά μελετήσει πρώτα τήν εξο- χη εργασία τών Beels καί Ferber, στήν
όποία «αναφερθήκαμε ήδη (35), καί τό φυλλάδιο τής Joan Stein (36)· στή συνέχεια θά πρέπει ίσως
νά διαβάσει τίς συλλογές τών βασικών άρθρων πού συνέταξαν οί Howells (37) καί Haley (38). Όλα
αύτά περιλαμβάνουν εκτενείς βιβλιογραφικές παραπομπές, μέσω τών οποίων ό άναγνώστης μπορεί
νά μελετήσει εκείνες τις προσεγγίσεις πού θεωρεί πιο χρήσιμες γιά τούς σκοπούς του.

Μια ομαδική αναλυτική προσέγγιση

Στο υπόλοιπο τοϋ παρόντος κεφαλαίου θά περιγράφω τή δική μου προσέγγιση. Αύτη έχει
έπηρεαστεί ε'ιδικά άπό τόν J. Ε. Bell (39), ό όποιος ενθαρρύνθηκε νά ξεκινήσει τό έργο του στή
διάρκεια μίας σύντομης επίσκεψης στήν Αγγλία, όταν ενημερώθηκε γιά τό έργο τοϋ John Bowiby
μέ οίκογένειες στήν Κλινική Tavistock, ένας άπολογισμός τοϋ όποιου δημοσιεύτηκε άργότερα τό
1949 (40), Οί εργασίες τοϋ Bell, δημοσιευμένες το 1961 καί 1962, μέ οδήγησαν νά προσπαθήσω νά
επεκτείνω τίς ομαδικές αναλυτικές έννοιες στήν οικογενειακή όμάδα, επιζητώντας νά συνεχίσω τό
έργο τοϋ S. Η. Foulkes (41). πού ήταν ό καθηγητής μου στίς σπουδές μου στο Maudsley καί μέ τόν
όποιο άργότερα συνεργάστηκα στήν πρακτική εξάσκηση.
Ό Foulkes ειχε ενδιαφερθεί εξαρχής γιά τήν οικογένεια καί τό κοινωνικό δίκτυο, καί θεωρούσε
ήδη τά άτομικά προβλήματα ώς σημεία ή κόμβους στά όποια οί ομαδικές εντάσεις εκδηλώνονταν
φανερά. Άν καί είχε όμως πειραματιστεί μέ οικογενειακές συσκέψεις. τό κύριο ενδιαφέρον του είχε
στραφεί περισσότερο στήν τεχνητά σχηματισμένη μικρή όμάδα αγνώστων μεταξύ τους ατόμων
(συνήθως επτά έως εννιά), έντός τής όποιας ή ατομική δυναμική μπορούσε νά μεταφραστεί έκ νέου
σέ ομαδική μορφή καί νά επιλυθεί σ' αύτό τό περιβάλλον. Ούτε εκείνος ούτε οί άλλοι συνάδελφοι
πού συνεργάστηκαν μετέπειτα μαζί του είχαν παρόμοια εμπειρία μ' εμένα στήν παιδοψυχιατρική, έ-
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 205

κτος άπό τόν Ε. J. Anthony (42), τό ενδιαφέρον τοϋ όποιου παρέμενε επικεντρωμένο στήν
ψυχανάλυση καί τή θεραπευτική της χρήση στήν τεχνητή παρά στή φυσική όμάδα.
Όλα αύτά τά χρόνια ή δική μου τεχνική έχει αντλήσει τα αξιόλογα στοιχεία άπό σχεδόν κάθε
συνεισφορά στον τομέα, άλλά άναπτύχθηκε οργανικά άπό τις ομαδικές άναλυτικές άρχές πού
άνέπτυξε ό Foulkes. Νομίζω ότι είναι σωστό νά περιγράψω τήν τεχνική μου ώς ομαδική άναλυτική,
παρά τήν πρόσμειξη εννοιών άπό άλλους τομείς, άν μή τί άλλο λόγω τών άκόλουθων
χαρακτηριστικών πού διατηρεί άκόμη:
1. Ή παράλληλη μελέτη του μέρους καϊ τοΰ συνόλου δέ θεωρείται καθόλου ά- σΰμβατη,
ούτε θεωρείται ότι ή μία αναιρεί ή απορρίπτει τήν άλλη. Οί ψυχολογικές δομές ένός
άτομου και τής οικογενειακής του όμάδας είναι ομόλογες, ισόμορφες, και ή τροποποίηση
τής μίας πλευράς πρέπει νά σημαίνει αυτόματα κανι τήν τροποποίηση τής άλλης, μέ τήν
προϋπόθεση ότι τά μέρη τοΰ συστήματος παραμένουν σ5 επαφή. Ή περίπτωση τής Σούζαν
στο Πρώτο Κεφάλαιο είναι ένα απλό παράδειγμα αύτής τής αρχής. Άρα, ό θεραπευτής
πρέπει νά άκούει καί νά παρατηρεί τόσο τις ατομικές συνεισφορές (οί όποιες έχουν τήν
ξεχωριστή τους σημασία όταν εξετασθούν συνολικά σέ συνάρτηση μέ τό συγκεκριμένο
άτομο) όσο και τήν επικοινωνία τής όμάδας ώς σύνολο (παραβλέποντας ποιος λέει τί κα\
έξετάζοντάς την συνολικά), προσπαθώντας συνεχώς νά τις συσχετίζει κάί νά κατανοεί τήν
μία σέ σχέση μέ τήν άλλη.
2. Ή οικογένεια, όπως ή μικρή όμάδα άγνώστων μεταξύ τους άτόμων, θεωρείται ότι διαθέτει
έμφυτο δυναμικό τόσο γιά τήν εποικοδομητική κατανόηση και γιά τή διευκόλυνση τής
ωρίμανσης κάί τή θετική άλλαγή, όσο και γιά τήν πρόκληση σύγχυσης καΊ τήν ανακοπή
τής άνάπτυξης. Γι αύτό τό λόγο θεωρείται ότι τό κύριο καθήκον τοϋ θεραπευτή είναι,
όπως κάί στήν τεχνητή μικρή όμάδα, ή ύποστήριξη αύτών τών έ'μφυτων παραγόντων πού
προάγουν τήν ώρίμανση, κα\ ή δημιουργία συνθηκών έντός τών όποιων νά μποροϋν νά
άναδειχθοΰν κα\ νά λειτουργήσουν άκρως αποτελεσματικά.
3. Άν κανι ό θεραπευτής έχει ευθύνη γιά τό συντονισμό τών άτόμων πού συνθέτουν τήν
όμάδα κα\ πρέπει, επομένως, νά άποδεχθει ότι είναι ύπεύθυνος κάί ότι εξουσιάζει τά μέλη
της, ή σοφία κάί ή κατανόηση πού ύπάρχει δυνητικά έμφυτη στήν όμάδα ώς σύνολο
υπερβαίνει τή δική τον γι αύτό τό λόγο πρέπει νά προσέχει κα\ νά σέβεται όσα λέει ή
όμάδα γιά εκείνον, κάί νά είναι πρόθυμος νά διορθώνει τόν έαυτό του στήν πορεία τής
συνεργασίας του μέ τήν όμάδα.

Ή κύρια διαφορά στήν απαιτούμενη τεχνική γιά τήν εφαρμογή τής οικογενειακής θεραπείας
έγκειται στο γεγονός ότι δέν μπορεί κάποιος νά βασιστεί, όπως στή μικρή όμάδα άγνώστων μεταξύ
τους άτόμων, σέ μία προσεκτική διαλογή πού εξασφαλίζει ισορροπία στάσεων και τύπων
προσωπικότητας, άπό τήν όποία δύναται νά προκύψει μία νέα καί πιο άποτελεσματίκή επιρροή
 Τεχνικές: Γενικές Προσεγγίσεις

μέσψ τής συζήτησης ή τής ανταλλαγής άπό- ψεων. Ή οικογένεια είναι μία όμάδα στήν όποία εχει
γίνει κακή επιλογή, άπο τήν άποψη ότι οί παθολογικές στάσεις, τά εμπόδια στήν επικοινωνία και οί
άμυνες ενάντια στήν άναγνώριση και τών δύο είναι κοινές σέ όλα τά μέλη της - ό θεραπευτής φέρει
τήν
1 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 207
3%
Ι ^χήρη ευθύνη γιά τήν εισαγωγή μέ κάποιον τρόπο νέων ιδεών και στάσεων στο ο'ικο-
I γενειακ6 σύστημα. Όσοι έχουν δουλέψει μέ όμάδες άγνωστων μεταξύ τους άτόμων
J αύμψωνα μέ τις ομαδικές αναλυτικές άρχές εκπλήσσονται φυσικά μέ τό βασικό ρόλο
i Αού παίζουν στή δουλειά μου μέ οικογένειες οί προκλητικές άντιπαραθέσεις, ή άνάλη-

'i
| ψη τής έξουσίας καϊ τοϋ έλεγχου, και ή επιβολή τής δομής. Άλλά αύτό είναι, νομίζω,
I μια άναπόφευκτη συνέπεια τού διαφορετικού περιβάλλοντος κατ τών διαφορετικών ά-
I παιτήσεων πού έχουν οί οικογενειακές όμάδες άπό τό θεραπευτή.
] Όσον άφορα στή σχέση τής δικής μου τεχνικής μέ όσες περιέγραψα παραπάνω, πι-
| στεύω ότι ή δική μου συνδυάζει τήν προσέγγιση τών αντιδραστικών αναλυτών μέ έκεί-
I
I νη τών συντονιστών, μέ μεταβαλλόμενα στάδια καϊ διαφοροποιημένη αντιμετώπιση ά-
Ι ty Τ

I νάλογα μέ τό είδος τοϋ προβλήματος. *Έχω επίσης διαπιστώσει ότι είναι πολύ χρήσιμες J μερικές
έννοιες τής θεωρίας τής επικοινωνίας πού έχει διατυπώσει ή όμάδα τοϋ Πάλο Αλτο, και μερικές
παρόμοιες ιδέες τοϋ R. D. Laing, άλλά στρέφομαι συνήθως σ' αύτές ! κυρίως όταν ή πρόοδος
παρεμποδίζεται σέ μία ιδιαίτερα χειραγωγό οίκογένεια, καθώς Ι προσωπικά θεωρώ Αντιπαθητική
αυτήν τή φαινομενικά άποστασιοποιημένη, χειραγω- I γό θέση αύτών τών θεραπευτών.
Ι Αρχίζω κάθε συνεδρία (συμπεριλαμβανόμενης και τής πρώτης), όπως θά έκανα μέ
.1

| μία τεχνητά συγκροτημένη όμάδα πού συντονίζεται σύμφωνα μέ ομαδικές άναλυτικές I άρχές: δέν
υπάρχει καμία δομή, έκτος άπό τον τόπο διεξαγωγής καϊ τή διάρκεια τής 5 συνέντευξης, άλλά μέ
μία περίπου κυκλική διάταξη τών καθισμάτων και τήν παράκληση νά παρευρίσκεται τουλάχιστον
όλόκληρη ή πυρηνική οικογένεια. Προτιμώ νά γνω- \ ρίζω έκ τών προτέρων όσο τό δυνατό
λιγότερες πληροφορίες γι αύτούς, έτσι ώστε νά j διαπιστώσω επί τόπου τά προβλήματα
επικοινωνίας τής οικογένειας και τήν έπιλεκτι- j κή τους εκτίμηση γιά τους λόγους τής
παραπομπής. Ή σειρά με τήν οποία δίδονται οί I πληροφορίες, ή άκολουθία μέ τήν οποία τις δίνουν
τά διάφορα μέλη, καϊ όσα τονίζο- I νται ή παραλείπονται έχουν Ιδιαίτερη σημασία, είναι ίσως πιο
σημαντικά άπό τό πε- I ριεχόμενο τών λέξεων.
Ι Δέν παραμένω σιωπηλός περιμένοντας νά άρχίσουν έκεινοι (κάτι πού μπορεί νά θε- I ωρηθεί ότι
τούς πιέζει καϊ ότι μετατρέπεται σ? ένα μάταιο παιχνίδι), άλλά συστήνομαι I καϊ τους ζητώ νά
κάνουν τό ίδιο* στή συνέχεια τούς εξηγώ μέ συντομία καϊ αμεσότατα τό ενδιαφέρον μου -π.χ.
«Απ5 ό,τι μου είπε ό Δρ. Α. έχετε κάποιο πρόβλημα μέ τά παιδιά* θά θέλατε Γσως νά μοϋ πείτε
γι αύτό;» Καθώς τά λέω αύτά, κοιτάζω μέ προσδοκία γύρω-γύρω στήν όμάδα, προσέχοντας νά
 Τεχνικές: Γενικές Προσεγγίσεις

μή συλλάβω τό βλέμμα οποιουδήποτε προσώπου περισσότερο άπό μία στιγμή, γιά νά δείξω ότι
όλοι είναι ελεύθεροι να μιλήσουν. "Υστερα άφήνω όσο είναι δυνατόν τή συνέντευξη νά
εξελιχθεί μέ τήν δική της μορφή, παρεμβαίνοντας καϊ διαμορφώνοντας την ελάχιστα στά πρώτα
στάδια, έτσι ώστε νά
εκδηλώνεται το πρότυπο τής οικογένειας χωρίς να καθορίζεται άπό μένα. Τά σχόλια μου
περιορίζονται κυρίως σέ παρακλήσεις γιά αποσαφήνιση σημείων πού είναι ασαφή γιά μένα στή
διάρκεια τής άφήγησης, ενθαρρύνοντας κάθε μέλος τής οικογένειας νά προχωρήσει σέ
λεπτομέρειες. Δέν κάνω καμία προσπάθεια νά «μεταβώ» σ' ένα «βαθύτερο» ερμηνευτικό επίπεδο'
μένω κοντά στό παρουσιαζόμενο σύμπτωμα καϊ εκτελώ μία «τετραγωνική άναζήτηση» (43),
διευρύνοντας μέ άργά βήματα τό εύρος τών πληροφοριών στό χώρο καϊ στό χρόνο, καϊ ζητώντας
λεπτομέρειες γιά νά ζωντανέψω τό πλαίσιο τοϋ προβλήματος καϊ νά τό κατανοήσω μέ έναν
άπολογισμό βήμα-πρός-βήμα, όπως ένας σχολιαστής πού περιγράφει έναν ποδοσφαιρικό αγώνα σέ
ακροατές πού δέν τον βλέπουν. Χρησιμοποιώ συχνά τέτοιες εικόνες γιά νά βοηθήσω τήν οικογένεια
νά καταλάβει τί ζητάω.
Άν τό πρόβλημα, γιά τό όποιο παραπονούνται, είναι οτι τό παιδί δέν κάνει αύτό πού τοϋ λένε,
ζητώ ένα πρόσφατο παράδειγμα. Άν δέν έτρωγε τό πρωινό του εκείνο τό πρωί, θέλω νά μάθω πού
βρίσκονταν οι ύπόλοιποι εκείνη τή στιγμή, τί είπε ή μητέρα, τί αισθανόταν ότι ήθελε νά πει, γιατί
δέν είπε αύτό πού αισθανόταν, τί έκανε ό πατέρας γι αύτό ή τί δέν έκανε, γιατί τό έκανε ή δέν τό
έκανε, τί αισθάνθηκε ή μητέρα γιά τον πατέρα σχετικά μ* αύτό πού έκανε ή δέν έκανε κ.ο.κ. Τά
αιτήματα γιά συμβουλές ή γνώμες τά άποφεύγω σ' αύτό τό στάδιο μέ τήν εξήγηση, άν απαιτείται,
ότι δέν είμαι παρά ένας ιατρός κι ότι μόνον ένας ανόητος ή ένας μάγος θά έδινε συμβουλές δίχως
νά γνωρίζει τά γεγονότα, Σπάνια ή οικογένεια δέν μπορεί νά άντιληφθει τή στάση μου, γιατί μπορεί
εύκολα νά αντιληφθεί ότι αύτό αληθεύει* τά μέλη της είναι συνήθως Ιδιαίτερα εύχαριστημένα,
ειδικά άν είχαν κάποιες εμπειρίες μέ ειδικούς τών ιατρικών καϊ κοινωνικών επαγγελμάτων
προηγουμένως, γιατί βρίσκουν κάποιον ό όποιος ενδιαφέρεται πραγματικά νά ακούσει τό πρόβλημα
γιά τό όποιο ήρθαν, καϊ όχι πράγματα πού τούς φαίνονται στήν αρχή εντελώς άσχετα.
Αύτή ή εστίαση στις έπιπτώσεις τών συμπτωμάτων στους άλλους, καϊ στις αλληλεπιδράσεις
πού λαμβάνουν χώρα στήν πορεία τοϋ χειρισμού τών συμπτωμάτων άπό τά άλλα μέλη τής
οικογένειας καϊ στά ανέκφραστα συναισθήματα γιά όλα αυτά προσφέρει σύντομα πλούσιο υλικό
γιά τις άξιες καϊ τις σχέσεις τής οικογένειας. Όδηγει επίσης φυσιολογικά στό ιστορικό καϊ τήν
παιδική ήλικία τών γονέων, δταν αύτό είναι σημαντικό. Ή μητέρα μπορεί νά πει ότι δέν άντέχει νά
είναι αύστηρή καϊ ή διερεύνηση τής αιτίας μπορεί νά αποκαλύψει ότι τό συγκεκριμένο παιδί λίγο
έλειψε νά πεθάνει στή βρεφική ήλικία ή ότι ή μητέρα ειχε ή ίδια μία δυστυχισμένη παιδική ήλικία
μέ μία ά- πορριπτική μητέρα. Ό πατέρας μπορεί νά πει ότι θά ήταν αυστηρός, άλλά τον εμποδίζει ή
μητέρα: ή ερώτηση «γιατί τήν άφήνει νά τον εμποδίζει» μπορεί νά αποκαλύψει τή σχέση του μέ τις
γυναίκες γενικά' ίσως νά συμμάχησε, γιά παράδειγμα, μέ τή δική του μητέρα στήν παιδική του
 Τεχνικές: Γενικές Προσεγγίσεις

ηλικία ένάντια σ' έναν αλκοολικό πατέρα ή μπορεί νά αντιμετωπίζει ένα σεξουαλικό πρόβλημα πού
νά δημιουργεί μια υπολανθάνουσα ένταση. Έτσι, διατηρείται μία εστίαση στο εδώ καί τώρα, άλλά
τό παρελθόν αποκαλύπτεται χωρίς πίεση, συνδέεται μέ τό παρόν καί τό ερμηνεύει.
Σταδιακά, γιά νά αντιμετωπίσω τά κενά στό Ιστορικό, τή σιωπή μερικών ή τήν έπι- μονή άλλων,
γίνομαι πιό δραστήριος, παρακινώ κάποια μέλη καί κάνω άλλα νά σωπαίνουν, εκφράζω τή σύγχυση
καί άλλα δικά μου συναισθήματα. Δέν υπάρχει κανένα συνειδητό σχέδιο σ' αύτό τό στάδιο, παρότι
έχω αποκτήσει εμπιστοσύνη στίς αύθόρ- μητες άποκρίσεις μου καί συνήθως ανακαλύπτω αργότερα
δτι είχαν μεγαλύτερη σημασία άπ5 ό,τι συνειδητοποιούσα (άλλοι, οί όποιοι εκπαιδεύτηκαν μαζί
μου, απέκτησαν σύντομα τήν ίδια εμπιστοσύνη στίς αποκρίσεις τους, όποτε αύτή δέν είναι μόνο ένα
προσωπικό χάρισμα). Αρχίζω νά εκφράζω περισσότερο τίς δικές μου αποκρίσεις, νά αντιμετωπίζω
τό πρότυπο τής οικογένειας μέ τις δικές μου αυθόρμητες, διαισθητικές αντιδράσεις καί τά
συναισθήματά μου, δίχως νά ανησυχώ στήν αρχή γιά τό αποτέλεσμα. Μπορεί νά πώ δτι
προβληματίζομαι όταν δέν μπορώ νά καταλάβω κάτι ή όταν δέν μπορώ νά κατανοήσω τή σημασία
τής έκφρασης τοΰ προσώπου κάποιου, παρότι αισθάνομαι ότι είναι σημαντική, ή όταν αισθάνομαι
θυμωμένος μέ κάποιον ή συγχυσμένος άπό τήν όλη κατάσταση. Σ' αύτό τό στάδιο θέτω στον εαυτό
μου ερωτήσεις γιά τις άντιδράσεις μου, όπως προηγουμένως εθετα ερωτήσεις γιά νά κατανοήσω τίς
δικές τους. Σ' αύτό τό στάδιο συνήθως αισθάνομαι σύγχυση, απογοήτευση καί απελπισία οτι ή
συνέντευξη δέ θά εχει καμία άξια.
Αν όμως καταφέρω νά φέρω εις πέρας όλα αυτά μέ υπομονή καί ενεργοποιώντας τις άναμνήσεις
καί τήν εμπιστοσύνη άπό προηγούμενες επιτυχημένες συνεντεύξεις, ανακαλύπτω ότι σ' ενα
ορισμένο στάδιο (έχοντας χρησιμοποιήσει συνήθως ώριαίες συνεδρίες αύτό συμβαίνει συνήθως
όταν ή συνέντευξη έχει διαρκέσει περίπου 40 λεπτά) τό τοπίο άρχίζει νά ξεκαθαρίζει, τά πράγματα
μπαίνουν στή θέση τους καί το υλικό, ξαφνικά κι αύθόρμητα, οργανώνεται μέ λογική καί συνέπεια,
όλα όσα προηγήθηκαν άποκτοΰν νόημα καί προκύπτουν επαγωγικά συμπεράσματα γιά τή θεραπεία.
Τό πώς άντιμετωπίζεται αύτό, εξαρτάται άπό άλλους παράγοντες. Αν ή οικογένεια είναι νοήμων
καί είναι πρόσφορη μία άναλυτική προσέγγιση, ή ερμηνεία δύναται νά κοινοποιηθεί άμεσα, ώστε
νά προσφέρει έναισθησία, γιά τήν όποία τά μέλη έχουν τήν εύθύνη τής άνάπτυξης καί τής
εφαρμογής της. Μπορώ νά προσφέρω αύτή τήν έναισθησία σέ πιό άκατέργαστη μορφή
άναφέροντας άμεσα τήν άντιμεταβίβαση ή τή φαντασί- ωσή μου καί ζητώντας τήν βοήθεια τής
οικογένειας γιά νά τήν κατανοήσω1 ή έναισθησία μπορεί επίσης νά άναπτυχθεί σέ ένα πιό
οργανωμένο κι αντικειμενικό σύνολο, ώ- στε πλησιάζει περισσότερο σέ μία ερμηνεία. Άπό τήν
άλλη πλευρά, άν ή οικογένεια έχει περιορισμένη άντίληψη ή προσδοκά καί χρειάζεται μία πιο
κατευθυντήρια, διαχειριστική προσέγγιση, μεταφράζω τήν έναισθησία μου σέ μία συνταγή γιά
δράση, καί στή συνέχεια γίνομαι ένας συντονιστής χρησιμοποιώντας τη γνώση, τήν επιρροή και τήν
εξουσία μου γιά νά τροποποιήσω τό σύστημα.
"Ένα παράδειγμα μπορεί νά τό αποσαφηνίσει καλύτερα αϋτό:
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 211

Σ' αύτή τήν περίπτωση, ό πατέρας ήταν απρόθυμος νά εμπλακεί σέ οικογενειακές συνεντεύξεις
ώσπου ή μητέρα, ή όποία ειχε προηγουμένως άποδεχτεΐ τόσο τήν ανεπάρκεια τοϋ πατέρα οσο καί
τή δική της, έκανε άτομική -ψυχοθεραπεία μέ μία -ψυχιατρική κοινωνική λειτουργό (ή
συνθεραπεύτριά μου στή συνεδρία πού περιγράφεται εδώ) γιά αρκετό καιρό ώστε νά ανακουφισθεί
κάπως άπό τή χρόνια κατάθλιψη της καί νά απαιτήσει άπο τόν πατέρα νά αναλάβει τό δικό του
μερίδιο στό συναισθηματικό φορτίο. Τελικά, τό 'ισοζύγιο εξουσίας διαφοροποιήθηκε σέ σημείο νά
έπιμείνει εκείνη νά προσέλθει καί ό σύζυγος γιά θεραπεία, όποτε κανονίστηκε μία οικογενειακή
συνεδρία.
Ό πατέρας φαινόταν άνήσυχος κα\ άμυντικά επιθετικός στήν αίθουσα άναμονής, ή μητέρα πιο
άνετη καί άρκετά θριαμβευτική. Στήν κοινή συνέντευξη, ό Άλαν (12 έτών καί παραπεμπόμενος γιά
προβλήματα συμπεριφοράς, ιδίως μία άρνηση νά συνεργάζεται στό πλύσιμο τοϋ σώματος του καί
άλλες παρόμοιες δραστηριότητες) φαινόταν εντελώς ευδιάθετος καί χαλιναγωγημένος σέ όλη τή
διάρκεια. Ή μητέρα καθόταν δίπλα μου καί τόσο ή σωματική εγγύτητα όσο και τό έντονο βλέμμα
της μέ έκαναν περιστασιακά νά αισθάνομαι άβολα, σάν νά ήθελα νά οριοθετήσω τήν προσκόλληση
της. Ό πατέρας καθόταν απέναντι καί ή άμυντική επιθετικότητα του συνεχιζόταν. Ξεκίνησε αμέσως
ρωτώντας «Ποιο είναι τό αντικείμενο αυτής τής άσκησης;». Έπεσα στήν παγίδα καί τοϋ
συμπεριφερόμουν σχεδόν μέ τόν ίδιο πιεστικό, θυμωμένο τρόπο μέ τόν όποιο εκείνος
συμπεριφερόταν στό άγόρι, άλλά ή συνθεραπεύτριά μου επενέβη καί μέ έσωσε.
Καί οί δύο γονείς χαλάρωσαν σύντομα δταν τούς επιτράπηκε νά μετατοπίσουν τήν έστίαση τής
προσοχής στον Άλαν, άφοϋ έγινε φανερό ότι ή κατάσταση ήταν άρκετά ασφαλής κι όχι τιμώ
ρητική. Μετά άπό ερώτηση ό πατέρας επέμενε ότι ή κατάσταση ήταν εντελώς άμετάβλητη καί ότι
άκόμη δέν μπορούσε νά κάνει τόν Άλαν νά πλένει τά χέρια ή τά δόντια του* ή κατάληξη ήταν
πάντα νά όδηγεΐ ό πατέρας τόν Άλαν δια τής βίας στό νιπτήρα καί νά τόν αναγκάζει νά τό κάνει ή
νά τό κάνει ό πατέρας γι αύτόν. "Ολες οί εντολές τών γονέων κατέληγαν σέ μία μάχη αύτοϋ τοϋ
είδους.
Μετά άπό ερώτηση, ό Άλαν επισήμανε ότι είχε βελτιωθεί σημαντικά όσο άφοροϋσε στά άλλα
του συμπτώματα (διαταραχή τοϋ ύπνου, νευρικοί φόβοι), τά όποία τόν ενοχλούσαν περισσότερο άπ'
ο,τι τήν οικογένεια, διαψεύδοντας έτσι τόν ισχυρισμό τοϋ πατέρα ότι δέν υπήρξε καμία άλλαγή.
"Υστερα, ή προσοχή μετατοπίστηκε προς τό νεώτερο παιδί, τό όποιο υπέφερε άπό διαταραχή τοϋ
ύπνου. Οί γονείς είπαν ότι όταν τό έβαζαν γιά ύπνο, εκείνο ούρλιαζε σέ σημείο πού νά ενοχλούνται
όλοι οί γείτονες. Ό πατέρας αισθανόταν οτι ήταν άτακτος καί πει- αματάρης, κα\ μιλούσε γι αυτόν
μέ σκληρό και άκαμπτο τρόπο* παρ' όλα αυτά παραδέχτηκε δτι έτρεχε συνέχεια πάνω-κάτω τά
σκαλιά προσπαθώντας νά τόν ήουχάσει.
Άφοΰ είχαμε επιτρέψει στους γονεΧς νά εστιάσουν τή συζήτηση στά παιδιά γιά κάποιο χρονικό
διάστημα κι εκείνοι φαίνονταν πιό άνετοι, ή εξέταση διευρύνθηκε ώστε νά αποκτήσουμε μία
περιγραφή βήμα-βήμα όσων συνέβαιναν πραγματικά κάθε βράδυ. Τότε εμφανίστηκε μία ε'ίκόνα
πραγματικού πανδαιμόνιου -ό πατέρας νά τρέχει πάνω-κάτω τά σκαλιά γιά νά καθησυχάσει τό
νεώτερο παίδι πού ουρλιάζει, ή μητέρα νά φωνάζει στον Άλαν νά πλυθεί, ό πατέρας τελικά νά
καταλήγει νά οδηγεί τόν Άλαν δια τής βίας στον νιπτήρα κα\ νά τόν αναγκάζει νά τό κάνει.
Κάθονται όλοι κανι περιμένουν κάθε βράδυ νά ξεκινήσει αύτή ή σειρά γεγονότων. Ό Άλαν
 Τεχνικές: Γενικές Προσεγγίσεις

χαμογελούσε σέ όλη τή διάρκεια αυτής τής περιγραφής καϊ παραδέχτηκε ανοικτά ότι απολάμβανε
αύτό τό είδος μάχης* είπε ότι άγαποΰσε τόν πατέρα του καϊ απολάμβανε νά παλεύει μαζί του.
Εξερευνώντας τις λεπτομέρειες αύτών τών συμπλοκών, αποκαλύφθηκε ότι ή μητέρα κατά τήν
επιστροφή τοΰ πατέρα στό σπίτι παραπονιόταν ότι τά παιδιά τή δυσκόλεψαν όλη τήν ήμερα καϊ
απαιτούσε νά αναλάβει εκείνος τόν έλεγχο, άλλά επαναλάμβανε συνεχώς ότι ό πατέρας ήταν
εντελώς ανίκανος νά αναλάβει τόν ελεγχο κι ότι κανένας δέν τόν άκουγε. Όταν ρωτήθηκε ποιος
ήταν πραγματικά ό αρχηγός τής οικογένειας, ό πατέρας ειπε ότι αντος ήταν, άλλά κανένας δέν
άκουγε στήν πράξη αύτά πού ελεγε! Καθώς τό εξετάζαμε αύτό, βγήκαν στήν επιφάνεια διάφορα
ζητήματα. Ό πατέρας ειπε ότι δέν τού αρέσει νά παριστάνει τό «στρατιωτικό», αισθανόταν ότι τά
παιδιά θά επρεπε άπό τή φύση τους νά θέλουν νά πλένουν τά δόντια τους άντι νά χρειάζεται νά τούς
εξαναγκάζουν. Και οί δύο γονείς άπεχθάνονταν τήν ιδέα οτι θά άναγκάζονταν νά Αντιμετωπίσουν
μία πραγματικά σοβαρή σύγκρουση μέ τά παιδιά, στήν όποία εκείνα θά τούς απέρριπταν κα\ θά τούς
μισούσαν. Όταν θίξαμε τό ζήτημα, συμφώνησαν ότι ό Άλαν τούς είχε λιγότερο ανάγκη άπ' ό,τι
εκείνοι αυτόν καϊ μπόρεσαν νά άντιλη- φθοϋν ότι εκείνος ειχε τόν ελεγχο λόγω αύτοϋ τού
γεγονότος. Ή αποτυχία τοΰ πατέρα νά άνα- λάβει εναν εξουσιαστικό ρόλο στήν ο'ικογένεια,
συμπεριλαμβανόμενης ίσως κανι τής συζύγου του, διαγραφόταν έντονα, παρότι εκείνος
επανειλημμένα άπέφευγε επιδέξια αύτό τό γεγονός. Γιά νά άποκαταστήσουμε τήν ισορροπία,
εστιάσαμε μετά άπ' αύτό στό γεγονός ότι ή μητέρα δέν τόν άφηνε πραγματικά νά άναλάβει τόν
ελεγχο, παρότι τό απαιτούσε, και φαινόταν νά τόν καθιστά άχρηστο εξαρχής.
Σ' αύτό τό σημείο τόσο ή ψυχιατρική κοινωνική λειτουργός όσο κι εγώ βιώναμε παρόμοια
συναισθήματα στήν προσπάθειά μας νά ταυτιστοΰμε μέ τόν Άλαν. Παρατήρησα ξαφνικά ότι τά
μάτια της, όπως και τά δικά μου, τρεμόπαιζαν πέρα-δώθε άπό τόν ενα γονέα στον άλλο. Συζητώντας
γι αύτό συνειδητοποιήσαμε ότι δέν ξέραμε ποιόν γονέα νά κοιτάξουμε, ποιος ειχε πραγματικά τόν
ελεγχο. Αντιληφθήκαμε επίσης ότι οί γονεΧς άνέμεναν νά συμβεί κάτι κι ότι κανένας δέν ήθελε
πραγματικά νά ξεκινήσει μία μή δημοφιλή ενέργεια.
Προς τό τέλος τής συνέντευξης, καθώς μιλούσαμε γιά τήν άνάγκη τών γονέων νά τούς αγαπάει ό
Άλαν λόγω τής δικής τους αποστέρησης στήν παιδική ήλικία, και γιά τόν τρόπο μέ τόν όποιο
εκείνος ήταν ικανός νά τούς ελέγχει εξαιτίας αύτοϋ τοΰ γεγονότος, ξαφνικά συνειδητό- ποίησα ότι ή
σχέση τών γονέων μεταξύ τους έχει όλως περιέργως εξαιρεθεί άπο τήν συνέντευξη. Γι άλλη μία
φορά αύτό ύπέπεσε στήν αντίληψη μου άπο τή μή λεκτική αλληλεπίδραση, δταν έγινε φανερό ότι οι
γονείς ποτέ δέν κοιτούσαν ό ένας τον άλλο, κοιτούσαν μόνο τά παιδιά ή εμάς. Όταν τούς έθεσα τό
θέμα οτι ή δική τους ικανότητα νά δίνουν περισσότερα ό ένας στον άλλο ήταν τό κρίσιμο
πρόβλημα, ειδικά στή σεξουαλική τους σχέση, ή όποία θά έπρεπε νά τούς συντηρεί καί νά τούς
ύποστηρίζει άνεξάρτητα άπό τά παιδιά, υπήρξε μία μακρά καί σκεπτική σιωπή. Ή μητέρα είπε ότι
«αύτό τό εμπέδωσαν τήν προηγούμενη φορά», άναφερόμε- νη σ' ένα σχόλιο πού είχα κάνει στή
διάρκεια τής αρχικής συνέντευξης πρίν άπό ένα χρόνο οτι ό Άλαν φαινόταν νά ζηλεύει τή
σεξουαλική σχέση τών γονέων κι ότι αύτός ήταν ό λόγος πού εισέβαλε τόσο συχνά στήν
κρεβατοκάμαρά τους εκφράζοντας τό παράπονο οτι δέν μπορούσε νά κοιμηθεί. Φαινόταν νά είχαμε
καταλήξει σέ κάποιο πραγματικό συμπέρασμα πού θά μπορούσαν νά αξιοποιήσουν μετά τή
συνάντησή μας καί ή συνέντευξη τερματίστηκε σέ μία άρκε- τά φιλική καί εποικοδομητική βάση,
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 213

Σ' αύτή τήν οικογένεια, ή συμπληρωματική παρακολούθηση τής μητέρας άπό τήν ψυχιατρική
κοινωνική λειτουργό μαζί μέ περιστασιακές οικογενειακές κι αργότερα συζυγικές συνεδρίες
επέφερε ένα καλό άποτέλεσμα όσον άφορα τόσο στά προβλήματα τών παιδιών όσο καί στή
συζυγική σχέση.

Είναι φανερό πώς μετά άπό μία κακή άρχή, στήν όποία είχα σχεδόν παγιδευτεί σ' αύτό τό είδος
τής έριστικής σχέσης μέ τήν όποία ό πατέρας αμυνόταν σφοδρά ενάντια στήν επιρροή άλλων καί
κατά βάθος, νομίζω, ενάντια σέ ομοφυλοφιλικούς φόβους (ή άξία ένός συνθεραπευτή τοϋ άντίθετου
φίλου είναι προφανής εδώ, γιατί σαφώς συνεργούσα σ' αύτή τήν ομοφυλοφιλική άμυνα άφήνοντάς
τον νά μέ προκαλέσει), ή οικογενειακή άλληλεπίδραση «ζωντάνεψε» στή συνεδρία καί οδήγησε σέ
μία σαφή περιγραφή καί ταυτόχρονη έκδίπλωση τής σχέσης τών γονέων καί τής σημασίας της γιά
τά προβλήματα τών παιδιών. Τελικά, ή σχέση μεταξύ τών δυσκολιών πού είχε τό ζευγάρι στή
συνεργασία τους ώς γονείς και τής άναστολής τους στή σεξουαλική άλληλεπίδραση ώς σύζυγοι
λόγω τοϋ φόβου τοϋ φθόνου τών παιδιών (ή άλυτη ο'ιδιπόδεια άντιζη- λία τών γονέων μέ τους
δικούς τους γονείς προβάλλεται στά παιδιά) άποκαλύφθηκε
ξαφνικά σέ μένα, ένφ δυνητικά ήταν πάντα εκεί.
Νομίζω ότι ή εξήγηση πρέπει νά βρίσκεται στό φαινόμενο τύπου «φιγούρα/φόντο». Τό
πραγματικό πρόβλημα τής οικογένειας περιλαμβάνεται πάντοτε σ' αύτό πού δέν κοινοποιείται, σ5
αύτό πού λείπει άπό τό περιεχόμενο τής συνεδρίας. Στήν άρχή δέν
μπορεί γι αύτό τό λόγο νά εντοπιστεί, όποτε κάποιος βιώνει μία αίσθηση άπογοήτευ- σης κι
άνεπάρκειας. Μόνον όταν συσσωρευτεί ένας άρκετά μεγάλος όγκος συνειδητών ή «γενικών»
πληροφοριών, οί οποίες παρέχουν ένα «φόντο», μπορεί ή «φιγούρα» -ένα κενό στήν άκολουθία τών
γεγονότων, αύτό πού λείπει άπό τά γεγονότα- νά παρατη- ρηθει ενώπιον του. Όπως συμβαίνει στά
προβλήματα οπτικής άναγνώρισης, άναγνω- ρίζουμε τή φιγούρα ξαφνικά και μας εκπλήσσει το
γεγονός, μόλις καταφέρουμε νά τήν άναγνωρίσουμε, οτι άν κα\ ήταν τόσο προφανής,
δυσκολευτήκαμε νά τή διακρίνουμε.
Παρ' όλα αύτά, όπως στήν παρούσα περίπτωση, οί μή λεκτικές συναλλαγές, οί όποιες είναι
λιγότερο υπό συνειδητό έλεγχο, άποκαλύπτουν συχνά πρώτες τό μυστικό, καί θά πρέπει κάποιος νά
επαγρυπνεί γι αυτές, ιδίως γιά τίς κινήσεις τών ματιών, οι όποιες δηλώνουν περισσότερο άπ'
οτιδήποτε άλλο τό πραγματικό πρότυπο τών συναισθηματικών δεσμών. Αύτό τό είδος τής
παρέμβασης χαρακτηρίζεται συχνά, όπως στο παρόν παράδειγμα, άπό μία συναισθηματικά έντονη
άπόκριση τής οικογένειας. Όταν ό θεραπευτής επιτρέπει στον έαυτό του νά γίνει μέρος τοϋ
οικογενειακού συστήματος κάι στή συνέχεια άγωνίζεται νά κατανοήσει τό πρόβλημα «ένδοθεν», ή
λύση, όταν βρεθεί, μπορεί νά έχει ισχυρό αντίκτυπο. Τά μέλη φαίνονται νά επηρεάζονται βαθιά, νά
συγκινούνται συναισθηματικά- επικρατεί συχνά μία βαθιά καί βαρυσήμαντη σιωπή κα\ ή οικογένεια
φεύγει μέ μία σιωπηλή κατ σκεπτική διάθεση, ή όποία προξενεί περαιτέρω σκέψεις. Αύτό συμβαίνει
αναμφιβόλως επειδή ό θεραπευτής όχι μόνον άντι- λαμβάνεται τή λύση, άλλά τήν επιδιώκει μέχρι
 Τεχνικές: Γενικές Προσεγγίσεις

τό τέλος, παρά τις άμυνες τής ο'ικογέ- νειας κανι τά προβλήματα επικοινωνίας πού επιτρέπει στον
έαυτό του νά ύποστει, ώστε νά βρει ένα τρόπο νά αποκαλύψει, νά κάνει όρατή τή λύση στήν
οικογένεια.
Γιά νά τό επιτύχει αύτό όμως πρέπει νά εκθέσει τόν έαυτό του στή σύγχυση κα\ στήν
άπογοήτευση πού είναι αναπόφευκτη εξαιτίας τής εισόδου στο οίκογενειακό σύστημα. Γι αύτό τό
λόγο αποφεύγω νά γνωρίζω πολλές πληροφορίες γιά τό τυπικό ιστορικό έκ τών προτέρων, γιατί,
παρότι μπορεί κάποιος νά προχωρήσει άνεμπόδιστα στή διαδικασία τής συνέντευξης διαθέτοντας
αύτές τις πληροφορίες, είναι ανθρώπινο νά θέλει νά «γνωρίζει πού είμαστε», νά «γνωρίζει τί
κάνουμε», νά επιμένει άμυντικά στή γνώση άντι νά ξεκινάει γιά τό άγνωστο πού κάθε φορά δίνει
τήν αίσθηση ότι κινείται στο σκοτάδι.
Ή τεχνική τής ατομικής «θεραπευτικής συμβουλευτικής» τοϋ Winnicott (44), ή όποία
επιτυγχάνει επίσης δραματικές αλλαγές σέ ελάχιστες συνεδρίες, άκόμη κα\ σέ μία καί μοναδική,
φαίνεται νά χρησιμοποιεί παρόμοιες αρχές, γιατί κι εκείνος επιμένει νά εξετάζει πρώτα τό παιδί,
άποφεύγοντας τή συλλογή πληροφοριών άπό τούς γονείς, κάι επιτρέπει στά δικά του συναισθήματα
νά εκτίθενται καί νά άλληλεπιδροϋν μ' εκείνα τοϋ παιδιού. Αναφέροντας γιά τή θεραπευτική
διαδικασία οτι «άντιμετωπίζω τήν πρόκληση τοϋ περιστατικού» άντι «βοηθώ», «θεραπεύω» ή
«κάνω κάτι» στον ασθενή, υποδηλώνει επίσης ένα παρόμοιο είδος άλληλεπίδρασης.
Ό Cooklin (45) έχει εκφράσει πρόσφατα μία ουσιαστικά παρόμοια άποψη μέ έννοιες πού μας
βοηθούν νά εξηγήσουμε γιατί αύτές οί θεραπευτικές θέσεις είναι τόσο αποτελεσματικές. Δηλώνει
οτι «ή συνεχής προσπάθεια τοϋ θεραπευτή νά προσδιορίσει... τούς ρόλους τους.,.διευκολύνει τήν
άπελευθέρωση πάγιων οικογενειακών ρόλων άπό τήν προσκόλληση στήν Κοινή ΟΙκογενειακή
Όμαδική Ενασχόληση [βλ. Όγδοο Κεφάλαιο] καί..γιά νά επιτευχθεί αύτό, άπαιτεΐται άπό τό
θεραπευτή νά συμμεριστεί τή μεταβατική απελπισία καϊ, τή σύγχυση τών ρόλων». Θεωρεί κύριο
κίνδυνο στήν κοινή θεραπεία «ότι ό θεραπευτής μπορεί νά επιδοθεί σέ μία όλο και περισσότερο
τιτάνια προσπάθεια νά κυριεύσει ένα σύστημα πολλαπλής μεταβίβασης ύψιστης πολυπλοκότητας,
άλλά νά αποφύγει νά κυριεύσει τό δικό του ρόλο.» Χρησιμοποιεί τήν λέξη «άπελ- πισία», τήν όποία
προσδιορίζει ώς «προβληματισμένη αποθάρρυνση πού ζαλίζει», σχεδόν όπως εγώ χρησιμοποιώ τόν
όρο «σύγχυση»* ή μόνη διαφορά είναι Γσως ότι ή εμπειρία μέ οδήγησε νά θεωρώ δεδομένο ότι θά
συγχυστώ, όποτε δέν αποθαρρύνομαι πλέον, παρότι ή σύγχυση παραμένει οδυνηρή.
Στήν προαναφερθείσα περίπτωση, ή συνθεραπεύτριά μου, ή όποία συνέταξε μία ανεξάρτητη
έκθεση γιά τή συνεδρία πού δέν έμφάνισε καμία εντυπωσιακή άπόκλιση άπό τή δική μου, έκανε
ολοκληρώνοντας τό άκόλουθο ενδιαφέρον σχόλιο:

Ή συνέντευξη μοϋ άφησε σίγουρα τήν αίσθηση ότι ειχε μία άρκετά δραματική επίδραση,
ιδίως στο νά κατανοήσουν οί γονεΧς ότι απέφευγαν ό ένας τόν άλλο. 'Ηταν άκρως
ενδιαφέρον νά δώ ότι μία συνέντευξη αύτής τής φύσεως, ή όποία επικεντρωνόταν βασικά στο
πρόβλημα τοϋ παιδιοϋ στήν άμεση κατάσταση, ταίριαζε εξαιρετικά καλά μέ τή δική μου
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 215

μακρόχρονη θεραπεία τής μητέρας. Μέ εξέπληξε πόσο λίγο συγκρουόταν ή σχέση μου μέ τή
μητέρα μέ τϊς οικογενειακές συνεντεύξεις. Κατά καιρούς αισθανόμουν νά μέ παρεμποδίζουν
οί πληροφορίες πού είχα ήδη καϊ δέν ήμουν ικανή νά θέσω πιο σχετικές ερωτήσεις, καθώς
γνώριζα ότι ήταν τόσο ευάλωτοι. Καθώς ό Δρ. Skynner δέν αντιμετώπιζε παρόμοιο πρόβλημα
ήταν εντελώς έλεύθερος νά θέσει πολλά ζητήματα πού διαφορετικά θά είχα άποφύγει εγώ,
καϊ- μόλις άποκαλύπτονταν αισθανόμουν ελεύθερη νά συμμετάσχω. Ειχα γιά κάποιο
διάστημα τήν εντύπωση ότι ήμουν άνίκανη νά βοηθήσω αύτή τήν οικογένεια μέσφ τής
μητέρας γιά τό πρόβλημα πού άντιμετώπιζε ό "Αλαν μέ τό πλύσιμο, άλλά ταυτόχρονα μέχρι
έκείνην τή χρονική στιγμή περίπου ή μητέρα ήταν ά- πρόθυμη νά επιτρέψει στήν οικογένεια
αύτό τό είδος εμπλοκής πού επέφερε ή συνέντευξη, έτσι ώστε οί δύο μέθοδοι φαινόταν νά
συνδυάζονται πάρα πολύ καλά.
 11. ΤΕΧΝΙΚΕΣ: ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ

Ό Φρόιντ λέει ανοησίες το μυστικό της νεύρωσης βρίσκεται στην οικογενειακή μάχη
τών δυνάμεων θέλησης ώστε να διαπιστωθεί ποιος μπορεί να άρνηθεϊ περισσότερο
να βοηθήσει στο πλύσιμο τών πιάτων.
Julian Mitchell, Όσο Μακριά Μπορείς Νά Πας

Είναι καταπληκτικό πόσο σπάνια τίθεται σοβαρά ή ερώτηση «Τί;». Αντιθέτως, εϊτε
θεωρείται 5τι ή φύση της κατάστασης είναι αρκετά προφανής εϊτε περιγράφεται καϊ
εξηγείται κυρίως με όρους τοϋ «Γιατί;», με παραπομπή σέ ρίζες, αίτιες, κίνητρα κλπ.
άντι σέ άμεσα παρατηρήσιμα γεγονότα.
Watzlawick, Weak!and και Fisch, Αλλαγή

Έάν ενας άνθρωπος αρχίσει μέ βεβαιότητες, θά καταλήξει σέ αμφιβολίες άλλα εάν

είναι ικανοποιημένος νά αρχίσει μέ αμφιβολίες θα καταλήξει σέ βεβαιότητες.
Φράνσις Μπέικον, Ή Προαγωγή τής Μάθησης

Το παράδειγμα πού δόθηκε στό Δέκατο Κεφάλαιο περιέγραφε μία οικογενειακή συνέντευξη ή
όποία κανονίστηκε στήν πορεία μίας συνεχιζόμενης ατομικής θεραπείας, άλλά ή ακόλουθη σύνοψη
διαφωτίζει παρομοίως πώς όταν εστιάζουμε στό παρουσιαζόμενο πρόβλημα, στις συνέπειες του γιά
τά άλλα μέλη τής οικογένειας κάι στήν αντιμετώπιση τοϋ ζητήματος άπό τούς άλλους, οδηγούμαστε
άπό τό παρουσιαζόμενο πρόβλημα προς μία πιο βασική οικογενειακή παθολογία καϊ, τελικά, προς
τά πρότυπα τής οικογενειακής ζωής, τά όποία μετέφεραν οί γονείς στό γάμο άπό τις δικές τους
οικογένειες καταγωγής. Ή συνέντευξη έγινε μετά τή λήψη ενός σύντομου Ιστορικού άπό τήν
ψυχιατρική κοινωνική λειτουργό, ή όποία συμμετείχε επίσης ώς συνθεραπεύτρια σ' αύτη τήν
οικογενειακή συνεδρία, όταν συναντήσαμε τήν παραπεμπόμενη άσθενή, 14 ετών, τις αδελφές της,
15 καϊ 17 ετών, τή μητέρα καϊ τον πατριό της. Σύμφωνα μέ τό σύντομο ιστορικό, ή μικρότερη κόρη
ειχε παραπεμφθεί λόγω διαταραχής τοϋ υπνου καϊ νευρικών ξεσπασμάτων στό σχολείο.
Γιά νά αποφύγω τήν άναγνώριση τοϋ περιστατικού και νά άπλουστεύσω τήν περιγραφή, θά
αναφέρομαι στή «μικρότερη», «μεσαία» καϊ «μεγαλύτερη» κόρη.
Ξεκίνησα έσαφαλμένα θεωρώντας οτι οι εκρήξεις θυμοϋ στο σχολείο ήταν το κΰριο πρόβλημα.
Στήν πραγματικότητα, ή μικρότερη κόρη αντιδρούσε μέ εκρήξεις θυμοϋ σέ συναισθήματα
απόρριψης άπό τό προηγούμενο σχολείο της, άλλά μετά τήν άλλαγή τοΰ σχολείου δέν είχαν -υ-
πάρξει άλλα προβλήματα. Στή συνέχεια, ή οικογένεια παρουσίασε ώς κύριο πρόβλημα μία δυ-

216
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 217

σκολία στον ύπνο, λέγοντας ότι ή μικρότερη κόρη είχε εφιάλτες κάθε νύκτα, ότι επέμενε νά
κοιμάται μέ τή μεσαία άδελφή της σ' ένα διπλό κρεβάτι και νά αφήνει τά φώτα άναμμένα, κα\ δτι
διατάρασσε έτσι τόν ύπνο καί τών δύο αδελφών της. *Ηταν δύσκολο νά καταφέρουμε τή μικρότερη
κόρη νά μιλήσει γιά τούς εφιάλτες, άλλά ή μεσαία άδελφή ειπε ότι είχαν σχέση μέ τό Δράκουλα,
περιγράφοντας μία ταινία πού είχαν δε! όλες, κάτι πού ύποδήλωνε ότι τό άγχος επικεντρωνόταν
στήν ιδέα τοϋ Δράκουλα νά δαγκώνει τό λαιμό τών θυμάτων του. Ή μικρότερη άδελφή
επιβεβαίωσε ότι αύτό ήταν τό κύριο άγχος της.
Ρωτήσαμε άν ύπήρχαν κι άλλα προβλήματα, και αναφέρθηκε οτι ή μικρότερη κόρη φιλονι-
κοΰσε συχνά μέ τις αδελφές της. Στή διερεύνηση τοϋ ζητήματος, ή μεγαλύτερη κόρη παραδέχτηκε
ότι συμμαχοϋσε μέ τή μεσαία ενάντια στήν μικρότερη. Ζητώντας συγκεκριμένα παραδείγματα γιά
τις μεταξύ τους φιλονικίες, ή μεγαλύτερη κόρη είπε δτι ή μικρότερη ήθελε συχνά νά τήν άγκαλιάζει
τρυφερά, άλλά μερικές φορές εκείνη δέν ειχε τήν ανάλογη διάθεση καί τήν έσπρωχνε μακριά της,
οπότε άκολουθοϋσε μία μανιώδης έκρηξη θυμοϋ. Σ' αύτό τό στάδιο τής συνέντευξης συνδέσαμε τό
θυμό καί τήν καταστρεπτικότητα γιά τις αποθαρρυμένες στοματικές άπαιτήσεις πού εκφράζονταν
στά όνειρα μέ τό Δράκουλα.
Ή μητέρα είχε αναφέρει ότι ή μικρότερη κόρη τής έμοιαζε πάρα πολύ καί ρωτήσαμε άν οι
άδελφές αισθάνονταν οτι ή μικρότερη κόρη απολάμβανε περισσότερη προσοχή άπό τή μητέρα
εξαιτίας τής προβληματικής συμπεριφοράς της, καί εφόσον πράγματι συνέβαινε αύτό, εάν αύτό τίς
έκανε μνησίκακες. Καί οι δύο μεγαλύτερες κόρες συμφώνησαν δτι αύτό συνέβαινε καί ότι μέ αύτό
τόν τρόπο υπερείχε έναντι τους. Ή μεγαλύτερη κόρη είπε ότι πρόσφατα αισθανόταν λιγότερο
ενοχλημένη καί συμφώνησε ότι αύτό συνέβαινε επειδή απομακρυνόταν άπό τήν οικογένεια, άλλά ή
μεσαία κόρη ήταν προφανώς άκόμη πολύ πιο δεμένη μέ τήν οικογένεια καί άνησυχοϋσε γιά τό
πρόβλημα.
Ή συζήτηση γιά τίς φιλονικίες τών κοριτσιών οδήγησε φυσιολογικά στη μητέρα, πού ήταν τό
πρόσωπο γιά τό όποιο φιλονικοϋσαν. Ή μητέρα παραδέχτηκε ότι έμοιαζε μέ τή μικρότερη κόρη στή
ζήλια καί στήν εκδήλωση βίαιων εκρήξεων θυμοϋ όταν δέ γινόταν τό δικό της. Φοβόταν επίσης
συνεχώς οτι οί άλλοι θά μποροϋσαν νά πάθουν κάποιο κακό, ένφ εμείς επισημάναμε τή σχέση
μεταξύ τών επιθετικών της παρορμήσεων καί τών φόβων αυτών. Ή μητέρα αισθάνθηκε άγχος γι
αύτό κι άρχισε νά επιτίθεται στή μικρότερη κόρη, σάν νά ήθελε νά ύπερα- σπιστεΧ τόν έαυτό της.
Στή μικρότερη κόρη είχε άνατεθεϊ τώρα σαφώς ό ρόλος τοϋ εξιλαστήριου θύματος στήν οικογένεια,
γεγονός πού τήν άναστάτωνε όλο καί περισσότερο. Ή μητέρα καί ή μικρότερη κόρη άρχισαν νά
ουρλιάζουν, καθώς ή δεύτερη παραπονοΰνταν ότι ή μητέρα παρενέβαινε στή ζωή της καί ότι
άρνοϋνταν νά άποδεχτεΧ τούς φίλους της. ΟΙ μεγαλύτερες αδελφές φαινόταν να συμφωνοϋν ότι ή
μικρότερη επιλέγει φίλους οί όποΧοι τήν ενθαρρύνουν νά είναι πιο ανεξάρτητη, κι ότι ή μητέρα,
επειδή είναι κτητική, δυσανασχετούσε γιά όποιονδή-
I ποτε έμπαινε ανάμεσα σ' αυτήν και τά παιδιά. Αύτό αποκαλύφθηκε και συζητήθηκε. Σέ λίγο ή :
μητέρα έκλαιγε γιά τήν ανικανότητα της νά άντιμετωπίσει τή μικρότερη κόρη, λέγοντας ότι αΐ- ;
σθανόταν εντελώς άνήμπορη.
3 Ό πατριός ειχε παραμείνει πολύ σιωπηλός και σ' αύτό τό σημείο στραφήκαμε σ' αυτόν γιά I νά τόν
ρωτήσουμε γιά τή θέση του σ' αύτή τήν άλληλεπίδραση -ήταν παρόμοια άποσυρμένος κα\ σιωπηλός
 Τεχνικές: Πρακτικές Σκέ-ψεις 218

καί στο σπίτι; Ή μητέρα παρενέβη θυμωμένα γιά νά πεΐ ότι δέν επιτρεπόταν στον πατριό νά
παρεμβαίνει στο χειρισμό τών παιδιών: «Είναι δικά μου παιδιά! Δέν τόν άφή- νω νά τ' αγγίζει».
Ρωτήσαμε γιατί ήταν τόσο άπόλυτη καί άποκαλύφθηκε οτι ή μητέρα είχε i σχετικές εμπειρίες στή
δική της παιδική ήλικία. "Εχασε τόν πατέρα της όταν ήταν εννέα έτών, j καί στή συνέχεια ή μητέρα
της ξαναπαντρεύτηκε. Ή μητέρα και ό πατριός της τήν είχαν άπορ- ί ρίψει χάριν τής άδελφής της
καί ήταν σαφώς τό εξιλαστήριο θύμα στή δική της οικογένεια καί ταγωγής.
Επισημάναμε πώς ή μητέρα φαινόταν νά ζει άκόμη στο παρελθόν και νά άντιδρά στήν παρούσα
κατάσταση σάν νά έμοιαζε μέ τήν κατάσταση στήν παιδική της ήλικία. "Ολοι φάνηκαν j νά
ενδιαφέρονται κάι νά εκπλήσσονται μ' αύτό τό γεγονός, συμπεριλαμβανόμενης και της μη- J τέρας,
κάι αισθάνονταν σαφώς ότι ειχε αποκαλυφθεί κάτι σημαντικό πού θά μπορούσε νά αλί λάξει τήν
κατάσταση.
j Τή συζήτηση διέκοψε ό πατριός γιά νά πεΐ ότι ειχε βαρεθεί νά επιστρέφει κάθε ήμερα σέ μία j
δυσάρεστη άτμόσφαιρα. 'Επιστρέφοντας στο σπίτι πρόσφατα ειχε συναντήσει ένα πέπλο σιω- 1 πής,
κανένας δέν τοϋ μιλούσε, γι αύτό ειχε άποσυρθεΐ και τά ειχε παρατήσει. Ρωτήσαμε τήν οί- j
κογένεια τί ήθελαν πραγματικά άπ' αύτόν καί τά κορίτσια είπαν οτι ό πατριός θά έπρεπε νά
άναλάβει έναν πολύ πιο ενεργητικό ρόλο. Όταν ζητήσαμε νά μάθουμε τί έννοοϋσαν μ' αύτό, ■]
περιέγραψαν περιπτώσεις στις όποΧες ήταν ικανός νά τίς ελέγξει κατ ειχε μία καλή επίδραση i στή
συνολική κατάσταση, όταν δηλαδή αναλάμβανε έναν πιο καθοριστικό ρόλο, ένφ ή μητέρα 1
πάντοτε διαλυόταν κάί κατέληγε σέ δάκρυα, εκδηλώνοντας συμπεριφορά άνημποριάς. Καί τά | τρία
κορίτσια συμφώνησαν ότι ή μητέρα θά πρέπει νά άφήσει τόν πατριό νά άναλαμβάνει πε-
ρισσότερο τόν έλεγχο.

Ι
Στή διάρκεια όλων αυτών, τά τρία κορίτσια επαναλάμβαναν συνέχεια ότι ή
μητέρα κι ό πατριός φαινόταν νά μή «συνευρίσκονται» ποτέ γιά οικογενειακά
προβλήματα καί εξέφρασαν j τό παράπονο ότι οί γονείς τους φαινόταν άνίκανοι νά
συζητήσουν ή νά υιοθετήσουν μία κοινή j στάση, δρώντας άντιθέτως άνεξάρτητα ό ένας
άπό τόν άλλο. Ό τρόπος μέ τόν όποιο χρησιμο- :] ποιήθηκε αύτή ή φράση
«συνευρίσκονται», κάί το πλαίσιο έντός τοϋ όποιου διατυπώθηκε, μας j φαινόταν τότε
νά υποδηλώνει κάποια υπολανθάνοντα συναισθήματα γιά τή σεξουαλική σχέ- I ση,
παρότι κανένας άπό τους συνθεραπευτές δέν ήταν άργότερα σέ θέση νά θυμηθεί τις λεπτό- j μέρειες
,οΰ δδήγησαν σ' αύτ^ν εντύπωση.
\ Ρώτησα τήν μητέρα πώς ειχε αίσθανθεΧ όταν είχε ξαναπαντρευτεΧ ή δική της μητέρα καί
I
i πρότεινα ότι θά πρέπει φυσιολογικά νά αισθάνθηκε κάποιο σεξουαλικό φθόνο· φοβόταν μή-
1 πως οτι τά παιδιά της θά φθονούσαν μέ τή σειρά τους τή σεξουαλική σχέση μεταξύ τής ίδιας
1 και τοϋ νέου συζύγου της; Ή μητέρα συμφώνησε ότι ειχε αίσθανθεΧ δριμύ φθόνο γιά τή σεξου-
αλική σχέση τής μητέρας καϊ, τοϋ πάτριου της και πράγματι είχε φοβηθεί μήπως τά παιδιά της
αισθάνονταν το ίδιο γιά τδ δικό της δεύτερο γάμο. Τότε παρενέβη ή μεγαλύτερη κόρη γιά νά πει ότι
είχε εναντιωθεί σφοδρά στον πατριό της στήν άρχή καϊ, συχνά φιλονικοϋσε μαζί του, άλλά τώρα
είχαν μία καλύτερη σχέση και έπιθυμοϋσε νά μπορούν νά είναι ευτυχισμένοι εκείνος και ή μητέρα
της καϊ στή σεξουαλική τους σχέση. Οι δύο μικρότερες κόρες συμφώνησαν μ' αύτό, άλλά σαφώς
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 219

δέν ήταν εντελώς απαλλαγμένες άπό τήν οιδιπόδεια άντιζηλία, όπως ή μεγαλύτερη κόρη, ή Οποία
είχε ήδη αρχίσει νά άπομακρύνεται άπό τήν οίκογένεια καϊ ειχε τό δικό της φίλο. Ή συνέντευξη
έληξε μέ μία σαφή άπαίτηση τών παιδιών άπο τή μητέρα καϊ τον πατριό νά συνευρεθούν ώς
ενήλικοι γιά νά αναπτύξουν μία καλύτερη σχέση μεταξύ τους, άκόμη καϊ, μέ κόστος τον περιορισμό
τής στενής σχέσης μέ τά παιδιά. Ή οικογένεια έφυγε μέ θετικές εντυπώσεις, λέγοντας οτι είχαν
καταλάβει πάρα πολλά καϊ, επιθυμούσαν νά δοκιμάσουν ό,τι είχαν μάθει πρίν ζητήσουν άλλη
συνέντευξη.

Είμαι βέβαιος ότι στά παραδείγματα πού δόθηκαν είναι φανερό ότι πρέπει κάποιος νά δίνει
αύστηρή προσοχή καϊ νά μεταφράζει σαφέστερα καϊ πιο συγκεκριμένα τόσο τό λεκτικό
περιεχόμενο τής συνέντευξης (π.χ. τό όνειρο μέ τό Δράκουλα ή οί περιγραφές τοϋ προβλήματος μέ
τό πλύσιμο πού άναφέρθηκαν στό Δέκατο Κεφάλαιο) όσο καϊ τό μη λεκτικό περιεχόμενο (ή
κίνηση τών ματιών, ή άδυναμία τοϋ πατέρα στό άνωτέ-
ρω περιστατικό νά συμμετάσχει γιά μακρύ χρονικό διάστημα). Αλλά επιπρόσθετα πρέπει κάποιος
νά δίνει επίσης προσοχή στή δομή τής εξουσίας καϊ στήν οργάνωση, στον βαθμό πού αύτή
καθορίζει τήν επικοινωνία στήν Γδια τή συνέντευξη. Άν καϊ
προτιμώ γενικά νά άκολουθώ τό φυσικό πρότυπο τής οικογενειακής άλληλεπίδρασης στό πρώτο
μέρος τής συνέντευξης, όπως έχω περιγράψει στό προηγούμενο κεφάλαιο καϊ έχω δείξει καϊ στά
δύο παραδείγματα, ή μορφή τής άλληλεπίδρασης καϊ τής επικοινωνίας θά χρειαστεί μερικές φορές
νά άμφισβητηθεΧ άμεσα και νά τροποποιηθεί μέ τήν ερμηνεία, τήν παράκληση ή τον επιδέξιο
χειρισμό, άν θέλουμε νά προχωρήσει ή συνέντευξη, έτσι ώστε νά ενδείκνυται νωρίτερα ό έλεγχος
άπό τό θεραπευτή.
Γιά παράδειγμα, όταν οί γονεΧς είναι διστακτικοί νά αναφέρουν τό πρόβλημα μπροστά στά
παιδιά καϊ ζητούν νά δουν τό θεραπευτή μόνοι (είναι καλύτερα νά μην ενδίδει κάποιος σ' αύτό τό
αίτημα, γιατί ό θεραπευτής θά παγιδευόταν σέ μία συνωμοτική άποφυγή τής αντιπαράθεσης
γονέων-παιδιοϋ, ή οποία θά είναι άκόμη πιο δύσκολη άρ- γότερα)" ή όταν μιλάνε μόνο οί γονεΧς,
ενώ τά παιδιά παραμένουν σιωπηλά* ή όταν τά παιδιά δημιουργούν τόσο θόρυβο καϊ περισπασμό
ώστε ή συζήτηση νά είναι αδύνατη' σ' όλες αύτές τις περιπτώσεις ό θεραπευτής πρέπει νά δράσει
γιά νά άλλάξει τήν δομή γιά νά είναι παραγωγική μία οικογενειακή συνεδρία.
j Τέτοια προβλήματα στή συνέντευξη δέν πρέπει ποτέ νά θεωρούνται άπλά καϊ μόνο i έμπόδια στή
συζήτηση πού μας δυσκολεύουν νά άναζητήσουμε τό «πραγματικό» πρό- I βλήμα. Είναι πάντα μια
θεμελιώδης εκδήλωση τού ϊδιου τού προβλήματος κι εάν ή j μορφή, τής αλληλεπίδρασης μπορεί
νά τροποποιηθεί, τό κύριο έργο θά έχει συνήθως εξ πιτευχθεϊ. "Έτσι, όσοι γονείς αρνούνται νά
παραπονεθούν γιά τά παιδιά όταν αύτά ει- : vaL παρόντα, συνήθως αποδεικνύονται νά είναι
ύπερβολικά ανταποδοτικοί καϊ ύπερ- | προστατευτικοί επειδή φοβούνται τήν οργή καί τήν
άπόρριψη τών παιδιών άν τά άπο- ί γοητεύσουν. Άλλά οί γονείς άντιμετωπίζουν στήν
πραγματικότητα τις δικές τους άπαι- ί τήσεις καϊ τή δική τους όργή όταν αύτές δέν ικανοποιούνται
 Τεχνικές: Πρακτικές Σκέ-ψεις 220

μέ τήν προβολή τους στά παιδιά. Γι αύτό δέν εκπλήσσει τό γεγονός οτι στέλνουν τά παιδιά έξω
ώστε νά κρατήσουν αύτά τά συναισθήματα σέ μία ασφαλή άπόσταση άπό τόν έαυτό τους κι άπό τό
θεραπευτή, ό όποιος φοβούνται, ορθώς, ότι θά προσπαθήσει νά τούς κάνει νά μαζέψουν αύτές τις
προβολές.
Αντί νά συνεργήσει σέ μία άμυνα αύτοϋ τού είδους, ή οποία εξασφαλίζει αύτόματα ότι ό
θεραπευτής δέν έχει καμία ελπίδα νά συνενώσει τό πρόβλημα καί τά πρόσωπα ! πού πρέπει νά
άναγνωρίσουν τό πρόβλημα ώς δικό τους, ό θεραπευτής μπορεί νά πει εύγενικά ότι άν και θά
χαιρόταν προσωπικά νά έχει μία ιδιαίτερη συνομιλία μέ τούς γονείς, γνωρίζει άπό τήν πείρα του ότι
αύτό δέ βοηθάει πραγματικά στό πρόβλημα, ότι υποθέτει πώς επιθυμούν νά τό λύσουν κι ότι
σίγουρα δέ θά επιθυμούσαν νά σπαταλήσουν τό χρόνο του άψηφώντας τή συμβουλή του. Έάν
επιμείνει, θά άνακαλύψει σύντομα τήν όργή νά επιστρέφει στους γονείς καί νά κατευθύνεται προς
αύτόν (αύτός είναι αναμφιβόλως ό λόγος γιά τόν όποιο καταφεύγουμε τόσο συχνά σ' αυτήν τή
συγκε- \ κριμένη χειραγώγηση!)· στή συνέχεια, μπορεί νά θεωρήσει ότι είναι ή κατάλληλη στιγ- j
μή νά στείλει τά παιδιά έξω καί νά υποστηρίξει και νά φροντίσει τούς γονείς, καθώς ή j
άνικανότητά τους νά άντιμετωπίσουν τήν απογοήτευση μπορεί νά οφείλεται στήν ά-

I
ποτυχία τών δικών τους γονέων (δηλ. τών παππούδων και γιαγιάδων) νά τούς προ-
j
ί σφέρουν αύτά.
1 Αύτός δέν είναι βέβαια ό μόνος λόγος γιά τόν όποιο οί γονείς επιζητούν νά εξαιρέσουν τά παιδιά.
'Ένα άλλο πρότυπο πού εμφανίζεται συχνά δικαιολογεί τήν επιθυμία εξαίρεσης τών παιδιών μέ
μία επιθυμία νά άποφευχθεί ή έκθεσή τους σέ μία συζήτηση γιά τή σεξουαλικότητα τών
γονέων. Καϊ πάλι αποδεικνύεται συνήθως ότι ό πραγματικός λόγος είναι ό φόβος τών γονέων
μήπως τά παιδιά φθονήσουν τή σεξουαλική τους σχέση* αύτός ό φόβος μέ τή σειρά του
οφείλεται σέ μία προβολή, άπό τούς γονείς στά παιδιά, τού άλυτου σεξουαλικού φθόνου άπό τή
δίκη τους παιδική ήλικία. Όταν συμβαίνει αύτό, άν στείλουμε τά παιδιά έξω στήν αρχή
αποφεύγουμε τήν ίδια τήν πρόκληση (τήν οίδιπόδεια αντιπαράθεση) πού είναι συνήθως
άναγκαία ώστε νά επιλυθούν τά
φανερά προβλήματα. Αντιθέτως, άν τά παιδιά παραμείνουν στήν αίθουσα μέχρι νά ά- ναφερθοΰν
ρητά τά σεξουαλικά θέματα καϊ τότε τά στείλουμε εξω, ενόσω συζητούνται οι λεπτομέρειες, μέ τήν
εξήγηση ότι τέτοια θέματα άποτελοΰν Ιδιωτική υπόθεση τών ενήλικων, αύτό προσφέρει ακριβώς
τήν πρόκληση πού χρειάζονται τά παιδιά καϊ, απέφευγαν οι γονείς μαζί μέ τήν ύποστήριξη κάί τή
συγκατάβαση άπό τούς θεραπευτές, ώστε οί γονείς νά καταστήσουν τή συζυγική καί σεξουαλική
τους σχέση κάί πάλι τόν πρωταρχικό οικογενειακό δεσμό.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 221

Μεταβίβαση

"Εχω ήδη άναφέρει ότι προτιμώ νά διατηρώ, όσο είναι δυνατόν, τό σύστημα προβολών, τό όποιο
καταλήγει νά συνθέτει τή μεταβίβαση στήν τυπική αναλυτική ή ομαδική αναλυτική κατάσταση,
μεταξύ τών μελών τής οικογένειας άντι νά τό προσελκύω στον έαυτό μου, καθώς αύτό εξασφαλίζει
ότι ή θεραπευτική επεξεργασία θά συνεχιστεί ενεργά κάί στά μεσοδιαστήματα τών συνεδριών, ώστε
νά γίνεται ετσι πιο άποτελεσμα- τική χρήση τοϋ διαθέσιμου χρόνου. Αύτό επιτυγχάνεται μέ
διάφορους τρόπους.
Πρώτον, δέν ενθαρρύνω τή μεταβίβαση, δέν τήν προσελκύω στον έαυτό μου, δέν ορίζω αύτό τό
πρότυπο ώστε νά τό άκολουθήσει ή οικογένεια. Ή μεταβίβαση διαπιστώνεται, συχνά
χρησιμοποιείται, άλλά δέν ερμηνεύεται, έκτος κι άν άρχίζει νά γίνεται εμπόδιο.
Δεύτερον, ή μεταβίβαση άναπτύσσεται πιο εύκολα όταν ό θεραπευτής είναι παθητικός καϊ
άποσιωπςχ τις δικές του φυσικές άντιδράσεις' παρότι δέν μπορεί νά είναι πραγματικά μία «κενή
οθόνη», μπορεί νά κεντρίσει τή φαντασία, όπως κάνουν τά σχήματα τοϋ Rorschach ή οί κάρτες τοϋ
τέστ θεματικής άντίληψης-κατανόησης (1), μέ τήν άορι- στία κάί τήν άμφισημία τών άποκρίσεών
του. Αντιθέτως, ή ενεργητική, αύθόρμητη κανι φυσική συμπεριφορά μειώνει αυτόματα τήν
άνάπτυξη μίας τέτοιας φαντασίωσης γιά τόν έαυτό του κι αύτό άναμφιβόλως εξηγεί γιατί σχεδόν
όλοι οί οικογενειακοί, θεραπευτές εκδηλώνουν τέτοια συμπεριφορά στή δουλειά τους μέ
οικογένειες.
Τρίτον, τά μεγάλα διαστήματα μεταξύ τών συνεντεύξεων πού κατέληξα νά χρησιμοποιώ
μειώνουν επίσης τή μεταβιβαστική προβολή στο θεραπευτή, αν κα\ αυξάνουν επίσης τήν
πραγματική εκτίμηση γιά τις συνεδρίες κάί τήν άνταπόκριση σ' αύτές. Καϊ τέταρτον, ό ρόλος πού
προσφέρει ό θεραπευτής, σιωπηρά καϊ ρητά -αυτός ένός είδικοϋ πού βοηθάει τήν οικογένεια νά
βοηθήσει τόν έαυτό της κι όχι ό ρόλος αύτοϋ πού πρόκειται νά «άναλάβει τόν έλεγχο»- περιορίζει
τόσο τις προσδοκίες τής παθητικής παρά- δόσης δσο καί τις επιθετικές άμυνες πού προκαλεί ό
φόβος αύτών τών υποχωρητικών j τάσεων.
j Παρ5 όλα αύτά, έκδηλη μεταβίβαση στό θεραπευτή αναπτύσσεται περισταστικά, κι j όταν αύτό
συμβαίνει είναι συνήθως μία αντίδραση σέ αμυντικές ανάγκες είτε τής οικογένειας είτε τοϋ
θεραπευτή. Άν μία οικογενειακή συνεδρία άπελευθερώσει περισσότε- 1 ρη άμφιθυμία, ή όποία
προηγουμένως ήταν «δεσμευμένη» μέσω επιτυχημένων άμυνών,
j άπ' όση αντέχει τό οικογενειακό σύστημα, ή οίκογένεια θά τήν εκτοπίσει καί συχνά θά
\
ί άμυνθεΐ μέ μετατόπιση τής εχθρότητας στή μεταβίβαση, προστατεύοντας ετσι τή σχέση
i 5s
j μεταξύ τών μελών της κι ίσως αποφεύγοντας επίσης περαιτέρω επαφή μέ τό θεραπευτή
πού ήταν ή αιτία τής δυσφορίας τους. j Σέ μία τέτοια οικογένεια, γιά παράδειγμα, όπου ή
σύγκρουση μεταξύ γονέων καί παιδιών είχε άρχίσει νά γίνεται άντιληπτό ότι πήγαζε άπό μία
 Τεχνικές: Πρακτικές Σκέ-ψεις 222

απωθημένη συζυγική σύγκρουση, οι γονείς έπανενώθηκαν μέ ευκολία όταν ή μεταξύ τους

εχθρότητα μετατοπίστηκε στον 'ιατρό πού τούς είχε παραπέμψει, μία εκτόπιση πού πλησίαζε όσο
μπο- ; ροϋσαν νά άντέξουν σέ μία άρνητική μεταβίβαση σ' εμένα καί τό συνθεραπευτή μου. j
Επειδή φοβηθήκαμε ότι αύτό θά εξελισσόταν σέ μία Ισχυρή άρνητική μεταβίβαση μετά 5' τή λήξη
τής συνεδρίας πού θά μπορούσε νά άποτρέψει τή συνέχιση τής επαφής, έρμη- νεύτηκε ώς
άποφευχθείσα εχθρότητα πρός τόν εαυτό μας. Ή οίκογένεια ήταν ικανή νά μιλήσει γι αύτό,
επέστρεψε γι άλλη μία συνεδρία καί εγκατέλειψε μετά άπό συμφωνία, καθώς ή άμφιθυμία μεταξύ
τών συζύγων ήταν πολύ μεγάλη γιά νά τήν άντιμετωπίσουν σ' αύτό τό στάδιο. Λόγω αύτοϋ τοϋ
γεγονότος ήταν αργότερα σέ θέση νά συνεχίσουν τή θεραπεία, ή όποία απέβη τελικά επιτυχής.
Κατά τή διάρκεια τής δεύτερης περιόδου συμφώνησαν μέ τήν προηγούμενη εκτίμηση μας ότι τυχόν
άποτυχία νά ερμηνεύσουμε τήν άναπτυσσόμενη άρνητική μεταβίβαση θά είχε σχεδόν σίγουρα
οδηγήσει σέ πρόωρο | καί οριστικό τερματισμό τής θεραπείας.
Ή άλλη αιτία τών προβλημάτων τής μεταβίβασης είναι παρόμοια, άλλά εμπλέκει κυρίως τίς
άμυνες τοϋ θεραπευτή πάρα εκείνες τών άσθενών. Τά μέλη τών ιατρικών καί κοινωνικών
επαγγελμάτων εμφανίζουν ώς όμάδα ενα αμυντικό σύστημα, διά τοϋ οποίου μία βασική
εσωτερική σύγκρουση επιλύεται συνεχώς αναλαμβάνοντας (μέ τούς όρους τοϋ Eric Berne [2])
ενα «γονικό» ρόλο γιά τόν πελάτη ή άσθενή, ό όποιος μέ τή σειρά του επιζητάει τή
συμπληρωματική θέση καί είναι πρόθυμος νά δεχθεί μία προβο- j λή «παιδιού» άπό τό
θεραπευτή, άρκεί ό τελευταίος νά τόν φροντίζει. Έτσι τό σκηνικό είναι έτοιμο γι αύτό πού
όνομάζεται μεταβίβαση καί θεωρείται συνήθως ώς μία σχέ- i
ση βασισμένη σέ έκούσια, σκόπιμη παθητικότητα έκ μέρους τοΰ θεραπευτή, καί ακούσια,
άσυναίσθ7}ττι προβολή έκ μέρους τοΰ άσθενή, άλλά στήν πραγματικότητα είναι
μια αμφίδρομη, αμοιβαία προβολική διεργασία πού Ικανοποιεί τις άνάγκες και τών δύο άτόμων σέ
ποικίλο βαθμό.
Ή διεργασία δύναται νά εξετασθεί σέ τρία επίπεδα. Στό πλέον επιφανειακό επίπεδο, ό ασθενής
αντιλαμβάνεται ορισμένα συναισθήματα προς τόν άναλυτή, τά όποία είναι άπό τή σκοπιά τού
ασθενή ρεαλιστικά καϊ άντικειμενικά. Στό έπόμενο επίπεδο, ό άναλυτής άντιλαμβάνεται ότι
άποκρύπτει τις δικές του άντιδράσεις κι ότι ό άσθενής προβάλλει τις δικές του φαντασιώσεις, άλλά
τις άντιλαμβάνεται ώς πραγματικές. Σ' αύτό τό επίπεδο, ό άναλυτής θεωρεί τις δικές του άντιλήψεις
καϊ άντιδράσεις πραγματικές, άντικειμενικές καϊ όριοθετημένες άπό τόν Γδιο. Στό τρίτο επίπεδο,
συνήθως άσυ- νείδητο καϊ στούς δύο, άλλά μερικές φορές συνειδητό στον άσθενή σέ
μεταγενέστερο στάδιο τής θεραπείας, ό άναλυτής προβάλλει ενα βρεφικό στοιχείο τής δικής του
προσωπικότητας στον άσθενή. Όταν συμβαίνει αύτό, κανένας άπο τούς δύο δέν άναλαμ- βάνει
πραγματικά τήν εύθύνη γιά τόν εαυτό του καϊ άμφότεροι βιώνουν αναπόφευκτα δυσκολία στον
τερματισμό τής σχέσης τους.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 223

Αύτή ή διεργασία αναγνωρίζεται βέβαια στήν ύπάρχουσα άναλυτική θεωρία μέ τήν έννοια τής
άντιμεταβίβασης, τόσο μέ τήν παλιότερη έννοια τής ενεργοποίησης κατάλοιπων τής «παθολογίας»
τού θεραπευτή όσο καϊ μέ τήν πιό πρόσφατη χρήση τής λέξης ώστε νά καλύπτει τις φυσιολογικές
συναισθηματικές άντιδράσεις τού θεραπευτή στή συμπεριφορά τού άσθενή. Αλλά ούτε ή μία ούτε ή
άλλη χρήση τής λέξης καλύπτει εντελώς αύτό πού προσπαθώ νά εκφράσω, πού είναι ή αμυντική
λειτουργία τού επαγγελματικού ρόλου καθαυτού.
01 οικογενειακοί θεραπευτές δέν αποτελούν έξαίρεση αυτής τής γενικής τάσης, άν καϊ πιστεύω
ότι θά πρέπει νά τήν έχουν άναγνωρίσει κι έπεξεργαστεϊ σέ κάποιο βαθμό πρίν προχωρήσουν στήν
κοινή θεραπεία, όπου αύτή ή άμυνα παρεμποδίζεται σέ κάποιο βαθμό. Ή άποτελεσματική
εφαρμογή της απαιτεί σίγουρα μία πραγματική επίλυση τής εσωτερικής διάσπασης πού δύναται νά
άποφευχθεί στήν άτομική άνάλυση καϊ ψυχοθεραπεία ή άκόμη καϊ σ' εκείνη τής τεχνητά
συγκροτημένης ομάδας. Όταν όμως εκδηλωθούν άγχη στήν πορεία τής οίκογενειακής σχέσης πού
σχετίζονται μέ τις άλυτες συγκρούσεις τού θεραπευτή, είναι άναμενόμενο ότι θά συμπεριφερθεί μέ
τέτοιον τρόπο ώστε νά οδηγεί συνωμοτικά καϊ νά προκαλεί τήν ανάπτυξη τής μεταβίβασης σ5 αύ-
τόν ώς άμυντικοϋ μέτρου γιά νά προστατεύσει τόν εαυτό του.
Ή άντίδρασή μου στά επιθετικά αρχικά σχόλια τού πατέρα στήν περίπτωση τού Ά- λαν (Δέκατο
Κεφάλαιο), όπου στή συνέχεια συνειδητοποίησα ότι συνεργούσα μαζί του σέ μία άμυνα ενάντια σέ
μία ομοφυλοφιλική εμπλοκή μεταξύ μας, είναι ενα καλό παράδειγμα (μπορεί ωστόσο νά ήταν μία
άμυνα ένάντια στήν ένταση τών συναισθημάτων τής μητέρας). Ή συνάδελφος μου, έπειδή είναι
γυναίκα, ήταν εντελώς άνετη καϊ
ικανή νά μέ απελευθερώσει (άλλαξε τό θέμα, άν κάι θά μπορούσε νά επισημάνει τήν αμοιβαία
άμυνα), ώστε νά μέ καταστήσει ικανό νά αναγνωρίσω τό άγχος μου κα\ νά τό αντιμετωπίσω
εσωτερικά μ' έναν πιο πρόσφορο τρόπο, άκόμη κα\ νά τό χρησιμοποιή- \ σω ώς πληροφορία γιά
τή σχέση μεταξύ πατέρα κάι υιού. Τείνω νά πιστεύω πλέον ότι ή άνάπτυξη έκδηλων
μεταβιβαστικών εκδηλώσεων στήν οικογενειακή θεραπεία θά πρέπει νά κάνει πάντοτε τό
θεραπευτή νά αναρωτηθεί μήπως αμύνεται.
Ή δουλειά μέ τις οικογένειες βοηθάει εύτυχώς τό θεραπευτή πάρα πολύ σ' αύτά τά { προβλήματα,
Γσως επειδή ή πρόκληση νά αντιμετωπίζει γονείς καϊ παιδιά ταυτόχρονα ϊ καϊ νά άναλαμβάνει τό
καθήκον νά τούς βοηθήσει νά επικοινωνήσουν αναπόφευκτα j διευρύνει τήν επικοινωνία μέ τον
ίδιο τό θεραπευτή. Μπορεί νά κάνει τή δουλειά του i χρησιμοποιώντας μόνο και τις δύο πλευρές
τοΰ εαυτού του γιά νά ταυτιστεί ταυτόχρονα μέ τις δύο γενεές τής οικογένειας καθώς τούς
θεραπεύει, ισως νά θεραπεύει κάι τον εαυτό του, ισως νά συνδέεται μέ πιο ύγιή τρόπο μέ τή δική
του έσωτερικευμένη οικογενειακή όμάδα. Σίγουρα έχω λόγο νά είμαι ευγνώμων στις οικογένειες μέ
τις όποιες εργάστηκα, γιατί μέ δίδαξαν μεταξύ άλλων νά είμαι προετοιμασμένος νά άποδεχτώ πλή- j
 Τεχνικές: Πρακτικές Σκέ-ψεις 224

ρως τήν εύθύνη και νά «αναλάβω τον έλεγχο», όταν αύτό είναι αναγκαίο, άλλά νά τον ) επιστρέφω
ολοκληρωτικά κάι νά συνεχίζω τή δική μου ζωή τό συντομότερο δυνατόν. Θά έπιστρέψουμε σ'
αύτό τό θέμα αργότερα, όταν θά εξετάσουμε τά προβλήματα τής • εκπαίδευσης στό Δέκατο
Τέταρτο Κεφάλαιο.

\ Κάνοντας τις οικογένειες νά προσέρχονται

ι
j Χρειάζεται νά περιγράψουμε μερικές λεπτομέρειες γιά τούς πρακτικούς διακανονι-

ι
J σμούς τών οικογενειακών συναντήσεων. Ή πρώτη έρώτηση πού θέτουν οι περισσότε-
j ροι άνθρωποι είναι: «Πώς τούς κάνετε νά προσέλθουν;»
I Ό παππούς μου στα νιάτα του ήταν ύπεύθυνος τοϋ τμήματος πωλήσεων μίας έται-
| ρείας μπισκότων κα\ στήν παιδική μου ήλικία μου διηγήθηκε τήν ιστορία ενός πωλητή,
i ό όποιος γιά κάποιο λόγο δέν κατάφερνε νά εξασφαλίζει πολλές παραγγελίες. Σέ μία
j συζήτηση μαζί του ό παππούς μου τοϋ ζήτησε νά περιγράψει έπακριβώς, τί έκανε όταν
| πλησίαζε τούς ιδιοκτήτες τών καταστημάτων (είναι σαφές ότι ή τεχνική μου βήμα-βήμα

j μέ τις οικογένειες έχει ή ίδια μία οίκογενειακή Ιστορία!). «Ά, κάνω άκριβώς ό,τι κά-
j νουν όλοι» είπε ό πωλητής. «Προβάλλω τό κεφάλι μου στήν πόρτα καϊ λέω: «Δέν πι-
* στεύω νά θέλετε νά άγοράσετε μπισκότα σήμερα;»
Μ' έναν παρόμοιο τρόπο, ή προσδοκία τών θεραπευτών δτι ή οικογένεια θά προσέλθει καί ή
πεποίθηση τους ότι άξίζει τόν κόπο είναι οί κύριοι παράγοντες γιά τήν εξασφάλιση τής
συμμετοχής, καθώς ή στάση τους κοινοποιείται αυτόματα στήν οίκογέ- νεια. Στό Νοσοκομείο
Παίδων «Βασίλισσα Ελισάβετ», όπου όλα τά παραπεμπόμενα περιστατικά ήταν ιατρικής φύσης,
σπάνια δέν προσερχόταν ό πατέρας, οπότε ένα τέτοιο γεγονός προκαλούσε μεγάλη συζήτηση
και ή άπουσία τοϋ πατέρα άποδείκνυε τό κρίσιμο οικογενειακό πρόβλημα. Στήν
Παιδοψυχιατρική Μονάδα τοϋ Woodberry Down, παρά τις πολλές παραπομπές γιά προβλήματα
άντικοινωνικής συμπεριφοράς καί ανήλικης παραπτωματικότητας άπό σχολεία κανι κοινωνικές
ύπηρεσίες, ή προσέλευση ήταν λιγότερο καθολική, άλλά τελικά εξασφαλιζόταν στις
περισσότερες περιπτώσεις. Και στις δύο περιπτώσεις, ή πελατεία προερχόταν κυρίως άπό τήν
εργατική τάξη, μέ πολλά προβλήματα σοβαρής αποστέρησης, μειονεξίας ή μεταιχμιακής ψύχω-
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 225

σης. Είναι φυσικά πολύ πιο εύκολο νά εξασφαλιστεί ή προσέλευση οικογενειών τής μεσαίας
τάξης.
Αύτό δμως ίσχυε μόνο όταν τό τακτικό προσωπικό άναλάμβανε τούς διακανονισμούς. Όταν
έκαναν τούς αρχικούς διακανονισμούς φοιτητές μέ περιορισμένη εμπειρία στή δουλειά μέ
οίκογένειες, ή άποτυχία ηταν συχνή, επειδή μετέδιδαν μέ κάποιον τρόπο τήν προσδοκία τους ότι
«δέν πίστευαν δτι θά ήθελε νά προσέλθει ό πατέρας».
Στό Νοσοκομείο «Βασίλισσα Ελισάβετ», οί προκαταρκτικές συνεντεύξεις διεξάγονταν άπό
τούς ψυχιατρικούς κοινωνικούς λειτουργούς, συνήθως μέ τις μητέρες, γιά νά εξηγηθεί ό λόγος
γιά τήν ανάγκη εμπλοκής ολόκληρης τής οΙκογένειας αύτό φαινόταν νά είναι γενικά ό πιο
αποτελεσματικός (άν καί πιο δαπανηρός) διακανονισμός. Οί συνεντεύξεις ήταν σύντομες κάί
περιορίζονταν στή συλλογή βασικών πληροφοριών πού άπαιτοϋνταν γιά τήν παροχή ύπηρεσιών
στήν οικογένεια (δπως άριθμός τών παιδιών, πιθανές ωρες προσέλευσης κλπ.) Ό κοινωνικός
ψυχιατρικός λειτουργός εκτελούσε πάντοτε χρέη συνθεραπευτή στήν επακόλουθη οικογενειακή
θεραπεία.
Στό Woodberry Down πειραματιστήκαμε μέ μία διαφορετική μέθοδο, βασισμένη σέ μία
σειρά επιστολών πού είχαμε συντάξει μέ προσοχή. Προσφέραμε και βραδινά ραντεβού, άλλά ή
προθυμία προσέλευσης έντός τοϋ κανονικού ώραρίου ανταμειβόταν μέ άμεσο ραντεβού.
Χρησιμοποιήσαμε τό δίκτυο παραπομπής σέ μεγαλύτερη κλίμακα άπ' ό,τι στό Νοσοκομείο
«Βασίλισσα Ελισάβετ», καθώς ή κινητοποίηση γιά προσέλευση εκδηλωνόταν συχνά στό
σχολείο ή στήν κοινότητα. Όταν άποτύχαιναν άλλες μέθοδοι πραγματοποιούσαμε επισκέψεις
κατ' οίκον, είτε γιά τήν προκαταρκτική συνέντευξη είτε γιά τήν ίδια τήν οικογενειακή
συνάντηση. ...............................................................— -
Χρησιμοποιώντας αυτές τίς προσεγγίσεις, ή οικογένεια κατέληγε συνήθως νά συγκεντρωθεί
καί ή αρχική χρήση τών επιστολών εξοικονομούσε πολύ χρόνο γιά τό προ- σωπικό όσον άφορα
οτις προκαταρκτικές συνεντεύξεις, άν καϊ περιστασιακά σπαταλούσε τήν πολύτιμη
οικογενειακή συνεδρία, στήν οποία διέθεταν το χρόνο τους οι δύο θεραπευτές. 'Ένας
συνδυασμός τών δύο τεχνικών θά ήταν πιθανότατα άποτελεσματι- κότερος, άρχίζοντας μέ
επιστολές και συνεχίζοντας μέ μία σύντομη προκαταρκτική συνέντευξη μέ τον ψυχιατρικό
κοινωνικό λειτουργό, ό οποίος θά συμμετείχε στήν επακόλουθη ο'ικογενειακή συνεδρία ώς
συνθεραπευτής τοϋ ψυχιάτρου.* (Αναφέρομαι στήν παιδοψυχιατρική πρακτική, βασισμένη σέ
συνήθεις επιτελικές λειτουργίες. Άλλες υπηρεσίες κανονίζουν φυσικά τά ζητήματα διαφορετικά,
άνάλογα μέ τή δομή καϊ τις Ικα- νότητές τους, άλλά ή αρχή τών προκαταρκτικών συνεντεύξεων
πού χρειάζονται λιγότερο χρόνο καϊ ικανότητα καϊ χρησιμοποιούνται γιά νά άποφευχθει ή
σπατάλη κοινών οικογενειακών συνεδριών, οι όποιες άπαιτοϋν μεγαλύτερες ικανότητες καϊ
περισσότερο χρόνο, θά είναι μολαταύτα σημαντική.)
 Τεχνικές: Πρακτικές Σκέ-ψεις 226

Λόγω έλλειψης σιγουριάς Γσως, οί άρχάριοι τοϋ κλάδου εκτελούν συχνά τό καθήκον νά
εξηγήσουν τό σκοπό τής οικογενειακής συνέντευξης πολύπλοκο και δυσνόητο χωρίς λόγο. Δέ
χρειάζονται μακροσκελείς και λεπτομερείς δικαιολογίες' ή ιδέα είναι τόσο προφανής και εύκολα
άπο δεκτή άπό τις οικογένειες, εάν δέν έχουν εκπαιδευτεί νά σκέπτονται διαφορετικά, ώστε
συχνά τό μόνο πού χρειάζεται είναι μία σταθερή παράκληση. 'Εάν όμως ζητηθούν οί λόγοι, είναι
χρήσιμη κι εύκολα κατανοητή μία διατύπωση μέ όρους τής «βοήθειας». Δέ χρειάζεται νά
διαφωνήσουμε μέ τον ισχυρισμό τής οικογένειας οτι ό παραπεμπόμενος ασθενής χρειάζεται
βοήθεια* τή χρειάζεται, άλλά ή οικογένεια μπορεί εύκολα νά συμφωνήσει ότι ό θεραπευτής
χρειάζεται έπίσης βοήθεια γιά νά κατανοήσει τό πρόβλημα κι ότι ό πατέρας, ή μητέρα καϊ τά
άδέλφια μπορεί νά έχουν παρατηρήσει πράγματα πού δέν έχουν ύποπέσεί στήν άντίληψη τής
μητέρας ή μπορεί νά τά ξέχασε. Άλλωστε, ελάχιστες οικογένειες θά άπορρίψουν τήν πρόταση
ότι έκεΐνες, όπως καϊ ό θεραπευτής, μπορούν νά ελπίζουν ότι θά βοηθήσουν τον άσθενή, άν ό
θεραπευτής μπορέσει νά μοιραστεί μαζί τους όσα κατανοεί στήν κοινή συνέντευξη ώστε νά γίνει
αύτό δυνατό.
Όταν έκανα αυτές τις προτάσεις σ' ένα διακεκριμένο ψυχαναλυτή, ό όποιος ήθελε νά δώ τήν
οικογένεια μίας κοπέλας πού ειχε παραπεμφθεί σ' αυτόν, εκείνος δίστασε, υποδηλώνοντας ότι
μία τέτοια προσέγγιση ήταν κάπως άνέντιμη κι ότι έγώ θά κατηγορούσα τήν οίκογένεια γιά
συλλογική εύθύνη στό πρόβλημα όταν θά μέ επισκεπτόταν. Όταν άργότερα συμμετείχε ώς
επισκέπτης σέ μία συνέντευξη (ή πρώτη φορά πού συμ-

Δείγματα επιστολών ποΰ χρησιμοποιούνται ακόμη στο Woodberry Down μαζί μ' ένα φυλλάδιο, κατάλληλο γιά ιδιωτικά
ιατρεία, γιά νά ζητηθεί ή προσέλευση όλόκληρης τής οικογένειας, παρατίθενται στο Παράρτημα Γ.

μετείχε σέ οικογενειακή συνέδρια) άλλαξε γνώμη, γιατί άντιλήφθηκε 6τι πράγματι ξεκινούσα
αποδεχόμενος τό πρόβλημα, όπως τό περιέγραψε ή οικογένεια άρχικά, ένα Ανεξήγητο
πρόβλημα σ' ένα μέλος, γιά τό όποιο οι άλλοι δέν ήταν καθόλου υπεύθυνοι, άλλά τούς
οδηγούσα διά τών μεθόδων πού εχω περιγράψει νά άνακαλύψουν οι ίδιοι τις σχέσεις, κάτι πού
τούς εκανε νά βλέπουν διαφορετικά τό πρόβλημα. Πάντα ξεκινάω άπό τήν άποψη μέ τήν όποία
προσέρχεται ή οικογένεια, καί δέν κάνω κάποια προσπάθεια νά αντιταχθώ στο φαινόμενο τοϋ
έξιλαστήριου θύματος, γιατί θεωρώ οτι ή διερεύνηση τών λεπτομερειών τής άλληλεπίδρασης
πού πλαισιώνει τό πρόβλημα οδηγεί αρκετά σύντομα σέ μία πιο άνοικτή αποκάλυψη τών
γενικών δυσκολιών, δίχως καμία προσπάθεια νά επιμείνω στήν ιδέα ότι υπάρχει οικογενειακό
πρόβλημα.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 227

Κατ' οίκον οικογενειακές συνεντεύξεις

Στις άποστερημένες κάί μειονεκτικές γειτονιές, όπου επιτελέσθηκε μεγάλο μέρος τοϋ έργου
μου, οί κατ' οίκον επισκέψεις αποτελούσαν πάντα ένα ουσιαστικό μέρος τής θεραπευτικής
μέριμνας, ικανοποιώντας τις ανάγκες μίας μεγάλης καί ιδιαιτέρως άπορης όμάδας, τήν όποία
ποτέ δέν καλύπτουν οί υπηρεσίες πού άπαιτοΰν προσέλευση στά γραφεία κα\ τείνουν νά τήν
κατηγοριοποιούν συχνά ώς «μή συνεργάσιμη». Άν αύτή ή μέριμνα είναι διαθέσιμη σέ
περίπτωση πού αποτύχουν άλλες μέθοδοι, είναι δυνατό νά δουλέψει κάποιος σχεδόν μέ όλες τις
οικογένειες άπό κοινού.
Υπάρχουν μερικά πλεονεκτήματα στήν κατ' οίκον δουλειά. Τά ύλικά χαρακτηριστικά τοϋ
ίδιου τοϋ σπιτικού δίνουν πολλές πληροφορίες πού απουσιάζουν σέ μία κλινική συνέντευξη,
ένφ ή οικογένεια είναι συνήθως πιο χαλαρή, ανοικτή καί άνετη στήν έδρα της, κα\ παρουσιάζει
έτσι μία πιο φυσική ε'ικόνα. Άπο τήν άλλη πλευρά, οί θεραπευτές βρίσκονται μακριά άπό τή
δική τους βάση κι έτσι μπορεί νά έχουν λιγότερη άνεση κάί αυτοκυριαρχία. Ακόμη κι όταν έχει
κάποιος περισσότερη πείρα κα\ αύτοπε- ποίθηση, υπάρχει εντούτοις ή πραγματική διαφορά ότι
προσδοκάται γενικά νά τηρεί ένας επισκέπτης τά έθιμα και τούς κοινωνικούς κανόνες πού
αρμόζουν σ' ένα φιλοξενούμενο. Στήν κλινική, οί ρόλοι τών γονέων κανι οί οικογενειακοί
κανόνες δύναται νά άμφισβητη^^ν και νά τροποποιηθούν πειραματικά δίχως κανένα επαγωγικό
συμπέρασμα ότι τό πρότυπο θά πρέπει νά άλλάξει στο σπίτι, όπου οί γονείς θά έχουν και πάλι
τόν ελεγχο κατ θά αποφασίζουν μόνοι τους. Σέ μία κατ' οίκον επίσκεψη άνησυχεί κάποιος
περισσότερο γιά τόν κίνδυνο υπονόμευσης τής εξουσίας τών γονέων καί έχει περισσότερες
αναστολές νά τροποποιήσει τό πρότυπο λειτουργίας, άν και οί κίνδυνοι δύναται νά μειωθούν
καθιστώντας φανερό οτι ή οικογενειακή συνέντευξη είναι μία εΐ- δική, πειραματική κατάσταση,
όπως ενα παιχνίδι, στο όποιο ορισμένοι τροποποιημένοι κανόνες είναι άποδεκτοί, και όπου οι
θεραπευτές άποκτοϋν προσωρινά τήν εξουσία μέ τήν άδεια τών γονέων.
Στήν κλινική, τά μέλη τής οικογένειας συνήθως αναμένουν νά παραμείνουν στήν ίδια
αίθουσα μέ τό θεραπευτή, ή στήν περίπτωση ένός ύπερκινητικού παιδιού μπορεί νά αποτραπεί ή
διαφυγή του άν ό θεραπευτής ζητήσει άπό τούς γονείς νά τό σταματήσουν ή άν φράξει ό ίδιος
τήν έξοδο* στο σπίτι τά μέλη μπαίνουν καί βγαίνουν ελεύθερα, συχνά μέ δικαιολογίες πού δέν
μπορεί νά άντικρούσει κάποιος άκόμη κι άν έχουν σαφώς άμυντικά κίνητρα. Τόσο ή τηλεόραση
όσο κάι ή προσφορά άναψυκτικών δύναται νά χρησιμοποιηθούν γιά άποφυγή. Είναι άναγκαιο
νά ζητάει κάποιος ευγενικά νά κλείνει ή τηλεόραση (όχι νά χαμηλώνει) «ώστε νά μπορέσω νά
δώσω πραγματικά προσοχή σ' αύτά πού λέτε». Ή άποδοχή αναψυκτικών δύναται νά θεωρηθεί
άπό μία οικογένεια ώς σημάδι ότι άποδέχεται κάποιος κι εκείνους πού τά προσφέρουν. Αύτό
 Τεχνικές: Πρακτικές Σκέ-ψεις 228

δύναται νά είναι μία κρίσιμη εναρκτήρια επικοινωνία, άλλά γενικά θά πρέπει νά τήν άπο-
θαρρύνει κάποιος όταν δέν άποτελει παρά μία εύγενική τυπικότητα, άπαντώντας ίσως στή
θετική πρόθεση τοϋ μηνύματος εκφράζοντας εύχαριστίες κι εύχαρίστηση, άλλά λέγοντας ότι
μόλις έχει φάει.
Ή κατ' οίκον επίσκεψη μπορεί επίσης νά μας διδάξει πολλά γιά τήν επιρροή τών γειτόνων
καί άλλων σημαντικών προσώπων καί, όπως έχει επισημάνει ό Ross Speck (3), ή συμπεριφορά
οικογενειακών κατοικίδιων ζώων συχνά μας προειδοποιεί τί νά προσμένουμε περνώντας τήν
πόρτα!

Πρακτικές ετοιμασίες γιά τή λήψη οικογενειακών συνεντεύξεων

Στή διάρκεια τών κατ' οίκον επισκέψεων ό θεραπευτής είναι άναγκασμένος νά άπο- δεχτει
τις ετοιμασίες πού έχουν γίνει, άν κάι είναι χρήσιμο νά ζητήσει άπό τά μέλη τής οικογένειας νά
καθίσουν περίπου κυκλικά, έτσι ώστε ό καθένας νά βλέπει τόν άλλο. Στήν κλινική κάθε Ιατρός
θά κάνει τΙς άπαραίτητες προετοιμασίες, άλλά άξίζει νά αναφέρω μερικά σχόλια γιά τή δική μου
μέθοδο. Τοποθετώ καρέκλες σέ κύκλο κι άν πρόκειται νά χρησιμοποιήσω υλικό γιά παιχνίδι, τό
τακτοποιώ στο κέντρο, όπου όλοι μπορούν νά βλέπουν τί συμβαίνει καί ό θεραπευτής ε'ιδίκά
μπορεί νά συνδέσει τις φαντασιώσεις πού εκφράζονται μέσω τοϋ παιχνιδιού τών παιδιών μέ τή
λεκτική επικοινωνία μεταξύ τών ενήλικων καί τών μεγαλύτερων παιδιών. Μέ πολύ μικρά
παιδιά, πε- ρίπου πέντε ετών και μικρότερα, θέλω να έχω κάποιο ύλιχό γιά παιχνίδι γιά νά απα-
σχοληθούν άπό τήν άρχή, άλλά μέ μεγαλύτερα παιδιά θεωρώ ότι είναι προτιμότερο νά
παραμένει τό υλικό αύτό στήν ντουλάπα καί νά παρουσιάζεται αργότερα, άν χρειασθεί, ώστε νά
διαπιστώσω στά πρώτα στάδια πώς συμπεριφέρονται τά παιδιά όταν τούς ζητείται νά καθίσουν
καί νά συμμετάσχουν στή συζήτηση, καί πώς τά ελέγχουν οί γονείς όταν άρχίσουν νά γίνονται
άνήσυχα. Επίσης, άφο13 άρχίζω ρωτώντας γιά τό πρόβλημα γιά τό όποιο προσήλθε ή
οικογένεια, ζητώ άπό τά παιδιά νά εστιάσουν τήν προσοχή τους στή συζήτηση σ' αύτό τό
σημείο καί νά εκφράσουν κι αύτά τις άπόψεις τους. Τό παιχνίδι σ' αύτό τό στάδιο μπορεί νά
χρησιμοποιηθεί ώς μία διαφυγή καί μία άρνηση τής εύθύνης.
Είτε είναι διαθέσιμο εξαρχής είτε παρουσιασθεί άργότερα, τό υλικό γιά τό παιχνίδι θά πρέπει
νά είναι τέτοιο ώστε νά προσφέρει πληροφορίες γιά τή φαντασία τών παιδιών μέ οσο δυνατόν
πιό σαφή τρόπο. Επιπλέον, καθώς μεγάλο μέρος τής προσοχής τοϋ θεραπευτή στρέφεται στή
συζήτηση μεταξύ τών μεγαλύτερων μελών τής οικογένειας, τό υλικό γιά τό παιχνίδι δέν πρέπει
νά άποσπά τήν προσοχή άδικαιολόγητα εξαιτίας τοϋ ύπερβολικοϋ θορύβου ή τής κίνησης. Οί
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 229

μικρές, οικογενειακές φιγούρες, τά πλαστικά ζφα, οί λαστιχένιες κούκλες, τό χαρτί καί τά

κραγιόνια μας επιτρέπουν νά παρατηρήσουμε εύκολα τή σημασία τοϋ παιχνιδιού τών παιδιών
καί δέ δημιουργούν πρακτικά προβλήματα, άλλά τά παιχνίδια πού άποσποϋν τήν προσοχή
εξαιτίας τοϋ θορύβου ή είναι περίπλοκα καί δυνητικά επικίνδυνα, κι άρα άπαιτοϋν σημαντική
επίβλεψη, θά πρέπει προφανώς νά άποφεύγονται, εκτός κι άν ένας άπό τούς συνθεραπευ- τές
μπορεί νά αφιερώσει τήν πλήρη προσοχή του σ' αύτή τήν πλευρά τής συνέντευξης. 'Εάν ενα
παιδί φαίνεται πιθανό νά τρέξει έξω, ό θεραπευτής πρέπει νά κάθεται κοντά στήν έξοδο.

Ή Σημασία της Παρουσίας τών Αδελφών στην Οικογενειακή Συνέντευξη

Μερικοί θεραπευτές, όπως ό J. Ε. Bell (4), αποκλείουν μικρότερα παιδιά πού δέν μπορούν νά
συμμετάσχουν σέ λεκτική συζήτηση. Αλλοι θέλουν νά είναι παρούσα τουλάχιστον ολόκληρη ή
πυρηνική οικογένεια. Πιστεύω κι εγώ οτι αύτό είναι σκόπιμο μέ τήν προϋπόθεση ότι ό
θεραπευτής είναι τουλάχιστον ικανός νά άνεχθεί τήν άπόσπαση τής προσοχής πού δημιουργούν
τά μικρότερα παιδιά, κι άκόμη περισσότερο επιθυμητό εάν εχει κάποια εύχέρεια νά κατανοεί τή
συμβολική σημασία τοϋ παιχνιδιού τών παιδιών. Τό παιχνίδι καταλήγει συνήθως νά
συσχετίζεται μέ τή λεκτική συζήτηση τών μεγαλύτερων μελών καί ό θεραπευτής μπορεί νά
είναι ικανός νά συνδέσει τή συνολική οικογενειακή άλληλεπίδραση μεταφράζοντας τό παιχνίδι
σέ λεκτική μορφή καί πιθα- νώς εκφράζοντας επίσης τά λεκτικά θέματα σέ σχέση μέ τις μή
λεκτικές δραστηριότητες τοΰ παιδιού. Δύο συνθεραπευτές προσφέρουν τεράστιο πλεονέκτημα
εδώ, γιατί ό ένας μπορεί νά δίνει προσοχή κυρίως στό παιχνίδι καϊ ό άλλος στις λεκτικές
συναλλαγές, ένα μοίρασμα τής προσοχής πού είναι πολύ δύσκολο γιά νά τό πετύχει ένας θερα-
πευτής κάθε φορά.
Ή παρουσία των αδελφών είναι ουσιαστική, εν μέρει επειδή συχνά άπο δεικνύοντα ι νά είναι
πιό διαταραγμένα στά μάτια τού εξωτερικού παρατηρητή άπ' ό,τι τό παραπεμπόμενο πρόσωπο
κι επίσης επειδή έχουν μία ορισμένη άνεξαρτησία άπό, κι άρα μεγαλύτερη Αντικειμενικότητα
γιά, τις στάσεις καϊ τϊς άλληλεπιδράσεις τών γονέων καϊ τού παραπεμπόμενου άσθενή, οί όποιοι
συχνά είναι εγκλωβισμένοι μαζί μέ παθολογικό τρόπο καϊ άγνοούν περισσότερο τήν
άλληλεπίδρασή τους άπ' ό,τι ή υπόλοιπη οικογένεια. Αύτό είναι φανερό στήν ακόλουθη
περίπτωση:

Ό Ντέιβιντ, 12 ετών, παραπέμφθηκε λόγω χρόνιας ήπιας κατάθλιψης, μαθησιακής δυσκολίας

καϊ άνικανότητας νά αποδώσει στό σχολείο σύμφωνα μέ τις ίκανότητές του. Όταν παρα-
πέμφθηκε άρχικά, ή οικογένεια είχε εξετασθεί χωριστά μέ συμβατικό τρόπο καϊ παρότι εΐχα τήν
εντύπωση άπό τή συνέντευξη μου μέ τό αγόρι μόνο του ότι αισθανόταν επισκιασμένο άπό τόν
 Τεχνικές: Πρακτικές Σκέ-ψεις 230

πιό επιθετικό, δραστήριο μεγαλύτερο άδελφό του, οί γονείς τό αρνούνταν κατηγορηματικά καϊ
απέφευγαν κάθε υπαινιγμό ότι μπορεί νά υπήρχαν οποιουδήποτε είδους προβλήματα στήν
οικογένεια. Κανονίσαμε μία οικογενειακή συνέντευξη γιά τόν Ντέιβιντ, τόν άδελφό του Τζόν,
δύο χρόνια μεγαλύτερο, καϊ τους δυο γονείς, γιά τήν οποία συνέταξα τήν άκόλουθη έκθεση:
«Ό Ντέιβιντ είπε ότι, παρότι είχε θελήσει νά πάει στό οικοτροφείο, όπου φοιτούσε ήδη ό ά-
δελφός του, καϊ τώρα, μετά άπό ένα χρόνο περίπου, έχει αρχίσει νά προσαρμόζεται, όταν στήν
άρχή ξεκίνησε τό σχολείο είχε αισθανθεί νοσταλγία γιά κάποιο διάστημα. Οί γονείς του μου έ-
δειξαν τό σχολικό του έλεγχο μέ αρνητικά σχόλια άπό τούς περισσότερους δασκάλους καϊ τό
διευθυντή γιά τήν έλλειψη προσπάθειας καϊ επιτυχίας. Σχολίασα κάτι που δέν είχαν άναφέρει οί
γονείς, τούς καλούς του βαθμούς στά μαθήματα τής ξυλουργικής, τής μεταλλοτεχνίας, τής τέ-
χνης καϊ τής ιστορίας. Τελικά, εκμεταλλεύτηκα τήν ευκαιρία νά άναφέρω μπροστά στον αδελφό
του τήν εντύπωση μου άπό τήν προηγούμενη συνέντευξη με τό αγόρι μόνο του: ό Ντέιβιντ ήταν
σέ μία κατάσταση σύγκρουσης καϊ άντιζηλίας μέ τόν άδελφό του, άλλά ταυτόχρονα προ-
σπαθούσε νά τό άποφύγει αύτό μέ κατάληξη τήν παράλυση. Οί γονείς απέρριψαν γι άλλη μία
φορά τήν εισήγηση μου, επιμένοντας ότι δέν υπήρχε καμία περίπτωση ζήλιας στήν οικογένεια,
καϊ ό Ντέιβιντ, άκολουθώντας προφανώς τό παράδειγμά τους, κούνησε επίσης αρνητικά τό κε-
φάλι του. Όμως ό Τζόν παρατήρησε: «Είναι περίεργο πράγμα, άλλά όλα αύτά τά μαθήματα, στά
όποια είναι καλός, είναι μαθήματα πού δεν κάνω εγώ». Ό Τζόν συμφώνησε ότι ήταν λογικό νά
ζηλεύει ό Ντέιβιντ, παρότι οί γονείς άντιδροϋσαν άκόμα σ' αύτό καϊ προσπαθούσαν ε-
πανειλημμένα νά αλλάξουν θέμα. Αναρωτήθηκα γιά ποιόν ανταγωνίζονταν πραγματικά τά ά-
γόρια, ύποδηλώνοντας δτι ή ζήλια δέν εχει νόημα, έκτος κι αν υπάρχει κάποιος άπο τον όποιο τό
παίδι επιθυμεί νά άποσπάσει τήν έγκριση και τήν άγάπη. Αναρωτήθηκα μεγαλόφωνα μήπως ό
Ντέιβιντ αισθανόταν ότι ό Τζόν ειχε τή μητέρα, άλλά μετά άπό μια μακρά παΰση ό Τζόν είπε
τελικά, μέ κάποιο δισταγμό, ότι νόμιζε οτι πρέπει νά ήταν ό πατέρας, καθώς αυτός κι ό πατέρας
είχαν πολλά κοινά ενδιαφέροντα και είχαν μία καλή σχέση. Νόμιζε ότι ό Ντέιβιντ μπορεί νά
αισθανόταν αποκλεισμένος.
Άν και ό χρόνος τής συνέντευξης ήταν πολύ λίγος, ήταν ενδιαφέρον νά δούμε πώς δ άδελ-
φός είχε προσφέρει όλες τις ενδείξεις καϊ φαινόταν νά είναι ό μόνος πού καταλάβαινε και απο-
δεχόταν όσα είχα νά πώ. Οί γονείς άντιστέκονταν ακόμη καϊ παρά τις επιβεβαιώσεις τοΰ Τζόν
φαινόταν στή μητέρα ειδικά νά μήν αρέσει ό τρόπος μέ τόν όποιο τά πράγματα ξέφευγαν άπό
τόν ελεγχο της».

Τό άκόλουθο παράδειγμα, τό όποιο εχει παρουσιαστεί σέ: μία προηγούμενη εργασία (5),
επεξηγεί γλαφυρά τόν τρόπο μέ τόν όποιο τά παιδιά συμβάλλουν στή θεραπευτική διαδικασία,
ιδίως σέ μεγάλες οικογένειες, στις όποιες μπορούν νά αισθάνονται άρκετά δυνατοί ώς όμάδα
ώστε νά αντιτίθενται στους γονείς.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 231

Ή Σάντρα, 12 ετών, ειχε παραπεμφθεί σέ παιδοψυχιατρική κλινική γιά κλοπές κατ' εξακο-
λούθηση άλλά καϊ ζηλότυπη καϊ προκλητική συμπεριφορά στό σπίτι καϊ στό σχολείο. Μερικοί
μήνες άτομικής θεραπείας οδήγησαν σέ βελτίωση τών συμπτωμάτων τοΰ παιδιού, άλλά σέ πλή-
ρες άδιέξοδο στις συνεντεύξεις μέ τή μητέρα, ή όποια απέρριπτε κάθε σύνδεση τών προβλημά-
των τής Σάντρας μέ τή δική της προσωπικότητα, παρά τό γεγονός ότι θυμόταν νά έχει τήν Γδια
συμπεριφορά στή δική της παιδική ήλικία.
"Έξι μήνες αργότερα τό πρόβλημα επανεμφανίστηκε κι αύτή τή φορά εξετάσθηκε όλόκληρη
ή οικογένεια ώς όμάδα -ή Σάντρα, ή αδελφή της, Σούζαν, £να χρόνο μεγαλύτερη, ό αδελφός
της, Φίλιπ, ενα χρόνο μικρότερος καϊ δύο μικρότερα παιδιά, τεσσάρων καϊ πέντε ετών, τά όποία
έπαιζαν κοντά στον πατέρα άλλά δέ συμμετείχαν ενεργά.
Όλοι άρχισαν νά κατηγορούν τή Σάντρα, ή όποία στήν αρχή φαινόταν νά έπιζητεΧ τήν ά-
ποδοχή, στή συνέχεια έγινε πεισματάρα καϊ άμυντική, τελικά εκλαψε καϊ έκανε στήν όμάδα
αύτό πού λεγόταν ότι έκανε πάντα στό σπίτι -άπομονώθηκε και παρέσυρε τόν άδελφό της σέ
ένα κακόβουλο ψιθύρισμα. 'Ύστερα, ή μητέρα μίλησε γιά τή στενή της σχέση μέ τή μεγαλύτερη
άδελφή, τή Σούζαν, καϊ ή Σάντρα είπε σ' αύτό τό σημεΧο: «Έγώ εχω όμως τόν μπαμπά». Ό πα-
τέρας τό διέψευσε αύτό καϊ φαινόταν νά αισθάνεται άβολα. Ή συνέντευξη ήταν άκαρπη καϊ γιά
ό ψυχιατρικός κοινωνικός λειτουργός, ό όποιος συμμετείχε, επιβεβαίωσε τήν πίστη του οτι τά
προβλήματα τής Σάντρας δέν μπορούσαν νά εξηγηθούν σύμφωνα μέ τήν οικογενειακή δυ-
ναμική. _
Δυσκολεύτηκα νά μή συμφωνήσω, άλλά άργότερα θυμήθηκα πόσο σκληρά ειχε προσπαθή-
σει ή Σάντρα νά δημιουργήσει μία καλή σχέση στό πρώτο μέρος τής συνέντευξης καϊ πώς ειχε
έξωθηθεΧ αμείλικτα στήν έναντίωση. Στήν επόμενη οικογενειακή συνάντηση, δύο μήνες άργό-
τερα, όλοι αντιμετώπιζαν καί πάλι τή Σάντρα ώς τδ οικογενειακό πρόβλημα, κατηγορώντας καί
κατακρίνοντά'ς την. Αυτήν τή φορά ή Σάντρα δέν προσπάθησε νά υπερασπιστεί τον έαυτό της
καί αρνούνταν νά συμμετέχει ακόμη κι δταν τήν προσκάλεσα νά τδ κάνει. Τά άλλα παιδιά είπαν
δτι πραγματοποιούσε τήν απειλή της νά παραμείνει σιωπηλή και πιθανώς νά φύγει.
Επισήμανα πώς δλοι εντόπιζαν και πάλι στή Σάντρα τδ πρόβλημα, πρότεινα δτι λειτουρ-
γούσε κατά κάποιον τρόπο ώς εξιλαστήριο θϋμα και παραδέχτηκα δτι είχα συνεργήσει σ' αύτά
στήν προηγούμενη συνεδρία.
Μετά άπ' αύτό, ή μητέρα προέβαλε αρκετή άντίσταση, πιέζοντας με νά τροποποιήσω τήν έ-
κτίμησή μου, άλλά εγώ τήν επαναβεβαίωσα. Στή συνέχεια, οί γονείς άρχισαν νά μιλοϋν γιά τά
δικά τους συναισθήματα άποτυχίας ό πατέρας έλεγε δτι ή Σάντρα τδν έκανε νά αισθάνεται ά-
πογοητευμένος καί ή μητέρα δτι τήν έκανε νά αισθάνεται άνήμπορη και ανεπαρκής. Ή Σάντρα
άρνοΰνταν νά συμμετέχει άκόμη κι δταν τήν ενθάρρυνα. Τά άλλα δύο παιδιά είπαν δτι φοβόταν
πώς θά τά έβαζαν μαζί της άν μιλούσε, καί σ' αύτδ τδ σημείο ή Σάντρα ειπε δτι ολόκληρη ή
οικογένεια τά ειχε βάλει μαζί της μετά τήν προηγούμενη συνέντευξη. ΟΙ γονείς τδ διέψευσαν
αύτό, ισχυριζόμενοι οτι τά παιδιά είχαν τήν ελευθερία νά εκφράσουν τις απόψεις τους, οπότε ή
Σάντρα συνοφρυώθηκε γι άλλη μία φορά.
 Τεχνικές: Πρακτικές Σκέ-ψεις 232

Σ' αύτό τό σημείο, έγινε μία απροσδόκητη παρέμβαση άπό τή μεγαλύτερη άδελφή, τή Σού-
ζαν (άπροσδόκητη επειδή τέτοιες παρεμβάσεις άποτελοϋν πάντα μία έκπληξη, άκόμη κι άν στήν
οικογενειακή θεραπεία τά αδέλφια παίζουν συχνά αύτο τόν κρίσιμο ρόλο). Δίστασε, ύστερα
πήρε θάρρος και είπε: «Τώρα θά πρέπει νά άποκαλυφθοϋν όλα, δλα θά γίνουν μέ σπουδή κάί θά
πρέπει νά ποϋμε τά πάντα, άκόμη κι άν κάποιοι στενοχωρηθούν». Στή συνέχεια, ή Σούζαν
άρχισε νά επιτίθεται στον πατέρα λέγοντας δτι πάντα τά έβαζε μέ τά παιδιά, επειδή ήταν τόσο
γκρινιάρης. Ό πατέρας, άρκετά παθητικός κι αποσυρμένος μέχρι εκείνη τή στιγμή, ζωντάνεψε κι
υπερασπίστηκε τόν έαυτό του, ένφ οί επικρίσεις τής Σούζαν γίνονταν πιο σφοδρές. Ή Σάντρα
επανήλθε στή συζήτηση, εγκαταλείποντας τό ρόλο τοϋ άτακτου κοριτσιοϋ καί ύπερασπίζοντας
τόν πατέρα της ακάθεκτα ενάντια στήν κριτική. Απ' αύτό τό σημείο καί μετά παρέμεινε μέλος
τής ομάδας κα\ μόνο μία φορά επέστρεψε γιά λίγο στήν προηγούμενη Απομονωμένη θέση της.
Ή μητέρα ένώθηκε μέ τή Σούζαν στήν κριτική τοϋ πατέρα. Τελικά κα\ τά τρία παιδιά,
συμπεριλαμβανόμενης κάί τής Σάντρας, τοϋ άσκοϋσαν κριτική, λέγοντας δτι πάντα
παραπονιόταν, άλλά δέν ήταν ποτέ πραγματικά αύστηρός- τούς φώναζε συνέχεια νά κα-
θαρίσουν, άλλά τελικά τό έκανε μόνος του* τά τρία παιδιά συμφώνησαν ότι θά πρέπει νά είναι
πιο κατηγορηματικός κάί νά τις άναγκάζει νά τό κάνουν. Καθώς όλα τά παιδιά επιτίθονταν στον
πατέρα κατ' αύτό τόν τρόπο, ή μητέρα έσπευσε νά τόν υπερασπιστεί, παρότι φαινόταν στήν
πραγματικότητα νά συμφωνεί μέ τήν κριτική τους. Στή διάρκεια αύτής τής άνταλλαγής, ή
μητέρα είπε μεταξύ άλλων ότι τα παιδιά δέ βοηθοϋσαν όσο έπρεπε.
Σ' αύτό τό σημείο ή επίθεση φάνηκε νά μετατοπίζεται προς τή μητέρα καί ξεκίνησε άπό τό
άγόρι, τό Φίλιπ. Παραπονέθηκε ότι άκόμη κι όταν προσπαθούσαν νά βοηθήσουν, οί γονείς δέν
τό δέχονταν. Ανέφερε ώς παράδειγμα ένα περιστατικό, όταν ειχε προσφερθεί νά φτιάξει τό τσάι,
άλλά ή μητέρα τόν είχε σταματήσει λέγοντας δτι θά τά έκανε όλα χάλια. Τά άλλα παιδιά
άρχισαν νά συμφωνοΰν οτι ή μητέρα δέν ειχε δικαίωμα νά γκρινιάζει, άφου δέ δεχόταν τή βο-
ήθεια τους όταν τήν πρόσφεραν. Μία ξαφνική αλλαγή επήλθε στό ομαδικό πρότυπο καϊ μέσα σέ
ελάχιστο χρόνο όλη ή οικογένεια άρχισε και πάλι νά επιτίθεται στη Σάντρα όπως είχαν κάνει
στήν αρχή, κατηγορώντας τήν οτι ήταν πεισματάρα και δέ βοηθούσε.
Τούς διέκοψα γιά νά έπισημάνω πώς ή Σάντρα ήταν ένα ενεργό καϊ δημιουργικό μέλος στή
συζήτηση, αποδεκτή άπ' όλους, μέχρι νά άρχίσουν ξαφνικά όλοι νά τήν κατηγορούν κάι νά τήν
απομακρύνουν άπό τον οικογενειακό κύκλο- αύτό είχε άκολουθήσει αμέσως μετά άπό κάποια
κριτική στή μητέρα, τή μόνη που τήν είχε αποφύγει έως εκείνο τό σημείο. Ή μητέρα άρχισε νά
διαφωνεί πεισματικά μέ μένα, λέγοντας ότι ή Σάντρα ειχε σταλεί στήν κλινική γιά τό πρόβλημά
της1 είχαν έλθει όλοι τους γιά νά γίνει κάτι μ' αυτήν. Είπα οτι είχαμε δει πλέον καθαρά οτι τό
πρόβλημα βρισκόταν στήν οικογένεια ώς σύνολο* όλοι συνασπίζονταν ενάντια στή Σάντρα
όταν ή Σάντρα ηταν κακιά, άλλά όταν ή Σάντρα δέ βρισκόταν σ' αύτήν τή θέση ώς εξιλαστήριο
θΰμα, άρχιζαν νά αναδύονται αμέσως άλλες οικογενειακές συγκρούσεις. Σ' αύτό τό σημείο, ή
Σούζαν είπε: «Ναί, τό πραγματικό πρόβλημα μπορεί νά μήν είναι καθόλου ή Σάντρα, άλλά
κάποιος άλλος». Ή μητέρα φαινόταν άκόμη θυμωμένη μαζί μου, αποφασισμένη νά
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 233

επικεντρώνει τό πρόβλημα στα παιδιά καϊ νά διαφωνεί μέ τον τρόπο που διατύπωνα τή θέση
μου. Μετά άπό λίγο, οί γονείς κι εγώ παρατηρήσαμε ότι τά κορίτσια έκαναν μορφασμούς καϊ -
ψιθύριζαν. Ρωτήσαμε τί συμβαίνει καϊ ή Σούζαν ανέλαβε γι άλλη μία φορά τον ρόλο τοϋ
εκπροσώπου τής οικογένειας, επικρίνοντας αύτήν τή φορά τή μητέρα. Φοβισμένη κατά βάθος,
άλλά σταθερή καϊ κατηγορηματική, είπε ότι ή μητέρα δέν ήταν ή ϊδια άπ? όταν γεννήθηκαν τά
μωρά: «Είναι διαφορετική, έχει αλλάξει εντελώς». Καϊ τά τρία μεγαλύτερα παιδιά ένώθηκαν σέ
μία ομόφωνη κριτική κατά τής μητέρας, λέγοντας ότι προσέφερε όλη της τήν άγάπη στά δύο
μικρότερα αδέλφια και τής έμενε ελάχιστη γιά εκείνες. Αισθάνονταν ότι ή μητέρα δέν α-
ντιλαμβανόταν ότι κι εκείνες είχαν άκόμη ανάγκες, άκριβώς όπως καϊ τά μωρά.
Άφοϋ αυτή ή κριτική τής μητέρας συνεχίστηκε γιά λίγη ώρα, ή μητέρα άρχισε νά επιτίθεται
στή Σούζαν, παρόλο πού συνήθως ηταν σύμμαχος της. Μία άπό τϊς πιο ενδιαφέρουσες καϊ συ-
γκινητικές στιγμές τής συνέντευξης ήταν όταν ή Σάντρα έσπευσε νά υπερασπιστεί τή Σούζαν
λέγοντας: «Τώρα κάνουμε όλοι στή Σούζαν αύτό πού όλοι έκαναν σέ μένα όταν μπήκαμε μέ-
σα». Ό χρόνος τής συνέντευξης πλησίαζε προς τό τέλος του, Πρότεινα ότι άκριβώς όπως τά με-
γαλύτερα παιδιά είχαν άκόμη άνάγκη τήν άγάπη, όπως όταν ήταν μωρά, μπορεί καϊ ή μητέρα νά
εχει τϊς δικές της ανάγκες. Ή μητέρα είπε ότι ήθελε νά τούς δώσει όλη τήν άγάπη πού μπορούσε
νά δώσει, άλλά εκείνες θά έπρεπε νά τή βοηθοϋν περισσότερο, ώστε εκείνη νά μπορεί μέ τή
σειρά της νά τούς αφιερώνει περισσότερο χρόνο. Σ' αύτό τό σημείο, ή Σούζαν ήταν λιγότερο
συγχωρητιχή καϊ υπαγόρευε όρους στή μητέρα, ενώ ή Σάντρα υπερασπιζόταν τή μητέρα καϊ τήν
υποστήριζε. Απελευθερώνονταν έντονα συναισθήματα αγάπης κι άνάγκης μετά τά προηγούμενα
συναισθήματα δυσφορίας καϊ εξέγερσης. Τά μεγαλύτερα παιδιά φαινόταν νά προσπαθούν-νά
συμβιβαστοΰν μέ τό γεγονός ότι τά μωρά είχαν τώρα άνάγκη νά άπολαμβά- νουν αύτό που
εκείνα άπολάμβαναν προηγουμένως, καϊ ή Σούζαν είπε: «Είχαμε όλη τήν άγάπη πριν
γεννηθούν. Στήν αρχή ήμουν μόνη κι είχα τά πάντα, ύστερα ήλθε ή Σάντρα και τά είχε όλα αύτή
καϊ τώρα πρέπει νά τά έχουν τά μικρά».
Στήν τρίτη οικογενειακή συνάντηση, ένα μήνα άργότερα, ή κατάσταση είχε αλλάξει δραμα-
τικά. Ή Σάντρα είχε ενσωματωθεί στήν οικογένεια και παρέμεινε μέλος τής ομάδας σέ όλη τή
διάρκεια τής συνεδρίας. Φαινόταν νά έχει ελάχιστη άνάγκη νά μιλήσει, ήταν ένθερμη καϊ χα-
λαρή, καϊ ήταν χαρακτηριστικό οτι πρόσεχε τά δύο μικρότερα παιδιά συνεχώς. Ή Σούζα ν, α-
ντιθέτως, εκδήλωσε μία πλήρως άναπτυγμένη εφηβική σύγκρουση μέ τή μητέρα, ή οποία κατά
καιρούς επεκτεινόταν σέ μία σύγκρουση μεταξύ όλων τών παιδιών καϊ τών γονέων σχετικά μέ
το συνήθη εφηβικό αγώνα γιά άνεξαρτησία. Ό πατέρας άναλάμβανε γιά πρώτη φορά ήγετικό
ρόλο καϊ οι δύο γονείς αισθάνονταν ότι όλα αύτά ήταν ένα φυσιολογικό στάδιο άπό τό όποιο
έπρεπε νά περάσουν. Ένφ επιθυμούσαν νά έχουν τήν εύχέρεια νά επικοινωνήσουν μαζί μας, άν
χρειαζόταν, αισθάνονταν ότι δέν είχαν άνάγκη προς τό παρόν περαιτέρω βοήθεια.

Ό Στίβος τΐις Σύγκρουσης

 Τεχνικές: Πρακτικές Σκέψεις 234

Ή οικογενειακή άλληλεπίδραση γίνεται πιο εύκολα κατανοητή άν άναγνωρίουσμε ότι

διαφορετικά είδη βασικών συγκρούσεων εκφράζονται μέσω φιλονικιών πού άρχι- κά φαίνονται
έπιπόλαιες. Τό πραγματικό ζήτημα είναι πολύ απειλητικό γιά τήν οικογενειακή σταθερότητα,
όποτε τά μέλη τής οικογένειας δέ διακινδυνεύουν νά έλθουν σέ άμεση άντιπαράθεση, άλλά ή
σύγκρουση εκτοπίζεται σέ μία διαφορετική περιοχή ή άκόμη καϊ σέ διαφορετικά οικογενειακά
μέλη. Αύτές οι στερεότυπες οικογενειακές φιλονικίες παρέχουν τό «στίβο», εντός τοϋ οποίου
διεξάζονται περιορισμένα καϊ μέ ά- σφάλεια οί πιο τρομακτικές μάχες.
Τά προβλήματα εξουσίας, γιά παράδειγμα, εκφράζονται συχνά μέ διενέξεις γιά τό ποιος θά
πλύνει τά πιάτα ή ποιος θά πρέπει νά άποφασίζει γι αύτό τό ζήτημα. Οί φιλονικίες μεταξύ
γονέων καϊ έφηβων παιδιών σχετικά μέ τήν ώρα επιστροφής στό σπίτι τό βράδυ, είναι στήν
πραγματικότητα συγκρούσεις γιά τον βαθμό στον όποιο οί γονείς ή οί έφηβοι θά πρέπει νά
έχουν τον έλεγχο τής σεξουαλικότητας τών δεύτερων. Μία σύγκρουση πού διαταράσσει τακτικά
τά οικογενειακά γεύματα ύποδηλώνει συχνά ανικανοποίητες συναισθηματικές άνάγκες- αύτές
μπορεί νά προκύψουν άπό μία γενική δυσκολία στήν παροχή καϊ τήν άποδοχή τής ανατροφής.
Ή σεξουαλική άπογοήτευση τών γονέων μετατοπίζεται συχνά σέ διαξιφισμούς μεταξύ τών
παιδιών, ένω οί γονείς άφήνουν επιπρόσθετα τό μεταξύ τους θυμό νά ξεσπάσει μαλώνοντας τά
παιδιά ή διαφωνώντας γιά τό χειρισμό τους.
Αυτός ό στίβος παρέχει μία διέξοδο δια τής όποιας δύναται νά εκφραστεί ή σύγκρουση μέ
άσφαλή καϊ περιορισμένο τρόπο, άλλά τό γεγονός ότι τά πραγματικά ζητήματα συγκαλύπτονται
καϊ δέν άντιμετωπίζονται ποτέ καθαρά σημαίνει οτι δέν έπι- λύονται ποτέ καϊ ότι οι φιλονικίες
συνεχίζονται έπ' άόριστον. Άν ό θεραπευτής αναγνωρίσει το «στίβο» στον όποΧο διεξάγονται
οι συγκρούσεις τής οικογένειας, μπορεΧ νά υποβοηθήσω ™Ίν έπίλυση τών πραγματικών
συγκρούσεων άναδύοντάς τες στήν επιφάνεια.

Συγκρότηση, τοϋ Ελάχιστον 'ΕπαρκούςΔικτύου

Στήν πράξη δέν υπάρχουν κανόνες γιά τήν πρόσκληση μελών τής διευρυμένης οικογένειας ή
άλλων προσώπων πού μπορεΧ νά είναι σημαντικά στο κοινωνικό δίκτυο. Έν μέρει αύτό
σχετίζεται μέ τή δυσκολία συγκέντρωσης τών ατόμων ή χειρισμού τής όμάδας, καθώς αύτή
γίνεται μεγαλύτερη και είναι άναγκαιος κάποιος συμβιβασμός. Ή έννοια τοϋ ελάχιστου
επαρκούς δικτύου είναι χρήσιμη γιά νά αποφασιστεί ή σύνθεση πού πρέπει νά άποτελέσει τό
στόχο* εάν διαπιστωθεΧ ότι ένας παππούς ή μία γιαγιά, ένας φίλος ή ένας γείτονας παίζει έναν
κρίσιμο και κυρίαρχο ρόλο στις οικογενειακές άποφάσεις, δέν ύπάρχει καμία ελπίδα προόδου,
έκτος κι αν τό πρόσωπο αύτό ειτε συμπεριληφθεΧ στΊς θεραπευτικές προσπάθειες ειτε
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 235

τουλάχιστον καταστεΧ λιγότερο σημαντικό εφόσον ό θεραπευτής αναλάβει τις λειτουργίες

αύτοϋ τοϋ προσώπου στό ο!~ κογενειακό σύστημα.
Δέ χάνονται όμως άναγκαστικά τά πάντα άν ένα κρίσιμο μέλος τοΰ δικτύου δέν μπορέσει νά
προσέλθει, μέ τήν προϋπόθεση ότι τό πρόσωπο πού λείπει θά άνακληθεΧ στή μνήμη καί θά
«ζωντανέψει» στήν οίκογενειακή συνεδρία. Ό ούσιαστικός παράγοντας είναι νά ύπάρχει πλήρης
ψυχολογική παρουσία τής όμάδας στό νοϋ τών άτόμων και πάνω άπ' όλα, βέβαια, στό νοϋ τοΰ
θεραπευτή. Ευτυχώς μας εξυπηρετεί συχνά τό γεγονός ότι είναι δύσκολο νά ξεχάσουμε ή «νά
αφήσουμε πίσω» κάποιο άπό τά πιο ενοχλητικά μέλη, όταν αυτά φέρουν προβολές, όπως δείχνει
τό ακόλουθο παράδειγμα:

Ό Τζόν, 10 ετών, παραπέμφθηκε λόγω έλλειψης ορέξεως, φόβους γιά τόν εμετό, φόβους νά
κοιμηθεί καί οξύ παρανοϊκό άγχος. Στήν πρώτη συνέντευξη προσήλθε μόνο ή μητέρα μαζί του.
Στήν παραπεμπτική επιστολή τήν περιέγραφαν ώς «υστερική», άλλά εμένα μοϋ φαινόταν νά
είναι μία μεταιχμιακή προσωπικότητα καϊ. περιστασιακά πραγματικά ψυχωτική. Υπήρχε μία
εντύπωση μεγάλης αμφιθυμίας καί προκλητικότητας, καϊ φαινόταν νά προβάλει αύτά τά στοι-
χεΧα τοϋ εαυτού της στό μεσαΧο παιδί, τήν Τζήν, 13 ετών, ή όποία άναφερόταν οτι αναστάτωνε
καϊ κυριαρχοϋσε σ' ολόκληρο τό σπιτικό. ΟΙ φόβοι άποχωρισμοϋ τής μητέρας φαινόταν νά
προβάλονται στον Τζόν. Υπήρχε ένα μεγαλύτερο κορίτσι, ή Λίλιαν, 15 ετών, γιά τήν όποια ά-
ναφερόταν ότι ήταν έξυπνη κι επιτυχημένη στό σχολεΧο.
Θεώρησα άπίθανο νά βοηθήσουμε αύτή τήν οικογένεια, άφοϋ ή οικογενειακή διαταραχή ή-
ταν προφανώς τόσο βαθιά εδραιωμένη, άλλά κανονίσαμε μια οικογενειακή συνέντευξη. Οί ση-
μειώσεις άναφέρουν:
«Ή Τζήν δέν προσήλθε καΧ ή συνεδρία άρχισε μέ δλη τήν οικογένεια νά τήν κατηγορεί και
νά τήν περιγράφει ώς προβληματική και κυριαρχική. Είπαν οτι ειχε άρνηθεΧ νά έλθει επειδή
νόμιζε ότι ό ψυχίατρος θά τήν κατηγορούσε· σύντομα επισημάναμε ότι όλοι θεωρούσαν τή
Τζήν ώς άσθενή. Ή μητέρα σχολίασε μετά άπό λίγο οτι ή Τζήν φαινόταν ικανή νά κυριαρχήσει
στή συνέντευξη παρότι άποϋσα, άκριβώς όπως έκανε κάι στό σπίτι.
Ή μητέρα είπε οτι τά συμπτώματα τοϋ Τζόν είχαν βελτίωθεΧ σημαντικά μετά τήν πρώτη συ-
νέντευξη. Ό Τζόν όμως παραδέχτηκε ότι πρόσφατα κοιμόταν μαζί της ή μέ τόν πατέρα. Μας έ-
δωσαν μία συγκεχυμένη περιγραφή σύμφωνα μέ τήν όποία ό Τζόν κοιμάται είτε μέ τόν πατέρα
είτε μέ τή μητέρα, ένώ ό άλλος γονέας πηγαίνει στό δικό του κρεβάτι. Συχνά ό πατέρας καί ό
Τζόν ξαπλώνουν μαζί στό κρεβάτι και διαβάζουν, ένφ οί γυναίκες βλέπουν τηλεόραση.
Εκείνη περίπου τή στιγμή στή συνέντευξη, ή Λίλίαν κατηγόρησε τόν πατέρα ότι επιστρέφει
άργά στό σπίτι, άφοϋ προηγουμένως μεθάει σ' ένα μπάρ. Παρότι δέν παραδέχτηκε οτι χαιρόταν
νά τόν βλέπει, ήταν φανερό ότι πραγματικά τής έλειπε ή συντροφιά του' τότε ξέσπασε σέ
κλάματα κα\ ζήτησε ένα χαρτομάντιλο. Όλη ή οικογένεια άρχισε νά κατηγορεί τόν πατέρα ότι
πηγαίνει στό μπάρ άντι νά επιστρέφει στό σπίτι κάι τούς βοηθήσαμε νά τοϋ ποϋν πόσο τούς
 Τεχνικές: Πρακτικές Σκέψεις 236

έλειπε κάι πόσο τόν ήθελαν κοντά τους, και νά κατανοήσουν ότι ήταν συνήθως πολύ θυμωμένοι
γιά νά τό εκφράσουν μέ θετικό τρόπο πού θά μπορούσε νά μεταβιβάσει τις άνάγκες τους. Αύτό
οδήγησε σ5 ένα παράπονο από τόν πατέρα κάι τή μητέρα ότι τά παιδιά ήταν πάντα μαζί τους·
λόγω αύτοϋ τοϋ γεγονότος είχαν ελάχιστο χρόνο γιά τόν έαυτό τους καΧ αισθάνονταν ότι είχαν
ελάχιστη χαρά ή ικανοποίηση.
Ό συνθεραπευτής μου, ένας ψυχιατρικός κοινωνικός λειτουργός, επισήμανε πώς όλοι φαι-
νόταν νά εκφράζουν συναισθήματα έλλειψης άγάπης κι αύτό όδήγησε σέ σημαντική άνακού-
φιση τών συναισθημάτων, ιδίως στό μεγαλύτερο κορίτσι, τή Αίλιαν, ή όποία αισθανόταν ότι δέν
εκτιμούσαν τήν επιτυχία της στό σχολεΧο. Ό ψυχιατρικός κοινωνικός λειτουργός εστίασε στό
φθόνο πού μπορεΧ νά αισθάνονταν οί γονείς γιά τή σχολική επιτυχία τής Λίλιαν, κι ό πατέρας
παραδέχτηκε οτι αύτό μπορεΧ νά άλήθευε σέ κάποιο βαθμό, καθώς ειχε χάσει κάθε τέτοια
εύκαιρία στή δική του παιδική ήλικία. Σέ λίγο ό Τζόν έγινε άνήσυχος καί νευρικός κάι ε-
πισημάνθηκε ή ομοιότητα μέ τή συμπεριφορά του στό σπίτι, ότι δηλ. φαινόταν νά αισθάνεται
άποκλεισμένος κι έτσι μας άπέρριπτε όλους. Προς τό τέλος τής συνεδρίας είχαν προκύψει άρ-
κετά θετικά άποτελέσματα καΧ ή οικογένεια φαινόταν πρόθυμη νά επανέλθει, άν κάι ή μητέρα
είπε ότι ήλπιζε νά μή σπαταλούσε τόν χρόνο μας.
Ή επόμενη συνέντευξη κανονίστηκε γιά μετά άπό δύο μήνες καΧ τό διάστημα ήταν πιθανώς
πολύ μεγάλο. Προσήλθαν μόνο ή μητέρα κι ό Τζόν, παρότι είχε προσκληθεί δλη ή οικογένεια.
Ή μητέρα είπε ότι ό πατέρας ειχε θελήσει νά έλθει, άλλά δέν κατάφερε νά τό κανονίσει, άλλά ή
Λίλιαν ειχε αίσθανθεΧ πολύ άναστατωμένη καΧ άποφάσισε νά μήν έλθει. Αν καΧ ή μητέρα ε-
λαχιστοποίησε τήν ισχύ όσης βοήθειας είχε λάβει, κάτι πού φαινόταν νά είναι μία χαρακτηρι-
στική οικογενειακή στάση, τά κύρια προβλήματα φαινόταν να έχουν επιλυθεί εντελώς και οί
νευρικοί φόβοι τοϋ Τζόν νά έχουν βελτιωθεί, ώστε νά μή θεωρούν αναγκαία τή συνέχιση τής
παρακολούθησης. Αποκαλύφθηκε επίσης ότι ό πατέρας είχε αλλάξει δουλειά μετά τήν προη-
γούμενη συνέντευξη καί άφιέρωνε πολύ περισσότερο χρόνο στό σπίτι. Ή μητέρα ανησυχούσε
μόνο γιά τήν επίμονη ιδιοτροπία τοΰ Τζόν μέ τό φαγητό, ή όττοία φαινόταν νά συνδέεται σέ
μεγάλο βαθμό μέ τήν άνάγκη τής μητέρας νά τόν αναγκάζει νά τρώει, Ή Τζήν δέν αναφέρθηκε
καθόλου και σαφώς δέ μετατρεπόταν πιά μέ τόν ϊδιο τρόπο σέ εξιλαστήριο θΰμα.»

