MT - 114

Seat No.
2014 .... .... 1100

MT - 114 - HINDI (ENTIRE) (SECOND OR THIRD LANGUAGE) (H) - PRELIM - II - PAPER - I

Time : 3 Hours (Pages 6) Max. Marks : 80

He´Mve 1. De) efvecveefueefKele efJeOeeve kesÀ meeLe efoS ieS efJekeÀuHeeW ceW mes Heefþle ieod³eHeeþeW kesÀ DeeOeej Hej mener efJekeÀuHe 2
pees[æ keÀj He´l³eskeÀ efJeOeeve HetCe& Jeeke̳e ceW efueefKeS ë
1) Gþves ceW osj veneR ngF& FmekeÀe cebieueer keÀes efJeMJeeme ngDee ke̳eesbefkeÀ ---------------------------
(De) cegiex ves yeeBie veneR oer Leer ~
(ye) Hebíer ®enkeÀ veneR jns Les ~
(keÀ) DeYeer lees metjpe Yeer veneR Giee nw ~

2) leewefue³ee ieeruee, Jepeveoej nes ie³ee Lee ke̳eeWefkeÀ ---------------------------

(De) Jen Heeveer keÀer yeeuìer ceW efieje Lee ~
(ye) Jen Je<ee& ceW Yeerie ie³ee Lee ~
(keÀ) HetÀ[ FvmHeskeÌìj kesÀ ueieeleej jesves mes Jen Hetje Yeerie ie³ee Lee ~

Dee) efvecveefueefKele Jeeke̳eesb kesÀ efjkeÌle mLeeveeW keÀer Hetefle& Heefþle ieod³eHeeþeW ceW He´³egkeÌle MeyoeW mes keÀerefpeS ~ HetCe& 3
Jeeke̳e efueKekeÀj He³́ekg eÌle Meyo DeOeesjsKeebekf eÀle keÀerepf eS ë
1) meeceev³ele³ee ............... kesÀ ceewmece ceW FmekesÀ Helles efiejles nQ ~
2) Gme iejce ngS ............... keÀes Gvemes ígæ[e ueW ~
3) efHelee keÀe ............... nesves Hej nce efouueer ®eues DeeS ~

F) efvecveefueefKele He´MveeW ceW mes efkeÀvnerb leerve He´MveeW kesÀ Gllej Heefþle ieod³eHeeþeW kesÀ DeeOeej Hej kesÀJeue SkeÀ - SkeÀ 3
Jeeke̳e ceW efueefKeS ë
1) efJeJeskeÀevebo peer keÀes keÀneB Deelcemee#eelkeÀej ngDee Lee?
2) Demegj Meyo kesÀ keÀewve-mes oes DeLe& nQ ?
3) jele kesÀ DebOekeÀej ceW ome - yeejn ceveg<³e ke̳ee keÀj jns Les ?
4) cegK³eceb$eer keÀer DeO³e#elee ceW keÀevw e - meer ceerefìbie Deewj keÀneB mebHevve ngF& ?
5) keÀmeeF& ves Yes[æ efkeÀmemes ceesue ueer Leer ?
 2 / MT - 114 PAPER - I

F&) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeeke̳e keÀes efkeÀmeves efkeÀme meboYe& ceW keÀne nw ? Heefþle ieod³eHeeþeW kesÀ 2
DeeOeejHej efueefKeS ë
1) ``Deye nceejs ®eueves keÀe mece³e nes ie³ee nw ~''
2) ``Deye Deeies yeleueeDees efkeÀ ke̳ee efkeÀ³ee peeS ?~''

G) efvecveefueefKele He´MveeW ceW mes efkeÀvnebr leerve He´MveeW kesÀ Gllej Heefþle ieod³eHeeþeW kesÀ DeeOeej Hej meb#esHe 9
(60 -70 MeyoeW ) ceW efueefKeS ë
1) HetÀ[ FvmHeskeÌìj je<ì^ keÀs meyemes yeæ[s Heo keÀe DeeHeÀj efceueves Hej Yeer ke̳eeW þgkeÀje oslee nw ?
2) jecet keÀer yent ves efyeuueer keÀer nl³ee keÀer ke̳ee ³eespevee yeveeF& Deewj ke̳eeW ?
3) ìerues Hej Ieves Je=#e kesÀ veer®es oesv eeW efMekeÀeefj³eeW ves ke̳ee osKee ? mebv³eemeer ves GvekesÀ yeejs ceW ke̳ ee
Kegueemee ef keÀ³ee ?
4) YeefkeÌleceeie& Hej ®eueves JeeueeW kesÀ efueS JeeCeer efkeÀme He´keÀej GHe³eesieer efmeodOe nesleer nw ?
5) nleeMe efJevee³ekeÀ yeeyet Iej HengB®es lees GvneWves ke̳ee DevegYeJe efkeÀ³ee ?

GÀ) efvecveefueefKele Heefþle ieod³eebMe Hej Hetís ieS He´MveeW kesÀ Gllej SkeÀ - SkeÀ Jeeke̳e ceW efueefKeS ë 3
³en HeCe&Heeleer Je=#e nw ~ DeLee&le Je<e& ceW SkeÀ yeej FmekesÀ meYeer Helles efiej peeles nQ Deewj ³en HeCe&eJf enerve nes peelee nw ~
meeceev³ele³ee meefo³& eeW kesÀ ceewmece ceW FmekesÀ Helles efiejles nQ Deewj ieefce&³eeW kesÀ ceewmece ceW HetÀueeW kesÀ meceeHle nesles - nesles veS Helles
efvekeÀueves DeejbYe nes peeles nQ ~ HeueeMe keÀe Je=#e peye SkeÀ íesìer Peeæ[er kesÀ ªHe ceW neslee nw, leYeer FmeceW yeæ[s - yeæ[s Helles
efvekeÀueves ueieles nQ ~ meeceev³ele³ee ³en osKee ie³ee nw efkeÀ peneB HetÀue efvekeÀueles nQ, JeneB Helles veneR efvekeÀueles Deewj peneB
Helles efvekeÀueles nQ, JeneB HetÀue veneR efvekeÀueles ~
1) HeueeMe keÀes `HeCe&Heeleer Je=#e' ke̳eeW keÀne peelee nw ?
2) meoea Deewj ieceea ceW HeueeMe keÀer ke̳ee efmLeefle jnleer nw ?
3) Heefj®íso ceW HeueeMe keÀer keÀewve - meer Keeefme³ele metef®ele ngF& nw ?

He´Mve 2. keÀ) efvecveefueefKele Heod³eHebefkeÌle³eeW kesÀ efjkeÌle mLeeveeW keÀer Hetefle& Heefþle Heod³eHeeþeW ceW He´³egkeÌle MeyoeW mes keÀeer pf eS ë 3
1) yeesueer ............... uelee Deesì nes efkeÀJeej keÀer ~
2) legce efJeMeeue ............... Hej, Ketve mes efJepe³e efueKees ~
3) Deewj veneR ............... ceW Yeer ieefle ~

Ke) efvecveefueefKele He´MveeW kesÀ Gllej Heefþle Heod³eHeeþeW kesÀ DeeOeej Hej kesÀJeue SkeÀ - SkeÀ Jeeke̳e ceW efueefKeS ë 3
1) Ieeì Hej Hetjer J³eJemLee efkeÀmekesÀ efueS nw ?
2) keÀefJe `veerjpe' ves peerJeveYej Gæ[les jnves keÀer He´sjCee efkeÀmes oer nw ?
3) Pejvee efkeÀme He´keÀej jesæ[eW mes ueæ[lee ®euelee nw
 3 /MT - 114 PAPER - I

ie) efvecveefueefKele Heefþle Heod³eebMe kesÀ DeeOeej Hej Hetís ieS He´MveeW kesÀ Gllej SkeÀ - SkeÀ Jeeke̳e ceW efueefKeS ë 3
``Meese<f ele keÀesF& keÀneR ve peve jns,
Heeræ[ve - Dev³ee³e Deye ve ceve mens ,
peerJeveefMeuHeer He´Lece, He´Oeeve nes !''
1) peveceve keÀes Deye ke̳ee veneR menvee ®eeefnS ?
2) meceepe ceW kewÀmes ueesie Mes<e veneR jnves ®eeefnS ?
3) He´mlegle Heod³eebMe efkeÀme Heod³e mes efue³ee ie³ee nw?

Ie) efvecveefueefKele Heefþle Heod³eKeb[ keÀe mejue ieod³eeLe& efueefKeS ë 3

efvePe&j keÀnlee nw - yeæ{s ®euees, legce Heerís cele osKees ceg[æ keÀj ~
³eewJeve keÀnlee nw - yeæ{s ®euees, mees®ees cele ke̳ee nesiee ®euekeÀj ~~

æ[) efvecveefueefKele He´MveeW cebs mes efkeÀvneR oes He´MveeW kesÀ Gllej Heefþle Heod³eHeeþeW kesÀ DeeOeej Hej meb#esHe ceW efueefKeS ë 6
1) ®ebêcee keÀe efKeueewvee ve efceueves Hej ke=À<Ce DeHeveer ceeB ³eMeesoe mes ke̳ee keÀnles nQ ?
2) keÀefJe jnerce ves menveMeeruelee keÀe cenÊJe kewÀmes mecePee³ee nw ?
3) keÀefJe ves `peveieerle' ceW veS efJeneve kesÀ efueS ke̳ee-ke̳ee DeeJeM³ekeÀ ceevee nw ?

