Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

· ΔΡΧ. 600

ΕΚΔΟΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ · ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΕΡΟΠΟΡΙΑ & ΝΑΥΤΙΚΟ

1996

ΤΟ SUPERMARINE
2 · Ι ΟΥΝΙ ΟΣ- Ι ΟΥΛΙ ΟΣ

SPITFIRE
ΣΤΟ Β· ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ
ΠΟΛΕΜΟ
ΤΕΥΧΟΣ

a n s
•.if f ·
- ■ ■ ■
• -t V · · ,· - · f ··. ·
i ·"■· . -·
S ·„ « .,
> . · ■ . .......
. - ■ · ‘ -Γ - · . / ·’·-
. . — * / . . ·-·"·
·. - ' ’ -' - .;--■·■/ *?■·
z . ■ , .
■ ■ ~ A z
. ^
v; j g * .· -« __ * - --* ------ .
' ' - / · _

0 ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΘΑΥΜΑ ΣΤΟ ΧΔΡΚΟΒΟ!

ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΤΟ ΑΡΙΣΤΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΤΥΠΗΜΑ ΤΟΥ
ΣΤΡΑΤΟΥ VON MANSTEIN ΣΤΗΝ ΟΥΚΡΑΝΙΑ
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΥΤ0ΚΡΑΤ0ΡΙΚΗ (ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 1943}
ΠΕΡΙΟΔΟ-

ΑΝΤΙΤΟΡΠΙΑΑΙΚΟ "ΑΔΡΙΑΣ ": Η ΤΡΑΝΗ ΑΠΟΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΝΑΥΤΟΣΥΝΗΣ ΤΩΝ ΕΑΑΗΝΩΝ

Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ "ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΣΣΑ
Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΙΑ ΑΑΑΗ ΑΠΟΨΗ
·

ΞΕΝΕΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΣΤΗ ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΑΡΑΣΗΜΩΝ

 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ i“
14
Θ Ρ A
6 ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ
ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ
ΣΧΕΔΙΟΥ "ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΣΣΑ

14 ΑΝΤΙΤΟΡΠΙΛΛΙΚΟ "ΑΔΡΙΑΣ"
Η ΤΡΑΝΗ ΑΠΟΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΝΑΥΤΟΣΥΝΗΣ
ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
32 20 Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ ΤΗΣ
ΑΡΧΑΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

28 ΞΕΝΕΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΣΤΗ ΣΧΕΔΙΑΣΗ

ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΑΡΑΣΗΜΩΝ

32 Ο ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ

ΣΤΡΑΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ
ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

40 ΘΑΥΜΑ ΣΤΟ ΧΑΡΚΟΒΟ

ΤΟ ΑΡΙΣΤΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΤΥΠΗΜΑ ΤΟΥ VON
MANSTEIN ΣΤΗΝ ΟΥΚΡΑΝΙΑ
48 TO SUPERMARINE SPITFIRE ΣΤΟ
Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

56 Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΑΠΟΨΗ
48
ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ
E l Α Φ Υ Λ Λ Ο
To Spitfire της Supermarine ήταν 4 ΕΙΔΗΣΕΙΣ
ένα από τα καλύτερα καταδιωκτικά
αεροσκάφη της Βρετανικής
59 ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ
Αεροπορίας, αλλά και όλων των
αντιμαχομένων γενικότερα.
61 ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΕΣ
Κατασκευάστηκε σε πολύ 62 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
μεγάλους αρι&μούς και παρέμεινε
σε υπηρεσία για πολλά χρόνια 63 ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ
μ ετά το τέλος του Β 'Π Π .
64 ΤΟ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ;
65 ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
66 QUIZ ΓΝΩΣΕΩΝ

‘ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ" Διμηνιαίο περιοδικο · ΕΚΔΟ ΤΗΣ-ΔΙΕΥΘ ΥΝΤΗΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΔΙΕΥΘ ΥΝ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: ΛΕΩΝΙΔΑΣ Σ. ΜΠΛΑΒΕΡΗΣ · ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ:
ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΜΠΑΝΗΣ · ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ-ΣΥΜ ΒΟ ΥΛΟ Ι: ΜΙΧΑΗΛ ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΣ, Αντιστράτηγος ε.α. / ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ. Υποστράτηγος ε.α. / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΕΔΕΩΝ
Υποστράτηγος ε.α., Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε. / ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤΟΥΡΑΣ Υποστράτηγος ε.α. / ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ταξίαρχος ε.α., τ. Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστο­
ρίας Σ.Σ.Ε. / ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΟΥΣΚΑΣ, Πλοίαρχος (Δ) ΠΝ I ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑθΑΝΑΣΗΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΝΔΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΥ / ΜΑΝΟΥΣΟΣ ΚΑΜΠΟΥΡΗΣ / ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ
ΤΣΑΔΑΡΗΣ ' ΑΝΤΩΝΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝΟΣ · Ε ΠΙΜ ΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜ ΕΝΩ Ν : ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ · Κ ΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜ ΕΛΕΙΑ: ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ · ΓΡΑΜ Μ ΑΤΕΙΑ: ΚΙΚΗ
ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ - ΛΙΝΑ ΚΑΤΣΑΡΟΥ · ΓΡΑΦΕΙΑ: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 49, 10683 ΑΘΗΝΑ / ΤΑ ΧΥΔ ΡΟ Μ ΙΚ Η Δ ΙΕΥΘ ΥΝ ΣΗ: ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.θ. 3951, 10210 ΑΘΗΝΑ
• ΤΗΛΕΦ ΩΝΑ: 38,21.985 · FAX: 38.21.985 · ΣΥΝΔΡΟ Μ ΕΣ ΕΣΩ ΤΕΡΙΚΟ Υ (ΕΤΗ ΣΙΑ 6 ΤΕΥΧΗ): 4.800 ΔΡΧ. / ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ-ΤΡΑΠΕΖΕΣ-ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΚΛΠ. 10.000 ΔΡΧ. ·
ΣΥΝ Δ Ρ Ο Μ ΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ: ΕΥΡΩΠΗ 5.500 ΔΡΧ. / ΚΥΠΡΟΣ 5.500 ΔΡΧ. / ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ 6.000 ΔΡΧ. · ΕΠΙΤΑΓΕΣ (ΤΑΧΥΔΡΟ Μ ΙΚΕΣ): ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Τ.θ. 3951, 10210 ΑΘΗΝΑ · ΥΠΕΥΘ ΥΝΟ Σ ΣΥΜ ΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟ Μ Ο : ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ, Θεμιστοκλέους 49, Αθήνα · Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Ο Σ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ ·
Μ Ο ΝΤΑΖ: ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΠΟΥΜΠΑΛΙΚΗΣ · FILM S: GRAFFITI · ΕΚΤΥΠΩΣΗ: Δ. ΕΥΣΤΡΑΤΟΓΛΟΥ-Ι. ΞΥΝΟΣ ΟΕ · ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΣΙΑ: ΚΛ. ΚΟΥΚΙΑΣ & ΥΙΟΙ ΟΕ
I
543 ΧΡΟΝΙΑ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
Την Κυριακή 26 Μαϊου 1996
τελέστηκε επιμνημόσυνη δέηση
στο Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών,
τιμητικώς προεξάρχοντος του
Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου
Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ.
Σεραφείμ, ως εκδήλωση μνήμης
για τη θλιβερή επέτειο των 543 ε­
τών από την κατάληψη της Κων­
σταντινούπολης από τους Τούρ­
κους του Μωάμεθ του Β , Η εκ­
δήλωση αυτή οργανώθηκε από
τα συνεργαζόμενα σωματεία των
Κωνσταντινουπολιτών (Σύλλογος
Κωνσταντινουπολιτών, Νέος Κύ­
κλος Κωνσταντινουπολιτών, Σω­
ματείο Ελλήνων Υπηκόων Απελα-
θέντων εκ Τουρκίας) και για τη
συμβολική έννοια της επετείου
μίλησε ο διευθυντής του Γραφεί­
ου Τύπου και Δημοσίων Σχέσεων
της Αρχιεπισκοπής Αθηνών κ. I.
Χατζηφώτης. Επακολούθησε κα­
τάθεση στεφάνων στον αδριάντα
του τελευταίου Βυζαντινού
αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Πα-
λαιολόγου. έξω από τη Μητρόπο­
λη των Αθηνών, και στη μνημείο
του Αγνωστου Στρατιώτη.
ΕΟΡΤΑΣΤΙΚΕΣ
ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ
ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ
Με την παρουσία του Προέ­
δρου της Ελληνικής Δημοκρα­
τίας Κωνσταντίνου Στεφανό-
πουλου πραγματοποιήθηκαν οι
εορταστικές εκδηλώσεις για την
55η επέτειο από τη Μάχη της
Κρήτης (24-27 Μάίου 1996). Ο κ.
Στεφανόπουλος επισκέφθηκε
διαδοχικά όλους τους νομούς
της Μεγαλονήσου καταθέτοντας
στεφάνους στα μνημεία ηρώων
των πρωτευουσών τους. Στο
Ηράκλειο ο Πρόεδρος πραγματο­
ποίησε τα εγκαίνια της αίθουσας
των νέων μόνιμων εκθέσεων στο
Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, κα­
θώς και τα εγκαίνια της έκθεσης
ενθυμημάτων του Εμμανουήλ
Τσουδερού, ενώ επισκέφθηκε
και ξεναγήθηκε στο Μουσείο της
Μάχης της Κρήτης. Το ίδιο βρά­
δυ της επίσκεψής του στο Ηρά­
κλειο παρακολούθησε τις εορτα­
στικές εκδηλώσεις στο ενετικό
λιμάνι της πόλης, που περιλάμ­
βαναν επιδείξεις βατραχανθρώ­
πων, τοπικούς χορούς και τρα­
γούδια κλπ. Στο Ρέθυμνο ο κ.
Στεφανόπουλος επισκέφθηκε τη
Σχολή Δοκίμων Αστυφυλάκων, ό­
ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
που παρακολούθησε επιμνημό­
συνη δέηση για τους ηρωικώς
πεσόντες κατά τη μάχη της Κρή­
της αστυνομικούς (τότε χωροφύ­
λακες). Κατά την εκδήλωση ανα-
γνώστηκε η ημερήσια διαταγή
του διοικητή της Σχολής, έγινε
προσκλητήριο νεκρών και κατά­
θεση στεφάνων.
Στα Χανιά ο Πρόεδρος της
Δημοκρατίας επισκέφθηκε το
χώρο του υπό ανέγερση μνημεια­
κού συγκροτήματος της Μάχης
της Κρήτης και ξεναγήθηκε σε
αυτόν, ενώ κατέθεσε στεφάνι
στο κοινό μνημείο των Συμμαχι­
κών Δυνάμεων. Στον ίδιο χώρο
στεφάνια κατέθεσαν και οι εκ­
πρόσωποι της Βρετανίας, της
Αυστραλίας και της Νέας Ζηλαν­
δίας. Στη συνέχεια ο κ. Στεφανό­
πουλος μετέβη στο στρατόπεδο
της 1ης Μοίρας Αλεξιπτωτιστών
στο Μάλεμε, όπου μετά τη δοξο­
λογία στον υπαίθριο ιερό ναό του
στρατοπέδου παρακολούθησε
τις επετειακές εκδηλώσεις για τη
Μάχη από το χώρο του αεροδρο­
μίου του Μάλεμε.
ΕΚΔΗΛΩΣΗ
ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ
ΤΩΝ ΠΟΝΤΙΩΝ
Στα πλαίσια των εκδηλώσεων
που πραγματοποιήθηκαν στις 19
Μαϊου 1996 για να τιμηθεί η μνή­
μη των εκατοντάδων Χιλιάδων
Ποντίων αδελφών μας που θανα­
τώθηκαν με διάφορους τρόπους
από τους Τούρκους, το ΠΝ
συμμετείχε με το Υ/Β “ ΠΟΝΤΟΣ"
(S-119). Το συγκεκριμένο υπο­
βρύχιο αποκτήθηκε με χρήματα
του Ελληνικού Δημοσίου και
συνεισφορές των μελών των δια­
φόρων Ποντιακών σωματείων και
οργανώσεων της χώρας μας.
Το Υ/Β “ ΠΟΝΤΟΣ” (S-119) παραβεβλημένο σε προβλήτα του λιμανιού
του Πειραιά την ημέρα της εκδήλωσης για τη γενοκτονία των
Ποντίων (ψωτ. Γεώργιος Μέρμηγκας).
Η σύνταξη του περιοδικού “ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ” επι­
θυμεί γα ευχαριστήσει τις χιλιάδες των αναγνωστών που α­
γκάλιασαν με ιδιαίτερη θέρμη και αυτή την εκδοτική μας προ­
σπάθεια. Επιδίωξή μας είναι να μη απογοητεύσουμε τους φί­
λους αυτούς και να συνεχίσουμε βελτιώνοντας διαρκώς το
περιοδικό. Πιστεύουμε ότι Λαός που δεν γνωρίζει Ιστορία -
και ιδιαίτερα την Ιστορία του - είναι καταδικασμένος σε πα­
ρακμή. Και ο Ελληνικός Ααός έχει Ιστορία πολλών χιλιάδων ε­
τών και πρέπει να αποφύγει την παρακμή με κάθε θυσία.
ντίον οιουδήποτε και οποθενδή-
ΕΚΔΗΛΩΣΗ ποτε προερχομένου εχθρού.
ΤΗΣ ΤΑΞΗΣ ΤΟΥ 1947 Ευελπιστούμεν, είμεθα βέβαιοι
ΤΗΣΣΣΕ ότι όλοι θ ’ αποδειχθούν “πολλώ
κάρρονες” ημών".
Το Σάββατο 10 Φεβρουάριου Αξίζει να σημειώσουμε ό τι οι
1996 πραγματοποιήθηκε στις ε­ αξιωματικοί της Τάξης του 1947
γκαταστάσεις της Στρατιωτικής της ΣΣΕ, αμέσως μετά την
Σχολής Ευελπίδων (ΣΣΕ) σεμνή αποφοίτησή τους από τη Σχολή,
εκδήλωση και επιμνημόσυνη δέ­ επάνδρωσαν τις μαχόμενες μο­
ηση προς τιμή των ηρωικώς πε- νάδες του Στρατού μας κατά τις
σόντων υπέρ Πατρίδος αξιωματι­ επιχειρήσεις της περιόδου 1946-
κών της τάξης του 1947 της Σχο­ 1949, προσφέροντας την αρτιμέ-
λής. Η εκδήλωση αυτή οργανώ­ λειά τους ή και τη ζωή τους ακό­
θηκε από το Σύνδεσμο των Αξιω­ μα στα πεδία των μαχών. Με βάση
ματικών της τάξης 1947 της ΣΣΕ τα επίσημα στοιχεία η τάξη του
για τη συμπλήρωση 50 ετών από 1947 της ΣΣΕ αποτελείτο από 263
την είσοδό τους στη Σχολή. Κύ­ ονομασθέντες ανθυπολοχαγούς.
ριος ομιλητής ήταν ο Υπτγος ε.α Από αυτούς 40 σκοτώθηκαν, 14
Θεόδωρος Γεωργιάκος, πρόε­ έμειναν ανάπηροι για όλη τους
δρος του Συνδέσμου των Αξιω­ τη ζωή, 36 άλλοι τραυματίστηκαν
ματικών της τάξης αυτής, ο οποί­ και 23 προήχθησαν επ' ανδραγα­
ος μεταξύ των άλλων είπε ότι θία επί του πεδίου της μάχης.
"Σεμνυνόμεθα δια τας προς την Συνολικά οι 263 ανθυπολοχαγοί
Πατρίδα Υπηρεσίας και θυσίας της τάξης του 1947 έλαβαν 536
της τάξεώς μας. Εχομεν την τιμητικές διακρίσεις επί του πε­
συνείδησίν μας ήρεμον και ευχα- δίου της μάχης, μεταξύ των οποί­
ριστημένην διότι επράξαμεν το ων είναι 209 Χρυσά Αριστεία
καθήκον μας εις το ακέραιον, πα­ Ανδρείας! Είναι χαρακτηριστικό
ντού και πάντοτε. Μας αρκεί ότι ότι 68 από αυτούς είχαν λάβει μέ­
η Ελλάς είναι ελευθέρα, ακεραία ρος ως έφηβοι, πριν από την ε ι­
και ισχυρά. Ουδέν πέραν τούτου σαγωγή τους στη ΣΣΕ, στην Εθνι­
επιζητούσαμεν ούτε επιζητού- κή Αντίσταση κατά των Γερμα­
μεν. Και μίαν μόνον προσδοκίαν νών, Ιταλών και Βουλγάρων κατα-
έχομεν. Να μας μιμηθούν εις κτητών, λαμβάνοντας ισάριθμα
φρόνημα και αποτέλεσμα οι νεώ- Μετάλλια Εθνικής Αντιστάσεως.
τεροι συνάδελφοί μας και οι Οι κάθε είδους απώλειες της Τά­
Ελληνες στρατιώτες - όταν και ό­ ξης του 1947 υπερέβησαν το 34%
που η Ελλάς τους χρειασθεί, ενα­ των αποφοίτων, δηλαδή είναι πά­
νω από το 1/3 του συνολικού α­
ριθμού τους, αναδεικνύοντας
την τάξη τους σε μια από τις τά­
ξεις με τις μεγαλύτερες θυσίες
προς το Εθνος.
ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟΣ
ΚΑΙ ΕΝΟΠΛΟΙ
ΔΥΝΑΜΕΙΣ
Την Πέμπτη 28 Μαρτίου 1996
και με την ευκαιρία της συμπλή­
ρωσης 50 χρόνων από τις πρώτες
μεταπολεμικές πολιτικές εκλο­
γές, που διεξήχθησαν στις 31
 Ε Ι Δ Η Σ Ε Ι Σ

Μαρτίου 1946, πραγματοποιήθη- Συνηγόρησε δε στην πρόταση

κε στο Πολεμικό Μουσείο επε-
τειακή εκδήλωση με θέμα "Κοι­
νοβουλευτισμός και Ενοπλοι
Δυνάμεις". Διοργανωτής της επι­
τυχημένης αυτής εκδήλωσης ή­
ταν η Εταιρία Μελέτης Ελληνι­
κής Ιστορίας (ΕΜΕΙΣ). Στην εκδή­
λωση, στην οποία παρέστησαν η
πολιτική και η στρατιωτική ηγε­
σία των Ενόπλων Δυνάμεων και
άλλοι επίσημοι, σημειώθηκε η
συμβολή των Ενόπλων Δυνάμεων
της χώρας μας στην εδραίωση
της κοινοβουλευτικής δημοκρα­
τίας σε αυτήν.
Δημητρόπουλου, τονίζοντας ότι
η προσπάθεια αυτή από πλευράς
ΓΕΝ πρέπει να γίνει τώρα που οι
πρωταγωνιστές είναι ακόμα ζω­
ντανοί.
Είναι χαρακτηριστικό ότι με
την ευκαιρία της παρουσίασης
του βιβλίου “Αναμνήσεις από το
Κυπριακό Ναυτικό” συναντήθη-
κε η πρώτη γενιά των ναυτικών
μας που υπηρέτησαν στα ταχέα
σκάφη με τους σημερινούς δια­
δόχους τους που στελεχώνουν
τη Διοίκηση Ταχέων Σκαφών του
Το “χ θ ες” με το “ σήμερα" της ΔΤΣ t o u ΠΝ. Ο Αντιναύαρχος ε.α ΠΝ.
Αγγελος Χρυσικόπουλος, ΠΝ, πρώην διοικητής της ΔΤΣ. με τους
σημερινούς διοικητές των τριών Μοιρών της Διοίκησης (φωτ. Αρχείο
Α. Χρυσικόπουλου).

ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ
ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ
Στις 18 Ιανουαρίου 1996 έγι-
νε σε αίθουσα της Ενωσης Απο-
στράτων Αξιωματικών Ναυτικού
η παρουσίαση του εξαιρετικά εν­
διαφέροντος βιβλίου “Αναμνή­
σεις από το Κυπριακό Ναυτικό"
του Αντιναυάρχου ε.α Αγγέλου
Χρυσικόπουλου, ΠΝ. Την πα­
ρουσίαση του βιβλίου πραγματο­
ποίησαν οι Ναύαρχοι Κώστας Δη-
μητριάδης και Γιώργος Δημητρό-
πουλος, κυβερνήτης της τορπιλ-
λακάτου Τ-3 και Ναυτικός Διοικη­
τής Κύπρου αντίστοιχα, και στη
συνέχεια μίλησε ο συγγραφέας
του βιβλίου, ο οποίος την περίο­
δο 1964-66 ήταν κυβερνήτης
τορπιλλακάτου του νεοϊδρυθέ-
ντος τότε Κυπριακού Ναυτικού.
Ο Αντιναύαρχος ε.α. Κώστας
Δημητριάδης, ΠΝ, ανέφερε μετα­
ξύ των άλλων: “ ...0 Αγγελος έκα­
νε μια καλή αρχή. Το θεωρώ αρχή
γιατί η προσφορά του ΠΝ στην
υπόθεση της προάσπισης του
Εθνικού Αγώνα για την Κύπρο
δεν έχει ακόμα κατατεθεί ώστε
στο μέλλον να αποτελέσει μια α­
κόμα σελίδα της ιστορίας μας.
Εδώ είμαι υποχρεωμένος να
καυτηριάσω τις πράξεις εκείνων
που στο πραξικόπημα της
15/7/1974 αμαύρωσαν τις ευγε-
νείς παραδόσεις και την ιστορία
του ΠΝ". Σε άλλο σημείο επισή-
μανε ότι ο συγγραφέας επιδιώκει
να περάσει ορισμένα μηνύματα
όπως: το παντοτινό αγωνιστικό
παρόν του ΠΝ στους εθνικούς α­
γώνες για τα ιδανικά της Ελευθε­
ρίας και της Δημοκρατίας, την α­
πόδοση φόρου τιμής στους πε-
σόντες και τραυματίες του ΠΝ,
που ήταν και τα πρώτα θύματα
του σύγχρονου τουρκικού επε­
κτατισμού, τη διατήρηση της α­
δελφοσύνης μεταξύ Κυπρίων,
Οι άνδρες που έδεσαν τις βάσεις του Κυπριακού Ναυτικού. Από
δεξιά προς τα αριστερά οι Αντιναύαρχοι ε.α. Γ. Δεμέστιχας
(κυβερνήτης T/A Τ-5), Γ. Δημητρόπουλος (Ναυτικός Διοικητής
Κύπρου), Κ. Δημητριάδης (κυβερνήτης T/A Τ-3) και Α. Χρυσικόπουλος
(κυβερνήτης T/A Τ-4), μετά από 30 και πλέον χρόνια (φωτ. Αρχείο Α.
Χρυσικόπουλου).
Κρητών, Αιγαιοπελαγιτών και ό­
λων μας, τη διαπίστωση ότι η α-
ποδοτικότητα και η πειθαρχία
φθάνουν στο μέγιστο όταν ο
προϊστάμενος είναι κοντά και δί­
πλα στον υφιστάμενο κλπ.
Ο Αντιναύαρχος ε.α. Γιώργος
Δημητρόπουλος. ΠΝ, πραγματο­
ποίησε με γλαφυρό τρόπο μια
σύντομη αναδρομή στην ιστορία
του Κυπριακού Ναυτικού. Ανα­
φέρθηκε ιδιαίτερα στα πρώτα
δύσκολα χρόνια και την αμέριστη
βοήθεια που προσέφεραν οι ντό­
πιοι. Ακόμα τόνισε ότι αυτή η
προσφορά του ΠΝ, που είναι ά­
γνωστη ακόμα και σε ανθρώπους
του Οπλου, πρέπει να καταγρα-
φεί επίσημα από το ΓΕΝ. “ Εστω
και μετά από τόσα χρόνια είναι
καιρός το ΓΕΝ να καταγράψει ε­
πίσημα τις σελίδες από το 1964
ως το 1974 και να τολμήσει να κα­
ταγράψει στους ατομικούς φακέ­
λους τα πρέποντα σε αυτούς που
μετείχαν” .
Ο συγγραφέας Αντιναύαρχος
ε.α Αγγελος Χρυσικόπουλος. ΠΝ.
“ ΒΑΣ. ΟΛΓΑ” ·
ΕΝΑ ΑΝΤΙΤΟΡΠΙΛΛΙΚΟ
ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΤΟΥ
ΠΟΛΕΜΟΥ
Στις 13 Μαϊου 1996. έγινε στο
Πολεμικό Μουσείο η παρουσίαση
του βιβλίου “ ΒΑΣ. ΟΛΓΑ. Ενα α-
ντιτορπιλλικό στη δίνη του πολέ­
μου", του Αντιναυάρχου ε.α Κων­
σταντίνου Μεταλληνού, ΠΝ. Την
παρουσίαση αυτού του Βιβλίου,
που αναφέρεται στην ιστορία, τη
δράση και τον ηρωικό χαμό του
θρυλικού αντιτορπιλλικού του
Στόλου μας κατά τη διάρκεια των
επιχειρήσεων για την απελευθέ­
ρωση της Δωδεκανήσου το 1943,
πραγματοποίησε ο πρώην
υπουργός και βουλευτής κ. Γερά­
σιμος Αποστολάτος, πρόεδρος
της Εταιρίας Μελέτης Ελληνικής
αφού ευχαρίστησε τον εκδότη Ιστορίας (ΕΜΕΙΣ). Το βιβλίο εκδό-
και τους παρευρισκόμενους, τό­ θηκε έπειτα από πρωτοβουλία
νισε ότι το βιβλίο γράφτηκε με του Ναυτικού Μουσείου Ελλά­
βάση στοιχεία που αντλήθηκαν δος. Στην τελετή παραβρέθηκε η
από ημερολόγια τορπιλλακάτων, στρατιωτική ηγεσία των Ε.Δ., ε-
αλλά και από προσωπικά ημερο­ πιζώντες του Α/Τ "ΒΑΣ. ΟΛΓΑ",
λόγια και παλιές φωτογραφίες. καθώς και συγγενείς των νεκρών.
ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ
Στο πρώτο τεύχος του περιοδικού έγιναν κάποια λάθη
(συμπτώματα των “βρεφικών ασθενειών” που -συναντιόνται
σε κάθε νέο έντυπο), τα οποία ελπίζουμε ότι δεν θα επαναλη-
φθούν. Μερικά από αυτά αλλοιώνουν το νόημα του κειμένου,
γΓ αυτό και τα επισημαίνουμε. Στη σελίδα 23 (τρίτη στήλη, τέ­
ταρτη σειρά) σημειώνεται “κ ά π ο ια άλλη σφήνα που θα έ­
πλητταν αλλού”, ενώ το σωστό είναι “„.κάποια άλλη σφήνα '
με την οποία θα έπλητταν αλλού”. Στη σελίδα 34 (μεσαία στή­
λη, τρίτη παράγραφος, όγδοη σειρά) αναφέρεται “„.Περί να
ληφθεί υπόψη ότι...". ενώ το σωστό είναι "Πρέπει να ληφθεί
υπόψη ότι..." Στη σελίδα 44 (μεσαία στήλη, πρώτη ποράγρα­
φος) ο ΚωνσταντίνοςΜανιαδάκης έγινε “κ. Μανιαδάκης" και
ο πρωθυπουργός Αλ, Κορυζής “Κορατζής".
Για όλα τα παραπάνω (και για όσα πιθανώς μας διέφυγαν)
ζητούμε την κατανόηση των αναγνωστών.

ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΑ

 ΤΑ ΔΥΟ ΣΧΕΔΙΑ, "ΜΑΡΙΤΑ” -
ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΣΤΑ
ΒΑΛΚΑΝΙΑ - ΚΑΙ
“ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΣΣΑ ” - ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ Ταξίαρχος ε.α. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Γ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ
Ιστορικός Σ υ γγρ α φ έα ς τ. Κ αθηγητής Σ τρ α τ. Ιστορίας Σ.Σ.Ε.
ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΣΤΗ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ
ΕΝΩΣΗ - ΗΤΑΝ ΑΑΛΗΛΕΝΔΕΤΑ. Η
ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΣΗ ΕΝΑΡΞΕΩΣ

ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ
ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥΣΧΕΔΙΟΥ
“ ΜΑΡΙΤΑ” ΓΙΑ 3-4 ΕΒΔΟΜΑΔΕΣ,
ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΣΕ, ΟΠΩΣ ΗΤΑΝ
ΦΥΣΙΚΟ, ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΟΥ
ΣΧΕΔΙΟΥ “ ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΣΣΑ " ΓΙΑ
ΠΕΝΤΕ ΕΒΔΟΜΑΔΕΣ. ΕΞ ΑΙΤΙΑΣ
ΤΗΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ
Η ΕΠΙΘΕΣΗ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ
ΡΩΣΙΑΣ ΧΡΕΙΑΣΤΗΚΕ Ν ’
ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ
ΑΝΑΒΛΗΘΕΙ ΑΠΟ ΤΑ ΜΕΣΑ
ΜΑΪΟΥΣΤΙΣ 22 ΙΟΥΝΙΟΥ 1941.
ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1941 Ο
ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ
ΧΙΤΛΕΡ ΔΙΕΤΑΞΕ Ν ’
ΑΝΑΒΛΗΘΟΥΝ ΤΑ
ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ
ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ
ΤΗΝ ΕΠΙΘΕΣΗ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ
ΕΣΣΔ ΕΩΣ ΟΤΟΥ Ο ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΣ
ΣΤΡΑΤΟΣ ΕΠΑΝΟΡΘΩΣΕΙ ΤΗΝ
ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΟΥ
ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ
ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. "Μ ΠΑΡΜ ΠΑΡΟΣΣΑ"
ΒΕΡΟΛΙΝΟ
Β Α ΡΖΟ Β ΙΑ

(ΒΟΤΑ*ηεζ/Η
ΑΡΙΑ / ΓΡΑΝΧΥΛΙΑΝΙΑ

BEAirpTi’ ΒΟΤΚΟΤΡεΣΤι

*MAAPITH
•Α ΓΚ ΥΡ Α

;PhtH

Χάρτης της Ευρώπης με τα σύνορα ΤΙΛΕΞΑΜΔΚΙΑ

προ του Β Παγκοσμίου Πολέμου.
 Αντιαρματικά εμπόδια (οδόντες δράκοντος)
μπροστά από τη “ Γραμμή Μ ετα ξά ” .
πως είναι γνωστό, η Γερμανία
Ο από τον Οκτώβριο του 1940
προωθούσε τα στρατεύματά
τη ς ανατολικά, μέσω των
συμμάχων τη ς Ουγγαρίας και Ρουμανίας,
με προορισμό να εκσ τρα τεύσ ει κατά της
Σοβιετικής Ενωσης την άνοιξη του 1941,
αν και είχε υπογράψει μαζί τη ς σύμφωνο
φιλίας τον Αύγουστο του 1939, το γνωστό
“ Σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότωφ’'. Επει­
δή όμως η Ιταλική εκστρατεία εναντίον
της Ελλάδας απέτυχε, ο Χίτλερ αναγκά­
στηκε να επέμβει στα Βαλκάνια προκειμέ-
νου: Να βοηθήσει το σύμμαχό του
Μουσσολίνι που είχε π ερ ιέλθ ει σε δυσχε­
ρή θέση και να καταλάβει τη Βαλκανική
Χερσόνησο, για να εξασφαλίσει τα νώτα
και τα πλευρά των γερμανικών δυνάμεων
που θα επ ιτίθ εντο εναντίον της Ρωσίας.
Ετσι, ύστερα από σύντονες προπαρα-
σκευές, η Γερμανία επ ιτέθηκε στις 6 Απρι­
λίου 1941 ταυτόχρονα εναντίον της Γι-
ουγκοσλαβίάς και της Ελλάδας.
Η Ελλάδα α ντισ τάθηκε και στην πανί­
σχυρη τό τε Γερμανία και προκάλεσε τον
παγκόσμιο θαυμασμό. Μάλιστα ο ίδιος ο
Γερμανική γέφυρα στον ποταμό Δούναβη
μ εταξύ Ρουμανίας και Βουλγαρίας, που
κατασκευάστηκε για την επιχείρηση
“ Μ α ρ ίτα ” .
Χίτλερ τόνισε με έμφαση τον ηρωικό αγώ­
να των Ελλήνων. Σε λόγο του στις 4 Μαϊου
1941 ενώπιον του Ράϊχσταγκ, κάνοντας α­
πολογισμό τών εκστρατειώ ν του, είπε: “ Η
ιστορική δικαιοσύνη όμως με υποχρεώνει
να διαπιστώσω ότι από όλους τους α ντι­
πάλους τους οποίους αντιμετωπίσαμε, ο
Ελληνας στρατιώ της ιδίως πολέμησε με
ύψιστο ηρωισμό και αυτοθυσία. Συνθηκο­
λόγησε μόνον όταν η εξακολούθηση της
αντιστάσεως δεν ήταν πλέον δυνατή και
δεν είχε κανένα λόγο” (1).
Χρονικώς, η επίθεση εναντίον της
Ελλάδας άρχισε στις 6 Απριλίου και η όλη
εκστρατεία περατώθηκε στις 31 Μαϊου
1941 (με την κατάληψη και της Κρήτης), η
δε εκστρατεία ενα ντίον της Ρωσίας εκτο-
ξεύθηκε στις 22 Ιουνίου 1941.
ΠΑΡΑΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Παρατηρείται την τελευ τα ία εικοσαε­
τία, ιστορικοί και αξιωματούχοι των Δ υτι­
κοευρωπαϊκών κρατών, καθώς και τα
ΜΜΕ τους, παραποιώντας την ιστορική α­
λήθεια, να προσπαθούν να μειώσουν την
πολεμική προσφορά της Ελλάδας κατά το
Β' Παγκόσμιο Πόλεμο με τη ν αντίστασή
της εναντίον των δυνάμεων του Αξονα επί
7 μήνες. Αναφέρουμε μερικά από τα σ τοι­
χεία που αφορούν την παραποίηση της ι­
στορίας:
1. Σε χρονικό αμερικανικής εφ η μερί­
δας για το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, που ανα­
δημοσίευσε η εφ ημερίδα “ Κ αθημερινή”
το Σεπτέμβριο του 1989, αναφέρεται: “ Η
ξαφνική επίθεση του Χ ίτλερ στη Γιουγκο­
σλαβία είχε ως αποτέλεσμα να καθυστε­
ρήσει κατά ένα μήνα την εκστρα τεία του
στη Σοβ. Ρωσία (.·■)■ Οι Γερμανοί εξάλλου
δεν περίμεναν να αντιμετωπίσουν προ­
βλήματα, όταν ανέβαλαν την επιχείρηση
για τις 22 Ιουνίου 1941 ...” (2).
2. Στο σύγγραμμα “ History of the World"
του εκδοτικού οίκου “ Time-Life Books",
του έτο υς 1989, περιέχονται τα εξής: “ ...
Και παρόλο ό τι είναι σχεδόν βέβαιο ότι η
ασυνήθιστα υγρή άνοιξη του 1941 θα είχε
αναβάλλει έτσ ι κι αλλιώς την επιχείρηση
“ Μπαρμπαρόσσα". ο πόλεμος γύρω από
τη Μ εσόγειο αποτελούσε μια δυσάρεστη
(και απροσδόκητη) εκτροπή για το Γερμα­
νικό Στρατό, τις παραμονές της μεγαλύ­
τερ η ς στρατιω τικής επιχειρήσεως στην ι­
στορία ...” (3).
3. Ο Γερμανός ιστορικός συγγραφέας
Γκερτ Μπουχάϊτ. στο βιβλίο του "Η στρα­
τηγική ενός δεκανέω ς" (εκδ. ΓΕΣ 1964)
στο οποίο αναφ έρει τις απόψεις των Βρε­
τανών. γράφει τα εξής: “ ... Οι βρετανικοί
όμως κυβερνητικοί κύκλοι βεβαιούν αντι-
θέτω ς ό τι η επέμβαση των Αγγλων στη
Βαλκανική είχε ως αποτέλεσμα την επί έξι
εβδομάδες καθυστέρηση ενάρξεως της
εκσ τρα τεία ς εναντίον της Ρωσίας και επο­
μένως ήταν πλήρως δικαιολογημένη ..."
(4). Ο συγγραφέας δεν αναφέρει ότι υιο­
θ ε τ ε ί τις απόψεις αυτές.
4. Ο στρατηγός Γκ. Ρ οττης Γερμανικής
Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού και ο ι­
στορικός Δρ Μπόογκ, ο οποίος ερευνά τα
αρχεία του Γ1Ράϊχ που ήδη δημοσιεύονται
στη Γερμανία, στο Δ ιεθ νές Συμπόσιο στην
Κρήτη το Μά'ίο του 1991 για την 50ή επέ­
τειο της μάχης της Κρήτης, ανέφεραν ότι
“ η καθυστέρηση ενάρξεως των επιχειρή­
σεων εναντίον της Σοβ. Ρωσίας οφειλόταν
στη βραδύτητα εκτελέσεω ς των εργασιών
κατασκευής των προωθημένων αεροδρο­
μίων στην Πολωνία και το λογιστικό σύ­
στημα υποστηρίξεως της Luftwaffe" (5)!!
5. Ο Βρετανός ιστορικός Βαν Κρήβελ-
ντ γράφει τα εξής: “ Ο σ υντελεστής που
πραγματικά προσδιόρισε την ημερομηνία
ενάρξεως του “ Μπαρμπαρόσσα” ήταν,
φαίνεται, η γενική ανεπάρκεια εφοδίων
στο Γερμανικό Στρατό. Εν το ύτοις, όπως
και αν έχει το πράγμα, είνα ι φανερό ότι
πολλές μονάδες από το “ Μ αρίτα" και το
“ 25" Γιουγκοσλαβία) μπορούσαν να είχαν
π αραταχθεί πολύ ενω ρίτερα απ’ ό,τι έγι-
νε, γεγονός που αποδεικνύει ό τι οποιαδή-
ποτε αναβολή υπέστη το “ Μπαρμπαρόσ­
σα" δεν προερχόταν κυρίως από την ε κ ­
σ τρατεία των Βαλκανίων” (5α).
6. Ο ιστορικός συγγραφέας Τζ. Μπλό-
ου, στη μελέτη του για τη γερμανική ε κ ­
σ τρατεία στα Βαλκάνια, για το συσχετι­
σμό των σχεδίων “ Μ αρίτα” και “ Μπαρμπα­
ρόσσα". στηριζόμενος σε εκθ έσ εις Γερμα­
νών αξιωματικών γράφει τα εξής: “ Εξάλ­
λου, μεταπολεμικά δημοσιεύματα από
συγγραφείς άλλων εθνικοτήτω ν υπο­
γραμμίζουν ό τι η βρετανική επέμβαση
ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 στην Ελλάδα και την Κρήτη, και, ακόμη
περισοότερο, η γιουγκοσλαβική εξέγερ ­
ση, οδήγησαν στην αναβολή της επιχειρή-
σεως “ Μπαρμπαρόσσα" έως τις 22 Ιουνί­
ου, ενώ υποβιβάζουν τις συνέπειες των
πλημμυρών της ανοίξεω ς” (6). Δηλαδή,
εδώ βλέπουμε ότι είναι υποβιβασμένος ε ­
πίσης - ή μάλλον αγνοείται εντελώ ς - ο ρό­
λος της Ελλάδας που πολεμούσε από τον
Οκτώβριο του 1940 εναντίον τη ς Ιταλίας
και υπ ερεκτιμάται η σημασία της πα­
ρουσίας 2 1/2 μεραρχιών των Αγγλων στην
Ελλάδα το Μάρτιο / Απρίλιο 1941, για τις
οποίες οι Γερμανοί αδιαφορούσαν ε ν τε ­
λώς και οι οποίες ήταν ανεπαρκείς δυνά­
μεις για να επηρεάσουν το αποτέλεσμα
της εκστρατείας. Οσον αφορά τη Γι­
ουγκοσλαβία. α ντισ τάθηκε στη γερμανική
επίθεση περίπου μια εβδομάδα. Αντιθέ-
τως η Ελλάδα αντισ τά θηκε περί το υς δύο
μήνες και μάλιστα σθεναρά.
Ακόμα έχουν διατυπωθεί οι απόψεις
ό τι η αναβολή τη ς ενάρξεως της επιχειρή-
σεως “ Μπαρμπαρόσσα" οφ ειλόταν και
στο ό τι δεν είχαν ολοκληρω θεί οι απαι-
τούμενες τελειοπ οιήσ εις στο μαχητικό α­
εροσκάφος ΜΕ-109, καθώς και στις κακές
καιρικές σ υνθήκες του Μαϊου και στην
υψηλή στάθμη του νερού των ποταμών.
Βεβαίως, δεν γνωρίζουμε αν υπάρχουν
σχετικά στοιχεία στα αρχεία του Γ' Ράιχ
που να επιβεβαιώνουν τις απόψεις αυτές.
ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΚ Α Ν ΤΟ ΚΟ ΥΜ ΕΝ ΤΑ
Γ ΙΑ ΤΗΝ Α Ν Α Β Ο Λ Η
ΤΟΥ Σ Χ Ε Δ ΙΟ Υ
“ Μ ΠΑΡΜ ΠΑΡΟ ΣΣΑ”
Υπάρχουν ιστορικά στοιχεία - "ντο ­
κουμέντα", όπως απομνημονεύματα, μαρ­
τυ ρ ίες πρωταγωνιστών από σ υνεντεύξεις,
αρχεία του Γ_ Ράιχ, καθώς και απόψεις ι­
στορικών και αξιωματούχων από τις δύο
πλευρές, μη επιδεχόμενα αμφισβήτηση,
βάσει των οποίων σαφώς αποδεικνύεται
ό τι η αναβολή τη ς εκστρατείας εναντίον
της Σοβιετικής Ενώσεως ο φ είλετα ι
κυρίως στην αντίσταση των Ελλήνων κατά
των δυνάμεων του Αξονα και όχι στους
διαφόρους λόγους που αναφέρουν οι δια-
στρεβλω τές της ιστορίας.
Ο Γερμανός στρατηγός Βάλτερ Βάρλι-
μοντ, υπαρχηγός του Επιτελείου Επιχει­
ρήσεων στο OKW (Oberkommando der
Wehrmacht) από το 1939 ως το 1944. γρά­
φ ει τα εξής: “Έ ξαιτίας της εκστρατείας
στα Βαλκάνια η επίθεση εναντίον της Ρω­
σίας χρειάσθηκε ν' αναβληθεί από τα μέ­
σα Μαϊου στις 22 Ιουνίου 1941... Μ εταξύ
άλλων προπαρασκευαστικών μέτρων για
τα οποία το OKW ήταν υπεύθυνο πρέπει
να αναφ ερθεί το “χρονοδιάγραμμα" ...
Ολόκληρο το χρονοδιάγραμμα χρειάσθη-
κε να σ υντα χθεί και πάλι μια δεύτερη φο­
ρά όταν η επίθεση αναβλήθηκε εξα ιτίας
της εκστρατείας στα Βαλκάνια” . Οσον α­
φορά τις επιπτώσεις των ιταλικών απο­
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
τυχιών το 1940, προσθέτει: “ ... Τα γεγονό­
τα στη Λιβύη και την Ελλάδα μας ανάγκα­
σαν να στείλουμε τον Ρόμμελ με το
Εκστρατευτικό του Σώμα στη Βόρεια
Αφρική και να αποσπάσομε σοβαρές γερ ­
μανικές δυνάμεις για την εκσ τρα τεία των
Βαλκανίων” . Και σε άλλο σημείο γράφει:
“ Στο μεταξύ όμως, το Ανώτατο Γερμανικό
Αρχηγείο ανησυχούσε κυρίως για το τι
δεν έπρεπε να ακινητοπ οιηθεί κάτω στα
Βαλκάνια ούτε μια ημέρα περισσότερο
από ό,τι ήταν αναγκαίο ώστε να μη χρεια-
σθεί να αναβληθεί και πάλι η έναρξη της
εκστρατείας κατά της Ρωσίας” . Τέλος, ό­
σον αφορά την απόφαση να κα τα ληφ θ εί η
Κρήτη, εξηγεί: “ Ο Χίτλερ ήταν αποφασι­
σμένος να μη μ είνει η Κρήτη στα χέρια
των Αγγλων (...). Ολες οι διαθέσιμες
δυνάμεις τη ς Λουφτβάφφε απασχολήθη-
καν με την επ ικείμενη επιχείρηση στην
Κρήτη” (7).
Ο Γερμανός Γκ. Μ πλούμεντριτ, αρχη­
γός Επιτελείου της 4ης Στρατιάς το 1940-
1941 και αρχηγός Επιχειρήσεων του Ανω-
τάτου Αρχηγείου του Γερμανικού Στρα­
τού το 1942, γράφει τα εξής: “ Οι π ροετοι­
μασίες μας για την επιχείρηση “ Μπαρμπα­
ρόσσα" διακόπηκαν μερικώς την άνοιξη
από το βαλκανικό επεισόδιο (...). Η σημα­
σία της (Σ.Σ. εννοεί την εκσ τρα τεία στα
Βαλκάνια), όσον αφορά την τύχη τη ς επι-
χειρήσεως “ Μπαρμπαρόσσα", ήταν ότι
καθυστέρησε την έναρξη τη ς επιχειρήσε-
ώς μας ενα ντίον της Ρωσίας. Αν και η ε κ ­
σ τρατεία ήταν εξα ιρ ετικά σύντομη και ε­
πιτυχής, οι μεραρχίες που αποσπάσθηκαν
προς τη χερσόνησο έπρεπε να μετα φ ερ ­
θο ύν πίσω στις αρχικές θ έσ εις εξορμήσε-
ώς τους. Ιδιαιτέρως α ρκετές τεθω ρακι­
σμένες μονάδες χρειάζονταν σοβαρές ε ­
πισκευές και μερικό επανεξοπλισμό μετά
τη μακρά τους πορεία διασχίζοντας τα ελ­
ληνικά βουνά” . Και σε άλλο σημείο προ­
σ θέτει: "Ως αρχική ημερομηνία για την ε ­
ξαπόλυση της επιχειρήσεως “ Μπαρμπα­
ρόσσα" είχε ορισ θεί η 15η Μαϊου. Ηταν η
εγγύτερη δυνατή ημερομηνία, εφόσον ή­
τα ν ανάγκη να περιμένομε (...). Το βαλκα­
νικό επεισόδιο ανέβαλε την έναρξη της
εκστρατείας για πεντέμισυ εβδομάδες
. . . ” (8).
Ο Γερμανός ναύαρχος Ε. Ρέντερ, ε ξ ε ­
τάζοντας την επιχείρηση “ Μπαρμπαρόσ­
σα” , στο βιβλίο του “ My Life” γράφει τα ε­
ξής: “ Ε ντούτοις όλα τα σχέδια για την
αιφνιδιαστική επίθεση εναντίον της Ρω­
σίας έπρεπε να παραμερισθούν προς το
παρόν εξ αιτίας της απερίσκεπτης και α­
ποτυχημένης επιθέσεως του Μουσσολίνι
εναντίον τη ς Ελλάδος (...), Κατά συνέ­
πεια, στις αρχές Απριλίου 1941, ο Χίτλερ
διέτα ξε ν ’ αναβληθούν τα προπαρασκευ­
αστικά μέτρα για την επίθεση εναντίον
της Ρωσίας, έως ότου ο Γερμανικός Στρα­
τός επανορθώσει την κατάσταση τόσο
στην Γιουγκοσλαβία όσο και στην Ελλά­
δα" (9).
Ο ίδιος (Ε. Ρέντερ), σε άλλο του βιβλίο
με τίτλο "Struggle for the Sea” , στο κεφ ά­
λαιο “ Επιχείρηση Μπαρμπαρόσσα” . επα­
ναλαμβάνει τη βεβαίωσή του: “ Οι στρα­
τιω τικές επιχειρήσεις εναντίον της Ελλά­
δος και της Γιουγκοσλαβίας, οι οποίες κα­
τέστησαν αναγκαίες συνεπεία της απο­
τυχίας τη ς ιταλικής εκστρατείας εναντίον
τη ς Ελλάδος, οδήγησαν σε αναβολή της
επιθέσεως εναντίον της Ρωσίας. Στις αρ­
χές Απριλίου 1941 ο Χίτλερ διέτα ξε ότι
όλα τα μέτρα που θα δημιουργούσαν υπο­
ψία επιθετικώ ν προθέσεων έπρεπε να
σταματήσουν" (10).
Ο Γερμανός στρατάρχης X. Γκαίριγκ,
κατά τη διάρκεια της δίκης της Νυρεμ­
βέργης ρωτήθηκε για τα σχέδια εισβολής
στη Ρωσία και τα Βαλκάνια πολλές φορές.
Σε μια ερώτηση “ Είναι γεγονός ότι η ανά­
γκη επεμβάσεως στα Βαλκάνια προκάλε-
σε την αναβολή ενάρξεως της εκσ τρ α τεί­
ας εναντίον της Ρωσίας από το Μάιο του
1941 στο τέλος Ιουνίου:" ο Γκαίριγκ απο-
κρίθηκε καταφατικά: “ Ναι, το είπα” (11).
Ο Γερμανός στρατάρχης Φον Ρού-
ντσ τεντ, διοικητής της Ομάδας Στρατιών
του Νότου στο Ανατολικό Μέτωπο, α νέφ ε­
ρε στο Βρετανό ιστορικό Liddel Hart ό τι “ οι
προετοιμασίες της Ομάδας Στρατιών μου
είχαν παρεμποδισθεί από την καθυσ τερη­
μένη άφιξη των μεραρχιών που είχαν χρη­
σιμοποιηθεί για την εκσ τρα τεία των Βαλ­
κανίων και το ύ το ήταν ο κύριος σ υντελε­
στής για τη ν αναβολή, συνδυαζόμενος με
τον κα ιρό ...” (12). Μ ετά τη λήξη του πολέ­
μου ο φον Ρούντστεντ ομολόγησε ό τι τον
Ιανουάριο του 1941, μετά από μια συνά­
ντηση που είχε με το στρατηγό Χάλντερ
για το “ Μπαρμπαρόσσα” . είπε στους επι­
τε λ ε ίς του μεταξύ των άλλων τα εξής: “ ...
Οι επιχειρήσεις στη Ρωσία πρέπει να αρχί­
σουν μόλις τελειώ σ ει η βαλτώδης περίο­
δος που είνα ι συνήθως το Μ άιο” . Σε μ ετα ­
πολεμικούς συνομιλητές του είπε: “ Η
βαλκανική εκσ τρα τεία προκάλεσε μια κα­
θυστέρηση και αρχίσαμε τέσσερις εβδο­
μάδες, τουλάχιστον, αργότερα από ό,τι ε ί­
χαμε σχεδιάσει. Η αργοπορία αυτή σ τοίχι­
σε πάρα πολύ” (12α).
Ο Γερμανός στρατάρχης Φον Κλάϊστ, ο
οποίος διοικούσε τις τεθω ρακισμένες με­
ραρχίες υπό τον Ρούντστεντ, ομολόγησε:
Είναι αλήθεια ό τι οι δυνάμεις που χρησι-
μοποιήθηκαν στα Βαλκάνια δεν ήταν με­
γάλες, σε σύγκριση με το σύνολο των
δυνάμεών μας, αλλά η αναλογία των αρ­
μάτων μάχης που χρησιμοποιήθηκαν εκεί
ήταν μεγάλη. Ο κύριος όγκος των αρμά­
των που ήρθαν υπό τις διαταγές μου για
την επίθεση εναντίον των Ρώσων στη νό­
τια Πολωνία είχαν λάβει μέρος στην επί­
θεση ενα ντίον των Βαλκανίων και χ ρ ειά ­
ζονταν επισκευές, ενώ τα πληρώματά
το υς χρειάζονταν ανάπαυση. Μεγάλος α­
ριθμός αρμάτων είχε προχωρήσει ως την
Πελοπόννησο και έπρεπε να επ ιστρέφει
από όλη αυτή την απόσταση" (13).
Ο Γερμανός στρατηγός Χάλντερ, αρ­
χηγός του Γερμανικού Επιτελείου μέχρι
το Σεπτέμβριο του 1942, όταν συνάντησε
το στρατάρχη Αλέξ. Παπάγο στο Νταχάου