Έκφραση φαντασιώσεων άπο τά παιδιά

Μία άνησυχία πού εκφράζεται μερικές φορές άπό όσους έχουν έξοικειωθει μέ τήν ά- τομικά
επικεντρωμένη ψυχοθεραπεία είναι ότι οι οικογενειακές συνεντεύξεις εμποδίζουν Γσως τήν
έκφραση φαντασιώσεων άπό τά παιδιά, ή όποία συμβαίνει εύκολα στήν έλεύθερη καί
δημιουργική άτμόσφαιρα πού καλλιεργείται στήν άτομική ψυχοθεραπεία. Μοιραζόμουν μαζί
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 237

τους αύτό τό άγχος, άλλά σταδιακά άρχισα νά είμαι λιγότερο σίγουρος ότι είναι δικαιολογημένο.
Ή φαντασίωση μπορεί νά μήν εμφανιστεί τόσο γρήγορα (άν και ούτε γι αύτό είμαι σίγουρος),
άλλά σίγουρα εκφράζεται μέ κάποιον τρόπο, και ή θεραπευτική επίδραση αύτής τής έμφάνισης
στήν οικογένεια πού θά αναφέρω έχει βαθιές θεραπευτικές συνέπειες, όχι μόνον επειδή οί γονείς
άρχισαν νά κατανοούν ορισμένα πράγματα, άλλά κανι επειδή τό παιδί συνειδητοποίησε ότι οί
γονείς καί ό θεραπευτής άποδέχονται πλέον μία πτυχή τοΰ έαυτού του πού παρέμενε κρυφή.

Ό Στούαρτ, οκτώ ετών, ειχε παραπεμφθεί άπό τόν παθολόγο λόγω κακής προόδου στό
σχολείο (παρά τήν εύφυ'ια του), ακραία βραδύτητα σέ όλες τις δραστηριότητες, ώστε νά χρειά-
ζεται βοήθεια γιά νά ντυθεί και νά ξεντυθει, άνυπακοή και πείσμα, άνικανότητα νά άποκοιμη-
θεϊ και λιγοστές σχέσεις μ' άλλα παιδιά. Ή ιδεοληψία του ταίριαζε μέ παρόμοια ιδεοληπτικά και
καταναγκαστικά στοιχεία καί συμπτώματα πού παρατηρήθηκαν και στους δύο γονείς, άν καί τά
δύο μικρότερα παιδιά φαίνονταν πιό φυσιολογικά καί σχετικά ευτυχισμένα.
Ή παλινδρόμηση τοΰ Στούαρτ και ή προβληματική του συμπεριφορά πρωτοεμφανίστηκαν σέ
ηλικία δύο ετών και φαινόταν νά συμπίπτουν μέ τή γέννηση τής άδελφής του, άλλά άργότε- ρα
φανεροίθηκε ότι μία εισαγωγή γιά χειρουργική επέμβαση στους όρχεις σέ ηλικία 18 μηνών (εξι
μήνες πρίν γεννηθεί ή αδελφή του) είχε επίσης σημαντικές επιπτώσεις. Όταν εξετάσθηκε μόνος
του κατά τή διαγνωστική συνέντευξη (πρίν καθιερωθούν οί οικογενειακές διαγνωστικές
συνεντεύξεις), είπε: «Ήλθα εδώ γιά νά σιγουρευτώ ότι ξέρω ακόμα άρκετά άπό τήν έγχείρησή
μου»...«Είχα τήν έγχείρησή μου γιά νά σιγουρευτώ ότι δέν ξέχασα τίποτα.»,..«Ή έγχείρησή μου
έγινε πολύ χαμηλά στο σώμα μου»...«Ανησυχώ μήπως βγάλω κατά λάθος σπέρμα πρϊν πα-
ντρευτώ».
Στις πρώτες τρεΧς οικογενειακές συνεντεύξεις (δλες σέ μηνιαία διαστήματα) εκφράστηκαν
ελάχιστες φαντασιώσεις, άλλά επήλθε σημαντική άλλαγή. Στήν άρχή έφερα το άγόρι άντιμέτω-
πο μέ τις άπαιτήσεις πού προέβαλλε σέ μένα, άλλά μέ χρησιμοποιούσε μέ ανειλικρινή τρόπο,
δέν άναγνώριζε τή βοήθεια πού προσπαθούσα νά τού προσφέρω ή δέν αποδεχόταν όσα έδινα,
κι αύτό άκριβώς ήταν τό πρότυπο πού εμφάνιζε κα\ μέ τή μητέρα του. Ό Στούαρτ άναστατώ-
θηκε καί ενοχλήθηκε, άλλά εγκατέλειψε τις άμυνές του καί αλληλεπιδρούσε πιό ανοικτά. Μέ τή
συνέντευξη επισημάναμε επίσης στήν οικογένεια πώς όλοι τους κρατούσαν τόν έαυτό τους
απομονωμένο άπό τούς άλλους, οπότε υπήρχε ελάχιστη επικοινωνία ή πραγματική αλληλεπί-
δραση μεταξύ τους. Στή δεύτερη συνέντευξη, τό αγόρι ήταν πιό ήρεμο, είχε σταματήσει τήν
προηγούμενη επιδεικτική συμπεριφορά του καϊ πολλές άπό τϊς καταναγκαστικές κινήσεις, ένψ
ή μητέρα ήταν λιγότερο άποσυρμένη. Στήν τρίτη συνεδρία, ή κατάσταση είχε βελτιωθεί πολύ,
υπήρχε ήρεμία, χαλάρωση καϊ μία θερμή εγκαρδιότητα πού έλειπαν εντελώς προηγουμένως. Οί
γονείς φαινόταν νά είναι πιό ανεκτικοί καϊ εγκριτικοί, είχαν χαλαρώσει κάπως τόν αύστηρό έ-
λεγχο πού ασκούσαν προηγουμένως, ένώ τό αγόρι ήταν χαλαρό καϊ ήρεμο, καϊ φαινόταν νά α-
πολαμβάνει τήν συζήτηση. Οι γονείς σχολίασαν τή μεγάλη βελτίωση πού είχαν παρατηρήσει σ'
 Τεχνικές: Πρακτικές Σκέψεις 238

αυτόν άπό όλες τϊς απόψεις. Προς τό τέλος τής συνεδρίας άρχισαν νά γίνονται αναφορές στϊς
ίδεοληπτικές στάσεις τής οικογένειας, οί όποιες θεωρήθηκαν ώς μία άνάγκη νά κρατηθεί κάτι
καταστρεπτικό σέ άπόσταση μέ τόν έλεγχο καϊ τήν ευταξία. Αύτό οδήγησε σέ συνειρμούς μέ ε-
πιθυμίες θανάτου στ' αδέλφια, άλλά ή εξέταση τους έπρεπε νά αναβληθεί γιά τήν τέταρτη συ-
νεδρία.
Στήν τέταρτη συνεδρία, ή βελτίωση σέ όλα τά επίπεδα είχε διατηρηθεί. Μετά άπό κάποιο
δισταγμό, ό Στούαρτ άνέφερε τό φόβο του νά αποκοιμηθεί εξαιτίας τών ονείρων. Μετά άπό
διερεύνηση, άνέφερε τρία όνειρα:
1. Αύτό ήταν ένα έπαναλαμβανόμενο όνειρο πού χρονολογούνταν άπό τήν ήλικία τών τριών
ή τεσσάρων ετών, στό όποιο βρίσκει ένα σκουλήκι στό χέρι του κι άνησυχεΐ γι αύτό. Τό
άπομακρύνει σκουπίζοντάς το μ' ενα χαρτομάντιλο (σ' αύτό τό σημείο άρχισε νά παίζει μέ τά
δάχτυλά του).
2. Ό μικρός του άδελφός πέφτει στήν τουαλέτα καϊ τόν παρασύρουν τά νερά.
3. Τό αυτοκίνητο βγαίνει έκτος έλεγχου κι άνατρέπεται μέσα στό γκαράζ (αύτό συνδεόταν
μέ τόν μικρό του άδελφό, ό όποιος πραγματικά έπαιζε μία μέρα μέ τά φρένα κι έκανε τό αύτο-
κινητο νά κινηθεί).
Στή διάρκεια αυτών τών περιγραφών, ό Στούαρτ έκανε καϊ πάλι μορφασμούς καϊ επανει-
λημμένα κρατούσε καϊ θωράκιζε τά δάχτυλά του σάν νά τά προστάτευε άπό κάτι. Εστίασα στήν
άρχή στήν αμφιθυμία του προς τό μικρό του άδελφό. Υπήρχε έντονη άρνηση οποιασδήποτε
επιθυμίας νά άπαλλαχθεί άπ' αυτόν καϊ είπε ότι θά ήθελε ή μητέρα του νά κάνει κι άλλα . μωρά.
Πράγματι, είπε, θά ήθελε νά δει τά μωρά καί νά γνωρίζει πώς είναι. Πρότεινα ότι πιθανόν νά
ήθελε νά γνωρίζει πώς γίνονται κι εκείνος συμφώνησε, λέγοντας ότι οι γονείς έκαναν
κάτι κρυφά και θά ήθελε νά παρακολουθήσει αύτό το μυστικό. Ρώτησα πόσα γνώριζε γιά τή
δημιουργία τών μωρών κι έκεΐνος μου είπε, εξαιρώντας μόνον τό γεγονός τής συνουσίας. Αύτό
τό στοιχείο τό πρόσθεσα έγώ, έξηγώντας πώς τό πέος μπαίνει στον κόλπο κι ότι αύτό είναι ευ-
χάριστο κι ερεθιστικό, ώστε οί γονείς νά άγαπούν τό μωρό και αλλήλους περισσότερο όταν τό
θυμούνται. Φαινόταν πολύ ευχαριστημένος μ' αύτό, άλλά παραδέχτηκε μετά άπο παρέμβαση ότι
ζήλευε καϊ ήθελε νά τό κάνει ό ίδιος μέ τή μητέρα του, προσθέτοντας ότι γνώριζε πώς αύτό δέν
ήταν σωστό κι ότι πρέπει νά περιμένει μέχρι νά μεγαλώσει γιά νά κάνει ενα μωρό μέ κάποια
άλλη.
Συνέδεσα τά όνειρά του και τό παιχνίδι μέ τά δάχτυλα του μέ τό άγχος του γιά πιθανή εκ-
δίκηση άπό τον πατέρα του καϊ τήν επιθυμία νά τον ευνουχίσει. Όσο τά έλεγα αυτά, σταμάτησε
νά παίζει μέ τά δάχτυλα κι έγινε πιο χαλαρός. Ό πατέρας είπε ότι κι εκείνος ειχε θελήσει νά
γνωρίζει όλα αυτά τά πράγματα όταν ήταν παιδί, καϊ οί δύο γονείς, όπως καϊ τό ίδιο τό ά- γόρι,
θεωρούσαν χρήσιμο νά συζητήσουν ανοικτά όλα αυτά τά ζητήματα.
Όταν επανεξετάσθηκαν μετά άπό τρεις μήνες, ή πρόοδος ειχε διατηρηθεί καϊ οί γονείς ανέ-
φεραν ότι τό παιδί βελτιωνόταν σέ όλους τούς τομείς καϊ άρχιζε νά επιτυγχάνει πραγματική
πρόοδο στό σχολείο. Παρότι ήταν άκόμη μία άκαμπτη καϊ ίδεοληπτική προσωπικότητα, ήταν
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 239

πολύ πιο χαλαρός καϊ αυθόρμητος, καϊ υπήρχε μία εγκαρδιότητα καϊ αρμονικές σχέσεις στή
οικογενειακή άλληλεπίδραση.
Οί συμπληρωματικές επανεξετάσεις επιβεβαίωσαν τή βελτίωση.

Παρότι υπάρχει συνήθως, όπως σ' αύτό τό περιστατικό, εξέλιξη άπό τή μία συνεδρία στήν
άλλη, ή προσέγγισή μου γιά τΙς μεταγενέστερες συνεντεύξεις είναι ή ιδια μέ τήν τεχνική πού
άκολουθώ στήν πρώτη συνέντευξη. Αν καϊ κρατάω κάποιες σημειώσεις μετά άπό κάθε
συνέντευξη, αύτές είναι κυρίως γιά ερευνητικούς καϊ εκπαιδευτικούς σκοπούς, καϊ δέ θεωρώ
καθόλου άναγκαΤο νά θυμάμαι τί έγινε στις προηγούμενες συνεντεύξεις. Πράγματι, χρειάζεται
νά διευκρινίσω γιατί χρειάζεται σέ κάθε συνέντευξη νά γίνεται μία καινούργια άρχή, όπως εχω
προαναφέρει οτι πρέπει νά γίνεται στήν πρώτη συνέντευξη.
Προσδοκώ άπό τήν οικογένεια νά εχει κάνει κάποια πρόοδο στό μεσοδιάστημα τών
συνεντεύξεων ή τουλάχιστον νά έχει προβληματιστεί ή νά έχει μιλήσει γιά τή συνέντευξη, κι
έτσι τούς ζητάω νά αρχίσουν άπό τό σημείο στό όποιο βρίσκονται τήν περίοδο τής συνέντευξης,
όχι άπό εκεί πού σταματήσαμε. Αν χρειαστεί νά άνακαλέσουν προηγούμενες συνεντεύξεις,
καθιστώ σαφές ότι αύτό είναι δική τους δουλειά, όχι δική μου* άν χρειαστεί, τούς λέω ότι βλέπω
πολλές οίκογένειες καϊ δέν είναι δυνατό νά θυμαμαι όλες τις λεπτομέρειες, ένφ εκείνοι βλέπουν
πιθανώς μόνο έναν οικογενειακό θεραπευτή καϊ θά πρέπει άσφαλώς νά είναι ικανοί νά
θυμούνται τΙς δικές τους ζωές καλύτερα άπό έναν ξένο πού τούς βλέπει γιά λίγο κάθε μήνα.
Στόχος μου είναι νά εισέλθω καϊ πάλι στό σύστημα, νά τούς βοηθήσω νά κάνουν άλλο ένα βήμα,
άλλά νά αποσυρθώ στό τέλος και νά τούς άφήσω νά προχωρήσουν μόνοι τους μέχρι νά
ξανασυναντηθούμε. Κάθε συνέδρια είναι, λοιπόν, κατά κάποιον τρόπο όμοια μέ τήν πρώτη, ενα
βήμα στό άγνωστο, μια ολοκληρωμένη διαδικασία. Ένα πλεονέκτημα αυτής τής προσέγγισης,
και άναμφιβόλως ενας λόγος γιά νά τήν άναπτύξω, είναι τό γεγονός ότι μοϋ επιτρέπει νά
θεραπεύω πολύ μεγαλύτερο άριθμό άσθενών άπ' ό,τι θά ήταν δυνατό άν χρησιμοποιούσα
τεχνικές πού θά μέ περιόριζαν γιατί θά ήταν άπαραίτητο νά θυμάμαι προηγούμενα ιστορικά ή
συνεντεύξεις.
Είναι όμως ταυτόχρονα χρήσιμο νά καταγράφει κάποιος συνοπτικά τά κύρια σημεία τής
αλληλεπίδρασης κανι νά τά διαβάζει όταν χρειάζεται, γιά νά άποφύγει πιό εύκολα νά ύποπέσει,
εξαιτίας τής άντιμεταβίβασής του, στά ίδια λάθη σέ άλλες περιστάσεις. 'Επίσης, είναι σημαντικό
νά κρατάει κάποιος σημειώσεις γιά τά κύρια εύρήματα τής πρώτης συνέντευξης και νά
καταφεύγει σ' αυτές περιστασιακά, γιατί τό πρόβλημα συχνά παρουσιάζεται σέ γενικές γραμμές
στήν αρχή, ακόμη κι άν δέν τό άντιλαμβανό- μαστε αρχικά.
 12. ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΚΙ ΑΝΤΕΝΔΕΙΞΕΙΣ

Υπάρχουν μόνο δυο είδη οικογενειών, έλεγε ή γιαγιά μου, οί "Εχοντες και οί Μή
'Έχοντες.
Μιγκέλ Θερβάντες, Δον Κιχώτης

Νομίζοντας ότι Θά πάρει αμέσως όλο το χρυσάφι πον μπορούσε νά δώσει ή χήνα, τήν
έσφαξε καϊ τήν άνοιξε, άλλά δέ βρήκε τίποτα.
Αίσωπος, Ή Χήνα μέ τό Χρυσό Αυγό

Τό καλύτερο θά ήταν ένα άτομο πού θά εϊχε όλα τά καλά πράγματα ένός πτωχού καϊ
όλα τά καλά γεύματα ένός πλούσιου, άλλά αύτό δέν έχει γίνει ποτέ.
Θόρντον Οϋάιλντερ, Ή Προξενήτρα

Όπως είναι σύνηθες μέ κάθε νέα τεχνική, οί ένδείξεις κι αντενδείξεις για τήν κοινή
οικογενειακή προσέγγιση έχουν διερευνηθεί λιγότερο άπ5 ό,τι άλλες πτυχές αύτου τοΰ σχετικά
νέου κλάδου. Αναπόφευκτα, στά πρώιμα στάδια τής άνάπτυξης νέων μεθόδων αυτές
χρησιμοποιούνται μέ σχετικά γενικό, μή επιλεκτικό τρόπο, γιατί δέν είναι δυνατό νά
καθιερωθούν άξιόπιστα κριτήρια, μέχρι νά δοκιμαστεί ή καθεμία εύρέως τόσο σέ καταστάσεις
στις όποιες αποδεικνύεται αποτελεσματική, όσο και σέ καταστάσεις στις όποιες δέν
αποδεικνύεται αποτελεσματική. Πράγματι, είναι άπό μερικές άπόψεις επιθυμητό νά δοκιμαστεί
ή προσέγγιση σέ κάθε είδος περιστατικό, γιατί μόνον κατ' αύτό τόν τρόπο δύναται νά
αξιολογηθεί καϊ τελικά νά χρησιμοποιηθεί πιό επιλεκτικά κανι άποτελεσματικά.
Επειδή όμως είναι ανθρώπινο, όλοι άποφεύγουμε πολύ συχνά νά άντιμετωπίσουμε τήν
πολυπλοκότητα κα\ τή σύγχυση τής ζωής, τήν αναγκαιότητα τού άγω να καϊ τής επαγγελματικής
ώρίμανσης μέσφ τής αφοσιωμένης επιλογής κα\ ύποστήριξης μίας προσέγγισης έναντι όλων τών
άλλων. Έάν είμαστε άρκετά ενθουσιασμένοι μέ τά προτερή- ματά της, δέ χρειάζεται νά μάθουμε
πώς νά χρησιμοποιούμε τις εναλλακτικές λύσεις ή νά αποφασίσουμε σέ κάθε περιστατικό, ποιά
προσέγγιση είναι προτιμητέα. Στήν περίπτωση τών θεραπειών πού υφίστανται, είτε πρόκειται
γιά τήν ψυχανάλυση είτε γιά τήν τροποποίηση τής συμπεριφοράς ή γιά σωματικές θεραπείες,
γνωρίζουμε πάρα πολύ καλά ότι ή επιλογή βασίζεται συχνά περισσότερο σ' αύτό πού τυχαίνει νά
εχει μάθει ό θεραπευτής ή αίσθάνεται πιο άνετα νά χρησιμοποιήσει παρά σ' αύτο πού θά
μπορούσε νά βοηθήσει τον άσθενή περισσότερο. Ή οικογενειακή θεραπεία αντιμετωπίζει τόν ί-

240
 Ενδείξεις κι Αντενδείξεις 241

διο κίνδυνο* στις ΗΠΑ ειδικά πλανιέται μία γενική εντύπωση άπο τή βιβλιογραφία ότι μερικές
ομάδες πού εξασκούν τή μέθοδο, τήν εφαρμόζουν μή επιλεκτικά, σάν νά έχουν εγκαταλείψει
άλλες τεχνικές εξαιτίας τοϋ ενθουσιασμού τους γι αύτήν τή νέα προσέγγιση, ή νά τήν
ενστερνίστηκαν έπειδή δέν έχουν αποκτήσει πρώτα εμπειρία στις ατομικές ή άλλες ομαδικές
θεραπείες.
ΟΙ συστηματικές προσπάθειες νά ενοποιηθούν ή κοινή θεραπεία, ή ομαδική θεραπεία
άγνώστων μεταξύ τους άτόμων κα\ οι ατομικές ψυχοθεραπείες φαίνεται νά απουσιάζουν άπό τή
βορειοαμερικανική βιβλιογραφία, άλλά όλως περιέργως σπάνια άνα- γνωρίζει κάποιος αύτό τό
έλλειμα. 'Ένα σπάνιο παράδειγμα είναι μία πρόσφατη δημοσίευση τοϋ Bowen (1):

Είναι άξιοσημείωτο ότι οι ειδικοί τής ομαδικής ψυχοθεραπείας δέν είχαν παρά ένα δευ-
τερεϋον ενδιαφέρον γιά τήν οικογενειακή θεραπεία. Δέν ύπήρχαν ομαδικοί ψυχοθερα-
πευτές μεταξύ τών δημιουργών τοϋ οικογενειακού κινήματος.... Οί ομαδικοί θεραπευτές
πού εφαρμόζουν τήν οικογενειακή θεραπεία συμμετέχουν σέ συναντήσεις ομαδικής θε-
ραπείας καϊ δημοσιεύουν εργασίες σέ περιοδικά τής ομαδικής θεραπείας μέ σχετικά
ελάχιστη επικάλυψη μεταξύ τών όμάδων.... Τό μεγαλύτερο μέρος τής επιρροής τής
ομαδικής ψυχοθεραπείας στήν οικογενειακή θεραπεία έχει προέλθει άπό άνθρώπους πού
είχαν κάποια άρχική επαγγελματική εκπαίδευση στήν ομαδική ψυχοθεραπεία, άλλά δέ
θεωρούσαν οτι είναι ομαδικοί θεραπευτές.

Όταν εξέφρασα μία παρόμοια εντύπωση στό Εθνικό Συνέδριο γιά τήν Εκπαίδευση στήν
Οικογενειακή Θεραπεία στή Φιλαδέλφεια τό Νοέμβριο τοϋ 1972 στήν όμιλία μου στήν
εναρκτήρια συνεδρίαση μαζί μέ τούς Bowen, Minuchin, Satir, Serrano, Whi- taker και Wynne,
δέν εκφράστηκε καμία διαφωνία, ούτε τότε ούτε άργότερα, άπ' αυτούς ή τούς 800 συνέδρους,
ένω πολλοί εξέφρασαν τή συμφωνία τους σέ ιδιωτικές συνομιλίες.
Αύτή ή τάση ήταν εύτυχώς λιγότερο έκδηλη στή Βρετανία, Ιδίως άπό τότε πού ή οι-
κογενειακή καϊ, ή συζυγική θεραπεία, άν καϊ άναπτύχθηκαν άργότερα άπ' ό,τι στήν Βόρεια
Αμερική, κατέλαβαν τελικά παρ' όλα αύτά μία σταθερή θέση σέ σημαντικά εκπαιδευτικά
κέντρα, όπως τό Ινστιτούτο Ψυχιατρικής και τό Νοσοκομείο Maudsley, ή Κλινική Tavistock
κάί τά Νοσοκομεία Ασθενών Παίδων, όπου ήταν άναγκασμένες νά διεκδικήσουν τή θέση τους
στό πλήρες εύρος τών ψυχιατρικών παρεμβάσεων. Όσον ά- φορά στον έαυτό μου, άπ' όταν
ήμουν φοιτητής άκόμη εχω δουλέψει σέ στενή συνεργασία μ' ένα ευρύ φάσμα επαγγελματικών
κλάδων. Συνεπώς, άν καϊ. στις άρχές τής δουλείας μου μέ τήν κοινή θεραπεία, δπως καί στο
πρώιμο έργο μου μέ ομάδες άγνώ- στων μεταξύ τους άτόμων, πειραματίστηκα μέ τήν τεχνική
σε κάθε είδους κατάσταση γιά νά μάθω πού ήταν πρόσφορη καί πού όχι, ενδιαφέρθηκα
σύντομα νά προσδιορίσω πιο καθαρά τά όρια κάθε είδους παρέμβασης. Σέ αύτό τό ζήτημα
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 242

επικέντρωσα τό ενδιαφέρον μου, τόσο εγώ όσο καί οι συνάδελφοι μέ τούς οποίους
συνεργάστηκα, καί ελπίζω δτι τά συμπεράσματα πού παρουσιάζονται παρακάτω θά είναι
χρήσιμα σέ άλλους, καί θά συμπληρώσουν άλλες διαθέσιμες πληροφορίες.

Κοινές διαγνωστικές συνεδρίες

Πρέπει πρώτα νά κάνουμε τή διάκριση μεταξύ τής χρήσης τών κοινών συνεδριών γιά
διάγνωση (δηλ, εξασφάλιση πληροφοριών γιά τό οίκογενειακό σύστημα καί τή σημασία του
γιά τό πρόβλημα, όπως αύτό παρουσιάζεται άπό τούς παραπέμποντες) καί γιά θεραπεία (δηλ.
προσπάθεια αλλαγής τής κατάστασης πραγμάτων, ή όποία έχει ά- ποσαφηνιστεί κατ' αύτό τόν
τρόπο).
Γιά τή διάγνωση δέν υπάρχει καμία αντίρρηση νά πραγματοποιείται μέ κοινές συνεδρίες καί
στήν Ιδανική περίπτωση θά πρέπει νά γίνει μία προσπάθεια νά εξετασθεί ή οικογένεια
τουλάχιστο μία φορά μαζί στήν αρχή ή τουλάχιστο στήν πορεία οποιασδήποτε μορφής
θεραπείας. Μόνο μ' αύτό τόν τρόπο μπορεί κάποιος νά είναι σίγουρος οτι δέν παρέλειψε μία
οικογενειακή εμπλοκή ποϋ είναι κρίσιμη γιά τήν θεραπεία τού παρουσιαζόμενου προβλήματος.
Ή αδυναμία εξέτασης τής οικογένειας ισοδυναμεί μ' έναν ιατρό πού αποφασίζει νά μήν
εκτελέσει μία πλήρη σωματική εξέταση στήν περίπτωση οργανικής διαταραχής· κάτι τέτοιο
επιτρέπεται στον έμπειρο ιατρό, άλλά αποτελεί ένα υπολογισμένο ρίσκο.
Μερικές φορές οι ατίθασες, κακεντρεχείς καί καταστρεπτικές στάσεις σέ μερικά μέλη τής
οίκογένειας αναφέρονται ώς λόγοι γιά τήν άποφυγή τών κοινών συνεδριών. Γιά τή θεραπεία
αύτο μπορεί νά είναι συχνά σωστό, άλλά δέν άποτελεί άντένδειξη γιά μία κοινή διαγνωστική
συνεδρία. Έάν τά μέλη τής οικογένειας έχουν επιβιώσει ζώντας μαζί έως τή διαγνωστική
συνέντευξη, είναι πολύ πιθανό νά είναι ικανά νά επιβιώσουν γιά άλλη μία ώρα οικογενειακής
άλληλεπίδρασης. Επιπλέον, δέν υπάρχει κανένας λόγος νά είναι ή σχέση χειρότερη μετά τή
συνέντευξη, εφόσον αποφευχθούν προσπάθειες παρέμβασης καί ή στάση τοϋ θεραπευτή είναι
ύποστηρικτική γιά όλους, μή επικριτική γιά κάθε άτομο καί ούδέτερη όσον άφορα στή
σύγκρουση. Σέ περίπτωση αμφιβολίας, ή κοινή συνεδρία δύναται νά τερματιστεί σέ
οποιοδήποτε σημείο μέ τήν εξήγηση ότι έ- πιτέλεσε το σκοπό της κι ότι θα χρειασθεί άτομική
λήψη ιστορικού. Οι άτομικές συνεντεύξεις δύναται νά διεξαχθούν σέ κάθε περίπτωση ειτε πρϊν
είτε μετά τήν οικογενειακή συνεδρία ή σέ άλλες περιπτώσεις όταν απαιτείται λεπτομερές
Ιατρικό ή άλλο ιστορικό, ή όταν εμφανίζεται ύλικό γιά τον «εσωτερικό κόσμο» ενός
οικογενειακού μέλους πού δέν είναι πρόσφορο στό δεδομένο στάδιο νά τό μοιραστούμε μέ
 Ενδείξεις κι Αντενδείξεις 243

ολόκληρη τήν οικογένεια (π.χ. λεπτομερείς πληροφορίες γιά τή γονική ή εφηβική σεξουαλική
δραστηριότητα). Μπορεί νά είναι κάποιος εντελώς εύέλικτος σχετικά μ' αύτούς τούς διακανο-
νισμούς καϊ κάθε θεραπευτής είναι ελεύθερος νά άκολουθήσει ένα πρότυπο λήψης δια-
γνωστικών συνεντεύξεων πού τον εξυπηρετεί καλύτερα, διαφοροποιώντας το μέ τό δικό του
τρόπο γιά τά διαφορετικά είδη περιστατικών.

Κοινή προσέγγιση τής θεραπείας

Γιά τή θεραπεία θά πρέπει νά άποφασιστεϊ ή αξία τής συνέχισης τής κοινής προσέγγισης σέ
σύγκριση μέ τήν άτομική ή ομαδική θεραπεία αγνώστων μεταξύ τους άτόμων γιά ένα ή
περισσότερα οίκογενειακά μέλη ή σέ σύγκριση μέ τήν πρακτική μέριμνα, τήν τροποποίηση τοϋ
περιβάλλοντος ή τήν άνυσματική θεραπεία. Αύτές οι διαφορετικές παρεμβάσεις δέν είναι
άμοιβαία αποκλειόμενες κα\ σύμφωνα μέ τήν εμπειρία μας ένας συνετός συνδυασμός αύτών
τών προσεγγίσεων έχει συνήθως τή μεγαλύτερη πιθανότητα επιτυχίας. Πολλά θά εξαρτηθούν
άπό τό άν οί στόχοι είναι περιορισμένοι ή έχουν μεγαλύτερη εμβέλεια, άν ή θεραπεία πρόκειται
νά είναι βραχύχρονη ή μακρόχρονη, άν θά είναι προσανατολισμένη στήν κρίση καϊ ασυνεχής ή
θά εκτελείται μέσω τακτικών συνεδριών αύστηρά προγραμματισμένων έκ τών προτέρων.
Ωστόσο, στήν Παιδοψυχιατρική Μονάδα τοϋ Woodberry Down, αύτό τό πρόβλημα τής
έπίλογής διαφορετικών μορφών θεραπείας -κοινή, άτομική κα\ ομαδική αγνώστων μεταξύ τους
άτόμων- ήταν ένα ζήτημα μεγάλου ένδιαφέροντος επί σειρά ετών καϊ άπό τή μελέτη καϊ τή συ-
ζήτηση τών περιστατικών προέκυψαν μερικά συμπεράσματα πού έχουν έκτοτε αποδειχθεί πολύ
χρήσιμα γιά μας.
Τό πρόβλημα διαφωτίστηκε άπό δύο άπροσδόκητες κατευθύνσεις: Πρώτον, έκείνη τήν
εποχή προήδρευα σέ μία υποεπιτροπή στό Νοσοκομείο Παίδων «Βασίλισσα Ελισάβετ», ή όποία
μελετούσε άν έπρεπε νά επιτρέπεται στούς γονείς νά επισκέπτονται χωρίς ώράριο τά
νοσηλευόμενα παιδιά τους. Γιά νά απαντήσω στό ερώτημα διάβαζα όσο περισσότερο μπορούσα
γιά τήν πρώιμη παιδική άνάπτυξη και τά προβλήματα πού δημιουργούνται άπό τον άποχωρισμό
άπό τή μητέρα σέ κρίσιμα στάδια.
Δεύτερον, μέ απασχολούσε στήν ομαδική θεραπεία αγνώστων μεταξύ τους ενήλικων το
πρόβλημα ότι ορισμένοι ασθενείς δέν ανταποκρίνονταν ούτε καν σέ ομάδες πού συναντιόνταν
δύο φορές τήν εβδομάδα, παρότι τούς βοηθούσε ή ατομική ψυχοθεραπεία. Αποδείχτηκε ότι
όλοι αύτο\ οί ασθενείς είχαν υποστεί πρώιμη γονική αποστέρηση εξαιτίας γεγονότων, όπως ό
θάνατος ή ή νοσηλεία τής μητέρας, ή αλλαγή «παραμάνων» στή βρεφονηπιακή ήλικία, ή
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 244

τοποθέτηση σέ οικοτροφεία σέ μικρή ήλικία, ή απουσία τών γονέων στό εξωτερικό ή στό
στρατό κ.ο.κ,· όλοι ανταποκρίθηκαν μέ θεαματικό τρόπο όταν τοποθετήθηκαν σέ μία ειδική
όμάδα, στήν όποία οί ατομικές συνεδρίες αντικαθιστούσαν μία άπό τις δύο εβδομαδιαίες
ομαδικές συναντήσεις.
Κινούμενος μεταξύ αύτών τών τριών θέσεών μου -τό Woodberry Down, τήν υποεπιτροπή
στό Νοσοκομείο «Βασίλισσα Ελισάβετ» και τή θεραπευτική μου όμάδα- συνειδητοποίησα
σταδιακά οτι ορισμένα ζητήματα ήταν κοινά σέ όλα τά προβλήματα πού συναντούσαμε κάι
φαινόταν νά εξηγούνται ικανοποιητικά μέ τίς ιδέες τής Μελάνι Κλάϊν, γιά τίς όποιες ήμουν έως
τότε δύσπιστος. "Εχω ήδη περιγράψει σέ γενικές γραμμές τις αναπτυξιακές έννοιες τής Κλάϊν
στό Δεύτερο Κεφάλαιο. Αύτό πού άρχισα νά παρατηρώ ήταν ένα είδος κατανομής τύπου
«σάντουιτς» σχετικά μέ τήν καταλληλότητα γιά ομαδική θεραπεία* τά άτομα πού βρίσκονταν
στό πιο πρωτόγονο άλλά κάί στό πιο εξελιγμένο έπίπεδο άνάπτυξης μπορούσαν νά
επωφεληθούν άπό τις ομαδικές καταστάσεις, άν κάί μέ διαφορετικούς τρόπους, ένφ στά
ενδιάμεσα επίπεδα μεταξύ αύτών τών «άνω» κάι «κάτω» έπιπέδων ήταν απαραίτητη μία
δυαδική σχέση.
Τά άτομα κανι οί οικογένειες πού αντιπροσωπεύουν τό «κάτω στρώμα τοϋ σάντουιτς»
εμφανίζουν σέ μεγάλο βαθμό τήν παρανοϊκή/σχιζοειδή λειτουργία. Τά όρια είναι άσαφή κάι
αυξομειώνονται. Τμήματα τοϋ έαυτοϋ προβάλλονται εύκολα σέ άλλους, οί όποιοι τά
άποδέχονται εξίσου εύκολα κα\ εκτελούν ορισμένες λειτουργίες γιά τά άλλα μέλη. Αύτές οί
άμοιβαιες προβολές δύναται νά αλλάξουν επανειλημμένα, έτσι ώστε νά άλλάζουν οί ρόλοι κάί
τό πρόβλημα νά εμφανίζεται σέ διαφορετικά μέλη σέ διαφορετικές χρονικές στιγμές. Τά
ευχάριστα κα\ τά οδυνηρά συναισθήματα διαχωρίζονται κανι διατηρούνται ξεχωριστά, συχνά
προβάλλοντας τά πρώτα σ5 ένα «καλό» παιδί καί τά δεύτερα σ' ένα «κακό» εξιλαστήριο θϋμα.
Σ' αύτό τό έπίπεδο, τά μέλη πού σχηματίζουν μία όμάδα ή οικογένεια δέν είναι πραγματικά
άτομα μέ ξεχωριστές ταυτότητες κάι όρια, άλλά άντιθέτως λειτουργίες, ρόλοι ή μερικά
άντικείμενα, τά όποΐα εντοπίζονται σέ συγκεκριμένα φυσικά σώματα σέ κάθε δεδομένη
περίσταση.
Τέτοια άτομα αισθάνονται άνετα σέ μία όμάδα, όχι επειδή έχουν πραγματικές σχέσεις μέ
άλλους ώς ξεχωριστά άτομα, άλλά επειδή οί σχέσεις έχουν στήν ούσία μία βάση μερικού
άντικειμένου και απευθύνονται στήν όμάδα ώς μία μάζα, όπως τό βρέφος τους πρώτους τρεις
μήνες δέν επηρεάζεται άπό τή φροντίδα πού τοϋ παρέχουν πολλαπλές μητρικές φιγούρες και
μπορεί νά άποδέχεται τήν άλλαγή τών παραμάνων, επειδή δέν μπορεί άκόμη νά άναγνωρίσει
τήν μητέρα του ώς πρόσωπο.
Σ' αύτό το επίπεδο, οι οικογένειες συσχετίζονται μέ οργανισμούς παρά μέ συγκεκριμένα
άτομα εντός αυτών και δέν ενοχλούνται ύπερβολικά άπό άλλαγές τού προσωπικού, μέ τήν
 Ενδείξεις κι Αντενδείξεις 245

προϋπόθεση ότι ή μονάδα ώς σύνολο παραμένει διαθέσιμη γι αύτούς. Τό νά τούς επιτραπεί νά

εισέλθουν στό κτίριο κατ νά καθίσουν στά σκαλιά μπορεί νά είναι εξίσου ύποστηρικτικό όσο
και μία τυπική συνέντευξη ή άκόμη και πολύ πιό ύπο- στηρικτικό, άν τό πρώτο εΐναι άμεσα
διαθέσιμο καϊ ή δεύτερη πραγματοποιείται μέ καθυστέρηση. Σ' αύτό τό επίπεδο, ή κοινή
θεραπεία είναι όχι μόνο δυνατή άλλά καϊ ούσιώδης γιά νά έπιτευχθεί ή πρόοδος, αφού μόνον
τότε τό φανερό πρόβλημα θά είναι ορατό, καθώς ή λειτουργία μέ τήν όποια συνδέεται, θά
μεταβιβάζεται άπό τό ένα μέλος στό άλλο. Επίσης, μόνον τότε θά ύπάρχει ένα ελάχιστο
επαρκές δίκτυο Ικανό γιά αύ- τόνομη λειτουργία και εποικοδομητική χρήση τής προσφερόμενης
βοήθειας.
Τό «μεσαίο στρώμα τού σάντουιτς» άποτελεΧται άπό οικογένειες ή λειτουργία τών οποίων
αντιστοιχεί σέ κάποιο βαθμό μ' έκείνη ενός παιδιού τό όποιο έχει άναπτύξει κάποια ικανότητα
νά περιορίζει τά άρνητικά του συναισθήματα δίχως νά τά προβάλλει, είναι Ικανό νά
ενσωματώνει τήν αγάπη καΧ τό μΧσος, νά ανέχεται τήν αμφιθυμία καϊ τό καταθλιπτικό άγχος
πού προκύπτουν έξ αύτού, καϊ νά άντιλαμβάνεται τούς άλλους ώς ξεχωριστά άτομα μέ δικές
τους ανάγκες πού απαιτούν επίσης έγνοια καϊ φροντίδα. Αύτό τό στρώμα άντιστοιχεΧ, μ5 άλλα
λόγια, στήν καταθλιπτική κατάσταση τής Κλάϊν, άλλά στά πρώτα στάδια τής έμφάνισης αύτών
τών ικανοτήτων, όπου ή σύνθεση είναι άκόμη επισφαλής καϊ ή Ικανότητα νά διατηρείται ή
ε'ικόνα τών αγαπημένων προσώπων παρούσα καϊ άθικτη είναι έπίσφαλής καϊ άπειλεΧται
εύκολα άπό τήν πρόκληση απογοήτευσης καϊ θυμού μέσω τής απουσίας καϊ τής απόρριψης.
Τέτοια άτομα καϊ οικογένειες, όπως τά νήπια στήν ηλικία άπό έξι περίπου μηνών έως δύο ετών,
έ- ξαρτώνται βαθιά άπό τϊς θετικές σχέσεις μεταξύ τους καϊ μέ τό θεραπευτή καϊ αίσθά- νονται
έντονο άγχος άπό οποιαδήποτε απειλή απώλειας, άποχωρισμοϋ ή απόρριψης. Ή αποκάλυψη
Ισχυρών αρνητικών συναισθημάτων στήν πορεία τών οικογενειακών συνεδριών μπορεί νά
οδηγήσει αύτές τϊς οικογένειες σέ φυγή, καϊ άκόμη καϊ ή συνειδητοποίηση τών διαφορών στή
στάση καϊ τών ξεχωριστών ταυτοτήτων μπορεΧ νά βιωθεί ώς μία άπειλή εγκατάλειψης.
Σ5 αύτό τό επίπεδο, ή έμφαση πρέπει νά δίδεται σέ ασφαλείς, άξιόπιστες, δυαδικές σχέσεις.
Είναι δυνατό νά χρησιμοποιηθούν κοινές διαγνωστικές συνεντεύξεις, άν χρησιμοποιηθούν μέ
σύνεση, καϊ κοινές θεραπευτικές συνεδρίες, εφόσον συνοδεύονται άπό άτομικές συνεδρίες γιά
όλα τά μέλη ή γιά ένα πρόσωπο-κλειδϊ (συνήθως ή μητέρα), άπό τό όποιο ζητείται νά παίξει
αύτό τόν ύποστηρικτικό ρόλο στήν οικογένεια ώς σύ- νολο. Άν οί άτομ^οΐ θεραπευτές
συμμετέχουν στίς οικογενειακές ή συζυγικές συνεδρίες, πρέπει νά διατηρήσουν τίς προσωπικές
τους σχέσεις μέ τά οικογενειακά μέλη πού παρακολουθούν, μέ τον καθένα νά υποστηρίζει τή
δική του άποψη, σχεδόν όπως ενας νομικός συνήγορος, καί νά αφήνει τούς άλλους θεραπευτές
νά υποστηρίζουν τά οίκογενειακά μέλη πού παρακολουθούν εκείνοι μέ τον ίδιο τρόπο. Είναι
επίσης δυνατός ενας συμβιβασμός, μέ τόν όποιο ή άτομική σχέση προσφέρεται στήν κοινή
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 246

συνεδρία δίχως ξεχωριστές ατομικές συνεντεύξεις, μέ τούς συνθεραπευτές νά παίρνουν τό

μέρος κάποιου μέλους τής οικογένειας. Σταδιακά, καθώς τά μέλη τής οικογένειας ώρι- μάζουν
καί αυξάνουν τήν ίκανότητά τους νά διατηρούν τα εσωτερικά τους πρότυπα ή αντικείμενα
ενόψει τής απογοήτευσης καί τής άπώλειας, ή άτομική επαφή γίνεται λιγότερο άναγκαία καί
είναι δυνατό νά χρησιμοποιηθούν συνήθεις κοινές τεχνικές.
Αύτό τό μεσαίο στρώμα είναι πιό δύσκολο νά αναγνωριστεί άπ' ό,τι τ' άλλα, άλλά ένα
ιστορικό απώλειας άγαπημένων προσώπων στή βρεφονηπιακή ηλικία, άλλες ενδείξεις
άποστέρησης, άποχωρισμού καί καταθλιπτικών επεισοδίων, μία προσκολλητική άμοιβαία
υποστήριξη τύπου «άθώα νήπια», ή οποιαδήποτε άλλη προφανής άνικανό- τητα άντίστασης
στήν άπώλεια καί τόν άποχωρισμό θά πρέπει νά μας προειδοποιεί για τήν πιθανή άνάγκη
ατομικής επαφής,
Τό «άνω στρώμα τοϋ σάντουιτς» άντιπροσωπεύει όλα εκείνα τ' άλλα άτομα καί τίς
οικογένειες στά όποία ή ικανότητα γιά σχέσεις πού άπεικονίζονται στήν καταθλιπτική
κατάσταση εχει εδραιωθεί μέ άσφάλεια. Ή άμφιθυμία, ή μοναξιά καί ή ιδιαιτερότητα μπορούν
νά άντιμετωπιστοϋν μέ ειλικρίνεια, ετσι ώστε ή εμφάνιση άρνητικών συναισθημάτων ή
σύγκρουσης στίς οικογενειακές συνεδρίες νά μπορούν νά άντιμετωπι- σθοϋν καί νά
χρησιμοποιηθούν εποικοδομητικά. Σ* αύτό τό επίπεδο δύναται νά χρησιμοποιηθούν ατομικές,
οικογενειακές ή ομαδικές μέθοδοι σε συνάρτηση μέ άλλους παράγοντες, όπως ό διαθέσιμος
χρόνος καί οί άλλοι πόροι, οί θεραπευτικοί στόχοι, τά προβλήματα προσέλευσης κ.ο.κ. Άλλά ή
άτομική θεραπεία δέν έχει πλέον νόημα, ένφ ή κοινή συνεδρία, ή όποία σ' αύτό τό επίπεδο
γίνεται μία συγκέντρωση άτόμων παρά ένας «οργανισμός» στον όποίο άνήκει τό άτομο,
προκαλεί συχνά πιό ραγδαίες αλλαγές. Ό ομαδική θεραπεία αγνώστων μεταξύ τους άτόμων
είναι επίσης εξαιρετικά αποτελεσματική, Ιδίως μέ παιδιά τής λανθάνουσας ηλικίας καί τής
εφηβείας, όπου ή κύρια ά- ποστολή είναι νά εγκαταλείψουν τήν οικογένεια καί νά
ενσωματωθούν στό εύρύτερο κοινωνικό περιβάλλον καί ή κύρια βοήθεια γιά τήν έπίτευξή της
προέρχεται κανονικά άπό τήν όμάδα τών συνομηλίκων. Σ' αύτές τίς ηλικίες, οί ξεχωριστές
ομάδες άγνώστων μεταξύ τους συνομηλίκων γιά παιδιά καί γονείς σέ συνδυασμό μέ «πολυ-
οίκογενειακές» συνεδρίες είναι πιθανώς πιό άποτελεσματικές άπό οτιδήποτε άλλο.
Αύτά τά συμπεράσματα, τά όποια παρουσίασα γιά πρώτη φορά δοκιμαστικά σέ μία διάλεξη
στή Βρετανική "Ένωση Κοινωνικής Ψυχιατρικής τό 1967 καί δημοσιεύθηκαν τό 1969, έχουν
έκτοτε υποστηριχθεί άπό παρόμοιες έρευνες στό Ινστιτούτο Συζυγικών Μελετών, τις όποιες
παρουσίασε ό Lyons στό πρόσφατο Συμπόσιο γιά τό Ιωβηλαίο τού Tavistock (2).
 Ενδείξεις κι Αντενδείξεις 247

Παραλλαγές βάσει τής κοινωνικής τάξης

Γράφοντας άπό τήν σκοπιά ενός ψυχαναλυτή, ό Bychowski (3) παρατήρησε ότι oi ελλείψεις
στήν άντίληψη, ή πτωχή δύναμη τοϋ εγώ, ή πρωτόγονη καί τιμωρητική Ανάπτυξη τοϋ υπερεγώ,
ή διάχυτη εχθρότητα καϊ ή χρόνια απάθεια και κατάθλιψη πού βρήκε στούς αποστερημένους
ασθενείς του φαινόταν νά καθιστούν τή συμβατική, ατομική ψυχαναλυτική θεραπεία
άναποτελεσματική. Oi φανερές εξαιρέσεις πού βρήκε στον κανόνα αυτόν χαρακτηρίζονταν άπό
μία θετική στάση άπέναντι στή μάθηση και τήν εκπαίδευση σέ τουλάχιστον ένα γονικό
πρόσωπο ή μέλος τής οικογένειας, μία άρκετά σταθερή οίκογενειακή δομή καί ικανοποιητική
πρώιμη ανατροφή πού επέτρεπε επαρκή ανάπτυξη τοϋ εγώ. Από τήν ανασκόπηση δμως τής
ερευνητικής βιβλιογραφίας γιά τή θεραπεία στά εξωτερικά ιατρεία τών χαμηλότερων
κοινωνικοοικονομικών τάξεων, ό Cobb (4) βρήκε πολλές αποδείξεις ότι ή επιτυχής παρέμβαση
σ' αύτούς τούς Ασθενείς συσχετιζόταν μέ τό βαθμό τής αποδοχής καί τής συμπάθειας άλλά και
μέ τήν ικανότητα γιά κατανόηση κι επικοινωνία τών θεραπευτών. Δέν εκπλήσσει δτι αυτές οι
'ιδιότητες ηταν συχνά μεγαλύτερες σέ δσους βρίσκονταν χαμηλότερα στήν επαγγελματική
ιεραρχία ή είχαν ένα παρόμοιο πολιτιστικό υπόβαθρο, άν καί ή πείρα μπορεί νά βοηθάει νά
γεφυρωθούν μεγαλύτερες πολιτισμικές διαφορές. Στις ομαδικές όσο καί στις ατομικές τεχνικές,
οι μέθοδοι πρέπει νά προσαρμόζονται στίς άνάγκες τών άσθε- νών.

Oi Christmas καί Davis (5) επισημαίνουν:

Ή προσδοκία τών ασθενών τών κατώτερων τάξεων γιά συγκεκριμένες άπαντήσεις, κα-
τεύθυνση καί καθοδήγηση δύναται νά ικανοποιηθεί μέ τήν χρήση ομάδων εστιασμένων
στό συμβουλευτικό επίπεδο, δπου χρησιμοποιείται ή τεχνική τής ομαδικής επίλυσης
προβλημάτων. Σέ μερικές ομάδες, μέ κοινά προβλήματα ή άνάγκες, ή έμφαση έχει
μετατοπιστεί άπό τά προβλήματα σέ μηχανισμούς αντιμετώπισης γενικά, καί άπό τό
παρόν στό
παρελθόν καϊ στό μέλλον. Επειδή πρόκειται για μία διεργασία πού είναι κοινωνική παρά
κυρίως λεκτική, οί ομαδικές μέθοδοι φαίνεται να βοηθούν τούς άσθενεϊς πού δυσκο-
λεύονται στήν επικοινωνία μέ τήν κυρίαρχη γλώσσα τής μεσαίας τάξης. Ή επικοινωνία
μεταξύ τών μελών τής ομάδας στή γλώσσα τής αποστερημένης κοινότητας μπορεί νά δι-
ευρύνει τή συνείδηση τοϋ θεραπευτή όχι μόνον ώς προς τον πολιτισμό τών ασθενών άλλά
και ώς προς τήν εμβάθυνση τής κατανόησης του τόσο για τις έγνοιες τής καθημερινότητας
όσο και τών εσωτερικών συγκρούσεων τών ατόμων (σελ. 471).
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 248

Ό Bloch (6) βρήκε ότι μία ανοικτή, προσανατολισμένη στην κρίση όμάδα άγνώστων μεταξύ
τους ατόμων είναι ώφέλιμη γιά άποστερημένα ή μειονεκτικά άτομα. Παρά τή μή τακτική
προσέλευση, ό μεγάλος άριθμός τών άσθενών παρείχε μία μεταβαλλόμενη ομαδική σύνθεση
πού παρ' όλα αύτά λειτουργούσε άντιπροσωπευτικά καϊ αποτελεσματικά γιά τό σύνολο. Οί
ενεργητικές παρεμβάσεις άπό τό θεραπευτή ήταν άναγκαΐες γιά νά «γεφυρωθούν» οί διαφορές,
δίνοντας έμφαση στις ομοιότητες μεταξύ τών μελών καϊ ενθαρρύνοντας τό μοίρασμα και τήν
επίλυση τών προβλημάτων. Ό Beck καϊ οί συνεργάτες του (7) βρήκαν επίσης ότι ή ομαδική
δουλειά μέ πτωχούς μπορεί νά είναι επιτυχημένη άν ό θεραπευτής υποβοηθά ενεργά τήν
ομαδική άλληλεπίδραση καϊ τό μοίρασμα τών προβλημάτων άντί νά παρεμβαίνει καϊ νά δίνει
συμβουλές άμεσα, κάτι πού άντιθέτως προκαλούσε φθόνο, άντίσταση καϊ αναστολή. Ό White
καϊ οί συνεργάτες του (8) απέδειξαν ότι ύπάρχει ένα μεγαλύτερο ποσοστό διακοπής τών
άτομικών συνεντεύξεων στούς άσθενεις τών κατώτερων τάξεων σέ σύγκριση μ' εκείνους τής με-
σαίας τάξης δταν οί θεραπευτές είναι παθητικοί καϊ σιωπηλοί άντί νά είναι ενεργητικοί κι
ενθαρρυντικοί.
Παρομοίως, ό McKinney (9) συμπέρανε ότι ή κοινή οικογενειακή θεραπεία είναι άκόμη πιο
άποτελεσματική σέ σύγκριση μέ τις άτομικές προσεγγίσεις σέ πτωχούς, μειονεκτικούς και
αποστερημένους άσθενεΐς όταν τήν τροποποίησε κατάλληλα ώστε νά συμπεριλαμβάνει τά
ακόλουθα: ενεργό προσπάθεια γιά τήν απόκτηση επαφής άντί νά άξιώνεται νά γίνει αίτηση καϊ
νά υπάρχει συμμετοχή ώς ένα μέτρο κινητοποίησης* υποστήριξη, μέ τή μορφή πρακτικής
βοήθειας γιά τήν άπόκτηση τών άναγκαίων πόρων καϊ υπηρεσιών, ώστε νά επιδειχτεί
πραγματική έγνοια καϊ ενδιαφέρον άλλες μορφές ενεργητικής εμπλοκής στά πρώτα στάδια*
περιορισμένοι στόχοι προσαρμοσμένοι στις επιθυμίες τής οικογένειας* καϊ έμφαση σέ θετικά
στοιχεία καϊ στό δυναμικό ωρίμανσης. Λόγω αυτών τών άπαιτήσεων άπαιτοϋνταν υψηλός
βαθμός εμπλοκής καϊ συμμετοχής άπό τό θεραπευτή.
Βαριά αποστερημένες, μειονεκτικές και άποδιοργανωμένες οίκογένειες

Παρότι οί οικογένειες τής εργατικής τάξης έχουν γενικά διαφορετικές προσδοκίες, άξιες κα\
τρόπους επικοινωνίας, πού άπαιτούν άπο το θεραπευτή διαφορετικές ικανότητες άπο εκείνες
πού θεωρεί κατάλληλες γιά τή μεσαία τάξη, οί οικογένειες μέ Ανύπαρκτους πόρους,
εκπαίδευση κα\ κοινωνική αποδοχή απαιτούν προσεγγίσεις προσαρμοσμένες άκόμη πιο
προσεκτικά στις ειδικές τους ανάγκες κα\ στή δύναμη τοϋ εγώ. Οί Minuchin (10) κάί Montalvo
κάί οί άλλοι συνεργάτες τους έχουν κάνει περισσότερα άπο οποιαδήποτε άλλη όμάδα γιά νά
κατανοήσουν τά προβλήματα κανι τϊς ανάγκες αύτών τών οίκογενειών τό βιβλίο τους
Οικογένειες τών Φτο)χογειτονιών (11) αποτελεί
 Ενδείξεις κι Αντενδείξεις 249

άπαραίτητο εργαλείο γιά κάθε επαγγελματία πού δουλεύει μέ βαριά μειονεκτικές οικογένειες.
Συμπέραναν ότι αύτές οί οικογένειες χαρακτηρίζονται άπό έλλειψη μονιμότητας, αναξιοπιστία
κάί αντιφατικότητα, δίχως σαφείς κανόνες γιά έσωτερίκευση κα\ δίχως διαρκή δομή. Ώς
άποτέλεσμα, τά παιδιά, άντί νά ακολουθούν κάποιους κανόνες, άντιδροϋσαν στις
ταλαντευόμενες συναισθηματικές διαθέσεις τών γονέων, οί όποιες καθόριζαν τις άντιδράσεις,
τις ανταμοιβές κα\ τις τιμωρίες πού είχαν ελάχιστη ή καμία σχέση μέ τή συμπεριφορά τών
παιδιών.
Ή άνικανότητα γιά παρατεταμένη εστίαση τής προσοχής απέτρεπε επίσης τή μάθηση μέσω
τής εμπειρίας, επέτρεπε τήν παρορμητική κινητική έκφόρτιση χωρίς λογική σκέψη, περιόριζε
τήν ικανότητα γιά αύτοσυναίσθηση, αύτοανάλυση κάί αυτοέλεγχο κάί καθιστούσε άδύνατη τήν
παρατεταμένη, επίμονη συζήτηση ένός θέματος μέχρι νά διατυπωθεί ένα συμπέρασμα εξαιτίας
τοϋ περισπά σμοϋ κα\ τής άπο σύνδεσης. Τό λεξιλόγιο κάί ή ικανότητα γιά αφηρημένη σκέψη
ήταν πενιχρά. Τά μέλη αύτών τών οικογενειών εμφάνιζαν, έν ολίγοις, μία ικανότητα γιά
προσοχή καί αυτοέλεγχο πού είναι φυσιολογική μόνο σέ πολύ μικρά παιδιά, προσπαθώντας μέ
αύτήν νά αντιμετωπίσουν επιτυχώς τή σωματική δύναμη καϊ τήν ένόρμηση πού ταίριαζε στήν
πραγματική τους ηλικία. Καί επειδή υπήρχε μία ελλειψη σταθερής δομής ή σταθερών κανόνων
γιά έσωτερίκευση, συνέχιζαν νά εξαρτώνται άπό άλλους γιά τήν οργάνωση κα\ τόν ελεγχο τους,
κάί αποτύγχαναν νά άναπτύξουν οί ίδιοι τόν άπαραίτητο εσωτερικό έλεγχο.
Αύτές ήταν ούσιαστικά οικογένειες ένός γονέα, συνήθως μέ μία μητέρα και μέ άστατη
άλληλοδιαδοχή πατρικών προσώπων, άλλά άκόμη κι όταν ύπήρχαν δύο γονείς, εκείνοι
μπορούσαν νά συσχετίζονται μεταξύ τους μόνο μέσω τών γονικών ρόλων κι όχι ώς σύζυγοι μέ
ικανοποιητικούς συζυγικούς δεσμούς. "Ετειναν νά εναλλάσσονται μεταξύ τοϋ αυστηρού,
δεσποτικού ελέγχου τών παιδιών κάί τής ανήμπορης παραίτησης, μετέφεραν τήν ευθύνη ειτε
στό πιο ισχυρό άπό τά παιδιά (τό «γονικό παιδί» σύμφωνα μέ το Minuchin) ή στήν κοινωνία καϊ
εγκατέλειπαν εντελώς τήν ο'ικογένεια, σωματικά ή συναισθηματικά. Ίο υποσύστημα τών
αδελφών αποτελούσε τήν κύρια δύναμη κοινωνικοποίησης, συχνά σέ μία έκφοβιστική,
συμμορίτικη βάση, ενώ οι γονείς και τά παιδιά αποξενώνονταν περισσότερο και τά δεύτερα
άνέπτυσσαν στάσεις αύξανόμενης απειθαρχίας και έναντίωσης καθώς κατέρρεε ή επικοινωνία.
Ό Minuchin επιβεβαιώνει τά δικά μας εύρήματα μέ τό συμπέρασμα ότι ή βάση τού προτύπου
εντοπίζεται στό γεγονός οτι οί ίδιοι οι γονείς έχουν βιώσει τήν αποστέρηση, δέν έλαβαν
πραγματική άγάπη και φροντίδα, καϊ δέν έσωτερίκευσαν ένα σύστημα κανόνων καϊ
αύτοέλεγχου πού θά τούς επέτρεπε νά λειτουργούν αυτόνομα. 'Έτσι, επιθυμούν απεγνωσμένα
νά είναι πάνω άπ' όλα καλοί γονείς, να δώσουν στά παιδιά τούς όσα δέν έλαβαν οί ίδιοι, άλλά
επειδή δέν έχουν λάβει, δέν μπορούν νά προσφέρουν, εκτός μέσω φαντασιώσεων ή άδέξιων,
ακατάλληλων τρόπων. Σέ κάθε περίπτωση, προσφέρουν στήν πραγματικότητα στον εαυτό τους
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 250

δι5 αντιπροσώπου, γιάτΐ αποκρίνονται στις δικές τους προβολές κι όχι στις πραγματικές ανάγκες
τών παιδιών, όπότε τά παιδιά αντιδρούν άρνητικά στήν ακατάλληλη φροντίδα. Ό Minuchin δέν
τό αναφέρει αύτό καθαρά, νομίζω, άλλά υπάρχουν σίγουρα υπονοούμενα.
Όσον άφορά στις θεραπευτικές παρεμβάσεις σέ τέτοιες οικογένειες, ή όμάδα τού Minuchin
πιστεύει ότι οι αφηρημένες, θεωρητικές παρεμβάσεις -οί συμβατικές «ερμηνείες»- είναι σέ
μεγάλο βαθμό άναποτελεσματικές. 'Επιπλέον θεωρεί ότι ή δομή τής οικογένειας πρέπει νά
αλλάξει μέ πιό συγκεκριμένες παρεμβάσεις. Ό θεραπευτής πρέπει πρώτα νά μειώσει τό
«θόρυβο», πρέπει νά γίνει ενας πρόεδρος πού ελέγχει ενεργητικά τήν αλληλεπίδραση και τήν
καθιστά τακτική και εποικοδομητική, καθοδηγώντας τούς άνθρώπους νά μήν μιλάνε όλοι μαζί,
αποτρέποντας τις διακοπές και τούς περισπα- σμούς, καθορίζοντας γενικά ενα πρότυπο
προσοχής καϊ σεβασμού, ακούγοντας προσεκτικά καϊ μέ σεβασμό κάθε άτομο μέ τή σειρά του,
διατηρώντας τή συνέχεια τής συζήτησης υπενθυμίζοντας τό θέμα οταν εκείνοι τό ξεχνούν, καϊ
λειτουργώντας ώς όργανο παρακολούθησης καϊ μνήμη μέχρι νά άρχίσουν νά έσωτερικεύουν
αυτές τις λειτουργίες γιά τόν εαυτό τους. Ανταμείβει τή συνεργασία και τή δημιουργική
προσφορά μέ έπαινο καϊ υπερτονίζει τά θετικά επιτεύγματα ώστε νά ενισχύουν τήν άλλαγμένη
συμπεριφορά. Αντί νά αντανακλά άπλώς συναισθήματα, αλλάζει τή δομή μέ συγκεκριμένο
τρόπο άναθέτοντας αποστολές (π.χ. «Μπορείς νά κάνεις τή μητέρα σου νά σού μιλήσει;» άντι
τού «Γιατί δέ σού μιλάει ή μητέρα σου;») καϊ τροποποιώντας τά κανάλια τής επικοινωνίας (π.χ.
εάν κάθε επικοινωνία περνάει συνήθως άπό τή μητέρα, θά τό εμποδίσει καϊ θά μιλήσει μέσφ τού
πατέρα).
Μία άπό τις άκρως αποτελεσματικές καϊ ασυνήθιστες τεχνικές πού άνέπτυξε αύτή ή όμάδα -
ένα ώραϊο παράδειγμα μέ παροχή ενός συγκεκριμένου εξωτερικού παραδείγ- ματος πού μπορεί
νά χρησιμεύσει ώς πρότυπο γιά έσωτερίκευση γιά τήν ο'ικογένεια- ειναι ή χρήση ενός παραβάν
μονόπλευρης οπτικής επαφής. "Ενας άπό τους δύο συνθε- ραπευτές μεταφέρει ένα γονέα πίσω
άπό τό παραβάν γιά νά παρακολουθήσει τήν ύπό- λοιπη οικογένεια νά αλληλεπιδρά. Αύτή ή
κατάσταση επιβάλει σωματικά τήν παρατήρηση, τή σκέψη κατ τον περιορισμό τών
παρορμήσεων, Ιδίως καθώς ό γονέας πού παρακολουθεί είναι ικανός νά ταυτιστεί μέ τά
στοχαστικά σχόλια τοϋ συνθεραπευτή πού κάθεται δίπλα του (ή αύτοεκτίμηση τοϋ γονέα
ενισχύεται επίσης βλέποντας οτι ό άλλος συνθεραπευτής έχει δυσκολίες παρόμοιες μέ τις δικές
του νά άντιμετωπίσει τά παιδιά!). Οι γονείς στέκονται συνήθως γιά άρκετές συνεδρίες πίσω άπό
τό παραβάν, ώστε νά καλλιεργήσουν μία διεργασία σκέψης καϊ ενδοσκόπησης πού
υπολειτουργεί σ' αύτές τις οικογένειες. Ή οικογένεια ωθείται σταδιακά νά κάνει διακρίσεις, νά
διαφοροποιεί τις υπερβολικά περιεκτικές κατηγορίες και τά θέματα αντί νά λειτουργεί μέ τούς
διπολικούς όρους «όλα ή τίποτα»· αύτό γίνεται διακόπτοντας καϊ εξετάζοντας τήν άλ-
ληλεπίδραση εδώ καϊ τώρα άντϊ νά συζητάμε τις άναφορές σέ συμβάντα τοϋ παρελθόντος. Ό
 Ενδείξεις κι Αντενδείξεις 251

θεραπευτής επιζήτα επίσης νά αναγνωρίσει τήν επικρατούσα διάθεση κάι νά τήν αλλάξει είτε
παρουσιάζοντας ένα συναίσθημα πού λείπει, είτε συμμετέχοντας στό χαρακτηριστικό
οικογενειακό συναίσθημα, είτε μεγαλοποιώντας το ώστε νά γίνει έκδηλο, είτε τροποποιώντας το
βαθμιαία.
Είναι δύσκολο νά περιγράψουμε τήν εξαιρετικά θετική, ύποστηρικτική σχέση πού
δημιουργούν τά μέλη αυτής τής ομάδας μέ τις οικογένειες, άλλά άν τή βιώσει κάποιος θά
πειστεί οτι αποτελεί τό κύριο συστατικό της επιτυχίας τους. Βρίσκουν πάντα κάτι θετικό γιά νά
τό ενθαρρύνουν άντι νά επικρίνουν τά ελαττώματα (πιστεύουν ότι oi ερμηνείες βιώνονται πάντα
ώς τραυματικές επικρίσεις άπ' αύτές τις οικογένειες) κάι οι παρεμβάσεις διατυπώνονται
προσεκτικά γιά γίνει αύτό δυνατό. Αντι νά επικρίνει μία μητέρα επειδή φωνάζει θυμωμένα στόν
υιό της, ό θεραπευτής τήν επαινεί γιά τήν επιθυμία της νά τον βοηθήσει νά συμπεριφέρεται
καλύτερα, άλλά προσφέρει βοήθεια ώστε νά υιοθετήσει μία πιο άποτελεσματική τεχνική.
Ή δουλειά μέ τέτοιες οικογένειες άπαιτει σημαντική εύελιξία κάι Ικανότητα στό πα- χνίδι
ρόλων δίχως νά χάνεται ό σεβασμός καϊ τό ενδιαφέρον. Ό Minuchin (12) δηλώνει:

Θεωρούμε εξαιρετικά σημαντικό γιά τό θεραπευτή νά είναι ικανός νά άποτιμα τό όριο

τής προσοχής σέ μία οικογένεια, ώστε νά προσαρμόζει τήν ένταση τών μηνυμάτων του
στις συναισθηματικές άπαιτήσεις τής οικογένειας σέ κάθε δεδομένη στιγμή. Όρισμένες
φορές, ό θεραπευτής πρέπει νά φωνάζει πιο δυνατά άπ' ό,τι τά μέλη τής οίκογένειας, νά
δραματοποιεί τό συναίσθημά του κάνοντας τή σιωπή του ευδιάκριτη, νά αλλάζει τή θέ-
ση του γιά νά αυξάνει ή νά μειώνει τήν εγγύτητα, νά παρουσιάζει παραδείγματα άπο τήν
προσωπική του ζωή ή νά χρησιμοποιεί ευδιάκριτα τά αίσχρόλογα πού χρησιμοποιούν τά
με'λη τής οικογένειας κρυφά μεταξύ τους. Είναι ή μαεστρία τής κατάλληλης επιλογής κα\
τού συγχρονισμού στή χρήση τέτοιων τεχνασμάτων ελέγχου τής διάθεσης πού κάνει τά
μηνύματα τοϋ θεραπευτή νά άποκτοϋν μία χειροπιαστή πραγματικότητα γιά τά μέλη τής
οικογένειας (σελ. 286).... Ό θεραπευτής ενεργοποιεί συγκρούσεις καΧ αυξάνει τήν
ένταση «δοκιμάζοντας τά όρια» κάί «ταρακουνώντας το σύστημα». Γιά νά δοκιμάσει τά
όρια άμφισβητεΧ τή συνηθισμένη κατεύθυνση τών καναλιών, τή συνήθη ροή τής
επικοινωνίας έντός αύτών τών καναλιών, τό παράλληλο στερεότυπο έπίπεδο διάθεσης
κλπ. Αύτό άποκαλύπτει τό μηχανισμό μέσφ τοϋ όποιου συγκαλύπτονται συνήθως ή
ένταση καί ή σύγκρουση στήν οικογένεια. Γιά νά ταρακουνήσει τό σύστημα, ό θεραπευ-
τής νπερεκθέτει τις συγκρούσεις. Συντάσσεται σκόπιμα σέ διάφορες στιγμές μέ διαφορε-
τικό μέλος κάι ταρακουνάει τις θέσεις πού καταλαμβάνουν τα μέλη συνήθως γύρω άπό
τις περιοχές τών συγκρούσεων. Ένώ μελετάει τό οικογενειακό σύστημα μ' αύτά τά μέσα,
τό αλλάζει επίσης (σελ. 291).... Τό πρόβλημα μ* αυτήν τή διαδικασία είναι φυσικά νά
προσδιορίσει πόσο μακριά μπορεί νά κινηθεί ή οικογένεια πέραν τών συνηθισμένων της
ορίων. Κατά τήν άποψή μας, αύτό λύνεται άριστα παρατηρώντας τις διεργασίες τής ίδιας
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 252

τής οικογένειας καΧ τή δική της ικανότητα ευελιξίας...προτιμούμε νά βασιζόμαστε στήν

παρατήρηση τής λειτουργικότητας τής ίδιας τής οικογένειας άντΧ νά τή μετράμε σέ
σύγκριση μέ κάποιον μέσο όρο ή κανόνα (σελ. 292).

Ό Minuchin τονίζει τΧς δυσκολίες πού μπορεΧ νά αισθανθεί ό θεραπευτής δουλεύοντας μέ

τέτοιες οικογένειες (13):

Οί θεραπευτές πού δουλεύουν μ' αύτές τΧς οικογένειες πρέπει νά είναι ενήμεροι γιά ορι-
σμένες διεργασίες πού είναι έμφυτες σ' αυτήν τή σύγκρουση τών πολιτισμών. "Οσον άφο-
ρφ στό θεραπευτή, οί συναισθηματικές παγιδεύσεις μπορεΧ νά μειώσουν τήν αύτοεκτίμη-
σή του και νά τόν κάνουν νά αισθάνεται περιττός καΧ άνίκανος. ΜπορεΧ νά άπαντήσει
μέ μία σειρά επανορθωτικών πράξεων μή συσχετιζόμενων μέ τήν ψυχολογική ωρίμανση
τής οικογένειας.... Ό θεραπευτής μπορεΧ επίσης νά αισθάνεται εξαντλημένος όταν
τελειώνει μία συνεδρία. Αντιμετώπισε τό στρές στήν προσπάθεια νά μιλήσει και νά
άκουστεΧ σέ ένα άσυνήθιστο έπίπεδο θορύβου. Προσπάθησε νά διατηρήσει τή συζήτηση
σέ ενα θέμα κάνοντας τόν έαυτό του ν' άκουστεΧ άπό τά ύπερδραστήρια ή ράθυμα μέλη
τής οικογένειας. ^Έπρεπε νά ξυπνήσει κάποια μέλη ή νά έλέγξει σωματικά τήν
έκδραμάτιση ένός παιδιοϋ στή διάρκεια τής συνεδρίας κι έπρεπε νά τά κάνει όλα αύτά ένώ
βομβαρδιζόταν άπό πολλαπλά ερεθίσματα. Ποικίλες άλληλεπιδράσεις έλαβαν χώρα
ταυτόχρονα, φαινομενικά δίχως καμία σχέση μεταξύ τους, κι εκείνος προσπάθησε νά
συνυφάνει τό αντικείμενο αύτών τών αλληλεπιδράσεων σέ ένα ένιαΧο σύνολο,
ελπίζοντας νά διατηρήσει ένα θέμα συζήτησης μέ κάποια μέλη, αποσπώντας παράλληλα
τήν προσοχή όσων έπρεπε νά άκούν. Κι έχει αποθαρρυνθεί επανειλημμένα στήν πορεία.,..
Οί συγκρούσεις μεταξύ τοΰ θεραπευτή και τών οικογενειακών μελών σχετικά μέ τήν αξία
τής ομιλίας προκαλούν επίσης τή συναισθηματική αντοχή τοΰ θεραπευτή. Ό λόγος έχει
πολύ λίγη χρησιμότητα καϊ υπόληψη σ' αύτές τις οικογένειες.... Ή επακόλουθη υποτίμηση
τής σκέψης μέ λόγια ά~ πειλεϊ τό θεραπευτή ακριβώς στον πυρήνα τοΰ κλινικού
εξοπλισμού του, τήν ικανότητα του νά ομιλεί μ' έναν ειδικό τρόπο. Μπορεί νά
αντιμετωπίσει αύτό τό συναίσθημα ύπερ- τονιζοντας τή συγκεκριμένη «προσφορά» του
(σελ. 289-290).

Ό Minuchin και oi συνεργάτες του κατανέμουν αύτές τις οίκογένειες σέ κατηγορίες άνάλογα
μέ τό επίπεδο άνάπτυξής τους. Θά είναι ίσως πιο σαφές άν άρχίσουμε μέ τήν περιγραφή τών
λιγότερο άνώριμων καί προχωρήσουμε προς τά κάτω, καθώς ή αίσθηση τού χάους καί τής
σύγχυσης αύξάνει καθώς κατεβαίνουμε στά χαμηλότερα επίπεδα.
Πιό άνεπτυγμένες είναι οί «οικογένειες μέ νεαρούς γονείς», στις όποιες και οί δύο γονείς
τηρούν ουσιαστικά μία προεφηβική στάση καϊ διατηρούν τις σημαντικές σχέσεις τους σέ
ομάδες συνομηλίκων έκτος οικογένειας αντί γιά μεταξύ τους ή μέ τά παιδιά. Ή σύζυγος είναι
 Ενδείξεις κι Αντενδείξεις 253

συχνά σεξουαλικά αχαλίνωτη καϊ άστατη, αναζητά τή σεξουαλική της διέγερση εκτός γάμου,
κυριαρχεί έπϊ τού συζύγου της καϊ τόν εξομοιώνει μέ «άλλο ένα παιδί». Ό πατέρας είναι
συχνότερα εξαρτημένος καϊ ανεπαρκής (άν καϊ ανυπάκουος στήν εξωτερική εξουσία) καϊ
υπάρχει αξιοσημείωτη ανταλλαγή τών φυλετικών ρόλων, μέ τή μητέρα νά είναι πιό
άποτελεσματική ώς διαχειρίστρια, άν καϊ λιγότερο επαρκής στήν άνατροφή, και τόν πατέρα νά
αναλαμβάνει ενα μέρος τών λειτουργιών άνατροφής τής μητέρας. Ή οικογενειακή
αλληλεπίδραση χαρακτηρίζεται άπό μία διασκεδαστική, άνάλαφρη ποιότητα, ή όποία εμποδίζει
τήν επίλυση προβλημάτων, καϊ τά παιδιά εμφανίζουν διχασμένη άφοσίωση καϊ συγκεχυμένη
ταυτότητα φυλετικού ρόλου.
Γι αύτά τά ζευγάρια ό Minuchin συνιστά μία συνθεραπεία μέ τόν άρσενικό θεραπευτή νά
άναλαμβάνει τήν εξουσία, νά συντάσσεται μέ τό σύζυγο ώς ένας πιστός φίλος καϊ νά φέρνει τή
σύζυγο άντιμέτωπη μέ τήν εκ μέρους της οικειοποίηση τού έλεγχου. Ό θηλυκός συνθεραπευτής
συντάσσεται παρομοίως μέ τή σύζυγο καϊ φέρνει τό σύζυγο άντιμέτωπο μέ τήν έκ μέρους του
άνάληψη τών λειτουργιών άνατροφής. Οί άτομικές συνεδρίες μέ τούς θεραπευτές τοΰ ίδιου
φύλου μπορεί νά είναι αναγκαίες καϊ οί συνθε- ραπευτές πρέπει νά προσέξουν νά αποφύγουν τή
διάσπασή τους καϊ τήν αναπαραγωγή τής γονικής αντιζηλίας.
Στήν επόμενη ομάδα, στϊς «οικογένειες μέ μή εξελιγμένους γονείς», ή μητέρα συμπε-
ριφέρεται περισσότερο ώς μία μεγαλύτερη άδελφή στά παιδιά, ένώ ή γιαγιά άπό τήν πλευρά τής
μητέρας εκπληρώνει τό μητρικό ρόλο. Τό κύριο μέρος τής δουλειάς πρέπει νά εστιάσει στή
σχέση μεταξύ τής μητέρας καϊ τής γιαγιάς, βοηθώντας τήν ώρίμανση καί τον αποχωρισμό της
μητέρας καί ενισχύοντας τούς συζυγικούς δεσμούς εφόσον υπάρχει σύζυγος.
ΟΙ «οίκογένειες μ' ένα περιφερειακό άρσενικό άτομο» άποτελοΰν τήν έπόμενη όμάδα. Αυτές
έχουν στή διάθεσή τους ένα άτομο μέ πατρικό ρόλο, άκόμη κι άν ό άνδρας έχει τή βάση του
κυρίως έκτος οίκογένειας στήν όμάδα τών ομοίων, καί ή θεραπεία πρέπει νά επικεντρωθεί στήν
καταπολέμηση τής άνάγκης τής μητέρας νά κατέχει τήν κεντρική θέση καί νά αποκλείει τόν
πατέρα, ένώ στις συνεντεύξεις πρέπει νά δίδεται μία πιο κεντρική θέση στον πατέρα.
Οι πλέον πρωτόγονες καί μή διαφοροποιημένες οίκογένειες άποτελοϋνται συνήθως μόνον
άπό τή μητέρα καί τά παιδιά, μέ τό άρσενικό πρόσωπο νά είναι εντελώς άπο- κλεισμένο. Ό
Minuchin άναφέρει γι αυτές τίς οικογένειες ότι βρίσκονται πάνω σ' έναν άξονα πού
χαρακτηρίζεται άπό «αποσύνδεση» στό ένα άκρο καί «άλληλοσύνδεση» στό άλλο, μέ μερικές
ο'ικογένειες νά ταλαντεύονται μεταξύ τών δύο πόλων.
Οί «αποσυνδεδεμένες» οΙκογένειες χαρακτηρίζονται άπό απάθεια, άδιαφορία καί έλλειψη
σχέσης καί σύνδεσης τών μελών μεταξύ τους. Ή μητέρα είναι μελαγχολική, αισθάνεται
άπελπισμένη, υποφέρει άπό κατάθλιψη καί ψυχοσωματικά προβλήματα καί εγκαταλείπει
εντελώς τό καθήκον τοΰ έλεγχου τών παιδιών. Αύτή ή λειτουργία άνα- λαμβάνεται άπό τό
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 254

«γονικό παιδί». Αντιλαμβάνεται τόν έλεγχο ώς κάτι κακό, πού είναι πιθανό νά τήν κάνει
μισητή, καί αντιδρά με παθητικότητα καί εξάρτηση όχι μόνο προς τά παιδιά της άλλά καί προς
τίς κοινωνικές υπηρεσίες, οί όποιες τείνουν νά παρεμβαίνουν μέ υπερβολικό ζήλο όταν
αποκτούν επαφή μέ τήν οικογένεια.
Σ5 αυτές τίς οίκογένειες, ό θεραπευτής πρέπει νά προσφέρει «μητρική στοργή» στή μητέρα,
νά τή στηρίζει καί νά τήν περιποιείται, ένφ θά αποφεύγει νά άναλάβει τό ρόλο της, βοηθώντας
την υπομονετικά νά βελτιώσει τή δική της απόδοση σ' αύτόν τό ρόλο. Ό θεραπευτής πρέπει νά
εμποδίσει τήν κυριαρχία τοΰ «γονικού παιδιού», έδραιώ- νοντας ίσως μία ατομική σχέση μαζί
του, καί προσπαθεί νά «επανασυνδέσει» τά οικογενειακά μέλη μεταξύ τους μέ ύποστηρικτικά
πρόσωπα τοΰ περιβάλλοντος, άπό τά όποία είναι επίσης Απομονωμένες αυτές οι οικογένειες.
Στίς «άλληλοσυνδεδεμένες» οικογένειες άπό τήν άλλη πλευρά, ή μητέρα φοβάται τήν
άδυναμία, τήν άνημποριά καϊ τήν άπώλεια τοΰ ελέγχου καϊ συνεπώς είναι ύπερβολικά
ελεγκτική. Οι οικογενειακές αλληλεπιδράσεις είναι έντονες, άμεσες καϊ εστιασμένες στίς
εξουσιαστικές συγκρούσεις άντί στήν άγάπη, ώστε τά παιδιά νά εξωθούνται στό πείσμα καϊ τήν
εξέγερση. Οί κοινωνικές υπηρεσίες πού Ασχολούνται μ' αυτές τϊς οικογένειες χειραγωγούνται
χαρακτηριστικά καϊ θεωρούνται είτε ώς «σκληροί άντα- γωνιστές» (άν είναι εξουσιαστικές)
είτε ώς «άποστερητικά κορόιδα» (άν είναι περιποιητικές καϊ ύποστηρίκτικές). Ή θεραπεία
πρέπει νά επικεντρώνεται στή μείωση τής έντασης καϊ τοϋ ρυθμού τής άλληλεπίδρασης, ενώ οί
εξουσιαστικές διαμάχες μειώνονται δταν ό συνθεραπευτής μεταφέρει τή μητέρα πίσω άπο τό
μονόπλευρο καθρέφτη ενώ ό άλλος δουλεύει μέ τά παιδιά. Άλλά όπως καϊ στις μητέρες τοϋ
«άποσυνδετικοϋ πόλου», ή κυρία εστίαση πρέπει νά είναι στήν υποστήριξη καϊ καλλιέργεια τής
ΐδιας της μητέρας.
Ή εστίαση άπό τό Minuchin καϊ τοϋς συνεργάτες του στό εδώ καϊ τώρα άντί στό
παρελθοντικό ιστορικό, στή δράση άντί στήν έκφραση συναισθημάτων καϊ σέ κοινές
συνεντεύξεις άντί στήν άτομική δουλειά έχει ώς άποτέλεσμα νά αγνοούνται οί υπολανθάνοντες
κοινοί παράγοντες στά ιστορικά αύτών τών γονέων. Ή εντύπωση δμως άπό τά άποδεικτικά
στοιχεία τους (πού συμφωνούν εντελώς μέ τό δικό μας έργο) είναι ότι υπάρχει μία βασική
έλλειψη στή μητρική φροντίδα κι άνατροφή πού διαιωνίζεται άπό γενεά σέ γενεά. Οί μητέρες
θέλουν άπεγνωσμένα νά δώσουν στά παιδιά τους αύτό πού τοϋς έλειψε, άλλά δέν ήταν ικανές
νά έσωτερικεύσουν έ'να κατάλληλο πρότυπο μέ- σφ τοϋ όποιου θά μπορούσαν νά τό κάνουν
αύτό. Γι αύτό τό λόγο προσπαθούν άπεγνωσμένα νά «επιβάλουν» τή φροντίδα, όποτε
συμπεριφέρονται περισσότερο σάν ελεγκτικοί πατέρες καϊ άποκλείουν τά άρσενικά
(άλληλοσυνδεδεμένες οικογένειες) ή ά- ποσύρονται στήν κατάθλιψη καϊ τήν άπάθεια όταν αύτό
αποτυγχάνει (άποσυνδεδεμέ- νες οικογένειες).
 Ενδείξεις κι Αντενδείξεις 255

Στό πιο πρόσφατο βιβλίο του (14), ό Minuchin αποσαφηνίζει έννοιες σχετικά μέ τις πλέον
πρωτόγονες οίκογένειες πού μόλις περιγράψαμε, θεωρείται ότι οί άλληλοσυνδεδεμένες
οικογένειες έχουν άνεπαρκή όρια, ένφ οί αποσυνδεδεμένες οικογένειες έχουν όρια πού είναι
ύπερβολικά αυστηρά καϊ άδιαπέραστα. νΕτσι, γιά νά συνδυάσουμε τις έννοιες τοϋ Minuchin μ'
εκείνες τών άναπτυξιακών άρχων πού έχουμε ήδη περιγράψει, θά μπορούσαμε ίσως νά
θεωρήσουμε ότι οί «άλληλοσυνδεδεμένες» οικογένειες προσπαθούν νά επιλύσουν μερικά άπό
τά προβλήματα τους στήν άπόκτηση εσωτερικών ελέγχων καϊ ξεχωριστών ταυτοτήτων πρίν
ολοκληρώσουν τήν προηγούμενη άποστολή τής επίτευξης μίας ικανοποιητικής εμπλοκής στό
επίπεδο τής άνατροφής, όποτε μεταπί- πτουν επανειλημμένα πίσω, σέ μία όλο καϊ περισσότερο
πρωτόγονη κατάσταση «στοματικής» σύζευξης.
Στήν Αγγλία, οί συνεργάτες μου στό Νοσοκομείο Παίδων «Βασίλισσα Ελισάβετ» καϊ στήν
Παιδοψυχιατρική Μονάδα τοϋ Woodberry Down πού εξυπηρετούν περιοχές τοϋ Ανατολικού
καϊ Βορειοανατολικού Λονδίνου μέ υψηλό ποσοστό πτώχειας, έλλειψης στέγης, άνήλικης
παραπτωματικότητας καϊ ψύχωσης, έχουν άφιερωθεΐ μέ ιδιαίτερη προσήλωση στή θεραπεία
οίκογενειών μέ άποστέρηση καϊ πολλαπλά προβλήματα. Γιά διάφορους λόγους, ή προσέγγιση
είναι διαφορετική άπό εκείνη πού περιγράφει ό Minuchin. Στό Woodberry Down, όπου
διαδέχτηκα τον G. S. Prince ώς διευθυντής, κλη- ρονόμησα μια κατάσταση στήν όποια είχαν
ήδη άφιερωθεΐ πολλά χρόνια σέ μία άπα- ράμιλλη προσπάθεια νά τροποποιηθούν οί άτομικές
ψυχαναλυτικές τεχνικές γιά τή θεραπεία άποστερημένων και μειονεκτικών ατόμων.
ΕΙσερχόμενος σ' αυτή τήν κατάσταση, επιζήτησα νά προσθέσω τήν ομαδική διάσταση (τόσο τήν
τεχνητή όσο καϊ τή φυσική) στή δουλειά διατηρώντας παράλληλα τις δυαδικές τεχνικες πού
εφαρμόζονταν ήδη μέ επιτυχία. Αύτός είναι ίσως ό λόγος (μαζί μέ τό γεγονός ότι ανακάλυψα
επίσης εκείνη τήν εποχή στό ιατρείο μου τήν άνάγκη γιά συνδυασμένη άτομική καϊ όμαδική
θεραπεία σέ άσθενεΧς πού είχαν βιώσει τήν πρώιμη γονική αποστέρηση), γιά τον όποιο τόσο οί
άτομικές μέθοδοι όσο οί μέθοδοι τής μικρής ομάδας, παράλληλα καϊ ενσωματωμένες μέ
τεχνικές κοινής οίκογενειακής θεραπείας, έχουν παίξει πολύ σημαντικότερο ρόλο στό έργο τών
Βρετανών σέ σύγκριση μέ τό έργο τών Αμερικανών είδικών.
Πέραν αυτού έχουμε (15) καταλήξει σέ συμπεράσματα παρόμοια μ' αυτά τών αμερικανών
συγγραφέων καϊ διαπιστώσαμε ότι δέν ύπήρχε καμία δυσκολία στήν εφαρμογή ατομικής,
ομαδικής ή οικογενειακής θεραπείας σέ άσθενεις της εργατικής τάξης, μέ τήν προϋπόθεση οτι ή
προσέγγιση ήταν: (1) προσανατολισμένη στήν κρίση ή εστιασμένη σαφώς στό παρουσιαζόμενο
πρόβλημα* (2) βραχύχρονη άλλά μέ τή δυνατότητα γιά περαιτέρω επαφή, εφόσον χρειαζόταν,
μέ ευελιξία γιά τό χρόνο τής προσέλευσης, περίπου όπως οι ύπηρεσίες πού προσφέρει ένας
καλός παθολόγος* (3) επικοινωνία σέ άπλή γλώσσα, άπαλλαγμένη άπό επαγγελματική διάλεκτο
καϊ μέ χρήση τρόπων έκφρασης οίκείων στή συγκεκριμένη κοινωνική τάξη* (4) βασισμένη σ 5
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 256

ενα πρότυπο διαπαιδαγώγησης, άξιοποιώντας τις διεργασίες τής ταυτοποίησης, τής μίμησης κάι
τοϋ παιχνιδιού ρόλων, άντι γιά μία διανοητική, αναλυτική, έρμηνευτική, λεκτική προσέγγιση*
(5) υποστηριγμένη καϊ συνδυασμένη μέ πρακτικές καϊ ύλικές μορφές βοήθειας, όπως νοσοκο-
μειακή νοσηλεία, φάρμακα, άναρρωτική άδεια κλπ.* (6) βασισμένη σέ μία πιο κατευθυντήρια,
εξουσιαστική σχέση, τουλάχιστο στά πρώτα στάδια, άπ' ο,τι θά ήταν πρόσφορο ή αποδεκτό
στούς \ άσθενεΐς τής μεσαίας τάξης* καϊ (7) βασισμένη σέ άξιες, ά- νάγκες κι επιθυμίες τών
άσθενών άντι σ5 εκείνες τών θεραπευτών.
Διαπιστώσαμε ότι ισχύουν οί ίδιες άρχές, σέ άκόμη μεγαλύτερο βαθμό, σέ αποστερημένα καϊ
μειονεκτικά άτομα. Ή πρακτική βοήθεια είναι άκόμη πιο σημαντική, όπως καϊ ή «απόκτηση
επαφής» μέσφ επισκέψεων κατ5 οίκον καϊ στό σχολείο. Τά ραντεβού πρέπει νά είναι διαθέσιμα
εντός ελάχιστης προθεσμίας ή κατ' άπαίτηση, έστω κι άν είναι σύντομα. Καθώς ή αύτοεκτίμηση
είναι χαμηλή, οί παρεμβάσεις πρέπει νά είναι ύ- ποστηρικτικές, ενθαρρυντικές καϊ θετικά
διατυπωμένες, άποφεύγοντας τήν κριτική καϊ οποιαδήποτε έρμηνεία πού θά μπορούσε νά
παρερμηνευτεί αρνητικά. Ό σταθερός έλεγχος καϊ ή καθοδήγηση βιώνονται ώς παροχή
άσφάλειας καϊ ενδιαφέροντος, καϊ ή τάση γιά χαοτική καϊ παρορμητική έκφραση τών
συναισθημάτων απαιτεί νά τά συ- γκρατούμε μέ θέρμη καί άποφασιστικότητα άντί νά
ενθαρρύνουμε τήν -ψυχική κάθαρση καί τήν έκφραση τών παρορμήσεων καί τών
φαντασιώσεων, πού μπορεί νά είναι πιο πρόσφορη μέ πιό ώριμα άτομα.
Ή αποδιοργάνωση και ή διάσπαση αύτών τών οικογενειών τόσο σέ κοινωνικό όσο και σέ
συναισθηματικό επίπεδο άπαιτοϋν μεγαλύτερη προσοχή τόσο στή μέριμνα γιά ύποστηρικτικές
άτομικές σχέσεις όσο καί στήν αποκατάσταση τών δεσμών μέ τό ευρύτερο δίκτυο, μέ τό όποιο
ή οίκογένεια χρειάζεται πιό Ικανοποιητική αλληλεπίδραση. Όπως καί άλλοι, έχουμε
διαπιστώσει ότι οι άνδες καί οι γυναίκες συνθεραπευτές μπορούν νά προσφέρουν πρότυπα
ρόλων γιά τις οικογένειες, στις όποιες αύτά λείπουν λόγω γονικής άνεπάρκειας, εξαιτίας
σύγκρουσης ή απουσίας. Συγκεκριμένα διαπιστώσαμε οτι ό προγραμματισμός περιοδικών
συνεδριών μέ πολλές οικογένειες μηνιαία ή κάθε δύο μήνες μέ τή συμμετοχή ένός άνδρα
θεραπευτή είναι ενας τρόπος μέ τόν όποιο τό αρσενικό, πατρικό πρότυπο ρόλου δύναται νά
συμπεριληφθεί στή θεραπεία οικογενειών ορφανών άπό πατέρα σέ κλινικές μέ προσωπικό πού
αποτελείται κυρίως άπό γυναίκες.
Ή δουλειά μας ύποδηλώνει ότι ό χαρακτηρισμός «έλλειψη κινητοποίησης» πού ά- ποδίδεται
συχνά σ' αύτές τις οικογένειες άπό παιδοψυχιατρικές κλινικές θά έπρεπε νά άποδίδεται
καλύτερα σέ όσους θεραπευτές είναι απρόθυμοι νά μπούν στον κόπο νά ικανοποιήσουν τις
ειδικές τους άνάγκες. Αύτό είναι κρνιμα τόσο γιά τούς επαγγελματίες οσο και γιά τις ίδιες τις
οικογένειες, γιατί παρότι ή οικογενειακή θεραπεία μειονεκτικών άτόμων άπαιτεί προσπάθεια
καί συναισθηματική εμπλοκή, είναι μεταξύ τών πιό άνταποδοτικών και ευχάριστων θεραπειών
 Ενδείξεις κι Αντενδείξεις 257

πού εχω βιώσει. Ακριβώς όπως ένα μικρό χρηματικό πόσο, μέ άμερικάνικα ή ευρωπαϊκά μέτρα
καί σταθμά, μπορεί νά είναι σημαντικό γιά τήν πρακτική υγεία κι ευημερία μίας οικογένειας ή
κοινότητας σέ μία υπανάπτυκτη χώρα, ετσι καί τό ενδιαφέρον, ή θαλπωρή καί ή υποστήριξη
πού μπορεί νά φαίνονται απελπιστικά λίγα στον «προνομιούχο» επαγγελματία μπορεί νά έχει
ώς ά~ ποτέλεσμα μία καταπληκτική κι άρχικά άπίστευτη άντίδραση σέ άποστερημένες οικο-
γένειες.

Ανήλικη παραπτωματικότητα

Γιά τίς οικογένειες όπου παρατηρείται άνήλικη παραπτωματική ή επίμονη άντικοι- νωνική
συμπεριφορά θά στραφούμε πάλι στά άποστερημένα κα\ μειονεκτικά στρώματα, γιατί ή
υπολανθάνουσα δυναμική και ή θεραπεία είναι πολλαχώς παρόμοιες, άκό- μη κι άν ή ανήλικη
παραπτωματικότητα μπορεί νά εμφανισθεί βεβαίως εξίσου σέ οικογένειες στις όποιες υπάρχει
υλική άφθονία, γιατί ή αποστέρηση εντοπίζεται στό συναισθηματικό επίπεδο, όπως καϊ στις
οικογένειες πού ζουν στήν πτουχεια. Ή κύρια διαφορά έγκειται στό γεγονός οτι όσο πιο βαριά
εχει ύποστει το άτομο πού παρουσιάζει ά- νήλικη παραπτωματικότητα μία «κακόβουλη
μεταμόρφωση», όπως τό ονομάζει ό Η. S. Sullivan (16), τόσο περισσότερο θά έχει άποφασίσει
νά αποσπάσει άπό τούς γύρω του μέσω τής βίας, τής απάτης ή τής χειραγώγησης τά
άπαιτούμενα συναισθηματικά καί υλικά άγαθά πού τού άρνοϋνται μέ κανονικούς τρόπους.
Ό Bowlby (17), περιγράφοντας τά στάδια άπό τά όποία διερχεται έ'να παίδι αντιδρώντας σέ
άπο στέρηση τής μητρικής φροντίδας στή βρεφική ηλικία, μιλάει γιά μία αρχική φάση
«διαμαρτυρίας» πού χαρακτηρίζεται άπό θυμό γιά τό άπολεσθέν αγαπημένο πρόσωπο, καί
ακολουθείται άπό μία φάση «άπόγνωσης», οπου ό θυμός παραχωρεί τή θέση του στήν
κατάθλιψη καί τήν άπελπισία, όδηγώντας τελικά σέ μία φάση «Αποκόλλησης», οπου τό άλγος
φαίνεται νά εχει ανακουφιστεί είς βάρος τής Ικανότητας γιά μόνιμες σχέσεις. Οι πρώτες δύο
φάσεις προκύπτουν άπό τήν εκτίμηση τοϋ παιδιού γιά τήν προσκόλλησή του στό αγαπημένο
πρόσωπο και είναι θεραπεύσιμες μέσφ άπο- κατάστασης τής σχέσης, μέ τήν προϋπόθεση ότι
υπάρχει χρόνος γιά θεραπευτική επεξεργασία τοϋ πόνου, τοϋ θυμοϋ καί τής θλίψης πού
προκάλεσε ό αποχωρισμός. Στήν «αποκόλληση» όμως ό πόνος και ή δυστυχία φαίνεται νά
έχουν ξεπεραστεί άλλά μέ μοναδικό κόστος τήν απώλεια τής Ικανότητας γιά αγάπη. Αύτό τό
βήμα γίνεται ευνόητα γιά νά αποφύγει τό άτομο νά πληγωθεί ξανά, άλλά άπ7 αύτό τό σημείο
κανι μετά ά- ποφεύγει σέ ποικίλο βαθμό περαιτέρω προσκολλήσεις, «κοιτάει τήν πάρτη του»,
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 258

προσπαθεί νά ώφεληθει δίχως νά προσφέρει, νά ελέγχει δίχως δέσμευση, νά εκμεταλλεύεται και

νά χειραγωγεΧ τούς άλλους δίχως σεβασμό τών δικών τους άναγκών καί τής ευημερίας τους.
Όταν γίνει αύτό τό κρίσιμο βήμα, οί απλές προσπάθειες επανόρθωσης τής αποστέρησης
άποδεικνύονται συνήθως άναποτελεσματικές. Ή γενναιοδωρία τών άλλων γίνεται αντιληπτή ώς
άδυναμία κι εκείνοι πού τήν εκδηλώνουν είναι «κορόιδα» προς εκμετάλλευση. Ή καλωσύνη
προκαλεί στήν καλύτερη περίπτωση φόβο καί στή χειρότερη περιφρόνηση άντί γιά
ευγνωμοσύνη κι εμπιστοσύνη. Ή άγάπη δέν μπορεί πλέον νά γιατρεύσει, επειδή ό άνήλικος
εγκληματίας, γιά νά αποφύγει περαιτέρω πόνο, εχει κόψει τούς δεσμούς του μέ τό στοργικό
μέρος τοϋ έαυτοϋ του, μέ τό όποιο θά μπορούσε νά άνταποκριθεΐ, καϊ, πράγματι προσπαθεί νά
τό καταστρέψει. Όπως ένα στόμα πού έχει αποσυνδεθεί άπό ένα άδειο στομάχι όπου ή τροφή
δέν φθάνει ποτέ στό χώρο στον οποίο θά μπορούσε νά ίκανοποιηθεΧ ή όρεξη, είναι ακόρεστος.
Πολλές φορές ή αντικοινωνική συμπεριφορά είναι μία έκφραση τοϋ άλγους πού χα-
ρακτηρίζει το θυμό τής φάσης «διαμαρτυρίας» ή τήν κατάθλιψη τής φάσης «απόγνωσης», πού
καί οί δύο άνταποκρίνονται μέ τον καιρό στήν υπομονετική άποδοχή κανι τήν άγάπη, Άλλά ή
θεραπεία άτόμων ή οικογενειών μέ σοβαρή ανήλικη παραπτωματικότητα πρέπει νά άρχίζει άπο
τήν άναγνώριση, τήν άμφισβήτηση καί τόν έλεγχο αύτών τών χειραγωγών, καταστρεπτικών
άμυνών πού εμπλέκονται στή φάση «άποκόλ- λησης». Σέ ηπιότερα περιστατικά αύτό μπορεί νά
απαιτήσει μόνον ευγενική άλλά αυστηρή επίκριση τοϋ ψεύδους καί τής άπάτης, μία απαίτηση
νά κοιτάξει ό ασθενής τό θεραπευτή στά μάτια καί νά είναι ειλικρινής μαζί του
συναισθηματικά* σέ πιο βαριά διαταραγμένα άτομα μπορεί νά είναι άναγκαιο τό αμείλικτο
γλωσσικό μαστίγωμα πού χρησιμοποιείται άπό πρώην ναρκομανείς σέ οργανώσεις όπως ή
Synanon (όπου ή διαδικασία αποκαλείται «κούρεμα»).
Μέχρι νά διαπεραστεί κατ' αύτό τόν τρόπο τό προστατευτικό κέλυφος, δέν είναι δυνατή
καμία πραγματική αλλαγή, άλλά μόλις φθάσει κάποιος στον τρωτό πυρήνα καί βιωθεί έκ νέου ό
τρομερός πόνος τής άποστέρησης πού οδήγησε στήν έγκύστωσή του, θά χρειαστεί κάθε
βοήθεια πού απαιτείται καί σέ οικογένειες πού έχουν παραμείνει στό επίπεδο της απλής
άποστέρησης. Ό θεραπευτής πρέπει νά είναι ικανός νά μεταστραφεί γρήγορα άπό μία σκληρή,
αποφασιστική στάση άμφισβήτησης σέ μία στάση θαλπωρής καί ύποστήριξης, άμέσως μόλις
εμφανιστεί αύτή ή άληθινή ύπολανθά- νουσα ευαισθησία, προσέχοντας νά μήν εξαπατηθεί καί
αφοπλιστεί άπό τήν ψεύτικη μεταμέλεια καί τήν ψεύτικη συνθηκολόγηση πού δέν είναι παρά
άλλη μία άμυνα, ή όποία προστατεύει τήν ευαισθησία ώστε νά μή φθάσει κανείς σ' αυτήν. Οί
πιθανότητες τής χειραγώγησης αυξάνονται καθώς αυξάνεται ό αριθμός τών εμπλεκόμενων
προσώπων πού προσφέρουν τήν αρωγή τους- οί προσωπικότητες τών άνήλικων εγκληματιών
είναι άκρως επιτήδειες στήν επίτευξη τών δικών τους σκοπών φέρνοντας σέ αντιπαράθεση τους
επαγγελματίες πού δουλεύουν μαζί τους, προκαλώντας άντιζηλία, επαινώντας ή
 Ενδείξεις κι Αντενδείξεις 259

καταδικάζοντας τόν ένα έναντι τοϋ άλλου, δίνοντας διαφορετικές πληροφορίες σέ διαφορετικά
πρόσωπα κ.ο.κ. Γιά νά δουλέψουν επιτυχώς μέ τέτοιες οικογένειες, τά μέλη τοϋ δικτύου
ιατρικών καί κοινωνικών υπηρεσιών πρέπει νά παραμένουν σέ στενή επαφή καί νά θεωρούν
οποιαδήποτε σοβαρή διαφωνία ή σύγκρουση μεταξύ τους ώς ένα πιθανό άποτέλεσμα τής
χειραγώγησης έκ μέρους τής οικογένειας.
Ή άνήλικη παραπτωματικότητα στήν οικογένεια δέν εμφανίζεται φανερά σέ κάθε γενεά.
Μερικές οικογένειες, ιδίως εκείνες πού άνήκουν στή μεσαία τάξη, θεωρούν ότι ένα παιδί μέ
άνήλικη παραπτωματικότητα είναι αδιανόητο καί εντελώς άντίθετο μέ όλες τίς άξιες πού
ισχυρίζονται ότι άντιπροσωπεύουν. Μετά άπό εξέταση διαπιστώνει κάποιος συνήθως ότι οί
γονείς αισθάνονται ότι υπήρξαν οί ίδιοι άποστερημένοι, ότι κατηγορούν τους γονείς τους γι
αυτό κι δτι αποφάσισαν νά κάνουν κάτι καλύτερο γιά τά δικά τους παιδιά. Αύτό προκαλεί
συχνά τή συμπάθεια σε μέλη τών ιατρικών και κοινωνικών επαγγελμάτων, άλλά τό άποτέλεσμα
τέτοιων γονικών στάσεων είναι στήν πραγματικότητα νά ενθαρρύνουν στάσεις απληστίας,
αδιαφορίας γιά τούς άλλους καϊ άνήλικης παραπτωματικότητας στά παιδιά. Τά παιδιά όδηγοΌ-
νται αβίαστα νά αίσθά- νονται ότι «εάν εκείνοι νομίζουν ότι δέ μοΰ δίνουν άρκετά, σίγουρα
εχω τό δικαίωμα
νά τούς κλέψω». "Ετσι, τά παιδιά έκδραματίζουν στήν πραγματικότητα μία λανθάνουσα στάση
άνήλικης παραπτωματικότητας τών γονέων καϊ συνήθως συνεχίζουν νά τό κάνουν αύτό μέχρι
νά αλλάξουν στάση οι γονείς, κι όχι μόνο νά μή δίνουν στά παιδιά περισσότερα άπ' όσα
χρειάζονται πραγματικά, ή άπ' όσα αξίζει ή συμπεριφορά τους, άλλά νά καθιστούν επίσης
σαφές ότι αυτά πού δίνουν είναι όσα αξίζουν στά παιδιά.

Ή δύναμη τοΰ εγώ

Μία άλλη διάσταση πού είναι σημαντική γιά τήν τεχνική είναι ή δύναμη τον εγώ,
μία έννοια πού δηλώνει τή σταθερότητα τών αμυντικών συστημάτων καϊ ορίων, τήν εύελιξία
καϊ τήν ποικιλία διαθέσιμων ρόλων καϊ μηχανισμών αντιμετώπισης, τό γενικό δυναμικό
προσαρμογής καϊ τήν άντοχή στό στρές πού διαθέτει τό άτομο ή ή οικογένεια. Αύτή
συσχετίζεται σέ κάποιο βαθμό μέ άλλες διαστάσεις πού έχουν ήδη εξετασθεί, άλλά άντιβαίνει
επίσης σ' αύτές. Ή πτώχεια καϊ ή αποστέρηση μπορεί νά οδηγήσουν όχι μόνο σέ περιορισμένη
μόρφωση καϊ προσαρμοστικότητα γενικά, άλλά καϊ σέ μία ικανότητα νά ζει κάποιος δίχως
υλικά καϊ συναισθηματικά άγαθά, ή όποία μπορεί νά είναι άδιανόητη γιά τούς πιό τυχερούς,
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 260

άλλά μπορεί επίσης νά είναι κατά κάποιον τρόπο μία δύναμη. Ή αναλγησία καϊ ή
«σκληρότητα» ενός άνήλικου εγκληματία μπορεί νά τόν καθιστούν ικανό νά αντιμετωπίζει
καταστάσεις πού θά λύγιζαν ενα πιό ά- νοικτό καϊ υπεύθυνο άτομο. Αντιθέτως, μία πλούσια,
μορφωμένη ο'ικογένεια μπορεί νά εχει τόσο επισφαλείς άμυνες καϊ τόσο αύστηρούς καϊ
άκαμπτους ρόλους καϊ μηχανισμούς αντιμετώπισης, ώστε συγκριτικά τό ελάχιστο στρές νά
απειλεί τήν Ισορροπία ολόκληρου τού συστήματος ή νά επισπεύδει τήν -ψύχωση σ' ενα άπό τά
μέλη της.
Στή θεραπεία τέτοιων εύάλωτων, άσταθών οικογενειών, όποιο κι άν είναι τό κοινωνικό
επίπεδο ή ή εξωτερική εμφάνιση επιτυχίας ή άποτυχίας, πρέπει νά παρεμβαίνουμε μέ ιδιαίτερη
προσοχή καϊ φροντίδα, θέτοντας περιορισμένους στόχους πού επανεξετάζονται διαρκώς καϊ
άναπροσαρμόζονται άνάλογα μέ τήν άνταπόκριση τής οικογένειας. Καταρχάς είναι σημαντικό
νά εισερχόμαστε στό σύστημα μ' έ'ναν ήρεμο καϊ δια- κριτικό τρόπο. Τέτοιες ευάλωτες
οικογένειες είναι σαν τίς ξενόφοβες χώρες, όπου πρέπει κάποιος νά διασχίσει τά αυστηρά
φυλασσόμενα σύνορα μέ μυστικότητα, μεταμφιεσμένος, γιά νά γίνει όσο τό δυνατόν
περισσότερο σάν ένας άπό τούς ντόπιους κα\ νά υΙοθετήσει τά έθιμα, τις στάσεις και την
εμφάνιση τους. Σέ μεταιχμιακές ψυχωτικές οικογένειες αύτό σημαίνει νά δείχνει κάποιος ότι
μοιράζεται τις οικογενειακές στάσεις και νά συμπεριφέρεται σάν νά τϊς θεωρεί άπολύτως
φυσιολογικές, όσο παράλογες ή άνθυγιεινές καί νά φαίνονται στήν πραγματικότητα σ' έναν
τρίτο. Ό θεραπευτής συνεργεί στήν άρχή στό σύστημα άρνησης, καθησυχάζει κανι άφοπλίζει
τήν οικογένεια συμφωνώντας μέ τις διαμαρτυρίες τους οτι είναι άπλώς συνηθισμένοι, καλοί
άνθρωποι πού ΐσως έχουν παρεξηγηθεί άπό τούς άλλους.
Τέτοιες οικογένειες, άν καί είναι βαθιά καχύποπτες προς τούς ξένους άπό φόβο μήπως
επιβεβαιωθούν οι κρυφοί φόβοι γιά τόν έαυτό τους, έχουν παρ' όλα αύτά μεγάλη άνάγκη
αποδοχής κα\ υποστήριξης, κι άν καταφέρει κάποιος νά σταθεί δίπλα τούς όπως χρειάζεται,
προσφέροντας μία εγκάρδια, παρηγορητική, εγκριτική καί χαλαρή σχέση, άρχίζουν
επιφυλακτικά νά προσφέρουν τούς φόβους κα\ τις φαντασιώσεις τους γιά εξέταση καΝι
βοήθεια. Αύτό γίνεται συνήθως διστακτικά, δοκιμάζοντας τό θεραπευτή, ό όποιος πρέπει νά
προχωράει εξίσου σταδιακά καί μέ περίσκεψη, ώστε νά μήν τρομάξουν κα\ αποσυρθούν.
'Επιτρέπει στήν οικογένεια νά επιλέξει τό δικό της ρυθμό, ίσως μέ τό θεραπευτή νά
ελαχιστοποιεί στήν άρχή τό πρόβλημα και νά σπρώχνει τήν οικογένεια νά τόν πείσει σιγά-σιγά
ότι ύπάρχει πράγματι κάτι σοβαρό. Μόνο ένα στοιχείο τού προβλήματος εξετάζεται κάθε φορά,
άντιμετωπίζοντας όλα τ' άλλα ώς ικανοποιητικά καί αποφεύγοντας νά άποκαλύψουμε σέ όλη
τους τήν έκταση τά παρακλάδια τής παθολογίας. Ή έμφαση βρίσκεται σέ όλη τήν διάρκεια στή
διατήρηση μίας βασικής στάσης εχεμύθειας κι εμπιστοσύνης, μέσψ τής όποιας ή οικογένεια
 Ενδείξεις κι Αντενδείξεις 261

μπορεί νά είναι ικανή νά ανεχθεί καί νά ελέγξει μικρές εκθέσεις στό θυμό της, στήν άπόρριψη
κανι σέ άλλες άρνητικές στάσεις.
Αύτή ή διαδικασία είναι αναγκαστικά άργή και μπορεί νά φαίνεται άπογοητευτικά
περιορισμένη σέ έκταση σέ όσους θεραπευτές είναι συνηθισμένοι νά αντιμετωπίζουν πιό
φυσιολογικές οίκογένειες, άλλά αύτή ή δουλειά είναι πάρα πολύ άνταποδοτική, ά- κριβώς όπως
και ή δουλειά μέ άποστερημένες οικογένειες, μόλις καταμετρήσει κάποιος τις άλλαγές
σύμφωνα μέ τις προσδοκίες ή τις επιθυμίες τής οικογένειας κι όχι τις δικές του. ~Εχω άναπτύξει
μία βαθιά φιλοστοργία γιά πολλές άπό τις «τρελές» μεταιχμιακές οικογένειες μου, ή οποία δέν
είναι ίσως τίποτα περισσότερο άπό μία μέτρηση καί μία άντίδραση στις δικές τους βαθιές
άνάγκες και στή συνεπαγόμενη θετική ανταπόκριση στήν πραγματική άποδοχή.
Πρέπει δμως νά αισθάνεται άνετα κάποιος νά εισέλθει καϊ νά συμμετέχει στήν «τρέλα» τής
οίκογένειας* δσοι θεραπευτές αισθάνονται άβολα ή οτι άπειλοϋνται άπ5 αύτό πού προκαλεί ή
κατάσταση στή δική τους ψυχολογία, τείνουν νά κάνουν περισσότερο κακό παρά καλδ μέσφ
τής άνάγκης τους νά προστατεύσουν τον εαυτό τους, γιατί συνήθως προσδιορίζουν τό
πρόβλημα άμεσα και άπόλυτα, ώστε νά τό διατηρούν καθαρά όρατό καϊ μέ άσφάλεια έκτος τοϋ
έαυτοϋ τους. Τέτοια άγχη στό θεραπευτή όδηγοϋν ειτε σέ υπερβολικά γρήγορη ερμηνεία τών
προβλημάτων στ^ν οικογένεια ώς σύνολο ειτε σέ συνεργία στήν άπόδοση αύτών σέ μία
ύποομάδα, ένω αρνείται ότι υφίστανται στοϋς άλλους. Καϊ οι δύο παρεμβάσεις βιώνονται άπό
τήν οίκογένεια ή άπό ένα ζωτικό μέρος της ώς επιθέσεις άπό τό θεραπευτή, όπως καϊ συμβαίνει
πραγματικά, γιατί είναι ένα είδος «προληπτικού χτυπήματος», προμελετημένο γιά τήν
αυτοπροστασία του.
Μεγάλο μέρος τής συμβατικής ψυχιατρικής τείνει νά αρνείται ότι υπάρχουν προβλήματα
στοϋς συγγενείς καϊ νά τά αποδίδει έτσι στον ύποδεδειγμένο «άσθενή». Ή «ριζοσπαστική»
ψυχιατρική κάνει τό αντίστροφο. Άλλά καϊ ol δύο μοϋ φαίνεται νά έχουν τον Γδιο σκοπό, νά
εμποδίσουν δηλαδή τά προβλήματα νά εισέλθουν στό θεραπευτή.
Ή άποτελεσματική δμως οικογενειακή θεραπεία δέ δύναται νά διεξαχθεί άπό μία
θέση αύτοπροστασίας, «ενοχοποίησης» καϊ άνωτερότητας. Πράγματι, ή πιο άποτελεσματική
θέση άπό τήν όποια μπορεί νά δοθεί βοήθεια, είναι αύτή πού, άπό τή σκοπιά τής οικογένειας,
είναι άκόμη πιο παθολογική άπό τή δική της: Ό θεραπευτής πρέπει νά έχει επαφή μέ τή δική του
παιδική καϊ ψυχωτική πλευρά καϊ νά μιλάει άπό αυτήν τή σκοπιά για τον έαντό τον. Τίποτα δέ
λειτουργεί, κατά τή γνώμη μου, καλύτερα μέ τις
μεταιχμιακές οίκογένειές μου άπό τό νά προλογίζω μία ερμηνεία μ' ένα σχόλιο, όπως:
«Φοβάμαι ότι θά νομίσετε πώς είμαι άπολύτως τρελός άν σας πώ γιά τό συναίσθημα πού μόλις
ειχα γι αύτό πού συμβαίνει εδώ...» «Όχι, όχι!» λένε συνήθως. «Μην ανησυχείτε, είστε
πραγματικά μία χαρά, υπάρχει άρκετή δόση άλήθειας σ' αύτό πού μόλις είπατε».
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 262

Ψΰχοαση

'Ένα μεγάλο μέρος τής πρώιμης έρευνας πάνω στήν κοινή οικογενειακή αλληλεπίδραση
διεξήχθη μέ οικογένειες πού περιελάμβαναν σχιζοφρενείς καϊ ή βιβλιογραφία γι αύτό τό θέμα
είναι εκτενέστερη άπ' ό,τι γιά οτιδήποτε άλλο. Γι αύτό τό λόγο, κι επειδή επίσης ή δική μου
εμπειρία είναι περιορισμένη στον τομέα τής σχιζοφρένειας, έχω νά πώ ελάχιστα γι αύτό τό
θέμα. Τό έργο μου έπιτελέσθηκε κυρίως μέ νευρωτικούς ενήλικες στό ιδιωτικό μου ιατρείο καϊ
μέ ολόκληρο τό φάσμα παιδικών προβλημάτων σέ παιδοψυχιατρικές κλινικές καϊ νοσοκομεία
παίδων. Καμία άπό τις δύο καταστάσεις δέν υποχρεώνει κάποιον νά έρθει σ' επαφή μέ
σχιζοφρενικές διαταραχές δσο ή δουλειά σέ ψυχιατρικές κλινικές ενηλίκων, και ή πολιτική μου
ήταν πάντα νά καταβάλω περιορισμένες προσπάθειες κυρίως σέ περιστατικά πού είναι δυνατό
νά θεραπευτούν Αντί νά στερώ τή βοήθεια σ' ένα μεγάλο αριθμό θεραπεύσιμων άνθρώπων
άφιερώνοντας τό χρόνο μου σ' ένα μικρό αριθμό πιο δυσεπίλυτων διαταραχών. Ή περιορισμένη
εμπειρία πού είχα μέ έχει πείσει, όπως καϊ όσους συναδέλφους είναι πιο έμπειροι σ' αύτό τόν
τομέα, ότι είναι άκόμη πιο ζωτικό νά δουλεύει κάποιος μέ ολόκληρη τήν οίκογέ- νεια δταν ένα
ή περισσότερα μέλη της είναι σχιζοφρενείς, είτε ή δουλειά συνίσταται σέ υποστήριξη καί
μείωση τών συμπτωμάτων είτε στοχεύει στήν υποστήριξη τής αλλαγής καϊ τής ωρίμανσης. 'Εάν
όμως ό στόχος είναι ή βασική αλλαγή, τότε πρέπει νά είναι κάποιος προετοιμασμένος γιά
εντατική καϊ μακρόχρονη δουλειά, γιά Αλληλεπίδραση γεμάτη στρές καϊ κρίσεις, καϊ γιά
επανειλημμένη Απογοήτευση καϊ απελπισία άπό τϊς υποτροπές καϊ αποχωρήσεις από τή
θεραπεία.
Τό μόνο περιστατικό πού έχω καταγράψει λεπτομερώς καϊ θά μπορούσε νά χρησιμεύσει ώς
παράδειγμα -ένας σχιζοφρενής έφηβος, γιά τόν όποιο δέν μπορούσα νά βρω μία θέση σέ μία
κατάλληλη μονάδα έφηβων ή σέ νοσοκομείο- είχε καλή έκβαση, άλλά ήταν σημαντικό, γιά
κάποιον πού είναι συνηθισμένος νά κανονίζει τϊς συνεντεύξεις μέ απόσταση μεγάλων χρονικών
διαστημάτων, ενός μηνός ή καϊ παραπάνω, καϊ συχνά μόνο γιά λίγες συνεδρίες, ότι ήταν
Αναγκαίο νά βλέπω τήν οικογένεια δύο φορές τήν εβδομάδα γιά πάνω άπό ένα χρόνο. Σέ ένα
κρίσιμο επεισόδιο, τό άγόρι κυνηγούσε τή μητέρα μέσα στό σπίτι μ' ενα τσεκούρι, ό πατέρας τό
καταδίωκε καϊ τό έριξε κάτω τήν κρίσιμη στιγμή μέ μία βουτιά. Αύτή ήταν ή στιγμή πού ό
πατέρας άνέλαβε τόν ενεργό καϊ έλεγκτικό ρόλο στήν οίκογένεια, τόν οποίο είχε αποφύγει έως
τότε. Αναμφίβολα, τό άγόρι κανόνισε τά πράγματα έτσι ώστε νά τό πιάσει ό πατέρας πρίν
πλησιάσει τή μητέρα, άλλά αισθάνθηκα παρ' δλα αύτά πολύ άγχος καϊ πολλές φορές ευχήθηκα
νά μπορούσα νά Αναθέσω τήν ευθύνη σ' ενα ίδρυμα παρά τήν πίστη μου ότι ή οικογενειακή
θεραπεία προσέφερε μία μεγαλύτερη πιθανότητα γιά πραγματική επίλυση τοϋ προβλήματος.
 Ενδείξεις κι Αντενδείξεις 263

Γιά όσους έχουν κάνει κτήμα τους αυτόν τόν τομέα, ή δουλειά είναι βαθύτατα Ικα-
νοποιητική καϊ άξίζει τόν κόπο. Ό άναγνώστης πού επιθυμεί νά άναπτύξει Ικανότητες σ' αύτή
τήν εφαρμογή τής οικογενειακής μεθόδου παραπέμπεται ιδίως στό έργο τών Lidz (18), Fleck
(19), Bowen (20), Wynne (21), Jackson καϊ τής ομάδας ερευνητών τοϋ Πάλο Αλτο (22),
Friedman et al. (23), Langsley (24) καϊ Scott (25). Oi Boszormenyi-Na- gy καϊ Framo (26)
έχουν συγκεντρώσει υλικό πρωτοπόρων α-ύθεντιών γιά τή μακρόχρονη, εντατική θεραπεία
οικογενειών μέ ψυχωτικά μέλη. Τό επόμενο υποκεφάλαιο συνοψίζει μία κρίσιμη συγκριτική
μελέτη πού προσφέρει μία γενική περιγραφή τής διαφορετικής παθολογίας πού είναι
άναμενόμενη.

Σύγκριση οικογενειών μέ σχιζοφρενείς, άνήλικους εγκληματίες

και φυσιολογικά μέλη

Σέ μία ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα προσπάθεια νά συγκρίνουν τήν οικογενειακή δομή καϊ

άλληλεπίδραση διαφορετικών κατηγοριών ο'ικογενειών, ό Stabenau κάι οί συνεργάτες του (27)
εξέτασαν τις οικογένειες νεαρών ανθρώπων που είχαν παραπεμφθεί λόγω σχιζοφρενικής καϊ
παραπτωματικής παθολογίας, συγκρίνοντας όχι μόνον τους παραπεμπόμενους άσθενεις άλλά
κάι τά άδέλφια κανι τούς γονείς τους μεταξύ τους, μέ μία τρίτη όμάδα σύγκρισης, μέ οικογένειες
πού περιελάμβαναν ενα καλώς προσαρμοσμένο παιδί. Οί συγγραφείς παρουσιάζουν τά
άποτελέσματα μίας δοκιμασίας, σχεδιασμένης νά άποκαλύπτει πώς χειρίζονταν οί οικογένειες
τις συγκρούσεις στάσεων καϊ απόψεων, ώς άκολούθως:

Τά κύρια χαρακτηριστικά διαφοροποίησης διαπιστώθηκε οτι βρίσκονταν στούς οικο-

γενειακούς ρόλους, στήν έκφραση του συναισθήματος, στήν οίκογενειακή άλληλεπίδρα-
ση καϊ τά πρότυπα επικοινωνίας. Τό υπερβολικά ελεγχόμενο συναίσθημα, συχνά άπρό-
σφορο σέ σχέση μέ τό περιεχόμενο κάι τή συμπεριφορά, εκφραζόταν χαρακτηριστικά άπό
οικογένειες μέ ένα σχιζοφρενή, στις όποιες ενα συναίσθημα πίκρας καϊ θυμοϋ διαπότιζε
απρόσφορα τή συζήτηση τοϋ θέματος και συνοδευόταν άπό εξίσου άπρόσφορη αναστολή
τής συμπεριφοράς. Σέ άλλες οίκογένειες μ' ένα σχιζοφρενή, παρότι εκδηλωνόταν
συμπεριφορά εχθρικής άπόρριψης ή αποκλεισμού μερικών μελών κατά τήν προσπάθειά
τους νά συμμετάσχουν στή συζήτηση, τό συναίσθημα ήταν απρόσφορο καϊ χαρακτηριζό-
ταν άπό μία ελεγχόμενη, «σακχαρώδη» γλυκύτητα. Ή αυστηρή οικογενειακή οργάνωση
αύτών τών οικογενειών, μέ διαστρέβλωση τής διαφοροποίησης καϊ τής προσδοκίας τών
ρόλων, χαρακτηριζόταν άπό ανισορροπία στήν ηγεσία μέ συχνή άπομόνωση, απόσυρση
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 264

καϊ ανακοπή τής θετικής δυναμικής παρουσίας άπό τά διάφορα μέλη τής οικογένειας.
Αύτό καθιστούσε μερικά μέλη άνίκανα στήν οικογενειακή άλληλεπίδραση ή είχε ώς α-
ποτέλεσμα διαστρεβλώσεις τών κοινωνικά άναμενόμενων ευθυγραμμίσεων καϊ ρόλων.
Στϊς οικογένειες μ' έναν άνήλικο εγκληματία τό συναίσθημα ήταν σχετικά ανέλεγκτο,
δηκτικά έντονο καϊ κατά καιρούς ύποκριτικό καϊ προσποιητό. Οί άλληλεπιδράσεις έμ-
φάνιζαν μία πειραχτική χειραγώγηση μέ συχνές άνοικτές συγκρούσεις μεταξύ τών μελών.
Ή οικογενειακή οργάνωση ήταν ασταθής μέ άπουσία σαφοϋς διαφοροποίησης τών ρό-
λων. Τά μέλη συχνά άνταγωνίζονταν γιά ρόλους ή άπαρνούνταν τούς προβλεπόμενους
ρόλους τους. 'Υπήρχε αλληλεπίδραση μεταξύ τών γονέων, άλλά συχνά υπήρχε ασυμφω-
νία μεταξύ τους.
Τέλος, στις οικογένειες τής ομάδας έλεγχου μέ τά φυσιολογικά προσαρμοσμένα μέλη,
το συναίσθημα έτεινε νά είναι πρόσφορο, συντονισμένο, θετικό καί εγκάρδιο. Ή άλληλε-
πίδραση χαρακτηριζόταν άπο σημαντική αυτονομία, ένα πρότυπο επιτυχούς αντιμετώ-
πισης κι δχι χειραγώγησης ή ελέγχου στίς δοσοληψίες τών οικογενειακών μελών, καί ένα
στόχο αμοιβαίας κατανόησης καί ικανοποίησης. Ή οικογενειακή οργάνωση ήταν ευέλικτη
μέ σαφή διαφοροποίηση καί προσδοκία τών ρόλων. Διαπιστώθηκε ότι τά μέλη συ-
νειδητοποιούν τό ρόλο τού καθενός, ένφ ό πατέρας καί ή μητέρα έτειναν νά άλληλεπι-
δροϋν μ' έναν συμπληρωματικό τρόπο (σελ. 50).