He´Mve 3. efvecveefueefKele He´MveeW ceW mes efkeÀvneR oes He´MveeW kesÀ Gllej Heefþle HetjkeÀ HeeþeW kesÀ DeeOeej Hej 70 - 80 Meyoebs 8
ceW efueefKeS ë
1) ueseKf ekeÀe efMeJeeveer ves DeefleefLeMeeuee keÀer Ye³eevekeÀlee keÀes kewÀmes DevegYeJe efkeÀ³ee ?
2) meceepemesJekeÀ F&MJej®ebê efJeod³eemeeiej keÀer cenevelee efkeÀme He´mebie mes ¢ef<ìiees®ej nesleer nw ?
3) Yetìeve peeles mece³e Yeejleer³eeW keÀe [e@uej Kejeroves keÀe PebPeì ke̳eeW veneR jnlee ?
4) F&meeF& Oece& ceW leguemeer keÀe ke̳ee cenÊJe nw ?

DeLeJee
efvecveefueefKele Heefþle HetjkeÀ HeeþeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ keÀe meej efueefKeS ë
1) DeHeveer - DeHeveer yeerceejer
2) iebiee yeeyet nQ keÀewve ?

He´Mve 4. ®e) efvecveefueefKele MeyoeWW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Meyo keÀe mJeleb$e SJeb DeLe&HetCe& Jeeke̳e ceW He´³eesie keÀeer fpeS ë 1
1) keÀeMe ! 2) efueS

í) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeeke̳e ceW DeOeesjKs eebekf eÀle Meyo keÀe MeyoYeso efueefKeS ë 1
1) Gmeves [d³etìer efveYeeF& ~
2) yewueieeæ[er Oeerjs - Oeerjs ®eueleer nw ~
 4 / MT - 114 PAPER - I

pe) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeeke̳e keÀe keÀe<s þkeÀ ceW oer ieF& met®evee kesÀ Devegmeej keÀeue - HeefjJele&ve 1
keÀerefpeS ë
1) Deevebo keÀe #eCe Deelee Lee ~ (HetCe& YetlekeÀeue)
2) ceeB ef®eblee ceW Heæ[leer nw ~ (meeceev³e YetlekeÀeue)

Pe) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeeke̳e ceW He´³egkeÌle mene³ekeÀ efkeÀ́³ee Hen®eevekeÀj efueefKeS ë 1
1) legce jespe Dee³ee keÀjes ~
2) keÀyejer efyeuueer Ieer - otOe Hej pegì ieF& Leer ~
DeLeJee
efvecveefueefKele efkeÀ́³eeDeeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ efkeÀ́³ee keÀe mene³ekeÀ efkeÀ́³ee kesÀ ªHe ceW DeLe&HetCe& Jeeke̳e ceW He³́eesie keÀeer pf eS ~
1) Heevee 2) yevevee

ì) efvecveefueefKele efke´À³eeDeesb ceW mes efkeÀmeer SkeÀ efke´À³ee kesÀ He´Lece leLee odeJf eleer³e He´js CeeLe&keÀ efkeÀ́³eeªHe efueefKeS ë 1
1) cenkeÀvee 2) Hetívee

DeLeJee
efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeeke̳e ceW He´³egkeÌle He´js CeeLe&keÀ efke´À³eeªHe íeBìkeÀj GmekeÀe He´keÀej
efueefKeS ë
1) jepesMe ves meerìer yepeeF& ~
2) jcee ves veerlet mes keÀnkeÀj HejsMe mes He$e efYepeJee³ee ~

þ) efvecveefueefKele DeMegoOd e Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀvneR oes Jeeke̳eeW keÀes MegoOd e keÀjkesÀ efueefKeS ë 2
1) Hebef[le HejcemegKe keÀe veekeÀ efmekegÀæ[ ie³ee ~
2) He´ke=ÀeflemeeQo³e& keÀer peeot keÀece keÀj ieF& ~
3) Mejeyeer keÀer veMee Glej ieF& ~
DeLeJee
efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀvneR oes Jeeke̳eeW kesÀ efueS ³eesi³e efJejeceef®endveeW keÀe He´³eesie keÀjkesÀ Jeeke̳e efHeÀj
mes efueefKeSë
1) ceQves keÀne Yew³ee cele jesDees efmej ogKesiee
2) Fmes mebmke=Àle ceW efkebÀMegkeÀ (ke̳ee ³en MegkeÀ nw) keÀne ie³ee nw
3) ³es yejieo veerce HeerHeue Deeefo kesÀ meceeve HewÀues ngS nesles nQ
 5 / MT - 114 PAPER - I

([) efvecveefueefKele cegneJejeW ceW mes efkeÀvneR leerve cegneJejeW kesÀ eEnoer ceW DeLe& oskeÀj GvekeÀe DeLe&HetCe& SJeb mJeleb$e Jeeke̳eeW 3
ceW He´³eesie keÀerepf eSë
1) meeHeÀ keÀj osvee ~ 2) {ekeÀ kesÀ leerve Heele ~
3) efyepeueer keÀer lejn HewÀuevee ~ 4) peeve DeeHeÀle ceW Deevee ~
5) peeve kesÀ ueeues Heæ[vee ~
DeLeJee
efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mess efkeÀvneR leerve Jeeke̳eeW ceW DeOeesjsKeebefkeÀle Jeeke̳eebMeeW kesÀ yeoues keÀes<þkeÀ
ceW efoS ieS cegneJejeW ceW mes ³eesi³e cegneJejs keÀe He´³eesie keÀjkesÀ MegodOe Jeeke̳e efHeÀj mes efueefKeS ë
(Hewj HekeÀæ[vee, leeBlee yeBOee jnvee, efmenj Gþvee, keÀeve Keæ[s jnvee, peeve ceW peeve Deevee)
1) ieeBOeerpeer kesÀ oMe&ve kesÀ efueS DeeÞece ceW ncesMee ueesieeW keÀer Yeer[æ ueieer jnleer Leer ~
2) ceevemetve keÀer Je<ee& DeejbYe ngF& leye keÀnerb peekeÀj efkeÀmeeveeW keÀes Oeerjpe He´eHle ngDee ~
3) meercee Hej osMe keÀer j#ee kesÀ efueS nceejs peJeeve meoe me®esle jnles nQ ~
4) SkeÀeSkeÀ [eketÀ keÀes meeceves osKekeÀj cegveerce Ye³eYeerle nes ie³ee ~
5) ceesnve ves DeHeveer ieueleer kesÀ efueS efHelee mes ceeHeÀer ceeBieer ~

He´Mve 5. efvecveefueefKele efJe<e³eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ efJe<e³e Hej ueieYeie 150- 200 MeyoeW lekeÀ efveyebOe efueefKeSë 10
1) Iee³eue mewefvekeÀ keÀer DeelcekeÀLee ~ 2) efJe%eeve ë Jejoeve ³ee DeefYeMeeHe ~
3) ³eefo mecee®eej He$e ve nesles..... ~ 4) cesje efHe´³e veslee ~

He´Mve 6. (le) efvecveefueefKele keÀe³ee&ue³eerve leLee J³eeJemeeef³ekeÀ He$eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ He$e keÀe He´eªHe (vecetvee) efueHeÀeHesÀ 4
meefnle lew³eej keÀeer fpeS ë
1) keÀjve / keÀefjMcee Jeso, yeieer®ee efyeefu[bie, keÀesuneHegj mes meeJe&peefvekeÀ ieCesMeeslmeJe kesÀ mece³e 24 Iebìs GBÀ®eer
DeeJeepe ceW jskeÀe[& yepeeves kesÀ keÀejCe DeO³e³eve ceW yeeOee Heæ[leer nw, Deleë GmekeÀer Deesj O³eeve DeekeÀef<e&le keÀjves kesÀ
efueS Menj keÀesleJeeue, Menj efJeYeeie, keÀesuneHegj kesÀ veece He$e efueKelee / efueKeleer nw ~
2) efoJeekeÀj /efoJ³ee keÀoce, megob j Oeece, iegæ[ieeBJe mes Meem$eer efJeod³eeue³e kesÀ He´OeeveeO³eeHekeÀ keÀes ceeefmekeÀ MegukeÀ
ceeBHeÀ keÀjJeeves kesÀ efueS He´eLe&vee He$e efueKelee /efueKeleer nw ~

DeLeJee
efvecveefueefKele efJe%eeHeve keÀe He´eªHe (vecetvee) lew³eej keÀerefpeS ~
yeepeej ceW yes®eves kesÀ efueS `JeeefMebie HeeG[j' keÀe He´®eej keÀjvee nw ~

(Le) efvecveefueefKele ªHejsKee kesÀ DeeOeej Hej keÀneveer efueefKeS ~ ³en Yeer oMee&FS efkeÀ Gmemes ke̳ee meerKe efceueleer nw ~ 4
ªHejsKee : SkeÀ ®ejJeene ö Pettþ yeesueves keÀer Deeole ö Mesj Dee³ee, Mesj Dee³ee keÀnkeÀj ef®euueevee ö ueesieeW keÀe
oewæ[keÀj ceoo kesÀ efueS Deevee ö ®ejJeens keÀe n@bmevee ö ueesieeW keÀe ueewì peevee ö leerve-®eej yeej Ssmee ner keÀjvee
ö SkeÀ yeej me®eceg®e Mesj keÀe Deevee ö ®ejJeens keÀe ceoo kesÀ efueS ef®euueevee ö efkeÀmeer keÀe ve Deevee ö Mesj keÀe
Gmes ceej [euevee ö meerKe ~
 6 / MT - 114 PAPER - I

