Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α' Κατερίνα Γαρδίκα ΕΚΠΑ

http://opencourses.uoa.
gr/courses/ARCH1/
Η συγκρότηση του Ελληνικού κράτους από την Επανάσταση του '21 ως τον Δεύτερο Παγκόσμιο
Πόλεμο. Οι εξελίξεις της περιόδου τοποθετούνται σε διεθνές και περιφερειακό πλαίσιο.
Ενότητα 1: Το κράτος
Τί είναι κράτος
Ορισμοί και γενικά χαρακτηριστικά
Διεθνή συστήματα κρατών
Εξέλιξη των κρατών της Ευρώπης
Εσωτερικές διαφοροποιήσεις
Κλασικοί διανοητές
Ενότητα 2: Το εθνικό κράτος

Κράτος με τα χαρακτηριστικά της νεοτερικότητας
Η ορολογία
Θεωρίες περί έθνους και εθνικισμού
Ενότητα 3: Δημογραφικές εξελίξεις στη νεότερη Ελλάδα

Απογραφές
Οι πρώτες δεκαετίες
Πόλεις – ύπαιθρος
Προσφυγικές μετακινήσεις πληθυσμών
Ενότητα 4: Τα συντάγματα της Επανάστασης

Συνταγματισμός
Συνταγματικές ιδέες στον ελληνικό χώρο
Τα τοπικά συντάγματα της Επανάστασης
Τα εθνικά συντάγματα της Επανάστασης
Ενότητα 5: Η Ελλάδα και το Ανατολικό Ζήτημα έως το 1856
Εισαγωγή
Η δημιουργία του Ελληνικού κράτους
Ο Ελληνικός αλυτρωτισμός και η Ανατολική Μεσόγειος (1832-1856)
Ενότητα 6: Απολυταρχία και κρατική συγκρότηση

Η Αντιβασιλεία
Διοικητική οργάνωση
Αυτοκέφαλο εκκλησίας
Αθήνα
Νομικοί κώδικες
Το Πανεπιστήμιο
Ενότητα 7: Από τη συνταγματική μοναρχία στη βασιλευομένη δημοκρατία

Τα κόμματα και η απολυταρχία
Η συνταγματική μοναρχία
Η βασιλευομένη δημοκρατία
Η λειτουργία του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος
Ο δικομματισμός
Η κάμψη του δικομματισμού
Ενότητα 8: Οι εθνικοί ανταγωνισμοί και το Ανατολικό ζήτημα

Η Ελλάδα και οι εθνότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1856-1878)
Τα νέα κράτη στα Βαλκάνια (1878-1908)
Ενότητα 9: Η ελληνική οικονομία κατά τον 19ο αιώνα

Το διεθνές πλαίσιο
Οι ελληνικές τράπεζες
Δημόσιος δανεισμός
Αγροτική οικονομία
Ενότητα 10: Ο νέος αστικός ιστός

Ο νέος αστικός ιστός
Ενότητα 11: Το τέλος του Ανατολικού Ζητήματος 1908-1923

Οι Βαλκανικοί πόλεμοι
Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος
Η ειρήνη
Το τέλος των εγγυήσεων
Οι συνέπειες της Συνθήκης της Λωζάννης για την Ελλάδα
Ενότητα 12: 1911: Συνταγματική αναθεώρηση και αστικός εκσυγχρονισμός

1911: Συνταγματική αναθεώρηση και αστικός εκσυγχρονισμός
Ενότητα 13: Η εθνική συγκρότηση και τα αγροτικά ζητήματα

Οι εθνικές γαίες
Το αγροτικό ζήτημα της Κέρκυρας
Τα Θεσσαλικά κτήματα
Η διανομή των μεγάλων κτημάτων
ΕΝΟΤΗΤΑ 1: Το κράτος
Κατερίνα Γαρδίκα
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Το κρα' τος
Το κρα' τος ει' ναι τρο' πος οργα' νωσης της κοινωνι' ας, εντο' ς του οποι' ου
λειτουργου' ν απλε' ς η' συ' νθετες ιεραρχι'ες. Ως τρο' πος κοινωνικη' ς οργα' νωσης ε' χει
αποδειχθει' εξαιρετικα' ανθεκτικο' ς στην πα' ροδο των αιω

' νων αλλα' και ιδιαι' τερα
προσαρμοστικο' ς.1 Ωστο' σο, αν κανει'ς αναλογιστει' τη δια' ρκεια των εκατομμυρι'ων
ετω
' ν της ανθρω
' πινης παρουσι' ας, κρα' τη προε' κυψαν σχετικα' ο' ψιμα, μο' λις την
τε' ταρτη χιλιετι'α π.Χ., ε' χουν επομε' νως ιστορι'α μο' λις ε'ξι χιλιετιω
' ν περι'που. Ση' μερα
εξα' λλου το συ' νολο των ανθρω

' πινων κοινωνιω
' ν υπα' γονται σε κρα' τη, πρα' γμα το
οποι'ο δεν 'ισχυε ε'ως πολυ' προ' σφατα. Επι'σης η σφαι'ρα της ανθρω
' πινης ζωη' ς, στην
οποι'α αναφε'ρονται τα κρα' τη, δηλαδη' υπα' γεται στην κρατικη' δικαιοδοσι'α, αλλα' ζει και
αυτη' απο' εποχη' σε εποχη' και απο' κοινωνι' α σε κοινωνι' α. Τα κρα' τη επιπλε' ον
υπ α' ρ χο υν σε αλληλεπ 'ι δραση, συνυ' π αρ ξης η' αντ αγω νισμο υ' , μεταξυ' τ ο υς
διαμορφω
' νοντας κρατικα' συστη' ματα με διαφορετικα' χαρακτηριστικα' σε κα' θε
χρονικη' περι' οδο. Τε' λος, τα κρα' τη δομου' νται εσωτερικα' με πολλου' ς τρο' πους
———————————
1. Μπορει' να σκεφτει' κανει'ς και α' λλους τρο' πους κοινωνικη' ς οργα' νωσης, ο' πως, για
παρα' δειγμα, τον πιο στοιχειω

' δη, δηλαδη' την οικογε' νεια, α' λλες συνεργατικε' ς μορφε' ς, την
εκκλησι'α, ομα' δες, χωρια' , συντεχνι'ες, παρε' ες, πελατειακα' δι'κτυα κλπ. η' ακο' μη και μη νο' μιμες
μορφε' ς κοινωνικη' ς οργα' νωσης.
24/02/13
2
ανα' λογα με την κοινωνικη' τους συ' νθεση και τα χαρακτηριστικα' των ηγετικω
' ν τους
στρωμα' των.
Ορισμοι' και γενικα' χαρακτηριστικα'
Ως τρο' πος οργα' νωσης της κοινωνι'ας το κρα' τος δημιουργη' θηκε απο' τη στιγμη'
που οι κοινωνι'ες ε'γιναν συ' νθετες με εξειδικευμε'νες ομα' δες, που διαφοροποιου' νταν
απο' τους χωρικου' ς-παραγωγου' ς τροφη' ς και συγκεντρω

' νονταν σε οικιστικα' συ' νολα
γυ' ρω απο' ιερα' η' και οχυρα' . Στις κοινωνι'ες αυτε'ς αναδει'χθηκαν ηγετικα' στρω
' ματα,
τα οποι'α επε' βαλλαν τη βου' ληση' τους στους χωρικου' ς για α' ντληση οικονομικω
'ν
πο' ρων με συλλογη' φο' ρων και με α' σκηση βι'ας το' σο για τη δικη' τους συντη' ρηση ,
ο' σο και για την επικρα' τηση' τους στους ανταγωνισμου' ς με ο' μοιε' ς τους γειτονικε' ς
πο' λεις - κρ α' τ η. Οι π ρ ω

' τες ο ργανω με' νες π ο' λεις - κρα' τ η με τ α π αρ απ α' νω
χαρακτηριστικα' η' σαν οι πο' λεις των Σουμερι'ων, που εμφανι'στηκαν περι' το 3500 π.Χ.
στη Μεσοποταμι' α. Αυτε' ς οι κρατικε' ς μορφε' ς απαρτι' ζονταν απο' την πο' λη, την
παραγωγικη' της περιφε' ρεια και τα χωρια' της με τις σχετικα' αδιαφοροποι' ητες
κοινο' τητες των χωρικω

' ν.
Απο' τα παραπα' νω προκυ' πτουν οι δυ' ο στοιχειω

' δεις λειτουργι'ες, που διαθε'τουν
ο' λα τα κρα' τη, απο' τα πιο πρω

' ιμα ε'ως τα πιο ανεπτυγμε'να:
l την α' σκηση βι'ας (με ε'νοπλα σω

' ματα, στρατο' κλπ.)
l την απο' σπαση οικονομικω

' ν πο' ρων (με φορολογι'α κλπ.)
Στην ιστορικη' τους εξε'λιξη τα κρα' τη απε'κτησαν πολλε'ς προ' σθετες λειτουργι'ες
και αρμοδιο' τητες, που αφορου' σαν, για παρα' δειγμα, την κατανομη' των φυσικω
'ν
πο' ρων, την παροχη' εκπαι'δευσης και κοινωνικη' ς με' ριμνας στους πολι'τες τους, της
αναδιανομη' ς του οικονομικου' πλου' του --και ξανα' εχασαν ορισμε'νες απο' αυτε'ς στην
προ' σφατη διαδρομη' τους. Τα κρα' τη εξελι'χθηκαν αφ’ενο' ς ως προς τις μεταξυ' τους
σχε' σεις με πολε' μους, κατακτη' σεις, επεκτ' ασεις, συγχωνευ' σεις και διαφο' ρων ειδω
'ν
συμβιβασμου' ς, για παρα' δειγμα συνθη' κες, συμφωνι'ες ανταλλαγω

' ν κλπ. Αφ’ετε' ρου
3
εξελι' χθηκαν ως προς τις σχε' σεις των ηγετικω

' ν τους στρωμα' των, δηλαδη' των
ηγεμο' νων, βασιλε' ων, της πολιτικη' ς τους τα' ξης κλπ. με τους υπηκο' ους τους. Απο'
την πορει'α αυτη' ς της σχε' σης με' σα απο' συγκρου' σεις συμφερο' ντων, προε' κυψαν
αντιπαραθε'σεις, επαναστατικε'ς ανατροπε'ς και συμβιβασμοι', που διαμο' ρφωσαν νε'ες
σχε'σεις ανα' μεσα σε παλαια' η' νε'α ηγετικα' στρω

' ματα και υπηκο' ους.
Σ υ χ ν α' η α π ο' σ π α σ η ο ικ ο ν ο μ ικ ω
' ν π ο' ρ ω ν μ ε' σ ω τ η ς φ ο ρ ο λ ο γ 'ι α ς α π ο'
κλεπτοκρατικε' ς ηγεσι' ες κατε' στρεφε τη συναι' νεση των φορολογου' μενων, που
οδηγου' νταν σε συ' γκρουση, εξε'γερση η' απειλη' εξε'γερσης, ενω

' η ανατροπη' κατε'ληγε
σε συμβιβασμο' με νε' ες προϋποθε' σεις την αναδιανομη' των οικονομικω

' ν πο' ρων.
Χαρακτηριστικο' παρα' δειγμα ταξικη' ς συ' γκρουσης και κοινωνικου' συμβιβασμου' απο'
τη νεο' τερη ιστορι'α υπη' ρξε η διαμο' ρφωση του κρα' τους προ' νοιας στην Ευρω
' πη απο'
το τε' λος του δε' κατου ε' νατου αιω

' να. Αυτη' ξεκι'νησε με τη δημιουργι'α συστη' ματος
κοινωνικη' ς ασφα' λισης και συντα' ξεων κατα' τη δεκαετι'α του 1880 απο' τον γερμανο'
καγκελα' ριο Bismark, για να απαντη' σει στην α' νοδο του γερμανικου' εργατικου'
κινη' ματος. Συνεχι'στηκε δε με την επιτυχι'α του Lloyd George, υπουργου' οικονομικω
'ν
των φιλελευθε' ρων της Βρετανι'ας, να περα' σει με' τρα κοινωνικη' ς προ' νοιας (1909-
1911) με'σα απο' μια συνταγματικη' κρι'ση (1910). Το ευ' ρος του κοινωνικου' σω
' ματος,
που αποφασι'ζει για την τυ' χη των υλικω

' ν με'σων που το κρα' τος αποσπα' , βρι'σκεται
στο επι'κεντρο της σχε' σης των πολιτω

' ν με το κρα' τος, προσδιορι'ζει τα ποιοτικα'
χαρακτηριστικα' του κρα' τους και αποτελει' αντικει'μενο συνεχου' ς διαπραγμα' τευσης,
ειρηνικη' ς η' μη. ' Ο λ α τα κρα' τη ο' μως, πρω

' ιμα και συ' γχρονα, ολιγαρχικα' η'
δημοκρατικα' , ασκου' ν βι' α και αποσπου' ν οικονομικου' ς πο' ρους με δια' φορους
τρο' πους.
' Ο λ α τα κρα' τη επι' σης διαθε' τουν τα εξη' ς τρι' α κοινα' χαρακτηριστικα' :
αναφε' ρονται σε συμπαγη' εδαφικη' ε' κταση, σε συγκεκριμε' νο πληθυσμο' και σε
εξουσιαστικη' επιβολη' πα' νω σε αυτο' ν. Στην ουσι'α τους ει'ναι οργανισμοι΄ διαχει΄ρισης
4
των με
΄σων καταναγκασμου
΄ , οι οποι' οι διακρι΄νονται απο
΄ νοικοκυρια
΄ , ομα
΄ δες
συγγε
΄νειας και α' λλες οργανωτικε'ς μορφε'ς καθω
' ς κατε
΄χουν προνομιακη
΄ θε
΄ση ΄
εναντι
ο' λων των ΄

αλλων οργανισμω
΄ ν. Συ' μφωνα λοιπο' ν με τον ορισμο' του κρα' τους κατα' τον
συνταγματολο' γο Αριστο' βουλο Μα' νεση,
“Κρα' τος ει'ναι οργα' νωσις εξουσι'ας αυτοδυνα' μου, διε'πουσα την διαβι'ωσιν του
συνο' λου των ανθρω

' πων των διαβιου' ντων εντο' ς ορισμε'νης χω
' ρας.”
Η αναφορα' του Μα' νεση σε οργα' νωση αυτοδυ' ναμης εξουσι'ας υποδηλω
' νει την ε'ννοια
της κυριαρχι'ας, δηλαδη' μιας εξουσι'ας πα' νω απο' ο' λες τις α' λλες, η οποι'α να μην
υπα' γεται σε-- ου' τε να προκυ' πτει απο' αυτε' ς, να ει' ναι η κυρι' αρχη, δηλαδη' το
απο' λυτο με'τρο της νομιμο' τητας -- αυθαι'ρετης η' μη' . Χωρι'ς κυριαρχι'α, δηλαδη' χωρι'ς
αυτη' την αυτοδυ' ναμη εξουσι'α, δεν υπα' ρχει κρα' τος.
Στον ορισμο' της κυριαρχι'ας ε'χει δοθει' ποικι'λο περιεχο' μενο, ο' πως:
l Η ανω
΄ τατη απο
΄λυτη και μη υποκει΄μενη σε ΄
ε λεγχο εξουσι΄α, δια της
οποι΄ας κυβερνα
΄ται ΄
ενα ανεξα
΄ρτητο κρα
΄τος.
l Η ανω
΄ τατη πολιτικη
΄ αρχη
΄.
l Η αυτοδυ
΄ναμη πηγη
΄ πολιτικη
΄ς εξουσι΄ας απο
΄ την οποι΄α απορρε
΄ουν ΄
ολες
οι επι΄ με
΄ρους πολιτικε
΄ς εξουσι΄ες.
l Η διεθνη
΄ς ανεξαρτησι΄α ενο
΄ς κρα
΄τους σε συνδυασμο
΄ με το δικαι΄ωμα και
την εξουσι΄α να ρυθμι΄ζει τα εσωτερικα

΄ του ζητη
΄ματα χωρι΄ς ξε
΄νη υπαγο
΄ρευση.
l Η εξουσι΄α να πρα
΄ττει κανει΄ς τα πα
΄ντα με
΄σα σε ΄
ενα κρα
΄τος χωρι΄ς να
λογοδοτει΄: να νομοθετει΄, να εκτελει΄ και να εφαρμο

΄ ζει τους νο
΄ μους, να
επιβα
΄λλει και να συλλε
΄γει φο
΄ρους και εισφορε
΄ς, να κα
΄νει πο
΄λεμο και ειρη
΄νη,
να συνα
΄πτει συνθη
΄κες συμμαχι΄ας η
΄ εμπορι΄ου με ξε
΄νες χω
΄ ρες και τα τοιαυ
΄τα.
' Οπ ως θα δου' με, στην πραγματικο' τητα η κυριαρχι'α σπα' νια βρι'σκεται σε απο' λυτη
5
μορφη' . Συνη' θως η κυριαρχι'α των κρατω

' ν περιορι'ζεται απο' την ανα' γκη συνυ' παρξη' ς
τους με α' λλα κρα' τη στο πλαι'σιο αμοιβαι'ων συμφωνιω

' ν η' κω
' δικα συμπεριφορα' ς,
ισορροπι'ας δυνα' μεως η' και απειλω

' ν, δηλαδη' απο' το διεθνε'ς συ' στημα των κρατω
' ν.
Το διεθνε'ς συ' στημα κρατω

' ν, ε'τσι ο' πως διαμορφω
' θηκε στην Ευρω
' πη μετα' την
Ειρη' νη της Βεστφαλι'ας το 1648 (βλ. παρακα' τω), υπαγο' ρευε στα κρα' τη να διαθε'τουν
δυ' ο ακο' μη χαρακτηριστικα' , που προσδιο' ριζαν τις σχε' σεις τους με α' λλα κρα' τη του
διεθνου' ς συστη' ματος, χαρακτηριστικα' που ε' χουν κανονιστικη' ιδιο' τητα, δηλαδη'
οφει'λουν να υπα' ρχουν, και θα τα συναντη' σουμε και στην περι'πτωση της 'ιδρυσης
του ελληνικου' κρα' τους: να ει'ναι βιω

' σιμα, ω
' στε να μη συνιστου' ν εστι'ες διεθνου' ς
αποσταθεροποι'ησης2, και να αναγνωρι'ζονται απο' τα α' λλα κρα' τη, με'λη του διεθνου' ς
συστη' ματος.3 Επομε'νως απο' τον δε'κατο ε'βδομο αιω

' να και εξη' ς τα χαρακτηριστικα'
των κρατω
' ν ει'ναι:
1 Σταθερο' ς πληθυσμο' ς
2 Συμπαγη' ς εδαφικη' ε'κταση
3 Κυριαρχι'α
4 Βιωσιμο' τητα
5 Αναγνω
' ριση
———————————
2. Στη συ' γχρονη εποχη' , μετα' το 1990, ορισμε' να κρα' τη ε' χασαν το τεκμη' ριο της
βιωσιμο' τητας, καθω

' ς οι ηγεσι'ες τους ε' χασαν την ικανο' τητα να τα κυβερνου' ν. Ωστο' σο δεν
ε' χουν στερηθει' τη διεθνη' αναγνω

' ριση. Αυτα' ει'ναι τα κρα' τη, που ε' χουν χαρακτηριστει' ως
αποτυχημε' να κρα' τη (failed states) και αποτελου' ν εστι'ες αποσταθεροποι'ησης.
3. Ση' μερα μπορει' να σκεφτει' κανει'ς περιπτω

' σεις οντοτη' των που διεκδικου' ν την κρατικη'
τους υ' παρξη, ωστο' σο δεν αναγνωρι'ζονται ως κρα' τη απο' το διεθνε' ς συ' στημα κρατω
' ν,
δηλαδη' απο' τη διεθνη' νομιμο' τητα, παρα' μο' νο απο' μικρο' αριθμο' α' λλων κρατω
' ν. Τε' τοιο
παρα' δειγμα ει'ναι το Κο' σοβο.

6
Διεθνη' συστη' ματα κρατω

'ν
Τα κρα' τη υπα' ρχουν σε ανταγωνισμο' μεταξυ' τους. Στο τε'λος δε των μεγα' λων
ευρωπαϊκω
' ν πολεμικω
' ν συγκρου' σεων της νεο' τερης εποχη' ς ξαναχαρα' σσονταν τα
διακρατικα' συ' νορα απο' τους νικητε' ς σε διεθνει'ς διασκε' ψεις, που αναδιαμο' ρφωναν
ταυτο' χρονα το διεθνε'ς δι'καιο για την αυτοπροστασι'α του νε'ου συστη' ματος. Η πρω
' τη
σημαντικη' τομη' , που δημιου' ργησε το συ' στημα των νεο' τερων κρατω
' ν η' ταν η Ειρη' νη
της Βεστφαλι'ας του 1648,4 με την οποι'α τερματι'στηκε ο Τριακονταετη' ς Πο' λεμος
(1618-1648). Το Βεστφαλιανο' συ' στημα εγκαινι'ασε νε' α πολιτικη' θεωρι'α και νε' α
θεωρι'α διεθνω
' ν σχε'σεων με θεμελιω
' δεις αρχε'ς την ιδε'α των κυρι'αρχων κρατω
' ν και
την αρχη' του δι'καιου πολε'μου, αρχε'ς που 'ισχυαν για ο' λα τα κρα' τη, ανεξα' ρτητα απο'
το με'γεθο' ς τους.
Το τε' λος των Ναπολεο' ντειων Πολε' μων και η ειρη' νη που υπογρα' φηκε στο
Συνε'δριο της Βιε'ννης το 1815 εγκαινι'ασαν ε' να νε' ο συ' στημα κρατω
' ν, το οποι'ο,
χωρι'ς να αναιρει' τις αρχε' ς του Βεστφαλιανου' συστη' ματος, θα διει'πετο ακο' μη απο'
την αρχη' της νομιμο' τητας. Το συ' στημα του Συνεδρι'ου της Βιε' ννης ε' δωσε ω
' θηση
στη δημιουργι'α της Ευρωπαϊκη' ς Συμφωνι'ας μεταξυ' των de facto ισχυρω

' ν κρατω
'ν
της Ευρω
' πης (βλ. παρακα' τω) και διατηρη' θηκε ως συ' στημα αρχω
' ν για τη ρυ' θμιση
των διεθνω
' ν διαφορω
' ν ε'ως την ε'κρηξη του Πρω
' του Παγκοσμι'ου Πολε'μου το 1914.
Η Δια' σκεψη της Ειρη' νης των Παρισι'ων το 1919 για τον τερματισμο' του πολε' μου
αυτου' δημιου' ργησε με τη σειρα' της νε'α νομιμο' τητα στις διεθνει'ς σχε'σεις με θεμε'λιο
' ν.5
την αρχη' της αυτοδια' θεσης των λαω
———————————
4. Αποτελει'ται απο' ε' να συ' νολο συνθηκω

' ν, που υπογρα' φηκαν κατα' τη δια' ρκεια του 1648
στο Αμβου' ργο, το Münster και το Osnabrück.
5. Η Δια' σκεψη των Παρισι'ων κατε' ληξε σε σειρα' επιμε' ρους συνθηκω
' ν μεταξυ' του συνο' λου
των νικητω
' ν του πολε' μου και κα' θε μιας απο' της ηττημε' νες χω
' ρες, για παρα' δειγμα τη
Συνθη' κη των Σεβρω

' ν με την Οθωμανικη' Αυτοκρατορι'α το 1920. Βλ. παρακα' τω.
7
Απο' την εποχη' της ειρη' νης της Βεστφαλι'ας, η οποι'α' ε' θεσε την ε' ννοια της
κυριαρχι'ας στο κε' ντρο του διεθνου' ς συστη' ματος κρατω

' ν, ε'ως ση' μερα η ιδε' α αυτη'
ε' χει υποστει' πολλε' ς μεταβολε' ς το' σο ως προς το περιεχο' μενο και τα ο' ρια της
κυριαρχι'ας ο' σο και ως προς τους φορει'ς της. Στα μοναρχικα' κρα' τη φορε' ας της
κυριαρχι'ας η' ταν ο μονα' ρχης, σε ορισμε'νες περιπτω

' σεις ελε'ω, θεου' , στα εθνικα' κρα' τη
η κοινο' τητα του ε'θνους των πολιτω

' ν.
Μετα' το τε'λος του Δευ' τερου Παγκοσμι'ου Πολε'μου, εξ αιτι'ας της ευρωπαϊκη' ς
εμπειρι'ας με τον ναζιστικο' ολοκληρωτισμο' , τα ο' ρια της κυριαρχι'ας των κρατω
'ν
ε' χουν πα' ψει να θεωρου' νται απαραβι'αστα απο' τη διεθνη' νομιμο' τητα, ο' πως αυτη'
εκπροσωπει'ται απο' τον Οργανισμο' Ηνωμε'νων Εθνω

' ν, που δημιουργη' θηκε το 1945.
Πε'ρα επι'σης απο' την εκου' σια εκχω

' ρηση κυριαρχι'ας σε υπερκρατικε'ς ενω
' σεις, ο' πως
για παρα' δειγμα η Ευρωπαϊκη' ' Ε ν ωση, απο' τα με' λη τους, οι διεθνει'ς οργανισμοι'
διατηρου' ν ρυθμιστικε' ς αρμοδιο' τητες και δικαιω

' ματα επι' βλεψης και κυρω
' σεων,
ανα' λογα με το με'γεθος των κινδυ' νων της πυρηνικη' ς εποχη' ς. Η διαπερατο' τητα των
κρατικω
' ν συνο' ρων ε'χει περαιτε'ρω διαβρωθει' απο' τις πραγματικο' τητες της ψηφιακη' ς
τεχνολογι'ας. Τε'λος, παρο' λο που το διεθνε'ς συ' στημα εξακολουθει' να εκπροσωπει'ται
απο' τις ηγεσι'ες κυρι'αρχων κρατω

' ν, ο' πως και στο παρελθο' ν, καλει'ται ωστο' σο να
διαχειριστει' προκλη' σεις οριακε' ς για την επιβι' ωση του ανθρω
' πινου ει' δους, που
προκυ' πτουν απο' τις συνε' πειες της παγκο' σμιας ανισο' τητας σε συνδυασμο' με την
απειλη' οικολογικη' ς κατα' ρρευσης.
Εξε'λιξη των κρατω

' ν της Ευρω
' πης
Ο πολυκερματισμο' ς της πολιτικη' ς εξουσι'ας στην ευρωπαϊκη' η' πειρο αποτελει'
ε' να απο' τα ιστορικα' χαρακτηριστικα' της περιοχη' ς μας, που ε' χει απασχολη' σει την
ιστοριογραφι'α στο πλαι'σιο της συ' γχρονης ιστοριογραφικη' ς τα' σης της Παγκο' σμιας
Ιστορι' ας (World History), ιδιαι' τερα ο' ταν συγκρι' νονται οι πολιτικε' ς δομε' ς της
Ευρω
' πης με εκει'νες της Κι'νας.
8
Μ ε κ ρ ι τ η' ρ ι ο τ ο υ ς τ ρ ο' π ο υ ς , μ ε τ ο υ ς ο π ο 'ι ο υ ς τ α ε υ ρ ω π α ϊ κ α' κ ρ α' τ η
διεκπεραι'ωναν τις δυ' ο στοιχειω

' δεις λειτουργι'ες τους, την απο' σπαση οικονομικω
'ν
πο' ρων και την α' σκηση βι'ας, ο αμερικανο' ς ιστορικο' ς Charles Tilly (1929 – 2008)
προχω
' ρησε σε τυποποι' ηση των φα' σεων της εξε' λιξη' ς τους σε τρεις περιο' δους.
Συ' μφωνα με τον Tilly κατα' την πρω

' τη, ‘συμβατικη' ’, φεουδαλικη' , φα' ση η επιβολη'
της βι'ας και η απο' σπαση πο' ρων ασκου' ντο με συμβο' λαια το' σο γι την συγκρο' τηση
των ε' νοπλων ομα' δων ο' σο και για την απο' σπαση φο' ρων και προσο' δων με' σα στην
ιεραρχικη' δομη' του ‘φεουδαρχικου' ’ συστη' ματος εξουσι' ας απο' τον ταπεινο' τερο
βασσα' λο ως των ανω

' τερο κυρια' ρχη. Η ‘συμβατικη' ’ φα' ση διατηρη' θηκε ε' ως τον
δε'κατο τε'ταρτο αιω

' να. Ακολου' θησε, ε'ως τον δε'κατο ο' γδοο αιω
' να, η περι'οδος, κατα'
την οποι' α ενισχυ' θηκαν τα δυναστικα' κρα' τη (Αγγλι'α, Ισπανι' α και Γαλλι'α) και η
συγκρο' τηση στρατω

' ν, ναυτικου' αλλα' και η συλλογη' φο' ρων ασκει'το με τη βοη' θεια
μεσασο'ντων, δηλαδη' με στρατολο' γηση η' ναυτολο' γηση μισθοφο' ρων και με ενοικι'αση
φο' ρων και προσο' δων. Το συ' στημα αυτο' α' λλωστε μας ει'ναι οικει'ο απο' την ιστορι'α
της οθωμανικη' ς περιο' δου, για παρα' δειγμα με τους θεσμου' ς των αρματολικιω
' ν και
του ιλτιζα' μ. Τη φα' ση των μεσαζο' ντων διαδε' χθηκε η φα' ση των συγκροτημε' νων
(consolidated) συγκεντρωτικω
' ν κρατω
' ν, τα οποι'α υιοθε' τησαν το δοκιμασμε' νο και
επιτυχημε'νο υπο' δειγμα δυναστικω

' ν κρατω
' πης, δηλαδη' της Ισπανι'ας, της
Βρετανι' ας και της Γαλλι' ας, που, κα' τω απο' την πι' εση μακροχρο' νιων πολε' μων,
ενσωμα' τωσαν τις δυ' ο δομικε' ς κρατικε' ς λειτουργι'ες, την α' σκηση της βι'ας και την
απο' σπαση οικονομικω

' ν πο' ρων, στους 'ιδιους τους κρατικου' ς μηχανισμου' ς. Με αυτο'
τον τρο' πο τα κρα' τη αυτα' προχω

' ρησαν στην μονοπωλιακη' α' σκηση της εξουσι'ας
τους, χωρι' ς δηλαδη' να μοιρα' ζονται την κυριαρχι' α τους με α' λλες αρχε' ς, για
παρα' δειγμα με εκκλησιαστικε' ς, προυχοντικε' ς η' φεουδαλικε' ς δικαιοδοσι' ες. Η
μονοπωλιακη' α' σκηση της εξουσι' ας, ο' πως περιγρα' φεται εδω
' , ει' ναι το κεντρικο'
χαρακτηριστικο' των κρατω

' ν της νεοτερικη' ς εποχη' ς, το οποι' ο κατηυ' θυνε τη
9
διαμο' ρφωση κρατω

' ν κατα' τους τελευται'ους δυ' ο αιω
' νες, ουσιαστικα' μετα' την εποχη'
της “διπλη' ς επανα' στασης”, της Γαλλικη' ς και της Βιομηχανικη' ς. Τα εθνικα' κρα' τη,
ειδικο' αντικει'μενο του επο' μενου μαθη' ματος, ο' πως για παρα' δειγμα το ελληνικο' , που
θα απασχολη' σει τη συνε'χεια των μαθημα' των, ει'ναι στην ουσι'α τους συγκροτημε'να
(consolidated), συγκεντρωτικα' κρα' τη, διο' τι ως προς τη δομη' α' σκησης της εξουσι'ας
τους ακολου' θησαν, η' προσπα' θησαν να ακολουθη' σουν, το επιτυχημε' νο αυτο'
υπο' δειγμα. Ο γνωστο' ς σε μας τυ' πος του εθνικου' κρα' τους ε'χει ιστορι'α δυ' ο περι'που
αιω
' νων και εξακολουθει' να υπο' κειται και αυτο' ς στις εξελικτικε' ς πιε' σεις των
ευρυ' τερων κοινωνικω

' ν και πολιτικω
' ν δυνα' μεων.
Κατα' τον Tilly, τα κρα' τη της νεο' τερης εποχη' ς στην πορει'α τους προς το
συγκεντρωτισμο' και την μονοπωλιακη' α' σκηση της κυριαρχι'ας τους, ταυτο' χρονα
προσπα' θησαν να ομογενοποιη' σουν και να τυποποιη' σουν το νομικο' και το
νομισματικο' τους συ' στημα, να ενοποιη' σουν την εσωτερικη' τους αγορα' και τις
επικοινωνι'ες, και να καταστει'λουν γλωσσικε' ς και θρησκευτικε' ς ιδιαιτερο' τητες και
τοπικε'ς ταυτο' τητες προκαλω

' ντας σοβαρε'ς κοινωνικε'ς αντιστα' σεις.
Εσωτερικε'ς διαφοροποιη' σεις
Ακο' μη και αν δεχθει' κανει'ς το παραπα' νω γενικο' εξελικτικο' σχη' μα των τριω
'ν
φα' σεων, αυτο' δεν εξηγει' τις επιμε' ρους διαφοροποιη' σεις μεταξυ' κρατω
' ν, που ει'ναι
ε'κδηλες στην περι'πτωση της Ευρω

' πης με την παροιμιω
' δη ποικιλομορφι'α της. Ο Tilly
επιχειρει' να ερμηνευ' σει την ανα' πτυξη δημοκρατικω

' ν θεσμω
' ν σε ορισμε'νες περιοχε'ς
και ο' χι σε α' λλες με βα' ση διαφορε' ς ως προς τη σχετικη' ηγεμονι' α αφ’ενο' ς της
πολιτικη' ς ισχυ' ος και της ικανο' τητας στην εφαρμογη' της α' σκησης βι'ας, αφ’ετε' ρου
της υπεροχη' ς των δυνα' μεων της οικονομι'ας. Στις κοινωνι'ες, τις οποι'ες ονομα' ζει
‘εντα' σεως βι' ας’, που η' σαν ελα' χιστα εκχρηματισμε' νες (π.χ. Ρωσι' α, κεντρικη'
Ευρω
' πη), οι ηγεμο' νες αντλου' σαν πο' ρους σε ει'δος, ενω
' η συλλογη' των φο' ρων
βρισκο' ταν κα' τω απο' τον ε' λεγχο μιας ισχυρη' ς τα' ξης γεωκτημο' νων, οι οποι'οι κατα'
10
συνε' πεια κατει'χαν τον αποκλειστικο' ε' λεγχο της κρατικη' ς μηχανη' ς και των με' σων
α' σκησης βι'ας. Αντι'θετα, στις εκχρηματισμε'νες περιοχε'ς (π.χ. Αγγλι'α, Ολλανδι'α), τις
οποι'ες ονομα' ζει ‘εντα' σεως κεφαλαι'ου’, οι κεφαλαιου' χοι και τα αστικα' εμπορικα'
στρω
' ματα περιο' ριζαν την φορολογικη' επιβολη' του κρα' τους και με την παροχη'
δανειακω
' ν πιστω
' σεων βοηθου' σαν τους ηγεμο' νες να κατανει'μουν σε βα' θος χρο' νου
την κα' λυψη των κρατικω

' ν αναγκω
' ν και να διαπραγματευτου' ν πιο συναινετικε' ς
μορφε' ς α' σκησης εξουσι' ας. ' Ε τ σι, σε αυτε' ς τις περιοχε' ς το βα' ρος της κρατικη' ς
επιβολη' ς η' ταν ελαφρυ' τερο. Μια τρι'τη, ενδια' μεση κατηγορι'α η' ταν εκει'νη, στην οποι'α
συνυπη' ρχαν σε αντιπαρα' θεση και συμβιβασμο' η δυ' ναμη των γεωκτημο' νων και η
ισχυρη' εμπορικη' τα' ξη (π.χ. Γαλλι'α).
' Αλ λη προσε' γγιση στην εξε' λιξη των ευρωπαϊκω

' ν κρατω
' ν, ο' πως εκει'νη του
βρετανου' κοινωνιολο' γου Michael Mann (1942 - ), 6 εστια' ζει στις μεταβολε' ς της
σχε' σης ανα' μεσα στις πολιτικε' ς εξουσι'ες και τις δυνα' μεις της οικονομι'ας και στην
επι'δραση που ει'χαν πα' νω σ’αυτη' τη σχε' ση οι μακροχρο' νιοι πο' λεμοι, τους οποι'ους
διεξη' γαγαν οι ηγεσι'ες της Ευρω

' πης, το' σο στο εσωτερικο' της ηπει'ρου ο' σο και στις
υπερπο' ντειες κτη' σεις τους κατα' την περι'οδο ανα' μεσα στον δε'κτο ε'κτο ε'ως και τον
δε'κατο ο' γδοο αιω

' να. Οι τερα' στιες δαπα' νες των πολε'μων, του ναυτικου' εξοπλισμου'
και των οχυρω

' σεων υποχρε'ωναν τους βασιλει'ς αφ’ενο' ς να κτι'σουν συγκεντρωτικου' ς
και αποτελεσματικου' ς διοικητικου' ς μηχανισμου' ς, αφ’ετε' ρου να προστρε' χουν σε
κεφαλαιου' χους για πιστω

' σεις, με τις οποι'ες θα χρηματοδοτου' νταν οι πο' λεμοι και το
¨' William H. McNeill, ο
νε' ο κρα' τος. Συ' μφωνα μα' λιστα με τον αμερικανο' ιστορικο
πολιτικο' ς πολυκερματισμο' ς της Ευρω

' πης, η διαι'ρεση σε πολλα' στρατιωτικα' ισχυρα'
κρα' τη, συντηρη' θηκε ακριβω

' ς απο' τις πολεμικε'ς συγκρου' σεις των δυ' ο αυτω
' ν αιω
' νων
———————————
6. Michael Mann, “The Autonomous Power of the State: Its Origins, Mechanisms and
Results”, European Sociology Archives (1984) 109-136.
(http://www.sscnet.ucla.edu/soc/faculty/mann/Doc1.pdf, επι'σκεψη: 21 Φεβρουαρι'ου 2013).

11
με χρηματοδο' τηση, σε σημαντικο' βαθμο' , απο' το εμπορευματικο' κεφα' λαιο της
εποχη' ς.
Κλασικοι' διανοητε'ς
Οι παρακα' τω ευρωπαι'οι διανοητε'ς, των οποι'ων το βασικο' ε'ργο παρουσια' ζεται
εδω
' με εξαιρετικη' συντομι' α, α' σκησαν μεγα' λη επιρροη' στις μεταγενε' στερες
αντηλη' ψεις για τη φυ' ση, τη λειτουργι'α του κρα' τους και τη θε' ση του στο διεθνε' ς
συ' στημα:
Jean Bodin, (1530-1596) 1576: Six Livres de la République (Ε

' ξ ι βιβλι' α περι'
πολιτει'ας). Ο γα' λλος νομομαθη' ς Jean Bodin ε' ζησε κατα' την περι'οδο των
θρησκευτικω
' ν πολε' μων στη Γαλλι'α, η' ταν μετριοπαθη' ς και ανε' πτυξε πλη' ρη
θεωρι' α για την ε' ννοια της κυριαρχι' ας. Υποστη' ριξε ο' τι η κυριαρχι' α του
ηγεμο' να πηγα' ζει απο' το θεο' , ει'ναι απο' λυτη, αδιαι'ρετη, διηνεκη' ς, δηλαδη' δεν
εξαντλει'ται σε ε'ναν μο' νο βασιλε'α, και ει'ναι αναπαλλοτρι'ωτη.
Hugo Grotius, (1583-1645) 1625: De jure belli ac pacis libri tres (Τρι'α βιβλι'α περι'
του δικαι'ου του πολε' μου και της ειρη' νης). Ο ολλανδο' ς νομομαθη' ς Hugo
Grotius ε' ζησε τις θρησκευτικε' ς διαιρε' σεις της Ευρω

' πης, τους πολε' μους των
Ολλανδω
' ν κατα' των Αψβου' ργων και τον Τριακονταετη' Πο' λεμο και θεμελι'ωσε
το νεο' τερο διεθνε' ς δι' καιο. Με αυτο' το συ' γγραμμα επιδι'ωκε να εισαγα' γει
ανθρωπιστικε'ς αξι'ες στη διεξαγωγη' των πολε'μων και να θε'σει ο' ρια ανα' μεσα
σε δι'καιους και α' δικους πολε'μους.
Thomas Hobbes, (1588-1679) 1651: Leviathan, or the Matter, Form, and Power of
a Commonwealth, Ecclesiastical and Civil (Λεβια' θαν η' η υ' λη, μορφη' και ισχυ' ς
της εκκλησιαστικη' ς και πολιτικη' ς πολιτει'ας). Ο α' γγλος φιλο' σοφος Thomas
Hobbes ε'ζησε την εμπειρι'α του αγγλικου' εμφυλι'ου πολε'μου, κατα' τη δια' ρκεια
του οποι'ου ε' γραψε το βιβλι'ο. Υπη' ρξε απολογητη' ς της απο' λυτης μοναρχι'ας
12
των Stuart και ο εμπνευστη' ς της ε'ννοιας του κοινωνικου' συμβολαι'ου. Αυτο'
στηρι'ζεται στη συναι'νεση της κοινωνι'ας να εκχωρη' σει την κυριαρχι'α στον
μονα' ρχη, ω
' στε αυτο' ς να προφυλα' ξει την κοινωνι'α απο' τα ολε'θρια πα' θη της
ανθρω
' πινης φυ' σης, που αλλιω
' ς οδηγου' ν την κοινωνι'α σε ε'ναν “πο' λεμο ο' λων
εναντι'ον ο' λων.”
John Locke, (1632-1704) 1689: Two Treatises of Government. Με το ε' ργο του ο
α' γγλος φιλο' σοφος του Διαφωτισμου' John Locke εξε' φρασε τις φιλελευ' θερες
ιδε' ες, που επικρα' τησαν στην Βρετανι'α μετα' την πολιτειακη' μεταβολη' του
1688. Για τον Locke το πολι'τευμα, που ε'πρεπε να επιβα' λλει το κρα' τος δικαι'ου
για την προα' σπιση της ζωη' ς, της ελευθερι'ας και της περιουσι'ας των πολιτω
' ν,
εξε' φραζε συμβο' λαιο μεταξυ' κυβε' ρνησης και των πολιτω
' ν. Κα' θε αυθαιρεσι'α
αποτελου' σε παραβι'αση του συμβολαι'ου αυτου' , γεγονο' ς που επε'βαλλε στους
πολι'τες την υποχρε' ωση της εξε' γερσης για την αποκατα' σταση του κρα' τους
δικαι'ου και της αντιπροσωπευτικη' ς διακυβε'ρνησης.
Jean-Jacques Rousseau, (1712-1778) 1762: Du Contrat social. Ο γα' λλος φιλο' σοφος
Jean-Jacques Rousseau υιοθε'τησε και αυτο' ς την ιδε'α του συμβολαι'ου, αλλα'
μεταξυ' των πολιτω

' ν για την υπαγωγη' τους στην κυριαρχι' α της γενικη' ς
βου' λησης του λαου' . Η λαϊκη' κυριαρχι'α ει'ναι αδιαι'ρετη και αναπαλλοτρι'ωτη.
Με'σω της ε'κφραση' ς της το κρα' τος αποβλε'πει στο κοινο' καλο' της κοινωνι'ας.
Ωστο' σο, η ε' ννοια του κοινου' καλου' χρησιμοποιη' θηκε απο' τους Ιακωβι'νους
για να νομιμοποιη' σει πολλε'ς απο' τις ακρο' τητες της Γαλλικη' ς Επανα' στασης.
Adam Smith, (1723-1790) 1776: An Inquiry into the nature and causes of the
Wealth of Nations. Ο σκωτσε' ζος φιλο' σοφος Adam Smith εξε' φρασε την
φιλελευ' θερη α' ποψη υπε' ρ της ελα' χιστης παρε' μβασης του κρα' τους, καθω
' ς οι
δυνα' μεις της οικονομι'ας, της ελευ' θερης αγορα' ς, παρα' γουν απο' μο' νες τους
τον απαραι'τητο πλου' το.

13
G. W. F. Hegel, (1770-1831) 1821: Naturrecht und Staatswissenschaft im
Grundrisse (Σχεδι'ασμα περι' φυσικου' δικαι'ου και πολιτικη' ς επιστη' μης) Για τον
γερμανο' φιλο' σοφο Georg Wilhelm Friedrich Hegel, καθηγητη' φιλοσοφι'ας στη
Χαϊδελβε' ργη και το Βερολι' νο, το κρα' τος αποτελου' σε υπερβατικη' ηθικη'
οντο' τητα με δικη' του βου' ληση, που ενσα' ρκωνε την ελευθερι'α και εξε'φρα' ζε το
πνευ' μα του ε'θνους.
Karl Marx, (1818-1883) 1867-1894: Das Kapital Συ' μφωνα με τη θεωρι' α του
γερμανου' φιλοσο' φου Karl Marx για το συ' γχρονο' του κρα' τος. αυτο' η' ταν
ερ γαλει' ο στ ην υπ ηρ εσι' α τ ης αστικη' ς τ α' ξης για την υπο στ η' ρ ιξη τ ω ν
συμφερο' ντων της, ο' πως προσδιοριζο' ταν απο' τις παραγωγικε' ς σχε' σεις του
βιομηχανικου' καπιταλισμου' . Μο' νη η εξα' λειψη των κοινωνικω

' ν τα' ξεων με την
επικρα' τηση του κομμουνισμου' θα ει'χε ως επακο' λουθο την απαλλαγη' της
ανθρωπο' τητας απο' το κρα' τος.
Max Weber, (1864-1920) 1922: Wirtschaft und Gesellschaft (Οικονομι' α και
κοινωνι' α). Ο γερμανο' ς Max Weber ει' ναι ε' νας απο' τους θεμελιωτε' ς της
κοινωνιολογι'ας. Στο ε'ργο του Η πολιτικη' ως επα'γγελμα ο Weber διατυ' πωσε
τη θε' ση ο' το το κρα' τος διαθε'τει το μονοπω

' λιο της νο' μιμης χρη' σης της βι'ας,
α' ποψη που, στη συνε'χεια, α' σκησε μεγα' λη επιρροη' στην πολιτικη' θεωρι'α. Για
τον Weber το τελευται' ο, συ' γχρονο' του εξελικτικο' στα' διο της πολιτικη' ς
οργα' νωσης διαμορφωνο' ταν κα' τω απο' την εξουσι' α του νο' μου με την
επικρα' τηση της απρο' σωπης, ορθολογικη' ς γραφειοκρατι'ας. Ο εξορθολογισμο' ς
των γραφειοκρατικω
' ν δομω
' ν του κρα' τους θα μετασχημα' τιζε τις κοινωνι'ες απο'
παραδοσιακε'ς κοινωνι'ες αξιω

' ν σε ορθολογικα' ελεγχο' μενους οργανισμου' ς.
14
Βιβλιογραφι'α
Hall, John A., επ. States in History. Oxford, 1989.
Mann, Michael. Οι πηγε'ς της κοινωνικη' ς εξουσι'ας. τ. 1-2, Αθη' να: Πο' λις, 2008.
Tilly, Charles. Coercion, Capital, and European States, AD 990–1990. Cambridge,
Mass., 1990.
Κιτρομηλι'δης, Π. Μ. Πολιτικοι' στοχαστε'ς των νεο' τερων χρο' νων. Αθη' να: Πορει'α,
1999.
Μα' νεσης, Α., Συνταγματικη' θεωρι'α και πρα'ξη. Θεσσαλονι'κη, 1980.
Σβολο' πουλος, Κ. Η οργα' νωση της διεθνου' ς κοινωνι'ας: ιστορικη' επισκο' πηση.
Θεσσαλονι'κη: Σα' κκουλας, 1996.

Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού ΕκδόσεωνΈργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0.
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Κατερίνα Γαρδίκα, 2015. Κατερίνα
Γαρδίκα. «Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'. Ενότητα 1: Το κράτος». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015.
Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://opencourses.uoa.gr/courses/ARCH1/.
Σημείωμα Αδειοδότησης
Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη
Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα
αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα
οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων».
[1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/
Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση:
 που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το
διανομέα του έργου και αδειοδόχο
 που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο
έργο
 που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ.
διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο
Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για
εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.
Διατήρηση Σημειωμάτων
 Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει:

 το Σημείωμα Αναφοράς
 το Σημείωμα Αδειοδότησης
 τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων
 το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει)
μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.
Χρηματοδότηση
• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του
διδάσκοντα.
• Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει

χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού.
• Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια
Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό
Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'
ΕΝΟΤΗΤΑ 2: Το εθνικό κράτος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Το εθνικο' κρα' τος
' Οπως υποστηρι'χθηκε στο προηγου' µενο κεφα' λαιο, το εθνικο' κρα' τος αποτελει'
σχετικα' προ' σφατη εξε'λιξη. Τα εθνικα' κρα' τη α' ρχισαν να συγκροτου' νται µε αφετηρι'α
τις ιδε'ες των δυ' ο επαναστα' σεων, της Αµερικανικη' ς (1775) και της Γαλλικη' ς (1789),
αναπτυ' χθηκαν κατα' τη δια' ρκεια του δε' κατου ε' νατου αιω
' να και ακο' µη και ση' µερα
αποτελου' ν τον επικρατε'στερο τυ' πο κρα' τους. Εχει λεχθει' ο' τι η συγκρο' τηση εθνικω
'ν
' ν και τα εθνικιστικα' κινη' µατα που τα υποστη' ριξαν πε' ρασαν απο' τρεις
κρατω
διαδοχικε'ς φα' σεις: την φα' ση των κρατω

' ν της λατινικη' ς Αµερικη' ς τον δε'κατο ε'νατο
' να, την φα' ση της αυτοδια' θεσης των λαω

αιω ' ν µε βα' ση τις αρχε'ς της συνθη' κης των
' ν και την φα' ση της αποαποικιοποι'ησης.

Βερσαλιω
Τα κρα' τη αυτη' ς της µορφη' ς ε'χουν υιοθετη' σει την ιδε'α της ενσωµα' τωσης των
ουσιαστικο' τερων λειτουργιω

' ν επιβολη' ς στους 'ιδιους τους µηχανισµου' ς του κρα' τους
µε βα' ση το επιτυχηµε' νο προ' τυπο των ισχυρω

' ν δυναστικω
' ν κρατω
' πης.
Θεωρου' νται δε απο' τους πολι' τες τους ως η πολιτικη' ε' κφραση του ε' θνους. Οι
διαδικασι'ες συγκρο' τησης εθνικω ' ν η' σαν ποικι'λες: απο' την επαναστατικη'
' ν κρατω
αναδια' ταξη των ηγετικω ' ν τους στρωµα' των, ο' πως στη Γαλλι' α, την
' ν κοινωνικω
απαλλαγη' τους απο' ξε'νους κυρια' ρχους µε τη δηµιουργι'α νε'ων κρατω

' ν, ο' πως στην
Ιταλι'α και την Ελλα' δα. Σηµαδευ' ονταν δηλαδη' κα' θε φορα' απο' µει'ζονες κοινωνικε' ς
2
ανατροπε' ς, που συνοδευ' ονταν απο' πολε' µους και επαναστα' σεις, εµπειρι' ες
καθοριστικε'ς για την ταυτο' τητα των πολιτω

' ν τους.
Κρα' τος µε τα χαρακτηριστικα' της νεοτερικο' τητας
Ο βρετανο' ς κοινωνιολο' γος Anthony Giddens (1938 -) υποστη' ριξε ο' τι τα
εθνικα' κρα' τη υπα' ρχουν µο' νο σε αλληλεπι'δραση και ανταλλαγη' προτυ' πων µε α' λλα
κρα' τη και δεν νοου' νται ε'ξω απο' ε'να πλαι'σιο διεθνου' ς συστη' µατος κρατω
' ν: “∆ιεθνει'ς
σχε' σεις και εθνικο' κρα' τος γεννη' θηκαν ταυτο' χρονα.” Ο συ' γχρονος κο' σµος, κατα'
τ ο ν G i d d e n s , ε' χ ε ι δ ι α µ ο ρ φ ω θ ε 'ι α π ο' τ η ν α λ λ η λ ε π 'ι δ ρ α σ η κ α π ι τ α λ ι σ µ ο υ' ,
ε κ β ι ο µ η χ α' ν ι σ η ς κ α ι τ ο υ σ υ σ τ η' µ α τ ο ς ε θ ν ι κ ω
' ν κρατω
' ν . Σ υ ν ο ψ 'ι ζ ε ι δ ε τ α
χαρακτηριστικα' του κο' σµου της νεοτερικο' τητας στα εξη' ς τε' σσερα: αυξηµε' νη
επιτη' ρηση, καπιταλιστικη' επιχειρηµατικο' τητα, εκβιοµηχα' νιση και συγκε' ντρωση του
ελε' γχου των µε' σων α' σκησης βι'ας. Κανε' να ο' µως απο' τα χαρακτηριστικα' αυτα' δεν
ανα' γεται κατ’ανα' γκην σε κα' ποιο απο' τα α' λλα τρι' α, δηλαδη' δεν προκυ' πτει µε
απο' λυτο τρο' πο απο' αυτα' καθω

' ς διαθε'τει σχετικη' αυτονοµι'α.
Η ορολογι'α
Ο ορισµο' ς του ε' θνους ε' χει επιχειρηθει' α' πειρες φορε' ς, το' σες ο' σες και οι
διαφορε' ς των σχετικω

' ν απο' ψεων! Εδω
' θα επιχειρηθει' µια συ' ντοµη ιστορικη'
προσε'γγιση στη σχετικη' ορολογι'α.
Η λε'ξη ‘ε' θνος’ ε'χει µακρα' διαδροµη' απο' την απω

' τερη ελληνικη' αρχαιο' τητα.
Τα λεξικα' την συνδε'ουν ετυµολογικα' µε τις λε'ξεις ‘ε'θος’ και ‘εσµο' ς’, δηλαδη' µε ε'να
πλη' θος χωρι'ς δοµη' . Μπορει' να αντιδιασταλλει' µε τη λε' ξη ‘πο' λις’, ο' πως το πλη' θος
αντιδιαστε'λλεται µε την ιεραρχηµε' νη κοινωνι'α.1 ' Ετ σι, ε'χουµε χρη' σεις ο' πως ‘ε'θνος
' ν’, ‘ε' θνος λαω

Αχαιω ' ν’, αλλα' και ‘ε' θνος ανδρω
' ν’, ‘ε' θνος γυναικω
' ν’, ‘ε' θνος
' ν’, ‘ε'θνος νεκρω

ραψωδω ' ν’ αλλα' ακο' µη και ‘ε'θνος µελισσω
' ν’, ‘ε'θνη και εργαστη' ρια.’
———————————
1. Την επιση' µανση της δια' κρισης αυτη' ς οφει'λω στην οµο' τιµη καθηγη' τρια της
αρχαι'ας ιστορι'ας, κυρι'α ' Αννα Ραµου' .

3
Η λε' ξη εξελι'χθηκε ω ' νει πλη' θος ανθρω

' στε να υποδηλω ' πων µε κοινα' κοινωνικο-
πολιτισµικα' χαρακτηριστικα' , που τους διακρι' νουν απο' α' λλα ε' θνη ει' τε στις
συνειδη' σεις των ιδι' ων, συγκροτω

' ντας ταυτο' τητες, ει' τε και στα µα' τια των
' ν τους. Ωστο' σο, κατα' τη νεοτερικη' εποχη' , εξελι'χθηκε περαιτε'ρω, ω

παρατηρητω ' στε
να σηµαι'νει ειδικο' τερα κοινο' τητα ανθρω

' πων, που διεκδικει' να αποκτη' σει -η η' δη ε'χει
επιτυ' χει- τη δικη' της ανεξα' ρτητη πολιτικη' ε'κφραση µε'σα απο' ρη' ξη µε το παρελθο' ν.
' του ελληνικου' επαναστατικου' συντα' γµατος του 1822

Το προοι' µιο του πρω
' ς αυτη' την εξελιγµε' νη, νεοτερικη' και ριζοσπαστικη' χρη' ση του
' νει ακριβω
υποδηλω
ο' ρου:
Το Ελληνικο' ν ε' θνος, το υπο' την φρικω

' δη Οθωµανικη' ν δυναστει' αν, µη
δυνα' µενον να φε' ρη τον βαρυ' τατον και απαραδειγµα' τιστον ζυγο' ν της
τυραννι'ας και αποσει'σαν αυτο' ν µε µεγα' λας θυσι'ας, κηρυ' ττει ση' µερον δια των
' ν του, εις Εθνικη' ν συνηγµε' νων Συνε' λευσιν, ενω

νοµι' µων Παραστατω ' πιον
' πων, την Πολιτικη' ν αυτου' υ' παρξιν και ανεξαρτησι'αν.

Θεου' και ανθρω
Γυ' ρω ο' µως απο' το ζη' τηµα του ποιο' ς θα ανη' κε στη νε'α αυτη' συλλογικο' τητα, δηλαδη'
ποιο' ς θα διαθε' τει την ιδιο' τητα του πολι'τη, ο' πως θα φανει' σε επο' µενο κεφα' λαιο,
υπη' ρχε διαφωνι'α ακο' µη και ανα' µεσα στους πρω

' τους ιδρυτε'ς της.
Η νε'α, πολιτικη' , χρη' ση του ο' ρου ‘ε'θνος’ µπορει' να δηµιουργει' συ' γχυση στις
συζητη' σεις περι' ε' θνους και εθνικισµου' . Ει'ναι ο' µως απλο' να διακριθει' απο' την µη
πολιτικη' χρη' ση του ο' ρου, δηλαδη' µε τη σηµασι'α της οµα' δας η' κοινο' τητας µε κοινα'
εθνοπολιτισµικα' χαρακτηριστικα' , για την οποι'α ση' µερα συχνα' χρησιµοποιει'ται ο ο' ρος
‘εθνο' τητα’ µε αντι'στοιχα επι'θετα αφ’ενο' ς το ‘εθνικο' ς’, αφ’ετε' ρου τον νεολογισµο'
‘εθνοτικο' ς’.2 Εποµε'νως, το νεοτερικο' ε'θνος ει'ναι πολιτικη' οντο' τητα.

———————————
2. Η επινο' ηση του ο' ρου εθνοτικο' ς ικανοποιει', για τους χρη' στες του, την ανα' γκη
δια' κρισης µεταξυ' των ο' ρων national και ethnic στις ευρωπαϊκε'ς γλω
' σσες.
4
Θεωρι'ες περι' ε'θνους και εθνικισµου'
' Οπ ως επιση' µανε ο βρετανο' ς ανθρωπολο' γος Ernest Gellner (1925-1995), ο
εθνικισµο' ς βασι' ζεται στην πολιτικη' αρχη' ο' τι το κρα' τος και το ε' θνος πρε' πει να
συµπι' πτουν. Η αφετηρι' α της συ' γχρονης συζη' τησης για την προε' λευση του
εθνικιστικου' φαινοµε'νου ανα' γεται στην περι'οδο µετα' το ∆ευ' τερο Παγκο' σµιο Πο' λεµο,
στις αρχε'ς της δεκαετι'ας του 1950, στη σκια' δηλαδη' του παραλογισµου' , που ει'χαν
πυροδοτη' σει οι ευρωπαϊκοι' εθνικισµοι' του εικοστου' αιω

' να, και της ανα' γκης για
ερµηνει'α του.
Απο' το µεγα' λο ευ' ρος της σχετικη' ς βιβλιογραφι'ας, α' λλοι ερευνητε' ς ε' χουν
τονι'σει την προτεραιο' τητα των κοινωνικω

' ν και α' λλοι των πολιτικω
' ν αιτι' ων του
φαινοµε' νου. Ανα' µεσα στους πρω

' τους, ξεχωριστη' επιρροη' α' σκησαν οι απο' ψεις του
αµερικανου' κοινωνιολο' γου Karl Deutsch (1912-1992), ο οποι' ος συνε' δεσε τη
συγκρο' τηση των εθνω ' ν συνειδη' σεων µε τη συγκρο' τηση, τα ο' ρια και την
' ν και εθνικω
αποτελεσµατικο' τητα κοινω

' ν συστηµα' των επικοινωνι'ας και κοινωνικη' ς µα' θησης στο
βιβλι'ο του Nationalism and Social Communication, (Cambridge, Mass. 1953).
Στη συνε' χεια, κατα' την περι'οδο της αποικιοποι'ησης και της ανα' δυσης νε'ων,
' ν διεκδικη' σεων, αλλα' και περι' οδο της δια' ψευσης των
' ν, εθνικω
µη ευρωπαϊκω
' ν προσδοκιω
διεθνιστικω ' ν των κοµµουνιστικω ' ν, τα ερωτη' µατα και οι
' ν κρατω
αναλυ' σεις µε βα' ση τον κοινωνικο' ρο' λο της επικοινωνι'ας διευρυ' νθηκαν. ∆υ' ο απο'
τους σηµαντικο' τερους αναλυτε' ς του φαινοµε' νου του εθνικισµου' ει'ναι ο βρετανο' ς
κοινωνιολο' γος Benedict Anderson (1936 -) και ο Ernest Gellner. Το ε'ργο τους και οι
ο' ροι που χρησιµοποι'ησαν στις αναλυ' σεις τους οι δυ' ο αυτοι' συγγραφει'ς α' φησαν
καθοριστικα' 'ιχνη στη µετε'πειτα σχετικη' συζη' τηση. Με την ταυτο' χρονη κυκλοφορι'α
των βιβλι'ων τους το 1983 ειση' γαγαν στη µελε'τη του εθνικισµου' αυτο' που αργο' τερα
αποκλη' θηκε το ‘νεοτερικο' παρα' δειγµα’.

5
Στο βιβλι'ο του Φαντασιακε'ς κοινο' τητες. Στοχασµοι' για τις απαρχε'ς και τη
δια' δοση του εθνικισµου' [Imagined Communities. Reflections on the Origin and
' τη ε'κδοση: 1983)], o Anderson διακρι'νει τις πραγµατικε'ς

Spread of Nationalism (πρω
κοινο' τητες, δηλαδη' εκει'νες των οποι'ων τα µε' λη γνωρι'ζονται προσωπικα' µεταξυ'
τους, απο' τις ευρυ' τερες κοινο' τητες, συχνα' εκατοµµυρι' ων ανθρω
' πων, που
συγκροτου' νται µε' σα στη σκε' ψη, το φαντασιακο' , των µελω

' ν τους. Το ιστορικο'
' ν συγκρο' τησης τε'τοιων κοινοτη' των οδηγει' τον Anderson να

' τηµα των µηχανισµω
ερω
εξετα' σει το ρο' λο της ε'ντυπης επικοινωνι'ας. Ο ε'ντυπος καπιταλισµο'ς, ο' πως ονο' µασε
ο Anderson συνολικα' την κοινωνικη' αυτη' δυναµικη' , βιοµηχανοποι'ησε την παραγωγη'
του εντυ' που σε µαζικη' κλι' µακα, τυποποι' ησε τις γλω
' σσες µε' σα σε συνεκτικε' ς
γεωγραφικε' ς ζω
' νες και δηµιου' ργησε συνειδη' σεις του ανη' κειν σε αντι' στοιχες,
διακριτε'ς εθνοπολιτισµικε'ς κοινο' τητες. ' Οπως γρα' φει,
Οι ε' ντυπες γλω

' σσες ε' θεσαν τις βα' σεις για τις εθνικε' ς συνειδη' σεις µε τρεις
διακριτου' ς τρο' πους. Πρω

' τα και κυ' ρια, δηµιου' ργησαν ενοποιηµε' να πεδι' α
' ν και επικοινωνι' ας ανα' µεσα στα λατινικα' και την οµιλου' µενη
ανταλλαγω
' δη γλω
δηµω ' σσα. ...
∆ ε υ' τ ερ ον ο ε' ντ υπ ος κα π ιτ α λισµ ο' ς π ρ οσ ε' δ ωσ ε σ τ η γλ ω

' σ σα µια ν ε' α
στερεο' τητα, που µακροπρο' θεσµα συνε' βαλε στη δηµιουργι'α µιας εικο' νας
αρχαιο' τητας, η οποι'α υπη' ρξε κεντρικη' ς σηµασι'ας για την υποκειµενικη' ιδε' α
του ε'θνους. ...
Τρι'τον, ο ε' ντυπος καπιταλισµο' ς δηµιου' ργησε γλω

' σσες ισχυ' ος διαφορετικε' ς
απο' τις παλαιο' τερες δηµω

' δεις γλω
' σσες της διοι'κησης. ...” (Anderson, 44)
Με ο' χηµα τις εφηµερι'δες και το µυθιστο' ρηµα του δε' κατου ε' νατου αιω
' να αυτη' η
συνει'δηση του ανη' κειν παρη' γαγε την εµπειρι'α ενο' ς συγχρονικου' παρο' ντος µιας
κοινο' τητας που τα µε' λη της δια' βαζαν τα 'ιδια αναγνω

' σµατα, µοιρα' ζονταν κοινα'
6
πολιτιστικα' χαρακτηριστικα' και ε' χτισαν κοινε' ς προσδοκι'ες για το µε' λλον της νε' ας
τους συλλογικο' τητας αλλα' και κοινη' παρα' δοση µε συστατικα' απο' το παρελθο' ν. Και
παρακα' τω συνοψι' ζει λε' γοντας ο' τι: “η επι' πτωση του καπιταλισµου' και της
τεχνολογι'ας του τυ' που πα' νω στη µοιραι'α ποικιλοµορφι'α των ανθρω
' πινων γλωσσω
'ν
δηµιου' ργησε τη δυνατο' τητα νε' ας µορφη' ς φαντασιακη' ς κοινο' τητας, η οποι'α στη
βασικη' της µορφολογι'α ε' θεσε το θεµε' λιο του νεοτερικου' κρα' τους.” Ο ρο' λος των
φιλολο' γων και λεξικογρα' φων του δε' κατου ε' νατου αιω
' να στην ανασυ' σταση ενο' ς
γλωσσικου' παρελθο' ντος η' ταν κεντρικο' ς για τη συγγραφη' µιας ανα' στροφης ιστορι'ας
του ε'θνους, που θα ακολουθου' σε γραµµικα' το νη' µα απο' το παρο' ν ε'ως τις πηγε'ς του
παρελθο' ντος.
Ο Anderson ξεκινα' µε τα παραδει'γµατα των επαναστα' σεων της αµερικανικη' ς
ηπει'ρου, ο' που οι τοπικε' ς ηγεσι'ες, οι Κρεολοι' πρωτοπο' ροι, ο' πως τους αποκαλει',
πε' τυχαν να διαδω

' σουν το µη' νυµα της πολιτικη' ς χειραφε' τησης απο' τα ευρωπαϊκα'
µητροπολιτικα' κρα' τη, συγκεκριµε' να απο' τη Βρετανι' α και την Ισπανι'α, και τους
ηγεµο' νες τους. Η 'ιδια ιδε'α, αυτη' της χειραφε'τησης, πυροδο' τησε στη συνε' χεια, και
συνεχι'ζει να πυροδοτει', τις διεκδικη' σεις των κατα' το' πους ανερχο' µενων ηγετικω
'ν
' ν στρωµα' των. Στην πορει'α το προ' τυπο αυτο' ε' γινε αντικει'µενο µι'µησης
κοινωνικω
απο' λαϊκα' κοινωνικα' στρω

' µατα σε εθνικιστικα' κινη' µατα βα' σης αλλα' και απο' τις 'ιδιες
τις κρατικε' ς ηγεσι'ες µε την οργα' νωση και επιβολη' µορφω

' ν “επι'σηµου εθνικισµου' ”
απο' τα πα' νω.
Πε'ρα απο' το σχολει'ο, ο Anderson προσε'θεσε στο παραπα' νω σχη' µα ορισµε'νες
λειτουργι' ες και εργαλει' α, µε βα' ση τα οποι' α το εθνικο' κρα' τος οικοδοµει' ται και
συντηρει'ται στις συνειδη' σεις των πολιτω

' ν του: τις απογραφε' ς, τους χα' ρτες, τα
µουσει'α και, τε' λος, τη διαχει'ριση της µνη' µης των συλλογικω
' ν τραυµα' των. Ει'ναι
εποµε' νως σαφε' ς ο' τι συ' µφωνα µε τον Anderson το ε' θνος και ο εθνικισµο' ς
συγκροτου' νται στο πεδι'ο του πολιτισµικου' .

7
Για τον Ernest Gellner “ο εθνικισµο' ς ει'ναι θεωρι'α πολιτικη' ς νοµιµοποι'ησης,
που απαιτει' τα εθνοπολιτισµικα' συ' νορα να συµπι'πτουν µε τα πολιτικα' ” µε τρο' πο
' στε αυτα' τα συ' νορα να µη διαχωρι'ζουν τις ηγεσι'ες απο' τον υπο' λοιπο πληθυσµο' .
ω
Ου' τως η' α' λλως, ο' πως γρα' φει, “η εθνικο' τητα δεν ει' ναι εγγενη' ς ιδιο' τητα του
' που, παρο' λο που ση' µερα µοια' ζει σαν να ει'ναι.” Η επικοινωνι'α διαδραµατι'ζει
ανθρω
καθοριστικο' ρο' λο και στην ανα' λυση του Gellner. Σ’αυτη' ν ε' χουν κεντρικη' σηµασι'α
ο' ροι, ο' πως ο καταµερισµο' ς της εργασι'ας και η κοινωνικη' κινητικο' τητα, δηλαδη' η
δυνατο' τητα να µεταβει' κανει'ς απο' µια κοινωνικη' τα' ξη σε α' λλη, καθω
' ς και η ε'ννοια
της υψηλη' ς κουλτου'ρας (high culture).
Συγκεκριµε' να, ο Gellner µιλα' ει για δυ' ο διαδοχικου' ς κο' σµους, της αγροτικη' ς
κοινωνι'ας αφ’ενο' ς και της κοινωνι'ας της βιοµηχανικη' ς εποχη' ς αφ’ετε' ρου. Στην
' τη οι α' νθρωποι ζου' σαν σε αγροτικε' ς κοινο' τητες, αποµονωµε' νοι επικοινωνιακα'
πρω
µε' σα σε ε' ναν κατακερµατισµε' νο ευρωπαϊκο' χω ' τα ηγετικα' στρω

' ρο, ενω ' µατα
περιλα' µβαναν µικρο' αριθµο' µελω

' ν µιας δικοικητικη' ς, στρατιωτικη' ς η' εκκλησιαστικη' ς
ελι'τ, εξειδικευµε'νης στην εγγραµµατοσυ' νη. Το εγγρα' µµατο αυτο' στρω

' µα στη δυτικη'
' πη ο' ριζε µια κοινη' λατινο' γλωσση υψηλη' κουλτου' ρα. Σε αυτο' το πλαι'σιο η
Ευρω
κοινωνικη' κινητικο' τητα η' ταν ελα' χιστη και εξασφαλιζο' ταν µο' νο µε συµµετοχη' στην
υψηλη' κουλτου' ρα της εποχη' ς. Αντι' θετα στον αγροτικο' κο' σµο η επικοινωνι' α
περιοριζο' ταν στα στενα' γεωγραφικα' ο' ρια κα' θε τοπικη' ς γλω
' σσας η' ιδιω
' µατος.
Οι αλλαγε' ς τ ων κοινωνικω ' ν στ ις βιοµηχανικε' ς κοινωνι' ες

' ν συνθηκω
ανε' τρεψαν την παραδοσιακη' τα' ξη των αγροτικω ' ν. Οι νε' ες οικονοµικε' ς
' ν κοινωνιω
δοµε'ς απαιτου' σαν αυξηµε'νη, εγγρα' µµατη εργατικη' δυ' ναµη, που να επικοινωνει' µε
τυποποιηµε'νη γλω
' σσα κατανοητη' απο' ο' λους µε τον 'ιδιο τρο' πο, τρο' πο που µο' νο ε'να
κρατικα' ελεγχο' µενο εκπαιδευτικο' συ' στηµα µπορου' σε να εξασφαλι' σει. ' Ε τ σι
κατασεκυα' στηκε η νε' α, εκτεταµε' νη και οµοιογενη' ς, εθνικη' υψηλη' κουλτου' ρα, η
µο' νη που διε'θετε νοµιµοποι'ηση. Αντι'στοιχα, η κατα' λληλη πολιτικη' εξουσι'α θα η' ταν
8
µο' νο εκει'νη που θα ει'χε το µε'γεθος να στηρι'ξει ε'να τε'τοιο εκπαιδευτικο' µηχανισµο' .
Κατα' συνε' πεια, για τον Gellner, εφο' σον το κρατικο' εκπαιδευτικο' συ' στηµα η' ταν
εκει'νο που δηµιουργου' σε την κοινη' υψηλη' κουλτου' ρα του νεοτερικου' ε' θνους, το
κρα' τοςη' ταν ο δηµιουργο' ς του ε'θνους. Η α' ποψη αυτη' προκα' λεσε ε'ντονες διαφωνι'ες.
Συνδε'οντας τον εθνικισµο' µε τη βιοµηχανικη' εποχη' ο Gellner τονι'ζει τη σχε'ση των
δυ' ο µε τη νεοτερικο' τητα.

