Fisika Eta Kimika Santillana PDF

I R A K A S L E A R E N t z ako L I B U R U T E G I A
Egunez egunekoa
Gidoi didaktikoak
Fisika eta kimika

dbh
DBHko 3. mailarako Ikasgelarako egunez egunekoa

Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren
Hezkuntza Argitalpenetarako Sailean Joseba Santxo
Uriarteren eta Teresa Grence Ruizen zuzendaritzapean
sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.
Proiektu honen prestatze- eta argitaratze-lanean

honako talde honek esku hartu du:
EGILEAK
José M.ª Caballero Sáenz de Santa María
José Luis de Luis García
Margarita Montes Aguilera
David Sánchez Gómez
Maribel Siles González
Beatriz Simón Alonso
María del Carmen Vidal Fernández
EDIZIOA
David Sánchez Gómez
Beatriz Simón Alonso
PROIEKTUAREN ZUZENDARITZA
Ainhoa Basterretxea Llona
Antonio Brandi Fernández
Aurkibidea
Zergatik EGITEN JAKIN? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

EGITEN JAKIN proiektuaren gakoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Zertan gauzatzen den EGITEN JAKIN proiektua . . . . . . . . 10
Ebaluazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Gaitasunen ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Baliabide didaktikoak eta Aniztasunaren trataera
1. Zientzia eta neurketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

2. Gasak eta disoluzioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
3. Atomoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
4. Elementuak eta konposatuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
5. Erreakzio kimikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
6. Indar elektrikoak eta magnetikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
7. Elektrizitatea eta elektronika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
8. Zentral elektrikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
Eranskina. Elementuen taula periodikoa . . . . . . . . . . . . . . . 460

Zergatik EGITEN JAKIN?
Denok ditugu grinak. Badira 50 urte Santillana sortu zela, eta, ordutik, sekula ez dio utzi
erruz lan eginez eta ikertuz hezkuntza hobetzeko produktu eta zerbitzuak sortu eta berri
kuntzak bilatzeari, denontzat mundu hobe bat eraikitzeko bideetako bat delakoan.
Uzta emankorra izan du konpromiso horrek: hamaika hezkuntza-proiektu handiz osatutako
historia luzea. Unean uneko errealitate sozial eta akademikoarekin bat sortu izan dira proiektu
guztiak, eta nahi berberari jarraituz taxutu dira denak: ikasleei ikasteko abentura zirrara
garrian bidelagun gertatzea, eta irakasleei beren irakaskuntza-eginkizuna betetzeko behar
dituzten tresna eta baliabide guztiak ematea. Oraingo proiektu berri hau, EGITEN JAKIN,
hezkuntzaren beharrizan berriei erantzuteko sortu da, batetik, eta gure bizitzako alderdi guz
tietan gertatzen ari diren aldaketa itzelei aurre hartzearren ere bai, bestetik.
Gaur egun, inoiz ez bezala, gero eta globalagoa den mundu honetan, aldaketak bizkor eta eten
gabe gertatzen diren informazio-gizarte honetan, aldea hezkuntzak dakar. Galdera potoloz
jositako garaia dugu oraingoa, eta galdera handi horiei erantzun handiak eman behar zaizkie.
Oraindik eraiki gabe dagoen etorkizun bateko herritar izango direnak hezi behar ditugu
orain.
Hezkuntzak edukiak irakastea izan du funtsean ardatz; jakitea zen kontua. Gaur egun, ordea,
hezkuntza-komunitateak badaki aurrerapauso bat egin beharra dagoela: edukiak jakiteaz gain,
EGITEN JAKIN behar da. Eta, horretarako, gaitasunak ardatz hartuta ikastea hautatu da ere
dutzat, haur eta gazteen hezkuntzan gizarteak behar-beharrezkotzat dauzkan helburu berriak
arrakastaz lortzeko. Gure irakasgaietako ohiko edukiak jakitea garrantzitsua da, jakina, baina
oraingo haur eta gazteei hori bezain garrantzitsua gertatuko zaie jakitea komunikatzen, inter
pretatzen, ondorioztatzen, formulatzen, baloratzen, hautatzen, erabakitzen, konprometitzen,
ardurak-eta beren gain hartzen… Behar-beharrezkoa dugu ideiekin lan egitea, arazoei irtenbi
dea bilatzeko gai izatea eta erabakiak hartzen jakitea, aldakorrak izan ohi diren testuingurue
tan. Behar-beharrezkoa dugu malgutasunez jokatzea, egoeretara moldatzea, sortzaile izatea…
Sail honen izenak bigarren esanahi bat ere badu, ordea. Aurrean dugun erronka gainditzeko,
Zubia/Santillanak bere EGITEN JAKITE guztia jarriko du, irakasle eta ikasleen ondoan egongo
da, eta material, zerbitzu eta eskarmentu guztia eskainiko die, erronka gainditzea gauza ziurra
izan dadin.
BERE ETORKIZUNAK BEHAR

DUEN BULTZADA
ikasgelarako egunez egunekoa FISIKA ETA KIMIKA, dbh 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 5
EGITEN JAKIN
proiektuaren gakoak
HELBURUA: XXI. MENDEKO HERRITAR OROK BEHAR DITUEN
GAITASUNAK BEREGANATZEA IKASLEEK
Duela gutxira arte beharrezkotzat ziren gaitasunez oso bestelakoak eskatzen ditu gaur egungo
gizarteak. Oraingo herritarrez ari garela, gizarteak ezinbestekotzat dauka:
• Nork bere buruari galdera egokiak egiteko gai izatea.
• Informazioa biltzen jakitea, era askotako iturri grafiko eta idatzizkoak erabiliz; eta, horretarako:
– Informazioa bilatzea.
– Informazio hori iturri motarekiko modu koherentean interpretatzea.
• Hausnarketa eginez, kritikoki eta sormena erabiliz pentsatzea.
• Norberaren iritzia sortzeko eta erabaki egokiak hartzeko gai izatea.
• Ahoz nahiz idatziz komunikatzen jakitea.
• Loturak egiteko gai izatea: ikasitakoaren eta egiazko bizitzaren artean (gertukoa nahiz urruna),
eta irakasgaietako edukien artean.
• Parte hartzeko eta konprometitzeko gai izatea, eta, horrela, komunitateari zerbitzu egitea.
• Besteekin lankidetzan aritzen jakitea.
• Ikuspegi etikoa beti gogoan edukitzea, eta adimen emozionala eta etikoa izatea.
• Bizitza osoan zehar ikasteko gai izatea.
Helburu hori lortzearren daude taxututa bai ikasleentzako materialeko unitate didaktikoak eta
bai Irakaslearentzako liburutegia osatzen duten proiektuak.
IKASLEA ARDATZ DUEN METODOLOGIA, EDUKIAK BENETAN ULERTZERA IRITSI

ETA GAITASUN BETEKO PERTSONA BIHUR DADIN
EGITEN JAKIN proiektuak eskola-tradizioaren onena eta metodologia berrien ekarpenak uztar
tzen ditu. Ikasleek jakintza sendoak garatzea lortzeko gai izan behar du eskolak, errotik
ezagutzen dugunaz baizik ezin baitugu pentsatu eta jokatu; eta gai izan behar du, bestalde,
ikasle dituen horiek eskola-bizitzan zehar jakintza hutsa ekintza bihurtzen ikas dezaten, eta
trebetasun sozial eta moral sendoko pertsonak bihur daitezen. EGITEN JAKIN proiektuan:
• Ikaslea da norberaren ikaskuntza-prozesuaren muina: bere buruari galderak egiten dizkio,
informazioa bilatzen du, parte hartzen du, bere ikaskuntza kontrolatzen ikasten du…
• Badira jarduera errazak, eta zailtasun handiagokoak ere bai, bikainak gaitasunak lantzeko,
ikasleei pentsatzen irakasteko, egiazko egoerei nahiz ikasliburuko auziei irtenbidea bila
tzeko, sormenezko pentsamendua lantzeko…
• Ikaskuntza kooperatiboa gehitu da (garrantzizko osagai gisa, gainera), bai ikasliburuko
jardueretan, bai Irakaslearentzako liburutegiko berariazko proiektuetan.
• Proiektukako ikaskuntza lantzen da, hala ikasleentzako materialean, nola Irakaslearen
tzako liburutegiko berariazko proiektuetan.
• Hezkuntza akademiko hutsaz haratagoko eredu bat lortu nahi da, ikasleei proposatutako
hamaika egoerarekin susta dezan haiek parte hartzea, ekintzailetasunez jokatzea, eta
konprometitzea beren eguneroko bizitzako kontuetan, bai ikastetxeko, auzoko edo herriko
arazo eta auzietan, baina baita mundu-mailakoetan ere. Azken batean, beraz, hauek lotzea:
ikastea eta komunitateari zerbitzu egitea, ikastea eta gizartearekiko konpromisoa.
EGITEN JAKIN proiektuak duen ikuspegi-aniztasun horrek oso bestelako bihurtzen du ikasgela:
ikasleei guztiz aberasgarriak gertatuko zaizkien esperientzia ugariren agertoki.
6 ikasgelarako egunez egunekoa FISIKA ETA KIMIKA, dbh 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.
ESKOLA INKLUSIBOA, DENEK GARA DITZATEN
NORBERAREN GAITASUN ETA DOHAINAK
Horretarako, ikasliburuak edukiak zabaltzeko eta finkatzeko atalak dakartza, eta Irakaslearen
tzako liburutegiak, berriz, batetik, eduki horietan laguntzeko eta finkatzeko planak, zailtasunak
dituzten ikasleentzat, eta, bestetik, sakontzeko programak, urrunago joan daitezkeenentzat.
EBALUAZIO-SISTEMA GUZTIZ ERAGINKOR BAT,

ARRAKASTAREN BERME
Ebaluazioak beti izan du garrantzi handia eskolan. Azken hamarkadotan, ebaluazioak jarraitua
eta hezigarria izan behar duelako ikuspegia gailendu da apurka-apurka, eta ebaluazioaren
helburua, ikuskera horren arabera, ikasleek zer zailtasun dituzten hautematea behar du izan,
horrela erabaki baitaiteke zer mekanismo erabili ikasleei zailtasun horiek gainditzen lagun
tzeko. EGITEN JAKIN proiektuak osagai hauek ere baditu:
• Edukiak ebaluatzeko probak eta gaitasunak ebaluatzeko probak, irakasgai guztietarako,
ikaskuntza-estandarrekin lotuak.
• Ebaluazio-errubrikak.
• Zenbait informatika-tresna:
– Etxerako lanak, ikasleen jarraipena egiteko, egunez egun.
Proba-sortzailea.
–
Txostenak eta estatistikak.
–
Kanpoko ebaluazioen liburutegia, estatuko nahiz nazioarteko probaz osatua.
–
INFORMAZIOAREN TEKNOLOGIAK, DAGOKIEN GARRANTZIA EMANDA
Bai ikasliburuan, bai Irakaslearentzako liburutegian, asko dira IKTak erabiliz egin beharreko
jarduerak eta atazak.
Bestalde, irakaskuntza digitala are gehiago indartzearren hor ditu EGITEN JAKIN proiektuak
gure produktu digitala –Medialiburua hain zuzen– eta Ikasgela Birtuala izeneko ingurune
digitala, ikasleentzako nahiz irakasleentzako hainbat produktu, aplikazio eta zerbitzuz osatua.
Zertan gauzatzen den
EGITEN JAKIN proiektua
LIBURU BERRIAK, ORAINGO GARAI BERRI HAUETARA EGOKITUAK
Liburuen sekuentzia didaktikoan ikaslea bera, gaitasunak beregatzea eta sormenezko

pentsamendurako oinarriak dira ardatza:
• Unitate didaktikoen abiapuntua neska-mutilei erronka joz, desafio eginez, jakin-mina piztuz
eta enigmak agertuz ikasleak erakartzea da. Oinarrian arazo bat daukan egoera bat planteatu
ondoren:
– Geure buruari galdezka hasten gara. Sormenaren eta ikaskuntzaren sekretua ikasleei
pentsaraztea omen da, erantzunak emate soila alde batera utzi eta ikasleei beren buruari
galderak eginaraztea… Atal honetan, hain zuzen, horretara bultzatzen ditugu ikasleak:
beren buruari arazo edo egoera bati buruzko galderak egitera.
– Informazioa bilatu eta iritzia ematen dugu, ikastalde osoa elkartuta, egindako galderei
denon artean erantzuna aurkitzeko.
• Gero, unitate didaktikoko edukiak lantzeari ekiten zaio. Kontzeptuzko edukiekin batera,
badira zenbait programa berritzaile ere:
– EGITEN JAKIN atalean, orrialde horretako edukiekin zuzenean lotuta dauden prozedurak
eta trebetasunak lantzen dira. JAKIN eta EGITEN JAKIN atalak, beraz, ikaskuntza-unitate
beraren parte dira, batera lantzekoak eta elkarri lotuak.
– Interpretatu irudia (mapa, grafikoa, marrazkia, argazkia…): ikasleek ikusten ikastea da
atalaren helburua, ikasleei behatzen erakustea. Oso trebetasun baliagarria baita hori oraingo
gure munduan, ikusizkoak gero eta garrantzi handiagoa duen honetan.
– Konprometituak: hainbat egoera proposatuta, ikasleak gizartearekiko arduratzea eta
konpromisoa hartzea du helburu atalak.
– Ikasteko gakoak: ikasten ikasteko ildo nagusi batzuk ematen dizkie ikasleei, jakin beha
rreko eduki garrantzitsuenak zein diren ohartu daitezen.
• Amaierako jardueretan, unitateko eduki nagusiak berrikusten dituzte ikasleek, eta hezkuntza-
administrazioak ezarritako ikaskuntza-estandarrak lortu dituztenetz jakiteko aukera ematen
du horrek.
• Unitatearen amaierako orrialdeetan, ikasitako eduki guztiak batera aplikatzeko atazak ageri
dira, eta haien bidez sortzen diren egoerak ikuspegi didaktikotik oso garrantzitsuak dira,
beraz.
– Zenbait pentsamendu modu lantzeko atazak:
1. Analisi zientifikoa.
2. Arrazoibide matematikoa.
3. Analisi etikoa.
4. Sormenezko pentsamendua.
– Ikasleek gaitasunak lantzeko atazak: ikasitakoa egiazko egoeretan aplikatzean dautza
(eremu akademikoko egoeretan, eguneroko bizitzakoetan edota gizarteko egoeretan);
ikasleek zenbait teknika testuinguru berrietan erabili beharko dituzte, eta eguneroko
bizitzako hainbat egoera praktikori erantzun beharko diete.
– Lan kooperatiboa.
Eta, beti bezala, zehaztasun handiko liburuak dira, edizio zaindukoak, Zubia/Santillanak ohi
duen bezala: testuak argiak dira, eta adinera egokituak; irudiak, kalitate bikainekoak, balio
handikoak dira ikaskuntza-prozesurako, hamaika jarduera mota sorrarazten baitute (infor
mazioa aztertzekoak, behaketakoak, edukiekin lotzekoak…); eta askotarikoak dira jarduerak,
zailtasun-mailaka antolatuak, hainbat helburu lortzeko taxutuak…
IRAKASLEARENTZAKO LIBURUTEGI BAT,
SOR DAKIZKIOKEEN BEHAR GUZTIEI ERANTZUTEKO
Ikasgelako egunez egunekoan laguntzeko
• Programazio didaktikoa.
• Unitate bakoitzerako baliabide didaktikoak:
– Sarrera eta baliabide osagarriak.
– Finkatzeko eta laguntzeko fitxak.
– Sakontzeko fitxak.
– Ikasliburuko jardueren erantzunak.
• Tutoretza, ikasturte osorako 22 saioz osatua, irakasleari zeregin horretan laguntzeko.
XXI. mendeko gaitasunak. Proiektuak eta atazak
• Lan kooperatiborako eta ikasgaien arteko proiektuak.

• Gizarte-proiektua.
• Adimen emozionala eta etikoa.
Ebaluazio-sistema
• Edukiak ebaluatzeko probak.

• Gaitasunak ebaluatzeko probak.
• Errubrikak.
• Proba-sortzailea (tresna digitala).
• Etxerako lan digitalak.
• Kanpoko ebaluazioen liburutegia, estatuko nahiz nazioarteko probaz osatua
(liburutegi digitala).
BEREBIZIKO ESKAINTZA DIGITALA
• Zubia/Santillana Ikasgela Birtuala, hainbat hezkuntza-zerbitzuz osatutako ingurunea.

• Medialiburua, paperean argitaratzen den liburua, baina baliabide digital eta tresna erabil
garri ugariz aberastua.
Irakaslearentzako liburutegiaren
egitura
Ikasle guztiak ez dira berdinak izaten, ez haien maila akademikoari dagokionez, ez eta haien
interesei eta motibazio-mailari dagokionez ere. Atal honetako fitxen helburu nagusia ikasle
horien guztien beharrei erantzuteko baliabideak eskaintzea da.
• Finkatzeko fitxetan unitate didaktiko bakoitzeko oinarrizko kontzeptuak lantzeko moduak
proposatzen dira. Proposamen horietan kontuan hartzen dira ikaskuntza-prozesua oztopa
dezaketen askotariko zailtasunak.
Oinarrizko kontzeptuak eta edukiak. Sarritan ezinbesteko gertatzen da unitate didaktiko
etako oinarrizko hainbat eduki berrikustea, ezagutzak indartzeko. Fisika eta kimika ikasgaia
ri dagokionez, berrikusten diren eduki horiek prozedurak izaten dira nagusiki. Problemak
ebaztea, grafikoak egitea eta interpretatzea, irudiak irakurtzea... ikasgaiaren funtsezko eta
oinarrizko edukiak dira. Hori dela eta, fitxa askoren helburua eduki horiek finkatzea da.
• Sakontzeko fitxak ikasgelako batez besteko maila gainditzen duten ikasleei edo unitatean
lantzen den gaiaren alderdiren batekiko jakin-mina erakusten duten ikasleei zuzendutako
fitxak dira. Batzuetan, fitxa horietan ikerketa-metodologia erabiltzen da eta ikerketa errazak
proposatzen dira.
• Zabaltzeko. Atal horretan gehien nabarmentzen diren ikasleen beharrei erantzuteko edu
kiak eta, bereziki, jarduerak biltzen dira.
• Problema ebatziak. Problemak ebaztea funtsezkoa da Fisika eta kimika ikasgaian. Fitxa
horiei esker, ikasleek problema tipiko bat pausoz pauso nola ebazten den ikusiko dute, eta
ondoren, antzeko problemak ebatzi beharko dituzte.
• Esperimentuak. HEZIBERRIk berebiziko garrantzia ematen dio gaitasunetan oinarritutako
ikaskuntzari, irakaskuntzarako eta ikaskuntzarako metodo berri gisa. Atal horretako fitxei
esker, ikasleek euren trebetasunak eta gaitasunak landuko dituzte lan kooperatiboen bitar
tez, erabakiak hartuz...
■ Unitatearen gidoia eta EGITEN JAKIN
proiektuaren gakoak
proposamen didaktikoak HELBURUA: XXI. MENDEKO HERRITAR OROK BEHAR DITUEN
GAITASUNAK BEREGANATZEA IKASLEEK
Duela gutxira arte beharrezkotzat ziren gaitasunez oso bestelakoak eskatzen ditu gaur egungo
ESKOLA INKLUSIBOA, DENEK GARA DITZATEN
NORBERAREN GAITASUN ETA DOHAINAK
Horretarako, ikasliburuak edukiak zabaltzeko eta finkatzeko atalak dakartza, eta Irakaslea ren-
gizarteak. Oraingo herritarrez ari garela, gizarteak ezinbestekotzat dauka: tzako liburutegiak, berriz, batetik, eduki horietan laguntzeko eta finkatzeko planak, zailtasunak
dituzten ikasleentzat, eta, bestetik, sakontzeko programak, urrunago joan daitezkeenentzat.
• Nork bere buruari galdera egokiak egiteko gai izatea.
• Informazioa biltzen jakitea, era askotako iturri grafiko eta idatzizkoak erabiliz; eta, horretarako:
– Informazioa bilatzea.
EBALUAZIO-SISTEMA GUZTIZ ERAGINKOR BAT,
– Informazio hori iturri motarekiko modu koherentean interpretatzea. ARRAKASTAREN BERME
• Hausnarketa eginez, kritikoki eta sormena erabiliz pentsatzea.
Ebaluazioak beti izan du garrantzi handia eskolan. Azken hamarkadotan, ebaluazioak jarraitua
• Norberaren iritzia sortzeko eta erabaki egokiak hartzeko gai izatea.
eta hezigarria izan behar duelako ikuspegia gailendu da apurka-apurka, eta ebaluazioaren
• Ahoz nahiz idatziz komunikatzen jakitea. helburua, ikuskera horren arabera, ikasleek zer zailtasun dituzten hautematea behar du izan,
• Loturak egiteko gai izatea: ikasitakoaren eta egiazko bizitzaren artean (gertukoa nahiz urruna), horrela erabaki baitaiteke zer mekanismo erabili ikasleei zailtasun horiek gainditzen lagun-
eta irakasgaietako edukien artean. tzeko. EGITEN JAKIN proiektuak osagai hauek ere baditu:
• Parte hartzeko eta konprometitzeko gai izatea, eta, horrela, komunitateari zerbitzu egitea. • Edukiak ebaluatzeko probak eta gaitasunak ebaluatzeko probak, irakasgai guztietarako,
ikaskuntza-estandarrekin lotuak.
• Besteekin lankidetzan aritzen jakitea.
• Ebaluazio-errubrikak.
• Ikuspegi etikoa beti gogoan edukitzea, eta adimen emozionala eta etikoa izatea.
• Zenbait informatika-tresna:
• Bizitza osoan zehar ikasteko gai izatea.
– Etxerako lanak, ikasleen jarraipena egiteko, egunez egun.
Helburu hori lortzearren daude taxututa bai ikasleentzako materialeko unitate didaktikoak eta
bai Irakaslearentzako liburutegia osatzen duten proiektuak. – Proba-sortzailea.
– Txostenak eta estatistikak.
– Kanpoko ebaluazioen liburutegia, estatuko nahiz nazioarteko probaz osatua.
IKASLEA ARDATZ DUEN METODOLOGIA, EDUKIAK BENETAN ULERTZERA IRITSI
ETA GAITASUN BETEKO PERTSONA BIHUR DADIN
INFORMAZIOAREN TEKNOLOGIAK, DAGOKIEN GARRANTZIA EMANDA
EGITEN JAKIN proiektuak eskola-tradizioaren onena eta metodologia berrien ekarpenak uztar-
tzen ditu. Ikasleek jakintza sendoak garatzea lortzeko gai izan behar du eskolak, errotik Bai ikasliburuan, bai Irakaslearentzako liburutegian, asko dira IKTak erabiliz egin beharreko
ezagutzen dugunaz baizik ezin baitugu pentsatu eta jokatu; eta gai izan behar du, bestalde, jarduerak eta atazak.
ikasle dituen horiek eskola-bizitzan zehar jakintza hutsa ekintza bihurtzen ikas dezaten, eta
trebetasun sozial eta moral sendoko pertsonak bihur daitezen. EGITEN JAKIN proiektuan: Bestalde, irakaskuntza digitala are gehiago indartzearren hor ditu EGITEN JAKIN proiektuak
gure produktu digitala –Medialiburua hain zuzen– eta Ikasgela Birtuala izeneko ingurune
• Ikaslea da norberaren ikaskuntza-prozesuaren muina: bere buruari galderak egiten dizkio, digitala, ikasleentzako nahiz irakasleentzako hainbat produktu, aplikazio eta zerbitzuz osatua.
infor mazioa bilatzen du, parte hartzen du, bere ikaskuntza kontrolatzen ikasten du…
• Badira jarduera errazak, eta zailtasun handiagokoak ere bai, bikainak gaitasunak lantzeko,
ikasleei pentsatzen irakasteko, egiazko egoerei nahiz ikasliburuko auziei irtenbidea bila-
tzeko, sormenezko pentsamendua lantzeko…
• Ikaskuntza kooperatiboa gehitu da (garrantzizko osagai gisa, gainera), bai ikasliburuko
jardue retan, bai Irakaslearentzako liburutegiko berariazko proiektuetan.
• Proiektukako ikaskuntza lantzen da, hala ikasleentzako materialean, nola Irakaslearen-
tzako liburutegiko berariazko proiektuetan.
• Hezkuntza akademiko hutsaz haratagoko eredu bat lortu nahi da, ikasleei proposatutako
hamaika egoerarekin susta dezan haiek parte hartzea, ekintzailetasunez jokatzea, eta
konpro metitzea beren eguneroko bizitzako kontuetan, bai ikastetxeko, auzoko edo herriko
arazo eta auzietan, baina baita mundu-mailakoetan ere. Azken batean, beraz, hauek lotzea:
ikastea eta komunitateari zerbitzu egitea, ikastea eta gizartearekiko konpromisoa.
EGITEN JAKIN proiektuak duen ikuspegi-aniztasun horrek oso bestelako bihurtzen du ikasgela:
ikasleei guztiz aberasgarriak gertatuko zaizkien esperientzia ugariren agertoki.
6 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 7
■ Irakaskuntza neurrira 1
FINKATZEKO
ZIENTZIA ETA NEURKETA

3. FITXA
1
SAKONTZEKO
FINKATZE-JARDUERAK ZABALTZE-JARDUERAK (erantzunak)
• Finkatzeko
1 Esan zer luzera‐unitate erabiliko zenukeen, ondorengo 5 Lotu bi zutabeak, geziak erabiliz: 1 Nahikoa izango litzateke gelaren luzera, zabalera eta altuera = 5,45 ? 1012 kg/km3 = 5,45 ? 1021 kg/m3
neurketa hauek adierazteko: neurtzea. Erantzuna adierazteko m3‑ak erabiliko genituzke. 9 10-7 m = 0,1 nm = 100 nm.
• Sagar bat. d Tonak.
a) Sevillatik Granadara dagoen distantzia. • Auto bat d Kilogramoak. 2 a) m = mP ? 6,022 ? 1023 = 1,6 ? 10-27 kg ? 6,022 ? 1023 = 10 Hau da jardueraren erantzuna:
b) Zure ikasgelaren azalera. • 1,80 m garai den gizon argal bat. d Miligramoak. = 9,6 ? 10-4 kg mm 1m 1 egun
0,5 ? ? = 5,787 ? 10-9 m/s
c) Torloju baten buruaren diametroa. 1.000 g egun 1.000 mm 86.400 s
• Iltze bat. d Gramoak. b) m = 1,6 ? 10-27 kg ? = 1,6 ? 10-24 g
1 kg
d) Zure oinaren luzera. 11 Distantzia kalkulatzeko, abiadura bider denbora egin behar
• Sakontzeko
6 Egin unitate‐aldaketa hauek: 2,4 ? 10 9 bolatxo 1 m3 da:
e) Zure mugikorraren bolumena. 3 ? ? 1 dm3 = 4 ? 105 bolatxo
6 m3 1.000 dm 3 m 86.400 s 365,25 egun
Saiatu asmatzen zein izango litzatekeen neurketa a) Adierazi kilogramotan 3400 g‐ko meloi baten d = 3 ? 108 ? ? ? 1 urte =
masa. 4 50 mL‑ko bureta. s 1 egun 1 urte
horietako bakoitzaren emaitza.
= 9,467 ? 1015 m
b) Adierazi gramotan arroz kilogramo baten 3/4‐en 5 a) MJupiter = 317,94 ? MLurra = 317,94 ? 5,98 ? 1024 kg =
2 Likidoen bolumena neurtzeko, tresna hauek erabil masa. = 1,90 ? 1027 kg 12 a) 4 ? 10-3 m
ditzakegu. c) Adierazi miligramotan 100 g irinen masa. b) 5 ? 10-7 m
m m 5,98 ? 10 24 g
• Probeta. • Prezipitatu‐ontzia. b) d = "V= = = 1,083 ? 1024 cm3 =
c) 2,5 ? 1010 m3
V d 5,52 g/cm 3
7 Adierazi objektu hauetako zeinek duen dentsitate = 1,083 ? 1018 m3
• Zabaltzeko
• Bureta. • Pipeta. d) 2,5 ? 10-6 m2
handiena, zure erantzuna arrazoituz. e) 2,4 ? 10-5 kg
Jarri ordenan, bolumen gehien neur dezakeenetik 6 a) • 1 " 2,78 g/cm3 • 3 " 2,82 g/cm3
bolumen gutxien neur dezakeenera.
• 2 " 2,78 g/cm3 • 4 " 2,81 g/cm3 13 a) 3,48672 ? 10-2
3 Kopiatu taula zure koadernoan, eta osatu gramoaren Kotoia 2,78 + 2,78 + 2,82 + 2,81 b) 9,7686 ? 10-2
d= = 2,80 g/cm3
multiploak eta azpimultiploak adieraziz. 4
14 11. jardueran bezala:
b) Hau da masa‑bolumena grafikoa:
Idazkera 1 kg m 86.400 s 365,25 egun
Unitatea Ikurra Baliokidetasuna V (cm3) d = 3 ? 10 8 ? ? ?
zientifikoa s 1 egun 1 urte
• Problema ebatziak
1.000
1 km
Tona ? 1 urte ? ? 40 = 3,786912 ? 1014 km
1.000 m
Burdina Artelazkia 800
Kilogramo 10 3 Artelazkia
1 kg 1 kg 2 kg 15 3.048 m.
hg 100 600
16 a) 2 ? 104 m/s
Dekagramo 8 Utzi urari, tantaz tanta, 100 mL‐ko edukiera duen 400 b) 3,3 ? 106 m/s
Gramo g 1 1 gradudun ontzi (probeta) batera erortzen, eta guztiz
c) 2,6 ? 106 kg/m3
betetzeko zenbat denbora behar duen neurtuko dugu. 200
• Esperimentuak
dg 10-1 Bi minutuz behin, bolumena 25 mL handitzen dela d) 232 kg/m2
ikusi dugu. 0 m (g) e) 2 m/s
Zentigramo 0,01
0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000
mg a) Osatu taula hau, behaketaren datuak erabiliz:
c) Ahalik eta erantzun zehatzena lortzeko erabili dituzte
Denbora (min) Bolumena (mL)
1 1 1
ZABALTZEKO PROBLEMA EBATZIAK hainbat lagin. ESPERIMENTUAK
4 Erreparatu balantzari.6. FITXA 2. FITXA
2 7 V = Soinarria ? h = rr2 ? h = r (d/2)2 ? h =
= r ? (15/2 cm)2 ? 56 cm = 9.896 cm3
ZIENTZIA ETA NEURKETA 4 ZIENTZIA ETA NEURKETA ZIENTZIA ETA NEURKETA
d = m/V " m = d ? V = 7,9 g/cm3 ? 9.896 cm3 =
6 = 78.772,2 g = 78,7722 kg
Izena: Maila: Data: Ur‑masa horrek bolumen hau izango luke:
8
Bolatxo bat arrapala batetik zein abiadurarekin irteten den zehaztea
1. PROBLEMA EBATZIA m 78.772,2 g
V= = =
b) Adierazi grafikoki datu horiek. d 1 g/cm 3
Masa, bolumena eta dentsitatea zehaztea c) Zenbat denboran beteko da ontzia
Adierazi edukiera
neurri hauek Nazioarteko unitate‑sistema erabiliz: = 78.772,2 cm3 = 0,0787722 m3 HELBURUA
Materialak
erdiraino? 4/3 rr3 = 4/3 r ? (6.400 km)3 = 1,098 ? 1012 km3
V =°C
a) 3,5 cm b) 40 mg c) 3 h d)8 15,3 • Kronometroa. • Paper zuria.
Gogoratu…
d) Zein da 5 minutu igaro ondoren ontzian dagoen Hau da batez besteko dentsitatea: Arrapala batetik erortzen
• Neurketa‑zinta. • Burdinazko bolatxoa (edo puxtarria).
uraren bolumena? Azalpena eta ebazpena m 5,98 ? 10 24 kg ari den bolatxo bat zer
Masa, bolumena eta dentsitatea zientziaren oinarrizko kontzeptuak dira. d= = = • Liburu bat (edo beste objektu bat) irteera‑arrapala egiteko.
• Z
ein da balantza elektronikoa erabiliz neur Saiatu asmatzen 1 L uretan dagoen
Jarduera tanta kopurua
hauetan jakiteko egin behar dituzu.
unitate‑aldaketak b) 40 mg masa adierazten duen neurri bat da; NSko V 1,098 ? 1012 km 3 abiaduran mugitzen den
• Masak gorputz batek duen materia kopurua adierazten du; gorputzaren posizioa aldatzen kalkulatzea.
dezakegun masarik txikiena? esperimentu bat. Hasteko, honakoak aztertu behar dituzu, kasuz kasu: masa‑unitatea kilogramoa (kg) da.
denean, masa ez da aldatzen.
• Neurriari dagokion magnitudea. Dagokion bihurketa‑faktoreaz biderkatuz
• Gorputz baten bolumena gorputz horrek hartzen duen espazioa edo lekua da.
• Nazioarteko sisteman magnitude horri dagokion gero:
• Gorputz baten dentsitatea haren masaren eta bolumenaren zatidura da. 26 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA
1 kg FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.
PROZEDURA
29
neurketa‑unitatea. 40 mg ? 3 = 4 ? 10-2 kg
masa m 10 mg
dentsitatea = " d= Unitate‑aldaketak egiteko, bihurketa‑faktoreen metodoa
bolumena v 1. Jarri liburu bat edo gehiago (edo beste objekturen bat) mahai baten ertzetik zentimetro gutxira, arrapala bat egiteko.
erabiliko dugu. c) 3 h denbora adierazten duen neurri bat da; NSko
Laborategietan substantzien eta objektuen masa neurtzeko erabiltzen diren balantza mota 2. Jarri neurketa‑zinta lurrean, mahaiaren ertza abiapuntu hartuta.
denbora‑unitatea segundoa (s) da.
asko aurki ditzakegu: balantza digitalak, hainbat neurritako pisuekin funtzionatzen dutenak... Bihurketa‑faktore bat magnitude bereko bi unitateen
3. Jarri zenbait orri zuri bolatxoa eroriko den lekuan. Horrela, bolatxoak marka bat utziko du orri zurian eta
arteko baliokidetasuna adierazten duen zatiki bat da. Dagokion bihurketa‑faktoreaz biderkatuz
Laborategietan beirazko tresnak erabiltzen dira bolumenak neurtzeko. Askok beren edukiera zehatz‑mehatz non erori den jakingo dugu. (Esperimentua egiten hasi baino lehen, egin proba bat,
Eragiketaren emaitza idazkera zientifikoa erabiliz adierazi gero:
adierazten dute, batzuek zehatz‑mehatz, eta beste batzuek, gutxi gorabehera: prezipitatu‑ontzia, bolatxoa non eroriko den jakiteko.)
behar da. 3.600 s
matraze aforatua, erlenmeyer matrazea, probeta, bureta, pipeta. 3 h? = 10.800 s = 1,08 ? 104 s
a) 3,5 cm luzera adierazten duen neurri bat da; NSko 1h Burdinazko bolatxoa
luzera‑unitatea metroa (m) da. d) 15,3 ºC tenperatura adierazten duen neurri bat da; NSko
=0
1 Berrikusi neurketa‑prozesua. Dagokion bihurketa‑faktoreaz biderkatuz tenperatura‑unitatea kelvina (K) da.
a) Testuliburuaren laguntzarekin, deskribatu ezagutzen dituzun balantzak. gero: Hau da bi unitate horien arteko baliokidetasuna:
3,5 cm ? 2
1m
= 3,5 ? 10-2 m T(K) = 273 + t (ºC) "
10 cm
" T = 273 + 15,3 = 288,3 K
t = tneurtua
Neurketa‑zinta
b) Hautatu hainbat objektu, eta deskribatu horiek pisatzeko prozedurak. Posible izanez gero, idatzi neurketen emaitzak. Distantzia
G F
JARDUERAK 4. Askatu bolatxoa arrapalaren goiko aldean. Aldez aurretik, zikindu bolatxoa arkatz batekin, non eroriko den ikusteko.
5. Jarri kronometroa martxan bolatxoa mahaitik irteten den unean bertan.
1 Adierazi neurri hauek metrotan: 6 Egin unitate‑aldaketa hauek:
6. Gelditu kronometroa bolatxoa lurrera iristen den unean. Idatzi neurketaren emaitza.
a) 42 mm b) 7,3 ? 103 hm c) 0,0024 cm a) 298 K, °C‑tara d) 32 mg, kg‑tara
7. Bota bolatxoa behin baino gehiagotan, eta egin neurketak. Idatzi emaitzak taula batean.
b) 254 mm, km‑tara e) 1,4 mL, L‑tara
2 Egin unitate‑aldaketa hauek:
c) 59 g, hg‑tara f ) 3 dal, mL‑tara Neurketa Denbora (s) Egindako distantzia (m)
a) 705 kg, mg‑tara c) 2.345 dm, km‑tara
1
b) 200 cL, L‑tara d) 14,3 °C, K‑etara 7 Adierazi neurri hauek nazioarteko sisteman
dagokien unitateetan: 2
3 Adierazi neurri hauek NSko unitateetan: a) -15 °C c) 2 ? 166 mg
3
a) 196 mm b) 125 cm c) 2.000 L b) 3 ? 104 mm d) 20 ns
2 Deskribatu bolumenak neurtzeko erabiltzen diren beirazko tresna hauek:
4 Adierazi neurri hauek NSko unitateetan: 8 Egin unitate‑aldaketa hauek:
a) Prezipitatu‑ontzia: GALDERAK
a) 70 km b) 10,5 mg c) 2.500 ng a) 6,32 kg, mg‑tara c) 320 K, °C‑tara
b) Matraze aforatua:
b) 42 h 20 min 32 s, s‑tara 1 Kalkulatu bolatxoak erortzeko behar duen denboraren eta egiten duen distantziaren batez besteko balioa.
c) Erlenmeyer matrazea:
5 Egin eragiketak, eta adierazi emaitzak NSko
unitateetan:
d) Probeta:
9 Egin ondorengo eragiketa hau, eta adierazi 2 Bolatxoa arrapalatik zer abiaduran irteten den kalkulatzeko, erabili ekuazio hau (gogoan izan ekuazioan
a) 2 km + 20 dm + 120 cm = emaitza mm‑tan: denboraren eta distantziaren batez besteko balioak erabili behar ditugula):
e) Bureta: b) 2 h + 20 min + 32 s = distantzia
12,6 km + 34,15 hm + 4,03 dm + 1,25 m =
Okerra Zuzena Abiadura =
f) Pipeta: c) 200 mL + 104 cL = denbora
40 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 46 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 49
■ Ebaluazioa 1
EDUKIAK EBALUATZEKO

1
EDUKIAK EBALUATZEKO
LORPEN-ADIERAZLEAK ETA ERANTZUNAK
Izena: Maila: Data: Izena: Maila: Data:

Jarduerak
• Autoebaluazioa
Lorpen-adierazleak
O proba A proba
O PROBA 3 Egin eragiketa hauek, eta adierazi emaitzak nazioarteko sistemako unitateetan:
a) 2 km + 20 dm + 120 cm. Ea hipotesiak formulatzen dituen eguneroko 2, 5
fenomenoak azaltzeko, teoria eta eredu
1 Substantzia solido jakin baten dentsitatea jakin nahi dugu. Horretarako, material horren hainbat laginen masa eta
zientifikoak erabiliz.
dentsitatea neurtu ditugu, eta emaitza hauek lortu ditugu:
b) 2 h + 20 min + 32 s. Ea behaketa, datu eta emaitzak era antolatuan 1 1
Masa (g) 1000 1500 2000 2500 eta zorrotz jasotzen dituen, eta ea ahoz eta
idatziz jakinarazten dituen, eskemak, grafikoak,
• Edukiak ebaluatzeko
Bolumena (cm3) 360 540 710 890
c) 200 mL + 104 cL. taulak eta adierazpen matematikoak erabiliz.
a) Adierazi lagin horien masa eta bolumena grafiko batean. Ea ikerketa zientifikoa eguneroko bizitzako 1 2
aplikazio teknologikoekin erlazionatzen duen.
d) 0,3 kg + 6,500 g + 16.000 mg.
Ea magnitudeen eta unitateen artean erlazioak 2, 3, 4, 5 3, 4
ezartzen dituen, emaitzak adierazteko
nazioarteko unitate‑sistema
4 Adierazi neurri hauek nazioarteko sistemako unitateetan, eta idatzi emaitzak idazkera eta idazkera zientifikoa erabiliz, gehienbat.
• Gaitasunak ebaluatzeko
zientifikoa erabiliz.
Ea ezagutzen eta identifikatzen dituen 1 5
a) 19, 6 cm . 3
produktu kimikoen eta instalazioen etiketetan
erabiltzen diren ikur ohikoenak, eta haien
esanahia interpretatzen duen.
b) 125 km/h.
Ea materiaren propietate orokorrak eta 1
propietate bereizgarriak bereizten dituen,
propietate bereizgarriak substantzien
c) 2,0 g/cm2. ezaugarriak zein diren jakiteko erabiliz.
Ea esperimentu baten bidez zehaztutako 1

solido baten bolumena eta masa deskribatzen
d) 240 nm.
dituen eta haren dentsitatea kalkulatzen duen.
b) Zer motatako grafikoa da?

5 Lurraren masa 5,98 ? 1027 g‑koa da, eta Jupiterren masa Lurrarena baino 317,94 aldiz handiagoa da.
c) Kalkulatu dentsitatearen balioa, eta adierazi emaitza nazioarteko sistemako unitateetan.

Azaldu zer metodo erabili duzun kalkulua egiteko.
d) Erabil al dezakezu aurreko ariketan kalkulatu duzun dentsitatearen balioa, substantzia solido hori zein
den identifikatzeko?
e) Esan laborategiko zer tresna erabiltzen diren neurketa horiek egiteko.
a) Zein da Jupiterren masa nazioarteko sistemako unitateetan?
2 Protoi baten masa 1,6 ? 10-27 kg dela kontuan hartuta, kalkulatu:

a) Protoiaren masa, gramotan.
b) Lurraren dentsitatea 5,52 g/cm3 dela kontuan hartuta, kalkulatu gure planetaren bolumena.
b) 6,022 ? 1023 protoiren masa, miligramotan.
Erabili idazkera zientifikoa, emaitzak adierazteko.
52 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 53 56 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.
1 1
GAITASUNAK EBALUATZEKO GAITASUNAK EBALUATZEKO
1
EDUKIAK EBALUATZEKO
ZIENTZIA ETA NEURKETA LORPEN-ADIERAZLEAK ETA ERANTZUNAK

Izena: Maila: Data: Izena: Maila: Data:
Izena: Maila: Data:
Lantzen diren
Lorpen-adierazleak Jarduerak
gaitasunak
GAITASUNEN EBALUAZIOA 4 Laburtu lerro batean ikerketaren emaitza. 10 Everest mendira igotzen diren espedizioek izaten duten
AUTOEBALUAZIOA arazo nagusia oxigeno faltarena da, altuerak gora egin Ea hipotesiak formulatzen dituen 5, 6, 7
ahala, presio atmosferikoak behera egiten baitu. eguneroko fenomenoak azaltzeko,
1 Zientziaren inguruko esaldi hauen artetik zein dira 5 Zein dira nazioarteko unitate‑sistemaren (NS)
Nola egiten dute lan zientzialariek? teoria eta eredu zientifikoak erabiliz.
5 Zenbat hipotesi proposatu dituzte zientzialariek Presioa (mbar) Altuera (km)
zuzenak? osagaiak? 2005. urtean egindako ikerketa zientifiko baten arabera,
garaieraren aldaketa azaltzeko? Ea behaketa, datu eta emaitzak era 8
a) Oinarrizko zazpi magnitude eta haien magnitude Everest mendiak, munduko garaienak, 8.844,43 m ditu. 1.000 0 antolatuan eta zorrotz jasotzen dituen,
a) Zientzia materia eta haren osaketa aztertzeaz a) Bat
eratorriak. 1975ean, Everest mendiak 8.848,13 m zituela kalkulatu zu‑ eta ahoz eta idatziz jakinarazten
soilik arduratzen da. 900 2
ten. Hau da, munduko mendirik garaiena 3,7 m txikitu da. b) Bi Hizkuntzarako dituen, eskemak, grafikoak, taulak eta
b) Oinarrizko zazpi magnitude eta zazpi magnitude
b) Zientzia hainbat esparru berezitutan antolatzen Zientzialarien arabera, txikitze horren arrazoiak hiru izan 600 4 gaitasuna adierazpen matematikoak erabiliz.
eratorri. c) Hiru
da; hala nola, fisika eta kimika. daitezke:
c) Oinarrizko zazpi magnitude eta haien oinarrizko 390 8 Ea dibulgazio zientifikoko testu batean 1, 2, 3, 4, 5
Azaldu zertan datzan hipotesi bakoitza.
c) Astrologia zientzia mota bat da. unitateak. • Mendiaren gailurreko izotzezko eta elurrezko geruza ze‑ informazio garrantzitsua hautatzen,
hatzago neurtu dute, eta 1975ean 0,9 m zituela neurtu 200 12
ulertzen eta interpretatzen duen, eta
d) Jarduera zientifiko guztietan ekuazioak erabiltzen d) Zazpi magnituderen zazpi unitate. arren, errealitatean 3,5 m ditu.
150 16 ateratako ondorioen berri ematen
dira haien emaitzak adierazteko.
• Neurketarako abiapuntua zehatzago kalkulatu dute, eta duen, ahozko eta idatzizko hizkuntza
6 Unitate hauetako zein ez da NSko unitatea?
aurrekoa baino 0,7 m gorago kokatu dute. zuzen erabiliz.
2 Metodo zientifikoaren baitan urrats hauek bereizten a) K c) kg a) Adierazi grafikoki taulan ageri diren datuak. Jarri presioa
dira: • Gaur egun erabiltzen den teknologia, irrati‑uhinetan oina‑ ordenatu‑ardatzean, eta altuera, abzisa‑ardatzean. Ea behaketa, datu eta emaitzak era 8, 9, 10
b) km d) m3 rritzen dena, zehatzagoa da eta 0,21 m‑ko errore‑marjina Presioa modu linealean aldatzen al da, altuerak gora antolatuan eta zorrotz jasotzen dituen,
a) Behaketa, esperimentatzea, emaitzak analizatzea du. egin ahala? eta ahoz eta idatziz jakinarazten
eta emaitzak argitaratzea. 7 Adierazi zein den baliokidetasun okerra: 6 Eskura duzun informazioa kontuan hartuta, esan al dituen, eskemak, grafikoak, taulak eta
Horrez gain, adituen ustez, litekeena da atmosferaren be‑
a) 2 MJ = 2 ? 106 J rotze globalaren ondorioz, 1975. urtetik hona gailurreko dezakezu hipotesi horietako zein den egiazkoa? Matematikarako adierazpen matematikoak erabiliz.
b) Behaketa, hipotesiak egitea, esperimentatzea,
emaitzak analizatzea, legeak definitzea eta lege b) 3,5 pm = 3,5 ? 10-12 m izotzezko geruzaren lodiera gutxitu izana. gaitasuna Ea magnitudeen eta unitateen artean 10
horiek argitaratzea. c) 56 ns = 56 ? 10-6 s erlazioak ezartzen dituen, emaitzak
7 Zer egin beharko zenuke hipotesiak egiaztatzeko? adierazteko nazioarteko
c) Behaketa, hipotesiak egitea, esperimentatzea, d) 37.000 mg = 0,037 kg
Gogoratu... unitate‑sistema eta idazkera
emaitzak analizatzea, legeak definitzea, teoriak a) Ikerketa errepikatu. zientifikoa erabiliz, gehienbat.
ezartzea eta emaitzak argitaratzea. 8 Aluminioak 2,70 g/cm3‑ko dentsitatea du. Zer
Metodo zientifiko deritzo zientzialariek arazoak ikertzeko eta egiazko ondorioetara iristeko erabiltzen duten prozedurari. b) Hipotesi bakoitza egiaztatzeko esperimentu bat
dentsitate izango du bihurketa‑faktoreak erabiliz Ea ikerketa zientifikoa eguneroko 11
Metodo zientifikoak urrats batzuei jarraitzen die: egin. Ekimena eta
3 Hipotesi bat: NSko unitateetan adierazten badugu? bizitzako aplikazio teknologikoekin
ekintzaile-sena
1. Behaketa. 5. Legeak definitzea. c) Ezin dira egiaztatu, uste hutsak baitira. erlazionatzen duen.
a) 2.700 kg/L c) 2,70 kg/L
a) Frogaezina da, irudizko suposizio bat baino ez 2. Hipotesiak egitea. 6. Teoriak ezartzea.
baita. b) 2.700 kg/m3 d) 0,27 kg/L
3. Esperimentatzea. 7. Emaitzak argitaratzea. 8 Osatu ikerketaren inguruko taula hau:
b) Esperimentuen bidez frogatzen denez, ahalik 9 Nola adieraziko dugu 0,000067 zenbakia idazkera 4. Emaitzak analizatzea. b) Kontuan hartzen badugu, 1 mbar = 100 Pa eta
eta zehatzen formulatu behar da. m km 1 atm = 101.325 Pa direla, zenbatetsi, grafikoan
zientifikoa erabiliz?
Altuera 1975ean oinarrituta, mendiaren gailurreko presio atmosferikoa.
c) Arazo zientifiko bati ematen zaion arrazoizko a) 67 · 10-6 c) 6,7 · 105 1 Zein zen ikerketa zientifikoaren helburua? 3 Zer magnitude neurtu dute Everest mendiaren garaiera Egin beharrezkoak diren unitate‑aldaketak.
erantzuna da.
b) 6,7 · 10-5 d) 6,7 · 10-7 zehazteko? Altuera 2005ean
a) Everest mendiaren garaierak behera egin duela
d) Ezin da inoiz frogatu. egiaztatzea.
10 Laborategian egiten ditugun ekintza hauen artean, zein Bien arteko aldea
da okerra? b) Everest mendiaren altuera neurtzea.
4 Ikerketa baten emaitzak argitaratzea: a) Magnitude hori oinarrizkoa ala eratorria da?
a) Likido bat zehatz‑mehatz neurtzeko, Pasteur c) Everest mendiaren garaierak berotze globalaren Zer ondorio atera dezakezu taula horretatik? 11 Orain badakizu nola egiten duten lan zientzialariek.
a) Zientzia‑aurrerapenetarako funtsezko urratsa pipeta bat erabiltzen dugu. ondorioz behera egin duela frogatzea. Zure ustez, garrantzitsua al da ikerketen emaitzak
da. jendarteratzea? Zergatik?
b) Substantziak pisatzeko, balantza erabiltzen dugu. 2 Zer denbora‑tarte hartu da kontuan ikerketa hori b) Zer unitate erabili dute magnitudea adierazteko?
b) Metodo zientifikoaren baitako hautazko urratsa egiteko?
da. c) Bolumenak neurtzeko, graduatutako pipetak,
probetak eta buretak erabiltzen ditugu.
c) Lege zientifiko baten bidez egiten da. c) Adierazi unitate hori nazioarteko unitate‑sistemari
d) Bolumen txikiak neurtzeko, prezipitatu‑ontziak dagokion edo ez.
d) Webguneetan soilik egiten da. erabiltzen ditugu. 9 Adierazi 1975ean zehaztu zuten altuera idazkera
1 a, 2 c, 3 b, 4 a, 5 c, 6 b, 7 c, 8 b, 9 b, 10 a
ERANTZUNAK
IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 51 60 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 61 62 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA FISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.
Ebaluazioa
ebaluazio-sistema osoa
EGITEN JAKIN proiektuak baliabide multzo zabala eskaintzen du irakasleen lana errazteko eta
haien beharrak asetzeko. Ebaluazioaren alderdi guztiak hartzen ditu aintzat. Hauek dira, bes
teak beste, baliabideak:
• Edukien ebaluazioa. Unitate didaktiko bakoitzari dagozkion kontrol-probak, ikasleek oina
rrizko kontzeptuak eta prozedurak barneratu dituzten ala ez ikusteko.
• Gaitasunen ebaluazioa. Ikasleek gaitasunak zenbateraino garatu dituzten ebaluatzeko pro
bak.
• Ebaluazio-errubrikak. Dokumentu honen bidez, unitate didaktiko bakoitzean ikasleei beha
tzeko eta haien aurrerapen-maila neurtzeko irizpideak ematen dira, unitateko eta curriculu
meko ikaskuntza-estandarren arabera, betiere.
• Ebaluazio-probak sortzeko gailua. Tresna informatiko honek ebaluazio-proba pertsonali
zatuak sortzeko aukera ematen du, jarduerak iragazki-sistema baten bidez aukeratuz. Jar
duerak editatzeko eta aldatzeko aukera ere ematen du, eta irakasleak berak egindakoak ere
sar daitezke.
• Kanpoko ebaluazioak: estatukoak edo nazioartekoak. Autonomia-erkidegoko, estatuko
eta nazioarteko kanpoko ebaluazio nagusien azterketa.
edukien ebaluazioa egiteko baliabideak
Edukien ebaluazioari esker, ikaskuntza-irakaskuntza prozesua kontrola daiteke, edukiak zenba

teraino barneratzen dituzten etengabe aztertuz.
Lan horretarako laguntza gisa, hauek ematen dira unitate didaktiko guztietan:
• Autoebaluazioa. Hari esker, ikasleek oinarrizko edukiak zenbateraino barneratu dituzten
egiaztatu ahal izango dute.
• Kontrol-probak. Bi proba agertzen dira:
– O proba. Ikasle guztiek ikasi beharreko gutxieneko edukiak ebaluatzeko oinarrizko proba.
– A proba. Maila aurreratuko proba.
• Ikaskuntza-estandarrak eta erantzunak. Taula batean, curriculumeko unitate bakoitzeko
ebaluazio-irizpideak eta ikaskuntza-estandarrak probetako jarduerekin lotzen dira. Gainera,
jarduera guztien erantzunak ere agertzen dira.
Gaitasunen ebaluazioa
GAITASUNAK HEZIBERRIn
Ikasleek eguneroko bizitzako ohiko arazoei –ohikoak izanagatik ez dute zertan errazak izan–
konponbidea emateko erabili behar dituen ahalmen multzo integratu bat (ezagutzak, estrate
giak, trebetasunak, abileziak, motibazioak, jarrerak…) dira gaitasunak.
Hezkuntza-lege berriak, etengabeko ikaskuntzako oinarrizko gaitasun giltzarrien erreferentzia
marko europarrean oinarrituta, ikasleek ibilbide akademikoa amaitutakoan bereganatu beha
rreko zazpi gaitasun zehazten ditu.
Hauek dira gaitasunak:
Arloko gaitasunak:
• Hizkuntza- eta literatura-komunikaziorako gaitasuna.
• Matematikarako gaitasuna.
• Zientziarako gaitasuna.
• Teknologiarako gaitasuna.
• Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna.
• Arterako gaitasuna.
• Mugimendurako gaitasuna.
Zehar-gaitasunak:
• Hitzez, hitzik gabe eta era digitalean komunikatzeko gaitasuna.
• Ikasten eta pentsatzen ikasteko gaitasuna.
• Elkarbizitzarako gaitasuna.
• Ekimenerako eta ekintzaile-sena garatzeko gaitasuna.
• Izaten ikasteko gaitasuna.
ikasgelarako egunez egunekoa FISIKA ETA KIMIKA, dbh 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.. 13
GAITASUNEN EBALUAZIOA EGITEKO BALIABIDEAK
EGITEN JAKIN proiektuaren baitan ebaluaziorako hainbat baliabide daude, eta, horien artean,
ikasleek hezkuntza-gaitasunak nola garatu eta eskuratu dituzten ebaluatzeko probak ere ba
daude.
Gaitasunak ebaluatzeko probak edukiak ebaluatzeko proben osagarriak dira. Bai batzuek, bai
besteek, prozesu kognitiboak eta ikaskuntzan izandako aurrerapenak ebaluatzen dituzte, baina
edukiak ebaluatzeko proben ardatza arloaren beraren curriculuma da, eta gaitasunak ebalua
tzeko probek berriz, arlo horiek hezkuntza-gaitasunak eskuratzen nola laguntzen duten azter
tzen dute.
Fisika eta Kimikan, baliabide hauek eskaintzen ditu gure proiektu editorialak:
• Gaitasunak ebaluatzeko probak. Unitate bakoitzerako, arloarekin lotura handiena duten
gaitasunei buruzko proba bat agertzen da: matematikarako, zientziarako eta teknologiarako
gaitasuna.
• Lorpen-adierazleak. Gaitasunaren profileko lorpen-adierazleak probako jarduerekin lotzen
dira.
• Erantzunak. Probetan planteatzen diren jarduera guztien erantzunak ere badituzte.
14 ikasgelarako egunez egunekoa FISIKA ETA KIMIKA, dbh 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L..
1. UNITATEA
Zientzia eta neurketa
1. unitatea. Zientzia eta neurketa
Unitatearen gidoia eta proposamen didaktikoak . . . 20

Aurkezpena
Helburuak
Edukiak
Kontuan izan beharrekoak
Unitatean lantzen diren gaitasunak
Ebaluazio-irizpideak
Irakaskuntza neurrira. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Finkatzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
• 1. fitxa (erantzunak). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
• 2. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
• 3. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Sakontzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Zabaltzeko
• Oinarrizko kontzeptuak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
• Magnitudeak eta unitateak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
• Neurri bat adieraztea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
• Neurketa esperimentalak adieraztea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
• Nazioarteko unitate-sistema. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
• Masa, bolumena eta dentsitatea zehaztea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
• Nola egiten dute lan zientzialariek?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
18 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA fIsiKa ETA KImiKa, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.
Problema ebatziak
• 1. problema ebatzia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Esperimentuak
• Erabil al daiteke balantza bat luzera neurtzeko?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
• Bolatxo bat arrapala batetik zein abiadurarekin irteten den zehaztea. . . . . 49
Edukiak ebaluatzeko baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . 51

Autoebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Kontrol-probak
• O proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Lorpen-adierazleak eta erantzunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Gaitasunak ebaluatzeko baliabideak. . . . . . . . . . . . . 60

• Nola egiten dute lan zientzialariek?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA fIsiKa ETA KImiKa, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 19
1
AURKEZPENA ETA PROGRAMAZIOA
AURKEZPENA
1.
Unitate honetan zehar, ikasleek metodo zientifikoa 2.
Lan zientifikoan erabiltzen diren tresnen artean, grafikoak
landuko dute, hainbat lege zientifiko adibidetzat hartuta. dira erabilgarritasun gehien dutenak.

Metodo zientifikoa zer den ikasteko, garrantzitsua da nitate honetan, behaketaren bitartez lortutako datuak
U
ikasleek metodo hori eguneroko bizitzako ohiko biltzen dituzten tauletan oinarritutako grafikoak erabiliko
behaketetan aplikatzen jakitea. dituzte ikasleek.
HELBURUAK
• Jarduera zientifikoak eta pseudozientifikoak bereizten • Oinarrizko magnitudeak eta magnitude eratorriak
ikastea. identifikatzea.
• Metodo zientifikoa fenomeno arrunten behaketan • Adierazpen grafikoak lan zientifikoaren ohiko tresna gisa
aplikatzeko gai izatea. erabiltzea.
• Nazioarteko unitate‐sistema ezagutzea, eta hainbat multiplo • Askotariko behaketak grafikoki adierazten jakitea.
eta azpimultiplo erabiliz, unitate‐aldaketak egiten jakitea. • Segurtasuna, ordena eta garbitasuna aintzat hartzea,
• Nazioarteko sistemaren unitateak maila globalean laborategian lan egitean.
erabiltzeak duen garrantziaz jabetzea.
EDUKIAK
JAKIN • Zientzia.
• Metodo zientifikora hurbilketa. Metodo zientifikoaren faseak.
• Datuak ordenatzea eta sailkatzea.
• Grafikoak egitea.
• Nazioarteko unitate‐sistema.
• Oinarrizko magnitudeak eta magnitude eratorriak.
• Bihurketa‐faktoreak eta idazkera zientifikoa.
• Laborategiko lana: segurtasuna eta teknikak.
EGITEN JAKIN • Unitate‐aldaketak egitea, ikasleak hainbat unitateren multiploak eta azpimultiploak
erabiltzera ohitzeko.
• Taulak egitea.
• Datuen taulak oinarri hartuta, adierazpen grafikoak egitea.
• Grafikoak aztertzea.
• Grafikoak interpretatzea.
• Behaketa errazak proposatzea, eta metodo zientifikoa aplikatzea.
IZATEN JAKIN • Zientziaren hizkuntza grafikoak duen garrantzia balioestea.

• Laborategiko lanean zehaztasuna eta ordena erakustea.
• Banakako lana zein taldeko lana sustatzea.
1
KONTUAN IZAN BEHARREKOAK
1. Unitatearen lehen zatian, metodo zientifikoa eta hura 4.

Oso interesgarria izan daiteke ikasgelan teknologia berriak
osatzen duten faseak landuko dira. Nahi izanez gero, egin aplikatzea. Ziurrenik, ikasle batzuek ez dute arazorik izango
eguneroko bizitzan oinarritutako behaketa bat, eta aplikatu kalkulu‐orri bat erabiltzeko, baina beste batzuek laguntza
metodo zientifikoa. Horrela, ikasleak metodo horretara beharko dute.
hurbiltzea lortuko dugu. Hori, inolako zalantzarik gabe, arazo bat izan daiteke
2. Ikasle askorentzat «aspergarria» izan arren, haien datuak aztertzeko kalkulu‐orriak erabili nahi izanez gero.
ikasketa‐prozesu guztian zehar unitate‐aldaketak Aitzitik, interesgarri gerta daiteke informatika‐gelan taldean
etengabe egin beharko dituztenez, aldaketa horiek egiten lan egitea, ikasleek aplikazio horiek zeinen erabilgarriak
jakiteak duen garrantzia nabarmendu behar da. diren ulertzeko. Horretarako, jarduera hauek egin
3.
Bestalde, kontuan izan zientziaren alderdi oso garrantzitsua ditzakezue:
dela lortutako datu esperimentalak grafikoki adieraztea. • Tauletan kalkuluak egitea.
Ikasleek adierazpen grafiko batetik lor daitekeen • Taula bateko datuak grafikoki adieraztea.
informazioa zein den ikasiko dute, eta taula batean
bildutako datuak abiapuntu hartuta, grafikoak egingo
dituzte.
UNITATEAN LANTZEN DIREN GAITASUNAK
Matematikarako gaitasuna Zientziarako gaitasuna

Unitateko lehen hiru orrialdeetan denboraren neurketaren Amaitzeko, zientziarako gaitasunari buruzko lan‐orrian,
eduki matematikoa landuko dute ikasleek. Horrez gain, grafiko baten xehetasun guztiak aztertuko dituzte.
multiploak eta azpimultiploak, ekuazioen ebazpena eta Unitate honetan, ikasleak metodo zientifikoaren
kalkulagailuaren erabilera berrikusiko dituzte. garrantziaz jabetuko dira, batetik, lanerako metodo egokia
Beste atal batean, taulak eta grafikoak lantzen dira. delako, eta bestetik, lanerako metodo horretan oinarritzen
Nabarmentzekoa da, grafiko bat nola egiten den diren legeen eta gertakizunen zintzotasuna bermatzen
zehatz‐mehatz azaltzen duen Egiten jakin atala. Horrez duen sistema bat delako. Hain zuzen ere, ideiak faltsuak
gain, ikasleek goranzko eta beheranzko lerro zuzenak saltzeko garaian (publizitate engainagarria, igarleak...)
landuko dituzte, bai eta parabola ere, ezinbestekoak baitira kontzeptu zientifikoak gaizki erabiltzen direla ikusiko dute
etorkizunean egin beharko dituzten adierazpen ikasleek.
grafikoetarako.
Hizkuntzarako gaitasuna
Neurketa atalean, Nazioarteko unitate‐sistemari buruzko
Pentsatzeko moduak. Partekatuko zenituzke zure
edukiak lantzen dira, multiploen eta azpimultiploen
aurkikuntzak? atalean, ikasleek ulermena landuko dute.
bitartez. Atal horretako jarduerei esker, ikasleek aurreko
ikasturteetan barneratutako ezagutzak finkatuko dituzte.
Unitate honetan bihurketa‐faktoreen bidez
unitate‐aldaketak nola egiten diren ikasiko dute ikasleek,
eta idazkera zientifikoa ere landuko dute.
EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
1. Ea zientzia eta pseudozientzia bereizten dituen. 5. Ea grafikoak aztertzen eta interpretatzen dituen.
2.
Ea metodo zientifikoa osatzen duten faseak azaltzen 6.
Ea oinarrizko magnitudeak eta eratorriak bereizten dituen.
dituen. 7.
Ea unitate‐aldaketak egiten dituen, eta nazioarteko
3.
Ea metodo zientifikoa behaketa errealetan aplikatzen duen. unitate‐sistema zuzen erabiltzen duen.
4.
Ea taula batean bildutako datuak grafikoki adierazten 8.
Ea fisika eta kimika laborategiko segurtasun‐arauak eta
dituen. oinarrizko teknikak ezagutzen dituen.
1
FINKATZEKO
1. FITXA
zientzia eta neurketa
FINKATZE-JARDUERAK
1 Adierazi kilogramotan 195 g‐ko sagar baten masa. 13 Bete ontzi bat urez, eta haren berdina den beste ontzi
bat, olioz. Arrazoitu:
2 Adierazi gramotan kilogramo bat arrozen hiru a) Zeinek du masa handiagoa?
laurdenen masa.
b) Biak nahastuz gero, zein geratuko da gainean?
3 Adierazi miligramotan 2 g‐ko torloju baten masa. Bilatu behar dituzun datuak.
14 Zein dira nazioarteko sistemako oinarrizko

4 Adierazi litrotan 33 cL‐ko poto batean dagoen
freskagarriaren bolumena. magnitudeak? Esan zer unitate dagokion magnitude
bakoitzari.
5 Azaldu zer prozedura jarraituko zenukeen
15 Osatu taula:
kubo‐formako solido erregular baten bolumena
neurtzeko. Aipatu erabili beharko zenituzkeen tresnak.
Unitatea Multiploak Azpimultiploak
6 Azaldu zer prozedura jarraituko zenukeen solido hm
irregular baten bolumena neurtzeko. Aipatu erabili
kg
beharko zenituzkeen tresnak.
m3
7 Egin eragiketa:
32,0 ? 103 g + 1,6 ? 104 g 16 Laborategi batean, likido baten tenperatura neurtu
dute denbora‐tarte erregularretan. Hauek dira
8 Adierazi magnitude hauek neurtzeko erabiltzen diren neurketaren emaitzak:
nazioarteko sistemako unitateak:
Denbora (min) Tenperatura (°C)
a) Masa.
b) Denbora. 0 25
c) Luzera. 1 29
d) Tenperatura. 2 35
e) Azalera. 3 37
f) Bolumena.
4 41
9 Nola neurtuko zenuke arroz‐ale baten masa? Azaldu 5 45

prozedura.
a) Adierazi datuak grafiko batean.
10 45 mL ur neurtu behar dituzu. Laborategiko zein tresna b) Zer motatako grafikoa da?
erabiliko zenuke?
c) Z ure ustez, posible al da puntu horietako bat gaizki
egindako neurketa baten ondorio izatea?
11 Esan bolumenak neurtzeko erabiltzen diren tresnen
izenak. 17 Erizain batek gaixo baten tenperatura kontrolatu du,
hura ospitaleratuta egon den egunetan.
12 Osatu taula:
1. Ospitaleratu zuten egunean, ez zuen sukarrik izan
Masa Bolumena Dentsitatea (37 °C).
(kg) (L) (kg/L) 2. Bigarren egunean sukarra izan zuen (39 °C),
eta berdin jarraitu zuen hiru egunez.
Ur destilatua 1,00 1,00
3. Orduz geroztik, sukarra egunean gradu erdi jaitsi
Itsasoko ura 3,40 1,02 zitzaion.
Izotza 3,10 0,92 Hiru egunez sukarrik ez zuela ikusi zutenean, gaixoari
alta eman zioten. Egin gaixoaren tenperatura
Merkurioa 0,11 13,6
adierazten duen grafikoa.
1
FINKATZEKO
1. FITXA
FINKATZE-JARDUERAK (erantzunak)
1 195 g = 0,195 kg a)
16 Hau da egin beharreko grafikoa:
2 3/4 kg = 750 g Tenperatura (°C)
3 2 g = 2.000 mg 50
4 33 cL = 0,33 L
40
5 K
asu horretan, nahikoa da erregela bat erabiltzea, ertza
neurtzeko eta bolumena horrela kalkulatzeko: 30
V = L3
20
6 S
olidoa irregularra izanez gero, probeta bat erabili behar da.
Probetan dagoen likidoak zer bolumen duen neurtzen da,
10
probeta horretan bertan solidoa isurtzen da, eta bolumena
neurtzen da berriz. Solidoaren bolumena kalkulatzeko,
0
bigarren bolumena (solidoa eta likidoa dituena) ken hasierako
0 1 2 3 4 5 6
bolumena egin behar da.
Denbora (min)
7 4,8 ? 104 g.
b) Lerro bat lortzen da.
8 a) Kilogramoak (kg).
d) Kelvinak (K). c)
Lerrotik besteak baino gehiago desbideratzen den puntu
b) Segundoak (s). e) Metro koadroak (m2). bat dago: (2 min, 35 °C).
c) Metroak (m). f) Metro kuboak (m3). 17 Hasteko, taula egin behar dugu:
9 Arroz‐ale kopuru handi bat hartu eta balantzan pisatzen da,
Eguna Tenperatura (°C) Eguna Tenperatura (°C)
ondoren, aleak zenbatzen dira eta guztizko masa zati aleen
kopurua egiten da. 1 29 5 38,5
10 Probeta.
2 35 6 38,0
11 Adibidez: probeta, bureta, pipeta, prezipitatu‐ontzia, matraze 3 37 7 37,5
aforatua, erlenmeyer matrazea.
4 41 8 37,0
12
Masa Bolumena Dentsitatea
Ondoren, grafikoa egin behar dugu:
(kg) (L) (kg/L)
Tenperatura (°C)
Ur destilatua 1,00 1,00 1
39,5
Itsasoko ura 3,468 3,40 1,02
39,0
Izotza 3,10 3,37 0,92
38,5
Merkurioa 1,496 0,11 13,6

38,0
a)
13 rez beteta dagoenak du masa handiagoa, uraren
U 37,5
dentsitatea olioarena baino handiagoa baita.
b) Olioa geldituko da uraren gainean. 37,0
Datuak: uraren dentsitatea = 1 g/cm3‐ko; olioaren 36,5 Eguna

dentsitatea = 0,8 g/cm3‐ko. 1 2 3 4 5 6 7 8
14 Ikusi erantzuna ikaslearen liburuan.

15 Erantzuna:
Unitatea Multiploak Azpimultiploak
hm km m, dm, cm, mm
kg t hg, dag, g, dg, mg
m3 km3, hm3, dam3 dm3, cm3, mm3
1
FINKATZEKO
2. FITXA
FINKATZE-JARDUERAK
1 Kopiatu taula zure koadernoan, eta osatu metroaren d) Matematika baliatuz, azalera kalkulatuko dugu,
multiploak eta azpimultiploak idatziz. S = luzera × zabalera. Eragiketa egin baino lehen,
pentsatu zein unitatetan adierazten den.
Idazkera Orain kalkulatu:
Unitatea Ikurra Baliokidetasuna
zientifikoa
S = ______ × ______ = ______
Kilometro 103
hm 100 4 Neurtu zapata‐kutxa bat, gradudun erregela bat

erabiliz.
Dekametro
Beharrezko materiala: neurketa‐zinta eta zapata‐kutxa.
Metro m 1 1
Zapata‐kutxaren bolumena adierazpen honen bitartez
dm 0,1 kalkulatzen da:
10-2 V = luzera × zabalera × altuera
0,001 Hauek dira gure kutxa neurtuta lortu ditugun balioak:

22 cm, 15 cm eta 15 cm.
2 Kopiatu zure koadernoan, eta osatu esaldiak: a) Adierazi kutxan dimentsio bakoitza, eta neurtu
erregelarekin.
a) Kilometro bat ____ metro dira.
b) ____ bat hamar metro dira.
c) Zentimetro bat ____ baten ehunena da.
d) ____ bat mila milimetro dira.
3 Orri baten gainazala neurtuko dugu gradudun erregela

bat erabiliz. Hasteko, behatu erregelari eta zehaztu: Luzera = ______ ; zabalera = ______ ;
altuera = ______
Beharrezko materiala: neurketa‐zinta,
DIN A 4 neurriko orri bat. b) Zein unitatetan adierazten da bolumena?
c) Kalkulatu bolumena, V.
5 Prozedura bera erabiliz, kalkulatu pospolo‐kutxa baten

a) Erregelarekin neur dezakegun luzerarik txikiena. bolumena.
b) Erregelarekin neur dezakegun luzerarik Beharrezko materiala: neurketa‐zinta eta pospolo‐kutxa.
handiena.
A V = luzera × zabalera × altuera = _______
c) E
gin neurketak, eta adierazi emaitzak
unitate egokia erabiliz. Ondoren, kalkulatu zenbat pospolo‐kutxa sar
ditzakegun zapata‐kutxaren barnean.
6 Jonek 1,73 m neurtzen du. Zein da bere altuera

B cm‐tan? Gogoratu, 1 m = 100 cm direla, beraz:
1,73 m = 1,73 ? 100 cm = 173 cm
Unitate‐aldaketarako prozedura hori erabiliz, eman

neurri hauek:
a) Euro bateko txanpon baten diametroa, milimetrotan

adierazita.
b) CD baten diametroa, metrotan adierazita.
Luzera = ______ ; zabalera = ______ c) Zure logelaren azalera, m2‐tan eta cm2‐tan adierazita.
1
FINKATZEKO
2. FITXA
1 Horrela geratu behar du taulak: Beraz, honela kalkulatzen da pospolo‐kutxaren bolumena:

Vpospoloak = 6 cm × 3 cm × 1,5 cm = 27 cm3
Idazkera
zientifikoa Zapata‐kutxaren barnean zenbat pospolo‐kutxa sar
ditzakegun kalkulatzeko, zapata‐kutxaren bolumena zati
Kilometro km 1.000 103
pospolo‐kutxaren bolumena egin behar dugu.
Hektometro hm 100 102 Kontu handiz ibili behar dugu, bi kantitateak unitate berean
adierazteko; kasu honetan, cm3‐tan.
Dekametro dam 10 101
Vkutxa 4950 cm 3
= = 183,33
Metro m 1 1 Vpospoloak 27 cm 3
Dezimetro dm 0,1 10-1 Beraz, zapata‐kutxa baten barnean 183 pospolo‐kutxa sar
ditzakegu.
Zentimetro cm 0,01 10-2
6 a) Milimetrotan graduatutako erregela bat erabiliz, erraz

Milimetro mm 0,001 10-3 jakin dezakegu diametroa:
Diametroa = 23 mm
2 a) Kilometro bat 1.000 metro dira.
b) Lehen bezala, erregela erabil dezakegu.
b) Dekametro bat hamar metro dira. 1m
Diametroa = 12 cm = 12 cm # = 0,12 m
c)
Zentimetro bat metro baten ehunena da. 100 cm
d) Metro bat mila milimetro dira. c)
Ereduzko erantzuna. Zure logela 4 metro luze eta 3 m
zabal bada, orduan:
3 a) 1 mm.

Azalera = luzera × zabalera = 4 m × 3 m = 12 m2
b) 30 cm.
c) A " Luzera = 7 cm; zabalera = 1 cm; cm2‐tan adierazi nahi badugu, kontuan izan behar dugu
B " Luzera = 6,5 cm; zabalera = 4 cm. m2‐en eta cm2‐en arteko baliokidetasuna:
1 m2 = 104 cm2.
d) Azalera cm2‐tan adierazten da, luzera eta zabalera cm‐tan
10 4 cm 2
adierazten baitira. Azalera = 12 m2 × = 1,2 ? 105 cm2
1 m2
Hauek dira azalerak:
• SA = 7 cm × 1 cm = 7 cm2
• SB = 6,5 cm × 4 cm = 26 cm2
3 a)

15 cm
15 cm
22 cm
Luzera = 22 cm; zabalera = 15 cm; altuera = 15 cm.

b) cm3‐tan.
Dakigun bezala, zapata‐kutxa baten bolumena adierazpen
c)
honen bidez kalkulatzen da:
V = luzera × zabalera × altuera
Beraz:
Vkutxa = 22 cm × 15 cm × 15 cm = 4.950 cm3
5 urreko kasuan bezala, nahikoa da pospolo‐kutxaren luzera,
A
zabalera eta altuera neurtzea.
Kutxa bakoitzak neurri jakin bat izaten du, baina hona
ereduzko erantzun bat:
Luzera = 6 cm; zabalera = 3 cm; altuera = 1,5 cm
1
FINKATZEKO
3. FITXA
FINKATZE-JARDUERAK
1 Esan zer luzera‐unitate erabiliko zenukeen, ondorengo 5 Lotu bi zutabeak, geziak erabiliz:
neurketa hauek adierazteko: • Sagar bat. d Tonak.
a) Sevillatik Granadara dagoen distantzia. • Auto bat d Kilogramoak.
b) Zure ikasgelaren azalera. • 1,80 m garai den gizon argal bat. d Miligramoak.
c) Torloju baten buruaren diametroa. • Iltze bat. d Gramoak.
d) Zure oinaren luzera.
e) Zure mugikorraren bolumena.
6 Egin unitate‐aldaketa hauek:
Saiatu asmatzen zein izango litzatekeen neurketa a) Adierazi kilogramotan 3400 g‐ko meloi baten
horietako bakoitzaren emaitza. masa.
b) Adierazi gramotan arroz kilogramo baten 3/4‐en
2 Likidoen bolumena neurtzeko, tresna hauek erabil masa.
ditzakegu. c) Adierazi miligramotan 100 g irinen masa.
• Probeta. • Prezipitatu‐ontzia.
• Bureta. • Pipeta. 7 Adierazi objektu hauetako zeinek duen dentsitate
handiena, zure erantzuna arrazoituz.
Jarri ordenan, bolumen gehien neur dezakeenetik
bolumen gutxien neur dezakeenera.
3 Kopiatu taula zure koadernoan, eta osatu gramoaren Kotoia

multiploak eta azpimultiploak adieraziz.
Idazkera 1 kg
zientifikoa
Tona
Artelazkia Burdina Artelazkia
Kilogramo 103
1 kg 1 kg 2 kg
hg 100
Dekagramo 8 Utzi urari, tantaz tanta, 100 mL‐ko edukiera duen
Gramo g 1 1 gradudun ontzi (probeta) batera erortzen, eta guztiz
betetzeko zenbat denbora behar duen neurtuko dugu.
dg 10-1 Bi minutuz behin, bolumena 25 mL handitzen dela
Zentigramo 0,01 ikusi dugu.
mg a) Osatu taula hau, behaketaren datuak erabiliz:
Denbora (min) Bolumena (mL)

4 Erreparatu balantzari.
2
b) Adierazi grafikoki datu horiek.

c) Zenbat denboran beteko da ontzia edukiera
erdiraino?
d) Zein da 5 minutu igaro ondoren ontzian dagoen
uraren bolumena?
• Zein da balantza elektronikoa erabiliz neur Saiatu asmatzen 1 L uretan dagoen tanta kopurua jakiteko
dezakegun masarik txikiena? esperimentu bat.
1
FINKATZEKO
3. FITXA
1 a) km.
7 B
urdinak du dentsitate handiena. Dentsitateak ez du
b) m .
2 zerikusirik materia kantitatearekin. 1 kg‐ko masa duen
artelazki zati batek eta 2 kg‐ko masa duen artelazki
c)
mm.
zati batek dentsitatea bera dute.
d) cm.
e) cm3. 8 a) Honela bete behar da datuen taula:

Hauek dira neurketaren emaitzak (gutxi gorabehera): Denbora (min) Bolumena (mL)
a) 200 km.
2 25
b) 55 m2.
c)
4 mm. 4 50
d) 22 cm. 6 75
e) 45 cm3.
8 100
2 Neurri Neurri
txikiena handiena b) Hau da taulari dagokion grafikoa:
Probeta 1 mL 100 mL V (mL)

120
Bureta 1 mL 30 mL
Pipeta 1 mL 10 mL 100
Prezipitatu- 80
50 mL 350 mL
ontzia
60
Beraz, hau izango litzateke ordena: 40

Prezipitatu‐ontzia > probeta > bureta > pipeta
20
3
Idazkera 0
zientifikoa 0 2 4 6 8 10
6 t (min)
Tona t 1.0 00 .000 10
c) 4 minutu.
Kilogramo kg 1.000 103
d) 2 minutuz behin 25 mL erortzen direnez, minutuko
Hektogramo hg 100 102 12,5 mL erortzen dira. Beraz, 5 minutu igaro ondoren,
62,5 mL egongo dira ontzian.
Dekagramo dag 10
1 L‐tan dagoen tanta kopurua jakiteko, 10 mL‐tan zenbat
Gramo g 1 1
tanta dauden zenbatu dezakegu. Horretarako, pipeta batetik
Dezigramo dg 0,1 10-1 ur tantak isur ditzakegu. Eta ondoren, lortutako emaitza bider
100 egin dezakegu (1 L‐tan 1.000 mL daude).
Zentigramo cg 0,01 10-2
Miligramo mg 0,001 10-3
4 0,1 g (edo 0,01 g).