Ημιερπυστριοφόρα τεθωρακισμένα οχήματα μεταφ οράς προσωπικού της Τεθωρακισμένης
Ομάδας του Γκουντέριαν κατά τις αρχικές φάσεις της επιχείρησης “ Μπαρμπαρόσσα” .
το Μάϊο του 1944, όπου ο Παπάγος εκρα- ρωθεί οι προετοιμασίες (...), στις 28 Μαρ­
τε ίτο ως όμηρος, ομολόγησε: “ Η εξάμη- τίου, η αναβολή του “ Μπαρμπαρόσσα” για
νος ελληνική αντίσταση κατά των Ιταλών τουλάχιστον τέσσερις εβδομάδες από τις
υποχρέωσε το Γερμανικό Γενικό Επιτε­ 15 Μαϊου ενδεικνυότα ν εξα ιτίας των ανα­
λείο να αλλάξει τα σχέδιά του και τελικά γκών της εκστρατείας των Βαλκανίων ..."
να αναβάλει την ημερομηνία ενάρξεως (17). Ο ίδιος σε άλλο βιβλίο του (Das Heer
της εκστρατείας εναντίον της Ρωσίας, πα­ 1933 - 1945) υπογραμμίζει ό τι τα σχέδια
ρά τη σαφή επίγνωση ό τι η αναβολή αυτή “ Μ αρίτα” και “ Μπαρμπαρόσσα” ήταν πο­
θα μπορούσε να είναι καταστρεπτική για λύ στενά συνδεδεμένα και ό τι η εκστρα­
το Γερμανικό Στρατό και τις επιχειρήσεις τεία εναντίον της Ρωσίας μπορούσε να
το υ ” (14). αρχίσει μόνο μετά από μια αποφασιστική
Ο ίδιος (Χάλντερ) στο ημερολόγιό του νίκη στα Βαλκάνια και μόνο αφού οι δυνά­
αναφέρει: “ 7 Απριλίου 1941. Στα ελληνικά μεις που είχαν χρησιμοπ οιηθεί εκεί θ α ή­
ορεινά σύνορα η μάχη είνα ι σκληρή ... α­ ταν πάλι έτο ιμ ες για δράση και διαθέσι­
πουσία προόδου στην περιοχή α υ τή ” . “ 6 μες. Για να επ ιτευχθεί μια ταχεία νίκη στα
Μαίου 1941. Αλεξιπτωτιστές και αερομε- Βαλκάνια διετέθη σ α ν ε κ ε ί ισχυρές δυνά­
ταφ ερό μενες μονάδες δεν θα είνα ι δια θ έ­ μεις και, αν και οι γερμανικές απώλειες ή­
σιμες στην πρώτη φάση του “ Μπαρμπα­ ταν λίγες, ένας μεγάλος αριθμός αρμά­
ρόσσα” εξα ιτίας των επιχειρήσεων στην των έπαθαν βλάβες εξα ιτίας του ορεινού
Κρήτη” (15). εδάφους. Ο Μ ύλλερ π ροσθέτει ότι το
Ο Χάλντερ στο βιβλίο του “ Hitler, a War ΟΚΗ (Ανώτατο Αρχηγείο Στρατού) είχε ε ­
Lord", σχολιάζοντας το σχέδιο “ Μπαρμπα­ κτιμήσει, ως προϋπόθεση μιας πρώιμης ε-
ρόσσα" γράφει τα εξής: “ ...Στην αρχή των πιθέσεως εναντίον τη ς Ρωσίας, μια ταχεία
επιχειρήσεων στην Ανατολή, που είχαν α­ εκστρατεία στα Βαλκάνια, τον αναγκαίο
ναβληθεί για οκτώ περίπου εβδομάδες ε ­ χρόνο για τη μεταφορά μεραρχιών από ε­
ξαιτίας της αιφνιδιαστικής παρενθέσεως κεί (στις θέσ εις αναπτύξεως) και τρ εις ε ­
της γιουγκοσλαβικής εκσ τρα τεία ς και της βδομάδες για την επισκευή των
επεκτάσεως των αντικειμενικώ ν σκοπών τεθωρακισμένων (18).
στην Ελλάδα. Ο Χίτλερ ήταν φανερά ανή­ Ο Γερμανός στρατηγός Ρούντολφ
συχος εξα ιτίας της προχωρημένης επο­ Χόφμαν γράφει τα εξής: “ Ο Χίτλερ είχε
χής Επιπλέον στο βιβλίο του δια λέξει τη λήξη της λασπώδους εποχής
“ Gespraeche mit Hitler” , ο στρατηγός Χάλ­ την άνοιξη - δηλαδή περί τις αρχές Μαϊου
ντερ αναφέρει: “ Η κα τευθυντήριος 21 - ως την ενωρίτερη δυνατή ημερομηνία
διέτασσε την προπαρασκευή της εκστρα­ για την εισβολή, αλλά η μη αναμενόμενη
τεία ς εναντίον της Ρωσίας για τις 15 Μαϊ- βαλκανική εκσ τρα τεία είχε ως συνέπεια
ου 1941. Η ανάπτυξη των μονάδων στην μια αναβολή μεταξύ πέντε και έ ξι εβδομά­
Ανατολή διαταράχθηκε από το γιο υγκο­ δων, εφόσον οι νική τρ ιες εκείνες δυνά­
σλαβικό πραξικόπημα και η ανάπτυξη μο­ μεις, κυρίως οι μεγάλης ευκινησίας μονά­
νάδων από την Ελλάδα δημιούργησε προ­ δες, έπρεπε να επιστρέφουν και να ανα-
βλήματα και εξασθένησε την Ομάδα σ υνταχθούν” (19),
Στρατιών Νότου στη Ρουμανία” (16). Ο Γερμανός στρατάρχης Φ ρειδερίκος
Ο Γερμανός στρατηγός Μπ. Μύλλερ- Πάουλους, κατά τη δίκη τη ς Νυρεμβέρ­
Χίλλεμπραντ, υπασπιστής του στρατηγού γης κα τέθεσ ε μεταξύ των άλλων και τα ε ­
Χάλντερ και συντάκτης του Akte V, αναφέ­ ξής: "...κα ι βλέπομε τώρα για τί ο Χίτλερ ε ­
ρει: "Θ εωρητικά η εκστρα τεία εναντίον πέμενε τόσο πολύ για την εντό ς του Μαρ­
της Ρωσίας μπορούσε να αρχίσει, το ενω- τίου διεξαγωγή των επιχειρήσεων στην
ρίτερο, στις 15 Μαίου 1941, ημερομηνία Ελλάδα και για την επιστροφή των στρα­
κατά την οποία έπρεπε να έχουν συμπλη­ τευμάτω ν του από την Βαλκανική χερσό­
νησο μέσα στην άνοιξη, και το βραδύτερο
μέχρι την 1η Μαϊου ...” (20).
Ο Γερμανός υποναύαρχος Κ. Ασμαν
γράφει τα εξής: “ Η έναρξη τη ς επιθέσεως
εναντίον της Ρωσίας αναβλήθηκε για πε­
ρισσότερο από πέντε εβδομάδες, επειδή
οι δυνάμεις που ορίσθηκαν για τα Βαλκά­
νια ήταν αναγκαίες για το '‘Μπαρμπαρόσ­
σα” . Η ημέρα της επιθέσεως, η οποία αρ­
χικά είχε ορισ θεί για τις 16 Μαϊου, χρειά-
σθηκε να αναβληθεί για τις 22 Ιουνίου
1941” (21). Ο ίδιος, σε άρθρο του επανα­
λαμβάνει: “ Ολες οι μακροπρόθεσμες
προετοιμασίες για την εκστρατεία αυτή,
που είχε λάβει το κωδικό όνομα Μπαρ­
μπαρόσσα, είχαν γίνει για μια ημερομηνία
- στόχο περί τα μέσα Μαϊου 1941 ” . Σχολιά­
ζοντας δε τις συνέπειες τη ς αναβολής για
τη γερμανική εκστρατεία στη Σοβ. Ενωση
γράφει: "Δ εν μπορεί να υπάρξει αμφιβο­
λία ό τι η απώλεια έξι σχεδόν εβδομάδων
πολύτιμου θερινού καιρού είχε ένα απο­
φασιστικό και δυσοίωνο αποτέλεσμα στην
κατάληξη της ανατολικής εκσ τρα τεία ς..."
( 22 ).
Οι καταστρεπτικές για το Ρ Ράιχ συνέ­
πειες τη ς μοιραίας εκείνη ς καθυστερήσε-
ως τη ς ενάρξεως του γερμανοσοβιετικού
πολέμου - η οποία, χάρις στην ηρωϊκή α­
ντίσταση των Ελλήνων στα οχυρά της
“ Γραμμής Μ ετα ξά ” και αργότερα στην
Κρήτη, θα παρατεινόταν επί ένα ακόμα
δεκαήμερο μέχρι τις 22 Ιουνίου - συνοψί-
σθηκαν αργότερα επιγραμματικά στην α­
κόλουθη διαπίστωση του εκπροσώπου
του Γερμανικού Υπουργείου Εξωτερικών
στο Γερμανικό Στρατηγείο OKW, Καρλ Ρί-
τερ: “ Η καθυστέρηση εκείνη στοίχισε
στους Γερμανούς τη μάχη του χειμώνα ε ­
ναντίον της Μόσχας, όπου χάθηκε ο πόλε­
μος” (23). g
Ο ΡΑ. Ζίλιν, από τους πλέον γνωστούς ««
Σοβιετικούς στρατιω τικούς ιστορικούς,
σχετικά με την επιχείρηση “ Μπαρμπαρόσ­
σα” γράφει τα εξής: “ Ετσι, την εποχή που
οι προετοιμασίες για μια επίθεση ενα­
ντίον της ΕΣΣΔ ήταν στο κορύφωμά τους
και έξι εβδομάδες πριν από την έναρξη
της επιχειρήσεως “ Μπαρμπαρόσσα” (15
Μαϊου), ο Χίτλερ απροσδόκητα ανέβαλε
την ημερομηνία της εισβολής (μερικοί αρ­
γότερα το θεώρησαν μοιραίο σφάλμα εκ
μέρους του). Τμήματα των δυνάμεων,
κυρίως τανκς από τις Ομάδες Στρατιών
που ήταν δια τετα γμ ένες για επίθεση ενα­
ντίον της ΕΣΣΔ, χρησιμσποιήθηκαν για να
κα τα ληφ θ εί η Γιουγκοσλαβία” . Εδώ βλέ­
πουμε ό τι ο Ζίλιν δεν κάνει μνεία περί
συμμετοχής τεθωρακισμένων στην κατά­
ληψη της Ελλάδας (!).
Παρακάτω, υπογραμμίζει: “Το γεγονός
ότι τον Απρίλιο του 1941 ο Χίτλερ επ ιτέ­
θ η κε εναντίον των Βαλκανίων, ήταν χωρίς
αμφιβολία, η κύρια αιτία αναβολής της ε ­
πιθέσεως ενα ντίον της Σοβιετικής Ενώσε-
ως. Ο δηγίες που εξέδωσε ο Κάϊτελ, στις 3
Απριλίου 1941, ανέφεραν ότι, ως αποτέλε­
σμα των επιχειρήσεων των Βαλκανίων, η
επιχείρηση “ Μπαρμπαρόσσα” θα αναβα-
ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 λόταν τουλάχιστον για τέσσερις εβδομά­
δ ε ς ” (24). Γράφει επίσης: “ Σύμφωνα με
στοιχεία που βρίσκονται στη διάθεσή μας,
η 22 Ιουνίου αναφ έρθηκε για πρώτη φορά
ως ημερομηνία ενάρξεως της επιχειρήσε-
ως Μπαρμπαρόσσα την 30η Απριλίου
1941, σε σύσκεψη που συγκάλεσε ο αρχη­
γός της γερμανικής αμύνης, δηλαδή όταν
η επιχείρηση στη Γιουγκοσλαβία και την
Ελλάδα είχε κατ' ουσίαν τερματισ θεί. Τα
επίσημα πρακτικά των προβλημάτων που
συζητήθηκαν αρχίζουν με την ακόλουθη
σημείωση: “ Ο Φύρερ αποφάσισε: Η Δράση
Μπαρμπαρόσσα αρχίζει στις 22 Ιουνίου”
(25). Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ζίλιν δεν α­
πορρίπτει τη ν άποψη εκείνων που θεω ­
ρούν την αναβολή της ημερομηνίας ε ι­
σβολής στη Σοβ. Ρωσία από τον Χίτλερ ως
“ μοιραίο λάθος εκ μέρους το υ ” . Πρέπει
να σημειώσουμε επίσης ό τι ο Ζίλιν αναφέ­
ρει την 30η Απριλίου 1941 ως ημερομηνία
λήξεως των επιχειρήσεων και στη Γι­
ουγκοσλαβία, ενώ είνα ι γνωστό ό τι οι Γι­
ουγκοσλάβοι αντιστάθηκαν περίπου μια
εβδομάδα.
Στην ιστορία του Β1Παγκοσμίου Πολέ­
μου (εκδ. του Υπουργείου Αμύνης της
ΕΣΣΔ), ο υποστράτηγος Σ. Π. Πλατόνοφ
γράφει τα εξής: “ Αρχικά η συγκέντρωση
και ανάπτυξη των δυνάμεων προβλεπό-
ταν να έχει πλήρως ολοκληρωθεί στις 15
Μαϊου 1941, δηλαδή την ημέρα κατά την
οποία είχε ορισ θεί η έναρξη τη ς επιθέσε-
ως εναντίον της Σοβιετικής Ενώσεως (...).
Εν όψει της διεξαγωγής της εκστρατείας
στα Βαλκάνια, το Χ ιτλερικό Αρχηγείο έλα ­
βε την απόφαση να αναβάλει την έναρξη
του πολέμου εναντίον της ΕΣΣΔ κατά 4-
βεβδομάδες” (26).
Αλλά και ο κρατικός ραδιοσταθμός
JQ της Μόσχας, σ’ ένα χαιρετιστήριο μήνυμά
■■ του, στις 27 Απριλίου 1942, προς τους
Ελληνες, έλεγε μεταξύ των άλλων και τα
εξής: “ Πολεμήσατε εναντίον πάνοπλων
κατακτητώ ν και νικήσατε. Πολεμήσατε μι­
κροί εναντίον μεγάλων και επικρατήσατε
(...). Ως Ρώσοι κερδίσαμε, χάρις στις
θυσ ίες σας, αρκετό χρόνο για να α­
μυνθούμε. Σας ευγνω μονούμε!” (26α).
Ετσι έκριναν οι Ρώσοι τον αγώνα της
Ελλάδας, ως σωτήριο για το δικό το υς α­
γώνα εναντίον του Αξονα.
Το βιβλίο “ Fall Barbarossa", που εκδό-
θ η κε από το Ανατολικογερμανικό Ινστι­
το ύτο Στρατιω τικής Ιστορίας και περιέχει
πολλά έγγραφα σχετικά με τις προετοιμα­
σίες για την επίθεση εναντίον της Σοβ.
Ενώσεως, αναδημοσιεύει το κείμενο της
διαταγής του Ανωτάτου Γερμανικού Αρχη­
γείου, με ημερομηνία 3 Απριλίου 1941.
σχετικά “ με την αναβολή της ημερομη­
νίας της επιθέσεως εναντίον τη ς Σοβ.
Ενώσεως ως αποτέλεσμα της επιθέσεως
εναντίον της Ελλάδος και τη ς Γιουγκο­
σλαβίας” . Και σε άλλο σημείο, εξηγεί:
“ Μόλις έγινε αντιληπτό ό τι η νότια Ευρώ­
πη δεν θα προκαλούσε άλλες περαιτέρω
δυσκολίες, το Ανώτατο Αρχηγείο της Βέρ-
μαχτ, στις 30 Απριλίου, καθόρισε την η μ ε­
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
ρομηνία επιθέσεως οριστικά για τις 22
Ιουνίου 1941” (27). Πράγματι, στις 30 Απρι­
λίου συμπληρώθηκε η κατάληψη τη ς η ­
πειρωτικής Ελλάδας.
Η επίσημη ιστορία του Μεγάλου Πα­
τριω τικού Πολέμου της Σοβ. Ενώσεως
1941-1945, που εκδόθηκε από το
Υπουργείο Εθνικής Αμύνης της ΕΣΣΔ, α­
ναφέρει: “ Εν όψ ει της σχεδιαζομένης επι­
θέσεως της Γερμανίας ενα ντίον της Γι­
ουγκοσλαβίας και τη ς Ελλάδος, η έναρξη
στρατιωτικών δραστηριοτήτω ν εναντίον
της ΕΣΣΔ αναβλήθηκε για 4-5 εβδομά­
δ ε ς ” . Στις 3 Απριλίου το Ανώτατο Στρατη­
γείο των Γερμανικών Ενόπλων Δυνάμεων
εξέδωσε διαταγή στην οποία καθοριζό­
ταν: “ Ο χρόνος ενάρξεως τη ς επιχειρήσε-
ως “ Μπαρμπαρόσσα", συνεπεία της εκτε-
λέσεως των επιχειρήσεων στα Βαλκάνια,
αναβάλλεται για τουλάχιστον 4 εβδομά­
δες. Στις 30 Απριλίου το Ανώτατο Αρχη­
γείο των Γερμανικών Ενόπλων Δυνάμεων
έλαβε την προκαταρκτική απόφαση να ε ­
π ιτεθεί εναντίον τη ς ΕΣΣΔ στις 22 Ιουνίου
1941” (28).
Η έκδοση της ίδιας ιστορίας στα γερ ­
μανικά. που έγινε στο Ανατολικό Β ερολί­
νο, αναφέρει: “ Εφόσον η Γερμανία ή θ ελε
πρώτα να σ υντρίψ ει επίσης τη Γιουγκο­
σλαβία και την Ελλάδα, η έναρξη των
στρατιωτικών επιχειρήσεων εναντίον της
ΕΣΣΔ αναβλήθηκε για 4-5 εβδομάδες. Σε
σύσκεψη για την κατάσταση στη Γιουγκο­
σλαβία, στις 27 Μαρτίου 1941, ο Χίτλερ
διέταξε: “ Σχετικά με αυτά η έναρξη τη ς ε-
πιχειρήσεως Μπαρμπαρόσσα θα πρέπει
να αναβληθεί έως τέσ σερις εβδ ομά δ ες” .
Στις 30 Απριλίου η Ανώτατη Διοίκηση της
Γερμανικής Βέρμαχτ αποφάσισε να επ ιτε­
θ ε ί εναντίον της ΕΣΣΔ στις 22 Ιουνίου
1941" (29).
Ο στρατηγός Β. Αντερς, αρχηγός των
Ελεύθερων Πολωνικών Δυνάμεων στο Β'
Παγκόσμιο Πόλεμο, γράφει: “ Ο Χ ίτλερ κα­
θόρισε την 15η Μαϊου 1941 ως ημερομη­
νία της εξορμήσεως. Στο σημείο αυτό τα
σχέδια του Χίτλερ έγιναν έξαφνα περί­
πλοκα εξα ιτίας της αιφνίδιας εξεγέρσεω ς
στη Γιουγκοσλαβία. Τούτο οδήγησε στην
εκστρατεία των Βαλκανίων, στην οποία ο
αρχικός σκοπός καταλήψεως της Ελλά­
δος επ εκτάθηκε και περιέλαβε τη Γι­
ουγκοσλαβία. Η κατάκτηση των Βαλκα­
νίων (...) αργοπόρησε την επίθεση ενα­
ντίον της Ρωσίας. Η ημερομηνία τη ς επι­
θέσεως χρειάσ θηκε ν' αναβληθεί, πρώτα
για τέσσερις εβδομάδες και τελικά για
την 22α Ιουνίου. Η αναβολή αυτή είχε ση­
μαντικές συνέπειες (...). Εκτός από αυτό
η βαλκανική εκστρα τεία καταπόνησε σε
κάποιο βαθμό τις μονάδες, ιδίως τις τ ε ­
θωρακισμένες μεραρχίες του στρατηγού
φον Κλάϊστ που είχαν λάβει μέρος στη
βαλκανική εκσ τρα τεία και, αμέσως μετά
τη λήξη της, στράφηκαν στο νέο μέτωπο
εναντίον της Ρωσίας" (30).
Δύο Γερμανοί δημοσιογράφοι (πολεμι­
κοί ανταποκριτές), οι Β ίλφ ρεντ φον Οβεν
και Γιούργκεν Χάαν Μπουτρύ, σε βιβλίο
τους που εξέδωσαν περί το τέλος του
1941 στο Βερολίνο υπό το ν τίτλο “ Θώρα­
κες στα Βαλκάνια” , γράφουν τα εξής:
“ (...). Και είναι απόλυτα εξακριβωμένο, ότι
η μεγάλη επίθεση των Γερμανών εναντίον
της Ρωσίας δεν μπορούσε ουσιαστικά να
διεξα χθ εί χωρίς την “ Ομάδα” αυτή των
τεθωρακισμένων μεραρχιών. (Σ.Σ. εννο­
ούν την “ Ομάδα Τεθωρακισμένων
Κλάϊστ” ). Επρεπε λοιπόν να φθάσει στις
19 Ιουνίου από τα Βαλκάνια στο νότιο ρω­
σικό μέτωπο η “ Ομάδα” αυτή, που εξελ ί­
χθη κε στο μεταξύ σε Στρατιά, και να λά­
βει τη θέση της με την Ομάδα Στρατιών
του στρατάρχου Ρούντστεντ, η οποία θα
αντιμετώπιζε το Ρωσικό Στρατό του στρα­
τάρχου Μποντιόνυ στη Βεσσαραβία, για
να αρχίσει πράγματι στις 21 Ιουνίου η γερ ­
μανική επίθεση εναντίον της Ρωσίας”
(31).
Οι Γερμανοί συγγραφείς Α. Φιλίππι και
Φ. Χάϊμ επίσης, αναφέρουν ό τι “ η βαλκα­
νική εκσ τρα τεία ανέβαλε τη συγκέντρω ­
ση δυνάμεων - “ σύμφωνα με το σχέδιο” -
στην Ανατολική Ευρώπη κατά πέντε εβδο­
μάδες περίπου” και ό τι "στις 30 Απριλίου
αμέσως μετά το πέρας των στρατιωτικών
επιχειρήσεων στην ηπειρωτική Ελλάδα -
λαμβάνοντας υπ όψη τον αναγκαίο χρόνο
για την ανάπτυξη των δυνάμεων από την
Ελλάδα - η ημερομηνία για το “ Μπαρμπα­
ρόσσα” καθορίσθηκε για τις 22 Ιουνίου“ .
Αφού το βεβαιώνουν, οι συγγραφείς προ­
σ θέτουν ό τι “ οι συνέπειες της όψιμης α-
νοίξεως - πλημμύρες και φουσκωμένα πο­
τάμια - θα είχαν καταστήσει πολύ δυσχε­
ρέστερη την έναρξη των επιχειρήσεων ε-
νωρίτερα το Μάϊο" (32).
Η Γερμανίδα ιστορικός Ε. Σραμ φον
Τάντεν, αναφ έρει μια “ αγγλική ερ μ ηνεία ”
του στρατηγού Σερ Φράννσις Ντε Γκιγκάν
(Αρχηγού του Επιτελείου του στρατάρχη
Μ οντγκόμερυ). Ο Αγγλος στρατηγός Γκι­
γκάν τονίζει: “ Υπάρχουν αποδείξεις που
δεικνύουν ό τι η εκσ τρα τεία των Βαλκα­
νίων υποχρέωσε το Ανώτατο Γερμανικό
Στρατηγείο να αναβάλει τη “ σχεδιαζόμε­
νη ημερομηνία" της επιθέσεως (Σ.Σ. εννο­
ε ί την επίθεση εναντίον τη ς Σοβ. Ενώσε­
ως), κατά τρ εις ή τέσσερις εβδομάδες.
Αλλά στην περίπτωση αυτή οι καιρικές
συνθήκες δεν θα είχαν επ ιτρέψ ει να αρχί­
σει η επίθεση νωρίτερα απ’ ό τι έγινε. Το
γεγονός αυτό γινόταν δεκτό από το στρα­
τηγό Χάλντερ, τον τό τε αρχηγό του Γερ­
μανικού Γενικού Επιτελείου. Χωρίς αμφι­
βολία, και με το μέσο όρο των μετεω ρολο­
γικών συνθηκών, η αρχική ημερομηνία
του σχεδίου ήταν κατά πολύ υπεραισιόδο­
ξη. Δεν είνα ι επίσης άγνωστο ό τι οι σχε­
διαστές αρέσκονται να βρίσκουν κάποια
κατάλληλη δικαιολογία όταν οι προβλέ­
ψ εις το υς δεν επ αληθεύονται όπως τις
περιμένουν. Και εδώ υπήρχε μια εύκολη
δικαιολογία ” (33).
Ο Αμερικανός Τζ. Μπλάου, του Γρα­
φείου του Αρχηγού της Στρατιω τικής
Ιστορίας των ΗΠΑ, ο οποίος κατέγραψε
εκθ έσ εις Γερμανών αξιωματικών που α­
 φορούν την επίδραση της βαλκανικής εκ­
σ τρατείας επί της επιχειρήσεως “ Μπαρ-
μπαρόσσα” , στο κεφάλαιο “Αναβολή της
επιχειρήσεως Μπαρμπαρόσσα” γράφει
σχετικά τα εξής: “ Οι μεγάλες απώλειες
που υπέστη η Λουφτβάφφε κατά την κα­
τάληψη της Κρήτης, ιδίως όσον αφορά
μεταφ ορικά αεροσκάφη, επηρέασαν τη
δύναμη της διαθέσιμης Γερμανικής Αερο­
πορίας κατά την έναρξη της ρωσικής εκ ­
σ τρατείας (...). Οι 2η και 5η Τεθωρακισμέ­
νες Μ εραρχίες που είχαν προχωρήσει έως
και τη νότια Ελλάδα, δεν ήταν έγκαιρα
διαθέσιμες για την έναρξη της εισβολής.
Ετσι είνα ι φανερό ό τι τα σχέδια για την
κατάκτηση της Κρήτης ήταν καθοριστι­
κός σ υντελεστής της ημερομηνίας ενάρ­
ξεως της επιχειρήσεως “ Μπαρμπαρόσ­
σα", της εισβολής στη Σοβ. Ενωση” . Και
σε άλλο σημείο π ροσθέτει ό τι οι Γερμανοί
συγγραφείς “ συμφωνούν ό τι η εισβολή
στη Ρωσία θα μπορούσε να αρχίσει τρεις
εβδομάδες ενωρίτερα αν δεν είχε υπάρ­
ξει η εκστρατεία των Βαλκανίων. Η αναβο­
λή αυτή των τριών εβδομάδων μπορεί να
θεω ρ ηθεί αποφασιστικής σημασίας, λαμ-
βανομένου υπ' όψη ότι η αιφνίδια έναρξη
σκληρών χειμερινών συνθηκών ανέτρεψ ε
τη ροή των γεγονότων όταν οι Γερμανοί
βρίσκονταν μπροστά στη Μόσχα” . Η μελέ­
τη αυτή είναι γραμμένη “ από τη γερμανι­
κή άποψη” και βασίζεται κυρίως σε πρω­
τότυπα γερμανικά στοιχεία και μεταπ ολε­
μικά κείμενα από το υς Δρ Χέλμουτ Γκρά-
ντερ, στρατηγό Μπούρκχαρτ X. Μ ύλλερ -
Χίλλεμπραντ και στρατηγό Χανς φον
Γκράϊφενμπεργκ (34),
Ο Γερμανός στρατιω τικός ιστορικός
Γκ. Μπούχαϊτ γράφει: “Την άποψη αυτή
θεω ρούμε εσφαλμένη (Σ.Σ. εννοεί την ά­
ποψη των βρετανικών κυβερνητικώ ν κύ­
κλων). Η επιβράδυνση της ενάρξεως των
επιχειρήσεων εναντίον της Ρωσίας δεν ο-
φ είλετα ι στη βρετανική επέμβαση στην
Ελλάδα, δεδομένου ό τι αυτή είχε προβλε-
φθεί, αλλά στο συνδυασμό του α ιφ νιδια­
στικού πραξικοπήματος στο Βελιγράδι και
της μη αναμενόμενης σκληρής αντιστά-
σεως των οχυρών τη ς Γραμμής Μ ετα ξά ”
(35).
Ο Γερμανός ιστορικός X. Γκράϊνερ α­
ναφέρει: “ Η έναρξη της επιχειρήσεως
“ Μπαρμπαρόσσα", η οποία είχε προγραμ-
μα τισ θεί για τα μέσα Μαϊου, αναβλήθηκε
έξα ιτίας της εκστρατείας στα Βαλκάνια"
(πράγματι, οκτώ εβδομάδες πριν από την
15η Μαϊου, εκδόθηκαν επιχειρησιακές
διαταγές προς την Ομάδα Στρατιών Κέ­
ντρου όπως προβλεπόταν από την κα­
τευ θ υ ντή ρ ια οδηγία). Περαιτέρω εξηγεί:
“ Ακόμη και αν η βαλκανική εκσ τρα τεία ε­
ναντίον τη ς Γιουγκοσλαβίας και τη ς Ελλά­
δος είχε αποδειχθεί ταχεία, μια αναβολή
περίπου πέντε εβδομάδων της επιθέσεως
εναντίον της Ρωσίας, έως το δεύτερο
15νθήμερο του Ιουνίου, φαινόταν ανα­
γκαία (...). Στις παραμονές της βαλκανι­
κής εκστρατείας η επίθεση εναντίον της
Ρωσίας αναβλήθηκε, αλλά δεν καθορί­
σθηκε τακτή ημερομηνία (...), ο Χίτλερ
καθόρισε στις 30 Απριλίου, με τη λήξη των
εχθροπραξιών στην ηπειρωτική Ελλάδα,
την 22α Ιουνίου ως ημερομηνία για το
(σχέδιο) “ Μπαρμπαρόσσα” . Σε άλλο ση­
μείο γράφει: “ Ετσι η έγκαιρη ανάπτυξη
των τεωρακισμένων μεραρχιών και της
Λουφτβάφφε από την Ελλάδα και την
Κρήτη, ήταν ζωτικής σημασίας για την έ­
ναρξη τη ς επιθέσεως εναντίον της ΕΣΣΔ.
Ιδιαίτερα η ανάπτυξη των δυνάμεων της
Λουφτβάφφε από την Κρήτη, οι οποίες α-
ποτελούσαν ένα σημαντικό μέρος του
συνόλου των αεροπορικών δυνάμεων που
χρησιμοποιήθηκαν ενα ντίον της Σοβ.
Ενώσεως” . Ο Γκράϊνερ π ροσθέτει ότι οι
μεραρχίες που χρησιμοποιήθηκαν ενα­
ντίον τη ς Ελλάδας ήταν επειγόντως ανα­
γκα ίες για το “ Μπαρμπαρόσσα” και περι­
λάμβαναν έξι τεθω ρακισμένες μεραρχίες
(36).
Ο Βρετανός στρατιω τικός ιστορικός
Λ ίντελ Χαρτ γράφει: “ Μια ταχεία κατάκτη­
ση των Βαλκανίων εξηρ τά το από τη χρη­
σιμοποίηση τεθωρακισμένων μεραρχιών
και θα χρειαζόταν την κάθε μία από αυτές
προτού μπορέσει να αποτολμήσει να εξα­
πολύσει την επίθεση εναντίον της Ρω­
σίας. Ετσι την 1η Απριλίου το “ Μπαρμπα­
ρόσσα" αναβλήθηκε από τα μέσα Μαϊου
στο δ εύτερ ο 15νθήμερο του Ιουνίου (...).
Η αναβολή ήταν μόνο πέντε εβδομάδες.
Αλλά ήταν ένας σ υντελεσ τής για να χάσει
τις π ιθανότητές του νίκης εναντίον της
Ρωσίας” (37).
Ο Γερμανός στρατιω τικός συγγραφέ­
ας Α. Χιλγκρούμπερ α ναφ έρει ότι “η Κα­
τευ θ υ ντή ρ ιο ς Οδηγία αριθ. 21 (περίπτω­
ση “ Μπαρμπαρόσσα” ) έθεσ ε την 15η Μαϊ-
ου 1941 ως ημερομηνία κατά την οποία οι
σ τρατιω τικές προετοιμασίες για επίθεση
ενα ντίον της Ρωσίας έπρεπε να έχουν
συμπληρωθεί” . Και προσθέτει: “ Τούτο
δεν σήμαινε ότι η εκσ τρα τεία εναντίον
της Ρωσίας έπρεπε να αρχίσει στις 15 Μαϊ-
ου 1941, εφόσον η Κατευθυντήριος αριθ.
21 ανέφ ερε επίσης, περί το τέλος της, ότι
η εκτέλεση των προετοιμασιών μας ...δεν
μπορεί να χρονολογηθεί με βεβαιότητα
Και παρακάτω λ έ ε ι ό τι η δήλωση του
Χίτλερ στις 27 Μαρτίου 1941 (“ Η έναρξη
τη ς επιχειρήσεως Μπαρμπαρόσσα πρέπει
να αναβληθεί για τέσ σερις εβδομάδες")
είναι η μόνη καθαρή ένδειξη εκ μέρους
του Φύρερ όσον αφορά την έναρξη της
σχεδιαζόμενης επιθέσεως. Μια άλλη έ ν ­
δειξη είναι η διαταγή του OKW της 3ης
Απριλίου 1941, η οποία ανέφ ερε ό τι εξαι-
τίας της επιχειρήσεως στα Βαλκάνια η η­
μερομηνία για το “ Μπαρμπαρόσσα" ανα­
βά λλεται τουλάχιστον για τέσσερις εβδο­
μάδες.
Ο Χιλγκρούμπερ π ροσθέτει όμως, ότι
δεν υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία για το
ό τι κατά την περίοδο από την έκδοση της
Κ ατευθυντηρίου αριθ. 21 ως το γιο υγκο­
σλαβικό πραξικόπημα της 27ης Μαρτίου
1941 ο Χ ίτλερ είχε πράγματι αντιμετω πί­
σει τη 15η Μαϊου ως την ημερομηνία ε ­
νάρξεως της εκσ τρα τεία ς στην Ανατολή,
αν και ο Χ ίτλερ πάντα μιλούσε για το
“ Μάιο του 1941 ” , περιστασιακά και για το
“ τέλο ς Μ αϊου” , κατά τη διάρκεια τη ς ση­
μαντικής συσκέψεως με τους στρατηγούς
του στις 5 Δ εκεμβρίου 1940 (38).
Στη γαλλική εκπομπή του ραδιοφωνι­
κού σταθμού του Λονδίνου, στις 20 Δ ε­
κεμβρίου 1941, ο σχολιαστής Ζακ Ντυσέν
ανέγνωσε ολόκληρο το άρθρο το οποίο
δημοσίευσε σουηδική εφημερίδα στις αρ­
χές Νοεμβρίου και που ο ίδιος χαρακτήρι­
σε ως προφητικό. Ο Σουηδός αρθρογρά-
φος τό νιζε ό τι “ κατέστη ήδη δόγμα για
το υς ασχολούμενους με τα στρατιω τικά
πράγματα, ό τι οποιαδήποτε επίθεση ενα­
ντίον της Ρωσίας μπορεί να επιτύχει μόνο
εάν γίνει το θέρ ος και α χθ εί σε τελικό α­
ποτέλεσμα πριν το χειμώνα (...). Φθάνει ^7
να τ ε θ ε ί το ερώτημα για να μας υπομνη- **■■
σ θεί ο ηρωικός αγώνας της Ελλάδος και
να απ οδειχθεί για μια ακόμη φορά, ό τι και
στην εποχή μας, ένα μικρό Εθνος, όταν α­
ποφασίσει να α μυνθ εί με όλες του τις
δυνάμεις των ιερών αξιών του, είνα ι ικανό
να επ ιφ έρει κοσμοϊστορικά αποτελέσμα­
τ α ” (39).
Ο Γάλλος διπλωμάτης ΡΟφφροϊ, πρό­
ξενος τη ς Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη κατά
την έναρξη του πολέμου, στη ραδιοφωνι­
κή του ομιλία στις 18 Φεβρουάριου 1942
τόνισε: “ ...Η σθεναρή αντίσταση των ελ-
ληνοαγγλικών δυνάμεων στον Ολυμπο και
τις Θερμοπύλες ανάγκασε το Γερμανικό
Σ τρατηγείο του φον Λιστ να αποσύρει με­
ρικές από τις εφ εδ ρ ικές μεραρχίες που
βρίσκονταν στα βουλγαροτουρκικά σύνο­
ρα, για να κάμψει έτσ ι την ελληνοαγγλική
α ντίσ ταση” . Ο Γάλλος διπλωμάτης στη
συνέχεια πρόσθετε “ ό τι - κατά τις πληρο­
φορίες που του έδωσαν Γερμανοί αξιωμα­
τικ ο ί - οι γερμανικές επιχειρήσεις προέ-
βλεπαν και ενδεχόμενη επίθεση εναντίον
της Τουρκίας. Γι’ αυτό δε το λόγο αφέθη-
καν από το Στρατηγείο δώδεκα μεραρχίες
στα βουλγαροτουρκικά σύνορα. Εφθασε
έτσ ι το τέλος Απριλίου, εποχή δηλαδή κα-
Σ ΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 τά την οποία θα έπρεπε τα γερμανικά
στρατεύματα να έχουν μ ετα φ ερ θ εί στα
ρωσικά σύνορα, για την έναρξη τη ς επ ιθέ­
σεως εναντίον τη ς Ρωσίας. Μεσολάβησε
έπ ειτα και η ηρωική αντίσταση της Κρή­
τη ς (...). Ετσι η ηρωική αντίσταση του ελ­
ληνικού λαού έσωσε τον τουρκικό λαό
από την τραγωδία του πολέμου και προ-
σέφ ερε στους Συμμάχους έξι πολύτιμες
εβδομάδες, των οποίων το αποτέλεσμα έ-
γινε αισθητό στη Ρωσία” (40).
Ο Β ρετανός ναύαρχος Αλεξάντερ,
πρώτος λόρδος το υ Ναυαρχείου, σε ομι­
λία του στο Λονδίνο κατά το ν εορτασμό
τη ς πρώτης επ ετείο υ τη ς 28ης Οκτωβρί­
ου, διακήρυσσε: “ Δ εν είνα ι υπερβολή να
πούμε ό τι η Ελλάδα ανέτρεψ ε το σύνολο
των σχεδίων τη ς Γερμανίας, εξαναγκάζο-
ντάς την να αναβάλει για έξι εβδομάδες
τη ν επίθεση κατά τη ς Ρωσίας. Διερωτώ-
μεθα ποιά θ α ήταν η θέσ η τη ς Σοβ. Ενώ-
σεως χωρίς τη ν Ελλάδα” (41).
Το Σεπτέμβριο του 1945 ο Αμερικα­
νός σ τρατηγός Τζωρτζ Μάρσαλλ. αρχη­
γός του Γενικού Ε π ιτελείου Στρατού των
ΗΠΑ, με σκοπό να ερ ευ ν ή σ ει πού και πώς
η Γερμανία και η Ιαπωνία απέτυχαν. δ ιέ­
τα ξε να ανακριθούν ανώτατα σ τελέχη
το υ Ανώτατου Γερμανικού Αρχηγείου
που ήτα ν αιχμάλωτα. Ο στρατηγός γρά­
φ ει ό τι από τη ν έρευνα αυτή αποκαλύ-
φ θ η κ α ν τα ακόλουθα: “ ...Η μονομερής ε­
νέργεια του Μ ουσσολίνι που επ ιτέθ η κε
στην Ελλάδα και τη ν Αίγυπτο, ανάγκασε
το υ ς Γερμανούς να επιχειρήσουν τη βαλ­
κανική και τη ν αφ ρικανική εκσ τρα τεία ,
με αποτέλεσμα τη ν υπερεπιμήκυνση των
γερμανικώ ν στρατιώ ν η οποία ακολού­
θως έγινε ένας από το υς κύριους σ υντε­
λ εσ τές τη ς γερμ ανικής ή τ τα ς ” (42).
Ο Αμερικανός συγγραφέας Ο υίλιαμ
Λ. Σίρερ, για τη ν αναβολή ενάρξεω ς το υ
“ Μπαρμπαρόσσα” γράφει: “ Η αναβολή
τη ς επιθέσεω ς ενα ντίο ν τη ς Ρωσίας ... ή ­
ταν, πιθανώς, η πιο καταστρεπ τική μεμο­
νωμένη απόφαση το υ Χ ίτλερ στη σ τα διο­
δρομία του (...). Αργότερα α υ το ί και οι
σ ύντροφ οί το υ ς σ τρατηγοί (Σ.Σ. εννο εί
το στρατάρχη φον Μπράουχιτς και το
στρατηγό Χάλντερ) θα μέμφονται. για
πάντα, την απερίσκεπτη, ασυλλόγιστη α­
πόφαση ενός ματαιόδοξου και εξαγριω­
μένου ανθρώπου για όλες τις κα τα σ τρο­
φ ικές σ υνέπ ειές τη ς " (43).
Ο Βρετανός ισ τορικός Βαν Κρήβελντ,
όσον αφορά τη σχέση του “ Μ αρίτα' και
το υ “ Μπαρμπαρόσσα” , γρά φ ει τα εξής:
“ Το σχέδιο επιθέσεω ς ενα ντίο ν της
Ελλάδος καλυπτόταν τώρα, εντελώ ς,
από τη γιγα ντια ία σκιά τη ν οποία έριχνε ο
σχεδιαζόμενος πόλεμος ενα ντίο ν της
Ρωσίας - για τον οποίο ήταν μια κύρια
υπόθεση. Η συσχέτιση μεταξύ των δύο
σχεδίων ήτα ν πιο περίπλοκη απ' ό,τι
συνήθω ς νομίζεται. Η δ εύ τερ η δεν μπο­
ρούσε να α ρχίσ ει πριν τελειώ σ ει η πρώτη
που κάλυπτε τα πλευρά τη ς και δέσ μευε
μ ερ ικές από τις μεραρχίες της. Τα σ τοι­
χεία αυτά ήταν αντιληπ τά από τη ν αρχή
ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
και, επειδή οι ανάγκες για τη ν εκστρα­
τε ία τη ς Ελλάδος αυξήθηκαν σε μεγάλα
ύψη, εξα ιτία ς το υ κινδύνου σ οβιετικής,
το υρ κική ς και ίσως γιο υγκοσ λαβικής ε-
πεμβάσεως, προκάλεσαν μεγάλη ανη­
συχία στο ΟΚΗ ...” (44).
Ο ισ τορικός συγγραφέας Ν τέιβ ιντ
Ιρβινγκ, όσον αφορά .την επίδραση τη ς
βαλκανικής εκσ τρ α τεία ς επί τη ς Γερμανι­
κής Ομάδας Στρατιώ ν Νότου, που επ ιτέ­
θ η κ ε ενα ντίο ν τη ς Ουκρανίας, γρά φ ει τα
εξής: "Στο Ρωσικό Μέτωπο η Βέρμαχτ ε ί­
χε την υπεροχή μόνο στον κεντρ ικό τ ο ­
μέα, ενώ, συνεπεία τη ς βαλκανικής εκ ­
σ τρα τεία ς - που είχε αφήσ ει τη 12η Σ τρα­
τιά στη νοτιοα να το λική Ευρώπη - και των
μεγάλων ρωσικών ενισχύσεων που ξεχ ύ­
νονταν στη Βεσσαραβία και τη Βουκοβί-
να, οι γερ μ α νικές δυνάμεις στο νότο θα
ήταν α ριθ μη τικά κα τώ τερ ες από το ν ε ­
χθρό. Αυτό ήταν το καθαρό σ τρατηγικό
κόστος του “ Μ α ρ ίτα ” . Η Ομάδα Στρατιών
Νότου δεν μπορούσε να επ ιχειρήσ ει κί­
νηση λαβίδας που είχε σ χεδιασθεί αρχι­
κά ..." (45).
Ο σ τρατιω τικός ισ τορικός Λ ίν τελ
Χαρτ, για το ίδιο ζήτημα γράφει: “ ... Και
εφ ό σ ο νλό γω το υ “ Μ α ρίτα ” δεν εξαπολύ­
θ η κ ε ένας ελιγμ ός λαβίδας, όπως είχε
σ χεδιασθεί αρχικά, για να καταστραφούν
οι ρωσικές δυνάμεις νοτίως των ελών
Πριπέτ, η γερμανική προέλαση στην
Ο υκρανία επ ηρεάσθηκε ...” (46).
Ο Β ρετανός υπουργός Εξωτερικών
Αντονυ Η ντεν, σε λόγο του στο Μ άντσε-
στερ σ τις 23 Οκτωβρίου 1941, μεταξύ
των άλλων δήλωσε και τα εξής: “ Η γ ε ν ­
ναία άμυνα τη ς Ελλάδος α νέτρ εψ ε το
χρονοδιάγραμμα των σχεδίων του Χ ίτλερ
και ανέβαλε τη ν π ροετοιμασ μένη επ ίθ ε­
σή του ενα ντίο ν τη ς Ρωσίας για το υλά χ ι­
στον έ ξ ι πάρα πολύ π ολύτιμες εβδομά­
δ ε ς ” (47).
Κατά το τέλ ο ς το υ πολέμου ο Χ ίτλερ
δ ια τεινό τα ν ό τι οι Ιταλοί και ο Μ ουσσολί­
νι συνέβαλαν στην τελ ικ ή κατάρρευση
τη ς Γερμανίας, προκαλώντας τη ν αναβο­
λή τη ς εκσ τρ α τεία ς του ενα ντίο ν τη ς
Σοβ. Ενώσεως (47α).
Ο λοκληρώνοντας, α ναφ έρουμε τη
δήλωση του Χ ίτλερ, που περιλαμβάνεται
σ τις σημειώ σεις το υ στην Καγκελλαρία
(είδος ημερολογίου) από το Φ εβρουάριο
ως τον Απρίλιο το υ 1945. Η δήλωση αυτή
έχ ει ως εξής: “ Γιατί η 22α Ιουνίου 1941
ή δ η :” αλλά μάλλον “ Γιατί όχι ακόμα ενω-
ρίτερα; Εάν δ εν μας είχαν δημιουργήσ ει
δυσκολίες οι Ιταλοί με τη ν η λίθ ια εκ ­
σ τρα τεία στην Ελλάδα, θα είχα ε π ιτεθ εί
στη Ρωσία μ ερ ικές εβδ ομά δ ες ενω ρίτε-
ρα" (48). Είναι η πλέος σαφής δήλωση - α­
πόδειξη για τα α ίτια τη ς αναβολής ενά ρ­
ξεως τη ς εκσ τρ α τεία ς ενα ντίο ν τη ς Ρω­
σίας, από το πρώτο 15νθήμερο του Μαϊ-
ου στις 22 Ιουνίου 1941. Δηλαδή, η κα­
θυσ τέρηση αυτή ο φ ε ίλ ε τα ι κατά κύριο
λόγο στην αντίσταση των Ελλήνων κατά
των δυνάμεων του Αξονα.
Ε Π ΙΛ Ο Γ Ο Σ
Από τα ιστορικά στοιχεία που αναφέρ­
θηκαν παραπάνω, καθώς και από τις από­
ψεις ιστορικών συγγραφέων, προκύπτουν
τα εξής συμπεράσματα:
α) Τα δύο σχέδια “ Μ αρίτα” και “ Μπαρ-
μπαρόσσα" ήταν αλληλένδετα. Η κα­
θυστέρηση ενάρξεως του “ Μ αρίτα” για 3-
4 εβδομάδες καθυστέρησε, όπως ήταν
φυσικό, την έναρξη του “ Μπαρμπαρόσ­
σα" για πέντε εβδομάδες. Ετσι, ενώ αρχι­
κά είχε σχεδιασθεί ως ημερομηνία ενάρ­
ξεως της εκσ τρα τεία ς εναντίον της Ρω­
σίας η 15η Μαϊου, εξα ιτίας της βαλκανι­
κής εκσ τρα τεία ς αυτή αναβλήθηκε για τις
22 Ιουνίου 1941.
β) Εφόσον οι επιχειρήσεις στην ηπει­
ρωτική Ελλάδα τερματίσ θηκαν στις 30
Απριλίου 1941, η μεταφορά και επισκευή
των τεθωρακισμένων σχηματισμών από
την Ελλάδα και η ανάπτυξή τους στην
Ανατολική Ευρώπη δεν μπορούσαν να γ ί­
νουν ως τις αρχές Ιουνίου. Οσον αφορά
το ζήτημα της μακράς χρονικής περιόδου
30 Απριλίου - 22 Ιουνίου 1941, ο παράγο­
ντας που την καθόρισε, τον οποίο συχνά
λησμονούν α υτοί που παραποιούν την ι­
στορία, είναι η μάχη της Κρήτης και το πο­
σοστό των αεροσκαφών που χρησιμοποι-
ήθηκαν για την κατάληψη του νησιού σε
σχέση με τον αριθμό των αεροσκαφών
που χρησιμοποιήθηκαν κατά την έναρξη
της επιθέσεως εναντίον της Σοβ. Ενώσε­
ως.
γ) Ο Χίτλερ έπρεπε, πριν επ ιτεθ εί στη
Σο8. Ενωση, να καταλάβει τη ν Ελληνική
χερσόνησο, για να βοηθήσει το Μουσσο­
λίνι που είχε π ερ ιέλθ ει σε δυσχερή θέση
στο μέτωπο της Αλβανίας και κυρίως για
να εξασφαλίσει τα πλευρά και τα νώτα
των γερμανικών δυνάμεων που θα επιτί-
θ εν το ενα ντίον της Ρωσίας. Επίσης έπρε­
πε να εξασφαλίσει τις πετρελαιοπηγές
της Ρουμανίας από επιδρομές βρ ετα νι­
κών αεροπορικών δυνάμεων με ορμητή­
ριο την Ελλάδα.
δ) Δ εν ευσταθούν οι εκ των υστέρων
δικαιολογίες ό τι η καθυστέρηση ενά ρξε­
ως του “ Μπαρμπαρόσσα" δεν ο φ είλετα ι
στην αντίσταση τη ς Ελλάδας, κυρίως, κα­
τά των Γερμανών και εν μέρ ει και τη ς Γι­
ουγκοσλαβίας, αλλά σε άλλες α ιτίες όπως
η μη ολοκλήρωση των κατασκευών των
προωθημένων αεροδρομίων στην Ανατο­
λική Ευρώπη, η υγρασία, η γενική ανεπάρ­
κεια εφοδίων στο Γερμανικό Στρατό, η μη
ολοκλήρωση των απαιτουμένων τε λ ε ιο ­
ποιήσεων στο μαχητικό αεροσκάφος Me-
109, η επέμβαση των Βρετανών στην
Ελλάδα κ.ά.
ε) Η καθυστέρηση της ενάρξεως της
εισβολής των Γερμανών στη Σοδ. Ενωση
κατά 5 εβδομάδες ο φ είλετα ι στην εμπλο­
κή το υς στα Βαλκάνια, κυρίως δε στις επι­
χειρήσεις εναντίον της Ελλάδας (30 Απρι­
λίου - πέρας καταλήψεως της ηπειρω τι­
κής Ελλάδος, 30 Μαϊου - πέρας καταλήψ ε­
ως της Κρήτης), δεδομένου ό τι η Γιουγκο­

Τα τεθω ρακισμένα των Γερμανών εισέρχονται σε μια ρωσική πόλη.
σελ. 128, 130, 143, 147.
σλαβία μετά δνθήμερο αγώνα υπέκυψε. 8. G. Blumentritt: “ MOSCOW", IN THE FATAL
Δίκαια λοιπόν υπάρχει το ερώτημα: DECISIONS, New York 1956, σελ. 50-51.
Γιατί παραποιείται η ιστορική αλήθεια ό­ 9. E. Raeder: MY LIFE. Annapolis 1960. σελ. 338.
σον αφορά την αναβολή της ενάρξεως 10. E. Raeder: STRUGGLE FOR THE SEA.
του σχεδίου "Μπαρμπαρόσσα"; Θα μπο­ London 1959, σελ. 197
11. NAZI CONSPIRACY AND AGGRESSION,
ρούσαμε να διατυπώσουμε τα εξής:
Washington 1946-1948, Παράρτημα S', σελ.
1. Επιθυμούν να υποτιμήσουν τον α­ 1109
ποφασιστικό ρόλο της Ελλάδας κατά το Β1 12. Liddel Hart: Η ΑΛΛΗ ΠΛΕΥΡΑ TOY ΛΟΦΟΥ,
Παγκόσμιο Πόλεμο. 1950. σελ. 311.
2. Προσπαθούν, εκ των υστέρων, να 12α. Μ. Shulman: DEFEAT IN THE WEST, New
δικαιολογήσουν το μεγάλο σφάλμα του York, 1948, σελ. 65.
Χ ίτλερ και του Ανώτατου Γερμανικού 13. Liddel Hart: Η ΑΛΛΗ ΠΛΕΥΡΑ TOY ΛΟΦΟΥ,
Σ τρατηγείου για την αναβολή ενάρξεως σελ. 311.
14. Αχ. Κύρου: ΧΡΟΝΙΚΟΝ 1940-1944, Τόμ. A
της επιχειρήσεως.
σελ. 338.
3. Επιδιώκουν να μειώσουν τον αρνη­ 15. F. Haider: THE ΗALDER DIARIES. Τόμ. V &
τικό ρόλο που έπαιξαν άλλες χώρες, φ ιλι­ VII, Washington 1950, σελ. 163.
κά προσκείμενες σήμερα προς τη Γερμα­ 16. F. Haider: HITLER AS WAR LORD, London
νία. για λόγους που δεν είναι δυνατό να 1950, σελ. 39.
προσδιορισθούν. 17. B. Mueller-Hillebrand: THE RELATIONSHIP
4. Είναι εμπαθείς έναντι της Ελλάδας, BETWEEN THE GERMAN CAMPAINS IN THE
για τί ήταν η μόνη χώρα που αντιστάθηκε BALKANS AND THE INVASION OF RUSSIA,
Washington 1951, σελ. 14-15, 21-22
στον Αξονα και κατέρριψ ε το μύθο για το
18. B. Mueller: DAS HEER 1939-1945. Τόμ. II. Die
αήττητο της Βέρμαχτ. Blitzteldzuege 1939-1941, Frankfurt, 1956, σελ.
86 .
Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Ε ΙΣ 19. R. Hofmann: THE BATTLE FOR THE
MOSCOW 1941, Decisive Battles o f World War
1. ΔΙΣ/ΓΕΣ. ΕΠΙΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ II: The German View, H.A. Jacobsen and J.
ΕΛΛΗΝΟΙΤΑΛΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΟΥ Rohmer, New York, 1965, σελ. 137.
ΠΟΛΕΜΟΥ 1940-41. 1985. Σελ. 176. 20. Αχ. Κύρου: Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΚΑΜΠΗ TOY
Σ.Εφημ. “ Η Καθημερινή ", 2 Σεπτ. 1989. ΠΟΛΕΜΟΥ, 1946, σελ. 148.
3. Time-Life. HISTORY OF THE WORLD. 1989 21. K. Assmann: DEUTSCHE
4. G. Buchheit: Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΝΟΣ SCHICKSALSJAHRE. Wiesbaden 1950. σελ. 222.
ΔΕΚΑΝΕΩΣ (Εκδ. ΓΕΣ 1964), σελ. 150. 22. K. Assmann: THE BATTLE FOR MOSCOW.
5. Ελλ. Επιτροπή Στρατ. Ιστορίας. Διεθνές TURNING POINT OF THE WAR. Foreign Affairs,
Συμπόσιο για τα 50 χρόνια από το έπος 1940- New York. lav. 1950, σελ. 309.
41 (πρακτικά). 1991. σελ. 187. 23. Αλ. Κύρου: ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΣ.
5α. M.L. van Creveld: HITLER S STRATEGY 1940- 1972, σελ, 199-200. Σε παρεμφερές
41. THE BALKAN CLUE. Cambridge University συμπέρασμα είχε καταλήξει και ο γνωστός
Press. 1973. σελ. 182. Ρώσος ιστορικός V.T. Fomin σε σχετική μελέτη
6. G.E.Blau: THE GERMAN CAMPAIGNS IN THE του στο υπ' αριθ. 6 τεύχος louviou 1957 του
BALKANS (SPRING 1941), Washington 1953. περιοδικού “ Voprosui Istorii” .
σελ. 151. 24. P. A. Zhilin: THEY SEALED THEIR OWN
7. W.Warlimont: INSIDE HITLER'S DOOM, Μόσχα 1970. σελ. 176-178
HEADQUARTERS 1939-1945. New York 1964, 25. P.A. Zhilin: KAK FASHISTSKAYA GERMANIA
GOTOVILA NAPADENIE NA SOVIETSKII SOYUZ
(Πώς η Φασιστική Γερμανία προετοίμασε την
επίθεση εναντίον της Σοβ. Ενώσεως). Μόσχα
1966, σελ. 195-198.
26. S.P. Platonov ed: I'TORAYA MIRORAYA
VOINA 1939-1945 (Ο Δεύτερος Παγκόσμιθος
Πόλεμος 1939-1945). Μόσχα 1958. σελ. 139.
Είναι η καλύτερη Σοβιετική Ιστορία, σ' έναν
τόμο. του πολέμου. Βλ. Μ.Ρ. Gallagher, The
Soviet History of World War II, σελ. 198.
26α. Εφημ. “ ΕΣΤΙΑ", 26Φεβρ. 1994.
27. Erhard Moritz: FALL BARBAROSSA
(Περίπτωση “ Μπαρμπαρόσσα"). Deutscher
Militaerverlag. Ανατ. Βερολίνο 1970, σελ. 169.
28. Εκδ. Υπουργείου Αμύνης ΕΣΣΔ: ISTORIA
VELIKOI OTECHESTVENNOI VOINY
SOVIETSKOVO SOYUZA 1941-1945 (Η Ιστορία
του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου της Σοβ.
Ενώσεως 1941-1945), Μόσχα 1963. Τόμ. 1, σελ.
363.
29. Documents on German Foreign Policy,
σειρά D, Τόμ. XII, σελ. 374. GESCHICHT DES
GROSSEN VATERLAENDISCHEN KRIEGES DES
SOWJETUNION, Deutscher Militaer verlag.
Ανατολικό Βερολίνο 1962, Τόμ. 1, σελ. 419.
30 W. Anders: HITLER'S DEFEAT IN RUSSIA,
Chicago 1953. σελ. 31.
31. Αχ. Κύρου: ΧΡΟΝΙΚΟΝ 1940-1944. Τόμ. A .
σελ. 173-174.
32. A. Philippi and F. Heim: DER FELDZUG
GEGEN SOWJETRUSSLAND 1941-1945.
Sttutgart 1962. σελ. 49.
33. E. Schramm-von Thadden: GRIECHENLAND
UND DIE GROSSMAECHTE IM ZWEITEN
WELTKRIEG, Wiesbaden, 1955, σελ. 205.
34. G.E. Blau: THE GERMAN CAMPAIGNS IN
THE BALKANS (SPRING 1941), σελ. 151.
35. G. Buchheit: Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΝΟΣ
ΔΕΚΑΝΕΩΣ (εκδ. ΓΕΣ, 1964), σελ. 150-151.
36. Η. Greiner: DIE OBERSTE
WEHRMACHTFUEHRUNG 1939-1945.
Wiesbaden. 1951. σελ. 359.
37. Liddel Hart: HISTORY OF THE SECOND
WORLD WAR. 1971, σελ. 152
38. Λ. Hillgruber: H itlers Strategie: POLITIK
UNDKRIEGFUHEHRUNG 1940-1941, Frankfurt
1965, σελ. 369. 504. 507.
39. Αχ. Κύρου: Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΚΑΜΠΗ ΤΟΥ
ΠΟΛΕΜΟΥ, σελ. 144-145.
40. Αχ. Κύρου: Ενθ. ανωτ., σελ. 127-128.
41. Θ. Παπακωνσταντίνου: Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ
ΕΛΛΑΔΟΣ. 1965, σελ. 325.
42. G. Marshall: General Marshall’s Report: THE
WINNING OF THE WAR IN EUROPE AND THE
PACIFIC, New York 1945, σελ. 1-2.
43. W. L. Shirer: THE RISE AND FALL OF THE
THIRD REICH. New York 1960. σελ. 824-825
44. M.L. van Creveld: HITLER’S STRATEGY 1940-
41. THE BALKAN CLUE. Cambridge University
Press. 1973, σελ. 182-183.
45. D. Irving: HITLER’S WAR. New York 1977,
σελ. 233.
46. Liddel Hart: HISTORY OF THE SECOND
WORLD WAR. σελ. 159.
47. THE GREEK WHITE BOOK, Washington 1943,
σελ. 14.
47α. Εκδ. ATE, Η ΕΛΛΑΔΑ 1936-1944, 1989, σελ.
32 και HEERESADJUTANT BEI HITLER 1938-1943.
AUFZEICHNUNGEN DES MAJORS ENGEL,
Stuttgart 1974. σελ. 45.
48. Fr. Genoud: THE TESTAMENT OF ADOLF
HITLER: THE HITLER-BORMAN DOCUMENTS.
Febr.-April 1945. σελ. 65και W. Maser. HITLER S
LETTERS AND NOTES. New York 1974, σελ. 367.
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 ετά τη γερμανική εισβολή στη χώ­

Μ ρα μας τον Απρίλιο του 1941, η

στρατιωτική ηγεσία του (τότε)
Βασιλικού Ναυτικού αποφάσισε
τη συνέχιση του αγώνα στο πλευρό των
Συμμαχικών δυνάμεων. Ακολούθησε ο από­
πλους όλων των πλοίων μας από τους
ναυστάθμους και τα αγκυροβολιά τους και η
μετάβασή τους στην Αλεξάνδρεια της Αιγύ-
πτου. Είναι ιστορικό γεγονός ότι η απόφαση
αυτή δεν έτυχε ευμενούς απήχησης από με­

Η ΤΡΑΝΗ ΑΠΟΔΕΙΞΗ ρίδα των πληρωμάτων των πλοίων του Στό­

λου. συμπεριλαμβανομένων και αξιωματι­
κών, καθώς και μερικών κυβερνητών. Η

ΤΗΣ ΝΑΥΤΟΣΥΝΗΣ ΤΩΝ συντριπτική πλειοψηφία όμως των πληρω­

μάτων συμφώνησε με τη συνέχιση του αγώ­
να στη Μέση Ανατολή.

ΕΛΛΗΝΩΝ Στα τέλη του 1941 ο Ναύαρχος Κάνιν-

γκαμ (Βρετανός Στόλαρχος της Μεσογείου)
και οι επιτελείς του, έκριναν ότι οι δυνατό­
τητες των Ελλήνων ναυτικών ήταν τέτοιες
ΟΤΑΝ ΣΤΙΣ 22 ώστε να εισηγηθούν θετικά για την ενί­
σχυση του Στόλου μας με δύο καινούργια α-
ντιτορπιλλικά, ενός νέου τύπου, τα οποία
ναυπηγούντο τότε σε βρετανικά ναυπηγεία
ΓΕΝΝΑΙΟΣ για λογαριασμό του Βασιλικού Ναυτικού
"ΑΔΡΙΑΣ" ' (Royal Navy/RN). Αυτά τα δύο νέα αντιτορ-
ΠΡΟΣΕΚΡΟΥΕ πιλλικά ονομάστηκαν “ ΠΙΝΔΟΣ", προς τιμή
των ηρωικών αγώνων του Στρατού μας στην
ΣΕ ΝΑΡΚΗ ΛΙΓΑ
ομώνυμη οροσειρά, και “ ΑΔΡΙΑΣ” , προς τιμή
των επίσης ηρωικών αγώνων του Ναυτικού
ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ ΤΗΣ μας στην Αδριατική. Στο μεν πρώτο τοποθε-
ΚΑΛΥΜΝΟΥ, τήθηκε κυβερνήτης ο Αντιπλοίαρχος Κύρης,
στο δε δεύτερο ο Αντιπλοίαρχος Ιωάννης
Τούμπας.
ΑΣΦΑΛΩΣ ΔΕΝ Ο τελευταίος είχε δώσει ήδη δείγματα
ΠΙΣΤΕΥΕ ΟΤΙ 53 των ηγετικών του ικανοτήτων, τόσο στη διοί­
ΧΡΟΝΙΑ κηση του διπλού ναυτικού οχυρού του Με­
γάλου Εμβόλου στην είσοδο του Θερμαϊκού,
ΑΡΓΟΤΕΡΑ ΣΤΗΝ
ι στο λιμάνι της όσο και ως κυβερνήτης του Α/Τ “ ΑΕΤΟΣ". Τη
Ι Δ Ι Α °ε γ Ι Ύ τ ε Ρ Η
διακυβέρνηση του τελευταίου ανέλαβε κά­
ΘΑΛΑΣΣΙΑ τω από αντίξοες συνθήκες (έπειτα από προ­
φορική εντολή του τότε Αρχηγού Στόλου
ΠΕΡΙΟΧΗ ΘΑ
στον όρμο Μεγάρων, τον Απρίλιο του 1941),
ΑΜΦΙΣΒΗΤΕΙΤΟ Η ΕΘΝΙΚΗ ΜΑΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΕΠΙ ΔΥΟ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ λόγω της άρνησης του πληρώματος να υπα­
ΒΡΑΧΟΝΗΣΙΔΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ, Η ΟΠΟΙΑ ΗΤΑΝ ΕΠΙΜΕΛΩΣ κούσει στις εντολές και της ανικανότητας
ΟΥΔΕΤΕΡΗ ΚΑΙ ΑΠΟΥΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΟΣΚΛΗΤΗΡΙΟ ΤΟΥ του κυβερνήτη να επιβληθεί. Με σύντονες
κινήσεις ο Πλωτάρχης Τούμπας κατάφερε
ΣΥΜΜΑΧΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ Β ’ ΠΠ. ΕΙΚΟΣΙ ΕΝΑ
όχι μόνο να θέσει υπό τις διαταγές του το
ΠΑΛΙΚΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΛΗΡΩΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΘΡΥΛΙΚΟΥ ΑΝΤΙΤΟΡΠΙΛΛΙΚΟΥ πλήρωμα, αλλά και να φθάσει το πλοίο του
με ασφάλεια στην Αλεξάνδρεια. Ο ίδιος στη
ΕΚΕΙΝΗΣ ΤΗΣ ΠΑΓΩΜΕΝΗΣ ΝΥΧΤΑΣ ΤΟΥ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ ΤΟΥ 1943, συνέχεια, με τη βοήθεια των αξιωματικών
του, μετέτρεψε το πλήρωμα αυτό σε ένα
ΠΡΟΣΦΕΡΟΝΤΑΣ ΤΟ ΑΙΜΑ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΩΝ από τα ικανότερα του Στόλου μας. Δεν είναι
ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΩΝ. 0 1 ΕΝΑΠΟΜΕΙΝΑΝΤΕΣ ΤΟΥ ΠΛΗΡΩΜΑΤΟΣ, ΜΕ τυχαίο το γεγονός ότι αρκετοί από το πλή­
ΕΠΙΚΕΦΑΛΗΣ ΤΟΝ ΑΞΙΟ ΚΥΒΕΡΝΗΤΗ (ΤΟΤΕ) ΑΝΤΙΠΛΟΙΑΡΧΟ ρωμα του “ΑΕΤΟΣ” αποτέλεσαν και τον
“πυρήνα” για την επάνδρωση του “ ΑΔΡΙΑΣ".
ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΥΜΠΑ, ΚΑΙΑΦΕΡΑΝ ΝΑ ΠΡΟΣΑΙΓΙΑΛΩΣΟΥΝ ΤΟ ΜΙΣΟ
Στις 31 Ιανουαρίου 1942 ο Τούμπας πα­
ΠΛΟΙΟ ΤΟΥΣ ΣΕ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΑΚΤΗ, ΝΑ ΤΟ ΕΠΙΣΚΕΥΑΣΟΥΝ ΠΡΟΧΕΙΡΑ ρέδωσε τη διακυβέρνηση του “ΑΕΤΟΣ” , που
ΚΑΙ ΝΑ ΑΠΟΤΟΛΜΗΣΟΥΝ ΜΕ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ βρισκόταν στην Καλκούτα των Ινδιών για γε­
ΣΤΗΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ (ΠΟΥ ΑΠΕΙΧΕ ΠΕΡΙΠΟΥ 700 nm), νικές επισκευές, και μαζί με μερικούς αξιω­
ματικούς και ένα μέρος των υπαξιωματικών
ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΝΑΥΤΙΚΑ
και των ναυτών επιβιβάστηκαν στο επιταγ­
ΚΑΤΟΡΘΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ. ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΔΡΑΣΗ ΑΥΤΟΥ μένο υπερωκεάνειο “ Στραθνέιβερ” . Μετά
ΤΟΥ ΠΛΟΙΟΥ, ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΣΥΝΩΝΥΜΗ ΜΕ ΤΗ ΝΑΥΤΟΣΥΝΗ ΤΩΝ το διάπλου της Αφρικής έφθασαν στη Γλα-
ΕΛΛΗΝΩΝ, ΘΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΟΥΜΕ ΣΤΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ. σκώβη της Σκωτίας, προς παραλαβή του νέ­
ου αντιτορπιλλικού.
Το Α/Τ ΆΔΡΙΑΣ" ήταν ένα αντιτορπιλλι-
ΛΕΩΝΙΔΑΣ Σ. ΜΠΛΑΒΕΡΗΣ κό τύπου “ Hunt" που είχε καθελκυστεί λίγο
-
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
 πριν από την άφιξη του
πληρώματος στη Σκω­
τία και βρισκόταν προς
συμπλήρωση του εξο­
πλισμού του στα
ναυπηγεία Swan and
Hunters στην περιοχή
Newcastle on Tyne. Ολό­
κληρο το πλήρωμα του
πλοίου, από τον κυβερ­
νήτη μέχρι τους ναύ­
τες, εκπαιδεύτηκε στις
νέες συσκευές και τα
νέα συστήματα από
τους Βρετανούς.
Στις 20 Ιουλίου 1942
πραγματοποιήθηκε η ε­
πίσημη παραλαβή του
Α/Τ "ΑΔΡΙΑΣ" και κατά τη διάρκεια μιας σε­
μνής και ιδιαίτερα συγκινητικής τελετής
υψώθηκε η ελληνική σημαία στον ιστό του
πλοίου. Μόλις ολοκληρώθηκε η εκπαίδευση
του πληρώματος ο "ΑΔΡΙΑΣ" άρχισε να
συμμετέχει σε επιχειρησιακές δραστηριότη­
τες των Συμμάχων, αρχικά στη συνοδεία νη­
οπομπών που μετέφεραν στρατεύματα και
εφόδια από τις ΗΠΑ στη Βρετανία, αργότε­
ρα δε και σε άλλες πιο σύνθετες και απαιτη­
τικές αποστολές.
Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ Α/Τ “ Α Δ Ρ ΙΑ Σ”
ΣΤΟΝ ΑΤΛΑΝΤΙΚΟ
Η πρώτη ευκαιρία για δράση, στο νέο α-
ντιτορπιλλικό του Στόλου μας και στο πλή­
ρωμά του, δόθηκε στις αρχές του 1943. Η ε­
ποχή εκείνη ήταν για το Βόρειο Ατλαντικό
μία από τις χειρότερες και τα 10 Μπωφόρ ή­
ταν κάτι το σύνηθες. Αυτή η κατάσταση ό­
μως δεν εμπόδιζε τα πλοία της νηοπομπής
να πραγματοποιούν το ταξίδι τους. Τότε ο
“ΑΔΡΙΑΣ" συνόδευε μια εξαιρετικά μεγάλη
από πλευράς αριθμού πλοίων και σημαντική
από πλευράς περιεχομένου (στρατεύματα)
νηοπομπή. Στις 27 Ιανουαρίου 1943 εντοπί­
στηκε με το σόναρ του πλοίου εχθρικό υπο­
βρύχιο, εναντίον του οποίου ο "ΑΔΡΙΑΣ" ε-
πετέθη αμέσως με διαδοχικές ρίψεις βομ­
βών βάθους για 90 λεπτά. Μετά το συμβάν ο
κυβερνήτης του αντιτορπιλλικού ενημέρω­
σε λεπτομερώς το Βρετανικό Ναυαρχείο, το
οποίο και κατέταξε το εχθρικό υποβρύχιο
στον καταρτιζόμενο κάθε μήνα “πίνακα ε ­
χθρικών απωλειών" ως "πιθανότατα βυθι-
σθέν". Οπως όμως ευθαρσώς ομολόγησε
αργότερα (μετά τον Β' ΠΠ) ο ίδιος ο Τού-
μπας, θεωρούσε ότι το συγκεκριμένο υπο­
βρύχιο διέφυγε.
Στις 13 Φεβρουάριου 1943 το AT
"ΑΔΡΙΑΣ" συνόδευε μια μικρή νηοπομπή
από το Τακοράντι ως το Φρη-Τάουν της Σιέρ-
ρα Λέονε στο Νότιο Ατλαντικό. Νωρίς το α­
πόγευμα οι συσκευές του πλοίου επισήμα-
ναν εχθρικό υποβρύχιο να πλέει σε κατά­
δυση. Αρχισε πάλι καταδίωξη με βόμβες βά­
θους. Επειτα από αρκετές ώρες διαδοχικών
προσβολών του υποβρυχίου, παρατηρήθηκε
να απλώνεται στην επιφάνεια της θάλασσας
μεγάλη κηλίδα πετρελαίου. Λίγες στιγμές
αργότερα φάνηκε για λίγο και η πρώρα του
υποβρυχίου, καθώς προσπαθούσε να ανέλ-
θ ει στην επιφάνεια για να διασωθεί το πλή­
ρωμα. Ο κυβερνήτης του ΑΔΡΙΑΣ διέταξε
ταχεία στροφή του πλοίου με κατεύθυνση
το εχθρικό υποβρύχιο και πορεία "πάσει
δυνάμει" για να το εμβολίσει. Πριν όμως
φθάσει σε αυτό η πρώρα του υποβρυχίου
άρχισε να βυθίζεται, ενώ στον ωκεανό φανε­
ρωνόταν μια ακόμα μεγαλύτερη κηλίδα πε­
τρελαίου. Αργότερα, μετά τον πόλεμο, με
βάση τα στοιχεία του Βρετανικού, του Αμε­
ρικανικού και του Γερμανικού Ναυαρχείου,
το υποβρύχιο αυτό θεωρήθηκε "οριστικώς
απωλεσθέν"! Ηταν το υποβρύχιο U-623 που
χάθηκε αύτανδρο.
Οσο ο “ΑΔΡΙΑΣ” βρισκόταν στο Φρη-Τά-
ουν συμμετείχε στις προσπάθειες για την α­
νεύρεση και τη σύλληψη του ισπανικού φορ­
τηγού “ Μόντε Ναράνκο” που μετέφερε λα­
θραία λευκόχρυσο από την Αργεντινή. Ο
' ΑΔΡΙΑΣ” στάθηκε τυχερός (αλλά και ικα­
νός) και από τα 10 καταδρομικά και αντιτορ-
πιλλικά που συμμετείχαν στην επιχείρηση ή­
ταν αυτός που το εντόπισε και το συνέλαβε
μέσα στον αχανή Ατλαντικό, Για το λόγο
αυτό έλαβε συγχαρητήριο σήμα από το Βρε­
τανό ναύαρχο.
Στη συνέχεια και σε αναγνώριση των ικα­
νοτήτων κυβερνήτη και πληρώματος, ο
"ΑΔΡΙΑΣ” τέθηκε επικεφαλής της προστα­
τευτικής συνοδείας του μεγάλου βρετανι­
κού θωρηκτού HMS "Malaya" μέχρι το Γι­
βραλτάρ. Κατά τη διάρκεια της αποστολής
αυτής το Βρετανικό Ναυαρχείο, με επίσημο
σήμα του. "χρέωσε στο ΑΔΡΙΑΣ" τη βύθι­
ση ενός γερμανικού υποβρυχίου (U-623), γε­
γονός που είχε ως αποτέλεσμα τη μεταβίβα­
ση πολλών συγχαρητηρίων σημάτων (με τον
"οπτικό τηλέγραφο” ) από όλα τα υπόλοιπα
πλοία της συνοδείας. Σύμφωνα με τη ναυτι­
κή παράδοση, ο Δίοπος Σαββάκης - ο “ καλλι­
τέχνης” του Α/Τ "ΑΔΡΙΑΣ" - ζωγράφισε σε
κάθε πλευρά της καπνοδόχου του πλοίου, ε­
ντός κύκλου, μια μαύρη σβάστικα, που σή-
μαινε τη βύθιση ενός γερμανικού υποβρυχί­
ου.
Μετά από την επιτυχή ολοκλήρωση της
συγκεκριμένης αποστολής και έπειτα από
σχετικό σήμα του Βρετανικού Ναυαρχείου ο
ΑΔΡΙΑΣ" εντάχθηκε σε μια πολύ ισχυρή δύ­
Μ έλη του
πληρώματος του Α/Τ
"ΑΔΡΙΑΣ" στη Σκωτία.
Στο κέντρο
διακρίνεται ο
Υποπλοίαρχος Χρ.
Λεβαντίνος και δεξιό ο
Σημαιοφόρος Π.
Δρακαρης.
Ο Δίοπος AS. Σαββάκης ζωγραφίζει τον
αγκυλωτό σταυρό, που α ντισ τοιχεί στη
βύθιση του γερμανικού υποβρυχίου, στην
καπνοδοχο του Α/Τ “ ΑΔΡΙΑΣ".
ναμη κρούσης, η οποία μεταξύ των άλλων α-
ποτελείτο από τα βρετανικά θωρηκτά HMS
“ Nelson” και HMS "Rodney", προς εκτέλεση
αποστολών συνοδείας και επιθετικών απο­
στολών, κάτω από εξαιρετικά δυσμενείς και­
ρικές συνθήκες.
Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ Α/Τ “ Α Δ Ρ ΙΑ Σ”
ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ
Στις 18 Απριλίου 1943 το ΑΠ' "ΑΔΡΙΑΣ” έ­
λαβε την εντολή να αποπλεύσει για το λιμά­
νι της Αλεξάνδρειας, από το λιμάνι Μπον
του Αλγεριού. Σε αυτό επέβαινε και ο Πλοί­
αρχος Αλεξανδρής, νεοτοποθετηθείς ως
Αρχηγός Στόλου. Από το Μπον πέρασε, μαζί
με το βρετανικό αντιτορπιλλικό HMS
' Assadi". χωρίς προβλήματα από το στενό
της Μάλτας. Φθάνοντας στο νησί πληροφο-
ρήθηκαν ότι ένα άλλο ελληνικό αντιτορπιλ-
λικό. το "ΜΙΑΟΥΛΗΣ . ήταν το πρώτο συμμα­
χικό που διέπλευσε τη Μεσόγειο, αντί να κά­
νει το γύρο της Αφρικής και να φθάσει στην
Αλεξάνδρεια. Κυβερνήτης του “ ΜΙΑΟΥΛΗΣ"
ήταν ο Αντιπλοίαρχος Μίλτος Ιατρίδης, πρώ­
ην κυβερνήτης του Υ/Β "ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ".
Λίγες μέρες αργότερα ο "ΑΔΡΙΑΣ" κατέ­
πλευσε στην Αλεξάνδρεια και εντάχθηκε
στη δύναμη του 22ου Στολίσκου
Αντιτορπιλλικών (22 ΣΑ). Διοικητής του Στο-
ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 λίσκου ήταν ο Αντιπλοίαρχος Wright, ο οποί­
ος είχε το σήμα του στον ιστό του αντιτορ-
πιλλικού HMS “ Hairworth” (ίδιου τύπου με το
“ΑΔΡΙΑΣ” ). Με βάση το λιμάνι της Αλεξάν­
δρειας τα δύο προαναφερθέντα σκάφη
συνόδευαν νηοπομπές των 100-120 πλοίων
στη Μάλτα, κάτω από δυσχερείς και επικίν­
δυνες συνθήκες. Βασικός κίνδυνος τότε για
τις νηοπομπές ήταν τα τορπιλλοπλάνα και Μέλη του πληρώματος του
όχι τόσο τα εχθρικά υποβρύχια. Τα τορπιλ- αντιτορπιλλικού στα συντρίμμια
λοπλάνα επιτίθεντο το λυκαυγές, αλλά καταρριφ θέντος ιτα λικού
αεροσκάφους.
κυρίως το λυκόφως, προκαλώντας σοβαρές
απώλειες. Σε ένα απόγευμα εχθρικά αερο­
πλάνα βύθισαν δύο πλοία μιας νηοπομπής
έμφορτα με στρατιώτες, επιφέροντας σημα­
Στιγμιότυπ ο από την παράδοση του
ντικότατες απώλειες. Ο “ΑΔΡΙΑΣ" μόνο διέ­ Ιταλικού Στόλου στις ΙΟ Σεπτεμβρίου
σωσε 116 ναυαγούς από διάφορες χώρες 1943. Το “ ΑΔΡΙΑΣ" αντιπ λέει το ιταλικό
της Βρετανικής Κοινοπολιτείας, μεταξύ των καταδρομικό "Λ ουίτζι Καντορνα” .
οποίων ήταν 30 τραυματίες.
Το πρωί της 15ης Μαϊου 1943 επιθεώρη­
σε το Α/Τ “ΑΔΡΙΑΣ" ο νέος υπουργός Ναυτι­ > -
κών Σοφοκλής Βενιζέλος. Επειτα το αντι- \;Ι »
τορπιλλικό μας απέπλευσε για τη συνοδεία
δύο μεγάλων νηοπομπών, που έπλεαν για
την Τρίπολη (ΛιΘύης) και τη Μάλτα, αποτε-
λούμενων από 41 πλοία. Τη συνοδεία αποτε-
λούσαν 11 αντιτορπιλλικά. Χαρακτηριστικό
της δραστηριότητας του ΑΔΡΙΑΣ σε αυτό
το διάστημα είναι ότι τον Ιούνιο του 1943
βρισκόταν 24 μέρες εν πλω συνοδεύοντας
νηοπομπές. Μάλιστα στο τέλος Ιουνίου 1943
ο “ΑΔΡΙΑΣ” διέσωσε και τον πιλότο ενός
Hurricane της 274ης Μοίρας Δίωξης της RAF
(Υποσμηναγός H.H. Mook).
Από την πρώτη μέρα της διεξαγωγής της
“ επιχείρησης ΧάσκΓ. όπως ήταν η κωδική ο­
νομασία της απόβασης των Συμμάχων στη
Σικελία (στις 10 Ιουλίου 1943), ο ' ΑΔΡΙΑΣ
συμμετείχε με επιτυχία μαζί με τα υπόλοιπα
αντιτορπιλλικά του 22ου ΣΑ. Κατά τη διάρ-
•jß κειά της ο “ΑΔΡΙΑΣ" διέσωσε δύο ακόμα πι-
™ λότους καταδιωκτικών (ένα Βρετανό και ένα
Νοτιοαφρικανό) και τρεις Αμερικανούς αε­
ροπόρους, μέλη του πληρώματος ενός κα-
ταρριφθέντος βομβαρδιστικού Β-26; Οι τε ­
λευταίοι περισυνελέγησαν από τη θάλασσα
με μια παράτολμη ενέργεια του Ανθυποπλοί­
αρχου Δράκαρη, ο οποίος με τη βενζινάκατο
του αντιτορπιλλικού τους διέσωσε κυριολε­
κτικά μέσα από τα χέρια των Γερμανών
Στις 13 Ιουλίου 1943, ο "ΑΔΡΙΑΣ" και το Αναμνηστική φωτογραφία του πληρώματος του “ ΑΔΡΙΑΣ" με τον κυβερνήτη του
HMS “ Hairworth” διατάχθηκαν να καταπλεύ- Αντιπλοίαρχο Τούμπα (όρθιο στο κέντρο) στο πρόστεγο του πλοίου, στο λιμάνι της
Αλεξάνδρειας.
σουν στην εχθροκρατούμενη ακόμα Αυγού-
στα της Σικελίας, να αποβιβάσουν ομάδα
120 Βρετανών κομμάντος του 1ου Συντάγ­
ματος SAS και να τους υποστηρίξουν. Κατά
την επιχείρηση αυτή οι πυροβολητές του μανικών τορπιλλακάτων εναντίον του λιμα­ από γερμανικά βλήματα και θραύσματα. Η α­
“ΑΔΡΙΑΣ" προσέβαλαν ένα γερμανικό βομ­ νιού της Αυγούστας. Μαζί του, και υπό τις ντίδραση του πληρώματος στη ναυμαχία
βαρδιστικό, το οποίο έπεσε στην ξηρά. διαταγές του Τούμπα. ήταν το βρετανικό α- αυτή ήταν εξαιρετική, ενώ οι ζημιές αποκα-
Αργότερα ο “ ΑΔΡΙΑΣ" έπλευσε στο εσωτερι­ ντιτορπιλλικό HMS Quandock". Κατά τη ταστάθηκαν αμέσως από το άγημα μάχης
κό λιμάνι της Αυγούστας για να παραλάβει διάρκεια της περιπολίας σημειώθηκε εμπλο­ του πλοίου, που είχε επικεφαλής τον ύπαρ­
τους 120 Βρετανούς, κάτω από συνεχή γερ­ κή των δύο αντιτορπιλλικών με τρεις γερμα­ χο Πλωτάρχη Αθανάσιο Αθανασίου και τον
μανικά πυρά. νικές τορπιλλακάτους, από τις οποίες ο Α' Μηχανικό Υποπλοίαρχο Κ. Χρυσάνθη. Το
Στις 20 Ιουλίου 1943, στην επέτειο της ΑΔΡΙΑΣ βύθισε τις δύο και προκάλεσε HMS “ Quandock” είχε σοβαρές ζημιές στον
συμπλήρωσης ενός χρόνου δράσης του α- στην τρίτη αρκετές ζημιές. Στην εμπλοκή κατευθυντήρα, καθώς και νεκρούς και
ντιτορπιλλικού μας, αυτό διατάχθηκε να αυτή ο “ΑΔΡΙΑΣ” είχε τον πρώτο του νεκρό τραυματίες. Για την επιτυχή του δράση στη
πραγματοποιήσει μια προκεχωρημένη (τον Δίοπο πυροβολητή Αντωνίου από το ναυμαχία αυτή ο “ΑΔΡΙΑΣ" έλαβε πληθώρα
νυκτερινή περιπολία με σκοπό την αναχαίτι­ Αγκίστρι της Αίγινας) και 18 τραυματίες, ενώ συγχαρητηρίων σημάτων από Βρετανούς
ση, με κάθε τρόπο, πιθανών επιθέσεων γερ­ επί του πλοίου καταμετρήθηκαν 39 τρύπες και Ελληνες ναυάρχους, καθώς και από τον

ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ


Γ νάρκη.
υπουργό Ναυτικών.
Μια από τις σημαντικότερες στιγμές
στην Ιστορία του “ΑΔΡΙΑΣ" ήταν η επιλογή
του πλοίου από τους Βρετανούς για να
συμμετάσχει στη μικρή ναυτική δύναμη
στην οποία θα παραδινόταν ο Ιταλικός Στό­
λος του Νότου, στις 10 Σεπτεμβρίου 1943. Τα
υπόλοιπα πλοία της δύναμης ήταν τρία βρε­
τανικά αντιτορπιλλικό. Σημειώνουμε ότι
στην αντίστοιχη βρετανική ναυτική δύναμη
στην οποία παραδόθηκε ο Ιταλικός Στόλος
του Βορρά συμμετείχε το Α/Τ "ΒΑΣ. ΟΛΓΑ".
ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ
ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ
Το Σεπτέμβριο του 1943 είχαν αρχίσει οι
επιχειρήσεις για την απελευθέρωση των
Δωδεκανήσων, τα οποία μέχρι τότε τελού­
σαν υπό ιταλική κατοχή (μέχρι την παράδο­
ση της Ιταλίας) και στη συνέχεια υπό γερμα­
νική. Τα συμμαχικά πλοία έπρεπε να δρά­
σουν σε θαλάσσια περιοχή με πολλά νησιά,
αρκετά από τα οποία διέθεταν αεροδρόμια.
Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα το
ναυτικό των Συμμάχων να επιχειρεί χωρίς α­
εροπορική κάλυψη και να υφίσταται σημα­
ντικότατες απώλειες. Μέσα σε διάστημα
δύο μηνών βυθίστηκαν έξι αντιτορπιλλικά
(το ελληνικό ΒΑΣ, ΟΛΓΑ" και τα βρετανικά
Ο “ ΑΔΡΙΑΣ" στην φόρτωναν τα εφόδια τα HMS ‘'Jarvis” και
ακτή του HMS “ Pathfinder", ενώ ο "ΑΔΡΙΑΣ" και το
Γκιουμουσλούκ, δέκα HMS "Hairworth" θα εκινούντο προς την Κά­
ώρες μ ετά την
λυμνο. Μέχρι τις 03:02 της 22ας Οκτωβρίου
πρόσκρουση στη
1943 ο Πλοίαρχος Wright, διοικητής του 22
ΣΑ, ο οποίος είχε πρόσφατα προαχθεί στο
βαθμό αυτό, αποφάσισε να διακοπεί η προ­
σπάθεια για αντιπερισπασμό-ανεπιτυχής μέ­
χρι τη στιγμή εκείνη - και να πλεύσουν τα
πλοία στο σημείο συνάντησης με τα άλλα
δύο. Τότε φάνηκαν φώτα στο αεροδρόμιο
της Κω, γεγονός που σήμανε ότι είχαν γίνει
HMS “ Intrepid", αντιληπτοί από τους Γερμανούς και ότι θα α­
“ Panther" "Hairworth", κολουθούσε αεροπορική επίθεση. Πραγμα­
“ Eclipse” και τικά έπειτα από λίγο ακούστηκε από πάνω
“ Dalverton"), ενώ ε­ τους ο βόμβος αναγνωριστικού αεροσκά­
κτός μάχης τέθηκαν φους που έριχνε κόκκινες φωτοβολίδες.
για μεγάλο χρονικό Στις 03:11 ο "ΑΔΡΙΑΣ" δέχθηκε την πιο
διάστημα τέσσερα σφοδρή αεροπορική επίθεση που είχε ποτέ
καταδρομικά και τρία δεχθεί, σύμφωνα με μεταγενέστερη ομολο­
αντιτορπιλλικά, μετα­ γία του ίδιου του κυβερνήτη του, ενώ έπλεε
ξύ των οποίων ήταν με ταχύτητα 23 kts προς το στενό της Κω. Το
και ο ΑΔΡΙΑΣ". Στα­ HMS "Hairworth" προηγείτο και δέχτηκε την
τιστικό στοιχεία ανα­ πρώτη επίθεση των βομβαρδιστικών κάθε­
φέρουν οτι το ενα της εφόρμησης Ju-87 Stuka, η οποία ήταν α­
τρίτο των συμμαχι­ νεπιτυχής. Τη στιγμή της επίθεσης άλλα
κών πλοίων που απέ­ γερμανικά αεροσκάφη υπερίπταντο του χώ­
πλεαν από τους ρου ρίχνοντας φωτοβολίδες και φωτίζοντας
ναυστάθμους τους την περιοχή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο
με προορισμό τα Δω­ "ΑΔΡΙΑΣ” . που ακολουθούσε στο “ αυλάκι”
δεκάνησα, δεν επέ­ το βρετανικό αντιτορπιλλικό, να διακρίνεται
στρεφαν σε αυτους σαν “ σκούρα κηλίδα” ανάμεσα στα λευκά α-
γιατί βυθίζονταν ή τί- πόνερα του HMS “ Hairworth" (που προηγεί­
θεντο εκτός μάχης. το) και στα δικά του. Από τις 03:18 ο
Σε αυτές τις τόσο δύ­ “ΑΔΡΙΑΣ” δέχθηκε τον κύριο όγκο των αε­
σκολες επιχειρήσεις ροπορικών επιθέσεων, ευτυχώς χωρίς επι­
συμμετείχε και ο τυχία, αποφεύγοντας τις βόμβες πλέοντας
"ΑΔΡΙΑΣ" με το πλή­ ελίγδην. Η επίθεση συνεχίστηκε το ίδιο έ­
ρωμά του στην καλύ­ ντονη για ένα εικοσάλεπτο, μέχρις ότου το
τερη κατάσταση και την απόδοσή του στο HMS “ Hairworth" έριξε στη θάλασσα ένα κα-
υψηλότερο σημείο της.
Στις 20 Οκτωβρίου 1943 ο Αντιπλοίαρχος
πνογόνο, επί του οποίου “ έπεφταν” τα γερ­
μανικά βομβαρδιστικά.
17
Τούμπας παρουσιάστηκε στο γραφείο του Στις 07:00 τα δύο πλοία αγκυροβόλησαν
διοικητή των Αντιτορπιλλικών Αρχιπλοιάρ­ εσωτερικά των νήσων Γιέντι Ατάλα και παρέ-
χου Todd, ο οποίος του ανήγγειλε ότι ο μειναν ολόκληρη τη μέρα χωρίς άλλα προ­
“ ΑΔΡΙΑΣ" θα έπρεπε να είναι έτοιμος να α- βλήματα. Στις 19:30 της ίδιας μέρας διατά-
ποπλεύσει για τα Δωδεκάνησα στις 03:00 χθηκε ο απόπλους των πλοίων και η επι­
της 21ης Οκτωβρίου 1943. Ο ίδιος δε είπε στροφή τους για τη διενέργεια αντιπερισπα­
προφητικά στον Αντιπλοίαρχο Τούμπα ότι σμού στην Κάλυμνο, αφού δεν είχε γίνει η
δεν έδινε περισσότερο από 20% πιθανότη­ εκφόρτωση των εφοδίων στη Λέρο. Στις
τες να τον ξαναδεί. Πραγματικά ο Αρχιπλοί­ 21:56 ακριβώς μια ισχυρότατη διπλή έκρηξη
αρχος Todd σκοτώθηκε τέσσερις μέρες αρ­ συγκλόνισε το Α/Τ “ΑΔΡΙΑΣ". Επακολούθη­
γότερα κατά τη βύθιση του αντιτορπιλλικού σε μια ακόμα τρομακτικής ισχύος έκρηξη
HMS "Eclipse” . που συνοδεύτηκε από μια σειρά δυνατούς
Το Α/Τ “ΑΔΡΙΑΣ" απέπλευσε μαζί με άλ­ κρότους και τριγμούς σιδερικών που έσπα­
λα τρία βρετανικά αντιτορπιλλικά (HMS ζαν. Τότε ο κυβερνήτης, ο οποίος τη στιγμή
“ Jarvis", HMS “ Pathfinder” και HMS της πρόσκρουσης στην εχθρική νάρκη βρι­
“ Hairworth” ) από το λιμάνι της Αλεξάνδρειας σκόταν στη γέφυρα, αντιλήφθηκε ότι ο
μεταφέροντας εφόδια και πυρομαχικά για “ΑΔΡΙΑΣ" είχε κοπεί στα δύο και το εμπρός
τα συμμαχικά στρατεύματα που κατείχαν τη από τη γέφυρα τμήμα του πλοίου είχε "εξα­
Λέρο. Σύμφωνα με το σχέδιο δύο από τα α- φανιστεί". Ο Τούμπας μετέβη στην πίσω γέ­
ντιτορπιλλικά θα έπρεπε να εισέλθουν στον φυρα του πλοίου και εκεί πληροφορήθηκε
όρμο Λακί της Λέρου (όπου πριν από μερι­ από τον Α' Μηχανικό Υποπλοίαρχο Αράπη
κές μέρες είχε βυθιστεί η “ ΒΑΣ. ΟΛΓΑ” ) για ότι οι κινητήρες και οι λέβητες ήταν εντάξει
να ξεφορτώσουν τα εφόδια, ενώ τα υπόλοι­ και ότι το πλοίο διατηρούσε την ταχύτητά
πα δύο θα πραγματοποιούσαν μια επιχείρη­ του. Ο ύπαρχος Πλωτάρχης Χαριτόπουλος
ση αντιπερισπασμού στην Κάλυμνο. Το επό­ τον πληροφόρησε ότι υπάρχει ακατάσχετη
μενο βράδυ το ίδιο σενάριο θα πραγματο­ διαρροή στο “ καρρέ" των αξιωματικών και
ποιείτο αντίστροφα. Το πρώτο βράδυ θα ξε­ μικρότερη στο διπλανά διαμέρισμα. Το πρώ­
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
το διάφραγμα που άντεχε και δεν παρουσία­
ζε διαρροή ήταν του Α’ λεβητοστασίου.
Οσοι από το πλήρωμα μπορούσαν να βοηθή­
σουν έσπευσαν αμέσως για να ενισχύσουν
τα διαφράγματα του πλοίου , το οποίο είχε
ήδη πάρει μια κλίση 12° προς τα δεξιά και ή­
ταν έμπρωρο, δηλαδή έγερνε προς τα ε­
μπρός. To HMS “ Hairworth” πλησίασε αργά
και ο κυβερνήτης του ενημέρωσε το
"ΑΔΡΙΑΣ" ότι θα παρέβαλλε για να επιβιβα-
σθεί το πλήρωμα σε αυτό και να εγκαταλει-
φθεί το πλοίο. Ο Τούμπας απάντησε ότι το
πλήρωμα δεν θα εγκατέλειπε το πλοίο του
και ότι προτίθετο να το προσαράξει σε κά-
ποια από τις παρακείμενες τουρκικές ακτές.
Την ίδια στιγμή οι οπτήρες του “ΑΔΡΙΑΣ" α­
νέφεραν ότι φάνηκε εχθρική τορπιλλάκατος
στα αριστερά του πληγωμένου πλοίου. Αμέ­
σως το ΗMS “ Hairworth” έστρεψε προς αντι­
μετώπιση του εχθρικού πλοίου, κατευθυνό-
μενο εναντίον του πλέοντας “πάσει δυνά­
μει". Επειτα από λίγο όμως επέστρεψε και
πληροφόρησε το “ΑΔΡΙΑΣ” ότι αυτό που φά­
νηκε σαν “τορπιλλάκατος” δεν ήταν τίποτα
άλλο από το αποκοπέν τμήμα του που έπλεε
ακόμα. Το βρετανικό αντιτορπιλλικό βρισκό­
ταν σε απόσταση 100 περίπου υαρδών από
το Α/Τ ΑΔΡΙΑΣ", όταν στις 22:10 σημειώθη­
κε μια τρομακτική έκρηξη στο πλοίο, που
σκεπάστηκε σχεδόν ολόκληρο από τη θά­
λασσα, ενώ μια λάμψη ύψους 100 m το “ φώ-
7ο απλό και απ έριττο μνημείο των πεσόντων
του Α/Τ ΑΔΡΙΑΣ" στο Γκιουμουσλούκ.
τισε". Οπως είπε αργότερα ο Τούμπας, “ μό­
νο τότε αντιληφθήκαμε ότι είχαμε πέσει σε
ναρκοπέδιο και δεν είχαμε τορπιλλισθεί".
Το Α/Τ “ ΑΔΡΙΑΣ" προσπάθησε να περι-
συλλέξει πιθανούς επιζώντες, αλλά τέτοιοι
δεν φαίνονταν πουθενά. Για κάθε περίπτω­
ση ο Τούμπας διέταξε και ρίχτηκε μια σχεδία
και ο ίδιος κατευθύνθηκε προς τις τουρκι­
κές ακτές, αφού το πλοίο του είχε ήδη πάρει
κλίση 23°. Την ίδια στιγμή πετάχτηκαν στη
θάλασσα τα απόρρητα έγγραφα και οι κώδι­
κες του πλοίου, ενώ οι ειδικές ομάδες άρχι­
σαν να καταστρέφουν τις συσκευές ραντάρ
και σόναρ. Για να γίνουν όλα αυτά, να διατη­
ρηθεί το πλοίο στην επιφάνεια και να πλεύ­
σει προς την Τουρκία, όλοι οι άνδρες του
πληρώματος εργάζονταν υπεράνθρωπα. Επί
του πλοίου δεν υπήρχαν χάρτες και πυξίδες
και ο Τούμπας το κυβερνούσε με οδηγό τον
Πολικό Αστέρα και τα βουνά της Καλύμνου.
Ταυτόχρονα διέταξε και έγινε μικρός σημαι­
οστολισμός, ενώ έγινε έπαρση και της “ κα­
λής" μεταξωτής σημαίας του πλοίου, που ή­
ταν ευγενική προσφορά των Ελληνίδων
κυριών της παροικίας μας του Λονδίνου στις
20 Ιουλίου 1942. Αν έμελλε να βυθιστεί το
πλοίο, αυτό θα γινόταν όπως άξιζε σε ένα
γενναίο και περήφανο πολεμιστή. Το πλοίο
είχε βγει από το ναρκοπέδιο και είχε διανύ-
σει 20 nm περίπου. Η κλίση του είχε αυξηθεί
στις 28°. Τότε ο κυβερνήτης είδε μερικά
φωτάκια στην ακτή. Σκέφτηκε ότι πρέπει να
είναι σπίτια ψαράδων, άρα εκεί κοντά θα
βρισκόταν κάποια παραλία. Εκεί θα προσά­
ραζε το πλοίο του. Διακόσια μέτρα από την
ακτή διέταξε “ κράττει οι κινητήρες” , ώστε
το πληγωμένο σκάφος να “ ακουμπήσει μα­
λακά” στην αμμουδιά. Το πλοίο είχε φθάσει
στο Γκιουμουσλούκ, την αρχαία Μύνδον.
Τότε άρχισαν να δίνονται συστηματικά οι
πρώτες βοήθειες στους τραυματίες. Ο
Ανθυποπλοίαρχος Ιατρός Καποδίστριας, ο
γιατρός του πλοίου, έκοβε με ένα κοινό ψα­
λίδι το αριστερό χέρι από τον αγκώνα του
Δίοπου μηχανικού Γιώργου Παπαφρατζέ-
σκου, όταν μπήκε ο Τούμπας στο καρρέ των
υπαξιωματικών που είχε μετατραπεί σε χει­
ρουργείο. Ο κυβερνήτης άρχισε να παρηγο-
ρεί τον τραυματία για να ξεχάσει τον πόνο,
αφού ο ακρωτηριασμός γινόταν χωρίς κανε-
νός είδους αναισθησία. Τότε εκείνος τον
διέκοψε και του είπε: ‘ Δεν με νοιάζει για το
χέρι μου κ. κυβερνήτα. Τί είναι ένα χέρι για
την Πατρίδα!” . Η φράση αυτή συγκλόνισε ό­
λους όσους την άκουσαν. Η εργασία που
πραγματοποιούσε ο Καποδίστριας ήταν ε ­
ξαιρετική αν σκεφτούμε ότι ουσιαστικά δεν
είχε τίποτα στη διάθεσή του. Ως αντισηπτι­
κό μεταχειριζόταν κολώνια του ξυρίσματος
και όμως κανενός τραυματία το τραύμα δεν
μολύνθηκε.
Ο απολογισμός ήταν 21 νεκροί και 30
τραυματίες. Η πρώρα είχε αποκοπεί, τα
πυροβόλα του Α' πύργου είχαν “ κολλήσει”
στη γέφυρα , η πυριτιδαποθήκη είχε δια­
λυθεί γεμίζοντας το πλοίο με άσκαστα βλή­
ματα και φυσίγγια, πτώματα φρικτά διαμελι­
σμένα ήταν σκορπισμένα παντού. Επιλύθη­
καν μερικά άλλα προβλήματα επείγοντος
χαρακτήρα, όπως ήταν η ταφή των νεκρών,
η μεταφορά των τραυματιών, η περίθαλψη
και η τροφοδοσία των επιζώντων, αλλά και η
διαπίστωση του νομικού καθεστώτος που
διέπει σε τέτοιες περιπτώσεις ένα πλοίο με
βάση τις αρχές του Διεθνούς Ναυτικού Δι­
καίου. Οσον αφορά το τελευταίο θέμα, το
πλοίο θα μπορούσε να παραμείνει στην
τουρκική ακτή μέχρις ότου θα γινόταν εκ
νέου ικανά προς πλεύση, φυσικά σε εύλογο
χρόνο και όχι με σκοπό να αποκτήσει και μα­
χητική ικανότητα. Για την ταφή των ηρωικών
νεκρών παραγγέλθηκε ένα μαρμάρινο μικρό
μνημείο, με σταυρό από λευκό μάρμαρο επί
του οποίου υπήρχε η επιγραφή “Ανδρών επι­
φανών πάσα γη τάφος” . Μετά την τακτοποί­
ηση αυτών των εκκρεμοτήτων όλοι “ έπεσαν
με τα μούτρα” στις επισκευές, ώστε το
πλοίο να μπορέσει να ταξιδέψει με δικές του
δυνάμεις ως την Αλεξάνδρεια.
Ως χρόνο απόπλου ο Αντιπλοίαρχος Τού­
μπας καθόρισε τις 21:00 της
1ης Δεκεμβρίου 1943, έπειτα
από συνεννόηση με το στό­
λαρχο της Μεσογείου Ναύ­
αρχο Κάνινγκαμ. Το ταξίδι
πραγματοποιήθηκε νύχτα
και πρώτος σταθμός ήταν ο
όρμος της Λώρυμνας απένα­
ντι από τη Ρόδο. Το πρωί της
1ης Δεκεμβρίου 1943 έφτα-
σαν τρεις μικρές κανονιοφό­
ροι που θα συνόδευαν το
‘ΑΔΡΙΑΣ” στο δύσκολο ταξί­
δι της επιστροφής. Στις 21:00
ο κυβερνήτης του αντιτορ-
πιλλικού διέταξε το μηχανο­
στάσιο “ανάποδα ήρεμα" και
το θρυλικό πολεμικό ξεκόλ­
λησε μαλακά από τον αμμώ­
δη πυθμένα. Αρχικά ο πλους
γινόταν με την πρύμνη του
πλοίου, γρήγορα όμως ο Τού­
μπας διαπίστωσε σοβαρά
προβλήματα στη διακυβέρ­
Η Φ/Γ "ΑΔΡΙΑΣ” (F-459) παραβεβλημένη στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας (φωτ.
ΛΣΜ/αρχείο “ΣΑ&Ν").
νησή του και διέταξε ο πλους να συνεχιστεί
με τη νέα “πρώρα” του πλοίου που βρισκό­
ταν αμέσως μπροστά από τη γέφυρα. Αυτός
ο τρόπος πλεύσης είχε όμως αποκλειστεί ε­
ντελώς από τους Αγγλους ναυπηγούς που
είχαν επιθεωρήσει το πλοίο. Ο Τούμπας βρέ­
θηκε μπροστά στο δίλημμα να πλεύσει με
την όπισθεν, οπότε γρήγορα θα εγκατέλει-
παν την προσπάθεια διαφυγής και θα αιχμα­
λωτίζονταν από τους Τούρκους, ή να πλεύ­
σει με πρόσω με όποιους κινδύνους αυτό
συνεπαγόταν. Δεν δίστασε στιγμή. Διέταξε
να συνεχίσουν την πορεία με “ πρόσω ημιτα-
χώς και οι δύο, στροφαί κινητήρος 100". Ο
καιρός στο μεταξύ άρχισε να χειροτερεύει
και αφού ο “ΑΔΡΙΑΣ” ταλαιπωρήθηκε αρκε­
τά, στις 06:00 της 2ας Δεκεμβρίου 1943 το
πλοίο εισέπλευσε στον όρμο της Λώρυμνας.
Το απόγευμα της ίδιας μέρας (16:00) το αντι-
τορπιλλικό αναχώρησε με προορισμό το Κα-
στελλόριζο. Εξω από το νησί ο “ΑΔΡΙΑΣ”
συνάντησε δύο βρετανικά αντιτορπιλλικά,
που έσπευσαν προς βοήθειά του, τα οποία
θα τον συνόδευαν για όλο το υπόλοιπο ταξί­
δι. Ηταν τα HMS “Jarvis" και HMS “ Penn".
Στον απέναντι του Καστελλόριζου τουρκικό
όρμο Κακάβα ο “ΑΔΡΙΑΣ" παρέβαλε δίπλα
στο HMS “Jarvis” για πετρέλευση. Στις 16:30
της ίδιας μέρας αναχώρησαν για κατευθείαν
πλου προς τη Λεμεσό της Κύπρου, ενώ το
πρωί της επόμενης μέρας τρία βρετανικά
καταδιωκτικά αεροσκάφη προσέφεραν και
αυτά τη δική τους κάλυψη στο πληγωμένο
πλοίο. Ο πλους μέχρι τη Λεμεσό ήταν χωρίς
απρόοπτα και στο λιμάνι αυτό έφτασαν το
βράδυ. Παρέλαβαν 103 τόννους πετρελαίου
και την επομένη το πρωϊ ξεκίνησαν για το
τελευταίο σκέλος της διαδρομής προς την
Αλεξάνδρεια, όπου έφθασαν το πρωί της
6ης Δεκεμβρίου 1943, ανήμερα του Αγίου
Νικολάου, προστάτη αγίου των ναυτικών
μας.
Η υποδοχή που επιφυλάχθηκε στο Α'Τ
“ΑΔΡΙΑΣ" υπήρξε μεγαλειώδης. Ολα τα
ναυλοχούντα στο λιμάνι πολεμικά και εμπο­
ρικά πλοία, με τα πληρώματα παρατεταγμέ-
να στα καταστρώματά τους και με συνεχείς
Η σημαία του ΑίΤ “ ΑΔΡΙΑΣ" σε περίοπτη θ έσ η στο
καρρέ των αξιωματικών της Φ/Γ “ ΑΔΡΙΑΣ". Η
συριγμούς απέδιδαν τιμές στο ηρωικό αντι-
τορπιλλικό μας που διερχόταν εμπρός τους.
Παρόμοια υποδοχή έγινε μόνο κατά την επι­
στροφή του Βρετανικού Στόλου από τη νίκη
του στη ναυμαχία του Ταινάρου και όταν ο
Στόλος του Ναυάρχου Βάιαν επέστρεφε
τροπαιούχος από το περίφημο κονβόϋ προς
τη Μάλτα. Δεν έγινε άλλη μέχρι τη λήξη του
πολέμου. Δεν πρέπει μάλιστα να ξεχνάμε ότι
τότε οι τιμές αποδόθηκαν σε όλο το Στόλο,
ενώ τώρα μόνο στο “ΑΔΡΙΑΣ” . Το ελληνικό
αντιτορπιλλικά κατακλύστηκε από συγχαρη­
τήρια τηλεγραφήματα, μεταξύ των άλλων
του Βρετανού αρχηγού του Στόλου της Μέ­
σης Ανατολής, του Βρετανού αρχηγού του
Στόλου της Μεσογείου, του Βρετανικού
Ναυαρχείου κ.ά. Μέσα σε έξι μέρες το μισό
πλοίο, ο χτυπημένος αλλά περήφανος
“ΑΔΡΙΑΣ", διήνυσε 730 nm από το Γκι-
ουμουσλούκ μέχρι την Αλεξάνδρεια, πε­
τυχαίνοντας ένα από τα μεγαλύτερα ναυτικά
κατορθώματα, όχι μόνο του Β' ΠΠ αλλά και
της παγκόσμιας ναυτικής ιστορίας.
Στην Αλεξάνδρεια ο “ΑΔΡΙΑΣ" εισήλθε
σε πλωτή δεξαμενή για επισκευή και τοπο­
θέτηση μιας ψευδοπρώρας, με σκοπό να κα­
ταστεί ικανός να πλεύσει στην Αγγλία όπου
τα ναυπηγεία Swan Hunter θα του τοποθε­
τούσαν μια κανονική πλώρη. Με την ολοκλή­
ρωση των πρόχειρων επισκευών ο “ΑΔΡΙΑΣ”
επανήλθε στην Ελλάδα τον Οκτώβριο του
1944, πάντα με κυβερνήτη τον Αντιπλοίαρχο
I. Τούμπα. Αν και “ μισό" πλοίο, με κατατομή
που δεν ανταποκρινόταν σε κανένα γνωστό
τύπο, ο “ΑΔΡΙΑΣ” επιτύγχανε ταχύτητα 22
κόμβων ενώ η ευελιξία του βελτιώθηκε ση­
μαντικά (I). Οταν τελικά έπλευσε στην
Αγγλία κρίθηκε ότι η επισκευή του δεν ήταν
συμφέρουσα λόγω της επικείμενης λήξης
του πολέμου και έτσι διατέθηκε προς διά­
λυση. Μετά το τέλος του πολέμου οι Βρετα­
νοί παραχώρησαν στο Βασιλικό Ναυτικό άλ­
λο ένα αντιτορπιλλικά τύπου “ Hunt” , που ο­
νομάστηκε “ΑΔΡΙΑΣ" προς τιμή του προη­
γούμενου πλοίου. Ο δεύτερος “ ΑΔΡΙΑΣ" τέ ­
θηκε εκτός υπηρεσίας στα τέλη της δεκαε­
τίας του ‘50.
παράδοση συνεχίζεται.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Μπορεί η ιστορία του Α/Τ “ΑΔΡΙΑΣ” να
καλύπτει χρονικό διάστημα μόλις ενάμισυ
χρόνου, ωστόσο είναι γεμάτη δράση, ηρωικά
κατορθώματα και θυσίες. Στο συγκεκριμένο
πλοίο υπήρξε η ευτυχής συγκυρία να
συνυπάρχουν ένας έμπειρος, ορμητικός και
με ναυτοσύνη κυβερνήτης, ένα καλό, πιστό
και φιλότιμο πλήρωμα και πάνω απ' όλα ένα
γερό σκαρί, ένα καλοτάξιδο σκάφος.
Στο ΠΝ αυτός ο “ΑΔΡΙΑΣ" έγραψε τη δι­
κή του ιστορία. Σήμερα η παράδοση συνεχί­
ζεται. Η Φ/Γ “ ΑΔΡΙΑΣ” τύπου “ Standard",
ολλανδικής σχεδίασης και κατασκευής, απο-
τελεί ένα από τα τελευταία αποκτήματα του
Στόλου μας. Η ελληνική σημαία υψώθηκε
στο πλοίο στις 30 Μαρτίου 1994, στην ολλαν­
δική βάση του Den Helder. Πρώτος κυβερνή­
της του είναι ο Αντιπλοίαρχος Ιωάννης
19
Εγκολφόπουλος, ΠΝ. Η φρεγάτα κατέ-
πλευσε στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας στις 28
Ιουνίου 1994, οπότε και εντάχθηκε επίσημα
στη δύναμη του Στόλου μας. Στις 21 Δεκεμ­
βρίου 1994, κατά τη διάρκεια μιας συγκινη­
τικής τελετής που έγινε στο καρρέ των α­
ξιωματικών της Φ/Γ “ΑΔΡΙΑΣ” , 27 αξιωματι­
κοί, υπαξιωματικοί και ναύτες του πρώτου
Α/Τ "ΑΔΡΙΑΣ” . με επικεφαλής τον Αντιναύ­
αρχο ε.α Αθανασίου, ΠΝ. τότε ύπαρχο του
πλοίου, παρέδωσαν τη σημαία του ηρωικού
Α/Τ "ΑΔΡΙΑΣ” που έφερε κατά τη διάρκεια
του ιστορικού του πλου προς την Αλεξάν­
δρεια. Η σημαία αυτή φυλασσόταν ως τότε
ως ιερό κειμήλιο από τον Αντιναύαρχο ε.α.
Τούμπα, ο οποίος λόγω προχωρημένης ηλι­
κίας δεν μπόρεσε να παρευρεθεί στην τε λ ε ­
τή. Με το γεγονός αυτό φαίνεται καθαρά ότι
το ΠΝ ξέρει να κρατά τις παραδόσεις και να
τις “ μεταγγίζει" στα νεώτερα στελέχη του.
που αποτελούν και τους συνεχιστές των α­
γώνων του.
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 ΠΟΛΕΜΙΚΗ
Μ Η Χ Α Ν Η
της ΑΡΧΑΙΑΣ
Σπαρτιάτης οπλίτης των αρχών του 5ου αι. π Χ με
πλήρη οπλιτικό εξοπλισμό και εξάρτυση
(P. Connoly, ‘Ή Πολεμική Τέχνη των Αρχαίων
Ελλήνων", εκδ. I. Σιδέρης).
Σ ΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
ιστορία της Σπάρτης ως στρατιωτι­
Η κής δύναμης αρχίζει σαφώς μετά
τα Ομηρικά Επη, Στην Ιλιάδα ο
Μυκηναίος “Αναξ” ήταν ο Ατρείδης
Μενέλαος, σημαντικός και ισχυρός βασι­
λιάς, αλλά υπό την επικυριαρχία του αδελ­
φού του βασιλιά Αγαμέμνονα των Μυκηνών.
Ουδέποτε θεωρήθηκαν οι άνδρες του εξαί­
ρετοι πολεμιστές. Τα πράγματα άλλαξαν λί­
γα χρόνια μετά, με την κάθοδο των Δωριέ­
ων, ώστε τελικά μετά από...πρωτότυπο δια­
κανονισμό η Σπάρτη με την ευρύτερη περιο­
χή της Λακωνίας δόθηκε στον Αριστόδημο,
ενώ η Μεσσηνία στον αδελφό του Κρεσφό-
ντη. Εκεί άρχισαν και τα προβλήματα, καθώς
η διαφορά στο δυναμισμό των δύο περιοχών
θα κάνει τους Λάκωνες να υποβλέπουν
διαρκώς τους συγγενείς τους Μεσσήνιους,
που ήταν κι αυτοί Δωριείς. Το αποτέλεσμα ή­
ταν οι φοβεροί Μεσσηνιακοί Πόλεμοι, που
κατέληξαν στην οριστική υποταγή της Μεσ­
σηνίας, μέχρι την κάθοδο του Φιλίππου που
ανέτρεψε τα ισχύοντα. Αυτοί οι πόλεμοι
διήρκεσαν περίπου μισή χιλιετία, αν όχι και
περισσότερο.
Δύο είναι τα σημεία καμπής στη γέννηση
της σπαρτιατικής ισχύος: η νομοθεσία του
Λυκούργου και η αποστολή του Τυρταίου.
Οταν σι Σπαρτιάτες ζήτησαν, σύμφωνα με
χρησμό, την αρωγή των Αθηναίων εναντίον
των Μεσσηνίων, αυτοί για να τους ειρω­
νευτούν και (το κυριότερο) να μη τους βοη­
θήσουν αποτελεσματικά, τους έστειλαν τον
ελεγειακό ποιητή Τυρταίο. Αυτού η πα-
Ο λακεδαιμονικός στρατός ήταν ανοικτός στις εξελίξεις. Αρχικό ήταν
οπλιτική δύναμη μόνο “ Ομοιων", που αφαιρούσαν το βράδυ τον
πόρπακα από την ασπίδα για να μη μπορούν να τη χρησιμοποιήσουν οι
Είλωτες (οι οποίοι υπηρετούσαν μόνο ως Ψιλοί, όπως και οι Περίοικοι).
Οταν αντιμετώπισε μείωση του αριθμού των “Ομοιων” ενέταξε στους Η ΛΑΜΨΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ
οπλίτες όνδρες και από τις δύο αυτές κατηγορίες, όπως και
Νεοδαμώδεις και Υπομείονες, τους εκπαίδευσε στη σπαρτιατική ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ.
τεχνική των ελιγμών σε σχηματισμό και τους εξόπλισε. Ο στρατός του
Αγησιλάου, που εδώ συγκρούεται στην Κορώνεια το 394 πΧ με τους ΑΛΛΑ ΚΥΡΙΩΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ
Θηβαίους, είχε μάλλον μόνο τέτοιους οπλίτες. Στον ω9ισμό, ελλείψει
του συντονισμού που επέφερε η μακροχρόνια εκπαίδευση, δεν τα ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΕΣ, ΤΕΙΝΟΥΝ ΝΑ
κατάφερε τόσο καλά απέναντι στη βαθιά βοιωτική φάλαγγα. Στη
στολή βλέπουμε το θώρακα, ο οποίος στο τέλος του 5ου αιώνα είχε ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΟΥΝ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ
εγκαταλειφ&εί σχεδόν παντελώς, και το χάλκινο ανοικτό κράνος
τύπου “λακωνικού πίλου".
ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΤΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΗ,
ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ. ΑΝ ΔΕ ΔΕΝ ΕΙΧΑΝ ■
ΜΕΣΟΛΑΒΗΣΕΙ 01 ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ,
ΣΧΕΔΟΝ ΚΑΝΕΝΑΣ ΣΗΜΕΡΑ ΔΕΝ
ΘΑ ΜΝΗΜΟΝΕΥΕ ΑΥΤΗ ΤΗΝ
ΠΟΛΗ, Η ΟΠΟΙΑ ΟΜΩΣ ΥΠΗΡΞΕ
ΕΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ
ΚΑΘΑΡΟΤΕΡΟΥΣ, ΑΝ ΚΑΙ
ΛΙΤΟΤΑΤΟΣ, ΦΑΡΟΥΣ ΤΟΥ
ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ. ΕΞΑΙΡΕΣΗ ΘΑ
ΑΠΟΤΕΛΟΥΣΑΝ 01 ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ
ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, 01
ΟΠΟΙΟΙ ΕΔΩΣΑΝ ΚΑΙ ΔΙΝΟΥΝ
ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΤΟ
ΘΑΥΜΑΣΤΟΤΕΡΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟ ΠΟΥ ΕΙΔΕ Η
ΕΥΡΩΠΗ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΕΛΕΥΣΗ 21
ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Γ ΤΟΥ ΜΕΓΑ.
ΘΑ ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΟΥΜΕ ΝΑ
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΟΥΜΕ ΑΥΤΟ ΤΟ
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟ, ΓΝΩΡΙΖΟΝΤΑΣ ΕΚ
ΤΩΝ ΥΣΤΕΡΩΝ ΟΤΙ ΕΠΕΤΡΕΨΕ,
ΜΕ ΤΗ ΘΥΣΙΑ ΤΩΝ

ρουσία υπήρξε δυσάρεστα καταλυτική για
τους Αθηναίους. Τα ποιήματά του ενθάρ-
ρυναν τους Σπαρτιάτες και τους έθισαν να
πηγαίνουν στη μάχη υπό τον ήχο του αυλού.
Ακόμα τους εμφύσησε το συλλογικό τρόπο
της οπλιτικής μάχης αντί του ηρωικού που
επικρατούσε μέχρι τότε. Ετσι στον Α' Μεσ-
σηνιακό Πόλεμο οι Σπαρτιάτες πύκνωσαν
τις γραμμές τους και άφησαν τους Μεσσήνι-
ους να μάχονται μεμονωμένα “ κάνοντας με­
γάλα κατορθώματα” . Είναι μάλλον οι πρώ­
τες μαρτυρίες για τη μετεξέλιξη της ηρωι­
κής μάχης σε οπλιτική. Ενα πόνημα της επο­
χής λίγο πριν, αναφέρει ως άριστους πολεμι­
στές τους Αργείους, τους “χαλκοφορεμέ-
νους θεούς του πολέμου” , ενώ η Λακωνία
μνημονεύεται μόνο για τις γυναίκες της!
Αυτή η εικόνα θα άλλαζε σύντομα. Είναι πι­ ΕΚΛΕΚΤΟΤΕΡΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ
θανό ο οπλιτικός τρόπος μάχης να εισήχθη ΣΤΙΣ ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ, ΣΤΟΝ
στη Σπάρτη από κάποιον από τους Αργεά-
δες της Θή8ας, που στάλθηκαν να βοηθή­ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝΤΙΠΑΛΟ ΝΑ
σουν και οργάνωσαν τα στρατιωτικά της
Σπάρτης, Αυτοί ανήκαν σε κλειστό κύκλο ε- ΚΤΙΣΕΙ ΠΑΡΘΕΝΩΝΕΣ ΚΑΙ ΝΑ
παγγελματιών πολεμιστών, το μετέπειτα ΤΟΝ ΡΙΞΕΙ ΚΑΤΑ ΚΑΠΟΙΟ ΤΡΟΠΟ
γνωστό Ιερό Λόχο, και ένας τους διοίκησε το
κέντρο της λακωνικής παράταξης στην κύ­ ΣΤΗΝ ΑΦΑΝΕΙΑ.
ρια μάχη του Α’ Μεσσηνιακού Πολέμου.
ΑΓΩΓΗ-ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ
Η νομοθεσία του Λυκούργου ήταν ο πιο
καταλυτικός παράγοντας. Ο οπλικός τρόπος
του μάχεσθαι, κατά τον Ηρόδοτο Καρική ε- ΜΑΝΟΥΣΟΣ ΚΑΜΠΟΥΡΗΣ

ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΑ


Μάχη της Νεμέας (394 π.Χ.). Οι δύο αντίπαλες
παρατάξεις κινούνται προς τα δεξιά ενώ είναι
ταγμένες για μάχη, ώστε να
“ υπερφαλαγγίσουν" η μια το αριστερό της
άλλης (1). Στη σύγκρουση που επακολουθεί τα
αριστερά τμήματα των αντιπάλων
συντρίβονται, καθώς έχουν
“ υπερφαλαγγιστεί" (2). Ομως οι Σπαρτιάτες
μπορούν να στρέψουν συντεταγμένη τη
γραμμή τους κατά 90 μοίρες και να επιτεθούν
στο πλευρό του εχθρικού κέντρου και δεξιού,
το οποίο δεν μπορεί να εκτελέσει αντίστοιχο
ελιγμό και έτσι αναστρέφει και υποχωρεί (3),
με αποτέλεσμα να εκτίθ ετα ι το
“ ανυπεράσπιστο" δεξιό πλευρό των ανδρών
στη σπαρτιατική επίθεση. Τα εχθρικά τμήματα
συντρίβονται ένα-ένα.
φεύρεση (οι Κάρες ήταν φυλή της ΝΔ Μ.
Ασίας), γρήγορα εξαπλώθηκε σε όλη την
Ελλάδα, δείγμα του ότι φάνηκε αποτελε­
σματικός παρά τα διφορούμενα στοιχεία
που δίνει η εξιστόρηση των γεγονότων του
Α’ Μεσσηνιακού Πολέμου. Ισως τότε ακόμα
να μη είχε τελειοποιηθεί και αφομοιωθεί το
δόγμα και οι τεχνικές. Αργότερα, όταν αυτό
έγινε, όχι μόνο οι Ελληνες αλλά και πολλοί
άλλοι λαοί υιοθέτησαν την οπλιτική μέθοδο.
Ομως μόνο οι Σπαρτιάτες απέκτησαν τόσο
επίφοβο όνομα κι αυτό ήταν αποτέλεσμα ει­
δικών ρυθμίσεων της νομοθεσίας του
Λυκούργου. Αυτή η νομοθεσία τοποθετείται
στον 9ο π.Χ. αιώνα και βασικά συνίστατο
στην ηθική χαλύβδωση των Σπαρτιατών με
μια σειρά αποτελεσματικών μέτρων: τη
συνεχή και ποικίλη εκπαίδευση, την καλ­
λιέργεια ηθικού και πνεύματος υπεροχής,
τη σφυρηλάτηση συλλογικής συνείδησης α­
νώτερης κάθε προσωπικής, την παντελή πε­
ριφρόνηση προς τις απολαύσεις, τις ανέσεις
και το περιττό και φυσικά με μια σειρά ηθι­
κών αρχών που εξήραν το θάρρος και απο­
θάρρυναν “ εναλλακτικές” επικίνδυνες
ενασχολήσεις όπως οι τέχνες και τα γράμμα­
τα. Η Σπάρτη ήταν ένα τεράστιο στρατόπε­
δο, προς δόξα δική της όμως και όχι προς
δόξα κάποιας ηγετικής στρατιωτικής ολι­
γαρχίας (όπως γινόταν στην Πρωσσία και γί­
νεται στην Τουρκία). Συνεπώς, άδικα κατη-
γορείται από ορκισμένους φιλότεχνους και
δημοκράτες ως μιλιταριστική.
Οσον αφορά τα καθαρά στρατιωτικά θ έ­
ματα, οι προβλέψεις του νομοθέτη είχαν ως
εξής: Τα αγόρια από την ηλικία των 7 ετών
παραδίδονταν στη φροντίδα παιδονόμων
για να υποστούν σκληρή φυσική και ηθική
εκπαίδευση, μακριά από τη θαλπωρή της οι­
κογένειας. Τους έδειχναν μεθυσμένους εί­
λωτες προκειμένου να σιχαθούν δια Θίου το
ποτό, τους επέτρεπαν μόνο έναν απλό μάλ­
λινο χιτώνα χειμώνα-καλοκαίρι για να μη τα­
λαιπωρούνται από τις θερμοκρασιακές με­
ταβολές και τους σίτιζαν με πικρά χόρτα και
το δυναμωτικό και υγιεινό (αλλά κακό-
γευστο) “ Μέλανα Ζωμό” για να γίνουν ολι­
γαρκείς και να μη εξελιχθούν ποτέ σε καλο­
φαγάδες (όπως οι μπριζολολάτρες απόγονοί
τους). Ετσι το φαγητό είχε την έννοια της
καθημερινής ανάγκης και όχι της από­
λαυσης. Ακόμα και η ανάγκη χαλιναγωγείτο.
Τα παιδιά αναγκάζονταν να κλέβουν για να
συμπληρώσουν την απαραίτητη ποσότητα
τροφής και τιμωρούντο αν συλλαμβάνο-
νταν, όχι ως κλέφτες αλλά ως αδέξιοι. Η τι­
μωρία ήταν μαστίγωση, οπότε κανένας δεν
εκτίθετο λοιπόν σε τέτοιο κίνδυνο για κορε­
σμό, παρά μόνο για να ικανοποιήσει τα όσα
του επέβαλε η ανάγκη. Ενθαρρύνονταν να
παλεύουν, σε κάθε ευκαιρία, αλλά χωρίς
νεύρα και θυμό. Ασκούντο σε πολλά αγωνί­
σματα. αλλά κυρίως σε δοκιμασίες. Φυσικά
χωρίζονταν σε ομάδες (“αγέλες"), προκειμέ­
νου να εθιστούν στη συλλογικότητα, Πά-
μπολλες δοκιμασίες ήταν συλλογικές, για να
μάθουν να συντονίζονται.
Ετσι διαπαιδαγωγημένοι
και με ένα αυστηρότατο κα­
θεστώς ηλικιών, ανδρώνο-
νταν και κατατάσσονταν
στις τάξεις των πολιτών
(“ Ομοιοι"). Αυτό σήμαινε
κλήρο γης, δικαίωμα συμμε­
τοχής στην Απέλλα (το αντί­
στοιχο της Εκκλησίας του Δήμου της Αθή­
νας) και ότι υποχρεώνονταν να συνεισφέ­
ρουν στα κοινά συσσίτια, στα οποία καθημε­
ρινά όφειλαν να δειπνούν. Μέχρι τα 30 τους
όφειλαν να κοιμούνται σε στρατώνες. Μετά
από αυτήν την ηλικία μπορούσαν να δια-
νυκτερεύουν στο σπίτι τους. Αυτό το καθε­
στώς επέτρεπε πολύωρο καθημερινό
συγχρωτισμό στους άνδρες, που ανέ­
πτυσσαν τρομερό πνεύμα μονάδας και
συλλογικότητα. Αργότερα θα δούμε ανα­
λυτικά τα τακτικά πλεονεκτήματα αυτής της
πρακτικής. Εχοντας ελάχιστα καταναλωτικά
αγαθά και βαρύ, δύσχρηστο και μικρής α­
ξίας νόμισμα από σίδερο, οι άνδρες αποθαρ­
ρύνονταν από το να κρατούν χρήματα, αφού
ούτως ή άλλως δεν είχαν και πολλά σημεία
για να τα δαπανήσουν (αυτό ήταν και το
πρώτο που άλλαξε στην παρακμή τους, δη­
λαδή η δυνατότητα χρήσης του χρήματος).
Το μόνο αγαθό, το μόνο ακριβό πράγμα που
επιτρεπόταν να έχουν, ήταν η πανοπλία
τους. Αυτή ενθαρρύνονταν να είναι ακριβή
και φροντισμένη, η δε φύλαξή της ήταν βα­
σική προτεραιότητα των ανθρώπων και της
πολιτείας. Η Σπάρτη ήταν ατείχιστη, όχι μό­
νο γιατί είχε τείχη της “ τα στήθη των παι­
διών τη ς” , αλλά και για να γίνεται αδύνατη η
επανάσταση και η κατάληψή της από τους
Είλωτες, αφού οι άριστα εκπαιδευμένοι
“Ομοιοι” θα τους κατέστειλαν αμέσως. Ο α­
τομικός οπλισμός είχε συνεπώς μέγιστη ση­
μασία. Ακόμα οι άνδρες έτρεφαν μακριά κό­
μη και γενειάδα, επειδή αυτά “ έκαναν τον ά­
σχημο φοβερότερο και τον ωραίο ωραιότε­
ρο".
ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΕΣ-ΟΡΓΑΝΩΣΗ
Η εξαιρετική σπαρτιατική πανοπλία ήταν
πολύ βαριά και κάθε οπλίτης μπορούσε να
συνοδεύεται και από Είλωτες, ως πέντε, για
να μεταφέρουν αυτήν και κάποια άλλα είδη.
Οι Σπαρτιάτες μισούσαν τις μακρινές εκ­
στρατείες, διότι άφηναν εξασθενημένη την
πόλη τους, όμως όταν εκστράτευαν ήταν ά­
ριστα οργανωμένοι όσον αφορά τη διοικητι­
κή μέριμνα. Παράδειγμα αποτελεί η σκυτά­
λη, εγχάρακτος κύλινδρος που έφερε τις ο­
δηγίες της κυβέρνησης (Εφόρων-Βασιλέων)
προς Αρμοστές, Πολέμαρχους, Διοικητές
κλπ. Μεταφερόταν από έμπιστους ταχυδρό­
μους και διαβαζόταν μόνο χάρη σε ταινία
που διέθετε μόνο ο παραλήπτης και την έ ­
θ ετε επί του κυλίνδρου. Φυσικά η αντοχή, η
πειθαρχία και το λιτοδίαιτο της διατροφής
τους βοηθούσαν πολύ. Οι Είλωτες παρατάσ­
σονταν και ως ελαφρύ πεζικό. Στη μάχη των
Πλαταιών 35.000 από αυτούς συμπαρατά­

“ Αναστροφή". Επρόκειτο για ελιγμό που μείωνε το πλάτος του μετώπου και
βάθαινε μέρος του. Εδώ βλέπουμε το δεξιό κέρας. 1) Ορισμένοι στοίχοι
εκτελούν μεταβολή και βάδην εμπρός, μέχρι να φτάσει όλος ο στοίχος πίσω
από τη φάλαγγα. 2) Ακολουθεί κλίση δεξιά και βάδην (ή τροχάδην) εμπρός
μέχρι ο ακρότατος από τους κινούμενους στοίχους να φτάσει ακριβώς πίσω
από τον ακρότατο της λοιπής παράταξης ή, εναλλακτικά, πίσω από το τμήμα
του μετώπου που πρέπει να ενισχυθεί. 3) Ακολουθεί κλίση δεξιά και μερικά
βήματα εμπρός, για ενσωμάτωση του κινηθέντος τμήματος πίσω από το άκρο
του ακίνητου.
 χθηκαν με τους 7.000 Σπαρτιάτες οπλίτες.
Στην εκστρατεία, όταν ήταν μεγάλης κλίμα­
κας, επικεφαλής ετίθ ετο ο ένας από τους
Βασιλείς της Σπάρτης, ενώ ο δεύτερος πα­
ρέμενε στην πόλη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα
να μην υπάρχει ποτέ ούτε κενό εξουσίας,
ούτε διαρχία στις κρίσιμες ώρες της μάχης.
Ο Σπαρτιατικός Στρατός, χάρη στην καθη­
μερινή και αέναη εκπαίδευσή του, ήταν ο
πιο καλά εκπαιδευμένος, σχεδόν επαγγελ­
ματικός όπως θα λέγαμε σήμερα, αλλά με
πολύ ανώτερο φρόνημα. Η εμφύσηση πνεύ­
ματος πειθαρχίας καθιστούσε κάθε άνδρα
υπεύθυνο για την εποπτεία της εκτέλεσης
των διαταγών. Σώμα αξιωματικών και θεωρη­
τική αυτού εκπαίδευση δεν υπήρχε, αλλά
υπήρχε μια σαφώς καθορισμένη ιεραρχία, α­
ντίστοιχη της δομής του στρατεύματος. Εί­
ναι πιθανό τα κριτήρια επιλογής των διαφό­
ρων διοικητών να ήταν και αριστοκρατικά,
όμως ήταν σίγουρα αξιοκρατικά και η επιλο­
γή γινόταν μέσα από την ιεραρχία του στρα­
τού. Για να προαχθεί κάποιος έπρεπε να το
εγκρίνουν οι ανώτεροι του. Η Σπάρτη υπολό­
γιζε πολύ το αίμα των ανδρών της και δεν ε-
πέτρεπε να τους οδηγούν τυχάρπαστοι.
Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η συλλο-
γικότητα και η αντιατομικότητα της Σπάρ­
της έδιναν ξεχωριστή αξία σε κάθε άτομο, α­
ντίθετα με τη δημοκρατικότητα των Αθηναί­
ων. Ετσι οι'αποφάσεις λαμβάνονταν δια
Βοής, που σημαίνει ότι ένας πιο ψυχωμένος
και δυνατός άνδρας ζύγιζε περισσότερο στη
λήψη της απόφασης από ένα ράθυμο και α­
σθενικό, όπως ακριβώς γίνεται και στη μάχη.
Ακόμα αυτό σήμαινε ξεκάθαρη πλειοψηφία
και αποδοχή, αφού σε καταστάσεις τέτοιες
δεν μπορεί να διακριθεί επαρκώς π.χ. το
49% από το 51%. Αυτές οι πρακτικές ενί-
σχυαν τη συνείδηση και την εσωτερική πει­
θαρχία των Σπαρτιατών. Κανένας από τους
“ Ομοιους” δεν αισθάνθηκε ποτέ όργανο,
εργαλείο ή αγαθό προς εκμετάλλευση. Αυτή
η συνεχής ηθική υπεροχή, σε συνδυασμό με
την καρτερικότητα και την εξαιρετική ικανό­
τητα συντονισμού, ήταν αυτά τα στοιχεία
που έδιναν στους Λάκωνες την επίφοβη
υπεροχή τους.
Ο σχετικά ολιγάριθμος στρατός τους ή­
ταν άριστα διαρθρωμένος. Η μικρότερη μο­
νάδα του ήταν η Ενωμοτία, μέγιστης δύνα­
μης 40 ανδρών. Τέσσερις Ενωμοτίες σχημά­
τιζαν μια Πεντικοστύ, η οποία με τη σειρά
της αποτελούσε το 1/4 του Λόχου. Διοικητές
αυτών των υπομονάδων ήταν αντίστοιχα ο ε­
νωμοτάρχης, ο πεντυκοντήρης και ο λοχα­
γός. Το σημαντικό είναι το ελάχιστο μέγεθος
της μικρότερης μονάδας, μόλις 40 άνδρες,
τη στιγμή που είναι αμφίβολη η υποδιαίρεση
των λοιπών οπλιτικών στρατών σε μονάδες
μικρότερες των “ λόχων” , καθένας από τους
οποίους αριθμούσε μερικές εκατοντάδες
άνδρες (π.χ. Ιερός Λόχος). Το αποτέλεσμα ή­
ταν η μεγάλη προσαρμοστική και ελικτική ι­
κανότητα του Σπαρτιατικού Στρατού, κάτι
που καμία άλλη οπλιτική δύναμη δεν μπο­
ρούσε να το πετύχει επί του πεδίου της μά­
χης, παρά μόνο με ανισομερή διάταξη δυνά­
μεων (Μαραθώνας, Λεύκτρα). Κλιμάκιο ανώ­
τερο του Λόχου ήταν η Μόρα. Πιστεύεται ότι
η Μόρα ήταν νέος σχηματισμός που επινοή-
θηκε κατά την αναδιοργάνωση που ακολού­
θησε τον καταστροφικό σεισμό των μέσων
του 5ου αι. και τον Γ’ Μεσσηνιακό πόλεμο,
οπότε η Σπάρτη αντιμετώπισε σοβαρότατη
μείωση του ανθρώπινου δυναμικού της. Πά­
ντως στην ιεραρχία, μεταξύ βασιλιά και λο­
χαγού υπήρχε ο πολέμαρχος, ο οποίος μπο­
ρούσε να διοικεί εκστρατευτική δύναμη.
Προφανώς λοιπόν οι Μόρες υπήρχαν πολύ
προτού οι αρχαίοι συγγραφείς τις εντοπί­
σουν και τις αναφέρουν. Μέχρι τα Μηδικά οι
Λακεδαιμόνιοι είχαν ελάχιστες σχέσεις, κα­
τά κανόνα εχθρικές, με τους άλλους Ελλη­
νες, οπότε είναι φυσικό οι λεπτομέρειες της
οργάνωσής τους να αποκρύπτονταν επιμε-
λώς. Το σύστημα της Μόρας δεν είναι ακρι­
βώς μεγάλης μονάδας. Θυμίζει αμυδρά το
σημερινό σύστημα με τις ημιεπανδρωμένες
μονάδες και τις αποστολές συμπλήρωσης σε
καιρό πολέμου.
Κλειδί του συστήματος ήταν η ηλικιακή
διαίρεση των Σπαρτιατών, σε 40 ηλικίες από αντιπαλοι στρατοί προχωρούν λοξά για να
πετύχουν υπερφαλάγγιση (1). Ο στρατός του
τα 21 μέχρι τα 60 χρόνια - οπότε αποστρα­
Αγιδος είναι αμιγώς σπαρτιατικός και οι
τεύονταν. Ο αριθμός των ανδρών που παρέ­
απώλειες δεν είναι αποδεκτές. Διατάσσει το
τασσε ο Σπαρτιατικός Στρατός σε εκστρα­ αριστερό του να κινηθεί ώστε να
τεία εξαρτιόταν από το ποσοστό πλήρωσης ευθυγραμμιστεί με το εχθρικό δεξιό (2).
των δυνάμεών του. Κάθε ενωμοτία περιλάμ­ Τμήματα από το άκρο δεξιό δια τάσσονται να
βανε έναν άνδρα από καθεμία από τις 40 η­ καλύψουν το ρήγμα που θα δημιουργηθεί.
λικίες που καλούντο υπό τα όπλα σε παν­ Λόγω του υπέρτερου μήκους της παράταξής
στρατιά. Για μεγαλύτερη ευκαμψία μπορού­ τους, οι Σπαρτιάτες θα συνεχίζουν να
υπερφαλαγγίζουν το εχθρικό αριστερό και
σε να έχει πέντε άνδρες από καθεμία από
μετά την κίνηση αυτή. Ομως οι υπόλογοι
τις οκτώ ηλικιακές ομάδες (καθεμία κά­ αξιωματικοί δεν εκ τελούν και οι εχθροί
λυπτε χρονικό διάστημα πενταετίας). Ετσι έ­ εκμεταλλευόμενοι το ρήγμα διαλύουν το
πρεπε να είναι εγγεγραμμένοι πέντε άνδρες αριστερό του Αγιδος. Το δεξιό του
μεταξύ 21 και 25, πέντε μεταξύ 26 και 30 υπερφαλαγγίζει το εχθρικό αριστερό και
κ.ο.κ. μέχρι την τελευταία ηλικιακή ομάδα μόλις το διαλύει ανασυντάσσεται. αλλάζει
των 56-60 χρόνων. Οι τελευταίοι σπάνια κινη­ μέτωπο και προσβάλλει από την πλευρά τον
τοποιούντο, οπότε η μέγιστη δύναμη της υποχωρούντα εχθρό.
Ενωμοτίας (που θεσπίστηκε από τον ίδιο
τον Λυκούργο) ήταν γενικά 35 άνδρες και η νητοποιήθηκε μια Μόρα, η μόνη μονάδα με
23
συνηθέστερη 30-32. Αυτό δίνει δύναμη Πε- προδιαγραφές ισχύος κοντά σε αυτήν την
ντικοστύος 120 άνδρες, Λόχου 480 (δηλαδή τιμή. Ας αναφερθεί παρενθετικά ότι οι Μό­
περίπου ίδια τάξη μεγέθους με τους λόχους ρες ήταν τοπική στρατολογική μονάδα, ό­
των λοιπών Ελλήνων, όπως ο θηβαϊκός Ιε­ πως οι Τάξεις στο στρατό του Φιλίππου του
ρός Λόχος με 300) και Μόρας 960 ανδρών. Β' και οι μεραρχίες (θεωρητικά...) σήμερα. Η
Με συνήθη αριθμό έξι μορών, έχουμε ένα υπόθεση της ύπαρξης μιας Μόρας στο Μα­
σύνολο 6.000 περίπου Ομοιων, με μέγιστο, ραθώνα, ακόμα κι αν δεχθούμε ότι ήταν
σε περίπτωση πανστρατιάς, τις 8.000 άν­ πλήρης, με όλες τις ηλικιακές ομάδες, δίνει
δρες. Αυτές οι τιμές δίνονται για τα γεγονό­ έναν ενεργό Σπαρτιατικό Στρατό της τάξης
τα μετά τη μείωση του πληθυσμού με το σει­ των 12.000 οπλιτών. Ομως ο σύντονος χαρα-
σμό και τον Γ’ Μεσσηνιακό
Πόλεμο. Στα Μηδικά οι αριθ­
μοί πρέπει να ήταν σαφώς α­
νώτεροι για να σταλούν 7.000 • · · · * • • • Λ Ο ο Ο Ο θ
οπλίτες στις Πλαταιές. Στο · ·· ·· • • • • ο ο ο ο ο
Μαραθώνα στάλθηκαν προς
· ·· ·· • • • • ο ο ) ο ο
• · · · · • • • • ο ο ) ο ο
ενίσχυση 2.000 οπλίτες. Είναι • · · · · • • • • • • • · ·
λογικό να υποθέσουμε ότι κι- • · · · · • • • • • • · · · · · · · ·
• · · · · • • • • · · · · · · · · · ·
• · · · β
“ Λακωνική Μ εταβολή” . Με
αυτήν αλλάζει ο
προσανατολισμός του
μετώπου κατά 180 μοίρες
χωρίς να αλλάξει η σειρά των
ανδρών των στοίχων.
ΣΤΡ Α ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

κτήρας της πορείας καθιστά απίθανη αυτή
την υπόθεση. Το πολύ μέχρι 50ετείς άνδρες
πρέπει να συμμετείχαν, επομένως ο ενεργός
στρατός θα ήταν ακόμα μεγαλύτερος. Μια
άλλη πιθανότητα είναι η αποστολή δύο Μο-
ρών με ακόμα μικρότερο βαθμό πληρότη-
τας, πιθανώς μέχρι την ηλικία των 40 ή και 45
ετών. Οπως και να έχει όμως η αλήθεια, είναι
24 δείγμα μιας πληθυσμιακά εύρωστης Σπάρ-
της, που δεν υπήρχε ούτε καν στις αρχές
του Πελοποννησιακού Πολέμου. Φυσικά εί-
ναι πιθανό οι τότε μεγάλες μονάδες να μη
λέγονταν Μόρες, αλλά ακούγεται περίεργο
οι λάτρεις και φρουροί της παράδοσης Λά-
κωνες να χρησιμοποίησαν νέο όνομα. Αντί·
θετα είναι σίγουρο ότι υπήρχε μονάδα μεγα-
λύτερη του Λόχου, άσχετα με το ότι δεν ανα-
φέρεται. Η ενίσχυση προς την Αθήνα αυτό
έδειχνε.
Μιλώντας για οργάνωση, πρέπει να
θυμηθούμε τους 300 Ιππείς. Αποτελούσαν
την ελίτ του στρατού και την προσωπική σω-
ματοφυλακή των Βασιλέων. Το όνομα ήταν
εθιμοτυπικό, αφού πολεμούσαν πεζοί. Απο-
τελούσαν το στενό κύκλο που λάμβανε για
λογαριασμό του δήμου επείγουσες ή μυστι-
κές αποφάσεις όταν το απαιτούσαν οι
συνθήκες, ενίοτε δε τις εκτελούσαν κιόλας.
Η τετραδική οργάνωση ενός Λόχου στην παράταξη μάχης πριν την αναδιοργάνωση του 413 π.Χ. Προέβλεπε τέσσερις ενωμοτίες ανά πεντηκοστό, τέσσερις
πεντηκοστίιες ανά λόχο και δυο λόχους ανά μόρα, και διαίρεσε το ιππικό σε έξι μόρες. Ακόμα κατάργησε την τοπική στρατολόγηση κατά "ωβάς" και υιοθέτησε
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
Στην τελευταία φάση του
Πελοποννησιακού Πολέμου
οι οπλίτες είχαν ελαφρύνει
πολύ. Θώρακας και
περικνημίδες
εγκαταλείφθηκαν. τα
κλειστά κράνη
αντικαταστάθηκαν από
ανοικτά (που πρόσφεραν
άνεση, ορατότητα, ακοή,
μικρό κόστος) και από τους
“ έκδρομους” υιοθετήθηκε
η “ εξωμίς” , που επέτρεπε
πλήρη ελευθερία κίνησης
στο δεξιό άνω άκρο. Οι
Λάκωνες αξιωματικοί
διατήρησαν απλό λοφίο στα
καινούργια κράνη ως
ενδεικτικά βαθμού. Η
εξωμίδα εξαπλώθηκε και
στους υπόλοιπους οπλίτες
και στους συμμάχους των
Σπαρτιατών, όπως ο
Τεγεάτης στο μέσο που
φέρει εξωμίδα καφέ
χρώματος (“ Οι Αρχαίοι
Ελληνες” , σειρά
“ Επιλέκτων” , εκδ.
"Ελεύθερη Σκέψις").
Ηταν οι στυλοβάτες του πολιτεύματος, σύμ-
δούλοι, μυστική αστυνομία, υπηρεσία πλη-
ροφοριών και πραιτωριανοί μαζί, αντίστοιχοι
του θηβαϊκού Ιερού Λόχου, και έπεσαν
μέχρις ενός στο πλευρό του Βασιλιά Λεωνί-
δα στις Θερμοπύλες. Επιλέγονταν για τις α-
ρετές τους μεταξύ των Ομοιων και υφίστα-
ντο ειδική πρόσθετη εκπαίδευση.
Καθώς ο 4ος αιώνας προχωρούσε, οι μα-
κρινές εκστρατείες της Σπάρτης την απο-
δυνάμωναν πληθυσμιακά και ηθικά, αφού οι
άνδρες (αλλά κυρίως οι διοικητές) έρχονταν
σε επαφή με έθιμα και αγαθά που αποτελού-
σαν μεγάλους πειρασμούς για στερημένους
ανθρώπους. Μακριά από το ασκητικό περι-
βάλλον της Σπάρτης ελάχιστα ηθικά στηρίγ-
ματα υπήρχαν και σε λίγο το ίδιο συνέβη και
μέσα στη Λακωνική. Πολλοί Ομοιοι είτε έχα-
σαν τους κλήρους τους είτε ατιμάσθηκαν,
κατηγορούμενοι π.χ. για δειλία ή δωροδοκία,
και υποβιβάστηκαν σε Υπομείωνες, όπως οι
παραδοθέντες στη Σφακτηρία. Ομως η έλ-
λειψή ανδρών ήταν τόση ώστε και αυτοί και
οι Περίοικοι, που δεν είχαν πολιτικά δικαιώ-
ματα και κατοικούσαν περιφερειακά της
Σπάρτης (αποτελώντας την τάξη των τεχνι­
τών και των επαγγελματιών), καλούντο για
οπλιτική υπηρεσία. Είναι τρομακτικό το πό­
σοι ήταν οι αληθινοί Σπαρτιάτες στην οπλιτι-
κή φάλαγγα των Λακεδαιμονίων στα Λεύ-
κτρα, κυρίως σε σύγκριση με τον αριθμό
των 7.000 Ομοιων στις Πλαταιές. Ακόμα και
οι Είλωτες χρησιμοποιήθηκαν και προάγο-
νταν σε απελεύθερους (“ Νεοδαμώδεις") αν
ανδραγαθούσαν. Στην εποχή του Αγησίλαου
και του Ξενοφώντα η απροθυμία ορισμένων
για στρατιωτική υπηρεσία ήταν τέτοια ώστε
επετράπη εξαγορά της θητείας για να βρε­
θούν χρήματα για την πρόσληψη μισθοφό­
ρων και κυρίως ιππικού. Ο Αγησίλαος διακρί-
θηκε και ως διοικητής ιππικού, ένα όπλο που
οι Σπαρτιάτες σχεδόν περιφρονούσαν, αφού
ακόμα και οι “ Ιππείς" τους πολεμούσαν ως
οπλίτες, πεζοί. Στα Λεύκτρα και τη Μαντι-
νεία. φάνηκε το γιατί. Οταν όμως οι Πελτα­
στές αποδείχθηκαν απειλή, δημιουργήθηκε
και ιππικό (424 π.Χ.) για την καταδίωξή τους.
Ηταν μάλλον ελαφρύ, ικανό για καταδίωξη
και κάλυψη αλλά όχι για επελάσεις εναντίον
συντεταγμένου οπλιτικού πεζικού. Για το
λόγο αυτό παρατασσόταν σε τετράγωνα, πέ­
ντε στοίχων (“πεμπάδες” ) των πέντε αν­
δρών. ο πρώτος από τους οποίους ήταν ο
‘'Πεμπάδαρχος” . Δύο τέτοια αποτελούσαν
τον “ Ουλαμό” και δύο ουλαμοί (από το 413
π.Χ.) τη “ Μόρα" ιππικού, με διοικητή τον
“ Ιππαρμοστή” . Υπήρχαν έξι τέτο ιες που
συνόδευαν καθεμία Μόρα πεζικού σε εκ­
στρατείες και ετίθεντο υπό τη διοίκησή
τους. Σε μάχη οι δύο ουλαμοί τάσσονταν ο
καθένας σε κάθε πλευρό της Μόρας πεζι­
κού. Σε μεγάλη μάχη στην οποία συμμετεί­
χαν πάνω από μια Μόρες, οι Μόρες του ιππι­
κού συγκεντρώνονταν στις πλευρές της φά­
λαγγας αποτελώντας τις πτέρυγες της πα­
ράταξης. Στο ιππικό διετίθεντο οι καλύτεροι
από τους Περίοικους, οι Σκιρίτες, για να το
ενισχύουν ως “ Χάμιπποι” κατά τις ιππομα­
χίες (αναλογούσε ένας ιππέας προς ένα Χά-
μιππο). Ο Χάμιππος ήταν ελαφρύς πεζός, α­
θωράκιστος και έτρεχε πίσω από τον ιπ­
πέα κρατώντας την ουρά του αλόγου.
Αυτή η περίοδος, με τους Σπαρτιάτες ·
να εξάγουν μισθοφόρους στην Αί­
γυπτο και να εισάγουν (τουλάχιστον)
για ιππικό και ναυτικό, ήταν η τε ­
λευταία περίοδος της σπαρτιατικής πολεμι­
κής μηχανής. Με την άφιξη του Φιλίππου,
χωρίς να απωλέσουν τη γενναιότητά τους, ό­
πως έδειξαν στο Λαμιακό Πόλεμο, στη Με-
γαλόπολη και μετά στη Σελλασία. είχαν πά-
ψει να είναι οπλίτες και παρατάσσονταν σε
μακεδονικού τύπου σαρισσοφόρα φάλαγγα.
Οι μέρες που αποτελούσαν έναν από τους α­
ποτελεσματικότερους στρατούς είχαν πε-
ράσει.