9
Anderson, B. Φαντασιακε'ς κοινο'τητες. Αθη' να: Νεφε'λη, 1997 <1983>.
Gellner, E. ' Εθνη και εθνικισµο'ς. Αθη' να: Αλεξα' νδρεια, 1992 <1983>.
Kitromilides, P. M. “‘Imagined Communities’ and the Origins of the National
Question in the Balkans.” European History Quarterly, 19:2 (April 1989) 149-
192.
Peckham, R. S. National Histories, Natural States: Nationalism and the Politics of
Place in Greece. Λονδι'νο: I.B. Tauris, 2001.
Λια' κος, Α. Πω' ς στοχα'στηκαν το ε'θνος αυτοι' που η' θελαν να αλλα'ξουν τον κο'σµο;.
Αθη' να: Πο' λις, 2005.
Σκοπετε' α, ' Ε λ λη.Το ‘προ' τυπο βασι'λειο’ και η Μεγα' λη Ιδε'α. 'Οψ εις του εθνικου'
προβλη' µατος στην Ελλα'δα (1830 - 1880). Αθη' να: Πολυ' τυπο, 1988.
Γαρδίκα. «Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'. Ενότητα 2: Το εθνικό κράτος». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015.
Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://opencourses.uoa.gr/courses/ARCH1/.
έργο


ΕΝΟΤΗΤΑ 3: Δημογραφικές εξελίξεις στη νεότερη Ελλάδα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
∆ηµογραφικε'ς εξελι'ξεις στη νεο' τερη Ελλα' δα
Η επιστη' µη της δηµογραφι'ας παρακολουθει' τις µεταβολε'ς του πληθυσµου' στο
' ρο και το χρο' νο µε βα' ση µετρη' σεις της φυσικη' ς κι' νησης του πληθυσµου'
χω
(γεννη' σεις και θανα' τους), των πληθυσµιακω

' ν µετακινη' σεων (εσωτερικη' και
εξωτερικη' µετανα' στευση, προσφυγικο' φαινο' µενο) και της κατανοµη' ς των
' ν του πληθυσµου' , ο' πως το φυ' λο, την ηλικι'α κλπ. Συνη' θως οι δει'κτες
χαρακτηριστικω
γεννητικο' τητας και θνησιµο' τητας υπολογι'ζονται ανα' χι'λιους κατοι'κους. Οι κατανοµε'ς
' ν ανα' φυ' λο και ηλικι' α σε µι' α συγκεκριµε' νη χρονικη' στιγµη'

των πληθυσµω
' νονται στις λεγο' µενες πυραµι'δες ηλικιω

αποτυπω ' ν. Απο' την κατανοµη' των ηλικιω
'ν
εξα' λλου προκυ' πτει η νεανικο' τητα η' η γη' ρανση ενο' ς πληθυσµου' .1
Οι πληθυσµιακε' ς µεταβολε' ς των τελευται' ων δυ' ο αιω

' νων αποτυπω
' νουν
κοινωνικε' ς εξελι' ξεις, τις οποι' ες οι δηµογρα' φοι ε' χουν ονοµα' σει δηµογραφικη'
µετα' βαση. Η εν λο' γω µετα' βαση συνι' σταται στην πορει' α απο' δηµογραφικα'
' τα υψηλη' ς θνησιµο' τητας και υψηλη' ς γεννητικο' τας σε καθεστω

καθεστω ' τα χαµηλη' ς
θνησιµο' τητας και χαµηλη' ς γεννητικο' τητας. Το καθεστω

' ς αυτο' επηρεα' ζεται απο' τις
συνθη' κες νοσηρο' τητας των κοινωνιω

' ν και απο' την κατανοµη' της νοσηρο' τητας στις
———————————
1. Βλ. την πυραµι'δα ηλικιω' ν του ελληνικου' πληθυσµου' συ' µφωνα µε την απογραφη' του
1920, στο τε' λος του κεφαλαι'ου.

2
ηλικιακε' ς του οµα' δες. Ειδικο' τερα ο ο' ρος επιδηµιολογικη' µετα' βαση αναφε' ρεται στα
' τα νοσηρο' τητας και αιτιω

καθεστω ' ν θανα' του συ' µφωνα µε τον αιγυ' πτιο επιδηµιολο' γο
Abdel Omran (1925-1999). Οι κοινωνι'ες συγκερκριµε'να µεταβαι'νουν απο' το στα' διο
των µεγα' λων επιδηµιω ' ν, κατα' το οποι'ο σηµειω

' ν και λιµω ' νεται υψηλη' θνησιµο' τητα
και υψηλη' γεννητικο' τητα, στο στα' διο της υποχω ' ν, κατα' το οποι'ο
' ρησης των επιδηµιω
υποχωρει' η θνησιµο' τητα ενω

' η γεννητικο' τητα παραµε' νει υψηλη' και αυξα' νεται ο
πληθυσµο' ς, και στη συνε' χεια στο επο' µενο στα' διο, αυτο' των εκφυλιστικω
' ν και
' ν, κατα' το οποι' ο µειω

' ν ασθενειω
ανθρωπογενω ' νεται η θνησιµο' τητα, χα' ρη στις
ιατρικε' ς προο' δους, αλλα' και η γεννητικο' τητα µε την ουσιαστικη' συµβολη' της
βου' λησης των γυναικω

' ν.
Στην Ελλα' δα η ει' σοδος στη δευ' τερη φα' ση της δηµογραφικη' ς µετα' βασης
ξεκι' νησε, κατα' την ιστορικη' δηµογρα' φο Βιολε' τα Χιονι' δου, µε τη µει' ωση της
θνησιµο' τητας απο' το δευ' τερο µισο' του δε' κατου ε' νατου αιω
' να. Η εξε' λιξη ωστο' σο
' ν γεννητικο' τητας, ενο' ς πιο συ' νθετου ζητη' µατος, ξεκι'νησε µεν γυ' ρω στη
των δεικτω
δεκαετι'α του 1880, στη συνε'χεια επηρεα' στηκε απο' την εξωτερικη' µετανα' στευση, η
οποι'α εντα' θηκε απο' το τε' λος του δε' κατου ε' νατου αιω
' να και αφη' ρεσε απο' την
ελληνικη' κοινωνι' α µεγα' λο µε' ρος του νεανικου' ανδρικου' πληθυσµου' , και απο'
πολλου' ς α' λλους κοινωνικο-οικονοµικου' ς καθω

' ς και συγκυριακου' ς παρα' γοντες. Η
γεννητικο' τητα διατηρει'το σε υψηλο' επι'πεδο εξατι'ας της νεαρη' ς ηλικι'ας γα' µου των
' ν) και της συνακο' λουθης µακρυ' τερης περιο' δου γονιµο' τητας. Οι
' ν (23-24 ετω
γυναικω
δει'κτες γεννητικο' τητας και θνησιµο' τητας υποχω

' ρησαν ε' ντονα απο' τη δεκαετι'α του
1950 και εξη' ς, για να φτα' σουν σε επι'πεδα αδυναµι'ας αναπλη' ρωσης των γενεω
'ν
κατα' τη δεκαετι'α του 1980.
Απογραφε'ς
Κατα' τα πρω
' τα χρο' νια της ανεξαρτησι'ας η χω
' ρα η' ταν ε' νας ανεξερευ' νητος
το' πος, ακο' µη και για τη διοι'κηση' της. Τα πρω

' τα διαθε'σιµα στοιχει'α προε'ρχονται απο'
3
την ατελη' προσπα' θεια απογραφη' ς του 1828 απο' τον κυβερνη' τη Ιωα' ννη Καποδι'στρια
(1776 - 1831), απο' τον οποι'ον η δια' σκεψη στον Πο' ρο των εκπροσω
' πων των τριω
'ν
Μεγα' λων ∆υνα' µεων, Βρετανι' ας, Γαλλι' ας και Ρωσι' ας, ει' χε ζητη' σει στατιστικα'
δεδοµε'να. Οι πρω
' τες απογραφε'ς του πληθυσµου' του ελληνικου' βασιλει'ου α' ρχισαν
το 1834. Με' χρ ι το 1856 η' σαν σχεδο' ν ετη' σιες µε µειωµε' νη αξιοπιστ 'ι α και
εξυπηρετου' σαν τις ανα' γκες της στρατολογι'ας. Την ευθυ' νη των απογραφω
' ν ει'χε το
γραφει'ο δηµο' σιας οικονοµι'ας του υπουργει'ο εσωτερικω

' ν. Στη συνε'χεια, περισσο' τερο
αξιο' πιστες εθνικε' ς απογραφε' ς διενεργη' θηκαν το 1861,2 1870, 1879, 1889, 1896,
1907, 1920, 1928, 1940. Απο' το 1951 και εξη' ς οι εθνικε'ς απογραφε'ς διενεργου' νται
τακτικα' κα' θε δε'κα χρο' νια.3
' τες δεκαετι'ες

Οι πρω
Η ελληνικη' κοινωνι'α των α' µεσων µετεπαναστατικω

' ν χρο' νων αντιµετω
' πιζε τις
δηµογραφικε' ς συνε' πειες του µακρο' χρονου πολε' µου της ανεξαρτησι' ας και των
εµφυ' λιων συγκρου' σεων: την πληθυσµιακη' ερη' µωση, τις ενδηµικε'ς ασθε'νειες και την
απειλη' εισβολη' ς επιδηµιω

' ν. Αν ση' µερα η πυκνο' τητα του πληθυσµου' ει' ναι 82
κα' τοικοι ανα' τετραγωνικο' χιλιο' µετρο συ' µφωνα µε την απογραφη' του 2011, το 1830
η αντι' στοιχη πυκνο' τητα δεν ξεπερνου' σε τους 16 κατοι' κους ανα' τετραγωνικο'
χιλιο' µετρο.4 Με το µεγαλυ' τερο µε'ρος των κατοι'κων να ζουν στην Πελοπο' ννησο, ο
———————————
2. Υπευ' θυνος της πρω' της σχετικα' αξιο' πιστης εθνικη' ς απογραφη' ς του 1861 η' ταν ο
τµηµατα' ρχης δηµο' σιας οικονοµι'ας Αλε' ξανδρος Μανσο' λας.
3. Στον ιστο' τοπο της Ελληνικη' ς Στατιστικη' ς Αρχη' ς υπα' ρχουν οι εκδεδοµε' νες ελληνικε' ς
απογραφε' ς απο' το 1879 και εξη' ς στη διευ' θυνση:
http://dlib.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/categoryyears?p_cat=10007862&p_topic=
10007862
4. Στα 47,500 τετραγωνικα' χιλιο' µετρα της το' τε επικρα' τειας ε' χει εκτιµηθει' ο' τι διαβιου' σαν
περι'που 750,000 κα' τοικοι. Τα αντι'στοιχα µεγε' θη για το 2011 ει'ναι 10,815,197 κα' τοικοι σε
4
πληθυσµο' ς κατανε'µετο στις τρεις απελευθερωµε'νες περιφε'ρειες ως εξη' ς:
Πελοπο' ννησος 53%
Στερεα' Ελλα' δα και Ευ' βοια 25%
Κυκλα' δες 22%
Με δεδοµε' νο ο' τι το 1833 το 80% των κατοι' κων ζου' σαν σε οικισµου' ς
µικρο' τερους των 2,000 κατοι'κων, ε' χει θεωρηθει' ο' τι η οικονοµι'α της χω
' ρας η' ταν
αγροτικη' κατα' 'ιση αναλογι'α. Εποµε'νως, σε γενικε'ς γραµµε'ς, πε'ρα απο' την απουσι'α
' ν κ α ι κ ε φ α λ α 'ι ω ν , λ ο' γ ω τ η ς α ρ α ι η' ς κ α τ ο 'ι κ η σ η ς η ο ι κ ο ν ο µ ι κ η'

υποδοµω
ανασυγκρο' τηση της χω

' ρας ε'πασχε σοβαρα' και απο' την ε'λλειψη αγροτικω
' ν χεριω
' ν.
Παρα' λληλα ο' µως η γενικο' τερη πενι' α των πρω ' ν της κρατικη' ς υ' παρξης
' των ετω
ωθου' σε α' γνωστο αλλα' σηµαντικο' µε' ρος του ελληνικου' πληθυσµου' αφ’ενο' ς στην
εσωτερικη' µετακι'νηση σε αναζη' τηση καλλιεργη' σιµης γης η' α' λλης απασχο' λησης,
αφ’ετε' ρου στην εξωτερικη' µετανα' στευση προς την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α και
τ ο υ ς π α ρ α δ ο σ ια κ ο υ' ς µ ε τ α ν α σ τ ε υ τ ι κ ο υ' ς π ρ ο ο ρ ι σ µ ο υ' ς τ η ς κ ε ν τ ρ ι κ η' ς κ α ι
νοτιοανατολικη' ς Ευρω
' πης.
Με βα' ση δεδοµε'να του ε'τους 1839, κατα' τη δια' ρκεια του προηγου' µενου ε'τους
ο πληθυσµο' ς αυξη' θηκε κατα' 4% χα' ρη στο µεγα' λο αριθµο' γεννη' σεων. Ταυτο' χρονα
ο' µως, η εξαιρετικα' υψηλη' θνησιµο' τητα φαι'νεται απο' το γεγονο' ς ο' τι οι µισοι' θα' νατοι
(51%) συνε' βαιναν σε α' τοµα κα' τω των δε' κα ετω

' ν, εποµε' νως οφει'λετο κατα' κυ' ριο
λο' γο στη µεγα' λη βρεφικη' και παιδικη' θνησιµο' τητα, που µπορει' µε τη σειρα' της να
αποδοθει' στο χαµηλο' επι'πεδο υγιεινη' ς. Κατα' συνε' πεια, η χω

' ρα διατελου' σε ακο' µη
' το στα' διο της δηµογραφικη' ς µετα' βασης.

στο πρω
Η πληθυσµιακη' αυ' ξηση της χω

' ρας οφει' λετο στη σταδιακη' βελτι' ωση του
βιοτικου' επιπε'δου: το 1865 το ποσοστο' των θανα' των ατο' µων κα' τω των δε'κα ετω
'ν
η' ταν 42%, υψηλο' µεν αλλα' χαµηλο' τερο απο' ο' σο πριν απο' 16 χρο' νια. Κυρι'ως ο' µως
——————————————————————————————————————————
ε' κταση 131,957 τετραγωνικω

' ν χιλιοµε' τρων.
5
οφει'λετο στην προσα' ρτηση νε' ων εδαφω

' ν στο ελληνικο' βασι'λειο. ' Οπ ως φαι'νεται
απο' τον παρακα' τω πι'νακα η ποσοστιαι'α αυ' ξηση του πληθυσµου' ξεπερνου' σε κατα'
πολυ' την αντι'στοιχη αυ' ξηση της πληθυσµιακη' ς πυκνο' τητας.
' Ετος Πληθυσµο' ς ∆ιαφορα' Πυκνο' τητα ∆ιαφορα'
1830 750,000 16
1840 850,246 13% 18 12%
1870 (µε Επτα' νησα) 1,457,894 71% 29 61%
1889 (µε Θεσσαλι'α) 2,187,208 50% 34 17%
1920 (µε νε'ες χω

' ρες) 5,021,790 130% 40 18%
Ο πληθυσµο' ς της χω
' ρας υφι' στατο τις συνε' πειες σοβαρω
' ν ενδηµικω
'ν
' ν, ο' πως της ελονοσι'ας και του τυφοειδου' ς πυρετου' , της συ' φιλης και της
ασθενειω
φυµατι'ωσης. Ωστο' σο ξεπε'ρασε το φρα' γµα του ενο' ς εκατοµµυρι'ου κατοι'κων µε την
απογραφη' του 1853, των δυ' ο εκατοµµυρι'ων µε την απογραφη' του 1889, δηλαδη'
µε'σα σε 36 χρο' νια ο πληθυσµο' ς περι'που διπλασια' στηκε. ' Εφτασε δε το φρα' γµα των
πε'ντε εκατοµµυρι'ων κατοι'κων µε την απογραφη' του 1920.
Ο παρακα' τω πι' νακας δει' χνει την εξε' λιξη των δηµογραφικω
' ν µεγεθω
'ν
(αδρο' δει' κτη θνησιµο' τητας, αδρο' δει' κτη γεννητικο' τητας και δει' κτη φυσικη' ς
αυ' ξησης του πληθυσµου' ), ο' πως προκυ' πτει απο' τις απογραφε' ς των ετω
' ν 1861,
1907, 1928, 1940 και 1951.
Θνησιµο' τητα, Γεννητικο' τητα, Φυσικη' αυ' ξηση πληθυσµου'

Α∆Θ (‰) Α∆Γ (‰) ∆ΦΑ (%)
1861 26,5 38,6 1,2
1907 20,3 33,6 2,3
1928 17,4 32,4 2
1940 14,6 27,6 0,7
1951 10 21,1 1
Ει'ναι σαφη' ς η µεγα' λη φυσικη' αυ' ξηση του πληθυσµου' στις αρχε'ς του εικοστου'
' να αλλα' και η σταθερη' υπεροχη' των γεννη' σεων ε'ναντι των θανα' των σε ο' λη την
αιω
περι'οδος.
6
Πο' λεις - υ' παιθρος
' Ο π ως η' δη ελε' χθη, ο αγροτικο' ς χαρακτη' ρας της ελληνικη' ς οικονοµι' ας
πιστοποιει'ται απο' το ποσοστο' της κατανοµη' ς του πληθυσµου' σε χωρια' µικρο' τερα
των δυ' ο χιλια' δων κατοι'κων. Ωστο' σο, ο' πως ε'χει δει'ξει ο ιστορικο' ς Γ. Β. ∆ερτιλη' ς, το
ποσοστο' , δηλαδη' η αναλογι'α, του αγροτικου' στο συ' νολο του πληθυσµου' , σταδιακα'
και σχεδο' ν γραµµικα' µειωνο' ταν µε' σα σε εκατο' χρο' νια, απο' το 80% το 1833, στο
72% το 1879, το 62% το 1922 ε'ως το 56.5% το 1933, παρο' λο που σε απο' λυτους
αριθµου' ς ο αγροτικο' ς πληθυσµο' ς συνε' χισε να αυξα' νει. Αντι'στοιχα εντεινο' ταν ο
εξαστισµο' ς της ελληνικη' ς κοινωνι'ας.
Στην ελληνικη' υ' παιθρο η οργα' νωση της παραγωγη' ς γινο' ταν µε βα' ση την
οικογενειακη' µονα' δα, γυ' ρω απο' την οποι' α η' ταν διαρθρωµε' νη ο' λη η ελληνικη'
κοινωνι' α. Οι αποφα' σεις για τις καλλιε' ργειες, τις µετακινη' σεις, την κοινωνικη'
κινητικο' τητα ξεκινου' σαν απο' την οικογε' νεια. Η οικογε' νεια αντλου' σε εισο' δηµα απο'
πλη' θος πηγω

' ν ταυτο' χρονα: τον µικρο' γεωργικο' κλη' ρο µε ποικιλι'α καλλιεργειω
' ν,
µικρη' κτηνοτροφι'α και µικρη' ς κλι'µακας τεχνικη' εργασι'α. Αυτο' ς ο τρο' πος κατανοµη' ς
των κινδυ' νων, οι οποι' οι απειλου' σαν το οικογενειακο' εισο' δηµα, ονοµα' ζεται
πολυε'ργεια και ει' ναι χαρακτηριστικο' ς της οικονοµι' ας ο' λης της Μεσογει' ου. Ο
αποφασιτικο' ς ρο' λος της οικογενειακη' ς µονα' δας και η πολυε' ργεια εξασφα' λιζαν την
επιτυχι'α της αναπαραγωγη' ς της ελληνικη' ς οικογε'νειας.
Η Αθη' να ως πρωτευ' ουσα του βασιλει' ου απο' το ∆εκε' µβριο του 1834 µε
περι'που 7,200 κατοι'κους αυξανο' ταν µε κυµαινο' µενους ρυθµου' ς, που επηρεα' ζονταν
απο' το γεγονο' ς ο' τι επελε' γη ως το διοικητικο' κε' ντρο της χω

' ρας, αλλα' και απο' τη
συνολικη' µεγε'θυνση της ελληνικη' ς οικονοµι'ας, την οποι'α εξυπηρετου' σε κυρι'ως ως
κε'ντρο υπηρεσιω
' ν. Για παρα' δειγµα, κατα' τη δεκαετι'α ανα' µεσα στις απογραφε'ς του
1879 και του 1889, που συνε' πεσε µε τη λεγο' µενη τρικουπικη' περι'οδο, η Αθη' να
διπλασι'ασε τον πληθυσµο' της σηµειω

' νοντας πρωτοφανη' ετη' σιο ρυθµο' αυ' ξησης
7
5.34%. ' Ετ σι, το ε' τος 1889 ξεπε' ρασε το ορο' σηµο των 100,000 κατοι'κων, τους
290,000 κατοι'κους το 1920 και το ε' να εκατοµµυ' ριο το 1940. ' Οπ ως σε ο' λες τις
µεγα' λες πο' λεις, η φυσικη' κι'νηση του πληθυσµου' η' ταν ελλειµµατικη' , δηλαδη' οι
θα' να τ οι υπ ε ρ ε' βα ινα ν τ ο ν α ρ ιθ µο' τ ων γ εν νη' σ εω ν, ε ξ α ιτ 'ι ας τ ης µε γ α' λ η ς
θνησιµο' τητας των πο' λεων. Η αυ' ξηση της Αθη' νας συντελει'το ολοκληρωτικα' απο' την
εισροη' εσωτερικω
' ν µεταναστω
' ν.
Οι α' λλες ελληνικε' ς πο' λεις συγκε' ντρωναν πληθυσµο' απο' την υ' παιθρο και
αυξα' νονταν και αυτε'ς το' σο σε απο' λυτο αριθµο' κατοι'κων ο' σο και ως ποσοστο' επι' του
' ρας. Ειδικο' τερα, δηµιουργου' νταν νε'ες πο' λεις, ο' πως ο
συνολικου' πληθυσµου' της χω
Πειραια' ς, η Σπα' ρτη και η Ερµου' πολη, ανακατασκευα' ζονταν µε σχε'δια παλαιε'ς. ο' πως
η Πα' τρα, το ' Αργος, η Κο' ρινθος, η Λαµι'α και η 'ιδια η Αθη' να. Η αυξητικη' πορει'α των
πο' λεων δεν η' ταν ευθυ' γραµµη αλλα' αποτυ' πωνε την εξε'λιξη και τις διακυµα' νσεις της
ελληνικη' ς και της τοπικη' ς οικονοµι' ας. Για παρα' δειγµα, ο ρυθµο' ς αυ' ξησης της
Ερµου' πολης υπε'στη κα' µψη κατα' το τελευται'ο τε'ταρτο του δε' κατου ε'νατου αιω
' να,
ο' ταν δηλαδη' ο Πειραια' ς αυ' ξησε τη σηµασι'α του ως εµπορικο' λιµα' νι. Οι πο' λεις των
Ιονι' ων νη' σων α' ρχισαν να χα' νουν τον πληθυσµο' τους µετα' την ' Ε ν ωση µε το
ελληνικο' βασι'λειο το 1864, ενω

' ο πληθυσµο' ς της πο' λης του Βο' λου εκτινα' χθηκε µετα'
την ενσωµα' τωση της Θεσσαλι'ας το 1881. Οι πο' λεις της βορειοδυτικη' ς και δυτικη' ς
Πελοποννη' σου απορροφου' σαν αγροτικο' πληθυσµο' απο' το ορεινο' εσωτερικο' της για
τις ανα' γκες της σταφιδοκαλλιε'ργειας, αλλα' µετα' την κατα' ρρευση της σταφιδαγορα' ς
κατα' τη δεκαετι'α του 1890 µειω

' θηκε ο ρυθµο' ς αυ' ξηση' ς τους ως αποτε' λεσµα της
κρι'σης.
Προσφυγικε'ς µετακινη' σεις πληθυσµω

'ν
Οι εθνοκαθα' ρσεις που ε' λαβαν χω

' ρα σε ο' λη την ανατολικη' και κεντρικη'
' πη και οξυ' νθηκαν κατα' τον εικοστο' αιω

Ευρω ' να προκα' λεσαν πρωτοφανη' κυ' µατα
προσφυ' γων, που µετακινου' νταν απο' τις εστι' ες τους στις χω
' ρες στις οποι' ες
8
κατε'στησαν εθνικε' ς µειονο' τητες. Οι µετακινη' σεις αυτε' ς συνοδευ' τηκαν απο' ε' ξαρση
' ν, ο' πως ευλογια' , ελονοσι'α και εξανθηµατικο' τυ' φο, εποµε' νως και αυ' ξηση
επιδηµιω
της θνησιµο' τητας.
Στην Ελλα' δα, πε'ρα απο' τις εκου' σιες µεταναστευ' σεις, για τις οποι'ες η' δη ε'γινε
λο' γος, ο' λη η υπο' εξε'ταση περι'οδος χαρακτηρι'ζεται απο' µετακινη' σεις προσφυ' γων σε
ρευ' µατα, ει'τε διασυνοριακε' ς ει'τε µε' σα στα ελληνικα' εδα' φη. Οι εξεγε' ρσεις στην
Κρη' τη ε' φερναν χριστιανου' ς αµα' χους στον Πειραια' και τα ελληνικα' νησια' , ενω
' οι
εθνικε' ς εξεγε' ρσεις σε ο' λη τη χερσο' νησο των Βαλκανι' ων υποχρε' ωναν τους
διωκο' µενους µουσουλµα' νους να καταφευ' γουν για ασφα' λεια στην οθωµανικη' ακο' µη
Μακεδονι'α. Σηµαντικο' ς αριθµο' ς Ελλη' νων κατε' φυγαν στο ελληνικο' κρα' τος αφου'
' χθηκαν απο' τις εστι'ες τους στις πο' λεις της Ρουµανι'ας και της Βουλγαρι'ας και
εκδιω
αργο' τερα, κατα' τη δια' ρκεια του Πρω

' του Παγκοσµι'ου Πολε'µου απο' την Οθωµανικη'
Αυτοκρατορι'α.
Το ελληνικο' κρα' τος αντιµετω

' πισε ζη' τηµα διαχει'ρισης µειονοτικου' ζητη' µατος
αρχικα' µε την ενσωµα' τωση της Θεσσαλι' ας και τ ης ' Α ρ τας το 1881, οπο' τ ε
' ρισε ισοπολιτει'α στους Μουσουλµα' νους κατοι'κους των περιοχω

αναγνω ' ν αυτω
' ν.5
Ωστο' σο, το ελληνικο' βασι' λειο περιε' λαβε σηµαντικο' αριθµο' αλλο' θρησκων και
αλλο' γλωσσων πληθυσµω

' ν µετα' τους Βαλκανικου' ς Πολε'µους (1912-1913). Κατα' τη
δια' ρκεια ο' µως του ∆ευ' τερου Βαλκανικου' Πολε'µου η Μακεδονι'α ε'χασε µεγα' λο µε'ρος
του πληθυσµου' της σε πο' λεις και σε χωρια' εξαιτι'ας των οµοτη' των, που διε'πραξαν οι
δυ' ο πλευρε' ς της συ' γκρουσης. ' Ε τ σι, παρα' την επι' σηµη θε' ση των ελληνικω
'ν
κυβερνη' σεων για την προστασι'α των εθνικω

' ν µειονοτη' των, η πληθυσµιακη' συ' νθεση
———————————
5. Συ' µφωνα µε την απογραφη' της Θεσσαλι'ας και 'Αρτας του 1881 το 8% του πληθυσµου'
η' σαν µουσουλµα' νοι. Κατα' τις ι'διες τις απογραφικε' ς αρχε' ς ο' µως αυτο' το ποσοστο' ει'ναι
µικρο' τερο του πραγµατικου' .

9
της Μακεδονι'ας επηρεα' στηκε σοβαρα' απο' τις εθνικε'ς συγκρου' σεις.6
Η κατα' ρρευση του Μικρασιατικου' µετω

' που το καλοκαι'ρι του 1922 α' φησε τον
ελληνικο' πληθυσµο' της Μικρα' ς Ασι'ας εκτεθειµε' νο στους διωγµου' ς των Του' ρκων
' ν και µο' νη επιλογη' την προσφυγια' . Στο πρω

εθνικιστω ' το αυτο' α' µεσο ρευ' µα
προστε' θηκαν και ο' σοι ορθο' δοξοι χριστιανοι' κα' τοικοι τη ς Τουρκι'ας υποχρεω
' θηκαν
να καταφυ' γουν στο ελληνικο' κρα' τος µε την υποχρεωτικη' ανταλλαγη' των
' τη στην παγκο' σµια ιστορι'α µε υποχρεωτικο' χαρακτη' ρα, που

' ν -την πρω
πληθυσµω
συµφωνη' θηκε ανα' µεσα στην Ελλα' δα και την Τουρκι'α στη Συ' µβαση της Λωζα' ννης
της 17/30 Ιανουαρι' ου 1923. Οι καταιγιστικε' ς δηµογραφικε' ς συνε' πειες της
ανταλλαγη' ς για την Ελλα' δα, η οποι' α υποχρεω

' θηκε να ενσωµατω
' σει περι' που
1,200,000 νε'ων κατοι'κων7, ειση' γαγαν µια νε'α περι'οδο στην ελληνικη' ιστορι'α και θα
αναλυθου' ν στο σχετικο' κεφα' λαιο.
———————————
6. Βλ. παρακα' τω στο κεφα' λαιο για τους Βαλκανικου' ς Πολε' µους. Η απογραφη' των Νε' ων
' ν του 1913 απαριθµει' 2,101,014 κατοι'κους σε Μακεδονι'α, ' Ηπειρο, Κρη' τη και νησια'
Χωρω
βορειοανατολικου' Αιγαι'ου, αλλα' δεν απογρα' φει εθνικε' ς κατηγορι'ες. Το ι'διο ισχυ' ει και για
την εθνικη' απογραφη' του 1920.
7. Ταυτο' χρονα, µε τις συνθη' κες περι' ανταλλαγη' ς πληθυσµω' ν, αναχω' ρησαν απο' την
Ελλα' δα περι'που 439,000 Του' ρκοι και Βου' λγαροι.

10
11
Cipolla, C. M. The Economic History of World Population. Harmondsworth: Penguin,
1974.
Livi-Bacci, M. A Consice History of World Poulation. Cambridge, Mass.; Oxford:
Blackwell, 1992.
McNeill, William H. Population and Politics Since 1750. Charlottesville; London: UP
of Virginia, 1990.
Mitchell, B. R. International Historical Statistics: Europe 1750-2005. New York:
Palgrave Macmillan, 2007.
Stéphanos, Clon. La Grèce au point de vue naturel, ethnologique, anthropologique,
démographique et médical; Extrait du Dictionnaire Encyclopédique des Sciences
Médicales. Paris: G. Masson, 1884. 363-580.
Strong Frederick. Greece as a Kingdom: Or a Statistical Description of That
Country, from the Arrival of King Otho, in 1833, Down to the Present Time.
London: Longman, Brown, Green, and Longmans, 1842.
Valaoras, V. “A Reconstruction of the Demographic History of Modern Greece.” The
Milbank Memorial Fund Quarterly 38 (1960): 115-39.
ñ ς συγχρο' νου Ελλα' δος (1860-1965).”

' ρας, Βασι'λειος. “∆ηµογραφικη' ι στορι'α τη
Βαλαω
ñ ν και' Πολιτικω
Επιθεω' ρησις Οικονοµικω ñ ν Επιστηµω
ñ ν 14.1-2 (1959).
∆ερτιλη' ς, Γ.Β. Ιστορι'α του ελληνικου' κρα' τους, 1830–1920. τ.1-2, Αθη' να: Εστι'α,
2005.
Κοτζαµα' νης, Β. και Ε. Ανδρουλα' κη. “Οι δηµογραφικε'ς εξελι'ξεις στη νεω
' τερη Ελλα' δα
(1830-2007)”. http://www.demography-lab.prd.uth.gr/Papers/4_KOTZAMANIS-
ANDROULAKI%20neoteri%20ellada_2009.pdf (επι'σκεψη 13 Μαρτι'ου 2013).
Μανσο' λας, Αλε'ξανδρος. Πολιτειογραφικαι' πληροφορι'αι περι' Ελλα'δος. Αθη' να, 1980.
1867.
12
Παναγιωτο' πουλος, Βασι'λης. Πληθυσµο'ς και' οικισµοι' τηñ ς Πελοποννη' σου, 13ος-18ος
αιω' νας. Αθη' να, 1985.
Πετµεζα' ς, Σ. “∆ηµογραφι'α” στο Χατζηιωση' φ, Χ. (επ.), Ιστορι'α της Ελλα'δας του 20ου'
αιω' να. τ. Α1, 1900-1922: οι απαρχε'ς. Αθη' να: Βιβλιο' ραµα χ.χ., 41-51.
Σια' µπος, Γεω

' ργιος Σ. “∆ηµογραφικη' εξε' λιξις της νεωτε' ρας Ελλα' δος, 1821-1985.”
Αθη' να: Ανωτα' τη Σχολη' Οικονοµικω

' ν και Εµπορικω
' ν Επιστηµω
' ν, 1973.
Ταπεινο' ς, Γιω
' ργος Φ. Στοιχει'α δηµογραφι'ας. Αθη' να: Παπαζη' σης, 1993.
Χιονι'δου, Βιολε'τα. “∆ηµογραφι'α” στο Κωστη' ς, Κ. και Σ. Πετµεζα' ς (επ.), Η ανα'πτυξη
της ελληνικη' ς οικονοµι'ας τον 19ο αιω' να (1830-1914). Αθη' να: Αλεξα' νδρεια,
2006, 81-102.
Χουλιαρα' κης, Μ. Γεωγραφικη' , διοικητικη' και πληθυσµιακη' εξε'λιξις της Ελλα' δος,
1821-1971. Αθη' να, 1974.

Γαρδίκα. «Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'. Ενότητα 3: Δημογραφικές εξελίξεις στη νεότερη Ελλάδα».
Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:
http://opencourses.uoa.gr/courses/ARCH1/.
έργο


ΕΝΟΤΗΤΑ 4: Τα συντάγματα της Επανάστασης

Κεφα' λαιο 4
Τα συντα' γµατα της Επανα' στασης
Συνταγµατισµο' ς ονοµα' ζεται η τα' ση στην ιστορι'α της πολιτικη' ς σκε'ψης, που
καλλιε' ργησε τη συ' νταξη γραπτω ' ν για τους ο' ρους διακυβε'ρνησης ενο' ς
' ν συµφωνιω
κρα' τους. Κατα' τους νεο' τερους χρο' νους στηρι' χθηκε πα' νω στην παρα' δοση των
' ν πολιτικω
γραπτω ' ν συµφωνιω ' ν, του ο' ψιµου µεσαι'ωνα, στην παρα' δοση
' ν, των χαρτω
της γαλλικη' ς και αγγλικη' ς ορθολογικη' ς πολιτικη' ς σκε'ψης στοχαστω

' ν ο' πως ο John
Locke (1632 – 1704) και ο Montesquieu (1689 – 1755) και συνδε'θηκε µε την ιδε'α
του κοινωνικου' συµβολαι'ου. Σταθµο' στην ιστορι'α του νεο' τερου συνταγµατισµου'
αποτε'λεσε το συ' νταγµα των Ηνωµε'νων Πολιτειω

' ν της Αµερικη' ς (1787). Προϋπη' ρχε
ωστο' σο µακρα' βρετανικη' συνταγµατικη' παρα' δοση αλλα' η' ταν και παραµε' νει
διαφορετικη' απο' εκει'νη των υπο' λοιπων συνταγµατικω ' ν. Η Βρετανι'α διαθε'τει
' ν κρατω
µεν γραπτο' συ' νταγµα αλλα' αυτο' αποτελει'ται απο' σειρα' απο' ε' θιµα και νο' µους, οι
οποι'οι ε'χουν ισο' τιµη ισχυ' , και ο' χι ε'να ενιαι'ο κει'µενο µε αυξηµε'νη τυπικη' ισχυ' ε'ναντι
των α' λλων νο' µων.
Απο' το παρα' δειγµα του αµερικανικου' συντα' γµατος επηρεα' στηκαν οι
επαναστατηµε' νοι λαοι' της Γαλλι' ας και της Λατινικη' ς Αµερικη' ς. Τα γαλλικα'
συντα' γµατα µε τη σειρα' τους αποτε' λεσαν το συνταγµατικο' υπο' δειγµα που
συνο' δευσε τη δια' δοση των φιλελευ' θερων επαναστατικω

' ν ιδεω
' ν στην Ευρω
' πη των
' ν και του ancien régime. Τα επαναστατικα' συντα' γµατα ε'διναν πολιτικη'
αυτοκρατοριω
2
υπο' σταση στις ιδε'ες της ισο' τητας και της εθνικη' ς χειραφε' τησης. Ιδιαι'τερη επιρροη'
στους λαου' ς της Λατινικη' ς Αµερικη' ς και της νο' τιας Ευρω
' πης α' σκησε το ισπανικο'
συ' νταγµα του Cadiz του 1812, το οποι'ο ο' µως δεν εφαρµο' στηκε.
Συνταγµατικε'ς ιδε'ες στον ελληνικο' χω

' ρο
Πριν συλληφθει' απο' τις αυστριακε'ς αρχε'ς για να παραδοθει' στις οθωµανικε' ς
και να θανατωθει' , ο Ρη' γας Βελεστινλη' ς (1757-1798) το 1797 ει' χε τυπω

' σει το
επαναστατικο' φυλλα' διο Νε'α Πολιτικη' ∆ιοι'κησις των κατοι'κων της Ρου'µελης, της Μ.
Ασι'ας, των Μεσογει'ων Νη' σων και της Βλαχοµπογδανι'ας, ελα' χιστα αντι'τυπα του
οποι'ου διε' φυγαν την κατα' σχεση. Η Νε'α Πολιτικη' ∆ιοι'κησις, που συνιστου' σε το
συ' νταγµα της Ελληνικη' ς ∆ηµοκρατι'ας, περιλα' µβανε και ε'να τµη' µα απο' 35 α' ρθρα για
' που” εµπνευσµε'νο απο' το γαλλικο' συ' νταγµα του 1793, αυτο'
τα “∆ι'καια του Ανθρω
' τος, 1 του οποι' ου τα α' ρθρα ο Ρη' γας µετε' φρασε και
του ιακωβινικου' καθεστω
προση' ρµοσε. Χαρακτηριστικα' παραδει'γµατα τε' τοιας µεταφορα' ς και προσαρµογη' ς
αξι'ζει να παρατεθου' ν εδω

':
Τα δι'καια του ανθρω' που (Ρη' γα) Γαλλικο' συ'νταγµα 1793
αρ . 25 Η αυτ οκρατ ορ 'ι α ει' ναι αρ. 25 La souveraineté réside
θεµελιωµε' νη εις τον λαο' ν. Αυτη' ει'ναι dans le peuple; elle est une et
µι' α, αδιαι' ρετος, απροσδιο' ριστος και indivisible, imprescriptible et
αναφαι' ρετος. ' Η γ ουν ο λαο' ς µο' νον inaliénable.
ηµπορει' να προστα' ζη, και ο' χι ε'να µε'ρος
' πων η' µι'α πο' λις. Και ηµπορει' να

ανθρω
προστα' ζη δι'ο' λα χωρι'ς εµπο' διον.
———————————
1. Υπα' ρχουν επι'σης λι'γες επιρροε'ς και απο' το γαλλικο' συ' νταγµα του 1795. Στα
παραθε'µατα ε'χουν υπογραµµιστει' οι τροποποιη' σεις.

3
αρ. 26 Κανε' να µε' ρος του λαου' αρ. 26 Aucune portion du peuple
δεν ηµπορει' να ενεργη' ση την δυ' ναµιν ne peut exercer la puissance du peuple
ο' λου του ε'θνους. Κα' θε µε'λος ο' µως του entier; mais chaque section du
αυτοκρα' τορος λαου' , συναγο' µενον, ε'χει souverain assemblée doit jouir du droit
δι'καιον να ειπη' το θε' ληµα' του µε µι'αν d'exprimer sa volonté avec une entière
σωστη' ν ελευθερι'αν. liberté.
αρ . 27 Κ α' θε α' νθρ ωπ ος οπ ο υ' αρ . 27 Que tout individu qui
η' θελεν αρπα' σει την αυτοκρατορι'αν και usurperait la souveraineté soit à
την εξουσι' αν του ε' θνους ευθυ' ς να l'instant mis à mort par les hommes
' νεται απο' τους ελευθε' ρους

φυλακω libres.
α' νδρας, να κρι'νεται και κατα' νο' µον να
παιδευ' εται.
Η νε' α πολιτει' α επι' σης χαρακτηριζο' ταν απο' κοινωνικη' µε' ριµνα για τους
' σ’αυτη' ν η εκπαι'δευση θα η' ταν υποχρεωτικη' και για τα δυ' ο φυ' λα.
αδυ' νατους, ενω
Στη συνε' χεια ακολουθου' σε το κει'µενο του συντα' γµατος µε τι'τλο Αρχη' της
νοµοθετηµε'νης πρα'ξεως και 124 α' ρθρα για µια πολιτει'α, στην οποι'α, συ' µφωνα µε το
α' ρθρο 7,
Ο αυτοκρα' τωρ λαο' ς ει' ναι ο' λοι οι κα' τοικοι του βασιλει' ου του' του χωρι' ς
εξαι'ρεσιν θρησκει'ας και διαλε' κτου, ' Ελ ληνες, Βου' λγαροι, Αλβανοι', Βλα' χοι,
Αρµε'νηδες, Του' ρκοι και κα' θε α' λλον ει'δος γενεα' ς.

4
Το συ' νταγµα του Ρη' γα, εποµε' νως, αφορου' σε µια πολιτει' α, στην οποι' α θα
επικρατου' σε µεν η ελληνικη' παιδει'α αλλα' ο' λες οι εθνο' τητες θα η' σαν ισο' τιµες και τα
µε' λη τους θα συµµετει' χαν ισο' τιµα στη λαϊκη' κυριαρχι' α χωρι' ς γλωσσικε' ς και
θρησκευτικε' ς διακρι' σεις. 2 Στην Ελληνικη' ∆ηµοκρατι' α, συ' µφωνα µε τον Ρη' γα,
προει'χαν οι αξι' ες της ελευθερι'ας και της ισο' τητας ε' ναντι της εθνοπολιτισµικη' ς
ταυτο' τητας. Ο ο' ρος “ελληνικη' ” εδω

' χρεια' ζεται περαιτε'ρω ερµηνει'α. Αξι'ζει λοιπο' ν να
παρατεθει' ο σχολιασµο' ς του Πασχα' λη Κιτροµηλι' δη για τη σηµασι' α του ο' ρου
“Ελληνικη' ∆ηµοκρατι' α”, µε τον οποι' ο ο Ρη' γας ονοµα' τισε το πολι' τευµα, που
οραµατι'στηκε το 1797.
Ο επιθετικο' ς προσδιορισµο' ς “Ελληνικη' ” στην πολιτει'α του Ρη' γα δεν σηµαι'νει
' ς ο' τι προ' κειται περι' κρα' τους των Ελλη' νων ως πολιτισµικα' ευδια' κριτης
ακριβω
πληθυσµιακη' ς συλλογικο' τητας. Το νε' ο κρα' τος ‘περιλαµβα' νει δια' φορα γε'νη’,
' ς δεν ει' ναι αποκλειστικα' ελληνικο' υπο' εθνολογικη' ε' ννοια. Ει' ναι
συνεπω
ε λ λ η ν ι κ ο' υ π ο' τ η ν ε' ν ν ο ι α ο' τ ι α π ο β λ ε' π ε ι ν α α ν α ζ ω ο γ ο ν η' σ ε ι κ α ι ν α
' µονα τα πολιτειακα' ιδεω

αυτοπροσδιορισθει' µε γνω ' δη της κλασικη' ς ελληνικη' ς
αρχαιο' τητας. Αυτα' τα ιδεω

' δη θα εξασφαλι'σουν την ελευθερι'α των ‘διαφο' ρων
' ν’ που απαρτι'ζουν τον πληθυσµο' της Ελληνικη' ς ∆ηµοκρατι'ας και θα

γενω
πραγµατωθου' ν δια της µεταβολη' ς των πρω

' ην δου' λων του δεσποτισµου' σε
ελευ' θερους πολι'τες κατα' τα αρχαιοελληνικα' προ' τυπα.
Κατα' συνε' πεια ο ο' ρος “ελληνικο' ς” επρο' κειτο να εξελιχθει' ως προς το πολιτικο' του
———————————
2. Η ιδε'α ο' τι ο Ρη' γας η' ταν προ' δροµος µιας Βαλκανικη' ς οµοσπονδι'ας δεν ει'ναι
ορθη' , καθω
' ς ει'ναι προϊο' ν µεταγενε'στερων ιδεολογηµα' των. Συγκεκριµε'να ανα' γεται
στη δεκαετι'α του 1930 και στις το' τε πολιτικε'ς προσπα' θειες.
5
περιεχο' µενο µε'σα στις επο' µενες δεκαετι'ες.
' Οτ αν οι Γα' λλοι κατε'λαβαν την Κε'ρκυρα απο' τη Βενετι'α το 1797 µετε' φεραν
εκει' τις επαναστατικε'ς ιδε'ες µε συνε'πεια την προσπα' θεια ανατροπη' ς των κοινωνικω
'ν
' ν. Ωστο' σο το συ' ντοµο δια' στηµα της γαλλικη' ς παρουσι'ας δεν συνοδευ' τηκε
ιεραρχιω
απο' συνταγµατικε' ς πρωτοβουλι'ες. Στη συνε' χεια ο' µως η Ρωσικη' προστασι'α υπο'
Οθωµανικη' κυριαρχι'α το 1800 εγκαθι'δρυσε καθεστω

' ς, συ' µφωνα µε το οποι'ο σε κα' θε
νησι' θα υπη' ρχε συµβου' λιο ευγενω

' ν, που θα ο' ριζε τη Γερουσι'α, η οποι'α θα ει'χε
νοµοθετικη' αρµοδιο' τητα. Το ολιγαρχικο' αυτο' πολι'τευµα ονοµα' στηκε “Βυζαντινο' ν.”
Το πολι' τευµα του 1803, η Επτα' νησος Πολιτει' α η' Repubblica Settinsulare, ει' χε
περισσο' τερο φιλελευ' θερα χαρακτηριστικα' µε προ' βλεψη για ατοµικε'ς ελευθερι'ες και
χρη' ση της ελληνικη' ς ως δευ' τερης επι'σηµης γλω

' σσας µαζι' µε τα ιταλικα' . Τε'λος, κατα'
την περι'οδο της βρετανικη' ς προστασι'ας, που εγκαταστα' θηκε στα ' Ιο νια νησια' µετα'
το 1815, ο διοικητη' ς Thomas Maitland συνε'ταξε συ' νταγµα το 1817, που προε'βλεπε
' ν απο' βουλη' και γερουσι'α ευγενω

τη διοι'κηση των νησιω ' ν.
Τα τρι' α αυτα' συντα' γµατα η' σαν δοτα' απο' τους εκα' στοτε κυρια' ρχους και
περισσο' τερο η' λιγο' τερο ολιγαρχικα' . ∆εν προε'κυψαν δηλαδη' απο' µια ελληνικη' εθνικη'
ιδε'α, την οποι'α ο' µως ε'να µε'ρος των τοπικω ' ν δεν α' ργησε να ασπαστει', κα' τω
' ν ηγεσιω
απο' την επι'δραση αρχικα' των γαλλικω ' ν κινηµα' των, της ελληνικη' ς
' ν και ιταλικω
επανα' στασης και, στη συνε' χεια, κα' τω απο' την επι' δραση του ιταλικου' εθνικου'
φιλελευ' θερου και του ριζοσπαστικου' κινη' µατος. ' Ετσι, η ιστορι'α των τροποποιη' σεων
του τελευται'ου συντα' γµατος γρα' φτηκε απο' τους συµβιβασµου' ς του καθεστω
' τος της
βρετανικη' ς προστασι'ας µε το φιλελευ' θερο κι'νηµα των Ιονι'ων νησιω

' ν.
Τα τοπικα' συντα' γµατα της Επανα' στασης
Κεντρικοι' προσανατολισµοι' , τους οποι' ους υιοθε' τησε το συ' νολο των
επαναστατηµε' νων Ελλη' νων, η' σαν η στροφη' προς την Ευρω
' πη, η συ' νδεση του
παρελθο' ντος τους µε την αρχαιο' τητα, η απο' ρριψη της παρα' νοµης οθωµανικη' ς
6
κυριαρχι' ας και η αποδοχη' µιας νε' ας νοµιµο' τητας, την οποι' α θα εξε' φραζε µια
ευνοµου' µενη πολιτει'α. Η διατυ' πωση της ∆ιακηρυ' ξεως της Εθνικη' ς Συνελευ' σεως της
Εθνοσυνε'λευσης της Επιδαυ' ρου ει'ναι ε'να απο' πολλα' κει'µενα, που συνοψι'ζει αυτο' το
αι'σθηµα:
Απο' γονοι του σοφου' και φιλανθρω

' που ' Εθνους των Ελλη' νων, συ' γχρονοι των
νυν πεφωτισµε' νων και ευνοµουµε' νων λαω

' πης, και θεαται' των
' ν , τ α ο π ο 'ι α ο υ' τ ο ι υ π ο' τ η ν α δ ι α' ρ ρ η κ τ ο ν τ ω ν ν ο' µ ω ν Α ι γ 'ι δ α

καλω
απολαµβα' νουσιν, η' τον αδυ' νατον πλε' ον να υποφε' ρωµεν µε' χρις αναλγησι'ας
και ευηθει' ας την σκληρα' ν του Οθωµανικου' Κρα' τους µα' στιγα, η' τις η' δη
τε' σσαρας περι'που αιω

' νας επα' ταξε τας κεφαλα' ς ηµω
' ν, και αντι' λο' γου, την
θε' λησιν ως νο' µον γνωρι'ζουσα, διω

', κει και διε'ταττε τα πα' ντα δεσποτικω
' ς και
αυτογνωµο' νως. Μετα' µακρα' ν δουλει' αν ηναγκα' σθηµεν τε' λος πα' ντων να
λα' βωµεν τα ο' πλα εις χει'ρας, και να εκδικη' σωµεν εαυτου' ς και την Πατρι'δα
' ν απο' µι' αν τοιαυ' την φρικτη' ν και ως προς την αρχη' ν αυτη' ς α' δικον
ηµω
τυραννι'αν, η' τις ουδεµι'αν α' λλην ει'χεν οµοι'αν, η' κα', ν δυναµε' νην οπωσου' ν
µετ’αυτη' ς να παραβληθη' δυναστει'αν.
Αποτε'λεσµα συναι'νεσης σε αυτε'ς τις ιδε'ες η' ταν αρχικα' να προκυ' ψουν µια σειρα' απο'
τοπικε'ς συντακτικε'ς συνελευ' σεις, πε'ντε συνολικα' , στις περιοχε'ς, ο' που ει'χε εδραιωθει'
η επανα' σταση. Αυτε' ς εµφανι' στηκαν µε πρωτοβουλι' α ει'τε τοπικω

' ν ηγεσιω
' ν ει'τε
φορε' ων της δυτικη' ς πολιτικη' ς σκε' ψης στην προσπα' θεια' τους να δηµιουργη' σουν
κοινωνικα' προγεφυρω
' µατα για τις πολιτικε' ς τους επιδιω
' ξεις. Σε ο' λα αυτα' τα
συντα' γµατα το λεξιλο' γιο η' ταν αυτο' της χειραφε'τησης απο' την τυραννικη' οθωµανικη'
κυριαρχι'α.
Στη Σα' µο ο Λυκου' ργος Λογοθε'της δηµιου' ργησε το Στρατοπολιτικο' ν συ' στηµα
στις 12 Μαϊ' ου 1821, ε' να δικτατορικο' καθεστω

' ς, το οποι' ο δεν αναγνω
' ρισε την
7
κεντρικη' ελληνικη' επαναστατικη' κυβε' ρνηση παρα' µο' νο ο' ταν η' ρθε ο Ιωα' ννης
Καποδι'στριας το 1828. ∆υ' ο απο' τις τοπικε'ς συντακτικε' ς συνελευ' σεις συγκλη' θηκαν
απο' γο' νους φαναριω ' ν, τον Αλε'ξανδρο Μαυροκορδα' το (1791-1865)

' τικων οικογενειω
στο Μεσολο' γγι και τον Θεο' δωρο Νε' γρη (1790-1824) στα Σα' λωνα, τη σηµερινη'
' Α µ φισσα, δηλαδη' στις πολιτικα' καθυστερηµε' νες περιφε' ρειες της δυτικη' ς και
ανατολικη' ς Ρου' µελης. Στο Μεσολο' γγι στις 9 Νοεµβρι' ου 1821 εγκρι' θηκε ο
Οργανισµο' ς Γερουσι' ας της ∆υτικη' ς Χε' ρσου Ελλα' δος, και στα Σα' λωνα στις 15
Νοεµβρι'ου η Νοµικη' ∆ια' ταξις της Ανατολικη' ς Χε' ρσου Ελλα' δος και το βουλευτικο'
ο' ργανο, ο ' Α ρ ειος Πα' γος. Τε' λος η Πελοποννησιακη' Γερουσι' α ενε' κρινε στις 27
∆εκεµβρι'ου 1821 στην Επι'δαυρο τον Οργανισµο' περι' προσωρινη' ς διοικη' σεως της
Πελοποννησιακη' ς Γερουσι'ας, λι'γες ηµε'ρες δηλαδη' πριν απο' την ψη' φιση του πρω
' του
ελληνικου' συντα' γµατος. Τε' λος, τον Μα' ϊο του 1822 εγκρι' θηκε ανα' λογο τοπικο'
συ' νταγµα στην Κρη' τη.
Τα εθνικα' συντα' γµατα της Επανα' στασης
' Ολα τα παραπα' νω συντα' γµατα απε'βλεπαν να ισχυ' σουν στις περιφε'ρειε'ς τους
αλλα' στις περιπτω

' σεις της Ρου' µελης και της Πελοποννη' σου να προετοιµα' σουν τη
συµµετοχη' τους στο εθνικο' συ' νταγµα. Το πρω

' το αυτο' συ' νταγµα, αποτελου' µενο απο'
110 α' ρθρα, εγκρι'θηκε την 1 Ιανουαρι'ου του 1822 σε συνε'λευση 60 “παραστατω
' ν”,
' πων του ε' θνους, που συγκεντρω

εκπροσω ' θηκαν στην Πια' δα, Νε' α Επι'δαυρο, της
Αργολι'δας, υπο' την προεδρι'α του Αλε' ξανδρου Μαυροκορδα' του. Η συ' νταξη' του
συντα' γµατος αποτε' λεσε ε' ργο του Αλε' ξανδρου Μαυροκορδα' του, του Θεο' δωρου
Νε' γρη και του Ιταλου' ριζοσπα' στη Vincenzo Gallina (1795-1842). Ονοµα' στηκε
“Προσωρινο' ν Πολι'τευµα της Ελλα' δος.” Ο τι'τλος αυτο' ς ε' στελνε ε' να διπλο' µη' νυµα
προς τη συντηρητικη' Ευρω

' πη, ο' τι δηλαδη' το ε' θνος αφ’ενο' ς συντασσο' ταν υπο' µια
πολιτικη' νοµιµο' τητα, αφ’ετε' ρου, ως προσωρινη' , η απο' φαση της εθνοσυνε' λευσης
δεν προδι'καζε την οριστικη' µορφη' του πολιτευ' µατος.

8
' Ηδ η στο δευ' τερο κεφα' λαιο αναφε' ρθηκε η διατυ' πωση του προοιµι'ου, που
' νει τον εθνικο' χαρακτη' ρα του συντα' γµατος. Το πρω

δηλω ' το ελληνικο' συ' νταγµα,
επ η ρ ε α σµ ε' νο α π ο' τ ο µε τ ρ ιο π αθ ε' στ ε ρ ο α π ο' τ α συ ν τ α' γ µα τ α τ η ς Γα λ λικ η' ς
Επανα' στασης, αυτο' του 1795 - δηλαδη' του ∆ιευθυντηρι'ου, εγκαινι'αζε επι'σης δυ' ο
' δεις αρχε' ς των φιλελευ' θερων πολιτευµα' των: την αντιπροσωπευτικη' αρχη'
θεµελιω
και τη δια' κριση των εξουσιω

' ν.
' το α' ρθρο του συντα' γµατος οριζο' ταν ως επικρατου' σα θρησκει'α στην
Στο πρω
ελληνικη' επικρα' τεια η “της ανατολικη' ς ορθοδο' ξου του Χριστου' εκκλησι'ας” ενω
' ο' λες
οι α' λλες θρησκει'ας η' σαν ανεκτε'ς απο' τη ∆ιοι'κηση. Συ' µφωνα µε το δευ' τερο α' ρθρο,
που ο' ριζε την ιδιο' τητα του πολι'τη, ' Ελληνες πολι'τες η' σαν οι αυτο' χθονες Χριστιανοι'
αλλα' και ο' σοι η' λθαν για να κατοικη' σουν στη χω
' ρα µε προ' βλεψη για πολιτογρα' φηση
ξε' νων. Η ελληνικη' πολιτει' α εξασφα' λιζε 'ισα δικαιω

' µατα σε ο' λους τους πολι' τες,
νοµικη' προστασι' α της τιµη' ς, της περιουσι' ας και της ασφα' λειας των Ελλη' νων,
δικαιοσυ' νη στην κατανοµη' των οικονοµικω ' ν και απαγο' ρευση φορολογι'ας
' ν βαρω
' τα α' ρθρα του συντα' γµατος

χωρι' ς προηγου' µενη νοµοθεσι' α. ' Η δ η µε τα πρω
εγκαινιαζο' ταν θεσµικα' η µεγα' λη τοµη' µε το οθωµανικο' παρελθο' ν.
Το συ' νταγµα προε' βλεπε ο' τι η διοι'κηση ασκει'το απο' το βουλευτικο' και το
εκτελεστικο' , µε ετη' σια θητει'α και τα δυ' ο. Για να ισχυ' σει ε' νας νο' µος ε' πρεπε να
εγκριθει' και απο' τα δυ' ο σω

' µατα, προ' βλεψη που ε' δινε και στα δυ' ο σω
' µατα
ακυρωτικο' δικαι' ωµα (veto) και παρακω

' λυε τη λειτουργι' α της πολιτει' ας. Στο
βουλευτικο' , δηλαδη' τη βουλευτικη' εξουσι'α, εκλε'γονταν απο' τις απελευθερωµε' νες
ελληνικε' ς περιοχε' ς παραστα' τες ηλικι' ας 30 ετω

' ν και α' νω. Απο' το βουλευτικο'
εκλε'γονταν τα πε'ντε µε'λη του εκτελεστικου' , που ασκου' σαν την εκελεστικη' εξουσι'α,
µε'σω των οκτω ' ν, που αυτοι' διο' ριζαν. Σχετικα' µε την εθνικη' περιουσι'α, το
' υπουργω
συ' νταγµα ε' δινε το δικαι' ωµα στο εκτελεστικο' να εκποιει' , µε συγκατα' θεση του
βουλευτικου' , µε'ρος των “εθνικω

' ν κτηµα' των” ανα' λογα µε τις δηµο' σιες ανα' γκες.
9
Η δικαστικη' εξουσι'α οριζο' ταν ως ανεξα' ρτητη και ασκει'το απο' τα κριτη' ρια,
δηλαδη' τα δικαστη' ρια. Προβλεπο' ταν επι'σης περιφερειακο' συ' στηµα κριτηρι'ων στις
α' λλες µεγα' λες περιφε'ρειες. Με'χρι τη συ' σταση νοµικω

' ν κωδι'κων, για τους οποι'ους
θα συστη' νονταν ειδικε'ς επιτροπε'ς, θα 'ισχυαν οι νο' µοι “των αειµνη' στων Χριστιανω
'ν
' ν αυτοκρατο' ρων”, ενω

ηµω ' για τις εµπορικε' ς διαφορε' ς θα 'ι σχυε ο γαλλικο' ς
εµπορικο' ς κω
' δικας. Το συ' νταγµα µα' λιστα καταργου' σε τα βασανιστη' ρια και την ποινη'
της δη' µευσης των περιουσιω

' ν. ∆ιατηρου' σε ο' µως σε ισχυ' τα τοπικα' συντα' γµατα.
Παρα' ρτηµα του συντα' γµατος προε' βλεπε την υποχρε' ωση της διοι' κησης να
περιθα' λπτει τα ορφανα' και τις χη' ρες των νεκρω

' ν του αγω
' να, να βραβευ' ει και να
ανταµει'βει τις υπηρεσι'ες και συνεισφορε'ς προς την πατρι'δα µετα' την αποκατα' σταση
της ειρη' νης.
Παρα' το γεγονο' ς ο' τι το πρω

' το ελληνικο' συ' νταγµα ασχολει'το κυρι'ως µε την
οργα' νωση της πολιτει' ας και ελα' χιστα µε τις ατοµικε' ς ελευθερι' ες, η Πρω
' τη
Εθνοσυνε' λευση της Επιδαυ' ρου η' ταν ε' να επαναστατικο' γεγονο' ς: ειση' γαγε στον
νεοελληνικο' πολιτισµο' τις θεσµικε'ς καινοτοµι'ες ενο' ς φιλελευ' θερου συντα' γµατος, τις
οποι'ες χα' ραξε στη µετε'πειτα ελληνικη' πολιτικη' και κοινωνικη' ιστορι'α.
Στη Β’ Εθνοσυνε'λευση οι 230 παραστα' τες, που συνη' λθαν στο τε'λος Μαρτι'ου
1823 στο ' Α σ τρος της Κυνουρι' ας, αναθεω

' ρησαν το Προσωρινο' Πολι' τευµα της
Ελλα' δος, το οποι'ο και µετονοµα' στηκε σε “Νο' µο της Επιδαυ' ρου” διατηρω
' ντας ο' µως
τον προσωρινο' του χαρακτη' ρα. ' Ε δ ωσαν ανω

' τατη τυπικη' ισχυ' στο συ' νταγµα
απαγορευ' οντας την ψη' φιση νο' µων αντι'θετων προς αυτο' . Με χωριστο' ψη' φισµα
κατη' ργησαν τις τοπικε' ς δικαιοδοσι'ες των Γερουσιω

' ν και του Αρει'ου Πα' γου “επειδη'
ανεδει'χθη επιβλαβη' ς αυτω

' ν η υ' παρξις, δι’ο' σα µεγα' λα επιφε' ρει εµπο' δια εις την
προ' οδον της ∆ηµοσι'ου οικονοµι'ας”, σηµαντικο' βη' µα προς την κρατικη' συγκρο' τηση.
Χωριστο' ψη' φισµα επι'σης κατε'βαζε το ο' ριο ηλικι'ας του βουλευτη' απο' το τριακοστο'
στο εικοστο' πε'µπτο ε'τος.

10
Κ α τ α' τ α α' λ λα η α να θε ω
' ρ ησ η σ υν 'ι στ ατ ο κ υρ 'ι ω ς σ τ η ν ε νι' σχ υσ η τ ο υ
βουλευτικου' ε' ναντι του εκτελεστικου' και στη διευ' ρυνση της προστασι' ας των
' ν ελευθεριω
ατοµικω ' σεις διαφωνι'ας µε το βουλευτικο' σω
' ν. ' Ετσι, σε περιπτω ' µα, το
εκτελεστικο' ει' χε µο' νο δικαι' ωµα αναβολη' ς και ο' χι ακυ' ρωσης νο' µου. Επι' σης η
δηµο' σια εκπαι' δευση και η ελευθεροτυπι' α τε' θηκαν υπο' την προστασι' α του
βουλευτικου' .
Σχετικα' µε τα δικαιω
' µατα του ' Ελληνα πολι'τη, προσε'θεσαν στους αυτο' χθονες
Χριστιανου' ς και ο' σους “ε'ξωθεν ελθο' ντες, και την Ελληνικη' ν φωνη' ν πα' τριον ε'χοντες,
και εις Χριστο' ν πιστευ' οντες” ζητη' σουν να πολιτογραφηθου' ν. Εποµε' νως στη
θρησκει'α, δηλαδη' την χριστιανικη' , ο' χι κατ’ανα' γκη ορθο' δοξη, ιδιο' τητα προσε' θεσαν
και τη δια' κριση της ελληνικη' ς γλω

' σσας ως προϋπο' θεση πολιτογρα' φησης, και
διατυ' πωσαν τους ο' ρους πολιτογρα' φησης ξε' νων. Επι'σης υπο' την προστασι'α του
νο' µου προσε'θεσαν κα' θε ευρισκο' µενο µε'σα στην ελληνικη' επικρα' τεια απαγορευ' οντας
ταυτο' χρονα τη δουλει' α. Θεµελι' ωσαν την ελευθερι' α του τυ' που και το δικαι' ωµα
προσφυγη' ς στο νο' µιµο δικαστη' . Με' χρι τη συ' νταξη των νοµικω
' ν κωδι'κων, για τις
ποινικε'ς δι'κες θα 'ισχυε το “Απα' νθισµα των Εγκληµατικω

' ν”, ε'ργο κωδικοποι'ησης για
τα πιο κοινα' εγκλη' µατα, το οποι'ο ενε' κρινε η εθνοσυνε' λευση. Η εθνοσυνε' λευση
επι'σης ε'δωσε εντολη' στη ∆ιοι'κηση να οργανω

' σει εκπαιδευτικο' συ' στηµα µε βα' ση την
αλληλοδιδακτικη' µε' θοδο και να φροντι'σει για την ανο' ρθωση της γεωργι'ας και της
οικονοµι'ας.
Η ψη' φιση του Νο' µου της Επιδαυ' ρου, µε'σω του οποι'ου γινο' ταν προσπα' θεια να
γεφυρωθου' ν οι παραταξιακε' ς διαφορε' ς, ε' γινε στις 13 Απριλι'ου 1823. ' Ηδ η ο' µως
πυ' κνωναν τα νε' φη του εµφυλι'ου πολε' µου ανα' µεσα σε ο' σους η' λεγχαν αφ’ενο' ς το
βουλευτικο' , αφ’ετε' ρου το εκτελεστικο' , ο οποι' ος εξελι' χθηκε σε γενικευµε' νη
συ' γκρουση.
11
Η τρι'τη εθνοσυνε'λευση συνη' λθε κα' τω απο' την επι'δραση των συνεπειω
' ν του
δευ' τερου εµφυ' λιου πολε'µου και της δια' λυσης της Επανα' στασης απο' την εισβολη' του
Ιµπραη' µ. Μετα' απο' µεσολα' βηση των ' Αγ γλων στρατιωτικω

' ν και ναυτικω
' ν ηγετω
' ν,
στρατηγου' Richard Church (1784-1873), ναυα' ρχου λο' ρδου Cochrane (1775-1860)
και του αρχιπλοια' ρχου Hamilton, οι αντι' παλες παρατα' ξεις συµφω
' νησαν να
συνε'λθουν στην Τροιζη' να για τις εργασι'ες της εθνοσυνε'λευσης, που ξεκι'νησαν στις
19 Μαρτι' ου 1827. Πριν καν καταλη' ξει στη µορφη' του πολιτευ' µατος µετα' απο'
συµβιβασµο' ο' λων των πλευρω

' ν και µε οµο' φωνο ψη' φισµα της 3 Απριλι' ου η
συνε' λευση ανε' θεσε στον Ιωα' ννη Καποδι' στρια το αξι' ωµα του Κυβερνη' τη της
Ελλα' δος µε επταετη' θητει'α, δηλαδη' µονοπρο' σωπη εκτελεστικη' αρχη' στη θε' ση της
πολυπρο' σωπης, ο' πως προβλεπο' ταν απο' τα προηγου' µενα συντα' γµατα. Στη συνε'χεια
µε τις αποφα' σεις της η συνε' λευση συνε' ταξε το νε' ο συ' νταγµα συ' µφωνα µε το
προ' τυπο του αµερικανικου' συντα' γµατος του 1787 και µε τε' τοιο τρο' πο, ω
' στε να
θε'σει τον Κυβερνη' τη υπο' τον ε'λεγχο της βουλη' ς.
Το συ' νταγµα του 1827 ψηφι'στηκε την 1 Μαϊου 1827, ονοµα' στηκε “Πολιτικο' ν
Συ' νταγµα της Ελλα' δος” και δεν ει'χε πια προσωρινο' χαρακτη' ρα. Ει'ναι το πρω
' το
ελληνικο' συ' νταγµα, στο οποι'ο διατυπω

' νεται ρητα' η ε' ννοια της λαϊκη' ς κυριαρχι'ας.
Συ' µφωνα, δηλαδη' , µε το α' ρθρο 5 “η κυριαρχι'α ενυπα' ρχει εις το ' Εθ νος. Πα' σα
εξουσι'α πηγα' ζει εξ αυτου' και υπα' ρχει υπε'ρ αυτου' .”
Στο συ' νταγµα αυτο' διατυπω

' νεται εξα' λλου ο πιο εκτεταµε' νος ορισµο' ς της
ελληνικη' ς επικρα' τειας στο α' ρθρο 4: “Επαρχι'αι της Ελλα' δος ει'ναι ο' σαι ε'λαβον και θα
λα' βωσι τα ο' πλα κατα' της Οθωµανικη' ς δυναστει'ας.” Αυτο' ει'ναι ιδιαι'τερα ενδιαφε'ρον,
' ς την εποχη' εκει'νη η ελληνικη' επανα' σταση ει'χε σχεδο' ν σβη' σει εξαιτι'ας των
καθω
' ν του Ιµπραη' µ. Επι' σης, στο α' ρθρο 6, διευρυ' νεται ακο' µη
' ν επιτυχιω
πολεµικω
περισσο' τερο ο ορισµο' ς του ' Ελ ληνα πολι'τη µε την προσθη' κη ο' σων θα ε' ρχονταν
στην Ελλα' δα πριν απο' τη δηµοσι'ευση του συντα' γµατος και θα πολιτογραφου' ντο,
12
' ς και µε ο' σους ζου' σαν στο εξωτερικο' αλλα' “ει'ναι γεννηµε' νοι απο' πατε' ρα
καθω
' Ε λ ληνα.” Το συ' νταγµα του 1827 ειση' γαγε ε' τσι την ε' ννοια του γε' νους στις
εναλλακτικε'ς προϋποθε'σεις για το δικαι'ωµα στην ελληνικη' ιθαγε'νεια.
Με το συ' νταγµα αυτο' επι'σης εισα' γονταν προστασι' ες του πολι'τη απο' την
' ς και η αρχη' ο' τι “ε' καστος προ

αυθαιρεσι'α της διοι'κησης και των δικαστηρι'ων καθω
της καταδι' κης του δεν λογι' ζεται ε' νοχος” (α' ρθρο 15), δηλαδη' το τεκµη' ριο της
αθωο' τητας, αλλα' και η αρχη' της µη αναδροµικο' τητας των νο' µων (α' ρθρο 19), της
ελευθερι'ας στην εκπαιδευτικη' , φιλανθρωπικη' και οικονοµικη' δραστηριο' τητα (α' ρθρο
20). Ενι'σχυσε την προστασι'α της ακι'νητης περιουσι'ας µε την προσθη' κη του α' ρθρου
17, που επε' τρεπε απαλλοτριω

' σεις µο' νο “δια δηµο' σιον ο' φελος, αποχρω
' ντως
αποδεδειγµε' νον, αλλα' δια προηγουµε' νης αποζηµιω

' σεως.” Προσπα' θησε εξα' λλου να
προσελκυ' σει ξε' νους παρε' χοντας δικαι' ωµα πολιτογρα' φησης σε ο' σους 'ι δρυαν
επιχειρη' σεις στη χω

' ρα.
Η β ο υ λ η' ε κ λ ε γ ο' τ α ν γ ια τ ρ ι ε τ η' θ η τ ε 'ι α , α λ λ α' κ α' θ ε χ ρ ο' ν ο µ ε κ λ η' ρ ο
αντικαθι'στατο το ε'να τρι'το του σω

' µατος. Ο Κυβερνη' της θα ει'χε µο' νο αναβλητικο' και
ο' χι απο' λυτο βε' το στα νοµοσχε' δια της βουλη' ς. Υπο' την προστασι'α της βουλη' ς το
συ' νταγµα ε'θετε τη δηµο' σια εκπαι'δευση, την ελευθερι'α του τυ' που, τη γεωργι'α, το
εµπο' ριο και τη βιοµηχανι'α καθω

' ς και τα πνευµατικα' δικαιω
' µατα και τις ευρεσιτεχνι'ες.
Ο Κυβερνη' της εκλεγο' ταν µε επταετη' θητει'α και ασκου' σε την εκτελεστικη'
εξουσι'α µε'σω ε'ξι Γραµµατε'ων της Επικρατει'ας, ο' πως ονοµα' στηκαν οι υπουργοι', και
µε ευθυ' νη τους. Ωστο' σο, η ενισχυµε' νη θε' ση της βουλη' ς στο νε' ο πολι' τευµα
ταυτο' χρονα µε τις προσδοκι' ες αποτελεσµατικο' τητας απο' τη συγκε' ντρωση της
εκτελεστικη' ς εξουσι'ας σε ε' να προ' σωπο, δεν α' ργησαν να οδηγη' σουν σε αδιε' ξοδο.
Λι'γες ηµε'ρες µετα' την α' φιξη του Καποδι'στρια στην Ελλα' δα στις 7 Ιανουαρι'ου 1828,
µε ψη' φισµα της 18 Ιανουαρι'ου, η 'ιδια η βουλη' κατη' ργησε το συ' νταγµα και ανε'θεσε
το δικο' της ρο' λο σε ε' να συµβουλευτικο' σω

' µα, το “Πανελλη' νιον”, διορισµε' νο απο'
13
τον Κυβερνη' τη, και ο' λες τις εκτελεστικε' ς εξουσι'ες στον Κυβερνη' τη. Μπροστα' στην
εθνικη' κρι'ση που καλει'το να διαχειριστει', µε ανοικτα' ο' λα τα εθνικα' µε' τωπα, το
πολεµικο' , το οικονοµικο' και το διπλωµατικο' , ο Καποδι'στριας επε'λεξε να παραµερι'σει
ως α' καιρες τις εσωτερικε'ς πολιτικε'ς εξισορροπη' σεις.3
Η ει' σοδος της πολιτικη' ς ζωη' ς της χω

' ρας σε περι' οδο αυταρχισµου' στη
συνε' χεια,4 κατε' στησε τη συνταγµατικη' ιδε' α συ' µβολο, που ε' δινε νο' ηµα σε κα' θε
µορφη' ς αντιπολι' τευση. Η νεαρη' πολιτικη' τα' ξη της χω

' ρας επι' επτα' χρο' νια ει' χε
εξοικειωθει' µε αυτη' την ιδε'α. Παρα' µα' λιστα το γεγονο' ς ο' τι η συνταγµατικη' ιδε'α ει'χε
εισαχθει' απο' την Ευρω

' πη, ει'χε εξαιρετικα' σηµαντικη' επι'δραση και αφοµοιω
' θηκε
α' µεσα στην ελληνικη' πολιτικη' και κοινωνικη' ζωη' . Αν δεν ει' χε εκπαιδευ' σει τις
αντιµαχο' µενες δυνα' µεις της ελληνικη' ς κοινωνι'ας να λειτουργου' ν συ' µφωνα µε τους
συνταγµατικου' ς κανο' νες, ει'χε βρει τουλα' χιστον δηµιουργικη' εφαρµογη' στην ε' στω
και βραχυ' βια εξισορρο' πηση και πολιτικη' συµβι'ωση των δυνα' µεων αυτω
' ν σε ε' να
πεδι'ο συµβιβασµου' . Πρα' γµατι, συχνα' τα α' ρθρα των συνταγµα' των ει'τε εξε' φραζαν
συγκεκριµε' να επιµε' ρους συµφε'ροντα ει'τε η' σαν αποτε'λεσµα συµβιβασµου' ανα' µεσα
σε αντικρουο' µενα συµφε'ροντα. Τα συντα' γµατα ει'χαν επι'σης εισαγα' γει στο δηµο' σιο
λο' γο εντελω
' ς νε' ες ε' ννοιες, σχετικε' ς µε τα ανθρω
' πινα δικαιω
' µατα, καθω
' ς και
µηχανισµου' ς για την προστασι'α τους, και ει'χαν επιβα' λει στις κοινωνικε'ς ηγεσι'ες τη
———————————
3. Μετα' τη δολοφονι'α του Καποδι'στρια το Σεπτε'µβριο του 1831 και τον εµφυ' λιο,
που ακολου' θησε, η κυβερνητικη' πλευρα' το 1832 ψη' φισε συ' νταγµα, που
προε'βλεπε κληρονοµικη' βασιλει'α και γι’αυτο' ονοµα' στηκε “Ηγεµονικο' .” Το
“Ηγεµονικο' ” συ' νταγµα δεν τε'θηκε σε εφαρµογη' , καθω

' ς οι υποστηρικτε'ς του
ηττη' θηκαν στον εµφυ' λιο απο' τους αντιπολιτευο' µενους συνταγµατικου' ς.
4. ∆ηλαδη' κατα' τη δια' ρκεια της διακυβε'ρνησης του Καποδι'στρια (1828-1831),
της περιο' δου της ∆ιοικητικη' ς Επιτροπη' ς και του εµφυλι'ου (1831-1832) και της
απολυταρχι'ας του ' Οθωνα (1833-1843).