Τά ιεραρχικά πρότυπα εξουσίας έτειναν νά επιβεβαιώνουν τίς εισηγήσεις πού ήδη

παρουσιάσαμε γιά τά πρότυπα κυριαρχίας πού φαίνεται νά άποδίδουν καλύτερα. Οί οικογένειες
πού παρουσίαζαν προβλήματα άνήλικης παραπτωματικότητας «φαινόταν νά στερούνται
οργάνωσης καί σαφούς διαφοροποίησης τών ρόλων. Αύτό οδηγούσε σέ μία άσταθή σχέση, στήν
όποία ήταν αβέβαιο ποιος θά ήταν ό πατέρας, ποιός θά ήταν ή μητέρα, ποιός θά κυριαρχούσε ή
θά ήταν ό άρχηγός, καθώς κάθε πρόσωπο λειτουργούσε σέ σύγκρουση μέ τούς άλλους, εναλλάξ
άνταγωνιζόμενο γιά τόν κατάλληλο ρόλο του ή άπαρνούμενο αυτόν.... Φαινόταν σάν τό παιδί-
δείκτης νά εμπλεκόταν περισσότερο σ' αύτή τήν ανταγωνιστική, βασανιζόμενη άπό
συγκρούσεις, άσταθή σχέση μέ τούς γονείς άπ' ο,τι ό άδελφός ή ή άδελφή του» (σελ. 55). Σ'
αύτές τίς οικογένειες κανένα μέλος δέν αναλάμβανε τήν πρωτοβουλία γιά τήν προσπάθεια
επίλυσης τών διαφορών, όταν αύτές προέκυπταν, άλλά «ή διαφοροποίηση ήταν σαφέστερη στή
Φ [υσιολο- γική] οικογένεια, όπου ό πατέρας ήταν ό πλέον ενεργητικός στήν έναρξη τής
συζήτησης, ή μητέρα ακολουθούσε καί τά παιδιά συμμετείχαν λιγότερο άπ' όλους» (σελ. 55-
56). Βρέθηκε ότι ό πατέρας στήν οικογένεια μέ μέλη σχιζοφρενείς ήταν λιγότερο ενεργητικός
άπ' ό,τι ό πατέρας στή φυσιολογική οικογένεια, άλλά μ' έναν αυστηρό καί ελεγκτικό τρόπο πού
καταργούσε τήν αύτονομία τών άλλων.
 Συνοψίζοντας τά εύρήματά τους, ό Stabenau καί οί συνεργάτες του συμπεραίνουν ότι σέ
οικογένειες μέ σχιζοφρενείς άσθενεις «ή οικογενειακή οργάνωση ήταν αυστηρή, οί ρόλοι
άκαμπτοι, τό συναίσθημα υπερβολικά ελεγχόμενο καί ή διαπροσωπική άλλη- λεπίδραση στενά
συνδεδεμένη μέ εξωτερικά κριτήρια καί τό πλαίσιο χαρακτηριζόταν άπό βεβιασμένο έλεγχο τών
άλλων». Σέ οικογένειες μέ μέλη μέ άνήλικη παραπτωματικότητα «υπήρχε χαλαρή, άσταθής
οικογενειακή οργάνωση, αλλαγή τών οίκογενεια- κών ρόλων, έλάχιστος έλεγχος του
συναισθήματος κάί μια ανοικτή σύγκρουση μεταξύ τών μελών τής οικογένειας» (σελ. 58). Στά
έκδηλα θέματα πού προέκυψαν μέσφ τής προβλητικής δοκιμασίας τών οικογενειών μέ
σχιζοφρενή μέλη (τό λανθάνον περιεχόμενο δέν έρμηνεύτηκε) «ή πειθαρχία κρίθηκε αυστηρή.
Ή αλληλεπίδραση γονέα-παιδιοϋ ήταν έντονη, άλλά αφορούσε κυρίως στήν ικανοποίηση τής
γονικής άνάγκης κα\ τό παιδί θεωρούνταν συχνά ώς άνενεργό, ώς μία 'προέκταση' των γονέων».
Από τις ιστορίες τών οικογενειών μέ ανήλικους έγκληματίες «ή αλληλεπίδραση γονέα-παιδιοϋ
ήταν επιφανειακή καϊ άπρόσωπη. Υπήρχε άπαίτηση γιά πρόσφορη δράση κι όταν δέν εκ-
πληρώνονταν τά 'κριτήρια' τών γονέων, τό παιδνι αυτομάτως απορριπτόταν» (σελ. 58). Στις
φυσιολογικές οικογένειες, τά τεστ εξέτασης τής επίλυσης συγκρούσεων καί οί φαντασιώσεις
πού εκφράστηκαν στό τεστ θεματικής άντίληψης-κατανόησης «αποκαλύπτουν τήν παρουσία
θαλπωρής και συμπάθειας, τήν προαγωγή τής αύτονομίας, τή συ- μπληρωματικότητα μεταξύ
τών γονέων κα\ τήν ενθάρρυνση τής διαφοροποίησης τοϋ παιδιού» (σελ. 58). Τέλος, τά
αποτελέσματα εδειξαν ότι

ή οικογενειακή οργάνωση στούς άνήλικους έγκληματίες ήταν ασταθής κα\ οί ρόλοι δέν
εκπληρώνονταν άξιόπιστα άπό τούς γονείς. Αντιθέτως, στήν οικογένεια τών σχιζοφρενών
ήταν άκαμπτα σταθερή, άλλά συχνά μέ συνεπαγόμενη απομόνωση ή διαστρέβλωση. Οί
οικογένειες μέ τά φυσιολογικά παιδιά παρουσίαζαν μία ευέλικτη σχέση μέ συνοχή στήν
οικογενειακή οργάνωση κάί άξιοπίστία στήν εκπλήρωση τών ρόλων.
Φάνηκε επίσης ότι στις «φυσιολογικές» οικογένειες ή έκφραση τών συναισθημάτων ή-
ταν ώς έπι τό πλείστον αυθεντική, ελεύθερη και άπαλλαγμένη άπό άγχος. Στις οικογένειες
μέ σχιζοφρενές παιδϊ υπήρχε έλλειψη θαλπωρής καί τό συναίσθημα ήταν υπερβολικά
ελεγχόμενο, άλλά παρ' όλα αύτά εκφραζόταν συχνά άγχος καί εχθρότητα. Στις οικο-
γένειες μέ άνήλικο παραπτωματικό τέκνο τό συναίσθημα ήταν εντελώς προσποιητό κι α-
νεξέλεγκτο (σελ. 58-59).
13. ΟΜΑΔΕΣ ΠΟΛΛΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΖΕΥΓΑΡΙΩΝ

Ή Όμάδα τείνει νά μιλάει γιά ένα κοινό θέμα καϊ νά αντιδράει & αύτό, σαν νά ήταν
μία έμβια οντότητα πού εκφράζεται μέ διαφορετικούς τρόπους μέσω διαφορετικών

265
 Ενδείξεις κι Αντενδείξεις 266

στομάτων. Χ)λες οί συνεισφορές είναι παραλλαγές ενός μοναδικού θέματος, ακόμη

κι άν ή Όμάδα δέν εχει συνειδητή επίγνωση αύτοϋ τοϋ θέματος καϊ δέ γνωρίζει γιά
ποιο πράγμα μιλάει στήν πραγματικότητα.
S. Η. Foulkes καϊ Ε. J. Anthony, Όμαδική Ψυχοθεραπεία: Ή Ψυχαναλυτική
Προσέγγιση

Άπό τό πλήθος συντρίφτηκαν-

άπό τό πλήθος θά
θεραπευτούν.
Cody Marsh, Ψυχική Υγιεινή

Μόλις συγκεντρωθούν τά μέλη τής οικογένειας ή τό συζυγικό ζεύγος γιά θεραπεία, μπορούμε
νά προχωρήσουμε στό επόμενο βήμα, στήν ομαδική θεραπεία πολλών οικογενειών κα\
ζευγαριών, στήν όποία θεραπεύεται ταυτόχρονα ένας άριθμός οικογενειών ή ζευγαριών. Τό
πείραμα προέκυψε σχεδόν αυταπόδεικτα και αβίαστα σέ μονάδες εσωτερικής νοσηλείας, όπου
ενας άριθμός παιδιών ή νεαρών άνθρώπων ζοϋν ήδη μαζί σ5 ένα νοσηλευτικό τμήμα και οί
οικογένειες τους μπορεΧ συχνά νά τούς επισκέπτονται ταυτόχρονα (ή σέ ορισμένες περιπτώσεις
νά προσκαλούνται νά ζήσουν μαζί τους). Ή δουλειά μέ τή συνολική όμάδα, πού είναι ήδη καλά
εδραιωμένη γιά τούς δεδομένους άσθενεΧς μέσφ τών άρχών τής θεραπείας τοϋ περιβάλλοντος ή
τής κοινοτικής ψυχιατρικής, άπαιτεΧ μόνο νά τεθεί ή ερώτηση: Γιατί παραμένουν χώρια οί
οικογένειες και τά ζευγάρια; Ό Bowen (1) φαίνεται νά ξεκίνησε κατ5 αύτό τόν τρόπο, γιά παρά-
δειγμα, και έχει πρόσφατα αναφέρει ότι ομάδες ζευγαριών (γι αυτόν αύτή είναι μία
πολυ-οικογενειακή προσέγγιση, καθώς προτιμάει νά δουλεύει μέ τούς γονείς όταν έχει
διερευνήσει τή συνολική οικογενειακή κατάσταση κανι είναι έτοιμος νά προχωρήσει σέ
διάγνωση) είναι τώρα ό προτιμότερος τρόπος θεραπείας λόγω τής μεγαλύτερης άποτε-
λεσματικότητάς τους.
Ή ψυχοθεραπεία στά εξωτερικά Ιατρεία, ή όποία εφαρμόζεται μέ παραδοσιακές ομαδικές
μεθόδους, οδηγεί επίσης εύκολα στήν πολυ-οικογενειακή προσέγγιση μόλις σταθεροποιηθεΧ ή
κοινή θεραπεία. Όταν ή διαγνωστική διαδικασία συμπεριλαμβάνει μια συνέντευξη μέ δλη τήν
οικογένεια, καϊ, τά παιδιά ή οί γονείς τοποθετούνται σέ χωριστές όμάδες άγνωστων μεταξύ τους
άτόμων, οί συνεχιζόμενες περιστασιακές κοινές ■ συνεντεύξεις μέ άλλες οικογένειες επιτρέπουν
μία τακτική άναθεώρηση τών αλλαγών πού συμβαίνουν στά μέλη καϊ εξασφαλίζουν ότι οί
ξεχωριστές θεραπείες εξελίσσονται άρμονικά. Άν συμμετέχουν καϊ οί διάφοροι θεραπευτές, ό
 Όμάδες Πολλών Οικογενειών καϊ Ζεγαιών

καθένας θά έχει τήν ευκαιρία νά εξοικειωθεί καλύτερα μέ άλλα μέρη τού συστήματος, ένφ οί
φαντασιώσεις τών οικογενειακών μελών σχετικά μέ πιθανές βλαβερές επιδράσεις τού γεγονότος
οτι οί θεραπευτές βλέπουν άλλα μέλη θά διαλυθούν.
Καϊ πάλι είναι προφανές αύτό πού επιθυμούμε νά επιτύχουμε μέ τϊς περιοδικές πο- λυ-
οικογενειακές συναντήσεις όλων τών οικογενειών πού συμμετέχουν σέ θεραπεία μικρών
ομάδων μαζί μέ τούς θεραπευτές, ώστε νά παρατηρήσουμε καϊ νά συντονίσουμε τή συνολική
κατάσταση. Αύτή ή μέθοδος δουλειάς προκρίνεται στήν Παιδοψυχιατρική Μονάδα τού
Woodberry Down καϊ στό Νοσοκομείο Παίδων «Βασίλισσα Ελισάβετ», όπου
χρησιμοποιούνται πολύ οί όμάδες άγνώστων μεταξά τους άτόμων γιά παιδιά, εφήβους καϊ
μητέρες. Σέ μία κυρίως εργατική περιοχή, όπου σπάνια ό πατέρας μπορεί νά διαθέσει χρόνο γιά
νά συμμετέχει ό Ιδιος σέ εβδομαδιαίες όμάδες, άλλά συνήθως μπορεί ν' άλλάξει τή βάρδια του
καϊ νά συμμετέχει μία φορά τό μήνα περίπου, οί πολυ-οίκογενειακές συνεδρίες διαπιστώθηκε
οτι είναι ό Ιδανικός τρόπος ώστε έστω καϊ ή περιορισμένη συμμετοχή τού πατέρα νά
αξιοποιείται καί νά επιδρά θετικά στή θεραπεία. 'Επίσης, σέ μία κλινική στήν όποια ή
πλειοψηφία τού προσωπικού είναι γυναίκες, είναι συνήθως δυνατό νά συμπεριληφθεί ένας
άνδρας άπό τό προσωπικό σέ πολυ-οικογενειακές συνεδρίες, επιτυγχάνοντας έτσι μία καλύτερη
ισορροπία καϊ προσφέροντας στον πατέρα ένα πρότυπο τού ίδιου φύλου γιά ταυτοποίηση.
Ή άρχική μου εκπαίδευση υπό τόν S. Η. Foulkes (2) ήταν στήν ομαδική άνάλυση μέ μικρές
όμάδες άγνώστων μεταξύ τους ενήλικων ή περίεργη θεραπευτική δύναμη τής ομαδικής
κατάστασης, όταν υποβοηθείται σύμφωνα μέ τϊς άρχές όμαδικής άνάλυσης πού εκείνος
πρέσβευε, πυροδότησε τό ενδιαφέρον μου μόλις τήν επιβεβαίωσα γιά τόν έαυτό μου. Μέ τήν
προύπόθεση οτι ή όμάδα είναι καλώς επιλεγμένη (θά εξετάσουμε αύτό τό προαπαιτούμενο σέ
λίγο) καϊ τά μέλη άρχίζουν νά αίσθάνονται χαλαρά καϊ ασφαλή σέ μία ούσιαστικά πειραματική
κατάσταση άπό τήν όποια άποκλείεται νά προκύψουν βλαβερές συνέπειες γιά τϊς καταστάσεις
τής πραγματικής τους ζωής (αύτός είναι ό λόγος γιά τήν επιλογή ανθρώπων ώς έπϊ τό πλείστον
άγνώστων μεταξύ τους καϊ γιά τήν οδηγία νά μήν συναντιώνται εκτός τών προγραμματισμένων
συνεδριών), καθίσταται δυνατό νά χαλαρώσουν άρκετά οί έλεγχοι καϊ οί άμυνες, ώστε νά
επιτρέπουν τήν άνάπτυξη αύτοϋ πού ό Foulkes ονομάζει «ελεύθερη ρέουσα συζήτηση».
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 269

Τά μέλη ενθαρρύνονται νά αποκρίνονται ό ενας στον άλλο οσο τό δυνατόν πιό αυθόρμητα,
δίχως νά ανησυχούν ύπερβολικά γιά τό λογικό ειρμό ή γιά συνειδητές προσπάθειες επίλυσης
τοΰ προβλήματος (παρότι αυτές οί δραστηριότητες είναι εξίσου αποδεκτές, εφόσον
άποδεικνύεται ότι είναι αυθόρμητες άποκρίσεις). Οι αντιδράσεις συνδέονται λιγότερο φανερά
μεταξύ τους και κινούνται προς τήν κατεύθυνση τού ελεύθερου συνειρμού, στον όποιο στοχεύει
ή ψυχανάλυση, άν κα\ είναι αναγκαστικά λιγότερο Ιδιότυπες και άπορροφημένες στον εαυτό,
καθώς τά μέλη ενθαρρύνονται νά είναι συνεχώς ενήμεροι γιά τή θέση τών άλλων. Άλλά εάν ό
θεραπευτής ακούει προσεκτικά τήν όμάδα ώς όμάδα, ανεξάρτητα άπό ποιο μέλος λέει τι, ενα
νέο νόημα κι ενα
νέο πρότυπο προβάλλει μέσα άπό τις φαινομενικά χαοτικές συμμετοχές, ακριβώς όπως οί
διακοπές, οί σιωπές καϊ οί ξαφνικές αλλαγές τού θέματος στήν πορεία μίας άτομικής
ψυχαναλυτικής συνεδρίας αποδεικνύονται ξαφνικά νά είναι σημαντικές γιατί αποκαλύπτουν
μία βαθύτερη, κρυφή πνευματική απορρόφηση. Είναι σάν ενα σύνολο σκαφών πού όλα
αρμενίζουν πέρα-δώθε μέσα σ' ενα λιμάνι κανι ξαφνικά γίνεται αντιληπτό οτι έχουν ένα κοινό
στοιχείο στήν κίνησή τους πού ύποδηλώνει ένα παλιρροιακό ρεύμα πού δέν ήταν ορατό στήν
αρχή.
Στήν άτομική ψυχανάλυση δμως τό έργο τής αποκρυπτογράφησης τής σημασίας τών αρχικά
άσήμαντων συνειρμών είναι σέ μεγάλο βαθμό εύθύνη τού ψυχαναλυτή καϊ υπόκειται στούς
περιορισμούς του. Μία καλώς συγκροτημένη όμάδα, άντιθέτως, διεκπεραιώνει άρκετό μέρος
αυτού τού έργου γιά λογαριασμό τού θεραπευτή, δρώντας ώς ένα άντηχειο πού «συνηχεί»
(διατύπωση τού Foulkes) μέ τά κοινά στοιχεία στις διάφορες συμμετοχές καϊ τά εκφράζει μέσφ
τού γενικού όμαδικού προτύπου ή μέσω κάποιας αποφασιστικής συμμετοχής -φαντασιώσεις,
όνειρα ή αναφορές σέ παρελθούσες ή παρούσες εμπειρίες.
Τό καθήκον τού θεραπευτή είναι νά ακούει προσεκτικά τις συνεισφορές μέ «ελεύθερη
ρέουσα προσοχή» και στή συνέχεια νά άναγνωρίζει καϊ νά άποκρυπτογραφεΐ τή λύση, όταν
αύτή εμφανίζεται, γιατί παρουσιάζεται σέ συμβολική μορφή καϊ ή σημασία της δέν γίνεται
αρχικά κατανοητή άπό τήν όμάδα. Ό θεραπευτής εξυπηρετεί έτσι τήν ομαδική διεργασία,
μεταφράζοντας τά συμπεράσματά της σέ λεκτική μορφή ώστε νά μπορούν νά τά άξιοποιήσουν
τά μέλη τής ομάδας, άντι νά προσπαθεί νά κάνει όλη τή δουλειά μόνος του, όπως σέ κάποια
άλλα είδη τής ομαδικής τεχνικής.
Αύτή ή δυνατότητα χρησιμοποίησης τής ομάδας ώς σύνολο ώς ένα εύαίσθητο εργαλείο
έπίλυσης προβλημάτων -ένας υπολογιστής πού παράγει διαρκώς άπαντήσεις σέ ερωτήσεις μέ
τις όποιες τροφοδοτήθηκε άπό τά άτομα πού τόν άπαρτίζουν, άλλά τις παράγει σ? έναν κώδικα
πού απαιτεί έναν ειδικά εκπαιδευμένο χειριστή γιά νά μετατραπούν σέ κοινή γλώσσα-
 Όμάδες Πολλών Οικογενειών καϊ Ζεγαιών

προσφέρεί τό κύριο πλεονέκτημα τής ομαδικής έναντι τής άτομικής θεραπείας. Παρά τις
μεγαλύτερες προσωπικές δυσκολίες γιά το θεραπευτή, τή σύγχυση, τή φαινομενική άπώλεια
τοϋ προσωπικού έλεγχου τής κατάστασης κα\ τήν άνάγκη γιά πρόσθετη γνώση, τά οφέλη πού
προκύπτουν έχοντας στή διάθεσή του ενα τόσο 'ισχυρό εργαλείο άποζημιώνουν μέ τό
παραπάνω γιά τήν πρόσθετη προσπάθεια. Πιο πολύτιμο άπ' όλα είναι ότι ό θεραπευτής έχει στη
διάθεσή του μία διαρκή πηγή καινούργιας γνώσης πού διαρκώς θά επεκτείνει τήν κατανόηση
του, εφόσον τήν Αφουγκραστεί κι άφήσει τήν όμάδα νά τον διδάξει.
Γιά νά λειτουργήσει μία θεραπευτική όμάδα κατ' αύτο τον τρόπο πρέπει νά είναι προσεκτικά
συγκροτημένη. Καταρχάς, τά μέλη πρέπει νά είναι Ισότιμα καταμερισμένα ώς πρός τά
χαρακτηριστικά τους, ώστε νά εξασφαλιστεί δτι κανένα μέλος ή καμία υποομάδα δέ θά
κυριαρχεί στό σύνολο· αύτό θά εξασφαλίσει οτι τά ατομικά συστήματα άξιων (πού
υπολανθάνουν στά νευρωτικά προβλήματα, γιά τά οποία επιζητείται θεραπεία) θά υποβληθούν
σέ εξονυχιστική εξέταση κα\ τελικά θά συνεισφέρουν σέ μία νέα κάι βασισμένη περισσότερο
στήν πραγματικότητα ομοθυμία. Γιά τον ίδιο λόγο, ή άρχική επιλογή έχει ώς στόχο νά
εξασφαλίσει, εντός τών ορίων μίας επαρκούς διαφοράς, Ικανοποιητική επικοινωνία, αρμονία
καϊ αμοιβαία Υποστήριξη, ένα φάσμα προσωπικοτήτων, στάσεων και συστημάτων άξίών
άρκετά μεγάλο ώστε νά επιτρέπει τήν άμοιβαία εξονυχιστική εξέταση, τή διαμφισβήτηση καϊ
τήν κριτική άπό διάφορες σκοπιές.
Μία όμάδα ή όποία αποτελείται άπό άτομα πού είναι πολύ όμοια μεταξύ τους, θά μετατραπεί
σέ μία όμάδα φίλων, οί όποιοι συνήθως επιλέγουν αλλήλους εν μέρει γιά νά ενισχύσουν ένα
συγκεκριμένο σύνολο αξιών κα\ δοξασιών γιά τον εαυτό τους. Τά μέλη θά συνενωθούν
σύντομα σέ μία συνωμοτική άμυνα ώστε νά άποφύγουν τήν εξέταση τοϋ κοινού προβλήματος
(αυτός είναι ό λόγος γιά τον όποιο οί όμαδικονι άναλυ- τές ύποβάλλονται σέ θεραπεία σέ
όμάδες, όπου άναμιγνύονται μέ συνηθισμένους άσθε- νεΐς· μία όμάδα πού αποτελείται
άποκλειστικά άπό ψυχιάτρους ή ψυχαναλυτές θά ά~ πέφευγε όπωσδήποτε τήν εξέταση τής
παθολογίας πού τούς έκανε αρχικά νά άσχολη- θοϋν μέ τήν ψυχιατρική ή τήν ψυχανάλυση).
~Εχω επίσης επισημάνει άλλον (3) τον παρόμοιο κίνδυνο γενικά σέ θεραπευτικές όμάδες πού
τείνουν νά μοιάζουν σέ νευρωτικές οικογένειες κα\ συνωμοτούν μέ τό θεραπευτή γιά νά
διατηρήσουν τό σύστημα άξιων του μόλις διαισθανθούν τά τυφλά σημεία του.
Άν δμως ή όμάδα επιλεχθεί προσεκτικά σύμφωνα μ' αύτές τις άρχές, ό θεραπευτής δέ θά
χρειαστεί νά παρέμβει συχνά γιά νά διαμφισβητήσει τό σύστημα αξιών τών μελών, καθώς αύτό
θά γίνεται άπό τήν όμάδα ώς σύνολο: πράγματι, ό θεραπευτής μπορεί νά διαπιστώσει ότι τό
δικό του σύστημα άξιων τροποποιείται ώφέλιμα άπό τή συμμετοχή του καϊ τήν άποδοχή τών
νέων κανόνων τής ομάδας, όπως αύτο\ εμφανίζονται. Ό ρόλος τοΰ θεραπευτή θά είναι
περισσότερο αυτός ενός τεχνικού ειδικού, νά διαμορφώνει τό κλίμα τής ομάδας καϊ νά
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 271

μεταφράζει τά θέματά της, παρά μιας αυθεντίας ή ενός εκπαιδευτή' καθώς θά είναι επίσης πιο
ελεύθερος νά προσφέρει υποστήριξη σέ ένα μέλος που δέχεται κριτική, ένας γρηγορότερος
ρυθμός μπορεί συχνά νά είναι ανεκτός.
Ή κρίσιμη διαφορά μεταξύ τών φυσικών ομάδων καϊ τών ομάδων άγνώστων μεταξύ τους
άτόμων έχει ήδη αναφερθεί συνοπτικά στό Δέκατο Κεφάλαιο. Άπό τή σκοπιά τών άρχων πού
χρησιμοποιούνται στήν επιλογή ομάδων άγνώστων μεταξύ τους ατόμων, ή οικογένεια ή τό
συζυγικό ζεύγος δύσκολα θά μπορούσε νά είναι άτυχέστερη επιλογή. Είτε εξαιτίας τής
ταιριαστής επιλογής τοϋ συντρόφου στήν περίπτωση τών συζύγων είτε τής μετάδοσης τού
γονικού συστήματος αξιών στήν περίπτωση τής οικογένειας, κάθε μέλος μοιράζεται άπό κοινού
ένα σύνολο δοξασιών, αξιών ή οικογενειακών μύθων άλλά κι ένα συνωμοτικό σύστημα αμυνών
σχεδιασμένων νά διαφυλάξουν αυτές τϊς κοινές στάσεις καϊ νά τϊς προστατέψουν άπό κάθε
εξέταση καϊ κριτική.
'Επιπρόσθετα, χωρϊς νά είναι καθόλου ισόρροπα συνταιριασμένα, τά μέλη τής οικογενειακής
ομάδας εμφανίζουν μεγάλες διαφορές στήν εξουσία, τόσο λόγω τής ηλικίας ή τής δύναμής τους
δσο καϊ λόγω τής εξουσίας πού τούς παραχωρείται νομικά ή άπό τϊς κοινωνικές συνθήκες μέσω
τών ρόλων τους, Γιά νά επιτευχθεί άλλαγή σ' ένα τόσο συμπαγές, συνωμοτικό σύστημα,
χρειάζεται ή μεσολάβηση τοϋ θεραπευτή, ό όποιος πρέπει νά εισέλθει στό οικογενειακό
σύστημα καϊ νά τό διαμφισβητήσει, νά αντιμετωπίσει τϊς οικογενειακές αξίες μ' εκείνες πού
φέρνει μαζί του άπό τόν εξωτερικό κόσμο.
Σταδιακά, καθώς συνειδητοποιούσα αυτές τϊς σημαντικές διαφορές μεταξύ τών ομάδων
άγνώστων μεταξύ τους άτόμων καϊ τών οικογενειακών ομάδων, άντιλήφθηκα οτι δέν είναι
δυνατό νά μεταφερθούν oi αρχές τής ομαδικής ανάλυσης πού αναπτύχθηκαν σέ ομάδες
άγνώστων μεταξύ τους άτόμων απευθείας σέ οικογενειακές καϊ συζυγικές καταστάσεις. Παρ'
όλα πιστεύω δτι οι ομάδες ζευγαριών ή πολλών οικογενειών συνδυάζουν τά καλύτερα στοιχεία
άπό τις δυο προσεγγίσεις. 'Επειδή περιλαμβάνουν ένα ή περισσότερα μέλη τής ίδιας φυσικής
ομάδας, ή παθολογία είναι αμέσως ορατή μέσφ τής μή λεκτικής άλληλεπίδρασης. Ή
κινητοποίηση γιά άλλαγή είναι ύψηλή, επειδή ή σχέση είναι μία πραγματική σχέση, μέ
πραγματικές καϊ άμεσες άνταμοιβές μέ τή μορφή βασικών ευχαριστήσεων, άν επιτευχθεί
πρόοδος. Ή επεξεργασία τής έναισθη- σίας συνεχίζεται ενεργά μεταξύ τών συντρόφων ή τών
οικογενειακών μελών στό σπίτι στά μεσοδιαστήματα τών συνεδριών, οδηγώντας σέ ραγδαία
πρόοδο.
Ταυτόχρονα, ή κατάσταση έχει επίσης πολλά άπό τά πλεονεκτήματα τής όμάδας άγνώστων
μεταξύ τους άτόμων (μέ τήν προϋπόθεση ότι ή επιλογή έγινε προσεκτικά), καθώς ή
διαμφισβήτηση καϊ ή κριτική τοϋ συστήματος αξιών κάθε ζευγαριού ή οίκογέ- νειας
επιτελούνται κυρίως άπό τήν όμάδα ώς σύνολο, επιτρέποντας στό θεραπευτή νά κρατάει μία πιο
 Όμάδες Πολλών Οικογενειών καϊ Ζεγαιών

άποστασιοποιημένη στάση τον περισσότερο καιρό καϊ άπαλλάσσο- ντάς τον σέ μεγάλο βαθμό
από τον παιδαγωγικό καϊ εξουσιαστικό ρόλο πού απαιτείται άπ' αυτόν στή θεραπεία
μεμονωμένων οικογενειών ή ζευγαριών. Άντ' αυτού μπορεί νά άφιερώσει τήν προσοχή του σέ
θέματα τής όμάδας, καθώς αύτές οί ομάδες, συνδυάζοντας χαρακτηριστικά τόσο τών φυσικών
ομάδων όσο καϊ τών ομάδων αγνώστων μεταξύ τους άτόμων, άποδεικνύονται νά έχουν τήν ίδια
θαυματουργό ικανότητα νά επιλύουν προβλήματα, όπως καϊ οί όμάδες πού άποτελοϋνται μόνον
άπό άγνωστα μεταξύ τους άτομα.

Πολυ-οΙκογενειακές όμάδες

Αρκετοί συγγραφείς έχουν περιγράψει τήν πολυ-οίκογενειακή προσέγγιση καϊ γιά πιο
λεπτομερείς περιγραφές ό αναγνώστης παραπέμπεται σ* αύτές τις πηγές (4).
Ή δική μου χρήση πολυ-οΐκογενειακών ομάδων (σέ αντίθεση μέ όμάδες ζευγαριών)
περιορίζεται σέ μηνιαίες ή διμηνιαίες συνεδρίες, συμπληρωματικές σέ άλλες μορφές θεραπείας
γιά διάφορα οικογενειακά μέλη, ιδίως στϊς χωριστές όμάδες γιά μητέρες καϊ παιδιά. Γι αύτό τό
λόγο, αύτές οί πολυ-οίκογενειακές συνεδρίες περιλαμβάνουν περίπου τρεις έως έξι
οίκογένενειες ή έως 30 άτομα συνολικά έκτος άπό τούς διάφορους θεραπευτές.
Ό χειρισμός αύτών τών συνεδριών, οί όποιες εμπίπτουν στήν κατηγορία τής μεγάλης
ομάδας, παρουσιάζει εντελώς διαφορετικά προβλήματα στά πρώτα στάδια σέ σύγκριση μέ τις
μικρές φυσικές όμάδες ή τις μικρές όμάδες αγνώστων μεταξύ τους άτόμων. Στήν άρχή είναι
αναγκαίος ένας μεγάλος βαθμός δομής γιά νά μειωθεί ή πιθανότητα κατακερματισμού καϊ
χάους· παρότι ή ενεργός ήγεσία αναλαμβάνεται στήν Ιδανική περίπτωση άπό τούς θεραπευτές
συλλογικά, μπορεί νά είναι επιθυμητό νά άποδοθει σ' ένα μέλος τών θεραπευτών ό ρόλος τοϋ
ενεργού «προέδρου» γιά νά προσφερθεί ένα σημείο εστίασης στά πρώτα στάδια. Ό θεραπευτής
πού αναλαμβάνει αύτόν τό ρόλο πρέπει αρχικά νά εξηγήσει τό σκοπό τής συνάντησης (π.χ. ή
ανταλλαγή ιδεών καϊ εμπειριών εντός καϊ μεταξύ τών οικογενειών, ώστε νά μπορέσουν νά
βοηθήσουν αλλήλους νά βροϋν λύσεις), νά δρςχ ώς επικοινωνιακός σύνδεσμος μεταξύ ενός
όμιλιτή καϊ τοϋ επόμενου, νά ενθαρρύνει τούς σιωπηλούς κάι συνεσταλμένους όπως καϊ νά
διακόπτει όσους φλυαρούν. Σταδιακά, καθώς οί οικογένειες άρχίζουν νά ενδιαφέρονται γιά
τούς άλλους καϊ γιά τά κοινά προβλήματα, ή ίδια ή όμάδα αναπτύσσει μία συνοχή κι ενα δικό
της σκοπό, οπότε οί θεραπευτές μπορούν νά παραμένουν περισσότερο στό παρασκήνιο,
εκτελώντας μια πιο αναλυτική, ερμηνευτική λειτουργία, αλλά παραμένοντας σέ ετοιμότητα νά
αναλάβουν έναν πιο ενεργό ρόλο έψόσον χρειασθεί περαιτέρω υποστήριξη ή έλεγχος. Καθώς
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 273

συμβαίνει αύτό, τό καθήκον τής ήγεσίας θά τό Αναλαμβάνουν όλο και περισσότερο άπό κοινοϋ
οί συνθεραπευτές.
Στήν αρχή, οί επί μέρους οικογένειες τείνουν νά διατηρούν τούς κύριους δεσμούς μεταξύ
τών δικών τους μελών, παρουσιάζοντας ένα ενωμένο μέτωπο Απέναντι στις άλλες οικογένειες,
όπως σέ οποιαδήποτε κοινωνική συγκέντρωση μέ άγνωστους. Σταδιακά αναπτύσσονται δεσμοί
βάσει άλλων ταυτοποιήσεων -μεταξύ τών πατέρων ή τών μητέρων, τών έφηβων ή τών
μικρότερων παιδιών. Αύτές οί υποομάδες προσφέρουν σημαντική ύποστήριξη στά μέλη τους,
τά όποία δύναται νά ταυτιστούν ενεργά μέ άλλους καϊ νά μάθουν άπ' αυτούς, εμφανίζοντας στή
συνέχεια ενδείξεις μεγαλύτερης αυτοπεποίθησης κα\ πιο ασφαλούς ταυτότητας σέ σχέση μέ τις
δικές τους οίκογένειες. Αύτή ή Αλλαγή είναι, βέβαια, εμφανής ιδιαίτερα στά παιδιά, άλλά οί
μητέρες και οί πατέρες ώ- φελοϋνται επίσης Από τήν ύποστήριξη τών άλλων πού έχουν τόν ιδιο
ρόλο μ' αυτούς.

Σέ μία πολυ-οίκογενειακή όμάδα μέ επίκεντρο τό σύμπτωμα τής σχολικής φοβίας υπήρχε έ-

νας εντυπωσιακός φόβος γιά τήν επιθετικότητα κάί τή σύγκρουση, ενώ οί πατέρες ήταν παθη-
τικοί καί επέτρεπαν στις μητέρες νά κυριαρχοϋν. Οί πατέρες άπέκτησαν περισσότερη αύτοπε-
ποίθηση μέσφ τής εξιστόρησης τών εμπειριών τους άπό τόν πόλεμο καί άπό άλλες καταστάσεις
μέ στρές, όταν συμφώνησαν ότι άκόμη καί οί πιο γενναίοι άνδρες βιώνουν φόβο στή μάχη. Στήν
συνέχεια ένώθηκαν γιά νά επικρίνουν τόν (άνδρα) ψυχίατρο, κάτι πού δέν είχαν τολμήσει ποτέ
νά κάνουν δίχως αύτή τήν άμοιβαία ύποστήριξη καί εν συνέχεια έγιναν πιο δραστήριοι καϊ
αύστηροϊ στϊς δικές τους οικογένειες μέ ωφέλιμο τρόπο. Ή περιγραφή μίας μητέρας οτι τελικά
είχε χαστουκίσει τήν κόρη της μετά άπό άντιπαράθεση, ακολούθως τό κορίτσι ειχε επιστρέψει
στό σχολείο καϊ οί οικογενειακές σχέσεις είχαν βελτιωθεί, προκάλεσε άρχικά αγκομαχητά
φρίκης στϊς άλλες οικογένειες, άλλά οδήγησε τελικά στήν αποδοχή οτι τέτοιος θυμός καϊ τέτοια
σύγκρουση μπορεί μερικές φορές νά είναι ωφέλιμοι καϊ νά άποτελοΰν πράγματι ένδειξη
ενδιαφέροντος.
Αύτή ή συγκεκριμένη πολυ-οίκογενειακή κατάσταση συνδυαζόταν μέ μία εβδομαδιαία ο-
μάδα γιά παιδιά καϊ άλλη μία γιά μητέρες, μέ τούς πατέρες νά συμμετέχουν στις πολυ-οίκογε-
νειακές συνεδρίες πού διεξάγονταν κάθε έξι έβδομάδες.

Αλλος ένας ιδιάζων θεραπευτικός μηχανισμός τής πολυ-οίκογενειακής θεραπείας, πού έχει
διαπιστωθεί άπό Αρκετούς οικογενειακούς θεραπευτές πού έχουν γράψει γιά τή μέθοδο, είναι ή
επικοινωνία πού λαμβάνει χώρα μεταξύ τών διαφορετικών ρόλων άνάμεσα στϊς ο Ικ ο γενεί ες.
"Ετσι, ένα άγόρι κι ό πατέρας του, οί όποιοι είναι καϊ οί δύο πολύ θυμωμένοι κι
Απογοητευμένοι μεταξύ τους κάί δέν μπορούν νά έχουν λογική έπι- κοινωνία, μπορεί
μολαταύτα νά είναι ικανοί νά μιλήσουν μ' έναν άλλο πατέρα, ό οποίος μπορεί νά ταυτιστεί κάι
 Όμάδες Πολλών Οικογενειών καϊ Ζεγαιών

μέ τις δύο απόψεις, κάι άπο τήν πιο αποστασιοποιημένη συναισθηματική του θέση νά τούς
βοηθήσει νά κατανοήσουν καλύτερα ό ένας τόν άλλο.

Όμάδες ζευγαριών

Σέ σύγκριση μέ τις πολυ-οίκογενειακές όμάδες, τό σημαντικό μέγεθος καί τό φάσμα τών

ήλικιών στις όποιες δημιουργεί ειδικά προβλήματα χειρισμού, οί ομάδες ζευγαριών είναι
σημαντικά πιο άπλες άπό τεχνική άποψη. Αποτελούνται συνήθως άπό τρία έως πέντε ζευγάρια:
οί θεραπευτές πού δουλεύουν μέ κάθε ζευγάρι ξεχωριστά, ένφ τ' άλλα ζευγάρια περιμένουν τή
σειρά τους κανι μαθαίνουν μέσφ τής ταυτοποίησης -π.χ. οί Bowen και Framo (5)- προτιμούν γιά
ευνόητους λόγους τό μικρότερο άριθμό, ένφ όσοι, όπως κι εγώ, θεωρούν τήν όμάδα ώς τόν
κύριο θεραπευτικό παράγοντα κατ τό θεραπευτή ώς αρωγό αύτής τής λειτουργίας, θεωρούν
πλεονέκτημα τό μεγαλύτερο άριθμό. Όπως κατ σέ άλλες όμάδες αγνώστων μεταξύ τους
άτόμων, οί συναντήσεις διαρκούν περίπου μιάμιση ώρα καί συνήθως λαμβάνουν χώρα
εβδομαδιαία, άν καί ό Bowen προτιμάει μηνιαίες συναντήσεις, ένα διάστημα πού θεωρώ
προτιμότερο στήν περίπτωση τών μεμονωμένων οικογενειών, στίς όποιες οί άνάγκες γιά
υποστήριξη δέν είναι πολύ μεγάλες.
Πολύ λιγότερη προσοχή είναι αναγκαία στήν επιλογή γιά τίς όμάδες ζευγαριών σέ σύγκριση
μέ τίς όμάδες άγνωστων μεταξύ τους άτόμων, καί φαίνεται νά είναι δυνατό νά συμπεριληφθεί
ένα πολύ ευρύ φάσμα προσωπικοτήτων, προβλημάτων καί βαθμών διαταραχής. Αύτό μπορεί νά
συμβαίνει επειδή κάθε συμμετέχων είναι μέλος τουλάχιστον ένός ζευγαριού, στό όποιο ύπήρξε
προσεκτική, άν καί άσυνείδητη, επιλογή τοϋ συντρόφου· ή πιθανότητα πραγματικής
απομόνωσης, τουλάχιστο μέχρι νά επιτευχθεί πολύ σημαντική πρόοδος, είναι γι αύτό τό λόγο
ελάχιστη.
'Ένα κριτήριο επιλογής, γιά τό όποιο υπάρχει κάποια συμφωνία, είναι ή ήλικία ή τό στάδιο
στον κύκλο ζωής τοϋ ζευγαριού, διά τοϋ οποίου οί συμμετέχοντες επιλέγονται βάσει τής
άντιμετώπισης παρόμοιων άναπτυξιακών άποστολών (π.χ. νεώτερα ζευγάρια, άναποφάσιστα
γιά τή δημιουργία οικογένειας, ή γηραιότερα ζευγάρια μέ παιδιά πού μεγαλώνουν καί φεύγουν
άπό τό σπίτι κλπ.). Ακόμη κι αύτό όμως δέν είναι απαραίτητο, γιατί οί όμάδες μέ μεγάλες
διαφορές ηλικίας μπορεί νά έχουν τά πλεονε- κτήματά τους, καθώς τά νεώτερα μέλη θαυμάζουν
καί μαθαίνουν από τά γηραιότερα καί οί γηραιότεροι θυμούνται ίσως τά πιό ευτυχισμένα πρώτα
χρόνια τοϋ γάμου τους μέσψ τών νεώτερων.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 275

Δύο θεραπευτές αντίθετου φύλου προσφέρουν κάποιο πλεονέκτημα μέσφ τής προσφοράς
προτύπων ρόλου και σχέσεων, καθώς λαμβάνει χώρα αρκετή μάθηση μέσω τής συνειδητής
μίμησης ή τής ασυνείδητης ταυτοποίησης άλλά καί μέσψ τής ύποστήριξης καί τής άμοιβαίας
βοήθειας πού δίνουν οί συνθεραπευτές ό ενας στον άλλον γιά τήν κατανόηση τής ομαδικής
διεργασίας. Αύτή ή άμοιβαία ύποστήριξη αποδεικνύεται πιό σημαντική άπ' ο,τι θά περίμενε
κάποιος, γιατί ή συναισθηματική ένταση τών συναλλαγών καί τοϋ πλαισίου μπορεί νά είναι
πολύ πιό ισχυρή άπό εκείνη πού συναντάμε σέ όμάδες στις όποιες τά μέλη δέν έχουν τέτοιες
στενές σχέσεις έκτος ομάδας.
'Επιπλέον, σέ μία όμάδα μέ ζευγάρια πού συνδέονται μέ τήν πιό στενή καί δυνητικά
άνταποδοτική σχέση πού υπάρχει, δέ θά προκαλούσε έκπληξη άν ένας μόνος θεραπευτής
αισθανόταν κάπως άπομονωμένος καί έκτος τόπου, κανι δεχόταν άρνητική επιρροή στήν κρίση
του εξαιτίας τής άπομόνωσης. 'Ίσως ή τάση τών συζυγικών ομαδικών θεραπευτών νά
δουλεύουν ώς ζευγάρια νά είναι έν μέρει μία αναγνώριση αυτής τής πολύ άνθρώπινης
δυσχέρειας κι ένα μέσο προστασίας τών άσθενών άπό τά άσχημα άποτελέ- σματά της. Έχω
προχωρήσει τώρα ενα βήμα παραπέρα καί, όπως άρκετόί συνάδελφοι μου, δουλεύω μαζι μέ τή
σύζυγο μου ώς συνθεραπεύτρια σε όλες τις όμάδες ζευγαριών, μία λύση πού τοποθετεί τό
θεραπευτή στό ίδιο επίπεδο μέ τούς ασθενείς σέ σχέση καί μέ τή σεξουαλική σχέση.
Ή υπάρχουσα βιβλιογραφία γιά όμάδες ζευγαριών, ή όποία προέρχεται σχεδόν ά-
ποκλειστικά άπό τίς ΗΠΑ, παρουσιάζει ενα ευρύ φάσμα θεωριών καί τεχνικών. Μεγάλο μέρος
της άφορά στήν παρουσίαση καί άντίκρουση επιχειρημάτων πού έχουν προτείνει οί
ψυχαναλυτές ενάντια στήν ταυτόχρονη εξέταση συγγενών, οί όποιοι πιστεύουν βασικά στίς
ατομικές τεχνικές. Τέτοιες διαμάχες δέν είχαν ποτέ σημαντικό ρόλο στίς βρετανικές
προσεγγίσεις, ίσως επειδή οί άτομικές ψυχαναλυτικές μέθοδοι δέν Απέκτησαν ποτέ τήν εύρεια
άποδοχή πού είχαν άποκτήσει προσωρινά στίς ΗΠΑ, όποτε υπήρξε λιγότερη περιχαρακωμένη
άντίσταση σέ νέες εξελίξεις. Μία περαιτέρω πιθανότητα είναι ότι ό πειραματισμός μέ όμάδες
επιτελέσθηκε στήν Βρετανία εξαρχής άπό διακεκριμένους και σεβαστούς ψυχαναλυτές στά δύο
κύρια εκπαιδευτικά ιδρύματα, οπότε δέ συνέβησαν σοβαρές διασπάσεις.
Γιά όσους ενδιαφέρονται γιά αύτά τά ζητήματα, ή σύντομη, άλλά κατατοπιστική εργασία τοϋ
Gurman (6) προσφέρει μία καλή σύνοψη τοϋ ζητήματος καί συμπεριλαμβάνει εκτενή
βιβλιογραφία. Γιά όσους παρακολούθησαν τά έπιχειρήματά μου, θά είναι, ελπίζω, σαφές ότι
αύτές οί διαμάχες γιά τούς κινδύνους εγκατάλειψης τής παραδο- σιακής άτομικής
ψυχαναλυτικής τεχνικής οφείλονται σέ Παρανόηση καϊ δέ χρειάζεται νά τις λαμβάνει κάποιος
πολύ σοβαρά υπόψη.
Γιά τον ομαδικό άναλυτή, ό ένδοψυχικός κόσμος τού άτομου είναι ένα ύποσύστημα τού
ζευγαριού ή τής οικογένειας, όπότε ή άλλαγή τού ενός πρέπει άναγκαστικά νά εμπλέκει καϊ
 Όμάδες Πολλών Οικογενειών καϊ Ζεγαιών

άλλαγή τού άλλου, εφόσον καϊ τά δύο παραμένουν σ' επαφή καϊ συνεχίζουν νά επικοινωνούν.
Μερικοί οπαδοί τής θεωρίας τών συστημάτων, όπως οί Bowen καϊ Framo, έχουν πλήρη
συναίσθηση αύτοϋ τού γεγονότος, άλλά φαίνεται παρ' όλα αύτά νά αμελούν μία λογική
συνέπεια τών πεποιθήσεων τους: εάν ή άλλαγή στή σχέση ενός ζευγαριού πρέπει νά
συνοδεύεται άπό άλλαγή στή διαφοροποίηση τοΰ εαυτού καϊ σέ άλλες ένδοψυχικές λειτουργίες
καϊ άντιστρόφως αντίστοιχα, τότε ή πρόκληση ορισμένων άλλαγών στή λειτουργία τής
θεραπευτικής ομάδας ώς σύνολο θά πρέπει νά δημιουργεί αλλαγές στά μέλη της, τόσο
προσωπικά όσο καϊ στις επί μέρους συζυγικές άλληλεπιδράσεις.
Στήν πραγματικότητα, τόσο ό Bowen όσο καϊ ό Framo, εξαιτίας κάποιου προφανούς φόβου
απώλειας τού ελέγχου τής ομαδικής κατάστασης (οί αιτίες τού όποιου δέν εμφανίζονται στις
περιγραφές τους), δέ χρησιμοποιούν σχεδόν καθόλου τήν ομαδική διαδικασία ή τό ομαδικό
θεραπευτικό δυναμικό. Αντιθέτως εξασκούν αυστηρό έλεγχο, ό θεραπευτής δουλεύει μέ κάθε
ζευγάρι κατά σειρά, ένφ οί άλλοι παραμένουν παρατηρητές, μαθαίνοντας προφανώς μέσφ τής
ταυτοποίησης, άλλά στερούνται τήν εύκαιρία νά προσφέρουν τις υγιείς στάσεις και τή
διαισθητική κατανόησή τους στή θεραπευτική διαδικασία.
Νομίζω ότι είναι πιθανό ή τεχνική αύτών τών συγγραφέων νά βασίζεται σέ μία πολύ
πρόσφορη αναγνώριση τού γεγονότος ότι οί συζυγικές αλληλεπιδράσεις πυροδοτούνται άπό τά
πιό πρωτόγονα, ισχυρά, άρα δυνητικά καταστρεπτικά συναισθήματα πού ύπάρχουν και μπορώ
νά φανταστώ ότι μία τέτοια άκρως δομημένη μέθοδος θά μπορούσε τουλάχιστο νά είναι ένας
πολύ καλός τρόπος γιά νά ξεκινήσει κάποιος άπειρος θεραπευτής. Παρ' όλα αύτά, περιορίζοντας
τήν αλληλεπίδραση μεταξύ τών ζευγαριών τόσο άπόλυτα μέ σκοπό νά ελαχιστοποιήσουν τούς
κινδύνους, χάνουν καϊ τή δημιουργική, θεραπευτική άλληλεπίδραση. Ή δική μου εμπειρία
δείχνει ότι δέν υπάρχει πράγματι καμία δυσκολία διατήρησης τού ελέγχου παρά τήν ενθάρρυνση
τής ομαδικής άλληλεπίδρασης καϊ τής «ελεύθερα ρέουσας συζήτησης», μέ τήν προύπόθεση ότι
οί θεραπευτές είναι προετοιμασμένοι νά παρέμβουν πολύ πιό δυναμικά καϊ καθοδηγητικά άπ'
ό,τι είναι συνήθως αναγκαίο σέ συνηθισμένες όμάδες άγνώστων μεταξύ τους ατόμων, σέ
περίπτωση πού ή καταστρεπτική άλληλεπίδραση ενός ζευγαριού κλιμακωθεί άνεπιθύμητα ή
ένας σύντροφος μονοπωλήσει τή συνεδρία μέ επιθετικό ή καταστρεπτι- ho τρόπο, ή όταν κάποια
άλλη καταστρεπτική κατάσταση άπειλεΧ τδ θεραπευτικό έργο.

Παράδειγμα μιας ομάδας ζευγαριών

 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 294

Τό άκόλσυθο παράδειγμα παρουσιάζει συνοπτικά μια σειρά άπό συνεδρίες μίας τέτοιας
ομάδας, επεξηγώντας μερικούς άπό τούς τρόπους λειτουργίας της.

Ή ομάδα άποτελεΐται άπό τέσσερα ζευγάρια.' Ό Χάνκ και ή Χάριετ, ενα ζευγάρι αμερικά-
νων πού διαμένει προσωρινά στήν Αγγλία, είναι μεσήλικες καί ό γάμος τους παρουσιάζει χρό-
νιες δυσκολίες. Ή σεξουαλική τους σχέση ήταν πάντοτε κακή κι έχουν χωρίσει αρκετές φορές.
Ό Τζάκ καί ή Τζιλ δέν έχουν επίσης Ικανοποιητική σεξουαλική σχέση. Ή Τζιλ είναι επιβλητι-
κή, επικρίνει τόν Τζάκ γιά τήν παθητικότητα του και φοβάται πολύ ότι οι προηγούμενες ομο-
φυλοφιλικές του τάσεις άπαγορεύουν τήν εκδήλωση πραγματικού ετεροφυλόφιλου πάθους με-
ταξύ τους. Ό Μπιλ και ή Μπάννι είχαν χωρίσει γιά κάποιο χρονικό διάστημα πρ\ν συμμετά-
σχουν στήν όμάδα, άλλά τώρα προσπαθούν νά αποκαταστήσουν τό γάμο τους. Εκείνος εχει ε-
πιδοθεί επανειλημμένα σέ άσεμνη έκθεση τοΰ σώματος του και είχε πολλές εξωσυζυγικές σχέ-
σεις, θεωρεί ότι ή σύζυγος του είναι "ψυχρή καί μή ερεθιστική και παραδέχεται πράγματι ότι
ενδιαφέρεται περισσότερο γιά τήν ασφαλή καί άνετη οικιακή ζωή. Ό Πητερ και ή Πατρίσια
παρακολουθούνταν μαζί επειδή οί περιοδικές νοσηλείες τοΰ Πήτερ λόγω -ψύχωσης (σχιζοσυ-
ναισθηματική ψύχωση πού ξεκινούσε κάθε φορά με μανιακά χαρακτηριστικά) φαινόταν νά ε-
πισπεύδονται άπό ορισμένους παράγοντες στή σχέση τους, ένφ ή έλλειψη έναισθησίας κα\ κι-
νητοποίησης του έδειχνε ότι ή άτομική ψυχοθεραπεία δέν άξιζε τήν προσπάθεια. Ή όμάδα ώς
σύνολο λειτουργούσε γιά τέσσερις μήνες μέ τρία ζευγάρια τήν εποχή πού ξεκινούν αύτά τά
πρακτικά, άλλά ό Χάνκ καί ή Χάριετ προστέθηκαν ακριβώς στήν άρχή αύτής τής σειράς συνε-
δριών.

Πρώτη Συνεδρία Μετα tην "Εναρξη τών Πρακτικών

"Όλα τά μέλη παρόντα. Ή Τζιλ είναι άργοπορημένη και φιλάει τόν Τζάκ κατά τήν άφιξή της
-μία ασυνήθιστη εκδήλωση αγάπης. Ακολουθεί ψιλοκουβέντα, διά τής οποίας ό Χάνκ καί ή
Χάριετ παρουσιάζονται στήν όμάδα άπό τούς άλλους. Στή συνέχεια αναφερόμαστε σέ προη-
γούμενα θέματα, ή Πατρίσια έπιπλήττει τόν Πήτερ επειδή είναι άνήσυχος καί δέν προσέχει, έ-

* Τα ονόματα κάθε ζευγαριοϋ έχουν αλλαχθεί, άλλά τούς δόθηκε το ίδιο αρχικό γράμμα για να νά θυμάται χάποιος
ευκολότερα ποιά είναι τά ζευγάρια.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 278

νφ ό Πήτερ αποκρίνεται ρωτώντας γιατί έρχεται τελικά γιά θεραπεία, λέγοντας δτι δέ βλέπει
κανέναν λόγο πού νά αξίζει. Ό Τζάκ μιλάει γιά το πώς ή όμάδα εχει βοηθήσει τό γάμο του, λέ-
γοντας πώς είναι και οί δυό τους ικανοί νά έχουν διαφωνίες καΧ -νά αποσυμπιέζουν τήν κατά-
σταση άντί νά μουτρώνουν κάι νά αποσύρονται. Τά μέλη άναρω χούντα ι γιατί ή όμάδα είναι ι-
κανή νά βοηθήσει περισσότερο άπ' ο,τι συζητήσεις μέ φίλους και όλοι συμφωνούν ότι δέν είναι
δυνατό νά επιβαρύνει κάποιος τούς φίλους μέ προσωπικά προβλήματα άναφέροντας τόσες λε-
πτομέρειες. Θά ήταν πολύ ντροπιαστικό και θά απειλούσε τις σχεσεις τους.
Ή Πατρίσια επιτίθεται καϊ πάλι στον Πήτερ, επειδή δέν είναι έτοιμος νά εκθέσει τό προ-
βλημά του. Ό Πήτερ λέει ότι θεωρεί τις κριτικές τών άλλων γιά πους γονείς τους παρατραβηγ-
μένες. Όταν τον πιέζει ή όμάδα, παραδέχεται ότι ό πατέρας του ήταν σκληρός κι άπόμακρος, ή
μητέρα τοϋ «άστατη», άλλά δέν μπορούσε νά θυμηθεί οποιοδήποτε άρνητικό συναίσθημα προς
αύτούς, ή οποιοδήποτε σοβαρό πρόβλημα ή σύγκρουση στην πρώιμη ζωή του. Ή Χάριετ, ή
οποία έχει αρκετές εμπειρίες άτομικής άνάλυσης, δηλώνει οτι ό Χάνκ τείνει επίσης νά άρνει- ται
τά προβλήματα άπό τό παρελθόν του, άλλά ό Χάνκ λέει οτι ελπίζει νά μην είναι άργά πιά γι
αύτόν νά εξερευνήσει καϊ τό παρελθόν του. Ή Χάριετ, ταυτοποιώντας προφανώς τον Πήτερ μέ
τό σύζυγο της, εξερευνά τά συναισθήματά του γιά τήν οίκογένειά του μέ συμπονετικό άλλά
επίμονο τρόπο καϊ ή όμάδα εξετάζει άν ό Πήτερ συμπεριφερόταν στήν οίκογένειά του όπως κάι
στήν όμάδα, νά φαίνεται ότι συμμορφώνεται και διατηρεί καλές σχέσεις, άλλά στήν πραγ-
ματικότητα νά αρνείται οποιαδήποτε πραγματική συμμετοχή καϊ νά αποθαρρύνει κάθε προ-
σπάθεια νά συσχετιστεί κάποιος μαζί του και νά τον βοηθήσει. Οι άλλοι τον βιώνουν ώς «καλό»
στήν επιφανειακή συμπεριφορά του, άλλά πολύ αποθαρρυντικό καϊ εχθρικό σ' ενα βαθύτερο
επίπεδο.
Ή Χάριετ περιγράφει τά προβλήματα μέ τό έφηβο παιδί της, λέγοντας πόσο δύσκολο είναι
νά αντιμετωπίσει τήν εναλλαγή μεταξύ αγάπης καϊ μίσους - τά μικρά παιδιά είναι πάρα πολύ πιο
εύκολα.
Ή όμάδα μιλάει γιά τις μεγάλες απαιτήσεις πού παρουσιάζουν τά μικρά παιδιά άπό τις μη-
τέρες τους και οί γυναίκες ταυτίζονται μεταξύ τους, λέγοντας ότι εκείνες σηκώνουν όλο τό βά-
ρος, ότι είναι εύκολο γιά τοϋς άνδρες πού άπουσιάζουν άπό τό σπίτι και πώς οί πατέρες θά
πρέπει νά μοιράζονται περισσότερο τά προβλήματα μαζί τους κάι νά τις βοηθούν. "Ενα αντι-
προσωπευτικό δείγμα «γυναικείας άπ ελευθέρωσης» άναπτύσσεται προς τό τέλος τής συνεδρίας
κάι ή σύζυγος μου κι έγώ πού συνειδητοποιούμε ότι καθόμαστε αντικριστά έν μέσφ τών
υποομάδων τοϋ ίδιου φύλου συμμετέχουμε στήν άναμέτρηση κάι ενθαρρύνουμε τήν εποικοδο-
μητική καϊ άνυστερόβουλη διαφωνία παρουσιάζοντάς την υποδειγματικά.

Δεύτερη Συνεδρία
Ή όμάδα ξεκινάει μιλοίντας γιά τό κίνημα τής γυναικείας απελευθέρωσης (εκεί είχε σταμα-
τήσει τήν προηγούμενη εβδομάδα). Ή Χάριετ μιλάει γιά τήν έντονη συμμετοχή της στό κίνημα
 Όμάδες Πολλών Οικογενειών καϊ Ζεγαιών

τών πολιτικών δικαιωμάτων άπό τήν ήλικία τών 14 ετών. Συζητώντας κάποια άρθρα γιά τό
κίνημα τής γυναικείας Απελευθέρωσης, ό Τζάκ μιλάει γιά κάποιες άναφορές σ' αύτά στον ευ-
νουχισμό τών άνδρών. Σ' αύτό τό σημείο ή Πατρίσια χασκογελάει καί σχολιάζει τή γραβάτα τοϋ

άρσενικοϋ θεραπευτή.
Ό Τζάκ περιγράφει τή δυσφορία του στή διάρκεια τής εβδομάδας. Αισθανόταν άνεπαρκής ώς
σύζυγος, σάν νά ειχε τήν πνευματική ηλικία ένός 13χρονου -λέει ότι σταμάτησε νά ώριμάζει σ'
αύτή τήν ηλικία. Τό συσχετίζει μέ τό γεγονός οτι θεωρεί τά άγόρια αυτής τής ηλικίας ελκυστικά
καϊ άναρωτιέται άν θά μπορέσει ποτέ νά είναι ένας πραγματικός σύζυγος γιά τήν ΤζΙλ -είχε
αισθανθεί εντελώς άποσυρμένος γιά ήμερες. Παρακαλάει τήν Τζίλ νά τόν βοηθήσει νά θυμηθεί
όποιοδήποτε σημαντικό στοιχείο μπορεί νά παρέλειψε στήν περιγραφή του τής εβδομάδας.
Ή Τζίλ, ή όποία πάντα άπέρριπτε προηγουμένως κάθε αναφορά οποιασδήποτε πιθανότητας
ομοφυλοφιλικού ενδιαφέροντος άπό τήν πλευρά της, λέει δτι αισθάνεται ύποχρεωμένη νά
διηγηθεί μία δική της εμπειρία. Κάποτε, δταν ειχε πάει γιά ορειβασία μέ τή σύμβουλο τοϋ σχο-
λείου της, κοιμήθηκαν μαζί στον ίδιο υπνόσακο. Λιποθύμησε αμέσως όταν αύτή ή γυναίκα έ-
δειξε ερωτικές διαθέσεις άπέναντί της καϊ θυμάται νά λιποθυμάει μέ τόν ίδιο τρόπο δταν τήν
άγγιξε στο κρεβάτι ένας νεαρός άνδρας στήν πρώτη της πραγματική σεξουαλική επαφή. Ή ο-
μάδα προτείνει δτι ειχε τρομάξει άπό τήν ένταση καϊ τήν ηδονή τών αισθήσεων της σ' αύτές τϊς
δύο περιστάσεις, όποτε τϊς άπώθησε λόγω ενοχών.
Ό Χάνκ καϊ ή Χάριετ περιγράφουν πώς χώρισαν αρκετές φορές, άλλά ξανάσμιξαν μέ καλά
συναισθήματα, σάν νά έπρεπε κι εκείνοι νά αποφύγουν μία ύπερβολική ηδονή.
Ή Πατρίσια επιτίθεται στον Πήτερ λόγω τής γενικής έλλεια|)ης συναισθήματος του καϊ γιατί
πάντα ξεχνάει τϊς εμπειρίες του στή διάρκεια τών καταθλίψεων καϊ τών νοσηλειών του.
Γιά νά συνοψίσουμε τϊς δύο συνεδρίες πού αναφέρθηκαν παραπάνω, βλέπουμε ότι ή πρώτη
ξεκινάει μέ τά προβλήματα δημιουργίας δεσμών μέ καινούριους ανθρώπους καϊ μέ ψιλοκου-
βέντα καθώς προσπαθούν νά ανακαλύψουν κοινά σημεία. Τά παλιά μέλη επιζητούν νά καθη-
συχάσουν τόν έαυτό τους λέγοντας μετά άπό ερώτηση τών νέων μελών δτι ή θεραπεία λειτουρ-
γεί. Ή άμφιθυμία προς τούς γονείς είναι τό κεντρικό θέμα, μέ δύο μέλη (Χάνκ καϊ Πήτερ) νά
άρνοϋνται τήν ύπαρξη όποιωνδήποτε προβλημάτων, σάν οι άνάγκες τους γιά γονική στοργή νά
είναι πολύ μεγάλες γιά νά παραδεχτοϋν δτι ο ι γονείς τούς ηταν άστοργοι. Αύτή ή συζήτηση
οδηγεί στήν άρχή τής αναγνώρισης τών έντονων, Ανικανοποίητων, παιδικών Αναγκών δλων
τών συντρόφων, γιά τϊς όποιες oi γυναίκες αίσθάνονται, ώς μητέρες, δτι τϊς επιβαρύνουν ύπερ-
βολικά, Οι άναφορές στή «γυναικεία άπελευθέρωση» εμφανίζονται ώς μία απόκριση σ' αύτό,
σάν νά ήθελαν νά ποϋν: «Γιατί νά Ικανοποιούν oi γυναίκες δλες αύτές τις άνάγκες; Γιατί νά μήν
Ικανοποιούνται οί δικές τους άνάγκες άπό τούς άνδρες;»
Στήν έπόμενη συνεδρία, αύτό όδηγει σέ μία άναγνώριση άπό μία άπό τϊς γυναίκες τών ά-
ναγκών της γιά φροντίδα άπό τή μητέρα της, εκφρασμένων μέ τήν μορφή ομοφυλοφιλικής διέ-
γερσης, καϊ ολόκληρη ή όμάδα φαίνεται νά εκφράζει τήν αίσθηση δτι επειδή οί πρώιμες παιδι-
κές άνάγκες δέν ικανοποιήθηκαν, οί Απαιτήσεις καϊ οί προσδοκίες τής σεξουαλικής σχέσης ει-
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 280

ναι πολύ μεγάλες για νά τις άντιμετωπίσουν, όποτε όλα τά μέλη είναι αναγκασμένα νά «κατε-
βάσουν τό διακόπτη»· κάί νά τϊς άρνηθοΰν.

Τρίτη Συνέδρια
Αποκρινόμενη άκόμη στήν εμφάνιση παιδικών άναγκών γιά μητρική φροντίδα άπό τήν ο-
μάδα, ή Χάριετ αρχίζει αμέσως νά περιγράφει πώς πρόσφατα είχε άρρωστήσει μέ γρίπη καί ή-
ταν επίσης πολύ θλιμμένη γιά δύο έβδομάδες άπό τότε πού ή Πατρίσια τήν ειχε περιγράψει ώς
«υπερβολικά απαιτητική». Περιγράφει πώς χώρισε τό Χάνκ γιά τέσσερα χρόνια γιά νά πα-
ντρευτεί κάποιον άλλον, άλλά στή συνέχεια επέστρεψε σ5 αύτόν. Απ' αύτό τό σημείο συνεχίζει
επικρίνοντας τήν παθητικότητα του, τήν ανικανότητα του νά χάνει τήν ψυχραιμία του καΧ νά
είναι πιο άρρενωπός, και άναφέρει ότι άναγκάζεται έκείνη νά αναλαμβάνει όλη τήν εύθύνη. Ό
Χάνκ μιλάει ελάχιστα στή διάρκεια όλων αύτών, άφήνοντας τή Χάριετ νά μιλήσει γιά τά προ-
βλήματα πού έχουν μέ τά παιδιά τους, τών οποίων τις άπαιτήσεις ή Χάριετ φαίνεται εντελώς
ανίκανη νά άντιμετωπίσει, επειδή ot δικές της είναι τόσο μεγάλες.
Στή συνέχεια, ή συνεδρία επικεντρώνεται στον Τζάκ καϊ, τήν Τζίλ ή Τζίλ λέει μέ θεατρινί-
στικο τρόπο ότι είναι άπελπισμένη, επειδή ό Τζάκ αποσύρθηκε γι άλλη μία φορά σέ μία παθη-
τική, δυσάρεστη εξάρτηση άπ' αύτήν. Παρά τήν έκφραση δυσφορίας της φαίνεται αρκετά
θριαμβευτική, σάν νά τόν νίκησε γι άλλη μία φορά, ενώ εκείνος φαίνεται επίσης κατά βάθος
εύχαριστημένος μέ τόν τρόπο πού μπορεΧ νά τήν απογοητεύει όντας άνίκανος και μή δίνοντάς
της αύτό πού θέλει. Τελικά έκείνη καταρρέει καί κλαίει, καθώς άρχίζει νά Αντιμετωπίζει τις
συνέπειες τής υπεροπτικής ανάγκης της νά τόν εξουσιάζει. Σ' αύτό τό σημεΧο, οί γυναΧκες τής
όμάδας είναι εξαιρετικά ύποστηρικτικές καί βοηθητικές προς αύτήν, μοιράζονται παρόμοιες
εμπειρίες σχετικά μέ τή δική τους δυσκολία νά άγαπούν κάί νά εμπιστεύονται τούς άνδρες τους,
τήν παροτρύνουν νά είναι υπομονετική μέ τόν έαυτό της, συντηρούν όμως ταυτόχρονα μία
σταθερή άντιπαράθεση γιά τή χειραγωγό τάση τής Τζίλ.
Ό Τζάκ μιλάει τελικά γιά τή βαθιά άπέχθειά του γιά τή μητέρα του, γιατί έκείνη κυριαρχούσε
στήν οικογένεια καΧ ειχε απαιτήσεις άπ' όλους, και γιά τήν επιθυμία του νά τήν εκδικηθεί καί
νά διαλύσει τή σχέση. Μέ τή βοήθεια τής όμάδας κάί τών θεραπευτών άρχίζει νά αντι-
λαμβάνεται πώς τοποθετεί τήν Τζίλ στήν ιδια ακριβώς θέση μέ τή μητέρα του καϊ τήν τιμωρεΧ
γιά όλα τά λάθη πού ειχε διαπράξει έκείνη.
Στή διάρκεια όλων αύτών, οί θεραπευτές επισημαίνουν τό χειριστικό έλεγχο πού προσπαθούν
νά εξασκήσουν όλα τά μέλη στούς συντρόφους τους, διά τοΰ οποίου επιζητούν ειτε νά α-
ναγκάσουν τό σύντροφο νά είναι ή μητέρα καϊ νά ίκανοποιεΧ τϊς ανάγκες τους ή εναλλακτικά
νά αναλάβουν τόν ελεγκτικό ρόλο τής μητέρας μέ χειραγωγό καϊ εκμεταλλευτικό τρόπο, οπότε
τά αλλα μέλη τής οικογένειας είναι άναγκασμένα νά προσποιούνται οτι δέχονται μητρική
φροντίδα καϊ ύποστήριξη, άλλά στήν πραγματικότητα ενδίδουν στις χειριστικές άπαιτήσεις τής
μητέρας.
 Όμάδες Πολλών Οικογενειών καϊ Ζεγαιών

Τέταρτη Συνέδρια
Ό Πήτερ είναι σέ κατάσταση μεγαλύτερης άρνησης άπ' δ,τι συνήθως, απαιτώντας νά μάθει
γιατί βρίσκεται στήν όμάδα, γιατί πρέπει νά έρχεται. Οί θεραπευτές αισθάνονται πολύ αβέβαιοι
γιά τό πώς νά αντιμετωπίσουν αυτή τήν ανυπότακτη άρνηση, άλλά ό Χάνκ ταυτίζεται μαζί του,
άλλά ή Χάριετ, βλέποντας τήν ομοιότητα μεταξύ τους, βοηθάει τον Πήτερ νά παραδεχτεί ότι
έχει προβλήματα, ομολογώντας οτι κι εκείνοι έχουν παρόμοια προβλήματα. Είναι ικανός νά
παραδεχτεί ότι αισθάνεται βαθιά ντροπή γιά τις νοσηλείες του κι οτι αισθάνεται πώς οί γονείς
του τον απορρίπτουν εξαιτίας αύτών. Αργότερα στή συνεδρία, ή ΤζΙλ λέει ξαφνικά ότι υποφέρει
άπό ίλιγγο -μήπως αύτό είναι ψυχοσωματικό; Οί θεραπευτές δέν είναι σίγουροι πώς νά
αντιμετωπίσουν αύτη τήν ξαφνική παρέμβαση, καθώς δέν είναι σαφές άν είναι άπλα μία
προσπάθεια προσέλκυσης τής προσοχής ή έχει μία πιο θεμελιώδη κάι συγκεκριμένη σημασία.
Μετά άπό συζήτηση, στή διάρκεια τής οποίας παραδέχεται ότι ό Τζάκ «αντεπεξέρχεται υ-
πέροχα», παρότι προφανώς αποσύρεται άπό μια ικανοποιητική σχέση μαζί της, ή συνομιλία
στρέφεται στή σεξουαλική εμπειρία. Ή Χάριετ προτείνει ότι οί γυναίκες δέν προσπαθούν αρ-
κετά σκληρά νά διεγείρουν τούς άνδρες καϊ ή συνολική ομαδική συζήτηση υποδηλώνει ένα γε-
νικό φόβο ότι ή σεξουαλική διέγερση θά κορυφωθεί χωρίς νά μπορούν νά τήν άντιμετωπίσουν,
άλλά παρ' όλα αυτά κάθε σύντροφος τείνει νά κατηγορεί τόν άλλο γιά τή συνεπαγόμενη ανα-
στολή.

Πέμπτη και "Εκτη Συνεδρία

Στήν επόμενη συνεδρία κυριαρχεί ή Χάριετ, ή όποία υποχρεώνει την όμάδα νά αφιερώσει τόν
περισσότερο χρόνο της μιλώντας γιά τά προβλήματά της μέ τήν έφηβη κόρη της. Ειχε αισθανθεί
υποχρεωμένη, μέ αφορμή τή «διάθεση της νά βοηθς* τούς άλλους», νά προσκαλέσει έναν
ετοιμοθάνατο φίλο στό σπίτι. Τότε ό Χάνκ αποσύρθηκε στό κρεβάτι και ή κόρη εξαπέλυσε
επανειλημμένες λεκτικές επιθέσεις εναντίον της. Σταδιακά βγαίνει στήν επιφάνεια ή δική της
βαθιά αποστέρηση καϊ ή άνάγκη της νά τήν ικανοποιήσει δι' αντιπροσώπου, δίνοντας σέ άλλους
αύτό πού έπιθυμοϋσε ή ίδια* τίθεται αντιμέτωπη σταθερά άλλά ήπια μέ τό γεγονός αύτό, άλλά
δυσκολεύεται νά εγκαταλείψει τήν ιδέα ότι βοηθάει τούς άλλους άνθρώπους κι όχι τόν έαυτό
της. Στήν έπόμενη συνεδρία κυριαρχεί ό Πήτερ πού έπιθυμεϊ νά σταματήσει τή θεραπεία καϊ
λέει ότι δέν έχει ιδέα ποιο είναι τό πρόβλημά του. Τό άλλο κύριο θέμα άφορά στούς άνδρες πού
έχουν άνάγκη νά αποδείξουν τόν άνδρισμό τους, μιλώντας γιά αθλήματα καϊ άλλες ενεργητικές
ασχολίες, ενώ οί γυναίκες παραμένουν σιωπηλές.

'Έβδομη, Συνεδρία
Ή έπόμενη συνεδρία, ή όποία ακολούθησε μετά άπό διακοπή μίας εβδομάδας λόγω απουσίας
τών θεραπευτών, ξεκίνησε μέ ψιλοκουβέντα γιά τις εμπειρίες τους στϊς διακοπές. Ή Χάριετ
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 282

αναφέρει ένα χαρούμενο όνειρο γιά τήν όμάδα, πού τήν είχε παρηγορήσει. Ή Τζίλ περί- γράφει
πώς ό Τζάκ είχε μιλήσει μαζί της γιά τήν πρώιμη ζωή το-υ και στή διάρκεια αυτής τής
συνομιλίας είχε καταρρεύσει και είχε κλάψει, επειδή θυμήθηκε πολλά πράγματα πού είχε ξεχά-
σει, συμπεριλαμβανομένου τοϋ γεγονότος οτι είχε άπουσιάσει άπό τό σχολειό γιά δύο χρόνια.
Ειχε πεΧ ότι μπορούσε νά ανακαλέσει τή σχέση του μέ τή μητέρα του, ή όποία ήταν στήν πραγ-
ματικότητα πολύ πιο εγκάρδια άπ' ό,τι νόμιζε. Ή Τζίλ κατάφερε νά τόν παρηγορήσει, νά τόν
κρατήσει στήν αγκαλιά της καΧ νά τόν βάλει τελικά νά κοιμηθεί, αλλά τήν επόμενη ημέρα δέν
μπορούσε νά αντιμετωπίσει αύτή τήν εξαρτημένη καΧ παιδιάστικη κατάσταση, άλλά στράφηκε
εναντίον του καΧ τοϋ επιτέθηκε. 'ΕκεΧνος είχε άντιληφθεΧ ότι ή Τζίλ ήταν θυμωμένη, επειδή
ήταν άνίκανος νά κάνει έρωτα μαζί της όταν εκείνη ειχε διεγερθεΐ άπό τή στενότερη σχέση
τους. Στήν συνέχεια άποκαλύφθηκε ότι ή Τζίλ, επισκεπτόμενη μία φίλη της τήν προηγούμενη
εβδομάδα, ειχε προφανώς πλησιάσει περισσότερο στήν άντίληψη της δικής της ομοφυλοφιλικής
εμπλοκής. Στή διάρκεια τής συνομιλίας τους ειχε άνακαλύψει οτι ή φίλη της ήταν ψυχρή καΧ
είχε συνειδητοποιήσει ότι τό σεξουαλικό πρόβλημα στό δικό της γάμο οφειλόταν βασικά στή
δική της ψυχρότητα κι όχι στήν ανικανότητα τοϋ Τζάκ.
Ή Μπάννι φαινόταν επίσης νά έχει αποκτήσει επαφή μέ τά θετικά συναισθήματα προς τήν
μητέρα της, άφοϋ τήν επισκέφτηκε πρόσφατα όταν εκείνη ήταν άρρωστη, και διαπίστωσε ότι ή
στάση της ήταν εντελώς διαφορετική άπ' ό,τι περίμενε. Ειχε δείξει αρκετή εγκαρδιότητα και ή
σχέση τους άλλαζε.
Ό Πήτερ συμμαχεΧ μέ τό Χάνκ καΧ άνακαλύπτουν πολλές ομοιότητες στούς γονεΧς τους
κα\ στήν παιδική τους ήλικία. Ή Χάριετ διακόπτει γιά νά περιγράψει μία «φρικτή εβδομάδα»,
στή διάρκεια τής οποίας ό υιός της μεθούσε, κατέστρεφε τήν επιχείρηση του καΧ στρεφόταν
εναντίον της. Απορρίπτει τήν επίμονη πρόταση τής ομάδας οτι απολαμβάνει αύτές τις οδυνηρές
εμπειρίες, παρότι δέχεται αυξανόμενη πίεση λόγω τής ανυπότακτης άντίστασής της,
Ό ΜπΧλ αναφέρει οτι ειχε γρίπη και, παρότι ή Μπάννι ήταν πιο εγκάρδια μέ τή μητέρα της,
ειχε δυσκολευτεΧ νά τοϋ δείξει συμπάθεια. Αργότερα εκείνη παραδέχεται ότι δέν άντέχει τήν
άσθένεια σ' εκείνους άπό τούς όποιους προσδοκά υποστήριξη, και σαφώς δέν αντέχει νά είναι
ταυτόχρονα άρρωστοι καΧ ή μητέρα της καΧ ό σύζυγος της.
Ό Τζάκ, ό όποΧος αποκτά περισσότερη αυτοπεποίθηση καΧ γίνεται πιο εξωστρεφής, ανα-
κοινώνει ότι αισθάνεται πώς δέ θά μπορέσει ποτέ νά ικανοποιήσει τήν Τζίλ σεξουαλικά, παρότι
εκείνη εκφράζει πιο θετικά συναισθήματα καΧ λέει οτι τόν άγαπάει.
Ή Πατρίσια αναφέρει ένα όνειρο στό όποιο μαχαιρώνει μία φίλη της. Ό Πήτερ προτείνει ένα
κίνητρο βασισμένο στό φθόνο, καθώς ή φίλη είναι πιο επιτυχημένη άπ' ό,τι ή Πατρίσια σ' ένα
άπό τά ένδιαφέροντά της. Ό θεραπευτής συνδέει τήν καταστρεπτική της στάση μέ τήν αδυναμία
τοΰ συζύγου της καΧ τΧς ψυχικές καταρρεύσεις του, κι αύτές μέ τή σειρά τους μέ τήν έντονη
ζηλοτυπία καΧ τήν αιμομικτική συναισθηματική εμπλοκή τής Πατρίσιας μέ τόν άδελφό της και
τοϋ Πήτερ μέ τήν αδελφή του' οί προηγούμενες συνεδρίες έδειξαν οτι ό γάμος βασιζόταν σ5
αύτές τΧς άμφίθυμες αδελφικές μεταβιβάσεις καΧ τήν αμοιβαία άνταγωνιστικότητα πού είχε
 Όμάδες Πολλών Οικογενειών καϊ Ζεγαιών

μεταφέρει ό καθένας τους στή σχέση. Ή άνάγκη τών γυναικών τής ομάδας νά ελέγχουν τους
άνδρες, γιά νά διατηρήσουν τά δικά τους οδυνηρά συναισθήματα τής απαίτησης καί τής
απογοήτευσης μέ προβολή καί περιορισμό στους συζΰγους τους, είναι εμφανής.

Αέχαττι συνεδρία
Τρεις συνεδρίες αργότερα, μετά άπό μία διακοπή γιά τις διακοπές τών δυο θεραπευτών (μέ-
χρι αύτό τό σημείο τά θέματα τών αναγκών γιά μητρική φροντίδα καί τών φόβων τής άπογοή-
τευσης και τής στέρησης δέν είχαν ολοκληρωθεί), ή όμάδα είναι πολύ άμφίθυμη και ή έστίαση
βρίσκεται περισσότερο στά συναισθήματα γιά τούς πατέρες. Ό Πήτερ έχει μία ευδιάθετη άλλά
μανιακή διάθεση. Ό Μπίλ είναι άρνητικός καί επικριτικός άπέναντι στή θεραπεία, καί παρα-
πονιέται γιά τό κόστος τής ψυχιατρικής, τήν άκατάλληλη θεραπευτική άγωγή πού έλαβε, τις
διαφορετικές γνώμες τών Ιατρών. Ή έννοια τής «άκαταλληλότητας» διατηρείται γενικά εκτός
όμάδας στις κριτικές του γιά προηγούμενες θεραπείες, άλλά ή άμφιθυμία του πρός τούς θερα-
πευτές ερμηνεύεται καί γίνεται άποδεκτή, Ό Μπίλ και ή Μπάννι συμφωνούν ότι άποζητοϋν έ-
ναν άξιόπιστο πατέρα, και ό Τζάκ και ό Πήτερ εκφράζουν τό ίδιο συναίσθημα. Ό Χάνκ εξαιρεί
τόν έαυτό του άπό κάθε έκφραση αυτής τής ομαδικής στάσης, λέγοντας οτι βλέπει τόν εαυτό
του ώς έναν πατέρα, οσο άνεπαρκής κι άν είναι, σαν νά προσπαθεί νά συγκρατήσει τόν πατρικό
ρόλο εντός τοϋ έαυτοϋ του άπό φόβο μήπως απογοητευτεί άν επιτραπεί στό θεραπευτή νά
ενδυθεί αύτόν τό ρόλο. Ή Πατρίσια λέει πόσο δυνατός καί πατρικός εμφανίζεται ό Χάνκ όταν ή
Χάριετ απουσιάζει άπό τήν όμάδα (ή Χάριετ απουσιάζει λόγω κολίτιδας, μία άμυνα στήν όποία
καταφεύγει πάντα όταν οι ανάγκες έξάρτησής της άπειλοϋνται άπό τήν αντιπαράθεση· τελικά
εγκατέλειψε εντελώς τήν όμάδα μετά άπό παρατεταμένη εκδήλωση τής ασθένειας). Ή Τζιλ
άναρωτιέται άν οι πατέρες τους ήταν πραγματικά άνεπαρκεϊς ή άν απλά φαντάζονταν ότι ήταν
έτσι. Οι άνδρες μιλάνε διεξοδικά γιά τά πατρικά πρόσωπα, εκφράζοντας θετικά συναισθήματα
γιά τό ρόλο τοϋ θεραπευτή άπ' αύτή τήν άποψη.
Ό Πήτερ είναι ζωηρός, θριαμβευτικός, άρκετά προκλητικός πρός τήν Πατρίσια, ή όποία είναι
πικραμένη, θυμωμένη καί επιτίθεται εναντίον του. Ή όμάδα καί οι θεραπευτές εστιάζουν στή
μάχη γιά τήν εξουσία σ' αύτόν τό γάμο, ή όποία εκφράζεται στήν ομαδική συζήτηση μέ τή
μορφή τοΰ «ποιος ελέγχει τό αυτοκίνητο». Μεγάλο μέρος τής σύγκρουσης θεωρείται ότι άφορά
στήν επιθυμία τής Πατρίσια γιά έναν άξιόπιστο πατέρα, ώστε νά άπαιτεΐ αύτόν τό ρόλο άπό τόν
Πήτερ, άλλά νά τόν σαμποτάρει όποτε έκεΧνος γίνεται πιό επαρκής.

Σ' όλα αύτά τά πρακτικά, ή έλλειψη Ικανοποιητικών εμπειριών μητρικής φροντίδας καί ε-
μπιστοσύνης στίς πρώιμες σχέσεις αύτών τών συζύγων μέ τίς μητέρες τους είναι ένα έκδηλο χα-
ρακτηριστικό, στό όποιο επικεντρώνεται μεγάλο μέρος τής συζήτησης. Βλέπουμε πώς αύτές οί
άνικανοποίητες απαιτήσεις καί ό πόνος πού συνδέεται μέ τήν άπογοήτευσή τους άντιμετωπί-
ζονται μέ πολλούς τρόπους: διατηρώντας συναισθηματική άπόσταση μέσω τής προβολής τους
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 284

στό σύζυγο ή (ιδίως στήν περίπτωση τής Χάριετ) στά παιδιά- προβάλλοντας συνεχώς άπαιτή-
σεις, άλλα αποφεύγοντας μία άνοικτή καί ειλικρινή σχέση, στήν όποία θά μπορούσαν νά ίκα~
νοποιηθοΰν -αντιθέτως, υπάρχει ή υιοθέτηση μίας στάσης «κανένας δέ μέ αγαπάει», στήν όποία
κατηγορείται ό σύντροφος· επιζητώντας μητρική φροντίδα μέσορ τής ασθένειας και τής
εκδήλωσης ψυχοσωματικών προβλημάτων κ.ο.κ.
Βλέπουμε πώς οι σΰζυγοι είναι Ικανοί νά μιλήσουν γιά τις ρίζες τών προβλημάτων τους σέ
διαταραγμένες, πρώιμες, οικογενειακές σχέσεις καϊ πώς τά μέλη αλληλοβοηθούνται στήν άνά-
κληση και τήν αποδοχή αύτών τών προβλημάτων συμμετέχοντας στήν εξερεύνηση και προσφέ-
ροντας υποστήριξη. Ακόμη και στά πιό σθεναρά αμυνόμενα περιστατικά, ένα άλλο μέλος μέ
παρόμοιες άλλά λιγότερο έντονες άμυνες είναι πιθανό νά ύποβσηθήσει τή διεργασία τής «επα-
ναφοράς τοΰ απωθημένου» ή «τής επαναφοράς τοΰ προβαλλόμενου» (δηλ. ή ικανότητα τοΰ
Χάνκ νά συνεννοηθεί μέ τόν Πήτερ εξαιτίας τοΰ κοινοΰ οικογενειακού Ιστορικού τους, όταν ή
άντίσταση τοΰ δεύτερου είναι εξαιρετικά έντονη).
Ή παρεμβολή αύτών τών πρώιμων, ανικανοποίητων, παιδικών αναγκών στις συζυγικές και
σεξουαλικές σχέσεις μέ τις άμοιβαΧες απαιτήσεις νά πολλαπλασιάζονται σέ σημείο πού νά είναι
πολύ τρομακτικές γιά νά άποκαλυφθοΰν, καταδεικνύεται καθαρά μαζι μέ τήν αύξημένη ι-
κανότητα γιά πιό ειλικρινή αντιμετώπιση τόσο ομοφυλοφιλικών όσο καϊ έτεροφυλοφιλικών
παρορμήσεων, καθώς οί παιδικές απαιτήσεις πού προκαλούν τήν περιπλοκή αποκαλύπτονται
καϊ Ικανοποιούνται μερικώς στήν ομαδική κατάσταση. Καθώς ot σύζυγοι γίνονται όλο καϊ πε-
ρισσότερο ικανοί νά συγκρατοΰν και νά αντιμετωπίζουν τά δικά τους συναισθήματα άγάπης καϊ
μίσους, ή ανάγκη νά προβάλουν συναισθήματα στους συντρόφους ή στά παιδιά μειώνεται, και
γίνονται σταθερά πιό ικανοί γιά αμοιβαία βοήθεια καϊ ύποστήριξη. Καϊ καθώς τά μέλη ε-
πεξεργάζονται σταδιακά καϊ επανορθώνουν τήν ανικανοποίητη ανάγκη τους γιά μητρική
φροντίδα, ή έλλειψη ενός έπαρκοΰς καϊ αξιόπιστου πατέρα γίνεται μία πιο κεντρική ενασχό-
ληση, τήν όποία αρχίζουν νά αντιμετωπίζουν χρησιμοποιώντας τόν άρσενικό θεραπευτή ώς
πρόσωπο μεταβίβασης.
Οί συνεδρίες καταδεικνύουν επίσης πώς ή Ικανότητα νά χρησιμοποιήσουν μία τέτοια κατά-
σταση εξαρτάται έν μέρει άπό τούς θετικούς πόρους πού φέρνουν τά άτομα μαζί τους στό
πλαίσιο και άπό τό βαθμό τής ικανότητας τους νά αντιμετωπίσουν τά προβλήματά τους. Γιά
παράδειγμα, ένφ τά περισσότερα ζευγάρια αυτής τής ομάδας χρησιμοποιούσαν ό ένας τόν άλλο
γιά νά περιορίσουν τά μή άποδεκτά μέρη τοΰ έαυτοΰ τους, ή Χάριετ χρησιμοποιοΰσε καϊ τά
παιδιά της σέ πολύ μεγαλύτερο βαθμό, ενώ ό Χάνκ ειχε αποδεχθεί μία θέση εξάρτησης καϊ
υποταγής σ5 αυτήν πιό απόλυτα άπ' ό,τι οι άλλοι άνδρες. Πράγματι, όταν ή Χάριετ έγινε ολο καϊ
περισσότερο ανίκανη νά χρησιμοποιήσει αύτή τήν άμυνα στήν όμάδα καϊ άρχισε νά έρχεται πιό
άμεσα άντιμέτωπη μέ τά προβλήματά της άπό τά άλλα μέλη, κατέφυγε στήν ασθένεια καϊ
αποσύρθηκε στό κρεβάτι της μέ κολίτιδα. Ό Χάνκ συνέχισε νά συμμετέχει γιά μερικές έ-
βδομάδες, μετά τήν παρέλευση τών οποίων προέβαλε άληθοφανεϊς δικαιολογίες γιά τόν τερμα-
τισμό τής θεραπείας καϊ άπό τούς δύο- αργότερα επέστρεψαν στίς ΗΠΑ.
 Όμάδες Πολλών Οικογενειών καϊ Ζεγαιών

Ό Πήτερ συνέχισε νά άμύνεται σθεναρά ενάντια σέ κάθε μορφή έναισθησίας καϊ νοσηλεύ-
τηκε αρκετές φορές στό νοσοκομεΧο λόγω ψυχοοτικών καταρρεύσεων. Σ' αύτό τό χρονικό διά-
στημα κατέστη δυνατό γιά τήν όμάδα νά γίνει πραγματικά μάρτυρας τής επίσπευσης αύτών ΐό&ν
επεισοδίων άπο τήν Πατρίσια, καθώς εκείνη έδειχνε ένα νοσηρό ενδιαφέρον γιά τή συμπεριφορά του
και τον κοίταζε μ5 ένα δλο και περισσότερο έντονο, υπνωτικό βλέμμα, άπό τό όποιο
προσπαθούσε εκείνος νά ξεφύγει αποσύροντας όλο και περισσότερο τόν έαυτό του. Ή προβολή τών
δικών της ψυχικών περιεχομένων σ' αυτόν ήταν σχεδόν ορατή καί ή διαδικασία άναστράφηκε
άρκετές φορές, μέ τόν Πήτερ νά χάνει τή διαταραχή τής σκέψης του και νά απόκτα περισσότερη
επαφή μέ τούς άλλους όταν ή όμάδα καί oi θεραπευτές εκμηδένιζαν τήν πίεση τής Πατρίσιας
καί πρόσφεραν ύποστήριξη στον Πήτερ. Όμως ό Πήτερ δεν παραδέχτηκε ποτέ τήν ύπαρξη
κάποιου σοβαρού προβλήματος στον έαυτό του και ή Πατρίσια τελικά τόν χώρισε στή διάρκεια
μίας άπό τις εισαγωγές του, έχοντας ή ίδια αλλάξει πολύ και έχοντας περιορίσει τήν ανάγκη της
νά χρησιμοποιεί τόν Πήτερ ώς δέκτη τής δικής της ψυχασθένειας. Σύντομα μετά άπ' αύτό
μετακινήθηκε σέ μία όμάδα άγνώστων μεταξύ τους άτόμων (διαπιστώσαμε ότι είναι κακή
πολιτική ένας σύζυγος νά συνεχίζει νά συμμετέχει σέ μία όμάδα συζύγων μετά τό χωρισμό),
όπου συνέχισε νά προοδεύει καί τελικά ολοκλήρωσε τή θεραπεία.
Ό Μπϊλ και ή Μπάννι έκαναν πολύ σημαντική πρόοδο τόσο στήν προσωπική προσαρμογή
τους δσο και στή μεταξύ τους σχέση, έχοντας γίνει ικανοί τήν εποχή πού έφυγαν άπό τήν όμάδα
νά είναι πολύ πιο εγκριτικοί, υπεύθυνοι καί δοτικοί μεταξύ τους, ένώ ή σεξουαλική σχέση ειχε
γίνει πιο ικανοποιητική. Θεωρήθηκε δτι μπορεί νά έγκατέλειψαν κάπως πρόωρα λόγω οι-
κονομικής δυσκολίας, άλλά ύπήρχε ή αίσθηση δτι ήταν πιθανό νά συνεχίσουν νά επεξεργάζο-
νται τά προβλήματά τους μαζί.
Ό Τζάκ καί ή Τζιλ συνέχισαν νά συμμετέχουν γιά πάνω άπό δύο χρόνια συνολικά καϊ έ-
φθασαν σ' ένα πολύ ικανοποιητικό άποτέλεσμα. Ό Τζάκ αύξησε σταθερά τήν άνεξαρτησία, τήν
αυτοπεποίθηση και τήν άρρενωπότητά του, και ήταν επιτέλους ικανός νά προσφέρει στήν Τζιλ
τήν ύποστήριξη, τόν έλεγχο καί τήν αγάπη πού εκείνη έπιθυμοϋσε. Στό τέλος, ή συζυγική σχέση
φαινόταν πολύ ικανοποιητική και στούς δύο.

Τό επόμενο παράδειγμα δείχνει λεπτομερέστερα τήν ακολουθία τών ομαδικών συνειρμών σέ

μία όμάδα ζευγαριών σέ όλη τή διάρκεια μίας συνεδρίας, καϊ καταδεικνύει πώς μία όμάδα
παρουσιάζει καϊ λύνει τά προβλήματά της εάν ό (οί) θεραπευτής (-ές) μπορεί νά τήν εμπιστευτεί
νά τό κάνει αύτό, τροφοδοτώντας τήν μέ συμπληρωματικές ερωτήσεις καϊ κατανόηση δίχως νά
αισθάνεται αναγκασμένος νά προσφέρει λύσεις ή συμπεράσματα. Ή συνεδρία, ή όποία ήταν
σχεδόν ή τελευταία ομαδική συνάντηση πρϊν τϊς καλοκαιρινές διακοπές, αρχίζει μέ μία
άναφορά Ανησυχητικών συμπτωμάτων πού ανέπτυξε ένα μέλος στό μεσοδιάστημα. Όπως μέ τά
όνειρα πού άνακοινώνονται σέ ομάδες, αύτά άποκτοϋν μία εξήγηση μέσω τών συνεχιζόμενων
ομαδικών συνειρμών παρά μέσω τής άμεσης εξέτασης τοϋ συγκεκριμένου μέλους, καϊ σύντομα
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 286

όλόκληρη ή όμάδα αντιμετωπίζει έναν κοινό φόβο ζηλοτυπίας καϊ μία τάση αποφυγής καϊ
συναισθηματικής χειραγώγησης στήν περίπτωση πού εμφανίζεται μία κατάσταση πού μπορεί νά
προκαλέσει ζηλοτυπία. Αύτό αποκαλύπτεται σύντομα ώς ένα κοινό πρόβλημα στις οικογένειες
τών συμμετεχόντων καϊ καθώς οι συμμετέχοντες αποκτούν περισσότερη συνείδηση τών τρόπων
μέ τούς όποιους υιοθέτησαν τις κτητικές στάσεις τών γονέων τους ή τίς πρόβαλαν στούς
συζύγους τους, ύπάρχει μία αύξανάμενη αίσθηση ελευθερίας καϊ ικανότητας γιά άπόλαυση.

Περίληψη μαγνητοφώνησης μίας ομάδας συζυγών

Παρόντες. Μπϊλ καϊ Μπίλι, Κρϊς καϊ Κρίσι, "Ερικ καϊ ΊΞρρικα, Φράνκ καϊ Φράνκι. "Ενα
ζευγάρι άπουσιάζει, ήδη σέ διακοπές. Robin καϊ Pru Skynner, συνθεραπευτές.
Όλα τά προβλήματα επικεντρώνονται σέ σεξουαλικές δυσκολίες -ψυχρότητα, άνικανότη- τα,
δυσκολία εκσπερμάτωσης καϊ πρόωρη εκσπερμάτωση.
Ή "Ερικα αρχίζει αναφέροντας μία σειρά άμνησικών επεισοδίων. Ή όμάδα εξερευνά αύτό τό
θέμα, άλλά φαίνεται νά μή διαπιστώνει καμία σημασία στό περιεχόμενο. Ή ΤΞρικα μιλάει γιά
τή «φρενοβλάβειά» της στήν τελευταία όμάδα. (Παρότι άκούσαμε τήν ηχογράφηση αρκετές
φορές, ήταν δύσκολο νά διαπιστώσουμε κάποια σημασία στό περιεχόμενο αυτών τών ά-
μνησιακών επεισοδίων, καθώς ή σημασία φαινόταν νά βρίσκεται περισσότερο στό γεγονός οτι
έχανε τήν αυτοσυγκέντρωση της άπό τή συναισθηματική απορρόφηση. "Ομως οι ομαδικοί συ-
νειρμοί πού ακολουθούν ύποδηλώνουν ότι τά συμπτώματα τής *Έρικας καϊ οι φόβοι «φρενο-
βλάβειας>> ή απώλειας τού έλεγχου της είναι μία έκφραση μίας τρέχουσας ομαδικής ενασχόλη-
σης μέ εμφανιζόμενα προβλήματα κτητικότητας καϊ ζηλοτυπίας.)
Ό Μπϊλ περιγράφει πώς βρήκε τόν έαυτό του νά είναι «έξω φρενών άπό ζηλοτυπία» γιά τή
φιλενάδα του καϊ τήν πιθανή της σχέση μ' έναν άλλο άνδρα -ή φαντασία του τόν κυριεύει καϊ
«γίνεται έξαλλος». Αισθάνεται παρόμοια έντονη ζηλοτυπία όταν επισκέπτεται τό σπίτι τής συ-
ζύγου του (ζουν σέ διάσταση κοινή συναινέσει) καϊ βλέπει τϊς κουρτίνες κλειστές καϊ τό αυτο-
κίνητο τοΰ εραστή της απέξω. Ή όμάδα εξερευνά τό πρόβλημα τής ζηλοτυπίας του καϊ θεωρεί
ότι έχει σχέση μέ τό φόβο απόρριψης του. Προβαίνω σέ μία ερμηνεία ότι δέν αντέχει νά μοιρά-
ζεται κι έτσι χειραγωγεί τούς άλλους ώστε νά άποφύγει νά εκτεθεί σ' αύτό.
Ό Φράνκ συντονίζεται μ' αύτό τό θέμα καϊ περιγράφει πώς «γίνεται σωματικά άρρωστος»
άπό ζηλοτυπία. (Ό Μπϊλ είχε επίσης χρησιμοποιήσει τή λέξη «άρρωστος».) Ό Φράνκ δικαιολο-
γεί τήν άπόκρισή του, τονίζοντας ότι «δέν μπορεί κανείς νά τήν εμποδίσει». Μερικά μέλη συμ-
φωνούν, λέγοντας ότι «δέν μπορείς νά αποφύγεις νά αισθάνεσαι ζήλια», σάν νά αισθάνονται
ένοχα γιά αυτήν, άλλά νά επιμένουν στό δικαίωμα νά ζηλεύουν, δίνοντας κατά κάποιον τρόπο
 Όμάδες Πολλών Οικογενειών καϊ Ζεγαιών

βαρύτητα σ' αύτό. Ή σύζυγος μου συμφωνεί καϊ τούς ύπενθυμιζει επίσης τή δυνατότητα νά
αποδεχτούν τήν κατάσταση, νά παραδεχτούν ότι ή ζηλοτυπία είναι φυσιολογική, άλλά κι ότι θά
πρέπει νά μάθουν νά τήν άντιμετωπίζουν.
Ή Μπίλ ι περιγράφει πώς πάντα προστατεύει τον Μπίλ άπ' αύτή τήν εμπειρία τής ζηλοτυ-
%ίac πού τον δυσκολεύει τόσο πολύ. Εξηγεί, γιά παράδειγμα, πώς λέει στον εραστή της νά
κρύψει το αύτοκίνητό του, ώστε νά μήν τδ βλέπει ό Μπίλ δταν περνάει άπό τό σπίτι. Λέει οτι
συνειδητοποίησε μέσφ τής συζήτησης πώς τον ύπερπροστατεύει κάι τοϋ επιτρέπει νά άποφεύ-
γει νά άντιμετωπίσει τό πρόβλημα.
Προτείνω ότι ό Μπίλ δέν έχει επαρκή εμπειρία στήν άντιμετώπιση τής ζηλοτυπίας, ίσως ε-
πειδή εκτέθηκε σ' αύτήν πολύ έντονα κάποτε ή ήταν προστατευμένος άπ3 αυτήν ή άκόμη κάι τά
δύο εναλλάξ. Αναφέρω τήν εμπειρία μου ότι όταν παραπέμπονται παιδιά μέ προβλήματα
ζηλοτυπίας, τό πρόβλημα βρίσκεται συνήθως στό γεγονός ότι oi γονείς προσπαθούν νά άποφύ-
γουν νά τά κάνουν νά ζηλεύουν -«κόβουν τό κέικ μέ τό χάρακα γιά νά εξασφαλίσουν άπολύ-
τως ίδιες καϊ δίκαιες μερίδες». Δίνω έμφαση στά στοιχεία χειραγώγησης στήν άπόκρισή τους σέ
μία κατάσταση πού προκαλεί ζηλοτυπία καϊ προτείνω ότι ή χειραγωγός απόκριση μπορεί νά
τροποποιηθεί, άκόμη κι άν τό συναίσθημα τής ζηλοτυπίας δέ χρειάζεται νά άπαλειφθει.
Ό Μπίλ λέει οτι είναι «ακριβώς έτσι». Συνειδητοποιεί οτι κατά κάποιον τρόπο «απωθεί τΙς
γυναίκες» μέ τήν άπόκρισή του, τις κάνει νά σκέφτονται: «Ό καημένος ό Μπίλ, είναι τόσο εύ-
αίσθητος, πρέπει νά είμαστε άβρές απέναντι του». Τον προστατεύει άπό τήν οδυνηρή κατά-
σταση, άλλά σκοτώνει επίσης κάθε σεξουαλική επιθυμία.
Αύτό ακολουθείται άπό μία παύση.
Ό Φράνκ δέν μπορεί νά άντιληφθεΐ ότι είναι προσκολλημένος καϊ δικαιολογεί τή ζηλοτυπία:
λέει ότι είναι φυσιολογικό νά ζηλεύει κάποιος. Ό Μπίλ άπαντά ότι, άκόμη κι άν Φράνκ δέν
μπορεί νά άποφύγει νά ζηλεύει, μπορεί τουλάχιστον νά πάψει νά τό άπολαμβάνει, νά τό
καλλιεργεί μέσα του, νά τό αναμοχλεύει. Θεωρεί ότι ό Φράνκ είναι παρόμοιος μέ τον έαυτό του
σ' αύτό τό πρόβλημα. Παρότι ό Φράνκ μιλοϋσε σέ τρίτο πρόσωπο, σάν νά μιλούσε γιά τά
προβλήματα άλλων ανθρώπων, επισημαίνουμε τήν εμφανή προσωπική εμπλοκή του σ' αύτό τό
ζήτημα.
Ή Φράνκι μιλάει γιά τά προβλήματα της μέ τό συναγωνισμό -γιατί τοποθετεί τον έαυτό της
πάντα σέ μία «κατώτερη» θέση; Γιατί χάνει κάποιος; Γιατί νά μήν άπολαμβάνει νά νικάει;
Ό Κρίς λέει οτι είναι ευκολότερο νά κατεβάσεις τό άλλο πρόσωπο στό επίπεδο σου παρά νά
συναγωνιστείς καϊ νά προσπαθήσεις νά κερδίσεις. Γι αύτόν τό λόγο δέν προσπαθεί καϊ συνήθως
ζηλεύει καϊ έχει ήττοπαθή στάση.
Ό "Ερικ περιγράφει τή δυσκολία του νά «υπερασπιστεί τον έαυτό του» καϊ νά άγωνιστεΐ γιά
τό μερίδιο του. Υποδεικνύουμε τή θετική πλευρά τοϋ φθόνου, τής ζηλοτυπίας καϊ τοϋ συ-
ναγωνισμού πού συχνά βάζει τά πράγματα στή θέση τους. Γιατί εστιάζουμε στήν καταστρεπτι-
κή πλευρά; Προτείνουμε ότι αύτό εξαρτάται άπό ποια ελπίδα υπάρχει γιά επιτυχία στήν επί-
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 288

τευξη τοϋ επιθυμητού στόχου- άν ή κτήση φαίνεται άπίθανη, τότε ή καταστροφή της φαίνεται
νά είναι ή μόνη εναλλακτική λύση.
Ή Κρίσι άναφέρει ότι, όταν ήταν έντεκα ή δώδεκα ετών, ό πατέρας της τής είχε πει πόσο α-
νησυχούσε επειδή δέν ήταν πιο εξωστρεφής καϊ δέν ειχε φίλους. Δέν ειχε "αισθανθεί" ποτέ
ελεύθερη νά προσκαλέσει τοϋς φίλους της στό σπίτι, άλλά μετά άπ' αύτό αισθάνθηκε ότι ειχε
τήν άδεια νά το κάνει. Ό Κρις συντονίζεται μ' αυτό το θέμα, λέει ηώς αισθανόταν οτι έπρεπε νά
ά- ποκρΰβει τις σχέσεις του άπο τούς γονείς του, νά αποκρύβει χ\ς φιλίες του, νά μή θέλει νά
προσκαλέσει τούς φίλους του στο σπίτι. Ή Φράνκι συμφωνεί λέγοντας πόση μνησικακία
αισθανόταν γιά τό ότι οί γονείς της τήν έκαναν νά αισθάνεται ανίκανη νά μοιραστεί τούς φίλους
της μέ τήν οικογένεια. Ό Κρις λέει ότι ύπάρχει κάτι καταστρεπτικό στή μητέρα του -
προσπαθούσε πάντα νά καταστρέψει τις φιλίες του ή νά οικειοποιηθεί τους φίλους του. Ή Κρίσι
προσθέτει ότι ή μητέρα τοΰ Κρις έχει φίλους όλων τών ηλικιών -«φαίνεται νά μήν υπάρχει
χάσμα γενεών γι αύτήν».
Ακολουθεί μία ερμηνεία σχετικά μέ τή φαινομενική κτητικοτητα και ζηλοτυπία τών γονέων
τους, λόγω τής όποιας δέν μπορούν νά τούς αφήνουν νά έχουν φίλους έκτος οικογένειας. Φαί-
νεται νά επαναλαμβάνουν τό πρότυπο τών γονέων απαιτώντας όλοκληρωτική κτήση.
Ό Κρϊς αποκρίνεται σ5 αύτό λέγοντας ότι συνειδητοποιεί πώς ανταγωνίζεται πάντα τή μη-
τέρα του, επειδή φοβάται ότι εκείνη θά κλέψει τή στοργή του. Λέει: «Δέν ξέρω γιατί θέλω νά
τήν άνταγωνίζομαι».
Προτείνω ότι αύτό είναι ένας παράξενος τρόπος τοποθέτησης γιατί δέν αντιστέκεται στήν
οικειοποίηση τών φίλων του άπό τή μητέρα του; Ασφαλώς θά ήταν πιο φυσιολογικό νά άντα-
γωνίζεται.
Ό Μπιλ συντονίζεται μ' αύτό λέγοντας πώς φοβόταν νά κάνει τή μητέρα του νά ζηλεύει και ό
Κρ\ς προσθέτει ότι βλέπει τή μητέρα του στόν έαυτό του* ουτε ή μητέρα του ανταγωνίζεται,
άλλά πάντα κατεβάζει τούς άλλους στό επίπεδο της, άκριβώς όπως κάνει κι εκείνος [ό Κρίς].
Ή Έρικα περιγράφει πώς ή μητέρα της δέν έχει ποτέ φίλους, είναι απόλυτα απορροφημένη
άπό τήν οικογένεια, ενδιαφέρεται μόνον γιά τις οικογενειακές συγκεντρώσεις και τις θεωρεί
«θαυμάσιες» άκόμη κι όταν καταλήγουν σέ συγκρούσεις. Ό Μπίλ λέει: «Στις οικογένειες άρέ-
σουν οί κηδείες». Ή Έρικα συνεχίζει μιλώντας γιά τό δυστυχισμένο γάμο τών γονέων της κα\
τόν πρόσφατο χωρισμό τής μητέρας άπό τόν πατέρα της. Θυμάται ότι στό σχολείο συζητούσε μέ
τ' άλλα κορίτσια γιά τις άντιδράσεις τών άλλων μητέρων σέ έξωοικογενειακές επαφές κάι
διαπίστωνε ότι μερικά κορίτσια περιέγραφαν πώς διέφευγαν άπό ένα δυστυχισμένο σπιτικό
καταφεύγοντας μόνες τους στό άλσος. Ό Κρις λέει ότι ή μητέρα του «ειχε άνάγκη νά είναι ό
κινητήριος μοχλός». Ή "Έρικα συνεχίζει λέγοντας ότι ή μητέρα της δέν μπορούσε νά αφήσει τά
παιδιά της γιά μισή ώρα μόνα τους σ' ένα δωμάτιο, ειχε τήν άνάγκη νά μπαίνει μέσα καΝι νά
βλέπει τι κάνουν.
Ό Κρ\ς αναφέρει ότι διαπληκτίστηκε γιά πρώτη φορά στή ζωή του μέ τή μητέρα του τήν
προηγούμενη έβδομάδα. Μετά άπό κάποια διαφωνία, ή μητέρα του τόν κατηγόρησε ότι «διαλύει
 Όμάδες Πολλών Οικογενειών καϊ Ζεγαιών

τήν οικογένεια». Ή συναισθηματική πίεση έκ μέρους της ειχε σταματήσει εντελώς άπό τό
διαπληκτισμό και μετά' αισθάνεται πολύ καλύτερα τώρα κανι δέν τρέχει πιά κάθε φορά πού
κτυπάει τό τηλέφωνο. "Εκτοτε ή μητέρα του προσπαθεί νά χειραγωγήσει τήν Κρίσι άντι γι αυ-
τόν, άλλά δίχως επιτυχία.
Ή Μπίλι μιλάει ξαφνικά γιά μία θερμή καϊ στοργική επιστολή πού ειχε λάβει από τήν κόρη
της και τής ειχε δώσει χαρά.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 305

Ό Κρίς ^αί ή Κρίσι μιλάνε και οί δύο γιά τήν παιδική τους ηλικία. Ή Κρίσι διαπιστώνει δτι ή
δική της ήταν δυστυχισμένη καί ό Κρίς λέει δτι «ειχε μία θαυμάσια ευτυχισμένη παιδική ηλικία
μέχρι νά έλθει εδώ και νά τήν καταστρέψουν δλοι». Όλοι γελούν σ' αύτδ το σημείο.
Προτείνω ακολούθως οτι δλοι τους μιλάνε σάν οί μητέρες τους νά αισθάνονται οί ίδιες σαν
παιδιά. Ησως νά είναι δύσκολο νά άνταγωνιστοϋν σέ μία διαμάχη μέ παιδιάστικους, αβοήθητους

γονείς, οί όποιοι δέν έχουν φίλους ή χαρά, υποφέρουν άπό κατάθλιψη καί άπλώς παίρνουν τά
παιδιά στό κατόπι γιά νά άποσπάσουν όση ευτυχία μπορούν. Όλοι συμφωνούν μ' αύτό καί
προφανώς αύτό είναι τό νευραλγικό σημείο, ότι ή εξουσία τών γονέων έγκειται στήν αδυναμία
τους παρά στή δύναμή τους. Ή Έρικα λέει πόσο δύσκολο είναι νά συγκρουστεί μέ τή μητέρα της,
επειδή όλοι οι φίλοι της είναι μέ τό μέρος τής μητέρας της, τή βλέπουν ώς μία «γλυκιά
ηλικιωμένη κυρία».
Ό Μπίλ λέει: «Φαίνεται νά έχουμε κληρονομήσει τά προβλήματα τών γονέων μας, τή ζηλο-
τυπία, τήν κτητικότητα, τήν άνικανότητα νά μοιραζόμαστε καί νά συναναστρεφόμαστε». Α-
κολουθεί μία πολύ μακρά σιωπή. Τελικά κάποιος λέει: «Ό Μπίλ σιώπησε».
Ό Μπίλ μιλάει στήν Μπίλι γιά τό φθόνο τής μητέρας της. Ή Μπίλι λέει: «Δέν αντέχω νά μέ
άνακρίνει ή μητέρα μου, κι έτσι δέν προδίδω τίποτα». Λέει ότι ή μητέρα της προσπαθεί γι αύτό
τό λόγο νά ανακρίνει τόν Μπίλ στή θέση της, γιά νά πάρει τίς πληροφορίες πού θέλει, καί γί-
νεται φορτική. Ή μητέρα τής Μπίλι ήταν πάντα αδιόρατα άρνητική άπέναντί της- γιά παρά-
δειγμα, είπε πρόσφατα: «Φοράς άκόμα τό T6lo απαίσιο άρωμα;» κι όταν ή Μπίλι τής είπε ότι
δέν φορούσε κανένα άρωμα, ή μητέρα της πρόσθεσε: «"Έ, λοιπόν, πρέπει νά μυρίζει άκόμα τό
παλιό άρωμα». Ή Μπίλι μιλάει γιά τή μητέρα της λέγοντας ότι είναι παρεμβατική, φιλοπερίερ-
γη καί γεμάτη θυμό, άλλά άρνεΧται πάντοτε ότι εκείνη είναι θυμωμένη καί προσπαθεΧ νά
πάρει τό δίκιο μέ τό μέρος της. Ό Μπίλ μιλάει γιά τό «πραγματικό μίσος» του γιά τή μητέρα
τής Μπίλι, όταν αύτή συμπεριφέρεται κατ' αύτόν τόν τρόπο, καί λέει ότι θά «μπορούσε νά τή
σκοτώσει», άλλά συνειδητοποιεΧ ότι αύτά τά συναισθήματα έχουν μεταβιβαστεΧ άπό τή δική
του μητέρα.
Ακολουθεί μία ερμηνεία, σύμφωνα μέ τήν όποία όλα τά άρνητικά στοιχεία διατηρούνται μέ
ασφάλεια στους γονείς, μακριά άπό τήν αίθουσα, τούς συμμετέχοντες καί τούς θεραπευτές. 'Ε-
ναλλακτικά, τά μέλη φαίνεται νά χρησιμοποιούν τούς γονείς τών συζύγων τους· δέν μπορούν
νά χρησιμοποιήσουν τούς δικούς τους γι αύτόν τό σκοπό.
Ή Κρίσι λέει ότι ό Κρίς βρίσκεται άκόμη υπό τήν επιρροή τής μητέρας του. Περιγράφει πώς
ή μητέρα του συνήθιζε νά τόν υπερασπίζεται ενάντια στον πατέρα του. Άπό τότε δμως πού μι-
λάει στήν όμάδα γιά τή μητέρα του εχει γίνει πιό άνεξάρτητος καί ή μητέρα του αναστατώθηκε
εξαιτίας αυτού.
Μία άλλη ερμηνεία προτείνει ότι ό λόγος γιά τόν όποΧο άνακηρύσσουν τούς γονεΧς τους
«κακούς» καί δημιουργοϋν μία άρνητική σχέση μαζί τους, είναι γιά νά αποφύγουν νά θέσουν
τέρμα στή σχέση τους. Δέ θέλουν πραγματικά νά εγκαταλείψουν τούς γονεΧς τους, δέν μπο-
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 306

ρούν νά είναι άνεξάρτητος άλλά άπλά μεταβιβάζουν τήν προσκόλλησή τους στους συζύγους
τους μέ τόν ίδιο αρνητικό τρόπο.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 290

Ό Φράνκ αντιδρά σ' αύτό λέγοντας οτι ή Φράνκι αναζητάει πάντοτε μία αΙτία νά τηλεφω-
νήσει στή μητέρα του ή νά πει: «Δέν νομίζεις οτι 0ά έπρεπε να μένει μαζί μας;»
Ή Μπίλι εκρήγνυται λέγοντας: «Βαρέθηκα νά σας άκοΰω νά μιλάτε γιά τούς γονείς σας, δέ
θέλω ν' άκοΰσω τίποτ' άλλο γι αύτό». Λέει και πάλι πώς δέν άντέχει τήν παιδικότητα καί τήν
άρνητικότητα τής δικής της μητέρας κι έτσι δέ θέλει νά συσχετισθεί καθόλου μ' αύτό τό γεγο-
νός, δέ θέλει νά είναι άναγκασμένη νά τό αντιμετωπίσει.
Τονίζεται γιά άλλη μία φορά οτι αύτές οί άρνητικές σχέσεις χειραγώγησης μεταξύ γονέων καί
παιδιών διαιωνίζουν έναν πολύ στενό δεσμό. Ή δυσφορία τής Μπίλι γιά τή μητέρα της κάι ό
φόβος της ότι θά εκμεταλλευτεί τά συναισθήματα κάί τις ενοχές της διερευνούνται, κι εκείνη
συνειδητοποιεί ότι αντιδράει στον ΜπΧλ μέ τόν ϊδιο άκριβώς τρόπο.
Οί ενοχές και ή άνησυχία γιά τούς γονείς τους έρμηνεύονται γι άλλη μία φορά ώς ένας τρό-
πος διατήρησης μίας σχέσης καί αποφυγής ένος πραγματικού αποχωρισμού. Αύτήν τή φορά
φαίνεται νά γίνεται άποδεκτή ή ερμηνεία, πού προκαλεί μία απόκριση άνακούφισης και χαλά-
ρωσης. Ή *Έρικα λέει ότι ξαφνικά «αισθάνεται πολύ καλύτερα». Άλλοι συμφωνούν. Ό ΚρΧς
λέει ότι αισθάνεται «μεγάλη άνακούφιση», σάν νά έχει πλέον τήν άδεια νά «κόψει τό κλαδί άπό
τό δένδρο»: δέ θά επέλθει καμία καταστροφή άν επιτύχει στον άποχωρισμό.
Ή Κρίσι αρχίζει νά υπονομεύει τόν ΚρΧς μέσω μίας φανερά υποστηρικτής άλλά κρυφά
καταστρεπτικής αντίδρασης απέναντι του, ή όποία συμπεριλαμβάνει τις λέξεις «καημένε Κρίς».
Ή σύζυγος μου επισημαίνει πώς ή Κρίσι τόν ύπονομεύει άκριβώς τή στιγμή πού εκείνος
βελτιώνεται. Ή Κρίσι τό άρνεϊται καΧ συνεχίζει μιλώντας γιά μία μή ικανοποιητική συνεύρεση
στό κρεβάτι τήν προηγούμενη νύκτα, όταν είχαν προσπαθήσει νά ικανοποιήσουν ό ένας τόν
άλλο σεξουαλικά. Λέει ότι «δέν απολαμβάνει τό σώμα του* τελεία καΧ παύλα!» Ό ΚρΧς λέει:
«Γιατί μέ παντρεύτηκες;»
Ή Κρίσι συμφωνεΧ ότι επέλεξε τόν ΚρΧς επειδή δέν τήν έθελγε. Προσθέτει: «Δέν μπορώ νά
πιστέψω ότι ό πατέρας θά έθελγε τήν μητέρα μου». Τό σεξ ήταν ταμπού στήν οίκογένειά της.
Προσθέτει: «Τό ταμπού μεταβιβάστηκε κληρονομικά». Ό ΚρΧς λέει: «Θέλεις νά είμαι άνίκανος
καΧ τό πρόβλημα είναι ότι τό θέλω κι εγώ».
Ρωτούν γιά τΧς διακοπές μας καΧ γίνονται κάποια άστεία σχετικά μ' αύτό. Ή συνεδρία λήγει
μέ εγκάρδιο καΧ χαλαρό τρόπο. Ό ΚρΧς λέει: «Αισθάνομαι τόσο καλά». "Ολοι γελούν. Ή
Μπίλι λέει μ' ευγνωμοσύνη: «Κι έμενα μέ βοήθησε». Όλοι συμφωνούν, καθώς φεύγουν, ότι ή
συνεδρία ήταν ασυνήθιστα δημιουργική καΧ απελευθερωτική.

Αύτή ή συνεδρία αποδείχτηκε ότι ήταν ένα άποφασιστικό σημεΧο σ' αύτή τήν όμάδα καΧ
προκάλεσε μία αλλαγή σέ όλους τούς συμμετέχοντες.
ΣτΧς προηγούμενες περιγραφές τών παραδειγμάτων δόθηκε έμφαση σ5 αύτό τό μέρος τής
θεραπευτικής διαδικασίας πού εξαρτάται λιγότερο άπό σκόπιμη επιρροή τής μίμησης τοϋ
προτύπου καΧ περισσότερο άπό συμβατική θεραπευτική αλληλεπίδραση, όπως ή διευκόλυνση
τής έκ νέου άνακάλυψης πρώιμων εμπειριών στήν οικογένεια καταγωγής, οί όποΧες
 Όμάδες Πολλών Οικογενειών καϊ Ζεγαιών

παρενέβαιναν στΧς τρέχουσες σχέσεις, ή ερμηνεία τών μεταβιβαστικών διαστρεβλώσεων στις

σχέσεις μέ τούς θεραπευτές καϊ μεταξύ τους κ.ο.κ. Άν κα\ μια συμπεριφοριστική επιρροή τής
μίμησης του προτύπου είναι συνεχώς παρούσα μέ ύπο- συνείδητους τρόπους, είναι φανερό ότι ή
αλληλεπίδραση μοιάζει πάρα πολύ μ' αυτήν αέ μία όμάδα άγνώστων μεταξύ τους άτόμων πού
διευθύνεται σύμφωνα μέ ομαδικές Αναλυτικές αρχές, μέ τήν εξαίρεση ότι ή κύριες
μεταβιβαστικές διαστρεβλώσεις παραμένουν μεταξύ τών συζύγων τόν περισσότερο καιρό και τά
άλλα μέλη αναλαμβάνουν έναν πιο ύποστηρικτικό, άντικειμενικό ρόλο σέ σχέση μαζί τους.
Ωστόσο τό πρότυπο πού παρέχεται μέσω τής σχέσης τών συνθεραπευτών είναι πάρα πολύ
σημαντικό κάί αποτελεί ενίοτε τόν κύριο παράγοντα πού επηρεάζει τήν άλλαγή, μέ τήν
προϋπόθεση οτι οι συνθεραπευτές αναγνωρίζουν τήν κατάσταση στήν όποία συμβαίνει αύτό,
καί άντί νά προσπαθήσουν νά άποφύγουν τήν έντονη Αμφιθυμία καί τό φθόνο πού εκδηλώνει ή
όμάδα σέ τέτοιες περιστάσεις, φροντίζουν αντιθέτως νά οξύνουν τό ζήτημα και νά διατηρήσουν
τήν Αντιπαράθεση.

Μίμηση προτύπου σέ μία όμάδα ζευγαριών

Ή άκόλουθη περίληψη περιγράφει μία συνεδρία, στήν όποία ή Αναγνώριση καϊ, ό φθόνος
τής σχέσης μεταξύ τοϋ ζευγαριού τών θεραπευτών έγιναν Ασυνήθιστα έντονοι καί ήταν τό
κεντρικό θέμα σέ όλη τή συζήτηση. Υπήρχε ή αίσθηση ότι Αποτελούσε τό Αποφασιστικό
σημείο στήν πρόοδο αύτής τής όμάδας, και σέ επόμενες συνεδρίες ύπήρ- χε συχνή Αναφορά
στήν ιδέα ότι τά μέλη είχαν επιτέλους καταφέρει νά έσωτερικεύ- σουν καλά πρότυπα (παρότι δέ
χρησιμοποιήθηκε αύτή ή λέξη Απαραίτητα) πού θά μπορούσαν νά Αποτελέσουν μία πηγή
παρηγοριάς, δύναμης καϊ καθοδήγησης στήν Αντιμετώπιση τοϋ κόσμου.

Παρόντες, τά πέντε ζευγάρια και οί δύο θεραπευτές. Αύτή ήταν ή τελευταία συνεδρία γιά
τόν Τζιμ και τήν Τζόαν, τούς όποιους είχαμε ειδοποιήσει γιά τήν άποχώρησή τους πριν άπό ένα
μήνα επειδή δέν μποροϋσαν νά πληρώσουν (τούς ειχε δοθεί μια έξάμηνη περίοδος χάριτος).
Όταν προσήλθαμε βρήκαμε μόνον τόν Τόνι και τήν Τέσσα νά κάθονται ό ένας δίπλα στον
άλλον και νά φαίνονται άγαπημένοι καί χαλαροί (σχεδίαζαν νά άποχαιρετήσουν τήν όμάδα
μετά άπό συμφωνία σέ δύο μήνες). Ή σύζυγος μου κάθισε δίπλα τους κι εγώ κάθισα δίπλα της.
Δέν είχα συνειδητοποιήσει ότι υπήρχε κάποιο συγκεκριμένο κίνητρο στον τρόπο μέ τόν όποιο
καθόμαστε, μαζι ή χώρια, άν καί άποδείχτηκε νά έχει κάποια σημασία γιά τήν τρέχουσα ομα-
δική σύνθεση, κάτι πού φάνηκε άργότερα νά συμβαίνει καϊ σ5 αύτή τήν περίπτωση. Δίπλα μας,
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 292

ό Τόνι καί ή Τέσσα συνέχιζαν τή συνομιλία τους, άφοϋ πρώτα μας χαμογέλασαν μέ φιλικό
τρόπο. "Υστερα εισήλθαν ό Ρέι και ή Ρουθ και κάθισαν όσο τό δυνατόν πιό μακριά ό ένας άπό
τόν άλλο και άπό εμάς τούς τέσσερις, σχηματίζοντας ένα τριγωνικό σχήμα, μέ τό Ρέι νά κάθε-
ται στήν πολυθρόνα. Ό Ρέι σχολίασε σαρκαστικά ότι εμείς ot τέσσερις φαινόμασταν σάν μία
«ευχάριστη όμάδα». Νομίζω ότι ό επόμενος πού εισήλθε ήταν ό Τζιμ που κάθισε δίπλα στό Ρέι,
μετά ήρθαν ό Κέν και ή Κέιτ πού κάθισαν δίπλα-δίπλα, με τήν Κέιτ νά φαίνεται νά επιλέγει
σκόπιμα νά καθίσει δίπλα στή Ρουθ. Τέλος, ό Αλαν και ή *Αλισον κάθισαν αριστερά μου, μέ
τόν Αλαν δίπλα μου. Υπήρχε ένα κενό μεταξύ τών καθισμάτων τοΰ Αλαν και τής Αλισον, γιά
νά μπορούν νά περνοΰν όσοι έμπαιναν άπό τήν πόρτα, και φαινόταν σημαντικό ότι ό Αλαν
μετακίνησε τό κάθισμά του προς τήν Αλισον, αφήνοντας τό κενό μεταξύ έμοΰ καϊ τοΰ έαυτοΰ
του. Τελευταία εΙσήλθε ή Τζόαν και κάθισε στον καναπέ δίπλα στον Τόνι.
Ή όμάδα ξεκίνησε χωρίς πρόγραμμα. Κάποιος ρώτησε τόν Τζιμ καϊ τήν Τζόαν άν πράγματι
θά άποχαιρετοΰσαν κι εκείνοι τό επιβεβαίωσαν. Ή Ρούθ σχολίασε ότι δέ θά μποροΰσε νά συ-
νεχίσει δίχως θεραπεία καϊ θά έπρεπε νά κανονίσει κάποια ατομική θεραπεία εάν άποχαιρε-
τοΰσε τήν όμάδα μαζι μέ τόν σύζυγο της, γιά νά τή βοηθήσει στή νέα της δουλειά στον ψυχια-
τρικό τομέα. "Ελεγε δμως ότι ερχόταν μόνον εξαιτίας τοΰ Ρέι. Διάφορα μέλη τή ρώτησαν γι
αύτό, αμφισβητώντας τά κίνητρά της. Τότε, ό Τόνι ρώτησε τή Ρούθ γιά τή σχέση της μέ τόν ια-
τρό πού συνεργάζεται, έναν ήλικιωμένο άνδρα, γιά τόν όποιο εκείνη είχε αισθανθεί κάποια
σεξουαλική έλξη. Ή Ρούθ ειπε ότι πάντα αισθανόταν σεξουαλική έλξη γιά άνδρες σ' αύτή τήν
κατάσταση, άλλά ή έλξη παρερχόταν σταδιακά κι αύτό συνέβαινε καϊ στήν παροΰσα περίπτωση.
Απολάμβανε δμως νά αφήνεται στή φροντίδα ένός άνδρα κατ' αύτό τόν τρόπο καϊ θά ήθελε νά
τό κάνει αύτό μέ τήν ατομική θεραπεία· όταν ένας 'ιατρός τής άφιέρωνε τήν προσοχή του τήν
έκανε νά αισθάνεται σέξι. Κανονικά δέν ήταν μία «καταναλώτρια» άπ' αύτή τήν άποψη καϊ δέν
ειχε επιτρέψει ποτέ στον έαυτό της νά γίνει μία «καταναλώτρια» σ' αύτή τήν όμάδα. Κάποιος
ρώτησε άν αισθανόταν τήν ιδια σεξουαλική διέγερση όταν πήγαινε στον κομμωτή της, άλλά
εκείνη τό αρνήθηκε. 'Επισήμανα τά μεταβιβαστικά συναισθήματα της, καθώς ειχε δείξει μεγάλο
σεξουαλικό ενδιαφέρον γιά έμενα μέσω τής μή λεκτικής συμπεριφοράς της, άλλά δέν ειχε
καταφέρει ποτέ νά τό παραδεχτεί.
Στή διάρκεια όλων αύτών, ό ΤζΙμ καϊ ή Τζόαν άνέκριναν τή Ρούθ καϊ σχολίαζαν οτιδήποτε
συνέβαινε μέ ιδιαίτερη έπαρση, υπεροψία καϊ απόρριψη. Αισθάνθηκα εκνευρισμένος μέ τή συ-
μπεριφορά τους, ή όποία φαινόταν άμυντική καϊ σχεδιασμένη νά τούς προφυλάξει ώστε νά μήν
πληγωθοΰν ή νά μήν αναστατωθούν λόγω τοΰ γεγονότος οτι θά αποχαιρετούσαν. Φαινόταν
επίσης καταστρεπτική γιά τή θεραπεία πού θά συνέχιζαν οί άλλοι. Τελικά άνέφερα τήν
αντίδραση μου, εκφράζοντας την μέ τή μορφή μίας αίσθησης πού ειχα εκείνη τή στιγμή ότι ή
ψυχοθεραπεία πού βασίζεται στή συνομιλία ήταν πραγματικά άχρηστη, καθώς επέτρεπε στους
ανθρώπους νά αποφεύγουν τήν άλληλεπίδραση. Ειπα ότι ίσως χρειαζόμασταν κάτι σάν μία ό-
μάδα εμπειρίας, άλλά σκεφτόμουν ότι άκόμη κι άπ' αυτήν θά διέφευγαν πρότεινα μάλιστα οτι
ακόμη καϊ τό πραγματικό σεξ στήν όμάδα κατά κάποιον τρόπο δέ θά ήταν πραγματικό ή ειλι-
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 293

κρινές. Συγκεκριμένα επισήμανα πώς ό Τζιμ καϊ ή Τζόαν μιλοΰσαν σάν διανοούμενοι, μέ ψυχρό
καϊ «μοντέρνο» τρόπο, ό όποιος φαινόταν νά είναι καταστρεπτικός γιά τή συνολική κατά- στάση
καϊ νά αποτρέπει κάθε πραγματική πρόοδο. Αύτό προκάλεσε ένα σοκ στήν όμάδα, ή όποια τό
μετέφερε σ' ενα πιο πραγματικό, συναισθηματικό επίπεδο. Ό ΤζΙμ και ή Τζόαν φάνηκε νά
σωρονίζονται, ιδίως ή Τζόαν, μέ τόν Τζιμ νά μοιάζει εξαγριωμένος και θυμωμένος γιά τό γεγονός
οτι τόν είχα αντιμετωπίσει κατ' αύτό τόν τρόπο, άν κάί φαινόταν νά έχει απορροφήσει την
κριτική.
Λίγο άργότερα, ό Κέν είπε πόσο άσχημα αισθανόταν επειδή, ώς δάσκαλος, τά παιδιά προ-
σέβλεπαν σ' αύτόν γιά κάποιο είδος παραδείγματος και έμπνευσης, Ιδίως δταν οι δικοί τους
γονείς ήταν ανεπαρκείς· αισθανόταν πολύ άσχημα επειδή δέν ειχε τίποτα καλό μέσα του γιά νά
προσφέρει ενα τέτοιο παράδειγμα. Συνέχισε λέγοντας δτι ευχόταν νά ήμασταν εμείς, οί
συνθεραπευτές, οί γονείς του, άν καί δέν τό ενίσχυσε αύτό. Τόν ρώτησα τί ήταν αύτό πού αι-
σθανόταν δτι είχαμε εμείς καί ειχε ανάγκη νά πάρει άπό εμάς. Μπλόκαρε, είπε δτι δέ γνώριζε
κατ δλη ή όμάδα φαινόταν νά άμφιταλαντεύεται αναποφάσιστη άν θά έπρεπε νά δώσει συνέ-
χεια σ' αύτό τό θέμα ή νά άποφύγει τήν έξέτασή του. Ό Τόνι συγκεκριμένα εμπόδισε τή συζή-
τηση αυτού τοϋ θέματος ενθαρρύνοντας τόν Κέν, καθησυχάζοντάς τον και λέγοντας οτι μπο-
ρούσε «νά τά καταφέρει μόνος του» εφόσον είχε αυτοπεποίθηση. Ή σύζυγος μου παρενέβει γιά
νά επισημάνει πώς ό Τόνι προσπαθούσε νά αποφύγει τήν άναγνώριση τοΰ ρόλου τών συν-
θεραπευτών στήν ομάδα κατ εκδήλωνε αντιζηλία γιά αύτούς. Ό Τόνι τό άρνήθηκε, άλλά άρκετά
άλλα μέλη συμφώνησαν δτι αισθάνονταν πώς έκανε άκριβώς αύτό.
Ή Ρούθ σχολίασε τό γεγονός ότι ή σύζυγος μου κι εγώ καθόμασταν μαζι και άναρωτήθηκε
άν τό είχαμε σχεδιάσει ώστε νά τονίσουμε σ' αύτούς τήν παρουσία μας. Όλα τά μέλη τής ομά-
δας άρχισαν άπ' αύτό τό σημείο καί μετά νά μιλούν γιά τους γονείς τους πού δέν τούς προσέ-
φεραν ικανοποίηση, πώς επικρατούσε κλίμα έντασης καί δυστυχίας καϊ πώς οί γονείς τους δέ
φαινόταν ικανοί νά συμβιώσουν αρμονικά ή νά προσφέρουν υποστήριξη, όποτε δέν είχαν αι-
σθανθεί ικανοί νά ταυτιστούν μαζί τους καϊ νά τούς χρησιμοποιήσουν ώς παραδείγματα γιά τή
δική τους ζωή.
Στή διάρκεια όλων αύτών, ή εστίαση ηταν στούς συνθεραπευτές. Ή Ρούθ, ή όποία πάντοτε
μπλοκάρει σέ οποιαδήποτε κατάσταση προκαλεί τό φθόνο της γιά έμας, ειπε οτι μπορούσε νά
μας άντιληφθεΐ ώς ένα ζευγάρι, άλλά δέν μποροϋσε νά μας φανταστεί νά είμαστε στό κρεβάτι
καί νά κάνουμε έρωτα. Ή Τζόαν είπε δτι εκείνη μπορούσε, δτι αισθανόταν ότι τό σέξ ήταν καλό
μεταξύ μας κι ότι αισθανόταν ειλικρινά νά ζηλεύει. Ό Αλαν είπε οτι ήμασταν «τυχεροί πού δέν
είχαμε προβλήματα» (ή σύζυγος μου άνέφερε άργότερα δτι ειχε θελήσει νά τοϋ ύπενθυμί- σει
ότι είχαμε κι εμείς προβλήματα καϊ τά είχαμε παρουσιάσει, άλλά αισθάνθηκε δτι τήν ειχα
εμποδίσει νά τό εκφράσει αύτό' τήν είχα πράγματι διακόψει άπό φόβο μήπως διαλύσει τό φθόνο
πριν προλάβουμε νά τόν εξετάσουμε καθαρά). Όλη ή όμάδα φαινόταν νά παλεύει μέ τά ζη-
τήματα πού θίγαμε έχοντας καθίσει μαζι καϊ επειδή υποχρεώθηκε νά μας προσέξει, φαινόταν νά
 Όμάδες Πολλών Οικογενειών καϊ Ζεγαιών

εκφράζει μία θετική άποψη γιά τή σχέση μας, τήν όποία έπιθυμοΰσαν νά μιμηθοϋν παρά τή
ζηλόφθονη καταστρεπτικότητα, ή όποία ερμηνεύτηκε επίσης.
Ή Αλισον, ή όποία ειχε καταφέρει πάντοτε νά παραμένει άπομονωμένη καϊ αμέτοχη στή
μακρά διάρκεια τής συμμετοχής της στήν όμάδα, κατέρρευσε στή διάρκεια δλων αύτών καϊ έ~
κλάψε γιά πρώτη φορά. Περιέγραψε πώς νωρίτερα στή θεραπεία ειχε πολύ ανησυχητικά όνειρα
κάθε νύκτα, άλλά μπορούσε νά τά άντιμετωπίσει καϊ νά αισθάνεται ασφαλής, επειδή στά δνειρά
της οί συνθεραπευτές κάθονταν πάντα «δίπλα-δίπλα» ώστε νά μπορεί ή ίδια νά αισθάνεται
άσφαλής. Ανέφερε οτι ήμασταν «πολύ μεγάλοι» στα, όνειρα και στή συζήτηση συνειδη-
τοποίησε δτι ειχε αισθανθεί συνεπώς σάν παιδί. Πρότεινα ότι τδ νά αισθάνεται σάν παιδί καϊ νά
μας βλέπει ώς γονείς θά πρέπει νά τήν κάνει νά αίσθάνεται επίσης άμφΐθυμ(α* άφενός ήταν
ασφαλής, άλλά άφετέρου αύτό τής αφαιρούσε τήν ελευθερία της. Ειπε οτι δέν τδ ειχε σκεφτεί
αύτδ μέχρι τώρα, άλλά συνειδητοποιούσε ότι τά δύο συναισθήματα πράγματι υπήρχαν.
Ό Άλαν εξέφρασε σκεπτικισμό και μας πείραζε ώς συνήθως, άν και ή θετική του στάση ήταν
σαφώς παρούσα πίσω άπ' όλ' αύτά.
Εμφανίστηκαν κάποιες διαφοροποιημένες στάσεις προς τή σύζυγο μου και τον έαυτό μου,
ιδίως άπό τή Ρούθ. Είπε ότι αισθανόταν διαφορετικά συναισθήματα γιά έμενα καϊ γιά τή σύζυγο
μου. Συγκεκριμένα, τήν ενοχλούσε ότι αίσθανόταν πώς έγώ «αναιρούσα οτιδήποτε έλεγε ή
σύζυγος μου», ότι «τή μείωνα». Παρ' όλα αύτά ειπε ότι πίστευε πώς είχαμε μία καλή σεξουα-
λική σχέση κι ότι αύτό ήταν σημαντικό γι αύτήν. Είπε ότι αισθανόταν επίσης επικριτική Απέ-
ναντι στή σύζυγο μου, ισχυριζόμενη ότι οί αντιδράσεις της ήταν «άργές», ότι αισθανόταν πώς
συχνά δέν καταλάβαινε και ότι ήταν «χαζό» νά εκφράζει ισχυρές έπιδοκιμαστικές ή απορρι-
πτικές στάσεις άντί νά προβαίνει σέ «έξυπνες» έρμηνειες δπως έγώ. Παρ' όλα αύτά παραδέχτηκε
ότι έδινε περισσότερη προσοχή στή σύζυγο μου, οί αντιδράσεις τής οποίας ήταν πολύ πιο
σημαντικές γι αύτήν άπ' ό,τι οί δικές μου. Αντιλαμβανόταν ότι χρησιμοποιούσε τή σύζυγο μου
ώς μητέρα και μεταβίβαζε σ' αύτήν πολλά ανταγωνιστικά συναισθήματα πού ειχε αισθανθεί γιά
τή δική της μητέρα, άπό τήν όποία ειχε καταφέρει νά άποσπάσει τον πατέρα, καθώς μοιραζόταν
μαζί του κοινά πνευματικά ενδιαφέροντα.
Όταν ήρθε ή ώρα νά σταματήσουμε, όλη ή όμάδα αποχαιρέτησε τον Τζΐμ και τήν Τζόαν, όλες
οί γυναίκες αγκάλιασαν τήν Τζόαν καϊ τή φίλησαν στοργικά καθώς εκείνη έκλαιγε. Ή σύζυγος
μου τήν άγκάλιασε επίσης και τήν παρηγόρησε. Μετά απ' αύτό τούς εξηγήσαμε ότι μπορούσαν
νά επιστρέψουν γιά νά συνεχίσουν τή θεραπεία τους άργότερα, άλλά ότι ήταν σημαντικό νά
τακτοποιήσουν τις υποθέσεις τους. Έφυγαν μέ θετικό τρόπο καϊ άργότερα τακτοποίησαν τό
λογαριασμό τους, άλλά δέν επέστρεψαν γιά θεραπεία.

Όσοι είναι εξοικειωμένοι μέ τήν ομαδική άναλυτική ψυχοθεραπεία μέ όμάδες άγνωστων

μεταξύ τους άτόμων παρατηρούν σ' αύτές τις περιγραφές εντυπωσιακές διαφορές άπό τις όμάδες
μέ τις όποΧες δουλεύουν εκείνοι. Αύτό συμβαίνει επίσης καϊ στό δικό μου έργο, όπου δουλεύω
πολύ περισσότερο μέ όμάδες άγνώστων μεταξύ τους ατόμων, κυρίως δίχως συνθεραπευτή, παρά
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 295

μέ όμάδες ζευγαριών. Σ' αύτές τις όμάδες άγνώστων μεταξύ τους άτόμων ή μεταβίβαση είναι
πολύ πιο καταφανής, Ιδίως όσον ά- φορςχ στό θεραπευτή, άλλά καΧ στήν παράλογη προβολή
ψυχικών περιεχομένων σέ όλα τά μέλη τής ομάδας. Ή συζήτηση είναι επίσης περισσότερο
ελεύθερα ρέουσα, πιο συμβολική, και ή άτμόσφαιρα είναι περισσότερο τυπική καϊ τεχνητή, ένώ
οί σχέσεις είναι Mb πειραματικές.
Παρ' όλα αύτά είναι φανερό ότι σέ όμάδες ζευγαριών, όπως καϊ σέ όμάδες άγνώστων μεταξύ
τους άτόμων, ή Γδια ή όμάδα αναλαμβάνει πολλές λειτουργίες πού διαφορετικά θά έπρεπε νά
έκτελούνται άπό τό θεραπευτή ή τούς θεραπευτές, γιά παράδειγμα λειτουργίες πού άφορούν
στήν υποστήριξη, στήν κριτική καϊ στόν έλεγχο, στήν προσφορά έναισθησίας καϊ κατανόησης.
Ή παρέμβαση άπό τό θεραπευτή ή τούς θεραπευτές είναι άπαραίτητη μόνον όταν ή όμάδα
μπλοκάρει (άν καϊ συνήθως συμμετέχουν καϊ στήν ομαδική άλληλεπίδραση μεταξύ αύτών τών
σημείων)' τό γεγονός ότι ή προσοχή τού θεραπευτή ή τών θεραπευτών είναι σέ μεγάλο βαθμό
άποδεσμευμένη ώστε νά μπορεί νά άφεθεΧ μεγάλο μέρος τής θεραπευτικής δραστηριότητας άπό
στιγμή σέ στιγμή στήν όμάδα, τούς επιτρέπει νά αντιληφθούν τό γενικό πρότυπο τής όμαδικής
διαδικασίας πιό καθαρά καϊ νά προβλέπουν καϊ νά αντιμετωπίζουν τήν αντίσταση τής ομάδας ή
νά ύποβοηθούν τή μετάβαση σέ βαθύτερα επίπεδα όταν ή όμάδα φτάνει σέ κρίσιμα σημεία.
14. ΣΥΝ ΘΕΡΑΠΕΙΑ, ΟΜΑΔΙΚΗ ΔΟΥΛΕΙΑ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Καμία νουθεσία δε μου φαίνεται πιο ώφέλιμη άπό εκείνη που αποκαλύπτει τον
άνθρωπο στον έαυτό τον καϊ αντικαθιστά στον εσωτερικό του έαυτό, δηλαδή στό
μυαλό του, ό,τι έχει προβληθεί εξωτερικά καϊ τον τοποθετεί πειστικά, όπως & ενα
πορτραίτο, ενώπιον τών οφθαλμών του... "Οποιος έχει το καθήκον της δι-
δασκαλίας μπορεί, έάν θέλει νά εϊναι τέλεια καταρτισμένος, πρώτα νά μάθει άπο
τον έαυτό του καϊ ακολούθως νά διδάξει ώφέλιμα τούς άλλους αύτο πού τον
δίδαξε η εμπειρία τών εσωτερικών τον άγώνων, το όποιο εϊναι πολύ πιο πλούσιο
άπ? δ,τι μπορούμε νά εκφράσουμε, ανάλογα μέ τον τρόπο πού οί επιτυχίες καϊ
αποτυχίες, τϊς όποιες βίωσε, έχουν έντυπωθεϊ στη μνήμη τον.
Guibert of Nogent, όπως μνημονεύεται στο Colin Morris, Ή Ανακάλυψη τοΰ Ατομου
1050-1200 μ.Χρ.

Ή γνώση εϊναι άνάλογη μέ τήν ύπαρξη.... Γνωρίζεις δυνάμει τον τί είσαι.

Άλντους Χάξλεϊ, Ό Χρόνος Πρέπει νά "Εχει μια Παύση
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 296

Ή ανάπτυξη τής κοινής οικογενειακής θεραπείας συνοδεύτηκε άπό μία έντυπωσια- κή

αύξηση στή χρήση τής συνθεραπείας, τόσο άπό ζευγάρια θεραπευτών όσο καί άπό ομάδες
συνεργατών. Ό Sager (1) θεωρεί αύτή τήν άλλαγή πολύ σημαντική καί σχολιάζει ότι «...έως
πρόσφατα, τό 1949, θεωρούνταν επαναστατικό γιά έναν έμπειρο εκπαιδευτή νά παρουσιάζει τά
δικά του ψυχαναλυτικά περιστατικά σέ φοιτητές σ' ενα σεμινάριο τρεχόντων περιστατικών,
Έκείνη τήν εποχή, ή διαδικασία τής ψυχαναλυτικής ή άναλυτικής ψυχοθεραπείας διδασκόταν
μόνο μέ τή χρήση περιστατικών τών φοιτητών. Τό εργο τής «αυθεντίας» αποκαλυπτόταν μόνο
στις δικές του προσεκτικά δημοσιευμένες περιλήψεις στή βιβλιογραφία ή μέ σύντομα
επεξηγηματικά αποσπάσματα στήν τάξη, ποτέ όμως μέ τήν παρουσίαση τής συνολικής
διαδικασίας».
Προτείνει έπιπλέον πώς «τό γεγονός ότι ή ελεύθερη επικοινωνία τής διαδικασίας
πραγματοποιείται συχνότερα άπό όσους Ασχολούνται μέ τήν οικογενειακή θεραπεία παρά άπό
άλλους ψυχοθεραπευτές μπορεί νά συνδέεται μέ τή φιλέρευνη, πειραματική κλίση τών
πρωτοπόρων τοΰ τομέα. Μπορεί επίσης νά εχει σχέση μέ τό γεγονός ότι ή οικογενειακή
προσέγγιση συνήθως σημαίνει διακοπή τής παραδοσιακής άπομόνωσης τοΰ άτομικοϋ
θεραπευτή» (σελ. 304).
Νομίζω ότι αύτη ή αλλαγή στή λειτουργία τοϋ θεραπευτή αποτελεί έναν προφανή
παραλληλισμό με τήν αλλαγή πού προσδοκάται άπο όσους υποβάλλονται στή θεραπεία, και μία
αναπόφευκτη συνέπεια τής άλλαγής στή θεώρηση τών οικογενειών και τών άλλων φυσικών
ομάδων ώς άνοικτών παρά ώς κλειστών συστημάτων. Καταλήξαμε νά συνειδητοποιήσουμε ότι
ή ωρίμανση λαμβάνει χώρα μέσω τής διαμφισβήτησης και τής αντίδρασης, μέσφ τής είσβολής
σ' ένα σύστημα πληροφοριών άπό τό περιβάλλον του, ή όποία διαταράσσει τή σταθερότητά
του, άπαιτει τήν άνάπτυξη νέων Ικανοτήτων καϊ δεξιοτήτων αντιμετώπισης κι έτσι τροποποιεί
τό ρεπερτόριο τών προγραμμάτων του προς μία πιο εύέλικτη κάι προσαρμοστική κατεύθυνση.
Άλλά αύτή ή αλλαγή στή βασική αρχή πρέπει νά επηρεάζει τό θεραπευτή, τή θεραπευτική
όμάδα συνεργατών καϊ τά Ιατρικά καϊ κοινωνικά επαγγέλματα γενικά όσο κι εκείνους πού
αναζητούν βοήθεια. Έάν ή ο'ικογένεια μπορεί νά άλλάξει μόνον μέ τήν αυξημένη διαπερατό-
τητα τών ορίων της καϊ τήν εισαγωγή νέων άξιων καϊ εννοιών άπό τόν εύρύτερο κόσμο πού
μεταφέρονται άπό τό θεραπευτή, τότε καϊ ή προσωπική καϊ επαγγελματική ωρίμανση τών ίδιων
τών θεραπευτών μπορεί νά συνεχιστεί μόνον άν ύπόκεινται χωρίς δισταγμούς σέ διαρκή
κριτική καϊ διόρθωση άπό τούς συναδέλφους τους.
Οι προηγούμενες στατικές αντιλήψεις μας γιά ένα κλειστό σύστημα οδήγησαν φυσιολογικά
σέ ιδέες γιά μία «εκπαίδευση», ή όποια έπρεπε νά «όλοκληρωθεί» καϊ νά πιστοποιηθεί μέ έναν
τίτλο σπουδών όταν ό εκπαιδευόμενος αποκτούσε «επαρκή» γνώση. Ή αύτοεξέταση ήταν
επίσης αναγκαία στήν εκπαιδευτική φάση, άλλά μπορούσε νά θεωρηθεί ότι είχε διεκπεραιωθεί
 Συνθεραπεία, μαδικ Δουλειά, Εκπαίδευση, 297

σέ μεγάλο βαθμό, όταν ειχε κάποιος «ολοκληρώσει μία εκπαιδευτική άνάλυση» ή άκόμη καϊ
μία «πλήρη ανάλυση». Μετά άπ? αύτό οι επαγγελματίες αισθάνονταν συχνά υποχρεωμένοι νά
άποκρύψουν τήν άγνοιά τους, τά συμπτώματα καϊ τά προβλήματά τους (οι ψυχαναλυτές
περισσότερο άπ' όλους σύμφωνα μέ τήν εμπειρία μου) καϊ παρότι υπήρχε υποκριτικός
σεβασμός γιά τήν άνάγκη γιά συνεχή μελέτη, αύτοεξέταση καϊ ωρίμανση, οί κυρίαρχες
αντιλήψεις οδηγούσαν αύτό- ματα σέ μία άντίθετη στάση. Ή προειδοποίηση «μήν ενοχλείτε»
έξω άπό τήν αίθουσα θεραπείας προστάτευε συνεπώς τό όριο τοϋ θεραπευτή άπό τήν
παραβίαση, καϊ τις θεωρίες καϊ τις άντιλήψεις γιά τόν εαυτό του άπό τήν ενοχλητική αλλαγή,
στόν Γδιο βαθμό πού απομόνωνε τόν άσθενή άπό άσκοπες ενοχλήσεις σέ μία στιγμή
εσωτερικής απορρόφησης.
"Οταν οί αντιλήψεις υιοθέτησαν τήν ιδέα ενός ανοικτού συστήματος όδηγηθήκαμε τό Γδιο
φυσιολογικά σέ επίγνωση τής άνάγκης γιά έκθεση, αντιπαράθεση καϊ διαμφι- σβήτηση τοϋ
θεραπευτή άπό τούς συναδέλφους του καϊ άπό τις διαφορετικές άξιες εντός τοϋ
ύπερσυστήματός του, άκριβώς όπως άπαιτοϋσε άπό τούς άσθενεις του, τούς όποιους
επιζητούσε νά αλλάξει.
Ή συνθεραπεία αΐτιολογεϊται άρα άπο τις τροποποιημένες απόψεις γιά τήν άνθρώπινη
λειτουργία κα\ τή θεραπεία πού επέφερε ή κοινή οικογενειακή θεραπεία. Αλλά ύ- πάρχουν κα\
πολλοί άλλοι λόγοι γιά τή δημοτικότητα, της. Στήν οικογένεια μαθαίνουμε, μόλις
εγκαταλείψουμε τή συμβίωση μητέρας-παιδιοϋ, νά μοιραζόμαστε, νά δίνουμε κανι νά
παίρνουμε, νά άντιληφθούμε τή θέση μας σ' ενα ευρύτερο σύνολο. Γιά όσους δέν κατέκτησαν
αύτές τις προκλήσεις, ή μαρτυρία της άλληλεπίδρασης τών συνθερα- πευτών ή τής
θεραπευτικής ομάδας συνεργατών προσφέρει ένα άμεσο κα\ ζωντανό μοντέλο, κάτι πού ή
συμβατική ψυχανάλυση ή οι άλλες δυαδικές θεραπευτικές καταστάσεις δέν μπορούν νά
προσφέρουν ποτέ όσο πολύτιμες κι άν είναι γιά τή θεραπεία διαταραχών σέ πιο πρωτόγονα
επίπεδα μητέρας-παιδιού.
'Ένα ζευγάρι συνθεραπευτών τοϋ αντίθετου φύλου μπορεί επίσης νά προσφέρει σέ συζύγους
κα\ παιδιά πιο πρόσφορα μοντέλα φυλετικών ρόλων, σέ οικογένειες, στις όποιες οι ρόλοι αύτόι
είναι συγκεχυμένοι κα\ άλληλοσυγκρουόμενοι* ή σχέση μεταξύ τών θεραπευτών μπορεί νά
επιδείξει τις αρχές -άκόμη κι άν αύτές εκφράζονται στά πλαίσια τής επαγγελματικής τους
συνεργασίας- πού διέπουν επίσης τήν επιτυχή συζυγική κάι σεξουαλική άλληλεπίδραση. Ή
αμοιβαία εμπιστοσύνη καί ό συνδυασμός τοϋ προσωπικού αυθορμητισμού μέ τήν προσοχή και
τήν απόκριση στό σύντροφο πού είναι ουσιώδεις γιά τήν πραγματικά άποτελεσματική
συνθεραπεία, άντικατοπτρίζουν μέ μεγάλη όμοιότητα τή σχέση πού είναι αναγκαία γιά τήν
πλέον ικανοποιητική σεξουαλική επαφή.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 298

Ή αξία τής συνθεραπείας γιά ορισμένα είδη παρέμβασης, όπου ένας θεραπευτής επιτρέπει
στον έαυτό του νά «άπορροφηθει» στήν ο'ικογενειακή παθολογία καί νά εκδηλώσει τήν
οικογενειακή διαταραχή, ένώ ό άλλος παραμένει αποστασιοποιημένος ώς ενα «εγώ πού
παρατηρεί» και εξασφαλίζει ότι ή συνολική κατάσταση παραμένει εποικοδομητική, έχει ήδη
άναφερθεϊ. Όταν ή αυστηρότητα, ή διαμφισβήτηση καί ό έλεγχος είναι αναγκαίο νά
παρουσιαστούν σ' ένα πλαίσιο υποστήριξης καί αποδοχής -μία δύσκολη άποστολή γιά έναν
μόνο θεραπευτή- μία όμάδα συνθεραπευτών μπορεί νά προσφέρει και τά δύο είδη παρέμβασης
ταυτόχρονα κάι μπορεί νά τό κάνει αύτό φτάνοντας σέ επίπεδα έντασης πού είναι άδύνατο νά τά
συνδυάσει δίχως κίνδυνο ένα άτομο μόνο του. Αλλοτε, ένας θεραπευτής μπορεί νά δίνει έμφαση
στή διαίσθηση κάι στή συναισθηματική απόκριση, ένώ άλλος χρησιμοποιεί περισσότερο τις
πληροφορίες πού είναι διαθέσιμες στή νόηση και στή λογική σκέψη. Αύτόι ot ρόλοι μπορούν
φυσικά νά εναλλάσσονται, άκόμη κι άν κάθε μέλος τής θεραπευτικής ομάδας συνεργατών
νοιώθει πιο άνετα μέ τόν ενα ή τόν άλλο ρόλο.
Προσωπικά βιώνω μεγαλύτερη ελευθερία και μπορώ «νά άφεθώ» στήν άποκάλυψη ή τήν
αναφορά τών άντιδράσεών μου όταν δουλεύω μαζι μέ κάποιον άλλο, επειδή έχω διαπιστώσει
δτι ό συνάδελφος αυτομάτως λειτουργεί αντισταθμιστικά. Όταν δουλεύει κάποιος μονός του,
αύτό μοιάζει πολύ περισσότερο σάν νά περπατά πάνω σέ τεντωμένο σχοινί, γιατί έάν αντιδράσει
πολύ έντονα, μπορεί νά είναι δύσκολο αργότερα νά αποκαταστήσει τήν ισορροπία.
Άν και όλα αύτά ισχύουν ειδικά σέ καταστάσεις στις όποιες οί θεραπευτές δουλεύουν μέ μία
οικογένεια άπό κοινού και ταυτόχρονα, αύτή ή εμπειρία τείνει νά έχει σημαντικές επιπτώσεις
ακόμη καϊ σέ πιό συμβατικές μορφές -ψυχοθεραπείας. Ακριβώς όπως είναι δύσκολο νά
παρακολουθεί κάποιος ένα άτομο μόνο του έχοντας δουλέψει μέ οικογένειες καϊ δίχως νά έχει
επίγνωση τής επίδρασης του στό δίκτυο του κα\ τής επιρροής τού δικτύου στον άσθενή και στή
θεραπεία, έτσι και ή εμπειρία τής συνθερα- πείας μειώνει τήν κτητικότητα καΥτήν προσωπική
επένδυση τού θεραπευτή σ' έναν άσθενή, άκόμη κι όταν τόν παρακολουθεί μόνο του. Μιλάει
κάποιος λιγότερο γιά τόν άσθενή «του» και συνειδητοποιεί περισσότερο τό ρόλο τών
συναδέλφων πού παρακολουθούν ατομικά άλλα μέλη τής οικογένειας, άπό ανάγκη νά
συντονίσει τή δουλειά του μέ τή δικιά τους καϊ νά διατηρήσει τό θεραπευτικό δίκτυο σέ καλή
κατάσταση. Παρότι ύπάρχει άναμφιβόλως κάποια άπώλεια ικανοποίησης άπό τή μείωση τής
προσωπικής ταυτοποίησης μέ τόν άσθενή πού παρακολουθεί κάποιος ατομικά, τά οφέλη πού
προκύπτουν άπό τήν αυξημένη συνεισφορά κα\ τή συμμετοχή σέ μία θεραπευτική όμάδα
συνεργατών ή ένα θεραπευτικό δίκτυο αποζημιώνουν μέ τό παραπάνω.

