ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΜΜΕ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΘΕΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ

ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΣ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΝ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΛΥΒΑΝΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΠΑΠΠΑ ΧΡΙΣΤΙΝΑ

Α.Ε.Μ: 40

ΜΑΡΤΙΟΣ 2014
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ..............................................................................................4

Α΄ ΜΕΡΟΣ

Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΠΟ

ΤΟ 1821- 1887
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 1821- 1887……………………………7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 1821- 1887…............................19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 1821 – 1887………………………..29

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΠΟ ΤΟ 1821- 1887……………………37

Β΄ ΜΕΡΟΣ

Η ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΡΡΕΝ, Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΝ, ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ

ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΚΑΙ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΠΟ ΤΟ 1887 – 1920..............................43

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΡΡΕΝ ΚΑΙ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ

ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ

2.1 Η ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΡΡΕΝ ΚΑΙ Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 1887

-1920……………………………………………………………………48

2.2 ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ 1920………………….58

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: Η ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΡΡΕΝ ΚΑΙ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ

ΓΥΝΑΙΚΩΝ

2
3.1 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 1887- 1920………………65

3.2 Η ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΡΡΕΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ……73

3.3 Η ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΡΡΕΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ

ΓΥΝΑΙΚΩΝ……………………………………………………………83

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...................................................................................88

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ…………………………………………………………91

3
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην παρούσα εργασία θα δούμε αναλυτικά την θέση των γυναικών μέσα στην
ελληνική κοινωνία από το 1821-1887, πως διαμορφώθηκε κατά την διάρκεια της
επανάστασης και πως εξελίχθηκε μετά το τέλος της σε βάθος χρόνου. Θα δούμε πως
οργανώθηκε η γυναικεία εκπαίδευση ήδη από τα πρώτα χρόνια της επανάστασης
μέχρι και το 1920. Τι προβλήματα αντιμετώπιζαν οι γυναίκες, μπορούσαν να έχουν
πρόσβαση σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης όπως τα αγόρια ή μήπως η εκπαίδευση
τους εξυπηρετούσε από την αρχή συγκεκριμένους στόχους εκείνους της μητέρας και
οικοδέσποινας για αυτό και η εκπαίδευση τους ήταν οργανωμένη πάνω σε αυτή την
βάση. Επίσης θα δούμε αν το Ελληνικό κράτος ασχολήθηκε σοβαρά από την αρχή με
την εκπαίδευση των γυναικών. Δεν την θεωρούσε προτεραιότητα του για αυτό
εξάλλου περιορίστηκε μόνο στο να επιβλέπει τους ιδιώτες που από πολύ νωρίς
ασχολήθηκαν με την γυναικεία εκπαίδευση ιδρύοντας σχολεία και διδασκαλεία.
Ακόμα και τα μέτρα που άρχισε να λαμβάνει το κράτος σχετικά με την γυναικεία
εκπαίδευση άργησαν πολύ και όλα μάλιστα δεν είχαν σαν σκοπό να βελτιώσουν την
εκπαίδευση των γυναικών και να την κάνουν ισότιμη με των αγοριών αλλά στόχος
ήταν να της δώσουν ένα πιο γυναικείο και περιοριστικό χαρακτήρα. Εξάλλου ας μην
ξεχνάμε ότι η διαφορά στην εκπαίδευση των αγοριών και των κοριτσιών οφείλεται
στο ότι τα αγόρια προορίζονταν για πολίτες που θα καταλάμβαναν θέσεις εργασίας
στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Οι γυναίκες από την άλλη για πολλά χρόνια
μπορούσαν να εργάζονται είτε σαν δασκάλες είτε σαν εργάτριες, υπηρέτριες,
καθαρίστριες. Επαγγέλματα δηλαδή που δεν απαιτούσαν και ιδιαίτερη εξειδίκευση.
Μέσα σε όλα αυτά θα δούμε όμως και την θέση της Παρρέν για την εκπαίδευση πως
έκρινε τα εκάστοτε εκπαιδευτικά νομοσχέδια, τι πρότεινε για την εκπαίδευση των
γυναικών και πως η ίδια την αντιμετώπιζε.
Η έξοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας είναι ένα ακόμα θέμα που θίγεται. Θα
δούμε σε ποια επαγγέλματα μπορούσε η γυναίκα να εργαστεί, ποια ήταν επιτρεπτά,
ποιες κατηγορίες γυναικών εργάζονταν και αν όντως η εργασία αποτελούσε επιλογή
τους ή απλά αναγκάστηκαν εκ των συνθηκών να βγουν για δουλειά. Θα δούμε αν
όλα τα επαγγέλματα ήταν επιτρεπτά όπως επίσης τι μέτρα έλαβε το κράτος
προκειμένου να περιορίσει την μαζική έξοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας.

4
Ο φεμινισμός είναι ένα ακόμα σημαντικό κεφάλαιο της εργασίας. Χωρίζεται σε δυο
περιόδους. Η μια ξεκινά απο το 1887-1917 όπου η Καλλιρρόη Παρρέν με το πρώτο
φεμινιστικό έντυπο που θα εκδώσει θα διεκδικήσει καλύτερες συνθήκες στην
εκπαίδευση και την εργασία των γυναικών ενώ ταυτόχρονα θα συμβάλλει στην
δημιουργία της φεμινιστικής συνείδησης των γυναικών. Θα δούμε τις θέσεις της όσον
αφορά την γυναίκα, τον γάμο, την άποψη της για την ενεργή συμμετοχή των
γυναικών στην πολιτική ζωή της χώρας αλλά και την επιμονή της για το δικαίωμα
των γυναικών στην εργασία η οποία θα τους εξασφαλίσει την οικονομική
ανεξαρτησία. Αυτή την περίοδο θα ιδρύσει και το Λύκειο Ελληνίδων μέσο του
οποίου θα στραφεί στην ελληνική παράδοση, τα ήθη, τα έθιμα και τις εθνικές αξίες.
Η δεύτερη περίοδος του φεμινιστικού κινήματος θα δούμε ξεκινάει από το 1920 και
μάλιστα θεωρείται πολύ πιο μαχητικό και δυναμικό. Στην κορυφή των διεκδικήσεων
του βρίσκεται το δικαίωμα της ψήφου των γυναικών, η εργασία αλλά και η
εκπαίδευση. Τα αιτήματα των φεμινιστριών θα εκπροσωπηθούν μέσα από τις
γυναικείες οργανώσεις και τα σωματεία που θα δημιουργηθούν ενώ ο
δημοσιογραφικός τύπος αυτή την περίοδο θα δούμε ότι θα αποτελέσει μέσο
διεκδίκησης των αιτημάτων των γυναικών ξεφεύγοντας από τον συντηρητικό και
μετριοπαθή ρόλο που είχε από το 1821-1887 όπου τα γυναικεία περιοδικά της εποχής
περιορίζονταν στην καθαρά γυναικεία θεματολογία που δεν ξέφευγε από οτιδήποτε
θεωρούνταν ηθικό, παραδοσιακό και κοινωνικά συμβατικό.

5
 Α΄ ΜΕΡΟΣ

Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΠΟ

ΤΟ 1821- 1887

6
 1. Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΑΠΟ ΤΟ 1821-1887

Στην Ελληνική επανάσταση η γυναικεία συμμετοχή δεν θα λέγαμε ότι ήταν από την
αρχή δυναμική και καθοριστική. Οι γυναίκες θα λέγαμε ότι αποτελούσαν στην αρχή
τουλάχιστον του αγώνα επικουρική βοήθεια στο πλευρό των ανδρών. Κατά την
διάρκεια της επανάστασης όμως ορισμένες γυναικείες προσωπικότητες ανέλαβαν
δυναμικά τα ηνία και έπαιξαν καθοριστικό ρόλο. Μάλιστα υπήρξαν γυναίκες που
πολέμησαν και θυσιάστηκαν το ίδιο με τους άνδρες .1
Ο ρόλος των γυναικών της εποχής ήταν δύσκολος και πολλαπλός. Καθώς από την μια
όφειλαν να είναι σωστές μητέρες που θα μεγάλωναν και θα γαλουχούσαν τα παιδιά
τους με τις αρχές της ελευθερίας, της ορθοδοξίας, που θα τους μάθαιναν την ελληνική
γλώσσα και θα τους έκαναν βίωμα ότι για την πατρίδα και την ελευθερία της αξίζει
κανείς να πολεμήσει και να θυσιάσει ακόμα και την ζωή του και από την άλλη
όφειλαν κατά την διάρκεια του αγώνα να βρίσκονται στο πλευρό των συζύγων, των
αδερφών, των πατεράδων και να τους εφοδιάζουν με όπλα, τρόφιμα ακόμα και να
τους ξεκουράζουν κρατώντας αυτές τα όπλα, στήνοντας ενέδρες εναντίον του εχθρού,
πολεμώντας το ίδιο άξια και με το ίδιο θάρρος, τόλμη και κουράγιο.2
Εκείνη την τόσο σημαντική περίοδο για το ελληνικό έθνος ο διαχωρισμός ανάμεσα
σε άνδρες και γυναίκες και οι απόψεις περί αποκλεισμού των γυναικών από την
ενεργή και δημόσια δράση απλά δεν υπήρχαν και αυτό γιατί στην συγκεκριμένη
χρονική περίοδο πολεμούσαν για τα ιδανικά της πατρίδας. 3 Βέβαια αυτό δεν σημαίνει
ότι οι γυναίκες είχαν το ελεύθερο να κάνουν ότι θέλουν, να δρουν και να εκφράζονται
ελεύθερα χωρίς να υπολογίζουν την πατρική, αδερφική και συζυγική γνώμη.
Ο πιο σημαντικός ρόλος που της αναγνωρίζονταν και της αποδίδονταν ήταν ο ρόλος
της μητέρας και πιο συγκεκριμένα το πρότυπο της ηθικής μητέρας που από την φύση
της δεν μπορεί να συμμετέχει σε πολεμικές συγκρούσεις, νιώθει αποστροφή και
πονάει που θα πρέπει να θυσιάσει το παιδί της για το καλό της πατρίδας αλλά θα το
κάνει γιατί έχει ηθική υποχρέωση.4
Ουσιαστικά οι γυναίκες της εποχής αυτής θα γεννούσαν και θα μεγάλωναν ήρωες
που θα έφερναν την ελευθερία στον τόπο τους, που θα συνέβαλαν στην δημιουργία

1
Αλιμπέρτη Ι. Σοφία, Αι Ηρωίδες της Ελληνικής Επανάστασης, Αθήνα 1933 σελ. 31.
2
Αλιμπέρτη Ι. Σωτηρία, ό.π., σελ. 28.
3
http://www.gutenberg-e.org/poulos/index.html, Margaret Poulos , Woman, War and Feminist Theory,
Gutenberg-e home, 2008 Columbia University Press.
4
http://www.gutenberg-e.org/poulos/index.html, Margaret Poulos , Woman, War and Feminist Theory,
Gutenberg-e home, 2008 Columbia University Press

7
ενός κράτους ελεύθερου, που θα επαναπροσδιόριζε τα σύνορά του, θα τα επέκτεινε
και θα φρόντιζε η οργάνωση να στηρίζεται σε δημοκρατικούς και φιλελεύθερους
θεσμούς.
Οι σχέσεις των δυο φύλων δεν μπορούμε να πούμε ότι ήταν ίδιες σε όλες τις περιοχές
της υπόδουλης Ελλάδας. Υπήρχαν περιοχές όπως για παράδειγμα στα χωριά του
Σουλίου, όπου οι γυναίκες ήταν αποδέκτες σεβασμού και εκτίμησης από την πλευρά
των ανδρών. Απολάμβαναν σχεδόν τα ίδια προνόμια με τους άνδρες. Ο λόγος τους
είχε αξία και πάντα υπολογίζονταν από τους άνδρες. Συμμετείχαν στην λήψη όλων
των σημαντικών αποφάσεων που αφορούσαν το σπίτι και την οικογενειακή ζωή αλλά
και κατά την διάρκεια της επανάστασης στα στρατιωτικά συμβούλια που γίνονταν
εξέφραζαν την άποψη τους ελεύθερα ενώ τις περισσότερες φορές λειτουργούσαν πιο
διπλωματικά και ηρεμούσαν τα πνεύματα όταν ξεσπούσαν εντάσεις ανάμεσα στους
άντρες.5
Σε κάθε περίπτωση όμως παρά τα προνόμια που απολάμβαναν οι Σουλιώτισσες δεν
ξεχνούσαν τον ρόλο τους ως μητέρες και σύζυγοι. Φρόντιζαν και με το παραπάνω να
είναι σωστές, τυπικές στο νοικοκυριό και δεν έκαναν κατάχρηση της ελευθερίας και
των δικαιωμάτων που είχαν. Χαρακτηριστικό είναι ότι στα χωριά του Σουλίου
υπήρχε ένας άγραφος νόμος ο οποίος δείχνει σε πόσο ψηλή θέση είχαν την γυναίκα οι
σουλιώτες. Σύμφωνα με αυτόν τον νόμο αν κάποιος άνδρας για οποιονδήποτε λόγο
σκότωνε γυναίκα ήταν υποχρεωμένος να συντηρεί οικονομικά τόσους πολίτες όσα θα
ήταν τα παιδιά που θα αποκτούσε με την συγκεκριμένη γυναίκα.6
Άλλο παράδειγμα εξίσου αξιόλογο που δείχνει την αποφασιστικότητα και την
γενναιότητα των γυναικών της επανάστασης είναι οι μεσολογγίτισσες που κατά την
διάρκεια της πολύχρονης πολιορκίας της δυτικής Ελλάδας στάθηκαν στο πλευρό των
ανδρών, μεταφέροντας υλικά για τα οχυρωματικά έργα, πολεμοφόδια, όπλα, τρόφιμα,
περιέθαλπαν τους τραυματισμένους. Δούλευαν και πολεμούσαν ακούραστα. Δεν
λύγιζαν και τις περισσότερες φορές έδιναν θάρρος και δύναμη στους πολεμιστές.
Τους εμψύχωναν και τους φρόντιζαν. Οι γυναίκες αυτές ήταν που αποφάσισαν μετά
από έναν ολόκληρο χρόνο πολιορκίας , εξαιτίας της πείνας και του λιμού που θέριζε
τα γυναικόπαιδα, να κάνουν την μεγάλη έξοδο. Είδαν ότι δεν είχαν άλλη επιλογή
όπως και να είχε θα πέθαιναν. Δημιούργησαν μια φάλαγγα, ντύθηκαν σαν άντρες
όσες βρίσκονταν στην εξωτερική πλευρά της φάλαγγας στο ένα χέρι κρατούσαν το

5
Αλιμπέρτη Ι. Σωτηρία , ό.π., σελ. 52
6
Αλιμπέρτη Ι. Σωτηρία , ό. π., σελ. 53-54

8
σπαθί και στο άλλο το παιδί τους. Στη μέση της φάλαγγας ήταν τα άοπλα
γυναικόπαιδα7. Με την έξοδο τους οι περισσότερες σφαγιάστηκαν μαζί με τα παιδιά
τους, όσες κατάφεραν να γλιτώσουν σκότωσαν τα παιδιά τους και σκοτώθηκαν.
Αξιόλογη ήταν όμως η στάση και η προσφορά των νησιωτισσών κατά την διάρκεια
της ελληνικής επανάστασης. Οι νησιώτισσες σε αντίθεση με τις υπόλοιπες ελληνίδες
θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν πολύ πιο δυναμικές. Είχαν τα ηνία της
επανάστασης, έπαιρναν αποφάσεις σαν τους άντρες, ήταν σκληρές στις
διαπραγματεύσεις και πολλές φορές συμπεριφέρονταν χωρίς οίκτο.8
Μια τέτοια περίπτωση ήταν η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα που γεννήθηκε και
μεγάλωσε στις Σπέτσες. Γνωστή και ως καπετάνισσα με την κυριολεκτική έννοια του
όρου. Μεγάλωσε την περιουσία της μόνη και όταν ήρθε η κατάλληλη στιγμή
επιστράτευσε όλα τα πλοία της για την σωτηρία της Ελλάδας. Χαρακτηρίζονταν από
ανιδιοτέλεια, αγάπη για την πατρίδα, αγνοούσε τον κίνδυνο και ήταν γνώστης των
τεχνασμάτων του πολέμου. Πολυπράγμων και πολυμήχανη, δεσποτική και άγρια, είχε
σωστή αντίληψη των πραγμάτων. Ήξερε πότε πρέπει να υποχωρεί και έδειχνε
σεβασμό στις ανδρικές απόψεις. Το 1819 μυείται στην φιλική εταιρεία. Ανάλογη
περίπτωση ήταν και η Μαντώ Μαυρογένους. Επίσης νησιώτισσα διέθεσε όλο την
περιουσία της στην υπηρεσία του απελευθερωτικού αγώνα ενώ έλαβε μέρος σε
πολλές πολεμικές επιχειρήσεις. Κοινό χαρακτηριστικό με την Μπουμπουλίνα ήταν το
πάθος και η επιθυμία να δουν την Ελλάδα ελεύθερη και ανεξάρτητη. Για αυτό και
πολέμησαν σαν άξιες μαχήτριες.9
Τα παραπάνω αντιπροσωπευτικά παραδείγματα γυναικών παρατέθηκαν προκειμένου
να γίνει αντιληπτή η θέση και ο ρόλος των γυναικών κατά την διάρκεια της ελληνικής
επανάστασης. Η αυταπάρνηση, ο ηρωισμός, η γενναιοδωρία, η ανιδιοτέλεια, η
αυτοθυσία, το θάρρος και η τόλμη χαρακτηρίζουν αρκετές από τις γυναίκες αυτής της
περιόδου. Και αυτό γιατί η ελευθερία της πατρίδας αποτελεί υπέρτατο αγαθό για
αυτές. Εκείνη την περίοδο φυσικά κανένας δεν θα σκεφτόταν την ενδεχόμενη ισότητα
μεταξύ ανδρών και γυναικών στην πραγματικότητα όμως τέθηκαν τα πρώτα θεμέλια
που αργότερα θα δούμε ότι θα αποτελέσουν την βάση πάνω στην οποία οι γυναίκες
θα αρχίσουν να διεκδικούν τα δικαιώματά τους.

7
Αλιμπέρτη Ι. Σωτηρία , Αι Ηρωίδες της Ελληνικής Επανάστασης, στο κεφάλαιο Μεσολόγγι, Αθήνα
1933, σελ. 170-173
8
Αλιμπέρτη Ι. Σωτηρία, ό. π., 207.
9
Αλιμπέρτη Ι. Σωτηρία, ό. π., 198-199 και 255-256.

9
Το γεγονός ότι οι Έλληνες απαλλάχτηκαν από τον τουρκικό ζυγό δεν σήμαινε ότι τα
προβλήματα και οι συγκρούσεις για την Ελλάδα είχαν τελειώσει. Αντίθετα για ένα
μεγάλο χρονικό διάστημα η Ελλάδα είχε να αντιμετωπίσει τις εξωτερικές ξένες
δυνάμεις που προσπαθούσαν να επέμβουν στο εσωτερικό της χώρας με την
δικαιολογία ότι η Ελλάδα δεν ήταν σε θέση ούτε να διαπραγματευτεί τα σύνορά της
ούτε μπορούσε να αναδιοργανώσει το εσωτερικό της, μιας και στο θέμα της
οργάνωσης και διοίκησης του κράτους υστερούσαν σε γνώσεις και τεχνικές. Σε
αντίθεση με τα κράτη της δύσης που ήταν πολύ πιο εξελιγμένα, επηρεασμένα από το
κύμα του διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, σημείωναν πρόοδο σε όλους
τους τομείς τόσο της δημόσιας διοίκησης και της οικονομίας όσο και της κοινωνίας.
Στα κράτη της δύσης το εμπόριο και η βιομηχανία αναπτύσσονταν με γοργούς
ρυθμούς και συνέβαλαν στην ανάπτυξη της οικονομίας. Όσον αφορά την εσωτερική
οργάνωση των χωρών αυτών μπορούμε να μιλήσουμε για κράτη με εσωτερική
οργάνωση, με θεσμούς, νόμους, με δικαστική και εκτελεστική εξουσία.
Όλα αυτά όμως έμοιαζαν πολύ μακρινά σε σχέση με την ελληνική πραγματικότητα.
Το ελληνικό έθνος με το τέλος της επανάστασης θα προσπαθήσει να αναδιοργανωθεί
και να γίνει κράτος με την ουσιαστική έννοια του όρου. Ένα κράτος που θα
αποκτούσε πολίτευμα, σύνταγμα, νόμους, που θα φρόντιζε για τους πολίτες και τις
ανάγκες τους με οποίο τρόπο και όποια μέσα μπορούσε εκείνη την εποχή.
Μόλις το 1834 γίνεται η αρχή με την μεταφορά της πρωτεύουσας του ελληνικού
κράτους από το Ναύπλιο στην Αθήνα. Πλέον η Αθήνα γίνεται το κέντρο όλων των
κοινωνικών, θεσμικών και οικονομικών αλλαγών. Στην πρωτεύουσα του
νεοσύστατου ελληνικού κράτους παρατηρείται μια μη αναμενόμενη έκρηξη
πληθυσμού. Πιο συγκεκριμένα μέσα στις επόμενες τρείς δεκαετίες ο πληθυσμός της
Αθήνας από 8.000 με 10.000 που ήταν το 1833-1834 ανέρχονταν το 1860 σε 40.000
ψυχές10. Πέρα όμως από τον πληθυσμό αναπτύσσονταν και η ίδια η πόλη μιας και θα
έπρεπε να ανταποκριθεί στις όλο και αυξανόμενες ανάγκες των κατοίκων της.
Εκείνη την χρονική περίοδο βασιλιάς της Ελλάδας ήταν ο Όθωνας, ο οποίος
ερχόμενος από την Γερμανία έφερε μαζί του αρκετούς διοικητικούς και οικονομικούς
συμβούλους, αρχιτέκτονες, μηχανικούς, οι οποίοι θα αναλάμβαναν την
ανοικοδόμηση της χώρας. Θα έφτιαχναν δρόμους, θα έχτιζαν σπίτια που θα
πληρούσαν τις απαραίτητες προϋποθέσεις ώστε να εγκατασταθούν οι πολίτες,

10
Σκάλτσα Ματούλα, Κοινωνική Ζωή και Δημόσιοι Χώροι Κοινωνικών Συναθροίσεων στην Αθήνα
του 19ου Αιώνα, Θεσσαλονίκη 1983, σελ. 52

10
 11
δημόσια κτίρια όπου θα στεγάζονταν οι νέες υπηρεσίες του κράτους. Με την
πάροδο του χρόνου σημειώνονται όλο και περισσότερες αλλαγές οι οποίες
βελτιώνουν και αναβαθμίζουν την εικόνα της πόλης ενώ παράλληλα δημιουργούν ένα
νέο πεδίο δραστηριοτήτων και επιλογών για τους κατοίκους της. Για παράδειγμα
αρχίζουν και δημιουργούνται μπυραρίες, ευρωπαϊκά café, θέατρα, βιβλιοθήκες,
νοσοκομείο, πανεπιστήμιο.12
Η Αθήνα ήταν μια πόλη που στην αρχή τουλάχιστον παρέπεμπε σε μια μεγάλη
τουρκική κωμόπολη. Με το τέλος της ελληνικής επανάστασης η τουρκική κουλτούρα
είχε αφήσει το στίγμα της σε όλες τις πτυχές της καθημερινότητας των κατοίκων
όπως επίσης στον τρόπο που φέρονταν, ντύνονταν,διασκέδαζαν και σκέπτονταν οι
κάτοικοι. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι η ενδυμασία των κατοίκων και πιο
συγκεκριμένα των αντρών μπορεί να συνδύαζε την παραδοσιακή ενδυμασία, την
φουστανέλα δηλαδή, με τον ευρωπαϊκό τρόπο ντυσίματος. Πλέον την θέση των
παραδοσιακών καφενείων παίρνουν τώρα τα γαλλικά cafés όπου συνυπάρχουν
ομογενείς με ευρωπαίους.13
Στην νέα πρωτεύουσα του Ελληνικού κράτους συρρέουν όλο και περισσότεροι που
προέρχονται από διαφορετικά κοινωνικά και οικονομικά στρώματα ο καθένας όμως
έχει και έναν διαφορετικό λόγο που εγκαθίσταται στην πόλη. Είτε για να
εκμεταλλευτεί τις νέες οικονομικές ευκαιρίες και να ασχοληθεί με το εμπόριο, είτε
για να εργαστεί στον δημόσιο τομέα και να απομακρυνθεί από την δύσκολη και
επίπονη δουλειά της υπαίθρου είτε γιατί η Αθήνα αποτελούσε ένα νέο-
αναπτυσσόμενο πολιτιστικό και πνευματικό κέντρο που θα έδινε ευκαιρίες σε νέες
πνευματικές προσωπικότητες. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι το 1843 στην Αθήνα
κυκλοφορούσαν 26 εφημερίδες ενώ το 1853 αυξήθηκαν σε 35 και το 1872 οι
εφημερίδες ανέρχονταν στις 72, σε μια πόλη με 60.000 κατοίκους.14
Οι Έλληνες αστοί του εξωτερικού θα παίξουν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση
μιας νέας κουλτούρας που θα απέχει μακράν από την ανατολίτικη νοοτροπία των
περασμένων χρόνων. Θα εισάγουν έναν διαφορετικό τρόπο ζωής, διαφορετικό τρόπο
σκέψης, συμπεριφοράς και νοοτροπίας. Ταυτόχρονα θα συμβάλλουν στην ενίσχυση

11
Βαρίκα Ελένη, Η Εξέγερση των Κυριών, Η Γένεση Μιας Φεμινιστικής Συνείδησης στην Ελλάδα
1833-1907, στο Η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Αθήνα 1977, σελ. 521
12
Τζανάκη Δήμητρα, Δούλα και Κυρά, Όψεις Εθνικισμού: Ρόλοι και Συμπεριφορές στην Ελλάδα των
Ρομαντικών Χρόνων 1836-1897, σελ. 102
13
Σκαλτσα Ματούλα, Κοινωνική Ζωή και Δημόσιοι Χώροι Κοινωνικών Συναθροίσεων στην Αθήνα
του 19ου Αιώνα, Θεσσαλονίκη 1983, σελ. 73
14
Σκαλτσά Ματούλα, ό.π., σελ. 51

11
και την ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας είτε μέσο του εμπορίου είτε μέσο των
επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Το θέμα που θα προκύψει είναι κατά πόσο όμως
είναι έτοιμη η ελληνική κοινωνία και ειδικά με αυτή την μορφή που έχει τώρα να
δεχτεί ομαλά μια νέα κουλτούρα που θα προέρχεται από την δύση.
Οι Έλληνες ήρθαν αντιμέτωποι με μια ξένη προς αυτούς πραγματικότητα που σε
καμία περίπτωση δεν ταίριαζε στον μέχρι πρότινος τρόπο ζωής τους. Πιστοί στις
παραδόσεις τους και τις αντιλήψεις τους δυσκολεύτηκαν να δεχτούν τα νέα πρότυπα
συμπεριφοράς. Για αυτό τον λόγο εξάλλου προχώρησαν στην υιοθέτηση μόνον
εκείνων των στοιχείων και των πρακτικών της νέας κουλτούρας που ταίριαζαν
περισσότερο στους ίδιους και απέκλεισαν από την νέα κουλτούρα οτιδήποτε φάνταζε
ξένο, προχωρημένο και φαινόταν ότι απείχε από την παράδοση και την ηθική τους.
Αυτή η διαδικασία επιλογής είναι γνωστή ως επιλεκτική παράδοση.15
Σε κάθε πολιτισμό για να μπορέσει οποιαδήποτε νέα κουλτούρα να επιβιώσει θα
πρέπει να φέρει στοιχεία από την κυρίαρχη παράδοση. Μόνο με αυτόν τον τρόπο θα
γίνει πιο εύκολα αποδεχτεί από τα μέλη του κοινωνικού συνόλου. Αν δεν φέρει
κάποια παλιά, παραδοσιακά στοιχεία θεωρείται ξένο σώμα. Έτσι λειτούργησαν και οι
Έλληνες βλέποντας ξαφνικά να δυτικοποιούνται τα πάντα γύρω τους με γοργούς
ρυθμούς χωρίς οι ίδιοι να είναι προετοιμασμένοι για μια τέτοια αλλαγή. Χρειαζόταν
περισσότερος χρόνος ώστε να εξοικειωθούν με την ιδέα και να την δεχτούν πιο
εύκολα.
Η σταθερά που χρειάζονταν σύμφωνα με την κυρίαρχη αντίληψη της εποχής,
προκειμένου να εξισορροπήσουν την νέα με την παλιά κουλτούρα δεν ήταν άλλη από
τις ηθικές αξίες, την σεμνότητα, την σοβαρότητα, το ήθος και την αξιοπρέπεια που
όφειλαν να έχουν όλοι αλλά πιο πολύ οι γυναίκες. Τα αποδεκτά ελληνικά γυναικεία
πρότυπα ήταν αυτά που έκαναν τους Έλληνες εθνικά περήφανους. Για αυτό
παρατηρούμε ότι ενώ πραγματοποιείται μια γενικότερη κοινωνική, πολιτισμική,
οικονομική πρόοδος, οι γυναίκες παραμένουν ακριβώς όπως ήταν και πριν την
ελληνική επανάσταση. Αποκομμένες και απόμακρες από τον κόσμο σαν να μην
άνηκαν στο κοινωνικό σύνολο. Σαν να μην αποτελούσαν μέρος του ποτέ.
Έτσι λοιπόν οι γυναίκες συνεχίζουν να είναι αποκλεισμένες από την κοινωνική ζωή,
παύουν να έχουν ταυτότητα, κλείνονται στο σπίτι, δεν μπορούν να κυκλοφορούν έξω

15
Raymond Williams, Problems in Materialism and Culture, Λονδίνο 1980, σελ. 39, στο βιβλίο της
Βαρίκα Ελένης, Η Εξέγερση των Κυριών, Η Γένεση Μιας Φεμινιστικής Συνείδησης στην Ελλάδα
1833-1907, στο Η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Αθήνα 1977

12
μόνες τους ούτε μπορούν να συναναστρέφονται με άλλες γυναίκες.
Χρησιμοποιούνται από τους άνδρες και μετατρέπονται αυτόματα σε μέσα
κοινωνικής και οικονομικής ανόδου16. Αυτός είναι ο νέος τους ρόλος που επιβάλλουν
οι νέες συνθήκες.
Η αλλαγή κοινωνικής τάξης αυτή την περίοδο ήταν κάτι συνηθισμένο και εύκολο
μόνο που απαραίτητη προϋπόθεση ήταν να αποβάλλουν οτιδήποτε άνηκε στο
παρελθόν και σε πρώτη φάση τον αγροτικό τρόπο ζωής. Κάθε χειρωνακτική εργασία
που γινόταν είτε από τους άνδρες είτε από τις γυναίκες θεωρούνταν κατακριτέα γιατί
παρέπεμπε στην αγροτική ζωή. Για αυτό τον λόγο όσοι επιθυμούσαν να αλλάξουν
την ζωή τους και να μεταβούν στην μεσαία και την αστική τάξη δεν είχαν παρά να
εγκατασταθούν στην Αθήνα και να εργαστούν είτε σαν δημόσιοι υπάλληλοι είτε σαν
ελεύθεροι επαγγελματίες.
Τρία ήταν τα βασικά στοιχεία που έπρεπε να έχει κανείς για να ενταχθεί στην μεσαία
και αστική τάξη, να ακολουθούσε τους κανόνες καλής συμπεριφοράς (savoir vivre),
να αποκτούσε ένα καλό και τίμιο όνομα και φυσικά να αποκτούσε γρήγορα πολλά
χρήματα. Επειδή η εργασία από μόνη της δεν μπορούσε να αυξήσει το εισόδημα και
την περιουσία των ανδρών στράφηκαν στο κυνήγι όμορφων και εντυπωσιακών
γυναικών που διέθεταν μια καλή προίκα. Δεν ενδιαφέρονταν για το πνευματικό
επίπεδο των γυναικών που θα παντρεύονταν αλλά για το μέγεθος της προίκας τους.
Χαρακτηριστικά η Καλλιρρόη Παρρέν αναφέρει σε άρθρο της την ομολογία ενός
πατέρα κοριτσιών που φρόντισε μαζί με την σύζυγό του για το πνεύμα, την ψυχή και
το ήθος των κοριτσιών όσο το δυνατόν καλύτερα και ενώ είναι ευπαρουσίαστες και
σεμνές δεν μπορούν να παντρευτούν γιατί δεν διαθέτουν καλή προίκα. 17 Για πολλά
χρόνια ο θεσμός της προίκας αποτελούσε το μεγαλύτερο εμπόδιο στην
αποκατάσταση των κοριτσιών ειδικά στις περιπτώσεις που οι οικογένειες ήταν πολύ
φτωχές και δεν μπορούσαν να εξασφαλίσουν την επιβίωση τους.
Σε χώρες όπως η Αγγλία και η Αμερική ο θεσμός της προίκας έπαψε να ισχύει από
πολύ νωρίς και αυτό γιατί δόθηκε στην γυναίκα το δικαίωμα να εργάζεται ώστε να
μπορεί να συντηρεί τον εαυτό της και να συμμετέχει ισάξια στα έξοδα του σπιτιού.18

16
Βαρίκα Ελένη, Η Εξέγερση των Κυριών, η γένεση μιας φεμινιστικής συνείδησης στην Ελλάδα
1833-1907, Κατάρτι 1996, σελ. 55-56
17
Καλλιρρόη Παρρέν, Εφημερίς των Κυριών, Η προίκισις της γυναικός είναι θεσμός ωφέλιμος ή
επιβλαβής, 10 Μαρτίου 1891.
18
Καλλιρρόη Παρρέν, Εφημερίς των Κυριών, Η προίκισις της γυναικός είναι θεσμός ωφέλιμος ή
επιβλαβής, 10 Μαρτίου 1891.

13
Κάτι τέτοιο δεν μπορούσε να έχει τουλάχιστον αυτή την περίοδο στην Ελλάδα
εφαρμογή.
Το μέγεθος και η σημασία της προίκας για τους άνδρες είχε σαν αποτέλεσμα την
εμφάνιση της προικοθηρίας. Οι άνδρες επιδόθηκαν στο κυνήγι όμορφων και
πλούσιων κοριτσιών που θα τους εξασφάλιζαν την κοινωνική και οικονομική
μετάβαση. Από την άλλη ο θεσμός της προίκας αποτελούσε τον μεγαλύτερο εφιάλτη
για τις οικογένειες των κοριτσιών καθώς όλα τα μέλη της οικογένειας έπρεπε να
εργάζονται για να φτιάξουν την προίκα τους.19 Διαφορετικά γυναίκες χωρίς προίκα
παρέμειναν ανύπαντρες και ονομάζονταν γεροντοκόρες και μεγαλύτερη προσβολή
και βάρος για την οικογένεια δεν υπήρχε.
Οι «γεροντοκόρες» θεωρούνταν βάρος και για την ίδια την κοινωνία. Δεν είχαν λόγο
ύπαρξης ούτε σκοπό στη ζωή τους και έτσι αντιμετωπίζονταν, αφού δεν
παντρεύονταν και δεν έκαναν παιδιά. Ήταν άμεσα εξαρτημένες από τις οικογένειες
τους ενώ η επιβίωση τους εξαρτάται από τον πατέρα ή τον αδερφό που θα τις
συντηρεί οικονομικά για το υπόλοιπο της ζωή τους. Αναγκάζονταν να αρνηθούν την
ζωή. Γίνονται αποδέκτες ειρωνικής συμπεριφοράς από το ευρύτερο κοινωνικό
σύνολο και δέχονταν χλευαστικά σχόλια. Οι ίδιες δεν μπορούσαν να αντιδράσουν
γιατί δεν τους το επέτρεπε η θέση τους. Ντύνονταν και συμπεριφέρονταν σαν μεγάλες
γερασμένες γυναίκες γιατί τους το επέβαλαν, απαρνούνταν το νεανικό ντύσιμο γιατί
θεωρούνταν κατακριτέο και υπηρετούν τα μέλη της οικογένεια τους γιατί είναι
υποχρέωση τους. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι μια ανύπαντρη γυναίκα την εποχή
αυτή αποτελούσε την μεγαλύτερη ντροπή για την οικογένεια και για την κοινωνία.20
Σκοπός λοιπόν των οικογενειών που είχαν κόρες προκειμένου να μην επωμιστούν το
βάρος τους για το υπόλοιπο της ζωής τους, ήταν πέρα από την βασική προίκα που θα
έδιναν, φρόντιζαν οι κόρες τους να είναι όσο το δυνατόν πιο ανταγωνιστικές
προκειμένου να προτιμηθούν και να αποκατασταθούν άμεσα. Οι καλοί τρόποι
συμπεριφοράς, το επιδεικτικό και υπερβολικό ευρωπαϊκό ντύσιμο, η ατσαλάκωτη
συμπεριφορά που συνοδεύονταν από την αεργία και την έλλειψη ενδιαφέροντος προς
οποιαδήποτε οικιακή δουλειά, η διακοσμητική εκπαίδευση που περιελάμβανε ξένες

19
Σκουτέρη- Διδασκάλου Νόρα , Ανθρωπολογικά για το Γυναικείο Ζήτημα, Αθήνα 1991, σελ. 45.
20
Καλλιρρόη Παρρέν, Εφημερίς των Κυριών, Ποια η θέσις της γεροντοκόρης εν τη κοινωνία, 6
Δεκεμβρίου 1887.

14
γλώσσες, πιάνο, χορό, τραγούδι αποτελούσαν επιπλέον προσόντα που εντυπωσίαζαν
τους άντρες.21
Σταδιακά με την εξέλιξη της κοινωνίας δημιουργείται μια νέα μορφή κοινωνικότητας
άμεσα συνδεδεμένη με την αποκατάσταση των γυναικών και τον γάμο. Οι γυναίκες
με την συνοδεία πάντα του πατέρα ή του αδερφού αρχίζουν και κυκλοφορούν έξω,
παρίστανται όλο και περισσότερο σε κοινωνικές εκδηλώσεις ενώ η ανταλλαγή
οικογενειακών επισκέψεων αποτελεί συνηθισμένο φαινόμενο. Σκοπός αυτής της
κοινής συνύπαρξης ανδρών και γυναικών είναι η άμεση αποκατάσταση των
ανύπαντρων γυναικών της οικογένειας22.
Έπρεπε να απαλλαχτούν από το βάρος των κοριτσιών για να μπορέσουν και τα
υπόλοιπα μέλη της οικογένειας να συνεχίσουν την ζωή τους χωρίς να αγχώνονταν για
το πώς θα τις φροντίσουν και θα τις συντηρήσουν οικονομικά. Με το που θα
παντρεύονταν το βάρος μετατοπίζονταν αλλού και η οικογένεια της δεν ασχολιόταν
ποτέ ξανά.
Σε αυτές τις κοινωνικές εξόδους τα κορίτσια φρόντιζαν να είναι όσο το δυνατόν πιο
περιποιημένα, προσεγμένα, ατσαλάκωτα. Τα ρούχα τους χαρακτηρίζονταν από
υπερβολή. Φορούσαν καπέλα, ψηλοτάκουνα παπούτσια, ογκώδη φορέματα,
κυκλοφορούσαν σαν ψεύτικες κούκλες. 23 Εκτίθονταν στα μάτια των υποψηφίων
γαμπρών και περίμεναν ποιός θα τις διαλέξει. Οι ίδιες δεν είχαν δικαίωμα λόγου ούτε
μπορούσαν να αποφασίσουν ή να εκφράσουν την δυσαρέσκεια τους. Ο γαμπρός
επιλέγονταν από τον πατέρα ή τον αδερφό και η γυναίκα ήταν υποχρεωμένη να δεχτεί.
Ποτέ δεν ρωτήθηκε για το τι θέλει η ίδια. Οι άντρες της οικογένειας επέλεγαν τον
κατάλληλο γαμπρό έχοντας σαν κριτήριο την οικονομική και κοινωνική του θέση. Ο
υποψήφιος γαμπρός επέλεγε την γυναίκα με βάση την προίκα. Όσο μεγαλύτερη η
προίκα τόσο πιο γρήγορα θα καταξιωνόταν κοινωνικά. Όλη η διαδικασία και το
σκεπτικό παραπέμπει σε εμπορική συναλλαγή και όχι σε γάμο που θα έπρεπε να
στηρίζεται στο συναίσθημα και την αγάπη.24
Μάλιστα τα συναισθήματα αυτή την εποχή θεωρούνται κατακριτέα και αδιάφορα,
δεν έχουν λόγο ύπαρξης μέσα στην σχέση ενός ζευγαριού και δεν μπορούν να κάνουν
ένα γάμο επιτυχημένο και ευτυχισμένο. Οι γυναίκες όφειλαν να ελέγχουν τα

21
Βαρίκα Ελένη, Η Εξέγερση των Κυριών, η γένεση μιας φεμινιστικής συνείδησης στην Ελλάδα 1833-
1907, Κατάρτι 1996, σελ. 57
22
Βαρίκα Ελένη, ό. π., σελ. 61-62.
23
Βαρίκα Ελένη, ό. π., σελ. 59.
24
Καλλιρρόη Παρρέν, Γάμοι ήτοι Εμπορικαί Συναλλαγαί, Εφημερίς των κυριών, 26 Ιουλίου 1887.