5 • Sagar bat " Gramoak.
• Auto bat " Tonak.
• 1,80 m luze den gizon argal bat " Kilogramoak.
• Iltze bat " Miligramoak.
6 a) 3.400 g = 3,4 kg.

b) 3/4 kilogramo = 750 g.
c) 100 g = 100.000 mg.
1
SAKONTZEKO
ZABALTZE-JARDUERAK
1 Azaldu zer prozedura jarraituko zenukeen gela itxi 8 Lurraren masa 5,98 ? 1024 kg da, eta haren erradioak
bateko airea neurtzeko, neurketa‐zinta bat soilik 6.400 km ditu. Lurrak esfera‑forma duela kontuan
izango bazenu. Zer unitate erabiliko zenuke airearen hartuta, kalkulatu gure planetaren batez besteko
bolumena adierazteko? dentsitatea.
2 Erantzun: 9 Erradiazio jakin baten uhin‑luzera 10-7 m‑koa

a) Protoi baten masa 1,6 ? 10-27 kg da. Kalkulatu da. Adierazi luzera hori mikrometrotan eta
6,022 ? 1023 protoiren masa. nanometrotan.
b) Zein da protoi baten masa, gramotan adierazten 10 Gizakion ilea eguneko 0,5 mm hazten da gutxi
badugu?
gorabehera. Adierazi hazkuntza hori m/s‑tan.
3 6 m3‐ko bolumena duen andel batean, burdinazko 11 Argia 3 ? 108 m/s‑ko abiaduran hedatzen dela
2,4 ? 109 bolatxo sar ditzakegu. Zenbat bolatxo sartuko
kontuan hartuta, zer distantzia da argi‑urte bat,
ditugu 1 dm3‐ko bolumena duen andel batean?
metrotan adieraziz gero?
4 45 mL ur zehatz‐mehatz neurtu behar dituzu. 12 Adierazi neurri hauek nazioarteko sistemako

Tresna hauetako zein erabiliko zenuke? Arrazoitu:
unitateetan:
a) 100 mL‐ko probeta bat.
a) 0,004 mm
b) 50 mL‐ko bureta bat.
b) 0,5 nm
c) 20 mL‐ko pipeta bat.
c) 25 km3
5 Lurraren masaren balioa 5,98 ? 1024 kg da, eta d) 2,5 mm2

Jupiterrena, 317,94 aldiz handiagoa. e) 24 mg
a) Zein da Jupiterren masaren balioa nazioarteko
13 Egin eragiketa hauek, eta adierazi emaitzak
unitate‐sisteman?
idazkera zientifikoa erabiliz:
b) Lurraren dentsitatearen balioa 5,52 g/cm3 dela
kontuan hartuta, kalkulatu Lurraren bolumena. 3,2 ? 1018
a) 4,54 ? 10-12 ? ? 1,2 ? 106
0,5 ? 1015
6 Granitoaren dentsitatea neurtzeko, material horren 3,2 ? 1018 ? 2,7 ? 10 3
b) 6,03 ? 10-4 ?
hainbat laginen masa eta bolumena neurtu dituzte. 0,5 ? 10-3
Hauek dira neurketa horien emaitzak:
14 Iparrizarra Lurretik 40 argi‑urtera dago. Argia
1. lagina 2. lagina 3. lagina 4. lagina 3 ? 108 m/s‑ko abiaduran hedatzen dela kontuan
hartuta, adierazi distantzia hori kilometrotan.
Masa 1.000 g 1.500 g 2.000 g 2.500 g
Bolumena 15 Hegazkinek 10.000 oineko altueran egiten dute

360 cm3 540 cm3 710 cm3 890 cm3
hegan. Zenbat metro dira?
a) Kalkulatu lagin bakoitzaren dentsitatea, eta adierazi Datua: 1 oin = 0,3048 m.

emaitza hiru zifra esangarri erabiliz.
Zein izan daiteke granitoaren dentsitatea? 16 Egin unitate‑aldaketa hauek eta adierazi
eragiketen erantzunak nazioarteko sistemako
b) Egin masa‑bolumena grafikoa.
unitateetan:
c) A
zaldu zergatik erabili dituzten hainbat lagin,
a) 1,2 cm/min
granitoaren dentsitatea neurtzeko.
b) 3,3 ? 103 km/s
7 Kalkulatu 15 cm‑ko bolumena duen burdinazko bloke c) 2,6 g/mm3
baten masa. Blokeak zilindro‑forma du eta 15 cm‑ko
d) 23,2 g/cm2
diametroa eta 56 cm‑ko altuera ditu. Burdinaren
dentsitatea 7,9 g/cm3 dela jakinda, zer bolumen e) 7,2 km/h
izango du bloke horren berdina den ur‑masa batek?
1
SAKONTZEKO
ZABALTZE-JARDUERAK (erantzunak)
1 Nahikoa izango litzateke gelaren luzera, zabalera eta altuera = 5,45 ? 1012 kg/km3 = 5,45 ? 1021 kg/m3
neurtzea. Erantzuna adierazteko m3‑ak erabiliko genituzke. 9 10-7 m = 0,1 nm = 100 nm.
2 a) m = mP ? 6,022 ? 1023 = 1,6 ? 10-27 kg ? 6,022 ? 1023 =

10 Hau da jardueraren erantzuna:
= 9,6 ? 10 -4
kg mm 1m 1 egun
0,5 ? ? = 5,787 ? 10-9 m/s
1.000 g egun 1.000 mm 86.400 s
b) m = 1,6 ? 10-27 kg ? = 1,6 ? 10-24 g
1 kg
11 istantzia kalkulatzeko, abiadura bider denbora egin behar
D
2,4 ? 10 9 bolatxo 1 m3 da:
3
3
? ? 1 dm3 = 4 ? 105 bolatxo
6m 1.000 dm 3 m 86.400 s 365,25 egun
d = 3 ? 108 ? ? ? 1 urte =
4 50 mL‑ko bureta. s 1 egun 1 urte
= 9,467 ? 1015 m
5 a) MJupiter = 317,94 ? MLurra = 317,94 ? 5,98 ? 1024 kg =

= 1,90 ? 1027 kg a) 4
12 ? 10-3 m
m m 5,98 ? 10 24 g b) 5 ? 10-7 m
b) d = "V= = = 1,083 ? 1024 cm3 =
c) 2,5 ? 1010 m3
V d 5,52 g/cm 3
= 1,083 ? 1018 m3 d) 2,5 ? 10-6 m2
e) 2,4 ? 10-5 kg
6 a) • 1 " 2,78 g/cm3
• 3 " 2,82 g/cm3
• 2 " 2,78 g/cm3 • 4 " 2,81 g/cm3 a) 3,48672
13 ? 10-2
2,78 + 2,78 + 2,82 + 2,81 b) 9,7686 ? 10-2
d= = 2,80 g/cm3
4
14 11. jardueran bezala:
b) Hau da masa‑bolumena grafikoa:
m 86.400 s 365,25 egun
V (cm3) d = 3 ? 10 8 ? ? ?
s 1 egun 1 urte
1.000
1 km
? 1 urte ? ? 40 = 3,786912 ? 1014 km
1.000 m
800
15 3.048 m.
600
a) 2
16 ? 104 m/s
400 b) 3,3 ? 106 m/s
c) 2,6 ? 106 kg/m3
200
d) 232 kg/m2
0 m (g) e) 2 m/s
0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000
c)
Ahalik eta erantzun zehatzena lortzeko erabili dituzte
hainbat lagin.
7 V = Soinarria ? h = rr2 ? h = r (d/2)2 ? h =

= r ? (15/2 cm)2 ? 56 cm = 9.896 cm3
m/V " m = d ? V = 7,9 g/cm3 ? 9.896 cm3 =
d=
= 78.772,2 g = 78,7722 kg
Ur‑masa horrek bolumen hau izango luke:
m 78.772,2 g
V= = =
d 1 g/cm 3
= 78.772,2 cm3 = 0,0787722 m3
8 V = 4/3 rr = 4/3 r ? (6.400 km)3 = 1,098 ? 1012 km3
3
Hau da batez besteko dentsitatea:

m 5,98 ? 10 24 kg
d= = =
V 1,098 ? 1012 km 3
1
ZABALTZEKO
1. FITXA
Izena: Maila: Data:
Oinarrizko kontzeptuak
Gogoratu…
• Magnitude deritzegu materiek dituzten eta neur

daitezkeen ezaugarriei, hots, zenbaki batekin eta
unitate batekin adieraz daitezkeenei.
• Magnitude baten unitatea magnitude horren kopuru
bat da; kopuru horri, nahierara, 1 balioa ematen
zaio.
• Neurtzea magnitude baten edozein kopuru dagokion
unitatearekin alderatzea da. Magnitude baten balioa
neurketarako erabili dugun unitatearekin adierazi behar
da. Esate baterako: ikasgelak 10 m‑ko luzera du (10 m).
Horrekin esan nahi dugu, ikasgelaren luzera
(magnitudea) metro bat (unitatea) baino 10 aldiz
handiagoa dela.
• Neurketa‑errorea. Neurketa orok izaten duen
errorea.
• Neurketa baten errore absolutua (Ea) neurketan
lortutako balio hurbilaren (a) eta neurketaren balio
errealaren edo zehatzaren ( x ) arteko kenduraren
balio absolutua da.
Ea = qa - x q
• Errore erlatiboa errore absolutuaren eta balio
errealaren edo zehatzaren arteko zatidura da.
1 Neurri hauek hartuta:

a) 125 m2 b) 145 cm3 c) 40 °C d) 150 g
Zer magnitude, kopuru eta unitate dagozkio bakoitzari? Osatu taula.
Neurria Magnitudea Kopurua Unitatea
2 Egin eragiketa hauek, hamarren berreturak erabiliz:

10-4 ? 10-3 23,1 ? 10 3 ? 10-8
a) = d) = g) 0,005 ? 0,06 =
10-6 10 2 ? 1014
15 ? 10 2
b) = e) 900 ? 10.000 = h) 1,5 ? 0,0001 =
10-7
1,3 ? 10-11 7
c) -2 = f) 0,003 ? 0,1 = i) =
10 ? 10-3 10-4
1
ZABALTZEKO
1. FITXA
Izena: Maila: Data:
3 Kalkulatu errore absolutua eta errore erlatiboa, substantzia baten 12,2375 g pisatzean 12,21 g‑ko balioa lortzen badugu.
4 Neurketa bat egitean 1,3 s neurtu ditugu, baina neurketaren balio zehatza 1,287 s zen. Kalkulatu errore absolutua eta
errore erlatiboaren ehunekoa.
5 Aukeratu neurririk handiena.
a) 2,38 dam edo 238 dm
b) 53,86 g edo 5,386 ? 10-3 kg
c) 275 dm2 edo 2,75 ? 10-3 m2
d) 3,582 m3 edo 3.582 cm3
6 Neurketa bat egiteko lau kronometro erabili ditugu. Kalkulatu neurketa bakoitzaren errore absolutua eta errore erlatiboa,
neurketaren balio zehatza 0,4675 s izan dela kontuan hartuta:
a) 0,46 s
b) 0,48 s
c) 0,44 s
d) 0,45 s
Zein kronometrori dagokio errorerik txikiena?
1
ZABALTZEKO
2. FITXA
Izena: Maila: Data:
Magnitudeak eta unitateak

Gogoratu…
• Magnitude deritzegu materiek dituzten eta neur daitezkeen ezaugarriei (masa, bolumena, etab.).
• Masa gorputz batek duen materia kopurua da.
• Bolumena gorputz batek hartzen duen espazioa da.
• Dentsitatea bolumen‑unitate bati dagokion masa da. Hizkuntza matematikoa erabiliz, honela adierazten da: d = m/V.
• Tenperatura gorputz batek eman edo jaso dezakeen bero kopuruarekin zerikusia duen magnitudea da.
Magnitudeak NS-ko unitatea Erabiltzen diren unitateen arteko baliokidetasunak
Masa Kilogramo (kg) Gramo (g) 1 kg = 1.000 g
Bolumena Metro kubo (m3) Litro (L) 1 L = 1 dm3

Metro kubo (m3) 1 m3 = 1.000 L
Dentsitatea Kilogramo metro kuboko (kg/m3)
1 mL = 1 cm3
Tenperatura Kelvin (K)
Gradu zentigradu (°C) 1 °C = 1 K
Denbora Segundo (s) Kelvin (K) T (K) = t (°C) + 273
1 Erantzun:
a) Ezagutzen dituzun zer tresnek balio dute masa eta bolumena neurtzeko? Deskribatu.
b) Nola kalkulatuko zenituzke ur‑tanta baten bolumena eta masa?
2 Adierazi dentsitate hauek NS‑ko unitateak erabiliz:
a) d (H2O) = 1 g/cm3 b) d (Hg) = 13,6 kg/L
3 Osatu taula:
Sistema materiala Masa Bolumena Dentsitatea
Airea 60 kg 129,3 cg/L
Beira 50 cm 3
2,60 g/cm3
Itsasoko ura 510 kg 1,02 g/cm3
4 Adierazi zuzenak (Z) ala okerrak (O) diren:
d Dentsitate bera duten bi gorputzek bolumen bera badute, masa bera izango dute.
d Dentsitate handia duten gorputzek dentsitate txikia duten gorputzek baino pisu handiagoa dute.
d Gorputz baten tenperatura 20 °C igotzen bada, 20 K igo dela esan dezakegu.
1
ZABALTZEKO
3. FITXA
Izena: Maila: Data:
Neurri bat adieraztea

Gogoratu…
• Zifra esangarriak: neurketa orok izaten du errorea. Horregatik adierazten dira neurriak haien zifra
esangarriekin. Neurrien zifra esangarriak ziur dakizkigunak dira, gehi zalantzazko beste bat.
Zifren ezkerreko aldeko zeroak ez dira zifra esangarritzat jotzen.
Adibidez:
– 3,530 g neurriak lau zifra esangarri ditu.
– 0,045 m neurriak bi zifra esangarri ditu.
• Biribiltzea: zifra jakin baten eskuineko zifrak alde batera uztea da. Horretarako, arau hauek jarraitzen dira:
– Alde batera uzten den lehen zifra 5 baino txikiagoa bada, kontuan hartzen ditugun zifrak berdin uzten dira.
(7,84 zifra biribiltzean, 7,8 zifra geratzen da).
– Alde batera uzten den lehen zifra 5 edo 5 baino handiagoa bada, kontuan hartzen dugun azken zifra
unitate bat handitzen da (7,85 eta 7,87 zifrak biribiltzean, 7,9 zifra geratzen da).
• Baturen eta kenduren zifra esangarriak:
– Zenbakiak ageri diren bezala gehitzen edo kentzen dira.
– Emaitza biribiltzeko, kontuan izan behar dugu, koma dezimalaren jarraian, dezimal gutxien dituen batugaiaren
dezimal kopuru bera utzi behar dugula.
Adibidez:
1,2 + 2,28 + 3,43 = 6,91 " 6,9

65,38 - 3,314 = 62,066 " 62,07
• Biderkaduren eta zatiduren zifra esangarriak:
– Zenbakiak ageri diren bezala biderkatzen edo zatitzen ditugu.
– Biribiltzeko, kontuan izan behar dugu, zifra esangarrien kopuru txikiena duen biderkagaiak adina zifra
esangarri izan behar dituela emaitzak ere.
Adibidez:
1,7 ? 4,53 = 7,701 " 7,7

Zifra esangarriak: 2 3 2
19,87 : 2,51 = 7,9163 " 7,92

Zifra esangarriak: 4 3 3
1 Biribildu ehunenetara kopuru hauek:
a) 23,124 c) 521,4376
b) 26,899 d) 32,9558
2 Kalkulatu, eta idatzi emaitzak zifra esangarriak kontuan hartuta.
a) 1,438 cm + 19,83 cm + 3,7582 cm
b) 3,45 m ? 2,5 m
62,3 m
c)
2,73 m
1
ZABALTZEKO
3. FITXA
Izena: Maila: Data:
3 Egin eragiketak, eta adierazi emaitzak zifra esangarriekin:
a) 27,16 L + 8,632 L
b) 18,007 s - 3,15 s
c) 43,205 m ? 0,548 m
d) 3,15 dm ? 4,12 dm ? 7,30 dm

34,85 m
e)
3,25 s
738,09 km
f)
3,02 h
4 Biribildu geziarekin nabarmendutako zifrara:
a) 25,687 "
-
b) 234,108 "
-
c) 0,0023 "
-
d) 5.824,008 23 "
-
e) 0,020 907 "
-
f) 1,101 08 "
-
g) 10,119 887 "
-
5 Biribildu kopuruak, neurketa egiteko erabili diren tresnen zehaztasuna kontuan hartuta:
Kopurua Tresna Biribildutako zifra
23,2874 m mm‑tan graduatutako erregela.
3,005 s Segundo‑ehunenak neurtzen

dituen kronometroa.
26,182 °C Gradutik gradura 10 maila dituen

termometroa.
1,8888 A Milianperioak neurtzen dituen

amperimetroa.
25,348267 kg Gramo‑hamarrenak neurtzen

dituen balantza.
1,237 cL Mililitroak neurtzen dituen

probeta.
1
ZABALTZEKO
4. FITXA
Izena: Maila: Data:
Neurketa esperimentalak adieraztea

Gogoratu…
Edozein magnituderen neurketa orok izaten du errorea. Neurketa‑tresnek ez dituzte matematikoki zehatzak diren
emaitzak ematen.
• Ustekabeko errorea: halabeharrez gertatzen da, eta ezin da kontrolatu.
• Errore sistematikoa: neurgailuaren akats baten, neurketa‑tresnak gaizki erabiltzearen edo tresnaren
sentsibilitatearen ondorioa da (lehen bi erroreak konpondu daitezke, baina sentsibilitateak tresna bakoitzarekin
neurtu dezakeguna mugatzen du). Horrelako erroreak handiagora edo txikiagora gertatzen dira.
• Sentsibilitatea: tresna baten sentsibilitatea harekin neur dezakegun kantitate txikiena da (esate baterako,
erregela milimetratu batekin 15,3 cm neur ditzakegu, baina inoiz ez 15,35 cm). Neurria 15,3 cm edo 15,4 cm
den erabaki beharko dugu, eta onartu, neurri zehatza, jakin ezin duguna, 15,3 eta 15,4 cm artekoa dela.
• Neurketa aritmetikoa. Neurketa bat egiten dugunean, lortzen dugun balioak ez ditu tresnaren sentsibilitateak
zehazten dituen dezimalak baino dezimal gehiago izan behar. Kasu horietan, egindako neurketen neurri aritmetikoa
hartzen da neurketaren balio gisa, eta tresnak hauteman ditzakeen dezimalak soilik jartzen dira.
• Idazkera zientifikoa: zenbaki bakoitza zifra oso baten, zati hamartar baten eta hamarren berretura oso baten
bitartez adieraztean datza. Adibidez:
– Argiaren abiadura 300.000 km/s‑ko da = 3 ? 108 m/s.
– Lurretik Eguzkira 152.100.000.000 m daude = 1,521 ? 1011 m.
Neurketa‑metodo zehatz eta doi bat erabiliz gero (neurketa baten emaitzaren eta modu berean

lortutako beste emaitza batzuen arteko hurbilketa‑maila, hurrenez hurren), lortutako balioa balio gertagarritzat
hartzen da, eta tresnaren sentsibilitatea errore absolututzat hartzen da. Adibidez: balantza bat erabiliz 3,5 g‑ko
balioa lortzen badugu, eta balantzaren sentsibilitatea 0,1 g‑koa bada, neurria honela adieraziko dugu:
(3,5 ! 0,1) g.
dierazpen horrek esan nahi du balio zehatza 3,4 g‑tik 3,6 g‑ra arteko ziurgabetasun‑tartearen baitan
A
dagoela.
1 Erantzun:
a)
Nola adieraziko dugu neurketa baten emaitza, erregela milimetratu bat erabiliz arkatz bat neurtzean 17,3 cm irakurtzen
badugu?

b) Nola adieraziko dugu neurketa baten emaitza, mL‑ak neurtzen dituen probeta batean bolumena neurtzean 25 mL
irakurtzen badugu?
2 Kalkulatu zein den denbora‑tarte hauetatik handiena:
a) 2.400.750 s
b) 0,5 urte
c) 7,5 ? 104 min
d) 3.350 h
e) 10-2 mende
f) 3,04 ? 105 s
1
ZABALTZEKO
4. FITXA
Izena: Maila: Data:
3 Irudietan hainbat neurketa‑tresna ditugu. Irudi horietan ageri diren eskalak neurketa‑tresna horienak direla
kontuan hartuta, erantzun galderei.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
10
ml 100
20 °C ml
60
0 20 °C 55 5
1 100 50 10
2 45 15
3
4 90 40 s 20
35 30 25
5
cm
6 80

Kronometroa
Erregela
Pipeta Probeta
a) Zein da tresna bakoitzaren sentsibilitatea?
b) Adierazi kasu bakoitzean ageri den neurketaren balioa.
4 Ziurrenik, zure etxean neurketa‑tresna ugari izango dituzu: mota askotako termometroak
(klinikoa, hozkailukoa, labekoa, horma‑termometroren bat, etab.), kronometroa, balantzaren bat, etab.
a) Azaldu tresna horietako bakoitzaren sentsibilitatea.
b) Zure ustez egokia al da beti tresnarik sentsibleena erabiltzea? Arrazoitu zure erantzuna.
PROBLEMA EBATZIA
1 mm‑ko bereizmena duen neurketa‑zinta erabiliz mahai bat neurtzean, 114,5 cm neurtzen duela irakurri dugu.
Kalkulatu errore absolutua eta errore erlatiboa.
Datuak: x = 114,5 cm
Hau da errore absolutua:
Ea = tresnaren bereizmena = 0,1 cm
Horrela kalkulatzen da errore erlatiboa:
Ea 0,1 cm
Ee = = = 8,7 ? 10–4 " 8,7 ? 10-2 %
x 114,5 cm
1
ZABALTZEKO
4. FITXA
Izena: Maila: Data:
5 3,3557 kg eta 70,08 kg dituzten bi substantzia pisatzean, 3,34 kg eta 70,04 kg balioak lortu ditugu, hurrenez hurren.
Kalkulatu erroreak, eta esan bi neurketetatik zein den hobea.
6 Zein da hiru neurketa hauetatik onena? Arrazoitu zure erantzuna.

a) 3 kg‑ko masa bat, 1 g‑eko errore absolutuarekin.
b) 4 g‑ko masa bat, 1 mg‑eko errore absolutuarekin.
c) 95 kg‑ko masa bat, 1 kg‑eko errore absolutuarekin.
7 Hauek dira pertsona baten eta auto baten masak neurtu ondoren lortutako balioak:

• Pertsona baten masa (62,2 ! 0,1) kg.
• Auto baten masa (1,25 ? 103 ! 10) kg.
Esan zein den neurketa zehatzena.
8 Esan zer neurketa‑tresna erabili beharko genituzkeen neurketa hauek egiteko:
a) 1.500 kg
b) 1,00 m
c) 15 s
d) 5 kg
e) 190 cm
f) 15,0 s
g) 1,000 m
h) 5,0 kg
i) 34 cm3
j) 0,5 L
1
ZABALTZEKO
5. FITXA
Izena: Maila: Data:
Nazioarteko unitate-sistema
Gogoratu…
1960an Parisen egin zen Pisuen eta neurrien XI. biltzar orokorrean, xx. mendearen hasieran Giorgi italiarrak proposatutako
Nazioarteko unitate‑sistema (NS) erabiltzea erabaki zuten. Espainian 1967an legezko jo zuten eta 1985eko Metrologia
legearekin berretsi zuten. Beste herrialde batzuk ere hasi dira nazioarteko unitate‑sistema erabiltzen.
Hauek dira NS sistemaren oinarrizko magnitudeak eta unitateak:
Korronte‑ Substantzia Argi‑

Magnitudea Luzera Masa Denbora Tenperatura
intentsitatea kantitatea intentsitatea
Unitatea Metro Kilogramo Segundo Kelvin Anpere Mol Kandela
Ikurra m kg s K A mol cd
Nazioarteko unitate-sistemaren multiploak eta azpimultiploak
Multiploak Azpimultiploak
Faktore Faktore
Aurrizkia Ikurra Aurrizkia Ikurra
biderkatzailea biderkatzailea
exa E 1018 dezi d 10-1

peta P 1015 zenti c 10-2
tera T 1012 mili m 10-3
giga G 109 mikro n 10-6
mega M 106 nano n 10-9
kilo k 103 piko p 10-12
hekto h 102 femto f 10-15
deka da 101 atto a 10-18
1 Testuliburuaren laguntzarekin, definitu NSko oinarrizko unitateak.
2 Idatzi unitateen multiploak eta azpimultiploak erabiliz adierazitako neurri

hauek, idazkera zientifikoa erabiliz.
a) 0,5 Mg = mg
b) 0,2 km = Mm
c) 1 Tg = kg = g
d) 0,002 cm = m
1
ZABALTZEKO
5. FITXA
Izena: Maila: Data:
3 Erabili idazkera zientifikoa.

a)
Lurraren eta Eguzkiaren arteko distantzia 150 Gm‑koa Magnitude fisikoak
da. Adierazi distantzia hori metrotan, idazkera Magnitude eratorri deritze ekuazio baten bidez
zientifikoa erabiliz. oinarrizko magnitudeekin erlazionatu daitezkeen magni-
tudeei.
Adibideak: azalera magnitudea oinarrizko magnitudea

den luzerarekin erlazionatuta dago. Hori horrela izanda,
azalerak NSn duen unitate eratorria metro koadroa da.
Metro koadroak 1 m‑eko aldeak dituen lauki baten azale-
b) Ordenagailu jakin baten RAM memoria 1.024 Mb‑ekoa
ra adierazten du, eta haren ikurra m2 da.
(megabyte) da. Adierazi memoria horren gaitasuna
byte‑etan, idazkera zientifikoa erabiliz. Bolumena ere oinarrizko magnitudea den luzerarekin
erlazionatuta dago. Hori horrela izanda, azalerak NSn
duen unitate eratorria metro kuboa da. Haren ikurra m3
da eta 1 m‑eko aldeak dituen lauki baten bolumena adie-
razten du.

Abiadura, azelerazioa, indarra eta abar ere magnitude
c)
Hidrogeno atomo baten neurria 10 nm‑koa da. eratorriak dira.
Adierazi neurri hori metrotan, idazkera zientifikoa
erabiliz.
d) Atomo baten nukleoaren neurria 2 fm‑koa da. Adierazi neurri hori metrotan, idazkera zientifikoa erabiliz.
4 Adierazi NSko unitateak, idazkera zientifikoa erabiliz.
a) 150 dam = i) 19 km =
b) 15 hm = j) 190 mm =
c) 700 cm2 = k) 90 cm =
d) 70 m2 = l) 730 mg =
e) 250 km2 = m) 13 dam2 =
f) 23 cL = n) 13 hm2 =
g) 60 mm3 = ñ) 20 hL =
h) 60 dm3 = o) 3.000 cm3 =
5 Adierazi neurri hauek, dagozkien oinarrizko unitateak erabiliz.
a) 770 hm = d) 9,11 kmol =
b) 39 nK = e) 2.345 cg =
c) 4.057 mm = f) 0,54 mA =
1
ZABALTZEKO
6. FITXA
Izena: Maila: Data:
Masa, bolumena eta dentsitatea zehaztea

Gogoratu…
Masa, bolumena eta dentsitatea zientziaren oinarrizko kontzeptuak dira.

• Masak gorputz batek duen materia kopurua adierazten du; gorputzaren posizioa aldatzen
denean, masa ez da aldatzen.
• Gorputz baten bolumena gorputz horrek hartzen duen espazioa edo lekua da.
• Gorputz baten dentsitatea haren masaren eta bolumenaren zatidura da.
masa m
dentsitatea = " d =
bolumena v
Laborategietan substantzien eta objektuen masa neurtzeko erabiltzen diren balantza mota
asko aurki ditzakegu: balantza digitalak, hainbat neurritako pisuekin funtzionatzen dutenak...
Laborategietan beirazko tresnak erabiltzen dira bolumenak neurtzeko. Askok beren edukiera
adierazten dute, batzuek zehatz‑mehatz, eta beste batzuek, gutxi gorabehera: prezipitatu‑ontzia,
matraze aforatua, erlenmeyer matrazea, probeta, bureta, pipeta.
1 Berrikusi neurketa‑prozesua.
a) Testuliburuaren laguntzarekin, deskribatu ezagutzen dituzun balantzak.
b) Hautatu hainbat objektu, eta deskribatu horiek pisatzeko prozedurak. Posible izanez gero, idatzi neurketen emaitzak.
2 Deskribatu bolumenak neurtzeko erabiltzen diren beirazko tresna hauek:
a) Prezipitatu‑ontzia:
b) Matraze aforatua:
c) Erlenmeyer matrazea:
d) Probeta:
e) Bureta:
Okerra Zuzena
f) Pipeta:
1
ZABALTZEKO
6. FITXA
Izena: Maila: Data:
3 Behatu cm3‑tan graduatutako hiru probeta hauen irudiei:
A 80 B 600 C
1.200
70 500
1.000
60 400
800
50 300
40 200 600
30 100 400
a)
Idatzi probeta bakoitzean dagoen likidoaren bolumena.
A: B: C:
b) Adierazi probeta bakoitzaren errore absolutua.
A: B: C:
c)
Idatzi probeta bakoitzean dagoen likidoaren bolumena litrotan eta m3‑tan.
A:
B:
C:
d) Aurreko erantzunak kontuan hartuta, zein dira bolumen txikiak neurtzeko probeta egokienak, estuak edo zabalak?
Arrazoitu zure erantzuna.
4 Neurri bereko bi izotz‑koskor sartu ditugu cm3‑tan graduatuta dagoen probeta batean. Probetan 30 cm3 ur zeuden.
a)
Zer neurritaraino igoko da probetako uraren maila?

1 2

50 50
b) Zein da izotz‑koskor bakoitzaren bolumena? 40 40
30 30

20 20

10 10

1
ZABALTZEKO
6. FITXA
Izena: Maila: Data:
a 2 cm b
5 Kalkulatu ondoko solido erregularren bolumena:
a) Bolumena = 5 cm
b) Bolumena =
c d
c) Bolumena =
5 cm
d) Bolumena = 3 cm
e f
e) Bolumena =
1 cm
2 cm 2 cm 2 cm
f) Bolumena =
1 cm 1 cm
1 cm 4 cm
6 Kalkulatu elementu hauen bolumena:
a) Zure logela. c) Zure etxeko armairu bat.
Neurriak: Neurriak:
Bolumena = Bolumena =
b) Arkatz bat. d) Puxtarri bat.
Neurriak: Neurriak:
Bolumena = Bolumena =
7 Behatu ondoko solido erregularrei:

a) Kalkulatu solido bakoitzaren bolumena.
Zilindroa:
6 cm

Esfera: 6 cm 3 cm
Kuboa:
4 cm
b) Kalkulatu zenbat ur behar den, irudiko esfera zilindro

barnehutsean sartu ondoren geratzen den espazioa 4 cm
4 cm
betetzeko.
8 olakoa da futbol‑baloi baten masa hura puztu ondoren, puztu baino lehenago zuen masaren berdina, hura baino
N
handiagoa edo hura baino txikiagoa? Arrazoitu zure erantzuna.
1
ZABALTZEKO
6. FITXA
Izena: Maila: Data:
9 Kalkulatu Lurraren batez besteko dentsitatea (gogoratu esfera bat dela), Lurraren
masa 5,98 ? 1024 kg‑koa dela eta erradioa 6,38 ? 106 m‑koa dela kontuan hartuta.
10 Osatu taula hau:
Sistema materiala Masa Bolumena Dentsitatea
Zura 0,125 m3 0,5 g/cm3
Airea 69 kg 129,3 cg/L
Gasolina 1.500 kg 2.210 L
Kalkuluak:
11 Aluminioaren dentsitatea 2,7 g/cm3‑ko da. Kalkulatu:

a) 0,8 m3 aluminioren masa.
b) 1,2 dg eta 1,2 kg aluminiok duten bolumena.
12 Uraren dentsitatea 1 kg/L‑ko dela kontuan hartuta, kalkulatu:

a) 550 g urek duen bolumena.
b) 7,5 L uren masa.
c) 5 L, 300 mL, 1 kg eta 450 g ur nahastuz gero izango ditugun masa eta bolumena.
1
ZABALTZEKO
7. FITXA
Izena: Maila: Data:
Nola egiten dute lan zientzialariek?

Gogoratu…
• Metodo zientifikoa ez da urrats jakin batzuen segida aldaezina:

behaketa, hipotesia, diseinua… Zenbaitetan, ikertzaile baten lanaren
jatorria teoria bat izaten da eta, dedukzioa erabiliz, esperimentu jakin
batzuk proiekta ditzake hipotesi bat egiaztatzeko; beste batzuetan, lan
zientifikoen inguruko ikerketa bibliografiko bat izan daiteke lanaren
abiapuntua, horrela, ikertzaileak bere ikerketan lagungarri izango dituen
ideiak bil ditzake.
• Gaur egun, zientzialariek lana errazten dieten tresnak erabiltzen dituzte:
kalkulagailuak, ordenagailuak, argazki‑kamerak, mikroskopioak…
Esperimentuak diseinatzeko, urrats hauek egin behar dira:
1. Proposamena aztertu, eta ezagutzen ez ditugun hitzen eta kontzeptuen
esanahiak bilatu behar ditugu.
2. Gure ezagutzetan oinarrituta, horretarako aukera ematen duten kasuetan, lortzea espero dugun emaitzen inguruko
hipotesi bat egin behar dugu.
3. Laborategian edo laborategitik kanpo egingo ditugun esperimentuak diseinatu behar ditugu, zer material erabiliko ditugun eta
zer pauso emango ditugun azalduz.
4. Irakasleari gure proiektua aurkeztu behar diogu.
1 Deskribatu metodo zientifikoaren urratsak, eta eman adibideak, metodo hori nola aplikatzen den azaltzeko.
2 Zer prozedura erabiliko zenuke tanta‑kontagailu bat eta probeta bat erabiliz
ur‑tanta baten bolumena neurtzeko, ur‑tanta horiek esferikoak balira?
3 Nola neurtuko zenuke zuraren dentsitatea zurezko paralelepipedo bat, balantza bat
eta metro bat erabiliz? Azaldu egingo zenukeen prozedura.
1
ZABALTZEKO
7. FITXA
Izena: Maila: Data:
4 Bi klera, bata zilindrikoa eta bestea prismatikoa, balantza bat eta kalibragailu bat ditugu.
Nola neurtuko zenuke bi klerek dentsitate bera duten edo ez? Dentsitate desberdina izanez gero,
zergatik ote da?
5 Idatzi zientzia‑aurrerapenen abantailen eta eragozpenen inguruko txosten labur bat.
6 Bilatu gai hauei buruzko informazioa:

a) Denbora neurtzea.
Nola neurtzen zuten denbora gaur egun erabiltzen ditugun erlojuak existitzen ez zirenean?
b) Paperaren ekoizpena.
ure gizartean, paperaren kontsumoa oso handia da eta paper horren zatirik handiena milioika zuhaitzen
G
zuretik lortzen da. 200 kg paper ekoizteko tona bat zur heze behar da.
– Deskribatu labur papera ekoizteko prozesua.
– Azaldu zertan datzan papera birziklatzea.
1
PROBLEMA EBATZIAK
1. PROBLEMA EBATZIA
Adierazi neurri hauek Nazioarteko unitate‑sistema erabiliz:

a) 3,5 cm b) 40 mg c) 3 h d) 15,3 °C
Azalpena eta ebazpena

Jarduera hauetan unitate‑aldaketak egin behar dituzu. b) 40 mg masa adierazten duen neurri bat da; NSko
Hasteko, honakoak aztertu behar dituzu, kasuz kasu: masa‑unitatea kilogramoa (kg) da.
• Neurriari dagokion magnitudea. Dagokion bihurketa‑faktoreaz biderkatuz
• Nazioarteko sisteman magnitude horri dagokion gero:
neurketa‑unitatea. 1 kg
40 mg ? 3 = 4 ? 10-2 kg
10 mg
Unitate‑aldaketak egiteko, bihurketa‑faktoreen metodoa
erabiliko dugu. c)
3 h denbora adierazten duen neurri bat da; NSko
denbora‑unitatea segundoa (s) da.
Bihurketa‑faktore bat magnitude bereko bi unitateen
arteko baliokidetasuna adierazten duen zatiki bat da. Dagokion bihurketa‑faktoreaz biderkatuz
Eragiketaren emaitza idazkera zientifikoa erabiliz adierazi gero:
behar da. 3.600 s
3 h? = 10.800 s = 1,08 ? 104 s
a)
3,5 cm luzera adierazten duen neurri bat da; NSko 1h
luzera‑unitatea metroa (m) da. d) 15,3 ºC tenperatura adierazten duen neurri bat da; NSko
Dagokion bihurketa‑faktoreaz biderkatuz tenperatura‑unitatea kelvina (K) da.
gero: Hau da bi unitate horien arteko baliokidetasuna:
3,5 cm ? 2
1m
= 3,5 ? 10-2 m T(K) = 273 + t (ºC) "
10 cm
" T = 273 + 15,3 = 288,3 K
JARDUERAK
1 Adierazi neurri hauek metrotan: 6 Egin unitate‑aldaketa hauek:

a) 42 mm b) 7,3 ? 10 hm
3
c) 0,0024 cm a) 298 K, °C‑tara d) 32 mg, kg‑tara
b) 254 mm, km‑tara e) 1,4 mL, L‑tara
c) 59 g, hg‑tara f ) 3 dal, mL‑tara
a) 705 kg, mg‑tara c) 2.345 dm, km‑tara
b) 200 cL, L‑tara d) 14,3 °C, K‑etara 7 Adierazi neurri hauek nazioarteko sisteman
dagokien unitateetan:
3 Adierazi neurri hauek NSko unitateetan: a) -15 °C c) 2 ? 166 mg
a) 196 mm b) 125 cm c) 2.000 L b) 3 ? 104 mm d) 20 ns
4 Adierazi neurri hauek NSko unitateetan: 8 Egin unitate‑aldaketa hauek:

a) 70 km b) 10,5 mg c) 2.500 ng a) 6,32 kg, mg‑tara c) 320 K, °C‑tara
b) 42 h 20 min 32 s, s‑tara
5 Egin eragiketak, eta adierazi emaitzak NSko
unitateetan:
9 Egin ondorengo eragiketa hau, eta adierazi
a) 2 km + 20 dm + 120 cm = emaitza mm‑tan:
b) 2 h + 20 min + 32 s = 12,6 km + 34,15 hm + 4,03 dm + 1,25 m =
c) 200 mL + 104 cL =
1
PROBLEMA EBATZIAK
2. PROBLEMA EBATZIA
Adierazi neurri hauek, Nazioarteko unitate‑sistema erabiliz:

a) 20,3 dam2 b) 2,5 mm3 c) 1,7 g/cm3 d) 72 km/h

NSn dagokien neurria identifikatu ondoren, neurri bakoitza c)
1,7 g/cm3 dentsitatea adierazten duen neurri bat da;
bere bihurketa‑faktoreaz biderkatu behar dugu. Emaitza NSko dentsitate‑unitatea kg/m3‑ko da. Beraz, bi
idazkera zientifikoa erabiliz adierazi behar da: bihurketa‑faktoreez biderkatu behar da, hurrenez
a)
20,3 dam2 azalera adierazten duen neurri bat da; NSko hurren.
azalera‑unitatea metro koadroa (m2) da. g 1 kg 106 cm 3
1,7 ? ? =
10 2 m 2 cm 3
10 3 g 1 m3
20,3 dam 2 ? = 20,3 ? 102 m2 =
1 dam 2
= 1,7 ? 103 kg/m3
= 2,03 ? 103 m2
d) 72 km/h abiadura adierazten duen neurri bat da; NSko
b) 2,5 mm3 bolumena adierazten duen neurri bat da; NSko abiadura‑unitatea m/s‑ko da. Hurrenez hurren, dagokien
bolumen‑unitatea metro kuboa (m3) da. bihurketa‑faktoreez biderkatu behar dira:
1 m3 km 10 3 m 1h
2,5 mm 2 ? = 2,5 ? 10-9 m3 72 ? ? = 20 m/s
109 mm 2 h 1 km 3.600 s
JARDUERAK
1 Adierazi neurri hauek NSko unitateetan. Erabili 7 Adierazi neurri hauek nazioarteko sisteman
idazkera zientifikoa: dagokien unitateetan:
a) 120 km/min b) 70 cm3 c) 1,3 g/mL a) 6,4 dm3 c) 1100 g/cm3
b) 0,042 km/min d) 2,1 g/cm3
2 Adierazi neurri hauek nazioarteko sisteman
dagokien unitateetan: 8 Lursail bat 3 km luze eta 1,5 km zabal da. Kalkulatu
a) 63,5 cm2 b) 245,8 dm3 c) 0,8 g/cm3 bere azalera eta adierazi m2‑tan eta cm2‑tan.
Erantzuna: 4,5 ? 106 m2 = 4,5 ? 1010 cm2

a) 25 cm3, m3‑tara c) 5 kg/m3, g/cm3‑tara 9 Igerileku baten neurriak 50 m × 25 m × 6 m
b) 10 km/h, m/s‑tara dira. Kalkulatu zenbat litro ur sartzen diren
igerilekuan, uraren maila ertzetik 50 cm‑ra
4 Egin unitate‑aldaketa hauek: badago.
a) 7 m/s, km/h‑tara c) 30 cm2, m2‑tara Erantzuna: 6,875 ? 106 L
b) 5 ? 10
-4
t, g‑tara
10 Mutil batek 30 minututan 10 km egin ditu bizikletan.
5 Egin eragiketak, eta adierazi emaitzak idazkera Kalkulatu zer abiaduran higitu den eta adierazi
zientifikoan: erantzuna m/s‑tan.
a) 10 kg/m3, g/cm3‑tara c) 5 mg/cm3, kg/L‑tara Erantzuna: 5,56 m/s
b) 120 m/s, cm/h‑tara
11 Kalkulatu 0,12 cm‑ko aldeak dituen kubo baten
6 Aldatu NSko unitateetara: bolumena, eta adierazi emaitza nazioarteko
a) 5 dm3 c) 0,05 km2 sistemako unitateetan.
b) 0,02 g/cm3 d) 3 m2 Erantzuna: 1,728 ? 10-9 m3
1
ESPERIMENTUAK
1. FITXA
Erabil al daiteke balantza bat luzera neurtzeko?
Materialak
Helburua
• Alanbre‑biribilkia. • Balantza.
Balantza bat erabiliz
• Neurketa‑zinta, erregela edo luzerak
biribilki baten luzera
neurtzeko erabil dezakegun beste edozein tresna.
neurtzea.
PROZEDURA
1. Moztu alanbre zati txiki bat.

2. Neurtu zati txiki horren luzera eta idatzi neurketaren emaitza.
3. Jarri alanbre‑biribilkia balantzan eta idatzi bere masa.
4. Proportzio erraz bat erabiliz, biribilkiaren guztizko luzera
kalkula dezakegu:
Biribilkiaren masa
LGuztira = ? Alanbrearen luzera
Zatiaren masa
5. Egin orain arteko pausoak alanbre zati txikiarekin.
6. Kalkulatu kasu bakoitzean biribilkiaren luzera estimatua. Idatzi
erantzunak taula batean.
7. Amaitzeko, aurreko datuak oinarri hartuta, kalkulatu alanbrearen
guztizko luzeraren batez besteko balioa.
Gogoratu, neurri baten batez besteko balioa kalkulatzeko,
egindako neurketa guztien emaitzen batura zati balioen kopurua
egin behar dugula.
Neurketa Alanbrearen luzera (cm) Alanbrearen masa (g) Biribilkiaren masa (g) Biribilkiaren luzera (g)
GALDERAK
1 Zergatik komeni da neurketa behin baino gehiagotan egitea?
2 Gainerakoekin alderatuz gero, neurri bat oso desberdina balitz, kontuan izango al zenuke batez
besteko balioa kalkulatzeko? Zergatik?
3 Berregin esperimentu honetan egindako kalkuluak, kalkulu‑orri batean. Ondoren, inprimatu

egindako taulak.
1
ESPERIMENTUAK
2. FITXA
Bolatxo bat arrapala batetik zein abiadurarekin irteten den zehaztea
Materialak
HELBURUA
• Kronometroa. • Paper zuria.
Arrapala batetik erortzen
• Neurketa‑zinta. • Burdinazko bolatxoa (edo puxtarria).
ari den bolatxo bat zer
abiaduran mugitzen den • Liburu bat (edo beste objektu bat) irteera‑arrapala egiteko.
kalkulatzea.
PROZEDURA
1. Jarri liburu bat edo gehiago (edo beste objekturen bat) mahai baten ertzetik zentimetro gutxira, arrapala bat egiteko.
2. Jarri neurketa‑zinta lurrean, mahaiaren ertza abiapuntu hartuta.
3. Jarri zenbait orri zuri bolatxoa eroriko den lekuan. Horrela, bolatxoak marka bat utziko du orri zurian eta
zehatz‑mehatz non erori den jakingo dugu. (Esperimentua egiten hasi baino lehen, egin proba bat,
bolatxoa non eroriko den jakiteko.)
Burdinazko bolatxoa
=0
t = tneurtua
Neurketa‑zinta
Distantzia
G F
4. Askatu bolatxoa arrapalaren goiko aldean. Aldez aurretik, zikindu bolatxoa arkatz batekin, non eroriko den ikusteko.
5. Jarri kronometroa martxan bolatxoa mahaitik irteten den unean bertan.
6. Gelditu kronometroa bolatxoa lurrera iristen den unean. Idatzi neurketaren emaitza.
7. Bota bolatxoa behin baino gehiagotan, eta egin neurketak. Idatzi emaitzak taula batean.
Neurketa Denbora (s) Egindako distantzia (m)
GALDERAK
1 Kalkulatu bolatxoak erortzeko behar duen denboraren eta egiten duen distantziaren batez besteko balioa.
2 Bolatxoa arrapalatik zer abiaduran irteten den kalkulatzeko, erabili ekuazio hau (gogoan izan ekuazioan
denboraren eta distantziaren batez besteko balioak erabili behar ditugula):
distantzia
Abiadura =
denbora
OHARRAK
1
EDUKIak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
AUTOEBALUAZIOA
1 Zientziaren inguruko esaldi hauen artetik zein dira 5 Zein dira nazioarteko unitate‑sistemaren (NS)
zuzenak? osagaiak?
a) Zientzia materia eta haren osaketa aztertzeaz a) Oinarrizko zazpi magnitude eta haien magnitude
soilik arduratzen da. eratorriak.
b) Oinarrizko zazpi magnitude eta zazpi magnitude
b) Zientzia hainbat esparru berezitutan antolatzen
eratorri.
da; hala nola, fisika eta kimika.
c) Oinarrizko zazpi magnitude eta haien oinarrizko
c) Astrologia zientzia mota bat da. unitateak.
d) Jarduera zientifiko guztietan ekuazioak erabiltzen d) Zazpi magnituderen zazpi unitate.
dira haien emaitzak adierazteko.
6 Unitate hauetako zein ez da NSko unitatea?
2 Metodo zientifikoaren baitan urrats hauek bereizten a) K c) kg
dira:
b) km d) m3
a) Behaketa, esperimentatzea, emaitzak analizatzea
eta emaitzak argitaratzea. 7 Adierazi zein den baliokidetasun okerra:
a) 2 MJ = 2 ? 106 J
b) Behaketa, hipotesiak egitea, esperimentatzea,
emaitzak analizatzea, legeak definitzea eta lege b) 3,5 pm = 3,5 ? 10-12 m
horiek argitaratzea. c) 56 ns = 56 ? 10-6 s
c) Behaketa, hipotesiak egitea, esperimentatzea, d) 37.000 mg = 0,037 kg
emaitzak analizatzea, legeak definitzea, teoriak
ezartzea eta emaitzak argitaratzea. 8 Aluminioak 2,70 g/cm3‑ko dentsitatea du. Zer
dentsitate izango du bihurketa‑faktoreak erabiliz
3 Hipotesi bat: NSko unitateetan adierazten badugu?
a) 2.700 kg/L c) 2,70 kg/L
a) Frogaezina da, irudizko suposizio bat baino ez
baita. b) 2.700 kg/m3 d) 0,27 kg/L
b) Esperimentuen bidez frogatzen denez, ahalik 9 Nola adieraziko dugu 0,000067 zenbakia idazkera
eta zehatzen formulatu behar da. zientifikoa erabiliz?
c) Arazo zientifiko bati ematen zaion arrazoizko a) 67 · 10-6 c) 6,7 · 105
erantzuna da.
b) 6,7 · 10-5 d) 6,7 · 10-7
d) Ezin da inoiz frogatu.
10 Laborategian egiten ditugun ekintza hauen artean, zein
da okerra?
4 Ikerketa baten emaitzak argitaratzea:
a) Likido bat zehatz‑mehatz neurtzeko, Pasteur
a) Zientzia‑aurrerapenetarako funtsezko urratsa pipeta bat erabiltzen dugu.
da.
b) Substantziak pisatzeko, balantza erabiltzen dugu.
b) Metodo zientifikoaren baitako hautazko urratsa
da. c) Bolumenak neurtzeko, graduatutako pipetak,
probetak eta buretak erabiltzen ditugu.
c) Lege zientifiko baten bidez egiten da.
d) Bolumen txikiak neurtzeko, prezipitatu‑ontziak
d) Webguneetan soilik egiten da. erabiltzen ditugu.
1 a, 2 c, 3 b, 4 a, 5 c, 6 b, 7 c, 8 b, 9 b, 10 a
ERANTZUNAK
1
edukiak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
O PROBA
1 Substantzia solido jakin baten dentsitatea jakin nahi dugu. Horretarako, material horren hainbat laginen masa eta
dentsitatea neurtu ditugu, eta emaitza hauek lortu ditugu:
Masa (g) 1000 1500 2000 2500
Bolumena (cm3) 360 540 710 890
a) Adierazi lagin horien masa eta bolumena grafiko batean.
b) Zer motatako grafikoa da?
c) Kalkulatu dentsitatearen balioa, eta adierazi emaitza nazioarteko sistemako unitateetan.

Azaldu zer metodo erabili duzun kalkulua egiteko.
d) Erabil al dezakezu aurreko ariketan kalkulatu duzun dentsitatearen balioa, substantzia solido hori zein
den identifikatzeko?
e) Esan laborategiko zer tresna erabiltzen diren neurketa horiek egiteko.
2 Protoi baten masa 1,6 ? 10-27 kg dela kontuan hartuta, kalkulatu:

a) Protoiaren masa, gramotan.

b) 6,022 ? 1023 protoiren masa, miligramotan.
Erabili idazkera zientifikoa, emaitzak adierazteko.
Izena: Maila: Data:
3 Egin eragiketa hauek, eta adierazi emaitzak nazioarteko sistemako unitateetan:

a) 2 km + 20 dm + 120 cm.
b) 2 h + 20 min + 32 s.
c) 200 mL + 104 cL.
d) 0,3 kg + 6,500 g + 16.000 mg.
4 Adierazi neurri hauek nazioarteko sistemako unitateetan, eta idatzi emaitzak idazkera
a) 19, 6 cm3.
b) 125 km/h.
c) 2,0 g/cm2.
d) 240 nm.
5 Lurraren masa 5,98 ? 1027 g‑koa da, eta Jupiterren masa Lurrarena baino 317,94 aldiz handiagoa da.
a) Zein da Jupiterren masa nazioarteko sistemako unitateetan?
b) Lurraren dentsitatea 5,52 g/cm3 dela kontuan hartuta, kalkulatu gure planetaren bolumena.
1
edukiak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
A PROBA
1 Mirenek bere autoak zenbat gasolina kontsumitzen duen jakin nahi du. Horretarako, ondorengo taula honetan
ageri diren datuak bildu ditu:
Distantzia (km) Gastua (L)
100 6
250 15
300 18
350 21
a) Adierazi datu horiek grafiko batean.
b) Zer harreman dago bi magnitude horien artean?
c) Grafikoari erreparatuz, kalkulatu zenbat gasolina kontsumitzen duen autoak kilometro bakoitzeko.
d) Idatzi distantziaren eta kontsumoaren arteko harremana adierazten duen ekuazio bat.
e) Gasolinaren prezioa 0,98 €/L‑ko dela kontuan hartuta, zenbat diru kostatuko zaio Mireni Madrildik Zaragozarako bidaia, bi hiri
horien artean 325 km badaude? Kalkulatu matematikoki, grafikoa erabiliz.
2 Azaldu:
a) Azaldu zer prozedura erabiliko zenukeen, neurketa‑zinta soilik erabiliz, gela itxi batean dagoen airearen bolumena neurtzeko.
Zer unitate erabiliko zenuke bolumen hori adierazteko?
b) Zer prozedura erabiliko zenuke, probeta bat soilik erabiliz, ibai bateko harri baten bolumena neurtzeko?
Izena: Maila: Data:
3 Bihurtu magnitude hauek nazioarteko sistemako unitateetara, eta erabili idazkera zientifikoa
emaitzak adierazteko.
a) 10 kg/dm3.
b) 70 km2.
c) 3,5 ? 10-2 cg/mL.
d) 2.300 ms.
Kontuan izan, orokorrean, zenbakia 100 baino txikiagoa denean eta diren hamarren berreturak erabiltzen.
4 6 m3‐ko bolumena duen andel batean, burdinazko 2,4 ? 106 bolatxo sar ditzakegu.
a) Zein da bolatxo bakoitzaren bolumena?
b) Zenbat bolatxo sar ditzakegu 1 dm3‑eko bolumena duen andel batean?
5 Hipotesi hau egiaztatu nahi dugu: «gatza azkarrago disolbatzen da ur berotan ur hotzetan baino».
Zein da, zure ustez, horretarako esperimenturik egokiena?
a) Gatz kantitate jakin bat edalontzi bat uretara botatzea, eta nahasketa berotzea.
Gertatzen denari behatzea.
b) Gatz kantitate jakin bat edalontzi bat ur berotara botatzea, eta hozten uztea.
c) Gatz kantitate bera tenperatura desberdina duten lau edalontzi uretara botatzea.
d) Gatz kantitate desberdinak tenperatura desberdina duten lau edalontzi uretara botatzea.
Aukeratu erantzun zuzena, eta arrazoitu.
1
eDUKIak ebaluatzeko
Lorpen-adierazleak ETA ERANTZUNAK
Jarduerak
Lorpen-adierazleak
O proba A proba
Hipotesiak formulatzen ditu eguneroko 2, 5

Behaketa, datu eta emaitzak era antolatuan 1 1

eta zorrotz jasotzen ditu, eta ahoz eta idatziz
jakinarazten ditu, eskemak, grafikoak, taulak
eta adierazpen matematikoak erabiliz.
Ikerketa zientifikoa eguneroko bizitzako 1 2

aplikazio teknologikoekin erlazionatzen du.
Magnitudeen eta unitateen artean erlazioak 2, 3, 4, 5 3, 4

ezartzen ditu, emaitzak adierazteko
nazioarteko unitate‑sistema
eta idazkera zientifikoa erabiliz, gehienbat.
Produktu kimikoen eta instalazioen etiketetan 1 5

erabiltzen diren ikur ohikoenak ezagutzen eta
identifikatzen ditu, eta haien esanahia
interpretatzen du.
Materiaren propietate orokorrak eta propietate 1

bereizgarriak bereizten ditu, propietate
bereizgarriak substantzien ezaugarriak zein
diren jakiteko erabiliz.
Esperimentu baten bidez zehaztutako solido 1

baten bolumena eta masa deskribatzen ditu
eta haren dentsitatea kalkulatzen du.
1
eDUKIak ebaluatzeko
O PROBA: ERANTZUNAK
1 a) Grafikoak itxura hau izango du:

V (cm3)
1000
800
600
400
200
0
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 m (g)

b) Lerro zuzen bat da. Masa eta bolumena magnitude zuzenki proportzionalak dira.
Masa bikoizten denean, bolumena ere bikoizten da.
c) Zuzen horretan oinarrituta, dentsitatea kalkulatzen dugu:
m 2 - m1 2.500 g - 1.000 g
" = 2,83 g/cm3
V2 - V1 890 cm 3 - 360 cm 3
NSko unitateetan:
10-3 kg 10 4 cm 3
2,83 g/cm3 ? ? = 2.830 kg/m3
1g 1 m3
d) Bai, dentsitatea substantzien propietate bereizgarria baita.

e) Masa neurtzeko balantza bat erabiltzen da, eta bolumena neurtzeko, probeta bat.
2 a) Hau da protoi baten masa:

10 3 g
m = 1,6 ? 10-27 kg ? = 1,6 ? 10-24 g
1 kg
b) Hau da 6,022 ? 1023 protoien masa:
10 3 mg
m = 1,6 ? 10-24 g ? ? 6,022 ? 1023 = 9,6 ? 102 mg
1g
3 a) 2.000 m + 2 m + 1,2 m = 2.003,2 m
b) 7.200 s + 1.200 s + 32 s = 8.432 s
c) 0,2 L + 1,04 L = 1,24 L
d) 0,3 kg + 0,0065 kg + 0,016 kg = 0,3 kg
10-6 m 3 10-3 kg 10 4 cm 2
4 a) 19,6 cm3 ? = 1,96 ? 1025 m3 c) 2,0 g/cm 2 ? ? = 20 kg/m2
1 cm 3 1g 1 m2
10 3 m 1h 1m
b) 125 km/h ? ? = 34,7 m/s d) 240 nm ? = 2,4 ? 10-7 m
1 km 3. 600 s 10 9 nm
5 a) Hau da masa:

10-3 kg
m = 5,98 ? 1027 g ? ? 317,94 = 1,90 ? 1027 kg
1g
b) Hau da bolumena:
m 5,98 ? 10 27 g
V= = = 1,08 ? 1021 m3
d 10 6 cm 3
5,52 g /cm 3 ?
1 m3
1
eDUKIak ebaluatzeko
A PROBA: ERANTZUNAK
1 a) Hau da ikasleek egin behar duten grafikoa:
Kontsumoa (L)
25
20
15
10
0 d (km)
0 100 200 300 400

b) Kontsumoa eta egindako distantzia zuzenki proportzionalak dira; bi magnitude horien arteko harremana lineala da.
c) Zuzenaren maldak kilometro bakoitzari dagokion kontsumoa adierazten du:
y 2 - y1 21 - 6
Malda = " Kontsumoa = = 0,06 L/km
x 2 - x1 350 - 100
d) Kontsumoa = k ? d
e) Kontsumoa = 0,06 L/km ? 325 km ? 0,98 €/L = 19,11 €
2 a) Gelaren bolumena kalkulatzeko, hiru dimentsioak neurtu behar dira: luzera, zabalera eta altuera. m3‑ak erabiliko nituzke.
V=l×a×h
b) Hasteko, probetan ura jarri eta haren bolumena neurtu egin behar da. Ondoren, harria sartu behar da uretan. Harriaren bolumena
zein den jakiteko, uraren hasierako bolumena ken uraren amaierako bolumena egin behar da.
10-3 kg 10 3 dm 3
3 a) 10 g /dm 3 ? ? = 10 kg/m3
1g 1 m3
10 6 m 2
b) 70 km 2 ? = 7 ? 107 m2
1 km 2
10-3 s
c) 2.300 ms ? = 2,3 s
1 ms
10-1 kg 10 3 mL
d) 3,5 ? 10-2 hg/mL ? ? = 3,5 kg/L
1 hg 1L
6 m3
4 a) Bolumena = = 2,5 ? 10-6 m3/bolatxo
2,4 ? 10 6 bolatxo
10-3 m 3
b) Bolatxo kopurua = = 400 bolatxo
2,5 ? 10-6 m 3 /bolatxo
5 c) erantzuna da erantzun zuzena, esperimentuko aldagai bakarra tenperatura denez, alderatu egin baitezakegu.
OHARRAK
1
gaitasunak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
GAITASUNEN EBALUAZIOA
Nola egiten dute lan zientzialariek?

2005. urtean egindako ikerketa zientifiko baten arabera,
Everest mendiak, munduko garaienak, 8.844,43 m ditu.
1975ean, Everest mendiak 8.848,13 m zituela kalkulatu zu-
ten. Hau da, munduko mendirik garaiena 3,7 m txikitu da.
Zientzialarien arabera, txikitze horren arrazoiak hiru izan
daitezke:
• Mendiaren gailurreko izotzezko eta elurrezko geruza ze-
hatzago neurtu dute, eta 1975ean 0,9 m zituela neurtu
arren, errealitatean 3,5 m ditu.
• Neurketarako abiapuntua zehatzago kalkulatu dute, eta
aurrekoa baino 0,7 m gorago kokatu dute.
• Gaur egun erabiltzen den teknologia, irrati‑uhinetan oina-
rritzen dena, zehatzagoa da eta 0,21 m‑ko errore‑marjina
du.
Horrez gain, adituen ustez, litekeena da atmosferaren be-
rotze globalaren ondorioz, 1975. urtetik hona gailurreko
izotzezko geruzaren lodiera gutxitu izana.
Gogoratu...
Metodo zientifiko deritzo zientzialariek arazoak ikertzeko eta egiazko ondorioetara iristeko erabiltzen duten prozedurari.
Metodo zientifikoak urrats batzuei jarraitzen die:
1. Behaketa. 5. Legeak definitzea.
2. Hipotesiak egitea. 6. Teoriak ezartzea.
3. Esperimentatzea. 7. Emaitzak argitaratzea.
4. Emaitzak analizatzea.
1 Zein zen ikerketa zientifikoaren helburua? 3 Zer magnitude neurtu dute Everest mendiaren garaiera
a) Everest mendiaren garaierak behera egin duela zehazteko?
egiaztatzea.
b) Everest mendiaren altuera neurtzea.
a) Magnitude hori oinarrizkoa ala eratorria da?
c) Everest mendiaren garaierak berotze globalaren
ondorioz behera egin duela frogatzea.
2 Zer denbora‑tarte hartu da kontuan ikerketa hori b) Zer unitate erabili dute magnitudea adierazteko?
egiteko?

c) Adierazi unitate hori nazioarteko unitate‑sistemari
dagokion edo ez.

Izena: Maila: Data:
4 Laburtu lerro batean ikerketaren emaitza. 10 Everest mendira igotzen diren espedizioek izaten duten
arazo nagusia oxigeno faltarena da, altuerak gora egin
ahala, presio atmosferikoak behera egiten baitu.
5 Zenbat hipotesi proposatu dituzte zientzialariek Presioa (mbar) Altuera (km)

garaieraren aldaketa azaltzeko?
1.000 0
a) Bat
900 2
b) Bi
600 4
c) Hiru
390 8
Azaldu zertan datzan hipotesi bakoitza.
200 12

150 16

a) Adierazi grafikoki taulan ageri diren datuak. Jarri presioa

ordenatu‑ardatzean, eta altuera, abzisa‑ardatzean.
Presioa modu linealean aldatzen al da, altuerak gora
egin ahala?
6 Eskura duzun informazioa kontuan hartuta, esan al
dezakezu hipotesi horietako zein den egiazkoa?
7 Zer egin beharko zenuke hipotesiak egiaztatzeko?

a) Ikerketa errepikatu.
b) Hipotesi bakoitza egiaztatzeko esperimentu bat
egin.
c) Ezin dira egiaztatu, uste hutsak baitira.
8 Osatu ikerketaren inguruko taula hau:

b) Kontuan hartzen badugu, 1 mbar = 100 Pa eta
m km 1 atm = 101.325 Pa direla, zenbatetsi, grafikoan
Altuera 1975ean oinarrituta, mendiaren gailurreko presio atmosferikoa.
Egin beharrezkoak diren unitate‑aldaketak.
Altuera 2005ean

Bien arteko aldea

Zer ondorio atera dezakezu taula horretatik? 11 Orain badakizu nola egiten duten lan zientzialariek.
Zure ustez, garrantzitsua al da ikerketen emaitzak
jendarteratzea? Zergatik?

9 Adierazi 1975ean zehaztu zuten altuera idazkera

1
gaitasunak ebaluatzeko
Lantzen diren
gaitasunak
Hipotesiak formulatzen ditu eguneroko 5, 6, 7

Behaketa, datu eta emaitzak era 8

antolatuan eta zorrotz jasotzen ditu,
eta ahoz eta idatziz jakinarazten ditu,
Hizkuntzarako eskemak, grafikoak, taulak eta
gaitasuna adierazpen matematikoak erabiliz.
Dibulgazio zientifikoko testu batean 1, 2, 3, 4, 5

informazio garrantzitsua hautatzen,
ulertzen eta interpretatzen du, eta
ateratako ondorioen berri ematen du,
ahozko eta idatzizko hizkuntza zuzen
erabiliz.
Behaketa, datu eta emaitzak era 8, 9, 10

antolatuan eta zorrotz jasotzen ditu,
eta ahoz eta idatziz jakinarazten ditu,
eskemak, grafikoak, taulak eta
Matematikarako adierazpen matematikoak erabiliz.
gaitasuna Magnitudeen eta unitateen artean 10
erlazioak ezartzen ditu, emaitzak
adierazteko nazioarteko
unitate‑sistema eta idazkera
zientifikoa erabiliz, gehienbat.
Ikerketa zientifikoa eguneroko 11

Ekimena eta
bizitzako aplikazio teknologikoekin
ekintzaile-sena
erlazionatzen du.
GAITASUNEN EBALUAZIOA: ERANTZUNAK
Nola egiten dute lan zientzialariek? 10 a) Erantzun grafikoa.

p (mbar)
1 b) aukera da zuzena.
2 1975etatik 2005era. Hau da, 30 urteko tartea. 1.200
3 Luzera (l ). 1.000

a) Oinarrizko magnitudea da.
b) Testuan metroa (m) erabili dute. 800
c) Bai, metroa (m) NSko luzera‑unitatea da.
600
4 Everest mendiaren garaierak 3,7 m egin du behera.
5 c) da aukera zuzena. 400
Hipotesien deskribapena:
200
• Mendiaren gailurreko izotzezko eta elurrezko geruza
zehatzago neurtu dute, eta 1975ean 0,9 m zituela neurtu
0
arren, errealitatean 3,5 m ditu. 0 5 10 15 20 Altuera
• Neurketarako abiapuntua zehatzago kalkulatu dute, eta (km)
aurrekoa baino 0,7 m gorago kokatu dute.
• Gaur egun erabiltzen den teknologia, irrati‑uhinetan Aldaketa ez da lineala. 8.000 m‑ra presioa 390 mbar‑ekoa da.
oinarritzen dena, zehatzagoa da eta 0,21 m‑ko
100 Pa 1 atm
errore‑marjina du. b) 390 mbar ? ? = 0,385 atm
1 mbar 101 325 Pa
6 Eskura dugun informazioarekin ezin dugu hipotesiak
11 Erantzun honetan ikasleek ikerketen erantzunak
egiazkoak diren edo ez jakin, egiaztatu egin beharko
genituzke. komunikatzeak eta partekatzeak duen garrantzia balioetsi
behar dute. Hauek dira zientzia‑dibulgazioarekin lortu nahi
7 b) aukera da zuzena.
diren helburuak:
8
• Aurkikuntza zientifiko berriak sustatzea.
m km • Gizartea heztea eta kontzientziatzea.
Altuera 1975ean 8.848,13 8,84813 • Irudimena eta bokazio zientifikoa piztea.

• Garapen kulturala sustatzea.
Altuera 2005ean 8.844,43 8,84443
Bien arteko aldea 3,7 3,7 ? 10-3
Ondorio hau atera dezakegu: Everest mendiaren altuerak

3,7 m egin du behera.
9 8,84813 ? 105 cm
2. UNITATEA
Gasak
eta disoluzioak
2. UNITATEA. Gasak eta disoluzioak

Aurkezpena
Helburuak
Edukiak
Finkatzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
• 2. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
• 3. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
• 4. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Sakontzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Zabaltzeko
• Disolbagarritasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
• Disoluzioak: kontzentrazioa eta disolbagarritasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Problema ebatziak
Esperimentuak
• Substantzien disolbagarritasuna. Nola bereizi gatza eta azukrea?. . . . . . . . 89
• Disoluzioak nola prestatu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

Autoebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Kontrol-probak
• O proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Gaitasunak ebaluatzeko proba
• Mundua zerutik ikusteko, zer globo aukeratuko zenuke, oxigenoz
betetako bat ala helioz betetako bat? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
2
GASAK ETA DISOLUZIOAK
AURKEZPENA
1.
Unitate honen hasieran, materiaren egoerak eta teoria 2.
Gero, gai nagusia disoluzioak izango dira. Garrantzizkoa
zinetikoa landuko ditugu, ikasleek aurreko gaietan eta da ikasleak disoluzio bat identifikatzen jakitea eta,
aurreko ikasturteetan ikasitakoa gogora dezaten. Gasen kontzentrazio kontzeptuaren eta disolbagarritasun
legeak ikasiko ditugu, bai eta lege horiek teoria kontzeptuaren bidez, disoluzio saturatuak,
zinetikoaren bidez nola esplikatzen diren ere. kontzentratuak eta diluituak bereiztea.
HELBURUAK
• Gasen legeak jakitea. • Disolbagarritasun kontzeptua ulertzea.

• Fenomeno makroskopikoak interpretatzea gasen teoria • Ikaslearen ingurune hurbilean dauden disoluzioak
zinetikoa oinarri harturik. identifikatzen jakitea.
• Disoluzioak zer diren eta haien propietateak
kontzentrazioaren arabera nola aldatzen diren jakitea.
EDUKIAK
JAKIN • Presio atmosferikoa.

• Gasen legeak: Boyle‑Mariotte legea, Gay‑Lussacen legea, Charlesen legea
eta gas idealen legea.
• Disoluzio baten kontzentrazioa.
• Disoluzio baten kontzentrazioa adierazteko moduak:
– Masa‑ehunekoa.
– Bolumen‑ehunekoa.
– Masa / bolumena.
• Disolbagarritasuna: propietate bereizgarria.
• Disoluzioak laborategian prestatzeko prozedura.
EGITEN JAKIN • Zenbakizko problema sinpleak ebaztea.

• Gasen zenbait propietate teoria zinetiko‑molekularraren
bidez azaltzen saiatzea.
• Taulak analizatzea.
• Grafikoak analizatzea eta egitea.
• Testu bat irakurri eta ulertzea.
• Esperimentuak egitea eta datuak interpretatzea.
• Laborategiko materiala behar bezala erabiltzea
IZATEN JAKIN • Ordena, garbitasuna eta zehaztasuna aintzat hartzea laborategiko lanetan.
• Eredu teorikoek eguneroko edozein gertaera azaltzeko duten garrantzia balioestea.
• Ibilgailu bat gidatu aurretik ez dela alkoholik edan behar onartzea.
• Garraio publikoko ibilgailuak gidatzen dituzten pertsonek zer‑nolako erantzukizuna duten
jabetzea.
2
gasAK ETA disoluZIOAK
1. Ikasleek aurreko ikasturteetan materiaren propietate 2. Disoluzioei dagokienez, garrantzizkoa da haien

orokorrak zein diren ikasi dutenez gero, unitate honetan kontzentrazioa adierazteko modu bat baino gehiago
gasen legeak azalduko dira, eta, hori baino lehenago, daudela jakitea. Azpimarratu behar da ikaslearentzat ez
materiaren egoerek eta bereziki gasen egoerek dituzten dela zaila izaten disoluzio saturatuen, kontzentratuen eta
propietateetako batzuk gogoraraziko ditugu. Teoria diluituen artean dauden desberdintasunez era intuitiboan
zinetiko‑molekularrak gasen portaerari buruzko azalpen jabetzea.
bat eskainiko digu.
Hizkuntzarako gaitasuna berezia eskaintzen zaio horri unitate guztian, ezagutza

PENTSATZEKO MODUAK atalean, irakurmenarekin lotutako horiek izan ezean ezin baita jakin bizitza zertan den, ez eta
edukiak lantzen dira modu esplizituan, testu bat irakurriz gasek ingurumenarekin duten eragin‑trukea ulertu ere:
eta hari buruzko jarduerak eginez. arnasa, atmosfera, gas‑substantzien manipulazioa, eta
abar.
Matematikarako gaitasuna
Ikasten ikastea
Unitatearen hasierako BERRIKUSI MATEMATIKA atalean,
bihurketa‑faktoreak eta problemak ebazteko prozedura Unitate guztian zehar, jardueretan zein garapenean,
gogorarazten dira. gogoetak eta esperimentuak proposatzen dira ikaslea
bere kasa eta markatutako helburuekin bat
Gasen legeak jasotzen dituzten taulekin eta grafikoekin ikasten jarraitzeko gai izan dadin.
lan egiteak gaitasun hori lortzen laguntzen du. Horren
adibide dira 2. puntuan egiten diren EGITEN JAKIN Hori dela eta, unitatearen azken bi orrialdeetan
proposamenak. laborategian egiteko agertzen diren bi esperimentuak
nabarmendu nahi ditugu.
Unitate‑aldaketak eta proportzionaltasun‑kontzeptua
(proportzionaltasun zuzena zein alderantzizkoa) oinarrizko Ekimena eta ekintzaile‑sena
prozedurak dira, gaitasun horiek garatzeko. Gasen portaeraren berri jakiteak ikasleari laguntzen dio
Disoluzioez eta kontzentrazio‑neurriez aritzean, banakako zein taldeko proiektuak ebaluatzeko eta haiei
unitate‑aldaketa lantzen da, eta, disolbagarritasunari ekiteko behar diren trebetasunak garatzen.
buruzko partean, grafikoak interpretatzen dira. Esate baterako, 55. orrialdeko PENTSATZEKO MODUAK
Zientziarako gaitasuna atalaren azken jardueran, ikaslea bultzatzen da ekintzaile
izatera eta ekintza jakin bat egin behar den edo ez
Gasen portaera fisikoa aztertzea garrantzi handikoa da erabakitzera.
ikaslearen inguruko mundu fisikoa ezagutzeko. Arreta
1. Ea gasen legeak dakizkien eta zenbakizko problemak 4. Ea disoluzio baten kontzentrazioari buruzko kalkulu
egiten dituen lege horiek erabiliz. sinpleak egiten dituen.
2.
Ea taulak egiten dituen gasen legeetan oinarrituta. 5. Ea kalkulatzen duen disoluzio baten disolbagarritasuna.
3.
Ea ebazten dituen gasen legeak aplikatuz egin beharreko 6.
Ea zehaztasunez eta ordenatuta adierazten dituen
problemak. laborategian egindako esperimentuen emaitzak.
2
FINKATZEKO
1. FITXA
gasAK ETA disoluZIOAK
FINKATZE-JARDUERAK
1 Arrazoitu, teoria zinetikoa aplikatuz: «Solido bakoitzak 9 Gas baten bolumena 2 L bada, presioa 700 mmHg eta
bere forma du, eta likidoek, aldiz, ontziaren forma tenperatura 50 °C, zer presio izango luke, haren
hartzen dute». bolumena 0,75 L‑ra aldatuko balitz, tenperatura aldatu
gabe?
2 Adierazi 780 mmHg‑ko presioa atmosferatan.
10 Kalkulatu zer bolumen izango du 300 K‑ean 5 L‑ko
3 Gas baten presioa 2,5 atm da. Adierazi balio hori bolumena duen gas batek 350 K izanez gero (presioa
mmHg‑tan. aldatu gabe).
4 Azaldu, teoria zinetikoa erabiliz, zergatik ezti beroa 11 Gas baten bolumena 200 cm3 da 100 °C‑ko
errazago hartzen den ontzitik ezti hotza baino. tenperaturan. Presioa aldatu gabe 50 °C‑raino hozten
bada, zer bolumen izango du?
5 Osatu taula hau, Boyle‑Mariotte legea
aplikatuz: 12 Zergatik neurtu behar da autoen gurpilen barruko
airearen presioa pneumatikoak hotzak daudela eta ez
p (atm) V (L)
bidaia luze bat egin ondoren? Arrazoitu erantzuna,
0,25 80 gasen legeak aplikatuz.
50
13 Adierazi 600 mL uretan 10 g solutu dauzkan disoluzio
1 baten kontzentrazioa g/L‑etan.
10
14 20 mL alkohol 200 mL uretan diluituz gero, zein da
Egin p‑V grafikoa. sortzen den disoluzioaren bolumen‑ehunekoa?
6 Aplikatu Gay‑Lussacen legea eta osatu honako taula 15 Zer alkohol eta ur kantitate jarri behar dituzu,
hau. Gero, egin dagokion grafikoa. masa‑ehunekoa % 4 izango duen disoluzio baten
0,25 L prestatzeko?
p (atm) T (K)
16 Azido sulfurikoa dugu botila batean eta etiketan
1,5 300
% 98 pisuan eta d = 1,8 g/cm3 jartzen du. Azaldu zer
350 esan nahi duten bi datu horiek.
3
17 Hipotesi hau egiaztatu nahi duzu: «Gatza ur berotan
600 lehenago disolbatzen da ur hotzetan baino». Zer
esperimentu iruditzen zaizu egokiena? Arrazoitu
erantzuna.
7 Osatu taula hau, Charlesen legea aplikatuz. Gero, egin
dagokion grafikoa. a) Bota gatz kantitate berdinak tenperatura desberdineko
urez betetako lau edalontzitan. Ikusi zer gertatzen den.
T (K) V (L)
b) Bota gatz kantitate desberdinak tenperatura
300 2 desberdineko urez betetako lau edalontzitan. Ikusi zer
4 gertatzen den.
600 c) B
ota gatz kantitate bat urez betetako edalontzi batean
eta berotu. Ikusi zer gertatzen den.
6
18 Ozpina uraren eta azido azetikoaren disoluzio bat da,
8 2 atm‑ko presioan eta 25 °C‑ko tenperaturan dagoen % 3ko masa‑ehunekoa duena. Erantzun:
gas batek 240 cm3‑ko bolumena du. Zer bolumen
a) Zein da solutua eta zein da disolbatzailea?
izango du presioa 1,5 atm‑raino jaisten bada
tenperatura aldatu gabe? b) Zein da solutu kantitatea 200 g ozpinetan?
2
FINKATZEKO
1. FITXA
GASAK ETA DISOluZIOAK
1 L ikidoetan partikulek askatasun handiagoa dute mugitzeko Boyleren legea aplikatuko dugu:
8
eta horregatik, likidoek beren ontzien forma har dezakete. V1 2 atm ? 240 cm3
V2 = p1 ? = = 320 cm3
1 atm p2 1,5 atm
2 780 mmHg ? = 1,0263 atm
760 mm Hg
Tenperatura aldatzen ez denez:
9
760 mm Hg
3 2,5 atm ? = 1.900 mmHg V1 700 2 L
1 atm p1 ? = ? = 2,45 atm
V2 760 atm 0,75 L
4 L ikido baten biskositatea gutxitzen delako, likido bero batean
dagoenean. Hori gertatzen da partikulak bizkorrago mugitu 10 Presioa aldatzen ez denez:
eta batzuk besteen gainean errazago irrista daitezkeelako. V V1 V2
= kte. " = "
5 Erantzuna: T T1 T2
T2 350 K
p (atm) V (L) " V2 = V1 ? =5L? = 5,83 L
V (L) T1 300 K
100 0,25 80
11 Presioa aldatzen ez denez:
80 0,4 50 V V1 V2
= kte. " = "
1 20 T T2 T2
60
2 10 T2 323 K
40 " V2 = V1 ? = 200 cm3 ? = 173,2 cm3
T1 373 K
20 12 idaia luze baten ondoren pneumatikoen barruko
B
p (atm) tenperatura handiagoa delako eta, beraz, presioa ere
0
0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 handiagoa delako, pneumatikoen barruko bolumena berdina
baita.
6 Erantzuna: 13 Honela egiten da:
p (atm) p (atm) T (K) 10 g 10 g
= = 16,67 g/L
3,5 600 mL 0,6 L
1,5 300
(10 g eta 600 mL batu gabe eta beraz, bolumena handitu
3,0 1,75 350
gabe).
2,5 3 600
14 Bolumen‑ehunekoa hau da:
3 600 20 mL alkohol
2,0
= 0,1 " bolumenaren % 10
200 mL ur
1,5
T (K) 15 % 4 horrek adierazten du litro batean 4 cm3 daudela.
0
200 300 400 500 600 700 1 4 cm3 alkohol
L disoluzio ? = 1 cm3 alkohol
4 1 L disoluzio
7 Erantzuna:
Beraz, ur kantitatea:
T (K) V (L) 250 cm3 - 1 cm3 = 249 cm3 ur
V (L)
7 300 2 16 Pisuan % 98 egoteak esan nahi du 98 g azido sulfuriko
6 600 4 daudela disoluzioaren 100 g bakoitzeko. Eta d = 1,8 g/cm3
5 600 4 adierazpenak esan nahi du disoluzioaren cm3 bakoitzak 1,8
4 g‑ko masa duela.
900 6
3 17 Egokiena a) esperimentua da: Bota gatz kantitate berdinak
2 tenperatura desberdina duten edalontzietan, horrela ikusiko
1 baitugu zeinetan disolbatzen den lehenago.
T (K) 18 a) Solutua: azido azetikoa; disolbatzailea: ura.
0
200 300 400 500 600 700 800 900 1.000 b) Solutu‑gramoak izango dira:
3 g solutu
? 200 g ozpin = 6 g solutu
100 g ozpin
2
FINKATZEKO
2. FITXA
gasAK ETA DISOLUZIOAK
FINKATZE-JARDUERAK
1 Imajinatu xiringa bat hartu eta esperimentu hau egiten Marrazkia:

duzula:
1. Igo xiringaren enboloa, xiringa airez

betetzeko.
2. Itxi xiringaren zuloa hatz batez, xiringako

airea irten ez dadin.
3. G
ero, bultzatu enboloa beherantz indarrez, hatza
xiringaren zulotik kendu gabe.
a) Zer gertatzen da?
b) Zer gertatu zaio puxikaren barruko aireari?
Gero, atera matrazea ur berotik eta utzi

hozten.
c)
Zer gertatu da?

d) Deskribatu, zure hitzak erabiliz, egin berri duzun
a)
Enboloa bultzatzen baduzu, jaitsiko al da? esperimentua.
b) Zer gertatzen zaio xiringaren barruan dagoen aireari?

3 Osatu esaldi hauek, aurreko jardueretan jasotako
c)
Zer magnitude aldatzen dira, enboloa jaisten denean? datuetan oinarri harturik:
d) Zer da gas baten presioa? a)

Gas baten __________ igotzen denean haren
__________ aldatu gabe, bolumena __________ da.
e)
Zer gertatzen zaio gasak xiringaren barruan hartzen
duen bolumenari? b) Gas baten __________a __________ denean
tenperatura aldatu gabe, __________ handitzen da.
f) Zer gertatuko da, enboloa askatzen baduzu?
c)
Gas bat berotzen dugunean, haren bolumena
g)
Gauza bera gertatuko da, xiringa urez betetzen __________ da.
badugu?
d) Gas bat __________ dugunean, haren __________
h) Imajinatu airean dauden gasen molekulak esferatxoak txikitzen da.
direla eta marraztu eskema batean zer gertatzen zaien
xiringa barruan dauden molekulei. e)
Presioa __________ denean gas baten bolumena nola
txikitzen den azaltzen du __________ legeak.
i)
Deskribatu, zure hitzak erabiliz, egin berri duzun
esperimentua. f)
Tenperaturak gora egitean gas baten bolumena nola
handitzen den azaltzen du __________ legeak.
2 Demagun beste esperimentu hau egiten dugula: g)
Gas bat hedatzen denean, haren __________ arteko
distantzia handitzen da.
1. P
uxika bat ipiniko dugu matraze baten lepoan. Kontu
handiz egingo dugu, puxikaren ahoa matrazetik irten
ez dadin. 4 Enuntziatu gasen legeak eta lotu aurreko
jarduerekin:
2. G
ero, matrazea ur beroz betetako ontzi batean sartuko
dugu. a)
Boyle‑Mariotte legea.
3. Matrazea ontzian utziko dugu zenbait minutuz. b) Gay‑Lussacen legea.
2
FINKATZEKO
2. FITXA
1 a) Bai, bultzatzen baduzu, jaitsi egingo da.

3 a) Gas baten tenperatura igotzen denean haren presioa
b) Barruan dagoen airea konprimatzen da. aldatu gabe, bolumena handitzen da.
c)
Bolumena eta barruko presioa aldatzen dira. Bolumena b) Gas baten presioa jaisten denean tenperatura aldatu
txikitzen da, eta barruko presioa, handitu. gabe, bolumena handitzen da.
d) Gas baten partikulek gas hori dagoen ontziko pareten c)
Gas bat berotzen dugunean, haren bolumena handitzen
aurka egiten dituzten talken ondorioa da gasaren presioa. da.
Kasu horretan, partikulek xiringaren eta enboloaren d) Gas bat hozten dugunean, haren bolumena txikitzen
barruko pareten aurka egiten dute talka. da.
e) Enboloa bultzatzen dugunean, gasak xiringaren barruan e) Presioa handitzen denean gas baten bolumena nola
hartzen duen bolumena txikitzen da, gasa osatzen duten txikitzen den azaltzen du Boyle‑Mariotte legeak.
partikulen arteko distantzia murrizten delako. f)
Tenperaturak gora egitean gas baten bolumena nola
f)
Enboloa askatuz gero, bolumena handitu egingo da handitzen den azaltzen du Charlesen legeak.
berriz. g) Gas bat hedatzen denean, haren partikulen arteko
g) Ez, likidoak ez baitira gasak bezain konprimagarriak distantzia handitzen da.
inondik inora. Urez betetako xiringa baten zuloa estali eta 4 a) Boyle‑Mariotte legeak dioenez, gas baten presioa
enboloa bultzatzen dugunean, ezin dugu konprimatu handitzen denean tenperatura konstantean, haren
likidoa. bolumena txikitzen da, haren presioaren eta bolumenaren
h) Erantzun grafikoa: arteko biderkadura konstantea izanik.
p ? V = konstantea
ra berean, presioa txikitzen bada, bolumena handituko
E
da.
b) Gay‑Lussacen legeak dioenez, gas baten tenperaturak
gora egiten duenean bolumena aldatu gabe, gasaren
presioak ere gora egiten du. Ekuazio honen bidez adieraz
daiteke hori:
p
= konstantea
T
Gas baten tenperaturak behera egiten du, haren
i)
Erantzun irekia. Enboloa bultzatzean, xiringaren barruko partikulak polikiago mugitzen direlako. Beraz, bolumena
partikulen arteko distantzia murrizten da. Presioa handitu, aldatzen ez bada, gasaren partikulek ontziaren pareten
eta bolumena txikitzen da. aurka egiten dituzten talken kopurua txikiagoa izango da
2 a) Matrazea berotu eta puxika puztu egiten da.
segundoko, eta horrek presioa jaitsarazten du.
b)
Puxikako airea ere berotu egin da. Horregatik, airearen
partikulak gero eta bizkorrago mugitzen hasi dira, presioa
handitu da, eta puxika puztu da apur bat.
c)
Puxika hustu egin da.
d) Ereduzko erantzuna. Matrazea ur berotik ateratzean,
puxikako partikulak polikiago mugitzen dira, tenperaturak
behera egiten du, baita presioak ere, puxikaren barruko
partikulek puxikaren pareten aurka talka gutxiago egiten
dituztelako segundoko.
2
FINKATZEKO
3. FITXA
FINKATZE-JARDUERAK
1 Begiratu marrazkiei. Haietako batek baizik ez du azaltzen 3 Azaldu, bi eskema edo gehiago eginez, nola lurruntzen
nola aldatzen den uraren molekulen portaera uraren den putzu bateko ura egun eguzkitsu batean.
egoera aldatzen denean. Aukeratu eskema zuzena. a)
Nolatan lurruntzen da putzuko ura, urak 100 ºC irakiten
a) badu eta putzuko ura tenperatura horretaraino iristen
ez bada?
b) Udako eguna bada, neguko egun batean baino ur
gehiago edo ur gutxiago lurrunduko da? Zergatik?
4 Adierazi zein kasutan mugituko diren gasaren

molekulak bizkorrago edo polikiago, marrazkietan
Solidoa Likidoa Gasa geziak jarriz.
b)
Solidoa Likidoa Gasa

c)
T = -40 ºC T = 120 ºC
Solidoa Likidoa Gasa
2 Begiratu grafikoari eta erantzun: T = 0 ºC T = 600 ºC

Disolbagarritasuna (g/L)
A B 5 Bilatu letra‑zopan materiaren egoerekin lotutako
90
HAMAR hitz:
80
70 M I R L U R R U N T Z E A N
60 K A N K U E D O R S E T E A
50
40 O S S E O Z L S A R U K O T
30 N A O O X B I O B U S A K E
20
D R L I H U K D O M T B R N
10
0 E X I R A K I T E A Z O N P
0 10 20 30 40 50 60 70 80
N A D G U B D T G A O L R E
T (ºC)
a)
Bi substantzietako zeinek du disolbagarritasun T E O I K D O U S N O U S R
handiena 40 °C‑an? S S A B U L A I Z Z R M A A
b) Zein da substantzia bakoitzaren disolbagarritasuna A E N O S U I O U N I E A T
10 °C‑an?
T F F U S I O A X P S N T U
c)
Bietako zeinek du disolbagarritasun handiena 70 °C‑an?
d) Zer gertatuko litzateke substantzia bakoitzaren 100 g Z A O T S O Z B E A P A K R
urez betetako bi ontzitan botako bagenitu, ontzien E U G A S A J Z E R S M O A
bolumena 2 L eta tenperatura 50 °C izanik? Dena
disolbatuko litzateke? A O S K I B P R E S I O A N
2
FINKATZEKO
3. FITXA
1 E
skema zuzena a) da. b) eskeman, partikula kopurua 4
desberdina da, eta hori ez da zuzena. Gainera, partikulen
izaera ez da aldatzen, egoera aldatu arren. Ura osatzen duten
partikulak beste modu batean batzen dira; horretan datza
aldaketa.
Likido‑egoeraren kasuan, partikulek mugitzeko askatasun
gehiago dute solido‑egoeran baino. Gas‑egoeran, gainera,
T = -40 ºC T = 120 ºC
partikulen arteko distantzia askoz ere handiagoa da, eta ur
molekulek mugitzeko askatasun gehiago dute.
2 a) B substantziak.

b) A substantziarena " 50 g/L.
B substantziarena " 10 g/L.
c) A substantziak.
d) Lehenbizi, bi disoluzioen kontzentrazioa kalkulatu behar
da. 2 L uretan substantzia bakoitzaren 100 g daudenez, T = 0 ºC T = 600 ºC
kontzentrazioa 50 g/L izango da (solidoa uretan botatzean
bolumena ez dela aldatzen joko dugu).
5 M I R L U R R U N T Z E A N
Dena disolbatzen ote den jakiteko, kontzentrazio hori
disolbagarritasunarekin alderatu behar dugu. K A N K U E D O R S E T E A
A substantziaren kasuan, kontzentrazio hori handiagoa da O S S E O Z L S A R U K O T
substantzia horrek tenperatura horretan duen N A O O X B I O B U S A K E
disolbagarritasuna baino, eta beraz, solutu guztia ez da
disolbatuko, eta parte bat ontziaren hondoan geldituko D R L I H U K D O M T B R N
da, disolbatu gabe. E X I R A K I T E A Z O N P
B substantziaren kasuan, kontzentrazioa txikiagoa baita N A D G U B D T G A O L R E
substantzia horrek tenperatura horretan duen
T E O I K D O U S N O U S R
disolbagarritasuna baino, solutu guztia disolbatuko da.
S S A B U L A I Z Z R M A A
3 Erantzun grafikoa:
A E N O S U I O U N I E A T
ura
T F F U S I O A X P S N T U
Z A O T S O Z B E A P A K R
E U G A S A J Z E R S M O A
Negua
A O S K I B P R E S I O A N
ura
Uda
a) Partikula batzuk besteak baino bizkorrago mugitzen

direlako. Haietako batzuek lortzen duten abiadura nahikoa
da ondoko partikulen erakarmenetik ihes egin eta
putzutik irteteko.
b) Udako egun batean ur gehiago lurrunduko da neguko
egun batean baino, udan partikula gehiago mugitzen
direlako putzutik irteteko behar den abiaduran,
tenperatura handiagoa izanik.
2
FINKATZEKO
4. FITXA
FINKATZE-JARDUERAK
1 Nahasketa baten osagaiek propietate desberdinak 2 Litro erdi uretan 5 g azukre gehitu dugu.
dituztenean, propietateen desberdintasun horretan
oinarritutako bereizketa‑metodo bat erabiliz bereiz a)
Zein da uraren masa?
daitezke osagaiak.
b) Zein da azukrea gehituta lortu dugun disoluzioaren
a)
Ura eta olioa. masa?
• Zein da nahasketa horren
osagaiak bereizteko c)
Zer egin behar da, disoluzioa kontzentratuagoa izan
aukera ematen duen dadin?
propietatea?
d) Zer izen dute disoluzio baten bi osagaiek?
• Zer metodo erabiliko zenuke
bereizketa egiteko? e)
Adierazi zein den disoluzioaren kontzentrazioa bi modu
• Adierazi prozedura hori hauetan:
marrazki baten bidez.
– Gramo zati litrotan.
b) Hondarra eta azukrea.
– Masa‑ehunekotan.
3 Uraren eta sodio kloruroaren (gatzaren) disoluzio bat

prestatu nahi dugu, 5 g/L‑ko kontzentraziokoa. 200 mL
lortu nahi dugu. Horretarako, gatza, ura, balantza
elektroniko bat, erloju‑beira bat, prezipitatu‑ontzi bat,
probeta bat eta espatula bat erabiliko ditugu.

a)
Egin kalkuluak zenbat gatz eta zenbat ur gehitu behar
• Bi substantzietako zein disolba daiteke uretan? duzun zehatz jakiteko eta osatu lerro hauek zure
• Gai izango al zinateke bi osagaiak bereizteko, uretako koadernoan.
disolbagarritasunaz baliaturik?
• Gatz kantitatea: _______
• Baietz erantzun baduzu, azaldu prozedura.
• Ur kantitatea: _______
c)
Ura eta hondarra.
• Aurreko nahasketan b) Deskribatu zer prozedura erabiliko zenukeen kalkulatu
erabili duzun duzun gatz kantitatea balantzan pisatzeko.
prozedura bera
erabil al dezakezu c)
Orain esan zer egingo zenukeen ur kantitatea
ura eta hondarra kalkulatzeko.
bereizteko?
d) Disoluzio horretatik abiatuta, disoluzio saturatua lor al
• Ezezkoan, zer prozedura daiteke gatz gehiago gehituz?
erabiliko zenuke?
d) Lima‑hautsa eta hondarra. e)
Nola jakin dezakegu disoluzioa puntu horretaraino iritsi
dela?
4 Serum fisiologikoa sodio kloruroaren ur‑disoluzio bat

da, 9 g/L‑ko kontzentraziokoa. Maiz erabiltzen da,
sudurreko kongestioa arintzeko, bereziki.
a)
Azaldu zein diren disoluzio horren osagaiak.

b) Azaldu zer esan nahi duen kontzentrazioa 9 g/L izateak.
• Pentsatu prozedura bat nahasketa horren
osagaiak bereizteko eta azaldu prozedura hori c)
Bilatu serum‑ontzi bat eta egiaztatu datuak. Serum
xehetasunez. fisiologikoak osagai gehiago al ditu?
2
FINKATZEKO
4. FITXA
1 a) Ura eta olioa. e) Hau da disoluzioaren kontzentrazioa gramo zati litrotan

adierazia:
entsitatea:
D
olioak dentsitate solutuaren masa 5g
c= = = 10 g/L
txikiagoa du disoluzioaren bolumena 0,5 L
urak baino. Solutua gehitzean disoluzioaren bolumenak konstante
iraun duela jo dugu, eta nahiko zehatza da hori, kasu
honetan.
ekantazioa.
D
Olioak urak baino au da disoluzioaren kontzentrazioa masa‑ehunekotan
H
dentsitate txikiagoa adierazia:
duenez, uraren gainean solutuaren masa
c= ? 100 =
geratuko da, eta horrek bidea disoluzioaren masa
ematen du biak bereizteko. 5g
= ? 100 = % 1
500 g + 5 g
3 a) Disoluzioaren bolumena eta erabili den disolbatzailearen
bolumena berdinak direla joko dugu, lehen bezala.
b) Hondarra eta azukrea. Disoluzioak 200 mL‑koa izatea nahi dugunez gero, 200 mL
ur (200 g) erabili beharko dugu.
Azukrea. Hondarra ez da disolbagarria.
Gatz kantitatea kalkulatzeko, kontzentrazioaren formulatik
ai. Nahasketa uretan bota dezakegu, adibidez. Azukrea
B
bakanduko dugu datu hori:
uretan disolbatuko da, baina hondarra ez da disolbatuko.
solutuaren masa solutuaren masa
Gero, nahasketa (disoluzioa + hondarra) irazki‑paper c= = =
batetik pasatuko dugu. Disoluzioak irazkia zeharkatuko disoluzioaren bolumena 0,2 L
du, baina hondarrak ez, eta paperetik jaso ahal izango = 5 g/L " solutu‑masa = 5 ? 0,2 = 1 g
dugu.
• Gatz kantitatea: 1 g.
c)
Ura eta hondarra.
• Ur kantitatea : 200 g.
Bai, hondarra uretan disolbatzen ez delako. Nahasketa
b) Balantza piztu, hutsik dagoen erloju‑beira bat haren
irazki‑paper batera botaz gero, ura paperaren poroetatik
gainean utzi eta balantza zeroan jarri behar da. Gero,
pasatuko da, baina hondarra ez, haren partikulak urarenak
gatza bota behar da erloju‑beiran, balantzak 1 g markatu
baino handiagoak direlako.
arte. Kontuz ibili behar da, gatzak giro‑hezetasuna azkar
d) Lima‑hautsa eta hondarra. xurgatzen baitu eta balantzak gehixeago markatuko baitu
Iman batek lima‑hautsa erakarriko du, baina ez ditu berehala, 1 g gatz besterik ez bota arren.
erakarriko hondarra eratzen duten partikulak. Beraz, c)
Probeta bat edo prezipitatu‑ontzi bat erabil daiteke. Erne
nahasketara iman bat hurbildu eta lima‑hautsa hartan begiratu behar da non dagoen 200 mL‑ren marka.
itsatsita geratuko da, baina ez hondarra. Gero, burdinazko d) Bai.
lima‑hautsa bereiz dezakegu imanetik, kolpe txikiak joz.
e) Gatza botatzen jarraitzen badugu, une batetik aurrera ez
2 a) Uraren masa 500 g da, uraren dentsitatea gramo bat baita da gehiago disolbatuko. Une horretan disoluzioa
mililitro bakoitzeko. saturatuta dagoela esaten da.
b) Disoluzio osoaren masa kalkulatzeko, disolbatzailearen 4 a) Ura eta gatza.
masa eta solutuaren masa batu behar dira:
b) 9 g gatz izango dugula disoluzioaren litro bakoitzeko.
Disoluzioaren masa = disolbatzailearen masa + c)
Normalean ez, ura eta sodio kloruroa baino ez.
+ solutuaren masa
c)
Solutu gehiago gehitu behar da edo disolbatzailearen
parte bat kendu.
d) Disolbatzailea eta solutua.
2
SAKONTZEKO
ZABALTZE-JARDUERAK
1 Tenperatura konstantean, gas baten bolumena lau aldiz 10 Ontzi batean dentsitate desberdineko bi gas nahasten
txikitzen badugu, zer gertatuko zaio presioari? baditugu, baliteke bananduta geratzea?
2 Gas baten tenperatura 20 °C da. Kalkulatu zein izango 11 Disoluzio batean, ura eta zenbait solutu daude. Grafiko
den haren tenperatura, bolumena bikoiztu eta presioa honek erakusten du zein den solutu bakoitzaren masa
erdira jaisten bada. disoluzioaren 5 L‑an.
3 Kalkulatu gradu zentigradutan zer tenperatura izango Solutu-masa

duen gas batek baldintza normaletan 150 L‑ko 1. solutua 2. solutua 3. solutua
bolumena badu eta, presioa 10 atm‑koa denean, 4. solutua 5. solutua
70
20 L‑ko bolumena baino ez badu.
60
4 Gas baten masak 200 L‑ko bolumena du, 50

presioa 30 cmHg eta tenperatura 25 °C 40
direnean. Tenperatura 50 °C‑raino igotzen 30
bada, zer presio beharko da gasak 150 L‑ko
20
bolumena har dezan? 2 3 4
10
1 5
0
5 Kalkulatu 200 L‑ko zenbat bonbona bete daitezkeen
500 m3‑ko andel batean dagoen propano gasarekin,
bonbonen presioa 2 atm eta andelaren presioa 4 atm Esan baieztapen hauetako zein ondorioztatzen diren
direla kontuan harturik. grafikotik.
a)
4. solutua ugariena da.
6 Zer gertatzen zaio gas bati 0 K‑eko tenperaturan?
b) 4. solutua uretan disolbagarriena da.
Arrazoitu, teoria zinetikoa aplikatuz.
c)
2. solutuaren kontzentrazioa 50 g/L da.
7 Begiratu grafiko hauei eta azaldu zer prozesu mota
d) 2. solutuaren kontzentrazioa 10 g/L da.
adierazten duen haietako bakoitzak:
p e)
1. solutua uretan disolbagaitzena da.
A
f)
1. solutua disoluzioan gutxien dagoena da.
12 Disoluzio bat prestatu dugu, 20 g sodio hidroxido

(NaOH) 200 mL uretan nahastuta. Kalkulatu:
V
a)
Kontzentrazioa g/L‑tan.
B V C T
b) Kontzentrazioa masa‑ehunekotan.
13 Kaltzio kloruroaren 500 mL‑ko disoluzio batek

10 g/L‑ko kontzentrazioa zuen, baina 2 g solutu
gehitu diogu. Zer kontzentrazio du orain?
T V
14 Edari alkoholdun batek bolumenaren % 12 du alkohola.