(o) efvecveefueefKele DeHeefþle ieod³eKeb[ Hej DeekeÀueve nsleg Ssmes ®eej He´Mve lew³eej keÀerefpeS, efpevekesÀ Gllej 4
SkeÀ - SkeÀ Jeeke̳e ceW nes ë
megboj He´efleYee, ceveYeeJeveer ®eeue Deewj mJe®íbo He´ke=Àefle ³es ner oes-®eej yeelesb osKekeÀj efce$elee keÀer
peeleer nw ~ Hej peerJeve-mebie´ece ceW meeLe osves Jeeues efce$eeW ceW Fvemes kegÀí DeefOekeÀ yeeleW ®eeefnS~ efce$e kesÀJeue
Gmes veneR keÀnles, efpemekesÀ iegCeeW keÀer lees nce He´Mebmee keÀjW Hej efpemes nce mvesn ve keÀj mekeWÀ ~ efpememes nce DeHeves
íesìs keÀece keÀes lees efvekeÀeueles peeSB Hej Yeerl ej ner Yeerlej Ie=Cee keÀjles jnW~ efce$e me®®es HeLe-He´oMe&keÀ kesÀ
meceeve nesvee ®eeefnS, efpeme Hej nce Hetje efJeMJeeme keÀj mekeWÀ ~ YeeF& kesÀ meceeve nesvee ®eeefnS, efpemes nce
DeHevee He´erelf eHee$e yevee mekeWÀ~ nceejs Deewj efce$e kesÀ yeer®e me®®eer menevegYetefle nesveer ®eeefnS, Ssmeer menevegYetefle
efpememes oesveeW efce$e SkeÀ otmejs keÀer yejeyej Keespe-Keyej ueW ~ Ssmeer menevegYetefle, efpememes SkeÀ kesÀ neefve-ueeYe
keÀes otmeje DeHevee neefve-ueeYe mecePes ~ efce$elee kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ veneR nQ efkeÀ oes efce$e SkeÀ ner He´keÀej
keÀe keÀe³e& keÀjles neW ³ee SkeÀ ner ©ef®e kesÀ neW ~ oes efYevve He´ke=Àefle kesÀ ceveg<³eeW ceW Yeer yejeyej keÀer He´erefle Deewj
efce$elee osKeer peeleer nw ~

Best Of Luck 
 MT-115
2014 .... .... 1100
MT - 115 - HINDI (ENTIRE) (SECOND OR THIRD LANGUAGE) (H) - PRELIM - II - PAPER - I

Time : 3 Hours Preliminary Model Answer Paper Max. Marks : 80

G.1. De) efvecveefueefKele efJeOeeve kesÀ meeLe efoS ieS efJekeÀuHeeW ceW mes Heefþle ieod³eHeeþeW kesÀ DeeOeej Hej mener efJekeÀuHe
pees[æ keÀj He´l³eskeÀ efJeOeeve HetCe& Jeeke̳e ceW efueefKeS ë
1) Gþves ceW osj veneR ngF& FmekeÀe cebieueer keÀes efJeMJeeme ngDee ke̳eesbefkeÀ DeYeer lees metjpe Yeer veneR Giee nw ~ 1
2) leewefue³ee ieeruee, Jepeveoej nes ie³ee Lee ke̳eeWekf eÀ HetÀ[ FvmHeskeÌìj kesÀ ueieeleej jesves mes Jen Hetje Yeerie ie³ee Lee ~ 1

Dee) efvecveefueefKele Jeeke̳eesb kesÀ efjkeÌle mLeeveeW keÀer Hetefle& Heefþle ieod³eHeeþeW ceW He´³egkeÌle MeyoeW mes keÀerepf eS ~ HetCe&
Jeeke̳e efueKekeÀj He³́ekg eÌle Meyo DeOeesjsKeebekf eÀle keÀerepf eS ë
1) meeceev³ele³ee meefo³& eeW kesÀ ceewmece ceW FmekesÀ Helles efiejles nQ ~ 1
2) Gme iejce ngS yejleve keÀes Gvemes ígæ[e ueW ~ 1
3) efHelee keÀe leyeeouee nesves Hej nce efouueer ®eues DeeS ~ 1

F) efvecveefueefKele He´MveeW ceW mes efkeÀvnerb leerve He´MveeW kesÀ Gllej Heefþle ieod³eHeeþeW kesÀ DeeOeej Hej kesÀJeue SkeÀ -
SkeÀ Jeeke̳e ceW efueefKeS ë
1) efJeJeskeÀevebo peer keÀes ef$eMetue efMeKejeW ceW Deelcemee#eelkeÀej ngDee Lee ~ 1
2) `Demegj' Meyo keÀe SkeÀ DeLe& nw `efyevee megj keÀe' Deewj otmeje DeLe& nw `je#eme' ~ 1
3) jele kesÀ DebOekeÀej ceW Dem$e- Mem$eeW mes megmeefppele ome - yeejn ceveg<³e efcepe&F& Henves ®ejme keÀe oce ueiee jns Les ~ 1
4) cegK³eceb$eer keÀer DeO³e#elee ceW ueIeg God³eesie Hej jep³e mlej ceerefìbie `ieesu[ve iesì' ceW mebHevve ngF& ~ 1
5) keÀmeeF& ves ieæ[efjS mes Yes[æ ceesue ueer Leer ~ 1

F&) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeeke̳e keÀes efkeÀmeves efkeÀme meboYe& ceW keÀne nw ? Heefþle ieod³eHeeþeW
kesÀ DeeOeejHej efueefKeS ë
1) jepekegÀceej ves mebv³eemeer keÀe DeeefleL³e mJeerkeÀej efkeÀ³ee Lee ~ jele kesÀ ome yepes Les ~ Ievee DeBOesje íe³ee ngDee 2
Lee ~ Fmeer mece³e jepekegÀceej mes efMekeÀej Hej ®eueves keÀe FMeeje keÀjles ngS ³en Jeeke̳e mebv³eemeer ves keÀne nw ~

2) Hebef[le peer ye´endcecegntle& ceW efyeuueer keÀer nl³ee kesÀ HeeHe kesÀ efueS kegbÀYeerHeekeÀ vejkeÀ keÀe efJeOeeve yeleeles nQ~ 2
Jes keÀnles nQ efkeÀ Jes He´e³eefM®ele mes meye kegÀí þerkeÀ keÀj ueWies ~ Fmeer meboYe& ceW jecet keÀer ceeB Gvemes ³en Jeeke̳e
keÀnleer nw ~
 2 / MT - 114 PAPER - I

G) efvecveefueefKele He´MveeW ceW mes efkeÀvnebr leerve He´MveeW kesÀ Gllej Heefþle ieod³eHeeþeW kesÀ DeeOeej Hej meb#esHe
(60 -70 MeyoeW ) ceW efueefKeS ë
1) uesKekeÀ `DepeeleMe$eg' peer ves `jepee nefjM®ebê kesÀ DeeBmet' Heeþ ceW Ye´<ìe®eej ceW efueHle mejkeÀejer 3
DeefOekeÀejer `HetÀ[ FvmHeskeÌìj' keÀer IetmeKeesjer keÀe jes®ekeÀ JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~
IetmeKeesj HetÀ[ FvmHeskeÌìj iJeeueeW mes efjMJele ueskeÀj ceeueeceeue neslee pee jne Lee ~ Gmes Keeves - Heerves keÀe
MegoOd e meeceeve efceuelee Lee ~ GmekesÀ Iej ceW MegoOd e otOe keÀer keÀesF& keÀceer veneR Leer ~ Jen Ieer keÀe J³eeHeej veneR
keÀjlee Lee Hejbleg GmekesÀ Iej ceW Ieer kesÀ keÀvemlej jKes jnles Les ~ Jen keÀeuee Lee efkebÀleg GmekesÀ ieeue SkeÀoce ueeue
Les ~ GmekesÀ ye®®es ceesìs - leepes Les ~ efjMJele keÀe ner HeefjCeece Lee efkeÀ GmekeÀer yeerJeer ienveeW mes ueoer jnleer Leer
~ Jen nHeÌles ceW SkeÀ yeej Menj kesÀ yeenj veekesÀ Hej DeJeM³e Keæ[e neslee Deewj osnele mes otOe ueeves JeeueeW kesÀ otOe
ceW ef[ie´er ueieelee Lee ~ efpemekesÀ otOe ceW Heeveer neslee GmekeÀe meQHeue ueskeÀj Gmes keÀ®enjer ceW efceueves keÀe Ye³e
efoKeelee Deewj Gmemes otOe ceW Heeveer efceueeves keÀer cee$ee kesÀ efnmeeye mes nHeÌlee ueslee ~ Jen Menj kesÀ nesìueeW ceW Yeer
otOe keÀer peeB®e keÀjlee Lee, efpememes Gmes De®íe nHeÌlee efceuelee Lee ~
Fme He´keÀej HetÀ[ FvmHeskeÌìj IetmeKeesjer ve efceueves keÀer mebYeeJevee kesÀ ®eueles je<ì^ kesÀ meyemes yeæ[s Heo keÀe
DeeHeÀj efceueves Hej Yeer Gmes þgkeÀje oslee ~

