ივანე ჯავახიშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

ზუსტ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ფაკულტეტი,

ფიზიკის მიმართულება.

Termodinamikis kanonebi
(გარემოს ფიზიკა I)

ქეთევან კოტორაშვილი
Termodinamikis kanonebi

Termodinamika fizikis nawilia, romelic siTbosa da sxva saxis energiebis urTierTgardaqmnas

Seiswavlis ise, rom ar iTvaliswinebs sxeulTa molekulur agebulebas. am dargis Camoyalibeba da
misi kanonebis aRmoCena ZiriTadad XIX saukuneSi moxda. amaSi didi wvlili miuZRviT: sadi
karnos, rudolf klauziuss, uiliam tomsons da sxvebs.
Termodinamikuli meTodi araa damokidebuli sxeulebsi Sinagan agebulebaze da mis mier dadgenili
cnobebi da kanonzomierebebi uSualod eqsperimentzea damyarebuli. isini maTebulni iqnebian
miuxedavad imisa, Tu sxeulebis Sinagani agebulebis Sesaxeb romeli Tvalsazrisi aRmoCnedbea
swori. magram mas nakli gaaCnia im mxriv, rom radgan is ar iTvaliswinebs atomur agebulebas is
ver xsnis sxeulebSi mimdinare procesebis meqanizms.
sxeuls ewodeba erTgvarovani Tu misi simkvrive, drekadoba, eleqtruli, magnituri da sxva
damaxasiaTebeli sidideebi yvela wertilSi erTnairia. sxeuli xasiaTdeba meqanikur ara calkeuli
mniSvnelobebiT, aramed maTi saSualo mniSvnelobebiT (mag: simkvrive, wneva, temperatura da
sxva).

თერმოდინამიკა განიხილავს თერმოდინამიკურ წონასწორობაში მყოფ სხეულთა

იზოლერებულ სისტემას.Termodinamikur wonasworobaSi myofi sistemis mniSvnelovani
Tviseba mis yovel wertilSi temperaturis gaTanabrebaa.

თუ თერმოდინამიკურმა სისტემამ განიცადა გარეგანი ზემოქმედება, საბოლოოდ ის

სხვა წონასწორულ მდგომარეობაში გადავა. ასეთ
გადასვლას თერმოდინამიკურ პროცესს უწოდებენ. თუ პროცესი საკმარისად ნელა
მიმდინარეობს (ზღვარში უსასრულოდ ნელა), მაშინ სისტემა დროის ყოველ მომენტში
წონასწორულ მდომარეობასთან ახლოს იმყოფება.

თერმოდინამიკის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ცნებას

სხეულის შინაგანი ენერგია წარმოადგენს. ყველა მაკროსკოპულ სხეულს აქვს ენერგია,
რომელიც შიგ სხეულშია მოქცეული. მოლეკულურ-კინეტიკური თეორიის
თვალსაზრისით ნივთიერების შინაგანი ენერგია იქმნება ყველა ატომის და
მოლეკულის კინეტიკური ენერგიისა და მათი ურთიერთქმედების პოტენციური
ენერგიების ჯამისაგან.

თერმოდინამიკურ სისტემასა და გარშემომყოფ სხეულებს შორის

თუ სისტემა სითბოს ცვლის გარშემომყოფ სხეულებთან და ასრულებს (დადებით ან
უარყოფით) მუშაობას, მაშინ სისტემის მდგომარეობა იცვლება, ე.ი. იცველბა მისი
მაკროსკოპული პარამეტრები (ტემპერატურა, წნევა, მოცულობა). რადგანაც შინაგანი
ენერგია U ერთმნიშვნელოვნად სისტემის მდგომარეობის დამახასიათებელი
მაკროსკოპული პარამეტრებით განისაზღვრება, ამიტომ თბოგადაცემის და მუშაობის
შესრულების პროცესებს თან ახლავს შინაგანი ენერგიის ΔU ცვლილება.
თერმოდინამიკის პირველი კანონი წარმოადგენს ენერგიისა შენახვისა და გარდაქმნის
კანონის განზოგადოებას თერმოდინამიკურ სისტემებზე. ის შემდეგნაირადაა
ჩამოყალიბებული:

makrosxeulis energiis nazrdi (dU) udris sxeulze Sesrulebuli muSaobisa (dA) da miniWebuli siTbos
(dQ) raodenobis jams:

თერმოდინამიკის პირველი კანონის გამომსახველ ფორმულას ხშირად სხვა სახით

წერენ:

miniWebuli siTbo (dQ) ixarjeba Sinagani energiis gazrdaze (dU) da sxeuli mier Sesrulebuli
muSaobaze (-dA).