8 Hidrogenoaren dentsitatea 0,089 g/L da, presioa eta Kalkulatu zenbat alkohol hartuko dugun, edari
tenperatura baldintza normaletan daudenean. horretatik 125 cm3‑ko bi edalontzi edaten baditugu.
Kalkulatu zein izango den haren dentsitatea, presioa
1,5 atm eta tenperatura -10 °C direnean. 15 Azido sulfurikoa dugu botila batean eta etiketan % 98
pisuan eta d = 1,8 g/cm3 jartzen du. Disoluzio
9 Arrazoitu Boylek gasei buruz egindako legea teoria horretatik zenbat erabili beharko da 2,5 g azido
zinetikoaren bidez. sulfuriko lortzeko?
2
SAKONTZEKO
1 Bolumena lau aldiz txikitzen badugu, presioa lau aldiz 9 Teoria zinetikoaren arabera, tenperatura konstante
handituko da. mantentzen denean, partikulek abiadura berean mugitzen
jarraitzen dute. Beraz, presioa handitzeak esan nahi du gasa
2 Kasu honetan:
osatzen duten partikulek talka gehiago egiten dituztela, eta
p1 ? V1 p2 ? V2
= " hori bakarrik gerta daiteke bolumena txikitzen bada.
T1 T2
10 Ez, teoria zinetikoaren arabera, gasaren partikulak mugitu eta
p2 ? V2 1
" T2 = ? T1 = ? 2 ? T1 = T1 libre dagoen espazio osoa hartzen dutelako. Dentsitate
p1 ? V1 2 desberdina izateak partikula bakoitzak bolumen osoarekiko
Beraz, tenperatura ez da aldatuko. duen masari baino ez dio erreferentzia egiten.
3 Honela kalkulatu behar da: 11 a) Zuzena.
p1 ? V1 p2 ? V2 b) Okerra. Hori ezin da ondorioztatu grafikotik, ez baita
= "
T1 T2 disolbagarritasunik aipatzen.
p2 ? V2 10 atm ? 20 L c) Okerra. Grafikoak adierazten du disoluzioaren 5 L‑an 50 g
" T2 = ? T1 = ? 273 K =
p1 ? V1 1 atm ? 150 L ur dagoela. Beraz, 2. solutuaren kontzentrazioa hau da:
= 364 K " T2 = 91 °C 2. solutuaren masa
Kontzentrazioa = =
4 Adierazpen honetatik abiatuko gara: Disoluzioaren bolumena
p1 ? V1 p2 ? V2 50 g
= " = = 10 g/L
T1 T2 5L
d) Zuzena.
p1 ? V1 ? T2
" p2 = " e) Okerra. Hori ezin da ondorioztatu grafikotik, ez baita
T1 ? V2
disolbagarritasunik aipatzen.
30 cmHg ? 200 L ? (273 + 25) K
" p2 = " f)
Zuzena.
298 K ? 150 L
12 Kontzentrazioa g/L‑tan:
" 2
p = 43,36 cmHg = 433,6 mmHg
20 g NaOH 1.000 mL
Boyleren legea aplikatuko dugu:
5 ? = 100 g/L
4 atm ? 500 m3 200 mL disoluz. 1 L
p1 ? V1
V2 = = = Masa‑ehunekotan:
p2 2 atm
1.000 L 20 g NaOH
= 1.000 m3 ? = 106 L = 0,1 " % 10
1 m3 200 g disoluz.
Eta bonbona bakoitzaren bolumenaz zatituko dugu: 13 500 mL‑an 5 g solutu dago (10/2 g). 2 gehitzen badugu,
106 L 7 g solutu egongo da 500 mL‑an.
Bonbona kopurua = = 5.000 Beraz:
200 L
6 Gasaren partikulen mugimendua guztiz gelditzen da 0 K‑eko 7 g solutu 1.000 mL
? = 14 g/L
tenperaturan. Horregatik ezin da gehiago hoztu. 500 mL 1L
7 A: tenperatura konstantea duen prozesu bat. 14 2 edalontzi 250 cm3 dira.
B: presio konstantea duen prozesu bat. 12 cm3 alkohol
? 250 cm3 dis. = 30 cm3 alkohol
100 cm3 disoluz.
C: lehenbizi, presio konstantea duen prozesu bat; gero,
tenperatura konstantea duen bat, eta, azkenik, presio 100 g disoluz. 1 cm3 disoluz.
15 2,5 g azido ? ? =
konstantea duen beste bat. 98 g azido 1,8, g disoluz.
8 Kasu honetan: = 1,417 cm3 disoluzio
p1 ? V1 p2 ? V2 p1 ? T2

= " V2 = ? V1 =
T1 T2 p2 ? T1
1 atm ? (273 - 10) K
= ? 1 L = 0,642 L
1,5 atm ? 273 K
Beste baldintza horietan, 0,089 g hidrogenok 0,642 L‑ko
bolumena izango du, eta dentsitatea, beraz, hau izango da:
m 0,089 g
d= = = 0,139 g/L
V 0,642 L
2
ZABALTZEKO
1. FITXA
Izena: Maila: Data:
Disolbagarritasuna
Disolbagarritasunaren garrantzia
Disolbagarritasuna (s) materiaren propietate bereizgarri bat har, disolbagarriagoak dira berotasunean. Gasei alderantziz
da. Disolbagarritasuna adierazteko, 100 g uretan zenbat gertatzen zaie: haien disolbagarritasuna gutxitzen da,
solutu‑gramo dauden esaten da. tenperaturak gora egin ahala. Gainera, gasek likidoan egiten
Substantzia puruak identifikatzeko balio du, eta duten presioak ere eragina du haien disolbagarritasunean:
tenperaturaren arabera aldatzen da. Solidoak eta likidoak, oro presioa handitzen bada, disolbagarritasuna ere handitzen da.
Disolbagarritasun-taula (g solutu/100 g ur)
Solidoak 0 °C 20 °C 40 °C 60 °C 80 °C 100 °C
Sodio kloruroa 35,7 36,0 36,6 37,3 38,4 39,8
Potasio kloruroa 27,6 34,0 40,0 45,5 51,1 56,7
Zilar nitratoa 122 222 376 525 669 952
Potasio nitratoa 13,3 31,6 63,9 110,0 169,0 246
Sodio nitratoa 73 88 104 124 148 180
Kaltzio hidroxidoa 0,185 0,165 0,141 0,116 0,094 0,077
Gasak 0 °C 20 °C 40 °C 60 °C 80 °C
Oxigenoa 0,007 0,004 0,003 0,002 0,001
Karbono dioxidoa 0,33 0,17 0,10 0,06 0,003
Hidrogenoa 0,00019 0,00016 0,00014 0,00012 0,00008
Kloroa 0,96 0,73 0,46 0,33 0,22
Nitrogenoa 0,0029 0,0019 0,0014 0,0010 0,0007
Disolbagarritasun-taula (20 °C)
Disolbagarritasun‑
balioak asko aldatzen
s (g solutu/ s (g solutu/
Substantzia Substantzia
dira substantzia 100 g ur) 100 g ur)
batzuetatik Zilar nitratoa 222 Bario kloruroa 35
besteetara. Batzuk ia
disolbagaitzak dira Kaltzio nitratoa 126 Potasio kloruroa 34
uretan (hondarra,
Sodio hidroxidoa 108 Sodio karbonatoa 19
olioa); beste batzuk,
aldiz, oso Sodio nitratoa 88 Kaltzio sulfatoa 0,20
disolbagarriak dira,
azukrea, adibidez. Kaltzio kloruroa 73 Kaltzio hidroxidoa 0,17
Gatz arrunta 36 Kaltzio karbonatoa 0,0013
2
ZABALTZEKO
2. FITXA
Izena: Maila: Data:
Disoluzioak: kontzentrazioa eta disolbagarritasuna

Gogoratu…
• Disoluzioak bi substantziak edo gehiagok osatzen dituzten sistema material

homogeneoak dira (airea, itsasoko ura, e.a.).
• Disoluzio baten kontzentrazioak disoluzio kantitate batean zenbat solutu dagoen
adierazten du.
Magnitude hori zenbait modutan adieraz daiteke:
solutuaren masa
Pisu‑bolumena edo masa‑bolumena = ? 100
disoluzioaren masa
solutuaren bolumena
Bolumen‑ehunekoa = ? 100
disoluzioaren masa
solutu-gramoak
Kontzentrazioa =
disoluzioaren bolumena
• Disoluzio baten disolbagarritasunak adierazten du disolbatzaile kantitate zehatz batek
gehienez ere zenbat solutu onartzen duen tenperatura jakin batean.
1 Uraren eta sodio hidroxidoaren (NaOH) arteko disoluzio baten kontzentrazioaren masa‑ehunekoa % 2 da.
Zenbat sodio hidroxido dago disoluzioaren kilogramo erdian?
2 Zein da disoluzio baten bolumen‑ehunekoa, 50 mL alkohol 250 mL uretan disolbatuz

prestatu bada?
3 dierazi g/L‑tan zer kontzentrazio duen disoluzio batek, haren osagaiak

A
500 mL ur eta 10 g gatz (NaCl) badira.
2
ZABALTZEKO
2. FITXA
Izena: Maila: Data:
4 Itsasoko uretan hainbat gatz daude. Gatzak 300 bat g izaten dira 10 kg bakoitzeko
(10 L bakoitzeko, gutxi gorabehera). Grafiko honetan ageri da gatz horietako
batzuetatik zenbat gramo izaten diren.
1,68 Sodio
10,8 7,2 kloruroa
14,2 Magnesio
233,28 kloruroa
32,84
Magnesio
sulfatoa
Kaltzio
sulfatoa
Potasio
kloruroa
Besteak
Kalkulatu gatz bakoitzaren kontzentrazioa g/L‑tan:

a) Sodio kloruroa.
b) Magnesio kloruroa.
c) Magnesio sulfatoa.
d) Kaltzio sulfatoa.
e) Potasio kloruroa.
5 Bario fluoruroaren (BaF2) disolbagarritasuna 1,3 g/L da, 26 ºC‑ko tenperaturan.

a)
Kalkulatu zenbat solutu gehi dezakegun disoluzioaren 5 L‑an, haren kontzentrazioa
0,8 g/L bada.
b) Kalkulatu zenbat ur gehitu beharko den 20 g BaF2‑tan, disoluzio saturatu bat lortzeko.
2
ZABALTZEKO
2. FITXA
Izena: Maila: Data:
6 Grafiko honetan ageri da zein diren potasio nitratoak eta potasio sulfatoak uretan hainbat tenperaturatan duten
disolbagarritasuna. Kalkulatu:
Masa (g) 100 g uretan

160
140
Potasio nitratoa
120
100
80
60
40
Potasio sulfatoa
20
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Tenperatura (°C)
a) Zein den gatzen disolbagarritasuna 30 ºC‑an.
b) Zein den gatzen disolbagarritasuna 60 ºC‑an.
c) Nitratoaren masatik zenbat disolbatzen den 1 L uretan 30 ºC‑an.
d) Nitratoaren masatik zenbat prezipitatzen den, aurreko soluzioa 10 ºC‑raino hoztean.
e)
Deskribatu nola aldatzen den gatzek uretan duten disolbagarritasuna tenperatura aldatu ahala.
f)
Potasio nitratoaren disolbagarritasuna 60 g-koa da 100 g uretan 40 ºC‑an. Zer esan nahi du horrek?
2
PROBLEMA EBATZIAK
1. PROBLEMA EBATZIA
Gas‑masa batek 4 litroko bolumena du, presioa 780 mmHg eta tenperatura 20 °C direnean.
Kalkulatu zer bolumen hartuko duen gasak, presioa 2 atm‑raino handitzen badugu,
tenperatura konstantean.

Eraldatze isotermo bat (tenperatura konstantekoa) Lehenbizi, magnitude guztiak adieraziko ditugu unitate
gertatzen da hasierako egoeratik: egokietan:
p1 = 780 mmHg ; V1 = 4 L ; T1 = 20 °C 1 atm
p1 = 780 mmHg ? =
Amaierako egoeraraino: 760 mmHg
= 1,03 atm
p2 = 2 atm ; V2 = ? ; T2 = 20 °C
Gero, amaierako bolumena bakanduko dugu ekuaziotik
Beraz, Boyleren legea beteko da. Hau da: tenperatura
eta zenbakizko datuak ordezkatuko ditugu:
konstantean presioa handitzen bada, bolumena txikitu
egingo da. p1 ? V1 1,03 atm ? 4 L
V2 = = = 2,06 L
p2 2 atm
Hona lege horren ekuazio matematikoa:
Emaitza horrek Boyleren legea betetzen du.
p1 ? V1 = p2 ? V2
JARDUERAK
1 Kalkulatu zer presio izango duen gas 5 Gas baten 20 g zeuden 500 cm3‑ko ontzi
batek, eraldatze isotermo batean batean 780 mmHg‑an. Presioa
haren bolumena hirukoiztu bada, 750 mmHg‑raino jaitsi da, tenperatura
hasierako presioa 750 mmHg zela konstantean. Zer bolumen izango du
jakinik. gasak orain?
Erantzuna: 250 mmHg Erantzuna: 520 cm3
2 20 °C‑ko tenperaturan bolumena 500 cm3‑koa duen 6 Gas bat isotermikoki dilatatu da 2,4 L‑ko bolumenetik
baloi bat hozkailuan sartu eta haren bolumena 5,2 L‑ko bolumeneraino. Gasaren hasierako
480 cm3‑raino murriztu da. Demagun baloi barruko presioa 1,5 atm bazen, zein da amaierako
airearen presioa ez dela aldatu. Kalkulatu zer presioaren balioa?
tenperatura dagoen hozkailuaren barruan. Erantzuna: 0,7 atm
Erantzuna: 8 °C
7 Gas bat sartu dute 25 cm3‑ko edukiera
3 Gas kantitate batek 2,5 L‑ko bolumena du 80 °C‑an. duen ontzi batean -23 °C‑ko tenperaturan.
Gasa 180 °C‑raino berotzen badugu presio Presio konstantean 10 °C‑raino berotzen
konstantean, zer bolumen hartuko du bada, zer gas kantitate irtengo
azkenerako? da ontzitik?
Erantzuna: 3,2 L Erantzuna: 3,3 cm3
4 Ontzi baten barruan 20 cm3 aire ditugu 1 atm‑ko 8 Gas batek 1,8 L‑ko bolumena hartzen du
presioan. Kalkulatu zer bolumen hartuko duen 740 mmHg‑ko presio baten pean. Presioa
aire‑masa horrek, presioa 2,5 atm‑raino igotzen bada, 1,5 atm‑raino handitzen badugu, zer bolumen
tenperatura aldatu gabe. hartuko du?
Erantzuna: 8 cm3 Erantzuna: 1,2 L
2
PROBLEMA EBATZIAK
2. PROBLEMA EBATZIA
Bizikleta baten gurpileko airea 1,20 atm‑ko presioan dago, eta 20 °C‑ko tenperaturan.
Pixka batean ibili ondoren eta lurraren kontrako marruskaduraren ondorioz, gurpila
30 °C‑raino berotu da. Bolumena ez dela aldatzen kontuan harturik, kalkulatu zein
den ganbera barruko airearen amaierako presioa.

Gurpileko airearen bolumena ez dela aldatzen jotzen Lehenbizi, tenperaturak kelvinetan adieraziko ditugu:
badugu, marruskaduraren ondorioz aire berotze hori T1 = 20 °C + 273 = 293 K
eraldatze isokoro bat izango da (bolumen konstantekoa)
eta, beraz, presioak gora egingo du, Gay‑Lussacen T2 = 30 °C + 273 = 303 K
legearen arabera. Gero, amaierako presioa, p2, bakandu eta zenbakizko
Hau da Gay‑Lussacen legearen ekuazio balioak ordezkatuko ditugu:
matematikoa: p1 ? T2 1,20 atm ? 303 K
p2 = = "
p1 p2 T1 293 K
= " p2 = 1,24 atm
T1 T2
JARDUERAK
1 Puxika batek 4 L helio dauzka, 25 °C‑ko 4 Gas baten tenperatura 10 °C da, bolumena
tenperaturan. Gasak 0,8 atm‑ko presioa 2 L eta presioa 1,5 atm direnean. Zehaztu
egiten du puxikaren pareten kontra. zer balio izango duen tenperaturak,
Gasaren tenperatura 40 °C‑raino igotzen bolumena bikoiztu eta presioa erdira
bada, puxikaren bolumena 4,5 L izatera murrizten bada.
pasatuko da. Zein izango da presioa Erantzuna: 10 °C
egoera horretan?
Erantzuna: 0,68 atm 5 Aire‑burbuila baten bolumena 3 cm3 da, haren presioa
1 atm da, eta tenperatura, 20 °C. Zein izango da haren
2 Automobil baten pneumatikoaren barruan bolumena, 0,95 atm duen toki bateraino igotzen bada,
airea 2,2 atm‑ko presioan eta 20 °C‑ko tenperatura aldatu gabe?
tenperaturan dago. Kalkulatu zer tenperatura Erantzuna: 3,16 cm3
izango duen aireak kilometro batzuk egin
ondoren, presioa 2,4 atm‑raino igo dela 6 Edukiera 150 cm3 duen ontzi batean nitrogeno gasa
jakinik.
dago 25 °C‑ko tenperaturan eta 700 mmHg‑ko
Erantzuna: 319,6 K presioan. Presioa 2 atm‑raino igotzen badugu,
zer bolumen hartuko du nitrogenoak?
3 Ontzi batean 250 cm3 oxigeno dago 30 °C‑an eta Erantzuna: 69 cm3
700 mmHg‑ko presioan. Kalkulatu:
a)
Zer bolumen izango den, tenperatura 30 °C eta 7 20 L‑ko bonbona batek gas propanoa dauka
presioa 1 atm bada. 3,5 atm‑ko presioan eta 15 °C‑ko tenperaturan.
b) Zer presio egin beharko den bolumena Bonbona 40 °C‑raino berotu da. Kalkulatu
150 cm3‑raino jaisteko, tenperatura zein izango den bonbona barruko gasaren
aldatu gabe. presioa.
Erantzuna: a) 230 cm3; b) 1,54 atm Erantzuna: 3,8 atm
2
PROBLEMA EBATZIAK
3. PROBLEMA EBATZIA
Gas batek 710 mmHg‑ko presioa zeukan 10 °C‑ko tenperaturan, 20 L‑ko ontzi batean
zegoenean. Ontzia konprimitu dute haren bolumena 15 L‑koa izan arte, presio
konstanteari eutsita. Zer tenperatura izango du orain gasak?
Honako hauek dira gasak hasierako egoeran zituen Lehenengo eta behin, magnitude guztiak unitate egokietan
magnitudeak: adierazi behar dira:
p1 = 710 mmHg • Presioa:
T1 = 10 °C 1 atm
p1 = 710 mmHg ? = 0,3 atm
V1 = 20 L
760 mmHg
1 atm
Eta beste hauek dira amaierako egoeran izango p2 = 710 mmHg ? = 0,3 atm
760 mmHg
dituenak:
• Tenperatura:
p2 = 710 mmHg
T1 = 10 °C + 273 = 283 K
T2 = ?
Gero, amaierako tenperatura bakandu behar da eta
V2 = 15 L zenbakizko balioak ordezkatu:
Prozesu horretan bai bolumena bai tenperatura aldatu dira V2 ? T1
T2 = =
aldi berean; beraz, ekuazio hau bete da: V1
V1 V2
= 15 L ? 283 K
T1 T2 = = 212,25 K
20 L
Charlesen legearen enuntziatua
da hori.
JARDUERAK
1 Gas baten masak 30 L‑ko bolumena hartzen du 4 Hasiera batean 0 °C‑an eta 1 atm‑ko presioan dagoen
1,1 atm‑ko presioan eta 20 °C‑ko tenperaturan. gas baten tenperatura zenbat gradu zentigradutan
Zehaztu zein izango den haren bolumena, handitu behar da, haren hasierako bolumena halako
presioa 2,5 atm‑raino igotzen bada, lau izan dadin, presioa aldatu gabe ? (Gogoratu zein
tenperatura konstantean. den Celsius eskalaren eta eskala absolutuaren arteko
Erantzuna: 13,2 L aldea).
Erantzuna: 819 °C
2 Kalkulatu zer presiotan dagoen gas bat 60 °C‑ko
tenperaturan dagoenean, baldin badakigu 5 Zenbat gradu zentigradutan jaitsi behar da gas baten
haren presioa 760 mmHg zela 0 °C‑ko tenperatura, haren bolumena hasierakoa baino
tenperaturan eta haren bolumena ez dela bost aldiz txikiagoa izan dadin, presio
aldatu berotzean. konstantean? Gasaren hasierako
Erantzuna: 1,22 atm tenperatura: -10 °C.
Erantzuna: 210,4 °C
3
3 Ontzi batean 100 cm hidrogeno jaso dira, 20 °C‑an eta
1,5 atm‑ko presioan. Zer bolumen hartuko du gas masa 6 Nola aldatu behar da gas baten presioa,
horrek, presioa 750 mmHg denean, tenperatura 20tik 0 °C‑ra pasatzean bolumena erdira
aldatu gabe? murriztu dadin?
Erantzuna: 152 cm3 Erantzuna: 1,86z biderkatu behar da.
2
PROBLEMA EBATZIAK
4. PROBLEMA EBATZIA
15 g azukre disolbatu dira 200 cm3 uretan. Kalkulatu zein den osatu den disoluzioaren
kontzentrazioa eta adierazi unitate hauetan:
a) g/L‑tan. b) Masa‑ehunekotan (dura = 1 g/cm3).

a)
Disoluzio bat eratu da, honako osagai hauekin: b) Masa‑ehunekotan adierazitako kontzentrazioak esaten
• Solutua " azukrea: 15 g. digu zenbat gramo solutu dauden disoluzioaren
100 g-an. Dentsitatearen definiziotik abiatu behar da,
• Disolbatzailea " ura: 200 cm3. disolbatzailearen masa kalkulatzeko. Masa hori 200 cm3
Kontzentrazioa da: da:
solutuaren masa (g) m
c= d= " m = d ? V = 1 g/cm3 ? 200 cm3
disoluzioaren bolumena (L) V
Demagun solutua gehitzean bolumen osoa ez dela m = 200 g
aldatzen. Hau da bolumen osoa litrotan: Beraz, disoluzioaren masa hau izango da:
1 dm3 mdisoluz. = 200 + 15 = 215 g
200 cm3 ? = 0,2 dm3 = 0,2 L
103 cm3
Beraz: Eta kontzentrazioa:
15 g 15 g
c= = 75 g/L c (%) = ? 100 = masaren % 7
0,2 L 215 g
JARDUERAK
1 Kalkulatu 10 g sodio kloruro eta 350 mL ur dituen 6 Disoluzio baten 0,5 L prestatu nahi dute, 0,15 g/mL‑ko
disoluzio baten kontzentrazioa, g/L‑tan. kontzentraziokoa. Kalkulatu zenbat solutu beharko den
eta deskribatu zer prozedurari jarraitu beharko zaion.
Erantzuna: 28,57 g/L
Erantzuna: 75 g
2 Kalkulatu 30 g solutu 1 L uretan daukan disoluzio baten
masa‑ehunekoa. 7 0,8 L alkohol eta 1,2 L ur nahasi ditugu.
Erantzuna: % 2,9 dalkohol = 0,79 g/cm3; dura = 1 g/cm3. Kalkulatu
disoluzioaren kontzentrazioa:
3 Disoluzio baten kontzentrazioa 15 g/L da. a) Bolumenaren ehunekotan.
Zenbat solutu egongo da 250 cm3‑an?
b) Masaren ehunekotan.
Erantzuna: 3,75 g
Erantzuna: a) bolumenaren % 40 ; b) masaren % 34,5
4 Uraren eta azukrearen disoluzio batek 1,08 g/mL‑ko
dentsitatea du, eta 20 g/L‑ko kontzentrazioa. Adierazi 8 Kalkulatu 100 g sodio kloruro 1,5 L uretan nahasiz
kontzentrazio hori masa‑ehunekotan. osatutako disoluzio baten kontzentrazioa g/L‑tan eta
masa‑ehunekotan.
Erantzuna: % 1,81
Erantzuna: 66,7 g/L; % 6,25
5 Kalkulatu zer masa‑ehuneko daukan 30 g sodio
kloruro litro erdi uretan disolbatuz 9 Kalkulatu azukrearen eta uraren disoluzio baten
osatutako disoluzio batek. bolumena, jakinik haren kontzentrazioa 10 g/L dela eta
Zenbat solutu egongo litzateke 30 g solutu dauzkala. Disoluzioaren dentsitatea
200 cm3 uretan? (dura = 1 g/cm3) 1,04 g/mL bada, kalkulatu disoluzioaren masa.
Erantzuna: % 5,67 ; 12 g Erantzuna: 3 L; 3.120 g
2
PROBLEMA EBATZIAK
5. PROBLEMA EBATZIA
Sodio hidroxidoaren disoluzio baten 100 cm3 prestatu nahi ditugu,

20 g/L‑ko kontzentraziokoa.
a) Zenbat sodio hidroxido beharko dugu?
b) Azaldu nola prestatu behar den disoluzioa. Esan zer material erabili behar den.
c) Disoluzioaren dentsitatea 1,2 g/cm3 bada, zein izango da haren kontzentrazioa, %‑tan adierazita?

a) Kontzentrazioaren definizioa oinarri harturik, zenbat 2. Solutua disolbatuko dugu ur kantitate txiki batean,
solutu behar den kalkulatuko dugu: prezipitatu‑ontzi bat erabiliz.
ms (g) 3. Gero, nahasketa 100 cm3‑ko matraze aforatu
c = , non ms solutuaren masa (sodio
Vd (L) batean botako dugu eta ura gehituko
idroxidoa) eta Vd disolbatzailearen bolumena baitira:
h dugu matrazearen lepoan dagoen
ms = c ? Vd. Unitatea aldaturik: markaraino.
1 dm3 c) M
asa‑ehunekotan adierazitako kontzentrazioak esaten
Vd = 100 cm3 ? 3 = 0,1 dm3 = 0,1 L
10 cm3 digu zenbat solutu dagoen 100 g disoluziotan.
Beraz: 100 cm3‑ko disoluzioaren masa hau izango da:
ms = 20 g/L ? 0,1 L = 2 g m
d = " m = d ? V "
b) Disoluzioa prestatzeko, 2 g sodio hidroxido disolbatu V
behar dugu, 0,1 L‑ko bolumena lortu arte. " m = 1,2 g/cm3 ? 100 cm3 = 120 g
Horretarako: Orduan:
1. Behar dugun sodio hidroxido kantitatea 2 g solutu
c (%) = ? 100 =
pisatuko dugu balantza batean 120 g disoluzio
erloju‑beira baten bidez. = masaren % 1,66
JARDUERAK
1 Uraren eta azukrearen disoluzio baten 1,5 L prestatu 5 Solutu solido baten disoluzio bat prestatu nahi
nahi dugu, % 5eko masa‑ehunekokoa. Zehaztu zenbat dugu, % 5eko masa‑ehunekokoa. Substantzia
solutu beharko den. horren 40 g baditugu, zenbat ur gehitu
ddisoluz. = 1.200 kg/m3. beharko diogu?
Erantzuna: 90 g Erantzuna: 760 mL
2 Sodio kloruroaren (NaCl) disoluzio bat daukagu, % 20ko 6 Disoluzio bat prestatu dute 20 g azukre 1 L uretan
masa‑ehunekokoa. Zenbat gramo behar ditugu disolbatuz. Kalkulatu:
disoluzio horretatik 5 g/L izango duen disoluzio baten a)
Disoluzioaren dentsitatea, uraren dentsitatea 1 kg/L
200 mL prestatzeko? dela jakinda.
Erantzuna: 5 g b) Kontzentrazioa, masa‑ehunekotan adierazita.
3 Azaldu nola prestatuko zenukeen alkohol eta uraren Erantzuna: a) 1,02 kg/L; b) % 1,96
disoluzio baten 2 L, % 30eko bolumen‑ehunekokoa.
7 Kalkulatu zenbat zilar nitrato behar den
4 Magnesio kloruroaren (MgCl2) disoluzio baten 2 g/100 mL izango duen disoluzio baten
250 mL dauzkagu, 2,5 g/L‑ko kontzentrazioa duena. 1 L prestatzeko.
Esan zenbat ur gehitu behar zaion, haren Erantzuna: 20 g
kontzentrazioa erdira murrizteko.
Erantzuna: 250 mL
2
ESPERIMENTUAK
1. FITXA
Substantzien disolbagarritasuna. Nola bereizi gatza eta azukrea?
Materiala
HELBURUA
• Gatza. • Azukrea.
Azukrea eta gatza
• Ura. • Bi prezipitatu‑ontzi.
bereiztea uretan duten
disolbagarritasunean • Bi balantza. • Hagaxka bat.
oinarrituz.
PROZEDURA
ubstantziek disolbagarritasun desberdina izaten dute uretan (gatzak eta azukreak, kasu honetan), eta horrek aukera ematen du
S
haien identifikazioa egiteko, substantziak dastatu beharrik gabe. Gogoratu ezagutzen ez duzun substantziarik ez duzula dastatu
behar, toxikoa izan daiteke eta.
1. Hartu bi prezipitatu‑ontzi eta bota bakoitzean 100 mL ur.
2. Jarri prezipitatu‑ontziak balantza banatan. Gero, sakatu «tara» aukera,
pantaila zeroan jartzeko.
3. Gehitu pixkanaka gatza lehen ontzian eta irabiatu hagaxkarekin, gehiago
disolbatzen ez den arte. Idatzi zein den gatzaren disolbagarritasuna (zenbat
gramo 100 mL uretan).
4. Egin berriz prozesu hori azukrearekin. Idatzi zein den azukrearen
disolbagarritasuna (zenbat gramo 100 mL uretan).
5. Disolbagarritasun‑taula kontsultatzen baduzu, bi substantziak identifikatu
eta bereizi ahal izango dituzu.
Gatza Azukrea
Disolbagarritasuna
36 204
(g/100 mL ur, 25 ºC)
GALDERAK
1 Alderatu gatzaren eta azukrearen disolbagarritasunari buruz zuk lortu dituzun datuak eta taulan daudenak (taulakoak
25 ºC‑an jasoak dira). Ba al da alderik?
2 Erantzun:
a) Zergatik da garrantzitsua gatza eta azukrea pixkanaka botatzea esperimentua egitean?
b) Zer gertatuko da gatz asko edo azukre asko batera botatzen badugu?
3 Esperimentu hori eginda jakin al daiteke bi substantzietatik zeinek duen dentsitate handiena?
2
ESPERIMENTUAK
2. FITXA
Disoluzioak nola prestatu
Materiala
HELBURUA
• Gatza. • Ontziak.
Bi disoluzio prestatzea solutu eta disolbatzaile • Erloju‑beira. • Inbutua.
kantitate zehatz batzuekin, haien kontzentrazioak
• Edalontzia. • Azukrea.
kalkulatzea eta ontzietan gordetzea behar bezala
etiketatuta. • Ura. • Matraze aforatua.
• Probeta. • Espatula.
a) Lehen disoluzioak sukaldeko gatza izango du
(sodio kloruroa), eta %‑tan adieraziko da. • Hagaxka. • Eskularruak.
b) Bigarrena g/L‑tan adieraziko da, eta azukrea izango

du (sakarosa).
PROZEDURA
A. Sukaldeko gatzaren disoluzioa (sodio kloruroaren disoluzioa)

1. Pisatu 24,3 g sukaldeko gatz, erloju‑beira bat erabiliz. Jarraitu irakaslearen argibideei.
2. Bota gatza edalontzi batean kontu handiz, ezer gal ez dadin, eta gehitu 220 mL ur, probeta batean neurtuta.
3. Irabiatu nahasketa hagaxkarekin, solido guztia disolbatu arte. Bota gero disoluzioa ontzi batean,
inbutu bat erabiliz.
4.
Jarri etiketa ontzian. «Sodio kloruro disoluzioa» jarri behar du eta, behealdean, kontzentrazioa, %‑tan.
Kalkulatu kontzentrazioa.
B. Azukrearen disoluzioa (sakarosa)

1. Pisatu 32,5 g azukre, erloju‑beira bat erabiliz.
2. Bota azukrea matraze aforatu batean espatulaz kontu handiz, ezer ere gal ez dadin.
3.
Inbutua erabiliz, bota ura matraze aforatuan lepoko markaraino.
Erne ibili, marka ez gainditzeko.
4.
Astindu matrazea arin, solido guztia disolbatu arte. Gero, bota disoluzioa ontzi batean.
5.
Jarri etiketa ontzian. «Sakarosa disoluzioa» jarri behar du eta, behealdean, kontzentrazioa, g/L‑tan.
Kalkulatu kontzentrazioa.
GALDERAK
1 Demagun A atalean nahasi zarela eta, 24,3 g gatz bota beharrean, 23,9 baizik ez dituzula pisatu. Gainera, 240 mL ur bota
duzu, eta ez 220 mL, eskatzen zen bezala. Zein izango litzateke kontzentrazioaren balioa %‑tan?
2 Zer diferentzia dago irakasleak eskatutako balio zehatzarekiko?

Eta zer ehunekotan?
3 Demagun B atalean lortutako disoluzioari 100 mL ur gehiago gehitzen diozula.

Zein izango litzateke kontzentrazioa, g/L‑tan?
4 Doi‑doi 250 mL ur neurtu beharko bazenu, zer erabiliko zenuke, 250 mL‑ko matraze aforatu bat ala 500 mL‑ko probeta
bat? Zergatik?
2
eDUKIak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
AUTOEBALUAZIOA
1 Tenperatura hauetako zein da 20 °C‑ren baliokidea? 7 Esan premisa hauetako zein ez den zuzena gasen
a) 273 K teoria zinetikoaren arabera:
b) 293 K a) Ez dago lotura‑indarrik gas bateko partikulen

artean. Horregatik, erabat aske
c) – 293 K mugitzen dira.
b) Gas partikulak zuzen‑zuzen mugitzen dira, baina
2 Zer izen du presio atmosferikoa neurtzeko erabiltzen
haien norabidea eta abiadura aldatzen dira, beste
dugun tresnak?
partikula bat jotzen dutenean.
a) Barometroa.
c) Gas batek eragiten duen presioa haren
b) Manometroa. partikulek ontziaren pareten aurka segundo
c) Termometroa. bakoitzeko egiten duten talka kopuruaren
neurria da.
3 Zer bolumen hartuko du gas batek, presioa bikoizten
bada? 8 Zer adierazten du disoluzio baten
masa‑ehunekoak?
a) Hasierako bolumenaren bikoitza.
a) Disolbatzaile‑masaren ehun unitateko zer
b) Lehengo bolumen bera hartuko du.
solutu‑masa dagoen.
c) Hasieran hartzen zuen bolumenaren
b) Disoluzioaren bolumen‑unitate bakoitzean zer
erdia.
solutu‑masa dagoen.
4 Gay‑Lussacen legearen arabera: c) Disoluzioaren solutu‑aberastasuna.
a) Presioa eta tenperatura zuzenki proportzionalak

9 Laborategian 100 g gatz disolbatu ditugu 1 L uretan.
dira.
Zer esan dezakegu lortu dugun
b) Presioa eta tenperatura alderantziz disoluzioaz?
proportzionalak dira.
a) Haren dentsitatea 100 g/L dela.
c) Presioa eta bolumena alderantziz proportzionalak
b) Haren masa‑kontzentrazioa eta haren dentsitatea
dira.
berdinak direla.
5 Zer bolumen hartuko du gas batek, tenperatura c) Haren masa‑kontzentrazioa 100 g/L dela.
bikoizten bada?
10 Substantzien disolbagarritasunari buruzko adierazpen
a) Hasierako bolumenaren bikoitza.
hauetako zein da okerra?
b) Hasieran hartzen zuen bolumenaren
a) Gasen disolbagarritasuna handitzen da
erdia.
tenperatura igo ahala.
c) Lehengo bolumen bera hartuko du.
b) Normalean, solidoen disolbagarritasuna handitu
egiten da tenperaturak gora egin ahala, baina
6 Adierazpen hauetako zein dator gas idealen legearekin
kasu batzuetan konstantea ere izan daiteke.
bat?
c) Disoluzio saturatu bat diluitua edo kontzentratua
a) p1 ? V1 = p2 ? V2
izan daiteke.
p1 ? V1 p 2 ? V2
b) =
T1 T2
V1 V2
c) =
T1 T2
1 b, 2 a, 3 c, 4 a, 5 a, 6 b, 7 b, 8 c, 9 c, 10 a
ERANTZUNAK
2
eDUKIak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
O PROBA
1 Aplikatu teoria zinetikoa eta azaldu honako propietate hauek:

a) Gasek beren ontziaren bolumen guztia hartzen dute.

b) Gasak egiten duen presioa.

c) Gasaren tenperatura.

d) Tenperaturak gora egiten badu, bolumena aldatu gabe, presioa handitzen da.
2 Baloi baten barruan dagoen airearen bolumena 400 cm3 da, tenperatura 20 °C denean. Hozkailu batean sartuta,
bolumena 0,38 L‑raino jaitsi da. Demagun airearen presioa ez dela aldatu. Kalkulatu zein den hozkailuaren barruko
tenperatura.
3 Ontzi baten barruan aire‑masa bat dago tenperatura konstantean. Ontziak duen enboloa behera bultzatu dugu eta
honako emaitza hauek lortu ditugu:
p (atm) V (L)
1 20
4 5
a) Osatu taula, kasu bakoitzari dagokion legea aplikatuz.
Izena: Maila: Data:
b) Marraztu p‑V grafikoa.
c)
Kalkulatu, grafikoa oinarri harturik, zer bolumen hartuko duen gasak,
2,5 atm‑ko presioan dagoenean.

d) Zer gertatuko da presioa jaisten badugu presio atmosferikotik behera?
4 200 cm3 ur ditugu edalontzi batean. 15 g azukre gehitu diogu eta nahasketa irabiatu dugu, azukrea guztiz disolbatu den
arte. Kalkulatu disoluzio horren kontzentrazioa eta adierazi:
a)
g/L‑tan.

b) Masa‑ehunekotan.

(dura = 1 g/cm3)
36,0 g solutu
5 Hau da sodio kloruroaren disolbagarritasuna uretan: . Sodio kloruroaren hiru
100 g ur
disoluzio ditugu:
Disoluzioa Edukia Mota
1 10,0 g sodio kloruro disolbatu ditugu 1 L uretan.
2 200,0 g sodio kloruro disolbatu ditugu 1 L uretan.
3 40,0 g sodio kloruro disolbatu ditugu 100 mL uretan.
Egin kalkuluak eta esan zein motatakoak diren sailkapen honen arabera:
• Diluitua.
• Kontzentratua.
• Saturatua.
2
eDUKIak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
A PROBA
1 Bizikleta baten gurpilean, airea 1,20 atm‑ko presioan dago, eta 20 °C‑ko tenperaturan. Pixka batean ibili
ondoren, gurpila 30 °C‑raino berotu da lurraren kontrako marruskaduraren ondorioz. Demagun
bolumena ez dela aldatu:
a) Zer presio egiten du orain aireak?

b) Zer gertatzen zaio ganbera barruan dagoen aire kantitateari?
2 Tenperatura konstantean, gas batek hartzen duen bolumena presioaren araberakoa da, ekuazio honek dioenez:
p ? V = 20
a)
Bakandu V aldagaia.

b) Zer grafiko mota lortuko duzu?

c) Osatu balio‑taula.
p (atm) V (L)
0,25
0,50
1,00
1,25
2,00
d) Jarri bi aldagaiak dagozkien ardatzetan eta egin adierazpen grafikoa.
e)
Zer erlazio matematiko dago presioaren eta gas batek hartzen duen bolumenaren artean tenperatura konstantean?
Izena: Maila: Data:
3 Gay‑Lussacen legea aplikatuz, osatu taula hau eta gero egin

p‑T grafikoa taulan jasotako datuetan oinarrituta.
p (atm) T (K)
1,5 300
350
650
4 Azaldu nola prestatuko zenituzkeen honako disoluzio hauek:

a) Potasio hidroxidoaren (KOH) disoluzio baten 250 mL, 15 g/L‑ko kontzentraziokoa.

b) Uraren eta sodio kloruroaren (NaCl) disoluzio baten litro erdia, % 10eko masa‑kontzentraziokoa.
5 Egiaztatu nahi dugu nola aldatzen den potasio nitratoaren disolbagarritasuna tenperaturaren arabera.
Horretarako, 100 g uretan zenbat potasio nitrato disolbatzen den neurtu dugu zenbait tenperaturatan eta
honako datu hauek lortu ditugu:
Tenperatura (°C) 0 10 30 45
Disolbagarritasuna
12 20 40 70
(g/100 mL ur)
a) Egin taulako datuen adierazpen grafikoa.
b) Azaldu nola aldatzen den potasio nitratoaren disolbagarritasuna tenperaturaren arabera.

c)
Zenbat potasio nitrato geratuko da disolbatu gabe, 80 g gehitu eta 100 mL uretan disolbatzen
badira 35 °C‑an?
2
eDUKIak ebaluatzeko
Jarduerak
Lorpen-adierazleak
O proba A proba
Gasek eguneroko egoeretan duten 1 1

portaera justifikatzen du, eredu
zinetiko‑molekularrarekin erlazionatuz.
Gas baten presioa, bolumena eta tenperatura 2, 3 1, 2, 3

lotzen dituzten grafikoak, emaitza‑taulak eta
esperimentuak interpretatzen ditu, eredu
zinetiko‑molekularra eta gasen legeak erabiliz.
Disolbatzailea eta solutua bereizten ditu 4, 5 4, 5

interes bereziko nahaste homogeneoen
konposizioa aztertzean.
Disoluzioak prestatzeko esperimentu errazak 4, 5 4, 5

egiten ditu, egindako prozedura eta erabilitako
materiala deskribatzen ditu, eta kontzentrazioa
zehazten eta litroko gramotan adierazten du.
O PROBA: ERANTZUNAK
1 a) Gasak osatzen dituzten partikulak txikiak dira, etengabe mugitzen ari dira, elkarrengandik bereiz daude eta
ahal den bolumen guztia hartuz banatzen dira.
b) Partikulek, mugitzean, elkarren aurka eta ontziaren pareten aurka talka egiten dute.
Talka horiek dira gasaren presioaren kausa.
c)
Tenperaturak molekulak zer abiaduratan mugitzen diren neurtzen du. Tenperaturak gora egiten badu,
abiadurak eta energiak ere gora egingo dute.
d) Tenperaturak gora egitean, molekulak bizkorrago mugitzen dira, eta talka kopurua handitzen da;
presioa handitu egiten da, beraz.
2 Unitateak aldatu behar dira: V1 = 400 cm3 = 0,4 L; T1 = 20 °C + 273 = 293 K; V2 = 0,38 L.
Charlesen legea aplikaturik:
V1 V2 T1 293 K

T1
=
T2
" T2 = V2 ? V1
= 0,38 L ?
0,4 L
= 278,35 K " T2 = 5,35 °C
3 a)
p (atm) 1 2 4 5 c)
Baldin p = 2,5 atm; V = 8 L.
V (L) 20 10 5 4 d) p jaisten badugu, bolumena handituko da.
b) p (atm)
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 V (L)
ms (g) 15 g
4 a) Bolumena: V = 200 cm3 = 200 mL = 0,2 L. Kontzentrazioa: c = = = 75 g/L
V (L) 0,2 L
15 g solutu
b) mdisoluzioa = 215 g. Beraz: % c = ? 100 g disoluzio = % 6,97
215 g disoluzio
5
Disoluzioa Edukia Mota
1 10,0 g sodio kloruro disolbatu ditugu

c = 1 g/100 g ur: diluitua.
1 L uretan.
2 200,0 g sodio kloruro disolbatu ditugu

c = 20 g/100 g ur: kontzentratua.
1 L uretan.
3 40,0 g sodio kloruro disolbatu ditugu c = 40 g/100 g ur > disolbagarritasuna baino:
100 mL uretan. saturatua.
2
EDUKIak ebaluatzeko
A PROBA: ERANTZUNAK
1 a) p1 = 1,20 atm; T1 = 20 °C + 273 = 293 K; T2 = 30 °C + 273 = 303 K

Baldin V = konstantea, eraldatzeak Gay‑Lussacen legeari jarraituko dio:
p1 p2 T2 303 K

T1
=
T2
"p 2 = p1 ?
T1
= 1,20 atm ?
293 K
= 1,24 atm
b) Ganbera barruan dagoen aire kantitatea berbera da.

20
2 a) p1 ? V = 20 V=" p
b) Hiperbola bat.
c)
p (atm) V (L)
0,25 80
0,50 40
1,00 20
1,25 16
2,00 10
d) Adierazpen grafikoa:
p (atm)
80
70
60
50
40
30
20
10
0 V (L)
0,00 0,25 0,50 0,75 1,00 1,25 1,50 1,75 2,00
e) p ? V = kte.
3 Taula honela geratuko da: Hau da grafikoa:
p (atm)
p (atm) V (L)
3,5
1,5 300
1,75 350 3,0
3 600 2,5
3,25 650
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
0 200 400 600 800 T (K)
4 a) Solutuaren masa: ms = 15 g/L ? 0,25 L = 3,75 g

Balantza batean 3,75 g KOH neurtuko ditugu eta uretan disolbatuko ditugu, matraze aforatu bat
erabiliz, bolumena 250 mL izan arte.
b) Hauxe izanik:
10 g solutu
ms = ? 500 g disoluzio = 50 g solutu
100 g disoluzio
50 g NaCl neurtuko ditugu balantza batean eta uretan disolbatuko ditugu, matraz aforatu bat erabiliz,
bolumena 0,5 L izan arte.
5 a) Grafikoa:
Disolbagarritasuna (g/100 mL ur)
70
60
50
40
30
20
10
0
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 T (°C)
b) Potasio nitratoaren disolbagarritasuna handitzen da, tenperaturak gora egiten badu.

c) Disolbagarritasuna 50 g/100 mL ur da, tenperatura 35 °C denean.
Disolbatu gabe geratuko dira:
80 g - 50 g = 30 g solutu
2
GAITASUNak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
Mundua zerutik ikusteko, zer globo aukeratuko zenuke, oxigenoz betetako bat ala
helioz betetako bat?
Globo baten barruan dagoen gasa era kaotikoan mugitzen kin ahoa ixten badiogu, gasa barruan geldituko da, irten ezinik.
diren partikula kontaezinek osatzen dute. Partikulak oso Puxikaren barruan dagoen gasa helioa izanez gero, puxika
bizkor mugitzen dira, 400 m/s‑ko abiaduran gutxi gorabehe‑ gora joango da, libre uzten dugunean, eta lehertu egingo da
ra. Mugimendu horretan, elkarrekin eta globoaren pareten goialdean. Airez betez gero, ordea, puxika lurrera eroriko da
aurka talka egiten dute. Presio atmosferikoan eta 25 ºC‑ko azkenik.
tenperaturan, molekulek 2.000 milioi aldiz egiten dute talka Kasualitatez gertatzen al da hori guztia? Ez, globoek eta
segundoko. puxikek fisikaren legeei jarraitzen diete beti.
Globoa edo puxika puzten da, molekulek pareten aurka inda‑
rra egiten dutelako. Puztu ondoren, puxikari soka mehe bate‑
Molekula kopuru erlatiboa
O2 273 K‑an
O2 1.000 K‑an
H2 273 K‑an
0 1.000 2.000 3.000 4.000 v (m/s)
1 Identifikatu testuan gasen teoria zinetikoa. 3 Begiratu grafikoari eta erantzun:
a) Zer adierazten du?

b) Partikula guztiak abiadura berean mugitzen al dira beti?

2 Zer da gasaren presioa? Testuaren zer partetan
deskribatzen da?
c) 0 °C‑an, zer partikula mugitzen dira bizkorren,

hidrogeno partikulak ala oxigeno partikulak?

Izena: Maila: Data:
4 Erreparatu honako taula honi: 9 Egunkari batean honako albiste hau irakurri dugu:
Dentsitatea (kg/m3)
Espainiarrek irabazi dute America’s
(1 atm, 25 °C) (1 atm, 0 °C)
Challenge globo-lehiaketa
Airea 1,205 1,293
Anulfo Gonzalez madrildarrak eta Angel Aguirre ka-
Oxigenoa 1,331 1,429 taluniarrak osatutako taldeak irabazi du America's
Challenge lehiaketaren 19. edizioa. Gas‐globo aeros-
Hidrogenoa 0,0893 0,09 tatikoen norgehiagoka hori Albuquerquen egiten da
(Mexiko Berria, AEB). Helburua aireratzeko gunetik
Helioa 0,1664 0,178
lurreratu arte ahal den distantziarik luzeena egitea da,
eta espainiar bikoteak 1.912 km egin zituen, 53 ordu
eta 27 minutuan. Aurreko errekor nazionala ondu
a) Arrazoitu zergatik bigarren zutabeko dentsitate‑balioak dute hegaldi horrekin.
lehenengo zutabekoak baino handiagoak diren.
Iturria: Mundo Deportivo, 2014ko urriaren 14a.

b) Zergatik doa gora helioz betetako globo bat eta ez airez a) Esan hauetako zer gas erabiliko zenukeen edo erabiliko
betetako bat? zenituzkeen globo aerostatiko bat egiteko: airea,
oxigenoa, hidrogenoa, helioa.

5 Demagun tenperatura ez dela aldatzen puxika gora
b) Zure ustez, eragina izan al zuen lehiaketa-egunean
doanean. Zergatik lehertuko da puxika, barruan helioa
egin zuen eguraldiak espainiarrek lortutako
badu? Zer lege betetzen da horrela?
errekorrean?

6 Pentsatu puxika hozkailuan sartu dugula. Zer legeri c) Bilatu Interneten zer den zunda-globo bat edo globo
jarraituko dio? meteorologiko bat eta zertarako balio duen.
a) Charlesen legeari.
b) Boyle Mariotte legeari.
10 Pentsatu bidaia bat egiten ari zarela globo aerostatiko
c) Gay‑Lussacen legeari. batean eta freskagarri bat daramazula aldean. Igo
ahala, tenperatura behera egiten ari da…
7 Puxika batean 1 L aire dago presio atmosferikoan eta
a) Zer gertatuko zaie freskagarriaren potoan dauden
giro‑tenperaturan (25 °C). Kalkulatu zein izango den
karbono dioxidozko burbuilei?
haren bolumena -3 °C‑an dagoen hozkailu batean
sartzen badugu (presioa aldatu gabe).
b) Gauza bera gertatuko zaie jaistean?

c) Potoaren edukiera 33 mL bada eta 0,30 g CO2

disolbatuak baditu 100 mL freskagarri bakoitzeko, zein
da disoluzioaren kontzentrazioa, g/L‑tan?

8 Aurreko jarduerako puxikaren kasuan, kalkulatu zein
izango den bolumena, presioa 0,6 atm‑raino txikitzen 11 Orain informazio gehiago duzunez, erabaki:
badugu, tenperatura aldatu gabe.
Mundua zerutik ikusteko, zer globo aukeratuko zenuke,
oxigenoz betetako bat ala helioz betetako bat?

2
Lantzen diren
gaitasunak
Gasek eguneroko egoeretan duten 1, 2, 9

Hizkuntzarako Gas baten presioa, bolumena eta 3, 4

gaitasuna tenperatura lotzen dituzten grafikoak,
emaitza‑taulak eta esperimentuak
interpretatzen ditu, eredu
zinetiko‑molekularra eta gasen legeak
erabiliz.
Gasek eguneroko egoeretan duten 5, 10

zinetiko‑molekularrarekin
erlazionatuz.
Gas baten presioa, bolumena eta 5, 6, 7, 8

tenperatura lotzen dituzten grafikoak,
emaitza‑taulak eta esperimentuak
interpretatzen ditu, eredu
zinetiko‑molekularra eta gasen legeak
Zientziarako erabiliz.
gaitasuna
Disolbatzailea eta solutua bereizten 10
ditu interes bereziko nahaste
homogeneoen konposizioa aztertzean.
Disoluzioak prestatzeko esperimentu 10

errazak egiten ditu, egindako
prozedura eta erabilitako materiala
deskribatzen ditu, eta kontzentrazioa
zehazten eta litroko gramotan
adierazten du.
Gasek eguneroko egoeretan duten 11

Ekimena eta
ekintzaile-sena
1 « Globo baten barruan dagoen gasa era kaotikoan mugitzen 9 a)

Hidrogenoa edo helioa, aireak baino dentsitate txikiagoa
diren partikula kontaezinek osatzen dute. Partikulak oso dutelako.
bizkor mugitzen dira, 400 m/s‑ko abiaduran gutxi gorabehera. b) Bai, presioak nahiz tenperaturak eragina dute.
Mugimendu horretan, elkarrekin eta globoaren pareten aurka
c) Zunda‑globo edo globo meteorologiko batek presio
talka egiten dute».
atmosferikoa, tenperatura eta hezetasuna neurtzen ditu
2 Gasaren presioa molekulek elkarren artean eta ontziaren irrati‑zunda izeneko tresna baten bidez.
pareten aurka talka egitean egiten duten indarraren ondorioa 10 a)
Tenperatura jaistean, CO2‑k uretan duen
da. Paragrafo honetan deskribatzen da testuan: «Mugimendu
disolbagarritasuna handituko da.
horretan, elkarrekin eta globoaren pareten aurka talka egiten
b) Jaistean, kontrakoa gertatuko da.
dute. Presio atmosferikoan eta 25 ºC‑ko tenperaturan,
molekulek 2.000 milioi aldiz egiten dute talka segundoko». c) m = 0,30 g; V = 100 mL = 0,100 L.
Globoa edo puxika puzten da, molekulek pareten aurka m 0,30 g
c= = = 3 g/L
indarra egiten dutelako. V 0,100 L
11 Ikasleak ohartu beharko zuen oxigenoz betetako globo bat ez
3 a) Grafikoak adierazten du gas baten zenbat molekula
mugitzen diren tenperatura jakin batean. Tenperaturak dela gai gora egiteko, oxigenoaren dentsitatea airearena
gora egiten duenean, molekula gehiago mugitzen dira baino handiagoa delako. Aitzitik, helioz betetako globo bat
abiadura handian. arazorik gabe igoko da, helioak aireak baino dentsitate
txikiagoa duelako.
b) Partikula guztiak ez dira mugitzen abiadura berean.
Grafikoan ikusten denez, gutxi batzuk oso bizkor edo oso
astiro mugitzen dira. Gainera, partikulek ez diote beren
abiadurari eusten, elkar joka ari baitira etengabe.
c) Hidrogeno partikulak bizkorrago mugitzen dira (oro har),
kurban antzematen den bezala, eskuinerago iristen
da eta.
4 a) Hau da dentsitatearen formula:
m
d=
V
Charlesen legearen arabera, bolumena eta tenperatura
zuzenki proportzionalak dira, eta beraz, tenperaturak
behera egiten badu, gasak hartzen duen bolumena ere
txikituko da. Dentsitatea, ondorioz, handitu egingo da.
b) Taulan nabari denez, helioak dentsitate txikiagoa du
aireak baino, eta puxika gora doa, horrenbestez.
5 Puxika gora doanean, presioa txikitzen da, altuera handitu
ahala. Tenperatura aldatzen ez bada, bolumena handitu
egingo da, Boyle‑Mariotte legearen arabera.
6 Aukera zuzena c) da.
7 V1 = 1 L; p1 = 1 atm; T1 = (25 + 273) = 298 K;
T2 = (-3 + 273) = 270 K;
Charlesen legearen arabera:
V1 V2 T 270 K
T1
=
T2
"V2 = V1 ? T2 = T2 = 1 L ? = 0,9 L
1 298 K
8 V1 = 1 L; p1 = 1 atm; T1 = (25 + 273) = 298 K; p 2 = 0,6 atm
Boyle‑Mariotte legearen arabera:
p1 1 atm
p1 ? V1 = p 2 ? V2 "V2 = ? V1"V2 = 1 L ? = 1,6 L
p2 0,6 atm
3. UNITATEA
Atomoa
3. uniTATEA. Atomoa

Aurkezpena
Helburuak
Edukiak

Finkatzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
• 2. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Sakontzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
• Zabaltzeko
• Isotopoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
• Elektrostatika. Elektrizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
• Coulomben legea. Eremu elektrikoaren intentsitatea. . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
• Atomoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
• Atomoak, elementuak, ioiak eta isotopoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Problema ebatziak
Esperimentuak
• Goi-tentsioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
• Pendulu elektrikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

Autoebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Kontrol-probak
• O proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

• Fusio nuklearrak konpon al dezake gure arazo energetikoa?. . . . . . . . . . . . 138
3
aTOMOa
AURKEZPENA
1. M
ateriaren izaera elektrikoaren eta fenomeno elektrikoen bakoitzaren masa atomikoa eta ugaritasuna abiapuntu
inguruko berrikusketa labur bat egin ondoren, atomoa hartuta.
osatzen duten partikula subatomikoak landuko ditugu. 3. O
ndoren, Bohren eredu atomikoa eta atomo
Horretarako, atomoaren egitura eta igurzte bidezko kuantizatuaren ideia landuko ditugu.
elektrizazioaren inguruko esperimentuari esker agerian
geratzen den karga elektrikoa aztertuko ditugu. 4. A
maitzeko, erradioaktibitatea eta prozesu erradioaktiboak
zer diren ikasiko dute ikasleek. Horrez gain,
2. Isotopo eta ioi kontzeptuak landuko ditugu, eta elementu erradioaktibitateak energiaren ekoizpenean, ikerketetan
baten masa atomikoa kalkulatzen ikasiko dugu, isotopo eta medikuntzan dituen erabilerak ere ikasiko dituzte.
HELBURUAK
• Materiaren egitura zein den ikastea eta karga elektrikoa • Zenbaki atomiko, masa‐zenbaki eta masa atomiko
duten partikulek osatzen dutela ulertzea. kontzeptuak ikastea.
• Bohren eredu atomikoa ezagutzea. • Isotopo eta ioi kontzeptuak ulertzea.
• Partikula subatomikoak eta haien propietate • Isotopo erradioaktiboen aplikazioen berri izatea.
esanguratsuenak identifikatzen ikastea.
• Atomo batek zer osagai dituen eta elektroiak maila
elektroniko desberdinetan nola banatzen diren azaltzea.
EDUKIAK
JAKIN • Atomoa osatzen duten partikulak.

• Atomoak eta elektrizitatea.
• Atomoak, isotopoak eta ioiak: zenbaki atomikoa, masa‐zenbakia eta masa atomikoa.
• Bohren eredu atomikoa.
• Erradioaktibitatea.
EGITEN JAKIN • Bi karga motak agerian uzten dituzten esperimentuak egitea.
• Materiaren izaera elektrikoa agerian uzten duten esperimentu errazak
egitea.
• Materia osatzen duen isotopo bakoitzaren masa atomikoa eta ugaritasuna abiapuntu
hartuta, elementuen masa atomikoak kalkulatzea.
• Taulak osatzea, atomoak identifikatzeko erabiltzen diren zenbakiak idatziz.
• Atomoa deskribatzea, Bohren eredua oinarri hartuta.
IZATEN JAKIN • Hizkuntza grafikoak zientzian duen garrantzia balioestea.

• Banakako zein taldeko lana sustatzea.
• Hondakin erradioaktiboek gure osasunean eta ingurumenean izan dezaketen
eragina kritikoki aztertzea.
3
aTOMOa
1. Bereziki nabarmendu behar da eredu atomikoen ezagutza izan daitekeen arren, karga elektrikoa duten partikulek
eta eredu horiek aldatzea eragin zuten mugak zientziaren osatzen dute.
aurrerapenaren eta garapenaren erakusle direla. Hori 3. Erradioaktibitateak faktore positiboetan (medikuntza eta
horrela, atomoa osatzen duten partikula subatomikoak eta zientzia) zein faktore negatiboetan (kutsadura eta
haien ezaugarri nagusiak deskribatuko ditugu. hondakinak) duen garrantzia aztertuko dugu.
2. Elektrizitateak materiaren eraketan duen garrantzia
nabarmenduko dugu; materia neutroa da, baina, bitxia
Hizkuntzarako gaitasuna 4. atalean erradioaktibitateak gure eguneroko bizitzan

KASU PRAKTIKO BAT atalean modu esplizituan lantzen dira duen presentzia eta hark sortutako hondakinek eragiten
irakurmenarekin zerikusia duten edukiak. Horretarako, dituzten arazoak landuko ditugu.
testu bat eta haren inguruko jarduerak proposatzen dira. Ikasten ikastea
Matematikarako gaitasuna 50. jardueran energia nuklearraren inguruko eztabaida
Partikula atomikoen neurriari eta kargari buruzko bat egitea proposatzen da. Horrela, ikasleek beren iritzia
ariketetan, ikasleek idazkera zientifikoa eta hamarren eman ahal izango dute, unitatean ikasitako informazioaren
berreturak landuko dituzte. Isotopoen ugaritasuna kontuan azterketa kritiko bat eginez.
hartuz masa atomikoa zehazteko garaian, aldiz, ikasleek Horrez gain, nabarmentzekoa da unitate amaierako
ehunekoak landuko dituzte. proposamena ere, hari esker ikaskuntza autonomoa
sustatzen baita.
Zientziarako gaitasuna
Unitatearen hasierako BERRIKUSI FISIKA ETA KIMIKA atalean Ekimena eta ekintzaile‐sena
eta 1.2. atalean, ikasleek igurzte bidezko elektrizazioa zer KASU PRAKTIKO BAT ataleko azken jardueran ikasleek
den ikasiko dute, eta bi elektrizitate mota, elektrizitate aurrea hartu behar dute, eta ekintza jakin bat egingo
positiboa eta negatiboa, daudela ulertuko dute. Hori duten edo ez erabaki behar dute.
abiapuntu hartuta, atomoa osatzen duten partikulak
ikertuko ditugu, aurkikuntzen kronologia kontuan hartuta.
1. Ea adierazten dituen protoien, elektroien eta neutroien 5. Ea elementu bat osatzen duten isotopoen masa eta haien
arteko desberdintasun nagusiak. ugaritasuna emanda, elementu horren masa atomikoa
2. Ea badakien zein den karga elektrikoaren eta materiaren kalkulatzen duen.
eraketaren arteko erlazioa. 6. Ea badakien zein diren erradioaktibitatearen oinarrizko
3. Ea Bohren eredu atomikoa deskribatzen duen. printzipioak eta haren erabilerak.
4. Ea zenbaki atomikoa eta masa‐zenbakia emanda,

elementu baten protoi, elektroi eta neutroi kopurua
zehazten duen, eta alderantziz.
3
FINKATZEKO
1. FITXA
ATOMOA
FINKATZE-JARDUERAK
16
1 O atomoa hartuta:
8 7 Behatu ondorengo taula honi, eta erantzun
galderei:
a)
Zehaztu zenbat protoi eta zenbat neutroi dituen
nukleoan.
Espezie atomikoa 1 2 3
b) Idatzi haren isotopo baten adierazpena.
Z 9 35 11
2 Zehaztu nukleoan 18 protoi eta 22 neutroi dituen A 18 72 23

elementu baten zenbaki atomikoa eta masa‐zenbakia.
Elektroi kopurua 10 35 10
3 Atomo neutro batek 30 neutroi ditu bere nukleoan eta
25 elektroi geruzan. Zehaztu zein den haren zenbaki a)
Atomo horietatik zein da atomo neutro bat?
atomikoaren eta masa‐zenbakiaren balioa. b) Zein da katioi bat?
4 Osatu: c)
Zein da anioi bat?
F + 1 e- " …
a) 8 Aukeratu erantzun zuzena. Gorputz bat neutroa dela
b) Na " … + 1 e- esaten dugu:
c)
O + … " O2- a)
Karga elektrikorik ez duenean.
d) Fe " … + 3 e- b) Protoi eta neutroi kopuru bera duenean.

c)
Elektroiak galdu dituenean.
5 Burdina atomo batek 26 protoi, 30 neutroi eta
d) Protoi eta elektroi kopuru bera duenean.
26 elektroi ditu. Adierazi esaldi hauetako zein
datorren bat Rutherfordek proposatutako eredu
9 Zehaztu irudietan ageri diren «q» kargen zeinuak:
atomikoarekin:
a)
a)
26 protoiak eta 30 neutroiak nukleoan daude,
eta 26 elektroiak nukleoaren inguruan biratzen
dira.
+ q
b) 26 elektroiak eta 30 neutroiak nukleoan daude,
eta 26 protoiak nukleoaren inguruan biratzen b)
dira.
+ q
c)
26 protoiak eta 30 neutroiak nukleoan daude,
eta 26 elektroiak nukleoari itsatsita daude,
10 Adierazi esaldi hauek zuzenak ala okerrak
geldirik.
diren:
d) Burdina atomoa esfera trinko bat da, eta protoiek,
elektroiek eta neutroiek osotasun konpaktu bat a)
Gorputz bat positiboki kargatzen da protoiak hartzen
eratzen dute. baditu, eta negatiboki kargatzen da elektroiak hartzen
baditu.
6 Osatu taula: b) Gorputz bat positiboki kargatzen da elektroiak galtzen
baditu, eta negatiboki kargatzen da elektroiak hartzen
Ioi baditu.
Izena Zilarra
fluoruroa
c)
Gorputz guztiek dituzte elektroiak eta protoiak. Beraz,
Ikurra Mg 2+
Cu + gorputz guztiek dute karga elektrikoa.
d) Gorputz neutro batek protoi adina elektroi ditu.
Z 12 29
A 24 11 Marraztu, kasu bakoitzean, q1 eta q2 kargen artean

agertzen diren indarrak:
Protoi kopurua 47
a)
Biak positiboak direnean.
Neutroi kopurua 60 34 9
b) Biak negatiboak direnean.
Elektroi kopurua 10
c)
Bat positiboa denean, eta bestea, negatiboa.
3
FINKATZEKO
1. FITXA
ATOMOA
1 a) 8 protoi eta 8 neutroi ditu.

b) Negatiboa.
b) Hau izango litzateke haren isotopo bat: O. Hauek dira
17
8
oxigenoaren isotopo egonkorrak: + -

• 168O
10 a)
Okerra. Gorputz bat positiboki kargatzen da elektroiak
• 178O
galtzen baditu, eta negatiboki kargatzen da elektroiak
• 188O hartzen baditu.
b) Zuzena.
2 Zenbaki atomikoa 18 da (argona), eta masa‐zenbakia, 40.
c)
Okerra. Gorputz neutroak existitzen dira; protoi adina
3 Zenbaki atomikoa 25 da (manganesoa), eta masa‐zenbakia, elektroi dituzten gorputzak dira.
55. d) Zuzena.
4 a) F + 1 e " F
- -
11 Erantzun grafikoa:
b) Na " Na+ + 1 e- a)
+q1 +q2
O + 2 e- " O2-
c)
d) Fe " Fe3+ + 3 e- b)
-q1 -q2
5 a) Bai.
c)
b) Ez. -q1 +q2
c)
Ez.
d) Ez.
6 Honela osatu behar da taula:
Ioi Ioi Ioi

Izena Zilarra
magnesioa kobrea fluoruroa
Ikurra Mg2+ Ag Cu+ F-
Z 12 47 29 9
A 24 107 63 18
Protoi kop. 12 47 29 9
Neutroi kop. 12 60 34 9
Elektroi kop. 12 46 28 10
7 a) Bigarrena.
b) Hirugarrena.
c)
Lehena.
8 Erantzun zuzena: d), karga positiboak eta negatiboak
orekatuta daudelako.
9 a) Positiboa.
+ +
3
FINKATZEKO
2. FITXA
ATOMOA
FINKATZE-JARDUERAK
1 Bilatu ezagutzen ez dituzun datuak, eta osatu taula. 5 Nabarmendutako laukietan dauden letrekin definizio
honen erantzuna aurkituko duzu:
Partikula Karga Masa
«Protoi kopuru bera eta neutroi kopuru desberdina duen
Protoia atomoa»:
Neutroia
Elektroia
1
Baliatu protoiaren masari dagokion datua, 1 kg‐eko
masa bat osatzeko beharrezko protoi kopurua 2
kalkulatzeko.
3
2 Bohrek proposatutako eredu atomikoa kontuan hartuz 4

eta partikulak kolore desberdinak dituzten bolatxo gisa
5
marraztuz, egin 3 zenbaki atomikoa duen litio atomo
baten eskema. 6
a)
Adierazi nukleoan dauden protoien kopurua. 7
b) Adierazi neutroien kopurua.
8
c) Adierazi zenbat elektroi dauden.
d) Zein da atomoaren karga garbia? 1. Karga elektrikoa duen atomoa.
e) Egin marrazkia berriz, elektroi bat kenduta. 2. Atomo batek elektroiak galtzen dituenean hartzen
duen karga.
f)
Zein da atomo berri horren karga?
Zer bihurtu da? 3. Karga negatiboa duen partikula.
4. Elektroia aurkitu zuen britainiar zientzialariaren izena.
3 Osatu esaldiak: 5. Karga elektrikorik ez duen partikula.
a)
Zenbaki atomikoak, Z, atomo batek bere ________ 6. Karga elektriko positiboa duen partikula.
duen ________ kopurua adierazten du. 7. Materia osatzen duten partikula zatiezinen izena.
b) Masa‐zenbakiak, A, atomo batek bere ________ 8. Ikur bereko kargak dituzten partikulen artean dagoen
duen ________ eta ________ kopurua adierazten indarra.
du.
c)
Atomo neutro baten elektroi kopurua bat dator 6 Erreakzio nuklearrak energia lortzeko erabil daitezke.
zenbaki _______. a)
Zein dira zentral nuklearren abantailak?
d) Atomo neutro batek elektroi adina _______ b) Zer dira hondakin nuklearrak?
ditu.
c)
Zer egiten da hondakin horiekin? Non biltegiratzen
dira?
4 Osatu taula:
d) Zer esan nahi dugu hondakin horiek ehunka edo
Elementua Karbonoa Kaltzioa Oxigenoa Fluorra milioika urteko bizia dutela esaten dugunean?
e)
Zergatik dira arriskutsuak hondakin nuklearrak?
Ikurra
f)
Zergatik dira hain arriskutsuak zentral nuklearretan
Z 6 7
gertatzen diren istripuak?
A 12 16 g)
Orduan, zergatik jarraitzen dugu zentral nuklearrak
erabiltzen?
Protoi kop. 8
Neutroi kop. 20 7 Jakin badakigu ikerketetan eta zientzian isotopo

erradioaktiboak erabiltzen direla. Eman erabilera horien
Elektroi kop. 20 7
hiru adibide.
3
FINKATZEKO
2. FITXA
ATOMOA
1 Partikula Karga Masa 5 Protoi kopuru bera eta neutroi kopuru desberdina duen
atomoa:
Protoia +1,602 ? 10-19 C 1,67 ? 10-27 kg
I S O T O P O A
Neutroia - 1,67 ? 10-27 kg
Elektroia -1,602 ? 10-19 C 9,1 ? 10-31 kg

1 I O I
1 kg‐eko masa bat osatzeko beharrezkoa den protoi kopurua 2 P O S I T I B O
kalkulatzeko, protoiaren masa hartu behar dugu kontuan:
1 kg 3 E L E K T R O I
Protoi kopurua = =
1,67 ? 10-27 kg/protoi
26 4 T H O M S O N
= 5,988 ? 10 protoi
2 5 N E U T R O I
6 P R O T O I
7 A T O M O
8 A L D A R A P E N

6 a) Energia kopuru handia ekoizten dute oso erregai
a) 3 protoi. c)
3 elektroi.
gutxi erabiliz. Horrez gain, ez dute berotegi‐efektua
b) 3 neutroi. d) Atomoa neutroa da. handitzea eragiten duen gasik isurtzen; hala nola,
e) karbono dioxidoa.
b) Instalazio nuklearretan sortzen diren hondakinak.
c) Hondakinak lurpean biltegiratzen dira.
d) Ehunka edo milioika urtez erradiazioa igortzen dutela
esan nahi dugu. Hau da, hondakin horiek denbora luzez
dira toxikoak.
f)
+1. Ioi bihurtu da. e) Urte askoz erradiazioa igortzen jarraitzen dutelako.
3 a) Z enbaki atomikoak, Z, atomo batek bere nukleoan f) Istripuetan hondakin erradioaktiboak igortzen direlako
duen protoi kopurua adierazten du. atmosferara, eta horrek kalteak eragiten dituelako
pertsonen osasunean; isuri horiek minbizia sorraraz
b) Masa‐zenbakiak, A, atomo batek bere nukleoan dezakete edo jaioberriengan malformazioak eragin
duen protoi eta neutroi kopurua adierazten du. ditzakete.
c) A
tomo neutro baten elektroi kopurua bat dator g) E
nergia kopuru handia ekoizten dutelako eta ez
zenbaki atomikoarekin. dutelako berotegi‐efektua handitzea eragiten duen
d) Atomo neutro batek elektroi adina protoi gasik isurtzen.
ditu. 7 Isotopo erradioaktiboak zein abiaduran ezerezten diren
4 kontuan hartuta, ondorengo funtzio hauek betetzen dituzten
teknikak garatu dituzte:
Elementua Karbonoa Kaltzioa Oxigenoa Fluorra
• Aztarna arkeologikoen eta fosilen adina zehazteko
Ikurra C Ca O F teknikak.
• Erreakzio kimikoetan zer gertatzen den jakiteko
Z 6 20 8 7
aztarna‐bilatzaileak sortzeko teknikak.
A 12 40 16 18 • Pozoitutako pertsonengan artseniko‐hondakinak
hautemateko teknikak.
Protoi kop. 6 20 8 9
3
SAKONTZEKO
ATOMOA
ZABALTZE-JARDUERAK
86
1 Hartu atomo hauek: 9 X atomoa hartuta, adierazi esaldi hauek zuzenak ala
37
4 16 13 17
A; B; C; D; E 18 okerrak diren. Arrazoitu zure erantzunak.
2 8 6 8 8
Zein dira elkarren isotopoak? Zergatik? a)

Elektroi bat kenduko bagenio, elementu beraren ioi
bihurtuko litzateke.
2 Isotopoak existitzea Daltonen teoria atomikoarekin b) Bi protoi gehituko bagenizkio, beste elementu bat
kontrajarrita al dago? bihurtuko litzateke.
Arrazoitu zure erantzuna. c)
Protoi bat kenduko bagenio, elementu beraren ioi
bihurtuko litzateke.
3 Boroaren bi isotopo ezagutzen dira naturan: baten d) Bi neutroi gehituko bagenizkio, elementu beraren
masa atomikoa 10 da, eta bestearen masa isotopo bihurtuko litzateke.
atomikoa 11. Boroaren masa atomikoa 10,8 bada,
zehaztu isotopo bakoitza zein proportziotan 10 126
I atomoa hartuta, adierazi zer partikula dituen
53
dagoen. soberan edo zer partikula falta dituen anioi
monobalente bihurtzeko.
4 Adierazi gramotan 1 u‐i dagokion masa.
11 Osatu taula:
5 Kalkulatu masak (gramotan):
a)
1 atomo 16O. Espezie atomikoa 1 2 3 4
b) 10 atomo O.
24 16
Z 12 16
c)
Ur molekula bat (H2O).
A 24 25 32
(AH = 1; AO = 16).
Protoi kop. 20 12
d) 6,022 ? 1023 ur molekula.
(AH = 1; AO = 16). Neutroi kop. 20
e) Glukosa molekula bat (C6H12O6).
(AH = 1; AC = 12; AO = 16).
f)
1024 glukosa molekula (C6H12O6). Erantzun:
(AH = 1; AC = 12; AO = 16). a)
Horietako zein da ioi negatibo bat?
b) Horietako zein da ioi positibo bat?
6 Zilarraren bi isotopo egonkor ezagutzen dira
naturan: c)
Horietako zein dira isotopoak?
• 107
47 Ag " % 51,82 .
12 Azaldu ondorengo esperimentu hauek:
• 109
47 Ag " % 48,18.
a)
Bi puxika zapi batekin igurzten baditugu eta ondoren,
Hori kontuan hartuta, zein da zilarraren masa atomikoa? puxikak hurbiltzen baditugu, elkar aldarazten dute.
b) Ilea orraztu ondoren, orraziak ilea erakartzen du.
7 Argonaren hiru isotopo egonkor ezagutzen dira
naturan: c)
Mahai batean itsatsita dauden bi zelofan‐zerrenda
askatzen ditugunean, elkar aldarazten dute.
• Ar " % 0,337.
36
18
d) Karga elektrikoa duen pendulu bat eskuarekin ukituz
• 1388Ar " % 0,063.
gero, deskargatu egiten da, inolako arranparik
• 1480Ar " % 99,6. nabaritzen ez dugun arren.
a)
Hiru isotopo horietatik zeinek du argonaren masa
atomikoaren antz gehien?
b) Zure ustez, beti gertatzen al da hori? Ekarri gogora
5 edo 6 isotopo egonkor dituzten elementuak.
8 Azaldu esaldi hau:

«Bohren ereduaren arabera, atomoa kuantizatuta dago».
3
SAKONTZEKO
ATOMOA
1 Elkarren isotopoak dira zenbaki atomiko bera dutenak, hau 9 a) Zuzena.
da: b) Zuzena.
16
B, 178D eta 188E
8 c) Okerra, beste elementu baten ioi bihurtuko litzateke.
2 Bai. Daltonen teoriak elementu baten atomo guztiak d) Zuzena.
berdinak zirela defendatzen zuen, eta isotopoek neutroi 10 Elektroi bat falta zaio I- anioi bihurtzeko.
kopuru desberdina dute nukleoan.
11 Horrela geratuko da taula:
3 Batezbesteko haztatua kalkulatu behar da:
10x + 11 ? (100 - x) Espezie atomikoa 1 2 3 4
mB = = 10,8 " x = 20
100 Z 20 12 12 16
Beraz, hauek dira isotopoen proportzioak:
A 40 24 25 32
• % 20 10B.
• % 80 11B. Protoi kop. 20 12 12 16
4 1 u = 1,66 ? 10-27 kg = 1,66 ? 10-24 g Neutroi kop. 20 12 13 16
5 Hauek dira masak: Elektroi kop. 18 12 12 18
a) 1 atomo 16O:
16 ? 1,66 ? 10-24 g = 2,66 ? 10-23 g a) 4. espezie atomikoa.
b) 10 atomo O:
24 16 b) 1. espezie atomikoa.
c) 2. eta 3. espezie atomikoak.
16 ? 1024 ? 1,66 ? 10-24 g = 26,6 g
c)
Ur molekula bat (H2O):
12 a) Puxikak igurzten ditugunean, karga elektrikoa hartzen
dute. Zapi berarekin igurzten baditugu, bi puxiken karga
18 u = 18 ? 1,66 ? 10-24 g = 2,99 ? 10-23 g elektrikoa bera izango da, eta ondorioz, elkar aldaraziko
d) 6,022 ? 1023 ur molekula: dute.
6,022 ? 1023 ? 18 ? 1,66 ? 10-24 g = 18,0 g b) Ilea elektrizitatez kargatzen da, orraziaren eta ilearen
e) Glukosa molekula bat (C6H12O6): artean karga elektrikoen fluxua sortzen baita. Hori dela
eta, bakoitzak karga elektriko mota bat hartzen du.
(6 ? 12 + 12 + 6 ? 16) ? 1,66 ? 10-24 g = 2,99 ? 10-22 g Horregatik erakartzen du orraziak ilea, orraztu ondoren.
f)
1024 glukosa molekula:
Zelofan‐zerrendak askatzean, mota bereko karga
c)
1024 ? (6 ? 12 + 12 + 6 ? 16) ? 1,66 ? 10-24 g = 298,8 g elektrikoarekin kargatzen dira. Bata besteari hurbiltzean,
6 Hau da zilarraren masa atomikoa: mota bereko kargek elkar aldaratzen dute.
107 ? 51,82 + 109 ? 48,18 d) Karga pendulutik gure gorputzera igarotzen da. Karga

mAg = = 107,96 txikia denez, ez dugu inolako sentipen berezirik
100
nabaritzen.
7 a) Argonaren masa atomikoak 40 18Ar isotopoaren masa
atomikoaren antz handiagoa du, isotopo hori baita,

askogatik, isotoporik ugariena.
b) Hori ohikoa da, baina ez da beti gauza bera gertatzen.
Eztainuak 10 isotopo egonkor ditu eta haren masa
atomikoa 118,7 da eta, 11509Sn isotopoa existitzen den
arren, ez da ugariena (% 8,59 ). Isotopo ugariena
50Sn isotopoa da (% 32,85 ).
120
8 Bohren eredu atomikoari «geruzen eredua» esaten zaio:

atomoan elektroiak geruzatan antolatuta daude, eta
geruza bakoitzak energia kopuru jakin bat du. Atomoak
kuantizatuta daudela esaten da. Eta badakigu zenbat
elektroi egon daitezken geruza bakoitzean:
• Lehen geruzan gehienez ere 2 elektroi aurki ditzakegu.
• Bigarren geruzan gehienez ere 8 elektroi aurki ditzakegu.
• Hirugarren geruzan gehienez ere 18 elektroi aurki ditzakegu.
• Laugarren geruzan gehienez ere 32 elektroi aurki
ditzakegu.
3
ZABALTZEKO
1. FITXA
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
Isotopoak
Isotopo hitza grezieratik dator («isos» berdina, eta «topos», atomikoak zehazten baititu. Ezagutzen diren elementu guztiek
lekua) sistema periodikoaren taulan zenbaki bera duten bi isotopo edo gehiago dituzte. Elementu batzuk, esate
elementuak baitira isotopoak. Masa‐zenbaki desberdina duten baterako aluminioak, isotopo natural bakar bat dute;
arren, elementu beraren atomoak dira. Haien propietate gainerako isotopoak ezegonkorrak dira. Eztainuak hamar
kimikoak funtsean berak dira, propietate horiek zenbaki isotopo ditu; isotopo egonkor gehien dituen elementua da.
Zenbait elementuren isotopo naturalen ugaritasun erlatiboa
Elementua Isotopoa Masa (u) Ugaritasuna (%) Masa atomikoa (u)

1
H 1,007825 99,985
Hidrogenoa 1,00798
2
H 2,0140 0,015
10
B 10,0129 19,78
Boroa 10,812
11
B 11,00931 80,22
12
C 12,0000 98,89
Karbonoa 12,01114
13
C 13,00335 1,11
14
Nitrogenoa N 14,00307 99,63 14,0067
16
O 15,99491 99,759
Oxigenoa 17
O 16,99884 0,037 15,9994
18
O 17,9972 0,204
20
Ne 19,99244 89,97
21
Neona Ne 20,99385 0,30 20,190
22
Ne 21,99138 9,73
35
Cl 34,96885 75,53
Kloroa 35,457
37
Cl 36,96600 24,47
112
Sn 111,904826 0,97
114
Sn 113,902784 0,66
115
Sn 114,903348 0,34
116
Sn 115,901747 14,54
117
Sn 116,902956 7,68
Eztainua 118,710
118
Sn 117,901609 24,22
119
Sn 118,903311 8,59
120
Sn 119,902199 32,58
122
Sn 121,903440 4,63
124
Sn 123,905274 5,79
3
ZABALTZEKO
2. FITXA
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
Elektrostatika. Elektrizazioa
Gogoratu…
• Elektrizazio izeneko fenomenoaren bitartez, gorputzek karga elektrikoa hartzen dute.

Gorputz batetik bestera elektroiak transferitzen direnean gertatzen da elektrizazioa.
• Karga elektrikoa gorputz batzuk igurzte, ukipen edo indukzio bidez lortzen duten propietatea da. Bi karga elektriko
mota daude, eta hitzarmenez, bati karga positibo deritzo, eta besteari, karga negatibo. Karga positiboa zetaz
igurtzitako beirazko hagaxka batek hartzen duen karga da, eta karga negatiboa, artilez igurtzitako plastikozko
hagaxka batek hartzen duen karga da. Ikur desberdina duten kargek elkar erakartzen dute eta, zeinu bera
dutenek, elkar aldaratzen dute.
• Gorputz bat neutroa dela esaten da, haren atomoek karga positibo adina negatibo badituzte; hau da, protoi eta
elektroi kopuru bera badute. Gorputz batek karga positiboa duela diogu, elektroiak galdu izanaren ondorioz, protoi
gehiegi baditu; gorputz batek karga negatiboa duela diogu, elektroiak hartu izanaren ondorioz, elektroi gehiegi baditu.
Karga‐unitatea, NSn, coulomba (C) da, eta coulomb bat 6,24 ? 1018 elektroik duten kargaren baliokidea da.
Elektrostatikan karga kopuru txikiak erabiltzen dira kalkuluak egiteko, eta asko erabiltzen dira mikroculomba (nC)
eta nanoculomba (nC).
1 nC = 10-6 C ; 1 nC = 10-9 C
• Elektrizazioa gerta dadin, elektroiek mugikortasuna izan behar dute.
Karga elektrikoen mugikortasuna ahalbidetzen duten substantziei eroale elektriko deritze
eta, mugikortasuna oztopatzen dutenei, isolatzaile.
1 Zetazko hari mehe batetik zintzilik dagoen eta intsusaz, paperez edo artelazkiz egindako bolatxo bat da pendulu
elektrikoa. Behatu esperimentuei, eta azaldu zer gertatzen den.
A B C
beirazko hagaxka beirazko hagaxka plastikozko hagaxka
a) Beirazko hagaxka zetazko zapi batekin igurzten badugu, hagaxkak penduluaren bolatxoa erakartzen du.
b) Penduluaren bolatxoak eta beirazko hagaxkak elkar ukitzen badute, bolatxoak hagaxka
aldaratzen du.
c) Plastikozko hagaxka artilezko zapi batekin igurzten badugu, plastikozko hagaxkak bolatxoa
erakartzen du.
3
ZABALTZEKO
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
2 Adierazi ondorengo esaldi hauek zuzenak (Z) ala okerrak (O) diren:
Atomo neutroek ez dute karga elektrikorik.
Karga positiboa duen gorputz batek ez du elektroirik.
Atomo bat positiboki kargatzen da protoiak hartzen dituenean.
Karga negatiboa duten atomoek protoi baino elektroi gehiago dituzte.
Elektrizazio‐fenomenoetan ez da karga garbirik sortzen.
3 Behatu irudiari:
a) Zer ikur dute a, b eta c kargek?

a b

b) Azaldu zer indarren eragina jasaten ari diren b eta c kargak.
c q
+

4 Gorputz batek kargarik baduen edo ez eta karga hori zer motatakoa den zehazteko, elektroskopio bat erabil dezakegu.
Elektroskopio bat beirazko edukiontzi bat da. Edukiontziaren tapoia hagaxka metaliko batek zeharkatzen du.
Hagaxka horrek urrezko xafla mehe bat eta aluminiozko xafla mehe bat ditu mutur batean, eta esfera metaliko bat,
beste muturrean.
a)
Elektroskopioaren esfera aldez aurretik zetazko zapi batez igurtzitako beirazko
hagaxka batekin ukituz gero, zer gertatuko zaie xafla metalikoei?
Zergatik?
Esfera metalikoa

Hagaxka

metalikoa

b)
Esfera beste gorputz batekin ukitzen badugu eta xafla metalikoak gehiago banatzen badira,
zer motatako karga izango du gorputz horrek?
Zergatik?

