Yapılara etkiyen karakteristik yükler ve yük analizi

Yapıyı oluşturan duvar, döşeme, kiriş, kolon gibi elemanların kendi ağırlıkları; insan, eşya, kar, makine ağırlıkları; deprem, rüzgâr kuvvetleri gibi yapıyı zorlayan yüklerdir. Yükler yapı
elemanlarında yer değiştirmelere ve iç kuvvetlerin oluşmasına neden olur. Yüklerden oluşan iç kuvvetlere (moment, kesme, ..) ve yer değiştirmelere (yatay/düşey, dönme) yük
etkileri denir. Yapının güvenli olması için yük etkilerine dayanması gerekir. O halde yüklerin doğru belirlenmesi çok önemlidir. Ancak, yüklerin kesin değerlerini bilmek mümkün
değildir. Tartıldığı anda 75 kg olan bir insan her zaman 75 kg mıdır? Muhtemelen hayır. Daha hafif yada daha ağır da olabilir. Üretilecek 1 m3 betonarme betonunun kütlesi
agrega cinsine, donatının az-çok almasına, sıkıştırılma kalitesine bağlı olarak az yada çok değişir; kesin bir değer vermek mümkün değildir. Deprem, rüzgâr, kar gibi doğa
olaylarından kaynaklanan yükler de önceden tam doğru olarak bilinemez. Geçmişte olmuş deprem bilgileri, kar ve rüzgâr meteorolojik ölçümleri istatistiksel olarak değerlendirilir
doğruya en yakın ve olası yükler belirlenir. Bu yolla belirlenmiş yükler yönetmeliklerde verilir. Yönetmelilerde verilmiş, doğruya en yakın fakat olası yüklere karakteristik yükler
denir. Farklı tipteki her yükün G, Q, E, W, H ve T ile gösterilen simgesi vardır. Karakteristik yük tipleri ve simgeleri aşağıda verilmiştir:

G etkileri
Kalıcı (sabit, zati, öz, ölü) yükler: Yapı elemanlarının öz yükleridir.
•Döşeme ağırlığı ( döşeme betonu+tesviye betonu+kaplama+sıva).
•Kiriş ağırlığı.

Düşey yükler
•Duvar ağırlığı (dolgu malzemesi+bağlama harcı+sıva).
•Kolon ağırlığı.

Q etkileri Hareketli yükler: Yapı elemanına zaman zaman etkiyen ve yer değiştiren statik yüklerdir.
•Eşya yükleri.
•İnsan yükleri.
•Kar yükü.
E etkisi Yatay yükler: Yapıya yatay olarak etkidiği varsayılan statik veya dinamik yüklerdir.
•Deprem yükü.
W etkisi •Rüzgâr yükü.
•Toprak itkisi
H etkisi •Sıvı yükü.

Diğer yükler: Yukarıdaki yük tipleri dışında kalan yüklerdir.

•Sıcaklık farkından oluşan yük.
•Büzülme ve sünmeden oluşan yük.
T etkileri
•Farklı oturmalardan oluşan yük
•Buz yükü.
•Patlama yükü, dalga yükü, montaj yükü

Karakteristik yüklerin değerleri yönetmeliklerde verilmiştir:

TS 498-1997 , TS ISO 9194-1997 : Kalıcı yükler, hareketli yükler, kar, buz ve rüzgâr yükleri, toprak itkisi.
Deprem Yönetmeliği-2007: Deprem yükleri.
TS 500-2000: Büzülme, sünme, sıcaklık farkı etkileri.
Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 131
 Yük katsayıları ve yük birleşimleri (TS 500-2000) TS 500-2000, Sayfa 17-18

Yönetmeliklerde verilmiş yükler karakteristik yüklerdir. Bu yüklerden oluşan yük etkileri (iç kuvvetler, yer değiştirmeler) de karakteristik olur. Yük etkilerinin karakteristik
değerleri yerine; hesaplarda Tasarım etkileri ve birleşimleri kullanılır. Tasarım etkileri; karakteristik etkilerin yük katsayıları ile çarpılması ve birleştirilmesi ile belirlenirler.
Birden çok tasarım etkisi vardır. Çünkü yüklerin tümü yapıya aynı anda etkimez, farklı zamanlarda farklı yükler etkir. Bu yolla çok sayıda yük senaryosu oluşturulur, ne
zaman hangi yük etkirse etkisin yapının güvenliği sağlanmaya çalışılır. TS 500-2000 de tanımlı yük katsayıları ve birleşimleri (yük senaryoları) aşağıda verilmiştir.

Yalnız düşey yükler için Deprem etkin ise: Rüzgâr etkin ise:
(deprem ve rüzgârın etkin Fd=1.4G + 1.6Q Fd=1.4G + 1.6Q
NOT: Sıvı basıncı etkisinin
olmadığı durumlarda): Fd=1.0G + 1.2Q + 1.2T Fd=1.0G + 1.2Q + 1.2T bulunması durumunda ,
Fd=1.0G + 1.0Q + 1.0E Fd=1.0G + 1.3Q +1.3W bu etki 1.4 ile çarpılır ve
Fd=1.4G + 1.6Q Fd=1.0G + 1.0Q - 1.0E Fd=1.0G + 1.3Q - 1.3W içinde Q etkisi görülen tüm
Fd=0.9G + 1.3W birleşimlere eklenir.
Fd=1.0G + 1.2Q + 1.2T Fd=0.9G + 1.0E
Fd=0.9G - 1.0E Fd=0.9G - 1.3W

Deprem anında kuvvetli bir rüzgârın da esmesi çok düşük bir olasılıktır. Ekonomik nedenle; bir yapıya aynı anda hem depremin hem de rüzgârın etkimeyeceği
varsayılır (Deprem Yönetmeliği-2007, Madde 2.2.2.4). Deprem ve rüzgâr yüklerinden hangisi daha elverişsiz ise o dikkate alınır. Türkiye’de normal yapılarda
genelde deprem etkin olur. Gökdelen türü yapılarda ve hafif çatılı çelik yapılarda rüzgâr etkileri de önemlidir.