2) uesKekeÀ `YeieJeleer®ejCe Jecee&'peer ves `He´e³eefM®ele' Heeþ kesÀ ceeO³ece mes Oece& kesÀ veece Hej ÞeodOee Deewj 3
efJeMJeeme kesÀ meeLe efKeueJeeæ[ keÀjves Jeeues ueesieeW keÀer mJeeLe&Yejer ceeveefmekeÀlee Hej keÀjeje J³ebi³e efkeÀ³ee nw ~
keÀyejer efyeuueer kesÀ newmeues yeæ{ peeves mes jecet keÀer yent keÀe Iej cesb jnvee cegeMf keÀue nes ie³ee~ keÀyejer
efyeuueer keÀer Jepen mes Gmes meeme keÀer ceerþer efPeæ[efkeÀ³eeB megveves keÀes efceueleer Leer Deewj GmekesÀ HeefleosJe keÀes
ªKee - metKee Yeespeve efceuelee Lee ~ SkeÀ efove jecet keÀer yent ves jecet kesÀ efueS Keerj yeveeF& ~ Gme Keerj ceW
efHemlee, yeeoece, ceKeeves Deewj lejn - lejn kesÀ cesJes [eues ieS, meesves keÀe Jeke&À ef®eHekeÀe³ee ie³ee ~ Gme Keerj
kesÀ keÀìesjs keÀes keÀcejs kesÀ GBÀ®es leekeÀ Hej jKee ie³ee leeefkeÀ efyeuueer JeneB ve HengB®e mekesÀ ~ FmekesÀ yeeo jecet
keÀer yent Heeve ueieeves cesb ueie ieF& ~ Fleves cesb efyeuueer keÀcejs ceW DeeF&, íueeBie ceejer Deewj keÀìesje PevePeveenì
keÀer DeeJeepe kesÀ meeLe HeÀMe& Hej efiej ie³ee ~ DeeJeepe megvekeÀj jecet keÀer yent keÀcejs cesb DeeF& ~ Gmeves osKee
efkeÀ Keerj HeÀMe& Hej Heæ[er Leer Deewj efyeuueer Keerj Kee jner Leer ~ ³en osKekeÀj GmekesÀ efmej Hej Ketve meJeej nes
ie³ee ~ Gmes jele Yej veeRo veneR DeeF& ~ Jen mees®eleer jner efkeÀ kewÀmes keÀyejer Hej Jeej efkeÀ³ee peeS efpememes
keÀyejer efpeboe ve ye®es ~ megyen jecet keÀer yent ves SkeÀ keÀìesje otOe keÀcejs kesÀ ojJeepes keÀer osnjer Hej jKe
efo³ee ~ kegÀí osj yeeo Gmeves osKee efkeÀ keÀyejer efyeuueer otOe Hej pegìer ngF& Leer ~ ceewkeÀe neLe ceW Dee ie³ee~
GmekesÀ neLe ceW Heeìe Lee, Gmeves meeje yeue ueieekeÀj Heeìe efyeuueer Hej HeìkeÀ efo³ee ~ efyeuueer ve efnueer, ve
[gueer, ve ®eerKeer, ve ef®euueeF& ~ yeme SkeÀoce Gueì ieF& ~
Fme He´keÀej keÀyejer efyeuueer mes lebie DeekeÀj jecet keÀer yent ves GmekeÀer nl³ee keÀer ³eespevee yeveeF& ~

3) Decej keÀneveerkeÀej `He´sce®ebo' peer ves `efMekeÀejer jepekegÀceej' Heeþ ceW mJeeLe&ueesuegHe, efnmb ekeÀ, efJeueemeer 3
MeemekeÀeW keÀes HeÀìkeÀejles ngS pevekeÀu³eeCe kesÀ He´elf e MeemekeÀ kesÀ Oece& Heeueve keÀer Gcceero peleeF& nw ~
 3 / MT - 114 PAPER - I

mebv³eemeer jele kesÀ ome yepes kegÀìer mes efMekeÀejer jepekegÀceej keÀes ueskeÀj ueieYeie IebìeYej ®eueves kesÀ yeeo
SkeÀ Ssmes mLeeve Hej Heng®B ee, peneB SkeÀ TB®es ìerues Hej IeveW Je=#eeW kesÀ veer®es Deeie peueleer efoKeeF& Heæ[er ~ mebv³eemeer
ves jepekegÀceej keÀes ªkeÀves keÀe FMeeje efkeÀ³ee ~ oesveeW SkeÀ Hes[æ keÀer Deesì ceW Keæ[s neskeÀj O³eeveHetJe&keÀ osKeves
ueies ~ jepekegÀceej ves yebokt eÀ Yej ueer ~ ìerues Hej Ieves Je=#e kesÀ veer®es nìdìs - keÀìdìs ome - yeejn ueesie nefLe³eejeW
mes uewme neskeÀj ®ejme keÀe oce ueiee jns Les ~ jepekegÀceej keÀes mebv³eemeer ves FvekesÀ yeejs ceW yelee³ee efkeÀ ³es ueesie yeæ[s
efMekeÀejer nQ ~ Ssmes efnbmekeÀ HeMeg nQ pees jen ®eueles ³eeef$e³eeW keÀe efMekeÀej keÀjles nQ ~ FvekesÀ peguce mes DeveskeÀ
ieeBJe yejyeeo nes ieS nQ ~ ³en yeleevee cegefMkeÀue nw efkeÀ FvneWves efkeÀleves ueesieeW keÀes ceeje nQ ~ JeemleJe ceW efMekeÀej
keÀjves uee³ekeÀ lees HeMeg ³ener nQ ~ Fmeer mes He´pee keÀer j#ee nesieer ~
Fme He´keÀej ìerues Hej Ieves Je=#e kesÀ veer®es oesveeW efMekeÀeefj³eeW ves efnbmekeÀ uetìsjeW keÀe ¢M³e osKee Deewj
mebv³eemeer ves GvekesÀ Del³ee®eej keÀe Kegueemee efkeÀ³ee ~

4) megHe´emf eodOe uesKekeÀ `efJeveesyee YeeJes' peer ves `JeeCeer keÀe meogHe³eesie' Heeþ ceW mel³e, efcele Deewj ceOegj 3
JeeCeer kesÀ meY³e Deewj Gef®ele He´³eesie kesÀ cenllJe keÀes yelee³ee nw ~
YeefkeÌleceeie& keÀer cegK³e efMe#ee ner ³ener nw efkeÀ nceW DeHeveer JeeCeer mes nj Heue F&MJej keÀe veece uesles jnvee
®eeefnS ~ peerJeve ceW peeie©keÀlee ueeves kesÀ GodosM³e mes mebleeW ves Yeer ³ener GHeosMe efo³ee nw efkeÀ Mejerj keÀes
meebmeeefjkeÀ keÀe³eeX ceW J³emle jKekeÀj Yeer JeeCeer mes efmeHe&À F&MJej kesÀ veece keÀe ner G®®eejCe nesles jnvee ®eeefnS
ke̳eeWefkeÀ JeeCeer keÀe ner ceve Hej Del³eefOekeÀ He´YeeJe Heæ[lee nw ~ ³eefo keÀesF& megob j Yepeve megveles ngS mees peeS lees
megyen Gþles ner Jener Yepeve DeHeves DeeHe mcejCe nes peelee nw ~ Yepeve keÀe ceveYeeJeve veeo (OJeefve, Meyo)
veeRo ceW Yeer ceve ceW Ietcelee jnlee nQ ~ YekeÌle keÀefJe leguemeeroeme peer ves Deblej keÀer Deelcee Deewj yeenj kesÀ peiele
kesÀ ceO³e JeeCeer keÀes osnjer ceevee nw ~ JeeCeer odJeeje jeceveece peHeles jnves mes ner meJe&$e keÀu³eeCekeÀejer He´keÀeMe
peieceiee Gþlee nw ~ DeLee&le nceejs ceve kesÀ Deboj Deewj Mejerj kesÀ yeenj oesveeW lejHeÀ ³eefo nceW keÀu³eeCekeÀejer
He´keÀeMe ®eeefnS lees JeeCeer ©Heer osnjer Hej jeceveece keÀe efyevee lesue-yeeleer keÀe ceefCeoerHe jKevee nesiee ~
Fme He´keÀej YeefkeÌle ceeie& Hej ®eueves JeeueeW kesÀ efueS JeeCeer keÀu³eeCekeÀejer efmeodOe nesleer nw ~

5) uesKekeÀ `jepebsê ÞeerJeemleJe' peer ves `mebHevvelee' Heeþ ceW efJevee³ekeÀ yeeyet kesÀ HeefjJeej kesÀ ceeO³ece mes 3
JeemleefJekeÀ mebHevvelee keÀes HeefjYeeef<ele efkeÀ³ee nw ~
efJevee³ekeÀ yeeyet yeæ[s meenye kesÀ yebieues keÀer Oeve mebHevvelee mes Del³eefOekeÀ He´YeeefJele ngS Les ~ GvekesÀ
®esnjs Hej nleeMee kesÀ YeeJe mHe<ì PeuekeÀ jns Les ~ DeHeves DeYeeJeie´mle peerJeve ves GvnW yengle ner Goeme Je efvejeMe
keÀj efo³ee Lee ~ efJevee³ekeÀ yeeyet `ke̳ee Kees³ee Deewj ke̳ee Hee³ee' kesÀ ªHe ceW DeHeves peerJeve keÀe cetu³eebkeÀve keÀjves
ueies~ GvneWves mees®ee ogevf e³ee keÀneB - mes - keÀneB HengB®e ieF& nw ! ueesieeW ves efove otveer, jele ®eewiegveer lejkeÌkeÀer keÀjles
ngS mebHevvelee kesÀ efMeKej keÀes ít efue³ee nw ~ otmejer lejHeÀ Jes Kego JeneR efJeHevvelee mes efIejs ngS mebIe<e&jle nQ~
mebHevvelee keÀer oewæ[ ceW Jes keÀeHeÀer efHeíæ[ ieS nQ ~ meceepe ceW SkeÀ Deesj yeæ[s meenye pewmes mebHevve J³eefkeÌle nQ
efpevekesÀ Heeme meYeer DeeOegevf ekeÀlece megKe megefJeOeeDeeW kesÀ meeOeve GHeueyOe nQ ~ nj efove ueeKeeW ©HeS Heeveer keÀer
lejn yene efoS peeles nQ ~ keÀjesæ[eW ©HeS Ke®e& nesves Hej Yeer Iej keÀer mepeeJeì mes ceve veneR Yejlee nw ~ otmejer
lejHeÀ DeYeeJeie´mle peerJeve peerves kesÀ efueS efJeJeMe efJevee³ekeÀ yeeyet Deye GvnW DeHeÀmeesme nes jne Lee efkeÀ mener -
 4 / MT - 114 PAPER - I