Σπαρτιάτης οπλίτης της
πρώτης περιόδου, πριν από την επίδραση του
Πελοποννησιακού Πολέμου. Φέρει πλήρη
πανοπλία με “λινοθώρακα" (γνωστό και ως
“ σπολάδα") για μικρότερο βάρος και
“ πτέρυγες” για ευκαμψία στη μέση. Το
κορινθιακού τύπου κράνος προσφέρει άριστη
προστασία, αλλά όχι καλή ορατότητα και ακοή.
Το οριζόντιο λοφίο είναι μάλλον ένδειξη
βαθμού, ενώ το “ Επίσημο” της ασπίδας είναι
το χαρακτηριστικό του Λακεδαιμονικού
στρατού, το κεφαλαίο “ Λ", αρχικό της λέξης. Ο
οπλίτης φοράει πορφυρό χιτώνα και μανδύα
για να μη φαίνεται όταν είναι πληγωμένος και
αναθαρρεί ο αντίπαλος.
την τοπική επάνδρωση κάθε μόρας με συνδυασμό όλων των ειδών οπλιτών, με μόνο κριτήριο κλήσης προς επιστράτευση την ηλικιακή ομάδα. Η οργάνωση
παρείχε μόρες αυτάρκεις, κατάλληλες για πολλαπλές εκστρατείες και μακροχρόνιες αποστολές εκτός Σπάρτης, όπως π.χ. για καθήκοντα φρούρησης.
Ο ΤΡΟΠΟΣ ΠΟΥ ΜΑΧΟΝΤΑΝ
01ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ-ΜΕΘΟΔΟΙ
ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ
Στην εποχή που εξετάζουμε, της μεγά­
λης δόξας, οι Σπαρτιάτες είχαν υιοθετήσει
και εξελίξει τον οπλιτικό τρόπο μάχης. Λε­
πτομέρειες για την τεχνική υπάρχουν στο
άρθρο “Οπλομαχία στην Κλασική εποχή”
του τεύχους 19 Ιουλίου 1994 του “ ΣΣ". Εδώ
θα αρκεστούμε σε μερικές επισημάνσεις. Η
παράταξη μάχης ήταν η οπλιτική φάλαγγα,
με τους άνδρες πυκνά τοποθετημένους ώ­
στε να αλληλοκαλύπτονται με τις βαριές,
ευμεγέθεις στρογγυλές ασπίδες τους (“ ό­
πλα”). Αυτό έδινε στην παράταξη ένα ενιαίο
μέτωπο. Αν κάποιος κλόνιζε το ενιαίο του
μετώπου με απρόσεκτη κίνηση ή ρίχνοντας
την ασπίδα του, αμέσως εξέθετε το δεξιό
πλευρό του αριστερού παραστάτη του και
διασπούσε το μέτωπο, με αποτέλεσμα τον
κίνδυνο διάσπασης της παράταξης, Γι’
αυτό η εγκατάλειψη της ασπίδας ήταν
έγκλημα (ρίψασπις) και η χρήση της
υποχρεωτική, κάτι που δεν συνέ-
βαινε με τα υπόλοιπα απάρτια
της θωράκισης όπως ήταν ο
θώρακας, το κράνος και οι πε­
ρικνημίδες. Αυτά φέρονταν
για τον πολεμιστή, ενώ η α­
σπίδα για το σύνολο.
Είναι λοιπόν εμφανές
ότι η συλλογικότητα είχε
τεράστια σημασία, καθώς
και η αυτοπειθαρχία, ώστε
η τάξη να παραμένει αδια-
τάρακτη. Κυρίως η συντο­
νισμένη ενέργεια, που απέ­
διδε το μέγιστο βάρος
κρούσης στον “ωθισμό"
στον οποίο κρίνονταν οι οπλι-
τικές συρράξεις, ήταν κεφα­
λαιώδους σημασίας. Είναι ενδει­
κτικό ότι η σπαρτιατική φάλαγγα
(βάθους 12 ανδρών), δέχθηκε σε
συγκεκριμένο σημείο της (πλάτους 80 αν­
δρών) και ενώ βρισκόταν σε σύγχυση την
κρούση της θηβαϊκής φάλαγγας (βάθους 50
ανδρών) στα Λεύκτρα και παρόλα αυτά αντι-
στάθηκε για αρκετή ώρα, ώστε και ο σκοτω­
μένος Κλεόμβροτος να μεταφερθεί στα με­
τόπισθεν και ο Επαμεινώνδας να πει ότι
χρειάζεται ένα ακόμα βήμα για τη νίκη. Αμέ­
σως μετά τη μάχη οι Θηβαίοι δεν είχαν κατα­
νοήσει ότι είχαν νικήσει καθαρά και συντρι­
πτικά. Σημειώνεται δε ότι μέρος μόνο της
λακεδαιμονικής φάλαγγας αποτελείτο από
Ομοιους. Επομένως ο συντονισμός και η εκ­
παίδευση αύξαναν πολύ την αποτελεσματι-
κότητα των οπλιτών. Αυτός ήταν και ο λόγος
που ακόμα και η οικογένεια είχε παραμελη-
θ εί στη Σπάρτη προς όφελος του ομαδικού
πνεύματος. Οπως όμως έδειξαν οι επιτυχίες
του Αλέξανδρου και οι αποτυχίες του Περ-
σέα, αλλά και του Φιλίππου του Ε', μόνο άρι-
στες μονάδες συνθέτουν ένα πραγματικά
(και όχι επιφανειακά) άριστο σύνολο. Αυτός
ήταν και ο λόγος της επιμελημένης ατομι­
κής αγωγής των “ Μειράκων" (=νεαρών), ώ­
στε να αποκτήσουν προσωπικότητα και ατο­
μικά χαρίσματα τα οποία θα τα χρησιμοποι­
ούσαν για χάρη του συνόλου και όχι του ατό­
μου τους, μέσα από την εμφύσηση της
συλλογικότητας και την εξαντλητική εκπαί­
δευση στα ομαδικά καθήκοντα, όπου απαι-
τείτα ι συγχρωτισμός και συγχρονισμός.
Αυτό ήταν που έκανε τους Σπαρτιάτες, ό­
πως έλεγε ο Δημάρατος, “ ...τους άριστους
στον κόσμο” όταν ήταν όλοι μαζί, ενώ ως μο­
νάδες ήταν μόνο “ καθόλου χειρότεροι από
τον οποιονδήποτε” . Το μυστικό βρισκόταν
στη συλλογικότητα επί υγιών βάσεων (κάτι
που έλειπε από τους Αθηναίους). Είναι ση­
μαντικό ότι για την τήρηση της παράταξης
αδιατάρακτης οι Λάκωνες βάδιζαν στη μάχη
αργά, με το ρυθμό του αυλού. Η πρώτη φο­
ρά που δεν το έκαναν σε μάχη σε παράταξη
ήταν στα Λεύκτρα και έχασαν λόγω σύγ­
χυσης! Φυσικά επειδή μετά τον ωθισμό αλλά
και τις αψιμαχίες κάθε είδους ακολουθού­
σαν μεμονωμένες συγκρούσεις, πιθανώς
μονομαχίες (όπου η συλλογικότητα δεν είχε
αξία), εκπαιδεύονταν και στην ατομική μάχη
εντατικά, με δόρυ και ξίφος. Το οπλιτικό δό­
ρυ ήταν πολύ καταλληλότερο από τη σάρισ-
σα γ ι’ αυτό το ρόλο, όπως και το βασικό ο-
πλιτικό σπαθί και το “ όπλον". Η έλλειψη
αυτή στους Μακεδόνες οδήγησε σε ήττες
(Πύδνα κ.ά.). Αντίθετα επί Φιλίππου δινόταν
η πρέπουσα προσοχή και αυτό οδήγησε σε
νίκες. 25
Καθώς ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ■■■
προχωρούσε και τα οικονομικά έφθιναν, ενώ
η στρατηγική και τακτική ευκινησία καθί­
σταντο σημαντικές, οι Λακεδαιμόνιοι διατή­
ρησαν τη μακριά γενειάδα και κόμη, τον
πορφυρό χιτώνα για να μη φαίνεται ευκρι-
νώς το αίμα όταν είχαν πληγωθεί, την οπλιτι-
κή ασπίδα με το “Λ” που έδειχνε την κατα­
γωγή τους, το δόρυ και το ξίφος (αν και υιο­
θέτησαν την κοπίδα), ενώ άλλαξαν το περί­
κλειστο κράνος (όπως το Κορινθιακό) με το
ανοικτό κωνικό (“ Πίλος"). Ακόμα εγκατέλει-
ψαν τη θωράκιση για να μετακινούνται και
να ελίσσονται ευκολότερα. Πρώτα χρησιμο-
ποιήθηκε αυτή η πρακτική από τους περίφη­
μους “ Εκδρομους", που ήταν οι νεώτεροι
(20-25 ετών/πρώτη ηλιακική ομάδα), οπλίτες
της εκάστοτε δύναμης του πεδίου της μά­
χης. Αυτοί εξέρχονταν από τη φάλαγγα για
Σ ΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 να καταδιώξουν εχθρούς πελταστές. Φυσι­
κά έπρεπε να είναι κατά το δυνατόν ελαφρύ­
τεροι για την αποστολή αυτή, όμως και ικα­
νοί για μάχη μέσα στη φάλαγγα. Η λύση ήταν
επιτυχής. Χάρη στα άριστα σωματικά προσό­
ντα που έδινε η εξοντωτική εκπαίδευση, σε
μια περίπτωση έφτασαν σε καταδίωξη πελ­
ταστές, οι οποίοι όχι μόνο δεν έφεραν το βα­
ρύ όπλο αλλά δεν είχαν καν πλησιάσει σε α­
πόσταση βολής ακοντίου!
Το τελευταίο σημείο που αξίζει προσο­
χής ήταν η χρήση ενός ορεινού αρκαδικού
φύλου (Σκιρίτες) σε καθήκοντα ελαφρού ε­
πίλεκτου πεζικού, όπως ήταν παλιά το Ευζω-
νικό και σήμερα (δυστυχώς...) οι Καταδρο­
μείς. Αυτοί αναλάμβαναν πάντα τις δυσκο­
λότερες και πιο επικίνδυνες αποστολές, αλ­
λά είχαν μεταχείριση κατώτερη της αξίας
τους (εκτός πεδίου μάχης) από τους Σπαρ­
τιάτες. Δεν ίσχυε όμως το ίδιο για την εκτί­
μηση. Λόγω καταγωγής ήταν ιδανικοί σε α­
νώμαλα και δύσκολα εδάφη.
ΤΑΚΤΙΚΕΣ-ΕΛΙΓΜΟΙ-ΜΑΧΕΣ
Η βασική τακτική των Σπαρτιατών ήταν
ο ωθισμός, στον οποίο είχαν το μεγαλύτερο
δυνατό πλεονέκτημα χάρη στην εκπαίδευση
και τη συντονισμένη δράση. ΓΓ αυτό το λόγο
προχωρούσαν πάντα αργά και με τάξη ενα­
ντίον του αντιπάλου, υπό τη μουσική του
αυλού που παιάνιζε το “ Καστόρειον Μέλος",
ενώ οι οπλίτες τραγουδούσαν τον παιάνα.
Στην πορεία οι ενωμοτίες βάδιζαν η μια πίσω
από την άλλη, γενικά σε πεντάδες, και φθά-
νοντας στο πεδίο της μάχης η καθεμία κινεί­
το δεξιά ώστε η επόμενη να ταχθεί αριστε­
ρά της. Φυσικά οι άριστοι βρίσκονταν πρώ­
τοι στην πορεία, ώστε ν' αναπτυχθούν αμέ­
σως και να συγκροτήσουν πιθανή εχθρική
26 προσβολή, επομένως λάμβαναν τη δεξιά ά-
β» κρη στην παράταξη.
Για να διατηρείται η τάξη αποθαρρύνο­
νταν οι άνδρες υπερβάλλοντος ζήλου και οι
διατελούντες σε κατάσταση πολεμικού μέ­
νους. Οι άνδρες πλησίαζαν θαρραλέα και
ψύχραιμα, χωρίς ενθουσιασμό αλλά με προ­
σμονή, ώστε να αποφεύγονται οι απρόβλε­
πτες αλλαγές και η τύφλωση οι οποίες συνα­
ντιόνται στις ακραίες συναισθηματικές κα­
ταστάσεις. Αριστα εκπαιδευμένοι, μπορού­
σαν να καταβάλλουν μερικές φορές τον α­
ντίπαλο χωρίς καν να αρχίσει ο ωθισμός, α­
πλώς λογχίζοντας από απόσταση ενός
περίπου μέτρου τους πρόμαχους της αντί­
παλης φάλαγγας. Με αυτό τον τρόπο έτρε­
ψαν αμέσως σχεδόν σε φυγή τους συμμά­
χους των Θηβαίων στη μάχη της Κορώνειας.
Αν ο αντίπαλος ήταν ικανός, έφταναν και
στον ωθισμό, στον οποίο κατά κανόνα επι­
κρατούσαν. Φυσικά εναντίον πυκνού ελα­
φρού πεζικού όπως ήταν οι Πέρσες δεν εί­
χαν καμία δυσκολία. Ο τοίχος από αιχμές και
ασπίδες προχωρούσε ακάθεκτος. Στις Πλα-
ταιές οι γενναιότεροι από τους Πέρσες ε­
μπλέκονταν μεμονωμένα ή ανά δέκα από κο­
ντά και καταστρέφονταν εμπρός στην ατο­
μική αλλά (κυρίως) στη συνολική υπεροχή
των Λακεδαιμονίων. Εκεί ακόμα οι τελευταί-
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
Μετάητωση (από φάλαγγα πορείας σε φάλαγγα μάχης) των τεσσάρων ενωμοτιών μιας
πεντηκοστύος. Εδώ η ενωμοτία παρουσιάζεται με τρεις δωδεκαμελείς στοίχους (PConnoly, “ Η
Πολεμική Τέχνη των Αρχαίων Ελλήνων” , εκδ. I Σιδέρης).
οι χρησιμοποιούσαν τη δρομαία έφοδο, για
να περάσουν γρήγορα τη ζώνη θανάτου των
βελών, και τη γονυπετή στάση, για μικρότε­
ρη έκθεση κατά την αναμονή της εφόδου. Η
τελευταία φάση της μάχης των Θερμο­
πυλών έδειξε ότι η ομαδικότητα δεν είχε
στερήσει σε τίποτα τους Σπαρτιάτες από ά-
ριστες ατομικές ικανότητες, με δόρυ ή ξί­
φος, όταν οι φάλαγγες διαλύονταν. Παρέμε­
ναν εξαιρετικά ικανοί και επίφοβοι. Ακόμα ε ­
φάρμοζαν και τακτικές μικρών ομάδων. Στην
πρώτη φάση αυτής της μάχης, με παράγγελ­
μα, η φάλαγγα προσποιήθηκε φυγή και ατα­
ξία, χωριζόμενη σε ενωμοτίες που έφυγαν
γρήγορα και πειθαρχημένα. Οι Πέρσες όρ-
μησαν άτακτα προς καταδίωξη και με νέο
παράγγελμα οι Σπαρτιάτες αναδιοργανώθη­
καν αμέσως και αντεπιτέθηκαν, σπέρνοντας
τον όλεθρο.
Υπάρχουν εδώ δύο σημεία άξια αναφο­
ράς. Το πρώτο είναι η πρωτοφανής, μοναδι­
κή στην Ελλάδα, δυνατότητα
ανασυγκρότησης διασπασθείσας φάλαγγας.
Αυτό αποτέλεσε δίδαγμα του Α’ Μεσσηνια-
κού Πολέμου, στον οποίο η ανάλογη αδυνα­
μία πληρώθηκε ακριβά. Στις Θερμοπύλες έ-
γινε μετά από προσποιητή υποχώρηση. Σε ε­
πόμενες συγκρούσεις, στον Πελοποννησια-
κό Πόλεμο, έγινε και μετά από απλές δια­
σπάσεις. Ο Ξενοφών αναφέρει ότι ήταν κάτι
που μόνο όσοι εκπαιδεύονταν υπό τους Νό­
μους του Λυκούργου μπορούσαν να επιτύ­
χουν. Ηταν αποτέλεσμα του συγχρωτισμού,
της ομαδικότητας και της οικειότητας που
αναπτύσσονταν στα συσσίτια. Επίσης οι
Σπαρτιάτες καταδίωκαν τους υποχωρού-
ντες (για λίγο) συντεταγμένα. Αυτό γινόταν
για πολλούς λόγους: για να μη αποδιοργανω-
θ εί η δική τους φάλαγγα και εκτεθ εί σε κά­
ποιον απρόβλεπτο κίνδυνο, γιατί θεωρείτο
μη γενναία πράξη το να φονεύεται άνθρω­
πος ο οποίος νικημένος είχε γυρίσει την
πλάτη και έφευγε και για να μη αποθαρρύνο­
νται οι εχθροί από το να φεύγουν, βλέπο­
ντας πως οι αντιστεκόμενοι εξοντώνονται
ενώ οι φυγάδες όχι.
Επανερχόμενοι στις οπλιτικές συγκρού­
σεις θα τονίσουμε πάλι πως οι Σπαρτιάτες
είχαν, χάρη στην εκπαίδευσή τους, μοναδι­
κή ικανότητα ελιγμών επί του πεδίου. Σε
αυτό βοηθούσε η οργάνωση σε μικρές μονά­
δες, η άριστη διοικητική αλυσίδα και το
πνεύμα πειθαρχίας. Η υπεροχή τους στον ω-
θισμό επέτρεπε τη χρήση λιγότερο βαθιάς
φάλαγγας από αυτή των αντιπάλων τους με
σχετική ασφάλεια, πράγμα που επέτρεπε
μεγαλύτερο ανάπτυγμα παράταξης. Με
αυτό τον τρόπο είχαν μεγαλύτερο μήκος με­
τώπου από τους αντιπάλους και το περισ-
σευούμενο τμήμα, μετά την επαφή, ελισσό­
ταν ώστε να έρθει σε γωνία 90 μοιρών σε
σχέση με τη λοιπή παράταξη και έπληττε τον
αντίπαλο και από το πλευρό (“ υπερφαλάγγι-
ση"), διαλύοντάς τον. Αυτό γινόταν με κλίση
δεξιά, μικρή απομάκρυνση, κλίση αριστερά
και στροφή επί στροφέως. Επειτα ακο­
λουθούσε η έφοδος. Στη μάχη της Νεμέας
έπραξαν ακριβώς αυτό και κατόπιν όλη η
φάλαγγα στράφηκε κατά 90 μοίρες κτυπώ-
ντας στο ανυπεράσπιστο πλευρό τους αντι­
πάλους και διαλύοντάς τους τμηματικά. Οι
τελευταίοι είχαν διασπάσει τη μη σπαρτιατι­
κή πτέρυγα του στρατεύματος, είχαν επιτε­
θ ε ί στα μεταγωγικά και τα σκευοφόρα και
καθώς επέστρεφαν βρέθηκαν εκτεθειμένοι
και διαλύθηκαν, αφού δεν μπορούσαν να α­
ναδιοργανωθούν.
Ακόμα οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να δι­
πλασιάσουν τμηματικά ή εξολοκλήρου το
βάθος της φάλαγγας, μειώνοντας το μέτω­
πο και όχι την πυκνότητα. Το έπραξε ο Αγη­
σίλαος το 370 π.Χ. στην Αρκαδία για να εξέλ-
θ ε ι από στενωπό. Επρόκειτο για την “Ανα­
στροφή” , στην οποία το ακραίο τμήμα, περι­
λαμβάνοντας όσους στοίχους διατασσόταν
(συνήθως μια πεντηκοστός ή ένας λόχος), ε-
κτελούσε μεταβολή, προχωρούσε πίσω από
την παράταξη, κατόπιν εκτελούσε κλίση
προς τα δεξιά, προχωρούσε ώστε να φθάσει
πίσω από την παράταξη και με νέα κλίση επί
δεξιά ενσωματωνόταν στο πίσω μέρος της.
Μια περισσότερο πνευματώδη χρήση αυτής
της ιδέας, αν και όχι για τον ίδιο λόγο, έ­
χουμε στην Α' Μάχη της Μαντινείας. Ο Βασι­
λιάς Αγις είδε ότι οι δύο παρατάξεις, λόγω
της γνωστής τάσης να αποκλίνουν προς τα
δεξιά, θα υπερφαλαγγίσουν η μία την άλλη.
Εδωσε διαταγή στο αριστερό του να κινηθεί
προς τα αριστερά και σε τμήματα του ακραί­
ου δεξιού του να κινηθούν όπως αναφέρθη­
κε πριν, ώστε να κλείσουν το ρήγμα που θα
άνοιγε. Οι δύο Πολέμαρχοι που διατάχθηκαν
να κινηθούν δεν υπάκουσαν και έξαιτίας
του ρήγματος το αριστερό των Σπαρτιατών
συνετρίβη. Οι αντίπαλοι κινήθηκαν προς το
στρατόπεδο και τα μεταγωγικά. Το δεξιό των
Σπαρτιατών όμως υπερφαλάγγισε και διέ­
λυσε το εχθρικό αριστερό και ανασυντάχθη-
 κε κάθετα ως προς τον αρχικό άξονα αντι­
παράθεσης, πλήττοντας τους υποχωρού-
ντες εχθρούς στο δεξιό ανυπεράσπιστο
πλευρό τους. Είναι εμφανές ότι οι Λακεδαι­
μόνιοι Βρέθηκαν σε ίδια ακριβώς θέση με
τους αντιπάλους τους, όμως μπόρεσαν να α­
νασυνταχθούν και να αντιμετωπίσουν την α­
πειλή εκμεταλλευόμενοι την τοπική επι­
τυχία τους, ενώ οι αντίπαλοί τους δεν το κα­
τόρθωσαν.
Ενας άλλος θεαματικός ελιγμός πραγ-
ματοποιήθηκε, πάλι από τον Αγησίλαο, στη
μάχη της Κορώνειας, όπου αντιμετώπισε
τους Θηβαίους και τους Αθηναίους. Πρόκει­
ται για τη Λακωνική Μεταβολή. Το στρά­
τευμα που χρησιμοποιήθηκε δεν είναι ξεκά­
θαρο αν περιλάμβανε μεγάλη αναλογία
Σπαρτιατών, διότι ξεκινώντας για την εκ­
στρατεία τους στην Ασία, διέθεταν κυρίως
Νεοδαμώδεις και Υπομείωνες, για να μη εξα-
σθενίσει η πόλη. Πάντως η δράση του Αγησί­
λαου στη Μ. Ασία έδειξε ότι το στράτευμά
του ήταν εξαιρετικά αξιόμαχο. Γυρίζο­
ντας εσπευσμένα, βρήκε τους αντιπά- 4
λους να κλείνουν το δρόμο προς την [ \
Πελοπόννησο. Στη μάχη που ακολού­
θησε, πάλι οι δεξιές πτέρυγες των α­
ντιπάλων επικράτησαν. Μάλιστα σε
κάποια στιγμή (όπως αναφέρουν πολ­
λές πηγές), επειδή οι απώλειες ήταν
βαριές και για τους δύο αντιπάλους, ο
Αγησίλαος διέταξε να ανοίξει η φά-
λαγγά του και να αφήσει τους αντιπά­
λους να περάσουν από τα ανοίγματά
της. Μόλις αυτό έγινε, διέταξε τη με­
ταβολή. Αρχικά η φάλαγγα μετέπεσε
σε ανοικτή διάταξη. Ο Ουραγός κά­
θε στοίχου έμενε ακίνητος αφού έ­
κανε μεταβολή, ενώ ο Επικεφαλής ο­
δηγούσε τρέχοντας όλο τον υπόλοι­
πο στοίχο δις δεξιά (εκτελούσαν
στροφή 180 μοιρών), λαμβάνοντας
θέση μπροστά από το γυρισμένο
Ουραγό. Ετσι το μέτωπο της φά­
λαγγας ήταν στραμμένο εκεί ό­
που πριν βρίσκονταν τα νώτα
της, αλλά με την ίδια με πριν τάξη
Κατόπιν επανερχόταν σε κλειστή
διάταξη (“Συνασπισμός";). Με αυτό
τον τρόπο ο Αγησίλαος προσπάθη­
σε να παγιδεύσει τους αντιπάλους
του που είχαν βρεθεί πίσω του
Ομως η θηβαϊκή φάλαγγα ήταν πο­
λύ βαθιά και μπόρεσε να διασπά-
σει τη σπαρτιατική. Οι Θηβαίοι σώ­
θηκαν από την εξόντωση, αλλά
δεν νίκησαν. Είναι σαφές ότι οποι-
αδήποτε μη σπαρτιατική φάλαγγα
είχε διασπαστεί έτσι θα είχε εξαρ­
θρωθεί και συντρίβει. Αντίθετα οι
Λάκωνες έμειναν κύριοι του πεδί­
Λάκωνας οπλίτης με τα
χαρακτηριστικά μακριά μαλλιά
και γένεια, “ Πίλο", “Σπολάδα". περικνημίδες,
λακωνικό ξίφος, δόρυ και “ Οπλον"
με το ‘επίσημο" της Λακωνίας, το “ Λ” .
ου και (αν και δεν εξόντωσαν τους αντιπά­
λους) μπόρεσαν να φτάσουν στον Ισθμό
προς βοήθεια της Σπάρτης.
ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ
ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
Αν και ήταν η καλύτερη πολεμική μηχα­
νή της εποχής του, ο Σπαρτιατικός Στρατός
είχε αρκετές αδυναμίες. Στον Α' Μεσσηνια-
κό Πόλεμο στερείτο Ψιλών και προσέλαβε
Κρήτες μισθοφόρους τοξότες. Αντίθετα διέ­
θ ετε ιππικό και μάλιστα με Βασική μονάδα
τον “ Ουλαμό” , 50 ανδρών και τετράγωνου
σχηματισμού. Αργότερα οι Είλωτες παρεί­
χαν όγκο ελαφρά οπλισμένων (Ψιλών),π.χ.
στα Μηδικά και ιδίως στις Πλαταιές, αλλά
δεν υπήρχε ιππικό. Ιππικό 1.000 περίπου αν­
δρών σχηματίστηκε επί Λύσσανδρου και
Αγησίλαου, κυρίως δε ο δεύτερος το χρησι­
μοποίησε εκτενώς. Στη Μικρά Ασία είχε με­
ρικές ατυχίες απέναντι στο υπέρτερο περσι­
κό ιππικό, το οποίο εκτελούσε πια κανονικές
επελάσεις, διέθετε νέο εξοπλισμό και λάμ-
Βανε το σχηματισμό στήλης (και όχι γραμ­
μής) για να δίνει σημειακή και μεγάλη ισχύ
στην κρούση του. Ακόμα, τόσο στα Λεύκτρα
όσο και στη Μαντινεία, το ιππικό των Σπαρ­
τιατών ηττήθηκε καθαρά από το συνδυασμό
του βοιωτικού ιππικού με τους Ψιλούς (Χάμ-
μιπους-Γυμνίτες).
Μεγάλα προβλήματα είχαν οι Σπαρτιά­
τες στην προσβολή οχυρωμάτων και στην
τειχομαχία. Στις Πλαταιές το περσικό στρα­
τόπεδο προσεβλήθη επιτυχώς όταν ήρθαν
οι Αθηναίοι. Κατά τον Πελοποννησιακό Πό­
λεμο, οι Σπαρτιάτες δυσκολεύτη­
καν πολύ να καταλάβουν τις Πλα­
ταιές, ενώ τα πρόχειρα οχυρώματα
των Αθηναίων στην Πύλο τους α­
ναχαίτισαν αποτελεσματικά. Επίσης
στις αψιμαχίες δεν ήταν αήττη­
τοι, όπως διαπιστώθηκε σε
πολλές από αυτές όταν πολέ­
μησαν εναντίον του Επαμει­
νώνδα. Στον ατομικό λοι-
, πόν αγώνα δεν ήταν χειρό­
τεροι από κανέναν, αλλά
ούτε και τόσο ανώτεροι όσο
στη συλλογική αναμέτρηση.
Πιθανότατα αυτό οφείλε-
ται στο παραδοσιακά μι­
κρό μήκος (30 cm) του
λακωνικού ξίφους,
που το καθιστούσε
πλεονεκτικό και εύ­
χρηστο στις μάχες
πολύ πυκνών σχη­
ματισμών που
προτιμούσαν οι
Σπαρτιάτες. Σε τέ ­
τοιες συνθήκες το
μικρό μήκος δεν α-
ποτελούσε μειονέ­
κτημα, αφού οι αντί­
παλοι ήταν πολύ κοντά.
Επιπρόσθετα επέτρεπε ευκαμψία στη χρή­
ση στον πολύ περιορισμένο χώρο, κάτι που
μεγαλύτερα ξίφη δεν επέτρεπαν (όπως έμα­
θαν οι Ρωμαίοι στις Κάννες). Ομως σε ανοι­
κτή διάταξη ο χώρος και η απόσταση δεν ή­
ταν περιορισμένα όπως στην κλασική πυκνή
φάλαγγα και το μικρό μήκος σήμαινε μειονέ­
κτημα εμβέλειας, κοπτικής επιφάνειας και
βάρους-ορμής κρούσης. Αντίθετα όπου ο
πόλεμος ήταν θέμα τέχνης ή (για την ακρί­
βεια) επαγγελματισμού και όχι αρετής, όπως
στις πολιορκίες και στο ναυτικό, δεν πο-
λυδιακρίνονταν, αντίθετα με τους Αθηναί­
ους οι οποίοι λόγω διαπαιδαγώγησης και ύ­
παρξης μεγάλου αριθμού επαγγελματιών
τεχνιτών τα κατάφερναν άριστα όπου ήταν
θέμα τεχνικό και λιγότερο όπου απαιτούντο
σωματικά και ηθικά χαρίσματα. Φυσικά υπέ­
στησαν ήττες από ελαφρύ πεζικό, όπως οι
Πελταστές του Ιφικράτη στο Λέχαιο και οι
Ψιλοί του Δημοσθένη στη Σφακτηρία, ενώ
λακωνικά στρατεύματα ηττήθηκαν στην
Αλίαρτο, όπου σκοτώθηκε και ο Λύσσαν-
δρος. Ομως η πρώτη ήττα τους σε μάχη σε
παράταξη ήταν τα Λεύκτρα, όπου παρόλα
αυτά πήγαν πολύ καλά, αφού απέδειξαν ότι
με τόσα ατυχήματα μπορούσαν να ελι-
χθούν, να αντιδράσουν και να αντισταθούν
αποτελεσματικά (αν και όχι επιτυχώς). Στο
τέλος πολλοί έριξαν τις ασπίδες τους για να
σωθούν. Για να μη μείνει η Σπάρτη χωρίς
στρατό ο Αγησίλαος διέταξε "να ανα­
παυθούν για μια μέρα οι νόμοι του Λυκούρ­
γου" που υποβίβαζαν τους ριψάσπιδες σε
Υπομείονες.
Οταν εμφανίστηκαν οι σάρισσες, με ηθι­
κό σαφώς πεσμένο και “ μολυσμένοι” από νε­
ωτεριστικό πνεύμα, οι Σπαρτιάτες δεν μπό­
ρεσαν να αντισταθούν. Οταν δε υιοθέτησαν
(220 π.Χ.) τα νέα όπλα, έδειξαν ότι μόνο η
γενναιότητά τους είχε απομείνει (στη μάχη
της Σελλασίας), δεν ήταν όμως εφάμιλλη
αυτής των 300 ιππέων που έπεσαν στις Θερ­
μοπύλες. Οι κυρίαρχοι του πεδίου της μάχης
ήταν πια αναμφισβήτητα άλλοι, οι οποίοι ό­
27
μως διατήρησαν τον τίτλο λιγότερο από 150
χρόνια προτού τους τον αφαιρέσουν οι Ρω­
μαίοι, ενώ η Σπάρτη έκανε τον κόσμο να τρ έ­
μει στη θέα του Πορφυρού Μανδύα και της
Βακτηρίας για πάνω από 350 χρόνια.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ως επίλογος σε αυτή τη συνοπτική πα­
ρουσίαση των καλύτερων και συνειδητότε-
ρων πολεμιστών και στρατιωτών της Κλασι­
κής Εποχής, νομίζουμε ότι ταιριάζει το από­
φθεγμα του φίλου και θαυμαστή τους Αθη­
ναίου στρατηγού και συγγραφέα Ξενοφώ-
ντα, από το έργο “ Κύρου Παιδεία": “Δεν
μπορεί η ίδια γη να βγάζει και πλούσια γεν­
νήματα και γενναίους άνδρες” . Αποδείξεις
για την ακρίβεια της ρήσης αυτής υπήρξαν
πολλές στην Ιστορία και η καλύτερη από
αυτές υπήρξε στη λακωνική γη, στην Πόλη
του Λυκούργου.
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Η “ Γερμανική" σχολή σχεδίασης: Ο
σταυρός του Τάγματος το υ Αγ. Ερρίκου
της Σαξωνίας (πάνω) και ο Σταυρός του
Τάγματος του Σωτήρος (1863-1974),
(πάνω δεξιά).
28
Σταυρός του Τάγματος του
Dannebrog της Δανίας (πάνω)
και Σταυρός του Βασιλικού
Ο ικογενειακού Τάγματος των
Αγ. Γεωργίου και
Κωνσταντίνου (δεξιά).
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
ΕΝΕΣ
ΤΑ ΔΙΑΣΗΜΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΤΑΓΜΑΤΩΝ ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ ΞΕΧΩΡΙΖΟΥΝ
ΔΙΕΘΝΩΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΑΙΣΘΗΤΗ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΑ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥΣ ΚΑΙ
ΕΙΝΑΙ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΣΤΟΥΣ ANA ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΣΥΛΛΕΚΤΕΣ
ΗΘΙΚΩΝ ΑΜΟΙΒΩΝ.
ΑΡΚΕΤΑ ΑΠΟ ΤΑ ΔΙΑΣΗΜΑ ΕΙΝΑΙ ΑΛΗΘΙΝΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ, ΑΠΟΤΕΛΟΥΝ
ΟΜΩΣ ΚΑΤΙ ΠΟΛΥ ΠΙΟ ΣΠΟΥΔΑΙΟ ΑΠΟ ΑΠΛΑ ΣΤΟΛΙΔΙΑ ΜΙΑ ΚΑΙ
ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΠΟΥ ΤΑ
ΑΠΟΝΕΜΕΙ. ΟΦΕΙΛΟΥΝ ΔΕ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΑΔΙΚΑ, ΟΠΩΣ ΜΟΝΑΔΙΚΑ
ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΝΟΣ ΕΘΝΟΥΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΗΣ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ.
ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΑΡΑΣΗΜΑ, ΟΠΩΣ ΕΙΝΑΙ ΦΥΣΙΚΟ, ΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ ΚΑΙ
ΑΥΤΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΜΑΣ, 01 ΞΕΝΕΣ ΔΕ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΣΤΗ
ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΤΟΥΣ ΗΤΑΝ ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΕΣ ΓΙΑ ΠΑΡΑ ΠΟΛΛΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ.
Τ
ο "πρώτο τη τάξει” και ως το 1915 (1) μοναδικό τάγμα αριστείας της χώρας μας, το Τάγμα
Αριστείας του Σωτήρος, ακολουθεί εν γένει τη σχεδιαστική γραμμή των αντίστοιχων δια-
σήμων των γερμανικών βασιλείων της εποχής, όπως της Βαυαρίας, της Πρωσσίας και
της Σαξωνίας. Δεν θα μπορούσε βέβαια κάποιος να μιλήσει για απ' ευθείας αντιγραφή
κάποιου ξένου διασήμου, όμως (για παράδειγμα) οι ομοιότητες του σταυρού του Σωτήρος με
το σταυρό του Τάγματος του Αγ. Ερρίκου της Σαξωνίας (2) είναι αρκετά εμφανείς. 0 “γερμανι­
κός” αυτός επηρεασμός δεν είναι άσχετος με τη Βαυαρική καταγωγή του Βασιλέα Οθωνα, α­
φού μετά την άφιξή του στην Ελλάδα υλοποιήθηκε ουσιαστικά (3) και η απόφαση της Δ1Εθνι­
κής Συνέλευσης του 1829 για τη δημιουργία ενός ελληνικού τάγματος αριστείας. 0 Βασιλέας
Οθωνας προτίμησε βέβαια να τοποθετήσει στο κέντρο των Σταυρών του Σωτήρος τη δική του
μορφή και όχι αυτή του Χριστού όπως προέβλεπε το ψήφισμα της Δ1Εθνικής Συνέλευσης, πρά­
ξη κατακριτέα μεν πολιτικά, σχεδιαστικά δε καθόλου ανορθόδοξη, αφού ποΜά ευρωπαϊκά διά­
σημα ταγμάτων έφεραν στο κέντρο τους τη μορφή των ηγεμόνων ή των προγόνων τους. Οταν
ο Βασιλέας Γεώργιος Α’, με την ενθρόνισή του, αντικατέστησε τη μορφή του Οθωνα (4) με αυτή
του Σωτήρος στα διάσημα του Τάγματος, έπραξε βέβαια καλά με το να αποκαταστήσει τα προ-
βλεπόμενα, σχεδιαστικά όμως πάλι δεν πρωτοτύπησε αφού υπήρχαν ήδη πάμπολλα ευρωπαϊκά
διάσημα ταγμάτων με τη μορφή του προστάτη αγίου του τάγματος ή της χώρας στο κέντρο
τους. Το αποτέλεσμα ήταν όμως αισθητικά ανώτερο, ενώ οφείλουμε τουλάχιστον να παραδε­
χθούμε ότι η επιλογή του Θεανθρώπου στο κέντρο των Σταυρών του Τάγματος είναι μάλλον
μοναδική στα ανά τον κόσμο τάγματα ιπποτών και αριστείας, η δε σχε­
δίαση της μορφής του Σωτήρος με βάση την Ορθόδοξη εικονογραφία εί­
ναι σίγουρα πρωτότυπη.
Στην πολύχρονη ιστορία του το τάγμα του Σωτήρος υπέστη και αυτό
όπως και τα άλλα ελληνικά τάγματα αριστείας πολλές αυθαιρεσίες στα
χέρια των διαφόρων ανά την Ευρώπη κατασκευαστών του (5). Ετσι ακό­
μα και η 6υζαντι\£>τροπη σχεδίαση της κεντρικής εικόνας του Χριστού
σε πολλά διάσημα δεν εμφανίζεται καθόλου ως τέτοια, αλλά μάλλον
πλησιάζει ή ακολουθεί κατά πόδας τη δυτική σχολή εικονογραφίας. Παρ'
όλα αυτά, στο εξωτερικό αρχικά και τώρα πια και στην Ελλάδα, τα διάση­
μα όλων των τάξεων του Τάγματος του Σωτήρος φαίνεται να είναι εξαι­
ρετικά δημοφιλή ανάμεσα στους συλλέκτες. Για πολλούς ξένους συλλέ­
κτες δε, η μορφή των διασήμων με την καλαίσθητη μινιατούρα-μεντα-
γιόν του Ιησού στο κέντρο εμφανίζεται ιδιαίτερα πρωτότυπη και “ ελλη­
νική" και καθόλου δεν θα συμφωνούσαν με τις ιδέες του γράφοντος πε-
ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΣΤΗ ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΤΩΝ
ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΑΡΑΣΗΜΩΝ
ρί ξένων επιρροών. Οπως και να έχει το
πράγμα, το ανώτατο ως τις μέρες μας ελληνι­
κό παράσημο δεν παύει να είναι από τα πιο
κομψά και καλαίσθητα στον κόσμο.
Σε άλλες περιπτώσεις ελληνικών παρασή­
μων όμως, είναι βέβαιο ότι μπορούμε να μιλά­
με για καθαρές αντιγραφές. Πολλοί θα θεω­
ρούσαν το Τάγμα Αριστείας του Φοίνικος (6)
ως κατ’ εξοχήν ελληνική σχεδία­
ση. Η λιτή εντυπωσιακή του μορ­
φή με τις βυζαντινές γραμμές φαί­
νεται να αποκλείει εξ αρχής τις
ξένες επιρροές: ο σταυρός είναι
βυζαντινός με λευκό σμάλτο, ο δε
αναγεννώμενος φοίνικας με τις α­
νοικτές πτέρυγες στο κέντρο
συμβολίζει την αναγέννηση του έ­
θνους - αποτελούσε άλλωστε ένα
από τα πρώτα ελληνικά σύμβολα
στις σημαίες ορισμένων οπλαρχη­
γών του Αγώνα του 1821, καθώς
και το πρώτο ουσιαστικά Εθνόση­
μο της Ελληνικής Πολιτείας του I.
Καποδίστρια. Τα άκρα του
σταυρού στην πρώτη του μορφή (1926 - 1935)
έφεραν τα γράμματα “ Ε-Τ-Τ-Α” , τα οποία
βυζαντινότροπα σχεδιασμένα ήταν τα αρχικά
του ρητού “ Εκ Της Τέφρας μου Αναγεννώμαι” .
Η έκπληξη του γράφοντος ήταν μεγάλη όταν
ανακάλυψε στην ξένη βιβλιογραφία (7) διάση­
μα άλλου τάγματος με το ίδιο όνομα και σχε­
δόν απαράλλακτη μορφή. Πρόκειται για το
Τάγμα του Φοίνικος που ιδρύθηκε το 1757 από
τον Πρίγκηπα Hohenlohe-Waldenburg-
Bartenstein. Το Τάγμα αυτό, μιας και μόνης τά­
ξης αρχικά, εξελίχθηκε σε τρεις το 1763 από
τον Πρίγκηπα Κάρολο-Αλβέρτο. Οι τάξεις δεν
έφεραν τα ίδια διάσημα. Για τα μέλη της πρι-
γκηπικής οικογένειας η μορφή των διάσημων
ήταν τελείως διαφορετική. Αυτό όμως δεν α­
ναιρεί την κατάφορη αντιγραφή του παρασή­
μου από τους μεταγενέστερους σχεδιαστές
των ελληνικών διασήμων. Χαρακτηριστικό εί­
ναι ότι το ξένο πρωτότυπο φέρει ως και την ί­
δια ρήση στις άκρες του σταυρού: “ Ex Flammis
Clarior” , δηλαδή το λατινικό αντίστοιχο του
ελληνικού “ Εκ Της Τέφρας μου Αναγεννώ-
μαι". Τα αρχικά αυτά στα ελληνικά διάσημα
παρέμειναν ως το 1936, αφού με Βασιλικό Διά-
ταγμα ο Γεώργιος ο Β τα κατάργησε και πρό-
σθεσε στέμμα και το βασιλικό του μονόγραμ­
μα στους σταυρούς (8).
Αλλη περίπτωση κατάφορης αντιγραφής
αποτελεί το Τάγμα Αριστείας της Ευποίίας. Το
Τάγμα αυτό συστάθηκε το 1948, η απονομή
του δε γίνεται μόνο σε γυναίκες που διακρίνο-
νται σε διάφορους τομείς προσφοράς: στην
Πατρίδα, τον Ανθρωπο, τις Τέχνες και τα Γράμ­
ματα. Πράγματι, κανένας δεν θα μπορούσε να
βρει πιο κατάλληλο διάσημο για απονομή σε
γυναίκες: έχει τη μορφή άνθους με μπλε και
πράσινο σμάλτο, ενώ στο κέντρο υπάρχει η
μορφή της Παναγίας με τον Ιησού στην αγκα­
λιά, σε μια καλαίσθητη μινιατούρα - μενταγιόν
που περιβάλλεται από δίσκο λευκού σμάλτου
με τη λέξη “ Ευποιϊα” . Κατόπιν μελέτης όμως
ο ερευνητής θα διαπιστώσει την ύπαρξη ενός
άλλου σχεδόν όμοιου διάσημου, αυτού του
Βρετανικού Τάγματος της Ινδικής Αυτοκρατο­
ρίας που ιδρύθηκε από τη Βασίλισσα Βικτω­
ρία το 1878. Το εν λόγω διάσημο έπαψε να α-
πονέμεται το 1947, αφότου δόθηκε στην Ινδία
η ανεξαρτησία της. Ετσι μάλλον δεν είναι
τυχαία η χρησιμοποίηση του σχεδίου και η
σχεδόν ταυτόχρονη κατασκευή του ελληνι­
κού διάσημου το 1948, με τα ίδια πάντως χα­
ρακτηριστικά και προφανώς από τον ίδιο κα­
τασκευαστή στο Λονδίνο. Το βρετανικό διά­
σημο φέρει στο κέντρο τη μορφή της Βασίλισ­
σας Βικτωρίας περιβαλλόμενη από δίσκο
σμάλτου, με τη ρήση “Victoria Imperatrix”
Διάσημο του Ρωσικού Τάγματος του Αγ.
Γεωργίου (αριστερά), Σ ταυρός Ταξιαρχών
του ελληνικού Α ριστείου Ανδρείας
(κέντρο) και το διάσημο του ρωσικού
Τάγματος του Αγ. Βλαδίμηρου (κάτω).
ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Σ ταυροί κατώτερων τάξεων
του Τάγματος του Αγ. Γεωργίου
(πάνω) και Αργυρό Αριστείο
Ανδρείας, για στρα τιώ τες και
υπαξιωματικούς (δεξιά).
(Αυτοκράτειρα Βικτωρία) αρχικά
και αργότερα “ Imperatricis
Auspiciis” (Υπό την Προστασία
της Αυτοκράτειρας). Το διάσημο
έχει ερυθρό σμάλτο αντί κυανού
του αντίστοιχου ελληνικού και σχεδιάστηκε
με τη μορφή άνθους για έναν απλό λόγο: πολ-
λοί από αυτούς που θα τιμούσε δια του παρα-
■■β σήμου το Βρετανικό Στέμμα δεν ήταν χριστια­
νοί, συνεπώς το διάσημο δεν θα μπορούσε να
έχει τη μορφή σταυρού. Αλλωστε δινόταν, ό­
πως φανερώνει και το όνομα, μόνο για υπηρε­
σίες σχετικές με την Ινδία.
Για το Βασιλικό Οικογενειακό Τάγμα των
Αγίων Γεωργίου και Κωνσταντίνου, ο μελετη­
τής οφείλει να είναι πιο επιεικής. Η αλήθεια
είναι ότι η σχεδίασή του φέρνει στο νου κα­
τευθείαν το τάγμα του Dannebrog της Δανίας,
που είναι ένα από τα παλαιότερα και πιο αξιο-
σέβαστα τάγματα του κόσμου και πιστεύεται
ότι ιδρύθηκε το 1219 από το Βασιλέα
Waldemar II - η συλλεκτική του αξία είναι ανά­
λογη της φήμης του και θεωρείται από τα πιο
ακριβά και αξιόλογα συλλεκτικά κομμάτια, ι­
δίως στις μεγάλες τάξεις του. Το Ελληνικό
Βασιλικό Οικογενειακό Τάγμα των Αγ. Γεωργί­
ου και Κωνσταντίνου, με έτος ίδρυσης το
1936, είναι (όπως δηλώνει και το όνομα) ηθική
αμοιβή που απένειμε αποκλειστικά ο Ελληνι­
κός Βασιλικός Οίκος κατά την κρίση του εκά-
στοτε βασιλέα. Η σχεδίαση του
συγκεκριμένου αυτού διασήμου μπορεί μεν
να μοιάζει με την αντίστοιχη του Dannebrog,
στοιχη της Δανίας. Ο Γεώργιος Α’ που έφτασε
το 1863 στην Ελλάδα ως ο νέος της βασιλέας,
δεν ήταν άλλος από τον δεκαεπτάχρονο τότε
Πρίγκηπα Χριστιανό - Γουλιέλμο της Δανίας
που άλλαξε το όνομά του με την ενθρόνισή
του.
Από άποψη σχεδίασης και κατασκευής το
Βασιλικό Οικογενειακό Τάγμα συγκαταλέγε­
ται ανάμεσα στα καλύτερα και κομψότερα του
κόσμου, δεν ξέφυγε όμως και αυτό από κάποι-
ες αντιγραφές: Ο αστέρας, για παράδειγμα,
του Ανώτερου Ταξιάρχη, είναι σχεδόν όμοιος
σχεδιαστικά - αν εξαιρέσουμε βέβαια την κε­
ντρική παράσταση - και κατασκευαστικά με
τον αστέρα των Ταξιαρχών (Knight Commander
στη στρατιωτική του
έκδοση) του βρε-
___________________ τανικού Τάγματος
του Λουτρού (The
most Honourable
Order of the Bath).
Οι δε ταινίες των
διασήμων, τόσο
του Τάγματος των
Αγ. Γεωργίου και
Κωνσταντίνου όσο
και του άλλου Βα­
σιλικού Οικογενει­
ακού Τάγματος Αγ.
Ολγας και Σοφίας,
είναι μεν μοναδι­
κές στον ελληνικό
χώρο ως σχεδίαση
αλλά αποτελούν α­
ντιγραφή (με άλλη
σύνθεση χρωμά­
των βέβαια) βρετα­
νικών ταινιών ηθι­
κών αμοιβών, όπως του Companion Of Honour
(του “Τάγματος Ακολούθου της Τιμής" σε ε­
λεύθερη μετάφραση) που ιδρύθηκε το 1917
από το Βασιλέα Γεώργιο V της Βρετανίας.
Οφείλουμε να πούμε ότι το Βασιλικό Οικογε­
νειακό Τάγμα των Αγίων Ολγας και Σοφίας που
ιδρύθηκε μαζί με αυτό των Αγίων Γεωργίου
και Κωνσταντίνου και απονεμόταν μόνο σε
γυναίκες (όπως αυτό της Ευποιϊας), είναι καλ­
λιτεχνικά αρκετά πρωτότυπο και βέβαια εξαι­
ρετικά καλαίσθητο και πολύ επιμελημένης
κατασκευής.
Αλλά, ας επιστρέφουμε στις επιρροές και
τις αντιγραφές: Το Αριστείον Ανδρείας, που
είναι ακόμα και σήμερα η ανώτατη απονεμό-
μενη ηθική αμοιβή σε Ελληνα για ανδραγαθία
στο πεδίο της μάχης, φαίνεται πως και αυτό
σχεδιάστηκε πάνω σε ξένα πρότυπα. Το Αρι-
στείον Ανδρείας, αν και συστάθηκε με νόμο
του 1913 (9) απονεμήθηκε αργότερα στη Μι­
Το Τάγμα του Φοίνικος
(σχέδιο Ν. Στεφάνου).
Αριστερά το πρωτότυπο
του Πρίγκηπα
Hohenlohe και δ εξιά ο
σταυρός του ελληνικού
κρά Ασία (και κατόπιν) για ανδρεία και στρα­
τιωτική αξία. Την ηθική αυτή αμοιβή αναφέ­
ρουμε σε αυτό το άρθρο γιατί μέχρι την τρο­
ποποίηση του Νόμου το 1940 (10) το Αριστείον
Ανδρείας ήταν παράσημο και όχι πολεμικό με­
τάλλιο και δινόταν για ανδραγαθία σε πόλεμο
αλλά και για στρατιωτική αξία στην ειρήνη.
Μετά την τροποποίηση του νόμου οι απονο­
μές σχετίζονταν μόνο με πράξεις ηρωικές επί
του πεδίου της μάχης. Αν όντως το διάσημο ή­
ταν έργο του Πρίγκηπα Νικόλαου, σύμφωνα
με τον Σπ. Μαρκεζίνη (11), τότε μάλλον ο Πρί-
γκηπας πρέπει να εμπνεύσθηκε από το
Σταυρό του Τάγματος του Αγίου Γεωργίου και
της τσαρικής Ρωσίας. Σύμφωνα με κάποιες
πληροφορίες το διάσημο έμπνευσης του Πρί­
γκηπα Νικόλαου είχε αρκετές διαφορές με
αυτό που τελικά εγκρίθηκε και τέθηκε σε πα­
ραγωγή. Οπως και αν έχει το θέμα, οι ομοιότη­
τες των δύο διασήμων είναι οφθαλμοφανείς.
Το Ρωσικό Τάγμα του Αγ. Γεωργίου ιδρύθηκε
στις 26 Νοεμβρίου του 1769 από την Αικατερί­
νη Β1σε τέσσερις τάξεις, φυσικά για ηρωισμό
και στρατιωτική αξία κυρίως σε μάχη. Η απο­
νομή των διαφόρων τάξεων, όπως ακριβώς και
στο μεταγενέστερο ελληνικό Αριστείον
Ανδρείας, γινόταν με κριτήριο όχι μόνο την
πράξη αυτή καθεαυτή (που έτσι κι αλλιώς έ­
πρεπε να υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια του
καλώς εννοούμενου καθήκοντος) αλλά και το
βαθμό: Εχουμε δηλαδή τον Ταξιάρχη (την α­
νώτατη τάξη) του Αριστείου Ανδρείας να απο-
νέμεται μόνο σε ανώτατους αξιωματικούς και
πολεμικές σημαίες, το Χρυσό Αριστείον σε α­
ξιωματικούς λοιπών βαθμιδών και το Αργυρό
Αριστείον Ανδρείας (Γ τάξη) σε υπαξιωματι-
κούς και στρατιώτες. Το Τάγμα του Αγ. Γεωργί­
ου είχε βέβαια περισσότερες τάξεις (12), αλλά
η ανώτερη τάξη ήταν μόνο για βασιλείς και α­
νώτατους στρατιωτικούς. Ο υπόλοιπες τρεις
τάξεις προορίζονταν για αξιωματικούς άλλων
βαθμιδών, ενώ οι τέσσερις κατώτερες τάξεις
του τάγματος, που θεσμοθετήθηκαν αρχικά
απ' τον Τσάρο Αλέξανδρο Α1το 1807 και κατό­
πιν από τον Τσάρο Αλέξανδρο Β' το 1856, απο-
νέμονταν σε υπαξιωματικούς και κληρωτούς
στρατιώτες και ναύτες των Ρωσικών Ενόπλων
Δυνάμεων.
Οι ομοιότητες δεν σταματούν στη φιλο­
σοφία που διέπει την οργάνωση και το σκοπό
των απονομών των δύο παρασήμων. Οπως εί­
παμε υπάρχουν εμφανείς ομοιότητες στη
μορφή και την κατασκευή των διασήμων. Το
Αριστείον Ανδρείας δεν είναι παρά ένας λιτός
σταυρός όμοιος στο σχήμα με αυτόν του Αγ.
Γεωργίου, με μόνη ουσιαστική σχηματική δια­
φορά το επίμηκες κάτω σκέλος του. Στο κέ­
ντρο και των δύο σταυρών υπάρχει η εικόνα ε-
\ j r

αλλά πρέπει να υποθέσουμε ότι αυτό έγινε Τάγματος του Φοίνικος

μάλλον σκόπιμα μια και η ελληνική βασιλική στην πρώτη του μορφή
οικογένεια έχει στενούς δεσμούς με την αντί- (1926-1935).