14
χρη' ση του λεξιλογι' ου της ισο' τητας, κα' θε φορα' που ζητου' σαν την ψη' φο των
εκλογε' ων τους. ' Εδ ωσαν την πρω

' τη θεσµικη' υπο' σταση στον εξισωτικο' χαρακτη' ρα
που θα διε'κρινε στη συνε'χεια το ελληνικο' πολιτικο' συ' στηµα. Εξα' λλου ο ευ' πλαστος
ελληνικο' ς συνταγµατισµο' ς µπορου' σε να στεγα' σει φαινοµενικα' αντιφατικα' πρα' γµατα:
και τον λο' γο του ενιαι'ου εθνικου' κρα' τους και εκει'νον της τοπικη' ς εκπροσω
' πησης,
δηλαδη' του τοπικισµου' .
Επι' δεκαπε' ντε χρο' νια µετα' την αναστολη' λειτουργι'ας του συντα' γµατος το
1828, µε' χρι δηλαδη' τη συ' γκληση της Εθνοσυνε' λευσης του 1843, το αι'τηµα για
συ' νταγµα παρε'µενε διαρκε'ς και γενικευµε'νο. Το συ' νταγµα ει'χε εγγραφει' πλε'ον στη
νεοελληνικη' κουλτου' ρα και το λαϊκο' φαντασιακο' . ' Οπ ως γρα' φει χαρακτηριστικα' ο
συνταγµατολο' γος Νι'κος Αλιβιζα' τος:
Παρ’ο' λο που κανε'να απο' [τα συντα' γµατα] δεν 'ισχυσε στην πρα' ξη, η
παιδευτικη' και ιδεολογικη' τους λειτουργι'α η' ταν αξιο' λογη αφου' , καλω
' ς η'
' ς, αποτε'λεσαν ε'κτοτε σηµει'ο αναφορα' ς για ο' λες τις πολιτικε'ς παρατα' ξεις
κακω
της ανεξα' ρτητης Ελλα' δας, τα χρο' νια που ακολου' θησαν.
Αλιβιζα' τος, Νι'κος Κ. Το συ'νταγµα και οι εχθροι' του στη νεοελληνικη' ιστορι'α, 1800-
2010. Αθη' να: Πο' λις, 2011.
Βο' γλη, Ελπι'δα Κ. “' Ελληνες το γε'νος”. Η ιθαγε'νεια και η ταυτο'τητα στο εθνικο'
κρα'τος των Ελλη' νων (1821-1844). Ηρα' κλειο: Πανεπιστηµιακε'ς Εκδο' σεις
Κρη' της, 2007.
∆ιαµαντου' ρος, Νικηφο' ρος. Οι απαρχε'ς της συγκρο'τησης συ'γχρονου κρα'τους στην
Ελλα'δα, 1821–1828. Αθη' να: Μορφωτικο' Ιδρυµα Εθνικη' ς Τραπε'ζης, 2002.
Κιτροµηλι'δης, Π.Μ. (επ.), Ρη' γα Βελεστινλη' 'Απαντα τα σωζο'µενα, τ. 5, Αθη' να:

Βουλη' των Ελλη' νων, 2000.
Κυριακο' πουλος, Ηλ. Γ., επ. Τα συντα'γµατα της Ελλα'δος. Αθη' να: Εθνικο' ν
Τυπογραφει'ον, 1960.
' λος, Αλε'ξανδρος. Τα Ελληνικα' Συντα'γµατα 1822-1952. Αθη' να 1972.

Σβω
15
Γαρδίκα. «Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'. Ενότητα 4: Τα συντάγματα της Επανάστασης». Έκδοση: 1.0.
Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://opencourses.uoa.gr/courses/ARCH1/.
έργο


ΕΝΟΤΗΤΑ 5: Η Ελλάδα και το Ανατολικό Ζήτημα έως το 1856

Η Ελλα' δα και το Ανατολικο' Ζη' τηµα ε'ως το 1856
Εισαγωγη' 1
Ο ο' ρος “Ανατολικο' Ζη' τηµα” ε' χει χρησιµοποιηθει' στην ιστοριογραφι'α για να
δ η λ ω θ ο υ' ν ο ι δ ι ε θ ν ε 'ι ς σ υ γ κ ρ ο υ' σ ε ι ς γ υ' ρ ω α π ο' τ η θ ε' σ η τ η ς Ο θ ω µ α ν ι κ η' ς
Αυτοκρατορι'ας στις σχε' σεις της µε τις δυνα' µεις της Ευρω
' πης. Αναφε' ρεται στη
χρονικη' περι'οδο των δυο' µιση αιω

' νων απο' την ε'ναρξη της οθωµανικη' ς παρακµη' ς τον
' να ως τη δια' λυση της αυτοκρατορι' ας το 1923: συµβατικα' απο' την

17ο αιω
απο' κρουση της τελευται'ας τουρκικη' ς επι'θεσης κατα' της Βιε' ννης το 1683 ε' ως τη
συ' ναψη της Συνθη' κης της Λωζα' ννης, της τελευται'ας ανα' µεσα στις συνθη' κες µε τις
' τος Παγκο' σµιος Πο' λεµος. Ο ο' ρος πρωτοσυναντα' ται στο
οποι'ες τερµατι'στηκε ο Πρω
διπλωµατικο' λεξιλο' γιο απο' την εποχη' του συνεδρι'ου της Verona (1822), συνε'δριο
στο οποι'ο οι Ευρωπαϊκε' ς δυνα' µεις απλω

' ς αναφε' ρθηκαν στην ελληνικη' εξε' γερση.
' Οπως οι περισσο' τεροι ιστορικοι' ο' ροι, προσδιορι'ζεται απο' τις αντιλη' ψεις της εποχη' ς
που τον δηµιου' ργησε: στην προκειµε' νη περι'πτωση εκφρα' ζει την ευρωκεντρικη'
———————————
1. Αυτο' καθω
' ς και τα κεφα' λαια 8 και 10 περιε'χουν εκτεταµε'νο υλικο' απο' το
α' ρθρο µου “Η Ελλα' δα και το Ανατολικο' Ζη' τηµα (1821-1923)” στο Η συγκρο'τηση
του ελληνικου' κρα'τους: διεθνε'ς πλαι'σιο, εξουσι'α και πολιτικη' τον 19ο αιω' να,
Αθη' να: Νεφε'λη, 2008, 119-45, 173-75.

2
οπτικη' του 19ου αιω

' να. Η οπτικη' αυτη' ει'χε τουλα' χιστον δυ' ο παραδοχε'ς: αφ’ ενο' ς
ο' τι το παγκο' σµιο πολιτικο' επι'κεντρο βρισκο' ταν στην Ευρω

' πη και ο' τι οι σχε'σεις της
' πης µε την Οθωµανικη' επικρα' τεια αφορου' σαν τα ανατολικα' συ' νορα της
Ευρω
' της, αφ’ ετε' ρου ο' τι η Οθωµανικη' αυτοκρατορι'α απο' την δικη' της πλευρα' ει'χε
πρω
ε' να µο' νο συ' νορο α' ξιο ενδιαφε' ροντος, εκει'νο µε την Ευρω
' πη. Η αντι'ληψη αυτη'
λοιπο' ν απε'κοπτε την Οθωµανικη' αυτοκρατορι'α απο' την ασιατικη' της δια' σταση, µια
αντι'ληψη καθοριστικη' για τη µετε'πειτα µονοµε'ρεια στην ιστοριογραφι'α των διεθνω

'ν
σχε'σεων αλλα' και την κοινη' συνει'δηση.
Ο ι σ υ γ κ ρ ο υ' σ ε ις κ α ι α ν τ ιθ ε' σ ε ις µ ε τ α ξ υ' τ ω ν Ε υ ρ ω π α ϊκ ω

' ν δ υ ν α' µ ε ω ν
' νονταν γυ' ρω απο' τον ε' λεγχο του γεωγραφικου' χω

επικεντρω ' ρου, ο οποι'ος απο' το
' να ει'χε περιε'λθει κα' τω απο' τον ε'λεγχο των Οθωµανω

15ο αιω ' ν. Οι Ευρωπαϊκε'ς ο' µως
δυνα' µεις ενδιαφε' ρονταν λιγο' τερο για την οικονοµικη' εκµετα' λλευση της περιοχη' ς
αυτη' ς και περισσο' τερο για τα υδα' τινα και χερσαι'α περα' σµατα προς τα πλου' τη της
Ασι'ας, τα οποι'α περιε' κλειε. Τε' τοια περα' σµατα η' σαν ο ∆ου' ναβης, η κοιλα' δα του
Αξιου' , το Αιγαι' ο, ο Βο' σπορος και τα ∆αρδανε' λια, το Σουε' ζ, η Παλαιστι' νη, ο
Ευφρα' της και τα µεγα' λα νησια' της ανατολικη' ς Μεσογει'ου: η Κρη' τη και η Κυ' προς.
Περιε'κλειε επι'σης και τους α' γιους Το' πους, η ιερο' τητα των οποι'ων επε'τρεπε κυρι'ως
σ τ η Ρ ω σ 'ι α κ α ι τ η Γ α λ λ 'ι α ν α ε ν ισ χ υ' σ ο υ ν τ α ιδ ε ο λ ο γ ικ α' τ ο υ ς ο π λ ο σ τ α' σ ι α
εµπλουτι' ζοντας τους εθνικου' ς ανταγωνισµου' ς της περιοχη' ς µε θρησκευτικο'
περιεχο' µενο. Καθε' να απο' αυτα' τα γεωγραφικα' στοιχει'α δεν διατηρου' σε ανα' τους
' νες την 'ι δια σηµασι' α, αλλα' προσλα' µβανε α' λλοτε α' λλη γεωπολιτικη' αξι' α,
αιω
συναρτηµε'νη µε τις γενικο' τερες εξελι'ξεις, ο' πως θα φανει' στη συνε'χεια. Αν µα' λιστα η
αστα' θεια στην περιοχη' παρατα' θηκε για το' σο µεγα' λο χρονικο' δια' στηµα και αν, κατα'
συνε'πεια, το Ανατολικο' Ζη' τηµα απε'κτησε τον παροιµιω

' δη περι'πλοκο χαρακτη' ρα του,
του' το µπορει' να αποδωθει' στην αδυναµι' α µιας απο' τις αντι' ζηλες µεταξυ' τους
Ευρωπαϊκε' ς δυνα' µεις να υποκαταστη' σει την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι' α και να
επιβα' λει το δικο' της αποκλειστικο' ε'λεγχο και τη σταθερο' τητα στην περιοχη' .
3
Αλλα' και οι δυνα' µεις που διαδραµα' τισαν πρωταγωνιστικο' ρο' λο στις ισορροπι'ες
του Ανατολικου' Ζητη' µατος δεν παρε'µειναν σταθερα' οι 'ιδιες. Πρω

' τες χειρι'στηκαν τις
ευκαιρι'ες απο' την αρχο' µενη υποχω

' ρηση της οθωµανικη' ς δυ' ναµης στο τε' λος του
' να η Αυστρι'α, η Ρωσι'α και η Γαλλι'α. Η Βρετανι'α, ε' χοντας αποκτη' σει τη
17ου αιω
Μινο' ρκα και το Γιβραλτα' ρ µε τη συνθη' κη της Ουτρε'χτης το 1713 κυριαρχου' σε στη
∆υτικη' Μεσο' γειο. Τα συµφε' ροντα' της ο' µως την υποχρε' ωσαν να επε' µβη και στην
Ανατολικη' Μεσο' γειο, ο' ταν η Γαλλι'α απει'λησε τον ε'λεγχο των εµπορικω
' ν δρο' µων και
την προ' σβαση της Βρετανι'ας προς την Ινδι'α καταλαµβα' νοντας την Αι'γυπτο το 1798.
Ετσι οι πο' λεµοι της Γαλλικη' ς Επανα' στασης η' σαν αυτοι' που κατε' στησαν και τη
Βρετανι'α συντελεστη' του Ανατολικου' Ζητη' µατος. Τε' λος, η Γερµανι'α αλλα' και η
Ιταλι'α απε'κτησαν τη δικη' τους ανα' µειξη στο Ανατολικο' Ζη' τηµα µετα' την εθνικη' τους
ενοποι'ηση και κυρι'ως µετα' την ιµπεριαλιστικη' στροφη' , που σηµει'ωσε η πολιτικη'
τους στο τε'λος του 19ου αιω

' να.
Οι παραπα' νω εξελι'ξεις δεν µπορου' ν να αποµονωθου' ν και απο' τις παρα' λληλες
τεχνολογικε' ς αλλαγε' ς, οι οποι'ες µεταµο' ρφωσαν τα µε' σα που ει'χαν στην δια' θεση'
τους οι ανταγωνιζο' µενες δυνα' µεις: ξυ' λινα ιστιοφο' ρα και µεγα' λους στρατου' ς πεζω
'ν
και ιππ ε' ων στ ην αρ χη' τ ης π εριο' δου, ατ µοκι' νητ ους σιδερε' νιους στ ο' λους ,
σιδηροδροµικα' και τηλεγραφικα' δι'κτυα ε'ως και αεροπλα' να και τηλε'φωνα στο τε'λος.
Τη σοβαρο' τερη διαφοροποι' ηση στην εξε' λιξη του Ανατολικου' Ζητη' µατος
προκα' λεσε η εθνικη' αφυ' πνιση πολλω

' ν απο' τις εθνικε' ς οµα' δες του γεωγραφικου'
' ρου, αφυ' πνιση σταδιακη' , η οποι'α ο' µως προσε'λαβε ρυθµου' ς χιονοστιβα' δας.
αυτου' χω
Με α' λλα λο' για οι προϋπα' ρχουσες αντιζηλι'ες των ισχυρω ' πης για την υπο'
Οθωµανικο' ε'λεγχο περιοχη' απε'κτησαν νε'ες διαστα' σεις, ευκαιρι'ες και κινδυ' νους, απο'
τ η σ τ ι γ µ η' , κ α τ α' τ η ν ο π ο 'ι α ο ι ε θ ν ικ ε' ς α υ τ ε' ς κ ο ι ν ο' τ η τ ε ς ε π ιζ η τ ο υ' σ α ν ν α
συγκροτη' σουν πολιτικα' ε' θνη 2 µε βιω' σιµη κρατικη' και συµπαγη' γεωγραφικη'
———————————
2. Για τη σηµασι'α των ο' ρων, βλ. το κεφα' λαιο 2.

4
υπο' σταση, για την επι'τευξη της οποι'ας µα' λιστα ε'πρεπε να διεκδικη' σουν εδα' φη και
πληθυσµου' ς απο' γει' τονες µε ταυτο' σηµους στο' χους. Το νε' ο αυτο' φαινο' µενο
παρατηρη' θηκε την 'ιδια ακριβω

' ς εποχη' που σηµειωνο' ταν δηµογραφικη' αυ' ξηση και
που πλη' θη κατοι'κων µετακινου' νταν προς γεωγραφικε'ς ζω

' νες παραγωγικο' τερες για
την παγκο' σµια οικονοµι'α, δηλαδη' πο' λεις, πεδινε'ς και παραθαλα' σσιες περιοχε'ς.
Η ανταγωνιστικη' πορει' α της συγκρο' τησης των εθνω

' ν της περιοχη' ς δεν
µπορου' σε παρα' να εξελιχθει' µε τη στρατολο' γηση και την ενσωµα' τωση ο' λων των
' ν στρωµα' των στην πολυ' πλοκη πολιτικη' αντιπαρα' θεση µε ηθικο' ε'ρεισµα τις
κοινωνικω
εθνικε'ς ιδεολογι'ες. Οι παλαιο' τερες εθνικε'ς οµα' δες, οι οποι'ες η' σαν οργανωµε'νες σε
κοινωνικα' δι' κτυα (εµπορικα' , εκπαιδευτικα' , εκκλησιαστικα' , νοµαδικα' κλπ.),
' θηκαν να αναδιαταχθου' ν στο ε' δαφος της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας σε

υποχρεω
συµπαγει' ς και αποκλειστικε' ς γεωγραφικε' ς επικρα' τειες και ταυτο' χρονα να
' σουν πολυπληθει'ς κοινωνικε'ς οµα' δες (π.χ. χωρικου' ς, µε'λη της διοι'κησης),
ενσωµατω
οι οποι'ες ε' ως το' τε βρι'σκονταν ε' ξω απο' τα παραδοσιακα' δι'κτυα. Ακριβω

' ς λοιπο' ν
επειδη' η κρι' ση βιω

' θηκε απο' τους ανθρω
' πους της περιοχη' ς, ο' χι ως ε' να απλο'
φαινο' µενο αυτοπροσδιορισµου' , αλλα' ως υπε'ρτατη υπο' θεση ταυτο' τητας,ο καθολικο' ς,
λαϊκο' ς χαρακτη' ρας της κρι'σης των εθνικω

' ν ταυτοτη' των κατε' ληξε στην τελευται'α,
οξυ' τερη και αιµατηρο' τερη φα' ση του Ανατολικου' Ζητη' µατος.
Στ η διαδικασι' α τ ης εθνικη' ς συγκρ ο' τησης οι ' Ε λ ληνες απε' κτησαν τ ο
προβα' δισµα ε' ναντι των α' λλων εθνοτη' των, προβα' δισµα µε πολλαπλασιαστικε' ς
συνε'πειες, που η σηµασι'α του ει'ναι δυ' σκολο να υπερτονιστει'. Το πλεονε'κτηµα των
Ελλη' νων η' ταν χρονολογικο' αλλα' και επικοινωνιακο' : αφ’ ενο' ς ξεκι'νησαν ενωρι'τερα,
αφ’ ετε' ρου ει' χαν στη δια' θεση' τους τη γλω
' σσα της υψηλη' ς παιδει' ας, η οποι' α
συγκροτου' σε τα εκπαιδευτικα' και τα θρησκευτικα' δι'κτυα της περιοχη' ς.
Η δηµιουργι'α εθνικω ' ν στη νοτιοανατολικη' Ευρω

' ν κρατω ' πη ξεκι'νησε µετα' απο'
την σαρωτικη' εµπειρι'α των πολε' µων της Γαλλικη' ς Επανα' στασης που α' φησε τις
5
ευρωπαϊκε'ς ηγεσι'ες αποφασισµε'νες να µην επιτρε'ψουν σε επαναστατικα' κινη' µατα να
προκαλε'σουν ξανα' αποσταθεροποι'ηση και πανευρωπαϊκη' πολεµικη' ανα' φλεξη. Για να
προλα' βουν ε' να τε' τοιο ενδεχο' µενο εγκαινι'ασαν ε' να α' τυπο ο' ργανο επι'λυσης των
' ν προβληµα' των µε' σω διασκε' ψεων των µεγα' λων δυνα' µεων στο πλαι'σιο στο
διεθνω
διεθνε'ς συ' στηµα που δηµιου' ργησε το συνε'δριο της Βιε'ννης. Το α' τυπο αυτο' ο' ργανο
ονοµα' στηκε Συµφωνι'α της Ευρω

' πης (Concert of Europe), η δε συγκρο' τηση' του
καθοριζο' ταν απο' τις εκα' στοτε de facto ισχυρε' ς δυνα' µεις της Ευρω
' πης. Με' σα απο'
πολυµερει' ς διασκε' ψεις και συµφωνι' ες η Ευρωπαϊκη' Συµφωνι' α κατο' ρθωσε να
αποτρε' ψει τη γενικευµε' νη ευρωπαϊκη' συ' ρραξη για ε' να αιω

' να, δηλαδη' µε' χρι την
ε'κρηξη του Πρω

' του Παγκοσµι'ου Πολε'µου το 1914, παρα' τις κοσµογονικε'ς αλλαγε'ς
και τις επιµε'ρους πολεµικε'ς συγκρου' σεις, που γνω

' ρισε η ευρωπαϊκη' η' πειρος σ’αυτο'
το δια' στηµα.
Εξα' λλου, µετα' το συνε' δριο της Βιε' ννης το 1815, το οποι'ο αποσκοπου' σε να
' σει τη νε'α ευρωπαϊκη' τα' ξη, οι δυ' ο ισχυροι' αντι'παλοι για την κυριαρχι'α στη
θεµελιω
διεθνη' σκηνη' , η' σαν οι νικητε'ς των ναπολεοντει'ων πολε' µων Βρετανι'α και Ρωσι'α. Η
' τη διε'θετε αδιαµφισβη' τητη κυριαρχι'α στη θα' λασσα, ενω

πρω ' η δευ' τερη διεκδικου' σε
πρωταρχικη' θε' ση ως ηπειρωτικη' δυ' ναµη. Απο' τα α' λλα µε' λη της Συµφωνι'ας της
' πης η µεν Γαλλι'α διατηρου' σε το παλαιο' τερο ενδιαφε'ρον της για επε'κταση της
Ευρω
επιρροη' ς της στη Μεσο' γειο, ενω

' η Πρωσι'α και η Αυστρι'α δεν ενδιαφε'ρονταν ακο' µη
το' σο για την 'ιδια την περιοχη' , ο' σο για τη διατη' ρηση της ευρωπαϊκη' ς σταθερο' τητας.
Γι’ αυτο' το λο' γο η Πρωσι'α και η Αυστρι'α ακολουθου' σαν συντηρητικη' πολιτικη' ,
τουλα' χιστον ε' ως τις τελευται'ες δεκαετι'ες του 19ου αιω

' να. Το Ανατολικο' Ζη' τηµα
µετα' το συνε'δριο της Βιε'ννης εξελι'χθηκε κα' τω απο' τις νε'ες αυτε'ς συνθη' κες.
Απο' τα παραπα' νω γι'νεται σαφε' ς ο' τι το “Ανατολικο' Ζη' τηµα” χαρακτηρι'ζεται
απο' µεγα' λη χρονικη' δια' ρκεια. Ακριβω

' ς ο' µως εξ αιτι' ας της εξαιρετικη' ς του
ρευστο' τητας και των διαπλεκο' µενων παραµε'τρων που το συνθε'τουν, το Ανατολικο'
6
Ζη' τηµα, αλλα' και η θε' ση της Ελλα' δας µε'σα σ’ αυτο' , δεν µπορου' ν να µελετηθου' ν
µο' νο διαχρονικα' , καθω

' ς προσδιορι'ζονται απο' λυτα απο' ταυτο' χρονες εξελι'ξεις σε ο' λο
τον κο' σµο. Το Ανατολικο' Ζη' τηµα απε' βη το κατ’ εξοχη' ν ιστορικο' παρα' δειγµα
α' σκησης διεθνου' ς ισορροπι'ας δυνα' µεων.
Η δηµιουργι'α του Ελληνικου' κρα'τους
Η εξε' γερση των Ελλη' νων απασχο' λησε ελα' χιστα τις µεγα' λες δυνα' µεις στο
συνε'δριο του Laibach το 1821 και στο συνε'δριο της Verona τον Αυ' γουστο του 1822.
Η Ελληνικη' Επανα' σταση ο' µως δεν µπορει' να θεωρηθει' παρα' ε'µµεσο επακο' λουθο του
Ανατολικου' Ζητη' µατος καθω

' ς, σε αντι'θεση µε την εξε'γερση του 1770, δεν φαι'νεται
να ει' χε υποκινηθει' απο' καµµια' µεγα' λη δυ' ναµη. Ο καγκελα' ριος της Αυστρι' ας
Metternich πε'τυχε µα' λιστα να αποθαρρυ' νει τον τσα' ρο Αλε'ξανδρο Α’, τον θεµελιωτη'
της Ιερα' ς Συµµαχι' ας, απο' κα' θε σκε' ψη υποστη' ριξης των Ελλη' νων. Ο τσα' ρος
φρο' ντισε να πα' ρει τις αποστα' σεις του απο' τους επαναστα' τες, ο' ταν καταδι'κασε την
εξε'γερση του Αλε'ξανδρου Υψηλα' ντη. Απο' τη στιγµη' ο' µως που εξερρα' γη, η Ελληνικη'
Επανα' σταση αποτε'λεσε το πιο οξυ' προ' βληµα του Ανατολικου' Ζητη' µατος, ανα' λογο
µε εκει'να που δηµιουργου' σαν εθνικε' ς εξεγε' ρσεις σε α' λλες περιοχε' ς της Ευρω
' πης
την 'ιδια εποχη' , δηλαδη' στην Ιταλι'α, Ισπανι'α, Πολωνι'α και Βε' λγιο, αλλα' και στη
Νο' τια Αµερικη' , και τα οποι'α απειλου' σαν µε αποσταθεροποι'ηση τη διεθνη' τα' ξη. Αλλα'
και απο' την πλευρα' των επαναστατηµε'νων Ελλη' νων ορισµε'νοι ηγε'τες, ενη' µεροι των
' ν εξελι'ξεων, ο' πως ο Αλε' ξανδρος Μαυροκορδα' τος, ει'χαν επι'γνωση του
ανταγωνισµου' µεταξυ' Βρετανι' ας και Ρωσι' ας και ει' χαν την προ' θεση να τον
αξιοποιη' σουν.
Απο' τις ευρωπαϊκε'ς δυνα' µεις εκει'νη, που πραγµατοποι'ησε πρω

' τη µεταστροφη'
της πολιτικη' ς της σχετικα' ευνοϊκη' προς τους ' Ε λ ληνες, η' ταν η Βρετανι' α. Το
Νοε' µβριο του 1822, προκειµε' νου να προστατευ' σει τα εµπορικα' της πλοι'α απο' τις
πειρατικε' ς επιδροµε' ς των Ελλη' νων, αναγνω

' ρισε de facto τους ' Ε λ ληνες ως
7
εµπολε' µους προβαι'νοντας σε αναγνω

' ριση του ναυτικου' αποκλεισµου' , που ει'χαν
επιβα' λει οι ' Ε λ ληνες στα υπο' οθωµανικο' ε' λεγχο λιµα' νια των επαναστατηµε' νων
' ν. ' Ε π αψε δηλαδη' η Βρετανι' α να τους θεωρει' στασιαστε' ς κατα' της
περιοχω
νοµιµο' τητας της Πυ' λης, αλλα' διατη' ρησε την ουδετερο' τητα' της απε' ναντι στις δυ' ο
πλευρε'ς.
Στη συνε'χεια, η βρετανικη' πολιτικη' απε'ναντι στην Ελληνικη' Επανα' σταση ει'χε
ε' να κεντρικο' στο' χο: να µη βοηθη' σει ου' τε τους ' Ελ ληνες ου' τε την Πυ' λη, αλλα' να
εµποδι' σει τη Ρωσι' α να εκµεταλλευτει' µο' νη της την αδυναµι' α της Οθωµανικη' ς
Αυτοκρατορι'ας, να δρα' σει η Ρωσι'α ως προστα' τιδα των οµο' δοξω

' ν της Ελλη' νων και
να αποκτη' σει ε'τσι εδαφικο' ε'ρεισµα στην ανατολικη' Μεσο' γειο. Αυτη' η' ταν η πολιτικη'
του George Canning (1770 - 1827), βρετανου' υπουργου' εξωτερικω

' ν µεταξυ' 1822
και 1827 και πρωθυπουργου' για το συ' ντοµο δια' στηµα ως το θα' νατο' του τον
Αυ' γουστο του 'ιδιου χρο' νου. Η πολιτικη' αυτη' εκδηλω

' θηκε µε ξεκα' θαρο τρο' πο απο' το
1825, ο' ταν η Ελληνικη' Επανα' σταση φαινο' ταν να ηττα' ται απο' τις τακτικε' ς
στρατιωτικε'ς δυνα' µεις του Ιµπραη' µ, γιου' του κυβερνη' τη της Αιγυ' πτου Μεχµε'τ Αλη' ,
και να παρουσια' ζεται εντονο' τερη η ανα' γκη συνδιαλλαγη' ς των δυ' ο εµπολε' µων. Ας
σηµειωθει' ο' τι την Αι' γυπτο κυβερνου' σε ο Μεχµε' τ Αλη' υπο' την κυριαρχι' α του
Σουλτα' νου, αλλα' κα' τω απο' την επιρροη' της Γαλλι'ας, η οποι'α ει'χε αναλα' βει την
αναδιοργα' νωση του αιγυπτιακου' στρατου' . Η επιτυχι'α στην εφαρµογη' της πολιτικη' ς
του Canning συνετε' λεσε ω

' στε, µε δεδοµε' νη τη διεθνη' κρι'ση, που δηµιου' ργησε ο
αιµατηρο' ς απελευθερωτικο' ς πο' λεµος, το ελληνικο' κρα' τος να γεννηθει' ως
αποτε'λεσµα συµβιβασµου' µεταξυ' των µεγα' λων δυνα' µεων στο ελα' χιστο σηµει'ο, στο
οποι'ο αυτε'ς συµφω

' νησαν να σταθεροποιη' σουν την κατα' σταση.
Ο Canning διαµο' ρφωσε µια ξεχωριστη' τα' ση στη βρετανικη' εξωτερικη'
πολιτικη' . Συ' µφωνα µε τις απο' ψεις του η Βρετανι'α ει'χε συµφε' ρον να στηρι'ξει τη
δηµιουργι'α ανεξα' ρτητων εθνικω ' ν, απο' τα οποι'α προσδοκου' σε µε τη σειρα'

' ν κρατω
8
τους θα η' σαν φιλικα' προς τη Βρετανι' α. ' Ο π ως µα' λιστα ει' πε στο βρετανικο'
κοινοβου' λιο το 1826 αναφερο' µενος στην αναγνω

' ριση ανεξα' ρτητων κρατω
' ν της
Λατινικη' ς Αµερικη' ς το ∆εκε' µβριο 1824, “∆ηµιου' ργησα τον Νε'ο Κο' σµο για να
αποκαταστη' σω την ισορροπι'α του Παλαιου'.”3
Η πολιτικη' κρι' ση, που δηµιου' ργησαν στην επαναστατηµε' νη Ελλα' δα οι
στρατιωτικε' ς επιτυχι' ες του Ιµπραη' µ, προκα' λεσε τον Αυ' γουστο του 1825 την
υποβολη' της ελληνικη' ς αι'τησης προστασι'ας προς τη Βρετανι'α, για την υπαγωγη'
δηλαδη' των Ελλη' νων σε καθεστω

' ς ο' µοιο µε εκει'νο, που 'ισχυε για τα Ιο' νια νησια' .4 Η
Βρετανι' α αποποιη' θηκε το αι' τηµα των Ελλη' νων, καθω

' ς δεν η' θελε να αναλα' βει
µονοµερη' δρα' ση εναντι'ον της Πυ' λης και ε' τσι να προκαλε' σει αντι'στοιχη µονοµερη'
αντι'δραση της Ρωσι'ας στις Παραδουνα' βιες Ηγεµονι'ες η' στον Καυ' κασο, τα κυριο' τερα
σηµει'α των ρωσοτουρκικω ' ν. Μετα' τη βρετανικη' απο' ρριψη, ανα' λογα
' ν προστριβω
ε' γγραφα υποβλη' θηκαν και στη γαλλικη' και τη ρωσικη' αυλη' , και αυτα' µε το 'ιδιο
αποτε'λεσµα.
Η βρετανικη' στα' ση αναµονη' ςαπε' ναντι στο ελληνικο' ζη' τηµα τερµατι'στηκε µε
το θα' νατο του τσα' ρου Αλε'ξανδρου Α’ και την α' νοδο στο ρωσικο' θρο' νο του αδελφου'
του Νικο' λαου Α’, ο οποι'ος ε'δειχνε διατεθειµε'νος να επιδιω

' ξει µονοµερη' επι'λυση των
' ν µε την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι' α. Ο Canning αντε' δρασε

' ν διαφορω
ρωσικω
στε'λνοντας πρεσβευτη' στην Κωνσταντινου' πολη τον εξα' δελφο' του Stratford Canning
(1786-1880) και ειδικο' απεσταλµε' νο στην Πετρου' πολη τον δου' κα του Wellington
(1769-1852) για συνοµιλι'ες µε τη ρωσικη' κυβε'ρνηση.
Αποτε' λεσµα των βρετανο-ρωσικω ' ν η' ταν το πρωτο' κολλο της
' ν συνοµιλιω
' τη διπλωµατικη' συµφωνι'α για τη

Πετρου' πολης της 4 Απριλι'ου 1826 (νη), η πρω
———————————
3. Στα αγγλικα' “I called the New World into existence to redress the balance of
the Old.”
4. Το αι'τηµα ε'χει ονοµαστει' “Πρ' αξη υποτε'λειας.”

9
λυ' ση του ελληνικου' ζητη' µατος. Το πρωτο' κολλο της Πετρου' πολης ο' ριζε την
ανα' ληψη µεσολα' βησης µεταξυ' Ελλη' νων και Πυ' λης εκ µε' ρους της Ρωσι'ας και της
Βρετανι'ας για τον τερµατισµο' των συγκρου' σεων και για τη δηµιουργι'α ελληνικη' ς
επικρα' τειας φο' ρου υποτελου' ς υπο' την κυριαρχι'α της Πυ' λης. Σχετικα' ο' µως µε τη
διασφα' λιση των µελλοντικω

' ν ο' ρων της ειρη' νευσης µε διεθνει'ς εγγυη' σεις η Βρετανι'α
αρνει'το ρητα' την ανα' ληψη τε'τοιας υποχρε'ωσης συ' µφωνα µε πα' για τακτικη' της. Με
' τη αυτη' µεταξυ' τους συµφωνι'α λοιπο' ν η Ρωσι'α αποµακρυνο' ταν µεν απο' την
την πρω
πολιτικη' του Metternich, δηλαδη' των συντηρητικω

' ν µοναρχιω
' ν, της Πρωσι'ας και της
Αυστρι'ας, αλλα' η Βρετανι'α προλα' µβανε κα' ποια µονοµερη' ρωσικη' ενε' ργεια στην
ελληνικη' υπο' θεση. Καθω

' ς µα' λιστα αρνει'το την ανα' ληψη εγγυη' σεων, η Βρετανι'α
επιζη' τησε τη συµµετοχη' στη συµφωνι'α και α' λλων απο' τις µεγα' λες δυνα' µεις της
' πης, απο' τις οποι'ες µο' νη η Γαλλι'α ανταποκρι'θηκε. Οι Γα' λλοι ει'χαν α' λλωστε η' δη
Ευρω
' σει ενδιαφε' ρον για τις ελληνικε' ς υποθε' σεις µε προω
εκδηλω ' θηση των γαλλικω
'ν
συµφερο' ντων στον οικονοµικο' και στρατιωτικο' τοµε'α στην επαναστατηµε'νη Ελλα' δα,
αλλα' µε ανεπι' σηµο τρο' πο. ' Ε τ σι η Γαλλι' α αποτε' λεσε τον τρι' το συ' µµαχο, που
συνυπε'γραψε τη συνθη' κη του Λονδι'νου της 6 Ιουλι'ου 1827 (νη).5
Οι ο' ροι της συνθη' κης αυτη' ς προε'βλεπαν τη δηµιουργι'α ελληνικη' ς επικρα' τειας
φο' ρου υποτελου' ς στην Πυ' λη (α' ρθρο 2), την ανα' ληψη µεσολαβητικου' ρο' λου εκ
µε'ρους της Βρετανι'ας, της Γαλλι'ας και της Ρωσι'ας µε την υποχρε'ωση να επιβα' λουν
την ανακωχη' στην Πυ' λη (α' ρθρο 1). Συ' µφωνα µε τη συνθη' κη αυτη' τα ο' ρια της
ελληνικη' ς επικρα' τειας θα καθορι'ζονταν µετα' απο' διαπραγµατευ' σεις (α' ρθρο 3). Οι
———————————
5. Στους λο' γους για τον τερµατισµο' του πολε'µου, το προοι'µιο της συνθη' κης
αναφε'ρει την ανησυχι'α των τριω

' ν δυνα' µεων για την αιµορραγι'α ενο' ς χριστιανικου'
λαου' και στην επιθυµι'α τους να ελεγχθει' η εκτεταµε'νη πειρατει'α, που ανθου' σε στο
Αιγαι'ο και ε'βλαπτε το διεθνε'ς εµπο' ριο.

10
ο' ροι των εγγυη' σεων για την κατοχυ' ρωση της συµφωνι'ας παρε' µεναν ασαφει'ς και
προαιρετικοι' για τις τρεις δυνα' µεις. Συ' µφωνα µε το α' ρθρο 6 της συνθη' κης:
Αι συµφωνι'αι του συµβιβασµου' και ειρη' νης, αι οποι'αι τελευται'ον η' θελον
εγκριθη' µεταξυ' των διαφεροµε'νων µερω

' ν, θε'λουν ασφαλισθη' δια της
εγγυη' σεως εκει'νων των ∆υνα' µεων απο' τας υπογραφου' σας την παρου' σαν
συνθη' κην, αι οποι'αι η' θελον κριθη' ωφε'λιµοι η' ικαναι' (αι'τινες η' θελον θεωρη' σει
λυσιτελε'ς η' δυνατο' ν) να δεχθω

' σιν αυτη' ν την υποχρε'ωσιν. Το ει'δος των
αποτελεσµα' των αυτη' ς της εγγυη' σεως θε'λει γενη' αντικει'µενον εποµε'νων
' ν ∆υνα' µεων.

' ν µεταξυ' των Υψηλω
συµφωνιω
Η συνθη' κη του Λονδι'νου επε'βαλε ο' µως στις τρεις µεγα' λες δυνα' µεις να αναθε'σουν
στους στο' λους τους την αποµα' κρυνση των αιγυπτιακω

' ν στρατευµα' των του Ιµπραη' µ
απο' την Πελοπο' ννησο (προ' σθετο µυστικο' α' ρθρο). Σ’ αυτη' τους την προσπα' θεια ο
βρετανικο' ς, ο γαλλικο' ς και ο ρωσικο' ς στο' λος κατε' στρεψαν ουσιαστικα' τον
αιγυπτιακο' και τουρκικο' στο' λο στη ναυµαχι'α του Ναβαρι'νου τον Οκτω
' βριο του
1827, µια αιφνιδιαστικη' πολεµικη' πρα' ξη, η οποι'α συνιστα' στροφη' στην τυ' χη του
Ελληνικου' ζητη' µατος.
Ο θα' νατος του George Canning τον Αυ' γουστο 1827 και η ανα' ληψη της
πρωθυπουργι'ας απο' τον δου' κα του Wellington τον Ιανουα' ριο του 1828 ε' ριξαν τη
Βρετανι' α σε µια περι' οδο διπλωµατικη' ς αδρα' νειας, ενω

' ταυτο' χρονα η Γαλλι' α
καλλιεργου' σε την επιρροη' της στην Ελλα' δα µε το εκστρατευτικο' σω

' µα υπο' τον
γα' λλο στρατηγο' Maison (1770-1840), που ει' χε αναλα' βει την εκκαθα' ριση των
φρουρι'ων του Μορια' απο' τον αιγυπτιακο' στρατο' . Ταυτο' χρονα οι πρε'σβεις των τριω
'ν
δυνα' µεων συνεδρι' αζαν σε δια' σκεψη στο Πο' ρο και επικοινωνου' σαν µε τον
Κυβερνη' τη Καποδι'στρια για τη χα' ραξη των συνο' ρων και τους α' λλους ο' ρους της
συµφωνι'ας µε την Πυ' λη.

11
Η Ρ ω σι' α αν τ 'ι θ ε τ α , χρ η σ ιµ ο π ο 'ι ησ ε τ η ν ευ κ αιρ 'ι α γ ια ν α επ ιλυ' σ ει τ ις
εκκρεµο' τητε' ς της µε την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι' α. Συγκεκριµε' να, το 1826 η
Βρετανι' α ει' χε αφη' σει τη Ρωσι' α να επιβα' λει τη θε' ληση' της στην Πυ' λη, µε τη
ρωσοτουρκικη' συνθη' κη του Akkerman, σχετικα' µε τις λοιπε' ς ρωσοτουρκικε' ς
διαφορε'ς, που αφορου' σαν αφ’ ενο' ς την εφαρµογη' της συνθη' κης του Βουκουρεστι'ου
του 1812 για τη Σερβι'α και τις Παραδουνα' βιες Ηγεµονι'ες, αφ’ ετε'ρου τις εδαφικε' ς
διεκδικη' σεις της Ρωσι'ας στον Καυ' κασο. Ο ρωσοτουρκικο' ς πο' λεµος που εξερρα' γη τον
Απρι'λιο του 1828 προκλη' θηκε απο' την α' ρνηση της Πυ' λης να εφαρµο' σει την εν λο' γω
συνθη' κη. Ας σηµειωθει' ο' τι η περιοχη' του Καυκα' σου δεν ει'χε ακο' µη τη γεωπολιτικη'
σηµασι'α για τη Βρετανι'α, που απε'κτησε αργο' τερα.
Απο' την τελικη' επικρα' τηση των ρωσικω

' ν ο' πλων το Σεπτε' µβριο του 1829
προη' λθε η συνθη' κη της Αδριανουπο' λεως (14 Σεπτεµβρι'ου 1829 νη), µε την οποι'α η
Ρωσι'α επε' βαλε στην Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α να αναγνωρι'σει την κυριαρχι'α της
στον Καυ' κασο, την αυτονοµι'α των Παραδουνα' βιων Ηγεµονιω

' ν και να αποδεχθει'
τους ο' ρους της συνθη' κης του Λονδι'νου του 1827 για την Ελλα' δα. Ο φο' βος ο' µως
µη' πως η Ελλα' δα γι'νει ρωσικο' ς δορυφο' ρος υποχρε' ωσε τη Βρετανι'α να µεταβα' λει
στα' ση στο ελληνικο' ζη' τηµα και να υποστηρι' ξει πλη' ρη ανεξαρτησι' α για το νε' ο
κρα' τος. Οι νε' οι ο' ρ οι διατ υπ ω

' θηκαν στο Πρ ωτ ο' κολλο του Λονδι' νου τ ης 3
Φεβρουαρι'ου 1830 (νη), ηµεροµηνι'α που θεωρει'ται ως ο χρο' νος της 'ιδρυσης του
ελληνικου' κρα' τους. Το πρω

' το α' ρθρο ορι'ζει: “Η Ελλα' ς θε'λει σχηµατι'σει ε'ν Κρα' τος
ανεξα' ρτητον και θε'λει χαι'ρει ο' λα τα δι'καια πολιτικα' , διοικητικα' και εµπορικα' τα
προσπεφυκο'τα εις εντελη' ανεξαρτησι'αν.” Το κρα' τος θα η' ταν µοναρχικο' µε ηγεµο' να,
που δεν θα η' ταν µε' λος των βασιλικω

' ν οικογενειω ' ν δυνα' µεων, που
' ν των τριω
διαχειρι'ζονταν την ελληνικη' υπο' θεση (α' ρθρο 2), προκειµε'νου να ελαχιστοποιηθου' ν
' ν ανα' µεσα' τους. Η συνθη' κη ε' δινε διορι'α ενο' ς ε' τους στους
τα σηµει'α προστριβω
κατοι'κους της Ελλα' δας και της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας να να πουλη' σουν την
ιδιοκτησι'α τους και να µετεγκατασταθου' ν στην α' λλη χω

' ρα (α' ρθρο 6).
12
Σε σχε'ση µε τις εγγυη' σεις το α' ρθρο οκτω

' ξεκαθα' ριζε το δυνητικο' χαρακτη' ρα
τους και µετε'θετε τη λυ' ση του ζητη' µατος σε µεταγενε'στερη διεθνη' συνθη' κη:
Εκα' στη των Τριω ' ν φυλα' ττει την δια του ε'κτου α' ρθρου της συνθη' κης
' ν Αυλω
της 6 Ιουλι'ου εξασφαλιζοµε'νην εξουσι'αν, του να εγγυα' ται περι' του ο' λου των
προηγουµε' νων συµβιβασµω

' ν και α' ρθρων. Αι περι' εγγυη' σεως πρα' ξεις, εα' ν
' σι, θε' λουν συνταχθη' χωριστα' . Η ενε' ργεια και το αποτε' λεσµα των
γενω
διαφο' ρων αυτω

' ν πρα' ξεων θε' λουν γενη' , κατα' συνε' πειαν του α' νω ειρηµε'νου
α' ρθρου, το αντικει'µενον µεταγενεστε'ρων συνθηκω ' ν ∆υνα' µεων.

' ν των Υψηλω
Το Πρωτο' κολλο της 3 Φεβουαρι'ου 1830 καθο' ριζε τα ο' ρια του βασιλει'ου µε βα' ση
προγενε'στερο πρωτο' κολλο (22 Μαρτι'ου 1829) αλλα' µε εδαφικη' µει'ωση στο βο' ρειο
συ' νορο. ∆ηλαδη' , αντι' της αρχικη' ς, βορειο' τερης γραµµη' ς Αµβρακικου' -Παγασιτικου'
οριζο' ταν ως συ' νορο η γραµµη' Ασπροπο' ταµου-Μαλιακου' (α' ρθρο 2). ' Ετ σι το νε' ο
βασι'λειο θα περιλα' µβανε την Πελοπο' ννησο, τη Στερεα' Ελλα' δα, την Ευ' βοια, τις
Κυκλα' δες και τις Βο' ρειες Σπορα' δες, αλλα' ο' χι τη Σα' µο και την Κρη' τη.
Οι εσωτερικε'ς αναταραχε'ς στην Ελλα' δα µετα' τη δολοφονι'α του Καποδι'στρια
στο Ναυ' πλιο στις 27 Σεπτεµβρι' ου / 9 Οκτωβρι' ου 1831 και η δυσκολι' α στην
ανευ' ρεση κατα' λληλου πρι'γκηπα για να αναλα' βει το ελληνικο' στε' µµα, αλλα' και η
στροφη' του ενδιαφε' ροντος των µεγα' λων δυνα' µεων προς τον αγω
' να των Βε' λγων
για ανεξαρτησι'α, παρε' τειναν την οριστικη' συνθη' κη, που τελικα' υπογρα' φηκε την 7
Μαι΅ου 1832 (νη) στο Λονδι'νο µεταξυ' Βρετανι'ας, Γαλλι'ας, Ρωσι'ας και του βασιλια'
Λουδοβι'κου της Βαυαρι'ας, κηδεµο' να του ανη' λικου, δευτερο' τοκου, γιου' του ' Οθωνα,
που δεχο' ταν το θρο' νο της Ελλα' δας ως “' Οθων, βασιλευ' ς της Ελλα' δος” (α' ρθρα 1-3).
Το θρησκευτικο' δο' γµα του ρωµαιοκαθολικου' βασιλια' επρο' κειτο να δηµιουργη' σει
προβλη' µατα στη σχε'ση του µε τους νε'ους υπηκο' ους του. Συ' µφωνα µε τη συνθη' κη ο
ανη' λικος ' Ο θ ων θα συνοδευο' ταν απο' τριµελη' αντιβασιλει' α, που θα ασκου' σε
13
καθη' κοντα βασιλε'α µε'χρι την ενηλικι'ωση του ' Οθωνα, ενω
' τα µε'λη της θα διο' ριζε ο
Λουδοβι'κος της Βαυαρι'ας (α' ρθρο 10). Το α' ρθρο 4 επαναλαµβα' νει την αοριστι'α των
' ν πρα' ξεων σχετικα' µε τις εγγυη' σεις:

προηγου' µενων διεθνω
Η Ελλα' ς υπο' την κυριαρχι'αν του Πρι'γκηπος ' Οθωνος της Βαυαρι'ας και την
εγγυ' ησιν των τριω ' ν, θε'λει αποτελη' κρα' τος µοναρχικο' ν ανεξα' ρτητον,
' ν αυλω
ως του' το ορι'ζεται υπο' του κατα' την 3 Φεβρουαρι'ου 1830 υπο' των ρηθεισω
'ν
' ν υπογραφε'ντος Πρωτοκο' λλου, και υπο' τε της Ελλα' δος και της
' ν Αυλω
τριω
Οθωµανικη' ς Πυ' λης παραδεχθε'ντος.
Οι κυβερνη' σεις των τριω

' ν δυνα' µεων θα αναλα' µβαναν να εγγυηθου' ν δα' νειο
προς την Ελλα' δα µε'χρι εξη' ντα εκατοµµυρι'ων φρα' γκων (α' ρθρο 12).6 Στρατιωτικο'
' µα απο' Βαυαρου' ς στρατιω

σω ' τες ε'ως 3,500 ανδρω
' ν θα ερχο' ταν στην Ελλα' δα για να
αντικαταστη' σει τα συµµαχικα' στρατευ' µατα µαζι' µε Βαυαρου' ς αξιωµατικου' ς για την
οργα' νωση εθνικου' στρατου' (α' ρθρα 14-15). Επι'σης οι τρεις δυνα' µεις αναλα' µβαναν
να µεριµνη' σουν ω
' στε να αναγνωριστει' το κρα' τος, µε τα συ' νορα' του, και ο βασιλια' ς
του απο' τα α' λλα κυρι'αρχα κρα' τη (α' ρθρα 6-7).
Μετα' τη συνθη' κη της Αδριανου' πολης το Σεπτε' µβριο 1829 σηµειω

' νεται
µ ε τ α β ο λ η' σ τ η ν ε ξ ω τ ε ρ ι κ η' π ο λ ι τ ι κ η' τ η ς Ρ ω σ 'ι α ς ε' ν α ν τ ι τ η ς Ο θ ω µ α ν ι κ η' ς
Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ 'ι α ς . Η Ρ ω σ 'ι α π λ ε' ο ν π α υ' ε ι ν α ε π ι δ ι ω

' κ ε ι τ ο ν ε' λ ε γ χ ο τ η ς
Κωνσταντινου' πολης και να φοβα' ται µη' πως η αποσταθεροποι' ηση της θε' σης της
πρωτευ' ουσας της αυτοκρατορι'ας επιφε'ρει παρε'µβαση της Βρετανι'ας και ει'σοδο της
τελευται'ας στη Μαυ' ρη θα' λασσα. Η απαγο' ρευση διε' λευσης ο' λων των πολεµικω
'ν
πλοι'ων σε περι'οδο ειρη' νης απο' τα Στενα' ει'χε επιβληθει' απο' τη Βρετανι'α µε την
ειρη' νη των ∆αρδανελι'ων του 1809. Η Ρωσι'α θεωρου' σε ο' µως τω

' ρα ο' τι η σταδιακη'
———————————
6. Για λεπτοµε'ρειες βλ. παρακα' τω.

14
εξασθε'νηση της αυτοκρατορι'ας θα απε'βαινε υπε'ρ των ρωσικω

' ν συµφερο' ντων. Η νε'α
ρωσικη' πολιτικη' ε' ναντι της Πυ' λης κατε' στησε εφικτη' ακο' µη και τη συνεργασι' α
µεταξυ' Ρωσι' ας και Οθωµανικη' ς Αυτοκρ ατ ορ 'ι ας. Αντ 'ι στοιχα δε, α' ρ χισε να
' νεται και η βρετανικη' πολιτικη' κα' τω απο' την ευθυ' νη του νε'ου υπουργου'
αναµορφω
' ν λο' ρδου Palmerston (1784 - 1865), απο' το Νοε' µβριο 1830, ο οποι'ος
εξωτερικω
µα' λιστα υιοθετου' σε τις αντιλη' ψεις του Canning σχετικα' µε τη σηµασι' α για τα
βρετανικα' συµφε' ροντα 'ιδρυσης συνταγµατικω

' ν κρατω
' ν. Για τον Palmerston η
ενι'σχυση του ελληνικου' βασιλει'ου µε τη σχετικη' επαυ' ξηση των συνο' ρων του (µε
δυτ ικο' α' κρ ο τ ον Αµβρακικο' κο' λπ ο), που επ ιτ ευ' χθηκε µε τ η συνθη' κη τ ης
Κωνσταντινου' πολης της 21 Ιουλι'ου 1832 (νη) µεταξυ' της Πυ' λης και των τριω
'ν
συµµα' χων, δηλαδη' της Βρετανι'ας, της Γαλλι'ας και της Ρωσι'ας, αλλα' και η λυ' ση της
εκκρεµο' τητας της επιλογη' ς µονα' ρχη για την Ελλα' δα, θα καθιστου' σε το νε'ο κρα' τος
λιγο' τερο προ' χειρο σε ρωσικε'ς πιε'σεις.7
———————————
7. Η τελικη' διευθε'τηση της πρω

' της συνοριακη' ς γραµµη' ς µεταξυ' ελληνικου'
κρα' τους και Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας µετα' απο' σειρα' πρωτοκο' λλων και
καταβολη' αποζηµι'ωσης για την περιοχη' ν του Ζητουνι'ου (Λαµι'ας) της Φθιω
' τιδας
προς το οθωµανικο' δηµο' σιο, ολοκληρω

' θηκε το ∆εκε'µβριο 1832 και κα' λυπτε τη
γραµµη' απο' τον Αµβρακικο' ως τον Παγασητικο' κο' λπο. ' Ετσι η µεν ' Αρτα παρε'µενε
στα οθωµανικα' εδα' φη ενω

' το Ζητου' νι (Λαµι'α) η' ταν ελληνικο' . Για χα' ρτη της
εποχη' ς, βλ. για παρα' δειγµα:
http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~21857~680013:
Neueste-Karte-von-Griechenland---
wi?sort=Pub_List_No_InitialSort%2CPub_Date%2CPub_List_No%2CSeries_No&qv
q=q:greece%2B1850;sort:Pub_List_No_InitialSort%2CPub_Date%2CPub_List_No
%2CSeries_No;lc:RUMSEY~8~1&mi=12&trs=16
15
Πι'νακας 1: Χρονολο' γιο διεθνω

' ν πρα' ξεων 'ιδρυσης Ελληνικου' κρα' τους (νη)
1826, 4 Απριλι'ου Πρωτο' κολλο Πετρουπο' λεως
1827, 6 Ιουλι'ου Συνθη' κη Λονδι'νου
1829, 14 Σεπτεµβρι'ου Συνθη' κη Αδριανουπο' λεως
1830, 3 Φεβρουαρι'ου Πρωτο' κολλο Λονδι'νου
1832, 7 Μαι΅ου Συνθη' κη Λονδι'νου
1832, 21 Ιουλι'ου Συνθη' κη Κωνσταντινουπο' λεως
Ο Ελληνικο'ς αλυτρωτισµο'ς και η Ανατολικη' Μεσο'γειος (1832-1856)
Η βιωσιµο' τητα του ελληνικου' βασιλει'ου το 1833 η' ταν προβληµατικη' , γεγονο' ς
που ενει'χε κι'νδυνο αποσταθεροποι'ησης της περιοχη' ς της Ανατολικη' ς Μεσογει'ου.
' θηκε λοιπο' ν σε διεθνει'ς συµφωνι'ες, οι οποι'ες διασφα' λιζαν την επιτη' ρηση'
Θεµελιω
του απο' τις µεγα' λες δυνα' µεις. Ταυτο' χρονα η δυνατο' τητα του ελληνικου' βασιλει'ου
να διαχειριστει' αυτο' νοµα τη νε' α θε' ση του ελληνισµου' αλλα' και την 'ιδια του την
κρατικη' συγκρο' τηση, η' ταν εξαιρετικα' περιορισµε'νη: η ελληνικη' δηµο' σια οικονοµι'α
βασι'στηκε στο δα' νειο των 60 εκατοµµυρι'ων φρα' γκων, το οποι'ο ε'λαβε το 1833 απο'
τον τραπεζικο' οι'κο του Λονδι'νου Rothschild µε την εγγυ' ηση των τριω
' ν µεγα' λων
δυνα' µεων, και το οποι'ο πραγµατοποιει'το σε τρεις σειρε' ς, την καθεµια' των ει'κοσι
εκατοµµυρι'ων. Συ' µφωνα µα' λιστα µε τη Συνθη' κη του Λονδι'νου της 7 Μαϊ'ου 1832,
µε την οποι'α τοποθετη' θηκε ο ' Οθ ων στον ελληνικο' θρο' νο, κα' θε µι'α απο' τις τρεις
µεγα' λες δυνα' µεις θα αναλα' µβανε να εγγυηθει' το ε' να τρι'το κα' θε σειρα' ς. Μετα' τη
χορη' γηση της πρω

' της σειρα' ς, οι υπο' λοιπες δυ' ο σειρε'ς θα πραγµατοποιου' ντο µετα'
απο' εκτι'µηση των ελληνικω ' ν απο' τις τρεις δυνα' µεις. Το ελληνικο' κρα' τος
' ν αναγκω
η' ταν υποχρεωµε' νο να θε' σει στην εξυπηρε' τηση του δανει'ου τα πρω
' τα ε' σοδα' του,
υποχρε'ωση της οποι'ας την εκτε'λεση θα επιτηρου' σαν “οι διπλωµατικοι' αντιπρο' σωποι
' ν.” Το τι'µηµα της βιωσιµο' τητας ει'ναι εποµε'νως προφανε'ς.

' ν Αυλω
των τριω
Η επιτη' ρηση των τριω

' ν δυνα' µεων πα' νω στις εσωτερικε'ς εξελι'ξεις της Ελλα' δας
στηρι'χθηκε σε σηµαντικο' βαθµο' στον ε' λεγχο κα' θε µιας πα' νω στο ε'να τρι'το αυτου'
16
του δανει' ου, το οποι' ο αποτελου' σε την πιο κρι'σιµη πηγη' ζωη' ς για το ελληνικο'
κρα' τος. Το µεγαλυ' τερο µε' ρος αυτου' του δανει'ου δαπανη' θηκε για τις ανα' γκες της
κρατικη' ς µηχανη' ς και του βαυαρικου' στρατιωτικου' σω

' µατος, που ει'χε συσταθει' για
να στηρι'ξει την νε' α δυναστει' α. Ο κυριο' τερος ο' µως µηχανισµο' ς επε' µβασης των
δυνα' µεων η' ταν ο ε' λεγχος της ελληνικη' ς εσωτερικη' ς πολιτικη' ς σκηνη' ς, καθω
' ς το
κοµµατικο' συ' στηµα, ε'τσι ο' πως ει'χε προκυ' ψει µε'σα απο' την Ελληνικη' Επανα' σταση,
ει'χε καταστη' σει τους πρεσβευτε'ς των τριω

' ν δυνα' µεων δοµικο' στοιχει'ο της τριµερου' ς
πολιτ ικη' ς διαι' ρεσης σε αγγλικο' , γαλλικο' και ρωσικο' κο' µµα. Αντι' στ οιχα η
πολιτικοποι' ηση της ελληνικη' ς κοινωνι' ας και ιδιαι' τερα των ελληνικω
' ν ηγετικω
'ν
στρωµα' των γινο' ταν κατ’ανα' γκην κα' τω απο' την επι' δραση της καθοριστικη' ς
επι'βλεψης των τριω ' ν δυνα' µεων πα' νω στην υπο' σταση --πολιτειακη' ,
' ν εγγυητριω
οικονοµικη' και εδαφικη' -- του νε'ου κρα' τους.
Ωστο' σο, κατα' τις πρω

' τες δυ' ο δεκαετι'ες της υ' παρξη' ς του το ελληνικο' βασι'λειο
προσπα' θησε να τηρη' σει µια πολιτικη' ισορροπιω

' ν ε' ναντι των τριω
' ν µεγα' λων
δυνα' µεων. Την πολιτικη' αυτη' εγκαινι'ασε ο Georg Ludwig von Maurer, νοµοµαθη' ς
και µε' λος της τριµελου' ς βαυαρικη' ς αντιβασιλει' ας, ο' ταν το 1833 κη' ρυξε το
αυτοκε'φαλο της Ελληνικη' ς εκκλησι'ας, αποκο' πτοντας την εκκλησι'α και τυπικα' απο' το
Πατριαρχει'ο Κωνσταντινουπο' λεως, πιθανη' πηγη' , ει'τε οθωµανικω

' ν πιε' σεων, ει'τε
ρωσικη' ς επιρροη' ς. Η Ρωσι'α µα' λιστα διε'θετε µε' σω της κοινη' ς ορθο' δοξης πι'στης και
της εκκλησι'ας ε'ναν αποτελεσµατικο' µοχλο' ιδεολογικη' ς κινητοποι'ησης των Ελλη' νων.
Παρει'χε ε'τσι κα' λυψη στις ελληνικε'ς αλυτρωτικε'ς διεκδικη' σεις αλλα' και στις δυνα' µεις
που η' θελαν να υπονοµευ' σουν τη βαυαρικη' , ετερο' δοξη δυναστει'α. Με την υπαγωγη'
της εκκλησι' ας στην κρατικη' εξουσι' α και τον περιορισµο' του πλη' θους των
' ν η πολιτικη' της βαυαρικη' ς αντιβασιλει'ας επιδι'ωκε να ελε' γξει αυτο' τον
µοναστηριω
διπλο' κι'νδυνο προς ο' φελος της σταθερο' τητας του ελληνικου' βασιλει'ου.8
———————————
8. Βλ. περισσο' τερα στο επο' µενο κεφα' λαιο.

17
Ο στρατο' ς του νε'ου βασιλει'ου, δυναµικο' τητας 6-8000 ανδρω

' ν, απασχολει'το
στην εσωτερικη' ασφα' λεια της χω

' ρας, δηλαδη' στην καταδι'ωξη της ληστει'ας και στην
καταστολη' εξεγε'ρσεων, που προκαλου' νταν συχνα' απο' τη συλλογη' των φο' ρων και
απο' τα µε'τρα περιορισµου' της εκκλησι'ας η' α' λλων προνοµι'ων.9 Η δε ναυτικη' δυ' ναµη
της Ελλα' δας η' ταν εντελω

' ς ανυ' παρκτη, µε'χρι την πραγµατοποι'ηση του εξοπλιστικου'
προγρα' µµατος της δεκαετι'ας του 1880. Λο' γω της εσωτερικη' ς του αδυναµι'ας το νε'ο
βασι' λειο δεν η' ταν σε θε' ση να αξιοποιη' σει την επο' µενη κρι' ση του Ανατολικου'
Ζητη' µατος, που εξερρα' γη ταυτο' χρονα µε την εγκατα' σταση της ελληνικη' ς
µοναρχι'ας.
Το Νοε'µβριο 1831 ο Μεχµε'τ Αλη' της Αιγυ' πτου κη' ρυξε τον πο' λεµο κατα' της
Πυ' λης εισβα' λλοντας στην Παλαιστι'νη και τη Συρι'α. ' Εω ς το 1832 τα αιγυπτιακα'
στ ρ α τ ε υ' µα τ α υ π ο' τ ον Ι µ π ρ α η' µ ε 'ι χ α ν π ρ οχ ω ρ η' σ ε ι µε' σ α σ τ η Μ ικ ρ α' Α σ 'ι α ,
' ντας ε'τσι ανησυχι'α και ευκαιρι'ες νε'ας επε'µβασης των µεγα' λων δυνα' µεων.
δηµιουργω
Η Γαλλι' α, µε προ' σφατους δεσµου' ς µε τον αιγυ' πτιο ηγεµο' να, του παρει' χε την
υποστη' ριξη' της. Η Βρετανι' α ο' µως, απασχοληµε' νη µε τις εξελι' ξεις στη δυτικη'
' πη, δηλαδη' µε την Πορτογαλι'α και το Βε' λγιο, και βλε' ποντας να αναβιω
Ευρω ' νει ο
παλαιο' ς της ανταγωνισµο' ς µε τη Γαλλι'α, καθυστε' ρησε να αντιδρα' σει. ' Αφ ησε ε' τσι
την πρωτοβουλι'α των διπλωµατικω ' ν στη Ρωσι'α, η οποι'α η' λθε αρωγο' ς στο
' ν ελιγµω
αι'τηµα του σουλτα' νου Μαχµου' τ Β’ για βοη' θεια. ' Εσ τειλε στην Κωνσταντινου' πολη
ρωσικα' πλοι'α το Φεβρουα' ριο και στρατο' τον Απρι'λιο 1833 και ε'σωσε ε'τσι την Πο' λη
και τα Στενα' απο' τον Ιµπραη' µ. Αποτε'λεσµα της ρωσικη' ς αυτη' ς επε'µβασης υπη' ρξε η
οκταετου' ς δια' ρκειας ρωστουρκικη' αµυντικη' συνθη' κη του Ουνκια' ρ Σκελεσι' τον
Ιου' λιο 1833. Σε µυστικο' α' ρθρο της συνθη' κης η Οθωµανικη' Αυτοκρατορι' α
αναλα' µβανε την υποχρε' ωση να κλει'νει τα Στενα' στα ξε' να πολεµικα' πλοι'α, στις
' σεις που η Ρωσι' α θα βρισκο' ταν σε πο' λεµο. Το α' ρθρο αυτο' ακυ' ρωνε
περιπτω
———————————
9. Βλ. παρακα' τω.