ieuele nj lejerkesÀ mes Hewmes keÀceeves keÀer lejHeÀ GvekeÀe O³eeve ke̳eeW veneR ie³ee ~ keÀeMe ! GvneWves peerJeve kesÀ Fve
DeeoMeeX mes mecePeewlee veneR efkeÀ³ee neslee lees Deepe GvekeÀe HeefjJeej Yeer KegMeneue neslee ~ GvnW HewmeeW kesÀ efueS
efkeÀmeer kesÀ meeceves efJeJeMe ve nesvee Heæ[lee ~ efJevee³ekeÀ yeeyet keÀer o³eveer³e efmLeefle keÀe keÀejCe GvekeÀer mel³eJeeefolee
Deewj F&ceeveoejer Leer ~
Fme He´keÀej nleeMe efJevee³ekeÀ yeeyet Iej Heng®B es lees GvneWves peerJeve kesÀ DeYeeJeeW Deewj DeHeves HeefjJeej keÀer
efJeHevvelee kesÀ efueS Kego keÀes oes<eer DevegYeJe efkeÀ³ee ~

T) efvecveefueefKele Heefþle ieod³eebMe Hej Hetís ieS He´MveeW kesÀ Gllej SkeÀ - SkeÀ Jeeke̳e ceW efueefKeS ~
1) HeueeMe keÀes `HeCe&Heeleer Je=#e' keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ HeueeMe kesÀ meYeer Helles Je<e& ceW SkeÀ yeej efiej peeles nQ Deewj 1
³en HeCe&efJenerve nes peelee nw ~
2) meoea kesÀ ceewmece ceW HeueeMe kesÀ Helles efiejles nQ Deewj ieceea kesÀ ceewmece ceW Fme Hej veS Helles Deeles nQ ~ 1
3) Heefj®íso ceW HeueeMe keÀer ³en Keeefme³ele metef®ele ngF& nw efkeÀ ³en SkeÀ HeCe&Heeleer Je=#e nw ~ Fme Je=#e Hej Peeæ[er kesÀ 1
ªHe ceW yeæ[s - yeæ[s Helles efvekeÀueles nQ ~ HeueeMe kesÀ efpeve Hesæ[eW Hej HetÀue efvekeÀueles nQ, JeneB Helles veneR efvekeÀueles
Deewj peneB Helles efvekeÀueles nQ, JeneB HetÀue veneR efvekeÀueles nQ ~

G.2. keÀ) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW kesÀ efjkeÌle mLeeveeW keÀer Hetefle& Heefþle HeeþeW ceW He³́egkeÌle MeyoeW mes keÀerefpeS ~ HetCe& Jeeke̳e
efueKekeÀj He´³egkeÌle Meyo DeOeesjseKf ele keÀerefpeS ~
1) yeesueer DekegÀueeF& uelee Deesì nes efkeÀJeej keÀer ~ 1
2) legce efJeMeeue efmebOeg Hej, Ketve mes efJepe³e efueKees ~ 1
3) Deewj veneR HebKeeW ceW Yeer ieefle ~ 1

Ke) efvecveefueefKele efoS ieS He´MveeW kesÀ Gllej Heefþle keÀefJeleeDeeW kesÀ DeeOeej Hej kesÀJeue SkeÀ - SkeÀ Jeeke̳e ceW
efueefKeS ~
1) Ieeì Hej Hetjer J³eJemLee MeewkeÀ mes [tyeves kesÀ efueS nw ~ 1
2) keÀefJe `veerjpe' ves peerJeveYej Gæ[les jnves keÀer He´js Cee Keie kesÀ ceeO³ece mes ceveg<³e keÀes oer nw ~ 1
3) Pejvee Jeve kesÀ Hes[æ - HeewOeeW mes ìkeÀjelee ngDee Deewj ®eìdìeveeW Hej ®eæ{lee ngDee jes[æ eW mes ueæ[lee ®euelee nw ~ 1

ie) efvecveefueefKele efoS ieS Heefþle Heod³eebMe kesÀ DeeOeejHej Hetís ieS He´MveeW kesÀ Gllej SkeÀ - SkeÀ Jeeke̳e ceW
efueefKeS ~
1) peve-ceve keÀes Deye Heeræ[ve Deewj Dev³ee³e veneR menvee ®eeefnS ~ 1
2) meceepe ceW Meesef<ele ueesie Mes<e veneR jnves ®eeefnS ~ 1
3) ³en Heod³eebMe `peveieerle' Heod³e mes efue³ee ie³ee nw ~ 1
 5 / MT - 114 PAPER - I

Ie) efvecveefueefKele Heefþle Heod³eKeb[ keÀe mejue ieod³eeLe& efueefKeS ~

YeeJeeLe& : ceveg<³e keÀes Deeies yeæ{les mece³e p³eeoe mees®e - efJe®eej venerb keÀjvee ®eeefnS Deewj keÀYeer Yeer Heerís 3
ceg[æ keÀj veneR osKevee ®eeefnS ~ Pejvee nceW ³en mebosMe oslee nw efkeÀ ceeie& ceW efkeÀleveer Yeer ©keÀeJeìs ke̳eeW ve nes,
kewÀmeer Yeer efmLeefle ke̳eeW ve nes Hejbleg nceW efvejblej Deeies ner yeæ{les jnvee ®eeefnS ~ Fmeer lejn ³egJeeJemLee keÀe ³en
mebosMe nw efkeÀ nce melele ®eueles jnW ~ nce ³en ve meeW®es efkeÀ ueieeleej ®eueles jnves mes ke̳ee ueeYe nesiee ~
³eefo ceveg<³e keÀes peerJeve ceW meHeÀuelee He´eHle keÀjveer nw lees Gmes efvejblej He´³eeme keÀjles jnvee ®eeefnS Deewj keÀYeer
³en veneR mees®evee ®eeefnS efkeÀ GmekeÀe HeÀue keÀye efceuesiee ?

æ[) efvecveefueefKele He´MveeW cebs mes efkeÀvneR oes He´MveeW kesÀ Gllej Heefþle Heod³eHeeþeW kesÀ DeeOeej Hej meb#esHe ceW efueefKeS ë
1) megHe´emf eodOe keÀefJe `metjoeme' peer ves `metjoeme kesÀ Heo' keÀefJelee ceW ye´pe keÀer veeefj³eeW odJeeje ceeB ³eMeesoe mes 3
yeeuekeÀ ke=À<Ce keÀer efMekeÀe³ele cekeÌKeve ®egjeves keÀer efMekeÀe³ele keÀjves leLee yeeuekeÀ ke=À<Ce odJeeje ®ebê efKeueewvee Heeves
keÀe nþ keÀjves Hej ceeB ³eMeesoe odJeeje ke=À<Ce keÀes yenueeves keÀe megob j mepeerJe ef®e$eCe efkeÀ³ee nw ~
ke=À<Ce ceeB ³eMeesoe mes ®ebêcee keÀes Heeves keÀer efpeo keÀjles nwb ~Jes keÀnles nQ efkeÀ ³eefo cegPes ®ebêcee keÀe
efKeueewvee veneRs efceuee lees ceQ Oeewjer (meHesÀo) iee³e keÀe otOe veneR efHeT@ib ee, efmej Hej ®eesìer veneR ietLeves otBiee, ceesleer
keÀer ceeuee veneR HenvetiB ee Deewj kegÀlee& Yeer veneR HenvetiB ee ~ Deiej legceves cesjer yeele veneR ceeveer lees ceQ DeYeer peceerve
Hej ueesì peeTBiee Deewj lesjer ieeso ceW veneR DeeTBiee ~ ceQ veboyeeyee keÀe yesìe keÀnueeT@ib ee, lesje yesìe Yeer vener
keÀnueeT@biee ~
Fme He´keÀej ®ebo´cee keÀe efKeueewvee ve efceueves Hej ke=À<Ce DeHeveer ceeB ³eMeesoe keÀess OecekeÀer Yejer yeeleW keÀn
keÀj Gvemes ®ebê efKeueewvee ueeves keÀer efpeo keÀjles nQ ~

2) keÀefJe `jnerce' peer `jnerce kesÀ oesn's keÀefJelee odJeeje nceW menveMeeruelee, Fppele keÀer cenllee,mener ceewkesÀ 3
Hej DeHeves iegCe He´keÀì keÀjves leLee mece³e keÀe ueeYe Gþeves keÀer meerKe osles nQ ~
keÀefJe jnerce peer kesÀ Devegmeej menveMeeruelee keÀe yeæ[e cenllJe nw ~ ceveg<³e keÀes menveMeerue nesvee ®eeefnS~
megKe Deewj ogKe lees SkeÀ ner efmekeÌkesÀ kesÀ oes Henuet nwb ~ J³eefkeÌle kesÀ peerJeve ceW keÀYeer megKe Deelee nw lees keÀYeer ogKe
~ nceW nj efmLeefle keÀe cegkeÀeyeuee keÀjves kesÀ efueS lew³eej jnvee ®eeefnS ~ pewmes Oejleer Hej keÀYeer keÀæ[ekesÀ keÀer Meerle
Heæ[leer nQ, keÀYeer ef®eueef®eueeleer OetHe lees keÀYeer cetmeueeOeej yeejerMe efpemes Jen yeæ[s ner Oew³e& kesÀ meeLe menles jnleer
nw, Jewmes ner ceveg<³e keÀes pees Yeer megKe-ogKe Heæ[s, Gmes menles jnvee ®eeefnS ~
Fme He´keÀej jnerce ves menveMeeruelee keÀe cenll®e Oejleer kesÀ GoenjCe odJeeje yeæ[s mejue {bie mes mecePee³ee nw ~