15
συναισθήματα τους και μάλιστα θεωρούνταν χρέος των γονιών και ιδιαίτερα της
μητέρας, να διδάσκουν στις κόρες τους ότι ο έλεγχος και η εγκράτεια των
συναισθημάτων αποτελούν τις μεγαλύτερες αρετές για μια γυναίκα. 25 Η Παρρέν μέσα
από τα άρθρα της στην εφημερίδα προσπάθησε να παρουσιάσει την αγάπη σαν ένα
φυσικό συναίσθημα και όχι σαν αδυναμία που έπρεπε να κρυφτεί για αυτό άλλωστε
συμβούλευε και τους γονείς να είναι ανοιχτοί με τα παιδιά τους και να μην τα
κρατάνε στην φοβία και την άγνοια.26
Στις περιπτώσεις που το κορίτσι θα εξέφραζε την δυσαρέσκειά της για τον μέλλοντα
σύζυγο της είτε γιατί μπορεί να ήταν μεγάλος σε ηλικία είτε γιατί πολύ απλά δεν τον
ήθελε, η οικογένεια της την παρηγορούσε όπως αναφέρει και η Παρρέν σε ένα άρθρο
της, λέγοντας πόσο καλά και άνετα θα ζήσει ότι θα έχει άμαξα για να κυκλοφορεί και
θα κάνει πολλά ταξίδια κάθε χρόνο, έτσι πείθονταν η κόρη διψασμένη για την καλή
ζωή καταδικάζοντας όμως την δική της ζωή και οικογένεια.27
Παρατηρούμε ότι συμπεριφέρονταν στην γυναίκα σαν να ήταν ένα άτομο χωρίς νου,
λογική, κρίση. Υποτιμούσαν την νοημοσύνη και τις ικανότητες της. Θεωρούσαν ότι
δεν είναι σε θέση να αποφασίσει σωστά για την ζωή που της ανήκει και αποφάσιζαν
άλλοι. Αυτό ίσως που της αναγνώριζαν ήταν η ικανότητα της να προσελκύει με την
ομορφιά της τους υποψήφιους γαμπρούς. Την μετέτρεψαν σε άβουλο όν και την
απέκλεισαν από την εκπαίδευση. Την ουσιαστική εκπαίδευση που θα άνοιγε το μυαλό
και την ψυχή της. Την περιόρισαν στην διακοσμητική εκπαίδευση που ήταν ανούσια
και άχρηστη. Ο ρόλος που της αναγνωρίζονταν είναι εκείνος της μητέρας και
συζύγου και σε αυτόν θέλουν να την περιορίσουν. Όσο και αν επηρεάστηκε η χώρα
από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό η άποψη των Ελλήνων για την θέση και τον ρόλο της
γυναίκας παρέμεινε η ίδια.
Μόλις το 1860-1870 τίθεται το ζήτημα επαναπροσδιορισμού της θέσης των
γυναικών στην ελληνική κοινωνία γεγονός που οφείλεται στις κοινωνικές και
πολιτικές μεταβολές που έχει υποστεί η χώρα. Η οικονομική και πολιτική αστάθεια
που χαρακτηρίζει την χώρα τις δυο τελευταίες δεκαετίες, η επίλυση του εθνικού
ζητήματος, οι πολιτιστικές ζυμώσεις τόσο στο ελεύθερο βασίλειο όσο και στην
διασπορά, επηρεάζουν τις συνθήκες ζωής των γυναικών και πάλι όμως υπό

25
Τζανάκη Δήμητρα, Δούλα και Κυρά, Όψεις Εθνικισμού :Ρόλοι και Συμπεριφορές στην Ελλάδα των
Ρομαντικών Χρόνων 1836-1897, Αθήνα 2007, σελ. 275.
26
Καλλιρρόη Παρρέν, Κούκλα αντί γυναικός, Εφημερίς των κυριών 22 Φεβρουαρίου 1898,
Καλλιρρόη Παρρέν, Που άγει η υπέρμετρος φιλαρέσκεια, Εφημερίς των κυριών, 29 Ιουνίου 1887.
27
Καλλιρρόη Παρρέν, Εφημερίς των Κυριών, Γάμοι Ήτοι Συναλλαγαί Εμπορικαί, 26 Ιουλίου 1887.

16
περιορισμούς.28 Αυτή την περίοδο δημιουργείται μια νέα αστική κοινωνικότητα που
μοιάζει σε πολλά την αντίστοιχη ευρωπαϊκή. Πιο συγκεκριμένα την δεκαετία του
1870 οι γυναίκες της αστικής τάξης και των μεσαίων στρωμάτων εμφανίζονται όλο
και περισσότερο στους δημόσιους χώρους διασκέδασης, στους περιπάτους,
παρακολουθούν θεάματα χωρίς βέβαια αυτό να τους δίνει μεγαλύτερη ελευθερία
κινήσεων. Ακόμα και σε αυτή την περίπτωση η δημόσια εμφάνιση τους γινόταν υπό
την συνοδεία κάποιου άντρα. 29
Αυτή την περίοδο στα πλαίσια των εθνοτικών αγώνων της κρητικής επανάστασης και
του ελληνοτουρκικού πολέμου (1897) οι γυναίκες αποκτούν μια πιο δραστήρια και
ενεργητική παρουσία μέσα στην κοινωνία. Ανάγονται σε εθνικούς στυλοβάτες του
σπιτιού, της οικογένειας και του έθνους. Η καλή νοικοκυρά, η καλή οικοδέσποινα, η
στοργική και τρυφερή μητέρα, η φιλάνθρωπος που θα δώσει το παρόν σε κάθε
φιλανθρωπική εκδήλωση και θα βοηθήσει τους πρόσφυγες, τα ορφανά, τους
τραυματίες οικονομικά, υλικά, ηθικά, τιμά και δίνει αξία στον αρχηγό της
οικογένειας, τον σύζυγο της. Η φιλανθρωπία από το 1880 και μετά θα αποτελέσει για
τις γυναίκες μέρος της πολιτικής τους κουλτούρας, μέσα από την οποία θα
προσπαθήσουν να αλλάξουν τις κοινωνικές, οικονομικές και ηθικές συνθήκες της
κοινωνίας και του κράτους.30
Βέβαια όλο αυτό το κλίμα που διαμορφώθηκε και επηρέασε θετικά την θέση των
γυναικών δεν σήμαινε ότι οι γυναίκες απέκτησαν επιπλέον δικαιώματα. Ακόμα
απολογούνταν στην οικογένεια τους για οτιδήποτε γινόταν, δεν ήταν οικονομικά και
κοινωνικά ανεξάρτητες και δεν έπαιρναν αποφάσεις ούτε για το σπίτι τους αλλά
ακόμα ούτε και για τα παιδιά τους.
Παρά το γεγονός ότι η γυναίκα ως μητέρα απολάμβανε τον μεγαλύτερο σεβασμό και
εκτίμηση, η ίδια δεν θεωρούνταν ικανή να αποφασίζει για τα παιδιά της. Θεωρούσαν
ότι δεν είχε την ικανότητα και την ωριμότητα που απαιτούνταν. Είχε μετατραπεί σε
μια καλή παραγωγική μηχανή που απλά γεννούσε παιδιά. Όταν χώριζε μια γυναίκα
πράγμα σπάνιο τα παιδιά τα αναλάμβανε ο σύζυγος. Καμία νομοθετική διάταξη δεν
την κάλυπτε και δεν την στήριζε. Δεν μπορούσε να διαχειρίζεται την περιουσία της

28
Βαρίκα Ελένη, Η Εξέγερση των Κυριών, η γένεση μιας φεμινιστικής συνείδησης στην Ελλάδα
1833-1907, Κατάρτι 1996, σελ. 97.
29
Βαρίκα Ελένη, ό. π., σελ. 98-100.
30
Τζανάκη Δήμητρα, Δούλα και Κυρά, Όψεις Εθνικισμού :Ρόλοι και Συμπεριφορές στην Ελλάδα των
Ρομαντικών Χρόνων 1836-1897, Αθήνα 2007, σελ. 391.

17
και ούτε μπορούσε να συμμετέχει στα οικογενειακά συμβούλια. 31 Παρατηρούμε
λοιπόν ότι η ελληνική κοινωνία λειτουργεί κάπως αντιθετικά από την μια
αναγνωρίζεται η σπουδαιότητα του ρόλου της μητέρας, η οποία θα διαπαιδαγωγήσει
και θα καθοδηγήσει σωστά τα παιδιά της από την άλλη όμως δεν μπορεί να
αποφασίσει όταν απαιτείται για αυτά.
Τόσο το 1821 όσο και το 1864 που καθιερώθηκε η καθολική ψηφοφορία για τους
άνδρες, ο αποκλεισμός των γυναικών από την πολιτική θεωρήθηκε δεδομένος και
καμία γυναίκα δεν μπήκε στην διαδικασία να διεκδικήσει αυτό το δικαίωμα. Η
πολιτική δράση των γυναικών γίνεται αποδεκτή στο βαθμό που δεν τίθεται ζήτημα
ισότιμης συμμετοχής των γυναικών στην πολιτική. Από το 1864 και μετά ξεκινάει μια
προσπάθεια καθορισμού των ορίων και των καθηκόντων των γυναικών. Αυτό που
τους αναγνωρίζεται είναι η έμμεση και μόνο ενασχόληση των γυναικών με την
πολιτική που πραγματοποιείται μέσα από την φροντίδα του οίκου, του συζύγου και η
ανατροφή των παιδιών ως μελλοντικούς πολίτες θα αποτελέσει την μέγιστη
προσφορά των γυναικών προς την πολιτεία. 32

31
Καλλιρρόη Παρρέν Αι Ελληνίδες και ο Νόμος, Εφημερίς των Κυριών, 19 Ιανουαρίου 1903.
32
Καρούζου Εύη, Τα Πολιτικά δικαιώματα των Ελληίδων 1864-1952, περιοδικό Μνήμων, σελ.166.

18
 2. Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 1821-1887

Την περίοδο της τουρκοκρατίας την εκπαίδευση των ελλήνων τόσο των αγοριών όσο
και των κοριτσιών την είχαν αναλάβει αποκλειστικά τα μοναστήρια και οι εκκλησίες,
οι οποίες αποτελούσαν μικρές παιδευτικές εστίες, όπου οι μοναχοί και οι ιερείς
δίδασκαν τα βασικά μαθήματα όπως ήταν η ανάγνωση, η αριθμητική και η γραφή.33
Από τον 16ο αιώνα και μετά αλλάζουν τα πράγματα για την παιδεία όπου και
εκδηλώνεται ένα ενδιαφέρον από τον κλήρο και τους οικονομικά ισχυρούς εμπόρους
οι οποίοι συμβάλλουν στην δημιουργία όλο και περισσότερων κοινών σχολείων σε
όλη την Ελλάδα. Κατά τον 18ο αιώνα παρατηρείται πιο έντονο ενδιαφέρον για την
εκπαίδευση και μάλιστα το ενδιαφέρον εκδηλώνεται τώρα πέραν από τους έλληνες
του εσωτερικού αλλά και από τους φαναριώτες που αποτελούσαν μια αξιόλογη
οικονομικά και πνευματικά τάξη. Οι φαναριώτες έχοντας την οικονομική δυνατότητα
αλλά τον ζήλο και την αγάπη για το ελληνικό γένος αποφάσισαν να βοηθήσουν με
οποιοδήποτε τρόπο μπορούσαν και ένας από αυτούς ήταν η δημιουργία σχολείων σε
όλες σχεδόν τις περιοχές της Ελλάδας. Μάλιστα στις περιοχές όπου ζούσαν και
δραστηριοποιούνταν οι φαναριώτες, υπήρχε η δυνατότητα εκπαίδευσης των
κοριτσιών, η οποία ήταν αποκλειστικά ιδιωτική, γνωστή ως οικοδιδασκαλία.34
Αυτή η μορφή εκπαίδευσης αφορούσε συγκεκριμένη κοινωνική και οικονομική τάξη,
εκείνη των εύπορων οικογενειών που είχαν την δυνατότητα και να ανταποκριθούν
οικονομικά αλλά ταυτόχρονα είχαν την παιδεία να κατανοήσουν και να ενθαρρύνουν
αυτή την ανάγκη των κοριτσιών. Οι μη εύπορες οικογένειες που είχαν να λύσουν το
θέμα της επιβίωσης και της φτώχιας δεν ασχολούνταν με την εκπαίδευση των παιδιών
τους.
Μόλις τον Απρίλιο του 1822 η Πελοποννησιακή Γερουσία με διάταγμα προτρέπει
τους γονείς να ασχοληθούν πιο σοβαρά και να δώσουν την πρέπουσα σημασία στην
εκπαίδευση και την σωστή μόρφωση των παιδιών τόσο των αγοριών όσο και των
κοριτσιών ώστε να αποκτήσει η χώρα άξιους και ικανούς μελλοντικούς πολίτες.

33
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα , Η Μέση Εκπαίδευση των Κοριτσιών στην Ελλάδα
(1830-1893), Αθήνα 1986, σελ. 19.
34
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, ό., π. σελ. 24

19
Μάλιστα σε άρθρο της εφημερίδας των φιλομαθών αναφέρεται το εξής ότι εξαιτίας
της αμάθειας των ελλήνων χάθηκε ο σεβασμός και η αξιοπρέπεια για αυτό τον λόγο
και οι ξένοι μας αποκαλούν με περιφρόνηση και αποστροφή όχι πια έλληνες αλλά
ρωμιούς. Εξαιτίας της αμάθειας μας ξεχάσαμε την θρησκεία, την πατρίδα, τα
συμφέροντα της. Χάσαμε την ταυτότητα μας.35
Για όλους αυτούς τους λόγους επιβάλλεται οι γονείς να φροντίσουν για την παιδεία
των παιδιών τους, αγοριών και κοριτσιών ώστε η Ελλάδα να αποκτήσει άξια και
σπουδαία τέκνα. Σπουδαία για τον εαυτό τους αλλά και για τους υπόλοιπους
συμπολίτες. Οι γονείς δεν πρέπει να αγωνίζονται να αφήσουν χρήματα για
κληρονομιά στα παιδιά τους αλλά πρέπει όλα τα χρήματα τους να τα ξοδέψουν με
μεγάλη χαρά στον αληθινό θησαυρό της παιδείας και της γνώσης.36
Η Φιλόμουσος Εταιρεία δημιουργείται μόλις το 1813 στην Αθήνα από τους τότε
προκρίτους της πόλης τον Ιωάννη Μαρμαροτούρη, τον Πέτρο Ρεβελάκη και τον
Αλέξανδρο Χωματιανό, οι οποίοι λίγο αργότερα προσέλαβαν δύο ακόμη μέλη, τους
Ιωάννη Τοτλίκαρο και Γεώργιο Σοφιανό. Σκοπός της εταιρείας ήταν εκτός από τον
πνευματικό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα να προσφέρει και πολιτιστική εκπαίδευση
μέσα από την περισυλλογή, την διαφύλαξη και την μελέτη των μνημείων. Δεν
μπορούσαν άλλο να βλέπουν την πολιτιστική κληρονομιά να χάνεται και να
καταστρέφεται επειδή δεν υπήρχε η κατάλληλη παιδεία ώστε να εκτιμηθούν τα
πολιτιστικά μνημεία. Για αυτό εξάλλου είχαν θέσει σαν στόχο την πνευματική
ανάπτυξη του έθνους μέσα από την ίδρυση σχολείων.
Η αρχή θα γίνει το 1825 όταν η Φιλόμουσος Εταιρεία θα ιδρύσει στην Αθήνα το
πρώτο σχολείο για κορίτσια. Το σχολείο αυτό θα πάρει το όνομα Παρθενών μιας και
θα λειτουργεί και θα στεγάζεται στον Παρθενώνα.37 Δυστυχώς θα λειτουργήσει μόνο
για έναν χρόνο μιας και η κατάσταση στην Ελλάδα λόγω της επανάστασης ήταν
δύσκολη. Παρόλα αυτά όμως έστω και αυτή η μικρή χρονική διάρκεια λειτουργίας
του αποτελεί αξιοσημείωτο γεγονός καθώς πρόκειται για την πρώτη προσπάθεια
δημιουργίας ενός οργανωμένου σχολείου μόνο για κορίτσια και ειδικά σε μια περίοδο
όπου το ελληνικό έθνος βρισκόταν εν μέσω πολέμου.
Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι η μέθοδος διδασκαλίας που υιοθετήθηκε εδώ εξαιτίας
της έλλειψης δασκάλων ήταν η αλληλοδιδακτική και μάλιστα η επιρροή ήρθε από την

35
Εφημερίς των Φιλομαθών, 18 Μαϊου 1865, σελ.662.
36
Εφημερίς των Φιλομαθών, 18 Μαϊου 1865, σελ.663.
37
Εφημερίς των Αθηνών, 13 Ιανουαρίου 1826.

20
Αγγλία όπου Τζόζεφ Λάνκαστερ την εφάρμοσε στο Λονδίνο στην προσπάθειά του να
μορφώσει τα δεκάδες χιλιάδες ορφανά και άπορα παιδιά που περιφέρονταν στους
δρόμους της πόλης. 38 Η αλληλοδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας αποτελούσε στην
πραγματικότητα λύση ανάγκης καθώς έδινε λύση στο πρόβλημα της μη ύπαρξης
δασκάλων την εποχή αυτή. Η κυβέρνηση του Καποδίστρια εξαιτίας των πολλών
οικονομικών και διοικητικών προβλημάτων που είχε να αντιμετωπίσει αποφασίζει να
εφαρμόσει σε όλα τα σχολεία της χώρας ως μόνη αποτελεσματική και συμφέρουσα
μέθοδο διδασκαλίας, την αλληλοδιδακτική και έτσι και έγινε με το διάταγμα της 12ης
Ιουλίου 1830.39
Η προτροπή της Πελοποννησιακής Γερουσίας για εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών
θα εφαρμοστεί αρχικά πέρα από την Αθήνα και στο Ναύπλιο, στην Ερμούπολη, στην
Αίγινα και στο Άργος όπου θα γίνουν οι πρώτες οργανωμένες προσπάθειες
δημιουργίας αλληλοδιδακτικών σχολείων αποκλειστικά για μαθήτριες. Πάντως κατά
την περίοδο διακυβέρνησης του Καποδίστρια παρατηρείται το εξής φαινόμενο από το
1828 σε αρκετά αλληλοδιδακτικά σχολεία της χώρας έχουμε μικτή φοίτηση αγοριών
και κοριτσιών ενώ από το 1829 οι γονείς σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας κυρίως
στα νησιά στέλνουν τα κορίτσια στα ίδια σχολεία με τα αγόρια καθώς δεν υπάρχουν
αποκλειστικά σχολεία για κορίτσια λόγω έλλειψης οικονομικών πόρων. Μάλιστα το
1829 από τα 62 αλληλοδιδακτικά σχολεία που λειτουργούν στα 26 επιτρέπεται η
40
συνδιδασκαλία. Βέβαια αυτό δεν θα συνεχιστεί για πολύ καθώς με μια σειρά
διαταγμάτων από το 1870-1890 το κράτος θα απαγορεύσει ρητά την κοινή φοίτηση
αγοριών και κοριτσιών στα ίδια σχολεία ή θα την επιτρέπει υπό προϋποθέσεις,
πράγμα που θα ακολουθεί την γυναικεία εκπαίδευση για μεγάλο χρονικό διάστημα
και ταυτόχρονα θα τους στερήσει την ευκαιρία να έχουν πρόσβαση σε ορισμένες
εκπαιδευτικές βαθμίδες.
Το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αλληλοδιδακτικού σχολείου ήταν εκείνο της
Ερμούπολης στη Σύρο. Πρόκειται για ένα ξεχωριστό σχολείο στο οποίο οι μαθήτριες
δεν θα διδάσκονται μόνο την αλληλοδιδακτική μέθοδο αλλά και την τέχνη των
εργοχείρων. Βλέπουμε ότι από πολύ νωρίς ξεκινά να διαμορφώνεται και να
προσδιορίζεται το περιεχόμενο της γυναικείας εκπαίδευσης. Η τέχνη των εργοχείρων

38
Φουρναράκη Ε., Εκπαίδευση και Αγωγή των Κοριτσιών, Ελληνικοί Προβληματισμοί 1830-1910
Αθήνα 1987, σελ. 13
39
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα , Η Μέση Εκπαίδευση των Κοριτσιών στην Ελλάδα
(1830-1893), Αθήνα 1986, σελ. 44.
40
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, ό. π., σελ. 54.

21
μαζί με την οικιακή οικονομία θα χαρακτηρίζει την γυναικεία εκπαίδευση για μεγάλο
χρονικό διάστημα. Ήδη από τώρα η εκπαίδευση των κοριτσιών καθορίζεται σύμφωνα
με το φύλο τους και προσπαθούν να παρέχουν στα κορίτσια μια παιδεία που να είναι
σύμφωνη με τον γυναικείο προορισμό τους, εκείνο της μητέρας και της νοικοκυράς.
Μια καινοτομία του σχολείου της Ερμούπολης ήταν ότι είχε δημιουργηθεί μια
επιτροπή γυναικών η οποία είχε σαν σκοπό να επιβλέπει την πρόοδο των μαθητριών
στο μάθημα των εργοχείρων αλλά ταυτόχρονα θα εντόπιζε τις ανάγκες του σχολείου.
Η επιτροπή αποτελούνταν από 8 μητέρες οι οποίες μια φορά την εβδομάδα πήγαιναν
για έλεγχο.41
Τα αλληλοδιδακτικά σχολεία στην πραγματικότητα αντιπροσώπευαν την
πρωτοβάθμια εκπαίδευση τόσο των αγοριών όσο και των κοριτσιών και τα μαθήματα
που διδάσκονταν ήταν ανάγνωση, γραφή, αριθμητική και οι αναγκαίες γυναικείες
τέχνες για τα κορίτσια όπως ράψιμο, πλέξιμο και κέντημα.42
Η αντίληψη ότι η μαθήτρια του δημοτικού σχολείου προετοιμάζεται κυρίως για το
ρόλο της συζύγου και της μητέρας επηρεάζει το πρόγραμμα μαθημάτων και το
περιεχόμενο των βιβλίων. Πρώτα απ' όλα η πεποίθηση αυτή διαμορφώνει την άποψη
ότι στα δημοτικά σχολεία των κοριτσιών τα μαθήματα πρέπει να διδάσκονται επί το
απλούστερον. Στο Πρόγραμμα μαθημάτων του δημοτικού σχολείου του 1894 η
Γεωμετρία και η Φυσική Πειραματική διαγράφονται από τα σχολεία θηλέων. Η
Γυμναστική σύμφωνα με Διάταγμα του 1882 αντικαθίσταται διά της ραπτικής και
των γυναικείων εργόχειρων. Η αντιμετώπιση αυτή της δημοτικής εκπαίδευσης των
κοριτσιών που προϋποθέτει απλούστερες γνώσεις μιας και προετοιμάζει τη μαθήτρια
για έναν ειδικό και πιο περιορισμένο ρόλο από τον αντίστοιχο των αγοριών έχει
άμεσες επιπτώσεις και στην εκπαίδευση της δασκάλας. Αποτελεί δηλαδή έναν από
τους παράγοντες που συντελούν ώστε η εκπαίδευση της δασκάλας να είναι τον 19ο αι.
υποβαθμισμένη σε σχέση με την αντίστοιχη των δασκάλων και στα χρόνια φοίτησης
και στο περιεχόμενο των σπουδών. 43
Τα ποσοστά φοίτησης των μαθητριών στη Δημοτική Εκπαίδευση σταδιακά
αυξάνονται, αλλά παραμένουν ως το τέλος του 19ου αι. σε πολύ χαμηλά επίπεδα

41
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, Η Μέση Εκπαίδευση των Κοριτσιών στην Ελλάδα
(1830-1893), Αθήνα 1986, σελ. 50-51.
42
Μπακαλάκη Αλεξάνδρα, Ελεγμίτου Ελένη, Η Εκπαίδευση εις τα του Οίκου και τα Γυναικεία
Καθήκοντα, Από την Ίδρυση του Ελληνικού Κράτους έως την Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση του 1929,
σελ. 34.
43
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, Φρονίμους Δεσποινίδας και Αρίστας Μητέρας , Στόχοι
Παρθεναγωγείων και Εκπαιδευτική Πολιτική στον 19 ο Αιώνα, σελ.482

22
ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη μας το γεγονός ότι η δημοτική εκπαίδευση είναι
υποχρεωτική από το 1834. Σύμφωνα με την απογραφή του 1879 o αναλφαβητισμός
των γυναικών στη χώρα είναι 93% και υπάρχουν αρκετοί δήμοι όπου καμία γυναίκα
δεν ξέρει ούτε καν απλή ανάγνωση. 44 Ένας από τους λόγους που συντέλεσε σε αυτό
ήταν ότι με διάταγμα στις 6/18 Φεβρουαρίου ορίζεται η ίδρυση και σύσταση
δημοτικών σχολείων για μαθήτριες αλλά επιβάλλεται ο διαχωρισμός των δημοτικών
σχολείων των κοριτσιών από εκείνα των αγοριών. 45 Έτσι σε πολλές περιοχές της
Ελλάδας όπου η δημιουργία ξεχωριστών κτιρίων ήταν αδύνατη και η συνεκπαίδευση
απαγορευμένη σε συνδυασμό με την παρωχημένη αντίληψη των οικογενειών που
θεωρούσαν ότι η μόρφωση των κοριτσιών δεν ήταν απαραίτητη και ότι μόνο κακό θα
μπορούσε να προκαλέσει, άφηνε ένα μεγάλο ποσοστό των κοριτσιών εκτός των
δημοτικών σχολείων.
Τα ποσοστά συμμετοχής είναι ακόμα μικρότερα στις αγροτικές περιοχές όπου τα
μικρά κορίτσια βοηθούν στις αγροτικές δουλειές, στο μεγάλωμα των μικρότερων
παιδιών ή στέλνονται υπηρέτριες σε πλούσιες οικογένειες. Στα αστικά κέντρα της
εποχής η δυνατότητα συμμετοχής είναι μικρή, κυρίως στα χαμηλότερα κοινωνικο-
οικονομικά στρώματα, επειδή η κόρη αντικαθιστά στο σπίτι τη μητέρα που δουλεύει
ή εργάζεται.
Ένα εξίσου σημαντικό κεφάλαιο για την γυναικεία εκπαίδευση αποτέλεσαν και τα
ιδιωτικά σχολεία που ίδρυσαν όμως οι ξένοι ιεραπόστολοι που προέρχονταν από
χώρες της δύσης και αμέσως μετά το τέλος του αγώνα αποφάσισαν να ασχοληθούν
σοβαρά με το θέμα.
Από τους πρώτους που έρχονται για αυτό τον σκοπό στην Ελλάδα είναι ο J. Brewer
και ο J. King, οι οποίοι το 1829 ιδρύουν το πρώτο σχολείο για κορίτσια στην Τήνο.
Ξεχωριστό ενδιαφέρον δείχνει ο J. Brewer για τα σχολεία της Σύρου για αυτό και
αποφασίζει να συνεργαστεί με τον δήμο Ερμούπολης και να δημιουργήσει το πρώτο
αλληλοδιδακτικό σχολείο θηλέων διευθυντής του οποίου γίνεται ο Ch. L. Korck που
θα συνεργαστεί με το σχολείο μέχρι και το 1831 εκπαιδεύοντας πολλούς δασκάλους
στην αλληλοδιδακτική μέθοδο. 46

44
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, Η Μέση Εκπαίδευση των Κοριτσιών στην Ελλάδα
(1830-1893), Αθήνα 1986, σελ. 483.
45
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, Φρονίμους Δεσποινίδας και Αρίστας Μητέρας , Στόχοι
Παρθεναγωγείων και Εκπαιδευτική Πολιτική στον 19 ο Αιώνα, σελ. 480.
46
Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου, ό. π., σελ. 60-61.

23
Ο Fr. Hildner με την σειρά του ιδρύει το 1831 στην Ερμούπολη ιδιωτικό σχολείο το
οποίο περιλαμβάνει όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες χωρισμένες ως εξής, μικτό
νηπιαγωγείο, αλληλοδιδακτικό σχολείο για αγόρια, αλληλοδιδακτικό σχολείο για
κορίτσια, και ανώτερο σχολείο για κορίτσια.47 Το ανώτερο σχολείο των κοριτσιών
στην πραγματικότητα αντιπροσώπευε την μέση εκπαίδευση μέσω της οποίας οι
μαθήτριες εκπαιδεύονται για το επάγγελμα της δασκάλας. Από εδώ και πέρα στόχος
όλων των ιδιωτικών σχολείων που θα δημιουργηθούν και θα αντιπροσωπεύουν την
μέση βαθμίδα εκπαίδευσης θα είναι η παραγωγή διδασκαλισσών στην προσπάθεια
τους να καλύψουν τα εκπαιδευτικά κενά των προηγούμενων ετών.
Αυτό που μας κάνει εντύπωση είναι ότι στο πρόγραμμα μαθημάτων που ακολουθεί το
ιδιωτικό σχολείο ενώ τα γενικά μαθήματα όπως γραφή, ανάγνωση, ελληνική ιστορία,
αριθμητική, χριστιανική διδασκαλία είναι κοινά για αγόρια και κορίτσια, υπάρχει και
το μάθημα των εργοχείρων που διδάσκεται από το νηπιαγωγείο συμπεριλαμβάνετε
στο πρόγραμμα των μαθητριών αλλά δεν το συναντάμε στο πρόγραμμα των
μαθητών. 48 Γεγονός που δηλώνει ότι η εκπαίδευση των κοριτσιών θα πρέπει να
διαφέρει από εκείνη των αγοριών και να εξυπηρετεί την γυναικεία φύση. Τα αγόρια
δεν διδάσκονται οικιακά μαθήματα καθώς δεν ταιριάζει στην φύση τους. Σκοπός τους
είναι να εξελιχθούν σε πολίτες με πλήρη δικαιώματα.
Ένα ιδιαίτερα σημαντικό και αξιόλογο ιδιωτικό σχολείο που ιδρύθηκε στην Αθήνα το
1831 από το ζεύγος John και Francis Hill ήταν το σχολείο Hill το οποίο προτιμήθηκε
από την αθηναϊκή κοινωνία και ξεχώρισε κυρίως λόγω της οργάνωσης και της
σωστής λειτουργίας του. Περιελάμβανε και αυτό νηπιακό, αλληλοδιδακτικό και
ανώτερο σχολείο. Μάλιστα από το 1834 το ανώτερο σχολείο προετοίμαζε τις
μαθήτριες για το επάγγελμα της δασκάλας. Την ίδια χρονιά θεσπίζεται ο θεσμός των
υποτροφιών και το Ελληνικό κράτος δημιουργεί 12 υποτροφίες μαθητριών οι οποίες
θα φοιτούσαν στο σχολείο με σκοπό να εκπαιδευτούν για το επάγγελμα της
δασκάλας.49
Τέλος το επόμενο σχολείο που ιδρύθηκε από ξένους ήταν στο Ναύπλιο το 1831 από
την Γαλλίδα G. Volmerange απεσταλμένη του Φιλελληνικού κομιτάτου των
Παρισίων. Το σχολείο είχε ιδιαίτερα μεγάλη απήχηση αρκεί να σκεφτούμε ότι
βρισκόταν σε μια πόλη η οποία ήταν η πρώτη πρωτεύουσα του κράτους και είχε

47
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα , ό. π., σελ. 62-63.
48
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα , ό. π., σελ. 63 .
49
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα , ό.π., σελ. 64.

24
συγκεντρώσει ένα μεγάλο αριθμό από πλούσιες οικογένειες. Και αυτό το σχολείο από
το 1834 ξεκινά να εκπαιδεύει δασκάλες ενώ το 1835 μεταφέρεται στην Αθήνα με την
μεταφορά της πρωτεύουσας εκεί.50
Παρατηρούμε λοιπόν ότι το 1831 αποτελεί σημαντική χρονιά μιας και ξεκινούν να
ιδρύονται ιδιωτικά ανώτερα σχολεία που θα εκπροσωπήσουν την μέση εκπαίδευση
των κοριτσιών για τα επόμενα χρόνια με σκοπό να τις εκπαιδεύσουν σε πρώτη φάση
στα καθήκοντα του οίκου και της μητρότητας και σε δεύτερη φάση στο επάγγελμα
της δασκάλας.
Κοινό χαρακτηριστικό και των τριών σχολείων είναι ότι όλα ιδρύονται απο ξένους,
είναι ιδιωτικά επομένως οι μαθήτριες θα πρέπει να πληρώνουν κάποια δίδακτρα
προκειμένου να φοιτήσουν άρα μιλάμε για μόρφωση μιας συγκεκριμένης κοινωνικής
τάξης. Αυτή την περίοδο η μόρφωση αποτελεί ένα πολύ ακριβό αγαθό απροσπέλαστο
για ένα μεγάλο μέρος του κοινωνικού συνόλου. Ακόμα και η θέσπιση του θεσμού
των υποτροφιών δεν μπορούμε να πούμε ότι βοήθησε την κατάσταση αφού οι
μαθήτριες που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να φοιτήσουν ήταν πάρα πολλές
και οι υποτροφίες λίγες. Αυτό που έχει όμως ενδιαφέρον είναι η απουσία του κράτους
σε όλη αυτή την προσπάθεια που γίνεται για την γυναικεία εκπαίδευση.
Με σχετικό διάταγμα στις 31 Δεκεμβρίου του 1836 η μέση εκπαίδευση των αγοριών
οργανώθηκε σύμφωνα με το γερμανικό πρότυπο εκπαίδευσης και χωρίζεται σε δύο
κύκλους στο ελληνικό σχολείο με διάρκεια φοίτησης τα τρία χρόνια και το γυμνάσιο
με διάρκεια φοίτησης τέσσερα χρόνια. Το ελληνικό σχολείο θα προετοίμαζε τους
μαθητές για την φοίτηση τους στο γυμνάσιο και μετά το γυμνάσιο θα μπορούσαν να
σπουδάσουν στο πανεπιστήμιο. 51 Βέβαια όποιος δεν ήθελε να συνεχίσει μπορούσε
απλά να ολοκληρώσει την φοίτηση του στο ελληνικό σχολείο το οποίο αποτελούσε
από μόνο του ένα αυθύπαρκτο σχολείο. Τα ελληνικά σχολεία και γυμνάσια
προορίζονταν αποκλειστικά και μόνο για τα αγόρια και δεν προβλέπονταν η φοίτηση
των κοριτσιών σε αυτά. Ίσως αυτό να οφείλεται στο γεγονός ότι ο δρόμος της μέσης
εκπαίδευσης των αγοριών οδηγούσε στο πανεπιστήμιο και τα κορίτσια μέχρι στιγμής
τουλάχιστον δεν μπορούσαν ούτε στο πανεπιστήμιο να μπουν ούτε να ασχοληθούν με
οποιοδήποτε άλλο επάγγελμα εκτός από της δασκάλας.
Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφερθούμε στο σπουδαιότερο εκπαιδευτικό φορέα
στην Ελλάδα που ήταν η φιλεκπαιδευτική εταιρεία η οποία ιδρύθηκε το 1836 στην

50
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα , ό. π., σελ. 64.
51
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα , ό. π., σελ. 69.

25
Αθήνα με σκοπό να μορφώσει τις ελληνίδες και να δημιουργήσει διδασκάλισσες
ώστε να καλυφθούν οι εκπαιδευτικές ανάγκες των διαφόρων περιοχών. Η
φιλεκπαιδευτική εταιρεία θα δημιουργούσε διδασκαλεία για κορίτσια καθώς οι
αναγγελίες του ελληνικού κράτους για δημιουργία κρατικού διδασκαλείου κοριτσιών,
όπως είχε δημιουργηθεί στο Ναύπλιο το 1834 για τα αγόρια, δεν πραγματοποιήθηκαν
52
ποτέ. Στην πράξη όμως η φιλεκπαιδευτική εταιρεία θα δημιουργήσει σε όλες
σχεδόν τις περιοχές της Ελλάδας σχολεία ανώτερης εκπαίδευσης δηλαδή
παρθεναγωγεία, όπως αναγνωρίστηκαν το 1858 επίσημα από το κράτος, τα οποία θα
αναλάβουν την εκπαίδευση και μόρφωση των ελληνίδων.
Μόλις το 1840 το σχολείο της χωρίζεται σε δυο τμήματα το ανώτερο και το κατώτερο.
Το ανώτερο προϋπόθετε τρία χρόνια φοίτησης και μετά οι μαθήτριες μπορούσαν να
αποκτήσουν το δίπλωμα της δασκάλας και να εργαστούν αν επιθυμούσαν. Το
κατώτερο εκπροσωπούσε την δημοτική εκπαίδευση και μάλιστα οι μαθήτριες
φοιτούσαν δωρεάν σε αντίθεση με το ανώτερο όπου έπρεπε να πληρώσουν κάποια
δίδακτρα.53
Η φιλεκπαιδευτική εταιρεία όσο και αν προσπάθησε να οργανώσει με τον καλύτερο
τρόπο τα σχολεία της και τα προγράμματα σπουδών υπέπεσε σε ένα μεγάλο λάθος.
Το ανώτερο τμήμα των σχολείων της μπορούσαν ελεύθερα να το παρακολουθούν όχι
μόνο όσες μαθήτριες επιθυμούσαν να γίνουν δασκάλες αλλά και εκείνες που ήθελαν
να αποκτήσουν μια γενική εκπαίδευση. Με ένα κοινό πρόγραμμα μαθημάτων αυτό
ήταν δύσκολο γιατί ουσιαστικά τα μαθήματα δεν κάλυπταν τις ανάγκες ούτε της μιας
πλευράς ούτε της άλλης. Επιπλέον από τα πρώτα χρόνια δεν υπήρχε ένα
συγκεκριμένο χρονικό διάστημα φοίτησης. Στην αρχή είχαν καθιερωθεί τα τρία
χρόνια φοίτησης ενώ το 1851 αποφασίζεται η πενταετής φοίτηση και θεωρείται
απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτηση απολυτηρίου.54 Να σημειωθεί εδώ ότι οι
περισσότερες μαθήτριες πριν το 1850 φοιτούσαν μόνο για δυο χρόνια γιατί
θεωρούνταν αρκετά.
Το ενδιαφέρον της πολιτείας για την γυναικεία μέση εκπαίδευση ξεκινά από το 1850
και μετά όταν οι υπουργοί παιδείας Ν. Θεοχάρης και Ι. Νερουλός βλέποντας ότι η
μέση εκπαίδευση των γυναικών εκπροσωπούνταν αποκλειστικά από ιδιωτικούς
φορείς και μάλιστα οι μαθήτριες έπρεπε να πληρώνουν δίδακτρα, υποβάλλουν τις

52
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, ό. π., σελ. 79.
53
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, ό. π., σελ. 84.
54
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, ό.π., σελ. 88-89.