18
ουσιαστικα' τη συνθη' κη ειρη' νης των ∆αρδανελι' ων του 1809 και το ναυτικο'
πλεονε'κτηµα της Βρετανι'ας στην χρη' ση των Στενω

' ν σε περι'πτωση ρωσο-βρετανικη' ς
συ' γκρουσης, πλεονε'τηµα που απε'ρρεε απο' τη συνθη' κη του 1809.
Η Ρωσι'α ο' µως δεν προχω

' ρησε στην αξιοποι'ηση αυτου' του πλεονεκτη' µατος,
' ς ου' τε αυτη' ου' τε καµια' α' λλη απο' τις µεγα' λες δυνα' µεις η' ταν σε θε' ση να
καθω
στηρι'ξει στρατιωτικα' τον αποκλειστικο' ε' λεγχο των Στενω

' ν απε' ναντι στη βε' βαιη
συνδυασµε' νη αντι' δραση των υπολοι' πων. ' Η τ αν ο' µως αρκετα' σηµαντικη' και
αποτελεσµατικη' η µεταστροφη' της ρωσικη' ς διπλωµατι'ας, ω

' στε να ανακαθορι'σει την
πολιτικη' του Palmerston και της Βρετανι'ας απε' ναντι στο Ανατολικο' Ζη' τηµα για τα
επο' µενα σαρανταπε'ντε χρο' νια, µε'χρι δηλαδη' την Ανατολικη' κρι'ση του 1875-78. Η
πολιτικη' αυτη' ε'γινε γνωστη' ως πολιτικη' στη' ριξης της ακεραιο' τητας της Οθωµανικη' ς
Αυτοκρατορι'ας. Συνε' πεσε δε χρονικα' µε µια περι'οδο οικονοµικη' ς ανα' πτυξης των
' ν δυνα' µεων, ευηµερι'ας στις ευρωπαϊκε'ς κοινωνι'ες, περι'οδο

' ν βιοµηχανικω
ο' µως κατα' την οποι'α διευρυ' νθηκε η παγκο' σµια οικονοµικη' και ναυτικη' πρωτοπορι'α
της Βρετανι' ας ε' ναντι των ηπειρωτικω ' ν της. Αυτη' η περι' οδος
' ν ανταγωνιστω
παρατεταµε'νης ειρη' νης στην Ευρω

' πη ονοµα' στηκε Pax Britannica, κατα' το ρωµαϊκο'
υπο' δειγµα. Κατα' τ ην εποχη' αυτη' κυρ 'ι αρχη φυσιογνωµι' α στις ευρωπαϊκε' ς
διπλωµατικε'ς εξελι'ξεις υπη' ρξε ο βρετανο' ς υπουργο' ς εξωτερικω

' ν και, µετα' το 1855,
πρωθυπουργο' ς λο' ρδος Palmerston. Οι πρω

' τ ες εκδηλω
' σεις του ελληνικου'
αλυτρωτισµου' εποµε'νως συνε'πεσαν µε µια εξαιρετικα' αντι'ξοη διεθνη' συγκυρι'α.
Η νε'α βρετανικη' πολιτικη' :
1 Εστρα' φη στην ενι'σχυση των εµπορικω

' ν σχε'σεων Βρετανι'ας και Οθωµανικη' ς
Αυτοκρατορι'ας µε αποτε' λεσµα τη συ' ναψη εµπορικη' ς συµφωνι'ας το 1838, η οποι'α
καταργου' σε τα µονοπω ' τα οικονοµικη' ς προστασι'ας της οθωµανικη' ς

' λια και καθεστω
επικρα' τειας σε ο' φελος των βρετανικω

' ν βιοµηχανικω
' ν εξαγωγω
' ν.
19
2 Για να αντιµετωπι' σει την γαλλικη' επιρροη' στην Αι' γυπτο αναζη' τησε
στηρι'γµατα για να ενισχυ' σει την προ' σβαση προς την Ινδι'α απο' τους χερσαι'ους
δρο' µους της Με' σης Ανατολη' ς και της Κεντρικη' ς Ασι'ας. Η τελευται'α αυτη' επιλογη'
ε' φερε τη Βρετανι' α πρω

' τη φορα' σε αντιπαρα' θεση µε τη ρωσικη' επιρροη' στην
περιοχη' αυτη' , στην οποι'α η Ρωσι'α ει'χε αρχι'σει να επεκτει'νεται η' δη απο' το 1828.
Κατε'στησε ε'τσι και την Κεντρικη' Ασι'α µε'ρος του Ανατολικου' Ζητη' µατος.
3 Αναβι'ωσε την Ευρωπαϊκη' Συµφωνι'α, δηλαδη' τη συ' γκληση διασκε'ψεων µε
τις α' λλες µεγα' λες δυνα' µεις για τη συνυπευθυνο' τητα στην επι'λυση των κρι'σεων.
Την επο' µενη κρι' ση στην Ανατολικη' Μεσο' γειο προκα' λεσε ο σουλτα' νος
Μαχµου' τ µε την επι'θεση' του κατα' της Αιγυ' πτου τον Απρι'λιο του 1839. Ωστο' σο ο
πο' λεµος συ' ντοµα ε' λαβε κακη' τροπη' για τον Μαχµου' τ, ο οθωµανικο' ς στο' λος, τον
οποι'ο ει'χε ανασυστη' σει µετα' την καταστροφη' του στη ναυµαχι'α του Ναυαρι'νου,
αυτοµο' λησε και κατε' φυγε στην Αλεξα' νδρεια ενω

' ο 'ιδιος ο σουλτα' νος πε' θανε τον
Ιου' λιο του 'ιδιου χρο' νου. ' Ηδη το' τε η Βρετανι'α ει'χε πια ξεκαθαρισµε'νους στο' χους και
πολιτικη' , ε' τσι ω

' στε ε' σπευσε να στηρι'ξει την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α. Η Ρωσι'α
συνε'πλευσε µε τη Βρετανι'α σε µια προσπα' θεια να εκµεταλλευτει' το ρη' γµα ανα' µεσα
στη δευ' τερη και τη Γαλλι' α, η οποι' α βρε' θηκε σε διεθνη' αποµο' νωση λο' γω της
επιµονη' ς της να στηρι' ξει την Αι' γυπτο κατα' της Πυ' λης. Το' σο ο αυστριακο' ς
καγκελα' ριος Metternich, ο' σο και η Πρωσι'α στη' ριξαν µια κοινη' στα' ση υπε' ρ της
Πυ' λης, που κατε'ληξε στην υπογραφη' της συµφωνι'ας του Λονδι'νου τον Ιου' λιο του
1840. Συ' µφωνα µε τους ο' ρους της συµφωνι'ας ο αιγυπτιακο' ς στρατο' ς υπο' τον
Ιµπραη' µ ε'πρεπε να αποχωρη' σει απο' τα εδα' φη, που ει'χε εν τω µεταξυ' κατακτη' σει. Η
Βρετανι'α τε'λος, ε'χοντας καταλα' βει στρατιωτικα' τη Βηρυτο' , κατο' ρθωσε να επιβα' λει
µε τα ο' πλα τη θε'ληση' της και να επιτυ' χει την υπογραφη' της Συ' µβασης των Στενω
'ν
τον Ιου' νιο του 1841. Η συ' µβαση αυτη' , στην οποι'α συµµετει'χαν και οι πε'ντε µεγα' λες
δυνα' µεις (Βρετανι'α, Ρωσι'α, Πρωσι'α, Αυστρι'α και Γαλλι'α) η' ταν η πρω
' τη πολυµερη' ς
20
συµφωνι' α µε την Πυ' λη για τη διε' λευση πολεµικω

' ν απο' τα ∆αρδανε' λια και το
Βο' σπορο, η οποι'α ανε' τρεπε τους ο' ρους της συνθη' κης του Ουνκια' ρ Σκελεσι' και,
ο' πως η βρετανο-τουρκικη' συµφωνι'α του 1809, απαγο' ρευε τη διε' λευση ο' λων των
' ν πλοι'ων απο' τα Στενα' σε περιο' δους που η Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α δεν
πολεµικω
βρισκο' ταν σε πο' λεµο. Η νε' α ο' µως πολυµερη' ς συµφωνι'α ε' δινε το δικαι'ωµα στην
Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α να επιτρε'ψει τη διε'λευση πολεµικω

' ν πλοι'ων σε περιο' δους,
που αυτη' βρισκο' ταν σε πο' λεµο, καθεστω

' ς το οποι'ο η Βρετανι'α η' ταν σε θε' ση να
εκµεταλλευτει' κατα' της Ρωσι' ας, και το οποι'ο χρησιµοποι' ησε κατα' τον Κριµαϊκο'
πο' λεµο.
Η κρι'ση του Ανατολικου' Ζητη' µατος των ετω

' ν 1839-41 υποκι'νησε για πρω
' τη
φορα' την επι'σηµη ελληνικη' αλυτρωτικη' πολιτικη' υπο' την ηγεσι'α του γαλλο' φιλου
πρωθυπουργου' Ιωα' ννη Κωλε' ττη µε αφορµη' την κατα' σταση στην Κρη' τη. Το νησι'
ει'χε παραχωρη' σει ο σουλτα' νος Μαχµου' τ Β’ στον Μεχµε'τ Αλη' της Αιγυ' πτου το 1830
ως ανταµοιβη' για τη συµµετοχη' του στην προσπα' θεια καταστολη' ς της Ελληνικη' ς
Επανα' στασης και της απω

' λειας του αιγυπτιακου' στο' λου στη ναυµαχι' α του
Ναβαρι'νου. Λο' γω της αιγυπτιακη' ς κακοδιοι'κησης και βαρια' ς φορολογι'ας οι Κρη' τες
ζη' τησαν το 1833 να τεθου' ν υπο' την προστασι'α των τριω

' ν µεγα' λων δυνα' µεων,
αι'τηµα το οποι'ο αυτε'ς απε'ριψαν. Η αναβι'ωση ο' µως του Κρητικου' ζητη' µατος εκει'νη
την εποχη' εξελισσο' ταν στο πλαι'σιο του βρετανο-γαλλικου' ανταγωνισµου' . Κατα' την
επο' µενη φα' ση της αιγυπτιακη' ς κρι'σης το 1839 η Βρετανι'α αξι'ωσε απο' τον Μεχµε' τ
Αλη' να εκκενω
' σει την Μικρα' Ασι'α µαζι' µε την Κιλικι'α και τη νο' τια Συρι'α. Το νησι'
επανη' λθε στην οθωµανικη' κυριαρχι'α το 1840. Η µεταβολη' κυριαρχι'ας ε' δωσε το
ε'ναυσµα για νε'α κρητικη' επανα' σταση.
Το' σο το στε'µµα, ο' σο και η κοινη' γνω

' µη και οι παροπλισµε'νοι πια οπλαρχηγοι'
του ’21 ζη' τησαν να ωφεληθου' ν απο' τη δυ' σκολη θε' ση, στην οποι'α βρισκο' ταν ο
σουλτα' νος, ενισχυ' οντας α' τακτα στρατιωτικα' σω

' µατα στην Κρη' τη και τα βο' ρεια
21
' ρ α ς . Τ ο Φ ε β ρ ο υ α' ρ ι ο τ ο υ 1 8 4 1 ο ι Χ ρ ισ τ ι α ν ο 'ι τ η ς Κ ρ η' τ η ς

σ υ' ν ο ρ α τ η ς χ ω
επαναστα' τησαν κατα' της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας µετα' τη συνθη' κη του Λονδι'νου
του προηγου' µενου ε'τους, η οποι'α τους ει'χε επαναφε'ρει κα' τω απο' την κυριαρχι'α του
σουλτα' νου. Η επανα' σταση αυτη' κατεστα' λη απο' τις δυνα' µεις της Οθωµανικη' ς
' η Ελλα' δα δεν η' ταν σε καµι'α θε'ση να την υποστηρι'ξει.

Αυτοκρατορι'ας, ενω
Η Ελλα' δα ο' χι µο' νο η' ταν ανε' τοιµη να καρπωθει' οφε' λη απο' την κρι'ση των
' ν, αλλα' απε' τυχε επι' σης να εξοµαλυ' νει τις σχε' σεις της µε την Πυ' λη. Ο
Στενω
Κωνσταντι' νος Ζωγρα' φος, υπουργο' ς εξωτερικω

' ν της Ελλα' δας σε µια χωρι' ς
π ρ ω θυπ ουρ γο' αυλ ικη' κυ βε' ρ νησ η, υπ ο' τ ον απ ο' λυ τ ο ε' λεγ χο τ ου ' Ο θ ω να ,
επ ισκε' φ θηκ ε τ ην Κ ωνστ αντ ινου' π ο λη τ ο Νοε' µβρ ιο τ ου 1839 . Η επ 'ι σκεψ η
πραγµατοποιη' θηκε µε την ευκαιρι'α της ανα' ρρησης του σουλτα' νου Αβδου' λ Μετζι'τ
στον οθωµανικο' θρο' νο και της προκη' ρυξης του διατα' γµατος του Gülhane. Το
δια' ταγµα, ε'ργο του νε'ου Μεγα' λου Βεζι'ρη Ρεσι'ντ Μουσταφα' πασα' , που εκδο' θηκε υπο'
την πι'εση της βρετανικη' ς πολιτικη' ς κατα' τις αντιλη' ψεις του Palmerston, προε'βλεπε
µεταρρυθµι'σεις στη διακυβε'ρνηση της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας και συγκεκριµε'να
ισονοµι'α, εξασφα' λιση της ζωη' ς, τιµη' ς και περιουσι'ας ο' λων των υπηκο' ων και δι'καιο
φορολογικο' συ' στηµα. Το δια' ταγµα του Gülhane, παρα' το γενικο' και ασαφη' του
χαρακτη' ρα, ση' µανε την ε'ναρξη της περιο' δου των µεταρρυθµι'σεων της Οθωµανικη' ς
Αυτοκρατορι'ας, η οποι'α διη' ρκεσε σαρα' ντα χρο' νια και επηρε' ασε την εξε' λιξη των
εθνοτη' των της αυτοκρατορι'ας και τις σχε' σεις µεταξυ' τους και µε τις ευρωπαϊκε' ς
δυνα' µεις. Το π ρω
' το ταξι' δι ε' λληνα υπουργου' εξωτερικω
' ν στην Πο' λη, που
πραγµατοποι' ησε ο Κ. Ζωγρα' φος, απε' ληξε στην υπογραφη' ελληνοτουκρικη' ς
εµπορικη' ς συµφωνι' ας το Μα' ρτιο του 1840. Με την επιστροφη' του ο' µως στην
Ελλα' δα, ο Ζωγρα' φος αντιµετω

' πισε θυ' ελλα αντιδρα' σεων και δεν µπο' ρεσε να στηρι'ξει
τη συνθη' κη αυτη' , η οποι'α, στο µε' σο µα' λιστα της Ανατολικη' ς κρι'σης, απορρι'φθηκε
απο' την κυβε'ρνηση και το συ' νολο της κοινη' ς γνω

' µης.
22
Πι'νακας 2: Χρονολο' γιο διεθνω ' ν για τα Στενα' (1809-1841)

' ν συµφωνιω
1809, Ιανουα' ριος Συνθη' κη ∆αρδανελι'ων

1833, Ιου' λιος Συνθη' κη Ουνκια' ρ Σκελεσι'
1841, Ιου' νιος Συ' µβαση των Στενω
'ν
Μετα' τη νε'α τροπη' του Ανατολικου' Ζητη' µατος το 1841, ακολου' θησε περι'οδος
ηρεµι' ας στο Ανατολικο' Ζη' τηµα. Η Ρωσι' α ο' µως επανη' λθε στην πολιτικη' της
δια' βρωσης της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας µε την ενι'σχυση εθνικω

' ν κινηµα' των.
' ρα ο' µως η επιλογη' αυτη' της ρωσικη' ς πολιτικη' ς α' ρχισε να θι'γει τα συµφε' ροντα
Τω
της Αυστρι' ας, της οποι' ας οι πολυεθνει' ς πληθυσµοι' αποκτου' σαν πολιτικε' ς
διεκδικη' σεις και απει'λησαν την ενο' τητα της αυτοκρατορι'ας µε τις επαναστατικε' ς
εξεγε' ρσεις του 1848. Την 'ιδια εποχη' η Αυστρι'α επιζητου' σε εµπορικε' ς διεξο' δους
νο' τια στις σλαβικε' ς περιοχε' ς των Βαλκανι'ων και στους εµπορικου' ς δρο' µους του
∆ου' ναβη προς τον Ευ' ξεινο Πο' ντο και την Ανατολικη' Μεσο' γειο. Η Αυστρι' α ε' τσι
α' ρχισε και πα' λι να αποκτα' περισσο' τερο ενεργο' ανα' µειξη στο Ανατολικο' Ζη' τηµα.
Η επο' µενη ευκαιρι' α για τον ελληνικο' αλυτρωτισµο' παρουσια' στηκε ο' ταν
εξερρα' γη ο Κριµαϊκο' ς πο' λεµος. Αφετηρι'α του πολε'µου η' ταν ο ανταγωνισµο' ς Ρωσι'ας
και Γαλλι' ας για τον ε' λεγχο των Αγι' ων Το' πων. Ο µεν γα' λλος αυτοκρα' τορας
Ναπολε'ων Γ’ επιζητου' σε να στηρι'ξει το νε'ο δικτατορικο' του καθεστω

' ς στην ευ' νοια
των Γα' λλων ρωµαιοκαθολικω ' ο Τσα' ρος Νικο' λαος Α’ αποσκοπου' σε στη
' ν, ενω
διευ' ρυνση των δικαιωµα' των προστασι'ας, που ισχυριζο' ταν ο' τι ει'χε εξασφαλι'σει η
Ρωσι'α απο' τη συνθη' κη του Κιουτσου' κ Καϊναρτζη' (1774), πα' νω στο συ' νολο των
ορθοδο' ξων της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας. Η Πυ' λη αρνει'το µια το' σο εξο' φθαλµη
παραβι'αση της κυριαρχι'ας της και, αφου' η Ρωσι'α ε' κανε περισσο' τερο αισθητη' την
πι'εση' της εισβα' λλοντας στις Παραδουνα' βιες Ηγεµονι'ες τον Ιου' λιο του 1853, η
Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α κη' ρυξε τον πο' λεµο εναντι'ον της Ρωσι'ας τον Οκτω
' βριο του
'ιδιου ε' τους. Το α' µεσο αποτε' λεσµα η' ταν η καταστροφη' του τουρκικου' στο' λου στη
23
' πη το Νοε' µβριο απο' τους Ρω

Σινω ' σους. Το σοβαρο' αυτο' γεγονο' ς ει' χε διεθνει' ς
' σεις και θορυ' βησε τη Γαλλι'α αλλα' και τη Βρετανι'α, το' σο για την τυ' χη της
επιπτω
αυτοκρατορι'ας, ο' σο και ειδικο' τερα για την ασφα' λεια των Στενω
' ν. Η ευρωπαϊκη'
συ' ρραξη που ακολου' θησε απο' το Μα' ρτιο 1854 κρα' τησε ως το Φεβρουα' ριο 1856,
αλλα' περιορι'στηκε γεωγραφικα' µο' νο στην περιοχη' της Κριµαι'ας, ο' που βρισκο' ταν ο
Ρωσικο' ς ναυ' σταθµος της Μαυ' ρης Θα' λασσας, και κατε'ληξε στην η' ττα των ρωσικω
'ν
δυνα' µεων.
Κατα' τη δια' ρκεια του Κριµαϊκου' πολε' µου η φιλορθο' δοξη θε' ση της Ρωσι'ας
ενθα' ρρυνε τους ' Ελ ληνες να επωφεληθου' ν απο' τη δυσχερη' θε' ση της Οθωµανικη' ς
Αυτοκρατορι'ας, ιδι'ως µετα' την καταστροφη' του οθωµανικου' στο' λου στη Σινω
' πη. Ο
' Ο θ ων, η βασι' λισσα Αµαλι' α, σηµαντικο' τµη' µα της ελληνικη' ς κοινωνι' ας, των
' ν του στρατου' , των καθηγητω

αξιωµατικω ' ν του Πανεπιστηµι'ου αλλα'
' ν και φοιτητω
και Επτανη' σιοι και ' Ελληνες των κοινοτη' των του εξωτερικου' συµµετει'χαν στη γενικη'
εθνικη' κινητοποι'ηση, οικονοµικη' και πολεµικη' . Οι εθνικε'ς εξεγε' ρσεις στην ' Ηπ ειρο,
τη Θεσσαλι'α και τη Μακεδονι'α ως τη Χαλκιδικη' βρη' καν υποστη' ριξη σε πολεµοφο' δια,
εθελοντε'ς και στελε'χη του ελληνικου' στρατου' . Η διπλωµατικε'ς σχε'σεις της Αθη' νας
µε την Πυ' λη διακο' πηκαν. Οι πρε' σβεις της Γαλλι'ας και της Βρετανι'ας πι'εζαν τον
βασιλια' να αναστει' λει την ενι' σχυση των επαναστατω

' ν και να ανακαλε' σει τους
αξιωµατικου' ς που συµµετει'χαν στην εξε'γερση, ενω

' ο' σα µε' λη της κυβε' ρνησης του
Αντωνι'ου Κριεζη' διαφωνου' σαν µε την επιθετικη' πολιτικη' του ' Οθ ωνα υπε'βαλαν τις
παραιτη' σεις τους. Η διακυβε'ρνηση του ' Οθ ωνα προσε' λαβε ιδιαι'τερα απολυταρχικο'
χαρακτη' ρα, ενω

' ταυτο' χρονα, ε' χοντας υιοθετη' σει µια ασυµβι' βαστη αλυτρωτικη'
πολιτικη' , το βασιλικο' ζευ' γος αποκτου' σε το λαϊκο' ε' ρεισµα που ω

' ς το' τε δεν ει'χε
επιτυ' χει.
Η εθνικη' κινητοποι'ηση ο' µως ε'λαβε τε'λος τον Μα' ιο 1854, ο' ταν η Γαλλι'α και η
Β ρ ε τ α ν 'ι α α π ο β 'ι β α σ α ν σ τ ρ α τ ο' κ α ι κ α τ ε' λ α β α ν τ ο ν Π ε ιρ α ι α' . Σ τ η σ υ ν ε' χ ε ι α

24
εγκαταστα' θηκαν και στην Αθη' να µεταφε' ροντας µια νε' α λοιµω
' δη ασθε' νεια, τη
χολε'ρα, απο' την οποι'α πε'θανε περι'που το 10 τοις εκατο' των κατοι'κων της πο' λης. Οι
δυ' ο δυνα' µεις επε'βαλαν ουδετερο' τητα στον ' Οθ ωνα και ταυτο' χρονα αντικατα' σταση
της κυβε'ρνησης Κριεζη' µε κυβε' ρνηση υπο' τον Αλε' ξανδρο Μαυροκορδα' το, η οποι'α
επονοµα' στηκε “υπουργει'ο κατοχη' ς”. Η νε' α κυβε' ρνηση αποµα' κρυνε το ελληνικο'
κρα' τος απο' τη δι'νη του Ανατολικου' Ζητη' µατος και στρα' φηκε προς την εσωτερικη'
αναδιοργα' νωση της χω

' ρας. ' Οτ αν επαναλη' φθηκαν οι διπλωµατικε'ς σχε'σεις, οι δυ' ο
' ρες υπε'γραψαν τον Ιου' νιο 1855 την πρω

χω ' τη ελληνοτουρκικη' “Συνθη' κη Εµπορι'ου
και Ναυτιλι'ας”, την γνωστη' ως Συνθη' κη της Κα' νλιτζας, και τον επο' µενο χρο' νο τη
συ' µβαση για την καταδι'ωξη της ληστει'ας. Μετα' τη λη' ξη µα' λιστα του Κριµαϊκου'
πολε'µου, στις αρχε'ς του 1857 εγκαταστα' θηκε στην Ελλα' δα για πρω
' τη φορα' διεθνη' ς
επιτροπη' οικονοµικου' ελε'γχου των τριω

' ν µεγα' λων δυνα' µεων που ει'χαν εγγυηθει' το
δα' νειο του 1833. Η επιτροπη' υπε' βαλε στην ελληνικη' κυβε' ρνηση το πο' ρισµα' της
µετα' απο' εργασι'α δυ' ο ετω

' ν, αλλα' οι εισηγη' σεις της δεν λη' φθηκαν υπο' ψη. Αξι'ζει
επι'σης να τονιστει' ο' τι, η εκτροπη' των σχε' σεων των ελληνικω
' ν κοµµα' των µε τις
µεγα' λες δυνα' µεις µε αφορµη' την αγγλογαλλικη' κατοχη' , συνε' βαλε ουσιαστικα' στο
τε'λος του συστη' µατος των ξενικω

' ν κοµµα' των.
Ο Κριµαϊκο' ς πο' λεµος τερµατι'στηκε µε τη συνθη' κη των Παρισι'ων της 18/30
' νονταν οι νε' ες ισορροπι' ες του Ανατολικου'

Μαρτι' ου 1856, στην οποι' α αποτυπω
Ζητη' µατος. Η Οθωµανικη' Αυτοκρατορι' α αναβαθµιζο' ταν ως ισο' τιµο µε' λος της
Ευρωπαϊκη' ς Συµφωνι' ας, η ακεραιο' τητα' της τι' θετο κα' τω απο' την εγγυ' ηση των
µεγα' λων δυνα' µεων, η ναυσιπλοι΅α του ∆ου' ναβη αλλα' και το καθεστω
' ς των
Παραδουνα' βιων Ηγεµονιω

' ν τι'θεντο κα' τω απο' την εποπτει'α των µεγα' λων δυνα' µεων
κ α ι ο' χ ι µ ο' ν ο τ η ς Ρ ω σ 'ι α ς , ο' π ω ς 'ι σ χ υ ε ω ς τ ο' τ ε , η δ ε Μ α υ' ρ η Θ α' λ α σ σ α
αποστρατιωτικοποιει'το. Σε χωριστη' συνθη' κη των Παρισι'ων της 3/15 Απριλι'ου µεταξυ'
Βρετανι'ας, Γαλλι'ας και Αυστρι'ας η απειλη' κατα' της ακεραιο' τητας της Οθωµανικη' ς
Αυτοκρατορι'ας καθι'στατο casus belli, αιτι'α πολε'µου, για τις τρεις αυτε'ς δυνα' µεις.
25
Η αποστρατιωτικοποι'ηση της Μαυ' ρης Θα' λασσας, µεγα' λο πλη' γµα κατα' της
ρωσικη' ς αυτοκρατορι'ας, την εξω

' θησε σε στροφη' εσωτερικη' ς ανασυγκρο' τησης, ενω
'
οι εγγυη' σεις για την ακεραιο' τητα της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας, συνε' πιπταν µε
την αποδοχη' της τελευται'ας στο στενο' κυ' κλο των µεγα' λων δυνα' µεων, οι οποι'ες
π ρ ο σ δ ι ο' ρ ι ζ α ν τ η δ ι ε θ ν η' ν ο µ ι µ ο' τ η τ α . Ε ξ α ι τ 'ι α ς ο' µ ω ς τ η ς α σ τ α' θ ε ι α ς σ τ ι ς
ενδοευρ ωπαϊκε' ς ισορρ οπ 'ι ες το κυ' ρος των συνθηκω

' ν του 1856 τε' θηκε σε
αµφισβη' τηση συ' ντοµα, ε' τσι ω

' στε οι δυ' ο αυτοι' ο' ροι της συνθη' κης των Παρισι'ων,
δηλαδη' η αποστρατιωτικοποι'ηση της Μαυ' ρης Θα' λασσας και οι εγγυη' σεις υπε' ρ της
Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας, δεν διατηρη' θηκαν σε ισχυ' για πολυ' . Το 1870 η Ρωσι'α
εκµεταλλευ' τηκε την η' ττα της Γαλλι'ας απο' την Πρωσι'α και σε συνεννο' ηση µε τη
' ρησαν τους σχετικου' ς ο' ρους της συνθη' κης των
Γερµανι'α και την Αυστρι'α αναθεω
Παρισι'ων. ' Ετ σι ο ρωσικο' ς στο' λος επανη' λθε στη Μαυ' ρη Θα' λασσα. Εξ α' λλου επτα'
χρο' νια αργο' τερα, το 1877, ο' ταν η Ρωσι'α επετε'θη στην Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α για
να υποστηρι'ξει τους εξεγερµε'νους σλα' βους των Βαλκανι'ων, οι εγγυη' σεις του 1856
δεν τε'θηκαν σε εφαρµογη' απο' τη Βρετανι'α και την Αυστρι'α για να αποτρε'ψουν τις
εδαφικε' ς απω
' λειες της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας. Την 'ιδια προσωρινη' δια' ρκεια
ει'χε και η συµµετοχη' της Πυ' λης στην Ευρωπαϊκη' Συµφωνι'α, η οποι'α λησµονη' θηκε
στην επο' µενη κρι'ση του Ανατολικου' Ζητη' µατος.10
Η αναζωπυ' ρωση της κρι'σης του Ανατολικου' Ζητη' µατος λο' γω του Κριµαϊκου'
πολε' µου συνε'πεσε µε το κι'νηµα του Garibaldi στην Ιταλι'α και τις επιτυχι'ες του. Ο
' Οθων υπολο' γιζε σ’αυτε'ς για να προκληθει' η ανα' φλεξη στα Βαλκα' νια, της οποι'ας ο
'ι διος αδυνατου' σε να ηγηθει' . Χωρι' ς ο' µως ε' ρεισµα ου' τε εγχω
' ριο ου' τε στις
δυτικοευρωπαϊκε'ς δυνα' µεις ε'χασε το θρο' νο του το 1862.
Γενικο' τερα, για την ελληνικη' πολιτικη' τα' ξη τα συ' νορα που δο' θηκαν στο
ελληνικο' βασι' λειο το 1832 η' σαν προσωρινα' . Επι' σης το ελληνικο' αλυτρωτικο'
———————————
10. Βλ. παρακα' τω το κεφα' λαιο 8.

26
προ' γραµµα εξελι'χθηκε µε'σα απο' αντιφα' σεις. ' Οπως ε'χει δει'ξει η ' Ελλη Σκοπετε'α στο
κλασικο' ε' ργο της Tο “Προ' τυπο Bασι'λειο” και η Mεγα' λη Iδε'α. O' ψεις του εθνικου'
προβλη' µατος στην Eλλα'δα (1830-1880), µε την ασα' φεια της διατυ' πωσης “Μεγα' λη
ιδε'α”, που στε'γασε τον αλυτρωτισµο' σε ο' λες του τις εκδοχε'ς, µε το σχι'σµα ανα' µεσα
στο ελλαδικο' και το ευρυ' τερο ε'θνος, σχι'σµα που δηµιου' ργησαν τα εθνικα' συ' νορα,
µε την προβολη' του κρα' τους ως “προτυ' που” και, αργο' τερα, κατα' τη δεκαετι'α του
1870, µε την ανα' ληψη εθνικου' ρο' λου απο' την οµογε' νεια, η θε' ση του ελληνικου'
βασιλει'ου στο ρευστο' τοπι'ο του Ανατολικου' Ζητη' µατος παρε' µενε α' στατη. ' Ετ σι η
εθνικη' πολιτικη' ταλαντευο' ταν ανα' µεσα στην επιθετικη' διεκδι' κηση και την
εσωστρεφη' ανασυ' νταξη.

27
Anderson, M.S. The Eastern Question 1774–1923. A Study in International
Relations. Λονδι΄νο: Macmillan, 1966.
Clayton, G.D. Britain and the Eastern Question: Missolonghi to Gallipoli. Λονδι΄νο:
University of London Press, 1971.
Crawley, C.W. The Question of Greek Independence. Cambridge, 1930.
Dakin, Douglas. The Greek Struggle in Macedonia. Θεσσαλονι΄κη: IMXA, 1966.
Dakin, Douglas. The Unification of Greece, 1770–1923. Λονδι΄νο: Ernest Benn Ltd,
1972.
Dontas, Domna. Greece and the Greate Powers, 1863–1875. IMXA. Θεσσαλονι΄κη,
1966.
Driault, Éd. και M. Lhéritier. Histoire diplomatique de la Grèce. Παρι΄σι: 1925.
Gardikas - Katsiadakis, Helen. Greece and the Balkan Imbroglio: Greek Foreign
Policy, 1911–1913. Συ' λλογος προ' ς ∆ια' δοσιν Ωφελι'µων Βιβλι'ων. Αθη
΄να, 1995.
Helmreich, Paul C. From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the
Peace Conference of 1919–1920. Columbus, Ohio: Ohio State UP, 1974.
Kofos, Evangelos. Greece and the Eastern Crisis, 1875–1878. Θεσσαλονι΄κη: IMXA,
1975.
Leontaritis, George B. Greece and the First World War: From Neutrality to
Intervention, 1917–1918. East European Monographs.284. Boulder, 1990.
Mazower, Mark. The Balkans. Λονδι΄νο: Phoenix Press, 2001.
Petropulos, John Anthony. Politics and Statecraft in the Kingdom of Greece, 1833–
1843. Princeton: Princeton UP, 1968.
Petsalis-Diomidis, N. Greece at the Paris Peace Conference, 1919. Θεσσαλονι΄κη,
1978.
Γαρδι'κα, Κατερι'να. Προστασι'α και εγγυη' σεις στα'δια και µυ'θοι της ελληνικη' ς εθνικη' ς
ολοκλη' ρωσης (1821–1920). Θεσσαλονι'κη: Βα' νιας, 1999.

28
∆ετορα' κης, Θεοχα' ρης Ε. Ιστορι'α της Κρη' της. 2η ΄

εκδ. Ηρα' κλειο, 1990.
∆ιβα' νη, Λε' να. Η εδαφικη' ολοκλη' ρωση της Ελλα' δας (1830-1947) (Απο' πειρα
πατριδογνωσι'ας). Αθη' να: Καστανιω

' της, 2000.
Κωφο' ς, Ευα' γγελος. Ο Ελληνισµο' ς στην περι'οδο 1869–1881. Απο' το τε'λος της
Κρητικη' ς Επαναστα'σεως στην προσα' ρτηση της Θεσσαλι'ας. Αθη

΄να: Εκδοτικη'
' ν, 1981.
Αθηνω
Λα' σκαρις, Μ.Θ. Το' Α νατολικο' ν Ζη' τηµα (1800–1923). Το' µος Α’ (1800–1878).
Θεσσαλονι΄κη: Πουρνα' ρας, 1978. 1948–55.
Σβολο' πουλος, Κωνσταντι'νος. Η ελληνικη' εξωτερικη' πολιτικη' 1900–1945. Αθη

΄να:
Εστι'α, 1992.
Σκοπετε' α, ε' λλη. Το “Προ' τυπο βασι'λειο” και η Μεγα' λη Ιδε'α: ο' ψεις του εθνικου'
προβλη' µατος στην Ελλα'δα (1830-1880). Αθη' να: Πολυ' τυπο, 1988.
Γαρδίκα. «Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'. Ενότητα 5: Η Ελλάδα και το Ανατολικό Ζήτημα έως το
1856». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:
έργο


ΕΝΟΤΗΤΑ 6: Απολυταρχία και κρατική συγκρότηση

Απολυταρχι'α και κρατικη' συγκρο' τηση
Η Αντιβασιλει'α
' Οπ ως προβλεπο' ταν απο' τη Συνθη' κη του Λονδι'νου της 7 Μαϊ'ου 1832, τη
βασιλικη' εξουσι'α του ανη' λικου ' Οθωνα ασκου' σαν τρεις αντιβασιλει'ς, διορισµε'νοι απο'
τον πατε' ρα του, βασιλια' Λουδοβι' κο της Βαυαρι' ας. Προ' εδρος της τριµελου' ς
αντιβασιλει'ας µε αρµοδιο' τητα και στα οικονοµικα' και εξωτερικα' ζητη' µατα ορι'στηκε ο
κο' µης Josef Ludwig von Armansperg (1787-1853), αρχηγο' ς της αντιπολι'τευσης, και
' ην υπουργο' ς οικονοµικω

πρω ' ν στην πατρι'δα του. Ο νοµοµαθη' ς
' ν και εξωτερικω
Georg Ludwig von Maurer (1790-1872), καθηγητη' ς νοµικη' ς στα πανεπιστη' µια της
Χαϊδελβε' ργης και του Μονα' χου, ανε' λαβε αρµοδιο' τητα για ζητη' µατα παιδει'ας και
νοµοθεσι'ας. Τε' λος, ο στρατιωτικο' ς Carl Wilhelm von Heideck (1788–1861) ει'χε
λα' βει µε'ρος στην Επανα' σταση, ει'χε αρµοδιο' τητα για στρατιωτικα' ζητη' µατα και η' ταν
ο µο' νος απο' τους αντιβασιλει'ς που ει'χε κα' ποια εµπειρι'α της χω
' ρας. Πριν ξεκινη' σουν
για την Ελλα' δα προετοιµα' στηκαν ως ε' να βαθµο' για το γιγα' ντιο ε' ργο συγκρο' τησης
ενο' ς κρα' τους απο' το µηδε' ν µε βα' ση τους θεσµου' ς, που 'ισχυαν στην Ευρω
' πη της
εποχη' ς τους, ει'χαν η' δη υιοθετηθει' απο' το βαυαρικο' βασι'λειο και, σε σηµαντικο'
βαθµο' , ει' χαν την καταγωγη' τους απο' γαλλικα' προ' τυπα. Παρα' τις κοινωνικε' ς
αντιστα' σεις που συνα' ντησαν και παρα' την απολυταρχικη' βι'α, που συνο' δευσε την
εφαρµογη' τους στο ελληνικο' βασι' λειο, ορισµε' νοι απο' αυτου' ς τους θεσµου' ς
2
αποδει' χθηκαν ιδιαι' τερα ανθεκτικοι' στο χρο' νο µε καθοριστικη' επι' δραση στη
διαµο' ρφωση των κρατικω

' ν και πολιτικω
' ν θεσµω
' ν.
Ο ' Οθ ων και οι αντιβασιλει'ς ε' φτασαν µε το βρετανικο' πλοι'ο “Μαδαγασκα' ρη”
στ ο Ν αυ' π λ ιο , τ ην π ρ ωτ ευ' ου σα τ ο υ κ ρ α' τ ου ς , κα ι α π ο βιβα' στ ηκ αν στ ις 2 5
Ιανουαρι'ου/6 Φεβρουαρι'ου 1833. Την α' φιξη και την ενθουσιω

' δη υποδοχη' απο' το
λαο' του Ναυπλι'ου απαθανα' τισε ο ζωγρα' φος Peter von Hess, ο οποι'ος συνο' δευε τον
' Οθωνα, σε πι'νακα που φυλα' σσεται στην Πινακοθη' κη του Μονα' χου.1
Η περι'οδος της βασιλει'ας του ' Οθ ωνα (1832-1862) µπορει' να διαιρεθει' στις
εξη' ς περιο' δους: α) την περι'οδο της απο' λυτης µοναρχι'ας (1832-1843), της οποι'ας η
' τη, η επιµε'ρους περι'οδος της Αντιβασιλει'ας, τερµατι'στηκε µε την ενηλικι'ωση' του
πρω
την 1 Ιουνι'ου 1835 (νη), και β) την περι'οδο της συνταγµατικη' ς µοναρχι'ας (1843-
' τος προ' εδρος του υπουργικου' συµβουλι'ου και γραµµατευ' ς επι' των
1862). Πρω
' ν της νε' ας εποχη' ς διορι'στηκε ο αγγλο' φιλος πολιτικο' ς απο' το Μεσολο' γγι
εξωτερικω
Σπυρι'δων Τρικου' πης (1788-1873).2
∆ιοικητικη' οργα' νωση
Με δια' ταγµα της 3/15 Απριλι'ου 1833 οι αντιβασιλει'ς ε'θεσαν τις βα' σεις για την
κυβερνητικη' οργα' νωση του βασιλει' ου. Η κυβε' ρνηση θα συνι' στατο απο' επτα'
υπουργει'α: τις γραµµατει'ες εξωτερικω

' ν, εσωτερικω
' ν, οικονοµικω
' ν, δικαιοσυ' νης,
' ν και ναυτιλι' ας. 3 Ο αριθµο' ς των υπουργει' ων παρε' µεινε

παιδει' ας, στρατιωτικω
σταθερο' ς µε'χρι το 1911, ο' ταν ο πρωθυπουργο' ς Ελευθε'ριος Βενιζε'λος, µε ορισµε'νες

———————————
1. Βλ. http://www.pinakothek.de/peter-von-hess/einzug-koenig-ottos-von-
griechenland-nauplia
2. Στις 3/15 Απριλι'ου ανε'λαβε επιπλε'ον και γραµµατευ' ς επι' των εκκλησιαστικω
'ν
και της δηµοσι'ας εκπαιδευ' σεως.
3. Η κυβερνητικη' διαι'ρεση δεν διε'φερε πολυ' απο' τις δοµε'ς που ει'χαν λα' βει κατα'
καιρου' ς οι κυβερνη' σεις της περιο' δου της Επανα' στασης και του Καποδι'στρια.
3
απο' τις ε' ως το' τε αρµιοδιο' τητες του υπουργει'ου εσωτερικω

' ν, δηµιου' ργησε το νε' ο
υπουργει'ο Γεωργι'ας, Εµπορι'ου και Βιοµηχανι'ας (µετονοµα' στηκε λι'γο αργο' τερα σε
υπουργει' ο Εθνικη' ς Οικονοµι' ας), για να ανταποκριθει' στις νε' ες ανα' γκες της
οικονοµι'ας και της κοινωνι'ας.
Η διοικητικη' οργα' νωση της χω ' θηκε µε τη διαι'ρεση' της σε τρι'α

' ρας συµπληρω
επι'πεδα διοι'κησης: τους νοµου' ς, τις επαρχι'ες και τους δη' µους σε ε'να συ' στηµα που
συνδυ' αζε παραδοσιακε'ς και νεοτερικε'ς δοµε'ς (δια' ταγµα της 3/15 Απριλι'ου 1833). Το
' το επι'πεδο η' ταν εκει'νο των νοµω

πρω ' ν και ακολουθου' σε το γαλλικο' προ' τυπο ττης
' ρας σε départements. Για την ελληνικη' κοινωνι'α η διαι'ρεση της

διαι'ρεσης της χω
' ρας σε δε'κα νοµου' ς αποτελου' σε νε'ο θεσµο' , µε'σω του οποι'ου διεκπεραιω
χω ' νονταν
οι αρµοδιο' τητες της κεντρικη' ς κυβε' ρνησης. Οι νοµοι' ε' λαβαν αρχαιοελληνικα'
ονο' µατα ο' πως αυτα' ει' χαν αναβιω

' σει στη λο' για γεωγραφι' α της περιο' δου του
νεοελληνικου' διαφωτισµου' . ' Ε τ σι, παρο' λο που ονοµασι'ες ο' πως για παρα' δειγµα
“Λακωνι'α” και “Ευρυτανι'α” η' σαν α' γνωστες ε'ως το' τε στην κοινη' χρη' ση, µε'σα απο' τη
νε'α διοικητικη' διαι'ρεση εγγρα' φηκαν µο' νιµα στη νεο' τερη ελληνικη' γεωγραφι'α.
Το δευ' τερο επι' πεδο, εκει' νο των 42 επαρχιω

' ν, αντιστοιχου' σε ως επι' το
πλει'στον στη γνωστη' απο' την οθωµανικη' περι'οδο διαι'ρεση του καζα' . Ωστο' σο, και οι
επαρχι' ες ε' λαβαν αρχαιοελληνικε' ς ονοµασι' ες απο' τη λο' για γεωγραφι' α. Για
παρα' δειγµα ο καζα' ς της Καρυ' ταινας αντιστοιχου' σε στην επαρχι'α Γορτυνι'ας και ο
καζα' ς του Αγι'ου Πε' τρου στην επαρχι' α Κυνουρι'ας. Με' σα απο' την ανα' δειξη των
' πων των καζα' δων/επαρχιω

εκπροσω ' ν στις εθνοσυνελευ' σεις της Επανα' στασης, οι
πολιτικε'ς ηγεσι'ες διασφα' λισαν τη συνε'χεια της πολιτικη' ς τους βα' σης στο διοικητικο'
' ν . ' Ε τ σ ι, σ τ η σ υ ν ε' χ ε ι α , δ η λ α δ η' µ ε τ η ν ε' ν α ρ ξ η τ η ς

ε π 'ι π ε δ ο τ ω ν ε π α ρ χ ι ω
συνταγµατικη' ς περιο' δου το 1843, οι επαρχι'ες αποτε'λεσαν τις εκλογικε'ς περιφε'ρειες,
στις οποι'ες θα διεξα' γονταν στο εξη' ς οι εκλογικοι' αγω

' νες. Η ελληνικη' πολιτικη' ηγεσι'α
εποµε'νως ε'στρεψε το ενδιαφε'ρον της σε αυτο το διοικητικο' επι'πεδο.

4
Το τρι'το επι'πεδο η' ταν εκει'νο των δη' µων. Οι δη' µοι η' σαν περιφε' ρειες, που
περιλα' µβαναν την πρωτευ' ουσα του δη' µου, τους οικισµου' ς που ανη' καν στην
περιφε'ρεια µαζι' µε την γεωγραφικη' ε'κταση, που περιε'βαλλε τους οικισµου' ς. Για τις
ονοµασι' ες τ ων δη' µων επ ελε' γησαν ονοµασι' ες απ ο' τ ην αρ χαι' α γεωγρ αφ 'ι α
προερχο' µενες απο' τον Παυσανι' α και τον Στρα' βωνα. Οι συ' γχρονες ονοµασι' ες
διατηρη' θηκαν ο' µως στις περιπτω

' σεις των επιµε' ρους οικισµω
' ν. Με δεδοµε' νη την
σχεδο' ν πλη' ρη απουσι'α χερσαι'ων συγκοινωνιω

' ν, ο δη' µος η' ταν ο κατ’εξοχη' ν φορε'ας
µε τις ουσιαστικο' τερες αρµοδιο' τητες που αφορου' σαν τις σχε' σεις του δηµοσι'ου µε
τους πολι'τες, δηλαδη' τη φορολογι'α, τη στρατολογι'α, την πρωτοβα' θµια εκπαι'δευση,
τη δηµο' σια υγει'α και την εσωτερικη' ασφα' λεια. Ο δη' µαρχος αποτελου' σε επιλογη' της
κεντρικη' ς κυβε' ρνησης η' του νοµα' ρχη απο' ε' ναν κατα' λογο τριω
' ν ονοµα' των που
εκλε'γονταν απο' τους δηµο' τες µε ε'µµεση εκλογη' µε τιµηµατικη' ψη' φο, µε την ψη' φο
των “µα' λλον φορολογουµε'ων πολιτω

' ν” ως προς τους α' µεσους δηµοτικου' ς φο' ρους,
δ η λ α δ η' µ ε δ ικ α 'ι ω µ α ψ η' φ ο υ α ν α' λ ο γ ο µ ε τ ο ε ισ ο' δ η µ α τ ο υ δ η µ ο' τ η . ' Ο σ ο
πολυπληθε' στερος η' ταν ο δη' µος, το' σο µικρο' τερη η' ταν η αναλογι'α των εκλογε' ων
προς τους δηµο' τες. ' Ετ σι, ακο' µη και κατα' την περι'οδο της απολυταρχι'ας, ο δη' µος
η' ταν το µο' νο διοικητικο' επι'πεδο, στο οποι'ο διενεργου' νταν εκλογε'ς κα' θε τρι'α χρο' νια.
Σταδιακα' οι δη' µαρχοι απε' κτησαν ιδιαι' τερα µεγα' λη πολιτικη' δυ' ναµη και
δυνατο' τητα να επηρεα' ζουν το ελληνικο' κοµµατικο' συ' στηµα. Περιορισµο' στην
παντοδυναµι' α των δηµα' ρχων επε' τυχε ο Ελευθε' ριος Βενιζε' λος το 1912 µε την
ψη' φιση του νο' µου “Περι' συστα' σεως δη' µων και κοινοτη' των”, µε τον οποι'ον οι
επιµε'ρους οικισµοι' α' νω των 300 κατοι'κων αποχωρι'στηκαν απο' την πρωτευ' ουσα του
δη' µου και αποτε'λεσαν τον νε'ο διοικητικο' θεσµο' των κοινοτη' των.
Αυτοκε'φαλο εκκλησι'ας
' Οπ ως η' δη αναφε' ρθηκε στο κεφα' λαιο 5, µι'α απο' τις πρω
' τες ενε' ργειες της
Αντιβασιλει'ας η' ταν να επιληφθου' ν µε το ζη' τηµα της διοι'κησης της εκκλησι'ας της
5
' ρας, η οποι'α ει'χε χα' σει την επαφη' της µε το Πατριαρχει'ο Κωνσταντινουπο' λεως
χω
κατα' τη δια' ρκεια της Επανα' στασης. Ο Maurer, προτεστα' ντης καλβινιστη' ς ο 'ιδιος,
υπη' γαγε την εκκλησι'α στο κρα' τος σε ε'να συ' στηµα που αποκαλει'ται καισαροπαπισµο'ς
- ο' χι τον χωρισµο' εκκλησι'ας και κρα' τους αλλα' µα' λλον ακριβω
' ς το αντι'θετο. Για την
πραγµατοποι'ηση του προγρα' µµατος της κη' ρυξης του Αυτοκεφα' λου της ελληνικη' ς
εκκλησι'ας συνεργα' στηκε µε τον Σπυρι'δωνα Τρικου' πη, προ' εδρο του υπουργικου'
συµβουλι'ου και γραµµατε' α (υπουργο' ) επι' των εκκλησιαστικω

' ν και της δηµοσι'ας
εκπαιδευ' σεως, και τους συνεργα' τες του Κωνσταντι' νο Σχινα' και Θεο' κλητο
Φαρµακι'δη.
Με το δια' ταγµα της 23 Ιουλι' ου/4 Αυγου' στου 1833 η ελληνικη' εκκλησι' α
κ η ρ υ' χ θ η κ ε α υ τ ο κ ε' φ α λ ο ς , δ η λ α δ η' α ν ε ξ α' ρ τ η τ η α π ο' τ ο Π α τ ρ ι α ρ χ ε 'ι ο
Κωνσταντινουπο' λεως, αρχηγο' ς της ορι' στηκε ο βασιλια' ς και η διοι' κηση' της
ανατε' θηκε στην Ιερα' Συ' νοδο, διορισµε' νη απο' την κυβε' ρνηση. Η εκκλησιαστικη'
' θηκε και απο' τα διατα' γµατα της δια' λυσης των µοναστηριω
νοµοθεσι'α συµπληρω 'ν
' βριος 1833, Μα' ρτιος και Μα' ϊος 1834), µε τα οποι'α διαλυ' ονταν ο' σα ανδρικα'
(Οκτω
µοναστη' ρια ει' χαν λιγο' τερους απο' ε' ξι µοναχου' ς, διαλυ' ονταν ο' λα τα γυναικει' α
µοναστη' ρια εκτο' ς απο' τρι'α, δηλαδη' ε'να σε κα' θε περιφε'ρεια, και απαγορευ' ονταν οι
δωρε'ες στην εκκλησι'α. Τα ε'σοδα απο' την εκποι'ηση της περιουσι'ας των διαλυµε'νων
' ν θα συνε'βαλαν στην ενι'σχυση της εκπαι'δευσης.

µοναστηριω
Το Αυτοκε'φαλο της ελληνικη' ς εκκλησι'ας η' ταν µονοµερη' ς ενε'ργεια, την οποι'α
το Πατριαρχει'ο Κωνσταντινουπο' λεως δεν αναγνω

' ρισε παρα' µο' νο µετα' απο' δεκαεπτα'
χρο' νια, µε τον Συνοδικο' Το' µο του 1850.
Η πολιτικη' επιλογη' του Αυτοκεφα' λου η' ταν σταθµο' ς στην πορει'α της εθνικη' ς
και κρατικη' ς συγκρο' τησης. Προκα' λεσε δυσπιστι'α προς τον νε'ο ηγεµο' να, την οποι'α
καλλιε' ργησε και εκµεταλλευ' τηκε ο κλη' ρος και η ρωσικη' επιρροη' στην Ελλα' δα. Ο
' Οθ ων και οι αντιβασιλει'ς κατηγορη' θηκαν ο' τι προσπαθου' σαν να οδηγη' σουν τον
6
ελληνικο' λαο' στον καθολικισµο' η' τον προτεσταντισµο' , κατηγορι'α που προκα' λεσε το
' το ρη' γµα µε το λαϊκο' αι'σθηµα.4 Ταυτο' χρονα δηµιου' ργησε ευρυ' τερο συµβολικο'
πρω
ρη' γµα ανα' µεσα στους χριστιανου' ς ορθοδο' ξους που ζου' σαν εντο' ς του ελληνικου'
βασιλει'ου και στην πλειονο' τητα, δηλαδη' εκει'νους που ζου' σαν στην Οθωµανικη'
Αυτοκρατορι' α. Αποτε' λεσε ο' µως το προ' τυπο, στο οποι' ο αργο' τερα στη' ριξαν τις
' σεις τους για δικη' τους εθνικη' εκκλησι'α οι Βου' λγαροι.5
αξιω
Αθη' να
Κατα' τη δια' ρκεια της ελληνικη' ς επανα' στασης η ε' δρα της κυβε' ρνησης
µεταφερο' ταν απο' πο' λη σε πο' λη ανα' λογα µε τις συνθη' κες ασφα' λειας και τις
αποφα' σεις των µερι'δων των εµφυλι'ων συγκρου' σεων. Κατα' καιρου' ς η πρωτευ' ουσα
λειτου' ργησε στην Τριπολιτσα' , την Κο' ρινθο, το Ναυ' πλιο και την Αι'γινα. Το 1829 ο
Καποδι'στριας µετε'φερε την πρωτευ' ουσα απο' την Αι'γινα στο Ναυ' πλιο, ο' που το 1833
εγκαταστα' θηκαν η αυλη' του ' Οθ ωνα και η ελληνικη' κυβε' ρνηση. Οι αποφα' σεις για
την επιλογη' της ε' δρας της κυβε' ρνησης επηρε' αζαν σειρα' απο' πληθυσµιακου' ς,
κοινωνικου' ς και οικιστικου' ς παρα' γοντες. ' Οπ ως σχολι'ασε πολυ' αργο' τερα ο γα' λλος
δηµοσιογρα' φος Edmond About (1828–1885), επικριτη' ς του ' Οθωνα και συγγραφε'ας
του ε'ργου Ο βασιλια'ς των ορε'ων,
Ο κο
΄µης Καποδι΄στριας, που ορι΄στηκε προ
΄εδρος της πολιτει΄ας στις αρχε
΄ς του
1828, εγκατε
΄στησε την ΄
ε δρα της κυβε
΄ρνησης στο χωριο
΄ της Αι΄γινας. Ο
µετ ακινου
΄ µενος π ληθυσµο
΄ ς π ου αναζητ ει΄ απ ασχο
΄ ληση στο δηµο
΄ σιο
———————————
4. [εξεγε'ρσεις Παπουλα' κος - φιλορθο' δοξη συνωµοσι'α - δι'κη Κολοκοτρω

' νη,
Πλαπου' τα]
5. Βλ. τα σχετικα' µε την Βουλγαρικη' Εξαρχι'α (1870) στο κεφα' λαιο --, παρακα' τω.
Ορθο' δοξες εθνικε'ς εκκλησι'ες 'ιδρυσαν επι'σης η Ρουµανι'α το 1872, η Σερβι'α το
1879 και η Αλβανι'α το 1922.

7
µεταφε
΄ρθηκε εκει΄ µαζικα
΄. Κατα- σκευ
΄αστηκαν κατ'ανα
΄γκην σπι΄τια και το χωριο
΄
΄
εγινε πο
΄λη.
Τον Ιου
΄νιο του 1829 ο Καποδι΄στριας µετε
΄φερε την πρωτευ
΄ουσα στο Ναυ
΄πλιο.
Η Αι΄γινα εγκαταλει΄φθηκε, τα σπι΄τια που ει΄χαν χτιστει΄ ερειπω

΄ θηκαν, η πο
΄λη
ξανα
΄γινε χωριο
΄. Η δραστηριο
΄τητα και η ζωη
΄ ΄
εφυγαν µαζι΄ µε την κυβε
΄ρνηση.
∆εν υπα
΄ ρχουν στο βασι΄λειο ου
΄τε αρκετοι΄ ΄
ανθρωποι ου
΄τε αρκετα
΄ κεφα
΄λαια
ω
΄ στε να κατοικηθου
΄ν και να ευδοκιµη
΄σουν ταυτο
΄χρονα δυ
΄ο πο
΄λεις. ...
Με τη σειρα
΄ του µεγα
΄ λωσε το Ναυ
΄ πλιο: το πλη
΄ θος µεταφε
΄ρθηκε εκει΄,
χαρα
΄ χθηκαν δρο
΄ µοι, ανεγε
΄ρθηκαν σπι΄τ ια. Το ∆ εκε
΄µβριο του 1834 η
κυβε
΄ρνηση µεταφε
΄ρεται στην Αθη
΄να και αυτο
΄η΄ταν το τε
΄λος του Ναυπλι΄ου.
' Ηδη απο' την εποχη' της διακυβε'ρνησης του Καποδι'στρια ει'χε ξεκινη' σει συζη' τηση για
την επιλογη' της οριστικη' ς πρωτευ' ουσας, συζητη' σεις τις οποι' ες συνο' δευαν και
πολεοδοµικοι' σχεδιασµοι' των ανταγωνιζο' µενων πο' λεων.6 Ανα' µεσα στις υποψη' φιες
πο' λεις η' σαν η Κο' ρινθος, η Αθη' να, ο Πειραια' ς και τα Με'γαρα. Μετα' τη δολοφονι'α του
Καποδι' στρια µα' λιστα, πριν απο' την επιλογη' της Αθη' νας ως πρωτευ' ουσας, η
προσωρινη' κυβε'ρνηση ει'χε αναθε'σει την εκπο' νηση πολεοδοµικου' σχεδι'ου της πο' λης
στους αρχιτε'κτονες Eduard Schaubert (1804 – 1860) και Σταµα' τιο Κλεα' νθη (1802-
1862), µαθητε' ς ενο' ς απο' τους σηµαντικο' τερους γερµανου' ς αρχιτε' κτονες του
νεοκλασσικου' ρυθµου' , του Karl Friedrich Schinkel (1781–1841). Πε' ρα απο' την
επιθυµι'α των 'ιδιων των κατοι'κων της πο' λης, για την οριστικη' απο' φαση για την
επιλογη' της Αθη' νας ως πρωτευ' ουσας στις 18/30 Σεπτεµβρι'ου 1834 καθοριστικη'
η' ταν η επιρροη' του βασιλια' Λουδοβι'κου της Βαυαρι'ας, πατε'ρα του ' Οθωνα, ο οποι'ος
———————————
6. Το ζη' τηµα της αναµο' ρφωσης του αστικου' ιστου' της χω

' ρας ει'ναι αντικει'µενο
µεταγενε'στερου κεφαλαι'ου.
8
οραµατιζο' ταν την αναβι'ωση της Αθη' νας των κλασικω

' ν χρο' νων, στην οποι'α θα
βασι'λευε ο γυιο' ς του.
Στην πραγµατικο' τητα, χωρι'ς σε καµµι'α περι'πτωση να η' ταν ποτε' χωριο' , η
Αθη' να κατα' το οθωµανικο' της παρελθο' ν η' ταν µικρη' επαρχιακη' πο' λη, ε' δρα καδη'
αλλα' και ευρωπαι'ων προξε'νων, πο' λος ε'λξης επισκεπτω

' ν των µνηµει'ων του αρχαι'ου
της παρελθο' ντος, µικρο' τερη ο' µως απο' πο' λεις της Πελοποννη' σου, ο' πως η Πα' τρα, η
Κο' ρινθος , αλλα' η µεγαλυ' τερη απο' τις πο' λεις της Στερεα' ς Ελλα' δας. Για την
ιδεολογικη' βα' ση της επιλογη' ς της Αθη' νας ο About ε'γραφε σκοπτικα' .
Ο βασιλια' ς 'ΟΘ ων, η' µα' λλον ο πατε'ρας του, η' ταν εκει'νος που θε'λησε να γι'νει
η Αθη' να πρωτευ' ουσα του βασιλει'ου. Επρο' κειτο για µια επιλογη' περισσο' τερο
αρχαιολογικη' παρα' πολιτικη' . Θα η' ταν προτιµο' τερο να ει'χε επιλεγει' θε'ση στον
ισθµο' της Κορι'νθου, στο κε'ντρο του βασιλει'ου µεταξυ' ανατολη' ς και δυ' σης...
Αλλα' ο βασιλια' ς σι'γουρα φανταζο' ταν οτι θα γινο' ταν µεγα' λος στρατηγο' ς στη
' ρα του Μιλτια' δη, µεγα' λος ναυτικο' ς στην πατρι'δα του Θεµιστοκλη' , σοφο' ς
χω
πολιτικο' ς στην πατρι'δα του Περικλη' . Η Κο' ρινθος θα µπορου' σε να γι'νει σε
µικρο' χρονικο' δια' στηµα εµπορικη' πο' λη και µια απο' τις σηµαντικο' τερες αγορε'ς
της ανατολη' ς ... Αλλα' η Αθη' να ονοµα' ζεται Αθη' να. ... [κατο' πιν προβα' λλει ως
καλλι'τερη θε'ση τον Πειραια' ] ... Η δηµο' σια υγει'α ο' µως καθω
' ς και τα εµπορικα'
συµφε' ροντα ε' πρεπε να υποχωρη' σουν ενω

' πιον της αρχαιολογι' ας. Αν ο
βασιλια' ς µπορου' σε να πλαγια' σει στο κρεββα' τι του Σοφοκλη' , θα θεωρου' σε τον
εαυτο' του ικανο' να γρα' ψει τραγωδι'ες.
Μετα' απο' συµφωνι'α µε τους δηµογε' ροντες της πο' λης για τις αποζηµιω
' σεις ε' ναντι
των ακινη' των που θα απαλλωτριω

' νονταν, η µεταφορα' της κυβε'ρνησης στην Αθη' να
συντελε'στηκε την 1/13 ∆εκεµβρι'ου 1834.

9
Συ' µ φ ων α µε τ ο π ολε οδο µικ ο' σχ ε' διο τ η ς Αθ η' να ς π ο υ εκ π ο' ν ησα ν ο ι
αρχιτε'κτονες Schaubert και Κλεα' νθης, αυτο' προε'βλεπε την οικοδο' µηση νε'ας πο' λης
στη θε' ση της παλαια' ς οθωµανικη' ς πο' λης, στο πεδι'ο ανατολικα' της Ακρο' πολης, µε
µε' ριµνα για απελευθε' ρωση ζω

' νης γυ' ρω απο' το βρα' χο τ ης Ακρο' πολης για
µελλοντικε' ς αρχαιλογικε' ς ανασκαφε' ς. Η δια' ταξη της νε' ας πο' λης πα' νω σε ε' να
τριγωνικο' πλαι'σιο η' ταν ιεραρχικη' , συ' µφωνη µε τις αντιλη' ψεις του τε'λους του 18ου
' να για ε' να ορθολογικα' σχεδιασµε' νο, λειτουργικο' , απο' λυτα ελεγχο' µενο
αιω
πολεοδοµικο' συ' νολο. Στην κορυφη' του τριγω

' νου τοποθετει'το το βασιλικο' ανα' κτορο,
στη θε' ση της σηµερινη' ς πλατει'ας Οµονοι'ας, σε συνα' φεια µε ο' λα τα κυβερνητικα'
κτι'ρια και το κε' ντρο της αγορα' ς. Στις α' λλες δυ' ο γωνι'ες δηµιουργει'το αφ’ενο' ς η
δυτικη' ει' σοδος της πο' λης, αφ’ετε' ρου συ' µπλεγµα φορε' ων πολιτισµου' , στην
ανατολικη' ει'σοδο της πο' λης, στη θε' ση του κα' τω µε' ρους της σηµερινη' ς πλατει'ας
Συντα' γµατος. Οι πλευρε' ς του τριγω

' νου σχηµατι'ζονταν απο' τις οδου' ς Πειραιω
' ς,
Σταδι'ου και Ερµου' .
Το φιλο' δοξο και δαπανηρο' στην εκτε' λεση αρχικο' σχε' διο συνα' ντησε τις
ε' ντονες αντιδρα' σεις των Αθηναι' ων και α' λλαξε δυ' ο φορε' ς: λι' γο πριν απο' τη
µεταφορα' της πρωτευ' ουσας το 1834 απο' τον αρχιτε' κτονα Leo von Klenze (1784-
1864), και ξανα' το 1837. Το' τε ο Friedrich von Gaertner (1791–1847) επε'λεξε την
ορ ισ τ ικ η' θ ε' σ η τ ο υ α να κτ ο' ρ ο υ σ τ η θ ε' σ η Μ π ο υ µπ ου νι' σ τ ρ α. Η µ ε τ α τ ο' π ισ η
συµπαρε' συρε τις αξι'ες της γης προς ο' φελος του ανατολικου' τµη' µατος της πο' λης.
Αποτε'λεσµα ο' µως των τροποποιη' σεων του αρχικου' σχεδι'ου η' ταν το τελικο' σχε'διο να
χα' σει σηµαντικο' µε' ρος του µνηµειακου' και προγραµµατικου' του χαρακτη' ρα. Στο
τελικο' αυτο' σχε'διο το πολιτιστικο' συ' µπλεγµα µετακινη' θηκε στο µε'σο της διαδροµη' ς
της οδου' Σταδι'ου, ο' που λι'γα χρο' νια αργο' τερα κτι'στηκε το Πανεπιστη' µιο και ακο' µη
αργο' τερα η Ακαδηµι'α και η Εθνικη' Βιβλιοθη' κη. ' Ετ σι, παρα' τη συρρι'κνωση της
µνηµειακη' ς και ιεραρχικη' ς τ ης ορ γα' νωσης , η αρχικη' τρ ιγωνικη' δοµη' του
πολεοδοµικου' σχεδιασµου' , χαρακτηρι'ζει ακο' µη το κε'ντρο της νεο' τερης πο' λης.
10
Ο ανασχεδιασµο' ς ο' µως της Αθη' νας συ' µφωνα µε τη νε' α της λειτουργι'α ως
πρωτευ' ουσας του εθνικου' κρα' τους συνοδευ' τηκε απο' ε'να πρωτο' γνωρο για την πο' λη
κοινωνικο' και δηµογραφικο' µετασχηµατισµο' , καθοριστικο' για τη νεο' τερη ελληνικη'
ιστορι'α στο συ' νολο' της, που θα εξεταστει' σε µεταγενε'στερο κεφα' λαιο. Αξι'ζει ωστο' σο
να επισηµανθει' η χρο' νια δυσκολι' α στην εξοικονο' µηση πο' ρων για τη χωρικη'
ενσωµα' τωση και τη στε'γαση των κεντρικω

' ν κρατικω
' ν λειτουργιω
' ν στην πρωτευ' ουσα
του κρα' τους.
Νοµικοι' κω
' δικες
Η Αντιβασιλει'α α' φησε στη χω

' ρα σηµαντικο' ε'ργο στον τοµε'α της δικαιοσυ' νης,
του οποι'ου εµπνευστη' ς η' ταν ο Maurer και το οποι'ο χαρακτηρι'ζεται απο' µεγα' λη
µακροβιο' τητα, παρο' λο που συνιστου' σε ριζικη' ρη' ξη µε το παλαιο' τερο δικαιικο'
συ' στηµα των ορθοδο' ξων χριστιανω

' ν κατα' την οθωµανικη' περι'οδο και µε τους κατα'
το' πους λαϊκου' ς θεσµου' ς δικαι'ου. Το ε' ργο του Maurer απε' βλεπε στην συγκρο' τηση
νοµικου' συστη' µατος ενιαι'ου για ο' λη την επικρα' τεια και συνι'σταται σε τε' σσερεις
' δικες, συ' µφωνα µε τις νεο' τερες αντιλη' ψεις περι' δικαι'ου, που επικρατου' σαν στη
κω
δυτικη' Ευρω
' πη και η' θελαν το δι'καιο να διατυπω
' νεται ρητα' , σε γραπτου' ς κω
' δικες.
Στο πνευ' µα αυτο' µα' λιστα η' δη κατα' την επαναστατικη' περι' οδο ο' λες οι
εθνοσυνελευ' σεις ει'χαν περιλα' βει στα συντα' γµατα διατα' ξεις που καλου' σαν για τη
συγκρο' τηση επιτροπω ' ν κωδι'κων. Προ' τυπο για τον Maurer
' ν για τη συ' νταξη νοµικω
η' σαν οι νοµικοι' κω

' δικες της Γαλλι'ας, οι οποι'οι υιοθετη' θηκαν απο' τη Βαυαρι'α και
α' λλες ευρωπαϊκε'ς χω

' ρες. Εκτο' ς απο' την 'ιδια τη νοµοθετικη' εργασι'α, η δηµοσι'ευση
των κωδι'κων απαι'τησε τερα' στιο µεταφραστικο' και εκδοτικο' ε' ργο. ' Ετ σι, απο' τους
τε'σσερεις, µο' νο ο ποινικο' ς κω

' δικας τε'θηκε σε εφαρµογη' πριν απο' την ανα' κληση του
Maurer στο Μο' ναχο τον Ιου' λιο του 1834.
Ο Οργανισµο' ς δικαστηρι' ων και συµβολαιογρα' φων (21 Ιανουαρι' ου/2
Φεβρουαρι'ου 1834) αποτελου' µενος απο' 313 α' ρθρα τε' θηκε σε εφαρµογη' µετα' την
11
' ρηση του Maurer απο' την Ελλα' δα 'ιδρυε τα ποινικα' και πολιτικα' δικαστη' ρια,
αναχω
εµποροδικει'α και τα συµβολαιογραφει'α, ειση' γε το θεσµο' των συµβολαιογρα' φων και
των δικηγο' ρων, δεχο' ταν το θεσµο' των ενο' ρκων.
' δικας ποινικη' ς δικονοµι'ας (10/22 Μαρτι'ου 1834) και ο κω

Ο Κω ' δικας πολιτικη' ς
δικονοµι'ας (2/14 Απριλι'ου 1834) καθο' ριζαν τις διαδικασι'ες διεξαγωγη' ς των ποινικω
'ν
' ν αντι' στοιχα. Ο τελευται' ος, αποτελου' µενος απο' 1101, η' ταν
' ν δικω
και αστικω
ιδιαι' τερα εκτενη' ς καθω

' ς επιχειρου' σε να καλυ' ψει ανα' γκες που δηµιουργου' σε η
ε'λλειψη αστικου' κω
' δικα.
O ποινικο' ς κω
' δικας, ο οποι'ος τε'θηκε σε ισχυ' στις 19 Απριλι'ου/1 Μαι΅ου 1834
(δια' ταγµα 18/30 ∆εκ. 1833), βασι'στηκε στον γαλλικο' ποινικο' κω

' δικα του 1803 και
τον βαυαρικο' ποινικο' κω

' δικα του 1813. Η εφαρµογη' του στην Ελλα' δα αντικατε'στησε
το “Απα' νθισµα των εγκληµατικω

' ν”, την προ' χειρη κωδικοποι' ηση της ποινικη' ς
νοµοθεσι'ας, που ει'χε θε' σει σε ισχυ' η Β’ Εθνοσυνε'λευση του ' Ασ τρους.7 Ο ποινικο' ς
' δικας του 1834 ε' θετε την ελληνικη' ποινικη' δικαιοσυ' νη σε βα' σεις του ρωµαϊκου'
κω
δικαι'ου, την εναρµο' νισε µε το ευρωπαϊκο' δι'καιο και την αποµα' κρυνε απο' κα' θε σχε'ση
µε το ελληνικο' λαϊκο' δι'καιο. Η ισχυ' ς του ελληνικου' ποινικου' κω

' δικα του 1834
διη' ρκεσε ε'ως το 1950.
Συ' µφωνα µε τα ιδιαι' τερα χαρακτηριστικα' της γερµανικη' ς σχολη' ς του
ρωµαϊκου' δικαι'ου ο ποινικο' ς κω

' δικας στα 705 α' ρθρα του ο' ριζε µε µεθοδικο' τρο' πο
και µε λεπτοµε'ρειες τι' η' ταν ε'γκληµα, τα ει'δη των εγκληµα' των και τις τιµωρι'ες κα' θε
εγκλη' µατος, οριοθετω

' ντας ε' τσι αυστηρα' το πεδι'ο, εντο' ς του οποι'ου µπορου' σε να
' δης αρχη' , η αρχη' της νοµιµο' τητας, η' ταν ο' τι δεν
κινηθει' η δικαιοσυ' νη. Θεµελιω
———————————
7. Βλ. κεφα' λαιο 4. Με βα' ση το “Απα' νθισµα των εγκληµατικω

' ν” δικα' στηκε και
καταδικα' στηκαν σε θα' νατο τον Μα' ϊο 1834 ο Θεο' δωρος Κολοκοτρω
' νης και ο
' ργιος Πλαπου' τας για συµµετοχη' σε ρωσο' φιλη συνοµωσι'α, χωρι'ς ο' µως να
Γεω
εφαρµοστει' η ποινη' αυτη' .

12
υπα' ρχει ε'γκληµα εα' ν δεν ε'χει προηγουµε'νως οριστει' απο' τη νοµοθεσι'α και δεν ε'χει
προσδιοριστει' ποινη' . ' Ετσι, ε'γκληµα ει'ναι ο' ,τι ο νο' µος ορι'ζει ως τε'τοιο και καθορι'ζει
την αντι'στοιχη ποινη' . Ο ποινικο' ς κω

' δικας ο' ριζε τρεις κατηγορι'ες εγκληµα' των: κατα'
σειρα' βαρυ' τητας τα πται'σµατα, τα πληµµελη' µατα και τα κακουργη' µατα. Τε' λος,
καταργου' σε τα προϋπα' ρχοντα ε'θιµα.
Στον ελληνικο' ποινικο' κω

' δικα περιλη' φθηκαν ο' µως και πολιτικου' χαρακτη' ρα
διατα' ξεις, που προστα' τευαν το νε'ο καθεστω

' ς. Οι διατα' ξεις αυτε'ς ποινικοποιου' σαν και
τιµωρου' σαν τη δηµο' σια ε'κφραση κριτικη' ς κατα' της κυβε'ρνησης, την συνα' θροιση µε
αντικει' µενο τις “εξωτερικε' ς η' εσωτερικε' ς σχε' σεις της επικρατει' ας” η' δηµο' σια
ε'κφραση που αντε'βαινε προς τις αντιλη' ψεις περι' της θρησκει'ας η' της ηθικη' ς.
Λο' γω διαφωνι'ας του µε τον Armansperg, ο Maurer ανακλη' θηκε στο Μο' ναχο
απο' τον βασιλια' Λουδοβι'κο τον Ιου' λιο του 1834 αφη' νοντας το νοµοθετικο' του ε'ργο
ηµιτελε' ς. ' Ετ σι δεν ολοκλη' ρωσε το ε' ργο συ' νταξης αστικου' κω
' δικα, για την οποι'α
ο' µως ει'χε κα' νει σηµαντικη' προεργασι'α, ε' τσι ω

' στε ο αστικο' ς κω
' δικας να λαµβα' νει
υπο' ψη του την ελληνικη' νοµικη' παρα' δοση. Για το σκοπο' αυτο' µε τη βοη' θεια των
κατα' το' πους ειρηνοδικω

' ν συγκε' ντρωσε πληροφορι' ες για τα νοµικα' ε' θιµα, που
'ισχυαν σε κα' θε το' πο. Επιστρε' φοντας στο Μο' ναχο δηµοσι'ευσε το υλικο' αυτο' σε
τρι'τοµο ε'ργο µε τι'τλο Das griechische Volk (Ο Ελληνικο' ς Λαο' ς).
Η ελληνικη' κοινωνι'α στερη' θηκε αστικου' κω

' δικα επι' περισσο' τερο απο' ε' ναν
' να. Οι αστικε'ς υποθε'σεις, δηλαδη' οι νοµικε' ς διαφορε'ς, που αφορου' σαν τις πιο
αιω
κοινε' ς και καθηµερινε' ς ανθρω

' πινες σχε' σεις, τις οικογενειακε' ς, κληρονοµικε' ς
υποθε'σεις και τις οικονοµικε'ς συναλλαγε'ς, παρε'µειναν χωρι'ς κωδικοποιηµε'νο δι'καιο
ε' ως το 1946, ενω

' ταυτο' χρονα ο προοδευτικο' ς εξαστισµο' ς της κοινωνι' ας και η
ανα' πτυξη της οικονοµι' ας αυ' ξαναν διαρκω

' ς την πολυπλοκο' τητα των νοµικω
'ν
σχε' σεων. Μο' λις το 1930 ο Ελευθε' ριος Βενιζε' λος, νοµικο' ς ο 'ιδιος, συγκρο' τησε
επιτροπη' απο' καθηγητε' ς της νοµικη' ς σχολη' ς και α' λλους ειδικου' ς µε αποστολη' να
13
καλυ' ψει αυτη' την εκκρεµο' τητα. Η επιτροπη' αυτη' αναµορφω

' θηκε µε πιο συντηρητικη'
συ' νθεση απο' την αντιβενιζελικη' κυβε'ρνηση του Παναγη' Τσαλδα' ρη, η οποι'α επιτροπη'
παρουσι' ασε το οριστικο' της κει' µενο το 1940 επι' πρωθυπουργι' ας Ι. Μεταξα' . Ο
αστικο' ς κω
' δικας επρο' κειτο να τεθει' σε ισχυ' το 1941. Ωστο' σο η κυβε' ρνηση της
κατοχη' ς ανε'στειλε την ισχυ' του αστικου' κω

' δικα, ο οποι'ος τε'θηκε τελικα' σε ισχυ' το
1946, δηλαδη' µετα' την απελευθε'ρωση της χω

' ρας απο' τους Γερµανου' ς
Το Πανεπιστη' µιο
' νειο Πανεπιστη' µιο η' ταν το πρω

Το Οθω ' το στην ευρυ' τερη περιοχη' της
ανατολικη' ς Μεσογει'ου και της Νοτιοανατολικη' ς Ευρω

' πης. Παρο' λο που η 'ιδρυση' του
περιλαµβανο' ταν στους σχεδιασµου' ς του Maurer, αυτο' ιδρυ' θηκε αρκετα' χρο' νια µετα'
την ανα' κληση' του απο' την Ελλα' δα. Εγκαινια' στηκε απο' τον ' Οθωνα στις 3/15 Μαι΅ου
1837 στην προσωρινη' ε' δρα του πανεπιστηµι' ου στην κατοικι' α του Σταµα' τιου
Κλεα' νθη στην Πλα' κα.8 Η ανοικοδο' µηση του οριστικου' κτιρι'ου, ενο' ς απο' τα πρω
' τα
µνηµειακα' κτι'ρια νεοκλασικου' ρυθµου' της πρωτευ' ουσας, ξεκι'νησε το 1839, α' νοιξε
' θηκε το 1864 σε σχε'δια

για τη λειτουργι'α του πανεπιστηµι'ου το 1841 και ολοκληρω
του ∆ανου' αρχιτε'κτονα Χριστιανου' Hansen (1803 - 1883). Ει'χε διπλο' στο' χο: την
παραγωγη' στελεχω
' ν για τις ανα' γκες του κρα' τους και της κοινωνι' ας και την
καλλιε' ργεια και δια' δοση της ελληνικη' ς εθνικη' ς ιδε' ας. Αποτελει'το απο' τε' σσερεις
σχολε' ς: τη θεολογικη' , τη νοµικη' , την ιατρικη' και την φιλοσοφικη' . Η τελευται'α,
εκτο' ς απο' τις ανθρωπιστκε' ς, περιλα' µβανε και τις θετικε' ς και φυσικε' ς επιστη' µες.
∆εχο' ταν ως φοιτητε'ς αποφοι'τους των γυµνασι'ων χωρι'ς εξετα' σεις. Με'χρι την 'ιδρυση
του Πανεπιστηµι'ου Θεσσαλονι'κης το 1925 η' ταν το µο' νο πανεπιστη' µιο της χω
' ρας.
———————————
8. Στο ανακαινισµε'νο κτι'ριο στεγα' ζεται ση' µερα το Μουσει'ο της Ιστορι'ας του
Πανεπιστηµι'ου Αθηνω
' ν.
14
Η οργα' νωση του κρα' τους εκ µε'ρους των βαυαρω

' ν αντιβασιλε'ων φιλοδοξου' σε
' ρα µε συ' γχρονους ευρωπαϊκου' ς θεσµου' ς. Αρκετοι' απο' αυτου' ς

να εξοπλι'σει τη χω
απ οδει' χθηκαν αρκετα' µακρο' βιοι. ' Α λ λοι εξελι' χθηκαν, πρ οσαρµο' στ ηκαν η'
συνα' ντησαν αντιστα' σεις και αντικαταστα' θηκαν. Για α' λλους ο' µως, -για παρα' δειγµα
τους θεσµου' ς δηµο' σιας υγει'ας- παρα' τον συ' γχρονο σχεδιασµο' τους, δεν κατε'στη
δυνατο' ν να στηριχθου' ν απο' την ελληνικη' κοινωνι' α και να συντηρηθου' ν, µε
αποτε'λεσµα να παρακµα' σουν και να µει'νουν η σκια' του αρχικου' προτυ' που.
15
∆ηµακο' πουλος, Γεω

' ργιος ∆. Η θεµελι'ωσις του δηµοτικου συστηµατος, 1833-1834.
Αθη' να, 2001.
Papageorgiou-Venetas, Alexander / Παπαγεωργι'ου-Βενετα' ς, Αλε' ξανδρος, ed.. Das
ottonische Griechenland: Aspekte der Staatswerdung / Η Οθωνικη' Ελλα'δα και η
συγκρο' τηση του Ελληνικου' κρα' τους. Ευρωπαϊκο' Πολιτιστικο' Κε' ντρο ∆ελφω
'ν
and Goethe Institut Athen,. Αθη' να: Οδυσσε'ας, 2002.
Καλλιβρετα' κης, Λεωνι'δας. “Η Αθη' να του 19ου αιω

' να. Απο' επαρχιακη' πο' λη της
Οθωµ ανικη' ς Αυτ οκρ ατ ο ρ 'ι α ς , π ρ ωτ ευ' ου σα τ ου Ε λλη νικ ου' Β ασιλει' ου. ”
Αρχαιολογι'α της πο' λης των Αθηνω' ν. Επιστηµονικε'ς επιµορφωτικε'ς διαλε'ξεις.
Αθη' να: Πνευµατικο' Κε' ντρο ∆η' µου Αθηναι'ων; Εθνικο' Ιδρυµα Ερευνω
' ν, 1996.
173–96. Επι'σης, http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_9.aspx
Καρυ' δης, ∆ηµη' τρης. “Η Αθη' να τον 19ο αιω

' να. Σχεδι' ασµα της πολεοδοµικη' ς
εξε'λιξης” στο Τα επτα' βιβλι'α της πολεοδοµι'ας, Αθη' να: Παπασωτηρι'ου, 2006, 27-
73.
Ματα' λας, Παρασκευα' ς. ' Ε θ νος και ορθοδοξι'α: οι περιπε'τειες µιας σχε'σης απο' το
“ελλαδικο' ” στo βουλγαρικο' σχι'σµα. Ηρα' κλειο: Πανεπιστηµιακε' ς Εκδο' σεις
Κρη' της, 2002.
' στας Η. Αι Αθηñ ναι α πο' τουñ 19ου εις το'ν 20ο'ν αιω
Μπι'ρης, Κω ñ να. Αθη' να: Με'λισσα,
1995. 1966.
Πανταζο' πουλος, Νικο' λαος. Απο' της λογι'ας παραδο' σεως εις τον Αστικο' ν κω' δικα.
Αθη' να:, 1965.
Πανταζο' πουλος, Νικο' λαος. Νεοελληνικο' κρα' τος και ευρωπαϊκη' κοινο' τητα. Ο
καταλυτικο'ς ρο'λος των Βαυαρω' ν. Αθη' να: Παρουσι'α, 1998.
Πετρο' πουλος, Ιωα' ννης. Πολιτικη' και συγκρο' τηση κρα' τους στο ελληνικο' βασι'λειο
(1833–1843). Αθη' να: ΜΙΕΤ, 1986.