3) keÀefJe `megecf e$eevebove Heble' peer ves `peveieerle' keÀefJelee ceW meYeer ceeveJeeW keÀes SkeÀlee kesÀ met$e ceW SkeÀ nes 3
peeves kesÀ mebkeÀuHe kesÀ meeLe Dev³ee³e, Mees<eCe SJeb GlHeer[æ ve keÀes meceeHle keÀj `cegkeÌleJ³eefkeÌle' Deewj mebieefþle
meceepe keÀer keÀuHevee keÀer nw ~
keÀefJe ves peveieerle keÀeJf elee ceW SkeÀ veS efJeneve keÀer keÀecevee keÀer nw ~ Ssmes efJeneve kesÀ efvecee&Ce kesÀ efueS
DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ ueesieeW ceW efvepeer mJeeLe& keÀer YeeJevee ve nes ~ meceepe ceW keÀneR Yeer Mees<eCe ³ee Dev³ee³e vepej
ve DeeS ~ ueesieeW ceW DeeHemeer He´sce, HejesHekeÀej Deewj SkeÀlee keÀer YeeJevee nes ~ ueesieeW kesÀ ceve ceW efkeÀmeer yeele keÀe
 6 / MT - 114 PAPER - I

[j ve nes~ ueesie efveYe&³elee kesÀ meeLe DeHeveer efpeccesoejer efveYeeSB ~ ueesie efJeveeMekeÀejer ceoYesoeW mes otj jnW ~
DeeHeme ceW meceevelee keÀer YeeJevee nes ~ meyekeÀes efJekeÀeme keÀjves keÀer Hetjer mJeleb$elee He´eHle nes ~ meceepe keÀe
GlLeeve keÀjves Jeeues ueesieeW keÀes He´cegKelee oer peeS ~ J³eefkeÌle kesÀ iegCeeW keÀe mecceeve nes ~ Ssmes efve³ece Deewj keÀevetve
yeves, efpevemes meceepe kesÀ nj Jeie& keÀes v³ee³e efceues ~
Fme He´keÀej `peveieerle' keÀefJelee ceW veS efJeneve kesÀ efueS Fve meYeer yeeleeW keÀes DeeJeM³ekeÀ ceevee nw
efpevemes SkeÀ DeeoMe& meceepe keÀer mLeeHevee nesleer nw ~

G.3. efvecveefueefKele He´MveeW ceW mes efkeÀvneR oes He´MveeW kesÀ Gllej Heefþle HetjkeÀ HeeþeW kesÀ DeeOeej Hej 70 - 80 Meyoebs ceW
efueefKeS ë
1) megHe´emf eodOe uesefKekeÀe ieewje Heble `efMeJeeveer' peer ves `iebiee yeeyet nwb keÀewve ?' Heeþ ceW SkeÀ Ssmes J³eefkeÌlelJe 4
keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw pees DeveskeÀeveskeÀ mebmcejCeeW keÀe peerlee - peeielee MeyokeÀesMe nw ~
] iebiee yeeyet ves uesefKekeÀe efMeJeeveer peer keÀes uekeÌKeer meje³e kesÀ yeeefuekeÀe efJeod³eeHeerþ ceW yeeefuekeÀeDeeW kesÀ efJeoeF&
keÀe³e&ke´Àce ceW memvesn Deecebef$ele efkeÀ³ee Lee ~ GvekesÀ þnjves keÀe J³eJemLee JeneB keÀer DeefleefLeMeeuee ceW keÀer ieF&
Leer ~ keÀej odJeeje uesefKekeÀe peye efJeod³eeHeerþ HengB®eer lees GvnW JeneB keÀer DeefleefLeMeeuee efkeÀTue kesÀ yeernæ[
mìsMeve mes Yeer DeefOekeÀ [jeJeveer ueieer ~ Gme jele JeneB efyepeueer Yeer pee ®egkeÀer Leer ~ efyevee mepeeJeì Jeeues
keÀcejs ceW SkeÀ efmHe´ib e keÀer Heuebie jKeer ngF& Leer ~ JeneB ve lees efkeÀmeer ®eewkeÀeroej keÀer J³eJemLee Leer Deewj ve ner
DeemeHeeme keÀesF& cekeÀeve Lee ~ uesefKekeÀe kesÀ JeneB HengB®eves kesÀ kegÀí mece³e yeeo JeneB efJeod³eeHeerþ keÀe ceeueer
Dee³ee, efpemekeÀe [jeJevee ªHe mee#eele ³eceotle keÀer ³eeo efoueelee Lee ~ Gmeves ueseKf ekeÀe keÀes ueeueìsve Deewj
ceìkesÀ keÀe Heeveer efo³ee Deewj peeles - peeles efKeæ[keÀer - ojJeepee þerkeÀ mes yebo keÀjves keÀer ®esleeJeveer Yeer oer
ke̳eeWefkeÀ JeneB keÀcejs ceW keÀYeer - keÀYeer keÀjwle meeBHe Iegme Deeves keÀer mebYeeJevee Yeer Leer ~ meeBHe kesÀ Ye³e Deewj
efme³eejeW leLee GuuegDeeW keÀer DeeJeepeeW ves uesefKekeÀe keÀer Gme jele keÀer veeRo Gæ[e oer Leer ~
Fme He´keÀej uesefKekeÀe efMeJeeveer ves efkeÀmeer lejn jece - jece keÀjles ngS DeefleefLeMeeuee keÀer Ye³eevekeÀlee kesÀ yeer®e
jele keÀeìer ~

2) F&MJej®ebê efJeod³eemeeiej peer keÀes ieefce&³eeW kesÀ efoveeW ceW He$e osves SkeÀ [eefkeÀ³ee GvekesÀ Iej Dee³ee~ 4
Jen veer®es yewþ ie³ee Deewj GvekeÀer Òeleer#ee keÀjves ueiee ~ efJeod³eemeeiej peer ves THej keÀer cebepf eue mes veer®es
GlejkeÀj osKee efkeÀ [eefkeÀS keÀes veeRo Dee ieF& Leer ~ GvneWves ef®eìdþer ues ueer Deewj Gmes HebKee Peueves ueies~
efJeod³eemeeiejpeer kesÀ SkeÀ Heefjef®ele keÀes ³en De®íe veneR ueiee ~ GvneWves keÀne, keÀneB DeeHe Deewj keÀneB
meele ©HeS HeevesJeeuee ³en [eefkeÀ³ee~ DeeHe Gmes ke̳ eeW HebKee Peue jns nQ? FmeHej efJeod³ eemeeiejpeer ves
peJeeye efo³ee, ``cesjs efHelee meele ©HeS kesÀ Jesleve mes ner Hetjs HeefjJeej keÀes Heeueles Les ~ Jes Yeer Fmeer lejn Yejer
oesHenjer ceW keÀece Hej pee³ee keÀjles Les ~ ''
Fme He´keÀej meceepemesJekeÀ F&MJej®ebê efJeod³eemeeiej peer keÀer cenevelee DeHeefjef®ele ueesieeW kesÀ Òeefle Yeer
o³eeYeeJe jKeves SJeb GvekeÀer cepeotjer keÀe mecceeve keÀjves mes ¢efäiees®ej nesleer nw ~

3) uesKekeÀ `He´JeerCe keÀejKeeveerme' peer ves `efLebHetÀ - Yetìeve keÀer Jele&ceeve jepeOeeveer' Heeþ ceW JevemebHeoe keÀer Keeve 4
Yetìeve kesÀ He´eke=ÀeflekeÀ meeQo³e& keÀe ceveesnj JeCe&ve efkeÀ³ee nw ~
 7 / MT - 114 PAPER - I

Yetìeve osMe keÀer DeHeveer cegêe nw, efpemes `iegue$ece' keÀnles nQ ~ GmekeÀe cetu³e ueieYeie nceejs SkeÀ ©HeS kesÀ yejeyej
ner nw ~ meew ísue$ece keÀe SkeÀ iegue$ece yevelee nw ~ Yetìeve DeevesJeeues efJeosMeer DeHeveer cegêe keÀes Yetìeveer cegêe ceW
HeefjJeefle&le keÀjeles nQ uesekf eÀve Yeejle mes DeevesJeeues ueesieeW kesÀ efueS ³en DeeJeM³ekeÀ veneR nw ~ FmekeÀe keÀejCe ³en nw
efkeÀ Yetìeve ceW Yeejleer³e cegêe keÀe Deece He´®eueve nw ~ JeneB Yetìeveer cegêe kesÀ meeLe-meeLe Yeejleer³e cegêe keÀe Yeer uesve-
osve ceW He´³eesie efkeÀ³ee peelee nw ~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ Yetìeve peeles mece³e Yeejleer³eeW keÀes [e@uej Kejeroves keÀe PebPeì
veneR jnlee ~