G, Q, E, W, H, T harfleri yük tipinin simgesidir, yükün değeri değildir. Büyük harf yerine küçük harfler de kullanılabilir. Fd ye tasarım etkisi denir, karakteristik yük etkilerinin
yük katsayıları ile çarpılıp birleştirilmesi ile hesaplanır.

Örnek: Deprem ve rüzgâr etkisinde olmayan bir yapının bir kolonunun bir kesitinde karakteristik sabit yükten 700 kN eksenel, 170 kNm moment, 60 kN kesme kuvveti
oluştuğunu; karakteristik hareketli yükten de 300 kN eksenel, 80 kNm moment ve 25 kN kesme kuvveti oluştuğunu varsayalım. Bu durumda:

Ng=700 kN, Mg=170 kNm, Vg=60 kN (karakteristik sabit yük etkileri)

Nq=300 kN, Mq=80 kNm, Vq=25 kN (karakteristik hareketli yük etkileri)

ile gösterilir. Kolonun bu kesitinde tasarım etkileri Fd=1.4G + 1.6Q birleşiminden hesaplanmalıdır. Çünkü , sadece sabit(G) ve hareketli(Q) yük etkisi vardır, deprem(E),
rüzgâr (W) veya diğer yükler(T) etkisi yoktur. Bu nedenle kolonun aynı kesitindeki tasarım etkileri:

Nd =1.4 . 700+1.6 . 300 = 1460 kN

Md =1.4 . 170+1.6 . 80 = 366 kNm
Vd =1.4 . 60+1.6 . 25 = 124 kN

olarak hesaplanır. Kolonun boyutlandırılmasında bu tasarım değerleri kullanılır, karakteristik yük etkileri kullanılmaz.

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 132
 Sabit yükler
TS ISO 9194-1997 Ek A ve Ek B tablolarında inşaatlarda kullanılan malzemelerin
karakteristik yoğunlukları(kütleleri) verilmiştir. Bu tablolar yardımıyla döşeme, kiriş,
duvar gibi elemanların karakteristik sabit yükü belirlenir. Sabit yük G veya g ile
gösterilir.
Hareketli yükler
İnsan yükü, eşya ağırlıklar, kar yükü, depolanmış malzeme gibi yüklerdir. TS 498-1997
Çizelge 7 de konut odaları, balkon, merdiven, kütüphane ve birçok farklı amaçla
kullanılan döşemelerde alınması gereken karakteristik hareketli yükler tanımlanmıştır.
Döşeme karakteristik hareketli yükü bu çizelgeden alınır. Hareketli yük Q veya q ile
gösterilir.

TS ISO 9194-1997 Ek A dan bazı yoğunluklar: TS 498-1997 den bazı hareketli yükler:
yoğunluk tasarım yükü kN /m2
(kg/m3) ( kN/m3) Çatı döşemesinde 1.5
Betonarme betonu 2500 25.0 Konut odalarında 2.0
Tesviye betonu 2200 22.0 Konut koridorlarında 2.0
Sıva (kireçli çimento harcı) 2000 20.0 Konut merdivenlerinde 3.5
Mermer 2700 27.0 Sınıflar, anfiler, poliklinik odalarında 3.5
Meşe ağacı 690 6.9
Konut merdivenleri sahanlıklarında 3.5
Kayın ağacı 680 6.8
Konut balkonlarında 5.0
Isı yalıtımlı gazbeton 600 6.0
Dolu tuğla duvar1 1900 19.0 Tiyatro ve sinemalarda 5.0
Boşluklu tuğla duvar1 1450 14.5 Kütüphane, arşiv döşemelerinde 5.0
Gazbeton dolgu duvar1 700 7.0 Hastane, okul, büro merdivenlerinde 5.0
Gazbeton taşıyıcı duvar1 1300 13.0 Büro, hastane, okul, sinema koridorlarında 5.0
Granit taş duvar1 2800 28.0 Garajlarda(en fazla 2.5 t olan araçlar için) 5.0
1
Tribünlerde(ayakta) 7.5
Harç dahil, sıva ve kaplama hariç.

Yönetmelikte verilen değer=Kütle
Yönetmelikte verilen ve
Projede alınacak Projede alınacak değer
değer=ağırlık
Yük karakteristiktir. Öngörülenin çok
üstünde olma riski vardır !

Bir malzemenin yoğunluğu yönetmelikte bulanamazsa aşağıdakilerden biri yapılır:

a)Malzemeyi oluşturan ve yönetmelikte mevcut olan malzeme yoğunlukları ile analiz
yapılır.
b)Malzemeyi üreten firmanın internet sayfasından gerekli bilgiler alınır.
c)Malzeme tartılır, yoğunluğu belirlenir.
Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 133
Örnek: Döşeme yükü analizi
Bir konutun salon döşemesinin katmanları verilmiştir. Döşemenin karakteristik sabit ve hareketli yüklerini belirleyiniz.