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 φίππου αγίου που σκοτώνει το δράκοντα. Στο
τσαρικό διάσημο πρόκειται φυσικά για τον Αγ.
Γεώργιο, στο ελληνικό όμως ο έφιππος άγιος
είναι ο Αγιος Δημήτριος! Το ελληνικό διάσημο
είναι φυσικά εστεμμένο, ενώ το τσαρικό δεν
έχει αυτοκρατορικό στέμμα. Στις ανώτερες
τάξεις τους τα διάσημα έχουν λευκό σμάλτο,
ενώ το αντίστοιχο ελληνικό διαφοροποιείται
δραστικά με την ύπαρξη ενός περιγράμματος
κυανού σμάλτου, το οποίο και αισθητική χάρη
δίνει αλλά και “ελληνοποιεί” κατά κάποιο τρό­
πο την όλη
σχεδίαση.
Ενας προσε­
κτικός μελε­
τητής όμως
θα παρατη­
ρούσε ίσως
ότι και αυτή
η ιδιαιτερό­
τητα υπάρ­
χει στους
παρομοί ου
σχήματος
σταυρούς ε-
Το Β ρετανικό Τάγμα της Ινδικής
Αυτοκρατορίας (δεξιά) και το
διάσημο του ελληνικού
Τάγματος της Ευποιϊας (πάνω).
Τα σχόλια π ερί ο μοιότητα ς
περιττεύουν.
νός άλλου τσαρικού τάγματος, αυτού του Αγί­
ου Βλαδίμηρου, δημιουργήματος της Αικατε­
ρίνης της Μεγάλης το Σεπτέμβριο του 1782.0
κατά τα άλλα όμοιος στο σχήμα σταυρός με
αυτόν του Τάγματος του Αγ. Γεωργίου, διαθέ­
τει κόκκινο σμάλτο του οποίου το περίγραμμα
τονίζεται από λωρίδα μαύρου σμάλτου. Ενδε­
χομένως αυτή η ιδιαιτερότητα της εν λόγω
σχεδίασης να μη αποτέλεσε αντικείμενο αντι­
γραφής από τους εμπνευστές και σχεδιαστές
του ελληνικού Αριστείου Ανδρείας, πράγμα
που όμως δεν μπορεί να υποστηρίξει κάποιος
και για την ταινία του παρασήμου. Το ελληνι­
κό διάσημο φέρει ταινία με πέντε ισοπαχές
ραβδώσεις εναλλασσόμενου γαλάζιου και
λευκού χρώματος. Η ταινία του Αγ. Γεωργίου
είναι πανομοιότυπη, με μόνη διαφορά στα
χρώματα, καθώς εναλλάσσονται το μαύρο με
το πορτοκαλί. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε και
το συμβολισμό των τσαρικών χρωμάτων: το
μαύρο συμβολίζει το σκότος και το πορτοκαλί
το φως, με την όλη σύνθεση της ταινίας να
υποδηλώνει 'μέσα από το σκότος προς το
φως” .
Θα μπορούσε κάποιος να συνεχίσει έτσι
και για πολλά άλλα διάσημα ηθικών αμοιβών
της Πατρίδας μας, τα οποία είτε δέχθηκαν σα­
φείς επηρεασμούς από ξένα πρότυπα, είτε
δημιουργήθηκαν μετά από καθαρή αντιγρα­
φή ξένων πρωτοτύπων. Και μόνο ο αριθμός
αυτών των περιπτώσεων καθιστά αδύνατη έ­
στω και την απλή αναφορά τους μέσα στα
πλαίσια αυτού του άρθρου. Η απορία όμως
που γεννάται στον ερευνητή και στο συλλέ­
κτη των ελληνικών απονομών είναι μεγάλη.
Πώς είναι δυνατόν χώρα με τέτοια λαμπρή ι­
στορία, γεμάτη με παραδείγματα ηρωισμού
και θυσίας, αλλά και κληρονόμος τέτοιου λα­
μπρού πνεύματος και πολιτισμού, να επιλέγει
για τα επίσημα σύμβολά της καλοσχεδιασμέ-
νες και καλλιτεχνικότατες μεν, αλλά ουσια­
στικά ξένες σχεδιάσεις; Ισως βέβαια να είναι
άδικο να κατακρίνει κάποιος τόσο τον επηρε-
ασμό από αυτές τις σχεδιάσεις όσο αυτήν α­
κριβώς την καθαρή αντι­
γραφή ξένων διασήμων.
Πώς μπορεί να χαρα­
κτηρίσει κάποιος τέ­
τοιες αντιγραφές;
Ελλειψη φαντασίας
ή ξενομανία και
πίστη στην ακράδα­
ντη ανωτερότητα
της τέχνης της αλλο­
δαπής; Μήπως εύκο­
λη λύση για γρήγορη
παραγωγή και διάθε­
ση των διασήμων
στην Ελλάδα;
Η Ελλάδα διέθε­
τε και διαθέτει καλ­
λιτέχνες άξιους και
αναγνωρισμένους, οι
οποίοι μόνο για έλ­
λειψη δημιουργικό­
τητας δεν θα μπο­
ρούσαν να κατηγο-
ρηθούν. Πρωτότυπες
σχεδιάσεις όπως
αυτή του Τάγματος Αριστείας του Γεωργίου Α'
δεν θα έπρεπε να αποτελούν τη φωτεινή εξαί­
ρεση, αλλά τον κανόνα. Αν κάποιος ρίξει μια
και μόνο ματιά στην ποικιλία και την εξαίρετη
καλλιτεχνική πρωτοτυπία των γαλλικών ηθι­
κών αμοιβών του 20ού αιώνα, θα καταλάβει α­
μέσως ότι συμπαγής συμβολισμός, μοναδικό
σχέδιο και υψηλή αισθητική μπορούν κάλλι-
στα να συνυπάρξουν μέσα σε ένα διάσημο κά­
ποιου τάγματος αριστείας, στοιχεία που αυξά­
νουν άλλωστε την αξία της απονομής και ενι­
σχύουν το συμβολισμό που αυτή συνεπάγε­
ται.
ΥΠΟ ΣΗΜ ΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Το 1915. με το Νόμο 613/16-1-1915,
ιδρ ύθηκε το δεύ τερ ο Τάγμα Αριστείας της
χωράς μας. αυτό του Γεωργίου Λ_·
(2) Το Τάγμα του Αγ. Ερρίκου ιδρύθηκε το
1736 από το Βασιλέα Αύγουστο Γ 1της
Πολωνίας, Εκλέκτορα της Σαξωνίας.
(3) Β.Δ. 20-5-1833.
(4) Β.Δ. 21-11-1869.
(5) Για περισσότερα στοιχεία σχετικά μ ε το
Τάγμα του Σωτήρος συνιστάται
ανεπιφύλακτα το εξα ίρ ετο βιβλίο του Δ ρ
Πάνου Ν. Ταζεδάκη “ Το Τάγμα του Σω τήρος:
Ανατομία και παθολογία των διασήμων του
Τάγματος Αριστείας του Σ ω τή ρ ο ς”,
Β ιβλιοθήκη της Ελληνικής Ν ομισματικής
Εταιρείας, Αθήνα 1994.
(6) Ετος ίδρυσης 1926, Ν.Δ. 13-5-1926.
(7) “A History o f the Early Orders of
Knighthood and Chivalry” του D.G. Neville.
1978 Albemarle Enterprises ltd. London.
(8) B A . 18-1-1936.
(9 )Νόμος ΔΡΘ /1913.
(10) A.N. 2646/1940.
(11) Η πληροφορία αυτή π ροέρχεται από το
βιβλίο του Γ. Μ π ελδέκου “Τάγματα Α ριστείας
και Στρατιω τικά Μ ετάλλια της Ελλάδος",
έκδοση Π ολεμικού Μουσείου, Αθήνα 1991,
ένα βιβλίο πραγματικό οδηγό - ερ γα λείο στα
χέρια κ ά θ ε συλλέκτη ή μ ελ ετη τή των
ελληνικών ηθικών αμοιβών.
(12) Το τάγμα του Αγ. Γεωργίου είχε και
σ κληρότατες διαδικασίες εισδοχής, ιδίως
στις ανώ τατες τά ξεις του. Χαρακτηριστικό
είναι ό τι ακόμα και τσάροι, όπως ο
Αλέξανδρος Α', αρνήθηκαν αυτή την τιμή
μέχρι να αποδείξουν ό τι την άξιζαν. Αλλοι,
όπως ο Νικόλαος A 1αλλά και ο Νικόλαος Β ',
αρκέστηκαν στην τέτα ρ τη μόλις τάξη του
παρασήμου και μ ετά από μεγάλη παρέλευση
χρόνου.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑ
(1) Ιωάννης Λαγγοβάρδος: ΕΘΙΜΟΤΥΠΙΑ ΤΩΝ
ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΑΡΑΣΗΜΩΝ, ΑΡΙΣΤΕΙΩΝ ΚΑΙ
ΜΕΤΑΛΛΙΩΝ, Αθήνα 1922.
(2) Γεώργιος Μ π ελδέκος: ΤΑΓΜΑΤΑ
ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΜΕΤΑΛΛΙΑ ΤΗΣ „ j
ΕΛΛΑΔΟΣ, Π ολεμικό Μ ουσείο, Αθήνα 1991. <31
(3) Πάνος Ταζεδάκης: ΤΟ ΤΑΓΜΑ ΤΟΥ
ΣΩ ΤΗΡΟΣ: ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΚΑΙ ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ
Δ ΙΑ ΣΗ Μ Ω Ν ΤΟΥ ΤΑΓΜΑΤΟΣ ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ ΤΟΥ
ΣΩΤΗΡΟΣ, Β ιβλιοθήκη της Ελληνικής
Ν ομισματικής Εταιρείας, Αθήνα 1994.
(4) Tarpell Η. Dorling and L.F. Guille: RIBBONS
AND MEDALS, George Philip and Son ltd.
London, 1970.
(5) V.A. Durov: RUSSIAN AND SOVIET
MILITARY AWARDS. Order of Lenin State
History Museum. 1990.
(6) Edward C. Joslin: BRITISH AWARDS AND
MEDALS, Frederic Warne Co. ltd, London 1974.
(7) Vaclav Mericka: BOOK OF ORDERS AND
DECORATIONS, Hamlyn, London 1975.
(8) D.G. Neville: A HISTORY OF THE EARLY
ORDERS OF KNIGHTHOOD AND CHIVALRY.
Alberm arle Enterprises ltd, London 1978.
(9) Robert Werlich: RUSSIAN ORDERS.
DECORATIONS AND MEDALS, Quaker Press.
Washington D.C. 1968.
(10) P. Hieronymussen: ORDERS. MEDALS
AND DECORATIONS OF BRITAIN AND EUROPE,
Blandford Press, London, 1966.
ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 Ο ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ
Λεγεωνάριος του 1ου αι. π.Χ. με
πλήρη φόρτο εκστρατείας.
Σ ΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚΗ Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΑ
τον
ΚΑΤΑ ΤΗΝ A Y T C
ΑΠΟ ΤΑ ΣΚΟΤΕΙΝΑ ΔΑΣΗ ΤΗΣ
ΑΡΧΑΙΑΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ
ΚΑΥΤΗ ΑΜΜΟ ΤΗΣ ΣΑΧΑΡΑΣ, ΚΙ
ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΚΤΕΣ ΤΟΥ
ΑΦΡΙΣΜΕΝΟΥ ΑΤΛΑΝΤΙΚΟΥ ΜΕΧΡΙ
ΤΟΥΣ ΒΑΛΤΟΥΣ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ
ΚΟΛΠΟΥ, ΕΝΑΣ ΣΤΡΑΤΟΣ
ΚΥΡΙΑΡΧΗΣΕ ΓΙΑ 1.000 ΠΕΡΙΠΟΥ
ΧΡΟΝΙΑ: 0 ΡΩΜΑΪΚΟΣ. ΚΑΝΕΙΣ
ΑΝΤΙΠΑΛΟΣ ΔΕΝ ΚΑΤΟΡΘΩΣΕ ΝΑ
ΤΟΝ ΝΙΚΗΣΕΙ, ΒΑΡΒΑΡΟΣ Η
ΠΟΛΙΤΙΣΜΕΝΟΣ. ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΠΟΥ
ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΑΝΑΛΥΕΙ ΤΟ ΓΙΑΤΙ
ΚΑΙ ΤΟ ΠΩΣ Ο ΡΩΜΑΙΟΣ
ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ ΕΙΧΕ ΤΗΝ ΥΠΕΡΟΧΗ,
ΤΟΣΟ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ
ΟΣΟ ΚΑΙ ΣΕ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ
ΕΠΙΠΕΔΟ.
Τ
ο ισ χ υ ρ ό τ ε ρ ο κ ρ ά το ς τ η ς α ρ χ α ιό τ η τ α ς , η Ρώμη, σ τ ή ­
ρ ιζ ε τ η ν ισχύ τ ο υ σ το ν ισ χ υ ρ ό τ ε ρ ο σ τ ρ α τ ό τ η ς α ρ ­
χ α ιό τ η τ α ς : τ ο Ρ ω μαϊκό. Η ύπ α ρ ξή τ ο υ κ α τ έ σ τ η σ ε
δ υ ν α τή τ ό σ ο τη ρ ω μ α ϊκή εξά π λω σ η όσ ο κ α ι τ η δ ια τ ή ­
ρ η σ η τ η ς Pax Romana, τ η ς ρ ω μ α ϊκ ή ς ε ιρ ή ν η ς . Ο Ρ ω μ α ϊκό ς
Σ τ ρ α τ ό ς σ το α π ό γ ε ιο τ η ς δ ύ ν α μ ή ς τ ο υ , σ το υ ς δ ύ ο πρώ­
τ ο υ ς μ ε τ ά Χ ρ ίσ τ ο ν α ιώ ν ε ς , α π ο τε λ ο ύ σ ε τ ο π ρ ο ϊό ν μ ια ς μα-
κρ ά ς ε ξ ε λ ικ τ ικ ή ς π ο ρ ε ία ς π ου ε ίχ ε α φ ο μ ο ιώ σ ε ι τ α δ ιδ ά γ μ α ­
τ α που π ρ ο έ κ υ ψ α ν από τη σ ύ γ κ ρ ο υ σ η τ ο υ ρ ω μ α ϊκ ο ύ κ ρ ά ­
τ ο υ ς μ ε ό λ ο υ ς τ ο υ ς λ α ο ύ ς κ α ι τ α κ ρ ά τη τ η ς λ ε κ ά ν η ς τ η ς
Μ ε σ ο γ ε ίο υ . Εδώ δ ε ν θ ’ α σ χ ο λ η θ ο ύ μ ε μ ε τ η ν ισ τ ο ρ ία α υ τ ο ύ
τ ο υ Σ τρ α το ύ , ο ύ τ ε μ ε τ η ν ο ρ γά νω σ ή τ ο υ ή τ ις τ α κ τ ικ έ ς το υ .
Θ α δ ο ύ μ ε απλά τ η ν α τ ο μ ικ ή ε μ φ ά ν ισ η κ α ι τ ο ν εξο π λ ισ μ ό
τω ν β α σ ικ ό τ ε ρ ω ν τύπ ω ν σ τρ α τιω τώ ν που τ ο ν σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ ­
σαν. Β α σ ικ ό ς α ρ ω γό ς μα ς σ ’ α υ τ ή τ η ν π ρ ο σ π ά θ εια α π ο κ α ­
τά σ τα σ η ς τ η ς ε ξ ω τ ε ρ ικ ή ς ε μ φ ά ν ισ η ς π ο λ ε μ ισ τώ ν που έζη -
σ αν π ρ ιν από δ ύ ο π ερ ίπ ο υ χ ιλ ιε τ ίε ς θ α ε ίν α ι η α ρ χ α ιο λ ο γ ία .
Ο ι α ν α σ κ α φ έ ς σ ε ρ ω μ α ϊκά σ τρ α τό π ε δ α ή π ε δ ία μαχώ ν έ φ ε ­
ρ α ν σ το φ ω ς τ ό σ α όπ λα κ α ι σ τ ρ α τ ιω τ ικ ά α ν τ ικ ε ίμ ε ν α , ώ σ τε
να μ π ο ρ έ σ ο υ μ ε να δ ώ σ ο υ μ ε ζωή σ τα κ ε ίμ ε ν α τω ν α ρ χ α ίω ν
ισ το ρ ικ ώ ν π ου α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι σ το Ρ ω μ αϊκό Σ τρ α τό . Τ έ τ ο ια δ ε
κ ε ίμ ε ν α υ π ά ρ χ ο υ ν π ο λλά κ α ι α ν ά μ ε σ ά τ ο υ ς έ ν α απ όσπ ασ μα
 ΔΗ Μ Η ΤΡΗ Σ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ

ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ
ΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

τ η ς Ισ το ρ ία ς τ ο υ Ιο υ δ α ϊκ ο ύ Π ο λ έ μ ο υ , γ ρ α μ μ έ ν η ς από τ ο ν
Φ λά θ ιο Ιώσηπο, έ ν α ν Ιο υ δ α ίο που α ν τιμ ε τώ π ισ ε ο ίδ ιο ς τ ο υ ς
Ρ ω μ α ίους κ α τά τ η μ ε γ ά λ η επ α νά σ τα σ η τω ν Ιο υ δ α ίω ν τ η ν
π ε ρ ίο δ ο 66-73 μ.Χ. ε ν α ν τ ίο ν τ η ς Ρώμης. Ο Ιώ σηπος λοιπ ό ν,
π ε ρ ιγ ρ ά φ ο ν τα ς έ ν α ρ ω μ α ϊκό σ τρ α τό π ου ε γ κ α τ α λ ε ίπ ε ι τ ο
σ τρ α τό π ε δ ό το υ γ ια να ξ ε κ ιν ή σ ε ι τ η ν π ο ρ ε ία τ η ς η μ έ ρ α ς ,
μα ς λ έ ε ι:
“ ...(οι Ρ ω μαίοι) β α δ ίζ ο υ ν μ ε η σ υ χ ία κ α ι τά ξ η , ό λ ο ι τ ο υ ς
κ ρ α τώ ν τ α ς τ η θ έ σ η τ ο υ ς σ αν να ε ίν α ι σ ε π ό λ εμ ο . Ο ι μ ε ν π ε­
ζ ο ί φ ο ρ ο ύ ν θ ώ ρ α κ ε ς κ α ι κ ρ ά ν η , κ α ι ε ίν α ι ζω σ μ έν ο ι δ ύ ο ξ ί­
φη: α υ τ ό που κ ρ έ μ ε τ α ι σ τ' α ρ ισ τ ε ρ ά τ ο υ ς ε ίν α ι κ α τά πολύ
μ α κ ρ ύ τε ρ ο , α υ τ ό όμ ω ς που κ ρ έ μ ε τ α ι δ ε ξ ιά τ ο υ ς δ ε ν έ χ ε ι
μ ή κ ο ς πάνω από μ ια σ π ιθ α μ ή (σ.σ. 22,5 εκ.). Ο σ ο ι ε ίν α ι ε π ί­
λ ε κ τ ο ι σ ω μ α το φ ύ λ α κ ε ς τ ο υ σ τρ α τη γ ο ύ κ ρ α τ ο ύ ν δ ό ρ υ κα ι
σ τρ ο γ γ υ λ ή ασπ ίδα. Ο ι υ π ό λο ιπ ο ι κ ρ α τ ο ύ ν α κ ό ν τ ιο κ α ι μ α ­
κ ρ ιά ο ρ θ ο γ ώ ν ια ασπ ίδα. Ε π ιπ λέο ν ε ίν α ι φ ο ρ τ ω μ έ ν ο ι ο κ α ­
θ έ ν α ς μ ε π ρ ιό νι, κ ο φ ίν ι, σ κα π ά νη κ α ι π έ λ ε κ υ . Α κ ό μ α μ ε ­
τ α φ έ ρ ο υ ν κ α ι ιμ ά ν τα , δ ρ επ ά ν ι, α λ υ σ ίδ α κ α ι ε φ ό δ ια
τρ ιώ ν ημερώ ν. Λ ίγο λ ο ιπ ό ν δ ια φ έ ρ ε ι ο π ε ζό ς από φ ο ρ ­
τω μ έ ν ο μ ο υ λ ά ρ ι. Ο ι ιπ π είς τ ο υ ς φ ο ρ ο ύ ν μ α κρ ύ ξ ίφ ο ς
σ τα δ ε ξ ιά κ α ι κ ρ α το ύ ν σ το χ έ ρ ι μ α κ ρ ιά λ ό γχ η . Σ τα
π λ ε υ ρ ά τω ν α λό γω ν τ ο υ ς ε ίν α ι δ ε μ έ ν η δ ια γ ώ ν ια α ­
σ π ίδα κ α ι μ ια θ ή κ η μ ε τ ρ ία ή π ε ρ ισ σ ό τε ρ α α κ ό ν τια .
Α υ τά έ χ ο υ ν π λ α τ ιέ ς α ιχ μ έ ς κ α ι σ το μ ή κ ο ς π λ η σ ιά ­
ζ ο υ ν τ α δ ό ρ α τα . Τ έλος, ό λ ο ι τ ο υ ς φ ο ρ ο ύ ν κ ρ ά ν η
κ α ι θ ώ ρ α κ ε ς ό μ ο ια μ ε α υ τ ά τω ν πεζώ ν, κ α ι σ ε τ ί­
π ο τα , ό σ ο ν α φ ο ρ ά τ α όπλα, δ ε ν δ ια φ έ ρ ο υ ν ο ι
ε π ίλ ε κ τ ο ι ιπ π είς τ ο υ σ τρ α τη γ ο ύ από α υ τ ο ύ ς
που υ π η ρ ε το ύ ν σ τις ίλ ε ς ..." (Ιω σήπου, Ισ τ ο ­
ρ ία Ιο υ δ α ϊκ ο ύ Π ο λ έ μ ο υ π ρ ος Ρ ω μ αίους, III
93-97).
Μ έσ α σ ε μ ια σ ύ ν το μ η π ε ρ ιγ ρ α φ ή λ ο ιπ ό ν ο Ιώ σηπος έ χ ε ι σ υ λ λ ά θ ε ι
κ α ι τ α τ ρ ία “ σ υ σ τ α τ ικ ά ” τ ο υ Ρ ω μ αϊκού Σ τρ α το ύ : τ η ν π ε ιθ α ρ χ ία κα ι
τ η ν τά ξ η το υ , τ ο γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι δ ε ν υπ ήρχα ν μ ε γ ά λ ε ς δ ια φ ο ρ έ ς α·
ν ά μ ε σ α σ τα ε κ λ ε κ τ ά κ α ι τ α κ ο ιν ά σ τ ρ α τ ε ύ μ α τ α κα ι, τ έ λ ο ς , ό τ ι τ ο
ρω μ α ϊκό π ε ζικ ό ή τ α ν ε ξ ο π λ ισ μ έ ν ο τό σ ο γ ια μ ά χ η, ό σ ο κ α ι γ ια ε ­
κ τ έ λ ε σ η έρ γ ω ν ε κ σ τ ρ α τ ε ία ς . Θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε να π ει κ ά π ο ιο ς ό τ ι έ ­ Λεγεω νάριος
της εποχής του
μ ο ια ζ ε τ ό σ ο μ ε π ε ζικ ό ό σ ο κ α ι μ ε μ η χ α ν ικ ό μ ά χ η ς - γ ια να χ ρ η ­
Αυγούστου (30π.Χ.·14 μ.Χ.)
σ ιμ ο π ο ιή σ ο υ μ ε έ ν α σ ύ γ χ ρ ο ν ο όρο. μ ε αλυσιδω τό 9ώ ρακα.
Τ η ν επ ο χ ή που μ α ς α π α σ χ ο λ εί (30 π.Χ. ως 200 π ερ ίπ ο υ μ.Χ.)

ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

 τ ο ρ ω μ α ϊκό π ε ζικ ό ο ρ γ α ν ω ν ό τα ν σε
δ ύ ο μ ε γ ά λ ε ς κ α τ η γ ο ρ ίε ς μο νά δω ν, α ­
ν ά λ ο γ α μ ε τ ο α ν τ ις σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ σ α ν
Ρ ω μ α ίοι π ο λ ίτ ε ς ή όχι. Σ τ ις λ ε γ ε ώ ν ε ς
- που ή τ α ν η μ ια κ α τ η γ ο ρ ία - κ α τ α τ ά σ ­
σ ο ν τα ν ό σ ο ι ή τ α ν ή δ η Ρ ω μ αίοι π ο λ ί­
τ ε ς , ενώ σ τ ις σ υ μ μ α χ ικ έ ς μ ο ν ά δ ε ς -
τ η ν ά λ λ η κ α τ η γ ο ρ ία - κ α τ α τ ά σ σ ο ν τ α ν
σ υ ν ή θ ω ς ό σ ο ι δ ε ν ε ίχ α ν τη ρ ω μ α ϊκή
π ο λ ιτε ία . Ο ι λ ε γ ε ώ ν ε ς σ υ ν έχ ιζ α ν τ η ν
π α ρ ά δ ο σ η το υ Ρ ω μ αϊκού Σ τρ α το ύ
τ η ς π ε ρ ιό δ ο υ τ η ς Δ η μ ο κ ρ α τ ία ς . Α π ο­
τ ε λ ο ύ σ α ν τη ρ α χ ο κ ο κ κ α λ ιά τ ο υ κ ά θ ε
ε κ σ τ ρ α τ ε υ τ ικ ο ύ σ ώ μ α το ς κ α ι σ τη μ ά ­
χ η π ο λ ε μ ο ύ σ α ν σ αν β α ρ ύ π εζικό .
Α ν τ ίθ ε τ α ο ι σ υ μ μ α χ ικ έ ς μ ο ν ά δ ε ς
σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ ν τ ο από σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ε ς
π ε ρ ιο χ έ ς ή φ υ λ έ ς τ η ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ­
ρ ία ς , ή τ α ν π ο λλώ ν ε ιδ ώ ν κ α ι ο ο π λι­
σ μ ό ς τ ο υ ς ή τ α ν ε ιδ ικ ε υ μ έ ν ο ς α ν ά λ ο ­
γ α μ ε τ η ν α π ο σ το λή τ η ς κ ά θ ε μ ο ν ά ­
δ α ς. Σ υ χ νά τ α όπ λα τ ο υ ς ή τ α ν κ α τ α ­
σ κ ε υ α σ μ έ ν α σ ύ μ φ ω να μ ε τ ο ν π α τρ ο ­
π α ρ ά δ ο το τρ ό π ο τ η ς φ υ λ ή ς από τ η ν
οπ ο ία σ τρ α το λο γο ύ ντο . Π ά ντω ς
σ υ ν ή θ ω ς , μ ε τ η ν π ά ρ ο δ ο το υ χ ρ ό ν ο υ
κ α ι ε φ ό σ ο ν η σ υ μ μ α χ ικ ή μ ο νά δ α
σ υ ν έ χ ιζ ε τ η ν ύπ αρ ξή τ η ς , τό σ ο ο ο ­
π λ ισ μ ό ς όσ ο κ α ι η ε μ φ ά ν ισ η τω ν α ν-
δρ ώ ν τ η ς έ τ ε ιν α ν να εκρ ω μ α ϊσ θ ο ύ ν.
Α λλά, α ς δ ο ύ μ ε τ ο ν ε ξο π λ ισ μ ό το υ
κ ά θ ε τύ π ο υ π εζο ύ ξεχ ω ρ ισ τά .
Ο Λ Ε Γ Ε Ω Ν Α Ρ ΙΟ Σ
Ο λ ε γ ε ω ν ά ρ ιο ς ε φ ο δ ια ζ ό τ α ν μ ε ε ­
π ιθ ε τ ικ ά κ α ι α μ υ ν τ ικ ά όπλα. Α νά μ εσ α
σ τα π ρώ τα σ υ γ κ α τ α λ έ γ ο ν τ α ι τ ο α κ ό ­
ν τ ιο , τ ο ξ ίφ ο ς κ α ι τ ο ε γ χ ε ιρ ίδ ιο . Ανά­
μ εσ α σ τα α μ υ ν τ ικ ά ή τ α ν τ ο κ ρ ά ν ο ς , ο
24 θ ώ ρ α κ α ς , η ασπ ίδα, ο ι κ ν η μ ίδ ε ς κ α ι η
θ ω ρ ά κ ισ η τω ν χεριώ ν. Το α κ ό ν τ ιο το υ
λ ε γ ε ω ν ά ρ ιο υ (λ α τιν ικ ά : pilum, α ρ χ .ε λ -
λ η ν ικ ά : υσ σ ό ς) ή τ α ν έ ν α πολύ ε ιδ ι­
κ ε υ μ έ ν ο όπ λο, που ρ ιχ ν ό τα ν ο μ α δ ικ ά
από τ ο υ ς λ ε γ ε ω ν ά ρ ιο υ ς λ ίγ ο π ρ ιν έ ρ ­
θ ο υ ν σ ε μά χη σώμα μ ε σώμα μ ε τ ο υ ς
ε χ θ ρ ο ύ ς τ ο υ ς , μ ε σ κοπ ό να α χ ρ η ­
σ τ ε ύ σ ε ι τ ις α σ π ίδ ες τ ο υ ς . Η α ιχ μ ή
τ ο υ α κ ο ν τ ίο υ ή τ α ν π υ ρ α μ ιδ ο ε ιδ ή ς
κ α ι σκοπ ό ε ίχ ε τ η ν ε π ίτ ε υ ξ η τ η ς μ ε ­
γ α λ ύ τ ε ρ η ς δ ιά τρ η σ η ς . Το σ ιδ ε ρ έ ν ιο
σ τ έ λ ε χ ο ς πίσω από τ η ν α ιχ μ ή ή τ α ν
π ολύ μ α κρ ύ (μ έ χ ρ ι 1,1 m) και, σ ε α ν τ ί­
θ ε σ η μ ε τ η ν α ιχ μ ή , δ ε ν ε ίχ ε σ φ υ ρ η -
λ α τ η θ ε ί σ τη φ ω τιά , σ υνεπ ώ ς ή τ α ν
σ χ ε τικ ά μ α λ α κ ό κ α ι λ ύ γ ιζ ε ε ύ κ ο λ α . Το
σ τ έ λ ε χ ο ς α υ τ ό π ρ ο σ α ρ μ ο ζό τα ν σ το
σ χ ε τικ ά β ρ α χ ύ ξ ύ λ ιν ο κ ο ν τ ά ρ ι μ ε δ ύ ο
ή τ ρ ία κ α ρ φ ιά . Σ το σ η μ ε ίο π ρ ο σ α ρ μ ο ­
γ ή ς το υ σ τ ε λ έ χ ο υ ς σ το κ ο ν τ ά ρ ι κά-
π ο ιε ς φ ο ρ έ ς υ π ή ρ χ ε έ ν α μ ο λ ύ β δ ιν ο
σ φ α ιρ ικ ό β ά ρ ο ς που σ κοπ ό ε ίχ ε να
δ ώ σ ει α κ ό μ α μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο β ά ρ ο ς σ το
όπ λο. Ο λα τ α π αραπ άνω χ α ρ α κ τ η ρ ι­
σ τικ ά σ τό χ ε υ α ν σ τη δ η μ ιο υ ρ γ ία ε ν ό ς
β α ρ έ ο ς α κ ο ν τ ίο υ , μ ε π ε ρ ιο ρ ισ μ έ ν ο
β ε λ η ν ε κ έ ς , α λλά κ α ι μ ε γ ά λ η δ ια τρ η -
τ ικ ό τ η τ α λόγω τ η ς α ιχ μ ή ς το υ κ α ι τ ο υ
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
Ρωμαϊκά ακόντια λεγεωνάριων διαφόρων
τύπων.
β ά ρ ο υ ς το υ . Ο τα ν α υ τ ό τ ο όπ λο
τρ υ π ο ύ σ ε μια ε χ θ ρ ικ ή ασπ ίδα, τ ο μ α ­
λ α κ ό σ ιδ ε ρ έ ν ιο σ τ έ λ ε χ ο ς λ ύ γ ιζ ε κα ι
τ ο έν α από τ α δ ύ ο κ α ρ φ ιά (που ή τ α ν
ξ ύ λ ιν ο ) έσ π α ζε, έ τ σ ι ώ σ τε ο ε χ θ ρ ό ς
δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ ε να α φ α ιρ έ σ ε ι ή να κ ό ­
ψ ε ι τ ο α κ ό ν τ ιο από τ η ν α σ π ίδ α το υ ,
ο ύ τ ε να τ ο χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή σ ε ι - α ν τ α κα-
τ ά φ ε ρ ν ε - ε ν α ν τ ίο ν τω ν Ρωμαίων.
Ο τα ν ο ι δ ύ ο π α ρ α τ ά ξ ε ις έ ρ χ ο ν τ α ν σ ε
επ α φ ή ο ι Ρ ω μ α ίοι π α το ύ σ α ν πάνω σ τα
κ ο ν τ ά ρ ια τω ν α κ ο ν τίω ν τ ο υ ς που
κ ρ έ μ ο ν τ α ν από τ ις ε χ θ ρ ικ έ ς α σ π ίδ ες ,
κ α τ ε β ά ζ ο ν τ ά ς τ ις μ ε α υ τ ό ν τ ο ν τ ρ ό ­
πο κα ι α π ο κ α λ ύ π το ν τα ς τ α σ ώ μ α τα
τω ν α ν τιπ ά λ ω ν το υ ς . Κ α τα λ α β α ίν ε ι
κ ά π ο ιο ς τ η ν α τ α ξ ία που π ρ ο κ α λ ο ύ σ ε
η β ρ ο χ ή α κ ο ν τίω ν σ τη ν ε χ θ ρ ικ ή πα­
ρ ά τα ξη , ιδ ίω ς ό τ α ν α υ τή ή τ α ν π υ κνή ,
με τ ις α σ π ίδ ες να επ ικ α λ ύ π το υ ν μ ε ρ ι­
κώ ς η μ ία τ η ν ά λ λ η (“ σ υ ν α σ π ισ μ ό ς ” ):
τ ό τ ε τ α α κ ό ν τ ια δ ια π ε ρ ν ο ύ σ α ν δ ύ ο
κα ι τ ρ ε ις ε χ θ ρ ικ έ ς α σ π ίδ ες μαζί. Ανα-
φ έ ρ ο ν τ α ι από τ ο υ ς α ρ χ α ίο υ ς ισ τ ο ρ ι­
κ ο ύ ς μ ά χ ες σ τις ο π ο ίε ς ο ι α ν τίπ α λ ο ι
π ο λ ε μ ισ τ έ ς π ε τ ο ύ σ α ν τ ις β ε β α ρ υ μ έ -
ν ε ς από τ α ρ ω μ α ϊκά α κ ό ν τ ια α σ π ίδ ες
κα ι π ο λ ε μ ο ύ σ α ν α κ ά λ υ π το ι - μ ε π ρ ο­
φ α ν έ ς μ ε ιο ν έ κ τ η μ α έ ν α ν τ ι τω ν π ά νο ­
πλω ν Ρωμαίων.
Ε κ τό ς από τ ο υ ς υ σ σ ο ύ ς ο ι λ ε γ ε ω ­
ν ά ρ ιο ι ο π λ ίζ ο ν τα ν κα ι μ ε ά λ λ ο υ ε ί­
δ ο υ ς α κ ό ν τ ια ή δ ό ρ α τα (σ τα λ α τ ιν ικ ά
hasta, lanceae, spicula κλπ.) α π λ ο ύ σ τε ­
ρης μορφ ής, με φ υλλό σ χημ ες λόγχες
κα ι ξ ύ λ ιν α κ ο ν τ ά ρ ια δ ια φ ό ρ ω ν μηκών.
Α υ τά χ ρ η σ ίμ ε υ α ν ε ίτ ε ως α κ ό ν τια , ε ί­
τ ε ως δ ό ρ α τ α (δ η λ α δ ή ε ίτ ε γ ια να τα
ρ ίχ ν ο υ ν από α π ό σ τα σ η κ α τά τω ν ε ­
χ θ ρ ώ ν, ε ίτ ε γ ια να π ο λ ε μ ο ύ ν σώ μα με
σώ μα μ ε α υ τά ), ε ίτ ε κ α ι γ ια τ ις δ ύ ο
χ ρ ή σ ε ις . Σ υ ν ή θ ω ς με τ η ν π ά ρ ο δ ο το υ
χ ρ ό ν ο υ κ α ι τ η ν ε ξ ο υ δ ε τ έ ρ ω σ η τω ν α ­
ν τιπ ά λ ω ν τ η ς Ρώμης π ου ή τ α ν δ ια τ ε ­
θ ε ιμ έ ν ο ι να α ν τιμ ε τω π ίσ ο υ ν τ ο υ ς Ρω­
μ α ίο υ ς σ ε μά χη π ε ζικ ο ύ ε κ π α ρ α τά ξ ε -
ως, τ α ε λ α φ ρ ύ τ ε ρ α α κ ό ν τ ια έ τ ε ιν α ν
να υ π ο κ α τ α σ τ α θ ο ύ ν σ τη θ έ σ η τω ν
υσσών. Κ α θώ ς μ ά λ ισ τα ο ι ύ σ τ ε ρ ο ι α ­
ν τίπ α λ ο ι σ υ ν ή θ ιζ α ν να α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν
τ α κ τ ικ έ ς επ ιδ ρ ο μ ώ ν κ α ι α ν τ α ρ τ ο π ο ­
λ έ μ ο υ , κ α τ α τ ρ ίβ ο ν τ ε ς τ ο υ ς Ρ ω μαί­
ο υ ς μ ε α κ ρ ο β ο λ ισ μ ο ύ ς κα ι τ ο ξ ε ύ μ α -
τα , σ ι Ρ ω μ α ίοι α ν τ ιδ ρ ο ύ σ α ν μ ε τ η ν ε ­
λ ά φ ρ υ ν σ η τ ο υ δ ικ ο ύ τ ο υ ς ο π λισ μ ο ύ
κ α ι τ η ν υ ιο θ έ τ η σ η ε κ η β ό λ ω ν όπ λω ν
(δ η λ α δ ή όπ λω ν που ρ ίχ ν ο ν τ α ι από α ­
π ό σ τασ η).
Σ τ η ν κ λ α σ ικ ή όμ ω ς π ε ρ ίο δ ο τ η ς
α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ικ ή ς λ ε γ ε ώ ν α ς τ η ν οπ οία
ε ξ ε τ ά ζ ο υ μ ε , ο λ ε γ ε ω ν ά ρ ιο ς σ υ ν έ χ ιζ ε
να έ χ ε ι ως κ ύ ρ ια π ο λ ε μ ικ ή α π ο σ το λή
τ η ν ε κ τ ο υ σ υ σ τά δ η ν μ ά χη. Σ ’α υ τ ή ν
τ ο κ υ ρ ιό τ ε ρ ο όπ λο τ ο υ ή τ α ν τ ο κ ο ν τ ό
ρ ω μ α ϊκ ό ξ ίφ ο ς (gladius hispanensis-i-
β η ρ ικ ή μ ά χ α ιρ α ). Ο ν ο μ ά ζ ε τ α ι ιβ η ρ ι-
κ ό /ισ π α ν ικ ό δ ιό τ ι ο ι Ρ ω μ α ίοι τ ο υ ιο θ έ ­
τη σ α ν από τ ο υ ς α ρ χ α ίο υ ς Ιβ η ρ ε ς
σ τη ν Ισπ ανία. Ε ίχ ε σ υ ν ο λ ικ ό μ ή κ ο ς
60-80 cm. Η λά μ α το υ ε ίχ ε π ερ ίπ ο υ
τ ρ ιγ ω ν ικ ό σ χ ή μ α κ α ι ή τ α ν δ ίκο π η . Το
ξ ίφ ο ς α υ τ ό τ ο χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ α ν ο ι
Ρ ω μ αίοι κ υ ρ ίω ς γ ια να τ ρ υ π ο ύ ν (“ νύσ -
σ ο υ ν ” ), μ ε φ ο ρ ά τ ο υ κ τ υ π ή μ α τ ο ς από
κά τω π ρ ο ς τ α πάνω. Το ξ ίφ ο ς σ υ ν δ υ α ­
ζ ό τα ν ε π ιθ ε τ ικ ά μ ε τ η ν ασπ ίδα, τ η ς ο-
π ο ία ς τ ο κ ε ν τ ρ ικ ό ε ξ ό γ κ ω μ α (λα τ.:
umbo, αρχ. ελ λ .: ο μ φ ά λ ιο ν ) τ ο χ ρ η σ ι­
μ ο π ο ιο ύ σ α ν γ ια να κ τυ π ο ύ ν τ ο υ ς α ­
ν τιπ ά λ ο υ ς κ α ι ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν α σ π ίδ α
γ ια να τ ο υ ς α π ω θ ο ύ ν κ α ι να τ ο υ ς α ­
να τρ έπ ο υ ν. Α υ τό ς ο τρ ό π ο ς τ ο υ μά-
χ ε σ θ α ι α π ο τ έ λ ε σ ε ά σ χ η μ η έκ π λ η ξη
γ ια τ ο υ ς π ιο π ο λ ιτ ισ μ έ ν ο υ ς α ν τιπ ά -
 Ασπίδες λεγεωνάριων. Η μεσαία έχει
ζωγραφισμένο επάνω της τον κεραυνό
του Δία.
λ ο υ ς τ η ς Ρώμης. Τα ε κ τ ε τ α μ έ ν α τ ρ α ύ ­
μ α τα που π ρ ο ξε ν ο ύ σ α ν τ α ρ ω μ α ϊκά
ξ ίφ η κα ι η α π ο φ α σ ισ τικ ό τη τα με τ η ν
οπ οία τ ο ρ ω μ α ϊκό π ε ζικ ό επ ε δ ίω κ ε τη
μ ά χη σώμα μ ε σώμα τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ο ύ ­
σ αν κ α ι π ρ ο κ α λ ο ύ σ α ν τ η γ ρ ή γ ο ρ η κ α ­
τ ά ρ ρ ε υ σ η τ ο υ α ν τίπ α λ ο υ π εζικ ο ύ . Ε ί­
να ι α σ φ α λώ ς κ α τα ν ο η τό τ ο π όσο πα­
ρ α π λ η ρ ω μ α τικ ή ή τ α ν η μ ο ρ φ ή κα ι η
χ ρ ή σ η το υ ρ ω μ α ϊκο ύ α κ ο ν τ ίο υ σε
σ χέσ η μ ε τ ο ξ ίφ ο ς τ ο υ λ ε γ ε ω ν ά ρ ιο υ .
Το ξ ίφ ο ς μ ε τη θ ή κ η τ ο υ κ ρ ε μ ό τ α ν
σ τα δ ε ξ ιά τ ο υ σ τρ α τιώ τη από μ ια δ ε ρ ­
μ ά τιν η λ ω ρ ίδ α (τελα μ ώ να ). Σ τα α ρ ι­
σ τ ε ρ ά τ ο υ κ ρ ε μ ό τ α ν έν α β ρ α χ ύ τε ρ ο
ε γ χ ε ιρ ίδ ιο (λατ.: pugio, αρχ. ελ λ .: πα-
ρ α ζω σ τρ ίς), απ ’ ε υ θ ε ία ς από τ η ζώ νη.
Το ε γ χ ε ιρ ίδ ιο ή τ α ν έ ν α δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο ν
όπ λο, α λ λ ά κ α ι χ ρ ή σ ιμ ο ε ρ γ α λ ε ίο σ τα
κ α θ η μ ε ρ ιν ά κ α θ ή κ ο ν τ α τ ο υ σ τρ α τιώ ­
τη . Τ έλος, π α ρ ’ ό λ ο που κ α ν ο ν ικ ά δ ε ν
έ φ ε ρ α ν τ έ τ ο ια όπλα, ο λ ε γ ε ω ν ά ρ ιο ι
ε κ π α ιδ ε ύ ο ν τ α ν σ τη ν τ ο ξ ο β ο λ ία κα ι
Κράνη λεγεωνάριων. Η προστασία που
παρέχουν στους λεγεω νάριους είναι
πλήρης.
σ τη χ ρ ή σ η τ η ς σ φ ε ν δ ό ν η ς . Η τ ε ­
λ ε υ τ α ία ή τ α ν ιδ ια ίτ ε ρ α χ ρ ή σ ιμ η , τό σ ο
σ το υ ς ε π ιτ ιθ έ μ ε ν ο υ ς , ό σ ο κα ι σ το υ ς
α μ υ ν ό μ ε ν ο υ ς , κ α τά τη δ ιά ρ κ ε ια πο­
λιο ρ κιώ ν. Σ τα ρ ω μ α ϊκά σ τρ α τό π ε δ α
που έ χ ο υ ν α ν α σ κ α φ ε ί, β ρ έ θ η κ α ν μ ε ­
γ ά λ ε ς π ο σ ό τη τε ς από π ή λ ιν α κ α ι μο-
λ ύ β δ ιν α β λ ή μ α τα σ φ ε ν δ ό ν η ς .
Τα α μ υ ν τ ικ ά όπ λα το υ Ρ ω μαίου λ ε ­
γ ε ω ν ά ρ ιο υ ή τ α ν ε ξ ίσ ο υ ισ χυρά , μ ε λ ε ­
τ η μ έ ν α κα ι π λήρη με τα ε π ιθ ε τ ικ ά ό ­
πλα. Το κ υ ρ ιό τ ε ρ ο από α υ τ ά ή τ α ν η
μ ε γ ά λ η ο ρ θ ο γ ώ ν ια α σ π ίδ α το υ (λα τ.:
scutum, αρχ. ελ λ .: θ υ ρ ε ό ς ). Α υ τή ε ίχ ε
μ έ γ ισ τ ε ς δ ια σ τ ά σ ε ις 0,66x1,1 m, αν
κ α ι σ τη ν α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ικ ή π ε ρ ίο δ ο το
μ ή κ ο ς τ η ς π ε ρ ιο ρ ίσ τ η κ ε . Τ ην κ α τ α ­
σ κ εύ α ζα ν από δ ύ ο ή τ ρ ε ις σ τρ ώ σ ε ις
ξ ύ λ ιν ω ν σ α νίδω ν, ε γ κ ά ρ σ ια κ ο λ λ η μ έ ­
νων τη μ ια πάνω σ τη ν ά λ λ η , τ ο δ ε σ ύ ­
νο λο τ ο π ε ρ ιέ β α λ λ α ν μ ε ύ φ α σ μ α κα ι
τ έ λ ο ς μ ε δ έρ μ α . Η α σ π ίδ α ε ίχ ε μια κ ε ­
ν τ ρ ικ ή χ ε ιρ ο λ α β ή , η ο π ο ία σ το ε ξ ω τ ε ­
ρ ικ ό μ έ ρ ο ς τ η ς α σ π ίδ α ς δ ια μ ο ρ φ ω ­
ν ό τ α ν σ ε σ ιδ ε ρ έ ν ιο ε ξ ό γ κ ω μ α (όπως
ε ίπ α μ ε παραπάνω ). Το χ ε ίλ ο ς τ η ς α ­
σ π ίδ α ς (τη “ σ τ ε φ ά ν η ” ) τ ο π ρ ο σ τά ­
τ ε υ α ν π ε ρ ιμ ε τ ρ ικ ά μ ε μ ια μ ε τ α λ λ ικ ή
τ α ιν ία , ώ σ τε η α σ π ίδ α να α ν τ έ χ ε ι τα
κ τυ π ή μ α τα που σ κ ό π ε υ α ν να τη σ χ ί­
σ ο υ ν σ τα δύ ο . Τ έλος, σ τη ν ε π ιφ ά ν ε ια
τ η ς α σ π ίδ α ς σ χ έ δ ια ζα ν δ ιά φ ο ρ ε ς πα­
ρ α σ τά σ ε ις - π ο λ λ έ ς από τ ις ο π ο ίε ς έ ­
χ ο υ ν σ ω θ ε ί - μ ε κ ύ ρ ιο μ ο τίβ ο τ ο φ τ ε ­
ρ ω τό κ ε ρ α υ ν ό το υ Δ ία, το υ ύ ψ ισ το υ
θ ε ο ύ το υ ρ ω μ α ϊκο ύ π α ν θ έ ο υ .
Το δ ε ύ τ ε ρ ο α μ υ ν τ ικ ό όπ λο τ η ς
ρ ω μ α ϊκ ή ς π α νο π λία ς ή τ α ν τ ο κρ ά νο ς
(λα τ.: galea, αρχ. ε λ λ . μ ε τ α γ ρ α φ ή “ γα-
λ έ η ” (η). Τα μ έρ η το υ κ ρ ά ν ο υ ς ή τ α ν
κ α τ' α ρ χ ή ν τ ο κ υ ρ ίω ς μ ε τ α λ λ ικ ό “ α ­
ν ε σ τ ρ α μ μ έ ν ο κ ύ π ε λ λ ο ” που π ρ ο σ τά ­
τ ε υ ε τ ο κ ρ α ν ίο τ ο υ π ο λ ε μ ισ τή (η “ θ ό -
λ ο ς ” ). Σ' α υ τ ό π ρ ο σ α ρ μ ο ζό τα ν σ το π ί­
σω μ έ ρ ο ς έ ν α μ ε τ α λ λ ικ ό έ λ α σ μ α που
π ρ ο σ τ ά τ ε υ ε τ ο ν α υ χ έ ν α (“ επ α υ χ έ-
ν ιο ” ή " κ α τ α υ χ έ ν ιο " ). Τα π λά για το υ
π ροσώ που τ ο υ π ο λ ε μ ισ τή π ρ ο σ τα ­
τ ε ύ ο ν τ α ν από ά λ λ α δ ύ ο ε λ ά σ μ α τα
που κ ρ έ μ ο ν τ α ν από τ η θ ό λ ο (τις “ πα­
ρ α γ ν α θ ίδ ε ς ” ). Το μ έτω π ο τ ο υ σ τρ α ­
τιώ τη π ρ ο σ τ α τ ε υ ό τ α ν από τ η ν “ π ρ ο ­
μ ε τ ω π ίδ α ” κ α ι τ ο “ γ ε ίσ ο ” , ε ν ισ χ ύ σ ε ις
δ η λ α δ ή τ ο υ μ π ρ ο σ τινο ύ μ έ ρ ο υ ς το υ
κ ρ ά ν ο υ ς που ε ίχ α ν τ η μ ο ρ φ ή μ ε τ α λ ­
λ ικ ώ ν τα ιν ιώ ν κ ο λ λ η μ έ ν ω ν πάνω σ ’
α υ τό . Το κ ρ ά ν ο ς σ υμ π λήρω να ν δ ιά ­
φ ο ρ α λ ο φ ία , σ υ ν ή θ ω ς έ ν α κ ε ν τ ρ ικ ό
κ α ι μ ε μ ο ν ω μ έν α φ τ ε ρ ά δ ε ξ ιά κι α ρ ι­
σ τε ρ ά σ το ύ ψ ο ς τω ν κρο τά φ ω ν. Τα
ρ ω μ α ϊκά κ ρ ά ν η τ υ π ο λ ο γ ικ ά π ρ ο έρ χ ο ­
ν τ α ν από τ α κ ρ ά ν η τω ν α ρ χ α ίω ν Γαλα-
τών. Κ α τα σ κ ε υ ά ζ ο ν τ α ν ε ίτ ε από σ ίδ η ­
ρο ε ίτ ε από ο ρ ε ίχ α λ κ ο (μ π ρ ο ύ ντζο )
κα ι ή τ α ν ιδ ια ίτ ε ρ α α ν θ ε κ τ ικ ά .
Ο κ ο ρ μ ό ς το υ σ ώ μ α το ς π ρ ο σ τα ­
τ ε υ ό τ α ν από τ ο θ ώ ρ α κ α (λα τ.: lorica,
αρχ. ε λ λ . μ ε τ α γ ρ α φ ή : λ ω ρ ίκ ιο ν ). Το
ρ ω μ α ϊκό π εζικ ό ε ίχ ε τ ρ ε ις τύ π ο υ ς
θ ω ρ ά κω ν, α ν ά λ ο γ α μ ε τ ο ν τρ ό π ο κ α ­
τ α σ κ ε υ ή ς το υ ς :
1) Τ ους α λ υ σ ιδ ω τ ο ύ ς θ ώ ρ α κ ες .
Α υ τ ο ί κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ο ν τ α ν από σ ιδ ε ρ έ ­
ν ιο υ ς κ ρ ίκ ο υ ς π λ ε γ μ έ ν ο υ ς τ ο ν έν α
μ έσ α σ το ν ά λλο , ώ σ τε να “ υ φ α ίν ε τ α ι”
έ ν α μ ε τ α λ λ ικ ό έ ν δ υ μ α γ ια τ ο ν π ο λ ε ­
μ ισ τή . Ε ίχα ν τ ο π λ ε ο ν έ κ τ η μ α ό τ ι ή τ α ν
ε ύ κ α μ π τ ο ι κ α ι α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α ν τό σ ο
τ η ν κ ίν η σ η όσ ο κ α ι τ ο σ χ ή μ α τ ο υ σώ­
μ α το ς τ ο υ π ο λ ε μ ισ τή . Σ τα μ ε ιο ν ε κ τ ή ­
μ α τα σ υ γ κ α τ α λ έ γ ο ν τ α ν τ ο μ ε γ ά λ ο
τ ο υ ς β ά ρ ο ς κα ι τ ο γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι δ ε ν α ­
ν τ έ τ α σ σ α ν σ τ α θ ε ρ ή α ν τίσ τα σ η σ τα
δ υ ν α τά π λ ή γ μ α τα α λλά μ ε τ έ δ ιδ α ν το
σ ύ νο λο τ η ς ε ν έ ρ γ ε ια ς τ ο υ π λ ή γ μ α το ς
σ το α νθ ρ ώ π ινο σώ μα που π ε ρ ιέ β α λ - 35
λαν. Υπ ήρχε δ η λ α δ ή π ερ ίπ τω σ η ο ι
κ ρ ίκ ο ι το υ θ ώ ρ α κ α να κ α ρ φ ω θ ο ύ ν
σ το σώ μα τ ο υ λ ε γ ε ω ν ά ρ ιο υ ε ξ α ιτ ία ς
ε ν ό ς δ υ ν α το ύ κ τυ π ή μ α τ ο ς πάνω σ το
θ ώ ρ α κ α . Ε τσ ι ή τ α ν α π α ρ α ίτ η τη η
χ ρ ή σ η ε ν ό ς π α χ έο ς ε ν δ ύ μ α τ ο ς μ έσ α
από τ ο θ ώ ρ α κ α (το υ "θ ω ρ α κ ο μ ά χ ο υ ” )
που θ α α π ο ρ ρ ο φ ο ύ σ ε α υ τή τ η ν ε ν έ ρ ­
γ ε ια . Ε τσ ι όμω ς α υ ξ α ν ό τα ν α κ ό μ α π ε­
ρ ισ σ ό τε ρ ο ο ό γ κ ο ς το υ θ ώ ρ α κα , το
β ά ρ ο ς, α λλά κ α ι η θ ε ρ μ ο κ ρ α σ ία το υ
σ ώ μ α το ς το υ φ έ ρ ο ν τ ο ς , π ρ ά γμ α ιδ ι­
α ίτ ε ρ α ε π ικ ίν δ υ ν ο ό τ α ν π.χ ε ίχ ε να
π ο λ ε μ ή σ ε ι γ ια ώ ρ ες κά τω από τ ο ν κ α ­
λ ο κ α ιρ ιν ό ή λ ιο τ η ς Σ υ ρ ία ς ή τ η ς
Α φ ρ ικ ή ς .
2) Τ ους α ρ θ ρ ω το ύ ς θ ώ ρ α κ ε ς . Για
τ ο υ ς παραπ άνω λ ό γ ο υ ς υ ιο θ ε τ ή θ η κ ε
έ ν α ς κ α ιν ο ύ ρ γ ιο ς τύ π ο ς θ ώ ρ α κα , το υ
ο π ο ίο υ τ ο α ρ χ α ίο ό ν ο μ α α γ ν ο ο ύ μ ε .
Κ α τα χ ρ η σ τικ ά τ ο ν ο ν ο μ ά ζο υ ν lorica
segm entata (δ η λ α δ ή , κ υ ρ ιο λ ε κ τ ικ ά , ο
κ α τα σ κ ε υ α σ μ έ ν ο ς από π ο λλά κ ο μ μ ά ­
τ ια θ ώ ρ α κ α ς . Εδώ θ α χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ­
μ ε τ ο ν ό ρ ο "α ρ θ ρ ω τ ό ς θ ώ ρ α κ α ς ").
Α υ τό ς ε ίν α ι ο θ ώ ρ α κ α ς που έ χ ε ι
σ υ ν δ ε θ ε ί κ α τ' ε ξ ο χ ή ν μ ε τ ο υ ς Ρ ω μαί­
ο υ ς , από τ ις σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς τ α ιν ίε ς , πε-
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 ρ ιο δ ικ ά , α ν α π α ρ α σ τά σ ε ις κλπ. Τον α π ο τε λ ο ύ σ α ν η μ ι-
κ υ κ λ ικ έ ς μ ε τ α λ λ ικ έ ς τ α ιν ίε ς που δ έ ν ο ν τ α ν σ το σ τ ή θ ο ς
κ α ι σ τη ν π λά τη μ ε τ α ξ ύ το υ ς , σ χ η μ α τίζ ο ν τα ς έ ν α ν κ ύ λ ιν ­
δ ρ ο π ου π ε ρ ιέ β α λ λ ε τ ο ν κ ο ρ μ ό το υ π ο λ εμ ισ τή . Ο θ ώ ρ α ­
κ α ς σ υ μ π λ η ρ ω ν ό τα ν από π λ α τ ιέ ς μ ε τ α λ λ ικ έ ς τ α ιν ίε ς που
κ ά λ υ π τα ν τ ο υ ς ώ μ ο υ ς (“ ε π ω μ ίδ ε ς ") τ ο υ σ τρ α τιώ τη κ α ι
τ ο ν π ρ ο σ τά τε υ α ν από κ τυ π ή μ α τα που ε ίχ α ν φ ο ρ ά από
πάνω π ρ ος τ α κάτω . Ο α ρ θ ρ ω τό ς θ ώ ρ α κ α ς π ο τέ δ ε ν α ν τ ι­
κ α τ έ σ τ η σ ε α π ό λ υ τα τ ο ν α λ υ σ ιδ ω τό , α λλά κ α ι ο ι δ ύ ο τύ π ο ι
σ υ νυ π ή ρ χ α ν π α ρ ά λ λ η λ α , ίσως α κ ό μ α κα ι μ έσ α σ τη ν ίδ ια
μ ο νά δ α . Το μ ε ιο ν έ κ τ η μ α α υ το ύ το υ τύ π ο υ θ ώ ρ α κ α ε ίν α ι
ό τ ι δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ ε να σ υ ν τ η ρ η θ ε ί ε ύ κ ο λ α , α λ λ ά α π α ιτ ο ύ ­
σ ε ε ιδ ικ ε υ μ έ ν ο υ ς τ ε χ ν ίτ ε ς κ α ι σ ιδ η ρ ο υ ρ γ ο ύ ς . Ο σο α υ τ ο ί
υπ ήρ χ α ν ο Σ τ ρ α τ ό ς δ ια τ η ρ ο ύ σ ε α υ τ ό ν τ ο ν τύ π ο θ ώ ρ α ­
κα, ενώ ό τ α ν έ λ ε ιψ α ν ε γ κ α τ α λ ε ίφ θ η κ ε .
3) Τ ους φ ο λ ιδ ω τ ο ύ ς ή λ ε π ιδ ω τ ο ύ ς θ ώ ρ α κ ε ς . Μ ια
μ έσ η λύσ η α ν ά μ ε σ α σ το ν α λ υ σ ιδ ω τό κ α ι τ ο ν α ρ ­
θ ρ ω τ ό θ ώ ρ α κ α ή τ α ν ο λ ε γ ό μ ε ν ο ς φ ο λ ιδ ω τό ς .
Α υ τό ς ο θ ώ ρ α κ α ς κ α τ α σ κ ε υ α ζ ό τ α ν από μ ικ ρ ά μ ε ­
τ α λ λ ικ ά ε λ ά σ μ α τ α (τ ις φ ο λ ίδ ε ς ) που δ έ ν ο ν τ α ν μ ε ­
τα ξ ύ τ ο υ ς ή ρ ά β ο ν τα ν πάνω σ ’ έν α χ ο ν τρ ό ύ φ α ­
σμα. Η τα ν μια μ έσ η λύσ η που μ είω ν ε τ α μ ε ιο ν ε ­
κ τή μ α τα το υ α λ υ σ ιδ ω το ύ κ α ι υ ιο θ ε τ ο ύ σ ε
κά π ο ια από τ α χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά τ ο υ α ρ θ ρ ω το ύ .
Κ α ι α υ τ ό ς ο τύ π ο ς θ ώ ρ α κ α σ υ νυ π ή ρ χ ε μ ε τ ο υ ς
ά λ λ ο υ ς δ ύ ο κ α θ ’ ό λ η τ η ν α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ικ ή π ε ρ ίο δ ο
κ α ι α ρ γ ό τε ρ α .
Τ ον α μ υ ν τ ικ ό ε ξο π λ ισ μ ό τ ο υ Ρ ω μαίου σ υ μ π λή ­
ρω ναν ο ι κ ν η μ ίδ ε ς (λα τ.: ocreae) κ α ι ο ι θ ω ρ α κ ίσ ε ις
τω ν χ ε ρ ιώ ν (λα τ.: manicae, αρχ. ε λ λ .: μ ε τα γ ρ α φ ή :
μ α κ ιν έ λ λ ια , χ α λ κ ό το υ β λ α , αρχ. ε λ λ .: επ ιπ ή χια, επι-
β ρ α χ ιό ν ια ). Α υ τά τ α α μ υ ν τ ικ ά όπ λα δ ε ν φ α ίν ε τ α ι
να ή τ α ν σ ε σ υ ν εχ ή χ ρ ή σ η , π ρ ο φ α νώ ς γ ια τ ί β ά ρ α ι­
να ν υ π ερ β ο λ ικ ά τ ο ν π ο λ ε μ ισ τή (α ς μη ξ ε χ ν ά μ ε
ό τ ι ο λ ε γ ε ω ν ά ρ ιο ς μ ε τ έ φ ε ρ ε σ τ ις π ο ρ ε ίε ς ο ίδ ιο ς
τ ο ν ο π λισ μ ό το υ ). Π ά ντω ς, ό τ α ν υπ ή ρ χ ε α ν ά γ κ η
να α ν τ ιμ ε τ ω π ισ τ ε ί μ ια ε ιδ ικ ή ε χ θ ρ ικ ή α π ειλή , ό ­
πως τ α β α ρ ιά δ ρ έ π α ν α (λα τ. falces) τω ν Δ α κώ ν κ α ­
τ ά τ ο υ ς π ο λ έ μ ο υ ς τ ο υ α υ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α Τ ρα ϊα νού
(98-117 μ.Χ.) σ τη σ η μ ε ρ ιν ή Ρ ου μ α νία , ο ι λ ε γ ε ω ν ά ­
ρ ιο ι τ α υ ιο θ ε τ ο ύ σ α ν κ α ι τ α χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ α ν
ευρέω ς.
Α κό μ α , δ ιά φ ο ρ α ά λ λ α τ μ ή μ α τ α τ η ς ε ν δ υ μ α ­
σ ία ς τ ο υ σ τ ρ α τιώ τη σ υ ν ε ισ έ φ ε ρ α ν σ τη ν π ρ ο σ τα ­
σ ία το υ : τ ο λ α ιμ ό τ ο υ π ρ ο σ τ ά τ ε υ ε χ ο ν τρ ό υ φ α ­
σ μ ά τιν ο π ε ρ ιτρ α χ ή λ ιο , τ ο υ ς β ρ α χ ίο ν ε ς κ α ι τ ο υ ς
μ η ρ ο ύ ς δ ε ρ μ ά τ ιν ε ς λ ω ρ ίδ ε ς (" π τ έ ρ υ γ ε ς ” ), ο ι ο π ο ί­
ε ς κ ρ έ μ ο ν τ α ν από τ ις π α ρ υ φ έ ς τ ο υ ε ν δ ύ μ α τ ο ς που
φ ο ρ ο ύ σ α ν κ ά τω από τ ο θ ώ ρ α κα , κ α ι τ α π ό δ ια τ ο υ ς τα
κ λ ε ισ τ ά ρ ω μ α ϊκά σ α ν δ ά λ ια (caligae) που έ φ τ α ν α ν μ έ ­
χ ρ ι πάνω από τ ο υ ς α σ τ ρ α γ ά λ ο υ ς . Α υ τό ς ή τ α ν , σε γ ε ­
ν ικ έ ς γ ρ α μ μ έ ς , ο α μ υ ν τ ικ ό ς κ α ι ο ε π ιθ ε τ ικ ό ς ε ξ ο π λ ι­
σ μ ό ς τ ο υ Ρ ω μαίου λ ε γ ε ω ν ά ρ ιο υ . Οπως α ν α φ έ ρ ο υ ν
π ο λ λ ο ί α ρ χ α ίο ι ισ τ ο ρ ικ ο ί (κ α ι α ν ά μ ε σ ά τ ο υ ς ο Ιώση-
πος, έ ν α από τ α χ ω ρ ία τ ο υ ο π ο ίο υ π α ρ α θ έ σ α μ ε σ τη ν
α ρ χή), ο ι π ε ζο ί φ ο ρ τώ ν ο ν τα ν μ ε π ο λλά ά λ λ α ε ρ γ α ­
λ ε ία , υ λ ικ ά κα ι ε φ ό δ ια , έ τ σ ι ώ σ τε να μη χ ρ ε ιά ζ ο ν τ α ι
υ π η ρ έ τ ε ς ή δ ο ύ λ ο υ ς , να ε ίν α ι α υ τ ά ρ κ ε ις , σ κλη ρ α -
γ ω γ η μ έ ν ο ι κ α ι α π ο δ ε σ μ ε υ μ έ ν ο ι από μ ε τα γ ω γ ικ ά
κ α ι λ ο γ ισ τ ικ έ ς " ο υ ρ έ ς ” .

Ο ΣΥΜ Μ ΑΧΟΣ
Ο ι σ ύ μ μ α χ ο ι σ τ ρ α τ ιώ τ ε ς (auxiliarii) ο ­
π λ ίζ ο ν τ α ν μ ε ε λ α φ ρ ύ τ ε ρ α , κ α τά κα νόνα ,
όπ λα από τ ο υ ς λ ε γ ε ω ν ά ρ ιο υ ς . Τα ε π ιθ ε ­
τ ικ ά τ ο υ ς όπ λα π ε ρ ιλ ά μ β α ν α ν τ ό ξ α (για
τ ις cohortes sagittariorum /κ ο ό ρ τ ε ις το ξ ο τ ώ ν ), α κ ό ν τια , δό - Λεγεωνάριος του ίο υ at. μ.Χ. με αρθρωτό θώρακα.
ρ α τα κλπ. Σ υ χ νά σ τ ις π α ρ α σ τά σ ε ις ε μ φ α ν ίζ ο ν τ α ι να κρα-

ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

 Ρωμαϊκός δ ε ν ε ίχ ε τη δ υ ν α τ ό τ η τ α να ε κ τ ε λ έ σ ε ι α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ικ ή ε ­
λι&οβόλος, περί π έλα σ η , ο ύ τ ε να α π ε ιλ ή σ ε ι τ ο π εζικό . Κ ά τι τ έ τ ο ιο π ά ντω ς
τον 5ο π.Χ.,
δ ε ν φ α ίν ε τ α ι να α π ο δ ε ικ ν ύ ε τ α ι από τ ις α ρ χ α ίε ς π η γές, ο ύ ­
ταγμένος με
τ ε από τ α σ ύ γ χ ρ ο ν α π ε ιρ ά μ α τα που έ γ ιν α ν μ ε ό μ ο ιε ς ιπ­
μ έγισ τη ανύψωση.
π ο σ κ ε υ έ ς . Α ν τ ίθ ε τ α τ ο ιπ πικό α υ τ ό φ α ίν ε τ α ι να δ ρ ο ύ σ ε
π ολύ α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ικ ά κ α ι σ ε μ ια π λ ε ιά δ α ρόλων. Οσο
γ ια τ η ν α ν α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ικ ό τ η τ ά το υ α π έ ν α ν τι σ ’ ένα
π ε ιθ α ρ χ η μ έ ν ο β α ρ ύ π ε ζικ ό που δ ια τ η ρ ε ί τ η σ υνοχ ή
τ ο υ κ α ι τ ο η θ ικ ό τ ο υ μ π ρο­
σ τά σ ε μια επ έλα σ η
α υ τ ό ε ίν α ι έν α δ ια χ ρ ο ­
ν ικ ό χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ό
τ ο υ ιπ π ικού, από τ η ν
α ρ χ α ιό τ η τ α μ έ χ ρ ι τ ις
τ ο ύ ν π ο λλά α κό- μ έ ρ ε ς μας.
ν τα ι, γ ε γ ο ν ό ς που Γ ενικά π ά ντω ς η
φ α ν ε ρ ώ ν ε ι ό τ ι τα π λ ε ιο ψ η φ ία τω ν αν-
π ε ρ ισ σ ό τε ρ α από δρ ώ ν τ ο υ σ υ μ μ α χ ι­
α υ τ ά τ α έ ρ ιχ ν α ν κο ύ ιπ πικού ε ξ ο ­
από α π ό σ τα σ η κ α ­ π λ ιζ ό τα ν α κ ρ ι-
τ ά τω ν εχθρώ ν. Το ξ ίφ ο ς τ ο υ ς δ ε ν ή τ α ν η μ ά χ α ιρ α τω ν
λ ε γ ε ω ν ά ρ ιω ν α λλά έν α μ α κ ρ ύ τ ε ρ ο όπλο, μ ε σ υ ν ο λ ικ ό
μ ή κ ο ς μ έ χ ρ ι κα ι 1,2 m (λα τ.: spatha, αρχ. ε λ λ . σ π άθη), το
οπ ο ίο τ ο χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ α ν κυ ρ ίω ς γ ια να κ ό β ο υ ν κα ι
ό χ ι γ ια να τρυπ ούν.
Ο ι α σ π ίδ ες τ ο υ ς δ ε ν ή τ α ν ο ρ θ ο γ ώ ν ιε ς , όπως
α υ τ έ ς τω ν λ ε γ εω ν ά ρ ιω ν , α λλά ε λ λ ε ιψ ο ε ιδ ε ίς (ο-
βάλ) κ α ι ε λ α φ ρ ύ τ ε ρ α κ α τα σ κ ε υ α σ μ έ ν ε ς . Φ ο ρ ο ύ ­
σ αν κ α τά κα νό να α λ υ σ ιδ ω το ύ ς θ ώ ρ α κ ε ς κα ι λ ιγ ό -
τ ε ρ ο π ε ρ ίτ ε χ ν α κρ ά νη .
Από τ α παραπ άνω ε π ιβ ε β α ιώ ν ο ν τα ι ο ι α ρ χ α ίε ς
π λ η ρ ο φ ο ρ ίε ς , σ ύ μ φ ω να μ ε τ ις ο π ο ίες ο ι σ ύ μ μ α χ ο ι
σ τ ρ α τ ιώ τ ε ς χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν το σ ε α π ο σ το λ έ ς ε λ α ­
φ ρ ο ύ π ε ζικ ο ύ , χ ω ρ ίς α υ τ ό β έ β α ια να σ η μ α ίν ε ι ό τ ι
δ ε ν ή τ α ν β α ρ ύ τ ε ρ α ε ξ ο π λ ισ μ έ ν ο ι από τ ο “ β α ρ ύ ”
β α ρ β α ρ ικ ό π εζικ ό που α ν τιμ ε τώ π ιζ α ν σ τη Β ρ ε ­
τα ν ία , τη Γ ερ μ α ν ία κα ι τ ις β ο ρ είω ς τ ο υ Δ ο ύ ν α β η
χώ ρ ες.
Τ έλος, σ το Ρ ω μαϊκό Σ τ ρ α τ ό π ρ ο σ κ ο λ λ ώ ν το
κ α ι δ ιά φ ο ρ ο ι β ο η θ η τ ικ ο ί (symmachiarii) σ τρ α τιώ ­
τ ε ς , σ τ ρ α τ ο λ ο γ η μ έ ν ο ι από φ υ λ έ ς τω ν σ υνόρω ν
τ η ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία ς . Α υ το ί έ φ ε ρ α ν τ ο ν π α τρ ο π α ρ ά
δ ο τ ο ο π λισ μ ό τ ο υ ς κ α ι δ ε ν δ ιέ φ ε ρ α ν σ ε τίπ ο τ α
από τ ο υ ς β α ρ β ά ρ ο υ ς α ν τιπ ά λ ο υ ς τω ν Ρωμαίων.