Επικοινωνία
 Συνθεραπεία, μαδικ Δουλειά, Εκπαίδευση, 299

Θά πρέπει νά αναφερθεί ότι ή πολυετής εμπειρία στή συνθεραπεία και στή συνδυαστική
δουλειά (πολυ-ο'ικογενειακή, συζυγική, ομαδική, ατομική κλπ.) έχει οδηγήσει τούς
συναδέλφους μου κι εμένα σέ εντελώς διαφορετικά συμπεράσματα γιά τήν επαγγελματική
επικοινωνία άπ' αύτά πού υποστηρίζονται συνήθως. Τό Ιατρικό συμβούλιο άποτελεΐ ενα τόσο
βασικό στάδιο τής συμβατικής παιδοψυχιατρικής πράξης, ώστε ή άξια του σπανίως
αμφισβητείται, τουλάχιστον όταν ένας αριθμός συναδέλφων συνεργάζονται στή θεραπεία μίας
οικογένειας, ενώ ή επικοινωνία μεταξύ τών συναδέλφων θεωρείται συνήθως ανεπιφύλακτα
εξυπηρετική και επιθυμητή, άν εξαιρέσουμε τό σημαντικό χρόνο πού άπαιτει.
Ή δική μας εμπειρία όμως έχει άναθεωρήσει αύτή τήν άποψη. Ακριβώς όπως ή άπο-
κάλυψη «μυστικών» άπό ένα μέλος τής οικογένειας πού παρακολουθείται άτομικά μπορεί νά
αναστείλει τήν ελευθερία τού θεραπευτή νά άποκριθει σέ μή λεκτικό υλικό ή άλλα ενδεικτικά
στοιχεία σέ μετέπειτα κοινές ο'ικογενειακές συνεδρίες (άπο φόβο μήπως παραβιάσει τήν
εχεμύθεια), έτσι μπορεί καί ή λήψη παρόμοιων πληροφοριών άπό έναν συνάδελφο πού
δουλεύει άτομικά μ' ένα οικογενειακό μέλος νά αποτελεί μειονέκτημα. Αύτό ισχύει ειδικά όταν
επιχειρείται ή προσέγγιση πού πρεσβεύω προσωπικά, δηλ. ή έκθεση τοΰ θεραπευτή στή
σύγχυση τής οικογενειακής αλληλεπίδρασης δίχως ύ~ περβολική προγενέστερη πληροφόρηση,
γιατί τότε όποιαδήποτε πληροφορία αποκτάται γιά τις άτομικές συνεντεύξεις μπορεί νά μειώσει
τήν Ικανότητα άντίληψης τού θεραπευτή, άκόμη κι άν δέν προκύπτουν προβλήματα
εχεμύθειας. 'Ένα παράδειγμα μπορεί νά είναι διαφωτιστικό.

Σέ μία οικογενειακή συνεδρία συνειδητοποιούσα ότι κατά κάποιον τρόπο δέν μπορούσα νά
αντιδράσω κατάλληλα, δίχως νά μπορώ νά καταλάβω γιατί συνέβαινε αύτό. "Έξι μήνες άρ-
γότερα, όταν άκουσα τήν ηχογράφηση τής συνεδρίας στά πλαίσια τής προετοιμασίας ένός ά-
πολογισμού τής θεραπείας τής οικογένειας, ή εξήγηση ήταν σαφής. Μέρος τής συζήτησης επι-
κεντρωνόταν στό ύψος μίας άπό τις κόρες, πού δημιουργούσε κάποιο άγχος στή μητέρα (αύτή ή
κόρη, ή «καλή» καί εξιδανικευμένη, είχε ΰψος 1,80). Καθώς άκουγα τήν ηχογράφηση θυμήθη-
κα ότι ό ψυχιατρικός κοινωνικός λειτουργός, ό όποιος παρακολουθούσε τή μητέρα ξεχωριστά
σέ άτομικές συνεδρίες, μού ειχε πει μία ημέρα πρίν άπό τήν οικογενειακή συνέντευξη ότι ή μη-
τέρα είχε πει ότι παντρεύτηκε τόν πατέρα μόνον επειδή ήταν τόσο ψηλός -πράγματι ήταν ψη-
λότερος άπό τή μητέρα (με ύψος 1,80 ή ιδια), ή όποία είχε δυσκολευτεί νά βρει άγόρι στήν εφη-
βεία λόγω τού ύψους της,
Στή συνέχεια άνακάλεσα στή μνήμη τό σημείο στή συνέντευξη όπου είχα διστάσει νά ακο-
λουθήσω μερικές ενδείξεις, επειδή δέν άντεχα νά φέρω τόν πατέρα αντιμέτωπο μ' αύτό τό γε-
γονός πού φαινόταν βέβαιο ότι θά εμφανιζόταν. Δίχως αύτή τήν προγενέστερη πληροφορία εί-
μαι σίγουρος ότι θά είχα προσπαθήσει νά ακολουθήσω και νά επεκτείνω τό θέμα τού «ύψους»
πού προέκυψε γιά τήν κόρη στή συνέντευξη· εάν τό είχαμε εξετάσει ειλικρινά, τό «μυστικό»
τής μητέρας θά άποκαλυπτόταν πιθανότατα και στή συνέχεια θά γινόταν δυνατή μία βαθύτερη
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 300

εξέταση τής σχέσης τών γονέων, ή όποία περιοριζόταν περισσότερο άπό τήν ανάγκη τής μη-
τέρας νά θεωρεί τόν πατέρα ανεπαρκή παρά άπό κάποιο πραγματικό έλάττωμά του.

Στό περιστατικό πού μόλις περιέγραψα, ό συγκεκριμένος ψυχιατρικός κοινωνικός

λειτουργός δέν συμμετείχε στις οικογενειακές συνεδρίες, τις όποιες διεξήγαγα δίχως
συνθεραπευτή. Πιό πρόσφατα καταλήξαμε νά άντιληφθούμε ότι στήν οικογενειακή συνέντευξη
θά πρέπει, στήν Ιδανική περίπτωση, νά συμμετέχουν όλοι οί θεραπευτές πού δουλεύουν μέ τήν
οικογένεια, ώστε νά εξασφαλίζεται ό συντονισμός τής θεραπείας. Στό βαθμό πού αύτό είναι
δυνατό, είναι επίσης μία εύκαιρία γιά τούς θεραπευτές νά επικοινωνήσουν μεταξύ τους, καθώς
ή οικογένεια θά βοηθήσει νά διορθωθούν λανθασμένες αντιλήψεις και προκαταλήι[>εις πού
έχουν διαμορφωθεί άπό τούς θερα- πευτές, συνήθως μέ εντελώς καταπληκτική
αντικειμενικότητα καί Αμεροληψία, εφόσον οι θεραπευτές καταστήσουν σαφές μέ τήν
Ικανότητα τους να διαφωνούν εποικοδομητικά και φιλικά μεταξύ τους ότι ή διαφωνία καϊ ή
κριτική είναι ευπρόσδεκτες.
Τέτοια συμπεριφορά άπό τούς θεραπευτές μειώνει τις φαντασιώσεις γιά τήν παντοδυναμία
τους και, κατά συνέπεια, αντίστοιχες στάσεις εξάρτησης καί παθητικότητας στήν οικογένεια*
άρα ενθαρρύνει τά μέλη τής οικογένειας νά γίνουν πιο ενεργητικοί συνέταιροι στή θεραπευτική
άποστολή. Τέτοια «ιατρικά συμβούλια» ενώπιον τής οικογένειας μπορούν επίσης νά
προσφέρουν στά μέλη της ένα μοντέλο πού ασκεί βαθιά επιρροή, διαλύοντας τούς φόβους οτι ή
διαφωνία καί ή σύγκρουση θά καταστρέψουν τϊς σχέσεις καϊ καθιστώντας τα ικανά νά
μιλήσουν γιά τόν έαυτό τους πιο αντικειμενικά στό σπίτι.
Χρειάζεται νά διευκρινίσουμε όσα προαναφέραμε.
Πρώτον, οι προτάσεις γιά άποφυγή τής επικοινωνίας έκτος τών κοινών συνεδριών ισχύουν
περισσότερο γιά έμπειρους θεραπευτές, πού είναι εξοικειωμένοι μέ τή συνεργασία* γιά
άρχάριους ή θεραπευτές πού μαθαίνουν νά συνεργάζονται γιά πρώτη φορά, ή επικοινωνία
εκτός τών συνεδριών επιβάλλεται νά είναι πλήρης καϊ ειλικρινής, γιατί εξυπηρετεί τή
λειτουργία τής μάθησης καϊ τής εδραίωσης τής θεραπευτικής τους σχέσης άλλά καϊ τής
θεραπείας.
Δεύτερον, ή επικοινωνία ενώπιον τής οικογένειας πρέπει νά διεξάγεται μέ εύαισθη- σία γιά
τό άναπτυξιακό στάδιο καϊ τή δύναμη τοϋ εγώ τών μελών της, καϊ ιδίως γιά τήν έτοιμότητά
τους νά εγκαταλείψουν τϊς μαγικές προσδοκίες (οί όποιες τούς προστατεύουν καϊ τούς
ύποστηρίζουν στά πρώτα στάδια) καϊ νά αντιμετωπίσουν τούς περιορισμούς τών θεραπευτών.
Ή οικογένεια δέν πρέπει ποτέ νά εκτίθεται σέ πραγματικά σοβαρή σύγκρουση μεταξύ τών
θεραπευτών, τήν όποία οι δεύτεροι (ή οι δυνατότεροι έξ αύτών) δέν μπορούν νά ελέγξουν ή νά
χειριστούν τέτοια προβλήματα θά πρέπει νά τίθενται ενώπιον ενός επιμελητή, ενός συμβούλου
ή μίας ευρύτερης ομάδας προσωπικού γιά διαιτησία. Σέ κάθε περίπτωση, οί άνάγκες καϊ ή
 Συνθεραπεία, μαδικ Δουλειά, Εκπαίδευση, 301

ασφάλεια τής οικογένειας πρέπει νά προέχουν καϊ ή επιθυμία τών επαγγελματιών νά επιλύσουν
τϊς δικές τους προσωπικές ή επαγγελματικές δυσκολίες πρέπει νά ικανοποιείται μόνον εφόσον
εξυπηρετεί τόν πρωταρχικό στόχο τής θεραπείας.
Παρότι ή επικοινωνία μεταξύ τών θεραπευτών πρέπει νά διεξάγεται μέ προσοχή έκτος τών
συνεδριών, έχει ζωτική σημασία νά διατηρούνται οί επαγγελματικές σχέσεις
σέ καλή κατάσταση. Ή προσωπική επαφή καϊ συνεργασία σέ άλλες δραστηριότητες σέ μία
ατμόσφαιρα αμοιβαίου σεβασμού βοηθούν ώστε νά έπιτευχθεϊ αύτό, άν καϊ ή εμπειρία τής
συνθεραπείας είναι άπό μόνη της ευχάριστη καϊ απαιτητική ώς προς τήν προσωπική συμμετοχή
καί καλλιεργεί μέ τόν καιρό στάσεις Αμοιβαίας εμπιστοσύνης και εκτίμησης πού δέν
αποκτώνται εύκολα μέ το συμβατικό τρόπο δουλείας. Άν εκθέτουμε τον έαυτό μας καϊ τον
αφήνουμε στά χέρια ένδς άλλου συνάδελφου μπορεί νά αποκαλύψουμε τό καλύτερο τμήμα τοϋ
έαυτοϋ μας, όπως έχει άποδείξει ή προσέγγιση τής έντονης εμπειρίας. Άλλά όταν αύτό γίνεται
μέ άμοιβαιο τρόπο, πολλαπλασιάζονται οι θετικές συνέπειες.

Προβλήματα στή συνθεραπεια

"Εχουν γραφτεί πάρα πολλά γιά τά προβλήματα πού μπορεί νά προκύψουν σέ καταστάσεις
συνθεραπείας (2), καϊ μερικές αυθεντίες τήν άπορρίπτουν έντελώς. Οί τελευταίοι φαίνεται ότι
ειτε είχαν ελάχιστη έμπειρία ώστε νά είναι σέ θέση νά κρίνουν (άν λάβει κάποιος υπόψη τά
χρόνια εξάσκησης πού απαιτούνται γιά νά τή χρησιμοποιεί αποτελεσματικά) ειτε άνήκουν
κατηγορηματικά στήν όμάδα τών «συντονιστών», είναι δηλαδή άτομα πού έχουν άνάγκη νά
καταλαμβάνουν τό επίκεντρο τής σκηνής καϊ δυσκολεύονται νά μοιράζονται.
Μέ τήν προϋπόθεση ότι ή βασική προθυμία καϊ τό ενδιαφέρον γιά τή συνθεραπεια δέ
λείπουν, οί δυσκολίες γίνεται εύκολο, κατά τήν άποψη μου, νά τις κατανοήσει καϊ νά τις
ξεπεράσει κάποιος άν λάβει υπόψη τήν άκολουθία τών άναπτυξιακών επιπέδων πού ήδη
περιγράψαμε γιά τά άτομα καϊ τΙς οικογένειες.
Οί θεραπευτές μέ ισχυρές ανάγκες στοματικής εξάρτησης μπορεί νά δυσκολεύονται στή
συνεργασία καϊ νά αισθάνονται άνετα μόνον όταν είναι παθητικοί καϊ άνενεργοί, άφήνοντας τό
συνάδελφο νά άναλάβει τό συντονισμό καϊ νά λαμβάνει τις άποφάσεις, ή, εναλλακτικά, (όταν
συνεργάζονται μ' ένα λιγότερο έμπειρο ή κυριαρχικό συνάδελφο) δταν άναλαμβάνουν οί ίδιοι
εξολοκλήρου καϊ μονοπωλούν τό θεραπευτικό ρόλο.
Οί συνθεραπευτές μέ ισχυρά στοιχεία άπό τό πρωκτικό επίπεδο τείνουν νά επιδίδονται σέ
διαμάχες γιά τον έλεγχο καϊ τήν κυριαρχία, καϊ έχουν μία ύπερβολική άνάγκη νά διατηρήσουν
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 302

τις θεωρίες καϊ τΙς στάσεις τους, σάν νά φοβούνται οτι θά χάσουν τά προσωπικά καϊ
επαγγελματικά τους όρια καϊ τήν αίσθηση τής ταυτότητάς τους.
Όταν επικρατούν οί λειτουργίες τοϋ φαλλικού επιπέδου επικρατούν ή άνταγωνι- στικότητα
καϊ οί τάσεις προάσπισης τοϋ ενός φυλετικού ρόλου εις βάρος τοϋ άλλου, δηλαδή οί
συνθεραπευτές τοϋ άντίθετου φύλου συμμαχούν μέ τά μέλη τοϋ ίδιου φύλου καϊ άναπαράγουν
οποιαδήποτε συζυγική σύγκρουση συναντούν. Αντιθέτως, ή λειτουργία σέ γεννητικό επίπεδο
μπορεί νά οδηγήσει σέ άκρως Αποτελεσματική καϊ ικανοποιητική συνθεραπεια μέ
συνεργατικούς καϊ άμοιβαία ύποστηρικτικούς, άλλά δια- φορετικούί και συμπληρωματικούς
τρόπους λειτουργίας στό θεραπευτικό ζευγάρι, ιδίως όταν είναι τοϋ άντίθετου φύλου.
Βέβαια, είναι αναμενόμενη μία αναπτυξιακή ακολουθία όταν οι δύο επαγγελματίες
συνεργάζονται γιά ένα χρονικό διάστημα. Ειδικά όταν ό ένας διδάσκει τόν άλλο, τό λιγότερο
έμπειρο μέλος είναι αναμενόμενο νά διέλθει άπό τά φυσιολογικά στάδια τής έξάοτησης, τής
διαφωνίας καϊ τής τελικής εποικοδομητικής συμμετοχής στή θεραπευτική δουλειά, Μία
οικογένεια πού άντιμετωπίζει ένα ορισμένο είδος αναπτυξιακής σύγκρουσης στή λειτουργία
της, τείνει νά ενεργοποιεί έκ νέου τά κατάλοιπα παρόμοιων καθηλώσεων και συγκρούσεων
στούς θεραπευτές, όσο εποικοδομητικά κι άν συνεργάζονται οί δύο πλευρές. Τέτοιες
άναζωπυρωμένες συγκρούσεις μπορεί νά είναι μία πολύτιμη πηγή πληροφοριών, μέ τήν
προϋπόθεση ότι συνδέονται μέ τή δυναμική τής οικογένειας· στήν Ιδανική περίπτωση θά πρέπει
νά συζητηθούν άπό τους συνθεραπευτές ενώπιον τής οικογένειας, εξετάζοντας τήν πιθανότητα
νά είναι σημαντικές γιά τό αντικείμενο τής συνέντευξης.

Ή Νταϊάνα, δώδεκα ετών, αρνούνταν νά πηγαίνει στό σχολείο της γιά ένα χρονικό διάστημα
12 περίπου μηνών, τό όποιο ξεκινούσε μέ τό θάνατο τοϋ συγκάτοικου τής μητέρας άμέσως
μετά τή μετακίνησή της σέ σχολείο τής δευτεροβάθμιας έκπαίδευσης. Ό πατέρας ειχε εγκατα-
λείψει τήν οικογένεια στά πρώτα χρόνια τής ζωής τοϋ παιδιοϋ κάι όταν εμφανίσθηκε ό συγκά-
τοικος, ό όποιος ύπέφερε άπό σκλήρυνση κατά πλάκας, τό κορίτσι σύναψε μία άμφίθυμη σχέση
μαζί του. Ό (άνδρας) επιθεωρητής τοϋ σχολείου επισκεπτόταν τήν οικογένεια τακτικά, όπως κι
ένας (επίσης άνδρας) κοινωνικός λειτουργός, άλλά φαινόταν καϊ οί δύο αβέβαιοι πώς νά
αντιμετωπίσουν τήν κατάσταση. Υπήρχαν τρία μικρότερα παιδία, εννέα, επτά καϊ πέντε ετών,
κανένα άπό τά όποία δέν εμφάνιζε κάποιο συγκεκριμένο πρόβλημα.
Ή μητέρα και όλα τα τέσσερα παιδιά εξετάσθηκαν άπό έμενα και τήν ψυχιατρική κοινωνική
λειτουργό, ώς συνθεραπεύτρια, μέ τήν παρουσία τοϋ επιθεωρητή τοϋ σχολείου. Οί σημειώσεις
τής κοινής συνέντευξης αναφέρουν;
Ή μητέρα μίλησε περισσότερο άπ* όλους, περιγράφοντας άρχικά τήν άρνηση τής ΝταΧάνας
νά πάει στό σχολεΧο, άλλά προσελκύοντας τό ενδιαφέρον καϊ τήν προσοχή μας τήν απομάκρυ-
νε, όπως επισήμανε ή ψυχιατρική κοινωνική λειτουργός, άπό τήν Νταϊάνα, ή όποία έξαιροϋσε
τόν εαυτό της άπό τή συνομιλία καϊ φαινόταν δύσθυμη καϊ ανέκφραστη παρά θλιμμένη. 7Ηταν
 Συνθεραπεία, μαδικ Δουλειά, Εκπαίδευση, 303

σαφές άπό τά πρώτα βήματα στή συνέντευξη ότι μας επηρέαζε ή οικογενειακή σύνθεση, κάτι
πού έγινε φανερό γιά πρώτη φορά όταν ή ψυχιατρική κοινωνική λειτουργός κι εγώ είχαμε αρ-
κετά μακρές ξεχωριστές συνομιλίες, εκείνη μέ τήν Νταϊάνα κι εγώ μέ τόν επιθεωρητή.
Ή Νταϊάνα ανοίχτηκε καϊ μίλησε εντελώς ελεύθερα μέ τή συνάδελφο μου, άλλά όταν αργό-
τερα εξέτασα, όπως νόμιζα μέ επαρκή έναισθησία, τήν εμπειρία τοϋ κοριτσιού στή διάρκεια τοϋ
έτους πού απουσίαζε άπό τό σχολεΧο, εκείνη είπε ότι βαριόταν, άρνήθηκε ότι ήταν θλιμμένη ή
αγχώδης, καϊ ειπε προκλητικά ότι δέν πήγαινε στό σχολεΧο επειδή δέν τής άρεσε. Αύτη ή
θυμωμένη έκρηξη απευθυνόταν σαφώς σ' εμένα καί, ακολουθώντας τις αρχές πού είχαμε θεμε-
λιώσει έκείνη τήν εποχή στή θεραπεία τών σχολικών φοβιών, προσπάθησα νά καταστήσω ε-
ντελώς σαφές ότι θά έπρεπε νά επιστρέψει στό σχολείο, ειτε σέ ήμερήσιο είτε σέ οικοτροφείο,
ανεξάρτητα άπό τό άν ύπήρχαν ελαφρυντικοί παράγοντες.
Ή συνάδελφος μου αισθάνθηκε σαφώς ότι εξέφραζα μία μονόπλευρη άποψη καί παρουσίασε
τήν άλλη πλευρά τής κατάστασης όπως ένας συνήγορος, δίνοντας έμφαση στήν ύποστήριξη πού
παρείχε ή Νταϊάνα στή μητέρα της και στήν ύπ ο λανθάνουσα κατάθλιψη καί τό άγχος της. Στή
συνέχεια άφιερώσαμε τό μεγαλύτερο μέρος τής συνέντευξης σέ μία συζήτηση γιά τήν πόλωση
πού ειχε δημιουργηθεί στούς συνθεραπευτές και αύτό μας όδήγησε νά συνειδητοποιήσουμε ότι
ή Νταϊάνα άπέρριπτε εντελώς τούς άνδρες καί τούς έπιτιθόταν, άλλά μπορούσε νά άνοιχτει καί
νά εμπιστευτεί τις γυναίκες. Τότε άποκαλύφθηκε ότι τό ιδιο ειχε συμβεί καί στον επιθεωρητή
καί στον κοινωνικό λειτουργό (και οι δύο άνδρες), οι όποιοι είχαν έκφράσει μία παρόμοια θέση
στό παρελθόν και συγκρούστηκαν μέ μία γυναίκα κοινωνικό λειτουργό, ή όποία είχε επίσης
εμπλακεί στήν υπόθεση. Συνειδητοποιούσα ότι ήταν αδύνατο γιά εμένα νά λειτουργήσω
ώφέλιμα στήν ύποστήριξη και τήν υποβοήθηση τής έναισθησίας, άλλά αύτό θά έπρεπε νά τό
παράσχει ή συνάδελφος μου ή κάποια άλλη γυναίκα.
Μετά τήν άποχώρηση τής οικογένειας συνεχίσαμε νά συζητάμε τήν κατάσταση καΧ
συνειδητοποιήσαμε ότι άποκρινόμασταν σέ διάφορα σεξουαλικά προβλήματα στήν οικογένεια,
όπου ή Νταϊάνα έπρεπε νά προστατεύει τόν έαυτό της ενάντια σέ αιμομικτικούς φόβους άπορρί-
πτοντας, προκαλώντας και εύνουχίζοντας τούς άνδρες, κατ ειχε επίσης ανάγκη κατά κάποιον
τρόπο νά κάνει τά γονικά πρόσωπα τοΰ άντίθετου φύλου νά φιλονικήσουν, ώστε νά μήν μπο-
ροϋν νά «συνευρεθοϋν».

Ή συνάδελφος μου υπερασπιζόταν ένθερμα έκείνη τήν εποχή τή «γυναικεία άπελευ-

θέρωση» και παρότι ή συνέντευξη ήταν άκρως ώφέλιμη τόσο γιά τά συμπτώματα τοϋ κοριτσιού
όσο και γιά τή σχολική της φοίτηση (αναφέρθηκε ότι ήταν πιο ζωηρή, είχε περισσότερους
φίλους καΧ είχε επιστρέψει στό προηγούμενο σχολείο της, όπου φαινόταν νά είναι χαρούμενη),
ή συνάδελφος μου, ή όποία συνέχισε νά παρακολουθεί τό κορίτσι καϊ τή μητέρα, κι εγώ
διαπιστώσαμε μία συνεχή ένταση στή σχέση μας σέ αύτό τόν τομέα καΧ μέ άλλα παρόμοια
περιστατικά. Μετά άπό ενα διάστημα καΧ ενώ δουλεύαμε μαζι σ' ενα άλλο περιστατικό, ή
ένταση διαλύθηκε όταν άντιληφθήκαμε τή δυναμική, συνειδητοποιώντας ότι ή μορφή τής
 Συνθεραπεία, μαδικ Δουλειά, Εκπαίδευση, 321

αλληλεπίδρασης μας ήταν παρόμοια μ5 έκείνη πού περιγράφει ό Eric Berne (3) ώς
«όχλαγωγία», όπου ένας πατέρας καΧ μία κόρη διαφωνούν μεταξύ τους σέ μία άμυνα ενάντια
στή σεξουαλική έλξη.
Δέν μπόρεσα νά θυμηθώ τό όνομα ή νά βρώ τις σημειώσεις γιά μία άλλη οικογένεια πού
ήταν ενδιαφέρουσα άπ' αύτή τήν άποψη.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 305

Σ' αύτό το περιστατικό συμμετείχαν τρεις θεραπευτές, δύο γυναίκες κι έγώ. Στήν οικογε-
νειακή συνέντευξη, στήν όποία ήμασταν καί οί τρεις παρόντες μαζί μέ τους δύο γονεΧς και τά
παιδιά, τά παιδιά άρχισαν νά έκδραματίζουν σκηνές βίαιης αντιζηλίας μέ τό υλικό γιά τό παιχνίδι

στό πάτωμα, οί γονεΧς μιλούσαν γιά τή ζηλοτυπία πού άπασχολοϋσε τή σχέση τους, ένφ ή
άντιζηλία πού ειχε προσβάλει τό θεραπευτικό τρίο ήταν πολύ εμφανής.

'Ένα άλλο παράδειγμα αφορά σέ μία όμάδα συζύγων, στήν όποία ή σύζυγος μου κι έγώ
δουλεύαμε μαζι ώς συνθεραπευτές.

"Ενα ζευγάρι, τό όποΧο εμφάνιζε μία ιδιαίτερα βαθιά ύπερπροστατευτική-καταστρεπτική

σχέση, βασισμένη στήν έμπειρία καί τών δύο συζύγων άπό τήν ακραία άμφιθυμία πού προερ-
χόταν άπό τις ουσιαστικά ψυχωτικές μητέρες τους, ειχε τοποθετηθεΧ σέ μία όμάδα συζύγων
γιά θεραπεία. Οί ατελείωτοι άμφίθυμοι διαξιφισμοί τους και ή άμοιβαία πρόκληση φαινόταν νά
μήν άποκρίνονται σέ καμία παρέμβαση, άν καί τά άλλα ζευγάρια, τά όποΧα όλα εμφάνιζαν σέ
μικρότερο βαθμό έντασης άμοιβαία καταστρεπτικές σχέσεις (αποκαλούσαμε τήν όμάδα «Ποιος
φοβάται τή Βιρτζίνια Γούλφ»!), βελτιώνονταν.
Σέ μία συνεδρία, ένα άλλο ζευγάρι, τό όποΧο ειχε κάνει καλή πρόοδο καί σχεδίαζε νά απο-
χαιρετήσει παραπονέθηκε οτι είχαν επιστρέψει στό σπίτι μετά τήν προηγούμενη όμαδική συ-
νεδρία και διαπίστο>σαν ότι «εκδήλωσαν τή φιλονικία αυτού τοϋ ζευγαριοϋ»· είπαν ότι αύτό
τό ζευγάρι «θά έπρεπε νά έχει τίς δικές του φιλονικίες άντί νά άναγκάζει τους άλλους νά κά-
νουν τή βρώμικη δουλειά γι αυτούς». Όπως καί ή υπόλοιπη όμάδα, ή σύζυγος μου κι έγώ δια-
σκεδάσαμε μέ τό συμβάν αύτό, άλλά στή διάρκεια ένός γεύματος μετά τήν επιστροφή μας στό
σπίτι, σέ μία συνήθως ευχάριστη καί χαλαρή ώρα στό τέλος τής ημέρας, βρεθήκαμε νά έχουμε
μία ένθερμη, απρόσμενη φιλονικία. Τήν κατηγόρησα ότι δέ μέ εκτιμάει, ένώ εκείνη αντέκρουσε
ότι εάν έγώ τήν έκτιμοϋσα θά τής είχα αγοράσει ενα αυτόματο πλυντήριο πιάτων. Κοιμηθήκα-
με μέ τις πλάτες γυρισμένες ό ένας στον άλλο, άλλά μόλις ξύπνησα συνειδητοποίησα ότι κι έ-
μεΧς «είχαμε τή φιλονικία» γιά λογαριασμό αύτοϋ τοϋ ζευγαριοϋ. "Έγινε αμέσως φανερό ότι ή
σύγκρουση βασιζόταν στό γεγονός ότι και οί δύο είχαμε λάβει τις θέσεις τών ζηλότυπων άδελ-
φών τοποθετοδντας τό σύντροφο ταυτόχρονα στή θέση τοϋ ένός γονέα, άπό τόν όποΧο τό παιδί
έπιθυμεΧ τήν επιδοκιμασία, άλλά καί ένός άδελφοϋ πού άνταγωνίζεται γι αύτή τήν επιδοκιμα-
σία.
Ή όμάδα διασκέδασε όταν άναφέραμε αύτά τά συμβάντα, άλλά ή επίγνωση πού άπέκτη- σαν
μέσφ τής δικής μας έσωτερίκευσης καί επεξεργασίας τής σύγκρουσης εντός τής ομάδας βάσει
τών δικών τους προτύπων σχέσεων, τούς επέτρεψε νά κατανοήσουν επίσης τή βάση τών δικών
τους φιλονικιών. Οί αδιάκοπες φιλονικίες αυτού τοϋ ζευγαριοϋ υποχώρησαν μέ τή θεραπεία,
ενώ τό αυτόματο πλυντήριο πιάτων παραδόθηκε στό σπίτι μας δύο εβδομάδες άργότερα!
 Συνθεραπεία, μαδικ Δουλειά, Εκπαίδευση, 306

Ή οικογενειακή παθολογία συχνά αναπαράγεται στή λειτουργία ευρύτερων επαγ-

γελματικών ομάδων, προκαλώντας συγκρούσεις μεταξύ ύποομάδων τοϋ προσωπικού, όπως
έχουν τονίσει oi Brody και Hayden (4), Main (5), Kafka και McDonald (6) καί άλλοι, μεταξύ
αύτών κι εγώ (7). Δύο ή περισσότεροι οργανισμοί ή υπηρεσίες πού ασχολούνται μέ μία
οικογένεια μπορεί νά διαπιστώσουν ότι είναι επικριτικές μεταξύ τους, έκδραματίζοντας έτσι
μία συζυγική σύγκρουση τών γονέων. Τό τμήμα κοινωνικών υπηρεσιών, γιά παράδειγμα,
μπορεί νά παίζει τό ρόλο μίας υπερπροστατευτικής μητέρας προασπίζοντας τά παιδιά ενάντια
στό σχολείο, στό όποιο άποδίδεται ό ρόλος ένός άναίσθητου καί τιμωρητικοϋ πατέρα.
Όποτε δύο θεραπευτές συνεργάζονται στή θεραπεία μίας ομάδας ή οικογένειας, πρέπει νά
άναμένουν ότι θά τούς άποδοθοϋν πατρικοί καί μητρικοί ρόλοι. Αύτό ισχύει είτε οί θεραπευτές
είναι τοϋ άντίθετου είτε τοϋ ίδιου φύλου, άν καί στή δεύτερη περίπτωση ένας θεραπευτής θά
αντιμετωπίζεται αναγκαστικά σάν νά ήταν τοϋ άντίθετου φύλου. Πολλές φορές στή
συνθεραπεία μέ δύο θεραπευτές τοϋ ίδιου φύλου προκύπτουν δυσκολίες, επειδή αύτό δέν έχει
γίνει κατανοητό, οπότε οί δύο άνδρες αγωνίζονται νά άποφύγουν νά τούς αποδοθεί ό ρόλος τής
μητέρας, ένφ οί δύο γυναίκες άπο- φεύγουν τό ρόλο τοϋ πατέρα. Μόλις αναγνωριστούν αύτες οι
μεταβιβάσεις, δέν πρέπει νά προκύψουν σοβαρά προβλήματα. Άν όμως προκύψουν
προβλήματα, ή συζήτηση τους στήν οικογενειακή συνεδρία είναι συχνά άκρως διαφωτιστική,
Δέν πρέπει νά νομίσει κάποιος ότι στόν αρχαιότερο ή πιο ενεργητικό θεραπευτή θά άποδοθει
άναγκαστικά ό ρόλος τοϋ πατέρα, γιατί σέ πολλές οίκογένειες ή μητέρα άνα- λαμβάνει τίς
εκτελεστικές, ελεγκτικές λειτουργίες, ένω ό πατέρας θεωρείται ώς τό πιο αδύναμο άλλά καί πιο
στοργικό καί περιποιητικό πρόσωπο. Πίσω άπό τή διανομή τών γονικών ρόλων στούς
συνθεραπευτές καλύπτονται όλες ot σχετικές φαντασιώσεις γιά τους γονείς, ιδίως ή υπόθεση ότι
υπάρχει σεξουαλική επαφή μεταξύ τους όταν είναι μόνοι. Έάν δέν έχουν επίγνωση αύτοϋ τοϋ
ζητήματος οί συνθεραπευτές αισθάνονται συχνά άπερίγραπτα άβολα, όταν ενεργοποιούνται
τέτοιες φαντασιώσεις, ιδίως όταν είναι τοϋ ίδιου φύλου. Μόλις ή παρουσία αύτών τών
σεξουαλικών φαντασιώσεων θεωρηθεί δεδομένη καί υπάρχει επαγρύπνηση γιά τά σημάδια πού
δηλώνουν ότι είναι ενεργές, ή δυσφορία εξαφανίζεται καί ή παρουσία τους γίνεται μία επιπλέον
πηγή πολύτιμων πληροφοριών.
Σέ όμάδες άγνωστων μεταξύ τους άτόμων, οί φαντασιώσεις γιά τή σεξουαλική σχέση τών
συνθεραπευτών εμφανίζεται μέ τή μορφή τής περιέργειας γιά τό τί κάνουν οί συνθεραπευτές
μετά τό τέλος τής ομάδας· εφόσον ή όμάδα συντονίζεται βάσει αναλυτικών άρχων μπορεΧ νά
είναι χρήσιμο νά ερμηνευτούν αύτές οί φαντασιώσεις άμεσα. Τό υλικό αύτοϋ τοϋ είδους μπορεί
νά άντιμετωπιστεΧ παρομοίως στήν οικογενειακή θεραπεία, άλλά έάν δέν ενθαρρύνεται ή
μεταβίβαση στούς θεραπευτές, μπορεί νά είναι καλύτερο νά άναγνωριστεΧ ή σημασία τους
δίχως νά εκφραστεί ρητά, αντιμετωπίζοντας την περισσότερο σάν μία αποφυγή τής συζήτησης γιά
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 307

τή σεξουαλικότητα εντός της οικογένειας. Τό καθήκον τών θεραπευτών μπορεί τότε νά είναι νά
παρουσιάσουν το
πρότυπο μίας πιό ελεύθερης σεξουαλικής επικοινωνίας μέ τόν τρόπο πού μιλούν μεταξύ τους
και μέ τά μέλη τής οικογένειας.
Στήν πορεία τής κοινής θεραπείας αύτοϋ τού είδους, ιδίως όταν είναι εντατική καϊ
παρατεταμένη, οί συνθεραπευτές άναπόφευκτα βρίσκονται αντιμέτωποι μέ τό ερώτημα ποιά είναι ή
φυσιολογική -ή ή πλέον άποτελεσματική- σχέση μεταξύ τοΰ άνδρα και τής γυναίκας, τών
συζύγων, τού πατέρα καϊ τής μητέρας. Υπάρχει ελάχιστη σχετική βιβλιογραφία, καθώς αύτό τό
πρόβλημα όχι μόνον είναι ανεξερεύνητο άλλά φαίνεται καϊ νά άποφεύγεται συστηματικά στά
περισσότερα συγγράμματα. Ή δημοσίευση πού θεωρώ πλέον χρήσιμη -άλλά και βαθιά
συγκινητική και υπέροχη- είναι μία περιγραφή τών Sonne καϊ Lincoln (8) γιά τή συνεργασία
τους στήν παρατεταμένη και εντατική κοινή θεραπεία μίας οικογένειας μέ ένα σχιζοφρενικό
μέλος. Συμπεραίνουν ότι τά πρώτα στάδια τής οίκογενειακής θεραπείας πρέπει νά εστιάζουν
στήν ένδυνάμωση του πατέρα, βοηθώντας τον νά άναλάβει τήν ευθύνη και τήν εκτελεστική
κυριαρχία πού έως τότε άπέφευγε.
Σ' αύτό τό χρονικό διάστημα, ή συνθεραπεύτρια πρέπει νά λάβει μία δευτερεύουσα θέση καϊ
νά υποστηρίζει τή δραστηριότητα καϊ τή θετική δυναμική παρουσία τού άνδρα συναδέλφου
της. Άλλά αργότερα, όταν θά έχει αποκατασταθεί κατ' αύτό τόν τρόπο μεγαλύτερη τάξη καϊ μία
αίσθηση ασφάλειας στήν κατάσταση, ό ρόλος τής μητέρας γίνεται τό κύριο σημείο εστίασης
καϊ τότε ή συνθεραπεύτρια αναλαμβάνει τόν κεντρικό θεραπευτικό ρόλο μέ τόν άνδρα
συνάδελφο της νά τήν υποστηρίζει -σχεδόν όπως ένας σύζυγος υποστηρίζει, προστατεύει καϊ
δίνει προτεραιότητα στή σύζυγο όταν εκείνη είναι έγκυος καϊ μετά τή γέννηση τοΰ μωρού.
Αύτή ή εργασία θά πρέπει νά διαβαστεί καϊ νά ξαναδιαβαστεί μέ άνοικτό μυαλό άπό όλους
όσοι άσχολούνται μέ τή συν- θεραπεία.

Εποπτεία

Σαφώς υπάρχουν κίνδυνοι καϊ δυσκολίες στήν εποικοδομητική δημιουργία τέτοιων σχέσεων
συνθεραπείας πού άπαιτοΰν νά είναι διαθέσιμη κάποια μορφή βοήθειας, όταν απαιτείται. Αύτό
μπορεί νά εξασφαλιστεί μέ διάφορους τρόπους, Ό πλέον άμεσος είναι ή συνεχής εποπτεία άπό
έναν πιό έμπειρο συνάδελφο σέ μία εποπτική όμάδα πού είτε εποπτεύει τό ζευγάρι μόνο τοΰ
είτε μαζι μέ άλλους επαγγελματίες πού άσχολοϋ- νται μέ τήν κοινή θεραπεία. Στά πρώτα
 Συνθεραπεία, μαδικ Δουλειά, Εκπαίδευση, 308

στάδια τής εκπαίδευσης αύτή είναι πιθανότατα ή καλύτερη λύση, άλλά οί πιο έμπειροι
θεραπευτές μπορεί νά επιλέξουν διαφορετικές λύσεις.
Τό Τμήμα Παιδιών καί Γονέων τής Κλινικής Tavistock έχει δημιουργήσει μία ενδιαφέρουσα
θέση, τόν προέδρο τής ομάδας συνεργατών. Αυτός είναι ένα μέλος τοϋ προσωπικού πού δέν
άσχολειται μέ τή θεραπεία μίας συγκεκριμένης οικογένειας καί ή άρ- μοδιότητά του είναι νά
προεδρεύει καί νά συντονίζει τά Ιατρικά συμβούλια τών διαφόρων θεραπευτών πού
εμπλέκονται σέ θεραπεία, αποτελώντας ένα ουδέτερο πρόσωπο πού είναι πιο Ικανό νά
παραμένει αντικειμενικό κα\ βρίσκεται επίσης έκτος τής ιεραρχικής, εξουσιαστικής σχέσης πού
συνδέεται συνήθως μέ τό ρόλο τοϋ επόπτη. Πράγματι, οί ρόλοι μπορεί νά αντιστραφούν κατ ό
πρόεδρος μίας θεραπευτικής ομάδας συνεργατών μπορεί νά αντικατασταθεί άπό κάποιο άλλο
μέλος τοϋ ιατρικού συμβουλίου, ώστε νά μπορέσει νά συζητήσει γιά τή δική του συνθεραπεία.
Μερικά ιδρύματα στις ΗΠΑ (βλ, Friedman et al. [9], MacGregor et al. [10]) έχουν με-
ταβιβάσει τήν κύρια ευθύνη γιά τήν έποπτεία τής συνθεραπείας στήν όμάδα συνεργατών
ολόκληρης τής μονάδας, πού συνεδριάζει ώς όμάδα. Αυτός ό διακανονισμός συμφωνεί μέ τις
έννοιες τής θεωρίας τών συστημάτων, καθώς συγκεκριμένα ζευγάρια συν- θεραπευτών
υπόκεινται κατ' αύτό τόν τρόπο σέ έλεγχο άπό ολόκληρη τή μονάδα, τής όποιας άποτελοΰν ένα
μέρος. Τέτοια ομαδική έποπτεία είναι λιγότερο πιθανό νά περιορίζεται άπό κυρίαρχα θεωρητικά
μοντέλα ή άπό προσωπικές ιδιοσυγκρασίες άπ' ό,τι ή συμβατική έποπτεία άπό ένα αρχαιότερο
στήν υπηρεσία άτομο. Ή διεργασία ώ~ ρίμανσης κι άνάπτυξης άκμάζει ευκολότερα σέ μία
ομαδική κατάσταση άπό θεωρητική δσο καί άπό συναισθηματική άποψη· σύμφωνα όμως μέ
τήν εμπειρία μου, ή όμαδικη διαδικασία χρειάζεται παρ' όλα αύτά νά υποστηριχθεί άπό έναν
έμπειρο πρόεδρο, ή ηγεσία τοϋ οποίου τίθεται στήν υπηρεσία τής ομαδικής λειτουργίας και ό
όποιος ύ~ ποτάσσεται, όπως καί οί άλλοι, στήν εξουσία τής όμάδας,
Αύτό τό δυναμικό στις ευρύτερες ομάδες (δεδομένης μιας καλής προεδρίας), δηλ. ή επίλυση
τών συγκρούσεων στις ύποομάδες, μπορεί νά έχει καλά Αποτελέσματα σέ συνεδριάσεις μεταξύ
μονάδων ή ομάδων συνεργατών. 'Επί σειρά έτών οί μονάδες μέ τίς όποιες συνεργάστηκα στήν
Παιδοψυχιατρική Μονάδα τού Woodberry Down καί στό Νοσοκομείο Παίδων «Βασίλισσα
Ελισάβετ», διεξήγαγαν ετησίως ημερήσια ιατρικά συμβούλια μαζι μέ συναδέλφους άπό τό
Τμήμα Παιδιών καί Γονέων τής Κλινικής Tavistock καί άπό άλλες μονάδες μέ κοινά
ενδιαφέροντα. ?Ηταν πάντα εντυπωσιακό νά βλέπω τόν τρόπο μέ τόν όποίο οί συγκρούσεις κι οί
εντάσεις έντός τών δικών μου ή άλλων μονάδων ήταν δυνατό νά εκφραστούν πιο άνοικτά καί
εποικοδομητικά στό ά~ σφαλέστερο πλαίσιο αυτών τών ιατρικών συμβουλίων, συνήθως μέ
μόνιμα οφέλη και δημιουργική συζήτηση μετά τή λήξη τών συμβουλίων.
Στό Ινστιτούτο 'Ομαδικής Ανάλυσης, οί συγκρούσεις τού προσωπικού εκφράζονται
συνήθως κάθε χρόνο μέσω τής εμπειρίας τής μεγάλης ομάδας στή διάρκεια τών Γενικών
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 309

Μαθημάτων γιά τήν Όμαδική Θεραπεία, σ' ένα πλαίσιο όπου τά μέλη τού προσωπικού
συναντώνται μέ πάνω άπό 100 φοιτητές, οί περισσότεροι άπό τούς όποιους είναι έμπειροι
στους δικούς τους διαφορετικούς τομείς (11). Ή εύρύτερη όμάδα προσφέρει έναν υποδοχέα,
μία μετριαστική καί συμφιλιωτική επιρροή, μέσψ τής οποίας αύτές οί εντάσεις δύναται νά
άναγνωρισθοΰν κανι νά άντιμετωπιστούν. 'Επίσης, οί φοιτητές είναι αναπόφευκτα ένας
εύαίσθητος δείκτης γιά τις διαφωνίες τού προσωπικού, άκρι- βώς όπως είναι βέβαιο οτι τά
παιδιά σέ μία οικογένεια θά ύποφέρουν άπό τις εντάσεις μεταξύ τών γονέων τους, θά τις
εκφράσουν καί θά επιθυμήσουν τήν επίλυση τους. Σέ τέτοιες περιστάσεις, οί φοιτητές τείνουν
νά εντοπίζουν και νά εκφράζουν τις εντάσεις τού προσωπικού μέ άξιοσημείωτη άκρίβεια,
λεπτότητα και θεραπευτική δεξιότητα, εάν τό προσωπικό μπορεί νά άνεχθεΐ νά τό κάνουν αύτό
δίχως νά ανακόπτει τή διαδικασία μέ άμυντικό τρόπο.
Παρομοίως, οί ϊδιες οί οικογένειες στή θεραπεία επιτελούν σέ μεγάλο βαθμό τό έργο τής
παρακολούθησης κα\ τού έλεγχου τής συνθεραπείας, εάν οί θεραπευτές είναι σέ θέση νά
άκούσουν κανι νά κατανοήσουν τί λέει ή οικογένεια καί νά επιτρέψουν στούς εαυτούς τους νά
δεχθούν τή βοήθεια. Συχνά, τά μέλη τού προσωπικού (Ιδίως ot λιγότερο έμπειροι ή λιγότερο
άσφαλεις) αισθάνονται κάποιες ένοχες γιά τό γεγονός οτι δέχονται βοήθεια καί κατανόηση άπό
τούς άσθενεις τους, άλλά τέτοιες άντιστροφές τών συνήθων ρόλων μπορεί νά έχουν βαθιά
ωφέλιμες επιπτώσεις στήν ποιότητα τών σχέσεων, στήν προθυμία τών μελών τής οικογένειας
νά αποδεχτούν τις δικές τους άνάγκες εξάρτησης, κα\ στήν ένταση καϊ, άκεραιότητα τής
θεραπευτικής διεργασίας συνολικά.

Συγκρούσεις πού χαρακτηρίζουν τούς επαγγελματίες ψυχικής υγείας

Έκτος άπό τά κοινά αναπτυξιακά προβλήματα πού άντιμετωπίζουν οί επαγγελματίες τών

ιατρικών καί κοινωνικών επαγγελμάτων μέ άλλους επιστήμονες, τείνουν επίσης, όπως έχω ήδη
αναφέρει στό Ένατο Κεφάλαιο, νά έμφανίζουν εντελώς ειδικές δυ-
Ν
ν
σκολίες νά ενσωματώσουν άρμονικά τά πιό βρεφικά κα ι παιδικά στοιχεία τους στους πιό
ενήλικους καΧ υπεύθυνους έαυτούς τους. Αντιθέτως, αύτά διατηρούνται διασπασμένα και
διαχωρισμένα, τά παιδικά στοιχεία προβάλλονται στούς άσθενεις ή τουςπε- λάτες, τοϋς όποιους
φροντίζει στή συνέχεια ή πιο ενήλικη πλευρά τής προσωπικότητας τοϋ επαγγελματία. Με
περισσότερα άπό 15 χρόνια πείρας μέ εκπαιδευτικές καϊ θεραπευτικές ομάδες, οι όποιες
περιελάμβαναν σχεδόν κάθε είδος επαγγελματία, συμπεριλαμβανομένων τών ψυχαναλυτών καϊ
 Συνθεραπεία, μαδικ Δουλειά, Εκπαίδευση, 310

τών ομαδικών αναλυτών, έχει επιβεβαιωθεί επανειλημμένα αύτό τό πρότυπο, τό όποιο έχω
άναφέρει σέ μία σειρά εργασιών (12).
Αύτό τό σημείο έχει ιδιαίτερη σημασία γιά τήν κοινή οικογενειακή θεραπεία. Ή δουλειά μέ
οικογένειες φέρνει τον επαγγελματία άντιμετωπο μ' αύτήν τή διάσπαση καϊ άπαιτει άπ' αύτόν νά
τήν ξεπεράσει γιά νά άποκτήσει πλέον εκείνος τό έλεγχο τής τεχνικής, άλλά καϊ νά προσφέρει
μεγάλη βοήθεια. Αύτό συμβαίνει επειδή ή κοινή οικογενειακή θεραπεία, ιδίως όταν
εφαρμόζεται μέ τήν «ομαδική άναλυτική» μορφή, άπαιτει
άπό το θεραπευτή να ταυτιστεί ταυτόχρονα με δλα τά μέλη της οικογένειας καϊ νά
τοϋς τακτοποιήσει στό μυαλό του μέ τή μεταξύ τους σχέση. Γιά νά τό κάνει αύτό, τά παιδικά
καϊ ενήλικα στοιχεία τοϋ θεραπευτή πρέπει να χρησιμοποιηθούν αναγκαστικά ταυτόχρονα καϊ
νά έλθουν σέ επαφή. Αύτή ακριβώς ή ταυτόχρονη ενεργοποίηση καϊ αλληλεπίδραση τών
διαφορετικών στοιχείων τής "ψυχής τοϋ θεραπευτή αποτελεί τήν κύρια δυσκολία γιά τον
άρχάριο στήν τεχνική. 'Eotv αύτή ή δυναμική άλληλεπί- δραση άντιμετωπιστεΐ επιτυχώς, όδηγει
άναπόφευκτα στή διαμόρφωση μίας πιο ολοκληρωμένης προσωπικότητας τοϋ επαγγελματία
άλλά καϊ σέ πιο επιτυχημένη ο'ικογε- νειακή θεραπεία.

Εκπαίδευση

Τό πρόβλημα τής εκπαίδευσης έχει άρα μία είδική βαρύτητα στον άναπτυσσόμενο τομέα τής
οικογενειακής θεραπείας. Ή άπόκτηση τής θεωρητικής γνώσης δέν παρουσιάζει καμία ειδική
δυσκολία, γιατί ή έλλειψη ενός λογικά συνεπούς, συμφωνημένου εννοιολογικού πλαισίου είναι
ένα χαρακτηριστικό πού είναι κοινό καϊ στις περισσότερες άλλες μορφές τής ψυχοθεραπείας,
ένω οι Ιδέες μεταφέρονται μέσω άνάγνωσης καϊ παρακολούθησης επιλεγμένων συγγραμμάτων
καϊ εργασιών, διαλέξεων, συζητήσεων καϊ θεωρητικών σεμιναρίων (13).
Ή πρακτική πλευρά τής διδασκαλίας πρέπει όμως νά οργανωθεί διαφορετικά, εάν
επιθυμούμε νά ενθαρρύνουμε στάσεις καϊ τεχνικές κατάλληλες γιά τήν κοινή θεραπεία παρά γιά
τήν συμβατική ψυχοθεραπεία. Ή παθητική, ουδέτερη, μή άποφαντική, άπο- στασιοποιημένη
στάση, ή όποια άναπτύχθηκε μέ τόση επιμέλεια καϊ προσπάθεια στή συμβατική άτομική καϊ
ομαδική θεραπεία, πρέπει νά αποφευχθεί καί, εάν υφίσταται ήδη, νά εγκαταλειφθεί. Παρότι ό
οικογενειακός θεραπευτής πρέπει νά είναι ανοικτός, ευέλικτος καϊ δεκτικός, πρέπει επίσης να
είναι ικανός να εμπλέκεται καϊ νά δεσμεύεται δίχως νά χάνει τήν ισορροπία καϊ τήν
ανεξαρτησία του. Πρέπει νά είναι ικανός νά αναλαμβάνει καϊ νά εγκαταλείπει μέ τήν ίδια
ευκολία τόσο τις μητρικές λειτουργίες τής άποδοχής, τής φροντίδας καϊ τής υποστήριξης όσο
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 328

καϊ τις πατρικές λειτουργίες τής εξουσιαστικής απαίτησης, τής διαμφισβήτησης καϊ του
έλεγχου. Επιπλέον, πρέπει νά ταυτιστεί μέ τις άνάγκες τών παιδιών διαφορετικής ήλικίας καϊ νά
βγει άπό τό πλαίσιο τής οικογένειας, νά τους δει μέ τά μάτια τών γειτόνων, τών δασκάλων ή
τών οργάνων τής τάξης. Αύτό δέν μπορεί νά επιτευχθεί μέ συναισθηματική αποστασιοποίηση,
άπο- φεύγοντας δηλαδή τήν εμπλοκή" αντιθέτως, πρέπει νά μάθει νά κινείται γοργά εντός καϊ
έκτος τής συναισθηματικής εμπλοκής, νά αλλάξει ραγδαία μία ταυτοποίηση μέ μία άλλη καϊ νά
διατηρεί ταυτόχρονα έναν αριθμό ταυτοποιήσεων, άκόμη κι όταν άλλη- λοσυγκρούονται.
Ευτυχώς, οί απαιτήσεις πού έχει ή οικογενειακή θεραπεία άπό τούς θεραπευτές έχουν
αναδείξει πολλές νέες τεχνικές, Ιδανικές γιά μία τέτοια εκπαίδευση. Ή κοινή θεραπεία είναι
άπό τή φύση της δημόσια, έτσι ώστε δύναται νά χρησιμοποιηθούν παραβάν μονόπλευρης
οπτικής επαφής, κλειστά τηλεοπτικά κυκλώματα καϊ βιντεοσκόπηση γιά νά επιτραπεί στούς
μαθητές νά διδαχθούν άπό τούς πιο έμπειρους θεραπευτές. Οι βιντεοταινίες ύπόκεινται σέ
επεξεργασία* έτσι απομονώνονται καϊ εντοπίζονται οι μή λεκτικές άκολουθίες πού είναι πολύ
σύνθετες γιά νά τις αντιληφθούν οι φοιτητές δίχως αποσαφήνιση, καϊ συχνά δέν τις
συνειδητοποιεί πλήρως ούτε ό θεραπευτής, άκόμη κι όταν τις άντιμετωπίζει αποτελεσματικά.
ΟΙ βιντεοταινίες πού μονταρίστηκαν άπό τόν Braulio Montalvo (καθεμία χρειάσθηκε, όπως
μου είπε, περίπου 80 ώρες μοντάζ) είναι άριστουργήματα αύτής τής τέχνης (14).
Καϊ πάλι, λόγω τής δημόσιας φύσης τής οικογενειακής θεραπείας, ή εποπτεία δέ χρειάζεται
νά είναι μία ξεχωριστή δραστηριότητα άπό τή θεραπεία καϊ νά βασίζεται στή μνήμη τών
φοιτητών ή στις σημειώσεις τους. Ακριβώς όπως οι φοιτητές μπορούν νά παρακολουθούν τόν
επιμελητή τήν ώρα τής εργασίας του, έτσι μπορεί καϊ ό επιμελητής νά παρακολουθεί τούς
φοιτητές νά δουλεύουν μέ τήν οίκογένεια άπό ένα παραβάν μονόπλευρης οπτικής επαφής καϊ
νά παρεμβαίνει περιοδικά γιά νά συμμετάσχει στήν όμάδα καϊ νά προσφέρει ενεργητική
εποπτεία. Μ' έναν παρόμοιο τρόπο, ή συνθε- ραπεία δύναται νά χρησιμοποιηθεί ώς ένα ζωτικό
εργαλείο διδασκαλίας, διά τοϋ οποίου ό φοιτητής δύναται νά αναλάβει άρχικά τό ρόλο ενός
σχετικά παθητικού παρατηρητή καϊ σταδιακά νά προχωρήσει σέ έναν πιο ενεργητικό ρόλο,
καθώς άποκτφ αύ- τοπεποίθηση καϊ κατανόηση.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 312

Αυτές οί μέθοδοι διδασκαλίας παρέχουν στο φοιτητη πιο άμεση πρακτική βοήθεια γιά τήν
ανάπτυξη άποτελεσματικών τεχνικών άπ' ό,τι είναι συνήθως διαθέσιμη στήν εκπαίδευση γιά τήν
ατομική θεραπεία, και άπο τήν φι5ση τους τον υποχρεώνουν νά άντιμετωπίσει καϊ νά
επεξεργαστεί θεραπευτικά πολλά σχετικά, άλυτα προβλήματα στήν οικογένεια καταγωγής του.
Δέν μπορεί κάποιος νά υποβοηθήσει τήν έκφραση τών επιθυμιών θανάτου πού έχουν τά παιδιά
γιά τή μητέρα σέ μία οικογένεια δίχως νά αντιμετωπίσει ταυτόχρονα τήν άμφιθυμία του προς τή
δική του μητέρα. Παρομοίως, δέν μπορεί- κάποιος νά αναλάβει τόν έλεγχο μιας οίκογενειας και
νά προκαλέσει τόν πατέρα γιά τήν παθητικότητα καϊ τήν απόσυρση του δίχως νά αίσθανθε! όλα
τά άγχη πού θά βίωνε άν επέκρινε τό δικό του πατέρα και άν φοβόταν ότι θά διαπίστωνε πώς
είναι ανίκανος. Ή συζήτηση τής σεξουαλικής σχέσης τών γονέων ενώπιον τών παιδιών θά
αναβιώσει όλες τις ένοχες του γιά τις πρώιμες φαντασιώσεις τής πρωταρχικής σκηνής και γιά τις
αιμομικτικές επιθυμίες" ή συνεργασία μ' ενα συνθεραπευτή, ή ώς μέλος μίας ομάδας
συνεργατών, θά τόν φέρει αντιμέτωπο μέ άλυτες άντιζηλίες άνάμεσα στά αδέλφια ή επιθυμίες
νά είναι «εκλεκτός» ή «μοναδικός». Εξαιτίας όλων αύτών πιστεύω ότι δέν μπορεί κάποιος νά
συνεχίσει νά ασχολείται μέ τήν κοινή θεραπεία καϊ νά προσπαθεί νά βελτιώσει τις ικανότητες
του δίχως νά αναπτύσσεται ή δική του ωριμότητα ώς προς τόν εαυτό του καϊ τούς άλλους.
Σίγουρα παρατηρούνται πολύ αξιοσημείωτες άλλαγές σέ ανθρώπους πού αναλαμβάνουν αύτή
τήν δουλειά.
Κατά πόσο άπαιτει αύτή ή εμπειρία συμπληρωματική ενίσχυση μέ προσωπική θεραπευτική
εμπειρία καϊ ποιος είναι ό καλύτερος τρόπος γιά νά επιτευχθεί αύτό; Δέν ύ- πάρχει αμφιβολία
ότι ή κατανόηση καϊ ή αποδοχή τού εσωτερικού κόσμου τοΰ καθενός είναι άκόμη πιό
σημαντική στήν κοινή θεραπεία απ* ό,τι στήν εξάσκηση τής άτομι- κής θεραπείας, άλλά μία
προσωπική ατομική ανάλυση δέ φαίνεται νά είναι ή καλύτερη προσέγγιση γιά νά επιτευχθεί
αύτό' σέ μερικές περιπτώσεις, φαίνεται άκόμη καϊ νά ελαττώνει τήν ευρύτερη διορατικότητα,
τήν ευελιξία καϊ τον αυθορμητισμό πού άπαιτει ή οίκογενειακή θεραπεία. Ή ομαδική
προσέγγιση φαίνεται νά είναι προτιμητέα, είτε μέσφ μίας προσωπικής ομαδικής ανάλυσης εϊτε,
εάν αύτο δέν είναι δυνατό, σέ ομάδες εύαισθητοποίησης πού λαμβάνουν χώρα στά πλαίσια ενός
εκπαιδευτικού προγράμματος. Ακόμη κι έτσι, οί ομαδικές άναλυτικές τεχνικές πού
εφαρμόζονται στήν εκπαίδευση θεραπευτών γιά τή δουλειά μέ όμάδες αγνώστων μεταξύ τους
άτόμων δέν προσφέρουν επακριβώς τό σωστό μοντέλο, καθώς βασίζονται στήν ενθάρρυνση τής
παλινδρομικής μεταβιβαστικής φαντασίωσης σέ έναν σχετικά παθητικό θεραπευτή. Χρειάζεται
ένα μοντέλο πού νά προσφέρει περισσότερα ώστε νά διατηρηθούν οί μεταβιβαστικές προβολές
μεταξύ τών μελών καϊ μακριά άπό τόν θεραπευτή· σέ αύτό τό μο- ντέλο χρειάζεται νά
άποθαρρύνεται ή υπερβολική παλινδρόμηση κάι ό θεραπευτής νά είναι πιο ενεργητικός, νά
παρακινεί καί νά εμπλέκεται περισσότερο.
 Συνθεραπεία, μαδικ Δουλειά, Εκπαίδευση, 313

Ή νέα Σειρά Μαθημάτων γιά τήν Οικογενειακή καί Συζυγική Όμαδική Θεραπεία στο
Ινστιτούτο Όμαδικής Ανάλυσης επιχειρεί επί του παρόντος νά ξεπεράσει αύτό τό πρόβλημα,
συνδυάζοντας τήν ισχύ τής όμαδικής αναλυτικής τεχνικής, δια τής όποιας ερμηνεύονται
ασυνείδητα ομαδικά θέματα κάι μεταβιβάσεις, μέ κάποιες άπό τις νεώτερες, ενεργητικές
προσεγγίσεις άπό τις ΗΠΑ. Στήν «προσομοίωση οικογένειας» -τήν οποία μας παρουσίασε τό
Τμήμα Παιδιών κάι Γονέων τής Κλινικής Tavistock μέ τή συμμετοχή ένός μέλους του (τής κ.
Rosemary Whiffen) μέ εμπειρία στό Οικογενειακό Ινστιτούτο «Nathan Ackerman» τής Νέας
Υόρκης, ή όποία διδάσκει κάποια άπό τά μαθήματα- διανέμονται σ' έναν άριθμό
επαγγελματιών οικογενειακοί ρόλοι κάι άφοϋ βγοϋν εξω γιά νά επιλέξουν ενα «οικογενειακό
πρόβλημα», δέχονται θεραπεία άπό άλλους πού παίζουν τό ρόλο τοϋ θεραπευτή. Ή ζωντάνια
καί ή άξιοπιστία αύτών τών συνεδριών είναι έντυπωσιακή (ύποδηλώνοντας ίσως ότι όλοι
διαθέτουμε μέσα μας τους αναγκαίους ρόλους σέ υπολανθάνουσα κατάσταση). Ή άξια τους
έγκειται τόσο στον τρόπο μέ τόν όποιο κάθε άτομο δύναται νά αναλάβει διαφορετικούς
οικογενειακούς καί θεραπευτικούς ρόλους σέ διαφορετικές συνεδρίες, όσο καί στήν άνάδραση
πού λαμβάνει κάθε θεραπευτής γιά τίς παρεμβάσεις του, τήν όποία δέν θά μπορούσε νά τοϋ
προσφέρει μία πραγματική ο'ικογένεια, άκόμη κι άν ήταν πρόθυμη νά τό κάνει.
Στήν «οίκογενειακή άναπαράσταση» (15) άπομονώνεται ένα επεισόδιο άπό τήν οι-
κογενειακή εμπειρία ένός άτομου καί άφοϋ ζητήσει άπό όσους παίζουν τους διάφορους
οικογενειακούς ρόλους νά σταθούν σέ συγκεκριμένες θέσεις γιά νά αναπαραστήσει τή σκηνή
πού επιθυμεί νά παρουσιάσει, εκείνοι άρχίζουν νά αναφέρουν τίς δικές τους αποκρίσεις καί
αντιδράσεις μεταξύ τους. Ό πρωταγωνιστής μαθαίνει πάρα πολλά γιά τή δική του οικογενειακή
κατάσταση, τόσο αντιμετωπίζοντας τίς δικές του στάσεις πιο καθαρά όσο καί τοποθετώντας
τόν έαυτό του στή θέση όλων τών άλλων η αναπαράσταση της κατάστασης, τό «πάγωμα» της
μέ τίς στατικές θέσεις τών «ήθοποιών» καί ή επακόλουθη διανοητική εξέταση τής σημασίας
της αποτυπώνουν καί «ζωντανεύουν» τό άναπαριστάμενο πρόβλημα, όποτε ό
«πρωταγωνιστής» μπορεί νά εξετάσει τά άκρως άνησυχητικά συναισθήματα ή τίς σχέσεις
δίχως φόβο άπώλειας τοϋ συναισθηματικού ελέγχου. Οι άλλοι συμμετέχοντες στήν
άναπαράσταση άλλά καί όσοι παρατηρούν (καί προσθέτουν πληροφορίες άναφέροντας τίς
άντιδράσεις τους) αισθάνονται συνήθως μία βαθιά συνάφεια μέ τή δική τους οικογενειακή
κατάσταση καί μπορούν νά ωφεληθούν όσο καί ό πρωταγωνιστής, άκόμη κι άν ή εμπλοκή τους
γίνεται έμμεσα. Όλα αυτά τά στοιχεία καθιστούν τήν οικογενειακή άναπαράσταση άκρως
κατάλληλη τόσο γιά εκπαιδευτικές καταστάσεις όσο και γιά τήν οικογενειακή θεραπεία.
Και οι δύο αύτές τεχνικές -ή «προσομοίωση τής οικογένειας» καί ή οικογενειακή α-
ναπαράσταση- αξιοποιούν μεθόδους δράσης δανεισμένες άπό τό ψυχόδραμα ή άπό τις μεθόδους
έντονης εμπειρίας γιά νά βοηθήσουν τά άτομα νά εξωτερικεύσουν, νά κατανοήσουν και νά
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 314

συμφιλιωθούν μέ τις έσωτερικευμένες οικογένειες καταγωγής τους. Τέτοιες μέθοδοι

χρησιμοποιούνται στις μικρές ομάδες τής Σειράς Μαθημάτων γιά τήν Οικογενειακή καί
Συζυγική Όμαδική Θεραπεία, παράλληλα μέ τή συζήτηση τών περιστατικών πού έχουν
άναλάβει οι φοιτητές ή μέ εξέταση τής ομαδικής δυναμικής, γιά νά. βοηθηθούν εκείνοι νά
μετακινούνται εύκολα μεταξύ ερμηνείας καί ενθάρρυνσης τής μεταβιβαστικής φαντασίωσης,
μεταξύ ερμηνείας κα\ τεχνικών μίμησης προτύπου, μεταξύ εσωτερικών καί εξωτερικών
κόσμων. Τά εως τώρα αποτελέσματα είναι ενθαρρυντικά, άν κατ υπάρχει συνεχής επανεξέταση
και πειραματισμός σ' αύτο τό πρώιμο στάδιο.
Μία άλλη τεχνική, ή όποία χρησιμοποιείται στις ΗΠΑ ιδίως άπό τούς Murray Bowen (16)
κάί Norman Paul (17), είναι ή ανάθεση στούς φοιτητές τής άποστολής νά έ- ρευνήσουν τις δικές
τους οικογένειες καταγωγής. Οί αναμνήσεις ή οί εντυπώσεις οικογενειακών γεγονότων
επαληθεύονται μέσο) λεπτομερών ιστορικών πού λαμβάνονται άπό τούς συγγενείς καί τά
ευρήματα παρουσιάζονται στις εποπτικές συνεδρίες. Ό Bowen πιστεύει ότι ή πραγματική
ωρίμανση λαμβάνει χώρα μόνο μέσω τής προσπάθειας «νά διαφοροποιηθεί ό εαυτός» ενώ
παραμένει σέ επαφή μέ τήν οίκογένειά του" έχει δημοσιευθεί μία γλαφυρή περιγραφή μίας
τέτοιας προσπάθειας άπό έναν ανώνυμο συγγραφέα, ό όποιος χρησιμοποιεί τις εννοιες τοΰ
Bowen (18).
Θεωρούμε ότι ή συζήτηση τών φοιτητών σέ μικρές ομάδες γιά τις οικογένειες καταγωγής
τους είναι αναμφίβολα πολύτιμη καί συνήθως προκύπτει αυθόρμητα άπό τή δουλειά μέ τήν
προσομοίωση τής οίκογένειας καί τήν οικογενειακή αναπαράσταση, άλλά δέν έχουμε άκόμη
ενστερνιστεί τήν αντίληψη ότι οί φοιτητές πρέπει νά θεραπεύουν τις δικές τους οικογένειες ώς
μέρος τής εκπαίδευσης τους. Προς τό παρόν θεωρούμε αύτή τήν διαδικασία, μέ δεδομένη τήν
απουσία αιτήματος γιά βοήθεια άπό τήν οικογένεια τοΰ φοιτητή, ώς εκδήλωση μίας
«φαντασίωσης σωτηρίας», ή όποία πρέπει νά ξεπεραστεί στήν εκπαιδευτική διαδικασία.
Ό Morse (19) εχει άναφέρει σέ γενικές γραμμές ότι ή επιθυμία γιά άλλαγή τών γονέων
χρησιμεύει ώς άντίσταση στήν προσωπική άλλαγή στήν ψυχοθεραπεία. ~Εχω διαπιστώσει ότι
κατά βάθος οφείλεται συνήθως σέ μία επιθυμία νά αποκτήσει κάποιος τά οφέλη τής
προσωπικής ωρίμανσης δίχως τήν άποδοχή τοΰ αποχωρισμού καί τής μοναξιάς πού
συνεπάγονται άναπόφευκτα ή πραγματική ενηλικίωση καί ή αυτονομία.
.Πρόσφατα έχουν άναπτυχθεί περισσότερες, πολλά υποσχόμενες μέθοδοι πού βοηθούν τόν
επαγγελματία νά έλθει σ' επαφή μέ τήν έσωτερικευμένη οικογένεια του, γιά νά συσχετιστεί μαζί
της άπό μία πιο ενήλικη, άποστασίοποιημένη θέση, νά επιλύσει
 Συνθεραπεία, μαδικ Δουλειά, Εκπαίδευση, 315

«παγιωμένες» προσκολλήσεις και στάσεις κι έτσι νά κάνει τήν προσωπική οικογενειακή

έμπειρία διαθέσιμη ώς δεξαμενή γνώσεων στήν υπηρεσία τής επαγγελματικής του εξάσκησης.
Οί μέθοδοι αύτές προκάλεσαν άξιοσημείωτο ενδιαφέρον δταν παρουσιάστηκαν πρόσφατα στή
διάρκεια μίας επίσκεψης εκπροσώπων τοϋ Οικογενειακού Ινστιτούτου «Nathan Ackerman» στό
Λονδίνο (20).
Ή πρώτη είναι ενας συνδυασμός τεχνικών γιά παιχνίδι ρόλου, πού έχουν ήδη αναφερθεί.
Στήν πορεία τής υπόκρισης τοϋ ρόλου τοϋ θεραπευτή σέ μία προσομοίωση οικογένειας, ό
επαγγελματίας προσπαθεί νά επισημάνει τό σημείο στό όποιο μπλοκάρει. Άντί νά συνεχίσει νά
αγωνίζεται και νά έπιχειρίσει μία άλλη προσέγγιση τοϋ προβλήματος, ό θεραπευτής συνδέει τό
σημείο αύτό συνειρμικά μέ κάποιο συμβάν στό οικογενειακό του ιστορικό, ένφ ή όμάδα τών
επαγγελματιών διακόπτει τήν άσκηση γιά νά τόν βοηθήσει νά άναπαραστήσει τήν αρχική
οικογενειακή του κατάσταση.
Είναι εντυπωσιακό ότι μέ αύτή τήν άσκηση εντοπίζονται τραυματικά γεγονότα ή άλυτες
οικογενειακές συγκρούσεις πού παίζουν κεντρικό ρόλο στις χαρακτηριστικές ά-
ντιμεταβιβαστικές δυσκολίες τοϋ ατόμου πού παίζει τό ρόλο τοϋ θεραπευτή, μολονότι
ώφελοϋνται σημαντικά καί οί άλλοι εμπλεκόμενοι. Μία νεαρή γυναίκα, γιά παράδειγμα,
αισθανόταν σύγχυση και αδυναμία νά αντιμετωπίσει μία προσομοίωση οικογένειας όταν ό
«πατέρας» άρχισε νά βγαίνει έξω. Αναπαριστώντας τήν περίοδο τής ζωής της πού συνέδεσε
συνειρμικά μέ τό μπλοκάρισμα αποκαλύφθηκε μία οικογενειακή σύνθεση στήν όποία ή
απουσία τοϋ πατέρα σέ συνδυασμό μέ μία διαταραχή στή σχέση της μέ τή μητέρα της είχαν
αποφασιστική σημασία. Στήν πορεία τής άσκησης ζητήθηκε άπό τήν επαγγελματία πού έπαιζε
τή μητέρα καί προηγουμένως ήταν άκινητοποιημένη στήν περιφέρεια τής σκηνής νά
έκδραματίσει μία λύση. Εκείνη εσπευσε κοντά στήν κόρη, τήν άγκάλιασε καί τότε καί οί δύο
ξέσπασαν σέ κλάματα, σάν μία μητέρα καί κόρη πού άνταμώνουν μετά άπό μία μακρά καί
οδυνηρή απουσία. Μετά άπ' αύτό ή γυναίκα μπόρεσε στή διάρκεια μίας «επανάληψης» τής
άσκησης νά άντιμετωπίσει μέ αύτοπεποίθηση καί επιτυχία τήν προσπάθεια τοϋ «πατέρα» νά
εγκαταλείψει τή συνέντευξη.
 ΣννΘεραπεία, 'Ομαδική, Δουλειά, Εκπαίδευση 316

Ή δεύτερη τεχνική είναι μία πραγματική μέθοδος έντονης εμπειρίας μέ έμφαση στίς
οίκογενειακές σχέσεις, καί άποκαλείται «άσκηση οικογενειακών συστημάτων». Ζητείται άπό
τούς επαγγελματίες νά περιφέρονται στήν αίθουσα καί ό καθένας τους νά διαλέξει ένα άλλο
άτομο πού είτε μοιάζει μέ κάποιον στή δική του οικογένεια είτε θά τόν ήθελε νά συμπληρώσει
ένα ρόλο πού λείπει σ' αύτήν. Μετά τήν εξέταση τών λόγων γιά τίς επιλογές τους κάθε ζευγάρι
συνδυάζεται μ' ένα άλλο ζευγάρι καί οί τέσσερις διαπραγματεύονται στή συνέχεια ρόλους γιά
νά σχηματίσουν μία «οικογένεια» κάποιας μορφής. Ή βαθύτητα τών άσυνείδητων άντιλήψεων,
όπως αύτές εμφανίζονται στήν πο- ρεία τής επακόλουθης συζήτησης, πού καθοδηγούν α-ύτές
τις επιλογές είναι στήν αρχή σχεδόν απίστευτη κα\ ή άσκηση είναι ένας Ιδανικός τρόπος πού
ώθεί τοϋς επαγγελματίες νά συνειδητοποιήσουν τά αμοιβαία προβλητικά συστήματα διά τών
όποιων επιλέγεται ό/ή σύζυγος και διαιωνίζονται οι οίκογενειακες συνομωσίες. Οί
«οικογένειες» πού σχηματίζονται κατ' αύτό τον τρόπο είναι επίσης Ιδιαιτέρως κατάλληλες γιά
ασκήσεις προσομοίωσης.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 333

Μία άλλη μέθοδος, ή όποια άναπτύχθηκε άπό το^ς συνεργάτες μου κι έμενα στή Σειρά
Μαθημάτων γιά τήν Οικογενειακή κάι Συζυγική Όμαδική Θεραπεία στό Ινστιτούτο Όμαδικής
Ανάλυσης, είναι ή «καθοδηγούμενη όμαδική παλινδρόμηση». Ό διδάσκων δίνει στήν όμάδα τήν
άποστολή νά συζητήσει μια χαρακτηριστική εμπειρία γιά μία συγκεκριμένη ήλικία ή γιά ένα
στάδιο άνάπτυξης· ο' αύτή τήν έλεγχόμενη κατάσταση, στήν όποια ή όμάδα ώς σύνολο
συμμετέχει και δλοι μαζι «αφήνουν τόν έαυτό τοϋς ελεύθερο», ol συμμετέχοντες αρχίζουν νά
άνακαλυπτουν τήν καθολικότητα τής εμπειρίας τής παιδικής ήλικίας.
Όλες αύτές οί τεχνικές, οί οποίες στοχεύουν νά συνδέσουν τόν επαγγελματία μέ τή δική του
οικογενειακή εμπειρία σέ ομαδικές καταστάσεις, στις όποιες ή αποκάλυψη είναι ταυτόχρονη κάι
άμοιβαία, έχουν ίσως ώς πλέον πολύτιμο άποτέλεσμα τήν άντικα- τάσταση τής ιδέας γιά μία
μεμονωμένη, επαίσχυντη οικογενειακή παθολογία μέ τήν εμπειρία συνηθισμένων, κοινών
προτύπων πού άντιμετωπίζονται μέ διαφορετικούς τρόπους σέ διαφορετικές οικογένειες.
Μία δεξιότητα πού παραμελείται σχεδόν ολοκληρωτικά στήν εκπαίδευση τών ιατρών, τών
ψυχιάτρων κάι τών κοινωνικών λειτουργών είναι ή λήψη συνέντευξης όταν σεξουαλικά θέματα
άποτελοϋν τό κύριο σημείο εστίασης. Οί επαγγελματίες έχουν εκτεθεί σέ όλα τά ταμπού κάι τις
άναστολές τά όποια εκδηλώνει ό γενικός πληθυσμός, και, παρότι οί νεώτεροι υποψήφιοι, οί
όποιοι έζησαν τό μεγαλύτερο μέρος τής νεαρής τους ήλικίας σέ μία εποχή πού ή κοινωνία έχει
γίνει πιο έπιτρεπτική όσον άφορφ στά σεξουαλικά ζητήματα, άντιμετωπίζουν πιο χαλαρά αύτά
τά θέματα, χρειάζεται ασφαλώς ειδική έκπαίδευση σ' αύτή τήν τεχνική, όπως κάι σέ όλες τις
άλλες. Αύτή ή εκπαίδευση είναι άκόμη πιο ουσιώδης γιά γηραιότερους επαγγελματίες. Στό
παρελθόν οί επαγγελματίες συνήθως δέν ελάμβαναν καμία συστηματική βοήθεια, άλλά
εγκαταλείπονταν νά τά βγάλουν πέρα μόνοι τους, ώστε νά νοιώθουν συχνά πιο άβολα και νά υ-
πεκφεύγουν περισσότερο άπ' ό,τι οί άσθενείς πού άναζητοϋσαν συμβουλές. Τό συχνό παράπονο
τών άσθενών ότι οί ιατροί τους είναι άνίκανοι νά τοϋς βοηθήσουν στά σεξουαλικά προβλήματα
οφείλεται πιθανώς περισσότερο σ' αύτή τήν τάση ύπεκφυγής παρά σέ οποιαδήποτε άλλη αιτία,
καθώς συχνά τό μόνο πού χρειάζεται γιά τήν έπίλυ- ση σεξουαλικών προβλημάτων είναι νά ξεκινήσει
μία πραγματικά ειλικρινής συζήτηση.
Πρόσφατα έχουν αναπτυχθεί ειδικά προγράμματα γιά νά άντιμετωπιστεΤ αύτή ή δυσκολία.
Τό Ιατρικό Τμήμα τοϋ Πανεπιστημίου τής Μινεάπολις. γιά παράδειγμα, προσφέρει
περιστασιακά τετραήμερα μαθήματα (21) μέ χρήση οπτικών βοηθημάτων, στά όποΧα
προβάλλονται ταυτόχρονα σέ τρεις οθόνες ταινίες μέ κάθε μορφή σεξουαλικής
δραστηριότητας. Αύτή ή άπευαισθητοποίηση μέσω κατακλυσμιαίας θεραπείας ά- κολουθειται
άπό άλλο υλικό πού απεικονίζει τή σεξουαλικότητα στά πλαίσια τής τρυφερότητας, τής
υπευθυνότητας και τής αγάπης, ενώ τό οπτικοακουστικό υλικό συνοδεύεται σέ δλη τή διάρκεια
άπό συζήτηση σέ μεγάλες καί μικρές ομάδες, στις όποιες οι αντιδράσεις μπορούν νά
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 334

κοινοποιηθούν και νά γίνει άνταλλαγή επαγγελματικής έ- μπειρίας. Τό γεγονός ότι τά μαθήματα

δέν προσφέρθηκαν μέχρι νά εξασφαλιστεί ή πλήρης αποδοχή και ύποστήριξη άπό τό ύπόλοιπο
Ιατρικό διδακτικό προσωπικό, τό πανεπιστήμιο και τήν τοπική πολιτική καί θρησκευτική
ηγεσία είναι αναμφιβόλως ένας σημαντικός παράγοντας στήν επιτυχία τοϋ προγράμματος.
Παρόμοια εκπαίδευση προσφέρεται πλέον κα\ στή Βρετανία (22) κα\ είναι διατίθενται
επίσης διάφορα άλλα οπτικά βοηθήματα, όπως γιά παράδειγμα μία απολαυστική ταινία (23),
στήν όποία δύο επαγγελματίες παίζουν εναλλάξ τό ρόλο τοϋ άσθενή κα\ τοϋ Ιατρού πού
συζητούν σεξουαλικά προβλήματα, συνδυάζοντας τήν επίδραση τής μίμησης προτύπου μέσω
τής πολύ ειλικρινούς καί μολαταύτα χαλαρής συζήτησης μέ τήν ανακούφιση τής έντασης μέσςρ
τοϋ χιούμορ.
Έκτος άπ' αύτά τά βοηθήματα, οργανώνονται σεμινάρια στά όποια οί διδάσκοντες δίνουν τό
καλό παράδειγμα τής ειλικρινούς καί λεπτομερούς συζήτησης τής σεξουαλικής πλευράς τών
περιστατικών, κα\ άσκοϋν πίεση γιά εκδήλωση παρόμοιας ειλικρίνειας και φυσικότητας στούς
συμμετέχοντες έντός ενός επαγγελματικού παρά ενός προσωπικού πλαισίου* μέ τά σεμινάρια
αύτά είναι δυνατό νά απελευθερωθούν οί συμμετέχοντες άπό τά κατάλοιπα τών αναστολών πού
προέρχονται άπό τήν ανατροφή τους στήν παιδική ηλικία.
15. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ, ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΩΝ

Τά παραμυθία τής Επιστήμης καϊ τό μακροπρόθεσμο άποτέλεσμα τοΰ Χρόνου.

Alfred, Lord Tennyson, Locksley Hall

...υπάρχουν άλλες μορφές γνώσης πού δέν είναι παράξενες καϊ μυστήριες, άλλά απαιτούν νά
λαμβάνει κάποιος σοβαρά υπόψη: μορφές αντίληψης που δέν εμπίπτουν στο πειραματικό
μοντέλο... Αύτη η μορφή γνώσης, την όποία θά ήθελα νά άποκαλέσω υπαρξιακή γνώση,
εξαρτάται άπο ορισμένες προϋποθέσεις. Εξαρτάται άπο την παρουσία γιά ενα ορισμένο
χρονικό διάστημα άνθρώπων ικανών νά αντλήσουν προοπτικές άπο μία κατάσταση καϊ νά τϊς
εφαρμόσουν ώς προβλητι- κά μοντέλα σέ μία άλλη... Απαιτούν τόσο τά προβλητικά μοντέλα
όσο καϊ οί 'ίδιες οί καταστάσεις νά άντιμετωπίζονται ώς ανοικτής κατάληξης υπό την έννοια
οτι επιδέχονται τροποποίηση, απόρριψη η εγκατάλειψη ενόψει τών ευρημάτων μας. Αύτό
συνεπάγεται ότι η εξειδίκευση καϊ ό επαγγελματισμός, όπως τά γνωρίζαμε έως τώρα -δηλαδή
ώς κλειστές Θεωρίες- δεν έχουν πλέον μεγάλη χρησιμότητα... Άπαιτεϊ νά είμαστε πρόθυμοι νά
χρησιμοποιούμε τον έαυτό μας ώς πληροφοριακό εργαλείο, νά δίνουμε προσοχή στά δικά μας
 Αποτελέσματα, Συχνότητα τν Συναντήσεων

συναισθήματα ώς πηγές δεδομένων πού είναι εξίσου καλές καϊ σέ πολλές περιπτώσεις
καλύτερες άπό οποιαδήποτε πηγή δεδομένων μας παρουσιάζεται άπό τήν κατάσταση στήν
όποία βρισκόμαστε.
Donald Schon, Πέραν τής Σταθερής Κατάστασης Διαλέξεις Reith 1970.

ΟΙ οικογενειακοί θεραπευτές, όπως οί περισσότεροι κλινικοί Ιατροί, έχουν ενδιαφερθεί

ελάχιστα γιά τήν επιστημονική επαλήθευση τών άποτελεσμάτων τους: άν καϊ τό έργο τους είναι
σχετικά δημόσιο καϊ ανοικτό σέ εξέταση, καϊ παρότι οί περισσότεροι θεραπευτές θά
καλοδέχονταν πιθανώς τήν έρευνα τών άποτελεσμάτων άπό ανεξάρτητους, αμερόληπτους
πραγματογνώμονες, κανείς μέχρι τώρα δέν έχει εκμεταλλευτεί τϊς ευκαιρίες. Σέ μία περιεκτική
άνασκόπηση δημοσιευθέντων άποτελεσμάτων ό Wells καϊ οί συνεργάτες του (1) βρήκαν 18
δημοσιεύσεις πού άνταποκρίνονταν στό ελάχιστο κριτήριο τους (α) νά περιγράφουν τουλάχιστον
τρία περιστατικά καϊ (β) νά προσδιο- οίζουν σαφώς το τελικό άποτέλεσμα. Απ' αύτές μόνο δύο
ήταν μεθοδολογικά ικανοποιητικές, ένφ οι υπόλοιπες απορρίπτονταν κυρίως λόγω τής έλλειψης
μίας ομάδας έλεγχου.
Οί δύο μελέτες πού θεωρήθηκαν ικανοποιητικές, τών Langsley et al. (2), Αναφέρονταν στο
ιδιο ερευνητικό πρόγραμμα στό Ψυχιατρικό Νοσοκομείο τοΰ Κολοράντο στό Ντένβερ, όπου 150
Ασθενείς, οί οίκογένειες τών οποίων είχαν ζητήσει τή νοσηλεία τους, παραπέμφθηκαν μέ τυχαία
επιλογή γιά βραχυχρόνια, προσανατολισμένη στήν κρίση, οικογενειακή θεραπεία στά εξωτερικά
'ιατρεία, καϊ, συγκρίθηκαν μέ μία ισάριθμη όμάδα ελέγχου πού εισήχθη γιά συμβατική εσωτερική
νοσηλεία. Ό χαμένος χρόνος γιά τήν κανονική λειτουργία ήταν στήν πειραματική όμάδα λιγότερο
άπό ενα τέταρτο τοΰ αντίστοιχου τής όμάδας έλεγχου, καί τό συνολικό ποσοστό εισαγωγών γιά
τήν πειραματική όμάδα στή διάρκεια τής εξάμηνης περιόδου επανεξέτασης ήταν λιγότερο άπό τό
μισό τοΰ άντίστοιχου ποσοστού νέας εισαγωγής στήν όμάδα έλεγχου. Οί προσπάθειες νά
εκτιμηθεί ή βελτίωση στήν κοινωνική κάί συναισθηματική λειτουργία δέν εμφάνισαν καμία
σημαντική διαφορά μεταξύ τών δύο ομάδων στήν εξάμηνη περίοδο επανεξέτασης. Τό κόστος τής
κοινής οίκογενειακής προσέγγισης ήταν λιγότερο άπό τό ένα έκτο τοΰ αντίστοιχου τών
συμβατικών μεθόδων.
Αυτά τά εντυπωσιακά αποτελέσματα απέδειξαν ότι ή προσαρμοσμένη στήν κρίση
οικογενειακή θεραπεία μπορεί νά είναι εξίσου άποτελεσματική όσο καί οί συμβατικές
παρεμβάσεις, όπως ή ατομική καϊ, ή ομαδική θεραπεία, ή τροποποίηση τοΰ περιβάλλοντος καϊ ή
άπομάκρυνση άπό αγχώδεις καταστάσεις τής ζωής σέ ένα προστατευμένο περιβάλλον, μέ
σημαντικά μικρότερο κόστος σέ χρόνο καϊ, χρήμα. Όμως δέ συγκρίθηκε τό άποτέλεσμα τής
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 320

κοινής οικογενειακής θεραπείας μέ άλλαγές πού θά μποροΰσαν νά είχαν συμβεί δίχως καμία
θεραπεία.
Στϊς περισσότερες άπό τις υπόλοιπες μελέτες δέν υπήρχε όμάδα ελέγχου καί γι αύτό τό λόγο τά
άποτελέσματά τους μπορούν νά εκτιμηθούν μόνο συγκρίνοντάς τα μέ ό,τι είναι γνωστό γιά τήν
πιθανότητα βελτίωσης δίχως καμία συμβατική θεραπεία. Υπολογίζοντας τό μέσο όρο τών
αποτελεσμάτων τών διαφόρων μελετών δίχως όμάδα ελέγχου, τά ποσοστά βελτίωσης, 69% γιά
τούς ενήλικους καϊ 19% γιά τά παιδιά, πλησιάζουν πολύ στά γνωστά ποσοστά αύτογενοΰς
βελτίωσης, τά όποία μνημονεύονται τόσο συχνά σέ κριτικές τής ψυχοθεραπείας, δηλαδή τά 2/3
περίπου γιά τούς ενήλικους καϊ τά 3/4 περίπου γιά τά παιδιά. Ή πρόσφατη άνασκόπηση ερευνών
στή συζυγική θεραπεία άπό τόν Gurman (3) παρουσίασε ένα παρόμοιο κατά μέσο όρο ποσοστό
βελτίωσης μέ ένα ευρύ φάσμα τεχνικών κανι προσανατολισμών.
Δέν λαμβάνεται δμως επαρκώς υπόψη ή διάρκεια αύτ?|ς τής κοινής οίκογενειακής
θεραπείας. Διότι άν και μερικές κοινές τεχνικές είναι συγκρίσιμες όσον άφορα στόν ά- ριθμό
τών συνεντεύξεων και στή διάρκεια τής θεραπείας με συμβατικές άτομικές καί ομαδικές
ψυχοθεραπείες πού βασίζονται σέ ψυχαναλυτικές έννοιες -ό Friedman κα\ οί συνεργάτες του
(4) περιγράφουν ότι βλέπουν οικογένειες τουλάχιστον σέ εβδομαδιαία βάση γιά ενα χρόνο ή
και περισσότερο και ό Bowen (5) θεωρεί ότι απαιτούνται τέσσερα χρόνια γιά νά επιτευχθεί ό
βαθμός τής διαφοροποίησης στον όποιο στοχεύει* πολλοί οικογενειακοί θεραπευτές έχουν
τονίσει τήν ταχύτητα τής άλλαγής κα\, συνεπώς, τό μικρό άριθμό συνεντεύξεων πού
απαιτούνται.
Στή μελέτη τοϋ Κολοράντο πού μνημονεύεται παραπάνω, γιά παράδειγμα, ή θεραπεία γιά
τήν πειραματική όμάδα διαρκούσε κατά μέσο όρο έξι οικογενειακές συνεδρίες σέ διάστημα
περίπου τριών εβδομάδων, ένφ ή αγωγή πού προσέφερε ή όμάδα «πολλαπλής επίδρασης» τοϋ
Galveston (6), ή όποία άναςρέρει βελτίωση στό 86% τών περιστατικών, ολοκληρώθηκε σέ δύο
συνεχόμενες ημέρες εντατικής οικογενειακής θεραπείας. Ή άλλαγή πού άκολουθεΐ μία τόσο
σύντομη επαφή πρέπει προφανώς νά αξιολογηθεί σέ μία εντελώς διαφορετική βάση άπό τό
ποσοστό αύτογενοϋς βελτίωσης τών δύο τρίτων πού άναφέρεται σέ μελέτες διετούς διάρκειας,
μολονότι ό άριθμός αυτός μπορεί νά είναι σημαντικός γιά τήν ψυχαναλυτική άτομική και
ομαδική θεραπεία πού άναμένει στήν καλύτερη περίπτωση νά επιφέρει σταδιακή άλλά βαθιά
άλλαγή τής προσωπικότητας στό ϊδιο χρονικό διάστημα.
Ό Gurman τονίζει αύτό τό σημείο στήν άνασκόπηση των ευρημάτων γιά τή συζυγική
θεραπεία, όπου ό άριθμός τών συνεντεύξεων -όταν αυτός διευκρινίζεται διόλου- ήταν κατά
μέσο όρο κάτω άπό 18 ή τεσσερισήμισι μήνες εβδομαδιαίων συναντήσεων. Ό Gurman
υπολογίζει τό άναμενόμενο ποσοστό αύτογενοϋς άνάνηψης σ' αύτό τό χρονικό διάστημα
 Αποτελέσματα, Συχνότητα τν Συναντήσεων

χρησιμοποιώντας τόν τύπο τοϋ Eysenck (7) σέ μόλις 16%. Σύμφωνα μ' αύτό τόν τύπο, τά
άναμενόμενα ποσοστά αύτογενοϋς άνάνηψης είναι όπως παρουσιάζονται στον Πίνακα 15.1.

ΠΙΝΑΚΑΣ 15.1
Πρόβλεψη Ποσοστού Αυτογενών Ανανήψεων Χρησιμοποιώντας τόν Τύπο τοϋ Eysenck
(Παρεκτεταμένη)
Εβδομάδες πού διανύθηκαν 2 4 8 13 26 52 104
Αναμενόμενη αυτογενής
ανάνηψη 2% 4% 8% 12% 23% 41% 65%
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 322

'Επειδή δέν υπάρχουν ομάδες έλεγχου και άλλες άναγκαίες πληροφορίες γιά μία στατιστική,
αντικειμενική κρίση, ό άναγνώστης πρέπει νά εξετάσει μόνος του τό αρχικό υλικό καί νά βγάλει
τά δικά του συμπεράσματα (οι πλήρεις παραπομπές είναι διαθέσιμες στις προαναφερόμενες
εργασίες τών Wells et al. κάι τοϋ Gurman). Αναμφιβόλως ένας παράγοντας που εμποδίζει τούς
κλινικούς ιατρούς νά διεξάγουν τήν απαιτούμενη πιο έγκυρη, ολοκληρωμένη και μεθοδολογικά
ορθή έρευνα είναι ή δραματική ταχύτητα τής άλλαγής πού συμβαίνει μερικές φορές στήν κοινή
θεραπεία κάι είναι σαφής άπό τό θεραπευτικό υλικό. 'Επειδή είναι τόσο προφανές σέ
οποιονδήποτε επιδίδεται σ' αύτήν τή δουλειά ότι συμβαίνει κάτι πού ανήκει σέ μία εντελώς
διαφορετική τάξη, οι θεραπευτές είναι ευνόητο νά ενδιαφέρονται περισσότερο νά αποκτήσουν
άρκε- τή κατανόηση γιά τό ποια είναι αύτή ή διαφορά, ώστε νά τήν υποβοηθήσουν μέ πιο
προβλέψιμο τρόπο, παρά νά προσπαθήσουν νά πείσουν τούς άλλους ότι συμβαίνει γενικά.
Οί δικές μου τεχνικές, οί όποιες φαίνεται να στοχεύουν σε άκόμη πιο περιορισμένη άνάλωση
επαγγελματικού χρόνου άπό οποιαδήποτε άλλη τεχνική έχω δει νά δημοσιεύεται, δέν έχουν
επίσης ύποβληθεΐ σέ αυστηρή εξέταση (άν κα\ μία μελέτη τοϋ Μ. Crowe πού θά παρουσιαστεί
παρακάτω καλύπτει αύτή τήν έλλειψη, τουλάχιστον όσον άφορα στήν κοινή συζυγική
θεραπεία). Παρ5 ολα αύτά κάποιες πληροφορίες γιά τό τί νομίζουμε ότι συμβαίνει -άκόμη κι άν
είναι μία άπλή καταμέτρηση κλινικών κρίσεων- μπορεϊ νά παρουσιάζουν ενδιαφέρον.
Ή άείμνηστη Patricia Brierley, επιζητώντας νά αποσαφηνίσει μία σειρά ζητημάτων, συνέταξε
μία άναδρομική μελέτη όλων τών περιστατικών πού εξετάσθηκαν κατά τό έτος 1969 στό
Ψυχιατρικό Τμήμα τοϋ Νοσοκομείου Παίδων «Βασίλισσα Ελισάβετ», τό όποιο χρησιμοποιούσε
εκείνη τήν εποχή συστηματικά κοινές οικογενειακές συνεντεύξεις γιά όλες τις διαγνωστικές
εργασίες κάί στό βαθμό πού ήταν δυνατόν καί γιά τή θεραπεία. Γιά τούς σκοπούς αύτής τής
εργασίας συγκέντρωσε στοιχεία γιά 133 περιστατικά πού είχε παρακολουθήσει εκείνη τήν χρονιά
ή δική μου όμάδα συνεργατών, τά όποία παρουσιάζονται στον Πίνακα 15.2.

ΠΙΝΑΚΑΣ 15.2
Αποτέλεσμα γιά τά περιστατικά πού εξετάσθηκαν σέ οικογενειακές συνεντεύξεις άπό τήν όμάδα
συνεργατών τοΰ συγγραφέα στό Νοσοκομείο Παίδων «Βασίλισσα Ελισάβετ» κατά τό έτος
1969
Αριθμός οικογενειακών Αριθμός περιστατικών Α Β Γ
συνεντεύξεων
1 6 3 1 2
9 0 3 6
2 3 1 1 1
8 2 1 5
 Αποτελέσματα, Συχνότητα τν Συναντήσεων

3 17 13 22
4 4 3 10
5 5 3 11
Σύνολο 133 61 28 44
ν
Τά άνω αποτελέσματα εκφρασμένα μέ ποσοστό έπ ι τοις εκατό τών συνολικών περιστατικών

(στρογγυλοποιημένο) γιά 1-2 και 3-5 συνεντεύξεις

Συνεντεύξεις Περιστατικά Α ΒΓ
1ή2

CO
81% 32%

—ι
V
ί
Ι

'
3,4 ή 5 19% 14% 3% 2%
Σύνολο 100% 46% 21% 33%

Α ~ Περιστατικά στά οποία ή άλλαγή ακολούθησε ραγδαία μετά τήν οικογενειακή συνεδρία
και με τον τρόπο που ειχε προβλεφθεί. Β = Περιστατικά στά όποΧα οι οικογενειακές
συνεδρίες δέν είχαν τδ προσδοκώμενο αποτέλεσμα, αλλά οί πληροφορίες οδήγησαν στήν
παροχή άλλων μορφών βοήθειας, όπως άτομική ψυχοθεραπεία, τοποθέτηση σέ ειδικά
εκπαιδευτικά ιδρύματα, ύποδοχή σέ ανάδοχες οικογένειες, οί όποΧες επέφεραν ή κατά τήν
επανεξέταση φαινόταν πιθανό νά επιφέρουν τήν επιθυμητή άλλαγή.
Γ = Περιστατικά στά όποΧα δέν επήλθε καμία άλλαγή στό πρόβλημα τοΰ άσθενή παρά τις
προσπάθειες μας (άν και οί πληροφορίες πού αντλήθηκαν άπό τις συνεντεύξεις ήταν
συνήθως χρήσιμες γιά τούς παραπέμποντες).

Τά άποτελέσματά της βασίζονται σέ μία μελέτη τών φακέλων τών άσθενών μέ συ-
μπληρωματικές πληροφορίες, όταν ήταν δυνατό, άπό αξιολογήσεις του σχολείου, άλλων
επαγγελματιών πού εμπλέκονταν, ή άπό τή μελέτη τών φακέλων άσθενών τού πα- ραπέμποντα
παιδίατρου (οί τελευταΧοι ήταν μία πολύτιμη πηγή πληροφοριών, καθώς πολλά περιστατικά
συνέχιζαν νά παρακολουθούνται άπό άλλα τμήματα του νοσοκομείου μετά τή λήξη τής
θεραπείας τους σέ εμάς). Κανονικά παρακολουθούσαμε τά περιστατικά μας μέ επανεξετάσεις
μέχρι νά παρατηρηθεΧ επαρκής βελτίωση ή νά κριθεΧ ότι δέν ειχε έπιτευχθεΧ, άλλά
περαιτέρω επένδυση χρόνου θεωρούνταν περιττή κανι Αντιοικονομική, όπότε δέν υπήρχε
καμία άλλη συγκεκριμένη προσπάθεια νά συνεχίσουμε νά παρακολουθούμε τά συγκεκριμένα
περιστατικά' ή διάρκεια τής παρακολούθησης γιά επανεξέταση ήταν μεταβλητή κα\ δέ
συσχετιζόταν μέ τό σκοπό τής μελέτης. Επιπλέον χορηγούνταν φάρμακα, όταν αύτό
προβλεπόταν άπό τό ψυχιατρικό θεραπευτικό πλάνο' σέ περίπου ένα τέταρτο τών
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 324

περιστατικών χορηγήθηκε Librium (χλωρό- διαζεποξείδιο) κα\, περιστασιακά,

άντικαταθλιπτικά.
'Επίσης, παρότι ή κοινή οίκογενειακή θεραπεία χρησιμοποιούνταν ώς ή μοναδική θεραπεία στήν

πλειοψηφία τών περιστατικών, αύτή συνδυαζόταν μερικές φορές μέ περιστασιακές άτομικές

συνεντεύξεις ή μέ ομάδες γιά παιδιά ή μητέρες. Άν και δέν είχα ΐή δυνατότητα νά αποσαφηνίσω μαζί
της αύτές τις λεπτομέρειες λόγω τοϋ τραγικού θανάτου τής κ. Brierley & ενα αύτοκινητιστικό
ατύχημα τό 1973, τό κύριο ενδιαφέρον αύτών τών αριθμών έγκειται στό εντυπωσιακό άποτέλεσμα
ότι πολλές οίκογένειες εξετάσθηκαν μόνο μία ή δύο φορές, χωρίς νά λάβουν άλλη σημαντική
θεραπευτική αγωγή. Μία πιό διεξοδική παρακολούθηση γιά επανεξέταση έγινε όμως μέσφ τών σχο-
λείων σέ ένα χρονικό διάστημα δύο ή τριών ετών γιά περιστατικά σχολικής φοβίας πού εξετάσθηκαν
εκείνη τήν χρονιά, κι αύτή παρουσιάζεται στό Δέκατο 'Έκτο Κεφάλαιο.
Είναι φανερό ότι καμία οίκογένεια δέν εξετάσθηκε μαζί πάνω άπό πέντε φορές. Ή στήλη Α, ή
όποία αναφέρεται στά περιστατικά στά όποια ή αλλαγή ακολούθησε ραγδαία μετά τήν
οικογενειακή συνεδρία καϊ μέ τόν τρόπο πού ειχε προβλεφθεί, δείχνει οτι τό 46% τών
περιστατικών βελτιώθηκε Ικανοποιητικά γιά τήν οίκογένεια (πού σήμαινε συνολική ή τουλάχιστο
σημαντική βελτίωση τών συμπτωμάτων πού παρουσιάσθηκαν άρχικά) εντός πέντε συνεντεύξεων,
καϊ τό 32% αύτών ειχε βελτιωθεί Ικανοποιητικά εντός δύο συνεδριών.
Ή στήλη Β αναφέρεται σέ περιστατικά στά όποια ή κοινή οικογενειακή συνέντευξη φαινόταν
νά μήν έχει τό προσδοκώμενο άποτέλεσμα, άλλά οί πληροφορίες πού αποκτήθηκαν οδήγησαν σέ
άλλες μορφές βοήθειας -άτομική ψυχοθεραπεία, τοποθέτηση σέ είδικά εκπαιδευτικά ιδρύματα,
υποδοχή σέ ανάδοχες οικογένειες κλπ.- οι όποιες είτε επέφεραν τήν επιθυμητή αλλαγή ή κρινόταν
πιθανό νά τήν επιφέρουν βάσει τών διαθέσιμων πληροφοριών τήν εποχή τής επανεξέτασης.
Ή στήλη Γ αναφέρεται στις οίκογένειες στις όποιες δέν επήλθε καμία φανερή άλλα- γή παρά
τις προσπάθειές μας. Όμως αύτή δέν είναι άκριβώς μία κατηγορία «άποτυ- χίας», καθώς γιά τους
περισσότερους άπό τό 31% πού εξετάσθηκαν σέ μία ή δύο συνεντεύξεις είχε θεωρηθεί εντός
αύτοϋ τοϋ χρόνου άπίθανο νά ωφεληθούν άπό περαιτέρω παρέμβαση. Σέ πολλούς άπ' αυτούς ή
κινητοποίηση γιά θεραπεία βρισκόταν στούς παραπέμποντες παρά στήν ίδια τήν οικογένεια. Σέ
σχεδόν μία στις τρεις άπ' αύτές τις οικογένειες (περίπου 10% τοϋ συνόλου) ένας άπό τούς γονείς
άποδεικνυόταν νά είναι είτε μία μεταιχμιακή προσωπικότητα ή νά ύποφέρει άπό μία περιοδική
ψύχωση πού εκείνη τήν εποχή βρισκόταν σέ ύφεση, καϊ νά λειτουργεί στήν κοινότητα όσο καλά
μπορούσε νά προσδοκά κάποιος ύπ' αύτές τις περιστάσεις. Ό παραπέμπων επαγγελματίας ειχε
αρκετή ψυχιατρική εμπειρία γιά νά άναγνωρίζει τήν παρουσία τής ψυχικής διαταραχής, άλλά όχι
έπαρκή γιά νά γνωρίζει πότε νά μήν ενοχλεί όσους ήταν αρκετά καλά.
 Αποτελέσματα, Συχνότητα τν Συναντήσεων

Επειδή δέν επιχειρήσαμε καμία θεραπευτική παρέμβαση γιά νά επιφέρουμε αλλαγή σ' αύτά τά
περιστατικά, έπρεπε νά ταξινομηθούν στήν κατηγορία μέ τά περιστατικά πού δέν παρουσίασαν
καμία άλλαγή, άλλά διασφαλίζαμε δτι οι παραπέμποντες επαγγελματίες κατανοούσαν τήν
κατάσταση, οτι εκείνοι ή κάποια άλλη υπηρεσία ήταν σέ θέση νά προσφέρουν συνεχή και
άπεριόριστη χρονικά υποστήριξη (σέ άντίθετη περίπτωση τήν προσφέραμε οι Γδιο ι) καϊ δτι ή
οικογένεια κάι οί παραπέμποντες κατανοούσαν δτι θά προσφέραμε περαιτέρω ραντεβού άνά ττάσα
στιγμή, εάν χειροτέρευε ή κατάσταση καϊ χρειαζόταν φαρμακευτική άγωγή, εισαγωγή στό
νοσοκομείο ή άλλη βοήθεια,
Στήν περίπτωση κάποιων άλλων οικογενειών αυτής τής κατηγορίας ειχε κριθεί προφανώς
επιθυμητό άπό τοϋς παραπέμποντες, οί όποιοι συνήθως άνηκαν σέ μία άλλη κοινωνική τάξη μέ
διαφορετικές άξίες, νά αλλάξει τους τρόπους της ή οικογένεια, άκόμη κι άν ήταν φανερά
ικανοποιημένη μέ τόν τρόπο λειτουργίας της καϊ δέ διέφερε άπό τοϋς γείτονες της. Ή άπόλαυση
τής συνουσίας ή τής σωματικής επιθετικότητας άπό τοϋς έφηβους, κάι οί δύο άρκετά
φυσιολογικές δραστηριότητες σέ οικογένειες τής εργατικής τάξης, ήταν συχνά ό στόχος τής
αποδοκιμασίας τοϋ επαγγελματία τής μεσαίας τάξης.
Μία τρίτη όμάδα σ' αύτή τήν κατηγορία περιστατικών πού δέν παρουσίασαν καμία άλλαγή
ήταν οί οικογένειες στις όποιες οί γονεΧς άπαιτοϋσαν άλλαγή στή συμπεριφορά τών παιδιών τους,
άλλά δέν ήταν έτοιμοι νά τήν ανταποδώσουν θυσιάζοντας μερικές άπό τις εγωιστικές τους
στάσεις. Οί οικογενειακές συνεντεύξεις ήταν ιδιαίτερα πολύτιμες γιά νά καταδείξουν εγκαίρως ότι
οί γονείς προέβαλλαν άνέφικτες άπαιτήσεις καϊ ότι δέν ήταν δυνατό νά επιτευχθεί ενα βιώσιμο
θεραπευτικό συμβόλαιο ή μία βιώσιμη θεραπευτική συμμαχία. Σ' αύτές τις περιπτώσεις
καθιστούσαμε σαφές ότι οί γονεΧς άπαιτοϋσαν τό ανέφικτο και ότι έμεις δέν μπορούσαμε νά τό
προσφέρουμε, άλλά αφήναμε τά πράγματα άνοικτά, ώστε νά μπορούν νά άποταθοϋν άργότερα
πάλι σ} εμάς.
Υπήρχαν και λίγοι σ' αύτή τήν κατηγορία πού έκλειναν ραντεβού άπό παρανόηση τοϋ ρόλου
μας -ένας μετανάστης ζητούσε νομικές συμβουλές γιά ένα πρόβλημα στέγασης, γιά παράδειγμα,
και τόν παραπέμψαμε στήν άρμόδια ύπηρεσία. Είναι σαφές ότι οί συνεντεύξεις στά περιστατικά
πού δέν παρουσίασαν καμία άλλαγή ήταν στις περισσότερες περιπτώσεις συνήθως χρήσιμες γιά
τοϋς παραπέμποντες μέσω τών εκθέσεων καΧ τών συμβουλών πού ελάμβαναν, κατ συχνά είχαν
τελικά άξια καϊ γιά τις Γδιες τις οικογένειες.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 325

Ή άκρίβεια τής άξιολόγησης σ' αύτές τις πρώτες ή δεύτερες συνεντεύξεις γιά τό 31% τών
περιστατικών, δύναται νά κριθεΧ άπό τό γεγονός ότι όσοι συνέχιζαν ήταν πράγμα- τι πολύ πιθανό
νά επιτύχουν ένα θετικό άποτέλεσμα μέσω περαιτέρω κοινής θεραπείας (14%). Οί
άδιαφιλονίκητες αποτυχίες (2%) πού συνέχιζαν γιά τρείς, τέσσερις ή πέντε συνεντεύξεις δίχως
βελτίωση είναι μία Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα όμάδα, άν καί πολύ μικρή γιά νά γενικεύσουμε τά
συμπεράσματα μας. Τέτοια περιστατικά, τόσο αύτά στή μελέτης τής κ. Brierley δσο και όσα
εξετάσθηκαν σέ άλλες χρονιές, άποτύχαιναν επειδή τά προβλήματα τών παιδιών συνδέονταν
σαφώς μέ συζυγικές δυσκολίες καί οί γονείς ήταν άπρόθυμοι νά εξετάσουν τό ενδεχόμενο
λεπτομερούς εξέτασης αύτής τής περιοχής. Συνήθως αύτό αποτελούσε έκπληξη γιά μας καί
Ακολουθούσε μετά άπό φανερά δημιουργικές καί θετικές προηγούμενες συνεδρίες, στις όποιες ή
εστίαση ήταν περισσότερο στά παιδιά. Τό άκόλουθο παράδειγμα είναι άρκετά χαρακτηριστικό:

Ό Τζέρεμι, ένα άγόρι έξι έτών, όταν παραπέμφθηκε γιά πρώτη φορά είχε εισαχθεί στό νο-
σοκομείο επανειλημμένα λόγω οξειών ασθματικών κρίσεων. Όπως καί σέ προηγούμενες περι-
πτώσεις άνένηψε ραγδαία μακριά άπό τή μητέρα του. Όλόκληρη ή οικογένεια φαινόταν νά
δυσκολεύεται νά Αντιμετωπίσει ορισμένα συναισθήματα καί υπέφερε άπό ψυχοσωματικά συ-
μπτώματα όταν αύτά δέν μπορούσαν νά εκφραστούν. Όλα τά μέλη ήταν οξύθυμα καί Ισχυρο-
γνώμονες καί δέν ύπέφεραν άπό κανένα σύμπτωμα δταν ή έπιθετικότητα μπορούσε νά εκτονωθεί.
Ή μητέρα είχε υποφέρει άπό ημικρανίες καί κοιλιακούς πόνους, έως ότου άλλαξε πρίν άπό μερικά
χρόνια και άρχισε νά εκφράζει τήν ενόχληση της πιό ελεύθερα δίχως νά λογαριάζει πόσο θά
στενοχωρήσει τούς άλλους. Ό πατέρας Αντιμετώπιζε τήν απογοήτευση του καπνίζοντας, ειχε
Αναπτύξει ασθμα δταν προσπάθησε νά κόψει αύτή τήν παρηγορητική συνήθεια, καί έχασε τό
σύμπτωμα όταν ξανάρχισε νά καπνίζει. Τά άλλα παιδιά εμφάνιζαν άρκετά παρόμοια προβλήματα
σχετικά μέ τήν αντιμετώπιση τής άπογοήτευσης καί τής επιθετικότητας.
Στίς οικογενειακές συνεντεύξεις, τό βασικό πρόβλημα τό όποιο άποκαλύφθηκε τελικά, ηταν ή
άποτυχία τών γονέων νά έπιτύχουν μία επαρκή σεξουαλική προσαρμογή. Ή σχέση συνοψιζόταν
σέ χαρακτηριστικό πρότυπο: ή μητέρα στον επάνω οροφο διάβαζε ξαπλωμένη στό κρεβάτι ένα
βιβλίο καί ό πατέρας στον κάτω όροφο έβλεπε τηλεόραση. Ή μητέρα θεωρούσε αύτή τήν
κατάσταση περισσότερο μή Ικανοποιητική άπ' δ,τι ό πατέρας καί Αναζητούσε τή διέγερση καί τήν
ανδρική συντροφιά βγαίνοντας άρκετά συχνά έξω γιά νά παίξει τυχερά παιχνίδια. Ό πατέρας
επανειλημμένα επέλεξε νά μή συμμετέχει σέ συνεδρίες δταν ή ανεπάρκεια του ώς άνδρα καί ή
δική του έντονη επιθυμία γιά μητρική φροντίδα γινόταν τό κεντρικό θέμα, κι έτσι δέν επιτεύχθηκε
καμία ουσιαστική πρόοδος. Ή θεραπεία τερματίστηκε βάσει συμφωνίας, άφοϋ οί γονείς
αποφάσισαν δτι δέν ήθελαν νά ρισκάρουν τίς συνέπειες τής αντιμετώπισης τών βασικών
προβλημάτων τοϋ γάμου τους.
 Αποτελέσματα, Συχνότητα τν Συναντήσεων

Ό Solomon (8) έχει καταλήξει σέ πολύ παρόμοια συμπεράσματα γιά πέντε οικογένειες, οί
όποιες τερμάτισαν παρομοίως τή θεραπεία τους δταν άρχισε νά εξετάζεται ή συζυγική τους
σχέση, καί προτείνει ότι αύτές οί οικογένειες μπορεί νά είναι σοφότερες άπ3 δ,τι οί θεραπευτές
σχετικά μέ τό τι είναι καλύτερο γι αύτές. Ή δική μου εμπειρία υποστηρίζει αύτή τήν άποψη, διότι
άν καϊ οί συζυγικές σχέσεις μπορεί νά φαίνονται σ' αύτές τίς περιπτώσεις περιορισμένες, καϊ
άκόμη κα\ ζοφερές, σέ όσους είναι πιό τυχε- ροϊ άπ' αύτή τήν άποψη, ήταν συνήθως οί καλύτερες
σχέσεις πού τά ζευγάρια είχαν συνάψει στήν γενικά άποστερημένη καϊ εξαθλιωμένη ζωή τους.
Διαβάζοντας όμως ξανά τήν εργασία τού Solomon κατά τήν προετοιμασία τού παρόντος
κεφαλαίου, μέ εντυπωσίασε στά παραδείγματά του ένα χαρακτηριστικό πού παρουσιαζόταν καϊ
στά δικά μου περιστατικά, άν καϊ δέν άντιλαμβανόμουν τή σημασία του έκείνη τήν στιγμή. Τά
ζευγάρια τού Solomon καϊ τά δικά μας εμφάνιζαν όλα ενδείξεις έντονων συναισθηματικών
άναγκών σ' ένα στοματικό επίπεδο ώς συνέπεια πρώιμης άποστέρησης, οί όποιες «άσφαλίζονταν»
κατάλληλα καϊ ικανοποιούνταν μέ έναν άνεκτό τρόπο μέσφ τού γάμου, εφόσον ήταν μερικώς
άπαρνημένες καϊ βρίσκονταν ύπό έλεγχο διατηρώντας συναισθηματική απόσταση.
Ή επιτυχής θεραπεία οδηγεί στά πρώτα στάδια σέ αύξημένη άναγνώριση τών άναγκών καϊ σέ
μεγαλύτερες άπροκάλυπτες απαιτήσεις άπό τό σύντροφο ή από τά παιδιά. Όταν οί άπαιτήσεις
αύτές δέν ικανοποιούνται, ύπάρχει υποχώρηση σέ περαιτέρω αμυντική απόσυρση σέ συνδυασμό
μέ διάσπαση καϊ προβολή πού συχνά περιλαμβάνει παρανοϊκές στάσεις απέναντι στούς
θεραπευτές. Μπορεί κάλλιστα αύτοϊ, οί γονείς νά χρειάζονται άρκετά εντατική ατομική
ύποστήριξη γιά νά ικανοποιήσουν τϊς κρυφές απαιτήσεις τους, όπως αύτές αποκαλύπτονται, ώστε
νά θεραπευτεί ή άποστέρηση καϊ νά προστατευτεί ό εξίσου στερημένος σύντροφος άπό μία σχέση
πού δέν μπορεί νά ά- ντιμετωπίσει. Αύτή ή πιθανότητα δέν έχει άκόμη υποβληθεί σέ κλινική
δοκιμασία.

Συχνότητα των συναντήσεων

Ό προγραμματισμός τών συνεντεύξεων μπορεί επίσης νά είναι σημαντικός εξαιτίας τής

προτίμησής μου γιά μεγαλύτερα διαστήματα, ήτοι τϊς τρεις εβδομάδες, μεταξύ τών κοινών
οικογενειακών συνεδριών άπ' ό,τι οί περισσότεροι θεραπευτές. Ή εφαρμογή αύτοϋ τού
μεσοδιαστήματος άναπτύχθηκε έχοντας χρησιμοποιήσει γιά πρώτη φορά τό 1962, σέ μία εποχή
έλλειψης προσωπικού, κοινές οικογενειακές συνεδρίες γιά διάγνωση καϊ στή συνέχεια
οικογενειακές συναντήσεις κάθε δύο μήνες. Παρότι αξιοποιήθηκαν αρχικά μόνο γιά
διαγνωστικούς, ύποστηρικτικούς καϊ έποπτικούς σκοπούς, μέ κατέπληξαν οί ραγδαίες αλλαγές πού
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 327

συνέβαιναν άκόμη καϊ μ5 αύτήν τή συχνότητα τών συναντήσεων καϊ ξεκίνησα νά άνακαλύψω τό
πιό ικανοποιητικό μεσοδιάστημα. Ή πλειοψηφούσα γνώμη, στήν όποία κατέληγαν οι
περισσότερες οικογένειες, ήταν ότι ενα διάστημα τριών εβδομάδων μεταξύ τών συνεδριών ήταν
προτιμητέο, καθώς σ* ένα μικρότερο διάστημα δέν είχαν τό χρόνο νά «χωνέψουν» και νά
εφαρμόσουν τά συμπεράσματα κάθε συνάντησης, ενώ σ' ένα μεγαλύτερο διάστημα έχαναν τή
συνέχεια. Όμως ενα διάστημα ένός μηνός είναι επίσης κατάλληλο άλλά και πιο βολικό άπό διοικη-
τική άποψη καί, όπως είναι φανερό άπό τά παραδείγματα τών περιστατικών, μερικές φορές

χρησιμοποιώ ενα διάστημα δύο ή τριών μηνών ή καί άκόμη μεγαλύτερο. Τά μεγάλα
μεσοδιαστήματα είναι μερικές φορές άποτελεσματικά γιά όσες ο'ικογένειες τείνουν νά περιμένουν
μέχρι τήν επόμενη συνεδρία πριν κάνουν οποιαδήποτε προσπάθεια οι ίδιες, μέ τήν ελπίδα ότι ό
θεραπευτής θά παρουσιάσει κάποια καινούρια άπά- ντηση καί θά λύσει τό πρόβλημα γιά
λογαριασμό τους.
Μερικές φορές εχω πράγματι αναγκαστεί νά πώ στήν οίκογένεια ότι δέ θά προσέφερα καθόλου
έ'να δεύτερο ραντεβού, εξηγώντας ότι είχα ήδη πει όλα όσα μπορούσα, όταν αισθανόμουν ότι
μόνον κατ' αύτό τόν τρόπο θά αποδέχονταν τήν εύθύνη γιά τήν άντιμετώπιση τών δικών τους
προβλημάτων. Μπορεί κάποιος νά επανεξετάσει τέτοια περιστατικά γράφοντας στήν οικογένεια
έξι μήνες άργότερα κα\ ρωτώντας πώς τά πάνε. Ό Malan εχει καταδείξει (9) ότι άν κάποιος μέ
κάποιον τρόπο ώθήσει τόν άσθενή νά αναλάβει τήν εύθύνη γιά τήν άναζήτηση τής λύσης τοϋ
προβλήματος του και τόν εμποδίσει νά τοποθετήσει τό θεραπευτή σ' αυτόν τό ρόλο είναι ένας
άποφασιστικός παράγοντας γιά τήν επιτυχημένη βραχύχρονη (ιδίως μίας συνεδρίας)
ψυχοθεραπεία άτόμων.
Οι περισσότεροι θεραπευτές δέν ενδιαφέρονται όλως περιέργως γι αύτό τό ζήτημα τοϋ
ευνοϊκότερου μεσοδιαστήματος μεταξύ τών συναντήσεων, θεωρώντας προφανώς δεδομένο ότι οι
εβδομαδιαίες συνεδρίες αντιπροσωπεύουν τήν ελάχιστη συχνότητα, όπως στήν άτομική αναλυτική
θεραπεία, και παραμένοντας ικαονοποιημένοι νά επιτυγχάνουν καλά αποτελέσματα
περιοριζόμενοι σ' αύτές. Όμως ό Bowen (10) εχει πρόσφατα αναφέρει παρόμοια ευρήματα μέ τά
δικά μου, ισχυριζόμενος ότι επιτυγχάνει πιο ραγδαία θεραπευτικά αποτελέσματα σέ ομάδες
ζευγαριών κα\ στή θεραπεία ζευγαριών μέ μηνιαίες παρά μέ εβδομαδιαίες συναντήσεις. Μπορεί τό
βέλτιστο διάστημα νά εξαρτάται άπό τήν τεχνική πού χρησιμοποιείται καϊ μεγαλύτερα διαστήματα
νά είναι πιο κατάλληλα όταν ή θεραπεία δρά καταλυτικά στήν οικογενειακή αλληλεπίδραση, ή
όποία τότε συνεχίζεται ώς «εργασία στό σπίτι», άντι νά έστιάζει τήν άλληλεπίδραση στον
θεραπευτή ενθαρρύνοντας τή μεταβιβαστική φαντασίωση.
Όμως οι «αποτυχίες» πού περιγράφονται άπό τό Solomon κι έμενα καθιστούν Ιδιαιτέρως
αναγκαίο νά τονιστεί ότι οι άραιές συνεδρίες μπορεΧ νά είναι ανεπιθύμητες ή βλαβερές όταν
 Αποτελέσματα, Συχνότητα τν Συναντήσεων

υπάρχει ένα ιστορικό αποστέρησης ή κατάθλιψης ενάντια στήν όποία τά μέλη άμΰνονται επιτυχώς.
Όπως τονίστηκε σε προηγούμενα κεφάλαια, αυτές οί οικογένειες άπαιτοϋν (μέ σειρά προτεραιότητας
στή μεγαλύτερη άνάγκη) είτε πιο συχνές οικογενειακές συναντήσεις, ίσως μαζι μέ περισσότερους
θεραπευτές πού θά διατηρούν μία πρωταρχική σχέση μέ τά «δικά» τους μέλη τής οικογένειας, είτε
μέ ξεχωριστές άτο- μικές συνεδρίες γιά μέλη πού κατέχουν θέση-κλειδί καί πάνω άπ' όλα γιά τήν
μητέρα.
Χρειάζεται επίσης νά άναφέρω ορισμένες λεπτομέρειες γιά τήν κατηγορία τοΰ 31% τών
περιστατικών. "Έχω ήδη άναφέρει οτι άκόμη κι όταν δέν άναμενόταν καμία άλλα- γή καί δέν
προσφερόταν καμία άμεση βοήθεια, διασφαλίζαμε ότι θά ύπήρχαν διαθέσιμα συστήματα
υποστήριξης σέ περίπτωση άνάγκης, είτε μέσω τοϋ παραπέμποντα είτε άπό εμάς τους ίδιους, έκτος
κι άν κάποια άλλη ύπηρεσία ήταν καλύτερα εξοπλισμένη γιά νά εκπληρώσει αύτή τήν άποστολή.
Παρ' όλα αύτά κάθε ύπηρεσία είναι πάντοτε μία συνάρτηση τών διαθέσιμων οικονομικών πόρων
καί κτιριακών εγκαταστάσεων άλλά καί τών αναγκών εκείνων πού εξυπηρετεί' είμαι βέβαιος ότι
θά μπορούσαν νά είχαν γίνει περισσότερα γιά μερικές άπ' αύτές τίς οικογένειες χρησιμοποιώντας
συμβατικές μεθόδους, έάν υπήρχε περισσότερο προσωπικό.
ΟΙ άρνητικές στάσεις μερικών θά μπορούσαν, γιά παράδειγμα, πιθανώς νά τροποποιηθούν διά
τής σύναψης μίας θετικής σχέσης μέσω τής μακρόχρονης, υπομονετικής παρακολούθησης άπό
έναν κοινωνικό λειτουργό. Τό γεγονός ότι τό επιχειρήσαμε μόνο σ' έναν περιορισμένο αριθμό
περιστατικών δέ σημαίνει ότι ύποτιμούσαμε μία τέτοια εργασία, άλλά ότι δέν μπορούσαμε νά τήν
προσφέρουμε συχνά λόγω τών περιορισμένων πόρων μας· κρίναμε ότι ήταν καλύτερο, δεδομένου
τοϋ ιδιαίτερου ενδιαφέροντος και τής είδικότητάς μας, νά διαθέσουμε αύτούς τούς πόρους γιά νά
διασφαλίσουμε ότι τό μεγαλύτερο ποσοστό τών περιστατικών θά ελάμβανε κατάλληλη βοήθεια
άμεσα δίχως νά καθυστερεί σέ μία μακρά λίστα αναμονής, όποτε ή ευκαιρία γιά ραγδαία άλλα- γή
μέσψ βραχύχρονης παρέμβασης στήν άμεση κρίση θά χανόταν.
Ό Heard (11), άκολουθώντας τόν Caplan (12), έχει τονίσει ότι ή περίοδος μεγαλύτερης
ανταπόκρισης σέ εξωτερική παρέμβαση πού χαρακτηρίζει ένα ο'ικογενειακό σύστημα σέ κρίση
διαρκεί μόλις έως πέντε έβδομάδες. Δέν υπάρχει άμφιβολία ότι τό εντυπωσιακό ποσοστό
ραγδαίων αλλαγών πού εμφανίζεται στούς άριθμούς γιά τά περιστατικά τοϋ Νοσοκομείου Παίδων
«Βασίλισσα Ελισάβετ» κατέστη δυνατό έξαιτίας τοϋ γεγονότος οτι ό χρόνος άναμονής γιά τήν
πρώτη οίκογενειακή εξέταση ήταν σπανίως μεγαλύτερος άπό τέσσερις έβδομάδες καί σίγουρα
πολύ λιγότερος όταν ύπήρχε συγκεκριμένη επείγουσα άνάγκη. Επιπλέον, ή ραγδαία αλλαγή ή
όποία γινόταν δυνατή μέσφ τής έγκαιρης παρέμβασης, μας επέτρεπε νά διατηρούμε τή λίστα
άναμονής σ5 αύτόν τό ρυθμό' στήν πραγματικότητα, τά περιστατικά πού άντιμετωπίζαμε τριπλα-
σιάστηκαν μέσα σέ μία τετραετία δίχως καμία αύξηση τών πόρων.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 329

'Επίσης, αυτοί οί αριθμοί ισχύουν γιά τά περιστατικά στά όποια τό κύριο παρουσιαζόμενο
πρόβλημα άφοροϋσε στά παιδιά καϊ οταν αύτά μπορούσαν νά Αντιμετωπιστούν με ελάχιστες
μόλις άλλαγές στήν συζυγική σχέση. Όταν ή θεραπεία εξελισσόταν σέ πιό διεξοδική εξέταση καϊ
θεραπεία τού Γδιου τού γάμου, διαρκούσε συνήθως γιά μεγαλύτερο χρονικό διάστημα (πέντε έως
είκοσι συνεδρίες αντί γιά μία έως πέντε), όπως αποδεικνύουν οί 16 συνεδρίες στό παράδειγμα τού
μακρόχρονου περιστατικού πού παρουσιάζεται στό Δέκατο 'Έβδομο Κεφάλαιο.
Πέραν αυτού είναι πιό δύσκολο νά δώσει κανείς μία σαφής εντύπωση γιά τά αποτελέσματα τής
συζυγικής θεραπείας, είτε τών ζευγαριών άτομικά εϊτε σέ όμάδες. "Έχω μελετήσει καταρχάς αύτό
τό ζήτημα συστηματικά γιά μικρότερο χρονικό διάστημα -επτά χρόνια σέ σύγκριση μέ τά
δεκατέσσερα χρόνια στήν οικογενειακή θεραπεία* δεύτερον, πολλά άπό τά περιστατικά πού
εξετάσθηκαν -μεταξύ τού ενός τρίτου καϊ τών μισών- ήταν δύσκολα καϊ δυσεπίλυτα καϊ
παραπέμπονταν γιά συζυγική θεραπεία στήν έσχατη ανάγκη συχνά άπό ψυχαναλυτές πού είχαν
δουλέψει μέ έναν ή καϊ τούς δύο συντρόφους άτομικά καϊ είχαν διαπιστώσει περιορισμένη
πρόοδο.
Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις περιστάσεις, τά αποτελέσματα φαίνονται μέχρι τώρα, γιά έναν
κλινικό ιατρό πού είναι συνηθισμένος νά εξασκεί άλλες μορφές θεραπείας, νά είναι ενθαρρυντικά.
Τά αποτελέσματα σέ όμάδες ζευγαριών είναι ιδιαιτέρως ενθαρρυντικά κι άκόμη κι άν τά πλέον
δύσκολα συζυγικά προβλήματα αντιμετωπίζονται μ' αύτήν τή μορφή θεραπείας (αυτός δέν είναι ό
μόνος λόγος γιά τήν τοποθέτηση σέ όμάδες ζευγαριών -πολλοί τήν αποδέχονται επειδή θεωρώ ότι
είναι ή πιό Αποτελεσματική διαθέσιμη θεραπεία), ό ρυθμός καϊ ό βαθμός τής αλλαγής
συγκρίνονται ευνοϊκά μέ τήν αντίστοιχη πρόοδο σέ ομάδες αγνώστων μεταξύ τους ατόμων. Αλλοι
συνάδελφοι, οί όποιοι εφαρμόζουν ομαδικές άναλυτικές μεθόδους φαίνεται νά θεωρούν, όπως κι
εγώ, ότι δύο έως τέσσερα χρόνια είναι ό χρόνος πού απαιτείται συνήθως γιά νά επιτευχθεί
ικανοποιητική άλλαγή τής προσωπικότητας γιά τούς άσθενεις.
Στις όμάδες ζευγαριών, στις όποιες ή έμφαση δίδεται παρομοίως στήν ατομική ωρίμανση παρά
στήν προσαρμογή στό σύστημα τού γάμου -ένας επιτυχής καϊ φιλικός χωρισμός μπορεί νά
αποδειχθεί ένα εξίσου ικανοποιητικό αποτέλεσμα γιά μερικά ζευγάρια όσο καϊ ένας βιώσιμος
γάμος γιά άλλα- ένα άντίστοιχο επίπεδο προσωπικής αλλαγής φαίνεται νά επιτυγχάνεται σέ 12
μήνες έως δυόμισι χρόνια. Ή διαφορά δικαιολογείται πιθανώς άπό τή συνεχιζόμενη
άλληλεπίδραση μεταξύ τών ζευγαριών εκτός τών ομαδικών συνεδριών άλλά καϊ άπό τό γεγονός
ότι τά άμυντικά προβλητικά συστήματα είναι πλήρως διαθέσιμα στή θεραπευτική κατάσταση,
έστω κι άν όχι στά πλαίσια τής μεταβίβασης. Όμως αύτές οί όμάδες δέν έχουν χρησιμοποιηθεί γιά
άρκετό"χρονικό διάστημα ώστε νά είναι άξιόπιστη αύτή ή εντύπωση.
 Αποτελέσματα, Συχνότητα τν Συναντήσεων

Ά ν και μία σχολαστική εξέταση τών τεχνικόσν πού προτιμώ γιά τήν κοινή οίκογ* νειακή
θεραπεία δέν έχει διεξαχθεί άκόμη, ό Μ. Crowe (13) έχει συγκρίνει πρόσφατ( τά αποτελέσματα
μίας ερμηνευτικής προσέγγισης (βασιζόμενος κυρίως σ' αύτή τή" πλευρά τοϋ δικού μου έργου,
άλλά συμπεριλαμβάνοντας τεχνικές άλλων θεραπευτών όπως οί Minuchin καϊ Ackerman) μέ
συμπεριφοριστικές, παρεμβατικές μεθόδους (βασιζόμενος στο έργο τοϋ Stuart καϊ τών Masters καϊ
Johnson) καϊ μέ μία όμάδα ελέγχου μέ άπλή υποστήριξη στήν βραχύχρονη θεραπεία· τό δείγμα
ήταν περιστατικά πού παραπέμφθηκαν στό Νοσοκομείο Maudsley λόγω φανερών συζυγικών
προβλημάτων ή άτο- μικών συμπτωμάτων πού φαινόταν νά συνδέονται μέ τή συζυγική σχέση.
Άν καϊ ή επανεξέταση δέν εχει όλοκληρωθεί, ή ερευνά έχει καταλήξει σέ ορισμένα
συμπεράσματα. Εντός τοϋ έκ τών προτέρων καθορισμένου όρίου τών δέκα συνεντεύξεων καϊ οί
τρεις όμάδες εμφάνιζαν μία σημαντικη βελτίωση στή γενική προσαρμογή στό γάμο καϊ υπήρχε
μία ευνοϊκή τάση υπέρ τών συμπεριφορικών μεθόδων όσον άφο- ρςχ στή βελτίωση σέ
συγκεκριμένα σεξουαλικά προβλήματα. Τά συμπτώματα Αντιμετωπίζονταν σέ σημαντικό βαθμό
θετικά μέ τή συμπεριφορική σέ σύγκριση μέ τήν άπλή ύ- ποστηρικτική προσέγγιση, μέ τήν
ερμηνευτική προσέγγιση νά κινείται ενδιάμεσα (14).
Ή μελέτη δείχνει σαφώς ότι ή βραχύχρονη θεραπεία συζυγικών προβλημάτων μπορεί νά είναι
άποτελεσματική, τουλάχιστον όταν εφαρμόζεται ή κοινή μέθοδος (δυστυχώς ή δοκιμασία τής
αποτελεσματικότητας τής κοινής συνέντευξης δέν ειχε συμπεριληφθεί στό σχεδιασμό τής
έρευνας- εξαιτίας τής έλλειψης μίας επιπλέον ομάδας ελέγχου πού νά παρακολουθείται μέ
ξεχωριστές συνεντεύξεις ή σπουδαιότητα τής κοινής μεθόδου στήν παραγωγή αύτών τών
άποτελεσμάτων πρέπει νά παραμένει υποθετική). Αξιολογώντας ομως καθεμία άπό τις τρεις
μεθόδους θεραπείας, έγινε μία προσπάθεια νά άποφευχθει ή ταυτόχρονη χρήση άλλων μεθόδων.
Έτσι, πολλές τεχνικές πού περιγράφονται στό παρόν σύγγραμμα, οί οποίες συνδυάζουν τις
αναλυτικές, συστημικές καϊ
συμπεριφορικές άρχές, θά άχρήστευαν αύτό τόν ερευνητικό σχεδιασμό καϊ, στό βαθμό πού ήταν
δυνατό, αποφεύχθηκαν.
Επίσης, σχεδόν όλα τά περιστατικά θεραπεύτηκαν προσωπικά άπό τόν Crowe, ό όποιος, άν καϊ
σπούδασε υπό τήν επίβλεψη μου επί σειρά ετών, έχει λάβει τή βασική ψυχοθεραπευτική του
εκπαίδευση στήν τροποποίηση τής συμπεριφοράς παρά σέ άναλυ- τικές μεθόδους· είναι πιθανό
εξαιτίας αύτοϋ νά υπήρχε κάποια προτίμηση στή συμπεριφορική θεραπεία τών περιστατικών,
άκριβώς όπως θά μπορούσε νά συμπεράνει κάποιος τό άντίστροφο εάν ή θεραπεία διεξαγόταν άπό
κάποιον πού στηρίζεται σέ ψυχαναλυτικές καϊ όμαδικές αναλυτικές άρχές, άλλά είναι λιγότερο
έμπειρος σέ συμπερι- φορικές προσεγγίσεις.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 331

Το πιο ενδιαφέρον συμπέρασμα πού υποδεικνύουν τά αποτελέσματα άφορςχ σέ μια jtio

λεπτομερή εξέταση τού θεραπευτικού άποτελέσματος εντός κάθε ομάδας παρά σέ συνολικά ποσοστά
βελτίωσης. Αύτό φαίνεται νά δείχνει οτι γιά τήν πλειοψηφία τών
περιστατικών οι άπλες συμπεριφορικές μέθοδοι επαρκούσαν, οτι αύτές οι μέθοδοι ήταν επίσης ευρέως
αποδεκτές καϊ δέν ηταν αιτία νά διακόψουν τά ζευγάρια τή θεραπεία. Οι ερμηνευτικές άναλυτικές
ή συστημικές παρεμβάσεις φαινόταν αφενός λιγότερο αποδεκτές και προκαλούσαν ένα μεγαλύτερο
ποσοστό αποχώρησης πρϊν τήν ολοκλήρωση τής θεραπείας, άλλά άφετέρου εμφάνιζαν επίσης τό
υψηλότερο ποσοστό άτο- μικής βελτίωσης μέ κριτήριο τή γενική συζυγική ικανοποίηση.
Τά αποτελέσματα τού Crowe υποδηλώνουν ότι κάί τά δύο είδη θεραπείας έχουν τή χρησιμότητά

τους και ότι ύπάρχει άνάγκη στενότερης συνεργασίας μεταξύ τών δυναμικών κάΐ τών
συμπεριφορικών ψυχοθεραπευτών γιά νά προσφερθούν συμπληρωματικά και όχι (όπως συμβαίνει
συχνά σήμερα) ανταγωνιστικά. Ό Crowe δηλώνει:

...ή πρόσφατη προσέγγισή μου στά συζυγικά προβλήματα τείνει νά βασίζεται άρχικά στό πιό
άπλουστευτικό, συμπεριφορικό μοντέλο, τό όποιο εξηγείται και εφαρμόζεται εύκολα και
παράγει ξεκάθαρα αποτελέσματα, ή έλλειψη άποτελεσμάτων, σέ σύντομο χρονικό διάστημα.
Μερικές φορές όμως τό πρόβλημα δέ διορθώνεται μέ τέτοιες μεθόδους καϊ πράγματι μπορεί
κάποιος νά είναι ικανός νά εντοπίσει τό είδος ζευγαριών πού δέ θά αποκριθεί, ΐσως μέσω τής
τάσης τους νά απορρίπτουν τις άπλες εξηγήσεις γιά τά προβλήματα τους, νά ομιλούν μέ πιό
εκλεπτυσμένους ψυχολογικούς όρους καϊ νά μήν έκτελλοϋν τΧς άποστολές πού τούς
άνατίθονται. Σ' αύτές τΧς περιπτώσεις τείνω νά χρησιμοποιώ τήν πιό δυναμική καΧ
υποβλητική προσέγγιση, καΧ πιστεύω άκράδαντα ότι στον τομέα τής συζυγικής θεραπείας
πρέπει νά είναι κάποιος πάνω άπ' όλα ευέλικτος καΧ νά έχει διαθέσιμες αρκετές
διαφορετικές μορφές θεραπείας ώστε νά βοηθήσει τά ζευγάρια σέ μέγιστο βαθμό (15).