ÇÖZÜM:

Mermer kaplama 2 cm Döşeme 0.10 . 25 = 2.50 kN/m2

Tesviye 0.05 . 22 = 1.10 “
Tesviye 5 cm Kaplama 0.02 . 27 = 0.54 “
Sıva 0.02 . 20 = 0.40 “
Döşeme betonarme betonu 10 cm ----------------------------------------

sabit yük g = 4.54 “

Sıva 2.0 cm
hareketli yük q = 2.00 “

Örnek: Duvar yükü analizi

Betonarme bir yapının dış dolgu duvarları 25 cm gazbeton ile örülecektir. Dış sıva 2 cm, iç sıva 1.5 cm olacaktır. Sıva olarak kireçli
çimento harcı kullanılacaktır. Duvarın 1 m2 lik alanının ağırlığını bulunuz.

ÇÖZÜM:
•Duvarda hareketli yük olmaz.
Gaz beton duvar 0.25 . 7 = 1.75 kN/m2 •Duvarlar oturdukları kirişe (nadiren döşemeye ) çizgisel yük olarak
1 m2 duvar . etkirler. Yapıdaki duvar yükseklikleri farklı olabilir. Bu nedenle, önce 1
Dış sıva 0.02 20 = 0.40 “
İç sıva 0.015 . 20 = 0.30 “ m2 lik duvarın g ağırlığı belirlenir. Duvar yüksekliği ile g çarpılır, kiriş
---------------------------------------------------------------------------------- çizgisel yükü kN/m cinsinden bulunur.
1. 5
25 1 m2 duvar için g =2.45 kN/m2
2
100 cm

Örnek: kiriş yükü analizi

Kesiti 25/50 cmxcm olan ve yukarıda analizi yapılan 2.6 m yüksekliğindeki duvarı taşıyan kirişin yükünü bulunuz.

ÇÖZÜM:
Kiriş bir çubuk (çizgisel) elemandır. Kendi ağırlığının ve üzerindeki duvarın oluşturacağı yük de çizgiseldir, birimi kN/m dir. Kirişin kendi sıvası dikkate alınmaz:

Kiriş öz yükü 0.25 . 0.50 . 25 = 3.10 kN/m Döşemeler genellikle kirişlere oturur. Döşemeden kirişe sabit ve
Duvar 2.45 . 2.6 = 6.37 kN/m hareketli yük de gelir. Döşemeler henüz işlenmediğinden, bu örnekte
------------------------------- döşeme yükü dikkate alınmamıştır. Sonraki konularda bu durum da
g = 9.47 kN/m örneklenecektir.

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 134
Kar yükü Detaylı bilgi için bakınız: http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu/index_dosyalar/DersDisiDers/KarYukuveCokenCatilar.pdf

Kar yoğunluğu çok değişkendir, tek değer vermek mümkün değildir. Normal kar yoğunluğu 100 -300 kg/m3 arasındadır. Sulu yağan kar 400-500 kg/m3 yoğunluğa varabilir. Buz
900-970 kg/m3 yoğunluğu ile sudan daha hafiftir ve suda yüzer. Eriyerek su halini aldığında 1000 kg/m3 olduğu düşünülürse iyi bir karşılaştırma yapılabilir.

Yeni yağmış, sulu

olmayan yumuşak kar: Yeni yağmış sulu yumuşak kar: Beklemiş sıkı kar: 300 kg/m3
100 kg/m3 400-500 kg/m3

Buz: 900-970 kg/m3.

Buz sudan hafiftir,bu nedenle
Eisberg suda yüzer, ancak en çok
%10 u su üstünde görülür. En az
Su: 1000 kg/m3
%90 ı su altındadır.

Büyük alanları kapatan pazaryeri; hangar, spor, sergi, kongre salonu,

süpermarket gibi yapıların çatıları kar yüküne karşı duyarlıdır. Kar
kalınlığının 15-20 cm yi aşması durumunda mutlaka temizlenmelidir. Bu
tür yapıların proje aşamasında kar temizleme planları da hazırlanmalıdır.

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 135
Kar, yapının çatı döşemesine etkiyen hareketli yük tipidir, Pk ile gösterilir. Yapının yapılacağı yere, yerin deniz seviyesinden yüksekliğine ve çatı eğimine bağlıdır.
TS 498-1997 madde 7 ve 8 e göre hesaplanır. Türkiye dört kar bölgesine ayrılmıştır. Yapının inşa edileceği il veya ilçenin kar yükü bölge numarası yönetmeliğin
14 - 18 sayfalarındaki çizelgeden alınır. Eğimli çatıdaki karın yükü çatı döşemesine etkiyen düzgün yayılı yüke dönüştürülür. Birimi kN/m2 dir.

Kar yükünün çatı planında dağılımı:

Kar çatının her yerinde olabilir.

Rüzgâr ve/veya güneşin etkisiyle kar çatının bir tarafında

hiç olmayabilir, diğer tarafında birikebilir.

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 136
 Kar yükü Pk1 Pk2 Pk3
Kar

Farklı eğim nedeniyle kar yükü aynı çatıda bölgesel olarak farklı olur.
Çok dik (büyük eğimli) çatılarda kar tutunamaz, rüzgâr ile savrulur veya
kayar. Çatıda kar olmaz. Dolayısıyla kar yükü çatı eğimine bağlıdır.

Eğim büyük
kar az

Eğim küçük
kar çok

Çatıda yer yer kar yığılması olabilir.