ΤΟ ΙΠ Π ΙΚ Ο
To ρ ω μ α ϊκό ιπ πικό α υ τ ή ς τ η ς π ε ρ ιό δ ο υ α ν ή κ ε σ χ ε δ ό ν
α π ο κ λ ε ισ τ ικ ά σ τις σ υ μ μ α χ ικ έ ς μ ο ν ά δ ε ς (λα τ.: alae, αρχ.
ε λ λ .: ίλα ι). Μ έσ α σ τα π λα ίσ ια τω ν λ εγ εώ ν ω ν υ π ήρχε ένα
τμ ή μ α ιπ π ικού (ο ι promoti), τ ο υ ο π ο ίο υ τ ο μ έ γ ε θ ο ς έ τ ε ιν ε
να α υ ξ ά ν ε τ α ι μ ε τ η ν π ά ρ ο δ ο τ ο υ χ ρ ό ν ο υ α λ λ ά π ου γ ια τ η ν
π ε ρ ίο δ ο η οπ ο ία μα ς α π α σ χ ο λ εί ή τ α ν μ ά λ λ ο ν π ολύ π ε ρ ιο ­
ρ ισ μ έν ο . Α ν τ ίθ ε τ α υπ ήρχα ν δ ε κ ά δ ε ς μ ο ν ά δ ε ς σ υ μ μ α χ ι­
κ ο ύ ιπ π ικού, π ο ικ ίλ ο υ τύ π ο υ κ α ι ε ξο π λ ισ μ ο ύ , α ν ά λ ο γ α με
τ η ν α π ο σ το λή τ ο υ ς . Ο ι ε λ α φ ρ ύ τ ε ρ α ο π λ ισ μ έ ν ε ς ή τ α ν
α υ τ έ ς τω ν έφιπ π ω ν το ξ ο τ ώ ν , ενώ ο ι β α ρ ύ τ ε ρ α α υ τ έ ς τω ν
κ α τα φ ρ ά κ τω ν (λα τ.: catafractarii), δ η λ α δ ή τω ν ιππέω ν που
ή τ α ν π ρ ο σ τ α τ ε υ μ έ ν ο ι από π λήρη α μ υ ν τ ικ ή π α νο π λία κα ι
π ο λ ε μ ο ύ σ α ν μ ε μια μ α κ ρ ιά σ ά ρ ισ σ α (λα τ.: contus), χω ρίς
να έ χ ο υ ν τ η ν α ν ά γ κ η α σ π ίδ α ς. Ε ίν α ι π ιθ α ν ό κ α ι τ α ά λ ο γ α
α υ τώ ν τω ν ιππέω ν να έ φ ε ρ α ν π ε ρ ισ σ ό τε ρ ο ή λ ιγ ό τ ε ρ ο
π λή ρ η θ ω ρ ά κ ισ η , μ ε τ α λ λ ικ ή ή δ ε ρ μ ά τ ιν η .
Τα ά λ ο γ α τω ν Ρω μαίω ν ή τ α ν μ ικρ ό σ ω μ α σ ε σ χέσ η με
τ α σ η μ ε ρ ιν ά , κ ά π ο ιο ς θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε να τ α χ α ρ α κ τ η ρ ίσ ε ι
Συμμαχος ιππέας των αρχών του 2ου αι.
μ εγα λό σ ω μ α πόνυ. Ε π ιπ λέο ν ο ι ιπ π είς ίπ π ευ α ν χ ω ρ ίς α ν α ­ π.Χ. Σ ’ αυτήν την αναπαράσταση
β ο λ ε ίς , μ ε τ α π ό δ ια τ ο υ ς να κ ρ έ μ ο ν τ α ι ε λ ε ύ θ ε ρ α σ τα φ α ίνετα ι τόσο το μικρό μ έγεθ ο ς του
π λ ε υ ρ ά τ ο υ α λό γο υ . Α υ τά τ α σ το ιχ ε ία ο δ ή γ η σ α ν π ο λ λ ο ύ ς αλόγου, όσο και το ό τι ίππευαν χωρίς
σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ς ε ρ ε υ ν η τ έ ς να υ π ο θ έ σ ο υ ν ό τ ι τ ο ιπ π ικό α υ τό αναβολείς.

ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΑ

 πως κ α ι ο ι π ε ζ ο ί σ ύμ μ α χ ο ι. Ε φ ε ρ α ν
δ η λ α δ ή ε λ λ ε ιψ ο ε ιδ ε ίς α σ π ίδ ες, α ­
λ υ σ ιδ ω το ύ ς θ ώ ρ α κ ε ς κ α ι κ λ ε ισ τ ά
κ ρ ά ν η κα ι ο π λ ίζ ο ν τα ν μ ε α ρ κ ε τ ά δό-
ρ α τα ή α κ ό ν τ ια κ α ι μ α κ ρ ιά ξίφ η .
Ο Ι Π Ο Λ Ε Μ ΙΚ Ε Σ
Μ ΗΧΑΝΕΣ
Κ ά θ ε λ ε γ ε ώ ν α ε ίχ ε κ α ν ο ν ικ ά π ερ ί
τ ις ε ξ ή ν τ α π ο λ ε μ ικ έ ς μ η χ α ν ές , τ ις ο ­
π ο ίε ς υ π η ρ ε το ύ σ α ν ο ι ίδ ιο ι ο ι λ ε γ ε ω ­
ν ά ρ ιο ι. Α υ τ έ ς ή τ α ν δ ύ ο τύπ ω ν, α υ τ έ ς
που έ ρ ιχ ν α ν π έ τ ρ ε ς (λα τ.: ballistae,
αρχ. ελ λ .: λ ιθ ο β ό λ ο ι), κ α ι α υ τ έ ς που
έ ρ ιχ ν α ν μεγά λα 6έλη (λατ.:
catapultae, αρχ. ελ λ .: ο ξ υ β ε λ ε ίς ).
Μ έσ α σ τη ν κ ά θ ε κ α τη γ ο ρ ία υπ ήρχα ν
ιδ ια ίτ ε ρ ε ς δ ια β α θ μ ίσ ε ις , η κ α θ ε μ ία
μ ε τ ο ό ν ο μ ά τ η ς (π.χ. ό ν α γ ρ ο ι, σ κορ-
π ίοι, χ ε ιρ ο β α λ λ ίσ τ ρ α ι κλπ.). Α υ τ έ ς τ ις
38
Κράνη συμμάχων στρατιωτών του πεζικού.
Είναι φανερή η απλούστερη κατασκευή
τους, σε σχέση με αυτά των λεγεωνάριων.
μ η χ α ν έ ς τ ις χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ α ν κ α τά
κ α ν ό ν α σ τ ις π ο λ ιο ρ κ ίε ς , α λλά μ ε ρ ι­
κ έ ς φ ο ρ έ ς κ α ι σ τ ις μ ά χ ε ς ε κ π α ρ α τά -
ξεω ς. Κ α ι ο ι δ ύ ο τύ π ο ι σ τ η ρ ίζ ο ν τ α ν σ'
έ ν α μ η χ α νισ μ ό ε κ τ ό ξ ε υ σ η ς α ν τ ίσ τ ο ι­
χο (α λλά πολύ μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ) μ ε α υ τ ό ν
τ η ς μ ε σ α ιω ν ικ ή ς κα ι σ ύ γ χ ρ ο ν η ς βαλ-
λ ίσ τρ α ς . Σ ε α υ τ έ ς τ ις μ η χ α ν ές υ π ή ρ ­
χ α ν δ ύ ο ξ ύ λ ιν ο ι ή μ ε τ α λ λ ικ ο ί β ρ α χ ίο ­
ν ε ς ο ι ο π ο ίο ι σ τη μ ία ά κρ η τ ο υ ς προσ-
δ έ ν ο ν τ α ν ε ύ κ α μ π τα σ ε έν α π λα ίσ ιο ,
σ τη ν ά λ λ η ά κρ η τ ο υ ς τέ ν τ ω ν α ν μια
χορδή. Μ ε τη χορδή α υ τή ε κ τ ο ξ ε ύ ο ­
ν τα ν , κ α τά μ ή κ ο ς ε ν ό ς α υ λ α κ ιο ύ ,
σ τ ρ ο γ γ υ λ έ ς π έ τ ρ ε ς ή μ ε γ ά λ α β έλη ,
μ ε πολύ μ εγ ά λ η δ ύ ν α μ η κα ι β ε λ η ν ε ­
κ ές . Α ν α φ έ ρ ο ν τα ι π ε ρ ιπ τώ σ εις που
τ έ τ ο ια β λ ή μ α τα κ τύ π η σ α ν έν α α ν ­
θ ρ ώ π ινο κ ε φ ά λ ι κα ι, α φ ο ύ τ ο ξ ε κ ό λ ­
ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
Κράνη συμμάχων στρατιωτών του ιππικού. Σε αντί9εση μ ε τα κράνη του πεζικού, που άφηναν
ακάλυπτα τ ’ αυτιά, τα κράνη του ιππικού ήταν κλειστά. Ετσι 9υσίαζαν τη δυνατότητα
επικοινωνίας, μέσα στο θόρυβο της μάχης, προκειμένου να έχουν αυξημένη προστασία.
λ η σ α ν από τ ο ν κ ο ρ μ ό , τ ο τ ίν α ξ α ν ά λ ­
λ α 600 μ έ τ ρ α π ρ ος τ α πίσω. Ο ι π ιο μ ε ­
γ ά λ ο ι λ ιθ ο β ό λ ο ι έ β α λ α ν π έ τ ρ ε ς β ά ­
ρ ο υ ς άνω τω ν 45 kg κα ι χ ρ η σ ιμ ο π ο ι­
ο ύ ν τ ο γ ια να γ κ ρ ε μ ίζ ο υ ν τ α τ ε ίχ η
μ ια ς ε χ θ ρ ικ ή ς π ό λη ς. Ο ι ο ξ υ β ε λ ε ίς
μ π ο ρ ο ύ σ α ν να ε ίν α ι πολύ μ ικ ρ ό τ ε ρ ο ι
(ο ι πιο μ ικ ρ ο ί δ ε ν ή τ α ν ψ η λ ό τ ε ρ ο ι
από 2 m) κ α ι ή τ α ν σ υ ν ή θ ω ς τ έ τ ο ιο υ
ε ίδ ο υ ς μ η χ α ν ές που χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ­
ν τ ο σ το π ε δ ίο τ η ς μ ά χ ης.
ΤΟ Σ ΤΡΑΤΟ Π ΕΔΟ
Κ ά θ ε β ρ ά δ υ , μ έσ α σ το ε χ θ ρ ικ ό έ ­
δ α φ ο ς , ο ι Ρ ω μ α ίοι δ η μ ιο υ ρ γ ο ύ σ α ν
έ ν α σ τρ α τό π ε δ ο μ έσ α σ το οπ ο ίο δ ια -
ν υ κ τέ ρ ε υ α ν . Α υ τό τ ο ο χ ύ ρ ω να ν σ κ ά ­
β ο ν τα ς π ε ρ ιμ ε τ ρ ικ ά μ ια β α θ ιά τά φ ρ ο .
Τα χ ώ μ α τα τ η ς ε κ σ κ α φ ή ς τ α σ ώ ρ ευ α ν
ε σ ω τ ε ρ ικ ά τ η ς τά φ ρ ο υ κα ι πάνω τ ο υ ς
α νύ ψ ω να ν έ ν α α υ τ ο σ χ έ δ ιο τ ε ίχ ο ς
από τ υ π ο π ο ιη μ έ ν ο υ ς π α σ σ ά λο υ ς
(τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς ο κ ά θ ε λ ε γ ε ω ν ά ρ ιο ς
μ ε τ έ φ ε ρ ε μ α ζί τ ο υ ) που έ μ π η γ α ν σ το
χώ μα κα ι έ δ ε ν α ν μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς . Πίσω
από α υ τ ό τ ο οχύρ ω μα , που α σ φ α λώ ς
τ ο ε ξ ό π λ ιζα ν κα ι ο ι π ο λ ε μ ικ έ ς μ η χ α ­
ν έ ς που α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι π ιο πάνω, ο ι
σ τ ρ α τ ιώ τ ε ς έ σ τ η ν α ν τ ις σ κ η ν έ ς τ ο υ ς
β ά σ ε ι κ α θ ο ρ ισ μ έ ν ο υ σ χ ε δ ίο υ . Δ ύο
μ ε γ ά λ ε ς ο δ ο ί (η via praetoria κ α ι η via
principalis) δ ια σ τα υ ρ ώ ν ο ν τα ν σ το κ έ ­
ν τ ρ ο τ ο υ σ τρ α το π έ δ ο υ . Ε κ ε ί σ τη ν ό ­
τ α ν η σ κ η ν ή τ ο υ σ τρ α τη γ ο ύ (το
praetorium). Σ τα τέσ σ ερ α τετρ ά ­
π λ ε υ ρ α που δ η μ ιο υ ρ γ ο ύ ν τ ο κ α τ έ ­
λ υ α ν κ α τά σ ε ιρ ά α ρ χ α ιό τ η τ α ς ο ι δ ιά ­
φ ο ρ ε ς μ ο ν ά δ ε ς . Ε ξ ω τε ρ ικ ά έ σ τ η ν α ν
τ ις σ κ η ν έ ς τ ο υ ς ο ι σ ύ μ μ α χ ο ι, ενώ
π ρ ος τ ο κ έ ν τ ρ ο ο ι λ ε γ ε ώ ν ε ς . Ο ι τ έ σ ­
σ ε ρ ις π ύ λ ε ς τ ο υ σ τρ α το π έ δ ο υ π ρ ο­
σ τ α τ ε ύ ο ν τ α ν μ ε ιδ ια ίτ ε ρ ο οχ ύ ρ ω μ α
κ α ι α ν τ ίσ τ ο ιχ η δ ια μ ό ρ φ ω σ η τ η ς τ ά ­
φρου.
Ε ίνα ι λ ο ιπ ό ν φ α ν ε ρ ό ό τ ι σ το Ρω­
μ α ϊκ ό Σ τ ρ α τ ό τ ίπ ο τ α δ ε ν ε ίχ ε α φ ε θ ε ί
σ τη ν τύ χ η . Η τα ν έ ν α ς σ τ ρ α τ ό ς σ το ν
οπ ο ίο η ε π ιμ ο ν ή , η ορ γά νω σ η κ α ι η
μ ε θ ο δ ικ ό τ η τ α έ π α ιζα ν πολύ μ ε γ α λ ύ ­
τ ε ρ ο ρ ό λ ο από τ η ν έ μ π ν ε υ σ η τ η ς
σ τιγ μ ή ς , τ η ν π ρ ω το β ο υ λ ία ή τ η ν
ε υ ν ο ϊκ ή τύ χ η . Σ τ η ρ ιγ μ έ ν ο ι σ' α υ τ ό το
Σ τρ α τό , τ ο υ ο π ο ίο υ μ ό λ ις π ερ ιγρ ά ψ α -
μ ε τ α β α σ ικ ά χ α ρ α κ τη ρ ισ τ ικ ά , ο ι Ρω­
μ α ίο ι δ η μ ιο ύ ρ γ η σ α ν τ η ν α υ τ ο κ ρ α τ ο ­
ρ ία τ ο υ ς κ α ι α π ο τέ λ ε σ α ν τ ο π ρ ό τυ π ο
γ ια ό λ ο υ ς τ ο υ ς μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο υ ς
σ τρ α το ύ ς , από τ η ν Α ν α γ έν ν η σ η κα ι
μ ε τά .
Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ
(1) John W arry: WARFARE IN THE
CLASSICAL WORLD, London. 1980.
(2) Peter C onnolly: THE ROMAN ARMY,
London, 1975.
(3) Peter C onnolly: TIBERIUS CLAUDIUS
MAXIMUS, THE LEGIONARY, O xford. 1988.
(4) M ichael S im kins: WARRIORS OF ROME,
London, 1988.
(5) M.C. B ish o p & J.C.N. Coulston: ROMAN
MILITARY EQUIPMENT, London, 1993.
(6) G. R. W atson: THE ROMAN SOLDIER.
Bath, 1969.
(7) Peter C onnolly: TIBERIUS CLAUDIUS
MAXIMUS, THE CAVALRYMAN, O xford,
1988.
(8) Peter C onnoly: THE ROMAN FORT,
O xford, 1991.
(9) Phil B arker: THE ARMIES OF IMPERIAL
ROME, W orthing. 1981.
(10) R onald Em bieton & Frank Graham :
HADRIAN’S WALL IN THE DAYS OF THE
ROMANS, N ewcastle, 1984.
(11) R onald Em bieton & M ichael Sim kins:
THE ROMAN ARMY FROM CAESAR TO
TRAJAN. London. 1984.
(12) R onald Em bieton & M ichael Sim kins:
THE ROMAN ARMY FROM HADRIAN TO
CONSTANTINE, London, 1979.
(13) B o ris Rankov & R ich a rd H ook: THE
PRAETORIAN GUARD, London, 1994.
(14) D aniel P eterson: THE ROMAN
LEGIONS RECREATED IN COLOUR
PHOTOGRAPHS. London. 1992.
 ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ ΤΟΥ
1943 01 ΠΑΓΩΜΕΝΟΙ ΑΝΕΜΟΙ
ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΣΤΕΠΠΑΣ
ΕΦΕΡΝΑΝ ΤΑ ΠΡΩΤΑ
ΜΗΝΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΣΤΟ
“ΧΙΛΙΟΧΡΟΝΟ ΡΑΙΧ". Η
ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ ΕΙΧΕ ΗΔΗ
ΦΟΡΤΙΣΤΕΙ ΑΠΟ ΤΙΣ
ΤΑΠΕΙΝΩΤΙΚΕΣ ΗΤΤΕΣ ΣΤΗΝ
ΑΦΡΙΚΗ, ΟΠΟΥ Ο ΣΤΡΑΤΑΡΧΗΣ
ROMMEL ΠΡΟΣΠΑΘΟΥΣΕ ΝΑ
ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΗΣΕΙ ΕΝΑ
ΠΡΟΧΕΙΡΟ ΜΕΤΩΠΟ ΣΤΗΝ
ΤΥΝΗΣΙΑ ΚΑΙ ΝΑ ΑΝΑΒΑΛΛΕΙ
ΟΣΟ ΓΙΝΟΤΑΝ ΤΟ ΧΡΟΝΟ ΜΙΑΣ
ΣΥΜΜΑΧΙΚΗΣ ΑΠΟΒΑΣΗΣ ΣΤΗΝ
ΕΥΡΩΠΗ. Η ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ ΤΗΣ
ΙΤΑΛΙΑΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΩΝ
ΥΠΟΛΟΙΠΩΝ ΔΟΡΥΦΟΡΩΝ ΤΟΥ
ΑΞΟΝΑ, ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΠΙΤΥΧΗ
ΕΚΒΑΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΕΙΧΕ
ΑΡΧΙΣΕΙ ΝΑ ΚΛΟΝΙΖΕΤΑΙ
ΣΟΒΑΡΑ.

ΔΗΜ ΗΤΡΙΟΣ Β. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

Ο Στρατάρχης Erich von Manstein (αριστερά) μελετά ένα χάρτη τον Ιούλιο του
1943. Υπήρξε ο ιθύνων νους του αριστοτεχνικού κτυπήματος στο Χάρκοβο,
που αποκατέστησε μια προσωρινή ισορροπία στο Ανατολικό μέτωπο μετά τη
γερμανική ήττα του Στάλινγκραντ. Κορυφαία φυσιογνωμία στους επιτελικούς
κύκλους του Ράιχ, θα διανύσει μια διαδρομή που θα διακριθεί για τον άψογο
επαγγελματισμό της και θα χαρακτηριστεί από τον Liddell Hart ως “ ο πιο
επικίνδυνος αντίπαλος των συμμάχων".

ΣΤΟ ΧΑΡΚΟΒΟ
Τ
ο δράμα της 6ης Γερμανικής Στρα­

ΤΟ ΑΡΙΣΤΟΤΕΧΝΙΚΟ τιά ς του von Paulus στις όχθ ες του

Βόλγα είχε μόλις τελειώ σ ει και οι

ΚΤΥΠΗΜΑ 330.000 άνδρες τη ς είχαν χ α θ εί ορι­

στικά. Η απώλειά τη ς είχε κυριολεκτικά
σπάσει τη σπονδυλική στήλη του γερμ ανι­
κού μετώπου και ολόκληρη η νότια πτέ­

ΤΟΥ VON MANSTEIN ρυγά του κόντευε να αποσυντεθεί, ήταν

μια χαίνουσα πληγή που απειλούσε με
γάγγραινα. Κάποιες ελπίδες που είχε γ ε ν ­

ΣΤΗΝ ΟΥΚΡΑΝΙΑ
νήσ ει η εντυπωσιακή διαφυγή τη ς 1ης Τε­
θω ρακισμένης Στρατιάς του Στρατηγού
Ewald von Kleist από τις τρω τές θ έσ εις της
βαθιά στον Καύκασο, είχαν αρχίσει να ε ­

(ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 1943) ξανεμίζονται από τις εκτετα μ ένες επι­

τυ χ ίες των Σοβιετικώ ν βορειότερα.
Από τις πρώτες κιόλας ημέρες του Ια-

ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ


νουαρίου του 1943, όταν η επιτυχία της
κυκλωτικής επιχείρησης "Ο υρανός” στο
Σ τάλινγκραντ είχε σ ιγουρευτεί, η Σ οβ ιετι­
κή Διοίκηση αποφάσισε να θ έσ ει σε ε ­
φαρμογή ένα σχέδιο πολύ πιο φιλόδοξο. Η
εξόρμηση από τον ποταμό Ντον των
στρατευμάτω ν του . Στρατηγού Filip
Golikov, διοικητή του Μετώπου του Βορο-
νέζ, είχε σβήσει από το χάρτη τη 2η
Ουγγρική Στρατιά που συνάντησε απένα­
ν τι της, αιχμαλωτίζοντας 87.000 άνδρες. Η
επόμενη φάση απαιτούσε από το Στρατη­
γό Golikov να εκμ ετα λ λ ευ τεί την επιτυχία
και να ωθήσει δυτικά τρ εις σφήνες σε
πλάτος 500χλμ„ καταστρέφοντας τις ενα-
πομείνασες δυνάμεις του Αξονα στην βο­
ρειοανατολική Ουκρανία και βοηθώντας
έμμεσα στην κατάληψη του Χαρκόβου,
της τέτα ρ τη ς μεγαλύτερης πόλης της Σο­
βιετικής Ενωσης που βρισκόταν στα χέρια
του εχθρού από τις 24 Οκτωβρίου 1941. Η
κατάσταση για τη Βέρμαχτ ήταν απελπι­
στική. Ενα κενό 320 χλμ έχασκε από το
Βορονέζ ως το Βοροσίλοφγκραντ και δεν
υπήρχαν δυνάμεις για να το κλείσουν. Το
Χάρκοβο, ο κύριος σιδηροδρομικός και α-
νεφοδιαστικός κόμβος των Γερμανών
στην περιοχή, φαινόταν χαμένο.
Για να δώσει πρόσθετη ισχύ και έκτα ­
ση στην προέλαση ο Στρατηγός Georgy
Zhukov, με τη σύμφωνη γνώμη του Στάλιν
κατάρτισε ένα σχέδιο με την κωδική ονο­
μασία "Αστρο” για το συντονισμό άλλων
Οι Σοβιετικοί Στρατηγοί Golikov (αριστερά)
και Vatutin. Για τον πρώτο το Χάρκοβο 9α
στοιχίσει τη διοίκηση των μάχιμων δυνάμεων
και 9α του ανατεθούν από εκεί και ύστερα
μόνο πολιτικά και διευθυντικά καθήκοντα.
Για τον Vatutin η μοίρα θα επεφύλασσε άλλο
τέλος. Θεωρούμενος ως ένας από τους νεώτερους και λαμπρότερους ηγέτες του Κόκκινου
Στρατού, θα ξεπεράσει γρήγορα την ατυχία του Χαρκόβου και θα είναι αυτός που θα
απελευθερώσει το Νοέμβριο του 1943 το Κίεβο. Στις 29 Φεβρουάριου 1944 θα τραυματιστεί
θανάσιμα σε μια ενέδρα αντιφρονούντων Ουκρανών παρτιζάνων.
τριών σοβιετικών Μετώπων (Νότιο, Νοτιο­
δυτικό και Μπριάνσκ) με το Μέτωπο του
Βορονέζ. Το σχέδιο είχε δύο σκέλη: σύμ­
φωνα με το πρώτο τα Μέτωπα Μπριάνσκ
και Βορονέζ θα κατελάμβαναν το Κουρσκ
και το Χάρκοβο αντίστοιχα, ενώ το δ ε ύ τε ­
ρο προέβλεπε μια χειμαρρώδη κάθοδο
του Ν οτιοδυτικού Μετώπου προς την κα­
μπή του Δνείπερου, αφήνοντας στο Νότιο
Μέτωπο τη λιγότερο εντυπωσιακή απο­
στολή τη ς καθήλωσης των γερμανικών
δυνάμεων στον ποταμό Μίους. Ηταν αυτό
------------------------------------
Ο Manstein σε νεαρή ηλικία, όταν ανήκε στο
Βασιλικό Πρωσσικό Σώμα Ευελπίδων. ποζάρει
δίπλα στον πατέρα του von Lewinski (με
πολιτικά) και μερικούς από τους θείους του.
ακριβώς το σκέλος που στόχευε στη με­
γαλύτερη αδυναμία των Γερμανών. Είχαν
μόνο μια σιδηροδρομική γραμμή, τη γραμ­
μή Ζαπορόζιε-Στάλινο, για να επικοινω­
νούν με τα στρατεύματά το υς που βρί­
σκονταν στην αριστερή όχθη του Δνείπε­
ρου. Αν αυτή χανόταν, τερά σ τιες δυνά­
μεις των Γερμανών θα βρίσκονταν κλει­
σμένες σε παγίδα χειρότερη από το Στά-
λινγκραντ. Ο Zhukov όμως δεν θα
μπορέσει να κα τευθύνει και την εκτέλεση
του σχεδίου του. Στις 18 Ιανουαρίου 1943
ο ιδιοφυής αρχηγός τη ς “ ομάδας των
πυροσβεστών” θα προαχθεί στο βαθμό
του στρατάρχη και θα σ ταλεί εσπευσμένα
στο Λ ένινγκραντ για να βοηθήσει στη λύ­
ση τη ς πολιορκίας του.
Η επιχείρηση άρχισε θεα μα τικά και η
Σ οβιετική Διοίκηση ήλπιζε ό τι θα προλά­
βαινε να την ολοκληρώσει πριν το ανοιξιά­
τικο λιώσιμο των πάγων, η φοβερή “ ρα-
σπουτίτσα” , μετα τρ έψ ει την Ουκρανία σε
απέραντο λασπότοπο. Στις 6 Φεβρουάρι­
ου ο Χ ίτλερ κάλεσε σε σύσκεψη την ανώ­
τα τη στρατιω τική ηγεσία στο αρχηγείο
του στο Ράστενμπουργκ και επενέβη δια-
τάσσοντας τις γερμανικές δυνάμεις να
κρατηθούν στις προωθημένες θ έσ εις που
ήδη κατείχαν, απαγορεύοντας κατά την
προσφιλή του μέθοδο κάθε υποχώρηση ή
τοπική σύμπτυξη. Ισχυρίστηκε ότι οι σο­
β ιετικές σ τρα τιές σύντομα θα εξα ντλού­
ντο και θα σταματούσαν, επομένως επρό-
κειτο για μια ολιγοήμερη δοκιμασία που
δεν δικαιολογούσε ο ύτε τη βράχυνση του
μετώπου ούτε την παραχώρηση των ζωτι­
κής σημασίας οικονομικών πόρων τη ς κοι­
λάδας του Ντον.
Κατά τη διάρκεια των επόμενων δύο
εβδομάδων οι Ρώσοι φρόντισαν να κατα­
στήσουν τις θ έσ εις του Χ ίτλερ για μη
υποχώρηση τελείω ς ανεδαφικές. Ο δ ιο ι­
κητής του Ν οτιοδυτικού Μετώπου Στρα-
1
τηγός Nikolai Vatutin ανέπτυξε τις δυνά­
μεις του σαν βεντάλια στα γερμανικά με­
τόπισθεν και η κρίση κορυφωνόταν. Στο
νότο το τεθω ρακισμένο σώμα του Markian
Popov είχε υπερκεράσει την αμυντική το ­
ποθεσία του ποταμού Μίους και απειλού­
σε να κόψει το νήμα της επιβίωσης για τα
προωθημένα γερμανικά αποσπάσματα
των Στρατηγών Karl Hollidt και Maximilian
Fretter-Pico. Στο κέντρο οι ρωσικές Στρα­
τιέ ς 6η και 1η της Φρουράς πλησίαζαν α­
νεμπόδιστες τις διαβάσεις του Δνείπε­
ρου, ενώ γύρω από το Χάρκοβο η κατά­
σταση εξελισσόταν το ίδιο άσχημα. Οι
τρ εις σ τρατιές του Golikov - 40ή, 69η και
3η Τεθωρακισμένη τη ς Φρουράς - είχαν
περισφίξει την πόλη και είχαν φ έρ ει τους
αμυνόμενους σε απόγνωση. Ο επιφορτι­
σμένος με την άμυνά της Στρατηγός
Hubert Lanz είχε κα τα φ έρει να συγκεντρώ ­
σ ει υπό τις διαταγές το υ ένα συννοθύ-
λευμα δυνάμεων προερχόμενο από τα
υπολείμματα της Ομάδας Στρατιών Β, αλ­
λά η πίεση είχε φ τάσ ει σε τέτο ιο σημείο ώ­
στε αποφάσισε να παίξει το τελευ τα ίο του
χαρτί: το 2ο Τεθωρακισμένο Σώμα των SS,
που μόλις είχε φ τάσ ει σιδηροδρομικά στο
Ανατολικό μέτωπο έπειτα από μακρά πε­
ρίοδο ανάπαυσης και ανασυγκρότησης
στην κατεχόμενη Γαλλία. Φρέσκα, ξεκού-
ραστα και εμπειροπόλεμα τα στρατεύμα-
τά του, αποτελούντο από δύο πανίσχυρες
μεραρχίες των Waffen SS, τις
“ Leibstandarte” και “ Das Reich", γεννα ιό­
δωρα ενισχυμένες με κάθε είδους σύγ­
χρονα όπλα και πολλά μηχανοκίνητα. Οι ε­
π ίλεκτοι άνδρες του Σώματος διοικούντο
από τον 62χρονο Αντιστράτηγο των SS
Paul Hausser και ανυπομονούσαν να
συντρίψουν τους “ υπάνθρωπους μπολσε-
42 βίκους" και να αποκαταστήσουν το μέτω-
πο. Οι πρώτες μάχες όμως με το ν παλιό ε­
χθρό θα τους δώσουν σκληρά μαθήματα.
Ο Hausser συνειδητοποίησε τη σοβα­
ρότητα της κατάστασης γύρω από το Χάρ­
κοβο αμέσως μόλις ανέλαβε την ευθύνη
τη ς υπεράσπισής του. Οι δυνάμεις του
Golikov προσέγγιζαν τη ν πόλη από τρ εις
κατευθύνσ εις - βόρεια, βορειοδυτικά και
νοτιοανατολικά - όταν έφτασαν νέες δια­
ταγές του Χ ίτλερ να κρα τη θεί πάσει
θυσία. Κάθε μέρα που περνούσε ο κλοιός
σ τένευε και οι π ιθανότητες παγίδευσης
και ολοσχερούς εξόντωσης του Σώματος
αυξάνονταν δραματικά. Ο Hausser άρχισε
μια αγωνιώδη επικοινωνία με το Στρατηγό
Lanz. τυπικά προϊστάμενό του, ζητώντας
την άδεια να αποσπάσει το 2ο Σώμα των
SS από το θύλακα πριν κλείσουν οι σοβιε­
τικ έ ς λαβίδες γύρω του, αλλά εκείνος α-
ποποιήθηκε κάθε ευθύνη. Αποφασισμέ­
νος να μην ακολουθήσει τη μοίρα του
Γαρμονικά άρματα προσπαθούν να
επιβραδύνουν τη ρωσική προέλαση έξω από το
Χάρκοβο στις πρώτες κρίσιμες ημέρες του
Φεβρουάριου του 1943.
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΑ
Paulus ο Hausser, σε ένα έξοχο παράδειγ­
μα πρωτοβουλίας αντάξιο της γερμανικής
παράδοσης της Auftragstaktik, παρέβλεψε
όλες τις διαταγές και το μεσημέρι της
15ης Φεβρουάριου γλίστρησε έξω από το
Χάρκοβο για να “ πολεμήσει μια άλλη μέ­
ρα” .
Η είσοδος του Κόκκινου Στρατού στο
Χάρκοβο προκάλεσε κύματα ενθουσια­
σμού στη Μόσχα, αλλά και στις άλλες
συμμαχικές πρωτεύουσες. Τόσο ο Τσώρ-
τσ ιλ όσο και ο Ρούζβελτ απέστειλαν
συγχαρητήρια τηλεγραφήματα το νίζο­
ντας ότι η Σ οβιετική Ενωση “ είχε θ έσ ει
τις δυνάμεις του Χ ίτλερ στην τροχιά της
τελική ς ή ττα ς ” . Τα νέα είχαν φ ο ρτίσ ει με
αισιοδοξία και τα σ τρατεύματα του
Vatutin, που πλησίαζαν το Δνείπερο με
αυτοπεποίθηση και ενεργητικότητα , έ το ι­
μα να καταφέρουν άλλο ένα συντριπτικό
πλήγμα στον εχθρό. Στις 18 Φεβρουάριου
κατέλαβαν το σιδηροδρομικό κόμβο του
Σινελνίκοβο και απείχαν λίγα χιλιόμετρα
από το Ντνιπροπετρόφσκ και τη ζωτική
του γέφυρα. Φαινόταν ότι εκτελώ ντας με
τόλμη και αποφασιστικότητα τις διεισ δύ­
σεις τους, οι Σ οβιετικο ί είχαν κα τα φ έρει
να αποκτήσουν και να διατηρήσουν έναν
ορμητικό ρυθμό προλαμβάνοντας τις α­
ντιδράσ εις του αντιπάλου τους.
Δυστυχώς γ ι’ αυτούς, η γερμανική
πλευρά δεν είχε πει τη ν τελ ευ τα ία τη ς λ έ ­
ξη και υπήρχε ένας ταχυδακτυλουργός
τη ς επιχειρησιακής τέχ νη ς δια τεθ ειμ ένο ς
να τους διδάξει μερικά νέα “ τρ υ κ ” το υ πο­
λέμου ελιγμών.
Ο ΠΡΩΣΣΟΣ ΓΚΡΑΝ-ΜΑΙΤΡ
Θ ορυβημένη από τις αλλεπάλληλες
τρ ομα κτικές τη ς αποτυχίες στον Καύκα­
σο και τη ν κοιλάδα του Ντον, η Ανώτατη
Γερμανική Διοίκηση αποφάσισε πως ήταν
πια καιρός να αντιδράσει. Ο άνθρωπος
που επ έλεξε ο Χ ίτλερ για να αναστηλώσει
το γερμανικό πολεμικό γόητρο ήταν ένας
αξιωματικός που απολάμβανε τη ς πλή­
ρους εμπιστοσύνης των απλών στρατιω­
τών και τον οποίο οι συνάδελφοί του στα
επ ιτελεία θεωρούσαν ως “ το μεγαλύτερο
στρατηγικό κεφ άλι τη ς Γερμανίας” : ο
Στρατάρχης Erich von Manstein.
Το ιστορικό του ήταν κά τι παραπάνω
από εντυπωσιακό. Γεννημένος ως το δ έ­
κατο παιδί της αριστοκρατικής πρωσσι-
κής οικογένειας von Lewinski, η οποία είχε
βγάλει επτά στρατηγούς κατά τη διάρκεια
του 20ού αιώνα, υ ιο θ ετή θ η κε σε μικρή η ­
λικία από τη ν ά τεκνη θ εία του και πήρε το
όνομα του συζύγου της Georg von
Manstein, επίσης στρατιω τικού. Ως κληρο­
νόμος μιας μακράς στρατιω τικής παράδο­
σης εισ ήλθ ε στο Βασιλικό Πρωσσικό Σώ­
μα Ευελπίδων σε ηλικία μόλις 12 ετών και
αποφοίτησε από την Ακαδημία Πολέμου
το 1913. Είχε πάντα τη φήμη εξαίρετου
μαθητή και το χάρισμα τη ς ανεξάρτητης
σκέψης με το κουράγιο να λ έ ε ι ξεκάθαρα
τη γνώμη του. Μ ετά από ένα σοβαρό
τραυματισμό στον Πρώτο Παγκόσμιο Πό­
λεμο ο Manstein ακολούθησε την καριέρα
του επ ιτελικού αξιωματικού και ήταν ο ε­
γκέφαλος τη ς επιχείρησης “ Κτύπημα του
Δρεπ ανιού” που οδήγησε στην κατάρ­
ρευση τη ς Γαλλίας το 1940. Η έναρξη της
επιχείρησης “ Barbarossa" τον βρήκε δ ιο ι­
κητή του 56ου Τεθωρακισμένου Σώματος,
με το οποίο πραγματοποίησε αρχικά μια
κεραυνοβόλα διείσδυση 320 χλμ. ως τον
ποταμό Ντβίνα μέσα σε τέσσερις ημέρες,
πριν το ν σταματήσουν ανήσυχοι οι ανώτε­
ροι του. Στην κρίση που ακολούθησε την
αποτυχία μπροστά στη Μόσχα και την ε κ ­
καθάριση της ανώτατης ηγεσίας, πολλοί
ήταν οι στρατηγοί που εύχονταν να επιλε-
γ ε ί ο Manstein ως αντικατασ τάτης του
Walther von Brauchitsch. Η ελπίδα αυτή
μπορεί να μην ευοδώθηκε, αλλά νέα πιο
θρυλικά κατορθώματα ήρθαν να προστε­
θούν στο ενεργητικό του. Η φήμη του α­
πογειώθηκε την άνοιξη του 1942, όταν δ ι­
οικώντας τη ν 11η Γερμανική Στρατιά “ ά­
νοιξε τις πύλες τη ς Κριμαίας", συνέτριψε
με δ εξιο τεχ νία μια σειρά από ισχυρές επι­
θέσ εις των Σοβιετικώ ν και κα τέλα βε μετά
από επικό αγώνα το λιμάνι-φρούριο της
Σεβαστούπολης. Για να α μείψ ει αυτή την
επιτυχία του ο Χ ίτλερ το υ απένειμε τη
στραταρχική ράβδο και χάρισε ως ένδειξη
τιμής στο νεώ τερο στρατάρχη τη ς Γερμα­
νίας το παλαιό κριμαϊκό ανάκτορο
Vorontsov. Οταν λίγο αργότερα η 6η Στρα-

τιά ψυχορραγούσε πολιορκημένη ο
Manstein ανέλαβε μια παρακινδυνευμένη
προσπάθεια για τη σωτηρία της, αλλά ή ­
ταν πέρα από τις δυνάμεις του. Τριάντα
μόνο χιλιόμετρ α μακριά από τους κυκλω­
μένους του Σ τάλινγκραντ αναγκάστηκε
να υποχωρήσει κάτω από το βάρος των
πολλαπλών σοβιετικών απειλών στα μετό-
πισθέν του. 0 Στάλιν τό τε δεν είχε χάσει
την ευκαιρία να συγχαρεί δημόσια τους
στρατηγούς του “για τη συντριβή του
Manstein” . Την ημέρα που έπ εφτε το Χάρ­
κοβο ο Χ ίτλερ αποφάσισε να του δώσει
το ν πλήρη έλεγχο των επιχειρήσεων. Ενώ­
νοντας τις διοικήσεις των Ομάδων Στρα­
τιών Ντον και Α τον διόρισε επικεφαλής
του νέου επ ιτελείου με την επωνυμία
Ομάδα Στρατιών Νότου. Δύο μέρες αργό­
τερα, σε μια κυκλοθυμική έκρηξη από την
προσβλητική ήττα, πέταξε ο ίδιος στο Ζα-
πορόζιε αποφασισμένος να απολύσει το
στρατάρχη του, αλλά η κρισιμότητα της
κατάστασης και η εμφάνιση των σ οβιετι­
κών αρμάτων ελάχιστα χιλιόμετρ α από
την έδρα τη ς συνάντησης τον απέτρεψαν.
Παρόλα αυτά έπρεπε να β ρ εθ εί ένα εξιλα ­
στήριο θύμα για την πτώση του Χαρκόβου
και ο πέλεκυς έπεσε στο Στρατηγό Lanz,
που α ντικατασ τάθηκε σκαιώς λίγες μέρες
αργότερα από το Στρατηγό Werner Kempff,
ειδικό των τεθωρακισμένων.
Ο Manstein προκατέλαβε τον Χίτλερ
παρουσιάζοντάς του μια ευρεία ανάλυση
τη ς κατάστασης και των μέτρων που λο­
γάριαζε να λάβει. Είχε ήδη δια τά ξει την
υποχώρηση της 1ης Τεθωρακισμένης
Στρατιάς από τον ποταμό Ντον στον πο­
Ο Αντιστράτηγος Hausser.
διοικητής του 2ου
Τεθωρακισμένου Σώματος
των SS. Στις 15
Φεβρουάριου εκκένωσε το
Χάρκοβο παρά τη διαταγή
του Χίτλερ και έσωσε έτσι
τα στρατεύματά του από
σίγουρη καταστροφή.
Μετά από ένα μήνα 9α το
κυριεύσει πάλι με
θεαματικό τρόπο.
Προαχθείς σε στρατηγό, ο
Hausser διοίκησε
αργότερα την 7η Στρατιά
και την Ομάδα Στρατιών
Ανω Ρήνου.
ταμό Μίους και
ευθυγραμμίζοντας με
αυτό τον τρόπο το μέ­
τωπό του είχε εξοικονο­
μήσει πολύτιμες ε φ ε ­
δρείες. Βοήθεια δεν
μπορούσε να αναμένε­
τα ι από την Ομάδα
Στρατιών Κέντρου για τί
αντιμετώπιζε και η ίδια
σοβαρά προβλήματα. Η
γενικό τερη άποψή του
για τις εξελίξεις βασιζό­
ταν σε ακριβείς εκτιμ ήσ εις και ψύχραιμη
διερεύνηση. Τί επεδίωκαν οι Ρώσοι; Να
φτάσουν στο Κίεβο; Να φτάσουν στο
Λβώφ; Δεν είχαν τα εφόδια, ούτε την
ευκινησία για να το καταφέρουν. Οσο περ­
νούσαν οι μέρες τόσο οι α ντικειμ ενικο ί
τους σκοποί γίνονταν σαφέστεροι. Ηλπι-
ζαν να αποκόψουν ολόκληρη την Ομάδα
Στρατιών Νότου και να τη στριμώξουν με
την πλάτη στην Αζοφική θάλασσα. Οι πι­
θ α νό τητες όμως που είχαν για να πετύ-
χουν κάτι τέ το ιο μειώνοταν σταθερά. Το
σ οβιετικό πλεονέκτημα άρχισε να ξε φ τί­
ζει όσο ο Vatutin κατέβαινε νοτιότερα και
ήταν πια αμφίβολο αν θα προλάβαινε να
κόψει τις ζωτικές α ρτηρίες της Ομάδας
Στρατιών πριν οι Γερμανοί προλάβουν να
συγκεντρω θούν για να τον αποκρούσουν.
Μια ξαφνική αλλαγή τη ς θερμοκρασίας ε-
π έτεινε το πρόβλημα. Εβρεχε καταρρα-
κτωδώς και οι δρόμοι είχαν γεμίσ ει λάσπη.
Τα στρατεύματά του είχαν κουραστεί από
τις πολύμηνες προσπάθειες και όπως ή­
ταν φυσικό είχαν υποστεί α ρ κετές απώ­
λειες. Η διασπορά τους ήταν σημαντική
γ ια τί το Σώμα του Ρορον κινείτο σε απο-
κλίνουσα κατεύθυνση και ο εφοδιασμός
τους έπασχε από τις υπερβολικά απλωμέ­
νες γραμμές επικοινωνιών. Με χαρακτηρι­
στική τόλμη ο Vatutin είχε αποφασίσει να
διακινδυνεύσ ει προχωρώντας μπροστά
και ελπίζοντας ό τι θα κατελάμβανε ανέ­
παφες εγκαταστάσεις λογιστικής υποστή­
ριξης του εχθρού για να καλύψει τις ανά­
γκες του. Οσο όμως πλησίαζε προς τον
Δνείπερο τόσο σκλήραινε η αντίσταση,
ενώ τα εφόδια που έπεφταν στα χέρια του
λιγόστευαν αισθητά.
Ο Manstein προχώρησε όμως περισσό­
τερο, παρουσιάζοντας στη σύσκεψη του
Ζαπορόζιε τους βασικούς άξονες ενός ρι­
ψοκίνδυνου σχεδίου που είχε αρχίσει να
διαμορφώνει στο μυαλό του. Παρά τη σο­
βούσα στρατηγική κρίση θα έκανε αυτό
που περίμεναν λιγό τερο οι αντίπαλοί του,
μια εκπληκτική επ ιθετική επιστροφή! Θα
προσπαθούσε να επω φεληθεί από την α-
ντικανονικότητα τη ς εξέχουσας των Σο­
βιετικών, θα την κτυπούσε και στις δύο
προβολές της και θα την κομμάτιαζε. Για
να πετύχει το σκοπό του έπρεπε να
συγκεντρώσει όλους τους ευκίνητους
σχηματισμούς του και να κινη θεί με ταχύ­
τη τα αστραπής εναντίον ενός αντιπάλου
που ακόμα υπερτερούσε αριθμητικά.
Επειδή ολόκληρη η Ομάδα Στρατιών Νό­
του δ ιέ θ ε τε μόνο 350 άρματα, επ έλεξε με
προσοχή τα σημεία προσβολής της σοβιε­
τικής εισχώρησης και πέτυχε τοπική αριθ­
μητική υπεροχή που έφ τα νε μέχρι και το
7:1. Το 40ό Τεθωρακισμένο Σώμα του
Στρατηγού Siegfried Heinrici θα έπληττε
τον Ρορον, ενώ στο Βορρά το 2ο Τεθωρα­
κισμένο Σώμα των SS του Hausser θα σχη­
μάτιζε μαζί με το 48ο Τεθωρακισμένο Σώ­
μα του Otto von Knobelsdorff τα σκέλη μιας
θανάσιμης τανάλιας γύρω από τα απρο­
στάτευτα πλευρά της 6ης και της 1ης Σο­
β ιετική ς Στρατιάς. Για να καταστεί δυνα­
τός ο παραπάνω ελιγμός, το 48ο Τεθωρα­
κισμένο Σώμα έπρεπε να υποστεί ευρεία
αναδιάταξη από το Στάλινο προς την πε­
ριοχή νότια του Παύλογκραντ. Η κίνηση
αυτή κράτησε π έντε μέρες και εκτελέ-
στηκε άψογα από το διοικητή της 4ης Γερ­
μανικής Τεθωρακισμένης Στρατιάς Στρα­
τηγό Hermann Hoth. Την ίδια ώρα οι μονά­
δες των SS συμπλήρωναν την ανασύντα- 43
ξή τους στο Βορρά, ενω αναμενοταν απο
στιγμή σε στιγμή η άφιξη τη ς “Totenkopf” ,
άλλης μιας ξεκούραστης μηχανοκίνητης
μεραρχίας των SS. Το 57ο και το 52ο Τεθω­
ρακισμένο Σώμα δεν ήταν άμεσα δια θέσ ι­
μα, αλλά θα εισέρχονταν στη μάχη σε
δ εύτερ ο χρόνο.
Ο Χίτλερ δεν δέχτη κε το σχέδιο χωρίς
αντιρρήσεις. Δ εν είχε π εισθεί για το ότι
μεγάλες ρωσικές δυνάμεις είχαν διεισδύ-
σ ει ανάμεσα στην 1η Τεθωρακισμένη
Σ τρατιά και το Απόσπασμα Lanz. Το μόνο
που τον ενδ ιέφ ερ ε ήταν η ανακατάληψη
του Χαρκόβου και πίεζε για άμεση αντεπί­
θεση των SS προς τη ν πόλη. Χρειάστηκε
να επ ιστρατεύσει όλη την π ειστικότητά
του ο Manstein για να τον αποτρέψει από
μια τέ το ια επιλογή, δηλώνοντας ότι αν το
Σώμα των SS είχε αποτύχει να κρατήσει
το Χάρκοβο ήταν ακόμα λιγότερο πιθανό
να μπορέσει να το ανακτήσει χωρίς να πε­
ριμένει την “Totenkopf” .
Προβλήματα ορθής στρατηγικής κρί­
σης όμως υπήρχαν και στο αντίπαλο στρα­
τόπεδο. Σε μια από τις τε λ ε υ τα ίε ς σοβα­
ρές αποτυχίες το υς στον τομέα της
συλλογής και τη ς ανάλυσης πληροφο­
ριών, οι Σ οβιετικο ί επέτρεψαν στην αισιο-
ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 δοξία και την υπερβολική αυτοπεποίθηση
να κυριαρχήσουν τη ς νηφάλιας κρίσης.
Από τις σ οβιετικές υπηρεσίες πληροφο­
ριών δεν διέφ υγε η μεγάλης έκτασης ανα­
διάταξη των γερμανικών τεθωρακισμένων
δυνάμεων στη γενική κατεύθυνση από το
Ροστόβ προς το Δνείπερο, αλλά αυτή ερ ­
μηνεύτηκε ως υποχώρηση σε νέες α μ υντι­
κές θέσ εις κατά μήκος του ποταμού.
Αλλωστε, τ ί άλλο θα μπορούσε να σημαί­
νει και η απροκάλυπτη φυγή των επ ίλε­
κτων SS από το Χάρκοβο; Οι λόγοι τη ς α­
προσεξίας το υς μπορούν να αναζητηθούν
και στις επιχειρησιακές τους αντιλήψ εις.
Από τ ις σ κοτεινές ακόμα μέρες του Οκτω­
βρίου 1942 οι Σ οβιετικοί είχαν δ ε ίξε ι πως
αφομοίωναν τα πανάκριβα πληρωμένα μα­
θήματα του γερμανικού “ blitzkrieg" και α­
νέθεσαν στη Λαϊκή Επιτροπή Αμυνας να
ουντά ξει ένα νέο δόγμα χρήσης των τ ε ­
θωρακισμένων. Το αποτέλεσμα ήταν η
Διαταγή No 325, που εκθ εία ζε το ρόλο
των αρμάτων στη φάση εκμετάλλευσ ης
και τό νιζε την ανάγκη της ταχύτατης με­
ταφοράς του αγώνα "στο επιχειρησιακό
βάθος’' του αντιπάλου αμέσως μόλις μια
διάσπαση του μετώπου του θα το επ έτρ ε­
πε. Πιστή στο γράμμα αλλά όχι στο πνεύ­
μα της διαταγής αυτής η Σ οβιετική Δ ιο ί­
κηση, η οποία τώρα για πρώτη φορά κατά-
φ ερνε να εξασφαλίσει στις δυνάμεις της
μεγάλο χώρο για ελιγμό, συνέχισε να τις
παροτρύνει να προχωρήσουν παρά τις έκ-
δηλες ανησυχίες των διοικητών στα κα­
τώ τερα κλιμάκια. Μια διαταγή τη ς στις 11
Φεβρουάριου 1943 α ν έθ ετε στο Ν οτιο­
δυτικό Μέτωπο την αποστολή “ να αποκό­
ψει τη γερμανική υποχώρηση στον Ντνι-
προπετρόφσκ και το Ζαπορόζιε και να α­
πωθήσει την Ομάδα Στρατιών Νότου στην
Κριμαία απομονώνοντάς την εκεί ". Ακόμα
και την παραμονή της γερμανικής
αντεπίθεσης, όταν τα σ οβιετικά αναγνω­
ριστικά είχαν καταγράψει μια μεγάλη
συγκέντρωση τεθωρακισμένων κοντά στο
Κράσνογκραντ, ο Vatutin συνέχιζε να απαι­
τ ε ί από τις τα χυκίνητες εμπροσθοφυλα­
κές του Μετώπου του “ να εκπληρώσουν
τις αποστολές τους με κάθε κόσ το ς” . Λί­
γες μέρες αργότερα α υτές οι γερμανικές
δυνάμεις θα αποδεκάτιζαν την ομάδα του
Ρορον,
Πέρα από την προσεκτική επιχειρη­
σιακή του προετοιμασία ο von Manstein ε ί­
χε άλλον ένα λόγο να αισιοδοξεί. Τόσο το
2ο Τεθωρακισμένο Σώμα των SS, όσο και
η Μεραρχία “ Grossdeutschland", έφεραν
μαζί τους στην Ουκρανία μικρό αριθμό
από τα νέα άρματα Tiger τα οποία γρήγορα
θα αποδεικνύονταν πολύτιμα. Ηδη από
τις αρχές του 1943 η γερμανική τεθω ρακι­
σμένη δύναμη βρισκόταν σε δύσκολη κα­
τάσταση. Η κάμψη τη ς οφ ειλόταν τόσο
στους γραφειοκρατικούς μηχανισμούς
που κυριαρχούσαν στη βιομηχανία, όσο
και στα επιχειρησιακά λάθη. Από άποψη
υλικού οι Γερμανοί εξακολουθούσαν να
βασίζονται στα Panzer III και IV, από τα ο­
ποία τα πρώτα ήταν ξεπερασμένα και τα
δεύτερα αρκετά κατώτερα από τα σοβιε­
τικά Τ-34. Ο Χ ίτλερ είχε δ ε ίξει προσωπικό
ενδιαφ έρον για την παραγωγή ενός νέου
άρματος και είχε βρει τον κατάλληλο σχε­
διαστή στο πρόσωπο του δόκτωρα
Porsche. Το τελικό του δημιούργημα ήταν
το άρμα Tiger, με θώρακα ο οποίος στο μέ­
γισ το πάχος του έφ τα νε τα 11 cm και έδινε
ένα βάρος 55 τόννων. Ηταν εξοπλισμένο
με το δοκιμασμένο πυροβόλο των 88 mm,
που ήταν ικανό να διατρήσει τους θώρα­
κες των σοβιετικώ ν αρμάτων από αποστά­
σεις 1.500 μέτρων. Η διείσδυση ενός τ έ ­
τοιου βλήματος στο εσω τερικό του Τ-34
προκαλούσε συχνά ισχυρότατες δευτε-
ρεύουσες εκρή ξεις που εκτό ξευα ν τον
πυργίσκο του δεκάδες μέτρα μακριά. Τα
πληρώματα των γερμανικών τεθω ρακι­
σμένων συνήθιζαν να λένε ειρωνικά ότι
“ το Τ-34 έβγαζε το καπέλο του όποτε
συναντούσε το Tiger ". Το σίγουρο είναι
ό τι η εμφάνιση του Tiger στις ουκρανικές
πεδιάδες σήμανε το τέλος του ρόλου του
Τ-34 ως αδιαφ ιλονίκητου βασιλιά του πε­
δίου της μάχης.
Αλλά και οι άνδρες που θα διοικούσαν
και θα χειρίζονταν τη γερμανική σ ιδερ έ­
νια λόγχη ήταν του μεγαλύτερου δυνατού
διαμετρήματος. Ονόματα επιτυχημένων
βετεράνων κοσμούσαν τις τά ξεις τους:
υπήρχε ο Στρατηγός Hermann Balck, που
υπέβαλε σε α ιματηρές θυσ ίες τους Σοβιε­
τικούς στον ποταμό Τσιρ όταν τους προ-
κάλεσε απώλειες σε αναλογία 12:1 σε σχέ­
ση με τις δικές του, ο Graf Strachwitz, του
οποίου η παροιμιώδης τόλμη θα υφάνει
ένα θρύλο γύρω από το όνομά του. Υπήρ­
χε ακόμα ο διοικητής της “ Leibstandarte",
Στρατηγός των SS Sepp Dietrich, ο οποίος
μετά από δύο χρόνια σκληρών μαχών θα
παραδώσει τιμ η τικά τη μονάδα του στο
Στρατηγό Patton. Και οι τρ εις θα τιμηθούν
από τον Χ ίτλερ σε διάφορες σ τιγμές του
1944 με τα Διαμάντια στο Σταυρό των
Ιπποτών.
Εξίσου σημαντική ήταν η υποστήριξη
που θα παρείχε η Luftwaffe στην επιχείρη­
ση. Ο Manstein δεν είχε ξεχάσει τη βοή-

44
0 von Manstein
υποδέχεται τον Χίτλερ
στο αρχηγείο του στο
Ζαπορόζιε, 250χλμ.
νότια του Χαρκόβου. Ο
Χίτλερ κατέφθασε στις
17 Φεβρουάριου με
σκοπό να απολύσει στο
στρατάρχη για απώλεια
εδαφών, αλλά ο
Manstein διατήρησε τη
9έση του
παρουσιάζοντας σχέδια
για μια αντεπίθεση.
Αργότερα 9α έγραφε
για τις διαφωνίες του με
τον Χίτλερ: “ Ζούσαμε σε
δύο διαφορετικούς
κόσμους’’. Η τελική
ρήξη μεταξύ δύο τόσο
ισχυρών
προσωπικοτήτων δεν 9α
αργούσε να επέλθει.
Στις 30 Μαρτίου 1944 ο
Χίτλερ 9α στερήσει τον
von Manstein από κάθε
διοίκηση και θα τον
καταστήσει απλό
παρατηρητή στη
συντριβή της Γΐρμανίας.

ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Η αντεπίθεση του von Manstein ξεκίνησε στις 19 Φεβρουάριου και με μια σειρά από επιδέξιους ελιγμούς κομμάτιασε την ομάδα Ρορον, την 6η
Σοβιετική Στρατιά και την 1η της Φρουράς. Από τις 6 Μαρτίου μετατόπισε το κέντρο βάρους της βορειότερα και συνέτριψε γύρω από το Χάρκοβο
τις σοβιετικές Στρατιές του Μετώπου του Soρονέζ (40η, 69η και 3η Τεθωρακισμένη της Φρουράς). Τα μπλε βέλη δηλώνουν τη σοβιετική προέλαση
μέχρι τις 20 Φεβρουάριου, τα κόκκινα την αντεπίθεση της Βέρμαχτ μέχρι τις 28 Φεβρουάριου και τα διακεκομμένα κόκκινα τη δεύτερη φάση της
γερμανικής προέλασης από την 1η ως την 18η Μαρτίου.