Xafla metalikoak

c)
Xaflak hurbiltzen badira, zer motatako karga izango du gorputz horrek?
Zergatik?
3
ZABALTZEKO
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
5 Adierazi, eskemak erabiliz, aurreko jardueran behatutako gertaerak, eta interpretatu.
6 Marrazkian a, b, c, d kargetan eragina duten indarren

a
noranzkoa adierazten da.
Adierazi zein den karga horietako bakoitzaren ikurra.
a)
d b
b)
c)
c
d)
7 Adierazi coulombetan karga elektriko hauen balioa:

• 103 nC:
• 10 -5
kC:
4
• 10 mC:
8 er aldaketa jasango ditu gorputz baten masak -1 C‐ekin kargatzen badugu? Gogoan izan elektroi baten
Z
karga -1,6 ? 10-19 C dela eta haren masa 9 ? 10-31 kg dela.
3
ZABALTZEKO
3. FITXA
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
Coulomben legea. Eremu elektrikoaren intentsitatea

Gogoratu…
• Coulomben legea. Karga elektrikoa duten bi gorputzek elkarri eragiten dioten erakarpen‐ edo aldarapen‐indarraren
intentsitatea bi kargen biderkadurarekiko zuzenki proportzionala da, eta haien arteko distantziaren karratuarekiko
alderantziz proportzionala. Hau da legearen adierazpen matematikoa:
q1 ? q2
F = K
r2
– F: indar elektrostatikoaren intentsitatea – d: kargen arteko distantzia
– q1 eta q2: gorputzen kargak – K: proportzionaltasun konstantea
9 2 2
Hutsean edo airean, K = 9 ? 10 N ? m /C .
F21 F12
+q1 +q2
F21 F12
+q1 -q2
F12 = F21
F21 F12
1. kargak 2. karga erakartzen duen intentsitate -q1 -q2
berarekin erakartzen du 2. kargak 1. karga.
• Eremu elektrikoa deritzogu karga elektrikoa duen gorputz baten inguruko eremuari. Eremu horretan beste gorputz bat jarriz
gero, lehen gorputzaren indar elektrostatikoek eragina dute bigarren gorputz horretan.
• Puntu bateko eremu elektrikoaren intentsitatea deritzo, eremu horrek puntu horretan dagoen karga positiboaren unitate
batengan (q) duen indarrari: E = F/q . N/C‐tan neurtzen da.
1 Adierazi coulombetan karga elektriko hauek:
• 20 nC • 7,3 nC • 2,7 ? 104 nC
• 0,065 nC • 3 ? 10-2 nC • 2500 nC
2 Bi karga, q1 = +2 ? 10-5 C eta q2 = -5 ? 10-6 C, airean daude,

elkarrengandik 45 cm‐ra.
a) Kalkulatu haien arteko indarren intentsitatearen balioa.

b) Adierazi eskema batean indarren norabidea eta noranzkoa.
3 Z
enbat aldatu behar da bi karga elektrikoren arteko distantzia,
haien indarren arteko elkarreragina...
a) ...hirukoizteko?

b) ...erdira jaisteko?

c) ...bost aldiz handiagoa izateko?
3
ZABALTZEKO
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
4 Hutsean dagoen -3 nC‐ko karga batek harengandik 0,5 m‐ra dagoen karga bat erakartzen du
0,45 N‐eko indarrarekin. Zein da beste kargaren balioa? Zein da haren ikurra?
5 Hutsean dauden -2 nC‐ko eta +3 nC‐ko bi kargek elkar erakartzen dute 1,3 ? 10-4 N‐eko indarrarekin.
Kalkulatu bi indar horien arteko distantzia.
6 K
alkulatu hutsean elkarrengandik 0,9 m‐ra dauden eta 0,09 N‐eko indarrekin elkar aldarazten duten bi karga
berdinen balioa.
7 q1 kargak eremu elektriko bat du haren inguruan. Handik 10 cm‐ra +3 nC‐eko beste karga bat, q2,

jarriz gero, 7,9 N‐eko indarrekin aldarazten dute elkar. Kalkulatu zein den eremuaren intentsitatea q2 dagoen
puntuan.
8 alkulatu 2,5 ? 104 N/C‐eko eremu elektrikoa eragiten duen q kargaren balioa, handik 12 cm‐ra dagoen
K
puntu batean.
9 4 ? 10-3 nC‐ko karga bat eremu elektriko bateko puntu batean dago. Kalkulatu karga horrek jasango duen
indarraren balioa, puntu horretan eremu elektrikoaren intentsitatea 1125 N/C‐eko dela kontuan hartuta.
10 Zer baldintza bete behar ditu eremu elektrikoak, intentsitatearen balioa Coulomben konstantearekin, K, bat etor
dadin?
3
ZABALTZEKO
4. FITXA
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
Atomoa
Gogoratu…
Atomoak ongi bereizitako bi zati ditu: nukleoa eta azala. Protoiak eta neutroiak atomoaren
nukleoan daude, eta elektroiak atomoaren nukleoaren inguruan biratzen dira.
• Protoiak karga elektriko positiboa duten partikulak dira. Haien masa 1,67 ? 10-27 kg‐koa da, gutxi gorabehera.
• Elektroiek karga elektriko negatiboa dute, karga horrek protoien balio absolutuaren balio bera du. Elektroien masa
protoiena baino 2.000 aldiz txikiagoa da, gutxi gorabehera.
• Neutroiak kargarik ez duten partikulak dira. Neutroien masa protoien masaren berdina da, gutxi gorabehera.
Atomo baten masa nukleoan kontzentratzen da. Elektroien masa protoiena edo neutroiena baino askoz
ere txikiagoa da.
Atomoa elektrikoki neutroa da; hots, ez du kargarik.
1 Daltonen teoria atomikoaren ondoren egindako aurkikuntzek agerian utzi zuten atomoak ez direla hark uste bezain
sinpleak. Ikertu Interneten eta osatu beheko taula:
Eredu atomikoak eta oinarrizko partikulak
Urtea Zientzialaria Aurkikuntza
1897 Elektroia
J. J. Thomson
(1856-1940)
Britainiar fisikaria
Karga positiboa
duen materia
1911 E. Rutherford
(1871-1937)
Zeelandaberritar fisikaria
Elektroiak
orbitan
Protoiak
nukleoan
1913 Orbita zirkularrak

N. Bohr
Maila elektrikoen
(1885-1962)
gorakorra
Daniar fisikaria
energia
Elektroia
Oinarrizko
maila
Nukleoa
1932 Protoiak J. Chadwick

(1891-1974)
Britainiar fisikaria
Elektroiak
Neutroiak
3
ZABALTZEKO
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
2 Zein dira Rutherforden eredu atomikoaren eta Thomsonen eredu atomikoaren arteko desberdintasun
nagusiak?
3 Demagun materia Thomsonek bere eredu atomikoan proposatutakoak bezalako atomoekin osatuta dagoela.
Nolakoak izango lirateke gorputzak? Dentsoagoak, berdinak edo dentsitate gutxiagokoak? Arrazoitu zure erantzuna.
4 Marraztu atomo bat, elektroi‐hodeiaren eredua kontuan hartuta.
Karga-hodeiaren eredu
atomikoa
Karga‐hodeiaren eredu atomikoaren arabera, elektroiak
etengabe higitzen dira nukleoaren inguruan, baina ez
dute inolako orbita zehatzik egiten. Ezin da elektroi batek
une jakin batean duen posizio zehatza ezagutu; une ho-
rretan, elektroia orbita‐eremuaren gune jakin batean ego-
teko zein probabilitate dagoen soilik kalkula daiteke. Hori
horrela izanda, orbitalek Bohren orbitak ordezkatu zituz-
ten. Orbital horiei esker, atomoaren baitako elektroi
bakoitza leku jakin batean aurkitzeko probabilitatea zein
den zehaztu dezakegu.
5 Alderatu atomoaren dimentsioen eta eguzki‐sistemaren dimentsioen arteko aldea. Horretarako, kontuan
izan datu hauek:
• Atomoaren diametroa: 1 ? 10-10 m; nukleoaren diametroa: 1 ? 10-14 m.

• Eguzki‐sistemaren neurria: 5 ? 1012 m; Eguzkiaren diametroa: 1,4 ? 109 m.
3
ZABALTZEKO
5. FITXA
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
Atomoak, elementuak, ioiak eta isotopoak

Gogoratu…
Atomo bat adierazteko, bi zenbaki erabiltzen dira:

• Zenbaki atomikoak (Z) atomo batek duen protoi kopurua adierazten du, eta atomoa elektrikoki
neutroa denez, bat dator atomoak duen elektroi kopuruarekin.
• Masa‐zenbakiak (A) atomo batek bere nukleoan duen partikula kopurua adierazten du.
eraz: A = Z + N, baldin eta Z = protoi kopurua = elektroi kopurua; N = neutroi kopurua
B
eta A = protoi kopurua + neutroi kopurua. Horrez gain, hau ere betetzen da: N = A - Z.
Elementu kimikoak zenbaki atomiko bera duten atomoz osatutako substantzia sinpleak dira.
Elementu kimikoak ikurren bidez adierazten dira. Esate baterako: litioa (Li); sufrea (S); fluorra (F); etab.
Ioiak karga elektrikoa eta neurri atomikoa duten partikulak dira, eta atomo batek elektroiak galtzen edo irabazten dituenean
sortzen dira. Naturan, ioi positiboak edo katioiak eta ioi negatiboak edo anioiak aurki ditzakegu.
Isotopoak zenbaki atomiko bera eta masa‐zenbaki desberdina duten elementu kimiko baten atomoak dira.
Horrela adierazten dira:
Masa‐zenbakia 5A
Zenbaki atomikoa 5Z
6
X
Elementuaren ikurra
1 Adierazi zenbat protoi, neutroi eta elektroi dituen elementu batek, haren zenbaki atomikoa 26 bada eta
masa‐zenbakia 56 bada.
2 Adierazi bikote bakoitzaren arteko desberdintasunak:

a) O eta O2-.

b) N2 eta 2 N.

c) H- eta H+.
3 Nitrogeno atomo baten zenbaki atomikoa 7 dela eta eztainu atomo batena 50 dela kontuan hartuta, azaldu zer prozesu
gertatu den kasu bakoitzean:
a) Nitrogeno atomoa N3- anoi bihurtu da.

b) Eztainu atomoa Sn4+ katioi bihurtu da.
3
ZABALTZEKO
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
4 Adierazi esaldi hauek zuzenak (Z) ala okerrak (O) diren:

Elektroiek protoiek baino askoz ere masa handiagoa dute.
Protoiek eta elektroiek karga bera dute, baina karga horiek ikur desberdina dute.
Elementu kimiko bat protoi kopuru bera duten atomoz osatutako substantzia bat da.
Ioiak atomo batek protoiak galtzen edo irabazten dituenean sortzen dira.
Isotopoak protoi kopuru bera eta elektroi kopuru desberdina duten elementu beraren
atomoak dira.
5 Osatu taula:
Isotopoak Z A N=A-Z Elektroiak

23
11 Na 23 12
3
1 H 1 1
26
12Mg 26 12
13
6 C 6 6
Erradioaktibitatea
• Erradioaktibitate naturala nukleo natural ezegonkorrek bat‐batean erradia-
zioa igortzen dutenean gertatzen da. Horren ondorioz, nukleo horiek eraldatu
egiten dira, beste mota bateko nukleo bihurtuz.
• Isotopo erradioaktiboek elementu beraren isotopo ez‐erradioaktiboek beza-
lako portaera dute. Hala ere, lehenengoek erradioaktibitatea igortzen dutenez,
haien posizioa ezagutzeko markatzaile edo adierazle gisa erabil ditzakegu.
• Isotopo erradioaktiboak industrian eta medikuntzan erabiltzen dira bereziki.
Industrian, makina baten piezen higadura hauteman edo lurpeko tutuetako
buxadurak aurki ditzakegu. Medikuntzan, organoek nola funtzionatzen duten
jakin dezakegu, besteak beste, tiroide guruinak iodoa xurgatzen duen edo ez;
karbono -14arekin ikerketa metabolikoak egin ditzakegu; kobalto-60a
minbiziaren kontrako tratamenduetan erabiltzen da...
6 Iodoaren isotopo baten zenbaki atomikoa 53 da eta masa‐zenbakia 127.

Zehaztu zenbat protoi, neutroi eta elektroi dituen.
7 Kobalto‑60ak 33 neutroi dituela jakinda, zehaztu zein diren haren zenbaki atomikoa eta masa‐zenbakia.
3
PROBLEMA EBATZIAK
ATOMOA
1. PROBLEMA EBATZIA
Kobreak naturan aurki ditzakegun bi isotopo egonkor ditu, 63 65

29Cu eta 29Cu. Isotopo horien ugaritasuna % 69,1
eta % 30,9 da, hurrenez hurren.
a) Zertan datza bi isotopoen arteko desberdintasuna? b) Kalkulatu kobrearen masa atomikoa.

a)
Honela idazten dira atomoak: AZ X. Z = zenbaki atomikoa Beraz, isotopoen arteko desberdintasuna nukleoan
eta A = masa‐zenbakia. dituzten neutroi kopuruan datza.
• Zk atomoak nukleoan dituen protoi kopurua b) Elementu baten masa atomikoa jakiteko, kontuan izan
adierazten du. behar da haren isotopoen ugaritasuna naturan. Masa
• Ak nukleoko protoien eta neutroien batura atomikoa kalkulatzeko, isotopo horien masen
adierazten du: batezbesteko haztatua kalkulatu behar da:
A = Z + N. 63 ? 69,1 + 65 ? 30,9
mCu = "
lementu kimiko bat espezie atomiko desberdinek osa
E 100
dezakete. Espezie horiek isotopo izena dute, eta " mCu = 63,62 u
zenbaki atomiko bera eta masa‐zenbaki desberdina Masa atomikoaren balio hori da taula periodikoan
duten atomoak dira. elementu bakoitzak duen balioa.
63
29 Cu " N = 63 - 29 = 34 neutroi
65
29 Cu " N = 65 - 29 = 36 neutroi
JARDUERAK
1 Uranioak hiru isotopo ditu: 5 Osatu hidrogenoaren isotopoen inguruko

234
U (% 0,0057); 235
U (% 0,72); 238
U (% 99,27) taula hau:
92 92 92
Protioa Deuterioa Tritioa
a) Zertan datza isotopo horien arteko desberdintasuna?
b) Zein da uranio naturalaren masa atomikoa? Adierazpena 1
1H 2
1H 3
1H
Erantzuna: 237,97 A
Kloroaren bi isotopo ezagutzen ditugu: 35 37 Z

2 17Cl eta 17Cl.
Isotopo horiek naturan daude 3‐1 proportzioan. Protoi kop.
Kalkulatu kloroaren masa atomikoa.
Neutroi kop.
Erantzuna: 35,5
Elektroi kop.
3 Zilarraren bi isotopo ezagutzen ditugu: 107Ag isotopoa
naturan ageri da % 56ko proportzioarekin. Zilarraren
6 Oxigenoak hiru isotopo ditu:
masa atomikoa 107,88 dela jakinda, zein da beste
16
isotopoaren masa‐zenbakia? O (% 99,76); 17O (% 0,04); 18O (% 0,20)
Erantzuna: 109 Kalkulatu oxigenoaren masa atomikoa.

Erantzuna: 16,0044
4 Adierazi espezie atomiko hauen artean zein diren
isotopoak: 7 Behatu atomo hauei:
10
12
6
12 14 19
X; Y; Z; U; V
8 6 9
14
8 5 B; 115B; 125B; 147N; 168O; 126C; 127C
Egin atomoen taldeak irizpide hauei jarraituz:
a) Isotopoak direnak.
b) Masa‐zenbaki bera dutenak.
c) Neutroi kopuru bera dutenak.
3
PROBLEMA EBATZIAK
ATOMOA
2. PROBLEMA EBATZIA
Osatu taula:
Espezie
Z A Protoi kop. Neutroi kop. Elektroi kop.
atomikoa
S2- 8 16
Na+ 23 11
Ca2+ 40 18

Ioi negatibo bat edo anioi bat elektroiak irabazi dituen Anioiak protoien kopurua baino 2 elektroi gehiago ditu.
atomo bat da: Na " Na+ + 1 e-
protoi kopurua < elektroi kopurua
Katioiak protoien kopurua baino elektroi bat gutxiago du.
Karga garbi negatiboa du.
Ca " Ca2+ + 2 e-
Ioi positibo bat edo katioi bat elektroiak galdu dituen
atomo bat da: Katioiak protoien kopurua baino bi elektroi gutxiago ditu.
protoi kopurua > elektroi kopurua Ioi baten azken geruza elektronikoa 8 elektroirekin
Karga garbi positiboa du. osatzen da.
Horrela, taulan zera ikus dezakegu: Datu horiek guztiak kontuan hartuta, osatu goiko
S + 2 e " S
- 2- taula:
Espezie
Z A Protoi kop. Neutroi kop. Elektroi kop.
atomikoa
S2- 8 16 8 8 10
Na+ 11 23 11 12 10
Ca2+ 20 40 20 20 18
Jarduerak
1 Osatu taula: 3 Idatzi sortzen den ioiaren ikurra eta zehaztu

ioi hori anioia edo katioia den:
Ioiaren ikurra Br- Al3+ O2- N3-
a) Hidrogenoak elektroi bat galtzen duenean.
Ioi mota
b) Hidrogenoak elektroi bat irabazten duenean.
Irabazitako e kop.
-
c)
Kloroak elektroi bat irabazten duenean.
Galdutako e- kop. d) Kaltzioak bi elektroi galtzen dituenean.
4 Osatu:
2 Osatu taula:
Na " … 1e-
a)
Espezie atomikoa Li +
Se 2-
Sr2+
N 3-
b) … + 2e- " O2-
Z 3 7 N + … " N3-
c)
Protoi kop. 38 d) Be " Be2+ + …
Elektroi kop. 36
3
ESPERIMENTUAK
1. FITXA
aTOMOa
Goi-tentsioa
Materiala
HELBURUA
• Egunkaria. • Plastikozko poltsa.
Materiak karga‐
• Kontserba‐lata.
elektrikoa duen edo
ez egiaztatzea.
PROZEDURA
Esperimentu hau eginez, potentzial altuak lor ditzakegu,

arriskurik gabe.
1. Igurtzi egunkari‐orri bat indar handiz, plastikozko poltsa
batekin. Horrela, egunkari‐orria elektrizatuko dugu.
2. Jarri kontserba‐lata baten tapa egunkariaren gainean,
plastikozko poltsarekin igurtzi duzun lekuan.
3. Egunkari‐orria altxatzean eta hatzarekin ukitzean, txinparta
bat sortzen da lataren eta hatzaren artean.
Esperimentu honetan ikus ditzakegun fenomenoak atomo batzuei
elektroiak kendu dizkiegulako eta elektroi horiek beste atomo
batzuek hartu dituztelako sortzen dira, hori gertatzean, ioi
positiboak eta negatiboak sortzen baitira.
Elektroiak egunkari‐orritik gure eskura igarotzean, txinparta
sortzen da. Elektroiek airean dauden atomoekin talka egiten dute eta argia sortzen da (txinparta).
GALDERAK
1 Adierazi eskema baten bidez, nola kargatzen diren esperimentuaren pauso bakoitzean bertan parte hartzen duten
gorputzak.
2 Gorputz bat igurzten dugunean, kargak gorputz batetik bestera transferitzen dira. Zergatik transferitzen
dira beti elektroiak eta ez protoiak? Aukeratu erantzun zuzena.
a) Elektroiek karga negatiboa dutelako.
b) Elektroiak atomoaren azalean daudelako, eta protoiak, nukleoan.
c) Elektroien masa oso txikia delako.
d) Atomoak neutroak direlako.
3 Irudikatu, plastikozko poltsarekin igurtzi ondoren, plastikozko tapa bat jarri duzuela egunkari‐orriaren
gainean.
a)
Eskua tapara gerturatzean, sortuko al da txinpartarik?
b) Azaldu zergatik.
4 Sailkatu esperimentu honetan parte hartzen duten elementuak, elektrizitatearen eroaleak edo
isolatzaileak diren kontuan hartuz.
3
ESPERIMENTUAK
2. FITXA
atomoa
Pendulu elektrikoa
Materialak
Helburua
• Intsusazko esfera.
Ikur desberdina duten kargen arteko
• Haria.
erakarpenaren eta ikur bera duten kargen
aldarapenaren inguruko esperimentua egitea. • Euskarria.
• Beirazko eta plastikozko hagaxkak.
• Zetazko eta artilezko zapiak.
PROZEDURA
Karga elektrikoa duten gorputzen jokabidea aztertzeko, esperimentu hau egin dezakegu:
1.
Lotu hari bat intsusazko esferari, eta zintzilikatu euskarritik.
Utzi esfera bertikalean zintzilik; egiaztatu ez duela ezerk A
ukitzen. Pendulua eraikita dugu dagoeneko. +
+
2. Igurtzi beirazko hagaxka zetazko zapi batekin.
+
Horrela, hagaxka elektrizatuko dugu, karga elektrikoak +
batetik bestera igarotzen baitira. +
3. Ukitu esfera hagaxkarekin. Horrela, penduluaren bolatxoa
elektrikoki kargatuko dugu.
4. Igurtzi plastikozko hagaxka bat artilezko zapi batekin.
Horrela, hagaxka elektrizatuko dugu.
5. Hurbildu hagaxka esferara, hura ukitu gabe.
Ekarri gogora mota bereko karga elektrikoek elkar aldaratzen dutela,
eta ikur desberdina duten karga elektrikoek elkar erakartzen dutela:
B
• + eta + " aldarapena. +
+
• - eta - " aldarapena.
+
• + eta - " erakarpena. +
+
GALDERAK
1 Zer gertatzen da plastikozko hagaxka esferara hurbiltzen dugunean? Hagaxkak esfera erakarri edo aldaratu
egiten du?
2 Zergatik gertatzen da hori?
3 Nola lor dezakegu hagaxka batek intsusazko esfera aldaratzea?
4 Zer gertatuko da bigarren hagaxka hurbildu baino lehen intsusazko esfera ukituz gero?
Zergatik ez du plastikozko hagaxkak esfera erakartzen?
5 Egin al dezakegu esperimentu bera intsusazko esfera erabili beharrean esfera metaliko bat erabiliz?
Zergatik?
OHARRAK
3
edukiak ebaluatzeko
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
AUTOEBALUAZIOA
23
1 Elektroien karga elektrikoa: 6 Na atomoak:
11
a) Negatiboa da, bere balioa -1,6 ? 10 -19

C baita. a) Z = 23 eta A = 11 balioak ditu.
b) Protoien kargaren berdina da. b) 11 protoi eta 12 neutroi ditu.
c) Haren balioa ez da berdina atomo guztietan. c) 11 protoi eta 12 elektroi ditu.
2 Elektroien masa: 7 Aukeratu esaldi zuzena:

a) Protoien masaren berdina da, gutxi gorabehera. a) Isotopoak masa‐zenbaki desberdina eta zenbaki
b) Protoiena baino 1.836 aldiz txikiagoa da. atomiko berdina duten atomoak dira.
c) 1 u da. b) Bi atomo isotopoak dira, neutroi kopuru bera

badute.
3 Planeta‐ereduaren arabera: c) Bi atomo isotopoak dira, protoi kopuru berdina
eta elektroi kopuru desberdina badituzte.
a) Atomoa zatiezina da.
b) Atomoak nukleoa eta hura inguratzen duen azala 8 Anioi bat:
ditu. Nukleoan, protoiak daude, eta azalean,
elektroiak biratzen dira. a) Elektroiak galdu dituen ioia da.
c) Atomoak nukleoa eta hura inguratzen duen azala b) Elektroiak irabazi dituen ioia da.
ditu. Nukleoan, protoiak eta neutroiak daude, eta c) Ioi positiboa da.
azalean, elektroiak biratzen dira.
9 Bohren eredu atomikoa:
4 Atomoari buruzko esaldi hauen artean, zein da okerra? a) «Geruzen eredu» ere esaten zaio, atomoa
a) Atomoaren batez besteko erradioa 10-10 m da. kuantizatuta dagoela proposatzen baitu.
b) Atomoa bere nukleoa baino 10.000 aldiz b) Elektroi batek ezin duela orbita batetik bestera
handiagoa da, gutxi gorabehera. pasa proposatzen du.
c) Atomoaren neurria adierazteko, milimetroa (mm) c) Atomoek partikula elektriko makroskopikoek
erabiltzen da normalean. bezalako portaera dutela defendatzen du.
5 Zer karga izango du elektroiak galdu dituen atomo 10 Isotopo erradioaktiboen nukleoak apurtzen direnean,
batek? atomo txikiagoen nukleoak sortzen dira. Nola deritzo
a) Negatiboa. prozesu horri?
b) Karga negatiboa edo positiboa izango den a) Fusio nuklearra.

esateko, elektroiak galtzeko zer zapi motarekin b) Fisio nuklearra.
igurtzi den hartu behar da kontuan. c) Desintegrazio erradioaktiboa.
c) Positiboa.
1 a, 2 b, 3 b, 4 c, 5 c, 6 b, 7 a, 8 b, 9 a, 10 b
ERANTZUNAK
3
eDUKIak ebaluatzeko
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
O PROBA
1 Adierazi zer ikur duen q kargak irudi bakoitzean:
a) b)
+
q + q

2 Esan ondorengo esaldi hauek zuzenak edo okerrak diren. Okerrak izanez gero, zuzendu eta berridatzi
esaldia.
a) Gorputz batek protoiak irabazten dituenean, karga positiboa hartzen du.
b) Karga negatiboa duen gorputz baten elektroi kopurua protoi kopurua baino handiagoa da.
c) Gorputz guztiek dituzte elektroiak eta protoiak.
d) Gorputz neutro batek ez du elektroirik, ezta protoirik ere.
e)
Atomoen kanpoko aldean daudenez, elektroiak protoiak baino errazago galtzen edo irabazten dira.
13
3 6 C atomoa hartuta:
a) Idatzi bere zenbaki atomikoa eta masa‐zenbakia. Ondoren, azaldu balio horien esanahia.
b) Idatzi atomo horren isotopo batek izan ditzakeen zenbaki atomikoa eta masa‐zenbakia. Zer desberdintasun dago isotopoen
artean?
Izena: Maila: Data:
4 Osatu taula:
Espezie
Ikurra Z A Protoi kop. Elektroi kop. Neutroi kop.
atomikoa
16
Oxigenoa 8O
Sodioa 23 11
Helioa 2 2
14
7N
Ioi fluoruroa 9 19
20 40 18
Egiaztatu Zren, Aren eta neutroi kopuruaren arteko erlazioa:

A = Z - neutroi kopurua
5 Naturan uranio elementuaren hiru isotopo aurki ditzakegu: 234 235 238
92U, 92U eta 92U. Hauek dira isotopo horien
ehunekoak:
92U " % 0,0057
• 234
92U " % 0,72
• 235
92U "% 99,27
• 238
a)
Zein da uranioaren masa atomikoa?

b) Horietako zeinek ditu propietate erradioaktiboak?

c)
Zein dira propietate horiek?
3
eDUKIak ebaluatzeko
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
A PROBA
1 Artilezko zapi batekin igurtzi dugun hagaxka batekin penduluaren bolatxoa ukitu dugu. Ondoren, hagaxka bera erabiliz,
beste pendulu baten bolatxoa ukitu dugu. Azaldu zer gertatuko den:
a)
Bi penduluak hurbiltzen baditugu.
b) Bi penduluek elkar ukitzen badute.
c)
Bigarren pendulua elektrizatuta dagoen beirazko hagaxka batekin ukitzen badugu, eta ondoren, lehenengo pendulura
hurbiltzen badugu.
2 Datu hauek kontuan hartuta.

• mprotoia = 1,6 ? 10-27 kg • qprotoia = +1,6 ? 10-19 C
• melektroia = 9,11 ? 10-31 kg • qelektroia = -1,6 ? 10-19 C
• mneutroia = 1,6 ? 10-27 kg
a)
Kalkulatu Li+ ioiaren (Z = 3; A = 6) masa, gramotan, eta karga, coulombetan.
b) Zergatik ageri da liburu guztietan atomo baten masa haren nukleoaren masaren ia berdina dela?
3 Elektroi baten karga hau dela jakinda: e = 1,6 ? 10-19 C.

a) Zenbat elektroiri dagokio 1 C‐eko karga?
b) Irudikatu gorputz batek milioi bat elektroi irabazi dituela. Zer karga elektriko lortuko du?
Adierazi erantzuna coulombetan.
Izena: Maila: Data:
4 Osatu taula:
Espezie
atomikoa
S2- 32 16
Si 14 15
Argona 18 22
Kaltzioa 40 20
Cl 17 36
5 Naturan litioaren bi isotopo aurki ditzakegu.

a)
Egin litioaren 63Li eta 73Li isotopoen eskema, eta azaldu zein diren elementu baten isotopoen arteko antzekotasunak eta
desberdintasunak.
b) Jakin badakigu naturan aurki dezakegun litioaren masa, bi isotopoen nahasketatik sortzen dena, 6,94 u dela.
Hori kontuan hartuta, zehaztu zein ehuneko dagokion isotopo bakoitzari.
3
EDUKIak ebaluatzeko
Jarduerak
Lorpen-adierazleak
O proba A proba
Atomoa adierazten du, zenbaki atomikoan eta 3 2

masa‐zenbakian oinarrituta, planeta‐eredua
erabiliz.
Oinarrizko partikula subatomikoen ezaugarriak 2 2

deskribatzen ditu eta atomoan non dauden
adierazten du.
A
X idazkera zenbaki atomikoarekin eta masa‐
Z 3, 4 4
zenbakiarekin erlazionatzen du, oinarrizko
partikula subatomikoen mota bakoitzaren
kopurua zehaztuz.
Isotopo bat zer den azaltzen du, eta isotopo 3, 5 5

erradioaktiboan erabilerei, hondakinen arazoari
eta haiek kudeatzeko konponbideei buruz hitz
egiten duen.
Atomo batetik ioi bat osatzeko prozesua 4 2, 3, 4

ezagutzen eta azaltzen du, eta prozesu hori
idazkera egokia erabiliz adierazten duen.
Karga elektrikoen eta materiaren eraketaren 1 1

artean zer erlazio dagoen azaltzen du, eta
gorputzen karga elektrikoa elektroi gehiegi edo
gutxiegi izatearekin erlazionatzen du.
O PROBA: ERANTZUNAK
1 q karga positiboa da, irudian ageri diren kargek elkar

a) d) Okerra: gorputz neutro batek elektroi eta protoi kopuru
aldaratzen baitute. bera du.
b) q karga negatiboa da, karga horren indarrak eta e) Zuzena.
negatiboki kargatutako hagaxkak elkar aldaratzen 3 Z = 6 " atomo batek nukleoan dituen protoi kopurua.
a)
baitute.
A = 13 " protoi kopurua + atomo batek nukleoan
2 a) O
kerra: Gorputz batek protoiak galtzen dituenean, karga dituen neutroi kopurua.
positiboa hartzen du.
b) Adibidez: Z = 6 eta A = 14.
b) Zuzena. c) Zuzena.
Isotopoek neutroi kopuru desberdina dute nukleoan.
4 Espezie
atomikoa
16
Oxigenoa 8 O 8 16 8 8 8
Sodioa 23
11 Na 11 23 11 11 12
Helioa 4
2He 2 4 2 2 2
14
Nitrogenoa 7 N 7 14 7 7 7
Ioi fluoruroa F- 9 19 9 10 10
Ioi kaltzioa Ca2+ 20 40 20 18 9
5 a) Masa atomikoa:
0,0057 0,72 99,27
m = 234 ? + 235 ? + 238 ? = 237,96 u
100 100 100
b) U isotopoak ditu propietate erradioaktiboak.
235
92
c)
Fisio nuklear izeneko erreakzio baten bitartez, isotopoa berez apur daiteke. Hori gertatuz gero, jatorrizkoa baino txikiagoak diren bi
nukleo sortzen dira. Prozesu horretan energia kopurua handia askatzen da.
A PROBA: ERANTZUNAK
1 a) Elkar aldaratzen dute, biek karga elektriko bera baitute.

b) Elkar aldaratzen dute, kontaktuaren bitartez biek karga elektriko bera hartzen dutelako.
c)
Elkar erakartzen dute, beirazko hagaxkak kontrako karga elektrikoa baitu.
2 a) Li+ ioiak 3 protoi, 3 neutroi eta 2 elektroi ditu. Hau da bere masa:
m = 3 ? (1,6 ? 10-27 kg) + 3 ? (1,6 ? 10-27 kg) + 2 ? (9,11 ? 10-31 kg) = 9,6 ? 10-27 kg "
103 g
" m = 9,6 ? 10-27 kg ? = 9,6 ? 10-24 g
1 kg

Beraz, karga positiboa duenez, q = +1,6 ? 10-19 C.
b) Protoien eta neutroien masa elektroiena baino askoz ere handiagoa delako.
Horren ondorioz, nukleoaren masa askoz ere handiagoa da.
3 a) e = 1,6 ? 10-19 C denez:
1C
Elektroi kopurua = = 6,25 ? 1018 elektroi
1,6 ? 10-19 C/e
1,6 ? 10-19 C 1 nC
b) q = 106 elektroi ? ? 1,6 ? 10-13 C " q = 1,6 ? 10-13 C ? = 1,6 ? 10-13 nC
1 elektroi 10-6 C
4 Espezie
atomikoa
Ioi sulfuroa S2- 16 32 16 18 16
Silizioa Si 14 29 14 14 15
Argona Ar 18 38 18 18 22
Kaltzioa Ca 20 40 20 20 20
Kloroa Cl 17 36 17 17 19
7
5 a) 36Li: 3Li:
Isotopoak zenbaki atomiko bera eta

masa‐zenbaki desberdina duten
elementu beraren atomoak dira; hau da,
nukleoan neutroi kopuru desberdina
izaten dute guztiek.
b) 6,94 = 6 ? P1 + 7 ? P2 " 6,94 = 6 ? P1 + 7 ? (1 - P1).

Ekuazioa ebatzi ondoren:
• P1 = % 6 (A = 6 duen isotopoa). • P2 = % 94 (A = 7 duen isotopoa).
3
ATOMOA
Izena: Maila: Data:
Fusio nuklearrak konpon al dezake gure arazo energetikoa?

Izarrek bizirik irauteko erabiltzen duten prozesua energia‐
iturri agorrezina eta garbia da.
Izarren energiak, eta ondorioz Eguzkiaren energiak, izarren
barnean gertatzen diren fusio‐erreakzio nuklearretan du
bere jatorria. Eguzkiak igortzen dituen argia eta berotasuna
fusio‐erreakzio horien emaitza dira.
Fusio izeneko prozesuan gas bat berotu egiten da eta haren
ioiak eta elektroiak bereizi egiten dira. Ioiak behar bezainbat
berotuz gero, elkarrekiko aldaratze‐indarra gainditu eta tal-
ka egiten dute, elkarrekin fusionatuz. Hori gertatzen denean,
energia kopuru izugarria askatzen da: gutxi gorabehera,
erreakzio kimiko batean baino milioi bat aldiz energia gehia-
go, eta fisio nuklear konbentzional batean baino lau aldiz
energia gehiago.
1
H Protoi-protoi zikloa
Izarren osagai nagusiak 11H‐a eta 42He‐a diren arren, haien 2
H
barnean benetako atomo faktoriak izaten dituzte. Hidroge-
no atomo baten nukleoa partikula bakar batez osatuta dago, 1
H
3
He
protoi batez, hain zuzen ere. Bi hidrogeno nukleo fusiona
1
tzen direnean, deuterio nukleo bat sortzen da: 21H. Deuterioa 1 H
H
itsasoko uretan ugaria den hidrogenoaren isotopoa da. 4
He
Deuterioa hidrogenoaren beste nukleo batekin elkartzen
denean, 3 masa‐zenbakia duen helioaren isotopoa osatzen 1
H 1
H
da. Prozesu horretan energia askatzen da. Ondoren,
3
2He‐aren bi nukleok talka egiten dute eta ohiko helio nukleo 3
1
H He Protoia
bat osatzen dute: 42He. 2
H
Energia Neutroia
Helioa osatu ondoren, eraldaketa nuklearren prozesuak au- 1
H
rrera darrai, eta helioa baino pisutsuagoak diren beste ele- Neutrinoa
mentu batzuk sortzen dira: 73Li‐a, 74Be‐a, karbonoa, nitroge-
noa, oxigenoa, etab.
1 Nola sortzen da Eguzkiak igortzen duen 2 Zer elementu kimikok hartzen dute parte izarretan
argia? gertatzen den fisio nuklearrean?

Izena: Maila: Data:
3 11H eta 42He adierazpenetan: 6 Hidrogenoak hiru isotopo ditu: protioa, 11H, % 99,98‐ko
a) Zer esan nahi du zenbaki horietako bakoitzak? ugaritasuna duena; deuterioa, 21H, % 0,012‐ko ugaritasuna
duena, eta tritioa, 31H, % 0,003‐ko ugaritasuna soilik duena.
Zehaztu hidrogenoaren masa atomikoa.

b) Osatu taula: 7 Behatu grafikoari eta deskribatu zertan datzan fusio

Protoi Neutroi Elektroi nuklearra. Zein dira fusio nuklearrean parte hartzen
kopurua kopurua kopurua duten espezie atomikoak?
1
H
1
4
2 He
c) Borhen eredua kontuan hartuta, deskribatu aurreko 8 Jo webgune horretara, eta irakurri albistea:
partikula subatomikoek atomoan duten kokalekua. http://www.abc.es/ciencia/20140212/abci‑sueno‑fusion‑
nuclear‑cerca‑201402121402.html
Azaldu ikasleei fusio nuklearra erabiliz energia lor

daitekeela, eta aipatu fisio nuklearra erabili beharrean
fusio nuklearra erabiltzeak dakartzan abantailak.

4 Bi hidrogeno nukleo oso hurbil daudenean, nolakoa da
haien protoien arteko indarra?
a) Erakarpenezkoa.
9 Irakurri poema hau, eta azaldu haren esanahia:
b) Aldarapenezkoa.
Zer dago izarretan? Gu geu.
c) Kasu horretan ez da bien arteko indarrik sortzen. Gure gorputzeko eta gure planetako elementu guztiak
izar baten bihotzean bizi ziren behinola.
5 Erantzun: Izarren hautsa gara.
a) Zergatik dira isotopoak protioa ( 11H) eta deuterioa (21H)? E. Cardenal (moldatua)
Zer antzekotasun eta zer desberdintasun dituzte?

10 Zergatik da agorrezina eta garbia fusio nuklearrari
esker ekoizten den energia?
b) Idatzi 3 masa‐zenbakia duen helioaren isotopoaren

adierazpena.

11 Orain baduzu galdera honi erantzuteko behar adina
c) 74Be eta 73Li atomoak isotopoak al dira?
informazio:
Ioiak al dira?
Fusio nuklearrak konpon dezake gure arazo
energetikoa?

3
Lantzen diren
gaitasunak
Isotopo bat zer den azaltzen du, eta 1, 2, 8, 9

isotopo erradioaktiboan erabilerei,
Hizkuntzarako
hondakinen arazoari eta haiek
gaitasuna
kudeatzeko konponbideei buruz hitz
egiten du.
Atomoa adierazten du, zenbaki 3

atomikoan eta masa‐zenbakian
oinarrituta, planeta‐eredua erabiliz.
Oinarrizko partikula subatomikoen 3, 4

ezaugarriak deskribatzen ditu eta
atomoan non dauden adierazten du.
A
Z X idazkera zenbaki atomikoarekin eta 3, 5, 7
masa-zenbakiarekin erlazionatzen
du, oinarrizko partikula subatomikoen
Zientziarako
mota bakoitzaren kopurua zehaztuz.
gaitasuna
Isotopo bat zer den azaltzen du, eta 5, 6
egiten du.
Atomo batetik ioi bat osatzeko 5

prozesua ezagutzen eta azaltzen du,
eta prozesu hori idazkera egokia
erabiliz adierazten du.
Isotopo bat zer den azaltzen du, eta 10, 11

Ekimena eta
ekintzaile-sena
egiten du.
1 Eguzkiak igortzen duen argia haren barnean gertatzen den 8 Energia‐iturri gisa erabil daiteke, eta ez du hondakin
fisio nuklearraren ondorioz sortzen da. Hidrogeno atomoak erradioaktiborik sortzen. Fusio nuklearraren desabantailarik
helio atomo bihurtzen dira. handiena, erreakzioa gerta dadin ezinbestekoa den
tenperatura altua da.
2 Hidrogenoak eta helioak hartzen dute parte.
9 Elementu kimiko guztiak (Z > 3 dutenak) izarren barneko
3 a) AZ X
fusio‐erreakzioen ondorioz sortzen direnez, izaki bizidunak
Z: zenbaki atomikoa = nukleoan dagoen protoi osatzen dituzten elementu guztiek ere jatorri bera dute.
kopurua.
10 Ia‐ia agorrezina den energia‐iturria da, deuterioa itsasoko
A: masa‐zenbakia = nukleoan dagoen protoi kopurua + urean aurki baitaiteke, eta tritioa erreakziotik kanpo geratzen
neutroi kopurua. den neutroitik lor baitaiteke. Gainera, energia garbia da; fisio
1
1H " A = 1; Z = 1. Protoi batez osatuta dagoela. nuklearrak ez bezala, ez ditu etorkizuneko belaunaldientzat
arriskutsuak diren hondakin erradioaktiboak (oso iraunkorrak
4
2He " A = 4; Z = 2. Bi protoiz eta bi neutroiz osatuta eta toxikoak) sortzen.
dagoela.
11 Aztertutako informazioan oinarrituta erantzun behar diote
b)
Protoi Neutroi Elektroi ikasleek galderari. Bai, hala da, fusio nuklearrak gure arazo
kop. kop. kop. energetikoa konpon dezake. Eragozpen bakarra dugu: gaur
egun ez da teknologikoki bideragarria.
1
1 H 1 0 1
4
2 He 2 2 2
c) Protoi: karga positiboa duen partikula.

Neutroi: karga elektrikorik ez duen partikula. Protoiaren
antzeko masa du.
Elektroi: karga negatiboa duen partikula. Aurrekoekin
alderatuz gero, oso masa txikia du.
Atomoaren nukleoan protoiak eta neutroiak aurki
ditzakegu. Elektroiak nukleoaren inguruan biratzen dira,
eta horiek osatzen dute atomoaren azala.
4 b) da aukera zuzena.
5 a) Elementu beraren bi atomo direlako; zenbaki atomiko
bera dute, eta masa‐zenbaki desberdina.
Beraz, protoi kopuru bera dute, eta neutroi kopuru
desberdina.
b) 32He.
c) Ez dira isotopoak, ez baitute zenbaki atomiko bera.
Ioiak ere ez dira, ez baitute karga elektrikorik.
6 Isotopo bakoitzaren ehunekoa bider haren masa egin behar
dugu:
1 ? 99,98 u + 2 ? 0,012 u + 3 ? 0,003 u
Masa atomikoa (H) = =
100
= 1,00013 u
7 Bi hidrogeno atomoren nukleoak elkartu egiten dira, helio

atomo bat osatuz. Prozesu horretan energia kopuru handia
askatzen da.
4. UNITATEA
Elementuak eta
konposatuak
4. unitatea. Elementuak eta konposatuak

Aurkezpena
Helburuak
Edukiak

Finkatzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
• 2. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
• 3. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Sakontzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
• Zabaltzeko
• Taula periodikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
• Biziaren kimika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
• Elementu kimikoen sailkapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
144 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA fISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.
Problema ebatziak
Esperimentuak
• Kimika txanponekin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
• Metalak eta konposatuak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
• Zenbait elementuren propietateak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

Autoebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Kontrol-probak
• O proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

• Zer ekartzen digu elementu berrien aurkikuntzak?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA fISIKA ETA KIMIKA, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 145
4
ElementUAK ETA KONPOSATUAK
AURKEZPENA
1. Hasteko, elementu kimikoen historia aztertuko dugu. 3.

Unitateko 3. atalean biziaren elementu kimiko ohikoenak
Horrez gain, elementuen sailkapenaren bilakaera ikusiko eta garrantzitsuenak nabarmenduko ditugu.
dugu, lehenengo sailkapenetik gaur egunera arte. 4. Elementuak naturan nola aurki ditzakegun azalduko dugu,
2. Jarraian, taula periodikoaren egitura aztertuko dugu, eta atomo, molekula eta kristal kontzeptuak
elementu kimikoen propietateak azaltzeko oinarri den nabarmenduko ditugu.
aldetik. 5. Amaitzeko, arreta berezia eskainiko diegu eguneroko
bizitzan ohikoak diren konposatuei.
HELBURUAK
• Elementuak eta konposatu kimikoak bereiztea. • Bioelementuak eta oligoelementuak bereiztea.

• Elementuak sailkatzen ikastea: metalak, ez‐metalak eta • Naturan elementu kimikoak nola elkartzen diren
gas nobleak. jakitea.
• Taula periodikoko elementuak zein irizpideren arabera • Ohiko zenbait konposatu organiko eta ohiko
sailkatzen diren ikastea. zenbait konposatu inorganiko identifikatzeko gai
• Elementu talde garrantzitsuenak identifikatzea. izatea.
• Elementuen sinboloak ezagutzea.
EDUKIAK
JAKIN • Elementuak eta konposatuak.

• Elementuen sailkapena: metalak, ez‐metalak eta gas nobleak.
• Gaur egungo taula periodikoa.
• Elementu kimiko arruntenak.
• Bioelementuak eta oligoelementuak.
• Nola agertzen diren elementuak: atomoak, molekulak eta kristalak.
• Konposatu inorganiko eta organiko ohikoenak.
EGITEN JAKIN • Elementu kimikoen ikurrak identifikatzea.

• Konposatu organikoen eta inorganikoen inguruko informazioa tauletan sintetizatzea.
• Tauletatik lortutako informazioarekin testuak osatzea.
• Taulak egitea.
• Taula periodikoa interpretatzea.
• Substantzia sinpleekin eta konposatuekin esperimentuak egitea.
IZATEN JAKIN • Ezagutza zientifikoa eguneroko bizitzarako ezinbesteko tresna dela ulertzea.
• Elementuen taula periodikoak ematen digun informazio guztiaren erabilgarritasuna
balioestea.
4
1. Unitate honetan, ikasleek lehen kontaktua izango dute 2. Bestalde, arreta berezia eskainiko diogu elementuak eta
taula periodikoarekin. Oso modu zehatzean deskribatuko konposatu kimikoak bereizteari. Horretarako, ikasleei
ditugu egoera fisikoa, familia kimikoen izenak eta taula azalduko diegu elementuak eta konposatu kimikoak
periodikoari buruzko bitxikeriak. Taula periodikoa sakonago bereizteko gakoa, substantzia horiek substantzia
landu nahi izanez gero, eskatu ikasleei elementu bati sinpleagoetan zati daitezkeen edo ez behatzea dela.
buruzko lan labur bat egiteko eta, lana amaitu ondoren, 3.
Elementuak eta konposatu kimikoak formula bidez
beren ikaskideen aurrean aurkezteko, formatu digitala adieraztea funtsezkoa da hizkera kimikoan. Formularik
erabiliz. (Interneten erraz aurkituko dute lana egiteko behar gabe, gaur egin kimika ulertzeko dugun modua aldatuko
duten informazioa). litzateke.
Hizkuntzarako gaitasuna Era digitalean komunikatzeko gaitasuna

KASU PRAKTIKO BAT atalean modu esplizituan lantzen dira Ikasleek informazioa bilatu behar dute Interneten, beren
irakurmenarekin eta idazmenarekin zerikusia duten ezagutzak zabaltzeko eta unitatean zehar proposatzen
edukiak. Horretarako, testu bat eta haren inguruko diren galderetako batzuen erantzunak bilatzeko.
jarduerak proposatzen dira.
Ikasten ikastea
Matematikarako gaitasuna Unitate honetan zehar proposatzen diren jardueren zein
Bizia izateko beharrezkoak diren elementuak eta konposatu testuaren bitartez, ikasleek hainbat trebetasun landuko
kimikoak lantzean, ehunekoak berrikusiko ditugu. dituzte. Horrela, unitateko helburuetako bat betez, ikasleak
modu autonomoan ikasten jarraitzeko gai izango dira.
Unitate hau funtsezko da gure mundua ulertzeko Ekimena eta ekintzaile‐sena
beharrezkoak diren trebetasunak barneratzeko. Biziarentzako funtsezkoak diren elementuak zein diren
Elementu kimiko guztiak ezagututa, biziarentzako ikasiz, ikasleek nutrizioarekin eta elikadurarekin zerikusia
ezinbestekoak diren elementu kimikoak identifikatu ahal duten oinarrizko trebetasunak barneratuko dituzte eta
izango ditugu, bai eta elementu horiek osatzen dituzten horri esker, gai izango dira norbere dietari buruzko
konposatuak ere. erabakiak hartzeko.
Unitate honetan oligoelementu eta bioelementu KASU PRAKTIKO BAT ataleko azken jardueran ikasleek gai
kontzeptuak definitzen dira, bai eta funtsezko elementuen polemiko baten inguruan duten iritzia eman behar dute.
EGKak (egun bakoitzerako gomendatutako kantitatea) ere. Horretarako, kontuan izan beharko dituzte unitatean zehar
barneratutako ezagutzak.
Espektro bat nola aztertzen den ikasiko dute ikasleek, baita
lagin batean dauden konposatu kimikoak identifikatzeko
erabiltzen den teknika horren funtzioa zein den ere.
Azken esperimentuan ikasleek uraren konposizioa
aztertuko dute; bizia izateko funtsezko substantzia baita.
1.
Ea elementu kimikoak eta konposatu kimikoak bereizten 5.
Ea badakien elementu garrantzitsuenak taula periodikoan
dituen. kokatzen.
2.
Ea elementuak sailkatzen dituen, metalak, ez‐metalak edo 6.
Ea adierazten duen giza gorputzeko elementu kimiko
kristalak diren kontuan hartuta. ugarienen funtzio nagusia zein den.
3.
Ea badakizkien elementu kimiko arruntenen izena eta sinboloa. 7.
Ea atomoa, molekula eta kristala bereizten dituen.
4.
Ea zehazten duen taula periodikoan elementuak 8.
Ea konposatuak sailkatzen dituen, organikoak edo ez‐
sailkatzeko zer irizpide erabiltzen den. organikoak diren kontuan hartuta.
4
FINKATZEKO
1. FITXA
FINKATZE-JARDUERAK
1 Potasioak eta kaltzioak elkarren segidako zenbaki 5 Deskribatu atomoa osatzen duten oinarrizko
atomikoak dituzte; 19 eta 20. Aukeratu, informazio partikulak. Adierazi zenbat partikula dauden atomo
horri esker ondoriozta ditzakegun esaldiak: honetan:
190
a)
Potasioak 19 protoi ditu bere nukleoan, eta kaltzioak, 20. 76Os
b) Potasioak 19 neutroi ditu bere nukleoan, eta kaltzioak,
20.
6 Osatu taula:
c)
Potasioak 19 elektroi ditu beren nukleoaren inguruan Ikurra Mn Ca
biraka, eta kaltzioak, 20.
Izena Karbonoa Bromoa
d) Bi elementuek antzeko propietate kimikoak dituzte.
Zk. atomikoa 25 35
e)
Bi elementuak taula periodikoko talde berekoak dira.
f)
Bi elementuak erraz konbina daitezke konposatu kimiko Masa-zenbakia 55 80
bat osatzeko. Protoi kop. 6
g)
Potasioaren masa atomikoa 19 u da, eta kaltzioarena,
Neutroi kop. 6 20
20 u.
Elektroi kop. 20
2 Osatu taula:
Elementua Ikurra Elementu mota 7 Zehaztu zer posizio duten elementu hauek taula
periodikoan:
Kloroa
a)
Z = 5. b) Z = 14. c)
Z = 26. d) Z = 18.
Litioa
8 Osatu taula:
Burdina
Kobrea Espezie Ioi

Oxigenoa Sodioa Helioa
atomikoa fluoruroa
Fosforoa
Z 8 2 9
Eztainua
A 23 19
3 Idatzi bakoitzari dagokion ikurra, eta sailkatu metalak Protoi kop. 11

edo ez‐metalak diren kontuan hartuta: Elektroi kop.
a) Burdina. e)
Aluminioa.
Neutroi kop. 8 2
b) Kobrea. f) Kloroa.
c)
Iodoa. g)
Sufrea.
9 Osatu taula:
d) Nitrogenoa. h) Zilarra.
Ikurra Mg2+ S2- Fe3+
4 Osatu taula:
Zk. atomikoa 12
Elementua Sodioa Bromoa Zinka
Masa-zenbakia 26
Ikurra
Protoi kop. 29
Protoi kop. 11
Neutroi kop. 12 16
Neutroi kop. 12
Elektroi kop. 18
Elektroi kop. 30
Z 35 10 23
Na eta 32
11 16S elementuak hartuta, zehaztu:
A 80 65 a)
Zein den haien nukleoen osaketa.
b) Zer posizio duten taula periodikoan.
4
FINKATZEKO
1. FITXA
1 a) Zuzena. Zenbaki atomikoa bat dator nukleoko protoi

5 Atomoetan protoiak eta neutroiak (nukleoan) eta elektroiak
kopuruarekin. (azalean) daude.
b) Okerra. Neutroien kopurua normalean ez dator bat 190
76O atomoak:
protoien kopuruarekin.
• 76 protoi ditu.
c) Zuzena. Atomo neutroen kasuan, elektroi kopurua eta
• 76 elektroi ditu.
neutroi kopurua berdinak izaten dira. Beraz, zenbaki
atomikoa ere elektroi eta neutroi kopuruaren berdina • 114 neutroi ditu.
izaten da. 6 Honela osatu behar da taula:
d) Okerra. Hori talde bereko elementuen kasuan gertatzen da;
potasioa eta kaltzioa ez dira talde berekoak. Ikurra C Mn Ca Br
e) Okerra. Biek periodo bera dute. Izena Karbonoa Manganesoa Kaltzioa Bromoa
f) Okerra. Biek ioi positiboak osatzen dituzte.
Z 6 25 20 35
g) Okerra. Masa atomikoa kalkulatzeko protoi kopurua (Z)
gehi neutroi kopurua egin behar da. A 5 55 40 80
2 Honela osatu behar da taula: Protoi kop. 6 25 20 35
Elementua Ikurra Elementu mota
Kloroa Cl Ez‐metala
Litioa Li Metala 7 a) • 13. taldea. c) • 8. taldea.

• 2. periodoa. • 4. periodoa.
Burdina Fe Metala
b) • 14. taldea. d)
• 18. taldea.
Kobrea Cu Metala • 3. periodoa. • 3. periodoa.
Fosforoa P Ez‐metala
Eztainua Sn Metala Espezie Ioi

Oxigenoa Sodioa Helioa
atomikoa fluoruroa
3 a) Burdina: Fe " metala.
Z 8 11 2 9
b) Kobrea: Cu " metala.
A 16 23 4 19
Iodoa: I " ez‐metala.
c)
d) Nitrogenoa: N " ez‐metala. Protoi kop. 8 11 2 9
e) Aluminioa: Al " metala.
f) Kloroa: Cl " ez‐metal.
g) Sufrea: S " ez‐metal. Neutroi kop. 8 12 2 10
h) Zilarra: Ag " metala.
4 Honela osatu behar da taula: 9 Honela osatu behar da taula:
Elementua Sodioa Bromoa Zinka Ikurra Mg2+ S2- Fe3+
Ikurra Na Br Zn Zk. atomikoa 12 16 26
Protoi kop. 11 35 30 Masa-zenbakia 24 34 26
Neutroi kop. 12 45 35 Protoi kopurua 12 16 29
Elektroi kop. 11 35 30 Neutroi kopurua 12 16 30
Z 11 35 30 Elektroi kopurua 12 18 26
A 23 80 65
10 a) 2311Na: 11 protoi eta 12 neutroi.
32
S: 16 protoi eta 32 neutroi.
16
b) 23
11Na: 3. periodoa; 1. taldea.
32
S: 3. periodoa; 16. taldea.
16
4
FINKATZEKO
2. FITXA
FINKATZE-JARDUERAK
1 Behatu irudiei eta sailkatu elementu kimikoak edo 3 Erabili taula periodikoa ondorengo taula hau osatzeko
konposatuak diren kontuan hartuta. Ondoren, osatu erreferentzia gisa:
esaldiak.
Sodioa
Kobrea
Sufrea
Potasioa
Magnesioa
Galena
Fosforoa
Oxigenoa
Eztainua
Merkurioa
Nitrogenoa
Sufrea
Barioa
Helioa
Artsenikoa
Bismutoa
Bromoa
Sufre‐kristala
Kaltzioa
Sufre‐kristala ________ bat da.
Karbonoa
Galena‐kristala
Zinka
Galena burdina sulfuroz osatutako mineral bat da. Burdina
sulfuroa ________ bat da. Fluorra
Termometroetako merkurioa Beruna
Termometroetan aurki dezakegun merkurioa Manganesoa

________ bat da.
Auto baten ihes‐hodia 4 Aukeratu erantzun zuzena. Taula periodikoan zeren

arabera ordenatzen dira elementuak?
Aireko karbono dioxidoa ________ bat da.
a) Kolorearen arabera.
Puxika
b) Masa‐zenbakiaren arabera, A.
Puxikaren barnean dagoen helio gasa ________ bat da.
c) Nukleoko protoi kopuruaren arabera.
2 Osatu esaldiak: d) Osa ditzaketen konposatu kimikoen arabera.
a)
Elementu bat berdinak diren ________ osatzen dute.
5 Adierazi zer ioi mota osatuko dituzten elementu kimiko
b) Konposatu bat ________ diren ________ osatzen dute.
hauek:
c)
Konposatu bat hura osatzen duten ________ zati
a)
Sodioa. d) Litioa.
daiteke.
b) Fluorra. e) Kloroa.
d) Elementu bat ezin da substantzia txikiagoetan
________. c)
Potasioa. f)
Bromoa.
4
FINKATZEKO
2. FITXA
1 Sufre‐kristala elementu bat da. 4 c) da erantzun zuzena: Nukleoko protoi kopuruaren
Galena burdina sulfuroz osatutako mineral bat da. Burdina arabera. Hau da, zenbaki atomikoaren, Z, arabera.
sulfuroa konposatu bat da. 5 a) Sodioa " Na+.

Termometroetan aurki dezakegun merkurioa elementu bat b) Fluorra " F-.
da. Potasioa " K+.
c)
Aireko karbono dioxidoa konposatu bat da. d) Litioa " Li+.
Puxikaren barnean dagoen helio gasa elementu bat da. e) Kloroa " Cl-.
Bromoa " Br-.
f)
2 a) Elementu bat berdinak diren atomoek osatzen dute.

b) Konposatu bat desberdinak diren elementuek osatzen Sodioa, potasioa eta litioa metalak dira. Beraz, erraz galtzen
dute. dituzten elektroiak, eta ioi positibo (katioi) bihurtzen dira.
c)
Konposatu bat hura osatzen duten elementuetan zati Fluorra, kloroa eta bromoa ez‐metalak dira. Beraz, erraz
daiteke. irabazten dituzte elektroiak, eta ioi negatibo (anioi) bihurtzen
d) Elementu bat ezin da substantzia txikiagoetan dira.
deskonposatu.
Sodioa Na Metala
Kobrea Cu Metala
Potasioa K Metala
Magnesioa Mg Metala
Fosforoa P Ez‐metala
Oxigenoa O Ez‐metala
Eztainua Sn Metala
Nitrogenoa N Ez‐metala
Sufrea S Ez‐metala
Barioa Ba Metala
Artsenikoa As Ez‐metala
Bismutoa Bi Metala
Bromoa Br Ez‐metala
Kaltzioa Ca Metala
Karbonoa C Ez‐metala
Zinka Zn Metala
Fluorra F Ez‐metala
Beruna Pb Metala
Manganesoa Mn Metala
4
FINKATZEKO
3. FITXA
FINKATZE-JARDUERAK
1 Behatu grafikoei, eta erantzun. Fosforoa: P4

d) Zer elementu mota da, metala edo ez‐metala?
Hidrogenoa e)
Nolakoa ote da sortzen duen molekula? Jakin al
Helioa dezakezu formulari erreparatuta?
Oxigenoa
Neona Karbono dioxidoa: CO2
Karbonoa f)
Zer elementuk osatzen dute karbono dioxidoa?
Bestelakoak
g)
Zer proportziotan daude konbinatuta elementu horiek?
h) Nolakoa da karbono dioxidoaren molekula?
Elementuen ugaritasuna unibertsoan.
Egin marrazki bat.
Oxigenoa Burdina: Fe
Silizioa
Aluminioa i)
Zer elementu mota da, metala edo ez‐metala?
Burdina
Kaltzioa j)
Nola aurkituko dugu, atomo isolatu gisa, molekula gisa
Magnesioa edo kristal gisa?
Sodioa
Potasioa
k)
Zein egoera fisikotan aurkitzen da normalean?
Bestelakoak Sodio kloruroa: NaCl
Elementuen ugaritasuna lurrazalean.
l)
Zer elementuk osatzen dute sodio kloruroa?
a)
Zein dira unibertsoko bi elementu ugarienak?
m) Zer proportziotan daude konbinatuta elementu horiek?
b) Eta lurrazaleko bi elementu ugarienak?
n) Zer kristal mota osatzen du konposatu horrek?
c)
Azaldu elementu horiek elementuak diren edo
Gogoratu: Substantzia kimikoak atomo isolatu gisa,
konposatuz osatuta dauden.
molekula gisa edo kristal gisa aurki ditzakegu.
2 Bilatu ikur hauek dituzten elementuen izenak: K; Li; Fe; 4 Behatu taulari.
Hg; He; S; Ag; I; Cu; B.
1
G I S S U F R E A A L A
2
N O S E K O B R E A M D
3
H B T I E R N S I P A Z
4
E K O O R B A N I O S B
5
L R D D A O S M A T A N
I T B O R O A A H A D U 6
O G I A I F L U P S O M 7
A T K H E J L I T I O A a) Idatzi taulan 10 elementuren ikurrak eta haien

I O D U R B J M U O B R izenak.
N E O Z I L A R R A L O b) Margotu urdinez metal alkalinoak edo lurralkalinoak
D F L M E R K U R I O A direnak.
B U R D I N A K G X K Z c) Margotu gorriz gas nobleen taldeko elementuak.

d) Margotu berdez ez‐metalak diren elementuak.
3 Ondorengo formulak kontuan hartuta, erantzun e) Margotu horiz trantsizio‐metalak.
galderei:
f)
Aurkitu eta izendatu zenbaki atomiko hauek dituzten
Hidrogenoa: H2 elementuak: 7, 14, 25 eta 52.
a)
Elementu bat edo konposatu bat da?
b) Zer esan nahi du formulak?
c)
Egin hidrogeno molekularen marrazkia.
4
FINKATZEKO
3. FITXA
1 a) Hidrogenoa eta helioa.

Burdina: Fe
b) Oxigenoa eta silizioa. i)
Metala da.
c)
Oxigenoak hainbat konposatu eratzen ditu (oxidoak, j)
Kristal gisa aurkituko dugu.
azidoak, baseak, konposatu organikoak…). Baina k) Solido‐egoeran.
atmosferan elementu gisa aurki ditzakegu (O2 molekulak
Sodio kloruroa: NaCl
airearen osagaietako bat dira).
l)
Kloroak eta sodioak.
ilizioa beste elementu batzuekin konbinatuta aurkitzen
S
dugu normalean. Esate baterako, oxigenoarekin m) Kloro atomo bat du sodio atomo bakoitzeko.
konbinatuta, silizea (hondarra) sortzen du. n) Kristal ioniko bat.
2 G I S S U F R E A A L A 4 Ereduzko erantzuna.
H He
N O S E K O B R E A M D 1
C O
H B T I E R N S I P A Z 2
E K O O R B A N I O S B Na P
3
L R D D A O S M A T A N 4
Ca Fe
I T B O R O A A H A D U I
5
O G I A I F L U P S O M Hg
6
A T K H E J L I T I O A
7
I O D U R B J M U O B R
a) H: hidrogenoa; C: karbonoa; O: oxigenoa; Na: sodioa;
N E O Z I L A R R A L O
P: fosforoa; Ca: kaltzioa; Fe: burdina; I: iodoa; Hg:
D F L M E R K U R I O A merkurioa.
B U R D I N A K G X K Z b) kolorea alkalinoei eta lurralkalinoei dagokie.
c) kolorea gas nobleen taldeari dagokio.
3 Hidrogenoa: H2
d) kolorea ez‐metalei dagokie.
a) Hidrogeno molekularra elementu bat da: haren atomo
e) kolorea trantsizio‐metalei dagokie.
guztiak mota berekoak dira; hau da, guztiek protoi kopuru
f) Z = 7 " nitrogenoa; Z = 14 " silizioa;
bera dute.
Z = 25 " " manganesoa; Z = 52 " teluroa. Taulan
b) Formulak esan nahi du bi hidrogeno atomo konbinatu
alde lodiagoekin nabarmenduta dauden laukiak dira.
egin direla eta molekula bat osatu dutela.
c)
H2 molekula:
Fosforoa: P4
d) Ez‐metala da.
e) Formulari erreparatuz jakin dezakegu molekulak lau
fosforo atomo dituela.
Karbono dioxidoa: CO2
f)
Oxigenoan eta karbonoak.
g) Karbono atomo bakoitzeko bi oxigeno atomo ditu.
h) Karbono dioxidoaren molekula bi oxigeno atomoz eta
karbono atomo batez osatuta dago.
C
O O
4
SAKONTZEKO
ZABALTZE-JARDUERAK
1 Sailkatu substantzia bakoitza, metala, ez‐metala edo f)

Elementuek ioiak osatzeko eta beste elementuekin
gas noblea den esanaz. konbinatzeko duten gaitasuna periodikoki aldatzen
• Argona: delako.
rreaktibotasun txikia duenez, goritasun‐bonbilletan

E
4 Taula periodiko bati behatzen diogunean, kloroa
erabiltzen da.
bromoaren gainean dagoela ikus dezakegu. Zer esan
• Kobaltoa: nahi du horrek?
Korronte elektrikoaren eroale oso ona da.
a)
Biek protoi kopuru bera dutela nukleoan.
Grisa da.
b) Bi elementuek mota bereko ioiak osatzen dituztela.
Bere dentsitatea urarena baino askoz ere handiagoa da.
c)
Kloroa oxigenoarekin konbinatzen bada, litekeena dela
• Fluorra
bromoa ere oxigenoarekin konbinatzea.
-1 karga duten ioiak osatzen ditu.
d) Bromoaren masa atomikoa, seguruenik, kloroarena
Oso erraz konbinatzen da beste elementu kimiko batzuekin. baino handiagoa dela.
Z enbait metalekin konbinatzen denean, kristal ionikoak
e)
Bi elementu horiek erradioaktiboak direla.
osatzen ditu.
f)
Bietako bat metala bada, beste ere metala dela.
• Zinka
Karga positiboa duten ioiak osatzen ditu. 5 Gas nobleek taula periodikoko 18. taldea osatzen dute.
Bere formula Zn da. Guztiek dute konposatuak ez osatzeko joera. Gas
Fusio‐ eta irakite‐puntu altuak ditu. horiek taula periodikoan duten kokalekua kontuan
hartuta, azal al dezakezu zergatik duten inertzia kimiko
bera?
2 Esan esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren.
a)
Substantzia guztiak atomoz osatuta daude. 6 27
13Al atomoa emanda, azaldu adierazpen horretatik
b) Substantzia guztiak molekulaz osatuta daude. atomoaren egiturari eta propietateei buruz lor
dezakezun informazio guztia
c)
Substantzia puru guztiak molekulaz osatuta daude.
d) Molekula guztiak atomoz osatuta daude. 7 X elementua taula periodikoko 3. periodoan eta 17.
taldean kokatuta dago. Erantzun galdera hauei:
e)
Molekula guztiak ioiz osatuta daude.
a)
Zein da bere zenbaki atomikoa?
f)
Substantzia guztiak kristalez osatuta daude.
b) Zein elementuri buruz ari gara?
g)
Kristal guztiak molekulaz osatuta daude.
h) Kristal guztiak ioiz osatuta daude. 8 Zein da 2. periodoan eta 17. taldean kokatuta dagoen
elementu baten egitura elektronikoa?
i)
Kristal ionikoek anioi eta katioi kopuru bera dute.
9 Adierazi esaldiak zuzenak ala okerrak diren. Arrazoitu

3 Zergatik izena du taula periodiko elementu kimikoak
erantzunak behar den bezala.
ordenatzeko erabiltzen den taulak?
a) Taula periodikoko elementu guztiak metalak dira.
a)
Lehen aldiz egunkari batean azaldu zelako eta haren
egilea D. Mendeleiev izan zelako. b) Taula periodikoko elementu metaliko guztiak talde
berekoak dira.
b) Atomoetatik elektroiak kentzeko zailtasuna periodikoki
aldatzen delako. c)
Taula periodikoko elementu metaliko guztiek periodo
bera dute.
c)
IUPAQek periodikoki berrikusten duelako eta urtero
argitaratzen delako. d) 58 masa atomikoa duen eta atomoz osatuta dagoen
elementu bakarra existi daiteke.
d) Elementu kimikoen propietateak taulan periodikoki
errepikatzen direlako. e)
Ez da posible elementu kimiko desberdinen atomoek
masa‐zenbaki bera izatea.
e)
Taulako elementuak haien masa atomikoaren arabera
ordenatzen direlako.
4
SAKONTZEKO
1 • Argona: 4 Kloroak eta bromoak taula periodikoan duten posizioari

Gas noblea. Gako‐aztarna: ez da beste elementuekin erreparatuta, hauek dira esaldi zuzenak eta okerrak:
konbinatzen. a) Okerra.
• Kobaltoa: b) Zuzena.
Metala. Elektrizitatearen eroale ona da. c) Zuzena.
d) Zuzena.
• Fluorra
e) Okerra.
Ez‐metala. -1 duten ioiak osatzen ditu, eta zenbait
metalekin konbinatzean kristal ionikoak osatzen ditu. f) Okerra. Orokorrean hala da, baina ez beti.
Metalak eta ez‐metalak bereizten dituen lerroa,
• Zinka
aluminiotik astatora doan lerro hautsia da.
etala. Karga positiboa duten ioiak osatzen ditu, eta fusio‐
M
5 Gas noble guztiek beren azken maila elektronikoa osatuta
eta irakite‐puntu altuak ditu.
dute. Haien egitura elektronikoa oso egonkorra denez, ez
2 a) Zuzena. dute elektroirik galtzeko edo hartzeko joerarik izaten.
b) Okerra. Kristal ionikoek eta kristal metalikoek, esaterako, 6 Zenbaki atomikoa 13 da. Horrek esan nahi du atomo horrek
ez dute molekularik.
13 protoi dituela nukleoan. Beraz, geruzan 13 elektroi izango
c) Okerra. Urrea, esate baterako, substantzia purua da eta ditu.
ez du molekularik. Elektroi‐hodei batez inguratutako
Masa‐zenbakia 27 da. Horrek esan nahi du nukleoan
katioiak ditu.
27 - 13 = 14 neutroi dituela.
d) Zuzena. Kopurua aldatu egin daiteke: bi, hiru, lau…
Elementu hori taula periodikoko 3. taldeko elementua da.
milaka…
7 a) Bere zenbaki atomikoa 17 da, 17 protoi eta nukleoaren
e) Okerra. Atomoz osatuta daude.
inguruan 17 elektroi baititu.
f) Okerra. Ura edo uraren osagaiak, esate baterako,
b) Kloroa da.
molekulez osatuta daude.
g) Okerra (orokorrean). Badira atomoz edo ioiz osatutako 8 Kasu honetan, hau da elementu horren egitura elektronikoa:
kristalak. (2, 7).
h) Okerra. Zenbait kristal, esate baterako diamantea, hiru 9 a) Okerra. Metalak eta ez‐metalak daude (eta erdimetalak,
dimentsiotako sare bat osatuz elkarri lotuta dauden aurreko bien propietateak dituztenak).
karbono atomoz osatuta daude. b) Okerra. 18 talde desberdin daude (taula periodikoaren
i) Okerra. Ioien kargaren araberakoa da hori. Katioiak eta zutabeak).
ioiak karga bera badute, katioi eta ioi kopuru bera izango c)
Okerra. 7 periodo desberdin daude (taula periodikoaren
dute. Hori gertatzen da, esate baterako, gatz arruntarekin errenkadak).
(NaCl). d) Okerra, masa atomikoa protoien eta neutroien kopuruak
itzitik, anioien eta katioien kargaren balio absolutua
A zehazten baitu. Beraz, protoien kopurua desberdina izan
desberdina bada, ioi kopuruaren arabera, katioi gehiago arren, neutroien kopuruaren arabera gerta daiteke 58
edo gutxiago izango dituzte. Hori horrela, magnesio masa‐zenbakia duten elementu desberdinen atomoak
kloruroan (MgCl2) bi kloruro ioi aurki ditzakegu magnesio existitzea.
ioi bakoitzeko. Hori horrela izanda, 58 masa atomikoa duen burdina
3 a) Okerra. Esparru zientifikoan argitaratu zen. isotopo bat eta masa bereko nikel isotopo bat aurki
ditzakegu.
b) Zuzena.
e) Bai, horren adibidea aurreko erantzunean dugu. Guztia
c) Okerra.
neutroi kopuruaren baitan dago.
d) Zuzena.
e) Okerra.
f) Zuzena.
4
ZABALTZEKO
1. FITXA
Izena: Maila: Data:
Taula periodikoa
Gogoratu…
• Gaur egun ehun elementu baino gehiago ezagutzen dira. Elementu horiek taula batean
ordenatu dira haien zenbaki atomikoa kontuan hartuta, eta antzeko propietateak
dituzten elementuak talde edo zutabe berean jarri dira. Egungo taula periodikoak
18 talde edo zutabe eta 7 periodo edo errenkada ditu. Horiez gain, badaude beste
periodo batzuk: 58tik 71ra arteko zenbaki atomikoak dituzten elementu kimikoek
lantanidoen taldea osatzen dute; eta 90etik 103ra arteko zenbaki atomikoak
dituztenek, aktinidoen periodoa osatzen dute.
• Elementu kimiko baten atomo baten masa atomikoa zenbaki bat da. Zenbaki
horrek adierazten du atomo‐espezie baten masak atomo‐masaren zenbat unitate
dituen.
• Masa atomikoaren unitatea, -12 karbono atomo baten hamabirena da. Horrela
Platinoa
hitzartuta dago. Haren neurketa‐unitatea u da (1 u = 1,66 ? 10-24 g).
atomoaren masa 126 C
1u=
10-6
• Eskuarki, elementu baten masa atomikoak masa‐zenbakiaren antzeko balioa izaten du,
baina hamartarrekin. Isotopo bakoitzak masa‐zenbaki jakin bat duelako eta naturan
proportzio jakin batean aurki dezakegulako izaten ditu hamartarrak masa atomikoak.
Orokorrean:
A1 %1 + A 2 %2 + …
Aluminio-papera Masa atomikoa =
100
ertan, A1… isotopo bakoitzaren masa‐zenbakiak dira eta %1…, haiei dagozkien
B
ehunekoak.
1 Azaldu labur nola lortu den gaur egungo taula periodikoa. Erabili testuliburua laburpena egiteko.
2 Jarri ordenan elementu kimiko hauek zenbaki atomiko handiena duenetik zenbaki atomiko txikiena duenera: oxigenoa,
selenioa, litioa, fluorra, hidrogenoa, zilarra, kaltzioa, barioa, urrea. Ondoren, idatzi elementu bakoitzaren ikurra:
3 Sailkatu elementu hauek, metalak, ez‐metalak edo gas nobleak diren kontuan hartuta:
• Litioa • Karbonoa • Helioa
Metalak Ez-metalak Gas nobleak
• Merkurioa • Urrea • Boroa
• Neona • Silizioa • Argona
• Kloroa • Nitrogenoa • Iodoa
• Artsenikoa • Xenona • Magnesioa
4
ZABALTZEKO
Izena: Maila: Data:
4 Adierazi taula periodikoko elementu hauen taldeak eta periodoak:

• Mg • As
• Mn • Na
• Cl • Xe
• C • Cr
• Hg • Fe
• Al • Au
5 Osatu taula hau. Horretarako, begiratu taula periodikoa:
Zenbaki Azken Zenbaki Periodoko elementu

Periodoa Lehen elementua
atomikoa elementua atomikoa kopurua
6 Definitu propietate periodiko hauek:

a) Bolumen atomikoa:
b) Potentziala edo ionizazio‐energia:
c) Izaera metalikoa:
7 Erreparatu elementu hauei, eta osatu bikoteak talde berekoak izateagatik antzeko propietateak dituzten
elementuekin.
• Sodioa • Silizioa • Germanioa • Kaltzioa • Argona
• Magnesioa • Teluroa • Potasioa • Selenioa • Helioa
4
ZABALTZEKO
2. FITXA
Izena: Maila: Data:
Biziaren kimika
Gogoratu…
• Biokimika izaki bizidunengan gertatzen diren erreakzioak eta prozesuak ikertzeaz

arduratzen den kimikaren atala da. Biokimikaz ari garela, ezin ditugu aipatu
gabe utzi harekin zerikusia duten funtsezko bi alderdi: materia bizia eratzen
duten elementu kimikoak eta bizia izateko funtsezkoak diren erreakzio
kimikoak.
• Bioelementu primarioak. Hauek dira izaki bizidunak osatzen dituzten oinarrizko
elementuak: karbonoa (C), hidrogenoa (H), oxigenoa (O), nitrogenoa (N),
fosforoa (P) eta sufrea (S).
• Bioelementu sekundarioak: aurrekoak bezain ugariak izan ez arren, badira izaki
bizidunen bilakaeran oso garrantzitsuak diren elementu batzuk. Hauek dira elementu
horietako batzuk: kaltzioa (Ca), magnesioa (Mg), sodioa (Na), potasioa (K), burdina (Fe),
fluorra (F), iodoa (I) eta zinka (Zn).
• Bizia izateko ezinbestekoak dira erreakzio kimikoak; esate baterako,
landare eta animalia guztientzat funtsezkoa de arnasa hartzea. Prozesu horretan,
animaliek aireko oxigenoa hartu eta karbono dioxidoa kanporatzen dute.
Landareek, ordea, karbono dioxidoa xurgatu eta oxigenoa kanporatzen dute,
atmosferako gasen oreka bermatuz.
• Izaki bizidunek beharrezko dituzten elementu kimikoak beren ingurunetik
lortzen dituzten arren, haien konposizio kimikoak ez du zerikusirik ingurune
horren konposizio kimikoarekin, bertan nitrogenoa (airea) eta silizioa (lurra) izaten
baitira nagusi.
• Organismo biziak osatzen dituzten zelulak oinarrizko hainbat osagai kimikoz osatuta
daude: gluzidoak edo karbohidratoak, lipidoak eta proteinak. Azido nukleikoek
ere paper garrantzitsua dute. Substantzia horiek guztiak, lipidoak salbu, molekula
erraldoiz edo biopolimeroz osatuta daude.
1 Kalkulatu hemoglobinaren masa molekularra, C2952H4664O832N812S8Fe4, eta adierazi zenbat ur molekula behar ditugun
hemoglobinaren masa molekular bera lortzeko.
2 Kalkulatu zelulosaren masa molekularra. Gogoan izan C6H12O5‐ren 10.000 unitatez osatuta dagoela.
Ondoren, alderatu ur molekulen, H2O, karbono dioxido molekulen, CO2, eta amonio sulfato molekulen, (NH4)2SO4,
masarekin.
3 Ia substantzia organiko guztiak erretzen dira oxigenoarekin. Errekuntza horretatik karbono dioxidoa, CO2,
eta ura, H2O, lortzen dira.
a) Zein dira substantzia organiko guztietan aurki ditzakegun elementuak?
b) Aipatu zure inguruneko konposatu organikoen izenak, substantzienak zein objektuenak.
4
ZABALTZEKO
Izena: Maila: Data:
4 Zein dira konposatu organikoen eta ez‐organikoen arteko desberdintasunak?
Azidoen eta baseen funtsezko propietateak
Azidoak Baseak
Zapore garratza dute. Zapore mingotsa dute.
Ukitzean leunak dira, baina

Korrosiboak dira azalarentzat.
korrosiboak dira azalarentzat.
Disoluzioek koloratzaileen kolorea

Disoluzioek koloratzaile organiko eta
aldatzen dute. Azidoekin lortutako
begetal askoren kolorea aldatzen dute.
kolorearen kontrakoa lortzen da.
Metal ugari erasotzen dituzte,

Gantz asko disolbatzen dituzte.
hidrogeno gasa askatzen dute.
Disoluzioan korronte elektrikoen Disoluzioan korronte elektrikoen

eroaleak dira. eroaleak dira.
Baseekin erreakzioa egitean, Azidoekin erreakzioa egitean,

propietateak galtzen dituzte. propietateak galtzen dituzte.
Idatzi etxeetan maiz erabiltzen ditugun konposatuen izenak, eta azaldu zertarako erabiltzen ditugun.
a) Azido organikoak.
b) Azido ez‐organikoak.
c) Baseak.
5 K
alkulatu glukosaren (C6H12O6) eta sakarosaren (C12H22O11) konposizioaren ehunekoak. Ondoren, alderatu
bi emaitzak.
4
ZABALTZEKO
3. FITXA
Izena: Maila: Data:
Elementu kimikoen sailkapena

xix. mende hasieran, elementu berriak aurkitzen zituzten Horrela sortu zen metalak eta ez‐metalak ziren elementuak
heinean, ikertzaileek elementu horien inguruko datu ugari bereizten zituen lehen sailkapena. Historian zehar hainbat
lortu zituzten, euren artean oso antzekoak zirenen (metalak) saiakera egin dira, gaur egungo taula periodikoa sortu arte.
propietateei behatuz. Hauek dira saiakera horien artean interesgarrienak:
Ikertzailea, data Aurrerapausoa
1789, Antoine‑Laurent Lavoisier (frantziarra) 33 elementu sailkatu zituen, haien propietate kimikoak
kontuan hartuta.
1829, Johann W. Döbereiner (alemaniarra) 3 elementuko taldeak egin zituen (hirukoak).
1830‑1860, Jean‑Baptiste Dumas (frantziarra) Elementuak sailkatu zituen, metalak edo metaloideak
ziren kontuan hartuta (5 familia: H, F, O, N eta C).
1862, Alexander B. de Chancourtois (frantziarra) «Eraztun telurikoa»: masa atomikoak ordenatu zituen,
txikienetik handienera eta helize forman.
1865, John A. R. Newlands (britainiarra) 8 elementuko taldeak egin zituen (zortzikoteak).
1869, Lothar Meyer (alemaniarra) Periodo luzeak (63 elementu ordenatu zituzten, haien
eta Dmitri I. Mendeleiev (errusiarra) masa atomikoaren arabera).
1888, William Crookes (britainiarra) Elementuak hiru dimentsiotako espiralean

multzokatzeko eredua asmatu zuen.
1900 Gas nobleak sailkapenean sartzen dira.
1915, Henry G. Moseley (britainiarra) Elementu kimikoak haien zenbaki atomikoaren arabera
ordenatu zituen.
1939 Uranioa zen taula periodikoko azken elementua.
1940 Elementu transuranidoak taulan txertatu

zituzten.
2015 118 elementu ezagutzen dira. Horietatik 90, naturan

aurki ditzakegu. Gainerakoak, laborategietan artifizialki
sortutakoak dira. Hala ere, artifizialki sortutako
elementu horien atomoak oso denbora laburrean
desintegratzen dira.
4
PROBLEMA EBATZIAK

TALDEA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
PERIO-
DOA
1. PROBLEMA 1,008 4,003
1 2
EBATZIA 1 H* EZ-METALAK He
Hidrogenoa Helioa
ERDIMETALAK
6,941 9,012 10,81 12,01 14,01 16,00 19,00 20,18
3 4 5 6 7 8 9 10
METALAK
2 Li Be B C N O F Ne
Behatu taula
Litioa Berilioa Boroa Karbonoa Nitrogenoa Oxigenoa Fluorra Neona
GAS GELDOAK
23,00 24,31 26,98 28,09 30,97 32,06 35,45 39,95
periodikoari, 3
11
Na
12
Mg
13
Al
14
Si
15
P
16
S
17
Cl
18
Ar
eta erantzun. Sodioa Magnesioa Aluminioa Silizioa Fosforoa Sufrea Kloroa Argona
39,10 40,08 44,96 47,87 50,94 52,00 54,94 55,85 58,93 58,69 63,55 65,38 69,72 72,64 74,92 78,96 79,90 83,80
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
4 K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
Potasioa Kaltzioa Eskandioa Titanioa Banadioa Kromoa Manganesoa Burdina Kobaltoa Nikela Kobrea Zinka Galioa Germanioa Artsenikoa Selenioa Bromoa Kriptona
85,47 87,62 88,91 91,22 92,91 95,96 (98) 101,1 102,9 106,4 107,9 112,4 114,8 118,7 121,8 127,6 126,9 131,3
37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
5 Rb Sr Y Zr Nb Mo Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Rubidioa Estrontzioa Itrioa Zirkonioa Niobioa Molibdenoa Teknezioa Rutenioa Rodioa Paladioa Zilarra Kadmioa Indioa Eztainua Antimonioa Teluroa Iodoa Xenona
132,9 137,3 178,5 180,9 183,8 186,2 190,2 192,2 195,1 197,0 200,6 204,4 207,2 209,0 (209) (210) (222)
55 56 57-71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
6 Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Zesioa Barioa Lantanidoak Hafnioa Tantaloa Wolframa Renioa Osmioa Iridioa Platinoa Urrea Merkurioa Talioa Beruna Bismutoa Polonioa Astatoa Radona
(223) (226) (265) (268) (271) (270) (277) (276) (281) (280) (285) (284) (289) (288) (293) (294) (294)
87 88 89-103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118
7 Fr Ra
Frantzioa Radioa Aktinidoak Rutherfordioa Dubnioa Seaborgioa Bohrioa Hassioa Meitnerioa Darmstadtioa Roentgenioa Kopernizioa Ununtrioa Flerovioa Ununpentioa Livermorioa Ununseptioa Ununoktioa
138,9 140,1 140,9 144,2 (145) 150,4 152,0 157,3 158,9 162,5 164,9 167,3 168,9 173,1 175,0
57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
Lantanidoak 6 La Ce Pr Nd Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Lantanoa Zerioa Praseodimioa Neodimioa Prometioa Samarioa Europioa Gadolinioa Terbioa Disprosioa Holmioa Erbioa Tulioa Iterbioa Lutezioa
(227) 232,0 (231) 238,0 (237) (244) (243) (247) (247) (251) (252) (257) (258) (259) (262)
89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103
Aktinidoak 7 Ac Th Pa U
Aktinioa Torioa Protaktinioa Uranioa Neptunioa Plutonioa Amerizioa Kurioa Berkelioa Kalifornioa Einstenioa Fermioa Mendelebioa Nobelioa Lawrentzioa
a) Kokatu elementu hauek taulan. b) Aipatu +2 karga duten ioiak osatzen dituzten hiru
• Burdina: trantsizio‐elementua da. elementu kimiko.
• Urrea: beren zenbaki atomikoa 79 da. c) Aipatu -1 karga duten ioiak osatzen dituzten hiru
• Neona: gas noblea da. elementu kimiko.
• Sodioa: +1 karga duten ioiak osatzen ditu. d) Aipatu magnesioaren antzeko propietateak dituzten
• Kloroa: -1 karga duten ioiak osatzen ditu. bi elementu.

a)
Burdina manganesoaren eta kobrearen artean kokatuta b) Esate baterako, berilioa, kaltzioa eta magnesioa.
dago. c)
Esate baterako, fluorra, bromoa eta iodoa.
Urrea platinoaren eta merkurioaren artean dago. d) Berilioa eta kaltzioa.
Neona eskuineko aldean dago, helioaren azpian.
Sodioa lehen zutabean dago, litioaren azpian.
Kloroa eskuineko aldean dago, fluorraren azpian.
JARDUERAK
1 Aurkitu taulan elementu hauek, eta ordenatu haien 3 Elementu kimiko hauek hartuta, osatu hiruko taldeak,
atomo neutroetako elektroi kopuruaren arabera. antzeko propietate kimikoak dituzten elementuekin.
• Kobrea • Artsenikoa • Boroa • Litioa • Artsenikoa • Boroa
• Silizioa • Platinoa • Hidrogenoa • Galioa • Sodioa • Aluminioa
• Oxigenoa • Karbonoa • Nitrogenoa • Xenona • Nitrogenoa • Potasioa
• Fosforoa • Neona • Argona
2 Aipatu -2 karga duten ioiak osatzen dituzten hiru
elementu. 4 Aipatu +1 karga duten ioiak osatzen dituzten hiru
elementu.
4
PROBLEMA EBATZIAK
2. PROBLEMA EBATZIA
Erreparatu substantzia kimiko hauen marrazkiei, eta erantzun.
Helioa Argona Ozonoa Sodio kloruroa
Kloro
atomoa
Helio atomoa Argon atomoa Oxigeno atomoa
Sodio atomoa
Metanoa Diamantea Kloro oxidoa (III)
Zilarra
Karbono atomoa Karbono atomoa Oxigeno atomoa Zilar atomoa

Hidrogeno atomoa Kloro atomoa
a) Substantzia horietatik zein dira elementuak? d) Zein substantzia daude atomo isolatuz osatuta?
Eta zein konposatuak? e) Idatzi marrazkietako substantziei dagozkien
b) Zein substantziek osatzen dituzte molekulak? formulak.
c) Zein substantziek osatzen dituzte kristalak?

a) Helioa, argona, ozonoa, diamantea eta zilarra d) Helioa eta argona atomo isolatuz osatuta daude.
elementuak dira. Sodio kloruroa, metanoa eta kloro e) • Helioa " He; • Argona " Ar;
oxidoa (III) konposatuak dira.
• Ozonoa " O3; • Sodio kloruroa " NaCl;
b) Ozonoak, metanoak eta kloro oxidoak (III) osatzen
dituzte molekulak. • Metanoa " CH4; • Diamantea " C;
c) Sodio kloruroak, diamanteak eta zilarrak osatzen • Kloro oxidoa (III) " Cl2O3; • Zilarra " Ag.
dituzte kristalak.
JARDUERAK
1 Lotu ezkerreko esaldi bakoitza dagokion eskuineko 2 Idatzi elementu bakoitzeko zenbat atomok osatzen
zutabeko hitzarekin. dituzten molekula hauek:
• Atomoak hiru dimentsiotako a) NO2 d) HNO3 g) Cl2
❏ Atomo isolatuak
egitura batean ordenatuta daude. b) CO2 e) ClO f) H2SO4
• Gas nobleak horrela ❏ Molekulak c) O3 f) CO i) N2
ordenatzen dira. Egin molekulak adierazteko eskema bat.
• Zenbait atomok osatzen ❏ Kristalak Zein dira elementu kimikoak?
dituzte. Zein dira konposatuak?
4
ESPERIMENTUAK
1. FITXA
Kimika txanponekin
Materiala
HELBURUA
• 1, 2 eta 5 zentimoko txanponak. • Gatza.
Airean dagoen oxigenoak
• Edalontzia. • Iturriko ura.
1, 2 eta 5 zentimoko
txanponetan zer eragin • Ozpina. • Iragazpapera.
duen frogatzea.
PROZEDURA
1, 2 eta 5 zentimoko txanponek kobrea dute.