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 137
Kar yükü hesabı:

Türkiye’de kar yükünün nasıl hesaplanacağı TS 498-1997 de

belirtilmiştir. Çatının eğimini de dikkate alan Pk kar yükü bu
yönetmeliğe göre hesaplanır. Yönetmelikte verilen değerler
minimum değerlerdir. Mühendis yapının önemine, yerine ve çatının
tipine bağlı olarak yönetmelikte verilen değerleri artırmak
zorundadır.

Kar haritası ve kar bölgeleri

Türkiye dört kar bölgesine ayrılmıştır. I. bölge en az, IV bölge en çok
kar yağan bölgedir. Yönetmelikte kar bölgesi haritası ve ayrıca her il
ve ilçenin kar bölge numarasını içeren çizelge vardır.

Nasa, 02 Ocak 2002

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 138
Kar yükünün TS 498-1997 ile hesaplanması: Örnek:

TS 498-1997’e göre Pk kar yükü aşağıdaki bağıntılardan Eskişehir (merkez)’in denizden yüksekliği yaklaşık 800 m, Kars (merkez)’in, denizden yüksekliği yaklaşık
hesaplanır: 1800 m dir. Her iki şehirde çatı eğimi 330 olan bir yapı yapılacaktır. Çatı kar yükünün belirlenmesi
istenmektedir.
P k = m Pk0 Pk : Kar yükü hesap değeri(kN/m2)
α − 30 0 Pk 0 : Zati kar yükü (kN/m2)
m = 1−
40 0 m : Kar yükü azaltma değeri
0 ≤ m ≤1 α : Çatı örtüsünün eğimi (derece) TS 498-1997 ÇİZELGE 4: Pk0 değerleri (kN/m2)
Yapı yerinin Kar bölgesi no Yapı yerinin
denizden denizden
yüksekliği I II III IV yüksekliği
(metre) (metre)
0-200 0.75 0.75 0.75 0.75 0-200
Pk0 değeri, yapının deniz seviyesinden yüksekliğine ve kar 300 0.75 0.75 0.75 0.80 300
bölgesi numarasına bağlı olarak TS 498-1997 Çizelge 4 den 400 0.75 0.75 0.75 0.80 400
alınır. 500 0.75 0.75 0.75 0.85 500
600 0.75 0.75 0.80 0.90 600
Hiç kar yağmayan bölgelerde veya çatı altı sıcaklığı sürekli 700 0.75 0.75 0.85 0.95 700
120 C derecenin üstünde olan çatılarda Pk0 = 0 alınabilir. 800 0.80 0.85 1.25 1.40 800
900 0.80 0.95 1.30 1.50 900
00≤α≤900 geçerlidir. α≤300 durumunda m=1, α≥700 1000 0.80 1.05 1.35 1.60 1000
durumunda m=0 alınır. 1001-1500 0.90 1.15 1.50 1.80 1001-1500
>1500 0.95 1.20 1.55 1.85 >1500

TS 498-1997 ÇİZELGE 4: Pk0 değerleri (kN/m2)

Yapı yerinin Yapı yerinin
Kar bölgesi no
denizden denizden
yüksekliği yüksekliği
I II III IV
(metre) (metre)
Çözüm:
0-200 0.75 0.75 0.75 0.75 0-200
300 0.75 0.75 0.75 0.80 300
400 0.75 0.75 0.75 0.80 400
Çatı döşemesi
500 0.75 0.75 0.75 0.85 500 Kar Denizden kar yükü
Şehir
600 0.75 0.75 0.80 0.90 600 bölgesi yükseklik Pk=m Pk0
700 0.75 0.75 0.85 0.95 700 (kN/m2)
800 0.80 0.85 1.25 1.40 800
(m) α m Pk0 (kN/m2)
900 0.80 0.95 1.30 1.50 900 Eskişehir (merkez) II ∼800 330 0.925 0.85 0.79
1000 0.80 1.05 1.35 1.60 1000
1001-1500 0.90 1.15 1.50 1.80 1001-1500 Kars (merkez) IV ∼ 1800 330 0.925 1.85 1.71
>1500 0.95 1.20 1.55 1.85 >1500

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 139
 Kar yükünün tetiklediği göçmeler

Transvaal/Moskova yüzme havuzu çatısı (5000 m2):

Açılışı: Ekim 2002
Yıkılışı: 14 Şubat 2004
Can kaybı: 28
Yaralı: 110
Çatı: Betonarme+cam
Çökme nedeni: Proje hatası ve aşırı kar yükü.

Yıkılma anında aşırı kar yükü ve sıcaklık farkı (içerde 250 C, dışarda -200 C)
etkisindeydi. Kar yükü göçmeyi tetikledi, proje hatasını açığa çıkardı.

Çökmeden önce 15.02.2004 günü

Bad Reichenhall/Almanya buz pateni spor salonu

(48 mX75 m=3600 m2):
Açılışı: 1972
Yıkılışı: 02.01.2006
Can kaybı: 15
Yaralı: 34
Çatı: Ahşap kirişli düz

Çökme nedeni: Ahşap düz çatının kirişleri yanlış tutkal ile yapıştırılmıştı.
Geçen 34 yıl içinde tutkal özelliğini yitirmiş, kiriş ek yerleri en az 5
noktada zayıflamıştı. 02.01.2006 günü çatıda yaklaşık 30-40 cm sulu kar
vardı, toplam kar yükü 1800 kN civarındaydı. Bu yük göçmeyi tetikledi.