26
προτάσεις τους για την ίδρυση ανώτερου κρατικού σχολείου για κορίτσια. Η πρόταση
απορρίφθηκε λόγω έλλειψης οικονομικών πόρων. Λίγα χρόνια αργότερα το 1856 ο
υπουργός παιδείας Χ. Χριστόπουλος θα προτείνει και πάλι οι δήμοι στις κατά τόπους
περιοχές να δημιουργήσουν σχολεία για τα κορίτσια και θα επισημάνει ότι
επιβάλλεται οι νομαρχίες να παρέχουν χρήματα για αυτό τον σκοπό. Η πρόταση του
θα γίνει πράξει όμως θα προκύψει ένα άλλο σημαντικό ζήτημα που ήταν η έλλειψη
διδασκαλισσών στις κατά τόπους περιοχές. Και σε αυτό το πρόβλημα θα δώσει λύση
προτείνοντας στους δήμους να στείλουν στην φιλεκπαιδευτική εταιρεία από μια
μαθήτρια η οποία μετά το τέλος των σπουδών της θα δίδασκε για τρία χρόνια στην
περιοχή της. 55
Στις 28 Ιανουαρίου 1861 με υπουργικό διάταγμα επιβάλλεται όλα τα ιδιωτικά
σχολεία αγοριών και κοριτσιών να οργανωθούν σύμφωνα με τα ελληνικά σχολεία και
γυμνάσια της χώρας. Ο λόγος που προχώρησε το κράτος σε αυτή την ρύθμιση ήταν
γιατί επικρατούσε μια ανομοιογένεια στα διάφορα παρθεναγωγεία τόσο στα
προγράμματα σπουδών όσο και στα χρόνια φοίτησης. Ενώ πολλά παρθεναγωγεία
λειτουργούσαν χωρίς να έχουν την απαιτούμενη άδεια. 56 Σε καμία περίπτωση δεν
μπορούμε να πούμε ότι η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών θα μπορούσε να συγκριθεί
με εκείνη που παρέχονταν στα ελληνικά σχολεία και γυμνάσια των αγοριών όμως
αναγκαστικά πολλά παρθεναγωγεία χαρακτηρίστηκαν ελληνικά σχολεία για να
μπορέσουν να εξασφαλίσουν την ύπαρξή τους.
Ένα πρόβλημα που δημιουργήθηκε με την ολοένα και αυξανόμενη ίδρυση ιδιωτικών
παρθεναγωγείων ήταν ότι τα περισσότερα ιδρύθηκαν στην Αθήνα και την Ερμούπολη
με αποτέλεσμα στην επαρχία να μην υπάρχουν σχολεία μέσης εκπαίδευσης και τα
κορίτσια να ολοκληρώνουν μόνο τον πρώτο κύκλο σπουδών τους. Η εγκύκλιος του
1871 είχε σκοπό να περιορίσει αυτό το φαινόμενο απαγορεύοντας την ίδρυση
ιδιωτικού παρθεναγωγείου όπου υπάρχουν ήδη ένα, δύο ή τρία. Δυστυχώς όμως η
διάταξη αυτή δεν εφαρμόστηκε ποτέ και το πρόβλημα γινόταν όλο και πιο έντονο.
Από το 1880 και μετά το ελληνικό κράτος θα αναλάβει πιο ενεργό ρόλο θέτοντας
τους όρους λειτουργίας των παρθεναγωγείων, καθορίζοντας τις τάξεις και τα
προγράμματα σπουδών τους.
Όσον αφορά την κατώτερη επαγγελματική εκπαίδευση αυτή την εποχή γίνεται σε
διάφορα εργαστήρια όπως ραφτάδικα και καπελάδικα χωρίς κανένα συμπληρωματικό

55
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, ό. π., σελ. 107-109.
56
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, ό. π., σελ. 201.

27
μορφωτικό πρόγραμμα. Οι πρώτες συστηματικές προσπάθειες για επαγγελματική
εκπαίδευση κοριτσιών περιλαμβάνουν τις ειδικεύσεις στο κέντημα, ράψιμο, αργαλειό
στη Σχολή Χιλλ από το 1833 ενώ ραπτική, κεντητική, πλύσιμο, μαγειρική,
διακόσμηση διδάσκεται στο Αμαλίειο Ορφανοτροφείο από το 1855. Οι απόφοιτες του
Ορφανοτροφείου αυτού έχουν τη δυνατότητα από το 1886 να αποκτούν μετά από
εξετάσεις πτυχίο διδασκάλισσας των εργοχείρων ή να προσλαμβάνονται σε σπίτια
πλουσίων ως παιδαγωγοί.
Στο Εργαστήριο Απόρων Γυναικών που ίδρυσε το 1872 Ο υπέρ της Γυναικείας
Παιδεύσεως Σύλλογος των Κυριών λειτουργούν για άπορες κοπέλες και γυναίκες
κάθε ηλικίας τμήματα για υφαντική, ραπτική, κεντήματα καθώς και τμήματα για την
εκπαίδευση νοσοκόμων και υπηρετριών.
Η σχολή υπηρετριών ιδρύεται το 1889 από το Σύλλογο απόρων γυναικών και έχει
μεγάλη απήχηση γιατί οι υπηρέτριες αποτελούν την εποχή αυτή τον πολυπληθέστερο
κλάδο των γυναικείων επαγγελμάτων. Από το 1887 η Καλλιρρόη Παρρέν αγωνίζεται
συστηματικά για την ίδρυση πρακτικών και επαγγελματικών σχολών που θα δώσουν
σε πολλές κοπέλες τη βασική εκπαίδευση για διάφορα επαγγέλματα.

28
 3.Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 1821-1887

Η σχέση της γυναίκας με την μισθωτή εργασία δεν αναγνωρίστηκε ποτέ ως

απαραίτητη και αναγκαία τόσο για τις ίδιες και τις οικογένειες τους όσο και για την
πρόοδο και εξέλιξη της Ελληνικής κοινωνίας. Η ζωή τους ήταν άμεσα συνδεδεμένη
με τον ρόλο της μητέρας και της συζύγου. Η αναπαραγωγική της ικανότητα και η
δημιουργία οικογένειας θεωρήθηκε αυτοσκοπός και μόνο μέσω αυτού η γυναίκα
ολοκληρώνονταν σαν άτομο. Καμία εργασία δεν θα μπορούσε να την καλύψει και να
την αναδείξει όσο ο ρόλος της μητέρας και συζύγου.
Στην πραγματικότητα η μισθωτή εργασία των γυναικών στην Ελλάδα επηρεάστηκε
αρνητικά και από παράγοντες όπως την καθυστερημένη εκβιομηχάνιση, την αργή και
περιορισμένη ανάπτυξη των πόλεων, ας μην ξεχνάμε ότι η χώρα προσπαθούσε να
ανασυνταχθεί μετά την απελευθέρωση της, και από το γεγονός ότι κύριο επάγγελμα
των γυναικών όλα αυτά τα χρόνια ήταν εκείνο της αγρότισσας και κτηνοτρόφου.
Μάλιστα τα προϊόντα τους προορίζονταν μόνο για αυτοκατανάλωση και όχι για
πώληση. Όλα αυτά σε συνδυασμένο με το γεγονός ότι ο χώρος εργασίας ήταν
συνδεδεμένος με τον χώρο του σπιτιού και η εργασία τους δεν προϋποθέτει αμοιβή,
έκαναν την μισθωτή εργασία των γυναικών ανύπαρκτη.57
Στην Ελλάδα η εκβιομηχάνιση ξεκινά λίγες δεκαετίες μετά το τέλος της Ελληνικής
επανάστασης.58 Αν και τυπικά απούσες οι γυναίκες από τον δημόσιο χώρο παρόλα
αυτά οι εργοδότες προτίμησαν την πρόσληψη γυναικών όχι γιατί αναγνώρισαν το
δικαίωμα τους στην εργασία αλλά γιατί αποτελούσαν μια φθηνή, υποταγμένη και
φοβισμένη εργατική δύναμη που μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να την διώξουν.
Αξίζει να αναφερθεί σε αυτό το σημείο ένα παράδοξο της τότε αναπτυσσόμενης
Ελληνικής κοινωνίας που αφορά τις γυναίκες και την πρόσβαση τους στην μισθωτή
εργασία. Κανένα από τα μέχρι τότε συντάγματα της επανάστασης Επιδαύρου,
Άστρου και Τροιζήνος δεν ανέφερε ότι απαγορεύονταν η πρόσβαση των γυναικών
στην μισθωτή εργασία. Και στα τρία αναφέρονταν ότι κάθε Έλληνας πολίτης θα
μπορούσε να έχει ελεύθερη πρόσβαση στα επαγγέλματα. Η διάταξη αυτή όμως
εφαρμόζονταν μόνο στους άνδρες αποκλείοντας τις γυναίκες από πολλά

57
Αβδελά Ε., Δημόσιοι Υπάλληλοι Γένους Θηλυκού Καταμερισμός της Εργασίας Κατά Φύλα στον
Δημόσιο Τομέα 1908-1955, Αθήνα 1990, σελ. 17.
58
Χρονάκη Ζιώγα, Εργαζόμενες Γυναίκες, Καθημερινή Επτά Ημέρες, 02/05/1999, σελ.2.

29
επαγγέλματα. 59 Στην πραγματικότητα η εργασία δεν αποτέλεσε για αυτές ποτέ
δικαίωμα αλλά μια δυνατότητα που τους προσφέρεται υπό επίβλεψη.
Το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα μια νέα κοινωνική πραγματικότητα αρχίζει να κάνει
την εμφάνιση της στην χώρα στο πλαίσιο της οποίας οι γυναίκες βγαίνουν δειλά-
δειλά στην αγορά εργασίας.60 Όχι γιατί το διεκδίκησαν αλλά γιατί η ίδια η οικονομία
χρειάζονταν φθηνά και υπάκουα εργατικά χέρια στην προσπάθεια που γίνονταν για
την πρόοδο και την εξέλιξη της.
Η ελληνική βιομηχανία απασχολεί εργαζόμενες γυναίκες και παιδιά ήδη από το 1860.
Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι με την κρητική επανάσταση και τους πρόσφυγες
που κατέφθασαν στην Ελλάδα το 1866-1869 η βιομηχανία πήρε μια μεγαλύτερη
ώθηση καθώς οι προσφυγοπούλες μην έχοντας άλλους τρόπους επιβίωσης εισήλθαν
μαζικά στην νηματουργεία. Βέβαια σημαντικό ρόλο στην εκβιομηχάνιση της χώρας
έπαιξε και το γεγονός ότι από το 1870 και μετά παρατηρείται μια ραγδαία ανάπτυξη
των πόλεων. Μόλις το 1873-1875 αρχίζουν να καταγράφονται στατιστικά και
επίσημα πλέον οι εργάτες οι οποίοι διαχωρίζονται από τους εργάτες γης και τους
βιοτέχνες. Αυτή την περίοδο οι εργάτριες που απασχολούνταν στα ατμοκίνητα
εργοστάσια της χώρας φθάνουν τις 1.230 ενώ οι εργάτες είναι 2.737. Το 1876 οι
γυναίκες αποτελούν πλειοψηφία στα υφαντήρια, κλωστήρια, μεταξουργεία και
μάλιστα η στατιστική του 1879 καταγράφει 4.732 εργάτριες.61
Οι γυναίκες των κατώτερων κοινωνικών τάξεων σε πρώτη φάση θα εργαστούν στην
βιομηχανία, βιοτεχνία, ταπητουργία, καπνοβιομηχανία, βυρσοδεψία, χαρτοποϊα και
στην χημική βιομηχανία. Καταλαμβάνουν θέσεις που δεν απαιτούν εξειδίκευση και
γνώση κυρίως σαν βοηθητικό προσωπικό. Και αυτό είναι λογικό αρκεί να σκεφτούμε
ότι ένα μεγάλο ποσοστό των γυναικών αυτή την περίοδο είναι αμόρφωτο και
ανειδίκευτο. Οι πιο εξειδικευμένες εργάτριες χρησιμοποιούνται στην
κλωστοϋφαντουργία. Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζουν καθημερινά το ημερομίσθιο
τους. 62
Οι χαμηλοί μισθοί δικαιολογούνται από το γεγονός ότι οι γυναίκες είναι ανειδίκευτες
επομένως δεν έχουν το δικαίωμα να έχουν απαιτήσεις και αξιώσεις. Μάλιστα το 1870

59
Χρονάκη Ζιώγα, Η Είσοδος των Γυναικών στην Μισθωτή Εργασία 1850-1940 Καθημερινή Επτά
Ημέρες 02/05/1999 σελ. 2‎
60
Χρονάκη Ζιώγα, ό. π., σελ . 5
61
Αβδελά Ε Δημόσιοι Υπάλληλοι Γένους Θηλυκού Καταμερισμός της Εργασίας Κατά Φύλα στον
Δημόσιο Τομέα 1908-1955, Αθήνα 1990, σελ. 19-20.
62
Ρηγίνος Μ., Παραγωγικές Δομές και Εργατικά Ημερομίσθια στην Ελλάδα 1909-1936, Αθήνα 1987,
σελ. 30-31.

30
ο μισθός για δωδεκάωρη εργασία ήταν 3,00 δραχμές την ημέρα για τον άνδρα και για
63
τις γυναίκες 1,00-1,50 δραχμές. Οι γυναίκες οφείλουν να είναι υπάκουες,
πειθαρχημένες και γρήγορες. Θα πρέπει να είναι ευχαριστημένες που μπορούν και
εργάζονται. Καμία από τις γυναίκες αυτής της περιόδου δεν θα εναντιωθεί σ’ αυτό το
σύστημα και αυτή την παρωχημένη αντίληψη.
Δέχονταν τα πάντα γιατί έχουν ανάγκη την εργασία για να μπορέσουν να ζήσουν οι
ίδιες και οι οικογένειες τους. Υπήρχαν οικογένειες στις οποίες δούλευε μόνο η κόρη,
ή η σύζυγος και συντηρούσαν τους άντρες της οικογένειας.
Οι γυναίκες που εργάζονται στα εργοστάσια είναι νέες και μικρές στην ηλικία. Το 50%
είναι από 10-19 ετών έχουν ελάχιστη ή και καθόλου μόρφωση και συνήθως
συντηρούν κάποιο μέλος της οικογένειας τους. Πολλές από αυτές τις γυναίκες
εξαιτίας της φτώχιας που υπάρχει αναγκάζονται να παίρνουν στην δουλειά και τα
παιδιά τους ή τα μικρότερα αδέρφια τους ώστε να εργαστούν και να συνεισφέρουν
στην οικογένεια. Η ηλικία αυτών των παιδιών δεν είναι συνήθως κάτω των 10 ετών.64
Τα κορίτσια εργάζονται στο εργοστάσιο μέχρι να παντρευτούν και μετά
αναγκάζονται να σταματήσουν μιας και οι παντρεμένες γυναίκες δεν επιτρέπεται να
εργάζονται.65
Η Ελληνική κοινωνία αρνούμενη να δεχτεί την νέα κοινωνική πραγματικότητα της
εξόδου των γυναικών στην αγορά εργασίας, φοβούμενη για την ηθική ακεραιότητα
των γυναικών μιας και τώρα εργάζονται έξω από το σπίτι, επιδιώκει την επιστροφή
τους στο σπίτι και την δουλειά με το κομμάτι (φασόν) όπως γινόταν κάποια χρόνια
πριν. Στο σπίτι θεωρούσαν ότι η γυναίκα θα είναι ασφαλής, δεν θα παρεκτρέπεται και
ταυτόχρονα με την εργασία στο σπίτι που θα της πρόσφερε χρήματα θα φρόντιζε με
τον καλύτερο τρόπο την οικογένειάς της. Αυτό το μέτρο δεν εφαρμόστηκε μόνο στην
Ελλάδα. Από πολύ νωρίς πολλές χώρες της δύσης με πρώτη την Γαλλία (1861)
εφάρμοσαν αυτού του είδους την οικιακή εργασία προκειμένου να προστατέψουν την
ηθική των γυναικών. 66
Ένας ακόμα επαγγελματικός κλάδος στον οποίο στράφηκαν οι γυναίκες ήταν εκείνος
της προσωπικής υπηρεσίας. Όλο και περισσότερα νεαρά κορίτσια της υπαίθρου

63
Αβδελά Ε., Δημόσιοι Υπάλληλοι Γένους Θηλυκού Καταμερισμός της Εργασίας Κατά Φύλα στον
Δημόσιο Τομέα 1908-1955, Αθήνα 1990, σελ. 20.
64
Αβδελά Ε. ό. π., σελ. 39.
65
Παπαστεφανάκη Λήδα, Στα Καπνομάγαζα, στα Υφαντουργεία, Εργάτριες στην Ελληνική
Βιομηχανία. Από το σπίτι στην μισθωτή εργασία, Καθημερινή Επτά Ημέρες 02/05/1985 σελ. 5.
66
Παπαστεφανάκη Λήδα, Στα Καπνομάγαζα, στα Υφαντουργεία, Εργάτριες στην Ελληνική
Βιομηχανία. Από το σπίτι στην μισθωτή εργασία, Καθημερινή Επτά Ημέρες 02/05/1985 σελ. 6.

31
επειδή αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα επιβίωσης τόσο αυτές όσο και οι
οικογένειες τους, αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν το σπίτι τους και να πάνε να
εργαστούν σαν υπηρέτριες στις νεοσύστατες Ελληνικές πόλεις, προκειμένου να
επιβιώσουν αλλά και να συντηρήσουν οικονομικά την οικογένεια τους.
Τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας η εύρεση υπηρετριών δεν ήταν καθόλου εύκολη
υπόθεση καθώς οι κοπέλες που ήθελαν να εργαστούν ήταν ανειδίκευτες και άξεστες.
Προέρχονταν από μικρά χωριά και νησιά και δεν είχαν τις στοιχειώδεις γνώσεις
σωστής κοινωνικής συμπεριφοράς με συνέπεια να μην ξέρουν πως πρέπει να
φέρονται και να μιλούν και να φέρνουν σε δύσκολη θέση την οικογένεια στην οποία
εργάζονταν.
Ο μέσος όρος ηλικίας των υπηρετριών κυμαίνονταν από 9-26 χρονών ενώ τα
καθήκοντα τους ήταν πολλά και διαφοροποιούνταν ανάλογα με την κοινωνική τάξη
στην οποία άνηκε η οικογένεια. Τα βασικά τους όμως καθήκοντα ήταν η φροντίδα
του σπιτιού, η φροντίδα των παιδιών και των ηλικιωμένων ατόμων, τα ψώνια, το
μαγείρεμα, το καθάρισμα και η αγορά τροφίμων. Εργάζονταν όλη την ημέρα
ασταμάτητα κοιμόντουσαν μέσα στο σπίτι και ανά πάσα στιγμή της ημέρας ακόμα
και αργά την νύχτα αν τις καλούσαν όφειλαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους.
Η αμοιβή των νεαρών υπηρετριών ήταν οικονομική και υλική. Έπαιρναν τον βασικό
τους μισθό αλλά έπαιρναν επιπλέον και άλλα πράγματα όπως πιατικά, υφάσματα,
ασπρόρουχα, σεντόνια, πετσέτες, ψαλίδια, βελόνια, καθρέφτες, ρούχα και πολλά
αλλά χρηστικά αντικείμενα που τα δώριζαν οι κυρίες τους. 67 Έτσι όταν έφτανε η
πολυπόθητη ώρα του γάμου τα κορίτσια είχαν έτοιμη την προίκα τους την οποία
είχαν συγκεντρώσει όλα αυτά τα χρόνια από τις δωρεές των κυρίων τους.
Στην πραγματικότητα οι οικογένειες των υπηρετριών δεν στενοχωριόντουσαν ούτε
φοβόντουσαν ιδιαίτερα που οι κόρες τους έφευγαν από την οικογενειακή εστία και
αυτό γιατί απαλλάσσονταν από το βάρος τους και η ευθύνη για αυτές μετατοπίζονταν
τώρα στην οικογένεια που θα τις δεχόταν. Τις περισσότερες φορές οι οικογένειες που
τις παίρνουν για δουλειά αναλαμβάνουν να τις παντρέψουν και να τις προικίσουν,
έτσι οι γονείς απαλλάσσονται και από το δυσβάσταχτο βάρος της προίκας68.
Σε γενικές γραμμές οι συνθήκες δεν ήταν εύκολες για τα κορίτσια των επαρχιών που
πήγαιναν να εργαστούν στις πόλεις. Και εκεί αντιμετώπιζαν δυσκολίες και πολλές

67
Σαλίμπα Ζιζή, Η Υπηρέτρια στην Πόλη, Η πρόσληψη υπηρέτριας αποτελεί σημείο διάκρισης της
αστικής τάξης από την υπόλοιπη κοινωνία, Καθημερινή Επτά Μέρες 02/05/1999, σελ. 25.
68
Σαλίμπα Ζιζή, Η Υπηρέτρια στην Πόλη, ό. π., σελ.26

32
φορές γίνονταν θύματα επιθετικής συμπεριφοράς. Από την μια συνέβαλαν με την
παρουσία τους στην κοινωνική ανέλιξη των οικογενειών στις οποίες δούλευαν και
από την άλλη δέχονταν όλη την επιθετική συμπεριφορά των κυριών τους.
Οι γυναίκες των ανώτερων και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων είχαν το
πλεονέκτημα μέσα από την ιδιωτική εκπαίδευση που τους παρέχονταν να βρουν
διέξοδο στο επάγγελμα της δασκάλας και να γλυτώσουν από τα ανειδίκευτα
επαγγέλματα που είδαμε πιο πάνω.
Οι γυναίκες με την ιδιότητα της δασκάλας είχαν πρόσβαση στην μισθωτή εργασία,
έγιναν οικονομικά ανεξάρτητες και η ζωή τους δεν συνδέονταν αποκλειστικά με τα
καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του σπιτιού. Προσπάθησαν και κατάφεραν να
διεκδικήσουν την θέση τους μέσα στην κοινωνία, βγήκαν από την αφάνεια
δημιουργώντας μια διαφορετική εικόνα για τον εαυτό τους. Δεν ήταν απλά
επαγγελματίες νοικοκυρές, σύζυγοι και μητέρες αλλά ήταν εργαζόμενες και ικανές
γυναίκες που είχαν να προσφέρουν πολλά γιατί είχαν όρεξη και μεράκι. Τους δόθηκε
μια ευκαιρία και την εκμεταλλεύτηκαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
Η αλήθεια είναι ότι η εικόνα αυτής της ανεξάρτητης και δυναμικής γυναίκας που
εργάζεται και συντηρεί πολλές φορές την οικογένεια της δεν ήταν αρεστή από το
σύνολο του ανδρικού πληθυσμού και αυτό γιατί διέφερε κατά πολύ από τα αυστηρά
γυναικεία συντηρητικά πρότυπα που είχαν συνηθίσει. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι
η δασκάλα έπεσε θύμα χλευασμού και ειρωνείας από τα έντυπα της εποχής. Μάλιστα
την χαρακτήριζαν ως περιέργον τι τέρας που είναι μισό γυναίκα και μισό γοργόνα. 69
Τόσο εξωπραγματική και περίεργη φαινόταν αυτή η νέα επαγγελματική ιδιότητα της
δασκάλας στους άντρες της εποχής που την παρομοίαζαν με ένα ανύπαρκτο όν την
γοργόνα που είναι μισή γυναίκα μισή ψάρι και προκαλεί δέος και φόβο. Έτσι και η
γυναίκα προσπαθούσε να συνδυάσει την γυναικεία φύση της με την επαγγελματική
ιδιότητα, δυο πράγματα που μέχρι πρότινος δεν μπορούσαν να συνδυαστούν. Γιατί η
γυναίκα ήταν μαθημένη να ζει μέσα στα στενά, περιορισμένα και αυστηρά όρια του
σπιτιού της, είχε μάθει να υπηρετεί και να φροντίζει τα μέλη της οικογένειας της και
ξαφνικά της δίνεται η ευκαιρία να ξεφύγει και να βγει έξω από την ασφάλεια του
σπιτιού της και να εκτεθεί σε πολλούς άγνωστους κινδύνους. Μόνο φόβο
προκαλούσε αυτή η στροφή των γυναικών στον ανδρικό πληθυσμό μήπως

69
Σουρής Γεώργιος, Άπαντα, Αθήνα 1967, σελ, 54, στο βιβλίο , Η Εξέγερση των Κυριών, η γένεση
μιας φεμινιστικής συνείδησης στην Ελλάδα 1833-1907, Κατάρτι 1996.

33
παρεκτραπούν ηθικά ή ακόμα μήπως εγκαταλείψουν την φροντίδα του σπιτιού και
της οικογένειας.
Συνήθως οι νεαρές δασκάλες διορίζονται σε απομακρυσμένα μικρά χωριά όπου εκεί
έρχονται αντιμέτωπες με πολλές δυσκολίες και αυτό γιατί οι κοινωνίες εκεί είναι
καθαρά πατριαρχικές, αυταρχικές και κλειστές με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν τις
δασκάλες με καχυποψία, ειρωνεία, εχθρικότητα. Έκαναν τα πάντα για να τις διώξουν
πολλές φορές χρησιμοποιούσαν την βία ψυχολογική και σωματική αλλά και τον
ξυλοδαρμό. 70
Το χειρότερο από όλα ήταν ότι κανείς δεν τις υποστήριζε ούτε τις προστάτευε με
αποτέλεσμα οι πιο αδύναμες να εγκαταλείπουν την δουλειά τους, φοβούμενες μήπως
τις σκοτώσουν. Με την αναζωπύρωση της μεγάλης ιδέας ο ρόλος της δασκάλας
αποκτά μεγαλύτερη αξία και σπουδαιότητα. Οι δασκάλες πλέον αναλαμβάνουν να
διαδώσουν την ελληνική γλώσσα, τον ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική
κουλτούρα σε τουρκόφωνες, αλβανόφωνες και βουλγαρόφωνες περιοχές της Ελλάδας.
Σκορπίζονται στην Μακεδονία, την Θράκη, την Ήπειρο και την Μικρά Ασία.
Έρχονται αντιμέτωπες με δύσκολες καταστάσεις και συνθήκες αφού έχουν να
αντιμετωπίσουν πληθυσμούς που είναι εχθρικοί απέναντι τους και δεν είναι καθόλου
διατεθειμένοι να έρθουν σε επαφή με το ξεχασμένο Ελληνικό στοιχείο.71
Παρά τις δυσκολίες που έχουν να αντιμετωπίσουν αποφασίζουν δυναμικά να δεχτούν
αυτόν τον νέο ρόλο που ξεφεύγει από τα καθιερωμένα. Αισθάνονται πλέον ενεργοί
πολίτες που με τον τρόπο τους θα συμβάλλουν στην εθνική – πατριωτική δράση.
Νιώθουν ενεργά υποκείμενα που επιτέλους μπορούν και επηρεάζουν την εξέλιξη της
ιστορίας. Το τίμημα βέβαια που θα πληρώσουν θα είναι ακριβό αφού μπορεί να
χάσουν και την ζωή τους. Συμπεριφέρονται όμως με πρωτόγνωρη γενναιότητα και
αυτοθυσία παρόλο που το ίδιο το κράτος δεν τις αντιμετώπιζε με τον καλύτερο τρόπο.
Το επάγγελμα της δασκάλας θα αποτελέσει διέξοδο για κάποιες γυναίκες των
αστικών και μεσοαστικών στρωμάτων προκειμένου να εκφραστούν δημόσια και
ελεύθερα για θέματα που αφορούσαν αρχικά την εκπαίδευση και την μόρφωση των
γυναικών. Θα τους δοθεί η ευκαιρία να αρθρογραφούν σε καθημερινά έντυπα, να
εκδίδουν γυναικεία περιοδικά μέσα από τα οποία θα προωθήσουν κάποιες από τις
απόψεις τους περί γυναικείας ισότητας αλλά και να δίνουν δημόσιες διαλέξεις . Αργά

70
Καλλιρρόη Παρρέν, Επίθεσις και Στραγγαλισμοί διδασκαλισσών, Εφημερίς των Κυριών, 31
Ιανουαρίου1888.
71
Βαρίκα Ελένη Η Εξέγερση των Κυριών, η γένεση μιας φεμινιστικής συνείδησης στην Ελλάδα 1833-
1907, Κατάρτι 1996 σελ. 234-235.

34
αλλά σταθερά θα αναδειχθούν στις νέες γράφουσες της εποχής που θα δεχθούν
συνεχή πόλεμο μιας και με την δράση τους θα προσπαθήσουν να εισβάλλουν σε
απαγορευμένους αντρικούς χώρους κλονίζοντας έτσι την ισχύουσα ισορροπία των
δύο φύλων. Χαρακτηριστικό είναι ότι από το κλάδο των διδασκαλισσών θα
ξεπηδήσουν και οι πρώτες φεμινίστριες. 72
Μπορεί για ένα μεγάλο μέρος των Ελληνίδων η εκπαίδευση να διατηρούσε τη
συμβολική λειτουργία της επιφανειακής μόρφωσης ή να αποτελούσε αξιόλογο
συμπλήρωμα της προίκας παρόλα αυτά για κάποιες άλλες γυναίκες η εκπαίδευση
αποτελούσε τον μοναδικό τρόπο που θα διεύρυνε τις επαγγελματικές δραστηριότητες
των γυναικών, θα νομιμοποιούσε την έξοδο τους στην μισθωτή εργασία και δεν θα τις
περιόριζε μόνο στο κορεσμένο ήδη από το 1860 επάγγελμα της δασκάλας.
Το θεατρικό σανίδι ήταν ακόμα ένας χώρος από τον οποίο πέρασαν οι γυναίκες. Στην
αρχή διστακτικά αργότερα όμως κατάφεραν με το πείσμα, το ταλέντο και την επιμονή
να καθιερωθούν στον καλλιτεχνικό χώρο, ξεπερνώντας τους άντρες συναδέλφους
τους. Τα πράγματα δεν ήταν καθόλου εύκολα μιας και οι στερεοτυπικές και
οπισθοδρομικές αντιλήψεις απέκλεισαν το γυναικείο φύλο από την πολιτική και
κοινωνική ζωή της χώρας με αποτέλεσμα, η παρουσία των γυναικών στην σκηνή να
είναι σχεδόν ανύπαρκτη καθόλη την μεταεπαναστατική περίοδο.
Στην Αθήνα η απουσία του γυναικείου φύλου καταδίκασε το ελληνικό θέατρο (1836-
1837) το οποίο από την μια αποτελούνταν από μη σπουδασμένους ηθοποιούς και από
την άλλη εξαιτίας της έλλειψης των γυναικών επιλέγονταν έργα από τα οποία
απουσίαζαν οι γυναικείοι ρόλοι ή αν υπήρχαν ερμηνεύονταν από άνδρες
μυστακοφόρους. Αυτό είχε σαν συνέπεια την πολύ χαμηλή ποιότητα του
προσφερόμενου θεάματος. Αυτή την περίοδο στην Αθήνα εισβάλλει το ιταλικό
θέατρο το οποίο προσφέρει θέαμα μέσα από ημίγυμνες εμφανίσεις οι οποίες
προσβάλλουν τα χρηστά ήθη των ελληνίδων. Αυτό ίσως να είναι και ένας από τους
λόγους που οι γυναίκες ηθοποιοί αντιμετωπίζονταν με καχυποψία και αρνητικότητα .
Μόλις το 1840 θα κάνει την εμφάνιση της η πρώτη Ελληνίδα ηθοποιός στο θεατρικό
σανίδι ύστερα από επιθυμία της Φιλοδραματικής Εταιρείας που είχε ιδρυθεί στην
Αθήνα. Πιθανολογείται μάλιστα με βάση τα δημοσιεύματα της εποχής ότι το όνομα
της ήταν Μ.Α Τζιβίτζα. Η εμφάνιση της προκάλεσε ενθουσιασμό στο αθηναϊκό κοινό

72
Φουρναράκη Ελένη, Η Εκπαίδευση στα Παρθεναγωγεία και η Θέση τους στην Ελληνική κοινωνία,
Καθημερινή Επτά Ημέρες, σελ.10.

35
που την παρακολούθησε όμως η προσπάθεια θα ναυαγήσει καθώς η βαυαρική αυλή
έβλεπε με αρνητικότητα την δημιουργία ελληνικού θεάτρου.73
Από το 1860 και μετά οι γυναίκες ηθοποιοί αποφασίζουν πιο δυναμικά να
εμφανιστούν στο θέατρο. Σύμφωνα με τα στατιστικά δεδομένα της εποχής το 1867-
1884 υπήρχαν 18 γυναίκες ηθοποιοί ενώ ο αριθμός των ανδρών ηθοποιών την ίδια
περίοδο ήταν 49. Το 1891 οι γυναίκες ανέρχονταν στις 40 και οι άνδρες ηθοποιοί
στους 60 ενώ το 1907 φαίνονται εγγεγραμμένες στον σύλλογο των Ελλήνων
Ηθοποιών 50 γυναίκες και 70 άνδρες ηθοποιοί.74
Βλέπουμε λοιπόν ότι τα επιτρεπτά επαγγέλματα αυτής της περιόδου για τις γυναίκες
ήταν, για εκείνες των κατώτερων κοινωνικών τάξεων που αντιμετώπιζαν σοβαρά
οικονομικά προβλήματα και δεν είχαν πρόσβαση στην μέση εκπαίδευση, το
επάγγελμα της εργάτριας και της υπηρέτριας. Για τις γυναίκες των ανώτερων
κοινωνικών τάξεων που είχαν πρόσβαση στη μέση εκπαίδευση ήταν κυρίως το
επάγγελμα της δασκάλας. Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω οι γυναίκες βγήκαν στην
αγορά εργασίας όχι επειδή το επέλεξαν αλλά επειδή αναγκάστηκαν με συνέπεια να
μην είναι συνειδητοποιημένες και να μην γνωρίζουν τι θα αντιμετωπίσουν με
αποτέλεσμα να πέφτουν θύματα οικονομικής και εργασιακής εκμετάλλευσης.

73
Σταματοπούλου-Βασιλάκου Χρυσοθέμιδα, Κοράσια Κόσμια και Ευειδή, Οι Πρώτες Ελληνίδες
Ηθοποιοί :Κοινωνική Αντιμετώπιση και Συνθήκες Εργασίας, Καθημερινή Επτά Ημέρες σελ. 17.
74
Σταματοπούλου-Βασιλάκου Χρυσοθέμιδα, ό. π., σελ. 17-18.

36
 4. Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΠΟ ΤΟ 1821-1887

Η σχέση των γυναικών με την γραφή θα προκαλέσει την έντονη αντίδραση και των
δυο φύλων σε όλη την περίοδο του 19ου αιώνα. Η γραφή θεωρούνταν ανδρικό και
μόνο προνόμιο με το οποίο οι γυναίκες δεν είχαν καμία σχέση καθώς η συγγραφή τις
αποσπούσε από τα οικιακά καθήκοντα και την μητρική τους αποστολή. Με λίγα
λόγια το γράψιμο δεν ταίριαζε στην γυναικεία φύση. Η ενασχόληση με την ποίηση,
το μυθιστόρημα και τις μεταφράσεις που είχε ξεκινήσει ήδη από το 1816 αποτελεί
την πρώτη μορφή έκφρασης των γυναικών.
Ένας από τους λόγους που οι γυναίκες αποφάσισαν να ασχοληθούν με το γράψιμο
ήταν ότι μέσα από αυτό μπορούσαν να εκφράσουν τα συναισθήματα τους όπως
αγάπη, μίσος, οργή, θυμός, λύπη, καταπίεση. Το γράψιμο αποτελούσε κάθαρση για
την ψυχή τους. Όλα αυτά που δεν μπορούσαν να εκφράσουν τα έγραφαν. Είχαν μάθει
να ζουν μέσα από τους άλλους και για τους άλλους. Στην πραγματικότητα το γράψιμο
αποτελούσε διέξοδο και μετέτρεπε τις γυναίκες σε υποκείμενα της γραφής.75
Η συγγραφική δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη γιατί ήταν άμεσα συνδεδεμένη με
την δημόσια σφαίρα στην οποία οι γυναίκες δεν μπορούσαν να έχουν πρόσβαση. Ο
χώρος στον οποίο κινούνταν η γυναίκα ήταν ο χώρος του σπιτιού δεν υπήρχε
περίπτωση συγγραφικής αναγνώρισης της γυναίκας έξω από αυτόν τον χώρο. Για
αυτό εξάλλου κάποιοι πιο προοδευτικοί άνδρες θα αναγνωρίσουν το γράψιμο των
γυναικών αλλά με την προϋπόθεση να παραμείνει σε ερασιτεχνικό επίπεδο και να μην
ξεφύγει από αυτό το περιορισμένο πλαίσιο.76
Οι γυναίκες δεν αναγνωρίστηκαν ποτέ σαν συγγραφείς γιατί η λέξη αυτή δεν ταίριαζε
στην γυναικεία τους υπόσταση. Ο όρος που χρησιμοποιούνταν ήταν γράφουσες.
Μάλιστα ο ενεστωτικός τύπος της μετοχής δηλώνει μια προσωρινή ερασιτεχνική
απασχόληση.77
Ο Εμμανουήλ Ροΐδης υπήρξε ο μεγαλύτερος και πιο καυστικός κριτής των γυναικών
που τόλμησαν να ασχοληθούν με την συγγραφή έργων. Ο ίδιος υποστήριζε ότι οι
γυναίκες καλά θα κάνουν να γράφουν σαν γυναίκες και να μην μπουν στην
διαδικασία να υιοθετήσουν αντρικά συγγραφικά χαρακτηριστικά γιατί θα γίνουν
γελοίες. Ο γραπτός λόγος των γυναικών κατά τον Ροΐδη όφειλε να αντικατοπτρίζει το

75
Ριζάκη Ειρήνη, Οι Γράφουσες Ελληνίδες, Σημειώσεις για την Γυναικεία Λογιοσύνη του 19 ου αιώνα,
κατάρτι 2007. σελ.110
76
Ριζάκη Ειρήνη, ό. π., σελ. 100.
77
Ριζάκη Ειρήνη, ό. π., σελ. 197.