Τόν καιρό τής συγγραφής τού παρόντος συγγράμματος εμφανίσθηκε άλλη μία μελέτη βραχείας
θεραπείας (16) πού διεξάγεται στό Κέντρο Βραχείας Θεραπείας τοΰ Ινστιτούτου Ψυχιατρικής
"Έρευνας τού Πάλο Αλτο. Αν και ή θεραπεία βασιζόταν κυρίως στΧς έννοιες τών συστημάτων
πού άναπτύχθηκαν σ' αύτό τό ίδρυμα καΧ συχνά ήταν ά- τομική, ή οικογένεια ή τό δίκτυο
λαμβανόταν πάντοτε ύπόψη καΧ συχνά θεραπευόταν, ή εστίαση ήταν στό παρουσιαζόμενο
σύμπτωμα, ή πρόβλεψη ήταν νά έπιτευχθεΧ ή επίλυση εντός δέκα συνεδριών καΧ ή εύθύνη γιά
τήν επίλυση τού προβλήματος περιοριζό-
^»

ταν στον ασθενή. Δέν υπήρχε όμάδα ελέγχου, άλλά τά άποτελέσματα συγκρίνονται ευνοϊκά μέ
έκεΧνα πού δημοσίευσε ή κ. Brier ley γιά τά δικά μας περιστατικά. Πλήρης ανακούφιση τού
παρουσιαζόμενου παραπόνου επιτεύχθηκε στό 40% τών περιστατικών, σημαντική ανακούφιση στο
 Αποτελέσματα, Συχνότητα τών Συναντήσεων 332

32% καί τό 28% δέν εμφάνισε καμία άλλαγή ή (σ' ενα περιστατικό άπό συνολικά 97) υπήρχε
επιδείνωση. Αυτοί οι άριθμοί πρέπει νά ληφθούν υπόψη σέ σχέση μέ τή βραχΰτητα τής έν λόγω
θεραπείας, μέ μέσο ορο διάρκειας τίς επτά συνεδρίες.

16. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΣΤΗ

ΜΕΛΕΤΗ ΕΝΟΣ ΣΥΝΔΡΟΜΟΥ: ΣΧΟΛΙΚΗ ΦΟΒΙΑ

Ή αγάπη πηγαίνει προς την άγάπη, δπως μαθητές αποφεύγουν τά βιβλία τους2 Άλλά αγάπη άπο
άγάπη προς τό σχολείο δυσανασχετώντας κοιτάζει.
Σαίξπηρ, Ρωμαίος και Ίονλιέτα

Αποφαινόμαστε ότι το κύριο καθήκον τής μητέρας, ώς μητέρας, εϊναι νά αγαπάει

ανεπιφύλακτα, νά ικανοποιεί, νά ίατρεύει, νά παρηγορεί καϊ νά εξομαλύνει, κι ότι το κύριο
καθήκον τοϋ πατέρα, ώς πατέρα, εϊναι νά συντηρεί καϊ νά προστατεύει, νά μεσολαβεί μεταξύ
τής οικογένειας καϊ τής πραγματικότητας (τοϋ κόσμου) καϊ νά προετοιμάζει τά παιδιά του νά
ζήσουν & έναν έξω-οίκογε- νειακό κόσμο μέσφ πειθαρχίας, σκληραγώγησης, καθοδήγησης,
αμοιβής καϊ τιμωρίας, κρίσης, διαφορικής άξιολόγησης, αίτιο?^όγησης καϊ λογικής (παρά
μέσω ανεπιφύλακτης αγάπης) καϊ όντας Ικανός νά πει «ΟΧΙ», όταν εϊναι αναγκαίο.
Α. Η. Maslow καϊ R Dias-Guerrero, 'Εφηβεία και Παραπτωματικότητα Ανήλικων σέ Δύο
Διαφορετικούς Πολιτισμούς

Τό σύνδρομο τής σχολικής φοβίας (αποκαλούμενο επίσης στά επόμενα «σχολική άρνηση»)
ονομάσθηκε έτσι γιά πρώτη φορά καί διαφοροποιήθηκε σαφώς άπό τό σκασιαρχείο άπό τούς
Johnson et al. (1), μία διάκριση πού επιβεβαιώθηκε άργότερα άπό τούς Warren (2) και Hersov
(3). Ή άποψη τής Johnson και τών συνεργατών της ότι τό ουσιαστικό πρόβλημα εντοπίζεται σέ
μία άνεπίλυτη, αμοιβαία σχέση εξάρτησης μεταξύ τής μητέρας καϊ, τοϋ παιδιού μέ πρόκληση
έντονου άγχους αποχωρισμού στήν προοπτική της σχολικής φοίτησης, έχει υποστηριχθεί επίσης
άπο τούς περισσότερους μεταγενέστερους ερευνητές.

2 Τό παρόν κεφάλαιο είναι μία ελαφρώς τροποποιημένη εκδοχή μίας εργασίας τοΰ συγγραφέα πού δημοσιεύτηκε για πρώτη

φορά στή Βρετανική Επιθεώρηση Ιατρικής Ψυχολογίας , 47, 1, 1974, Ανατυπώνεται εδώ με τήν ευγενική αδεία τοϋ

αρχισυντάκτη.
 Εφαρμογή Οικογενειακών Τεχνικν: Σχολική Φοβία

Οί διαφορές στή συμπτωματολογία καϊ τό άποτέλεσμα έχουν αιτιολογηθεί κυρίως σέ σχέση

μέ τις διαφορές στό γενικό επίπεδο άνάπτυξης τοϋ παιδιού καϊ, τής ολοκλήρωσης τής
προσωπικότητας- οί Coolidge et al. (4) αναφέρονται σέ «νευρωτικούς» (πα- λινδρόμηση άπο τή
σύγκρουση του οιδιπόδειου? επιπέδου) και «χαρακτηρολογικούςχ (προγεννητικά
καθηλωμένους) τύπους, ενώ oi Kahn καϊ Nursten (5) προσθέτουν καϊ μία τρίτη, άκόμη λιγότερο
ολοκληρωμένη, «ψυχωτική» όμάδα.
Αύτή ή παραδοσιακή άποψη γιά τή σχολική φοβία, τήν όποία θά ονομάσω εδώ «μοντέλο
επικεντρωμένο στό ζεύγος μητέρα-παιδί», έχει ΐσως εκφραστεί σαφέστερα σέ μία κλασική
εργασία τής Davidson (6), ή όποία συμπεραίνει στή σύνοψή της ότι «ή σχολική φοβία
εμφανίζεται σέ παιδιά τά όποια έχουν μία ισχυρή άμφίθυμη σχέση μέ τή μητέρα όταν
διαταράσσεται ή ισορροπία αύτής τής σχέσης και ή εχθρότητα αποκτά μία επικίνδυνη σημασία.
Αύτό μπορεί νά συμβεί έχτεταμένα μέ τήν ανανέωση τής οιδιπόδειας σύγκρουσης στήν
προεφηβεία ή έκτεταμενα όταν τό υφιστάμενο επίπεδο εχθρότητας αποκτά μία επικίνδυνη
σημασία, επειδή ό θάνατος θεωρείται νά είναι μία πραγματική πιθανότητα λόγω θανάτου ή
ασθένειας στήν οικογένεια» (σελ. 287). Ό Bowlby (7) πρόσφατα άναδιατύπωσε αύτή τήν
παραδοσιακή, επικεντρωμένη στή σχέση μητέρας-παιδιοϋ άποψη, μέ τόν όρο τής έθολογικής
έννοιας τής συμπεριφοράς «προσκόλλησης».
'Ενώ ή άνάγκη νά εξεταστεί ή διαταραχή τοϋ παιδιού στά πλαίσια τών οικογενειακών
σχέσεων τονίζεται συχνά στή βιβλιογραφία, φαίνεται ότι ή ψυχοθεραπεία προσφέρεται συνήθως
μόνο στή μητέρα κάι τό παιδί. Ό Malmquist (8) επέστησε τήν προσοχή στή σχετική
παραμέληση τοϋ ρόλου τοϋ πατέρα σέ προηγούμενες μελέτες αύτής τής διαταραχής, και στόν
περιορισμένο βαθμό στόν όποιο προσφέρεται θεραπεία στόν πατέρα άκόμη κι όταν ή σχέση του
μέ τή διαταραχή αναγνωρίζεται σέ κάποιο βαθμό. Παρ' όλα αύτά, άν και ό Malmquist τονίζει
τήν άνάγκη νά συμπεριλαμβάνεται ό πατέρας στό διαγνωστικό καϊ θεραπευτικό πλάνο καϊ δίνει
παραδείγματα κοινών οικογενειακών συνεντεύξεων πού δείχνουν τή στενή εμπλοκή τοϋ πατέρα
στό πρόβλημα τοϋ παιδιού, δέν παρουσιάζονται σαφείς γενικές άρχές σχετικά μέ τό
χαρακτηριστικό ρόλο τοϋ πατέρα στή γένεση τοϋ συνδρόμου πού νά είναι ισάξιες σέ σαφήνεια
μέ έκεΐνες πού έχουν ήδη καθιερωθεί γιά τή μητέρα.
Σχεδόν όλες οι μελέτες πού συμπεριλαμβάνουν μία εξέταση τοϋ πατέρα τοϋ παιδιού μέ
σχολική φοβία σχολιάζουν τή χαρακτηριστική του άποτυχία νά αναλάβει Ισχυρό,
ύποστηρικτικό και ύπεύθυνο πατρικό ρόλο. Μερικοί ερευνητές θεωρούν γιά τόν πατέρα ότι έχει
μία ασταθή σεξουαλική ταυτοποίηση (9) ή ότι συμπεριφέρεται σάν μια αγχώδη μητέρα και
ανταγωνίζεται μέ τή σύζυγο γιά τό μητρικό ρόλο (10, 11). Οί λίγες εξαιρέσεις πού έχουν
άναφερθει σ' αύτό τόν κανόνα τής παθητικότητας καϊ τής εξάρτησης δέν είναι πολύ πειστικές.
Μερικοί πατέρες πού περιγράφονται άπό τόν Thompson
 Εφαρμογή Οικογενειακών Τεχνικν: Σχολική Φοβία

(12) ήταν αυταρχικοί άλλά επίσης άγχώδεις, ενώ εκείνοι πού διαπίστωσε ό Goldberg
(13) νά είναι αυστηροί καϊ ελεγκτικοί ήταν επίσης άκρως ανασφαλείς. Ή μελέτη τοϋ
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 335

Hersov (14) συμπεριλαμβάνει μία υποομάδα μέ «έναν αυστηρό, ελεγκτικό πατέρα πού παίζει
σημαντικό ρόλο στή διαχείριση τής ο'ικογένειας» άλλά παρουσιάζεται σέ σχέση μέ «μία
ύπερβολικά επιεική μητέρα, στενά συνδεδεμένη και κυριαρχούμενη άπό ένα θεληματικό,

πεισματάρικο καί άπαιτητικό παιδί», όπου ή μητέρα «ήταν ύπερβολικά επιεικής μέ τά παιδιά
γιά νά αντισταθμίσει τήν αυστηρότητα τοϋ πατέρα»(σελ. 140)' ό πατέρας αυτός δέν προσφέρει
σχεδόν καθόλου ασφαλή, σίγουρη καθοδήγηση και έλεγχο στήν οικογένειά του, οπότε στήν
πραγματικότητα αποτελεί ένα συνεπές πρότυπο μέ τήν άποψη γιά τή σχολική φοβία πού θά
παρουσιαστεί εδώ. Όπως θά δούμε στή μελέτη τού περιστατικού πού άκολουθει σύντομα, οί
εξαιρέσεις στον κανόνα ενός αδύναμου καί εξαρτημένου πατέρα είναι περισσότερο
φαινομενικές παρά πραγματικές, και αύτό πού εμφανίζεται άρχικά σάν ισχυρή διαχείριση
συχνά δέν είναι παρά μία ά- μυντική αύστηρότητα, στήν όποία συνεργούν τά άλλα μέλη τής
οικογένειας γιά νά άρ- νηθούν τήν ανεπάρκεια τοϋ πατέρα.
Θά προταθεί δτι ένα άλλο χαρακτηριστικό τοϋ προτύπου τής σχολικής φοβίας, συνήθως
επισκιασμένο άπό τήν έμφαση στό άγχος, στήν κατάθλιψη και στήν άνημποριά τοϋ παιδιού,
μπορεί νά συσχετιστεί μέ αύτή τήν ανικανότητα τοϋ πατέρα νά εκπληρώσει τόν πατρικό του
ρόλο. Οί Waldfogel et al. (15) σχολιάζουν τή «διογκωμένη ανάγκη» τοϋ παιδιού μέ σχολική
φοβία «γιά ναρκισσιστική ικανοποίηση, τήν όποία επιτυγχάνει κυρίως μέσω τής διαρκούς
εκμετάλλευσης τών υποτακτικών γονέων του. Ή άνικα- νότητά τους νά περιορίσουν τις
απαιτήσεις του, οί όποιες κατά καιρούς λαμβάνουν τυραννικές διαστάσεις, τρέφει τις
φαντασιώσεις παντοδυναμίας του....» Συμπεραίνουν ότι «οί γονείς, λόγω τής δικής τους
αναποφασιστικότητας σέ σχέση μέ τις παρορμήσεις του, αποτυγχάνουν νά προσφέρουν στό
παιδί οποιαδήποτε βάση γιά ένα σταθερό σύστημα εσωτερικού έλεγχου» (σελ. 759).
Ό Hersov (16) άναφέρει δτι «όσες μητέρες δέν κυριαρχούνται ολοκληρωτικά άπό τό παιδί
τους στό σπίτι, άλλά είναι ικανές νά προβάλουν κάποιες άπαιτήσεις απέναντι του, έχουν τή
μεγαλύτερη πιθανότητα επιτυχίας» (σελ. 143) γιά τήν επιστροφή του στό σχολείο, ένφ οί Kahn
και Nursten (17) δηλώνουν ότι «ενα πλαίσιο πειθαρχίας είναι ελλιπές καί άρα πρέπει νά
παρασχεθεί» (σελ. 713) τουλάχιστο γιά τά πιο σοβαρά διαταραγμένα περιστατικά.
Μερικοί άλλοι συγγραφείς έχουν εκφράσει παρόμοιες ιδέες, μεταξύ άλλων καί ό Colm (18),
ό όποιος θεωρεί ότι τά φοβικά παιδιά άντιδροϋν μέ άγχος στήν άνικανότη- τα τών γονέων νά
καθορίσουν σαφή καί αυστηρά, άλλά ευέλικτα όρια, καί ό Levenson (19), ό οποίας σέ δέκα
αγόρια μεγαλύτερης ηλικίας μέ σχολική φοβία διαπίστωσε ότι αύτά ήταν συγκεκαλυμμένα
εχθρικά καί κωλυσιεργούσαν," άλλά απέφευγαν τήν ανοικτή πρόκληση γιά θέματα εξουσίας. Ό
Leventhal (20) Αντιλαμβάνεται τό πρόβλημα ώς μια «υπερεκτίμηση τής δύναμης» δια τής όποιας
τό παιδί καταλήγει νά εχει μέ τήν ενθάρρυνση ή τή συνεργία τών γονέων «μία άκρως
τελειοποιημένη εικόνα τοΰ έαυτοϋ του πού ενέχει υπερβολές γιά τήν ικανότητα ή τή δυνητική
ικανότητα νά κατακτήσει προσωπικά καί έξωτερικά γεγονότα». Υπάρχει «μία επαγρύπνηση και
 Εφαρμογή Οικογενειακών Τεχνικν: Σχολική Φοβία

άποφυγή καταστάσεων πού άπειλούν τήν ύπερβολικά ελεγκτική εικόνα τού έαυτοϋ», έτσι ώστε
«ή ά- νημποριά, δηλ, μεταξύ άλλων νά είναι φιλάσθενο, άδ-ύναμο, νευρικό ή φοβισμένο, ο'χι
μόνο βιώνεται, όταν απειλείται ή προτιμώμενη εικόνα τοϋ έαυτοϋ, άλλά χρησιμοποιείται
επίσης γιά νά διευκολύνει τήν άποφυγή» (σελ. 686).
Άρα τό πρότυπο σχολικής φοβίας άναπτύσσεται, δταν λαμβάνουν χώρα γεγονότα, κατά
γενικό κανόνα στό σχολείο, πού άπειλούν μέ κατάρρευση τήν προτιμώμενη εΐκό- να τοϋ
έαυτοϋ, οδηγώντας τό παιδί σέ άπεγνωσμένες προσπάθειες νά παραμένει στό σπίτι σέ μία
κατάσταση, στήν όποία δέ διαμφισβητεΐται ή φαντασίωσή του. Ό Radin (21) προτείνει
παρομοίως ότι ή άξιολόγηση τής πραγματικής επίδοσης στό σχολείο απειλεί τήν εικόνα
παντοδυναμίας τοΰ έαυτοϋ, ή οποία καλλιεργήθηκε προηγουμένως στό σπίτι, οδηγώντας τό
παιδί νά άποφεύγει τό σχολείο ώστε νά αποκαταστήσει τήν ισχυρή καί μαγική θέση του στό
σπίτι μέ τή συνεργία τόον γονέων. Ή κατεσταλμένη οργή του, τήν όποία αισθάνεται κυρίως γιά
τό σχολείο λόγω τής έκ μέρους του παρουσίασης τής πραγματικότητας καί τής συνεπαγόμενης
αναπόφευκτης ταπείνωσης, άλλά καί γιά τούς γονεΧς του λόγω τής άδυναμίας, τής εξαπάτησης
καί τής άνάγκης τους νά ικανοποιήσουν τίς δικές τους φαντασιώσεις παντοδυναμίας μέσψ τού
παιδιού τους, γίνεται πιό τρομακτική σέ οποιοδήποτε πλαίσιο ενέχει θάνατο, τραυματισμό ή
άπώλεια, καθιστώντας άναγκαία περαιτέρω παλινδρόμηση σέ ενα επίπεδο μεγαλύτερης άνημπο-
ριάς.
Δέ θέλω νά ύπαινιχθώ ότι αύτές οί τελευταίες μελέτες διαψεύδουν ή παραγκωνίζουν τίς
προηγούμενες. Όλοι οί συγγραφείς φαίνεται νά συμφωνούν ότι υπάρχει μία βασική διαταραχή
στή σχέση μεταξύ μητέρας καί παιδιού, ή όποία προκύπτει άπό τήν ά- νωριμότητα τής ίδιας τής
μητέρας καί τήν ανασφάλεια της ώς πρός τό μητρικό ρόλο, καί οδηγεί σέ μία άμφίθυμη,
άνασφαλή καί προσκολλημένη σχέση. Αύτό πού λείπει στίς προηγούμενες άναφορές είναι μία
σαφής άναγνώριση τοϋ άποφασιστικοϋ ρόλου τοϋ πατέρα καί θεωρείται άποτυχία ότι δέν
συμπεριλαμβάνεται ώς πρόσωπο κλειδί στό σύνδρομο, γιατί είναι τό κλειδί γιά τήν έπίλυσή του.
Πιστεύω ότι αύτή ή άποτυχία είναι μία άναπόφευκτη συνέπεια τής επικεντρωμένης στή
σχέση μητέρας-παιδιοϋ προσέγγισης πού είναι παραδοσιακή στήν παιδοψυχιατρική, καί ότι μία
προσέγγιση επικεντρωμένη στήν οικογένεια, στήν όποία στρέφουμε τώρα τήν προσοχή μας,
καταδεικνύει άμέσως πιό καθαρά τή φύση τοϋ προβλήματος καί ύποδεικνύει διεξόδους γιά τή
θεραπεία του. Ή περιγραφή αύτής τής προσέγγισης θά ά- κολουθήσει τή χρονολογική σειρά, μέ
τήν όποια αναπτύχθηκαν αύτές οι ιδέες κα\ τεχνικές, αρχίζοντας μέ έναν απολογισμό ένός
περιστατικού πού διερευνήθηκε εντατικά μέ τήν κοινή οικογενειακή μέθοδο, τό όποιο, παρότι
άποτελούσε μία σχετική θεραπευτική αποτυχία, άπεκάλυψε κατ' αύτό τόν τρόπο νέες
προοπτικές, πού οδήγησαν στις 0εωρητικές διατυπώσεις πού άκολουθοϋν. Στή συνέχεια δίδονται
παραδείγματα τής εφαρμογής αύτών τών άρχων σέ διαφορετικές καταστάσεις μέ επαρκείς
λεπτομέρειες ωστε νά επιτρέπουν τήν αντιγραφή καΧ δοκιμή τών μεθόδων άπό άλλους.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 337

Μία εξαίρεση που αποδείχτηκε κανόνας

Στά πλαίσια ένός ερευνητικού προγράμματος, σχεδιασμένου νά ερευνήσει τά ειδικά

χαρακτηριστικά διαφόρων παρουσιαζόμενων συνδρόμων, όπως εκδηλώνονται στήν
οικογενειακή όμαδική κατάσταση, ώστε νά άποσαφηνιστοϋν οι είδικές άνάγκες καΧ οι
κατάλληλες τεχνικές γιά κάθε σύνδρομο, μία ψυχιατρική κοινωνική λειτουργός κι εγώ
άναλάβαμε τή θεραπεία ένός άγοριού πού είχε παραπεμφθεί λόγω χαρακτηριστικών
συμπτωμάτων σχολικής φοβίας.

Αυτό τό περιστατικό επιλέχθηκε λόγω δύο ξεχωριστών στοιχείων. Καταρχάς ό πατέρας κί-
νησε τή διαδικασία της παραπομπής, έφερε τό άγόρι στήν κλινική καΧ προσφέρθηκε νά έμπλα-
κεΧ ό ίδιος μέ οποιονδήποτε τρόπο απαιτούνταν, επειδή θεωρούσε τή σύζυγο του πολύ άγχώδη
καΧ άσταθή γιά νά αντιμετωπίσει προσέλευση στήν κλινική. Μελετώντας αυτήν τή φαινομενι-
κή εξαίρεση στό πρότυπο πού περιγράφουν οί περισσότεροι συγγραφείς έως τότε (ένας άδΰνα-
μος πατέρας καΧ μία σχετικά κυρίαρχη μητέρα), ελπίζαμε νά άποσαφηνίσουμε περαιτέρω τά
κρίσιμα θέματα της γονικής παθολογίας σ' αύτό τό σύνδρομο. Επιπρόσθετα, ένας κατά δύο
χρόνια μεγαλύτερος άδελφος ειχε επίσης εμφανίσει συμπτώματα σχολικής φοβίας στήν ίδια ή-
λικία (τών 12 έτών), οπότε ή οικογενειακή κατάσταση είχε ήδη εξεταστεί εξονυχιστικά μέ πιο
συμβατικά μέσα.
Πείσαμε τόν πατέρα νά επιτρέψει στή σύζυγο νά συμμετέχει μαζί του καΧ μέ τό
παραπεμπόμενο παιδΧ στή θεραπεία, άλλά ή περιορισμένη μας πείρα εκείνη τήν εποχή μας
οδήγησε νά ενδώσουμε στήν αντίσταση τών γονέων σχετικά μέ τήν εμπλοκή τοϋ μεγαλύτερου
άδελφοϋ, κάτι πού ήταν σχεδόν σίγουρα ένα σοβαρό λάθος. Ή συνάδελφος μου κι εγώ
συναντιόμασταν εβδομαδιαία μέ τόν παραπεμπόμενο άσθενή, τό Ρίτσαρτ, καΧ τούς δύο γονείς
γιά συνολικά 30 συνεδρίες κοινής οίκογενειακής ψυχοθεραπείας, μέ κάθε συνεδρία νά διαρκεί
μία ώρα.
Επανεξετάζοντας τΧς σημειώσεις, τό θέμα τής εξουσίας και τοϋ ελέγχου φαινόταν νά είναι
κεντρικό σέ όλες τΧς συζητήσεις. ΣτΧς πρώτες συνεδρίες οί φόβοι γιά τόν εμετό τοϋ άγοριοϋ
(ένα σύμπτωμα που άποτελοϋσε βασική πηγή άγχους στή διάρκεια τοϋ επεισοδίου σχολικής
φο- βίας, Αλλά ήταν πάντοτε παρόν στή διάρκεια τής σχολικής του φοίτησης έκτος άπο τήν
εποχή

πού ό αδελφός του έπασχε άπο σχολική φοβία καϊ βρισκόταν σέ θεραπεία) συνδέονταν σαφώς
μέ φόβους ότι είναι ανώριμο και παιδιάστικο, καϊ μέ το φόβο ότι μπορεί νά χάσει τον έλεγχο
«κακών» παλίνδρομων παρορμήσεων και νά βλάψει Αγαπημένα του πρόσωπα, προκαλώντας
ίσως τό θάνατο προσώπο)ν πού είχε τήν άνάγκη τους. Ταυτόχρονα, τά κύρια άγχη φαινόταν νά
απορρέουν λιγότερο άπό ένα φόβο νά τό ελέγχουν και νά το απογοητεύουν και περισσότερο
άπο μία προσδοκία ότι όσοι κατείχαν μία θέση εξουσίας ή ένα γονικό ρόλο θά κατατροπώ-
νονταν και θά καταστρέφονταν. 'Εξαιτίας αύτοϋ ή εχθρότητα και ή επιθετικότητα Αντιμετω-
 Εφαρμογή Οικογενειακών Τεχνικν: Σχολική Φοβία

πίζονταν μέσψ τής προβολής και τής μετάθεσης, ούτως <3στε όλοι οί κίνδυνοι νά τοποθετού-
νται στον εξωτερικό κόσμο μακριά άπό τήν οικογένεια, εκτός άπό τήν περίπτωση τής Αδελφι-
κής Αντιζηλίας, ή όποία ήταν έντονη καϊ ενθαρρυνόταν σαφώς ώς μία λύση γιά τήν τρομακτική
σύγκρουση μεταξύ γονέα καϊ παιδιού.
Σέ μεταγενέστερες συνεδρίες τό θέμα τής γεννητικής σεξουαλικότητας εμφανίστηκε παράλ-
ληλα μέ φόβους νά είναι ένα μωρό καϊ νά του λείπει κάτι, καϊ μέ άντίστοιχο άγχος μήπως γίνει
επικίνδυνα σεξουαλικά ικανός. Αποκαλύφθηκε ότι οί πόνοι στους όρχεις ήταν ένα προειδο-
ποιητικό σύμπτωμα τοΰ φοβικοΰ επεισοδίου. Ό φόβος τής «τρέλας» συνδεόταν μέ τό άγχος νά
είναι αποκλεισμένος καϊ νά τόν κάνουν νά αισθάνεται ζήλια γιά τό ζεΰγος τών γονέων -«τρελός
άπό όργή καϊ ζήλια».
Καθώς αναπτύσσονταν αύτά τά θέματα, οί οικογενειακές σχέσεις άλλαζαν σημαντικά. Ή
μητέρα εμφάνιζε τήν πιό αξιοσημείωτη πρόοδο. Στήν αρχή φαινόταν νά ταυτίζεται εντελώς μέ
τό Ρίτσαρτ, ζώντας μέσα του και μέσω αύτοΰ, άλλά καθώς έγινε σταδιακά ικανή νά εκφράζει
εχθρότητα προς αυτόν καϊ νά ξεπεράσει τούς φόβους της ότι θά τόν βλάψει, έγινε ένα ξεχωρι-
στό πρόσωπο, αναπτύσσοντας σημαντική δύναμη καϊ Ανεξαρτησία καϊ άρχίζοντας νά ζει τή
δική της ζωή. Ό Ρίτσαρτ εμφάνισε επίσης μία σταθερή βελτίωση τής αύτοπεποίθησής του μέ Α-
πώλεια τής αρχικής του κατάθλιψης καϊ τοΰ άγχους* καθώς ή μητέρα του δυνάμωνε, κατάφερε
νά άποχωριστεϊ άπ' αυτήν, άφοΰ πρώτα βίωσε θυμό καϊ πόνο γιά τήν κτητικότητά της, τήν ό-
ποία θεωρούσε μία από τΙς κύριες αιτίες τού προβλήματος του. Σύντομα άρχισε νά πηγαίνει στό
σχολείο μέ τόν πατέρα του, αργότερα μόνος του, Αλλά παρότι ειχε Αρχίσει νά κάνει παρέα μέ
τούς φίλους του, νά συμμετέχει στήν ποδοσφαιρική όμάδα καϊ φαινόταν εντελώς κανονικός
Από όλες τις άλλες απόψεις, ήταν Ανίκανος νά διανύσει τά τελευταία λίγα μέτρα γιά νά περάσει
τή σχολική πύλη, μέχρι τήν κρίσιμη αντιπαράθεση πού θά περιγράψουμε στή συνέχεια.
Ακόμη καϊ κατά τήν έκτη συνεδρία, ό Ρίτσαρτ Απαιτούσε σαφώς μία αυστηρή γραμμή γιά τή
σχολική φοίτηση Από τόν πατέρα του -περιγραφόταν Από τό Αγόρι ώς μία «ώθηση»- πού ό
πατέρας φαινόταν ανίκανος νά προσφέρει* ό δεύτερος μιλούσε επανειλημμένα γιά φόβους μή-
πως βλάψει τό άγόρι και τό μετατρέψει σέ «δαμασμένο ζώο». Κατά τήν όγδοη συνεδρία ή συν-
θεραπεύτριά μου Απαιτούσε άπό έμενα τόν αυστηρό έλεγχο πού ό πατέρας αισθανόταν ανίκα-
νος νά προσφέρει, Αλλά ή Απόκρισή μου -Ανέφερα τότε γιά πρώτη φορά τό ενδεχόμενο τοΰ οι-
κοτροφείου- ήταν χλιαρή και προκάλεσε τόσο θυμό καϊ δυσμένεια στήν οικογένεια πού δίστασα
νά επιμείνω.
Τόσο ό Ρίτσαρτ όσο καϊ ό πατέρας του άπέφευγαν κάθε πραγματική αντιπαράθεση σχετικά μέ
τήν εξουσία, ειτε μεταξύ τους ειτε μέ εμάς, άλλά εμφάνιζαν κατευναστικές υποτακτικές στάσεις
πού άπέκρυπταν άκαμπτες άντιστάσεις, άνταρσία καΧ τήν απειλή τής απόσυρσης. Ταυτό χρονα, ή
συνάδελφος μου κι έγώ παρατηρούσαμε ότι άν και ή έκ μέρους μας ενεργητική κριτική προκαλούσε
πεισματική αντίσταση, τήν όποια ή οικογένεια αρνιόταν, παραδέχονταν συνήθως τδ θυμδ πού
αισθάνονταν ώς άντίδραση τήν επόμενη έβδομάδα, όταν είχαν «καταπιεί» τήν κριτική καϊ
εμφανίζονταν νά έχουν μεγαλύτερη δύναμη και νά προβάλουν λιγότερη αντίσταση. Ό Ρίτσαρτ
ήταν Ικανός νά επιτίθεται στό σχολείο, ύστερα στους θεραπευτές, μετά στή μητέρα του, άλλά δέν
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 339

μπορούσε ποτέ νά κάνει τόν έαυτό του νά άντιπαρατεθει στον πατέρα. Ό πατέρας άπεκάλυψε
έναν αυξανόμενο πανικόβλητο, σχεδόν ψυχωτικό πυρήνα κάτω άπό τό Ισχυρό προσωπείο πού
όλη ή οικογένεια τόν βοηθούσε νά διατηρεί και αναγνώρισε ότι ειχε Αποφέρει κατά διαστήματα
και ό ίδιος άπό φοβικά άγχη πού μερικές φορές τόν εμπόδιζαν νά πάει στή δουλειά του.
Προς τό τέλος τής θεραπείας ή άλυτη σύγκρουση εξουσίας μεταξύ τοϋ Ρίτσαρτ και τοϋ πα-
τέρα είχε μετακινηθεί στή σχέση μεταξύ τοϋ πατέρα κάι τοϋ έαυτοϋ μου. ^Ηταν σαφώς άποφα-
σισμένος νά μέ καταβάλει μέ τόν ίδιο τρόπο πού ό Ρίτσαρτ κατέβαλλε όλους τούς άλλους, άλλα
ήταν τρομοκρατημένος ότι αύτό θά αποκαλυπτόταν κάι θά προκαλούσε άνελέητη εκδίκηση.
Αρνήθηκε τις ερμηνείες προς αύτή τήν κατεύθυνση καϊ τΙς θεώρησε ώς έπιπλέον εκδηλώσεις
τής αδυναμίας κάι τής άνικανότητάς μου νά δράσω.
Τελικά, μετά άπό πειραματισμό μέ λίγες άτομικές συνεντεύξεις γιά τό Ρίτσαρτ καΧ τούς γο-
νείς του, οί όποιες ήταν άκόμη λιγότερο καρποφόρες, πληροφόρησα τόσο τό Ρίτσαρτ όσο καϊ
τόν πατέρα του ότι δέν έβλεπα πλέον κανέναν ιατρικό λόγο γιά περαιτέρω αποτυχία στή σχο-
λική φοίτηση, ότι ή ιατρική κάλυψη θά άποσυρόταν αμέσως κι ότι εάν δέν επέστρεφε αμέσως
στό σχολείο, θά φρόντιζα νά ληφθούν δικαστικά μέτρα καΧ νά κανονιστεί ή τοποθέτηση του σέ
οικοτροφείο. Εξαιτίας τής άλλαγής τών συνθηκών τής θεραπείας αύτό τό τελεσίγραφο επι-
δόθηκε πρώτα στό Ρίτσαρτ καΧ μετά στον πατέρα του δύο ήμέρες άργότερα. 'Έχει ιδιαίτερο
ενδιαφέρον καΧ σημασία ότι ό Ρίτσαρτ επέστρεψε στό σχολείο όχι όταν τοϋ τό είπα έγώ, άλλά
τήν ημέρα μετά τήν αντιπαράθεση μου μέ τόν πατέρα. Ή οικογένεια άρνήθηκε νά προσέλθει σέ
άλλο ραντεβού, άλλά τό αγόρι επέστρεψε στό σχολείο καΧ οί πληροφορίες έδειχναν ότι ήταν
επιμελής καΧ χαρούμενος.

Ή γενική εντύπωση πού άποκτήθηκε γιά τήν οικογενειακή δυναμική σ* αύτό τό περιστατικό
ενισχύθηκε άπό τή μεταβίβαση μέ τούς συνθεραπευτές. Ή συνάδελφος μου
t/1

περιγράφτηκε άρκετές φορές ώς «κατευναστική» καϊ θεωρήθηκε περισσότερο ως μια επιεικής

μητέρα πού θά μεσολαβούσε μεταξύ έμοϋ καΧ τής οικογένειας" σ* εμένα άποδό- θηκε
περισσότερο ό ρόλος τοϋ αύστηροϋ πατέρα καϊ τής ποινικής αρχής' μ ε ανεφεραν ώς
«διερευνητικό». Στήν πραγματικότητα αύτός ό διαχωρισμός βασιζόταν πολύ περισσότερο σέ
μεταβιβαστικές προσδοκίες παρά στήν πραγματικότητα, γιατί και οί δύο προσπαθούσαμε νά
εναλλασσόμαστε στους ρόλους τής αυστηρότητας κάι στις προσπάθειες κατανόησης. ΤΗταν
ευκολότερο γιά τήν οικογένεια νά μιλήσει όταν ήταν παρών μόνον ενας θεραπευτής (ορισμένες
φορές ό ένας ή ό άλλος άπό έμας ήταν υποχρεωμένος νά άπουσιάσει) και, γιά παράδειγμα, ή
αναφορά τής γεννητικής σεξουαλικότητας και τό προειδοποιητικό σύμπτωμα τών πόνων στους
όρχεις εμφανίστηκαν γιά πρώτη φορά σέ μια εντελώς ανδρική συνεδρία, όταν άπουσίαζαν τόσο
ή μητέρα όσο κα\ συνθεραπεΰτρια. Αύτό οδήγησε τούς γονείς νά προτείνουν ότι ή κατάσταση
τής συνθεραπείας μπορεί νά δυσκόλευε τό Ρίτσαρτ, άλλά παρότι εκείνος συμφώνησε ότι
 Εφαρμογή Οικογενειακών Τεχνικν: Σχολική Φοβία

πράγματι έτσι ήταν, ήταν αρκετά επίμονος οτι έπιτύχαινε περισσότερη πρόοδο όταν ήταν
παρόντες και οι δύο θεραπευτές.
Παρότι είχαν αποδοθεί στή συνάδελφο μου κι έμενα διαφορετικοί κανι αμοιβαία ά-
συμβίβαστοι ρόλοι, ή οικογένεια φαινόταν νά μας άπαλλάσει άπό συγκρούσεις στήν κατάσταση
τής συνθεραπείας μέσψ τής προοιδιπόδειας, εξαρτημένης θέσης πού υιοθετούσε. Ή άνάγκη τους
νά αρνούνται τή ζηλοτυπία στήν οικογένεια ή τις δυσκολίες στό γάμο φαινόταν νά
αντικατοπτρίζεται στήν ανάγκη τους νά θεωρούν ότι οι συνθε- ραπευτές βρίσκονται πάντοτε σέ
συμφωνία κάι νά αποφεύγουν νά προκαλούν συγκρούσεις μεταξύ μας.
Όμως στήν 24η συνεδρία, όταν είχε δοθεί ενεργητικός ρόλος στόν πατέρα, πού απειλούσε νά
διακόψει τή θεραπεία, επέκρινα τήν ψυχιατρική κοινωνική λειτουργό απροκάλυπτα επειδή
προσπαθούσε νά ταυτιστεί μαζί μου άντι νά είναι ό εαυτός της. Αύτό είχε μία βαθιά καϊ
δραματική επίδραση στά μέλη τής οικογένειας, οί όποιοι μας έπιτέθηκαν κάι μπόρεσαν νά
εκφράσουν γιά πρώτη φορά πραγματική άμφιθυμία, σάν νά είχαν καθησυχαστεί λόγω τοϋ δικού
μας «συζυγικού διαπληκτισμού» κανι ισως λόγω τής αυστηρής θέσης πού ελάμβανα έναντι τής
συναδέλφου μου ότι οί συζύγοι κα\ οί οικογένειες μπορούν νά διαφωνούν κα\ νά
διαπληκτίζονται δίχως αναπόφευκτη καταστροφή ή άπώλεια.

'Ένα νέο μοντέλο

Θεωρώντας τήν άνάπτυξη ώς τήν κατάκτηση μίας σειράς άπό προκλήσεις πού πα-
ρουσιάζονται άπό τό κοινωνικό περιβάλλον, όπως περιγράφεται σέ γενικές γραμμές στό
Δεύτερο και Τρίτο Κεφάλαιο, ήταν φανερό άπό τό περιστατικό πού περιγράψαμε (αργότερα
ύποστηρίχθηκε κα\ άπό πιο πρόσφατες εργασίες στήν προαναφερθείσα βιβλιογραφία) ότι τό
ουσιαστικό πρόβλημα σέ οικογένειες μέ παιδιά μέ όξεια σχολική φοβία έγκειται στήν άποτυχία
τών γονέων νά βοηθήσουν τά παιδιά τους νά εγκαταλείψουν τήν άπαίτηση γιά άποκλειστική
κτήση τής μητέρας. Άπο αυτό προκύπτουν οί επίμονες δυσκολίες σχετικά μέ τον άποχωρισμό άπο
τή μητέρα και τήν οικογένεια, άλλα και ή συνεπαγόμενη άνάγκη νά δημιουργηθούν παρόμοιες
άποκλειστικές καί ελεγκτικές σχέσεις είτε μέ τούς δασκάλους (επιτρέποντας στό παίδι νά
άντεπεξέρχεται στήν κατάσταση «ένός γονέα» τοϋ δημοτικού σχολείου άλλά όχι στό
περιβάλλον «πολλών γονέων» τοϋ γυμνασίου καί τοϋ λυκείου) είτε μέ φίλους (καθιστώντας τό
παιδί ύπερβολικά εύάλωτο στήν άπώλεια τής μοναδικής του αποκλειστικής προσκόλλησης σ'
ένα συνομήλικο).
Αύτή ή κρίσιμη πρόκληση φαίνεται νά άποφεύγεται άπό τούς γονείς. Συνήθως οί μητέρες
διατηρούν άποκλειστικές καί κτητικές σχέσεις μέ τίς δικές τους μητέρες έως ότου αύτές οί
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 341

σχέσεις μεταφερθούν μέ τή σειρά τους στά δικά τους παιδιά. Οί δεσμοί μεταξύ τών άτόμων
είναι, ούτως ειπείν, «κατακόρυφοι», κινούνται άπό τό γονέα στό παιδί, ένφ οί συναισθηματικές
δυνάμεις είναι ουσιαστικά ίδιες, είτε ένα συγκεκριμένο άτομο είναι σέ μία υποδεέστερη είτε σέ
άνώτερη θέση. Υπάρχει μία άντίστοιχη άποτυχία σύναψης «όριζόντιων» δεσμών στήν όμάδα
τών συνομήλικων ή δεσμών γεννητικού επιπέδου, δηλ. άμοιβαίων προσκολλήσεων μεταξύ
άτόμων πού λειτουργούν σέ ισότιμο επίπεδο. Γι αύτό τό λόγο σ' αύτές τίς οικογένειες οί
πρωταρχικές προσκολλήσεις παραμένουν πάντοτε μεταξύ γονέων καί παιδιών παρά μεταξύ τών
συζύγων.
Σέ μία φυσιολογική οικογένεια ή πρωταρχική προσκόλληση λαμβάνει χώρα μεταξύ τών
συζύγων, εκφράζεται εν μέρει μέσω τής σεξουαλικής σχέσης άλλά καί μέσω όλων τών άλλων
άμοιβαίων, συμπληρωματικών άλληλεπιδράσεων πού τή συνοδεύουν. Όταν γεννιέται ενα παιδί,
ή μητέρα χρειάζεται νά συνάψει προσωρινά μία έντονη καί αποκλειστική σχέση μαζί του,
παλινδρομώντας σέ μία κατάσταση πού ό Winnicott άπο- καλεΐ «πρωταρχική μητρική
ενασχόληση», ώστε νά αντιληφθεί τίς άνάγκες τοϋ βρέφους άμεσα βιώνοντας έκ νέου ή ίδια
αύτό τό στάδιο. Ό πατέρας, εφόσον είναι άρκε- τά ώριμος, είναι προετοιμασμένος νά
εγκαταλείψει γιά λίγο τίς άπολαύσεις πού ά- ντλοϋσε άπό τή σύζυγο του ώστε νά τής επιτρέψει
νά εκτελέσει τή μητρική λειτουργία, ενώ εκείνος «αναμένει στό άκουστικό τής ζωής» καί
ύποστηρίζει τή μητέρα στήν βιολογική της άποστολή.
"Ένας άρκετά ώριμος πατέρας είναι παρ' όλα αύτά προετοιμασμένος νά άποποιηθει τίς
συνήθεις άπαιτήσεις του άπό τή σύζυγο του μόνο γιά όσο διάστημα είναι άναγκαίο καί πρός
συμφέρον τοϋ παιδιού. Καλώς εχόντων τών πραγμάτων, μόλις τό παιδί δέ χρειάζεται πλέον τήν
άποκλειστική προσοχή τής μητέρας καί όταν πράγματι ή προσκόλληση χρειάζεται νά
άποδυναμωθεί, θά αρχίσει αύτομάτως νά παρεμβαίνει καί νά αποδιοργανώνει τήν αποκλειστική
δυάδα μητέρας-παιδιοϋ άπαιτώντας νά συνεχίσει η μητέρα τή σχέση της μαζί του καί νά
καταστήσει τή συζυγική σχέση και πάλι πρωταρχική. Υπάρχουν δύο άκρα σέ κάθε κομμάτι
ελαστικού και κόβοντας τήν προσκόλληση στό άκρο τής μητέρας, ό πατέρας άναγκάζει τό παιδί
νά αντιμετωπίσει μόνο τή δική του προσκόλληση κι όχι κι εκείνη τής μητέρας, ώστε νά ξεφύγει
και νά εισέλθει στό έ- πόμενο αναπτυξιακό στάδιο (23).
Σέ οικογένειες δπου τό παιδί έχει σχολική φοβία αντιθέτως τά γεννητικά πρωτεία δέν
έπιτυγχάνονται άπό τούς γονείς* ή συζυγική σχέση είναι αδύναμη* ό πατέρας είναι είτε ένα
περιφερειακό πρόσωπο είτε ένα εξαρτημένο παιδί παρά ένα ύποστηρικτικό καί προστατευτικό
πρόσωπο στή διάρκεια τής βρεφονηπιακής ήλικίας τοϋ παιδιού* ό δεσμός μητέρας-παιδιοϋ
παραμένει ισχυρός σέ όλη τή ζωή καί μετατοπίζεται μόνον άπό τή γιαγιά στό παιδί άντί νά
ξεπεραστεί ωριμάζοντας* και ό πατέρας είναι χαρακτηριστικά άνίκανος νά διακόψει ή νά
εξασθενίσει αύτή τήν πρωταρχική προσκόλληση.
 Εφαρμογή Οικογενειακών Τεχνικν: Σχολική Φοβία

'Έχοντας καταλήξει σ' αύτό τό συμπέρασμα, τό επόμενο βήμα ήταν νά βρούμε τρόπους νά
παρουσιάσουμε αύτή τήν πρόκληση στά παιδιά μέ σχολική φοβία πού παραπέμπονταν σέ μας
κάί νά τά υποστηρίξουμε στήν κατάκτηση της. Καθώς ενδιαφερόμασταν περισσότερο νά
υποβοηθήσουμε τήν ωρίμανση παρά νά άνακουφίσουμε συγκεκριμένες δυσκολίες κι επίσης
επειδή ήμασταν αναγκασμένοι λόγω περιορισμένων πόρων νά μήν κάνουμε ποτέ κάτι γιά μία
οικογένεια δταν μπορούσαμε νά τή διδάξουμε νά τό κάνει ή ίδια, άναπτύχθηκε ένας αριθμός
τεχνικών γιά τήν άντιμετώπιση παιδιών μέ σχολική φοβία καί τών οικογενειών τους άνάλογα μέ
τήν ωριμότητα, τή δύναμη τοϋ εγώ καί τήν κινητοποίηση τους.
Όταν είναι δυνατό, ή άλλαγή επιτυγχάνεται αύξάνοντας τήν έναισθησία κα\ τήν κατανόηση
μέσω τής ερμηνείας, καθιστώντας τήν οικογένεια ικανή νά παρέχει ή ιδια τις δεξιότητες καί τούς
πόρους πού τής λείπουν. Όταν αΌτό δέ φαίνεται νά είναι δυνατό όμως, ό θεραπευτής είτε
παρέχει τίς απούσες γονικές λειτουργίες μέσω τών δικών του άποκρίσεων είτε κανονίζει νά
προσφερθούν άπό κάποια άλλη ύπηρεσία έκτος ο'ι- κογένειας (κοινωνικός λειτουργός, πρόεδρος
συλλόγου, δικαστήριο κλπ.). Ακολουθούν μερικά παραδείγματα πού διαφωτίζουν αύτά τά
διαφορετικά είδη προσέγγισης.
1° είδος: οί γονείς μπορούν νά παρουσιάσουν τήν κρίσιμη πρόκληση στο παιδί δεδομένης τής
ερμηνείας κα\ τής υποστήριξης

Γίερισταηκό Α
Ή ΖακλΧν, δέκα έτών, ειχε παραπεμφθεί παραπονοΰμενη γιά ναυτία καΧ περιστασιακούς ε-
μετούς σέ ένα χρονικό διάστημα περίπου τριών μηνών, ό φόβος τών όποιων ήταν μεγαλύτερος
κατά τήν πρωινή σχολική συγκέντρωση· άπουσίαζε άπό τό σχολείο γιά άρκετές εβδομάδες. Υ-
πάρχει μία ποικιλία παραγόντων πού πυροδοτούν καΧ επιταχύνουν τή σχολική φοβία στά παιδιά.
'Εξέτασα τό παίδι μαζι μέ τους γονεΧς ενώπιον ένός εκπαιδευόμενου κοινωνικού λειτουργού
καΧ τοϋ επιβλέποντα ψυχιατρικού κοινωνικού λειτουργού, οί όποΧοι είχαν εξετάσει μαζί τήν
οικογένεια κατά τήν άρχική συνέντευξη. Γιά εκπαιδευτικούς λόγους, ό εκπαιδευόμενος
ενθαρρύνθηκε νά αναλάβει τήν πρωτοβουλία, άλλά ούτε έκεΧνος ούτε άργότερα ό ψυχιατρικός
κοινωνικός λειτουργός ούτε εγώ καταφέραμε νά ξεκινήσουμε μία εποικοδομητική συζήτηση.
Τό παιδΧ θεωρούσε ότι τό πρόβλημα οφειλόταν στά χαλασμένα σάντουιτς μέ ντομάτα πού είχε
φάει πρΧν τήν εκδήλωση τών συμπτωμάτων του. Οί γονεΧς θεωρούσαν ότι τό πρόβλημα
οφειλόταν άποκλειστικά στό παιδΧ καΧ άπέφευγαν κάθε πιθανότητα νά τό συνδέσουν μέ τΧς
δικές τους στάσεις ή τή σχέση τους. Υπήρξαν κάποια παράπονα γιά μία παρεμβατική καΧ
κτητική γιαγιά άπό τήν πλευρά τής μητέρας, άλλά ή μητέρα άρνοϋνταν οποιαδήποτε δυσαρέ-
σκεια ή ζηλοτυπία καΧ αύτή ή προσέγγιση κατά τήν εξέταση άποδείχτηκε επίσης άκαρπη.
Μετά άπό τρία τέταρτα τής ώρας, δίχως καμία πρόοδο καΧ μέ 15 λεπτά στή διάθεση μας, ε-
στίασα στή μή λεκτική αλληλεπίδραση καΧ σχολίασα τό άφοσιωμένο βλέμμα τής μητέρας
προς τό παιδί της, σάν ή ΖακλΧν νά ήταν ένας μεγάλος θησαυρός μέ καθετΧ πολύτιμο πού
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 343

κατείχε ή μητέρα κλειδωμένο μέσα της. Ή μητέρα επιβεβαίωσε τό σχόλιο μου μέσω τής
άντίδρασής της -τό πρόσωπό της κατέρρευσε, φαινόταν έτοιμη νά κλάψει, έκλεισε τά μάτια της
καΧ κρατούσε τή γροθιά της σφιχτά πάνω στό στόμα της, ανίκανη νά μιλήσει γιά λίγη ώρα.
Όταν ρώτησα τί επίπτωση ειχε αύτή ή έντονη προσκόλληση γιά τήν οικογένεια ώς σύνολο, ό
πατέρας σχολίασε ότι ή μητέρα ειχε βιώσει μία άνασφαλή κάί δυστυχισμένη παιδική ήλικία' ό
πατέρας της ήταν κτηνώδης, ή μητέρα της τήν ειχε απορρίψει καΧ γι αύτό τό λόγο ήταν
τρομερά σημαντικό γι αυτήν νά επιτύχει στήν ανατροφή αύτοϋ τοϋ παιδιού καΧ νά τοϋ
προσφέρει μία διαφορετική ζωή. Γιά νά επιβεβαιώσω τό θέμα μου, είπα στή μητέρα: «Μέ ποιόν
είσαστε παντρεμένη;» Αμέσως ή μητέρα κοίταξε τό παιδΧ κι όχι τόν πατέρα, καΧ
επισημάνθηκε αύτή ή επιπλέον μή λεκτική επικοινωνία, ή όποία συνόψιζε τό ύπολανθάνον
πρόβλημα.
Αύτό οδήγησε σέ μία συζήτηση γιά τόν ύπνο, στήν όποία άποδείχτηκε ότι τό κορίτσι κοιμό-
ταν άκόμα στήν κρεβατοκάμαρα τών γονέων. Όταν ρώτησα τί επίπτωση είχε αύτό στή σε-
ξουαλική σχέση, ή μητέρα είπε οτι δέν είχε σημασία, επειδή εκείνη δέν «έμπαινε στον κόπο»
κα\ συμφώνησε μετά άπό ερώτηση ότι ήταν ψυχρή. Σ' αύτό τό σημείο ό πατέρας διέκοψε θυ- -
μωμένα γιά νά πει ότι δέν.ήταν καθόλου ικανοποιημένος άπό τήν παροϋσα σχέση, άν καΧ δέν
ειχε παραπονεθεΧ νωρίτερα λόγω φόβου ότι θά στενοχωρούσε τή σύζυγο του. Ή μητέρα άντε-
πιτέθηκε παραπονοΰμενη ότι ήθελε πάντοτε νά στηρίζεται στό σύζυγο της, άλλά εκείνος δέν
τήν υποστήριζε συναισθηματικά και ήταν πάντοτε εκείνη πού έπαιρνε τις άποφάσεις. Ή συ-
νέντευξη έληξε σ' αύτο το σημείο καϊ πρότεινα ότι, εάν 6 σύζυγος μπορούσε νά ικανοποιήσει
μερικές άπό τις ανάγκες τής συζύγου του πού δέν είχαν ικανοποιηθεί άπό τόν πατέρα της, ε-
κείνη μπορεί νά μή χρειαζόταν νά βιώνει έκ νέου τήν παιδική της ηλικία μέσφ αυτής τής έντο-
νης ταυτοποίησης μέ τήν κόρη της
Ή οικογένεια δέν εξετάσθηκε ξανά, γιατί ζοΰσαν μακριά άπό τό νοσοκομείο και ζήτησαν
παραπομπή σέ μία τοπική κλινική. Τέσσερις μήνες αργότερα τό παιδί και ή μητέρα εξετάσθη-
καν άπο τόν -ψυχίατρο τής κλινικής, ό όποιος άνέφερε οτι ή Ζακλϊν είχε επιστρέψει στό σχολείο
μετά τή συνέντευξη πού περιγράφεται παραπάνω* ηταν περισσότερο ίκανή νά υπερασπίσει τόν
έαυτό της και νά αντιμετωπίσει τό στρες πού προηγουμένως δέν τό άντεχε. Περαιτέρω θεραπεία
δέν κρίθηκε άναγκαία και ή επανεξέταση μετά άπό δύο χρόνια έδειξε ότι δέν υπήρχαν πλέον
προβλήματα σχετικά με τή σχολική φοίτηση.

Περιστατικό Β
Ή Λίντι, όκτώ ετών, είχε παραπεμφθεί σέ μας λόγω συμπτωμάτων σχολικής φοβίας, μετά
τήν επιστροφή τής οικογένειας στή συνοικία καταγωγής της κοντά στό νοσοκομείο. Μέχρι τότε
είχε άπουσιάσει άπό τό σχολείο γιά 13 μήνες συνολικά, έ'χοντας δεχθεί μία κακή πρόγνωση
στήν παιδοψυχιατρική κλινική τής περιοχής στήν όποία ζοΰσαν τότε. Ή κλινική είχε συστήσει
ψυχοθεραπεία γιά τή Λίντι, άλλά βρισκόταν ακόμα στή λίστα άναμονής.
 Εφαρμογή Οικογενειακών Τεχνικν: Σχολική Φοβία

Στήν οικογενειακή συνέντευξη ήταν παρόντες οί δύο γονείς καί ή Λίντι, ή όποία ήταν τό μι-
κρότερο παιδί, μία άδελφή, 12 ετών, κι ένας αδελφός, 14 ετών. "Ενας μεγαλύτερος άδελφός, 15
ετών, ειχε μόλις ξεκινήσει νά δουλεύει καί δέν πιέστηκε νά προσέλθει.
Άφοϋ γνωριστήκαμε μέ τήν οικογένεια, ρώτησα τή Λίντι γιά τήν εκδήλωση τών συμπτωμά-
των της. Έκείνη κοίταξε αμέσως τή μητέρα μερικές φορές, άλλά όταν πίεσα τή μητέρα νά μήν
άπαντήσει γιά λογαριασμό τοΰ κοριτσιού, ή Λίντι έκλαψε ξεψυχισμένα, αρνήθηκε τήν πρόταση
τοϋ πατέρα νά καθίσει στά γόνατά του και προσκολλήθηκε στή μητέρα της, όπως ένα παθητικό
μωρό, γιά τό ύπόλοιπο τής συνέντευξης. Ό πατέρας φαινόταν άρκετά αγχώδης καί νευρικός,
άλλά ήταν διορατικός, εύθυς καϊ περισσότερο άντικειμενικός γιά τίς άνάγκες τών παιδιών άπ'
ό,τι ή μητέρα. Ειχε θελήσει νά στείλει πάλι τή Λίντι στό σχολείο λίγο μετά τήν πρώτη εμφάνιση
τής άρνησης της, άκόμη κι άν αύτό τήν αναστάτωνε, άλλά οί ψυχίατροι τόν είχαν συμβουλεύσει
νά μήν τό κάνει. Ό πατέρας είπε ότι ειχε ασκήσει πίεση στό 14χρονο άγόρι, όταν εκείνο είχε ένα
επεισόδιο σχολικής φοβίας σέ σχεδόν ίδια ηλικία μέ τή Λίντι, καϊ στή συνέντευξη τό άγόρι
παραδέχτηκε ότι παρότι ήταν θυμωμένος μέ τόν πατέρα του έκείνη τήν εποχή, τώρα τόν
εύγνωμονοΰσε γιά τήν αύστηρότητά του.
Καϊ οί δύο γονείς περιέγραψαν πώς έτειναν νά εστιάζουν τήν άγάπη καϊ τήν προσοχή τους
στό μικρότερο παιδί, τους ήταν σχεδόν άδΰνατο νά άντιληφθοϋν ότι αύτό μεγάλωνε, μέχρι νά
γεννηθεί τό επόμενο μωρό, οπότε ξαφνικά τό έβλεπαν πιό αντικειμενικά. Έν προκειμένψ ήταν
ενδιαφέρον νά μάθουμε ότι ή έναντίωση τοΰ άδελφοϋ κατά τής σχολικής φοίτησης ειχε σταμα-
τησει τήν ήμερα πού γεννήθηκε ή Λίντι, σάν νά είχε αποσυρθεί κάποια προβολή. Γιά τή χαρα-
κτήρα1^ εκδήλωση τών συμπτωμάτων περίπου στήν ήλικία τών εξι έτών ό πατέρας περιέγραψε
άπολάμβανε νά τά νταντεύει καί νά τά άγκαλιάζει έως αύτή τήν ήλικία, δταν τά αυναισθήματά του
ξαφνικά άλλαζαν καί τον έκαναν νά τα απωθεί, άπαιτώντας άπο αύτά νά Αρχίσουν ξαφνικά νά
ωριμάζουν. Καί τά δύο άλλα παρόντα παιδιά νόμιζαν οτι οί γονείς ήταν πολύ μαλακοί μέ τή
Λίντι, λέγοντας δτι ήταν κακομαθημένη καί γλίτωνε πολλές φορές τήν τιμωρία. Ή Λίντι
φαινόταν νά άποδέχεται δλη αυτήν τή συζήτηση δίχως δυσφορία καί άπα- ντώντας σέ σχετική
ερώτηση είπε δτι άνησυχοΰσε μήπως συνέβαινε κάποιο ατύχημα στή μητέρα της όσο εκείνη
έλειπε μακριά της, κι δτι ό κύριος φόβος της γιά τό σχολείο ήταν δτι θά τής έβαζαν τίς φωνές οί
δάσκαλοι.
Συμφωνήσαμε μέ τά αδέλφια της οτι ή Λίντι ήταν έτοιμη νά έπιστρέψει στό σχολείο, τονί-
σαμε τή δυσκολία πού είχαν περιγράψει καί οί δύο γονείς, δηλ. δτι δέν επιτρέπουν στό μικρό-
τερο παιδί νά μεγαλώσει, καί τούς ενθαρρύναμε νά αφοσιωθούν περισσότερο στή μεταξύ τους
σχέση καί λιγότερο στή Λίντι. Ή κύρια ευθύνη γι αύτό ανατέθηκε στον πατέρα πού ήταν σέ
μεγάλο βαθμό ό γονέας μέ τή μεγαλύτερη έναισθησία. Καθώς ή Λίντι ειχε φανεί νά είναι άρκε-
τά Αναστατωμένη στή διάρκεια ενός μέρους τής συνέντευξης, ησυχάσαμε δταν μάθαμε άπό έ-
ναν ψυχολόγο μίας άλλης κλινικής, ό όποιος εξέτασε τή Λίντι μετά άπό αίτημα μας γιά νά α-
ποφασιστεί ποιο τοπικό σχολείο θά ήταν τό καταλληλότερο γι αύτήν, δτι τό κορίτσι «αντιμε-
τώπιζε άρκετά θετικά τήν επιστροφή της στό σχολείο» καί δέν έδινε καθόλου τήν έντυ'πωση δτι
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 345

άπλα τήν εξανάγκαζαν. Ή Λίντι πράγματι επέστρεψε στό σχολείο χωρίς καμία δυσκολία, άλλά
ή μητέρα, ή κινητοποίηση τής οποίας φαινόταν επισφαλής, προσχώρησε σέ μία όμάδα μητέρων
γιά περαιτέρω ύποστήριξη. Ή επανεξέταση τρία χρόνια άργότερα έδειξε κανονική σχολική
φοίτηση.

Καί τά δύο αύτά περιστατικά διαφωτίζουν πολύ καθαρά τόν τρόπο μέ τόν όποιο αύτά τά
παιδία γίνονται δέκτες τής προβολής ενός διασπασμένου, απαρνημένου, παιδικού στοιχείου τής
προσωπικότητας τοϋ γονέα, καί πώς αύτό δένει τό γονέα μέ τό παιδί μέ παλινδρομικό τρόπο
(καί αντιστρόφως αντίστοιχα) μέ μία αντίστοιχη εξασθένιση τών συζυγικών δεσμών.

2° είδος: ό θεραπευτής πρέπει να μοιράζεται το καθήκον τής παρουσίασης

τής πρόκλησης με τούς γονείς

Σέ αύτήν τή δεύτερη κατηγορία οί γονείς είναι επαρκώς κινητοποιημένοι νά αποκτήσουν

τόν έλεγχο τής κατάστασης καί νά άποχωριστοϋν άπό τό παιδί, άλλά είναι ανίκανοι νά
πείσουν τούς εαυτούς τους νά τό κάνουν αύτό άκόμη καί μέ ύποστήριξη.
Συνήθως οί μητέρες είναι περισσότερο άκαμπτες κα\ άμφίθυμες, οί πατέρες περισσότερο
παθητικοί άπ' δ,τι οί γονείς στήν πρώτη κατηγορία καϊ είναι άνίκανοι νά υιοθετήσουν μία πιο
αυστηρή γραμμή. Τό καθήκον νά τεθεί τό παίδι αντιμέτωπο μέ τήν πρόκληση νά εγκαταλείψει
τήν ισχυρή άπαίτησή του για μία απόλυτη προσκόλληση στή μητέρα πρέπει νά εκτελεσθεί άπό
τό θεραπευτή, άν και αυτό Υποστηρίζεται άπό τούς γονείς, οί όποιοι γίνονται σύμμαχοι του σ'
αύτή τήν αποστολή. Αύτό μπορεί νά γίνει καθιστώντας σαφές ότι τό παιδ νι θά τοποθετηθεί σέ
οικοτροφείο εάν δέν επιστρέψει στό σχολείο, μία τεχνική πού όχι μόνον εκπληρώνει μία
λειτουργία πού απέτυχε νά εκτελέσει ό πατέρας (νά παρέμβει μεταξύ παιδιού καϊ μητέρας και
νά προκαλέσει ρήξη στήν αρχική προσκόλληση ώς μέρος τοϋ οικογενειακοί) καϊ συζυγικού του
ρόλου), άλλά βασίζεται στή μορφή μέ τήν όποία εκφράζεται τό υποκείμενο πρόβλημα καϊ στό
πραγματικό κύρος καϊ τήν εξουσία τοϋ θεραπευτή εντός τοϋ ιατρικού καϊ τοϋ εκπαιδευτικού
συστήματος.

Περιστατικό Γ
Ή Σσΰζαν, 11 ετών, άρνοϋνταν νά πάει στό σχολείο γιά 13 μήνες τήν εποχή τής παραπομπής
της στό νοσοκομείο γιά μία δεύτερη γνώμη. Ζοΰσε σέ μία μακρινή περιοχή καϊ ειχε λάβει
προηγουμένως ψυχοθεραπεία άπό τόν ψυχίατρο τής τοπικής κλινικής, άλλά ειχε άρνηθεϊ νά τή
 Εφαρμογή Οικογενειακών Τεχνικν: Σχολική Φοβία

συνεχίσει μετά άπό μία κοινή συνέντευξη στήν όποία εκείνος ειχε επικρίνει τή μητέρα. Ή μητέ-
ρα συνέχιζε νά προσέρχεται στήν τοπική κλινική γιά συνεντεύξεις μέ τόν ψυχιατρικό κοινωνικό
λειτουργό. Υπήρχαν πολλά χαρακτηριστικά τοϋ συνηθισμένου προτύπου σχολικής φοβίας.
Στήν αρχική οικογενειακή συνέντευξη μαζί μας ή μητέρα παρουσιάστηκε ώς μία αρκετά αυ-
στηρή, μή δοτική καϊ επικριτική γυναίκα, ή όποία παρ' όλα αυτά ήταν ανίκανη νά είναι πραγ-
ματικά αυστηρή. Ό πατέρας ήταν παθητικός, κατευναστικός καϊ ειχε καϊ ό ίδιος υποφέρει άπό
σχολική φοβία ώς παιδί* ήταν σαφώς ανίκανος νά αναλάβει ό ίδιος έναν πιο ενεργητικό ρόλο.
Άν καϊ ή συζυγική σχέση ήταν περιορισμένη, ήταν σαφώς ικανοποιητική και γιά τους δύο γο-
νείς καϊ ήταν απίθανο νά αλλάξει. Περιέγραφαν τή Σούζαν ώς αγχώδη καϊ θλιμμένη, άλλά ε-
κείνη δέν εμφάνιζε καμία χαρακτηριστική ένδειξη, άλλά στήν πραγματικότητα φαινόταν πει-
σματάρα καϊ χειριστική, δέν απάντησε σέ μερικές άπό τις απαντήσεις μου, κοιτούσε έξω άπό τό
παράθυρο καϊ γενικά δέ συνεργαζόταν. Όταν εστίασα σ' αύτήν τή μή λεκτική επικοινωνία παρά
στήν περιγραφή τής οικογένειας γιά τή Σούζαν, εκείνη φαινόταν εξοργισμένη καϊ άρχισε νά
άντιστέκεται περισσότερο, ένα άποδεικτικό στοιχείο πού χρησιμοποιήθηκε επίσης γιά νά τεθοΰν
ή Σούζαν καϊ οί γονείς της αντιμέτωποι μέ τήν επιθυμία της νά ελέγχει τήν κατάσταση. Ό
μεγαλύτερος της αδελφός, ό όποιος συμμετείχε επίσης, είπε ότι πίστευε πώς ή Σούζαν ήταν
χειραγωγός κι οτι συνήθως έπιτύχαινε νά επιβάλλεται στους γονείς.
Δήλωσα ότι ή Σούζαν δέν υπέφερε σαφώς άπό καμία άσθένεια καϊ ότι ή ιατρική κάλυψη θά
αποσυρόταν άμεσους. Πρόσθεσα ότι ήμουν σχεδόν σίγουρος ότι θά τμαν ίκανή νά επιστρέψει στο
σχολείο, χορήγησα κάποια φαρμακευτική αγωγή (πού θά περιγραφεί αργότερα) γιά νά
καθησυχάσω τούς γονείς ότι το όποιο υπολειμματικό άγχος θά εξαλειφόταν, άλλά τούς είπα όχι
πολύ ευχαρίστως θά τούς βοηθούσα συνιστώντας ένα οικοτροφείο εάν παρουσιάζονταν κάποια
Αδικαιολόγητη δυσκολία. Παρά τήν παράφορη οργή της όταν έρχονταν Αντιμέτωπη μέ
αυστηρή εξουσία, ή Σούζαν φαινόταν φιλική, Ανοικτή καϊ χαλαρωμένη προς τό τέλος τής συ-
νέντευξης καϊ φεύγοντας μου χαμογέλασε θερμά.
Όταν τούς εξετάσαμε γιά δεύτερη φορά μετά άπό δύο εβδομάδες, οί γονείς Ανέφεραν ότι
«ειχε Αλλάξει εντελώς», ήταν «άλλος άνθρωπος». Ειχε επιστρέψει στό σχολείο, ήταν
ευτυχισμένη καϊ δέν εμφάνιζε κανένα πρόβλημα στή σχολική της φοίτηση. Φαινόταν πράγματι
πολύ διαφορετική, εμφανιζόταν πρόσχαρη, ζωηρή, τά μάτια της έλαμπαν, ειχε αυτοπεποίθηση
και φαινόταν σημαντικά πιό ώριμη. Οί γονείς της άνέφεραν ότι ειχε εκδηλώσει αυξανόμενη
άπροκά- λυπτη επιθετικότητα, λέγοντας «όχι» στά πάντα στή διάρκεια τής εβδομάδας μετά τήν
πρώτη οικογενειακή συνεδρία, μέ αποκορύφωμα ένα φρενιασμένο διαπληκτισμό μέ τή μητέρα
της επειδή φορούσε τό παλτό της, Ή μητέρα τελικά έχασε τήν ψυχραιμία της καϊ κατάφερε νά
χρησιμοποιήσει τό θυμό της εποικοδομητικά. Τήν επόμενη ήμερα ή Σούζαν ειχε εμφανιστεί
πρόσχαρη καϊ χαλαρωμένη καϊ ειχε ζητήσει άπό τή μητέρα της νά τήν πάει στό σχολείο. Ή
μητέρα είπε ότι ήταν ή «χειρότερη εβδομάδα τής ζωής της» καϊ αισθανόταν ότι δέ θά είχε
καταφέρει νά διατηρήσει μία αυστηρή στάση Απ' Αρχή μέχρι τέλους, εάν δέν είχε
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 347

προειδοποιηθεί σαφώς ότι μία τέτοια άντίδραση ήταν πιθανή καϊ δέν είχε υποστηριχθεί έκ τών
προτέρων νά παραμείνει άνυποχώρητη.
Ή επανεξέταση άπεκάλυψε ότι ή σχολική φοίτηση τής Σούζαν παρέμεινε απρόσκοπτη γιά
πάνω Από ενα χρόνο, όταν ή μητέρα τηλεφώνησε στό νοσοκομείο, γιατί ή Σούζαν Αρνούνταν
καϊ πάλι νά πάει στό σχολείο. Προσφέρθηκε ένα ραντεβού μ' έναν άλλο ψυχίατρο (επειδή εγώ
καϊ ή συνθεραπεύτρια ψυχιατρική κοινωνική λειτουργός είχαμε φύγει Από τό νοσοκομείο), άλ-
λά αύτό ακυρώθηκε μία εβδομάδα αργότερα Από τή μητέρα, ή όποια Ανέφερε ότι ή Σούζαν συ-
νέχιζε τήν σχολική της φοίτηση κανονικά. Οί σημειώσεις δηλώνουν ότι ή Σούζαν Αρνήθηκε νά
προσέλθει στή συνέντευξη, άλλά οί γονείς εξετάσθηκαν άπό τό συνάδελφο πού μέ διαδέχτηκε
στή θέση, ό όποιος άνέφερε ότι «καϊ οί δύο γονείς περιέγραψαν τόν φόβο τους γιά τήν Σούζαν,
ή όποία έχει τέτοιες τρομακτικές εκρήξεις θυμοϋ όταν αντιμετωπίζει τήν αντίσταση τών γο-
νέων, ώστε ή μητέρα νά αισθάνεται Ανήμπορη καϊ άρρωστη».
Μετά από προσπάθειες περαιτέρω οικογενειακών συνεντεύξεων, μέ τή συμμετοχή τοΰ Αδελ-
φού (ή αναχώρηση τοΰ οποίου γιά ένα μακρινό πανεπιστήμιο ειχε στερήσει τούς γονείς τήν υ-
ποστήριξη του στό χειρισμό τής Σοΰζαν), ό συνάδελφος συνέστησε τοποθέτηση σέ οικοτροφείο,
καθώς ή Σούζαν Αρνοΰνταν τά ραντεβοΰ πού τής προσφέρονταν. Αύτή ή εισήγηση δέν
πραγματοποιήθηκε άπό τις τοπικές αρχές, οί όποιες χειραγωγήθηκαν καϊ τήν τοποθέτησαν σε
ήμερήσιο σχολείο δίχως Αποτέλεσμα. Τελικά, ή Σούζαν παραπέμφθηκε καϊ πάλι στον τοπικό
ψυχίατρο, άπό τόν όποιο λαμβάνει τώρα πιστοποιητικά άκαταλληλότητας γιά σχολική φοίτηση
παρά τήν άρνηση της νά προσέρχεται σέ συνεντεύξεις.
Αύτό είναι ένα καλό παράδειγμα τής δυσκολίας στήν άντιμετώπιση τέτοιων περιστατικών.
δταν ό θεραπευτής δέν μπορεί νά επηρεάσει το σχετικό ιατρικό-κοινωνικό- έκπαιδευτικό δίκτυο
μέσψ εμπιστοσύνης πού καλλιεργείται μέ τή συστηματική συνεργασία.

3° είδος: οί γονείς συνέργου ν πλήρως με to παιδί

'Ένα πιο δΰσκολο πρόβλημα παρουσιάζεται σέ οσα περιστατικά οί γονείς δέ βλέπουν κανένα
πρόβλημα στον εαυτό τους ή στο παιδί, άλλά επιζητούν νά άποσοβήσουν τίς συγκρούσεις στήν
οικογένεια παίρνοντας τό μέρος τοϋ παιδιού ενάντια στο σχολείο ή σέ μία εξωτερική άρχή. Σέ
αύτές τις περιπτώσεις ό θεραπευτής πρέπει νά διαμφι- σβητήσει τίς έντονες καί ισχυρές
φαντασιώσεις τών ίδιων τών γονέων. Ή εξουσία νά τό κάνει αύτό επικυρώνεται άπό τή ρύθμιση
δτι ή ιατρική άδεια εμποδίζει τήν εφαρμογή τοϋ νόμου περί σχολικής φοίτησης.

Περιστατικό Δ
 Εφαρμογή Οικογενειακών Τεχνικν: Σχολική Φοβία

Ή Πάμελα, 12 ετών, είχε εκδηλώσει σχολική άρνηση σέ δύο σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαί-
δευσης καί οί γονείς απαιτούσαν μία άκόμη άλλαγή σχολείου. Κατά τήν άρχική οικογενειακή
συνέντευξη φαινόταν κακόθυμη, θυμωμένη καί χειριστική, άλλά ύπήρχε επίσης περισσότερη
καταθλιπτική συμπτωματολογία άπ' ό,τι στά περισσότερα άλλα περιστατικά καί ή μητέρα ήταν
επίσης ιδιαίτερα αγχώδης καί ανεπαρκής, κι έτρεμε άπό φόβο σέ δλη τή διάρκεια τής συ-
νέντευξης. Χορηγήθηκε ένα άντικαταθλιπτικό γιά τό παιδί καί ενθαρρύνθηκε νά επιστρέψει στό
σχολείο. Μετά τή συνέντευξη ή ψυχιατρική κοινωνική λειτουργός, ή όποία συμμετείχε ώς
συνθεραπεύτρια, μέ ρώτησε γιατί δέν είχα άκολουθήσει τή συνήθη αυστηρή γραμμή καί διαπί-
στωσα ότι δέν μπορούσα νά εξηγήσω γιατί ήμουν τόσο άνεκτικός.
Ή Πάμελα επέστρεψε σταδιακά στό σχολείο καί ισχυριζόταν ότι τά χάπια τήν είχαν βοηθή-
σει, άλλά όταν εξετάσθηκε ένα μήνα αργότερα συμμετείχε άκόμη μόνο μερικώς σέ σχολικές
δραστηριότητες καί φαινόταν νά κάνει περιορισμένες προσπάθειες νά ξεπεράσει τίς δυσκολίες
της, Ή ψυχιατρική κοινωνική λειτουργός σχολίασε καί πάλι τήν ήπιότητά μου άπέναντι στήν
οικογένεια καί άναρωτήθηκε γιά τά κίνητρά μου.
Τρείς μήνες άργότερα ό διευθυντής τοϋ σχολείου παραπονέθηκε ότι ή Πάμελα ήταν άκόμη
χειριστική καί ότι ή μητέρα ερχόταν επανειλημμένα στό σχολείο επικρίνοντας, παρεμβαίνοντας
καί δημιουργώντας προβλήματα. Στήν επόμενη οικογενειακή συνέντευξη καί οί δυο γονεΧς
συνεργοΰσαν ανοικτά μέ τήν Πάμελα στήν αποδοκιμασία τοΰ σχολείου, τοϋ καθηγητή καί
εμμέσως τοϋ νοσοκομείου καί τοϋ έαυτοϋ μου. Τότε άμφισβήτησα τή χειριστική καί άντιστα-
σιακή στάση τών γονέων άλλά και τής Πάμελας, «τοϋς άπηύθυνα προειδοποίηση» κάι είπα οτι
ή Πάμελα δεν επέστρεφε αμέσως στο σχολείο σέ τακτική βάση, θά φρόντιζα νά ληφθούν δικαστικά
μέτρα. Στήν αρχή υπήρξε σφοδρή διαμαρτυρία καΧ άρνηση οτι δέ συνεργάζονταν, ή άποία
παραχώρησε τή θέση της στή συνεργασία μόλις άντιλήφθηκαν ότι δέν τούς χειραγωγούσαμε.
'Ένα μήνα άργότερα ή Πάμελα φοιτούσε κανονικά στο σχολείο της καΧ φαινόταν καλά. "Έ-
να μήνα μετά άπ! αύτό (ή τελευταία συνέντευξη πρΧν φύγω άπο τδ νοσοκομείο) συμμετείχε κα-
νονικά στο πρόγραμμα τοϋ σχολείου, ειπε ότι άπολάμβανε το σχολεΧο, καΧ τόσο εκείνη οσο
καΧ ή μητέρα της ανέφεραν ότι δέν υπήρχαν άλλα παράπονα ή συμπτώματα. *Ηταν πρόσχαρη
καΧ φιλική, φαινόταν σκληρότερη άντΧ γιά ανώριμη καΧ μαλακή καΧ είπε ότι μπορούσε νά
υπερασπίζεται τον εαυτό της καλύτερα ενάντια στ' άλλα παιδιά. Είπαν ότι μέ είχαν συγχωρέσει
γιά τήν οδυνηρή αντιπαράθεση καΧ αισθάνονταν ότι αύτή τοϋς είχε βοηθήσει τελικά. Συμφω-
νήθηκε ότι εκείνοι ή τό σχολεΧο θά επικοινωνούσαν μέ τό συνάδελφο πού θά μέ διαδεχόταν σέ
περίπτωση άνάγκης, άλλά δέν άκοΰσαμε κανένα άλλο νέο τους.

4° εΐδος: σκασιάρχες που παραπέμπονται γιά σχολική φοβία

 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 349

Αύτή ή όμάδα αποτελείται άπο σκασιάρχες, όπως προσδιορίζονται άπό τό Hersov, άλλά ειτε
εμφανίζουν κάποια πρόσμειξη συμπτωμάτων τής σχολικής φοβίας ειτε παραπέμπονται άπό
σχολεία ή υπηρεσίες πού προτιμούν νά αποφύγουν νά λάβουν πειθαρχικά μέτρα
χρησιμοποιώντας μία διάγνωση πού μεταθέτει τήν ευθύνη γιά τό παιδΧ στοϋς ιατρούς.
Υπάρχουν ελάχιστες ενδείξεις κατάθλιψης, άγχους ή ένοχης καϊ οί γονεΧς συχνά ενθαρρύνουν
ανοικτά τό παιδί νά παραμένει στό σπίτι προς δικό τους όφελος. Οί γονεΧς δέ συνεργάζονται
συνήθως μέ τΙς ψυχιατρικές ύπηρεσίες και ό πατέρας συχνά δέν προσέρχεται καθόλου.

Περιστατικό Ε
Ή Μάργκαρετ, 12 ετών, άπουσίαζε άπό τό σχολεΧο γιά τέσσερις μήνες, μέ διακεκομμένη
φοίτηση γιά μεγάλο χρονικό διάστημα. Από τότε πού ειχε μετακινηθεΧ στό σχολείο δευτερο-
βάθμιας εκπαίδευσης, ειχε γίνει άπειθής καϊ είχε αρχίσει νά μένει εξω έως άργά τήν νύκτα, ώ-
στε οί γονείς άναγκάζονταν συχνά νά ψάξουν στήν γειτονιά γιά νά τή φέρουν σπίτι. 'Ένας με-
γαλύτερος αδελφός είχε ένα παρόμοιο ιστορικό καϊ τελούσε ύπό δικαστική επιτήρηση άφότου
ειχε κατηγορηθεΧ γιά κλοπή. Ό πατέρας δέν προσήλθε σέ μία διαγνωστική συνέντευξη (ένα
πολύ σπάνιο γεγονός καΧ συνήθως ένα πολύ σημαντικό στοιχείο σέ κάθε περιστατικό, όταν
συνέβαινε αύτό) και ή μητέρα -μια σκληρή, αυταρχική γυναίκα- φαινόταν νά συνεργεί άπρο-
κάλυπτα μέ τό κορίτσι ενάντια στον πατέρα και τό σχολείο.
Ή χρήση μίας τεχνικής παρόμοιας μέ εκείνη πού περιγράψαμε ήδη γιά τά περιστατικά τοϋ
ου
3 είδους ειχε ώς άποτέλεσμα τήν επιστροφή στό σχολείο, άλλά ή διεύθυνση εκπαίδευσης καΧ
τό σχολείο προειδοποιήθηκαν οτι τό πρόβλημα άφοροϋσε στό σκασιαρχείο καΧ ότι θά έπρεπε
νά υπάρχει στενή επιτήρηση τής σχολικής παρουσίας τοϋ -κοριτσιού μέ πειθαρχικά μέτρα, εφό-
σον τό κορίτσι άρχιζε πάλι νά άπουσιάζει.
Στήν πραγματικότητα τό σχολείο άμέλησε νά παρακολουθεί τήν παρουσία της κι άργότερα
μάθαμε οτι ή Μάργκαρετ απουσίαζε συχνά γιά νά βοηθήσει τή μητέρα της στό σπίτι. Δέν έγιναν
δεκτές οί προσπάθειες νά παραπεμφθεί έκ νέου ώς ιατρικό πρόβλημα.

Ή άναγκαιότητα νά αποδεχτεί ό θεραπευτής ενα ρόλο πραγματικής

εξουσίας

Είναι σαφές ότι ή προσέγγιση πού περιγράφεται άπαιτει νά είναι ό θεραπευτής

προετοιμασμένος νά άποδεχτει μία θέση πραγματικής εξουσίας άπέναντι σ' αύτές τις
οικογένειες, τούς γονεΧς κα\ τά παιδιά, γιά νά είναι αποτελεσματικός. Άκόμη κανι σέ
περιστατικά τής πρώτης μορφής, όπου ό θεραπευτής δεν αναλαμβάνει πραγματικά ενα γονικό
 Εφαρμογή Οικογενειακών Τεχνικν: Σχολική Φοβία

ρόλο, παρουσιάζει παρ' όλα αύτά ένα σαφές σύστημα άξιών γιά τούς κανόνες πού πρέπει νά
ισχύουν. Όσοι εργάζονται σέ υπηρεσίες παροχής Ιατρικών ή κοινωνικών υπηρεσιών μπορεί νά
δυσκολεύονται νά άναλάβουν αύτό τό είδος δράσης* ασφαλώς αντέβαινε στΧς τάσεις και τΧς
ιδέες πού πρέσβευα εγώ όταν ξεκίνησα νά δουλεύω στον τομέα τής παιδοψυχιατρικής, κάι
χρειάσθηκε νά περάσουν άρκετά χρόνια μέχρι νά νοιώσω άνετα στό ρόλο πού υιοθετώ τώρα:
Αύτή ή αλλαγή έχει επιτευχθεί μέσφ τής χρήσης κοινών οικογενειακών τεχνικών γενικά, οί
όποιες μέ ύποχρέωσαν, όπως καΧ πολλούς άλλους, νά άντιληφθώ τόν καίριο άλλά
παραγνωρισμένο ρόλο τής εξουσίας, τής ιεραρχίας κάί τών ζητημάτων εξουσίας κα\ έλεγχου σέ
οικογένειες καΧ κοινωνικά συστήματα.
Όχι μόνον είναι αναγκαίο νά άποδεχτει ό θεραπευτής έναν εξουσιαστικό ρόλο καΧ μία θέση
προσωπικής ευθύνης έντός τής κοινωνικής ιεραρχίας, άλλά εξαρτάται επίσης άπό τΧς
άντίστοιχες άπόψεις σχετικών φορέων τοϋ κοινωνικού δικτύου -ό ύπάλληλος τής διεύθυνσης
εκπαίδευσης, τό δικαστήριο κ.ο.κ. Δυστυχώς, ή κοινή γνώμη φαίνεται νά μεταστρέφεται σέ
άκραιο σημείο σήμερα σχετικά μ5 αύτό τό θέμα κα\ γίνεται όλο καΧ πιο δύσκολο νά πειστούν
πολλοΧ δάσκαλοι, δικαστικοί καΧ υπάλληλοι τών κοινωνικών υπηρεσιών ότι κάποια
κατάλληλα περιστατικά χρειάζονται μία έξυπνη χρήση %χ\ς έξουσίας κα\ τών ορίων, ακριβώς
όπως άλλα απαιτούν ανεκτικότητα κα\ ενθάρρυνση. Ή πρόσφατη νομοθεσία πού τροποποιεί τή
λειτουργία τοϋ δικαστηρίου ανηλίκων έχει δημιουργήσει περισσότερα προβλήματα.
Ό οικογενειακός θεραπευτής εξαρτάται σέ μεγάλο βαθμό άπό τήν ύποστήριξη και τήν επικοινωνία

μέ κάθε συνάδελφο, ό όποιος μπορεί νά ασχολείται μέ μεμονωμένα μέλη τής οικογένειας πού
περιλαμβάνει ένα μέλος μέ σχολική φοβία, καθώς ή οικογένεια θά εκμεταλλευτεί επιδέξια κάθε
σύγκρουση μεταξύ τών επαγγελματιών. ΕΙδικότερα, ή ■ψυχιατρική όμάδα συνεργατών πρέπει νά
προφυλαχθεί άπό τόν κίνδυνο ό όποιος αναφέρθηκε ήδη στό Δέκατο Τέταρτο Κεφάλαιο γιά τά

προβλήματα τής συνθεραπείας, ότι δηλαδή ή οικογενειακή παθολογία μπορεί νά αναπαραχθεί

στις δικές τους σχέσεις. Οί επαγγελματικές συγκρούσεις σχετικά μέ τήν επιλογή τοϋ
κατάλληλου χρόνου γιά τήν επιστροφή στό σχολείο μπορεί νά είναι ένα σχετικό
προειδοποιητικό σημάδι.
Επιπλέον, γιά νά θεραπεύσει επαρκώς περιστατικά μέ σχολική φοβία, ό θεραπευτής πρέπει
νά κατέχει ό ίδιος μία κατάλληλη θέση στό κοινωνικό σύστημα, δηλ. νά απασχολείται υπό τήν
εργοδοσία τής εύρΰτερης κοινότητας και τελικά νά είναι υπόλογος σ' αύτήν, έστω κι άν ό
θεραπευτικός σκοπός είναι ή ικανοποίηση τών άναγκών τών «άποκλινόντων» μελών της.
Διαπίστωσα ότι δέν είναι δυνατόν νά εφαρμοστούν οί προαναφερθείσες αρχές στήν ιδιωτική
εξάσκηση τοϋ επαγγέλματος, γιατί ό θεραπευτής πληρώνεται κάί συνεπώς ελέγχεται άπό τήν
οικογένεια, ή όποία δέν επιστρέφει κάί συχνά δέν πληρώνει τήν αμοιβή εάν δέν ικανοποιηθούν
οί χειραγωγές απαιτήσεις της. Σαφώς, ή σχολική φοβία γίνεται καλύτερα κατανοητή ώς ένα
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 351

ψυχοκοινωνικό πρόβλημα παρά ώς μία καθαρά ιατρική, ένδοψυχική ή άκόμη κα\

ένδοοικογενειακή διαταραχή·

Έλεγχος ή εξαναγκασμός;

Μπορεί νά προβάλει κάποιος τήν άντίρρηση ότι οί περιγραφόμενες τεχνικές μας ε-

πιστρέφουν σέ μία εποχή, όταν ό εξαναγκασμός, ή βία κα\ ό φόβος υποχρέωναν τό παιδνι νά
επιστρέφει στό σχολείο, άσχετα άπό τό πόσο τρομοκρατημένο κα\ διαταραγμένο μπορεί νά
ήταν. Άν προσφερθεί ή δυνατότητα σ' εκείνους πού έχουν τέτοιες αμφιβολίες νά δοϋν μέ τά
'ίδια τους τά μάτια τή ραγδαία θετική εξέλιξη στήν ύγεία καϊ, τήν ευτυχία τών συγκεκριμένων
παιδιών κάί τών γονέων ή νά άκούσουν τά θετικά σχόλια τών ίδιων τών οικογενειών κατά τήν
επανεξέταση, είναι δύσκολο νά διαψεύσουν όσα υποστηρίζουμε. "Ίσως τό άλλο κύριο
επιχείρημα νά βασίζεται στό γεγονός ό- τι ό εξαναγκασμός και ό φόβος δέν ήταν ποτέ πολτ^
επιτυχείς και ότι οι περισσότεροι άνθρωποι είναι εξοικειωμένοι μέ παραδείγματα παιδιών πού
υπέστησαν νομικές κυρώσεις δίχως επιτυχία.
Τό γεγονός ότι οι τεχνικές πού περιγράφονται έδα> είναι συνήθως τόσο επιτυχημένες όσο
και ψυχολογικά ωφέλιμες βασίζεται στήν ψυχολογική σημασία τής άναληφθείσας
δράσης, ή όποία είναι σχεδιασμένη νά βοηθήσει τήν οικογένεια νά άντιμετωπίσει μία
αναπτυξιακή πρόκληση, τήν όποία ειχε προηγουμένως άποτύχει νά ύπερβει. Δέν είναι ή άπειλή
τού δικαστηρίου ή τής τοποθέτησης σέ οικοτροφείο πού παράγει τήν ούσια- στική
τροποποίηση, άλλά τό γεγονός ότι ένα άτομο πού κατέχει γονική εξουσία εκδηλώνει ενδιαφέρον
κα\ φιλικότητα, άλλά και είναι προετοιμασμένο νά επιβάλει κυρώσεις πού θά προκαλέσουν
μίσος καϊ απόρριψη, άν κα\ παρ5 όλα αύτά εξυπηρετεί τήν οικογένεια νά επιτευχθεί μία
ορισμένη άλλαγή στόν τρόπο λειτουργία της. Αύτή ή άλλαγή είναι μία αύξημένη ανοχή στήν
εμπειρία τού άποχωρισμού, μέσφ μίας ικανότητας νά χωρεί καί νά αντιμετωπίζει τήν όργή πού
προκαλεί ή άπειλή τού άποχωρισμού. Μερικές προσεγγίσεις πού βασίζονται ρητά σέ
συμπεριφοριστικές έννοιες μπορεί νά άξιο- ποιούν παρόμοιους μηχανισμούς, Ή κατά τόν
Kennedy (24) επιτυχημένη επιστροφή στό σχολείο 50 (λιγότερο χρόνιων) περιστατικών
συμπεριλαμβάνει τις έξης οδηγίες; «Κάντε τόν πατέρα νά πηγαίνει εκείνος τό παιδ\ στό
σχολειο...έπιτρέψτε στήν μητέρα νά στέκεται στό διάδρομο, άν δέν μπορεί αλλιώς, ή νά
επισκέπτεται τό σχολείο τό πρωί, άλλά νά μή μένει» (σελ. 288).
 Εφαρμογή Οικογενειακών Τεχνικν: Σχολική Φοβία

Φαρμακευτική αγωγή

Θά πρέπει νά άναφερθεϊ ότι φαρμακευτική άγωγή χορηγούνταν συστηματικά γιά νά

καλυφθεί ή περίοδος επιστροφής στό σχολείο αύτών τών παιδιών. Ακόμη και τό φαινόμενο
placebo έχει κάποια αξία γιατί καθησυχάζει τό παίδι και τούς γονείς κα\ γιατί άποδεικνύει ότι ή
υπηρεσία ύποστηρίζει κα\ ένδιαφέρεται γι αύτές τις οικογένειες, οί όποιες λειτουργούν τόσο
πολύ σέ πρωτόγονα, σχεδόν ψυχωτικά επίπεδα, συμπεριλαμβανόμενης τής μαγικής σκέψης. Θά
πρέπει νά αξιοποιηθεί προφανώς όποια- δήποτε μέθοδος άπαλύνει τήν έπιστροφή στό σχολείο
κα\ μειώνει τήν περιττή δυσφορία.
Ό Frommer (25) διαπίστωσε ότι ένας συνδυασμός ενός αντικαταθλιπτικού (φαινελ- ζίνη) και
χλωρό δ ιαζεποξε ίδιου (Librium) είναι χρήσιμος γι αύτά τά περιστατικά' έχω χρησιμοποιήσει
κυρίως τό δεύτερο, γιατί είναι άποτελεσματικό, όταν ύπάρχει ύπερβο- %ι%οζ φόβος καί
αναστολή τής επιθετικότητας καί τών εχθρικών συναισθημάτων, μία κατάσταση πού είναι
ιδιαίτερα συνηθισμένη σ' αύτή τήν πάθηση. "Ένα χαρακτηριστικό αποτέλεσμα, όπως είδαμε
καθαρά στό Περιστατικό Γ, είναι ότι ή εχθρότητα πρός τούς γονείς, ή όποία εχει μετατεθεί
στούς δασκάλους, επιστρέφει στό πραγματικό της Αντικείμενο καί προκαλεί αυξανόμενη,
ανοικτή σύγκρουση στήν οικογένεια. Οι γονείς χρειάζονται υποστήριξη γιά νά τό αντιμετωπίσουν
καί συνήθως υπάρχει μία άλλαγή στό επίπεδο άνοχής τής επιθετικότητας εντός ολόκληρης τής
οικογένειας, ή όποία παραμένει μετά τή διακοπή τής λήψης τοϋ φαρμάκου.
Είναι συχνά χρήσιμο νά χορηγούνται φάρμακα επιπρόσθετα στή μητέρα, ή καί στούς δύο
γονείς, εφόσον φοβούνται επίσης τήν επιθετικότητα. Γιά τά παιδιά ή άπαι- τούμενη δόση
χλωροδιαζεποξείδιου είναι μεγαλύτερη άπ' αυτήν πού συνίσταται κανονικά καί συνήθως
χορηγώ 5 mg ημερησίως γιά παιδιά κάτω τών 7, καί 10 mg ημερησίως γιά παιδιά άνω τών 7
ετών, ένφ ή άγωγή συνεχίζεται γιά ενα μήνα μετά τήν επιστροφή στό σχολείο.
Πιστεύω οτι αύτή ή φαρμακευτική άγωγή άπό μόνη της βελτιώνει σέ μεγάλο βαθμό τήν
πιθανότητα τής επιστροφής στό σχολείο καί συχνά προλαμβάνει τήν άνάπτυξη τής σχολικής
άρνησης σε περιστατικά πού άντιμετωπίζονται έγκαιρα* άν καί δέν ύπάρ- χουν πρός τό παρόν
έρευνητικά δεδομένα πού νά υποστηρίζουν αύτή τήν άποψη, τό φαινόμενο placebo θά πρέπει
προφανώς νά ληφθεί σοβαρά ύπόψη σέ κάθε προσπάθεια άντιγραφής αύτής τής μεθόδου.

Άλλα θεραπευτικά μέτρα

 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 353

Σέ συνδυασμό μέ τή φαρμακευτική άγωγή παρείχαμε συμπληρωματικά άλλες μορφές

βοήθειας όποτε τό κρίναμε άπαραίτητο. Παρότι θεωρούσαμε δεδομένο ότι τό πρώτο βήμα ήταν
ή άμεση επιστροφή τών παιδιών στό σχολείο, ή τοποθέτηση σέ όμάδες ψυχοθεραπείας βοηθά
τά παιδιά με υπερβολική άναστολή, καί τίς μητέρες νά γίνουν πιό άνεξάρτητες άπό τά παιδιά
τούς. Σπάνια προχωρούσαμε σέ άλλαγή τοϋ σχολείου ή σέ άλλη ειδική εκπαιδευτική ρύθμιση,
καθώς τέτοιες άπαιτήσεις φαινόταν συνήθως νά συνιστούν χειραγώγηση καί μέρος τής
συμπτωματολογίας.
Άλλη μία πολλά υποσχόμενη τεχνική, κατά προτίμηση συνδυασμένη μέ θεραπευτικές
όμάδες γιά μητέρες καί παιδιά, είναι ή πολυ-οικογενειακή θεραπεία. "Οπως περιγράφεται στό
Δέκατο Τρίτο Κεφάλαιο, οί οικογένειες συνεχίζουν νά επεξεργάζονται θεραπευτικά στό σπίτι
τήν επίγνωση πού άποκτοϋν, άλλά στή διάρκεια τών συνεντεύ- ξεων οί συμμετέχοντες είναι
συνήθως πιο Αντικειμενικοί μέ άλλες οικογένειες άπ' δ,τι μέ τή δική τους, καϊ ή θεραπευτική
αποστολή καϊ το ζήτημα τής εξουσίας καϊ του έλεγχου δύναται γι αυτό το λόγο νά άφεθοϋν
περισσότερο στήν όμάδα ώς σύνολο.
'Ένα ιδιαίτερο πλεονέκτημα είναι ό τρόπος μέ τόν όποιο οί γονείς μίας οίκογένειας μπορούν
νά κατανοήσουν καϊ νά βοηθήσουν ένα παιδί μίας άλλης, επειδή είναι ικανοί νά είναι πιό
άποστασιοποιημένοι καϊ ουδέτεροι άπ' ό,τι οί γονείς τού παιδιού1 άλλο ένα πλεονέκτημα είναι ή
δυνατότητα γιά τά παιδιά δλων τών οικογενειών νά αλληλοϋποστηρίζονται καϊ έτσι νά
επιτραπεί στό καθένα νά μιλάει πιό ελεύθερα. Οί μητέρες καϊ οί πατέρες ώφελούνται επίσης άπ'
αύτό τό είδος άμοιβαίας υποστήριξης.

Αποτελέσματα

Μία αναδρομική μελέτη τής έκβασης όλων τών παραπεμπόμενων περιστατικών πού
έξετάσθηκαν στή διάρκεια ενός έτους (1969) στό Νοσοκομείο Παίδων «Βασίλισσα Ελισάβετ»
εκπονήθηκε άπό τή συνάδελφο μου, τήν αείμνηστη κ. Patricia Brierley. Από ένα σύνολο 20
παιδιών πού εμφάνιζαν κάποιο πρόβλημα σχολικής άρνησης καϊ ανατέθηκαν στήν όμάδα
συνεργατών μου, ενα παιδί επέστρεψε στό σχολείο πρίν τή διαγνωστική συνέντευξη. Αλλα 15
παιδιά επέστρεψαν στό σχολείο εντός ενός μηνός άπό τήν αρχική εξέταση (τά περισσότερα άπ'
αύτά επέστρεψαν εντός μίας ή δύο εβδομάδων μετά άπό μόλις μία συνέντευξη, άλλά μερικά
χρειάσθηκαν μία δεύτερη συνέντευξη καϊ ύ- πήρχαν περιστασιακές επιπλοκές πού
καθυστερούσαν τήν επιστροφή, όπως ή άναζή- τηση ενός κατάλληλου σχολείου γιά τό
Περιστατικό Β μετά τήν επιστροφή της στήν περιοχή μας). Ένα κορίτσι παρουσίαζε αρχικά
 Εφαρμογή Οικογενειακών Τεχνικν: Σχολική Φοβία

άκανόνιστη φοίτηση καϊ δέν επέστρεψε σέ τακτική βάση στό σχολείο παρά μετά τήν τέταρτη
συνέντευξη, δέκα μήνες μετά τήν πρώτη εξέταση- αύτό ήταν ένα περιστατικό τής τρίτης
μορφής, όπου ή συμπεριφορά τής οικογένειας καϊ τά δικά μας λάθη στήν άντιμετώπισή της
έμοιαζαν πολύ μέ τό Περιστατικό Δ (τό όποιο δέν εξετάσθηκε στήν πραγματικότητα τή χρονιά
τής μελέτης).
Τρία περιστατικά επέστρεψαν στό σχολείο, άλλά απέτυχαν νά προσέρχονται σταθερά σέ
τακτική βάση. "Ενα άπ' αύτά ήταν στήν πραγματικότητα ένας σκασιάρχης άπό μία οικογένεια
μέ παραβατικές στάσεις, γιά τό όποιο δέν ακολουθήθηκαν άπό τούς παραπέμποντες οί
συμβουλές μας σχετικά μέ τό χειρισμό του. Τό δεύτερο ήταν ένα σχιζοφρενές κορίτσι, μέ
παραισθήσεις καϊ παραληρητικές ιδέες, τό οποίο υποστηριζόταν στήν κοινότητα ελλείψει
κατάλληλων νοσηλευτικών ύποδομών. Τό τρίτο προερχόταν άπο μία χαοτική, πολυ-
προβληματική οικογένεια, όπου άπό δικό μας λάθος δέν προ- γραμματίσαμε ξανά τά ραντεβού
πού δέν είχαν πραγματοποιηθεί. Το άγόρι αύτό ύπέ- πεσε οτήν άντίληψή μας ένα χρόνο
άργότερα, όταν εισήχθη στό νοσοκομείο μας λόγω μιας οργανικής διαταραχής, άλλά μέχρι τότε
ειχε περιέλθει στήν ψυχιατρική φροντίδα τής τοπικής κλινικής, έτσι ώστε δέν άσχοληθήκαμε
περαιτέρω μέ τήν περίπτωση του.
Ή επανεξέταση αύτών τών περιστατικών πού εξετάσθηκαν τό 1969 πραγματοποιήθηκε κατά
τό δεύτερο εξάμηνο τοϋ 1972 άπό τις υπηρεσίες τής σχολικής πρόνοιας, άπό %\c όποιες
ζητήθηκε νά συλλέξουν άπό τά σχολεία πληροφορίες σχετικά μέ τήν επακόλουθη φοίτηση και
επίσης γιά οποιαδήποτε προβλήματα προσαρμογής κα\ γενικής συμπεριφοράς είχαν τυχόν
παρατηρήσει οί δάσκαλοι (26).
Έκτος άπό τή Σούζαν (Περιστατικό Γ), ή όποία μέχρι τότε άπουσίαζε κα\ πάλι άπό τό
σχολείο κάι τό μεταγενέστερο ιστορικό τής όποιας έχει ήδη περιγραφεί, όλα τά 15 παιδιά πού
επέστρεψαν στό σχολείο άμέσως μετά τήν έξέτασή τους είχαν τακτική σχολική παρουσία τόν
καιρό τής επανεξέτασης ή, στήν περίπτωση εκείνων πού είχαν ήδη άποφοιτήσει, είχαν τακτική
παρουσία πριν τήν άποφοίτησή τους (27). 'Ένα κορίτσι ά- ναφέρθηκε ότι εκδήλωνε άγχος κάι
ήταν προσκολλημένο στή μητέρα κανι άλλα δύο είχαν σύντομα χρονικά διαστήματα
αντίστασης στό σχολείο- άπ' αύτά, τό πρώτο (άπό μία μακρινή περιοχή) υποτροπίασε τρία
χρόνια μετά τήν επιστροφή του στό σχολείο έπειτα άπό τή συνέντευξη μαζί μας, άλλά είχε
τακτική παρουσία μετά τήν τοποθέτησή της σέ μία ήμερήσια μονάδα γιά παιδιά μέ δυσκολίες
προσαρμογής* τό δεύτερο (άπό τήν περιοχή μας) ειχε χρειασθεί μόνον ενθάρρυνση άπό τόν
ύπάλληλο τής σχολικής πρόνοιας, ό όποιος ήταν εξοικειωμένος μέ τις μεθόδους μας, γιά νά
συνεχίσει τή φοίτηση, καί στή συνέχεια έλαβε μία επαινετική αναφορά άπο τό δάσκαλο τής
τάξης του.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 356

Τά άλλα μέλη τής αρχικής ομάδας τών 15, ή θεραπεία τών οποίων είχε κριθεί επιτυχημένη,
έλαβαν όλα θετικά σχόλια άπό τά σχολεία τους γιά τήν τακτική τους παρουσία. Στήν
πλειοψηφία τους έλαβαν επίσης θετικά σχόλια γιά τήν τελική προσαρμογή και τις κοινωνικές
τους σχέσεις- όπου δέν συνέβαινε αύτό, ή άναφορά ήταν σύντομη κανι άναφερόταν μόνο στήν
φοίτηση, παραλείποντας κάθε άπάντηση στις ερωτήσεις γιά τή γενική προσαρμογή.
Άπό τά τρία περιστατικά πού θεωρήθηκαν σχετικές αποτυχίες, τό ψυχωτικό κορίτσι στήν
πραγματικότητα σταθεροποιήθηκε σ' ένα σχολείο γιά φιλάσθενα παιδιά πού είναι γνωστό γιά
τήν επιτυχία του στήν άντιμετώπιση μεταιχμιακών περιστατικών- είχε άρκετά καλή φοίτηση
κα\ φέρεται τώρα νά άπολαμβάνει τήν εργασία της σ' ένα γραφείο. Ή φοίτηση τοϋ σκασιάρχη
(Περιστατικό Ε) συνέχιζε νά μήν είναι τακτική. Ή τρίτη «αποτυχία» πού περιήλθε υπό
ψυχιατρική φροντίδα σέ άλλο πλαίσιο συνέχισε νά μήν έχει τακτική σχολική φοίτηση κα\
χρειάσθηκε περιοδική υποστήριξη κα\ πίεση γιά νά επιστρέψει στό σχολείο. Ό ψυχίατρος του
περιγράφει μία συνωμοτική σχέση μεταξύ τοϋ αγοριού καϊ τής μητέρας του και έναν ανεπαρκή
πατέρα, ό όποιος επί τοϋ παρόντος έχει αποκλειστεί άπό τήν οικογένεια χαΐ επιζητάει
ανεπιτυχώς να αποδεχτούν τήν επιστροφή του,
Ό Rodriguez καϊ οι συνεργάτες του (28), χρησιμοποιώντας μια τεχνική πού δίνει έμφαση
στήν έγκαιρη επιστροφή στό σχολεΧο μέ τή χρήση τών κατάλληλων κυρώσεων άπό τις άρχές,
όπου αύτό είναι άναγκαιο, βρήκαν όχι ενώ σχεδόν στό 90% τών περιπτώσεων υπήρχε ένα
επιτυχές άποτέλεσμα σέ παιδιά κάτω τών 11 ετών, τό ποσοστό αύτό έπεφτε σέ μόλις λίγο πάνω
άπό τό ένα τρίτο γιά παιδιά 11 ετών καϊ άνω. Μπορεί γι αύτό τό λόγο νά άξίζει νά καταγραφεί
ότι άπό τα 20 παιδιά πού παρουσιάσαμε εδώ δέκα ήταν κάτω τών 11 ετών καϊ δέκα ήταν 11 καϊ
άνω. Τά εύρήματα δέν εμφάνιζαν καμία διαφορά στό άποτέλεσμα σέ σχέση μέ τήν ηλικία.

Επιφυλάξεις και δυνατότητες γιά περαιτέρω ερευνά

Τόσο τό μοντέλο πού προτάθηκε εδώ γιά νά εξηγηθεί ή φυσιολογική παιδική άνάπτυξη όσο
κάι ή ύπόθεση σχετικά μέ τή διαστρέβλωση πού δύναται νά ύποστει αύτή στήν άνάπτυξη τοϋ
συνδρόμου τής σχολικής φοβίας είναι σαφώς πολύ άπλα καϊ θά χρειαστούν περαιτέρω
άνάπτυξη. Παρ' όλα αύτά ή απλότητα δέν άποτελει μειονέκτημα σέ μία προκαταρκτική
ύπόθεση, επιτρέποντας όντως μία πιο σαφή δοκιμασία καϊ άναγνώριση τών άτελειών της.
Μία πιο σοβαρή κριτική θά μπορούσε νά άπευθυνθεϊ στον άρκετά στερεότυπο ορισμό πού
έχω προτείνει σχετικά μέ τοϋς φυσιολογικούς γονικούς καϊ φυλετικούς ρόλους καϊ ό όποιος
άποδίδει άτελώς τήν άλήθεια ακόμα καϊ στις πλέον «φυσιολογικές» οικογένειες. Σέ οικογένειες
 Εφαρμογή Οικογενειακών Τεχνικν: Σχολική Φοβία

στις όποιες τό παιδί παρουσιάζει σύνδρομο σχολικής φοβίας, τά πλέον δύσκολα περιστατικά,
έστω καϊ χρησιμοποιώντας τις περιγραφόμενες μεθόδους, είναι εκείνα όπου καϊ ol δύο γονείς
εμφανίζουν μία χαρακτηριστική άντι- στροφή τών φυλετικών καϊ γονικών ρόλων, καθώς ό
πατέρας φαίνεται νά έχει λάβει τή «μητρική» θέση εξαρχής καϊ άντιστέκεται σέ κάθε χαλάρωση
αυτής τής προσκόλλησης, ενώ ή μητέρα είναι ό πιο αυστηρός καϊ πιο άποστασιοποιημένος
γονέας πού προσπαθεί άνεπιτυχώς νά εξασθενίσει αυτόν τό δεσμό.
Αναμφιβόλως ή εξήγηση βρίσκεται στή μορφή τών ταυτοποιήσεων τών γονέων μέ τοϋς
δικούς τους γονείς, άλλά ελλείψει κατάλληλου υλικού αύτή ή διάσταση δέν έχει διερευνηθεί
στήν παρούσα μελέτη. Ή άποσαφήνιση είναι πολύ πιθανό νά προέλθει άπό ένα συνδυασμό
κοινών οικογενειακών συνεντεύξεων καϊ άτομικής ψυχοθεραπείας,
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ

να συσχετισθούν οι διαπροσωπικές και ένδοψυχικές διεργασίες- 6 πιο αποτελεσματικός

συνδυασμός κοινής και ατομικής θεραπείας παραμένει επίσης ανοιχτός σέ διερεύνηση.

17. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟΥ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΚΑΙ
ΣΥΖΥΓΙΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

'Ήμουν Θυμωμένος μέ τό φίλο μου: γνωστοποίησα την οργή μου, ή οργή μου ξεθύμα- νε.
"Ήμουν θυμωμένος μέ τόν εχθρό μου: Δέν γνωστοποίησα την οργή μου, ή οργή μου
μεγάλωσε.
Ούίλιαμ Μπλέικ, Ωδές τής Εμπειρίας

Δέν τολμούσε νά δαγκώσει πραγματικά. Όχι οτι φοβόταν πραγματικά τούς άλλους.
Φοβόταν τον εαυτό τον άπαξ καϊ τόν άφηνε ελεύθερο.
Ν τ. Χ Λόρενς, St. Mawr

Γιά νά προσφερθεί μία πλούσια συλλογή ύλικοΌ περιστατικών πού νά διαφωτίζουν πολλά
διαφορετικά είδη προβλημάτων ήταν αναγκαίο νά επιλεγούν περιστατικά στά όποΧα ή
θεραπεία ήταν σχετικά βραχύχρονη. Αύτες οί βραχύχρονες παρεμβάσεις δέν είναι διόλου
άσυνήθιστες γιά τις περιγραφόμενες προσεγγίσεις, δπως Αποδεικνύουν τά δύο προηγούμενα
κεφάλαια, άλλά αύτή ή μορφή τής παρουσίασης οδήγησε σέ μία ύ~ ποτυπώδη εκπροσώπηση
τών πιό εκτεταμένων θεραπειών, ιδίως εκείνων πού Αρχίζουν άπό τήν άντιμετώπιση τοΰ
προβλήματος πού άποδιδεται στά παιδιά κάί σταδιακά μετατρέπονται σέ συζυγική θεραπεία.
Γιά νά καλύψουμε αύτό τδ κενό, στό παρόν κεφάλαιο παρουσιάζουμε μία πιό μακρόχρονη
θεραπεία, μία θεραπεία πού αποτελείται άπό 16 συνεδρίες. Οί συνεδρίες μαγνητοφωνήθηκαν
μέ τήν άδεια τής οικογένειας καί εν γνώσει της ότι τό ύλικό πιθανώς θά χρησιμοποιούνταν γιά
διδακτικούς σκοπούς. 'Επειδή ή παρουσίαση σέ γραπτή μορφή άπαιτει μία οικογένεια πού νά
χρησιμοποιεί σέ μεγάλο βαθμό τή λεκτική επικοινωνία, επιλέχθηκε μία μεσοαστική οικογένεια
μέ εύχέρεια λόγου (δταν μία συνεδρία δύναται νά παρουσιαστεί μέ τή χρήση βιντεοταινίας, ή
όποία καταγράφει τίς μή λεκτικές επικοινωνίες τής οίκογένειας καί τών θεραπευτών, αύτή ή
ανάγκη γιά λεκτική εκλέπτυνση δέν είναι σημαντική).
Άν καί άκούσαμε τίς ηχογραφήσεις, ώστε νά ελέγξουμε καί νά συμπληρώσουμε τίς
σημειώσεις πού καρατούσαμε μετά τή συνεδρία, γιά λόγους χώρου ή άλληλεπίδραση έ- -πρεπε
νά παρουσιαστεί σέ περιληπτική μορφή, άν καί, δπως ελπίζω, μέ επαρκείς λεπτομέρειες γιά νά
μεταδοθεί τό κλίμα τών ζωντανών δοσοληψιών πού περιγράφονται. Περιττό νά λεχθεΧ ότι ή
ταυτότητα τής οικογένειας είναι επιμελώς παραλλαγμένη, άν
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 359

Hat οι αλλαγές σέ λεπτομέρειες έχουν γίνει στο μέτρο τοϋ δυνατοϋ κατά τέτοιον τρό- 3X0
ώστε νά μήν παραποιηθούν σημαντικά οι ψυχολογικές τους επιπτώσεις.

Οικογενειακή δομή

Μία μεσοαστική οικογένεια μέ Ικανοποιητικό μορφωτικό επίπεδο καϊ μέ μία προδιάθεση γιά
διανοητική προσέγγιση των προβλημάτων. Καϊ οι δυο γονείς στις αρχές τών σαράντα ετών.
Πατέρας -καθηγητής μέ πρακτικό αντικείμενο σ' ένα πολυτεχνικό σχολείο, αφοσιωμένος στή
δουλειά περισσότερο άπ' όσο χρειαζόταν πραγματικά ή οίκογένεια, καϊ ίσως κάπως
άπογοητευμένος επειδή δέ δίδασκε σέ ακαδημαϊκό επίπεδο.
Μητέρα -είχε μερική άπασχόληση ώς λογίστρια.
Μαίρη -18 ετών, κόρη άπό τόν προηγούμενο γάμο τής μητέρας, έλειπε γιά πανεπιστημιακές
σπουδές τήν εποχή τών συνεντεύξεων.
Μάθιου -14 ετών, ό παραπεμπόμενος ασθενής.
Μάρκ -11 ετών
Αοϋκ -δύο ετών.

Τό πρόβλημα σύμφωνα μέ to παραπεμπτικό

Τό σχολείο ζήτησε άπό τή σχολική ψυχολόγο τής κλινικής νά δει τό Μάθιου γιατί παρά τήν
υψηλή εύφυΐα καϊ τϊς άκαδημαϊκές του ικανότητες άποτύχαινε νά αποδώσει σύμφωνα μέ τϊς
δυνατότητές του.
Οι καθηγητές του αισθάνονταν ότι θά έπρεπε νά μετακινηθεί σ' ενα πιο άκαδημαϊ- κό
περιβάλλον, στό όποιο θά «ζοριζόταν» περισσότερο άπ' ό,τι ήταν δυνατό στό σχολείο πού ήδη
φοιτούσε, άλλά λεγόταν ότι ό πατέρας του ήταν αντίθετος σ' αύτό λόγω τών ισχυρών του
αρχών Ισονομίας. Έκτος άπό νά κάνει τήν ελάχιστη άπαιτούμενη σχολική εργασία, λεγόταν
επίσης ότι ό Μάθιου ήταν εξαιρετικά εριστικός καϊ υπεροπτικός.
Ή ψυχολόγος διαπίστωσε ότι ό Μάθιου ήταν ένα ικανό άγόρι πού δέν αισθανόταν οτι ειχε
κάποιο πρόβλημα. Κατά τήν άποψή του ol ενήλικοι άσκοϋσαν υπερβολική πίε- ση. Ή
ψυχολόγος παρατήρησε σ' αύτδν σημαντικό φόβο να κομπάζει και μια προδι θεση να
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

αισθάνεται ανεπαρκής και κατώτερος, συνοδευόμενη άπό ισχυρά συναισΕ ματα φθόνου.
Παρότι οί άσυνεπεΐς σχολικές έτειδόσεις του δέν φαινόταν νά όφείλ νται πράγματι σέ
προβλήματα τής προσωπικότητας, ή ψυχολόγος ένοιωθε ότι ή ελλε ψη κινητοποιησής του
μπορεί νά τόν καθιστούσε άκατάλληλο γιά θεραπεία.
Στή συνέχεια ό πατέρας επικοινώνησε μέ τήν ψυχολόγο ελπίζοντας ότι θά δεχθεί ν τόν δει.
Γι αύτό τόν λόγο έκείνη κανόνισε μία συνέντευξη μέ τούς δύο γονείς, στήν c ποία ό πατέρας
άνέλαβε τό μεγαλύτερο μέρος τής συνομιλίας. 'Εξέφρασε τήν άνησυχά του ότι ή σχέση του μέ
τό Μάθιου ήταν κακή καί ότι εκείνος, όπως και οί καθηγητές δυσκολευόταν νά ανεχθεί τήν
ύπεροψία τού αγοριού, οπότε συνήθιζε νά «τόν βάζει στή θέση του». Ό πατέρας έδειχνε
άξιοσημείωτο θαυμασμό γιά τήν εξυπνάδα τού Μάθιου και έδινε τήν εντύπωση ότι ήταν
άρκετά ζηλόφθονος.
Ή μητέρα ήταν αντιθέτως άρκετά υπερπροστατευτική* έτεινε νά ύποτιμςχ τά προβλήματα
τού Μάθιου και αίσθανόταν ότι αύτά εξηγούνταν έν μέρει άπό τό γεγονός ότι ή ίδια ειχε
υποφέρει συχνά άπό ασθένειες καί το άγόρι είχε άντιδράσει άσχημα σ' αύτές.
Όταν τέθηκε τό ζήτημα τής μετακίνησης του σ' ένα πιό άπαιτητικό σχολείο, ό πατέρας
φαινόταν πράγματι πιό πρόθυμος άπ' ό,τι ή σύζυγος του νά εξετάσει τήν πιθανότητα, άν καί
φαινόταν νά ελπίζει ότι ή ψυχολόγος θά τόν βοηθούσε αναλαμβάνοντας τήν εύθύνη γιά τήν
άπόφαση, Ή μητέρα ήταν απρόθυμη νά συμφωνήσει σέ μία μετακίνηση, επειδή θά τόν
άπομάκρυνε άπό τό Μάρκ, ό όποιος φοιτούσε επίσης στό ιδιο σχολείο.
Οί γονείς φαινόταν νά ελπίζουν σέ κάποια μορφή ψυχολογικής βοήθειας, και μολαταύτα νά
τή φοβούνται. Ή μητέρα ανησυχούσε ότι ό Μάθιου μπορεί νά αισθανόταν ιδιαίτερος, άν
κανόνιζαν ψυχοθεραπεία γι αυτόν, αναφέροντας ότι ειχε κλάψει μετά τό ψυχολογικό τεστ και
τής είχε πει: «Δέν είμαι σχιζοφρενής».

'Επακόλουθη διαδικασία

Μετά άπό συζήτηση στό ιατρικό συμβούλιο γιά τά παραπεμπτικά συμφωνήθηκε νά

προσφερθεί στήν οικογένεια μία διαγνωστική ο'ικογενειακή συνεδρία. Στήν πορεία τής
πρόσκλησής τους σ' αύτήν λάβαμε μία επιστολή άπό τή μητέρα πού άφηνε νά εννοηθεί ότι
αίσθανόταν σημαντικό άγχος γιά τό τί θά συνεπαγόταν αύτή καί τήν έπίδρασή της στό Μάθιου.
Γι αύτό τό λόγο κανονίστηκε μία προκαταρκτική συνέντευξη τών γονέων μέ τήν κ. Ρόμπερτς,
τήν ψυχιατρική κοινωνικό λειτουργό, ή όποία θά μοιραζόταν μαζί μου τό καθήκον τής λήψης
συνεντεύξεων άπό τήν οικογένεια κάί θά ενεργούσε ώς συν- Βερσπεύτρια, εφόσον προσφέρονταν
προοδευτικές ο'ικογενειακές συνεντεύξεις.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 362

Σε αύτή τήν προκαταρκτική συνέντευξη ή μητέρα φαινόταν αρκετά ταραγμένη* παρότι ή

ανησυχία της φαινόταν φανερά νά αφορά στούς φόβους ότι ό Μάθιου ήταν, ή θά φανταζόταν οτι
ήταν, σοβαρά συναισθηματικά διαταραγμένος, ήταν φανερό ότι αύτό ήταν μία προβολή τών
δικών της άνησυχιών γιά τόν έαυτό της. Σέ αύτήν τή συνέντευξη ό πατέρας κάλεσε τή μητέρα
νά περιγράψει τίς δυσκολίες κι έκείνη άνέφερε ότι ή σχέση της μέ τό Μάθιου ήταν πάντοτε μία
δυστυχισμένη σχέση, παρότι αισθανόταν ότι ειχε βελτιωθεί πρόσφατα, όταν ό πατέρας ήταν
πιο συχνά στό σπίτι. Ή μητέρα είπε οτι αισθανόταν πώς ό Μάθιου είχε αλλάξει γιά πρώτη φορά
μετά τή γέννηση τοϋ Μάρκ καϊ απέδιδε τίς παρούσες δυσκολίες του στή ζηλοτυπία πού
αναδύθηκε τότε γιά πρώτη φορά κάί στή συνέχεια δέν ξεπεράστηκε πότε μεγαλώνοντας.
Αισθανόταν σαφώς οτι ειχε άπογοητεύσει τό Μάθιου τοποθετώντας τον σ* εναν ημερήσιο
παιδικό σταθμό όσο έκείνη νοσηλευόταν γιά τόν τοκετό τοϋ Μάρκ, κι επίσης επειδή είχε άρρω-
στήσει μετά τήν επιστροφή της, δέν ήταν καθόλου ικανή νά συμπαρασταθεί στό Μάθιου καϊ
ειχε χρειασθεί επιπρόσθετη φροντίδα γιά τόν έαυτό της καϊ τό μωρό. Συνέχισε περιγράφοντας
ότι ό Μάθιου ήταν πολύ δύσκολος ώς νήπιο σέ σημείο πού νά διαπιστώνει τόν έαυτό της νά
τόν μισεί Τά μάτια της γέμισαν δάκρυα κάί ή κ. Ρόμπερτς πρότεινε ότι αίσθανόταν πολύ
ανήσυχη καί ένοχη γιά τό άγόρι, κι έκείνη τό παραδέχτηκε.
Σέ αύτό τό σημείο ανέλαβε τά ηνία ό πατέρας, σάν νά ήθελε νά ανακουφίσει τήν
καταπόνηση τής μητέρας, καϊ είπε πόσο μεγάλο σοκ ήταν νά μάθουν γιά τήν άνησυχία τοϋ
σχολείου γιά τό Μάθιου. Είπε ότι αίσθανόταν εξίσου ένοχος γιά τά προβλήματα, επειδή μέχρι
πέρυσι ξόδευε μεγάλο μέρος τοϋ χρόνου του μακριά άπό τό σπίτι, αφοσιωμένος στή δουλειά
του, καί συχνά τά παιδιά είχαν στερηθεί τή φροντίδα του, επειδή ήταν απασχολημένος μέ τή
δουλειά του άκόμη καϊ στό σπίτι.
Στό υπόλοιπο τής συνέντευξης οί γονείς εξέφραζαν τήν άνησυχία οτι, παρότι είχαν διαβάσει
πάρα πολλά βιβλία ψυχολογίας καϊ, έκαναν ό,τι μπορούσαν γιά νά μάθουν πώς νά είναι κάλοι
γονείς, τά συναισθήματα τους δέν τούς είχαν επιτρέψει νά συμπεριφέρονται μέ τόν τρόπο πού
γνώριζαν ότι ήταν σωστός. Ή μητέρα είπε μέ κάποια συναισθηματική φόρτιση: «Τώρα πού
παρακολουθώ μαθήματα ψυχολογίας, είναι άκόμη πιο δύσκολα».
Παρότι παρέμεναν άμφίθυμοι γιά τήν ιδέα τής ατομικής θεραπείας, επειδή αισθάνονταν ότι
αύτό θά ξεχώριζε τό Μάθιου καϊ θά τόν έκανε νά αισθάνεται χειρότερα, ά- ποκρίθηκαν
πρόθυμα στήν ιδέα τής κοινής οικογενειακής θεραπείας. Συμφώνησαν ότι
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

το πρόβλημα άφορούσε ολόκληρη τήν οίκογένεια καϊ ότι άκόμη και το μικρότερο π δι έπαιζε
κάποιον ρόλο α3 αύτό πού συνέβαινε ατό σπίτι και θά έπρεπε νά συμμετέχε Κανονίστηκε μία
αρχική οικογενειακή συνεδρία μετά άπό τρεις εβδομάδες και σ συνέχεια ή μητέρα μας
έγραψε γιά νά μας ένημερώσει ότι ή οικογένεια ειχε συμφων σει νά προσέλθει, έστω κι άν ό
Μάθιου ειχε αρνηθεί και πάλι ότι είχε όποιαδήπο προβλήματα, καϊ ειχε πει ότι άν καϊ θά
προσέρχονταν, δέ θά μιλούσε γιά τόν έαυτ του.

Αρχική οίκογενειακη συνεδρία

Ή μητέρα άδυνατοΰσε νά προσέλθει, καθώς ειχε εισαχθεί στό νοσοκομείο γιά μία
χειρουργική μικροεπέμβαση, άλλά ό πατέρας ήλθε μαζι μέ τά τρία αγόρια καϊ εξετάσθηκαν άπό
τήν κ. Ρόμπερτς κι εμένα.
Ό πατέρας, ένας πρόσχαρος, εξωστρεφής άνδρας πού μιλούσε άνετα καϊ μέ ευφράδεια -
σχεδόν ύπερβολικά άνετα- σκιαγράφησε άμέσως τήν άποψή του γιά τό πρόβλημα. Κατά τήν
άποψη του τό κύριο πρόβλημα ήταν ή αδιάκοπη άντιζηλία καϊ οι διαπληκτισμοί μεταξύ τού
Μάθιου καϊ τού Μάρκ* έδωσε παραδείγματα τών διαπληκτισμών τους γιά τό πλύσιμο τών
πιάτων καϊ ειπε οτι κατανούσε τόσο κουραστικό πού κατέληγε νά πλένει ό ίδιος τά πιάτα! Ή
μαθησιακή δυσκολία τού Μάθιου αναφέρθηκε επίσης άργότερα, άλλά αύτό τό σύμπτωμα, τό
όποιο ήταν ό φανερός λόγος γιά τήν παραπομπή, καταλάμβανε μία δευτερεύουσα θέση στήν
παρουσίασή του.
Όταν τού ζητήθηκε νά αναπτύξει περαιτέρω τήν περιγραφή του γιά τό πρόβλημα,
περιέγραψε πώς είχαν πρόσφατα κανονίσει νά πάνε διακοπές μέ δύο αυτοκίνητα μέ ένα άγόρι
στό καθένα, επειδή ήταν τόσο δύσκολο νά αντιμετωπίσουν τούς διαπληκτισμούς τους μέ άλλο
τρόπο. Ό Μάθιου διαφώνησε άμέσως μέ τήν περιγραφή τού πατέρα, λέγοντας ότι υπήρχαν
άλλοι λόγοι γιά τή χρησιμοποίηση δύο αύτοκινήτων. Φαινόταν θλιμμένος καϊ χολωμένος καϊ
όταν επισήμανα τόν προφανή θυμό του γιά τόν πατέρα του φάνηκε ενοχλημένος άπό αύτή τήν
πρόταση λέγοντας ότι «άσφαλώς δέν αισθανόταν σάν νά θέλει νά τού κόψει τό κεφάλι» (κανείς
δέν ειχε ύπαινιχθεΧ κάτι τέτοιο). Ό Μάρκ συμφώνησε μέ τό Μάθιου ότι ό πατέρας
παρερμήνευε τή μεταξύ τους σχέση καϊ μας έκανε άμέσως εντύπωση ή σύμπνοια τών δύο
άδελφών ενάντια στον πατέρα, ένω ό πατέρας απέφευγε τό ζήτημα τής δικής του σχέσης μέ τά
άγόρια καϊ έστία- ζε στις μεταξύ τους προστριβές.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 363

Ό εκνευρισμός του Μάθιου φαινόταν να απευθύνεται επίσης καί σ' εμάς καί όταν διερευνήθηκε

αύτό εξέφρασε άρκετή δυσαρέσκεια γιά τήν προσέλευσή του στήν κλινική, λέγοντας ότι
ένοιωθε πώς τό πρόβλημα δέν τή δικαιολογούσε. Καθώς συζητούσαμε αύτό τό ζήτημα, ή
σύγκρουση μεταξύ τού πατέρα καί τοϋ Μάθιου άρχισε νά βγαίνει πιο καθαρά στήν έπιφάνεια,
καθώς ό πατέρας προφανώς αισθανόταν περισσότερη απογοήτευση γι αύτόν άπ' ό,τι τό άγόρι
γιά τόν εαυτό του, καί σέ κάποιο σημείο ό πατέρας είπε ότι «πραγματικά δέ ήθελε νά κτυπήσει
τόν Μάθιου μέ τό ρόπαλο τοϋ κρίκετ» (κανείς δέν είχε ύπαινιχθεΤ ούτε κάτι τέτοιο). Ή σχέση
τους φαινόταν νά γίνεται πιό ζωντανή καί πραγματική όταν έγινε σαφές αυτός ό αμοιβαίος
κρυφός ανταγωνισμός τους.
Ό Μάρκ ετεινε καθ' όλη τή διάρκεια νά άποσύρεται καί νά παρακολουθεί άμέτοχος καί έμεΐς
σχολιάσαμε τή στάση του άλλά καί τήν όψη εύχαρίστησής του καθώς άνα- πτυσσόταν ό
διαπληκτισμός μεταξύ πατέρα καί Μάθιου. Ό Μάθιου συμφώνησε ότι ό Μάρκ φαινόταν νά
εκμεταλλεύεται κάθε διαπληκτισμό γιά τούς δικούς του σκοπούς καί άνέκυψε άπό τή συζήτηση
οτι ό Μάρκ συμπεριφερόταν στό σπίτι σέ μεγάλο βαθμό όπως καί στή συνέντευξη,
άποτυγχάνοντας νά εμπλακεί προσωπικά ή νά άναλάβει τό δικό του μερίδιο εύθύνης γιά τά
οικογενειακά προβλήματα.
"Ένα άλλο δεδομένο πού προέκυψε σέ σχέση μέ αύτό ηταν ή ισχυρή συνείδηση τοϋ
Μάθιου, ή όποία τόν κάνει δυστυχισμένο όταν δέν ικανοποιεί τούς άλλους καί όταν στενοχωρεί
τό Μάρκ ή τή μητέρα του. Συμφώνησε όταν προτείναμε ότι αισθανόταν τόσο περιορισμένος
καί εξαναγκασμένος άπό τό δικό του άγχος καί τίς ένοχες του όσο καί άπό τίς προσδοκίες τών
άλλων. Ό Μάρκ, άπό τήν άλλη πλευρά, θεωρούνταν άπό τήν οικογένεια ότι δέν ειχε άρκετές
ενοχές, ότι τοΰ είχαν επιτρέψει νά γίνει ύπερβολικά εγωιστικός καί νά εκμεταλλεύεται τίς
καταστάσεις πρός όφελος του.
Φαινόταν νά κάνουμε κάποια πρόοδο στή διαφώτιση τοϋ οικογενειακού προτύπου καί πρός
τό τέλος ό πατέρας περιέγραψε πώς ό Μάθιου είχε παραμεληθεί σέ ήλικία τριών ετών, όταν
είχε γεννηθεί ό Μάρκ, Ιδίως επειδή ή μητέρα ειχε εκδηλώσει πνευμονία εκείνη τήν εποχή. Οι
γονείς είχαν επιμείνει άρκετά σ' αύτό κατά τήν προηγούμενη συνέντευξη μέ τήν κ. Ρόμπερτς
καί υπήρχαν προφανώς άρκετές ενοχές γι αύτό.
Τά πιό εντυπωσιακά στοιχεία πού άποκαλύφθηκαν στή συνέντευξη ήταν τό καταθλιπτικό
άγχος τοΰ Μάθιου, ή άντιζηλία του μέ τόν πατέρα του, τήν όποία δέν μπορούσε νά
άντιμετωπίσει, καί ή άντιζηλία τοϋ πατέρα μέ τά δύο άγόρια, τήν όποία ό πατέρας ετεινε νά
μεταθέτει μακριά άπό τόν εαυτό του καί νά τή θεωρεί άντιθέτως ώς άντιζηλία μεταξύ τών
άγοριών. Αναρωτιόμουν επίσης μήπως ό Μάθιου έ'μοιαζε στή μητέρα του, μέ τήν κατάθλιψη
καί τίς πιέσεις πού δεχόταν άπό τή συνείδησή του, ενώ ό εγωισμός κάι ή χαρωπή αμεριμνησία τοϋ
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

Μάρκ είχαν ϊσως άντιγραφεϊ άπο τό παρόμοιο πρότυπο τοϋ πατέρα νά αποφεύγει τά
οικογενειακά προβλήματα.

Δεύτερη οικογενειακή συνεδρία

ΟΙ δύο γονείς καϊ τά τρία παιδιά εξετάσθηκαν από τήν κ. Ρόμπερτς κι εμένα. ,
Υπήρχε μία σημαντική παύση στήν αρχή, σάν νά ύπήρχε μία προσπάθεια άπό τά παιδιά νά
αναγκάσουν τους γονείς νά αναλάβουν τόν ενεργητικό ρόλο. Ό πατέρας ανέφερε ότι ή
κατάσταση ειχε βελτιωθεί πολύ μετά τήν τελευταία μας συζήτηση, ή όποία είχε συνεχιστεί
άργότερα στό σπίτι. Ό Μάθιου κάι ό Μάρκ συμφώνησαν ότι ή συζήτηση ειχε βοηθήσει και ότι
τά πήγαιναν καλύτερα. Όμως φαινόταν ότι ή οίκογένεια δέν είχε εισάγει κατά κάποιον τρόπο τή
μητέρα στή συζήτηση, κι εκείνη είπε ότι δέν ειχε καταλάβει τί ειχε συμβεί στή συνέντευξη*
ανέφερε ότι ένα άπό τά παιδιά τής ειχε πει ότι εκείνη ήταν «πολύ λιγότερο νευρωτική».
Ό πατέρας άνέλαβε καταρχάς τό μεγαλύτερο μέρος τής συνομιλίας, άλλά είχαμε τήν
εντύπωση ότι εξαναγκαζόταν νά αναλάβει μία ενεργητική κα\ ελεγκτική στάση, γιά τήν όποία
τά παιδιά, ιδίως ό Μάθιου, μπορούσαν έν συνεχείςχ νά αισθάνονται ότι δικαιολογημένα
δυσφορούν. Αύτό επισημάνθηκε, άλλά ή απροθυμία τοϋ Μάθιου νά συμμετέχει συνεχιζόταν
καϊ φαινόταν νά εξακολουθεί νά προκαλεί τούς γονείς νά είναι δραστικοί και επικριτικοί
απέναντι του όπότε αποκρινόταν προβάλλοντας αντίσταση εναντίον τους κάι εκφράζοντας τό
παράπονο ότι αισθανόταν «ισοπεδωμένος» άπό τά έξυπνα επιχειρήματα τοϋ πατέρα του. Ή
μητέρα παραπονέθηκε ότι αισθανόταν εξίσου «ισοπεδωμένη» άπό τό Μάθιου* ή άνημποριά καϊ
ή εύπάθειά της ήταν εντυπωσιακές καθ' όλη τή διάρκεια, όπως εντυπωσιακός ήταν καϊ ό τρόπος
μέ τόν όποιο αύτές φαινόταν νά προκαλούν στό Μάθιου μία επιθυμία νά τής επιτίθεται σέ
συνδυασμό μέ τό άγχος νά τό κάνει καϊ μέ μία άντισταθμιστική συγκράτηση. Νωρίτερα, όταν
τής ειχε πει κάτι επιθετικό, εκείνη σχεδόν διαλύθηκε κανι τό πρόσωπο της ζάρωσε, καϊ μετά άπ5
αύτό φαινόταν θλιμμένη καϊ ένοχη.
Γιά κάποιο διάστημα ή άλληλεπίδραση επικεντρώθηκε στό Μάθιου καϊ στόν πατέρα, κυρίως
ώς προς τό άν είναι αναγκαίο γιά τούς γονείς νά είναι «λογικοί». Ό πατέρας ειχε τήν ισχυρή
πεποίθηση ότι οί γονείς πρέπει νά είναι πάντα λογικοί, άλλά ό Μάθιου προφανώς τό
εκμεταλλευόταν αύτό κάνοντας τόν πατέρα νά αισθάνεται ότι είχε άδικο δταν προσπαθούσε νά
«βάλει κανόνες». (Θυμήθηκα ότι πρϊν συναντήσω τήν οικογένεια επαγγελματικά, ό πατέρας
ειχε αντιδράσει σφοδρά σέ μία συνάντηση γο- νέων κάι καθηγητών στο σχολείο του Μάθιου,
στήν όποια ήμουν προσκεκλημένος ώς όμίλητήζ? ενάντια στή δήλωσή μου ότι κατά καιρούς
ήταν αναγκαίο γιά τοϋς γονεΧς νά είναι αυστηροί δίχως νά άνησυχοϋν άν είναι λογικοί. Ό
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

πατέρας προφανώς μέ άμ- φισβητοϋσε καΧ προσπαθούσε νά μέ καταβάλει κάνοντας μέ νά

αίσθανθώ ότι έχω άδι- %ο, ακριβώς όπως έκανε κι ό Μάθιου μέ εκείνον.)
Ήταν εντυπωσιακό πόσο πολύ είχαν έξαιρεθεΧ άπό τήν επικοινωνία ή μητέρα καϊ ό Μάρκ,
άλλά φαινόταν καϊ, οί δύο νά αποκλείουν οί ίδιοι τόν έαυτό τους. Όταν σχολιάστηκε αύτό, ή
μητέρα τό εξήγησε λέγοντας ότι έπρεπε νά δίνει προσοχή στό μωρό, άλλά μετά άπ' αύτό τό
σχόλιο συμμετείχε περισσότερο καΧ ό πατέρας έδινε περισσότερη προσοχή στό παιδί. Ό Μάρκ
άρχισε επίσης τότε νά συμμετέχει στή συζήτηση.
Στή συνέχεια οί γονείς εστίασαν στις συνεχεΧς διαμάχες μεταξύ τοϋ Μάθιου καϊ τοϋ
Μάρκ* ό Μάθιου, είπαν, ήταν πάντοτε ζηλότυπος κάι στρεφόταν επιθετικά στό Μάρκ
κάνοντας τον νά άποσυρθεΐ καΧ νά ορθώσει άμυνες ενάντια στοϋς άλλους. Όμως επισημάναμε
τόν τρόπο μέ τόν όποιο στή διάρκεια τής συνέντευξης όλοι τους επιτίθονταν στήν
πραγματικότητα στό Μάρκ και κανένας δέν τοϋ έδινε τήν ελάχιστη ευκαιρία νά μιλήσει. Σέ
αύτό τό σημείο ένα στοιχείο που ειχε εμφανισθεί σέ τρεις διαδοχικές συνεντεύξεις άπέκτησε
ξαφνικά νόημα γιά μένα: συμπεριφέρονταν όλοι τους σάν ή γέννηση τοϋ Μάρκ νά μήν έχει
γίνει ποτέ αποδεκτή άπό τό Μάθιου κάι σάν κάι οί δυο γονείς νά αισθάνονταν ενοχές γιά τή
σύλληψή του. Ή ερμηνεία μου φαινόταν νά εχει μεγάλο νόημα γι αυτούς και ή κατάσταση
έγινε πολύ πιο ζωντανή. Ό πατέρας παραδέχτηκε ότι ήταν «παντρεμένος» μέ τή δουλειά του κι
ότι ποτέ δέν είχε θελήσει πραγματικά τό Μάρκ. Αύτό ήταν είδηση γιά τή μητέρα, ή όποία
φαινόταν άρκετά σοκαρισμένη. Ό Μάθιου εξέφραζε τήν ένόχλησή του επειδή οί γονεΧς δέν
ζήτησαν τήν γνώμη του πρ\ν συλλάβουν τόν Μάρκ. Αισθανθήκαμε κάποια λύπη επειδή δέν
ύπήρχε χρόνος νά συζητηθεί αύτό περαιτέρω, καθώς ό χρόνος τής συνεδρίας ειχε λήξει, άλλά
είχαμε ελάχιστες άμφιβολίες ότι ή συζήτηση θά συνεχιζόταν εποικοδομητικά στό σπίτι.