Çökmeden önce 02.01.2006 günü

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 140
Chorzow/Polonya sergi salonu çatısı (100x150=15 000 m2)
Açılışı: 2000
Yıkılışı: 28.01.2006
Can kaybı: 65
Yaralı: 170
Çatı: Kafes kiriş düz çatı
Çökme nedeni: Proje ve üretim hataları, bakımsızlık ve aşırı kar yükü.

Çelik aksamın bakımı ihmal edilmişti. Çökmeden önce, 2002 yılında çatıdan
somun cıvata gibi parçalar düşüyordu. Acil onarım gördü.

Çelik çatı biriken aşırı kar yüküne dayanamadı, aniden çöktü. Kar yüksekliği
50 cm civarındaydı. Çoğu kişi kurtarılmayı beklerken soğuktan donarak öldü.

Çökmeden kısa süre önce

28.01.2006 günü
Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 141
Basmanny kapalı pazaryeri çatısı (2000 m2)/ Moskova
Açılışı: 1974, yıkılışı: 23.02.2006, can kaybı: en az 63, Yaralı: 31, çatı: Çelik kafes
Çökme nedeni: Bakımı ihmal edilen çatının çelik kafes kirişlerinin korozyon sonucu zayıfladığı ve aşırı kar yüküne dayanamadığı bildirilmektedir.
Kış boyunca biriken yaklaşık 47 cm lik kar hiç temizlenmemişti. Üzerine 5-8 cm lik daha sulu kar yağması çökmeyi tetikledi.

23.12.2004, İndiana/ABD 10.03.2005, Süpermarket, Ebensee/Avusturya Süpermarket/Almanya, 07.02.2006

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 142
Eskişehir Kılıçoğlu Anadolu Lisesi spor salonu çatısı (28.80x43.68=1258 m2): Tam sıkılmamış cıvata ve dişleri
Dişleri sıyrılmış civata sıyrılmış küre
Açılışı: 2003, Yıkılışı: 25.01.2006, Can kaybı: Yok, Yaralı: Yok, Çatı: Çelik uzay kafes (Mero sistem taklidi).
Çökme nedeni: 25.01.2006 günü yaklaşık 35-40 cm kar vardı. Biriken kar çökmeyi tetikledi. Okulların tatil
olması faciayı önledi. Salon kullanılmaya başladığından beri çatı açılıyor, gökyüzü görülüyor, akıtıyor, çıt-çıt
sesler geliyor, onarılıyor fakat olay tekrarlanıyordu (salonu kullananların ifadesi). Projesinde ölçü ve analiz
hataları vardı. Hesaplar ile inşa edilen bağdaşmıyordu. Uygulama son derece gelişigüzel yapılmıştı. Mesnet
levhaları kolonlara ankre edilmemiş ve mesnet küreleri levha üstüne levha –yetmemiş- bir levha daha
eklenerek kolon dışında iğreti kaynatılmıştı. Kısa parça borular uç uca, kaçık eksenli ve özensiz kaynatılarak
borular oluşturulmuştu. Somunlarda pim yerine nokta kaynak kullanılmış, bazılarında kaynak dahi
yapılmamıştı. Cıvatalar kopmuş, ya cıvata ya da küre dişleri sıyırmış, borular kaynak yerinden kopmuş ve
burkulmuşlardı. Çatıdaki hasarlar göçme anından çok daha önce, kullanıma açıldığı gün, belki de montaj Kopmuş cıvata Kopmuş cıvata
sırasında, başlamıştı.

Özensiz kaynaklı boru kaynak Çok kısa boru parçaları uç

yerinden kopmuş uca kaynatılmış

Yerden toplanmış somunlar Pim yok, nokta kaynağı veya kaynaksız

Mesnet levhası ankrajsız, Levha üstüne levha, üstüne levha,

küre levha dışında küre kolon dışında

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 143
 Buz yükü

Ülkemiz betonarme yapılarında buz

yükü önemli değildir, çoğu kez
dikkate alınmaz. Saçaklarda buz
yükü oluşur. Büyük saçaklı
(konsollu) çatılarda, saçak kenarları
boyunca çizgisel buz yükü dikkate
alınır. Buz birim hacim ağırlığı 9
kN/m3 dir. TS 498-1997 de 7 kN/m3
olarak verilmektedir.

Açık hava ortamındaki kablolu

taşıyıcılarda buz yükü önemlidir. Buz
ile büyüyen yüzey rüzgâr yükünün
de artmasına neden olur. Buz yükü
kablo ağırlığından çok daha fazla
olur, kablonun kopmasına ve ana
taşıyıcıların yıkılmasına neden olur.

Buz
Kablo

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 144
 Rüzgâr yükü
Çok yüksek olmayan, normal yapılar için statik olduğu kabul edilen ve yapıya yatay etkiyen yüktür. TS 498-1997 madde 11.2.3 Rüzgâr hızının yükseklik ile değişimi
ve 11.3 e göre hesaplanır. Rüzgârın esiş yönünde çarptığı yapı yüzeylerinde basınç, terk ettiği arka yüzeylerde ve yalayıp
geçtiği yüzeylerde emme kuvveti oluşur. w ile gösterilen rüzgâr kuvvetinin birimi kN/m2 dir. Basınç veya emme kuvveti
rüzgârın hızına ve yapının geometrisine bağlıdır. Rüzgâr hızı belli bir yüksekliğe kadar artar sonra sabit kalır. TS 498-1997 ye
göre, 100 m yüksekliğe kadar rüzgâr kuvveti giderek artar iken, 100 m den sonra sabit kalır.