37
φύλο τους78. Βέβαια για τους άντρες δεν ισχύει ο ίδιος περιορισμός. Οι άνδρες θα
μπορούν να καταπιάνονται με ότι θεωρείται γυναικείο.
Ένα ακόμα μέρος που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι η σχέση των γραφουσών με την
δημοσιότητα. Μια σχέση καθόλου αυτονόητη και ιδιαίτερη πολύπλοκη. Οι γυναίκες
λόγιες στην πλειοψηφία τους ή δεν θα δημοσίευαν ποτέ τα έργα τους από φόβο είτε
θα δημοσιεύονταν μόνο μετά τον θάνατο τους και θα τιμόταν μετά θάνατον. Πάντως
υπήρχε και η περίπτωση που οι γυναίκες αφού λάμβαναν την σύμφωνη γνώμη του
πατέρα, του συζύγου ή του αδερφού προχωρούσαν στην δημοσίευση του έργου τους
αλλά πρώτα θα έπαιρναν την άδεια της οικογένειας τους79.
Από το 1816-1832 μεταφράζονται και εκδίδονται από γυναίκες συγγραφικά έργα τα
οποία αποτέλεσαν την πρώτη δειλή γυναικεία κίνηση η οποία φαίνεται να έχει
επηρεαστεί από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Χαρακτηριστικά η Ραλλού Σούτσου
Φαναριώτισσα, το 1819 μεταφράζει το Avis d'une mére á sa fille (Παραίνεσις προς
θυγατέρα) στα ελληνικά το οποίο θα έχει μεγάλη απήχηση στην Ελλάδα καθώς
πρόκειται για ένα έργο με ηθικολογικό χαρακτήρα. Η μόλις 13 ετών Ρωξάνη
Σαμουρκάση παρουσιάζει την ελληνική εκδοχή του έργου Έραστος το οποίο μάλιστα
το αφιερώνει και στον πατέρα της, ενώ το 1818 η Μυρτώ Σακελλαρίου από την
Κοζάνη, μεταφράζει και εκδίδει δυο ιταλικές κωμωδίες. Μάλιστα όταν άρχισαν να
συγχαίρουν τον πατέρα της θεωρώντας ότι αυτός μετέφρασε τα έργα ο ίδιος το
αρνήθηκε και τόνισε την συγγραφική ικανότητα της κόρης του. 80
H πρώτη λογοτεχνική προσπάθεια γίνεται λίγο μετά το ξέσπασμα της Ελληνικής
Επανάστασης όπου έχουμε την Ευανθία Καϊρη με το δραματικό έργο Νικήρατος
(1826) και το 1832 έχουμε την Αυτοβιογραφία της Ελισάβετ Μουτζάν - Μαρτινέγκου
η οποία εκδόθηκε το 1881 πολλά χρόνια μετά τον θάνατο της. Από εκεί και έπειτα
έχουμε ένα πλούσιο μεταφραστικό έργο γυναικών από το 1830-1870. 81
Τα γυναικεία έντυπα αποτελούν την πρώτη προσπάθεια έκφρασης και διαμόρφωσης
μιας συλλογικής γυναικείας συνείδησης. Αποτελούν μέσο έκφρασης των γυναικών σε
μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο όπου οι άνδρες έχουν την δική τους δημόσια σφαίρα

78
Άμα η όρνιθα αρχίση να λαλή ως πετεινός, σφάξε την αμέσως, Η διαμάχη Ροΐδη γραφουσών,
Σκούπα 3, σελ. 3-13.
79
Ριζάκη Ειρήνη, Οι Γράφουσες Ελληνίδες, Σημειώσεις για την Γυναικεία Λογιοσύνη του 19 ου αιώνα,
Το βήμα προς την δημοσιότητα, κατάρτι 2007. σελ. 117.
80
http://www.gutenberg-e.org/poulos/chapter2.html#txt12, Poulos Margaret, Women, War and
Feminist Theory.
81
Ντενίση Σοφία, Οι λόγιες ελληνίδες στα χρόνια του ελληνικού ρομαντισμού 1830-1880, περιοδικό
Διαβάζω, τεύχος 335, 1994, σελ.11.

38
έκφρασης και δράσης ενώ για τις γυναίκες δεν υπάρχει κανένας ολοκληρωτικά
γυναικείος και δημόσιος χώρος έκφρασης. 82 Οι γυναίκες μετατρέπονται σε ορατές
προσωπικότητες που έχουν κοινά ενδιαφέροντα, ίδιους προβληματισμούς, ανησυχίες
φοβίες, πάθη και αδυναμίες αλλά μεταβάλλονται ταυτόχρονα και σε αναγνώστριες
που έχουν κριτική σκέψη και αξιολογούν αυτά που διαβάζουν. Εκεί που τις είχαν σαν
πολίτες δεύτερης κατηγορίας, τους έδωσαν αξία και προσοχή, ασχολήθηκαν μαζί
τους.
Οι γυναίκες που δημοσιογραφούν στα γυναικεία έντυπα προέρχονται όλες από τα
ανώτερα και μεσαία κοινωνικά στρώματα και μάλιστα οι περισσότερες προέρχονται
από τον χώρο της εκπαίδευσης. Το ίδιο ισχύει και για τις συνεργάτριες των εντύπων,
είναι όλες εγγράμματες. Μέσα από τα άρθρα τους οι γυναίκες δημοσιογράφοι
προσπαθούν να ενισχύσουν, να ενδυναμώσουν και να διατηρήσουν τους ήδη
υπάρχοντες γυναικείους ρόλους αλλά ταυτόχρονα προσπαθούν να διατηρήσουν τα
ήθη, τα έθιμα, τις αξίες και τις παραδόσεις. Στις στήλες τους φιλοξενούν εκτενή
αφιερώματα στο καθώς πρέπει ντύσιμο των γυναικών, στην κατασκευή εργόχειρων,
στις συνταγές μαγειρικής αλλά και στις οικιακές συμβουλές. Με αυτόν τον τρόπο
ενισχύουν τις κυρίαρχες αντιλήψεις για το γυναικείο φύλο και την θέση των γυναικών
σύμφωνα πάντα με τις προσταγές της γυναικείας φύσης τους.83
Τα γυναικεία έντυπα δημιούργησαν την πρώτη δημόσια γυναικεία σφαίρα μέσω της
οποίας οι γυναίκες θα μπορούσαν να εκφράσουν επιτέλους δημόσια ότι τις βάρυνε
και τις προβλημάτιζε. Ακόμα και αν δεν άνηκαν στον κύκλο των συνεργατριών του
περιοδικού μπορούσαν να έχουν πρόσβαση στο δημόσιο βήμα μέσα από την
αλληλογραφία. Μια στήλη που είχαν υιοθετήσει τα περισσότερα περιοδικά δίνοντας
την δυνατότητα στην απλή αναγνώστρια να εκφραστεί δημόσια και να γίνει και η ίδια
το υποκείμενο της γραφής της. Με αυτόν τον τρόπο οι αναγνώστριες ένιωθαν
γράφουσες. Ταυτόχρονα όμως δημιουργούσε στις γυναίκες την αίσθηση ότι ανήκουν
σε μια κοινότητα με κοινά ενδιαφέροντα. Δημιουργούνταν μια κοινή συλλογική
συνείδηση.
Τα πιο γνωστά γυναικεία περιοδικά του 19ου αιώνα που εκδίδονταν και γράφονταν
αποκλειστικά από γυναίκες ήταν η Κυψέλη που εκδίδεται το 1845 στην

82
Βαρίκα Ελένη Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της γυναικείας φυλής – Γυναικεία περιοδικά του
19ου αιώνα, Περιοδικό Διαβάζω 198, 1988, σελ. 12.
83
Ψαρρά Αγγέλικα Γυναικεία Περιοδικά του 19ου αιώνα, Σκούπα 3, 1979, σελ. 3-4.

39
Κωνσταντινούπολη από την Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου , η Θάλεια που εκδίδεται στην
Αθήνα από την Πηνελόπη Λαζαρίδου απο τον Ιανουάριο-Μαίο 1867, η Ευρυδίκη
που εκδίδεται απο το 1870-1873 από την Αιμιλία Κτενά – Λεοντιάδη και η Εφημερίς
των Κυριών που εκδίδεται από την Καλλιρρόη Παρρέν το 1887-1917. Κοινό
χαρακτηριστικό των τριών πρώτων περιοδικών ήταν ότι η θεματολογία τους
περιοριζόταν αποκλειστικά σε γυναικεία θέματα όπως την μαγειρική, το ντύσιμο,
οικιακές συμβουλές, ποιήματα και μυθιστορήματα. 84 Η Εφημερίς των Κυριών πέραν
αυτών των θεμάτων ασχολήθηκε και με την διεκδίκηση των δικαιωμάτων των
γυναικών στην εργασία, την παιδεία και την κοινωνία. Πρώτη φορά θα δούμε ένα
περιοδικό να διεκδικεί έντονα και επίμονα γυναικεία δικαιώματα.

84
Ψαρρά Αγγέλικα Γυναικεία Περιοδικά του 19ου αιώνα, Σκούπα 3, 1979, σελ. 6-9.

40
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Κλείνοντας αυτή την ενότητα παρατηρούμε ότι η θέση της γυναίκας από το 1821
μέχρι το 1887 φέρει πολύ μικρές αλλαγές. Μπορεί μέσα στο πλαίσιο των κοινωνικών
και οικονομικών μεταβολών να βελτιώθηκε σε κάποιο βαθμό η θέση της στην
κοινωνία, όπως είδαμε διαμορφώθηκε μια νέας μορφής κοινωνικότητα η οποία θέλει
η γυναίκα να κάνει αισθητή την παρουσία της στην δημόσια σφαίρα με την συνοδεία
πάντα ενός άντρα με απώτερο σκοπό την εύρεση συζύγου. Αυτό ισχύει για τις
ανύπαντρες. Για τις παντρεμένες η εμφάνιση τους στην δημόσια σφαίρα γίνεται για
λόγους επίδειξης και ανάδειξης των συζύγων. Και στις δυο περιπτώσεις η γυναίκα
προβάλλεται άβουλα και εξυπηρετεί τις ανάγκες των άλλων.
Η έξοδος τους στην αγορά εργασίας δεν αποτέλεσε δική τους απόφαση αλλά
αναγκάστηκαν να εργαστούν είτε για να συντηρήσουν την οικογένεια τους είτε γιατί
η ελληνική οικονομία είχε ανάγκη από εργατικά χέρια. Αυτή η απροετοίμαστη έξοδος
στην εργασία σε συνδυασμό με την έλλειψη παιδείας, αφού όπως είδαμε το κράτος
δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την εκπαίδευση των γυναικών απλά περιορίστηκε σε
μια επιφανειακή μόρφωση που θα ανταποκρίνονταν στην γυναικεία φύση, μετέτρεψε
τις γυναίκες σε εύκολα θύματα εκμετάλλευσης.
Όσον αφορά τα γυναικεία έντυπα αυτής της περιόδου πρέπει να πούμε ότι
αποτέλεσαν την πρώτη προσπάθεια δημιουργίας μιας δημόσιας σφαίρας γυναικών
στην οποία μπορούσαν να συμμετέχουν πλέον οι γυναίκες ενεργά είτε μέσα από την
συγγραφή είτε μέσα από την ανάγνωση και την αλληλογραφία. Μπορεί η
θεματολογία τους να μην ξέφυγε από τα επιτρεπτά γυναικεία θέματα όμως
δημιούργησαν μια γυναικεία ταυτότητα με κοινά ενδιαφέροντα που πριν δεν υπήρχε.
Αργότερα όπως θα δούμε ο τύπος θα εξελιχθεί και θα συμβάλλει στην δημιουργία
μιας κοινής φεμινιστικής συνείδησης και θα χρησιμοποιηθεί για την διεκδίκηση των
γυναικείων αιτημάτων.

41
 Β΄ ΜΕΡΟΣ

Η ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΡΡΕΝ, Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΝ, ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ

ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΚΑΙ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

42
 1. Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΠΟ ΤΟ 1887 – 1920
Τα γυναικεία έντυπα αποτελούν γεγονός ήδη από το 1845 και μάλιστα θεωρούνται ως
η πρώτη προσπάθεια των γυναικών να δημιουργήσουν μια δική τους δημόσια σφαίρα
στην οποία θα έχουν πρόσβαση κυρίως οι γυναίκες, χωρίς όμως να αποκλείουν και
τους άνδρες που θέλουν να εκφραστούν μέσω αυτής. Μέχρι εκείνη την χρονική
στιγμή δεν υπήρχε κάποιο έντυπο που να αφορά αποκλειστικά τις γυναίκες και να
εκδίδεται από γυναίκες. Τα έντυπα που κυκλοφορούσαν είτε αφορούσαν μόνο τους
άνδρες είτε η θεματολογία τους αφορούσε όλα τα μέλη της οικογένειας. Η
θεματολογία των γυναικείων εντύπων περιορίζονταν σε αφιερώματα που αφορούσαν
καθαρά γυναικεία θέματα όπως το ντύσιμο, συμβουλές μαγειρικής, οικιακές και
παιδαγωγικές συμβουλές, η κατασκευή εργοχείρων ήταν ένα ακόμα θέμα και φυσικά
η αλληλογραφία των περιοδικών με τις αναγνώστριες τους έδινε την ευκαιρία να
νιώσουν έστω και λίγο σαν συγγραφείς. Πάντως τα έντυπα που εκδίδονται από το
1845-1887 θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν συντηρητικά, μετριοπαθή και ουδέτερα
αφού η θεματολογία τους περιορίζεται σε οτιδήποτε αφορά και αρμόζει στην
γυναικεία φύση.
Σταθμός στην γυναικεία δημοσιογραφία θα αποτελέσει το 1887 η έκδοση του πρώτου
γυναικείου και φεμινιστικού εντύπου στην Ελλάδα. Αυτό ήταν η Εφημερίδα των
Κυριών η οποία εκδίδεται στις 8 Μαρτίου από την Καλλιρρόη Παρρέν. Πέρα όμως
από την Εφημερίδα των Κυριών θα δούμε ότι αυτή την περίοδο εκδίδονται και άλλα
δυο γυναικεία έντυπα όπως η Οικογένεια (1897-1898) και η Πλειάς (1899-1902). Τα
δυο αυτά έντυπα ανήκουν στην ίδια θεματολογική και ιδεολογική κατηγορία καθώς
είναι κατά της χειραφέτησης και της εξόδου των γυναικών από τον ασφαλή χώρο του
σπιτιού. Επιθυμούν και προσπαθούν μέσα από τα άρθρα τους να πείσουν τις γυναίκες
ότι οι απόψεις περί χειραφέτησης των γυναικών ανήκουν σε πρότυπα του
εξωτερικού.85
Πιο συγκεκριμένα το περιοδικό Οικογένεια εκδίδεται από το 1897-1898 από την
Άννα Σερούϊου. Πρόκειται για ένα γυναικείο περιοδικό με την διαφορά ότι το έντυπο
αυτό προωθεί την επιστροφή της γυναίκας στο σπίτι και την οικογένεια. Κάθε μορφή
χειραφέτησης θεωρείται κατακριτέα και συνδέεται με τον μιμητισμό ξένων προτύπων.
Μέσα από τις στήλες του αναλύει την φύση και τον προορισμό της γυναίκας με
σκοπό να ενισχύσει την θέση του περί αποκλεισμού των γυναικών από την κοινωνική

85
Αγγέλικα Ψαρρά Γυναικεία περιοδικά του 19ου αιώνα, Σκούπα, 2, 1979, σελ. 3.

43
ζωή. Οι γυναικείες συνεργασίες είναι επιθυμητές μόνο όταν προωθούν την άποψη
αυτή. 86
Το περιοδικό Πλειάς εκδίδεται την 1 Ιανουαρίου 1899 στην Αθήνα και αποτελεί
όργανο του συλλόγου κυριών Εργάνη. Το περιοδικό εκδίδεται τρείς φορές το μήνα
και είναι δεκαεξασέλιδο. Τον δεύτερο χρόνο κυκλοφορίας εκδίδεται κάθε 15 μέρες
υπό την επίβλεψη της επιτροπής του συλλόγου. Το τελευταίο φύλλο του τυπώνεται το
Σεπτέμβρη του 1902. Σκοπός του περιοδικού είναι η μόρφωση του ελληνικού οίκου,
η κατάργηση της υπερβολικής πολυτέλειας και η απλοποίηση της ενδυμασίας. Μέσα
από τις στήλες του προωθεί την διαπαιδαγώγηση των γυναικών μέσα από την
θρησκεία, την φιλανθρωπία και την φιλοπατρία.87 Τα δύο περιοδικά η Οικογένεια και
η Πλειάς φέρουν το ίδιο ιδεολογικό και θεματολογικό περιεχόμενο. Απευθύνονται
στις γυναίκες αλλά προωθούν μια άλλη οπτική πλευρά πιο συντηρητική και
παραδοσιακή σε σχέση με την Εφημερίδα των Κυριών.
Τα περιοδικά αυτής της περιόδου έχουν διαφορές όχι μόνο στον τόπο και τον χρόνο
έκδοσης αλλά και στους θεματολογικούς προσανατολισμούς και ιδεολογικούς
στόχους. Όλα όμως συνέβαλλαν με τον τρόπο τους στην τριβή των γυναικών με την
συγγραφή και την δημοσιότητα. Σε γενικές γραμμές η συμμετοχή των γυναικών στο
οικογενειακό και φιλολογικό περιοδικό ήταν περιορισμένη για αυτό και τα γυναικεία
περιοδικά αποτέλεσαν τους μοναδικούς χώρους έκφρασης και πρόσβασης στην
δημοσιότητα.
Ο γυναικείος τύπος από το 1887 - 1920 θα κινηθεί μέσα σε αυτά τα πλαίσια της
συντηρητικότητας και μετριοπάθειας με μοναδική εξαίρεση την Εφημερίδα των
Κυριών. Το σκηνικό όμως θα αλλάξει για τα γυναικεία έντυπα από το 1920 και μετά
όπου έχουμε την εμφάνιση του φεμινιστικού κινήματος του μεσοπολέμου. Οι
φεμινίστριες αυτής της περιόδου απαλλαγμένες από το συντηρητικό πνεύμα της
προηγούμενης εποχής θα διεκδικήσουν δυναμικά τα αιτήματα τους μέσα από τα
φεμινιστικά έντυπα που θα αρχίσουν οι εκάστοτε οργανώσεις να εκδίδουν.
Από το 1920 η δημοσιογραφική ικανότητα των γυναικών παύει πλέον να είναι
αυτοσκοπός. Η εποχή όπου οι γυναίκες μέσα από την συγγραφή δήλωναν την
παρουσία τους στην δημόσια σφαίρα έπαψε να ισχύει. Οι γυναίκες δημοσιογράφοι
αυτής της περιόδου παύουν να είναι γράφουσες. Διεκδικούν με τόλμη, μαχητικότητα
και θάρρος τα αιτήματα τους χωρίς να φοβούνται για τον κοινωνικό αντίκτυπο που θα

86
Αγγέλικα Ψαρρά Γυναικεία περιοδικά του 19ου αιώνα, Σκούπα, 2 σελ.10-11.
87
Αγγέλικα Ψαρρά, ό.π., σελ. 13.

44
έχουν οι απόψεις τους. Μάλιστα οι γυναίκες που συμμετέχουν σε αυτά τα έντυπα όλο
και πληθαίνουν. Ανυπόγραφα κείμενα ή κείμενα με ψευδώνυμα δεν υπάρχουν. Αυτές
οι τακτικές των γυναικών της προηγούμενης περιόδου που κρύβουν φόβο και
ανασφάλεια δεν έχουν θέση στα φεμινιστικά έντυπα της δεκαετίας του 1920. Τα
περιοδικά κυκλοφορούν σε μηνιαία και δεκαπενθήμερη βάση και σταδιακά
μετατρέπονται σε πόλους συσπείρωσης και ενημέρωσης των γυναικών. Η
θεματολογία τους δεν περιορίζεται σε αναλύσεις γυναικείας φύσεως αλλά οι στήλες
τους αναφέρονται σε φεμινιστικές δράσεις και κινητοποιήσεις, στα φεμινιστικά
αιτήματα τόσο του εξωτερικού όσο και στην Ελλάδα. 88
Τα φεμινιστικά έντυπα αυτή την περίοδο είναι πολύ πιο μαχητικά και ριζοσπαστικά.
Η κάθε φεμινιστική οργάνωση έχει το δικό της έντυπο και μέσο αυτού θα ξεκινήσει
τον αγώνα για την διεκδίκηση των γυναικείων αιτημάτων.
Ο Αγώνας της Γυναίκας και η Ελληνίς, είναι δύο σημαντικά έντυπα που
κυκλοφορούν κατά την μεταβατική περίοδο από την πρώτη φεμινιστική φάση της
διαμόρφωσης μιας συνείδησης του φύλου στις απαρχές ενός οργανωμένου
φεμινιστικού κινήματος. Οι φεμινίστριες του Μεσοπολέμου θα θέσουν ως
πρωταρχικό τους στόχο την επίτευξη της ισονομίας των γυναικών στην εργασία, το
οικογενειακό δίκαιο, τα αστικά και τα πολιτικά δικαιώματα. Είναι εκείνες που θα
χρησιμοποιήσουν για την επίτευξή του διάφορα μέσα όπως την οργάνωση
συγκεντρώσεων, εκδόσεις φεμινιστικών περιοδικών και αρθρογραφία στον
καθημερινό τύπο της εποχής.
Το κοινό γνώρισμα της πλειοψηφίας των φεμινιστικών περιοδικών που εμφανίστηκαν
κατά τη μεσοπολεμική περίοδο είναι ότι ήταν δημοσιογραφικά όργανα αντίστοιχων
φεμινιστικών σωματείων γεγονός που προϋπέθετε συγκεκριμένες τάσεις και ρεύματα.
Οι γυναίκες που αρθρογραφούν στο φεμινιστικό τύπο δεν θα διστάσουν να
προβάλουν τις διαφορετικές τους απόψεις σχετικά με τον αγώνα τους αλλά και να
εκφράσουν ανοικτά και με μεγάλη σαφήνεια τις διαφωνίες τους συμβάλλοντας στον
εμπλουτισμό της φεμινιστικής προβληματικής. 89 Στόχος τους είναι μέσα από τα
γυναικεία έντυπα να προχωρήσουν στην διερεύνηση των προβλημάτων που
απασχολούσαν τις γυναίκες της εποχής, να διαδώσουν τις αρχές της ισότητας των
δύο φύλων και να συμβάλλουν στην εδραίωσή της και να αφυπνίσουν την κοινή

88
Αβδελά Ε., Ψαρρά Α., Ο Φεμινισμος στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα 1985, σελ. 36-38.
89
Σκλαβενίτη Κωστούλα, Τα Γυναικεία Έντυπα 1908-1918, Περιοδικό Διαβάζω 198, 1988, σελ. 8

45
γνώμη πείθοντας για τα αιτήματά τους όχι μόνο τους άντρες αλλά και τις γυναίκες
εκείνες που δεν συμμετείχαν στον αγώνα τους. 90
Ο Αγώνας της Γυναίκας είναι όργανο του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της
Γυναίκας πρόκειται για ένα σημαντικό έντυπο της μεσοπολεμικής περιόδου. Η
κυκλοφορία του περιλαμβάνει τρεις φάσεις από το 1923-1936, από το 1964-1967,
και από το 1979-2007. Εκδίδεται με πρωτοβουλία της Αύρας Θεοδωροπούλου, η
οποία επωμίζεται το βάρος της έκδοσης με την Ελένη Νεγρεπόντη-Ουράνη που είναι
υπεύθυνη της έκδοσης από το 1923-1932, τη Μαρία Σβώλου που αποχώρησε το 1932,
την Αγνή Ρουσοπούλου και τη Ρόζα Ιωάννου-Ιμβριώτη. 91
Μηνιαίο στην αρχή, θα γίνει δεκαπενθήμερο μετά το 1927 και από το 1932 η
κυκλοφορία του θα γίνει διμηνιαία. Η ύλη του κατανέμεται κυρίως σε μόνιμες
στήλες ενώ ξεχωριστό βάρος δινόταν στο εισαγωγικό κύριο άρθρο που ήταν
εμπνευσμένο από την επικαιρότητα. Τα άρθρα του είναι γραμμένα στη δημοτική
καθώς η δημοτική θεωρείται πολιτική επιλογή, ξεχωρίζουν για το μαχητικό ύφος, την
σε βάθος ανάλυση και τη διαρκή διάθεση για δράση. Δημοσιεύει σχεδόν
αποκλειστικά άρθρα, ειδήσεις και σχόλια που προβάλλουν τις θέσεις και τη δράση
του Συνδέσμου, τις εξελίξεις στο διεθνές φεμινιστικό κίνημα και τις εξελίξεις στο
γυναικείο ζήτημα. 92
Τα κεντρικά ζητήματα που απασχολούν τις συντάκτριες του Αγώνα ήταν η ψήφος, η
εργασία γυναικών και ανηλίκων και η κατάργηση της πορνείας. Οι επόμενες δύο
εκδοτικές φάσεις του Αγώνα διαφοροποιούνται αρκετά ως προς τις προτεραιότητες
των αιτημάτων και τις στρατηγικές δράσης του Συνδέσμου καθώς τα αιτήματα τους
επηρεάζονται από τις εκάστοτε πολιτικές συνθήκες οι οποίες συχνά επηρέαζαν τις
επιλογές του.
Η Ελληνίς εκδίδεται από το 1921-1935 πρόκειται για το δεύτερο σημαντικό έντυπο
της μεσοπολεμικής περιόδου. Είναι το μηνιαίο όργανο του Εθνικού Συμβουλίου των
Ελληνίδων Γυναικών που συνδέεται με την οργάνωση του Διεθνούς Συμβουλίου
Γυναικών (International Council of Women) της οποίας υπήρξε εξαρχής μέλος.
Ιδρύτριες του περιοδικού ήταν η Ειρήνη Σούτσου, η Ασπασία Μαυρομιχάλη, η Έλσα
Νάζου και η Αθηνά Γαιτάνου-Γιαννιού η οποία θα διατελέσει διευθύντρια και βασική

90
Σκλαβενίτη Κωστούλα, ό.π., σελ 6-7.
91
Ξανθή Πετρινιώτη, Ο Αγώνας της Γυναίκας: Ένας παλαιομοδίτικος τίτλος για ένα μοντέρνο
περιοδικό, Αθήνα, 27 Απριλίου 2006 στο http://www.genderpanteion.gr/gr/arxeia_agonas.php
92
Ξανθή Πετρινιώτη, ό.π.

46
αρθογράφος του μέχρι τις αρχές του 1932 που παραιτήθηκε από τη διεύθυνση και
αντικαταστάθηκε από την Ελένη Ρουσοπούλου. 93
Τα άρθρα του είναι γραμμένα σε απλή καθαρεύουσα, αλλά οι συνεργάτριές του είχαν
την ευχέρεια να εκφράζονται και στη δημοτική. Χωρίς ενιαία ιδεολογική και πολιτική
γραμμή η Ελληνίς θέλησε να παίξει το ρόλο ενός φεμινιστικού περιοδικού, όπου θα
μπορούσαν να εκφραστούν οι διαφορετικές απόψεις των φεμινιστριών πάνω στα
γυναικεία ζητήματα. 94
Για μεγάλο χρονικό διάστημα συνεργάστηκε με γυναίκες που είχαν διαφορετικές
ιδεολογικές και πολιτικές θέσεις. Το περιοδικό θα ασχοληθεί στα άρθρα του με το
δικαίωμα των γυναικών στην γυναικεία ψήφο, με την γυναικεία εκπαίδευση καθώς
και με την κατάργηση της πορνείας. Θα επιχειρήσει ως ένα βαθμό να μιμηθεί
περιεχόμενα ενός περιοδικού ποικίλης ύλης καθώς θα προσανατολίζεται όλο και
περισσότερο σε θέματα πορνείας και φιλανθρωπίας. Παρόλα αυτά το περιοδικό
Ελληνίς προσφέρει ενημέρωση για τις θέσεις και τις δραστηριότητες τόσο του ίδιου
του Εθνικού Συμβουλίου όσο και των επιμέρους τμημάτων του καθώς και των
δεκάδων σωματείων του. Στην πραγματικότητα αποτέλεσε πολύτιμη πηγή για την
ιστορία των ρευμάτων του ελληνικού μεσοπολεμικού φεμινισμού.

93
Ψαρρά Αγγέλικα, Ελληνίς, Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου 1784-1974, Λουκία Δρούλια -
Γιούλα Κουτσοπανάγου , Αθήνα 2008, τ. 2 σελ. 162.
94
Ψαρρά Αγγέλικα, ό.π., σελ 163-164.

47
2. Η ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΡΡΕΝ ΚΑΙ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ

2.1 Η ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΡΡΕΝ ΚΑΙ Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΝ

ΑΠΟ ΤΟ 1887 -1920

Στις 8 Μαρτίου του 1887 εκδίδεται για πρώτη φορά στην Αθήνα το πρώτο γυναίκειο
έντυπο, το οποίο συντάσσεται από γυναίκες και τα θέματά του αφορούν τις γυναίκες
και την χειραφέτηση τους. Αυτό το έντυπο ήταν η Εφημερίς των Κυριών και από το
πρώτο φύλλο έκδοσής του προκάλεσε αίσθηση και αμηχανία στο ευρύτερο αθηναϊκό
κοινό. Το έντυπο θα αποτελέσει μέσο οργάνωσης και συσπείρωσης των γυναικών
γύρω από την ιδέα και την σημασία του φεμινισμού που μέχρι και εκείνη την στιγμή
στο μεγαλύτερο μέρος των γυναικών της εποχής ήταν άγνωστη. Η Εφημερίς των
Κυριών θα δώσει απλόχερα χώρο και χρόνο στην κάθε γυναίκα.
Η εφημερίδα τυπώνονταν στην Αθήνα την χρονική περίοδο από το 1887-1917.
Διευθύντρια του εντύπου ήταν η Καλλιρρόη Παρρέν, η οποία τόλμησε για τα
δεδομένα της εποχής να δημιουργήσει ένα έντυπο μέσα από το οποίο θα ακούγονταν
επιτέλους η φωνή της καταπιεσμένης γυναίκας που μέχρι πρότινος βρισκόταν στο
περιθώριο μιας και δεν υπήρχε κάποιο έντυπο μέσο που να την αντιπροσωπεύει και
να την εκφράζει τόσο άμεσα.
Η κυκλοφορία της Εφημερίδος των Κυριών χωρίζεται σε δυο χρονικές περιόδους. Η
πρώτη χρονική περίοδος είναι από το 1887-1907 όπου και η κυκλοφορία της ήταν
εβδομαδιαία, το έντυπο ήταν οκτασέλιδο, χωρίς εξώφυλλο, με ασυνεχή
σελιδαρίθμηση. Η δεύτερη περίοδος είναι από το 1908-1917. Στην δεύτερη χρονική
περίοδο η κυκλοφορία του εντύπου γίνεται δεκαπενθήμερη, το έντυπο γίνεται
δεκαεξασέλιδο με εξώφυλλο και συνεχή σελιδαρίθμηση.
Όσον αφορά την δομή του πρόκειται για ένα δίστηλο έντυπο διαστάσεων 31,5 × 22,5
εκατοστών. Στην βασική θεματολογία της εφημερίδας εκτός από τα άρθρα γυναικείου
ενδιαφέροντος, το πολιτικό δελτίο, την αλληλογραφία, τις συνταγές και την μόδα,
δημοσιεύονταν επίσης ταξιδιωτικές εντυπώσεις, ποίηση, λογοτεχνία, κριτική βιβλίου
και θεάτρου. Τα πρώτα δέκα χρόνια εκδίδεται τακτικά το Ημερολόγιον της
εφημερίδας, το οποίο επανακυκλοφορεί για τα 25 χρόνια κυκλοφορίας του εντύπου.95
Η τιμή του κάθε φύλλου ανέρχονταν στα 10 λεπτά, ενώ σημαντικό ρόλο για την
επιβίωση του εντύπου έπαιξαν και οι συνδρομές τόσο του εσωτερικού που

95
Δρούλια-Λουκία, Γιούλα Κουτσοπανάγου, Εφημερίς των Κυριών, Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού
Τύπου, 1784-1974, Αθήνα 2008, σελ 315.

48
ανέρχονταν σε 5 δραχμές το χρόνο όσο και του εξωτερικού που ανέρχονταν σε 6
χρυσά φράγκα το χρόνο96.
Η Εφημερίς των Κυριών μπορούμε να πούμε ότι αποτέλεσε ζυμωτήριο ιδεών και
έργων για εκείνη την εποχή. Η εκδότρια Καλλιρρόη Παρρέν γνωρίζοντας πολύ καλά
την έννοια και την σημασία του φεμινιστικού κινήματος και παρακολουθώντας τις
εξελίξεις που λάμβαναν χώρα την ίδια περίοδο στο εξωτερικό, θα φροντίσει να
εισάγει με όσο το δυνατόν πιο ομαλό τρόπο την έννοια της χειραφετημένης νέας
γυναίκας στην ελληνική πραγματικότητα.
Αυτό που χαρακτήριζε το έντυπο ήταν η δυναμικότητα, η σαφήνεια στις θέσεις και
τις διεκδικήσεις του. Οι στόχοι του ήταν κοινωνικοί και ανθρωπολογικοί θα λέγαμε
μιας και αφορούσαν την θέση της γυναίκας και την αξία της μέσα στην ελληνική
κοινωνία. Στόχος της Εφημερίδας των Κυριών ήταν να ενταχθεί επιτέλους η γυναίκα
στην έννοια άνθρωπος. Να πάψει πλέον να θεωρείται υποδεέστερο ον σε σχέση με
τον άνδρα. Κατά καιρούς διατυπώνονταν διάφορες μη αληθείς επιστημονικές
θεωρίες που ήθελαν την γυναίκα σωματικά και πνευματικά κατώτερη του άνδρα,
πράγμα που δεν αποδείχθηκε ποτέ.
Η Καλλιρρόη Παρρέν γεννήθηκε στην Κρήτη το 1861 αλλά εγκαταστάθηκε στην
Αθήνα το 1867. Αρχικά φοίτησε στο σχολείο Σουρμελή και στην συνέχεια στην
Γαλλική σχολή των Καλογραιών στον Πειραιά. Γνώριζε τέσσερις ξένες γλώσσες
αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά και ρωσικά.97
Το 1878 παίρνει το πτυχίο της δασκάλας από το Αρσάκειο. Στη συνέχεια ανέλαβε
διευθύντρια του Παρθεναγωγείου της ελληνικής κοινότητας Οδησσού. Στα χρόνια
που ακολούθησαν εργάστηκε ως διευθύντρια σε αρκετά ελληνικά παρθεναγωγεία
στην Ρωσία και τα Βαλκάνια και μάλιστα στην Ανδριανούπολη θα επηρεαστεί από
την φεμινιστική κίνηση της περιοχής εκεί. Πολύ αργότερα παντρεύεται τον Ιωάννη
Παρρέν γάλλο δημοσιογράφο από την Κωνσταντινούπολη και μάλιστα ιδρυτή του
Αθηναϊκού Πρακτορείου. Ο Ιωάννης Παρρέν την ενθάρρυνε να ασχοληθεί με την
δημοσιογραφία και την λογοτεχνία ενώ την στήριξε όταν αποφάσισε να εκδώσει το
πρώτο γυναικείο φεμινιστικό έντυπο στην Ελλάδα.98

96
Δρούλια-Λουκία, Γιούλα Κουτσοπανάγου, ό.π., σελ 314-317
97
Τζανάκη Δήμητρα , Δούλα και Κυρά, Όψεις Εθνικισμού Ρόλοι και συμπεριφορές στην Ελλάδα των
Ρομαντικών Χρόνων 1836-1897, Σαββάλας, Αθήνα 2007, σελ. 342.

49
Ο μεγαλύτερος πολέμιος της Εφημερίδας των Κυριών αλλά και όλων αυτών που
πρέσβευε η εφημερίδα ήταν ο Εμμανουήλ Ροΐδης. Σημαντική συγγραφική
προσωπικότητα της εποχής όπου ο λόγος του είχε βαρύτητα και κύρος. Κατά τον
Ροΐδη οι γυναίκες που καταπιάνονταν με θέματα που ξέφευγαν από τα γυναικεία
ενδιαφέροντα ήταν δημιουργοί προβλημάτων. Τις φεμινίστριες τις χαρακτήρισε
ανδρογύναικες μιας και απέκτησαν ξαφνικά άποψη για κάθε κοινωνικό, πολιτικό
θέμα. Η σωστή και ηθική γυναίκα οφείλει να ασχολείται αποκλειστικά και μόνο με
γυναικεία θέματα διαφορετικά φαίνεται ότι πιθηκίζουν μιμούμενες τους άντρες. Δύο
είναι τα γυναικεία επαγγέλματα εκείνο της νοικοκυράς και το άλλο της εταίρας. Και
σε αυτά θα πρέπει να περιοριστούν οι γυναίκες. 99
Στον αντίποδα ο Παλαμάς στην Εφημερίδα των κυριών θα αρνηθεί την ύπαρξη των
ανδρογυναικών και θα υποστηρίξει ανοιχτά πλέον το πρότυπο της νέας γυναίκας
λέγοντας ότι η γυναίκα οφείλει να ασχοληθεί με οποιαδήποτε εργασία πνευματική ή
χειρονακτική δεν έχει σημασία, αρκεί να μην μετατρέψει το σπίτι της σε χώρο
ματαιότητας. Εξάλλου συνεχίζει, αν η γυναίκα είναι εξασφαλισμένη οικονομικά δεν
θα βγει να εργαστεί και να εγκαταλείψει το σπιτικό της. Μπορεί και πρέπει να έχει
πρόσβαση σε κάθε επάγγελμα και μάλιστα καλό θα ήταν να δράσει και στην πολιτική
100
σκηνή όχι όμως από το παρασκήνιο αλλά από το προσκήνιο. Ο Παλαμάς
βλέπουμε ότι εκφράζει από πολύ νωρίς μια πιο προοδευτική άποψη που αφορά την
συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική ζωή της χώρας, θεωρώντας τες ικανές και
έτοιμες να ασχοληθούν με τα κοινά.
Η Παρρέν γνωρίζοντας ότι τόσο το ανδρικό όσο και το γυναικείο κοινό στο οποίο
απευθύνονταν ήταν συντηρητικό προσπάθησε να μην είναι ιδιαίτερα ριζοσπαστική.
Μάλιστα απο την αρχή τόνισε ότι η γυναίκα δεν προτίθεται να διεκδικήσει πολιτικά
δικαιώματα αλλά ούτε θα πάρει τα πρωτεία από τον άνδρα. Αυτό που ζητά είναι
εργασία και εκπαίδευση.101
Όλα αυτά τα χρόνια το κράτος, η κοινωνία, οι γονείς ποτέ δεν φρόντισαν να
ενημερώσουν τα κορίτσια και τις γυναίκες για τα δικαιώματα τους ούτε μίλησε ποτέ
κανείς με ποιόν τρόπο θα προστατέψουν τον εαυτό τους. Ποτέ το κράτος δεν
ασχολήθηκε με την προστασία των γυναικών αντίθετα το κράτος, η κοινωνία και ο
99
Αγγέλου Α., Εμμανουήλ Ροΐδης, Άπαντα ν, 1894-1904, Αθήνα 1978, σελ. 121-132, υποσημείωση
στο βιβλίο της Τζανάκη Δήμητρας Δούλα και Κυρά, όψεις Εθνικισμού: Ρόλοι και Συμπεριφορές στην
Ελλάδα των Ρομαντικών Χρόνων, Αθήνα 2007, σελ. 350-351.
100
Καλλιρρόη Παρρέν, Ο Κ. Παλαμάς και το Γυναικείον Ζήτημα, Εφημερίς των Κυριών, 24
Νοεμβρίου 1896.
101
Καλλιρρόη Παρρέν, Θα μας εισακούσωσι ή ου, Εφημερίς των κυριών, 6 Νοεμβρίου 1888.