Γαρδίκα. «Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'. Ενότητα 6: Απολυταρχία και κρατική συγκρότηση». Έκδοση:
1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://opencourses.uoa.gr/courses/ARCH1/.
έργο


ΕΝΟΤΗΤΑ 7: Από τη συνταγματική μοναρχία στη βασιλευομένη δημοκρατία

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
Απο' τη συνταγµατικη' µοναρχι'α στη βασιλευοµε'νη δηµοκρατι'α
Οι πρωτο' γνωρες για την ελληνικη' κοινωνι'α πολιτικε' ς συγκρου' σεις κατα' τη
δια' ρκεια της Ελληνικη' ς Επανα' στασης κληροδο' τησαν στην περι'οδο της ειρη' νευσης
και της εσωτερικη' ς αποκατα' στασης πολιτικε' ς διαιρε' σεις, που η' ταν δυ' σκολο να
ξεπεραστου' ν. Οι διαιρε' σεις αυτε' ς η' σαν πολυεπι' πεδες, συχνα' ασταθει' ς και
αφορου' σαν µεγα' λο ευ' ρος ζητηµα' των, απο' τις πιο ζωτικε'ς επιλογε'ς για την υπο' σταση
του κρα' τους και την τυ' χη της Επανα' στασης ε' ως τα πιο επι'µαχα ζητη' µατα για την
επικρα' τηση τοπικω

' ν η' στενο' τερα παραταξιακω
' ν συµφερο' ντων γυ' ρω απο' τη νοµη'
της κυβερνητικη' ς επιρροη' ς. Παρα' λληλα προκα' λεσαν σε σηµαντικη' µερι' δα των
' ν αισθη' µατα απαξι'ωσης για την 'ιδια την ε'ννοια των πολιτικω
πολιτω ' ν διαιρε'σεων.
Απο' τα τελευται'α χρο' νια της Επανα' στασης, ο' σο η ανα' µειξη των τριω
' ν ξε'νων
' ν, της βρετανικη' ς, της ρωσικη' ς και της γαλλικη' ς, στους εσωτερικου' ς
επιρροω
ανταγωνισµου' ς φαινο' ταν να εντει' νεται, οι πολιτικε' ς διαρε' σεις α' ρχισαν να
' νονται στους τρεις αυτου' ς φορει'ς των εξωτερικω

αποκρυσταλλω ' ν προσανατολισµω
' ν.
Η επιλογη' του Ιωα' ννη Καποδι'στρια ως κυβερνη' τη της Ελλα' δας το 1827 ενι'σχυσε τον
προϋπα' ρχοντα πυρη' να του ρωσικου' κο' µµατος, πλαισιωµε' νο απο' στρατιωτικου' ς
ηγε' τες ο' πως ο Θεο' δωρος Κολοκοτρω

' νης και µε απη' χηση στους χωρικου' ς τους
οποι'ους ενε'πνεε, καθω

' ς και µε προσθη' κες απο' στελε'χη της νε'ας διοι'κησης µε Ιο' νια
καταγωγη' , που αποτε' λεσαν επιλογε' ς του Κυβερνη' τη. Ανα' λογες δικτυω
' σεις
2
αποτε' λεσαν τους πυρη' νες των α' λλων δυ' ο αναδυο' µενων κοµµα' των, του αγγλικου'
και του γαλλικου' . Αυτα' εξα' λλου ενστερνι'στηκαν τη συνταγµατικη' ιδε' α κατα' τον
αντιπολιτευτικο' τους αγω

' να εναντι'ον του Καποδι' στρια και της αυταρχικη' ς του
διακυβε'ρνησης, που ει'χε α' λλωστε αποξενω

' σει προς ο' φελος των δυ' ο συνταγµατικω
'ν
κοµµα' των µεγα' λο µε'ρος της τα' ξης των προεστω

' ν.
Τα κο' µµατα και η απολυταρχι'α
Το απολυταρχικο' καθεστω ' της δεκαετι'ας του ' Οθ ωνα ο' χι µο' νο δεν
' ς της πρω
ση' µανε το τε'λος για τα πολιτικα' κο' µµατα αλλα' ε'θεσε νε'ους ο' ρους για τη διεκδι'κηση
πολιτικου' ρο' λου στη νοµη' της κρατικη' ς εξουσι' ας, εξουσι' ας η οποι' α ει'χε πλε' ον
αποκτη' σει µο' νιµο και κανονικο' χαρακτη' ρα. Οι 'ιδιοι οι αντιβασιλει'ς δεν α' ργησαν να
εµπλακου' ν στους κοµµατικου' ς ανταγωνισµου' ς και τους ο' ρους τους. Ο Armansperg,
για παρα' δειγµα, συντα' χθηκε µε την αγγλικη' επιρροη' και ο Maurer µε τη γαλλικη' .
Η δοµη' των κοµµα' των η' ταν εξαιρετικα' ρευστη' στη βα' ση τους, ενω
' την
κορυφη' αποτελου' σαν µι'α η' δυ' ο αρχηγικε'ς φυσιογνωµι'ες, µικρο' ς αριθµο' ς πολιτικω
'ν
' ν µ ε τ ο α' µ ε σ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ο' τ ο υ ς π ε ρ ι β α' λ λ ο ν , ο π ρ ε' σ β ε υ τ η' ς τ η ς

στελεχω
ενδιαφερο' µενης µεγα' λης δυ' ναµης, ο οποι'ος ασκου' σε φιλικη' υπε' ρ του κο' µµατος
πι'εση στο βασιλικο' περιβα' λλον η' πι'εση προκειµε'νου να προχωρη' σει η παραχω
' ρηση
του δικου' της µεριδι'ου του εγγυηµε'νου δανει'ου του 1833, καθω
' ς και η εφηµερι'δα,
ο' ργανο του κο' µµατος. ' Ετ σι το' σο οι τρεις πρεσβευτε'ς ο' σο και ο τυ' πος αποτε' λεσαν
οργανικα' συστατικα' της δοµη' ς του κοµµατικου' συστη' µατος κατα' την περι'οδο της
απολυταρχι'ας του ' Οθ ωνα. Χαρακτηριστικα' , η εφηµερι'δα Αθηνα' του Εµµανουη' λ
Αντωνια' δη η' ταν εκφραστη' ς του αγγλικου' κο' µµατος, ο Σωτη' ρ του Νικολα' ου
Σκου' φου εξε' φραζε τις απο' ψεις του γαλλικου' κο' µµατος ενω
' ο Χρο' νος (και στη
συνε' χεια ο Αιω' ν) του Ιωα' ννη Φιλη' µονος εκει'νες του ρωσικου' , στην προσπα' θεια'
τους να καθοδηγη' σουν την πρωτοεµφανιζο' µενη στο περιορισµε' νο, αστικο' και
εγγρα' µµατο τµη' µα της ελληνικη' ς κοινωνι'ας κοινη' γνω' µη.

3
Η διασυ' νδεση των πολιτικω

' ν ηγεσιω
' ν και του στενου' στρω
' µατος των
' ν µε την ευρυ' τερη κοινωνικη' βα' ση ε' χει προκαλε' σει πολλε' ς
' ν στελεχω
κοµµατικω
συζητη' σεις ανα' µεσα στους ιστορικου' ς και α' λλους κοινωνικου' ς επιστη' µονες. Ο
τρο' πος της δικτυ' ωσης αυτη' ς ε'χει συσχετιστει' µε τις πελατειακε'ς σχε'σεις, η' αλλιω
' ς µε
τις σχε' σεις πελα' τη-προστα' τη. Αυτο' που συζητει'ται δεν ει'ναι η υ' παρξη αυτω
' ν των
σχε' σεων αλλα' η θε' ση τους στην ερµηνει'α των ιδιαι'τερων κονωνικω
' ν δοµω
' ν, αν
δηλαδη' τις επικαθορι'ζουν η' αν αποτελου' ν προϊο' ν των κοινωνικω

' ν ανισοτη' των.
Προ' κειται για σχε'σεις µεταξυ' α' νισων µεν υποκειµε'νων, ιεραρχικε'ς, κα' θετες αλλα' και
αµοιβαι' ες. Το περιεχο' µενο των ανταλλαγω

' ν που συνιστου' ν τις αµοιβαι' ες αυτε' ς
σχε' σεις µπορει' να ει'ναι οικονοµικο' , για παρα' δειγµα σε µια πυραµι'δα δανεισµου' ,
ο' πως ε'χει περιγρα' ψει ο Γ.B. ∆ερτιλη' ς στο ε'ργο του Ιστορι'α του ελληνικου' κρα'τους,
1830–1920. Μπορει' να ει'ναι συνολικο' τερο, για παρα' δειγµα παροχη' προστασι'ας,
ο' πως ε'χει περιγρα' ψει ο βρετανο' ς ανθρωπολο' γος John K. Campbell στο κλασικο' του
ε' ργο Honour, Family and Patronage (Oxford, 1964). Η ανα' πτυξη των ελληνικω
'ν
κοµµα' των για τη διεκδι'κηση και νοµη' της εξουσι'ας δεν δηµιου' ργησε απο' το µηδε' ν
αλλα' κτοικοδοµη' θηκε πα' νω σε υπα' ρχουσες ιεραρχικε' ς σχε' σεις και περιε' λαβε τα
πελατειακα' δι'κτυα, µε' σα απο' τα οποι'α ο ψηφοφο' ρος στη βα' ση της πυραµι'δας της
ανισο' τητας αντα' λλασσε το νεοαποκτηµε' νο του αγαθο' , την ψη' φο του, για την
κα' λυψη κα' θε ει' δους αναγκω

' ν της οικογε' νεια' ς του: απο' την προστασι' α απο' τη
δικαστικη' δι'ωξη ως την εξασφα' λιση θε' σης στο δηµο' σιο. Οι ανταλλαγε' ς ε' φταναν
ιεραρχικα' ως την κορυφη' της πυραµι' δας στο κεντρικο' πολιτικο' συ' στηµα στην
' ς ο' µως στηρι'ζονταν σε ε' να συ' στηµα πλειοδοσι'ας, µια απο' τις
πρωτευ' ουσα. Καθω
ιδιο' τητες των πελατειακω

' ν δικτυ' ων η' ταν ο ευ' θραυστος και προσωρινο' ς τους
χαρακτη' ρας.
4
Η πολιτικη' του ' Οθ ωνα να στελεχω

' νει τις δηµο' σιες υπηρεσι'ες και το στρατο'
κατα' κυ' ριο λο' γο µε ξε'νους, η α' ρνηση' του να παραχωρη' σει συ' νταγµα ακο' µη και µετα'
την ενηλικι'ωση' του την 1 Ιουνι'ου 1835 (νη), η πρακτικη' του να αποµακρυ' νει τους
ηγε'τες των κοµµα' των απο' τη χω

' ρα εξορι'ζοντα' ς τους ως πρεσβευτε'ς σε ευρωπαϊκε'ς
πρωτευ' ουσες1 και αποκεφαλι'ζοντας ε' τσι τα πολιτικα' κο' µµατα τροφοδοτου' σαν τη
δυσφορι'α του συνο' λου σχεδο' ν της πολιτικη' ς τα' ξης. ' Η δ η δε απο' τους πρω
' τους
µη' νες της βασιλει'ας του ' Οθωνα α' ρχιζε να εκδηλω
' νεται συχνα' λαϊκη' δυσαρε'σκεια µε
εξεγε'ρσεις χωρικω
' ν στην Πελοπο' ννησο, τη Μα' νη, την Ακαρνανι'α και την ' Υδρα ως
συνε'πεια αντιδρα' σεων στην εκκλησιαστικη' , φορολογικη' και στρατολογικη' πολιτικη'
της αντιβασιλει'ας.
Η π ρ ο σ π α' θ ε ι α τ ο υ η γ ε' τ η τ ο υ α γ γ λ ι κ ο υ' κ ο' µ µ α τ ο ς Α λ ε' ξ α ν δ ρ ο υ
Μαυροκορδα' του, ο οποι'ος δε'χθηκε να σχηµατι'σει κυβε'ρνηση τον Φεβρουα' ριο 1841
µε σκοπο' να περιορι'σει την απολυταρχι'α του ' Οθ ωνα, κατε' ληξε σε αποτυχι'α µετα'
απο' λι' γους µη' νες εξαιτι' ας υπονο' µευσης της θε' σης του απο' τον βασιλια' . Ο
Μαυροκορδα' τος ζη' τησε να καταργηθει' το ανακτοβου' λιο, δηλαδη' το α' τυπο αυλικο'
οργα' νο που συµβου' λευε τον ' Οθωνα στην α' σκηση των καθηκο' ντων του, να ε'χει ο
πρωθυπουργο' ς την ευθυ' νη της κυβε'ρνησης και να αναλα' βει υπουργο' ς στρατιωτικω
'ν
' Ελληνας και ο' χι Βαυαρο' ς αξιωµατικο' ς.2
Η αποτυχι'α του εγχειρη' µατος του Μαυροκορδα' του ενι'σχυσε την προοπτικη'
' ν και επε' σπευσε τη συνταγµατικη' εξε' γερση του Σεπτεµβρι'ου

των συνταγµατικω
————————————
1. Το 1834 ε'στειλε τον Σπυρι'δωνα Τρικου' πη στο Λονδι'νο και τον Αλε'ξανδρο
Μαυροκορδα' το στο Μο' ναχο και το 1835 τον Ιωα' ννη Κωλε'ττη στο Παρι'σι και τον
Ανδρε'α Μεταξα' στη Μαδρι'τη.
2. ' Οντως, τον von Schamltz διαδε'χθηκε στη θε'ση του υπουργου' στρατιωτικω
'νο
Ανδρε'ας Μεταξα' ς.
5
1843. Η εξε'γερση συνε'πεσε µε την επιδει'νωση της δηµοσιονοµικη' ς κατα' στασης της
' ρας, η οποι'α υποχρεω

χω ' χευση τον Ιανουα' ριο του 1843, να
' θηκε να κηρυ' ξει πτω
χα' σει την υποστη' ριξη και των τριω

' ν µεγα' λων δυνα' µεων, να επιβα' λει µει'ωση στους
µισθου' ς των υπαλλη' λων και περιορισµου' ς στο στρατο' και αλλου' και να ε' ρθει σε
συνεννο' ηση µε τους ξε' νους πιστωτε' ς. Οι συνεννοη' σεις αυτε' ς κατε' ληξαν σε
συµφωνι'α στο Λονδι'νο στις 5 Ιουλι'ου 1843 για διακανονισµο' του χρε'ους και ε'λεγχο
των δηµο' σιων εσο' δων απο' τους δανειστε' ς, εξε' λιξη που η κοινη' γνω
' µη και οι
πολιτικε'ς ηγεσι'ες χρε'ωσαν στον εγκαταλειµε'νο απο' τις δυνα' µεις ' Οθωνα. Με'σα στο
κλι'µα γενικευµε' νης δυσαρε' σκειας το συ' νταγµα φαινο' ταν να υπο' σχεται λυ' ση στο
αδιε'ξοδο.
Η συνταγµατικη' µοναρχι'α
Η εξε'γερση της στρατιωτικη' ς φρουρα' ς της Αθη' νας στις 3 Σεπτεµβρι'ου 1843
υπο' τον ∆ηµη' τριο Καλλε' ργη υποχρε' ωσε τον ' Οθ ωνα να δεχθει' να παραχωρη' σει
συ' νταγµα. Η συντακτικη' εθνοσυνε'λευση συγκλη' θηκε στην Αθη' να απο' το Συµβου' λιο
της Επικρατει'ας, ε' να συµβουλευτικο' ο' ργανο που ει'χε δηµιουργη' σει ο ' Οθ ων κατα'
την ενηλικι'ωση' του το 1835, ενω

' οι ξε'νοι αποµακρυ' νθηκαν απο' τις δηµο' σιες θε'σεις.
Η διακυβε'ρνηση της χω
' ρας περιη' λθε στα χε'ρια των αρχηγω ' ν κοµµα' των,
' ν των τριω
οι οποι' οι συνεργα' ζονταν µε τους πρε' σβεις της Βρετανι' ας, της Γαλλι' ας και της
Αυστρι'ας για να κατευθυ' νουν παρα' λληλα το συντακτικο' ε'ργο της εθνοσυνε'λευσης.
Το συ' νταγµα εγκρι'θηκε στις 18 Μαρτι'ου 1844.
Το συ' νταγµα του 1844 δεν συνε' χιζε την παρα' δοση των συνταγµα' των της
επαναστατικη' ς περιο' δου, καθω

' ς ει' χε ως προ' τυπο' του ο' χι τα δηµοκρατικα'
συντα' γµατα της γαλλικη' ς επανα' στασης η' των Ηνωµε' νων Πολιτειω
' ν αλλα' το
µοναρχικ' ο συ' νταγµα της Γαλλι'ας του 1830 και το συ' νταγµα του Βελγι'ου του 1831.
' ρηση εκ µε' ρους του θρο' νου προς το ε'θνος, δηλαδη' συ' νταγµα
Αποτελου' σε παραχω
συνα' λλαγµα, και εγκαθι'δρυε καθεστω

' ς συνταγµατικη' ς µοναρχι'ας. Συ' µφωνα µε την
6
µοναρχικη' αρχη' η κυριαρχι' α απο' κειτο στον µονα' ρχη, στον οποι' ο ανη' καν η
νοµοθετικη' , η εκτελεστικη' και η δικαστικη' εξουσι' α. ' Α λ λωστε ο 'ιδιος ο ' Ο θ ων
ασκου' σε ενεργο' παρε'µβαση στη συντακτικη' διαδικασι'α.
' τα δυ' ο α' ρθρα του συντα' γµατος ρυ' θµιζαν τη θε'ση της εκκλησι'ας στο
Τα πρω
πλαι'σιο της πολιτει'ας. Επι'σηµη θρησκει'α θα η' ταν το ανατολικο' ορθο' δοξο δο' γµα µε
ανοχη' για κα' θε α' λλη θρησκει'α. Αρχηγο' ς της ορθο' δοξης εκκλησι'ας της Ελλα' δος δεν
θα η' ταν πλε'ον ο βασιλια' ς αλλα' ο “Κυ' ριος ηµω

' ν Ιησου' ς Χριστο' ς.
¨”
Οι ' Ελληνες πολι'τες, 'ισοι ενω
' πιον του νο' µου, η' σαν οι µο' νοι που δικαου' ντο να
καταλα' βουν δηµο' σιες θε'σεις συ' µφωνα µε το τρι'το α' ρθρο. Η συζη' τηση εποµε'νως για
το ποιοι' θα ει'χαν δικαι'ωµα στην ελληνικη' υπηκοο' τητα ε' θιγε ε' να απο' τα οξυ' τερα
ζητη' µατα της εποχη' ς, εκει'νο της διαµα' χης ανα' µεσα στους αυτο' χθονες, δηλαδη'
ο' σους ει'χαν γεννηθει' µε' σα στα γεωγραφικα' ο' ρια της ελληνικη' ς επικρα' τειας, και
στους ετερο' χθονες, που ει'χαν ε'ρθει στη χω

' ρα απο' περιοχε'ς εκτο' ς του βασιλει'ου. Το
ζη' τηµα συνδεο' ταν µε το δικαι'ωµα κατα' ληψης δηµο' σιων θε' σεων, για τις οποι'ες οι
κατα' κανο' να καλυ' τερα εκπαιδευµε'νοι ετερο' χθονες η' σαν περισσο' τερο κατα' λληλοι και
απε'κλειαν τους αυτο' χθονες απο' αυτε'ς. Στο πλαι'σιο µα' λιστα αυτη' ς της συζη' τησης ο
Ιωα' ννης Κωλε' ττης, αρχηγο' ς του γαλλικου' κο' µµατος και ετερο' χθων ο 'ι διος,
αναφε' ρθηκε στην ενο' τητα του ελληνικου' ε' θνους, “της µεγα' λης ταυ' της ιδε' ας.” Η
φρα' ση αυτη' στη συνε'χεια αυτονοµη' θηκε απο' το αρχικο' πολιτικο' πλαι'σιο στο οποι'ο
ει'χε διατυπωθει' και απε'κτησε ε'να ευρυ' ιδεολογικο' φορτι'ο, τον Μεγαλοϊδεατισµο' , που
κα' λυπτε το συ' νολο των ελληνικω ' ν προγραµµα' των, δηλαδη' της
' ν αλυτρωτικω
ενσωµα' τωσης στο ελληνικο' βασι'λειο ενο' ς νοητου' συνο' λου ελληνικω
' ν πληθυσµω
' ν.
Μετα' απο' µια σηµαντικη' εννοιολογικη' µετατο' πιση λοιπο' ν η Μεγα' λη Ιδε'α κατε'στη το
κεντρικο' αφη' γηµα του ελληνικου' εθνικισµου' .
Τελικα' , στη διαµα' χη αυτοχθο' νων και ετεροχθο' νων η εθνοσυνε' λευση ε' δωσε
συµβιβαστικη' λυ' ση, που δεν περιλη' φθηκε µεν σε α' ρθρο του συντα' γµατος αλλα'
7
' θηκε σε ψη' φισµα. Συ' µφωνα µε αυτο' δικαι'ωµα πολιτογρα' φησης ει'χαν α' µεσα
διατυπω
ο' σοι ει'χαν εγκατασταθει' στη χω

' ρα πριν απο' το 1827. Με'σα σε 2 χρο' νια µπορου' σαν
να πολιτογραφηθου' ν ο' σοι ει'χαν εγκατασταθει' στη χω

' ρα πριν απο' το 1833, µε'σα σε
3 χρο' νια ο' σοι ει'χαν εγκατασταθει' στη χω

' ρα ε'ως το 1837 και µε'σα σε τε'σσερα χρο' νια
ο' σοι ει'χαν εγκατασταθει' στη χω

' ρα ανα' µεσα στο 1837 και το 1843.
Το συ' νταγµα του 1844 προε'βλεπε δυ' ο νοµοθετικα' σω

' µατα: την βουλη' και την
γερουσι'α. Η βουλη' εκλεγο' ταν για τρι'α χρο' νια, περιλα' µβανε τουλα' χιστον ογδο' ντα
βουλευτε'ς, οι οποι'οι ε'πρεπε να ει'ναι τουλα' χιστον 30 ετω

' ν. Η γερουσι'α αποτελει'το
απο' πολι'τες που ει'χαν θητευ' σει σε υψηλα' αξιω

' µατα της πολιτει'ας, η' σαν τουλα' χιστον
' ν και διορι' ζονταν απο' τον βασιλια' µε ισο' βια θητει' α. Ο αριθµο' ς των
40 ετω
' ν θα η' ταν τουλα' χιστον εικοσιεπτα' . Για να εγκριθει' ε' νας νο' µος ε'πρεπε
γερουσιαστω
να υπερψηφιστει' το' σο απο' τη βουλη' ο' σο και απο' τη γερουσι'α και, επιπλε'ον, να τον
εγκρι'νει και ο βασιλια' ς, ο οποι'ος ασκου' σε και νοµοθετικη' εξουσι'α. Ασκου' σε επι'σης
την εκτελεστικη' και τη δικαστικη' εξουσι'α (α' ρθρο 86).
Ανεξα' ρτητα απο' τα συντηρητικα' χαρακτηριστικα' του, το συ' νταγµα περιει'χε
ρυθµι'σεις που κατοχυ' ρωναν ορισµε'νες ατοµικε'ς ελευθερι'ες, ο' πως την ελευθερι'α του
τυ' που, την αρχη' της νοµιµο' τητας, το α' συλο της κατοικι'ας και το απαραβι'αστο των
' ν, την απαγο' ρευση της δουλει'ας και των βασανιστηρι'ων και την προστασι'α
επιστολω
της περιουσι'ας, την οποι'α ουδει'ς µπορου' σε να στερηθει' “ειµη' δια δηµο' σιον ανα' γκην
προσηκο' ντως αποδεδειγµε' νην” και µετα' απο' καταβολη' αποζηµι'ωσης (α' ρθρο 12).
Επι' σης το συ' νταγµα ο' ριζε ο' τι η πανεπιστηµιακη' εκπαι' δευση θα διενεργει' το µε
δαπα' νη του κρα' τους, ενω

' στην πρωτοβα' θµια εκπαι'δευση το κρα' τος θα συνε' δραµε
τους δη' µους, οι οποι'οι ει'χαν την πρωταρχικη' υποχρε'ωση και ευθυ' νη, αν αυτο' η' ταν
απαραι'τητο (α' ρθρο 11).
Μια απο' τις ελλει' ψεις του συντα' γµατος του 1844 η' ταν ο' τι δεν περιει' χε
ρυθµι'σεις για ενδεχο' µενη αναθεω

' ρηση' του.
8
Χωρι'ς να ορι'ζει ρητα' την καθολικη' ψηφοφορι'α, ο εκλογικο' ς νο' µος της 18
Μαρτι'ου 1844 προε'βλεπε ευρυ' τατο δικαι'ωµα ψη' φου σε ο' λους τους α' νδρες ' Ελληνες
πολι'τες α' νω των 25 ετω

' ν, που ει'χαν περιουσι'α η' ασκου' σαν επα' γγελµα. Επρο' κειτο
εποµε'νως για ε'ναν απο' τους πιο προοδευτικου' ς εκλογικου' ς νο' µους της εποχη' ς του
ως προς το ευ' ρος της εκλογικη' ς συµµετοχη' ς. Η ψηφοφορι' α η' ταν α' µεση µε
ψηφοδε' λτιο, στο οποι' ο ο ψηφοφο' ρος ε' πρεπε να αναγρα' ψει τα ονο' µατα των
υποψηφι'ων της επιλογη' ς του. Με δεδοµε'νο το υψηλο' επι'πεδο αναλφαβητισµου' , που
κυµαινο' ταν γυ' ρω στο 80%, η διαδικασι'α δεν εξασφα' λιζε τη µυστικο' τητα της ψη' φου,
εποµε' νως ου' τε το αδια' βλητο της διαδικασι' ας. Οι εκλογε' ς διαρκου' σαν επι' οκτω
'
ηµε' ρες και δεν διεξα' γονταν ταυτο' χρονα σε ο' λη την επικρα' τεια, γεγονο' ς που
επε' τρεπε στις κυβερνη' σεις να επεµβαι'νουν µε το στρατο' για να διαµορφω

' νουν τα
εκλογικα' αποτελε'σµατα. ' Ετσι, στην πρα' ξη η εφαρµογη' του συντα' γµατος του 1844
συνοδευ' τηκε απο' µεγα' λο βαθµο' αυθαιρεσι'ας και παρανοµιω

' ν.
Στ ις ε κ λ ο γ ε' ς π ο υ α κ ο λο υ' θ η σ α ν , τ ο κ α λ ο κ α 'ι ρ ι 1 8 4 4 , τ ο κ ο' µ µ α τ ο υ
πρωθυπουργου' Αλε' ξανδρου Μαυροκορδα' του ε' χασε υπε' ρ του Ιωα' ννη Κωλε' ττη,
αρχηγου' του γαλλικου' κο' µµατος, που κατο' ρθωσε να παραµει'νει στην εξουσι'α για
τρι'α χρο' νια, απο' τον Αυ' γουστο 1844 ε' ως το θα' νατο' του το Σεπτε' µβριο 1847. Η
µοναδικη' αυτη' κυβερνητικη' σταθερο' τητα οφειλο' ταν στη συνεργασι'α του Κωλε'ττη µε
τον ' Οθωνα και στην ικανο' τητα του πρωθυπουργου' να χειραγωγει' τη βουλη' και τη
γερουσι'α µε κα' θε µε' σο στο ο' νοµα της παραµονη' ς του στην εξουσι'α. Ο Νικο' λαος
∆ραγου' µης στο αποµνηµο' νευµα' του Ιστορικαι' Αναµνη' σεις κατη' γγειλε αφ’ενο' ς την
αµα' θεια του Κωλε'ττη, αφ’ετε'ρου το συγκεντρωτισµο' και τις κατασταλτικε'ς µεθο' δους
που εφα' ρµοσε η' δη απο' την ε'ναρξη της συνταγµατικη' ς περιο' δου στη χω
' ρα:
Ησπα' ζετο δε ιδιαζο' ντως το πολιτικο' ν εκει'νο συ' στηµα, ου' τινος και ο βασιλευ' ς
' Οθ ων ην οπαδο' ς, το καλου' µενον της συγκεντρω' σεως. Αλλ’ ο µεν βασιλευ' ς
9
ε' ρρεπε φυ' σει προς αυτο' , ως και πα' ντες οι ηγεµο' νες ... Ο Κωλε' ττης ο' µως,
τελειοποιη' σας αυτο' , και τον ' Ο θ ωνα ενεθα' ρρυνεν εις αυστηροτε' ραν
εφαρµογη' ν και αυτο' ς εφη' ρµοσεν απηνε'στερον... Η καταστολη' της ελευθερι'ας
' ν, η καταδι'ωξις του τυ' που, η επε'µβασις εις τας εκλογα' ς,

' ν αρχω
των δηµοτικω
τα' ς τε βουλευτικα' ς και τας των δη' µων, η αποβολη' πα' ντων και των οπωσου' ν
ανεξα' ρτητον εχο' ντων το φρο' νηµα δηµοσι'ων λειτουργω

' ν... (2: 107-108)
Οι µετ αγενε' στεροι πρ ωθυπ ουργοι' , ο' πως ο Κ 'ι τ σος Τ ζαβε' λλας , ο Γεω
' ρ γιος
' τ η ς , ο Κ ω ν σ τ α ν τ 'ι ν ο ς Κ α ν α' ρ η ς κ α ι ο Α ν τ ω

Κ ο υ ν τ ο υ ρ ιω ' ν ιο ς Κ ρ ιε ζ η' ς , ο' λ ο ι
πρωταγωνιστε'ς της ελληνικη' ς Επανα' στασης, στερου' νταν την πολιτικη' και χειριστικη'
ικανο' τητα του Κωλε' ττη. ' Οφ ειλαν την ανα' δειξη' τους αποκλειστικα' στη βασιλικη'
ευ' νοια, συνε' πραξαν µε το θρο' νο στις παραβια' σεις του συντα' γµατος και ηγη' θηκαν
αδυ' ναµων υπουργικω

' ν συµβουλι'ων.
Το ελληνικο' πολιτικο' συ' στηµα δοκιµα' στηκε κατα' την επο' µενη κρι' ση του
Ανατολικου' Ζητη' µατος. ' Ο π ως η' δη αναφε' ρθηκε στο κεφα' λαιο 5, παραπα' νω, η
κυβε' ρνηση του Αντω

' νιου Κριεζη' τε' θηκε µπροστα' στο κλασικο' δι' ληµµα που
' πιζε η ελληνικη' πολιτει'α σε κα' θε ανατολικη' κρι'ση. Η επιλογη' να ενθαρυ' νει
αντιµετω
τις εξεγε' ρσεις στα εδα' φη της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι' ας εξασφα' λισε µεν
δηµοτικο' τητα στον ' Οθ ωνα αλλα' ε' φερε τους Γα' λλους και τους Βρετανου' ς στον
Πειραια' και την Αθη' να για να επιβα' λουν την φιλικη' προς τις δυτικε' ς δυνα' µεις
κυβε' ρνηση του Αλε' ξανδρου Μαυροκορδα' του, που επονοµα' στηκε “υπουργει' ο
κατοχη' ς”, τον Μα' ϊο 1854. Η εµπλοκη' της εσωτερικη' ς πολιτικη' ς µε τη διεθνη' ει'χε
εκτεταµε'νες συνε'πειες για τη χω

' ρα, οι οποι'ες η' δη αναφε'ρθηκαν. Σε σχε'ση µε το 'ιδιο
το κοµµατικο' συ' στηµα σηµατοδο' τησε την απαξι' ωση των ξενικω
' ν κοµµα' των. Η
απαξι'ωση αυτη' συνε' πεσε α' λλωστε και µε τη φυσικη' γη' ρανση των ηγετικω
' ν τους
' ν και τη σταδιακη' αποδροµη' της γενια' ς, που ει' χε φε' ρει σε πε' ρας την
στελεχω
10
ελληνικη' Επανα' σταση, απο' το πολιτικο' προσκη' νιο υπε' ρ µιας νεο' τερης πολιτικη' ς
γενεα' ς µε ριζικα' διαφορετικε' ς εµπειρι' ες, πολιτικε' ς προσδοκι' ες και ευρωπαϊκα'
προ' τυπα, που ριζοσπαστικοποιη' θηκε µε' σα στις αυθαιρεσι' ες του Οθωνικου'
' τος.3
καθεστω
Η νε'α πολιτικη' γενια' σε σηµαντικο' της ποσοστο' αποτελει'το απο' απο' φοιτους
του Πανεπιστηµι'ου και εµπνεο' ταν απο' τις φιλελευ' θερες ιδε'ες που συµµεριζο' ταν µε
τους Ιο' νιους ριζοσπα' στες, τους Ιταλου' ς εθνικιστε' ς και τους οµοϊδεα' τες τους νε' ους
της Κωνσταντινου' πολης της εποχη' ς των µεταρρυθµι'σεων, ανα' µεσα στους οποι'ους
ε'βρισκε ε' δαφος η ελληνικη' εθνικη' ιδε'α. Ο ' Οθ ων απο' την πλευρα' του επε' λεξε να
ενισχυ' σει το λαϊκο' του ε' ρεισµα µε µια πολιτικη' ενθα' ρρυνσης αλυτρωτικω
'ν
κινηµα' των στη Βαλκανικη' χερσο' νησο, επιλογη' που τον εξε' θεσε σε ακο' µη
µεγαλυ' τερη αποξε' νωση απο' τις ευρωπαϊκε' ς δυνα' µεις. ' Ο τ αν εκδηλω
' θηκαν
εξεγε'ρσεις σε ο' λη την Ελλα' δα, ιδι'ως στην Πα' τρα, την Ακαρνανι'α, το Μεσολο' γγι, την
Κο' ρινθο και, τε'λος, στην Αθη' να τον Οκτω

' βριο 1862 υποχρεω
' θηκε να εγκαταλει'ψει
το θρο' νο και τη χω
' ρα.
Η βασιλευο' µενη δηµοκρατι'α
Οι πολιτικοι' ηγε' τες που πραγµατοποι'ησαν την ε' ξωση του ' Οθ ωνα την 10
Οκτωβρι'ου 1862, ∆ηµη' τριος Βου' λγαρης (1802-1877) Επαµεινω

' νδας ∆εληγεω
' ργης
(1829-1879) Μπενιζε' λος Ρου' φος (1795-1868), Θρασυ' βουλος Ζαι΅µης (1825-1880)
και Αλε' ξανδρος Κουµουνδου' ρος (1815-1883), επεδι'ωκαν την αλλαγη' δυναστει'ας
και ο' χι τ ην κατ α' ρ γηση τ ης βασιλει' ας . Προχω

' ρ ησαν α' µεσα στ η συ' γκληση
εθνο συνε' λευσ ης για τ η σ υ' ντ α ξη νε' ου σ υντ α' γµατ ος κα ι επ ιλογη' βασιλια' ,
————————————
3. Ο Κωλε'ττης ει'χε η' δη πεθα' νει απο' το 1847, ο Μαυροκορδα' τος το 1855 η' ταν 64
' ν και πε'θανε δε'κα χρο' νια αργο' τερα και ο Ανδρε'ας Μεταξα' ς (1790-1860), απο'
ετω
τους ηγε'τες του ρωσικου' κοµµατος, η' ταν κατα' ε'να χρο' νο µεγαλυ' τερο' ς του.
11
νοµιµοποιου' µενοι απο' την επαναστατικη' αρχη' . Σε ο' λο δε το δια' στηµα ε'ως την α' φιξη
του βασιλια' Γεω

' ργιου, δευτερο' τοκου γυιου' του διαδο' χου του θρο' νου της ∆ανι'ας -και
επιλογη' των τριω

' ν µεγα' λων δυνα' µεων4- στις 18/30 Οκτωβρι'ου 1863, ρυθµιστη' ς του
' τατη αρχη' που διο' ριζε τις κυβερνη' σεις αλλα' και ο' ργανο λη' ψης
πολιτευ' µατος, ανω
' ν αποφα' σεων η' ταν η 'ιδια η εθνοσυνε' λευση, δηλαδη' η 'ιδια η ελληνικη'
πολιτικω
πολιτικη' τα' ξη στο συ' νολο' της. Με' σα ο' µως στην πλη' ρη απελευθε' ρωση των
' ν ανταγωνισµω
παραταξιακω ' ρα βρε' θηκε στο χει' λος της οικονοµικη' ς
' ν η χω
κατα' ρρευσης και, ορισµε' νες φορε' ς, του εµφυλι'ου και της αναρχι'ας µε ε' νοπλους
ληστε' ς απο' την υ' παιθρο να ε' χουν φτα' σει στο κε' ντρο της πρωτευ' ουσας (Ιου' νιος
1863).
' ν τ ο υ ' Ο θ ω ν α ο δ η' γ η σ ε τ α µ ε' λ η τ η ς

Η ε µ π ε ι ρ 'ι α τ ω ν α υ θ α ι ρ ε σ ι ω
εθνοσυνε' λευσης να µη δεχθου' ν την ανα' µειξη του νε' ου βασιλια' στη συντακτικη'
διαδικασι'α. Το συ' νταγµα υπερψηφι'στηκε στις 17/29 Οκτωβρι'ου 1864, και η' ταν ε'να
απο' τα πιο φιλελευ' θερα της εποχη' ς του, τα' ση στην οποι'α συνε'βαλαν σηµαντικα' οι
84 πληρεξου' σιοι απο' τα Ιο' νια νησια' που ειση' λθαν στην εθνοσυνε'λευση, ο' ταν αυτα'
' θηκαν στο ελληνικο' βασι'λειο στις 21 Μαι΅ου/2 Ιουνι'ου 1864.

ενσωµατω
Το συ' νταγµα του 1864 εγκαθι' δρυε το πολι' τευµα της βασιλευο' µενης
δηµοκρατι'ας. Η επι'δραση' του στην ελληνικη' πολιτει'α υπη' ρξε ιδιαι'τερα µακροχρο' νια
' ς αποτε' λεσε τη βα' ση του αναθεωρηµε' νου συντα' γµατος του 1911 καθω
καθω ' ς και
του συντα' γµατος του 1952.5 Το α' ρθρο 21, το οποι'ο ο' ριζε ο' τι “α' πασαι αι εξουσι'αι
πηγα' ζουσιν εκ του ' Εθ νους, ενεργου' νται δε καθ’ο' ν τρο' πον ορι'ζει το συ' νταγµα”,
κατοχυ' ρωνε την αρχη' της λαϊκη' ς κυριαρχι'ας, ο' πως α' λλωστε ει'χε συµβει' και µε το
————————————
4. Συµφωνη' θηκε στη συνθη' κη του Λονδι'νου της 1/13 Ιουλι'ου 1863 µεταξυ'
Βρετανι'ας, Γαλλι'ας και Ρωσι'ας και της ∆ανι'ας.
5. Το συ' νταγµα του 1927 εγκαθι'δρυε το αβασι'λευτο πολι'τευµα της δηµοκρατι'ας.

12
συ' νταγµα του 1827 στο αντι'στοιχο α' ρθρο 5. Προε' βλεπε ε' να νοµοθετικο' σω
' µα, τη
βουλη' , που εκλεγο' ταν κα' θε τε' σσερα χρο' νια και αποτελει'το απο' τουλα' χιστον 150
βουλευτε' ς, ηλικι'ας α' νω των 30 ετω

' ν. Το συ' νταγµα ο' ριζε ρητα' ο' τι οι βουλευτικε' ς
(α' ρθρο 66), αλλα' και οι δηµοτικε' ς εκλογε' ς (α' ρθρο 105) θα γι'νονταν µε α' µεση,
καθολικη' και µυστικη' ψηφοφορι'α ο' χι µε ψηφοδε'λτια αλλα' µε σφαιρι'δια, και του' το
για τις ανα' γκες του µεγα' λου ποσοστου' των αναλφα' βητων εκλογε' ων συ' µφωνα µε
την προ' ταση των πληρεξουσι'ων απο' τα Ιο' νια νησια' .6
Προσε' θετε επι'σης νε' ες κατοχυρω

' σεις των ατοµικω ' ν ο' πως τις
' ν ελευθεριω
ελευθερι'ες του συνε'ρχεσθαι και του συνεταιρι'ζεσθαι.
Ση µ α ν τ ικη' κ α ιν ο τ ο µ 'ι α α π ο τ ε λ ο υ' σ ε η π ρ ο' β λ ε ψ η γ ια τ η δ υν α τ ο' τ η τ α
' ρησης του συντα' γµατος. Αυτη' µπορου' σε να γι'νει για τα µη θεµελιω
αναθεω ' δη α' ρθρα
του και µε διαδικασι'α διπλη' ς ε' γκρισης σε δυ' ο συνεχο' µενες βουλευτικε' ς περιο' δους
απο' τα τρι'α τε'ταρτα των βουλευτω ' ρηση θα πραγµατοποιει'το απο'

' ν. Η 'ιδια η αναθεω
τρι' τη, ειδικη' και διπλα' σιας συ' νθεσης βουλη' (α' ρθρο 107). 7 Ου' τως η' α' λλως
' ρηση του συντα' γµατος δεν µπορου' σε να γι'νει πριν απο' την πα' ροδο δε' κα
αναθεω
' ν απο' τη δηµοσι'ευση' του, δηλαδη' µο' νο µετα' το 1874. ∆εν ει'ναι τυχαι'ο λοιπο' ν
ετω
ο' τι το ε' τος εκει'νο ξεκι'νησε σχετικη' συζη' τηση, η οποι'α οδη' γησε σε συνταγµατικη'
κρι'ση, που λυ' θηκε χωρι'ς συνταγµατικη' αναθεω

' ρηση αλλα' µε τη διατυ' πωση της
αρχη' ς της δεδηλωµε'νης το 1875.8

————————————
6. Ο θεσµο' ς της καθολικη' ς ψηφοφορι'ας επρο' κειτο να κατοχυρωθει' οριστικα' µε
τον εκλογικο' νο' µο του 1877. Το γεγονο' ς ο' τι το εκλογικο' δικαι'ωµα περιοριζο' ταν
µο' νο στους α' νδρες δεν δηλωνο' ταν ρητα' ως αυτονο' ητο!
' ρηση του συντα' γµατος το 1911 δεν ακολου' θη' σε την πολυ' πλοκη αυτη'
7. Η αναθεω
διαδικασι'α µε κοινη' συµφωνι'α των πολιτικω

' ν αρχηγω
' ν.
8. Βλ. παρακα' τω.

13
Η εγγραφη' της ψηφοφορι'ας µε σφαιρι'διο στο κει'µενο του συντα' γµατος, που
διατηρη' θηκε ε' ως την αναθεω

' ρηση του 1911, ει'χε µακροχρο' νιες και απρο' βλεπτες
συνε' πειες για το ελληνικο' πολιτικο' συ' στηµα. Καθο' ριζε τις υλικε' ς λεπτοµε' ρειες της
ψηφοφορι'ας µε τρο' πο που επε' βαλλε σε κα' θε ψηφοφο' ρο να δι'νει χωριστη' ψη' φο-
σφαιρι'διο σε κα' θε υποψη' φιο, εποµε'νως να ε'χει τη δυνατο' τητα να υπερψηφι'ζει η' να
καταψηφι'ζει ο' λους τους υποψη' φιους η' οποιοδη' ποτε συνδυασµο' τους ανεξα' ρτητα
απο' τον κοµµατικο' προσανατολισµο' κα' θε υποψη' φιου βουλευτη' . Συχνα' α' λλωστε οι
υποψη' φιοι δεν καθιστου' σαν γνωστη' την κοµµατικη' τους προτι'µηση παρα' µο' νο εκ
των υστε'ρων, µε'σα στη βουλη' . ' Ετσι η εκλογικη' διαδικασι'α αποκτου' σε ε'να χαοτικο'
χαρακτη' ρα, στον οποι'ο προσε' κρουαν οι προσπα' θειες των κοµµατικω
' ν ηγεσιω
' ν να
εξορθολογη' σουν την ελληνικη' πολιτικη' ζωη' και να αναπτυ' ξουν κοµµατικε'ς δοµε'ς και
εθνικη' ς εµβε' λειας κο' µµατα. Κατα' τη δια' ρκεια της δεκαετι' ας του 1880 ο' µως το
κοµµατικο' συ' στηµα προσε' λαβε δικοµµατικο' χαρακτη' ρα, ενω

' το 'ιδιο το εκλογικο'
' µα α' ρχισε σταδιακα' να ψηφι'ζει µαζικο' τερα ανταποκρινο' µενο σε εθνικη' ς σηµασι'ας
σω
διλη' µµατα. Με α' λλα λο' για, ο' λο και περισσο' τερο οι εκλογει' ς ε' κριναν ο' τι τους
αφορου' σαν οι κεντρικε' ς πολιτικε' ς αποφα' σεις που λαµβα' νονταν στην Αθη' να, για
παρα' δειγµα για τα δα' νεια και τους φο' ρους, για επιλογε'ς εθνικη' ς πολιτικη' ς κλπ. Κα' τω
απο' τις νε'ες κοινωνικε' ς συνθη' κες οι επιλογε' ς των ψηφοφο' ρων στην κα' λπη συχνα'
ει'χαν ως αποτε' λεσµα την υπερψη' φιση µιας µερι'δας και τον ολικο' αποκλεισµο' της
α' λλης στις εκλογικε' ς περιφε' ρειες. ' Ε τ σι ουσιαστικα' το σφαιρι' διο κατε' ληξε να
προκαλε'σει την εξε' λιξη του εκλογικου' συστη' µατος σε πλειοψηφικο' συ' στηµα. Κα' τω
απο' αυτο' το πρι' σµα µπορει' κανει' ς να δει τον αποκλεισµο' απο' τη βουλη' του
Χαρι' λαου Τρικου' πη στις εκλογε' ς του 1895 ως συνε' πεια ενο' ς πλειοψηφικου'
14
εκλογικου' συστη' µατος, που δεν λα' µβανε µε' ριµνα για την αναλογικη' εκπροσω
' πηση
της µειοψηφι'ας.9
Μετα' την ψη' φιση του συντα' γµατος οι νε'οι πολιτικοι' αρχηγοι', συγκεκριµε'να ο
Αλε'ξανδρος Κουµουνδου' ρος, ο Θρασυ' βουλος Ζαι΅µης, ο Επαµεινω

' νδας ∆εληγεω
' ργης
και ο ∆ηµη' τριος Βου' λγαρης, αναδει' χθηκαν στη θε' ση του πρωθουπουργου' σε
διαδοχικε' ς αλλα' βραχυ' βιες κυβερνη' σεις δια' ρκειας λι' γων µο' νο µηνω
' ν, που
αδυνατου' σαν να εξασφαλι'σουν την απαιτου' µενη κυβερνητικη' σταθερο' τητα. Το
συ' στηµα ο' µωςοδηγη' θηκε σε κρι'ση και πα' λι εξ αιτι'ας της νε'ας ανατολικη' ς κρι'σης και
της Κρητικη' ς επανα' στασης.
' Οπ ως θα αναλυθει' στο επο' µενο κεφα' λαιο, η Κρητικη' επανα' σταση των ετω
'ν
1866-1869 ε'θεσε την ελληνικη' πολιτει'α και πα' λι µπροστα' στο δι'ληµµα της ενι'σχυσης
και της συµµετοχη' ς η' της αναµονη' ς και της αποχη' ς. Η βουλη' διαιρε'θηκε γυ' ρω απο'
αυτ ο' τ ο δι' ληµµα σε µια διπολικη' , δικοµµατ ικη' , δια' τ αξη µε τον ρ ωσο' φ ιλο
πρωθυπουργο' Αλε'ξανδρο Κουµουνδου' ρο, υποστηρικτη' της Κρητικη' ς επανα' στασης,
να διαθε' τει τη σαφη' π λειοψηφ 'ι α στ η βουλη' . Ωστ ο' σο, το ∆ εκε' µβριο 1867
' θηκε σε παραι'τηση, συ' µφωνα µε την επιθυµι'α του βασιλια' Γεω
υποχρεω ' ργιου και της
αγγλο' φιλης πολιτικη' ς, µε την οποι'α συµµορφωνο' ταν ο βασιλια' ς, να αποφευχθει' ο
κι' νδυνος πολεµικη' ς ανα' φλεξης στην ανατολικη' Μεσο' γειο. Τη διαφωνι' α αυτη'
ακολου' θησε µακρα' περι'οδος πολιτικη' ς αστα' θειας, παραβια' σεων του συντα' γµατος,
στη' ριξης απο' το θρο' νο κυβερνη' σεων µειοψηφι'ας µε αλλεπα' λληλες νο' θες εκλογε' ς
προκειµε'νου να διατηρηθει' εκτο' ς εξουσι'ας ο Κουµουνδου' ρος.
Οι π ολιτ ικε' ς αυτ ε' ς εξελι' ξεις συνε' π ιπτ αν µε µια π ερι' οδο εσωτ ερικη' ς
οικονοµικη' ς προο' δου, σχετικου' εκχρηµατισµου' της οικονοµι'ας, εισο' δου στη χω
' ρα
————————————
9. Μετα' την εκλογικη' του αποτυχι'α το 1895 ο Χαρι'λαος εγκατε'λειψε την πολιτικη'
' ρα και πε'θανε αυτοεξο' ριστος στις Κα' ννες ε'να χρο' νο αργο' τερα.
και τη χω
15
' ν κεφαλαιου' χων και ανα' πτυξης ενο' ς αιτη' µατος εκσυγχρονισµου'
κεφαλαι'ων οµογενω
' ρας. Το αι'τηµα αυτο' προσε'κρουε ο' µως στη µεγα' λη πολιτικη' αστα' θεια. Εν ο' ψει
της χω
της δυνατο' τητας να τεθει' πλε' ον το ζη' τηµα της συνταγµατικη' ς αναθεω
' ρησης το
1874, ξεκι'νησε η σχετικη' δηµο' σια συζη' τηση µε τους συντηρητικου' ς πολιτικου' ς να
υποστηρι' ζουν την ανα' γκη, για παρα' δειγµα, της επαναφορα' ς του θεσµου' της
' κουν τον παραπε'ρα περιορισµο' των

γερουσι'ας, και µε τους προοδευτικου' ς να επιδιω
δικαιωµα' των του θρο' νου. Στο πλαι'σιο αυτη' ς της συζη' τησης ο Χαρι'λαος Τρικου' πης
δηµοσι'ευσε το α' ρθρο του “Τι'ς πται'ει”, καταγγελι'α κατα' των αυθαιρεσιω
' ν του βασιλια'
' ργιου για την οποι'α φυλακι'στηκε για λι'γες ηµε'ρες.

Γεω
Μπροστα' στον κι'νδυνο να βρεθει' µπροστα' σε στρατιωτικη' στα' ση, ο Γεω

' ργιος
ει' χε την ευελιξι' α να καλε' σει τον Απρι' λιο 1875 στην πρωθυπουργι' α τον πιο
ριζοσπαστικο' του επικριτη' , τον Χαρι'λαο Τρικου' πη, µε εντολη' να διεξαγα' γει τι'µιες
εκλογε' ς τον Ιου' λιο. Τον Αυ' γουστο, µε την ε' ναρξη της βουλευτικη' ς περιο' δου ο
' νησε βασιλικο' λο' γο, γραµµε' νο απο' τον Τρικου' πη, µε τον οποι'ο ο
' ργιος εκφω
Γεω
βασιλια' ς δεσµευο' ταν να καλει' στην πρωθυπουργι' α τον πολιτικο' ηγε' τη που θα
διε' θετε τη “δεδηλωµε' νη εµπιστοσυ' νη της βουλη' ς.” Η αρχη' της δεδηλωµε' νης δεν
' θηκε σε κει'µενο του συντα' γµατος παρα' µο' νο απο' το συ' νταγµα του 1927
ενσωµατω
και εξη' ς. Αποτε'λεσε ο' µως πολιτικη' δε'σµευση, που παραβια' στηκε λι'γες µο' νο φορε' ς
σ ε ο µ α λ ε' ς π ε ρ ι ο' δ ο υ ς κ α ι θ ε ω ρ ε 'ι τ α ι ο' τ ι ε γ κ α ι ν 'ι α σ ε τ η λ ε ι τ ο υ ρ γ 'ι α τ ο υ
κοινοβουλευτικου' πολιτευ' µατος στην Ελλα' δα.10
————————————
10. Παραβι'αση της αρχη' ς της δεδηλωµε'νης απο' το θρο' νο σηµειω

' θηκε το 1892,
ο' ταν ο Γεω

' ργιος υποχρε'ωσε σε παραι'τηση το Θεο' δωρο ∆ηλιγια' ννη, και το 1915,
ο' ταν ο βασιλια' ς Κωνσταντι'νος αποµα' κρυνε τον Ελευθε'ριο Βενιζε'λο και πυροδο' τησε
την περι'οδο του Εθνικου' ∆ιχασµου' .

16
Η λειτουργι'α του κοινοβουλευτικου' πολιτευ' µατος
Η λυ' ση της αρχη' ς της δεδηλωµε' νης, που ε' δωσε το 1875 ο Χαρι' λαος
Τρικου' πης στην ελληνικη' συνταγµατικη' κρι'ση χωρι'ς να προσφυ' γει η χω

' ρα στην
πολιτικη' αναµε'τρηση µιας εθνοσυνε'λευσης, συνε'βαλε συ' ντοµα στην εξοµα' λυνση της
πολιτικη' ς ζωη' ς και στην προοπτικη' σταθερο' τητας, την οποι'α επιζητου' σε σηµαντικο'
τµη' µα της ελληνικη' ς κοινωνι'ας. Οι 'ιδιοι οι ηγε' τες των κοµµα' των συνυπε' γραψαν
πρωτο' κολλο, µε τ ο οποι' ο δεσµευ' ονταν, ανεξα' ρτητα απο' το πρ ο' σωπο του
πρωθυπουργου' , να µην προκαλε'σουν δια' λυση της βουλη' ς και εκλογε'ς πριν απο' την
εκπνοη' της τετραετου' ς της θητει' ας. 11 ' Α λ λωστε, συ' µφωνα µε την αρχη' της
δεδηλωµε'νης, ο βασιλια' ς διο' ρισε πρωθυπουργο' τον Αλε'ξανδρο Κουµουνδου' ρο στις
15/27 Οκτωβρι'ου 1875.
Νε'α κρι'ση του πολιτικου' συστη' µατος επισκε'φτηκε τη χω

' ρα κατα' την επο' µενη
κρι'ση του Ανατολικου' ζητη' µατος (1875-1878), που πυροδοτη' θηκε απο' αγροτικε' ς
εξε' ρσεις στην Ερζεγοβι'νη το καλοκαι'ρι του 1875, οδη' γησε σε συ' γκρουση ανα' µεσα
στη Σερβι'α και την Πυ' λη και εξελι'χθηκε σε πο' λεµο της Ρωσι'ας κατα' της Οθωµανικη' ς
Αυτοκρατορι'ας.12 Ο πο' λεµος αυτο' ς, πε' ρα απο' το γεγονο' ς ο' τι συνετε' λεσε ω
' στε να
χαραχθου' ν νε'α συ' νορα στη Νοτιοανατολικη' Ευρω

' πη, ει'χε καταλυτικε'ς συνε'πειες και
στο ελληνικο' πολιτικο' συ' στηµα θε'τοντα' ς το σε τροχια' προς τον δικοµµατισµο' .
Τα τε' σσερα κο' µµατα της βουλη' ς (των Κουµουνδου' ρου, Ζαι΅µη, ∆εληγεω
' ργη
και Τρικου' πη) απε' τυχαν να δω

' σουν σταθερη' κυβε' ρνηση ενω
' πιον της ανατολικη' ς
' ς α' λλοι υποστη' ριζαν την ενθα' ρρυνση επιθετικη' ς πολιτικη' ς και α' λλα ο' χι.
κρι'σης καθω
Μπροστα' στο φα' σµα της ακυβερνησι' ας οι πολιτικοι' ηγε' τες συµφω
' νησαν στο
σχηµατισµο' Οικουµενικη' ς κυβε'ρνησης, στην οποι'α συµµετει'χαν ο' λοι µε συµβολικο'

————————————
11. Η συµφωνι'α τηρη' θηκε καθω

' ς οι επο' µενες εκλογε'ς ε'γιναν το 1879.
12. Βλ. το επο' µενο κεφα' λαιο.

17
πρωθυπουργο' τον η' ρωα της Ελληνικη' ς επανα' στασης, Κωνσταντι'νο Κανα' ρη (26
Μαι΅ου/7 Ιουνι' ου 1877). ' Ε τ σι απε' φυγαν την ακυβερνησι' α µε τι' µηµα ο' µως την
πολιτικη' αδρα' νεια. Το τε'λος του ρωσοτουρκικου' πολε'µου µε τη νι'κη των ρωσικω
'ν
ο' πλων και η υπογραφη' της ανακωχη' ς τον Ιανουα' ριο 1878 ση' µανε τη δια' λυση της
Οικουµενικη' ς, την πολιτικη' απαξι'ωση των υποστηρικτω

' ν της ειρηνο' φιλης πολιτικη' ς
' ργη και Ζαι΅µη 13 και τη σταδιακη' αναδια' ταξη των ελληνικω
∆εληγεω ' ν πολιτικω
'ν
δυνα' µεων γυ' ρω απο' σαφε'στερα πολιτικα' διλη' µµατα απο' ο' τι στο παρελθο' ν.
Ο δικοµµατισµο' ς
Στις εκλογε'ς του 1879 η αναµε'τρηση ανα' µεσα στην παλαια' πολιτικη' φρουρα' ,
που εκπροσωπου' σε ο Κουµουνδου' ρος, και τη νεο' τερη, που εξε'φρασε ο Τρικου' πης,
ε' γινε σαφε' στερη. Μετα' απο' µια συ' ντοµη πρωθυπουργι'α το 1880, οι εκλογε' ς του
∆εκεµβρι'ου 1881 εξαιτι' ας της ενσωµα' τωσης της Θεσσαλι'ας και της ' Α ρ τας στο
ελληνικο' βασι'λειο ε' δωσαν την ευκαιρι'α στο Χαρι'λαο Τρικου' πη να σχηµατι'σει την
' τη του µακρο' βια κυβε'ρνηση στις 3/15 Μαρτι'ου 1882.

πρω
Η προοπτικη' της κυβερνητικη' ς σταθερο' τητας του επε'τρεψε να εξαγγει'λει και
να υλοποιη' σει ε'να συνεκτικο' αναπτυξιακο' προ' γραµµα. Αυτο' προϋπε'θετε
την εξασφα' λιση περιο' δου ειρη' νης: η χω

' ρα θα στηριζο' ταν σε πολιτικη'
µο' νιµων εξωτερικω

' ν σχε'σεων,
εξωτερικο' δανεισµο' ,
συ' γχρονη οργα' νωση του στρατου' µε επαγγελµατικα' εκπαιδευµε'νο
' ν και συ' γχρονο πολεµικο' ναυτικο' ,

' µα αξιωµατικω
σω
εξορθολογισµο' του δηµοσι'ου (βελτι'ωση της διοι'κησης µε καθορισµο'
προσο' ντων για τα στελε'χη της)

————————————
' ργης πε'θανε το 1879 και ο Ζαι΅µης τον επο' µενο χρο' νο.
13. Ο ∆εληγεω
18
συγκοινωνιακε' ς υποδοµε' ς (οδικο' και σιδηροδροµικο' δι' κτυο και
λιµα' νια), που θα ενοποιου' σαν την εσωτερικη' αγορα' και τις επικοινωνι'ες.
Η συνακο' λουθη ανα' πτυξη της ιδιωτικη' ς οικονοµι'ας και της αγροτικη' ς παραγωγη' ς θα
επε' τρεπε την απο' δοση φο' ρων για την αποπληρωµη' των χρεω
' ν του δηµοσι'ου, η
' ρα θα εκσυγχρονιζο' ταν κατα' το δυτικοευρωπαικο' πολιτισµικο' προ' τυπο. ' Ολ α

χω
αυτα' η' σαν απαραι'τητα, ω

' στε να πραγµατοποιη' σει την αλυτρωτικη' της αποστολη' , η
οποι'α ει'χε α' λλωστε την πρωταρχικη' θε' ση στο προ' γραµµα του Τρικου' πη. ' Οπ ως
δη' λωσε στις προγραµµατικε' ς του δηλω

' σεις τον Μα' ρτιο 1882: “χω
' ρα ε λληνικη' δε' ν
ειòνε τα' συ' νορα τη

ñ ς Ελλα' δος ου ñ ς »Οθ ρυος ου
» τε ε πι' τη ñ να ο« ρια
» τε κατα' τη' ν Ελασσω
ñ βασιλει'ου ε ν τω
του ñ ς α µυ' νης ειòνε αυ τα' τα' ο« ρια του
ñ, ζητη' µατι τη ñ Ελληνισµου
ñ .”
Το πολιτικο' κο' στος υλοποι'ησης του προγρα' µµατος εισε'πραξε η αντιπολι'τευση,
η οποι'α, µετα' το θα' νατο του Αλε' ξανδρου Κουµουνδου' ρου το 1883, ανε' δειξε ως
αρχηγο' της τον Θεο' δωρο ∆ηλιγια' ννη. Σε ε' να στιγµιο' τυπο, που επαληθευ' ει την
επικρα' τηση του δικοµµατισµου' , η πολιτικη' αυτη' αλλαγη' συνοδευ' τηκε αφ’ενο' ς απο'
τη µετα' βαση των δυσαρεστηµε' νων βουλευτω

' ν του Τρικου' πη προς το κο' µµα του
∆ηλιγια' ννη, και αντι'στοιχα απο' τη µετακι'νηση ο' σων δεν ενε'κριναν την αρχηγι'α του
∆ηλιγια' ννη προς το κο' µµα του Τρικου' πη και ο' χι προς τη δηµιουργι'α ενο' ς τρι'του
σχηµατισµου' . Η δικοµµατικη' διαι'ρεση επεκτα' θηκε και στο εκλογικο' σω

' µα, καθω
' ς οι
εκλογει'ς ο' λο και περισσο' τερο αισθα' νονταν τα συµφε'ροντα' τους να θι'γονται και να
τους αφορα' η επιλογη' ανα' µεσα στις δυ' ο εναλλακτικε'ς πολιτικε'ς, που κρι'νονταν στην
Αθη' να.
Οι προγραµµατικε' ς διαφορε' ς των δυ' ο κοµµα' των συµπυκνω

' νονται στη
διαφορετικη' αντι'ληψη των δυ' ο αρχηγω

' ν σχετικα' µε το ρο' λο του κρα' τους. Για τον
µεν Τρικου' πη το κρα' τος αποτελου' σε εργαλει'ο για την ανα' πτυξη της κοινωνι'ας µε'σα
απο' τη διευκο' λυνση της ιδιωτικη' ς οικονοµι'ας. Αντι'θετα, για τον ∆ηλιγια' ννη, κατα'
19
δικη' του διατυ' πωση, που αποτυπω

' νει την αντι'ληψη περι' του κρα' τους-λα' φυρου, το
κρ α' τ ο ς α π ο τ ελ ο υ' σε χ ω
' ρ ο α π α σ χο' λ η ση ς , σ τ ο ν ο π οι' ο ν ει' χ αν δ ικα 'ι ωµ α ν α
εναλλα' σσονται ισο' τιµα ο' λοι οι ' Ελληνες πολι'τες, ανα' λογα µε το πολιτικο' κο' µµα που
βρισκο' ταν στην κυβε' ρνηση. Η αντι' ληψη αυτη' αποτελει' εξορθολογισµο' της
προ' σβασης των πελατειακω

' ν δικτυ' ων στο δηµο' σιο.
Ωστο' σο, το δηµοσιονοµικο' προ' γραµµα του Τρικου' πη συ' ντοµα αποδει'χθηκε
παρακινδυνευµε' νο, φα' νηκε ο' τι ει' χε υπερεκτιµη' σει την ικανο' τητα αυ' ξησης της
ελληνικη' ς οικονοµι'ας και δεν α' ντεξε στην επιδει'νωση τις διεθνου' ς οικονοµικη' ς
συγκυρι'ας. Ο ∆ηλιγια' ννης αντι'θετα συγκε'ντρωσε ανα' µεσα στους υποστηρικτε' ς του
τους επικριτε'ς του τρικουπικου' προγρα' µµατος. ' Οσο ο' µως ο Τρικου' πης η' ταν σε θε'ση
να συντηρει' τη χρηµατοδο' τηση του εξωτερικου' δανεισµου' της χω

' ρας, συντηρει'το
και το δικοµµατικο' συ' στηµα εναλλαγη' ς στην εξουσι'α. Ο δικοµµατισµο' ς κατε'ρρευσε,
ο' ταν ε' παψαν να προσφε' ρονται δυ' ο εναλλακτικε' ς πολιτικο-οικονοµικε' ς προτα' σεις,
στις αρχε'ς της δεκαετι'ας του 1890.14
Η κα' µψη του δικοµµατισµου'
Οι εκπρο' σωποι των ξε' νων πιστωτω ' ρας επιζητου' σαν να θε' σουν τα
' ν της χω
δηµο' σια ε' σοδα και τις δαπα' νες τις χω

' ρες υπο' διεθνη' ε' λεγχο, κα' τι στο οποι' ο
αντιδρου' σε ο πρωθυπουργο' ς Θεο' δωρος ∆ηλιγια' ννης το 1892 µε αποτε'λεσµα να τον
' σει σε παραι'τηση ο βασιλια' ς Γεω

υποχρεω ' ργιος, παρα' το γεγονο' ς ο' τι διε' θετε τη
δεδηλωµε' νη εµπιστοσυ' νη της βουλη' ς. Την 'ιδια εποχη' ο Γεω

' ργιος προσπα' θηκσε
χωρι' ς επιτυχι' α να δηµιουργη' σει τρι' το κο' µµα δι' νοντας εντολη' σχηµατισµου'
κυβε' ρνησης σε προ' σωπα πιστα' στο θρο' νο το' σο το 1892 ο' σο και το 1893 ο' ταν ο
Τρικου' πης.
————————————
14. Βλ. παρακα' τω κεφα' λαιο για τη σταφιδικη' κρι'ση και την πτω
' χευση του 1893.
20
Η εναλλαγη' των κυβερνη' σεων του Τρικου' πη απο' εκει'νες του ∆ηλιγια' ννη
σ υ ν ο δ ε υ ο' τ α ν α π ο' α ν α τ ρ ο π η' τ ω ν ο ι κ ο ν ο µ ι κ ω

' ν κ α ι α' λ λ ω ν µ ε' τ ρ ω ν τ η ς
εκσυγχρονιστικη' ς πολιτικη' ς του πρω

' του, µια σειρα' γεγονο' των δηλαδη' που
επιβα' ρυνε ακο' µη περισσο' τερο την αναπτυξιακη' προοπτικη' της χω

' ρας. ' Ο τ αν η
οικονοµι'α οδηγη' θηκε στην πτω

' χευση το ∆εκε' µβριο 1893 15, και στη συνε' χεια ο
Τρικου' πης ε' χασε τις εκλογε' ς του 1895, τη διαδοχη' του κο' µµατο' ς του ανε' λαβε ο
κερκυραι'ος πολιτικο' ς Γεω

' ργιος Θεοτο' κης. Το δηλιγιαννικο' κο' µµα υπε'στη δια' σπαση
ανα' µεσα στα παλαια' του στελε' χη, τους ∆ηµη' τριο Ρα' λλη, Κυριακου' λη Μαυροµιχα' λη
και Αλε' ξανδρο Ζαι΅µη. 16 Το κοµµατικο' σκηνικο' παρε' µεινε για πολλα' χρο' νια
πολυδιασπασµε'νο µε συχνε' ς κυβερνητικε' ς κρι'σεις και αδυ' ναµες κυβερνη' σεις. Νε' οι
πολιτικοι', ο' µως, ο' πως ο ∆ηµη' τριος Γου' ναρης, ε'καναν την εµφα' νιση' τους, οι οποι'οι
θα διαδραµα' τιζαν πρωταγωνιστικο' ρο' λο µετα' την αναδια' ταξη των πολιτικω
'ν
δυνα' µεων, που συνο' δευσε την ει'σοδο του Ελευθε' ριου Βενιζε' λου στην ελληνικη'
πολιτικη' το 1910.
Ωστο' σο, οι δεκαετι'ες της πολιτικη' ς σταθερο' τητας που ει'χαν προηγηθει' (1879-
1893), η αναδιοργα' νωση της δηµο' σιας ζωη' ς και η περι'οδος σχετικη' ς οικονοµικη' ς
ακµη' ς, που ει'χαν συνοδευ' σει την περι'οδο της σταθερο' τητας, ει'χαν ενισχυ' σει τα
αστικα' κοινωνικα' στρω

' µατα, που επιζητου' σαν τον αστικο' εκσυγχρονισµο' . Αυτο' ς
ει'χε ξεκινη' σει µε το εκσυγχρονιστικο' προ' γραµµα του Τρικου' πη, κατε' ρρευσε µε τις
ο ικ ο ν ο µ ικ ε' ς κ α ι π ο λ ι τ ικ ε' ς π ε ρ ι π ε' τ ε ι ε ς τ η ς π τ ω

' χευσης του 1893 και του
ελληνοτουρκικου' πολε'µου του 1897 µαζι' µε την παλαια' πολιτικη' τα' ξη (τα λεγο' µενα
παλαια' κοµµατα) και τον θρο' νο, που βαρυ' νονταν µε τις περιπε' τειες αυτε' ς, και
————————————
15. Βλ. παρακα' τω κεφα' λαιο.
16. Ο πρωθυπουργο' ς Θεο' δωρος ∆ηλιγια' ννης δολοφονη' θηκε την 31 Μαι΅ου1905
ε'ξω απο' τη βουλη' απο' ιδιοκτη' τη χαρτοπαικτικη' ς λε'σχης.