Τρίτη οικογενειακή συνεδρία

Όλόκληρη ή οίκογένεια εξετάσθηκε άπό τήν κ. Ρόμπερτς και εμένα.

Ή οικογένεια προσήλθε άργοπορημένη και δικαιολογήθηκε λέγοντας ότι είχαν θελήσει νά
άφήσουν τό Λοϋκ στό σπίτι, γιατί διατάραζε τή συνεδρία, άλλά ή μπέημπι-σί- τερ δέν είχε
εμφανισθεί. Υπήρξε καΧ πάλι μία μακρά παύση στήν άρχή μέ έκδηλο άγχος κανι ένταση. Είπα
ότι ήταν σάν μία «ποδηλατική κούρσα βραδύτητας», όπου ό τε- λευταΐος πού θά ξεκινούσε θά
ήταν ό νικητής. Ό πατέρας ξεκίνησε τή συζήτηση, άλλά παραπονέθηκε οτι δέν ήξερε πώς νά
συμπεριλάβει τήν κ. Ρόμπερτς κι εμένα σ* αυτήν, καθώς είχαν συμβεί τόσα πολλά πού θά
δυσκολευόμασταν νά καταλάβουμε τό σημείο στό όποιο ειχε φθάσει ή οικογένεια, εκτός κι άν
μας ενημέρωναν. Αύτό φαινόταν νά βασίζεται στή δική του άνάγκη νά κατανοεί και νά ελέγχει
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

τόν κόσμο μέσφ τής νόησής του, έτσι ώστε νά μήν μπορεί νά συλλάβει τόν τρόπο μέ τόν όποιο
εμείς χρησιμοποιούμε τό «εδώ και τώρα». Επίσης φαινόταν νά ύπάρχει κάποιο στοιχείο
δυσαρέσκειας καΧ ζηλοτυπίας γιά τή σχέση τής συνθεραπείας μας, σάν νά ήθελε νά τήν
κατανοήσει μέ σκοπό νά τήν ελέγχει, άκριβώς όπως εκείνος καί ή σύζυγος του επέτρεπαν στά
παιδιά νά τούς ελέγχουν.
Ειπε ότι αισθανόταν πώς τά προβλήματα προέρχονταν τόσο άπό τή σύζυγο του όσο κι άπό
τόν έαυτό του, ένώ ή μητέρα τελικά ξεκίνησε τή συνεδρία άναφέροντας ένα όνειρο, στό όποιο
έκείνη ήταν ό Μάθιου, ό όποΧος μαζι μ' έναν πρώην στενό του φίλο, άπό τόν όποιο είχε
άποξενωθει έντωμεταξύ, θά εκτελούνταν άπό ένα εκτελεστικό απόσπασμα. Σκέφτηκα ότι τό
όνειρο απέκρυπτε μία στενή καΧ θετική σχέση, πιθανώς οιδιπόδεια, άλλά παρότι τούς
βοηθήσαμε νά διευκρινίσουν τά συναισθήματά τους, δέ φαινόταν πρόσφορο σ' αύτό τό στάδιο
νά ερμηνευτεί άπό σεξουαλική άποψη.
Όμως σ' αύτήν τή συνεδρία ό Μάθιου, προηγουμένως θλιμμένος καΧ εχθρικός μέ βα-
ρύθυμο καΧ φοβισμένο τρόπο, φαινόταν νά έχει γίνει πολύ πιό φανερά άποφασισμένος καΧ
επιθετικός κυριαρχώντας στήν οίκογένεια. Ή μητέρα είπε ότι στό παρελθόν ή κύρια τριβή ήταν
μεταξύ τού εαυτού της και τού Μάθιου, άλλά αύτό ειχε μετατραπεΧ τώρα σέ μία σύγκρουση
μεταξύ εκείνου και τοΰ πατέρα του. Τό συνέδεσε μέ τό γεγονός ότι ή Μαίρη, ή μεγαλύτερη
έτεροθαλής αδελφή άπό τόν προηγούμενο γάμο της, είχε εγκαταλείψει τήν οικογένεια γιά νά
πάει στό πανεπιστήμιο. Όσο ή Μαίρη ήταν άκόμη στό σπίτι, ήταν έκείνη σάν «τό σάκο τού
μπόξ» καΧ ύπήρχε λυσσαλέα σύγκρουση μεταξύ τής Μαίρης καΧ τού πατριού της' ή μητέρα τό
συνέδεσε αύτό ανεπιφύλακτα μέ σεξουαλικά συναισθήματα, λέγοντας ότι οι πατέρες τείνουν νά
άνησυχούν περισσότερο γιά τή σεξουαλικότητα τών κορών παρά τών υιών τους.
Αφότου ή Μαίρη είχε φύγει άπό τό σπίτι, ή σύγκρουση μετατοπίστηκε και τώρα συνέβαινε
κυρίως μεταξύ τού πατέρα καΧ τού Μάθιου. Στή συνέχεια ή μητέρα δήλωσε ότι καταλάβαινε
τήν κόρη της άρκετά καλά, άλλά δέν μπορούσε νά καταλάβει τά άγόρια «γιά προφανεΧς
λόγους». Αύτή φαινόταν νά είναι άλλη μία ένδειξη ότι βρισκόμασταν στά πρόθυρα μίας
σεξουαλικής συζήτησης.
Ή λογομαχία μεταξύ τοΰ πατέρα καΧ τοΰ Μάθιου έγινε πιό έντονη καΧ ό πατέρας εξέφρασε
αύξανόμενη δυσφορία γι αύτήν. Είπε ότι τόν έκανε νά αισθάνεται άρρωστος καΧ μετά άπό
σχετική ερώτηση είπε ότι τά συμπτώματα ήταν «όπως σέ μία στεφανιαΧα νόσο ίσως, όλες οί
αρτηρίες βουλώνουν κ.ο.κ.». Πρότεινα ότι Μάθιου μπορεί νά αισθανόταν πολύ άνεσταλμένος
π0 σε τ ν
λόγω τοϋ υπαινιγμού τοϋ πατέρα ότι μία εναντίον του επίθεση μ Ρ°^ ° σκοτώσει, καί
άναρωτήθηκα άν ό Μάθιου άνέστελλε τήν έ- ^ιθετικότητά του γι αύτόν τό λόγο. Μετά άπ' αύτή τήν
ερμηνεία ό Μάθιου επιτέθηκε :tib άμεσα καί χλεύασε τόν πατέρα του λέγοντας ότι τά
συμπτώματα οφείλονταν στήν πραγματικότητα στό φθόνο τοϋ πατέρα γιά τίς δικές του (τοϋ Μάθιου)
περισσότερες εκπαιδευτικές εύκαιρίες.
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

Στήν άρχή αύτής τής συνεδρίας ό Μάρκ είχε φανεί πρόθυμος καί γεμάτος προσδοκία,
συμμετέχοντας πολύ περισσότερο άπ' ό,τι προηγουμένως, άλλά είχε σταδιακά αποσυρθεί καί
έπαιζε μέ τό μικρότερο παιδί. Ό Μάθιου εξέφρασε θυμό επειδή ό Μάρκ απέφευγε καί πάλι τή
συζήτηση καί τόν έκανε νά επανέλθει σ' αύτήν αρκετές φορές. Άποκρινόμενος ό Μάρκ
παραπονέθηκε γιά τήν κυριαρχία και τήν έπιθετικότητα τοϋ Μάθιου μ' έναν τρόπο πού
υποδήλωνε δτι αύτό αντανακλούσε τή σχέση μεταξύ τοϋ πατέρα καί τού Μάθιου· ή σχέση
αύτή μέ τις συγκρούσεις της τόν έκανε νά αισθάνεται δτι βρίσκεται στον πάτο τής ιεραρχίας.
Μιλούσε μέ έντονη συναισθηματική φόρτιση.
Σέ αύτό τό σημείο τής συνέντευξης ό πατέρας, ή μητέρα καί ό Μάρκ συνασπίστηκαν, τόσο -
ψυχολογικά όσο και σωματικά, εναντίον τοϋ Μάθιου, ό όποιος Αντιμετωπιζόταν όλο και
περισσότερο σάν νά ήταν ένας τύραννος, τόν όποιο φοβόταν όλη ή οικογένεια. Αύτό
επισημάνθηκε κα\ ή μητέρα παραδέχτηκε ότι αίσθανόταν νά εναντιώνεται στό Μάθιου, άλλά
ταυτόχρονα ταυτιζόταν μέ αύτόν. Αύτό οδήγησε τόν πατέρα νά παραπονεθεί οτι εκείνος καί ή
μητέρα δέν κατάφερναν ποτέ νά συμφωνήσουν σέ κάτι κάί επισημάναμε πώς μία συζήτηση
μεταξύ τών γονέων ήταν ό παράγοντας πού έλειπε έως αύτό τό σημείο στις συνεντεύξεις μας-
φαινόταν νά εισερχόμαστε σ' ένα άλλο στάδιο.
Υπήρξαν περαιτέρω έμμεσες άναφορές στή σεξουαλική σχέση τών γονέων, δταν ό πατέρας
είπε ότι θά ήθελαν νά μπορούν νά έχουν ένα δωμάτιο μόνο γιά τόν έαυτό τους στίς διακοπές,
άλλά ό Μάθιου πάντοτε δυσφορούσε νά μένει μέ τά δύο μικρότερα αγόρια. Ό πατέρας είπε ότι
άνησυχοΰσε πώς θά Αντεπεξερχόταν ή μητέρα δταν εκείνος θά πήγαινε γιά μετεκπαίδευση, ή
όποία θά τόν άνάγκαζε νά λείπει άπό τό σπίτι έκτος άπό τά σαββατοκύριακα, άλλά ή μητέρα
χαμογέλασε καί είπε ότι άνυπομονοϋσε νά έρθει αύτή ή στιγμή -δέν υπήρχαν προβλήματα δταν
ό πατέρας έλειπε μακριά άπό τήν οικογένεια! Πρότεινα ότι ή μητέρα απολάμβανε νά έχει δύο
άνδρες καί νά τούς κάνει νά συγκρούονται μεταξύ τους (τόν πατέρα καί τόν Μάθιου). Παρότι
αύτό ειπώθηκε δύο φορές, εκείνη φαινόταν νά μήν τό καταλαβαίνει καθόλου. Ό Μάθιου δμως
φαινόταν νά επιβεβαιώνει αύτή τήν έρμηνεία περιγελώντας τόν πατέρα καί αποκαλώντας τον
«γέρο 95 χρονών». Ό πατέρας φαινόταν άρκβτά απαρηγόρητος καί ολόκληρη ή οι κογένεια
προσπάθησε νά τον εμψυχώσει λέγοντας κάποια θετικά πράγματα γι αυτόν.
Σέ ολη τή διάρκεια αύτής τής συνεδρίας βρισκόμασταν στά πρόθυρα μίας φανερής
έκφρασης τής οιδιπόδειας σύγκρουσης. Αποφάσισα νά περιμένω γιά νά τούς άφήσοο νά τήν
αντιληφθούν μέ τήν ήσυχία τους.

Τέταρτη οΙκογενειακη συνεδρία

 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

Οι δύο γονείς καί τά δύο μεγαλύτερα αγόρια εξετάσθηκαν άπο τήν κ. Ρόμπερτς και έμενα.
Αύτήν τή φορά είχαν καταφέρει νά αφήσουν τό Αούκ στό σπίτι.
Ή διάταξη τών καθισμάτων ήταν ιδιαίτερα σημαντική, γιατί ό πατέρας ήλθε και έκατσε
δίπλα μου άντι δίπλα στήν κ. Ρόμπερτς κάί μού ειπε: «Αλλάζω θέση σήμερα γιά νά μπορώ νά
κρατάω τό χέρι σας». Υπήρξε ή συνηθισμένη μάχη άποφυγής τής ανάληψης πρωτοβουλίας
στήν αρχή κα\ ό πατέρας πρότεινε αστειευόμενος νά πάρω εγώ τό προβάδισμα ώς «διευθυντής
τών έπικοινωνιών», ''Υστερα μνημόνευσε ενα ανέκδοτο τοϋ Μάθιου, τό όποιο συμπλήρωσε ό
Μάθιου, σύμφωνα μέ τό όποιο ό Μάθιου χαιρόταν πού δέν πήγαιναν σ' έναν ιδιωτικό ψυχίατρο
στήν Όδό Χάρλεϋ, ώστε νά πληρώνουν λεφτά γιά τό τίποτα, άλλά αντιθέτως έρχονταν νά δουν
έμας κα\ «έπαιρναν τσάμπα τίποτα».
Ό πατέρας φαινόταν τώρα νά κάνει μία προσπάθεια νά άνοίξει τό θέμα τοϋ συζυγικού
προβλήματος, επιστρέφοντας στήν προηγούμενη συνεδρία· είχαμε σταματήσει στό σημείο
όπου είχαν αναδυθεί τά προβλήματα μεταξύ τοϋ έαυτοϋ του καί τής συζύγου του. Ή μητέρα
δέν τοϋ προσέφερε καμία βοήθεια γιά τή συνέχιση τής συζήτησης κα\ ό Μάθιου φαινόταν
έπίσης νά συγκρατιέται- αύτήν τή φορά ό πατέρας και ό Μάρκ φαινόταν νά συμμετέχουν πιο
είλικρινά.
Όταν τό επισήμανα αύτό, ή μητέρα ειπε ότι αύτο συνέβαινε επειδή τό πρόβλημα βρισκόταν
στήν πραγματικότητα μεταξύ τοϋ έαυτοϋ της κα\ τοϋ Μάθιου. Ύπήρχαν πολλές αρκετά βίαιες
εικόνες καθώς περιγραφόταν τό πρόβλημα (π.χ. «αστραπές Αστράφτουν ολόγυρα στό
δωμάτιο» κλπ.) και ή μητέρα θυμήθηκε ότι μία ήμερα πού έλειπε ό πατέρας είχε σπάσει μία
σκούπα πάνω στό κεφάλι τοΰ Μάθιου στήν διάρκεια ένός διαπληκτισμού. Ό σεξουαλικός
χαρακτήρας τής σχέσης μεταξύ τοϋ Μάθιου και τής μητέρας ήταν και πάλι εντυπωσιακός και
ήταν σημαντικό ότι ό Μάθιου περιέγραψε τό διαπληκτισμό ώς «έναν άπό τούς γαμημένους
καυγάδες τής μητέρας». Αναφέρθηκε ότι τά παιδιά τά πήγαιναν καλύτερα μέ κάθε γονέα μόνο
του, άλλά όχι όταν οι γονείς ήταν μαζι. Ή κ. Ρόμπερτς επισήμανε πώς φαίνονταν ικανοί νά
λειτουργούν σέ ζευγάρια άλλά ποτέ τρεις μαζι κάι αύτή ή έκφραση τής ζηλοτυπίας καί τής
άνικανότη- τάς τους νά μοιράζονται συνόψιζε σέ μεγάλο βαθμό τήν άλληλεπίδραση. Φαινόταν
νά προσεγγίζουμε ξανά κάι ξανά τά συζυγικά προβλήματα, άλλά εκείνοι συμπεριφέρο- νταν
σάν νά μήν μπορούσαν νά άντιληφθοϋν καθόλου αυτήν τή συναιτιότητα.
Ειχα αίσθανθεΧ σέ όλη τή διάρκεια τής συνεδρίας ότι είχα «χάσει τό καράβι» τήν τελευταία
φορά, γιατί δέν ερμήνευσα πιο άμεσα τήν οιδιπόδεια άντιζηλία μεταξύ τού Μάθιου καΧ τοϋ
πατέρα. Στήν παρούσα συνεδρία τό θέμα συνέχιζε νά επανεμφανίζεται μέ έμμεσους τρόπους,
άλλά ή ευκαιρία γιά μία ερμηνεία δέ φαινόταν νά μοϋ δίνεται ποτέ καθαρά. Παρ5 όλα αύτά ό
Μάθιου άρχισε σταδιακά νά ενεργεί ώς θεραπευτής τοϋ γάμου καΧ τά δύο αγόρια είπαν ότι
επιθυμούσαν οί γονείς τους νά διασκεδάζουν περισσότερο, νά βγαίνουν πιο συχνά έξω άντι νά
άφιερώνουν τόσο πολύ προσοχή στούς ίδιους, στά παιδιά. Οί γονείς φαινόταν άκόμη νά
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 370

άποφεΰγουν μία άμεση σχέση, άποφεύγοντας άκόμη κάί νά κοιτάξουν ό ένας τόν άλλο. Τελικά
τά παιδιά άνέλαβαν έναν πιο ενεργητικό ρόλο γιά νά τους ενώσουν, ό Μάθιου προσέφερε
άκόμη καΧ τό χαρτζιλίκι του ώστε νά μπορέσουν νά πάνε σινεμά μαζί, λέγοντας: «Μπαμπά!
Θά ήθελες νά βλέπεις περισσότερο τή μητέρα; ... Βεβαίως! Θά ήθελες! ... Μαμά! Θά ήθελες νά
βλέπεις περισσότερο τόν πατέρα;... Βεβαίως!»
Οί γονεΧς φαινόταν άκόμη νά άποφεύγουν τό ζήτημα τής δικής τους σχέσης σέ όλη τή
διάρκεια αύτής τής επικοινωνίας καΧ μετά άπ' αυτήν, παρά τις προσπάθειες τών παιδιών, άλλά
ή μητέρα κατάφερε σταδιακά νά εκφράσει μεγάλη καταπνιγμένη πικρία, επειδή ό πατέρας ήταν
απορροφημένος στή δουλειά του στό παρελθόν καί τής είχε άφιερώσει ελάχιστο χρόνο και
προσοχή. Ό πατέρας μίλησε γιά τά καινούρια του σχέδια νά ξοδεύει περισσότερο χρόνο μαζί μέ
τήν οίκογένεια μόλις θά τελείωνε ή με- τεκπαίδευσή του. Γινόταν όλο καΧ περισσότερο
φανερό (έκτος σ' αυτούς τούς ίδιους) ότι οί γονεΧς άπέφευγαν τό ζήτημα τής σεξουαλικής τους
άνικανότητας καί τής -ψυχρότητας, άλλά όλες ot ερμηνείες συναντούσαν τήν ίδια συμπαγή
άρνηση.
Ή τελική λύση τοϋ Μάθιου γιά τό πρόβλημα τοϋ πατέρα, σύμφωνα μέ τήν όποία θά έπρεπε
νά τοϋ «άγοράσουν ένα ήλεκτρικό τρυπάνι», προκάλεσε εκρήξεις γέλιου· τά παιδιά καΧ οί
θεραπευτές σαφώς κατανοούσαν ό ένας τόν άλλο, άλλά οί γονείς άκόμη άπέφευγαν κάπως τό
ζήτημα καί γελούσαν δίχως νά αντιλαμβάνονται εντελώς τό ά- στεΐο.
(Σημείωση: Στίς δύο τελευταίες συνεδρίες άνέκυψε ένα σημαντικό ζήτημα γιά μένα.
Παρότι αισθανόμουν ότι είχα «χάσει τό καράβι» άποτυγχάνοντας νά προβώ σέ μία οιδιπόδεια
ερμηνεία τήν τελευταία φορά, αύτή ή άποτυχία μου φαινόταν να οδήγησε τό
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

Μάθιου νά άναλάβει τήν πρωτοβουλία γιά νά διορθωθεί ό γάμος. Μήπως αύτό σημc νει δτι ή
ερμηνεία όχι μόνον ήταν περιττή, άλλα θά μπορούσε νά είναι και επιζήμια;)
Μία εβδομάδα μετά άπ' αυτήν τή συνέντευξη, ό πατέρας μου έγραψε λέγοντας: <<. σύζυγος
μου κι εγώ εκτιμήσαμε πολύ τις συνεδρίες πού είχαμε μαζί σας, άλλά όπως c ναμφίβολα ήταν
άναμενόμενο γιά σας, αύτές έχουν δράσει ώς καταλύτης όσον άφορί στή δική μας σχέση. Ή
κατάσταση είναι πολύ δύσκολη. Αδημονούμε και οι δύο νά τι διορθώσουμε, άλλά δέν
μπορούμε νά τό κάνουμε αύτό δίχως εξωτερική βοήθεια. Είσαστε σέ θέση νά τό συζητήσετε
μαζί μας αύτό ιδιαιτέρως δίχως τήν υπόλοιπη οικογένεια;»
Ή επιστολή άπευθυνόταν σ' εμένα προσωπικά και ειχε αποσταλεί στήν κατοικία μου κι όχι
στήν κλινική· δέν ήμασταν σίγουροι τί σήμαινε αύτός ό τρόπος επικοινωνίας, έκτος κι άν ό
πατέρας ήθελε στήν πραγματικότητα νά μέ δει δίχως νά είναι παρούσα καϊ ή κ. Ρόμπερτς.
Κανονίστηκε όμως μία συνέντευξη στήν κλινική μέ τό συνήθη τρόπο, άλλά μέ τή συμφωνία οτι
δέν θά έφερναν τα παιδιά μαζί τους.

Πέμπτη οίκογενειακη συνεδρία

01 γονείς εξετάσθηκαν σέ μία κοινή συνέντευξη άπό τήν κ. Ρόμπερτς κι εμένα δίχως τά
παιδιά ένα μήνα μετά τήν τέταρτη συνεδρία.
Ό πατέρας ξεκίνησε και μιλούσε γιά περίπου 15 λεπτά, παρουσιάζοντας μία σαφή καϊ
εύκρινή σύνοψη τού Ιστορικού τού γάμου τους -ύπερβολικά σαφή καϊ εύκρινή γιά νά χωρεί
συναίσθημα καϊ προσωπική συμμετοχή. Ανέφερε πώς οί δύο προηγούμενοι γάμοι του είχαν
διαλυθεί, άλλά ό καθένας τους είχε διαρκέσει περισσότερο άπό τόν προηγούμενο καϊ ό παρόν
γάμος του άντεχε 15 χρόνια τώρα, κάτι πού φαινόταν νά υπονοεί τόσο ανησυχία γιά τήν
ίκανότητά του νά συντηρήσει τό γάμο όσο καϊ κάποιον υπαινιγμό ότι αύτή ή ικανότητα πρέπει
νά βελτιώνεται. Μία κόρη άπό έναν προηγούμενο γάμο τήν ειχε αφήσει στήν κηδεμονία τής
μητέρας της καϊ αισθανόταν σαφώς οτι αύτή ήταν μία μεγάλη απώλεια. Φαινόταν επίσης νά
αισθάνεται άποκλεισμένος άπό τή σχέση τής παρούσας συζύγου του μέ τή Μαίρη, τήν κόρη της
άπό προηγούμενο γάμο, καϊ νά τή ζηλεύει, περιγράφοντας τή μητέρα ώς «προστατευτική», σάν
νά τήν κατηγορούσε ότι υπερασπιζόταν τό κορίτσι εναντίον του. "Υστερα συνέχισε
περιγράφοντας μία εξωσυζυγική σχέση, στήν όποία ειχε εμπλακεί πρίν άπό πέντε χρόνια καϊ
μετά άπό τήν όποία ή σύζυγος του ειχε απογοητευτεί, ειχε αποσυρθεί άπ' αύτόν καϊ υπέφερε ά-
φ συχνές καταθλίψεις. Απ' αύτό το σημείο καί μετά ή σεξουαλική σχέση είχε γίνει μή

Ικανοποιητική.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 372

Όταν σταμάτησε νά μιλάει, ή σύζυγος του, ώς συνήθως, περίμενε, σάν νά ήλπιζε οτι κάποιος

άλλος θά γέμιζε τό κενό καί «θά τήν έβγαζε άπό τή δύσκολη θέση», άλλά τελικά είπε: «Τώρα
θέλετε νά μιλήσω έγώ;» Μετά περιέγραψε τις υποτροπιάζουσες καταρρίψεις της αφότου
άνακάλυψε τήν εξωσυζυγική σχέση τοϋ συζϋγου της. Ήταν σαφές άπό τήν άφήγησή της ότι δέν
ειχε θελήσει νά μάθει τήν άλήθεια και είχε άποφύγει νά παραδεχτεί τί συνέβαινε εκείνο τόν καιρό,
άν και συνειδητοποιούσε πλέον οτι ειχε διαισθανθεί κάτι καί φοβόταν ότι είχε ξεσπάσει στά
παιδιά, φοβούμενη ειδικά οτι ειχε βλάψει τό Μάθιου.
Στήν συνέχεια άρχισαν νά άναδύονται άλλα θέματα. Γιά παράδειγμα, ή άπουσία τοϋ πατέρα
άπό τό σπίτι λόγω υπερβολικού φόρτου εργασίας· ή άφηρημάδα του άκόμη κι όταν ήταν στό
σπίτι λόγω άπορρόφησης άπό τή δουλειά του φαινόταν νά συνδέεται μέ τήν άντίσταση καί τήν
έξέγερσή του ενάντια στήν αίσθηση του ότι βρισκόταν ύπό τόν έλεγχο τής συζύγου του, Αύτό
μέ τήν σειρά του συνδέθηκε στή συζήτηση μέ τήν κυρίαρχη μητέρα του, ενάντια στήν όποία
είχε αποτύχει νά τόν βοηθήσει νά άπα- γκιστρωθεί ό παθητικός πατέρας του. Ή άπορράφησή
του άπό τή δουλειά φαινόταν νά είναι μία άσφαλής καί ελεγχόμενη διανοητική έκφραση τής
έπαναστατικότητας πού αισθανόταν άπέναντι στούς γονείς του καί στή συνέντευξη τό
συνδέσαμε μέ τήν παθητική φύση τής έπαναστατικότητάς του άπέναντι στή σύζυγο του.
Από τή δική της πλευρά ή μητέρα άποκάλυψε τήν άνάγκη της νά έχει τά πράγματα
οργανωμένα, ελεγχόμενα καί προγραμματισμένα, καί εδειξε πόσο συγχυζόταν όταν αύτά
άλλαζαν. ΟΙ ίδεοληπτικές, διαχειριστικές καί περιοριστικές 'ιδιότητες τής άλληλε- πίδρασής της
μέ τήν οικογένεια έγιναν πιό φανερές καί μας εντυπωσίασε ειδικά ό τρόπος μέ τόν όποιο
φαινόταν νά ελέγχει τούς άλλους παρουσιάζοντας μία πικραμένη καί πληγωμένη όψη, παρότι
όταν επισημάνθηκε αύτό φαινόταν νά τό άγνοεΐ παντελώς. Ό πατέρας παραπονέθηκε γιά τόν
τρόπο πού ή σύζυγος του άρχιζε πάντοτε νά άνησυχεί γιά κάτι άπό τή στιγμή πού ξυπνούσε τό
πρωί, καί αύτό τό συνδέσαμε μέ τήν ύποφώ- σκουσα καί άπωθημένη άμοιβαία επιθετικότητα
στή σχέση τους, καί τόν τρόπο μέ τόν όποιο oi φόβοι τους σχετικά μ} αύτήν τούς όδηγοϋσαν νά
προστατεύσουν τή σχέση μέσω τής άπόσυρσης άπό τόν άλλο.
Σέ όλη τή διάρκεια τής συνεδρίας ή μητέρα φαινόταν νά κατηγορεί άκόμη καί νά τιμωρεί τόν
πατέρα γιά τήν άπιστία του, σάν νά άρνοϋνταν νά άποδεχτεί τήν ενοχή καί τήν αύτοκατηγορία
του καί νά τόν συγχωρέσει. Ή συμπεριφορά της υπαινισσόταν ότι ό γάμος ήταν βιώσιμος έως
ότου τόν κατέστρεψε αύτή ή εξωσυζυγική σχέση, άλλά έγώ τό άμςησβήτησα καί είπα ότι όλα
αύτά μοϋ άκούγονταν σάν ό γάμος νά μην είχε αρχί- σε ι ποτέ πραγματικά, οτι δέν -υπήρχε
τίποτα γιά νά καταστραφεί καϊ οτι τώρα χρησιμοποιούσε τό συμβάν τής άπιστιας γιά νά
δικαιολογήσει τήν άποτυχία της νά εμπλακεί προσωπικά. Γιά τόν πατέρα αυτά τά σχόλια ηταν
προφανώς απελευθερωτικά, άλλά στή μητέρα δικαιολογημένα δέν άρεσαν και πολύ.
(.Σημείωση,: Δίχως τά παιδιά, καϊ ιδίως δίχως τήν τονωτική εύθΰτητα τοϋ Μάθιου, ό
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

ρυθμός φαινόταν νά είναι πολύ πιο άργός κάι φαινόταν νά δυσκολευόμαστε πολύ περισσότερο
νά προσγειωθούμε στήν πραγματικότητα. Αναρωτήθηκα μετέπειτα άν ύ- πήρξε πράγματι κάτι
σημαντικό πού δέν μπορούσε νά λεχθεί ενώπιον τών παιδιών.)

'Έκτη οικογενειακή συνέντευξη

Μετά άπό ένα διάστημα δύο εβδομάδων οί γονείς εξετάσθηκαν μαζι δίχως τά παιδιά άπό
εμένα μόνον, καθώς ή κ. Ρόμπερτς απουσίαζε.
Ή κατάσταση ειχε αλλάξει καϊ αύτήν τή φορά ό πατέρας φαινόταν λιγότερο πρόσχαρος,
αύτάρεσκος καϊ άνετος* αντιθέτως φαινόταν γιά πρώτη φορά θυμωμένος, αποφασισμένος,
σχεδόν απελπισμένος. Ξεκίνησε λέγοντας ότι ή σύζυγος του είχε συγχυστεί πάρα πολύ επειδή
είχα πει, καϊ ή κ, Ρόμπερτς ειχε συμφωνήσει, ότι ό γάμος τους δέν είχε άρχίσει ποτέ. Ή σύζυγος
του συμφώνησε ότι τήν ειχε ένοχλήσει πολύ αύτό τό σχόλιο, προσθέτοντας ότι ακουγόταν σαν
νά είχαν σπαταληθεί 15 χρόνια. Ό πατέρας μολαταύτα εξέφρασε άκλόνητα τήν άποψη ότι ή
δήλωση ήταν ούσιαστικά αληθής κι ότι θά μπορούσε κάποιος νά τήν αποδεχτεί θετικά, σάν νά
ήταν τουλάχιστον δυνατή μία αρχή.
Αύτήν τή φορά ό πατέρας ήταν πολύ πιό άπροκάλυπτα επικριτικός άπέναντι στή μητέρα,
περιγράφοντας διαπληκτισμούς πού είχαν σχετικά μέ τά παιδιά, γιά τά όποία φαινόταν νά τής
ειχε επιτρέψει στό παρελθόν νά έχει τήν ελεγκτική έπιρροή στήν άνα- τροφή καϊ τήν
έκπαίδευσή τους, φοβούμενος νά τής εναντιωθεί, άλλά πρόσφατα ειχε αρχίσει νά αναλαμβάνει
τόν έλεγχο, νά τής άντιτίθεται καϊ νά άσκει περισσότερη έπιρροή στά παιδιά.
Συνειδητοποιούσα όλο καϊ περισσότερο τόν τρόπο μέ τόν όποιο ό πατέρας άναστελλόταν καϊ
καθίστατο ανήμπορος άπό τόν ελεγκτικό μαζοχισμό τής μητέρας, διά τοϋ όποιου φαίνεται τόσο
άνήμπορη καϊ εύάλωτη ώστε νά άφοπλίζει τούς άλλους καϊ νά τούς κάνει νά αισθάνονται ότι θά
ήταν άπάνθρωπο νά τής επιτεθούν. Εστίασα σ' αύτό τό σημείο επανειλημμένα στή διάρκεια τής
συνέντευξης καϊ είπα ότι αισθανόμουν τήν άνάγκη νά άναφέρω μία προσωπική άντίδραση στόν
τρόπο συμπεριφοράς της, καθώς φαινόταν νά περιέχει σημαντικές πληροφορίες γιά τή συζυγική
άλ- χηλε^ιδραση. Τόνισα ότι αύτή ή απόκριση δέν άποσκοποΰσε καν νά είναι έκφραση μίας
προσωπικής στάσης άπέναντί της κι ούτε μία επαγγελματική άποψη, άλλά μάλλον μία
άπόκρισή, γιά τήν κατανόηση τής οποίας χρειαζόμουν τή βοήθεια της καΧ ή οποία ίσως νά
διαφώτιζε τήν άντίληψή της γιά τον έαυτό της.
Τότε ανέφερα τή φαντασίωσή μου οτι εάν ήμουν παντρεμένος μαζί της, δέ θά μπο ρούσε νά
ύπάρχει καμία πραγματική σχέση όσο θά επέτρεπα στον έαυτό μου νά ελέγχεται άπο τήν
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

έκφραση τοϋ φόβου, τής ευπάθειας κα\ τοϋ πόνου της, κάι ότι ή μόνη λύση θά ήταν νά
συμπεριφέρομαι τόσο βάναυσα και άσπλαχνα ώστε οί ψευδαισθήσεις της νά συντριβούν.
Ό πατέρας θεώρησε αύτό τό σχόλιο άπελευθερωτικό κάι διαφωτιστικό. Ειπε ότι πράγματι
αισθανόταν άνεσταλμένος μέ άκριβώς αύτό τόν τρόπο κα\ ότι μέσφ αύτοϋ ή μητέρα τόν έλεγχε
πάντα.
Ή μητέρα περιέγραψε πώς τόν περισσότερο καιρό αισθανόταν σάν ένα παίδι πού ήθελε νά
γιατρεύσει τήν άποστέρηση πού είχε υποστεί στή δική της οικογένεια καταγωγής
οργανώνοντας εύχάριστες οίκογενειακές εξόδους, τις όποιες αισθανόταν ότι δυναμίτιζε ό
πατέρας. Συνέδεσα τήν άνάγκη της νά τόν βλέπει ώς ένα παντοδύναμο, παντελώς στοργικό
γονικό πρόσωπο μέ τήν ταυτόχρονη άνικανότητά της νά τοϋ επιτρέψει νά είναι άνδρας, ιδίως
μέ τή σεξουαλική έννοια. Ό πατέρας περιέγραψε πώς μερικές φορές φοβόταν οτι θά τρέλαινε
τή μητέρα κι εκείνη παραδέχτηκε ότι αυτός ήταν πράγματι ένας πραγματικός φόβος γι αύτήν κι
ότι κατά καιρούς αισθάνεται νά άπο- προσωποποιεΤται. (Αύτή ήταν προφανώς ή πηγή τών
φόβων της νά προσέλθει στήν κλινική καϊ νά εκθέσει τήν οικογενειακή παθολογία, τοϋς
όποιους εξέφραζε ό Μάθιου άντ' αύτής στήν άρχή τής θεραπείας μέ τοϋς φόβους του ότι θά
μπορούσε νά είναι «σχιζοφρενής».)
Σέ όλη τή διάρκεια τής συνεδρίας αίσθανόμουν βαθιά τήν άπουσία τής κυρίας Ρό- μπερτς,
επειδή αύτήν τή φορά ή άνάγκη τής μητέρας νά ελέγχει, νά περιορίζει καϊ στήν ούσία νά
εύνουχίζει τόν πατέρα ήταν τόσο έντονη πού αίσθανόμουν υποχρεωμένος νά ύποστηρίξω τόν
πατέρα στήν άντίστασή του εναντίον της. Αισθανόμουν ότι ή μητέρα χρειαζόταν μία γυναίκα νά
πάρει τό μέρος τής σ' αύτήν τή δύσκολη κατάσταση.
(Χτυ-ΐείωστι: Και πάλι δέ φαινόταν νά έχει λεχθεί τίποτα πού δέ θά μπορούσε νά συζητηθεί
ενώπιον τών παιδιών, ή άπουσία τών όποιων φαινόταν άκόμη κάι νά μειώνει τήν
αποτελεσματικότητα τών συνεδριών. Ρώτησα τοϋς γονείς ποιά ήταν ή γνώμη τους καΧ τούς
άφησα νά αποφασίσουν μέ ποιά σύνθεση θά προσέρχονταν τήν επόμενη φορά.)
"Εβδομη οικογενειακή συνεδρία

Μεσολάβησε ένα διάστημα τριών έβδομάδων άπο τήν τελευταία συνεδρία. Αύτήν τή φορά οι
γονείς εμφανίστηκαν μαζί μέ τά δύο μεγαλύτερα άγόρια και εξετάστηκαν άπο έμενα και τήν κ.
Ρόμπερτς, ή όποία ειχε απουσιάσει λόγω ασθένειας άπό τήν προηγούμενη συνέντευξη.
Οι γονείς ξεκίνησαν ρωτώντας γιά τήν υγεία τής κυρίας Ρόμπερτς και μετά σχολίασαν τό
γεγονός ότι είχαν φέρει μαζί τους και τά παιδιά. Νόμιζα ότι είχα αφήσει τό ζήτημα εντελώς
άνοικτό, άλλά οί γονείς ύπαινίσσονταν οτι είχα πει πώς έπρεπε νά έρθουν ή τουλάχιστον ότι
είχαν αισθανθεί ότι ήθελα νά συμβεί αύτό, επειδή ειχα πει οτι «αισθανόμουν ότι χρειαζόμασταν
τήν κοινή λογική τών παιδιών»· μπορεί πράγματι νά είχε συμβεί αύτό.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 375

Ή συζήτηση ξεκίνησε μέ τήν εστίαση στά παιδιά, άλλά ενώπιον τους ή προηγούμενη άνοιχτή
συζήτηση τών προβλημάτων τού γάμου δέν ηταν πλέον ρητή, άν κα\ ήταν άκόμη έμμεσα
παρούσα σέ μία διαφωνία γιά τή σχολική φοίτηση τών παιδιών. Ό πατέρας ειχε επιβάλει τήν
άποψή του κανι ό Μάθιου ειχε μετακινηθεί σ' ένα σχολείο πού ήταν καταλληλότερο νά
άνταποκριθει στις μεγάλες του δυνατότητες, κι έτσι άποχωρί- στηκε άπό τό Μάρκ (τά άγόρια
φοιτούσαν προηγουμένως στό ίδιο σχολείο και ή μητέρα ειχε πει ότι «δέ θά ανεχόταν ποτέ» μία
άλλαγή σχολείου γιά τό Μάθιου).
Τά παιδιά παροτρύνθηκαν άρκετές φορές νά μιλήσουν, άλλά δέ συμμετείχαν είχαμε τήν
εντύπωση ότι άντιστέκονταν σέ μια προσπάθεια τών γονέων νά τά τοποθετήσουν στό επίκεντρο
τής συζήτησης και νά προβάλουν τις συζυγικές τους συγκρούσεις σ' αύτά. Ή κ. Ρόμπερτς
σχολίασε πόσο ζωηρός καί λαμπερός φαινόταν ό Μάρκ αύτήν τή φορά κανι τότε ό πατέρας
περιέγραψε άρκετά εντυπωσιακές πρόσφατες άλλαγές στά δύο άγόρια προς θετική κατεύθυνση.
Ή συζήτηση δέν εξελισσόταν όμαλά, σάν οί γονείς νά απέφευγαν μία αντιπαράθεση, άλλά ή
μητέρα, σαφώς πολύ θυμωμένη άκόμη γιά τόν τρόπο μέ τόν όποιο ειχα ύπο- στηρίξει τόν
πατέρα καί επέκρινα τήν Γδια στήν προηγούμενη συνέντευξη, εξέφρασε κάποια πολύ επιθετικά
σχόλια γιά μένα. Ειπε ότι κατά τή γνώμη της ήμουν «σάν μία θαλάσσια άνεμώνη», έπειδή
φαινόμουν στήν άρχή ένα εγκάρδιο καί άνετο άτομο πού έκανε τούς άνθρώπους νά μέ
εμπιστεύονται, άλλά στή συνέχεια τούς κέντριζα, τούς ρουφούσα τά σωθικά και μετά τά
ξερνούσα! Πρότεινα ότι ή μητέρα ήταν θυμωμένη μαζί μου, άλλά τήν έπαίνεσα γιά τήν πιό
δυναμική καί γεμάτη αύτοπεποίθηση συμπεριφορά της, λέγοντας ότι καλο^σόριζα τήν
ικανότητα της νά μου επιτίθεται κα\ νά υπερασπίζεται τόν έαυτό της άντι νά συμπεριφέρεται
μαζοχιστικά και νά παίρνει μία πληγωμένη όψη. Ή μητέρα φαινόταν εύχαριστημένη μέ αύτή
τήν άπόκριση· ό πατέρας φαινόταν νά έχει επίσης περισσότερη αυτοπεποίθηση και όταν
σχολιάστηκε αύτό, εκείνος συμφώνησε λέγοντας ότι προηγουμένως δέν αισθανόταν ικανός νά
έπιβάλεται.
Ρώτησα άν ή υπόλοιπη οικογένεια ειχε παρατηρήσει καί στή μητέρα άλλαγές παρόμοιες μ5
αύτές πού περιέγραφα, άλλά στήν άρχή όλοι άπέφυγαν νά άπαντήσουν σ' αύτή τήν ερώτηση.
Όμως ό Μάθιου τής επιτέθηκε άργότερα άρκετά σφοδρά κάι ολη ή οικογένεια συμφώνησε οτι
όχι μόνον ήταν οξύθυμη καί δύσκολη όταν ξυπνούσε τό πρωί, άλλά ότι μπορούσε κάι νά
ξεσπάσει μέ βίαιες εκρήξεις θυμοΰ -κάτι πού έως τότε κανείς δέν ειχε τολμήσει νά πει
άπροκάλυπτα. Ή μητέρα έξέλαβε θετικά τό σχόλιο κάι φαινόταν άρκετά ικανή νά υπερασπιστεί
τόν έαυτό της, μία μεγάλη άλλαγή σέ σχέση μέ τήν προηγούμενη άμυντική εύπάθείά της.
Αύτή ή συζήτηση διακόπηκε άπό τόν πατέρα, πού είπε ότι θά ήθελε νά κατανοήσει τή ζήλια
τοϋ Μάθιου γιά τό Μάρκ. Ό Μάθιου αρνήθηκε νά εμπλακεί σ' αυτήν τή συζήτηση, άλλά ό
Μάρκ τοϋ επιτέθηκε άρκετά σφοδρά καί όλη ή οικογένεια φαινόταν πολύ πιο βολεμένη μ5 αύτή
τήν εξέλιξη. Όταν προτείναμε ότι άπέφευγαν ενα πιο γενικό πρόβλημα, 'ιδίως επειδή επηρέαζε
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

τούς γονεΧς, ή πρότασή μας αγνοήθηκε. Τελικά, όταν επέμενα οτι δλη ή οίκσγένεια είχε
δυσκολίες μέ συναισθήματα ζηλοτυπίας, άλλά
τίς άντιμετώπιζαν πάντοτε διατηρώντας μέ άσφάλεια τή ζηλοτυπία επικεντρωμένη στό Μάθιου
καί στό Μάρκ, ή μητέρα παραδέχτηκε οτι είχε έντονα συναισθήματα ζηλοτυπίας στήν παιδική
της ήλικία, ένώ ό Μάθιου είπε οτι πίστευε πώς ή οίκσγένεια τόν χρησιμοποιούσε ώς
άποδιοπομπαιο τράγο γι αύτό τό είδος προβλήματος.
Ή συζήτηση εξακολουθούσε νά εξελίσσεται ομαλά καί τελικά εξέφρασα τήν αίσθηση μου
ότι άποφεύγαμε πάντα νά συζητήσουμε τό γεγονός ότι ή πρωταρχική σχέση στήν οικογένεια
φαινόταν νά είναι αύτή μεταξύ τοϋ Μάθιου καί τής μητέρας, ότι έκεΧ- νος τής συμπεριφερόταν
σάν νά ήταν κτήμα του κι ότι θά ήταν γι αυτόν τό λόγο κατανοητό έάν αισθανόταν ζηλοτυπία
επειδή ή μητέρα γέννησε ένα μωρό (τό Μάρκ) άπό έναν άλλο άνδρα (τόν πατέρα). Αύτή ή
ερμηνεία αντιμετωπίστηκε μέ περαιτέρω άνα- στολή καΧ άποφυγή, άλλά φάνηκε νά επηρεάζει
όσα άκολούθησαν, γιατί ό πατέρας κι ό Μάθιου επέδειξαν τότε μία Ικανότητα γιά εγκάρδια,
αμοιβαία, άνδρική σχέση πού δέν είχε άποκαλυφθεί ποτέ πρίν. Τότε ό Μάθιου επιτέθηκε τόσο
στή μητέρα όσο καΧ στό Μάρκ επειδή άπέφευγαν νά συμμετέχουν σέ πνευματικές συζητήσεις
μεταξύ τοϋ έαυτοϋ του καΧ τοϋ πατέρα. Είπε ότι έμοιαζαν μέ «ανέκφραστα πρόσωπα» όταν
εκείνος κι ό πατέρας τά πήγαιναν καλά καί συζητούσαν κάτι ενδιαφέρον, καί άναρωτήθη- κε:
«Τί βρίσκεται πίσω άπ' αύτά;» Ό Μάρκ άπάντησε: «Άν ήξερες μόνον!»
Ή κ. Ρόμπερτς προέβη στήν ερμηνεία ότι ή μητέρα καί ό Μάρκ αισθανόταν ζηλό- φθονα γιά
τήν καλή σχέση μεταξύ τοϋ Μάθιου καί τοϋ πατέρα καί γι αυτόν τό λόγο προσπαθούσαν νά τήν
καταστρέψουν* εγώ συμφώνησα καί πρόσθεσα ότι ό Μάθιου
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

καί ό πατέρας φαινόταν νά τήν καταστρέφουν στήν πραγματικότητα οί ίδιοι, * προλάβουν

νά το κάνουν οί άλλοι, επειδή φοβόντουσαν τόσο πολύ τή ζηλοφθονία.
Αφέθηκε στήν εύχέρεια τής οικογένειας να αποφασίσει μέ ποιά σύνθεση θά ήθ> νά
προσέλθει στήν επόμενη συνέντευξη κάί ή μητέρα ειπε, κάπως προκλητικά, ότι έφερνε μαζί
της και τή Μαίρη, τήν κόρη της άπό προηγούμενο γάμο, καθώς «θά μπ ρούσε νά έχει κάτι νά
προσθέσει».

"Όγδοη οικογενειακή συνέδρια

Τέσσερις έβδομάδες άργότερα οί δύο γονείς και τά δύο μεγαλύτερα άγόρια εξετάσθηκαν
άπό τήν κ. Ρόμπερτς κι έμενα. Ή Μαίρη, ή κόρη τής μητέρας άπό τόν προηγούμενο γάμο της,
προσήλθε άργοπορημένη, συμμετέχοντας γιά πρώτη φορά.
Ό Μάθιου κατέλαβε τό πιο άνετο κάθισμα κά! δέχθηκε τις κοροϊδίες τών άλλων. Ό πατέρας
ειπε ότι ειχε ακούσει άπό άλλα μέλη τής οίκογένειας πώς ό Μάθιου επρόκειτο νά κυριαρχήσει
στή συνεδρία, άλλά στήν πραγματικότητα εκείνος καθόταν μέ τό κεφάλι σκυμμένο, διάβαζε
ένα βιβλίο κάί αρνούνταν επιδεικτικά νά κάνει όποιοδήποτε σχόλιο.
Μετά τή συνηθισμένη μακρά παύση, ό πατέρας εξέφρασε τήν επιθυμία του νά συνεχίσουμε
νά διερευνούμε τήν έρμηνεία πού ειχε γίνει τήν προηγούμενη φορά, ότι δηλαδή εκείνος κι ό
Μάθιου ήταν αντίζηλοι γιά τήν άγάπη τής μητέρας, άλλά κάτω άπ' αύτό κρυβόταν ή
δυνατότητα γιά βαθιά καί θετική σχέση. Δέν υπήρξε καμία απόκριση άπό κανένα μέλος τής
οικογένειας καί το θέμα αύτό δέ θίχθηκε άπό κανέναν σέ όλη τή διάρκεια τής συνεδρίας μ' έναν
πολύ εντυπωσιακό τρόπο. Ό Μάθιου εκανε ένα άστειο γιά «τό εκκλησίασμα πού συμμετέχει
στούς ύμνους» καϊ προβήκαμε στήν έρμηνεία ότι καθιστά τόν πατέρα του ενα πρόσωπο
εξουσίας ή εναν ιεροκήρυκα καί στή συνέχεια τόν γελοιοποιεί. Τότε ό Μάθιου εκανε κάποια
αστεία γιά τήν -ψυχανάλυση, λέγοντας ότι ήταν «ένοχος άλλά επικαλούνταν τό ακαταλόγιστο»
καϊ, φαινόταν σάν ή σύγκρουση εξουσίας μεταξύ εκείνου καί τοϋ πατέρα του νά μετακινείται
τοίρα στή μεταβίβαση σέ έμενα* αύτό ερμηνεύτηκε.
Ακολούθησε ενα τεταμένο χρονικό διάστημα, στό όποιο όλοι φαινόταν νά άποφεύ- γουν νά
συνεισφέρουν οτιδήποτε, άλλά ό πατέρας φαινόταν γιά πρώτη φορά ικανός νά παραμένει
σιωπηλός, άναγκάζοντας τελικά τούς άλλους νά εκδηλωθούν. Στή διάρκεια αύτοϋ τοϋ
τεταμένου, σιωπηλού χρονικού διαστήματος προσήλθε ή Μαίρη άργοπορημένη, άλλά ούτε κι
έκείνη συνεισέφερε κάτι.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 377

Τελικά αναπτύχθηκε σπασμωδικά κάποια συνομιλία σχετικά μέ τά σχέδια τής οικογένειας γιά
τις διακοπές (σέ παραθαλάσσιο μέρος σέ μία ξένη χώρα), μέ τά όποια ήταν Αντίθετος ό Μάθιου.
Ή Μαίρη είπε δτι νόμιζε πώς θά ήταν εντελώς φυσιολογικό γιά εκείνον νά επιθυμεί νά είναι
μακριά άπό τήν οικογένεια, άλλά ό Μάθιου φαινόταν ανίκανος νά εκφράσει αύτό τό
συναίσθημα άπροκάλυπτα καί φαινόταν νά υπάρχει κάποια σύγκρουση μεταξύ τής επιθυμίας
του νά παραμένει προσκολλημένος καί τήν επιθυμία του νά είναι άνεξάρτητος. Μίλησε γιά τόν
τρόπο πού άπολάμβανε νά παίζει παιχνίδια μέ μπάλα μέ ολη τήν οικογένεια,
συμπεριλαμβανόμενου τοϋ πατέρα, δταν κάποτε ήταν σέ μία έρημη παραλία, σάν νά εξέφραζε
μία επιθυμία γιά οικειότητα, καί ειχε αντιρρήσεις γιά τά σχέδια γιά τις διακοπές, επειδή
α'ισθανόταν δτι θά ύπήρχαν πάρα πολλοί ξένοι γύρω τους. Ό Μάρκ εκανε ένα αστείο γιά τούς
άνθρώπους «πού τρίβουν πλάτες καί προκαλούν τριβή», τό όποιο προκάλεσε πολύ γέλιο.
Ό Μάθιου φαινόταν πράγματι νά κυριαρχεί στή συνεδρία, επιτιθέμενος στό Μάρκ καί τή
μητέρα μόλις τελείωσε μέ τόν πατέρα κι έμενα, αν καί δέν επιτέθηκε ποτέ στήν κ. Ρόμπερτς ή
στή Μαίρη, μέ τήν δεύτερη νά φαίνεται νά είναι πρός στιγμήν ή σύμμαχος του στήν επιθυμία
του γιά αυτονομία.
Τόσο ή κ. Ρόμπερτς όσο κι εγώ συνειδητοποιήσαμε περίπου τήν ίδια χρονική στιγμή δτι
αισθανόμασταν καί οί δύο αμήχανοι καί αποκλεισμένοι άπό τά αυστηρά προσωπικά,
οικογενειακά άστεία καί τά φληναφήματά της, κάτι πού μας εμπόδιζε νά προχωρήσουμε στά
ζητήματα ή νά κατανοήσουμε τί συνέβαινε- έχοντας συνειδητοποιήσει δτι καί οί δύο τό
βιώναμε αύτό, μοιραστήκαμε τήν κοινή μας άντίδραση μέ τήν οικογένεια καί διερευνήσαμε τή
σημασία της. Ή κ. Ρόμπερτς είπε οτι αισθανόταν σάν νά ύπήρχε μία συνωμοσία μεταξύ τής
μητέρας, τοΰ Μάθιου καί τοϋ Μάρκ- αύτό είχε νόημα γιά μένα καί συνειδητοποίησα δτι αύτή ή
συμπαιγνία απευθυνόταν αρχικά ενάντια στον πατέρα κι άργότερα ενάντια σ' έμενα. Προέβηκα
στήν ερμηνεία δτι μου απέδιδαν τό ρόλο τοϋ πατέρα, μου επιτίθονταν καί μέ χλεύαζαν, δπως
έκαναν συνήθως μ' αύτόν. Ή μητέρα τό επιβεβαίωσε αύτό έν μέρει καί άργότερα, όταν ό
Μάθιου μέ χλεύαζε πάλι, φαινόταν τόσο νά απολαμβάνει αύτές τίς επιθέσεις, όσο καί
ταυτόχρονα νά μέ προστατεύει, δπως κάνει καί μέ τόν πατέρα.
Αύτή ή συγχυσμένη κατάσταση φαινόταν νά συνεχίζεται γιά μεγάλο χρονικό διάστημα, μέ
τήν οίκογένεια νά συνεχίζει νά επιδεικνύει αύτό τό είδος άλληλεπίδρασης, άλλά νά αρνείται νά
τό συζητήσει, νά τό συνειδητοποιήσει ή νά άποδεχτει οποιαδήποτε ερμηνεία μας. Πρός τό
τέλος αισθάνθηκα ότι άξιζε τόν κόπο νά εκφράσω τά συναισθήματα πού μοϋ προκαλούσε ό
Μάθιου, τά όποία φρονούσα ότι θά μπορούσαν κάλλιστα νά άντιστοιχοϋν σ' εκείνα πού
προκαλούσε στον πατέρα, άλλά δέν ήθελε νά εκφράσει εκείνος. Είπα ότι ό Μάθιου μέ έκανε νά
αισθάνομαι απογοητευμένος καί άνί- κανος, σάν νά έπρεπε κατά κάποιον τρόπο νά βΐμαι
εξυπνότερος άπ' αύτδν και νά j, τόν αφήνω νά μέ καταβάλλει. Ταυτόχρονα, είπα, είχα
αισθανθεί ανακουφισμένος όι κατάφερα νά τόν επιπλήξω και νά πω ότι αισθανόμουν πώς ήταν
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

άναιδής, έριστι* και βαρετός, συγκαλύπτοντας μέ τά άστεια κα\ τήν περιφρόνησή του τή βαθιά
άνάγ-, πού αισθανόταν νά τόν βοηθήσω νά κατανοήσει τόν εαυτό του καλύτερα. Ρώτησα γι τι
όλη ή οικογένεια τόν άφηνε νά τό κάνει άτιμώρητα κι αύτό ειχε μεγάλη σημασία γι τή Μαίρη.
Ό Μάθιου κατάφερε νά παραδεχτεί οτι ήθελε κάτι, άλλά δέν μπορούσε ν καταλάβει τί ήταν
αύτό, και οί γονείς κατάφεραν νά εκφράσουν πόσο πολύ έπιθυμοί σαν νά τού τό δώσουν.
(Στή συζήτηση μας μετά τή συνέντευξη ή κ. Ρόμπερτς άνέφερε ότι σ' αύτό τό σημεΙ( τής
έκανε εντύπωση ή έντονη ζηλοφθονία τού Μάθιου και ή όμοιότητά της μ' έκείντ τής μητέρας.
Αύτό ξαφνικά άποσαφήνισε τήν κατάσταση γιά μένα και εξηγούσε επίσης τή δυσφορία πού
είχα αίσθανθεί σ' αυτήν τη συνεδρία. Συνειδητοποίησα ότι τό ουσιώδες κλειδί γιά τήν
άλληλεπίδραση πού αναζητούσα, άλλά ήμουν άνίκανος νά ά- νακαλύψω επειδή τό αρνιόμουν,
ήταν ό φθόνος τοΰ πέους, ό όποιος προηγουμένως ά- πευθυνόταν στον πατέρα και τώρα
στρεφόταν σ' έμενα.)
Στό τέλος τής συνεδρίας ή Μαίρη ρώτησε άν είχαμε άλλο ραντεβού μετά τή λήξη τής
συνέντευξης κα\ κοιτάζοντας παρακλητικά τήν κ. Ρομπερτς ρώτησε άν μπορούσε νά έχει μία
συνομιλία μόνη της δίχως τήν οικογένεια. Καθώς ήταν ή τελευταία συνέντευξη τής ήμέρας,
συμφωνήθηκε νά έχει μία σύντομη συνομιλία μέ τήν κ, Ρόμπερτς μόνη της. Αύτή ή συνομιλία
δέν αφορούσε άμεσα στήν οικογένεια, άλλά επικεντρωνόταν στις ά- νησυχίες της γιά έναν
πρώην εραστή της, ό όποΧος σχεδίαζε νά συμμετάσχει σ' ένα πάρτι ομοφυλόφιλων, και τούς
φόβους της ότι αύτή ή εμπειρία θά μπορούσε νά «τόν επηρεάσει πρός τήν κατεύθυνση τής
όμοφυλοφιλίας». Όμως αύτός ό φόβος τής ομοφυλοφιλίας ειχε μεγάλη σημασία γιά τή
συνολική κατάστασης τής οικογένειας.

Ένατη οικογενειακή συνεδρία

Μετά άπό τέσσερις εβδομάδες, οί δύο γονεΧς, ό Μάθιου, ό Μάρκ και ή Μαίρη εξετάσθηκαν
σέ συνεργασία μέ τήν κ. Ρόμπερτς.
Ή διάταξη τών καθισμάτων ήταν εντελώς διαφορετική καϊ αύτό σχολιάστηκε νωρίς στή
συνεδρία. Ό πατέρας ρώτησε άν έλειπε κάτι πού προηγουμένως ύπήρχε στή δική μου πλευρά
τής αίθουσας. Δέν μπορούσα νά δώ καμία άλλαγή, άλλά αύτό εξηγήθηκε σύντομα, όταν ό
πατέρας άποφάσισε ότι εκείνος έλειπε, επειδή ειχε άλλάξει θέση καϊ 5gv καθόταν πλέον δίπλα
μου. Πράγματι, ό Μάρκ ήταν δεξιά μου, όπου καθόταν συνήθως, άλλά ό πατέρας ειχε
μετακινηθεί άπό άριστερά μου και καθόταν δίπλα στό yi&Q%> άνάμεσα ο' εκείνον και τή
μητέρα, ετσι ώστε οί δύο γονείς νά βρίσκονται πιό χοντά. "Υστερα ό κύκλος συνεχιζόταν μέ τό
Μάθιου, μετά τή Μαίρη και τέλος τήν κ. ρόμπερτς άριστερά μου, οπότε τό ζεύγος τών
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 380

θεραπευτών ήταν επίσης ενωμένο. Ή διάταξη μας φαινόταν κατά κάποιον τρόπο νά είναι
σημαντική καί νά αντιπροσωπεύει κάποια γενική άλλαγή.
Υπήρχε πάλι ή συνηθισμένη μακρά σιωπή κα\ άνατέθηκε στον πατέρα ή προσπάθεια νά
ανοίξει τή συζήτηση, καθώς όλοι οί άλλοι τοϋ άφηναν τήν πρωτοβουλία. Ανέφερε ότι ό
Μάθιου δέν ειχε θελήσει νά έλθει καί ήταν θυμωμένος μαζί μου, επειδή τοϋ είχα επιτεθεί τήν
προηγούμενη φορά. Ό Μάθιου φαινόταν πράγματι θυμωμένος κα\ είπε ότι δέν ήθελε νά
συζητήσει τίποτα ή νά διαπληκτιστεί, κι έγώ σχολίασα ότι ήταν σαφώς άκόμη ενοχλημένος γι
αύτά πού τοϋ ειχα πει. Συνέχισε λέγοντας ότι τίποτα δέν ειχε άλλάξει μέ τήν προσέλευσή τους
στήν κλινική, παραδέχτηκε μέ;ν ότι τά πράγματα είχαν βελτιωθεί στήν οικογένεια γενικά, άλλά
αρνήθηκε ότι αύτό ειχε οποιαδήποτε σχέση μέ τ\ς συνεντεύξεις. Ό Μάρκ μας εξέπληξε
διαφωνώντας ριζικά κα\ λέγοντας ότι οί συνεντεύξεις τούς είχαν βοηθήσει καί φαινόταν νά
εκφράζει παρόμοιες άπόψεις μ' εκείνες τοϋ πατέρα. Ή Μαίρη είπε κάτι γιά «πολλά γεγονότα
πού είχαν συμβεί έντωμε- ταξύ», σάν νά ήθελε νά μας πει ότι άκόμη κι άν είχαν συμβεί
αλλαγές, αύτές δέν οφείλονταν στις συνεντεύξεις.
Γιά λίγη ώρα ό πατέρας εξακολουθούσε νά πιέζει τό Μάθιου νά μιλήσει, σάν νά έπρεπε
κατά κάποιον τρόπο νά κάνει τή συνέντευξη νά λειτουργήσει καί νά αναλάβει τήν ηγεσία, άν
και μέ τήν ηγεσία του προσανατολιζόταν νά άναλαμβάνει σέ υπερβολικό βαθμό τήν ευθύνη γιά
τους άλλους καί νά τούς επιτρέπει νά αποφεύγουν νά συμμετέχουν μέ λειτουργικό τρόπο. Ή
μητέρα ειδικά φαινόταν σάν νά άποσιωπά τή συνεισφορά της μέ εντελώς κακόβουλο τρόπο.
Όταν τό σχολίασα αύτό, εκείνη ανέφερε τήν ενόχληση πού ειχε αισθανθεί όταν τήν είχα
επικρίνει προηγουμένως, όπως άκριβώς αισθανόταν ενοχλημένος ό Μάθιου αυτήν τή φορά.
Αισθανόμουν ότι ή συνέντευξη ειχε μπλοκάρει, επειδή ή άξια τών συνεντεύξεων δέν
άμφισβητοϋνταν φανερά' άκόμη κι άν ό Μάθιου κα\ ή Μαίρη άσκοϋσαν συγκεκαλυμμένη
κριτική, δέν μπορούσαν νά τό κάνουν εύθέως.
Αύτό μας οδήγησε νά συζητήσουμε τή ζηλοτυπία μεταξύ τοΰ Μάθιου καί τοϋ Μάρκ, όποτε
άρχισε νά άναδύεται κάτω άπό τήν επιφάνεια τών συχνών τσακωμών τους μία πολύ σταθερή καί
εγκάρδια σχέση μεταξύ τους, άκριβώς όπως ειχε άπο καλυφθεί προηγουμένως μία παρόμοια
εγκαρδιότητα μεταξύ τοϋ Μάθιου κα\ τοϋ πατέρα.
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

Για έμενα αύτό ήταν εντελώς απρόσμενο καϊ συγκινητικό, καϊ αναρωτήθηκα αν ή ζη λοτυπία
καϊ ή σύγκρουση υπονομεύονταν, Γσως dmo τήν μητέρα.
Αργότερα ό Μάθιου άρχισε νά μιλάει γιά τοΐις διαπληκτισμούς του μέ τή μητέρα καϊ γιά τή
μεγάλη οικειότητα πού υπήρχε μεταξύ τους όταν διαπληκτίζονταν καϊ συμφιλιώνονταν μετά
τους διαπληκτισμούς τους. !Αρχισα νά αισθάνομαι ότι ή πραγματική επιθετική άλληλεπίδραση
στήν οικογένεια λάμβανε χώρα μεταξύ τους ή έστω μεταξύ τής μητέρας καϊ τών άλλων μελών
τής οικογένειας έκτος άπό τόν πατέρα, άλλά μ' ένα μέλος κάθε φορά. Όταν τό άνέφερα, ή
Μαίρη σταμάτησε νά βαριέται καϊ ζωντάνεψε, άνακάθισε καϊ μόρφασε* δημιουργήθηκε μία
σαφής εντύπωση ότι ύπήρχε μία κρυφή συμμαχία, διά τής οποίας ή ύπόλοιπη οικογένεια
περιέγραφε μυστικά καϊ ενδιαφέροντα γεγονότα πού συνέβαιναν μεταξύ τους όταν απουσίαζε ό
πατέρας, καϊ άπό τά όποία εκείνος ήταν άποκλεισμένος. Ό πατέρας προσπάθησε νά μήν
επηρεαστεί, άλλά φαινόταν θορυβημένος καϊ αμέτοχος, κι αύτό τό σχολιάσαμε.
Αίγο αργότερα ή συνομιλία στράφηκε σέ φόβους καταστρεπτικότητας -γιά παράδειγμα, όταν
τά παιδιά είχαν πάρει υπερβολικές δόσεις χαπιών, είχαν υποστεί ατυχήματα κ.ο.κ.- σαν αυτοί οί
φόβοι νά αποτελούσαν τή βάση τών άναστολών τους. Σ' αύτό τό σημείο ή οικογένεια στράφηκε
στήν επίθεση καϊ ρώτησε τήν κ. Ρόμπερτς κι εμένα πώς επιλύαμε εμείς τις διαφορές μας, σαν
νά φοβόμασταν Γσως κι εμείς τή σύγκρουση καϊ νά χρησιμοποιούσαμε μαζοχιστικές άμυνες
γιά νά τήν άποφύγουμε. Αργότερα όλη ή οικογένεια μέ ρώτησε άν είχα ύποστεί κι εγώ
ατυχήματα όταν ήμουν παιδί. Δέν αντιμετωπίσαμε καλά αύτό τό μέρος τής συνέντευξης, καθώς
δέ συντονιστήκαμε μέ τΙς μεταβιβαστικές περιπλοκές, άλλά αντιθέτως αναπαριστούσαμε τά
γονικά άγχη γιά τά προσωπικά τους τρωτά σημεία καϊ τή μεταξύ τους σχέση.
Τό κύριο θέμα σέ όλη τή διάρκεια τής συνεδρίας φαινόταν νά είναι ό αποκλεισμός τοϋ
πατέρα, δηλαδή ή μητέρα καϊ τά παιδιά είχαν κοινές στενές σχέσεις, στϊς όποιες δέν τοϋ
επέτρεπαν νά συμμετέχει. Ό πατέρας άπό τήν άλλη πλευρά φαινόταν άνίκα- νος ή απρόθυμος
νά επιμείνει στόν αρμόζοντα ρόλο του καϊ νά διαλύσει αύτήν τή συμπαιγνία. Συνειδητοποίησα
μετά τή συνέντευξη ότι μοϋ συμπεριφέρονταν όπως συμπεριφέρονται συνήθως στόν πατέρα,
ότι προσπαθούσαν Γσως νά σπείρουν τή διχόνοια ανάμεσα στήν κ. Ρόμπερτς κι εμένα, κι ότι
αύτό μέ ειχε δυσκολέψει καϊ είχα άποκριθεΐ μ' έναν εντελώς ασθενικό τρόπο.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 381

Δέκατη οικογενειακή συνέδρια

Μετά άπο τέσσερις εβδομάδες, ό πατέρας, ή μητέρα και ό Μάθιου έξετάσθηκαν άπο τήν κ.
Ρόμπερτς (εγώ απουσίαζα), ή όποία κράτησε τις ακόλουθες σημειώσεις:
«Ό πατέρας ξεκίνησε λέγοντας ότι ό Μάρκ είχε πάει διακοπές, ότι ή Μαίρη φρόντιζε τό
Λούκ κι ότι ή οικογένεια είχε α'ισθανθεΧ ότι θά ήταν μία ευκαιρία γιά τούς γονείς και to
Μάθιου νά προσέλθουν μόνοι τους. Ό Μάθιου καθόταν στήν καρέκλα τού Δρ. Σκύννερ κι
εκείνος καί οί γονείς γέλασαν γι αύτό, σχολιάζοντας τήν επιθυμία του νά είναι ό Δρ. Σκύννερ.
Ό Μάθιου τό επιβεβαίωσε παίρνοντας ένα έγγραφο άπό τό γραφείο καΧ διαβάζοντάς το, έως
ότου τόν έπέπληξε αύστηρά ό πατέρας.
Σέ ολη τή διάρκεια τής συνέντευξης, ό Μάθιου είτε περιστρεφόταν στήν καρέκλα μέ μία
άτάραχη έκφραση είτε συμμετείχε σοβαρά στή συζήτηση.
Ό πατέρας είπε ότι ειχε προτείνει στή μητέρα νά είναι «προκλητική» αύτή τήν εβδομάδα καΧ
κατόπιν τούτου όλη ή οικογένεια βυθίστηκε σέ σιωπή. Έκανα τελικά ένα σχόλιο σχετικά μ'
αύτό, άφήνοντας νά εννοηθεί ότι ή απουσία τού Δρ. Σκύννερ φαινόταν νά συνδέεται μέ τήν
επιθυμία τής οικογένειας νά εκφράσει προκλητικά συναισθήματα. Ή μητέρα είπε ότι δέν
μπορούσε νά ξεκινήσει δίχως βοήθεια κι έτσι ό πατέρας άρχισε νά μιλάει γιά τούς
διαπληκτισμούς στό σπίτι μεταξύ όλων τους.
Ή συνέντευξη συνεχίστηκε μέ πολύ ενεργητικό τρόπο χωρΧς νά χρειαστεί νά παρέμβω. Ό
πατέρας υιοθέτησε μία «προστατευτική» στάση απέναντι μου άπό τήν άρχή μέχρι τό τέλος καΧ
ή άπουσία τού Δρ. Σκύννερ αναφερόταν συχνά. Ό πατέρας άνάλωσε λίγο χρόνο μιλώντας γιά
τήν ανάγκη νά προστατεύει τή μητέρα, ή όποία ήταν εξαντλημένη λόγω τών πολλών
άπαιτήσεων πού είχαν άπ' αύτήν ή οικογένεια καΧ ή δουλειά της. Ό Μάθιου άνησυχούσε
σαφώς γιά τήν εύεξία τής μητέρας και τό έδειχνε εντελώς φανερά, άλλά ύστερα εξέφρασε τήν
άπορία του, επειδή παρά τήν «έξάντλησή» της ή μητέρα ξαφνικά ανακοινώνει, γιά παράδειγμα,
ότι σκοπεύει νά γίνει ανάδοχη μητέρα γιά ένα ορφανό παιδί. Ό Μάθιου ήταν ιδιαίτερα
ενοχλημένος γι αύτή τήν πιθανότητα, επειδή σήμαινε ότι θά στερούνταν τό δικό του δωμάτιο
πού τού είχαν υποσχεθεί. Υπήρχε πολύ υλικό σχετικά μ' αύτό τό θέμα καΧ πρότεινα ότι αύτό
ήταν μία ένδειξη τής προκλητικότητας τής μητέρας πού ήθελε ό πατέρας άπ' αύτή νά εκφράσει.
Συνεχίσαμε συζητώντας γιά τήν έλλειψη επικοινωνίας στήν οικογένεια γιά γεγονότα πού θά
μπορούσαν νά επηρεάσουν ολα τά μέλη της.»
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

Ενδέκατη οικογενειακή συνέδρια

Μετά άπο πέντε εβδομάδες, οι δύο γονείς, ό Μάθιου κάι ό Μάρκ εξετάσθηκα τήν κ.
Ρόμπερτς (εγώ άπουσίαζα).
Οί σημειώσεις τής κυρίας Ρόμπερτς άναφερουν:
«Ό πατέρας ξεκίνησε άμέσως λέγοντας οτι μιλούσε έκ μέρους τής οικογένειας συνέχιζε
μία συζήτηση πού είχαν καθ' όδόν προς τήν κλινική. Αύτή αφορούσε στό λον. Τόσο ό
πατέρας όσο και ή μητέρα είπαν ότι θεωρούσαν τις συναντήσεις π βοηθητικές, κάι
αισθάνονταν ότι είχαν καταφέρει νά δούν τά πράγματα άπό μία ί φορετική άποψη κι αύτό
είχε βελτιώσει τις οικογενειακές σχέσεις. Ό Μάρκ είπε επί οτι ευχαριστιόταν νά έρχεται
κα\ ή βελτίωση του αποδόθηκε στις συνεδρίες. Ό Ν θιου είπε ότι δέν ήθελε νά συνεχίσει κι
ότι πίστευε πώς οι συνεδρίες δέν είχαν έπιφέ* καμία άλλαγή.
Αύτό οδήγησε σέ μία συζήτηση γιά τό μέλλον, μέ τόν πατέρα ειδικά νά εκφράζει ι νησυχίες
γιά τις οικογενειακές συγκρούσεις, τις όποιες θά έπρεπε νά αντιμετωπίσει μ< νη της ή μητέρα
όσο εκείνος θά έλειπε γιά μετεκπαίδευση, πού θά ξεκινούσε σέ δύο μτ νες περίπου, οπότε θά
σταματούσαν καί οί ο'ικογενειακές συνεδρίες. Επισήμανα πώς c πατέρας λειτουργούσε κα\ πάλι
ώς εκπρόσωπος τής οικογένειας κα\ άναρωτήθηκα τίνος τήν άνησυχία περιέγραφε πραγματικά*
ό πατέρας κατάλαβε τό έπιχείρημά μου κάί είπε οτι αύτή ή τάση νά αποδίδει τήν άνησυχία του
σέ άλλους ήταν ένα άπό τά πράγματα πού ειχε μάθει συμμετέχοντας στή θεραπεία.
Ή μητέρα φαινόταν αναστατωμένη και είπε πόσο δυσκολευόταν νά μιλήσει δίχως νά τή
βοηθήσει κάποιος νά τό κάνει. Ό πατέρας και τά αγόρια θύμωσαν άρκετά μαζί της, άλλά εκείνη
μουρμούρισε μόνο ότι ανησυχούσε γιά τό μέλλον. Συσχέτισα αύτά τά σχόλια μέ τίς μελλοντικές
συνεντεύξεις κάι ό πατέρας έδειξε άμέσως οτι είχε υπολογίσει πώς θά υπήρχαν τουλάχιστον
άλλες δύο συνεντεύξεις κάι εφόσον ήμασταν πρόθυμοι, θά μπορούσαμε νά κανονίσουμε και μία
τρίτη ενδιάμεσα πριν φύγει.
Ή συνομιλία στράφηκε κα\ πάλι στά πιθανά προβλήματα πού θά προέκυπταν όταν ό πατέρας
θά έλειπε άπό τό σπίτι, κα\ προσπαθήσαμε νά υποθέσουμε ποιά θά μπορούσαν νά είναι αύτά'
όμως ό Μάθιου αισθανόταν ότι δέν υπήρχε λόγος άνησυχίας. Είπα ότι φαινόταν νά μιλάνε γιά
τό μέλλον ώστε νά αποφύγουν νά μιλήσουν γιά τά προβλήματα τοϋ παρόντος· οί γονείς
συμφώνησαν, άλλά συνέχιζαν ώστόσο νά εκφράζουν τούς φόβους τους μέ τόν ίδιο τρόπο, όπως
και πριν. Προσπάθησα καί πάλι νά τό συνδυάσω μέ τήν άνησυχία γιά τό μέλλον τής θεραπείας
κάί ρώτησα τί σκέφτονταν γι αύτό τό ζήτημα. Μετά άπό συζήτηση καταλήξαμε ότι ή μητέρα θά
ήθελε νά νοιώθει τή σιγουριά πώς θά μπορούσαν νά έλθουν νά μας δούν όταν προέκυπταν
δυσκολίες, και οτι
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ

3i τους (έκτος άπο τό Μάθιου) θά ήθελαν νά νοιώθουν τή σιγουριά ότι θά ήταν δυ- χο νά κανονίζουμε
περιστασιακά μία συνεδρία στό μέλλον. Η(χν ^πό ^φον λύθηκε αύτό τό ζήτημα, οι γονεΧς άρχισαν νά
μιλάνε γιά τήν πλεονεξία τοϋ άθιου καϊ τήν «άρπακτική» του στάση. Ή μητέρα είπε ότι άπέφευγε αύτό
τό πρόσημα μήν πηγαίνοντας μαζί του γιά ψώνια. Ό Μάθιου εξέφρασε άρκετό θυμό καΧ ζη- ιας και
συνεχώς άποδείξεις γιά τΧς μομφές τών γονέων του. Οι γονεΧς κατάφεραν μόνο το μέλ- ^ μιλήσουν γιά
τό φαγητό καΧ τά ύλικά άγαθά, άλλά έγώ είπα ότι πίστευα πώς άνα- ζ πολύ ρέρονταν στήν
πραγματικότητα σέ συναισθήματα· ότι οί άνθρωποι εκδηλώνουν πλεο- 'α νεξία όταν αισθάνονται
άποστερημένοι. Αναφέρθηκε ότι ό Μάθιου ίσως νά αισθάνθη-
επίσης ^ απορρίπτουν, όταν γεννήθηκε ό Μάρκ, καΧ ή μητέρα σχολίασε ότι ό Μάθιου
} Μα- *tav gva πολύ απαιτητικό νήπιο. Ό πατέρας πρόσθεσε ότι ό Μάθιου πάντοτε διέκο- #τε καΧ
προσέλκυε τήν προσοχή στον έαυτό του όταν αύτός συνομιλούσε μέ κάποιον άλλο. Συνέχισε
κατηγορώντας τόν έαυτό του, επειδή είχε άφιερώσει ελάχιστη προσοχή 'ει α" στήν οίκογένειά του στό
παρελθόν, άλλά ή μητέρα δέν άποδέχτηκε τό δικό της μερίδιο 1 στήν ευθύνη. Ό Μάρκ, ό όποιος δέ
συμμετείχε στό μεγαλύτερο μέρος αύτής τής συζήτη-
^~ σης, ύπερασπίστηκε τό Μάθιου καϊ προσπάθησε νά εξηγήσει ότι οί άπαιτήσεις του δέν \ Γ
}

^ είχαν τήν σημασία πού τοϋς άπέδιδαν οί άλλοι. Καθώς ή οικογένεια μιλούσε γι αυτόν, 1 τι'~ ό Μάθιου
0

θύμωνε όλο και περισσότερο καΧ ή συνεδρία έληξε όταν άποχώρησε άπό τήν και αίθουσα
άκολουθούμενος άπό τόν Μάρκ. Οί γονεΧς τόν άκολούθησαν μ? έναν τρόπο πού μέ έκανε νά
αισθάνομαι ότι συμφωνούσαν στά συναισθήματά τους σχετικά μ5 αύτό.
"Ένοιωθα ότι αύτή συνεδρία επικεντρώθηκε στό πρόβλημα τής πλεονεξίας τοϋ Μάθιου καΧ
μέ εντυπωσίασε τό γεγονός ότι ήταν ό μόνος που άρνήθηκε ότι ειχε λάβει οποιαδήποτε
βοήθεια. Οί γονείς είχαν μιλήσει νωρίτερα γιά μία σειρά άπό βελτιώσεις τόσο στό Μάθιου όσο
καΧ στό Μάρκ άλλά καΧ στήν οικογένεια γενικά. Αίσθανόμουν ότι ή στάση τοϋ Μάθιου
φανέρωνε τό φθόνο του καΧ θεωρούσα τή συνεδρία αύτή ώς τήν εξέλιξη άπό προηγούμενες
συνεδρίες, οί όποΧες ήταν επικεντρωμένες στήν οιδιπόδεια σύγκρουση καΧ άλλα προβλήματα
ενός όψιμου σταδίου άνάπτυξης.»

Δο^δέκατη οίκογενειακή συνεδρία

Μετά άπό τρεις εβδομάδες, οί γονείς, ό Μάθιου καΧ ό Μάρκ εξετάσθηκαν άπό τό Δρ.
Σκύννερ. Ή κ. Ρόμπερτς άπουσίαζε άπ' αύτή τή συνεδρία.
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

Αναφέρθηκαν ελάχιστα στις απουσίες μου, παρότι Υπήρξαν πολλές ευκαιρίες νά τις
σχολιάσουν. Αύτήν τή φορά ό πατέρας άρνήθηκε φανερά νά αφήσει τούς άλλους νά τον
άναγκάσουν νά μιλάει εκείνος γιά λογαριασμό τους καί όλη ή οικογένεια εμεινε σέ αμήχανη
σιωπή γιά πάνω άπο πέντε λεπτά. Ό πατέρας φαινόταν νά αισθάνεται πιο άνετα σ' αύτή τήν
κατάσταση, περισσότερο ικανός νά αναλάβει τήν πρωτοβουλία, ένφ οί άλλοι φαινόταν νά
μειονεκτούν περισσότερο σέ σύγκριση μ' έκεινον.
Τελικά ό Μάθιου είπε ότι θεωρούσε άσκοπο νά έρχονται γιά θεραπεία, προσθέτοντας ότι οί
άνθρωποι έχουν τήν τάση νά λένε πράγματα πού δέν εννοούν πραγματικά κάί τούς στενοχωρούν
όλους άργότερα. Καί οί δύο γονείς φαινόταν νά επιθυμούν άπό τά παιδιά νά πουν ότι
θεωρούσαν τίς συνεδρίες βοηθητικές, παρότι δέν άνέφεραν γιατί θά έπρεπε νά τό προσδοκούν
αύτό ή μάλλον γιατί αίσθάνονταν οί ϊδιοι ότι άξιζε τόν κόπο νά έρχονται. Ό Μάρκ εκανε άρχικά
ενα ή δύο σχόλια, άλλά σύντομα παραμερίστηκαν άπό τή σύγκρουση πού άναπτύχθηκε μεταξύ
τοϋ Μάθιου κάί τοϋ πατέρα.
Αύτή ήταν ή ιδια διαμάχη, όπως σέ προηγούμενες συνεδρίες, άλλά περισσότερο Α-
προκάλυπτη. Ό πατέρας γινόταν σταδιακά ισχυρότερος, πιο δυναμικός κάί άμεσος, έτσι ώστε ό
Μάθιου αρνούνταν τελικά νά εκφέρει τή γνοδμη του γιά τά άλλα μέλη τής οικογένειας όταν
προκαλούνταν, λέγοντας ότι αίσθανόταν πώς αύτό θά ήταν βλαπτικό* περιορίστηκε νά
αποκαλέσει τόν πατέρα «ανόητο γεροξεκούτη».
Σταδιακά φάνηκε ότι ή θέση τοϋ Μάθιου περιείχε μια αντίφαση, δηλ. άφενός αίσθανόταν ότι
όταν ή οικογένεια προσπαθούσε νά τόν αλλάξει ή νά τόν κάνει ευτυχισμένο τοϋ αφαιρούσε τήν
άτομικότητά του, ένω αφετέρου φαινόταν νά αποτρέπει τή θετική δοσοληψία πού επιθυμούσε
δίνοντας έξυπνες καί, ασήμαντες άπαντήσεις σέ οποιοδήποτε σχόλιο. Τοϋ επιτέθηκαν πάρα
πολύ καί οί δτ^ο γονείς καί άκόμη δυσανασχετούσε μέ τίς κατηγορίες τοϋ πατέρα στήν
τελευταία συνέντευξη ότι ήταν μοχθηρός καί πλεονέκτης. Ή μητέρα ώς συνήθως παρέμενε
αμέτοχη στή συζήτηση, άλλά επισήμανε πώς τά άλλα παιδιά ρωτούσαν άν κάτι πού ήθελαν ήταν
μέσα στίς οικονομικές δυνατότητες τής οικογένειας, καί έν ανάγκη τό στερούνταν, ένφ ό
Μάθιου απαιτούσε πάντοτε τό περισσότερο.
Ό Μάθιου λογομαχούσε καί κωλυσιεργούσε εκφράζοντας τήν άρνηση του κάί αντικρούοντας
οτιδήποτε λεγόταν, σάν νά ήθελε νά καταστρέψει τό νόημά τους παρά νά άπαντήσει στις
κατηγορίες. Τελικά διέκοψα τή στάση ανατρέποντας τό πρότυπο πού είχε δημιουργηθεί.
Πρότεινα οτι κάθε προσπάθεια αλλαγής τοϋ Μάθιου ή άκόμη καί συζήτησης γιά τό πρόβλημα
μαζί του τόν έκανε κατά κάποιον τρόπο νά αισθάνεται ότι άπειλοϋνταν ή άτομικότητά του*
πρότεινα επίσης ότι πρέπει νά τοϋ επιτραπεί τό δικαίωμα νά είναι άπελπιστικός, αδιόρθωτος,
«ξεγραμμένος», ή, εφόσον τό επιθυμούσε, νά καταστρέφει οτιδήποτε θετικό στή συνέντευξη,
όπως εκανε καϊ στό σπίτι. Αύτό φά- νηκε νά «ξεκλειδώνει» τδ προηγούμενο πρότυπο καί ό
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 385

Μάθιου απέμεινε δίχως τήν προηγούμενη εξουσία του πάνω στούς γονείς του, oi όποιοι κατάφεραν
νά αντιληφθούν δτι ή επιθυμία τους νά είναι εύτυχισμένος, επιτυχημένος και όλοκληρωμένος ή-
ταν μία συγκεκαλυμμένη μορφή ελέγχου καί κυριαρχίας, ενάντια στήν όποία ειχε πράγματι τό
δικαίωμα νά άντισταθει καί ή όποία στήν πραγματικότητα τούς έθετε ύ- πό τόν έλεγχο του.
Παρότι ή συνέντευξη ήταν πολύ τεταμένη μεσοδρομίς, έφυγαν δλοι τους μέ άρκετά καλή -
ψυχική διάθεση.

Δέκατη τρίτη οικογενειακή συνεδρία

Μετά άπό διάστημα ενός μηνός, οί γονείς, ό Μάθιου καί ό Μάρκ εξετάσθηκαν άπό τήν κ.
Ρόμπερτς κι εμένα.
Μετά τό συνηθισμένο δισταγμό νά αρχίσουν ό πατέρας ξεκίνησε λέγοντας δτι είχαν «όλοι
τους συμφωνήσει νά μή σπαταλήσουν τά πρώτα 15 λεπτά αυτής τής πολύτιμης ώρας». 7Ηταν
πολύ πιό χαλαρός καί -ψύχραιμος, προφανώς άποφασισμένος νά μήν ά- φήσει τούς άλλους νά
τόν αναγκάσουν νά κάνει όλη τή δουλειά, κάί τούς άφησε νά ξεπεράσουν μόνοι τους τήν σιωπή.
Ό Μάθιου τράβηξε στήν αρχή τό κάθισμά του βίαια πρός τά πίσω, ένφ ό Μάρκ διάβαζε ενα
βιβλίο, τό όποιο τοϋ πήρε άργότερα ό Μάθιου. Ό πατέρας είπε δτι ή μητέρα είχε δηλώσει πώς
θά στρεφόταν εναντίον μου (άναφέρθη- κε νά ειχε πεΧ «άς τοϋ ριχτούμε»), άλλά ή μητέρα τό
άρνήθηκε καί είπε δτι είχε προτείνει όλοι τους νά «νά επιτεθούν στό πρόβλημα». Φαινόταν
ώστόσο άρκετά εχθρική καί επιθετική κάτω άπ5 αύτήν τή γλυκιά επιφάνεια καί άπαίτησε «νά
κάνεις ωραίες καθοδηγητικές ερωτήσεις πού νά μπορώ νά πέσω μέ τά μούτρα σ' αύτές»!
Τελικά ό πατέρας εξέφρασε τήν ανησυχία του δτι ή μητέρα δέν ήθελε νά συζητήσει μαζί μου
τό κύριο πρόβλημα, πού ήταν πραγματικά ή αγωνία της γιά τό γεγονός οτι εκείνος θά απουσίαζε
άπό τό σπίτι στή διάρκεια τής μετεκπαίδευσης του. Ή μητέρα είπε οτι ήταν δύσκολο νά
συζητήσει τό ζήτημα, επειδή άνησυχοϋσε τόσο πολύ γιά πρόσφατα γεγονότα στον κόσμο -ένας
πρόσφατος σεισμός, ή εισβολή σέ μία ξένη χώρα- μεταθέτοντας σαφώς τό φόβο γιά τή συμφορά
της σέ εξωτερικά γεγονότα. Ό Μάθιου φαινόταν νά αντιτίθεται στήν ιδέα ότι ή μητέρα του
άνησυχοϋσε πραγματικά γιά τόν άποχωρισμό, παραπονούμενος ότι τό κύριο πρόβλημα ήταν ότι
εργαζόταν πολύ σκληρά στή δουλειά της καί τής έμενε ελάχιστη ενέργεια δταν επέστρεφε στό"
σπίτι' πρότει- νε δτι θά μπορούσε νά χειροτερεύσει και να καταρρεύσει, νά μήν έχει πλέον
τίποτα νά τούς προσφέρει.
Ή μητέρα άπέφευγε χαρακτηριστικά γι άλλη μια φορά μέ επιτυχία τά δικά της προβλήματα
και ό Μάθιου κι ό πατέρας άρχισαν νά λογομαχούν και νά επικρίνουν ό ένας τήν
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

ισχυρογνωμοσύνη τού άλλου· άν και αύτή ή συγκρουση ήταν εφικτή, φαινόταν νά αποτελεί μία
διαφυγή άπό τό πρωταρχικό πρόβλημα μεταξύ τών γονέων καϊ νά βγάζει τή μητέρα άπό τή
δύσκολη θέση. Επισήμανα αύτη τήν επαναλαμβανόμενη τάση νά προστατεύουν τή μητέρα
ξεκινώντας διαμάχες μεταξύ άλλων μελών τής οικογένειας. Απ' αύτό τό σημείο καϊ μετά ό
Μάθιου επισήμανε επανειλημμένα παρόμοιες αποφυγές τής γονικής άλληλεπίδρασης καϊ
επανατοποθετούσε τό πρόβλημα στό γάμο κάθε φορά πού τό μετέθεταν σέ άλλη εστία.
Ή μητέρα άρχισε τελικά νά παραδέχεται τόν έσοατερικό της πόνο, λέγοντας ότι ήταν πολύ
δύσκολο νά μιλήσει γιά τόν αποχωρισμό και ότι άν μιλούσε γι αύτόν, μπορεί νά κατέρρεε. Λίγο
άργότερα άρχισε νά κλαίει και μετά συνήλθε, λέγοντας ότι πάντοτε αντιδρούσε άσχημα στον
άποχωρισμό, άλλά ήλπιζε vet ξεπεράσει τήν άπουσία τού συζύγου, όπως ειχε κάνει άλλες φορές.
Πίστευε ότι ό μόνος τρόπος νά τόν άντέξει ήταν νά άποφεύγει νά μιλάει γι αύτόν.
Αύτό τήν όδήγησε νά μιλήσει γιά πρώτη φορά γιά τήν ψυχρότητά της, ή όποία ειχε
χειροτερεύσει ενόψει τού αποχωρισμού. Ό πατέρας εξέφρασε επίσης θλίψη γιά τή σεξουαλική
άπόρριψή του άπό τή μητέρα. Πρότεινα ότι ήταν θυμωμένη γιά τόν αποχωρισμό κα\
άντιμετώπιζε τό θυμό αποσύροντας έκ τών προτέρων τήν προσκόλλησή της στό σύζυγο.
Παραδέχτηκε ότι δέν μπορούσε νά αποφύγει νά τόν άπορρίπτει και δέν μπορούσε νά εξηγήσει
γιατί τό έκανε.
Οί γονείς φαινόταν νά μή βιώνουν καμία δυσκολία νά μιλήσουν γι αύτό τό θέμα ενώπιον τών
παιδιών, παρότι ό Μάθιου έλεγε συνεχώς δτι ήταν πραγματικά ένα πρόβλημα μεταξύ τών
γονέων του και ότι ή παρουσία τών παιδιών δέν ήταν άναγκαία, σάν νά δυσκολευόταν νά
άποδεχτεΐ τήν σεξουαλική σχέση μεταξύ τους.
Ό πατέρας ειπε ότι ή σχέση του μέ τή μητέρα ειχε χειροτερεύσει σταθερά άπό τότε πού
ξεκίνησαν τή θεραπεία κα\ φαινόταν νά μήν έχουν πλέον άπολύτως τίποτα κοινό και τίποτα νά
μοιραστούν. Τό άπέδιδε στό «αναθεματισμένο μπλέξιμο» τού παρελθόντος. Είπα ότι παρότι ή
μητέρα παρουσίαζε τόν εαυτό της νά είναι ανήμπορος και νά υποφέρει, σάν νά τήν πλήγωναν οί
άλλοι, φαινόταν ταυτόχρονα κάτω άπ' αύτό τό προσωπείο νά είναι σκληρή, πικραμένη και μή
συγχωρητική, τιμωρώντας τόν πατέρα γιά τήν προηγούμενη άπιστία του. Ό πατέρας φάνηκε νά
άναπτερώνεται άπό τό σχόλιο μου κανι νά μπορεί νά τής άσκήσει μέ παρόμοιο τρόπο άμεσα
κριτική. Ό Μάθιου τήν επέκρινε επίσης πιό φανερά καϊ όταν ό πατέρας μίλησε γιά τις σύντομες
περιόδους ύπερθυμίας της μητέρας, ό Μάθιου πρόσθεσε ότι όλοι τους έπρεπε να τήν
ευγνωμονούν ειτε τούς άρεσε ειτε όχι.
Συμφωνήσαμε νά κανονίσουμε μία επιπλέον συνέντευξη πριν τό ταξίδι τοΰ πατέρα καϊ
αφήσαμε στήν ευχέρεια τής οικογένειας νά αποφασίσει μέ ποια σύνθεση θά προ- σέρχονταν
στήν τελευταία συνεδρία.
(Σημείωση: Σέ αύτήν τή συνέντευξη αναδύθηκαν γιά πρώτη φορά τά προβλήματα
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 387

τής μητέρας στήν επιφάνεια, ιδίως ή κατάθλιψη της καϊ ό θυμός της γιά κάθε απόρριψη, μία
απόρροια τών όποιων φαίνεται νά είναι ή σεξουαλική της "ψυχρότητα. Στό παρελθόν ή
οικογένεια συνέργησε επανειλημμένα ώστε νά αποφύγει τήν αντιμετώπιση αυτών τών
προβλημάτων καϊ νά παρουσιάζει κάποιο άλλο ζήτημα, στό όποιο θά εστιαζόταν ή προσοχή. Ό
πατέρας, ό όποιος θέλει νά είναι μία καλή μητέρα, επρεπε νά συνεργεί σ' αύτή τήν αποφυγή εως
ότου αισθάνθηκε δυνατότερος, κι όταν έγινε πιο αποφασιστικός, τά παιδιά κατάφεραν επίσης νά
αρνηθούν νά επιτρέψουν τή μετάθεση τών συζυγικών προβλημάτων σ' αυτά.)

Δέκατη τέταρτη οικογενειακή συνεδρία

Μεσολάβησαν τρεις εβδομάδες. Οί δύο γονείς εξετάσθηκαν άπό τήν κ. Ρόμπερτς κι έμένα.
Οί γονείς ήλθαν δίχως τά παιδιά, μέ τή μητέρα νά νομίζει ότι αύτό ήταν ύποχρεωτι- κό καϊ
τόν πατέρα νά θυμάται ότι ή απόφαση ειχε αφεθεί στήν εύχέρειά τους. Ό πατέρας κάθισε δίπλα
μου, ένφ ή μητέρα κάι ή κ. Ρόμπερτς καθόταν αντικριστά προς τήν άλλη άκρη τής αίθουσας. Ό
πατέρας ξεκίνησε τή συζήτηση καϊ γιά λίγη ώρα πρότεινε διάφορες ιδέες καϊ σημεία εκκίνησης
σέ μία προσπάθεια νά κάνει τή σύζυγο του νά εμπλακεί προσωπικά, άλλά κάθε φορά εκείνη
κοιτούσε άνήμπορη καϊ, άπελπισμένη, έλεγε ότι ειχε ξεχάσει ή δέν ήξερε τί νά πει κλπ. Ό
πατέρας είχε ξεκινήσει λέγοντας ότι ή μητέρα ειχε ανακοινώσει πρϊν τή συνέντευξη πώς θά
«στρεφόταν εναντίον του», άλλά εκείνη τό αρνήθηκε.
Αύτό συνεχιζόταν γιά λίγη ώρα, έως ότου διερωτήθηκα γιά τό νόημά του, οπότε ό πατέρας
είπε ότι αύτό ήταν τό βασικό πρότυπο σέ όλη τή διάρκεια τοϋ έγγαμου βίου τους. 'Εκείνος
ξεκινούσε μία συζήτηση, άλλά ή σύζυγος του δέν άποκρινόταν ποτέ, δέν άνταπέδιδε ή δέ
συμμετείχε σ' ένα διάλογο πού θά μπορούσε νά οδηγήσει κάπου. Στή διάρκεια όλων αύτών
ανέφερα ότι ή μητέρα φαινόταν άνήμπορη καϊ δυστυχισμένη, καϊ εκείνη τό αρνήθηκε
κτυπώντας τό πόδι της θυμωμένα, σάν νά άρνοϋνταν τό θυμό,
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

πράξη τήν όποια σχολιάσαμε. Ή προσπάθειά μας συνέχιζε νά παρακωλύεται άπ5 τήν
υπερβολική παθητικότητα έκ μέρους της, ή όποία φαινόταν νά είναι ό τρόπο θηλυκού νά
καταβάλει τήν αρσενική ενεργητικότητα του πατέρα.
Μετά άπό διάλογο, στον όποιο ή κ, Ρόμπερτς κι έγώ τηρήσαμε μία αμερόληπτη πού
διευκόλυνε τή συμφωνία μεταξύ μας, άλλά κατά κάποιον τρόπο μας τοποθετ< άνάμεσα στό
συζυγικό ζεύγος, τό επισήμανα χαί πρότεινα ότι θά επρεπε νά έμπλα'. με περισσότερο μέ τό
ζευγάρι, έστω κι άν τασσόμασταν μέ τό μέρος κάθε συζύγου c φωνα μέ τις άνδρικές και
γυναικείες θέσεις. (Παρότι παρέλειψα νά τό αναφέρω σ έκθεσή μου εκείνη τήν εποχή, ή
μητέρα ειχε πει στή συνεδρία πού άκολούθησε τή συ δρία στήν όποία τήν είχα προκαλέσει κι
εκείνη ειχε αισθανθεί πολύ προσβεβλημένη, τι είχε συζητήσει μετέπειτα αύτά πού ειχα πει με
κάποιες άλλες γυναίκες. Στήν άρχή χαν τήν αίσθηση ότι αύτά πού είχα πει ηταν σκληρά, άλλά
αργότερα είχαν συμφων σει ότι τά συναισθήματα καί τά προβλήματα πού ειχε περιγράψει ή
μητέρα ηταν κοίλ σέ όλες τις γυναίκες. Αισθανόμουν ότι ή μητέρα ζητούσε τήν ύποστήριξη
τής kvqic Ρόμπερτς μ' έναν παρόμοιο τρόπο, ώς γυναίκα, κι ότι αύτό μπορεί νά σήμαινε ότι c δυο
τους έπρεπε νά συμμαχήσουν ενάντια στον πατέρα κι εμένα.)
Τότε ή κ. Ρόμπερτς άνέφερε ότι πάντοτε δυσκολευόταν κάπως μέ τό σαγηνευτικέ τρόπο πού
τής μιλούσε ό πατέρας. Αύτό φάνηκε νά άπελευθερώνει τήν κατάσταση καί τά περισσότερα άπό
τά επόμενα σχόλια έγιναν άπό τήν κ. Ρόμπερτς, κυρίως σέ άλλη- λεπίδραση μέ τή μητέρα. Ή κ.
Ρόμπερτς είπε ότι ή μητέρα άπέκρυπτε τά συναισθήματά της και δυσκόλευε τούς άλλους νά
αποκριθούν κατ νά τή συμπονέσουν αύτό όδήγησε τή μητέρα νά άνοιχτεί και νά άποκαλύψει τις
εμπειρίες της πιό άμεσα και άπλά άπ' ό,τι προηγουμένως. Εξέφρασε τό φόβο ότι ό σύζυγος της
θά τήν εγκατέλειπε εάν άπο- κάλυπτε πλήρως τήν ψυχική της διάθεση, άλλά άπο τήν άλλη
πλευρά είπε οτι ήταν σίγουρη πώς είχαν μία πολύ στενή σχέση καί δέ θά χώριζαν ποτέ.
Τότε ό πατέρας είπε ότι ή μητέρα ήταν πολύ εφησυχασμένη, ότι ό γάμος μπορεί νά διαλυόταν
άν δέν πάλευαν γι αυτόν δήλωσε ότι συχνά αισθανόταν «μπουχτισμένος» καί ευχόταν νά λήξει.
Ή μητέρα φαινόταν άπογοητευμένη, άλλά άντί τά σχόλια τοΰ πατέρα νά τής προκαλέσουν
δυσαρέσκεια, άπόσυρση ή μαζοχιστική συμπεριφορά φαινόταν νά άκούει καί νά λαμβάνει
σοβαρά υπόψη τίς κριτικές μ' έναν τρόπο πού θά μπορούσε νά προκαλέσει μία άλλαγή τόσο
στήν ίδια όσο καί στή σχέση τους. Γιά πρώτη φορά φαινόταν νά άκοΰν ό ενας τόν άλλο, νά είναι
δεκτικοί στίς άγνωστες ιδιότητες τοΰ άλλου καί στό γάμο, ό όποιος θά μπορούσε νά άλλάξει καί
νά ώριμάσει, ή νά άποτύχει. Δύο φορές αίσθάνθκαν άγχος καί στράφηκαν σέ μας, σάν νά ήταν
άνίκανοι νά άντέξουν τήν άβεβαιότητα καί τήν άπελπισία πού άπορρέουν άναπόφευκτα άπό τήν
άντιμετώπιση ΐής ανθρώπινης ύπαρξης καί τών ζητημάτων μίας πραγματικής σχέσης, άλλά τους
ύπο- στηρίξαμε καί ή συνέντευξη φαινόταν νά λήγει μέ ορατή τήν πιθανότητα ότι αυτός ό
πραγματικός διάλογος καί ή εξέταση τής σχέσης θά συνεχιζόταν άργότερα.
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

Ή κ. Ρόμπερτς κι εγώ παρατηρήσαμε άνεξάρτητα ό ένας άπό τόν άλλον ότι στή διάρκεια
αύτοϋ τοϋ σταδίου αίσθανόμασταν καί οί δύο σχεδόν σάν παρείσακτοι, σάν νά έπρεπε νά
άπομακρυνθοϋμε ήσυχα κάι νά τοϋς άφήσουμε μόνους τους.
Προς τό τέλος υπήρχε κάποια άνησυχία, πού οφειλόταν άναμφιβόλως έν μέρει στή μακρά
διακοπή πού θά αντιμετώπιζαν στή σχέση τους κάί στή θεραπεία, καθώς ό πατέρας αναχωρούσε
τήν επόμενη εβδομάδα. 'Εξέφρασαν τήν επιθυμία νά συνεχίσουν τις οικογενειακές συνεδρίες
στή διάρκεια τής επόμενης επαγγελματικής τους άδειας μετά άπό τρεις μήνες κάί συμφωνήσαμε
ότι μπορούσαν νά έλθουν μέ όποια σύνθεση θεωρούσαν πιο λειτουργική.
(Σημείωση: Αύτή ή συνέντευξη φαινόταν νά είναι πραγματικά ένα αποφασιστικό
βήμα: και ένας κρίσιμος παράγοντας ήταν ή ικανότητα τής κυρίας Ρόμπερτς νά ταυτιστεί μέ τή
μητέρα καί νά τήν υποστηρίξει ώς γυναίκα, όπως είχα πράξει εγώ προηγουμένως μέ τόν πατέρα
ώς άνδρας. Αύτό σήμαινε φυσικά ότι ή κ. Ρόμπερτς κι εγώ έπρεπε νά άπομακρυνθοϋμε ό ένας
άπό τόν άλλον κάι μπορεί νά χρειαστήκαμε χρόνο γιά νά αισθανθούμε άρκετά ασφαλείς νά τό
κάνουμε, επειδή μαθαίναμε άκόμη νά συνεργαζόμαστε.)

Στή διάρκεια τής διακοπής ή μητέρα έγραψε στήν κ. Ρόμπερτς κι εμένα λέγοντας ότι υπήρχαν
ορισμένα πράγματα πού είχε δυσκολευτεί νά τα αναφέρει στις κοινές συνεντεύξεις. Περιέγραφε
τό ιστορικό τοϋ συζύγου και τής σχέσης τους με κάποιες λεπτομέρειες, άλλά τό κύριο σημείο
πού τονιζόταν ήταν ότι αισθανόταν τή σεξουαλική του ικανότητα νά είναι τρωτή κάί νά
απειλείται ίσως σοβαρά άπό οποιαδήποτε κριτική έκ μέρους της, ιδίως άπό το γεγονός ότι
εκείνη δέν είχε αισθανθεί πραγματική σεξουαλική επιθυμία γιά εκείνον άπό τήν εποχή τής
έξωσυζυγικής του σχέσης πρίν άπό πέντε χρόνια, άν καί ή επιστολή υποδήλωνε επίσης ότι αύτή
ή έλλειψη επιθυμίας χρονολογούνταν άπό τήν εποχή μίας έπιλόχειας κατάθλιψης, άπό τήν όποία
ειχε ύποφέρει μετά τή γέννηση τοϋ Λοϋκ. Φαινόταν καί οί δύο νά δυσκολεύουν τά πράγματα ό
ένας γιά τόν άλλον άνησυχώντας υπερβολικά γιά τήν άντίδραση τοϋ άλλου καί άναστέλλοντας
έτσι μία αύθόρμητη έκφραση συναισθήματος καί σεξουαλικής επιθυμίας.
Τό άλλο σημείο ήταν ότι είχε υπάρξει μία σύντομη άναζωπύρωση τοϋ σεξουαλικού πάθους
καί στούς δύο, άφοϋ είχε άνακαλύψει τήν εξωσυζυγική σχέση τοϋ συζύγου. Συμφωνήσαμε νά
προσέλθει γιά μια ατομική συνέντευξη μέ τήν κ. Ρόμπερτς πρίν τήν έ- πόμενη οικογενειακή
συνέντευξη πού ειχε προγραμματιστεί γιά τις διακοπές. Ή κ. Ρόμπερτς ανέφερε:
«Ή μητέρα φαινόταν σχετικά άνήσυχη καί εστίασα στό πρόβλημα της νά παρουσιάσει τό
ύλικό τής επιστολής στις κοινές συνεντεύξεις παρά στό πρόβλημα πού παρουσιαζόταν σ? αύτήν.
Εξέφρασε τό φόβο ότι θά στενοχωρούσε τό σύζυγο της μιλώντας γιά τήν απροθυμία της νά έχει
σεξουαλική σχέση μαζί του. Προσπάθησα νά τή βοηθήσω νά κατανοήσει γιατί πίστευε ότι αύτό
θά τόν στενοχωρούσε περισσότερο άπό τήν πραγματική απορριπτική της συμπεριφορά. 'Ηταν
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 391

άρκετά φανερό συνέχεια ότι αντιλαμβάνεται τή συνομιλία ώς επίθεση κατά τόν ϊδιο τρόπο πού
συχνά αισθάνεται προσβεβλημένη άπό σχόλια πού κάνουν οι άλλοι γι αύτήν. Παρουσίασε τις
ενδείξεις γιά τούς φόβους της ότι θά τρελαθεί και μιλήσαμε λίγο γιά τή δυσκολία πού μπορεί νά
προκύψει διαβάζοντας βιβλία ψυχολογίας, όπως κάνει έκείνη, όταν κάποιος δέν ασχολείται
πραγματικά μέ τό επάγγελμα αύτό καί ή φαντασία του δέν ελέγχεται. Μιλήσαμε γιά τις δύο
δυνατότητες επίλυσης τού παρόντος προβλήματος: (1) νά συνεχίσει νά έρχεται νά μέ βλέπει
εβδομαδιαία* (2) νά τή βοηθήσω νά τό παρουσιάσει στήν επόμενη κοινή συνέντευξη. Πίεσα γιά
τή δεύτερη λύση, λέγοντας ότι πίστευα ότι ή πρώτη μπορεί νά οδηγούσε σέ άλλα προβλήματα,
ιδίως όσον αφορούσε στά συναισθήματα τού πατέρα σχετικά μ5 αύτό. Τήν άφησα νά σκεφτεί τό
ζήτημα και νά αποφασίσει τι ήθελε, κι επίσης νά μού γνωστοποιήσει εάν χρειαζόταν τή βοήθεια
μου γιά νά παρουσιάσει τό πρόβλημα στήν επόμενη κοινή συνεδρία.»

Δέκατη πέμπτη οικογενειακή συνεδρία

Μεσολάβησε διάστημα πέντε έβοδμάδων. Οι γονείς προσήλθαν δίχως τά παιδιά κα\

έξετάσθηκαν άπό τήν κ. Ρόμπερτς κι έμενα. Έκείνη άνέφερε ότι ή μητέρα τής είχε ψιθυρίσει
καθώς ε'ισέρχονταν στήν αίθουσα «Είναι εντάξει!», σάν νά ήθελε νά ύποδηλώσει ότι είχε
καταφέρει νά συζητήσει τά σεξουαλικά προβλήματα μέ τό σύζυγο της. Όταν ρωτήσαμε γιατί δέν
είχαν φέρει τά παιδιά μαζί τους, μας εξήγησαν ότι είχαν άφήσει τά μεγαλύτερα άγόρια νά
προσέχουν τό Λούκ κι ότι ούτως ή άλλως τά προβλήματα τού Μάθιου είχαν επιλυθεί και
επιθυμούσαν νά μιλήσουν γιά τά συζυγικά προβλήματα δίχως νά ακούν τά άγόρια.
Ό πατέρας ξεκίνησε μιλώντας γιά τό γάμο μ' ένα σχετικά φλύαρο κα\ σχοινοτενή τρόπο, ό
όποιος μας προκάλεσε σύγχυση. Τούς τό άναφέραμε και ή μητέρα άρχισε νά μιλάει πολύ πιό
ειλικρινά άπ' ό,τι συνήθως, περιγράφοντας τή συζήτηση πού είχε άτο- μι%α μέ τήν κ. Ρόμπερτς
και τήν επακόλουθη συνομιλία μέ τό σΰζυγό της γιά τά προβλήματα του γάμου τους. Είπε ότι
ήταν ιδιαίτερα στενοχωρημένη γιά τήν έλλειψη πραγματικής σχέσης και σεξουαλικής
ικανοποίησης στό γάμο τους. Ή τελευταία ειχε γίνει όλο καί περισσότερο υποτονική, καθώς
είχαν κατρακυλήσει σέ μία άνετη άλλά ανιαρή οικογενειακή ζωή. Ή μητέρα ανέφερε τούς
φόβους τοϋ πατέρα γιά τή σεξουαλική άνικανότητα κι εκείνος παραδέχτηκε δτι είχε βιώσει
παρόμοιες δυσκολίες στούς προηγούμενους γάμους του. "Υστερα άρχισε νά παραπονείται γιά
τήν παρούσα συζυγική σχέση, λέγοντας ότι ήταν «σχεδόν ανύπαρκτη» κι ότι συνέχιζαν νά
συμβιώνουν μόνο γιά χάρη τών παιδιών.
 Περιγραφ Περιστατικού Οικογενειακής αϊ Συζυγικής Θεραπείας

Ή συζήτηση έγινε σταδιακά πιό ειλικρινής, άλλά ήταν πολύ εντυπωσιακό πόσο πληκτικοί,
βαρετοί καί απαθείς ήταν καί οί δύο στον τρόπο πού συσχετίζονταν μεταξύ τους, καθώς
μιλούσαν γιά τή σχέση τους χωρίς νά άλληλεπιδρούν μέ άμεσο ή ζωηρό τρόπο ή χωρίς νά
κοιτάζουν ό ένας τόν άλλο. Αύτό οδήγησε σέ μία συζήτηση πώς ό γάμος είχε πραγματικά
«άπογειωθει» δταν ό πατέρας είχε τήν εξωσυζυγική του σχέση πρίν άπό πέντε χρόνια, κάί ή
μητέρα επιβεβαίωσε δτι αύτό τό γεγονός είχε διεγείρει τή σεξουαλική άπόκρισή της (μίλησε γιά
«έξι μήνες εύτυχίας»).
Στή διάρκεια όλων αύτών ό πατέρας επέκρινε τή μητέρα μέ μή πειστικό τρόπο, παρότι
φαινομενικά καθησύχαζε ταυτόχρονα τόν έαυτό του δτι κατά βάθος είχαν πραγματικά μία καλή
σχέση, ένφ εκείνη καθόταν καί τό πρόσωπο της κοκκίνιζε δλο καί πιό πολύ, άποκτώντας
σταδιακά φορτισμένη όψη. Τοΰ επιτέθηκε σφοδρά έπειδή δέν άνα- λάμβανε τήν ευθύνη γιά τήν
οικογένεια" δέν τήν είχαμε δει ποτέ πρίν τόσο δυναμική, άλλά ό πατέρας δέν άντέδρασε. Σάν νά
έπρεπε νά περιορίσει τόν έαυτό της έπειδή εκείνος δέν μπορούσε νά τήν αντιμετωπίσει,
υποχώρησε στήν προηγούμενη ικετευτική, μαζοχιστική της στάση.
Εστιάσαμε σ' αύτήν τή διάσταση τής σχέσης τους. Ή κ. Ρόμπερτς είχε τήν αίσθηση δτι τό
μεταξύ τους πρόβλημα διοχετευόταν στήν άλληλεπίδρασή τους* ή μητέρα φαινόταν ανίκανη νά
είναι δυναμική ή θυμωμένη λόγω τοΰ φόβου της οτι θά κάνει τόν πατέρα νά αισθάνεται
ευνουχισμένος, ένώ ό πατέρας αισθανόταν σεξουαλικά άνίκανος, άλλά άμυνόταν μέ τή
«στομφώδη πολυλογία» (περιγραφή τής κυρίας Ρόμπερτς στίς σημειώσεις της).
Θυμάμαι ότι αισθανόμουν άρκετά εξοργισμένος μέ τόν τρόπο πού ό πατέρας απέφευγε τήν
άνεπάρκειά του, ώστε δλοι νά άναγκάζονται νά τόν προστατεύουν, καί τόν επέκρινα πολύ
ευθέως λέγοντας ότι αντιστάθμιζε τό συναίσθημα τής σεξουαλικής του άνικανότητας
προσπαθώντας νά είναι ισχυρός εγκεφαλικά, φουσκώνοντας τόν έαυτό σ' ένα μεγάλο μπαλόνι
λέξεων καί 'ιδεών. 'Εκείνος συνέχιζε αύτόν τό λεκτικό «αυνανισμό», παρότι κλήθηκε αρκετές
φορές νά αντιμετωπίσει τό ζήτημα αύτό' στό τέλος, δ- ταν προχώρησε σέ μία μεγάλη άγόρευση
συνοψίζοντας ολόκληρη τή συνέντευξη κά προσπαθοδντας γι άλλη μία φορά νά ελέγξει τήν
κατάσταση διανοητικοποιώντας την, του ειπα ότι όλα αυτά ήταν «άερολογίες» κα\ τόν
προσγείωσα.

Δέκατη εκτη οικογενειακή συνεδρία

Μετά άπό διάστημα πέντε έβδομάδων οί δύο γονείς εξετάσθηκαν δίχως τά παιδιά άπό τήν κ.
Ρόμπερτς κι εμένα.
Περιγραφή Περιστατίκον Οικογενειακής καϊ Συζυγικής Θεραπείας 39.

Καί οί δύο γονείς φαίνονταν πιο χαλαρωμένοι και άνετοι, καί άντανακλούσαν μία καλύτερη
σχέση σέ όλη τή διάρκεια τής συνεδρίας. Ό πατέρας ξεκίνησε ομολογώντας ότι ειχε συγχυστεί
άπό τή δριμύτατη κριτική μου πού τοϋ άσκησα στήν τελευταία συνεδρία, άν καί τον είχε κάνει
νά συλλογιστεί και είχε οδηγήσει σέ μία σοβαρή συζήτηση στό σπίτι. Ειχε αντιληφθεί ότι ήταν
πράγματι πολύ εγωιστής, απορροφημένος στό δικό του κόσμο, κι ότι αύτό ειχε προκαλέσει
προβλήματα σέ όλα τά μέλη τής οικογένειας. Αισθανόταν ότι αύτό τό γενικό πρόβλημα ήταν
πιο βασικό άπ' ό,τι τό πιο περιορισμένο σεξουαλικό πρόβλημα στό όποιο είχαμε έστιάσει,
Ή μητέρα συμφώνησε ότι τώρα αισθάνονταν νά είναι πιο κοντά ό ένας στον άλλο.
Αίσθανόταν ότι κατανοούσε καλύτερα τόν πατέρα, ένοιωθε πιο κοντά του, πιο εγκάρδια κάί
πιο στοργική, κι ότι ή σχέση ειχε βελτιωθεί σημαντικά. Ανέφεραν καί οί δύο ότι ή κατάσταση
τών παιδιών ειχε βελτιωθεί επίσης και ό πατέρας είπε ότι πίστευε πώς αύτό οφειλόταν έν μέρει
στό γεγονός ότι είχε μάθει άπό έμενα πώς νά είναι πιο ευθύς σ' αύτά πού έλεγε στό Μάθιου.
"Εκαναν μερικά σχόλια πού υποδήλωναν ότι σκέφτονταν νά τερματίσουν τή θεραπεία κα\
είπαν ότι αισθάνονταν πώς είχαν λάβει τή βοήθεια πού χρειάζονταν, και λειτουργούσαν
ικανοποιητικά, άν και εξέφρασαν κάποια αβεβαιότητα μήπως άπέφευγαν άκόμη πιο δύσκολα
ζητήματα. Αποσαφηνίσαμε αύτό τό ζήτημα μαζί τους κάί συμφωνήσαμε ότι ή άπόφασή τους
νά σταματήσουν τή θεραπεία ήταν σωστή.
Περάσαμε τό υπόλοιπο μέρος τής συνεδρίας αποσαφηνίζοντας κάποια άπ' αύτά τά
ζητήματα. Εξηγήσαμε τήν ανάγκη τής μητέρας νά ευνουχίζει τόν πατέρα στό παρελθόν μετά
άπό τήν περιγραφή πού εκανε έκείνη γιά ένα θείο της, ό όποΤος τής έκανε στήν παιδική της
ηλικία προτάσεις πού ήταν άπροκάλυπτα σεξουαλικές και τήν έκαναν νά ντρέπεται καί νά
φοβάται. Ό πατέρας τό αντιλήφθηκε ώς μία εξήγηση γιά τόν υπερβολικό έλεγχο τής
σεξουαλικότητάς του άπό τή μητέρα άλλά και γιά τό φόβο καί" τήν ζηλοτυπία της γιά τή σχέση
του μέ τήν Μαίρη καί τούς έφηβους φίλους τής Μαί- ρης, Ό φόβος τοΰ πατέρα γιά τήν
όμοφυλοφιλία, ό όποιος τόν είχε οδηγήσει νά απομακρυνθεί άπό τους υΐοϋς του καθώς αύτόι
μεγάλωναν, είχε διερευνηθεί σέ προηγούμενες συνεδρίες, άλλά τώρα εξετάσθηκε πλήρως κάι
άναγνωρίστηκε άπ' αυτόν ώς ένας σημαντικός παράγοντας. Είχαμε τήν εντύπωση οτι θά ήταν
ικανοί νά επιλύσουν πολλά άπ' αυτά τά προβλήματα μόνοι τους.
Στό τέλος τής συνεδρίας ή μητέρα φαινόταν αγχωμένη καϊ ήθελε μία επιπλέον συνέντευξη
μετά άπό τρεΧς μήνες, στή διάρκεια τών επόμενων διακοπών, άλλά ό πατέρας είπε ακλόνητα
ότι αισθανόταν πώς έπρεπε νά σταματήσουν εκείνη τή στιγμή τή θεραπεία, γιατί διαφορετικά θά
άνέβαλλαν πάντα τά ζητήματα κανι δέν θά άναλάμβαναν τήν ευθύνη γιά τήν επίλυση τών
προβλημάτων τους μόνοι τους. Καθώς ό πατέρας πήρε τήν πρωτοβουλία νά άναλάβει τήν
ευθύνη, ήταν ενδιαφέρον νά δούμε πώς θά αποδεχόταν ή μητέρα τήν απόφαση του.
 ΕΦΑΡΜΟΓΗ 394

^Έφυγαν μέ θερμές εκφράσεις ευγνωμοσύνης κι εμείς αισθανόμασταν εξίσου θερμά

συναισθήματα χαράς γιά τό άποτέλεσμα τής θεραπείας πού είχαμε ολοκληρώσει μαζί.

Αύτή ή περιγραφή τών συνεδριών δέ θά συνοψιστεί ούτε θά αναπτυχθεί περαιτέρω, γιά νά

επιτρέψουμε στόν άναγνώστη νά σχηματίσει τά δικά του συμπεράσματα και τις δικές του
κριτικές. Όμως λίγα σύντομα σχόλια μπορεί νά διευκολύνουν αύτή τή διεργασία.
Πρώτον, τό γεγονός ότι μία σειρά θεμάτων εμφανίζεται στήν τελευταία συνεδρία, χωρ\ς νά
έχουν άντιμετωπιστεί ρητώς πριν, μπορεί νά θεωρηθεί ώς ενδειξη μίας άποτυ- χίας νά
αναγνωριστούν καϊ νά ερμηνευτούν νωρίτερα. Πιστεύω μολαταύτα ότι ή επεξεργασία τους σέ
όλη τή διάρκεια τής θεραπείας μέ τό μή λεκτικό, άλληλεπιδραστικό τρόπο πού προτιμώ νά
χρησιμοποιώ, καΊ ή λεκτική τους έκφραση στήν τελευταία συνεδρία είναι περισσότερο μία
«λήψη Ιστορικού» μετά τήν ολοκλήρωση τής θεραπείας πού εξυπηρετεί τή γενική κατανόηση
τού θεραπευτή κάι τή μελλοντική δουλειά του, καϊ άναλώνει τό χρόνο τής συνδρίας μέ τή
συνομιλία όταν ή θεραπεία εχει ήδη ολοκληρωθεί.
Δεύτερον, υποθέτω ότι είναι ήδη προφανές ότι ή συνθεραπεύτριά μου κι εγώ δέν είχαμε
εξοικειωθεί μέ τή συνεργασία μας, «ενεργούσαμε επιφυλακτικά» κι έτσι δέν εκμε-
ταλλευόμασταν άμέσως όλες τις ευκαιρίες πού μας παρουσιάζονταν γιά νά διερευνήσουμε τά
πρότυπα τών σχέσεων. Ή συνάδελφος μου, ή όποία εκείνη τήν εποχή εκπαιδευόταν άκόμη άπό
έμενα, δίστασε, γιά παράδειγμα, νά σχηματίσει μία γυναικεία συμμαχία μέ τή μητέρα, όπως είχα
σχηματίσει εγώ νωρίτερα μία άνδρική συμμαχία μέ τόν πατέρα, μέχρι νά τήν ενθαρρύνω νά τό
κάνει.
 Καϊ τρίτον, τό γεγονός δτι ol συνεδρίες μαγνητοφωνούνταν γιά εκπαιδευτικό σκοπούς (με τήν
άδεια τής οικογένειας) μας όβήγησε νά άκολουθήσουμε έναν πιο ό γό, πιο νωχελικό ρυθμό καϊ νά
άποφύγουμε vex «κόβουμε δρόμο» βάσει διαισθητικά ενοράσεων, ώστε νά επιτραπεί στή
θεραπευτική άκολουθία νά εξελιχθεί μέ σαφή τρ πο σύμφωνα μέ τό ρυθμό πού επέβαλλε ή ίδια ή
οικογένεια.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤ
Α
Α. ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΣΕ ΑΑΑΕΣ
ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΑΑΑΓΗΣ
Παράρτημα A 397

Πάντα δοκιμάζετε, το καλόν κατέχετε. Απόστολος

Παύλος, Θεσσαλονικείς Α"

Ή οίκογένεια είναι ένας τόπος συνάντησης γιά πολλές επιστήμες, μία περιοχή όπου τά όρια
πολλών επιστημονικών κλάδων άλληλεπικαλ-υπτονται. Αύτή ή κατάσταση καθιστά τήν κοινή
οικογενειακή θεραπεία γόνιμο κα\ ενδιαφέροντα τομέα μελέτης, άλλά άπ' αυτήν προκύπτουν επίσης
σοβαρά προβλήματα γιά τή διδασκαλία τού αντικειμένου.
Πρώτον, το γεγονός ότι ή οικογένεια άποτελει κεντρικό άντικείμενο πολλών επιστημονικών
κλάδων απαιτεί κάποια βασική αντίληψη ενός εύρύτερου φάσματος εννοιών και θεωριών. Ευτυχώς οί
βασικές αρχές είναι άρ-κετά απλές και δέν είναι δύσκολο νά καλυφθούν, άλλά θά ήταν ύπερβολικό νά
περιμένει κάποιος άπό τήν πλειοψηφία τών φοιτητών νά σπουδάσουν αυτές τις βασικές επιστήμες
άμεσα καΝι νά άπομονώ- σουν τις σχετικές αρχές οί ίδιοι, τουλάχιστο στά πρώτα στάδια τής
έκπαίδευσής τους.
Δεύτερον, ό τομέας τής κοινής θεραπείας προσελκύει επίδοξους θεραπευτές άπό διαφορετικούς
επιστημονικούς κλάδους -ψυχιατρική, παιδιατρική, γενική ιατρική, κοινωνιολογία, ψυχολογία,
ψυχανάλυση, συμβουλευτική, νοσηλευτική, εργασιοθεραπεία κλπ.- πού ό καθένας στηρίζεται σέ
διαφορετικές βασικές έπιστήμες. Οί παιδίατροι ή οί ψυχολόγοι είναι συχνά ελάχιστα εξοικειωμένοι μέ
ψυχαναλυτικές θεωρίες· οί ψυχαναλυτές συχνά αγνοούν τις άρχές τής τροποποίησης τής
συμπεριφοράς, τής μίμησης τού προτύπου καϊ τού ψυχοδράματος* πολλοί νοσηλευτές κα\
εκπαιδευτικοί έχουν έ- λάχιστη βασική γνώση γιά τήν ψυχολογία και άλλες έπιστήμες τής
συμπεριφοράς.
'Εξαιτίας αύτής τής έλλειψης διαπιστώσαμε ότι είναι χρήσιμο στά Μαθήματα Οικογενειακής κανι
Συζυγικής Θεραπείας πού προσφέρονται στό Ινστιτούτο Όμαδικής Ανάλυσης νά ξεκινάμε μέ μία
σειρά σημειώσεων καϊ διαλέξεων πού περιγράφουν σέ γενικές γραμμές τις κύριες βασικές έννοιες τών
επιστημονικών τομέων πού σχετίζονται μέ τήν οικογενειακή θεραπεία πρ\ν εξετάσουμε τις ίδιες τις
κοινές τεχνικές. Αναπόφευκτα οί πληροφορίες αύτές θά φανούν προφανείς καϊ ύπεραπλουστευμένες
σέ όσους έχουν καλύψει μέ τήν προηγούμενη έκπαίδευσή τους τό συγκεκριμένο τομέα, έστω κι άν
μπορεί νά είναι νέες κάί χρήσιμες γιά άλλους πού ή προηγούμενη έκπαίδευσή τους ειχε διαφορετική
κατεύθυνση. Μολαταύτα έχουμε διαπιστώσει ότι αύτές οί εισαγωγικές σημειώσεις κα\ διαλέξεις είναι
καλοδεχούμενες άπό τούς περισσότερους συμμετέχοντες οτα μαθήματα, τόσο έπειδή τους επιτρέπουν
να αποκτήσουν μία σύντομη εντύπωση γιά τίς ιδέες καί τίς θεωρίες στίς όποιες στηρίζεται ή
οικογενειακή θεραπεία, όσο καί επειδή παρέχουν μία γενική περιγραφή πού θα τούς καθοδηγήσει στήν
περαιτέρω, πιό λεπτομερή μελέτη τών βασικών επιστημών, όταν υπάρχει ό χρόνος νά επιχειρηθεί αύ-
τό.
Παράρτημα A 398

Όσα άκολουθούν λοιπόν είναι μία πολύ σύντομη σύνοψη μερικών άπό τίς βασικές έννοιες τής
ψυχανάλυσης καί άλλων ψυχοδυναμικών θεωριών, δπως τής ψυχολογίας, της θεωρίας τής
επικοινωνίας, τής θεωρίας τών συστημάτων, τής έθολογίας κλπ. Σκοπεύουν δέ νά χρησιμεύσουν ώς
ένα εκτεταμένο γλωσσάριο, διαθέσιμο γιά τούς αναγνώστες ή επαγγελματική εκπαίδευση τών οποίων
δέν συμπεριέλαβε μερικές άπό τίς έννοιες πού θεωρούνται δεδομένες στήν παρούσα παρουσίαση.
Παρότι βασίζεται σέ μία προσωπική προσέγγιση, ελπίζω ότι θά δείξει μολαταύτα τήν ευρεία βάση
πάνω στήν όποία οίκοδομήθηκε ή οικογενειακή θεραπεία.

Γενικά

Προσεγγίζοντας τήν ψυχολογία είναι χρήσιμο νά διακρίνει κάποιος δύο είδη συνεισφοράς στον
τομέα. Μέχρι τό 1850 περίπου ή ψυχολογία ήταν ένας κλάδος τής φιλοσοφίας καί μερικοί ψυχολόγοι
έχουν συνεχίσει νά παράγουν γενικά συστήματα 'ιδεών πού είναι ούσιαστικά φιλοσοφικής φύσεως,
καθώς στηρίζονται στήν υπόθεση καί τή γενίκευση πέρα άπό κάθε γνωστό δεδομένο, σέ μία
προσπάθεια νά προσφέρουν μία ολική έξήγηση τής ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Τό άλλο είδος συνεισφοράς προέρχεται άπό τήν προσεκτική καί επιμελή παρατήρηση καί έρευνα.
Οι θεωρίες υποβάλλονται διαρκώς σέ πρακτική δοκιμασία, δπως μικρο- σκόπηση, ήλεκτρικές μελέτες
στή φυσιολογία, ή τουλάχιστο στήν άνάγκη νά άνακου- φιστεί τό άλγος καί νά θεραπευτούν τά
συμπτώματα στήν Ιατρική θεραπευτική αγωγή τών ψυχικών διαταραχών. Οι Ιδέες αυτού τοϋ
δεύτερου είδους συνεισφοράς, δσο καί άν εμπεριέχουν απίθανες γενικεύσεις, φαίνεται νά
συσσωρεύουν σταθερά εγκυρες καί πολύτιμες άρχές.
Δυστυχώς, πολλές ψυχολογικές θεωρίες είναι ένα μείγμα καί τών δύο, καθώς υπάρχει μία συχνή
τάση γιά υπερβολική γενίκευση, διά τής οποίας οί άρχές πού έχουν αποδειχθεί μέσω πειραματισμού
σ' ένα περιορισμένο πλαίσιο γενικεύονται στή συνέχεια γιά νά δημιουργηθεί ένα γενικό περιεκτικό
«σύστημα». Ό συμπεριφορισμός καί ή ψυχανάλυση είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα* συχνά
όμως ό πυρήνας τών δεδομένων
στον όποιο βασίστηκε ή θεωρητική δομή τους απορρίπτεται άπό άλλους είδικούς. Μεγάλο μέρος
τής έμφανοΰς σύγκρουσης τών σχολών -χής -ψυχολογίας οφείλεται σ' αύτό τό είδος συναγωνισμού
γιά «εδαφικές» διεκδικήσεις παρά σέ κάποια πραγματική σύ-
γκρουση γιά βασικές άρχές.
Τό άντικείμενο θά μπορούσε επιπλέον νά χαρακτηριστεί λιγότερο σάν ένα ενιαίο ε- J θνος καί
περισσότερο σάν μία συνομοσπονδία άνεξάρτητων κρατών πού έχουν άνα- πτυχθεί λίγο-πολύ
Παράρτημα A 399

άνεξάρτητα, συχνά δίχως μεγάλη επικοινωνία ή άκόμη και μ' ενα «σιδηρούν παραπέτασμα»
εχθρικής περιφρόνησης νά τά χωρίζει (άν και σήμερα οί φραγμοί καταρρέουν ξαφνικά καί κάθε
κλάδος αρχίζει νά διαφωτίζει τούς άλλους μέσα άπό τό πρίσμα ορισμένων τρεχουσών μελετών,
ιδίως στον τομέα τής ο'ικογενειακής θεραπείας). Μπορούμε νά διακρίνουμε τουλάχιστον τα
άκόλουθα ξεχωριστά ρεύματα.

Ακαδημαϊκή και πειραματική -ψυχολογία

Ή ψυχολογία ώς άνεξάρτητος επιστημονικός κλάδος, διαχωρισμένη άπό τή φιλοσοφία άλλά

χωρίς νά συμπεριλαμβάνει ψυχολογικές μελετες πού έχουν τίς ρίζες τους σε σχετικούς τομείς,
όπως ή ζωολογία, ή φυσιολογία ή ή ιατρική, έχει ενδιαφερθεί γιά τρία κύρια είδη ερευνάς. Αύτά
είναι:

(Α) Μελέτες τής Αντίληψης

Από τό 1850 περίπου καί μετά, όταν ή ψυχολογία εγινε μία ξεχωριστή επιστήμη, διεξάγονταν
έρευνες γιά τούς νόμους πού διέπουν τήν άντίληψη τοϋ εξωτερικού κόσμου διά τών αισθήσεων.
Τέτοια πειράματα, τά όποια βασίζονταν σέ ενδοσκόπηση καί μετρούνταν μέ άπλά εργαλεία,
οδήγησαν σέ άνακαλύψεις όπως ή λογαριθμική σχέση μεταξύ τής αύξησης τοϋ αισθητηριακού
ερεθίσματος καί τής συνεπαγόμενης αίσθησης πού βιώνεται.
Στά πρόσφατα χρόνια κάποιες ερευνες έχουν επικεντρωθεί στον τρόπο μέ τόν όποιο οί
αισθητηριακές εμπειρίες καθορίζονται τόσο άπό μαθημένες προσδοκίες καί άσυνεί- δητες στάσεις
όσο καί άπό τόν εξωτερικό κόσμο. Αύτά τά δεδομένα έχουν ιδιαίτερη άξια γιά όσους
ενδιαφέρονται νά βοηθήσουν τό άτομο νά τροποποιήσει τίς απόψεις καί τίς προσδοκίες του άπό
τούς άλλους καί τόν κόσμο γενικότερα. Αύτή ή διάσταση τής ψυχολογίας έχει προκαλέσει
ελάχιστη διαμάχη καί προσεγγίζει ίσως περισσότερο τίς άλλες φυσικές επιστήμες.

'(B) Ψυχολογικά Τεστ

Ό δεύτερος κύριος τομέας στον όποιο επικεντρώνεται ή ακαδημαϊκή ψυχολογία είναι ή μέτρηση
τών ανθρώπινων Ικανοτήτων καϊ δεξιοτήτων, ιδίως τών λειτουργιών πού συναποτελούν τή
«νοημοσύνη».
Αύτή ή διάσταση τής ψυχολογίας ενδιαφέρεται περισσότερο γιά πρακτικά προβλήματα καϊ τή
συμπεριφορά τού μέσου όρου άπ' ό,τι οι δύο άλλοι περιγραφόμενοι κλάδοι, οι όποιοι άσχολούνται
Παράρτημα A 400

κυρίως μέ τά ζώα ή μέ περιορισμένες ανθρώπινες λειτουργίες ύπό τεχνητές καϊ πειραματικές

συνθήκες.
Πέρα άπό τϊς διαμάχες γιά τή σχέση μεταξύ νοημοσύνης καϊ κοινωνικής τάξης, φυλής ή εθνικής
ομάδας πού προκύπτουν άπό συναισθηματικά φορτισμένα πολιτικά ζητήματα, οι διενέξεις σ' αύτό
τόν τομέα μοιάζουν μ' αύτές πού είναι κοινές σέ όλες τϊς ά- ναπτυσσόμενες επιστήμες, βασισμένες σέ
έπιλύσιμα ζητήματα δεδομένων.

(Γ) Μελέτες Συνειρμικών Διεργασιών

Ξεκινώντας άπό τόν Τζέιμς Μϊλ τό 1800 περίπου, ένφ ή ψυχολογία ήταν άκόμη ένας κλάδος τής
φιλοσοφίας, ύπήρξε ένα κεντρικό ενδιαφέρον γιά τούς νόμους πού διέπουν τϊς συνειρμικές
διεργασίες. Σέ ολη τή διάρκεια τού 19ου α'ιώνα τό ενδιαφέρον αύτό διοχετεύθηκε σέ μελέτες
άνθρώπων, χρησιμοποιώντας τήν ενδοσκόπηση γιά νά εξεταστεί πώς σέ μία άκολουθία συσχετίζονται
οι ιδέες μεταξύ τους μέ διεργασίες, όπως ή γειτνίαση, (συνειρμός δύο ιδεών στό χρόνο ή στό χώρο) ή
ή επανάληψη,, πού οδηγεί σέ αύ-
ξημένη τάση επανεμφάνισης τού συνειρμού. Όμως μόλις τό 1820 περίπου ό Χέμπαρτ ειχε εκφράσει
τήν άποψη ότι οι άκολουθίες τών Ιδεών καθορίζονται άπό άσυνείδητους παράγοντες πού δέν είναι
προσιτοϊ μέ τή συνειδητή ενδοσκόπηση- αύτές οι δυσκολίες οδήγησαν στήν άρχή τού 20ου αιώνα σέ
μία απόρριψη τής ενδοσκοπικής μεθόδου (ή όποία άφέθηκε στούς ιατρικούς ψυχολόγους καϊ
ψυχαναλυτές) καϊ στήν άνοδο τού συμπεριφορισμού.
Γύρω στά 1900, ό Θόρνταϊκ κι άργότερα ό Ούότσον (στϊς ΗΠΑ) καϊ ό Παβλόφ (στήν Ρωσία)
παρουσίασαν ψυχολογικές θεωρίες πού βασίζονταν μόνον σέ παρατηρή- σιμα γεγονότα (παρουσίαση
ενός ερεθίσματος καϊ παρατήρηση τής συνεπαγόμενης μυϊκής ή άδενικής αντίδρασης), άναζητώντας
νόμους πού διέπουν τή μεταξύ τους σχέση. Αύτό τό έργο, βασιζόμενο κυρίως σέ πειράματα μάθησης
σέ ζωα, ϊχει έκτοτε αναπτυχθεί λεπτομερέστατα, ιδίως άπό τούς Σκίνερ, Τόλμαν καϊ Χάλ. Οί νόμοι
πού καθορίζουν τό σχηματισμό τών συνειρμών μέσω τής εξαρτημένης μάθησης (ό συνειρμός ενός
ουδέτερου ερεθίσματος μ' ένα ενστικτώδες ερέθισμα, π.χ. ή έκκριση σάλιου ενός σκυλιού στον ήχο
ενός κώδωνα πού προηγουμένως ήχούσε κατά τήν ώρα τού ταΐσματος) και μέσω τής συντελεστικής
εξαρτημένης μάθησης (6 συνειρμός μιας πράξης αρχικά ν χαία ή συμπτωματικά μέ μια άμοιβή, δπως
δταν ένας σκύλος πιέζει επανειλημμένα έν μοχλό, μία πράξη πού ειχε άρχικά συνδεθεί με τήν
προσφορά φαγητού, η όταν ένο άνθρωπος μαθαίνει νά χαλαρώνει και νά μειώνει τήν πίεση του άφού
τού παρουσία στεΐ οπτική ή ακουστική άνάδραση γιά τό επίπεδο της) είναι πλέον γνωστοί μέ άκρί
βεια, όπως επίσης ot μηχανισμοί πού διέπουν τήν άναστολή ή άπάλειψη αύτών τών αντιδράσεων.
Αύτή ή γνώση εφαρμόζεται εκτενώς στή θεραπεία τής συμπεριφοράς, στήν όποία αύτές οί άρχές
Παράρτημα A 417

χρησιμοποιούνται για νά βοηθηθούν όσοι υποφέρουν άπό υπερβολικό άγχος ή συγκεκριμένες φοβίες
νά άποβάλλουν τις βλαβερές συνήθειες καί νά μάθουν άλλες πού θεωρούνται πιο πρόσφορες.
Αυτός ό κορμός γνώσεων είναι εξίσου καλώς θεμελιωμένος όπως κι εκείνος άλλων επιστημών, κι
αρχίζει νά διαφωτίζει άλλους κλάδους τής ψυχολογίας. Όμως προκύπτουν δυσκολίες συνεχώς όταν οι
νόμοι πού άφοροϋν στίς άπλούστατες μορφές μάθησης ή συνειρμού καί επαρκούν συνήθως γιά τή
μελέτη ζφων καί γιά τούς απλούστατους άνθρώπινους συνειρμούς, επιστρατεύονται για νά εξηγήσουν
τήν άνθρώπινη συμπεριφορά έν γένει. Αυτός ό περιορισμός, ό όποιος όδηγεΧ όχι μόνο σέ συνεχείς
θεωρητικές δυσκολίες άλλά καί σέ άφελεΧς γενικεύσεις καί εισηγήσεις σχετικά μέ τόν έλεγχο τής
άνθρώπινης διαγωγής (πρβλ. Μπ. Φ. Σκίνερ), μοϋ φαίνεται νά έχει τίς ρίζες του σέ μία
συναισθηματική αντίσταση άπ' όσους προσελκύονται στον τομέα αύτό ενάντια στήν ιδέα ότι ή
άνθρώπινη συμπεριφορά δέν είναι εξολοκλήρου δυνητικά λογική καί ελέγξιμη. Γι αύτό τό λόγο
πολλοί επιδεικνύουν μία έντονη εχθρότητα γιά τίς Ιδέες τής -ψυχανάλυσης, άν καί άναπτύσσεται
σταδιακά μία έπαναπροσέγγιση μεταξύ τών δύο αύτών προσεγγίσεων, ιδίως στον τομέα τής
οικογενειακής καί συζυγικής θεραπείας.