4) F&meeF& Oece& kesÀ ueesie Yeer efnob gDeeW keÀer lejn leguemeer keÀes HeefJe$e ceeveles nQ ~ Debies´peer ceW Fmes `yesefmeue' ³ee 4
`meske´Às ì yesefmeue' ³eeveer `HeefJe$e leguemeer' keÀnles nQ ~ keÀnles nQ efkeÀ F&meeF³eeW ceW leguemeer kesÀ HeewOes keÀes HeefJe$e ceeves
peeves keÀe cegK³e keÀejCe ³en nw efkeÀ ³en HeewOee F&mee cemeern (ke´ÀeFmì) keÀer keÀye´ Hej Giee Lee ~ He´Àebme kesÀ ueesie
leguemeer keÀes `ue Hueebleer jes³eueer' DeLee&le `jepemeer HeewOee' keÀnles nQ ~ Fìueer Deewj ie´emr e kesÀ ueesie leguemeer kesÀ
iegCeeW mes Heefjef®ele Les ~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ meble yesefmeue efoJeme Hej efm$e³eeB leguemeer keÀer ìnefve³eeW keÀes efiejpeeIej
ceW ues peeleer nQ Deewj Iej JeeHeme Deeves Hej Gve ìnefve³eeW keÀes HeÀMe& Hej efyeKesj osleer nQ ~ efpememes Deeves Jeeuee Je<e&
ueeYekeÀejer nes ~ kegÀí Heeflle³eeW keÀes Kee uesves Deewj kegÀí keÀes DeHeves Jee[&jesye ceW ®etns Je keÀeræ[s Yeieeves kesÀ efueS
He´³eesie keÀjves keÀer He´Lee Yeer nw ~
Fme He´keÀej F&meeF& Oece& ceW leguemeer keÀes HeefJe$e Je jesie efJeveeMekeÀ ceevee ie³ee nw ~

DeLeJee
efvecveefueefKele Heefþle HetjkeÀ HeeþeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ keÀe meej efueefKeS ë
1) megHe´emf eodOe uesKekeÀ `nefjMebkeÀj HejmeeF&' peer ves `DeHeveer - DeHeveer yeerceejer' Heeþ ceW Deceerjer Deewj iejeryeer 8
ceW Deblej keÀes DeHeves nem³e - J³ebi³eelcekeÀ lejerkesÀ mes yeleeves keÀe He´³eeme efkeÀ³ee nw ~
`DeHeveer - DeHeveer yeerceejer' Heeþ ceW HejmeeF& peer ves ueesieeW keÀer DeHeveer - DeHeveer HejsMeeveer keÀes meìerkeÀ
nem³e - J³ebi³e Mewueer ceW He´mlegle efkeÀ³ee nw ~ uesKekeÀ kesÀ Devegmeej Fme mebIe<e&HetCe& mebmeej ceW efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀe
peereJf ele jnves kesÀ efueS mebIe<e& peejer nw lees efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀe mebIe<e& DeHeveer mebHevvelee keÀes yeveeS Deewj ye®eeS
jKeves kesÀ efueS nw ~ Oeveer Jeie& Deblenerve ìwkeÌme keÀer yeerceejer mes pekeÀæ[e ngDee nw ~ HegmlekeÀ - efJeke´sÀlee yebOeg
HegmlekeÀeW keÀer keÀce efyeke´Àer mes ogKeer nw ~ ieebOeer - He´elf e<þeve ceW keÀe³e&jle F&ceeveoej J³eefkeÌle JeneB keÀer yesF&ceeveer mes
J³eefLele nw ~ Deeþ keÀcejeWJeeues cekeÀeve keÀe efvecee&lee HewmeeW kesÀ DeYeeJe ceW ín keÀcejs ner yevee Heeves kesÀ keÀejCe
ogKeer nw ~ SkeÀ Dev³e J³eefkeÌle keÀes jesìjer ceMeerve Dee peeves kesÀ yeeo ceesvees ceMeerve efceueves ceW nes jner HejsMeeveer
keÀe ogKe nw ~ uesKekeÀ Yeer DeHeves efyepeueer keÀs efyeue keÀes vee Yej Heeves keÀer mecem³ee mes HejsMeeve nw ~ uesKekeÀ ves yeæ[s
DeceerjeW mes DevegjesOe efkeÀ³ee nw efkeÀ Jes DeHeves Oeve keÀe kegÀí efnmmee Yeer ³eefo oeve keÀj osb lees iejeryeeW keÀes Fmemes
yeæ[er ceoo efceuesieer Deewj yeæ[s DeceerjeW keÀes Yeer Yeejer ìwkeÌme keÀer yeerceejer mes cegefkeÌle efceue peeSBieer ~
Fme HeḱeÀej He´mlegle Heeþ `DeHeveer - DeHeveer' yeerceejer ceW meceepe kesÀ efYevve - efYevve Jeie& kesÀ ueesieeW keÀer keÀeþf veeF&³eeW
Hej He´keÀeMe [euevee ner uesKekeÀ keÀe GodosM³e nw ~
 8 / MT - 114 PAPER - I

2) iebiee yeeyet nwb keÀewve ? efMeJeeveer peer odJeeje efueefKele SkeÀ He´efmeodOe mebmcejCe nw ~ Fme mebmcejCe ceW 8
efMeJeeveer peer ves SkeÀ Ssmes J³eefkeÌlelJe keÀes He´mlegle efkeÀ³ee nw pees mJe³eb DemebK³e mebmcejCeeW kesÀ peerles - peeieles
MeyokeÀesMe Les ~
iebiee yeeyet keÀe veeìe - mee keÀo, Yeejer - YejkeÀce Mejerj, mejue JesMeYet<ee, iebYeerjlee kesÀ efueS cegKe -
ceb[ue keÀes jewMeve keÀjleer ngF& GvekeÀer ceesnkeÀ cegmkeÀeve menpe ner meYeer keÀes DeekeÀe<f e&le keÀj uesleer Leer ~ efMeJeeveer
peer keÀes efueKes SkeÀ He´els meenve He$e ceW iebiee yeeyet ves mebmcejCe keÀuee keÀe meej kegÀí Fme He´keÀej He´mlegle efkeÀ³ee Lee,
``mebmcejCe Ssmee nes efpemes keÀYeer osKee Yeer ve nes, GmekeÀer mee#eele íefJe ner meeceves Dee peeS, GmekeÀe ke´ÀeOs e,
GmekeÀer Heefjneme jefmekeÀlee, GmekeÀer o³eeueglee, GmekeÀer ieefjcee, GmekeÀer ogye&uelee meye kegÀí meMekeÌle uesKeveer
DeeBkeÀefle ®eueer peeS, JeneR GmekeÀer me®®eer lemJeerj nw, Jener meHeÀue mebmcejCe nw ~'' iebiee yeeyet mes uesefKekeÀe keÀe
Heefj®e³e ueieYeie ome Je<e& HetJe& ngDee Lee ~ efMeJeeveer peer ves iebiee yeeyet keÀes mebmcejCeeW keÀes DeLeen Kepeeves kesÀ ©He
ceW DevegYeJe efkeÀ³ee ~ efkeÀmeer iees<þer keÀer DeO³e#elee keÀjveer nes, ³ee efkeÀmeer Deveg<þeve kesÀ efueS Deecebe$f ele keÀjvee
nes, iebiee yeeyet ncesMee efnob er kesÀ meeefnl³ekeÀejeW mes DevegjesOe keÀjvee veneR Yetueles Les ~ efHeÀj ®eens Jes ceneosJeer peer
nes ³ee efMeJeeveer peer ~ iebiee yeeyet kesÀ Ssmes ner Deelceer³e Deeie´n Hej efMeJeeveer peer uekeÌKeer meje³e keÀer yeeefuekeÀe
efJeod³eeHeerþ kesÀ `keÀv³eeDeeW keÀer efJeoe' kesÀ keÀe³e&ke´Àce ceW GHeefmLele ngF& Leer ~ ³en efJeod³eeue³e He´Lece je<ì^Heefle
yeeyet jepeWê He´meeo peer keÀer efHe´³e efMe#eCe - mebmLee Leer ~ Fmeer efJeod³eeHeerþ kesÀ Deneles ceW iele Je<e& iebiee yeeyet kesÀ
Deeie´n Hej ceneosJeer peer ves Je=#e ueiee³ee ³ee Deewj Fme Je<e& efMeJeeveer peer ves Gmeer Je=#e kesÀ Heeme SkeÀ HeewOee
ueiee³ee ~ keÀv³eeDeeW keÀer efJeoeF& kesÀ DeJemej Hej Deecebe$f ele efMeJeeveer peer keÀer ®eej efoveeW lekeÀ iebiee yeeyet ves
efpeme Deelceer³elee mes osKeYeeue keÀer Leer, Gmes uesefKekeÀe keÀYeer Yetuee veneR HeeF& ~ JeneB mes ®eueles mece³e GvneWves
ueseKf ekeÀe keÀes Fleveer meewieeleW yeeBOe oer, pewmes Jes uesefKekeÀe kesÀ ªHe ceW DeHeveer Heg$eer keÀes efJeoe keÀj jns nes ~
iebiee yeeyet kesÀ DevegjesOe Hej ner uesefKekeÀe yeeyet jepeWê He´meeo peer keÀer cetefle& keÀe DeveeJejCe keÀjves kesÀ efueS Heìvee
Yeer ieF& LeeR ~ kegÀí cenerveeW Henues Jes ueKeveT ceW Yeer iebiee yeeyet mes efceueer LeeR ~ JeneB efnob er mebmLeeve kesÀ efkeÀmeer
Dee³eespeve ceW yeerceejer keÀer neueele ceW Yeer Jes DeeS Les ~
iebiee yeeyet efnboer kesÀ SkeÀ me®®es meHeÀue mesveeveer Les ~ GvnW keÀYeer efkeÀmeer He´Meefmle ³ee ³eMe - K³eeleer
keÀer YetKe veneR jner ~ Jes peerJeveYej efnboer kesÀ efueS mebIe<e&jle Deewj meceefHe&le jns ~ iebiee yeeyet ves keÀYeer - Yeer
DeHeves ke=ÀeflelJe keÀe He´®eej veneR efkeÀ³ee ~ keÀce mes keÀce efnboer kesÀ efueS meceefHe&le J³eefkeÌle³eeW mebmLeeDeeW keÀes
DeefKeue Yeejleer³e efnboer mebIe keÀer mLeeHevee keÀjves Jeeues iebiee yeeyet (iebiee MejCe efmebn peer) keÀes veneR Yetuevee
®eeefnS ~ me®eceg®e iebiee yeeyet efnboer kesÀ SkeÀ leHeë Hetle Les ~