Aireko oxigenoarekin kontaktuan egotearen ondorioz,
belztu egiten dira eta distira galtzen dute.
1. Sartu kobrezko hainbat txapon ozpin eta gatz
nahasketa bat duen edalontzi batean.
2. Zenbait minutu igaro ondoren, txanponek distira
berreskuratu dutela ikusiko duzu, ozpinaren
azidoak kobre oxidozko geruza disolbatzen baitu.
3. Zenbait txanpon edalontzitik atera eta iturriko
urarekin garbituko ditugu, distira berreskuratu dutela
egiaztatzeko.
4. Hartu gainerako txanponak, eta utzi iragazpaperaren gainean lehortzen.
Kolore berdexka hartzen dutela ikusiko dugu. Gatzaren kloroak eta aireko
oxigenoak txanponen kobrearekin erreakzionatzen dutenean gertatzen da hori.
Horrela sortzen da malakita.
GALDERAK
1 Sailkatu esperimentuan ageri diren substantziak, elementuak edo konposatuak

diren kontuan hartuta. Adierazi erantzuna taula batean:
Elementuak Konposatuak
2 Erantzun:
a) Zergatik galtzen dute distira txanponek?
b) Zer konposatu osatzen da?
c) Zergatik berreskuratzen dute distira txanponek ozpina duen edalontzi batean
sartuz gero?
d) Zer substantziari esker dute distira txanponek?
e) Zer neurri hartu behar dira edozein substantzia kimiko isurbidetik bota baino lehen?
3 Zergatik hartu dute kolore berdexka urarekin garbitu ez ditugun txanponek?
4
ESPERIMENTUAK
2. FITXA
Metalak eta konposatuak
Materiala
Helburua
• Magnesiozko zinta, burdinazko
Esperimentu honetan bi karrakadurak eta burdin‐ilea
metalen propietate (edo altzairu‐ilea).
fisikoetako zenbait • Imana.
egiaztatuko ditugu:
• Zurezko pintzak.
magnesioarenak eta
burdinarenak. • Pizgailua.
Beste zenbait • 2 erloju‐beira.
substantziarekin • Fenolftaleina (adierazlea).
erreakzionatzean, metal • Espatula.
horiek konposatu bihur
• Flasko ikuzlea.
daitezke.
• Beirazko hagaxka.
• 500 mL-ko 2 prezipitatu‐ontzi.
• Ontzi bakoitzean buruz behera kabitzen diren 2 inbutu.
• 2 plaka bero‐emaile.
• Beirazko 2 hodi. Haien barnean inbutuaren zurtoinak kabitu behar du.
• Termometroa. • 3 Pasteur pipeta edo tanta‐kontagailu.
• Tentegailua eta saio‐hodiak. • Lizpapera.
PROZEDURA
1 Metalek aireko oxigenoarekin duten erreakzioa

1. Hartu 15 cm‐ko luzera duen magnesiozko zinta bat. Hauts zuriz estalita badago, garbitu
lizpaperarekin, metala agerian geratzen den arte. Gerturatu imana, eta egiaztatu ez dutela
1
elkar erakartzen.
2.
Eutsi zintaren mutur bati zurezko pintzarekin eta hurbildu pizgailua piztuta beste
muturrera. Sugar zuri oso distiratsua sortuko da [1]. Eutsi zintari erloju‐beiretako baten
gainean, errekuntzatik lortzen den substantzia bertan gordetzeko.
Hauts zurixka bat dela ikusiko duzu: metalak aireko oxigenoarekin erreakzionatzean sortzen
den magnesio oxidoa da:
1
Mg (s) + O2 (g) " MgO (s)
2
3.
Bota 3 cm ur destilatu saio‐hodi batera. Gehitu magnesio oxidoaren hautsa espatula baten
puntarekin, eta nahastu hagaxkarekin.
4.
Fenolftaleina tanta batzuk gehituz gero, nahasketak kolore fuksia hartzen duela ikusiko
duzu. Horrek esan nahi du, magnesio oxidoak urarekin erreakzionatu duela, magnesio
hidroxidoa sortuz: 2
MgO (s) + H2O " Mg(OH)2 (aq)
Errepikatu aurreko prozedura bera burdin‐ilea erabiliz. Zera ikusiko duzu:
• Imanak burdina erakartzen duela.
• Burdina erre egiten dela, baina sugarren kolorea eta magnesioa erretzean ikusi ditugun
sugarren kolorea ez direla berdinak [2]. Burdina oxidoak kolore iluna du:
Fe (s) + O2 (g) " Fe2O3 (s)
Burdina oxidoak ez du urarekin erreakzionatzen eta ez da burdina hidroxidorik sortzen.
Ura eta burdina oxidoa dituen saio‐hodian fenolftaleina gehituz gero, ez da nahasketaren
kolorea aldatzen.
2 Metalek urarekin duten erreakzioa
Magnesioa Burdina
1.
Moztu 20 cm magnesiozko zinta, eta egin
2 edo 3 cm‐ko zati txikiak.
2.
Bota 500 mL‐ko ontzi batera, eta jarri
beirazko inbutua barruan, buruz behera. Kontuan izan
inbutuak metal zati guztiak bildu behar dituela.
3.
Bota ura ontzira, inbutuaren zati koniko guztia eta
zurtoinaren 1 cm estali arte.
4.
Bete hodi lodiak urez, eta sartu ontzian buruz behera.
Kontuan izan inbutuaren zurtoinak hodiaren barean egon
behar duela (erreparatu irudiari).
5.
Markatu hodiko uraren maila, arkatz markatzaile iraunkor
batekin.
Egin antzeko muntaia, magnesio‐zinta beharrean, espatularen

koilaran kabitzen diren burdin‐ile guztiak jarriz.
Magnesioak giro‐tenperaturan dagoen urarekin

erreakzionatzen du, baina erreakzio hori hain da geldoa,
ezen egun bat itxaron behar baita hodiko uraren mailak
behera egin duela ikusteko. Egun bat igaro ondoren, ez da
ia aldaketarik nabaritzen burdin‐ileak dituen ontziaren
barnean jarritako hodiaren uraren mailan.
Jarri ontzi bakoitza plaka bero‐emaile baten gainean, eta

berotu pixkanaka. Kontrolatu uraren tenperatura, ez baitu
60 °C baino altuagoa izan behar, irakiten hasi ez dadin.
Bi hodietan burbuilak sortzen dira, hidrogenoa askatzen
ari den seinale (behatu burbuilen neurri txikiari).
Hamabost minutu inguru igaro ondoren, uraren mailaren
beherakadak begien bistakoa izan behar du bi hodietan.
Amaitzean, deskonektatu plaka bero‐emailea.
Zer gertatu da?
Hartu saio‐hodi bat, eta pipeta bat erabiliz, isuri bertara

magnesioarekin kontaktuan egon den ur apur bat.
Gehitu fenolftaleina tanta batzuk eta likidoak kolore fuksia Magnesioa Burdina
hartzen duela ikusiko duzu. Horrek esan nahi du magnesio
hidroxidoa sortu dela.
Hartu beste pipeta bat, eta egin gauza bera burdinarekin

kontaktuan egon den urarekin. Likidoaren kolorea ez dela aldatzen
ikusiko duzu. Horrek esan nahi du ez dela burdina hidroxidoa sortu.
Bi kasu horietan, metalak ur beroarekin erreakzionatzen du,

hidrogenoa askatuz. Hori horrela izanda, kasu bakoitzean
desberdina den konposatu berri bat sortzen da:
Mg (s) + 2 H2O " Mg(OH)2 (aq) + H2 (g)
2 Fe (s) + 3 H2O " Fe2O3 + 3 H2 (g)
4
ESPERIMENTUAK
3. FITXA
Zenbait elementuren propietateak
Materiala
HELBURUA
• Kristalizadorea. • Sodioa. • Karbonoa.
Zenbait elementu • Ur destilatua. • Merkurioa. • Sufrea.
kimiko eta haien
• Espatula. • Burdina. • Kobrea.
propietate bereizleak
ezagutzea. • Pintzak. • Beruna. • Iodoa.
• Eskura dugun beste edozein elementu kimiko.
• Portzelanazko kapsula.
• Eroankortasuna zehazteko muntaketa elektriko bat.
PROZEDURA
Eskura ditugun elementu kimikoekin hainbat propietate frogatuko ditugu, eta ondorengo taula hau osatuko dugu.
Horretan hasi baino lehen, ordea, badira kontuan izan behar ditugun zenbait alderdi. Sodioak urarekin duen portaera
beha dezakegu, baina esperimentu hori irakasleak egin behar du beti (arriskutsua izan daiteke ikasleei sodioa manipulatzen
uztea). Merkurioaren kasuan ere, gomendagarria da irakasleak zuhurtasunez eta arreta handiz jokatzea, elementu hori
oso toxikoa baita. Osatu taula:
Elementua Egoera fisikoa Dentsitatea Eroankortasun Beste propietate eta

Kolorea
(ikurra) (20 °C) (altua/baxua) elektrikoa ezaugarri batzuk
Sodioa (Na)
Merkurioa (Hg)
Karbonoa
(grafitoa) (C)
Sufrea (S)
GALDERAK
1 Nola gordetzen da sodioa laborategian? Zergatik? Zer gas sortzen da sodioak eta urak erreakzionatzen
dutenean?
2 Sailkatu elementu hauek, metalak edo ez‐metalak diren kontuan hartuta:

a) Aluminioa. f) Karbonoa. k) Fluorra. o) Oxigenoa.
b) Sufrea. g) Zinka. l) Helioa. p) Beruna.
c) Artsenikoa. h) Kloroa. m) Hidrogenoa. q) Potasioa.
d) Bromoa. i) Kobaltoa. n) Nikela. r) Sodioa.
e) Kaltzioa. j) Kromoa. ñ) Nitrogenoa. s) Titanioa.
3 Bilatu informazioa eta erantzun:

a) Zein dira Lurreko elementu ugarienak? Eta unibertsoko elementu ugarienak?
b) Zein da elementu hauen aplikazio ohikoena?
• Kobrea. • Zilarra. • Aluminioa. • Kloroa. • Eztainua.
4
EDUKIak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
AUTOEbaluazioa
1 Nor izan zen elementu kimikoen lehen taularen 6 Zein da izaki bizidunek duten elementurik ugariena?
egilea? a) Karbonoa.
a) John A. R. Newlands. b) Oxigenoa.
b) Dmitri I. Mendeleiev. c) Hidrogenoa.
c) Johann W. Döbereiner.
7 Zer dira Na, K, Ca, Mg eta Cl?
2 Nola daude ordenatuta taula periodikoan ageri diren a) Bioelementu primarioak.
elementuak?
b) Oligoelementuak.
a) Masaren arabera, txikienetik handienera.
c) Bioelementu sekundarioak.
b) Masa‐zenbakiaren arabera, txikienetik
handienera. 8 Nola deritzo espazioko hiru norabideetan mugarik ez
c) Zenbaki atomikoaren arabera, txikienetik duen eta barne‐egitura erabat ordenatua duen
handienera. atomoen eta ioien multzoari?
a) Kristala.
3 Adierazi esaldi hauetatik zein den okerra:
b) Molekula.
a) Taula periodikoko errenkadei periodo
deritze. c) Substantzia molekularra.
b) Periodo bereko elementuek ez dute 9 Hauetako zein ez da konposatu ez‐organiko bat?

elektroien geruza kopuru bera.
a) Amoniakoa (NH3).
c) Talde bereko elementu guztiek elektroi
kopuru bera dute azken geruzan. b) Metanoa (CH4)
c) Sodio kloruroa (NaCl).
4 Zein dira gaur egungo taula periodikoaren osagaiak:
10 Zerez daude osatuta, nagusiki, konposatu
a) 7 periodo eta 18 errenkada.
organikoak?
b) 18 periodo eta 7 talde.
a) Karbonoz eta hidrogenoz. Horrez gain, oxigeno
c) 7 periodo eta 18 talde.
edo nitrogeno atomoren bat edo beste izan
dezakete, eta neurri txikiagoan, fosforo edo sufre
5 Nola dute izena elektroiak galtzeko eta katioiak atomoren bat.
osatzeko joera duten elementuek?
b) Karbonoz eta hidrogenoz soilik.
a) Alkalino.
c) Zerez osatuta dauden jakiteko, konposatua
b) Metal. naturala edo sintetikoa den izan behar da
c) Ez‐metal. kontuan.
1 b, 2 c, 3 b, 4 c, 5 b, 6 b, 7 c, 8 a, 9 b, 10 a
ERANTZUNAK
4
eDUKIak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
O PROBA
1 Elementu hauek emanda:

• Sodioa. ………… • Argona. ………… • Kobaltoa. ………… • Aluminioa. …………
• Sufrea. ………… • Burdina. ………… • Kaltzioa. ………… • Karbonoa. …………
• Nitrogenoa. ………… • Oxigenoa. ………… • Helioa. …………
a) Idatzi bakoitzari dagokion ikurra.
b) Sailkatu metalak, ez‐metalak edo gas nobleak diren kontuan hartuta.
c) Giro‐tenperaturan daudenean, zein egoera fisikotan daude?
2 Substantzia hauek emanda:

• Magnesio kloruroa. • Kobrea. • Sodio kloruroa.
• Hidrogenoa. • Karbono dioxidoa. • Nitrogeno monoxidoa.
• Potasio ioduroa. • Sodioa.
a) Adierazi zein diren elementu kimikoak eta zein konposatu kimikoak.
b) Idatzi bakoitzaren formula.
c) Horietako zein aurkituko ditugu molekula gisa eta zein kristal gisa?
3 Erantzun galdera hauei:

a) Zer da molekula bat?

b) Zein dira atomo isolatu gisa aurkituko ditugun substantziak?

c) Zer da kristal bat?

d) Zein egoera fisikotan daude kristalak osatzen dituzten substantziak?
Aipatu molekula gisa aurki dezakegun substantzia bat eta kristal gisa aurki dezakegun substantzia bat.
Izena: Maila: Data:
4 Sailkatu konposatu hauek, ez‐organikoak edo organikoak diren kontuan hartuta:

• Propanoa. • Amoniakoa. • Etanola.
• Karbono dioxidoa. • Metanoa. • Azido askorbikoa.
• Glukosa. • Potasio nitratoa. • Ura.
Ez-organikoak Organikoak
5 Taulan lurrazalean aurki ditzakegun elementuen ugaritasuna ageri da.

Egin barra‐diagrama bat datu horiekin, eta azaldu haren esanahia.
Elementua Ugaritasuna (%)
Oxigenoa 46
Silizioa 27
Aluminioa 8
Burdina 6
Kaltzioa 5
Magnesioa 3
Sodioa 2
Potasioa 2
Beste batzuk 1
Azalpena:
4
eDUKIak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
A PROBA
1 Osatu esaldiak:
a) Elementu bat mota bereko _____________ osatzen dute.
b) Konposatu bat bi _____________ _____________ edo gehiagok osatzen dute.
c) Merkurio oxidoa berotuz gero, _____________ eta _____________ lor ditzakegu. Biak _____________ dira.
2 Osatu taula:
Metala edo
Elementua Ikurra Z Taldea Periodoa Ioiak (+/-)
ez-metala
Litioa 3
Oxigenoa 8
Sodioa 11
Kloroa 17
Potasioa 19
a) Zein elementu dira talde berekoak?
b) Zer antzekotasun dituzte?
3 A, B eta C konposatuen atomoen arteko lotura zer motatakoa den zehazteko, ondorengo datu hauek hartu
dituzte:
Substantzia Egoera Eroalea da?
A Solidoa Ez
B Solidoa Bai
C Gasa Ez
a) Zein da metala?

b) Zein da kristal ionikoa?

c) Zein dago molekulaz osatuta?
Izena: Maila: Data:
4 Erantzun galderei:
a) Zein da hidrogenoaren formula? Zergatik?

b) Kaltzio kloruroa, CaCl2, kristal ioniko gisa aurkitzen dugu.
Zer informazio ematen digu haren formulak?
c)
Karbono elementua diamante gisa aurki dezakegu naturan. Zer kristal mota da?
Nola dago osatuta?
d) Helioa gas noblea da. Zein da helioaren formula? Zergatik?
5 Zereal‐kutxa baten nutrizio‐informazioan jartzen du zerealek 3,5 mg burdina dutela 100 g‐ko.
EGK 14 mg/eguneko da, baina organismoak hartzen dugunaren % 10 soilik xurga dezake.
a) Zer da burdina? Bioelementu bat edo oligoelementu bat. Zergatik?

b) Zer funtzio du burdinak organismoan?

c) Zer arazo eragin ditzake burdina gabeziak?

d) Pertsona batek gosaltzeko 30 g hartzen baditu, zer burdina kantitate hartzen ari da? Haren organismoak
zer kantitate xurgatzen du?

e) Egunean zenbat zereal jan beharko genituzke egun bakoitzerako gomendatutako burdina kantitatea
xurgatzeko?
4
EDUKIak ebaluatzeko
Jarduerak
Lorpen-adierazleak
O proba A proba
Taula periodikoko elementuen egungo 2

antolamendua (taldeka eta periodoka)
justifikatzen du.
Metalen, ez‐metalen eta gas nobleen 1 2, 3

propietateak taula periodikoan duten
posizioarekin eta ioiak eratzeko joerarekin
lotzen ditu, gas noble hurbilena
erreferentziatzat hartuta.
Atomo batetik ioi bat osatzeko prozesua 2

ezagutzen eta azaltzen du, eta prozesu hori
idazkera egokia erabiliz adierazten du.
Zergatik ohiko zenbait substantziaren atomoak 2, 3 3, 4

molekulatan elkartzen diren azaltzen du, eta
substantzia horien masa molekularrak eta abar
kalkulatzen ditu.
Badaki zer atomok eta molekulak osatzen 2, 4, 5 1, 4

dituzten maiz erabiltzen diren substantziak, eta
substantzia horiek elementuak ala konposatuak
diren zehazten du, haien adierazpen kimikoa
kontuan hartuta.
IKTak erabiliz elementu kimiko edo konposatu 5

garrantzitsu baten propietateak eta aplikazioak
azaltzen ditu, horretarako informazio
bibliografikoa eta/edo digitala modu gidatuan
bilatuz.
4
EDUKIak ebaluatzeko
O PROBA: ERANTZUNAK
1 a) Na, S, N, Ar, Fe, O, Co, Ca, He, Al eta C.

b) Metalak: sodioa, burdina, kobaltoa, kaltzioa eta aluminioa.
Ez‐metalak: sufrea, nitrogenoa, oxigenoa eta karbonoa.
Gas nobleak: argona eta helioa.
c)
Solidoak: sodioa, sufrea, burdina, kobaltoa, kaltzioa, aluminioa eta karbonoa.
Gasak: nitrogenoa, argona, oxigenoa eta helioa.
2 a) Elementuak: hidrogenoa, kobrea, sodioa.
Konposatuak: magnesio kloruroa, potasio ioduroa; karbono dioxidoa; sodio kloruroa
eta nitrogeno monoxidoa.
b) Formulak: MgCl2, H2, KI, Cu, CO2, Na, NaCl eta NO.
c) Molekulak: H2, CO2 eta NO.
Kristalak: MgCl2, KI, Cu, Na eta NaCl.
3 a) Elementu bereko hainbat atomoren multzoa, hala nola O2, edo konposatuak osatzen dituzten elementu desberdinen
multzoa da; esate baterako, CO2.
b) Gas nobleak; hala nola, helioa (He).
c) Materiak hartzen duen forma bat da. Kristalen partikulek guztiz ordenatuta dagoen barne‐egitura dute.
d) Solido‐egoeran daude. Adibidez, sodio kloruroa (NaCl).
4 • Konposatu ez‐organikoak: karbono dioxidoa, potasio nitratoa, amoniakoa, ura, sodio kloruroa.
• Konposatu organikoak: propanoa, glukosa, metanoa, etanola eta azido askorbikoa.
5 Honela geldituko da grafikoa:
Ugaritasuna (%)
50
40
30
20
10
0
oa
oa
uk
io
io
in
io
io
sio
tz
en
di
liz
in
rd
ltz
s
ne
ta
ba
So
um
ig
Bu
Si
Ka
Po
ag
Ox
e
Al
st
M
Be
Lurrazaleko elementu ugarienak oxigenoa eta silizioa dira, harri gehienak elementu horiez osatuta baitaude.
4
eDUKIak ebaluatzeko
A PROBA: ERANTZUNAK
1 a) Elementu bat mota bereko atomoek osatzen dute.

b) Konposatu bat bi atomo desberdinek edo gehiagok osatzen dute.
c)
Merkurio oxidoa berotuz gero, oxigenoa eta merkurioa lor ditzakegu. Biak elementuak dira.
2 Metala edo
Elementua Ikurra Z Taldea Periodoa Ioiak (+/-)
ez-metala
Litioa Li 3 1 2 Metala +
Oxigenoa O 8 16 2 Ez-metala -
Sodioa Na 11 1 3 Metala +
Kloroa Cl 17 17 3 Ez-metala -
Potasioa K 19 1 4 Metala +
a) Litioa, sodioa eta potasioa dira talde berekoak.

b) Elektroi bakarra dute azken mailan. Elektroi hori galtzeko eta ioi positibo bat sortzeko joera dute.
Talde bereko elementuek antzeko propietate fisikoak eta kimikoak izaten dituzte.
3 a) B.
b) A.
c) C.
4 a) H2 da, hidrogeno molekulak elkarri lotuta dauden bi atomoz osatuta baitaude.
b) Kristalean sodio atomoen eta kloro atomoen kopurua berdina da, 1:1 proportzioan aurki ditzakegu.
c)
K. Elkarri lotuta dauden karbono atomo askok osatzen dute.
d) He, atomo isolatu gisa aurkitzen dugulako.
5 a) Burdina oligoelementu bat da. Organismoan burdina kantitate oso txikia dugu, baina ezinbestekoa da
izaki bizidun guztientzat.
b) Hemoglobinaren ekoizpenean parte hartzen du.
c)
Anemia.
d) Eragiketak:
3,5 ? 10-3 g burdina
m = 30 g zereal ? = 1,05 mg burdina
100 g zereal
% 10 xurgatzen du:
10
1,05 mg burdina ? = 0,105 mg burdina
100
e) Eragiketak:
100 g zereal
m = 0,014 g burdina ? = 400 g
3,5 ? 10-3 g burdina
OHARRAK
4
Izena: Maila: Data:
Zer ekartzen digu elementu berrien aurkikuntzak?

1830. urtean 55 elementu desberdin ezagutzen ziren. Antzi- Adituentzat oso tentagarria zen ezagutzen ziren elemen-
nako teoriako lau elementuak baino mordoxka bat gehiago. tuen multzoaren baitan ordena bilatzea. Agian, horrela, ele-
Izatez, kopurua hain zen handia, ezen kimikariak ere urduritu mentuen ugaritasuna azaldu ahal izango zuten eta elemen-
egin baitziren. Gainera, elementuen propietateak oso des- tuek propietate hain desberdinak zergatik zituzten ulertu
berdinak ziren, eta haien artean ordena handirik ere ez ze- ahal izango zuten.
goela zirudien. Zergatik hainbeste elementu? Zenbat ote Kimikaren historia laburra,
zeuden oraindik aurkitzeke? Hamar? Ehun? Mila? Infinitu? Isaac Asimov (moldatua)
TALDEA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
PERIO-
DOA
1,008 4,003
1 2
1 H* EZ-METALAK He
Hidrogenoa Helioa
ERDIMETALAK
6,941 9,012 10,81 12,01 14,01 16,00 19,00 20,18
3 4 5 6 7 8 9 10
METALAK
2 Li Be B C N O F Ne
Litioa Berilioa Boroa Karbonoa Nitrogenoa Oxigenoa Fluorra Neona
GAS GELDOAK
23,00 24,31 26,98 28,09 30,97 32,06 35,45 39,95
11 12 13 14 15 16 17 18
3 Na Mg Al Si P S Cl Ar
Sodioa Magnesioa Aluminioa Silizioa Fosforoa Sufrea Kloroa Argona
39,10 40,08 44,96 47,87 50,94 52,00 54,94 55,85 58,93 58,69 63,55 65,38 69,72 72,64 74,92 78,96 79,90 83,80
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
4 K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
Potasioa Kaltzioa Eskandioa Titanioa Banadioa Kromoa Manganesoa Burdina Kobaltoa Nikela Kobrea Zinka Galioa Germanioa Artsenikoa Selenioa Bromoa Kriptona
85,47 87,62 88,91 91,22 92,91 95,96 (98) 101,1 102,9 106,4 107,9 112,4 114,8 118,7 121,8 127,6 126,9 131,3
37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
5 Rb Sr Y Zr Nb Mo Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Rubidioa Estrontzioa Itrioa Zirkonioa Niobioa Molibdenoa Teknezioa Rutenioa Rodioa Paladioa Zilarra Kadmioa Indioa Eztainua Antimonioa Teluroa Iodoa Xenona
132,9 137,3 178,5 180,9 183,8 186,2 190,2 192,2 195,1 197,0 200,6 204,4 207,2 209,0 (209) (210) (222)
55 56 57-71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
6 Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Zesioa Barioa Lantanidoak Hafnioa Tantaloa Wolframa Renioa Osmioa Iridioa Platinoa Urrea Merkurioa Talioa Beruna Bismutoa Polonioa Astatoa Radona
(223) (226) (265) (268) (271) (270) (277) (276) (281) (280) (285) (284) (289) (288) (293) (294) (294)
87 88 89-103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118
7 Fr Ra
Frantzioa Radioa Aktinidoak Rutherfordioa Dubnioa Seaborgioa Bohrioa Hassioa Meitnerioa Darmstadtioa Roentgenioa Kopernizioa Ununtrioa Flerovioa Ununpentioa Livermorioa Ununseptioa Ununoktioa
1 Taula periodikoaren irudia bat al dator 1830. urteko 2 Zergatik zuten zientzialariek elementu kimikoak
taula periodikorekin? Arrazoitu zure erantzuna. sailkatzeko beharra?

Izena: Maila: Data:
3 Zenbat elementu kimiko ezagutzen dira gaur 6 Irudiko taulan ez dira elementu guztiak ageri. Hauetatik
egun? zein falta dira?
a) 117 b) 118 c) 119 • Trantsizio‐elementuak • Lantanoideak
• Erdimetalak • Aktinoideak
4 Zientzian oso ohikoa da sailkapenak egitea, lanerako
metodo gisa: landareen sailkapena, animalien 7 Gaur egungo taula periodikoa D. I. Mendeleiev‐i zor
sailkapena, etab. diogu.
a) Nola egiten da sailkapen bat? a) Taula hark lortu al zuen kimikarien urduritasuna baretzea?

b) Zergatik da baliagarria elementu kimikoen b) Mendeleiev‐ek elementuak ordenatzeko erabili zuen
sailkapena? irizpidea gaur egun erabiltzen den irizpide bera al da?

5 Erreparatu irudiari, eta erantzun gaur egungo taula
c) Zergatik utzi zituen hutsuneak Mendeleiev‐ek bere
periodikoari buruzko galderei:
taulan?
a) Zein irizpide erabiltzen da elementuak sailkatzeko?

b) Inoiz erabili al da bestelako irizpiderik? Zein?
8 Jo beheko helbidean aurkituko duzuen taula periodiko

interaktibora, hautatu elementu bat, eta egin
informazio hau biltzen duen txosten bat, formatu
c) Zein dira elementuak sailkatzeko erabiltzen diren lau digitalean: aurkikuntzaren historia, propietateak eta
talde nagusiak? erabilerak.
http://ntic.educacion.es/w3/eos/MaterialesEducativos/

mem2002/quimica/
9 Elementu batek taula periodikoan duen posizioari behatuz, haren propietateen berri izan dezakegu; hala nola, zer egoera
fisikoan aurkitzen den elementua eta hark sortzen dituen konposatuak. Kontsultatu taula periodikoa, eta osatu taula:
Elementua edo Atomo isolatua,

Formula Elementu mota Egoera fisikoa
konposatua molekula edo kristala
Oxigenoa
Sodioa
Kobaltoa
Karbono dioxidoa
Sodio kloruroa
Nitrogeno monoxidoa
10 Orain baduzu behar adina informazio galderari erantzuteko: zer ekartzen digu elementu berrien aurkikuntzak?
4
Lantzen diren
gaitasunak
Taula periodikoko elementuen egungo 1, 2, 3, 4

justifikatzen du.
Hizkuntzarako Metalen, ez-metalen eta gas nobleen 5
gaitasuna propietateak taula periodikoan duten
posizioarekin eta ioiak eratzeko
joerarekin lotzen ditu, gas noble
hurbilena erreferentziatzat hartuta.
Taula periodikoko elementuen egungo 5, 7

justifikatzen du.
Metalen, ez-metalen eta gas nobleen 5, 6

propietateak taula periodikoan duten
posizioarekin eta ioiak eratzeko
Zientziarako
joerarekin lotzen ditu, gas noble
gaitasuna
hurbilena erreferentziatzat hartuta.
Zergatik ohiko zenbait substantziaren 9

atomoak molekulatan elkartzen diren
azaltzen du, eta substantzia horien
masa molekularrak eta abar
kalkulatzen ditu.
IKTak erabiliz elementu kimiko edo 8

konposatu garrantzitsu baten
Era digitalean
propietateak eta aplikazioak azaltzen
komunikatzeko
ditu, horretarako informazio
gaitasuna
bibliografikoa eta/edo digitala modu
gidatuan bilatuz.
Taula periodikoko elementuen egungo 10

Ekimena eta justifikatzen du.
ekintzaile-sena
1 Ez. Testuaren arabera, 1830ean 55 elementu kimiko soilik 7 a) Bai. Mendeleiev‐ek egindako taulak erakutsi zuen
ezagutzen ziren. Irudiko taula periodikoan askoz ere elementu batek taula periodikoan duen posizioari
elementu gehiago ageri dira, eta gainera, bertako erreparatuz gero, elementu horren propietateak aurresan
informazioaren arabera, elementu horietako batzuk azken ditzakegula, talde bereko elementu guztiek antzeko
urteetan aurkitu dituzte. propietateak baitituzte.
2 Ezagutzen zituzten elementuen kopurua gero eta handiagoa b) Ez. Mendeleiev‐ek masa atomikoaren arabera sailkatu
zelako eta haien propietateen arteko erlazioak aurkitzea zituen elementuak, txikienetik handienera. Gaur egun,
ezinbestekoa zelako. Multzo bateko elementu asko aurkitzen elementuak zenbaki atomikoaren arabera sailkatzen dira,
direnean, litekeena da elementu horiek sailkatu ahal izateko txikienetik handienera.
azpimultzoak egotea. c) Hutsuneetan kokatu beharko zituzten elementu kimiko
gehiago aurkituko zituztela aurreikusi zuelako. Hutsuneen
3 b) aukera da aukera zuzena.
posizioak oraindik aurkitu gabeko elementuek zer
4 a) E
zaugarri berak dituzten elementuak multzokatzeko propietate izango zituzten adierazten zuen.
irizpide bat ezarriz.
8 Ikasleak elementu kimiko bat hautatu, eta formatu digitala
b) Hari esker, elementuen propietateak hobeto uler
erabiliz, hala nola testu‐prozesadore bat edo aurkezpen
ditzakegulako, erregulartasunak aurki ditzakegulako, etab.
multimedia bat, eskatutako informazioa azaldu behar du.
5 a) Zenbaki atomikoa (Z), txikienetik handienera. Txostenak egitura hau izan behar du:
b) Bai. Lehen sailkapenean masa atomikoa erabili zuten 1. Elementuaren izena.
irizpide gisa, zenbaki atomikoa erabili beharrean. 2. Haren aurkikuntzaren historia.
c) Metalak, ez‐metalak, erdimetalak eta gas nobleak. 3. Propietateak.
6 Lantanoideak eta aktinoideak falta dira. 4. Erabilerak eta aplikazioak.
9 Elementua edo Atomo isolatua,

Formula Elementu mota Egoera fisikoa
konposatua molekula edo kristala
Oxigenoa O2 Ez‐metala Molekula Gasa
Sodioa Na Metala Kristal metalikoa Solidoa
Kobaltoa Co Metala Kristal metalikoa Solidoa
Karbono dioxidoa CO2 Ez‐metala + Ez‐metala Molekula Gasa
Sodio kloruroa NaCl Metala + Ez‐metala Kristal ionikoa Solidoa
Nitrogeno monoxidoa NO Ez‐metala + Ez‐metala Molekula Gasa
10 Ikasleek aztertutako informazioan eta unitatean zehar barneratutako ezagutzetan oinarritu behar
dute galderari erantzuteko. Elementu kimiko berrien aurkikuntzari esker, hobeto ezagutzen dugu
gure mundua. Horrek lotura zuzena du aurrerapauso zientifikoekin, bai kimikaren alorrean erdiesten direnekin,
baita kimikaren ezagutza ezinbesteko duten beste diziplina batzuetan, hala nola teknologian, fisikan,
biologian edo medikuntzan, erdiesten diren aurrerapenekin ere.
5. UNITATEA
Erreakzio kimikoa
5. UNITATEA. Erreakzio kimikoa

Aurkezpena
Helburuak
Edukiak

Finkatzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
• 2. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
• 3. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
• 4. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Sakontzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
• 2. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Zabaltzeko
• Aldaketa kimikoak maila mikroskopikoan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
• Nola gertatzen dira erreakzio kimikoak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
• Estekiometria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
• Energia eta erreakzio kimikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
• Kimika eta ingurumena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
• 6. fitxa. Kimika eta medikuntza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
• 7. fitxa. Kimika eta energia-baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
• 8. fitxa. Sendagaien printzipio aktiboak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Problema ebatziak
• 2 . problema ebatzia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Esperimentuak
• Solidoen arteko erreakzio kimikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
• Marmolaren eta azido klorhidrikoaren arteko erreakzioa. . . . . . . . . . . . . . . 218
• Berotegi-efektua egiaztatzea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
• Masaren kontserbazioaren legea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
• Etxeko su-itzalgailua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

Autoebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Kontrol-probak
• O proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

• 2050. urtea: nola eragingo digu berotze globalak?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
5
Erreakzio kimikoa
AURKEZPENA
1. L ehenik eta behin, aldaketa fisikoen eta aldaketa kimikoen efektuen oihartzun handia aztertuko dugu. Izan ere,
arteko desberdintasunak gogoratu behar ditugu. horrekin lotutako hainbat gai egunero azaltzen dira
2.
Ondoren, erreakzio kimikoak definitu eta substantzia hedabideetan, hala nola, ozono‐geruzaren suntsipena,
batzuk beste substantziaren bat nola bihurtzen diren berotegi‐efektua areagotzea eta euri azidoa.
azalduko dugu. 5.
Halaber, kimika egungo gizarteko esparru guztietan
3.
Ekuazio kimikoekin lan egin, haiek doitzen ikasi dagoela ulertuko dugu (elikagaietarako gehigarriak,
eta kalkulu estekiometrikoak egingo ditugu. sendagaiak, material berriak, etab.). Hori dela eta, gaur
egun, pertsona guztiek izan beharko lituzkete kimikako
4.
Bestalde, gaur egungo ingurumen‐arazoan jarriko dugu
oinarrizko ezagutzak.
arreta, eta industria‐jarduerak natura‐ingurunean dituen
HELBURUAK
• Erreakzio kimikoak zer diren eta nola adierazten diren • Gizakion zenbait jarduerak ingurumenean dituzten eraginak
ulertzea. ulertzea.
• Talken teoria erabiltzen jakitea, aldaketa kimikoak • Lurrean eragina duten ingurumen‐arazo larrienak
azaltzeko. zein diren jakitea eta haiei konponbidea emateko
• Masei eta bolumenei buruzko kalkuluak egitea, proposamenak egitea.
erreakzio kimikoetan oinarrituta. • Sendagaiak ondo erabiltzen ikastea.
• Ekuazio kimikoak doitzen ikastea, masaren • Kimikak zenbait arlorekin (esaterako, nekazaritza,
kontserbazioaren legea erabiliz. elikagaigintza eta material berrien garapena) zer lotura
• Ekuazio kimiko jakin batetik zer informazio lor dezakegun duen ulertzea.
jakitea.
EDUKIAK
JAKIN • Erreakzio kimikoak. Talken teoria.

• Ekuazio kimikoa: ematen duen informazioa eta doikuntza.
• Kalkulu estekiometriko errazak masa‐ eta bolumen‐unitatetan.
• Masaren kontserbazioaren legea: Lavoisier.
• Kimika eta ingurumena.
• Sendagaiak eta drogak.
• Kimika eta aurrerapena: nekazaritza, elikagaigintza eta materialak.
EGITEN JAKIN • Ekuazio kimikoak interpretatzea.

• Kalkulu estekiometrikoak egitea masekin eta bolumenekin.
• Erreakzio kimikoen legeak adibide errazetan aplikatzea.
• Eskemak talken teoriaren arabera interpretatzea, erreakzio kimikoak azaltzeko.
• Laborategian erreakzio kimikoak gertatzen diren esperimentuak egitea.
• Kimikak gure bizi‐kalitatea hobetzeko duen eragina aztertzea.
• Unitatean landutako ingurumen‐arazo bat agerian jartzen duten kazetaritza‐artikuluei
buruz hitz egitea.
• Ingurumenaren narriadura saihesteko konponbideak bilatzea.
IZATEN JAKIN • Laborategian ordena, txukuntasuna eta zehaztasuna balioestea.

• Kimikak gure gizartean gertatu den aurrerapenean izan duen garrantzi handia
balioestea.
• Gure planetari eragiten dioten ingurumen‐arazoez jabetzea.
• Sendagaiak behar bezala erabiltzea.
5
Erreakzio kimikoa
1. Erreakzio kimiko kontzeptua ulertzeko, esperimentuak 4. Arreta berezia jarriko dugu kimikaren eta gure inguruan
egingo ditugu laborategian. Beraz, ikasleek substantziak dagoenaren arteko interakzio handian (elikagaiak,
kolorez aldatzen direla eta gasak askatzen direla ikusiko sendagaiak, nekazaritza, etab.).
dute, besteak beste. Ondoren, erreakzio kimiko horiei 5. Azkenik, industria‐jardueraren eragozpen batzuk azalduko
dagozkien ekuazio kimikoak idatziko ditugu. ditugu; hain zuzen, ingurumenari eta izaki bizidunei
2. Unitatean zehar, egunero gertatzen diren erreakzio eragiten dieten kutsatzaileak. Ondorio negatibo horiek
kimikoen adibideak emango ditugu. txikitzeko neurriak proposatuko ditugu.
3. Garrantzitsua da ikasleek kalkulu estekiometrikoak egiten
ikastea, aurrez ezarritako prozedura bati jarraituz.

APLIKATU TEKNIKA BAT eta KASU PRAKTIKO BAT ataletan, KASU PRAKTIKO BAT atalean, eguneroko bizitzarekin
irakurmenarekin eta idazmenarekin lotutako edukiak lotutako gai bat lantzen da. Horretarako, prentsa‐artikulu
lantzen dira. Horretarako, ikasleek testu bat irakurri bat erabiltzen da, unitatean azaltzen den informazioa
eta hari buruzko zenbait jarduera egin behar dituzte. testuinguruan jartzeko.
Matematikarako gaitasuna Ikasten ikastea

Kalkulu estekiometrikoetan, proportzioak Unitate osoan zehar, ikasketa ahalik autonomoena
eta bihurketa‐faktoreak erabiltzen ditugu. izateko beharrezkoak diren trebetasunak lantzen dira.
Gainera, kutsatzaile kimikoei buruzko jardueretan, Jarduerak ikasleek trebetasun jakin batzuk lor ditzaten
grafikoak eta portzentajeak lantzen dira. diseinatu dira; besteak beste, ezagutza berriak aztertzeko,
eskuratzeko, prozesatzeko, ebaluatzeko, laburtzeko
Zientziarako gaitasuna eta antolatzeko trebetasunak lor ditzaten.
Aldaketa kimikoei buruzko ezagutzak gure inguruan Ekimena eta ekintzaile‐sena
dagoen guztia hobeto ulertzen laguntzen du.
Talken teoriak aldaketak nolakoak diren argitzen digu. Bizitzarako funtsezkoak diren elementuak zein diren
Horri guztiari esker, erreakzio kimikoak sakontasunez jakiteak oinarrizko trebetasunak lortzen laguntzen du,
ikasteko oinarriak finkatzen dira; izan ere, beharrezkoa da ikasleak nutrizioarekin eta elikadurarekin lotutako
ondo ulertzea, hurrengo ikasturteetarako. alderdietan molda daitezen, bai eta, gainera, erabakiak
hartzeko eta beren dieta diseinatzeko gai izan daitezen
4. atalean, industria‐jardueraren eragin kaltegarriak ere.
aztertzen dira: euri azidoa, berotegi‐efektua, ozono‐
geruzaren suntsipena, eta airearen eta uraren kutsadura. KASU PRAKTIKO BAT ataleko azken jardueran, gai
eztabaidagarri bati buruzko iritzia eskatzen zaie ikasleei.
5. atalean, kimikak gure gizartearen aurrerapenari Horretarako, unitate honetan lortutako ezagutzak izan
nola laguntzen dion azaltzen da. Sendagaiak, elikagaiak behar dituzte kontuan.
eta material berriak aipatzen dira.
1. Ea badakien erreakzio kimikoak zer diren eta adibide 6. Ea masak kalkulatzen dituen, ekuazio kimikoetan oinarrituta.
zehatzak jartzen dituen. 7. Ea bolumenak kalkulatzen dituen, ekuazio kimikoetan
2. Ea badakien zer den masaren kontserbazioaren legea. oinarrituta.
3. Ea erreakzio kimiko errazei dagozkien ekuazio kimikoak 8. Ea azaltzen duen kimikaren eta beste industria batzuen
idazten dituen. (elikagaigintza, farmazia, etab.) arteko lotura.
4. Ea ekuazio kimiko errazak doitzen dituen. 9. Ea aztertzen dituen industria‐jarduerek ingurumenean
5. Ea kalkulu estekiometriko errazak egiten dituen. dituen eragin kaltegarriak.
5
FINKATZEKO
1. FITXA
Erreakzio kimikoa
FINKATZE-JARDUERAK
1 Idatzi substantzia hauen formula eta kalkulatu 7 Idatzi metanoaren, CH4, errekuntza‐erreakzioari
haien masa molekularra: dagokion ekuazio kimikoa.
a)
Sufre dioxidoa.
8 Erreakzio honetan:
b) Potasio hidruroa.
PbO + NH3 " Pb + N2 + H2O
c)
Azido sulfurikoa.
a)
Zein dira erreaktiboak, eta zein dira produktuak?
d) Berilio kloruroa. Idatzi haien izenak.
2 Laborategi batean, 45,5 g dinitrogeno trioxido b) Doitu ekuazioa.

ditugu:
9 Erreakzio kimiko hau dugu:
a)
Idatzi konposatu horren formula.
Kaltzio oxidoa + hidrogeno kloruroa "
b) Zer adierazten du formula horrek?
" kaltzio kloruroa + ura
c)
Kalkulatu masa molekularra. a)
Idatzi eta doitu erreakzioari dagokion ekuazioa.
d) Kalkulatu molekula kopurua. b) 84 g kaltziok erreakzionatzen badute, kaltzio
e) Kalkulatu elementu bakoitzaren atomo kopurua. kloruroaren zenbat gramo lortzen dira?
3 Azaldu zer den erreakzio kimiko bat eta nola 10 2,33 g burdinak oxigenoarekin erreakzionatu dute,
gertatzen den. Bola‐eredu bat erabiliz, erreakzio honen arabera:
adierazi ekuazio kimiko honi dagokion Fe + O2 " Fe2O3
erreakzioa:
Zenbat burdina oxido lortzen da?
H2 (g) + O2 (g) " H2O (g)
11 Etanoa (C2H6) oxigenoarekin konbinatzen da,
4 Idatzi eta doitu ekuazioak: eta karbonoa eta ura ematen ditu:
Hidrogenoa (g) + oxigenoa (g) " ura (l)
a) a)
Idatzi horri dagokion errekuntza‐erreakzioa
b) Hidrogenoa (g) + kloroa (g) " hidrogeno kloruroa (g) eta doitu.
b) Hasieran, 30 g etano bageneuzkan, kalkulatu
5 Esan ekuazio kimiko hauetatik zein ez dauden erreakzioan parte hartzen duten substantzia guztien
ondo doituta: masak.
CaO + HCl " CaCl2 + H2O
a)
12 Hidrogeno kloruroa elektrolisi bidez deskonposatzen
b) Hg + S " Hg2S
da, eta hidrogenoa eta gas‐egoeran dagoen kloroa
Cu2S + O2 " 2 Cu + SO2
c) lortzen dira. Idatzi eta doitu erreakzioa.
d) Cl2 + 2 Na " 2 NaCl
Doitu behar bezala.
6 Begiratu ekuazio kimiko honi:

Na (s) + O2 (g) " Na2O (s)
a)
Doitu.
b) Azaldu ekuazio honek erreakzio kimikoari buruz
ematen duen informazio guztia.
5
FINKATZEKO
1. FITXA
Erreakzio kimikoa
1 a) SO2. Masa molekularra hau da: 64. 6 a) Hau da erreakzio doitua:

b) KH. Masa molekularra hau da: 40,1. 4 Na (s) + O2 (g) " 2 Na2O (s)
c)
H2SO4. Masa molekularra hau da: 98. b) Ekuazioak adierazten du lau sodio atomok (solidoa)
d) BeCl2. Masa molekularra hau da: 80. oxigeno molekula batekin (gasa) erreakzionatzen dutela,
eta horren ondorioz eratzen den konposatuaren
2 a) N2O3. oinarrizko unitatea bi sodio atomoz eta oxigeno atomo
b) Kasu honetan, formulak adierazten du molekulan batez (solido‐egoeran) osatuta dagoela.
zenbat atomo dauden; hau da, 2 N atomo
7 Hau da ekuazio doitua:
eta 3 O atomo.
CH4 + 2 O2 " CO2 + 2 H2O
c)
Masa molekularra hau da: 2 ? 14 + 3 ? 16 = 76.
d) Molekula kopurua Avogadroren zenbakia izango da;
8 a) Erreaktiboak: PbO [berun(II) oxidoa] eta NH3 (amoniakoa).
alegia: 6,022 ? 1023 molekula. Produktuak: Pb (beruna), N2 (nitrogenoa) eta H2O (ura).
e) Nitrogenoaren atomo kopurua hau izango da: b) Erreakzio doitua hau da:
2 ? 6,022 ? 1023 = 1,2044 ? 1024 N atomo 3 PbO + 2 NH3 " 3 Pb + N2 + 3 H2O
Oxigenoaren atomo kopurua hau izango da: 9 a) Ekuazioa hau da:

23 24
3 ? 6,022 ? 10 = 1,8066 ? 10 O atomo CaO + 2 HCl " CaCl2 + H2O
b) Kasu honetan:
3 Erreakzio kimiko bat eraldaketa bat da; hartan, substantzia
111,1 g CaCl2
berri batzuk eratzen dira, eta lehendik zeuden beste batzuk 84 g Ca ? = 232,7 g CaCl2
40,1 g Ca
desagertu egiten dira. Bi partikulak edo gehiagok «talka»
egiten dutenean gertatzen da. 10 Lehenik eta behin, erreakzioa doitu behar da:
Hau da erreakzio doitua: 2 H2 + O2 " 2 H2O. 4 Fe + 3 O2 " 2 Fe2O3
Orain, zenbat burdina oxido dagoen kalkulatuko dugu:
+ " 2,33 g Fe ?
2 ? 159,6 g Fe2O3
= 3,33 g Fe2O3
H2 O2 H2O 4 ? 55,8 g Fe
4 a) 2 H2 (g) + O2 (g) " 2 H2O (l )

11 a) Ekuazio doitua hau izango da:
b) H2 (g) + Cl2 (g) " 2 HCl (g) 2 C2H6 + 7 O2 " 4 CO2 + 6 H2O
b) Hasieran 30 g etano badauzkagu:
5 a) Oker doituta.
7 ? 32 g O2
Hau da ekuazio doitua: • 30 g C2H6 ? = 112 g O2
2 ? 30 g C2H6
CaO + 2 HCl " CaCl2 + H2O
• 88 g CO2
b) Oker doituta.
Hau da ekuazio doitua: • 54 g H2O
2 Hg + S " Hg2S 12 Hau izango da ekuazio doitua:

c)
Ondo doituta. 2 HCl " H2 + Cl2
d) Ondo doituta.
5
FINKATZEKO
2. FITXA
Erreakzio kimikoa
FINKATZE-JARDUERAK
1 Sailkatu, arrazoiak emanez, eraldaketa hauek; 3. aio‐hodian

S
horretarako, esan aldaketa fisikoak edo aldaketa burdina, iltze bat
kimikoak diren. eta abar sartu
dugu.
A B
c)
Disolbatzen al da
burdina?
a) Aldaketa _______ da, ________(e)lako.
d) Aldaketarik ikusten al duzu?
b) Aldaketa _______ da, ________(e)lako.
e)
Zer koloretakoa da disoluzioa orain?
C D
f)
Solidoaren kolorea aldatu al da?
g)
Zure ustez, zergatik gertatzen dira aldaketa horiek?
3 Aurreko jardueran gertatzen den erreakzio kimikoa

hau da:
c) Aldaketa _______ da, ________(e)lako. Kobre sulfatoa + burdina "
d) Aldaketa _______ da, ________(e)lako.
" burdina sulfatoa + kobrea
Zehaztu:
2 Laborategiko esperimentu batean: a) Zer substantziak sortzen du disoluzio urdinxka bat?
1. ra bota dugu saio‐hodi batean,
U b) Zer koloretakoa da burdina?
haren edukieraren bi heren bete arte,
gutxi gorabehera. c)
Zer substantziak sortzen du disoluzio berdexka bat?
d) Erabilitako substantzietatik, zein dira uretan
disolbagarriak eta zein ez?
4 Ekuazio kimiko bat doituta egoteko, atomo kopuru

berak egon behar du lehen atalean eta bigarren
atalean. Nitrogenoak eta hidrogenoak baldintza
egokietan erreakzionatzen dutenean, amoniakoa
lortzen da.
a)
Idatzi, letraz, kasu honetan gertatzen den erreakzio
kimikoa.
1. erreaktiboa + 2. erreaktiboa " produktua
b) Idatzi substantzia bakoitzari dagokion formula.
c)
Erabili beheko irudiak erreakzio kimiko hori
adierazten duen eredu molekularra osatzeko,
2. Kobre sulfatoa gehitu dugu. doituta egon dadin:
• Nitrogeno atomoa
• Hidrogeno atomoa
+
"

a)
Disolbatzen al da kobre sulfatoa? Erreaktiboak Produktuak
b) Zer koloretakoa da lortzen den disoluzioa? d) Idatzi ekuazio kimiko doitua.
5
FINKATZEKO
2. FITXA
Erreakzio kimikoa
1 a) A
ldaketa kimikoa da, substantzia batzuk desagertu a) Cu2+ ioiak.
eta beste batzuk eratzen direlako. b) Burdina grisa da.
b) Aldaketa fisikoa da, ez delako ez substantziarik c) Burdina ioiek: Fe2+.
desagertzen ez beste substantziarik agertzen.
d) Kobre sulfatoa disolbagarria da, eta burdina, berriz,
c) Aldaketa fisikoa da, ez delako ez substantziarik ez.
desagertzen ez beste substantziarik agertzen.
4 a) Kasu honetan gertatzen den erreakzio kimikoa hau da:
d) Aldaketa kimikoa da, substantzia batzuk desagertu
Nitrogenoa + hidrogenoa " amoniakoa
eta beste batzuk eratzen direlako.
b) Nitrogenoa " N; hidrogenoa " H; amoniakoa " NH3.
Ondorioa: aldaketa kimikoetan, substantzia batzuk desagertu,
eta beste batzuk sortzen dira. Aldaketa fisikoetan, berriz, ez c)
Erreakzio kimiko doituaren adierazpena honako hau da:
H
da substantziarik sortzen ez desagertzen. NH3
N
2 a) Bai. +
b) Lortzen den disoluzioa urdinxka da, hartan Cu 2+
ioiak
"
daudelako.
Erreaktiboak Produktuak
c)
Burdina ez da disolbatzen.
d) Ekuazio kimiko doitua hau da:
d) Bai. Burdina partikulek erreakzio kimiko bat gertatzea
eragiten dute. N2 + 3 H2 " 2 NH3
e) Disoluzioak tonu berdexka du. au da, nitrogeno molekula bat hiru hidrogeno
H
f)
Bai. Gorrixka da. molekularekin konbinatzen da, eta bi amoniako molekula
eratzen dira. Amoniako molekula bakoitzean, nitrogeno
g) Aldaketa kimiko bat gertatu delako.
atomo bat eta hiru hidrogeno atomo daude.
3 Erreakzio kimikoa hau da:
rreakzioa nitrogeno molekula askoren eta hidrogeno
E
Kobre sulfatoa + burdina " molekula askoren artean gertatzen da.
" burdina sulfatoa + kobrea
5
FINKATZEKO
3. FITXA
Erreakzio kimikoa
FINKATZE-JARDUERAK
1 Erreakzio hau dugu: a)

Zenbat burdina sulfuro dago?
2 CO (g) + O2 (g) " 2 CO2 (g) b) Idatzi erreakzio honi dagokion ekuazio kimiko doitua.
a)
Idatzi erreakzioan parte hartzen duten substantziak Sufrea + burdina " burdina sulfuroa
eta haien izenak. c)
Zenbat burdina behar da, 32 g sufrerekin konbinatuta
b) Osatu: 88 g sufre sulfuro lortzeko?
• Karbono monoxidoaren bi __________k
__________ molekula __________ekin
3 Gezien bidez, lotu erreaktiboak dagozkien
erreakzionatzen dute, eta _________aren produktuekin:
__________ molekula eratzen dira. • Fe2O3 + 3 CO ❏ CO2 + 2 H2O
• __________aren __________ molekulak • 2 H2 + O2
❏ FeSO4 + Cu
oxigeno molekula __________ekin erreakzionatzen • 2 Cu + O2
❏ H2O
dute, eta karbono dioxidoaren __________ • CH4 + 2 O2 ❏ 2 Fe + 3 CO2
molekula eratzen dira. • CuSO4 + Fe ❏ 2 CuO
• __________aren __________ litrok __________ litro
oxigenorekin erreakzionatzen dute, eta karbono 4 Doitu erreakzio kimiko hau eta osatu taula.
dioxidoaren __________ litro eratzen dira. NO (g) + O2 (g) " NO2 (g)
2 Burdina eta sufrea nahasten eta berotzen baditugu, NO O2 NO2

burdina sulfuroa sortzen da.
40 L
6 molekula
32 kg
100 L
60 g
100 molekula
14 g burdina
5 Azaldu zergatik erreakzio kimiko hauek abiadura
desberdinean gertatzen diren.
A B
Motelagoa Azkarragoa
8 g sufre.
Burdina sulfuroa
5
FINKATZEKO
3. FITXA
Erreakzio kimikoa
1 Hau da erreakzioa: NO O2 NO2

2 CO (g) + O2 (g) " 2 CO2 (g)
80 L 40 L 80 L
a) CO " karbono monoxidoa.
O2 " oxigenoa. 12 molekula 6 molekula 12 molekula
CO2 " karbono dioxidoa. 60 kg 32 kg 92 kg
b) Osatu:
100 L 50 L 100 L
• Karbono monoxidoaren bi molekulak oxigeno
molekula batekin erreakzionatzen dute, eta karbono 60 g 32 g 92 g
dioxidoaren bi molekula eratzen dira.
100 molekula 50 molekula 100 molekula
• Karbono monoxidoaren bi molekulak
oxigeno molekula batekin erreakzionatzen dute, eta
karbono dioxidoaren bi molekula eratzen dira. 5 Kasu batean, osagaietako baten zatiak txikiagoak direlako.
• Karbono monoxidoaren 44,8 litrok 22,4 litro Alegia, bi erreaktiboen (hidrogeno kloruroa eta kobrea)
oxigenorekin erreakzionatzen dute, eta karbono arteko ukipen‐gainazala handiagoa da.
dioxidoaren 44,8 litro eratzen dira. Ukipen‐gainazala handiagotzean —hau da, erreaktiboen
2 a) 14 g. zatiak txikiagoak direnean—, erreakzioaren abiadura handitu
egiten da.
b) Hau da ekuazioa:
Ukipen‐gainazala txikitzean —hots, erreaktiboen zatiak
S + Fe " FeS
handiagoak direnean—, erreakzioaren abiadura txikitu egiten
c)
Masaren kontserbazioaren legea betetzen denez, da.
kenketa bat egin behar dugu:
mFe = mFeS - mS = 88 g - 32 g = 56 g
3 • Fe2O3 + 3 CO " 2 Fe + 3 CO2
• 2 H2 + O2 " H2O
• 2 Cu + O2 " 2 CuO
• CH4 + 2 O2 " CO2 + 2 H2O
• CuSO4 + Fe " FeSO4 + Cu
4 Hau da erreakzio doitua:
2 NO (g) + O2 (g) " 2 NO2 (g)
Taula betetzeko, ekuazio kimikoak ematen digun informazioa
izan behar dugu kontuan. Substantzia bakoitzaren aurretik
dagoen koefiziente estekiometrikoak adierazten du
substantzia horrek zer proportziotan erreakzionatzen duen.
Kasu honetan, ekuazioak jakinarazten digu nitrogeno
oxidoaren bi molekulak oxigeno molekularraren molekula
batekin erreakzionatzen dutela, eta nitrogeno dioxidoaren bi
molekula eratzen direla. Ondoren, erlazio hori masen, litroen
(gas‐substantzien kasuan) eta abarren arteko erlazio bihur
daiteke.
5
FINKATZEKO
4. FITXA
Erreakzio kimikoa
FINKATZE-JARDUERAK
1 Zer da ozono‐geruzaren zuloa? Zer‐nolako eraginak 7 Azaldu berotegi‐efektua handitzeari buruzko eskema
ditu? hau:
2 Zer da berotegi‐efektua handitzea? Zer substantziak

eragiten dute?
3 Zer da antibiotiko bat? Idatzi ezagutzen dituzun

antibiotikoen izenak.
4 Osatu esaldi hau:

…k atmosfera babesten du erradiazio …etatik, eta
espraiek …
5 Behatu grafiko honi:
Atmosferako C02‐aren kontzentrazioa (ppm)

360
350
340
8 Berotegi‐efektua ona da Lurrean bizitza garatu dadin.
Hala ere, zientzialariek berotze globalarekin eta
330 klima‐aldaketarekin lotzen dute berotegi‐efektua,
eta oso kezkatuta daude. Azaldu zergatik.
320
310
9 Aipatu zure ustez interesgarriak izan daitezkeen neurri
1950 1960 1970 1980 1990 2000 batzuk, atmosferara isurtzen den karbono dioxidoa
gutxitzeko.
a)
Zer adierazten du? Zer joera ikus daiteke?
b) Azaldu zerk eragin dezakeen joera hori.
6 Esan sendagai hauek gizakien organismoan zer efektu

duten:
a)
Antipiretikoak.
b) Analgesikoak.
c)
Antibiotikoak.
d) Antiinflamatorioak.
5
FINKATZEKO
4. FITXA
Erreakzio kimikoa
1 Ozono‐geruzaren zuloa atmosferan dagoen ozono‐geruzaren 7 Eguzkitik datorren erradiazioak Lurraren atmosfera
lodiera txikitzea da. Ozonoaren suntsipen horren ondorioz, zeharkatzen du. Ondoren, erradiazio horren zati bat Lurraren
Eguzkitik datorren erradiazio ultramorearen kantitate gainazalean islatu eta atzera atmosferara itzultzen da. Baina
handiagoa iristen da Lurreraino. Hori dela eta, ikusmeneko Lurrak islatutako erradiazio horren zati batek talka egiten du
gaixotasunen intzidentzia handitu, eta izaki bizidunengan atmosferan dauden zenbait gasekin, eta Lurrera islatzen da
gertatzen diren mutazio genetikoak ugaritu egiten dira. berriro ere; horren ondorioz, Lurra berotu egiten da.
2 Eguzki‐erradiazioa lurrean islatu ondoren, atmosferan Berotegi‐efektua handitzea eragiten duten gasak karbono
islatzen da, eta horren ondorioz, Lurreko tenperaturak gora dioxidoa (eragile nagusia), ur‐lurruna eta metanoa dira,
egiten du. besteak beste.
Batik bat, karbono dioxidoak eta ur‐lurrunak eragiten dute 8 Berotegi‐efektua handitzeak ingurumen‐arazoak eragiten
berotegi‐efektua handitzea. ditu. Atmosferan zenbait gasen (batez ere, karbono dioxidoa)
3 Antibiotikoak infekzioen kontra egiten duten sendagaiak dira. kontzentrazioa handia bada, berotegi‐efektua handiegia da,
Adibidez: penizilina. eta Lurreko batez besteko tenperaturak gora egiten du.
Tenperatura‐igoera horren ondorioz, klima‐aldaketa gertatzen
4 Ozono‐geruzak atmosfera babesten du erradiazio
da: tenperaturak igo egiten dira, lehorteak luzatu egiten dira,
ultramoreetatik, eta espraiek suntsitu egiten dute.
kasko polarrak eta glaziarrak urtu egiten dira…
5 a) A
tmosferako karbono dioxidoaren kontzentrazioa azken
9 Adibideak: CO2‐a sortzen duten jardueretan, iragazkiak
50 urteetan nola handitu den adierazten du. Azken
erabiltzea; CO2 gutxiago isurtzea lortzen duten enpresak
hamarkadetan nabarmen handitu dela ikus daiteke.
saritzea; eta garraio publikoaren eta energia berriztagarrien
b) Kausa posibleak: erregai fosilak erabiltzen dituzten
erabilera sustatzea.
ibilgailuek, zentral elektriko termikoek eta
industria‐jarduerek gas kutsatzaileak isurtzea.
6 a) Sukarraren kontra egiten dute.
b) Mina arintzen dute.
c)
Infekzioen kontra egiten dute.
d) Hanturari aurre egiten diote.
5
SAKONTZEKO
1. FITXA
Erreakzio kimikoa
ZABALTZE-JARDUERAK
1 Prozesu hau emanda: a)

Zer substantziak erreakzionatzen du osorik,
Berun(II) oxidoa + karbonoa " eta zer substantzia geratzen da soberan?
" karbono dioxidoa + beruna b) Kalkulatu zenbat geratzen den soberan.
Idatzi ekuazio kimiko doitua. c)
Hortaz, zenbat burdina oxido lortzen da?
2 Osatu erreakzio hauek, eta doitu eta sailkatu: 8 Erreakzio kimiko hau emanda:
N2 + O2 " …
a) CaH2 + H2O " Ca(OH)2 + H2
b) HCl + NaOH " … a)
Doitu ekuazioa.
b) Kalkulatu kaltzio hidroxidoaren zenbat gramo
3 Doitu erreakzio kimiko hauek, eta idatzi haietan eratzen diren.
parte hartzen duten erreaktiboen eta produktuen
izenak. c)
Kalkulatu zenbat kaltzio hidruro beharko genukeen
20 L hidrogeno lortzeko, betiere, presio‐ eta
a) CuO + H2SO4 " CuSO4 + H2O tenperatura‐baldintza normaletan neurtuta.
b) N2 + H2 " NH3
c) Ca(OH)2 + HCl " CaCl2 + H2O
9 1 g kobrek eta 0,5 g sufrek erreakzionatzen badute,
osorik erreakzionatzen dute, eta CuS‐a eratzen da.
Zer gertatuko litzateke 20 g kobre eta 20 g sufrek
4 Erreakzio hau daukagu:
erreakzionatuko balute?
H2 + O2 " H2O
Demagun 40 hidrogeno atomo eta 30 oxigeno atomo 10 Erreakzio hau daukagu:
ditugula. 2 SO2 (g) + O2 (g) " 2 SO3 (g)
a)
Zenbat ur molekula era daitezke? a)
Zenbat SO3 molekula lor litezke, 200 SO2 molekulak
b) Zenbat atomok ez dute erreakzionatuko? eta 200 O2 molekulak erreakzionatuz gero?
b) Azaldu nola gertatuko litzatekeen erreakzioa.
5 Hona hemen potasio kloratoaren deskonposizioaren
erreakzioa: 11 Zink‐hautsa azido klorhidrikoarekin nahastean
KClO3 " KCl + O2 gertatzen den erreakzioan, hidrogenoa askatzen da.
Erreakzio hori azkarrago gertatzen da zinkaren txirbilak
a)
Doituta al dago? Ez badago doituta, doitu ekuazio
erabiltzen badira.
kimikoa behar bezala.
a)
Azaldu, materiaren teoria zinetikoa kontuan hartuta.
b) Zenbat gramo KCl eratzen dira, hasieran 1,5 mol KClO3
badago? b) Saio‐hodia Bunsen metxero bat erabiliz berotzen
badugu, erreakzioaren abiadura handitu egingo da.
c)
O2‐aren zer bolumen lortzen da erreakzio honetan,
Azaldu zergatik.
presio‐ eta tenperatura‐baldintza normaletan?
6 Nitrogenoa eta oxigenoa konbinatzean, NaOb oxido bat

lortzen da. Jakinda erreakzioa proportzio honetan
gertatzen dela:
N2‐aren 1 bolumen + O2‐aren 1bolumen "
" NaOb‐aren 2 bolumen
Zehaztu oxidoaren formula.
7 Demagun 2,33 g burdinak 2 g oxigenorekin

erreakzionatzen dutela, erreakzio honen arabera:
Fe + O2 " Fe2O3
Horren ondorioz, burdina(III) oxidoa eratzen da.
5
SAKONTZEKO
1. FITXA
Erreakzio kimikoa
1 2 PbO + C " CO2 + 2 Pb 7 a) Lehenik, erreakzioa doitu behar dugu:

2 a) N2 + O2 " 2 NO 2 Fe + 3 O2 " 2 Fe2O3
Nitrogeno(II) oxidoaren sintesia.
Ikus dezagun zer burdina kantitatek erreakzionatzen duen
b) HCl + NaOH " NaCl + H2O 2 g oxigenorekin.
Azido-base erreakzioa. 2 ? 55,8 g Fe
2 g O2 ? = 2,33 g Fe
3 a) CuO + H2SO4 " CuSO4 + H2O 3 ? 32 g O2
• CuO: kobre(II) oxidoa. b) Beraz, ez da ez oxigenorik ez burdinarik soberan
• H2SO4: azido sulfurikoa. geratzen.
• CuSO4: kobre(II) sulfatoa. c)
Erreakzioan masa kontserbatzen denez:
• H2O: ura. 2 + 2,33 = 4,33 g Fe2O3
b) N2 + 3 H2 " 2 NH3 8 a) Erreakzio doitua hau da:
• N2: nitrogeno molekularra.
CaH2 + 2 H2O " Ca(OH)2 + 2 H2
• H2: hidrogeno molekularra.
b) 11,09 g Ca(OH)2
• NH3: amoniakoa.
c)
18,8 g
Ca(OH)2 + 2 HCl " CaCl2 + 2 H2O
c)
9 10 g sufre geratuko lirateke soberan. Hau da, kobrearen
• Ca(OH)2: kaltzio hidroxidoa. 20 g‐k 10 g sufrerekin erreakzionatuko lukete, 30 g CuS
• HCl: hidrogeno kloruroa. eratzeko.
• CaCl2: kaltzio kloruroa. 10 a) Erreakzio doituak adierazten digunez, 2 SO2 molekulak
O2 molekula batekin erreakzionatzen dute, eta 2 SO3
• H2O: ura.
molekula eratzen dira. Alegia, 200 SO2 molekulak
4 a) 20 ur molekula era daitezke. eta 100 O2 molekulak erreakzionatuko lukete
b) 10 oxigeno atomok ez dute erreakzionatuko. (beraz, 100 O2 molekulak ez lukete erreakzionatuko).
5 a) Ez. Hona hemen erreakzio doitua: Eta 200 SO3 molekula lortuko lirateke.
b) Erreakzioan, 100 O2 molekula geratuko lirateke soberan.
2 KClO3 " 2 KCl + 3 O2
b) 111,9 g KCl
11 a) Zenbat eta txikiagoak izan erreaktiboen partikulak,
orduan eta probabilitate handiagoa egongo da erreakzioa
c)
50,4 L O2
gertatzeko behar diren talkak eraginkorrak izateko.
6 Erreakzioa bolumenen bidez adieraziz, erreaktibo edo Horregatik handitzen da erreakzioaren abiadura.
produktu bakoitzeko substantzia kantitatearen proportzioa b) Saio‐hodia berotuz gero, erreaktiboen partikulak
ere ezagutu dezakegu. Kasu honetan, 1 mol N2‐k 1 O2‐k bizkorrago mugituko dira. Hori dela eta, talka gehiago
erreakzionatzen dute, eta 2 mol NaOb lortzen dira. gertatuko dira haien artean, eta beraz, talka eraginkor
Erreakzioa idatziko dugu: gehiago egongo dira, eta erreakzioaren abiadura handitu
N2 + O2 " 2 NaOb egingo da.
Beraz, erreakzioa doituta egon dadin:
a = 1 eta b = 1. Eta hau izango da formula: NO.
5
SAKONTZEKO
2. FITXA
Erreakzio kimikoa
ZABALTZE-JARDUERAK
1 Kloroak eragin handia du estratosferako 4 Azaldu antibiotikoak gaizki erabiltzearen arriskuak.

ozono‐geruzaren suntsipenean, erreakzio
hauen bidez: 5 Butanoaren (C4H10) errekuntzan, karbono dioxidoa
a) Cl + O3 " ClO + O2 eta ura askatzen dira.
b) ClO + O " Cl + O2 a)
Idatzi erreakzio doitua.
Kalkulatutakoaren arabera, kloro atomo batek 100.000 b) Kalkulatu zenbat CO2 eratzen den tona bat butano
ozono molekula suntsi ditzake. Azaldu al dezakezu hori, erretzean.
aurreko erreakzioak kontuan izanda? c)
Hortaz, butanoa erretzeak berotegi‐efektua areagotzen
al du? Zergatik?
2 Aztertu esaldi hau:
«Euri azidoa oso ohikoa da eskualde industrializatuetan,
6 Metanoa oxigenoarekin erretzen da, eta karbono
baita ondoko eskualdeetan ere. Kutsadura sortzen den dioxidoa eta ura eratzen dira. Demagun 59,5 g
lekuetatik oso urrun dauden eskualdeetan ere ikus metanok erreakzionatzen dutela. Kalkulatu:
daitezke euri azidoaren eraginak». a)
Ekuazio kimiko doitua.
b) Zenbat CO2 eratzen den.
3 Aztertu energia‐iturrien erabilerari buruzko grafiko hau,
eta azaldu zer lotura duten hartan azaltzen diren c)
Zenbat ur molekula eratzen diren.
datuek ingurumen‐kutsadurarekin. d) Oxigenoaren zer bolumen behar den, presio‐ eta
tenperatura‐baldintza normaletan.
7 1997an, Kyoton (Japonia), hurrengo hamarkadarako

CO2‐aren isuriak % 7 txikitzea proposatzen zuen
dokumentu bat onartu zen, baina AEBek ez zuten
akordio hori sinatu nahi izan. Zure ustez, zergatik?
Petrolioa Gasa Ikatza

E. berriztag. Nuklearra
5
SAKONTZEKO
2. FITXA
Erreakzio kimikoa
1 Kloro atomo batek ozono molekula asko suntsi ditzake, 5 a) Hau da erreakzio doitua:
erreakzioan kloroa lortzen baita berriro ere, eta kloro horrek
2 C4H10 + 13 O2 " 8 CO2 + 10 H2O
beste ozono molekula batekin erreakzionatzen baitu.
b) Butanoaren masa molarra 58 g/mol da.
Alegia, kloroa ez da desagertzen prozesu horretan.
CO2‐arena 44 g/mol da.
2 Eskualde industrializatuetan, nitrogeno eta sufre oxidoak
Badakigu bi C4H10 molekulak 8 CO2 molekula sortzen
isurtzen dira atmosferara. Oxido horiek hodeietako urarekin
dituztela. Beraz:
konbinatzean, azidoak sortzen dituzte. Hodeietan, azidoek
distantzia luzeak egin ditzakete euria egiten duen arte. 1 tona C4H10 ?
Hori dela eta, kutsadura sortzen den lekutik urrun dauden 106 g C4H10 44 g CO2 8
? ? ? = 3,0345 ? 106 g CO2
eskualde zabaletan izan dezakete eragina. 1 t C4H10 58 g C4H10 2
3 Gutxien kutsatzen duten energiek —energia berriztagarriek— c) B
utanoaren eta beste erregai batzuen errekuntzak
garrantzi txikia dute grafikoan; alegia, gehien kutsatzen duten berotegi‐efektua areagotzen du, atmosferara CO2‐a
energiak dira gehien erabiltzen direnak. Energia berriztagarri isurtzen baitu.
garbiak (haize‐energia, eguzki‐energia, etab.) gehiago
6 a) CH4 + 2 O2 " CO2 + 2 H2O
erabiliko bagenitu, ingurumenaren kutsadura txikitu egingo
litzateke. b) 163,6 g CO2
4 Antibiotikoak arretaz erabili behar dira, eta medikuak c) H2O‐aren 4,479 ? 1024 molekula
aginduta soilik. Gainera, medikuak esan bezalaxe egin behar d) Oxigenoaren beharrezko bolumena hau izango da:
da tratamendua, eta ez diogu sendagaia hartzeari utzi behar, 22,4 L O2 2
hasi eta bi edo hiru egunera «ondo gaudelako». Halaber, 59,5 g CH4 ? ? = 166,6 L O2
16 g CH4 1
ez da komeni sendagai gehiegi hartzea; izan ere,
organismoak antibiotikoa benetan behar duenean, 7 tmosferara isurtzen den karbono dioxidoa gutxitzeko
A
litekeena da eraginkorra ez izatea. arrazoi nagusia berotegi‐efektua handitzearen eta horrek
klima‐aldaketan dituen ondorioen aurka egitea da.
Seguruenik AEBak atmosferara karbono dioxido gehien
isurtzen duten herrialdeetako bat direlako.
5
ZABALTZEKO
1. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
Aldaketa kimikoak maila mikroskopikoan

Gogoratu…
• Eraldaketa fisiko batean, hartan parte hartzen duten substantzien materiak

ez du aldaketa kimikorik izaten.
• Eraldaketa edo erreakzio kimikoetan, substantzia bat edo gehiago beste
substantzia bat bihurtzen dira; hau da, eratzen diren substantziek beste
propietate batzuk dituzte. Erreakzio kimikoetan, substantzia erreakzionatzaileak
osatzen dituzten atomoak berrantolatu egiten dira, eta beste substantzia batzuk
edo produktuak eratzen dira.
• Ekuazio kimikoak erreakzio kimikoen adierazpenak dira, formula kimikoen
bidezkoak. Hasierako substantzia kimikoei erreaktibo deritzegu, eta erreakzioan
sortzen direnei, berriz, produktu. Elementu bakoitzak atomo kopuru bera izan
behar du erreaktiboetan eta produktuetan, ekuazioko bi ataletan, alegia.
Hori gertatzen bada, ekuazioa doituta dagoela esaten da.
• Ekuazio kimiko bat doitzeko, zenbaki bat idazten da substantzia bakoitza
adierazten duen formularen aurrean. Zenbaki horiek koefiziente
estekiometrikoak dira, eta erreaktiboen molekulek zer proportziotan
erreakzionatzen duten eta lortzen diren molekulak zer proportziotan dauden
adierazten dute.
• Erreakzio kimikoetan, masa kontserbatu egiten da; hau da, substantzia
erreakzionatzaileen masa eta erreakzioko produktuen masa berberak dira
(Lavoisierren masaren kontserbazioaren legea).
1 Sailkatu prozesu hauek, fenomeno fisikoak edo kimikoak diren esanez:

Gatza uretan disolbatzea. Burdina herdoiltzea.
Egurra erretzea. Argia ispilu batean islatzea.
Haragi zati bat usteltzea. Arnasa hartzea.
Ura lurruntzea. Korronte elektrikoa hari eroale batean zehar higitzea.
Sufrea burdina‐karrakadurekin nahastea. Mahats‐zukua hartzitzea.
Fisikoa Kimikoa
5
ZABALTZEKO
1. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
2 Kafea esnetan botatzen dugunean, kolore‐aldaketa bat ikusten dugu.

Erreakzio kimikorik gertatzen al da?
Eman arrazoiak.
3 Kandela bat pizten badugu, astiro‐astiro kontsumitzen da.

Errekuntza horretan, Lavoisierren legea betetzen al da?
Nola frogatu daiteke?
4 Ontzi batean, alkohol kantitate txiki bat erre dugu eta azkenean likidorik ez dagoela ikusi dugu.
Arrazoitu zure ustez zuzenak diren erantzunak:
a) Sortutako gasak alkohola dira oraindik ere.
b) Alkohola desagertu egin da, eta ez da beste substantziarik eratu.
c) Errekuntzan sortutako gasak alkohola ez diren beste substantzia batzuk dira.
5 Idatzi substantzien formulak eta doitu erreakzio kimiko hauei dagozkien ekuazioak:
a) Hidrogenoa + oxigenoa " ura
b) Hidrogeno kloruroa + zinka " zink kloruroa + hidrogenoa
c) Nitrogenoa + hidrogenoa " amoniakoa
d) Sufre dioxidoa + oxigenoa " sufre trioxidoa
6 Esan ekuazio kimiko hauek zuzenak diren ala ez, eta eman erantzun bakoitzaren
arrazoiak:
a) S8 + O2 " SO2 + H2O
b) N2 + O2 " N2O5
c) HCl + Ca(OH)2 " CaCl2 + H2O
d) HCl2 + CaOH " CaCl2 + H2O
5
ZABALTZEKO
2. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
Nola gertatzen dira erreakzio kimikoak?

Gogoratu…
• Talken teoriaren (1920. urtearen inguruan Gilbert Lewis‐ek eta beste kimikari
batzuek proposatua) arabera, bi substantziaren artean aldaketa kimiko bat gertatuko
bada, beharrezkoa da lehendabizi substantzia horien partikulek talka egitea.
• Hala ere, talka guztiek ez dute aldaketa kimikorik eragiten. Aldaketa kimikoa
gerta dadin, beharrezkoa da talkek energia kantitate handia askatzea, hasierako
substantzien lotura kimikoak hausteko behar adina (aktibazio‐energia).
Gainera, talkak eraginkorrak izan daitezen, erreaktiboen partikulek lotura
kimikoak hausteko behar adinako abiadura izan behar dute, baita orientazio
egokia ere.
• Erreakzio kimiko baten abiadura denbora‐unitate bakoitzeko sortutako
edo eraldatutako substantzia kantitatea da. Erreakzio baten abiaduran eragina duten
faktoreak hauek dira:
– Erreaktiboen izaera.
– Erreaktiboen kontzentrazioa.
– Tenperatura.
– Katalizatzaileak egotea ala ez.
– Erreaktiboen arteko ukipen‐gainazala.
1 Erantzun:
a) Zergatik kontserbatzen ditugu elikagaiak hozkailuan?
b) Bilatu aktibazio‐energiari eta erreakzio‐energiari buruzko informazioa, eta esan zertan diren desberdinak.
c)
Ikatza hobeto erretzen da birrinduta dagoenean zati handietan baino. Zergatik?
2 Nitrogeno (N2) eta oxigeno (O2) gasek erreakzionatu, eta nitrogeno monoxidoa (NO) eratzen da. Erreakzioan,
erreaktiboen tenperatura 2.000 °C izan daiteke. Zergatik ez da gertatzen giro‐tenperaturan? Eman arrazoiak.
3 Ordenatu aldaketa kimiko hauek, erreakzio‐abiadura handienetik txikienera:

a) Alkoholaren errekuntza 1.
b) Burdina herdoiltzea 2.
c) Dinamitak eztanda egitea 3.
d) Fruitu bat usteltzea 4.
5
ZABALTZEKO
3. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
Estekiometria
Gogoratu…
• Estekiometria kimikaren atal bat da, eta erreakzio batean parte hartzen duten substantzien arteko
erlazio kuantitatiboak aztertzen ditu.
• Erreakzio batean parte hartzen duen konposatu baten kantitatea jakinda, gainerako konposatuen kantitatea
ere jakin daiteke.
• Mol bat substantzia kantitate bat da, eta kantitate horren masa, gramotan adierazia, substantziaren masa molekularraren
berdina da. Mol batek duen partikula kopurua (atomoak edo molekulak) Avogadroren konstantea da: NA = 6,022 ? 1023.
Esaterako: Mol bat Na atomotan, 6,022 ? 1023 sodio atomo daude; eta mol bat H2O molekulatan, 6,022 ? 1023 ur molekula
daude.
masa (g) m
Substantzia kantitatea = ; n = ; Molekula kop. = n ? NA
Mol baten masa (g) M
• Solidoen eta likidoen bolumen molarra: solido edo likido baten masa molarraren eta bolumen molarraren
artean dagoen erlazioa dentsitatea da. NS sisteman, dentsitatearen unitatea kg/m3 da; dena den, beste unitate bat
erabili ohi da kalkulu kimikoetan: g/cm3.
• Gasen bolumen molarra: presio‐ eta tenperatura‐baldintza normaletan (p = 1 atm eta t = 0 °C),
edozein gasen bolumen molarra 22,4 L da. Bolumen horretan dauden molekulen kopurua Avogadroren
zenbakia da: 6,022 ? 1023.
1 Karbonoaren (C), oxigenoaren (O) eta sodioaren (Na) masa atomikoak 12, 16 eta 23 dira,
hurrenez hurren. Kalkulatu:
a) Sodio karbonatoaren masa molekularra.

b) Konposatu horren mol baten masa.
2 Kalkulatu substantzia hauen masa molarra:

a) Oxigenoa, O2:
b) Ura, H2O:
c) Burdina(III) kloruroa, FeCl3:
d) Magnesio hidroxidoa, Mg(OH)2:
e) Azido nitrikoa, HNO3:
f) Aluminio sulfatoa, Al2(SO4 )3:
3 Kalkulatu substantzia hauen konposizio ehundarra:

a) Zilar bromuroa, AgBr.
b) Sodio sulfatoa, Na2SO4.
5
ZABALTZEKO
3. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
4 Burdina oxido baten konposizio ehundarra hau da: % 69,92 Fe da, eta % 30,08, berriz, O. Oxido horren masa molekularra
159,6 u dela jakinda, kalkulatu haren formula.
5 Erantzun:
a) Azido sulfurikoaren, H2SO4, zenbat molekula daude konposatu horren bost moletan?

b) Zenbat mol SO2 daude gas horren 100 g‐tan?

c) Amoniakoaren, NH3, zenbat molekula daude gas horren 100 g‐tan?

d) Kalkulatu N2 molekula baten masa gramotan.
6 Kalkulatu substantzia hauen bolumen molarra:

a) Bromo likidoa, Br2, jakinda 3,2 g/cm3‐ko dentsitatea duela.

b) Merkurioa, Hg, jakinda 13,6 g/cm3‐ko dentsitatea duela.
7 Kalkulatu:
a) Zer bolumen duten nitrogeno gasaren, N2, 187,6 g‐k baldintza normaletan.

b) Ur‐lurrunaren zenbat molekula dauden 1 m3 lurrunetan.

c) Sufre dioxido gasaren, SO2, 28 L‐ren masa gramotan, baldintza normaletan.

d) Hidrogeno gasaren, H2, 2,5 ? 1022 molekulak duten bolumena, baldintza normaletan.
5
ZABALTZEKO
3. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
8 Doitu erreakzio kimiko hauek eta idatzi parte hartzen duten substantzien izena:
a) Fe2O3 + C " Fe + CO2
b) N2 + H2 " NH3
c) Sn + HCl " SnCl2 + H2
d) C3H8 + O2 " CO2 + H2O
e) CaCO3 + HCl " CaCl2 + CO2 + H2O
9 Marmola kaltzio karbonatoz osatutako harri bat da, eta azido klorhidrikoaren eraginez, kaltzio kloruroan,
uretan eta karbono dioxidoan deskonposatzen da.
a) Idatzi erreakzioaren ekuazio kimikoa eta doitu.

b) Kalkulatu zenbat kaltzio kloruro lortuko litzatekeen 300 g kaltzio karbonatok erreakzionatzean.
10 Amoniakoa lortzeko, hidrogeno molekularra eta nitrogeno molekularra konbinatzen dira.

a) Idatzi eta doitu erreakzioaren ekuazioa.
b) Kalkulatu zenbat nitrogeno beharko litzatekeen tona bat amoniako lortzeko.
c)
Kalkulatu hidrogenoaren zer bolumen beharko litzatekeen, jakinda mol bat hidrogenok 22,4 L‐ko bolumena
duela baldintza normaletan.
d) Zenbat mol amoniako eratuko lirateke 280 g nitrogenok erreakzionatuz gero?
5
ZABALTZEKO
4. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
Energia eta erreakzio kimikoa

Gogoratu…
• Erreakzio kimiko guztietan, energia xurgatzen edo askatzen da, bero gisa, eskuarki.
• Erreakzio kimikoak endotermikoak edo exotermikoak izan daitezke.
Erreakzio endotermikoek energia xurgatzen dute: Erreaktiboak + Energia " Produktuak.
Erreakzio exotermikoek energia askatzen dute: Erreaktiboak " Produktuak + Energia.
• Erreakzioetan, substantzia bakoitzaren agregazio‐egoera adierazi behar da, erreakzio‐beroan
eragina baitu.
• Erreakzio‐beroa erreakzio kimiko batean askatzen edo xurgatzen den bero kantitatea da.
kJ/mol‐etan (mol bakoitzeko kilojouleak) neurtzen da: haren balioa positiboa da erreakzio endotermikoetan,
eta negatiboa, erreakzio exotermikoetan.
• Zenbait substantzia (egurra, ikatza, gas naturala, etab.) erabiltzen ditugu, haiek erretzean
beroa aprobetxatzeko. Errekuntza substantzia baten (erregaia) eta oxigenoaren (erregarria)
arteko erreakzioa da. Erreakzio horretan, energia kantitate handia askatzen da,
argi eta bero gisa.
Erregaia + O2 (g) " CO2 (g) + H2O (g) + Energia
1 Errekuntza‐erreakzioak aireztapen ona duten lekuetan egin behar dira. Zergatik?

Idatzi sarri erabiltzen diren erregaien izenak.
2 Sufredun harri bat (% 90 sufrea da) erretzean 100 g sufre dioxido lortzen dira.
Kalkulatu zer harri kantitate erre behar den.
3 Kaltzio karbonatoa, CaCO3, beroaren bidez deskonposatzean, karbono dioxidoa

eta kaltzio oxidoa eratzen dira.
a) Idatzi ekuazio kimikoa, eta esan erreakzioa endotermikoa ala exotermikoa den.

b) 60 g kaltzio oxido lortu al daitezke 100 g kaltzio karbonatotatik?
4 Eztanda‐motorretako zilindroetan, gasolina erretzen da:

a) Zer erreakzio gertatzen da?

b) Erreakzio endotermikoa ala exotermikoa da?

c)
Zer gas isurtzen dira automobilen ihes‐hodietatik?
5
ZABALTZEKO
4. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
5 Etil alkoholaren, C2H5OH, errekuntzaren bidez, karbono dioxidoa eta ur‐lurruna lortzen dira.
Kalkulatu zenbat karbono dioxido lortzen den 10 kg alkohol erretzean, jakinda erreakzioaren
errendimendua % 90 dela.
6 Butanoaren, C4H10, errekuntzaren erreakzioa exotermikoa da:

C4H10 + O2 " CO2 + H2O - 2.877,7 kJ/mol
a) Doitu ekuazio kimikoa.

b) Kalkulatu oxigenoaren zer bolumen behar den (baldintza normaletan neurtuta)
13,6 kg butano erretzeko.
7 Ura eratzeko erreakzioa hau da:

H2 (g) + O2 (g) " H2O (l) + 570 kJ
Hau eskatzen zaizu:
a) Doitu erreakzioa.

b) Erreakzio endotermikoa ala exotermikoa da? Zergatik?

c)
Kalkulatu zenbat energia askatzen den 18 g ur eratzean.

(Datuak: masa atomikoak: H = 1 u; O = 16 u).
8 Ura hidrogenoan eta oxigenoan deskonposatzen denean, erreakzio hau gertatzen da:
H2O (l) + 570 kJ " H2 (g) + O2 (g)
Hau eskatzen zaizu:

b) Erreakzio endotermikoa ala exotermikoa da? Zergatik?

c)
Kalkulatu zenbat energia behar den 40 g oxigeno lortzeko.

(Datuak: masa atomikoak: H = 1 u; O = 16 u).
5
ZABALTZEKO
5. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
Kimika eta ingurumena

Gogoratu…
• Erreakzio kimiko askotan, gasak askatzen dira. Erreakzio horietako batzuk

prozesu naturalen ondorio dira (sumendien erupzioak, zenbait baso‐sute…).
Prozesu horiek aldaketa larriak eragin ditzakete atmosferan.
• Zenbait industria‐prozesuren bidez, giza jarduerek atmosfera
kutsa dezaketen konposatuak isurtzen dituzte, hala nola karbono dioxidoa
eta sufre oxidoak.
• Kutsatzaileak ingurumenean ondorio negatiboak dituzten eragile guztiak dira,
leku eta garai jakin batzuetan kausa naturalengatik espero daitezkeenak baino
kantitate, dentsitate eta kontzentrazio handiagoak dituztenak.
• Giza jarduerek ondorio hauek dituzte atmosferan, besteak beste:
– Berotegi‐efektua areagotzea.
– Euri azidoa.
– Ozono‐geruzaren lodiera txikitzea.
• Berotegi‐efektua: Lurrak iristen zaion eguzki‐energiaren zati bat islatzen du
espaziora, baina atmosferan dauden karbono dioxidoak eta ur‐lurrunak
islatutako energiaren zati bat (erradiazio infragorria) xurgatzen dute.
Alegia, erradiazio zati hori atmosferan geratzen da, eta ez da espaziora itzultzen.
Atmosferako karbono dioxidoaren eta ur‐lurrunaren kontzentrazioa handitzen bada,
Lurreko batez besteko tenperatura igo egiten da. (Ur‐lurruna eta CO2‐a berotegi
bateko beirazko sabaiaren modukoak dira; eguzki‐energia sartzen uzten dute,
baina energia horren zati handi bat atxikitzen dute.)
1 Azaldu:
a) Zergatik handitzen da berotegi‐efektuko gasen kontzentrazioa?

b) Zer ondorio ditu atmosferaren berotegi‐efektua
Islatutako erradiazio infragorriaren
areagotzeak?
zati batek atmosfera zeharkatzen du,
eta espazioan galtzen da.

Atmosferak Lurrazalak erradiazioaren

erradiazioaren beste zati bat xurgatu eta
zati bat islatzen atmosferara itzultzen du,
du. erradiazio infragorri gisa.
c) Eguneroko zer jarduerak eragin dezakete berotegi‐efektua
handitzea?

Eguzki‐erradiazioak
atmosfera zeharkatzen
du.

Erradiazio infragorriaren zati
bat atmosferan islatu eta
lurrazalerantz itzultzen da.

5
ZABALTZEKO
5. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
Gogoratu…
• Jarduera kutsagarri baten ondorioz azidoak atmosferan pilatzen badira oso kontzentrazio handian,
euri azidoa sortzen da. Industria‐prozesuek, ibilgailuek eta abarrek isurtzen dituzten gasak
(hala nola, sufre dioxidoa, SO2, sufre trioxidoa, SO3, hidrogeno sulfuroa, H2S, eta nitrogeno oxidoak)
atmosferako urarekin konbinatzen direnean, azido sulfurosoa, H2SO3, azido sulfurikoa, H2SO4,
eta azido nitrikoa, HNO3, sortzen dituzte. Orduan, eurian disolbatuta, lurrera erortzen dira, eta horri
euri azidoa esaten zaio.
• Ozono‐geruza (ozonoa O3 da) oso garrantzitsua da Lurreko bizitzarako, Eguzkitik iristen zaizkigun izpi ultramoreak,
osasunerako oso kaltegarriak, iragazten baititu.
Izpi ultramoreek oxigenoan duten eraginaren ondorioz sortzen da ozonoa, baina izpi horiek kontrako erreakzioa
ere eragiten dute: ozonoa oxigenoan deskonposatzea. Hori dela eta, oreka moduko bat lortzen da: estratosferako
ozono gasaren geruza.
Klorofluorokarbono izeneko konposatuek (CFCl3, CF2Cl2, C2F3Cl3, etab.) –hozkailuetan eta espraietan
erabiltzen direnek– eta nitrogeno oxidoek eta bromometanoak (CH3Br) –nekazaritza‐laboreetan pestizida
gisa erabiltzen direnek–, ozono‐geruza suntsitzen dute pixkanaka. Hegazkinek eta sumendiek ere ozono‐geruza
desagerrarazten dute.
2 Azaldu zein diren euri azidoaren ondorioak.
3 Zer azidoren bidez bihurtzen dira euria eta elurra euri azido? Nola sortzen dira azido horiek?
SO3 eta NO2 " H2SO4 eta HNO3 Haizea H2SO4 eta HNO3

Aintzirak
azidotzea

Lurzoruak Basoak
azidotzea hiltzea
4 Erantzun:
a) Zer elementu kimiko ematen dizkiete ongarriek labore‐lurrei?

b) Ba al dakizu zer diren labore ekologikoak?

c) Zure iritziz, ba al du eragozpenik ongarri kimiko gehiegi erabiltzeak?
5
ZABALTZEKO
5. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
5 Urea, CONH2, eta amonio nitratoa, NH4NO3, nitrogenodun ongarri gisa erabiltzen dira.
Bietatik, zeinek du nitrogenoaren masa‐ehuneko handiena?
6 Erantzun:
a)
Jakingo al zenuke «ozono‐geruzaren zuloa» zer den azaltzen?

b) Egunero erabiltzen ditugun substantzietatik, zeinek eragiten dute arazo hori?

c)
Eguneko erdiko orduetan, ez da gomendagarria denbora gehiegi egotea Eguzkitan.
Zergatik?
7 Azaldu esaldi hau:

«Garapen teknologiko handiko gizarteetan,
kutsadura‐indize handiak sortzen dituzte».
5
ZABALTZEKO
6. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
Kimika eta medikuntza

Gogoratu…
• Biztanleriaren bizi‐itxaropena handiagoa da herrialde garatuetan.