Έθολογία

Τό 1872, ό Δαρβίνος, στρέφοντας τό ενδιαφέρον του στίς ψυχολογικές επιπτώσεις τής δικής του
θεωρίας γιά τήν εξέλιξη καί άναζητώντας συνδετικούς κρίκους μεταξύ τής συμπεριφοράς τών
ανθρώπων καί τών ζώων άλλά καί στή μορφολογία τους, δημοσίευσε τό Ή "Εκφραση τών
Συναισθημάτων στον Άνθρωπο καϊ στά Ζφα. Περιέγραψε
λεπτομερώς τίς μυΧκές κινήσεις πού εμπλέκονται σέ διάφορες «συναισθηματικές» αντιδράσεις καΧ
βρήκε στενή άντιστοιχία μεταξύ τών ανθρώπινων (τόσο παιδικών όσο καί ενήλικων) καί ζωικών
άντιδράσεων. Παρουσίασε αποδείξεις ότι αύτές ot αντιδράσεις θά μπορούσαν νά σημαίνουν
προετοιμασία γιά δράση κατάλληλη γιά τήν κατάσταση
 400
Παράρτημα A 401

TU - νν τ/
jtoxJ παρουσιάζει το ερέθισμα (π.χ. μάχη-φυγή σέ καταστάσεις κίνδυνου) άλλά καϊ άλ-
ινα λες ιδέες πού είναι βασικές σέ πρόσφατες εξελίξεις στήν ψυχιατρική κατ στήν ψυχοσωματική
^α Ιατρική. Οί ιδέες του θά μπορούσαν νά είχαν παρουσιαστεί μόλις χθές, τόσο ί πολύ άπέχουν
ς άκόμη άπο τδ νά τις κατανοήσουμε γενικά κατ νά τις εφαρμόσουμε, κάι είναι διδακτικό νά
ια- γνωρίζουμε τή διαφορετική προσέγγιση ενός βιολόγου, συνηθισμένου νά εξετάζει τή
;ρί συμπεριφορά ώς ένα σύνολο σ' ένα ευρύτερο πλαίσιο και νά άναζη- 5 τα τήν εύρύτερη
- ' σημασία, σέ σύγκριση μέ τή στενότερη θεώρηση τών θεωρητικών τής
ά- μάθησης γιά τά ζώα τού εργαστηρίου τους. : Ή πρωτοποριακή σκέψη τοϋ Δαρβίνου ενισχύεται
άς, άπό τό γεγονός ότι ελάχιστα προστέθηκαν στις ιδέες του μέχρι τά τελευταία 25 χρόνια περίπου,
ιπό όταν οί Lorenz κάι Tinbergen έδωσαν στή μελέτη τής έθολογίας (ή συμπεριφορά τών ζώων υπό
καϊ φυσικές συνθήκες) μία νέα ώθηση. "Εκτοτε πολλοί ερευνητές στον τομέα τής ανθρώπινης
ψυχο- : λογίας έχουν άντιληφθεί τήν άξία της κάι οί έθολόγοι κα\ οί ψυχαναλυτές συνεργά-
^ Ιζονται πλέον στή μελέτη τής άνθρώπινης συμπεριφοράς σέ μερικά ιδρύματα, ένφ οί μελέτες
ε- τοϋ Harlow μέ πιθήκους άποστερημένους άπό τή μητρική φροντίδα έχουν διαφω- .. τίσει, γιά
κύ παράδειγμα, τό πρόβλημα κακοποιημένων μωρών, όπου οί άνθρώπινες μητέ- ρες είχαν υποστεί
- παρόμοια άποστέρηση στήν πρώιμη ζωή τους.
Αύτός ό τομέας μόλις αρχίζει νά επηρεάζει τήν ψυχολογία γενικά, άλλά είναι πιθανό νά
τα-
παίξει έναν κρίσιμο ρόλο μελλοντικά μέσω» τής αρχής πού άκολουθεϊ νά εξετάζει όλες τις
συ
λειτουργίες εντός ενός πλαισίου όπου συνυπολογίζεται ή λειτουργία τοϋ όρ- γανισμοϋ κάι τό
-
κοινωνικό περιβάλλον. Είναι ιδιαίτερα σημαντικός για τήν κατανόηση τής μή λεκτικής
επικοινωνίας, ή όποια αποκτά ιδιαίτερη σημασία όταν αρχίζει κάποιος νά δουλεύει μέ ομάδες,
αο
ιδίως φυσικές όμάδες, όπως οί οικογένειες.
σέ ί Φυσιολογική ψυχολογία
τια

>ειζ
\ Λίγο μετά τό 1800, ό Ρολά ντο πρότεινε ότι τά ήμισφαίρια τοϋ εγκεφάλου ήταν ή έ-
c £ϋ ■ ✓jνι t
>υο δρα «ανώτερων» ψυχικών λειτουργιών. Αύτό επιβεβαιώθηκε άπό τό Flourens, ό όποιος
απέδειξε μέ πειράματα σέ ζώα όχι μόνον ότι τά διάφορα μέρη τοϋ εγκεφάλου είχαν εί- δικές
λειτουργίες, άλλά καϊ ότι τό όλον λειτουργούσε παρ' όλα αύτά ώς ενα ενιαίο σύ- 'τι" ( νολο κι οτι οί
λειτουργίες τών τμημάτων πού είχαν υποστεί βλάβη μπορούσαν συχνά ί(*1 I νά πραγματοποιηθούν άπό
εκείνα τά τμήματα πού ήταν υγιή. 'Έως τήν δεκαετία τοϋ \ 1850, είχαν άνακαλυφθεΧ ή δομή τοϋ κυττάρου
καϊ οί ινώδεις συνδέσεις, καϊ γύρω στά ση ?
 Παράρτημα A 418

1890 διατυπώθηκε ή θεωρία τών νευρώνων δίνοντας στις μεταβλητές ιδιότητες

συνδέσεων ή συνάψεων μία πιθανή βάση γιά τη μάθηση και τή συνήθεια.
Ή έννοια τής ιεραρχίας, στήν οπσία τά ανώτερα επίπεδα τροποποιούσαν μέσψ ·
αναστολής τή δράση κατωτέρων επιπέδων γιά νά επιτραπούν πιο λεπτές αντιδράσω
προτάθηκε άπο τό Hughlins Jackson, έναν Ιατρό και νευρολόγο, πρϊ,ν τό 1870. Ό 2 ρινγκτον
ανέπτυξε γύρω στά 1900 τήν έννοια, θεωρώντας ότι τό νευρικό σύστημα ο σιαστικά
απασχολείται μέ τήν ενσωμάτωση πληροφοριών, οπου τά πιο άνεπτυγμέ\ άνώτερα κέντρα
τοϋ άνθρώπου καθιστούν δυνατή τήν ενσωμάτωση πιο σύνθετων %c αναλυτικών
πληροφοριών και επιτρέπουν πιο λεπτές καί πιο πρόσφορες Αντιδράσεις.
Τό ενδιαφέρον επικεντρωνόταν άρχικά στά «άνώτερα» κέντρα τοϋ εγκεφαλικοί φλοιού
(χονδρικά ή διανοητική λειτουργία) καί στά «κατώτερα» κέντρα τού νωτιαίοι μυελοϋ και τοϋ
εγκεφαλικού στελέχους (χονδρικοί ή ενστικτώδης και κινητική λειτουργία), άλλά τά τελευταία
20 χρόνια ή ερευνά εχει αποσαφηνίσει τή λειτουργία τών ενδιάμεσων κέντρων ή τοϋ
μεταιχμιακοϋ συστήματος πού φαίνεται νά ασχολείται περισσότερο μέ λειτουργίες πού
υποδηλώνονται μέ λέξεις, όπως τό συναίσθημα, ή ένόρμηση, ή ανάγκη κλπ.
Παρότι ή φυσιολογική -ψυχολογία, όπως κατ άλλες επιστήμες, συνεπάγεται αρκετή μελέτη
τής λεπτομέρειας, ή τάση τών πιο διαπρεπών συντελεστών της είναι νά θεωρούν τό νευρικό
σύστημα ώς ενα ολοκληρωμένο σύνολο, τό όποιο δέ δύναται νά κατανοηθεί έκτος κι άν
θεωρηθεί ώς ένα «πεδίο» πού επηρεάζεται άπό τά μέρη του άλλά τά ελέγχει επίσης. Ή ιδέα ότι
είναι οργανωμένο μ' εναν ιεραρχικό τρόπο μέ κατώτερα κέντρα πού υποτάσσονται στά
άνώτερα κέντρα, άλλά προσφέρουν πληροφορίες σ' αύτά κάί τά επηρεάζουν, φαίνεται νά είναι
αναπόφευκτη γιά όσους τήν μελετήσουν. Όμως οί λεπτομερείς πληροφορίες γιά τήν
εγκεφαλική λειτουργία είναι άκόμη πολύ ασαφείς καϊ άκατέργαστες γιά νά είμαστε σέ θέση νά
τίς συσχετίσουμε μέ τή "λεπτότητα τής ανθρώπινης εμπειρίας.

ΤατρικοΧ ψυχολόγοι

Δύο κύριες κατευθύνσεις δύναται νά διακριθούν: (Α) ό ιατρός-άνθρωπιστής καί (Β) ό

ιατρός-ύπνωτιστής-ψυχοθεραπευτής.
(Α) Ό Ίατρός-Άνθρωπιστής
Παράρτημα A 404

Ή τελευταία μάγισσα παραδόθηκε στήν πυρά τό 1775. Αποδεικτικά στοιχεία άπ' αύτή τήν
εποχή ύποδηλώνουν ότι πολλές, άν όχι οί περισσότερες, μάγισσες ήταν ψυχικά διαταραγμένα
άτομα κι ότι χρησιμοποιούνταν ώς αποδιοπομπαίοι τράγοι, στούς οποίους προβάλλονταν
απαράδεκτα στοιχεία τοϋ «φυσιολογικού» πληθυσμού, καϊ στή συνέχεια «καταστρέφονταν» δι'
άντιπροσώπου. Ό Pinel, ό όποιος άνέλαβε τή διεύθυνση τοϋ "Ασυλου Bincetre τό 1793 καϊ
άρχισε νά άντικαθιστά τις αλυσίδες, τά σοκ καϊ τις τιμωρίες πού χρησιμοποιούνταν
προηγουμένως στούς φρενοβλαβείς μέ τήν καλοσύνη, τήν κατανόηση καϊ τήν επανεκπαίδευση,
αντιπροσώπευε πιθανώς μία γενικότερη αλλαγή στις στάσεις τών ανθρώπων απέναντι στά δικά
τους λιγότερο λογικά στοιχεία. Ή δράση του πυροδότησε μία σταθερή αλλαγή (παρά τις
περιόδους άντίστασης καϊ άντίδρασης πού ήταν άκόμη εύρέως εμφανείς) πρός μία άποψη ότι ή
ψυχική διαταραχή ήταν κατανοήσιμη καϊ Γσως άκόμη καϊ δεκτική σέ τροποποίηση μέσω τής
επιστημονικής εξέτασης, κι ότι αντιπροσώπευε μία διαφορά ποσοτική παρά ποιοτική άπό τό
φυσιολογικό εύρος τής συμπεριφοράς πού απαιτούσε νά εκδηλώνονται ώς άντίδραση
φυσιολογικές στάσεις. Ή «πολιτική τών ανοικτών θυρών» καϊ ή ιδέα τής «θεραπευτικής
κοινότητας», στήν όποία οί άσθενεΐς ενθαρρύνονται νά μοιράζονται τήν εύθύνη γιά τή δική
τους φροντίδα, τήν επανεκπαίδευση καϊ τή διαχείριση, αποτελούν σύγχρονα επακόλουθα αύτής
τής προσπάθειας.

(Β) Ό 7 α τρός-Ύπ ν ω τι στης- Ψνχο θεραπε υ τής

Γύρω στά 1780, ό Ιατρός Μέσμερ πρότεινε τήν ονομασία «ζωώδης μαγνητισμός» γιά μία
μέθοδο θεραπείας μέσφ εξορκισμού, ή όποία εφαρμοζόταν άπό τόν ιερέα Γκάσνερ,
προσπαθώντας ετσι νά αντικαταστήσει τήν ύπερφυσική αιτιολογία αύτής τής μεθόδου μέ μία
λογική καϊ επιστημονική εξήγηση. Ή τεχνικές του, οί όποιες έγιναν εύρύτερα γνωστές, έλαβαν
γύρω στά 1840 μία εξήγηση βασισμένη στή φυσιολογία τού εγκεφάλου άπό τό Σκοτσέζο ιατρό
Μπέιν, ό όποιος μετονόμασε τό φαινόμενο σέ «ύπνωτι- σμό» καϊ τό κατέστησε αποδεκτό στούς
ιατρικούς κύκλους. Αίγο άργότερα συντάχθηκαν εκθέσεις γιά τή χρήση του σέ χειρουργικές
επεμβάσεις.
Οί Libeault καϊ Bernheim (στό Νανσί) καϊ ό Charcot (στό Παρίσι) μελέτησαν τό φαινόμενο
τοϋ υπνωτισμού διεξοδικά, εστιάζοντας ειδικά στό φαινόμενο τής υστερικής διάσχισης καϊ τής
πολλαπλής προσωπικότητας, γιά τήν όποία δημοσίευσαν άνε- . ξάρτητα τά εύρήματά τους γύρω
στό 1880. Ό ύπνωτισμός έγινε μία προσωρινή μόδα στόν ιατρικό κόσμο, άπορρίφθηκε εξίσου
παράλογα λίγο μετά τό θάνατο τοϋ Charcot, άλλά δύο άνδρες, ό Ζανέ καί ό Φρόιντ, ερεύνησαν
τό φαινόμενο περισσότερο εις βάθος.
Παράρτημα A 405

Στή δεκαετία τοϋ 1880, ό Ζανέ, ό Γάλλος, άνέπτυξε τήν ιδέα ότι τά υστερικά συμπτώματα
οφείλονταν σέ διαχωρισμένα μέρη τής προσωπικότητας, διασχισμένες Ιδέες πού συνέχιζαν νά
επενεργούν, παρότι ό άσθενής δέν είχε συνειδητή επίγνωση τους. Επινόησε τόν όρο
«υποσυνείδητο» καί προπορεύτηκε τοϋ Φρόιντ καί τοϋ Μπρόιερ, ά- ποδεικνύοντας δτι τά
συμπτώματα μπορούσαν νά θεραπευτούν άποκαθιστώντας τις διασχισμένες ιδέες και τά
διασχισμένα συναισθήματα στή συνείδηση μέσφ τής «-ψυχολογικής ανάλυσης», δηλαδή τής
εξέτασης τών ονείρων καί τής αυτόματης γραφής κανι ομιλίας σέ υπνωτική κατάσταση.
Επιπρόσθετα, ό Ζανέ ανέπτυξε μερικές ιδέες που απουσιάζουν άπό εκείνες τοϋ Φρόιντ καί
τών διαδόχων του. Ενδιαφερόταν ειδικά γιά τήν Ιδέα τής προσοχής -πού ειχε αγνοηθεί άπό
άλλους ιατρικούς ψυχολόγους- προτείνοντας δτι ή υστερική διάσχιση εκδηλωνόταν ευκολότερα
σέ άνθρώπους μέ εξασθενημένη προσοχή πού δυσκολεύονταν νά διατηρήσουν τήν ύπαρξη τους
σέ μία σύνθεση. Ανέπτυξε επίσης τήν ιδέα τών επιπέδων («εντάσεων») ενέργειας, θεωρώντας
δτι τά ψυχικά συμπτώματα συγγενεύουν μέ τά φαινόμενα «απελευθέρωσης» πού ξεσπούν δταν
απουσιάζουν άνώτερες οργανωτικές λειτουργίες. Έτσι, ή θεραπεία τής ψυχικής διαταραχής δέν
έπρεπε νά αναζητηθεί άπλά και μόνο στήν παθητική αποδοχή τών προηγουμένως ασυνείδητων
ιδεών απαιτούνταν επανεκπαίδευση μέσω επεξεργασίας και ενεργητικής επέκτασης τών
φυσιολογικών ικανοτήτων, ώστε νά άναπτυχθεΐ μία αύξανόμενη ικανότητα γιά συνεχή προσοχή
καί έλεγχο δταν τά συμπτώματα θά εξαφανίζονταν μόνα τους μέσφ μίας πιό πρόσφορης χρήσης
τής ενέργειας στον ψυχικό μηχανισμό.
Οί ιδέες τοϋ Ζανέ περιέχουν σαφώς τις έννοιες τής Ιεραρχίας ή τοϋ επιπέδου, συμπε-
ριλαμβάνοντας τήν Ιδιότητα τής ενέργειας καί τήν παραγωγή της μέσω τής προσπάθειας και τής
συνεχούς προσοχής. Ό Ζανέ επισκιάστηκε δμως άργότερα άπό τόν άντα- γωνιστή του, τό
Φρόιντ, και τό έργο του παραμελήθηκε άπό τους οπαδούς τοϋ Φρόιντ, παρότι ό Γιούνγκ καί ό
Άντλερ παραδέχονταν τό χρέος τους πρός αύτόν. Μέχρι πρόσφατα ό Ζανέ έχει παραμείνει
παραγνωρισμένος καί τό έργο του άγνωστο.
Οί Ιδέες τού Φρόιντ περιλαμβάνουν τουλάχιστον τρία κύρια μοντέλα τής άνθρώπι- νης
λειτουργίας. Τό πρώτο, τό όποιο ειχε προβλεφθεί άπό τό Ζανέ, θεωρεί τή συνείδηση μία
ενοποιητική δύναμη, έτσι ώστε οί ιδέες ή τά συναισθήματα πού εξαιρούνται άπό τή συνείδηση
εξαιτίας τοϋ άγχους νά ύπάρχουν αυτόνομα καί νά παρεμβαίνουν στή λειτουργία ολόκληρου τοϋ
οργανισμού παράγοντας συμπτώματα κάποιου είδους. Όπως ό Ζανέ, ό Φρόιντ χρησιμοποιούσε
στήν αρχή τήν ψυχοκάθαρση (απελευθέρωση τών απωθημένων συναισθημάτων) υπό ύπνωση
γιά νά θεραπεύσει τίς διαταραχές, άλ-
Χα σύντομα ανέπτυξε τη νέα τεχνική της ψυχανάλυσης, δια τής όποιας ό ασθενής εν-
θαρρυνόταν νά εκφράζει ελεύθερα συνειρμούς, ένω ό άναλυτής άναζητούσε ενδείξεις γιά τούς
Παράρτημα A 406

ασυνείδητους παράγοντες πού παρενέβαιναν στά κατά τ' άλλα ανεξήγητα άλματα, τις διακοπές
ή τις άλλαγές τού θέματος τών συνειρμών.
Τά όνειρα θεωρούνταν επίσης μία «έξοχη οδός γιά τό άσυνείδητο», μόλις κατανοούνταν οι
διαστρεβλώσεις πού χρησιμοποιούνταν γιά νά αποκρύψουν τήν πραγματική τους σημασία.
Πάνω άπ' όλα, ό Φρόιντ άξιοποιούσε τό φαινόμενο τής μεταβίβασης -μία τάση τών άσθενών νά
συμπεριφέρονται στον άναλυτή σάν νά ήταν ένα σημαντικό πρόσωπο, τό όποιο ειχε επηρεάσει
τις στάσεις τους στήν παιδική ήλικία και τις ειχε κάνει δυλειτουργικές- ώς μία ζωτική πηγή
πληροφοριών παρά ώς μία κουραστική παρέμβαση στήν άναγκαία σχέση ίατρού-άσθενή, όπως
είχε θεωρηθεί άπό άλλους.
Στό πρώτο μοντέλο, ό συνειδητός νούς εξισωνόταν μέ τόν αυτοέλεγχο, τό άσυνείδητο μέ
ενστικτώδεις δυνάμεις. ΟΙ δυσκολίες πού προέκυψαν άπ' αύτό τό μοντέλο οδήγησαν στό
δεύτερο μοντέλο, στό όποιο ό νούς εκπροσωπείται άπό τρία μέρη: τό «εκείνο» πού
άντιπροσωπεύει ενστικτώδεις δυνάμεις, τήν «κληρονομιά άπό τά ζφα» μέ τούς όρους τής
θεωρίας τού Δαρβίνου, τήν όποία ενστερνιζόταν ό Φρόιντ τό «εγώ» πού άντιπροσωπεύει τούς
μηχανισμούς τού αυτοελέγχου, τόν «πολιτισμένο άνθρωπο», ούσια- στικά τή λογική; κανι τό
«υπερεγώ» πού αντιπροσωπεύει τις κοινωνικές στάσεις καΝι άξιες, κάί τά κοινωνικά πρότυπα
πού τό παιδί αφομοιώνει μέσψ τής ταυτοποίησης μέ τούς γονείς του.
Ή συνείδηση αντιπροσωπεύει μία άλλη διάσταση, δεδομένου ότι όλα αύτά τά μέρη έχουν
τόσο συνειδητά όσο καϊ άσυνείδητα στοιχεία. Ή θεραπεία θεωρούνταν, τουλάχιστο γιά τούς
μεσοαστικούς άσθενεΧς πού δέχονταν κυρίως ό Φρόιντ κανι oi οπαδοί του, ότι προκαλούσε μία
χαλάρωση τού ύπερβολικά αυστηρού υπερεγώ, επιτρέποντας τήν άπελευθέρωση
εγκλωβισμένων ενστικτωδών ενορμήσεων. Αργότερα, προς τό τέλος τής ζωής τού Φρόιντ κα\
μετά τό θάνατο του, ή εστίαση στράφηκε κυρίως στό εγώ και στήν αναγκαιότητα νά βοηθηθούν
oi άνθρωποι νά αντιμετωπίσουν καλύτερα τή σύγκρουση κα\ τό στρές άντί νά ενθαρρυνθούν νά
διαφύγουν άπ' αύτά. Αλλά ή φρούδική θεωρία, σέ άντίθεση μ' εκείνη τού Ζανέ, στερούνταν
άνέκαθεν οποιασδήποτε ένεργητι-
χήζ τεχνικής γιά τήν ενδυνάμωση τού χαρακτήρα κα\ τήν επίτευξη αύτού τού στόχου.
Τό τρίτο μοντέλο βασίζεται σέ μία θεωρία τής άνάπτυξης. Τό παιδί θεωρείται ότι περνάει
άπό μία σειρά σταδίων στήν ψυχολογική του άνάπτυξη, στά όποια πρέπει νά άντιμετωπίσει και
νά κυριεύσει μία σειρά προκλήσεων. Τό πρώτο έτος περίπου άποτελει τό στοματικό στάδιο, στό
όποιο ή άποστολή είναι νά προσλαμβάνει τροφή και εντυπώσεις γιά νά ωριμάσουν τό σώμα και
ή προσωπικότητα. Τό παιδί είναι σέ μεγάλο βαθμό παθητικό, δεκτικό, ασχολείται κυρίως μέ τήν
αίσθηση, χωρίς κανείς νά εχει απαιτήσεις άπ' αύτό.
Παράρτημα A 407

Τό δεύτερο, τό πρωκτικό στάδιο, άπό τήν ηλικία τοϋ ένός έτους περίπου καί μετά, αρχίζει
δταν τό παιδί άρχίζει νά άποκτςί τόν ελεγχο τοϋ μυϊκού συστήματος του καί αναπτύσσει τήν
ικανότητα γιά δραστηριότητα, άπόκςηση καί επιλογή. Μπορεί νά πει «όχι», μπορεί νά
υπακούσει ή νά κάνει τό άντίθετο απ' αύτό πού τοϋ ζητείται, ή μπορεί νά έκτελέσει τίς
απεκκριτικές του λειτουργίες μέ τρόπους άποδεκτούς ή προσβλητικούς γιά τούς γονείς. Σ' αύτή
τήν «ηλικία τοϋ πείσματος» πρέπει νά επιτευχθεί ενας συμβιβασμός μεταξύ τών άπαιτήσεων τής
κοινωνίας γιά συμμόρφωση καί τής άνάγκης γιά επαρκή άνεξαρτησία κι αύτονομία, έτσι ώστε
νά απαιτούνται σαφή καί όριστικά όρια πού νά προσφέρουν επαρκή ελευθερία γιά πειραματισμό
εντός ένός πλαισίου σιγουριάς καί ασφάλειας, γιά νά άναπτύξει τό παιδί σαφή ταυτότητα,
αυτοπεποίθηση καί πνεύμα συνεργασίας.
Τό τρίτο στάδιο άφορά στήν άπόκτηση τής σεξουαλικής ταυτότητας μέσφ τοϋ οιδιπόδειου
συμπλέγματος, όπου τό παιδί τελικά άποκηρυττει τήν προσκόλλησή του στό γονέα τοϋ
άντίθετου φύλου δια τής ταυτοποίησης μέ τό γονέα τοϋ ίδιου φύλου. Τότε άκολουθεϊ άπό τήν
ηλικία τών έξι ετών περίπου ή αποκαλούμενη λανθάνουσα περίοδος, όπου ή ενέργεια στρέφεται
σέ καθήκοντα κοινωνικής καί άλλης μάθησης, έως ότου οί βιολογικές πιεστικές άνάγκες τής
εφηβείας επιβάλλουν καινούριες άπαιτήσεις γιά άνεξαρτησία καί σεξουαλική ώριμότητα,
προκαλώντας τήν επανεμφάνιση τών άλυτων προβλημάτων τών προηγούμενων σταδίων. Σ' αύτό
τό μοντέλο, ή νευρωτική διαταραχή θεωρείται άνάσχεση ή καθήλωση τής άνάπτυξης ένός
άτομου σ' ένα συγκεκριμένο στάδιο ή παλινδρόμηση σ' αύτό τό στάδιο λόγω δυσκολιών στήν
αντιμετώπιση μεταγενέστερων σταδίων.
Ή άναγνώριση αυτής τής άκολουθίας ήταν πιθανώς ή κύρια συνεισφορά τοϋ Φρόιντ καί είχε
σημαντικές επιπτώσεις σέ πολλούς τομείς πέραν τής παιδοψυχολογίας. Γιά παράδειγμα, κάθε
ομαδική κατάσταση τείνει νά άνακεφαλαιώνει μία άκολουθία τών φάσεων αυτού τοϋ είδους -
άρχικά εξάρτηση καί ύποτακτικότητα, αργότερα λογομαχία καί μή εποικοδομητική άντίσταση,
τελικά συνεργασία καί άνταλλαγή άπόψεων, ύπό τήν προϋπόθεση ότι ό θεραπευτής μπορεί,
όπως ενας καλός γονέας, νά άναγνωρί- σει καί νά άποκριθεΐ κατάλληλα σέ κάθε πρότυπο.
Οί οπαδοί τοϋ Φρόιντ είχαν τήν τάση νά άναδεικνύουν τίς λεπτομέρειες εντός τοϋ
θεωρητικού πλαισίου πού καθορίστηκε άπ' αύτόν, άλλά μετατόπιζαν βαθμιαία τήν εστίαση στό
έγώ καί τίς άδυναμίες του. Ή κόρη του, Άννα Φρόιντ, ήταν ιδιαίτερα παραγωγική στον τομέα
τών άμυντικών μηχανισμών, διά τών όποιων τό έγώ προστατεύει τόν έαυτό του άπό γεγονότα
πού είναι πολύ οδυνηρά γιά νά αντιμετωπιστούν. Ή άλλη κύρια συνεισφορά προέρχεται άπο τή
Μέλανι Κλάϊν, επίσης μία μή ιατρική άνα- λύτρια, ή όποία ίδρυσε τό κίνημα πού σταδιακά
ονομάστηκε «Βρετανική Σχολή τής ψυχανάλυσης».
Ή Κλάϊν εστίασε κυρίως στις άναπτυξιακές διεργασίες κατά τό πρώτο έτος τής ζωής -τό
στοματικό στάδιο τού Φρόιντ- οί όποιες δέν είχαν διευκρινιστεί άπ' αυτόν καΧ άλλους οπαδούς
Παράρτημα A 408

του. Οί ιδέες της διαμορφώθηκαν έν μέρει άνατρέχοντας σέ προγενέστερα ηλικιακά στάδια

ενήλικων καΧ μεγαλύτερων παιδιών, άλλά καί μελετώντας νήπια κάί -ψυχωτικούς άσθενείς
πού είχαν προφανώς παλινδρομήσει σέ βρεφονηπιακές ψυχικές καταστάσεις. Τά εύρήματά της
είχαν σημαντικές επιπτώσεις στΧς τρέχουσες θεωρίες.
Έν ολίγοις, διακρίνει δύο στάδια κατά τό πρώτο έτος τής ζωής. Δεδομένης τής επαρκούς
μητρικής φροντίδας υπάρχει άπό τούς πρώτους τρεις μήνες περίπου καΧ μετά μία προοδευτική
ικανότητα γιά τήν άνάπτυξη τής συνειδητοποίησης τών προσωπικών όρίων καΧ τής μητέρας ώς
άκέραιου καΧ ξεχωριστού προσώπου, και γιά τή σύνθεση-ό- λοκλήρωση τών συναισθημάτων
τής άγάπης κάί τοΰ μίσους πού άποτελοϋν μία φυσιολογική άντίδραση στήν ικανοποίηση ή
ματαίωση τών επιθυμιών τοϋ βρέφους άπό τή μητέρα.
Ή επίτευξη τής σύνθεσης-όλοκλήρωσης τής εμπειρίας οδηγεί στήν απαρχή τής έγνοιας, τής
προστατευτικότητας καί τής προσωπικής ευθύνης, αποκαλούμενη άπό τήν ΚλάΧν
«καταθλιπτική κατάσταση», επειδή ή ικανότητα νά αισθάνεται κάποιος καταθλιμμένος γιά τήν
πιθανή καταστρεπτικότητά του καΧ νά ανησυχεί γιά τούς άλλους, θεωρήθηκε ένα σημαντικό
επίτευγμα. Στον βαθμό πού αύτό τό στάδιο κατακτάται, ή πλεονεξία καΧ ό φθόνος παραχωρούν
τή θέση τους στήν εύγνωμοσύνη καΧ τήν έγνοια γιά τους άλλους. Ή αποτυχία κατάκτησης
αύτοϋ τοϋ σταδίου έχει ώς άποτέλεσμα νά παραμένει τό άτομο στήν «παρονοϊκή/σχιξοειδή
κατάσταση», στήν όποία υπάρχει σύγχυση γιά τά προσωπικά όρια μεταξύ τοϋ έαυτοϋ και τοϋ
κόσμου, οί άλλοι χρησιμοποιούνται ώς άντικείμενα γιά τούς δικούς του σκοπούς μέ εκτεταμένη
χρήση τής διάσπασης, τής προβολής κατ τής ένδοβολής -κατηγορώντας, γιά παράδειγμα, τούς
άλλους γιά τά δικά του ελαττώματα ή αφήνοντας τούς άλλους νά ζοϋν μέσφ αύτοϋ επειδή τοϋ
λείπει μία σαφής δική του ταυτότητα. Ή άντίληψη αύτών τών ιδεών είναι ού- σιαστική οχι μόνο
γιά τήν κατανόηση καΧ τή θεραπεία παιδιών καΧ ψυχωτικών, άλλά καΧ όμάδων. Αύτές οί
άναπτυξιακές έννοιες τοϋ Φρόιντ κάι τής ΚλάΧν εξετάζονται λεπτομερέστερα στό Δεύτερο
Κεφάλαιο.
Ό Άντλερ συνεργάστηκε μέ τό Φρόιντ άπό τό 1902 έως τό 1911, όταν ήρθε σέ ρήξη μαζί του
καΧ ίδρυσε τή δική του σχολή. Ή κύρια συνεισφορά του ήταν ή άποψή του ότι όλοι οί
άνθρωποι είναι άπό «τό ίδιο φύραμα»· όπως ένα κομμάτι βράχου φέρει τόν χαρακτηρισμό του
άπ' άρχή μέχρι τέλους, ή μορφή της προσωπικότητας τών ανθρώπων άποκαλΰπτεται σέ κάθε
σκέψη καϊ χειρονομία. Αυτήν τή μορφή τήν αποκάλεσε «τρόπο ζωής». Προμάντειρε τις
εξελίξεις πού θά συνέβαιναν 30 χρόνια άργότερα, γιατί συνειδητοποίησε ότι ό άνθρωπος είναι
ενα προϊόν της κοινωνικής μήτρας, θεωρώντας ότι ή ασθένεια συχνά οφείλεται σέ ύπερβολική
αύτσαπορρόφηση καϊ σέ άποφυγή τού πραγματικού νοήματος καϊ τής χρησιμότητας εντός τής
ευρύτερης ομάδας. Τόνιζε τή σημασία τόσο τών επιθετικών καϊ άνταγωνιστικών όσο καϊ τών
Παράρτημα A 409

σεξουαλικών ένορμή- σεων, τϊς όποιες ενσωμάτωσε άργότερα ό Φρόιντ στις δικές του θεωρίες,
καί οι Ιδέες του γιά τό σύμπλεγμα κατωτερότητας καϊ ή συνεπαγόμενη τάση γιά προσπάθεια
αντιστάθμισης μέσφ τής επιτυχίας έχουν είσέλθει στήν καθημερινή γλώσσα. "Ήταν πρωτο-
πόρος, γιατί δούλευε μέ ολόκληρες οικογένειες καϊ μέ δασκάλους παρά μόνο μέ τά παιδιά. Παρ'
ολα αύτά, ή επιρροή του, άν καϊ σημαντική, παραμένει ευρέως παραγνωρισμένη, κάτι πού
δημιουργεί ένα ενδιαφέρον ψυχολογικό πρόβλημα.
Ό Γιούνγκ, ένας άλλος συνεργάτης τού Φρόιντ άπό τό 1906 έως τό 1913, ειχε ήδη διακριθεί
πρϊν συναντηθούν. Μοιράζονταν τό ενδιαφέρον τού Φρόιντ γιά τϊς άσυνεί- δητες λειτουργίες
(εκείνος επινόησε τόν όρο «σύμπλεγμα») καϊ τή σημασία τών ονείρων, άλλά θεωρούσε τό
ασυνείδητο ώς κάτι περισσότερο άπό έναν ύποδοχέα γιά άπω- θημένες εμπειρίες, ότι δηλαδή
περιείχε μία ανώτερη νοημοσύνη πού μπορούσε νά δώσει νόημα στή ζωή καϊ νά συμπληρώσει
αύτό πού έλειπε άπό τή συνειδητή συναίσθηση ενός άτομου γιά τόν έαυτό του, ή νά φέρει τόν
άνθρωπο μέσω ενός βαθύτερου επιπέδου, τό όποιο ονόμασε «συλλογικό ασυνείδητο», σέ επαφή
μέ ένα ανώτερο επίπεδο ύπαρξης, Ταυτόχρονα, μία πρόωρη επαφή μέ μία τέτοια εμπειρία
μπορούσε νά συντρίψει έναν άνθρωπο (όπως καϊ ό Φρόιντ υπέβαλλε τόν έαυτό του σέ
«αύτοανάλυση», ή όποία κατά καιρούς άπειλούσε τήν Ισορροπία του).
7
Ηταν αύτή ή ουσιαστικά θρησκευτική στάση πού τελικά έγινε ασύμβατη μέ τό θετικιστικό
άθεϊσμό τού Φρόιντ καϊ προκάλεσε τή ρήξη, παρότι συνέχισε νά αποδέχεται πολλά στοιχεία άπό
τϊς ιδέες τού Φρόιντ, όπως καϊ εκείνες τού Ζανέ καϊ τού Άντλερ, μέ τών όποιων τϊς ιδέες
συγγένευαν περισσότερο οί δικές του. Όπως ό Ζανέ, περιελάμβανε στή θεραπεία του έξαρχής
τήν επανεκπαίδευση καϊ τήν ανάθεση άποστολών, 7Η- ταν ό μοναδικός Ιατρικός ψυχολόγος πού
ανέπτυξε μία σαφή ιδέα γιά τούς ψυχολογικούς τύπους, διαιρεμένους σύμφωνα μέ τήν έμφαση
σέ λειτουργίες (διαίσθηση, σκέψη, συναίσθημα καϊ αίσθηση), ένώ ή περαιτέρω υποδιαίρεση σέ
εσωστρεφείς καϊ εξωστρεφείς τύπους έχει τεκμηριωθεί πλήρως άπό τούς πλέον
πραγματιστικούς πειραματικούς ψυχολόγους. Έξαρχής θεωρούσε επίσης τά ψυχολογικά
προβλήματα τών παιδιών συνήθως ώς έκφραση δυσκολιών στό συνολικό οικογενειακό
σύστημα, καϊ άρα ή άνα-
Ηούφιση τών συμπτωμάτων σ' ένα άτομο θά μπορούσε νά οδηγήσει στήν ανάπτυξη
συμπτωμάτων σέ κάποιο άλλο μέλος,
Στις ΗΠΑ, ή φροϋδική ψυχαναλυτική θεωρία υποβλήθηκε ισως σέ πιο ριζοσπαστική κριτική
και τροποποίηση άπ' ό,τι στή Βρετανία.
Ό Β. Ράιχ, άν κάί ήταν οπαδός τών φροϋδικών εννοιών τής ψυχοσεξουαλικής άνάπτυξης καί
πράγματι τις επέκτεινε μ' έναν δλο καί περισσότερο παράλογο τρόπο προς τό τέλος τής ζωής
του, ήταν νωρίτερα ένας πρωτοπόρος στήν ανάλυση τοϋ χαρακτήρα ώς συνόλου καί τής
Παράρτημα A 410

σωματικής έκδήλωσής του σέ σωματικές στάσεις καί εντάσεις. Αύτό αποτελούσε μία εξέλιξη
άπό τό Ιατρικό μοντέλο τής τοπικά περιορισμένης διαταραχής σέ μία ψυχή πού θεωρούνταν ότι
ήταν γενικά ύγιής (όπως ενας δοθιήνας σ' ενα κατά τ' άλλα υγιές σώμα) προς μία άποψη ότι
ολόκληρος ό οργανισμός ήταν πιθανό νά εμπλακεί στήν προσπάθεια άπόκρυψης κάί
αναπλήρωσης κάποιου τραύματος ή μίας συναισθηματικής ανισορροπίας. Ή προτίμησή του γιά
«μετωπική επίθεση» στό άμυντι- κό σύστημα (καί στή «θωράκιση τοϋ χαρακτήρα» πού ήταν ή
εκφρασή του μέ τή μορφή εντάσεων στό μυϊκό σύστημα) άντί γιά τήν αργή ανάλυση τής
αντίστασης προμηνύει τις πιο ενεργητικές, προκλητικές εμπλοκές πού χαρακτηρίζουν έντονα τή
σύγχρονη οικογενειακή θεραπεία.
Στήν αρχή τοϋ Β' Παγκοσμίου Πολέμου περίπου, ή επιρροή διαπολιτισμικών ανθρωπολόγων,
όπως οί Μαλινόφσκι, Μίντ κάί Μπένεντίκτ, προσέλκυσε τήν προσοχή στις διαφορετικές
επιπτώσεις διαφορετικών μορφών ανατροφής σέ άλλους πολιτισμούς, οδηγώντας σέ
τροποποίηση τών ψυχαναλυτικών ιδεών, ώστε νά συνυπολογίζουν τούς κοινωνικούς
παραγόντες. Οί Χόρνεϊ, Φρόμ κάί Sullivan είναι παραδείγματα αύτής τής επιρροής κάί παρότι
χαρακτηρίστηκαν «νεοφροΐδιστές», συμπεριέλαβαν στις θεωρίες τους πολλές ιδέες τοϋ Γιούνγκ
καί ιδίως τοϋ Άντλερ (ό όποιος ειχε δώσει νωρίτερα μεγαλύτερη προσοχή στις κοινωνικές
δυνάμεις).
Ό Έριχ Φρόμ, κοινωνικός ψυχολόγος κάί ψυχαναλυτής, ενδιαφερόταν γιά τή σχέση μεταξύ
τών πολιτισμικών επιρροών κάί τής ατομικής άνάπτυξης, καί ιδίως γιά τό άνθρώπινο δίλημμα
πού ενέχεται στήν προσπάθεια συμφιλίωσης τής επιθυμίας γιά ανεξαρτησία καϊ αυτονομία μέ τό
φόβο τής μοναξιάς καϊ μέ τήν επιθυμία γιά κοινωνική άποδοχή. Ή Κάρεν Χόρνεϊ,
ψυχαναλύτρια, ήταν άπό τούς πρώτους πού τόνισαν τή σπουδαιότητα τοϋ «εδώ καί τώρα» στή
θεραπεία καϊ τής πραγματικής κατάστασης πού επικρατεί στή ζωή τοϋ άσθενή, καί
άναγνώρισαν ότι ή ανάκληση στή μνήμη τοϋ παρελθόντος καί τής προέλευσης τής διαταραχής
δέ συνδέεται μέ τήν αλλαγή, άλλά άντίθετα θά μπορούσε νά άποτελέσει εμπόδιο στήν επίτευξη
τής αλλαγής. Όπως ό Ράιχ, διερεύνησε πώς εμπλέκεται ό χαρακτήρας στά άμυντικά συστήματα
ή στούς «φαύλους κύκλους» πού αναπληρώνουν προηγούμενες ατέλειες, δημιουργώντας μέ τή
σειρά του καινούρια προβλήματα κα\ άγχη πού έπρεπε νά ξετυλιχθούν στήν θεραπεία.
Ό Η. S. Sullivan, μέ υπόβαθρο στήν αμερικάνικη γενική ψυχιατρική πρακτική παρά στήν
ευρωπαϊκή -ψυχανάλυση, επηρεάσθηκε άπό τις αναλυτικές έννοιες πού εμφανίζονταν στήν
Ευρώπη, άλλά επιδίωξε νά επεξεργαστεί έκ νέου αύτές τις άρχές, επιμένοντας όσο δυνατόν
περισσότερο στήν κλινική παρατήρηση καί προσπαθώντας νά ά- ποφύγει τά «δόγματα» τών
προηγούμενων άναλυτών. Οι ιδέες του γιά τήν ανάπτυξη, βασισμένες στό επίπεδο τής
κοινωνικοποίησης και στην ικανότητα γιά αγάπη -ή ικανότητα νά λαμβάνει κάποιος ύπόψη και
νά σέβεται τις άνάγκες ενός άλλου άνθρωπου άκριβώς όπως κα\ τις δικές του- έχουν είδική
Παράρτημα A 411

βαρύτητα γιά δσους άσχολοϋνται μέ παιδιά καί οικογένειες και πιστεύω ότι συμπληρώνουν τις
ιδέες τοΰ Φρόιντ κανι τής Κλάϊν. Θεωρούσε δτι ό «εαυτός» σχηματίζεται άπό τις έμφυτες τάσεις
τις όποιες ενέκριναν οί γονείς.
Ή γονική άποδοκιμασία άλλων τάσεων όδηγοΰσαν στήν άπόρριψή τους άπό τό άτομο κα\
θεωρούνταν «μή-έγώ», άν κατ παρέμεναν στή συνείδηση. Ή δριμύτερη άποδοκιμασία όδηγοΰσε
σέ αποφυγή τής συνειδητοποίησης αύτών τών στοιχείων τής προσωπικότητας γενικά ή τών
εξωτερικών γεγονότων πού θά μπορούσαν νά υποκινήσουν τή δραστηριοποίησή τους μέσφ τής
«επιλεκτικής αμέλειας». Τότε λειτουργούσαν εντελώς έκτος τής συνείδησης τοΰ συγκεκριμένου
άτομου (σίν καί όχι άναγκαστικά έκτος τής συνείδησης τών άλλων) καί μπορούσαν νά
άναδυθοΰν ώς συμπτώματα δίχως νόημα, συμπεριλαμβανομένων τών ψυχωτικών
παραληρητικών ιδεών ή παραισθήσεων. Αύτή ή ιδέα τών άσυνείδητων παραγόντων, οί όποιοι
θεωρείται δτι μοιάζουν περισσότερο μέ τή δέσμη φωτός ενός δαυλού πού αποφεύγει νά φωτίσει
όρισμένα άντικείμενα σ' ένα σκοτεινό δωμάτιο παρά μέ ένα κουτί στό όποιο αποκρύπτεται τό
απωθημένο υλικό, συνδέεται εύκολότερα μέ τή θεωρία τής μάθησης και με τις διεργασίες στις
τεχνικές τροποποίησης τής συμπεριφοράς.
Οί διατυπώσεις του προμηνύουν κι εξηγούν πολλά άπό τά μεταγενέστερα ευρήματα τών
οικογενειακών θεραπευτών σχετικά μέ τή μεταβίβαση άπό γενεά σέ γενεά τών κοινών
συστημάτων άρνησης κάί τών οικογενειακών μύθων άλλά και γιατί γίνονται ψυχωτικά εκείνα τά
μέλη τής οικογένειας πού δέν μπορούν νά διατηρήσουν τά ένοχα μυστικά της οικογένειας
κρυμμένα στό «ντουλάπι» τοΰ άσυνείδητου κα\ είναι άναγκα- σμένα νά διασχιστούν και νά
κλειστούν σ' ένα «ντουλάπι» (στό ψυχιατρείο) τά ιδια. Ή δουλειά τοϋ Sullivan μέ ψυχωτικούς
και ιδεοληπτικούς άσθενεις τόν οδήγησε νά αναγνωρίσει τήν αναγκαιότητα γιά πιό ενεργητική
ύποστήριξη κα\ έγνοια γιά τή θεραπευτική σχέση μέ τούς άσθενεις τοϋ πρώτου είδους, κα\ πιό
ένεργητικό έλεγχο τής υπεκφυγής μέσω διανοητικοποίησης στούς άσθενείς τοΰ δεύτερου
είδους, προαναγγέλ- χοντας καϊ πάλι τις πιο ενεργητικές, προκλητικές προσεγγίσεις πού
χαρακτηρίζουν τήν οικογενειακή θεραπεία.
Οι «νεοφροϊδιστές», όπως κατέληξαν νά άποκαλοϋνται οί Φρόμ, Χόρνεϊ κάι Sullivan,
έτειναν νά απορρίπτουν τήν παιδική σεξουαλικότητα και ειδικά τό οίδιπόδειο σύμπλεγμα, μαζί
μέ τή θεωρία τής λίμπιντο στό σύνολο της, άλλά υπάρχει ελάχιστη αμφιβολία ότι μας
κληροδότησαν τό ενδιαφέρον γιά τή σχέση μεταξύ τοϋ άτομου κα\ τοϋ κοινωνικού του
περιβάλλοντος, μέ φυσικό επακόλουθο τις κοινές οικογενειακές προσεγγίσεις. Τό έργο τους
έχει παραμεληθεί στή Βρετανία άκριβώς όπως αύτό τής Μελάνι Κλάϊν στϊς ΗΠΑ, καϊ είμαι
σίγουρος οτι αυτός είναι ένας σημαντικός λόγος, πού εξηγεί γιατί ή οικογενειακή θεραπεία
άναπτύχθηκε τόσο πολύ πιο ραγδαία στϊς ΗΠΑ άπ' δ,τι στή Βρετανία. "Ισως νά εξηγεί επίσης έν
μέρει γιατί υιοθέτησα τήν κοινή προσέγγιση νωρίτερα άπό πολλούς άλλους στήν Αγγλία, καθώς
Παράρτημα A 412

τό ενδιαφέρον μου γιά τήν ψυχοθεραπεία παρακινήθηκε στήν αρχή διαβάζοντας τούς
νεοφροϊδιστές, άκόμη κι άν άργότερα κατέληξα νά ενστερνιστώ τϊς κύριες ιδέες τού Φρόιντ, τής
Κλάϊν καϊ άλλων.
Δίχως νά υπερβαίνουν τό εύρύτερο πλαίσιο τών ψυχαναλυτικών ιδεών, άλλοι ψυχαναλυτές
έχουν επιφέρει ϊσως άκόμη μεγαλύτερες αλλαγές στις τεχνικές. Ό Ε. Erikson προσέγγισε τήν
ψυχανάλυση άπό τό υπόβαθρο τοϋ κοινωνικού ανθρωπολόγου. Τόνισε είδικά τήν έννοιά τής
άνάπτνξης καϊ θεωρούσε πολλές συναισθηματικές διαταραχές
ώς μία αναγκαστική συνέπεια τής «κρίσης ταυτότητας», πού εμφανίζεται όταν τά παλιά
πρότυπα λειτουργίας γίνονται άπρόσφορα, καθώς τό άτομο είναι υποχρεωμένο νά άναπτύξει
καινούργιες ικανότητες γιά νά αντιμετωπίσει τϊς αλλαγές στόν εξωτερικό κόσμο (π.χ. σχολική
φοίτηση, γάμος, συνταξιοδότηση) ή στόν εαυτό του (π.χ. εφηβεία, εγκυμοσύνη κλπ.). Αύτό τό
μεγαλύτερο ενδιαφέρον γιά αναπτυξιακά ζητήματα καϊ τήν παροχή υποστήριξης γιά τϊς
φυσιολογικές διεργασίες τής ώρίμανσης καϊ τής προσαρμογής παρά γιά τήν παθολογία και τήν
έπιδιόρθωσή της οδήγησε στις τεχνικές «αντιμετώπισης τής κρίσης» τοϋ Caplan, στϊς όποιες
μεταβατικά σημεία μεταξύ άνα- πτυξιακών σταδίων θεωρούνται οί χρονικές στιγμές, όταν τά
άτομα ή οί οικογένειες όχι μόνον ύποφέρουν καϊ είναι εύάλωτοι στό στρές, άλλά είναι καϊ
άσυνήθιστα δεκτικοί σέ ωφέλιμη αλλαγή καϊ πληροφορίες πού προάγουν τήν πιο
άποτελεσματική προσαρμογή.
Οί Η. Searles, D. W. Winnicott κάι Μ. Fordham έχουν καταδείξει τή δυνατότητα γιά
συντομότερη καϊ πιο άποτελεσματική παρέμβαση, εφόσον ό θεραπευτής μπορεί νά μάθει νά
συμμετέχει περισσότερο προσωπικά καϊ νά χρησιμοποιεί τϊς δικές του ασυνείδητες.
διαισθητικές άποκρίσεις μ' έναν αύθόρμητο καϊ εποικοδομητικό τρόπο. Ή τεχνική τής
«θεραπευτικής συμβουλευτικής» τοϋ Winnicott προσδοκά νά δημιουργήσει ώφέλι- μη άλλαγή
σέ λίγες μόλις συνεντεύξεις, συχνά άκόμη και σέ μία. Ό Malan έχει άποδεί· ξει στατιστικά τήν
άξια τής βραχυπρόθεσμης, εστιασμένης ψυχοθεραπείας και πρόσφατα επιβεβαίωσε ότι μία καϊ
μοναδική συνέντευξη μπορεί μερικές φορές νά διευκολύνει τήν έλευση σημαντικών καϊ.
μόνιμων άλλαγοον τής προσωπικότητας, εφόσον ό θεραπευτής είναι επαρκώς ενεργητικός κανι
συμμετέχει προσωπικά, μπορεί νά παρουσιάσει μία σαφή καϊ άκριβή διατύπωση τοϋ
ούσιαστικοϋ προβλήματος σέ σχέση μέ τή μεταβιβαστική επανάληψη προτύπων τής παιδικής
ήλικίας κάι μπορεί νά βρει εναν τρόπο νά παρακινήσει τόν άσθενή νά άναλάβει τήν ευθύνη γιά
νά κάνει κάτι γιά τή ζωή του.

Όμαδική θεραπεία
Παράρτημα A 429

Άν και οί δυναμικές χ|τυχολογικές θεωρίες πού περιγράφονται παραπάνω επιζητούσαν νά

κατανοήσουν τό άτομο σέ σχέση μέ τήν επιρροή τοϋ κοινωνικού περιβάλλοντος, ιδίως τής
πυρηνικής οικογενειακής δομής, αύτό τό ενδιαφέρον γιά τά ομαδικά
στοιχεία τής άνθρώπινης συμπεριφοράς ήταν στήν αρχή περιορισμένο στή θεωρία. Μέ
ελάχιστες εξαιρέσεις (κυρίως ό Αλφρεντ Άντλερ, ό όποιος έβλεπε όλόκληρες οικογένειες μαζί
στις άρχές τοϋ 20ου αιώνα), οί ψυχοθεραπευτές προσέγγιζαν μόνο θεωρητικά τήν έννοια τής
ομάδας, ένφ ή παρέμβαση περιοριζόταν σέ μεγάλο βαθμό σέ άτομικές συνεντεύξεις μέ τοϋς
άσθενεΐς. Άκόμη και στήν παιδοψυχιατρική πράξη, όπου τά προβλήματα τών παιδιών συνδεόταν
μέ τό οικογενειακό πλαίσιο, ή λήψη ιστορικού άπό τή μητέρα καϊ τό παιδί γινόταν ξεχωριστά
καϊ ή θεραπεία τοϋς πραματοποιούνταν άπό διαφορετικούς θεραπευτές. Οί πατέρες δέ
συμμετείχαν καθόλου στή θεραπεία στις περισσότερες περιπτώσεις καϊ τά άδέλφια δέν
εξετάζονταν γιά άξιολόγηση, παρότι είχε αναγνωρισθεί νωρίς ότι θά μπορούσαν νά είναι
περισσότερο διαταραγμένα άπ' ό,τι τό παραπεμπόμενο παιδί.
Όσον άφοροϋσε στις ένέργειες, ή εστίαση ήταν άκόμη στό άτομο, παρότι ή δυναμική
ψυχολογία ειχε παρακινήσει τούς θεραπευτές νά συνυπολογίζουν τήν όμάδα. Ό Φρόιντ δέν
άποτελοϋσε εξαίρεση καϊ τά γόνιμα κείμενα του γιά τήν όμαδική ψυχοδυναμική δέν
συνοδεύονταν άπό μελέτες πραγματικής ομαδικής ή οικογενειακής άλληλεπίδρασης. Αντιθέτως
φαινόταν νά άντιστέκεται σ' αύτό καϊ οί ψυχαναλυτικές τεχνικές, οί όποιες κατέληξαν νά έχουν
μέχρι πρόσφατα κυρίαρχη επιρροή στήν ψυχοθεραπευτική πράξη, όχι μόνον άποτύχαιναν νά
εξασφαλίσουν άμεση διερεύνηση τής οίκο- γένειας τού άσθενή και τής επιρροής της, άλλά
θεωρούσαν άντιθέτως κάθε επαφή μεταξύ τού αναλυτή και τών συγγενών τού άσθενή γενικά
άνεπιθύμητη.
Υπήρχαν πιθανώς βαθύτεροι καϊ πιο επαρκείς λόγοι γι αύτή τήν άτομοκεντρική εστίαση άπο
εκείνους πού προβάλλονταν άπο τούς ψυχαναλυτές εκείνη τήν εποχή. Το Ιατρικό μοντέλο γιά
τό σαρκικό σώμα πού περιλαμβάνει ενα άρρωστο όργανο ή δέχεται εισβολή άπό οργανισμούς
εντός τών όρίων του έπηρέαζε ισχυρά τή σκέψη γιά τήν ανθρώπινη συμπεριφορά καϊ τήν ψυχική
άσθένεια, παρότι ένα τέτοιο μοντέλο είναι συνήθως ακατάλληλο γι αύτό τόν τομέα ή
τουλάχιστον, άκόμη καϊ σέ περιπτώσεις πού μπορεί νά εφαρμοστεί επιτυχώς, μερικό καϊ
άνεπαρκές.
Άκόμη πιό σημαντική ήταν ίσως ή τεράστια πολυπλοκότητα τών υπό μελέτη κοινωνικών
συστημάτων, έτσι ώστε ήταν αναγκαίο νά εξετασθεί τό άτομο απομονωμένο καϊ νά εδραιωθεί ή
γνώση άπό οσα μπορούσαν νά άντληθούν μ' αύτό τόν περιορισμένο τρόπο, πρίν μπορέσει νά
ύπάρξει κάποια ελπίδα αντιμετώπισης τής τεράστιας πρόκλησης πού παρουσιάζουν οί όμάδες
καϊ οί οικογένειες, όπου είναι κάποιος ύποχρεωμένος οχι μόνο νά εξετάσει άρκετούς άτομικούς
Παράρτημα A 414

οργανισμούς ταυτόχρονα άλλά καϊ νά άντι- ληφθει ταυτόχρονα καϊ τό σύνθετο πρότυπο τής
δυναμικής αλληλεπίδρασης τους. "Επρεπε νά περάσουν σχεδόν πενήντα χρόνια, αφότου
ξεκίνησε ή μελέτη τού άτομου άπό τό Φρόιντ καϊ τό Ζανέ, πριν αρχίσει νά χρησιμοποιείται
ευρέως ή όμάδα γιά τήν εξέταση καϊ τή θεραπεία ψυχικών διαταραχών.
Υπήρχε μία σειρά πρωτοπόρων, μεταξύ άλλων οί Pratt καϊ Cody Marsh (οί όποιοι
άξιοποιούσαν τή δύναμη τής ομαδικής υποστήριξης γιά τή θεραπεία σωματικών καϊ ψυχικών
άσθενειών, άκριβώς όπως κάνουν σήμερα οί Ανώνυμοι Αλκοολικοί) καϊ οί Trigant Burrow,
Redl καϊ Schilder, οί όποιοι μελέτησαν τήν ομαδική άλληλεπίδραση άπό τήν οπτική γωνία τών
αναλυτικών ιδεών. Αλλά ή κύρια ώθηση προήλθε άπό τόν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ό όποιος όχι
μόνον εστίασε τό ενδιαφέρον στις οικογενειακές σχέσεις μέσψ τών επιπτώσεων τής
άπομόνωσης τών παιδιών, τής εργασίας τών μητέρων στά εργοστάσια πυρομαχικών καϊ τής
στρατιωτικής θητείας τών πατέρων στά ξένα, άλλά έβγαλε επίσης τούς ψυχαναλυτές άπό τά
Ιατρεία τους καϊ τούς έφερε στή στρατιωτική υπηρεσία, ύποχρεώνοντάς τους νά στρέψουν τήν
προσοχή τους στή θεραπεία περιστατικών ύπερβολικά πολυάριθμων γιά άτομική ψυχοθεραπεία
καϊ συνωστισμένων άπό άνάγκη σ' ένα νοσοκομειακό θάλαμο.
Στήν Αγγλία αύτό οδήγησε στά δύο Πειράματα τού Νόρθφιλντ, όπου πρώτα οί Bi- on καϊ
Rickman κι άργότερα ό S. Η. Foulkes πειραματίστηκαν σ' ένα στρατιωτικό νοσοκομείο μέ τή
θεραπεία νευρώσεων μέσερ ομαδικών συζητήσεων. Οί πρώτοι έμαθαν πολλά γιά τις ενεργές
ψυχολογικές δυνάμεις τού ομαδικού περιβάλλοντος, άλλά ό Foulkes, ό όποιος τούς
ακολούθησε, πέτυχε περισσότερο νά εξασφαλίσει τή σύνεργα- σία τών άλλων κι αύτό το
δεύτερο Πείραμα τοϋ Νόρθφιλτ ειχε πολύ μεγαλύτερη διάρκεια. Ό Bion εισήγαγε αργότερα τις
ομαδικές μεθόδους του στήν Κλινική Tavistock, έ- νφ ό Foulkes εκανε τό ίδιο στό Νοσοκομείο
Maudsley αύτά τά δύο κέντρα είχαν, μέσω τοϋ Bion καί τοϋ Foulkes άλλά καί όσων διδάχτηκαν
καί παρακινήθηκαν άπ' αυτούς, μία βαθιά επιρροή στήν άνάπτυξη ομαδικών προσεγγίσεων σέ
όλη τή Βρετανία καί σ' ολόκληρο τόν κόσμο. Καί οι δύο άνδρες οδήγησαν άλλους ειδικούς νά
θεωρούν τήν όμάδα ώς ενα σύστημα, έναν οργανισμό μέ δική του ζωή, πού δέν είναι άπλά τό
σύνολο
τών ατομικών συντελεστών.
Οι ιδέες τοϋ Bion βασίζονταν κυρίως στήν παρατήρηση ομάδων «δίχως άρχηγό». 'Έχοντας
άναθέσει στήν όμάδα τήν άποστολή τής παρατήρησης καί κατανόησης τών δικών της
προθέσεων καί τής συμπεριφοράς της, παρατήρησε τήν «όμάδα εργασίας» (τήν όμάδα πού
άγωνιζόταν ορθολογικά καί σκόπιμα νά φέρεις εις πέρας τήν άποστολή πού τής είχε άναθέσει)
νά εναλλάσσεται μέ άλλες φάσεις, στίς οποίες ή εντρύφηση σέ ισχυρά συναισθηματικά
καθορισμένα μοτίβα παρεμπόδιζε τήν άποστολή αύτή. Παρατηρήθηκαν τρία κύρια μοτίβα: τό
πρώτο χαρακτηριζόταν άπό εξάρτηση (μία προσπάθεια νά κάνουν τό συντονιστή τής ομάδας νά
Παράρτημα A 415

συμπεριφερθεί με παντοδυναμία καί νά άναλάβει όλη τήν εύθύνη), τό δεύτερο άπό μάχη-φυγή
(προσπάθειες άνεύρεσης λύσεων μέσψ διαφυγής ή σύγκρουσης) καί τό τρίτο άπό ζευγάρωμα
(σύναψη σχέσεων μεταξύ ένός ζευγαριού μελών τής ομάδας, ένφ ή υπόλοιπη όμάδα εύελπιστεί
μία λύση άπό τήν άλληλεπίδραση μεταξύ τοϋ ζευγαριού).
Ό Bion μελέτησε επίσης τήν ομαδική συμπεριφορά άπό τήν άποψη τών ψυχαναλυτικών
εννοιών τής Μέλανι Κλάϊν καί ή πιό πολύτιμη συνεισφορά του συνίσταται ίσως σ' αύτήν τή
διεύρυνση τής κατανόησης μας σέ πρωτόγονα «ψυχωτικά» επίπεδα τής ομαδικής
συμπεριφοράς. Όμως ή έμφαση του στήν εκτέλεση διανοητικών άποστολών (λογική
κατανόηση, έναισθησία κλπ.) παρά σέ διεργασίες ωρίμανσης καί σύνθεσης-ό- λοκλήρωσης
καθιστά τήν τεχνική του αμφίβολης άξίας γιά ψυχοθεραπευτικούς σκοπούς, παρά τήν
αναμφίβολη συνεισφορά της στή μελέτη καί διευκόλυνση καταστάσεων προσανατολισμένων σέ
μία άποστολή, όπως ή εκπαίδευση καί ή εργοστασιακή οργάνωση. Αύτή τήν άποψη
συμμερίζεται καί ό Yalom, ενας άνεξάρτητος Αμερικανός παρατηρητής, ό όποιος μελέτησε γιά
ένα χρόνο τίς μεθόδους του στήν Κλινική Tavistock.
Τό άλλο μοντέλο τοϋ Tavistock, πού άναπτύχθηκε άπό τό Η. Ezriel, Αντιλαμβάνεται τήν
όμάδα άπό τή σκοπιά τοϋ τριμερούς ψυχαναλυτικού μοντέλου (ύπερεγώ, έγώ, εκείνο), βάσει
τοΰ οποίου ή όμάδα ώς σύνολο παρατηρείται σέ οποιαδήποτε στιγμή νά τελεί σέ σύγκρουση
μεταξύ μίας επιθυμίας γιά κάποια μορφή όρμέφυτης ικανοποίησης αφενός καί τοϋ φόβου τών
συνεπειών άφετέρου, μέ τήν πραγματική ομαδική συμπερι- φορά νά καταδεικνύει το συμβιβασμό
πού επιτεύχθηκε. Οί είδικές άνάγκες τών άτόμων ικανοποιούνται πληρέστερα άπ' ό,τι στις
μεθόδους τοϋ Β ion, έρμηνεΰοντας επιπρόσθετα στό κοινό όμαδικό θέμα τόν Ιδιαίτερο τρόπο
κάθε μέλους νά αντιμετωπίζει τήν ομαδική σύγκρουση κάι τίς επιπτώσεις πού έχει αύτό γιά τήν
ένδοψυχική του δυναμική.
Καί τά δύο αυτά μοντέλα πού συνδέονται μέ τήν Κλινική Tavistock έχουν εκπονηθεί μέ
σημαντική σαφήνεια κάι προσφέρουν όχι μόνον πλαίσια γιά τήν κατανόηση συμβάντων στήν
όμάδα άλλά καί θεωρίες καί τεχνικές, πού έλειπαν στά πρώτα άμερι- κανικά αναλυτικά
μοντέλα, γιά νά γίνει ταυτόχρονη χρήση τής ένδοψυχικής καί τής ομαδικής δυναμικής. Ή
προσωπική μου κριτική έγκειται κυρίως στό ότι τείνουν νά άνα- παράγουν τήν ιεραρχική καί μή
αμοιβαία δομή τής άτομικής ψυχανάλυσης καί, θεωρώντας τήν ομάδα ώς μία μονάδα,
μετατρέπουν τήν ομαδική κατάσταση σ' ένα δυαδικό είδος σχέσης δύο άτόμων, στήν όποία τά
σχόλια τείνουν νά εστιάζονται γύρω άπό τή σχέση μέ τό θεραπευτή καί τή μεταβίβαση προς
αυτόν. Αύτό περιορίζει τό βαθμό στον όποιο μπορούν νά ενθαρρυνθούν καί νά αναπτυχθούν οί
πιο θετικές καί ώριμες 'ιδιότητες τών άσθενών, παραδίδοντάς τους όλο καί περισσότερο τήν
ευθύνη γιά τή θεραπευτική άποστολή.
Παράρτημα A 416

Επιπρόσθετα, ή τεχνητή καί άποστασιοποιημένη θέση τοϋ θεραπευτή, ένφ είναι πολύτιμη
γιά τήν παρακίνηση τής προβολής, μπορεί νά χρησιμοποιηθεί ώς άμυνα, νά τόν άπομακρύνει
άπό τή θεραπευτική διεργασία καί νά εμποδίσει τήν όμάδα νά προχωρήσει πέραν τών ορίων τής
δικής του παθολογίας.
Παρότι ήταν επίσης ψυχαναλυτής, εκπαιδευμένος σύμφωνα μέ τήν άτομική παράδοση, ό
Foulkes φαίνεται νά περιορίζεται λιγότερο άπ' ό,τι άλλοι άπό προηγούμενα ευρήματα πού
εφαρμόζονταν στήν άτομική, δυαδική κατάσταση καί ένφ διατηρούσε μία σταθερή βάση στίς
ψυχαναλυτικές Ιδέες, επιχείρησε νά τά επεξεργαστεί έκ νέου σέ σχέση μέ τήν πολυπλοκότητα
καί τό δυναμικό της όμάδας. Ή κύρια συνεισφορά του έγκειται στό ότι άναγνώρισε τίς έμφυτες
δυνατότητες γιά ύποβοήθηση τής ώρίμανσης τής ϊδιας της ομάδας, καί στήν άποψή του ότι τό
κύριο καθήκον τοϋ θεραπευτή είναι νά υποβοηθάει αύτές τις δυνατότητες, όταν είναι αναγκαίο,
καί νά παραμένει καί ό ίδιος δεκτικός στή διόρθωση άπ' αύτές.
Ή μεταβίβαση στό θεραπευτή ερμηνεύεται, όταν είναι δεσπόζουσα, καί διατηρείται μία
έμφαση στό εδώ καί τώρα, ένώ άλλα είδη συνεισφοράς άναγνωρίζονται εξίσου σημαντικά καί
οι επικοινωνίες δέν είναι υποχρεωτικό νά χωρέσουν σ' ένα θεωρητικό καλούπι. Όλες οί
επικοινωνίες καί οί σχέσεις θεωρούνται τμήμα ένός συνολικού πεδίον
αλληλεπίδρασης -ή ομαδική μήτρα- αλλά αύτή ή συνειδητοποίηση τοϋ συνόλου δέ
θεοορεΐται μέ κανένα τρόπο άσύμφωνη μέ μία εξέταση τής ένδοψυχικής δυναμικής, ή ό- ποία θά
είναι μία ειδική περίπτωση τοϋ ομαδικού θέματος, ένα μέρος τον συνόλου.
Αύτό μοιάζει άπό μερικές απόψεις μέ τήν προσέγγιση τοϋ Ezriel, άλλά στήν ομαδική αναλυτική
προσέγγιση όλα τά μέλη τής όμάδας συμμετέχουν ενεργά στή συνολική θεραπευτική διεργασία και ό
θεραπευτής, παρότι μπορεί νά είναι ενεργητικός άρχικά, θά εγκαταλείψει όλο καί περισσότερο
τήν προεξάρχουσα θέση του ώστε νά ενθαρρύνει τούς άλλους νά αναλάβουν τήν εύθύνη.
Τόσο ό Bion όσο καί ό Foulkes εργάστηκαν κυρίως μέ μικρές ομάδες τών εξι έως εννέα
μελών (οί οπαδοί τους έχουν επεκτείνει τήν τεχνική σέ μεγάλες ομάδες κάί σέ διαφορετικά
περιβάλλοντα), άλλά άλλοι ειδικοί, μεταξύ αύτών ό Τ. Main (ό όποιος ήταν επίσης στό
Νόρθφιλντ) καί ό Maxwell Jones (ό όποιος άνέπτυξε τις εννοιές του σέ παρόμοιο στρατιωτικό
περιβάλλον), επέκτειναν άργότερα τήν ομαδική διάσταση στή λειτουργία ψυχιατρικών κλινικών
καί υποκίνησαν τήν ανάπτυξη προσεγγίσεων γιά τή θεραπεία τοϋ περιβάλλοντος κάί γιά τίς
θεραπευτικές κοινότητες.
Στις ΗΠΑ υπήρξε ένα παρόμοιο αυξανόμενο ενδιαφέρον γιά ομάδες στή διάρκεια τοϋ
πολέμου, άλλά αύτό ήταν εννοιολογικά λιγότερο παραγωγικό, επειδή δύο άπό τούς πιο
επιφανείς εκπροσώπους τής ψυχιατρικής ~oi Α. Wolf καί S. R. Slavson- επέμεναν πεισματικά σέ
άτομικές ψυχαναλυτικές τεχνικές καί πράγματι καταδίκαζαν προσεγγίσεις πού θεωρούσαν τήν
όμάδα μια οντότητα ιδίου δικαιώματι. Μελέτες ομαδικών διεργασιών άφήνονταν στούς
Παράρτημα A 417

κοινωνικούς ψυχολόγους καί έως πρόσφατα τά δύο αύτά ρεύματα ήταν χωριστά εκεί- στή
Βρετανία συνεργάστηκαν πιο δημιουργικά, όπως στή Κλινική Tavistock καί στό Ινστιτούτο
Ανθρωπίνων Σχέσεων τοϋ Tavistock.
Όπως στήν ατομική ψυχανάλυση, οί θεωρίες σχεδιάζονταν στοχεύοντας στή θεραπεία
μορφωμένων, καλώς κινητοποιημένων, μεσοαστών άσθενών πού ύπέφεραν άπό νευρωτικές
διαταραχές. Γι αυτόν τό λόγο όσοι ενδιαφέρονταν νά βοηθήσουν τούς κοινωνικά
αποστερημένους, άμόρφωτους, ελάχιστα κινητοποιημένους ή σοβαρά διαταραγμένους ασθενείς
δυσκολεύονταν συχνά νά αξιοποιήσουν τις θεωρίες πού άναπτύ- χθηκαν στό αρχικό περιβάλλον
τής μικρής όμάδας.
Πράγματι, οί μεταιχμιακοί, ψυχωτικοί, αποκλίνοντες, σεξουαλικά διεστραμμένοι, ελάχιστα
κινητοποιημένοι άσθενεις ή όσοι χαρακτηρίζονταν άπό έλλειψη έναισθησίας θεωρούνταν
άρχικά ώς άκατάλληλοι γιά ψυχοθεραπεία, άλλά ή ανάγκη παροχής ψυχοθεραπευτικής βοήθειας
γιά ένα ευρύτερο φάσμα προβλημάτων, ιδίως μέσφ τής άνάπτυξης τοϋ Έθνικοϋ Συστήματος
Υγείας στή Βρετανία καί τών Κοινοτικών Κέντρων Υγείας στϊς ΗΠΑ, οδήγησε στήν άνάπτυξη
διαφορετικών τεχνικών, εφαρμόσιμων σ3 ένα ευρύτερο φάσμα προβλημάτων.
Οί διαφορές στϊς τεχνικές πού θεωρήθηκαν αναγκαίες συμπεριλαμβάνουν: (1) μεγαλύτερο
βαθμό δομής, όπο^ς νά επικεντρώνεται ή θεραπευτική δραστηριότητα σέ μία ά- ποστολή -γιά
παράδειγμα, βοηθώντας τούς γονείς στά προβλήματά τους αποφεύγοντας τήν άμεση άναφορά
στή δική τους παθολογία καϊ κάνοντάς τους νά μιλήσουν γιά ta παιδιά τους (Slavson) ή
βοηθώντας τά παιδιά νά συνάψουν σχέσεις ένω συνεργάζονται σέ κάποια εύχάριστη
δραστηριότητα (Ginott, Slavson)' (2) μεγαλύτερη ευελιξία έκ μέρους τού θεραπευτή καϊ
προθυμία νά αναλάβει έναν πιό ενεργητικό, ύποστηρι- %%ικό καί παιδαγωγικό ρόλο μέ χρήση
μεθόδων δράσης καϊ εστίαση στή συναισθηματική συναλλαγή και τή μάθηση μέσω τοΰ
παραδείγματος καί τής μίμησης προτύπου, άντϊ νά βασίζεται ό θεραπευτής μόνο στή λεκτική
επικοινωνία καϊ τήν έναισθησία- (3) μία προθυμία τού θεραπευτή νά προσεγγίσει τά λιγότερο
κινητοποιημένα άτομα, νά τά βλέπει στήν κοινότητα ή στό σχολείο άντϊ νά άπαιτεϊ νά
προσέλθουν στήν κοινωνική ύπηρεσία καί νά άποκτήσει μία θετική σχέση μαζί τους πρίν
επιχειρήσει νά προωθήσει τήν άλλαγή.

Ή θέση τού άνθρωπου ατό σύμπαν

Μία άλλη άλλαγή στή βασική φιλοσοφία σχετικά μέ τις αρχές πού διέπουν τή θεραπευτική
διεργασία προήλθε άπό τήν αναβίωση θρησκευτικών ιδεών, οί όποΤες θεωρούν τόν άνθρωπο ώς
Παράρτημα A 418

μέρος ενός ευρύτερου προτύπου μέ μεστότερο νόημα, μέ τό όποιο πρέπει νά συμφιλιωθεί' αύτό
συνέβη μετά άπό μία μακρά κυριαρχία ενός υλιστικού, άθεϊστικού επιστημονισμού πού
ξεχώριζε τόν άνθρωπο και τόν έθετε στήν κορυφή τού ύπόλοιπου σύμπαντος, τό όποιο εκείνος
επιχειρούσε νά εκμεταλλευτεί καί νά χειραγωγήσει. Αύτή ή θρησκευτική αντίληψη τείνει νά
θεωρεί τήν εποχή τού έπιστημο- νισμού ώς μία άποξένωση τού ανθρώπου άπό τό πραγματικό
του βάθος καί τό δυναμικό του* θεωρεί τόν έπιστημονισμό ένα δογματικό περιορισμό τής
εμπειρίας πού έξυψώ- νει τή νόηση, πού αρνείται μία πιό εκλεπτυσμένη νοημοσύνη καί
πληροφορία πού παρέχεται άπό τό συναίσθημα καί τό ένστικτο, πού υπερεκτιμά τήν εξωτερική
έμπειρία άλλά ύποτιμά τόν εσωτερικό κόσμο, πού θεωρεί πολυτιμότερη τή δράση και τήν κίνη-
ση άπό τήν ήρεμία καί τήν περισυλλογή, τήν πράξη άπό τήν ύπαρξη.
Αύτή ή αναβίωση μίας πιό συνολικής συνειδητοποίησης επήλθε φυσικά όχι τόσο μέσω τής
επιρροής τών παραδοσιακών θρησκευτικών επιρροών τής Δύσης όσο μέ τή μετακίνηση στή
Δύση άσκουμένων στις άνατολίτικες καί μυστικιστικές θρησκείες καί στό διαλογισμό, οί όποιοι
συχνά εκδιώκονταν άπό τά λημέρια πού τούς προστάτευαν έπι χιλιετίες γιατί είχε αναπτυχθεί
ένας καταναγκαστικός υλιστικός πολιτισμός πού είχε άντιγραφεΐ άπό τή Δύση. Ακούμε γιά
βουδιστές, σουφιστές, Ινδουιστές καί άλλους γκουρού πού διδάσκουν συναδέλφους, γείτονες,
φίλους κι άσθενεΐς· θιβετιανά μοναστήρια εμφανίζονται στήν Καλιφόρνια και στή σκοτσέζικη
ύπαιθρο' και ή πρακτική του υπερβατικού διαλογισμού είναι ευρέως διαδομένη κι όχι πια
αντικείμενο διασκεδαστικής περιέργειας άλλά τακτικό θέμα σέ άρθρα εφημερίδων κατ σέ
τηλεοπτικά προγράμματα, ένφ χρησιμοποιείται πλέον άκόμη κάί άπό τό Πεντάγωνο.
Τά -ψυχεδελικά ναρκωτικά (μεσκαλίνη και LSD) έπαιξαν σημαντικό ρόλο στά πρώτα στάδια
διά τής ίκανότητάς τους νά διαλύουν τις άμυνες πού περιορίζουν τήν εσωτερική καί εξωτερική
εμπειρία, καί νά επιφέρουν μία πιό βαθιά καί ολοκληρωμένη αντίληψη τής πραγματικότητας.
Ένώ αρχικά χρησιμοποιούνταν εύρέως καί θεωρούνταν ώς ένας συντομότερος δρόμος γιά τή
διαφώτιση, αύτες οι «θύρες τής αντίληψης» αποδείχθηκαν νά είναι περιστρεφόμενες θύρες πού
οδηγούσαν τό άτομο πίσω στό μονότονο δρόμο τής καθημερινής παρατήρησης μετά άπό μία
σύντομη οπτασία τής γής τής επαγγελίας.
Συνειδητοποιώντας σταδιακά δτι ή ηρεμία καί ή χαλάρωση τής διαφώτισης απαιτούσαν μία
μακρά περίοδο προσπάθειας καί άγώνα γιά μεγαλύτερη αυτοπειθαρχία πολλοί στράφηκαν άπό
τά ναρκωτικά στον ύπερβατιχό διαλογισμό, στή γιόγκα καί σέ άλλες ενεργητικές μεθόδους γιά
τήν απόκτηση επαφής μέ τό «κέντρο ηρεμίας», άλλά τά ναρκωτικά άνοιξαν σέ πολλούς τά μάτια
σέ μία δυνατότητα πού ήταν προηγουμένως κρυμμένη άπ' αύτούς. Παρομοίως παρατήρησα
στήν πρώτη μου όμάδα ύπό τήν επίβλεψη τοϋ S. Η. Foulkes δτι οι άσθενεΐς «βελτιώνονταν»
δταν άρχιζαν νά εγκαταλείπουν τόν επαχθή εγωκεντρισμό τους καί τή συνεπαγόμενη
Παράρτημα A 419

απομόνωση, καί βίωναν τόν έαυτό τους αντιθέτως ώς μέρος τής ανθρώπινης κατάστασης, μέρος
τοΰ σύμπαντος, «φύλλα πάνω σ5 ένα δένδρο».

Μέθοδοι έντονης εμπειρίας

Είναι ενδιαφέρον νά σημειώσουμε δτι τό κίνημα τής έντονης εμπειρίας ύπήρξε άλλος ένας
τομέας στον όποιο τό ενδιαφέρον γιά τή θρησκευτική αντίληψη (αναφέρομαι στήν εμπειρία
φυσικά κι όχι σέ οποιοδήποτε δόγμα) επανήλθε στον ευρύτερο τομέα τής ψυχικής ύγείας. Σέ
κέντρα δπως τό "Εσαλεν στήν Καλιφόρνια, άτομα μέ ριζικά διαφορετικό υπόβαθρο
συγχώνευσαν ιδέες καί τεχνικές άπό τό Ζέν Βουδισμό καί άπό άλλες θρησκευτικές πηγές, άπό
τήν ψυχοθεραπεία καί τή γνώση τών ομαδικών διεργασιών μέ μή λεκτικούς τρόπους
επικοινωνίας καί τεχνικές άπό τό θέατρο καί τό δράμα. Ό Alan Watts, αυθεντία στό Ζέν
Βουδισμό καί άλλες Ανατολικές πρακτικές, ό όποιος εργάστηκε στο Έσαλεν, έχει γράψει μέ
εξαιρετική σαφήνεια γι αύτήν τή σύνθεση-όλο- κλήρωση τής γνώσης.
Άν καϊ το κίνημα τής έντονης εμπειρίας άναπτύχθηκε ξεχωριστά άπο τά πιο συμβατικά
ψυχοθεραπευτικά εγχειρήματα καϊ ειχε πράγματι μία άντικαθεστωτική, λατρευτική άπόχρωση
πού μέχρι πρόσφατα τοϋ στερούσε τήν εποικοδομητική διασταύρωση μέ άλλους τομείς, ή
άνταλλαγή άπόψεων άρχίζει τώρα νά λαμβάνει χώρα, καθώς επιφανείς ψυχαναλυτές επιζητούν
τήν εκπαίδευση στις μεθόδους τής έντονης εμπειρίας καϊ τδ κίνημα τής έντονης εμπειρίας
άρχίζει νά άνοίγεται στήν ορθολογική σκέψη καϊ τήν άντικειμενική επιστημονική έρευνα.
Συνιστώ άνεπιφύλακτα ενα πρόσφατο σύγγραμμα (Lieberman et al., βλ. Παράρτημα Β), όπου
επιχειρείται ή πρώτη άναλυτική επιστημονική έρευνα γιά τις τεχνικές καϊ τά άποτελέσματα τής
έντονης εμπειρίας.

Θεωρία τών συστημάτων

Λίγο μετά τδ τέλος τοϋ Β' Παγκοσμίου Πολέμου καϊ αναμφίβολα λόγω τής ανάπτυξης τών
όπλων καϊ άλλων στρατιωτικών εξοπλισμών πού άξιοποιοϋσαν τούς ηλεκτρονικούς
ύπολογιστές, τά συστήματα καθοδήγησης, τοϋς αυτόματους πιλότους, τά ραντάρ καϊ άλλες
μηχανικές ή ήλεκτρονικές συσκευές σχεδιασμένες νά άντικαταστήσουν τήν άνθρώπινη
νοημοσύνη, εκδηλώθηκε αυξανόμενο ενδιαφέρον γιά τήν άντιστοιχία μεταξύ τής δομής αύτών
Παράρτημα A 420

τών μηχανών και τών έμβιων οργανισμών. Σύνθετα μαθηματικά καϊ λογικά συστήματα
επιστρατεύτηκαν γιά νά προσφέρουν θεωρίες που νά Ισχύουν καϊ γιά τά δυο εϊδη συστημάτων,
κι αύτή ή παράθεση μηχανής καϊ άνθρώπου οδήγησε σέ Ιδιότυπες καϊ άναπάντεχες άπόψεις καϊ
νέες άντιλήψεις καθώς τό καθένα εξεταζόταν άπό τή σκοπιά τοϋ άλλου.
Ή «θεωρία τών παιγνίων» τών Von Neumann καϊ Morgenstern (1947), ή «θεωρία τών
πληροφοριών» τών Shannon καϊ Weaver (1949) καϊ ή «κυβερνητική» του Werner (1948) είναι
μερικά παραδείγματα. Ή θεωρία τών γενικών συστημάτων, ή όποια έχει επίσης τις ρίζες της σ'
αύτή τήν περίοδο, άντιπροσωπεύει μία προσπάθεια νά συγκεντρωθούν οί κοινές άρχές αύτών
τών νέων προοπτικών μέ τά λόγια τοϋ προγράμματος τοϋ Ιδρύματος 'Έρευνας τών Γενικών
Συστημάτων, τό όποιο ιδρύθηκε τό 1954, ό στό- χος της ήταν «νά ερευνηθεί ή ίσομορφία τών
εννοιών, τών νόμων καϊ τών μοντέλων σέ διάφορους τομείς καϊ νά εξυπηρετηθεί ή
εποικοδομητική μεταφορά άπό τόν έναν τομέα στον άλλο» (1, σελ. 15).
Ό Kuhn επισήμανε οτι οί επιστημονικές επαναστάσεις είναι συνέπεια ενός ξαφνικού
«άλματος» σ' ένα νέο εννοιολογικό σχήμα ή πρότυπο, τό όποιο δέν μπορεί νά εξαχθεί άπό τις
προηγούμενες επικρατούσες θεωρίες, κα\ γι αυτόν τό λόγο απαιτούν ένα ριζικό
αναπροσανατολισμό κάι τήν εγκατάλειψη προηγούμενων κατεστημένων τρόπων σκέψης. Ή
θεωρία τών γενικών συστημάτων αντιπροσωπεύει ένα τέτοιο εννοιολογικό άλμα μέ όλη τήν
αντίσταση κάι τήν άκατανοησία πού συνεπάγεται αύτό. Θά μπορούσε νά πει κάποιος ότι δέν
είναι τόσο μια επιστήμη όσο μια άποψη, γιατί ούσια- στικά είναι ένας τρόπος θεώρησης τών
συνολικών σχέσεων τών φαινομένων παρά τοϋ καθενός ξεχωριστά. Στή χημεία τείνουμε νά
εξετάζουμε τό συνδυασμό τών χημικών σ' ένα δοχείο χωρίς νά αναφερόμαστε σέ ο,τι μπορε*ΐ
νά συμβαίνει τριγύρω. Στήν ψυχολογία, όπως επισημάνθηκε ήδη, μελετήσαμε συχνά τό άτομο
ξεχωριστά άπό τό περιβάλλον του.
Ή ομαδική ψυχοθεραπεία ή οί μελέτες τής οικογένειας εξετάζουν συχνά μικρές όμάδες δίχως
νά λαμβάνουν υπόψη τήν επίδραση πού έχει πάνω τους ό περιβάλλων πολιτισμός κ.ο.κ. Μέ
τούς όρους τής θεωρίας τών συστημάτων ή επιστήμη έτεινε νά εξετάζει τόν κόσμο ώς μία
συγκέντρωση κλειστών συστημάτων, ώς φαινόμενα πού μπορούν νά μελετηθούν άπομονωμένα
από τήν ολότητα. Αύτή ή προσέγγιση λειτουργεί έως ενός σημείου κα\ κατέστησε δυνατή τή
διαμόρφωση τής επιστήμης όπως τή γνωρίζουμε. Αλλά καθώς ή γνώση μας διευρύνεται,
συνειδητοποιούμε όλο κάι περισσότερο ότι δέν μπορούμε νά εξετάζουμε τά γεγονότα
ξεχωριστά άπό τό πλαίσιο στό όποιο συμβαίνουν, άν βέβαια δέν επιθυμούμε νά
διαστρεβλώσουμε την αλήθεια κάι νά καταλήξουμε σέ παραπλανητικά συμπεράσματα.
Τό αυξανόμενο ενδιαφέρον γιά τήν οικολογία, τή μόλυνση τοϋ περιβάλλοντος, τή
συσσώρευση τοξικών παραγόντων στήν τροφική άλυσίδα είναι ή εκδήλωση μίας εύρύ- τερης
άποψης, είναι διεύρυνση τής συνείδησης μας· γιά μένα αύτό συμβολίζεται άπόλυ- τα στις
Παράρτημα A 421

φωτογραφίες τής γης πού λήφθηκαν άπό τοϋς άστροναϋτες άπό τό φεγγάρι, στις όποιες
βλέπουμε άκόμη και τήν υδρόγειο εντός τοϋ πλαισίου της κα\ δέν μπορούμε ποτέ πιά νά
ξεχάσουμε τήν ολοκληρωτική εξάρτηση μας άπό τή μικροσκοπική, όμορφη, ουράνια νήσο μας.
Ή θεωρία τών γενικών συστημάτων είναι μία έκφραση αύτής τής πιο συνδετικής, συνθετικής
στάσης πού προσπαθεί νά διατυπώσει βασικές αρχές, οί όποιες πρέπει νά ισχύουν γιά όλα τά
συστήματα, άσχετα μέ τό μέγεθος ή τό επίπεδο τους, Τά άτομα, τά μόρια, τά κύτταρα, οί ιστοί,
οί άνθρωποι, οί όμάδες, οί κοινωνίες κλπ. εξετάζονται και τοποθετούνται σέ μία ιεραρχία
ανοικτών συστημάτων, όπως μία άλληλοδιαδοχή κουτιών διαδοχικού όγκου πού βρίσκονται τό
ένα μέσα στ' άλλο, στήν όποία τά ελάσσονα
συστήματα έχουν κάποια ανεξαρτησία άπο τά εύρΰτερα συστήματα κα\ μολαταύτα ε-
πηρεάζονται άπ' αύτά και άποτελοϋν μέρος τους.
'Εντέλει, τό σύμπαν θεωρείται, τουλάχιστο σέ γενικές γραμμές, ένα συσχετιζόμενο όλον,
«Φαίνεται νά ύπάρχουν νόμοι τών γενικών συστημάτων πού ισχύουν γιά οποιοδήποτε σύστημα
ένος ορισμένου είδους, άσχετα με τις συγκεκριμένες ιδιότητες τοϋ συστήματος κανι τών
στοιχείων πού τό απαρτίζουν. Αύτές οι σκέψεις οδηγούν στήν άξίω- ση ένός νέου
επιστημονικού κλάδου, τόν οποίο αποκαλούμε θεωρία τών γενικών συστημάτων. Τό
αντικείμενο του είναι ή διατύπωση άρχων πού ισχύουν γιά τά «συστήματα» γενικά, όποια κι άν
είναι ή φύση τών συστατικών τους στοιχείων και ot σχέσεις ή οί «δυνάμεις» μεταξύ τους» (1,
σελ. 37).
Τέτοιες αντιλήψεις και ή άλλαγή στον προσανατολισμό πού αντιπροσωπεύουν άσκησαν
επιρροή γιά νά έλθουν σέ επαφή επιστήμονες άπό μέχρι τούδε άσχετους μεταξύ τους
επιστημονικούς κλάδους, ώστε νά μελετήσουν τις ισομορφίες μεταξύ άτόμων, οικογενειών καί
κοινωνιών, κάί νά δείξουν ότι τά διαταραγμένα άτομα μπορεί νά είναι «συμπτώματα»
οικογενειακών εντάσεων ή ότι ή οικογενειακή διαταραχή μέ τή σειρά της μπορεί νά είναι μία
άντανάκλαση τής κοινωνικής άποδιοργάνωσης. Οι έννοιες τής οικογενειακής όμοιόστασης, τής
ανάδρασης, τοΰ διπλοϋ μηνύματος κανι τών συμπτωμάτων ώς μή λεκτικών μηνυμάτων
απορρέουν άπό τό νέο αύτό ενδιαφέρον.

Οικογενειακή θεραπεία

Όλες αύτές οί εξελίξεις στήν κατανόηση τής άνθρώπινης λειτουργίας κα\ άλληλεπί- δρασης,
καί οί αλλαγές στον τρόπο αντίληψης κάι σκέψης προσέφεραν στήν άνάπτυξη τής
Παράρτημα A 422

οικογενειακής θεραπείας και τής θεραπείας δικτύου τεχνικές εργασίας μέ φυσικά συστήματα
κανι οργανώσεις, κα\ τεχνικές τροποποίησής τους άντι νά επιχειρείται νά τροποποιηθούν τά
συστατικά τους μέρη άποσπασματικά. Όπως προαναφέρθηκε, στις πρώτες τέσσερις δεκαετίες τοΰ
αιώνα τό κύριο ενδιαφέρον εστιαζόταν στήν ένδοψυχική λειτουργία, ένφ στή δεκαετία τοϋ '40
υπήρξε μία ραγδαία άνάπτυξη τοΰ ενδιαφέροντος γιά τή δυναμική και τή θεραπεία μικρών κανι
μεγάλων τεχνητών όμάδων.
Παρότι κάποιο πρωτοπόρο έργο, όπως αύτό τοΰ John Bowlby, είχε παρουσιαστεί νωρίτερα,
στή δεκαετία τοϋ '50 εμφανίστηκαν μελέτες τής οικογενειακής αλληλεπίδρασης σέ πολλά
κέντρα, με κάθε επιστημονική όμάδα νά άγνοει συχνά στήν άρχή τό έργο άλλων, και ή
δεκαετία έληξε μέ τή δημοσίευση τοϋ πρώτου άναλυτικοϋ συγγράμματος , γιά τό θέμα αύτό
άπό τόν Ackerman τό 1958. Στή διάρκεια τής δεκαετίας τοΰ '60 αύτες
οί πρώιμες υποθετικές θεωρητικσποιήσεις υποβλήθηκαν σέ λεπτομερή και επίπονη επεξεργασία
καϊ μελέτη, ενφ οί διαφορετικές θεωρητικές επιρροές κάθε προσέγγισης εμπλουτίζονταν καθώς
οί ερευνητές συγκεντρώνονταν γιά νά μοιραστούν ιδέες σέ συνέδρια καϊ σεμινάρια. Ή
άποστολή στή δεκαετία του '70, τήν όποία διανύουμε ήδη, είναι ισως νά έφαρμοστεΧ αύτή ή
καθιερωμένη γνώση σέ ευρύτερη κλίμακα, νά ανακαλυφθούν τά όρια καϊ οί δυνατότητές της,
έτσι ώστε νά καταλάβει τή θέση της εντός τού εύρύτερου φάσματος τών θεραπευτικών
δυνατοτήτων κάθε κοινωνικής καϊ ψυχιατρικής υπηρεσίας.
Πρότεινα ότι ή οικογένεια είναι μία επιφάνεια, οπου τά νιάτα συναντούν τό γήρας καϊ ή
γέννηση καϊ ό θάνατος βρίσκονται πλάι-πλάι, συνδέοντας τόν εσωτερικό μέ τόν εξωτερικό
κόσμο, τό άτομο μέ τήν όμάδα. Δέ θά έπρεπε νά αποτελεί έκπληξη ότι αύτές οί μελέτες τής
οικογένειας εντός τού εύρύτερου κοινωνικού δικτύου της άποδείχθηκαν νά είναι ένας τόπος
συνάντησης καϊ ένας ενοποιητικός παράγοντας γιά μία τέτοια ποικιλομορφία γνώσης. Ή
ψυχανάλυση καϊ τά παράγωγά της εισήλθαν μέσω τών Acker- man, Boszormenyi-Nagy, Framo,
Friedman καϊ άλλων μελών τής ομάδας τού Ινστιτούτου τής Ανατολικής Πενσυλβανίας καϊ
πρόσφατα στήν Αγγλία άπό τούς Byng-Hall καϊ Cooklin. Ή θεωρία τής επικοινωνίας καϊ τών
συστημάτων εισήλθε ιδίως μέσω τής ομάδας τοΰ Πάλο Αλτο τών Bateson, Weakland, Jackson
καϊ Haley. Ή Satir, ή όποια υπήρξε νωρίτερα μέλος αυτής ομάδας, έγινε αργότερα μέλος τής
ομάδας συνεργατών τού "Εσαλεν καϊ άσκησε Ιδιαίτερη επιρροή στήν παρουσίαση μεθόδων καϊ
Ιδεών τού κινήματος τής έντονης εμπειρίας.
Από τόν τομέα τής κοινωνικής ψυχολογίας καϊ τής κοινωνιολογίας, συγγράφεις, όπως οί
John Spiegel, Helen Perlman, Otto Pollak καϊ Frances Scherz, έχουν συνεισφέρει τήν
ενοποιητική έννοια τοΰ ρόλου, αναζητώντας ίσομορφίες μεταξύ τού άτομου, τής οικογένειας
καϊ τών ευρύτερων κοινωνικών συστημάτων. Οί Wynne, Bowen καϊ Lidz έχουν επιζητήσει τήν
άποσαφήνιση τής σχέσης τής ατομικής μέ τήν οικογενειακή δυναμική καϊ τής άνάγκης γιά
Παράρτημα A 423

ευέλικτες θεραπευτικές προσεγγίσεις πού νά επιτρέπουν μία άλλαγή στό άτομο μέσφ τού
συστήματος καϊ αντίστροφα. Ό Minuchin καϊ οί συνεργάτες του στις ΗΠΑ καϊ οί όμάδες, μέ τις
όποιες συνεργάστηκα εγώ στήν Αγγλία, έχουν επεκτείνει τό αύξανόμενο ενδιαφέρον γιά τις
άνάγκες τών αποστερημένων καϊ τών μειονεκτικών ατόμων στον τομέα τής οικογένειας, καϊ
μαζί μέ τήν όμάδα συνεργατών τοΰ Galveston έχουν αποδείξει τήν αξία γιά αύτά τά κοινωνικά
στρώματα (άλλά καϊ γιά άλλα) μίας πιό παιδαγωγικής προσέγγισης, βασισμένης σέ διεργασίες
μίμησης προτύπου, μάθησης καϊ ταυτοποίησης.
Ή επόμενη συνάντηση θά είναι αναμφίβολα αύτή μέ τούς συμπεριφοριστικούς ψυχολόγους,
οί όποιοι άλλοτε άπομονώνονταν στή δική τους γλώσσα τών «ενδεχομένων» και στά δικά τσυς
περιοδικά* αυτή ή ενοποίηση βρίσκεται ευτυχώς ήδη σέ εξέλιξη καί, γιά παράδειγμα, στο
'Ινστιτούτο Ψυχιατρικής και στο Νοσοκομείο Maudsley πολλοί εκπαιδευόμενοι σπουδάζουν
ταυτόχρονα μέ καθηγητές τό Δρ. Isaac Marks καί εμένα, ενώ στό Ινστιτούτο Όμαδικής
Ανάλυσης οί διδάσκοντες μέ συμπεριφοριστικό προσανατολισμό άπό τό Νοσοκομείο Maudsley
συνεργάζονται άρμονικά μέ ψυχαναλυτές άπό τήν Κλινική Tavistock καί μέ ομαδικούς
άναλυτές άπό τό Ινστιτούτο συναποτε- λώντας τήν όμάδα συνεργατών πού διδάσκει τά
Μαθήματα Οικογενειακής καί Συζυγικής Θεραπείας. Αύτή ή ενοποίηση έχει παγιωθεί
περαιτέρω μέ τή δημιουργία τοϋ Ινστιτούτου Οικογενειακής Θεραπείας (στό Λονδίνο) άπό τό
προσωπικό πού άσχολείται μ' αύτά τά μαθήματα, ώστε νά διευρυνθούν καί νά προσφέρουν
επιπρόσθετα μία πιό εκτεταμένη εκπαίδευση ή ειδίκευση· καί μέ τή δημιουργία μίας "Ενωσης
Οικογενειακής Θεραπείας, μίας επιστημονικής εταιρίας μέ ευρεία συμμετοχή γιά τή
διευκόλυνση τής άνταλλαγής πληροφοριών καί εμπειριών, τήν προώθηση ερευνών καί τή
βελτίωση τών εκπαιδευτικών μέσων γενικότερα.
Β. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γιά όσους επιθυμούν νά εξετάσουν περαιτέρω ορισμένα στοιχεία τών ιδεών πού συζητήθηκαν
εδώ, τά άκόλουθα βιβλία συνιστώνται ένθερμα:

1. Γενική Περιγραφή
THOMPSON, R. Pelican History of Psychology [Ιστορία -τής Ψυχολογίας] (Harmondsworth, έκδ. Pelican,
1968). Καλή γενική επισκόπηση.

2. Ψυχανάλυση,, Δυναμική Ψυχολογία, Ασυνείδητο

ELLENBERGER, Η. F. The Discoveiy of the Unconscious [Ή Ανακάλυψη τοϋ Ασυνείδητου]
(Νέα Υόρκη, έκδ. Harper & Row, 1969" Λονδίνο, έκδ. Allen Lane, 1970). Πρόκειται γιά ενα μείζον σύγγραμμα
άναφορας πού συσχετίζει τις ιδέες τών Φρόιντ, Γιούνγκ κανι Ά- ντλερ όχι μόνο μεταξύ τους, άλλά και μέ ιστορικούς,
Παράρτημα A 424

πολιτιστικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Είναι ένα πολυσέλιδο βιβλίο, καλογραμμένο, εύκολο στήν κατανόηση, ένα
έξοχο, μοναδικό και άναντικατάστατο έργο επιστημονικής γνώσης.

MUNROE, R. L. Schools of Psychoanalytic Thought [Σχολές Ψυχαναλυτικής Σκέψης] (Νέα.

Υόρκη, έκδ. Holt, Rinehart, Winston, 1955' Λονδίνο, έκδ. Hutchinson, Ιατρικές 'Εκδόσεις, 1957). "Εξοχη περιγραφή εννοιών
καί διαφόρων προσεγγίσεων.

BROWN, J. Α. C. Freud and the Post-Freudians [Ό Φρόιντ καί οί Μεταφροϊδιστές] (Νέα 'Υόρκη, έκδ Penguin,
1961* Harmondsworth, έκδ Pelican, 1961). Καλή γενική περιγραφή τών φροϋδικών εννοιών και τών μεταγενέστερων

εξελίξεων.

FORDHAM, F. Introduction to Jung's Psychology [Εισαγωγή στήν Ψυχολογία τοϋ Γιούνγκ]

(Νέα Υόρκη, έκδ Penguin, 1953' Harmonds worth, έκδ Pelican, 1953). Καλή γενική περιγραφή.

FREUD, S. Τουλάχιστον τά άκόλουθα έργα του θά πρέπει νά διαβαστούν άπό τό πρωτότυπο: The Ego and the Id [To
Έγώ καί τό Εκείνο] (Νέα 'Υόρκη, έκδ Norton, 1962- Λονδίνο,

έκδ Hogarth, 1927)· Three Essays on the Theory of Sexuality [Τρία Δοκίμια γιά τή Θεωρία
τής Σεξουαλικότητας] (Νέα Υόρκη, έκδ Avon, 1965' Λονδίνο, έκδ Hogarth, 1962).

JUNG, C. Μία αίσθηση γιά τόν άνθρωπο και τις Ιδέες του άποκταται ίσως πιό καθαρά μέσω τής αυτοβιογραφίας του: Α.

JAFFE (έπιμ.), Memories, Dreams and Reflections [Αναμνήσεις, Όνειρα καί Στοχασμοί] (Νέα Υόρκη,
έκδ. Pantheon, 1973' Λονδίνο, έκδ. Rout- ledge & Kegan Paul, 1963). Ό αναγνώστης μπορεί νά επιλέξει ποια άπό τά

άλλα γόνιμα έργα τοϋ Γιούνγκ μπορεί νά τόν ένδιαφέρουν περισσότερο, άλλά τό The Practice of Psy-
chotherapy [Ή Εφαρμογή τής Ψυχοθεραπείας] (16ος τόμος τών Απάντων) (Πρίνστον,
Νιοϋ Τζέρσι, έκδ, Princeton University Press, 1966) έχει ειδικό ενδιαφέρον ιδίως όσον ά-
φορα σε προβλήματα άντιμεταβίβασης.
SEGAL, Η. Introduction to the Work of Melanie Klein [Εισαγωγή στο Έργο τής Μέλανι
Κλάϊν] (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic Books, 197Φ Λονδίνο, έκδ. Heinemann, επανέκδοση
1973). Μία σύντομη καϊ πολύ σαφής περιγραφή τών κύριων ιδεών τής Κλάϊν. Στοιχειώ-
δες ανάγνωσμα.
THOMPSON, C. Psychoanalysis: Evolution and Development [Ψυχανάλυση: Εξέλιξη καϊ Ανά-
πτυξη] (Λονδίνο, έκδ. Allen & Unwin, 1952). Καλή γενική περιγραφή καϊ σύγκριση τών
ιδεών τοΰ Φρόιντ καϊ τών Αμερικανών νεοφροϊδιστών.
SULLIVAN, Η. S. The Interpersonal Theory of Psychiatry [Ή Διαπροσωπική Θεωρία τής Ψυ-
χιατρικής] (Νέα Υόρκη, έκδ. Norton, 1953).

ERIKSON, Ε. Childhood and Society [Παιδική Ηλικία καϊ Κοινωνία] (Νέα Υόρκη, έκδ. Norton,
1964· Harmondsworth, έκδ. Pelican, 1950). 'Ένα γόνιμο έργο πού επιχειρεί τή σύνθεση
τής ψυχαναλυτικής καϊ τής ανθρωπολογικής γνώσης.
Παράρτημα A 425

CAPLAN, G. Principles of Preventive Psychiatry [Αρχές τής Προληπτικής Ψυχιατρικής], (Νέα

Υόρκη, έκδ. Basic Books, 1964* Λονδίνο, έκδ. Tavistock, 1964). Εφαρμογή τών άρχων
τής αναπτυξιακής κρίσης στή θεραπεία καϊ τή συμβουλευτική.
WINMCOTT, D. W. Therapeutic Consultations in Child Psychiatiy [Θεραπευτική
Συμβουλευτική στήν Παιδοψυχιατρική] (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic Books, 197l· Λονδίνο,
έκδ. Hogarth, 1971). 'Εφαρμογή ψυχαναλυτικών άρχων στή βραχεία θεραπεία.

3. Θεωρία της Μάθησης κλπ.

BORGER, R. & SEABORNE, Ε. Ε. Μ. The Psychology of Learning [Ή Ψυχολογία τής Μάθησης]
(Νέα Υόρκη, έκδ. Penguin, 1967* Λονδίνο, έκδ. Pelican, 1966).

HAMILTON, Μ. (έπιμ.) Abnormal Psychology [Παθολογική Ψυχολογία] (Νέα Υόρκη, έκδ.

Penguin, 1967· Harmonds worth, έκδ. Penguin Σύγχρονης Ψυχολογίας, 1967). Βλ. ιδίως
Μέρος 3°: Εξαρτημένη μάθηση καϊ συμπεριφορισμός σέ σχέση μέ τις διαταραχές τών ζώ-
ων.

4. Έθ ο λογία καϊ Μη Λεκτική Επικοινωνία

HlNDE, R. Non-Verbal Communication [Μή Λεκτική Επικοινωνία] (Κέμπρτιζ
Μασαχουσέτης, έκδ. Cambridge University Press, 1972).
5. Όμαδικιχ Ψυχοθεραπεία
SKYNNER, Α. C R. «Όμαδική Ψυχοθεραπεία» στο VarMa, V. Ρ. (έπιμ.) Psychotherapy Today
[Ή Ψυχοθεραπεία Σήμερα] (Λονδίνο, έκδ. Constable, 1974). Πολύ σύντομη σύνοψη τοϋ
τομέα.
DURKIN, Η. The Group in Depth [Ή Όμάδα σέ Βάθος] (Νέα Υόρκη, έκδ. International
University Press, 1964). Γενική περιγραφή τών άρχων καϊ τών σχολών σκέψης.
YALOM, Ι. W. The Theory and Practice of Group Psychotherapy [Θεωρία καϊ Πράξη τής
'Ομαδικής Ψυχοθεραπείας] (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic Books, 2n έκδοση, 1975).
Ανασκόπηση τής έρευνας γιά τήν ομαδική ψυχοθεραπεία.
FOULKES, S. Η. & ANTHONY, Ε. J. Group Psychotherapy: The Psychoanalytic Approach
['Ομαδική Ψυχοθεραπεία: Ή Ψυχαναλυτική Προσέγγιση] (Νέα Υόρκη, έκδ. Penguin,
1965). Γενική περιγραφή τών αρχών τής ομαδικής ανάλυσης.
GINNOTT, Η. Group Psychotherapy with Children ['Ομαδική Ψυχοθεραπεία μέ Παιδιά] (Νέα
Υόρκη, έκδ. McGraw-Hill, 1961). Τό καλύτερο εισαγωγικό εγχειρίδιο.

SLAVSON, S. R. Child-centered Group Guidance of Parents [Όμαδική Συμβουλευτική Γονέων

Παράρτημα A 426

Επικεντρωμένη στό Παιδί] (Νέα Υόρκη, έκδ. International University Press, 1958). *Άν
καϊ έστιάζει σέ καταστάσεις στϊς όποιες τό παιδί αντιμετωπίζεται ώς τό πρόβλημα, ή μέ-
θοδος τοϋ Slavson που χρησιμοποιεί μία εμβάθυνση άναλυτικοϋ τύπου στήν οικογενεια-
κή δυναμική δίχως νά γίνεται αύτό αναγκαστικά φανερά, έχει ευρύτερη σημασία Ιδίως
γιά οικογένειες μέ χαμηλότερο επίπεδο μόρφωσης καϊ έναισθησίας, καϊ ήταν ένα βασικό
συστατικό στοιχείο τών τεχνικών πού αναπτύχθηκαν άπό τόν ύποφαινόμενο.
KREEGER, L. (έπιμ.) The Large Group: Dynamics and Therapy [Ή Μεγάλη Όμάδα:
Δυναμική
καϊ Θεραπεία] (Λονδίνο, έκδ. Constable, 1975). Μία συλλογή πρωτότυπων διατριβών
γιά τά ειδικά πλεονεκτήματα καϊ τά προβλήματα πού διαπιστώνονται σέ μεγάλες όμάδες·
συμπεριλαμβάνεται ένα κεφάλαιο άπό τόν υποφαινόμενο, μέ τίτλο Ή Μεγάλη Όμάδα
στήν Εκπαίδευση.

6. Σχέση τής Ψυχοθεραπείας με τη Θρησκεία, τό Διαλογισμό κλπ.

WATTS, Α. W. Psychotherapy East and West [Ψυχοθεραπεία στήν Ανατολή καϊ τή Δύση]
(Νέα Υόρκη, έκδ. Pantheon Books, 1961' Λονδίνο, έκδ. Cape, 1971).
NEEDLEMAN, J. The New Religions [Οί Νέες Θρησκείες] (Νέα 'Υόρκη, έκδ. Doubleday, 1970·
Λονδίνο, έκδ. Allen Lane, 1972)· (έπιμ.), On the Way to Self-Knowledge: Sacred
Tradition and Psychotherapy. [Στό Δρόμο γιά τήν Αυτογνωσία: 'Ιερές Παραδόσεις καϊ
Ψυχοθεραπεία] (Ύπδ έκδοση.) Περιλαμβάνει ένα κεφάλαιο γραμμένο άπό τόν
υποφαινόμενο.
7. ΟμάδεςΈντονης Εμπειρίας, Νέες Θεραπείες
LlSS, Χ Free to Feel: Finding Your Way Through the New Therapies [Ελεύθερος νά
Αισθάνεσαι: Ανακαλύπτοντας τις Νέες Θεραπείες] (Νέα Υόρκη, έκδ. Praeger, 1974'
Αονδίνο, έκδ. Wildwood House, 1974). Καλή γενική επισκόπηση.
ROGERS, C. R. Encounter Groups ['Ομάδες "Εντονης εμπειρίας] (Νέα Υόρκη, έκδ. Harper
&
Row, 1970' Harmondsworth, έκδ. Penguin, 1969). "Ενας άπλά γραμμένος άπολογισμος
άπό ένα διακεκριμένο ζηλωτή.
LIEBERMAN, Μ. Α., YALOM, I. D.s & MILES, Μ. Β. Encounter Groups: First Facts [Ομάδες
"Εντονης Εμπειρίας: Πρώτα Δεδομένα] (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic Books, 1973). Μία
αντικειμενική ανασκόπηση τής παρούσας γνώσης, πού συμπεριλαμβάνει ερευνητικά
εύρήματα.

8. Θεωρία Συστημάτων κλπ.

Παράρτημα A 427

Βλ. Πρώτο Κεφάλαιο, Υποσημείωση 1. Ή διατριβή τοΰ Miller κανι ή χαρτόδετη έκδοση πού
επιμελήθηκε ό Emery άποτελοϋν τά καλύτερα εισαγωγικά κείμενα.

Γ. ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΡΑΝΤΕΒΟΥ ΜΕ

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ: ΠΡΟΣΧΕΔΙΑ ΕΠΙΣΤΟΛΩΝ

ΟΙ άκόλουθες επιστολές χρησιμοποιούνται συστηματικά εδώ και μερικά χρόνια γιά τον
προγραμματισμό οικογενειακών συνεντεύξεων στή Συμβουλευτική Μονάδα Παιδιού τοϋ
Woodberry Down. Ή άπλότητά τους είναι άποτέλεσμα πολλών συξητήσεων καϊ διορθώσεων,
μετά άπό τις παρερμηνείες τών προηγούμενων προσχεδίων πού επεσήμαναν οι οικογένειες-
άποδέκτες. Αναπαράγουμε αύτές τις επιστολές ώστε νά βοηθήσουμε μέ τήν έμπειρά μας τοϋς
εδικούς στή σύνταξη των δικών τους επιστολών.
Ή πρώτη επιστολή (Α) άποστέλλεται όταν τό παραπεμπτικό παραλαμβάνεται άπό τήν
κλινική. Ή καθυστέρηση μεταξύ τής παραπομπής κάι τοϋ πρώτου ραντεβού (συνήθως δύο ή
τρεις μήνες γιά λιγότερο επείγοντα περιστατικά, χρόνος πού μειώνεται άνά- λογα μέ τό βαθμό
τοϋ έπείγοντος) είναι αναπόφευκτη σέ μία μονάδα στήν οποία δέν υπάρχει περιορισμός ώς προς
τήν προέλευση περιστατικών άπό παραπομπές καϊ ή ζήτηση είναι μεγαλύτερη άπό τήν
προσφορά παρά τήν εφαρμογή οικογενειακών κα\ ομαδικών μεθόδων. Ή επιστολή πληροφορεί
τήν οικογένεια ότι ή κλινική έλαβε γνώση τοϋ προβλήματος, καϊ ότι προσφέρει βοήθεια
νωρίτερα εφόσον ή οικογένεια θεωρεί τό πρόβλημα άρκετά σοβαρό ώστε νά τήν ζητήσει, καϊ
την προετοιμάζει γιά τήν άνάγκη παρουσίας τοϋ πατέρα.

Α. Αξιότιμοι κυρία και κύριε __________________

Μάθαμε άπό ___________ γιά τις δυσκολίες πού αντιμετωπίζει ___ ___________ καϊ
μας ζητήθηκε νά προσπαθήσουμε νά βοηθήσουμε.
Θά θέλαμε νά σας δούμε γιά νά μάθουμε περισσότερα σχετικά μ' αύτό, άλλά δυστυχώς έ-
χουμε μία λίστα αναμονής κάι μπορεί νά περάσουν περίπου _____________________ πρΧν
μπορέσουμε νά ορίσουμε ένα ραντεβού.
Θεωρούμε ότι είναι πολύ σημαντικό νά προσέλθουν και οι δυο γονεΧς στό αρχικό ραντεβού,
ώστε νά μπορέσουμε νά κατανοήσουμε τό πρόβλημα σωστά καΧ νά βροϋμε έναν τρόπο νά
βοηθήσουμε' άν και κατανοούμε ότι δέν είναι εύκολο γιά τόν πατέρα νά λείψει άπό τήν δουλειά
του, θά προσπαθήσουμε νά σας ενημερώσουμε έγκαιρα, ώστε νά προβεΧτε στΧς άναγκαΧες
ενέργειες.
Όμως, έάν έντωμεταξυ άνησυχεΧτε καΧ μας ενημερώσετε, θά προσπαθήσουμε νά σας
δούμε νωρίτερα.
Μέ τιμή
Παράρτημα A 428

κ. W, L. R _____________
Ψυχιατρική Κοινωνική Λειτουργός
Ή δεύτερη επιστολή (Β) ορίζει ένα ραντεβού καί αποστέλλεται περίπου τρεις έως τέσσερις
εβδομάδες πρίν άπ' αύτό. Τό ραντεβού αύτό άφορςχ σέ μία οικογενειακή εξέταση, στήν όποία
συμμετέχουν συνήθως ένας ψυχίατρος καί μία ψυχιατρική κοινωνική λειτουργός, άν καί ή
συμμετοχή μπορεί νά ποικίλλει άνάλογα μέ τίς πληροφορίες τοϋ παραπεμπτικού.

Β. Αξιότιμοι κυρία καί κύριε __________________

Θά θυμόσαστε ότι σας είχαμε γράψει μόλις ενημερωθήκαμε γιά τίς δυσκολίες πού άντιμετω-
πίζει ___ ________ καί σας είχαμε υποσχεθεί νά προγραμματίσουμε ένα ραντεβού εδώ, όταν
αύτό θά ήταν εφικτό.
Θά μποροΰσατε νά προσέλθετε καί οι δύο μαζί μέ _____________ γιά νά σας εξετάσει
______________ τήν _________________ καί ώρα _____________ ;
Τσως νά θυμόσαστε ότι στήν κλινική μας έχουμε διαπιστώσει ότι είναι πολύ σημαντικό νά
προσέρχονται καί οι δύο γονεΧς, ώστε νά μπορέσουμε νά σας βοηθήσουμε. Θεωροϋμε επίσης
χρήσιμο νά διαμορφώνουμε μία εικόνα ολόκληρης τής οικογένειας· εφόσον έχετε άλλα παιδιά
καί μποροϋν νά προσέλθουν καί αύτά γιά νά συμμετέχουν στή συζήτηση τουλάχιστον γιά ορι-
σμένο χρονικό διάστημα, μπορεί νά επιτύχουμε πρόοδο πιό γρήγορα.
'Υπάρχουν πολλές οίκογένειες σέ αναμονή γιά νά συναντηθοϋν μέ τόν ιατρό καί προσπα-
θούμε νά άποφύγουμε νά σπαταλάμε τό χρόνο τών ραντεβού, Έάν, λοιπόν, δέν μπορείτε νά
προσέλθετε καί οι δύο γονείς τουλάχιστον αύτή τήν ημέρα, παρακαλώ νά μέ ενημερώσετε σχε-
τικά, ώστε νά μπορέσω νά προσφέρω αύτό τό ραντεβού σέ μία άλλη οικογένεια καί νά προ-
γραμματίσω ένα εναλλακτικό ραντεβού γιά σας. Επισυνάπτω ένα ταχυδρομικό δελτάριο μέ
συμπληρωμένη τή διεύθυνση καί πληρωμένα τέλη, ώστε νά μπορέσετε νά μέ ενημερώσετε σχε-
τικά. Έάν δέ λάβω νέα σας έως τήν _______ _____ θά θεωρήσω ότι δέ θά έλθετε καί θά προ-
σφέρω τό ραντεβού σέ κάποια άλλη οικογένεια.
Επισυνάπτω επίσης έναν χάρτη τής συνοικίας ώστε νά μας βρείτε εύκολα. Στήν κύρια
είσοδο ή ύπάλληλος τής ύποδοχής θά σας κατευθύνει στήν Παιδοψυχιατρική Μονάδα.
Μέ τιμή
κ. W. L. R _____________
Ψυχιατρική Κοινωνική Λειτουργός

Ή επιστολή τροποποιείται φυσικά στήν περίπτωση μονογενεϊκών οΙκογενειών. Επίσης,

εφόσον ύπάρχει μεγάλη δυσκολία νά εξασφαλιστεί ή παρουσία τοϋ πατέρα κατά τή διάρκεια
τής ημέρας, στήν επόμενη επιστολή προσφέρεται ή δυνατότητα ένός βραδινού ραντεβού, ένφ
άναφέρεται ότι τά νυκτερινά ραντεβού είναι περιορισμένα, οπότε θά υπάρχει μεγαλύτερος
χρόνος άναμονής.
Παράρτημα A 429

Στό Νοσοκομείο Παίδων «Βασίλισσα Ελισάβετ» εφαρμόζονταν μία άλλη μέθοδος: ή

ψυχιατρική κοινωνική λειτουργός άναλάμβανε μία σύντομη συνέντευξη μέ τόν ένα γονέα μέ
σκοπό νά τοϋ εξηγήσει τή διαδικασία και νά ορίσει τήν οικογενειακή συνέντευξη γιά άργότερα.
Τό πρόσωπο μέ τό όποιο είχε τήν άρχική επαφή ή είδικός ήταν συνήθως ή μητέρα. Αύτή ή
διαφορετική μέθοδος εφαρμόζονταν πιθανώς επειδή οι παιδίατροι ο' αύτο τό γενικό νοσοκομείο
παίδων συχνά τηλεφωνούσαν γιά νά ζητήσουν -ψυχιατρική εξέταση όσο τά έν λόγφ παιδιά
προσέρχονταν μαζί μέ τις μητέρες τους στά εξωτερικά τους ιατρεία ή νοσηλεύονταν στούς
θαλάμους. Ή άμεση άπάκρισή μας, έστω και μέ μία σύντομη προκαταρκτική συνέντευξη,
αναμφίβολα αιτιολογεί τόν εξαιρετικά υψηλό βαθμό συνεργασίας τών οικογενειών στό
μελλοντικό προγραμματισμό τών συναντήσεων. Όταν τό επιτρέπουν οί πόροι τής -ύπηρεσίας,
αύτή είναι ίσως ή αποτελεσματικότερη μέθοδος.
Τό τρίτο παράδειγμα (Γ) μπορεί νά φανεί χρήσιμο στά ιδιωτικά ιατρεία, όταν πα-
ραπέμπονται παιδιά καί ό ψυχίατρος δέν υποστηρίζεται άπό κοινωνικούς λειτουργούς. Φαίνεται
συνήθως νά εχει ώς άποτέλεσμα τήν πλέον κατάλληλη μορφή πρώτης προσέλευσης.
Περιστασιακά ένας γονέας μπορεΧ νά τηλεφωνήσει πρώτα γιά νά ζητήσει περαιτέρω
διευκρινήσεις ή επιβεβαίωση οτι είναι εφικτή ή προσέλευση ολόκληρης τής οικογένειας.

Γ. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΤΩΝ

ΠΑΡΑΠΕΜΠΟΜΕΝΩΝ
ΠΑΙΔΙΩΝ

Όταν παραπέμπονται παιδιά μέ νευρολογικά προβλήματα ή προβλήματα συμπεριφοράς, είτε

αύτά θεωρούνται ώς ένα πρόβλημα ποϋ ενυπάρχει εξολοκλήρου εντός τοϋ ίδιου του παιδιού,
είτε ώς μία άντίδραση σέ άλλες οικογενειακές εντάσεις, έχει διαπιστωθεί ό'τι είναι χρήσιμο σέ
όλα τά περιστατικά νά όρίζεται ή πρώτη συνέντευξη μέ ολόκληρη τήν οικογένεια, συ-
μπεριλαμβανομένων τών άδελφών άλλά κα\ τών δύο γονέων. 'Οποιοδήποτε άλλο μέλος τής οι-
κογένειας μέ ιδιαίτερη επιρροή ή πληροφόρηση είναι επίσης ευπρόσδεκτο, εφόσον οί γονείς
νομίζουν ότι αύτό θά βοηθούσε.
Θά ήμουν επομένως ευγνώμων, εάν οί οικογένειες μπορούσαν νά προσέλθουν σέ πλήρη
σύνθεση τουλάχιστον τήν πρώτη φορά. Έάν άπαιτηθοΰν άτομικές συνεντεύξεις, αύτές θά προ-
γραμματιστούν άργότερα. Ή πρώτη συνέντευξη άποσκοπεΐ κυρίως στήν άποσαφήνιση τοΰ
προβλήματος, τής επίδρασης του στήν ο'ικογένεια ώς σύνολο και τών παραγόντων πού τό βελ-
τιώνουν ή τό επιδεινώνουν. Από κανένα μέλος τής οικογένειας δέν άναμένεται ούτε ζητήται νά
άποκαλύψει πληροφορίες πού θεωρεί εμπιστευτικές ή ιδιωτικές σ' αύτή τήν κοινή συνεδρία, ε-
κτός κι άν τό επιθυμεί.
 Παράρτημα Γ 430

Μέ νεαρά άτομα άνω τών 16 ετών περίπου είναι συχνά δύσκολο νά άποφασίσει κάποιος, άν
είναι προτιμότερο νά προσέλθουν μόνα τους ή μέ τήν οικογένεια. Έάν άνησυχοϋν προσωπικά
γιά κάποιο δικό τους πρόβλημα κάί έπιθυμοΰν νά τό συζητήσουν ιδιαιτέρως, ενδείκνυται νά
προσέλθουν μόνα τους. Έάν ωστόσο άνυσηχοΰν κυρίως οί γονείς ή άλλα μέλη της οικογένειας.
τότε κρίνεται άναγκαία ή προσέλευση όλης της οικογένειας.
Όταν το κύριο πρόβλημα θεωρείται ότι εντοπίζεται στην συζυγική σχέση, είναι πολυ συχνά
χρήσιμο νά προσέρχεται ολόκληρη ή οικογένεια τήν πρώτη φορά, εφόσον υπάρχουν παιδιά που
φαίνεται νά επηρεάζονται άπ' αύτό, άλλά συνήθως είναι σκοπιμότερο νά προσέρχεται τό ζευγάρι
μόνο του.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. GLICK, Ι. & HALEY, J. Family Therapy and Research: An Annotated Bibliography [Οικογενειακή Θερα

πεία κι "Έρευνα: Μία Βιβλιογραφία μέ Σχόλια] (Νέα Ύ<5ρκη και Λονδίνο, έκδ. Grune & Stratton, 1971).

2. STEIN, J. W. The Family as a Unit of Study and Treatment. [Ή Οικογένεια ώς Μονάδα Μελέτης καί Θε

ραπείας] Περιφερειακό Ινστιτούτο Έρευνας της Αποκατάστασης τοΰ Σιάτλ, Τμήμα Κοινωνιολογίας τοϋ Πανεπιστημίου
της Ουάσινγκτον. Διαθέσιμο μεσφ τής έταιρίας Bookstall Services στό Λονδίνου κα\ στο Μπρίστολ.

3. Β EELS, G C. & FERBER, Α. "Family Therapy: A View." [«Οικογενειακή Θεραπεία: Μιά Άποψη»] Family

Process [Οικογενειακή Διεργασία], 8, 280, 1969. Ανατυπώθηκε ώς κεφάλαιο στό: ferber, Α., mendelsohn, Μ, & Napier,
Α. The Book of Family Therapy [Εγχειρίδιο Οικογενειακής Θεραπείας] (Νέα "Υόρκη, έκδ. Jason Aronson, 1972).

4. BLOCH, D. Α. (έπιμ.). Techniques of Family Therapy: A Primer [Τεχνικές τής Οικογενειακής Θεραπείας:
Μία Εισαγωγή] (Νέα Υόρκη, έκδ. Grune & Stratton, 1973),

Κατά τήν τελική άναθεώρηση τοΰ παρόντος τόμου δημοσιεύτηκε άλλο ένα εισαγωγικό σύγγραμμα:

GLICK, I. D. & KESSLER, D. R, Marital and Family Therapy [Συζυγική καί Οικογενειακή Θεραπεία] (Νέα Υόρκη και

Λονδίνο, έκδ, Grune & Stratton, 1974).

Προσφέρει μιά εξαιρετική γενική περιγραφή τοΰ τομέα (άν και £χουν παραλειφθεί σε μεγάλο βαθμό ot βρετανικές
συνεισφορες) και είναι άπό πολλές απόψεις συμπληρωματικό τοϋ παρόντος £ργου. Συνιστάται ανεπιφύλακτα γιά όλα τά
επίπεδα έμπειρίας και περιλαμβάνει περαιτέρω εκτεταμένες παραπομπές.

1. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ, ΤΑΞΗ, ΙΕΡΑΡΧΙΑ

1. Τά ακόλουθα βιβλία και άρθρα είναι σημαντικά γιά τήν έφαρμογή τής θεωρίας των συστημάτων σέ -ψυχολογικά κάί
κοινωνικά συστήματα. Τό άρθρο τοϋ Miller είναι μια έξοχη γενική περιγραφή τών βασικών εννοιών και τό βιβλίο που
επιμελήθηκε ό Emery αποτελεί επίσης μια καλή εισαγωγή.

ΒERTALANFFΥ, LUDWIG VON. General Systems Theory [Θεωρία Γενικών Συστημάτων] (Braziller, Νέα Υόρκη,

1968).
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 432

MILLER, J. G. "Living Systems: Basic Concepts" [«Έμβια Συστήματα: Βασικές "Εννοιες»], Behavioural Science

[Συμπεριφοριστική Επιστήμη], 10, 193, 1965.

Beckett, J. A. "General Systems Theory, Psychiatry and Psychotherapy" [«Θεωρία Γενικών Συστημάτων, Ψυχιατρική και

Ψυχοθεραπεία»], International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής Επιθεώρηση Όμαδικής Ψυχοθεραπείας],

23, 292, 1973.

DURKIN, Η. "General Systems Theory and Group Therapy: An Introduction" [«Θεωρία Γενικών Συστημάτων καϊ Όμαδικη

Θεραπεία»], International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής 'Επιθεώρηση Όμαδικής Ψυχοθεραπείας], 22,

159, 1972.

peterfreund, ε, & schwarz, j. τ. Information, Systems and Psychoanalysis [Πληροφορία, Συστήματα και Ψυχανάλυση]
(Νέα Υόρκη, έκδ. International University Press, 1971).

APPLEBAUM, S. A. "An Application of General Systems Concepts to Psycho-analysis" [«'Εφαρμογή Εννοιών τής Θεωρίας
Γενικών Συστημάτων στήν Ψυχανάλυση»], British Journal of Medical Psychology [Βρετανική Επιθεώρηση Ιατρικής
Ψυχολογίας], 46, 1973.

BRADT, J. Ο. & ΜΟΥΝΙΗΑΝ, Ο. J. Systems Therapy—Selected Papers: Theory, Technique, Research [Θεραπεία
Συστημάτων - 'Επιλεγμένα Αρθρα: Θεωρία, Τεχνική, "Ερευνα] (Διαθέσιμο μέσφ: Groome Child Guidance Center
[Συμβουλευτικό Κέντρο Παιδιού Groome], 5225 Loughbrough Rd. N.W., Washington, D.C. 20016, 1973).

WlLDEN, A. System and Structure [Σύστημα καϊ Δομή] (Νέα Υόρκη, έκδ, Harper & Row, 1972' Αονδί- νο, έκδ.

Tavistock, 1973).

emery, F. Ε. (έπιμ.). Systems Thinking: Selected Readings. Modern Management Readings [Σκέψη τών Συστημάτων:
Επιλεγμένα Αναγνώσματα. Αναγνώσματα Σύγχρονης Διαχείρισης] (Νέα Υόρκη, έκδ. Penguin, 1970· Harmondsworth,
έκδ. Penguin, 1969).

jones, Maxwell "Psychiatry, Systems Theory, Education and Change" [«Ψυχιατρική, Θεωρία τών Συστημάτων, Εκπαίδευση

κα\ Αλλαγή»], British Journal of Psychiatry [Βρετανική Επιθεώρηση Ψυχιατρικής], 124, 75, 1974.

2. BOWEN, Μ. "The Use of Family Therapy in Clinical Practice" [«Ή Χρήση τής Οικογενειακής Θεραπείας
στήν Κλινική Πράξη»] Comprehensive Psychiatry [Περιεκτική Ψυχιατρική], 7, 345, 1966.

BOWEN, Μ. "Towards the Differentiation of a Self in One's Own Family" [«Προς τή Διαφοροποίηση τοΰ Έαυτοϋ εντός τής

Οικογένειας»], κεφάλαιο στο Family Interaction [Οικογενειακή Αλληλεπίδραση], FRAMO, J. L. (έπιμ.) (Νέα Υόρκη,

έκδ. Springer, 1972).

3. lidzt. The Family and Human Adaptation: Three Lectures [Ή Οικογένεια κα\ ή Ανθρώπινη Προσαρ
μογή: Τρεις Διαλέξεις] (Νέα Υόρκη, έκδ. International University Press, 1963).

LIDZ Τ. κ,ά. Schizophrenia and the Family [Σχιζοίρρένεια κι Οικογένεια] (Νέα Υόρκη, έκδ. International University

Press, 1966).

4. wynne, L et al "Pseudo-mutuality in the Family Relations of Schizophrenics" [«Ψευδοαμοιβαιότητα

στις Οικογενειακές Σχέσεις Σχιζοφρενών»], Psychiatry ["Ψυχιατρική], 21, 205, 1958.

5. Αύτή ή μελέτη περιστατικού και ενα τμήμα τοΰ ύλικοΰ σ' α-ύτο το κεφάλαιο δημοσιεύτηκε αρχικά ο'

ένα άρθρο τοΰ συγγραφέα ύπό τον τίτλο "Boundaries" [«"Ορια»] στο περιοδικό Social Work Today [Κοινωνική Εργασία

Σήμερα], 5, 290, 1974. Χρησιμοποιείται καϊ πάλι έδώ με τήν ευγενική αδεία τοΰ αρχισυντάκτη,

6. Ό πλτίρης άπολογισμός τοΰ πειράματος δημοσιεύτηκε ώς άρθρο τοΰ συγγραφέα ύπό τον τίτλο "An
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 433

Experiment in Group Consultation with the Staff of a Comprehensive School" [Ένα Πείραμα 'Ομαδικής Ανταλλαγής

Απόψεων Με Τδ Προσωπικό Ενός Γενικοί Σχολείου] στό Group Process ['Ομαδική Διεργασία], 6, 99, 1974.
Παρουσιάζεται έδώ περιληπτικά με τήν εύγενική αδεία τοΰ άρχισυντά- κτη.

7. Τήν εποχή αύτοΰ τοΰ πειράματος στό σχολείο ή γνώση μου για τή δυναμική μεγάλων όμάδων ηταν

πολύ περιορισμένη. Μεταγενέστερη έμπεϊρία με μεγάλες έκπαιδευτικές όμάδες στό Ίνστιτοΰτο 'Ομαδικής Ανάλυσης και
άλλοΰ κατέστησε σαφές δτι οί μεγάλες όμάδες άπαιτοΰν περισσότερη δομή καϊ ένεργητική καθοδήγηση στά πρώτα στάδια.
Αύτό τό ζήτημα πραγματεύεται £να κεφάλαιο τοΰ συγγραφέα με τίτλο "The Large Group in Training" [Ή Μεγάλη Όμάδα
σε Εκπαίδευση] στό KREEGER, L., The Large Group: Dynamics and Therapy [Ή Μεγάλη Όμάδα: Δυναμική καϊ
Θεραπεία] (Λονδίνο, έκδ. Constable, 1975).

8. rice, Α. Κ. The Enterprise and Its Environment [Ή Επιχείρηση καϊ τό Περιβάλλον της] (Νέα Υόρκη,
έκδ. Harper & Row, 1971' Λονδίνο, έκδ. Tavistock, 1963).

9. 'Υπάρχει μια ιδιαίτερα σαφής περιγραφή αυτής τής έννοιας στο MILLER, J. G., δ.π. (1965).

10. Αύτή ή περίληψη τοΰ περιστατικού μαζί μέ τό κείμενο τής κρίσιμης συνεδρίας δημοσιεύτηκε σ' £να

άρθρο τοΰ συγγραφέα με τίτλο "A Group-Analytic Approach to Conjoint Family Therapy" [«Μια 'Ομαδική Αναλυτική

Προσέγγιση στήν Κοινή Οικογενειακή Θεραπεία»], Journal of Child Psychology & Psychiatry [Επιθεώρηση

Παιδοψυχολογίας καϊ Παιδοψυχιατρικής], 10, 81, 1969. Ανατυπώνεται έδώ μέ τήν ευγενική άδεια τοΰ άρχισυντάκτη,

11. SPECK, R. et al. The New Families [Οί Νέες ΟΙκογένειες] (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic Books, 1972· Λονδί
νο, Χαρτόδετες Εκδόσεις Κοινωνικών Επιστημών Tavistock, 1974)

2. ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΑΚΟΑΟΥΘΙΕΣ: ΕΝΝΟΙΕΣ

1. Γιά μια συνοπτική ανασκόπηση τής παρούσας κατάστασης βλ. ElSENBERG, L., "Child Psychiatry: The Past Quarter
Century" [«Παιδοψυχιατρική: Ή Τελευταία 25-ετϊα»], American Journal of Orthopsychiatry [Αμερικανική
Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 39, 389, 1969.
2. Βλ. για παράδειγμα:

BOWLBY, Χ Child Care and the Growth of Love [Παιδική Φροντίδα καί Ανάπτυξη τής Αγάπης] (Βαλτιμόρη, έκδ.

Pelican, 1965· Harmondsworth, έκδ. Pelican, 2Ά έκδοση, 1965) AINSWORTH, Μ. D. et al. Deprivation of Maternal

Care: A Reassessment of Its Effects [Αποστέρηση Μητρικής Φροντίδας: Μια 'Επανεκτίμηση τών Επιπτώσεων της]
(Γενεύη, Παγκόσμιος 'Οργανισμός Υγείας, 1969)

Rutter, Μ. Maternal Deprivation Reassessed [Επανεκτίμηση τής Μητρικής Αποστέρησης] (Βαλτιμόρη, έκδ. Penguin,

1972' Harmondsworth, έκδ. Penguin, 1972)

3. freud, S. Three Essays on the Theory of Sexuality [Τρία Δοκίμια για τή Θεωρία τής Σεξουαλικότη

τας] (Νέα Υόρκη, έκδ. Avon, 1971* Λονδίνο, έκδ. Hogarth Press, 1962)

ERIKSON, Ε. Η. Childhood and Society [Παιδική Ηλικία καί Κοινωνία] (Νέα Υόρκη, έκδ. Norton, 1950"

Harmondsworth, έκδ. Pelican, 1965)

BION, W. Experiences in Groups [Εμπειρίες σε Όμάδες] (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic Books, 1961' Λονδίνο, έκδ. Tavistock,

1961)
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 434

bennis, W. G. & sheppard, Η. "A Theory of Group Development" [«Θεωρία τής Όμαδικής Ανάπτυξης»], Human Relations
[Ανθρώπινες Σχέσεις], 9, 415, 1956.

schutz, W. Firo: A Three-Dimensional Theory of Interpersonal Behavior [Firo: Μια Τρισδιάστατη Θεωρία τής
Διαπροσωπικής Συμπεριφοράς] (Νέα 'Υόρκη, έκδ. Rinehart, 1960). Ανατυπώθηκε σέ χαρτόδετη έκδοση ύπο τον τίτλο

The Interpersonal Underworld [Ό Διαπροσωπικός Υπόκοσμος] (Πάλο Άλτο, έκδ. Science and Behavior Books,
1966)

FOULKES, S. H. & ANTHONY E. J. Group Psychotherapy: The Psychoanalytic Approach [Όμαδική Ψυχοθεραπεία:
Ή Ψυχαναλυτική Προσέγγιση] (Βαλτιμόρη, έκδ. Penguin, 1965· Harmondsworth, έκδ. Penguin, 1965)

anthony Ε. J. "Reflections on 25 Years of Group Psychotherapy" [Συλλογισμοί γιά 25 Χρόνια Όμαδικής Ψυχοθεραπείας],

International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής Επιθεώρηση Όμαδικής Ψυχοθεραπείας], 18, 277,1968

4. Ή θεωρία τής Κλάϊν τοποθετεί τις άρχές τής οιδιπόδειας σύγκρουσης πολύ νωρίτερα.

5. Rutter, Μ., δ,π. (1972).

6. wlnnicott, D. W. "Primary Maternal Preoccupation" [«Πρωταρχική Μητρική Ενασχόληση»] στο Col

lected Papers: Through Pediatrics to Psychoanalysis [Συλλογή Αρθρων: Απο τήν Παιδιατρική στήν
Ψυχανάλυση] (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic Books, 1975* Λονδίνο, έκδ. Tavistock, 1958)
7. KLEIN, Μ. The Psychoanalysis of Children [Ή Ψυχανάλυση Παιδιών] (Νέα Υόρκη, έκδ. Delacorte

Press, 1975· Λονδίνο, έκδ. Hogarth, 1932) KLEIN, Μ. et ai. New Directions in Psychoanalysis [Νέες Κατευθύνσεις

στήν Ψυχανάλυση] (Νέα 'Υόρκη, έκδ. Basic Books, 1956" Λονδίνο, έκδ. Tavistock, 1955)

KLEiN, Μ. Envy and Gratitude [Φθόνος κι Ευγνωμοσύνη] (Νέα Υόρκη, έκδ. Delacorte Press, 1975- Λονδίνο, έκδ.

Hogarth, 1957)

8. SEGAL, Η. Introduction to the Work of Melanie Klein [Εισαγωγή στο 'Έργο τής Μελάνι Κλαιν] (Νέα
Υόρκη, έκδ. Norton, 1974' Λονδίνο, έκδ. Hogarth, 1973)

9. SULLIVAN, Η. S. The Interpersonal Theory of Psychiatry [Ή Διαπροσωπική Θεωρία τής Ψυχιατρικής]

(Νέα Υόρκη, έκδ. Norton, 1953)

10. ERIKSON, Ε. Η., δ.π. (1950)

3. ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ: ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

1. Αύτη ή πτυχή τής ανάπτυξης καί, ό ρόλος τοϋ πατέρα γενικότερα εχει παραμεληθεί μέ εντυπωσιακό τρόπο σε σύγκριση με
τήν προηγούμενη άναπτυξιακή περίοδο κα\ τό ρόλο τής μητέρας. Ή πιο έν- διαφέρουσα μελέτη που έχω βρει είναι;
TRUNELL, Τ. L., "The Absent Father's Children's Emotional Disturbances" [«Οί Συναισθηματικές Διαταραχές Παιδιών μέ
Απόντα Πατέρα»], Archives of General Psychiatry [Αρχεία Γενικής Ψυχιατρικής], 19, 180, 1968, ή όποία υποστηρίζει
όλοκληρωτικα τις απόψεις που εκφράζονται α* αΰτα τά κεφάλαια. Βλ. επίσης:

ANDRY, R. G. "Paternal and Maternal Roles and Delinquency" [«Πατρικοί και Μητρικοί Ρόλοι, κα\ 'Εγκληματικότητα
Ανηλίκων»] στο Deprivation of Maternal Care: A Reassessment of Its Effects

[Αποστέρηση Μητρικής Φροντίδας; Μια Επανεκτίμηση τβν 'Επιπτώσεων της] (Γενεύη, Παγκόσμιος 'Οργανισμός
Υγείας, 1969)
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 435

HOAG, J. Μ. "The Encopretic Child and His Family" [«To Παιδί μέ Πρόβλημα Έγκόπρισης καϊ, ή Οικογένεια του»],
Journal of the American Academy of Child Psychiatry [Επιθεώρηση τής Αμερικάνικης Ακαδημίας
Παιδοψυχιατρικής], 10, 242, 1971

BEMPORAD, J. R. et al. "Characteristics of Encopretic Patients an Their Families" [«Χαρακτηριστικό Ασθενών μέ

Πρόβλημα Έγκόπρισης καί τών Οικογενειών τους»], Journal of the American Academy of Child Psychiatry

['Επιθεώρηση τής Αμερικανικής Ακαδημίας Παιδοψυχιατρικής], 10, 272, 1971

bowen, Μ. "The Role of the Father in Families with a Schizophrenic Patient" [«Ό Ρόλος τοϋ Πατέρα σε Οικογένειες μέ

Σχιζοφρενικό Ασθενή»], American Journal of Child Psychiatry [Αμερικανική Επιθεώρηση Παιδοψυχιατρικής],

115, 1017, 1959.