G.4. ®e) efvecveefueefKele MeyoeWW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Meyo keÀe mJeleb$e SJeb DeLe&HetCe& Jeeke̳e ceW He´³eesie keÀeer fpeS ë
1) keÀeMe ! ceQ Heæ{eF& keÀjlee ~ 1
2) ye®®eeW kesÀ efueS Yeer kegÀí oerefpeS ~ 1

í) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeeke̳e ceW DeOeesjKs eebekf eÀle Meyo keÀe MeyoYeso efueefKeS ë
1) Gmeves - meJe&veece 1
2) Oeerjs - Oeerjs - DeJ³e³e 1
 9 / MT - 114 PAPER - I

pe) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeeke̳e keÀe keÀes<þkeÀ ceW oer ieF& met®evee kesÀ Devegmeej keÀeue -
HeefjJele&ve keÀerefpeS ë
1) Deevebo keÀe #eCe Dee³ee Lee ~ 1
2) ceeB ef®eblee ceW Heæ[er ~ 1

Pe) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeeke̳e ceW He´³egkeÌle mene³ekeÀ efkeÀ́³ee Hen®eevekeÀj efueefKeS ë
1) keÀjes (keÀjvee) mene³ekeÀ efke´À³ee ~ 1
2) ieF& (peevee) mene³ekeÀ efke´À³ee ~ 1
DeLeJee
efvecveefueefKele efke´À³eeDeeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ efke´À³ee keÀe mene³ekeÀ efke´À³ee kesÀ ªHe ceW DeLe&HetCe& Jeeke̳e ceW He´³eesie
keÀerefpeS ~
1) Jeeke̳eë- jeOee kegÀí keÀn veneR HeeF¥ ~ 1
2) Jeeke̳eë- GvnW iegmmes ceW osKe cegPemes kegÀí keÀnles veneR yevee ~ 1

ì) efvecveefueefKele efke´À³eeDeesb ceW mes efkeÀmeer SkeÀ efke´À³ee kesÀ He´Lece leLee odeJf eleer³e He´js CeeLe&keÀ efke´À³eeªHe efueefKeS ë
cetue efke´À³ee He´Lece He´sjCeeLe&keÀªHe odeJf eleer³e He´sjCeeLe&keÀªHe
1) cenkeÀvee cenkeÀevee cenkeÀJeevee 1
2) Hetívee Hegíevee HegíJeevee 1

DeLeJee
efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeeke̳e ceW He´³egkeÌle He´js CeeLe&keÀ efke´À³eeªHe íeBìkeÀj GmekeÀe He´keÀej
efueefKeS ë
1) yepeeF& - He´Lece He´sjCeeLe&keÀªHe ~ 1
2) efYepeJee³ee - odefJeleer³e He´js CeeLe&keÀ ªHe ~ 1

þ) efvecveefueefKele DeMegodOe Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀvneR oes Jeeke̳eeW keÀes MegodOe keÀjkesÀ efueefKeSë
1) Hebef[le HejcemegKe keÀer veekeÀ efmekegÀæ[ ieF¥ ~ 1
2) He´ke=ÀeflemeeQo³e& keÀe peeot keÀece keÀj ie³ee ~ 1
3) Mejeyeer keÀe veMee Glej ie³ee ~ 1
DeLeJee
efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀvneR oes Jeeke̳eeW kesÀ efueS ³eesi³e efJejeceef®endveeW keÀe He´³eesie keÀjkesÀ Jeeke̳e efHeÀj
mes efueefKeSë
1) ceQves keÀne,``Yew³ee cele jesDees, efmej ogKesiee ~'' 1
2) Fmes mebmke=Àle ceW `efkebÀMegkeÀ' (ke̳ee ³en MegkeÀ nw ?) keÀne ie³ee nw ~ 1
3) ³es yejieo, veerce, HeerHeue Deeefo kesÀ meceeve HewÀues ngS nesles nQ ~ 1
 10 / MT - 114 PAPER - I

([) efvecveefueefKele cegneJejeW ceW mes efkeÀvneR leerve cegneJejeW kesÀ eEnoer ceW DeLe& oskeÀj GvekeÀe DeLe&HetCe& SJeb mJeleb$e
Jeeke̳eeW ceW He´³eesie keÀerefpeSë
1) meeHeÀ keÀj osvee ö Kelce ³ee ve<ì keÀj osvee ~ 1
Jeeke̳e ë veewkeÀj ves ceewkeÀe HeekeÀj mesþ peer keÀer eflepeesjer meeHeÀ keÀj oer ~
2) {ekeÀ kesÀ leerve Heele ö meJe&$e SkeÀ pewmeer efmLeefle keÀe nesvee ~ 1
Jeeke̳e ë jceCeerkeÀueeue ves meeue Yej ceW keÀF& lejn kesÀ OebOes yeoues, Hej keÀceeF& Jener {ekeÀ kesÀ leerve Heele !
3) efyepeueer keÀer lejn HewÀuevee ö lespeer mes HewÀuevee ~ 1
Jeeke̳e ë oeefceveer kesÀ meeLe ngS Del³ee®eej keÀer Keyej ®eejeW Deesj efyepeueer keÀer lejn HewÀue ieF& ~
4) peeve DeeHeÀle ceW Deevee ö mebkeÀì mes iegpejvee ~ 1
Jeeke̳e ë jeveer ue#ceeryeeF& keÀes ³egodOe Yetefce ceW osKekeÀj Debie´speebs keÀer peeve DeeHeÀle ceW Dee peeleer Leer ~
5) peeve kesÀ ueeues Heæ[vee ö He´eCe mebkeÀì ceW nesvee ~ 1
Jeeke̳e ë efMekeÀejer kesÀ peeue ceW HeBÀmeer ngF& ef®eefæ[³ee keÀer peeve kesÀ ueeues Heæ[ ieS ~

DeLeJee
efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mess efkeÀvneR leerve Jeeke̳eeW ceW DeOeesjsKeebefkeÀle Jeeke̳eebMeeW kesÀ yeoues keÀes<þkeÀ
ceW efoS ieS cegneJejeW ceW mes ³eesi³e cegneJejs keÀe He´³eesie keÀjkesÀ MegodOe Jeeke̳e efHeÀj mes efueefKeS ë
1) ieeBOeerpeer kesÀ oMe&ve kesÀ efueS DeeÞece ceW ncesMee ueesieeW keÀe leeBlee yeBOee jnlee Lee ~ 1
2) ceevemetve keÀer Je<ee& DeejbYe ngF& leye keÀnerb peekeÀj efkeÀmeeveeW keÀer peeve ceW peeve DeeF& ~ 1
3) meercee Hej osMe keÀer j#ee kesÀ efueS nceejs peJeeveeW kesÀ keÀeve Keæ[s jnles nQ ~ 1
4) SkeÀeSkeÀ [eketÀ keÀes meeceves osKekeÀj cegveerce efmenj Gþe ~ 1
5) ceesnve ves DeHeveer ieueleer kesÀ efueS efHelee kesÀ Hewj HekeÀæ[ efueS ~ 1

G.5. efvecveefueefKele efJe<e³eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ efJe<e³e Hej ueieYeie 150- 200 MeyoeW lekeÀ efveyebOeefueefKeSë
1) Refer MT Edu Solution - Hindi Booklet No - 4- Page No.97 - Q.2 10
2) Refer MT Edu Solution - Hindi Booklet No - 4- Page No.110 - Q.15 10
3) Refer MT Edu Solution - Hindi Booklet No - 4- Page No.131 - Q.36 10
4) Refer MT Edu Solution - Hindi Booklet No - 4- Page No.134 - Q.40 10

G.6. (le) efvecveefueefKele keÀe³ee&ue³eerve leLee J³eeJemeeef³ekeÀ He$eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ He$e keÀe He´eªHe (vecetvee) efueHeÀeHesÀ
meefnle lew³eej keÀeer fpeS ë
1) Refer MT Edu Solution - Hindi Booklet No - 1- Page No.186 - Q.1 4
2) Refer MT Edu Solution - Hindi Booklet No - 1- Page No.194 - Q.11 4
 11 / MT - 114 PAPER - I

(Le) efvecveefueefKele ªHejsKee kesÀ DeeOeej Hej keÀneveer efueefKeS ~ ³en Yeer oMee&FS efkeÀ Gmemes ke̳ee meerKe efceueleer nw ~
Refer MT Edu Solution - Hindi Booklet No - 1- Page No. 201 - Q. 3 4

(o) efvecveefueefKele DeHeefþle ieod³eKeb[ Hej DeekeÀueve nsleg Ssmes ®eej He´Mve lew³eej keÀerefpeS, efpevekesÀ Gllej SkeÀ -
SkeÀ Jeeke̳e ceW nes ë
Refer MT Edu Solution - Hindi Booklet No - 4- Page No. 80 - Q.1 4