TS 498-1997 ye göre yapı cephelerine etkiyen rüzgâr yükünün hesabı:

w = cpq q: yüzeye yayılı rüzgâr basıncı veya emme (kN/m2)

cp:yapı yüzeyinin konumuna bağlı katsayı
V2
q= V: rüzgâr hızı (m/s)
1600 w: eşdeğer statik basınç veya emme kuvveti (kN/m2)
Teorik

cp katsayısı TS 498-1997, Çizelge 6 dan alınır. cp için çoğu yapıda aşağıdaki değerler geçerlidir:
w=(1.2 Sinα - 0.4) q
(basınç veya emme)
Normal yapılarda:
w=08 q w=0.4 q
cp =0.8 : Esiş yönüne dik duran ve rüzgârın çarptığı yüzeylerde (basınç) (emme)
(basınç)
cp =0.4 : Rüzgârın terk ettiği veya yalayıp geçtiği yüzeylerde (emme) αD
cp =1.2Sinα-0.4 : Rüzgâr yönü ile a açısı yapan ve rüzgârın çarptığı düzlemlerde (basınç veya emme)

Kule tipi yapılarda (yüksekliği plandaki eninin 5 katı veya daha fazla olan yapılar): Rüzgâr yönü
kesit
cp =1.2 : Esiş yönüne dik duran ve rüzgârın çarptığı yüzeylerde (basınç)
cp =0.4 : Rüzgârın terk ettiği veya yalayıp geçtiği yüzeylerde (emme)
cp =1.6Sinα-0.4 : Rüzgâr yönü ile a açısı yapan ve rüzgârın çarptığı düzlemlerde (basınç veya emme)

TS 498-1997, Çizelge 5 (tüm Türkiye için)

Yapı yüksekliğince V rüzgâr hızı q (Basınç-

gerilmenin sabit alındığı m/s (km/saat) emme)
q değeri TS 498-1997, Çizelge 5 den alınır. Çizelge 5 tüm Türkiye için geçerlidir. Yönetmeliklere
yükseklik bölgesi kN/m2
girmiş bir rüzgâr haritası yoktur. Rüzgâr hızının yüksek olduğu bölgelerdeki yüksek yapılarda rüzgâr
m
hızının Meteoroloji Bölge Müdürlüklerinden öğrenilerek q değerinin değişiminin belirlenmesi daha
gerçekçi olur. 0-8 28 (100) 0.5

8-20 36 (130) 0.8

20-100 42 (150) 1.1

100 ve yukarısı 46 (165) 1.3

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 145
Örnekler: rüzgâr yükü hesabı Şekilde verilen reklam panosu ayağının yüksekliği 23 m dir. Ayağa
etkiyen rüzgâr kuvvetlerini hesaplayınız.
(1.2 Sin α - 0.4)q 0.4 q
Çözüm: Ayak bir konsol kiriş gibi çalışmaktadır. Ayakta eğilme
momenti ve kesme kuvveti oluşturan çizgisel yükün hesabı
gerekmektedir. Yapı kule tipi olduğundan pano ve ayak yüzeylerine
1.2q basınç ve 0.4q emme olmak üzere toplam w=1.6q kN/m2 yatay
0.8 q 0.4 q
kuvveti etkiyecektir. Bu değer ayak çevresiyle çarpılarak ayağa
etkiyen, pano genişliği ile çarpılarak panoya etkiyen çizgisel yük
0.44 kN/m2 hesaplanır.
0.16 kN/m2

0.44 kN/m2

0.8 q Ayağın çevresi

0.4 q
=π . 0.8=2.51 m

0≤h<8 m arasındaki ayak yüzeyinde w=1.6 . 0.5 . 2.51 = 2.0 kN/m

0.88 kN/m2
Rüzgâr 0.4 q 8≤h<20 m arasındaki ayak yüzeyinde w=1.6 . 0.8 . 2.51 = 3.2 kN/m
yönü
20≤h≤23 m arasındaki ayak yüzeyinde w=1.6 .1.1 . 5 = 8.8 kN/m

0.32 kN/m2
0.64 kN/m2
+23 m Pano genişliği=5 m
5m

Kesit
(1.2 Sin α - 0.4)q
Reklam w=8.8 kN/m

Panosu
+20 m
0.8 q 0.4 q

w=0.20 kN/m2
w= 3.2 kN/m

w=0.40 kN/m2
0.4 q
Dört tarafı kapalı yüksek yapı
0.8 q
w=2.0 kN/m
a a
Plan ±0

12
Rüzgâr
0.4 q yükleri
80 cm
a-a
Dört tarafı kapalı yapılar
Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 146
 (1.2 Sin α - 04) q (1.2 Sin α - 04) q

0.4q 0.4q
çatı eğimi α

0.8q 0.4q
0.8q

Kesit Kesit 0.4q

0.4q
açık taraf

(1.2 Sin α - 0.4)q 0.4 q

0.4 q
0.4q 0.8q
0.4q 0.8 q plan
Rüzgâr yönü
0.8q

(1.2 Sin α - 0.4)q

0.4 q

Dört tarafı kapalı yapı

0.4q plan plan

0.4q

Bir tarafı açık veya açılabilen hangar tipi yapı (kN/m2)

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 147
100 m den daha yüksek olan bir yapının cepheleri yalıtım amacıyla kaplanacak, kaplama malzemesi dübellenecektir. Kaplama malzemesi çok hafif olacak, plastik dübel
kullanılacaktır. Bina yüksekliğince 1 m2 ye kaç dübel çakılmalıdır ?