Izan ere, elikadura hobea eta lan‐baldintza hobeak daude herrialde
horietan, garapen teknologikoaren eta medikuntzaren aurrerapenen
ondorioz.
• Kimikari esker, gaixotasun asko arintzea eta saihestea lortu da,
sendagai asko garatu baitira.
• Sendagaiak gaixotasunak prebenitzeko, sendatzeko edo arintzeko
balio duten substantziak dira.
1 Erantzun:
a)
Zer dira analgesikoak?
Etil alkohola
Eman izen batzuk.
Fruitu guztien zukua elikadura‐printzipioen iturri bat da, batik bat azukreak
eta bitaminak baititu. Laranja‐ eta mahats‐zukuak edari elikagarrien
bi adibide dira.

• Mahats‐muztioa disoluzio azukredun bat da, eta hartzidura alkoholiko
b) Zer dira antibiotikoak?
izeneko prozesu baten bidez (prozesu horretan, mahats‐muztioan
Zein dira erabilienak?
dauden zenbait mikroorganismok parte hartzen dute hartan), muztioa
etanol edo etil alkohol eta karbono dioxido bihurtzen da, ekuazio honen
arabera:

C6H12O6 " 2 (CH3-CH2OH) + 2 CO2
c)
Bilatu analgesikoen eta glukosa etanola karbono dioxidoa
antibiotikoen indikazioei,
• Ardoek etil alkohola dute. Alkoholemia odolean etil alkohola izatea da,
kontraindikazioei, albo‐ondorioei
eta hori edari alkoholdunak edatearen zuzeneko ondorioa da. Odol litro
eta iraungipenari buruzko
bakoitzeko 0,50 g‐ko kantitatea hartzeak ez du normalean portaera aldatzen.
informazioa.
Hala ere, dosi handietan kontsumituz gero, alkoholak intoxikazioa sortu
eta nerbio‐sistema zentralari eragiten dio; hori oso kaltegarria izan daiteke,
eta gainera, portaera‐aldaketa gertatzen da horren ondorioz.

• Edari alkoholdunen kontzentrazioa alkohol‐graduen bidez adierazten da.
d) Egin sendagaien erabilera Alkohol‐graduak adierazten du edari horretan alkoholak zer
egokiari buruzko laburpen bolumen‐ehuneko duen. Esate baterako, ardo batek 13° baditu, horrek esan
txiki bat. nahi du 100 cm3‐tan 13 cm3 alkohol puru dagoela; beste 87 cm3‐ak ura
eta beste substantzia batzuk dira.
• Kontzentrazioa pisu‐ehunekotan kalkulatzeko, kontuan izan behar da

alkoholaren dentsitatea 0,80 g/cm3 dela, gutxi gorabehera.
2 Zenbat gramo alkohol hartzen dira
33 cL‐ko botila bat garagardo edatean,
haren alkoholaren bolumena % 5 bada?
3 Erantzun:
a) Zenbat gramo alkohol hartzen dira, 40°‐ko likore baten b) Kalkulatu likore horren kontzentrazioa, masa‐ehunekotan.
20 cL edanez gero?

5
ZABALTZEKO
7. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
Kimika eta energia‐baliabideak

Gogoratu…
• Beharbada, petrolioa da historian zehar erabili den energia‐baliabide garrantzitsuena. Petrolioaren prezioak
eragin nabarmena du munduko ekonomian.
Petrolioa likido oliotsua eta iluna da, ura baino dentsitate txikiagokoa. Disolbatuta eta likido‐, solido‐ eta gas‐egoeran
dauden hidrokarburo batzuen nahastea da. Horiez gain, eta kantitate txikiagoan, oxigenoa, nitrogenoa eta sufrea duten
beste konposatu batzuk ditu.
• Prozesu nuklearrak nukleo atomiko batzuk beste batzuk bihurtzen dituzten prozesuak dira, eta haietan,
energia‐kantitate handia askatzen da. Bi prozesu nuklear mota daude: fusiokoa eta fisiokoa.
Fusio nuklearrean, bi nukleo arin elkartzen dira, eta nukleo astunago bat eratzen da.
–
– Fisio nuklearrean, nukleo astun bat bi nukleo arinagoetan banatzen da.
• Hondakin nuklearrak. Hondakin nuklearren batez besteko bizitza zenbait milioi urtetakoa
izan daiteke. Hondakin nuklear gehien‐gehienak zentraletan erabilitako erregai
nuklearretatik datoz, baina, halaber, badago medikuntzan, industrian eta
ikerketan erabiltzen diren substantzia erradioaktiboetatik datorren
kantitate txiki bat.
1 Petrolio‐findegietan, hauek lortzen dira: propanoa, butanoa, gasolina, fuel‑olioa,

asfaltoa, etc. Behatu taula honi:
Frakzioa Destilazio-tartea Erabilerak
Gasak 30 °C Erregaia, etxerako gasa, petrokimika.
Gasolina 30‐180 °C Motorretarako erregaia.
Nafta 110‐195 °C Disolbatzaileak, petrokimika.
Kerosenoa 170‐290 °C Hegazkinetarako erregaia, argiztapena.
Gasolioa 260‐350 °C Diesel erregaia, berokuntza, gasolinarako crackinga.
Lubrifikatzaileak 300‐370 °C Automobil eta makinetarako lubrifikatzaileak, pomadak.
Hondakina 370 °C Asfaltoa, iragazgaiztekoak, parafina.
a) Petrolioa substantzia purua ala nahastea da?

b) Findegietan petrolioari egiten zaizkion prozesuak fisikoak ala kimikoak dira?

c)
Zer da petrolioaren crackinga?
2 Zein dira petrolioa ekoizten duten herrialdeak? Garatuenak al dira?
5
ZABALTZEKO
7. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
3 Erantzun:
a)
Deskribatu energia nuklearra lortzeko egiten diren bi prozesu
motak.

b) Zer dira kate‐erreakzio nuklearrak?
4 Zer alde on eta zer alde txar ditu energia nuklearra erabiltzeak?
5 Zentral nuklear batean, erretako erregaiak ibilbide hau egiten du:
Erregaia Erreaktorean Likido‐egoeran Beiraztatuta Behin betiko

erretzea " biltegiratzea " biltegiratzea " biltegiratzea " biltegiratzea
Urteak Urteak‐hamarkadak Hamarkadak Milurtekoak
• Zer iritzi duzu hondakinei buruz?
5
ZABALTZEKO
8. FITXA
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
Sendagaien printzipio aktiboak

Milaka sendagai daude merkatuan. Haietako askok, Printzipio aktibo erabilienetako bat parazetamola
ordea, antzeko konposizioa dute; hau da, printzipio da. Efektu analgesikoak ditu; alegia, mina arintzeko
aktibo bera erabiltzen dute gaixoen gaixotasunari erabiltzen da. Jarraian, printzipio aktibo erabilienetako
aurre egiteko. batzuk azaltzen dizkizugu.
Sendagaia Errezeta
Izan ditzakeen
(printzipio Zertarako erabiltzen da? Arretak behar
kontrako ondorioak
aktiboa) al da?
Azezilzisteina Muki‐jariakinak argitzen ditu. Tratamenduan ur asko edatea. Goragalea, abdomeneko mina, okak, Bai
logura, urtikaria eta buruko mina.
Azido Min txikia edo ertaina, sukarra Ordutegiak aintzat hartzea senda- Indigestioa. Odolaren eta gernuaren Ez
sazetilsalizi- eta erreumatikoa ez den hantura gaia hartzean. analisien emaitzak aldatzen ditu.
dikoa arintzen ditu.
Almagatoa Bihotzerrea neutralizatzen du. Beste sendagai batzuk baino bi Idorreria, sabelekoa. Odolaren eta Ez
ordu lehenago edo geroago hartu gernuaren analisien emaitzak alda
behar da. tzen ditu.
Amoxizilina Besteak beste, eztarriko, sudu- Agindutako ordutegia errespeta Buruko mina, goragalea, urdaileko Bai
rreko eta bronkioetako infekzioei tzea. Tratamendua bertan behera mina, sabelekoa.
aurre egiteko antibiotikoa da. ez uztea, hobekuntza izan arren.
Bromazepama Antsietatearen eta estutasuna- Mendekotasuna sor dezake. Trata- Logura, nahasmendua, zorabioak, Bai
ren kontra egiten du. mendua pixkanaka utzi behar da. ahoaren lehortasuna, buruko mina.
Diklofenakoa Hantura eta mina arintzen du. Tratamendu luzeetan, sendagilea- Goragalea, okak, indigestioa, biho Bai
rengana joatea, eraginkorra den tzerrea, abdomeneko mina, buruko
ala ez egiaztatzeko. mina, zorabioak.
Eritromizina Arnasbideetako, larruazaleko eta Tratamendua 10 egunetan egitea, Abdomeneko mina, goragalea, Bai
ehun bigunetako infekzioei aurre gutxienez, nahiz eta pazienteak okak, sabelekoa, hepatitisa, ikterizia,
egiten dien antibiotikoa da. hobera egin. larruazaleko erupzioak.
Fluoxetina Depresioari eta antsietateari au- Tratamenduan alkoholik ez har Buruko mina, goragalea, apetitu‐ Bai
rre egiten die. tzea, eta makina arriskutsurik ez galera, loezina, pisu‐galera, musku-
gidatzea ez maneiatzea. luen ahuleria, sabelekoa.
Ibuprofenoa Min txikia edo ertaina, hilekoaren Dosirik hartzea ez ahaztea. Ahaz- Goragalea, abdomeneko mina, zora- Ez
mina eta sukarra arintzen ditu. tuz gero, bi dosi ez hartzea. bioak, bihotzerrea eta buruko mina.
Analisien emaitzak aldatzen ditu.
Lorazepama Antsietatea, loezina, alkoholemia Makina arriskutsurik ez gidatzea Logura, nahasmendua, ahoaren le- Bai
eta kimioterapiak eragindako go- ez maneiatzea. Tratamendua hortasuna, sabelekoa, idorreria, dar-
ragalea tratatzen ditu. pixkanaka uztea. dara, desorientazioa.
Omeprazola Urdaileko eta duodenoko ultze- Ordutegia errespetatzea, batera bi Abdomeneko mina, bertigoa, goraga- Bai
rak eta errefluxu gastroesofa- dosi hartu gabe. lea, sabelekoa, idorreria, muskulueta-
gikoa tratatzeko erabiltzen da. ko mina, larruazaleko erupzioak.
Parazetamola Min txikia edo ertaina eta sukarra Alkoholik ez edatea. Dosi handie- Ondoeza, hipotentsioa, odoleko Ez
arintzen ditu. giek kalte egin diezaiekete gibelari asaldurak.
edo giltzurrunari.
Paroxetina Depresioari, antsietate‐krisiei eta Ordutegia errespetatzea, batera bi Goragalea, ahoaren lehortasuna, Bai
antsietateari aurre egiten die. dosi hartu gabe. Haurrei ez ematea. idorreria, zorabioak, buruko mina.
Ranitidina Urdaileko eta duodenoko ultze- Ez erretzea eta alkoholik ez har Hesteetako erritmoa aldatzea, zora- Bai
rak, errefluxu gastroesofagikoa, tzea. Ordutegia errespetatzea, ba- bioak, nekea, buruko mina.
bihotzerrea. tera bi dosi hartu gabe.
Salbutamola Asma bronkialari eta bronkitisari Ordutegia errespetatzea, batera bi Palpitazioak, takikardia, hipotentsioa, Bai
aurre egiten die. dosi hartu gabe. Positiboa eman urduritasuna, ahuleria, buruko mina.
dezake dopin‐kontroletan.
5
PROBLEMA EBATZIAK
Erreakzio kimikoa
1. PROBLEMA EBATZIA
Prozesu hau aintzat hartuta:

Hidrogenoa (gasa) + nitrogenoa (gasa) " amoniakoa (gasa)
a) Identifikatu erreakzioko erreaktiboak eta produktuak. Idatzi haien formulak.
b) Idatzi erreakzioaren ekuazio kimikoa eta doitu, tanteoaren metodoa erabiliz.
c) Sailkatu erreakzioa. Sintesi‐erreakzioa al da? Deskonposizio‐erreakzioa al da?
d) Adierazi erreakzioa bola‐eredu baten bidez.

a) Erreaktiboak: hidrogenoa eta nitrogenoa gasak dira ndoren, hidrogeno atomoen kopurua berdinduko
O
giro‐tenperaturan: dugu. Produktuen atalean 2 NH3 molekula
• Hidrogenoa: haren formula H2 da. daudenez, 6 H atomo ditugu guztira;
horrenbestez, lehen ataleko H2 molekula bider
• Nitrogenoa: haren formula N2 da. 3 egin beharko dugu:
Produktuak: 3 H2 (g) + N2 (g) " 2 NH3 (g)
• Amoniakoa: haren formula NH3 da. N‐aren balentzia Hortaz, ekuazioa doituta dago.
3 da, eta H‐arena, 1.
c) S
intesi‐ edo formazio‐erreakzio bat. Hartan,
b) Prozesu horri dagokion ekuazio kimikoa honako zenbait elementutatik (H2 eta N2), konposatu
hau da: bat (NH3) lortzen da.
H2 (g) + N2 (g) " NH3 (g) d) H2 molekula honela adieraziko dugu:
rreakzioaren ekuazio kimikoa doitzeko,
E
beharrezko koefizientea jarriko dugu substantzia
bakoitzaren formulen aurrean, masaren N2 molekula honela adieraziko dugu:
kontserbazioaren legea bete dadin: erreakzioko
lehen atalean dauden atomoen kopuruak eta bigarren
atalean azaltzen diren atomoenak berdinak izan Erreakzioa hau izango da:
behar dute.
itrogeno atomoen kopurua berdindu behar dugu.
N
Horretarako, amoniako molekula 2z bideratuko dugu
(koefiziente bakoitzak molekulako atomo guztiak
+ "
biderkatzen ditu):

H2 (g) + N2 (g) " 2 NH3 (g)
JARDUERAK
1 Idatzi eta doitu ekuazio kimiko hauek: 3 Doitu ekuazio kimiko hauek eta idatzi haietan
a) Kloroa (g) + oxigenoa (g) " kloro oxidoa (g) parte hartzen duten substantzien izenak:
b) Karbono monoxidoa (g) + oxigenoa (g) " a) ZnS (s) + O2 (g) " SO2 (g) + ZnO (s)
" karbono dioxidoa (g) b) Na (s) + H2O (l) " NaOH (aq) + H2 (g)
2 Prozesu hau emanda: 4 Osatu eta doitu ekuazio kimiko hauek:

Aluminioa (s) + sufrea (s) " aluminio sulfuroa (s) Cl2 + Mg " …
a) b) Cu + HCl " … + H2
a)
Esan zein diren erreakzio horretako
erreaktiboak.
5 Doitu ekuazio kimiko hau:
b) Idatzi eta doitu ekuazio kimikoa. Fe2O3 (s) + CO (g) " Fe (s) + CO2 (g)
5
PROBLEMA EBATZIAK
Erreakzio kimikoa
2. PROBLEMA EBATZIA
Hidrogeno kloruroak eta bario oxidoak erreakzionatzean, bario kloruroa eta ura sortzen dira:
a) Idatzi erreakzio horri dagokion ekuazio kimikoa eta doitu.
b) Kalkulatu zenbat bario kloruro eratzen den, 20,5 g bario oxidok beharrezko azido kantitatearekin
erreakzionatzen dutenean.
c) 7 g de hidrogeno kloruro erabiltzen baditugu, zenbat bario kloruro sortuko da?

a) Erreaktiboen eta produktuen formulak kontuan c) O
rain, 7 g HCl ditugu, eta lortzen den BaCl2‐aren
hartuta, erreakzioari dagokion ekuazio kimikoa masa kalkulatu nahi dugu.
idatzi eta doituko dugu: Bi substantzia horien proportzioa adierazi, eta
2 HCl + BaO " BaCl2 + H2O lortutako HCl‐aren kantitatea kalkulatuko dugu:
b) Zer substantziaren datuak dakizkigun eta zer 208 g Ba Cl2
7 g HCl ? =
substantziaren datuak kalkulatu nahi ditugun 2 ? 36,5 g HCl
identifikatu behar dugu. 20,5 g BaO ditugu, = 19,95 g BaCl2
eta lortzen den BaCl2‐aren masa kalkulatu nahi dugu.
Masa molarrak kalkulatuko ditugu:
M (BaO) = 137 + 16 = 153 g
M (HCl) = 1 + 35,5 = 36,5 g
M (BaCl2) = 137 + 35,5 ? 2 = 208 g
208 g BaCl2
20,5 g BaO ? = 27,87 g BaCl2
153 g BaO
JARDUERAK
1 Automobil baten bihurgailu katalitikoan, 2 Erreakzio hau emanda:

erreakzio hau gertatzen da: Burdina(II) oxidoa (s) + hidrogenoa (g) "
Karbono monoxidoa (g) + oxigenoa (g) " " burdina (s) + ura (l)
" karbono dioxidoa (g) a)
Idatzi erreakzioa eta doitu.
a)
Idatzi ekuazio kimiko doitua. b) Kalkulatu burdinaren zer masa lor daitekeen
b) 112 g karbono monoxidok erreakzionatzen badute, 40 g burdina(II) oxidok erreakzionatzean.
zenbat karbono dioxidoa eratuko da? c)
Kalkulatu zenbat hidrogeno behar den, erreakzioa
c)
Zenbat oxigeno behar da? osoa
Erantzuna: b) 176 g CO2; c) 64 g O2 izan dadin.
Erantzuna: b) 31 g Fe; c) 1,1 g H2
5
PROBLEMA EBATZIAK
4. FITXA
Erreakzio kimikoa
3. PROBLEMA EBATZIA
Kalkulatu hidrogenoaren zer bolumen askatuko den, 1 atm‐ean eta 0 °C‐an, 6,54 g zinkek
behar adina hidrogeno klorurorekin erreakzionatzen badute, erreakzio honen arabera:
Zn (s) + HCl (aq) " ZnCl2 (s) + H2 (g)

Lehenengo eta behin, ekuazioa doituko dugu: Badakigu 1 atm‐ean eta 0 ºC‐an edozein gasen
Zn (s) + 2 HCl (aq) " ZnCl2 (s) + H2 (g) mol batek 22,4 L‐bolumena duela.
Zn‐erako: Zenbat H2 lortu den kalkulatzeko, dagokion proportzioa

proposatuko dugu:
M (Zn) = 65 g/mol
2 g H2 22,4 L H2
6,54 g Zn ? ? = 2,25 L H2
65 g Zn 2 g H2
JARDUERAK
1 Idatzi sufrearen errekuntza‐erreakzioa 4 Erreakzio kimiko honetan:

eta doitu:
Mg + 2 HCl " MgCl2 + H2
Sufrea (s) + oxigenoa (g) " sufrea (g)
a)
Hidrogenoaren zer bolumen eratuko da (1 atm‐ean
Kalkulatu: eta 0 ºC‐an), 3,74 g magnesiok azidoaren gehiegizko
a)
Zenbat sufre behar den 2 L sufre dioxido lortzeko, kantitate batekin erreakzionatzen badute?
1 atm‐ean eta 0 ºC‐an. b) Zer masa du lortutako MgCl2‐ak?
b) Oxigenoaren zer bolumen behar den. Erantzuna: a) 3,45 L H2; b) 14,7 g MgCl2
Erantzuna: a) 2,86 g S; b) 2 L O2
5 Presio‐ eta tenperatura‐baldintza normaletan,
2 Erreakzio hau emanda: amoniakoak erreakzio honen arabera erreakzionatzen
du oxigenoarekin:
Burdina(II) oxidoa + hidrogenoa "
" burdina + ura NH3 (g) + O2 (g) " NO (g) + H2O (g)
a)
Idatzi eta doitu dagokion ekuazioa. Kalkulatu:
b) Kalkulatu burdinaren zer masa lortuko den hasieran a)

Amoniakoaren zer bolumen behar den
50 g burdina(II) oxido baditugu. 15 L nitrogeno monoxido lortzeko.
c)
Kalkulatu hidrogenoaren zer bolumen kontsumitzen b) Zenbat oxigeno behar den.
den erreakzioan, 1 atm‐ean eta 0 ºC‐an. Erantzuna: a) 15 L NH3; b) 18,75 L O2
Erantzuna: b) 38,75 g Fe; c) 15,34 L H2
6 Propanoa (C3H8) oxigenoarekin erretzean,
3 Ekuazio kimiko hau emanda: karbono dioxidoa eta ura eratzen dira. Idatzi
erreakzio horri dagokion ekuazio kimiko doitua
Al (s) + S (s) " Al2S3 (s)
eta kalkulatu:
27 g Al‐ek eta 60 g S‐k erreakzionatzen badute, esan:
a)
Zenbat propano behar den 2 L karbono dioxido
a)
Zer substantziak erreakzionatuko duen osorik, lortzeko.
eta zein geratuko den sobera.
b) Propanoaren zer bolumenek erreakzionatzen duen
b) Zenbat aluminio sulfuro lortzen den. 0,5 L oxigenorekin.
Erantzuna: a) S‐a geratuko da sobera; b) 75 g Al2S3 Erantzuna: a) 0,67 L C3H8; b) 0,1 L C3H8
5
PROBLEMA EBATZIAK
Erreakzio kimikoa
4. PROBLEMA EBATZIA
Zirkulazioa hirietan ingurumena kutsatzen duten kausa nagusietako bat da. Gasolinaren errekuntzak
CO2‐a sortzen du; alegia, berotegi‐efektua areagotzen duten substantzietako bat. Demagun
hiri batean egunero 100.000 autok zirkulatzen dutela eta bakoitzak 2 L gasolina kontsumitzen dituela.
Kalkulatu zenbat CO2 isuriko duten atmosferara automobil horiek. Demagun gasolinaren osagai bakarra
oktanoa (C8H18) dela (haren dentsitatea 700 kg/m3 da).

Gasolinaren (oktanoa) errekuntza‐erreakzioa Hortaz:
hau da: • M(oktanoa) = 12 ? 8 + 1 ? 18 = 114 g/mol
25 103 g
C8H18 + O2 " 8 CO2 + 9 H2O • m = 1,4 ? 105 kg ? = 1,4 ? 108 g
2 1 kg
Haren arabera, C8H18 molekula batek Hau dakigu:
25
O2 molekularekin erreakzionatzen du, eta M(CO ) = 12 + 16 ? 2 = 44 g/ml
2
2
8 CO2 molekula eta 9 H2O molekula eratzen dira. Ekuazio kimikoan dagokion proportzioa aplikatuz,
zenbat CO2 sortzen den kalkulatuko dugu:
Beraz, hau da automobil horiek kontsumitzen duten
8 ? 44 g CO2
gasolina: 1,4 ? 108 g C8H18 ? =
1 m3 114 g C8H18
V = 2 dm3 ? = 2 ? 10-3 m3/auto "
103 dm3 = 4,32 ? 108 g CO2
" VT = 2 ? 10-3 m3/auto ? 100.000 auto/egun =

= 200 m3/egun "
" m = 200 m3/egun ? 700 kg/m3 "
" m = 1,4 ? 105 kg/egun
JARDUERAK
1 Kalkulatu karbono dioxidoaren zer bolumen (1 atm‐ean 3 Euri azidoa erreakzio hauen bitartez sortzen da:
eta 0 ºC‐an neurtuta) sortzen den 1 t butanoren (C4H10) a) 2 SO2 + O2 " 2 SO3
errekuntzan.
b) SO3 + H2O " H2SO4
Erantzuna: 1,54 ? 106 L CO2
Kalkulatu zenbat azido sulfuriko askatzen den
2 Karbono monoxidoa errekuntza osatugabeetan 100 kg SO2 isurtzen badira atmosferara.
sortzen den gas toxiko bat da. Begiratu metanoaren Erantzuna: 153,125 kg H2SO4
(CH4) errekuntza osatugabearen erreakzioaren
ekuazioari: 4 Ozonoa oso erraz suntsitzen da, erreakzio honen
CH4 + O2 " CO + H2O bidez:
a)
Doitu ekuazioa. Cl + O3 " ClO + O2
b) Kalkulatu zenbat CO sortzen den, txarto dabilen Zenbat ozono molekula suntsitzen dira atmosferara
galdara batek 100 kg CH4 erretzen baditu. 100 g CCl2F isurtzen badira?
Erantzuna: 175 kg CO Erantzuna: 1,18 ? 1024 O3 molekula
5
ESPERIMENTUAK
1. FITXA
Erreakzio kimikoa
Solidoen arteko erreakzio kimikoak
Materialak
HELBURUA
• Plastikozko ontzia edo matrazea. • Potasio ioduroa.
Solidoen artean
• Koilara. • Inbutua.
gertatzen diren erreakzio
kimikoak aztertzea. • Berun nitratoa. • Ura.
PROZEDURA
Solidoen arteko erreakzioak nekez gertatzen dira, betiere, disolbatuta ez badaude.

Esaterako, C bitaminako pastilletan, azido zitrikoak ez du bikarbonatoarekin
erreakzionatzen, harik eta pastillak uretan disolbatu arte.
1. Plastikozko ontzi batean, bota koilarakada bat potasio ioduro (KI) eta beste bat
berun nitrato (Pb(NO3)2). Bi solido horiek kolore zuria dute.
2. Itxi ontzia eta irabiatu minutu pare batean.
3. Atera ontziaren barruko substantzia eta ohartu kolore‐aldaketa bat gertatu dela
erreakzio kimiko baten ondorioz; kasu honetan, berun ioduroa (PbI2), eratu da,
kolore horiko produktu bat.
Potasio ioduroa eta berun nitratoa elkartzen baditugu, ez dute erreakzionatuko,
baldin eta irabiatzen ez baditugu. Halaber, substantzia horietako bakoitzaren
disoluzio bat prestatu eta inbutu bat erabiliz nahasten baditugu, erreakzioa
gertatuko da, ezkerraldeko irudian ikus daitekeenez.
GALDERAK
1 Idatzi ikusi dugun erreakzioari dagokion ekuazio kimikoa eta doitu.

a) Zein dira produktuak?
b) Zein dira erreaktiboak?
2 Kolore‐aldaketaz gain, zer beste seinalek adierazten dute erreakzio kimiko bat gertatzen ari dela?
3 Kalkula zenbat berun ioduro eratuko den 100 g potasio iodurok eta 100 g berun nitratok
erreakzionatzen badute. Zer erreaktibo geratuko da sobera?
4 Erantzun.
a)
Substantziek hobeto erreakzionatzen dute disolbatuta daudenean solido‐egoeran baino. Zergatik?
b) Zer lortzen dugu erreaktiboak ontziaren barruan irabiatzean?
5
ESPERIMENTUAK
2. FITXA
Erreakzio kimikoa
Marmolaren eta azido klorhidrikoaren arteko erreakzioa
HELBURUA
CO2‐a lortuko dugu. Horretarako, karbonato motako gatz bat azido batekin erreakzionaraziko dugu.
Deskonposizio‐erreakzio kimikoen adibide bat izango da. Hartan, substantzia batzuk, erreaktiboak,
deskonposatu eta beste substantzia batzuk, produktuak, eratzen dira. Haietako bat, CO2‐a, gas‐egoeran dago.
Gatz bat –kasu honetan, kaltzio karbonatoa, CaCO3 (marmola)– eta azido bat –hidrogeno kloruroa, HCl–
erreakzionarazten baditugu, gas bat askatzen da: karbono dioxidoa, CO2. Gainera, disolbatuta geratzen diren
beste substantzia batzuk ere sortzen dira: kaltzio kloruroa, CaCl2, eta ura, H2O.
Hau da erreakzio horren ekuazio kimiko doitua:
CaCO3 + 2 HCl " CaCl2 + CO2 + H2O
Materialak
• 10 g marmol.
• HCl‐tan 2 M (gutxi gorabehera, 7 g/L) den disoluzio baten
100 mL.
• 50 cm inguruko gomazko tutu bat.
• Erloju‐beira.
• Kitasato matrazea.
• Espatula.
• Balantza.
• Dekantazio‐inbutua.
• Gomazko tapoi zuloduna.
• Euskarria matxardarekin
eta uztaiarekin. Adi!
• Probeta. Ez ipini substantziak
• Kristalizadore handia. balantzaren plateraren
gainean zuzenean; erabili
• Beirazko tutua, keak biltzeko.
erloju‐beira bat
• Euskarria uztaiarekin. beti.
PROZEDURA
1 Muntaketa
1. Lotu gomazko tutua kitasatoaren alboko irteerarekin. Hartu uztaia
eta matxarda dituen euskarria, eta erabili matxarda kitasatoari
lepoaldean heltzeko.
2.
Pisatu 10 g marmol (gutxi gorabehera) eta sartu kitasatoaren
barruan.
3.
Jarri gomazko tapoi zuloduna dekantazio‐inbutuaren irteera‐tutuan
eta estali kitasatoaren ahoa. Erabili uztaia duen euskarria, bi piezak
beren lekuetan egon daitezen.
4.
Probeta erabiliz, neurtu 100 mL HCl eta bota dekantazio‐inbutuan,
haren giltza itxita dagoela egiaztatu ondoren.
Ohartu inbutuaren giltza irekitzean HCl‐a marmolaren gainean eroriko dela,
eta erreakzioa gertatuko dela. CO2‐a alboko irteerarekin lotutako gomatik
irtengo da (hori baita aukera bakarra).
Metalak eta konposatuak
2 CO2‐a ikusgai egitea

CO2‐a airearen antzeko gas bat da; hau da, ikusezina da. Hura ikusgai egiteko prozeduraren bat
bilatu beharko duzu. Horretarako:
1.
Bota ura kristalizadore batean, haren maila
1 2
3 cm ingurukoa izan arte.
2.
Bete urez saio‐hodi lodi bat. Estali haren
ahoa atzamarrekin, ipini buruz behera
eta sartu kristalizadorean, urez beteta
jarrai dezan [1].
3.
Sartu kitasato matrazetik irteten den
gomazko tutuaren muturra buruz behera
jarritako eta urez betetako saio‐hodi horren
barruan. Erabili uztaia duen euskarri bat,
saio‐hodia eta gomazko tutua beren posizioan
egon daitezen [2].
3 Erreakzioa
1.
Erreakzioa gerta dadin, ireki apur bat
inbutuaren giltza, HCl‐a pixkanaka
eror dadin marmolaren gainean.
Behin HCl guztia erori ondoren,
itxi berriro inbutuaren giltza, HCl‐a
CO2‐a hartatik ez irteteko. CO2‐a
2.
Marmolaren gainean apar bat sortzen
dela ikusiko duzu. Gainera, gas‐burbuilak
eratuko dira saio‐hodian; gasak CO2‐aren
saio‐hodiaren barruan dagoen uraren irteera
lekua hartuko du; hau da, saio‐hodia
urez hustuko da.
3.
Denbora‐tarte jakin bat igaro
ondoren, marmol zatiak txikiagoak
direla ikusiko duzu; izan ere, Marmola
haietako batzuk desagertu egin
direla ikusiko duzu.
Marmol zatien tamaina

txikitu egin da.
5
ESPERIMENTUAK
3. FITXA
Erreakzio kimikoa
Berotegi‐efektua egiaztatzea
HELBURUA
Esperimentu honetan egiaztatuko duzu aireko CO2‐aren kontzentrazioa handitzean

atmosferako tenperaturak gora egiten duela.
Horretarako, argazkigintzako foku bat erabiliko duzu, eguzki‐argia simulatzeko. Edalontzi baten
hondoan, aluminio‐papereko orri bat jarriko duzu, fokuaren argia islatzeko, Lurrak Eguzkiaren
argia islatzen duen bezala. Eguzkiaren argiak eta islatutako argiak atmosfera berotzen dute.
Gure esperimentuan, edalontziaren barruko airea da atmosfera. Edalontziaren barruko tenperatura
neurtuko dugu, CO2‐aren kontzentrazioa handitzeak zer eragin duen egiaztatzeko.
Materialak
• 2 prezipitatu‐ontzi, 500 mL‐koak. • Argazkigintzako foku bat,

• Aluminio‐papereko 2 disko, 300 eta 500 W bitartekoa.
edalontzi banaren hondoa • Erregela bat.
estaltzeko. • Kronometro bat.
• 2 termometro. • CO2‐a lortzeko gailu bat
• 2 euskarri, termometro (aurreko esperimentukoa
bakoitzari edalontziaren bezalakoa).
barruan eusteko.
PROZEDURA
1 Muntaketa
1. Moztu aluminio‐papereko bi disko eta ipini bat edalontzi bakoitzaren
hondoan, atal distiratsua gora begira. Edalontzien arteko distantziak
30 edo 40 cm‐koa izan behar du.
2. Jarri termometro bakoitza euskarri batean, edalontzi baten erdian
egon dadin, hondotik 2 edo 3 cm‐ra (bi termometroak altuera
berera egongo dira).
3. Edalontzien artean, jarri fokua, 30 edo 40 cm‐ko altueran,
A
bi edalontzien hondoak berdin argitu ditzan.
2 CO2‐aren ondorioak
B
1. Fokua piztean, edalontzien barruko airea berotu egingo da.
Itxaron 10 edo 15 minutu, edalontzien barruko tenperatura
egonkortu arte, eta egiaztatu bi edalontzien barruan tenperatura
bera dagoela. Fokuaren potentziaren arabera, edalontzien
1 2 3
barruko aireak 30 eta 40 ºC bitarteko tenperatura
izan dezake [1].
2. Sortu CO2‐a (aurreko esperimentuko muntaketa erabil
dezakezu). Sartu CO2‐a eramaten duen goma edalontzi
baten barruan. Handik 5 edo 10 minutura egiaztatuko duzu
edalontzi horretako termometroaren tenperatura [2]
5‐10 ºC handiagoa dela beste edalontzikoa baino [3]. CO2 ‐arekin CO2 ‐rik
3. Azkenik, eten CO2‐aren hornidura (edalontziaren barrutik goma gabe
ateraz) eta egiaztatu bi edalontzien barruko tenperatura
pixkanaka berdintzen dela.
5
ESPERIMENTUAK
4. FITXA
Erreakzio kimikoa
Masaren kontserbazioaren legea
Materialak
HELBURUA
• Prezipitatu‐ontzia. • Potasio iodurozko disoluzioa.
Masaren
• Saio‐hodiak. • Berun(II) nitratozko disoluzioa.
kontserbazioaren
legea laborategian • Balantza.
egiaztatzea.
PROZEDURA
Zenbait erreakzio kimikotan, badirudi masa ez dela

kontserbatzen, produktuetan «ihes egiten duen» gas
bat sortzen baita.
1. Pisatu baso bat, barruan saio‐hodi huts bat
duela. Bota saio‐hodian potasio iodurozko
disoluzioaren mililitro batzuk, eta ondoren,
idatzi haren masa.
2. Pisatu beste saio‐hodi bat, eta sartu aurreko
basoan. Hodi horretan, bota berun(II) nitratozko
disoluzioaren mililitro batzuk, eta idatzi haren
masa.
3. Berun(II) nitratoa daukan saio‐hodian, bota
lehen hodian dagoen potasio ioduroa.
4. Pisatu basoa, bi disoluzioen nahastea dituen
saio‐hodiarekin, eta idatzi emaitza.
GALDERAK
1 Erantzun.
a)
Zer erreakzio kimiko gertatzen da potasio ioduroak eta berun(II) nitratoak erreakzionatzen dutenean?
b) Doitu erreakzioa.
c)
Zein dira erreaktiboak?
d) Zein dira produktuak?
e)
Zenbat gramo berun ioduro eratzen dira 166 g potasio iodurok erreakzionatzen badute?
f)
Marraztu erreakzioa, talken teoria erabiliz.
2 Masaren kontserbazioaren legea betetzen al da?
5 Erreakzio kimikoa
5. FITXA
Etxeko su-itzalgailua
Materialak
HELBURUA
• Sodio bikarbonatoa.
Suak itzaltzeko karbono dioxidoa
• Basoa.
erabiltzen duten su‐itzalgailuek
nola funtzionatzen duten • Ozpina edo limoi‐zukua.
egiaztatzea. • Pospoloa.
PROZEDURA
Sodio bikarbonatoa eta ozpina elkartzen ditugunean, erreakzio kimiko

bat gertatzen da. Erreakzio horretan, beste substantzia batzuk eratzen dira.
Haietako bat karbono dioxidoa da. Dakizunez, errekuntza‐erreakzioek
oxigenoa behar dute. Oxigeno‐iturria kentzen badugu, erreakzioa
eten, eta sua itzali egiten da.
1. Jarri sodio bikarbonato apur bat baso batean. Ez da beharrezkoa basoa
betetzea.
2. Orain, bota ozpinaren edo limoi‐zukuaren zenbait mililitro.
3. Piztu pospoloa eta jarri basoaren gainean. Handik gutxira, pospoloa
itzali egingo da.
Ozpina (azido bat du) sodio bikarbonatoarekin (base bat) elkartzen denean,
gertatzen den erreakzio kimikoak karbono dioxidoa (CO2) sortzen du.
Esan dezakegu karbono dioxido horrek pospoloa «ito» egiten duela,
aireko oxigenoak errekuntza‐erreakzioa elikatzea galarazten baitu.
GALDERAK
1 Sailkatu esperimentu honetan aipatzen diren substantziak, elementuak edo konposatuak diren esanez.
Idatzi erantzuna taula batean:
Elementuak Konposatuak
2 Esan zein diren erreakzio honetako erreaktiboak eta produktuak:

NaHCO3 + CH3COOH " CH3COONa + CO2 + H2O
karbono dioxidoa azido azetikoa ura sodio bikarbonatoa sodio azetatoa
Erreaktiboak Produktuak
3 Zure ustez, zergatik aukeratu da Etxeko su‐itzalgailu izenburua esperimentu honetarako?
5
EDUKIak ebaluatzeko
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
AUTOEBALUAZIOA
1 Esan zer esaldi den okerra: 6 Zer ingurumen‐fenomenok azidotzen ditu aintzirak
a) Erreakzio kimiko batean, erreaktibo deritzen eta itsasoak, eta kalte handiak egiten dizkie florari
substantzia batzuk desagertu eta produktu eta faunari?
izeneko beste batzuk sortzen dira. a) Euri azidoa.
b) Erreakzio kimiko batean, produktuen molekulak b) Berotegi‐efektua.
suntsitu egiten dira. c) Ozono‐geruzaren suntsipena.
c) Erreakzio kimiko bat aldaketa kimiko bat da.
7 Berotegi‐efektua eragiten duen kutsatzaile nagusia
2 Nola azal dezakegu erreakzio kimiko baten hau da:
mekanismoa? a) Metanoa.
a) Talken teoriaren bidez. b) Sufre oxidoak.
b) Masaren kontserbazioaren legea c) Karbono dioxidoa.
erabiliz.
c) Molekulen orientazioa kontuan hartuta. 8 Zer dira CFCak?
a) Oso gas kutsagarriak, ibilgailuen
3 Zer esan nahi du ekuazio kimiko doitu honek? motorretan gertatzen den errekuntzan
Fe (s) + 3 O2 (g) " 2 Fe2 O 3 (s) sortzen direnak.
a) Burdina molekula batek hiru oxigeno atomorekin b) Esprai eta hozte‐sistema askotan dauden
erreakzionatu, eta burdina(III) oxidoaren gasak, estratosferako ozonoa suntsitzen
bi molekula eratzen dira. dutenak.
b) 1 kg burdinak 6 kg oxigenorekin erreakzionatu, c) Izaki bizidunentzat kaltegarria den
eta 2 kg burdina(III) oxido sortzen dira. eguzki‐erradiazio ultramorearen zati bat
c) Burdina atomo batek hiru oxigeno atomorekin xurgatzen duten gasak.
erreakzionatu, eta burdina(III) oxidoaren
bi molekula eratzen dira.
9 Minaren aurka egiten duten sendagaiek
izen hau dute:
4 CaCO 3 (s) " CaO (s) + CO2 (g) erreakzio kimikoan, a) Antipiretikoak.
20 g erreaktibok erreakzionatu dute, eta 14 g CaO (s) b) Antibiotikoak.
sortu dira. CO2‐aren zer masa sortu da?
c) Analgesikoak.
a) 20 g
b) 6 g 10 Irakurri esaldi hauek eta esan zein ez den
c) 14 g zuzena:
a) Organismoan duten eraginaren arabera,
5 Hidrogenoaren zer bolumen behar da 2 L drogak depresoreak, narkotikoak,
nitrogenorekin osorik erreakzionatzeko eta amoniakoa estimulatzaileak eta haluzinogenoak
eratzeko? Honako hau da erreakzioaren ekuazio dira.
doitua: b) Alkoholak ez du nerbio‐sistema zentrala aldatzen,
N2 (g) + 3 H2 (g) " 2 NH 3 (g) baina mendekotasuna sortzen du.
a) 2 L c) Depresoreak nerbio‐sistema zentralerako
b) 6 L lasaigarriak dira.
c) 4 L
1 b, 2 a, 3 c, 4 b, 5 b, 6 a, 7 c, 8 b, 9 c, 10 b
ERANTZUNAK
5
EDUKIak ebaluatzeko
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
O PROBA
1 Sailkatu prozesu hauek, aldaketa fisikoak ala kimikoak diren esanez. Arrazoitu erantzuna.
a) Izotzaren gainean gatza botatzea, azkarrago urtu dadin.

b) Garagarra hartzitzea, garagardoa lortzeko.

c) Burdinazko barra bat imantzea.

d) Pospolo bat piztea.

e) Xerra bat frijitzea.
2 Metanoa erregai gisa erabiltzen den gas bat da. Oxigenoarekin erretzen da, eta karbono dioxidoa eta ura ematen ditu.
a) Idatzi eta doitu erreakzioa.

b) 3 kg metanok erreakzionatzen badute, zenbat karbono dioxido lortzen da?

c) Zenbat metano behar da 20 g karbono dioxido lortzeko?

Datuak:
• M (C) = 14
• M (H) = 1
• M (O) = 16
Izena: Maila: Data:
3 Erreakzio hau emanda:

H2 + N2 " NH3

b) Azaldu erreakzio doituaren esanahia.

c)
Ikuspuntu atomikotik, justifikatu masaren kontserbazioaren legea
betetzen dela. Egin eskema bat, erreakzioan apurtzen diren loturak
eta sortzen direnak adierazteko.
4 Grafiko honetan, hiri handi batean urtean zehar SO2‐aren ondorioz atmosferako kutsadura nola aldatzen den
ageri da:
SO2 kantitatea (ppm) a)

Esan zer giza jarduera egon daitekeen
aldaketa horrekin lotuta, eta azaldu
100
grafikoa.
80

60

40

20

0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Hilak
b) Zer eragin kutsagarri ditu SO2‐ak atmosferara isurtzen denean?
5 Esan sendagai hauek zer ondorio dituzten gizakion organismoan, eta eman haietako bakoitzaren
adibideren bat:
a) Antipiretikoak. d) Antiinflamatorioak.

b) Analgesikoak. e) Txertoak.

c) Antibiotikoak.
5
EDUKIak ebaluatzeko
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
A PROBA
1 Kaltzio karbonatoa kolore zuriko solido bat da. Berotzen dugunean, aldaketa hauek gertatzen dira:
• Kolorerik gabeko gas bat sortzen da, eta kolore zuriko hondakin solido bat geratzen da.
• Ontzia berotu aurretik eta ondoren pisatzean, masa pixka bat galtzen dela ikus daiteke.
a) Zer eraldaketa mota gertatzen da? Eman arrazoiak.

b) Zergatik galtzen da masa zati bat?

c) Zein da sortzen den gasa?
2 Automobil baten bihurgailu katalitikoan, erreakzio hau gertatzen da:

Karbono monoxidoa (gasa) + oxigenoa (gasa) " karbono dioxidoa (gasa)
a) Idatzi ekuazio kimiko doitua.

b) Baldin eta 56 g karbono monoxidok 32 g oxigenorekin erreakzionatzen badute, zenbat karbono dioxido eratzen da?
Esan zer legetan oinarritu zaren galderari erantzuteko.
3 Erreakzio hau emanda:

Burdina(II) oxidoa + hidrogenoa (gasa) " burdina (metala) + ura
a)
Idatzi eta doitu erreakzioa.

b) Kalkulatu burdinaren zer masa lor daitekeen 40 g burdina(II) oxidok erreakzionatuz gero.

Datuak: M (Fe) = 56; M (O) = 16; M (H) = 1
Izena: Maila: Data:
4 Karbono monoxidoaren errekuntzaren ekuazio kimiko doitua hau da:

2 CO (g) + O2 (g) " 2 CO2 (g)
Esaldi hauetatik, zein dira zuzenak? Justifikatu erantzunak.
a)
Karbono monoxidoaren molekula batek oxigeno molekula batekin erreakzionatzen du, eta karbono dioxidoaren
molekula bat sortzen da.

b) Karbono monoxidoaren 2 molekulak oxigeno molekula batekin erreakzionatzen dute, eta karbono dioxidoaren
2 molekula sortzen dira.

c)
2 g karbono monoxidok 1 g oxigenorekin erreakzionatzen dute, eta 2 g karbono dioxido eratzen dira.

d) 2 kg karbono monoxidok 1 kg oxigenorekin erreakzionatzen dute, eta horren ondorioz,
2 kg karbono dioxido eratzen dira.
5 Begiratu grafiko honi:

Atmosferako CO2‐ren kontzentrazioa (ppm)
360
350
340
330
320
Urtea
310
1950 1960 1970 1980 1990 2000
a)
Adierazi giza jardueraren bat, atmosferako karbono dioxidoaren aldaketa horrekin lotuta dagoena.

b) Zer prozesu naturalek isurtzen du CO2‐a atmosferara?

c)
Azaldu zer lotura dagoen grafikoan ageri diren datuen eta Lurraren berotze globalaren artean.
5
EDUKIak ebaluatzeko
Jarduerak
Lorpen-adierazleak
O proba A proba
Aldaketa fisikoak eta kimikoak bereizten ditu 1

eguneroko bizitzako ekintzetan, beste
substantzia batzuk sortzen diren ala ez
kontuan hartuta.
Substantzia berrien eraketa 1

agerian jartzen duten esperimentu errazak
egiteko prozedura deskribatzen du,
eta aldaketa kimikoak direla onartzen
duen.
Erreakzio kimiko errazen erreaktiboak eta 2, 3 1, 2, 3

produktuak bereizten ditu, erreakzio kimiko
baten adierazpen eskematikoa interpretatuz.
Erreakzio kimiko bat 2, 3 2, 3, 4

adierazten eta interpretatzen du,
teoria atomiko‐molekularrean eta talken
teorian oinarrituta.
Badaki zein diren erreaktiboak eta produktuak, 2, 3 1, 2, 3

erreakzio kimiko errazen adierazpenean
oinarrituta, eta esperimentu bidez egiaztatzen
du masaren kontserbazioaren legea betetzen
dela.
Industria kimikoko produktuak identifikatzen 5

ditu, eta pertsonen
bizi‐kalitatearen hobekuntzan izandako
eraginarekin erlazionatzen ditu.
Karbono dioxidoaren, sufre dioxidoen, 4 5

nitrogeno dioxidoen, eta CFCen eta berotegi‐
efektuko beste gas batzuen ingurumen‐
eragina deskribatzen du, eta eragin hori
mundu osoko ingurumen‐arazoekin
erlazionatzen duen.
Industria kimikoak gizartearen aurrerabidean 4 5

izan duen eragina defendatzen du, arrazoiak
emanez, zenbait jatorritako iturri zientifikoetan
oinarrituta.
O PROBA: ERANTZUNAK
1 a) Aldaketa fisikoa. Disoluzioa sortzen da, baina osagaien konposizioa ez da aldatzen.

b) Aldaketa kimikoa. Hartziduran, beste substantzia batzuk eratzen dira; beraz, erreakzio kimikoa da.
c) Aldaketa fisikoa. Barrak konposizio bera du: burdina.
d) Aldaketa kimikoa. Errekuntza‐erreakzioa gertatzen da.
e) Aldaketa kimikoa. Haragiaren testura eta zaporea aldarazten dituzten erreakzio kimikoak gertatzen dira.
2 a) CH4 + 2 O2 " CO2 + 2 H2O
b) Erreakzioaren estekiometriaren arabera:
CH4 molekula batek CO2 molekula bat eratzen du
Hortaz:
(12 + 16 ? 2) g CO2
3.000 g metano ? = 8.250 g CO2
(12 + 1 ? 4) g metano
c) Orain:
16 g CH4
20 g CO2 ? = 7,27 g
44 g CO2
3 a) 3 H2 + N2 " 2 NH3

b) 3 H2 molekula + N2 molekula bat " 2 NH3 molekula
c)
+ &
Atomoak berrantolatu egiten dira, baina elementu bakoitzaren guztizko kopurua ez da aldatzen.
4 a) S
ufrea duten erregai fosilen errekuntza da SO2‐ak atmosferan eragindako kutsaduraren erantzule nagusia.
Horrelako erregai fosilak hiri handietako garraioan erabiltzen dira, batik bat.
Kutsadura kantitatea urtaroaren araberakoa da. Neguan handitzen da, ibilgailuen eta berogailuen erabilera
handitu egiten baita, eta udan, berriz, txikitu egiten da, ibilgailuen eta galdaren erabilera ere txikitzen
baita.
b) SO2‐a da euri azidoaren erantzule nagusia.
5 a) Antipiretikoak: sukarra arintzea (aspirina, parazetamola edo ibuprofenoa).
b) Analgesikoak: mina arintzea (aspirina, parazetamola edo ibuprofenoa).
c)
Antibiotikoak: bakterio bidezko infekzioen kontra egitea (penizilina, amoxizilina).
d) Antiinflamatorioak: ehunen edo organoen hantura txikitzea (kortikoideak).
e) Txertoak: gaixotasunak prebenitzea, antigorputzak sortuz (antitetanikoa).
5
EDUKIak ebaluatzeko
A PROBA: ERANTZUNAK
1 a) E
rreakzio kimiko bat gertatzen da. Gas bat agertzen da, eta horrek erakusten du beste substantzia bat
sortu dela.
b) Erreakzio kimikoetan, masa kontserbatu egiten da, baina, kasu honetan, ontzia irekita badago,
gasa atera egiten da.
c)
Karbono dioxidoa.
2 a) Hau da erreakzio doitua:
2 CO (g) + O2 (g) " 2 CO2 (g)
b) m = 56 g + 32 g = 88 g. Lavoisierren legea. Hau dio: erreakzio kimiko batean, materia ez da
ez sortzen ez suntsitzen; eraldatu egiten da. Hau da, erreaktiboen guztizko masa eta produktuen masa
berdinak dira.
3 a) Hau da erreakzio doitua:
FeO + H2 " Fe + H2O
b) Burdinaren masa hau izango da:
56 g Fe
m = 40 g FeO ? = 31,1 g Fe
72 g FeO
4 a) Okerra.
b) Zuzena.
c)
Okerra.
d) Okerra.
b) esaldia da zuzena. Koefiziente estekiometrikoek erakusten digute gutxieneko zer erlazio dagoen erreakzioan
parte hartzen duten substantzien molekulen artean.
5 a) Erregai fosilen errekuntza da CO2‐ak atmosferan eragindako kutsaduraren erantzule nagusia.
b) Landareen fotosintesia.
c)
CO2‐aren isuriak ugaritu egin dira azken urteetan, giza jarduera handitzearen ondorioz; izan ere,
energia‐iturri nagusia petrolioaren deribatuen errekuntza da. CO2‐ak berotegi‐efektua areagotzea eragiten du,
eta hori dela eta, lurrazaleraino iristen den eguzki‐energia ezin da espaziora itzuli. Munduan, tenperatura
apurka‐apurka ari da igotzen, eta berotegi‐efektuak horrekin du zerikusia; izan ere, berotze globala
eragiten du, eta horren ondorioz, kasko polarrak desegiten ari dira, besteak beste.
OHARRAK
5
Erreakzio kimikoa
Izena: Maila: Data:
2050. urtea: nola eragingo digu berotze globalak?

Eraldaketak hasi dira dagoeneko. Gure planeta etengabe ari dira. Asiaren kasuan, ur gezaren kantitatea asko txikituko
da aldatzen, eta hain azkar ari da aldatzen, non ezin baita da. Gainera, uholdeak gertatzeko arriskua egongo da kostal-
kontrolatu. Horrek herrialde guztiei eragingo die nondik edo deko eskualde askotan, eta beste eskualde batzuetan,
handik. NASAko adituek munduko eskualde nagusietan berriz, oso lehorte handiak gertatuko dira.
datozen urteetarako egindako iragarpen nagusiak bildu Iturria: Noticias Universia (moldatua).
dituzte. http://noticias.universia.es
Europari dagokionez, hondamenezko uholdeak gertatzeko
arriskua askoz handiagoa izango da barnealdean. Kostal-
dean, higadura areagotuko da, ekaitzen eta itsas mailaren
igoeraren ondorioz. Gainera, zenbait animalia‐ eta landare‐
espezie desagertuko dira, eta hegoaldean, uzten produkti-
bitatea txikiagoa izango da.
Latinoamerikan, oihan tropikalean izugarrizko aldaketa ger-
tatuko dela espero da; hain zuzen, oihanak desagertu, eta
sabanak sortuko dira. Horren ondorioz, animaliak eta landa-
redia desagertzeko arrisku handia egongo da, eta askoz ur
geza gutxiago egongo da, kontsumorako, nekazaritzarako
eta energia sortzeko. Bien bitartean, Ipar Amerikan, mendie-
tako elur kantitatea txikitu, eta prezipitazioak ugarituko dira
nekazaritza‐guneetan; gainera, bero‐boladen intentsitatea
eta kopurua handitu egingo dira.
Hamarkada honen amaieran, Afrikan, 75‐220 milioi pertso-
nak are ur geza gutxiago izango dute eskura. Horrez gain,
uzten produktibitatea txikitu egingo da (% 50 artekoa, klima‐
baldintzen arabera); alegia, askoz elikagai gutxiago egongo
1 Egin testuaren laburpena eta asmatu izenburu bat. 3 Ingurumen‐ondorio hauetatik, esan zein ondoriozta
daitezkeen testua irakurrita:

a) Bero‐bolada gehiago gertatuko direla aurreikusi da.

b) Mendien higadura handitu egingo da.
c) Itsasoaren mailak gora egingo du.
d) Berotze globala atmosferan berotegi‐efektuko
gasen kontzentrazioa handitzearen ondorio da.

e) Metanoak euri azidoa eragiten du.

f ) Berotegi‐efektuko gasei esker, bizia dago Lurrean.
2 Zer‐nolako eraldaketak gertatzen ari dira

gure planetan?
Izena: Maila: Data:
4 Fenomeno hauetatik, zein da, zure ustez, eraldaketa 6 Hiri batean, 150.000 auto ibiltzen dira egunero,
horien erantzulea? eta bakoitzak 2 L gasolina kontsumitzen ditu.
a) Euri azidoa. Demagun gasolinaren osagai bakarra oktanoa (C8H18)
dela:
b) Berotze globala.
a) Idatzi eta doitu autoen motorretan gertatzen den
c) Ozono‐geruzaren suntsipena.
errekuntza‐erreakzioa.
Zergatik?

b) Kalkulatu zenbat gasolina kontsumitzen duen auto
bakoitzak. Adierazi emaitza gramotan
(dgasolina = 700 kg/m3).
5 Azaldu zer den berotegi‐efektua eta erantzun
galdera hauei:

c) Kalkulatu zenbat karbono dioxido isurtzen duten
egunero atmosferara.
Datuak. Masa atomikoak: C = 12; H = 1; O = 16.

a) Substantzia kutsatzailerik gabe, ba al dago
berotegi‐efekturik?

7 Proposatu klima‐aldaketa txikitzen lagundu dezaketen
zenbait neurri.
b) Esan zer gasek sortzen duten berotegi‐efektua
eta idatzi haien formulak.

8 Zure ustez, klima‐aldaketak gizarte‐arazoak sorrarazi al
c) Nola sortzen dira gas horiek?
ditzake? Arrazoitu zure erantzuna.

d) Zer lotura dago atmosferan gas horiek egotearen

eta autoa martxan jartzearen edo argia piztearen
artean?
9 Orain, informazio gehiago duzunez, erantzun:
nola eragiten ditu berotze globalak?

5
Lantzen diren
gaitasunak
Karbono dioxidoaren, sufre dioxidoen, 1, 2, 3

nitrogeno dioxidoen, eta CFCen eta
berotegi‐efektuko beste gas batzuen
Hizkuntzarako
ingurumen‐eragina deskribatzen du,
gaitasuna
eta eragin hori mundu osoko
ingurumen‐arazoekin erlazionatzen
du.
Erreakzio kimiko errazen erreaktiboak 6

eta produktuak bereizten ditu,
erreakzio kimiko baten adierazpen
eskematikoa interpretatuz.
Erreakzio kimiko bat adierazten eta 6

interpretatzen du, teoria atomiko‐
molekularrean eta talken teorian
oinarrituta.
Badaki zein diren erreaktiboak eta 6

produktuak, erreakzio kimiko errazen
adierazpenean oinarrituta, eta
esperimentu bidez egiaztatzen du
masaren kontserbazioaren legea
betetzen dela.
Zientziarako Industria kimikoko produktuak 5
gaitasuna identifikatzen ditu, eta pertsonen
bizi‐kalitatearen hobekuntzan
izandako eraginarekin erlazionatzen
ditu.
Karbono dioxidoaren, sufre dioxidoen, 4, 5

nitrogeno dioxidoen, eta CFCen eta
berotegi‐efektuko beste gas batzuen
ingurumen‐eragina deskribatzen du,
eta eragin hori mundu osoko
ingurumen‐arazoekin erlazionatzen
du.
Industria kimikoak gizartearen 5

aurrerabidean izan duen eragina
defendatzen du, arrazoiak emanez,
zenbait jatorritako iturri zientifikoetan
oinarrituta.
Neurriak eta jarrerak proposatzen ditu, 7, 8, 9

banakakoak eta kolektiboak,
Ekimena eta
ingurumen‐arazo globalak arintzeko.
ekintzaile‐sena
25
1 2050. urterako iragarpenak
6 a) C 8 H18 (l) +
O 2 (g) " 8 CO 2 (g) + 9 H 2 O (g)
2
Adituek iragartzen dute mende honen erdialderako
berotze globalak gure errealitatea aldatuko duela, oraindik b) d = 700 kg/m3 = 0,7 kg/L. Beraz:
ere imajinatu ezin ditugun moduetan. Berotze globalak m = d · V = 0,7 kg/L · 2 L = 1,4 kg = 1400 g
eragin handia izango du ingurumenean, ekonomian c) Erreakzioaren arabera:
eta gizakiongan. 8 ? (12 + 2 ? 16) g CO 2
1400 g C 8 H18 $ = 4322,8 g CO 2
2 Testuaren arabera, klima‐aldaketa gertatzen ari da: (12 ? 8 + 1 ? 18) g C 8 H18
• Prezipitazioen indarra eta maiztasuna aldatuko dira: Auto bakoitzak 4,3 kg CO2 isurtzen ditu atmosferara.
ekaitzak gertatzeko arriskua handitu egingo da. Hortaz, 150.000 autok hau isuriko dute:
• Zenbait lekutan, lehorte luzeak egongo dira, eta 4,3 kg CO2 ? 150.000 = 645.000 kg CO2
beste batzuetan, berriz, uholdeak gertatuko dira
7 Energia aurreztea eragiten duten neurriak. Esaterako,
behin eta berriz.
garraio publikoa erabiltzea, LED lanparak erabiltzea,
• Itsasoaren mailak gora egingo du, eta mendietako elur berogailuak eta aire girotua gehiegi ez erabiltzea, etab.
kantitatea txikitu egingo da: tenperatura igoko denez gero,
kasko polarrak desegin egingo dira, baita gailur garaietako 8 Bai. Testuan irakurri dugunaren arabera, klima‐aldaketak
elurra ere. berdintasunik ezak eragiten ditu edateko ura eta elikagaiak
eskuratzeari dagokionez. Ondorioz, gizarte‐desberdintasunak
3 Testua irakurrita, a, b, c eta f ingurumen‐ondorioak dira. sortzen dira, eta horrek pobrezia, indarkeria, migrazioak
4 b
) da erantzun zuzena. Izan ere, berotze globalaren ondorioz, eta abar eragiten ditu.
lehorteak ohikoagoak izango dira; kasko polarren zati bat 9 Testua aztertu eta galderei erantzun ondoren, ikasleek
desegingo da, eta itsasoaren mailak gora egingo du. berotze globalak epe luzean dituen efektuei buruzko ideia
5 « Berotegi‐efektua» da atmosferan dauden zenbait gasek orokorra izan behar dute. Besteak beste, berotze globalak
lurrazalean islatutako eguzki‐erradiazioaren energiaren ingurumenean (animalia‐ eta landare‐espezieak desagertuko
zati bat atxikitzea da. Beraz, Lurreko tenperaturari eusteko dira), ekonomian (herrialdeen arteko desberdintasunak
modu natural bat da berotegi‐efektua. areagotu egingo dira) eta gizartean (oinarrizko baliabideak
a) Lurrean, giza jardueren ondorioz isuritako zenbait gas lortzeko mugak egongo dira, bizilekuaren arabera) izango
(hala nola, karbono dioxidoa, metanoa eta nitrogeno dituen efektuak aipatu behar dituzte.
oxidoak) berotegi‐efektua areagotzen ari dira.
Berotegi‐efektuko gasak atmosferaren osagai
naturaletako batzuk dira, nahiz eta proportzio txikian
dauden.
b) Karbono dioxidoa (CO2), metanoa (CH4) eta nitrogeno
oxidoak (NO, N2O3, NO2, N2O5).
c) Erregai fosilen (ikatza, petrolioa eta gas naturala)
errekuntzaren ondorioz sortzen dira.
d) Autoen motorrean erretzen den gasolina eta elektrizitatea
lortzeko erretzen diren petrolioaren deribatuak dira gas
kutsatzaileen isurien erantzule nagusiak.
6. UNITATEA
Indar elektrikoak
eta magnetikoak
6. UNITATEA. indar elektrikoak eta magnetikoak

Aurkezpena
Helburuak
Edukiak

Finkatzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Sakontzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
Zabaltzeko
• Eremu elektrikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
• Nola sortzen dira tximistak?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
• Sintesia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
Problema ebatziak
Esperimentuak
• Materiaren propietate elektrikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Autoebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Kontrol-probak
• O proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258

• Nola eragiten diete elektromagnetismoari buruzko ezagutzek beste dizplina
batzuei? Eta zehatz-mehatz materialen zientziari? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
6
INDAR ELEKTRIKOAK ETA MAGNETIKOAK
AURKEZPENA
1.
Indar elektrikoen eta magnetikoen lanketari ekin aurretik, 3.
Ondoren, indar elektrikoak landuko ditugu eta, Coulomben
indar kontzeptua ekarriko dugu gogora: zer motarako legea aplikatuz, indar horiek nola kalkulatzen diren ikasiko
indarrak dauden, zein den karga elektrikoen jatorria eta dugu.
zein den karga‐unitatea. 4.
Horrez gain, indar magnetikoen funtsa eta haien zenbait
2.
Jarraian, elektrizitatearen historia deskribatuko dugu, eta erabilera aurkeztuko ditugu.
gorputzak elektrizatzeko moduak azalduko ditugu. Eduki 5.
Unitatea amaitzeko, ezinbestekoa iruditu zaigu
horiei esker, ikasleek errazago ulertuko dituzte eguneroko elektromagnetismoa zer den eta zer esperimenturen
fenomeno elektrikoak; hala nola, ekaitz elektrikoak eta bitartez aurkitu zen azaltzea.
mugimenduan egon den auto batetik jaistean jaso
ditzakegun kalanbre txikiak.
HELBURUAK
• Elektrizitatea fenomeno fisikoa ezagutzea eta haren funtsa • Magnetismoa zer den azaltzea eta imanen artean sortzen
azaltzea. diren indarren nondik norakoak azaltzea.
• Materia elektrizatzeko erabil daitezkeen moduak identifikatzea. • Iman bat eta iparrorratz bat eraikitzea.
• Eguneroko fenomeno elektrikoak deskribatzea. • Elektrizitatearen eta magnetismoaren artean zer harreman
• Karga elektrikoen artean sortzen diren indarren balioak dagoen ulertzea.
kalkulatzen ikastea.
EDUKIAK
JAKIN • Elektrizitatea.
• Karga elektrikoen arteko indarrak.
• Magnetismoa.
• Elektromagnetismoa.
EGITEN JAKIN • Elektrizatutako gorputzekin esperimentuak egitea.

• Bi iman hurbiltzean zer indar agertzen diren ikustea.
• Iparrorratza erabiltzea.
IZATEN JAKIN • Gure ingurune hurbilean elektrizitatea non aurki dezakegun jakiteko interesa izatea.
• Indar elektrikoen eta magnetikoen funtsa aztertzea, eguneroko fenomenoak azaldu ahal
izateko.
• Gure eguneroko bizitzan elektrizitateak eta magnetismoak dituzten aplikazioak balioestea.
6
1. Elektrizitatearen historia aurkezteko, haren inguruko 3. Magnetismoa ulertzeko modu egokia da imanekin
aurkikuntzarik garrantzitsuenak nabarmenduko ditugu, eta esperimentuak egitea. Esperimentu horiei esker, indar
aurkikuntza horiek zer esperimenturen ondorio diren magnetikoak azaldu ditzakegu, bai eta zertarako erabiltzen
azalduko dugu. Horrela, esperimentu zehatzak aztertuz, diren ere.
ikasleen jakin‐mina piztuko dugu, materia elektrizatzeko 4. Oersteden eta Faradayren esperimentuen bitartez,
moduak azaltzen hasi baino lehen. elektromagnetismo kontzeptua landuko dugu.
2. Garrantzitsua da ikasleek Coulomb legearen berri izatea, 5. Ikasleen ezagutzak finkatzeko, esperimentu errazak
eta karga elektrikoen eta haien arteko distantziaren arteko proposatzen dira; hala nola, iman bat eraikitzea eta
harremana deskribatzeko gai izatea. Horretarako, hainbat iparrorratz bat egitea.
kalkulu‐adibide proposatzen dira.
Hizkuntzarako gaitasuna erabiliko ditugu karga elektrikoaren unitateak eraldatu ahal

KASU PRAKTIKO BAT eta PENTSATZEKO MODUAK ataletan izateko.
irakurmenarekin eta idazmenarekin zerikusia duten Ikasten ikastea
edukiak lantzen dira. Horretarako, testu bat eta haren
Unitate guztian zehar, bai jardueretan bai eta azalpenetan
inguruko jarduerak proposatzen dira.
ere, hainbat trebetasun lantzen dira. Trebetasun horiei
Zientziarako gaitasuna esker eta unitateko helburuari jarraiki, ikasleak gai izango
Elektrizitatearen eta magnetismoaren funtsak landu ostean, dira modu autonomoan ikasten jarraitzeko. Esate baterako,
ikasleek hobeto azalduko dute beren ingurua eta gai izango materiaren elektrizazioa hobeto ulertzeko, pendulu
dira naturako hainbat fenomeno elektriko eta magnetiko elektriko bat nola kargatzen den azaltzen da unitatean.
azaltzeko. Hori horrela izanda, ekaitz elektrikoak eta aurora Horrez gain, magnetismoa eta haren ondorioak lantzeko,
polarrak aztertuko ditugu, hurrenez hurren. Gainera, iman bat eta iparrorratz bat eraikitzea proposatzen da.
unitatean zehar proposatutako esperimentuek gure Ekimena eta ekintzaile‐sena
eguneroko bizitzarekin zerikusia dutenez, besteak beste,
PENTSATZEKO MODUAK ataleko azken jardueran, ikasleek
iparrorratzen eta elektroimanen funtzionamenduarekiko
aurrea hartu beharko dute, eta gaixotasunak sendatzeko
jakin‐mina piztuko dugu ikasleengan.
eskumuturreko magnetikoak erabiltzea egokia den edo ez
Bestalde, indar elektrikoen inguruko problemetan idazkera erabaki beharko dute.
zientifikoa landuko dugu, eta multiploak eta azpimultiploak
1. Ea fenomeno elektrostatikoak eta magnetikoak agerian 4.

Ea Coulomben legea erabiliz, bi gorputzen arteko indar
uzten dituzten eguneroko bizitzako egoerak identifikatzen elektrikoa eta haien arteko distantzia kualitatiboki
dituen. erlazionatzen duen.
2.
Ea materia elektrizatzeko moduak deskribatzen dituen, eta 5.
Ea imanen portaera aztertzen duen, eta esperimentuen
adibide zehatzak ematen dituen. bitartez, agerian geratzen diren indar magnetikoen
3.
Ea elektrizitateak gure eguneroko bizitzan duen garrantzia ezaugarriak ondorioztatzen dituen.
balioesten duen. 6.
Ea elektrizitatea eta magnetismoa fenomeno beraren bi
agerpen direla ondorioztatzen duen, laborategian
Oersteden eta Faradayren esperimentuak errepikatzean.
6
FINKATZEKO
1. FITXA
FINKATZE-JARDUERAK
1 Zer aldaketa gertatzen da gorputz baten masan 8 Marraztu iman bikote bakoitzaren arteko indar
gorputz hori -1 C‐rekin kargatzen bada? Kontuan izan magnetikoak:
elektroi baten karga -1,6 ? 10-19 C dela, eta haren
masa 9 ? 10-31 kg dela.
H I I H
2 Adierazi coulombetan karga elektriko hauek:
a) 20 nC
b) 7,3 nC
c) 2,7 ? 104 nC
d) 0,065 nC
H I H I
e) 3 ? 10-2 nC
f) 2.500 nC
3 -5
Bi karga, q1 = +2 ? 10 C eta q2 = -5 ? 10 -6
C, a) Zer da elektromagnetismoa?
elkarrengandik 45 cm‐ra daude. b) Nor izan zen Hans Christian Oersted?
a) Kalkulatu bi gorputzek elkarri eragiten dioten indarraren c) Azaldu Oersteden esperimentua, zure hitzak erabiliz.
balioa.
b) Adierazi eskema batean haien norabidea eta 10 Zuzena ala okerra? Arrazoitu zure erabakiak:
noranzkoa.
a) Elektroimanetan, korronte elektrikoa eteten bada ere,
eragin magnetikoek bere horretan irauten dute.
4 Hutsean dagoen -3 nC‐ko karga batek harengandik
0,5 m‐ra dagoen karga bat erakartzen du 0,45 N‐eko b) 1831. urtean Michael Faraday gai izan zen imanak
indarrarekin. Zein da bigarren kargaren balioa? erabiliz korronte elektrikoa sortzeko.
Zein da haren zeinua? c) Zenbat eta azkarrago mugitu iman bat harilaren
barnean, orduan eta txikiagoa izango da korrontearen
5 Hutsean dauden bi kargek, -2 nC eta +3 nC, intentsitatea.
1,3 ? 10-4 N‐eko indarrarekin erakartzen dute elkar. d) Iman bat haril baten barnetik irteten denean,
Kalkulatu bi karga horien arteko distantzia. korrontearen noranzkoa harilean sartzean zuenaren
kontrakoa izango da.
6 0,9 m‐ra dauden bi karga berdinek 0,09 N‐eko
indarrarekin aldaratzen duten elkar. Kalkulatu zein den
karga horien balioa.
7 Definitu termino hauek:

a) Material ferromagnetikoa.
b) Imana.
c) Iparrorratza.
6
FINKATZEKO
1. FITXA
1 Gorputzaren masa kalkulatzeko, bihurketa‐faktore bat erabili 6 B

i kargak berdinak direnez, kasu honetan honela idatz
behar dugu: dezakegu Coulomben legea:
9 ? 10-31 kg Q1 ? Q1 Q12
-1 C ? = 5,625 ? 10-12 kg F=K? 2
=K? 2
-1,6 ? 10-19 C d d
Gorputzak izandako masaren aldaketa 5,626 · 10-12 kg‐koa Aurreko adierazpenetik Q1 bakandu behar dugu:
da. Q12 F ? d2
2 Honela adieraziko ditugu emandako kargak coulombetan:
F=K? " Q1 = K
d2
10-6 C Q1‐en balioa kalkulatu behar dugu:
a) 20 nC = 20 nC ? = 2 ? 10-5 C
1 nC
0,09 N ? (0,9 m) 2
10-9 C Q1 = = 2,8 ? 10-6 C
b) 7,3 nC = 7,3 nC ? = 7,3 ? 10-9 C N ? m2
1 nC 9 ? 10 9
C2
10-6 C
c) 2,7 ? 10 4 n C = 2,7 ? 10 4 nC ? = 2,7 ? 10-2 C Hau da karga horien balioa: 2,8 · 10-6 C.
1 nC
7 a) M
aterial ferromagnetikoa iman baten erakarpena
10-9 C
d) 0,065 nC = 0,065 nC ? = 6,5 ? 10-7 C sentitzen duen materiala da.
1 nC
b) Iman bat objektu metaliko jakin batzuk erakartzeko gai
10-6 C den objektu bat da; adibidez, burdinazkoak, kobalto edo
e) -2
3 ? 10 n C = 3 ? 10 -2
nC ? = 3 ? 10-8 C
1 nC nikel aleaziozkoak...
10-9 C c) Iparrorratz bat libre biratzen duen orratz imandu bat da.
f) 2.500 nC = 2.500 nC ? = 2,5 ? 10-6 C
1 nC 8
H I I H
a) Indar elektrikoa kalkulatzeko, Coulomben legea aplikatu
3
behar dugu, unitateak NSko unitateetan adieraziz:
Q1 ? Q 2
F=K?
d2
N ? m 2 2 ? 10-5 C ? 5 ? 10-6 C
F = 9 ? 10 9 ? = 4,44 N
C2 (0,45 m) 2
b) Eskema honen bitartez adieraziko ditugu indar elektrikoen
H I H I
norabidea eta noranzkoa:
q1 q2 9 a) E
lektromagnetismoa fenomeno elektrikoen eta
F F
+ –
magnetikoen arteko erlazioa aztertzen duen fisikaren
atala da.
45 cm
b) Hans Christian Oersted daniar fisikariak korronte elektriko
batek iman gisa jokatzen duela ikusi zuen 1819an.
4 Coulomben legearen adierazpenetik Q2 bakandu behar dugu: c) Oerstedek zirkuitu elektriko bat eraiki zuen, eta iparrorratz
bat jarri zuen, kablearekin lerrokatuta gera zedin
Q1 ? Q 2 F ? d2
F=K? " Q2 = K ? Q1
orientatuta. Etengailua ixtean, iparrorratzaren orratza
d2
kablearekiko perpendikular jartzen zen. Korrontea
Unitateak NSn adierazi, eta Q2‐ren balioa kalkulatu behar dugu: kontrako noranzkoan zihoanean, iparrorratzak kontrako
0,45 N ? (0,5 m) 2 noranzkoa seinalatzen zuen.
Q2 = = 4,17 ? 10-6 C
N ? m2
9 10 a) Okerra. Eragin magnetikoa desagertu egiten da.
9 ? 10 ? 3 ? 10-6 C
C2
b) Zuzena.
Q1 karga negatiboak erakarri egiten duenez, bigarren
c) Okerra. Zenbat eta azkarrago mugitu iman bat harilaren
kargaren zeinua positiboa da.
barnean, orduan eta handiagoa izango da korrontearen
5 Coulomben legearen adierazpen matematikotik d bakandu intentsitatea.
behar dugu: d) Zuzena.
Q1 ? Q 2 Q1 ? Q 2
F=K? "d= K?
F
d2
Unitateak NSn adierazi, eta d kalkulatu behar dugu:
N ? m2 2 ? 10-9 C ? 3 ? 10-6 C
d= 9 ? 10 9 ? = 0,64 m
C2 1,3 ? 10-4 N
Bi karga horien arteko distantzia 0,64 m‐koa da.
6
SAKONTZEKO
ZABALTZE-JARDUERAK
1 Zein da karga hauetako bakoitzaren zeinua? Arrazoitu 5 Behatu gailu honi:

zure erantzuna.
Harila
Q1 Q2
Eskuila
2 Adierazi zenbat aldatu beharko genukeen bi karga

elektrikoren arteko distantzia, haien arteko indarra...
Imana
a) Bikoizteko.
b) Laurdena izateko.
c) Bost aldiz handitzeko. a) Unitatean landutako fenomenoen artetik, zeinekin du
zerikusia?
3 Lurraren irudia hartuta, adierazi eremu magnetiko b) Zer adierazten du?
lurtarraren lerroak.
c) Nola funtzionatzen du?
6 Erreparatu irudiei, eta azaldu zertan datzan irudi

horietako bakoitzean ikusten den fenomenoa:
a)
Bat al datoz Ipar polo geografikoa eta Ipar polo

magnetikoa?
4 Marraztu elektroiman bat, eta adierazi haren atalak.

Ondoren, erantzun: b)
a) Zure ustez erabil al daitezke elektroimanak industrian
burdinazko objektuak bereizteko?
b) Aipatu elektroimanek izan ditzaketen beste aplikazio
batzuk.
6
SAKONTZEKO
1 Bi kargek zeinu bera dute (biak dira positiboak edo biak dira Ez, Ipar polo geografikoa eta Ipar polo magnetikoa ez datoz
negatiboak), bi gorputzek elkar aldaratzen baitute. bat.
Q1 ? Q 2
2 a) F1 = K ? bada, eta F2 = 2 ? F1 lortu nahi badugu: Ipar polo geografikotik hurbil iman lurtarraren Hego poloa
d 22 dago, eta Hego polo geografikotik hurbil, iman lurtarraren Ipar
Q1 ? Q 2 Q1 ? Q 2
2 ? F1 = K ? " d2 = K ? $ = poloa.
d 22 2 F1
1 Q1 ? Q 2 1 d1 Iparralde geografikoaren noranzkoak eta iparralde
= ?K ? = ? d1 = magnetikoaren noranzkoak osatzen duten angeluari
>
2 F1 4 4
d1
deklinazio magnetikoaren angelua deritzo eta 11° ditu, gutxi
gorabehera.
Beraz, kargen arteko distantzia lauren bat murriztu behar
da. 4
Etengailua
Q1 ? Q 2 F1
b) F1 = K ? bada, eta F2 = lortu nahi badugu:
d 22 2
F1 Q1 ? Q 2 Q1 ? Q 2
4
=K? 2 " d2 = 4 ? K ? F =
d2 1
Iltzea Sorgailua
Q1 ? Q 2
= 4?K ? = 4 ? d1 = 2 ? d1
>
F1
d1
Beraz, kargan arteko distantzia bikoiztu egin behar da.

Q1 ? Q 2
c) F1 = K ? bada, eta F2 = 5 ? F1 lortu nahi badugu:
d 22
Q1 ? Q 2 Q1 ? Q 2
5 ? F1 = K ? " d2 = K ? 5 ? F =
d 22 1
1 Q1 ? Q 2 1 a) Bai, iman baten gisa jokatzen duenez, material

= ?K ? = ? d1 = 0,45 ? d1
>
5 F1 5 ferromagnetikoak erakartzen baititu.
d1
b) Elektroimanak etengailuetan, ibilgailuen balazta eta lozagi
eraz, kargen arteko distantzia bider 0,45 egin behar
B elektromagnetikoetan, burrunbagailuetan eta abar
dugu. erabiltzen dira.
3 5 a) Elektromagnetismoarekin du zerikusia.
b) Dinamo bat da, energia mekanikoa energia elektriko
bihurtzen duen gailua.
c) Haril baten inguruan biratzen den iman bat du eta,
mugimenduaren ondorioz, korronte elektrikoa sortzen da.
6 a) Elektrizitate estatikoa.
Neskaren ileek elkar aldatzen dute, eskuarekin plastikozko
esfera ukitzean karga elektriko positiboa hartzen
dutelako.
b) Aurora polarra.
S
Eguzkitik datozen eta karga elektrikoa daukaten partikulak
N
Lurraren atmosferara iristean sortzen dira.
Ipar polotik hurbil gertatzen diren aurora polarrei aurora
boreal deritze.
ego polotik hurbil gertatzen diren aurora polarrei aurora
H
austral deritze.
6
ZABALTZEKO
1. FITXA
Izena: Maila: Data:
Eremu elektrikoa
Eremu elektriko deritzo karga elektrikoa duen gorputz baten inguruko espazioari. Espazio horretan karga elektrikoa duen beste
gorputz bat jarriz gero, indar elektrostatikoak agerian geratzen dira.
Puntu jakin bateko eremu elektrikoaren intentsitatea da
puntu jakin horretan dagoen karga positiboko unitate batengan,
q, eremu horrek duen indarra, F:
F
E=
q
N/C‐tan neurtzen da.
Eremu elektrikoaren lerroak irudian ageri den moduan adierazten
dira grafikoki. Eremu elektrikoko lerroak karga positiboa duen
gorputz batetik irteten dira eta karga negatiboa duen gorputz
batean sartzen dira.
1 q1 kargak eremu elektrikoa sortzen du bere inguruan. Harengatik 10 cm‐ra +3 nC‐ko beste karga bat, q2,
jarriz gero,7,9 N‐eko indarrarekin aldaratzen du. Kalkulatu zein den eremu elektrikoaren intentsitatea
q2 karga dagoen puntuan.
2 Adierazi grafikoki 1. jarduerako kargak sortzen duen eremu elektrikoa.
3 Kalkulatu q kargaren balioa, harengandik 12 cm‐ra dagoen puntu batean 2,5 · 104 N/C‐ko eremu elektriko bat eragiten
badu.
6
ZABALTZEKO
1. FITXA
Izena: Maila: Data:
4 Eremu elektriko bateko puntu batean 4 · 10-3 nC‐ko karga bat jarri dute. Kalkulatu zenbateko indarra jasango
duen karga horrek, puntu horretan eremu elektrikoaren intentsitatea 1125 N/C‐koa bada.
5 Zer baldintza bete behar dira eremu elektriko baten intentsitateak puntu jakin batean duen balioa eta
Coulomben K konstantea bat etor daitezen?
6 Marraztu karga‐sistema hauei dagozkien eremu elektrikoaren lerroak:
+ +
– +
– –
6
ZABALTZEKO
2. FITXA
Izena: Maila: Data:
Nola sortzen dira tximistak

Gogoratu…
• Materia hiru modutara elektriza daiteke:

igurzte bidez, ukituta eta indukzioz.
Karga
elektrikoak
Oinaztargia
Hodeiak
Tximista
Lurra
1 Erreparatu irudiari, eta deskribatu nola sortzen diren tximistak.
2 Zer desberdintasun daude tximisten eta oinaztargien artean?
3 Ba al da loturarik elektrizitate estatikoaren eta ekaitzetako hodeien artean? Arrazoitu zure erantzuna.
4 Nork asmatu zuen tximistorratza? Egin marrazki bat nola funtzionatzen duen azalduz.
5 Zer segurtasun‐neurri hartu behar dira ekaitza bada?
6
ZABALTZEKO
3. FITXA
Izena: Maila: Data:
Sintesia
Ikuspegi elektrikotik hitz eginez gero, Edison ez zen argia ikusi Horrela sortu zen pila voltaikoa. Pilak zinkezko eta zilarrezko dis-
zuen lehena izan. K.a. 600. urtean Tales Miletokoa greziar filoso- koak zituen, gatzunetan egondako oihal batez banatuta. Horre-
fo eta zientzialariak idatzi zuen anbar erretxinak (elektron la, energia kimikoa korronte elektriko bilakatzea lortu zuen. As-
grezieraz) zenbait objektu arin erakartzeko ahalmena zuela makizuna amaitu zuenean, Londresko Royal Society elkartean
arroparekin igurztean. Ez zen bere aurkikuntzaz jabetu, baina aurkeztu zuen, 1800. urtean. Napoleonen aurrean ere aurkeztu
une hartan gaur egun elektrizitate estatiko deritzogun fenome- zuen, eta asmakizunak txundituta utzi zuen.
noa aurkitu zuen. Inor ez zen aurkikuntza haren garrantziaz 1820an Hans Christian Orstedek frogatu zuen korrontea eroaten
ohartu, 1600. urtean William Gilbert britainiarrak «De Magnete» duen hari batek iparrorratz baten orratza desbideratzeko gai den
izeneko obran anbarraren erakarpen‐propietateak aztertu zi- eremu magnetikoa sortzen duela. Beste era batera esanda, dania-
tuen arte. Obra hura «best seller» bilakatu zen garaiko zientzia- rra elektrizitatea eta magnetismoa erlazionatu zituen lehena izan
larientzat. Gilbert, Isabel I.aren mediku pribatua zena, indar zen, eta horri esker existitzen dira gaur egun telefono mugikorrak.
elektrikoaz hitz egin zuen lehena izan zen, eta berak asmatuta-
ko elektroskopio bat erabili zuen indar hura ikertzeko. Michael Faradayk beste pauso bat eman zuen bide horretan. Fa-
milia xume batean jaio zen eta koadernatzeko ematen zizkioten
xviii.
eta xix. mendeak funtsezkoak dira elektroien inguruko bi- obrak irakurtzeko ohitura zuen britainiar hark, indukzio elektro-
daia honetan. Alessandro Volta italiarraren aurkikuntza ezin- magnetikoaren legeak aurkitu zituen: 1832an Royal Institutean
bestekoa izan zen zure telefono mugikorra autonomoa izan magnetismoa elektrizitate nola bihurtzen den frogatu zuen.
dadin: pila elektrikoa asmatu zuen, bateriaren herenamona.
Beste asmakizun asko bezala, eztabaida baten ondorioz asma- Faradayren esperimentuei esker, handik hogeita hamar urtera,
tu zuen pila Voltak. Luigi Galvani anatomista ohartu zen, igelak James Clerk Maxwell fisikariak lehen teoria elektromagnetiko
disekzionatzean brontzezko kakoarekin ukitzen zituenean, bateratura argitaratu zuen. Fisika liburu guztietan ageri diren
haien hankak beren kabuz uzkurtzen zirela. Galvanik fenomeno Maxwellen ekuazio ospetsuen sortzaileak, uhin elektromagne-
hari «animalia‐elektrizitate» izena eman zion, baina Voltak oker tikoak, telefono mugikorretik hitz egiteko ezinbestekoak dire-
zegoela frogatu nahi izan zuen; igelen muskuluek ez zutela nak, existitzen zirela aurresan zuen.
elektrizitaterik «ekoizten». Iturria: www.eldiario.es
1 Osatu ardatz kronologikoa testuan aipatzen diren aurkikuntzak eta haien aurkitzaileen izenak idatziz.
2 Definitu testuan ageri diren termino hauek: elektrizitate estatikoa, indar elektrikoa, elektroskopioa, indukzio
elektromagnetikoa.
3 Zer harreman dago aurkikuntza horien eta zure telefono mugikorrak erabiltzen duen teknologiaren artean?
6
PROBLEMA EBATZIAK
1. PROBLEMA EBATZIA
Gorputz baten karga, Q, -20 nC‐koa da, eta beste batena, q, +2 nC‐koa. Bi gorputzak airean daude,
elkarrengandik 4 cm‐ra:
a) Kalkulatu bien arteko indar elektrikoa.
N ? m2
Datua: K = 9 ? 109
C2
b) Adierazi indarrak eskema batean, haien norabidea eta noranzkoa azalduz.

a) Indar elektrikoa kalkulatzeko, Coulomben legea aplikatu
behar dugu. Beraz, bi kargen arteko indarra 0,225 N‐koa
Hasteko, karga bakoitzaren balioa eta bi kargen arteko da.
distantzia adierazi behar ditugu, NSko unitateetan: b) Indar elektrikoen norabideari eta noranzkoari
10
C -9 dagokionez, honela osatu beharko genuke haiei
Q = -20 nC ? = -2 ? 10-8 C dagokien eskema:
1 nC
F F
q = +2 C ?
10-6 C
1C
= +2 ? 10-6 C – +
d = 4 cm = 0,04 m 40 cm
Ondoren, indar elektrikoaren balioa kalkulatu behar
dugu, Coulomben legearen adierazpen matematikoa Bi kargek zeinu desberdina dutenez, gorputzen arteko
erabiliz: indarrak erakarpenezkoak izango dira.
Q?q
F=K? 2 "
d
N $ m2 2 ? 10-8 C ? 2 ? 10-6 C
" F = 9 ? 109 ?
C2 (0,04 m) 2
" F = 0,225 N
JARDUERAK
1 Kalkulatu +5 nC‐ko karga duen gorputz baten eta 3 Kalkulatu -0,6 mC‐ko karga duen gorputz baten eta
+6 mC‐ko karga duen gorputz baten arteko indarra, bi -8 nC‐ko karga duen gorputz baten indarra, bi
gorputzak airean, elkarrengandik 60 cm‐ra daudela gorputzak airean, elkarrengandik 0,25 m‐ra daudela
kontuan hartuta. kontuan hartuta.
N ? m2 N $ m2
Datua: K = 9 ? 109 Datua: K = 9 ? 109
C2 C2
Erantzuna: 0,75 N Erantzuna: 691,2 N
2 Adierazi eskema baten bitartez 1. jarduerako indar 4 Adierazi eskema baten bitartez 3. jarduerako indar
elektrikoak. Nolakoak dira? Erakarpen‐indarrak edo elektrikoak. Nolakoak dira? Erakarpen‐indarrak edo
aldarapen‐indarrak? Arrazoitu zure erantzuna. aldarapen‐indarrak? Arrazoitu zure erantzuna.
6
PROBLEMA EBATZIAK
2. PROBLEMA EBATZIA
Bi karga elektrikok 10 N‐ko indarrarekin erakartzen dute elkar. Pentsatu eta erantzun:
a) Zer motatakoak dira kargak?
b) Nolakoa izango litzateke indar hori, kargetako baten balioa herena balitz?
c) Nolakoa izango litzateke indar hori, bi kargen arteko distantzia lau aldiz handiagoa balitz?

a) Elkar erakartzen badute, kargek kontrako zeinua izango Beraz, indar elektrikoaren balioa ere herena izango
dute: batek positiboa, eta besteak, negatiboa. da.
b) 10 N‐eko indarrari Coulomben legea aplikatuko diogu: c) Bi kargen arteko distantzia lau aldiz handituz gero:
Q1 ? Q 2 Q1 ? Q 2 Q1 ? Q 2
F1 = 10 N = K ? F3 = K ? =K? =
d2 (4 ? d) 2
16 ? d 2
H
Karga bat hiru aldiz txikituz gero (demagun Q1 karga F1
dela txikitzen dena): 1 Q1 ? Q 2 1
= ? = ? F1
16 d 2
16
H
Q1 F1
? Q2
3 1 Q1 ? Q 2 1 Indar elektrikoa hamaseirena izango da.
F2 = K ? = ?K = ? F1
d2 3 d2 3
JARDUERAK
1 Bi kargek 30 N‐ko indarrarekin aldaratzen dute elkar: 5 Kontuan hartuta:

a) Zer motatakoak dira kargak? Q1 ? Q2
F1 = K ?
d2
b) Nolakoa izango litzateke indar hori, kargetako baten
balioa erdia balitz? a) Zer gertatu behar zaio Q2‐ri, F1‐en balioa erdia izatea
nahi badugu?
c) Nolakoa izango litzateke indar hori, bi kargen arteko
distantzia bikoitza balitz? b) Zein izango da bi kargen arteko distantzia, F1‐en balioa
bikoiztu nahi badugu?
2 Bi kargek 2 N‐ko indarrarekin erakartzen dute elkar: c) Q1‐en balioa bikoizten badugu eta d‐ren balioa zati lau
a) Zer motatakoak dira kargak? egiten badugu, aldatuko al da F1 ‐en balioa?
b) Nolakoa izango litzateke indar hori, bi kargen balioa d) Zenbat handitu edo txikituko da F1‐en balioa, Q1‐en
hirukoiztuko balitz? balioa bikoizten badugu eta Q2 ‐rena zati hiru egiten
badugu?
c) Nolakoa izango litzateke indar hori, bi kargen arteko
distantzia herena balitz?
3 Bi kargek 5 N‐ko indarrarekin aldaratzen dute elkar.