50
νόμος παρέμειναν στα χέρια των αντρών οι οποίοι μπορούσαν να διαφύγουν ανά
πάσα στιγμή ατιμώρητοι για τα εγκλήματα που έκαναν κατά των γυναικών.102 Ας μην
ξεχνάμε ότι οι γυναίκες ανεξάρτητα σε ποια κοινωνική τάξη άνηκαν, ήταν θύματα
οικογενειακής βίας. Από τον πατέρα, τον αδερφό, τον σύζυγο πολλές φορές
ξυλοκοπούνταν άσχημα κανείς όμως δεν τις προστάτεψε ούτε τιμωρήθηκε κανένας
άντρας. Στα γνωστά εγκλήματα τιμής όπου ο αδερφός σκότωνε την αδερφή του
επειδή ατίμασε την οικογένεια τα δικαστήρια των αθώωναν επειδή έκανε απλά το
καθήκον του σαν αδερφός.103 Ο θάνατος της αδερφής ηθικό καθήκον για να ξεπλυθεί
η ντροπή.
Η Παρρέν υποστήριζε ότι ήρθε επιτέλους η ώρα για τις γυναίκες να
συνειδητοποιήσουν ότι η κατάσταση που βιώνουν στην καθημερινότητα τους είναι
άδικη και υπόκεινται σε απαρχαιωμένους, πατριαρχικούς και αυταρχικούς κανόνες
που επιβάλλουν η κοινωνία και οι άνδρες. Αυτή η κατάσταση πρέπει να αλλάξει γιατί
οδηγεί τις γυναίκες στην καθυστέρηση και την άγνοια. Οι γυναίκες στην Ευρώπη
αυτή την περίοδο αντιμετωπίζονται σαν πολίτες με πλήρη δικαιώματα και σεβασμό
το ίδιο πρέπει να γίνει και για την Ελληνίδα. Είναι υποχρέωση και καθήκον όλων. Η
εποχή της άγνοιας και του φόβου πέρασε, καιρός για δράση.
Η Καλλιρρόη Παρρέν στην προσπάθεια της να μην προκαλέσει την ανδρική κοινή
γνώμη διεκδίκησε τα δικαιώματα των γυναικών προβάλλοντας την ετερότητα και την
ιδιαιτερότητα του γυναικείου φύλου. 104 Αναφερόμενη στην διαφορετικότητα της
γυναικείας φύσης επιδίωξε πρώτον να νομιμοποιήσει την δράση των φεμινιστριών
και να αμφισβητήσει την πατριαρχική κυριαρχία η οποία παρουσιάζεται ως νόμιμη
από τους άνδρες, την κοινωνία αλλά και τις ίδιες τις γυναίκες 105 και δεύτερον
προσπαθεί να δώσει στις γυναίκες να καταλάβουν ότι οι ίδιες προσφέρουν στην
κοινωνία επομένως δεν είναι δίκαιο να στερούνται των δικαιωμάτων τους. Σκοπός
των φεμινιστριών της εποχής ήταν να δημιουργήσουν στις γυναίκες μια συλλογική
ταυτότητα φύλου. Σε πολλά άρθρα της προτρέπει τις γυναίκες να αναγνωρίσουν τις
ιδιαίτερες ικανότητες τους, να τις καλλιεργήσουν και να τις χρησιμοποιήσουν για

102
Καλλιρόη Παρρέν, Μια επίσκεψις εις τας φυλακάς, Εφημερίς των Κυριών, 22 Ιανουαρίου 1895.
103
Βαρίκα Ελένη, Η Εξέγερση των Κυριών, Η Γένεση μιας Φεμινιστικής Συνείδησης στην Ελλάδα
1833-1907, Αθήνα 1996, σελ. 121.
104
Βαρίκα Ελένη , Η Εξέγερση των Κυριών, Η Γένεση μιας Φεμινιστικής Συνείδησης στην Ελλάδα
1833-1907, Αθήνα 1996, σελ.286.
105
Βαρίκα Ελένη , ό, π., σελ.292.

51
προσωπικό, κοινωνικό και εθνικό όφελος. Δεν πρέπει να απαρνηθούν την γυναικεία
φύση τους και να μιμηθούν τους άνδρες.106
Η Παρρέν από την αρχή αποδέχτηκε και δεν αρνήθηκε την γυναικεία διαφορά αλλά
επέμενε στην ισότητα τόσο των ανδρών όσο και των γυναικών. 107 Στα άρθρα της
χρησιμοποιεί τους όρους χειραφετημένη και χειραφέτηση ενώ αποφεύγει για αρκετά
χρόνια τους όρους φεμινισμός και φεμινίστριες φοβούμενη για τις αντιδράσεις που θα
προκαλούσε στο ανδρικό κοινό. Ο φεμινισμός ήταν συνδεδεμένος στο μυαλό των
αντρών με τις υπερβολικά πολλές κατακτήσεις των γυναικών στις χώρες της Ευρώπης
και της Αμερικής. Αυτό τους φόβιζε και τους έκανε ακόμα πιο διστακτικούς και
αρνητικούς απέναντι στο γυναικείο κίνημα. Η Παρρέν με την γυναικεία χειραφέτηση
δεν επιδίωκε ούτε να εισαχθούν οι γυναίκες στην δημόσια σφαίρα ούτε αρνούνταν
την διαφορετικότητα των δυο φύλων 108 . Αυτό που επιδίωκε ήταν επαγγελματική
αποκατάσταση και οικονομική ανεξαρτησία.
Η επιχειρηματολογία της Παρρέν για τα γυναικεία ζητήματα στηρίχτηκε στις πηγές
της παράδοσης, της φιλανθρωπίας και του εθνικισμού. Η γυναίκα έπρεπε να
μορφωθεί, ώστε να γίνει άξια σύζυγος και μητέρα, να διαπαιδαγωγήσει τον ικανό
στρατιώτη που θα αγωνιστεί για την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας, να προστατευτεί
ηθικά και βιολογικά από τους κινδύνους της εργασίας στις βιοτεχνίες. Ο γυναικείος
λόγος μπορούμε να πούμε ότι προσπαθούσε να νομιμοποιηθεί μέσα από τις
κυρίαρχες παραδοσιακές λογικές της εποχής και τον ανερχόμενο εθνικισμό, που
κορυφώθηκε μετά την ήττα του 1897, στην διάρκεια του Μακεδονικού αγώνα(1904-
1908) αλλά και στους Βαλκανικούς πολέμους (1912-1913).
Ένα από τα βασικά ζητήματα που έθιξε η Καλλιρρόη Παρρέν μέσα από την
εφημερίδα της ήταν εκείνο της εκπαίδευσης των γυναικών. Θεωρούσε ότι για να
αποκτήσουν πρόσβαση οι γυναίκες σε καλύτερα επαγγέλματα, για να διεκδικήσουν
καλύτερες συνθήκες εργασίας αλλά και για να αποκτήσουν κάποια στιγμή πολιτικά
δικαιώματα έπρεπε πρώτα να έχουν πρόσβαση σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης
όπως ακριβώς και τα αγόρια.
Η Παρρέν θεωρούσε ότι η γυναικεία εκπαίδευση δεν ήταν απλά ένα γυναικείο ζήτημα
που έπρεπε να λυθεί αλλά ήταν εθνικό καθήκον των πολιτικών πλέον να ασχοληθούν
με το άλλο μισό του πληθυσμού και να το συμπεριλάβουν στα πολιτικά τους

106
Καλλιρρόη Παρρέν, Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, Εφημερίς των κυριών 27
Οκτωβρίου 1891.
107
Καλλιρρόη Παρρέν, Πέμπτον Έτος, Εφημερίς των Κυριών, 17 Μαρτίου 1891.
108
Καλλιρρόη Παρρέν, Πέμπτον Έτος, Εφημερίς των Κυριών, 17 Μαρτίου 1891.

52
προγράμματα και τις ρυθμίσεις. Η παιδεία που θα παρέχονταν στις γυναίκες έπρεπε
να δημιουργεί μητέρες ικανές ηθικά και πνευματικά ώστε να εμπνέουν την καρδιά
και την ψυχή των παιδιών με αγάπη προς τον θεό, προς τον εαυτό τους και προς την
κοινωνία, να αγαπούν την παιδεία και την εργασία και να έχουν αφοσίωση προς την
πατρίδα, διαφορετικά θα δημιουργηθούν κηφήνες που θα οδηγήσουν στην
αποσύνθεση του ελληνικού στοιχείου. 109 Η ελληνίδα είχε ανάγκη από μια ολόπλευρη
και ολοκληρωμένη εκπαίδευση που θα συμπεριελάμβανε γνώσεις γενικής παιδείας
και δεν θα την περιόριζε μόνο στα οικιακά καθήκοντα.
Σε πολλά άρθρα της κατέκρινε την τάση των γονιών να παρέχουν στις κόρες τους μια
επιφανειακή και διακοσμητική εκπαίδευση θεωρώντας ότι προκαλεί τον ηθικό
ξεπεσμό και αποπροσανατολίζει τις γυναίκες. Υιοθετούν ευρωπαϊκά ήθη και
ευρωπαϊκές συνήθειες που έρχονται σε αντίθεση με τον ελληνικό τρόπο ζωής.
Μαθαίνουν να ζουν με οικιακές βοηθούς, τα παιδιά τους τα μεγαλώνουν ξένες
παιδαγωγοί και αποκτούν την συνήθεια να μιλούν μεταξύ τους γαλλικά.110
Μια επιβλαβή συνήθεια κατά την Παρρέν που είχαν αποκτήσει πολλές γυναίκες των
ανώτερων κοινωνικών τάξεων ήταν ο εθισμός των γυναικών στην ανάγνωση
ευρωπαϊκών μυθιστορημάτων και το χειρότερο προσπαθούσαν να αντιγράψουν τα
όσα διαδραματίζονταν. « Τα φοβερά αποτελέσματα της εις τοιαύτην ανάγνωσιν
επιδόσεως επιδρούσι πολλάκις ολεθρίως εφ όλης της ζωή της γυναικός. Εις αιθρίους
ζώντας και δρώντας ορίζοντας σχηματίζει εκ των εντυπώσεων τούτων ιδανική τινά
εικόνα , ην επιζητεί εν της γης ως την μόνην δυνατήν να εξασφαλίσει την ευτυχίαν
της.» Για αυτό και η Παρρέν ζητούσε συνεχώς να ελέγχονται από τους γονείς αυτά
που διαβάζουν οι κόρες καθώς επηρεάζονταν από μια μυθοπλαστική
πραγματικότητα. 111 Η σωστή εκπαίδευση που θα δημιουργούσε ολοκληρωμένες
προσωπικότητες με κριτική σκέψη θα απάλλασε την ελληνίδα από αυτή την πλάνη.
Τις ενστάσεις της είχε εκφράσει από την αρχή όμως και για το θέμα του γάμου καθώς
πολλές γυναίκες επαναπαύονταν στην ιδέα αυτή. Θεωρούσαν ότι από την στιγμή που
παντρεύονται ο σύζυγος αναλαμβάνει κάθε φροντίδα κυρίως την κάλυπτε κοινωνικά
αλλά και οικονομικά. Επομένως δεν υπήρχε λόγος ούτε να σπουδάσουν ούτε να
εργαστούν αφού δεν θα τους ήταν χρήσιμα στην ζωή τους.

109
Καλλιρρόη Παρρέν, Υπάρχει εν Ελλάδα μέση γυναικεία εκπαίδευσις ή ου Εφημερίς των Κυριών,
22 Νοεμβρίου 1887.
110
Καλλιρρόη Παρρέν, Ώμεν Αφελείς, Εφημερίς των Κυριών, 21 Ιουνίου 1887.
111
Καλλιρρόη Παρρέν. Τι Αναγνωσκουσι αι Ελληνίδες, 17 Δεκεμβρίου 1889.

53
Η Παρρέν όμως επισήμανε ότι ο γάμος δεν είναι λύση και δεν θα πρέπει να αποτελεί
λύση για καμία γυναίκα γιατί μπορεί κάποια στιγμή να χάσουν τον σύζυγο και
μείνουν μόνες πως θα φροντίσουν τα παιδιά και την οικογένεια τους. Αν δεν έχουν
κάποιο εφόδιο στα χέρια τους ώστε να μπορέσουν να εργαστούν θα μεταφέρουν την
οικονομική φροντίδα στην οικογένεια τους ή στο νέο σύζυγο. Δεν μπορούσαν να
αναλάβουν την κηδεμονία αλλά ούτε επιτρέπονταν από το κράτος να αναλάβουν την
διαχείριση της περιουσίας τους. Δυστυχώς το κράτος αντιμετώπιζε τις γυναίκες σαν
πολίτες δεύτερης κατηγορίας, πνευματικά ανίκανες να φροντίσουν μόνες τους τα
παιδιά τους όταν χάνονταν ο σύζυγος. 112 Όσα περισσότερα εφόδια διέθεταν οι
γυναίκες τόσο καλύτερα θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στις δυσκολίες της ζωής.
Ένας από τους λόγους που η Παρρέν επισήμανε την αναγκαιότητα εξόδου της
γυναίκας στην αγορά εργασίας ήταν και αυτός. Η εργασία από την μια θα τις έκανε
οικονομικά ανεξάρτητες σε περίπτωση που έμεναν μόνες τους και από την άλλη θα
σταματούσε πλέον ο θεσμός της προίκας να βαραίνει τις οικογένειες τους. Οι
γυναίκες μέσα από την εργασία τους θα μπορούσαν να δημιουργήσουν την προίκα
τους αλλά και η εργασία από μόνη της αποτελούσε ένα είδος προίκας μιας και θα
μπορούσε να συντηρήσει το σπίτι και τον εαυτό της όπως ο άντρας χωρίς να τον
επιβαρύνει.
Ένα από τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούσαν οι πολέμιοι της γυναικείας εργασίας
ήταν ότι με την μαζική έξοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας οι άντρες θα
έχαναν σημαντικές θέσεις και θα γύριζαν στην ανεργία. Το επιχείρημα αυτό η
Παρρέν το απέρριψε υποστηρίζοντας ότι στην πραγματικότητα οι μόνοι αδικημένοι
της όλης κατάστασης είναι οι γυναίκες γιατί αυτοί που καταλαμβάνουν τα γυναικεία
επαγγέλματα είναι οι άντρες. Όλες οι οικιακές εργασίες που ομολογουμένως ανήκουν
στις γυναίκες έχουν καταληφθεί από τους άντρες οι οποίοι εργάζονται σαν μάγειρες,
υπηρέτες, θαλαμοφύλακες και αμείβονται με περισσότερα χρήματα από ότι οι
γυναίκες. Τα μοναδικά επαγγέλματα που απομένουν για την γυναίκα είναι το πλέξιμο,
το ράψιμο, η υφαντική, το σίδερο.113 Και σε αυτά όμως εξαιτίας του αυτοματισμού η
παρουσία της γυναίκας θεωρείται περιττή.
Σκοπό της ήταν να αποδείξει ότι δεν υφίσταται γυναικεία σφαίρα στην οποία δρουν
αποκλειστικά οι γυναίκες και προορίζεται μόνο για αυτές. Η γυναικεία σφαίρα

112
Καλλιρρόη Παρρέν, Πέμπτον Έτος, Εφημερίς των Κυριών 17 Μαρτίου 1891
113
Καλλιρρόη Παρρέν, Θέσιν δια τους άνδρας, Εφημερίς των Κυριών, 8 Μάιου 1894.

54
αποτελεί κατασκεύασμα των ανδρών για να μην έχουν πρόσβαση οι γυναίκες στα
καθιερωμένα αντρικά επαγγέλματα.
Ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα αυτής της περιόδου που αξίζει να αναφερθεί
είναι η δημιουργία της οργάνωσης Ένωσις των Ελληνίδων η οποία ιδρύεται το 1896
στην Αθήνα υπό την αιγίδα της βασίλισσας Όλγας και της πριγκίπισσας Σοφίας, με
πρόεδρο την Λασκαρίδου και γραμματέα την Παρρέν.
Σκοπός της οργάνωσης ήταν η συσπείρωση των Ελληνίδων, ο συντονισμός των
προσπαθειών τους και η ανατροπή του μέχρι πρότινος καθεστώτος που τοποθετούσε
την γυναίκα σε μειονεκτική θέση. Για πρώτη φορά στην Ελλάδα δημιουργείται μια
γυναικεία οργάνωση η οποία θα εκπροσωπεί τις Ελληνίδες στο εξωτερικό, θα
προβάλλει τα αιτήματά τους και θα διεκδικήσει καλύτερες συνθήκες ζωής. Η
οργάνωση περιελάμβανε τμήματα οικιακής οικονομίας, φιλολογίας, παιδαγωγικής,
οικιακής υγιεινής, νοσηλευτικής, φιλανθρωπίας, γυναικείων επαγγελμάτων και
τεχνών, καλλιτεχνικό και εθνικό τμήμα. Στόχος ήταν η παροχή οικιακής και
πρακτικής παιδείας και η μετατροπή της ελληνίδας από παθητική νοικοκυρά σε
δραστήρια και δημιουργική πολίτιδα114.
Ένα ακόμα ζήτημα που αξίζει να μείνουμε είναι εκείνο της γυναικείας ψήφου το
οποίο η Παρρέν δεν προώθησε καθόλου καθώς υποστήριζε ότι το πολιτικό σύστημα
αυτή την περίοδο στηρίζονταν στις πελατειακές σχέσεις, δεν προωθούνταν το εθνικό
συμφέρον αλλά οι προσωπικές φιλοδοξίες των κομμάτων. Επιπλέον ένα μεγάλο
ποσοστό των γυναικών ήταν αγράμματο. Οι γυναίκες σε πρώτη φάση όφειλαν να
αποστασιοποιηθούν από την πολιτική σκηνή, να διεκδικήσουν τα αστικά δικαιώματα
που στερήθηκαν και στην συνέχεια να δημιουργήσουν έναν δικό τους χώρο πολιτικής
δράσης μέσα από τον οποίο θα φροντίσουν να προωθήσουν τα γυναικεία συμφέροντα
115
αλλά και να διορθώσουν το χάος της κοινωνικής ζωής της χώρας. Στην
πραγματικότητα θα αναλάμβαναν έμμεσα το πολιτικό έργο των ανδρών.
Η Παρρέν προέτρεψε τις γυναίκες κυρίως των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων να
δουν τις συνθήκες που επικρατούν στην κοινωνία και να ξεφύγουν από το παραμύθι
της άνετης και βολεμένης ζωής που είχαν. Φτώχεια, πείνα, άνεργες γυναίκες,
αναλφαβητισμός, σεξουαλική εκμετάλλευση, ορφανά παιδιά. Τώρα ήρθε η ώρα να

114
Καλλιρρόη Παρρέν, Η γυναικεία ένωσις. Τα πάτρια και το Καθεστώς, Εφημερίς των Κυριών, 12
Ιανουαρίου 1897.
115
Καλλιρρόη Παρρέν, Έτος ΙΔ΄, Εφημερίς των Κυριών, 5 Μαρτίου 1900.

55
δράσουν και να προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο μέσο της φιλανθρωπίας. Αυτό
είναι το δικό τους πεδίο πολιτικής δράσης που μπορούν να αξιοποιήσουν.
Παράδειγμα αποτελούσε η βασίλισσα Όλγα η οποία ταξίδευε σε όλη την Ελλάδα και
πρόσφερε την βοήθεια της όπου χρειαζόταν. Δημιούργησε δεκάδες άσυλα για
γυναίκες, άπορους, ηλικιωμένους, ορφανά, σχολεία, υγειονομικά κέντρα, νοσοκομεία.
Η συγκεκριμένη γυναίκα θα έπρεπε να αποτελεί παράδειγμα μίμησης για όλες τις
υπόλοιπες. 116
Η ίδια η Παρρέν όμως φρόντισε να δώσε το παράδειγμα ιδρύοντας το 1893 το Άσυλο
της Αγίας Αικατερίνης το οποίο υποστήριζε τις άπορες εργάτριες και οικιακές
βοηθούς παρέχοντας τους στέγη και τροφή. Το 1895 γίνεται μια γυναικεία εκστρατεία
από την οποία συλλέγονται χρήματα και ιδρύεται το Νοσοκομείο Ανιάτων. Το 1896 η
Μαρία Κεφαλά ιδρύει το πρώτο νηπιαγωγείο για τα παιδιά των εργαζόμενων
γυναικών στην Αθήνα.117 Επίσης το 1898 η Βασίλισσα Σοφία ιδρύει το νοσοκομείο
παίδων πάλι με χρήματα γυναικείων οργανώσεων. Όλα τα παραπάνω αποτελούν
δείγματα της γυναικείας φιλανθρωπίας που έπρεπε να αποτελέσουν πρότυπα για όλες
τις ελληνίδες.
Η Παρρέν σε όλη την διάρκεια των φεμινιστικών διεκδικήσεων της δεν
απομακρύνθηκε από την ιδέα ότι η γυναίκα μπορεί να διεκδικεί καλύτερη εκπαίδευση
και πρόσβαση στην αγορά εργασίας. Αυτή είναι όμως και ο στυλοβάτης της εθνικής
κληρονομιάς στις πλάτες της πέφτει το βάρος της εθνικής κουλτούρας. Αυτή οφείλει
να μην ξεφύγει από τον στόχο της και να δημιουργεί καλούς και άξιους πατριώτες
που θα σώσουν το έθνος. Μετά την ήττα του 1897 εξαιτίας της έλλειψης αγωνιστών,
η Παρρέν συνειδητοποιεί ότι οι γυναίκες έχουν χάσει τον προσανατολισμό τους. Για
αυτό και το 1911 αποφασίζει και ιδρύει το Λύκειο Ελληνίδων σκοπός του οποίου
ήταν η καταπολέμηση της ξενομανίας και η ανάδειξη του ελληνικού πολιτισμού και
μεγαλείου, η διάσωση των ελληνικών ηθών και εθίμων. Δεν υπήρξε καθόλου
διεκδικητικό. Μπορούμε να πούμε ότι ήταν ιδιαίτερα συντηρητικό και εκπροσωπούσε
τον καλό φεμινισμό που απέφευγε τις ακρότητες .118 Στην πραγματικότητα μέσο του
συλλόγου θα προσπαθούσαν να αναγεννήσουν τα ελληνικά ιδεώδη που από ότι
φαίνεται ξεχάστηκαν. Το σπίτι και η οικογένεια, η ανατροφή των παιδιών θα έρθει
στο επίκεντρο και οι απόψεις που διατύπωνε η Παρρέν όλα αυτά τα χρόνια θα

116
Καλλιρρόη Παρρέν, Έτος ΙΔ΄, Εφημερίς των Κυριών, 5 Μαρτίου 1900.
117
Καλλιρρόη Παρρέν, Αι Ελληνίδες εν τη Φιλανθρωπία, Εφημερίς των Κυριών, 9 Ιουλίου 1900.
118
Έφη Αβδελλά, Αγγελική Ψαρρά, Ο Φεμινισμός στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα 1985, σελ.
45

56
χαρακτηριστούν ως εθνική ανωμαλία. Βλέπουμε και εδώ ότι η Παρρέν τελικά δεν
ήταν απόλυτη στις απόψεις της και ότι ανάλογα με τα κοινωνικά, εθνικά δεδομένα
άλλαζε τις θέσεις της βάζοντας πάνω από όλα το εθνικό συμφέρον.

57
2.2 ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ 1920

Η Καλλιρρόη Παρρέν μέσα από την Εφημερίδα των Κυριών έθεσε τις βάσεις του
γυναικείου φεμινιστικού κινήματος και προσπάθησε να δημιουργήσει την πρώτη
φεμινιστική ιδέα που με τον φεμινισμό του 1920 και μετά θα εξελιχθεί σε φεμινιστική
συνείδηση.
Μέχρι το 1920 μια σειρά από κοινωνικά προγράμματα λαμβάνουν χώρα και έτσι
δημιουργείται αυτόματα ένας εκτεταμένος πολιτικός χώρος μέσα από τον οποίο
αναδεικνύονται όλο και περισσότερες γυναίκες των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων
που διεκδικούν όλο και πιο έντονα καλύτερες συνθήκες ζωής για μητέρες και παιδιά,
προστασία παιδιών και γυναικών, προστασία της μητρότητας και του αγέννητου
παιδιού, παροχή βοήθειας στις μητέρες. Το Ελληνικό κράτος απ ότι φαίνεται δεν θα
δώσει ιδιαίτερη σημασία ούτε αυτή την φορά στις προσπάθειες των γυναικών θα τις
προσπεράσει και θα τονίσει για ακόμη μια φορά ότι οι άνδρες που υπηρετούν την
πατρίδα και πολεμούν για αυτή έχουν κάθε δικαίωμα να αναγνωρίζονται σαν πολίτες
του κράτους και να έχουν πολύ περισσότερα δικαιώματα από ότι οι γυναίκες.
Ο φεμινισμός του μεσοπολέμου στην πραγματικότητα θα ολοκληρώσει το
πρόγραμμα της γυναικείας εξόδου στη δημόσια σφαίρα εισάγοντας την στην πολιτική
και κοινωνική δράση. Μάλιστα τα επιχειρήματα που θα χρησιμοποιηθούν τώρα δεν
θα στηρίζονται στις παραδοσιακές αντιλήψεις του παρελθόντος αλλά σε φιλελεύθερες
αστικές αξίες, εκείνες της αξιοκρατίας και της ισονομίας των πολιτών. Και αυτό γιατί
η γυναίκα είναι δικαιωματικά πολίτης και μόνο από την ύπαρξη της ως άνθρωπος. Γι’
αυτό ακριβώς και το δικαίωμα της ψήφου, σύμβολο της συμμετοχής στα κοινά, άρα
σύμβολο της ιδιότητας του πολίτη, αναδεικνύεται στην δεκαετία του 1920 σε
κυρίαρχο αίτημα.
Η καπιταλιστική ανάπτυξη, η αγροτική έξοδος, η εκβιομηχάνιση και η μαζική έξοδος
των γυναικών στην αγορά εργασίας συνέβαλλαν στην ανάπτυξη του φεμινιστικού
κινήματος του μεσοπολέμου. Με την μισθωτή εργασία οι γυναίκες απέκτησαν
αυθύπαρκτη οικονομική οντότητα, έγιναν ενεργοί οικονομικοί παράγοντες επομένως
οι κοινωνικές, πολιτικές και εκπαιδευτικές μεταβολές ήταν επιβεβλημένες. 119
Το φεμινιστικό κίνημα του μεσοπολέμου θα διεκδικήσει πολύ συγκεκριμένα και
σημαντικά πράγματα και αυτά ήταν η ισοπολιτεία ανδρών και γυναικών, ισότιμη

119
Αβδελλά Έφη, Ψαρρά Αγγελική, Ο Φεμινισμός στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα 1985, σελ.
19.

58
ένταξη των γυναικών στην αγορά εργασίας, ίδια αμοιβή για ίδια δουλειά, προστασία
της μητρότητας και του παιδιού, μη απόλυση των γυναικών μετά τον γάμο, το
δικαίωμα της κάθε γυναίκας να ορίζει τον εαυτό της όπως νομίζει αυτή ότι είναι
καλύτερα και φυσικά όλα τα παραπάνω θα επιτυγχάνονταν μέσα από την μόρφωση
120
και την εκπαίδευση των γυναικών. Τα πολιτικά δικαιώματα θεωρούνται
απαραίτητη προϋπόθεση αυτή την περίοδο προκειμένου οι γυναίκες να μπορέσουν
να αλλάξουν τις συνθήκες ζωής τους και να εξασφαλίσουν την πλήρη κοινωνική τους
ένταξη.121
Χαρακτηριστικός είναι ο ορισμός που διατύπωσε το 1927 η Αύρα Θεοδωροπούλου
για τον φεμινισμό που τον περιέγραψε σαν μια παγκόσμια κίνηση που σκοπό έχει να
δώσει στην γυναίκα ίσα δικαιώματα με τον άντρα στην πολιτεία, στη νομοθεσία, στην
εργασία και την κοινωνία.122 Πάντως όσο και αν προσπάθησαν οι φεμινίστριες να
παρουσιάσουν το φεμινιστικό κίνημα σαν ανθρωπιστικό και όχι αποκλειστικά
γυναικείο δεν τα κατάφεραν καθώς στην προσπάθεια τους να διεκδικήσουν τα
δικαιώματα τους δεν αμφισβήτησαν την αντίληψη περί της γυναικείας αδυναμίας.
Μάλιστα την γυναικεία αδυναμία την χρησιμοποιούσαν ανάλογα με τα επιχειρήματα
τους.
Το φεμινιστικό κίνημα του μεσοπολέμου έφερε πολλά καινοτόμα και ριζοσπαστικά
στοιχεία. Δημιούργησε νέες προοπτικές και νέες συνθήκες στην ελληνική κοινωνία.
Από εκεί που η γυναίκα ενημερωνόταν από τα ελάχιστα γυναικεία έντυπα για τα
θέματα που την αφορούσαν, τώρα τα γυναικεία έντυπα πολλαπλασιάζονται, η
κυκλοφορία τους είναι δεκαπενθήμερη και τα κείμενα μετατρέπονται σε πόλους
συσπείρωσης και ενημέρωσης των γυναικών για τις εξελίξεις του φεμινιστικού
κινήματος τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό.
Από το 1920-1936 εκδίδονται 10 φεμινιστικά έντυπα από γυναίκες τα οποία
προωθούν τα γυναικεία αιτήματα. Κάποια από αυτά ήταν Η Ελληνίς(1921), του
Εθνικού Συνδέσμου των Ελληνίδων, Ο Αγώνας της Γυναίκας(1923-1936), του
Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, Η Σοσιαλιστική Ζωή(1928-1935), του
Σοσιαλιστικού Ομίλου Γυναικών.123

120
Αβδελλά Έφη, Ψαρρά Αγγελική, ό. π., σελ. 23
121
Αβδελλά Έφη, Ψαρρά Αγγελική, ό. π., σελ. 37.
122
Αβδελλά Έφη, Ψαρρά Αγγελική, ό.π., σελ. 2
123
Αβδελλά Έφη, Ψαρρά Αγγελική, .ο.π., σελ. 36

59
Το Οκτώβριο 1919 ιδρύεται μια σημαντική οργάνωση με σοσιαλιστικό χαρακτήρα ο
Σοσιαλιστικός Όμιλος Γυναικών από την Αθηνά Γαϊτάνου-Γιαννιού. Αποτέλεσε πόλο
συσπείρωσης των σοσιαλιστριών της εποχής ενώ λειτούργησε και σαν κομματική
σοσιαλιστική σχολή. Διεκδίκησε και προσπάθησε να προωθήσει αιτήματα σε
οικονομικό, αστικό και πολιτικό επίπεδο που αφορούσαν όχι μόνο την γυναίκα αλλά
τα παιδιά καθώς και το λαό. Ο Σοσιαλιστικός Όμιλος προσπάθησε κατά καιρούς να
συνεργαστεί με τους άλλους συλλόγους αλλά η ιδεολογική τους απόσταση ήταν
μεγάλη. Από την μια μάχονταν τον αστικό φεμινισμό μέσο του οποίου οι γυναίκες
προσπαθούσαν παρακαλώντας τους άνδρες να αποκτήσουν τα δικαιώματά τους από
την άλλη όμως αναγκάζονταν να συμβαδίσουν μαζί του προκειμένου να
συμφιλιωθούν με τις γυναίκες τις αστικής τάξης οι οποίες τον απέρριπταν
ιδεολογικά.124
Η ίδρυση του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της γυναίκας το 1920 στην
πραγματικότητα σηματοδοτεί την επίσημη έναρξη του φεμινιστικού κινήματος στην
Ελλάδα. Τόσο ο Σύνδεσμος όσο και το έντυπο που εξέδιδε από το 1923-1936 ( Ο
Αγώνας της Γυναίκας) έβαλαν τις βάσεις για την δημιουργία ενός σημαντικού
προγράμματος το οποίο θα συνέβαλε στην ταχύτερη έξοδο των γυναικών σε όλες τις
πτυχές του δημόσιου χώρου.
Ο Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας δημιουργήθηκε τον Απρίλιο 1920 και
χαρακτηρίστηκε ως το πιο ριζοσπαστικό, ακραίο, διεκδικητικό σωματείο. Ιδρύθηκε
με πρωτοβουλία της Αύρας Θεοδωροπούλου και της Μαρίας Νεγρεπόντη.
Συμμετείχαν επίσης η Μαρία Σβώλου και η Ρόζα Ιμβριώτη. Ο Σύνδεσμος
αποτελούσε μέλος της Διεθνούς Ένωσης για την Γυναικεία Ψήφο. Τα κείμενα τους
στα έντυπα ήταν κυρίως προπαγανδιστικά. Πραγματοποιούσαν διαλέξεις, δημόσιες
συγκεντρώσεις, προχώρησαν στην ίδρυση επαγγελματικών σχολών. Επιδίωκαν την
ισοπολιτεία των γυναικών, την αναμόρφωση του οικογενειακού δικαίου, την
προώθηση της επαγγελματικής κατάρτισης των γυναικών, την προώθηση της
γυναικείας συνδικαλιστικής δράσης, την αυτονομία των γυναικών από τα πολιτικά
κόμματα. Στόχος τους ήταν οι γυναίκες να αποκτήσουν πολιτικά δικαιώματα όπως
και οι άνδρες. Φρόντισαν όμως να ασχοληθούν και με θέματα που αφορούσαν την

124
Έφη Αβδελλά, Αγγελική Ψαρρά, ό.π., σελ 48

60
εργασία, την εκπαίδευση, την προστασία της μητρότητας και του εξώγαμου παιδιού,
την αποκατάσταση των προσφύγων.125
Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφερθούμε και στο Εθνικό Συμβούλιο γυναικών το
οποίο αποτελούσε την πιο συντηρητική μορφή διεκδίκησης των γυναικείων
αιτημάτων στην περίοδο του μεσοπολέμου. Ιδρύεται το 1908 ενώ τον Αύγουστο 1919
ανασυστήνεται ως ελληνικό τμήμα του Διεθνούς Συμβουλίου. Για πολλά χρόνια θα
προσπαθήσει να συνενώσει τις αντίθετες απόψεις των άλλων οργανώσεων στα
θέματα της γυναικείας ψήφου και της εργασίας. Αποτελούσε την πιο συντηρητική
μορφή έκφρασης σε όλη την διάρκεια του φεμινιστικού αγώνα. Εκδίδει από το 1921-
1935 κάθε μήνα το περιοδικό Ελληνίς στο οποίο θα παρουσιάσει με αντικειμενικό
τρόπο τις θέσεις των άλλων σωματείων και οργανώσεων ενώ θα παραθέσει τις
126
απόψεις του με έναν ιδιαίτερα ουδέτερο τρόπο. Στην κορυφή των γυναικείων
αιτημάτων και εδώ ήταν η πολιτική ψήφος των γυναικών και η ενεργή πολιτική τους
συμμετοχή γιατί μόνο έτσι θα μπορούσε να βελτιωθεί η ζωή τους.
Αν και τα αιτήματα που διεκδικούσαν οι φεμινίστριες του μεσοπολέμου ήταν κοινά ο
τρόπος διεκδίκησης διέφερε ανάλογα με την γραμμή που ακολουθούσε η κάθε
οργάνωση. Ένα από τα σημεία σύγκρουσης των οργανώσεων και των σωματείων
ήταν τα πολιτικά και εργασιακά δικαιώματα. Έτσι λοιπόν ενώ η ψήφος θεωρούνταν
καθολικό αίτημα των φεμινιστριών καθώς θα έδινε την δυνατότητα στις γυναίκες να
συμμετέχουν ενεργά στην πολιτική ζωή της χώρας και έτσι θα μπορούσαν να
προχωρήσουν σε μεταρρυθμίσεις που θα βελτίωναν την καθημερινότητα τους, η κάθε
οργάνωση διεκδίκησε την πολιτική ψήφο με διαφορετικό τρόπο. Για παράδειγμα ενώ
από την αρχή οι φεμινίστριες ήθελαν να μην κομματοποιηθούν τα αιτήματα τους, ο
Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της γυναίκας στράφηκε προς την Δημοκρατική Ένωση
του Αλέξανδρου Παπαναστασίου για την διεκδίκηση της ψήφου των γυναικών ενώ ο
Σοσιαλιστικός Όμιλος θα υποστηρίξει ότι το δικαίωμα ψήφου έρχεται μέσα από την
δράση και τις κατακτήσεις του σωστού κόμματος αρχών. Απο την άλλη το Εθνικό
Συμβούλιο γυναικών θα κρατήσει ουδέτερη στάση. 127
Ο Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της γυναίκας σαν πιο ριζοσπαστικός θεωρεί
επιβεβλημένη ανάγκη την απόκτηση ψήφου διαφορετικά οι γυναίκες δεν θα
μπορέσουν ποτέ να αλλάξουν την ζωή τους. Το Εθνικό Συμβούλιο γυναικών που

125
Έφη Αβδελλά, Αγγελική Ψαρρά, ό.π., σελ. 40
126
Έφη Αβδελλά, Αγγελική Ψαρρά, ό.π., σελ. 42.
127
Έφη Αβδελλά, Αγγελική Ψαρρά, ό.π., σελ. 58.

61
ήταν πιο συντηρητικό αλλά και ο Σοσιαλιστικός Όμιλος θεωρούσαν ότι οι γυναίκες
δεν πρέπει να βιάζονται να αποκτήσουν ψήφο καθώς δεν έχουν την απαραίτητη
παιδεία ώστε να εκμεταλλευτούν σωστά αυτό το δικαίωμα. 128 Πρώτα θα πρέπει να
μορφωθούν, να αποκτήσουν επαγγελματική συνείδηση και κοινωνική ωριμότητα
μόνο τότε θα αποκτήσουν την εμπιστοσύνη των αντρών και θα μπορέσουν να
διεκδικήσουν το δικαίωμα ψήφου.
Το ζήτημα της εργασίας αποτέλεσε και αυτό με την σειρά σημείο τριβής μεταξύ των
οργανώσεων. Οι χαμηλοί και άνισοι μισθοί, οι άθλιες συνθήκες εργασίας, οι
περιορισμοί των γυναικών σε συγκεκριμένα επαγγέλματα, η απαγόρευση ορισμένων
επαγγελμάτων και η απομάκρυνση των γυναικών από την εργασία τους αφού
παντρευτούν ήταν θέματα με τα οποία ασχολήθηκαν οι φεμινίστριες.
Μόνο ένας τρόπος υπήρχε για να βελτιωθούν οι συνθήκες εργασίας των γυναικών και
αυτός ήταν η εργατική νομοθεσία μέσω της οποίας θα προστατεύονταν οι γυναίκες,
θα προστατεύονταν η μητρότητα, θα απαγορεύονταν η νυχτερινή εργασία καθώς και
τα βαριά και ανθυγιεινά επαγγέλματα. Ο Σύνδεσμός για τα Δικαιώματα της γυναίκας
ήταν αντίθετος με την λήψη προστατευτικών μέτρων που στηρίζονται στην φύση της
γυναίκας και όχι στην φύση της εργασίας. Οι γυναίκες θα πρέπει να αγωνιστούν για
καλύτερες συνθήκες εργασίας τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες γιατί
λαμβάνοντας προστατευτικά μέτρα υπέρ των γυναικών δίνεται έμφαση στην αδύναμη
φύση της με αποτέλεσμα να προκαλεί την απασχόληση της σε κατώτερα
επαγγέλματα και σε χαμηλούς μισθούς. Τόσο το Εθνικό Συμβούλιο των Ελληνίδων
όσο και ο Σοσιαλιστικός Όμιλος ήταν υπέρ των προστατευτικών μέτρων των
γυναικών καθώς μόνο έτσι θα λύνονταν η οικονομική ανισότητα. 129
Αξιολογώντας τις δράσεις και τις πολιτικές επεμβάσεις του φεμινιστικού κινήματος
του μεσοπολέμου μπορούμε να πούμε ότι σε γενικές γραμμές δεν είχε μεγάλη
επιτυχία και ότι δεν κατάφερε να προωθήσει όλα τα ζητήματα που είχε θέση από την
αρχή. Βέβαια το σημαντικό ζήτημα της εκπαίδευσης των γυναικών θα λέγαμε ότι
προωθήθηκε και βελτιώθηκε αρκετά. Από το 1920 και μετά η συμμετοχή των
κοριτσιών στα σχολεία μέσης εκπαίδευσης όλο και πλήθαινε. Ο διαχωρισμός όμως
των γυμνασίων σε θηλέων και αρρένων συνέχισε να υπάρχει για αρκετά ακόμα
χρόνια ως κατάλοιπο των παραδοσιακών στερεοτύπων. Ακόμα επετράπη η φοίτηση

128
Αβδελλά Έφη, Αγγελική Ψαρρά, ό.π., σελ. 60-63.
129
Αβδελλά Έφη , Αγγελική Ψαρρά, ό.π., σελ. 85-87.