Tanımlar:

Kaplama malzemesi çok hafif olduğundan dübellerde kesme ve eğilme momenti oluşmayacaktır. Rüzgâr emme kuvveti dübelleri çekip
çıkarmaya, sıyırmaya çalışacaktır. Bu nedenle dübellerde sadece çekme kuvveti oluşacaktır.

Rüzgar yükü
(emme)
Bina cephesinde TS 498-1997 ye göre oluşacak rüzgâr emme kuvvetinin yükseklikle değişimi şekilde verilmiştir.

Nk: Dübelin çekme dayanımı, dübeli koparan veya sıyıran karakteristik kuvvet (kN).
w=0.52 kN/m2
Nd: Dübel tasarım çekme kuvveti, dübeli çekip çıkarmaya, koparmaya çalışan rüzgâr tasarım kuvveti (kN).
Nr: Dübelin güvenle taşıyabileceği çekme kuvveti (kN)
+100 m γdübel: Dübel güvenlik katsayısı (2∼3)
w: Rüzgâr emme kuvveti (kN/m2)
n: bir metrekareye çakılması gereken dübel sayısı
Rüzgâr w=0.44 kN/m2
yönü w • 1.0 N
Buna göre: Nd = ≤Nr = k sağlanmalıdır.
n γ dübel
+20 m

Sayısal örnek:
w=0.32 kN/m2
0.1
+8 m
Nk=0.1 kN olan dübel kullanılır ve γdübel=2 alınırsa, bir dübelin güvenle taşıyacağı çekme kuvveti N r = = 0.05 kN olur. Bu durumda:
2
w=0.20 kN/m2
0.2 • 1.0
m Kotu 0 ile 8 m arasında olan cephe alanlarında: w=0.2 kN/m2 , Nd = ≤Nr = 0.05 → n = 4 dübel
n

0.32 • 1.0
Kotu 8 ile 20 m arasında olan cephe alanlarında : w=0.32 kN/m2 , Nd = ≤Nr = 0.05 → n = 6 dübel
n

0.44 • 1.0
Kotu 20 ile 100 m arasında olan cephe alanlarında : w=0.44 kN/m2 , Nd = ≤Nr = 0.05 → n = 8.8 → n = 10 dübel
n

0.52 • 1.0
Kotu 100 m den yüksek cephe alanlarında : w=0.52 kN/m2 , Nd = ≤Nr = 0.05 → n = 10.4 → n = 10 dübel
n
Yorum: Kotu 0 ile 20 m arasında olan cephe bölgelerinde en az 6 dübel/m2, 20 m den yüksek bölgelerde 10 dübel /m2 çakılması ve
ayrıca bina köşelerinde dübel sayısının her m2 de en az 2 adet artırılırması önerilir. Gökdelen türü binalarda binanın bulunduğu bölgedeki
rüzgâr hızının Meteoroloji Bölge Müdürlüğünden öğrenilmesi ve cephede oluşacak emme kuvvetinin daha gerçekçi hesaplanması uygun
olur.
Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 148
 Kar yükü ve rüzgâr yükünün aynı anda etkimesi

Pk Pk Pk//2

w w/2 w
w/2 w
w

α α α

w w
w w

Tam rüzgâr+tam kar Çatıda yarım rüzgâr+tam kar Çatıda tam rüzgâr+yarım kar

Pk Pk//2

w/2 w Çatı kar ile yüklü iken rüzgâr da aynı anda etkin olabilir. Çatı
w/2 w eğimi α≤450 olan çatılarda elverişsiz yüklemeler yapılması
gerekir. Bu tür yüklemeler öncelikle spor salonu, pazar yeri,
α α tribün gibi hafif çelik çatılarda önemlidir.

w Çatıda kar birikmesi riski varsa, çatı eğimi ne olursa olsun, kar
w
w yükünün dikkate alınması gerekir.

Pk kar yükü, w rüzgâr yüküdür.

Çatıda yarım rüzgâr+bir tarafta tam kar Çatıda tam rüzgâr+bir tarafta yarım kar

Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 149
 Deprem yükü-özet ön bilgi
Projelendirilecek bir yapının gelecekte nasıl bir depremin etkisinde kalacağı geçmişte olmuş depremlerin verileri kullanılarak tahmin edilmeye çalışılır. Her ülkenin konuya yönelik
özel deprem yönetmeliği vardır. Türkiye’de depreme dayanıklı yapı “Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik-2007” esas alınarak projelendirilmek
zorundadır. Deprem yükünün hesabı bu dersin kapsamı dışındadır. Genelde “Depreme Dayanıklı Yapı Tasarımı” adı altında verilen kendi başına ayrı bir derstir. Burada bazı temel
kavramlara kısaca değinilecektir.
Hareket halinde olmayan bir araçta oturan kişi düşey yönde etkiyen kendi ağırlığının etkisindedir, W=mg. Araç aniden hareket ederse kişi a ivmesi kazanır ve F=ma kuvveti ile aracın
hareket yönüne ters yönde itilir. Deprem de buna benzer bir olaydır. Deprem yokken kendi düşey yükleri etkisinde olan yapı deprem sırasında zeminin hareket etmesi nedeniyle
ivme kazanır ve yapıya yatay deprem kuvveti etkir: 2 0 1
W
F = ma = a m4
W: Yapının ağırlığı (N)
g 4 m: Yapının kütlesi=W/g (kg)
Kütle yapının her noktasına yayılıdır, dolayısıyla her noktada kuvvet oluşur. m3 g: yer çekimi ivmesi (=9.81m/s2)
3
Sonsuz sayıda kütle ile analiz yapmak olanaksız olduğundan basitleştirici modeller m2 F: deprem kuvveti (N)
kullanılır. En basit model; yatay rijitliği yapının yatay rijitliğine eşit bir konsol kiriştir. 2 a: yapının kazandığı ivme (m/s2)
m1
Bu modelde kat kütleleri kat seviyesindeki bir noktada toplanmış varsayılır. Çoğu 1 T: Periyot (s)
f: Frekans (Hz)
kez kütlelerin sadece yatay yer değiştirme yapacağı da varsayılır. Bu durumda kütle T1 için T2 için T3 için T4 için
sayısı kadar serbestlik derecesi olur. Zemin hareketi Model 1.Mod 2.Mod 3.Mod 4.Mod