21
αναβι'ωνε ως γενικευµε'νο πλε'ον κοινωνικο' αι'τηµα αστικου' εκσυγχρονισµου' κατα' τις
παραµονε'ς του κινη' µατος στο Γουδι' το 1909.

Γαρδίκα. «Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'. Ενότητα 7: Από τη συνταγματική μοναρχία στη
βασιλευομένη δημοκρατία». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:
έργο


ΕΝΟΤΗΤΑ 8: Οι εθνικοί ανταγωνισμοί και το Ανατολικό ζήτημα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
Οι εθνικοι' ανταγωνισµοι' και το Ανατολικο' ζη' τηµα
Η Ελλα'δα και οι εθνο'τητες της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας (1856-1878)
Η νε' α ισορροπι'α στο Ανατολικο' Ζη' τηµα, που δηµιου' ργησε η συνθη' κη των
Παρισι'ων του Μαρτι'ου 1856, δοκιµα' στηκε απο' τις προκλη' σεις που ε' καναν την
εµφα' νιση' τους σε ο' λη την ευρωπαϊκη' η' πειρο, ο' χι µο' νο στο ανατολικο' της τµη' µα.
Απαλλαγµε' νες προσωρινα' απο' την απειλη' της Ρωσι'ας, την οποι'α ει'χαν αποκλει'σει
απο' τη Μαυ' ρη Θα' λασσα και τη Μεσο' γειο,1 οι µεγα' λες ευρωπαϊκε' ς δυνα' µεις ει'χαν
στρε'ψει την προσοχη' τους προς τις µεταξυ' τους προστριβε'ς, τις οποι'ες προκαλου' σε
' νας για την ενοποι'ηση δυ' ο νε'ων εθνικω

ο αγω ' ν στο κε'ντρο της ηπει'ρου, των
' ν κρατω
' ν . ' Ε τ σ ι , κ α τ α' τ ι ς δ ε κ α ε τ 'ι ε ς π ο υ α κ ο λ ο υ' θ η σ α ν

' ν και των Γερµανω
Ιταλω
ξαναχαρα' χθηκαν τα πολιτικα' συ' νορα της Ευρω

' πης στο συ' νολο' της µε την ενοποι'ηση
της Ιταλι' ας και της Γερµανι' ας και τις συνε' πειες πα' νω στους ηττηµε' νους των
εξελι'ξεων αυτω
' ν, τη Γαλλι'α και την Αυστρουγγαρι'α.
Σ τ η ν ε ξ ω τ ε ρ ι κ η' π ο λ ι τ ι κ η' τ η ς Ρ ω σ 'ι α ς ω σ τ ο' σ ο ε ξ ε λ 'ι σ σ ο ν τ α ν δ υ' ο
αντικρουο' µενες τα' σεις. Η µι'α αποσκοπου' σε στη διατη' ρηση της ειρη' νης και λα' µβανε
υπο' ψη της τις ευρωπαϊκε' ς ισορροπι' ες, µε εκφραστη' τον υπουργο' εξωτερικω
'ν
πρι' γκηπα Αλε' ξανδρο Γκορτσακω

' φ (1798–1883). Η α' λλη εµπνεο' ταν απο' τις
πανεθνικιστικε' ς ιδε' ες των πανσλαβιστω

' ν, που αποσκοπου' σαν στην κινητοποι'ηση
———————————
1. Βλ. κεφα' λαιο 5.

2
ο' λων των σλαβικω ' ν, µε διπλωµατικο' εκφραστη' τον Νικο' λαο Ιγνα' τιεφ (1832–
' ν λαω
' σο πρεσβευτη' στην Κωνσταντινου' πολη απο' το 1864. ' Ετσι ο πανσλαβισµο' ς
1908), Ρω
ε'παιρνε την θε'ση της ορθοδοξι'ας στο ιδεολογικο' οπλοστα' σιο της Ρωσι'ας. Απε'βλεπε
ο' µως σε α' λλη ιδεατη' κοινο' τητα, τη σλαβικη' “φυλη' ”, και ο' χι τη θρησκευτικη' , των
Ορθοδο' ξων, εποµε'νως και των Ελλη' νων. Η καχυποψι'α ο' µως των ρωµαιοκαθολικω
'ν
' ν της υπηκο' ων εξασφα' λιζε ο' τι η απη' χηση και η στο' χευση του ρωσικου'
Πολωνω
πανσλαβισµου' διατηρου' σε ε' να φιλορθο' δοξο υπο' βαθρο. Η πολιτικη' µα' λιστα του
Ιγνα' τιεφ στην Κωνσταντινου' πολη αποσκοπου' σε να εξουδετερω

' σει τη γαλλικη' ,
ρωµαιοκαθολικη' , επιρροη' στους κο' λπους του συγκροτου' µενου βουλγαρικου' ε'θνους.
Ως αντα' λλαγµα προς τις δυτικε' ς δυνα' µεις για την αναβα' θµιση και ενι'σχυση
της διεθνου' ς θε'σης της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας το 18562 ο σουλτα' νος Αβδου' λ
Μετζι'τ, συνεχι'ζοντας την πολιτικη' των µεταρρυθµι'σεων (Τανζιµα' τ) εξε'δωσε στις 18
Φεβρουαρι'ου/2 Μαρτι'ου 1856, δηλαδη' πριν απο' την υπογραφη' της συνθη' κης των
Παρισι'ων, το δια' ταγµα “Χα' τι χουµαγιου' ν”.3 Το δια' ταγµα αυτο' προε' βλεπε πλη' ρη
ισο' τητα των Οθωµανω

' ν υπηκο' ων, ανεξα' ρτητα απο' θρησκει'α και “φυλη' ” και α' νοιγε
την προοπτικη' µετασχηµατισµου' της αυτοκρατορι'ας σε ευνοµου' µενο κρα' τος µε
συ' γχρονους, ευρωπαϊκου' ς θεσµου' ς. Ο εκσυγχρονισµο' ς αυτο' ς της Οθωµανικη' ς
Αυτοκρατορι' ας ο' µως απελευθε' ρωσε φιλελευ' θερες δυνα' µεις, ενω
' αποτε' λεσε
περαιτε' ρω ε' ναυσµα για εθνικε' ς κινητοποιη' σεις στο εσωτερικο' της. Αυτε' ς οι
δραστηριο' τητες µε τη σειρα' τους ε' φεραν τις εθνο' τητες της αυτοκρατορι' ας σε
' τη φορα' . Η εθνικη' ανοµοιογε'νεια της αυτοκρατορι'ας

συ' γκρουση µεταξυ' τους για πρω
αναδει' κνυε νε' ες αντιφα' σεις, α' γνωστες στα νε' α εθνικα' κρα' τη, τα οποι' α απο' τη
———————————
3. Προ' κειται για το δευ' τερο εκσυγχρονιστικο' δια' ταγµα της Οθωµανικη' ς
Αυτοκρατορι'ας που συγκροτου' ν την οθωµανικη' πολιτικη' των µεταρρυθµι'σεων
(Τανζιµα' τ) µε πρω
' το εκει'νο του Γκιου' λχανε'. Βλ. κεφα' λαιο 5.
3
συ' σταση' τους εκλαµβα' νονταν εκει'νη την εποχη' ως εθνικα' οµοιογενη' . Ως προς αυτο'
το χαρακτηριστικο' λοιπο' ν η Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α ε'µοιαζε µε την Αυστρουγγαρι'α
και, ο' λο και περισσο' τερο, µε τη Ρωσι'α.4
Η νε'α διοικητικη' οργα' νωση της αυτοκρατορι'ας εξασφα' λιζε τη συµµετοχη' των
εθνοτη' των (millet). Λα' µβανε ο' µως µε' τρα και για την εσωτερικη' οργα' νωση των
εθνοτη' των. Για τη διοι'κηση του Πατριαρχει'ου Κωνσταντινουπο' λεως σχηµατι'στηκε
Εθνοσυνε' λευση (1858-1860) απο' κληρικου' ς και λαϊκου' ς, η οποι'α συνε' ταξε τους
Γενικου' ς Κανονισµου' ς, οι οποι'οι µε τη σειρα' τους προε'βλεπαν Ιερα' Συ' νοδο και Μικτο'
Εθνικο' Συµβου' λιο. Στο νε' ο θεσµικο' πλαι' σιο, σε ο' λα τα νε' α διοικητικα' ο' ργανα,
εξελι'χθηκε ο εθνικο' ς ανταγωνισµο' ς µεταξυ' Ελλη' νων και Βουλγα' ρων, ο οποι'ος ε'λαβε
οξυ' τατη µορφη' τις δεκαετι'ες που ακολου' θησαν. ' Ετσι και τα εκκλησιαστικα' ζητη' µατα
———————————
4. Υπα' ρχουν ενδιαφε'ροντες χα' ρτες της εποχη' ς διαθε'σιµοι στο διαδι'κτυο, για
παρα' δειγµα ο χα' ρτης του γερµανου' χαρτογρα' φου Heinrich Kiepert
http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~24772~950036:
Das-Osmanische-Europa-oder-die-
Euro?sort=Pub_Date%2CPub_List_No%2CSeries_No&qvq=w4s:/who/Kiepert,%20
Heinrich,%201818-
1899;q:%3Dturkey%2B;sort:Pub_Date%2CPub_List_No%2CSeries_No;lc:RUMSE
' ς και ο χα' ρτης του 1880,

Y~8~1&mi=0&trs=4 (επι'σκεψη 10 Μαρτι'ου 2013), καθω
που απεικονι'ζει τα νε'α συ' νορα στη νοτιοανατολικη' Ευρω

' πη πριν απο' την
προσα' ρτηση της Θεσσαλι'ας το 1881,
http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~218809~550433
5:Turkey-and-Greece--W--Swan-
Sonnensc?sort=Pub_Date%2CPub_List_No%2CSeries_No&qvq=w4s:/where/Turke
y/when/1880;q:%3Dturkey%2B;sort:Pub_Date%2CPub_List_No%2CSeries_No;lc
:RUMSEY~8~1&mi=2&trs=6] (επι'σκεψη 10 Μαρτι'ου 2013).

4
της περιοχη' ς υπε' στησαν τις συνε' πειες του Ανατολικου' ζητη' µατος. Οι διαµα' χες
' θηκε σε δυ' ο ζητη' µατα:

επικεντρω
1. τη θε'ση του βουλγαρικου' ε'θνος στην εκκλησιαστικη' ιεραρχι'α και
2. τον ε'λεγχο της Μακεδονι'ας.
' ς µο' νο στη διοικητικη' εκκρεµο' τητα, ε'δωσε η 'ιδια η Πυ' λη µε

Τη λυ' ση, ασφαλω
την ανακη' ρυξη της Βουλγαρικη' ς Εξαρχι'ας µε ε'δρα την Κωνσταντινου' πολη το 1870
µε φ ιρ µ α' νι τ η ς 2 8 Φε β ρ ου α ρ 'ι ο υ / 1 2 Μ αρ τ 'ι ου χ ωρ 'ι ς τ η σ υ γκ α τ α' θ ε ση τ ο υ
Πατριαρχει' ου Κωνσταντινουπο' λεως. Το Πατριαρχει' ο κη' ρυξε Σχι' σµα µε τ η
Βουλγαρικη' εξαρχι'α το 1872 κατηγορω

' ντας τους Βουλγα' ρους για “φυλετισµο' ”.5 Ο
ανταγωνισµο' ς µεταξυ' Ελλη' νων και Βουλγα' ρων ε'λαβε απο' το' τε καθαρο' τερο πολιτικο'
και πολιτιστικο' χαρακτη' ρα.
Οι νε'ες συνθη' κες µετα' τη συνθη' κη των Παρισι'ων του 1856, η ενι'σχυση της
πολυεθνικη' ς αστικη' ς τα' ξης στις µεγα' λες πο' λεις της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας µαζι'
µε την πολιτικη' διασφα' λιση της αυτοκρατορι'ας (αναγνω

' ριση' της σε µεγα' λη δυ' ναµη,
προστασι'α της ακεραιο' τητα' ς της) ση' µαναν µεγα' λη εισροη' ευρωπαϊκω
' ν κεφαλαι'ων,
κυρι'ως γαλλικω ' ν. Η Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α γνω

' ν και βρετανικω ' ρισε δυ' ο περι'που
δεκαετι'ες οικονοµικη' ς α' νθισης και αναβαθµισµε'νης διεθνου' ς παρουσι'ας.
Αντι'θετα, η συνολικο' τερα τη θε'ση της Ελλα' δας στη βαλκανικη' χερσο' νησο και
η σχε' ση της µε τις α' λλες εθνο' τητες πε' ρα απο' τους Βουλγα' ρους επιβα' ρυναν το
διπλωµατικο' κλι' µα. Το αρνητικο' διεθνε' ς πλαι' σιο για τις εθνικε' ς βλε' ψεις του
ελληνικου' κρα' τους ε'γινε αιτι'α αντιπαρα' θεσης των µεγα' λων δυνα' µεων µε τον βασιλια'
της Ελλα' δας ' Ο θ ωνα, ο οποι' ος προσπα' θησε να αξιοποιη' σει τη δυνατο' τητα
συνεργασι'ας µε Ιταλου' ς γαριβαλδινου' ς εθνικιστε' ς προκειµε' νου να υποκινη' σουν

———————————
5. Το σχι'σµα του Πατριαρχει'ου µε την βουλγαρικη' εκκλησι'α διατηρη' θηκε ε'ως το
1945.
5
εξεγε'ρσεις στα δυτικα' Βαλκα' νια. Στο πλαι'σιο µα' λιστα της επιθετικη' ς αυτη' ς πολιτικη' ς
ει'χαν ξεκινη' σει το 1861 οι πρω

' τες µυστικε'ς ελληνοσερβικε'ς διαπραγµατευ' σεις στην
' ν Ηλι' α Γαρα' σανιν (1812-1874) και

Κωνσταντινου' πολη µεταξυ' των πρεσβευτω
Μα' ρκου Ρενιε'ρη (1815-1897) για συνεργασι'α κατα' της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας.
Λο' γω ο' µως της επιµονη' ς του ' Οθωνα στην αλυτρωτικη' πολιτικη' και της α' ρνηση' ς του
' ρηση απο' τη Βρετανι' α των Ιονι' ων νη' σων ως

να ικανοποιηθει' µε την παραχω
εδαφικου' ανταλλα' γµατος, οι Βρετανοι' τον εγκατε' λειψαν στις επιθε' σεις του
φιλελευ' θερου αντιδυναστικου' κινη' µατος, που τον ανε'τρεψε στις 10/22 Οκτωβρι'ου
του 1862.
Η ε'ξωση του βασιλια' ' Οθωνα απο' το θρο' νο ε'θεσε και πα' λι ενω
' πιον των τριω
'ν
µεγα' λων δυνα' µεων, Βρετανι' ας, Γαλλι' ας και Ρωσι' ας, το θε' µα της αναζη' τησης
ηγεµο' να για το ελληνικο' βασι'λειο χωρι'ς να διαταραχθου' ν οι µεταξυ' τους ισορροπι'ες.
Πρωτεργα' της της λυ' σης η' ταν ο βρετανο' ς πρωθυπουργο' ς λο' ρδος Palmerston (1784–
1865), λυ' σης που εξασφα' λιζε τη φιλικη' δια' θεση της Ελλα' δας ε'ναντι της Βρετανι'ας
µε την ταυτο' χρονη παραχω ' ν, ελα' χιστης αξι'ας α' λλωστε για τη
' ρηση των Ιονι'ων νησιω
Βρετανι' α, στην Ελλα' δα. Στη συνθη' κη του Λονδι' νου της 1/13 Ιουλι' ου 1863 η
Βρετανι' α, η Γαλλι' α και η Ρωσι' α συνυπε' γραψαν µε τη ∆ανι' α την επιλογη' του
δευτερο' τοκου γυιου' του ∆ανου' διαδο' χου ως βασιλια' της Ελλα' δας µε το ο' νοµα
' ργιος. Η συνθη' κη προε' βλεπε ταυτο' χρονα την παραχω

Γεω ' ρηση των Ιονι'ων νη' σων
απο' τη Βρετανι'α στην Ελλα' δα µε επε'κταση των εγγυη' σεων αφ’ενο' ς στα Ιο' νια νησια' ,
αφ’ετε'ρου στο συνταγµατικο' καθεστω

' ς της Ελλα' δας. Τε'σσερεις µη' νες αργο' τερα στις
2/14 Νοεµβρι'ου η 'ιδια συνθη' κη ε' γινε αποδεκτη' και απο' τις α' λλες δυνα' µεις της
Ευρωπαϊκη' ς Συµφωνι'ας (Πρωσι'α και Αυστρι'α) ενω

' µε τη συνθη' κη του Λονδι'νου της
1 7 / 2 9 Μ α ρ τ 'ι ο υ 1 8 6 4 α ν α' µ ε σ α σ τ η Β ρ ε τ α ν 'ι α , Γ α λ λ 'ι α , Ρ ω σ 'ι α κ α ι Ε λ λ α' δ α
οριστικοποιει'ται η ε' νωση µε το περιορισµο' η Κε' ρκυρα και οι Παξοι' να αποτελου' ν
ουδε'τερα εδα' φη, σαφω

' ς λο' γω της γειτνι'αση' ς τους µε την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α.
6
Η σοβαρο' τερη κινητοποι'ηση της Ελλα' δας σηµειω

' θηκε µε την ευκαιρι'α της
Κρητικη' ς Επανα' στασης το 1866. Οι χριστιανοι' της Κρη' της η' σαν δυσαρεστηµε' νοι
διο' τι, ακο' µη και µετα' τη ε'κδοση του Χα' τι Χουµαγιου' ν , η τυ' χη τους δεν βελτιω
' θηκε.
Μετα' απο' µια περι'οδο επαναστατικη' ς αναταραχη' ς το 1858, ξεσηκω

' θηκαν το 1866
' ντας ε'νωση µε την Ελλα' δα, κα' τω µα' λιστα απο' την επι'δραση του γαριβαλδινου'
ζητω
κινη' µατος, της ε' νωσης των Επτανη' σων το 1864 αλλα' και µε την ενθα' ρρυνση των
' ν. Αυτοι' επιδι'ωκαν να στρε'ψουν το ενδιαφε'ρον των Ελλη' νων

' σων πανσλαβιστω
Ρω
απο' τα βο' ρεια συ' νορα του Ελληνικου' βασιλει'ου, ο' που συνε'πιπταν οι ελληνικε'ς µε τις
σλαβικε'ς διεκδικη' σεις, προς νο' τον, δηλαδη' την Κρη' τη. Ας σηµειωθει' µα' λιστα ο' τι απο'
την εποχη' αυτη' συ' µφωνα µε τη συλλογιστικη' της ρωσικη' ς διπλωµατι'ας κα' θε κε'ρδος
υπε' ρ των Ελλη' νων στην Κρη' τη ε' πρεπε να αντισταθµι'ζεται απο' αντι'στοιχο κε' ρδος
υπε' ρ των σλαβικω ' ν στη Μακεδονι'α. ' Ε τ σι εξηγει' ται η συστηµατικη'
' ν πληθυσµω
στ η' ρ ιξ η τ ης Ρ ωσι' ας σ τ ο εξη' ς στ ην υ π ο' θεσ η τ ης Κ ρ η' τ ης . Η στ η' ρ ιξη αυτ η'
επισφραγι'στηκε σε δυναστικο' επι'πεδο µε τον γα' µο του βασιλια' Γεω

' ργιου µε τη
ρωσι' δα µεγα' λη δου' κισσα ' Ο λ γα (1851-1926) τον Οκτω

' βριο 1867. Στο εξη' ς
εποµε' νως η ελληνικη' πολιτικη' λα' µβανε υπο' ψη της τις ρωσικε' ς επιδιω
' ξεις και
προσπαθου' σε να µη θυσια' ζει τη Μακεδονι'α κατα' τη διεκδι'κηση της Κρη' της.
Η Ελλα' δα ενι'σχυε τον Κρητικο' αγω

' να µο' νο ανεπι'σηµα µε εθελοντε'ς, χρη' µατα,
περι' θαλψη του µεγα' λου ρευ' µατος προσφυ' γων στη χω
' ρα, και µε τη λειτουργι' α
' ν, ο' πως η Κεντρικη' υπε'ρ των Κρητω

' ν επιτροπω
πατριωτικω ' ν Επιτροπη' στην Αθη' να.
Η επανα' σταση κατεστα' λη µε βι' α απο' τον οθωµανικο' στρατο' . Ωστο' σο η Πυ' λη
προηγουµε' νως ει' χε προσπαθη' σει να κατευνα' σει την εξε' γερση των Χριστιανω
'ν
' ντας τον Οργανικο' Νο' µο του 1868, ο οποι'ος προε' βλεπε 'ισα δικαιω
εκχωρω ' µατα
' ν και Μουσουλµα' νων, συµµετοχη' Χριστιανω

Χριστιανω ' ν στη διοι'κηση του νησιου' ,
στα αιρετα' σω
' µατα και τη δικαιοσυ' νη.
7
Η Κρητικη' Επανα' σταση συνε' πεσε µε την αναζωπυ' ρωση των εθνικω
'ν
κινηµα' των στη Σερβι'α και το Μαυροβου' νιο, υποτελει'ς ακο' µη του Σουλτα' νου, οι
οποι'οι ει'χαν συνα' ψει συµφωνι'ες µεταξυ' τους αλλα' και µε τη Ρουµανι'α και τους
Βουλγα' ρους. Αποβλε' ποντας σε γενικευµε' νη εξε' γερση των χριστιανω

' ν της
Βαλκανικη' ς, που θα προκαλου' σε παρε' µβαση στην Πυ' λη των µεγα' λων δυνα' µεων,
απο' την οποι' α και µο' νο η' λπιζε ο' τι θα ωφελει' το η Κρη' τη, ο πρωθυπουργο' ς Α.
Κουµουνδου' ρος (1815 - 1883) και ο υπουργο' ς εξωτερικω

' ν Χ. Τρικου' πης (1830-
' ρησαν σε διαπραγµατευ' σεις µε την κυβε' ρνηση του Σε' ρβου ηγεµο' να
1896) προχω
Μιχαη' λ Οβρε'νοβιτς (1823 - 1868). Οι διαπραγµατευ' σεις κατε'ληξαν στην υπογραφη'
' της ελληνικη' ς συµµαχι'ας, αυτη' ν του Vöslau, πο' λης κοντα' στη Βιε'ννη, τον
της πρω
' ση της κυβε' ρνησης Κουµουνδου' ρου και η παυ' ση του

Αυ' γουστο 1867. Η πτω
Γαρα' σανιν απο' την σερβικη' κυβε' ρνηση στο τε' λος του 'ι διου ε' τους αλλα' και η
δολοφονι'α του Μιχαη' λ Οβρε'νοβιτς το Μα' ϊο 1868 δεν επε'τρεψαν την επικυ' ρωση της
συµµαχι'ας. Ταυτο' χρονα η επικρα' τηση των οθωµανικω

' ν ο' πλων στην Κρη' τη και του
τουρκικου' στο' λου στο Αιγαι'ο, οι πιε'σεις της Βρετανι'ας και της Γαλλι'ας στον ελληνικο'
θρο' νο υποχρε' ωσαν την κυβε' ρνηση του Θρασυ' βουλου Ζαι΅µη (1825 - 1880) να
δεχθει' τους ο' ρους της δια' σκεψης των µελω

' ν της Ευρωπαϊκη' ς Συµφωνι'ας στο Παρι'σι
για τερµατισµο' του αγω

' να στην Κρη' τη τον Ιανουα' ριο/Φεβρουα' ριο 1869. Απο' το' τε
γεωπολιτικοι' προσδιορισµοι' ε' καναν τον βασιλια' Γεω

' ργιο να κρατα' ει εκτο' ς
κυβερνη' σεως µε αλλεπα' λληλες νο' θες εκλογε' ς τον ρωσο' φιλο πολιτικο' ηγε' τη
Αλε' ξανδρο Κουµουνδου' ρο, αποτελου' σαν δηλαδη' την κατεξοχη' ν αιτι'α παραβι'ασης
του συντα' γµατος και νο' θευσης του πολιτευ' µατος. Η πολιτικη' αυτη' ανωµαλι' α
τερµατι'στηκε το 1875 µε τη θε'σπιση της αρχη' ς της δεδηλωµε'νης πλειοψηφι'ας, την
υιοθε'τηση δηλαδη' των κανο' νων του κοινοβουλευτικου' πολιτικου' συστη' µατος.
Γυ' ρω στο 1870 οι ισορροπι'ες στην Ανατολικη' Μεσο' γειο α' λλαξαν οριστικα' .
Τοµη' στην ιστορι'α του Ανατολικου' Ζητη' µατος αποτε'λεσε η κατασκευη' της διω
' ρυγας
8
του Σουε'ζ, η οποι'α α' νοιξε το θαλα' σσιο δρο' µο ανα' µεσα στη Μεσο' γειο και την Ερυθρα'
Θα' λασσα και ολοκληρω

' θηκε το 1869 µε γαλλικη' πρωτοβουλι'α και κεφα' λαια. Το
ευρωπαϊκο' εµπο' ριο και οι στρατιωτικε' ς µετακινη' σεις απο' και προς την Ινδι'α δεν
' νονταν πια να περιπλε' ουν την Αφρικη' . Σταδιακα' το γεωστρατηγικο' βα' ρος
υποχρεω
της Αιγυ' πτου αυξανο' ταν µαζι' µε εκει'νο της Κυ' πρου, ενω
' η σηµασι'α των Στενω
' ν του
Βοσπο' ρου µειωνο' ταν ανα' λογα. Οι διπλωµατικε' ς επιλογε' ς των µεγα' λων δυνα' µεων
προσαρµο' ζονταν µε αργου' ς ρυθµου' ς στις νε'ες συνθη' κες, ενω

' η θε'ση της Ελλα' δας
' ν που διεκδικου' σε αποκτου' σαν και αυτα' νε'α σηµασι'α.

και των εδαφω
Σχεδο' ν ταυτο' χρονα οριστικοποιη' θηκε η ενοποι'ηση της Γερµανι'ας κα' τω απο' το
σκη' πτρο του βασιλια' της Πρωσι'ας, ο οποι'ος στε'φθηκε αυτοκρα' τορας της Γερµανι'ας
το 1871 ως Γουλιε' λµος Α’ (1797 - 1888). Το' σο η Γαλλι'α ο' σο και η Αυστρι'α ει'χαν
δεχθει' σοβαρα' πλη' γµατα στη διεθνη' τους θε' ση, την εποχη' µα' λιστα που η Ρωσι'α
υπε'φερε απο' διχογνωµι'α στη δικη' της πολιτικη' . ' Ετ σι εµφανιζο' ταν στην ευρωπαϊκη'
σκηνη' ε'νας νε'ος, και µα' λιστα δυναµικο' ς, παι'κτης. Ο πολιτικο' ς χα' ρτης της Ευρω
' πης
α' λλαζε δραµατικα' . Ωστο' σο κατα' την πρω

' τη εικοσαετι'α της υ' παρξη' ς της η Γερµανι'α
κα' τω απο' την πολιτικη' καθοδη' γηση του καγκελα' ριου Otto von Bismark (1815–
1898) προσπα' θησε να συντηρη' σει την υφιστα' µενη ισορροπι'α ανα' µεσα στις µεγα' λες
δυνα' µεις της Ευρω

' πης, απο' τις οποι' ες φοβο' ταν µη βρεθει' σε διπλωµατικη'
αποµο' νωση και µε τις οποι'ες, για το λο' γο αυτο' , προσπα' θησε να αποφυ' γει κα' θε
συ' γκρουση. Προσπαθου' σε ταυτο' χρονα να αποφυ' γει µια διµε'τωπη αντιπαρα' θεση µε
Γαλλι' α και Ρωσι' α. Η γερµανικη' πολιτικη' α' λλαξε για να ακολουθη' σει τις α' λλες
δυνα' µεις στον παγκο' σµιο ιµπεριαλιστικο' ανταγωνισµο' , ο' ταν ο Kaiser Γουλιε'λµος Β’
(1859 - 1941) αποµα' κρυνε τον Bismark απο' την εξουσι'α το 1890.
Με' σα στο νε' ο αυτο' ευρωπαϊκο' σκηνικο' ξε' σπασε νε' α κρι'ση του Ανατολικου'
Ζητη' µατος. Το καλοκαι'ρι του 1875 σηµειω

' θηκαν εξεγε' ρσεις στην Ερζεγοβι'νη κατα'
της αυθαιρεσι'ας των οθωµανικω ' ν στη συγκε'ντρωση των φο' ρων. Η εξε'γερση
' ν αρχω
9
εξελι' χθηκε σε πο' λεµο της Σερβι' ας κατα' της Πυ' λης και σε πι' εση των µεγα' λων
δυνα' µεων για εφαρµογη' διοικητικω

' ν µεταρρυθµι'σεων στην Ευρωπαϊκη' Τουρκι'α. Τον
επο' µενο χρο' νο οι ωµο' τητες των Του' ρκων κατα' των εξεγερµε'νων Βουλγα' ρων και η
σφαγη' του Γα' λλου και του Γερµανου' προξε'νου στη Θεσσαλονι'κη τον Μα' ϊο 1876 απο'
τον τουρκικο' ο' χλο δηµιου' ργησαν ισχυρο' αντιτουρκικο' κλι'µα στην Ευρω
' πη και ιδι'ως
στη Βρετανι'α. Ο αρχηγο' ς µα' λιστα του κο' µµατος των φιλελευθε' ρων William Ewart
Gladstone (1809 – 1898) ε'θεσε το ζη' τηµα των τουρικιω

' ν ωµοτη' των στο κε'ντρο του
αντιπολιτευτικου' του λο' γου.
Η Πυ' λη ανη' γγειλλε τη θε' σπιση φιλελευ' θερου συντα' γµατος τον ∆εκε' µβριο
1876, για να αφοπλι'σει τις πιε'σεις των Ευρωπαι'ων ηγετω

' ν, που ει'χαν συγκεντρωθει'
σε δια' σκεψη στην Κωνσταντινου' πολη. Αρχιτε' κτονας των µεταρρυθµι'σεων αυτω
'ν
η' ταν ο Με' γας Βεζυ' ρης Midhat pasha (1822 - 1884). Επιδι'ωξη της δια' σκεψης των
' ν δυνα' µεων η' ταν να υποχρεω

ευρωπαϊκω ' σουν την Αυτοκρατορι'α να προχωρη' σει σε
ουσιαστικο' τερες µεταρρυθµι' σεις υπε' ρ των λαω

' ν της Ευρωπαϊκη' ς Τουρκι' ας. Το
γενικο' τερο ο' µως αντιτουρκικο' κλι'µα στην Ευρω

' πη δυσχε'ρανε τις δυτικε' ς δυνα' µεις
να υποστηρι'ξουν την Πυ' λη, ο' ταν αυτη' δε'χθηκε την επι'θεση του ρωσικου' στρατου'
τον Απρι'λιο 1877.
Με αρκετη' δυσκολι'α τα ρωσικα' ο' πλα επε'βαλαν τη θε'ληση' τους στην Πυ' λη µε
τη Συνθη' κη του Αγι'ου Στεφα' νου στις 3 Μαρτι'ου 1878 (νη), η οποι'α δηµιουργου' σε
Βουλγαρικη' αυτο' νοµη ηγεµονι'α απο' τον ∆ου' ναβη µε διε'ξοδο στο Αιγαι'ο, και µε τη
Θρα' κη και τη Μακεδονι'α, εδα' φη τα οποι'α διεκδικου' σαν οι ' Ε λ ληνες αλλα' και οι
Σε'ρβοι. Η Θεσσαλονι'κη µε τη Χαλκιδικη' παρε' µεναν οθωµανικε'ς αλλα' αποκοµµε' νες
απο' την οθωµανικη' πρωτευ' ουσα και την υπο' λοιπη αυτοκρατορι'α. Η Βρετανι'α και η
Αυστρι'α, των οποι'ων εθι'γοντο τα στρατηγικα' συµφε'ροντα κινητοποιη' θηκαν για την
' ρηση της συνθη' κης του Αγι'ου Στεφα' νου σε νε' α δια' σκεψη της Ευρωπαϊκη' ς
αναθεω
Συµφωνι'ας στο Συνε' δριο του Βερολι'νου, εξε' λιξη την οποι'α η εξαντληµε' νη πλε' ον
10
Ρωσι' α δεν η' ταν σε θε' ση να αποτρε' ψει. Η Ρωσι' α µα' λιστα υπε' γραψε σχετικη'
συµφωνι'α µε τη Βρετανι'α τον Ιου' νιο 1878, που περιλα' µβανε τις υποχωρη' σεις, τις
οποι'ες ει'χε δεχθει'. Αµε'σως µετα' την αγγλορωσικη' συµφωνι'α, στις 4 Ιουνι'ου 1878 η
Βρετανι'α υπε'γραψε στην Κωνσταντινου' πολη συ' µβαση µε την Πυ' λη, µε την οποι'α η
Βρετανι'α αναλα' µβανε τη διοι'κηση της Κυ' πρου ε' ναντι φο' ρου υποτε' λειας προς την
Πυ' λη. Σε αντα' λλαγµα η Βρετανι' α συµφω

' νησε µε την Αυστρι' α να δεχθει' την
αυστ ρ ιακη' κατ οχη' τ ης Βοσνι' ας και Ερζεγοβι' νης π ροκατ αλαµβα' νοντ ας τ ις
διαπραγµατευ' σεις του Συνεδρι'ου του Βερολι'νου.
Τ ο Σ υ ν ε' δ ρ ι ο τ ο υ Β ε ρ ο λ 'ι ν ο υ σ τ η σ υ ν ε' χ ε ι α α ν α θ ε ω

' ρ η σ ε τ η δ ι µ ε ρ η'
ρωσοτουρκικη' συνθη' κη του Αγι'ου Στεφα' νου σχετικα' µε τη Βουλγαρι'α, η οποι' α
περιορι'στηκε στην περιοχη' πα' νω απο' την οροσειρα' της Ροδο' πης και διαιρε'θηκε σε
ε'να τµη' µα αυτο' νοµο υποτελε'ς στην Πυ' λη, την Ανατολικη' Ρωµυλι'α, µε πρωτευ' ουσα
τη Φιλιππου' πολη και µε Χριστιανο' διοικητη' που διο' ριζε η Πυ' λη, και σε ε'να δευ' τερο,
' ς αυτονοµι' ας, πρωτευ' ουσα τη Σο' φια και

τη Βουλγαρι' α, ηγεµονι' α µε καθεστω
Χριστιανο' ηγεµο' να που θα επε' λεγαν οι κα' τοικοι µε επικυ' ρωση της Πυ' λης και
' ν δυνα' µεων. Η διευθε' τηση ο' µως αυτη' συ' ντοµα
συναι' νεση των ευρωπαϊκω
αποδει'χθηκε επισφαλη' ς και η Βουλγαρι'α αποτε'λεσε µι'α απο' τις εστι'ες αστα' θειας στα
Βαλκα' νια, πεδι'ο συ' γκρουσης βρετανικω

' ν, ρωσικω
' ν και γερµανικω
' ν επιρροω
' ν.
Στο εσωτερικο' της Ελλα' δας, ο' σο διαρκου' σε ο ρωσοτουρκικο' ς πο' λεµος, η
µο' νιµη διαφωνι'α γυ' ρω απο' την προοπτικη' εισο' δου στον πο' λεµο πη' ρε τη µορφη'
παρατεταµε' νης κυβερνητικη' ς κρι' σης. Τελικα' τον Ιου' νιο 1877 σχηµατι' στηκε
“οικουµενικη' ” κυβε' ρνηση απο' ο' λα τα κο' µµατα µε συµβολικο' πρωθυπουργο' τον
ναυ' αρχο Κωνσταντι'νο Κανα' ρη. Η οικουµενικη' κυβε'ρνηση εξασφα' λιζε την πολιτικη'
αδρα' νεια χωρι'ς τον κι'νδυνο ακυβερνησι'ας.6 Οταν πλε'ον γινο' ταν σαφε'ς ο' τι επε'κειτο
ανακωχη' , οι ελληνικε'ς δυνα' µεις πραγµατοποι'ησαν εισβολη' στο οθωµανικο' ε' δαφος
———————————
6. Βλ. και κεφα' λαιο 7.

11
για να αποσυρθου' ν αµε' σως µετα' ελπι' ζοντας ο' τι ει' χαν θε' σει στις ευρωπαϊκε' ς
δυνα' µεις τους ο' ρους συµµετοχη' ς στην αναµενο' µενη διανοµη' των εδαφω
' ν της
ευρωπαϊκη' ς Τουρκι'ας.
Η στρατιωτικη' εισβολη' των ελληνικω

' ν δυνα' µεων στη Θεσσαλι' α και την
' Ηπ ειρο ε' δωσε το ε' ναυσµα για εξεγε' ρσεις στην Κρη' τη, τη Θεσσαλι'α και τη ∆υτικη'
Μακεδονι' α. Στην πραγµατικο' τητα το Συνε' δριο του Βερολι' νου παρε' πεµψε τις
ελληνικε'ς διεκδικη' σεις στις καλε'ς υπηρεσι'ες των µεγα' λων δυνα' µεων για διευθε'τηση
σε συνεννο' ηση µε την Πυ' λη. Οι διαπραγµατευ' σεις αυτε'ς κατε'ληξαν στην υπογραφη'
της συνθη' κης της Κωνσταντινου' πολης και την ενσωµα' τωση της Θεσσαλι'ας και της
' Αρτας το 1881. Η Κρη' τη εξα' λλου απε'σπασε απο' την Πυ' λη τη Συ' µβαση της Χαλε'πας
του Οκτωβρι'ου του 1878, η οποι'α ενι'σχυε και διευ' ρυνε τους ο' ρους του Οργανικου'
Νο' µου του 1868, που η Πυ' λη ει'χε συστηµατικα' παραβια' σει. Η Συ' µβαση της Χαλε'πας
προε'βλεπε διορισµο' Χριστιανου' διοικητη' και αναγνω

' ριση της ελληνικη' ς ως δευ' τερης
' σσας. Οι µεταρρυθµι'σεις της διοι'κησης της Κρη' της αποτε' λεσαν το
επι'σηµης γλω
υπο' δειγµα για τις διοικητικε' ς µεταρρυθµι' σεις, τις οποι' ες οι µεγα' λες δυνα' µεις
προσπα' θησαν να εισαγα' γουν αργο' τερα στη Μακεδονι'α, τη Θρα' κη και την ' Ηπειρο.
Τα νε'α κρα'τη στα Βαλκα'νια (1878-1908)
Η επι'λυση της κρι'σης του 1875-78 στο συνε' δριο του Βερολι'νου και οι επι'
µε' ρους συµφωνι'ες που ακολου' θησαν, δεν εξα' λειψε τον ανταγωνισµο' µεταξυ' των
' ν δυνα' µεων στην περιοχη' . Στο νε'ο σκηνικο' εµφανι'στηκαν ισχυρο' τερες οι
δυνα' µεις της κεντρικη' ς Ευρω

' πης µε τη συµµαχι'α µεταξυ' Γερµανι'ας και Αυστρι'ας το
' η Αυστρι'α ισχυροποι'ησε τη θε'ση της στα Βαλκα' νια αφου' κατε' λαβε την
1879, ενω
Βοσνι'α και την Ερζεγοβι'νη. Η Ρωσι'α υπε'στη καθοριστικη' για το µε'λλον της η' ττα στη
διπλωµατικη' της αναµε' τρηση µε τις α' λλες µεγα' λες δυνα' µεις και ε' στρεψε τον
επεκτατισµο' της προς την κεντρικη' και ανατολικη' Ασι' α, περιοχη' στην οποι' α
µετατοπι'στηκε σε µεγα' λο βαθµο' η αντιπαρα' θεση' της µε τα βρετανικα' συµφε'ροντα.

12
Ωστο' σο, µετα' την η' ττα της στο ρωσο -ιαπωνικο' πο' λεµο το 1905 ανανε' ωσε το
ενδιαφε'ρον της για τα Βαλκα' νια και τους εκει' σλαβικου' ς λαου' ς.
Πε' ρα απο' την εδαφικη' αυ' ξηση, την οποι'α επε' τυχε η Ελλα' δα, νε' ο στοιχει'ο
αποτε'λεσε η αναγνω
' ριση απο' το Συνε'δριο του Βερολι'νου τριω
' ν νε'ων ανεξα' ρτητων
' ν, δηλαδη' της Ρουµανι'ας, της Σερβι'ας και του Μαυροβουνι'ου, και η
' ν κρατω
εθνικω
δηµιουργι'α της αυτο' νοµης ηγεµονι'ας της Βουλγαρι'ας, κρατικε' ς µονα' δες, α' λλοτε
αντικει'µενα επιρροω ' ν της Ευρωπαϊκη' ς Συµφωνι'ας, ο' πως και παλαιο' τερα,
' ν των µελω
και α' λλοτε µε δικο' τους αυτο' νοµο ρο' λο και δικη' τους διπλωµατι'α, σε ε'ναν ακο' µη πιο
συ' νθετο πολιτικο' χα' ρτη.
Επιπλε' ον στον παλαιο' αυτο' χα' ρτη µε τα νε' α εθνικα' πολιτικα' περιγρα' µµατα
αυξανο' ταν η δυνατο' τητα επιρροη' ς των χερσαι'ων δυνα' µεων της κεντρικη' ς Ευρω
' πης.
Απο' αυτε' ς η µεν Γερµανι'α διε' θετε το δυναµισµο' µιας νε' ας εθνικη' ς οικονοµι'ας. Η
γειτονικο' τερη προς την περιοχη' Αυστρι' α εκινει' το απο' τα ακο' µη πιο πιεστικα'
γεωστρατηγικα' συµφε'ροντα της βιοµηχανικη' ς και εµπορικη' ς της ανα' πτυξης µε δυ' ο
στο' χους : τ ον ∆ου' ναβη και τ ο λιµα' νι της Θεσσαλονι' κης . Στ ην Οθωµανικη'
Αυτοκρατορι'α τε' λος ο σουλτα' νος Αβδου' λ Χαµι'τ ε' θεσε τε' ρµα στην περι'οδο των
Μεταρρυθµι'σεων, η οποι'α δεν του ει'χε αποφε'ρει την υποστη' ριξη, που προσδοκου' σε
απο' τη δυτικη' Ευρω

' πη. Καχυ' ποπτος ε' ναντι της Βρετανι'ας λο' γω της στα' σης της
τελευται' ας στην Ανατολικη' κρι' ση και το Συνε' δριο του Βερολι' νου αναζη' τησε
υποστη' ριξη απο' τη Γερµανι'α. Η Γερµανικη' διει'σδυση συνοδευ' τηκε απο' επενδυ' σεις
για κατασκευη' σιδηροδροµικω

' ν γραµµω
' ν.
Την καχυποψι' α του σουλτα' νου δικαιολογου' σαν επι' σης η κατα' ληψη της
Κυ' πρου το 1878 και της Αιγυ' πτου το 1882. Η τελευται'α προκλη' θηκε µε αφορµη' τα
οικονοµικα' συµφε' ροντα των δυτικω

' ν δυνα' µεων, ιδι'ως της Βρετανι'ας, η οποι'α ει'χε
αγορα' σει τις µετοχε' ς του ηγεµο' να της Αιγυ' πτου στη διω
' ρυγα του Σουε' ζ, καθω
'ς
επι'σης εξ αιτι'ας της επιµονη' ς των δυνα' µεων αυτω

' ν να διαχειριστου' ν το Αιγυπτιακο'
13
δηµο' σιο χρε'ος, ιδι'ως µετα' την εγκατα' σταση της γαλλοβρετανικη' ς συνδιαχει'ρισης το
1879. Η συ' γκρουση αυτη' γε' ννησε το εθνικιστικο' κι'νηµα, το οποι'ο κατε' ληξε σε
αιµατηρη' εξε'γερση και καταστολη' του κινη' µατος του εθνικιστη' αξιωµατικου' Αραµπι'
πασα' απο' βρετανικε' ς δυνα' µεις, που βοµβα' ρδισαν την Αλεξα' νδρεια. Στη ναυτικη'
αυτη' δυ' ναµη µετει'χε και η Ελλα' δα µε δυ' ο πλοι'α, µετα' οποι'α η Βρετανι'α ζη' τησε απο'
τον πρωθυπουργο' Χαρι'λαο Τρικου' πη να βοηθη' σει στην προστασι'α των Ελλη' νων της
Αλεξα' νδρειας. Απουσι'αζε ο' µως η Γαλλι'α, παρα' τα εκτεταµε'να συµφε'ροντα που ει'χε
στην Αι'γυπτο. Η βρετανικη' επε'µβαση το 1882 οδη' γησε στην προσωρινη' κατοχη' της
Αιγυ' πτου, η οποι' α ο' µως παρατα' θηκε και το 1914 κατε' ληξε στην ανα' ληψη
προτεκτορα' του, λο' γω της φιλογερµανικη' ς στα' σης της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας
' τ ο Π α γ κ ο' σ µ ιο Π ο' λ ε µ ο . ' Ε τ σ ι, η κ α τ ο χ υ' ρ ω σ η τ ω ν σ τ ρ α τ η γ ικ ω

στον Πρω 'ν
συµφερο' ντων µε τον ε'λεγχο της Κυ' πρου και της Αιγυ' πτου υποβα' θµιζαν σχετικα' τη
γεωστρατηγικη' βαρυ' τητα των Βαλκανι'ων για τη Βρετανι'α.
Σε γενικε'ς γραµµε'ς λοιπο' ν κατα' τις δεκαετι'ες µετα' το συνε'δριο του Βερολι'νου
ξεκινα' µια ουσιαστικη' αναδια' ταξη των επιρροω

' ν στην περιοχη' των Βαλκανι'ων και
της Ανατολικη' ς Μεσογει'ου. Η διεξαγωγη' ο' µως της διπλωµατι'ας των ενδιαφεροµε'νων
' ν δεν απαλλα' χθηκε αµε' σως απο' τους παλαιου' ς τρο' πους σκε' ψεις. Για
χωρω
παρα' δειγµα η βρετανικη' καχυποψι'α ε' ναντι της Ρωσι'ας παρε' µεινε οδηγο' ς για τη
διπλωµατι'α της Βρετανι'ας στην περιοχη' . Καθω

' ς δε προσπαθου' σε να εξασφαλι'σει τα
συµφε'ροντα' της το' σο στη Μεσο' γειο και το Σουε'ζ απο' τη Γαλλι'α και τη Γερµανι'α, ο' σο
και στα Στενα' απο' τη Ρωσι'α, αδυνατου' σε να συνα' ψει συµµαχι'ες, αλλα' οδηγου' σε τις
εξελι'ξεις στη Μεσο' γειο µο' νη µε τη δυ' ναµη του στο' λου της.
Με αυτε'ς τις αλλαγε'ς στο ευρωπαϊκο' και περιφερειακο' πλαι'σιο συνε'πεσε και η
εισαγωγη' νε'ου τρο' που προσε'γγισης εκ µε'ρους της ελληνικη' ς εξωτερικη' ς πολιτικη' ς,
την οποι'α σηµατοδο' τηση η ανα' ληψη της κυβε' ρνησης απο' τον Χαρι'λαο Τρικου' πη,
που σχηµα' τισε σταθερη' κυβε' ρνηση τον Μα' ρτιο 1882. ' Ε ω ς το' τε το ελληνικο'
14
αλυτρωτικο' προ' γραµµα βρισκο' ταν σε ε' να φαυ' λο κυ' κλο απουσι' ας στρατιωτικη' ς
' ν για ευκαιριακε' ς α' τακτες εισβολε' ς στα εδα' φη της

προετοιµασι'ας και συνωµοσιω
Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι' ας, οι οποι' ες αιφνιδι'αζαν και αποσταθεροποιου' σαν τη
δηµο' σια ζωη' και την οικονοµι'α. Παρο' λο που ε'ως το' τε οι ο' ποιες εδαφικε'ς προσθη' κες
στην ε' κταση της χω

' ρας η' παραχωρη' σεις δικαιωµα' των στους χριστιανικου' ς
πληθυσµου' ς ει'χαν τε' τοια προε' λευση, δηλαδη' η' σαν αποτε' λεσµα των πιε' σεων της
σπασµωδικη' ς αλυτρωτικη' ς πολιτικη' ς, ο Χαρι' λαος Τρικου' πης εγκαινι' ασε νε' α
εξωτερικη' πολιτικη' σταθερω ' ν προσανατολι' ζοντα' ς την προς τη Μεγα' λη

' ν φιλιω
Βρετανι'α και την επιδι'ωση της Βρετανι'ας να διατηρηθει' η ειρη' νη στην ανατολικη'
Μεσο' γειο. Για το σκοπο' αυτο' το 1882 ο Τρικου' πης διε' λυσε τις πατριωτικε' ς
' σεις που δραστηριοποιου' νταν ως το' τε στην Αθη' να.

οργανω
Μετα' την ανατολικη' κρι'ση του 1875-1878 η Βρετανι'α µετε'βαλε την πολιτικη'
της στο Ανατολικο' Ζη' τηµα, καθω

' ς δε' χθηκε ο' τι η Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α δεν
αποτελου' σε αξιο' πιστο στη' ριγµα και εποµε' νως δεν α' ξιζε να διασωθει'. Αντι'θετα η
Βουλγαρι' α στην κρι' ση του 1885 θα µπορ ου' σε να απ οτελε' σει σοβαρ ο' τερ ο
συντ ελεστ η' ανα' σχεσης τ ης Ρωσικη' ς καθο' δου στ η Μεσο' γειο. Η κρι' ση τ ου
Σεπτεµβρι'ου του 1885 προκλη' θηκε απο' πραξικο' πηµα, µε το οποι'ο η Βουλγαρι'α
' θηκε µε την Ανατολικη' Ρωµυλι'α σε εποχη' , κατα' την οποι'α η βρετανικη' επιρροη'
ενω
ει'χε υποκαταστη' σει εκει'νη της Ρωσι'ας. Το πραξικο' πηµα συνιστου' σε αναθεω
' ρηση των
αποφα' σεων του Συνεδρι'ου του Βερολι'νου. Στην Ελλα' δα το πραξικο' πηµα προκα' λεσε
αναταραχη' και διχασµο' της κυβε'ρνησης του Θεο' δωρου ∆ηλιγια' ννη, ιδι'ως µετα' την
η' ττα της Σερβι' ας το Νοε' µβριο απο' τους Βουλγα' ρους, παρα' την αυστριακη'
υποστη' ριξη, που διε' θεταν οι Σε' ρβοι. Η ελληνικη' κυβε' ρνηση κη' ρυξε επιστρα' τευση
φοβου' µενη α' µεση διανοµη' των εδαφω

' ν της Ευρωπαϊκη' ς Τουρκι'ας και διεκδικω
' ντας
την ' Ηπειρο και την Κρη' τη, αλλα' το Μα' ιο του 1886 υποχρεω
' θηκε σε αποστρα' τευση
µετα' απο' το ναυτικο' αποκλεισµο' που επε'βαλαν στα ελληνικα' λιµα' νια οι στο' λοι των
15
µεγα' λων δυνα' µεων εκτο' ς απο' τη Γαλλι'α. Οι συνε'πειες της ελληνικη' ς επιστρα' τευσης
η' σαν να κλονιστει' σοβαρα' η η' δη ευ' θραυστη οικονοµικη' κατα' σταση της χω
' ρας, και
να ξεκινη' σει πολιτικη' διω

' ξεων εναντι'ον των Ελλη' νων, που ζου' σαν στη Βουλγαρι'α.
Οι µεγα' λες δυνα' µεις κατε'βαλλαν προσπα' θειες για τον περιορισµο' των µεταξυ'
τους εντα' σεων στο χω

' ρο της Ανατολικη' ς Μεσογει'ου. Κατα' τις σφαγε'ς των Αρµενι'ων
το 1895 η αµοιβαι'α δυσπιστι'α µεταξυ' Βρετανι'ας και Ρωσι'ας συντε'λεσε ω

' στε καµµι'α
απο' τις δυ' ο δυνα' µεις να µην επε' µβη κατα' της Πυ' λης υπε' ρ των Αρµενι'ων. Στη
συνε'χεια, σε συζητη' σεις στο Λονδι'νο το 1896 µεταξυ' του βρετανου' πρωθυπουργου'
λο' ρδου Salisbury και του τσα' ρου Νικολα' ου Β’ διατυπω

' θηκαν ορισµε' νες αµοιβαι'ες
παραχωρη' σεις, χωρι' ς ο' µως οριστικη' συµφωνι' α: σε περι' πτωση αλλαγη' ς στη
κατα' σταση της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι' ας, η Ρωσι'α θα µπορου' σε να ε' χει τον
ε' λεγχο των Στενω

' ν και η Βρετανι'α την επι'σηµη κατοχη' της Αιγυ' πτου. Τε' λος, το
1897, κατα' τη νε' α ανατολικη' κρι'ση που ακολου' θησε την απο' βαση του ελληνικου'
στρατου' στην Κρη' τη και την εισβολ' η του οθωµανικη' ς στρατου' στα ελληνικα' εδα' φη,
η Βρετανι' α δεν ε' κρινε σκο' πιµο να στηρι' ξει την ακεραιο' τητα της Οθωµανικη' ς
Αυτοκρατορι'ας ο' ταν, παρα' τη στρατιωτικη' η' ττα της Ελλα' δας, η θε' ση του αρµοστη'
της Κρη' της ανατε' θηκε σε µε' λος της ελληνικη' ς βασιλικη' ς οικογε' νειας, τον
βασιλο' παιδα Γεω

' ργιο. Στο τε' λος του 19ου αιω
' να λοιπο' ν η ακεραιο' τητα της
Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας ενδιε' φερε λιγο' τερο τη Βρετανι'α και περισσο' τερο την
Αυστρι'α και τη Γερµανι'α, οι οποι'ες α' λλωστε αρνη' θηκαν να συµπρα' ξουν µε τις α' λλες
µεγα' λες δυνα' µεις στο ζη' τηµα της Κρη' της. Σε κα' θε περι'πτωση, η αλλαγη' που ει'χε
σηµειωθει' στην εξε' λιξη του Ανατολικου' Ζητη' µατος ε' δειχνε ο' τι το προ' βληµα της
ελληνοτουρκικη' ς διαµα' χης για την Κρη' τη δεν η' ταν πλε'ον το' σο ζωτικη' ς σηµασι'ας για
τις µεγα' λες δυνα' µεις, ω

' στε να προκαλε'σει συ' γκρουση µεταξυ' τους.
' µετατοπι' ζονταν οι εστι' ες συ' γκρουσης µεταξυ' των ιµπεριαλιστικω

Ενω 'ν
δυνα' µεων απο' τα εθνικα' κινη' µατα της Ευρω

' πης προς την Ασι'α και την Αφρικη' και
16
µαζι' τους το α' µεσο διπλωµατικο' ενδιαφε'ρον των µεγα' λων δυνα' µεων, τα νε'α εθνικα'
κρα' τη των Βαλκανι'ων ανε' πτυσσαν ανταγωνιστικα' αλυτρωτικα' προγρα' µµατα, τα
οποι'α ωστο' σο δεν διε' θεταν µηχανισµου' ς συµβιβασµου' , ο' πως η' ταν η Ευρωπαϊκη'
Συµφωνι'α για τους ενδοευρωπαϊκου' ς ανταγωνισµου' ς του 19ου αιω

' να. Αντι'θετα, τα
εθνικα' κρα' τη των Βαλκανι'ων ενεργου' σαν µε µε' σα την στρατολο' γηση εθνικω
'ν
συνειδη' σεων µε' σω των εκπαιδευτικω

' ν δικτυ' ων, την προπαγα' νδα, τη στρατιωτικη'
διει'σδυση, την τροµοκρατι'α, τους εξοπλισµου' ς και τη συ' ναψη συµµαχιω

' ν. Ετσι,
παρο' λο που οι βαλκανικε' ς συγκρου' σεις απασχολου' σαν ο' λο και λιγο' τερο την
ευρωπαϊκη' διπλωµατι'α µετα' το συνε' δριο του Βερολι'νου, η παρα' ταση αυτω
' ν των
συγκρου' σεων η' ταν εκει'νη που τελικα' ε'δωσε το ε'ναυσµα για την ε'κρηξη του Πρω
' του
Παγκοσµι'ου Πολε' µου. Χαρακτηριστικο' η' ταν το φαινο' µενο της 'ιδρυσης µυστικω
'ν
' ν και κινηµα' των σε ο' λα τα κρα' τη, που ενδιαφε' ρονταν για τη συγκρο' τηση
εταιρειω
' ν ταυτοτη' των και τη διανοµη' της Μακεδονι'ας: κατα' σειρα' , της Εταιρει'ας του
εθνικω
Αγι' ου Σα' ββα στη Σερβι' α το 1886, της βουλγαρικη' ς Εσωτερικη' ς Επαναστατικη' ς
Οργα' νωσης το 1893 και της Εθνικη' ς Εταιρει'ας στην Αθη' να το 1894. Η τελευται'α ει'χε
ευρυ' τατη λαϊκη' συµµετοχη' και κοινωνικο' κυ' ρος, και ασκου' σε αποτελεσµατικη' πι'εση
στην κυβε' ρνηση του Θεο' δωρου ∆ηλιγια' ννη. Τον επο' µενο χρο' νο ιδρυ' θηκε στη
Βουλγαρι'α η Εξωτερικη' Επαναστατικη' Οργα' νωση, η οποι'α συγχωνευ' τηκε µε την
Εσωτερικη' Οργα' νωση το 1903.
Η αναταραχη' στην Κρη' τη µετα' την εκχω

' ρηση συνταγµατικου' χα' ρτη, της
Χα' ρτας της Χαλε' πας, το 1878, ακολου' θησε διαφορετικη' διαδροµη' απο' εκει'νη της
Μακεδονι' ας. Η κρι' ση αφορου' σε σχετικα' οµοιογενη' γλωσσικα' πληθυσµο' , µε
διαφοροποι'ηση ως προς τη θρησκει'α. Το χριστιανικο' , αστικο' της στρω

' µα διατηρου' σε
ισχυρου' ς δεσµου' ς µε τ ην Αθη' να. Η διαµα' χη η' τ αν ανα' µεσα στ ο κυρι' αρ χο
Μουσουλµανικο' στοιχει'ο και τους πολυπληθε' στερους Χριστιανου' ς, αλλα' και µεταξυ'
φιλελευ' θερης και συντηρητικη' ς παρα' ταξης. Το 1889 η φιλελευ' θερη αντιπολι'τευση,
17
ε' χοντας χα' σει τις εκλογε' ς για τη συνε' λευση, κη' ρυξε ε' νωση µε την Ελλα' δα,
εµπλε' κοντας ε' τσι το εθνικο' ζη' τηµα στην εσωτερικη' κοµµατικη' αντιπαρα' θεση. Η
διακη' ρυξη αυτη' δεν βρη' κε καµια' ανταπο' κριση απο' την κυβε' ρνηση του Χαρι'λαου
Τρικου' πη στην Αθη' να και η εξε' γερση κατεστα' λη µε βι' αιο τρο' πο. Ανακλη' θηκε
µα' λιστα η ισχυ' ς της χα' ρτας της Χαλε'πας, µε αποτε'λεσµα απο' το' τε την παρα' ταση της
ε' κρυθµης κατα' στασης στο νησι' και την ε' ξαρση των ωµοτη' των ανα' µεσα στους
Τουρκοκρη' τες και τους ' Ελ ληνες. Αποκορυ' φωµα της οξυ' τητας η' ταν η πυρπο' ληση
των Χανι'ων τον Ιανουα' ριο του 1897 απο' το µουσουλµανικο' πλη' θος. Σε απα' ντηση
στο γεγονο' ς αυτο' και παρασυρµε'νη απο' την επαναστατικη' αναταραχη' η κυβε'ρνηση
∆ηλιγια' ννη αποβι' βασε στην περιοχη' των Χανι' ων ελληνικο' στρατο' υπο' των
αξιωµατικο' Τιµολε' οντα Βα' σσο και τον Μα' ρτιο οι τε' σσερεις ευρωπαϊκε' ς δυνα' µεις,
Βρετανι'α, Γαλλι'α, Ρωσι'α και Ιταλι'α κατε'λαβαν την Κρη' τη.
Η ελληνικη' απο' βαση στην Κρη' τη προκα' λεσε τον Απρι'λιο την επι'θεση της
Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι' ας στη Θεσσαλι' α και τον ατυχη' για τα ελληνικα' ο' πλα
πο' λεµο του 1897. Στην Κρη' τη ο' µως, ο' πως η' δη ελε' χθη, το αποτε' λεσµα της η' ττας
αποτε' λεσε την αρχη' της λυ' σης του Κρητικου' ζητη' µατος µε την εγκατα' σταση το
∆εκε' µβριο του 1898 του βασιλο' παιδα Γεωργι'ου ως υ' πατου αρµοστη' στο νησι' υπο'
' ς προστασι'ας των µεγα' λων δυνα' µεων, παρο' λο που τυπικα' , αλλα' χωρι'ς
καθεστω
παρουσι'α τουρκικου' στρατου' , εξακολουθου' σε να διατηρει'ται υπο' την κυριαρχι'α του
σουλτα' νου. Το διεθνε'ς νοµικο' καθεστω

' ς της Κρη' της, αυτο' της διεθνου' ς προστασι'ας,
η' ταν πρωτοφανε'ς για την εποχη' .
Αντι' θετα, στη Μακεδονι' α η ελληνικη' η' ττα του 1897 συνετε' λεσε στην
εµπε' δωση της αναρχι'ας και στην ο' ξυνση της αιµατοχυσι'ας. Αρχικα' η οθωµανικη'
πολιτικη' στηρι'χθηκε στην επε'κταση της βουλγαρικη' ς επιρροη' ς στην προσπα' θεια' της
να περιορι'σει την ελληνικη' . Χα' ρη στη γενικο' τερη α' µβλυνση της αντιπαρα' θεσης των
µεγα' λων δυνα' µεων στην περιοχη' την εποχη' εκει'νη οι δυνα' µεις αυτε'ς, και κυρι'ως οι
18
α' µεσα ενδιαφερο' µενες Αυστρι' α και Ρωσι' α, προσπα' θησαν να βρουν τρο' πους
ειρη' νευσης, ιδι'ως µετα' απο' σειρα' τροµοκρατικω

' ν επιθε' σεων των Βουλγα' ρων στη
Θεσσαλονι'κη και την καταστολη' της γενικευµε'νης εξε'γερσης του ' Ιλιντεν (Προφη' τη
Ηλι' α) τον Ιου' λιο/Αυ' γουστο του 1903 µε την υποβολη' στην Πυ' λη σχεδι' ου
' βριο του 1903, γνωστου' ως προγρα' µµατος

' ν µεταρρυθµι'σεων τον Οκτω
διοικητικω
του Mürzteg. Οι µεταρρυθµι'σεις αυτε'ς ε'φεραν στη Μακεδονι'α παρουσι'α Αυστριακω

' ν,
' ν, Γα' λλων και Ιταλω

' σων, Βρετανω
Ρω ' ν. Οι ' Ελ ληνες απα' ντησαν στη
' ν αξιωµατικω
βουλγαρικη' διει' σδυση µε την 'ιδρυση του Μακεδονικου' Κοµιτα' του το 1903, µε
π ρ ω τ οβ ου λι' α τ ο υ εκ δο' τ η τ ης α θη ναϊκη' ς εφ ηµε ρ 'ι δας Εµ π ρο' ς , ∆ ηµ η' τ ρ ιο υ
Καλαποθα' κη, και µε την αποστολη' ανταρτικω

' ν οµα' δων στη Μακεδονι'α απο' τον
επο' µενο χρο' νο. Το ελληνικο' κρα' τος ανε' λαβε στο εξη' ς δραστη' ριο ρο' λο στην
ορ γα' νω ση τ ων ε' νοπ λων σωµα' τ ω ν για τ η ν υπ οστ η' ρ ιξη τ ην π αρ ο υσι' α τ ο υ
ελληνισµου' , δηλαδη' των ελληνικω

' ν σχολει'ων, του πατριαρχικου' κλη' ρου και των
Ελλη' νων εµπο' ρων στη Μακεδονι'α, µε µυστικο' κε' ντρο το ελληνικο' προξενει'ο στη
Θεσσαλονι'κη υπο' τον προ' ξενο Λα' µπρο Κοροµηλα' . Ο Μακεδονικο' ς αγω
' νας κρα' τησε
µε' χρι τη συµφιλι' ωση και την αµνηστι' α, που ακολου' θησε την επανα' σταση των
Νεοτου' ρκων τον Ιου' λιο του 1908, η οποι' α ταυτο' χρονα ε' θεσε τε' ρµα στην
τριαντα' χρονη απολυταρχι'α του σουλτα' νου Αβδου' λ Χαµι'τ και επανε'φερε σε ισχυ' το
οθωµανικο' συ' νταγµα του 1876.7
———————————

Γαρδίκα. «Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'. Ενότητα 8: Οι εθνικοί ανταγωνισμοί και το Ανατολικό
ζήτημα». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:
έργο


ΕΝΟΤΗΤΑ 9: Η ελληνική οικονομία κατά τον 19ο αιώνα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
Η ελληνικη' οικονοµι'α κατα' τον 19ο αιω

' να
' Ηδ η στο κεφα' λαιο 3 αναφε' ρθηκαν ορισµε' να χαρακτηριστικα' της ελληνικη' ς
οικονοµι' ας του δε' κατου ε' νατου αιω

' να, ο' πως ο αγροτικο' ς της χαρακτη' ρας, η
οικογενειακη' της δοµη' και η ε' ντονη πολυε' ργεια. Ας προστεθου' ν εδω
' δυ' ο ακο' µη
χαρακτηριστικα' της, που προκαλου' σαν εκτεταµε'νες κοινωνικε'ς συνε'πειες, δηλαδη' η
' ν µονοπωλι'ων ορισµε' νων προϊο' ντων (π.χ. της σταφι'δας), που
παρουσι'α φυσικω
ευνοου' σε την εµπορευµατοποι'ηση της αγροτικη' ς παραγωγη' ς, καθω

' ς και το θετικο'
ισοζυ' γιο στις εισροε'ς συναλλα' γµατος στη χω

' ρα. Το κεφα' λαιο αυτο' θα περιοριστει' σε
τρεις µο' νο τοµει'ς της ελληνικη' ς οικονοµι'ας: αυτου' ς των τραπεζω

' ν, των κρατικω
'ν
δανει'ων, και της αγροτικη' ς οικονοµι'ας.
Το διεθνε'ς πλαι'σιο
Οι συνε' πειες της βιοµηχανικη' ς επανα' στασης µετε' τρεψαν την ευρωπαϊκη'
η' πειρο στην πλουσιο' τερη γεωγραφικη' ζω

' νη του κο' σµου, η οποι' α στο εξη' ς
υποσκε'λισε σε πλου' το την Ασι'α. Παρα' τις κυκλικε'ς και τις συγκυριακε'ς κρι'σεις του
βιοµηχανικου' καπιταλισµου' του δε' κατου ε' νατου αιω

' να, η συνολικη' οικονοµικη'
α' νοδος των βιοµηχανικω ' ν της βο' ρειας και δυτικη' ς Ευρω
' ν κρατω ' πης, ιδι' ως της
Βρετανι'ας, διη' ρκεσε ε'ως τα πρω

' τα χρο' νια της δεκαετι'ας του 1870.
' ς το' τε σηµειω

Ακριβω ' θηκε οικονοµικη' κρι'ση, η οποι'α ονοµα' στηκε Μεγα' λη η'
Μακρα' 'Υφ εση (1873-1896), κρι'ση πανευρωπαϊκω

' ν διαστα' σεων, που επηρε' ασε και
2
τις Ηνωµε' νες Πολιτει'ες, και ε'χει αποδοθει' σε υπερπροσφορα' κεφαλαι'ων και πτω
' ση
των επιτοκι' ων. Η κρι' ση συνε' πεσε και µε την προσθη' κη δυ' ο ακο' µη ισχυρω
'ν
' ν στον παγκο' σµιο καπιταλιστικο' ανταγωνισµο' : αφ’ενο' ς της ενοποιηµε' νης
οικονοµιω
Γερµανι' ας, αφ’ετε' ρου της οικονοµι' ας των Ηνωµε' νων Πολιτειω
' ν. Η πτω
' ση των
επιτοκι'ων επε'φερε πτωχευ' σεις τραπεζω ' τη την Creditanstalt, τρα' πεζα της
' ν, µε πρω
Βιε' ννης, που πυροδο' τησε κυ' µα χρεωκοπιω

' ν. Το κυ' µα αυτο' ε' φτασε ε' ως και την
εκτεθειµε' νη στον ευρωπαϊκο' δανεισµο' Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α, η οποι'α κη' ρυξε
' χευση το 1875.