62
των γυναικών στα κρατικά διδασκαλεία, ενώ στα πανεπιστήμια η παρουσία
φοιτητριών έπαψε να αποτελεί εξαίρεση και να εγείρει τις αντιδράσεις των φοιτητών.
Όσον αφορά τον τομέα της εργασίας και την ίση αμοιβή ανδρών και γυναικών για
την ίδια εργασία δεν πραγματοποιήθηκε καμία αλλαγή. Την ίδια μοίρα είχαν και οι
νομοθετικές μεταρρυθμίσεις που αφορούσαν τις συνθήκες εργασίας των γυναικών
όπου και αυτές παρέμειναν κολλημένες στην χρόνια προκατάληψη και παραδοσιακή
αντίληψη περί προστασίας των αδυνάτων, δηλαδή των γυναικών και των ανηλίκων.
Στις κατακτήσεις του φεμινιστικού κινήματος του μεσοπολέμου πρέπει να
συμπεριλάβουμε και τις νέες επαγγελματικές προοπτικές που ανοίγονται για τις
γυναίκες στον υπαλληλικό τομέα τόσο τον ιδιωτικό όσο και τον δημόσιο. Πλέον από
το 1920 και μετά όλο και περισσότερες γυναίκες θα απασχολούνται σε τράπεζες, σε
τηλεφωνικές και τηλεγραφικές υπηρεσίες αλλά και σαν λογίστριες, ταμίες,
ενσημοπωλήτριες, νοσοκόμες, εκπαιδευτικοί. Το κράτος απέναντι σε αυτή την μαζική
κατάληψη θέσεων από τις γυναίκες θα προχωρήσει την ίδια περίοδο στην λήψη
μέτρων που θα περιορίζουν τις γυναίκες σε συγκεκριμένες θέσεις. Έτσι για
παράδειγμα απαγορεύεται η είσοδος των γυναικών σε πολλές υπηρεσίες του
δημοσίου όπως στο δικαστικό κλάδο, το γενικό χημείο του κράτους, το διπλωματικό
σώμα.130
Θεσμοθετείται λοιπόν ένα νομικό πλαίσιο που καθορίζει τους όρους πρόσληψης και
προαγωγής των γυναικών, καθορίζει το περιεχόμενο της εργασίας αλλά ταυτόχρονα
καθορίζει τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα τους. Τα μέτρα αυτά δεν είχαν σκοπό
να προστατέψουν τις γυναίκες και να προωθήσουν την ισότητα. Σκοπός τους ήταν να
περιορίσουν τα περιθώρια κινήσεων των γυναικών ανάλογα με τους καταναγκασμούς
που επέβαλε η ιδιαίτερη φύση και ο προορισμός τους ως συζύγων και μητέρων. Ένα
από τα μέτρα που θα ληφθούν θα είναι και οι επιλεκτικές απολύσεις των γυναικών
στην Εθνική τράπεζα της Ελλάδος.131
Από την άλλη το δικαίωμα ψήφου παρέμεινε για αρκετά χρόνια αποκλειστικό
προνόμιο των ανδρών. Ο Σύνδεσμος έφερνε συνεχώς στην βουλή το θέμα της ψήφου
ενώ παράλληλα κατέθετε και σημαντικές προτάσεις οι οποίες απορρίπτονταν
συνεχώς.

130
Αβδελά Έφη, Μια Γυναικεία Επανάσταση , οι γυναίκες κατακτούν τα υπουργεία και τις δημόσιες
υπηρεσίες, Καθημερινή Επτά Μέρες 02/05/1999, σελ. 22
131
Αβδελά Ε., Δημόσιοι Υπάλληλοι Γένους Θηλυκού Καταμερισμός της Εργασίας Κατά Φύλα στον
Δημόσιο Τομέα 1908-1955, Αθήνα 1990, σελ. 44

63
Δυο από τους βασικούς λόγους που δεν προχώρησε το φεμινιστικό κίνημα του
μεσοπολέμου ήταν αρχικά το γεγονός ότι δεν υπήρξε από την αρχή μέχρι και το τέλος
του μαζικότητα. Το κίνημα υπήρξε μεμονωμένο τόσο ταξικά όσο και γεωγραφικά.
Στην πραγματικότητα έξω από την Αθήνα μόνο η Θεσσαλονίκη είχε να επιδείξει
κάποια δράση και κινητικότητα από τις γυναικείες ομάδες που είχαν δημιουργηθεί
εκεί. Σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα και στις επαρχιακές πόλεις οι φεμινιστικές δράσεις
ήταν σχεδόν ανύπαρκτες.
Από την άλλη το φεμινιστικό κίνημα αποτελούνταν στο σύνολο του από γυναίκες
υψηλής μόρφωσης που προέρχονταν από την μεσαία ή την αστική τάξη, ιδεολογικά
φιλελεύθερη με σοσιαλιστικές επιρροές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η
πρόεδρος του Συνδέσμου Αύρα Θεοδωροπούλου που ήταν κριτικός και ιστορικός
της μουσικής, καθηγήτρια πιάνου και σύζυγος του Σπύρου Θεοδωρόπουλου, ο οποίος
μετείχε ως υπουργός στις πρώτες κυβερνήσεις του Βενιζέλου. Στη λόγια μεσοαστική
τάξη ανήκε και η ιστορικός Ρόζα Ιωάννου, καθηγήτρια Μέσης Εκπαίδευσης και
πρώτη γυναίκα γυμνασιάρχης, σύζυγος του Γιάννη Ιμβριώτη καθηγητή του
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.132 Όπως αντιλαμβανόμαστε στο κίνημα δεν μετείχαν
γυναίκες αγροτικών και εργατικών στρωμάτων, ενώ από τη νέα μικροαστική τάξη
αξιοσημείωτη παρουσία είχαν μόνο οι δασκάλες της Αθήνας και του Πειραιά.

132
΄Αβδελά Ε., Ψαρρά Α., Ο Φεμινισμος στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα 1985, σελ. 41-42.

64
3. Η ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΡΡΕΝ ΚΑΙ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

3.1 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 1887- 1920

Αυτή την περίοδο η εκπαίδευση των γυναικών επηρεάστηκε από παράγοντες που
σχετίζονταν με την ψυχική υγεία, την σωματική δύναμη και την πνευματική
ικανότητα των μαθητριών.133 Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι από τα παρθεναγωγεία
της εποχής το πρόγραμμα σπουδών καθώς και οι ώρες μαθημάτων καθορίζονταν έτσι
ώστε να μην επιβαρύνουν τις μαθήτριες με μαθήματα δύσκολα που απαιτούσαν
πολλές ώρες διαβάσματος και εξάσκησης.
Τα παρθεναγωγεία εκπροσωπούσαν αυτό που λέμε διακοσμητική εκπαίδευση. Μια
εκπαίδευση η οποία δεν στόχευε στην δημιουργία ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων
που θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στις ανάγκες και τα προβλήματα της
καθημερινότητας για αυτό και τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν προσαρμοσμένα
σε αυτή την κατεύθυνση να παρέχουν στις μαθήτριες κάποιες γνώσεις που δεν
απαιτούσαν ιδιαίτερη προσπάθεια κατανόησης, εστιάζοντας κυρίως την εκπαίδευση
τους σε μαθήματα που αφορούσαν το σπίτι και τα γυναικεία καθήκοντα.
Έτσι λοιπόν μπορούμε να δούμε τα παραδείγματα κάποιων ιδιωτικών
παρθεναγωγείων που ακολούθησαν αυτή την κατεύθυνση. Ας ξεκινήσουμε με το
παρθεναγωγείο Hill ένα από τα πιο γνωστά και άρτια οργανωμένα παρθεναγωγεία το
οποίο περιελάμβανε στο πρόγραμμα των μαθημάτων του την αρχαία ελληνική
γλώσσα και την καθαρεύουσα, την φυσική, την γενική ιστορία, γεωγραφία,
ιχνογραφία, ζωγραφική, φωνητική μουσική, χριστιανική κατήχηση, αριθμητική,
γαλλικά, αγγλικά. 134
Στο παρθεναγωγείο Σουρμελή το οποίο ιδρύθηκε το 1855 στην Αθήνα από την
Ασπασία και τον Δανιήλ Σουρμελή στις τέσσερις τάξεις του διδάσκονταν τα εξής
μαθήματα ηθική κατά Χριστό, ιερά ιστορία και κατήχηση, ελληνικά, γαλλικά,
γερμανικά, αγγλικά, φυσική, μαθηματικά, ιστορία ελληνική και γενική, γεωμετρία,
αριθμητική, οδηγός αλληλοδιδακτικής μεθόδου, καλλιγραφία, φωνητική μουσική διά
κυμβάλου, χειροτεχνήματα και οικιακή οικονομία.135

133
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα , Η Μέση Εκπαίδευση των Κοριτσιών στην Ελλάδα
(1830-1893), Αθήνα 1986, σελ. 80.
134
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα , ό.π.,σελ. 122-123.
135
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα , ό.π., σελ. 123-124.

65
Ας δούμε όμως και το πρόγραμμα μαθημάτων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, η
οποία ιδρύθηκε το 1836 με σκοπό να βελτιώσει τις συνθήκες εκπαίδευσης του
ελληνικού λαού και να κατευθύνει τις γυναίκες στο επάγγελμα της διδασκάλισσας. 136
Το πρώτο σχολείο που δημιούργησε ήταν παρθεναγωγείο για μαθήτριες και από εκεί
και ύστερα συνέχισε να ασχολείται και να προσπαθεί να βελτιώσει αποκλειστικά την
γυναικεία εκπαίδευση. Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία μαζί με τα σχολεία που ίδρυσε
αποτέλεσε πρότυπο εκπαίδευσης και για τα υπόλοιπα ιδιωτικά παρθεναγωγεία και
μάλιστα όσα ήθελαν να αναγνωριστούν από το κράτος σαν επίσημοι φορείς
εκπαίδευσης όφειλαν να ακολουθούν το πρόγραμμα μαθημάτων της
φιλεκπαιδευτικής εταιρείας.
Το πρόγραμμα των μαθημάτων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας πέρασε από διάφορα
στάδια μέχρι να καταλήξει στο τελικό αποδεκτό από το υπουργείο παιδείας
πρόγραμμα. Βλέποντας τα προγράμματα της φιλεκπαιδευτικής εταιρείας
παρατηρούμε ότι δίνεται βαρύτητα σε μαθήματα όπως τα αρχαία ελληνικά, τα
γαλλικά, η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, ιερά ιστορία, κατήχηση, χριστιανική
ηθική, αριθμητική, γεωμετρία, ελληνική και γενική ιστορία, γεωγραφία, φυσιογραφία
και φυσική, ιχνογραφία, καλλιγραφία, χειροτεχνήματα (ράψιμο, πλέξιμο, κεντήματα).
Στην τέταρτη και πέμπτη τάξη του παρθεναγωγείου οι μαθήτριες που σκόπευαν να
γίνουν δασκάλες διδάσκονταν την αλληλοδιδακτική και παιδαγωγική. Εντύπωση
προκαλεί το γεγονός ότι η αρχαία ελληνική γλώσσα διδάσκονταν πάρα πολλές ώρες
συγκεκριμένα 13 ώρες στην πρώτη τάξη ενώ στις άλλες τρείς μόλις 10. 137 Γεγονός
που αποδεικνύει ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα επικρατούσε στην εκπαίδευση των
κοριτσιών ένα αρχαϊστικό πνεύμα που θα προκαλέσει την έντονη αντίδραση πολλών
πνευματικών ανθρώπων αλλά και της ίδιας της Παρρέν. Μπορεί στην τελευταία τάξη
να προστίθενται τα μαθήματα της παιδαγωγικής και αλληλοδιδακτικής όμως
αφαιρούνται τα μαθηματικά και η γεωμετρία γιατί θεωρούνται ακατάλληλα για την
γυναικεία φύση. Η εκμάθηση τους προκαλεί πνευματικό κόπο πράγμα που πιέζει και
ταλαιπωρεί τις μαθήτριες δίχως λόγο.
Επιπλέον η εκμάθηση της γαλλικής γλώσσας ήταν ένα σταθερό μάθημα στα ιδιωτικά
παρθεναγωγεία της Ελλάδας και γενικότερα οι ξένες γλώσσες θεωρούνταν
σημαντικές στην μόρφωση των γυναικών. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι η
εκπαίδευση των κοριτσιών είχε συγκεκριμένο χαρακτήρα ήταν διακοσμητική και

136
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα ,ό.π., σελ. 79.
137
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα , ό.π.,, σελ. 90.

66
εξυπηρετούσε την γυναικεία φύση. Περιείχε δηλαδή μαθήματα που θα τους
πρόσφεραν μια γενική και επιφανειακή μόρφωση. Εκπαιδεύονταν σε όλα σχεδόν από
λίγο, όχι όμως με σκοπό να αξιοποιήσουν αυτά που μάθαιναν είτε στην εργασία είτε
στο σπίτι τους αντίθετα εκπαιδεύονταν για να εντυπωσιάσουν. Η παραπάνω θέση
ενισχύεται και από το γεγονός ότι στα πρακτικά μαθήματα όπως τα χειροτεχνήματα,
η καλλιγραφία, η ζωγραφική, η μουσική, η ιχνογραφία αφιερώνονταν δυο ώρες της
ημέρας.
Όσον αφορά τα φυσιογνωστικά μαθήματα από το 1842-1889 διδάσκονταν 5 ώρες
συνολικά. Την δεκαετία του 1880 διδάσκονται 8 ώρες μαζί με την χημεία. Πάντως τα
μαθηματικά όσο μεγαλώνουν οι τάξεις τόσο μειώνονται οι ώρες ώσπου στην
τελευταία τάξη δεν διδάσκονται καθόλου. Αξιοσημείωτο πάντως είναι ότι το μάθημα
των γαλλικών ενώ το 1842 διδάσκονταν 9 ώρες στο σύνολο το 1889 τα γαλλικά
διδάσκονται 25 ώρες συνολικά. Επίσης και η οικιακή οικονομία διδάσκεται στα
γαλλικά για να εξασκούνται οι μαθήτριες στην γαλλική γλώσσα. 138
Αν δούμε και το επίπεδο των διδασκαλείων των κοριτσιών σε σχέση με το αντίστοιχο
των αγοριών θα διαπιστώσουμε και εκεί σημαντικές διαφορές. Οι μαθήτριες
ολοκληρώνοντας την εξαετή φοίτηση τους στο δημοτικό συνεχίζουν όσες επιθυμούν
στο διδασκαλείο για τέσσερα ακόμα χρόνια με σκοπό να εκπαιδευτούν σαν δασκάλες.
Συνολικά φοιτούν δέκα χρόνια. Το δημοτικό προετοιμάζει τις μαθήτριες για το
διδασκαλείο ενώ τα βασικά μαθήματα που πρέπει να διδάσκονται όπως η διδακτική
και η παιδαγωγική στο διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας διδάσκονται
στην τελευταία τάξη μόνο εννιά ώρες και τα γαλλικά διδάσκονται 25 ώρες καθώς με
διάταγμα του 1888 θεωρείται υποχρεωτική η εξέταση των γαλλικών για τις
υποψήφιες δασκάλες.
Στα διδασκαλεία των αγοριών η φοίτηση διαρκεί 7 χρόνια συνολικά και περνά από
μεταβατικά στάδια. Έχουμε δηλαδή 3 χρόνια στο ελληνικό σχολείο, 1 χρόνο στο
γυμνάσιο και 3 χρόνια στο διδασκαλείο όπου εκεί διδάσκονταν 27 ώρες διδακτική και
παιδαγωγική και καθόλου γαλλικά γιατί δεν θεωρούνταν υποχρεωτικά για την
εξέταση των δασκάλων.
Μόλις το 1890 η κυβέρνηση Τρικούπη με υπουργό παιδείας των Γ. Θεοτόκη
προσπάθησε να προχωρήσει σε ριζικές αλλαγές που θα βελτίωναν την εκπαίδευση
των κοριτσιών. Πιο συγκεκριμένα ο Θεοτόκης υποβάλλει στην βουλή εννέα

138
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα , Η Μέση Εκπαίδευση των Κοριτσιών στην Ελλάδα
(1830-1893), Αθήνα 1986, σελ. 192-193.

67
νομοσχέδια που συντάσσονται από τον παιδαγωγό Χαρίσιο Παπαμάρκο και αφορούν
την ίδρυση δημόσιων διδασκαλείων θηλέων και δημόσιων ανώτερων
παρθεναγωγείων.139
Οι λύσεις που πρότεινε ο Θεοτόκης προκειμένου να λυθούν κάποια από τα
προβλήματα που αντιμετώπιζε η γυναικεία μέση εκπαίδευση δεν ήταν ικανοποιητικές
και προκάλεσαν την έντονη κριτική. Ωστόσο οφείλουμε να αναγνωρίσουμε κάποιες
αλλαγές που σημειώθηκαν όπως για παράδειγμα ότι πλέον υπάρχει ένας σαφής
διαχωρισμός ανάμεσα στα διδασκαλεία και τα παρθεναγωγεία που θεωρούνται πλέον
σχολεία γενικής παιδείας. Με τα νομοσχέδια του Θεοτόκη οι μαθήτριες φοιτούν 6
χρόνια στο δημοτικό, τρία χρόνια στο παρθεναγωγείο και τρία χρόνια στο
διδασκαλείο αν επιθυμούν να γίνουν δασκάλες. Διαφορετικά αποκτούν απολυτήριο
γενικής παιδείας στο παρθεναγωγείο. Πριν τα νομοσχέδια του Θεοτόκη τα κορίτσια
από το δημοτικό πήγαιναν κατευθείαν στο διδασκαλείο χωρίς να μεσολαβεί κάποιο
ενδιάμεσο μεταβατικό στάδιο.
Ένα εξίσου σημαντικό κεφάλαιο της γυναικείας εκπαίδευσης αποτέλεσαν τα
μαθήματα των χειροτεχνημάτων και της οικιακής οικονομίας που διδάσκονταν τόσο
στα πρώτα δημοτικά σχολεία μαζί με τα βασικά μαθήματα της ανάγνωσης, γραφής
και αριθμητικής όσο και στα ανώτερα παρθεναγωγεία. Όπως θα δούμε και παρακάτω
τα μαθήματα αυτά θα μας απασχολήσουν και στις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις του
1904, 1912 και 1913 οι οποίες ασχολήθηκαν με την κατεύθυνση που πρέπει να δοθεί
στην γυναικεία εκπαίδευση τις τρείς πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα.
Τα μαθήματα της χειροτεχνίας, τα εργόχειρα και η οικιακή οικονομία αποτελούσαν
γυναικεία μαθήματα τα οποία εξέφραζαν απόλυτα την γυναικεία φύση και δεν
απουσίαζαν από κανένα πρόγραμμα μαθημάτων. Στα μαθήματα αυτά οι μαθήτριες
ασχολούνταν αποκλειστικά με το πλέξιμο, το ράψιμο, την κοπτική, το κέντημα. Η
σημασία και η αξία αυτών των μαθημάτων για την μόρφωση των κοριτσιών ήταν
τόσο μεγάλη ώστε το 1895 με τον Νόμο ΒΤΜΘ θεωρήθηκε υποχρεωτική η
διδασκαλεία σε όλα τα δημοτικά σχολεία στα οποία φοιτούσαν κορίτσια. 140 Μάλιστα
οι ώρες που αφιέρωναν στα συγκεκριμένα μαθήματα ήταν πάρα πολλές μέσα στην
εβδομάδα ενώ ο βαθμός πολυπλοκότητας και δυσκολίας αυξάνονταν ανάλογα με την
τάξη στην οποία πήγαινε η κάθε μαθήτρια.

139
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα , ό.π., σελ. 291.
140
Μπακαλάκη,Αλεξάνδρα Ελεγμίτου Ελένη, Η Εκπαίδευση Εις τα του Οίκου και τα Γυναίκεια
Καθήκοντα, Αθήνα 1987 σελ. 34

68
Σκοπός του μαθήματος ήταν να διδάξουν στις μαθήτριες πώς να ράβουν και να
μεταποιούν ρούχα και εσώρουχα ανδρικά, γυναικεία, παιδικά αλλά και να
δημιουργούν διάφορα κεντήματα και στρωσίδια τα οποία θα διακοσμούσαν το
σπιτικό τους και θα το έκανε να δείχνει όμορφο και νοικοκυρεμένο.
Το μάθημα της οικιακής οικονομίας εμφανίζεται στα προγράμματα του ανώτερου
παρθεναγωγείου μετά το 1850. Στο διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας
στην αρχή τουλάχιστον απασχολούσε τις μαθήτριες τας λοιπάς εργασίμους ώρας και
διδάσκονταν μια ή δυο ώρες μέσα στην εβδομάδα. Το νομοσχέδιο του Θεοτόκη όριζε
ότι το μάθημα θα διδάσκονταν 2 ώρες την εβδομάδα στην τρίτη και την τελευταία
τάξη του ανώτερου παρθεναγωγείου. Το 1893 το μάθημα της οικιακής οικονομίας
διδάσκεται στην τελευταία τάξη του παρθεναγωγείου μια ώρα την εβδομάδα σε
σύνολο 36 διδακτικών ωρών. Ενώ το 1897 συνεχίζει να διδάσκεται μια ώρα την
εβδομάδα και μετονομάζεται πια σε οικονομία και μαγειρική. 141 Βέβαια το μάθημα
της οικιακής οικονομίας δεν διδάσκονταν μόνο στα ανώτερα παρθεναγωγεία. Η
διδασκαλία του επιβλήθηκε με τον νόμο ΒΤΜΘ και στα δημοτικά σχολεία των
κοριτσιών μαζί με την παρασκευή εδεσμάτων.
Σε πρώτη φάση το οικιακό ιδεώδες υιοθετήθηκε σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης
ξεκινώντας από το δημοτικό και καταλήγοντας στα ανώτερα παρθεναγωγεία για αυτό
ίσως να συνδέθηκε με τις γυναίκες της ανώτερης κοινωνικής τάξης. Παρόλα αυτά
όμως η διδασκαλία του μαθήματος απέβλεπε στην βελτίωση της απόδοσης των
γυναικών στον οίκο. Η οικιακή οικονομία στην πραγματικότητα δεν απευθύνεται σε
γυναίκες που τις χωρίζουν οι ταξικές διαφορές αλλά απευθύνεται στις γυναίκες που
όλες έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό, το φύλο τους.
Το 1904 ο σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, μαζί με τον
Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσού και το Σύλλογο προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων,
συγκάλεσε στην Αθήνα το πρώτο Ελληνικόν Εκπαιδευτικόν Συνέδριον. Οι εργασίες
του συνεδρίου χωρίστηκαν σε τέσσερα τμήματα της στοιχειώδους εκπαίδευσης, της
μέσης εκπαίδευσης, της γυναικείας αγωγής και της επαγγελματικής και τεχνικής
εκπαίδευσης142.
Μια από τις σημαντικές αποφάσεις του συνεδρίου ήταν να εφαρμοστεί καθολικά
πλέον η υποχρεωτική φοίτηση των κοριτσιών στα δημοτικά σχολεία της χώρας που

141
Μπακαλάκη Αλεξάνδρα, Ελεγμίτου Ελένη, Η Εκπαίδευση Εις τα του Οίκου και τα Γυναίκεια
Καθήκοντα, Αθήνα 1987 σελ. 83-84.
142
Μπακαλάκη Αλεξάνδρα, Ελεγμίτου Ελένη, ό.π., σελ. 149

69
είχε αποφασιστεί με την νομοθεσία ΒΤΜΘ. Μάλιστα αποφασίστηκε να αυξηθεί ο
αριθμός των δημοτικών σχολείων για τα κορίτσια σε όλη την χώρα ώστε να μπορούν
να έχουν πρόσβαση όλα τα κορίτσια σε οποιοδήποτε μέρος και αν ζουν. Επίσης
συνέστησε να γίνει η εκπαίδευση των κοριτσιών πιο πρακτική και να δοθεί
μεγαλύτερη έμφαση στην καλλιέργεια του εθνικού φρονήματος των κοριτσιών.
Στο συνέδριο υποστήριξαν ότι η δημοτική εκπαίδευση των γυναικών θα πρέπει να
εστιάσει στις ελληνικές παραδόσεις, τα ήθη, τα έθιμα και τις αξίες μας. Αυτές θα
αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για την γυναίκα. Με τον όρο πρακτική εκπαίδευση
εννοούσαν ότι η γυναίκα θα πρέπει να εκπαιδευτεί ανάλογα με τις ανάγκες που έχει ο
τόπος της. Να μπορεί δηλαδή να ασχοληθεί με την καλλιέργεια της γης και την
φροντίδα των ζώων.
Το συνέδριο του 1904 κλείνει με κάποιες σημαντικές προτάσεις που αφορούν την
μέση εκπαίδευση των γυναικών αλλά και τον πρακτικό χαρακτήρα που πρέπει
επιτέλους να αποκτήσει. Έτσι προτείνεται να αυξηθούν οι ώρες στα μαθήματα
χειροτεχνίας ανάλογα με τις ανάγκες και τις δυνατότητες της κάθε περιοχής ενώ η
διδασκαλία των εργοχείρων να αποκτήσει πιο πρακτικό χαρακτήρα. 143 Δηλαδή οι
μαθήτριες να μην αφιερώνουν πολλές ώρες στην αισθητική λεπτομέρεια των
εργόχειρων αλλά αυτά που μαθαίνουν να χαρακτηρίζονται από πρακτικότητα, να
μπορούν δηλαδή να δημιουργούν πράγματα που θα χρησιμοποιήσουν στην
καθημερινότητα τους αλλά θα μπορούν αν χρειαστεί να εργαστούν πάνω σε αυτό το
αντικείμενο.
Ο Εκπαιδευτικός Όμιλος παίρνει την πρωτοβουλία να ασχοληθεί με τις αδυναμίες της
εκπαίδευσης των γυναικών και ξεκινά τον Ιανουάριο 1912 να καταγράφει τις
ελλείψεις που παρουσιάζονται στην δημοτική και μέση εκπαίδευση των κοριτσιών
και η αρχή γίνεται με την λειτουργία των ανώτερων παρθεναγωγείων.
Τα ανώτερα παρθεναγωγεία είχαν δημιουργηθεί και απευθύνονταν κυρίως στα
κορίτσια των ανώτερων και μεσαίων κοινωνικών τάξεων ενώ η εκπαίδευση που
προσφέρονταν ήταν επιφανειακή, χωρίς πραγματικό νόημα. Το πρόγραμμα όλων των
παρθεναγωγείων ήταν επηρεασμένο από τις ευρωπαϊκές χώρες αλλά και το διδακτικό
προσωπικό προέρχονταν από αυτές τις χώρες. Διδάσκονταν λίγο από όλα με σκοπό
να αποκτήσουν τα κορίτσια μια γενική ιδέα. Αυτή η ψευτοαριστοκρατική αγωγή που
επικρατούσε την περίοδο που εξετάζουμε ήθελε να δημιουργήσει ευχάριστες και

143
Μπακαλάκη Αλεξάνδρα, Ελεγμίτου Ελένη, Η Εκπαίδευση Εις τα του Οίκου και τα Γυναίκεια
Καθήκοντα, Αθήνα 1987 σελ. 153.

70
συνετές γυναίκες.144 Για αυτό τον λόγο εξάλλου οι γονείς έστελναν τις κόρες τους
στα παρθεναγωγεία όχι για να μορφωθούν αλλά για να γίνουν καλές νοικοκυρές με
σωστή συμπεριφορά. Δεν τους απασχολούσε η περαιτέρω μόρφωση.
Η πρόταση του Ομίλου για να αντιμετωπισθεί η επιφανειακή μόρφωση των
κοριτσιών ήταν να δημιουργηθούν κλασικά λύκεια στα οποία θα φοιτούσαν οι
απόφοιτες του ανώτερου παρθεναγωγείου που επιθυμούσαν να μπουν στο
πανεπιστήμιο. Επίσης θα δημιουργούνταν και κατώτερα επαγγελματικά σχολεία στα
οποία θα φοιτούσαν οι απόφοιτες των δημοτικών σχολείων που συνήθως ήταν φτωχά
κορίτσια της επαρχίας όπου εκεί θα μάθαιναν κάποια τέχνη όπως την κοπτική, την
ραπτική και την οικοκυρική.
Σκοπός του Ομίλου ήταν τα σχολεία να δημιουργήσουν ανεξάρτητες προσωπικότητες,
ικανές να φροντίζουν την οικογένεια τους και το σπίτι τους ενώ με την μόρφωση που
θα λαμβάνουν να μπορέσουν αν χρειαστεί να εργαστούν και να ανταπεξέλθουν στις
όποιες δυσκολίες. Στο πρόγραμμα μαθημάτων του Ομίλου για το παρθεναγωγείο, τα
μαθήματα που θα προετοίμαζαν τις μαθήτριες για τα καθήκοντα τους στο σπίτι ήταν
η χειροτεχνία, βρεφοκομία, η νοσηλευτική και η οικιακή οικονομία. Τα μαθήματα
αυτά θα καταλάμβαναν το 7% του συνολικού διδακτικού χρόνου.145
Στα δημοτικά σχολεία τα πράγματα ήταν πολύ πιο εύκολα καθώς ο βασικός κορμός
των μαθημάτων ήταν ίδιος και για τα αγόρια και για τα κορίτσια. Το μοναδικό
μάθημα που διαφοροποιούνταν ήταν τα χειροτεχνήματα. Τα κορίτσια ασχολούνταν
με το πλέξιμο και το κέντημα και όσο μεγάλωνε η τάξη διδάσκονταν όλο και πιο
σύνθετα πράγματα ενώ τα αγόρια ασχολούνταν με την χαρτοκολλητική, την
ψαθοπλεκτική, την πλεκτική.146 Παρατηρούμε ότι από το δημοτικό προετοίμαζαν τα
κορίτσια στην ιδέα της καλής νοικοκυράς.
Τομή στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της γυναικείας εκπαίδευσης αποτέλεσαν τα
νομοσχέδια που κατατέθηκαν στην Βουλή το 1913 από τον υπουργό παιδείας Ιωάννη
Τσιριμώκο. Προτείνονταν ένα ενιαίο και κοινό εξαετές δημοτικό, το οποίο θα παρείχε
σε όλα τα παιδιά την ίδια ηθική, εθνική, θρησκευτική και ανθρωπιστική αγωγή.
Πίστευαν πως αν τα κορίτσια λάμβαναν την ίδια εκπαίδευση με τα αγόρια θα
δημιουργούνταν ελληνίδες με χαρακτήρα ελληνικό, αυθεντικό και αυτοτελή, ικανές

144
Φουρναράκη Ε., Εκπαίδευση και Αγωγή των Κοριτσιών, Ελληνικοί Προβληματισμοί 1830-1910
Αθήνα 1987, σελ. 118.
145
Μπακαλάκη Αλεξάνδρα, Ελεγμίτου Ελένη, Η Εκπαίδευση Εις τα του Οίκου και τα Γυναίκεια για
Καθήκοντα, Αθήνα 1987 σελ. 170
146
Μπακαλάκη Αλεξάνδρα, Ελεγμίτου Ελένη, ό.π., σελ. 179-180.

71
να μεγαλώσουν και να αναθρέψουν σωστούς έλληνες και ελληνοπούλες. Ταυτόχρονα
όμως η ανθρωπιστική παιδεία θα τους δώσει την δυνατότητα να συνεχίσουν την
μόρφωση τους σε κάποια επαγγελματική σχολή ώστε αν χρειαστεί να μπορέσουν να
εργαστούν και να συντηρήσουν είτε τον εαυτό τους είτε τις οικογένειες τους.
Το πιο σημαντικό στοιχείο στο οποίο θα πρέπει να σταθούμε είναι ότι το νομοσχέδιο
του 1913 προέβλεπε για πρώτη φορά την δημιουργία γυμνασίων για τα κορίτσια,
δίνοντάς τους την δυνατότητα να μπουν στο πανεπιστήμιο. Το πρόγραμμα
μαθημάτων των γυμνασίων των κοριτσιών θα ήταν σχεδόν ίδιο με τον αγοριών. Θα
διδάσκονταν δηλαδή τα ίδια μαθήματα αλλά τα κορίτσια θα διδάσκονταν επιπλέον
οικιακή οικονομία, νοσηλευτική, βρεφοκομεία. Μαθήματα που θεωρούνταν
απαραίτητα για μια γυναίκα μιας και ανταποκρίνονταν στον γυναικείο προορισμό της.
Παράλληλα η εκπαιδευτική πρόταση του Τσιριμώκου προέβλεπε πέρα από τα
γυμνάσια θηλέων, την ίδρυση αστικών σχολείων στα οποία θα εγγράφονταν οι
μαθήτριες της αστικής τάξης που δεν επιθυμούσαν να σπουδάσουν. Στα σχολεία αυτά
θα διδάσκονταν τα ίδια μαθήματα με των αγοριών αλλά θα συμπεριλαμβάνονταν
επιπλέον και τα χειροτεχνήματα, δηλαδή η κοπτική, η ραπτική, η μαγειρική και η
νοσηλευτική. 147
Τα νομοσχέδια του 1913 δεν ψηφίστηκαν ποτέ και η δημιουργία των γυμνασίων για
τα κορίτσια πραγματοποιήθηκε μόλις το 1917. Μέχρι τότε όμως το κράτος έδωσε το
δικαίωμα στην Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία να ιδρύει σε όλες τις πόλεις της χώρας
σχολεία μέσης εκπαίδευσης που θα είχαν σαν σκοπό την περαιτέρω μόρφωση της
ελληνίδας μετά την αποφοίτηση της από το δημοτικό. Και σε αυτά όμως τα σχολεία ο
Τσιριμώκος φρόντισε με διάταγμα στις 9 Νοεμβρίου 1914 να περιορίσει την
εκπαίδευση των μαθητριών στα καθήκοντα του οίκου. Έτσι ορίζει να διδάσκεται η
οικιακή οικονομία και η οικιακή παιδαγωγική ως ενιαίο μάθημα 2 ώρες την εβδομάδα
στις μαθήτριες της τελευταίας τάξης του σχολείου. Ενώ η χειροτεχνία διδάσκεται 3
ώρες σε κάθε τάξη. 148

147
Μπακαλάκη Αλεξάνδρα, Ελεγμίτου Ελένη, ό. π., σελ. 177.
148
Ζιώγου- Καραστεργίου Σ., Η Μέση Εκπαίδευση των Κοριτσιών στην Ελλάδα 1830- 1893, Αθήνα
1986, σελ. 38.

72
3.2 Η ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΡΡΕΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

Η Καλλιρρόη Παρρέν μέσα από την δημοσιογραφική και συγγραφική της ιδιότητα
στην Εφημερίδα των Κυριών εξέφρασε την άποψη της για την γυναικεία μέση
εκπαίδευση ενώ παράλληλα φρόντισε να διεκδικήσει επαγγελματική και πρακτική
εκπαίδευση για τα άπορα κορίτσια. Η ίδια αναφέρει ότι « επείγουσα παρίσταται η
ανάγκη όπως οι πατέρες του ελληνικού έθνους μεριμνήσωσι περί της βελτιώσεως της
εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου, πρόνοια δε ληφθή, όπως και εν τω ελληνικώ
βασίλειω θεσπισθή και νομοθετηθή τελεία μέση εκπαίδευσις δι΄ αυτό». 149
Η Παρρέν δεν ήταν απόλυτα σύμφωνη με το πρόγραμμα μαθημάτων και τον τρόπο
εκπαίδευσης των μαθητριών του παρθεναγωγείου. Και αυτό γιατί ανάμεσα στις
σχέσεις μαθητριών και διδασκαλισσών κυριαρχεί ο φόβος, υπάρχει απόσταση και
τυπική παράδοση των μαθημάτων. Η εκπαίδευση έτσι όπως προσφέρεται στις
μαθήτριες δεν τις βοηθά να ανακαλύψουν και να αναγνωρίσουν την αξία που έχουν
μέσα στην κοινωνία, το τι μπορούν να προσφέρουν στην πατρίδα και ότι μπορούν να
συμβάλλουν στην πρόοδο του πολιτισμού. Το μοναδικό που προσφέρει το
παρθεναγωγείο είναι εφήμερες γνώσεις καλλωπισμού και καλαισθησίας που
μειώνουν την αξία των γυναικών. Στο ίδιο άρθρο φέρνει παραδείγματα από τα
σχολεία της Ευρώπης όπου οι μαθήτριες εκπαιδεύονται στο να σκέφτονται, να
παίρνουν πρωτοβουλίες και να κρίνουν και αυτό το πετυχαίνουν μέσα από την ενεργή
συμμετοχή τους στα σχολικά δικαστήρια και τα σχολικά ταμεία.150
Κοινό χαρακτηριστικό των παρθεναγωγείων που δημιουργούνται στην Ελλάδα είναι
ότι εξυπηρετούν μια συγκεκριμένη κατηγορία μαθητριών εκείνες των ανώτερων
κοινωνικών τάξεων για αυτό άλλωστε και η εκπαίδευση που παρέχεται στηρίζεται
κυρίως στην εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, των ξένων γλωσσών, των πρακτικών
μαθημάτων και της οικιακής οικονομίας. Τα παρθεναγωγεία ακολουθούν μια
ευρωπαϊκού τύπου εκπαίδευση που απέχει μακράν από τις απαιτήσεις και τις ανάγκες
της ελληνικής πραγματικότητας. Όχι άδικα λοιπόν τα παρθεναγωγεία που στην ουσία
αντιπροσώπευαν την μέση εκπαίδευση των γυναικών χαρακτηρίστηκαν σαν σχολεία
πολυτελείας και επιδειξιμανίας.
Την αντίθεση της για την τάση των παρθεναγωγείων να επιβάλλουν στις μαθήτριες
την αποστήθιση αρχαίων και κλασσικών συγγραφέων εξέφρασε η Παρρέν μέσα από

149
Καλλιρρόη Παρρέν, Κυβέρνησις, Νομοσχέδια και Γυναίκες, Εφημερίς των Κυριών 20
Δεκεμβρίου 1887.
150
Παρρέν Καλλιρρόη, Το Κατά το Αρσάκειον, Εφημερίς των Κυριών, 5 Ιουνίου 1888.