im kerZo SemTxvevbisTvis, roca muSaoba sruldeba mxolod moculobis cvlilebis gamo:

თერმოდინამიკის პირველი კანონი დაკვირვებითი ფაქტების განზოგადოებას

წარმოადგენს. ამ კანონის თანახმად, ენერგიის შექმნა ან განადგურება შეუძლებელია:
ის ერთი სისტემიდან მეორეს გადაეცემა და გარდაიქმნება ერთი სახის ენერგიიდან
მეორე სახისად. თერმოდინამიკის პირველი კანონის მნიშვნელოვან შედეგს
წაემოადგეს მტკიცება ისეთი მანქანის შექმნის შეუძლებლობის შესახემ, რომელიც
სასარგებლო მუშაობას გარედან ენერგიის მოხმარების გარეშე შეასრულებს. ასეთ
ჰიპოტეტურ მანქანას პირველი გვარის მუდმივი ძრავი (perpetuum mobile) ეწოდება.
ასეთი მანქანის მრავალრიცხოვანი მცდელობა ყოველთვის წარუმატებელად
მთავრდებოდა. ნებისმიერ მანქანას გარშემომყოფ სხეულებზე
დადებითი A მუშაობის შესრულება შეუძლია მხოლოდ გარკვეული Q სითბოს
რაოდენობის მიღებით გარშემომყოფი სხეულებიდან ან საკუთარი შინაგანი ენერგიის
ΔU-ით შემცირებით.

pirveli gvaris perpetuum-mobile:

manqanas, romelic asrulebs muSaobas siTbos an energiis sxva saxis ekvivalenturi raodenobis
daxarjvis gareSe, ewodeba pirveli gvaris perpetuum-mobile. cxadia pirveli gvaris perpetuum-
mobile SeuZlebelia.

ენერგიის შენახვის კანონი ამტკიცებს, რომ ენერგიის რაოდენობა ნებისმიერი

პროცესებისას უცვლელი რჩება.ენერგიის შენახვის კანონი არ კრძალავს, პროცესებს,
რომლებიც ცდაში არ ხორციელდება ( შედარებით თბილი სხეულის შედარებით
ცივი სხეულით გათბობა, ქანქარის თავისთავადი (სპონტანური) გაქანება
წონასწორობის მდგომარეობიდან).

ბუნებაში პროცესებს აქვთ გარკვეული მიმართულება. უკუ მიმართულებით

სპონტანურად ისინი ვერ მიმდინარეობენ. ბუნებაში ყველა პროცესი შეუქცევადია.
შეუქცევად პროცესად შეიძლება იწოდოს ისეთი პროცესი, რომლის შებრუნებულიც
შეიძლება მიმდინარეობდეს როგორც უფრო რთული პროცესის ერთ-ერთი
რგოლი. სპონტანურს უწოდებენ ისეთ პროცესებს, რომლებიც გარეშე სხეულების
ზემოქმედების გარეშე მიმდინარეობენ, ანუ, ამ სხეულებში ცვლილებების გარეშე.
სისტემის ერთი მდგომარეობიდან მეორეში გადასვლის პროცესებს, რომელთა უკუ
მიმართულებით განხორციელება შეიძლება შუალედი წონასწორული
მდგომარეობების იგივე თანმიმდევრობით, შექცევადები ეწოდება. თერმოდინამიკის
კანონი მიუთითებს შესაძლებელი ენერგეტიკული გარდაქმნების მიმართულებას და
ამით გამოხატავს ბუნებაში პროცესების შეუქცევადობას. ის დადგენილია
ცდისეული ფაქტების უშუალო განზოგადებით.
პროცესების შეუქცევადობის ახსნას ბუნებაში აქვს სტატისტიკური (ალბათური)
ინტერპრეტაცია.
ავღნიშნოთ: N- სისტემის მდგომარეობათა სრული რიცხვი, N1 -
მიკრომდგომარეობათა რიცხვი, რომლებიც მოცემულ მდგომარეობის რეალიზებას
ახდენენ, w - მოცემული მდგომარეობის ალბათობა. მაშინ:

.
რაც მეტია N1, მით მეტია მოცემული მდგომარეობის ალბათობა, ანუ მით მეტ ხანს
იქნება სისტემა ამ მდგომარეობაში. სისტემის ევოლუცია მიმდინარეობს
ნაკლებალბათურიდან მეტად ალბათური მდგომარეობებისკენ. რადგან მექანიკური
მოძრაობა მოწესრიგებული მოძრაობაა, ხოლო სითბური - ქაოტური, ამიტომ
მექანიკური ენერგია გადადის სითბურში. სითბოცვლისას მდგომარეობა, რომელშიც
ერთ სხეულს აქვს უფრო მაღალი ტემპერატურა (მოლეკულებს აქვთ უფრო მაღალი
საშუალო კინეტიკური ენერგია), ნაკლებ ალბათურია, ვიდრე მდგომარეობა,
რომელშიც ტემპერატურები თანაბარია. ამიტომ სითბოცვლის პროცესი
მიმდინარეობს ტემპერატურების გათანაბრების მიმართულებით.ენტროპია
(S) - უწესრიგობის ზომაა.
ბოლცმანის განტოლება:

სადაც k - ბოლცმანის მუდმივაა. ეს განტოლება ხსნის თერმოდინამიკის კანონების

სტატისტიკურ არსს.
ენტროპია სისტემის მდგომარეობის ფუნქციაა. თერმოდინამიკაში ეს სიდიდე
განისაზღვრება თანაფარდობით:

,
სადაც ენტროპიის ცვლილება ტოლია იმ პროცესში გადაცემული სითბოს
რაოდენობის ფარდობისა იმ ტემპერატურასთან, რომელზეც მიმდინარეობს
პროცესი.

არსებობს თერმოდინამიკის მეორე კანონის რიგი ფორმით განსხვავებული და არსით

ერთნაირი ფორმულირება.
Tu sistema ar imyofeba statikuri wonasworobis mdgomareobaSi, masSi mimdinare procesebis
mimarTuleba umetes SemTxvevaSi (praqtikulad ki yovelTvis) iqneba albaTobis (entropiis) zrdis
mimarTuleba.
maTematikurad entropiis zrdis procesi ase Camoyalibdeba: dS≥0
რ. კლაუზიუსის ფორმულირება: siTbos ar SuZlia TavisTavad gadasvla civi sxeulidan
Tbilze.
is garemoeba, rom sxvadasxva temperaturis sxeulebis Sexebis dros siTbo SeiZleba gadavides Tbili
sxeulidan civze da ara SebrunebiT, gamomdinareobs temperaturis gansazRvrebidan. klauziusiseul
CamoyalibebaSi sityva TavisTavad niSnavs imas , rom araviTari saSualebiT ar SeiZleba siTbos
gadatana civi sxeulidan Tbilze ise, rom am gadatanas ar moyves sxva procesi. (mag: muSaobis
Sesruleba). advili saCvenebelia, rom es aris entropiis zrdis kanonis Sedegi:
gvaqvs ori sxeuli T1 da T2 temperaturiT sadac T1 >T2 . vTqvaT, ΔQ siTbo gadavitaneT T2
temperaturis mqone sxeulidan T1 temperaturis mqone sxeulze ise, rom garemoSi araviTari
cvlilebebi ar momxdara, maSin cxadia Tbili sxeulis entropia Seicvleba (gaizrdeba):

civi sxeulis entropia Seicvleba (Semcirdeba):

entropiis saerTo cvlileba iqneba:

magram pirobis Tanaxmad T1 >T2 da amitom ΔS < 0, rac Termodinamikis meore kanons
ewinaaRmdegeba.
უ. კელვინის ფორმულირება: შეუძლებელია ისეთი პერიოდული პროცესის
განხორციელება, რომლის ერთადერთი შედეგი იქნებოდა ერთი წყაროდან
მიღებული სითბოს ხარჯზე მუშაობის მიღება.
შეუძლებელია მეორე ტიპის სითბური მუდმივი ძრავა, ანუ ძრავა, რომელიც
ასრულებს მექანიკურ მუშაობას რაიმე ერთი სხეულის გაციების ხარჯზე.
meore gvaris perpetuum-mobile:
SeuZlebelia iseTi manqanis ageba, romelic gamaTboblidan miRebul mTel siTbos mTlianad
gardaqmnis muSaobad
meore gvaris perpetuum-mobile SeuZlebelia. (tomson-plankis formulireba).

XIX saukunis bolos da XX saukunis dasawyisSi germaneli fizikos-qimikosi nernsti atareba cdebs
Zalian dabal temperaturaze (absolutur nulTan maxlolobaSi) da mivida im daskvnamde, rom:
temperaturis absolutur nulze mimdinare yoveli procesisTvis entropiis cvlileba nulis tolia:

es imis maCvenebelia, rom temperaturis absolutur nulTan miaxloebisas sxeulis entropia

damoukidebeli xdeba raime Tremodinamikuri parametrisgan. pirveli da mere kanonebis msgavsad
Termodinamikis mesame kanoni ase SeiZleba CamovayaliboT: SeuZlebelia absuluturi nulis
miRweva Termodinamikuri procesebis sasruli mimdevrobis saSualebiT.