πτω
Η Μεγα' λη' Υφ εση επηρε'ασε τον εµπορικο' ανταγωνισµο' µεταξυ' των κρατω
' ν,
που αποδυ' θηκαν σε δασµολογικο' πο' λεµο υψω

' νοντας προστατευτικου' ς δασµου' ς για
να πρ οστ ατ ευ' σουν τ α βιοµηχανικα' τ ους πρ οϊο' ντ α απ ο' τ ους φτ ηνο' τερους
ανταγωνιστε'ς τους. Ταυτο' χρονα ο ανταγωνισµο' ς των βιοµηχανικω

' ν οικονοµιω
' ν για
φτηνε' ς πρω
' τες υ' λες οδη' γησε στο φαινο' µενο του ιµπεριαλισµου' , δηλαδη' τον
φρενη' ρη ανταγωνισµο' για εκµετα' λλευση των πο' ρων της Αφρικη' ς.
Η παγκο' σµια πτω

' ση των επιτοκι' ων κατε' στησε τον δανεισµο' φτηνο' τερο,
επ οµε' νως π ιο π ροσιτ ο' , σε οικονοµι' ες τ ων ασθενε' στ ερ ων οικονοµιω

' ν τ ης
περιφε' ρειας, γεγονο' ς απο' το οποι'ο προσπα' θησε να επωφεληθει' και η ελληνικη'
οικονοµι'α, ο' πως θα φανει' στη συνε'χεια.
Η λεγο' µενη δευ' τερη βιοµηχανικη' επανα' σταση, βασιζο' µενη στην τεχνολογι'α -
ο' χι του α' νθρακα, του χα' λυβα και του ατµου' , ο' πως συνε' βη κατα' την πρω
' τη
βιοµηχανικη' επανα' σταση-- αλλα' της χηµικη' ς βιοµηχανι'ας και του ηλεκτρισµου' ,
οδη' γησε σε νε' α οικονοµικη' α' νοδο των βιοµηχανικω

' ν χωρω
' ν και αυ' ξηση των
επιτοκι' ων, απο' τη δεκαετι' α του 1890 και εξη' ς, οπο' τε α' ρχισε να ξεπερνιε' ται η
' Υφεση.
Οι ελληνικε'ς τρα' πεζες
Στην κατεστραµµε' νη οικονοµι'α των ελληνικω ' ν µετα' τον τερµατισµο'

' ν χωρω
' ν συγκρου' σεων της ελληνικη' ς Επανα' στασης οι χρηµατικε'ς ανα' γκες του
των πολεµικω
3
εµπορι'ου καλυ' πτονταν απο' τα ελα' χιστα παλαια' , συνη' θως οθωµανικα' και φθαρµε'να
νοµι'σµατα, που βρι'σκονταν σε κυκλοφορι'α στα χε' ρια εµπο' ρων και ενοικιαστω
'ν
φο' ρων, οι οποι'οι και δα' νειζαν µε υπε'ρογκα επιτο' κια. ' Οπως συµβαι'νει πα' ντοτε, ο' σο
περισσο' τερο αξιο' πιστος η' ταν ο δανειστη' ς, το' σο χαµηλο' τερο το επιτο' κιο. ' Ετ σι ο
δανεισµο' ς του τοπικου' τοκιστη' προς τον οικονοµικα' αδυ' ναµο χωρικο' , στη βα' ση της
π ισ τ ω τ ικ η' ς π υρ αµ 'ι δα ς , π ο υ συ νο δευ ο' τ αν α π ο' υψ ηλο' τ ε ρ ο κ 'ι ν δυν ο ν α µ η
αποπληρωθει' το χρε' ος, γινο' ταν µε επιτο' κια που ε' φτανε το 40%. Η πρω
' τη
προσπα' θεια του κρα' τους να ιδρυ' σει τρα' πεζα, που θα κα' λυπτε τις ανα' γκες του
δηµοσι'ου και της κοινωνι'ας για χρη' µα, αυτη' του Ιωα' ννη Καποδι'στρια να ιδρυ' σει την
Εθνικη' Χρηµατιστικη' Τρα' πεζα, κατε'ληξε σε αποτυχι'α.
Με δια' ταγµα της 8/20 Φεβρουαρι'ου 1833, δηλαδη' µε την α' φιξη' της στη
' ρα, η αντιβασιλει' α ειση' γαγε στην Ελλα' δα νε' ο νο' µισµα, τη δραχµη' , που
χω
αντικατε' στησε τον φοι'νικα του Ιωα' ννη Καποδι'στρια. Αρκετα' χρο' νια αργο' τερα, το
1841, σε µια σχετικα' ευνοϊκη' στιγµη' για την οικονοµι'α, την εποχη' α' λλωστε που, στο
τε' λος της δευ' τερης Αιγυπτιακη' ς κρι' σης, ξεκινου' σε εντονω
' τερα η βρετανικη'
διει'σδυση στην Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α, το ελληνικο' δηµο' σιο συνη' ψε συ' µβαση µε
οµα' δα ξε'νων και οµογενω

' ν κεφαλαιου' χων για την 'ιδρυση της Εθνικη' ς Τρα' πεζας, η
οποι'α ξεκι'νησε τις εργασι'ες της το 1842 και επηρε'ασε την πορει'α του συνο' λου της
ελληνικη' ς οικονοµι'ας. Στην Εθνικη' Τρα' πεζα δινο' ταν εκδοτικο' προνο' µιο, δηλαδη' το
α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ο' δ ι κ α 'ι ω µ α ν α ε κ δ 'ι δ ε ι κ α ι ν α κ υ κ λ ο φ ο ρ ε 'ι χ α ρ τ ο ν ο' µ ι σ µ α σ ε
προκαθορισµε' νη ποσο' τητα. Επι'σης καθοριζο' ταν το 8% ως ανω

' τατο επιτο' κιο µε το
οποι'ο µπορου' σε να δανειοδοτει' τους δανειστε' ς της. Σε κα' θε περι'πτωση ο' µως η
Εθνικη' Τρα' πεζα η' ταν ιδιωτικη' εταιρει'α, η οποι'α ασκου' σε την πολιτικη' της συ' µφωνα
µε τα συµφε'ροντα των µετο' χων της.
Η παρουσι'α της Εθνικη' ς Τρα' πεζας στην ελληνικη' οικονοµι'α και η επε' κταση'
της στις πο' λεις της επαρχι'ας µε 'ιδρυση υποκαταστηµα' των ει'χε ως αποτε'λεσµα την
4
οµογενειοποι'ηση της πιστωτικη' ς αγορα' ς µε τρο' πο, που προκα' λεσε τη γενικη' πτω
' ση
του επιπε'δου των επιτοκι'ων και την αρχικη' εχθρο' τητα των µικρο' τερων, επαρχιακω
'ν
' ν, οι οποι'οι ο' µως στη συνε' χεια ε'γιναν οι καλυ' τεροι πελα' τες της. Επι'σης,
τραπεζιτω
χα' ρη στην οικονοµικη' της ευρωστι'α, ει'χε την ευχε'ρεια να δανει'ζει το δηµο' σιο, ο' ταν
αυτο' ει'χε ανα' γκη. Με την συντηρητικη' της πιστωτικη' δραστηριο' τητα απευθυνο' ταν
επιλεκτικα' στα οικονοµικα' πιο αξιο' πιστα στρω

' µατα της οικονοµι'ας και κυρι'ως του
εµπορι'ου και των χρηµατικω ' ν. Απο' το 1861 και εξη' ς επεκτα' θηκε και
' ν συναλλαγω
στη γεωργικη' πι'στη.
Η Εθνικη' Τρα' πεζα αντλου' σε σηµαντικο' κε' ρδος απο' την παροχη' δανει'ων στο
κρα' τος, συχνα' µε εγγυ' ηση κρατικα' κτη' µατα και προσο' δους. Ιδι' ως µετα' την
' χευση του 1843, οπο' τε ε'κλεισαν για τη χω

πτω ' ρα οι χρηµαταγορε'ς της Ευρω
' πης, το
κρα' τος ει' χε ως µο' νη πηγη' δανεισµου' την εσωτερικη' αγορα' . Οι ανα' γκες του
δηµοσι'ου αυ' ξαναν απο' τοµα κα' θε φορα' , που η χω ' πιζε ει'τε εσωτερικη'
' ρα αντιµετω
αναταραχη' , ο' πως το δια' στηµα µετα' την ε' ξωση του ' Ο θ ωνα, ει' τε σε περι' οδο
ε' κτακτων πολεµικω ' ν. Αυτο' συνε' βη, για παρα' δειγµα, κατα' την
' ν προετοιµασιω
περι'οδο της Κρητικη' ς επανα' στασης του 1866-69. Για το σκοπο' αυτο' , ε' ναντι του
δανει'ου της προς το δηµο' σιο η Εθνικη' Τρα' πεζα διαπραγµατευ' τηκε και επε'τυχε την
α π α λ λ α γ η' τ η ς α π ο' τ η ν υ π ο χ ρ ε' ω σ η ν α α ν τ α λ λ α' σ σ ε ι τ α κ υ κ λ ο φ ο ρ ο υ' ν τ α
χαρτονοµι'σµατα' της µε χρυσα' η' αργυρα' νοµι'σµατα (1868), υποχρε' ωση που 'ισχυε
το' τε σε περιο' δους οικονοµικη' ς οµαλο' τητας. Στις ε'κτακτες συνθη' κες των πολεµικω
'ν
' ν, εποµε' νως, η εκδοτικη' τρα' πεζα επε' βαλλε το καθεστω

προετοιµασιω ' ς της
αναγκαστικη' ς κυκλοφορι'ας των χαρτονοµισµα' των της προκειµε'νου να εξασφαλι'σει
χρη' µατα στο κρα' τος. Συγκεκριµε' να το εσωτερικο' δηµο' σιο χρε' ος της χω
' ρας
αυξη' θηκε δω
' δεκα φορε'ς µεταξυ' των ετω ' λο' γω της Κρητικη' ς
' ν 1861 και 1864, ενω
επανα' στασης υπερτετραπλασια' στηκε µεταξυ' του 1865 και του 1869.
5
Παρα' τον ιδιωτικο' της χαρακτη' ρα, ακριβω

' ς επειδη' ει'χε τοποθετη' σει το' σο
µεγα' λο µε'ρος των κεφαλαι'ων της στο κρα' τος, ο εναγκαλισµο' ς της Εθνικη' ς Τρα' πεζας
µε την πολιτικη' η' ταν ε' ντονος. Πολλοι' απο' τους υποδιοικητε' ς και διοικητε' ς της
εκλε' γονταν βουλευτε' ς και διορι' ζονταν υπουργοι' , για παρα' δειγµα οι Ευθυ' µιος
Κεχαγια' ς1, Παυ' λος Καλλιγα' ς2 και Στε'φανος Στρε'ϊτ.3
Στα Ιο' νια νησια' λειτουργου' σε απο' το 1840 Ιονικη' Τρα' πεζα, πιστωτικο' 'ιδρυµα
' ν συµφερο' ντων. Με την ' Εν ωση των Ιο' νιων νησιω
βρετανικω ' ν το 1864 η τρα' πεζα
αυτη' επε'τυχε να εξασφαλι'σει απο' το ελληνικο' δηµο' σιο εκδοτικο' προνο' µιο και για τα
δικα' της χαρτονοµι'σµατα και την κυκλοφορι'α τους στην περιοχη' των Ιονι'ων νη' σων,
δηλαδη' το 'ιδιο καθεστω

' ς που 'ισχυε για την Εθνικη' Τρα' πεζα για την υπο' λοιπη
Ελλα' δα. Επι'σης, ο' πως και η Εθνικη' , η Ιονικη' Τρα' πεζα συµµετει'χε στην ε' κτακτη
δανειοδο' τηση του ελληνικου' δηµοσι'ου σε περιο' δους ε' κτατων αναγκω
' ν µε ανα' λογη
απαλλαγη' απο' την εξαργυ' ρωση των χαρτονοµισµα' των της.
Στις αρχε'ς της δεκαετι'ας του 1870 εγκαταστα' θηκαν στην Ελλα' δα σηµαντικο' ς
αριθµο' ς Ελλη' νων κεφαλαιου' χων απο' την χρηµαταγορα' της Κωνσταντινου' πολης, για
παρα' δειγµα ο Ανδρε'ας Συγγρο' ς και ο Ευαγγε' λης Βαλταζη' ς. Αυτοι' προχω
' ρησαν σε
συ' σταση της Γενικη' ς Πιστωτικη' ς Τρα' πεζας υπε' ρ της οποι' ας προσπα' θησαν να
αποσπα' σουν εκδοτικο' προνο' µιο. Η επιδι'ωξη' τους δεν ευοδω

' θηκε εξ αιτι' ας της
αντι'θεσης της Εθνικη' ς. Ωστο' σο, στις δυ' ο εκδοτικε' ς τρα' πεζες, Εθνικη' και Ιονικη' ,
προστε'θηκε το 1881 η Τρα' πεζα Ηπειροθεσσαλι'ας µε κεφα' λαια του τραπεζι'τη Ανδρε'α
Συγγρου' , µε εκδοτικο' προνο' µιο για χαρτονοµι'σµατα που κυκλοφορου' σαν στην
Θεσσαλι'α και την ' Αρ τα. Η τρα' πεζα αυτη' ο' µως κατε'ρρευσε και απορροφη' θηκε απο'
———————————
1. ∆ιοικητη' ς της Εθνικη' ς και υπουργο' ς οικονοµικω

' ν.
2. Καθηγητη' ς της Νοµικη' ς Σχολη' ς, διοικητη' ς της Εθνικη' ς και υπουργο' ς
' ν.
οικονοµικω
3. ∆ιοικητη' ς της Εθνικη' ς, υπουργο' ς οικονοµικω

' ν.
6
την Εθνικη' µετα' την εισβολη' του οθωµανικου' στρατου' στη Θεσσαλι'α κατα' τον
ελληνοτουρκικο' πο' λεµο του 1897.
Το τραπεζικο' τοπι'ο στην Ελλα' δα α' ρχισε να µεταβα' λλεται κατα' το µε' σο της
δεκαετι' ας του 1890, ο' ταν ισχυροι' ' Ε λ ληνες κεφαλαιου' χοι απο' την Αλεξα' νδρεια
δηµιου' ργησαν νε' ο ει' δος πιστωτικου' ιδρυ' µατος. Αν οι παλαιο' τερες ελληνικε' ς
τρα' πεζες αντλου' σαν κεφα' λαια απο' το εξωτερικο' για να τα επενδυ' σουν στο
εσωτερικο' , για παρα' δειγµα στο ελληνικο' δηµο' σιο η' µεταλλει'α, οι νε' ες τρα' πεζες
αντλου' σαν απο' τις καταθε' σεις της εσωτερικη' ς αγορα' ς για να τις επενδυ' σουν στο
εξωτερικο' , ιδι'ως στην Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α και την Αι'γυπτο. Η ισχυρο' τερη απο'
αυτε' ς τις τρα' πεζες, µε παρα' λληλες επενδυ' σεις στην ελληνικη' βαρεια' βιοµηχανι'α
κατα' την πρω ' να, η' ταν η Τρα' πεζα Αθηνω
' τη δεκαετι'α του 20ου' αιω ' ν του Ιωα' ννη
Πεσµαζο' γλου. Κα' τω απο' τις νε'ες συνθη' κες το τραπεζικο' κεφα' λαιο χαρακτηριζο' ταν
πλε'ον απο' εξωστρε'φεια.
∆ηµο' σιος δανεισµο' ς
Απο' την εποχη' της συ' σταση' ς του το ελληνικο' κρα' τος βαρυ' νετο µε τα δυ' ο
δα' νεια της ελληνικη' ς ανεξαρτησι'ας (1824 και 1825) απο' βρετανου' ς κεφαλαιου' χους,
τα οποι'α ει' χε σταµατη' σει να εξυπηρετει' µε την πτω

' χευση του 1827, και µε το
εγγυηµε' νο δα' νειο των 60 εκατοµµυρι'ων φρα' γκων, που δαπανη' θηκε για τα ε' ξοδα
της βασιλικη' ς αυλη' ς, της διοι'κησης και των βαυαρω

' ν στρατιωτικω
' ν, για τα 'ιδια τα
ε' ξοδα του δανει' ου καθω

' ς και για την εξαγορα' απο' το Οθωµανικο' δηµο' σιο της
περιοχη' ς της Φθιω

' τιδας, που η οροθε'τηση του 1832 δεν ει'χε περιλα' βει στα ο' ρια της
ελληνικη' ς επικρα' τειας. ' Οπ ως και τα δα' νεια της ανεξαρτησι'ας, το ελληνικο' κρα' τος
σταµα' τησε να εξυπηρετει' και το δα' νειο του 1833 µε την πτω
' χευση του 1843. Οι
διαπραγµατευ' σεις µε ∆ιεθνη' Οικονοµικη' Επιτροπη' των πιστωτω

' ν, που ξεκι'νησαν το
1857, µετα' τον τερµατισµο' του Κριµαϊκου' πολε' µου, δεν κατε' ληξαν σε οριστικη'
συµφωνι'α, µε αποτε' λεσµα την µακρα' παραµονη' του ελληνικου' δηµοσι'ου εκτο' ς
7
' ν και µο' νη πηγη' δανεισµου' την εσωτερικη' αγορα' .4 Η

' ν χρηµαταγορω
' ση ο' µως των επιτοκι' ων την εποχη' της Μεγα' λης ' Υ φ εσης επε' τρεψε στην
πτω
ελληνικη' κυβε' ρνηση να ανανεω

' σει τις προσπα' θειες συµβιβασµου' , οι οποι' ες
κατε'ληξαν σε ρυ' θµιση των παλαιω

' ν εξωτερικω
' ν χρεω
' ν το 1878.
Στο εξη' ς το ελληνικο' δηµο' σιο η' ταν σε θε' ση να αντλει' δα' νεια απο' την
χρηµαταγορα' του Παρισιου' , µε τα οποι'α θα µπορου' σε να εξοφλη' σει τα παλαια'
εσωτερικα' δα' νεια προς την Εθνικη' και την Ιονικη' Τρα' πεζα αλλα' και να προχωρη' σει
σε παραγωγικε'ς επενδυ' σεις και εξοπλιστικο' προ' γραµµα. Επρο' κειτο για µια πολιτικη'
που συµµερι'ζονταν το' σο ο Αλε'ξανδρος Κουµουνδου' ρος, ο οποι'ος το 1879 συνη' ψε
' το απο' τη µεγα' λη σειρα' των εξωτερικω

το πρω ' ν δανει'ων, αυτο' των 60 εκατοµµυρι'ων
φρα' γκων, ο' σο και ο Χαρι'λαος Τρικου' πης, ο οποι'ος απο' το 1880 και εξη' ς προχω
' ρησε
σε µεγα' λη αυ' ξηση του εξωτερικου' χρε'ους της χω

' ρας. Τα δα' νεια αυτα' προορι'ζονταν
για την εξο' φληση των δανει'ων προς την Εθνικη' και την Ιονικη' Τρα' πεζα, για την
κατασκευη' οδικου' και σιδηροδροµικου' δικτυ' ου, για την παραγγελι'α τριω
' ν θωρηκτω
'ν
και, µετα' το 1890, ο' λο και περισσο' τερο, για την εξυπηρε' τηση των προηγου' µενων
δανει'ων.5 Η α' νοδος των επιτοκι'ων και επιδει'νωση της παγκο' σµιας οικονοµι'ας µετα'
το 1890, η 'ιδια η υπερχρε'ωση της χω

' ρας κα' τω µα' λιστα απο' ο' ρους κερδοσκοπικου' ς
µαζι' µε τις ανακολουθι' ες των κυβερνη' σεων του ∆ηλιγια' ννη υπονο' µευσαν την
αξιοπιστι'α της ελληνικη' ς οικονοµι'ας. ' Οτ αν το 1893 κατε' ρρευσε και η αγορα' της
σταφι'δας6, η Ελλα' δα δεν µπο' ρεσε να ενισχυθει' µε παραπε'ρα δα' νειο µε αποτε'λεσµα
' σει αδυναµι'α εξυπηρε'τησης των χρεω

να δηλω ' ν της, δηλαδη' να κηρυ' ξει πτω
' χευση,
το ∆εκε'µβριο 1893.
———————————
4. Βλ. παραπα' νω.
5. Η σειρα' των εξωτερικω

' ν δανει'ων που ξεκι'νησε το 1879 συνεχι'στηκε µε δα' νεια
το 1880/81, το 1884, το 1887, το 1889 και το 1890.
6. Βλ παρακα' τω.
8
' Οπ ως δει'χνει ο παρακα' τω πι'νακας, ανα' µεσα στο 1869 και το 1893 το κατα'
κεφαλη' ν δηµο' σιο χρε'ος (εσωτερικο' και εξωτερικο' ) σχεδο' ν τετραπλασια' στηκε.
1869 1875 1882 1887 1892 1893
∆ η µ ο' σ ι ο 138 164 331 525 720 823

χρε' ος ε κατ.
δρχ.
Κατα' κεφαλη' 94,5 102,75 163,19 246,35 317,65 363,20
δ η µ ο' σ ι ο
χ ρ ε' ο ς δ ρ χ
Τα αλλεπα' λληλα δα' νεια επηρε' ασαν τη φορολογικη' επιβα' ρυνση των πολιτω
'ν
' ς οι κυβερνη' σεις του Τρικου' πη ει'χαν εγκρι'νει µια σειρα' απο' δασµου' ς, φο' ρους
καθω
κατανα' λωσης και κρατικα' µονοπω

' λια, που προορι'ζονταν για την εξυπηρε' τηση των
' ν δανει' ων. Το χαρακτηριστικο' αυτω

εξωτερικω ' ν των ε' µµεσων φο' ρων η' ταν ο' τι
επιβα' ρυναν ιδιαι'τερα τους καταναλωτε'ς στις πο' λεις. Γενικο' τερα, ο' πως ε' χει δει'ξει ο
' ργος ∆ερτιλη' ς, ενω

Γιω ' κατα' την τριετι'α 1871-1873 η αναλογι'α υπαι'θρου/πο' λεων ως
προς τη συµµετοχη' στο συ' νολο των α' µεσων φο' ρων η' ταν 8:1, κατα' την τριετι'α
1892-1894 η αναλογι'α ει'χε µεταβληθει' στο 3,2:1, δηλαδη' η συµµετοχη' των πο' λεων
στους α' µεσους φο' ρους ει'χε ανε'βει απο' το 11% στο 24%. Η µεγα' λη ο' µως συµµετοχη'
των πο' λεων στη φορολογικη' επιβα' ρυνση φαι'νεται στους ε'µµεσους φο' ρους, οι οποι'οι
εξελι'χθηκαν σταδιακα' απο' µο' λις 29.29% κατα' την πρω

' τη τριετι'α του ελληνικου'
βασιλει'ου (1833-1835) στο 53.69% κατα' την τριετι'α 1871-1873 και το 74.32 κατα'
την τριετι'α 1892-1894. ' Ετ σι κατα' την εποχη' της πτω

' χευσης του 1893 τρεις στις
τε'σσερεις δραχµε'ς φο' ρου προε'ρχονταν απο' ε'µµεση φορολογι'α, ενω

' απο' την α' µεση
φορολογι' α η µι' α στις τε' σσερεις δραχµε' ς φο' ρου προε' ρχονταν απο' τις πο' λεις.
Εξα' λλου, λο' γω του ειδικου' βα' ρους των αγροτω

' ν - ψηφοφο' ρων στις εκλογικε' ς
αναµετρη' σεις, οι ελληνικε'ς κυβερνη' σεις του 19ου αιω

' να αποφα' σιζαν τη µει'ωση της
9
φορολογι'ας στα αγροτικα' προϊο' ντων µε χρονολογι'ες σταθµου' ς τις καθεστωτικε' ς
αλλαγε'ς, δηλαδη' το 1843 και το 1864.
Η επι' λυση του προβλη' µατος εξυπηρε' τησης των εξωτερικω

' ν δανει' ων
επιβλη' θηκε στη χω

' ρα απο' τους δανειστε'ς µετα' την πολεµικη' η' ττα της Ελλα' δας στον
ελληνοτουρκικο' πο' λεµο του 1897 και την υποχρε' ωση' της να καταβα' λει πολεµικη'
αποζηµι'ωση στην Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α υ' ψους 400 εκατοµµυρι'ων τουρκικω

'ν
' ν. Η Συνθη' κη Κωνσταντινουπο' λεως της 6/18 Σεπτεµβρι'ου 1897 δηµιουργου' σε

λιρω
επιτροπη' ∆ιεθνου' ς Οικονοµικου' Ελε'γχου (∆ΟΕ) µε τη συµµετοχη' αντιπροσω

' πων των
' ν (Αγγλι'ας, Γαλλι'ας, Ρωσι'ας, Γερµανι'ας, Αυστρι'ας και Ιταλι'ας). Η επιτροπη'

πιστωτω
ει'χε αρµοδιο' τητα να ελε' γχει τις δηµο' σιες δαπα' νες και να εξασφαλι'ζει µε' ρος των
δηµο' σιων εσο' δων για την εξυπηρε' τηση του εξωτερικου' χρε' ους. Η ρυ' θµιση αυτη'
αποτελου' σε µεν περιορισµο' της κυριαρχι'ας της χω

' ρας, οι παλαιο' τεροι πρωθυπουργοι'
Θεο' δωρος ∆ηλιγια' ννης και Χαρι'λαος Τρικου' πης ει'χαν επιµει'νει να την αποφυ' γουν
η' δη απο' το 1892, αλλα' µετα' την η' ττα του 1897 ει'χε καταστει' αναπο' φευκτη.
' ρα ε'λαβε δα' νειο περι'που 150 εκατοµµυρι'ων φρα' γκων µε την
Τον 1898 η χω
' ν Μεγα' λων ∆υνα' µεων, που ει'χαν εγγυηθει' και το δα' νειο του 1833,
εγγυ' ηση των τριω
δηλαδη' της Βρετανι' ας, της Γαλλι' ας και της Ρωσι' ας. Η εγγυ' ηση αυτη' κρι' θηκε
' ρας, µετα' την οικονοµικη' και

απαραι'τητη για να εξασφαλισθει' η υ' παρξη της χω
στρατιωτικη' της καταστροφη' , διο' τι αλλιω

' ς θα η' ταν αδυ' νατο να εξασφαλι'σει δα' νειο
απο' τη χρηµατιστηριακη' αγορα' . Σκοπο' ς του δανει'ου η' ταν η καταβολη' της πολεµικη' ς
αποζηµι'ωσης, η εξυπηρε'τηση των παλαιω

' ν δανει'ων και η κα' λυψη των ελλειµµα' των
του κρα' τους.
Εκτο' ς απο' την εξασφα' λιση της καταβολη' ς των το' κων στους πιστωτε' ς, ο
∆ιεθνη' ς Οικονοµικο' ς ' Ελ εγχος επε'βαλε τον εξορθολογισµο' των δηµοσι'ων δαπανω
'ν
µε περιοριστικη' πολιτικη' , που πι'εσε την ελληνικη' κοινωνι'α, αλλα' επε' τρεψε την
αποκατα' σταση της ισοτιµι'ας της δραχµη' ς µε το γαλλικο' φρα' γκο (1905), τη συ' ναψη
10
νε' ου µεγα' λου δανει'ου (1910) και τη ναυτικη' προετοιµασι'α της χω

' ρας, που την
κατε'στησε πολυ' τιµο συ' µµαχο κατα' τους Βαλκανικου' ς πολε'µους
Αγροτικη' οικονοµι'α
Οι εµπορευµατικε' ς καλλιε' ργειες τ ης ελληνικη' ς αγρ οτικη' ς οικονοµι' α
καθιστου' σαν το συ' νολο της ελληνικη' ς οικονοµι' ας ιδιαι' τερα ευαι' σθητο στην
εξωτερικη' συγκυρι' α. Προϊο' ντα, ο' πως η σταφι' δα, ο καπνο' ς και το βαµβα' κι
' ς αυτο' το φαινο' µενο.

αντανακλου' ν ακριβω
' ρα, ειδικο' τερα συγκεκριµε'νες περιοχε'ς, δηλαδη' η Ζα' κυνθος και η βο' ρεια
Η χω
Πελοπ ο' ννησος, διε' θετε ε' να πρ οϊο' ν µε φυσικο' π λεονε' κτηµα ε' ναντι α' λλων
' ν, την κορινθιακη' σταφι'δα, χα' ρη στην ποιο' τητα του προϊο' ντος
' ν χωρω
µεσογειακω
αυτου' . Το φυσικο' πλεονε' κτηµα δηµιουργου' σε φυσικο' µονοπω' λιο. Η σταφι'δα, η
οποι'α η' ταν σταθερα' σε ο' λο το δε' κατο ε' νατο αιω
' να το πρω
' το σε αξι'α εξαγω
' γιµο
προϊο' ν της χω
' ρας, εξη' γετο κυρι'ως προς τη βρετανικη' αγορα' , ο' που χρησιµοποιει'το
ως γλυκαντικη' ουσι'α. Οι εξαγωγε'ς της σταφι'δας και, κατα' συνε'πεια, η στρεµµατικη'
επε' κταση των καλλιεργειω

' ν ει' χαν ξεκινη' σει ανοδικη' πορει' α η' δη πριν απο' την
Ελληνικη' Επανα' σταση αλλα' διακο' πηκαν εξ αιτι'ας των πολεµικω

' ν γεγονο' των. Η
αποκατα' σταση της ειρη' νης ε'θεσε εκ νε'ου σε ανοδικη' τροχια' την καλλιε'ργεια και τις
εξαγωγε' ς του προϊο' ντος, εξελι'ξεις που ει'χαν ως αποτε' λεσµα τον εποικισµο' των
πεδια' δων της βο' ρειας και δυτικη' ς Πελοποννη' σου. Η ανοδικη' αυτη' τροχια' ενισχυ' θηκε
απο' τεχνολογικε' ς προο' δους αλλα' κυρι'ως απο' εξελι'ξεις στο ιδιοκτησιακο' καθεστω
'ς
της αγροτικη' ς γης, κυρι'ως µε τα προγρα' µµατα διανοµη' ς των εθνικω

' ν γαιω
' ν (1835,
1838, 1871).
Η καλλιε' ργεια του προϊο' ντος γνω

' ρισε νε' α δυναµικη' επε'κταση εξ αιτι'ας ενο' ς
συγκυριακου' γεγονο' τος, που αναλυ' εται στη συνε' χεια. Η αυξανο' µενη ατµοπλοϊκη'
επικοινωνι'α ανα' µεσα στην Ευρω

' πη και τη Βο' ρεια Αµερικη' ε' φερε στη Γαλλι'α µια
α' γνωστη ως το' τε ασθε'νεια των αµπελω

' νων, τη φυλλοξη' ρα, που α' ρχισε να πλη' ττει
11
τα γαλλικα' αµπε' λια απο' τα πρω

' τα χρο' νια της δεκαετι'ας του 1860. Σταδιακα' η
γαλλικη' αµπελοκαλλιε' ργεια καταστρα' φηκε και, κατα' συνε' πεια, και η γαλλικη'
οινοπ αρ αγωγη' . Η τ ελευτ αι' α αναζη' τ ησε π ρ ω

' τ η υ' λη στ η στ αφ 'ι δα για τ ους
χαµηλο' τερης ποιο' τητας γαλλικου' ς οι'νους. ' Ετσι, µετα' το 1879, η ελληνικη' σταφι'δα
προσε'θεσε στη βρετανικη' µια νε'α αγορα' µε τερα' στια ζη' τηση: τη γαλλικη' οινοποιι'α.
Ανα' µεσα στο 1851 και το 1863 η παραγωγη' υπερδιπλασια' στηκε αλλα' τετραπλα' στηκε
ανα' µεσα στο 1860 και το 1888.
Στην Πελοπο' ννησο η επε'κταση της σταφιδοκαλλιε'ργειας οδη' γησε σταδιακα' σε
µονοκαλλιε' ργεια του προϊο' ντος αυτου' . Λο' γω της αυξηµε' νης ζη' τησης και της
συνακο' λουθης αυ' ξησης της τιµη' ς της σταφι'δας οι κτηµατι'ες αντικαθιστου' σαν τα
ε λ α ι ο' δ ε ν δ ρ α' τ ο υ ς κ α ι τ α σ ι τ η ρ α' µ ε σ τ α φ ι δ α µ π ε' λ ο υ ς . Μ ε τ α' τ ο 1 8 7 9 ο ι
' νες α' ρχισαν να καταλαµβα' νουν νε'ες γεωγραφικε'ς ζω

σταφιδαµπελω ' νες σε πλαγιε'ς µε
υψηλο' τερα υψο' µετρα και επεκτα' θηκαν στη νοτιοδυτικη' Πελοπο' ννησο. Η εξε' λιξη
αυτη' επηρε'ασε το συ' νολο της ελληνικη' ς οικονοµι'ας.
Απο' την αυ' ξηση των εξαγωγω

' ν εισε' ρεαν στην οικονοµι'α χρη' µατα, που στη
συνε' χεια διαχε' ονταν στην κοινωνι'α, τους εξαγωγει'ς, τους εµπλεκο' µενους στην
ξη' ρανση και τη συσκευασι' α, τους εµπο' ρους, τους κτηµατι' ες, τους εποχικου' ς
καλλιεργητε'ς, τους πιστωτε'ς. Η γενικη' α' νοδος του εισοδηµατικου' επιπε'δου επε'τρεπε
πλε'ον την αυξηµε'νη εισαγωγη' σιτηρω

' ν, γεγονο' ς που βελτι'ωνε το επι'πεδο διατροφη' ς
του πληθυσµου' , συνε'βαλλε δε στον περιορισµο' της µετανα' στευσης και την αυ' ξηση
του πληθυσµου' . Για τους κατοι'κους της ορεινη' ς ενδοχω

' ρας της Πελοποννη' σου η
ε π ο χ ικ η' α π α σ χ ο' λ η σ η σ τ ις σ τ α φ ιδ ο φ ο' ρ ο υ ς π ε ρ ι ο χ ε' ς γ ια τ ις α ν α' γ κ ε ς τ η ς
σταφιδοκαλλιε'ργειας εξασφα' λιζε συµπληρωµατικο' εισο' δηµα, που τους επε' τρεπε να
παραµει'νουν στις εστι'ες τους. Ας σηµειωθει' επι' σης ο' τι για τους κατοι' κους των
πο' λεων τα εισαγο' µενα σιτηρα' απο' τους θαλα' σσιους δρο' µους η' σαν φθηνο' τερα απο'
ο' ,τι τα σιτηρα' της ελληνικη' ς ενδοχω

' ρας, τα οποι'α βαρυ' νονταν µε µεγα' λο κο' στος
12
µεταφορα' ς εξ αιτι'ας του ελλιπου' ς συγκοινωνιακου' δικτυ' ου. ' Ε τ σι, η εξαγωγικη'
οικονοµι'α της σταφι'δας και η βελτι'ωση του επιπε'δου των εισοδηµα' των ευνο' ησε τις
εισαγωγε'ς σιτηρω
' ν και ει'χε ευρυ' τερες κοινωνικε'ς και δηµογραφικε'ς συνε'πειες. Πε'ρα
ο' µως απο' αυτε'ς µεταµο' ρφωσε και το φυσικο' τοπι'ο της βο' ρειας, δυτικη' ς και νο' τιας
Πελοποννη' σου, καθω

' ς ολο' κληρες πλαγιε' ς ε' χασαν τους ελαιω
' νες τους και ε' γιναν
φυτει'ες σταφιδαµπε'λων.
Οι γα' λλοι αµπελοκαλλιεργητε' ς κατο' ρθωσαν σταδιακα' να επαναφε' ρουν τους
' νες τους εµβολια' ζοντας τα αµπε'λια τους µε αµερικανικε'ς ποικιλι'ες ανθεκτικε'ς
αµπελω
στη φυλλοξη' ρα. Η ανα' καµψη ο' µως των γαλλικω ' ν ση' µανε το τε' λος της
' ν αµπελιω
ελληνικη' ς σταφιδικη' ς ε' κρηξης. Απο' το 1892 η µει'ωση της ζη' τησης του ελληνικου'
προϊο' ντος ε' φερε και κατα' ρρευση της τιµη' ς του καθω
' ς µεγα' λες ποσο' τητες
παρε' µειναν αδια' θετες στα λιµα' νια της βο' ρειας Πελοποννη' σου. Η οικονοµικη' κρι'ση
ε'πληξε ολο' κληρο τον κλα' δο της σταφι'δας, απο' τους κτηµατι'ες και τις τρα' πεζες ε'ως
τους εργα' τες και τους εποχικου' ς καλλιεργητε'ς, αλλα' και ολο' κληρη την οικονοµι'α. Οι
ορεινοι' πληθυσµοι' που συµπλη' ρωναν το εισο' δηµα' τους µε εποχικη' εργασι'α η' σαν οι
πιο ευα' λωτοι, οι οποι' οι στη συνε' χεια αποτε' λεσαν τον κυριο' τερο ο' γκο των
' ν προς τις Ηνωµε'νες Πολιτει'ες, το πρω

µεταναστω ' το µεγα' λο µεταναστευτικο' ρευ' µα
της ελληνικη' ς κοινωνι'ας.
' Οπ ως ε' χει υποστηρι'ξει ο Αλε' ξης Φραγκια' δης, χα' ρη στη αυξηµε' νη ζη' τηση
µετα' το 1879 και την α' νοδο της τιµη' ς της σταφι'δας µετρια' στηκαν οι συνε'πειες της
Μεγα' λης ' Υφεσης (1873-1896) στην ελληνικη' οικονοµι'α και κοινωνι'α. Ωστο' σο, λο' γω
της σηµασι' ας της σταφι' δας στο ελληνικο' εξαγωγικο' εµπο' ριο η κα' µψη της
πρωταρχικη' ς αυτη' ς πηγη' ς συναλλα' γµατος για την εθνικη' οικονοµι' α το 1893
συνε' βαλε στην αυ' ξηση της τιµη' ς του συναλλα' γµατος, που ει'χαν προκαλε' σει οι
δηµοσιονοµικε'ς δυσχε'ρειες της χω

' ρας. Η αυ' ξηση της τιµη' ς του συναλλα' γµατος η' ταν
'
13
τε'τοιας ε'κτασης, που επε'σπευσε την πτω ' ρας το ∆εκε'µβριο 1893.7
' χευση της χω
Το 1895 η κυβε' ρνηση του Θεο' δωρου ∆ηλιγια' ννη προχω

' ρησε σε ε' να µε' τρο
που απε' βλεπε στη συγκρα' τηση της τιµη' ς της σταφι'δας και στην ανακου' φιση της
µεγα' λης κοινωνικη' ς δυσπραγι'ας στην Πελοπο' ννησο. Αποφα' σισε να παρε' µβει το
κρ α' τ ος στ ην αγορ α' της σταφι' δας αγορ α' ζοντας τ ο 10-25% της αδια' θετ ης
παραγωγη' ς. Το παρακρα' τηµα, ο' πως ονοµα' στηκε αυτη' η ποσο' τητα, το διε' θετε σε
χαµηλη' τιµη' σε βιοµηχανι'ες οινοπνευ' µατος η' οι'νου, οι οποι'ες µε τη σειρα' τους
ευνο η' θηκ αν απ ο' τ η φ θην η' π ρ ω

' τ η υ' λ η. Στ η συν ε' χε ια τ ο 1899 τ ο κρ α' τ ο ς
δηµιου' ργησε την Σταφιδικη' Τρα' πεζα, που θα διαχειριζο' ταν το παρακρα' τηµα, αλλα' η
λυ' ση αυτη' αποδει'χθηκε ανεπαρκη' ς για τις περιστα' σεις. Το 1905 ο' µιλος ιδιωτικω
'ν
κεφαλαι'ων µε πρωτοβουλι'α της Τρα' πεζας Αθηνω

' ν δηµιου' ργησαν την “Προνοµιου' χο
Εταιρει'α δια την Προστασι'αν της Παραγωγη' ς και Εµπορι'ας της Σταφι'δος”, γνωστη'
ως “Ενιαι'α”, µε αποκλειστικο' προνο' µιο στη διαχει' ριση του παρακρατη' µατος και
δεσπο' δουσα θε' ση στον κλα' δο της σταφι'δας και του οινοπνευ' µατος, δηλαδη' την
αγροτικη' παραγωγη' , τη βιοµηχανι'α και το εξαγωγικο' εµπο' ριο, µε αποτε' λεσµα τη
σταδιακη' ανα' καµψη του κλα' δου.
Το µε' τρο του παρακρατη' µατος του 1895 αποτελει' την πρω
' τη εφαρµογη'
κρατικου' παρεµβατισµου' στην ελληνικη' οικονοµι'α. Την παρε' µβαση αυτη' , ο' πως
' θηκε παραπα' νω, συµπλη' ρωσε η παρε' µβαση του ισχυρου' τραπεζικου'
σηµειω
κεφαλαι'ου.
Κατα' το δε' κατο ε' νατο αιω

' να η διευ' ρυνση της συµµετοχη' ς στις πολιτικε' ς
εξελι'ξεις απο' το 1843 και ιδι'ως µετα' το 1862 επε'τρεψε τη χαλα' ρωση του ελε'γχου
της εξουσι' ας πα' νω στη διαχει' ριση των δηµο' σιων οικονοµικω
' ν. Αντι' στροφα, η
———————————
7. Η τιµη' του συναλλα' γµατος ανε'βηκε κατα' 11% περι'που ανα' µεσα στο 1891 και
το 1892 και κατα' ακο' µη 12% περι'που µεταξυ' 1892 και 1893.
14
αυξηµε'νη εισροη' κεφαλαι'ων απο' το εξωτερικο' χα' ρη στον δανεισµο' και τις εξαγωγε'ς
παρει'χε στη φιλελευ' θερη πολιτικη' τα' ξη τα οικονοµικα' µε' σα για τη διο' γκωση της
κρ α τ ικ η' ς µ η χ α ν η' ς , τ η ν α υ τ ο σ υ ν τ η' ρ η σ η κ α ι α ν α π α ρ α γ ω γ η' τ η ς µ ε' σ ω τ η ς
εξυπηρε' τησης των ψηφοφο' ρων, ο' λα αυτα' χωρι' ς τις αυταρχικε' ς πιε' σεις που
' ρισαν α' λλες ευρωπαϊκε' ς κοινωνι'ες στη φα' ση της οικονοµικη' ς τους ανα' πτυξης.
γνω
Κατα' ε' να τρο' πο δηλαδη' οι χρηµατικε' ς εισροε' ς διευκο' λυναν τη συντη' ρηση ενο' ς
δαπ ανηρου' φ ιλελευ' θερ ου π ολιτ ικου' συστ η' µατος , αλλα' και τ ην εδρ αι' ωση
' ν . Ω σ τ ο' σ ο , ε ν ω
φ ι λ ε λ ε υ' θ ε ρ ω ν θ ε σ µ ω ' η χω ' ρ η σ ε σ ε β η' µ α τ α
' ρα προχω
εκσυγχρονισµου' , ο οικονοµικο' ς απολογισµο' ς της εκσυγχρονιστικη' ς προσπα' θειας
η' τ α ν α ρ ν η τ ι κ ο' ς , κ α θ ω
' ς α υ τ ο' π ο υ κ υ ρ 'ι ω ς ε π ι β α' ρ υ ν ε τ ο υ ς ε λ λ η ν ι κ ο υ' ς
προϋπολογισµου' ς του δε' κατου ε' νατου αιω

' να η' ταν οι στρατιωτικε' ς δαπα' νες που
απαιτου' σε το αλυτρωτικο' προ' γραµµα.

15
∆ερτιλη' ς, Γ.Β., Ατελε'σφοροι η' τελεσφο' ροι: Φο' ροι και εξουσι'α στο νεοελληνικο'
κρα'τος, Αθη' να 1993.
Κρεµµυδα' ς , Β. (επ.), Εισαγωγη' στην Νεοελληνικη' Οικονοµικη' Ιστορι'α : (18ος-20ο'ς
αιω' νας), Αθη' να 1999
Κωστη' ς, Κ., Πετµεζα' ς, Σ., (επ.), Η ανα'πτυξη της ελληνικη' ς οικονοµι'ας κατα' τον 19ο
αιω' να (1830-1914), Αθη' να 2006.
Πετµεζα' ς, Σ., Η ελληνικη' αγροτικη' οικονοµι'α κατα' τον 19ο αιω' να. Η περιφερειακη'
δια'σταση, Ηρα' κλειο 2003.
Φραγκια' δης, Α., Ελληνικη' οικονοµι'α, 19ος-20ο' ς αιω' νας. Απο' τον Αγω' να της
Ανεξαρτησι'ας στην Οικονοµικη' και Νοµισµατικη' ' Εν ωση της Ευρω' πης, Αθη' να
2007.
Γαρδίκα. «Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'. Ενότητα 9: Η ελληνική οικονομία κατά τον 19ο αιώνα».
Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:
έργο


ΕΝΟΤΗΤΑ 11: Το τέλος του Ανατολικού Ζητήματος 1908-1923

CHAPTER 11
Το τε'λος του Ανατολικου' Ζητη' µατος 1908-1923
Οι Βαλκανικοι' Πο' λεµοι
Η τυ' χη της Μακεδονι'ας κρι'θηκε σε µεγα' λο βαθµο' απο' τις εξελι'ξεις µετα' το
1908, µετα' δηλαδη' την επανα' σταση των Νεοτου' ρκων τον Ιου' λιο του ε' τους αυτου'
στη Θεσσαλονι'κη. Οι αξιωµατικοι' της οργα' νωσης “Ε

' ν ωση και Προ' οδος” επιδι'ωκαν
να επιβα' λουν συνταγµατικε' ς µεταρρυθµι'σεις στην Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α µε
σκοπο' να ανακο' ψουν την παρακµη' της και τις ξε' νες επεµβα' σεις. Εν ο' ψει της
επιδει'νωσης των εθνικω ' ν ο αυστριακο' ς υπουργο' ς εξωτερικω

' ν ανταγωνισµω ' ν κο' µης
Alois von Æhrenthal αποφα' σισε να προχωρη' σει στην προσα' ρτηση της Βοσνι'ας και
της Ερζεγοβι'νης στην Αυστρι'α. Για να το επιτυ' χει, αφ’ ενο' ς προε' βη σε µυστικη'
αυστρο-ρωσικη' “συµφωνι' α” µε το Ρω
' σο οµο' λογο' του Αλε' ξανδρο Izvolski το
Σεπτε' µβριο µε αντα' λλαγµα την ικανοποι' ηση των ρωσικω

' ν αξιω
' σεων για την
' ρηση του καθεστω

αναθεω ' ν. Αφ’ ετε' ρου στη' ριξε τον Βου' λγαρο
' τος των Στενω
βασιλια' Φερδινα' νδο στην ανακη' ρυξη της ανεξαρτησι' ας της Βουλγαρι' ας στις 5
Οκτωβρι'ου 1908. Μι'α ηµε' ρα αργο' τερα η Αυστρι'α απροειδοποι'ητα διακη' ρυξε την
προσα' ρτηση της Βοσνι' α και της Ερζεγοβι' νης, αφη' νοντας το Ρω
' σο υπουργο'
' ν εκτεθειµε' νο και εξαπατηµε' νο. Το αυστριακο' αυτο' πραξικο' πηµα

εξωτερικω
προκα' λεσε βαθυ' ρη' γµα ανα' µεσα στις δυ' ο µεγα' λες δυνα' µεις και ενεργο' τερη ανα' µειξη
της Ρωσι' ας στα Βαλκα' νια. ∆ηµιου' ργησε επι' σης αγεφυ' ρωτο µι' σος των Σε' ρβων
' ν κατα' της ∆ιπλη' ς Μοναρχι'ας. Πα' νω στις εξελι'ξεις αυτε'ς οικοδοµη' θηκαν οι
εθνικιστω
2
µετε' πειτα βαλκανικε' ς συνεννοη' σεις, οι οποι' ες οδη' γησαν στους Βαλκανικου' ς
Πολε'µους.
Ειδικο' τερα στην Ελλα' δα τα παραπα' νω γεγονο' τα προκα' λεσαν ιδιαι' τερη
αβεβαιο' τητα, κυρι' ως στους κο' λπους των αξιωµατικω

' ν του στρατου' , οι οποι' οι
σ υ γ κ ρ ο' τ η σ α ν τ ο ν Σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ο' Σ υ' ν δ ε σ µ ο , π ο υ τ ο ν Α υ' γ ο υ σ τ ο τ ο υ 1 9 0 9
πραγµατοποι'ησε το κι'νηµα στο Γουδι' µε αιτη' µατα µεταρρυθµιστικου' χαρακτη' ρα.1 Τα
αιτη' µατα αυτα' αφορου' σαν τη γενικο' τερη συγκρο' τηση του κρα' τους, το καθεστω
'ς
των ενο' πλων δυνα' µεων και το ρο' λο των παλαιω ' ν δυνα' µεων.
' ν πολιτικω
Ο κ ο ι ν ο' ς π ο' λ ε µ ο ς τ ω ν β α λ κ α ν ι κ ω ' ν κ α τ α' τ η ς Ο θ ω µ α ν ι κ η' ς

' ν κρατω
Αυτοκρατορι'ας το 1912 βασι'στηκε στις µεταξυ' τους διµερει'ς συµµαχι'ες του 'ιδιου
ε'τους, τις οποι'ες ει'χε καλλιεργη' σει η ρωσικη' διπλωµατι'α. Στο' χος της Ρωσι'ας η' ταν να
ενθαρρυ' νει συµµαχι'ες των βαλκανικω ' ν ως αναχωµα' των στην αυστριακη'
' ν κρατω
διει'σδυση, απο' την οποι'α διει'σδυε κινδυ' νευαν τα ρωσικα' συµφε'ροντα. Ωστο' σο ει'ναι
σαφε'ς ο' τι οι επιδιω

' ξεις της Ρωσι'ας οδη' γησαν σε απρο' βλεπτα και ανεπιθυ' µητα για την
'ιδια αποτελε' σµατα. Η πρω

' τη απο' αυτε' ς τις διµερει'ς συµφωνι'ες πραγµατοποιη' θηκε
µεταξυ' Σερβι'ας και Βουλγαρι'ας. Η βουλγαροσερβικη' συµµαχι'α της 1 Μαρτι'ου 1912
(νη) δε'σµευε τις δυ' ο χω

' ρες να υποστηρι'ξουν η µι'α την α' λλη σε περι'πτωση επι'θεσης
Μεγα' λης ∆υ' ναµης κατα' βαλκανικω ' ν µε τρο' πο που θα ε' θιγε τα εθνικα'
' ν εδαφω
συµφε' ροντα της α' λλης συµβαλλο' µενης χω

' ρας , η' αν υφι'στατο επι'θεση απο' τρι'τη
' ρα. Η συνθη' κη περιλα' µβανε συµφωνι'α για τις ελα' χιστες εδαφικε' ς αξιω
χω ' σεις κα' θε
πλευρα' ς και ο' ριζε τη Ρωσι'α ως διαιτητη' για τις ο' ποιες διαφορε' ς µεταξυ' των δυ' ο
' ν. Η Ελλα' δα, που δεν η' θελε να µει'νει αποκλεισµε' νη απο' την ενδοβαλκανικη'
κρατω
συνεννο' ηση, υπε' γραψε συµµαχι'α µε την Βουλγαρι'α στις 30 Μαϊ'ου 1912 (νη) και
περιοριζο' ταν στη δε' σµευση για ε' νοπλη υποστη' ριξη στην περι'πτωση οθωµανικη' ς
επι'θεσης η' παραβι'ασης των δικαιωµα' των της α' λλης συµβαλλο' µενης χω
' ρας.
———————————
1. Βλ. το επο' µενο κεφα' λαιο.

3
' εξελι'σσετο αυτο' το διπλωµατικο' παρασκη' νιο η' ταν ε' ντονη η πι'εση απο'
Ενω
τους βουλευτε' ς της κρητικη' ς εθνοσυνε' λευσης να γι'νουν δεκτοι' απο' την ελληνικη'
βουλη' και να πραγµατοποιη' σουν ε'τσι de facto την ε'νωση της Κρη' της µε την Ελλα' δα.
Ωστο' σο ο πρωθυπουργο' ς Ελευθε' ριος Βενιζε' λος δεν επρο' κειτο να διακινδυνευ' σει
επι'θεση της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας και απω

' λεια της ελληνικη' ς προοπτικη' ς στη
διανοµη' της Μακεδονι'ας. Για να αποφυ' γει την ει'σοδο των Κρητω
' ν στην ελληνικη'
βουλη' ο Βενιζε'λος κη' ρυξε προ' ωρα τη λη' ξη της βουλευτικη' ς συνο' δου.
Στην επικει' µενη συ' γκρουση µε την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι' α ιδιαι' τερα
αξιο' λογος επρο' κειτο να ει'ναι ο ρο' λος του ελληνικου' στο' λου. Η επι'θεση ξεκι'νησε στις
5/18 Οκτωβρι'ου 1912, την ηµε'ρα της υπογραφη' ς της συνθη' κης ειρη' νης του Ouchy,
µε την οποι' α επισφραγι' στηκε η η' ττα της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι' ας στον
Ιταλοτουρκικο' πο' λεµο του 1911 και η παραχω

' ρηση στην Ιταλι'α των ∆ωδεκανη' σων,
' ταυτο' χρονα ε'γιναν δεκτοι' οι Κρη' τες βουλευτε'ς στην ελληνικη' βουλη' .
ενω
Χωρι' ς αµφιβολι' α η κρισιµο' τερη εξε' λιξη στον πο' λεµο η' ταν η ει' σοδος του
' ρες πριν απο' τους Βουλγα' ρους, στις 26

ελληνικου' στρατου' στη Θεσσαλονι'κη λι'γες ω
Οκτωβρι'ου/8 Νοεµβρι'ου 1912. Προκειµε'νου να τονιστει' ο ελληνικο' ς χαρακτη' ρας της
πο' λης και το ελληνικο' ενδιαφε' ρον για αυτη' ν, ο βασιλια' ς Γεω
' ργιος εγκαταστα' θηκε
στη Θεσσαλονι'κη, ο' που δολοφονη' θηκε στις 5/18 Μαρτι'ου 1913. Τον διαδε'χθηκε ο
γυιο' ς του Κωνσταντι'νος, ο οποι'ος επρο' κειτο να προσανατολι'σει την πολιτικη' του
ελληνικου' θρο' νου προς το α' ρµα της Γερµανι'ας, µε την οποι'α τον συνε'δεε α' λλωστε
δυναστικη' σχε'ση.2 Στη συνθη' κη του Λονδι'νου στις 17/30 Μαϊ'ου 1913, µε την οποι'α
τερµατιζο' ταν ο Πρω

' τος Βαλκανικο' ς Πο' λεµος, η Οθωµανικη' Αυτοκρατορι' α
παραχωρου' σε στα βαλκανικα' κρα' τη στο συ' νολο' τους τις ευρωπαϊκε'ς της κτη' σεις και
την Κρη' τη, εκτο' ς απο' την Αλβανι'α και την Ανατολικη' Θρα' κη, ανατολικα' της γραµµη' ς
Αι'νου-Μηδει'ας, και την Κωνσταντινου' πολη. Η τυ' χη και η οροθε'τηση της Αλβανι'ας, η
———————————
2. Ει'χε παντρευτει' τη Σοφι'α, αδελφη' του γερµανου' αυτοκρα' τορα Γουλιε'λµου Β’.
4
' ν του Αιγαι'ου και της χερσονη' σου του ' Αθωνος ρητα' ανατι'θεντο στη
τυ' χη των νησιω
∆ια' σκεψη των Πρεσβευτω

' ν των Μεγα' λων ∆υνα' µεων στο Λονδι'νο. Στη συνε'χεια θα
ακολουθου' σαν διµερει'ς συνθη' κες των νικητω

' ν του πολε' µου µε την Οθωµανικη'
Αυτοκρατορι'α.3σ
Η επιδει'νωση ο' µως των σχε'σεων µε τη Βουλγαρι'α οδη' γησε την Ελλα' δα και τη
Σερβι'α να υπογρα' ψουν συνθη' κη την 1 Μαϊ'ου. Η διανοµη' των εδαφω

' ν ανα' µεσα στα
'ιδια τα βαλκανικα' κρα' τη ακολου' θησε ε' ναν ιδιαι'τερα αιµατηρο' ∆ευ' τερο Βαλκανικο'
Πο' λεµο, που ξε' σπασε στο τε' λος του Ιουνι'ου µε επι'θεση της Βουλγαρι'ας εναντι'ον
' ην συµµα' χων της. Συ' ντοµα ο' µως, αποµονωµε' νη και περικυκλωµε' νη,
των πρω
συνθηκολο' γησε.
Το ενισχυµε'νο πολιτικο' βα' ρος των 'ιδιων των βαλκανικω

' ν κρατω
' ν, στο οποι'ο
ε'χει η' δη γι'νει αναφορα' παραπα' νω, αντανακλα' ται και απο' την επιλογη' της πο' λης, το
Βουκουρε' στι, στο οποι'ο υπογρα' φηκε η συνθη' κη για τον τερµατισµο' του ∆ευ' τερου
Βαλκανικου' Πολε' µου στις 28 Ιουλι'ου/10 Αυγου' στου 1913 µεταξυ' , αφ’ενο' ς της
Ελλα' δας, της Σερβι' ας, του Μαυροβουνι' ου και της Ρουµανι' ας, αφ’ετε' ρου της
Βουλγαρι' ας. Η Ελλα' δα εξασφα' λισε το νο' τιο τµη' µα της Μακεδονι'ας ε' ως και την
Καβα' λα και την Κρη' τη, ενω

' η Βουλγαρι'α αποκο' µισε τη ∆υτικη' Θρα' κη, η οποι'α της
ε'δινε τη διε'ξοδο στο Αιγαι'ο, που επιθυµου' σε. Πε'ρα ο' µως απο' τους ενδοβαλκανικου' ς
συµβιβασµου' ς για την τυ' χη της Μακεδονι'ας, οι παραπε' ρα λυ' σεις για τις υπο' λοιπες
απελευθερωµε'νες περιοχε'ς της Ηπει'ρου, της Αλβανι'ας και των νησιω

' ν του Αιγαι'ου,
προσε'κρουσαν σε αξιω
' σεις της Ιταλι'ας, της Αυστρι'ας αλλα' και της Πυ' λης και στην
αντιπαρα' θεση των δυνα' µεων αυτω

' ν µε τα ελληνικα' και τα σερβικα' συµφε'ροντα. Η
επι' λυση των διαφορω

' ν αυτω ' θηκε πριν απο' την ε' κρηξη του
' ν δεν κατορθω
ευρωπαϊκου' πολε'µου τον Αυ' γουστο του 1914.

———————————
3. Μεταξυ' Ελλα' δας και Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας υπογρα' φτηκε η Συνθη' κη των
' ν. Βλ. παρακα' τω.

Αθηνω
5
Η Συνθη' κη του Βουκουρεστι'ου για την Ελλα' δα απε'φερε για τη χω

' ρα εδαφικη'
επε' κταση κατα' 68% ενω

' ο πληθυσµο' ς αυξη' θηκε κατα' περι'που 80%. Παρα' δε την
µεγα' λη στρατιωτικη' δαπα' νη που απαι'τησε ο πο' λεµος αυ' ξησε τα καλλιεργη' σιµα
εδα' φη της κατα' περι'που 55%. Η κατα' σαστη των νε' ων εδαφω
' ν ο' µως η' ταν τε' τοια
που µο' νο µετα' απο' σοβαρε'ς επενδυ' σεις σε εγγειοβελτιωτικα' ε'ργα θα µπορου' σαν να
γι'νουν αποδοτικα' . Η εδαφικη' και πληθυσµιακη' αυ' ξηση ο' µως δηµιουργου' σε για την
Ελλα' δα νε' ες προκλη' σεις. Η νε' α χερσαι' α συνοριακη' γραµµη' η' ταν ιδιαι' τερα
εκτεταµµε' νη, ενω

' το ελληνικο' βασι'λειο συνο' ρευε, ο' χι µο' νο µε την Οθωµανικη'
Αυτοκρατορι'α, ο' πως συνε' βαινε ως το' τε, αλλα' επιπλε' ον και µε τη Βουλγαρι'α, τη
Σερβι' α και την υπο' διαµο' ρφωση Αλβανι' α. Με την προσθη' κη της Μακεδονι'ας η
πληθυσµιακη' συ' νθεση της χω ' ρα περιλα' µβανε µεγα' λη µερι'δα αλλοεθνω
' ρας τω ' ν και
αλλο' γλωσσων κατοι'κων, ο' πως η' σαν οι µουσουλµα' νοι, σλαβο' φωνοι, βλα' χοι, αλβανοι'
και εβραι'οι. Η επι'σηµη πολιτικη' της κυβε' ρνησης Βενιζε' λου υποσχο' ταν ισοπολιτει'α
προς τις µειονο' τητες αυτε' ς. Η ελληνοτουρκικη' συνθη' κη των Αθηνω

' ν (1/14
Νοεµβρι'ου 1913) κατοχυ' ρωνε τα ατοµικα' , θρησκευτικα' και οικονοµικα' δικαιω

' µατα
των µουσουλµα' νων και των µουσουλµανικω

' ν κοινοτη' των στην Ελλα' δα.
' τος Παγκο' σµιος Πο' λεµος

Ο Πρω
Η Ευρωπ αϊκη' Συµφ ωνι' α α' λλωστε εξαντ λου' σε την ικανο' τητ α' της να
διαχειρι'ζεται τις ενδευρωπαϊκε'ς κρι'σεις, µεταξυ' αυτω

' ν και τις κρι'σεις του Ανατολικου'
Ζητη' µατος. Η συ' γκρουση µεταξυ' Σερβι' ας και Αυστρουγγαρ 'ι ας, την οποι' α
πυροδο' τησε στις 28 Ιουνι' ου 1914 η δολοφονι' α του αρχιδου' κα της Αυστρι' ας
Φραγκι' σκου Φερδινα' νδου µε τη συ' ζυγο' του στην πρωτευ' ουσα της Βοσνι' ας
Σαρα' γιεβο απο' Σε' ρβους εθνικιστε' ς, απε' βη η τελευται' α κρι' ση του Ανατολικου'
Ζητη' µατος, η οποι'α ξεπερνου' σε τις διαχειριστικε' ς δυνατο' τητες της Ευρωπαϊκη' ς
Συµφωνι'ας. Εξ αιτι'ας της απο' φασης της Αυστρι'ας να εξωθη' σει την αντιπαρα' θεση σε
πολεµικη' αναµε' τρηση, το συ' νολο της ηπειρωτικη' ς Ευρω

' πης παρασυ' ρθηκε σε
6
γενικευµε' νη συ' ρραξη. Εξ αιτι'ας ο' µως της σταθερη' ς βρετανικη' ς πρακτικη' ς να µην
επιτρε'πει σε καµµια' απο' τις µεγα' λες ηπειρωτικε' ς δυνα' µεις τον ε' λεγχο των στενω
'ν
της Μα' γχης, η Βρετανι'α κη' ρυξε τον πο' λεµο στη Γερµανι'α στις 4 Αυγου' στου, µο' λις η
' ρησε στην παραβι' αση της ουδετερο' τητας του Βελγι' ου για να
τελευται' α προχω
επιτεθει' στη Γαλλι'α. Ο πο' λεµος του 1914 λοιπο' ν περνου' σε και σε αναµε'τρηση στις
θα' λασσες, προοπτικη' η οποι'α θα καθιστου' σε τον πολιτικο' και στρατιωτικο' ε'λεγχο της
Ελλα' δας επιµε'ρους πεδι'ο της ευρυ' τερης συ' γκρουσης.
Απο' τη σκοπια' της ελληνικη' ς πολιτικη' ς: η χω ' πισε και πα' λι το

' ρα αντιµετω
δι'ληµµα ανα' µεσα στα συµφε' ροντα, που προε' κυπταν απο' το θαλα' σσιο, φιλοδυτικο'
της προσανατολισµο' , και τη βο' ρεια χερσαι' α, φιλογερµανικη' , αυτη' τη φορα' ,
προοπτικη' . Η πρω
' τη ει'χε ως κυ' ριο εκφραστη' της τον πρωθυπουργο' Ελευθε' ριο
Βενιζε'λο και υποστη' ριζε την ει'σοδο της χω

' ρας στον πο' λεµο στο πλευρο' της Τριπλη' ς
Συνεννο' ησης (Βρετανι'ας, Γαλλι'ας, Ρωσι'ας), ενω

' η δευ' τερη εκφραζο' ταν απο' τον
βασιλια' Κωνσταντι'νο, γαµβρο' του Κα' ϊζερ Γουλιε'λµου της Γερµανι'ας, και υποστη' ριζε
την τη' ρηση ουδετερο' τητας. Η διαι'ρεση εξελι'χθηκε στην βαθεια' πολιτικη' συ' γκρουση
που αποκλη' θηκε Εθνικο' ς ∆ιχασµο' ς και χω

' ρισε την ελληνικη' κοινωνι' α απο' την
πολιτειακη' της κορυφη' , ως το στρα' τευµα, την πολιτικη' και πνευµατικη' ηγεσι'α και
την κοινωνικη' βα' ση της χω

' ρας. Πυροδο' τησε δε στην ελληνικη' κοινωνι' α τη
σοβαρο' τερη, µετα' την Ελληνικη' Επανα' σταση, κρι'ση νοµιµοποι'ησης ε' ναντι των
' ν.
θεσµω
Η διαφωνι'α θρο' νου και κυβε'ρνησης ει'χε και συνταγµατικη' δια' σταση, η οποι'α
αφορου' σε την αρµοδιο' τητα α' σκησης της εξωτερικη' ς πολιτικη' ς. Η πλευρα' του
θρο' νου ισχυριζο' ταν ο' τι συνε'χιζε την παλαιο' τερη πρακτικη' , συ' µφωνα µε την οποι'α ο
βασιλια' ς Γεω
' ργιος ασκου' σε εξωτερικη' πολιτικη' κατα' τις επαφε' ς του µε τις
ευρωπαϊκε'ς αυλε'ς. Αντι'θετα ο Βενιζε' λος θεωρου' σε ο' τι συνταγµατικα' υπευ' θυνη για
την α' σκηση πολιτικη' ς η' ταν η κυβε' ρνηση. Ο Βενιζε' λος ο' µως εξαναγκα' στηκε σε
7
παραι'τηση απο' την πρωθυπουργι'α την 24 Σεπτεµβρι'ου 1915 και µα' λιστα τε'σσερεις
µο' λις µη' νες αφου' ει'χε κερδι'σει τις βουλευτικε'ς εκλογε'ς της 31 Μαϊ'ου 1915. Με την
παραι'τηση αυτη' σηµειω

' νεται η σοβαρο' τερη απο' τις παραβια' σεις της αρχη' ς της
δεδηλωµε' νης, αρχη' ς που ει'χε αποτελε' σει θεµε' λιο της ελληνικη' ς κοινοβουλευτικη' ς
παρα' δοσης απο' το 1875.
Οι ανα' γκες του πολε'µου στο νο' τιο ευρωπαϊκο' µε'τωπο ε'κριναν την εξε'λιξη της
πολιτ ικη' ς κρ 'ι σης στ ην Ελλα' δα. Η ρ ευστ ο' τ ητα π αρ ατεινο' τ αν εξαιτι' ας τ ων
' ν των δυ' ο εµπο' λεµων συνασπισµω

προσπαθειω ' ν να προσεταιριστου' ν συµµα' χους απο'
την περιοχη' . Η ει'σοδος της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας τον Νοε'µβριο του 1914 και
' βριο του 1915 στο πλευρο' της Γερµανι'ας κατε'στησαν για
της Βουλγαρι'ας τον Οκτω
την Ελλα' δα την κατα' σταση ιδιαι' τερα πιεστικη' . Η εθνικιστικη' κυβε' ρνηση των
Νεο' τουρκων στην Κωνσταντινου' πολη υπο' τον Ταλα' τ ει'χε ξεκινη' σει διω
' ξεις εναντι'ον
των Ελλη' νων της αυτοκρατορι'ας. Ο Βενιζε'λος και η κυβε'ρνηση' του εγκαταστα' θηκαν
' βριο 1916, ο' που η' δη ει' χαν αποβιβαστει' το 1915
στη Θεσσαλονι' κη τον Οκτω
σηµαντικα' γαλλικα' και βρετανικα' στρατιωτικα' τµη' µατα και η ελληνικη' επικρα' τεια
διχα' στηκε. Με στο' χο την προστασι'α του βαλκανικου' µετω ' ρα υποβλη' θηκε
' που, η χω
σε ναυτικο' αποκλεισµο' απο' το ∆εκε' µβριο του 1916. Τον Ιου' νιο 1917, µετα' απο
τελεσι'γραφο της Βρετανι'ας και της Γαλλι'ας, που επικαλε' στηκαν την ιδιο' τητα των
' ν του ελληνικου' συνταγµατικου' καθεστω

εγγυητω ' τος, ο Κωνσταντι'νος υποχρεω
' θηκε
σε αποµα' κρυνση απο' το θρο' νο και εξορι'α και η κυβε'ρνηση του Βενιζε'λου επανη' λθε
στην πρωτευ' ουσα. Στη συνε' χεια η Ελλα' δα συµµετει' χε πλε' ον στον πο' λεµο στο
πλευρο' των δυνα' µεων της Entente. Οι εξελι'ξεις αυτε'ς α' φησαν την ελληνικη' πολιτει'α
τραυµατισµε' νη απο' τον εθνικο' διχασµο' . Ωστο' σο η συµβολη' του µακεδονικου'
' π ο υ υ π η' ρ ξ ε α π ο φ α σ ισ τ ι κ η' σ τ η ν τ ε λ ι κ η' ε' κ β α σ η τ ο υ π ο λ ε' µ ο υ : σ τ η ν

µετω
απελευθε' ρωση της Σερβι'ας, την υποχω ' ν ∆υνα' µεων απο' τα
' ρηση των Κεντρικω
Βαλκα' νια και τη δια' λυση της ∆ιπλη' ς Μοναρχι'ας απο' τις επαναστατηµε' νες σλαβικε' ς
εθνο' τητες.
8
Η ειρη' νη
' Ετσι, η Ελλα' δα ει'χε δηµιουργη' σει προσδοκι'ες απο' τις διαπραγµατευ' σεις µε τις
νικη' τριες δυνα' µεις, που ει'χαν συγκεντρωθει' στο Παρι'σι για τη συ' ναψη της ειρη' νης.
' ρα εκπροσωπει'το απο' τον 'ιδιο τον πρωθυπουργο' .

Η χω
Αποφασιστικη' για την ε' κβαση του πολε' µου η' ταν η ει'σοδος των Ηνωµε' νων
' ν στο πλευρο' της Entente τον Απρι'λιο 1917. Ο δε προ' εδρος Woodrow
Πολιτειω
Wilson περιε'γραψε τους στο' χους των ΗΠΑ για την τελικη' ειρη' νη σε οµιλι'α του στο
Κονγρε'σσο της 8 Ιανουαρι'ου 1918 στα “∆εκατε' σσερα Σηµει'α”, που αποτε'λεσαν τη
βα' ση για την οικοδο' µηση του µεταπολεµικου' κο' σµου στο συνε'δριο της ειρη' νης. Η
νε'α εποχη' χαρακτηρι'στηκε απο' την ευρυ' τερη δυνατη' νοµιµοποι'ηση της αρχη' ς των
εθνοτη' των, πα' νω στην οποι'α θα βασιζο' ταν η διεθνη' ς τα' ξη, µε εγγυητη' ε' να νε' ο
οργανισµο' , την Κοινωνι'α των Εθνω

' ν, στον οποι'ο θα µετει'χαν ο' λα τα κρα' τη ισο' τιµα.
Κατα' τη δια' ρκεια ο' µως του πολε'µου οι δυ' ο συνασπισµοι', η Entente και οι Κεντρικε'ς
∆υνα' µεις4, ει'χαν προσπαθη' σει να προσεταιριστου' ν συµµα' χους µε υποσχε' σεις, που
συχνα' παρε' βαιναν την αρχη' των εθνοτη' των, και προετοι' µαζαν µελλοντικε' ς
συγκρου' σεις, ο' πως εκει'νη ανα' µεσα στα συµφε'ροντα της Ιταλι'ας και τις αξιω
' σεις της
Ελλα' δας στη Μικρα' Ασι'α µετα' το 1919. Επι' πλε' ον στην Κοινωνι'α των Εθνω
' ν δεν
µετει'χαν αρχικα' ου' τε η Γερµανι'α, ου' τε η Ρωσι'α ου' τε οι Ηνωµε' νες Πολιτει'ες. Η
τελευται' α µα' λιστα δυ' ναµη, που ει' χε πρωτοστατη' σει στη διαµο' ρφωση των
' ν στις συνθη' κες της δια' σκεψης των Παρισι'ων, µετα' τις αµερικανικε' ς
ισορροπιω
εκλογε'ς του 1920, αποσυ' ρθηκε απο' την Ευρω

' πη µε συνε'πειες αποσταθεροποιητικε'ς
για ο' λο το οικοδο' µηµα, που ει'χε δηµιουργη' σει η 'ιδια κα' τω απο' την ηγεσι'α του
προε'δρου της Woodrow Wilson. Εξα' λλου ο Μεγα' λος Πο' λεµος, ο' πως τον ονο' µασαν οι
συ' γχρονοι' του, ει' χε εξαντλη' σει οικονοµικα' και δηµογραφικα' τους ευρωπαι' ους
———————————
4. ' Ηδη απο' την αρχη' του πολε'µου το 1914 η Ιταλι'α ει'χε εγκαταλει'ψει το
στρατο' πεδο της Τριπλη' ς Συµµαχι'ας και ει'χε συµµαχη' σει µε την Entente.
9
πρωταγωγιστε'ς του και ει'χε σηµα' νει το οριστικο' τε'λος της παγκο' σµιας ηγεµονι'ας της
' πης.
Ευρω
∆υ' ο απο' τις επιµε' ρους συνθη' κες αφορου' σαν τα ελληνικα' συµφε' ροντα: η
συνθη' κη του Neuilly των νικητω

' ν του πολε' µου µε τη Βουλγαρι' α την 14/27
Νοεµβρι'ου 1919, που παραχωρου' σε τη ∆υτικη' Θρα' κη στις δυνα' µες της Entente
(στην Ελλα' δα παραχωρη' θηκε στη συνε' χεια απο' τους συµµα' χους µε απο' φαση' τους
στο Συνε' δριο του San Remo της Ιταλι'ας τον Απρι'λιο 1920), και η συνθη' κη των
' ν του πολε' µου µε την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι' α στις 28

' ν των νικητω
Σεβρω
Ιουλι'ου/10 Αυγου' στου 1920. Η τελευται'α συνιστου' σε ουσιαστικο' διαµελισµο' της
' θηκε απο' τους εθνικιστε' ς του Κεµα' λ, που ανε' τρεψαν το
Τουρκι'ας και δεν επικυρω
σο υλ τ α νικο' κα θε στ ω
' ς κ αι στ η σ υν ε' χ εια µ ετ ε' τ ρ εψ αν τ α υπ ολ ει' µµ ατ α τ η ς
Αυτοκρατορι'ας στο εθνικο' κρα' τος της Τουρκι'ας. Για την Ελλα' δα η Συνθη' κη των
' ν ση' µαινε τη δικαι'ωση των επιλογω

Σεβρω ' ν του Βενιζε' λου, καθω
' ς αυτη' επιδι'κασε
στ ην Ελλα' δα µεγα' λο µε' ρ ος της Ανατ ολικη' ς Θρ α' κης µε' χρ ι τ η γρ αµµη' τ ης
Τσατα' λτζας, τα νησια' του Αιγαι'ου, που βρι'σκονταν στα χε'ρια των Ελλη' νων η' δη απο'
' το Βαλκανικο' Πο' λεµο, τη διοι'κηση της Σµυ' ρνης µε την περιοχη' της. Επι'σης
τον Πρω
η συνθη' κη περιο' ριζε σε σηµει'ο αφοπλισµου' τις στρατιωτικε'ς δυνα' µεις και το ναυτικο'
της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας και διεθνοποιου' σε τη ζω ' ν και α' λλα

' νη των Στενω
λιµα' νια της χω

' ρας. 5
Για την ανατροπη' της Συνθη' κης των Σεβρω

' ν οι εθνικε' ς τουρκικε' ς δυνα' µεις
υπο' τον Μουσταφα' Κεµα' λ ξεκι'νησαν πο' λεµο κατα' των δυτικω
' ν δυνα' µεων. Η τελικη'
επικρα' τηση των Του' ρκων επισφραγι'στηκε µε τη Συνθη' κη της Λωζα' ννης τον Ιου' λιο
του 1923.
———————————
5. Απο' τις α' λλες συνθη' κες, η συνθη' κη των Βερσαλλιω

' ν (1919) αφορου' σε τη
Γερµανι'α, του Αγι'ου Γερµανου' την Αυστρι'α (10 Σεπτεµβρι'ου 1919) και του Τριανο' ν
την Ουγγαρι'α (4 Ιουνι'ου 1920).