Nolakoa izango da indar hori, bi kargak bikoizten badira
eta bien arteko distantzia hirukoizten bada?
4 Bi kargek 25 N‐ko indarrarekin aldaratzen dute elkar:

a) Zer motatakoak dira kargak?
b) Nolakoa izango litzateke indar hori kargetako baten
zeinua aldatuko balitz?
6
ESPERIMENTUAK
Materiaren propietate elektrikoak
HELBURUA
Esperimentu honen bitartez, materia igurzte bidez, ukituta edo indukzioz elektrizatu daitekeela egiaztatuko
dugu. Bestalde, bi karga mota, karga positiboak eta karga negatiboak, daudela frogatuko dugu, eta horrez
gain, mota desberdinetako karga duten gorputzek elkar erakartzen dutela eta mota bereko karga dutenek
elkar aldaratzen dutela ere frogatuko dugu. Amaitzeko, elektrometro bat erabiliko dugu, objektu baten karga
kantitatea «ikusi» ahal izateko.
Materiala
• 2 oinarri isolatu.

• 2 borne isolatu.
• Kakodun 2 hagaxka.
• 2 pendulu elektrostatiko.
• Ebonita‐barra.
• Metakrilato‐barra (edo plexiglas‐barra).
• Katu‐larrua.
• Azetato‐orria.
• Elektrometroa.
PROZEDURA
1 1. Muntatu bi pendulu elektrostatiko.

2. Igurtzi ebonita‐barra katu‐larruarekin
1
eta hurbildu penduluetako batetara.
2
Hasieran, barrak penduluko bola
3
erakartzen duela [1] ikusiko duzu.
Elkar ukitu ondoren [2] ordea,
barrak penduluko bola aldaratzen
du [3].
3. Pendulu elektrostatikoko bola
hatzekin ukituz gero, karga galtzen
duela ikusiko duzu; zure gorputzean
barrena, karga lurrera iristen da.
Ondoren, igurtzi metakrilato‐barra
(edo plexiglas‐barra) azetato‐orriarekin
4 5
eta hurbildu beste pendulura. Kasu
honetan ere, hasieran, barrak bola 6
erakartzen du [4] eta, elkar ukitu
ondoren [5], barrak penduluko bola
aldaratzen du [6].
Zergatik gertatzen da hori?

Kargatutako barra penduluaren bolara hurbiltzen denean, bola indukzio bidez kargatzen da. Hori dela eta,
barratik hurbilen dagoen bolaren zatiak barraren kontrako karga duenez, barrak eta bolak elkar erakartzen dute.
Barrak pendulua ukitzen duenean, haren kargaren zati bat bolara igarotzen da; hori gertatzean, biek karga mota
bera hartzen dutenez, barrak eta penduluak elkar aldaratzen dute.
2 Ondoren, egin froga hau:
A
1.
Jarri penduluak elkarren alboan, kontuan izan
bolen arteko distantziak 10 cm ingurukoa
B
izan behar duela, eta ukitu hatzekin bi bolak,
kargarik ez dutela egiaztatzeko.
2.
Igurtzi ebonita‐barra katu‐larruarekin, eta
ondoren, ukitu penduluetako baten bola,
barra horrekin.
3.
Igurtzi metakrilato‐barra (edo plexiglas‐barra)
azetato‐orriarekin, eta ukitu beste
penduluaren bola barra horrekin.
Erakarpena
4.
Ondoren, hurbildu penduluak. Bolek elkar
erakartzen dutela ikusiko duzu (A argazkia).
5.
Amaitzeko, ukitu kargatuta dagoen ebonita‐barrarekin bi penduluetako bolak. Aldarapena
Penduluak hurbiltzean, bolek elkar aldaratzen dutela ikusiko duzu (B argazkia).
Gauza bera gertatuko da, bi bolak kargatuta dagoen metakrilato‐barrarekin ukituz gero.
Zergatik dute portaera hori bolek?

Ebonita‐barrak eta metakrilato‐barrak kontrako karga hartzen dute igurzte bidez kargatzen ditugunean.
Lehen kasuan, bi bolek karga desberdina dute, eta horregatik elkar erakartzen dute.
Bigarren esperimentuan, ordea, bi bolek mota bereko karga dute, eta horregatik elkar
aldaratzen dute.
3 Elektroskopioa eta elektrometroa

1.
Jarri oinarri isolatu bat, irudian ikusten den
bezala. Egin aluminio‐paperezko zerrenda
bat (10 cm inguruko luzera eta 0,5 cm
inguruko zabalera duena), erditik tolestu
1 2
eta eutsi muturretik zinta itsaskorra erabiliz [1].
2.
Hatzak erabiliz, elkartu zerrendaren bi orriak.
Ondoren, ukitu goiko muturra kargatuta dauden
barretako batekin, eta bi orriak banandu egiten
direla ikusiko duzu [2].
Oinarrizko elektroskopio bat eraiki dugu.
Elektrometroa mailakatutako eskala bat duen
elektroskopioa da. Elektrometroa erabiltzen hasi
baino lehen, egiaztatu ez dagoela barneko
orrien higidura oztopatzen duen ezer.
1.
Elektroskopioarekin edo elektrometroarekin
1
bi esperimentu jarraian egin nahi izanez gero,
ukitu metalezko orriak hatzekin, zure
gorputzaren bitartez haien karga deskargatzen
2
laguntzeko [1].
2.
Kargatutako barrak elektrometroa ukitzen
duenean, orriak banandu egiten dira.
Banaketa hori proportzionala da karga
kantitatearekiko [2].
OHARRAK
6
EDUKIak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
AUTOEBALUAZIOA
1 Metalezko esfera neutro bat karga negatiboa duen 6 Bi karga positibok:

hagaxka batekin ukituz gero, zer elektrizazio mota ari a) Elkar erakartzen dute.
da gertatzen?
b) Elkar aldaratzen dute.
a) Indukzio bidezko elektrizazioa.
c) Elkar erakartzen edo aldaratzen dute, haien
b) Ukimen bidezko elektrizazioa. artean dagoen distantziaren arabera.
c) Igurzte bidezko elektrizazioa.
7 Iman baten ipar poloak eta beste baten hego poloak:
2 Nola hautematen du karga elektrikoa elektroskopio a) Elkar aldaratzen dute.
batek?
b) Elkar erakartzen dute.
a) Indukzio edo ukimen bidez.
c) Ez dute inolako harreman magnetikorik.
b) Igurzte bidez.
c) Indukzio bidez. 8 Zer erakusten du iparrorratzaren ipar poloak?
a) Ipar polo magnetikoa.
3 Jertse batekin igurtzitako bi puxikek:
b) Hego polo geografikoa.
a) Elkar erakartzen dute.
c) Ipar polo geografikoa.
b) Elkar aldaratzen dute.
c) Haien arteko indarra hartzen duten karga 9 Elektroimanaren inguruko esaldi hauetatik, zein da
motaren araberakoa da. okerra?
a) Elektromagnetismo izeneko fenomenoan
4 Tximistorratzen inguruko esaldi hauetatik, zein da oinarritzen da.
okerra?
b) Korronte elektrikoaren eraginari esker
a) Benjamin Franklinek asmatu zuen 1752an. funtzionatzen du.
b) Hari esker, tximistak modu kontrolatuan c) Korronte elektrikoa eten arren, eragin
deskargatzen dira. magnetikoek bere horretan irauten dute.
c) Haren muturrak tximista aldaratzen du.
10 Nor jabetu zen, kobre‐harizko haril baten barnean
5 Coulomben legearen arabera: iman bat mugituz gero, korronte elektrikoa sortzen
a) Karga elektrikoa duten bi gorputzek elkarri eragiten zela?
dioten erakarpen‐ edo aldarapen‐indarraren a) Hans Christian Oersted.
intentsitatea bi kargen biderkadurarekiko zuzenki b) Michael Faraday.
proportzionala da, eta haien arteko distantziarekiko
alderantziz proportzionala. c) Charles du Fay
b) Karga elektrikoa duten bi gorputzek elkarri

eragiten dioten erakarpen‐ edo aldarapen‐
indarraren intentsitatea bi kargen
biderkadurarekiko zuzenki proportzionala da, eta
haien arteko distantziaren karratuarekiko
alderantziz proportzionala.
c) Karga elektrikoa duten bi gorputzek elkarri
eragiten dioten erakarpen- edo aldarapen-
indarraren intentsitatea bi kargen
biderkadurarekiko alderantziz proportzionala da,
eta haien arteko distantziaren karratuarekiko
alderantziz proportzionala.
1 b, 2 a, 3 b, 4 c, 5 b, 6 b, 7 b, 8 c, 9 c, 10 b
ERANTZUNAK
6
eDUKIak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
O PROBA
1 Behatu ondorengo irudiei, eta azaldu, erantzunak arrazoituz, zer elektrizazio mota ari den gertatzen horietako bakoitzean:
A B C
a) b) c)

2 Erabaki esaldiak zuzenak ala okerrak diren, eta zuzendu esaldi okerrak:
a) Mikrocoulomb bat (µC) 10-9 coulomb (C) dira.

b) Karga elektriko positiboa duten bi gorputzek elkar aldaratzen dute.

c) Indar elektrikoa alderantziz proportzionala da gorputzen kargarekiko, eta zuzenki proportzionala da haien arteko distantziaren
karratuarekiko.

d) Kargatutako bi gorputz elkarrengandik urruntzean, haien arteko indar elektrikoaren intentsitatea gutxitzen da.
Izena: Maila: Data:
3 +0,6 mC‐ko karga duten bi gorputz airean daude, elkarrengandik 10 m‐ra. Egin bi gorputzen arteko indarrak adierazten
dituen eskema bat, eta kalkulatu indar elektrikoaren intentsitatea.
N ? m2
Datua: K = 9 ? 109
C2

4 Erantzun magnetismoaren inguruko galdera hauei:

a) Zer gertatzen da iman baten ipar poloa beste iman baten hego polora hurbiltzen badugu?

b) Zer dira material ferromagnetikoak?

c) Zer puntu erakusten du iparrorratz baten hego poloak?
5 Deskribatu Oersteden esperimentua, eta azaldu zer ondorioztatu zuen.

Zer harreman dago esperimentu haren eta elektroiman baten artean?
6
edukiAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
A PROBA
1 Marraztu elektroskopio bat eta bersorio bat.
ELEKTROSKOPIOA BERSORIOA
Zertarako erabiltzen dira tresna horiek? Zertan datza haien funtzionamendua?
2 Zer fenomeno mota dago gailu eta fenomeno hauen oinarrian? Elektrikoa edo magnetikoa? Arrazoitu zure erantzuna:
a) Tximistorratzak.

b) Aurora borealak.

c) Industrian erabiltzen diren metal‐detektagailuak.

d) Batzuetan, mugimenduan egondako auto batetik jaistean sentitzen ditugun kalanbreak.
Izena: Maila: Data:
3 Bi gorputzek Q1 eta Q2 kargak dituzte, hurrenez hurren. Airean daude eta bien arteko distantzia d da.
Azaldu nola aldatuko den indar elektrikoa ondorengo kasu hauetan:
a) Bi gorputzen arteko distantzia hirukoizten bada.

b) Gorputz bakoitzaren karga elektrikoa herena bada.
4 Marraztu iman hauen artean sortzen diren indar magnetikoak:
H I I H I H
Nola eraikiko zenuke iman bat metalezko barra bat erabiliz?
5 Zer gertatuko da zirkuitu honetako etengailua konektatzean? Zer esperimentutan oinarritzen da?
6
eDUKIAK EBALUATZEKO
Jarduerak
Lorpen-adierazleak
O proba A proba
Karga elektrikoen eta materiaren eraketaren 1, 2 1

artean zer erlazio dagoen azaltzen du, eta
gorputzen karga elektrikoa elektroi gehiegi edo
gutxiegi izatearekin erlazionatzen du.
Bi gorputzen artean dagoen indar elektrikoa 2, 3 3

haien kargekin eta haien arteko distantziarekin
erlazionatzen du, eta grabitazio‐indarraren eta
indar elektrikoaren arteko antzekotasunak eta
desberdintasunak ezartzen ditu.
Elektrizitate estatikoarekin lotutako 1 1, 2

fenomenoak agerian jartzen dituzten
eguneroko egoerak arrazoiak emanez
justifikatzen ditu.
Fenomeno magnetikoak hautematen ditu, 4 2, 4

imana magnetismoaren iturri naturala dela
identifikatuz, eta imanak zenbait substantzia
magnetikotan duen eragina deskribatzen du.
Oinarrizko iparrorratz bat egiten du, Lurraren 4

eremu magnetikoa erabiliz iparra kokatzeko,
eta horretarako egindako prozedura
deskribatzen du.
Korronte elektrikoaren eta magnetismoaren 5 5

arteko erlazioa egiaztatzen eta ezartzen du,
elektroiman bat eginez.
Oersteden eta Faradayren esperimentuak 5 5

laborategian edo simulagailu birtualak erabiliz
errepikatzen ditu, eta elektrizitatea eta
magnetismoa fenomeno beraren bi agerpen
direla ondorioztatzen du.
Txosten bat egiten du, IKTak erabiliz, naturako 2

indarren eta haiekin lotutako fenomenoen
arteko erlazioari behatuz lortutako
informazioan edo hari buruz bilatutako
informazioan oinarrituta.
O PROBA: ERANTZUNAK
1 a) Igurzte bidezko elektrizazioa.

Gorputz bat beste gorputz batekin igurztean kargatu egiten da. Artilezko edo zetazko zapi batekin beirazko edo
plastikozko objektu bat igurzten dugunean gertatzen da. Beirazko hagaxka bat zetazko zapi batekin igurzten badugu,
hagaxkak elektroiak ematen dizkio zapiari eta positiboki kargatzen da. Zapiak, aldiz, elektroiak hartzen ditu, eta
negatiboki kargatzen da. Plastikozko hagaxka bat artilezko zapi batekin igurzten badugu, hagaxkak zapiaren elektroiak
hartzen ditu, eta negatiboki kargatuta geratzen da. Zapia, ordean, positiboki kargatuta geratzen da.
b Indukziozko elektrizazioa.
orputz neutro bati kargatuta dagoen gorputz bat hurbilduz gero, gorputz hori elektrikoki kargatzen da.
G
Positiboki kargatutako hagaxka bat metalezko esfera neutro batera ukitu gabe hurbilduz gero, esferako kargak ordenatu
egiten dira. Haren karga negatiboak hagaxkatik hurbil kokatzen dira, eta positiboak, hagaxkatik urrun. Horrela, esferaren
karga garbia ez da aldatzen, baina karga negatiboen hurbiltasunaren ondorioz, hagaxkak esfera erakartzen du.
c) Ukipenezko elektrizazioa.
etalezko esfera neutro bat kargatuta dagoen hagaxka batekin ukituz gero, hagaxkak duen kargaren zati bat esferara igarotzen da,
M
eta bi gorputzak karga berarekin kargatzen dira. Ondorioz, elkar aldaratzen dute.
2 a) Okerra, mikrocoulomb (nC) bat 10-6 coulomb (C) dira.

b) Zuzena.
c) Okerra. Coulomben legearen arabera, indar elektrikoa zuzenki proportzionala da gorputzen kargarekiko, eta alderantziz
proportzionala da haien arteko distantziaren karratuarekiko.
d) Zuzena.
3 B
i kargek zeinu bera dutenez, elkar aldaratzen dute. Indar elektrikoa kalkulatzeko, Coulomben legea aplikatu behar dugu,
NSko unitatek erabiliz:
+0,6 mC +0,6 mC
Q1 ? Q 2 F
F=K?
d2
F
+ +
N $ m 2 6 ? 10-4 C ? 5 ? 10-4 C
F = 9 ? 10 9 ? = 32,4 N 10 m
C2 (10 m) 2
4 a) Bi poloek elkar erakartzen dute.
b) Material ferromagnetikoak imanek erakartzen dituzten materialak dira.
c) Hego polo geografikoa.
5 Oersted
jabetu zen korronte elektrikoek imanen portaera bera zutela. Zirkuitu elektriko bat eraiki zuen, eta iparrorratz
bat jarri zuen, kablearekin lerrokatuta. Etengailua ixtean, iparrorratzaren orratza kablearekiko perpendikular jartzen zen.
Korrontea kontrako noranzkoan zihoanean, iparrorratzak kontrako noranzkoa seinalatzen zuen. Horrela ondorioztatu
zuen, korrontea eroaten duen hariak iman gisa jokatzen duela. Korrontearen noranzkoa aldatzean, portaera magnetikoaren
noranzkoa aldatzen da, hots, polo magnetikoak trukatzen dira.
Elektroiman bat korronte elektrikoaren eraginez dabilen iman bat da.
6
edukiak ebaluatzeko
A PROBA: ERANTZUNAK
1 ELEKTROSKOPIOA BERSORIOA
Kontaktua
Artelazkizko Eskala Orri finkoa

tapoia Metalezko bola
Orri mugikorra
Metalezko barra
Metalezko
orriak
Elektroskopioa eta bersorioa karga elektrikorik badagoen hautemateko erabiltzen dira. Bi kasu horietan,
gailuek kontaktu bidez edo indukzio bidez hautematen dute karga elektrikorik badagoen edo ez.
2 a) T ximistorratzen oinarrian fenomeno elektriko bat dago. Tximistorratzaren muturrak tximista erakartzen du, eta haren
kargak lurpera garraiatzen ditu. Horrela, inolako kalterik eragin gabe deskargatzen dira.
b) Aurora borealak oinarri magnetikoa duten fenomenoak dira. Iman lurtarrak Eguzkitik datozen kargak erakartzen ditu,
eta polo geografikoetatik hurbil metatzen dira, han baitaude iman lurtarraren polo magnetikoak. Ipar polotik hurbil gertatzen
direnei aurora boreal deritze, eta Hego polotik hurbil gertatzen direnei, aurora austral.
c) Industrian erabiltzen diren metal‐detektagailuen oinarrian fenomeno magnetiko bat dago. Metalezko partikulak erakartzen
dituzten imanak dira.
d) Batzuetan, mugimenduan egondako auto batetik jaistean sentitzen ditugun kalanbreak fenomeno elektrikoak dira.
Airearekiko marruskaduraren eraginez metatutako elektrizitate estatikoaren deskargak dira.
3 Bi galderei erantzuteko, Coulomben legearen adierazpena hartu behar dugu kontuan:
Q1 ? Q 2
F=K?
d2
a) Bi gorputzen arteko distantzia bikoiztuz gero, indar elektrikoa bederatzirena izango da:
Q1 ? Q 2 Q1 ? Q 2 1
F=K? =K? = F
(3 ? d ) 2 9 ? d2 9
b) Gorputz bakoitzaren karga elektrikoa herena bada, kasu honetan ere, indar elektrikoa bederatzirena izango da:
Q1 Q 2
?
Q1 ? Q 2 3 3 1 Q1 ? Q 2 1
F=K? =K? = K? = F
d 2
d2 9 d2 9
4
H I I H I H
Metalezko barra bat erabiliz iman bat eraikitzeko, barra iman batekin igurtzi behar dugu, beti noranzko berean.
Beste aukera bat barra kable batez biltzea eta kable horretatik korronte elektrikoa igaroaraztea da (kasu horretan
elektroiman bat eraikiko genuke).
5 Zirkuituko etengailua ixtean, korronte elektrikoa eskuineko hariletik igarotzen da, eta burdinazko eraztuna magnetizatu
egiten da. Horrela, ezkerreko bobinan iparrorratzari eragiten dion korronte elektrikoa sortzen da, eta hori gertatuz gero,
iparrorratzaren orratza mugitu egiten da. Etengailua deskonektatuz gero, iparrorratzaren orratza kontrako noranzkoan
mugituko litzateke. Zirkuitua Faradayren esperimentuan oinarritzen da.
OHARRAK
6
Izena: Maila: Data:
Nola eragiten diete elektromagnetismoari buruzko ezagutzek beste diziplina

batzuei? Eta zehatz-mehatz materialen zientziari?
Fisikaren esparruan aspaldidanik da ezaguna elektrizitatea
eta magnetismoa txanpon beraren bi aurpegi direla. Espazio
libreko uhinek; hala nola, ikusten dugun argiak eta irrati‐
uhinek, osagai elektriko bat eta osagai magnetiko bat izaten
dituzte beti. Baina, hala eta guztiz ere, materialen propieta-
teez ari garenean, elektrizitatea eta magnetismoa elkarrekin
loturarik ez duten bi gaien gisara landu izan dira beti. Pro-
pietate magnetikoak dituzten materialek eremu magnetiko-
en eragina jasaten dute, eta propietate elektrikoak dituzten
materialek, eremu elektrikoen eragina jasaten dute.
Imanek eremu magnetikoa dutela esaten da, baina ez ere-
mu elektrikoa. Bestalde, kristal piezoelektriko batean eremu
elektrikoak sor daitezke, baina ez eremu magnetikoak. Gaur
egun punta‐puntan dauden sektore teknologikoak, hala
nola mikroelektronika, materiaren eta elektromagnetismoa-
ren arteko elkarreraginean oinarritzen dira. Seinale elektro-
magnetikoak berariaz horretarako diseinatutako materiale-
tan prozesatu eta metatu daitezke. Eskuarki, materialen
zientzian eragin elektrikoak eta magnetikoak bananduta
aztertu izan dira.
Alabaina, badira material multiferroiko deritzen aparteko abantailak konbinatuz gero, material magnetoelektriko be-
material batzuk. Material horien kasuan, kitzikapen elek- rriak sor daitezke, eta material horiek erabiliz, anplifikadore,
trikoek eta magnetikoek oso lotura estua dute. Vienako Uni- transistore eta sentsore mota berriak eraiki daitezke, bes-
bertsitate Teknologikoko lantalde batek honakoa frogatu du teak beste.
esperimentu baten bitartez: tentsio elektrikoek eragina izan
Iturria:
dezakete propietate magnetikoetan eta haien kitzikapene-
http://noticiasdelaciencia.com (moldatua)
tan. Aurkikuntza horrek hainbat erabilera izan ditzake
etorkizunean: eragin magnetikoen eta eragin elektrikoen
1 Laburtu, lerro pare batean, irakurgaiaren ideia 3 Zer dira material magnetoelektrikoak?
nagusia.

2 Nola aztertu izan dira, tradizionalki, elektrizitatea

eta magnetismoa materialen zientzian?

Izena: Maila: Data:
4 Erantzun galdera hauei: 7 + 5 nC‐ko karga duten bi gorputz ditugu airean,

elkarrengandik 10 cm‐ra:
a) Nork aurkitu zuen elektrizitatearen eta
magnetismoaren arteko harremana? a) Egin zure koadernoan bi gorputz horien arteko indarren
eskema.

b) Deskribatu aurkikuntza hura ahalbidetu zuen
esperimentua.
b) Kalkulatu bi gorputzen arteko indar elektrikoaren

balioa.

5 Zerk desberdintzen ditu iman bat eta
elektroiman bat? Jarri irudi bakoitzari dagokion 8 Aipatu elektrizitatea edo magnetismoa agerian uzten
izena. dituzten hiru fenomeno natural.
B
A

H I

9 Azaldu zer iritzi duzun elektromagnetismoari buruzko

ezagutza zientifikoaren bilakaerari buruz.
a) b)

10 Orain, baduzu nahikoa informazio erantzuteko:
6 Zuzena ala okerra? Arrazoitu zure erantzuna. Nola eragiten diete elektromagnetismoari buruzko
ezagutzek beste diziplina batzuei? Eta zehatz‐mehatz
«Iman batek korronte elektriko bat sor dezake,
materialen zientziari?
eta korronte elektriko batek iman gisa joka
dezake»

6
Lantzen diren
gaitasunak
Korronte elektrikoaren eta 1, 2, 3, 4

magnetismoaren arteko erlazioa
egiaztatzen eta ezartzen du, elektroiman
Hizkuntzarako
bat eginez.
gaitasuna
Bi gorputzen artean dagoen indar 8

elektrikoa haien kargekin eta haien arteko
distantziarekin erlazionatzen du, eta
grabitazio‐indarraren eta indar
elektrikoaren arteko antzekotasunak eta
desberdintasunak ezartzen dituen.
Elektrizitate estatikoarekin lotutako 9

fenomenoak agerian jartzen dituzten
eguneroko egoerak arrazoiak emanez
justifikatzen ditu.
Fenomeno magnetikoak hautematen ditu, 6

Zientziarako imana magnetismoaren iturri naturala
gaitasuna dela identifikatuz, eta imanak zenbait
substantzia magnetikotan duen eragina
deskribatzen du.
Korronte elektrikoaren eta 6, 7

bat eginez.
Oersteden eta Faradayren esperimentuak 5

laborategian edo simulagailu birtualak
erabiliz errepikatzen ditu, eta elektrizitatea
eta magnetismoa fenomeno beraren bi
agerpen direla ondorioztatzen du.
Korronte elektrikoaren eta 10, 11

Ekimena eta bat eginez.
ekintzaile-sena
1 Elektrizitatea eta magnetismoa konbinatuz, material 7 a) Bi kargek zeinu bera dutenez, elkar aldaratzen dute:
magnetoelektroniko berriak lor daitezke. 5 nC 5 nC
2 Tradizionalki, materialen propietate elektrikoak eta
magnetikoak bananduta aztertu izan dira. Material batzuek + +
propietate elektrikoak dituzte, eta beste batzuek, propietate
10 m
magnetikoak.
3 Material magnetoelektrikoak propietate magnetikoak zein b) Indar elektrikoa kalkulatzeko, unitateak NSn adierazi,
elektrikoak dituzten materialak dira. Bi propietate horien eta Coulomben legea aplikatu behar dugu:
arteko lotura oso estua da. Q1 ? Q 2
F=K?
4 a) H
ans Christian Oersted (1777‑1851) daniar fisikariak d2
aurkitu zuen. N ? m 2 5 ? 10-9 C ? 5 ? 10-9 C
F = 9 ? 10 9 ? = 2,25 ? 10-5 N
b) Zirkuitu elektriko bat eraiki zuen, eta iparrorratz bat jarri C2 (0,10 m) 2
zuen, kablearekin lerrokatuta. Etengailua ixtean, 8 Elektrizitatea agerian geratzen da, esate baterako, tximistetan
iparrorratzaren orratza kablearekiko perpendikular jartzen eta mugimenduan egondako auto batetik jaistean sentitzen
zen. Korrontea kontrako noranzkoan zihoanean, ditugun kalanbreetan. Magnetismo agerian geratzen da
iparrorratzak kontrako noranzkoa seinalatzen zuen. aurora borealetan.
Horrela ondorioztatu zuen, korronte elektrikoak
9 Testua irakurri ondoren, ikasleak ulertu behar du ezagutza
iparrorratzaren orratza orientatzen duela. Horrenbestez,
zientifikoak etengabe garatzen direla. Garapen horri esker,
korrontea eroaten duen hariak iman gisa jokatzen du.
batetik, hobeto ezagutu dezakegu gure ingurua, eta bestetik,
5 a) Elektroimana. b) Imana. gure bizi kalitatea hobetzen duten produktuak eta
Iman bat objektu metaliko jakin batzuk erakartzeko gai da; teknologiak garatzen dira.
adibidez, objektu ferromagnetikoz egindako zenbait objektu 10 Diziplina zientifikoak euren artean erlazionatuta daude.
metaliko, hala nola burdinazkoak. Imanak kanpoko eremu Funtsezkoa da diziplina bateko aurkikuntzak beste
magnetikoen menpe jarrita magnetizatzen dira. Kanpoko diziplinetara zabaltzea. Soilik horrela lortuko dugu ezagutzak
eremu magnetikoa desaktibatu ondoren ere, eragin optimizatzea eta aurkikuntza batzuetatik beste batzuk
magnetikoak bere horretan dirau. sortzea. Materialen zientziari dagokionez, materiaren
Elektroiman bat korronte elektrikoaren eraginez dabilen iman propietate elektrikoen eta magnetikoen berri izanda,
bat da. Korronte elektrikoa eteten bada, eragin magnetikoak teknologian modu askotara aplika daitezkeen materialak lor
desagertu egiten dira. Beraz, haren eragin magnetikoa daitezke.
behin‐behinekoa da, eta ez behin betikoa.
6 Zuzena. Lehen kasua Faradayren esperimentuak frogatzen
du, eta bigarrena, Oerstedenak.
7. UNITATEA
Elektrizitatea
eta elektronika
7. UNITATEA. Elektrizitatea eta elektronika

Aurkezpena
Helburuak
Edukiak
Irakaskuntza neurrira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

Finkatzeko
• 1. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
• 1. fitxa (erantzunak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
• 2. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
• 3. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Sakontzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
Zabaltzeko
• Korronte elektrikoari buruzko magnitudeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
• Zirkuitu elektrikoa. Ohmen legea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
• Ohmen legea. Erresistentzia-elkarketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
• Transformazio energetikoak zirkuitu elektriko batean . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
• Laburpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
• Elektrizitatea eta giza gorputza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
Problema ebatziak
• 1. problema ebatzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
Esperimentuak
• Hargailu baten potentzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
• Korronte elektrikoaren efektu kimikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Edukiak ebaluatzeko baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . 299

Autoebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
Kontrol-probak
• O proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Lorpen-adierazleak eta erantzunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304

Gaitasunak ebaluatzeko proba
• Nola babestu dezakegu etxea suteetatik? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Lorpen-adierazleak eta erantzunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
7
EleKtriZiTATEA ETA eleKTRONIKA
AURKEZPENA
1. Hasteko, eta elektrizitatea zer den ulertzeko, 2.

Beste alde batetik, zirkuitu elektriko batean gertatzen
beharrezkoa da materiaren egitura sakona diren eraldatze energetikoak identifikatu behar dira, bai
ezagutzea, 3. unitatean egin dugun bezala. eta korronte elektrikoaren aplikazioak ere. Eta elektronika
Gainera, zirkuitu elektriko batek dituen elementuak ere landuko dela nabarmentzekoa da, hain garrantzitsua
eta erabiltzen diren magnitudeak ikasi behar dira, izanik gaur egungo gizartean.
kalkuluak egiteko.
HELBURUAK
• Zirkuitu elektriko sinple bat osatzen duten elementuen berri • Material baten erresistentzia elektrikoan eragiten duten
izatea. faktoreak zein diren jakitea.
• Korrontearen intentsitatea, tentsioa eta erresistentzia • Amperemetro bat eta voltmetro bat zer diren eta zirkuitu
elektrikoa zer diren jakitea. batean nola jartzen diren jakitea.
• Zirkuitu elektrikoei buruzko kalkuluak egitea, Ohmen legea • Korronte elektriko baten aplikazioak zein diren jakitea.
aplikatuz. • Zirkuitu elektroniko bateko osagaiek zer funtzio betetzen
• Zenbait erresistentzia edo pila seriean, paraleloan edo bi duten deskribatzea.
moduetan batera konektatzen ikastea.
EDUKIAK
JAKIN • Karga elektrikoa. Biltegiratzea.

• Eroaleak eta isolatzaileak.
• Korronte elektrikoa eta zirkuituak elektrikoak.
• Intentsitatea, tentsioa eta erresistentzia elektrikoa.
Haien arteko harremana. Ohmen legea.
• Zirkuitu elektrikoei buruzko kalkuluak.
• Erresistentzia‑elkarketak zirkuitu batean.
• Pila‑elkarketak zirkuitu batean.
• Korronte elektrikoaren aplikazioak. Korrontearen efektuak.
• Elektronika. Zirkuitu bateko osagai elektronikoak.
EGITEN JAKIN • Korronte‑intentsitateari, tentsioari, erresistentziari eta unitatean landutako beste

magnitudeei buruzko zenbakizko problemak ebaztea.
• Zirkuitu elektrikoak muntatzea.
• Laborategian esperimentuak egitea, galvanoplastia zer den
ikusteko, adibidez.
IZATEN JAKIN • Elektrizitateak gure gizartearen garapen industrial eta teknologikoan izan duen garrantzia
balioestea.
• Energia elektrikoa aurrezteko ohiturak sustatzea.
7
EleKTRIZITATEA ETA ELEKTRONIKA
1. Korronte elektrikoa lantzen denean, maila gertatzen diren fenomeno energetikoak interpretatzea.
mikroskopikoan etengabeko elektroi‑fluxu Horrek lagunduko die zirkuitu batean zirkulatzen duten
bat dela azal dakieke ikasleei, materiaren karga elektrikoek hargailuetan energia nola utz dezaketen
teoria atomikoa ikasi baitute 3. unitatean. ulertzen.
2. Magnitude elektrikoak eta haien arteko harremanak 4. Unitatearen azken ataletan korronte elektrikoaren
landuko ditugu, eta horrek aukera emango digu zirkuitu aplikazioak jorratuko ditugu, bai eta osagai elektronikoak
elektrikoei buruzko kalkuluak egiteko. ere. Eduki horiek funtsezkoak dira gure inguruan ditugun
3. Ikasleek higitzen diren partikulek energia daramatela ikasi tresna eta gailu teknologikoek nola funtzionatzen duten
ondoren, errazagoa izango zaie zirkuitu elektrikoetan ulertzeko.

APLIKATU TEKNIKA BAT eta PENTSATZEKO MODUAK LAN KOOPERATIBOA alorrean, grafikoak egiteko kalkuluak
ataletan, irakurmena eta idazmena lantzen dira modu erabiltzea proposatzen da, eta ikasleei irakasten zaie
esplizituan, testu bat irakurriz eta gero hari buruzko joera‑kurba bat nola gehitzen den.
jarduerak eginez.
Ikasten ikastea
Matematikarako gaitasuna Ikaskuntza ahal den autonomoena izan dadin landu
Unitate honetan, matematikaren laguntza nahitaezkoa da. beharreko gaitasunak jorratuko dira unitate guztian zehar.
Zatikiak, ekuazioak eta kalkuluak beharrezkoak dira Jarduerak diseinatuta daude ezagutza berriak aztertu,
erresistentzia baliokideei, potentziari, energia‑kontsumoari ikasi, prozesatu, ebaluatu, laburbildu eta antolatzeko
eta bestelakoei buruzko zenbakizko problemak gaitasunetan ikasleak treba daitezen, eguneroko
kalkulatzeko. testuinguru errealean betiere.
Zientziarako gaitasuna Ekimena eta ekintzaile‑sena

Beste alde batetik, unitate honek ikasleei lagunduko die Bai elektrizitatea bai haren aplikazioak nola sortzen diren
mundu fisikoarekin interakzioan jarduteko behar diren jakiteak ikaslea prestatzen du eguneroko bizitzako
gaitasunez jabetzen, horretarako oso garrantzitsuak baitira kontuetarako: bonbillak jarri, elektrizitatearekin jarduteak
elektrizitatearen oinarriak ikastea eta elektrizitatetik dituen arriskuez jabetu, kontsumo elektrikoa kalkulatu.
datozen aplikazioen berri jakitea. Landutako edukiek Gaitasun horiek ikaslearen interesa piztuko dute etxeko
aukera ematen dute eguneroko gertakariak ulertzeko, eta argiaren fakturarekiko, adibidez, eta kontsumoa murrizteko
elektrizitatearen aplikazioekin ondo moldatzen erakusten neurriak proposatzeko gauza izango da.
zaie ikasleei horrela.
1. Ea zirkuitu elektriko baten elementuak eta haien arteko 4. Ea erresistentzia bat baino gehiagoko zirkuitu elektrikoak
konexio motak (seriean eta paraleloan) identifikatzen muntatzen dituen.
dituen. 5. Ea edozein tresna elektrikoren kontsumoa kalkulatzen duen,
2. Ea korronte‑intentsitatea, tentsioa eta erresistentzia zer haren potentzia eta martxan eman duen denbora jakinda.
diren azaltzen duen. 6. Ea korronte elektrikoaren efektuak deskribatzen dituen.
3. Ea intentsitateari, tentsioari, erresistentzia elektrikoari eta 7. Ea zirkuitu elektriko bateko osagaiak bereizten dituen eta
unitatean landutako beste magnitudeei buruzko bakoitzaren funtzioa deskribatzen duen.
zenbakizko problemak ebazten dituen.
7
FINKATZEKO
1. FITXA
EleKtriZiTATEa ETA eleKTRONIKA
FINKATZE-JARDUERAK
1 Zilarraren erresistibitatea kobrearena baino txikiagoa 5 Bonbilla batek 1.000 J‑eko energia elektriko erabiltzen
da eta kobrearena burdinarena baino are txikiagoa. du 200 J‑eko argi‑energia sortzeko. Arrazoitu
Baieztapen horretatik zer ondoriozta daiteke? baieztapen hauetako zein den zuzena:
a)
Merkeago da hari eroaleak kobrez egitea a)
Errendimendua % 50 da, eta energiaren gainerakoa
zilarrez baino. degradatu da.
b) Kobrezko hariek erresistentzia handiagoa izango dute b) Errendimendua % 20 da, eta energiaren parte bat bero
beti zilarrezko hariek baino, luzera berekoak badira. bilakatzen da.
c)
Kobrezko hariek erresistentzia txikiagoa izango dute c)
Errendimendua % 2 da, eta energiaren parte bat bero
beti burdinazko hariek baino, luzera berekoak badira. bilakatzen da.
d) Zilarrezko hariek erresistentzia txikiagoa izango dute
beti burdinazko hariek baino, luzera berekoak badira.
6 Egunero erabiltzen ditugun tresna askok energia
elektrikoa eraldatu eta beste energia mota sortzen
dute. Adierazi zer eraldatze egiten duten honako
2 Azaldu nola aldatzen den pila baten borneei
hauek:
konektatutako hari metaliko batean zehar zirkulatzen
duen korrontearen intentsitatea, baldin eta: a) Bonbilla c) Lisaburdina
a)
Hariaren luzera erdira murrizten bada. b) Irabiagailua d) Telebista
b) Hariaren luzera bikoizten bada.
7 Elektroi baten karga 1,6 ? 10-19 C dela jakinik, zenbat
c)
Hariaren diametroa erdira murrizten bada. elektroiren baliokide da 4 nC‑ko karga?
d) Hariaren diametroa bikoizten bada.
8 Eroale batean zehar 0,2 A‑ko korronte batek
3 Zirkuitu batean zenbait elementu ageri dira seriean zirkulatzen du. Zenbat denbora igaro behar du
konektatuta: 9 V‑eko pila bat, etengailu bat, 10 X‑eko zeharkatu duen karga 2 C‑koa izan arte?
lanpara bat eta amperemetro bat.
a)
Egin zirkuituaren eskema bat. 9 Irudian dagoen zirkuituan, adierazi zein den voltmetroa
eta zein den amperemetroa. Zer magnitude neurtzen
b) Kalkulatu zein den zirkuituan zehar zirkulatzen duen dituzte bi tresna horiek?
intentsitatea.
c)
Nola aldatzen da amperemetroaren irakurketa
zirkuituari seriean beste lanpara bat gehitzen badiogu,
lehenengoa bezalakoa? 1 3 2
4 Sorgailuak ematen duen tentsioa aldatu dute zirkuitu

batean zenbait aldiz, eta amperemetro baten bidez
neurtu dituzte tentsio‑aldaketak: 10 Kontsumo baxuko bonbilla batean hauxe jartzen du:
15 W‑220 V. Bonbilla arrunt batean, aldiz: 40 W‑220 V.
Tentsioa (V) Intentsitatea (mA) Konparatu bien kontsumoa 150 orduz martxan egon
1,5 80 ondoren.
3,0 158 Energia elektrikoaren prezioa 0,08 €/kWh bada, zenbat

aurrezten da?
4,5 241
11 Txigorgailu batek 1.200 W‑eko potentzia du. Bi minutuz
6,0 320
egon behar du piztuta, bi ogi xerra txigortzeko.
7,5 402
a)
Kalkulatu zenbat energia kontsumitu duen txigorgailuak
9,0 476 denbora horretan. Adierazi kWh‑tan eta jouletan.
b) Energia elektrikoaren prezioa 0,08 €/kWh bada,
a)
Adierazi datuak grafiko batean. Ohmen legea betetzen
kalkulatu zenbat ordaindu behar den
al da?
txigorgailuarengatik hilabetean, bi lagunek bina ogi
b) Zein izango da zirkuituaren erresistentzia? xerra txigortzen badituzte egunero.
7
FINKATZEKO
1. FITXA
1 a) Oker. Ez da ezer esaten prezioari buruz. 6 a) Bonbilla: energia elektrikoa argi‑energia bihurtzen du.
b) Oker. Harien lodieraren arabera izango da. b) Irabiagailua: energia elektrikoa energia mekaniko
c) Oker. Harien lodieraren arabera izango da. bihurtzen du.
d) Oker. Harien lodieraren arabera izango da. c)
Lisaburdina: energia elektrikoa bero‑energia bihurtzen du.
d) Telebista: energia elektrikoa argi‑energia bihurtzen du.
2 a) E
rresistentzia erdira murrizten denez, intentsitatea
bikoiztuko da. 7 Honela kalkulatuko dugu:
b) Erresistentzia bikoizten denez, korronte‑intentsitatea C
4 nC ? 10-6
erdira murriztuko da. nC
n= = 2,5 ? 1013 elektroi
c)
Erresistentzia lau aldiz handiagoa denez, C
1,6 ? 10-19
korronte‑intentsitatea laurdenera murriztuko da. e-
d) Erresistentzia lau aldiz txikiagoa denez, Adierazpen honetatik denbora bakanduko dugu:
8
korronte‑intentsitatea lau aldiz handiagoa izango da. q q 2 C
3 a)
I = "t= = = 10 s
t I 0,2 A
9 1 eta 2 zenbakikoak amperemetroak dira;
korronte‑intentsitatea neurtzen dute eta seriean jartzen dira.
A
3 zenbakikoa voltmetroa da, potentzial‑diferentzia neurtzen
du, eta paraleloan jartzen da.
10 Kontsumo baxuko bonbillaren kontsumoa:
1 kW
b) Ohmen legea aplikatuko dugu: E = P ? t = 15 W ? ? 150 h = 2,25 kWh
103 W
∆V 9V
∆V = I ? R " I = = = 0,9 A Bonbilla arruntaren kontsumoa:
R 10 X
1 kW
c)
Guztizko erresistentzia handitzen denez, intentsitatea E = 40 W ? ? 150 h = 6 kWh
murrizten da. Kasu honetan, erresistentzia bikoizten 103 W
denez, intentsitatea 0,45 A‑ra murriztuko da. Zenbat aurrezten den jakiteko:
4 DV (V) Aurreztea = (6 - 2,25) kWh ? 0,08 €/kWh = 0,3 €

500 11 a) Zenbat energia kontsumitu duen kalkulatzeko:
400 60 s
• E = P ? t = 1.200 W ? 2 min ? = 144.000 J
300 1 min
1 kW 1h
200 • E = 1.200 W ? 3 ? 2 min ? = 0,04 kWh
10 W 60 min
100 b) Txigorgailua egunean 2 minutuz baldin badago martxan
0 30 egunez, kontsumoa hau izango da:
0 2 4 6 8 10 E = 0,04 kWh ? 30 = 1,2 kWh
I (mA)
a) Bai, Ohmen legea betetzen da. Eta hau izango da prezioa:
b) Ohmen legea aplikatuz: 1,2 kWh ? 0,08 €/kWh = 0,384 €
∆V 6V
R= "R= = 18,75 X
I 0,320 A
Erantzun zuzena b) da, zeren:
5
Sortutako energia 200
R = ? 100 = ? 100 = % 20
Kontsumitutako energia 1.000
7
FINKATZEKO
2. FITXA
EleKtriZiTATEA ETA eleKTRONIKA
FINKATZE-JARDUERAK
1 Erreparatu muntaia honi: 3 Esan zein den korrontearen noranzkoa zirkuitu hauetan
eta adierazi zer bonbilla piztuko diren eta zer bonbilla
ez diren piztuko.
A 3
1 2
a)
Zenbait material jarriko ditugu txandaka plaka
metalikoen artean, zirkuitua ixteko. Zein kasutan piztuko
da bonbilla? 2
B
Bonbilla Bonbilla ez 3
Materiala
piztuko da da piztuko
1 4
Iltzea
Arkatza
Aluminiozko papera
2
Ilerako goma C
b) Gero, osatu esaldi hauek:

3 1
• Bai ________ak eta bai ________ak ________ ixten
dute, material ________ direlako. Beraz, bonbilla
________.
• Ez ________ak eta ez ________ak ez ________
zirkuitua, material ________ direlako. Beraz, bonbilla
________. D
2 Zirkuitu hauetako zeinetan agertzen da ondo

1
adierazita korronte elektrikoaren
noranzkoa?
A B
4 Zein da erresistentziaren balioa zirkuitu

honetan?
5A
C D 10 V
7
FINKATZEKO
2. FITXA
1 a) Taula honela geratuko da:

D
Bonbilla Bonbilla ez
Materiala 1
piztuko da da piztuko
Iltzea ✓
Arkatza ✓ Dagoen bonbilla bakarra piztuko da.
Aluminiozko papera ✓ 4 Kasu honetan, nahikoa da Ohmen legea aplikatzea.

DV 10 V
Ilerako goma ✓ DV = I ? R " R = = =2X
I 5A
b) • Bai iltzeak eta bai aluminiozko paperak zirkuitua

ixten dute, material eroaleak direlako. Beraz, bonbilla
piztuko da. 10 V 5A
• Ez arkatzak eta ez ilerako gomak ez dute ixten

zirkuitua, material isolatzaileak direlako. Beraz,
bonbilla ez da piztuko. 2X

2 B zirkuituan. Elektroiak pilaren polo negatibotik irteten dira
eta polo positibotik itzultzen dira.
3 (Adierazitako noranzkoa konbentzionala da, ez erreala.)
3
1 2

Bonbilla guztiak piztuko dira.
2
B
3
1 4

Ez da bonbillarik piztuko.
2
C
3

1 eta 3 zenbakiko bonbillak piztuko dira.
7
FINKATZEKO
3. FITXA
FINKATZE-JARDUERAK
1 Erreparatu zirkuituei eta zehaztu kasu 3 Kontsumo baxuko bonbilla batean 15 W‑220 V jartzen
bakoitzean zein diren voltmetroak eta zein diren du. Eta bonbilla arrunt batean, 40 W‑220 V.
amperemetroak, A edo V letra jarrita, dagokionaren
a)
Zer datuk ematen digu informazioa kontsumoari buruz?
arabera.
b) Kontsumo baxuko bonbillak zenbat energia
kontsumitzen du, 150 h‑z martxan egonez gero?
A
Adierazi emaitza kWh‑tan.
c)
Zenbat energia kontsumitzen du bonbilla arrunt batek
denbora horretan?
d) Energia elektrikoaren prezioa 0,08 €/kWh bada, zenbat
aurrezten da kontsumo baxuko bonbillak erabiliz?
B
4 Kalkulatu zenbat gastatzen duten tresna horiek ordu
erdian eta idatzi datuak azken zutabean.
Gastu
Potentzia
Tresna energetikoa
(W)
(ordu erdia)
C
Telebista 100
Garbigailua 2.200
Hozkailua 400
Mikrouhin-labea 800
D
Ile-lehorgailua 1.600
8 bonbilla 10 bakoitzak
Lisaburdina 2.000
a)
Ikertu ea zer kontsumo duten etxean erabiltzen
dituzun etxetresna elektrikoek eta egin aurreko
taularen antzeko bat.
2 Zirkuitu honetan, kalkulatu:
b) Etxebizitzaren zein gelatan daude energia elektriko
2A R2 = 4 X gehien kontsumitzen duten tresnak?
A2
5 Erreparatu zirkuituei eta esan zeinetan agortuko diren
A3 pilak lehenago.
R3 = 2 X
A1
A
R1 = 1 X 5A
a)
Zirkuituaren erresistentzia baliokidea. Marraztu
zirkuitu horren baliokidea, erresistentzia
bakarrekoa.
B
b) A3 amperemetroak markatzen duen intentsitatea
(Ohmen legea aplikatuz).
c)
Pilaren muturren arteko potentzial‑diferentzia (Ohmen
legea aplikatuz).
7
FINKATZEKO
3. FITXA
1 A
mperemetroak seriean jartzen dira, eta, voltmetroak, aldiz, b) 3 A, korrontearen intentsitatea bi adarren artean
paraleloan. banatzen delako.
c)
Erresistentzia baliokidearen balioa eta
A korronte‑intentsitatea zein diren dakigunez:
7
DV = I ? R = 5 A ? X = 11,67 V
V 3
3 a) Potentzia elektrikoaren datuak (zenbat watt).

A
b) Energia kalkulatzeko, potentzia eta denbora biderkatu
behar dira:
B E = P1 ? t = 0,015 kW ? 150 h = 2,25 kWh
c) Era berean:
V E = P2 ? t = 0,040 kW ? 150 h = 6 kWh
d) 1. kostua = 0,08 ? 2,25 = 0,18 €
2. kostua = 0,08 ? 6 = 1,848 €
ontsumo baxuko bonbillak erabiliz hauxe aurrezten da,
K
C bada:
Aurreztea = 2. kostua - 1. kostua =
= 1,848 € - 0,18 € = 1,668 €
A V A
V 4 G
astua kalkulatzeko, potentzia eta martxan emandako
denbora biderkatu behar dira. Potentzia kW‑etan eta denbora
ordutan adierazten badira, kontsumo energetikoa kWh‑tan
egongo da. E = P ? t.
D
A Gastu
A Potentzia
Tresna energetikoa
A (W)
(ordu erdia)
A Telebista 100 0,05 kWh

Garbigailua 2.200 1,1 kWh
2 a) L ehenbizi, R2 eta R3 erresistentziei dagokien erresistentzia
Hozkailua 400 0,2 kWh
baliokidea kalkulatu behar da:
1 1 1 1 1 3 4 Mikrouhin-labea 800 0,4 kWh
= + = + = " R2,3 =
R2,3 R2 R3 4 2 4 3
Ile-lehorgailua 1.600 0,8 kWh

ero, zirkuituaren erresistentzia baliokidea kalkulatuko
G
dugu: 8 bonbilla bakoitzak 10 0,04 kWh
4 7 Lisaburdina 1.000 1,0 kWh
RT = R2,3 + R1 = + 1 = X
3 3
a) Erantzun irekia.
7
RT = X b) Sukaldean: labeak, bitrozeramikazko plakak, garbigailua…
3
5 (A) zirkuituan agortuko dira lehenago, pilak seriean jarrita
A tentsio gehiago ematen dutelako. Hau da, energia gehiago
ematen diote pilatik irteten den karga elektriko
bakoitzari.
7
SAKONTZEKO
ZABALTZE-JARDUERAK
1 Azaldu nolakoak izan behar duten voltmetroen eta 7 Kalkulatu zirkuitu honen erresistentzia baliokidea:
amperemetroen barneko erresistentziek, neurtu 6X 4X
behar dituzten magnitudeak zehaztasunez adieraz R2 R3
3X
ditzaten:
R1
10 X
a)
Barneko erresistentziek oso txikiak izan behar dute. R4
b) Barneko erresistentziek oso handiak izan behar dute. 6X
R5
c)
Amperemetroaren barneko erresistentziak oso txikia
izan behar du, eta voltmetroarenak, handia. 3X
R6
d) Amperemetroaren barruko erresistentziak handia izan
behar du, eta voltmetroarenak, oso txikia.
8 9 V‑eko pila bati bi erresistentzia konektatu zaizkio

2 Zirkuitu batean lanpara batzuk paraleloan ipiniz gero,
seriean. Lehen erresistentzia R1 da, eta haren muturren
gehiago argituko dute. Beraz:
arteko potentzia‑diferentzia 2 V da. Bigarren
a)
Pila lehenago agortuko da. erresistentzia R2 da, eta 4 X da haren balioa. Kalkulatu
b) Ohmen legea ez da beteko. korronte‑intentsitatea eta R1 erresistentzia.
c)
Pilak emandako tentsioa bikoiztuko da.
9 Honako zirkuitu honetan, kalkulatu erresistentzia
d) Guztizko erresistentzia txikituko da. bakoitzaren potentzial‑diferentzia eta
korronte‑intentsitatea.
3 Aukeratu erantzun zuzena eta arrazoitu zergatik den 12 V
zuzena. Zein da berogailu elektriko bat egiteko material
eroalerik egokiena?
a)
Erresistentzia elektriko txikia duena, kargei pasatzen
4X
hobeto uzten dielako.
b) Erresistentzia elektriko handia duena, Joule efektua 5X
handitzen duelako.
6X
c)
Potentzial txikiena erabiltzen duena, errendimendua
hobea delako.
d) Denak dira baliagarriak, material eroaleak izanez gero. 10 10 X‑eko bi erresistentzia paraleloan konektatuta
daude. Gero, beste erresistentzia bat konektatu
4 Adierazi coulombetan 15 ? 1020 elektroiren kargaren dute, 20 X‑ekoa, seriean, eta multzo osoari 30 V‑eko
balioa. bateria konektatu diote. Marraztu zirkuitua eta
kalkulatu:
5 Kobrezko eroale baten sekzio zirkularra 0,3 mm2 da, a)
Erresistentzia baliokidea.
eta 10 m, haren luzera. Zein da haren erresistentzia
b) 20 X‑eko erresistentziak, seriean konektatuta
elektrikoaren balioa? Kobrearen erresistibitatea:
dagoenak, disipatutako potentzia.
r = 1,7 ? 10-8 X ? m.
c)
Zirkuituan 30 minutuz sortutako beroa.
6 Plaka elektriko txiki bat 230 V‑ean dago sareari
11 Hau ipintzen du lanpara batean:
konektatuta eta hartan zehar pasatzen den korrontea
2 A‑koa da. Erresistentzia egiteko, kobrezko hari bat 40 W‑220 V.
erabili dute, sekzioa 2 mm2 ‑koa duena. Erantzun: Zein Bonbillaren harizpiaren sekzioa 1 mm2 bada, kalkulatu
da hariaren luzera? harizpiaren luzera. Materialaren erresistibitatea:
Kobrearen erresistibitatea: r = 1,7 ? 10-8 X ? m. r = 5 ? 10-3 X ? m.
7
SAKONTZEKO
EleKTRIZITATEA ETA ELEKTRONIKa
ZABALTZE-JARDUERAK: ERANTZUNAK
1 a) Oker. 9 Erantzun grafikoa:

b) Oker. 12 V
I
c) Zuzen.
d) Oker.
2 a) Zuzen. I
b) Oker. I I1 A B
c)
Oker. I3 I2
d) Zuzen.
3 b), beroa sortu behar delako: Q = R ? I2 ? t.
Eragiketa hauek egin behar dira:
4 Zirkuituaren erresistentzia baliokidea hau izango da:
1,6 ? 10-19 C 1 1 1 1
Q = 15 ? 1020 elektroi ? = 240 C = + + " R = 1,62 X
1 elektroi R R1 R2 R3
5 Honela kalkulatzen da:
I 10 m A gunean:
R = t ? = 1,7 ? 10-8 X ? m ? " R = 0,57 X I = I1 + I2 + I3.
S 3 ? 10-7 m2
6 Ohmen legea aplikatuz: Ohmen legearen arabera:
DV 220 V DV
R = = = 110 X " I = = 7,4 A
I 2 A R
I R ? S • I1 = 3 A; • I2 = 2,4 A; • I3 = 2 A
"R=t? " I =
t
= 12.941 m
S 10 a) P
araleloan konektatutako bi erresistentzien baliokidea
7 R2,3 = R2 + R3 = 6 X + 4 X = 10 X. Horrela: hau da:
1 1 1 1 1 1
= + " R2,3,4 = 5 X = + "R=5X
R2,3,4 R2,3 R4 R1,2 R1 R2
R5 eta R6 sinplifika daitezke: Eta hau, erresistentzia baliokidea:

1 1 1 R = R1,2 + R3 = 5 + 20 = 25 X
= + = R5,6 = 2 X "
R5,6 R5 R6 b) Ohmen legearen arabera:
" R = R1 + R2,3,4 + R5,6 = 3 + 5 + 2 = 10 X DV 30 V
I= = = 1,2 A
8 Zirkuitua honelatsukoa izango da: R 25 X
R1 R2 = 4 X Erresistentziak disipatutako potentzia hau izango da:
P = I 2 ? R = (1,2 A)2 ? 20 X = 28,8 W
c) Jouleren legearen arabera:
I 9V
Q = I2 ? R ? t = (1,2 A)2 ? 25 X ? 1.800 s ? 0,24 = 15.552 cal
11 Lanpararen erresistentzia kalkulatuko dugu:

Erresistentziak seriean konektatuta daudenez:
DV 2
DV = DV1 + DV2 eta I1 = I2 " DV2 = 5 V P = DV ? I = " R = 806,6 X "
R
Ohmen legea aplikatuz:
I
DV2 DV1 "R=r? " I = 0,16 m
I = = 1,25 A; R1 = = 3,2 X S
R2 l1
7
ZABALTZEKO
1. FITXA
Izena: Maila: Data:
Korronte elektrikoari buruzko magnitudeak

Gogoratu…
• Korronte elektrikoa material eroale batean zehar karga elektrikoak pasatzea da, material horretan eremu
elektriko bat edo potentzial‑diferentzia bat dagoenean.
• A eta B puntuen arteko potentzial‑diferentzia deritzo karga positiboko unitate bat
puntu batetik beste batera mugitzeko behar den energiari (DV = VA - VB formularen bidez
adierazten da). Potentzial‑diferentziari tentsio izena ere ematen zaio, eta voltetan neurtzen da.
• Karga elektrikoak eroale batean zehar etengabe pasa daitezen lortzeko, potentzial‑diferentzia bat eduki
behar da; horretarako, elektrizitatea sortzeko iturri bat izatea beharrezko da (sorgailu elektriko bat),
hura baita potentzial‑diferentzia sortzeaz eta hari eusteaz arduratzen dena.
orgailu elektrikoa deitzen zaio edozein energia forma energia elektriko bihurtzeko gai
S
den gailuari.
• Korronte elektriko baten intentsitatea deitzen diogu eroale baten sekzio zuzena denbora unitate batean
zeharkatzen duen karga elektrikoari: I = q/t. Haren unitatea amperea da (A) NS sisteman, eta I letraz adierazten da.
• Eroale baten erresistentzia elektrikoa da eroale horrek korronte elektrikoa pasatzearen aurka agertzen duen eragozpena
adierazteko erabiltzen den magnitude fisikoa. Handia zein txikia izan daiteke, ohmetan (X) neurtzen da, eta R letraz adierazten.
Eroale baten erresistentzia haren izaeraren, luzeraren eta sekzioaren araberakoa da (luzera: l; sekzioa: S).
I
R=t
S
1 Hodei baten eta zuhaitz‑adaburu baten arteko potentzial‑diferentzia 103 MV da. Tximista baten
deskarga 1,2 ? 105 mC bada, kalkulatu zenbat energia transmititu den.
2 Kalkulatu zenbat izango den korrontearen intentsitatea, eroalearen sekzio batetik

6 ? 10-2 C‑ko kargak zirkulatu badu 3 segundoan.
3 Kalkulatu zenbat izango den eroale baten sekzioa zeharkatzen duen karga elektrikoaren balioa,
hartan zehar zirkulatzen duen korrontea 2 mA bada 25 minutuan.
4 Kalkulatu zenbat elektroik pasatu behar duten 1 s‑ean eroale baten zeharkako sekzio batetik,
korrontearen intentsitatea 1 A izateko.
(Elektroiaren karga: e- = -1,6 ? 10-19 C.)
7
ZABALTZEKO
1. FITXA
Izena: Maila: Data:
5 Eroale batean zehar 3 mA‑ko korronte bat zirkulatzen ari da. Zenbat coulumbek zirkulatuko dute ordu erdi batean?
6 Kalkulatu eroale batean zehar zirkulatzen ari den korronte elektrikoaren intentsitatea, minutuko 7 C‑ko karga bat
pasatzen ari dela jakinda.
7 Eroale bat 50 m luze da, eta 4 mm2‑ko sekzioa du. Kalkulatu haren erresistentzia:
a) Kobrezkoa bada. b) Aluminiozkoa bada.

(Kobrearen erresistibitatea: 1,7 ? 10 -8
X ? m; aluminioaren erresistibitatea: 2,8 ? 10 -8 X ? m.)
8 Badugu nikromozko hari bat, 1,2 mm‑ko diametrokoa, eta 4 X‑eko erresistentzia lortu nahi dugu. Zer luzerako
haria behar dugu? (Nikromoa nikelez, kromoz eta burdinaz osatutako aleazioa da, eta hau da haren
erresistibitatea: tnikromo = 100 ? 10-8 X ? m)
9 Material bereko bi harik luzera berdina dute, eta sekzio desberdina. Bietako zeinek izango du erresistentzia txikiena?
10 Kalkulatukonstantanezko eroale baten erresistentzia honako kasu hauetan (konstantana kobre eta nikel aleazio bat da
eta hau da haren erresistibitatea: t = 50 ? 10-8 X ? m):
a) Luzera: 29,2 m; sekzioaren diametroa: 2 mm.
b) Luzera: 58,4 m; sekzioaren diametroa: 2 mm.
c) Luzera: 29,2 m; sekzioaren diametroa: 2 mm.
d) Luzera: 58,4 m; sekzioaren diametroa: 2 mm.
7
ZABALTZEKO
2. FITXA
EleKTRIZITATEa ETA ELEKTRONIKA
Izena: Maila: Data:
Zirkuitu elektrikoa. Ohmen legea

Gogoratu…
• Zirkuitu elektriko batek osatzen duen sisteman korronte elektrikoa sorgailu batetik
irteten da eta, ibilbide itxi bat eginez, sorgailura itzultzen da.
Hona oinarrizko zirkuitu elektriko baten osagaiak:
Sorgailua: energia moduren bat energia elektriko bilakatzen du.
–
Hargailuak: beste energia moduak sortzen dituzte, energia elektrikoa erabiliz eta eraldatuz.
–
Etengailua: korrontea pasatzen uzten du edo bidea ixten dio, zirkuitua zabalduz edo itxiz.
–
– Eroaleak: zirkuituaren elementuen arteko lotura‑kableak; korrontearen zirkulazioa
ahalbidetzen dute.
• Zirkuitu elektriko batean, korrontearen noranzko erreala elektroien higidurarena da.
Elektroiek sorgailuaren polo negatibotik sorgailuaren polo positibora zirkulatzen dute
eroaleetan zehar, eta polo positibotik polo negatibora, sorgailuaren barruan.
orrontearen noranzko konbentzionala da korronteak izango lukeena eroalean
K
zehar karga positiboak higituko balira. Sorgailuaren polo positibotik sorgailuaren polo
negatibora zirkulatuko lukete eroaleetan zehar, eta polo negatibotik polo positibora,
sorgailuaren barruan. Normalean noranzko konbentzionala esleitzen zaio korronte elektrikoari.
• Ohmen legea. Eroale baten korrontea (I) zuzenki proportzionala da eroalearen muturren arteko
potentzial‑diferentziarekiko (DV‑arekiko).
I eta DV magnitudeen arteko proportzionaltasun‑konstanteari erresistentzia deitzen zaio (R).
DV
=R
I
Hauxe betetzen da, beraz: DV = I ? R.
1V
Ohmen legea oinarri harturik, erresistentzia‑unitatea defini dezakegu, ohma: 1 X =
1A
Ohm bat eroale baten erresistentzia da, eroale horretan zehar zirkulatzen duen korrontea

ampere batekoa denean eta haren muturren arteko potentzial‑diferentzia volt batekoa denean.
1 Ohmen legea kontuan izanik, esan baieztapen hauetako zein den zuzena. Azaldu zure hitzak erabiliz.
a) Erresistentzia handituz gero, tentsioa handituko da. c) Intentsitatea handituz gero, erresistentzia handituko da.

b) Intentsitatea handituz gero, tentsioa handituko da. d) Intentsitatea txikituz gero, erresistentzia txikituko da.

2 Marraztu zirkuitu elektriko baten

eskema. Zirkuituak pila bat, etengailu
bat eta erresistentzia bat izan behar
ditu. Adierazi, egin duzun eskema
horretan, zein den korrontearen
noranzkoa.
7
ZABALTZEKO
2. FITXA
Izena: Maila: Data:
3 Deskribatu zer prozedura erabiliko zenukeen lanpara baten erresistentzia neurtzeko, voltmetro bat
eta amperemetro bat badituzu eskuragarri.
4 Kalkulatu 5 X‑eko erresistentzia baten muturren arteko potentzial‑diferentziaren balioa,

hartan zehar igarotzen den korrontea 0,3 A‑koa bada.
5 200 X‑eko erresistentzia duen lanpara batek 2,5 A‑ko korronte‑intentsitatea onartzen du gehienez ere.
Kalkulatu zer tentsiotan konekta daitekeen gehienez.
6 Zirkuitu batean bi pila daude, berdinak eta paraleloan konektatuta, eta lanpara bat, 30 X‑eko erresistentzia duena.
Amperemetro bat konektatu da, korrontearen intentsitatea neurtzeko, eta
50 mA‑koa dela adierazten du.
a)
Marraztu zirkuitua eta jarri hartan amperemetroa eta
voltmetro bat, lanpararen borneen arteko
potentzial‑diferentzia neurtzeko.

b) Zer adieraziko du voltmetroak?

c) Zein da pila bakoitzaren borneen arteko potentzial‑diferentzia?
7 Osatu taula hau, V, I, eta R magnitudeek Ohmen legea betetzen dutela jakinik.
V (V) I (mA) R (X)
50 0,5
2,5 500
2.000 400
12 30
30 100
100 1,0
7
ZABALTZEKO
2. FITXA
Izena: Maila: Data:
8 Marraztu zirkuitu baten eskema. Lau osagai izango ditu: 5 V‑eko pila bat, 50 X‑eko erresistentzia bat,
amperemetro bat eta voltmetro bat.

Kalkulatu:
a) Zirkuituan zirkulatuko duen korrontearen intentsitatea.

b) 50 X‑eko erresistentziaren erresistibitatea, 0,5 m luze bada eta haren sekzioa 1 mm2 bada.

c) Zenbat coulombek zeharkatuko duten zirkuitua 20 s‑an.

d) Korrontearen intentsitatearen balioa, zirkuituan segundo milaren batean
1018 elektroik zirkulatzen dutela jakinik.
9 Kalkulatu zein tentsiotan dagoen konektatuta berogailu bat, baldin badakigu haren erresistentzia
elektrikoa 110 X dela eta korronte‑intentsitatea 2 A‑koa dela.
10 Lanpara bat 230 V‑eko tentsioan dago konektatuta eta 1,5 A‑ko korronte bat igarotzen zaio. Kalkulatu:
a) Lanpararen erresistentzia.

b) Zer karga elektrikok zirkulatzen duen lanparan zehar minutu batean.

c) Zer tentsiotan konektatu beharko den lanpara, korrontearen intentsitatea % 15 handitzen bada.
7
ZABALTZEKO
3. FITXA
ELEKTRIZITATEA ETA ELEKTRONIKA
Izena: Maila: Data:
Ohmen legea. Erresistentzia-elkarketak

Gogoratu…
• Bi erresistentzia edo gehiago seriean konektatuta daude, denetan zehar korronte‑intentsitate
berak zirkulatzen duenean.
– Seriean konektatutako erresistentzien muturren arteko potentzial‑diferentzia zein den
jakiteko, haietako bakoitzaren muturren arteko potentzial‑diferentziak batu behar dira.
– Erresistentzia batzuen erresistentzia baliokidea erresistentzia guztien batura da.
Seriean
R1 R2 Rbaliokidea
b
a c a c
I I
I = I1 = I2; DVguztira = DV ? R1 + DV ? R2; Rbaliokidea = R1 + R2

i erresistentzia edo gehiago paraleloan edo deribazioan konektatuta daude, denen
• B
muturretan potentzial‑diferentzia bera dagoenean.
– Adar nagusian zehar zirkulatzen duen korronte elektrikoaren intentsitatea bigarren mailako
adarretatik zirkulatzen duten korronteen intentsitateen batura da.
– Paraleloan konektatutako bi erresistentzia edo gehiagoren erresistentzia baliokidearen alderantzizkoa
erresistentzia horien alderantzizkoen batura da.
Paraleloan
R1
Rbaliokidea
a I1 I1 b
I I2 I2 I a b
I
R2
1 1 1
DV ? R1 = DV ? R2 ; I = I1 + I2 ; = +
Rbaliokidea R1 R2
1 Kalkulatu erresistentzia baliokidearen balioa honako kasu hauetan:

a) Seriean konektatutako hiru erresistentzia ditugu, 2 X, 4 X eta 6 X‑ekoak.

b) Paraleloan konektatutako bi erresistentzia ditugu, 5 X eta 20 X‑ekoak.
2 Hiru lanpara ditugu. Hirurak berdinak dira eta sorgailu berari konektatuta daude:
a) Seriean. b) Paraleloan.
Zer konexiotan argituko dute lanparek gehien? Zer gertatuko da kasu batean eta bestean, lanpara bat erretzen bada?
7
ZABALTZEKO
3. FITXA
Izena: Maila: Data:
3 Bi erresistentzia pila baten borneei konektatuta daude seriean: R1 = 200 X eta R2 = 300 X.
Kalkulatu pilaren borneen arteko potentzia‑diferentzia, R1 erresistentziaren
potentzial‑erorketa 4 V dela jakinda.
4 Zirkuitu batean lau erresistentzia daude, 1, 3, 5 eta 7 X‑ekoak, seriean konektatuta, eta sorgailu bat,
120 V‑eko potentzial‑diferentzia sortzen duena. Kalkulatu:
a) Erresistentzia baliokidea.

b) Erresistentzia bakoitzean zirkulatzen duen korrontearen intentsitatea.

c) Erresistentzia bakoitzaren potentzial‑erorketa.
5 Bi erresistentzia paraleloan konektatuta badaude eta R1 handiagoa bada R2 baino,

zer erresistentziak izango du intentsitaterik handiena? Arrazoitu erantzuna.
6 Sorgailu batek eta paraleloko bi erresistentziak osatzen dute zirkuitu bat. Erresistentziak R1 = 40 X eta R2 = 60 X dira.
a) Kalkulatu haien erresistentzia baliokidea.

b) Kalkulatu erresistentzia bakoitzaren muturren arteko potentzial‑diferentzia,
R1 erresistentzian 0,3 A‑k zirkulatzen dutela jakinik.

c) Kalkulatu zirkuituaren guztizko intentsitatea.
7 Begiratu irudiko zirkuituari eta kalkulatu:

a) Erresistentzia baliokidea. 12 V
- +

b) Erresistentzia bakoitzean zirkulatzen duen intentsitatea.

R3 = 4 X

c) Erresistentzia bakoitzaren muturren arteko potentzial‑diferentzia.

R1 = 10 X R2 = 2 X

7
ZABALTZEKO
4. FITXA
Izena: Maila: Data:
Energia-eraldatzeak zirkuitu elektriko batean

Gogoratu…
• Zirkuitu bateko sorgailuak sortzen duen energia (E) karga elektrikoak zirkuituaren A puntutik B puntura
garraiatzeko lana ekoizteko erabiltzen da. Energia kalkulatzeko, energia horrek A puntutik B puntura garraiatzen duen
q karga biderkatu behar da bi puntuen artean dagoen potentzial‑diferentziaz.
E = (VA - VB ) ? q = V ? q
– E: energia‑hornidura, jouletan (J). – V: potentzial‑diferentzia, voltetan (V).
– q: garraiatutako karga, coulombetan (C).
• Erresistentzia batean kontsumitutako energia elektrikoa kalkulatzeko, korronte‑intentsitatearen definizioa eta Ohmen
legea hartu behar ditugu kontuan:
I = q/t ; V = R ? I ; E = V ? I ? t ; E = R ? I 2 ? t
NSan E jouletan neurtzen da (J), baina kilowatt‑ordua (kWh) ere erabiltzen da
1 kWh = 3,6 ? 106 J
• Potentzia elektrikoa denbora‑unitatean sortutako, kontsumitutako edo transferitutako energia da: P = E/t.
Haren unitateak watt izena du (W); 1 W = 1 J/1 s.
B
eraz, erresistentzia batek zenbat potentzia elektriko kontsumitzen duen ekuazio
hauen bitartez jakin daiteke: P = V ? I; P = R ? I 2.
• Jouleren legea. Erresistentzia batean (R batean) korronte bat (I bat) pasatzean sortzen den bero‑kantitatea (Q edo
bero‑energia) proportzionala da intentsitatearen karratuarekiko, erresistentziarekiko eta denborarekiko.
1 J = 0,24 cal ; Q = 0,24 ? P ? t = 0,24 ? V ? I ? t = 0,24 ? R ? I 2 ? t
1 Lanpara bat 125 V‑eko potentzial‑diferentzia bati konektatuta dago. Ordu erdi batez 2,5 A‑ko korronte batek
zirkulatzen badu hartan zehar, zenbat energia kontsumituko du?
2 1.250 W‑eko potentzia duen berogailu bat hiru ordu eta erdiz piztuta egon da
230 V‑eko tentsio batekin. Kalkulatu:
a) Hartan zehar igarotako korrontea.

b) Sortutako bero kantitatea.
3 Kalkulatu 230 V‑eko tentsioan konektatuta dagoen lehorgailu elektriko baten potentzia, hartan zehar
zirkulatzen duen korrontearen intentsitatea 2,5 A dela jakinda.
4 Kalkulatu zer energia kontsumitzen duten gailu hauek denbora hauetan:

a) 600 W‑eko xurgagailu batek 25 minutuan.

b) 3.000 W‑eko labe batek bi orduan.
7
ZABALTZEKO
4. FITXA
Izena: Maila: Data:
5 750 W‑eko mikrouhin‑labe bat 230 V‑eko tentsioari konektatuta dago. Kalkulatu:
a) Korronte‑intentsitatea.

b) Ordu eta erdiz kontsumitutako energia.

c) Kontsumitutako energiaren kostua, kWh‑aren prezioa 0,18 € bada.
6 Nola aldatzen da erresistentzia batean sortutako energia, hartan zehar zirkulatzen duen
korrontea bikoizten bada?
7 Goritasun‑lanpara batean 60 W‑230 V jartzen du. Kalkulatu:

a) Hartan zehar zirkulatzen duen korrontearen intentsitatea.

b) Haren erresistentzia.

c) Ordu eta erdiz kontsumitutako energia, kWh‑tan adierazita.

d) Denbora‑tarte horretako funtzionamendu‑kostua, kWh‑ak 0,18 € balio badu.
8 Zenbat balio du 100 W‑eko hiru lanparak hilabetean kontsumitutako energiak,

egunean lau orduz piztuta egonez gero? (kWh‑aren prezioa 0,18 € da)
9 Nola aldatu behar da eroale baten erresistentzia, tentsio hirukoizten bada, korronte
konstanteari eusteko?
7
ZABALTZEKO
4. FITXA
Izena: Maila: Data:
10 Esan ea zuzenak (Z) edo okerrak (O) diren honako adierazpen hauek:
Potentzia elektrikoa proportzionala da korrontearen intentsitatearekiko eta potentzial‑diferentziarekiko.
Energia elektrikoa bero gisa disipatzen da erresistentzietan.

Joule efektuaz sortutako beroa proportzionala da bakarrik intentsitatearen karratuarekiko eta eroalearen
erresistentziarekiko.
Kilowat‑ordua (kWh) potentzia‑unitatea da.
Erresistentzia batek kontsumitutako potentzia zuzenki proportzionala da tentsioaren karratuarekiko.
Joule bat, NS sisteman, watt bat bider segundo bat da (W ? s).
Joule efektuz disipatutako energia gutxituz doa denborarekin.
11 Lisaburdina batek 1.500 W‑eko potentzia du. Kalkulatu:

a)
Korrontea igarotzearen aurka egiten duen erresistentzia, lisaburdina
230 V‑eko tentsioari konektatuta badago.

b) Ordubetean kontsumitzen duen energia, kWh‑tan.

c) Energia horren kostua, kWh‑aren prezioa 0,18 € bada.

d) Lisaburdinak igorritako bero kantitatea (demagun energia elektrikoaren % 90 bero
bilakatzen dela).
12 Etxebizitza batean etxetresna hauek egoten dira martxan denbora‑tarte hauetan:

• Lanparak: 10 W‑eko 5 eta 4 W‑eko 10, 4 ordutan piztuta.
• 500 W‑eko hozkailu bat, 5 orduz motorra martxan.
• 2 kW‑eko garbigailu bat, ordubetez.
• 200 W‑eko telebista bat , 3 orduz.
• Beste etxetresna elektriko batzuk: 200 W, 2 orduz.
Kalkulatu:
a) 30 eguneko energia elektrikoaren kontsumoa, kWh‑tan.

b) Elektrizitate‑konpainia hornitzailearekin kontratatutako potentzia.
Zer gertatzen da behar baino potentzia gutxiago kontratatzen bada?
IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA fIsiKa ETA KImiKa, DBH 3 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.
5. FITXA
korrontea
zeinak sortzen duen
korrontearen elek-
osagaiak: troiak
Data:
korrontea korrontea alternoa

zirkulatzen haren
zeinak daraman izan dai-
duten lekua: osagaiak:
teke:
korronteak ez
du zirkulatzen:
Maila:
hauei esker
sortzen da: hauek beroa
elektrizitatea
zeinek sortzen
eraldatu eta
dituen:
haiek gorputzen hauek sorra‑ honek des‑
transferituz elektrizazioa razten ditu: kribatzen ditu:
lortzen da:
ELEKTRIZITATEA
intentsita- neur-
tea gailua:
neur- edo hau era- hauekin erla-
gailua: biltzen da: zionatuta:
magnitude neur- ohme-
hauen bidez gailua: troa
deskriba‑
tzen da:
ZABALTZEKO
hau zehaz-
ten dute:
potentzia
Laburpena elektrikoa
Izena:
7
292
7
ZABALTZEKO
6. FITXA
Izena: Maila: Data:
Elektrizitatea eta giza gorputza

Deskarga elektriko batek eragiten dituen lesioak gorputzean jotzen da, eta hori da gizakiak lesiorik izan gabe jasan
zehar zirkulatzen duen korrontearen intentsitatearen dezakeen potentzial‑diferentziarik handiena.
araberakoak dira. Ohmen legeak dioenez (I = (VA – VB)/R), Gure etxeetako instalazioek 230 V‑eko tentsioa dute, eta beraz,
zirkulatzen duen intentsitatea alderantziz proportzionala da kontuz ibili behar dugu sarera konektatutako gailu elektrikoak
bidearen erresistentziarekiko, potentzial‑diferentzia finkoa (lehorgailuak, telebista, hozkailuak, lanparak, e.a.) eskuak
bada. Ukipenerako gehieneko tentsio onargarria 50 volt dela bustita ukitu gabe, korrontea errazago pasatzen baita horrela.
Korronte-intentsitateen efektuak
Korronte-
Maila Efektuak Ondorioak
intentsitatea (mA)
Kilima txiki batzuk. Sustoa eta kontrolik

2
gabeko mugimenduak.
Sorgortzea. Arnasa
Lehenengoa 10
gelditzea.
Odol‑presioa Konortea
25 arte
handitzea. galtzea.
Arranpa handiak giharretan, Goragalea, hezurrak haustea,

Bigarrena 25etik 80ra bitartean
konbultsioak. oxigeno‑falta.
Fibrilazio bentrikularra. Bihotza gelditu

Hirugarrena 80tik 5.000ra bitartean
eta hiltzea.
Erredura larriak, Hiltzea erreduren ondorioz.

Laugarrena 5.000tik gora
bihotza gelditzea.
Elektrizitatea naturan Aplikazioa Tentsioa (V)
Zenbait arrain gai dira deskarga elektrikoak sortzeko; aingira, Tximista 15.000.000 V
adibidez. Deskarga horiek babesteko eta elikagaiak lortzeko
Korronte-garraioa 300.000 V
erabiltzen dituzte.
Aingirak isatsean ditu organo elektrikoak: zutabe gisa ipinitako mila Erradiografiak 100.000 V
plaka baino gehiago dira, eta sortzen dituzten deskarga elektrikoak
Automobileko buxiak 15.000 V
nerbio‑sistema zentralak kontrolatzen ditu. Ehunetan izaten diren
erreakzio kimiko batzuetan du jatorria energia elektriko horrek. Neoizko hodiak 5.000 V
Eskuineko taulan ohiko tentsio batzuk ageri dira. Tren elektrikoa 3.000 V
Etxeko erabilerak 230 V
Automobileko bateria 12 V
Irrati-transistorea 6V
Linterna 4,5 V
Gihar-korrontea 0,05 V
7
PROBLEMA EBATZIAK
1. PROBLEMA EBATZIA
Honako eskema honetan zirkuitu misto bat agertzen da; hau da, zirkuituko
osagai batzuk seriean konektatuta daude, eta beste batzuk, paraleloan.
12 V
a)
R1 erresistentzian zehar zirkulatzen duen korronte‑intentsitatea
eta R2 erresistentzian zehar zirkulatzen duena berbera al da?
R1 = 25 X R2 = 25 X
b) R3 erresistentzian zehar zirkulatzen duen korronte‑intentsitatea
R1 erresistentzian zehar zirkulatzen duen korronte‑intentsitatea
c)
d) Kalkulatu zirkuituaren erresistentzia baliokidea. R3 = 60 X
e) Zer intentsitate pasatzen da R1 eta R2 erresistentzietan zehar?

f) Nola aldatuko da intentsitatea, 12 V‑eko beste pila bat ipintzen bada
aurrekoarekin seriean?
R4 = 60 X

a)
Bai, seriean konektatuta daudelako. R1 erresistentzian ero, guztizko erresistentzia kalkulatuko dugu eta,
G
zehar pasatzen diren karga guztiak R2 erresistentzian horretarako, serieko hiru erresistentziak batu behar:
zehar ere pasatzen dira. RT = R1 + R2 + Rbal 3-4 = 25 + 25 + 30 = 80 X
b) Bai, paraleloan lotuta egonda ere, biak berdinak direlako e)
Nahikoa da Ohmen legea aplikatzea, tentsioa eta
eta ez dagoelako beste erresistentziarik haiei konektatuta. guztizko erresistentzia zein diren dakigunez gero:
c)
Ez, R1‑an zehar pasatzen diren kargak banatu eta batzuk DV 12
R3‑tik eta besteak R4‑tik pasatzen direlako. I= = = 0,15 A = 15 mA
RG 80
d) Lehenbizi, paraleloan daudenen erresistentzia f)
Seriean ipinita, tentsio baliokidea 12 + 12 = 24 V izango
baliokidea kalkulatuko dugu: da. Beraz, tentsioaren balioa bikoiztuta, zirkuituan
1 1 1 1 1 2 dagoen guztizko intentsitatearen balioa ere bikoiztuko
= + = + = "
Rbal 3-4 R3 R4 60 60 60 da, eta, beraz, R1 eta R2 erresistentzietan zehar
60 intentsitate honek zirkulatuko du: 2 ? 15 = 30 mA.
" Rbal 3-4 = = 30 X
2
JARDUERAK
1 Kalkulatu erresistentzia baliokidea. 3 Esan ea baieztapen hauek zuzenak

12 V R1 = 10 X edo okerrak diren eta arrazoitu zure
erantzunak.
a) Zirkuitu bateko erresistentzia
R2 = 20 X R3 = 30 X R4 = 50 X
guztietan zehar dabilen intentsitatea
berdina da, erresistentzien balioa
Erantzuna: 100 X edozein izanik ere.
b) Zirkuitu bateko erresistentzia guztietan zehar
2 Kalkulatu erresistentzia baliokidea. dabilen intentsitatea sorgailuaren tentsioaren
12 V araberakoa da.
c) Bi erresistentzia paraleloan lotuta badaude, karga
R = 30 X (guztiak)
elektrikoaren erdia batetik eta beste erdia bestetik
pasatzen dira.
Erantzuna: 20 X
7
PROBLEMA EBATZIAK
2. PROBLEMA EBATZIA
Hiru erresistentzia konektatu dituzte 12 V‑eko pila batera, 15, 5 eta 3 X‑ekoak.
Egin zirkuituaren eskema bat eta kalkulatu:
a) Erresistentzia baliokidea.
b) Zirkuituan zirkulatzen duen intentsitatea eta erresistentzia bakoitzean zirkulatzen duena.
c) Tentsioa, erresistentzia bakoitzean.

Hona zirkuituaren eskema: b) Zirkuituan zirkulatzen duen intentsitatea kalkulatzeko,
12 V Ohmen legea aplikatuko dugu:
I
DV 12 V
I= = = 0,52 A
R 23 X
Erresistentziak seriean konektatuta daudenez,
intentsitate bera izango da guztietan:
I = I1 = I2 = I3 = 0,52 A
R1 R2 R3 c) Erresistentzietan dagoen potentzial‑diferentzia

bakoitzaren balioaren araberakoa da. Ohmen legea
a) Erresistentziak seriean konektatuta daude; beraz, aplikatuko diogu erresistentzia bakoitzari:
erresistentzia baliokidea hau izango da: • DV1 = I ? R1 = 0,52 A ? 15 X = 7,8 V
R = R1 + R2 + R3 = 15 X + 5 X + 3 X = 23 X • DV2 = I ? R2 = 0,52 A ? 5 X = 2,6 V
• DV3 = I ? R3 = 0,52 A ? 3 X = 1,6 V
JARDUERAK
1 Begiratu Irudiari eta kalkulatu: 3 Erreparatu irudiari:

230 V
DV
A 0,3 A
R1 R2 =15 X A
84 X
R
12 V
V V 105 V
V V
a)
R1 erresistentziaren balioa.
a)
Zenbat markatzen du V voltmetroak?
b) R2‑an dagoen potentzial‑diferentzia.
b) Zenbat markatzen du A amperemetroak?
c)
Pilaren muturren arteko DV.
c)
Zenbat balio du R erresistentziak?
Erantzuna: a) 40 X; b) 4,5 V; c) 16,5 V
Erantzuna.: a) 125 V; b) 1,25 A; c) 100 X
2 230 V‑ean konektatutako bonbilla batek 1,5 A‑ko
korronte‑intentsitatea uzten du pasatzen. Kalkulatu: 4 12 V‑eko pila batera hiru erresistentzia konektatu
dituzte seriean, 10, 15 eta 5 X‑ekoak. Kalkulatu
a)
Bonbillaren erresistentzia.
korronte‑intentsitatea eta potentzial‑diferentzia
b) Bonbillan zehar ordubetean zirkulatu duen karga erresistentzia bakoitzean.
elektrikoa.
Erantzuna: 0,4 A; 4 V; 6 V; 2 V
Erantzuna: a) 153,3 X; b) 5.400 C
7
PROBLEMA EBATZIAK
3. PROBLEMA EBATZIA
Bonbilla baten zorroan 230 V‑40 W ageri da idatzita. Datu horiek oinarri hartuz, kalkulatu:
a) Zer korronte‑intentsitate pasatzen den bonbillan zehar, tentsio horretan konektatzen denean.
b) Bonbillaren erresistentzia.
c) Zer energia elektriko kontsumitzen duen martxan 8 ordu eman ondoren, kWh‑tan adierazita.
d) Bonbillak minutu batean sortzen duen bero kantitatea.
e) Bonbilla 110 V‑eko tentsioan konektatzen bada, potentzia bera garatuko al du?

Ageri diren datuek hau esan nahi dute: kantitatearen baliokidea da. Bonbilla 8 orduz martxan
• Gehienez ere zer tentsiotara konekta daitekeen: egon bada:
1 kW
DV = 220 V. E = P ? t = 40 W ? 3 ? 8 h = 0,32 kWh
10 W
• Potentzia elektrikoa: P = 40 W.
d) Erresistentzia batek sortzen duen beroa Jouleren
a) Hau da tentsio horretan konektatzen denean bonbillan legearen bidez zehaztu daiteke:
zehar zirkulatzen duen korronte‑intentsitatea:
Q = I 2 ? R ? t = (0,18 A)2 ? 1.278 X ? 60 s ? 0,24 cal/J =
P 40 W
I= = = 0,18 A = 596,26 cal
DV 230 V
e) Garatutako potentzia tentsioaren araberakoa da:
b) Bonbillaren erresistentzia kalkulatzeko, Ohmen legea P = DV ? I. Beraz, 110 V‑ean konektatuta potentzia
aplikatu behar da: gutxiago garatuko du:
DV 230 V DV DV 2 1102 X
R= = = 1.278 X P = DV ? I = DV ? = = " P = 9,5 W
I 0,18 A R R 1.278
Bonbillak argi gutxiago egingo du.
c) Potentzia elektrikoa denbora‑unitatean bonbillak
kontsumitzen duen energia elektrikoaren
JARDUERAK
1 1.250 W‑eko potentzia duen berogailu bat martxan ibili 3 Etxetik irten gara, telebista itzaltzea ahaztuta.
da ordubete eta 40 minutuz. Gailuaren erresistentzia Telebistak kontsumitzen duen potentzia 300 W bada
100 X da. Kalkulatu: eta etxetik kanpo 6 ordu eman baditugu, zenbat
a)
Korronte‑intentsitatea. ordainduko dugu deskuidoarengatik? Energia
b) Kontsumitutako energiaren % 70 bero elektrikoaren prezioa 0,08 €/kWh da.
bilakatu bada, zehaztu zer bero Erantzuna: 0,144 €
kantitate sortu den denbora
horretan. 4 Berogailu batek ezaugarri hauek ditu: 520 W‑230 V.
6
Erantzuna: a) 3,53 A; b) 1,26 ? 10 cal Ebatzi eta kalkulatu honako magnitude hauek,
230 V‑eko tentsioan konektatu dela kontuan izanik:
2 Kalkulatu gailu hauen erresistentzia:
a)
Berogailuan zirkulatzen duen intentsitatea.
a)
100 W‑230 V‑eko bonbilla.
b) Haren erresistentzia.
b) 850 W‑230 V‑eko lisaburdina
c)
Bietako zeinetan sortzen da c)
Berogailuak 25 minutuz sortzen
bero gehiago? duen bero‑energia.
Erantzuna: a
) 529 X; b) 62,2 X; Erantzuna: a) 2,26 A; b) 101,7 X;
c) Lisaburdinan c) 186.999 cal
7
ESPERIMENTUAK
1. FITXA
Hargailu baten potentzia
Materiala
HELBURUA
• Sorgailua (pila edo • Amperemetroa.
Voltmetroa eta elikatze‑iturria). • Voltmetroa (edo polimetroak, besterik
amperemetroa erabiltzea
• Lanpara batzuk (balio berekoak, ezean).
hargailu baten potentzia
ahal bada). • Etengailuak, korrontearen ibilia
elektrikoa zein den
jakiteko. • Hari eroaleak. kontrolatzeko.
PROZEDURA
Muntatu zirkuitu elektriko bat, zenbait lanpara, amperemetro eta voltmetro erabiliz.
1. Lehenbizi, muntatu zirkuitu sinple bat. Horretarako, erabili sorgailu bat (pila edo elikatze‑iturri bat),
lanpara bat, amperemetro bat seriean konektatuta eta voltmetro bat paraleloan konektatuta.
Idatzi zer datu ematen dituzten amperemetroak eta voltmetroak.
2. Gero, gehitu beste lanpara bat, aurrekoarekin seriean lotuta. Idatzi zer datu ematen dituzten orain
amperemetroak eta voltmetroak.
• Aldatu al da amperemetroak ematen duen datua?
• Eta voltmetroak ematen duena?
• Aldatu al da lanparen argi‑intentsitatea lehen zirkuitukoarekin alderatuta?
3. Gehitu beste lanpara bat eta konektatu paraleloan aurreko bi lanparetako batekin. Erreparatu berriz lanparei
eta idatzi zer datu ematen dituzten orain amperemetroak eta voltmetroak.
4. Jaso esperimentuaren datu guztiak taula batean.
1. ERRESISTENTZIA 2. ERRESISTENTZIA 3. ERRESISTENTZIA
I (A) DV (V) I (A) DV (V) I (A) DV (V)
1. zirkuitua
2. zirkuitua
3. zirkuitua
GALDERAK
1 Kalkulatu zer potentzia duten esperimentuan muntatutako hiru zirkuituetan dauden hargailuek.
Kasu honetan, adierazpen hau erabil daiteke:
P = DV ? I
2 Bi lanpara paraleloan konektatuz gero, haietan zehar zirkulatzen duen korronte‑intentsitatea handituko da,
eta hori begien bistakoa da, sortzen den argi‑intentsitatea handiagoa delako. Kasu honetan, iruditzen al
zaizu lanparek kontsumitutako energia ere handituko dela?
3 Erantzun:
a) Orduan, zer gertatuko zaio sorgailuari?
b) Pila bat baldin bada, denbora gehiago edo gutxiago pasatuko da agortu arte?
7
ESPERIMENTUAK
2. FITXA
Korronte elektrikoaren efektu kimikoa
HELBURUA
Erreakzio kimiko batzuk eragiteko, korronte elektrikoa behar da nahitaez. Esperimentu honetan,
erreakzio horien adibide bat ikusiko dugu. Metal bat beste metal batez estaliko dugu,
galvanoplastia izeneko prozesuaren bidez.
Materiala
• Korronte zuzeneko iturri bat, 3 eta 6 V artean sortzeko modukoa.