İvme etkisindeki yapı sallanır. Deprem öncesi 0 noktasında olan yapı ötelenerek 0-1-0-2-0 noktaları arasında gider gelir. 0-1-0-2-0 arasında bir hareket için geçen zamana periyot
denir, T ile gösterilir. Periyodun tersi f=1/T frekanstır, yapının bir saniye içinde 0-1-0-2-0 arasında gidip-gelme sayısıdır. Yapının serbestlik derecesi kadar farklı periyodu ve her
periyoda ait farklı salınım formu vardır. Bu salınım formlarına mod adı verilir. Yukarıdaki şekilde verilen 4 katlı yapının 4 kütlesi, 4 serbestlik derecesi, 4 periyodu ve 4 modu vardır.
En büyük periyoda birinci periyot ve buna ait moda da 1.mod denir. Yapıyı zorlayan deprem kuvveti tüm modların oluşturduğu kütle kuvvetlerinin birleşiminden oluşur. Birinci mod
en büyük etkiyi oluşturur. Diğerlerinin etkisi hızla azalır. Deprem analizinde genelde ilk 3 periyot ve bunlara ait modlar ile yetinilir. Periyot ve mod hesabı karmaşıktır (özdeğer ve
özvektör hesabı). En etkin olan 1. periyot için güvenilir olmayan fakat yaklaşık bir fikir veren bazı ampirik formüller vardır. Aşağıdaki tabloda verilen formüller orta sıkı zemine inşa
edilmiş n=10 katlı perdesiz bir yapı için değerlendirilmiştir. Sonuçlar oldukça farklıdır, gerçeğe yakın değerlerden genelde daha düşüktürler. Bu yaklaşık formüller, el hesaplarını
kolaylaştırmak amacıyla, eski yönetmeliklerde kullanılmıştı. Yeni modern yönetmeliklerde artık kullanılmamaktadırlar, ancak ön tasarım için yararlıdırlar.

T1: yapının tahmini 1. periyodu (s)

Deprem n n H H H: yapının yüksekliği (m)
T1 = T1 = T1 = T1 = 0.09 T1 = C t H 3/4 n: kat sayısı
yönü 10 12Cs 13Cs D D
D: deprem yönünde yapının plandaki uzunluğu (m)
X-yönü 1.00 1.04 0.74 0.70 0.90 Cs=0.9∼1.1 sıkı zeminlerde; Cs=0.7∼0.9 orta sıkı zeminlerde
Ct=0.07 Betonarme çerçeveli taşıyıcılı yapılarda (perdesiz yapı)
Y-Yönü 1.00 1.04 0.91 0.85 0.90

Periyot yapının kütlesine, yapının yatay rijitliğine ve sönümlemeye bağlı olarak değişir. Sönümleme yapının ivmesini azaltıcı bir etkidir, havanın direncinden ve malzeme molekülleri arasındaki
içsel sürtünmeden kaynaklanır. Sönümleme nedeniyle salınım bir süre sonra durur. Kütle arttıkça periyot artar, rijitlik arttıkça periyot azalır. Genelde; periyot azaldıkça yapı daha büyük, arttıkça
daha küçük ivme etkisinde kalır. Yapıya etkiyen deprem kuvvetinin büyüklüğünü 1) Yapının kütlesi 2)Depremin ivmesi 3)Yapı ile zeminin etkileşimi 4)Yapının periyodu 5)Sönümleme belirler.
Ağır (=büyük kütleli) yapılardan elden geldiğince kaçınılmalıdır.
“Depreme dayanıklı yapı tasarımı” ne demektir? Yapı hasar görmez, yıkılmaz mı? Bunun cevabı; Deprem Yönetmeliği-2007 madde 1.2.1 de kayıtlıdır:
“… Bu Yönetmeliğe göre yeni yapılacak binaların depreme dayanıklı tasarımının ana ilkesi; hafif şiddetteki depremlerde binalardaki yapısal ve yapısal olmayan sistem elemanlarının
herhangi bir hasar görmemesi, orta şiddetteki depremlerde yapısal ve yapısal olmayan elemanlarda oluşabilecek hasarın sınırlı ve onarılabilir düzeyde kalması, şiddetli depremlerde ise
can güvenliğinin sağlanması amacı ile kalıcı yapısal hasar oluşumunun sınırlanmasıdır.”
Prof. Dr. Ahmet TOPÇU, Betonarme II, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2012, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 150