10
Στην τελευται'α αυτη' πρα' ξη του Ανατολικου' Ζητη' µατος το' σο η Βρετανι'α, ο' σο
και η Ελλα' δα ε' παιξαν πρωταγωνιστικο' ρο' λο. Το ο' ραµα της ελληνικη' ς εθνικη' ς
συγκρο' τησης, η καθ’ ηµα' ς Ανατολη' , περιλα' µβανε το συ' νολο των εδαφω
' ν, ο' που
κατοικου' σαν ελληνικοι' πληθυσµοι'. Ξεχωριστη' θε'ση κατει'χαν η Κωνσταντινου' πολη,
την οποι'α κα' ποια δο' ση διπλωµατικου' ρεαλισµου' αναγνω

' ριζε ως χω
' ρο διεθνου' ς
ενδιαφε'ροντος, καθω
' ς και τα παρα' λια της Μικρα' ς Ασι'ας. Η διεκδι'κηση των εδαφω
'ν
στο συνε'δριο της ειρη' νης, ενο' ψει µα' λιστα των επιθε' σεων, που δε' χονταν απο' τους
Του' ρκους εθνικιστε' ς, απε' φερε στο Βενιζε' λο α' δεια των µεγα' λων δυνα' µεων να
αποβιβα' σει η Ελλα' δα στρατο' στη Σµυ' ρνη τον Μα' ιο του 1919 και να αναλα' βει τη
' ρα της. Συ' µφωνα µε τη Συνθη' κη των Σεβρω

διοι'κηση της Σµυ' ρνης µε την ενδοχω ' ν,
που ακολου' θησε, η Σµυ' ρνη και η περιοχη' της παρε'µεναν υπο' οθωµανικη' κυριαρχι'α
αλλα' η οριστικη' της τυ' χη θα κρινο' ταν πε' ντε χρο' νια µετα' την εφαρµογη' της
Συνθη' κης σε δηµοψη' φισµα.6
Η διπλωµατικη' αυτη' επιτυχι'α ο' µως ενε'πλεξε την η' δη εξαντληµε'νη Ελλα' δα σε
πο' λεµο µε τ ην Τουρκι' α επ 'ι εχθρ ικου' εδα' φ ους και τ ην απ οξε' νωσε απ ο' τ α
διπλωµατικα' της στηρι'γµατα. Το δραµατικο' αποτε' λεσµα εισε' πραξε το συ' νολο των
Ελλη' νων της Μικρα' ς Ασι'ας µε τη φυσικη' του εξο' ντωση η' τον βι'αιο εκπατρισµο' του.
Η καταστροφη' του ελληνισµου' της Μικρα' ς Ασι' ας και του συνο' λου της εκει'
ορθο' δοξης παρουσι'ας συµπυκνω

' νεται εµβληµατικα' στην πυρπο' ληση της Σµυ' ρνης
———————————
6. Την α' δεια της δια' σκεψης της ειρη' νης η ελληνικη' πλευρα' χαρακτη' ρισε ως
εντολη' . Ωστο' σο, σε καµµι'α περι'πτωση δεν αποτελου' σε εντολη' µε την ε'ννοια της
εντολη' ς (mandate) της Κοινωνι'ας των Εθνω

' ν (βλ. παρακα' τω).
Συγκεκριµε'να το α' ρθρο 83 της συνθη' κης των Σεβρω

' ν ο' ριζε ο' τι µετα' την πα' ροδο
πε'ντε ετω
' ν θα µπορου' σε η τοπικη' βουλη' να ζητη' σει απο' το Συµβου' λιο της
' ν την υπαγωγη' της Σµυ' ρνης στην ελληνικη' κυριαρχι'α. Το

Κοινωνι'ας των Εθνω
Συµβου' λιο ο' µως θα µπορου' σε να ζητη' σει να προηγηθει' σχετικο' δηµοψη' φισµα.
11
και τις ωµο' τητες που τη συνο' δευσαν το Σεπτε' µβριο 1922. Η ελληνικη' η' ττα
τερµατι'στηκε στρατιωτικα' µε την ανακωχη' των Μουδανιω

' ν στις 29 Σεπτεµβρι'ου/11
Οκτωβρι'ου 1922 και επισφραγι'στηκε διπλωµατικα' µε τη Συ' µβαση της Λωζα' ννης της
17/30 Ιανουαρι'ου 1923, διµερη' ελληνοτουρκικη' συµφωνι'α η οποι'α για πρω

' τη φορα'
στην παγκο' σµια ιστορι'α προε' βλεπε υποχρεωτικη' ανταλλαγη' των πληθυσµω
' ν µε
µο' νο κριτη' ριο εθνικο' τητας το θρη' σκευµα.
Το 1922 υπ η' ρ χε η' δη εµπ ειρι' α συµφ ωνιω

' ν αντ αλλαγη' ς µειονοτ ικω
'ν
' ν και των κινδυ' νων που τους συνο' δευαν. Η αναταλλαγη' πληθυσµω
πληθυσµω ' ν που
προβλε'φθηκε το 1914 για τους Μουσουλµα' νους της Μακεδονι'ας και τους ' Ελ ληνες
της Σµυ' ρνης και της Θρα' κης θα η' ταν εθελοντικη' , ωστο' σο κατε'ληξε στη συνε'χεια σε
' ξεις κατα' των Ελλη' νων των περιοχω

διω ' ν και στον εκπατρισµο' τους. Η
' ν αυτω
αµοιβαι' α ανταλλαγη' των µειονοτη' των µεταξυ' Βουλγαρι' ας και Ελλα' δας, που
προε'βλεπε η Συνθη' κη του Νεϊγυ' του 1919, θα η' ταν επι'σης εθελοντικη' . Ωστο' σο, ο
εθελοντικο' ς χαρακτη' ρας των ανταλλαγω

' ν ε'δινε το κι'νητρο για διω
' ξεις και ωµο' τητες
κατα' των µειονοτη' των. Κα' τω απο' αυτο' το πρι'σµα, ο υποχρεωτικο' ς χαρακτη' ρας που
δο' θηκε στην ανταλλαγη' των πληθυσµω

' ν µεταξυ' Ελλα' δας και Τουρκι'ας το 1923,
παρα' τη µεγα' λη σκληρο' τητα της ρυ' θµισης, µπορει' να θεωρηθει' ο' τι απε'βλεπε στην
προστασι'α τουλα' χιστον της ζωη' ς των προσφυ' γων.
Εκτο' ς απο' τον υποχρεωτικο' χαρακτη' ρα της ανταλλαγη' ς των πληθυσµω

' ν, η
Συ' µβαση της Λωζα' ννης ο' ριζε ο' τι υπο' κειντο στην ανταλλαγη' οι χριστιανοι' ορθο' δοξοι
της Τουρκι'ας µε εξαι'ρεση τους ορθοδο' ξους της Κωνσταντινου' πολης, που η' σαν
εγκατεστηµε'νη στην Πο' λη πριν απο' το 1918, και απο' τους ορθοδο' ξους των νησιω
'ν
' Ιµβρου και Τενε'δου. Επι'σης το δρο' µο για την Τουρκι'α υποχρεω
' νονταν να πα' ρουν οι
µουσουλµα' νοι της Ελλα' δας µε εξαι'ρεση αυτου' ς της ∆υτικη' ς Θρα' κης. Η ανταλλαγη'
' θηκε ανα' µεσα στο 1923 και το 1925.

ολοκληρω
12
Η Συνθη' κη της Λωζα' ννης της 24 Ιουλι'ου 19237 ανα' µεσα στους νικητε' ς του
' του Παγκοσµι'ου Πολε' µου και την Τουρκι' α αντικατε' στησε τη Συνθη' κη των
Πρω
' ν. Ως προς τα ελληνικα' ζητη' µατα καθο' ρισε τα χερσαι'α συ' νορα ανα' µεσα στην
Σεβρω
Ελλα' δα και την Τουρκι'α στον ' Εβ ρο, επανε' φερε τα νησια' ' Ιµ βρο και Τε' νεδο στην
Τουρκικη' κυριαρχι'α, ο' ρισε την καταβολη' πολεµικη' ς αποζηµι'ωσης απο' την Ελλα' δα,
στα νησια' του βορει'ου Αιγαι' ου τε' θηκαν περιορισµοι' στον εξοπλισµο' τους, ενω
'
αποστρατιωτικοποιει'το η ζω ' ν. Επι' σης διακη' ρυσσε την ελευθερι' α

' νη των Στενω
διε' λευσης απο' τα Στενα' . Τε' λος, ο Πατρια' ρχης Κωνσταντινουπο' λεως ε' χασε το
' ς του αρχηγου' της κοινο' τητας των ορθοδο' ξων.

καθεστω
Ο τελικο' ς διακανονισµο' ς και συµψηφισµο' ς των εκατε' ρωθεν οικονοµικω

'ν
αξιω ' θηκε µε τη συ' µβαση οριστικη' ς εκκαθα' ρισης των διαφορω
' σεων ολοκληρω ' ν τον
Ιου' νιο 1930, η οποι' α προηγη' θηκε του συµφω

' νου φιλι' ας µεταξυ' Ελλα' δας και
' βριο 1930. Οι συνθη' κες αυτε'ς αποτε'λεσαν την κατ’ εξοχη' ν καµπη'
Τουρκι'ας τον Οκτω
στη διεθνη' πολιτικη' της Ελλα' δας θε'τοντας οριστικο' τε'ρµα στο αλυτρωτικο' ο' ραµα, µε
το οποι'ο ει'χε ταυτιστει' το ελληνικο' ε'θνος κατα' τον πρω ' να της πολιτικη' ς του
' το αιω
συγκρο' τησης.
Το τε'λος των εγγυη' σεων
Κατα' την µακρα' διαδικασι' α 'ι δρυσης του ελληνικου' κρα' τους ει' χε γι' νει
προ' βλεψη να τεθει' αυτο' κα' τω απο' την εγγυ' ηση των Μεγα' λων ∆υνα' µεων. Ωστο' σο,
παρα' τις προσπα' θειε'ς τους, η Βρετανι'α, η Γαλλι'α και η Ρωσι'α ουδε'ποτε υπε'γραψαν
χωριστη' συνθη' κη εγγυη' σεων, η οποι'α να προσδιορι'ζει το ακριβε'ς περιεχο' µενο των
εγγυη' σεων αυτω

' ν --ου' τε καν τη δε' σµευση' τους να µετα' σχουν στις ελληνικε' ς
εγγυη' σεις-- εξ αιτι'ας των µεταξυ' τους ανταγωνισµω ' ς λο' γω της
' ν. ' Ετ σι, ακριβω
———————————
7. Η Ελλα' δα ε'θεσε σε εφαρµογη' το νε'ο η' γρηγοριανο' ηµερολο' γιο την 15/28
Φεβρουαρι'ου 1923. Εποµε'νως µετα' την 1 Μαρτι'ου 1923 δεν 'ισχυε το ιουλιανο'
ηµερολο' γιο.
13
ασα' φειας που τις περιε'βαλλε, η ιδε'α των εγγυη' σεων προσφερο' ταν ως εργαλει'ο για
τη νοµιµοποι' ηση των επεµβα' σεων των Μεγα' λων ∆υνα' µεων, ο' πως ε' γινε για
παρα' δειγµα µε την επι' κληση των εγγυη' σεων απο' τη Γαλλι' α το 1917 για να
εξαναγκα' σει τον βασιλια' Κωνσταντι'νο να εγκαταλει'ψει το θρο' νο του υπε'ρ του γυιου'
του Αλε' ξανδρου. Αυτη' η εξε' λιξη οδη' γησε στη συνε' χεια στην εγκατα' σταση του
Ελευθε'ριου Βενιζε'λου και της κυβε'ρνηση' ς του απο' τη Θεσσαλονι'κη στην Αθη' να και
την ενοποι'ηση της διχασµε'νης ελληνικη' ς επικρα' τειας, την ει'σοδο' της στο πο' λεµο και
τη συµµετοχη' της στο συνε' δριο της ειρη' νης µε την πλευρα' των νικητω
' ν. Κατα'
συνε' πεια, µε την υπογραφη' ο' µως της Συνθη' κης των Σεβρω
' ν --και πριν απο' την
εµπλοκη' της χω
' ρας στη µικρασιατικη' περιπε' τεια-- η Ελλα' δα η' ταν ε' να απο' τα
ισχυρο' τερα κρα' τη της περιοχη' ς. ' Ε τ σι ο ρο' λος των εγγυη' σεων ει' χε πα' ψει να
υφι'σταται. Επιπλε' ον οι εγγυη' σεις ει'χαν απονοµιµοποιηθει' απο' την ωµη' α' σκηση
παρε' µβασης το 1917. Κυρι' ως ο' µως τη συλλογικη' ασφα' λεια ο' λων των κρατω
'ν
εγγυα' το η Κοινωνι'α των Εθνω

' ν, ο νε'ος διεθνη' ς θεσµο' ς που 'ιδρυσε η Συνθη' κη των
' ν (1919).
Βερσαλλιω
Την 'ιδια ηµε'ρα που υπογρα' φηκε η Συνθη' κη των Σεβρω

' ν µε την Οθωµανικη'
Αυτοκρατορι'α υπογρα' φτηκε στο 'ιδιο παρισινο' προα' στειο και η Συνθη' κη των Σεβρω
'ν
για την προστασι' α των µειονοτη' των στην Ελλα' δα ανα' µεσα στους νικητε' ς του
' του Παγκοσµι'ου Πολε'µου αφ’ενο' ς και την Ελλα' δα αφ’ετε'ρου. Η τελευται'α αυτη'
Πρω
συνθη' κη στο προοι'µιο' της περιλα' µβανε την οριστικη' κατα' ργηση των εγγυη' σεων. Η
διατυ' πωση ε' χει ενδιαφε' ρον, διο' τι διατηρει' ε' να µε' τρο ασα' φειας, καθω
' ς δεν
αναφε' ρεται σε κατα' ργηση “εγγυη' σεων”, οι οποι'ες δεν ει'χαν ιδρυθει' ποτε' τυπικα' ,
αλλα' στην α' ρση των συνεπειω

' ν τους πα' νω στην εθνικη' κυριαρχι' α της χω
' ρας.
Συγκεκριµε'να το προοι'ιµιο της συνθη' κης ο' ριζε:
... η Ελλα' ς δε' ον να απαλλαγη' µερικω' ν υποχρεω' σεων ας ε' χει αναλα' βει
απε'ναντι ∆υνα' µεων τινω' ν και [ο' τι] εις τας υποχρεω
' σεις ταυ' τας δε' ον να
14
' σιν ε'τεραι προς την Κοινωνι'αν των Εθνω

υποκατασταθω ' ν.8
Επειδη' τε' λος η Ελλα' ς δε' ον ωσαυ' τως να απαλλαγη' α' λλων υποχρεω' σεων ας
ε' χει αναλα' βει απε' ναντι ∆υνα' µεων τινω' ν και αι'τινες περιορι'ζουσι την πλη' ρη
εσωτερικη' ν κυριαρχι'αν αυτη' ς...
Με'σα απο' τη διατυ' πωση φωτι'ζεται µε αποκαλυπτικο' τρο' πο η α' ποψη των Μεγα' λων
∆υνα' µεων9 για τη σχε' ση εξα' ρτησης της χω

' ρας απο' αυτε' ς και τον περιορισµο' ως
προς “την πλη' ρη εσωτερικη' ν κυριαρχι'αν.” Αν ο' µως για τις ανα' γκες σταθερο' ητας του
διεθνου' ς συστη' µατος του 1815 αρκου' σαν οι συγκεκαλυµε' νοι και απροσδιο' ριστοι
περιορισµοι' στο νε' ο κρα' τος, για την 'ιδια ανα' γκη σταθερο' τητας το νε' ο διεθνε' ς
συ' στηµα της Συνθη' κης των Βερσαλλιω

' ν προσαρµο' στηκε επινοω
' ντας το θεσµο' των
' ν, δηλαδη' της ανα' θεσης, εκ µε' ρους

' ν (mandates) της Κοινωνι'ας των Εθνω
εντολω
' ν, στη Γαλλι'α και τη Βρετανι'α της διακυβε'ρνησης των νε'ων

της Κοινωνι'ας των Εθνω
' ν, που κρι'νονταν ασταθη' . Τω

κρατω ' ρα τα κρα' τη αυτα' προε'κυψαν στη Με'ση Ανατολη'
απο' τα εδα' φη της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας10 και στην Αφρικη' απο' τις γερµανικε'ς
αποικι'ες. Στο εξη' ς ο' µως οι συγκρου' σεις συµφερο' ντων στην Ανατολικη' Μεσο' γειο και
τη Με'ση Ανατολη' δεν θα προσγρα' φονταν πλε'ον στην ιστοριογραφι'α του Ανατολικου'
Ζητη' µατος παρα' την καθοριστικη' κληρονοµια' που αυτο' α' φησε στην περιοχη' .
———————————
' υπονοει'ται η υποχρε'ωση προστασι'ας των µειονοτη' των.

8. Εδω
9. ' Ολες οι συνθη' κες του τε'λους του Πρω

' του Παγκοσµι'ου Πολε'µου αφορου' σαν τη
Βρετανι'α και τη Γαλλι'α και ο' χι τη Ρωσι'α, καθω

' ς, µετα' την Οκτωβριανη' Επανα' σταση
του 1917, η Ρωσι'α ει'χε η' δη υπογρα' ψει χωριστη' συνθη' κη µε τις κεντρικε'ς δυνα' µεις
(Συνθη' κη του Brest-Litovsk, 3 Μαρτι'ου 1918).
10. Η Παλαιστι'νη, η Υπεριορδανι'α και η Μεσοποταµι'α παραχωρη' θηκαν στη
Βρεταννι'α και η Συρι'α και ο Λι'βανος στη Γαλλι'α.

15
Οι συνε'πειες της Συνθη' κης της Λωζα' ννης για την Ελλα' δα
Στην περιοδολο' γηση της νεο' τερης ελληνικη' ς ιστορι' ας η Συνθη' κη της
Λωζα' ννης σηµατοδοτει' µια µεγα' λη και πολυση' µαντη τοµη' .
Βγαι' νοντας απο' την περι' πλοκη δυναµικη' του Ανατολικου' Ζητη' µατος, η
ελληνικη' κοινωνι'α εκαλει'το σε ε'να επι'πονο ε'ργο αναπροσδιορισµου' της ως ε'θνους
µε' σα στη µεταπολεµικη' πραγµατικο' τητα. Το ευρυ' τερο, πολυ-κεντρικο' διεθνε' ς
πλαι'σιο της µεσοπολεµικη' ς περιο' δου χαρακτηριζο' ταν πλε' ον απο' νε' α δεδοµε' να. Ο
πο' λεµος ει' χε εξαντλη' σει τις ευρωπαϊκε' ς δυνα' µεις, η οικονοµικη' και κοινωνικη'
αναταραχη' ε' πληττε µε σφοδρο' τητα την Ευρω

' πη. ' Ετ σι το τε' λος του Ανατολικου'
Ζητη' µατος συνε' πεσε µε την πτω

' ση της ευρωπαϊκη' ς ισχυ' ος. Ωστο' σο, η Με' ση
Ανατολη' , πε'ρα απο' την παλαια' της στρατηγικη' , αποκτου' σε το' τε µια νε'α οικονοµικη'
σηµασι'α χα' ρη στην ανακα' λυψη των κοιτασµα' των πετρελαι'ου, καυ' σιµο το οποι'ο η' δη
απο' το 1912 χρησιµοποιου' σε ο βρετανικο' ς στο' λος.
Με'σα στην Ελλα' δα η εκτε'λεση της κορυφη' ς του βασιλικου' κο' µµατος στις 15
Νοεµβρι' ου 1922 µετα' τη καταδι' κη των “ε' ξ” ως υπαιτι' ων της Μικρασιατικη' ς
Καταστροφη' ς, ε'φερε ε'να επι'πεδο της βι'ας, η οποι'α, παρο' λο που παρεισε'φρυε στην
' ρα πλε' ον
ελληνικη' πολιτικη' κατα' διαστη' µατα και µε κυµαινο' µενη ε' νταση 11, τω
εγκαταστα' θηκε στο πλαι'σιο της οµαλο' τητας της πολιτικη' ς ζωη' ς. Παρα' λληλα δε µε
την κρι'ση νοµιµοποι'ησης, που ει'χε ξεσπα' σει µε τον Μεγα' λο ∆ιχασµο' του 1915,
προκα' λεσε στην ελληνικη' κοινωνι'α συνολικη' και βαθεια' πολιτικη' αποσταθεροποι'ηση,
που φαι'νεται να τερµατι'στηκε µο' νο το 1974. Επιπλε' ον, αν η Ελλα' δα ει'χε χα' σει τα
ευρωπαϊκα' της στηρι'γµατα µε την αλλαγη' πλευ' σης, που σηµατοδο' τησε η επαναφορα'
του γερµανο' φιλου βασιλια' Κωνσταντι'νου µετα' τις εκλογε' ς του 1920, οι θανατικε' ς
εκτελε' σεις του Νοεµβρι' ου του 1922 επε' τειναν τη διεθνη' πολιτικη' αποµο' νωση.
———————————
' ν, ληστει'α, αγροτικε'ς εξεγε'ρσεις,

11. Εµφυ' λιες συγκρου' σεις, δολοφονι'ες ηγετω
ανταρτικο' ς πο' λεµος, διω

' ξεις και εθνοκαθα' ρσεις.
16
Αντι' θετα ο' µως, το πρωτοφανε' ς κυ' µα ανθρωπιστικη' ς υποστη' ριξης για την
' πιση των προβληµα' των επιβι' ωσης των προσφυ' γων κινη' θηκε απο' την
αντιµετω
' ν και διεθνει'ς ανθρωπιστικε'ς οργανω

Κοινωνι'α των Εθνω ' σεις.
Το ’22 ση' µανε την οριστικη' εγκατα' λειψη του αλυτρωτικου' προγρα' µµατος που
ει'χε αποτελε' σει την συνεκτικη' εθνικη' ιδεολογι'α, την Μεγα' λη Ιδε' α, για τα εκατο'
' τα χρο' νια υ' παρξης του ελληνικου' βασιλει'ου. Κατα' συνε' πεια εγκαταλει'φθηκε η
πρω
πολιτικη' εδαφικη' ς επε' κτασης και αντικαταστα' θηκε απο' την υποστη' ριξη των
' ν, πολιτικη' που ακολου' θησαν τα περισσο' τερα ευρωπαϊκα'

' ν συνθηκω
υπαρχουσω
κρα' τη. Εξαι' ρεση αποτελου' σαν ο' σα κρα' τη θεωρου' σαν ο' τι αδικου' νταν απο' τις
συνθη' κες και απε' βλεπαν στην αναθεω

' ρηση' τους. Τα κρα' τη αυτα' , δηλαδη' η
Γερµανι'α, η Ουγγαρι'α, η Ιταλι'α και η Βουλγαρι'α12, αποκαλου' νται αναθεωρητικα'
κρα'τη.
Εγκατ αλει' ποντ ας τη Μεγα' λη Ιδε' α οι ' Ε λ ληνες εγκατ ε' λειψαν και την
εξωστρε' φεια' τους. Αποκο' πηκαν απο' τα µεγα' λα διεθνη' εµπορικα' δι' κτυα των
' ς και αυτα' ει'χαν πληγει' απο' τον πο' λεµο. Η νε'α εσωστρε'φεια, στην
' ν, καθω
οµογενω
οποι'α κατ’ανα' γκη κατευθυνο' ταν ο ελληνισµο' ς, ε' πρεπε τω

' ρα να δει το ελληνικο'
ε'θνος µε νε'α ο' ρια και νε'ες αναφορε'ς. Η νε'α ελληνικη' ταυτο' τητα θα µπορου' σε πλε'ον
να ε'χει τη συνεκτικο' τητα της παλαια' ς εθνικη' ς ιδε'ας, την οποι'α για ε'ναν αιω
' να ει'χαν
ε ξ α γ α' γ ε ι ο' π ο υ ζ ο υ' σ α ν ' Ε λ λ η ν ε ς µ ε ε π ι τ υ χ 'ι α , µ ο' ν ο α ν η ν ε' α τ α υ τ ο' τ η τ α
συµπεριλα' µβανε και τους κο' σµους των προσφυ' γων, οι οποι'οι πλε' ον αποτελου' σαν
τον ε'να στους πε'ντε ' Ελληνες πολι'τες.
———————————
12. Η Βουλγαρι'α απε'βλεπε στην ανα' κτηση της ∆υτικη' ς Θρα' κης µε'σω
' ρησης της συνθη' κης του Neuilly.

αναθεω
Γαρδίκα. «Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'. Ενότητα 11: Το τέλος του Ανατολικού Ζητήματος 1908-
1923». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:
έργο


ΕΝΟΤΗΤΑ 12: 1911: Συνταγματική αναθεώρηση και αστικός εκσυγχρονισμός

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12
1911: Συνταγµατικη' αναθεω

' ρηση και αστικο' ς εκσυγχρονισµο' ς
Η ελληνικη' κοινωνι' α των αρχω ' να δοκιµαζο' τ αν απ ο'

' ν του 20οου' αιω
' η πολιτικη' ηγεσι'α της χω

πολυ' πλευρη κρι'ση, ενω ' ρας φαινο' ταν να δυσκολευ' εται να
την διαχειριστει'. Το ξε'σπασµα του στρατιωτικου' κινη' µατος στο Γουδι' τον Αυ' γουστο
του 1909 απελευθε'ρωσε µεταρρυθµιστικε'ς δυνα' µεις. Αυτε'ς ει'χαν τις ρι'ζες τους στον
πολυεπι'πεδο κοινωνικο' µετασχηµατισµο' της τρικουπικη' ς περιο' δου, ο' ταν η χω

' ρα
δοκι'µασε την οικονοµικη' α' νθιση, η οποι'α ενι'σχυσε τα αστικα' κοινωνικα' στρω
' µατα,
και στη συνε' χεια την οικονονοµικη' και εθνικη' κατα' ρρευση µε τη δια' ψευση των
' ν.
προσδοκιω
Ει'ναι ενδεικτικο' ο' τι µε'σα σε µο' λις δε'κα χρο' νια, ανα' µεσα στην απογραφη' του
1879 και σε εκει' νη του 1889 ο πληθυσµο' ς της πρωτευ' ουσας διπλασια' στηκε
φτα' νοντας τις 110 χιλια' δες κατοι'κων και σηµειω

' νοντας ετη' σιο ρυθµο' αυ' ξησης
5,34%. Στη συνε' χεια, οι δηµογραφικε'ς συνε' πειες της σταφιδικη' ς κρι'σης επε' φεραν
τη σχετικη' παρακµη' των επαρχιακω

' ν πο' λεων και στην παραπε' ρα ενι'σχυση του
ρευ' µατος προς την πρωτευ' ουσα, η οποι' α βι' ωνε την κρι' ση των υποδοµω
' ν της
(υ' δρευσης, δηµο' σιας υγει'ας, εγκληµατικο' τητας). Το 1907 ε' νας στους δε'κα πολι'τες
' ρας κατοικου' σε στην Αθη' να και τον Πειραια' . Παρα' λληλα η κεφαλαιακη'
της χω
συγκε' ντρωση και η εξωστρε' φεια του ελληνικου' κεφαλαι' ου, στην οποι' α ε' γινε
αναφορα' στο κεφα' λαιο 9, στη' ριξαν την ανα' πτυξη βαρεια' ς βιοµηχανι'ας που ενι'σχυσε
2
την παρουσι' α στην 'ιδια την πρωτευ' ουσα µιας εργατικη' ς τα' ξης. Ταυτο' χρονα η
περιοριστικη' οικονοµικη' πολιτικη' που επε' βαλε ο ∆ιεθνη' ς Οικονοµικο' ς ' Ε λ εγχος
συµπι'εσε τα εισοδη' µατα των µισθωτω

' ν.
Σ τ ο π ο λ ιτ ι κ ο' ε π 'ι π ε δ ο η η' τ τ α τ ο υ 1 8 9 7 α' φ η σ ε ε κ τ ε θ ε ιµ ε' ν ο υ ς σ τ η ν
αµφισβη' τηση ο' χι µο' νο την πολιτικη' τα' ξη αλλα' και το θρο' νο. Η κοινη' γνω
' µη,
δηµιου' ργηµα του τυ' που της εποχη' ς, αναζητου' σε ευθυ' νες, ενω
' συνε'κρινε µε θλι'ψη
την Ελλα' δα της κρι'σης µε τη Βουλγαρι'α. Κυρι'ως ο' µως ει'χε στραµµε'νη την προσοχη'
της στις εξελι'ξεις στη Μακεδονι'α και ανησυχου' σε για την τυ' χη του αλυτρωτικου'
προγρα' µµατος µετα' τα γεγονο' τα του 1908 (Επανα' σταση Νεοτου' ρκων, Βοσνιακη'
κρι'ση, αναγνω
' ριση Βουλγαρι'ας).
Στην υ' παιθρο το αγροτικο' ζη' τηµα βρισκο' ταν σε φα' ση ο' ξυνσης µε τους
ακτη' µονες καλλιεργητε' ς της Θεσσαλι'ας σε εξε' γερση, µε κορυ' φωση τα αιµατηρα'
γεγονο' τα του Μαρτι'ου 1910 στο Κιλελε'ρ. Το προ' βληµα της διανοµη' ς των µεγα' λων
' ν στους κολλη' γους και τους ακτη' µονες απασχολου' σε τη δηµο' σια σφαι'ρα.
τσιφλικιω
Το γλωσικο' ζη' τηµα, η σφοδρη' συ' γκρουση ανα' µεσα στους οπαδου' ς της
καθαρευ' ουσας και της δηµοτικη' ς, ει'χε εξελιχθει' σε κοινωνικη' αντιπαρα' θεση µε
ιδεολογικο' υπο' βαθρο, που α' γγιζε το υψηλου' συναισθηµατικου' φορτι'ου ζη' τηµα της
εθνικη' ς ταυτο' τητας. Το 1901 η µεταφορα' του Ευαγγελι'ου στη δηµοτικη' γλω
' σσα απο'
τον Αλε' ξανδρο Πα' λλη, που πραγµατοποιη' θηκε µε την ενθα' ρρυνση της βασι'λισσας
' Ολ γας, κινητοποι'ησε τους συντηρητικου' ς καθηγητε' ς του Πανεπιστηµι'ου µε τους
φοιτητε'ς τους σε διαδηλω

' σεις και αιµατηρη' συ' γκρουση µε την αστυνοµι'α (Νοε'µβριος
1901). Η συ' γκρουση µεταφε'ρθηκε στο χω

' ρο της εκπαι'δευσης: ο πρωτοπο' ρος του
κινη' µατος του δηµοτικισµου' Αλε'ξανδρος ∆ελµο' υζος εφα' ρµοζε µια νεοτερικη' µε'θοδο
διδασκαλι'ας στο Παρθεναγωγει'ο του Βο' λου (1908-1911), που προκα' λεσε διω
' ξεις εκ
µε'ρους των συντηρητικω

' ν του αντιπα' λων. Ει'ναι σαφε'ς ο' τι οι ιδεολο' γοι συνε'δεαν την
γλωσσικη' καθαρο' τητα µε την ανα' γκη συσχε'τισης του ε'θνους µε την αρχαιο' τητα σε
3
ενιαι'ο νη' µα αφη' γησης ως κυ' ριο συστατικο' της εθνικη' ς ταυτο' τητας. Ο φο' βος του
σλα' βου γει'τονα ο' ξυνε τη συ' γκρουση σε επι'πεδα χωρι'ς προηγου' µενο
Η συνταγµατικη' αναθεω
' ρηση
' ν του Στρατιωτικου' Συνδε' σµου µε αρχηγο' των

Το κι'νηµα των αξιωµατικω
Νικο' λαο Ζορµπα' στις 15 Αυγου' στου 1909 πυροδοτη' θηκε απο' τα κλαδικα' τους
αιτη' µατα, αλλα' λειτου' ργησε ως καταλυ' της της γενικευµε'νης δυσαρε'σκειας, ο' ταν ο
Ελευθε' ριος Βενιζε' λος µετε' φερε την πολιτικη' του δραστηριο' τητα απο' την Κρητικη'
Πολιτει'α στην Αθη' να το 1910.
Ο Ελευθε'ριος Βενιζε'λος επε'λεξε την οδο' της συνταγµατικη' ς αναθεω

' ρησης για
να δοθει' λυ' ση στα αναρι'θµητα αδιε' ξοδα της χω

' ρας. Μετα' το διορισµο' του στην
πρωθυπουργι'α και την εκλογικη' του επικρα' τηση (στις εκλογε' ς της 28 Νοεµβρι'ου
1910, χωρι' ς αντι'παλο), σε συνεννο' ηση µε τον βασιλια' , τους αξιωµατικου' ς του
Στρατιωτικου' Συνδε'σµου και τα κο' µµατα, ακολου' θησε απλου' στερη διαδικασι'α απο'
την προβλεπο' µενη στο συ' νταγµα του 1864.
Ο Βενιζε'λος κατηυ' θυνε δραστη' ρια την αναθεω

' ρηση του συντα' γµατος, η οποι'α
' δη α' ρθρα του, ωστο' σο υπε'βαλε σε αναθεω

αφορου' σε µεν τα µη θεµελιω ' ρηση τα 54
απο' τα 110 α' ρθρα του 1864. ' Ετ σι επιχει'ρησε να δω

' σει λυ' σεις σε πολλα' απο' τα
προβλη' µατα της πολιτικη' ς ζωη' ς και της κοινωνι' ας, ορισµε' να απο' τα οποι' α
βρι'σκονταν σε σηµει'ο ιδιαι'τερης ο' ξυνσης, εξορθολογι'ζοντας τις προϋποθε' σεις του
αστικου' εκσυγχρονισµου' . Οι συνταγµατικε'ς λυ' σεις που υιοθε'τησε τον αναδεικνυ' ουν
σε ε' ναν απο' τους εγκυρο' τερους εκφραστε' ς του αστισµου' . Στο αι'τηµα της αστικη' ς
τα' ξης για στη' ριξη των θεσµω

' ν και του κρα' τους δικαι'ου, ο' πως επισηµαι' νει ο
συνταγµατολο' γος Νι'κος Αλιβιζα' τος, ο Βενιζε'λος ανταποκρι'θηκε µε
... επι' µε' ρους µεταρρυθµι' σεις, που ει' χαν ως κοινο' παρονοµαστη' την
επιρα' τηση της αρχη' ς της νοµιµο' τητας, της ασφα' λειας δικαι'ου και της
4
ασφα' λειας των συναλλαγω' ν, σε µια κοινωνι' α ο' που ποικι' λες πρακτικε' ς
νο' θευαν το περιεχο' µενο των σχετικω

' ν ρυθµι'σεων. ' Ε τ σι, απο' γενικο' λογο
αι'τηµα, το πνευ' µα που κυρια' ρχησε στο Γουδι', ε'τσι ο' πως το ενσα' ρκωσε ο Ελ.
Βενιζε' λος, εξελι'χθηκε σε µεγαλο' πνοη αξι'ωση να κυριαρχη' σει ο νο' µος, εκει'
ο' που ω
' ς το' τε επικρατου' σαν οι πελατειακε' ς σχε' σεις, τα προνο' µια και οι
παντοειδει'ς ευ' νοιες. (Αλιβιζα' τος 2011, 168)
Στο 'ιδιο εκσυγχρονιστικο' πνευ' µα της προστασι'ας των θεσµω

' ν και της εξισορρο' πησης
' ν αντιθε'σεων η' ταν και το νοµοθετικο' ε'ργο που ε'φερε σε πε'ρας κατα' τη
των ταξικω
δια' ρκεια της µακρα' ς του πρωθυπουργι'ας απο' την ανα' ληψη της πρωθυπουργι'ας τον
' βριο του 1910 ε'ως την αποµα' κρυνση' του το 1915.1
Οκτω
Συγκεκριµε' να το αναθεωρηµε' νο συ' νταγµα του 1911 ειση' γαγε ε' να νε' ο
' τατο δικαστη' ριο, το Συµβου'' λιο της Επικρατει'ας για την εκδι'καση διαφορω
ανω 'ν
' ν και κρα' τους. Στην πρα' ξη το δικαστη' ριο αυτο' δηµιουργη' θηκε µετα' το
µεταξυ' πολιτω
πε' ρας της πολιτικη' ς αστα' θειας, κατα' τη δευ' τερη µακρα' πρωθυπουργι' α του
Βενιζε' λου, εκει'νη του Μεσοπολε' µου, το 1929. Το αναθεωρηµε'νο συ' νταγµα επι'σης
αφαι'ρεσε τη δικαιοδοσι'α ελε' γχου της νοµιµο' τητας των βουλευτικω ' ν απο'
' ν εκλογω
την 'ι δια τη βουλη' , η οποι' α ε' ως το' τε ε' κρινε µε γνω
' µονα τα συµφε' ροντα της
πλειοψηφι' ας, και δηµιου' ργησε ειδικο' δικαστη' ριο απο' αρεοπαγι' τες και εφε' τες
(εκλογοδικει'ο). Ειση' γαγε δε µια σειρα' απο' ασυµβι'βαστα µεταξυ' του βουλευτικου'
' µατος και α' λλων δηµο' σιων θε'σεων, για παρα' δειγµα µε τη θε'ση του αξιωµατικου'
αξιω
του στρατου' , του δηµα' ρχου και του δηµοσι'ου υπαλλη' λου. Επι'σης η ελα' χιστη ηλικι'α
εκλογη' ς βουλευτη' κατε'βαινε στο 25ο ε'τος. Μεγα' λη τοµη' στη διοι'κηση του κρα' τους,
η οποι'α απε'βλεπε στον εξορθολογισµο' και την εξασφα' λισης συνε'χειας στη διοι'κηση,
———————————
1. Η κυβερνητικη' θητει'α του Βενιζε'λου ανανεω

' θηκε µε τις νι'κες του στις εκλογε'ς
της 28 Νοεµβρι'ου 1910, της 11 Μαρτι'ου 1912 και της 31 Μαϊ'ου 1915.
5
η' ταν η θε'σπιση της µονοµο'τητας των δηµοσι'ων υπαλλη' λων “εφ’ο' σον υφι'στανται αι
σχετικαι' υπηρεσι'αι.” (α' ρθρο 102).
Το συ' νταγµα του ‘11 επιχειρου' σε να διευκολυ' νει την επι'λυση του αγροτικου'
ζητη' µατος της διανοµη' ς των µεγα' λων τσιφλικιω ' ντας το α' ρθο 17, που
' ν τροποποιω
αρχικα' , δηλαδη' συ' µφωνα µε τα συντα' γµατο του 1844 και 1864, ο' ριζε ο' τι η
δυνατο' τητα απαλλοτριω

' σεων απο' το κρα' τος µπορου' σε να γι'νει µε προηγου' µενη
καταβολη' αποζηµι'ωσης αλλα' µο' νο αν υφι'στατο δηµο' σια ανα' γκη. Συ' µφωνα µε το
αναθεωρηµε' νο α' ρθρο 17 αρκου' σε να στοιχειοθετει' ται αποδεδειγµε' νη δηµο' σια
ωφε'λεια για να ει'ναι νο' µιµη η απαλλοτρι'ωση.
Οι ανα' γκες της κοινωνι'ας για διευ' ρυνση της εκπαι'δευσης αντιµετωπι'ζονταν
στο α' ρθρο 16, που ο' ριζε ο' τι “η εκπαι'δευσις, διατελου' σα υπο' την εποπτει'αν του
Κρα' τους, ενεργει'ται δαπα' νη ' δης εκπαι'δευσις ει'ναι δι’ α' παντας
, αυτου' . Η στοιχειω
υποχρεωτικη' , παρε' χεται δε δωρεα' ν υπο' του Κρα' τους.” ' Ε τ σι αφαιρε' θηκε η
δικαιοδοσι' α για την πρωτοβα' θµια η' στοιχειω

' δη, την λεγο' µενη “δηµοτικη' ”,
εκπαι' δευση απο' τους δη' µους, ο' πως 'ι σχυε ε' ως το' τε, για να συγκεντρωθει'
αποκλειστικα' στο κρα' τος. Εισα' γεται δε η αντι' ληψη ο' τι, εφ’ο' σον προ' κειται για
υποχρε' ωση των πολιτω

' ν, η δαπα' νη για την στοχειω
' δη εκπαι' δευση πρε' πει να
καλυ' πτεται απο' το κρα' τος.
Πρ οκ ειµε' νο υ ν α ε ξα σφ αλ 'ι σ ει τ ις α π α ιτ ου' µε νε ς π λε ιο ψ η φ 'ι ες για τ ις
προοδευτικου' χαρακτη' ρα τροποποιη' σεις, ο Βενιζε' λος προχω

' ρησε σε συµβιβασµου' ς
µε τις συντηρητικε'ς πολιτικε'ς δυνα' µεις υιοθετω

' ντας ορισµε'νες απο' τις συντηρητικε'ς
θε' σεις. Συγκεκριµε' να ε'θεσε την καθαρευ' ουσα υπο' την κατηγορηµατικη' προστασι'α
του συντα' γµατος µε το α' ρθρο 107 µε την εξη' ς διατυ' πωση: “Επι'σηµος γλω
' σσα του
Κρα' τους ει'ναι εκει'νη, εις την οποι'αν συντα' σσονται το πολι'τευµα και της ελληνικη' ς
νοµοθεσι'ας τα κει'µενα. Πα' σα προς παραφθορα' ν ταυ' της επε' µβασις απαγορευ' εται.”
Επι'σης, στο 'ιδιο πνευ' µα, το α' ρθρο 2 απαγο' ρευε “απολυ' τως” την µεταφορα' σε α' λλο
6
γλωσσικο' τυ' πο των κειµε'νων της Αγι'ας Γρεφη' ς, χωρι'ς την α' δεια του Πατριαρχει'ου
Κωνσταντινουπο' λεως, ρυ' θµιση που θυµι'ζει την εµπειρι'α των Ευαγγελικω
' ν του 1901.
Συντηρητικη' ς κατευ' θυνσης η' ταν και η προ' βλεψη για δυνατο' τητα κη' ρυξης της
' ρ ας σ ε κ α τ α' σ τ ασ η π ο λ ιο ρ κ 'ι α ς , δ η λα δ η' π ρ ο σω ρ ιν η' ς α' ρ σ ης τ ης ισχ υ' ο ς

χω
συγκεκριµε' νων α' ρθρων, που προστα' τευαν ορισµε' νες ατοµικε' ς ελευθερι' ες, σε
περι'πτωση πολε'µου η' α' λλης εξωτερικη' ς απειλη' ς (αρθρο 91). Παρο' λο που η ρυ' θµιση
αυτη' κα' λυπτε ε' κτακτες ανα' γκες ασφα' λειας, σαν εκει'νες που ει'χε αντιµετωπι'σει η
' ρ α κατα' τ ον π ο' λεµο τ ου 1897 και απ ε' βλεπ ε σε µελλοντ ικε' ς π ολεµικε' ς
χω
α ν α µ ε τ ρ η' σ ε ι ς σ τ η Μ α κ ε δ ο ν 'ι α , κ α τ α' τ η δ ι α' ρ κ ε ι α τ ο υ Ε θ ν ι κ ο υ' ∆ ι χ α σ µ ο υ'
χρησιµοποιη' θηκε καταχρηστικα' και αυθαι' ρετα για διω

' ξεις εναντι' ον πολιτικω
'ν
αντιπα' λων.
Πε'ρα απο' την αναθεω

' ρηση του συντα' γµατος µε πολλε'ς ακο' µη τροποποιη' σεις
που διασφα' λιζαν ατοµικε' ς ελευθερι' ες και την ασφα' λεια των συναλλαγω
' ν, η
κυβε' ρνηση του Ελευθε' ριου Βενιζε' λου χα' ρη στην ισχυρη' κοινοβουλευτικη' στη' ριξη
που διε'θετε πε'ρασε σηµαντικο' νοµοθετικο' ε'ργο. ' Ετ σι το 1912 ψηφι'στηκε ο νο' µος
περι' δη' µων και κοινοτη' των που αποσπου' σε απο' τους δη' µους ο' λα τα χωρια' µε
πληθυσµο' µικρο' τερο τ ων 2000 κατοι' ικων και ε' τσι περιο' ριζε τ ην πολιτ ικη'
παντοδυναµι'α των δηµα' ρχων. Το 1911 προσε' θεσε το νε' ο υπουργει'α Γεωργι'ας,
Εµπορι'ου και Βιοµηχανι'ας, το οποι'ο ανε'θεσε στον φι'λο του Εµµανουη' λ Μπενα' κη, το
' ν και αργο' τερα, το 1917, το υπουργει'ο

1914 δηµιου' ργησε το υπουργει'ο Συγκοινωνιω
Περιθα' λψεως, το οποι'ο κλη' θηκε να αντιµετωπι'σει τα οξυµε'να σχετικα' προβλη' µατα
του πολε' µου. Με νο' µο του 1912 ειση' γαγε για πρω
' τη φορα' την προστασι'α της
γυναικει'ας και παιδικη' ς εργασι'ας, ενω

' το 1914 νο' µους για τους συνεταιρισµου' ς, τον
αθε'µιτο ανταγωνισµο' και τα ωρα' ρια εργασι'ας.
Το µεταρρυθµιστικο' ε'ργο του Βενιζε'λου συνεχι'στηκε απο' τις κυβερνη' σεις που
σχηµα' τισε το 1917, το' σο της Εθνικη' ς ' Αµυνας στη Θεσσαλονι'κη ο' σο και στην Αθη' να,
7
µε την εκπαιδευτικη' µεταρρυ' θµιση, µε πρωτεργα' τη τον ∆ηµη' τριο Γληνο' , και τον
νο' µο για την αναγκαστικη' απαλλοτρι' ωση των τσιφλικιω

' ν του το' τε υπουργου'
γεωργι'ας Ανδρε' α Μιχαλακο' πουλου. Ωστο' σο, το ε' ργο αυτο' σε σηµαντικο' βαθµο'
ανατρα' πηκε κατα' τις κυβερνητικε'ς και πολιτειακε'ς αλλαγε'ς της α' υεσα µεταπολεµικη' ς
περιο' δου, ο' ταν ο Βενιζε'λος ε'χασε τις εκλογε'ς της 1 Νοεµβρι'ου 1920 και επε'στρεψαν
στην εξουσι'α οι φιλοβασιλικοι' µε την κυβε'ρνηση του ∆ηµητρι'ου Γου' ναρη καθω
' ς και
ο 'ιδιος ο βασιλια' ς Κωνσταντι'νος µε το δηµοψη' φισµα της 22 Νοεµβρι'ου 1920.2
———————————
2. Η εκπαιδευτικη' µεταρρυ' θµιση συνεχι'στηκε απο' την βενιζελικη' κυβε'ρνηση του
' για τη λυ' ση του αγροτικου' ζητη' µατος κρι'σιµη καµπη' αποτε'λεσε το
1928, ενω
δια' ταγµα της επαναστατικη' ς κυβε'ρνησης του Στυλιανου' Γονατα' το Φεβρουα' ριο
1923.
8
Αλιβιζα' τος, Νι'κος, Το Συ' νταγµα και οι εχθροι' του στη νεοελληνικη' ιστορι'α 1800-
2010, Αθη' να: Πο' λις 2011.
∆ερτιλη' ς, Γιω
' ργος. Κοινωνικο'ς µετασχηµατισµο' ς και στρατιωτικη' επε'µβαση, 1880–
1909. Αθη' να: Εξα' ντας, 1985.
Κλαµαρη' ς, Νικο' λαος K., και Νικο' λαος Εµµ Παπαδα' κης. Ο Ελευθε'ριος Βενιζε'λος ως
νοµικο' ς η συµβολη' του στην αναµο' ρφωση του ελληνικου' δικαι'ου. Αθη' να
Κοµοτηνη' : Εθνικο' και Καποδιστριακο' Πανεπιστη' µιο Αθηνω

' ν - Σχολη' Νοµικω
' ν,
' ν και Πολιτικω

Οικονοµικω ' ν - Τµη' µα Νοµικη' ς; Εθνικο' ' Ι δ ρυµα
' ν Επιστηµω
' ν "Ελευθε' ριος Κ. Βενιζε' λος", Εκδο' σεις Αντ. Ν. Σα' κκουλα,
' ν και Μελετω
Ερευνω
2003.
Χατζηιωση' φ, Χρη' στος. “Η µπελ επο' κ του κεφαλαι'ου” στο Ιστορι'α της Ελλα' δας του
20ου αιω' να. Αθη' να: Βιβλιο' ραµα.
Χατζηιωση' φ, Χρη' στος, και Γ. Μαυρογορδα' τος, (επ.). Βενιζελισµο' ς και αστικο' ς
εκσυγχρονισµο'ς. Ηρα' κλειο: Πανεπιστηµιακε'ς Εκδο' σεις Κρη' της, 1992.

Γαρδίκα. «Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'. Ενότητα 12: 1911: Συνταγματική αναθεώρηση και αστικός
εκσυγχρονισμός». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:
έργο


ΕΝΟΤΗΤΑ 13: Η εθνική συγκρότηση και τα αγροτικά ζητήματα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13
Η εθνικη' συγκρο' τηση και τα αγροτικα' ζητη' µατα
ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΑ
Η γεωργικη' γη αποτε'λεσε διαφιλονικου' µενη αξι'α ανα' µεσα σε ακτη' µονες
χωρικου' ς και κατο' χους µεγα' λων εκτα' σεων καλλιεργη' σιµης γης. Με'σα απο' τα
κει'µενα των συνταγµα' των της περιο' δου της ελληνικη' ς επανα' στασης οι ηγετικε'ς
οµα' δες κατοχυ' ρωσαν την προστασι'α της περιουσι'ας των πολιτω
' ν. Η ιδιοκτησι'α
καθοριζο' ταν πλε'ον συ' µφωνα µε τις αρχε'ς του ρωµαϊκου' δικαι'ου. Με αυτε'ς τις
ρυθµι'σεις οι ηγετικε'ς οµα' δες της επανα' στασης µε'σα απο' τις αποφα' σεις των
εθνοσυνελευ' σεων της επαναστατικη' ς περιο' δου προσπαθου' σαν να λα' βουν υπο' ψη
τους τις προσδοκι'ες των εξεγερµε'νων ε'νοπλων χωρικω

' ν, οι οποι'οι ε'φεραν το βα' ρος
της διεξαγωγη' ς του αγω

' να.
Η συγκρο' τηση του συστη' µατος γαιοκτησι'ας στο ελληνικο' κρα' τος υπε'στη τις
συνε'πειες της διαδοχικη' ς ενσωµα' τωσης νε'ων εδαφω

' ν σε αυτο' υπο' διαφορετικε'ς
συνθη' κες κα' θε φορα' (1830: ελληνικη' ανεξαρτησι'α, 1864: ε'νωση Επτανη' σου, 1881:
ενσωµα' τωση Θεσσαλι'ας και ' Αρτας, 1913: Μακεδονι'α). ' Ετσι, το καθεστω
' ς των
' ν” και οι λυ' σεις που δο' θηκαν στο προ' βληµα της διανοµη' ς τους
' ν γαιω
“εθνικω
αφορου' ν τα καλλιεργου' µενα εδα' φη, κυρι'ως της Πελοποννη' σου. Στην Αττικη' , την
' τιδα, των οποι'ων το Πρωτο' κολλο του Λονδι'νου (1830) ε'δινε την
Ευ' βοια και την Φθιω
2
ευκαιρι'α στους µουσουλµα' νους γαιοκτη' µονες να πουλη' σουν τα κτη' µατα' τους σε
' Ελληνες και να εγκαταλει'ψουν συντεταγµε'να την Ελλα' δα, δηµιουργη' θηκαν µεγα' λες
γαιοκτησι'ες στα χε'ρια ευ' πορων Ελλη' νων (π.χ.οικογε'νειες Σου' τσου,
Παπαρρηγο' πουλου).
Η διανοµη' λοιπο' ν των κτηµα' των που εγκατε'λειψαν οι µουσουλµα' νοι κα' τω
απο' την απειλη' των ελληνικω

' ν ο' πλων, τα οποι'α ει'χαν περιε'λθει στην κυριο' τητα του
κρα' τους και ονοµα' στηκαν “εθνικε'ς γαι'ες” απασχο' λησε τις ελληνικε'ς κυβερνη' σεις
µετα' την ειρη' νευση της χω

' ρας και την 'ιδρυση του ελληνικου' κρα' τους.
Οι εθνικε'ς γαι'ες
Οι εθνικε'ς γαι'ες, η µο' νη περιουσι'α που διε'θετε το ελληνικο' δηµο' σιο,
παρε'µεινε για τις ελληνικε'ς αρχε'ς ε'να µε'γεθος α' γνωστο σε ε'κταση και αξι'α. Ωστο' σο,
σε αυτε'ς στηρι'χθηκαν µια ποικιλι'α προσδοκιω

' ν που η' σαν δυ' σκολο να συµβιβαστου' ν
' τον, ει'χαν δοθει' ως εγγυ' ηση για τα βρετανικα' δα' νεια του 1824 και
µεταξυ' τους. Πρω
1825. ' Οταν λοιπο' ν ο κυβερνη' της Ιωα' ννης Καποδι'στριας αποφα' σισε να διανει'µει
κλη' ρους σε ' Ελληνες χωρικου' ς αντιµετω

' πισε την βρετανικη' αντι'δραση υπε'ρ των
συµφερο' ντων των πιστωτω

' ν. Ταυτο' χρονα ο' µως ο Καποδι'στριας, κατα' τις
διαπραγµατευ' σεις του µε τους πρε'σβεις των µεγα' λων δυνα' µεων στον Πο' ρο το 1829,
βα' σισε τον υπολογισµο' του φο' ρου υποτε'λειας που θα κατε'βαλλε η Ελλα' δα στην
Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α συ' µφωνα µε τα οριζο' µενα απο' τη συνθη' κη του Λονδι'νου
του Ιουλι'ου 1827, στην αξι'α των προσο' δων απο' τις εθνικε'ς γαι'ες, το εισο' δηµα,
δηλαδη' , που θεωρητικα' ε'χανε η Πυ' λη µετα' την αυτονο' µηση της Ελληνικη' ς
επικρα' τειας. Συ' µφωνα µε την οπτικη' της ελληνικη' ς πλευρα' ς, ο Καποδι'στριας η' ταν
αναµενο' µενο να προσπαθει' να µειω

' σει κατα' το δυνατο' ν την αξι'α των εθνικω
' ν γαιω
' ν,
εποµε'νως και το υ' ψος του φο' ρου υποτε'λειας.
Ο Κυβερνη' της αλλα' και οι Βαυαροι' συµµερι'ζονταν την ιδε'α ο' τι ε'να
ιδιοκτησιακο' καθεστω ' ν, δικαιου' χων κλη' ρων µετα' απο' διανοµη' των
' ς µικροιδιοκτητω
' ν, θα διασφα' λιζε την κοινωνικη' σταθερο' τητα στη χω

' ν γαιω
εθνικω ' ρα. Παρα' λληλα,
3
για το κρα' τος η µο' νη πηγη' εισοδηµα' των θα µπορου' σε να προκυ' ψει απο' την
ει'σπραξη φο' ρων απο' καλλιεργητε'ς µε νο' µιµους τι'τλους στις γαι'ες τους. Απο' το
διπλο' αυτο' στο' χο, τον κοινωνικο' και τον δηµοσιονοµικο' , προε'κυψε η πολιτικη' της
αντιβασιλει'ας σχετικα' µε τη διανοµη' των εθνικω

' ν γαιω
' ν.
Η πολιτικη' διανοµη' ς των εθνικω ' ν υλοποιη' θηκε απο' τον Armansberg µε
' ν γαιω
τους νο' µους του 1835 περι' προικοδοτη' σεως των ελληνικω
' ν οικογενειω
' ν και του
1838 που αφορου' σε τους φαλαγγι'τες, δηλαδη' τους παλαιου' ς πολεµιστε'ς της
Επανα' στασης. Οι βασικοι' ο' ροι του νο' µου του 1835 προε'βλεπαν την ε'κδοση
' ν και τη διανοµη' τους στους αρχηγου' ς των

γραµµατι'ων αξι'ας 2000 δραχµω
' ν. Με το γραµµα' τιο αυτο' ο δικαιου' χος θα προση' ρχετο σε δηµοπρασι'α των
οικογενειω
κλη' ρων των εθνικω ' ν, τις οποι'ες διενεργου' σαν οι δη' µοι. Ο κλη' ρος
' ν γαιω
κατακυρωνο' ταν σε ο' ποιον κατε'βαλε το υψηλο' τερο τι'µηµα. Με τον τρο' πο αυτο' ν
ο' µως οι κλη' ροι υπερτιµη' θηκαν ενω

' η αγοραστικη' δυ' ναµη κα' θε δικαιου' χου
µειωνο' ταν. Το συ' νολο της αξι'ας του κλη' ρου ο νε'ος ιδιοκτη' της θα εξοφλου' σε προς
το δηµο' σιο µε'σα σε δια' στηµα 36 ετω

' ν καταβα' λλοντας το' κο προς 6%. Το ταµειακο'
σκεπτικο' µε το οποι'ο σχεδια' στηκε η διανοµη' των εθνικω ' ν απο' τον
' ν γαιω
Armansberg οδη' γησε στην αποτυχι'α του προγρα' µµατος αυτου' διο' τι αφενο' ς
ωφελη' θηκε µικρο' µε'ρος των καλλιεργητω

' ν των κτηµα' των µε το µεγαλυ' τερο
ποσοστο' να συνεχι'ζει να τα καλλιεργει' χωρι'ς τι'τλους, ενω

' ε'δωσε την ευκαιρι'α σε
οικονοµικα' ευ' ρωστες κοινωνικε'ς οµα' δες να προχωρη' σουν σε συγκε'ντρωση της γης.1
Το προ' γραµµα διανοµη' ς των εθνικω ' ν του Armansberg κατε'ληξε σε αποτυχι'α
' ν γαιω
διο' τι αγνο' ησε τον χαµηλο' βαθµο' εκχρηµατισµου' της ελληνικη' ς οικονοµι'ας και
προσπα' θησε να ικανοποιη' σει δυ' ο στο' χους ταυτο' χρονα: την αποκατα' σταση των
' ν και την κα' λυψη των φορολογικω

καλλιεργητω ' ν του κρα' τους. Τον Ιου' νιο
' ν αναγκω
———————————
1. Ο νο' µος του 1838 ει'χε την 'ιδια ταµειακη' λογικη' .

4
του 1843 δηµοσιευ' τηκε νο' µος που προστα' τευε τους χωρικου' ς απο' ε'ξωση απο' τη
δηµο' σια γη και ε'τσι απε'τρεπε τη δηµιουργι'α οξυ' τατων κοινωνικω

' ν προβληµα' των.
Οι χωρικοι' συνε'χισαν να καλλιεργου' ν τη γη' τους η' να εγκαθι'στανται σε
διαθε'σιµη γη. Ωστο' σο, για πολλε'ς δεκαετι'ας η γεωργικη' ιδιοκτησι'α παρε'µενε σε
µεγα' λο ποσοστο' χωρι'ς τι'τλους, γεγονο' ς που περιε'πλεκε τη δυνατο' τητα δανεισµου'
' ν, και µα' λιστα σε εποχη' που, λο' γω της ανα' πτυξης της καλλιε'ργειας της
των κτηµατιω
σταφι'δας, οι ανα' γκες για πιστω

' σεις αυξα' νονταν. Νε'ο προ' γραµµα επι'λυσης του
προβλη' µατος της διανοµη' ς των εθνικω ' ν υλοποιη' θηκε το 1871 απο' τον
' ν γαιω
Σωτη' ριο Σωτηρο' πουλο, υπουργο' οικονοµικω

' ν της κυβε'ρνησης του Αλε'ξανδρου
Κουµουνδου' ρου και κτηµατι'α. Αντι' για ε'να συ' στηµα πλειοδοτικου' διαγωνισµου' , το
συ' στηµα του νο' µου περι' διανοµη' ς και διαθε'σεως εθνικη' ς γης του 1871 προε'βλεπε
ε'να συ' στηµα καθορισµου' σειρα' ς προτι'µησης σε κλη' ρους γης µε προκαθορισµε'νη
αξι'α. ' Ετσι σε κα' θε δη' µο προκαθορι'ζονταν οι αξι'ες των κλη' ρων µε κριτη' ρια την
ποιο' τητα της γης: καθορι'στηκαν οι αξι'ες για τρεις κατηγορι'ες ξηρικω
' ν γαιω
' ν και δυ' ο
κατηγορι'ες ποτιστικω ' ν. Στη συνε'χεια προσκαλου' ντο οι καλλιεργητε'ς του

' ν γαιω
κτη' µατος να δηλω

' σουν την αξι'ωση' τους µε'σα σε δια' στηµα ε'ξι µηνω
' ν. Το µε'γιστο
ο' ριο της ε'κτασης που µπορου' σαν να διεκδικη' σουν η' ταν 80 στρε'µµατα ξηρικη' ς γης η'
40 στρε'µµατα ποτιστικη' ς. Μετα' την πα' ροδο του εξαµη' νου το δικαι'ωµα αυτο' το ει'χαν
οι κα' τοικοι του 'ιδιου δη' µου ενω

' µετα' δια' στηµα ενο' ς µηνο' ς το δικαι'ωµα δη' λωσης
περιη' ρχετο σε οποιονδη' ποτε ε'λληνα πολι'τη. Οι δικαιου' χοι θα εξοφλου' σαν την αγορα'
απο' το δηµο' σιο σε δια' στηµα 26 ετω

' ν. Στην πρα' ξη δο' θηκαν πα' µπολλες παρατα' σεις
στο δικαι'ωµα των 'ιδιων των καλλιεργητω

' ν.
Το προ' γραµµα διανοµη' ς των εθνικω

' ν γαιω
' ν του 1871 ει'χε µεγαλυ' τερη
επιτυχι'α απο' εκει'νο του 1835. ' Εως το 1911 ει'χαν αποκτη' σει τι'τλους ιδιοκτησι'ας περι'
τους 350.000 δικαιου' χους για περι'που 2.850.000 στρε'µµατα γης.
Το αγροτικο' ζη' τηµα της Κε'ρκυρας

5
Τα θεσσαλικα' κτη' µατα
Η συνθη' κη Κωνσταντινουπο' λεως του 1881 µε την οποι'α η Θεσσαλι'α και η
' Αρτα περιη' λθαν στο ελληνικο' βασι'λειο, ε'δωσε την ευκαιρι'α της διατη' ρησης των
' ν το' σο στους χριστιανου' ς ο' σο και στους µουσουλµα' νους ιδιοκτη' τες τους.
γαιοκτησιω
' Αλλαξε ο' µως το νοµικο' καθεστω

' ς της κατοχη' ς της γης απο' το οθωµανικο' καθεστω
'ς
' ς του ρωµαϊκου' δικαι'ου µε δικαι'ωµα πλη' ρους κυριο' τητας. Τις
στο καθεστω
παραµονε'ς της ενσωµα' τωσης δηµιουργη' θηκαν προσδοκι'ες στους καλλιεργητε'ς των
µεγα' λων κτηµα' των ο' τι η ελληνικη' πολιτει'α θα αναγνω

' ριζε σε αυτου' ς αυτο το
δικαι'ωµα. Η προσδοκι'α αυτη' διαψευ' στηκε και το καλοκαι'ρι του 1882 οι χωρικοι'
εξεγε'ρθηκαν. Η αγροτικη' εξε'γερση του 1882 στη Θεσσαλι'α και την ' Αρτα κατεστα' λη
απο' την κυβε'ρνηση του Χαρι'λαου Τρικου' πη, ο οποι'ος ευνο' ησε τους µεγα' λους
γαιοκτη' µονες, ορισµε'νοι απο' τους οποι'ους η' σαν και τραπεζι'τες, που θα βοηθου' σαν
την τοποθε'τηση των ελληνικω

' ν δανει'ων στην κεφαλαιαγορα' του Παρισιου' .
Στις αγροτικε'ς διεκδικη' σεις των ακτηµο' νων καλλιεργητω

' ν, οι οποι'οι
' πιζαν κι'νδυνο ε'ξωσης απο' τη γη που καλλιεργου' σαν, ανταποκρι'θηκε ο

αντιµετω
πρωθυπουργο' ς Θεο' δωρος ∆ηλιγια' ννης το 1895. Το' τε η κυβε'ρνηση προχω

' ρησε στην
' τη µελε'τη της κατα' στασης των ακτηµο' νων της Θεσσαλι'ας. Οι αγροτικε'ς ταραχε'ς
πρω
' θηκαν στην αιµατηρη' εξε'γερση στο Κιλελε'ρ το 1910. Οι

στη Θεσσαλι'α κορυφω
προσπα' θειες διανοµη' ς των µεγα' λων κτηµα' των σε ακτη' µονες και προ' σφυγες
προσε'κρουε στην αντι'δραση των µεγαλοκτηµατιω

' ν και στην προστασι'α που τους
παρει'χε το συ' νταγµα του 1864, που ο' ριζε ο' τι απαλλοτρι'ωση µπορου' σε να γι'νει µο' νο
σε περι'πτωση δηµο' σιας ανα' γκης. ' Οπως η' δη ελε'χθη, η συνταγµατικη' µεταρρυ' θµιση
του 1911, µε την αντικατα' σταση του ο' ρου “δηµο' σια ανα' γκη” µε τον ο' ρο “δηµο' σια
ωφε'λεια” διευκο' λυνε, χωρι'ς να λυ' σει, το δηµο' σιο στην προσπα' θεια απαλλωτρι'ωσης
και διανοµη' ς των µεγα' λων κτηµα' των.

6
Η διανοµη' των µεγα' λων κτηµα' των
Η ενσωµα' τωση της Μακεδονι'ας µετα' τον Β’ Βαλκανικο' πο' λεµο προσε'θεσε
ακο' µη περισσο' τερα µεγα' λα κτη' µατα (κυρι'ως στα χε'ρια µουσουλµα' νων ιδιοκτητω
' ν),
στα οποι'α και πα' λι αναγνωρι'στηκε το νε'ο καθεστω

' ς της πλη' ρους κυριο' τητας,
συ' µφωνα µε το ρωµαϊκο' δι'καιο. Ταυτο' χρονα αυξα' νονταν τα προσφυγικα' ρευ' µατα. Η
κυβε'ρνηση του Ελευθε'ριου Βενιζε'λου του 1917 στη Θεσσαλονι'κη δηµοσι'ευσε νο' µο
για την αναγκατικη' απαλλωτρι'ωση των τσιφλικιω

' ν (νο' µος Μιχαλακο' πουλου). Το
νο' µο αυτο' ν ανε'τρεψε η φιλοβασιλικη' κυβε'ρνηση του 1920. Η οριστικη' επι'λυση του
ζητη' µατος δροµολογη' θηκε, µε τρο' πο επαναστατικο' , µετα' την δηµοσι'ευση του
νοµοθετικου' διατα' γµατος του Φεβρουαρι'ου 1923 της επαναστατικη' ς κυβε'ρνησης
που ανε'λαβε την εξουσι'α µετα' τη Μικρασιατικη' Καταστροφη' (νο' µος Σι'δερη) που
ο' ριζε την καταβολη' των αποζηµιω

' σεων στους ιδιοκτη' τες των τσιφλικιω
' ν µετα' την
πραγµατοποι'ηση της απαλλοτρι'ωσης. Οι νε'οι ιδιοκτη' τες η' σαν υποχρεωµε'νοι να
ενταχθου' ν σε αγροτικου' ς συνεταιρισµου' ς.
Η ανα' γκη αποκατα' στασης του µεγα' λου κυ' µατος των προσφυ' γων του 1922
και της ανταλλαγη' ς πληθυσµω

' ν συνε'δεσε την πολιτικη' αποκατα' στασης των
ακτηµο' νων µε την πολιτικη' αποκατα' στασης των προσφυ' γων και τις σχετικε'ς
αρµοδιο' τητες που ανε'λαβε η Επιτροπη' Αποκατα' στασης Προσφυ' γων.
Παρα' τις σηµαντικε'ς αποκλι'σεις, η επικρατου' σα ιδεολογι'α της ελληνικη' ς
πολιτικη' ς ηγεσι'ας η' ταν η στη' ριξη της σταθερο' τητας του κοινωνικου' καθεστω
' τος
στην επικρα' τηση της µικρη' ς αγροτικη' ς ιδιοκτησι'ας.

Γαρδίκα. «Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'. Ενότητα 13: Η εθνική συγκρότηση και τα αγροτικά
ζητήματα». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:
έργο



Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α&#39; Κατερίνα Γαρδίκα ΕΚΠΑ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α&#39; Κατερίνα Γαρδίκα ΕΚΠΑ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

http://opencourses.uoa.

Ενότητα 2: Το εθνικό κράτος

Ενότητα 3: Δημογραφικές εξελίξεις στη νεότερη Ελλάδα

Ενότητα 4: Τα συντάγματα της Επανάστασης

Ενότητα 6: Απολυταρχία και κρατική συγκρότηση

Ενότητα 7: Από τη συνταγματική μοναρχία στη βασιλευομένη δημοκρατία

Ενότητα 8: Οι εθνικοί ανταγωνισμοί και το Ανατολικό ζήτημα

Ενότητα 9: Η ελληνική οικονομία κατά τον 19ο αιώνα

Ενότητα 10: Ο νέος αστικός ιστός

Ενότητα 11: Το τέλος του Ανατολικού Ζητήματος 1908-1923

Ενότητα 12: 1911: Συνταγματική αναθεώρηση και αστικός εκσυγχρονισμός

Ενότητα 13: Η εθνική συγκρότηση και τα αγροτικά ζητήματα

Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

αποδειχθει' εξαιρετικα' ανθεκτικο' ς στην πα' ροδο των αιω

εξα' λλου το συ' νολο των ανθρω

παρα' δειγμα, τον πιο στοιχειω

μορφε' ς κοινωνικη' ς οργα' νωσης.

Ορισμοι' και γενικα' χαρακτηριστικα'

απο' τους χωρικου' ς-παραγωγου' ς τροφη' ς και συγκεντρω

πο' λεις - κρ α' τ η. Οι π ρ ω

κοινο' τητες των χωρικω

Απο' τα παραπα' νω προκυ' πτουν οι δυ' ο στοιχειω

ο' λα τα κρα' τη, απο' τα πιο πρω

l την α' σκηση βι'ας (με ε'νοπλα σω

l την απο' σπαση οικονομικω

συμβιβασμου' ς, για παρα' δειγμα συνθη' κες, συμφωνι'ες ανταλλαγω

εξελι' χθηκαν ως προς τις σχε' σεις των ηγετικω

αντιπαραθε'σεις, επαναστατικε'ς ανατροπε'ς και συμβιβασμοι', που διαμο' ρφωσαν νε'ες

σχε'σεις ανα' μεσα σε παλαια' η' νε'α ηγετικα' στρω

οδηγου' νταν σε συ' γκρουση, εξε'γερση η' απειλη' εξε'γερσης, ενω

σε συμβιβασμο' με νε' ες προϋποθε' σεις την αναδιανομη' των οικονομικω

το τε' λος του δε' κατου ε' νατου αιω

που αποφασι'ζει για την τυ' χη των υλικω

στο επι'κεντρο της σχε' σης των πολιτω

ειρηνικη' ς η' μη. ' Ο λ α τα κρα' τη ο' μως, πρω

αναφε' ρονται σε συμπαγη' εδαφικη' ε' κταση, σε συγκεκριμε' νο πληθυσμο' και σε

ο' λων των ΄

συνταγματολο' γο Αριστο' βουλο Μα' νεση,

συνο' λου των ανθρω

την εξουσι΄α να ρυθμι΄ζει τα εσωτερικα

λογοδοτει΄: να νομοθετει΄, να εκτελει΄ και να εφαρμο

μορφη' . Συνη' θως η κυριαρχι'α των κρατω

τους με α' λλα κρα' τη στο πλαι'σιο αμοιβαι'ων συμφωνιω

ισορροπι'ας δυνα' μεως η' και απειλω

Το διεθνε'ς συ' στημα κρατω

του ελληνικου' κρα' τους: να ει'ναι βιω

συστη' ματος.3 Επομε'νως απο' τον δε'κατο ε'βδομο αιω

2 Συμπαγη' ς εδαφικη' ε'κταση

βιωσιμο' τητας, καθω

ε' χουν στερηθει' τη διεθνη' αναγνω

αποτυχημε' να κρα' τη (failed states) και αποτελου' ν εστι'ες αποσταθεροποι'ησης.

3. Ση' μερα μπορει' να σκεφτει' κανει'ς περιπτω

παρα' δειγμα ει'ναι το Κο' σοβο.

Διεθνη' συστη' ματα κρατω

στη δημιουργι'α της Ευρωπαϊκη' ς Συμφωνι'ας μεταξυ' των de facto ισχυρω

4. Αποτελει'ται απο' ε' να συ' νολο συνθηκω

στο Αμβου' ργο, το Münster και το Osnabrück.

Συνθη' κη των Σεβρω

κυριαρχι'ας στο κε' ντρο του διεθνου' ς συστη' ματος κρατω

κυριαρχι'ας η' ταν ο μονα' ρχης, σε ορισμε'νες περιπτω

η κοινο' τητα του ε'θνους των πολιτω

εκπροσωπει'ται απο' τον Οργανισμο' Ηνωμε'νων Εθνω

Πε'ρα επι'σης απο' την εκου' σια εκχω

διατηρου' ν ρυθμιστικε' ς αρμοδιο' τητες και δικαιω

Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α' Κατερίνα Γαρδίκα ΕΚΠΑ

Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α' Κατερίνα Γαρδίκα ΕΚΠΑ