73
την εφημερίδα της λέγοντας ότι « Ο διδάξας αυτός διδάσκαλος θυσιάζει πάντοτε το
ύφος, τας ιδέας του συγγραφέως εις την ξηράν γραμματικήν και τυπικήν ανάλυση.
Ουδέποτε ενετρύφησαν αυταί εις τους απέραντους λειμώνες της ελληνικής
μεγαλοφυϊας, ουδέποτε απεγεύθησαν του ευχύμου αυτής καρπού…» και συνεχίζει σε
άλλο σημείο «πού αι κριτικαί γνώσεις, πού η νεωτέρα ελληνική φιλολογία και η
ιστορία αυτής.»151 Η ένσταση της Παρρέν στην διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών
έγκειται στον τρόπο που διδάσκονται καθώς περιορίζουν την γνώση στην αυστηρή
συντακτική και γραμματική ανάλυση των έργων. Δεν φροντίζουν οι ίδιοι οι
διδάσκαλοι να ξεφύγουν από τα αυστηρά πλαίσια και να βοηθήσουν τις μαθήτριες να
εμβαθύνουν και να κατανοήσουν την ποιότητα και την αξία των έργων. Με το να
μαθαίνουν απ’ έξω και να απαγγέλουν τους αρχαίους συγγραφείς δεν κερδίζουν
τίποτα γιατί στο τέλος δεν θα θυμούνται τίποτα από αυτά που διάβασαν. Σε άλλο
σημείο αναφέρει «ερωτήσατε ποτέ τας αποφοίτους του Αρσακείου τι επιδίωκεν ο
Σωκράτης, τι ο Πλάτων, ποια τα συστήματα αυτών. Τι έγραψεν ο Ξενοφών, τι ο
Πλούταρχος, τι ο Θουκιδίδης, τι ο Όμηρος. Το αγνοούσι. Μη έμαθον άλλον τι η
ανάλυση προτάσεων και αποστήθησιν σημασιών ωρισμένων λέξεων, ας την επαύριον
έχουσι ήδη λησμονήσει.»152
Άλλο ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της γυναικείας εκπαίδευσης ήταν ότι τα
παρθεναγωγεία έδιναν έμφαση στα μαθήματα της οικιακής οικονομίας και τα
χειροτεχνήματα όπως καθιερώθηκε να λέγονται το πλέξιμο, το ράψιμο και το
κέντημα. Μάλιστα οι ώρες που αφιερώνονταν μέσα στην εβδομάδα ξεπερνούσαν και
τις ώρες των βασικών μαθημάτων.
Ένα από τα μειονεκτήματα αυτών των μαθημάτων ήταν ότι διδάσκονταν κυρίως από
δασκάλες που προέρχονταν από ευρωπαϊκές χώρες και η διδασκαλία τους ήταν
επηρεασμένη από δυτικά ευρωπαϊκά πρότυπα. Έτσι αντί να δίνεται έμφαση στην
δημιουργία πρακτικών και απλών εργόχειρων, οι μαθήτριες άρχισαν να δίνουν
σημασία στην αισθητική πλευρά των έργων τους παραφορτώνοντας τα με δαντέλες,
με ζωηρά χρώματα, με πρωτότυπα σχέδια που δεν είχαν καμία θέση στην ελληνική
κοινωνία και απείχαν μακράν από το ελληνικό πρότυπο του λιτού και απέριττου
έργου. Η ίδια η Παρρέν κατέκρινε αρκετές φορές την ξενομανία αυτή τονίζοντας
«Ώστε η πτωχή αυτή ελληνοπούλα εις το ελληνικόν σχολείον εις το οποίο εσπούδασε
δεν έμαθε να κάμει εργόχειρα ελληνικά. Αυτό σημαίνει ότι έμαθε να κεντά

151
Παρρέν Καλλιρρόη, Το Κατά το Αρσάκειον, Εφημερίς των κυριών, 12 Ιουνίου 1888.
152
Παρρέν Καλλιρρόη, Το Κατά το Αρσάκειον, Εφημερίς των κυριών, 12 Ιουνίου 1888.

74
παντούφλες εις καμβά, να κεντά αποχρωματισμένα σχέδια, τα οποία λέγονται άνθη
με μαλλιά και με μετάξι και με τιρτίρια, να πλέκη κροσέ και να μαρκάρη μανδύλια.
Και τίποτε άλλο.»153 Η Παρρέν δεν ήταν αντίθετη με το μάθημα που σχετίζονταν με
το πλέξιμο, το ράψιμο, το κέντημα απλά δεν ήθελε τα μαθήματα αυτά να αποτελούν
αυτοσκοπό στη ζωή των μαθητριών. Επιθυμούσε να αποκτήσουν πιο γενικές και
ουσιαστικές γνώσεις όμοια με τα αγόρια. Για αυτό σε άλλο άρθρο της υποστηρίζει ότι
«Τουναντίον θέλομεν (η κόρη) να ράπτη, να πλέκη να μαγειρεύη, να σιδερόνη, τέλος
να εξασκήται και ποικίλλη τον βίον της δι όλων αυτών των ενασχολήσεων. Να μη
θεωρεί όμως ως μόνον και φυσικόν προορισμόν της τας ενασχολήσεις ταύτας. Να
μην διαττάτη την υπηρέτριαν να ποτίση τα άνθη ίνα μην διακόψει το ράψιμόν της.»154
Η Παρρέν θεωρούσε ότι η οικιακή εργασία για κάθε γυναίκα ανεξάρτητα της
κοινωνικής και οικονομικής της θέσης δεν είναι εξευτελιστική. Αντίθετα αποτελεί το
μεγαλύτερο φυσικό εργαστήριο στο οποίο η γυναίκα έρχεται σε τριβή με την ζωή και
αποκτά την μεγαλύτερη φυσική ανάπτυξη, πράγμα που θα την ωφελήσει στον
μετέπειτα οικογενειακό βίο. 155
Όλες οι γυναίκες ανεξάρτητα από τα αν άνηκαν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα ή
στα κατώτερα όφειλαν να λαμβάνουν οικιακή εκπαίδευση. Γιατί ακόμα και οι
γυναίκες που θα είχαν μια εύκολη ζωή, η οποία θα αποτελούνται από υπηρέτες
κάποια στιγμή μπορεί να έμεναν χωρίς βοήθεια και τότε θα έπρεπε να μπορούν να
αναλάβουν την φροντίδα του οίκου εξ’ ολοκλήρου. Θα ήταν μεγάλη προσβολή να
μην μπορούν να ανταπεξέλθουν σε αυτό το καθήκον. Ακόμα και στην περίπτωση που
δεν έχαναν ποτέ το υπηρετικό προσωπικό θα έπρεπε να διαθέτουν τουλάχιστον τις
βασικές γνώσεις ώστε να μπορούν να συντονίζουν, να επιβλέπουν και να
κατευθύνουν το προσωπικό. Όπως θα δούμε και παρακάτω μετά από πολλές πιέσεις
και προσπάθειες η εκπαίδευση εις τα του οίκου θα αποτελέσει ένα ξεχωριστό τομέα
εκπαίδευσης προς τον οποίο θα προσανατολιστούν οι γυναίκες των κατώτερων
κοινωνικών στρωμάτων για βιοποριστικούς λόγους.
Η σημασία που δίνονταν στο μάθημα των χειροτεχνημάτων και της οικιακής
οικονομίας φαίνεται και από το γεγονός ότι το1889 ο υπουργός παιδείας Γ. Θεοτόκης
προχώρησε σε μια νομοθετική ρύθμιση σύμφωνα με την οποία τα εργόχειρα θα
διδάσκονταν στο τριετές παρθεναγωγείο 6 ώρες την εβδομάδα σε σύνολο 30

153
Παρρέν Καλλιρρόη, Αι γυναίκες και η Ελληνική Χειροτεχνία, Εφημερίς των Κυριών, 27
Ιανουαρίου 1902
154
Παρρέν Καλλιρρόη, Αι νεανίδες ανιώσιν εν ταις επαρχίαις, Εφημερίς των Κυριών, 14 Μαΐου 1889
155
Παρρέν Καλλιρρόη, Μητέρες και Παιδιά, Εφημερίς των Κυριών, 18 Σεπτεμβρίου 1894.

75
διδακτικών ωρών 156 . Αν και το ανώτερο παρθεναγωγείο αποτελούσε απαραίτητη
προϋπόθεση ώστε τα κορίτσια να φοιτήσουν στο διδασκαλείο, το πρόγραμμα του
έδινε βαρύτητα στην διδασκαλία μαθημάτων που ταίριαζε στο γυναικείο φύλο. Αυτό
είχε σαν συνέπεια να μιλάμε πάλι για καλές νοικοκυρές και όχι για γυναίκες που
επιθυμούν να διευρύνουν τους πνευματικούς τους ορίζοντες αποκτώντας ολόπλευρη
καλλιέργεια.
Η Παρρέν σε άρθρο της σχολιάζει την μεταρρύθμιση του Θεοτόκη λέγοντας ότι
« …υπό το πρόσχημα της δήθεν μεταρρυθμίσεως της γυναικείας εκπαιδεύσεως προς
όφελος της οικογενείας και της πολιτείας, ουδέν άλλο επιδιώκεται ή η επίσημος
αναγνώρισις της αδυναμίας της γυναικός πρός οιανδήποτε ανωτέραν πνευματικήν
ανάπτυξιν και ο εις το μαγειρείον και την εκκλησίαν αποκλεισμός αυτής». Και
παρακάτω προσθέτει « Ας καθορίσωμεν σαφέστερους τους τίτλους τούτους ημείς
αίτινες προθύμως αναγνωρίζομεν την ιερότητα των καθηκόντων ημών εν τη
οικογένεια και τη θρησκεία. Αρκεί άρα δια την σύζυγον , μητέρα και προ πάντων δια
την παιδαγωγόν να γνωρίζει πώς να ετοιμάσει γεύμα, να διοικεί τους υπηρέτας της,
πώς να φροντίζει περί της υλικής ευμάρειας και της σωματικής υγείας των περί αυτήν,
πώς να αγαπά τον πλησίον της, πώς να προσεύχεται προς τον θεόν και πώς να
παρηγορεί τους πάσχοντας; Όχι πρέπει να γνωρίζει πάντα ταύτα. Αλλά και τι πλέον
τούτων. Να οδηγεί και να ανατρέφη. Και προς τούτο απαιτούνται γνώσεις, μάθησις,
ευρύτατη παίδευσις. Άνευ γνώσεων δεν υπάρχει μήτηρ, αληθής μήτηρ, σύζυγος
αληθής σύζυγος αλλά ούτε ποσώς παιδαγωγός.»157 Δεν είναι λίγες οι φορές που η
Παρρέν έκρινε αρνητικά το πρόγραμμα μαθημάτων των παρθεναγωγείων που είχαν
την τάση να φορτώνουν τις μαθήτριες με διακοσμητικά μαθήματα αποδεικνύοντας
ότι ο προσανατολισμός αυτών των σχολείων ήταν η επίδειξη και όχι η μόρφωση.158
Για την Παρρέν αξιόλογο παράδειγμα παρθεναγωγείου αποτελούσε το
παρθεναγωγείο της Σοφίας Δημοπούλου όπου εκεί οι μαθήτριες εκπαιδεύονταν στα
οικιακά έργα αλλά ταυτόχρονα δεν έμεναν πίσω σε άλλα μαθήματα όπως οι ξένες
γλώσσες, η ζωγραφική, η μουσική. Υπήρχε δηλαδή μια ισορροπία στο πρόγραμμα
μαθημάτων. Μάλιστα μια από τις μεθόδους εκμάθησης που χρησιμοποιούσε το
παρθεναγωγείο ήταν οι μαθήτριες να ικανοποιούν μόνες τους τις ανάγκες τους

156
Μπακαλάκη Αλεξάνδρα, Ελεγμίτου Ελένη, Η Εκπαίδευση Εις τα του Οίκου και τα Γυναίκεια
Καθήκοντα, Αθήνα 1987 σελ. 38
157
Παρρέν Καλλιρρόη, Και ημείς περί της εκπαιδεύσεως του φύλου μας, Εφημερίς των κυριών, 28
Ιανουαρίου 1890
158
Παρρέν Καλλιρρόη, Τα θύματα της εποχής, Εφημερίς των Κυριών, 12 Ιουνίου 1894.

76
ράβοντας και μπαλώνοντας τα ρούχα τους όταν σκίζονταν, μπαίνοντας έτσι στο
πνεύμα των οικιακών έργων.159
Όπως είδαμε και πιο πάνω η εκπαίδευση των γυναικών είχε αφεθεί αποκλειστικά και
μόνο στην ιδιωτική πρωτοβουλία με αποτέλεσμα εξαιτίας των υψηλών διδάκτρων
που έπρεπε να πληρώνουν οι μαθήτριες σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τα ιδιωτικά
σχολεία υπήρχαν μόνο στα αστικά κέντρα ενώ στις επαρχίες δεν υπήρχε κανένα
σχολείο που να εξυπηρετεί την μέση εκπαίδευση των κοριτσιών, καταδίκαζε ένα
μεγάλο μέρος των μαθητριών να μην συνεχίζουν την εκπαίδευση τους μετά το
δημοτικό. Η Παρρέν τόνισε πολλές φορές την ανάγκη δημιουργίας δημόσιων
σχολείων και διδασκαλείων ώστε να είναι ισότιμη και δυνατή η πρόσβαση σε όλες τις
μαθήτριες που επιθυμούσαν να μορφωθούν.
Όταν το 1890 ο Γ.Θεοτόκης θα καταθέσει την πρόταση του για την ίδρυση δημόσιων
διδασκαλείων θηλέων και δημόσιων ανώτερων παρθεναγωγείων, η Παρρέν πρώτη
θα σχολιάσει θετικά και με ενθουσιασμό σε άρθρο της την προσπάθεια που γίνεται
επιτέλους για την γυναικεία εκπαίδευση τονίζοντας ότι επιτέλους εισακούστηκαν οι
φωνές των γυναικών και θα δοθεί η πρέπουσα σημασία. Μάλιστα χαρακτηρίζει τα
συγκεκριμένα νομοσχέδια από τα σημαντικά καθώς η ευφυής κόρη δεν θα
καταδικάζεται πλέον στην αμάθεια και το σκοτάδι ούτε θα την κρατά δέσμια το κάθε
ελλιπές δημοτικό σχολείο. Επίσης η φτωχή κόρη δεν θα ξεχάσει την γλώσσα της και
η μαθήτρια της πόλης δεν θα πεινά πληρώνοντας δίδακτρα στα παρθεναγωγεία. 160
Το άρθρο της χαρακτηρίζεται από μια αισιοδοξία καθώς η Παρρέν πιστεύει ότι
επιτέλους η κατάσταση θα αλλάξει και οι γυναίκες θα αποκτήσουν την εκπαίδευση
που τους αξίζει. Πιστεύει ότι τα μέτρα που θα ληφθούν θα εξασφαλίσουν σε όλες τις
μαθήτριες πρόσβαση στα παρθεναγωγεία ανεξάρτητα από την κοινωνική και
οικονομική τους κατάσταση αφού δεν θα χρειάζεται να πληρώνουν δίδακτρα όπως
γίνεται μέχρι τώρα. Η πραγματικότητα θα την διαψεύσει και τότε είναι που η ίδια θα
ασκήσει έντονη κριτική στα νομοσχέδια του Θεοτόκη.
Το νομοσχέδιο του Θεοτόκη για τα ανώτερα παρθεναγωγεία προέβλεπε ότι θα ήταν
όλα τριετούς φοίτησης θα αφορούσαν αποκλειστικά και μόνο τα κορίτσια των
ανώτερων κοινωνικών τάξεων, δεν θα μπορούσαν να έχουν πρόσβαση όλες οι
μαθήτριες ενώ θα δημιουργούνταν μόνο σε περιοχές όπου υπήρχαν οργανωμένα
δημοτικά σχολεία. Επίσης οι μαθήτριες θα πλήρωναν δίδακτρα που θα έφταναν τις 10

159
Παρρέν Καλλιρρόη, Παρθεναγωγείο Σοφίας Δημοπούλου, 2 Ιουλίου 1889.
160
Παρρέν Καλλιρρόη, Ο κ. Θεοτόκης και αι Γυναίκες, Εφημερίς των Κυριών, 10 Δεκεμβρίου 1889.

77
δραχμές μηνιαίως. Τα μαθήματα που προτείνονταν να διδάσκονται ήταν το ευαγγέλιο,
η οικιακή οικονομία, η οικιακή παιδαγωγική, η υγιεινή, η ωδική, τα εργόχειρα, η
γυμναστική, και η ιχνογραφία.161
Μαθήματα όπως ζωολογία, χημεία, αριθμητική, γραμματική και τεχνολογία δεν
προτείνονται γιατί δεν ταιριάζουν στην γυναικεία φύση. Το πρόγραμμα μαθημάτων
που πρότεινε ο Θεοτόκης δεν διέφερε και σε πολλά σε σχέση με τα προγράμματα
μαθημάτων των ιδιωτικών παρθεναγωγείων. Ο τρόπος σκέψης ήταν ο ίδιος
παρέχονταν μια εκπαίδευση που θα ταίριαζε στην γυναικεία φύση και δεν θα την
επιβάρυνε με επιπλέον μαθήματα που θα την κούραζαν και δεν θα τα αξιοποιούσε
πουθενά.
Καυστική υπήρξε και η Παρρέν μέσα από τα άρθρα της όσον αφορά το νομοσχέδιο
για την ίδρυση ανώτερων παρθεναγωγείων που πρότεινε ο Θεοτόκης. Σε σχετικό
άρθρο της αναφέρει ότι « …προκειμένου περί άρρενων και θηλέων ο νομοθέτης δυο
μέτρα και δυο σταθμά μεταχειρίζεται, ενώ ένα και τον αυτό επιδιώκει σκοπό,
αναγνωρίζει την ανάγκη συστάσεως ανώτερων παρθεναγωγείων είς πάσας τας
ελληνικάς μεγαλουπόλεις αλλά η εν τοις παρθεναγωγείοις τούτοις φοίτησις παρέχεται
προς τα θήλεα μόνον επί δεκαδράχμοις μηνιαίοις διδάκτροις. Άρα η πολιτεία προς
μεν τον άνδρα ανοίγει τα απειροπλήθη γυμνάσια δωρεάν ενώ προς την γυναίκα ως
άλλη μητρυιά λέγει: Εάν δεν έχοις χρήματα σοι απαγορεύω να εκπαιδευθής, να
μορφωθής, να αναπτύξης και να πλουτίσης το πνεύμα σου.»162
Ενώ σε άλλο σημείο πιο κάτω σχολιάζει το πρόγραμμα σπουδών των ανώτερων
παρθεναγωγείων η εκπαίδευση των γυναικών επισημαίνει στηρίζεται στην
διδασκαλία του Ευαγγελίου και καταργείται κάθε μάθημα που μπορεί να συμβάλει
στην κριτική σκέψη στον πλουτισμό των ιδεών και στην συστηματική ανάπτυξη του
πνεύματος.163
Στην πραγματικότητα δεν μπορεί να γίνεται λόγος για νομοθετική μεταρρύθμιση της
δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των κοριτσιών όταν τα μαθήματα που προτείνονται δεν
παραπέμπουν σε ανώτερο επίπεδο σπουδών παρά υπενθυμίζουν στην γυναίκα τον
ρόλο και την θέση της μέσα στην κοινωνία που δεν είναι άλλος από της μητέρας,
συζύγου, οικοδέσποινας και σύμφωνα με αυτά τα δεδομένα θα πρέπει να εκπαιδευτεί.
161
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, Το Περί Ιδρυσεως Ανώτερων Παρθεναγωγείων Νομοσχέδιον
σελ. 435.
162
Παρρέν Καλλιρρόη, Και Ημείς Περί της Εκπαιδεύσεως του Φύλου μας, Εφημερίς των Κυριών, 28
Ιανουαρίου 1890.
163
Παρρέν Καλλιρρόη, Και Ημείς Περί της Εκπαιδεύσεως του Φύλου μας, Εφημερίς των Κυριών, 28
Ιανουαρίου 1890.

78
Η μεταρρύθμιση αυτή δεν μπορούμε να πούμε ότι βελτίωσε προς το καλύτερο την
μέση εκπαίδευση των κοριτσιών απλά την περιόρισε σε μια συγκεκριμένη κοινωνική
τάξη και φρόντισε να γίνει κατανοητό ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να μετέχουν στην
ίδια εκπαίδευση με τα αγόρια περιορίζοντας την πνευματική της ανάπτυξη μέσα σε
στενά στερεοτυπικά και φυλετικά όρια.
Όσον αφορά την ίδρυση δημόσιων διδασκαλείων και εδώ η πρόταση που κατέθεσε
στην βουλή στις 22 Ιανουαρίου 1890 προκάλεσε αντιδράσεις. Προβλέπεται να
ιδρυθεί διδασκαλείο θηλέων στο Μεσολόγγι το οποίο θα είναι τριτάξιο και στο οποίο
θα μπορούν να φοιτήσουν μόνο οι μαθήτριες που θα έχουν τελειώσει ανώτερα
παρθεναγωγεία κυρίως δηλαδή μαθήτριες των ανώτερων κοινωνικών τάξεων.
Αποκλείοντας από το επάγγελμα της δασκάλας τα κορίτσια των υπόλοιπων
κοινωνικών τάξεων. Και εδώ το νομοσχέδιο και η πρόταση του Θεοτόκη είχε πολλά
μειονεκτήματα. Για παράδειγμα το πρόγραμμα μαθημάτων του διδασκαλείου
παρέλειπε τα αρχαία ελληνικά, την φυσική, την χημεία, την ψυχολογία, την ηθική,
και την παγκόσμια ιστορία. Επίσης διευθύντρια του διδασκαλείου επιλέγεται μια
απλή δασκάλα χωρίς ιδιαίτερα προσόντα και οι μαθήτριες θα πρέπει να πληρώνουν
600 δραχμές τον χρόνο.164
Η Καλλιρόη Παρρέν πρώτη θα σχολιάσει το μειονέκτημα του συγκεκριμένου
νομοσχεδίου λέγοντας ότι όχι μόνο ιδρύεται σε δευτερεύουσα πόλη της Ελλάδας
αλλά αποκλείονται αυτόματα τα κορίτσια που προέρχονται από άλλα κοινωνικά
στρώματα πλην της ανώτερης και μεσαίας κοινωνικής τάξης. Οι κόρες των
υπηρετριών, των πλύντριων, των ραπτριών, των μαγειρισσών αποκλείονται από το
διδασκαλικό επάγγελμα. Η κυβέρνηση θα μπορεί να αποκλείσει αυτή την κατηγορία
κοριτσιών από το διδασκαλικό επάγγελμα μόνο όταν «παράσχη αυταίς τα μέσα να
μορφωθώσι προς οιονδήποτε άλλο βιοπαραγωγόν κλάδον». Και συνεχίζει πιο κάτω «
Ιδού διατί εξαιτούμεθα ταυτοχρόνως την ίδρυση πρακτικών και τεχνικών σχολών.
Αυταί και μόνο θα εξυπηρετήσωσι καταλλήλως ταις ανάγκαις των θυγατέρων των
165
κατώτερων κοινωνικών τάξεων». Ένα ακόμα σημείο στο οποίο θα μείνει η
Παρρέν είναι η κατάργηση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και η διδασκαλεία της
καθομιλουμένης. Στο άρθρο της αναφέρει ότι οι άντρες, οι πατεράδες, οι αδελφοί, οι
νομοθέτες δεν θεωρούν απαραίτητη την εκμάθηση της αρχαίας ελληνικής είναι

164
Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, Το Περί Ιδρύσεως Διδασκαλείου Θηλέων Eν Μεσολόγγιω
Νομοσχέδιον σελ. 285.
165
Παρρέν Καλλιρρόη, Μελέτη επί του Νομοσχεδίου της των Θηλέων Μέσης Εκπαίδευσης, Εφημερίς
των Κυριών, 17 Δεκεμβρίου 1889.

79
περιττή καθώς δεν θα ωφελήσει πουθενά την γυναίκα το να γνωρίζει όλους τους
αρχαίους συγγραφείς και ποιητές. Αυτό που μας ενδιαφέρει υποστηρίζουν είναι να
είναι καλή σύζυγος, μητέρα και οικοδέσποινα. «Διατί λοιπόν η καταφρόνησις τούτη
προς την γυναίκα; Ρωτά η Παρρέν. «Μήπως η παρεχόμενη αυτή είς το διδασκαλείον
μόρφωσις αφορά εις τον αυτόν σκοπόν είς όν και η οικογενειακή ήτοι είς τον έγγαμον
ή μάλλον είς τον συζυγικόν της κόρης βίον. Όπερ δύναται να αρέσκη και να
ικανοποιή τας ανάγκας του μέλλοντος συζύγου.166
Το συμπέρασμα που προκύπτει λοιπόν είναι ότι οι νομοθέτες μέσα από τα μέτρα που
καταθέτουν στην βουλή και προτείνουν στην πραγματικότητα δεν αναγνωρίζουν την
αξία της και το δικαίωμα της να αναπτύξει το πνεύμα της, να διαπλάσει την καρδιά
της για να ικανοποιήσει δικές της προσωπικές ανάγκες και όχι τις ανάγκες του
μελλοντικού συζύγου.
Η Παρρέν επανειλημμένα σε άρθρα της τόνιζε ότι το πρόβλημα της μέσης
εκπαίδευσης των γυναικών δεν πρόκειται να λυθεί αν δεν στραφούν οι άντρες
νομοθέτες στην γυναίκα και δεν ζητήσουν την βοήθεια της. Μόνο οι γυναίκες που
ζουν από μέσα και έρχονται αντιμέτωπες με τα προβλήματα και τις αδυναμίες του
εκπαιδευτικού συστήματος θα μπορέσουν να δώσουν λύσεις. Οι άντρες
αντιμετωπίζουν την γυναικεία εκπαίδευση με μια ελαφρότητα, φόβο και μια
αναχρονιστική αντίληψη που αντί να πάει την γυναικεία εκπαίδευση μπροστά την
περιορίζει σε συγκεκριμένα καλούπια. Από την κριτική της Παρρέν θα περάσουν και
οι επιτροπές που αποτελούνταν από άνδρες τραπεζίτες, εμπόρους, δημοσίους
υπαλλήλους και βουλευτές και είχαν σκοπό να επιβλέπουν την γυναικεία εκπαίδευση.
Να εντοπίζουν τις ανάγκες, τις ελλείψεις, τις αδυναμίες της γυναικείας
εκπαίδευσης. 167 Οι άνδρες όπως είχε αποδειχθεί ήταν ακατάλληλοι αφού δεν
ενδιαφέρονταν για τις βασικές ελλείψεις των σχολείων των μαθητριών. Πολλά από
αυτά δεν τηρούσαν τους βασικούς κανόνες υγιεινής, δεν είχαν αυλές και απουσίαζαν
τα σχολικά γεύματα. Για αυτούς τους λόγους η Παρρέν θα προτείνει την δημιουργία
γυναικείων επιτροπών οι οποίες θα αναλάμβαναν το σχεδιασμό προγραμμάτων
εκπαίδευσης για τις γυναίκες και θα μεριμνούσαν για τις συνθήκες υγιεινής και
διατροφής στα σχολεία.168

166
Παρρέν Καλλιρρόη, Τι την Θέλουσι αι Γυναίκες την Αρχαίαν Ελληνικήν, Εφημερίς των Κυριών, 21
Ιανουαρίου 1890.
167
Παρρέν Καλλιρρόη, Εξεταστική Επιτροπή Κυριών, Εφημερίς των Κυριών, 14 Ιουνίου 1892.
168
Παρρέν Καλλιρρόη, Ερείπια Παρθεναγωγεία, Εφημερίς των Κυριών 19 Απριλίου 1887, Παρρέν
Καλλιρρόη, Συστήσατε Επιτροπές Γυναικών, Εφημερίς των Κυριών, 25 Οκτωμβρίου 1887, Παρρέν

80
Με αφορμή το Εκπαιδευτικό Συνέδριο του 1904 ειπώθηκε ότι η μέση εκπαίδευση των
γυναικών θα πρέπει να γίνει πιο ανθρωπιστική, πιο εθνική με έμφαση πάντα στην
οικοκυρική κατεύθυνση. Η Παρρέν θα εκφράσει την άποψη της ότι επιβάλλεται
πλέον τα παρθεναγωγεία της χώρας να συμπεριλάβουν στο πρόγραμμα σπουδών τους
και πιο πρακτικά μαθήματα δίνοντας έτσι επιπλέον επαγγελματικές διεξόδους στις
γυναίκες πέρα από το επιτρεπτό επάγγελμα της δασκάλας.
Αναφέρει λοιπόν σε άρθρο της «… είναι απαραίτητον να προστεθώσι εις το
πρόγραμμα μαθήματα πρακτικά σχέσιν άμεσον έχον προς τον υλικό βίον ίνα και
πρακτικαί γίνωνται αι γυναίκες παρ΄ ημίν, αι δια της μέχρι τούδε παρεχομένης
εκπαιδεύσεως κουφότητα μάλλον συσσωρεύουσαι .» Πιο κάτω αναφέρει ότι «…τα
καλά προγράμματα θα αποβώσι μάταια αν δεν ληφθώσιν άλλα τινά μέτρα, δηλαδή η
διδασκαλία της σηροτροφικής, της μελισσοκομίας, της κηπουρικής, της
λαχανοκομίας, της ορνιθοτροφίας και της γαλακτοκομίας.»169
Βλέπουμε εδώ ότι η Παρρέν με αφορμή το συνέδριο εξέφρασε πλέον ανοιχτά την
άποψη της για τον πρακτικό χαρακτήρα που πρέπει επιτέλους να αποκτήσει η μέση
εκπαίδευση των γυναικών. Σαφώς θεωρεί σημαντική την εκπαίδευση είς τα του οίκου
αλλά θα πρέπει κάποια στιγμή το κράτος να δώσει και άλλες διεξόδους στην γυναίκα
πέρα από το επάγγελμα της δασκάλας. Μάλιστα η εκπαίδευση των γυναικών σε
επαγγέλματα που σχετίζονται άμεσα με την αγροτική ζωή θα βοηθήσει όχι μόνο τις
γυναίκες αλλά θα ενισχυθεί και η ελληνική οικονομία.
Η Παρρέν δεν θα σταματήσει καθόλη την διάρκεια έκδοσης της εφημερίδας να
διεκδικεί μια αξιοπρεπή και ισότιμη μέση εκπαίδευση για τις γυναίκες. Θα ζητήσει
να ιδρυθούν γυμνάσια και λύκεια αντίστοιχα των αγοριών. « Έχετε γυμνάσια τέλεια
δια τα άρρενα ιδρύσατε ταύτα και δια τα θήλεα. Ή μάλλον ελαττώσατε τα των
αρρένων πολλά εκ των οποίων μένουσι άεργα ελλείψει μαθητών. Μη σας πτοούν οι
τίτλοι. Αφού τόσον σας φοβίζει η λέξις, αφού την τιμή ταύτην εννοείται
αποκλειστικώς ανδρικήν ονομάσετε τα λύκεια ταύτα, λύκεια, παρθενώνας ότι άλλο
θέλετε αλλά πράξατε ότι έκαμεν όλος ο άλλος κόσμος μέχρι σήμερα.»170 Όσο και να
επέμενε η Παρρέν για την ίδρυση γυμνασίων και λυκείων δεν εισακούστηκε παρά
μόνο το 1917 θα γίνει πραγματικότητα η επιθυμία της.

Καλλιρρόη, Το δημοτικό Συμβούλιο και η Πρότασις Επιτροπών Κυριών, Εφημερίς των Κυριών 1
Νοεμβρίου 1887.
169
Παρρέν Καλλιρρόη Το Εκπαιδευτικόν Συνέδριον, Εφημερίς των Κυριών, 4 Απριλίου 1904
170
Παρρέν Καλλιρρόη, Τι την Θέλουσι αι Γυναίκες την Αρχαίαν Ελληνικήν, 21 Ιανουαρίου 1890.

81
3.3 Η ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΡΡΕΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ
ΓΥΝΑΙΚΩΝ

Η επαγγελματική κατάρτιση των γυναικών τον 19ο αιώνα περιορίζονταν στο

επάγγελμα της δασκάλας και στις λεγόμενες γυναικείες τέχνες όπως την κοπτική, την
ραπτική, το κέντημα και τα οικιακά καθήκοντα. Αυτή η μορφή επαγγελματικής
εκπαίδευσης αφορούσε κυρίως τα φτωχά κορίτσια τα οποία έρχονταν από την
επαρχία και από μικρά χωριά και δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να
συνεχίσουν την εκπαίδευση τους προκειμένου να σπουδάσουν. Ας μην ξεχνάμε ότι η
δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κοριτσιών ήταν ιδιωτική, έπρεπε να πληρώνουν
κάποιο αντίτιμο προκειμένου να σπουδάσουν. Γεγονός που δυσκολεύει ακόμα
περισσότερο την εκπαίδευση των κοριτσιών των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων.
Πρώτη η Παρρέν επισήμανε την αναγκαιότητα ίδρυσης επαγγελματικών και
πρακτικών σχολών στην χώρα που θα παρέχουν στις κοπέλες την βασική εκπαίδευση
για ποικίλα οικιακά επαγγέλματα τα οποία θα « διανοίξουν νέους ορίζοντας εν τω βίω
της Ελληνίδος»171 όπως αναφέρει σε άρθρο της.
Παράλληλα όμως η Παρρέν μέσα από την επιμονή της για την ίδρυση
επαγγελματικών και πρακτικών σχολών προωθούσε και το ζήτημα της χειραφέτησης
της γυναίκας μέσα από την εργασία. Το επάγγελμα της δασκάλας είχε κορεστεί ήδη
από το 1861 και θα έπρεπε επιτέλους να δοθούν λύσεις. Οι γυναίκες μπορούσαν και
είχαν την δυνατότητα να απασχοληθούν και σε άλλους επαγγελματικούς τομείς. Ο
πιο ιδανικός και κοντινός στην γυναικεία φύση επαγγελματικός τομέας ήταν εκείνος
των οικοκυρικών επαγγελμάτων που δικαιωματικά άνηκαν στην γυναίκα.
Ωστόσο η Παρρέν δεν ζητούσε την επαγγελματική εκπαίδευση αποκλειστικά και
μόνο για τα φτωχά κορίτσια. Αντίθετα επέμενε και την θεωρούσε απαραίτητη και για
τα κορίτσια των ανώτερων κοινωνικών τάξεων οι οποίες δεν πληρούσαν τις
προϋποθέσεις της καλής οικοδέσποινας. « Πλήν μιας ωρισμένης τάξεως νεανίδων
αίτινες επιδίδονται εις το διδασκαλικόν επάγγελμα, οι λοιπαί διέρχονται την του
έγγαμου βίου περίοδον απελπησμέναι και δυστυχείς διότι δυσκόλως ανταποκρίνονται
εις τας απαιτήσεις και τας ανάγκας ας δημιουργεί η κίνησις και η τακτική λειτουργία
του οικιακού βίου.»172

171
Παρρέν Καλλιρρόη, Η Ελληνίς Χειραφετούμενη δια της Εργασίας. Καλλιτεχνική και Πρακτική
Σχολή, Εφημερίς των Κυριών, 18 Οκτωβρίου 1887.
172
Παρρέν Καλλιρρόη, Η Οικοκυρική Μόρφωσις των Ελληνίδων, Εφημερίς των Κυριών, 14
Σεπτεμβρίου 1897.

82
Μπορεί στα παρθεναγωγεία που φοιτούσαν οι μαθήτριες να διδάσκονταν η κοπτική
και η ραπτική όμως « αι προς τον σκοπόν τούτον αφιερωμέναι ώραι είναι τόσο ολίγαι
ώστε κατά φαντασία μόνο φέρουσιν αποτέλεσμα» και συνεχίζει « ου μόνον τα
ραπτικά αλλά και πάν μάθημα αφορών εις τον πρακτικό και οικογενειακόν βίον της
κόρης, της μελλούσης οικοδεσποίνης κατέχει δευτερεύουσαν ειμή τριτεύουσα θέσιν
εν τοις παρθεναγωγείοις»173 Αυτός ήταν λοιπόν ο λόγος που η Παρρέν επέμενε για
την ίδρυση πρακτικών και επαγγελματικών σχολών γιατί παρατηρούσε ότι το
εκπαιδευτικό σύστημα αδυνατούσε να παρέχει μια άρτια και ολοκληρωμένη οικιακή
εκπαίδευση στις μαθήτριες. Προσπαθούσαν να συνδυάσουν τις γενικές γνώσεις με
την εκπαίδευση εις τα του οίκου με αποτέλεσμα να μην επιτυγχάνεται τίποτα από τα
δυο. Πάντως και σε αυτή την περίπτωση η επαγγελματική εκπαίδευση αφέθηκε στην
ιδιωτική πρωτοβουλία μιας και το κράτος δεν ήταν σε θέση όχι μόνο να προσφέρει
επαγγελματική εκπαίδευση αλλά και γενική. Η Παρρέν θα χαιρετήσει με
ενθουσιασμό την κίνηση της γερμανίδας Άννης Νεμπάουερ η οποία θα δημιουργήσει
με δική της πρωτοβουλία μια ιδιωτική σχολή ραπτικής και κοπτικής υποσχόμενη την
τελειοποίηση των μαθητριών μέσα σε ένα μήνα. Οι Ελληνίδες μητέρες θα πρέπει να
είναι πολύ ικανοποιημένες που μια τέτοια σχολή δημιουργήθηκε για να καλύψει τις
οικιακές και οικογενειακές ανάγκες.174
Το ίδιο το κράτος καθυστερούσε αρκετά και για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν
ασχολήθηκε καθόλου με την ίδρυση επαγγελματικών σχολών για τα κορίτσια. Έτσι
τα πρώτα χρόνια δράση ανέλαβαν φιλανθρωπικά ιδρύματα και σωματεία τα οποία
προχώρησαν στην ίδρυση επαγγελματικών σχολών. Σκοπός αυτών των σχολών ήταν
να εκπαιδεύσουν τα φτωχά κορίτσια στα χειροτεχνήματα, δηλαδή στο κέντημα, το
πλέξιμο, το ράψιμο ρούχων και κεντημάτων τα οποία στην συνέχεια θα μπορούσαν
να τα πουλήσουν στις διάφορες εκθέσεις που πραγματοποιούνταν στο εσωτερικό των
σχολών. Ταυτόχρονα αυτά τα κορίτσια θα εξυπηρετούσαν και τις ανάγκες, τις
προτιμήσεις και τις επιθυμίες της αστικής τάξης αφού οι γυναίκες των σχολών
ανήκαν στην αστική τάξη και προσπαθούσαν να εκπαιδεύουν με τέτοιο τρόπο τα
νεαρά κορίτσια ώστε να καλύπτουν τις δικές τους ανάγκες. Μάλιστα είχε
δημιουργηθεί ολόκληρη επιχείρηση καθώς δημιουργούνταν εργαστήρια που

173
Παρρέν Καλλιρρόη, Ιδρύσατε Σχολή Πρακτική δια τας Νέας, Εφημερίς των Κυριών, 6 Ιουνίου
1887.
174
Παρρέν Καλλιρρόη, Σχολή Κοπτικής και Ραπτικής, Εφημερίς των Κυριών, 4 Φεβρουαρίου 1890.