LlDZ. Τ. et al. "The Intrafamilial Environment of the Schizophrenic Patient: 1. The Father" [«To Έν- δοοικογενειακο
Περιβάλλον τοϋ Σχιζοφρενικού Ασθενή: 1. Ό Πατέρας»], Psychiatry [Ψυχιατρική], 20, 239, 1957.

Cheek, F. Ε. "The Father of the Schizophrenic" [«Ό Πατέρας τοϋ Σχιζοίρρενη»], Archives of General Psychiatry [Αρχεία
Γενικής Ψυχιατρικής], 13, 336, 1965.

ANDERSON, R. Ε. "Absence of the Father as a Cause of Delinquency" [«Ή Απουσία τοΰ Πατέρα ώς Αιτία τής Ανήλικης

Εγκληματικότητας»], Archives of General Psychiatry [Αρχεία Γενικής Ψυχιατρικής], 18, 641, 1968.
NEWMAN, G. "Felony and Paternal Deprivation: A Socio-Psychiatric View" [Αδίκημα κα\ Πατρική Αποστέρηση: Μια

Κοινωνικοψυχιατρική Αποψη], International Journal of Social Psychiatry [Διεθνής'Επιθεώρηση Κοινωνικής

Ψυχιατρικής], 17, 65, 1971

LEVI, L. D. et al. "Fathers and Sons: The Interlocking Crises of Integrity and Identity" [«Πατέρες καϊ Υιοί: Οί

Αλληλένδετες Κρίσεις τής Ακεραιότητας κα\ τής Ταυτότητας»], Psychiatry [Ψυχιατρική], 35, 48, 1972.

FOREST, Τ. "Treatment of the Father in Family Therapy" [«Αντιμετώπιση τοΰ Πατέρα στήν Οικογενειακή Θεραπεία»],
Family Process [Οικογενειακή Διεργασία], 8, 106, 1969

stoller, R. I. Sex and Gender [Σεξ καϊ Φύλο], (Νέα 'Υόρκη, έκδ. Jason Aronson- Λονδίνο, έκδ. Hogarth Press, 1969). Βλ.
Ιδίως το 18° κεφάλαιο και τις σελ. 216-217,

4. ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΚΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΚΟΣΜΟΙ: ΜΟΝΤΕΛΑ

1. BaNDURA, Α. (έπιμ.), Psychological Modeling: Conflicting Theories [Ψυχολογική Μίμηση Προτύπου:

Αλληλοσυγκρουόμενες Θεωρίες (Σικάγο-Νέα Υόρκη, έκδ. Aldine-Atherton, 1971)· Principles of Behavior

Modification [Αρχές τής Τροποποίησης τής Συμπεριφοράς] (Νέα Υόρκη, έκδ. Holt Reinhart, 1969" Λονδίνο, έκδ. Holt
Reinhart, 1970)

2. BOWLBY. J. "Self-Reliance and Some Conditions that Promote It" [«Αυτοδυναμία και Μερικες Προϋπο

θέσεις που τήν Προάγουν»] στ6 GOSLING, R. (έπιμ,) Support, Innovation and Autonomy: Tavistock Clinic

Jubilee Papers [Υποστήριξη, Καινοτομία και Αυτονομία: Κείμενα για τό Ιωβηλαίο τής Κλινικής Tavistock] (Νέα
Υόρκη, έκδ. Harper & Row, 1973· Λονδίνο, έκδ. Tavistock, 1973)
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 436

bowlby, J. Attachment and Loss: Vol. 1: Attachment and Vol. 2: Separation, Anxiety and Anger [Προσκόλληση κι
Απώλεια: lo; Τόμος: Προσκόλληση κα\ 20ί Τόμος: Αποχωρισμός, Αγχος κα\ Θυμός] (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic Books,
1969, 1973' Λονδίνο, έκδ, Hogarth Press, 1969, 1973)

3. segal, Η. Introduction to the Work of Melanie Klein [ΕΙσαγωγή στο Έργο τής Μελάνι Κλάϊν] (Νέα
Υόρκη, έκδ, Basic Books, 1974' Λονδίνο, έκδ. Hogarth, 2η έκδοση, 1973)

4. FREUD, Α. The Ego and the Mechanisms of Defense [To Έγώ και οι Μηχανισμοί τής Αμυνας] (Νέα
Υόρκη, έκδ. International University Press, 1974' Λονδίνο, έκδ. Hogarth, 1937)
5. sullivan, Η. S,
The Interpersonal Theory of Psychiatry [Ή Διαπροσωπική Θεωρία τής Ψυχιατρικής]

(Νέα Υόρκη, έκδ. Norton, 1953)

6. henderson, Ε & Hyatt-Williams, Α. "Transference in Family Therapy" [«Ή Μεταβίβαση στήν Οικο

γενειακή Θεραπεία»], Διάλεξη στο Συνέδριο Οικογενειακής Θεραπείας τής Κλινικής Tavistock, 3 Ιουλίου 1973.

7. friedman, Α. S. et al. Psychotherapy for the Whole Family [Ψυχοθεραπεία γιά Όλη τήν Οικογένεια]

(Νέα Υόρκη, έκδ. Springer, 1965)

8. cooklin, Α. "Family Preoccupation and Role in a Conjoint Therapy" [«Οικογενειακή Ενασχόληση και
Ρόλος σε μιά Κοινή Θεραπεία»], εργασία που άνακοινώθηκε στό Βασιλικό Κολέγιο Ψυχιάτρων, 12 Ιουνίου 1974.

5. ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ, ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΣ

1. bateson, G., Jackson, D., Haley, J. & Weakland, J. "Towards a Theory of Schizophrenia" [«Προς μιά
Θεωρία τής Σχιζοφρένειας»], Behavioural Science [Συμπεριφοριστική Επιστήμη]], i, 251, 1956.

Αύτή ή άποψη αμφισβητήθηκε πρόσφατα έξολοκλήρου καΧ προτάθηκε ότι οί ψυχικές διαταραχές γενικά και ή
σχιζοφρένεια ειδικά μπορεΧ νά οφείλονται περισσότερο σέ μία αποτυχία άντιμετώπισης τής άμφιθυμίας, των άντιφάσεων
κάι τών γενικών αντιξοοτήτων που άποτελοϋν μεγάλο μέρος τής ανθρώπινης ζωής, με βαθμιαίο τρόπο καΧ μέ επαρκή
ύποστήριξη -δηλ. ότι οί γονεΧς δέν είναι τόσο πολύ σκόπιμα κακόβουλοι, άλλά είναι έκδηλα «υπερβολικά καλοί», κάτι πού
όδηγεί τά παιδιά σέ ά- πρόσφορη «άθφότητα» κάι άνικανότητα νά αντιμετωπίσουν κα\ νά έλέγξουν τήν έσωτερική βία καΧ
κακία, οί όποιες γι αύτό τό λόγο άπωθούνται καΧ προβάλλονται έξωτερικά. Βλ. γιά παράδειγμα:

KAFKA, Χ S. "Ambiguity for Individuation: A Critique and Reformulation of Double-Bind Therory" [«Αμφιθυμία γιά
Εξατομίκευση: Μιά Κριτική καΧ Αναδιατύπωση τής Θεωρίας τοΰ Διπλού Δεσμού»], Archives of General Psychiatry
[Αρχεία Γενικής Ψυχιατρικής], 25, 232, 1971.

KURSH, C. Ο. "The Benefits of Poor Communication" [«Τά Πλεονεκτήματα τής Πτωχής Επικοινωνίας»], Psychoanalytic
Review [Ψυχαναλυτική Επιθεώρηση], 58, 189, 1971.

Ή αλήθεια βρίσκεται πιθανώς κάπου μεταξύ αύτών τών δύο ακραίων θέσεων.

2. laing, R. D. & esterson, A. Sanity, Madness and the Family [Ψυχική Υγεία, Φρενοβλάβεια καΧ Οικο
γένεια] (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic Books, 1971' Λονδίνο, έκδ. Tavistock, 1964).

COOPER, D. The Death of the Family [Ό Θάνατος τής Οικογένειας] (Νέα "Υόρκη, έκδ. Random House, 1970·

Λονδίνο, έκδ. Penguin, 1971).

3. FERRE1RA, Α. Ι "Psychosis and the Family Myth" [«Ή Ψύχωση και ό Μύθος τής ΟΙκογένειας»], Ameri
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 437

can Journal of Psychotherapy [Αμερικανική 'Επιθεώρηση Ψυχοθεραπείας], 21, 186, 1967 καΧ
"Family Myth and Homeostasis" [«Ό Μύθος τής Οικογένειας καϊ ή 'Ομοιόσταση»], Archives of General Psychiatry

[Αρχεία Γενικής Ψυχιατρικής], 9, 457, 1963.

4. byng-hall, j. "Family Myths Used as Defense in Conjoint Family Therapy" [«Οικογενειακοί Μύθοι
που Χρησιμοποιούνται ώς Άμυνα στήν Κοινή Οικογενειακή Θεραπεία»], British Journal of

Medical Psychology [Βρετανική 'Επιθεώρηση Ιατρικής Ψυχολογίας], 46, 239, 1973.

5. BELL, J. Ε. "Recent Advances in Family Group Therapy" [«Πρόσφατες 'Εξελίξεις στήν Οικογενειακή

Όμαδική Θεραπεία»], Journal of Child Psychology and Psychiatry [Επιθεώρηση Παιδοψυχολογίας και

Παιδοψυχιατρικής], 3, 1, 1962.

6. darwin, C. The Expression of Emotions in Man and Animals [Ή "Εκφραση Συναισθημάτων στον

Άνθρωπο καϊ στά Ζώα] (Νέα 'Υόρκη, έκδ. Philosophical Library, 1955' Λονδίνο, έκδ. John Murray, 1872).

7. skynner, Α. C. R. The Relation of Muscle Tension to Awareness of Emotional State [Ή Σχέση τών

Μυϊκών 'Εντάσεων με τήν 'Επίγνωση τής Συναισθηματικής Κατάστασης], Διατριβή που υποβλήθηκε ώς προαπαιτούμενο
για το Πτυχίο Ψυχολογικής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο τοϋ Λονδίνου το 1957.

8. Βλ. γιά παράδειγμα: LoRENZ, Κ. On Aggression [Περι Επιθετικότητας] (Νέα Υόρκη, έκδ. Harcourt,

Brace, 1966' Λονδίνο, έκδ. Methuen, 1966).

TlNBERGEN, Ν. The Study of Instinct [Ή Μελέτη τοΰ "Ενστικτου] (Νέα Υόρκη, έκδ. Oxford University Press, 1969'

Λονδίνο, έκδ. Oxford University Press, 1951).

MORRIS, D. (έπιμ.) Primate Ethology [Ηθολογία τών Πρωτευόντων] (Λονδίνο, έκδ. Weidenfeld & Nicholson, 1967)

MORRIS, D. The Naked Ape [Ό Γυμνός Πίθηκος] (Νέα Υόρκη, έκδ. McGraw, 1967· Λονδίνο, έκδ. Cape, 1967).

MORRIS, D. The Human Zoo [Ό Ανθρώπινος Ζωολογικός Κήπος] (Νέα 'Υόρκη, έκδ. McGraw, 1969* Αονδίνο, έκδ.

Cape, 1969).

ardrey, R. The Territorial Imperative [Το Εδαφικό Προστακτικό] (Λονδίνο, έκδ. Collins, 1967)

Βλ. επίσης γιά μία έμβριθή και συστηματική προσπάθεια νά συσχετιστεί ή έθολογική γνώση μέ κάποιες πλευρές τής
ανθρώπινης συμπεριφοράς:

BOWLBY, Χ Attachment and Loss: Vols. 1 and 2 [Προσκόλληση κάι Απώλεια: 1ος και 2ο; Τόμος] (Νέα Υόρκη, έκδ.
Basic Books, 1969, 1973- Λονδίνο, έν.δ. Hogarth, 1969, 1973).

9. BULL, Ν. The Attitude Theory of Emotion [Ή Θεωρία τών Στάσεων γιά το Συναίσθημα] (Νέα Υόρκη, Μονογραφία

Νευρικών και Ψυχικών Ασθενειών αρ. 81, 1951).

10. Μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση στήν άναγνώριση τέτοιων μυϊκών προπαρασκευαστικών συνόλων, συνήθως κάτω άπο τον
ούδο τής ένημερότητας, αναπτύχθηκε άπο τον F. Μ. Alexander κά! χρήσιμο- ποιήθηκε ώς βάση ένος συνολικού
συστήματος έπανεκπα,ίδευσης στή στάση τοΰ σώματος (και έμμεσα και στα συναισθήματα). Το σύστημα περιγράφεται
σαφέστατα στο:

Barlow, W. The Alexander Principle [Ή Αρχή τοΰ Alexander] (Νέα Υόρκη, έκδ. Random House, 1973· Λονδίνο, έκδ.
Gollancz, 1973) εχει σχολιαστεί άπο £ναν διακεκριμένο έθολόγο άπο τήν άποψη τής προσωπικής του έμπειρίας μέ τήν
τεχνική κα\ τής σχέσης τής τεχνικής με έθολογικά ευρήματα. Βλ.: TlNBERGEN, Ν. "Ethology and Stress Diseases"
[Έθολογία «αϊ Διαταραχές τοΰ Στρές], Science ['Επιστήμη], 185, 20, 1974. Βεβαίως ή δική μου εμπειρία άπό αύτή τή
μέθοδο γιά
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 438

ενίσχυση τής ενημερότητας και τοΰ έλεγχου υπό τήν καθοδήγηση τοΰ Barlow κα\ τών συνεργατών του είχε μεγάλη
αξία, γιατί μέ ευαισθητοποίησε στή συναισθηματική σημασία τών στάσεων τοΰ σώματος που ύποστηρίζεται σ' αύτό το
κεφάλαιο.

11. Γιά μία σαφή κα\ περιεκτική σύνοψη τής θέσης τους βλ.:

Β EELS, C. C. & FERBER, Α. "Family Therapy: A View" [«Οικογενειακή Θεραπεία: Μια Άποψη»], Family Process

[Οικογενειακή Διεργασία], S, 280, 1969.

12. KORZYBSKI, Α. Science and Sanity [Επιστήμη καϊ Ψυχική Υγεία] (Λάνκαστερ/Πενσιλβάνια, έκδ. Sci
ence Press, 1933· 2η έκδοση, 1941)

13. watzlawick, P., Beavin, j. jackson, d. Pragmatics of Human Communication [Πρακτικές Πλευρές
τής Ανθρώπινης Επικοινωνίας] (Νέα Υόρκη, έκδ. Norton, 1967).

14. WHITEHEAD, Α. Ν. & RUSSEL, Β. Principia Mathematica [Μαθηματικές Αρχές] (Κέιμπριτζ, έκδ. Cam
bridge University Press, 1910).

15. BULL, Ν. ο.π. (1951)

16. skynner, A. C. R. δ.π. (1957)

17. Προσπαθώντας νά παρατηρήσω καϊ νά όργανώσω το μή λεκτικό στοιχείο τών συνεντεύξεων διαπί

στωσα ότι oi πλέον χρήσιμες πληροφορίες περιλαμβάνονται στά άκόλουθα αρθρα:

GRANT, Ε. C. "An Ethological Description of Non-Verbal Behaviour During Interviews" [«Μια Έθο- λογική Περιγραφή

τής Μή Λεκτικής Συμπεριφοράς στή Διάρκεια Συνεντεύξεων»], British Journal of Medical Psychology [Βρετανική

Επιθεώρηση Ιατρικής Ψυχολογίας], 41, 177, 1968- "Human Facial Expression" [Ανθρώπινες 'Εκφράσεις τοΰ

Προσώπου], Man [Άνθρωπος], 4, 525, 1969· καϊ "Facial Expression and Gesture" [«Εκφράσεις τοΰ Προσώπου και

Χειρονομίες»], Journal of Psychosomatic Research [Επιθεώρηση Ψυχοσωματικής ^Έρευνας], IS, 391, 1971.

6. ΓΑΜΟΣ: ΦΥΛΟ ΚΑΪ ΡΟΛΟΣ

1. ΗυΐΤ, C. "Neuroendocrinological, Behavioural, and Intellectual Aspects of Sexual Differentiation in Human Development"
[«Νευροενδοκρινολογικές, Συμπεριφοριστικές κα\ Διανοητικές Πτυχές τής
Σεξουαλικής Διαφοροποίησης στήν Ανθρώπινη Ανάπτυξη»] στο Ounsted, C. & Taylor, D. C. (έπιμ.) Gender
Differences: Their Ontogeny and Significance [Διαφυλικές Διαφορές: Όντογένεση και Σημασία τους] (Νέα
Υόρκη, έκδ. Longman, 1972' Εδιμβούργο και Λονδίνο, έκδ. Churchill Livingstone, 1972).

2. HUTT, C. Males and Females [Αρσενικά καϊ Θηλυκά] (Βαλτιμόρη, έκδ. Penguin, 1973* Harmonds-

worth, έκδ. Penguin, 1972).

3. HUTT, C. στο OUNSTED & TAYLOR, απ. (1972).

4. WHITING, β. B. & WHITING, J. W. M. Children of Six Cultures [Παιδιά Έξι Πολιτισμών] (Κέι

μπριτζ/Μασαχουσέτη, έκδ. Harvard University Press, 1975).

5. MONEY, J. & ERHARDT, a. A. Man and Woman; Boy and Girl; the Differentiation and Dimorphism of
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 439

Gender Identity from Conception to Maturity [Άνδρας καϊ Γυναίκα' Άγόρι και Κορίτσι· ή Διαφοροποίηση καϊ ό
Διμορφισμος τής Φυλετικής Ταυτότητας άπο τή Σύλληψη έως τήν Ωριμότητα] (Βαλτιμόρη καϊ Λονδίνο, έκδ. John
Hopkins University Press, 1972).

6. STOLLER, R. J. Sex and Gender [Σεξ και Φύλο] (Νέα Υόρκη, έκδ. Jason Aronson, 1974* Λονδίνο, έκδ.

Hogarth Press, 1969).

7. HUTT, G βλ. Υποσημείωση 2.

8. Money, J. & ERHARDT, Α. Α. βλ. Υποσημείωση 5,

9. GERSON, Μ. "Women in the Kibbutz" [«Γυναίκες στο Κιμπούτς»], American Journal of Orthopsychiatry
[Αμερικανική Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 41, 566, 1971. Γιά μια όλοκληρωμένη μελέτη τών ψυχολογικών

παραγόντων τοΰ Κινήματος Γυναικείας Απελευθέρωσης καϊ τών ώφελειών του βλ. έπίσης:

cherniss, C. "Personality and Ideology: A Personological Study of Women's Liberation" [«Προσωπικότητα καϊ

Ιδεολογία: Μια Προσωπογραφική Μελέτη τής Γυναικείας Απελευθέρωσης»], Psychiatry [Ψυχιατρική], 35, 109, 1972.

Το τεϋχος «Ψυχολογία» τοΰ περιοδικού Shrew, 4ος τόμος, αρ. 2, Απρίλιος 1972, είναι έπίσης άκρως ένημερωτικδ.

10. JOSLYN, W. D. "Androgen-induced Social Dominance in Infant Female Rhesus Monkeys" [«Κοινωνική

Κυριαρχία σέ Θηλυκά Νήπια Μαϊμούδων Maccaca Mulata Μετά άπο Χορήγηση Ανδρογόνων»], Journal of Child

Psychology and Psychiatry [Επιθεώρηση Παιδοψυχολογίας και Παιδοψυχιατρικής], 14, 137, 1973, σελ. 140. Βλ.
έπίσης:

YaLOM, I. D. et al. "Prenatal Exposure to Female Hormones; Effect on Psychosexual'Development of Boys"

[«Προγεννητική Έκθεση σέ Θηλυκές Όρμόνες· Επίδραση στήν Ψυχοσεξουαλική Ανάπτυξη τών Αγοριών»], Archives
of General Psychiatry [Αρχεία Γενικής Ψυχιατρικής], 28, 554, 1973. Έδώ βρέθηκε μία αντίστοιχη έπίδραση· τά
άγόρια πού έπηρεάστηκαν γίνονταν λιγότερο επιθετικά και είχαν χαμηλότερες αθλητικές επιδόσεις άπ' δ,τι έκεϊνα τής
όμάδας έλεγχου.

11. MONEY, ι & ERHARDT, α, Α. βλ. Υποσημείωση 5.

12. Money, j. & ERHARDT, Α. Α. βλ. Υποσημείωση 5.

13. Dicks, Η. V. Marital Tensions [Συζυγικές Εντάσεις] (Βοστόνη και Λονδίνο, έκδ. Routledge & Kegan

Paul, 1967, σελ. 32-34)

14. BREEN, D. The Birth of a First Child: Towards an Understanding of Femininity [Ή Γέννηση τοΰ Πρώ
του Παιδιού: Προς τήν Κατανόηση τής Θηλυκότητας] (Λονδίνο, έκδ. Tavistock, 1975) Συμπεραίνει;

... οι γυναίκες που είναι περισσότερο προσαρμοσμένες στήν κυοφορία είναι εκείνες που έχουν υποδουλωθεί
λιγότερο άπο τήν εμπειρία, αποτιμούν μέ πιο διαφοροποιημένο καΧ ειλικρινή τρόπο τον έαυτο τους και τους
άλλους ανθρώπους, δέ φιλοδοξούν νά είναι ή τέλεια άνιδιοτελής μητέρα που μπορεί νά αισθάνθηκαν οτι δέν
ήταν ή δική τους μητέρα, άλλά είναι σέ θέση νά έπικαλεστοϋν μιά καλή μητρική εικόνα μέ τήν όποια μπορούν
νά ταυτι- στοΰν, κάι δέ βιώνουν τον έαυτο τους ώς παθητικό, συμφωνά μέ το πολιτισμικό στερεότυπο τής
θηλυκότητας.
Μεταξύ αύτών τών καλά προσαρμοσμένων γυναικών φαίνεται νά υπάρχουν εκείνες που τείνουν νά είναι
άπλα προσαρμοσμένες ή νά έχουν υποταχθεί σέ έναν κοινωνικά προσδιορισμό τοΰ νέου ρόλου τους, κι έκεϊνες
που ζουν πραγματικά σέ αρμονία μέ τόν έαυτό τους.... Θά ήταν σημαντικό καϊ χρήσιμο, εφόσον έπιθυμοϋμε νά
λάβει χώρα ή αλλαγή, νά εξετάσουμε τήν τρέχουσα κοινωνική καϊ βιοτική κατάσταση αύτής τής δεύτερης ό-
μάδας. Ιδιαίτερα σημαντική θά ήταν νά κατανοήσουμε τήν εικόνα ποϋ εχει ό σύζυγος γιά τή γυναίκα καΧ τόν
άνδρα, τή μητρότητα και τήν πατρότητα, καΧ τή Ικανότητα του νά τήν άναθεωρήσει μέ τή γέννηση τοΰ παιδιού
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 440

τους κι έφόσον είναι άναγκαΧο νά άπελευθερωθεϊ άπο τΧς εικόνες τοϋ παρελθόντος καΧ τά πολιτισμικά
στερεότυπα (σελ. 193).

15. STEINMANN, Α. "Cultural Values, Female Role Expectancies and Therapeutic Goals" [«Πολιτιστικές Α

ξίες, Προσδοκίες άπό το Γυναικείο Ρόλο καΧ ΘεραπευτικοΧ Στόχοι»] στό franks, V. & burtle, V. (έπιμ.) Women in
Therapy [Γυναίκες στήν Θεραπεία] (Νέα Υόρκη, έκδ. Brunner/Mazel, 1974).

... τά αποτελέσματα ήταν έξαιρετικά συνεπή. Παγκοσμίως έμφανιζόταν το Γδιο πρότυπο, ενα πρότυπο που
παρουσίαζε ελάχιστη απόκλιση μεταξύ διαφορετικών ήλικιακών, εθνικών και μορφωτικών όμάδων. Το πρότυπο
ήταν, μέ άπλα λόγια, δτι ή συντριπτική πλειοψηφία τών γυναικών αντιλαμβάνονταν τον έαυτο τους ώς
περισσότερο ή λιγότερο Ισορροπημένο μεταξύ τών προσανατολισμών τοΰ έαυτοϋ καΧ τής οικογένειας.
Επιπλέον, όταν ol ίδιες γυ- ναΧκες κλήθηκαν νά περιγράψουν κατά τήν άποψη τους τήν ιδανική γυναίκα, υπήρχε
μιά παρόμοια συνέπεια στήν απάντηση. ... Ή βασική Ιδιότητα αύτής τής ιδανικής γυναίκας ... ήταν αύτή τής
σχετικής Ισορροπίας μεταξύ τών άκρων τής ένεργητικότητας καΧ τής παθητικότητας (σύμφωνα μέ τήν πιο
κοινή αύτοαντίληψη τών ύποκειμένων) μέ μία έλαφριά κλίση προς τον οικογενειακό προσανατολισμό (σελ. 58).

Τά διαφορετικά άποτελέσματα πού προέκυψαν σέ μία όμάδα γυναικών που άνηκαν σέ μία φεμινιστική οργάνωση είναι
επίσης ενδιαφέροντα καΧ ύποδηλώνουν οτι το φεμινιστικό κίνημα, ενώ £χει ωφελήσει τΧς γυναίκες γενικά,
αντιπροσωπεύει μία άκραία θέση που δέν αντανακλά τΧς επιθυμίες καΧ τά ένδιαφέροντα τών γυναικών γενικά:
... £να κύριο εύρημα αύτής τής μελέτης ήταν ότι, ενώ ol περισσότερες γυναίκες σέ προηγούμενα δείγματα
παρουσίαζαν αύτοαντιλήψεις που συνδύαζαν τον οικογενειακό προσανα- τολισμό μ' έκείνον τής
αυτοπραγμάτωσης, το δείγμα τών επαγγελματιών φεμινιστριών έτεινε νά άπορρίπτει τους παραδοσιακούς
ρόλους που συνδέονταν μέ το γάμο και τήν οικογένεια, καϊ, νά τονίζει άντιθέτως τήν πρωταρχική σπουδαιότητα
τής αυτοπραγμάτωσης καί δραστηριοτήτων έκτος σπιτιού ... τά άποτελέσματα αυτής τής μελέτης, σε σύγκριση μ'
εκείνα τοϋ έθνικοϋ συνόλου, υποδηλώνουν το βάθος τής σύγκρουσης καί τής σύγχυσης στο δείγμα τών
μορφωμένων φεμινιστριών (σελ. 65-66).

16. KELLER, S. "The Female Role: Constants and Change" [«Ό Γυναικείος Ρόλος: Σταθερές και Άλλαγή»
στο: FRANKS, V. & BUTTLE V. (έπιμ.) Women in Therapy [Γυναίκες σε Θεραπεία] (Νέα Υόρκη,
έκδ. Brunner/Mazel, 1974).

17. CHARNY, I. W. "Marital Love and Hate" [«Άγάπη και Μίσος στο Γάμο»], Family Process [Οικογενεια
κή Διεργασία], 8,1, 1969.
18. ΡγγτΜΑΝ, F. S. "Treating the Doll's House Marriage" [«Θεραπεύοντας τό Γάμο Τύπου Κουκλόσπιτο»]
Family Process [Ο'ικογενειακή Διεργασία], 9, 143, 1970.

19. Ό μεγαλύτερος έλεγχος τής σύλληα^ης που είναι έφικτός σήμερα, μαζι με τήν άνεκτικότερη στάση ά

πέναντι σέ σεξουαλικές σχέσεις διαφορετικές άπο τον παραδοσιακό γάμο, εχει προσφέρει περισσότερες έπιλογές ώς πρός
τό βαθμό τής ύπευθυνότητας καί εμπλοκής που είναι τελικά αποδεκτός, ή ώς πρός τό χρόνο στόν όποιο άντιμετωπίζεται
κάθε διαδοχική πρόκληση. Άλλά δέ νομίζω δτι όποια- δήποτε άπ' αύτές τις κοινωνικές άλλαγες εχει διαφοροποιήσει τά
βασικά ζητήματα, άν και υπάρχει κίνδυνος δτι ένδέχεται, άν μας όδηγήσουν νά φανταστούμε δτι άλλάζουν τά βασικά
ζητήματα, νά διευκολύνουν τήν άποφυγή τής έμπειρίας πού ένισχύει τήν ώρίμανση, άλλά άπαιτεΐ μόχθο. Όμως θά είναι
φανερό δτι ή σχέση «γεννητικού έπιπέδου» πού θεωρείται έδω ώς ενα σημάδι συναισθηματικής ωριμότητας, μοιάζει από
πολλές άπσψεις μ' έκείνη πού πρεσβεύουν συγγραφείς, δπως οί Ν. και G. O'Neil στό Open Marriage [Ανοικτός Γάμος]
(Φιλαδέλφεια, έκδ. 1 Β. Lippincott, 1972) παρά μέ τήν κλειστή, αμοιβαία κτητική καϊ, άπαιτητική άλληλεπίδραση πού
χαρακτηρίζει συχνά τόν παραδοσιακό γάμο.

20. freud, S. Three Essays on the Theory of Sexuality [Τρία Δοκίμια γιά τή Θεωρία τής Σεξουαλικότη
τας] (Λονδίνο, έκδ. Hogarth Press, 1962).
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 441

21. KLEIN, Μ. Our Adult World and Its Roots in Infancy [Ό 'Ενήλικος Κόσμος μας καϊ, οί Ρίζες του στήν
Παιδική Ηλικία] (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic Books, 1963· Λονδίνο, έκδ. Heinemann, 1963).

22. Βλ. έπίσης, γιά παράδειγμα: maslow, Α. Η., Rand, Η. & newman, S. "Some Parallels Between Sexual

and Dominance Behavior of Infra Human Primates and the Fantasies of Patients in Psychotherapy" [«Παραλληλισμοί
μεταξύ Σεξουαλικής καϊ, Κυριαρχικής Συμπεριφοράς τών Κατώτερων τών Ανθρώπων Πρωτευόντων καϊ, τών
Φαντασιώσεων Ασθενών στήν Ψυχοθεραπεία»] στό maslow, Α. Η. The Farther Reaches of Human Nature [Τά
Απώτερη Βάθη τής Ανθρώπινης Φύσης] (Νέα Υόρκη, έκδ. Viking, 1972· Harmondsworth, έκδ. Penguin, 1973). Ό
Masiow κα\ οί συνεργάτες του διατύπωσαν μία παρόμοια άποψη μ' αυτήν πού εκφράζεται έδω -δτι μέ αύξανόμενη
ώρίμανση πρός τή γεννητική σεξουαλικότητα σύμφωνα μέ τή φροϋδική έννοια τό προσανατολισμένο στήν έξουσία ζήτη-
μα τής κυριαρχίας κάϊ, τής υποταγής στις σχέσεις ανδρών καϊ, γυναικών παραχωρεί τήν θέση του

στην ευρύτερη και περισσότερο προσανατολισμένη στην αγάπη σχέση υπευθυνότητας κι εμπιστοσύνης·, στήν όποία οι

ρόλοι γίνονται έπισης όλο καί περισσότερο άντιστρέψιμοι.

Δυστυχώς οί επιμελείς μελέτες γιά το γάμο που εκπονούνται άπό τον Kreitman και τους συνεργάτες του
χρησιμοποιώντας πιο αντικειμενικές μετρήσεις, όμάδες έλεγχου και στατιστική επεξεργασία τών άποτελεσμάτων δεν έχουν
τρθάσει άκόμη σε σημείο νά άποσαφηνίσουν περισσότερο το ζήτημα. ΠΕνα κΰριο εύρημα ήταν ό χαμηλότερος βαθμός
συνεργασίας μεταξύ τών συζύγων στήν ψυχιατρικά αποκλίνουσα όμάδα σέ σύγκριση μέ τήν όμάδα έλεγχου, μέ τή
μεγαλύτερη συχνότητα έμ- φάνισης τής σύγκρουσης νά αντιμετωπίζεται είτε μέσω ένος πιό αυστηρού διαχωρισμού τών
ρόλων εϊτε μέ τή σύζυγο νά υποτάσσεται στήν κυριαρχία τοϋ συζΰγου. (COLLINS, Ι, KREITMAN, Ν., NELSON, Β. &
TROOP, J. "Neurosis and Marital Interaction: ΙΠ. Family Roles and Functions" [«Νεύρωση κα\ Συζυγική Αλληλεπίδραση:
III. Οικογενειακοί Ρόλοι καί Λειτουργίες»], British Journal of Psychiatry

[Βρετανική "Επιθεώρηση Ψυχιατρικής], 119, 233, 1971). Ό Kreitman παραδέχτηκε (σέ προσωπική συνομιλία) ότι ή
πιθανότητα ένός προτύπου φύλου-ήγεσίας έντός ένος συνεργατικού γάμου δέν έχει μελετηθεί άκόμη έπαρκώς. Όμως έχει
σίγουρα μεγάλη σημασία γιά το παρόν θέμα μας ότι στους διαταραγμένους, μή συνεργατικούς γάμους ένας άπο τούς -
κύριους τομείς διαφωνίας ήταν ό χειρισμός τών παιδιών.

7. ΓΑΜΟΣ: ΣΧΕΣΗ ΚΑΙ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑ

1. dicks, Η. V. Marital Tensions [Συζυγικές Εντάσεις] (Βοστόνη και Λονδίνο, έκδ. Routledge & Kegan
Paul, 1967)

2. PlNCUS, L. (έπιμ.) Marriage: Studies in Emotional Conflict and Growth [Γάμος: Μελέτες Συναισθηματι
κών Συγκρούσεων και Ωρίμανσης] (Λονδίνο, έκδ. Methuen, I960· χαρτόδετη έκδοση, Ινστιτούτο Συζυγικών Μελετών,
1973)

BANISTER, Κ. & PiNCUS, L. Shared Phantasy in Marital Problems: Therapy in a Four-way Relationship [Κοινή
Φαντασία σέ Συζυγικά Προβλήματα: Ή Θεραπεία σέ μιά Τετραδική Σχέση] (Ουάσινγκτον, D.C., Εθνική 'Ένωση
Κοινωνικών Λειτουργών, 1971* Λονδίνο, έκδ. Codicote, 1965).

guthrie, l. & mattinson, j. Brief Casework with a Marital Problem [Σύντομη Παρέμβαση Κοινωνικού Λειτουργού πάνω
σ' ένα Συζυγικό Πρόβλημα] (ΟΜσινγκτον, D.C., 'Εθνική "Ένωση Κοινωνικών Λειτουργών, 1971· Λονδίνο, Ινστιτούτο
Συζυγικών Μελετών, 1971).
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 442

lyons, l. "Therapeutic Intervention in Relation to the Institution of Marriage" [«Θεραπευτική Παρέμβαση σέ Σχε'ση μέ τό

Θεσμό τοΰ Γάμου]», κεφάλαιο στό: Support, Innovation and Autonomy [Υποστήριξη, Καινοτομία και Αυτονομία],
gosling, R. (έπιμ.) (Νέα Υόρκη, έκδ. Harper & Row, 1973" Λονδίνο, έκδ. Tavistock, 1973).

3. BYNG-HALL, J. "Family Myths Used as a Defense in Conjoint Family Therapy" [«ΟΙκογενειακοΧ Μύθοι
πού Χρησιμοποιούνται ώς Άμυνα στήν Κοινή Οικογενειακή Θεραπεία»], British Journal of
Medical Psychology [Βρετανική Επιθεώρηση Ιατρικής Ψυχολογίας], 46, 239, 1973.

4. teruel, G. "Considerations for a Diagnosis in Marital Psychotherapy" [«Συλλογισμοί γιά μιά Διά

γνωση στή Συζυγική Ψυχοθεραπεία»], British Journal of Medical Psychology [Βρετανική Επιθεώρηση Ιατρικής

Ψυχολογίας], 39, 231, 1966.

5. DICKS, Κ V. δ.π.

6. DICKS, Η. V. δ.π.

7. DICKS, Η. V. δ.π.

8. Σεξουαλικές δυσλειτουργίες άποκαλούνται οι διαταραχές πού επηρεάζουν το σωματικό «μηχανι

σμό» τής σεξουαλικότητας -αποτυχία νά επιτευχθεί στύση, πρόωρη εκσπερμάτωση, άνικανότητα νά επιτευχθεί οργασμός
κλπ. Οί σεξουαλικές παρεκκλίσεις (αποκαλούνται επίσης άποκλίσεις ή διαστροφές) δέν περιλαμβάνουν άναγκαστικά
κάποια δυσλειτουργία, άλλά ό στόχος ή το αντικείμενο τής σεξουαλικής ένόρμησης είναι διαφορετικά το γενικά άποδεκτό
ώς φυσιολογικό στήν έκάστοτε κοινωνία -ενα άτομο τοϋ ίδιου φύλου, παιδιά, ζώα, ή πρόκληση πόνου κλπ. Οί πρώτοι είναι
πιθανότερο νά αναζητήσουν βοήθεια γιά νά βελτιωθεί ή κατάσταση τους, ένφ οί δεύτεροι είναι λιγότερο πιθανό νά
επιθυμούν τήν άλλαγή, επειδή ή επιλογή τής σεξουαλικότητάς τους τους προσφέρει τή μεγαλύτερη ικανοποίηση· ή
κοινωνία όμως μπορεί νά τούς πιέζει νά άλλάξουν.

9. STOLLER, R. J. Sex and Gender [Σέξ κάι Φύλο], (Νέα Υόρκη, έκδ. Jason Aronson· Αονδίνο, έκδ.
Hogarth Press, 1969).

.., είναι τής μόδας αύτή τή εποχή νά κατηγορούμε τις γυναίκες, όταν άνιχνεύουμε άδυνα- μία, παθητικότητα καΧ
θηλυπρέπεια στούς άνδρες, νά στρεφόμαστε ειδικά στις μητέρες ώς παράγοντες πού βλάπτουν τήν αΐ'σθηση
ταυτότητας τών υίών τους. Τά παραπάνω ευρήματα δέν διαλύουν αύτή τήν έντύπωση. Όμως, ... Ιίνας άλλος
ουσιαστικός παράγοντας παίζει ρόλο στήν έκθήλυνση τοϋ άνδρα: αποτυχία τοϋ πατέρα νά άποτελέσει £να
έπαρκές μοντέλο άρρενωπότητας μέ τό όποιο νά μπορεί νά ταυτιστεί τό παιδί όταν εχει άνάγκη νά καταφύγει σ'
ϊναν άνδρα' καί άκόμη νωρίτερα στή ζωή τοϋ άγοριού πρόκειται γιά τήν άποτυ- χία τοΰ πατέρα του νά
λειτουργήσει ώς άσπίδα κάι νά προστατεύσει τόν υιό του ενάντια στις παρορμήσεις έκθήλυνσής του πού μπορεΧ
νά προέρχονται άπό τή μητέρα ή τΧς αδελφές του. Όπως έχουν επισημάνει πολλοΧ θεραπευτές σέ περιστατικά
έκδηλα έκθηλυμένων ανδρών, είτε έπρόκειτο γιά τρανσέξουαλικους, παρενδυτικούς ή θηλυπρεπής
όμοφυλόφιλους, ό πατέρας ηταν εϊτε σωματικά άπών ή πρακτικά μή υπαρκτός παρότι ζούσε μέσα στήν οι-
κογένεια (σελ. 217).

10. MASTERS. W. η. & JOHNSON, V. Ε. Human Sexual Inadequacy [Άνθρώπινη Σεξουαλική Ανεπάρκεια]
(Βοστόνη, έκδ. Little, Brown, 1970· Λονδίνο, έκδ. Churchill, 1970).

Γιά μία συντομότερη, άπλουστευμένη περιγραφή τών απόψεων καΧ τεχνικών τους, εγκεκριμένη και επικυρωμένη άπό τους
Masters & Johnson, βλ.:
bell1veau, ε & rlchter, L. Understanding Human Sexual Inadequacy [Κατανοώντας τήν Ανθροί-
πινη Σεξουαλική Ανεπάρκεια] (Βοστόνη, έκδ. Little, Brown, 1970· Λονδίνο, έκδ. Hodder Paperbacks, 1970).

11. Βλ„ για παράδειγμα: MAIN, Τ. F. "Mutual Projection in a Marriage" [«Αμοιβαία Προβολή στο Γάμο»],
Comprehensive Psychiatry [Περιεκτική Ψυχιατρική], 7, 432, 1966.
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 443

PASMORE, I W, D. & PASMORE, Η. S. "Premarital and Marital Problems" [«Προγαμιαία κα\ Συζυγικά Προβλήματα»],
Medical World [Ιατρικός Κόσμος], 101, 302 και 367 xal 465 (τρία μέρη), 1964.

courtenay, μ. Sexual Discord in Marriage [Σεξουαλική Δυσαρμονία στο Γάμο] (Φιλαδέλφεια, έκδ. Lippincott, 1968' Λονδίνο,
Μονογραφίες γιά τήν Ψυχή χαιτήν Ιατρική, έκδ, Tavistock, 1968).

COURTENAY, Μ. "Troubles in Marriage: The General Practice Setting" [«Δυσχέρειες στο Γάμο: To Περιβάλλον Γενικής

Ιατρικής»], Proceedings of the Royal Society of Medicine [Πρακτικά τής Βασιλικής Ιατρικής Εταιρίας], 67, 776,

1974,

12. CROWE, Μ. I "Conjoint Marital Therapy: Advice or Interpretation?" [«Κοινή Συζυγική Θεραπεία: Συμ

βουλή Τ] Ερμηνεία;»], Journal of Psychosomatic Medicine [Επιθεώρηση Ψυχοσωματικής Ιατρικής], 17, 309,

1973.

13. stuart, R, Β, Operant-Interpersonal Treatment for Marital Discord" [«Συντελεστική Διαπροσωπική

Θεραπεία τής Συζυγικής Δυσαρμονίας»], Journal of Consulting and Clinical Psychology [Επιθεώρηση

Συμβουλευτικής και Κλινικής Ψυχολογίας], 33, 675, 1969.

14. llberman, R. "Behavioral Approaches in Family and Couple Therapy" [«Συμπεριφοριστικές Προσεγ

γίσεις στή Θεραπεία Οικογενειών κα\ Ζευγαριών]», American Journal of Orthopsychiatry [Αμερικανική

Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 40, 106, 1970.

15. Goldstein, Μ. Κ. & Francis, β. "Behavior Modification of Husbands by Wives" [«Τροποποίηση τής
Συμπεριφοράς Συζύγων άπδ τις Συζύγους τους»]. Παρουσιάστηκε στο Εθνικά Συμβούλιο Οικογενειακών Σχέσεων,
Ούάσινγκτον (1969).

16. Weiss, R. L., Hops, Η. & patterson, G. R. "A Framework for Conceptualizing Marital Conflict, a

Technology for Altering It, and Some Data for Evaluating It" [«"Ενα Πλαίσιο γιά τή Σύλληψη τής 'Έννοιας τής
Συζυγικής Σύγκρουσης, Τεχνικές γιά τήν Τροποποίηση της καί Δεδομένα γιά τήν Αξιολόγηση της»]. Εργασία που
παρουσιάσθηκε στο 4° Διεθνές Συνέδριο γιά την Τροποποίηση τ ης Συμπεριφοράς, Banff, Alberta (1972).

17. ElSLER, R. Μ., HERSEN, Μ. & AGRAS, W. S. "Effects of Videotape and Instructional Feedback on Non-

Verbal Marital Interaction" [«Επιδράσεις Ανάδρασης μέσω Βιντεοσκοπήσεων κα\ Όδηγιών στή Μή Λεκτική Συζυγική
Αλληλεπίδραση»], Behavior Therapy [Θεραπεία Συμπεριφοράς], 1973.

18. thomas, Ε I, Walter C. L & O'Flaherty, Κ. "Assessment and Modification of Marital Verbal
Behavior Using a Computer Assisted Signal System (CASM)" [«Αξιολόγηση και Τροποποίηση τής Συζυγικής
Λεκτικής Συμπεριφοράς Χρησιμοποιώντας ένα Σύστημα Σημάτων μέ Ύποστήριξη Ηλεκτρονικού Υπολογιστή»].
Εργασία πού παρουσιάστηκε στήν "Ενωση για την Προώθηση

λεκτρονικού Υπολογιστή»]. Εργασία πού παρουσιάστηκε στήν Ένωση γιά την Προώθηση τ/ίς- Θεραπείας τής

Συμπεριφοράς, Νέα Υόρκη, 1972.

19. turner, Α. I "Couple and Group Treatment of Marital Discord: An Experiment" [«Θεραπεία τής Συ
ζυγικής Δυσαρμονίας σε Ζευγάρια και Όμάδες: Ένα Πείραμα»]. Εργασία πού παρουσιάστηκε στήν *Ένωση για την
Προώθηση της Θεραπείας της Συμπεριφοράς, Νέα Υόρκη, 1972.

20. KNOX, D, Marriage Happiness: A Behavioral Approach to Counselling [Ευτυχία στο Γάμο: Μια Συμπε-
ριφοριστική Προσέγγιση στή Συμβουλευτική] (Champaign/Ίλινόις, έκδ. Research Press, 1971).

21. Masters, W. Η. & Johnson, V. Ε. δ.π.

 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 444

22. CROWE, Μ. Ι Problems and Solutions in Conjoint Marital Therapy [Προβλήματα καϊ Λύσεις στήν Κοι

νή Συζυγική Θεραπεία]. Αδημοσίευτη Ανοικτή Διάλεξη στο Ινστιτούτο Ψυχιατρικής, Λονδίνο, 6 Νοεμβρίου 1974.

23. KAPLAN, Η. S. The New Sex Therapy: Active Treatment of Sexual Dysfunctions [Ή Νέα Σεξουαλική
Θεραπεία: Ενεργητική Θεραπεία τών Σεξουαλικών Δυσλειτουργιών] (Νέα 'Υόρκη, έκδ. Brun- ner/Mazel· Λονδίνο, έκδ.
Ballierre Tindall, 1974).

8. Η ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΣΥΖΥΠΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗΣ

1. Αύτή ή μελέτη δημοσιεύτηκε αρχικά με τή μορφή άρθρου - SKYNNER, Α. C. R. "School Phobia: A Reap

praisal" [«Σχολική Φοβία: Μια "Επανεκτίμηση»], British Journal of Medical Psychology [Βρετανική Επιθεώρηση

'Ιατρικής Ψυχολογίας], 47, 1,1974.

2. MacGrEGOR, R. et al. Multiple Impact Therapy with Families [Θεραπεία Πολλαπλής Επίδρασης μέ Οι
κογένειες] (Νέα Υόρκη, έκδ. McGraw-Hill, 1964).

3. PoSTNER, R. S. et al. "Process and Outcome in Conjoint Family Therapy" [«Διεργασία κι Αποτέλεσμα
στήν Κοινή Οικογενειακή Θεραπεία»], Family Process [Οικογενειακή Διεργασία], 10, 451, 1971. Όμως πρέπει νά

τονίσουμε δτι οί ελάχιστες αντικειμενικές άποδείξεις πού διαθέτουμε είναι τόσο άντι-

φατικές και μεθοδολογικά μή ικανοποιητικές, ώστε το ζήτημα δέν μπορεί παρά νά παραμένει άνοι- κτό. Μια μελέτη
(GASSNER, S. & MURRAY, Ε J. "Dominance and Conflict in the Interactions Between Parents of Normal an Neurotic

Children" [«Κυριαρχία και Σύγκρουση στις Αλληλεπιδράσεις Μεταξύ Γονέων Φυσιολογικών και Νευρωτικών Παιδιών»],
Journal of Abnormal Psychology [Επιθεώρηση Παθολογικής Ψυχολογίας], 74, 33, 1969) υποστήριξε δτι ή νευρωτική
διαταραχή στά παιδιά συνδεόταν περισσότερο μέ τήν έχθρότητα και τή σύγκρουση μεταξύ τών γονέων (δπως θά υπέθετε
και ή κοινή λογική) παρά μ' ενα συγκεκριμένο πρότυπο κυριαρχίας, παρότι ή νεύρωση γενικά φαινόταν νά συνδέεται
συχνότερα μέ τήν κυριαρχία τού γονέα τού αντίθετου φύλου πάνω στά προσβεβλημένα παιδιά. Μια άλλη μελέτη γιά τά
πρότυπα τής γονικής κυριαρχίας σέ διάφορες έθνικές όμάδες στή Νέα Υόρκη, (ZWERLING, Ι. "Role Variations in Normal
and Pathological Families" [«Παραλλαγές Ρό- λων σε Φυσιολογικές και Παθολογικές Οικογένειες»], εργασία πού
ανακοινώθηκε στήν Αμερικανική Ψυχιατρική 'Ένωση, Ουάσινγκτον, Μάιος 1971), διαπίστωσε σημαντικές διαφορές στή
διανομή τών ρόλων μεταξύ τών αρσενικών καϊ θηλυκών γονέων στους διαφορετικούς πολιτισμούς' οί διαταραχές στά
παιδιά φαινόταν νά συνδέονται λιγότερο μέ συγκεκριμένα πρότυπα κυριαρχίας (τά όποία ήταν συχνά αντίθετα σέ
διαφορετικούς πολιτισμούς) καϊ περισσότερο μέ άσαφεϊς ρόλους και θολά όρια μεταξύ τοΰ αρσενικού καϊ τοΰ θηλυκού
γονέα και- μεταξύ τών γονέων και τών παιδιών. Βλ. επίσης τήν ακόλουθη εργασία, στήν όποία oi διαφορετικο\ ρόλοι τού
πατέρα και τής μητέρας διευκρινίζονται Ιδιαίτερα: Maslow, Α. Η. & DlAS-GUERRERO, R. "Adolescence and Juvenile
Delinquency in Two Different Cultures" [«Εφηβεία και Ανήλικη Παραπτωματισότητα σέ Δύο Διαφορετικούς Πολιτι-
σμούς»], στό The Farther Reaches of Human Nature [Τά Απώτερη Βάθη τής Ανθρώπινης Φύσης] (Νέα Υόρκη, έκδ.
Viking Press, 1971' Harmondsworth, έκδ. Penguin, 1973). Βλ. έπίσης 'Έκτο Κεφάλαιο, Υποσημείωση 13.

4. BARDWICK, Χ Μ. "The Sex Hormones, the Central Nervous System and Affect Variability in Humans" [«Oi Γεννητικές
Όρμόνες, τό Κεντρικό Νευρικό Σύστημα και ή Συναισθηματική Μεταβλητότητα στούς Ανθρώπους»] στό FRANKS, V.
& BURTLE, V. (έκδ.) Women in Therapy [Γυναίκες σέ Θεραπεία] (Νέα Υόρκη, έκδ. Brunner/Mazel, 1974).

Σ' αύτό τό κεφάλαιο, ή Judith Bardwick παρουσιάζει μία μεστή σύνοψη τής παρούσας γνώσης γιά τις σχέσεις μεταξύ τού
επιπέδου τών γεννητικών όρμονών, τής υποκειμενικής έμπειρίας κα\ τής συμπεριφοράς. Στά άποσπάσματα πού
μνημονεύονται (σελ. 39-40) συνοψίζει τά συμπεράσματα μιας εργασίας τών: broverman, D. Μ., klaiber, Ε. L, kobayashi, Υ. &
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 445

vogel, W. "Roles of Activation and Inhibition in Sex Differences in Cognitive Abilities" [«Ρόλοι 'Ενεργοποίησης κι

Αναστολής στις Φυλετικές Διαφορές στις Γνωστικές Ικανότητες»], Psychological Review [Ψυχολογική Επιθεώρηση], 75,

23, 1968. Τά χαρακτηριστικά τής συμπεριφοράς στά όποΧα αποδείχθηκε νά υπερτερούν οί γυναίκες συνοψίζονται άπό τούς

συγγραφείς αύτούς ώς έξης:

Οι συμπεριφορές φαίνεται νά βασίζονται κυρίως σέ προηγούμενη έμπειρία ή μάθηση, σέ άντί- θεση μέ τήν επίλυση
πρωτοφανών ή δύσκολων προβλημάτων. *Έτσι, ή όνομασία τών χρωμάτων, ή ομιλία, ή ανάγνωση κλπ, βασίζονται σέ
έκτεταμένη προηγούμενη έμπειρία.

Ώς αποτέλεσμα τής διεξοδικής προηγούμενης εξάσκησης oi ανώτερες γνωστικές διεργασίες φαίνεται νά μεσολαβούν
έλάχιστα σέ αύτές τις συμπεριφορές. Τά αισθητήρια όρια άντιπροσωπεύουν Ινα ακρο αύτοϋ τού χαρακτηριστικού*
άλλά άλλες πιό φανερά μαθημένες συμπεριφορές, όπως ή δακτυλογράφηση, ό όνομασία χρωμάτων ή ή εξαρτημένη
μάθηση όρίζονται ώς ειδικευμένες ή καλά άποκτημένες καθώς κινούνται προς άντανακλαστικές αυτόματες άποκρίσεις.

Οι συμπεριφορές άπαιτούν συνήθως τό λεπτό συντονισμό μικρών μυϊκών όμάδων μέ τις διεργασίες τής άντίληψης και
τής προσοχής, όπως στή δακτυλογράφηση ή στήν ανάγνωση, σέ άντίθε- ση μέ τόν αθλητισμό όπου απαιτείται ό
συντονισμός μεγάλων μυϊκών κινήσεων.

Τέλος, oi συμπεριφορές αξιολογούνται ανάλογα μέ τήν ταχύτητα καϊ τήν άκρίβεια τών επαναλαμβανόμενων
αποκρίσεων, όπως στήν όνομασία χρωμάτων, παρά σέ σχέση μέ τήν παραγωγή νέων αποκρίσεων ή τήν «επίγνωση»,
όπως σέ δοκιμασίες λαβυρίνθου (σελ. 28).
Οί άνδρες ύπερτεροϋν ώς έξης:

1. 01 συμπεριφορές εμπλέκουν τήν αναστολή ή τήν καθυστέρηση τών αρχικών τάσεων απόκρισης σε φανερά
χαρακτηριστικά τοΰ ερεθίσματος ευνοώντας άποκρίσεις σέ λιγότερο φανερά χαρακτηριστικά τοΰ έρεθίσματος...

2. ΟΙ συμπεριφορές φαίνεται νά εμπλέκουν εκτεταμένη μεσολάβηση άνώτερων διεργασιών σέ ά- ντίθεση μέ τις

αυτόματες ή αντανακλαστικές συναρτήσεις έρεθίσματος-άπόκρισης.

3. Τέλος, οι συμπεριφορές αξιολογούνται άνάλογα μέ τήν ανεύρεση λύσεων γιά πρωτοφανή έργα ή καταστάσεις, όπως
ή συναρμολόγηση κομματιών ενός πάζλ ή ένός αντικειμένου σέ αντίθεση μέ τήν ταχύτητα ή τήν άκρίβεια τών
επαναλαμβανόμενων άποκρίσεων (σελ, 28).

Ήταν δυνατό νά τροποποιηθεί ή ισορροπία αυτών τών διαφορετικών ειδών Ικανότητας σέ ζωα ά- ντιστρέφοντας τήν
Ισορροπία τών γεννητικών όρμονών.

5. Ενδιαφέρον παρουσιάζει μία ταινία πού γυρίστηκε άπο το BBC γιά τήν τηλεοπτική σειρά «Εξελίξεις
στήν Εργασία τοΰ Κοινωνικοΰ-Λειτουργοϋ», ή όποία προβλήθηκε τρεις φορές στή διάρκεια τοΰ 1974. Δείχνει τόν συγγραφέα
νά συναντά l^ct μεγάλη κα\ πτωχή οικογένεια* μπορείτε νά τήν έννοι- κιάσετε ή νά τήν αγοράσετε άπό τό BBC με αίτηση
προς:

BBC Enterprises Non-Theatric Film Sales Villiers House The Broadway

London, 25 2PA ή

BBC Enterprises Film Hire Library 25, The Burroughs Hendon London, NW4

6. bowlby, J. Attachment and Loss, Vols. 1 and 2 [Προσκόλληση κι Απώλεια, 1°5 καί 20ζ Τόμος] (Νέα
Υόρκη, έκδ. Basic Books, 1969, 1973' Λονδίνο, έκδ. Hogarth, 1969, 1973)

7. Cooklin, Α. "Family Preoccupation and Role in Conjoint Therapy" [«Οικογενειακή Ενασχόληση κα\
Ρόλος στήν Κοινή Θεραπεία»], 'Εργασία πού άνακοινώθηκε στό Βασιλικό Κολέγιο Ψυχιάτρων, 12 Ιουνίου 1974
8. SCOTT, R. D. & ASHWORTH, P. L. "The Shadow of the Ancestor: A Historical Factor in the Transmission
of Schizophrenia" [«Ή Σκιά τοΰ Προγόνου: "Ενας Ιστορικός Παράγοντας στή Μετάδοση τής Σχιζοφρένειας»], British

Journal of Medical Psychology [Βρετανική Επιθεώρηση Ιατρικής Ψυχολογίας], 42, 13, 1969.
9. STABENAU, J. R. "Schizophrenia: A Family's Projective Identification" [«Σχιζοφρένεια: Προβλητική
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 446

Ταυτοποίηση μίας ΟΙκογένειας»], American Journal of Psychiatry [Αμερικανική 'Επιθεώρηση Ψυχιατρικής], 130, 19,

1973.

10. bwg-hall, I "Family Myths Used as Defense in Conjoint Family Therapy" [«Οικογενειακοί Μύθοι

πού Χρησιμοποιούνται ώς Άμυνα στήν Κοινή Οικογενειακή Θεραπεία»], British Journal of

Medical Psychology [Βρετανική Επιθεώρηση Ιατρικής Ψυχολογίας], 46, 239,1973.

11. Paul, Ν. & GROSSER, G. "Operational Mourning and Its Role in Conjoint Family Therapy" [«Λειτουρ

γικό Πένθος και ό Ρόλος του στήν Κοινή Οικογενειακή Θεραπεία»], Comm. Mental Health Journal [Επιθεώρηση

Δημόσιας Ψυχικής Υγείας], 1, 339, 1965* PAUL, Ν. "The Role of Mourning and Empathy in Conjoint Marital Therapy"

[«Ό Ρόλος τοΌ Πένθους και τής Ένσυναίσθησης στήν Κοινή Συζυγική Θεραπεία»] στό ZUK, G. & BOSZORMENYI-

NAGY, I. (έπιμ.) Family Therapy and Disturbed Families [Οικογενειακή Θεραπεία και Διαταραγμένες
Οικογένειες] (Πάλο Άλτο, έκδ. Science and Behavior Books, 1967).

9. Η ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ

1. LAING, R. D. The Politics of Experience and the Bird of Paradise [Ή Πολιτική τής Εμπειρίας κα\ τό

Πουλί τον Παραδείσου] (Νέα Υόρκη, έκδ. Random House, 1967* Λονδίνο, έκδ. Penguin, 1967).

Για μια πολύ δίκαιη κριτική τής θέσης τοΰ Laing, τόσο άπό Υποστηρικτές ό'σο και άπό επικριτές του, βλ. boyers, R. & orril,
R. Laing and Anti-Psychiatry [Ό Laing κα\ ή Άντί-Ψυχιατρική] (Νέα "Υόρκη, έκδ. Harper, 1971'Harmondsworth, έκδ.
Penguin, 1972).

2. COOPER, D. The Death of the Family [Ό Θάνατος τής Οικογένειας] (Νέα Υόρκη, έκδ. Random House,
1971· Λονδίνο, έκδ. Penguin, 1971).

3. szasz, Τ. The Myth of Mental Illness [Ό Μύθος τής Ψυχικής Ασθένειας] (Νέα 'Υόρκη, έκδ. Harper &

Row, 1961· Λονδίνο, έκδ. Routledge, 1971)· The Ethics of Psychoanalysis [Ή Δεοντολογία της Ψυχανάλυσης] (Νέα

'Υόρκη, έκδ. Harper, 1965- Λονδίνο, έκδ. Routledge, 1974).

4. Freud, S. The Ego and the Id [To Έγώ κα\ τό Εκείνο] (Νέα Ύορκη, έκδ. Norton, 1962· Λονδίνο, έκδ.
Hogarth, 1942)

5. Μερικές άπό τις Ιδέες πού παρουσιάστηκαν εδώ διατυπώθηκαν γιά πρώτη φορά σ' ενα άρθρο τού
συγγραφέα μέ τόν τίτλο "The Minimum Sufficient Network" [«To 'Ελάχιστο Επαρκές Δίκτυο»] στό Social Work Today
[Κοινωνική Εργασία Σήμερα], 2/9, 3, 29 Ιουλίου 1971.

10. ΤΕΧΝΙΚΕΣ: ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

1. Βλ., γιά παράδειγμα, BOWEN, Μ, "A Family Concept of Schizophrenia" [«Μιά Οικογενειακή "Εννοια γιά τή Σχιζοφρένεια»]
στό JACKSON, D. (έΠΙΜ.) The Etiology of Schizophrenia [Ή Αιτιολογία τής Σχι- ζοφρένειας] (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic
Books, I960)' "Family Psychotherapy" [«Οικογενειακή Ψυχοθεραπεία»], American Journal of Orthopsychiatry
[Αμερικανική 'Επιθεώρηση Όρθσψυχιατρικής], 30, 40, I960- "Family Psychotherapy with Schizophrenia in the Hospital and
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 447

Private Practice" [«Οικογενειακή Ψυχοθεραπεία τής Σχιζοφρένειας στο Νοσοκομείο καΧ σε Ιδιωτικά Ιατρεία»] στο
boszormenyi-nagy, Ι. & Framo, J. (εΠΙΜ.) Intensive Family Therapy [Εντατική Οικογενειακή Θεραπεία] (Νέα Υόρκη, έκδ.
Harper & Row, 1965).

2. Β owen, Μ. "The Use of Family Therapy in Clinical Practice" [«Ή Χρήση τής Οικογενειακής Θεραπείας
στήν Κλινική Πράξη»] Comprehensive Psychiatry [Περιεκτική Ψυχιατρική], 7, 345, 1966.

3. bowen, Μ. "Principles and Techniques of Multiple Family Therapy" [«Αρχές και Τεχνικές της 'Ομαδι

κής Θεραπείας Πολλών Οικογενειών»] στό BRADT, J. Ο. & ΜΟΥΝΙΗΑΝ, Ο. J. (έπιμ.) Systems Therapy—Selected

Papers: Theory, Technique, Research [Θεραπεία Συστημάτων - "Επιλεγμένα Αρθρα:

Θεωρία, Τεχνική, "Έρευνα]. Διαθέσιμο μέσω: Groome Child Guidance Center [Συμβουλευτικό Κέντρο Παιδιού
Groome], 5225 Loughbrough Rd. N.W., Washington, D.C. 20016.

4. LlDZ, T. et al. Schizophrenia and the Family [Σχιζοφρένεια κι Οίκογένεια] (Νέα Υόρκη, έκδ. Interna
tional University Press, 1966). Βλ. επίσης: fleck, S. "Psychiatric Hospitalization as a Family Experience" [«Ή
Ψυχιατρική Νοσηλεία ώς Οικογενειακή Εμπειρία»], Acta Psychiatrica Scandi- navica Supplement 169, 39, 1, 1963.

5. Wynne, L. et al. "Pseudomutuaiity in the Family Relations of Schizophrenics" [«Ψευδοαμοιβαιότητα

στις Οικογενειακές Σχέσεις Σχιζοφρενών»], Psychiatry [Ψυχιατρική], 21, 205, 1958.

6. BaTESON, G. et al. "Towards a Theory of Schizophrenia" [«Προς μιά Θεωρία τής Σχιζοφρένειας»], Be
havioural Science [Συμπεριφοριστική Επιστήμη], 1, 251, 1956.

jackson, D. "The Question of Family Homeostasis" [«To Ζήτημα τής Ο'ικογενειακής 'Ομοιόστασης»], Psychiatric Quarterly
[Τριμηνιαία Επιθεώρηση Ψυχιατρικής], Supp. [Παράρτημα] 31, 79, 1957- "Conjoint Family Therapy" [Κοινή

Οικογενειακή Θεραπεία], Psychiatry [Ψυχιατρική], 24, (Suppl. [Παράρτημα]) S30, 1961.

7. laing, R. D. & esterson, A. Sanity, Madness and the Family [Ψυχική Υγεία, Φρενοβλάβεια καϊ Οικο
γένεια] (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic Books, 1971· Λονδίνο, έκδ. Tavistock, 1964).

8. COOPER, D. The Death of the Family [Ό Θάνατος τής Οικογένειας] (Νέα 'Υόρκη, έκδ. Random House,
1971· Λονδίνο, έκδ. Penguin, 1971).

9. SaTIR, V. Conjoint Family Therapy [Κοινή Οικογενειακή Θεραπεία] (Πάλο Αλτο, έκδ. Science and Be
havior Books, 1964).

10. LaING, R. D. The Politics of Experience and the Bird of Paradise [Ή Πολιτική τής Εμπειρίας καϊ τό
ΠουλΧ τοΰ Παραδείσου] (Νέα Υόρκη, έκδ. Random House, 1967· Λονδίνο, έκδ. Penguin, 1967).]

11. Βλ. τις παραπομπές στό έργο τοΰ Minuchin και τών συνεργατών του στις Υποσημειώσεις 11 και 12

τοΰ Δωδέκατου Κεφαλαίου. Επίσης: minuchin, S. Families and Family Therapy [Οικογένειες κάι Οικογενειακή

Θεραπεία] (Κέιμπριτζ/Μασαχουσέτη, έκδ. Harvard University Press, 1974).

12. MACGREGOR, R. et al Multiple Impact Therapy with Families [Θεραπεία Πολλαπλής Επίδρασης με
ΟΙκογένειες] (Νέα Υόρκη, έκδ. McGraw-Hill, 1964).

13. SPIEGEL, J. P. "The Resolution of Role Conflict Within the Family" [«Ή Επίλυση τής Σύγκρουσης Ρό

λων Έντός τής Οικογένειας»] στό BELL, Ν. W. & VoGEL. Ε. (έκδ.) A Modern Introduction to the Family

[Σύγχρονη ΕΙσαγωγή στήν Οικογένεια] (Glencoe, έκδ. Free Press, 1960).

14. POLLAK, Ο. "Issues in Family Diagnosis and Family Therapy" «Ζητήματα στήν Οικογενειακή Διάγνω

ση κα"ι τήν Οικογενειακή Θεραπεία»], Journal of Marriage and the Family ['Επιθεώρηση τού Γάμου καί τής

Οικογένειας], 26, 270, 1964.

 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 448

15. SCHERZ, R. "Multiple-Client Interviewing: Treatment Implications" [«Λήψη Συνέντευξης άπό Πολλούς

Πελάτες: Επιπτώσεις στή Θεραπεία»], Social Casework [Εργασία Κοινωνικών Λειτουργών], 43, 209· κάΊ "Theory

and Practice of Family Therapy" [«Θεωρία κα\ Πράξη τής Οικογενειακής Θεραπείας»] στό roberts, R. W. & Nee, R. Η.

(έπιμ,) Theories of Social Casework [Θεωρίες τής Εργασίας Κοινωνικών Λειτουργών] (Σικάγο και Λονδίνο, έκδ.

University of Chicago Press, 1970).

16. Βλ. γιά παράδειγμα: LlBERMAN, R. L. "Behavioral Approaches to Family and Couple Therapy", ["Συ-

μπεριφοριστικες Προσεγγίσεις στή Θεραπεία ΟΙκογενειών και Ζευγαριών], American Journal of Orthopsychiatry

{Αμερικανική Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 40, 106, 1970.

paterson, β. R. et al. "Reprogramming the Social Environment" [«Έπαναπρογραμματίζοντας τό Κοινωνικό Περιβάλλον»],

Journal of Child Psychology and Psychiatry [Επιθεώρηση Παιδοψυχο- λογίας και Παιδοψυχιατρικής], 8, 181,
1968.

johnson, S. Μ. & Brown, S. Μ. "Producing Behavior Change in Parents of Disturbed Children" [«Επιφέροντας Άλλαγή τής

Συμπεριφοράς σε Γονείς Διαταραγμένων Παιδιών»], Journal of Child Psychology and Psychiatry [Επιθεώρηση
Παιδοψυχολογίας και Παιδοψυχιατρικής], 10, 107, 1969' Johnson, G Α. & κατζ, R. C. "Using Parents as Change
Agents for their Children: A Review" [«Χρησιμοποιώντας τούς Γονείς ώς Παράγοντες τής Αλλαγής γιά τά Παιδιά
τους: Μιά Επισκόπηση»], Journal of Child Psychology and Psychiatry [Επιθεώρηση Παιδοψυχολογίας και
Παιδοψυχιατρικής], 14, 181, 1973. (Καλή πρόσφατη βιβλιογραφία.)

17. framo, IL. "Rationale and Techniques of Intensive Family Therapy" [«Συλλογιστική και Τεχνικές τής
Εντατικής Οικογενειακής Θεραπείας»] στό BOSZORMENYI-NAGY, Ι. & FRAMO, Χ (έπιμ.) Intensive Family

Therapy [Εντατική Οικογενειακή Θεραπεία] (Νέα 'Υόρκη, έκδ. Harper & Row, 1965).

18. BOSZORMENYI-NAGY, Ι. "A Theory of Relationships: Experience and Transaction" [«Θεωρία τών Σχέ

σεων: Εμπειρία καί Συνδιαλλαγή»] κανι "Intensive Family Therapy as Process" [«Εντατική Οικογενειακή Θεραπεία
ώς Διεργασία»] στό BOSZORMENYI-NAGY, I. & FRAMO, J. (έπιμ.) δ.π. (1965)

19. FRIEDMAN, Α. S., BOSZORMENYI-NaGY, I. et al. Psychotherapy for the Whole Family [Ψυχοθεραπεία
γιά Όλη τήν Οικογένεια] (Νέα Υόρκη, έκδ. Springer, 1965).

20. PAUL, Ν. "The Role of Mourning and Empathy in Conjoint Marital Therapy" [«Ό Ρόλος τοΰ Πένθους
και τής Ένσυναίσθησης στήν Κοινή Συζυγική Θεραπεία»] στό ZUK, G. & BOSZORMENYI-NAGY, I.
(έπιμ.) Family Therapy and Disturbed Families [Οικογενειακή Θεραπεία κάι Διαταραγμένες Οικογένειες] (Πάλο

Άλτο, έκδ. Science and Behavior Books, 1967).

paul, ν. & Grosser, G. "Operational Mourning and Its Role in Conjoint Family Therapy" [«Λειτουργικό Πένθος και ό Ρόλος

του στήν Κοινή Οικογενειακή Θεραπεία»], Community Mental Health Journal [Επιθεώρηση Δημόσιας Ψυχικής

Υγείας], 1, 339, 1965.

21. dicks, Η. v. Marital Tensions [Συζυγικές Εντάσεις] (Βοστόνη κα\ Λονδίνο, έκδ. Routledge & Kegan

Paul, 1967).

22. Βλ. Υποσημείωση 2, "Εβδομο Κεφάλαιο.

23. BYNG-Hall, Χ "Family Myths Used as Defense in Conjoint Family Therapy" [«Οικογενειακοί Μύθοι

πού Χρησιμοποιούνται ώς Άμυνα στήν Κοινή Οικογενειακή Θεραπεία»], British Journal of Medical Psychology

[Βρετανική Επιθεώρηση Ιατρικής Ψυχολογίας], 46, 239, 1973.

 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 449

24. ferreira, Α. Χ "Family Myth and Homeostasis" [«Ο Μύθος τής Οικογένειας κα\ ή Όμοιόσταση»],

Archives of General Psychiatry [Αρχεία Γενικής Ψυχιατρικής], Ρ, 457, 1963- "Psychosis and the Family Myth" [«Ή
Ψύχωση κάι ό Μύθος τής ΟΙκογένειας»], American Journal of Psychotherapy [Αμερικανική 'Επιθεώρηση

Ψυχοθεραπείας], 21, 186, 1967.

25. MacGREGOR, et al. δ.π.

26. MlNUCHIN, S. δ.π. (1974).

27. howells, J. "The Nuclear Family as the Functional Unit in Psychiatry" [«Ή Πυρηνική ΟΙκογένεια ώς

Λειτουργική Μονάδα στήν Ψυχιατρική»], Journal of Mental Science [Επιθεώρηση τής Ψυχικής
Επιστήμης], 108, 675, 1962* Family Psychiatry [Οικογενειακή Ψυχιατρική] (Λονδίνο κι Εδιμβούργο, έκδ. Oliver &

Boyd, 1963' (έπιμ.) Theory and Practice of Family Psychiatry [Θεωρία καί Πράξη τής Οικογενειακής

Ψυχιατρικής] (Νέα Υόρκη, έκδ. Brunner/Mazel, 197Γ Λονδίνο κι Εδιμβούργο, έκδ. Oliver & Boyd, 1968).
28. Bell, J. Ε. "Recent Advances in Family Group Therapy" [«Πρόσφατες Εξελίξεις στήν ΟΙκογενειακή
'Ομαδική Θεραπεία»], Journal of Child Psychology and Psychiatry [Επιθεώρηση Παιδοψυχολο-
γίας κάι Παιδοψυχιατρικής], 3} 1, 1962* Family Group Therapy [Οικογενειακή Ό μα δική Θεραπεία], Μονογραφία
γιά τή Δημόσια Υγεία άρ. 64 (Υπουργείο Υγείας, Παιδείας κάι Πρόνοιας τών ΗΠΑ, 1961" ανατυπώθηκε στήν Αγγλία
κα\ είναι διαθέσιμο μέσιρ: Bookstall Services, 10, Et- loe Road, Bristol JS6 7PA).

29. BEELS, G C. & FERBER, A. "Family Therapy: A View" [«ΟΙκογενειακή Θεραπεία: Μιά Άπσψη], Family
Process [Οικογενειακή Διεργασία], 9, 280, 1969.

30. Έχουν ήδη παρατεθεί παραπομπές στο εργο αύτών τών προσώπων.

30. "Εχουν ήδη παρατεθεί παραπομπές στο έργο τών περισσότερων προσώπων πού ταξινομήθηκαν σ' αύτή τήν κατηγορία, άλλά
πρέπει νά προστεθεί ϊνα μέλος πού πολλοί θεωρούν τον πιο χαρισματικό κλινικό ίατρο άπ' όλους, άλλά δέν έχει
δημοσιεύσει πολλά κείμενα: whitaker, C. "Psychother- apy with Couples" [«Ψυχοθεραπεία μέ Ζευγάρια»}, American
Journal of Psychotherapy [Αμερικανική Επιθεώρηση Ψυχοθεραπείας], 12, 18, 1958· και μαζί με τον WaRENTKIN,
J. "Countertransference in the Family Treatment of Schizophrenia" [«Άντιμεταβίβαση στήν Οικογενειακή Θεραπεία
τής Σχιζοφρένειας»] στο Boszormenyi-Nagy, I, & Framo, J, (έπιμ.) ό.π. (1965).

32. GRIMBLE, Α. A Pattern of Islands ["Ενα Μοντέλο Νησιών] (Λονδίνο, έκδ. Murray, 1952).

33. Παραπομπές γιά τον Jackson και το Haley έχουν ήδη παρατεθεί Βλ. έπίσης: ZUK, G. "Family Therapy,

Formulation of a Technique and its Theory" [«Οικογενειακή Θεραπεία: Διατύπωση μιας Τεχνικής κάι τής Θεωρίας της»].
International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής 'Επιθεώρηση 'Ομαδικής Ψυχοθεραπείας], IS, 42, 1968.

34. WATZLAWICK, P., BEAVIN, J. Η. & JACKSON, D. D. Pragmatics of Human Communication [Πρακτικές
Πλευρές τής Ανθρώπινης 'Επικοινωνίας] (Νέα Υόρκη, έκδ. Norton, 1967* Λονδίνο, έκδ. Faber & Faber, 1968).
Watzlawick, P., Weakland, J. & Fish, R. Change [Αλλαγή] (Νέα Υόρκη, έκδ. Norton, 1974). Τά ακόλουθα δύο άρθρα
είναι ε'ιδικοΰ ενδιαφέροντος, καθώς έπιχειροϋν νά ταυτοποιή- σουν διαφορετικά πρότυπα οικογενειακής
δυσλειτουργίας άπο τήν όπτική γωνία τής θεωρίας τών συστημάτων: sorrels, Χ Μ. & FORD, F. R. "Toward an
Integrated Theory of Families and Family Therapy" [«Προς μια Όλοκληρωμένη Θεωρία των Οικογενειών καϊ τής
Οικογενειακής Θεραπείας»], Psychotherapy [Ψυχοθεραπεία], 6, 150, 1969" Ford, F. R. & herrick, Χ "Family Rules:
Family Life Styles" [«Οικογενειακοί Κανόνες: Οικογενειακοί Τρόποι Ζωής»], American Journal of
Orthopsychiatry [Αμερικανική Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 44, 61, 1974.

35. BEELS, G C. & FEREER, Α. δ.π. (1969).

 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 450

36. STEIN, J. W. The Family as a Unit of Study and Treatment. [Ή Οικογένεια ώς Μονάδα Μελέτης κα\
Θεραπείας] (Σιάτλ, Τμήμα Κοινωνιολογίας τοΰ Πανεπιστημίου τής Ούάσινγκτον: Περιφερειακό Ινστιτούτο 'Έρευνας
τής Αποκατάστασης. Αντίτυπα είναι διαθέσιμα μέσω: Bookstall Services, 10, Etloe Road, Bristol IS6 7PA).

37. Howells, J. Theory and Practice of Family Psychiatry [Θεωρία και Πράξη τής Οικογενειακής Ψυχια
τρικής] (Νέα Υόρκη, έκδ. Brunner/Mazel, 1971' Λονδίνο κι 'Εδιμβούργο, έκδ. Oliver & Boyd, 1968).

38. haley, Χ (έπιμ.) Changing Families: A Family Therapy Reader [Αλλάζοντας τις Οικογένειες: Ένα Α
νάγνωσμα γιά τήν ΟΙκογεγνειακή Θεραπεία] (Νέα Υόρκη καϊ Λονδίνο, έκδ. Grune & Stratton, 1971).

39. BELL, Χ Ε. δ.π. (1962, 1961).

40. bowlby, Χ "The Study and Reduction of Group Tensions in the Family" [«Ή Μελέτη καϊ ό Περιορι

σμός τών 'Ομαδικών 'Εντάσεων στήν Οικογένεια»], Human Relations [Ανθρώπινες Σχέσεις], 2, 123, 1949.

41. FOULKES, S. Η. Introduction to Group-Analytic Psychotherapy [Εισαγωγή στήν Όμαδική-Αναλυτική

Ψυχοθεραπεία] (Λονδίνο, έκδ, Heinemann, 1948)· Therapeutic Group Analysis [Θεραπευτική Ό- μαδική Ανάλυση]
(Λονδίνο, έκδ. Allen & Unwin, 1964)- καΐ μαζί με τον ANTHONY Ε. J. Group Psychotherapy: The Psychoanalytic
Approach [Όμαδική Ψυχοθεραπεία: Ή Ψυχαναλυτική Προσέγγιση] (Harmondsworth, έκδ. Penguin Books, 1957, 2η
έκδοση 1965)· Group-Analytic Psychotherapy ['Ομαδική-Αναλυτική Ψυχοθεραπεία] (Λονδίνο, έκδ. Ford &
Breach, 1975).
42. ANTHONY Ε. J. "Reflections on 25 Years of Group Psychotherapy" [«Συλλογισμοί γιά 25 Χρόνια 'Ομα

δικής Ψυχοθεραπείας»], International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής Επιθεώρηση 'Ομαδικής

Ψυχοθεραπείας], 18, 277, 1968.

43. Ή «τετραγωνική αναζήτηση» είναι μια μέθοδος πού χρησιμοποιείται γιά τήν αναζήτηση αγνοούμε
νων άεροπλάνων ή καραβιών όταν ή άκριβής θέση τους είναι αβέβαιη. Ξεκινώντας άπο τήν θέση πού κρίνεται ώς πιο
πιθανή ή άπο τήν όποία λήφθηκε το τελευταίο σήμα κινδύνου, ή αναζήτηση εκτελείται σε σχήμα διευρυνόμενης σπείρας
(«τετράγωνης» κι δχι «κυκλικής» σπείρας, έπειδή αύτή είναι πιο εύκολη στήν πλοήγηση), Αύτή ή μέθοδος προσφέρει τίς
περισσότερες πιθανότητες νά βρεθεί το αγνοούμενο σκάφος σέ περιορισμένο χρόνο.

44. WlNNICOTT, D. W. Therapeutic Consultations in Child Psychiatry [Θεραπευτική Συμβουλευτική στήν

Παιδοψυχιατρική] (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic Books, 1971* Λονδίνο, έκδ. Hogarth, 1971).

45. COOKLIN, Α. "Family Preoccupation and Role in Conjoint Therapy" [«Οικογενειακή Ενασχόληση xa\

Ρόλος στήν Κοινή Θεραπεία»]. Εργασία πού ανακοινώθηκε στο Βασιλικό Κολέγιο Ψυχιάτρων, 12 Ιουνίου 1974.

11. ΤΕΧΝΙΚΕΣ: ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ

1. Το τεστ Rorschach είναι ή πασίγνωστη δοκιμασία με τις «κηλίδες μελάνης» ένω το τέστ θεματικής α

ντίληψης (ΤΑΤ) χρησιμοποιείται μέ παρόμοιο τρόπο, άλλά χρησιμοποιεί εικόνες άνθρώπων σέ καταστάσεις πού μπορούν
νά ερμηνευτούν μέ πολλούς καϊ διαφορετικούς τρόπους. Το υποκείμενο καλείται νά έκφράσει τούς συνειρμούς του ή νά
έπινοήσει Ιστορίες γιά τις εικόνες, καί υποτίθεται οτι αύτο πού παράγεται θά έχει δεχθεί επιδράσεις άπο τον έσωτερικά
κόσμο τών κρυφών στάσεων καί συναισθημάτων τοϋ υποκειμένου, όποτε θά δώσει σχετικές ένδείξεις.

2. BERNE, Ε. Games People Play [Παιχνίδια πού Παίζουν οί Ανθρωποι] (Νέα Υόρκη, έκδ. Groove Press,

1964- Λονδίνο, έκδ. Deutch, 1966).

3. SPECK, R. "Family Therapy in the Home" [«Οικογενειακή Θεραπεία Κατ' Οίκον»], Journal of Marriage

and the Family [Επιθεώρηση γιά το Γάμο κα\ τήν Οικογένεια], 26, 72, 1964.
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 451

4. BELL, I Ε, "Recent Advances in Family Group Therapy" [«Πρόσφατες Εξελίξεις στήν Οικογενειακή Ό
μαδική Θεραπεία»], Journal of Child Psychology and Psychiatry ['Επιθεώρηση Παιδοψυχολογίας

και Παιδοψυχιατρικής], 3, 1, 1962.

5. Αύτο το παράδειγμα περιστατικού λήφθηκε άπο ενα άρθρο τοί} συγγραφέα μέ τίτλο "The Minimum Sufficient Network" [«To
'Ελάχιστο Επαρκές Δίκτυο»] στο Social Work Today [Κοινωνική 'Εργασία Σήμερα], 2/9, 3, 29 Ιουλίου 1971 κα\
αναπαράγεται έδώ μέ τήν ευγενική άδεια τοΰ άρχισυντάκτη.

12. ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΤΕΝΔΕΙΞΕΙΣ

1. bowen, Μ. "Family Therapy after Twenty Years" [«Ή Οικογενειακή Θεραπεία Μετά άπο Είκοσι Χρό
νια»] στο American Handbook of Psychiatry, Vol 5 [Αμερικάνικο Εγχειρίδιο τής Ψυχιατρικής, 5ος Τόμος], S.

ARIETI (έπιμ.) (Νέα Υόρκη, έκδ. Basic Books, 1975).

2. SKYNNER, Α. C R. "Indications and Contraindications for Conjoint Family Therapy" [«'Ενδείξεις κι Α

ντενδείξεις γιά τήν Κοινή Οικογενειακή Θεραπεία»], International Journal of Social Psychiatry [Διεθνής

Επιθεώρηση τής Κοινωνικής Ψυχιατρικής], 15, 245, 1969, άνατυπώθηκε στο Social Work Today [Κοινωνική

Εργασία Σήμερα], 2/7, 3, 1 Ιουλίου 1971.

LYONS, L. "Therapeutic Intervention in Relation to the Institution of Marriage" [«Θεραπευτική Παρέμβαση σέ Σχέση μέ το

Θεσμό τοΰ Γάμου»] στο Support} Innovation and Autonomy [Υποστήριξη,

Καινοτομία και Αυτονομία], GOSLING, R, (έπιμ.) (Νέα Υόρκη, έκδ. Harper & Row, 1973" Λονδίνο, έκδ. Tavistock,
1973).

Βλ. έπίσης γιά μία πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη τοΰ θέματος: SAGER, G Χ et al. "Selection and Engagement of Patients in
Family Therapy" [«'Επιλογή και 'Εμπλοκή Ασθενών στήν ΟΙκογενειακή Θεραπεία»], American Journal of
Orthopsychiatry [Αμερικανική 'Επιθεώρηση Όρθσψυχιατρικής], 38, 715, 1968.

3. bychowski, G. "Psychoanalytic Reflections on the Psychiatry of the Poor" [«Ψυχαναλυτικοί Στοχασμοί

γιά τήν Ψυχιατρική τών Πτωχών»], International Journal of Psychoanalysis [Διεθνής 'Επιθεώρηση Ψυχανάλυσης],

51, 503, 1970.

4. COBB, C. W. "Community Mental Health Services and the Lower Socio-Economic Classes: A Summary of
Research Literature on Outpatient Treatment, 1963-1969" [«Δημόσιες Υπηρεσίες Ψυχικής 'Υγείας καί οί Κατώτερες
Κοινωνικοοικονομικές Τάξεις: Σύνοψη τής Ερευνητικής Βιβλιογραφίας γιά τή Θεραπεία στά Εξωτερικά Ιατρεία, 1963-
1969»], American Journal of Orthopsychiatry [Αμερικανική Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 42, 404, 1972.

5. Christmas, J. J. & Davis, Ε. B. "Group Therapy Programs with the Socially Deprived in Community Psychiatry"

[«Προγράμματα Όμαδικής Θεραπείας γιά τούς Κοινωνικά Αποστερημένους στήν Κοινοτική Ψυχιατρική»],
International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής Επιθεώρηση Όμαδικής Ψυχοθεραπείας], 15, 471, 1965.
6, Β loch, Η. S. "An Open-ended Crisis-oriented Group for the Poor who are Sick" [«Μια Ανοικτή, Προ
σανατολισμένη στήν Κρίση Όμάδα γιά Πτωχούς Ασθενείς»], Archives of General Psychiatry [Αρχεία Γενικής

Ψυχιατρικής], 18, 178, 1968.

7, beck, J. C. et al. "Learning to Treat the Poor: A Group Experience" [«Μαθαίνοντας νά Θεραπεύουμε
τούς Πτωχούς: Μια 'Ομαδική Εμπειρία»], International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 452

Επιθεώρηση Όμαδικής Ψυχοθεραπείας], 18, 325, 1968.

8. WHITE, Α. Μ. et al. "Evaluation of Silence in Initial Interviews with Psychiatric Clinic Patients" [«Α

ξιολόγηση τής Σιωπής σέ Αρχικές Συνεντεύξεις μέ Ψυχιατρικούς Κλινικούς Ασθενείς»], Journal of Nervous and

Metal Diseases [Επιθεώρηση γιά τις Νευρολογικές κα\ τις Ψυχικές Ασθένειες], 139, 550, 1964.

9. McKlNNEY, G. Ε. "Adapting Family Therapy to Multideficit Families" [«Προσαρμόζοντας τήν Οικο

γενειακή Θεραπεία σέ Πολύ-ελλειμματικές Οικογένειες»], Social Casework [Εργασία Κοινωνικών Λειτουργών], 51,

327, 1970.

10. minuchin, S. "The Study and Treatment of Families that Produce Multiple Acting-out Boys" [«Ή Μελέτη και Θεραπεία
Οικογενειών άπ' όπου προέρχονται Αγόρια μέ Πολλαπλή Έκδραμάτιση»], American Journal of Orthopsychiatry
[Αμερικανική Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 34, 125, 1964· "Conflict-Resolution Family Therapy" [«Οικογενειακή
Θεραπεία 'Επίλυσης Συγκρούσεων»], Psychiatry [Ψυχιατρική], 28, 78, 1965* καϊ μαζί μέ το montalvo, Β. "An
Approach to Diagnosis of the Low Socio-Economic Family" [«Μια Προσέγγιση στή Διάγνωση τής Οικογένειας
Κατώτερης Κοινωνικοοικονομικής Τάξης»] στο cohen, Ι. (έπιμ.) Family Structure, Dynamics and
Therapy [Οικογενειακή Δομή, Δυναμική και Θεραπεία], Ψυχιατρικές Ερευνητικές Εκθέσεις άρ. 4., Αμερικανική
Ψυχιατρική "Ενωση· κα\ μαζι μέ τον montalvo, Β. "Techniques for Working with Disorganized Low Socio-Economic
Families" [«Τεχνικές γιά τήν Εργασία μέ Αποδιοργανωμένες Οικογένειες Κατώτερων Κοινωνικοοικονομικών
Τάξεων»], American Journal of Orthopsychiatry [Αμερικανική 'Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 37, 880, 1967.

11.. MINUCHIN, S. et al Families of the Slums [ΟΙκογένειες τών Φτωχογειτονιών] (Νέα "Υόρκη και Λονδίνο, έκδ. Basic
Books, 1967).

MINUCHIN, S. et al., δ.π. (1967)

Minuchin, S. et al., δ,π,

minuchin, s. Families and Family Therapy [Οικογένειες και Οικογενειακή Θεραπεία] (Κέιμπριτζ/Μα
σαχουσέτη, έκδ. Harvard University Press, 1974).

Βλ., γιά παράδειγμα, τά άκόλουθα άρθρα δύο συναδέλφων πού συνεργάστηκαν μαζί μου σέ υποβαθ
μισμένες περιοχές τού Λονδίνου: ROBERTS, W. L. "Working with the Family Group in a Child Guidance Clinic"

[«Δουλεύοντας μέ τήν Ο'ικογενειακή Όμάδα σέ μία Παιδοψυχιατρική Κλινική»], British Journal of Psychiatric

Social Work [Βρετανική Επιθεώρηση Ψυχιατρικών Κοινωνικών Λειτουργών], 9, 175, 1968· GORELL BARNES, G.
"Working with the Family Group" [«Δουλεύοντας μέ τήν ΟΙκογε- νειακή Όμάδα»], Social Work Today [Κοινωνική

Εργασία Σήμερα], 4, 65, 1973' και τό άκόλουθο φυλλάδιο πού περιλαμβάνει μια σειρά άπό άρθρα γιά τό θέμα α-ύτό,

συμπεριλαμβανομένου ένός τοΰ παρόντος συγγραφέα. FINN, W. Η. Family Therapy in Social Work: Conference

Papers, Sept. 1973 [Ή Οικογενειακή Θεραπεία στήν Εργασία τοΰ Κοινωνικοί} Λειτουργού: Πρακτικά Συνεδρίου,
Σεπτ. 1973] (Λονδίνο, "Ενωση Οικογενειακής Πρόνοιας).

SULLIVAN, Η. S. The Interpersonal Theory of Psychiatry [Ή Διαπροσωπική Θεωρία τής Ψυχιατρικής]

(Νέα Υόρκη, έκδ. Norton, 1953).

BOWLBY, J- "The Nature of the Child's Tie to His Mother" [«Ή Φύση τού Δεσμού τοϋ Παιδιού μέ τή

Μητέρα του»], International Journal of Psychoanalysis [Διεθνής Επιθεώρηση τής Ψυχανάλυσης],

39, 350, 1958,

LIDZ, Τ. et al. Schizophrenia and the Family [Σχιζοφρένεια κι Οικογένεια] (Νέα Υόρκη, έκδ. Interna
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 453

tional University Press, 1966)* "The Influence of Family Studies on the Treatment of Schizophrenia" [«Ή Επιρροή
τών Οικογενειακών Μελετών στή Θεραπεία τής Σχιζοφρένειας»], Psychiatry

[Ψυχιατρική], 32, 237, 1969.

FLECK, S. "Family Dynamics and the Origin of Schizophrenia" [«Οικογενειακή Δυναμική καί ή Προέ

λευση τής Σχιζοφρένειας»], Psychosomatic Medicine [Ψυχοσωματική Ιατρική], 22, 33, 1960.

BOWEN, Μ. "A Family Concept of Schizophrenia" [«Μια Οικογενειακή Έννοια γιά τή Σχιζοφρένεια»]
στό The Etiology of Schizophrenia [Ή Αιτιολογία τής Σχιζοφρένειας], JACKSON, D. D. (έπιμ.), (Νέα Υόρκη, έκδ.

Basic Books, 1960).

wynne, L. C. "Pseudomutuality in the Family Relations of Schizophrenics" [«Ψευδοαμοιβαιότητα στις

Οικογενειακές Σχέσεις Σχιζοφρενών»], Psychiatry [Ψυχιατρική], 21, 205, 1958* κα\ "Thought Disorder and Family
Relations of Schizophrenics: 1, A research strategy and 2. A classification of forms of thinking" [«Διαταραχή τής
Σκέψης και Οικογενειακές Σχέσεις Σχιζοφρενών: 1. Ερευνητική στρατηγική κα\ 2. Ταξινόμηση τών μορφών
σκέψης»], Archives of General Psychiatry [Αρχεία Γενικής Ψυχιατρικής], 9, 191 & 199, 1963.

bateson, G. et al. "Towards a Theory of Schizophrenia" [«Πρός μιά Θεωρία τής Σχιζοφρένειας»], Be
havioural Science [Συμπεριφοριστική Επιστήμη], 1, 251, 19561 JACKSON, D. D. "The Question of Family
Homeostasis" [«To Ζήτημα τής Οικογενειακής 'Ομοιόστασης»], Psychiatric Quarterly [Τριμηνιαία 'Επιθεώρηση

Ψυχιατρικής], Sitpp. [Παράρτημα] 31, 79, 1957· κα\ "Conjoint Family Therapy" [«Κοινή Οικογενειακή Θεραπεία»],

Psychiatry [Ψυχιατρική], 24, (Suppl. [Παράρτημα]) S30, 1961.

friedman, Α. S. et al. Psychotherapy for the Whole Family [Ψυχοθεραπεία γιά Όλη τήν Οικογένεια]
(Νέα Υόρκη, έκδ. Springer, 1965).

langsley, D. G. & Kaplan, D. M. The Treatment of Families in Crisis [Ή Θεραπεία Οικογενειών σέ

Κρίση] (Νέα 'Υόρκη, έκδ. Grune & Stratton, 1968).
scott, R. D. & ashworth, P. L. "The Shadow of the Ancestor: A Historical Factor in the Transmission

of Schizophrenia" [«Ή Σκιά τοΰ Προγόνου: "Ένας Ιστορικός Παράγοντας στή Μετάδοση τής Σχιζοφρένειας»],

British Journal of Medical Psychology [Βρετανική Επιθεώρηση Ιατρικής Ψυχολογίας], 42, 13, 1969· καί
SCOTT, R. D. "The Treatment Barrier: Parts 1 and 2" [«To Θεραπευτικό 'Εμπόδιο: 1° και 2° Μέρος»], British

Journal of Medical Psychology [Βρετανική Επιθεώρηση Ιατρικής Ψυχολογίας], 46, 45 & 57, 1973.

boszormenyi-nagy, I. & FRAMO, Χ (έπιμ.) Intensive Family Therapy [Εντατική Οικογενειακή Θερα

πεία] (Νέα 'Υόρκη καί Λονδίνο, έκδ. Harper & Row, 1965).

stabenau, Χ R. et al. "A Comparative Study of Families of Schizophrenics, Delinquents and Normals"

[«Συγκριτική Μελέτη Οικογενειών Σχιζοφρενών, Ανήλικων Εγκληματιών καί Φυσιολογικών Ατόμων»], Psychiatry

[Ψυχιατρική], 28, 45, 1965. Αποσπάσματα αύτοϋ τού άρθρου άναπαράγο- νται εδώ με τήν εύγενική άδεια τοϋ

άρχισυντάκτη.

13. ΟΜΑΔΕΣ ΠΟΛΛΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΖΕΥΓΑΡΙΩΝ

1. BOWEN, Μ. "Principles and Techniques of Multiple Family Therapy" [«Αρχές καί Τεχνικές της Όμαδι
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 454

κής Θεραπείας Πολλών Οικογενειών»] στό BRADT, Χ Ο. & ΜΟΥΝΙΗΑΝ, Ο. Χ (έπιμ.) Systems Therapy—Selected

Papers: Theory, Technique, Research [Θεραπεία Συστημάτων-Έπιλεγμένα Αρθρα:

Θεωρία, Τεχνική, 'Έρευνα]. Διαθέσιμο μέσφ: Groome Child Guidance Center [Συμβουλευτικό Κέντρο Παιδιού
Groome], 5225 Loughbrough Rd. N.W., Washington, D.C. 20016.

2. FOULKES, S. Η. Βλ. παραπομπές στήν Υποσημείωση 41, Δέκατο Κεφάλαιο.

3. SKYNNER, Α. C. R. "Comment on Implications of Recent Work in Conjoint Family Therapy for Group-
Analytic Theory" [«Σχόλιο γιά τις Επιπτώσεις τοϋ Πρόσφατου Έργου στήν Κοινή Οικογενειακή Θεραπεία γιά τήν
'Ομαδική Αναλυτική Θεωρία»], Group Analysis [Όμαδική Ανάλυση], 5, 95,

1967.

4. BLINDER, Μ. G. et al. "MCFT: Simultaneous Treatment of Several Families" [«MCFT: Ταυτόχρονη Θερα

πεία Πολλών Οικογενειών»] American Journal of Psychotherapy [Αμερικανική Επιθεώρηση Ψυχοθεραπείας],

19, 559, 1965.

CURRY, Α. Ε. "Therapeutic Management of Multiple Family Groups" [«Θεραπευτικός Χειρισμός 'Ομάδων Πολλών
Οικογενειών»], International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής 'Επιθεώρηση

'Ομαδικής Ψυχοθεραπείας], 15, 559, 1965.

Leichter, Ε. & schulman, G. L. "Emerging Phenomena in Multi-Family Group Treatment" [«Φαινόμενα στήν 'Ομαδική

Θεραπεία Πολλών Οικογενειών»], International Journal of Group Psychotherapy

[Διεθνής Επιθεώρηση 'Ομαδικής Ψυχοθεραπείας], IS, 59, 1968.
DURELL, V. G, "Adolescents in Multiple Family Group Therapy in a School Setting" [«"Εφηβοι στήν 'Ομαδική Θεραπεία
Πολλών ΟΙκογενειών σέ Σχολικό Περιβάλλον»], International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής
Επιθεώρηση 'Ομαδικής Ψυχοθεραπείας], 19, 44. 1969.

POWELL, μ. Β. & ΜοναΗΛΝ, J. "Reaching the Rejects through Multifamily Group Therapy" [«Προσεγγίζοντας τούς

Απορριφθέντες μέσω Όμαδικής Θεραπείας Πολλών Οικογενειών»], International Journal of Group Psychotherapy

[Διεθνής Επιθεώρηση Όμαδι-κής Ψυχοθεραπείας], 19, 35, 1969.

Paul, Ν. & Bloom, J. D. "Multiple-Family Therapy: Secrets and Scapegoating in Family Crisis" [«Θεραπεία Πολλών

Οικογενειών: Μυστικά κα\ Δημιουργία Αποδιοπομπαίων Τράγων στήν Οικογενειακή Κρίση»], International Journal
of Group Psychotherapy [Διεθνής Επιθεώρηση Όμαδικής
Ψυχοθεραπείας], 20, 37, 1970.

Lurie, Α. & ron, η. "Multiple Family Group Counseling of Discharged Schizophrenic Young Adults and their Parents"

[«Πολυ-οικογενειακή "Ομαδική Συμβουλευτική Έξαγχθέντων Σχιζοφρενικών Νεαρών Ενήλικων καί τών Γονέων τους»],
Social Psychiatry [Κοινωνική Ψυχιατρική], 6, 88, 1971.

LEICHTER, Ε. & SCHULMAN, G. L. "Interplay of Group and Family Treatment Techniques in Multifamily Group Therapy"

[«Αλληλεπίδραση 'Ομαδικών και Οικογενειακών Θεραπευτικών Τεχνικών στήν 'Ομαδική Θεραπεία Πολλών
ΟΙκογενειών»], International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής Επιθεώρηση Όμαδικής Ψυχοθεραπείας],
22, 167, 1972.

laqueur, Η. P. "Multiple Family Therapy; Questions and Answers" [«Πολλαπλή Οικογενειακή Θεραπεία: Ερωτήσεις κι

Απαντήσεις»], στο Β loch, D. Α. Techniques of Family Therapy: A Primer [Τεχνικές της Οικογενειακής Θεραπείας:
Μια Εισαγωγή] (Νέα Υόρκη, έκδ. Grune & Stratton, 1974).
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 455

5. Β owen, Μ. δ.π.

framo, J. L. "Marriage Therapy in a Couples Group" [«Θεραπεία Γάμου σέ Όμάδα Ζευγαριών»], στο bloch, D. α. Techniques
of Family Therapy: λ Primer [Τεχνικές της Οικογενειακής Θεραπείας: Μιά Εισαγωγή] (Νέα 'Υόρκη, έκδ. Grune &
Stratton, 1974).

6. GURMAN, Α. S. "Group Marital Therapy: Clinical and Empirical Implications for Outcome Research"
[«'Ομαδική Συζυγική Θεραπεία: Κλινικές κα\ 'Εμπειρικές ΊΕννοιες γιά τήν Έρευνα τών Αποτελεσμάτων»],
International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής Επιθεώρηση Όμαδικής Ψυχοθεραπείας], 21, 313, 1968.

Γιά μιά καλή σύντομη είσαγωγή στήν τεχνική βλ. επίσης: LINDEN, Μ. Ε. et al. "Group Psychotherapy of
Couples in Marriage Counseling" [«'Ομαδική Ψυχοθεραπεία Ζευγαριών στή Συμβουλευτική Γάμου»],
International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής 'Επιθεώρηση Όμαδικής Ψυχοθεραπείας], 18,
313, 1968.
 14. ΣΥΝΘΕΡΑΠΕΙΑ, ΟΜΑΔΙΚΗ ΔΟΥΛΕΙΑ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 456

SAGER, C J. "An Overview of Family Therapy" [«Γενική Επισκόπηση τής Οικογενειακής Θεραπείας»], International
Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής 'Επιθεώρηση 'Ομαδικής Ψυχοθεραπείας] 18, 302, 1968.

Γιά μια πολύ σαφή καί εμπεριστατωμένη παρουσίαση τής ανάγκης όσων ασχολούνται μέ τήν έκπαί- δευση νά έχουν
επίγνωση τοΰ μοντέλου πού έφαρμόζουν μέσω τής μορφής τής ίδιας της έκπαίδευσης, καί γιά μία σκόπιμη χρήση αύτής τής
πτυχής βλ. έπίσης: WALROND-SKINNER, S. "Training for Family Therapy" [«Εκπαίδευση στήν Οικογενειακή Θεραπεία»],
Social Work Today [Κοινωνική Εργασία Σήμερα], 5/5, 149, 30 Μαίου 1974.

2. ANDERSON, Β. Ν. et al. "Resident Training in Cotherapy Groups" [«'Εκπαίδευση Ειδικευόμενων σέ Όμάδες Συνθεραπείας»],
International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής 'Επιθεώρηση 'Ομαδικής Ψυχοθεραπείας], 22, 192, 1972.

BENJAMIN, S. Ε. "Cotherapy: A Growth Experience for Therapists" [«Συνθεραπεία: Μιά Εμπειρία Ωρίμανσης γιά
Θεραπευτές»], International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής Επιθεώρηση 'Ομαδικής
Ψυχοθεραπείας], 22, 199, 1972.

Davis, f. β. & lohr, ν. ε. "Special Problems with the Use of Cotherapists in Group Psychotherapy" [«Ειδικά Προβλήματα
στή Χρησιμοποίηση Συνθεραπευτών στήν Όμαδική Ψυχοθεραπεία»], International Journal of Group

Psychotherapy [Διεθνής Επιθεώρηση 'Ομαδικής Ψυχοθεραπείας]/ 143,1971.

ΜίΝΤΖ, Ε. Ε. "Male-Female Cotherapists: Some Values and Some Problems" [«Αρσενικοί-Θηλνκοι Σϋν- θεραπευτές:

Αξίες καί Προβλήματα»], American Journal of Psychotherapy [Αμερικανική Επιθεώρηση τής Ψυχοθεραπείας],

19, 293, 1965. * Wf

mk
MACLENNAN, Β. W. "Cotherapy" [«Συνθεραπεία»], International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής
Επιθεώρηση Όμαδικής Ψυχοθεραπείας], 15, 154, 1965.

McGEE, Τ. Ε & SCHUMAN, Β. Ν. "The Nature of the Cotherapy Relationship" [«Ή Φύση
Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής 'Επιθεώρηση Όμα^κής
Συνθεραπεία»], International "pIIBPp
Ψυχοθεραπείας], 20, 25, 1970. woody, R. H. "Conceptualizing the 'Shared Patient': Treatment

Orientations of Multi [«Συλλαμβάνοντας τήν Έννοια τοΰ

Κοινού Ασθενή': Θεραπευτικοί πευτών»], International Journal of Group Psychotherapy
[Διεθνής Επιθεώρηση-
-ν -. - - ·· ··
1972. ·
- - · .. .. · ραπείας],
'
22,228,· · · .
3. BERNE, Ε. Games People Play [Παιχνίδια πού Παίξουν οί Ανθρωποι] (Νέα Υόρκη, ^^^^^^^B^lfl^! 1964' Λονδίνο, έκδ. Deutch.

1966). · · ·\ '
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 457

4. brody, w. & Hayden, Μ. "Intra-Team Reactions: Their Relation to the Conflicts of the Family in

Treatment" [«'Εσωτερικές Αντιδράσεις στήν Όμάδα Συνεργατών: Ή Σχέση τους μέ τις Συγκρούσεις τής Οικογένειας στή

Θεραπεία»], American Journal of Orthopsychiatry [Αμερικανική Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 27, 349, 1957.

5. MAIN. Τ. F. "The Ailment" [«Ή Ασθένεια»], British Journal of Medical Psychology [Βρετανική 'Επιθε
ώρηση Ιατρικής Ψυχολογίας], 30, 129, 1957.

6. KAFKA, J. S. & MCDONALD, I W. "The Latent Family in the Intensive Treatment of the Hospitalized

Schizophrenic Patient" [«Ή Λανθάνουσα Οικογένεια στήν Εντατική Θεραπεία Νοσηλευόμενων Σχιζοφρενικών Ασθενών»],
Current Psychiatric Therapies [Σύγχρονες Ψυχιατρικές Θεραπείες],
Vol 5 [5ος Τόμος] (Νέα Υόρκη, έκδ. Grune & Stratton, 1965).

7. skynner, Α. C. R. "A Family of Family Casework Agencies" [«Μιά Οίκογένεια Ώς Περιστατικό Υπη

ρεσιών Κοινωνικής Πρόνοιας»] International Journal of Group Psychotherapy [Διεθνής Επιθεώρηση Όμαδικής

Ψυχοθεραπείας], 18, 352, 1968.

8. sonne, J. C. & Lincoln, G. L. "Heterosexual Co-therapy Team Experiences during Family Therapy"

[«'Εμπειρίες Ετεροφυλόφιλων Όμάδων Συνθεραπείας στή Διάρκεια τής Οικογενειακής Θεραπείας»], Family Process
[Οικογενειακή Διεργασία], 4, 177, 1965* "The Importance of Heterosexual Co-therapy Relationship in the Construction of
a Family Image" [«Ή Σημασία τής Έτεροφιλόφυ- λης Σχέσης Συνθεραπείας στήν Κατασκευή μίας Οικογενειακής
Εικόνας»] στό cohen, I. (έπιμ.) Family Structure, Dynamics and Therapy [Οικογενειακή Δομή, Δυναμική και
Θεραπεία]: Ψυχιατρικές 'Ερευνητικές 'Εκθέσεις άρ. 20, Αμερικανική Ψυχιατρική "Ενωση.

9. friedman, Α. S. Βλ. Υποσημείωση 19, Δέκατο Κεφάλαιο.

10. MACGREGOR, R., et al. Βλ. Υποσημείωση 2, Όγδοο Κεφάλαιο.

11. skynner, Α. C. R. "The Large Group in Training" [«Ή Μεγάλη Όμάδα σέ 'Εκπαίδευση»] στό kree-

GER, L. (έπιμ.) The Large Group: Dynamics and Therapy [Ή Μεγάλη Όμάδα: Δυναμική κα\ Θεραπεία] (Λονδίνο, έκδ.

Constable, 1975).

12. skynner, Α. C. R. "Group-Analytic Themes in Training and Case-Discussion Groups" [«Όμαδικά Α

ναλυτικά Θέματα στήν Εκπαίδευση κάι σέ Όμάδες Συζήτησης Περιστατικών»] στό Selected
Lectures: 6th International Congress of Psychotherapy ['Επιλεγμένες Διαλέξεις: 6° Διεθνές Συνέδριο Ψυχοθεραπείας]
(Νέα Υόρκη, έκδ, Basel & Karger, 1965)- "A Family of Family Casework Agencies" [«Μιά Οικογένεια Ώς Περιστατικό
Υπηρεσιών Κοινωνικής Πρόνοιας»], δ.π.

13. Τό Τμήμα Ψυχιατρικής τοΰ Πανεπιστημίου McMaster τοΰ Χάμιλτον στό 'Οντάριο τοΰ Καναδά, υπό
τήν ηγεσία τοΰ καθ. Nathan Epstein υπήρξε 'ιδιαίτερα δραστήριο στήν προσπάθεια νά άποδόσει θεωρητικά τήν
οικογενειακή -ψυχοθεραπεία, νά αναλύσει τή διεργασία στά συστατικά της στοιχεία κάι νά ανακαλύψει πιο
αποτελεσματικές μεθόδους ανακοίνωσης αύτών τών ευρημάτων στους φοιτητές μέσω συνδυασμών θεωρητικών οδηγιών
και ταυτόχρονης επεξήγησης τών άρχων μέ παραδείγματα μέ τή χρήση οπτικοακουστικών βοηθημάτων.
Βλ.: epstein, Ν. Β. "Training for Family Therapy within a Faculty of Medicine." [«'Εκπαίδευση στήν ΟΙκογενειακή
Θεραπεία έντάς μίας Ιατρικής Σχολής»]. Εργασία πού παρουσιάστηκε στήν Εθνική Συνδιάσκεψη γιά τήν 'Εκπαίδευση στήν
Οικογενειακή Θεραπεία, Φιλαδέλφεια, 1972· levin. S. I "Training Family Therapists by Setting Instructional Objectives"
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 458

[«Εκπαιδεύοντας Οικογενειακούς ] Θεραπευτές Θέτοντας Διδακτικούς Αντικειμενικούς Στόχους»] Τομέας Βιντεοσκοπημένης

Έκπαί- ] δευσης τοϋ Τμήματος Ψυχιατρικής τοϋ Πανεμιστημίου McMaster, 1972· Walsh, W. "The Develop- J ment of the McMaster
Programme in Medical Education" [«Ή Εξέλιξη τοϋ Προγράμματος McMas- j ter στήν Ιατρική Εκπαίδευση»], British Journal of
Hospital Medicine [Βρετανική Επιθεώρηση No- j σοκομειακής Ιατρικής]. Δεκέμβριος 1973, σελ. 722.

14. Όσοι έπιθυμοϋν νά λάβουν πληροφορίες γιά τήν ενοικίαση αύτών τών βιντεοταινιών ή κινηματο
γραφικών ταινιών θά πρέπει νά απευθυνθούν στήν:

Film—Videotape Library Philadelphia Child Guidance Clinic [Βιβλιοθήκη Ταινιών-Βιντεοταινιών τής Παιδοψυχιατρικής
Κλινικής τής Φιλαδέλφειας]

15. duhl, F. J., kantor, D. & Duhl, Β. S. "Learning, Space and Action in Family Therapy: A Primer of

Sculpture" [«Μάθηση, Χώρος και Δράση στήν ΟΙκογενειακή Θεραπεία: Εισαγωγή στήν Γλυπτική»], στο BLOCH, D.
Α. (έπιμ.) Techniques of Family Therapy: A Primer [Τεχνικές τής Οικογενειακής Θεραπείας: Εισαγωγή] (Νέα
Υόρκη, έκδ. Grune & Stratton, 1974).

16. bowen, Μ. Βλ. Υποσημείωση 1, Δέκατο Τρίτο Κεφάλαιο.

17. PAUL, Ν. Αντίθετα μέ τον Bowen, ό Paul δέ φαίνεται νά έχει άσχοληθεΐ μέ αύτο τά θέμα. Ή γνώση

μας γιά τις τεχνικές πού χρησιμοποιούσε προέρχεται άπο το Δρ. Stuart Lieberman, έναν Αμερικάνο ψυχίατρο, ό όποιος
συνεργάστηκε μέ τόν Paul καϊ είναι τώρα Σύμβουλος-Ψυχίατρος στο Νοσοκομείο St. George τοϋ Λονδίνου καϊ μέλος τοϋ
προσωπικού τοϋ Προγράμματος Οικογενεικακής καϊ Συζυγικής Θεραπείας τοΰ Ινστιτούτου Όμαδικής Ανάλυσης.

18. ανωνυμο "Towards a Differentiation of a Self in One's Own Family" [«Προς μιά Διαφοροποίηση τοϋ

Έαυτοϋ μέσα στήν Οικογένεια»], Στο: framo, J. L Family Interaction [Οικογενειακή Αλληλεπίδραση] (Νέα Υόρκη,

έκδ. Springer, 1972).

19. morse, S. J. "Perfecting the Parents: A Family Romance Resistance" [«Τελειοποιώντας τους Γονείς:

Μιά Αντίσταση στο Οικογενειακά ΕΙδύλλιο»] American Journal of Orthopsychiatry [Αμερικανική 'Επιθεώρηση

Όρθοψυχιατρικής], 3, 410, 1973.

20. Συνδιάσκεψη Κλινικής Tavistock/Γνστιτούτου Nathan Ackerman γιά τήν Οικογενειακή Θεραπεία, έ
λαβε χώρα στήν Αμερικανική Σχολή, Λονδίνο, Ιούλιος 1974.

21. ROSENBERG, P. & CHILGREN, R. "Sex Education Discussion Groups in a Medical Setting" [«Όμάδες Συζήτησης

Σεξουαλικής Διαπαιδαγώγησης σ' ένα Ιατρικό Περιβάλλον»], International Journal of

Group Psychotherapy [Διεθνής Επιθεώρηση Όμαδικής Ψυχοθεραπείας], 23, 23, 1973.

22. Ή Δρ. Elizabeth Stanley, μιά Βρετανίδα Ιατρός, ή δποία επέστρεψε πρόσφατα στή Βρετανία μετά άπο παραμονή μερικών

έτών στϊς ΗΠΑ οπου μελέτησε τϊς πιο ενεργητικές μεθόδους τής σεξουαλικής έπανεκπαίδευσης καϊ θεραπείας, έχει
άρχίσει νά παρουσιάζει αύτές τϊς ιδέες σέ βρετανικές ιατρικές σχολές καϊ άλλους επαγγελματικούς όργανισμούς.
23. Αρκετές ταινίες μέ θέμα τά προβλήματα κατά τή λήψη συνεντεύξεων δταν είναι άνάγκη νά συζητηθούν σεξουαλικά
προβλήματα, είναι διαθέσιμες μέσω: Films Division, Ortho Pharmaceutical Ltd., Sa under ton, High Wycombe, Bucks.
HP14 4HJ. Συνιστάται ιδιαιτέρως ή ταινία «Σεξουαλικότητα καϊ Επικοινωνία», στήν όποία ό Δρ. Avinoam Chernick κα\ ή
Δρ. Beryl Chernick εναλλάσσονται στούς ρόλους τού ιατρού και τού άσθενή πού συζητούν σεξουαλικά προβλήματα.
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 459

15. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ, ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ TQN ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΩΝ

1. WELLS, R, Α., DILKES, Τ. C. & TRIVELL1, Ν. "The Results of Family Therapy: A Critical Review of the Li

terature" [«Τά Αποτελέσματα τής Οικογενειακής Θεραπείας: Κριτική Ανασκόπηση τής Βιβλιογραφίας»], Family Process
[Οικογενειακή Διεργασία], 11, 189, 1972.

2. LANGSLEY, D. G. et al. "Family Crisis - Results and Implications" [«Οικογενειακή Κρίση - Αποτελέσμα
τα και'Επαγωγές»], Family Process [Οικογενειακή Διεργασία], 7, 145, 1968.

LANGSLEY, D. G. et al. "Follow-up Evaluation of Family Crisis Therapy" [«Αξιολόγηση τής Θεραπείας τής ΟΙκογενειακής

Κρίσης κατά τήν Επανεξέταση»] American Journal of Orthopsychiatry [Αμερικανική Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής],

39, 753, 1969.

3. GURMAN, Α. S. "The Effects and Effectiveness of Marital Therapy: A Review of Outcome Research"

[«Τά Αποτελέσματα καϊ ή Αποτελεσματικότητα τής Συζυγικής Θεραπείας: Ανασκόπηση τής "Ερευνας τών
Αποτελεσμάτων»], Family Process [Οικογενειακή Διεργασία], 12,145, 1973.

4. FRIEDMAN, Α. S. et al. Βλ. Υποσημείωση 19, Δέκατο Κεφάλαιο.

5. BOWEN, Μ. "Family Psychotherapy" [«Οικογενειακή Ψυχοθεραπεία»], American Journal of Orthopsy

chiatry [Αμερικανική Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 31, 40, 1961.

6. MACGREGOR, R. et aS. Βλ. Υποσημείωση 12, Δέκατο Κεφάλαιο.

7. RACHMAN, S. Η. "The Effects of Psychotherapy" [«Τά Αποτελέσματα τής Ψυχοθεραπείας»] στο

EYSENCK, Η. J. (έπιμ.). The Handbook of Abnormal Psychology [Το 'Εγχειρίδιο τής Παθολογικής
Ψυχολογίας] (Σαν Ντιέγκο, έκδ. Knapp, 1973' Λονδίνο, έκδ,Pitman, 1960, 2η έκδοση, 1973), p. 808. Ό Eysenck θεωρεί
άκόμη αύτον τον τύπο ώς μιά άποδεκτή εκτίμηση τής πιθανότητας «αυθόρμητης» βελτίωσης (προσωπική έπικοινωνία), άν
καϊ έδώ επεκτείνεται πολύ πέρα ώπδ τά χρονικά διαστήματα τού άρχικοΰ υλικού στο όποιο βασίστηκε ό τύπος. ΟΙ
μετρήσεις πού αντλήθηκαν κατ' αύτο τον τρόπο δέν πρέπει έπομένως νά ληφθούν πολύ σοβαρά υπόψη, άλλά υποδηλώνουν
δτι εάν τά άποτελέσματα πού υποστηρίζεται δτι προέκυψαν άπο τις κοινές παρεμβάσεις είχαν επιβεβαιωθεί μέσω σύγκρισης
μέ ένδεδειγμένες όμάδες έλέγχου, θά ήταν πράγματι πολύ σημαντικά.

8. SOLOMON, Μ. L. "Family Therapy Drop-outs: Resistance to Change" [«Διακοπές στήν Οικογενειακή Θεραπεία: Αντίσταση στήν
Αλλαγή»], Canadian Psychiatric Association Journal [Επιθεώρηση τής Καναδικής Ψυχιατρικής "Ένωσης], 14, 21,
1969.
9. MALAN, D. Η. "Therapeutic Factors in Analytically Oriented Brief Psychotherapy" [«Θεραπευτικοί Παράγοντες στήν
Αναλυτικά Προσανατολισμένη Βραχεία Ψυχοθεραπεία»] στο GOSLING, R. (έ- πιμ.) Support, Innovation and
Autonomy [Υποστήριξη, Καινοτομία καϊ Αυτονομία] (Νέα Υόρκη, έκδ. Harper & Row, 1973' Λονδίνο, έκδ. Tavistock,
1973).

10. BOWEN, Μ. "Principles and Techniques of Multiple Family Therapy" [«Αρχές και Τεχνικές τής Όμαδι
κής Θεραπείας Πολλών Οικογενειών»] στο BRADT, Χ Ο. & ΜΟΥΝΙΗΑΝ, Ο. Χ (έπιμ.) Systems Therapy—Selected

Papers [Θεραπεία Συστημάτων - Επιλεγμένα Αρθρα]. Βλ. Δέκατο Τρίτο Κεφάλαιο, Υποσημείωση 1.
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 460

HATFIELD, F. Ε. S. "A System of Family Therapy Suitable for Use by Family Doctors in General Practice" [«Σύστημα
Οικογενειακής Θεραπείας Κατάλληλο γιά Χρήση άπό Οικογενειακούς Ιατρούς στά 'Ιατρεία τους»]. Σε αύτή τήν έργασία
(άδημοσίευτη, άλλά άντίγραφα αυτής είναι διαθέσιμα άπό τόν Δρ. Hatfield, 212, High Street, Ongar, CM5 9JI, Essex)
περιγράφονται βραχυπρόθεσμες τεχνικές βασισμένες στις εννοιες τοΰ Bowen καϊ κατάλληλες γιά χρήση έντός τών όρίων
μίας συνηθισμένης Ιατρικής έξέτασης, καθώς καϊ μακροπρόθεσμες θεραπείες.

11. HEARD, D. Η. "Crisis Intervention Guided by Attachment Concepts—a Case Study" [«Παρέμβαση στην
Κρίση Καθοδηγούμενη άπό τις Έννοιες τής Προσκόλλησης-Μελέτη Περιστατικού»], Journal of

the Association of Child Psychology and Psychiatry ['Επιθεώρηση τής "Ενωσης Παιδοψυχολογίας καϊ
Παιδοψυχιατρικής], 15, 111,1974.

Βλ. έπίσης: ARGLES, P. & MACKENZIE, Μ. "Crisis Intervention with a Multi-problem Family—a Case Study"
[«Παρέμβαση στήν Κρίση σέ μια Πολυπροβληματική Οίκογένεια-Μελέτη Περιστατικού»] Journal of Child Psychology
and Psychiatry [Επιθεώρηση Παιδοψυχολογιας καϊ Παιδοψυχιατρικής],

11, 187, 1970.

12. CAPLAN, G. Principles of Preventive Psychiatry [Αρχές τής Προληπτικής Ψυχιατρικής], (Νέα Υόρκη,
έκδ. Basic Books, 1964* Λονδίνο, έκδ. Tavistock, 1964).
13. CROWE, Μ. Χ "Conjoint Marital Therapy: Advice or Interpretation?" [«Κοινή Συζυγική Θεραπεία: Συμ
βουλή ή Ερμηνεία;»], Journal of Psychosomatic Medicine ['Επιθεώρηση τής Ψυχοσωματικής Ιατρικής], 17, 309, 1973.

14. CROWE, Μ. J. "Problems and Solutions in Conjoint Marital Therapy" [«Προβλήματα καϊ Λύσεις στήν
Κοινή Συζυγική Θεραπεία»]. Ανοικτή Διάλεξη στό Ινστιτούτο Ψυχιατρικής, Λονδίνο, 6 Νοεμβρίου 1974 (άδημοσίευτη).

15. CROWE, Μ. Χ δ.π,

16. WEAKLAND, J. Η., FISCH, R„ WATZLAWICK, P. & BODIN, A. M. "Brief Therapy: Focussed Problem Reso
lution" [«Βραχεία Θεραπεία: Εστιασμένη Επίλυση Προβλημάτων»] Family Process [Οικογενειακή Διεργασία]. 13, 141,

1974.

16. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΕΝΟΣ ΣΥΝΔΡΟΜΟΥ:

ΣΧΟΛΙΚΗ ΦΟΒΙΑ

1. JOHNSON, Α. Μ. et al. "School Phobia" [«Σχολική Φοβία»] American Journal of Orthopsychiatry [Αμερι

κανική Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 11, 702, 1941.

2. warren, W. "Acute Neurotic Breakdown in Children with Refusal to Go to School" [«"Οξεία Νευρωτική

Κατάρρευση σέ Παιδιά μέ Αρνηση Σχολικής Φοίτησης»] Archives of Diseases of Childhood [Αρχεία Διαταραχών τής

Παιδικής Ηλικίας], 18, 266, 1948.

3. Hersov, L. Α. "Persistent Non-Attendance at School" [«Επίμονη Απουσία άπο το Σχολείο»] Journal of

Child Psychology and Psychiatry [Επιθεώρηση Παιδοψυχολογίας και Παιδοψυχιατρικής], 1, 130, 1960.

4. coolidce, J. c.s Hahn, ρ, B. & Peck, a. L. "School Phobia: Neurotic Crisis or Way of Life?" [«Σχολική
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 461

Φοβία: Νευρωτική Κρίση ή Τρόπος Ζωής;»] American Journal of Orthopsychiatry [Αμερικανική Επιθεώρηση

Όρθοψυχιατρικής], 27, 296, 1957.

5. Kahn, J. Η. & Nursten, J. P. "School Refusal: A Comprehensive View of School Phobia and Other Fail
ures of School Attendance" [«Σχολική Αρνηση: Συνοπτική Αποψη τής Σχολικής Φοβίας καί Αλλων Αποτυχιών τής
Παρουσίας στο Σχολείο»] American Journal of Orthopsychiatry [Αμερικανική Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 32,
707, 1962.

6. Davidson, S. "School Phobia as a Manifestation of Family Disturbance" [«Ή Σχολική Φοβία ώς 'Εκδή

λωση τής Οικογενειακής Διαταραχής»], Journal of Child Psychology and Psychiatry [Επιθεώρηση Παιδοψυχολογίας

και Παιδοψυχιατρικής], 1, 270, 1961,

7. BOWLBY, J. Attachment and Loss: Vol 2 [Προσκόλληση κι Απώλεια: 2ας Τόμος] (Νεα Υόρκη, έκδ. Ba

sic Books, 1973· Λονδίνο, έκδ. Hogarth, 1969, 1973). Βλ. ιδίως το 18° Κεφάλαιο.

8. malmquist, C. P. "School Phobia: A Problem in Family Neurosis" [«Σχολική Φοβία: 'Ένα Πρόβλημα

στήν Οικογενειακή Νεύρωση»] Journal of the American Academy of Child Psychiatry [Επιθεώρηση τής Αμερικανικής

Ακαδημίας Παιδοα^υχιατρικής], 4, 293, 1965.

9. Waldfogel, S., coolidge, J. C & hahn, P. B. "The Development, Meaning and Management of School

Phobia" [«Ή Ανάπτυξη, ή Σημασία καϊ. ό Χειρισμός τής Σχολικής Φοβίας»], American Journal of Orthopsychiatiy

[Αμερικανική Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 27 ,754, 1957.

10. LlPPMAN, Η. S. "School Phobia Workshop: Discussion" [«'Εργαστήριο Σχολικής Φοβίας: Συζήτηση»]

Amencan Journal of Orthopsychiatry [Αμερικανική Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 27, 776, 1957.

11. COOLIDGE, I C. et al. δ.π. (1957).

ί 12. THOMPSON, J. "Children's Fears in Relation to School Attendance" [«Φόβοι τών Παιδιών σέ Σχέση μέ \ τή Σχολική
Φοίτηση»], Bulletin of the National Association of School Social Workers [Ένημερωτι-
■ κχ\ Επιθεώρηση τής Εθνικής "Ένωσης Σχολικών Κοινωνικών Λειτουργών], Σεπτ. 1948.
ί 13. GOLDBERG, Τ. Β. "Factors in the Development of School Phobia" [«Παράγοντες στήν Ανάπτυξη τής : Σχολικής Φοβίας»],
Smith College Studies in Social Work [Μελέτες στην Κοινωνική Εργασία τοΰ
Κολεγίου Σμιθ], 23, 227, 1953.

14. HERSOV, L. Α. "Refusal to Go to School" [«Αρνηση Σχολικής Φοίτησης»], Journal of Child Psychology and Psychiatry

['Επιθεώρηση Παιδοψυχολογίας καί Παιδοψυχιατρικής], jf, 137, 1960.

j 15. WALDFOGEL, S. et al. δ.π. (1957).

j
16. HERSOV, L. Α., βλ. Υποσημείωση 14.

17. KAHN, J. Η. & NURSTEN, J. P., δ.π. (1962).

j 18. COLM, H. C. "Phobias in Children" [«Φοβίες στά Παιδιά»], Psychoanalysis and Psychoanalytic Review
■j
i [ψυχανάλυση κα\ Ψυχαναλυτική Επιθεώρηση], 46, 65, 1959.
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 462

J 19. LEVENSON, Ε. A. "The Treatment of School Phobia in the Young Adult" [«Ή Θεραπεία τής Σχολικής Φοβίας σέ Νεαρούς

Ενήλικους»] American Journal of Psychotherapy [Αμερικανική Επιθεώρηση

Όρθοψυχιατρικής], 15, 539, 1961.

20. LEVENTHAL, Τ. "Self-image in School Phobia" [«Ή ΕΙκόνα τοΰ Έαυτοϋ στή Σχολική Φοβία»], Ameri
can Journal of Orthopsychiatry [Αμερικανική 'Επιθεώρηση Όρθοψυχιατρικής], 34, 685, 1964.

21. RADIN, S. S. «Psychodynamic Aspects of School Phobia" [«Ψυχοδυναμικές Πτυχές τής Σχολικής Φο~ I βίας»]
Comprehensive Psychiatry [Περιεκτική Ψυχιατρική], 8, 119, 1967.

22. WlNNICOTT, D. W. "Primary Maternal Preoccupation" [«Πρωταρχική Μητρική Ενασχόληση»] στο Collected Papers:
Through Pediatrics to Psychoanalysis [Συλλογή Αρθρων: Από τήν Παιδιατρική στήν Ψυχανάλυση] (Νέα Υόρκη,
έκδ. Basic Books, 1975' Λονδίνο, έκδ. Tavistock, 1958).
23. Σέ πρόσφατο έργο του πού μνημονεύσαμε ήδη (βλ. Υποσημείωση 7) ό Bowlby εκφράζει μιά άποψη πού είναι πολύ
παρόμοια άπό μερικές απόψεις, άν και διαφορετική άπό άλλες. Χρησιμοποιώντας τήν λέξη «προσκόλληση» μ' εναν
αύστηρά προσδιορισμένο τρόπο, βασισμένο στήν έθολογική αντίληψη ότι τά άνώριμα μέλη πολλών ειδών,
συμπεριλαμβανόμενου τοΰ άνθρωπου, έχουν μιά έγγενή τάση πού διευκολύνει τήν επιβίωση, νά διατηροϋν δηλαδή τήν
έγγύτητα μέ τους ενήλικους πού τά φροντίζουν (συνήθως ή ιδίως μέ τή μητέρα), ό Bowlby θεωρεί τή συνηθέστερη μορφή
«σχολικής φοβίας» ώς μιά άντίδραση σ' έναν γονέα, ό όποιος «... διακατέχεται άπό έντονο άγχος γιά τή διαθεσιμότητα τών
δικών τοΰ προσώπων προσκόλλησης και άσυνείδητα ... αντιστρέφει τήν φυσιολογική σχέση γονέα-παιδιοΰ, όπαιτώντας
άπό τό παίδι νά αναλάβει τό ρόλο τοΰ γονικού προσώπου και υιοθετώντας ό ίδιος τό ρόλο τού παιδιού. *Έτσι αναμένεται
άπό τό παιδί νά φροντίσει τό γονέα κι ό γονέας επιζητά τή φροντίδα κάι τήν παρηγοριά τοϋ παιδιού. Κατά κανόνα ή
αντιστροφή είναι συγκαλυμμένη, Ή μητέρα ισχυρίζεται δτι τό πρόσωπο πού εχει ειδική άνάγκη γιά φροντίδα κα\ προστα-
σία, καϊ. τήν λαμβάνει, είναι τό παίδι...» (σελ. 265-266) Ό Bowlby υπογραμμίζει τή γονική προσκόλ-
ληση, φαινόμενο πού σύμφωνα μέ τήν έμπειρία μου σίγουρα είναι πραγματικό, άλλά δέν προσδίδει αρκετή σημασία στήν
άντιστροφή, ή όποία οδηγεί μέσω τής προβλητικης ταυτοποίησης σέ μιά διπλή αντιστροφή. Γιά ένα παίδι είναι άρκετά δύσκολο
νά πρέπει νά υποστηρίζει ένα φοβίσμε'νο, εξαρτημένο γονέα, άλλά επιπρόσθετα σ' αύτή τήν έπιβάρυνση υπάρχει κα\ ή απαίτηση
νά διαστρεβλώνεται ή κατάσταση* ή εξάρτηση τοϋ γονέα όχι μόνον επιδεικνύεται έναλλακτικά καϊ άπωθεϊται, άλλά απο-
δίδεται επίσης στο παιδί, δημιουργώντας μία παθολογία έντελώς διαφορετικού είδους. Το παιδϊ δέν μπορεΧ βέβαια νά
άπογαλακτισθεί άπο τή δική του προσκόλληση, -καθώς έχει ύποστει πλήρη σύγχυση σχετικά μέ το πού τελειώνει ή δική του
προσκόλληση καϊ πού αρχίζει αύτή τών άλλων. Επίσης, όταν μέ τή σειρά του γίνει γονέας, θά διαιωνίσει το πρόβλημα καϊ θά
είναι άνίκανος νά βοηθήσει το παιδί του νά προσδιορίσει, νά άντιμετωπίσει καϊ νά κυριεύσει τήν ίδια πρόκληση.
'Επίσης, ό Bowlby υπερεκτιμά κατά τήν άποψη μου τά ρόλο τών πραγματικών φόβων, πού βασίζονται σέ υπαινιγμούς
ασθένειας καϊ σέ απειλές νά εγκαταλείψουν τήν οικογένεια ή νά αυτοκτονήσουν πού έκφράζουν οι γονείς, στή γένεση τέτοιων
φοβικών καταστάσεων. Παρότι αύτοϊ οί παράγοντες είναι σημαντικοϊ καϊ εχει άναμςπβόλως παραμεληθεί ή διερεύνηση τους,
αύτή ή γονική συμπεριφορά γίνεται καλύτερα κατανοητή ώς μέρος τοϋ γενικού προτύπου ελέγχου καϊ χειραγώγησης πού
χαρακτηρίζει όλα τά μέλη τέτοιων οικογενειών, όπως έχω υπογραμμίσει σ' αύτο τό κεφάλαιο. Είναι ενδιαφέρον ότι το κύριο
παράδειγμα πού παραθέτει ό Bowlby (σελ. 274-276) γιά νά ύποστη- ρίξει αύτο το στοιχείο τών άπόψεών του (Βλ.: ARGLES,
P. & MACKENZIE, Μ. "Crisis intervention with a Multi-Problem Family: A Case Study" [«Παρε'μβαση στήν Κρίση σέ μιά
Πολυπροβληματική Οίκογε'νεια: Μελέτη Περιστατικού»] Journal of Child Psychology and Psychiatry [Επιθεώρηση Παι-
δοψυχολογίας καϊ Παιδοψυχιατρικής], 11, 187, 1970) στην πραγματικότητα υποστηρίζει τή δική μου άποψη εξίσου καθαρά.
01 θεραπευτές έλαβαν το μέτρο, τά όποιο, όπως διευκρινίζουν, ήταν ασυνήθιστο γι αύτούς σέ τέτοια περιστατικά, νά θέσουν
 Υποσημειώσεις καϊ Παραπομπές 463

ενα χρονικό δριο (τρεις μήνες) στή θεραπεία, καϊ ξεκαθάρισαν άπο τήν αρχή οτι οι Τοπικές Αρχές δέν θά παρεμποδίζονταν νά
προβούν σέ έναλλακτικές ενέργειες έάν δέ συνεχιζόταν ή παρουσία τών παιδιών στο σχολείο. ~Ετσι εΙσήγαγαν τή δομή, τον
έλεγχο καϊ τά όρια σέ μιά χαοτική κατάσταση, όπως στά έπιτυχημένα περιστατικά πού περιγράφονται έδώ, καϊ έπιπρόσθετα
παρείχαν άξιόπιστη ύποστήριξη. Σέ αύτή τήν πτυχή τών φοβικών διαταραχών καϊ τής θεραπείας τους δίνεται έλάχιστη
προσοχή μέ τϊς ιδέες τοϋ Bowlby· ό πατέρας άντιμετωπίζεται σχεδόν εξολοκλήρου ώς ένα ύποκατάστατο πρόσωπο
προσκόλλησης άντϊ νά θεωρείται ένας γονέας μ' έναν καθορισμένο ρόλο, ό οποίος είναι έντελώς διαφορετικός και συ-
μπληρωματικός ώς προς αύτόν τής μητέρας.

24. KENNEDY, W. Α. "School Phobia: Rapid Treatment of Fifty Cases" [«Σχολική Φοβία: Ραγδαία Θερα
πεία Πενήντα Περιστατικών»], Journal of Abnormal Psychology [Επιθεώρηση Παθολογικής Ψυχολογίας], 70, 285, 1965.

25. FROMMER, Ε. Α. "Treatment of Childhood Depression with Antidepressant Drugs" [«Θεραπεία τής
Παιδικής Κατάθλιψιης μέ Αντικαταθλιπτικά Φάρμακα»], British Medical Journal [Βρετανική Ιατρική Επιθεώρηση], 1, 729,

1967.

26. Θά ήθελα νά εύχαριστήσω έκείνους τούς συναδέλφους, έκπαιδευτικούς καϊ ύπαλλήλους σχολικής
πρόνοιας πού πρόσφεραν γενναιόδωρα βοήθεια κατά τήν επανεξέταση. Ιδίως τήν κ. Moger καϊ τον κ. Terry τοϋ Τέταρτου
Τομέα τής Σχολικής Διεύθυνσης Κεντρικού Λονδίνου, άπο τήν περιοχή τών
οποίων παραπέμφθηκαν τά περισσότερα περιστατικά. Θά ήθελα επίσης -νά ευχαριστήσω τους συνθεραπευτές μου, -
ψυχιατρικούς κοινωνικούς λειτουργούς, γιά τή βοήθειά τους τόσο στή διαδικασία τής θεραπείας δσο και σέ συζητήσεις τών
εμπλεκόμενων ζητημάτων, ιδίως τήν P. Goldblatt, τή συν- θεραπεύτριά μου στήν «εξαίρεση πού άποδείχτηκε κανόνας», και
τήν αείμνηστη κ. P. Α. Brierley, μέ τήν όποια όλοκλήρωσα τό μεγαλύτερο μέρος τοΰ μεταγενέστερου έργου γιά τή σχολική
φοβία. Είμαι επίσης ευγνώμων στήν τελευταία γιά τήν άδεια της νά χρησιμοποιήσω τμήμα άπό τό άδημο- σίευτο ερευνητικό
ύλικό της.

27. Ή περίοδος επανεξέτασης ενός άγοριοϋ δμως περιορίστηκε σ' ενα χρόνο, μέ τήν παρέλευση τοΰ ο
ποίου ή οικογένεια μετακόμισε κάι χάθηκαν τά Γχνη της. Στή διάρκεια αύτοϋ τοϋ έτους ή φοίτησή του ήταν κανονική.

28. RODRIGUEZ, Α., RODRIGUEZ, Μ„ & EiSENBERG, L., "The Outcome of School Phobia: A Follow-up Study
based on 41 Cases" [«Ol 'Επιπτώσεις τής Σχολικής Φοβίας: Μιά Μελέτη Βασισμένη στήν Επανεξέταση 41

Περιστατικών»], American Journal of Psychiatry [Αμερικανική 'Επιθεώρηση Ψυχιατρικής], 116, 540, 1959.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α

1. von Bertalanffy, L., General Systems Theory [Θεωρία Γενικών Συστημάτων] (Νέα Υόρκη: Braziller, 1968).
 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
A
190,198 Crowe, M., 148-151, 321, 330, 331
Ackerman, Ν,, 201, 330, 421-422 Βλέπε Συμπεριφοριστικές τεχνικές
Anthony, Ε. I, 34, 205, 267 Ardrey,
R., 96 D
Davidson, S., 334
Β
Davis, E. B„ 247
Balint, M., 147-148 Dias-Guerrero, R., 333
Bandura, Α., 68, 70
Dicks, H, 117-8,133, 137,138, 199
Bateson, G, 198, 422
θεωρία ταξινόμησης τών δεσμών, 138-139 Durkin,
Beavin, X, 98
Η., 29
Beck, X C., 248
Beels, C. C., x, 201-205
Bell X E., 94, 200, 201, 205, 228
Ehrhardt, A, A„ 112, 114, 117 Βλέπε Φυλετική
Bennis, W. G., 29, 30
διμορφία Eisenberg, L·, 28 Eisler, R. M., 150
Berne, E., 221, 304
Erikson, R, 29, 30, 41, 411 Esterson, Α., 91, 198
Bernheira, 403
Eysenck, Η. X, 320 Ezriel, H., 413, 416
Bion, W., 29, 30, 413-416

Βλέπε Όμάδα ώς σύστημα Bloch, D. F

Α., χ, 248
Fairbarn, 133
Boszormenyi-Nagy, 1,199, 201, 263-264, 422 Ferber, Α., x,
Bowen, Μ., 6, 87, 196-198, 201, 241, 263, 267, 201-205
274, 276, 314, 320, 327, 422 Bowlby, X, 28, 68, Ferreira, A. J.,
70, 71, 169, 205, 258, 334, 421 Breen, D., 118, 132 92, 199 Fisch,
Brierley, P., 321-325, 331, 354 R., 215 Fleck,
πίνακας 15.2. 321-322 Brody, W.s S., 263
306 Bull, N., 96, 101 Burrow, T., 413 Flourens, 401
Bychowski, G., 247 Byng-Hall, X, 92, Fordham, M.,
133, 174, 199, 422 411
Foulkes, S. H., 34, 205, 268-271, 413-418
C Βλέπε Όμάδα ώς σύστημα
Caplan, G, 328, 411 Framo, Χ, 199, 201, 264, 274, 276, 422 Francis,

Charcot, X M., 403 Β., 150 Frommer, Ε. Α., 352

Charny, I. W, 120
Christmas, X, 247
Cobb, C. W., 247
Colm, H. C, 335
Cooklin, Α., 86-87, 172-174, 213, 422
Coolidge, X C., 333 Cooper, D., 91, 176, 177,