Horrelakorik ezean, pila zapal bat erabil daiteke.
• 2 konexio‑kable, krokodilo‑matxardekin.
• Euskarri bat, bi matxardarekin.
• Grafitozko elektrodo bat (arkatz lodi baten mina ere erabil daiteke).
• 250 mL‑ko prezipitatu‑ontzi bat.
• Zink sulfatozko (ZnSO4) ur‑disoluzio bat, % 5ekoa.
• 1, 2, 5, 10 edo 20 euro‑zentimoko txanpon batzuk.
• Zurezko matxardak.
PROZEDURA
1 Muntatzea eta lehen urratsak

Txanponek garbi‑garbiak egon behar dute. Berriak ez badira,
garbi itzazu ur eta xaboiarekin eta igurtz itzazu ondo, pizar
organikoak eta koipe‑hondarrak kentzeko.
1. Bota zink sulfatozko disoluzioa prezipitatu‑ontzian.
Hartu txanpon bat matxarda batekin eta sartu
1
ontzian dagoen disoluzioan.
2
2. Utzi horrela lauzpabost minutuz eta ikusiko duzu txanponaren
kolorea ez dela aldatzen.
2 Galvanoplastia
1. Konektatu grafitozko elektrodoa korronte zuzeneko iturriaren
polo positibora kablearen eta krokodilo‑matxardaren bidez.
2. Euskarriko matxardetako bat erabiliz, jarri elektrodoa
prezipitatu‑ontziaren barruan, ez mugitzeko moduan.
3. Lotu beste kablea txanpona atxikitzen duen krokodilo‑matxardari
eta konektatu beste muturra iturriaren polo negatibora.
4. Konektatu tentsio‑iturria 3 V‑ean [1] eta itxaron 2 minutuz [2].
Itzali eta atera txanpona. Ikusiko duzu soluzioan sartuta zegoen
aldea zilar‑koloreko metal batez estalita dagoela: zink da.
5. Errepikatu prozedura beste txanpon batzuekin.
Erabili tentsio desberdinak eta denbora‑tarte desberdinak.
Ikusiko duzu txanponean itsasten den zink kantitatea
handiagoa dela tentsioa edo denbora handiagoa
bada.
7
eDUKIak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
AUTOEBALUAZIOA
1 Nola deitzen zaio korronte bati, hartan zehar kargak 6 Zer unitate ditu erresistibitateak?
beti noranzko berean mugitzen badira? a) Ω
a) Korronte elektrikoa. b) Ω ? m
b) Korronte zuzena. c) Ω ? m2
c) Korronte alternoa.
7 Hau da Ohmen legearen adierazpen matematikoa:
2 Zirkuitu elektriko batean: I
a) DV =
a) Elektroiak polo positibotik irten eta R
negatiborantz higitzen dira. R
b) I =
DV
b) Elektroiak polo negatibotik irten eta
positiborantz higitzen dira. c) DV = I ? R
c) Zirkuituko korrontearen noranzkoaren arabera. 8 Esan baieztapen hauetako zein den okerra
elementuak paraleloan dituen zirkuitu
3 Esan nola dauden konektatuta zirkuitu elektriko honen
baten kasuan:
erresistentziak:
a) Paraleloan dauden erresistentzien
erresistentzia baliokidearen alderantzizkoa
haietako bakoitzaren alderantzizkoen
baturaren berdina da.
b) Deribaziora iristen den guztizko intentsitatea
adar guztien artean banatzen da.
c) Potentzial‑diferentzia zirkuituko elementu
a) Seriean.
guztien potentzial‑diferentzien
b) Paraleloan. batura da.
c) R1 eta R2 paraleloan daude, eta bi horien
erresistentzia baliokidea seriean dago R3 9 Zeren adibidea da alternadorea?
erresistentziarekin. a) Korronte elektrikoaren efektu magnetikoarena.
b) Korronte elektrikoaren efektu mekanikoarena.
4 Zer izen du eroalearen sekzio batetik
denbora‑unitatean igarotzen den karga elektrikoa c) Korronte elektrikoaren efektu termikoarena.
adierazteko erabiltzen den magnitude elektrikoak?
10 Elementu elektroniko batean karga elektrikoa
a) Potentzial‑diferentzia.
biltegira daiteke eta, behar denean, erabili,
b) Erresistentzia. korronte elektrikoa sortuz. Zer izen du elementu
c) Korronte‑intentsitatea. elektroniko horrek?
a) Kondentsadorea.
5 Zirkuituko elementu batean zer potentzial‑diferentzia
b) Diodoa.
dagoen neurtzeko, nola jarri behar da voltmetroa?
c) Transistorea.
a) Elementu horrekin seriean.
b) Elementu horrekin paraleloan.
c) Zirkuitu horretan elementuak nola dauden
konektatuta begiratu behar.
1 b, 2 b, 3 a, 4 c, 5 b, 6 b, 7 c, 8 c, 9 a, 10 a
ERANTZUNAK
7
eDUKIak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
O PROBA
1 Marraztu zirkuitu elektriko bat. Honako osagai

hauek izan behar ditu:
• Pila bat.
• Etengailu bat.
• Bonbilla bat.
a) Markatu gezi baten bidez zein den korronte
elektrikoaren noranzkoa.
b) Ipini amperemetro bat eta voltmetro bat, bonbillaren
muturretan dagoen tentsioa eta hura zeharkatzen duen
korronte‑intentsitatea neurtzeko.
2 Erreparatu irudiko zirkuituari eta kalkulatu:
A3
5A R3 = 3 X
R1 = 1 X
R4 = 6 X
A2
R2 = 2 X
a) Zirkuituaren erresistentzia baliokidea.

b) A2 amperemetroak markatzen duen korronte‑intentsitatea.

c) Pilaren muturretan dagoen potentzial‑diferentzia.

d) A3 amperemetroak markatzen duen korronte‑intentsitatea.
Izena: Maila: Data:
3 Txigorgailu batek 1.200 W‑eko funtzionamendu‑potentzia du 230 V‑ean. Bi ogi xerra txigortzeko
bi minutuz piztu behar bada, kalkulatu:
a) Zer korronte‑intentsitatek zirkulatzen duen txigorgailuan, piztuta dagoenean.

b) Zer energia kontsumitzen duen txigorgailuak denbora horretan, kilowatt‑ordutan eta jouletan adierazita.

c)
Energia elektrikoaren prezioa 0,18 €/kWh bada, kalkulatu zein den txigorgailuaren kostua
hilabetean, lau lagunek bina txigorki jaten badituzte egunero.
4 Kalkulatu material hauetako zeinek duen erresistentzia elektrikorik handiena:

a) Luzeran 20 cm eta diametroan 2 mm dituen kobrezko hari batek.

b) Luzeran 20 cm eta diametroan 2 cm dituen kobrezko barra batek.

c) Luzeran 20 m eta diametroan 2 mm dituen kobrezko hari batek.

d) Luzeran 20 m eta sekzioan 2 mm dituen kotoizko hari batek.

Arrazoitu erantzuna.
5 Etxetresna elektriko hauetako zein oinarritzen dira Joule efektuan funtzionatzeko?

• Telebista • Lisaburdina
• Berogailua • Hozkailua
Arrazoitu erantzuna.
7
eDUKIak ebaluatzeko
Izena: Maila: Data:
A PROBA
1 Honako zirkuitu honetan:

A B
1 4 C 6
2 3 5
a) Markatu korronte elektrikoaren ibilbidea eta esan zein bonbilla piztuko diren.

b) Egoera aldatzen al da, A etengailua ixten badugu?
2 12 V‑eko pila bati bi erresistentzia konektatu zaizkio seriean, 15 eta 5 X‑ekoak, eta beste bi paraleloan, biak 3 X‑ekoak.
a) Egin muntaiaren eskema.
b) Kalkulatu erresistentzia baliokidea.

c) Kalkulatu zirkuituan zirkulatzen duen intentsitatea.

d) Kalkulatu erresistentzia bakoitzean dagoen tentsioa.
Izena: Maila: Data:
3 50 W‑eko bonbilla bat martxan egon da ordubete eta 40 minutuz. Harizpiaren erresistentzia
300 X‑ekoa da.
a) Kalkulatu zer korronte‑intentsitatek zirkulatu duen harizpian zehar.

b) Kontsumitutako energiaren % 90 bero forman askatzen bada, kalkulatu zer bero kantitate askatu den
denbora horretan.

c) Zertan oinarritzen da bonbillaren funtzionamendua?
4 Esan funtzionatzeko motor elektrikoa behar duten gailu batzuen izenak eta
azaldu nola funtzionatzen duen motor elektriko batek.
5 Argiaren fakturan kontratatutako potentzia 5,5 kW dela jartzen du, eta guk gailu hauek jarri ditugu martxan batera:
• 1.250 W‑eko berogailu bat. • 2.000 W‑eko ontzi‑garbigailu bat.
• 60 W‑eko 6 bonbilla. • 1.900 W‑eko garbigailu bat.
• 180 W‑eko telebista bat.
a) Zer gertatuko da?

b) Zer egin dezakegu arazo hori konpontzeko?

c)
Kalkulatu zenbat energia kontsumitzen duen ontzi‑garbigailuak hiru ordu laurdenez martxan egonda
eta adierazi kWh‑tan.
7
eDUKIak ebaluatzeko
Jarduerak
Lorpen-adierazleak
O proba A proba
Korronte elektrikoa eroale batean zehar 1 1

higitzen diren kargak direla azaltzen du.
Korronte‑intentsitatearen, 1, 2, 4 2
potentzial‑diferentziaren eta erresistentziaren
magnitudeen esanahia ulertzen du,
eta Ohmen legea erabiliz erlazionatzen
ditu.
Eroaleak eta isolatzaileak bereizten ditu, eta 4

material eroale eta isolatzaile nagusiak
ezagutzen ditu.
Elektrizitatea mugimendu, argi, soinu, bero eta 5 3, 4

abar bihurtzen duen makina elektriko baten
oinarria deskribatzen du, eguneroko bizitzako
adibideen bidez, eta makina horren elementu
nagusiak identifikatzen ditu.
Zenbait konexio mota dituzten zirkuitu 1, 2 1

elektrikoak egiten ditu, eta esperimentu bidez
ondorioztatzen ditu sorgailuak eta hargailuak
seriean edo paraleloan konektatzearen
efektuak.
Ohmen legea zirkuitu errazetan aplikatzen du, 2 2

bi magnitudetan oinarrituta hirugarrenaren
balioa kalkulatzeko, eta emaitza Nazioarteko
Sistemako unitateetan adierazten du.
Etxebizitza baten ohiko instalazio elektrikoa 5 5

osatzen duten elementu nagusiak
erlazionatzen ditu zirkuitu elektriko bateko
oinarrizko osagaiekin.
Gailu elektrikoen etiketetan ageri diren ikurren 3 5

eta laburduren esanahia ulertzen du.
O PROBA: ERANTZUNAK
1 Honen gisako marrazki bat egin behar da:

a) Paraleloan egindako muntaiaren erresistentzia baliokidea kalkulatuko dugu:
2
R3 ? R4
Rbal. 3-4 = =2X
R3 + R4
Gero, serieko erresistentzien erresistentzia baliokidea kalkulatuko dugu:
Rbal = R1 + R2 + Rbal. 3-4 = 1 + 2 + 2 = 5 X
b) I = 5 A. Rl = 2 X
I=5A
c) Ohmen legearen arabera:
DV = I ? R = 5 A ? 5 X = 25 V
d) Paraleloko erresistentzietan:
DV l
DVl = 5 A ? 2 X = 10 V
Tentsioa berdina da bi erresistentzietan:
R3
DV l 10 I3
I3 = = = 3,3 A
R3 3X
I
3 P = DV ? I. Beraz:
a)
P 1.200 W
I= = = 5,22 A I4
DV 230 V R4
b) E = P ? t = 1.200 W ? 120 s = 144.000 J. Beraz:
2
E = 1,2 kW ? h = 0,04 kWh
60
c) E = 0,04 kWh ? 4 ? 30 = 4,8 kWh. Horrela:
Kostua = 4,8 kWh ? 0,08 €/kWh = 0,384 €
L
4 Erantzun zuzena c da, R = t
baita.
S
Erresistentzia eroalearen materialaren araberakoa da.
Materiala aldatzen ez bada, zenbat eta luzera handiagoa eta diametroa txikiagoa izan, orduan eta erresistentzia handiagoa izango du.
5 Joule
efektua energia elektrikoa bero bihurtzeari deitzen zaio. Gailu elektriko guztietan gertatzen da, baina lisaburdinan eta berogailuan
bakarrik ateratzen zaio etekina.
7
eDUKIak ebaluatzeko
A PROBA: ERANTZUNAK
A B
1 a) 1
, 2, 3 eta 4 zenbakiko
bonbillak piztuko dira.
b) A etengailua itxita, ez da
egoera aldatzen, korrontea
ezin baita igaro. C
1 4 6
2 3 5
2 a) Marrazkia:
R1 = 15 X
12 V
R2 = 5 X
R3 = 3 X
R4 = 3 X
b) Kasu honetan:
1 1 1
= " Rl = 1,5 X
+
Rl 3 3
Erresistentzia baliokidea kalkulatuko dugu:
Rbal = 15 X + 5 X + 1,5 X = 21,5 X
Rbal

c) Ohmen legea aplikaturik, DV = I ? R:
DV 12 V
I= = = 0,56 A
R 21,5 X
d) Ohmen legea erresistentzietako bakoitzean aplikaturik:
• DV1 = 0,56 A ? 15 X = 8,4 V
• DV2 = 0,56 A ? 5 X = 2,8 V
• DV3 = 0,56 A ? 1,5 X = 0,8 V
3 a)
P = I2 ? R adierazpenean oinarria hartuz:
P 50 W
I= = = 0,4 A
R 300 X
b) E = P ? t = 50 W ? 6.000 s = 300.000 J " Q = 300.000 ? 0,90 = 270.000 J
c)
Bonbillaren funtzionamendua Joule efektuan oinarritzen da: metal bat berotu egiten da korronte elektrikoaren ondorioz,
gori‑gori jartzen da eta argia ematen du.
4 Garbigailua, irabiagailua, haizagailua, hozkailua. Motor elektriko batean, korronte elektriko bat pasatzen da haril batean zehar bi
imanetatik hurbil, imanak higitzen dira, eta horrek motorra birarazten du.
5 a)
PT = 1.250 W + 360 W + 180 W + 2.000 W + 1.900 W = 5.690 W
Kontratatutako potentzia gainditzen da, eta etengailu automatikoak salto egiten du.
b) Konektatzen ditugun gailu elektrikoen potentzia kontrolatu, potentzia gehien
dutenak batera konektatuta egon ez daitezen.
c)
E = 2 kW ? 0,75 h = 1,5 kWh.
7
Izena: Maila: Data:
Nola babestu dezakegu etxea suteetatik?

Gure etxearen instalazio elektrikoa segurua izatea garran‑ dugu, kable hori gehiegi berotuko da eta horrek sutea sorra-
tzizkoa da suteei aurre egiteko. Gailu elektrikoek elektrizita- raz dezake, haren ondoko elementuak erregaiak badira.
te‑zirkuitu itxi bat behar dute funtzionatzeko, elektrizitatea Irtenbiderik onena etxeko zirkuitu elektrikoak batzuk bes-
energia‑iturritik gailura eta gailutik bueltan energia‑iturrira teetatik bereiztea da. Hau da, zirkuitu bat sukalderako, beste
zirkula dezan. Etengailuek itxi eta ireki egiten dute zirkuitua. zirkuitu bat entxufeetarako, beste bat argietarako. Eta, kasu
Energia garraiatzeko kableak kobrezko hariz osatuta daude bakoitzean, kable egokiak erabiltzea.
eta plastikoz estalita daude. Lodierak esaten digu zein den
jasan dezaketen korronte‑intentsitaterik handiena (sekzioa
mm2‑tan adierazten da). 2,5 mm2‑ko kable bat egokia da ge-
hienez ere 15 A‑ko intentsitate batek zirkulatzeko. Tentsioa
230 V bada, kableak zenbait gailutan konekta daitezke, guz-
tizko potentzia maximoa gainditu gabe.
Adibidez: telebista batek 50 W kontsumitzen du; garbigailu
batek, 800 W; mikrouhin‑labe batek, 1.200 W; lehorgailu
batek, 1.800 W; 100 W‑eko 10 bonbillak, 1.000 W, denen
artean. Kontsumo horien denen batura 4.850 W da, eta ho-
rrek, etxearen tentsioaz zatiturik (230 V‑ez zatiturik), 22
A‑ko kontsumo bat ematen digu, gutxi gorabehera.
Jatorri elektrikoko suteen kausa gainberotzea izaten da. Au-
rreko kasuan, esate baterako, kontsumoa 22 A‑koa izan
arren, 16 A‑ko kontsumo baterako kable bat erabiltzen ba-
1 Zergatik gertatzen dira jatorri elektrikoko 3 Zergatik dira kobrezkoak eta zergatik daude plastikoz
suteak? estalita instalazio elektrikoen hari eroaleak?

2 Esan testuko etxetresna elektrikoetatik zeinek 4 Zein da testuan aipatzen den etxeko zirkuituaren
kontsumitzen duen energia gehiena denbora‑unitatean. potentzial‑diferentzia?

Izena: Maila: Data:
5 Erantzun: 9 Telefono mugikorrak 12 V‑eko korronte zuzena behar

du funtzionatzeko. Nolatan karga daiteke haren
a) Zein da gainkargarik eragin gabe 2,5 mm ‑ko sekzioa
2
bateria etxeko sare elektrikoan, sare horren tentsioa

duen kable batera konekta daitezkeen gailuen
230 V bada?
gehieneko potentzia?

b) Testuan aipatzen diren gailuetatik zein deskonektatu

beharko genuke?

10 Esan zer argiztatze mota duten testuan aipatzen diren

bonbillek eta arrazoitu erantzuna:

a) LEDek.
6 Kableen lodiera handitzen bada, zer gertatuko zaio b) Goritasun‑bonbillek.
erresistentzia elektrikoari? Arrazoitu erantzuna. c) Kontsumo baxuko bonbillek.
a) Handituko dela.

b) Txikituko dela

c) Ez da aldatuko.

Zer abantaila dituzte LEDek eta zertarako erabiltzen dira

gaur egun?

7 Ohmen legea erabiliz, azaldu zergatik, tentsioa aldatu
gabe, lodiera handiagoko kable batek jasan dezakeen
intentsitate handiagoa.

11 Orain informazio gehiago duzunez gero, erantzun:
8 Azaldu zertan den Joule efektua. Nola babestu dezakegu etxea suteetatik?

Testuaren zein zatik egiten dio erreferentzia?

7
Lantzen diren
gaitasunak
Eroaleak eta isolatzaileak bereizten ditu, 3

eta material eroale eta isolatzaile nagusiak
ezagutzen ditu.
Etxebizitza baten ohiko instalazio elektrikoa 1, 2, 4

Hizkuntzarako erlazionatzen ditu zirkuitu elektriko bateko
gaitasuna oinarrizko osagaiekin.
Elektrizitatea mugimendu, argi, soinu, bero 8

eta abar bihurtzen duen makina elektriko
baten oinarria deskribatzen du, eguneroko
bizitzako adibideen bidez, eta makina
horren elementu nagusiak identifikatzen
ditu.
Korronte‑intentsitatearen, 6, 7
potentzial‑diferentziaren eta
erresistentziaren magnitudeen esanahia
ulertzen du eta Ohmen legea erabiliz
erlazionatzen ditu.
Elektrizitatea mugimendu, argi, soinu, bero 8, 10

eta abar bihurtzen duen makina elektriko
baten oinarria deskribatzen du, eguneroko
bizitzako adibideen bidez, eta makina
horren elementu nagusiak identifikatzen
ditu.
Ohmen legea zirkuitu errazetan aplikatzen 7

du, bi magnitudetan oinarrituta
Zientziarako hirugarrenaren balioa kalkulatzeko, eta
gaitasuna emaitza Nazioarteko Sistemako unitateetan
adierazten du.
Etxebizitza baten ohiko instalazio elektrikoa 4, 5

erlazionatzen ditu zirkuitu elektriko bateko
oinarrizko osagaiekin.
Gailu elektrikoen etiketetan ageri diren 9

ikurren eta laburduren esanahia ulertzen
du.
Oinarrizko osagai elektronikoak identifikatu 9

eta haien aplikazio praktikoak deskribatzen
ditu, eta badaki´ mikrotxiparen
miniaturizazioak zer eragina duen gailuen
tamainan eta prezioan.
Lantzen diren
gaitasunak
Korronte elektrikoa eroale batean zehar 11, 12

higitzen diren kargak direla azaltzen du.
Ekimena eta
ekintzaile-sena
Eroaleak eta isolatzaileak bereizten ditu, eta 12
material eroale eta isolatzaile nagusiak
ezagutzen ditu.
1 Jatorri elektrikoko suteen kausa gainberotzea izaten 8 Korronte elektriko batek hari eroale batean zehar zirkulatzen
da. Kable bat berotzen bada eta ondoan material duenean, haria berotzen da. Energia elektrikoa bero bihurtze
erregarria badu, material horrek su hartu, eta sutea horri Joule efektua deritzo.
pitz daiteke. Honela kalkulatzen da zenbat bero sortzen den:
2 Energia bider denbora‑unitatea potentziaren definizioa da. E = I2 ? R ? t
Beraz, lehorgailuak kontsumitzen du energia gehiena Testuaren zati honek egiten dio erreferentzia Joule
denbora‑unitateko, hori baita testuan aipatzen direnetatik efektuari:
potentzia handiena duena (1.800 W).
«Jatorri elektrikoko suteen kausa gainberotzea
3 Kargek kobrean zehar zirkulatzen dutelako, material eroalea izaten da. Aurreko kasuan, esate baterako,
izanik, eta plastikoak kargei kanpora ateratzen uzten ez kontsumoa 22 A‑koa izan arren, 16 A‑ko kontsumo
dielako, material isolatzailea izanik. baterako kable bat erabiltzen badugu, kable
hori gehiegi berotuko da eta horrek sutea
4 Etxeko zirkuitu elektrikoak 230 V‑eko potentzial‑
sorraraz dezake, haren ondoko elementuak
diferentzia du.
erregaiak badira».
5 a) Potentzia kalkulatuko dugu ekuazio honen bidez:
9 Transformadore baten bidez 230 V‑eko korronte alternoa
P = DV ? I
12 V‑eko korronte zuzena bihurtuta.
,5 mm2 lodi den kable batek gehienez 15 A‑ko
2
10 Aukera zuzena b) da.
intentsitatea jasaten duenez, hauxe dugu:
Badakigu goritasun‑bonbillak direla, testuaren
P = 230 V ? 15 A = 3450 W
arabera haien potentziaren balioa handia
b) Konektatutako etxetresna elektriko guztietarako behar
delako: 100 W.
den potentzia 4.850 W da. Beraz, murriztu beharra dago
LEDek ez dute harizpirik eta, beraz, ez dira berotzen,
kantitate honetan:
oso energia txikia kontsumitzen dute eta bizitza luzea
DP = 4850 W - 3450 W = 1400 W
dute. Gaur egun, lanparetan, autoen argietan,
Lehorgailua deskonektatu beharko litzateke. kale‑argietan edo gailu elektronikoen standbyetan
6 Erantzun zuzena b) da. erabiltzen dira.
L 11 Ikasleak jakin behar du instalazio elektriko seguru
Adierazpen honen arabera: R = t ?
S batek sute‑arriskua gutxiagotzen duela. Horrela,
Eroalearen sekzioa handitzen denean, erresistentzia erabiltzen diren kableek lodiera egokia izan behar
txikitzen da. dute, gainberotzerik gerta ez dadin, konektatutako
7 Ikusi dugunez, zenbat eta handiagoa izan kablearen sekzioa, gailuen potentziak haren ahalmena gainditzen badu.
txikiagoa da erresistentzia. Orain Ohmen legea kontuan Gailu elektriko guztiek potentzia bera ez dutenez
hartzen badugu, hau da: gero, komeni da zirkuituak bereiztea batzuk
DV = I ? R besteetatik, bakoitza bere beharretara
egokituz.
Ikusiko dugu intentsitatea eta erresistentzia alderantziz
proportzionalak direla. Beraz, erresistentzia txikiagoa bada,
korronte‑intentsitatea handiagoa izango da.
8. UNITATEA
Zentral elektrikoak
8. UNITATEA. Zentral elektrikoak

Aurkezpena
Helburuak
Edukiak

Finkatzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
Sakontzeko
• 1. fitxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
• Zabaltzeko
• Bioerregaiak elektrizitatea sortzeko. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
• Laburpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
Problema ebatziak
Esperimentuak
• Etxeko pila bat egitea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Autoebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Kontrol-probak
• O proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330

• Biomasako kogenerazio-zentralek ingurumena errespetatzen al dute?. . . . 336
8
ZENTRAL ELEKTRIKOAK
AURKEZPENA
1.
Unitatearen hasieran, korronte elektrikoaren 5.
Etxebizitza bateko instalazio elektrikoan jarriko dugu
bi motak bereizi eta haien sorgailuak azalduko ditugu. arreta, eta argiaren faktura nola interpretatu behar
2.
Ondoren, gaur egun energia elektrikoa sortzeko den azalduko dugu. Halaber, instalazio elektrikoetan
erabiltzen diren zentral elektriko motak aztertuko kontuan hartu beharreko zenbait neurriren berri
ditugu. emango dugu.
3.
Behin energia elektrikoa sortzeko prozesua 6.
Azkenik, zenbait grafikoren bidez, energia elektrikoaren
ikasi eta gero, elektrizitatea azken kontsumorako produkzioa aztertuko dugu, iturriaren arabera. Horrez
nola garraiatzen eta nola banatzen den ikusiko gain, enpresa‐sektore bakoitzeko eta etxebizitza bateko
dugu. energia elektrikoaren kontsumoa nolakoa den aztertuko
dugu.
4.
Zentral elektriko mota bakoitzak elektrizitatea sortzean
eta garraiatzean zer ingurumen‐eragin dituen azalduko
dugu.
HELBURUAK
• Elektrizitateak gure bizitzan duen zeregina balioestea, • Zentral elektriko mota bakoitzean elektrizitatea sortzeak
eta elektrizitatea ekoizteko erabiltzen diren iturriak duen ingurumen‐eragina alderatzea, eta garapen
identifikatzea. iraunkorrerako energia aurreztea garrantzitsua dela
• Zirkuitu elektrikoek eta elektronikoek instalazio balioestea.
elektrikoetan duten garrantzia balioestea, eta haien • Energia elektrikoaren kontsumoa enpresa‐sektoreetan
oinarrizko funtzioak deskribatzea eta haien osagaiak eta etxebizitza baten barruan nola banatzen den
identifikatzea. aztertzea.
• Energia‐iturriak zentral elektrikoetan energia elektriko
bihurtzeko prozesua deskribatzea, baita hura garraiatzeko
eta biltegiratzeko metodoak ere.
EDUKIAK
JAKIN • Korronte elektriko motak.

• Elektrizitate‐motak.
• Elektrizitatea garraiatzea eta banatzea.
• Elektrizitateak ingurumenean duen eragina.
• Elektrizitatea etxean.
• Energia elektrikoa ekoiztea eta kontsumitzea.
EGITEN JAKIN • Eskemak interpretatzea.

• Energia elektrikoa laborategian sortzea.
• Taulak eta grafikoak aztertzea.
• Sektore‐grafikoak eta beste mota batzuetakoak egitea.
IZATEN JAKIN • Energia elektrikoa arduraz kontsumitzearen garrantzia balioestea.

• Elektrizitateak berekin dituen arriskuez jabetzea, eta instalazio eta tresna elektrikoak
erabiltzean segurtasun‐arauak aintzat hartzea.
• Energia‐hornikuntzari dagokionez, ingurumena errespetatzen duten konponbideak
bilatu behar direla ohartzea.
8
Zentral elektrikoak
1. Zentral elektriko batek nola funtzionatzen duen ulertzeko, 4. Gure ustez, garrantzitsua da etxebizitza bateko
beharrezkoa da ikasleek aldez aurretik jakitea zein diren instalazio elektrikoa, hartan kontuan hartu beharreko
bi korronte elektriko motak, eta zein diren haien segurtasun‐neurriak eta argiaren faktura baten atalak
sorgailuak. deskribatzea; izan ere, horiek dira unitateko edukiekin
2. Gaur egun, zenbait zentral elektriko mota daude. lotura handiena duten elementuak, ikasleen ingurune
Zehatz‐mehatz deskribatzen ditugu unitatean. hurbilean.
Atal horretan, interesgarria da iturri berriztagarriak 5. Energia elektrikoaren ekoizpena eta kontsumoa
erabiltzen dituzten zentralak eta ohiko iturriak erabiltzen grafikoen bidez interpretatuz, eta horretarako, zenbait
dituztenak bereiztea. irizpide kontuan izanez, errazagoa da eduki horien ikuspegi
3. Labur‐labur azaltzen ditugu zentral elektriko mota orokorra ematea. Gainera, ikasleek informazioa egituratzen
bakoitzak ingurumenean dituen eraginak. Horri esker, eta aurkezten ikasten dute.
ikasleek errazagoa dute edukiak laburbiltzea eta zentral
elektrikoak alderatzea.

Unitateko PENTSATZEKO MODUAK atalean, 32. jardueran, ikasleari bere herritik hurbileko zentral
irakurmenarekin eta idazmenarekin lotutako edukiak elektriko bati buruzko informazioa bilatzeko eskatzen
lantzen dira, testu baten eta hari buruzko jardueren zaio. Lortutako informazio hori aurkezteko, aurkezpen
bidez. digital bat egin beharko du, ordenagailu bat edo tableta
bat erabiliz.
Unitate honetan azalduko dugu egunero erabiltzen dugun Ikasten ikastea
energia elektrikoa nola sortzen den zenbait iturriren bidez 5. atalean, argiaren faktura bat interpretatu behar dugu.
(berriztagarriak eta berriztaezinak). Horrek mundu hau Horrek ikasleek eguneroko bizitzako gaietan interesa
hobeto ulertzen lagunduko ditu, eta egunero ikusten izatea sustatzen du, eta beren ikasketan autonomoagoak
ditugun instalazioek eta gailuek nola funtzionatzen duten eta independenteagoak izaten laguntzen die.
jakiten.
Ekimena eta ekintzaile‐sena
Matematikarako gaitasuna PENTSATZEKO MODUAK ataleko azken jardueran,
Unitatearen hasierako BERRIKUSI FISIKA ETA KIMIKA atalean, ekimena izateko eskatzen zaio ikasleari, eta bere herritik
unitateak aldatzeko bihurketa‐faktoreak landuko ditugu. hurbil zentral eoliko bat egitea onartuko lukeen ala ez
Ondoren, unitateko 6. atalean eta APLIKATU TEKNIKA BAT erabakitzeko.
atalean, sektore‐grafikoak eta portzentajeak landuko ditugu.
EBALUAZIO‐IRIZPIDEAK
1. Ea energia elektrikoak gure bizitzan duen garrantzia 3. Ea deskribatzen duen energia‐iturriak zentral
balioesten duen eta hura ekoizteko iturriak identifikatzen elektrikoetan energia elektriko bihurtzeko prozesua,
dituen. baita hura garraiatzeko eta biltegiratzeko metodoak
2. Ea zirkuitu elektriko bateko osagai nagusiak identifikatzen ere.
eta adierazten dituen: eroaleak, sorgailuak, hargailuak eta 4. Ea zentral elektrikoek ingurumenean duten eragina
kontrol‐elementuak. Ea osagai horien alderatzen duen eta energia aurrezteak garapen
funtzioa deskribatzen duen. iraunkorrerako duen garrantzia balioesten duen.
8
FINKATZEKO
Zentral elektrikoak
FINKATZE‐JARDUERAK
1 Esaldi hauetatik, batzuk korronte zuzenaren ezaugarriei 4 Lotu zentral mota bakoitza eta ingurumenean izan
dagozkie, eta beste batzuk, korronte alternoaren dezakeen eragina:
ezaugarriei: 1. Errekuntzako zentral termikoa.
a) Kargek noranzko batean zirkulatzen dute batzuetan, 2. Zentral termiko nuklearra.
eta beste noranzkoan besteetan.
3. Zentral hidraulikoa.
b) Karga elektrikoek noranzko berean zirkulatzen
dute beti. 4. Zentral eolikoa.
c) Kargei beren ibilbidea egiteko behar duten 5. Zentral fotovoltaikoa.

energia ematen dien korronte‐sorgailuak polo a) Gasak isurtzea (CO2‐a, SO2‐a eta nitrogeno oxidoak).
positibo bat eta polo negatibo bat ditu, beti
berak. b) Landa eta herri urperatuak.
d) Kargei energia ematen dien korronte‐sorgailuak c) Paisaia‐aldaketak. Instalazioek toki handia hartzen dute.
segundoero hainbat bider aldatzen du d) Uretara irits daitezkeen igorpen erradioaktiboek
polaritatea. eragindako ezbeharrak.
e) Korronte alternoko sorgailuak energia bat, tentsioa, e) Hegalak jota hegaztiak hiltzea.
ematen dio karga bakoitzari, eta energia hori balio
maximo baten (V ) eta balio minimo baten (-V ) Sailkatu eragin horiek, atmosferikoak, uretakoak
artean dago, zerotik pasatuta. edo lurrekoak diren esanez.
f) Korronte zuzeneko sorgailuak beti balio bera 5 Zer neurri hartu beharko genituzke kontuan, etxean
duen energia bat, tentsioa (V), ematen dio karga
elektrizitatea segurtasunez maneiatzeko? Idatzi
bakoitzari.
bost neurri.
Ordenatu ezaugarri horiek hau bezalako taula batean:
Hau aipatu:
Korronte zuzena Korronte alternoa • Ura egotea.

• Kableak.
• Entxufeak.
• Hargunea.

a) Zer da zentral elektriko bat?
b) Deskribatu labur‐labur nola funtzionatzen duen
zentral elektriko batek.
Deskribapen horretan, hitz hauek erabili behar
dituzu:
• Errotorea.
• Estatorea.
• Turbina.
• Biratze‐ardatza.
c) Egin eskema bat, aurreko laburpena azaltzeko.
3 Azaldu zer prozesuren bidez iristen den elektrizitatea

gure etxeetara, sortzen den lekuetatik.
8
FINKATZEKO
Zentral elektrikoak
1 Aurreko ingurumen‐eraginak honela sailkatzen dira:

Korronte zuzena Korronte alternoa
a) Atmosferikoa.
b) a) b) Lurrekoa.
c) d) c) Lurrekoa.
d) Uretakoa.
f) e)
e) Atmosferikoa.
2 a) Z entral elektrikoak elektrizitatea ekoizten duten 5 Erantzun eredua:
instalazioak dira. Alegia, beste energia‐iturri batzuetatik • Tresna elektrikoek ez badute ondo funtzionatzen,
elektrizitatea ekoizten da haietan. deskonektatzea, manipulatu baino lehen.
b) Zentral elektriko batean, korronte alternoa sortzen da, • Tresna bat ez erabiltzea, baldin eta bustita badago
harilak dauzkan pieza estatiko baten barruan (estatorea) edo gu bustita bagaude.
elektroimanak (errotorea) biraraziz; haril horietan
• Etxetresna elektrikoen eta tresna elektrikoen kableek
induzitzen da korrontea.
plastikoz estalita egon behar dute. Kableren bat hondatuta
Errotorea biratze‐ardatzaren inguruan biratzen da,
badago, deskonektatu eta konpondu beharra dago.
turbina baten bidez. Zentral elektrikoa zer motatakoa den,
• Erabiltzen ditugun entxufeak egoera onean daudela
ur‐lurrunak, urtegi batetik erortzen den urak edo haizeak
egiaztatzea.
higiarazten du turbina.
• Energia elektriko asko kontsumitzen duten tresnak
c) Aurreko deskribapena adierazten duen eskema hau da:
(hozkailua, garbigailua…) konektatzeko, hargunea duten
Turbina Korronte elektrikoa entxufeak erabiltzea.
Estatorea + -
Biratze‐
ardatza
Errotorea
3 Zentraletan ekoizten den energia elektrikoa etxeetara,

fabriketara eta gainerako instalazioetara eraman beharra
dago, erabili ahal izateko. Garraiatzeko, kable elektrikoak
erabiltzen dira. Badago sare elektriko nazional bat; hara
iristen da zentral guztietan ekoitzitako energia, eta herrialde
osora banatzen du.
Garraioan, zenbat eta handiagoa izan tentsio elektrikoa,
orduan eta energia gutxiago galtzen da. Horregatik,
zentraletan ekoizten den korrontea «goi‐tentsioko» korronte
bihurtzen da, eta hala banatzen dute herrialdea zeharkatzen
duen sare elektrikoko lineek.
Etxeetara sartu aurretik, beheratu egiten da tentsioa berriro,
haietan erabili ahal izateko.
4 1. a)
2. d)
3. b)
4. e)
5. c)
8
SAKONTZEKO
Zentral elektrikoak
ZABALTZE‐JARDUERAK
1 Azaldu sorgailu hauek nola erabiltzen diren 3 Argiaren fakturaren arabera, etxe batean,
eta idatzi bakoitzaren erabilera batzuk: 197 kWh kontsumitu dituzte urte bereko otsailean
a) Pila bat. eta martxoan.
b) Dinamo bat. Kontuan hartuta hilabete horietan kWh‐aren prezioa

0,18 €/kWh zela:
Korronte zuzeneko ala korronte alternoko sorgailuak
dira? a) Zenbat diru ordaindu behar du familia horrek
kontsumitutako energia?
2 Begiratu irudi honi: b) Iritsi zaien faktura bat etorriko al da a atalean
kalkulatutako zenbatekoarekin?
4 Grafiko honek iturrien arabera adierazten du munduan

kontsumitzen den energia:
% 100
1 2 % 90
10
8 % 80
3 9
4 7 % 70
6 % 60
% 50
5
% 40
% 30
% 20
% 10
a) Zer zentral elektriko mota da?
% 0
Ipar Hego eta Europa Ekialde Afrika Ozeano Bareko
b) Egin legenda bat irudi horretarako, zenbaki bakoitza Amerika Erdialdeko eta Eurasia Ertaina Asia eta Ozeania
Amerika
zer elementuri dagokion adierazteko. Legendan, Petrolioa Gas naturala Ikatza Nuklearra Hidroelektrikoa Berriztagarriak
hitz hauek erabili behar dituzu:
• Presa • Turbina. a) Zein da energia‑iturri erabiliena eskualde bakoitzean?
• Ardatza • Banaketa‐ eta b) Non da handiena energia‑dibertsifikazioa? Eta txikiena?

• Urtegia garraio‐lineak. c) Zure ustez, zer alde on ditu energia‑dibertsifikazioak?
• Transformadorea • Turbina‑alternadore Eman arrazoiak.
• Sorgailua taldeak.
• Burdin sare iragazlea • Hodia.
c) Azaldu nola funtzionatzen duen zentral elektriko horrek.

d) Deskribatu eta sailkatu zentral elektriko horrek
ingurumenean dituen eragin nagusiak.
Osatu taula hau:
Atmosferikoak
Uretakoak
Lurrekoak
8
SAKONTZEKO
Zentral elektrikoak
ZABALTZE‐JARDUERAK (erantzunak)
1 a) P
ilek energia kimikoa energia elektriko bihurtzen dute. 3 a) F
amilia horrek bi hilabete horietan kontsumitutako
Pilak, haien barruko erreakzio kimikoa amaitzean, energia elektrikoari dagokion zenbatekoa honako
agortu egiten dira. hau da:
erriz kargatzeko pilek eta bateriek erreakzio kimikoa
B 0,18 €
197 kWh ? = 35,46 €
alderantzikatu dezakete, berriro hasteko. Aldi kopuru jakin 1 kWh
batean kargatu daitezke berriro. b) Ez, fakturaren guztizko zenbatekoa handiagoa izango da;
ilak egunero erabiltzen ditugun tresna askotan
P izan ere, kontzeptu hauek ere hartzen ditu barne:
erabiltzen dira. Hona hemen zenbait adibide: urrutiko kontratatutako potentzia, zerga elektrikoa eta ekipoaren
aginteak, erloju digitalak, eta haririk gabeko teklatu alokairua.
eta saguak.
4 a) E
skualde bakoitzean energia‑iturri hauek erabiltzen dira
b) Dinamoek gailu bat biraraziz sortzen dute energia. nagusiki:
izikleten aurreko argietan, eskuargietan edo telefono
B
• Ipar Amerika: ikatza.
mugikorren eskuzko kargagailuetan erabiltzen dira.
• Hego eta Erdialdeko Amerika: petrolioa.
Bi sorgailu horiek korronte zuzena sortzen dute.
• Europa eta Eurasia: gas naturala.
2 a) Zentral hidrauliko bat da.
b) Hau da irudiko legenda: • Ekialde Ertaina: petrolioa eta gas naturala.
1. Urtegia • Afrika: petrolioa.

2. Presa • Ozeano Bareko Asia eta Ozeania: ikatza.
3. Burdin sare iragazleak b) Europak eta Eurasiak dute energia‑dibertsifikazio
4. Hodia handiena, eta ondoren, Hego eta Erdialdeko Amerikak.
5. Turbina‑alternadore taldeak Energia‑dibertsifikazio txikiena Ekialde Ertainean dago,
han energia gehiena petroliotik eta gas naturaletik
6. Turbina
ateratzen baitute.
7. Ardatza
c) Energia‑dibertsifikazioak energia‑hornidura bermatzen
8. Sorgailua du. Iturri bat baino gehiago daudenez, batek huts egiten
9. Transformadorea badu, besteak erabil daitezke.
10. Banaketa‐ eta garraio‐lineak
c) Urtegiko ura ubide batetik iristen da turbinara, besoak
higiarazteko. Turbinaren higidura errotoreari transmititzen
zaio, eta errotoreak korrontea induzitzen du sorgailuaren
estatorean. Azkenik, sortutako korronte elektrikoa
«goi‑tentsioko» korronte bihurtzen da, eta hala banatzen
dute sare elektrikoko lineek azken kontsumorako.
d) Zentral hidrauliko baten eragin nagusiak hauek dira:
Atmosferikoak • Ez du gasik isurtzen.
Uretakoak • Paisaia eta ekosistemak

aldatzen ditu.
• Beste mikroklima eta habitat
batzuk sortzen dira.
Lurrekoak • Zelaiak eta herriak urpean

geratzen dira.
8
ZABALTZEKO
1. FITXA
Zentral elektrikoak
Izena: Maila: Data:
Bioerregaiak elektrizitatea sortzeko

Gogoratu…
• Energia elektrikoa energia garbia da erabilera‑tokian, ez baitu inolako hondakinik uzten.
Ordea, ez da berdin gertatzen ekoiztean eta garraiatzean.
• Bioerregaiak jatorri biologikoko erregaiak dira,
hondakin organikoetatik lortzen direnak. Erregai
fosilak ez bezala, erregai berriztagarriak dira. Eguzki‑argia Gasen
CO2‑aren
isurketa
zikloa
Animalien
arnasketa
Landareen
Fotosintesia Ikatz organikoa arnasketa
Argia Oxigenoa
Organismo hilak eta

hondakin‑produktuak
Materia
organikoa
Organismoak
deskonposatzen
Ura
Karbono
dioxidoa Fosilak eta fosilen erregaiak
1 Begiratu goiko eskuinaldeko irudiari eta deskribatu karbono dioxidoaren zikloa.
2 Zer adierazten du ezkerraldeko irudiak?
3 Azaldu zer esan nahi duen erregai bat berriztagarria izateak.
8
ZABALTZEKO
1. FITXA
Zentral elektrikoak
Izena: Maila: Data:
4 Bioerregai bat baino gehiago daude:
BIOERREGAIAK
Solidoak Likidoak Gasak
Biomasa Bioetanola Biogasa
Biodiesela
Bilatu Interneten nola ekoizten den haietako bakoitza eta zein diren haien erabilera nagusiak.
5 Biogasa elektrizitatea sortzeko erabiltzen da, besteak beste, diagrama honetan ikus daitekeenez:
Sarrera‑
Higienizazioa tanga
Kogenerazioa
Baso‑ eta
abeltzaintza‑
hondakinak
70 °C Elikagai‑
Digestorea hondakinak
Biogasa
Energia
elektrikoa
Elektrizitatea
Biltegiratzea Beroa
Beroa
Etxebizitzak Industriak Granjak
a) Zure ustez, zer alde on eta zer alde txar ditu biogas‑instalazio batek, jatorri fosileko erregaiak erabiltzen dituen
zentral elektriko batekin alderatuta?

b) Ingurumen‑eragin handiagoa ala txikiagoa izango du errekuntzako zentral termiko batek baino? Eman arrazoiak.
8
ZABALTZEKO
2. FITXA
Zentral elektrikoak
Izena: Maila: Data:
Laburpena
Argia ezinbesteko ondarea da, eta haren faktura gastu handia da familia askorentzat, eta aurrezteko beharra
gero eta handiagoa da. Hona hemen faktura horren gastua txikitzeko har daitezkeen neurri batzuk.
Kontratatutako potentzia txikitzea Kontsumoa denbora errealean kontsultatzea

Behar den potentzia asko aldatzen da etxebizitza batetik beste- Zazpi milioi etxe ingurutan, kontagailu digitalak instalatu dituzte,
ra. Hau izan behar dugu kontuan: zenbat etxetresna elektriko nahiz eta, haietatik, lau milioi baino ez dauden behar bezala
ditugun, nola erabiltzen ditugun, etxean zenbat pertsona bizi martxan. Kontagailu digitalek kontsumoa denbora errealean
diren eta aldi berean zenbat tresna erabili nahi ditugun. Aztertu ematen dute. 2018tik aurrera, gailu horiek derrigorrezkoak izan-
zenbat potentzia kontratatu behar duzun benetan, eta ez kon- go dira etxe guztietan. Kontsumoa denbora errealean kontsul-
tratatu hori baino gehiago. tatuz, hau jakingo duzu: zenbat eta noiz kontsumitzen duzun,
ordu‑bereizketako tarifa interesatzen zaizun, potentzia kantita-
Ordu‑bereizketako tarifa bat kontratatzea te egokia kontratatu duzun, eta hartzen dituzun neurriak balia-
garriak diren.
Sistema berrian, tarifa elektrikoa eguneko merkatuak adieraz-
ten duen prezioaren arabera ezartzen da. Hala ere, ordu‑
bereizketako tarifa bat kontrata daiteke. Tarifa horrek gaueko Standby delakoa kontrolatzea
tarifa ordezkatu du, eta prezioak kontsumoa egiten den ordua- Tresna elektrikoak itzaltzen ditugunean, standby egoeran gera
ren arabera ezartzen ditu. Hain zuzen, eguneko orduak bi aldi- tzen dira, eta horrek nahiko kontsumo handia sortzen du. Itzal
tan banatzen dira: puntan eta haranean. Aldi horietako bakoi tzeko etengailua duten erregeletak erabiltzea eta kargagailuak
tzak ordutegi batzuk ditu, eta ordutegi horiek desberdinak dira behar ez direnean deskonektatzea neurri egokiak dira, elektri-
urtaroaren arabera. Hau da, haran‑orduek gutxiago ordaintzeko zitatearen gastua txikitzeko. Begien bistakoa da: gauez tresna
aukera ematen dute: neguan, 22:00etatik 12:00etara, eta udan, elektrikoak itzaltzen badituzu, hau aurreztuko duzu:
23:00etatik 13:00etara. Tarifa horren helburua da energia elek- 100 W ? 8 ordu ? 365 egun = 292 kWh/urte
trikoa sistema gainkargatuta ez dagoen aldietan kontsumitzea;
izan ere, sistema gainkargatuta ez dagoenean, energia merkea- MLBNaren arabera, Espainiako etxeko batez besteko kontsu-
goa da. Zure kontsumoaren % 40 gutxienez ordutegi horren moa 2.630 kWh da urtero. Beraz, lotan zaudenean zure gailu
barruan egiten baduzu, % 10 aurreztu ahal izango duzu faktu- elektrikoak itzaltzen badituzu, urteko kontsumoa % 10 txikituko
ran, gutxienez. duzu, gutxienez.
Iturria: Expansión, 2014ko uztailaren 11
1 Zergatik da garrantzitsua elektrizitatea aurreztea?
2 Definitu testuan aipatzen diren termino hauek: kontratatutako potentzia, puntako ordua, haran‑ordua,
kontagailu digitala eta etxeko batez besteko kontsumoa.
3 Testuan aipatzen diren neurrietatik, esan zein hartu dituzuen dagoeneko zuen etxean, eta zein
hartuko zenituzketen. Gainera, idatzi bururatzen zaizkizun beste neurri batzuk.
4 Zalantzarik gabe, energia aurrezten badugu, dirua aurrezten dugu, baina zer beste sektorerentzat
da onuragarria guk energia aurreztea?
8
PROBLEMA EBATZIAK
Zentral elektrikoak
1. PROBLEMA EBATZIA
Aztertu zirkuitu hauek eta kalkulatu zer intentsitatek zirkulatzen duen haietako bakoitzean zehar.
A R = 180 X A R = 180 X
V = 10 V Vefikaza = 230 V

a) Korronte zuzeneko zirkuitu bat da. b) Korronte zuzeneko zirkuitu bat da.
Zirkuitu horretatik higitzen den intentsitatea Korronte alternoan tentsioa etengabe aldatzen denez,
kalkulatzeko, Ohmen legea aplikatuko dugu: korronte alternoko zirkuituetan Ohmen legearen
V = I?R
kalkuluak egiteko, tentsio eraginkorra erabili behar da:
Vefikaza = I ? R
Aurreko adierazpenean intentsitatea bakandu
eta kalkulua egingo dugu: Aurreko adierazpenean intentsitatea bakandu
V 10 V eta kalkulua egingo dugu:
I= = = 0,056 A
R 180 X Vefikaza 230 V
I= = = 1,28 A
Lehen zirkuituan, 0,056 A‑ko intentsitatea R 180 X
higitzen da. Bigarren zirkuituan, 1,28 A‑ko intentsitatea
higitzen da.
JARDUERAK
1 Kalkulatu zer intentsitatek zirkulatzen duen zirkuitu 2 Kalkulatu zer intentsitatek zirkulatzen duen zirkuitu
honetan: honetan:
R = 150 X R = 150 X
Vefikaza = 230 V V=4V
Erantzuna: 1,53 A Erantzuna: 0,027 A
8
ESPERIMENTUAK
1. FITXA
Zentral elektrikoak
Etxeko pila bat egitea
Materiala
HELBURUA
• Kobrezko eta zinkezko plakak.
Etxeko pila bat egitea,
• Ozpina edo limoia.
material errazak
erabiliz. • Kobre lakatuzko haria.
• Korronte‑detektagailua (erloju digitala, polimetroa…).
PROZEDURA
1. Lehenik eta behin, hartu kobrezko eta zinkezko bi plaka. Elektrodoak
izango dira. Beharrezkoa da ahalik eta garbien egotea (komeni da izan
dezaketen oxido guztia kentzea) eta txikiegiak ez izatea.
2.
Behin plakak dituzunean, sartu partzialki ozpinetan (limoi bat ere
erabil dezakezu). Ozpina elektrolito eroalea izango da. Ozpinaren
kasuan, elektrolitoa azido azetikoa izango da, eta limoiaren kasuan,
azido zitrikoa.
3.
Orain, ozpinetan murgilduta ez dauden plaka zatiak kobre lakatuzko
hari batez konektatzen badituzu, etxeko pila bat lortuko duzu.
4.
Behin pila egin eta gero, korronte elektrikoa sortzen duela egiaztatu
beharko duzu.
Pila polimetro batekin konektatzen baduzu, oso litekeena da gailu hori
korrontea hautemateko bezain sentikorra ez izatea. Hori dela eta,
gomendagarria da polimetro baten ordez erloju digital bat erabiltzea
(funtzionatzeko, oso intentsitate txikiko korrontea behar du).
GALDERAK
1 Nola sortzen da energia elektrikoa pila batean?
2 Ba al dakizu zein izan zen egin zen lehen pila? Nolakoa zen? Nork egin zuen?
3 Zenbat pila mota ezagutzen dituzu?
4 Zure ustez, zergatik agortzen dira pilak? Berriz kargatzeko pilak zertan oinarritzen ba al dakizu?
5 Pila ohikoenetako bat pila lehorra da. Edozein irratitan edo kasetetan aurki ditzakezu.
Moztu luzetara pila lehor bat eta marraztu, eta idatzi pila osatzen duten elementu guztien
izena. Jarduera amaitu ondoren, gogoratu pila hori pila‑edukiontzi batean utzi behar duzula.
6 Bilatu pilen zenbait osagaik izan dezaketen toxikotasunari buruzko informazioa.

Pila batzuetan, kadmioaren % 0 dagoela jartzen du. Zergatik?
7 Zergatik da hain garrantzitsua agortutako pilak dagozkien edukiontzietan uztea?
8 Erabilitako pilak biltzeko edukiontzirik ba al dago zure inguruan? Zer beste lekutan (dendak, etab.)
biltzen dituzte erabilitako pilak?
8
EDUKIak ebaluatzeko
Zentral elektrikoak
Izena: Maila: Data:
AUTOEBALUAZIOA
1 Esan korronteari buruzko esaldi hauetatik zein den 6 Zer motatakoa da eguzki‑zentral fotovoltaiko batean
faltsua: sortzen den korronte elektrikoa?
a) Kargek noranzko berean zirkulatzen dute beti. a) Alternoa.
b) Kargei energia ematen dien korronte‑sorgailuak b) Zuzena.
polaritatea aldatzen du hainbat bider segundoero. c) Erabiltzen diren eguzki‑panelen araberakoa.
c) Kargei energia ematen dien korronte‑sorgailuak
polaritate bera du beti. 7 Zentraletan sortzen den korronte elektrikoa
«goi‑tentsioko» korronte bihurtzen da:
2 Korronte zuzena korronte alterno bihurtzeko, eta a) Etxeetan tentsio handiagoko korronte elektrikoa
alderantziz, hau erabiltzen da: erabiltzen delako.
a) Korronte alternoko sorgailu bat. b) Garraioan, zenbat eta txikiagoa izan tentsio
b) Transformadore bat. elektrikoa, orduan eta energia gutxiago galtzen
c) Inbertsore edo artezgailu bat. delako.
c) Garraioan, zenbat eta handiagoa izan tentsio
3 Zentral elektriko batean, korrontea induzitzen duten elektrikoa, orduan eta energia gutxiago galtzen
harilak dituen pieza estatikoa hau da: delako.
a) Estatorea.
8 Zentral elektriko hauetatik, zeinek du eragin handiena
b) Errotorea. atmosferan?
c) Elektroimana. a) Zentral termiko nuklearra.
b) Errekuntza‑zentral termikoa.
4 Errekuntza‑zentral termikoei buruzko esaldi hauetatik,
zein da faltsua? c) Zentral hidraulikoa.
a) Lurrunak turbina mugiarazten du.
9 Etxe bateko instalazio elektrikoan, etengailu
b) Errekuntzan lortzen den energia ura berotzeko diferentzialak:
erabiltzen da.
a) Etxe osoko korrontea eteteko balio du.
c) Urtegiko ura ubide batetik iristen da turbinara,
besoak higiarazteko. b) Etxearen zati bateko edo instalazioaren zati
bateko energia elektrikoa deskonektatzeko
aukera ematen du.
5 Aerosorgailu batek funtziona dezan, haizearen
abiadurak izan behar du: c) Energia‑hornikuntza eteten du, ihesak
hautematen baditu.
a) 3 m/s baino handiagoa.
b) 25 m/s baino txikiagoa. 10 Gaur egun, enpresa‑sektore hauetatik, zeinetan
c) 11 km/h baino handiagoa eta 90 km/h kontsumitzen da energia gehien?
baino txikiagoa. a) Nekazaritza.
b) Bizitegia.
c) Merkataritza eta zerbitzuak.
8
EDUKIak ebaluatzeko
Zentral elektrikoak
Izena: Maila: Data:
O PROBA
1 Osatu taula hau:
Deskribapena
Ikurra
Tentsioaren eta
denboraren arteko
adierazpen grafikoa
2 Lotu zentral elektriko bakoitza bere ezaugarriekin:

A Zentral hidroelektrikoa Energia elektrikoa ikatzetik, gasetik edo petrolioaren
deribatuetatik lortzen da.
Gondola dorrearen goiko aldean dago, eta biderkagailua
B Errekuntzako zentral termikoa
eta sorgailua daude han.
Urtegiko ura ubide batetik iristen da turbinara,
C Zentral eolikoa besoak higiarazteko.
Energia kantitate handia sortzen da, egoki orientatutako
panel asko erabiliz.
D Zentral fotovoltaikoa
Erreaktorearen nukleoan, fisio nuklearra gertatzen
da. Bero handia askatzen da, eta bero horrek ura
E Zentral termiko nuklearra lurruntzen du.

a) Zer zentral elektriko motak ez dute gasik isurtzen atmosferara?

b) Zeinek eragiten du ibaien eta aintziren azidotasuna handitzea?

c) Zeinek eragiten dute ikusizko kutsadura?
Izena: Maila: Data:
4 Jarri legenda hauek irudian:

Koadro elektrikoa EAT ED ENA PKE
25 A
25 A 30 mA 10 A 16 A 25 A 20 A 16 A
Zer izen dute irudian sigla bidez adierazitako elementuek eta zer funtzio dute?
5 Grafiko honetan, batez besteko etxe bateko energia elektrikoaren kontsumoa ageri da:
% 2 % 2 % 1

% 2
% 2 Argia
% 3 Hozkailua
% 4 % 17 Berokuntza
Telebista
% 7
Bitrozeramika
% 18 Garbigailua
% 8
Etxetresna elektriko txikiak
Labea
% 9
Ur beroa
% 10
Mikrouhin‑labea
Ontzi‑garbigailua
Lehorgailua
Ordenagailua
Aire girotua
a) Zer hiru elementuk kontsumitzen dute energia elektriko gehien?

b) Aurreko ataleko erantzunean oinarrituta, proposatu energia aurrezteko hiru neurri.
8
EDUKIak ebaluatzeko
Zentral elektrikoak
Izena: Maila: Data:
A PROBA
1 Idatzi zirkuitu elektriko hau osatzen duten elementuen izenak, eta kalkulatu zer intentsitate
higitzen den hartan zehar:
R = 80 X
Vefikaza = 230 V
2 Azaldu nola lortzen den energia elektrikoa zentral eolikoetan.

Egin eskema bat, aerosorgailu bat osatzen duten elementuak adierazteko.
3 Begiratu irudi honi:

a) Zer zentral mota da?

b) Deskribatu ingurumenean duen eragina.
Izena: Maila: Data:
4 Aztertu etxe bateko argiaren faktura hau:
ENERGIA
Fakturatutako potentzia 5,5 kW × 36 egun × 0,065203 €/kW egun 12,91 €
Fakturatutako energia 386 kWh × 0,160529 €/kWh 61,96 €
Elektrizitatearen gaineko zerga % 4,864 s/74,87 € × 1,05113 3,83 €
ENERGIA, GUZTIRA 78,70 €
ZERBITZUAK ETA BESTE KONTZEPTU BATZUK
Neurketa‑ekipoen alokairua 36 egun × 0,02663 €/egun 0,96 €
Ordainketak Babesteko Aseg. (1) 1,26 hil × 0,99 €/hil 1,25 €
ZERBITZUAK ETA BESTE KONTZEPTU BATZUK, GUZTIRA 2,21 €
ZENBATEKOA 80,91 €
BEZa 80,91 €‑ren % 21 16,99 €
FAKTURAREN ZENBATEKOA, 97,90 €
(1) Kontzeptu horren gainean ez da BEZik aplikatzen.
a) Zer potentzia kontratatu dute etxekoek?

b) Zer zenbateko du kontsumitutako energia elektrikoak?

c) Zer kontzepturen truke ordaindu behar da beti, kontsumo elektrikorik ez badago ere?
5 Aztertu Espainiaren balantze elektriko hau:
Ekoizpen garbia
Berriztaezinak % 69,0 Berriztagarriak % 31,0
Nuklearra: % 25,4 Hidraulikoa: % 7,9

Ikatza: % 21,6 Eolikoa: % 16,7
Ziklo konbinatua: % 10,5 Eguzki‑z. fotovoltaikoa: % 3,0
Kogenerazioa Eguzki‑z. termikoa: % 1,5
eta beste batzuk: % 11,5 Termiko berriztagarria: % 1,9
(Iturria: REE, 2014).
a) Egin sektore‑grafiko bat, goiko taulako datuak b) Zer zentral motak ekoizten dute elektrizitate gehien?
adierazteko. Eta zein dira hurrengoak?
8
EDUKIak ebaluatzeko
Jarduerak
Lorpen-adierazleak
O proba A proba
Badaki zein diren energia‑iturri berriztagarriak 3 3

eta berriztaezinak, eta deskribatzen eta
alderatzen ditu, haien ingurumen‑eragina
zentzu kritikoz aztertuz.
Gizakiak kontsumitzen dituen energia‑iturri 3 3

nagusiak alderatzen ditu, baliabideen banaketa
geografikoa eta ingurumen‑eraginak kontuan
hartuta.
Ohiko energia‑iturriek ordezkoekiko duten 2, 5 5

nagusitasuna aztertzen du, eta ordezkoak
behar bezainbeste ustiatuta ez egotearen
arrazoiak argudiatzen dituen.
Zirkuitu elektriko baten osagai ohikoenak 4 1

identifikatzen eta adierazten
ditu: eroaleak, sorgailuak, hargailuak
eta kontrol‑elementuak. Ea osagai horien
funtzioa deskribatzen du.
Energia‐iturriak zentral elektrikoetan energia 2 2, 3

elektriko bihurtzeko prozesua deskribatzen du,
baita hura garraiatzeko eta biltegiratzeko
metodoak ere.
O PROBA: ERANTZUNAK
1
Deskribapena Kargek noranzko berean Kargek batzuetan noranzko

zirkulatzen dute beti. batean zirkulatzen dute,
eta besteetan, beste
noranzkoan.
Ikurra
Tentsioaren eta V V
denboraren arteko
adierazpen grafikoa
+ + +
- - t
2 Zentral hidraulikoa " Urtegiko ura ubide batetik iristen da turbinara, besoak higiarazteko.
Errekuntzako zentral termikoa " Energia elektrikoa ikatzetik, gasetik edo petrolioaren deribatuetatik lortzen da.
Zentral eolikoa " Gondola dorrearen goiko aldean dago, eta biderkagailua eta sorgailua daude han.
Zentral fotovoltaikoa " Energia kantitate handia sortzen da, egoki orientatutako panel asko erabiliz.
Zentral termiko nuklearra " Erreaktorearen nukleoan, fisio nuklearra gertatzen da. Bero handia askatzen da,
eta bero horrek ura lurruntzen du.
3 a) Zentral termiko nuklearrek, hidraulikoek eta fotovoltaikoek.
b) Errekuntzako zentral termikoak.
c) Denek.
4 Koadro elektrikoa • Etengailu nagusi automatikoa (ENA): etxe osoko

korrontea eteteko balio du.
• Etengailu diferentziala (ED): energia‑hornikuntza
eteten du, ihesak hautematen baditu. Adibidez,
ekaitz handi edo matxura baten eraginez.
• Etengailu automatikoak (EAT): etxearen zati bateko
25 A edo instalazioaren zati bateko energia elektrikoa
25 A 30 mA 10 A 16 A 25 A 20 A 16 A deskonektatzeko aukera ematen dute.
• Potentzia kontrolatzeko etengailua (PKE): etxeko
kontsumo maximo osoa mugatzen du.
PKE ENA ED
Etengailu automatikoak
5 a) Hozkailuak, argiek eta berokuntzak (ordena horretan).

b) Energia aurrezteko, neurri hauek eta antzekoak har ditzakegu:
• A, A+, A++ edo A+++ motako hozkailua erabiltzea (energia‑kontsumo txikikoa).
• Erabiltzen ez ditugun argiak itzaltzea, eta kontsumo txikiko bonbillak erabiltzea.
• Neguan etxeko tenperatura 21 °C‑an jartzea (gehienez ere) eta urtaroaren arabera janztea.
8
EDUKIak ebaluatzeko
IKASKUNTZA‑ESTANDARRAK ETA ERANTZUNAK
A PROBA: ERANTZUNAK
1 Zirkuitua osatzen duten elementuak hauek dira: erresistentzia bat, korronte alternoko sorgailu bat eta etengailu bat.
Intentsitatea kalkulatzeko, Ohmen legea aplikatuko dugu:
Vefikaza 230 V
I= = = 2,86 A
R 80 X
2 Aerosorgailuak haizearen energiaz baliatzen dira energia elektrikoa sortzeko. Haizearen indarrak aerosorgailuen hegalak
mugitzen ditu, eta haien mugimendua sorgailu baten errotorera transmititzen da.
Sorgailuak biderkagailuaren biratze‑mugimendua elektrizitate bihurtzen du. Errotorea haren barruan biratzen da,
eta korrontea induzitzen du kanpoko estatorearen hariletan.
Gondola dorrearen
1 Errotorea zenbait hegalez osatuta dago; goiko aldean dago, eta
hegalek hegazkinen hegalen forma bera dute, biderkagailua eta sorgailua
eta, haizeak jotzean, biratu egiten dira. daude han.
2 Biderkagailua
errotorearen
biratze‑abiadura
handitzeko engranajeen
sistema bat da.
3 Sorgailuak
biderkagailuaren
biraketatik sortzen du
korronte elektrikoa.
4 Transformadorean, elektrizitatea goi‑tentsio Dorreak gondolari oso goian eusten dio, haizearen
bihurtzen da, hobeto garraiatzeko. abiadura handiagoa baita han.
3 a) Zentral termiko nuklearra da.

b) Hau du ingurumen‑eragina:
• Eragin atmosferikoa: ez du gasik isurtzen.
• Uretako eragina: uretara irits litezkeen igorpen erradioaktiboek eragindako ezbeharrak.
• Lurreko eragina: hondakin erradioaktiboak, lurrari urte askotarako kaltea eragin diezaioketen igorpen erradioaktiboengatiko
ezbeharrak, instalazioek lurra okupatzea eta ikusizko kutsadura eragitea.
4 Aztertu etxe bateko argiaren faktura hau:
a) 5,5 kW.
b) 61,96 €, BEZik gabe.
c) Kontsumorik ez badago ere, potentziaren fakturazioa, neurketa‑ekipoen alokairua eta elektrizitatearen gaineko zerga
ordaintzen dira beti.
5 a) Hona hemen sektore‑grafikoa:
Nuklearra % 25,4 Eguzki‑z. termikoa % 1,5
Hidraulikoa % 7,9
Eguzki‑z. fotovoltaikoa % 3,0
Eolikoa % 16,7
Ikatza % 21,6 Termiko berriztagarria % 1,9
Ziklo konbinatua % 10,5 Kogenerazioa eta beste batzuk % 11,5
b) Zentral nuklearrek sortzen dute elektrizitate gehien, eta ondoren, ikatza erretzen duten zentral termikoek.
8
Zentral elektrikoak
Izena: Maila: Data:
Biomasako kogenerazio‑zentralek ingurumena errespetatzen al dute?

Biomasa‑zentralak elektrizitatea sortzeko biomasa aprobe- Klima‑aldaketaren ikuspuntutik, uste da biomasaren bidez
txatzeko aukera ematen duten instalazioak dira. Biomasa‑ elektrizitatea sortzeko prozesuan isurtzen diren berotegi‑
zentralen ziklo termikoak antz handia du ohiko zentral ter- efektuko gasek ez dutela eragin negatiborik; izan ere, bio-
mikoen ziklo termikoarekin: zentraleko leku jakin batean masa erretzean eratzen den CO2‑aren kantitatea landare‑
sortzen den bero‑energia energia mekaniko birakari bihur masak bere hazkuntzan sortutako kantitate bera da, gutxi
tzen da turbina baten bidez. Ondoren, sorgailu batek ener- gorabehera. Edonola ere, biomasa‐zentral batean erabiliko
gia elektriko bihurtzen du energia mekaniko hori. Baina alde ez balitz, CO2‑a atmosferara itzuliko litzateke materia orga-
handia dago biomasa‑zentralen eta ohiko zentral termikoen nikoaren deskonposizio‑prozesu naturalaren bidez.
artean: biomasa‑zentralen kasuan, bero‑energia lortzeko Ondorengo eskeman, biomasa‑zentral baten funtzionamen-
erabiltzen den erregaia nekazaritza‑ eta baso‑hondakinak dua azaltzen da.
dira nagusiki.
Transformadorea Erregai‑
siloak
Turbinak
Sorgailua
Dosifikagailua
Kondentsadorea
Prestaketa
Galdara
Iragazkia
Laguntza‑
Tximinia
erregaia
Iturria: http://www.unesa.es
1 Zer biomasa mota aipatzen dira goiko 2 Zer alde on ditu biomasak energia elektrikoa
testuan? sortzean?

Izena: Maila: Data:
3 Begiratu irudiari eta erantzun: 7 Begiratu Espainiako elektrizitate‑ekoizpenari buruzko

grafiko honi:
a) Non gertatzen da biomasaren errekuntza?
Nuklearra % 25,4 Eguzki‑z. termikoa % 1,5

Hidraulikoa % 7,9

Eguzki‑z. fotovoltaikoa
% 3,0
Eolikoa % 16,7
b) Osatu testu hau:
Ura lurrundu egiten da, eta ____________ Ikatza % 21,6 Termiko berriztagarria
____________ higiarazten ditu. Haien higidura % 1,9
Ziklo konbinatua Kogenerazioa eta
_______________ bati transmititzen zaio, beste batzuk % 11,5
% 10,5
eta hark energia elektrikoa sortzen du. Iturria: REE, 2014ko urriko buletina.
c) Zer funtzio du transformadoreak? a) Zer sektoretan sartzen dira biomasako
kogenerazio‑zentralak? Zer portzentaje dira

guztizkoarekiko?

4 Kontuan hartuta kogenerazioa energia elektrikoa b) Zentral mota horretan sortutako energia berriztagarria
eta aldi berean energia termiko baliagarria (ur beroa, al da? Justifikatu zure erantzuna.
lurruna, etab.) sortzea dela, erantzun:
a) Zer zentral motak izango du energia‑eraginkortasun

handiena, kogeneraziokoak ala ohikoak?
8 Erantzun energia elektrikoaren kontsumoari

buruzko galdera hauei:

a) Gure etxeetara iristen den korronte elektrikoa zuzena
ala alternoa da? Eman arrazoiak.
b) Zeinetan gertatuko da galera gutxien garraioan?
Zergatik?

b) Idatzi bost neurri, gure etxeko instalazio elektrikoa
segurtasunez maneiatzean kontuan izan behar
ditugunak:

1.
5 Testuan, azken paragrafoan, desberdintasun bat 2.
aipatzen da ingurumen‑eraginari dagokionez. Zer 3.
motatako eragina da?
4.
a) Uretakoa
5.
b) Atmosferikoa
c) Lurrekoa 9 Orain informazio gehiago duzunez, erantzun:
Biomasako kogenerazio‑zentral batek ingurumena

errespetatzen al du?
6 Zer beste zentral elektriko mota ezagutzen dituzu?

8
Lantzen diren
gaitasunak
Badaki zein diren energia‑iturri 1, 2

berriztagarriak eta berriztaezinak, eta
deskribatzen eta alderatzen ditu, haien
ingurumen‑eragina zentzu kritikoz aztertuz.
Hizkuntzarako
gaitasuna Energia‐iturriak zentral elektrikoetan 2
energia elektriko bihurtzeko prozesua
deskribatzen du, baita hura garraiatzeko
Badaki zein diren energia‑iturri 4, 5, 7

deskribatzen eta alderatzen ditu, haien
ingurumen‑eragina zentzu kritikoz aztertuz.
Gizakiak kontsumitzen dituen energia‑iturri 7

nagusiak alderatzen ditu, baliabideen
banaketa geografikoa eta
ingurumen‑eraginak kontuan hartuta.
Ohiko energia‑iturriek ordezkoekiko duten 7

nagusitasuna aztertzen du, eta ordezkoak
Zientziarako behar bezainbeste ustiatuta ez egotearen
gaitasuna arrazoiak argudiatzen ditu.
Zirkuitu elektriko baten osagai ohikoenak 8

identifikatzen eta adierazten
ditu: eroaleak, sorgailuak, hargailuak
eta kontrol‑elementuak. Osagai horien
funtzioa deskribatzen du.
Energia‐iturriak zentral elektrikoetan 3, 6

energia elektriko bihurtzeko prozesua
deskribatzen du, baita hura garraiatzeko
Badaki zein diren energia‑iturri 9

Ekimena eta deskribatzen eta alderatzen ditu, haien
ekintzaile‑sena ingurumen‑eragina zentzu kritikoz aztertuz.
1 Testuan, nekazaritza‑biomasa (nekazaritza‑hondakinak, 8 a) Korronte alternoa da, 230 V‑ekoa.

hala nola laboreen lastoa) eta baso‑biomasa (basoetako b) Bost segurtasun‑neurri:
hondakinak, hala nola makalen inausketaren hondakinak) 1. Tresna elektrikoek ez badute ondo funtzionatzen,
aipatzen dira. deskonektatzea, manipulatu baino lehen.
2 Onuragarria da ingurumenarentzat; izan ere, biomasa 2. Tresna bat ez erabiltzea, baldin eta bustita badago
erretzean eratzen den CO2‑aren kantitatea landare‑masak edo gu bustita bagaude.
bere hazkuntzan sortutako kantitate bera da. Beraz, balantze
3. Kableek plastikoz estalita egon behar dute. Kableren
bat egingo bagenu, ikusiko genuke atmosferara askatutako
bat hondatuta badago, deskonektatu eta konpondu
CO2 kantitatea zero dela. Horrek berotegi‑efektuko gasak
beharra dago.
gutxitzen laguntzen du.
4. Erabiltzen ditugun entxufeak egoera onean daudela
3 a) Galdaran (10). egiaztatzea.
b) Ura lurrundu egiten da, eta ur‑lurrunak turbinak 5. Energia elektriko asko kontsumitzen duten tresnak
higiarazten ditu. Haien higidura sorgailu bati (hozkailua, garbigailua…) konektatzeko, hargunea
transmititzen zaio, eta hark energia elektrikoa duten entxufeak erabiltzea.
sortzen du.
9 Ikasleak, zentral mota horren ingurumen‑eragina aztertu
c) Transformadoreak korronte elektrikoaren tentsioa
ondoren, ohartu behar du ingurumena errespetatu egiten
handitzen du, banaketa‑sare elektrikoko lineetan zehar
duela.
garraiatu aurretik.
Erantzunaren oinarriak hauek dira: CO2‑aren balantzea
4 a)
Kogenerazio‑zentralak izango du energia‑eraginkortasun (atmosferara isuritako kantitatea landareek hazkuntzan
handiena, prozesu berean sortutako beroa nahiz energia zehar hartutakoaren berdina da), eta kogenerazioan
elektrikoa aprobetxatzen baitira. Hala ere, ohiko sortutako beroa eta elektrizitatea zentralean bertan
zentraletan, energia sortzeko behar den beroa kanpotik aprobetxatzea.
eman behar da.
Halaber, eraginkortasun handiago horri esker,
kogenerazio‑zentralek erregai gutxiago kontsumitzen
dute. Gainera, ekoizpen‑kostua txikiagoa da, baita
ingurumen‑eragina ere.
b) Kogenerazio‑zentralen kasuan, galera gutxiago gertatuko
dira garraioaren ondorioz, energia sortzen den lekuan
kontsumitzen da eta.
5 Esaldi zuzena b) da.
6 Unitatean, zentral hauek ere ikasi ditugu: hidroelektrikoak,
termikoak (errekuntzakoak eta nuklearrak), eolikoak eta
fotovoltaikoak.
7 a) « Kogenerazioa eta beste batzuk» sektorean.
Espainian ekoitzitako energiaren % 11,5 sortzen dute.
b) Bai, iturri gisa nekazaritza‑ eta baso‑biomasa erabiltzen
baita, eta hori baliabide berriztagarria da (naturan sortzen
dira, kontsumo‑erritmoan baino azkarrago).
Eranskina: Elementuen taula periodikoa
TALDEA 1 2 3 4 5 6 7 8
PERIO-
DOA
* Hidrogenoa ez 1,008
da metal bat, 1 Zenbaki 20 40,08 Masa atomikoa (u)
atomikoa
taula 1 H* Ca Ikurra (elementu
periodikoan Hidrogenoa artifizialak, hala nola
ezkerraldean Kaltzioa
-a, karaktere
ageri den arren. 6,941 9,012
3 4 Izena barne-hutsak erabiliz
2 Li Be adierazi dira)
Litioa Berilioa
23,00 24,31
11 12
3 Na Mg
Sodioa Magnesioa
39,10 40,08 44,96 47,87 50,94 52,00 54,94 55,85

19 20 21 22 23 24 25 26
4 K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe
Potasioa Kaltzioa Eskandioa Titanioa Banadioa Kromoa Manganesoa Burdina
85,47 87,62 88,91 91,22 92,91 95,96 (98) 101,1

37 38 39 40 41 42 43 44
5 Rb Sr Y Zr Nb Mo Ru
Rubidioa Estrontzioa Itrioa Zirkonioa Niobioa Molibdenoa Teknezioa Rutenioa
132,9 137,3 178,5 180,9 183,8 186,2 190,2

55 56 57-71 72 73 74 75 76
6 Cs Ba Hf Ta W Re Os
Zesioa Barioa Lantanidoak Hafnioa Tantaloa Wolframa Renioa Osmioa
(223) (226) (265) (268) (271) (270) (277)

87 88 89-103 104 105 106 107 108
7 Fr Ra
Frantzioa Radioa Aktinidoak Rutherfordioa Dubnioa Seaborgioa Bohrioa Hassioa
138,9 140,1 140,9 144,2 (145) 150,4

57 58 59 60 61 62
Lantanidoak 6 La Ce Pr Nd Sm
Lantanoa Zerioa Praseodimioa Neodimioa Prometioa Samarioa
(227) 232,0 (231) 238,0 (237) (244)

89 90 91 92 93 94
Aktinidoak 7 Ac Th Pa U
Aktinioa Torioa Protaktinioa Uranioa Neptunioa Plutonioa
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
4,003
2
EZ-METALAK He
Helioa
ERDIMETALAK
10,81 12,01 14,01 16,00 19,00 20,18
5 6 7 8 9 10
METALAK
B C N O F Ne
Boroa Karbonoa Nitrogenoa Oxigenoa Fluorra Neona
GAS GELDOAK
26,98 28,09 30,97 32,06 35,45 39,95
13 14 15 16 17 18
Al Si P S Cl Ar
Aluminioa Silizioa Fosforoa Sufrea Kloroa Argona
58,93 58,69 63,55 65,38 69,72 72,64 74,92 78,96 79,90 83,80
27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
Kobaltoa Nikela Kobrea Zinka Galioa Germanioa Artsenikoa Selenioa Bromoa Kriptona
102,9 106,4 107,9 112,4 114,8 118,7 121,8 127,6 126,9 131,3
45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Rodioa Paladioa Zilarra Kadmioa Indioa Eztainua Antimonioa Teluroa Iodoa Xenona
192,2 195,1 197,0 200,6 204,4 207,2 209,0 (209) (210) (222)
77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Iridioa Platinoa Urrea Merkurioa Talioa Beruna Bismutoa Polonioa Astatoa Radona
(276) (281) (280) (285) (284) (289) (288) (293) (294) (294)
109 110 111 112 113 114 115 116 117 118
Meitnerioa Darmstadtioa Roentgenioa Kopernizioa Ununtrioa Flerovioa Ununpentioa Livermorioa Ununseptioa Ununoktioa
152,0 157,3 158,9 162,5 164,9 167,3 168,9 173,1 175,0

63 64 65 66 67 68 69 70 71
Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Europioa Gadolinioa Terbioa Disprosioa Holmioa Erbioa Tulioa Iterbioa Lutezioa
(243) (247) (247) (251) (252) (257) (258) (259) (262)

95 96 97 98 99 100 101 102 103
Amerizioa Kurioa Berkelioa Kalifornioa Einstenioa Fermioa Mendelebioa Nobelioa Lawrentzioa
Arte-zuzendaritza: José Crespo.
Proiektu grafikoa: Estudio Pep Carrió.
Azaleko argazkia: Leila Méndez.
Proiektu-burua: Rosa Marín.
Irudien koordinazioa: Carlos Aguilera.
Irudiak: Enrique Cordero, Emilio del Peso, Eduardo Leal eta Carlos Aguilera.
Proiektuaren garapenerako arduraduna: Javier Tejeda.
Garapen grafikoa: Raúl de Andrés, Rosa Barriga, Olga de Dios, Jorge Gómez eta Julia Ortega.
Zuzendaritza teknikoa: Jorge Mira.

Zuzendariorde teknikoa: José Luis Verdasco.
Koordinazio teknikoa: Maitane Barrena, Jesús Muela eta Francisco Moral.
Prestaketa eta muntaketa: Miren Pellejero, José Yugo eta Alejandro Martínez.
Hizkuntza-egokitzapena: Ainitze Etxaniz, Karlos Zabala eta Jon Oyanguren.
Argazkien dokumentazioa eta aukeraketa: Nieves Marinas.
Argazkiak: SANTILLANAREN ARTXIBOA
© 2015 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.

Legizamon poligonoa
Gipuzkoa kalea, 31
48450 Etxebarri (Bizkaia)
PRINTED IN SPAIN
Lan hau edozein modutan erreproduzitzeko, banatzeko, jendaurrean
erakusteko edo aldatzeko, nahitaezkoa da beraren jabeen baimena izatea,
legeak aurreikusitako kasuetan izan ezik. Lan honen zatiren bat fotokopiatu
ISBN: 978-84-9108-175-3 edo eskanerretik pasatu nahi izanez gero, jo CEDROra (Centro Español
de Derechos Reprográficos / Erreprografia Eskubideetarako Espainiako
PK: 713719 Zentroa, www.cedro.org).
Lege gordailua: M-5164-2016

Fisika Eta Kimika Santillana PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fisika Eta Kimika Santillana PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

I R A K A S L E A R E N t z ako L I B U R U T E G I A

Fisika eta kimika

DBHko 3. mailarako Ikasgelarako egunez egunekoa

Proiektu honen prestatze- eta argitaratze-lanean

Zergatik EGITEN JAKIN? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Baliabide didaktikoak eta Aniztasunaren trataera

1. Zientzia eta neurketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Eranskina. Elementuen taula periodikoa . . . . . . . . . . . . . . . 460

BERE ETORKIZUNAK BEHAR

IKASLEA ARDATZ DUEN METODOLOGIA, EDUKIAK BENETAN ULERTZERA IRITSI

EBALUAZIO-SISTEMA GUZTIZ ERAGINKOR BAT,

INFORMAZIOAREN TEKNOLOGIAK, DAGOKIEN GARRANTZIA EMANDA

Liburuen sekuentzia didaktikoan ikaslea bera, gaitasunak beregatzea eta sormenezko

Ikasgelako egunez egunekoan laguntzeko

XXI. mendeko gaitasunak. Proiektuak eta atazak

• Lan kooperatiborako eta ikasgaien arteko proiektuak.

• Edukiak ebaluatzeko probak.

BEREBIZIKO ESKAINTZA DIGITALA

• Zubia/Santillana Ikasgela Birtuala, hainbat hezkuntza-zerbitzuz osatutako ingurunea.

ZIENTZIA ETA NEURKETA

ZIENTZIA ETA NEURKETA

FINKATZE-JARDUERAK ZABALTZE-JARDUERAK (erantzunak)

ZIENTZIA ETA NEURKETA

LORPEN-ADIERAZLEAK ETA ERANTZUNAK

Izena: Maila: Data: Izena: Maila: Data:

Ea esperimentu baten bidez zehaztutako 1

b) Zer motatako grafikoa da?

c) Kalkulatu dentsitatearen balioa, eta adierazi emaitza nazioarteko sistemako unitateetan.

e) Esan laborategiko zer tresna erabiltzen diren neurketa horiek egiteko.

a) Zein da Jupiterren masa nazioarteko sistemako unitateetan?

2 Protoi baten masa 1,6 ? 10-27 kg dela kontuan hartuta, kalkulatu:

b) 6,022 ? 1023 protoiren masa, miligramotan.

Erabili idazkera zientifikoa, emaitzak adierazteko.

ZIENTZIA ETA NEURKETA LORPEN-ADIERAZLEAK ETA ERANTZUNAK

edukien ebaluazioa egiteko baliabideak

Edukien ebaluazioari esker, ikaskuntza-irakaskuntza prozesua kontrola daiteke, edukiak zenba­

Unitatearen gidoia eta proposamen didaktikoak . . . 20

Edukiak ebaluatzeko baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . 51

Gaitasunak ebaluatzeko baliabideak. . . . . . . . . . . . . 60

ZIENTZIA ETA NEURKETA

IZATEN JAKIN • Zientziaren hizkuntza grafikoak duen garrantzia balioestea.

ZIENTZIA ETA NEURKETA

KONTUAN IZAN BEHARREKOAK

1. Unitatearen lehen zatian, metodo zientifikoa eta hura 4. 

UNITATEAN LANTZEN DIREN GAITASUNAK

Matematikarako gaitasuna Zientziarako gaitasuna

zientzia eta neurketa

14 Zein dira nazioarteko sistemako oinarrizko

9 Nola neurtuko zenuke arroz‐ale baten masa? Azaldu 5 45

zientzia eta neurketa

Datuak: uraren dentsitatea = 1 g/cm3‐ko; olioaren 36,5 Eguna

14 Ikusi erantzuna ikaslearen liburuan.

Unitatea Multiploak Azpimultiploak

kg t hg, dag, g, dg, mg

m3 km3, hm3, dam3 dm3, cm3, mm3

zientzia eta neurketa

hm 100 4 Neurtu zapata‐kutxa bat, gradudun erregela bat

0,001 Hauek dira gure kutxa neurtuta lortu ditugun balioak:

3 Orri baten gainazala neurtuko dugu gradudun erregela

5 Prozedura bera erabiliz, kalkulatu pospolo‐kutxa baten

6 Jonek 1,73 m neurtzen du. Zein da bere altuera

1,73 m = 1,73 ? 100 cm = 173 cm

Unitate‐aldaketarako prozedura hori erabiliz, eman

• Lan kooperatiborako eta ikasgaien arteko proiektuak.

• Edukiak ebaluatzeko probak.

• Zubia/Santillana Ikasgela Birtuala, hainbat hezkuntza-zerbitzuz osatutako ingurunea.

Edukien ebaluazioari esker, ikaskuntza-irakaskuntza prozesua kontrola daiteke, edukiak zenba

IZATEN JAKIN • Zientziaren hizkuntza grafikoak duen garrantzia balioestea.

1. Unitatearen lehen zatian, metodo zientifikoa eta hura 4.

14 Ikusi erantzuna ikaslearen liburuan.

a) Euro bateko txanpon baten diametroa, milimetrotan

b) CD baten diametroa, metrotan adierazita.

1 Horrela geratu behar du taulak: Beraz, honela kalkulatzen da pospolo‐kutxaren bolumena:

mg a) Osatu taula hau, behaketaren datuak erabiliz:

b) Adierazi grafikoki datu horiek.

4 0,1 g (edo 0,01 g).

6 a) 3.400 g = 3,4 kg.

5 Lurraren masaren balioa 5,98 ? 1024 kg da, eta d) 2,5 mm2

a) Kalkulatu lagin bakoitzaren dentsitatea, eta adierazi Datua: 1 oin = 0,3048 m.

2 a) m = mP ? 6,022 ? 1023 = 1,6 ? 10-27 kg ? 6,022 ? 1023 =

• Magnitude deritzegu materiek dituzten eta neur

5 Aukeratu neurririk handiena.

a) 2,38 dam edo 238 dm

b) 53,86 g edo 5,386 ? 10-3 kg

c) 275 dm2 edo 2,75 ? 10-3 m2

d) 3,582 m3 edo 3.582 cm3

b) Nola kalkulatuko zenituzke ur‑tanta baten bolumena eta masa?

2 Adierazi dentsitate hauek NS‑ko unitateak erabiliz:

a) d (H2O) = 1 g/cm3 b) d (Hg) = 13,6 kg/L

4 Adierazi zuzenak (Z) ala okerrak (O) diren:

– 3,530 g neurriak lau zifra esangarri ditu.

– 0,045 m neurriak bi zifra esangarri ditu.

– Zenbakiak ageri diren bezala gehitzen edo kentzen dira.

– Zenbakiak ageri diren bezala biderkatzen edo zatitzen ditugu.

2 Kalkulatu, eta idatzi emaitzak zifra esangarriak kontuan hartuta.

a) 1,438 cm + 19,83 cm + 3,7582 cm

d) 3,15 dm ? 4,12 dm ? 7,30 dm