83
προσλάμβαναν αυτά τα κορίτσια για να φτιάχνουν εργόχειρα που θα πωλούνταν στις
γυναίκες τις αστικής τάξης.
Το Αμάλιειο Ορφανοτροφείο ιδρύεται το 1855 και σκοπός του ήταν να εκπαιδεύει
ορφανά κορίτσια στην κατασκευή εργόχειρων αλλά και στα οικιακά έργα. Ο αρχικός
κανονισμός του ιδρύματος προέβλεπε ότι με τα μαθήματα του δημοτικού θα
διδάσκονταν και όλα τα γυναικεία έργα που χαρακτηρίζουν την καλή νοικοκυρά και
οικοδέσποινα. Επίσης η πρακτική άσκηση της οικιακής οικονομίας θα γινόταν μέσα
από την συμμετοχή και την βοήθεια τους στο υπηρετικό προσωπικό.175
Η Παρρέν αναφέρει σε άρθρο σχετικά με το ίδρυμα «Πάσα ορφανή πλήν του ότι
διαδοχικώς μανθάνει εντελώς να πλένη, να μαγειρεύη, να σιγυρίζη, να σιδερόνη,
μανθάνει και βιοπαραγωγόν τινά τέχνην εις ότι δήποτε εκάστη τούτων επιδίδει, προς
δε και γράμματα ώστε να γράφη απταίστως την γλώσσαν της και να είναι κάτοχος
στοιχειωδών εγκυκλοπαιδικών γνώσεων. Μετά το 22ο έτος τοποθετείται υπό του
ορφανοτροφείου εις βιομηχανικόν κατάστημα, ή εις πλούσιαν οικογένειαν ή την
παρέχονται τα πρώτα μέσα όπως συστήση δικήν της εργασίαν ως μικρόν ραπτικόν ή
176
οιονδήποτε τεχνικόν εργαστήριον». Τα εργόχειρα των κοριτσιών μόλις
τελειοποιούνταν πωλούνταν στην ετήσια έκθεση της σχολής και τα χρήματα που
συγκεντρώνονταν αποταμιεύονταν για τις προίκες των ορφανών κοριτσιών.
Αργότερα το 1875 στο πρόγραμμα σπουδών προστέθηκε η υφαντουργία, και η
ταπητουργία. Η Παρρέν ήταν υποστηρικτής της άποψης ότι τα οικιακά και πρακτικά
μαθήματα πρέπει οπωσδήποτε να αποτελούν βασικά μαθήματα σε κάθε γυναικείο
σχολείο και ορφανοτροφείο της χώρας.
Το 1872 ο Σύλλογος Κυριών υπέρ της γυναικείας Παίδευσης με πρωτοβουλία της
Καλλιόπης Κεχαγιά προχωρά στην δημιουργία ενός εργαστηρίου το οποίο θα
εκπαιδεύει νεαρά κορίτσια στα εργόχειρα. Τα κορίτσια εξειδικεύονταν στην υφαντική,
την ραπτική, την δαντέλα ενώ παράλληλα διδάσκονταν και βασικές σχολικές γνώσεις.
Τα έργα τους αγοράζονταν από συγκεκριμένους αγοραστές της αστικής τάξης ενώ
δέχονταν και παραγγελίες. Στην Θεσσαλονίκη το 1876 ιδρύεται αντίστοιχη σχολή
από την Φιλόπτωχο Αδελφότης Κυριών στην οποία διδάσκεται η κοπτική και το
κέντημα ενώ παράλληλα διδάσκονται ανάγνωση, γραφή και λάμβαναν ελληνική

175
Μπακαλάκη Αλεξάνδρα, Ελεγμίτου Ελένη, Η Εκπαίδευση Εις τα του Οίκου και τα Γυναίκεια για
Καθήκοντα, Αθήνα 1987 σελ. 66-67.
176
Παρρέν Καλλιρρόη, Το Αμάλιειον Ορφανοτροφείον, Εφημερίς των Κυριών, 14 Ιανουαρίου 1890

84
διαπαιδαγώγηση.177 Ένα ακόμα παράδειγμα που αξίζει να αναφερθεί είναι εκείνο του
Κυριακού σχολείου το οποίο ιδρύθηκε στα τέλη του αιώνα στην Σύρο και στο οποίο
τα κορίτσια θα λάμβαναν ηθική και πρακτική μόρφωση. Θα μάθαιναν να αγαπούν και
να σέβονται τον εαυτό τους και την εργασία, θα διδάσκονταν ανάγνωση, γραφή,
αρίθμηση καθώς και υγιεινή, οικιακή οικονομία και καθαριότητα.178
Εξίσου σημαντικές ήταν και οι σχολές εκπαίδευσης υπηρετριών μια από αυτές και
ίσως η πιο σημαντική ήταν το Άσυλον Εργάτιδων και Υπηρετριών που ξεκίνησε την
δράση του το 1892. Τα όσα διδάσκονταν οι μαθήτριες στην σχολή δεν ήταν μόνο
χρήσιμα για τα φτωχά κορίτσια αλλά και για εκείνα που φοιτούσαν στα ανώτερα
παρθεναγωγεία μιας και όπως υποστήριζε η Παρρέν σε άρθρο της η εξειδίκευση των
κοριτσιών στα του οίκου θα βοηθούσε σημαντικά να γίνουν γνώστριες του
αντικειμένου και να μπορούν να ανταπεξέλθουν ακόμα και αν δεν θα έχουν
υπηρετικό προσωπικό. Ενώ τα φτωχά κορίτσια θα χρησιμοποιούσαν τις γνώσεις τους
για να δουλέψουν σε άλλα σπίτια και να ζήσουν.179
Βέβαια μέσα σε όλη αυτή την προσπάθεια που γινόταν δεν μπορούσε να μην δώσει το
σωστό παράδειγμα και η ίδια η Παρρέν η οποία το 1887 ιδρύει την καλλιτεχνική
σχολή. Η σχολή αυτή θα ήταν ιδιοσυντήρητη μιας και οι μαθήτριες θα πλήρωναν ένα
μικρό μηνιαίο ποσό σαν δίδακτρα. Επίσης τα λειτουργικά έξοδα της σχολής θα
καλύπτονταν από τις πωλήσεις των έργων των μαθητριών και από κεφάλαια των
μελών της σχολής. Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν η ιχνογραφία, υδρογραφία,
ελαιογραφία, ξυλογραφία, ανθοποιϊα, θεωρητική και πρακτική οικονομία, κοπτική,
ραπτική, κέντημα και μαγειρική. 180 Οι μόλις τέσσερις μαθήτριες δεν πτόησαν την
Παρρέν η οποία συνέχισε το έργο της.
Μετά το τέλος του πολέμου το 1897 η Ένωση Ελληνίδων με πρόεδρο την Καλλιρρόη
Παρρέν αναλαμβάνει να ιδρύσει οικοκυρική και επαγγελματική σχολή για να
αποκαταστήσει τις άπορες κόρες, τις χήρες και τα ορφανά του πολέμου. Όπως
αναφέρει και στο άρθρο της «σκοπός δεν είναι να αυξηθεί ο αριθμός των αργόμισθων
ή των δυστυχών διδασκαλισσών δια της επισωρεύσεως νέων ακόμη μαθητών και
μαθητριών εις τα σχολικά εδώλια. Αντίθετα ανοίγει ευρείας τας πύλας σταδίου
εντίμου και βιοπαραγωγού, μέλλοντος ασφαλούς και βεβαίου δια της εκμαθήσεως
177
Μπακαλάκη Αλεξάνδρα, Ελεγμίτου Ελένη, Η Εκπαίδευση Εις τα του Οίκου και τα Γυναίκεια για
Καθήκοντα, Αθήνα 1987 σελ. 68-69/
178
Παρρέν Καλλιρρόη, Γυναικεία δράσις εν Σύρω, Εφημερίς των Κυριών, 14 Νοεμβρίου 1893
179
Παρρέν Καλλιρρόη, Ιδρύσατε Σχολήν πρακτικήν δια τας νέας, Εφημερίς των Κυριών , 6 Ιουνίου
1887
180
Παρρέν Καλλιρρόη, Καλλιτεχνική Σχολή, Εφημερίς των Κυριών, 11 Οκτωμβριου 1887.

85
τέχνης τινός γυναικείας και της εγκυκλοπαιδικής γνώσης εις τα στοιχειώδεις και
απαραιτήτους γνώσεις καλής οικοδεσποίνης και συζύγου και μητρός».181
Στην σχολή θα διδάσκονταν τα ίδια μαθήματα και θα παρακολουθούν τόσο οι
απόφοιτες του ανώτερου παρθεναγωγείου, οι οποίες θα πληρώνουν αν επιθυμούν να
γίνουν καλές οικοδέσποινες, αλλά και οι φτωχές κοπέλες οι οποίες θα φοιτούσαν
δωρεάν και έχοντας σκοπό να εργαστούν. Στην σχολή οι μαθήτριες διδάχθηκαν
αρχικά μαγειρική τρεις φορές την εβδομάδα από μαγείρισσα η οποία θα τους έδειχνε
πως φροντίζουμε τα κρέατα και τα τρόφιμα και στην συνέχεια θα τους έδειχνε πως
ετοιμάζονται δυο ή τρία πιάτα καθώς και ένα γλυκό. Οι μαθήτριες στην επόμενη
συνάντηση θα έπρεπε να ετοιμάσουν τα ίδια γεύματα. Θα διδάσκονταν
καταστιχογραφία απαραίτητο εφόδιο για κάθε οικογένεια και μετά θα ακολουθούσε η
φροντίδα μικρών παιδιών. Στην πορεία θα διδάσκονταν κοπτική και ραπτική
παιδικών ρούχων και φορεμάτων και στο τέλος πιλοποιία, ανθοκομία και
αγγειοπλαστική. Επίσης θα διδάσκονταν ανάγνωση, γραφή, αριθμητική και
ιστορία. 182 Η σχολή από την πρώτη στιγμή ίδρυσης της αντιμετώπιζε οικονομικά
προβλήματα και παρά το γεγονός ότι το 1898 οι μαθήτριες ξεπερνούσαν τις 140 τα
δίδακτρα που πλήρωναν οι μαθήτριες της αστικής τάξης δεν μπορούσαν να καλύψουν
τις ανάγκες των απόρων κοριτσιών που ήταν διπλάσιες στον αριθμό.183
Μόνο το 1929 με νομοθετική ρύθμιση το ελληνικό κράτος αποφασίζει επιτέλους
βλέποντας όλη αυτή την προσπάθεια να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την
δημιουργία οικοκυρικής σχολής κοριτσιών. Η αρχή γίνεται με το Χαροκόπειο
Διδασκαλείο το οποίο θα προετοίμαζε δασκάλες οικιακής οικονομίας και οικιακών
έργων.

181
Παρρέν Καλλιρρόη , Το έργον των τμημάτων της Ενώσεως μετά τον πόλεμον, Εφημερίς των
Κυριών, 8 Ιουνίου 1897
182
Παρρέν Καλλιρρόη, Η Α΄ οικοκυρική και Επαγγελματική σχολή της Ενώσεως, Εφημερίς των
Κυριών, 13 Ιουλίου 1897
183
Παρρέν Καλλιρρόη, Καθημεριναί εντυπώσεις, Εφημερίς των Κυριών, 12 Οκτωμβρίου 1897

86
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ολοκληρώνοντας σε αυτό το σημείο την εργασία θα ήθελα να εστιάσουμε σε κάποια

σημεία που ξεχώρισαν στην γυναικεία εκπαίδευση. Όπως αναφέρθηκε και στα
προηγούμενα κεφάλαια από την πρώτη στιγμή που το Ελληνικό κράτος
συνειδητοποίησε την αξία και την σημασία της μόρφωσης για το έθνος, προσπάθησε
να οργανώσει την εκπαίδευση με όποιον τρόπο μπορούσε καλύτερα λαμβάνοντας
υπόψη τα οικονομικά δεδομένα και τα μέσα που διέθετε.
Το θέμα είναι ότι αν εξαιρέσουμε την υποχρεωτική δημοτική εκπαίδευση για αγόρια
και κορίτσια το ελληνικό κράτος στην ουσία δεν πήρε δραστικά μέτρα για τις
υπόλοιπες εκπαιδευτικές βαθμίδες όπως την ίδρυση κρατικών σχολείων μέσης
εκπαίδευσης για τα κορίτσια, επίσης δεν ασχολήθηκε σοβαρά ποτέ με το πρόγραμμα
μαθημάτων, τις ώρες διδασκαλίας και όπως είδαμε παραχώρησε αυτές τις
πρωτοβουλίες στους ιδιώτες από πολύ νωρίς. Οι ιδιώτες για μεγάλο χρονικό
διάστημα ανέλαβαν την οργάνωση και την δημιουργία σχολείων που προορίζονταν
για τα κορίτσια χωρίς ποτέ να υποστούν κάποιο κρατικό έλεγχο. Μπορούμε να πούμε
ότι κατά κάποιον τρόπο το ελληνικό κράτος απέφευγε συστηματικά να ασχοληθεί με
την οργάνωση της γυναικείας εκπαίδευσης καθώς ακόμα και μετά την ανεξαρτησία
του ελληνικού κράτους και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα επικρατούσε μια
στερεοτυπική αντίληψη που ήθελε την γυναίκα περιορισμένη στο σπίτι. Πιθανόν ένας
από τους λόγους που η εκπαίδευση των γυναικών έμεινε πίσω να οφείλεται και στον
φόβο μήπως τελικά η μόρφωση του γυναικείου φύλου θα προκαλέσει αντίθετα
αποτελέσματα.
Οι ιδιώτες από την πλευρά τους διαμόρφωσαν μια εκπαίδευση που ήταν επηρεασμένη
από τα ευρωπαϊκά προγράμματα διδασκαλίας και είχε έναν ψευτοαριστοκρατικό,
επιφανειακό χαρακτήρα που όμως οι γονείς των μαθητριών τον ήθελαν και τον
θεωρούσαν ως απαραίτητο προσόν των κοριτσιών της ανώτερης κοινωνικής τάξης.
Ξένες γλώσσες, ζωγραφική, αρχαία ελληνικά, λίγα μαθηματικά, χορός, πρακτικές και
οικιακές γνώσεις όλα από λίγο και σε μικρές δόσεις. Άλλωστε σκοπός της γυναικείας
εκπαίδευσης δεν ήταν να αποκτήσουν μια ολόπλευρη και ολοκληρωμένη καλλιέργεια
αλλά να γίνουν σωστές μητέρες, σύζυγοι και καλές οικοδέσποινες.
Η εκπαίδευση των αγοριών αποτέλεσε ένα πολύ σημαντικό ζήτημα με το οποίο
ασχολήθηκαν από την πρώτη στιγμή και φρόντισαν να την οργανώσουν με τον
καλύτερο δυνατό τρόπο. Εν μέρει αυτό δικαιολογείται από το γεγονός ότι οι άντρες

87
αποτελούσαν την ισχυρή δύναμη μέσα στην κοινωνία. Τους εκπαίδευαν και τους
έδιναν εναλλακτικές ώστε να δημιουργηθούν πρώτα άξιοι και ικανοί πολίτες και στην
συνέχεια επιστήμονες, εργάτες, βιοτέχνες, δημόσιοι υπάλληλοι που θα συντηρούν με
την δουλειά τους την οικογένεια. Για τις γυναίκες ο δρόμος που οδηγούσε στο
πανεπιστήμιο αλλά και σε άλλους επαγγελματικούς τομείς ήταν κλειστός για μεγάλο
χρονικό διάστημα και μόνο μετά από πολλούς αγώνες και προσπάθειες κατάφεραν να
αποκτήσουν τα αυτονόητα. Το μόνο αποδεκτό επάγγελμα για την γυναίκα ήταν
εκείνο της δασκάλας. Για αυτό και ο τρόπος εκπαίδευσης τους ήταν
προσανατολισμένος προς αυτή την κατεύθυνση.
Η εκπαίδευση των γυναικών είχε από την αρχή έναν έντονο φυλετικό χαρακτήρα που
την διαχώρισε από την αντίστοιχη των αγοριών. Επειδή είναι γυναίκες και πρόκειται
να εξελιχθούν σε μητέρες και σύζυγοι οφείλουν να εκπαιδευτούν κατά αυτό τον
τρόπο.
Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία υπήρξε ο μεγαλύτερος εκπαιδευτικός γυναικείος φορέας
στην Ελλάδα ο οποίος μάλιστα διαμόρφωσε την γυναικεία εκπαίδευση και αποτέλεσε
πρότυπο οργάνωσης και για τα υπόλοιπα γυναικεία σχολεία. Η Παρρέν σε άρθρο της
κατέκρινε την τάση των παρθεναγωγείων να προσφέρουν επιφανειακή μόρφωση. Δεν
εξυπηρετούσαν με τα προγράμματα σπουδών κανέναν από του δυο γυναικείους
σκοπούς. Απαιτούνται ριζικές αλλαγές και επιτέλους το κράτος έπρεπε να
ενδιαφερθεί και για την γυναικεία εκπαίδευση. Γιατί θεωρεί ότι η γυναίκα είναι ίση
με τον άντρα δεν υστερεί πουθενά και πρέπει η παιδεία που τις παρέχεται να μπορεί
να της δώσει τα εφόδια να σταθεί δίπλα του ισάξια.
Ο αγώνας της Παρρέν για την εκπαίδευση των γυναικών ήταν ασταμάτητος και
επίμονος όλα αυτά τα χρόνια. Διεκδικούσε ίση εκπαίδευση ανδρών και γυναικών,
επίσης ήταν υπέρμαχος της ίδρυσης δημόσιων παρθεναγωγείων και διδασκαλείων
στα οποία θα μπορούσαν να φοιτήσουν χωρίς δίδακτρα όλα τα κορίτσια ανεξάρτητα
σε ποια κοινωνική τάξη ανήκουν. Επιπλέον ζητούσε συνεχώς να αλλάξει το
πρόγραμμα στα ανώτερα παρθεναγωγεία δίνοντας έμφαση στα οικιακά και πρακτικά
μαθήματα χωρίς όμως να υποβαθμίζεται η αξία των άλλων μαθημάτων. Έπρεπε να
υπάρχει μια ισορροπία γιατί τώρα δεν εκπαιδεύονταν ούτε δασκάλες ούτε νοικοκυρές.
Η Παρρέν ήταν υπέρ του να δοθεί στα παρθεναγωγεία ένας διαφορετικός
επαγγελματικός προσανατολισμός από εκείνον της δασκάλας. Υπήρχαν και άλλες
επαγγελματικές εναλλακτικές όπως η κτηνοτροφία, η ανθοποιϊα, η μελισσοκομία με
τις οποίες μπορούσαν να ασχοληθούν οι γυναίκες. Ήταν αντίθετη με την λογική των

88
παρθεναγωγείων που αφιέρωναν ώρες ολόκληρες στο μάθημα των εργοχείρων, με το
πώς να δημιουργούν δαντέλες και πολύχρωμα, εντυπωσιακά σχέδια, αγνοώντας πιο
βασικά πράγματα όπως το ράψιμο ρούχων, εσωρούχων. Η Παρρέν ασχολήθηκε και
τόνισε την σημασία της επαγγελματικής και οικοκυρικής εκπαίδευσης καθώς θα
αποτελούσε μια καλή εναλλακτική για τις μαθήτριες των κατώτερων κοινωνικών
τάξεων που δεν μπορούσαν να συνεχίσουν την φοίτηση τους στα παρθεναγωγεία
λόγω των διδάκτρων. Στις σχολές αυτές μπορούσαν να φοιτήσουν και οι γυναίκες
των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων οι οποίες επιθυμούσαν να εκπαιδευτούν στα
οικοκυρικά ώστε να γίνουν καλύτερες οικοδέσποινες. Μέσα από τα άρθρα της
ζητούσε να δημιουργηθούν γυμνάσια και λύκεια για τις γυναίκες όμοια με των
ανδρών με σκοπό να μπορέσουν επιτέλους οι γυναίκες να εισάγονται στο
πανεπιστήμιο χωρίς να προβάλλεται πλέον η δικαιολογία ότι υστερούν εκπαιδευτικά
σε σχέση με τους άνδρες για αυτό και δεν γίνονται δεκτές. Το αίτημα της θα γίνει
πραγματικότητα πολλά χρόνια μετά μόλις το 1917.
Τα διατάγματα, οι μεταρρυθμίσεις, οι νομοθετικές προτάσεις που είδαμε ήταν απλά
προτάσεις που είτε δεν εφαρμόστηκαν καθόλου από φόβο μήπως προκαλέσουν είτε
εφαρμόστηκαν εν μέρει. Πάντως γενικό χαρακτηριστικό όλων των προτάσεων ήταν
ότι η γυναίκα οφείλει να έχει μια εκπαίδευση που θα ανταποκρίνεται στην φύση και
τον προορισμό της. Καμία μεταρρύθμιση δεν απείχε από αυτήν την ιδέα. Πάντως ένα
γενικό συμπέρασμα είναι ότι τα εκάστοτε νομοσχέδια προέβλεπαν ρυθμίσεις σχετικά
με την διάρθρωση των σχολείων και όχι με το είδος και την κατεύθυνση που πρέπει
να έχουν τα σχολεία των γυναικών.

89
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ

Φίλοι και Ομογενείς, Εφημερίς των Αθηνών, 13 Ιανουαρίου 1826

Ειδοποιήσις, Εφημερίς των Αθηνών, 20 Αυγούστου 1824

Προσβάσιμο στο http://srv-web1.parliament.gr/

Βαρίκα Ελένη Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της γυναικείας φυλής – Γυναικεία
περιοδικά του 19ου αιώνα, Περιοδικό Διαβάζω 198, 1988

Σκλαβενίτη Κωστούλα, Τα Γυναικεία Έντυπα 1908-1918, Περιοδικό Διαβάζω 198,

1988

Βαρίκα Ελένη, Οι λόγιες ελληνίδες στα χρόνια του ελληνικού ρομαντισμού 1830-
1880, Περιοδικό Διαβάζω 339, 1994.

Παρρέν Καλλιρρόη, Η προίκισις της γυναικός είναι θεσμός ωφέλιμος ή επιβλαβής,

Εφημερίς των κυριών, 10 Μαρτίου 1891

Παρρέν Καλλιρρόη, Ποια η θέσις της γεροντοκόρης εν τη κοινωνία, Εφημερίς των

Κυριών, 6 Δεκεμβρίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Η μανία του θλιβώμεθα, Εφημερίς των Κυριών , 13

Φεβρουαρίου 1894.

Παρρέν Καλλιρρόη, Γάμοι ήτοι Εμπορικαί Συναλλαγαί, Εφημερίς των Κυριών, 26

Ιουλίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Κούκλα αντί γυναικός, Εφημερίς των Κυριών 22 Φεβρουαρίου

1898,

Παρρέν Καλλιρρόη, Που άγει η υπέρμετρος φιλαρέσκεια, Εφημερίς των Κυριών, 29

Ιουνίου 1887.

Παρρέν Καλλιρρόη, Επίθεσις και Στραγγαλισμοί διδασκαλισσών, Εφημερίς των

Κυριών, 31 Ιανουαρίου1888.

Παρρέν Καλλιρρόη, Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, Εφημερίς των

Κυριών 27 Οκτωβρίου 1891

Παρρέν Καλλιρρόη , Πέμπτον Έτος, Εφημερίς των Κυριών, 17 Μαρτίου 1891

90
Παρρέν Καλλιρόη, Μια επίσκεψις εις τας φυλακάς, Εφημερίς των Κυριών, 22
Ιανουαρίου 1895.

Παρρέν Καλλιρόη, Ο Ευαγγελισμός και η 25η Μαρτίου , Εφημερίς των Κυριών, 24

Μαρτίου 1891

Παρρέν Καλλιρρόη, Θα μας εισακούσωσι ή ου, Εφημερίς των Κυριών, 6 Νοεμβρίου

1888

Παρρέν Καλλιρρόη, Ο Κ. Παλαμάς και το Γυναικείον Ζήτημα, Εφημερίς των

Κυριών, 24 Νοεμβρίου 1896.

Παρρέν Καλλιρρόη, Ώμεν Αφελείς, Εφημερίς των Κυριών, 21 Ιουνίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Υπάρχει εν Ελλάδα μέση γυναικεία εκπαίδευσις ή ου Εφημερίς

των Κυριών, 22 Νοεμβρίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Διότι δεν την δέχονται εις το Πανεπιστήμιον, Εφημερίς των
Κυριών, 20 Σεπτεμβρίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Η Δεσποινίς Στεφανόπουλε Γενόμενη Δεκτή εν τω Εθνικώ

Πανεπιστήμιω, Εφημερίς των Κυριών, 14 Οκτωβρίου 1890

Παρρέν Καλλιρρόη, Η Ελληνίς χειραφετούμενη δια της εργασίας. Καλλιτεχνική και

πρακτική σχολή, Εφημερίς των Κυριών 18 Οκτωβρίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Αι άποροι εργάτριες και το κυριακόν σχολείον, Εφημερίς των

Κυριών, 27 Οκτωβρίου 1891

Παρρέν Καλλιρρόη, Αι Ελληνίδες εν τη φιλανθρωπία, Εφημερίς των Κυριών, 9

Ιουλίου 1900.

Παρρέν Καλλιρρόη, Σχολείον εν φυλακαίς, Εφημερίς των Κυριών, 20 Ιανουαρίου

1891

Παρρέν Καλλιρρόη, Η γυναικεία ένωσις. Τα πάτρια και το Καθεστώς, Εφημερίς των

Κυριών, 12 Ιανουαρίου 1897

Παρρέν Καλλιρρόη, Διδασκαλίαι εν ταις σχολαίς των αρρένων, Εφημερίς των

Κυριών, 21 Ιουνίου 1887.

Παρρέν Καλλιρρόη, Θέσιν δια τους άνδρας, Εφημερίς των Κυριών, 8 Μάιου 1894

Παρρέν Καλλιρρόη, Το Γυναικείον Ζήτημα εις την Βουλή, Εφημερίς των Κυριών, 9
Απριλίου 1900

Παρρέν Καλλιρρόη, Δυστυχείς Εργάτιδες, Εφημερίς των Κυριών, 9 Δεκεμβρίου

1890.

91
Παρρέν Καλλιρρόη, Αι Ελληνίδες εν τη Φιλανθρωπία, Εφημερίς των Κυριών, 9
Ιουλίου 1900

Παρρέν Καλλιρρόη, Έτος ΙΔ΄, Εφημερίς των Κυριών, 5 Μαρτίου 1900

Παρρέν Καλλιρρόη, Αι Γυναίκες και αι Δημοτικαί Εκλογαί, Εφημερίς των Κυριών,

17 Σεπτεμβρίου 1895.

Παρρέν Καλλιρρόη, Τα Φιλολογικά Τέρατα, Εφημερίς των Κυριών, 11 Απριλίου

1893

Παρρέν Καλλιρρόη, Από της προσεχούς Κυριακής διακόπτεται… τρεις τουλάχιστον

εβδομάδας, Εφημερίς των Κυριών, 24 Ιουνίου 1890.

Παρρέν Καλλιρρόη, Πρόγραμμα, Εφημερίς των Κυριών, 8 Μαρτίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Θέσιν δια του ανδρός Β’, Εφημερίς των Κυριών, 15 Μαΐου 1894

Παρρέν Καλλιρρόη, Διατί δεν την δέχονται εις το Πανεπιστήμιον, Εφημερίς των
Κυριών, 20 Σεπτεμβρίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Αι γυναίκες και η παρούσα δημοτική εκλογή, Εφημερίς των

Κυριών, 15 Νοεμβρίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Κυβέρνησις, Νομοσχέδια και Γυναίκες, Εφημερίς των Κυριών

20 Δεκεμβρίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Το Κατά το Αρσάκειον, Εφημερίς των Κυριών, 12 Ιουνίου 1888

Παρρέν Καλλιρρόη, Σχολή Γυμναστική Γυναικεία και όχι Γυμναστριών, Εφημερίς

των Κυριών, 14 Απριλίου 1891.

Παρρέν Καλλιρρόη, Είς Ευεργετικός Νεωτερισμός, Εφημερίς των Κυριών, 21

Δεκεμβρίου 1897.

Παρρέν Καλλιρρόη, Το Κατά το Αρσάκειον, Εφημερίς των Κυριών, 5 Ιουνίου 1888

Παρρέν Καλλιρρόη, Ο κ. Θεοτόκης και αι Γυναίκες, Εφημερίς των Κυριών, 10

Δεκεμβρίου 1889

Παρρέν Καλλιρρόη, Και Ημείς Περί της Εκπαιδεύσεως του Φύλου μας, Εφημερίς
των Κυριών, 28 Ιανουαρίου 1890

Παρρέν Καλλιρρόη, Μελέτη επί του Νομοσχεδίου της των Θηλέων Μέσης
Εκπαίδευσης, Εφημερίς των Κυριών, 17 Δεκεμβρίου 1889

Παρρέν Καλλιρρόη, Τι την Θέλουσι αι Γυναίκες την Αρχαίαν Ελληνικήν, Εφημερίς

των Κυριών, 21 Ιανουαρίου 1890

92
Παρρέν Καλλιρρόη, Εξεταστική Επιτροπή Κυριών, Εφημερίς των Κυριών, 14
Ιουνίου 1892.

Παρρέν Καλλιρρόη, Ερείπια Παρθεναγωγεία, Εφημερίς των Κυριών 19 Απριλίου

1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Συστήσατε Επιτροπές Γυναικών, Εφημερίς των Κυριών, 25

Οκτωβρίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Το δημοτικό Συμβούλιο και η Πρότασις Επιτροπών Κυριών,

Εφημερίς των Κυριών 1 Νοεμβρίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Αι γυναίκες και η Ελληνική Χειροτεχνία, Εφημερίς των

Κυριών, 27 Ιανουαρίου 1902

Παρρέν Καλλιρρόη, Και ημείς περί της εκπαιδεύσεως του φύλου μας, Εφημερίς των
Κυριών, 28 Ιανουαρίου 1890

Παρρέν Καλλιρρόη, Τα θύματα της εποχής, Εφημερίς των Κυριών, 12 Ιουνίου 1894

Παρρέν Καλλιρρόη, Παρθεναγωγείο Σοφίας Δημοπούλου, Εφημερίς των Κυριών, 2

Ιουλίου 1889

Παρρέν Καλλιρρόη, Αι νεανίδες ανιώσιν εν ταις επαρχίαις, Εφημερίς των Κυριών,

14 Μαΐου 1889

Παρρέν Καλλιρρόη, Μητέρες και Παιδιά, Εφημερίς των Κυριών, 18 Σεπτεμβρίου

1894.

Παρρέν Καλλιρρόη, Το Εκπαιδευτικόν Συνέδριον, Εφημερίς των Κυριών, 4

Απριλίου 1904

Παρρέν Καλλιρρόη, Η Ελληνίς Χειραφετούμενη δια της Εργασίας. Καλλιτεχνική και

Πρακτική Σχολή, Εφημερίς των Κυριών, 18 Οκτωβρίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Η Οικοκυρική Μόρφωσις των Ελληνίδων, Εφημερίς των

Κυριών, 14 Σεπτεμβρίου 1897

Παρρέν Καλλιρρόη, Ιδρύσατε Σχολή Πρακτική δια τας Νέας, Εφημερίς των Κυριών,
6 Ιουνίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Σχολή Κοπτικής και Ραπτικής, Εφημερίς των Κυριών, 4

Φεβρουαρίου 1890

Παρρέν Καλλιρρόη, Το Αμάλιειον Ορφανοτροφείον, Εφημερίς των Κυριών, 14

Ιανουαρίου 1890

Παρρέν Καλλιρρόη, Γυναικεία δράσις εν Σύρω, Εφημερίς των Κυριών, 14 Νοεμβρίου

1893

93
Παρρέν Καλλιρρόη, Ιδρύσατε Σχολήν πρακτικήν δια τας νέας, Εφημερίς των Κυριών
, 6 Ιουνίου 1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Καλλιτεχνική Σχολή, Εφημερίς των Κυριών, 11 Οκτώβριου

1887

Παρρέν Καλλιρρόη, Το έργον των τμημάτων της Ενώσεως μετά τον πόλεμον,
Εφημερίς των Κυριών, 8 Ιουνίου 1897

Παρρέν Καλλιρρόη, Η Α΄ οικοκυρική και Επαγγελματική σχολή της Ενώσεως,

Εφημερίς των Κυριών, 13 Ιουλίου 1897

Παρρέν Καλλιρρόη, Καθημεριναί εντυπώσεις, Εφημερίς των Κυριών, 12 Οκτωβρίου

1897

Προσβάσιμο στο http://invenio.lib.auth.gr/collection/Ladies

Χρονάκη Ζιώγα, Εργαζόμενες Γυναίκες, Καθημερινή Επτά Ημέρες, 2 Μάιου 1999

Παπαστεφανάκη Λήδα, Στα Καπνομάγαζα, στα Υφαντουργεία, Εργάτριες στην

Ελληνική Βιομηχανία. Από το σπίτι στην μισθωτή εργασία

Σαλίμπα Ζιζή, Η Υπηρέτρια στην Πόλη, Η πρόσληψη υπηρέτριας αποτελεί σημείο

διάκρισης της αστικής τάξης από την υπόλοιπη κοινωνία, Καθημερινή Επτά Ημέρες,
2 Μαϊου 1999

Φουρναράκη Ελένη, Η Εκπαίδευση στα Παρθεναγωγεία και η Θέση τους στην

Ελληνική κοινωνία, Καθημερινή Επτά Ημέρες, 2 Μάιου 1999

Ζιώγου-Καραστεργίου Σ. Υπερβαίνοντας τα Εσκαμμένα, 1890 η Πρώτη Ελληνίδα

Φοιτήτρια-Τα δύσκολα Βήματα προς την Αναγνώριση, Καθημερινή Επτά Ημέρες, 2
Μάιου 1999

Αβδελά Έφη, Οι Γυναίκες κατακτούν τα Υπουργεία και τις Δημόσιες Υπηρεσίες,

Καθημερινή Επτά Ημέρες, 2 Μάιου 1999

Κόντα Μαρία, Από την Ιχνογραφία στη Ζωγραφική, Γυναίκες Ζωγράφοι: Ελάχιστες
Παρουσίες με Αξιόλογο Έργο, Καθημερινή Επτά Ημέρες, 2 Μάιου 1999

Σταματοπούλου-Βασιλάκου Χρυσοθέμιδα, Κοράσια Κόσμια και Ευειδή, Οι Πρώτες

Ελληνίδες Ηθοποιοί :Κοινωνική Αντιμετώπιση και Συνθήκες Εργασίας, Καθημερινή
Επτά Ημέρες, 2 Μάιου 1999

Προσβάσιμα στο www.kathimerini.gr/kath/7days/

Σαμίου Δήμητρα, Πολιτικά δικαιώματα των ελλήνων 1864-1952, Περιοδικό

Μνήμων, τεύχος 12,

Προσβάσιμο στο http://epublishing.ekt.gr/el,

94
Ψαρρά Αγγέλικα Γυναικεία Περιοδικά του 19ου αιώνα, Σκούπα 3, 1979

Ψαρρά Αγγέλικα Άμα η Όρνιθα αρχίση να λαλή ως πετεινός σφάξε την αμέσως,
Σκούπα 3, 1979

Προσβάσιμα στο http://www.genderpanteion.gr/gr/other/other2/skoupa

Εφημερίς των Φιλομαθών, 10 Ιουνίου 1867

Η Πελοποννησιακή Γερουσία, Εφημερίς των Φιλομαθών, 18 Μαΐου 1865

Προσβάσιμο στο http://srv-web1.parliament.gr/

Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, Φρονίμους Δεσποινίδας και Αρίστας Μητέρας ,

Στόχοι Παρθεναγωγείων και Εκπαιδευτική Πολιτική στον 19ο Αιώνα Αθήνα, 1989.

Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, Το Περί Ιδρύσεως Ανώτερων Παρθεναγωγείων

Νομοσχέδιον Αθήνα 1989.

Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, Το Περί Ιδρύσεως Διδασκαλείου Θηλέων Eν

Μεσολόγγιω Νομοσχέδιον, Αθήνα 1989.

Προσβάσιμο στο http://www.iaen.gr

Margaret Poulos, Arms and the Women, Just Warriors and Greek Feminist Identity,
Columbia University Press, 2008, http://www.gutenberg-e.org/poulos/index.html

ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ

Αβδελά Ε., Ψαρρά Α., Ο Φεμινισμός στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα 1985

Αβδελά Ε., Δημόσιοι Υπάλληλοι Γένους Θηλυκού Καταμερισμός της Εργασίας Κατά
Φύλα στον Δημόσιο Τομέα 1908-1955, Αθήνα 1990

Αλιμπέρτη Σωτηρία (1933) , Οι ηρωίδες της Ελληνικής Επανάστασης, Αθήνα,

Ταρασόπουλος

Βαρίκα Ελένη , Η Εξέγερση των Κυριών, Η γένεση μιας Φεμινιστικής Ιδέας στην
Ελλάδα 1833-1907, Αθήνα 1996

Δρούλια-Λουκία, Γιούλα Κουτσοπανάγου, Εφημερίς των Κυριών,

Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου, 1784-1974, Αθήνα 2008

Ζιώγου- Καραστεργίου Σ., Η Μέση Εκπαίδευση των Κοριτσιών στην Ελλάδα 1830-
1893, Αθήνα 1986

95
Κακλαμανάκη Ρούλα, Η Θέση της Ελληνίδας στην οικογένεια, στην Κοινωνία και
στην Πολιτεία, Αθήνα 1984

Κακλαμανάκη Ρούλα, Η Γυναίκα Χτες και Σήμερα, Ισονομία, Ισότητα και

Διαφορετικότητα, Αθήνα 2007

Μπακαλάκη Α., Ελεγμίτου Ε., Η Εκπαίδευση Εις τα του Οίκου και τα Γυναικεία
Καθήκοντα 1830-1929

Μπακαλάκη Α., Ανθρωπολογία, Γυναίκες και Φύλο, Αθήνα 1994

Μόσχου- Σακοράφου, Η Ιστορία του Ελληνικού Φεμινιστικού Κινήματος , Αθήνα

1990

Ξηραδάκη Κούλα, Το Φεμινιστικό Κίνημα στην Ελλάδα, Πρωτοπόρες Ελληνίδες

1830-1936 Αθήνα 1988

Ριζάκη Ειρήνη Οι Γράφουσες Ελληνίδες, Σημειώσεις για την Γυναικεία λογιοσύνη,

Αθήνα 2007

Ρηγίνος Μ., Παραγωγικές Δομές και Εργατικά Ημερομίσθια στην Ελλάδα 1909-
1936, Αθήνα 1987

Σκαλτσά Ματούλα, Κοινωνική Ζωή και Δημόσιοι Χώροι Κοινωνικών Συναθροίσεων

στην Αθήνα του 19ου Αιώνα, Θεσσαλονίκη 1983

Σκουτέρη- Διδασκάλου Νόρα , Ανθρωπολογικά για το Γυναικείο Ζήτημα, Αθήνα

1991

Τζανάκη Δήμητρα , Δούλα και Κυρά, Όψεις Εθνικισμού Ρόλοι και συμπεριφορές
στην Ελλάδα των Ρομαντικών Χρόνων 1836-1897, Σαββάλας, Αθήνα 2007

Φουρναράκη Ε., Εκπαίδευση και Αγωγή των Κοριτσιών, Ελληνικοί Προβληματισμοί

1830-1910 Αθήνα 1987

Ψύλλα Μαριάννα , Δημόσιος Χώρος και Φύλο, Τυπωθήτω, Αθήνα 2009

Ψαρρά Αγγέλικα, Η χειραφετημένη: Το μυθιστόρημα της Χειραφετημένης η συνετή

ουτοπία της Καλλιρόης Παρρέν, Ενάτη 1999

96