θ εια που του έδωσε ο Στρατηγός Wolfram
von Richthofen και οι πιλότοι του στη μάχη
της Κριμαίας και τον κάλεσε πάλι κοντά
του. Από το ειδ ικό τραίνο του κοντά στο
Ζαπορόζιε, ο Richthofen θα συγκεντρώσει
και θα διοικήσ ει με το επ ιτελείο του 4ου
Αεροπορικού Στόλου τα αεροσκάφη των I,
IV και VIII Αεροπορικών Σωμάτων καθ' όλη
τη διάρκεια τη ς μάχης.
ΣΑΧ ΕΞ ΑΠΟΚΑΛΥΨΕΩΣ!
Στις 19 Φεβρουάριου το κτύπημα του
Manstein εκδηλώ θηκε και προσέλαβε γρή­
γορα κα τα ιγισ τικές διαστάσεις. Η Γερμα­
νική 15η Μεραρχία Πεζικού είχε μόλις πε-
ράσει το Δνείπερο ερχόμενη από τη Λα
Ροσέλ τη ς Γαλλίας, αλλά παρά το μακρύ
σιδηροδρομικό της τα ξίδ ι δεν υπήρχε
χρόνος για ανάπαυση. Ο Manstein τη δ ιέ­
τα ξε να κα τευ θ υ νθ εί εν κινήσει προς το
ζωτικό κόμβο του Σινελνίκοβο που είχε
πέσει στα χέρια του εχθρού την προηγού­
μενη μέρα και η Μεραρχία πέτυχε να τον
ανακαταλάβει εισερχόμενη με το τραίνο
της μέσα στο χωριό και αιφνιδιάζοντας
τους κατάπληκτους Σοβιετικούς!
Κατόπιν ήρθε η σειρά του Ρορον ο ο­
ποίος μόλις είχε κόψει τη σιδηροδρομική
γραμμή Στάλινο-Ζαπορόζιε. Ενώ η Μ εραρ­
χία “Wiking'' των SS τον συγκροτούσε με­
τωπικά, το 40ό Τεθωρακισμένο Σώμα τον
κτύπησε στα πλευρά και τα νώτα. 0 Ο
Ρορον ζήτησε στις 20 Φεβρουάριου την ά­
δεια να υποχωρήσει, αλλά ο Vatutin αρνή-
θ η κε να πιστέψει τις αναφορές του. Κατη­
γόρησε τον Ρορον για έλλειψ η θάρρους
και τον διέτα ξε να πάψει να μεμψ ιμοιρεί
και να επ ιτεθεί! Τις αμέσως επόμενες μέ­
ρες το άτυχο Σώμα του Ρορον θα δ εχ τεί
το συντονισμένο σφυροκόπημα των Stuka
και της 11ης Τεθωρακισμένης Μεραρχίας
του Στρατηγού · Balck και θα σαρωθεί
κυριολεκτικά, από μια δύναμη 10 φορές
μικρότερή του! Εχοντας αφανίσει τον
Ρορον οι άνδρες του 40ού Σώματος στρά­
φηκαν αμέσως βορειότερα, πέρασαν το
Μπαρβένκοβο και κινήθηκαν κατά μήκος
του Ντόνετς.
Την ίδια στιγμή που ο Ρορον αποσυντί-
θετο, μια ατσάλινη τανάλια είχε συνθλί­
ψει τις προωθημένες αιχμές της 6ης Σο­
βιετικής Στρατιάς και της 1ης της
Φρουράς. Το 2ο Σώμα Τεθωρακισμένων
των SS του Hausser επέπεσε σαν ανεμο­
στρόβιλος στα πλευρά το υς και τις κο­
νιορτοποίησε. Οι δύο κορυφές αποκόπη-
καν και οι γερμ ανικές θω ρακισμένες σφή­
νες προχώρησαν βαθιά μέσα στο σώμα
της εξέχουσας. Η Μεραρχία “ Das Reich”
δεν άργησε να συναντήσει το νότιο σκέ­
λος του Knobelsdorf στο Παύλογκραντ,
ενώ η Luftwaffe ολοκλήρωνε με συνεχείς

ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

 εξόδους την καταστροφή. Στις 24 Φε­
βρουάριου η Σ οβιετική Διοίκηση αποφά­
σισε επ ιτέλους να περάσει στην άμυνα,
αλλά έκανε και μια απεγνωσμένη προσπά­
θ εια να ανακουφίσει τα υπολείμματα των
δύο στρατιών της. Μια δύναμη σ οβιετι­
κών τεθωρακισμένων πήρε την εντολή να
σπεύσει σε βοήθειά τους, αλλά τα Stuka
του Richthofen, δρώντας σε συνθήκες α­
πόλυτης αεροπορικής κυριαρχίας, την ε ­
ντόπισαν πριν ξεκινή σ ει και την τσάκισαν
στις θ έσ εις εξόρμησής της!
Στο μεταξύ οι αποκομμένες σ οβ ιετι­
κές δυνάμεις στο έδαφος είχαν χάσει τη
συνοχή τους και οι αναφορές που έφ τα ­
ναν στο στρατηγείο του Manstein περιέ-
γραφαν ζοφερά τις απόπειρες μικρών ο­
μάδων να διαφύγουν προς τα ανατολικά.
Ο Manstein έπαιξε για λίγο με τη ν ιδέα να
δια βεί τον ακόμα παγωμένο Ντόνετς και
να κινη θεί ιππαστί επί των μετόπισθεν
των σοβιετικών στρατιών που υποχωρού­
σαν. Αν το πετύχαινε πιθανώς θα προκα-
λούσε μια συμφορά για τους Σοβιετικούς
παρόμοια με εκείνη που είχαν υποστεί οι
Γερμανοί στο Στάλινγκραντ. Του έλειπ ε ό­
μως η αναγκαία ισχύς και έπρεπε να εκ­
πληρώσει πρώτα άλλους πιο πιεστικούς
σκοπούς πριν η εαρινή τήξη των πάγων ε ­
πιβάλλει την πλήρη ακινησία. Η κατάστα­
ση δεν μπορούσε να είναι ευνοϊκότερη.
Εκτιμάτο ό τι οι Σ οβιετικο ί είχαν χάσει ήδη
615 άρματα, 1.000 πυροβόλα και πάνω από
100.000 άνδρες σε νεκρούς και τραυμα­
τίες. Με την απειλή μιας περικύκλωσης
από μέρους τους να έχει εκμηδενισ τεί, ο
Manstein ήταν τώρα έτοιμος να δώσει
στον Χίτλερ το έπαθλο που τόσο επιζη­
τούσε: την ανακατάληψη του Χαρκόβου.
Το πράσινο φως δόθηκε από τον
46 Manstein στις 6 Μαρτίου και το κέντρο βά-
™ ρους των επιχειρήσεων μεταφ έρ θηκε τώ­
ρα προς το Μέτωπο του Βορονέζ. Ο και­
ρός πάλι κρύωσε, οι λάσπες πάγωσαν και
οι Γερμανοί κινήθηκαν με περισσότερη
ορμή. Με την έξαψη της κατατρόπωσης
της βης Σοβιετικής Στρατιάς να κυριαρχεί
ακόμα στο μυαλό τους, τα στρατεύματα
του 48ου Τεθωρακισμένου Σώματος και
του Τεθωρακισμένου Σώματος των SS
στράφηκαν προς τα βόρεια και κινήθηκαν
προς την πόλη σε παράλληλους άξονες, ο
Hausser στα αριστερά και ο Knobelsdorf
στα δεξιά. Στις 8 Μαρτίου, κατανικώντας
στο δρόμο τις σποραδικές εσ τίες α ντίσ τα ­
σης, έφτασαν στα προάστιά της.
Οι μαχητές του Golikov δεν βρίσκο­
νταν σε καλύτερη θέση από τους συντρό­
φους τους του Ν οτιοδυτικού Μετώπου.
Ολες οι μονάδες είχαν χάσει πολύ αίμα
κατά τη διάρκεια των σκληρών μαχών για
το Χάρκοβο στο πρώτο 15νθήμερο του
Φεβρουάριου, όταν απέσπασαν από τα SS
τον έλεγχο αυτού του σπουδαίου συγκοι­
νωνιακού κόμβου. Η 69η Στρατιά του
Mikhail Kazakov, η 40ή Στρατιά του Kirill
Moskalenko, αλλά και η 3η Τεθωρακισμένη
Στρατιά της Φρουράς του Pavel Rybalko,
είχαν αναγκαστεί να επιβραδύνουν την
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
Τα μηχανοκίνητα
στρατεύματα των SS
ανασυγκροτούνται και στις
19 Φεβρουάριου
αντεπιτίθενται με ορμή
επωφελούμενα από μια
ξαφνική επιδείνωση του
καιρού. Τα χιονοσκεπή
πεδία μαχών θα
καλυφθούν σύντομα με τα
συντρίμμια των ρωσικών
εμπροσθοφυλακών.
προέλασή τους και τ ε λ ι­
κά να σταματήσουν από
δραστική έλλειψ η εφ ο­
δίων. Ειδικότερα για την
Τεθωρακισμένη Στρατιά
του Rybalko η μοίρα επε-
φύλασσε μια τραγική
μεταχείριση. Οντας το
κύριο επ ιθετικό όργανο του Golikov, πολε­
μούσε ασταμάτητα επί 40 μέρες και είχε
δ ει τη δύναμή της να μειώ νεται από 493
άρματα σε 110. Είχε προσπαθήσει μάταια
να δώσει χέρι βοήθειας στη δεινά δοκιμα­
ζόμενη 6η Στρατιά του Vatutin πριν τελικά
αποκρουστεί στο Κράσνογκραντ. Στις 3
Μαρτίου εκτέλεσ ε τελικά μια γενναία ε ­
πέλαση ενα ντίον των γερμανικών δυνάμε­
ων και σφαγιάστηκε ολοκληρωτικά μέσα
σε δύο μέρες, χάνοντας δυσαναπλήρω­
τους άνδρες, όπως ο Υποστράτηγος Vasilii
Koptsov, Ηρωας τη ς Σοβιετικής Ενωσης. Ο
Rybalko όμως θα κα τα φ έρει να την επανα-
συστήσει το καλοκαίρι μετά από επίμονες
πιέσεις στο Στάλιν και θα οδηγήσει νικη­
φόρα τις σημαίες της μέχρι το Βερολίνο
και την Πράγα.
Προετοιμαζόμενοι για την επερχόμε-
νη θύελλα, οι Σ οβ ιετικο ί στρατιώ τες είχαν
σκάψει μια αντιαρματική τάφρο μπροστά
από το Χάρκοβο, με πλάτος πέντε μέτρα
και βάθος δύο. Οι άνδρες του Hausser ό­
μως κατάφεραν να τη διασπάσουν σε αρ­
κετά σημεία και να ξεχυθούν προς το κέ­
ντρο της πόλης, την Κόκκινη Πλατεία.
Στις 11 Μαρτίου πέτυχαν να καταλάβουν
την πλατεία αλλά οι μάχες συνεχίζονταν
με τρομακτική σφοδρότητα σε άλλες
συνοικίες όπου οι Σ οβιετικοί πολεμιστές
αγωνίζονταν τετράγω νο με τετράγω νο και
σπίτι με σπίτι. Υστερα από τρ εις ημ έρες α­
γωνίας το γερμανικό ραδιόφωνο ανακοί­
νωσε με υπόκρουση πολεμικών εμβατη­
ρίων την πτώση της πόλης και η Μόσχα α­
ναγκάστηκε να παραδεχτεί λακωνικά ότι
μετά από σκληρές συγκρούσεις οι δυνά­
μεις της διατάχθηκαν να την εγκαταλεί-
ψουν.
Στις 17 Μ αρτίου η εμπροσθοφυλακή
της μηχανοκίνητης Μεραρχίας
“ Grossdeutschland” κυρίευσε και το
Μπιέλγκοροντ, μια μικρή πόλη στα βόρεια
του Χαρκόβου, αλλά δεν μπόρεσε να προ­
χωρήσει περισσότερο. Η επίθεσή της ε κ ­
φυλίστηκε στους λασπωμένους δρόμους,
ενώ η εχθρική αντίσταση δυνάμωνε κάτω
από τη δραστήρια καθοδήγηση του Στρα­
τάρχη Zhukov που κλήθηκε επειγόντως
από το Λένινγκραντ. Λίγες μέρες α ργότε­
ρα νέες σ οβιετικές εφ εδ ρ είες ορθώ θη­
καν μπροστά της και τη σταμάτησαν ορι­
στικά.
ΜΙΑ ΣΚΛΗΡΑ
ΚΕΡΔΙΣΜΕΝΗ ΑΝΑΣΑ
Λίγες περίοδοι του Δ ευτέρ ου Παγκο­
σμίου Πολέμου έχουν να επιδείξουν μια
τόσο πλήρη και δραματική μεταστροφή
τη ς τύχης όσο το τελ ευ τα ίο 15νθήμερο
του Φεβρουάριου και το πρώτο του Μαρ­
τίου του 1943. Ο Γερμανικός Στρατός είχε
κάνει κάτι περισσότερο από το να δ είξει
για άλλη μια φορά τις εντυπωσιακές
δυνάμεις ανάκαμψης που δ ιέθ ετε. Είχε
δ είξε ι μια αναμφίβολη υπεροχή στο τα κ τι­
κό πεδίο απέναντι στον πιο ισχυρό το υ α­
ντίπαλο. Με ένα και μόνο κτύπημα ο von
Manstein είχε π ετύχει να αλλάξει όλο το
σκηνικό και να μ ετα τρ έψ ει τον ηττημένο
σε προσωρινό νικητή. Τα πράγματα είχαν
ε ξε λ ιχ θ ε ί αρκετά ευνοϊκά, αλλά ένας ψύ­
χραιμος παρατηρητής θ α διαπίστωνε πως
οι καρποί τη ς γερμανικής νίκης ήταν μάλ­
λον ισχνοί. Επί τρ εις εβδομάδες οι Γερμα­
νοί είχαν πετύχει να συλλάβουν μόνο
20.000 αιχμαλώτους και ελάχιστο ανέπα­
φο στρατιω τικό υλικό. Βέβαια οι σ οβιετι­
κές δυνάμεις είχαν τρ α υμ α τισ τεί σοβαρά.
Πενήντα δύο μεγάλες μονάδες, ο ι μισές
από τις οποίες τεθω ρακισμένες, διαγρά­
φτηκαν από τη διάταξη μάχης του Κόκκι­
νου Στρατού, αλλά και α υτές που επέζη-
σαν ήταν εξουθενω μένες. Οι Σ ο β ιετικο ί ό­
μως είχαν κρατήσει το ν όγκο των κερδών
το υς και η απώλεια του Χαρκόβου δ εν ε ί­
χε τόση σημασία όσο το ό τι κατείχαν πια
οριστικά το Κουρσκ, πόλη που θα έπαιζε
αποφασιστικό ρόλο αργότερα ως βάση ε ­
ξόρμησης το υ στρατού το υς yta τη ν απε­
λευθέρωση τη ς Ουκρανίας. Αυτό που
χρειάζονταν τώρα ήταν ένα διάλειμμα για
να ανασυγκροτήσουν τις δυνάμεις τους
 και να τονώσουν το ηθικό των στρατιωτών
τους. Ηταν μια από τις μεγαλύτερες ειρω-
νίες του πολέμου το γεγονός ότι οι δύο α­
ντίπαλοι Βρίσκονταν τώρα περίπου στις ί­
διες θ έσ εις με α υτές που κατείχαν πριν
από ένα χρόνο. Φαινόταν πως όλοι οι εν ­
διάμεσοι σ τρατηγικοί υπολογισμοί δεν ε ί­
χαν αποφέρει τίποτα περισσότερο από
ένα δαπανηρό αδιέξοδο, αλλά υπήρχε
πράγματι μεγάλη διαφορά από το 1942.
Τα γεγονότα του Φεβρουάριου και του
Μαρτίου του 1943 προσγείωσαν τη ν Ανώ­
τα τη Σ οβιετική Διοίκηση. Εθεσαν οριστι­
κό τέλο ς στη συνήθη τάση των Σ οβ ιετι­
κών να εκτο ξεύουν σ τρατηγικές επ ιθέ­
σεις σχεδιασμένες να πετύχουν με κάθε
κόστος. Σε μια χαρακτηριστική στιγμή
μαρξιστικής αυτοκριτικής, ο επικεφαλής
το υ κλάδου επιχειρήσεων του Σοβιετικού
Γενικού Επιτελείου, Στρα­
τηγός Sergei Shtemenko,
θα πει: “ Στο τελικό στά­
διο τη ς επίθεσης αυτών
των δύο Μετώπων το χει­
μώνα του 1943, οι δυνά­
μεις μας ήταν φτωχά δια­
μορφωμένες. Ουσιαστικά
δεν υπήρχαν ισχυρές αιχ­
μές για να δώσουν τις κύ­
ριες ωθήσεις. Ακόμα,
προδοθήκαμε άσχημα
από τις πληροφορίες μας
και κάναμε καταστροφικά
λάθη σε ό,τι αφορούσε
την πρόβλεψη των εχ θ ρ ι­
κών προθέσεων. Αυτές ή­
ταν κατά τη γνώμη μου οι
κύριες α ιτίες της απο­
τυχίας και των απραγματοποίητων ελπί­
δων το χειμώνα του ‘43. Αν και τονίζω ξανά
ό τι τα αποτελέσματα της χειμερ ινής εκ­
σ τρατείας στο σύνολό το υς ήταν επιτυχή.
Η επ ιθετική ισχύς το υ Σ οβιετικού Στρα­
τού είχε μεγαλώσει” .
Στο εξής οι Σ οβιετικο ί θα ερμηνεύουν
τις πληροφορίες τους πιο προσεκτικά και
θα α ντισ τέκοντα ι στη φυσική το υς παρόρ-
μηση να αφήνουν τις προκαταλήψεις τους
να κυριαρχούν επί των αντικειμενικώ ν δε­
δομένων. Η περίοδος που θα μεσολαβή­
σει μέχρι τον Ιούλιο του 1943 θα είνα ι για
τους Σ οβιετικούς πιθανώς η πιο παραγω­
γική του πολέμου από άποψη αναδιοργά­
νωσης δυνάμεων και συστηματικής ανά­
λυσης της πολεμικής εμπειρίας. Σε αυτή
την'π ερίοδο θ α δημιουργήσουν τη βασική
εκείνη δομή δυνάμεων που θα κρατήσει
μέχρι το τέλο ς του πολέμου και θα ενσω­
ματώσουν στους επιχειρησιακούς κανονι­
σμούς το υς όλα τα μαθήματα του Στάλιν-
γκρα ντ και του Χαρκόβου.
Στην άλλη πλευρά του λόφου και πα­
ρά τις πρόσφατες επιτυχίες, δεν ήταν λί­
γοι οι Γερμανοί ιθ ύνοντες που έβλεπαν
ό τι ο πόλεμος με την ΕΣΣΔ δεν μπορούσε
πια να κερδηθεί. Η βιομηχανική της παρα­
γωγή ήταν κολοσσιαία και μπορούσε να α­
ν τλ εί συνεχώς ανθρώπινο δυναμικό από
μια τερά σ τια δεξαμενή. Η γνώμη τους,
την οποία συμμεριζόταν και ο Στρατάρ­
χης Manstein, ήταν πως το καλύτερο που
μπορούσε να ελπίζει η Γερμανία ήταν μια
“ ισοπαλία” που θα της επέτρεπε να κρα­
τή σ ει κάποια από τα κέρδη της και να απε-
μπλακεί από τη ρωσική περιπέτεια. Σε μια
από τις λιγότερο γνωστές διπλωματικές
πτυχές του πολέμου, ο Γερμανός
υπουργός Εξωτερικών von Ribbentrop
συνάντησε το Σ οβιετικά ομόλογό του τον
Ιούνιο στο Κιρόβογκραντ μέσα στις γερ ­
μανικές γραμμές και προσπάθησε να διε-
ρευνήσει τις π ιθανότητες που υπήρχαν
για τον τερματισμό των εχθροπραξιών. Οι
συνομιλίες τελικά ναυάγησαν από την επι­
μονή του Molotov να αποκατασταθούν τα
προπολεμικά σύνορα της Ρωσίας και από
την άρνηση του Ribbentrop να συγκατατε­
θεί. Το λόγο θα είχαν πάλι τα όπλα.
Χάρκοβο -η Κόκκινη Πλατεία. Μετά από μια
εβδομάδα σκληρών μαχών οι Γερμανοί 9α
καταλάβουν και πάλι τη μαρτυρική πόλη, αλλά
ο 9ρίαμβός τους 9α είναι σύντομος. Θα
χρειαστεί μια τέταρτη μάχη ώστε στις 23
Αυγούστου του ίδιου έτους ο Κόκκινος
Στρατός να απελευθερώσει οριστικά ό,τι
απέμεινε όρ9ιο από το ιστορικό Χάρκοβο.
Η πρόσφατη εκπληκτική νίκη δεν θα
μπορούσε να μ είνει ανεκμετά λλευτη από
το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς. Ο γερ ­
μανικός λαός ανησυχούσε βαθιά από την
πορεία του πολέμου και χρειάζονταν κα­
ταπραϋντικά της αγωνίας του. Ολόκληρος
ο προπαγανδιστικός μηχανισμός του
Goebbels τέθ η κ ε σε λειτο υρ γία και τα με­
γάφωνά του βομβάρδιζαν καθημερινά
τους Γερμανούς για το “ θαύμα του Χαρ­
κόβου". Οσο για τα SS, βρίσκονταν στο α­
πόγειο τη ς ακτινοβολίας τους. Ο ίδιος ο
αρχηγός τους, ο Heinrich Himmler, θα επι-
σ κεφ θ εί τα νικηφόρα σ τρατεύματα του
Paul Hausser στο Χάρκοβο και θα τα παρα­
κινήσει σε μεγαλύτερα κατορθώματα με
φλογερούς λόγους.
Αυτό που δεν μπορούσαν να γνωρί­
ζουν τό τε οι στρατηγοί και οι απλοί στρα­
τιώ τες που το ν άκουγαν, ήταν πως ο
Hausser και οι άνδρες του είχαν μόλις πε-
τύ χ ει την τελ ευ τα ία μεγάλη γερμανική νί­
κη του πολέμου. Η μαχητική δύναμη των
SS, σφυρηλατημένη στα πιο σκληρά πε­
δία μαχών, είχε χάσει από την αρχή του έ ­
το υς στο Ανατολικό μέτωπο συνολικά 365
αξιωματικούς και 11.154 άνδρες, αλλά το
Χάρκοβο ήταν γΓ αυτή η καλύτερή της
ώρα. Μ ετά από δύο χρόνια απελπισμένων
εκστρατειώ ν θα βυθιζόταν στην κατα­
στροφή μαζί με τους ονειροπόλους φανα­
τικούς που τη δημιούργησαν. Και ο υπό­
λοιπος Γερμανικός Στρατός όμως θα ανα-
θαρρήσει στη σύντομη ανάπαυλα που θα
ακολουθήσει τη ν πτώση του Χαρκόβου.
Θα επιστρατεύσει περισσότερους άν­
δρες, θα εξοπ λιστεί με νέα φοβερά όπλα
και θα αναλάβει το βάρος του “ ολοκλη­
ρωτικού πολέμου" στους ώμους του. Η
μυωπική και υπερφίαλη στρατηγική κρίση
τη ς ηγεσίας το υ όμως, θα τον οδηγήσει
το καλοκαίρι το υ 1943 στην
τιτανομαχία του Κούρσκ και
στο βάραθρο της ήττας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Richard Armstrong: RED
ARMY TANK COMMANDERS.
Schiffer Publishing Ltd., 1994.
(2) Alan Clark: BARBAROSSA:
THE RUSSIAN-GERMAN
CONFLICT Papermack, 1985,
(3) Gunther Fraschka:
KNIGHTS OF THE REICH,
Schiffer Publishing Ltd., 1994.
(4) David Glantz: THE ROLE OF
INTELLIGENCE IN SOVIET
MILITARY STRATEGY IN WORLD
WAR II. Presidio Press, 1990.
(5) HIAG “ Wenn alle Bruder
Schweigen", Nation Europa Verlag Gmbh., 1992.
(6) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ Β' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ,
Εκδόσεις Δαρέμα 1956.
(7) Rudolf Lehmann: DIE LEIBSTANDARTE IN
BILD, Munin Verlag Gmbh.. 1988.
47
(8) Sir Basil Liddell-Hart: Η ΑΛΛΗ ΠΛΕΥΡΑ TOY
ΛΟΦΟΥ, Εκδόσεις Δαρέμα.
(9) Sir Basil Liddell-Hart: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ Β ’
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, Εκδόσεις Καραβία
1971.
(10) Erich Manstein: LOST VICTORIES. Presidio
Press. 1982.
(11) Samuel Mitcham: EAGLES OF THE THIRD
REICH, Airlife Publishing Ltd.. 1989.
(12) Bryan Perrett: THE BATTLE BOOK, Cassell.
1992.
(13) Horst Scheibert: KAMPF UND UNTERGANG
DER DEUTSCHEN PANZER-TRUPPE 1939-1945,
Podzun-Pallas Gmbh, 1992.
(14) SCORCHED EARTH.Time-Life Books, 1991.
(15) Harold Shukman: STALIN’S GENERALS,
Grove Press, 1993.
(16) Helmuth Spaeter: PANZERKORPS
GROSSDEUTSCHLAND, Schiffer Publishing Ltd.,
1990.
(17) THE ROAD TO STALINGRAND, Time-Life
Books, 1991.
(18) THE SS, Time-Life Books, 1989.
(19) Otto Weidinger: DIVISION DAS REICH IN
BILD, Munin Verlag Gmbh., 1987.
(20) Georgy Zhukov: ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ.
Εκδόσεις Φέξη, 1971.
ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 TO SUPERMARI
SPITFIRE
ΣΤΟ Β'
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ
ΠΟΛΕΜΟ
ΑΝΑΜΦΙΣΒΗΤΗΤΑ ΤΟ ΔΙΑΣΗΜΟΤΕΡΟ ΜΑΧΗΤΙΚΟ ΤΗΣ
ΦΟΝΙΚΟΤΕΡΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΣΥΡΡΑΞΗΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ
ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΑΕΡΟΣΚΑΦΗ ΟΛΩΝ
ΤΩΝ ΕΠΟΧΩΝ, TO SPITFIRE ΕΧΕΙ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΣΕΙ ΜΙΑ
ΑΝΕΠΑΝΑΛΗΠΤΗ ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΩΝ ΠΟΥ
ΕΓΓΥΩΝΤΑΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΜΟΝΗ ΤΟΥ ΣΤΟ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΟ
ΠΑΝΘΕΟΝ. ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΠΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΑΠΟΤΕΛΕΙ
ΜΙΑ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΣΤΑ
ΔΡΑΜΑΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ Β ' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ.
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Ενα Spifire M kX IV pc τα εμβλήματα τη ς
130 Μ οίρας της RAF. Στην αριστερή
φωτογραφία ένα LFM k Vb με τον
αρχικό τύπο παραλλαγής πράσινου-:
καφέ. - V · . '
ΑΝΤΩΝΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝΟΣ
Φ
έτο ς συμπληρώνονται 60 χρόνια
από το 1936, έτο ς κατά το οποίο το
πρωτότυπο του μαχητικού Type 300
Spitfire με τον κωδικό Κ 5054 άφησε,
στις 5 Μαρτίου, το διάδρομο του α­
εροδρομίου του Eastleigh. Το περίφημο δημιο
μα του Reginald J. Mitchell θα αναλάμβανε, στα δύ­
σκολα χρόνια που θα ακολουθούσαν, το δυσβάστα-
χτο βάρος τη ς υπεράσπισης αλλά και τη ς απ ελευθέ­
ρωσης των συμμαχικών ουρανών από τις αεροπορι­
κές δυνάμεις του Αξονα. Χρειάστηκαν μάλιστα τριά-
μισυ μόλις χρόνια από την πρώτη του πτήση για να
σημειώσει την πρώτη επιχειρησιακή επιτυχία του:
στις 16 Οκτωβρίου 1939 εννέα γερμανικά Ju-88 επι­
τέθ ηκα ν εναντίον βρετανικών πολεμικών πλοίων

στα ανοικτά της Σκωτίας. Τα Spitfire (Mk I) της 602 και
της 603 Μοίρας της RAF θα καταρρίψουν δύο από
τα Junkers και θα προκαλέσουν σοβαρές ζημιές σε
ένα άλλο, κυβερνήτης του οποίου ήταν ο υποσμηνα-
γός Horst von Riesen. Ο τελευ τα ίο ς έχασε το δεξιό κι­
νητήρα του Ju-88 του και έδωσε πραγματική μάχη
προκειμένου να κρατήσει το αεροσκάφος στον α έ­
ρα και να επιστρέφει στη βάση του. Χρόνια αργότε­
ρα σημείωνε ότι όταν ένα μέλος του πληρώματος
του πρότεινε να πραγματοποιήσουν αναγκαστική
προσγείωση στη Σκωτία οι άλλοι αντέδρασαν πανι­
κόβλητοι. “ Προτιμούσαμε να διακινδυνεύσουμε το
θάνατο από πνιγμό ή από το κρύο παρά να αντιμετω ­
πίσουμε τα Spitfire ξανά", θυμόταν ο Γερμανός αξιω­
ματικός.
ΕΚΚΕΝΩΣΗ
ΤΗΣ ΔΟΥΝΚΕΡΚΗΣ
Στις 23 Μαϊου 1940 και ενώ οι επίγειες δυνάμεις
των Γερμανών ήδη προέλαυναν, δύο Spitfire της 54
Μοίρας θα έλθουν (για πρώτη φορά) σε αναμέτρηση
με δώδεκα Messerschmitt Bf 109, με αποτέλεσμα την
κατάρριψη τριών γερμανικών καταδιωκτικών. Ενα
μόνο Spitfire υπέστη ζημιές. Για τις επόμενες δύο ε ­
βδομάδες τα βρετανικά μαχητικά αναλάμβαναν
συνεχείς περιπολίες προκειμένου να καλύψουν την
αποχώρηση των φιλικών επίγειων στρατευμάτων
από τη Δουνκέρκη. Σοβαρές δυσχέρειες δημι­
ουργούσαν τα περιορισμένα αποθέματα καυσίμων,
καθώς τα Spitfire επιχειρούσαν σε σημαντικές απο­
στάσεις από τις βάσεις τους, με ουσιαστική συνέ­
πεια την αδυναμία παρατεταμένης παραμονής τους
πάνω από το πεδίο της μάχης. Η σημαντικότερη ό­
μως εξέλιξη κατά τη διάρκεια του Μαϊου του 1940 ή­
ταν η αιχμαλωσία ενός Bf 109 Ε, το οποίο δοκιμάστη­
κε εκτετα μένα εναντίον ενός Spitfire Mk I στο Royal
Aircraft Establishment στο Farnborough. Τα συμπερά­
σματα αυτών των εικονικών αερομαχιών θα αποδει-
κνύονταν πολύτιμα εργαλεία κατά τη διεξαγωγή της
Μάχης της Αγγλίας, η οποία δεν θα αργούσε να ξε ­
σπάσει.
Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΑΣ
Είναι ευνόητο ότι ο ρόλος του Spitfire κατά τη
διάρκεια τη ς Μάχης της Αγγλίας, ο οποίος συνεχίζει
να αποτελεί πηγή έμπνευσης για τη διεθνή βιβλιο­
γραφία, δεν μπορεί παρά να υπερβαίνει το α ν τικ εί­
μενο και την έκταση του παρόντος άρθρου. Ωστόσο
δεν απέχει από την αλήθεια η άποψη ότι οι βασικοί
τεχνολογικοί παράγοντες που συνετέλεσαν στην ε ­
πικράτηση των Βρετανών ήταν το ραντάρ και η
προηγηθείσα ένταξη του Spitfire στις τά ξεις της Δι­
οίκησης Μαχητικών (Fighter Command) της RAF. Και
όμως, τα στατιστικά δεδομένα φαίνεται πως συνη­ 49
γορούν στο α ντίθ ετο: Οι απώλειες των Spitfire κατά
τους μήνες Αύγουστο και Σεπτέμβριο του 1940, ό­
ταν δηλαδή η Μάχη είχε φθάσει στο ζενίθ της, αντι­
προσώπευαν το 36% των συνολικών απωλειών, ενώ
το ποσοστό των Spitfire που είχαν υποστεί ζημιές μη
επισκευάσιμες σε επίπεδο μονάδας προσέγγιζε το
50% του συνόλου. Ετσι η συνολική απόδοση του
Spitfire κατά τη Μάχη της Αγγλίας δεν εμφ ανίζεται
σημαντικά υψηλότερη άλλων τύπων αεροσκαφών
της RAF (π.χ. του Hawker Hurricane).
Η αλήθεια αποκαλύπτεται με την εξέταση των
συνθηκών κάτω από τις οποίες πραγματοποιείτο η
αναχαίτιση των αεροσκαφών της Luftwaffe: οι ε λ ε ­
γκτές εδάφους, με σκοπό να βεβαιωθούν ότι καθε-
μία από τις επιδρομές δεν ήταν παραπλανητική ή
ότι δεν επρόκειτο για fighter sweeps (σχηματισμούς
εχθρικών μαχητικών με αποστολή την προσέλκυση
και την εξόντωση των φιλικών καταδιωκτικών), η α­
ντίδραση στα οποία κατά κανόνα αποφευγόταν, ανά­
λωναν σημαντικό χρόνο για τη διαπίστωση των προ­
θέσεων των εχθρικών σχηματισμών με αποτέλεσμα
τα Spitfire να απογειώνονται καθυστερημένα και να
εμπλέκονται σε αερομαχίες με μειονέκτημα ύψους
(δυναμικής ενέργειας). Επιπρόσθετα στα Spitfire ε ί­
χαν α να τεθ εί καθήκοντα εμπλοκής των γερμανικών
μαχητικών συνοδείας, ενώ α ντίθ ετα τα Hurricane α­
ναλάμβαναν την αναχαίτιση των λιγότερο ευέλικτω ν
βομβαρδιστικών.
ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Ενας θρύλος γεννιέτα ι: το πρωτότυπο Κ 5054 λίγους μήνες μ ετά την πρώτη πτήση.
Δεκαεννέα συνολικά μοίρες εξοπλι­
σμένες με Spitfire έλαβαν μέρος στη Μάχη
της Αγγλίας, η οποία διήρκεσε από τις 10
Ιουλίου (κατ’ άλλους από τις 8 Αυγούστου)
ως τις 31 Οκτωβρίου 1940. Τα Spitfire απο-
τελούσαν το 38% περίπου των συμμετεχό-
ντων αεροσκαφών, ανέλαβαν τα δύο πέ­
μπτα του συνόλου των εξόδων και ευθύ-
νονται για ανάλογες καταρρίψεις γερμανι­
κών αεροσκαφών.
Η άποψη που ήθ ελε το Spitfire Mk I και
το Messerschmitt Bf 109 ισοδύναμα στην
εναέρια μάχη επρόκειτο να διαψευσθεί
κατά τις αερομαχίες πάνω από τα βρετανι­
κά νησιά, αν και όχι αποκλειστικά λόγω
των επιδόσεων των αεροσκαφών καθ' ε­
αυτών. Μολονότι λοιπόν οι μέγιστες ταχύ­
τη τες τους σε ευθεία και οριζόντια πτήση
ήταν συγκρίσιμες, το Spitfire παρουσίαζε
υψηλότερο ρυθμό στιγμιαίας και παρατε-
ταμένης στροφής, καθώς και υψηλότερο
50 βαθμό περιστροφής. Σε επιστολή του νεα-
■■■ ρός αξιωματικός της Luftwaffe έγραφε: “Τα
Spitfire δίνουν συχνά όμορφες ακροβατι­
κές επιδείξεις. Πρόσφατα θαύμασα ένα
από αυτά καθώς “ έπαιζε” με τριάντα (!)
Messerschmitt, χωρίς ποτέ να τίθ ε τα ι σε
κίνδυνο ”. Η υπεροχή αυτή όμως μειωνό­
ταν με την αύξηση του ύψους και της τα ­
χύτητας: σε ύψη μεγαλύτερα των 6000 m
το γερμανικό μαχητικό υπερείχε στους
παραπάνω τομείς, ενώ σε τα χύτητες υψη­
λότερες των 640 km/h ο βαθμός κλίσης
των δύο μαχητικών ουσιαστικά εξισωνό­
ταν, με τους χειριστές να χρησιμοποιούν
όλη τους τη δύναμη στο χειριστήριο προ-
κειμένου να κινήσουν τα πηδάλια κλίσης
(ailerons) κατά το ένα πέμπτο μόλις της
διαδρομής τους και τα αεροσκάφη να
χρειάζονται 4 sec για να περιστραφούν πε­
ρί το διαμήκη άξονα κατά 45 μοίρες! Πά­
ντως το Spitfire είχε καλύτερα χαρακτηρι­
στικά βύθισης, καθώς τα πηδάλια ανόδου-
καθόδου (elevators) του Bf 109 κατά τη βύ­
θιση και λόγω της απότομης αύξησης της
ταχύτητας σκλήραιναν τόσο ώστε να είναι
σχεδόν αδύνατη η ταχεία έξοδος από
αυτή. Αν όμως ο χειριστής του
Messerschmitt πετύχαινε τελικά να εισέλ-
θ ε ι σε άνοδο, ιδίως με χαμηλή ταχύτητα, η
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
κατάσταση αντιστρεφοταν: παρα την α ντι­
κατάσταση της έλικας δύο ταχυτήτων από
έλικα σταθερής ταχύτητας της Rotol, το
Spitfire, το οποίο ήδη μειονεκτούσε σε
ρυθμό ανόδου, τώρα ερχόταν σε ακόμα
δυσκολότερη θέση, καθώς ο ρυθμός
αυτός επιτυγχανόταν με πιο μικρή γωνία
ανόδου. Ενα πρόσθετο πρόβλημα το ο­
ποίο στα αρχικά τουλάχιστον στάδια της
Μάχης εμφανιζόταν συχνά, ήταν η σβέση
του κινητήρα Merlin II ή III κατά τη διάρκεια
βίαιων ελιγμών, καθώς για την τροφ οδο­
σία των κυλίνδρων με καύσιμο χρησιμο­
ποιούντο καρμπυρατέρ κανονικής ροής.
Α ντίθετα η εγκατάσταση συστήματος άμε­
σου ψεκασμού καυσίμου στον κινητήρα
DB 601 απάλλασσε τους χειριστές των Bf
Spitfire Mk I κατά τη διάρκεια ανεφοδιασμού στις αρχές του 1939.
109 Ε από παρόμοιες ανησυχίες.
Κατά τη διάρκεια της Μάχης της
Αγγλίας εμφανίστηκαν και τα πρώτα σημά­
δια της ανεπάρκειας των πολυβόλων των
0,303 ιντσών. Παρατηρήθηκαν περιπτώ­
σεις κατά τις οποίες Me 110 και Heinkel 111
κατόρθωναν να επιστρέφουν στις βάσεις
τους έχοντας δ εχ θ εί περισσότερα από 200
πλήγματα στην άτρακτο και τις πτέρυγες,
ενώ στις επιθέσεις αυτές συχνά εξα ντλεί­
το η αναχορηγία των Spitfire. Η 19η Μοίρα
της RAF ήταν η πρώτη που χρησιμοποίησε
Spitfire οπλισμένα με πυροβόλα Hispano
Suiza των 20 mm, τα οποία είχαν ήδη δοκι­
μαστεί από τον Ιούνιο του 1939 σε ένα
Spitfire Mk I με s.n. (αριθμό σειράς) L 1007.
Παρά την αρχική αναξιοπιστία τους απο­
δείχθηκαν αποτελεσματικότατα όπλα,
“ κατανικώντας" τη θωράκιση και τις αυτο-
σφραγιζόμενες δεξαμενές των γερμανι­
κών βομβαρδιστικών.
Το καλοκαίρι του 1940 πραγματοποιή-
θηκαν οι πρώτες προσπάθειες χρησιμο­
ποίησης των Spitfire ως νυκτερινών μαχητι­
κών. Ομως χωρίς την τοποθέτηση ραντάρ
ή άλλων ηλεκτρονικών βοηθημάτων ανί­
χνευσης στόχων το σχέδιο επρόκειτο σύ­
ντομα να εγκα τα λειφ θεί, παρά την επί­
τευξη ορισμένων καταρρίψεων.
Μ ετά το φθινόπωρο του 1940 και αφού
η Μάχη της Αγγλίας είχε τελειώ σει, οι πε­
ριπολίες των Spitfire συνεχίστηκαν, κυρίως
πάνω από το Λονδίνο, λόγω φόβων για ε ­
πανάληψη των γερμανικών βομβαρδισμών.
Σύντομα όμως έγινε αντιληπτό ότι τους
νέους στόχους των βρετανικών μαχητικών
θα αποτελούσαν μεμονωμένα αναγνωρι­
στικά αεροσκάφη, συνήθως Me 110, που
πραγματοποιούσαν αποστολές καταγρα­
φής θέσεων για μεταγενέστερους βομ­
βαρδισμούς, πετώντας σε μεγάλα ύψη και
ταχύτητες.
ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ
Στα τέλη του 1940 οι μεγάλης κλίμα­
κας αεροπορικές επιδρομές πάνω από τα
βρετανικά νησιά είχαν πάψει, καθώς η κύ-
ρια δύναμη της Luftwaffe είχε στραφεί
προς τα ανατολικά λόγω της σχεδιαζόμε­
νης εισβολής στη Σοβιετική Ενωση (επι­
χείρηση “ Barbarossa” ). Εχοντας απαλλαγεί
από την ανάγκη να δ ια θ έτει σημαντικούς
αριθμούς μαχητικών για την υπεράσπιση
του βρετανικού εναέριου χώρου, η RAF
σχεδίασε επ ιθετικές αποστολές πάνω από
τη Γαλλία, γνωστές με το όνομα "Circus” ,
οι οποίες θα αποτελούσαν τα κύρια καθή­
κοντα των Spitfire για τα επόμενα δύο χρό­
νια. Αριθμοί βομβαρδιστικών που θα διέ-
θ ετα ν ισχυρή συνοδεία μαχητικών (ως και
22 μοίρες Spitfire) θα διείσδυαν στη βό­
ρεια Γαλλία. Ο ρόλος όμως των βομβαρδι­
στικών δεν θα ήταν η επίθεση εναντίον ε­
πίγειων στόχων αλλά η προσέλκυση γερ ­
μανικών μαχητικών και η εξόντωσή τους
από τα Spitfire. Τις αποστολές αυτές
(οι οποίες αποτελούσαν μια μορφή
fighter sweeps) αναλάμβαναν Spitfire II
(με αναβαθμισμένο κινητήρα Merlin
XII των 1.175 hp), κυρίως όμως
Spitfire V, μια από τις πιο διαδε­
δομένες παραλλαγές του μαχη­
τικού: η εγκατάσταση του ι­
σχυρότερου
To Spitfire Mk V
α η οτέλεσ ε την πιο πολυκατασκευασμένη
έκδοση του θρυλικού μαχητικού.
Merlin 46 αύξησε την ταχύτητα κατά 32
km/h περίπου, η τοποθέτηση απορριπτό-
μενων δεξαμενών καυσίμου συνέτεινε ε­
λαφρά στην επέκταση της ακτίνας δρά­
σης, ενώ η προαναφερθείσα αντικατάστα­
ση τεσσάρων πολυβόλων των 0,303 in από
δύο πυροβόλα των 20 mm είχε ως συνέ­
πεια τη συνολική αύξηση της ισχύος
πυρός του αεροσκάφους κατά 150%. Πά­
ντως, όπως ακριβώς και στην περίπτωση
των γερμανικών fighter sweeps, οι αποστο­
λές “ Circus" δεν υπήρξαν ιδιαίτερα αποτε­
λεσματικές και οι καταρρίψεις γερμανικών
μαχητικών από Spitfire ήταν περιορισμέ­
νες. Απλά η Luftwaffe δεν ανέβαινε να πο­
λεμήσει! Στις αερομαχίες που προέκυψαν
τα Spitfire II και V αντιμετώπισαν για πρώτη
φορά τα βελτιωμένα Me 109 F.
Είχε ήδη προηγηθεί η ανάθεση φωτοα-
ναγνωριστικών αποστολών στην έκδοση
Mk IV. Τα αεροσκάφη αναλάμβαναν καθή­
κοντα εντοπισμού στόχων για τους βομ­
βαρδισμούς που θα ακολουθούσαν, κα­
θώς και εκτίμησης καταστροφών βομβαρ-
δισμού (BDA). Επίσης ε-
πιτηρούσαν τις κινή-
σεις των γερμανικών
θωρηκτών “ Bismarck”
και “ Tirpitz” , ενώ διά-
[ σημες έγιναν οι απο­
στολές εντοπισμού
« gg των γερμανικών ρα-
ντάρ Wuerzburg στο
Bruneval και στο νησί
Walcheren, τα οποία
χρησιμοποιούντο για
την καθοδήγηση των
νυκτερινών μαχητι­
κών της Luftwaffe.
Το ίδιο έτο ς (1941)
έγιναν επιχειρησιακά
και οι μοίρες Eagle με
χειριστές Αμερικανούς
και Καναδούς εθ ελο ­
ντές. Η πρώτη
απο αυτές ή­
ταν η 71 Μοίρα, η οποία εί­
χε σχηματιστεί ένα έτο ς πριν, και
την ακολούθησαν η 121 και η 133 Μοί­
ρα. Αργότερα, όταν οι ΗΠΑ εισήλθαν
στον πόλεμο, οι μοίρες αυτές εντάχθηκαν
στην USAAF, διατηρώντας όμως τα Spitfire
τους.
Η εμφάνιση του Focke-Wulf Fw 190 το
1942 επρόκειτο να αποτελέσει οδυνηρή
έκπληξη για την Fighter Command, καθώς
οι επιδόσεις του υπερείχαν εκείνων οποι­
οσδήποτε ως τό τε έκδοσης του Spitfire και
εγγυώντο την ανατροπή τη ς αποκτηθεί-
σας υπεροχής της RAF. Οι διαπιστώσεις
α υτές επιβεβαιώθηκαν ύστερα από την α­
πόκτηση ενός Fw 190 τον Ιούνιο του 1942
και την υποβολή του σε εξα ντλητικές δο­
κιμές εναντίον ενός Spitfire VB. Σε ύψη
από 300 m ως 7.500 m το γερμανικό μαχητι­
κό ήταν 32-56 km/h ταχύτερο, ενώ ο
ρυθμός ανόδου του, ο οποίος επιτυγχανό­
τα ν με σημαντικά υψηλότερη γωνία, ήταν
υψηλότερος κατά 135 m/min. Οταν τα δύο
αεροσκάφη πραγματοποιούσαν βύθιση το
Fw 190 ξέφ ευγε εύκολα (ή προσέγγιζε εύ ­
Η έκδοση LFM k V διακρινόταν από το περιορισμένο εκπέτασμα και τα τετραγωνισμένα
ακροπτερύγια, που αύξαναν το βαθμό κλίσης και το ρυθμό ανόδου.
κολα, όταν ήταν ο διώκτης) και ειδικά όταν
ακολουθούσε άνοδος το Spitfire ήταν βέ­
βαιο ότι δεν θα μπορούσε να παρακο­
λουθήσει το γερμανικό καταδιωκτικό. Επί­
σης σε κάθε ύψος ο ρυθμός στροφής του
Fw 190 ήταν υψηλότερος, εκτός αν επρό-
κειτο για στροφές 360 μοιρών. Ο μόνος
τρόπος για να απεμπλακεί το Spitfire ήταν
να πραγματοποιήσει “ ρηχή” βύθιση, έτσι
ώστε ο διώκτης του να χρειασ τεί σημαντι­
κό χρόνο για να προσεγγίσει με συνέπεια
να απομακρυνθεί υπερβολικά από τη βά­
ση του.
Αντίμετρο στην υπεροχή του Fw 190 α-
ποτέλεσε η εξέλιξη του Spitfire IX, το ο­
ποίο κατέστη επιχειρησιακό τον Ιούλιο
του 1942 με την 64 Μοίρα. Κύριο χαρακτη­
ριστικό του ήταν η εγκατά-
; στάση του κινητήρα Merlin
“ s ■' 61, ο οποίος είχε χρησιμο-
■? ποιηθεί για πρώτη φορά στο
. Spitfire VII και δ ιέθ ετε υπερ-
ir συμπιεστή δύο σταδίων. Η αύ-
ξηση της ισχύος σε μεγάλα
ύψη ήταν θεαματική: στα 9.000
m ο Merlin 61 απέδιδε 40% πε­
ρισσότερη ισχύ από τον Merlin
45. Ως αποτέλεσμα η μέγιστη τα ­
χύτητα του Spitfire IX ήταν συγκρίσιμη (ε­
λάχιστα υψηλότερη) αυτής του Fw 190 και
το ίδιο ίσχυε για το βαθμό ανόδου ως τα
6.600 m, ενώ υψηλότερα το βρετανικό μα­
χητικό υπερείχε. Πάντως το Fw 190 συνέχι­
σε να υπ ερτερεί στη βύθιση, το βαθμό κλί­
σης και την επιτάχυνση.
ΥΠΕΡΑΣΠΙΖΟΝΤΑΣ
ΕΝΑ ΑΒΥΘΙΣΤΟ
ΑΕΡΟΠΛΑΝΟΦΟΡΟ
Η στρατηγική θέση της Μάλτας, ανά­
μεσα στην Ιταλία και τις περιοχές επιχει­
ρήσεων της Βόρειας Αφρικής, καθιστούσε
απλώς ζήτημα χρόνου την επίθεση του
Αξονα εναντίον της με σκοπό την αδρανο-
ποίηση των εκεί εδρευουσών συμμαχικών
δυνάμεων. Την άνοιξη και στις αρχές του
1942 τα αεροδρόμια του νησιού δέχονταν
τις συνεχείς αεροπορικές επιδρομές της
Luftwaffe και της Regia Aeronautica. Η πο­
λιορκία του νησιού ήταν τόσο ασφυκτική
ώστε η έλλειψη καυσίμων, λιπαντικών, α­
νταλλακτικών, εργαλείων και πυρομαχι-
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΑ

Με την εξαίρεση της Μάχης της Αγγλίας, η
υπεράσπιση της Μ άλτας 9 εω ρ είται η
διασημότερη στιγμή στην καριέρα του
Spitfire. Στη φωτογραφία απεικονίζεται ένα
Mk V, περιστοιχισμένο από εκατο ντά δ ες
άδειων δοχείων καυσίμου που περιείχαν
άμμο για την προστασία από τις
γερμανοϊταλικές αεροπορικές επιδρομές.
κών να έχει μείνει παροιμιώδης και κάθε α­
πώλεια Spitfire να καθίσταται επιχειρησια­
κά κρίσιμη. Νέα Spitfire μεταφέρονταν στο
νησί από βρετανικά ή αμερικανικά αερο­
πλανοφόρα. πραγματοποιώντας πολλές
φορές πτήσεις μεγαλύτερες των 1.000 km,
ενώ τα πληρώματα των αεροσκαφών είχαν
συχνά μηδενική εμπειρία στις .απονηώ-
52 σειζ· Για την ικανοποίηση των απαιτήσεων
■■ για μεγάλη εμβέλεια τα Spitfire, τα οποία
(υπενθυμίζεται) ότι ήταν μαχητικά άμυνας
σημείου (συνεπώς περιορισμένης αυτονο­
μίας), μετέφ εραν κοιλιακή δεξαμενή
καυσίμου των 409 It και αργότερα των 773
It, η οποία όμως συνεπαγόταν μείωση των
επιδόσεων και πολλά προβλήματα στην
περίπτωση που θα συναντούσαν εχθρικά
μαχητικά τα οποία επιχειρούσαν από α ε­
ροδρόμια στη Βόρεια Αφρική και το νησί
Παντελλερία στα βορειοανατολικά των α­
κτών της Τυνησίας.
Στα μέσα του καλοκαιριού του 1942 οι
συμμαχικές δυνάμεις είχαν αρχίσει να α­
ποκτούν εναέρια υπεροχή πάνω από τη
Μάλτα και για το λόγο αυτό τα Spitfire μπο­
ρούσαν να χρησιμοποιηθούν σε επ ιθ ετι­
κές αποστολές, τόσο εναντίον εχθρικών
καταδιωκτικών (fighter sweeps), όσο και κα­
τά στόχων επιφανείας στη Σικελία, την η­
πειρωτική Ιταλία και τη Βόρεια Αφρική. Τις
αποστολές συνοδείας αναλάμβαναν συνή­
θως Mk IX, ενώ με την προσβολή των επί­
γειων στόχων ήταν επιφορτισμένα τα πα-
λαιότερα Mk V. Η εισβολή των συμμαχικών
στρατευμάτων στη Βόρεια Αφρική σημα­
τοδότησε την αρχή ενός ακόμα κεφαλαί­
ου στην καριέρα του Spitfire. Αριθμός μοι-
ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
ρών της RAF και της USAAF σχηματίζεται
ή μεταφ έρ ετα ι από τον Ιούνιο του 1942 και
έπειτα σε αεροδρόμια στο βόρειο τμήμα
της αφρικανικής ηπείρου τα οποία λίγο
πριν δεν αποτελούσαν παρά επίπεδες ε­
κτάσεις με ξερό χώμα, με πρώτη την 145
Μοίρα της RAF. Αργότερα, ύστερα από
την εισβολή στην ηπειρωτική Ιταλία, ακό­
μα περισσότερα Spitfire χρησιμοποιούντο
σε ρόλους προσβολής, εκτελώ ντας επ ιθέ­
σεις κάθετης εφόρμησης (οι οποίες είχαν
επινοηθεί παλαιότερα στη Μάλτα) αλλά
και συμβατικές επιθέσεις. Χρησιμοποιού­
ντο συνήθως 2 βόμβες των 250 Ib. ενώ α­
ξιοσημείωτη ήταν η εφεύρεση μηχανι­
σμών που παρείχαν στο χειριστή τη δυνα­
Το Spitfire Mk VII υπήρξε η πρώτη έκδοση που ξεπέρασε τα 640 km/h, χάρη στην
εγκατάσταση του κινητήρα Merlin 61.
τό τη τα άφεσης των βομβών πάνω από φ ι­
λικό έδαφος (σε περίπτωση ανάγκης) και
απέτρεπαν την έκρηξή τους.
Α Λ Λ Α Μ Ε ΤΩ Π Α
Περισσότερα από 140 Mk VB και σχε­
δόν 1.200 Mk IX στάλθηκαν στη Σοβιετική
Ενωση μετά το 1942, όταν η παραγωγή των
Spitfire είχε αυξηθεί σε βαθμό που εξα ­
σφάλιζε την αυτάρκεια της RAF και επέ-
τρεπε τη χρησιμοποίησή τους σε απομα­
κρυσμένα πεδία μαχών. Μαζί τους αποσπά­
στηκαν ορισμένα φωτοαναγνωριστικά Mk
IV για την εκτέλεση αποστολών πάνω από
τη Νορβηγία, τα οποία στη συνέχεια παρα­
δόθηκαν στη Σοβιετική Αεροπορία.
Η προέλαση των Ιαπώνων στον Ειρηνι­
κό και η απειλή που αποτελούσαν για την
Αυστραλία αποτέλεσαν την αιτία της απο­
στολής της 54 Μοίρας της RAF στο Darwin
της βόρειας Αυστραλίας στις αρχές του
1943. Η Μοίρα αρχικά επιχειρούσε με Mk V,
αλλά στις αρχές του 1944 επανεξοπλίστη-
κε με Mk VIII τα οποία, όπως και τα Mk IX,
χρησιμοποιούσαν τον κινητήρα Merlin 61.
Ομως η σύγκρουση με τα ιαπωνικά
Mitsubishi Α6Μ Zero επρόκειτο να αποτελέ-
σει δυσάρεστη έκπληξη. Στο πρώτο μόλις
περιστατικό, το οποίο συνέβη λίγους μή­
νες μετά την άφιξη της 54 Μοίρας, καταρ-
ρίφθηκαν πέντε Spitfire και υπήρξαν ισά­
ριθμες ιαπωνικές απώλειες.
Τις ίδιες δυσχέρειες αντιμετώπιζε και
το Seafire, η ναυτική έκδοση του Spitfire, το
οποίο τέθ η κε σε υπηρεσία με την 807 Μοί­
ρα της Fleet Air Arm τον Ιούνιο του 1942. Τα
πρώτα Seafire (Mk IB) αποτελούσαν δομικά
ενισχυμένες εκδόσεις των Mk VB, ενώ α­
κολούθησαν οι εκδόσεις Mk MC και Mk L II
C, όλες με μη αναδιπλούμενες πτέρυγες.
Η έκδοση Mk III ενσωμάτωνε για πρώτη φο­
ρά το χαρακτηριστικό αυτό. Πάντως τα
Seafire δεν ικανοποίησαν ιδιαίτερα σε υπη­
ρεσία, καθώς δεν είχαν σχεδιασθεί εξ αρ­
χής ως ναυτικά μαχητικά. Οι δομικές ενι­
σχύσεις που έγιναν ήταν ανεπαρκείς, η τα ­
χύτητα και η γωνία προσνήωσης σχετικά
υψηλές (με συνέπεια η ορατότητα προς τα
εμπρός κατά τη φάση αυτή να είναι σχε­
δόν ανύπαρκτη) και η εμβέλειά τους πε­
ριορισμένη για την ανάληψη αποτελεσμα­
τικών αποστολών πάνω από θάλασσα.
Ομως και στον αέρα το Seafire επρόκειτο
να η ττη θ ε ί από τα Zero. Σ υγκριτικές δοκι­
μές που πραγματοποιήθηκαν τον Οκτώ­
βριο του 1944 ανάμεσα σ’ ένα L II C και στο
ιαπωνικό μαχητικό απέδειξαν ότι μέχρι τα
4.500 m το βρετανικό καταδιωκτικό υπερ­
τερούσε σε ταχύτητα, με την υπεροχή
αυτή να μειώνεται σταδιακά με την αύξη­
ση του ύψους, ενώ μέχρι τα 7.500 m υπερ-
 Η χρησιμοποίηση του Spitfire από βάσεις
της ηπειρωτικής Ιταλίας απ οτέλεσε ένα
ακόμα κεφάλαιο στην ιστορία του
μαχητικού. Η φωτογραφία ελήφ θη το
χειμώνα του 1943 και δίνει μια ιδέα για τα
αεροδρόμια της εποχής.

τερούσε και σε βαθμό ανόδου - του οποί­

ου όμως επιτύγχανε σε μικρότερη γωνία.
Επίσης σε ταχύτητες ως 282 km/h περίπου
τα δύο αεροσκάφη είχαν συγκρίσιμο
ρυθμό περιστροφής (roll rate), αλλά σε
υψηλότερες ταχύτητες το Seafire υπερεί­
χε. Τα παραπάνω προσόντα του Seafire ο-
φείλονταν βέβαια στο ότι το Zero είχε χα­
μηλότερη πτερυγική φόρτιση, χάρη στην
οποία όμως επιτύγχανε θεαματικά υψηλό­
τερο ρυθμό στιγμιαίας και παρατεταμέ-
νης στροφής σε κάθε υψόμετρο. Αυτός ή­
ταν και ο λόγος για τον οποίο τα χαρακτη­
ριστικά βύθισής του ήταν απογοητευτικά,
με τους κραδασμούς να φθάνουν σε α­
νυπόφορο επίπεδο.
Τα Spitfire χρησιμοποιήθηκαν εκτετα ­
μένα στα Βαλκάνια, εξορμώντας από βά­
σεις στην Ιταλία (π.χ. από το Biferno) και τη
Γιουγκοσλαβία (όπως από τη Zara, το ση­
μερινό Zadar). Γνωστά για τη δράση τους
υπήρξαν τα Spitfire της 73 Μοίρας, τα ο­
ποία μαζί με εκείνα της 253 και της 352
Μοίρας επιχειρούσαν από το Prkos κοντά
στη Zara. Περικυκλωμένο από γερμανικές
επίγειες δυνάμεις, το τελευ τα ίο αεροδρό­
μιο δεν χρησιμοποιείτο ως κύρια βάση αλ­
λά ως αεροδρόμιο μεταστάθμευσης για τα
μαχητικά και τα βομβαρδιστικά που εξορ-
μούσαν από την ηπειρωτική Ιταλία. Τα
Spitfire της 73 Μοίρας αναλάμβαναν συνή­
θως ρόλους προσβολής εκτελώ ντας επι­
θέσ εις κάθετης εφόρμησης με βόμβες
των 250 lb ή ρόλους συνοδείας των Dakota
που μετέφ εραν εφόδια στην κατεχόμενη
από τους Γερμανούς γιουγκοσλαβική εν-
δοχώρα, μαζί με ρόλους προσβολής των ε ­
πίγειων δυνάμεων που απειλούσαν να (Βιρμανία). Λόγω του τεράστιου εθνικού αναγνώρισης ναυτικών στόχων από χαμη­
προσβάλλουν τα μεταγωγικά κατά τη διάρ­ ενδιαφ έροντος της, η δράση των ελληνι­ λά ύψη, καθώς με τους ρόλους αναχαίτι­
κεια της παραμονής των τελευταίω ν κών Mk VB και VC στη Μέση Ανατολή και τη σης και εναέριας υπεροχής επιφορτίσθη­
στους πρόχειρα κατασκευασμένους δια­ Βόρεια Αφρική, πρέπει να αποτελέσει το καν τα νέα Mk XIV με τους Griffon 65 των
δρόμους αποπροσγε ίωσης. αντικείμενο ξεχωριστής ανάπτυξης. 2.050 hp, στα οποία είχαν επίσης εγκατα­
Τα Spitfire γνώρισαν δράση στα χέρια σ ταθεί πεντάφυλλες έλικες και καλύ-
Ινδών χειριστών εναντίον ιαπωνικών στό­ ΕΥΡΩΠΗ: πτρες σχήματος φυσαλίδας.
χων. καθώς και σε άλλα ασιατικά μέτωπα Αν και όπως προαναφέρθηκε αρχικός
Η Α Ρ Χ Η ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ρόλος των Mk XIV ήταν η εναέρια υπεροχή
Η αλλαγή στις τα κτικές της Luftwaffe μεγάλου ύψους, η διασημότερη (αναμφί­
και η έναρξη της χρησιμοποίησης των Fw βολα) αποστολή τους υπήρξε η αναχαίτιση
190 σε ρόλους προσβολής σηματοδότη­ των γερμανικών ιπτάμενων βομβών V1. Τα
σαν την κατασκευή του Spitfire XII, το ο­ καθήκοντα αυτά ήταν βέβαια πρωτόγνω­
ποίο χρησιμοποιούσε τους κινητήρες ρα για τους χειριστές της RAF, αλλά σχετι­
Griffon III και IV. Αργότερα, προς τα τέλη κά σύντομα εφ ευρέθηκαν μέθοδοι για την
του 1943, τα Mk XII της 41 και της 91 Μοί­ εξουδετέρωση των νέων στόχων. Αρχικά
ρας άρχισαν να αναλαμβάνουν καθήκοντα και χάρη στην αυξημένη μέγιστη ταχύτητα
των Mk XIV, τα V1 καταστρέφονταν στον α­
έρα με βολές πυροβόλων. Ομως με τον
τρόπο αυτό ήταν σχεδόν βέβαιη η εκτόνω­
To Spitfire Mk XII υπήρξε η πρώτη έκδοση ση της κεφαλής μάχης των V1, η οποία πε­
που χρησιμοποιούσε τον κινητήρα Griffon. Ο ριείχε σχεδόν 1.900 lb εκρηκτικών και η
τελ ευ τα ίο ς επρόκειτο να χρησιμοπ οιηθεί πρόκληση ζημιών στα μαχητικά δεν μπο­
ευρέως στο M kX IV. ρούσε σε καμία περίπτωση να αποκλει­

ΙΤ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΑ
 σθεί. Για το λόγο αυτό επινοήθηκε η κα-
τάρριψη των ιπτάμενων βομβών με τη δια­
τάραξη της λειτουργίας του γυροσκοπι­
κού συστήματος σταθεροποίησης. Καθώς
οι πτέρυγες τους δεν είχαν πηδάλια κλί­
σης, τα V1 ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητα στην
περιστροφή περί το διαμήκη άξονα. Ετσι
ορισμένοι χειριστές προσέγγιζαν το ακρο­
πτερύγιο των Spitfire σε εκείνο του V1 και
το κτυπούσαν προς τα πάνω ή προς τα κά­
τω. Ομως και αυτή η μέθοδος εγκυμονού­
σε κινδύνους για τα Mk XIV. Επειδή οι πτέ­
ρυγες των ιπτάμενων βομβών ήταν κατα­
σκευασμένες από χάλυβα, τα ακροπτερύ­
για των Spitfire, τα οποία ήταν κατασκευα­
σμένα από κράματα αλουμινίου που είναι
σημαντικά ασθενέστερα, υφίσταντο διό­
λου α μελητέες φθορές. Ο επιτυχέστερος
τρόπος αναχαίτισης επινοήθηκε λίγο αρ­
γότερα και στηριζόταν στην ίδια αρχή. Ο
χειριστής έφερνε την ημιπτέρυγα του μα­
χητικού ακριβώς πάνω από εκείνη του V1,
επηρεάζοντας έτσ ι τη ροή του αέρα πάνω
από την τελευ τα ία και συνεπώς την άντω-
σή της. Η συνακόλουθη ασύμμετρη άντω-
ση προκαλούσε κλίση περί το διαμήκη ά­
ξονα. Μη δια θέτο ντας πηδάλια κλίσης η ι­
πτάμενη βόμβα ήταν αδύνατο να επανέλ-
θ ε ι στην προηγούμενη θέση ισορροπίας.
Η γωνία κλίσης συνέχιζε να αυξάνεται μέ­
χρι τη στιγμή που ο γυροσκοπικός σ ταθε­
ροποιητής αδυνατούσε να παρέμβει και
τελικά η συνεχής μείωση της άντωσης της
μιας ημιπτέρυγας οδηγούσε σε διαρκή αύ­
ξηση της κλίσης και παρατεταμένη απώ­
λεια ύψους, με τελική κατάληξη την πρό­
σκρουση στο έδαφος. Περισσότερα από
300 V1 καταστράφηκαν από τα Spitfire Mk
XIV.
Οι επιδόσεις του Mk XIV το κατέτασ­
54 σαν ανάμεσα στα κορυφαία καταδιωκτικά
της γενιάς του. Ηταν ταχύτερο από τα
Tempest V, Fw 190 Α και Me 109 G και μόνο
το Mustang III μπορούσε να αναπτύξει
συγκρίσιμη μέγιστη ταχύτητα, ενώ ο βαθ­
μός ανόδου του ήταν αισθητά ανώτερος
εκείνου όλων των προαναφερθέντων μα­
χητικών, εκτός από εκείνον του Tempest V
Αντίμετρο στην εμφάνιση του Fw 190 απ οτέλεσε το Spitfire Mk IX. Η παραγωγή του ξεπέρασε
τις 5.000 μονάδες.
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
Η διασημότερη έκδοση του μαχητικού υπήρξε η MkXIV, την οποία χρησιμοποίησε πρώτη η
610 Μοίρα της RAF.
όταν αυτό επιχειρούσε αναρρίχηση zoom
(μετατροπή της κινητικής ενέργειας σε ύ­
ψος). Τα ίδια ίσχυαν και για το ρυθμό στιγ­
μιαίας και παρατεταμένης στροφής, όπως
και για το βαθμό κλίσης, με την εξαίρεση
του Fw 190 το οποίο συνέχιζε να υπερτε­
ρεί. Οι μόνοι το μ είς στους οποίους το
Spitfire XIV υστερούσε ήταν η βύθιση, κατά
την οποία όλα τα προηγούμενα μαχητικά
μπορούσαν να διαφύγουν, και - κυρίως - η
ακτίνα δράσης (εδώ η βελτίωση του αρχι­
κού σχεδίου ήταν ιδιαίτερα δυσχερής).
Πάντως οι επιδόσεις του παρέμεναν ικα­
νοποιητικές ακόμα και στην περίπτωση
που μετέφ ερε απορριπτόμενη δεξαμενή
καυσίμου των 409 It. Στο σύνολο των προα­
ναφερθέντω ν τομέων στους οποίους υπε­
ρείχε, η κατάσταση απέναντι στα Fw 190 Α
και Me 109 G δεν παρουσίαζε σημαντική
διαφοροποίηση. Μόνο η έλευση του Fw
190 D, όπως και αργότερα του Me 262, ε-
πρόκειτο να αντισταθμίσουν αυτή την
υπεροχή (συμπτωματικά η πρώτη κατάρρι-
ψη Me 262 πραγματοποιήθηκε από ένα Mk
XIV).
Υψηλό ποσοστό των 200.000 περίπου
εξόδων τις οποίες επιχείρησαν τα συμμα­
χικά μαχητικά ανάμεσα στις 6 Ιουνίου (η­
μέρα έναρξης τη ς απόβασης στη Νορμαν-
δία) και στις 5 Σεπτεμβρίου 1944 είχαν
αναλάβει Spitfire (κυρίως των εκδόσεων
VC, IX καθώς και XVI, με μειωμένο εκπέτα-
σμα και κινητήρα Merlin 266 κατασκευα­
σμένο από την Packard). Τους είχαν ανατε­
θ ε ί καθήκοντα συνοδείας βομβαρδιστι­
κών, αλλά και βομβαρδισμού, με χρήση
βομβών των 500 lb οι οποίες είχαν χρησι­
μοποιηθεί προηγουμένως και για την κα­
ταστροφή των εξεδρών εκτόξευσης των
V1. Αποστολές πάνω από τη Γαλλία ανα­
λάμβαναν και Spitfire του Αμερικανικού
Ναυτικού, όπως και Seafire II και III του RN,
επιχειρώντας από πρόχειρα αεροδρόμια
που κατασκευάστηκαν στη χώρα ύστερα
από την απόβαση τη ς 6ης Ιουνίου 1944
(προηγουμένως χρησιμοποιούσαν βάσεις
της ηπειρωτικής Ιταλίας).
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Στα τέλη του Β Παγκοσμίου Πολέμου
η επιχειρησιακή καριέρα του διασημότε-
ρου βρετανικού μαχητικού όλων των επο­
χών απείχε πολύ από τη λήξη της, καθώς
το Spitfire επρόκειτο να αποτελέσει βασικό
οπλικό σύστημα για σημαντικό αριθμό ε ­
μπολέμων σε όλα σχεδόν τα θερμά σημεία
του πλανήτη, τουλάχιστον κατά την πρώ­
τη μεταπολεμική δεκαετία. Ομως η φήμη
που απέκτησε κατά τη διάρκεια του πρώ­
του μισού τη ς δεκα ετίας του 1940 υπήρξε
ανεπανάληπτη, σε τέτο ιο βαθμό ώστε η
εμφάνισή του στο αεροπορικό στερέωμα
να θεω ρείται δίκαια καθοριστικός παράγο­
ντας στην ανάσχεση των δυνάμεων του ο­
λοκληρωτισμού.
 ΜΙΧΑΗΛ Β. ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΣ
Α ντιστράτηγος ε.α.

Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Μ ΙΑ ΑΛΛΗ ΑΠΟΨ Η

Ο
αγώνας τω ν Ελλήνων κα τά ΗΤΑΝ ΔΥΝΑΤΟ ΝΑ ΚΡΑΤΗΘΕΙ Η ΚΡΗΤΗ; ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΠΟΙΕΣ
τω ν δυ νάμ εω ν το υ Α ξονα πε-
ρ ιελάμ βα νε: ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ; ΠΟΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΔΙΩΞΕΙΣ
(1) Την απόκρουση των ιταλικώ ν
δυνάμεω ν από το ν Ε λληνικό Σ τρα τό , ΕΠΡΕΠΕ ΝΑ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΟΥΝ ΚΑΙ ΠΩΣ ΘΑ ΤΙΣ ΥΛΟΠΟΙΟΥΣΑΝ ΟΙ
τ η ν απ οκατάσ ταση το υ ε λ λ η ν ικ ο ύ ε δ ά ­
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ; Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΓΓΛΩΝ;...
φ ο υ ς και τη ν προώθηση το υ Σ τρ α το ύ
μας 80 χ ιλ ιό μ ε τρ α μέσα στη Β ό ρ ειο
Ηπειρο.
(2) Την απόκρουση τω ν Γερμανών
σ την α μ υ ντική το π ο θ εσ ία τω ν οχυρών
τ η ς “ Γραμμής Μ ε τα ξ ά ” , στα ελλη νο -
βουλγαρικά σύνορα.
(3) Μ ετά τη ν υπ ερκέρα ση από το υ ς
Γερμανούς τη ς ανω τέρω το π ο θ εσ ία ς,
τ ο ν αγώνα γενικώ ς σ τη ν ηπ ειρω τική
Ελλάδα από τα σ ύνορα μ έχ ρ ι το Ταίνα­
ρο, με τη σ υ μ μ ετο χ ή ενός Β ρ ετα ν ικ ο ύ
Ε κ σ τρ α τε υ τικ ο ύ Σ ώ ματος (Β.Ε.Σ.) μι­
κρής και α νεπ α ρκο ύς δύναμης.
(4) Τη Μάχη τη ς Κ ρήτης.
(5) Τη δράση τω ν Ε λληνικώ ν Ενό­
πλων Δυνάμεω ν στη Μ έση Ανατολή,
σ το π λευρ ό τω ν Συμμάχω ν σ το Ελ-Αλα-
■ ** μέιν, στη Β ό ρ ειο Α φ ρική, στη Μ εσ ό­
γ ειο , σ την Τυνησία, σ τη ν Ιταλία, στα
Δω δεκάνησα, σ το Α ιγα ίο και σ τη ν Ε θ ν ι­
κή Αντίσταση, με σ υ μ μ ετο χ ή όλου το υ
σ κλαβω μένου λαού.
Ο αγώνας υπ ήρξε επ ικός κα ι γρ ά ­
φ τη κ α ν χ ρ υ σ ές σ ελ ίδ ες. Μ έσα σ' α υ τέ ς
π α ρ εμ β λή θ η κα ν κα ι μ α ύρ ες, που ε ίν α ι
κα λύ τερ α να τ ις ξεχ νά μ ε. Η ισ το ρ ία ό­
μως δ εν π ρέπ ει να τ ις π α ρ α β λέψ ει γ ια
να δ ιδ ά σ κ ο ν τα ι ο ι ν έ ο ι τη ν α λ ή θ εια ώ­
σ τε να μη επ αναληφ θούν. Η ισ το ρ ία ε ί­
Γερμανοί α λεξιπ τω τιστές προσγειώνονται στην περιοχή του Μ άλεμε.
ναι α ψ ευ δ ή ς και έ ν τιμ ο ς μ ά ρ τυ ρ α ς ό ­
τα ν ε ίν α ι “ μη σ υμ β α τική "...!
Για ό λ ε ς α υ τέ ς τ ις φ ά σ εις αγώνα έ ­
χουν λ ε χ θ ε ί κα ι έχ ο υ ν γ ρ α φ ε ί πολλά,
π ερ ισ σ ό τερ α δε γ ια τη Μ άχη τη ς Κρή­ σως Σ τρ α τό το υ κόσμου, σ τα μ ά τη σ ε σ τώ θ η κε ό τ ι τα δ ια τιθ έ μ ε ν α ή τα ν α ν ε ­
τη ς. Εδώ δ ε ν θ α α σ χ ο λη θ ο ύ μ ε με λ ε ­ μπροστά σ τα επ όμενα εμπ όδια: τη Β ρ ε­ παρκή το σ χέδ ιο ε γ κ α τ α λ ε ίφ θ η κ ε και α ­
π το μ έρ ε ιες . Ε π ιθυμ ούμ ε μόνο να εκ- τα ν ία και τη Σ ο β ιε τικ ή Ενωση. Ο Χ ίτλ ερ ν α τέ θ η κ ε στη Luftwaffe να ε ξ ο υ δ ε τε ρ ώ ­
φ ρ άσ ουμ ε μια άποψη, σ χετικά με τη είχ ε μ ε ίν ει “ με μια σ φ αίρα σ το όπλο ν ε ι τη ν Α γγλία με κ α τα σ τρ ο φ ικ ο ύ ς β ο μ­
“ δ ια τή ρ η σ η τη ς Κ ρ ή τη ς ” ... τ ο υ ” , όπως έ λ ε γ ε ο ίδ ιο ς. Προς τα πού βα ρδ ισ μο ύς. Α π έμ ενε έ τσ ι η εκ σ τρ α ­
Η Ν αζιστική Γερμανία θ έ λ η σ ε να ε ­ έπρεπε να τη ν κ α τε υ θ ύ ν ε ι; Επρεπε να τ ε ία κα τά τη ς Σ ο β ιε τικ ή ς Ενωσης. Δ εν
φ α ρ μ ό σ ει σ την Ευρώπη μια “ νέα τά ξη ε φ α ρ μ ό σ ει ά μεσ η ή έμ μ εσ η σ τρ α τη γ ι­ ή τα ν δ υ ν α τό όμως να α π ο δ υ θ εί σε μια
π ρ α γμά τω ν” , δη λα δή να η γ εμ ο ν εύ σ ει. κή; Η άμεση θ α υ λο π ο ιείτο με το σ χέδιο ε κ σ τ ρ α τε ία προς Α νατολάς αν δ ε ν ξ ε ­
Α φού ε ξ ο υ δ ετέ ρ ω σ ε μ ε ρ ικ ο ύ ς από “ Seelowe” (“ Θ αλάσσιος λ έω ν” ), η έ μ μ ε ­ κ α θ ά ρ ιζε τα π λευρ ά και τα νώ τα το υ
το υ ς α ντιπ ά λους τη ς, μ ετα ξύ τω ν οπ οί­ ση με το α ν τίσ το ιχ ο “ Μ παρμπαρόσσα” . που θ α ή τα ν α ν ο ικ τά προς τη ν Ν.Α.
ων και τη μ εγά λη Γαλλία που μ έχ ρ ι τ ό τ ε Για το πρώτο χ ρ ε ια ζό τα ν να υ τικ ή υπ ε­ Ευρώπη. Μ ε διά φ ο ρ ο υ ς- τρ ό π ο υς και
π ισ τευ ό τα ν ό τ ι δ ιέ θ ε τ ε το ν κ α λύ τερ ο ί- ροχή, α π ο βα τικά πλοία κλπ. Ο ταν δια π ι­ μ εθ ό δ ο υ ς, διπ λω μ α τικές και σ τρ α τιω τι-

ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΑ

 Οι Γερμανοί αλεξιπ τω τιστές συλλαμβάνουν
Βρετανούς στρατιώ τες.

κές. εξο υ δ ετέ ρ ω σ ε το υ ς Β α λκα νικο ύς

λα ούς, πλην τη ς Ελλάδας. Η Γ ιο υ γκο ­
σλαβία σ την αρχή προσχώρησε σ τους
Γερμανούς, αμέσως όμως ά λλα ξε σ τρ α ­
τό π εδ ο και έ τσ ι ά ν ο ιξε διάπ λατα τη ν
"Κ ερ κό π ο ρ τα " τη ς Ελλάδας, τη ν κο ιλά ­
δα το υ Α ξιού.

Σ Χ ΕΔΙΟ “Μ ΑΡΙΤΑ”
Τώρα α π έμ ενε μόνο η Ελλάδα από ό ­
που, αν δ εν εξο υ δ ετερ ω ν ό τα ν , θ α ή τα ν
δ υ να τό ο ι Α γγλοι να π λήξουν το υ ς Γερ­
μανούς στα νώτα το υ ς καθώ ς και τα π ε­
τρ έλ α ια τη ς Ρουμανίας (που ή τα ν τόσο
α ναγκα ία στη Ν αζιστική Γερμανία για
το ν πόλεμο). Υπό τη ν π ιεσ τική ανάγκη
το υ χρόνου σ υνετά γη το σ χέδιο “ Μ αρί­
τ α ' , η ε κ σ τρ α τε ία κα τά τη ς Ελλάδας,
σε σ υνάρτησ η π άντα με το “ Μπαρμπα­
ρόσσ α” . Η αρχική σκέψ η ή τα ν η
Wehrmacht να φ θ ά σ ει μ έχ ρ ι τ ις α κ τές
τη ς Α να τολικής Μ α κεδ ο νία ς και τη ς
Θ ράκης. Α ρ γό τερ α π ρ υτά νευσ ε η σ κέ­
ψη να ο λο κλη ρ ω θ εί η κα τά ληψ η τη ς
Ελλάδας, ενώ ο αρχηγός το υ Ν α υτικού
ζή τη σ ε και τη ν κα τά ληψ η τη ς Κρήτης.
Ο ταν τα γ ερ μ α ν ικ ά σ τρ α τε ύ μ α τα έφ θ α -
σαν μ έχ ρ ι τη ν Κ α λαμάτα φ ά ν η κ ε ό τ ι η
κα τα σ τρ οφ ή τω ν Αγγλω ν δ ε ν είχ ε ο λο ­
κληρ ω θεί, α φ ού είχα ν μ ετα π ηδ ήσ ει
σ την Κρήτη.
Σ Χ ΕΔΙΟ “Μ Ε Ρ Κ Ο Υ Ρ ”
Στη σ υ νέχ εια σ υ νετά γη γρήγορ α το
σ χέδ ιο “ Μ έ ρ κ ο υ ρ ” (“ Ε ρ μ ή ς” ), που προ-
έβ λεπ ε τη ν κα τά ληψ η τη ς Κ ρή της από
α ερ α γή μ α τα . Για πρώτη φ ορά θ α λάμ-
βανε χώρα τ έ τ ο ια επ ιχείρησ η ε υ ρ ε ία ς
έκτα σ η ς. Ε π ιβαλλόταν λοιπ όν π ροσε­
κτικ ή σχεδίαση, που π ρ οέβλεπ ε καταρ-
χ ή ν σ α φ είς π λη ρ ο φ ο ρ ίες, ο ι οπ οίες δ εν
υπήρχαν. Ενας Γερμανός σ υ ν τα γ μ α τά ρ ­
χ η ς υπ οσ τήρ ιξε ό τ ι α ρ κο ύ σ ε ένα σύ­
ντα γ μ α για να κ α τα λ η φ θ ε ί η Κρήτη.
Τα γ εγο νό τα στη σ υ ν έχ εια ε ίν α ι γνω ­
στά. Σ τις 20/5/1941 τ έ θ η κ ε σε εφ α ρ μ ο ­
γή το σ χέδιο “ Μ έ ρ κ ο υ ρ ” και α φ ού η
διεξα γω γή το υ πέρασε από π ο λλές ε ­
να λλα σ σ ό μ ενες φ ά σ εις, κα τά τ ις οπ οί­
ες έρ ρ ευ σ ε ά φ θο νο α ίμα εκ α τέρ ω θ εν ,
έ λ η ξ ε τη ν 1/6/1941 με “ π ύ ρ ρ ε ιο ” γ ε ρ μ α ­
ν ική νίκη και κα τά ληψ η τη ς νήσου.
Π ο λλές κ ρ ιτικ έ ς έχ ο υ ν γ ρ α φ εί με α­
ν τικ ε ίμ ε ν ο το αν ή τα ν δυ να τό , υπό δ ια ­
φ ο ρ ε τικ έ ς σ υ νθ ή κες , να κ ρ α τη θ ε ί η
Κρήτη. Α υτό μας α να γκά ζει να ε κ φ έ ­
ρ ο υμ ε ακόμ α μια άποψη, η οποία όμως
θ α α π α ιτούσ ε μεγά λη α π ο φ α σ ισ τικό τη ­
τα γ ια να τ ε θ ε ί σε εφ α ρ μ ο γή , μεγάλη
κατανόηση και σκληρή π ειθ α ρ χ ία κα τά
τη ν ε κ τέ λ ε σ ή τη ς.
Από το β ιβ λίο “ Η ε κ σ τ ρ α τε ία των περίπου 5.000 ά νδ ρ ες , πλήρως εξο π λι­
Γερμανών στα Β α λ κ ά ν ια ” (Ανοιξη 1941) σ μένους. Τα μ ε τ α φ ε ρ θ έ ν τα από τη ν
τη ς Δ ιευ θ ύ νσ εω ς Ισ τορ ία ς Σ τρ α το ύ Ελλάδα σ τρ α τεύ μ α τα ή τα ν ταλαιπ ω ρη­
τω ν ΗΠΑ (κα τά μ ετά φ ρ α σ η -επ ιμ έλεια μένα, απ οδιοργανω μένα και εξο π λισ μ έ­
το υ Αντγου ε.α. Ν ικολάου Κολόμβα) πα­ να με ελα φ ρ ύ οπλισμό. Οι Κ ρ ή τες προ-
ρ α θ έ το υ μ ε το υ ς π ρω τα γω νισ τές α υ τή ς σ έφ ερ α ν εν ερ γ ά τη β ο ή θ ειά το υ ς. Οι
τη ς ανθρω ποσφαγής: Ε λληνες σ τρ α τιώ τες ή τα ν επ ί το πλεί-
σ το ν ν εο σ ύ λ λ ε κ το ι. Υπήρχε γ ε ν ικ ά έλ- 57
Γερμανικές Δυνάμεις λειψ ή μ ετα φ ο ρ ικώ ν και εφοδίων. ■■■
Οι Γερμανοί π ερ ιληπ τικά δ ιέ θ ε τ α ν τις (γ) Α ρματα: 8 μέσα και 16 ελαφ ρά.
(δ) Π υρ οβο λικό : Μ ερ ικ ά ιτα λ ικ ά
α κ ό λ ο υ θ ε ς δ υ νά μ εις:
π υροβόλα, 10 ο β ιδ ο β ό λα τω ν 3,7 in και
(α) Α ερ ο σ κά φ η 150. λ ίγ ε ς α ν τια ερ ο π ο ρ ικ έ ς π υ ροβ ολα ρχίες.
(6) Α ερο σ κά φ η μ ετα φ ο ρ ικ ά 600 και (ε) Α ερο σ κά φ η : 36.
100 ανεμοπλάνα. (στ) Ν α υτικό: 2 θω ρ ηκτά , 2 κα τα ­
(γ) Μ ια ενισ χ υ μ ένη α ερ ο μ ε τα φ ε ρ ό - δρ ομ ικά , 12 α ντιτο ρ π ιλλικά .
μ ενη μεραρχία. Αν γ ίν ε ι μια σ ύγκρισ η τω ν α ντιπ ά ­
(δ) Μ ια εν ισ χ υ μ έν η ο ρ ε ιν ή μ ερ α ρ ­ λων θ α σ υμπ ερ άνο υμε ό τ ι ο ι μ εν Γερ­
χία. μανοί, ε κ ε ίν η τη ν εποχή, π ρ οέρχο ντα ν
(ε) Τάγματα α ε ρ ο κ ιν ή το υ α ν τια ε ρ ο ­ από μια π ρόσ φατη νίκη αλλά κα ι από
π ορικού π υ ροβ ολικο ύ, μηχανικού και π ο λλές ά λ λ ε ς από όλα τα ευρω π αϊκά
υ γειο νο μ ικο ύ . μέτωπα που το υ ς είχ α ν α νυψ ώ σει το η ­
Σύνολο 25.000 ά νδρ ες. θ ικ ό , το υ ς είχα ν προσδώ σει μια αίγλη
Η 22η Α ερ ο κ ίν η τη Μ εραρχία, ε ιδ ικ ά και μια υπ ερ η φ ά νεια που εν ίσ χ υ ε το ν
ε κ π α ιδ ευ μ έ ν η σ τις επ ιχ ειρ ή σ εις α υτού π α τρ οπ αρ άδοτο α ρρω σ τη μένο εγω ­
το υ είδ ο υ ς, δ εν π ρόλαβε να σ υμ μ ετά - ισμό το υ ς και οπ ω σδήποτε τη ν εντύπ ω ­
σ χει λόγω έ λ λ ε ιψ η ς μ ετα φ ο ρ ικώ ν και ση ό τ ι ή τα ν ένα ς α κ α τα ν ίκ η το ς Σ τρ α ­
κ α θ υ σ τέρ η σ η ς προώ θησης στη Λ ά ρι­ τό ς. Οι δ υ ν ά μ εις που α μ ύ νθ η κα ν σ την
σα. Οι δ υ ν α τό τη τε ς θ α λά σ σ ια ς μ ε τα φ ο ­ ηπ ειρω τική Ελλάδα και κ α λ ο ύ ν το να
ράς και απόβασης ή τα ν π ενιχρ ές. π ρ ο τά ξο υ ν τα σ τή θ η το υ ς προ τη ς γ ε ρ ­
μ α νική ς λαίλαπ ας, έπρεπε να α ν τιμ ε τω ­
Σ υμμαχικές Δυνάμεις πίσουν τη ν αιχμή τη ς ε π ιθ ε τικ ή ς ο ρ ­
μής. Το α π ο τέλεσ μ α ή τα ν α ν α μ εν ό μ ε­
(α) Β ρ ε τα ν ικ έ ς 27.000. νο...
(β) Ε λλ η ν ικ ές 14.000. Η ταν π ιθανό και δ υ να τό να α ν α μ εί­
Η π ρ α γμα τική φ ρ ουρά α ρ ιθ μ ο ύ σ ε νουν ο ι α μ υ νό μ ενο ι εν ισ χ ύ σ εις από τη ν

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 Α φ ρική, τη Μ έση Ανατολή ή από κάπου
αλλού;
Συγχρόνω ς με το πρόβλημα τη ς
Κ ρήτης, στο μέτωπο τη ς Β. Α φ ρ ική ς ο ι
Β ρ ε τα ν ικ έ ς δ υ ν ά μ ε ις δ ο κιμ ά ζο ντα ν
σ κληρά με π ενιχρ ά μέσα κα ι δ ε ν π ερ ίσ ­
σ ευ α ν δ υ ν ά μ εις γ ια τη ν Κρήτη. Ε ξάλ­
λου σ το Ιράκ, δη λα δή σ τη ν κ α τεξο χ ή ν
π ε τρ ε λ α ιο φ ό ρ ο π εριοχή, είχα ν ξεσ ηκω ­
θ ε ί ο ι Ιρ α κινο ί ε θ ν ικ ισ τ έ ς ε ν α ν τίο ν των
Αγγλων α π οικιοκρατώ ν, ο ι οπ οίοι γ ια να
κ α τα σ τείλ ο υ ν τη ν εξέγ ερ σ η κα τό ρ θ ω ­
σαν να σ υγκεντρ ώ σ ο υ ν μια τα ξια ρ χ ία
Ινδών και 200 α ερ οσ κά φ η και π έτυχα ν
να επ ιβ ά λλο υ ν τη ν τά ξη . Σ ημ ειώ νουμ ε
ό τ ι πολλά από α υ τά τα αεροπ λάνα τα
π ετούσ α ν Ε λληνες Ικα ρ οι που σ υ ν έχ ι­
ζαν τη ν εκπ α ίδ ευσ ή το υ ς στη Μ έση
Ανατολή και είχα ν μ ε τ α φ ε ρ θ ε ί έγκα ιρ α
σ τη ν π εριοχή. Ετσι η Κ ρήτη θ υ σ ιά σ τη ­
κε και γ ια τα π ετρ έλ α ια . Η ταν όμως
δ υ ν α τό να κ ρ α τη θ ε ί αν υπήρχε πράγ­
μ α τι σοβαρή π ο λιτική βούληση έγκα ιρ α
γ ια τη δ ια τή ρ η σ η κάποιου ελ λ η ν ικ ο ύ ε ­
δ ά φ ο υ ς (και α υ τό δ ε ν μπ ορούσε να ε ί­
ναι τίπ ο τα ά λλο από το ζω τικό χώρο
που α ντιπ ρο σ ω π εύει η Μ εγαλόνησ ος).
Σ τη ν αρχή ε κ θ έ σ α μ ε το υ ς λόγους
γ ια το υ ς οπ οίους ο Χ ίτλ ερ θ α έπρεπε
να σ τρ α φ εί κα τά τη ς Ν.Α. Ευρώπης,
κυρίω ς τη ς Ελλάδας. Μ ά λισ τα επ ειγ ό ­
τα ν γ ια τ ί έπρεπε να α να σ τρ α φ ο ύ ν ο ι ε ι­
σ β ο λ ε ίς για να σ υμ μ ετά σ χ ουν σ τη ν ε κ ­
σ τρ α τε ία κα τά τη ς Σ ο β ιε τικ ή ς Ενωσης.
Ο Σ ο β ιε τικ ό ς Σ τρ α τά ρ χ η ς Ζούκω φ είχ ε
ε το ιμ ά σ ε ι σ χέδ ιο εισ β ο λή ς προς τα
δ υ τικ ά και τ α ε π ιθ ε τικ ά σ χέδια απασχο­
λούσ α ν τό σ ο πολύ τη σ ο β ιετικ ή η γεσ ία
ώ σ τε π α ρέβλεπ αν τη ν α μ υ ντική το υ ς
οργάνωση μη π ισ τεύ ο ν τα ς σ τις ε π ιθ ε τι-
58 κ ές δ ια θ έ σ ε ις το υ η γ έ τη τη ς Γερμα-
™ νιας.
Η ταν φ α νερ ό ό τ ι από το Ν ο έμ β ρ ιο
το υ 1940 ακόμ α η Ν α ζισ τική Γερμανία
θ α επ ιχειρ ο ύ σ ε να α χ θ ε ί σ το ν ό τιο ά­
κρο τη ς Ν.Α. Ευρπης (“ Ε σ τία ” 16-5-96,
"Ο Γ ερ μ α νο ελλη νικό ς π ό λ ε μ ο ς ” , Αντ.
Κ οραντή, π ρέσβεω ς ε.τ.), όπως τ η λ ε ­
γρα φ ο ύσ α ν ο ι δ ιά φ ο ρ ο ι π ρ εσ β ευ τές
που ή τα ν δ ια π ισ τευ μ έν ο ι σε πολλά κρ ά ­
τη τη ς Ευρώπης, δ η λα δή π έν τε ο λό ­
κλη ρ ο υ ς μή νες πριν από τη γερ μ α νική
εισ β ολή σ τη ν Ελλάδα.
Ο τα ν ο ι Ιτα λο ί ε ισ έβ α λ α ν σ την
Ελλάδα, τ ρ ε ις μ έ ρ ες μετά , ο ι Α γγλο ι έ ­
σ τειλ α ν δ υ ν ά μ εις σ τη ν Κρήτη, β ε λ τιώ ­
νο ντα ς έ τσ ι τη σ τρ α τη γ ικ ή το υ ς θ έσ η
σ τη ν α να το λική Μ εσ ό γειο , ενώ από τις
4 Ν ο εμ β ρ ίου β ρ ε τ α ν ικ έ ς α ερ ο π ο ρ ικές
δ υ ν ά μ εις άρχισ αν να κ α τα φ θ ά ν ο υ ν στη
ν ό τια Ελλάδα. Σ το μ ετα ξύ ο ι σ υ ζη τή ­
σ εις τω ν αρμοδίω ν Β ρετα νώ ν με τη ν
ε λ λ η ν ικ ή κυ β έρ νη σ η οδ ηγο ύσ α ν σε α­
δ ιέξο δ ο , α φ ού δ ε ν υπήρχαν επ α ρ κείς
δ ια θ έ σ ιμ ε ς δ υ ν ά μ εις γ ια να α ντιμ ετω -
π ισ θεί, ό τα ν θ α π ρ α γμ α το π ο ιείτο , η
γ ερ μ α ν ικ ή εισ βολή. Μ ια δύναμη εν ν έα
μεραρχιώ ν με ικα νή α εροπ ορ ική υπο­
σ τή ρ ιξη ή τα ν α π α ρ α ίτητη γ ια να ορ γα ­
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
ν ω θ εί “ Μ α κ εδ ο ν ικ ό μέτω π ο” . Εξάλλου
ο ι Γ ιουγκο σ λά β ο ι δ εν δ έχ ο ν τα ν να
σ υμπ ράξουν γ ια τ ί π ίσ τευα ν ό τ ι θ α κα­
τό ρ θω να ν να π α ρ α μ είνουν ο υ δ έ τε ρ ο ι.
Σ το τέ λ ο ς διαλύθηκαν. Ετσι κα τά το
διά σ τη μ α 7-31 Μ α ρ τίου άρχισαν να α ­
π ο β ιβ ά ζοντα ι σ το Βόλο και σ το ν Π ει­
ραιά ο ι π ρώ τες δ υ ν ά μ εις τω ν Αγγλων.
Η ταν όμως β έβ α ιο πως το επ ιζη το ύ μ ε-
νο Μ έγισ το ή τα ν α δ ύ να το να επ ι­
τ ε υ χ θ ε ί. Γ ια τί δ ε ν επ ιζη τή σ α μ ε το Ελά­
χιστο;...
Στα σ τρ α τιω τικ ά π ρ οβ λήμα τα τ α κ τ ι­
κής ή και σ τρ α τη γ ικ ή ς π ροσπ αθούμε
σ τις δ ύ σ κ ο λ ες ε κ β ά σ εις ενό ς αγώνα να
δ ια τη ρ ή σ ο υ μ ε το ζω τικό έδ α φ ο ς ή το
ζω τικό χώρο σε ε υ ρ ύ τ ερ η κλίμακα. Σ το
Ε λ-Α λα μέιν κρ ά τη σ α ν ο ι Α γγλο ι το υ ς
Γερμανούς και σ το Βόλγα ο ι Ρώσοι, και
α φ ού π ρ ο ετο ιμ ά σ τη κ α ν επ α νή λθ α ν ε ­
π ιθ ε τικ ά . Π οιός ή τα ν γ ια τη ν Ελλάδα
α υ τό ς ο σ τρ α τη γ ικ ό ς ζω τικός χώρος;
Το βά θο ς τη ς, ε κ ε ί που τε λ ε ίω ν ε η
Ελλάδα. Για να μη μ α κρ υ γο ρ ο ύ μ ε λ ο ι­
πόν υπ οσ τηρ ίζουμ ε ό τ ι το Β ρ ετα νικό .
Ε κ σ τρ α τε υ τικ ό Σώμα για τη ν η π ειρ ω τι­
κή Ελλάδα ή τα ν πολύ μικρό, α νεπ α ρ κέ­
σ τα το. Α ν τίθ ε τα γ ια τη ν Κ ρήτη ή τα ν
ό ,τι έπρεπε. Συνεπώς αν υπήρχε από
τη ν αρχή η π ο λιτική βούλησ η να δ ια τη ­
ρ η θ ε ί κάποιο εδ α φ ικ ό ε λ λ η ν ικ ό τμ ήμ α,
ε ν π ρ οκειμ ένω η Κ ρήτη, θ α έπρεπε το
ΓΕΣ και η α γ γ λ ικ ή αντιπ ροσω π εία να
σ υμφ ω νήσουν για τη ν έγ κ α ιρ η επ άν­
δρωση τη ς Μ εγα λο νή σ ο υ με α υ τό το
Σώμα. Η δύναμ η α υ τή με μια επ ισ τρ ά ­
τε υ σ η (έστω κα ι μεγάλω ν η λικιώ ν) κα ­
το ίκω ν τη ς Κ ρή της, τω ν οποίων η δ ιά ­
θ εσ η για π ό λεμο είν α ι έμ φ υ τη , θ α ή τα ν
α ρ κ ε τή για να α ν τιμ ετω π ίσ ει όχ ι μόνο
α ερ α γ ή μ α τα αλλά κα ι α π ο β α τικές ε ν έ ρ ­
γ ε ιε ς . Ετσι “ ο ι Θ ερ μ ο π ύλες θ α μετα-
τρ έπ ο ν τα ν σε Π λ α τα ιέ ς ” ! Εξάλλου ε ίν α ι
γνω σ τό (Σ.Κ. 900-23, Σ ελίδ α 33 “ Η ισ το ­
ρία το υ όπλου Ιππικού-Τεθ/νων, Αρχη-
γ ε ίο ν Σ τρ α το ύ , 3ο ΕΓ, Α θήνα ι, Φ εβ ρ ο υ ­
ά ρ ιο ς 1969), ό τ ι δια τη ς υπ’ α ριθ μ. Α.Π.
7014/15/1/1941 Δ ια τα γ ή ς το υ Γενικού
Σ τρ α τη γ ε ίο υ σ υ γ κ ρ ο τή θ η κ ε η XIX Μ η­
χ α νο κίνη τη Μ ερ α ρ χ ία με έδ ρ α τη ν
Α θήνα. Η Μ ερ α ρ χ ία α υ τή α π ο τε λ ε ίτο
από:
(α) Σ τρ α τη γ είο .
(β) 191,192,193 Μ η χ α νο κίνη τα
Σ υ ντά γμ α τα .
(γ)19η Ο μάδα Αναγνωρίσεως.
(δ) 19η Μ οίρα Π υρ οβο λικο ύ.
(ε) 19η Μ οίρα Α/Α Π υρ οβο λικο ύ.
(στ) 19ο Λόχο Σ τρ α τη γ είο υ .
(ζ) 19ο Λόχο Δ/Β.
(η) 19ο Υ γειο νο μ ικό απόσπασμα.
(θ) 19ο Απόσπασμα Ε π ιμ ελη τεία ς.
(ι) 927 Τ αχυδρομικό Τομέα.
Το η θ ικ ό τω ν δυ νάμ εω ν α υτώ ν θ α ή ­
τα ν υψηλό, γ ια τ ί δ ε ν είχα ν υπ οσ τεί
α υ τό που έπ α θ α ν α ρ γ ό τερ α τό σ ο το
Β.Ε.Σ. όσο και οι ε λ λ η ν ικ έ ς δ υ ν ά μ εις
που α ντιμ ετώ π ισ α ν το υ ς Γερμανούς.
Α ν τίθ ε τα ο ι δ υ ν ά μ ε ις π ρ οέρ χ ο ντα ν από
νικ η φ ό ρ ο υ ς αγώ νες, επί το π λείσ τον,
κα τά τω ν Ιταλών.
Η δύναμ η α υ τή κ ιν ή θ η κ ε προς Β ορ ­
ρά γ ια να α ν τιμ ετω π ίσ ει τ ις σ ιδ η ρ ό φ ρ α ­
κ τε ς γ ε ρ μ α ν ικ έ ς μ ερ α ρ χ ίες κα ι μάλισ τα
επί δ υ σ μ ενο ύ ς εδ ά φ ο υ ς. Για τ έ τ ο ια α­
ποστολή ή τα ν τε λ ε ίω ς α νεπ α ρκής, ιδ ι­
α ίτε ρ α όπως χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κε. Για τη ν
Κ ρήτη όμως ή τα ν κα τά λλη λη . Π ρος Νό­
το ν λοιπ όν έπρεπε να κ ιν η θ ε ί και να μ ε­
τ α φ ε ρ θ ε ί σ την Κ ρήτη (σημείωση: Η Μ ε­
ρα ρχία Κρητώ ν ή τα ν εμ π επ λεγμ ένη και
ή τα ν α δ ύ να το να απ οσυρθεί).
Ο λες α υ τέ ς οι δ υ ν ά μ εις θ α ε π έ φ ε ­
ραν τ έ τ ο ιε ς α π ώ λειες σ το υ ς Γερμα­
νούς που θ α ή τα ν α δ ύ να το να επ ιχ ειρ ή ­
σουν νέα επ ιθ ε τικ ή ε ν έ ρ γ ε ια κα τά τη ς
νήσου. Θα κα τόρ θω να ν να δ ια τη ρ ή ­
σουν τη ν Κ ρήτη ε λ ε ύ θ ε ρ η . Και αν το
νη σ ί α υ τό π α ρ έμ ενε ε λ ε ύ θ ε ρ ο όλη η ε ­
ξέ λ ιξ η τω ν γεγο νό τω ν α ρ γ ό τερ α θ α ή ­
τα ν δ ια φ ο ρ ε τικ ή και κυρίω ς η απ ε­
λευ θ έρ ω σ η τη ς η π ειρ ω τική ς Ελλάδας
θ α ερ χ ό τα ν πολύ νω ρίτερα . Ο α ν ο ρ θ ό ­
δ ο ξο ς π ό λεμ ο ς θ α κ α τε υ θ υ ν ό τα ν από
το ν ε λ ε ύ θ ε ρ ο α υ τό ε λ λ η ν ικ ό χώρο, α­
φού π ροηγουμένω ς θ α είχ ε μ ε λ ε τ η θ ε ί
από το ΓΕΣ και θ α είχα ν γ ίν ε ι ο ι κ α τά λ ­
λ η λ ε ς και α π α ρ α ίτη τες προπ αρασκευ-
ές.
ΣΥΜ ΠΕΡΑΣΜ Α
Σ το Ε λ λ η ν ο ϊτα λ ικ ό μέτωπο ο Σ τρ α ­
τό ς μας είχ ε υπ ο σ τεί σοβαρή α ιμ ο ρ ρ α ­
γία. Οι Γ ιο υ γκο σ λά β ο ι δ ε ν ή τα ν πρό­
θ υ μ ο ι να συμπράξουν. Τα οχυρ ά ή τ α ν ι­
κανά να α ντιμ ετω π ίσ ο υ ν α π ο τελ εσ μ α τι­
κά το υ ς Β ουλγάρους, όχι όμως κα ι το υ ς
Γερμανούς, που είχ α ν τη ν ε υ χ έ ρ ε ια (και
τ ο έπραξαν) να τα π α ρακά μψ ουν δια
τ η ς κοιλά δ α ς το υ Σ τρ ο ύ μ ν ιτσ α και σε
τ ρ ε ις μ έ ρ ες να κ α τα λά β ο υ ν τη Θ εσσ α­
λονίκη. Το Β ρ ε τα ν ικ ό Ε κ σ τρ α τευ τικ ό
Σώμα ή τ α ν α νεπ α ρ κές να α μ υ ν θ ε ί στη
β ό ρ εια Ελλάδα.
Συνεπώς αν όλα α υ τά λ α μ β ά νο ντα ν
σ οβαρά υπόψη μα κριά από π ολλαπ λές
σ κ ο π ιμ ό τη τες κα ι κ α τα λή γα μ ε στο
σ υμπ έρασμα ό τ ι τ ο ε π ιθ υ μ η τό ή τα ν α ­
δ ύ ν α το ενώ το δ υ ν α τό ή τα ν π ρ α γμ α το ­
π οιήσιμο, τ ό τ ε η Κ ρήτη ή τα ν δ υ ν α τό να
δ ια τη ρ η θ ε ί, ο π ότε το γ ε ν ικ ό σ κη νικό
θ α μ εταβ αλλό τα ν. Α υτή είν α ι η άποψή
μας. Είναι λ α ν θ α σ μ έν η ; Πιθανώ ς. Ε ξε­
τά σ θ η κ ε όμως τ ό τ ε γ ια να α π ο ρ ρ ιφ θ εί;
Ισως κά π ο ιοι τη θ εω ρ ή σ ο υ ν παράλογη.
Ομως ο ι Γερμανοί ε κ ε ίν η τη ν εποχή μό­
νο με π α ρ άλογους κα ι α ν ο ρ θ ό δ ο ξο υ ς
τρ ό π ο υς ή τα ν δ υ ν α τό να α ν τιμ ετω π ι­
στούν. Τ ελικά θ υ σ ία σ α ν ε π ίλ εκ τα τ μ ή ­
ματα, α νεσ τρ ά φ η σ α ν κα ι σ τις 22 Ιο υ ν ί­
ου ε π ιτέθ η κ α ν κα τά τη ς Σ ο β ιε τικ ή ς
Ενωσης π ρ ολα μ β ά νο ντα ς το ν Ζούκω φ
μόνο γ ια λ ίγ ε ς η μ έ ρ ε ς .

Αγαπητοί φίλοι,
Θα θ έ λ α μ ε να σας
σ υγχαρούμε θ ε ρ μ ά με τη ν
ευ κα ιρ ία τη ς έκδ ο σ η ς το υ
πρώτου τεύ χ ο υ ς το υ π ερ ιο ­
δικού "Σ τρ α τιω τική Ιστο­
ρ ία ” . Π ισ τεύ ο υ μ ε ό τ ι έρ χ ε­
τα ι να κα λύψ ει ένα διαπι­
στω μένο κενό σ το χώρο το υ
π ερ ιοδ ικο ύ Τύπου. Είναι β έ ­
βαια α υ το νό η το ό τ ι το
Μ ουσ είο Π ο λεμ ική ς Α ερ ο ­
πορίας ε ν δ ια φ έ ρ ε τα ι να
λ α μ β ά νει τα τεύ χ η το υ πε­
ρ ιοδ ικού για σκοπούς ε ­
μπ λουτισμού τη ς β ιβ λ ιο θ ή ­
κης του.
Το Μ ουσ είο Π ο λεμική ς
Αεροπ ορίας, από τη φύση
του, έ χ ει α ναλά βει ανάμεσα
σ τα άλλα, μέσα από τη δ ιά ­
σωση και τη σ υντήρησ η το υ
αεροπ ορικού υλικού, να
σ υμ β ά λλει στη μ ελέτη , τη
γνώση και τη διάδοσ η τη ς
αεροπ ορ ικής ισ το ρία ς, που
α π ο τελ εί φ υσ ικά κλάδο τη ς
ευ ρ ύ τερ η ς σ τρ α τιω τική ς ι­
σ τορία ς. Π αράλληλα η προ-
σ π άθειά μας γ ια τη σ υ γ κ έ­
ντρωση το υ διάσπ αρτου α ε ­
ροπορικού υλικο ύ προϋπο­
θ έ τ ε ι π ολλές φ ο ρ ές τη ν α­
νάληψη πρωτόγνωρων για
τ α ελ λ η ν ικ ά δ εδ ο μ ένα δρα­
σ τηρ ιοτήτω ν, όπως για πα­
ρά δ ειγμ α τη ν ανέλκυσ η α ε ­
ροσκαφώ ν (Πρέσπες, Ρέ­
θυμνο). Οι δ ρ α σ τη ρ ιό τη τε ς
α υ τέ ς α να δ εικνύ ο υ ν το ν ά­
γνω στο εν π ολλοίς το μ έα
τη ς αεροπ ορ ικής αρχα ιολο­
γία ς κα ι ε νθ α ρ ρ ύ νο υ ν τη
διεξαγω γή ε κ τε τα μ έ ν η ς ι­
σ το ρ ική ς έρευνα ς.
Εχοντας υπόψη τα πιο
πάνω ε ίν α ι φ υσ ικό η Δ ιο ίκ η ­
ση το υ Μ ουσ είο υ Π ο λεμ ι­
κής Α εροπ ορίας να ενδ ια -
φ έ ρ ε τ α ι για τη ν ανάπ τυξη
μιας α μοιβα ία ς και επ ο ικο­
δ ο μ η τικ ή ς σ υνεργασίας με
τη “ Σ τρ α τιω τική Ισ το ρ ία ” ,
μέσα από τη ν οποία να προ­
β ά λ λ ε τα ι και η ισ το ρ ία τη ς
Π ο λεμ ική ς μας Α εροπ ο­
ρίας, η οποία π α ραμ ένει σε
μεγάλο βαθμό άγνω στη στο
ευρ ύ κοινό. Το Μ ο υσ είο φ ι­
λ ο δ ο ξ εί μέσω των π ολύμορ­
φων δ ρ α σ τη ρ ιο τή τω ν το υ
να απ οκαλύψ ει άγνω στες
μ έχ ρ ι σ ήμερα π τυχές τη ς α­
ερο π ο ρική ς μας π αράδο­
σης, φ έρ νο ντα ς παράλληλα
το κοινό σε άμεση επαφή
ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ
με το συναρπαστικό χώρο
τη ς ε λ λ η ν ικ ή ς αεροπ ορ ικής
ισ τορία ς, που α π ο τε λ ε ί πο­
λύ τιμ ο και αναπόσπαστο
κο μ μ ά τι τη ς νεώ τερ η ς ε θ ν ι­
κής μας ισ τορίας.
Ευχόμαστε κά θ ε επι­
τυ χ ία σ την α ξιό λογη ε κ δ ο ­
τική σας προσπάθεια.
Με εκτίμ ησ η
Α σ μ χ ο ς (ΤΎ Η)
Γ. Η λ ιό π ο υ λ ο ς
Δ ιο ικ η τ ή ς Μ ο υ σ ε ίο υ ΠΑ
Κύριε διευθυντά
Μ ε μεγάλη μου χαρά
π λη ρο φ ορ ήθ ηκα πριν από
ένα περίπου μήνα τη ν επερ-
χόμ ενη κυ κλοφ ορ ία ενός
π ερ ιοδ ικο ύ με θ έ μ α τα που
αφ ορ ούν τη ν Ιστορία το υ
στρατού. Π ίσ τευ α εξά λλου
ό τ ι ένα τ έ τ ο ιο π ερ ιο δ ικό έ ­
λειπ ε από το χώρο των ε ιδ ι­
κών εκδόσ εω ν με σ τρα τιω ­
τικ ή θ εμ α το λ ο γ ία . Επειτα
λοιπόν από μια α ρ κ ετά προ­
σ εκτική πρώτη ανάγνωση
νομίζω ό τ ι μπορώ να έχω
μια εικό να σε σχέση με τη
σ υνολική π ο ιό τη τα το υ τ ε ύ ­
χους. Πολλά σ υγχα ρη τήρ ια
λοιπόν γ ια τ ί π ρά γμα τι τα α­
ξίζ ετε . Νομίζω ό τ ι η δ ο υ λ ειά
που έ χ ε ι γ ίν ε ι α ξίζει κά θε
σ εβασμού. Κ α τα π λη κτικό ε ­
ξώ φυλλο, πολύ όμορφ ο
σχήμα, πλούσιο φ ω τογρα φ ι­
κό υλικό και πολύ ε ν δ ια φ έ ­
ρο υσ ες σ τήλες. Παρόλα
α υτά όμως π ιστεύω ό τ ι π ρέ­
π ει να γίνο υ ν και κάπ οιες
μ ικρ ές π α ρ ατηρήσ εις. Ισως
σε κάποια σ ημ εία το λ ε ξ ιλ ό ­
γ ιο είν α ι ε ξ α ιρ ε τικ ά
δυσνόητο. Μη ξεχ ν ά τε ό τ ι
το π ερ ιο δ ικό α π ευ θ ύ νετα ι
κα ι σε ένα μ έρ ος τη ς ν εο ­
λα ία ς που ίσως α γ ν ο ε ί κά-
π οιες λ έ ξ ε ις -έ ν ν ο ιε ς . Π.χ.
στη σ ελίδα 62 σ το ά ρθρο
για το ν ω θισμό υπάρχει η
λέξη δ ιελκυ νσ τίνδ α , η ο ­
ποία θ α μπορούσε σαφώς
να α ν τικ α τα σ τα θ ε ί από μια
απ λούστερη χωρίς να υπο­
β ιβ ά ζει το σοβαρό επίπεδο
το υ π ερ ιοδ ικο ύ. Επίσης κα­
λό θ α ή τα ν το π ερ ιο δ ικό να
α ν α φ έ ρ ε τα ι όσο γ ίν ε τα ι π ε­
ρ ισ σ ότερ ο σε θ έ μ α τα ε λ λ η ­
νική ς ισ το ρία ς, αφού τα τ ε ­
λ ε υ τα ία χ ρ ό νια π α ρατηρεί-
τ α ι έν το ν α το φ α ινό μενο
Ε λληνες να μη γνω ρίζουν
σ η μ α ντικά γ ε γο νό τα τη ς ι­
σ το ρ ία ς τη ς χώρας το υ ς. Τε­
λειώ νο ντα ς, θα ή θ ε λ α να
σας συγχαρώ ε ιδ ικ ά για το
θ έμ α το υ Ιππικού το υ Μεγ.
Α λεξά νδρ ου, το οποίο ή τα ν
π ρ α γματικά πολύ καλό.
Χ ρ ή σ το ς Ν ό σ το ς ,
Κ ο ρ υ δ α λ λ ό ς , Α & ήνα.
Μαίανδρο Π. Κυψέλη,
Αθήνα
Σε όσα γ ρ ά φ ει ο ανα­
γνώ σ της Π. Μ α ία νδρος, ο
σ υ νερ γά τη ς μας X. Ν ικολά­
ου π α ρ α τηρ εί τα εξής:
α) Βεβαίω ς η Κ α θολική
Δύση δ εν π ρ οσ έφ ερε βο ή­
θ ε ια σ το Β υζά ντιο που κιν ­
δ ύ νευ ε, αν κα ι ο Παλαιολό-
γος είχ ε ζη τή σ ει τη β ο ή θ εια
αυτή. Εξάλλου α ν α φ έρ ετα ι
α υ τό στη μ ε λ έτη μου.
β) Σ χετικά με τη ν Κερ-
κόπορτα, ο ι ισ το ρ ικ ο ί τ η ς ε ­
ποχής, όπως ο Φ ραντζής, ο
Κ ριτόβ ουλο ς, ο Δούκας, ο
Μπάρμπαρο, ο Λ. Χαλκο-
κο νδ ύ λη ς κ.ά., καθώ ς και
μ ετα γ ε ν έ σ τε ρ ο ι κα ι σ ύγ­
χ ρ ο νο ι δ ια κ εκ ρ ιμ έν ο ι Βυζα-
ντινο λό γο ι όπως ο Πασπά-
τη ς, ο Β α σ ίλιεφ , ο Γ
Σ λουμ βερζέ, ο Κ. Α μαντος,
ο Δ. Ζ α κυ νθ ινό ς κ.ά., μας
π λη ρο φ ορ ούν ό τ ι α υ τή β ρ έ­
θ η κ ε α νο ικτή από α μ έλεια
και όχι σκοπίμως από το υ ς
Ε βραίους. Δ εν τεκ μ η ρ ιώ ν ε ­
τ α ι τ έ τ ο ια άποψη. Και Τούρ­
κο ι ισ το ρ ικ ο ί τη ς εποχής
δ εν α να φ έρ ο υ ν κ ά τι τέ το ιο .
γ) Η κραυγή “ Εάλω η
Π ό λις" δ ια δ ό θ η κ ε αστραπ ι­
αία και α κο υγό τα ν από πα­
ντο ύ . Δ εν έ χ ει σημασία ποι­
ος πρωτοφώναξε. Αυτή η
κραυγή επ έφ ερ ε σύγχυση
και πανικό.
δ) Οι 60.000 α ιχμά λω το ι
πω λήθηκαν ως δούλοι, κατά
το υ ς ισ το ρ ικο ύ ς τη ς επο­
χής, σ τις α γο ρ ές τη ς Μ εσ ο ­
γ ε ίο υ και τη ς Ασίας. Δ ε ν α-
ν α φ έ ρ ε τα ι σε ποιούς πωλή­
θηκαν.
ε) Οσο για το “ μαρμαρω-
μένο β α σ ιλιά ” , δ ε ν υπάρ­
χουν α κ ρ ιβ είς π λη ρο φ ορ ίες
γ ια τη ν τύ χ η το υ νεκρο ύ
βασιλέα. Και για το λόγο
α υ τό έ γ ιν ε γρήγορα θ έ μ α ε ­
νός θρ ύλου. Η θ υ σ ία το υ
Π αλαιολόγου υπήρξε ο σπό­
ρος ο οποίος δ η μ ιο ύ ρ γη σ ε
το θρ ύλο. Απλώς δ ε ν ανα­
φ έ ρ θ η κ ε κα ι ο θ ρ ύ λο ς
α υτός. Δ εν έπ ετα ι όμως με
α υ τό ό τ ι έ γ ιν ε παραποίηση
τη ς ισ τορίας.
στ) Συμφωνώ απολύτως
με τα όσα λ έ γ ε ι γ ια τα δεινά
που π ρ οξένησ α ν στον
Ε λληνισμό κα τά κα ιρο ύς οι
Π έρσες, ο ι Τούρκοι, ο ι Σλά­
βοι κ.ά.
Ευχαριστώ το ν κ. Π.Μ.
για τη ν επ ιστολή του. Είμαι
τη ς απόψεως ό τ ι π ρέπει να
υπάρχει κρ ιτική , α ρ κ εί αυτή
να ε ίν α ι τεκμ η ρ ιω μ ένη . Εί­
ναι πιστεύω π ροφ ανές ό τι
δ εν κα τα β λή θ η κε προσπά­
θ ε ια να μη επ ισ η μ α νθο ύν ο ­
ρισμένα γ ε γο νό τα ή σ το ι­
χεία.
Τσίρο Παναγιώτη, Πειραιά.
Τα ά ρθρ α που μας α ν α φ έρ ε­
τ ε τα έχ ο υ μ ε υπόψη και σύ­
ντο μ α θ α τα δη μ ο σ ιεύ ­
σουμε. Ε υχα ρισ τούμ ε για
τ ις ευχ ές.
Γιάννο Ευάγγελο. Ευχαρι­
σ τούμ ε γ ια τη ν επιστολή
και τα εν θ α ρ ρ υ ν τικ ά σας
λόγια, ©α προσπαθούμε με
κά θ ε ά ρθρ ο να σας δίνουμ ε
τη ν “ α τμ ό σ φ α ιρ α τη ς επο­
χής” ·
Κουτσούκο Αθανάσιο, Κε-
ρατσίνι, Πειραιά. Π ισ τεύ ­
ουμ ε και ε μ ε ίς ό τ ι ο “ χρω­
μ α τισ μ ό ς” είνα ι επ ικίν­
δυνος γ ια όπ οιον θ έ λ ε ι να
π αρουσ ιάσει κ ά τι γ ε ν ικ ά α­
π ο δεκτό το οποίο να έ χ ει
π αράλληλα και κάποιο ε κ ­
π α ιδ ευ τικό σκοπό. Ομως
και ο ι σ υ γγρ α φ είς μπορούν
να εκφ ρ ά ζο υ ν τ ις απόψ εις
το υ ς, μέσα σε απ οδεκτά
πλαίσια, χωρίς α υ τό να ση­
μ α ίνει ό τ ι εκφ ρ ά ζο υ ν και
τη ν άποψη τη ς σ υ ν τα κ τικ ή ς
ομ ά δα ς το υ π ερ ιοδ ικο ύ. Πι­
σ τεύ ο υ μ ε επίσης ό τ ι ε ίν α ι
καλό να γνω ρ ίζει κάποιος
και τη ν α ν τ ίθ ε τ η άποψη για
ένα θέμ α .
Πετρίδη Αρ., Νίκαια, Α θή ­
να. Ο ΕΣ κα τά τη ν π ερίοδο
1905-1940 π α ρ έλα βε και
χρησ ιμοπ οίησε περίπου
315.000 τυ φ έ κ ια Mannlicher-
Schönauer, νέα ς κα τα σ κ ευ ­
ής, έ ν α ν τι μόνο 50.000
τυ φ εκ ίω ν Mauser. Επίσης
από λά φ υρα χρησιμοπ οιή-
θηκαν περίπου 21.000
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Mannlicher (όχι α π αραίτητα
από το ν ΕΣ) και 45.000
Mauser. Το βιβλίο στο οποίο
α να φ έρ εσ τε γ ρ ά φ ει ότι
100.000 ή τα ν οι α νά γκες για
νέα τυ φ έκ ια , όμως τε λ ικ ά
π α ραλήφ θηκαν μόνο 50.000
Mauser.
Αδαμόπουλο Μιχ. Αθήνα.
Ο ποιοδήπ οτε ισ το ρ ικό σ ύγ­
γραμμα α ν α φ έ ρ ε τα ι σ την
π ερίοδο τη ς κα τοχ ή ς και
τη ς α ντίσ τα σ η ς αναγνω ρί­
ζει ό τι ο σ υντα γμ α τά ρχης
Δ. Ψ αρρός και το 5/42 ΣΕ ή­
τα ν α ντισ τα σ ια κή οργάνω­
ση, η οποία ατυχώς ενεπλά-
κη σε σ ύγκρουση με το ν
ΕΛΑΣ με τα γνω σ τά θ λ ιβ ε ­
ρά απ οτελέσ μ ατα. Είναι ε ­
πίσης γνω στό ό τ ι ο Ψ αρρός
ή τα ν β ε ν ιζ ελ ικ ό ς α ξιω μ ατι­
κός. Δ εν π ρέπει να σ υ γχέε­
τε το υ ς ά νδ ρ ες
σ υ ντά γμ α το ς Ευζώνων με
το υ ς ά νδ ρ ες (τσ ολιάδ ες)
των ταγμά τω ν ασφ αλεία ς.
Π ισ τεύ ο υ μ ε ό τ ι θ α μπορέ­
σ ετε να δ ια σ τα υρ ώ σ ετε τα
παραπάνω σ το ιχ εία μ ελετώ ­
ν τα ς τη δική σας βιβλιο γρα ­
φία. Σ ημ ειώ νουμ ε πως οι
δ η μ ο σ ιευ ό μ εν ες επ ισ τολές
πρέπει να έχουν τα πλήρη
σ το ιχεία το υ αποστολέα.
Βάντζιο Αθανάσιο, Ιωάννι­
να. Λάβαμε τη ν επιστολή
σας και ευ χ α ρ ισ το ύ μ ε για
τη ν προσφορά. Παρακα-
λο ύ μ ε επ ικοινω νήσ τε τ η λ ε ­
φω νικά με τα γ ρ α φ εία μας.
Τσιάμπα Ευάγγελο, Τριαν­
δρία, Θεσσαλονίκη. Ευχαρι­
σ το ύ μ ε για τη ν επ ιστολή με
τα ιδ ια ίτε ρ α θ ερ μ ά λόγια.
Την πρότασή σας θ α τη ν ε ­
ξετά σ ο υ μ ε. σε συνδυασμό
με τη ν α νεύρεσ η ανάλογου
σ υνερ γά τη με γνώ σ εις πά­
νω στο σ υ γκεκρ ιμ ένο θέμ α .
Μπαρζούκα Αντίοχο, Ανω
Λιόσια, Αθήνα. Εχοντας ένα
ολόκληρ ο π ερ ιο δ ικό α φ ιε ­
ρωμένο σ την Ιστορία, πι­
σ τεύ ο υ μ ε ό τ ι θ α καλύ-
ψ ουμε όλα τα θ έ μ α τα που
σας ενδιαφ έρουν. Κ ά νετε
λίγη υπομονή. Εχουμε υπό-
ψη μας α υ τές τις εκδ ό σ εις,
αλλά δυστυχώ ς δ εν μπο­
ρούμε να επ έμ βουμ ε. Ελπί­
ζουμε σιγά-σιγά να α π ο κτή­
ΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
ΟΓ ΡΑ Φ ΙA
σ ουμε κ α λ ύ τερ ες δ υ ν α τό ­
τ η τ ε ς παρουσίασης.
ΟΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
TOY QUIZ ΓΝΩΣΕΩΝ No 1
Κοσμόπουλο Αριστείδη,
Αγρίνιο. Η επ ιστολή σας και Οι σωστές απαντήσεις του Λασκαρίδης Γιώργος
ο ι π α ρ ατηρή σ εις σας ή τα ν ι­ Quiz Γνώσεων No 1 είναι Παπαζήτης Γιάννης
δ ια ίτε ρ α ευ π ρ όσ δεκτες. οι εξής: Γιακουμής Δημήτρης
Προσπαθούμε να π ερ ιο ρ ί­ Ιντζιγιάννης Αγγελος
ζο υμε δρ α σ τικά τ ις ξέν ες 1. (α) Manniicher. Γιαννουλός Γεώργιος
λ έ ξε ις . Δ εν πρέπει όμως να
2. (γ) 1204. Ράλλης Αναστάσιος
σας δ ια φ ε ύ γ ε ι το γεγονό ς
3. (β) Ουέλινγκτον. Τσεκούρας Κωνσταντίνος
ό τ ι ο ρ ισ μ ένες έχουν κ α θ ιε ­
4. (γ) Πολωνία. Μαντούβαλος Παναγιώτης
ρω θ εί στα ελληνικά .
“ Wingman" είνα ι ο υπ' α ρ ιθ ­ Π ετρίδης Αρ.
μόν 2 το υ ζεύ γο υ ς α ε ρ ο ­ Οι αναγνώστες που Κολιόπουλος Βασίλειος
σκαφών, που καλύπ τει το ν έσ τειλαν σωστές Βογιαλάκης Μιχαήλ
αρχηγό το υ. Οι μο νά δες μ έ ­ απαντήσεις είνα ι οι: Μπαδέκας Κώστας
τρ ησ ης έχουν κ α θ ιερ ω θ εί Πολίτης Ιωάννης
να σ υμ β ο λίζο ντα ι παγκο- Μπαμπαλίτης Παναγιώτης Σ τέφος Παναγιώτης
σμίως με λ α τιν ικ ά ή ε λ λ η ν ι­ Δημητρακόπουλος Χρυσοχοϊδης Βασίλειος
κά γράμματα. Ιωάννης Πένσας Σπύρος
Αναστασόπουλος Αργύριος Φραγγιάς Αλέκος
Κουρκούτα Γεώργιο, Πύρ­
Πλατόπουλος Βούρτσας Παύλος
γο. Ε υχα ρισ τούμ ε γ ια τη ν
Κωνσταντίνος Τσουδής Θεοδόσιος
το υ προσφορά, αλλά η μεγάλη
απόσταση θ α δ η μ ιο υ ρ γή σ ει Κωστόπουλος Γιαννακόπουλος Βασίλειος
π ολλές δ υ σ κο λίες σ την ο ­ Κωνσταντίνος Γεωργίου Χαράλαμπος
μαλή συνεργασία. Οι σ ελ ί­ Ταταράκης Κώστας Μπόμπορης Πέτρος
δες τη ς α λληλογραφ ίας, ό­ Σκούρας Γεώργιος Κουτσούκος Αθανάσιος
πως διαπιστώ σατε, κ α θ ιε ­ Μπαζίκης Θεόδωρος Πούλιος Μάρκος
ρώθηκαν. Δελημλάσης Γ Παναγέας Χρήστος
Κάλλης Παναγιώτης Καπένης Αθανάσιος
Ράλλη Αναστάσιο, Αθήνα. Ευαγγελίδης Σπυρίδων Μπορμπουδάκης
Από τη ν εποχή τη ς χρήσ ης
Ραβάνης Γεώργιος Δημήτρης
το υ Μ-16 σ τον π όλεμο το υ
Σ ιέττο ς Κωνσταντίνος Παντελάκης Νικόλαος
Β ιετνά μ , η Colt άρχισ ε να
δ ια θ έ τ ε ι και δ ιά φ ο ρ ες ε κ ­ Κουλουμπής Νίκος Δραγωμανίδης Γιώργος
δό σ εις το υ με β ρ αχύτερ η Σταμπολιάδης Φοίβος Κουρκούτας Γεώργιος
κάννη και πτυσσ όμενο κο- Τζαρός Γιάννης Μοσχονάς Εμμανουήλ
ντά κι, γνω σ τές με τις ονο­ Πανουσόπουλος Γεώργιος Καζαντζόγλου Νικόλαος
μασ ίες CAR-15, Colt Χαραλάμπους Γεώργιος Βάντζιος Αθανάσιος
Commando, ΧΜ-177. Τα όπλα Ναλμπάντης Απόστολος Πεφάνης Κώστας
α υ τά (καραμπ ίνες ή αραβί- Καρύκας Παντελεήμων Γαβρέσης Αργύρης
δες) χ ρησ ιμ οπ οιή θη καν Σαντοριναίος Βάσσος Μάρκος
σ το Β ιετνά μ . Σ ήμερα ε κ τό ς Κωνσταντίνος Μαλακασιώτης Γεώργιος
από το Μ-4 Model 720, που
Γερογιώργης Δημήτριος Τσιμπαρίδης Δημήτριος
έ χ ει μ α κρ ύ τερ η κάννη (μή­
Τσαγκαράκης Εδουάρδος Σπυρίδωνος Δημήτριος
κους 36,8 cm) από το εικ ο ν ι-
ζόμενο στη σ υ γκεκρ ιμ ένη Καραγιαννάκης Βασίλειος Πετρίδης Μιχαήλ
φω τογραφία, υπάρχει και το Σκλαβενίτης Γεράσιμος Καβαράτζης Σταύρος
Colt Model 733 Commando με Γεροντόπουλος Κυριάκος Ρέππας Μανόλης
κάννη 29 cm και το Μ-16Κ Σαραμπασίνας Θ εόφιλος Καφίδας Λάμπρος
τη ς La France με κάννη 21,3 Μπάμπος Γεώργιος Καριοφύλλης Νίκος
cm. Μπλέκος Ηλίας
Μαζαράκης Αντώνης Νικητής του Quiz Γνώσεων
Τσαγκαράκη Εδουάρδο, Κα- Κατσιώπης Γεώργιος No 1 είναι ο αναγνώστης:
πένη Αθανάσιο, Φραγγιά Αγοραστάκης Δημήτρης
Αλέκο, Λαμπρόπουλο Α θα ­
Παραθύρας Κωνσταντίνος Νίκος Κουλουμπής,
νάσιο. Ε υχα ρισ τούμ ε θ ε ρ ­
Τζικρίκης Τριαντάφυλλος Πρεμετής 8,12136,
μά για τα καλά σας λόγια. Οι
π ροτροπ ές και ο ι ε υ χ ές σας Καρούμπαλης Σωτήριος Περιστέρι, Αθήνα,
μας β ο η θ ο ύ ν σ την π ε ρ α ιτέ ­ Μ εταξάς Ηλίας
ρω βελτίω ση το υ π ερ ιο δ ι­ Φυντανίδης Ε λευθέριος ο οποίοςκερδίζει μια
κού. Γιάννος Ευάγγελος ετήσια συνδρομή του
Δαβίλλας Ιωάννης περιοδικού “ ΣΙ".

ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΕΛΙΣΣΑΡΙΟΥ
1861-1913
Ο Ταγματάρχης Πεζικού Ιω­
άννης Βελισσαρίου, ο επιλεγόμε­
νος "Μαύρος Καβαλάρης” , γεν-
νήθηκε, σύμφωνα με το βιογρα-
φικό του σημείωμα που βρίσκε­
ται στο αρχείο της Διευθύνσεως
Ιστορίας Στρατού, στις 26 Νοεμ­
βρίου 1861 στην Αθήνα, Σε άλλες
πηγές φέρεται ότι γεννήθηκε
στην Κύμη της Ευδοίας ή στην
Κάρυστο. Το 1881, σε ηλικία 20 ε­
τών, κατετάγη εθελοντής στο
Πεζικό και στη συνέχεια φοίτησε
στο Σχολείο Υπαξιωματικών, από
όπου αποφοίτησε το 1887 ως αν-
θυπολοχαγός Πεζικού.
Κατά το διάστημα από το Φε­
βρουάριο του 1894 μέχρι το Φε­
βρουάριο του 1897 διετέλεσε α­
στυνόμος και το 1897 έλαβε μέ­
ρος στον άτυχο Ελληνοτουρκικό
πόλεμο ως ανθυπολοχαγός. Εκεί
έδειξε τα πρώτα δείγματα της α­
παράμιλλης ανδρείας που τον
χαρακτήριζε σε όλη του τη στα­
διοδρομία. Στις 6 Απριλίου 1897
παρέμεινε με τη διμοιρία του στη
στενωπό της Μελούνας μέχρι τις
23:00. παρά το γεγονός ό τι τα
τμήματα της 2ης Ελληνικής Τα­
ξιαρχίας είχαν αρχίσει να υποχω­
ρούν από τις 18:00. Ο Βελισσαρί-
ου υποχώρησε μόνον όταν πήρε
σχετική διαταγή από το αρχηγείο
του που βρισκόταν στην περιοχή
Λυγαριάς.
Ο Βελισσαρίου προήχθη σε
υπολοχαγό το 1898, σε λοχαγό β'
τάξεως το 1904 και σε λοχαγό α'
τάξεως το 1906. Λίγο πριν από τη
δεύτερη προαγωγή του τοποθε-
τήθηκε στο Β' Στρατοδικείο Αθη­
νών ως αντεπίτροπος. Τότε μυή-
θηκε στο Στρατιωτικό Σύνδεσμο,
του οποίου υπήρξε ένθερμος
υποστηρικτής. Το 1910 προήχθη
σε ταγματάρχη, το βαθμό με τον
οποίο θα περνούσε στην αθανα­
σία.
Ο Βελισσαρίου ήταν φιλομα­
θέστατος. Το 1910 μετέφρασε
από τα γαλλικά το βιβλίο του με-
τέπειτα Στρατάρχη Φος ‘Περί
των Αρχών του Πολέμου". Οι νέοι
Γάλλοι αξιωματικοί της εποχής ε­
κείνης, επηρεασμένοι από την
ταπεινωτική ήττα του 1870, είχαν
αλλάξει την τακτική τους και ή­
ταν υπέρμαχοι του δόγματος
“της ακράτου επιθέσεως” , όπως
λεγόταν στην τότε ελληνική
στρατιωτική ορολογία. Ο Βελισ-
ΦΥΣ Ι Ο ΓΝ ΩΜΙ Ε Σ
σαρίου υπήρξε υπέρμαχος αυτής
της ιδέας, την οποία όχι μόνο δί­
δαξε αλλά και εφάρμοσε με μο­
ναδικό τρόπο στους Βαλκανι­
κούς Πολέμους.
Ο Βελισσαρίου έγινε αθάνα­
τος στους Βαλκανικούς Πολέ­
μους. Εκεί εφάρμοσε το δόγμα
της ακράτου επιθέσεως” στον
ύψιστο βαθμό, εκεί του δόθηκε η
προσωνυμία "Μαύρος Καβαλά­
ρης” και εκεί έγινε σύνθημα το
παράγγελμά του “ Εμπρός, δια
της λόγχης". Ως διοικητής του
9ου Τάγματος Ευζώνων στο
θρυλικό 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων
του επίσης ήρωα Δ. Παπαδό-
πουλου, ο Βελισσαρίου διακρίθη-
κε σε όλες τις μάχες του Α' Βαλ­
κανικού Πολέμου στις οποίες πή­
ρε μέρος, με αποκορύφωμα τη
μάχη για την κατάληψη των Ιωαν-
νίνων. Το απόγευμα της 21 Φε­
βρουάριου / 5 Μαρτίου 1913, στα
πλαίσια της γενικής επίθεσης κα­
τά της τοποθεσίας του Μπιζανί-
ου, το 1/38 ΣΕ με το 9ο Τάγμα του
Βελισσαρίου και το 8ο Τάγμα του
Ιατρίδη, αφού ανέτρεψαν τους
Τούρκους συνέχισαν ακάθεκτα
την προχώρησή τους και έφτα-
σαν στις παρυφές της πόλης των
Ιωαννίνων, όπου έκοψαν τα τηλε­
φωνικά καλώδια και εγκατέστη­
σαν προφυλακές. Ο Βελισσαρίου
με το Τάγμα του έφθασε μέχρι το
χωριό Αγιος Ιωάννης, το οποίο
σήμερα ονομάζεται Βελισσάριος.
Η τολμηρή αυτή διείσδυση συνέ-
τεινε στην απόφαση των Τούρ­
κων να παραδοθούν. Οι Τούρκοι
στη σύγχυσή τους δεν αντιλή-
φθηκαν ότι οι ελληνικές δυνά­
μεις στην είσοδο της πόλης ήταν
μόνο δύο τάγματα ευζώνων χω­
ρίς καν πυροβολικό! Στις 7 το α­
πόγευμα ο επίσκοπος Δωδώνης
με τον ανηψιό του διοικητή των
Ιωαννίνων Ραούφ Μπέη πα­
ρουσιάστηκαν στον Παπαδό-
πουλο και ανακοίνωσαν την από­
φασή τους να παραδοθούν. Ο Πα-
παδόπουλος διέταξε τον Βελισ-
σαρίου να συνοδεύσει τους απε­
σταλμένους στο Γενικό Στρατη­
γείο, πράγμα που έγινε. Το Γενικό
Στρατηγείο είχε άγνοια της μέχρι
τότε κατάστασης επειδή δεν
γνώριζε την τολμηρή διείσδυση
του Συντάγματος Ευζώνων. Η κα­
τάληψη μιας πόλης (εδώ των Ιω­
αννίνων) από δύο τάγματα ενός
συντάγματος (εδώ ευζώνων) ε ί­
ναι από τα μοναδικά κατορθώμα­
τα στην παγκόσμια ιστορία. Λέγε­
ται ότι ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος ,
όταν έμαθε τα συμβάντα, είπε
στον Βελισσαρίου την ιστορική
φράση: “ Είσαι άξιος ραπίσματος
αλλά και φιλήματος".
Ο Β' Βαλκανικός Πόλεμος
βρήκε τον Βελισσαρίου στην ίδια
θέση. Κατά την εξόρμηση του
στρατού στις 16/29 Ιουνίου 1913,
ο Βελισσαρίου συναντήθηκε με
τη γυναίκα του στο Ασβεστοχώρι
έξω από τη Θεσσαλονίκη, όπου
είχε πάει για να τον συναντήσει
ύστερα από απουσία πολλών μη­
νών. Ο Βελισσαρίου, που περνού­
σε έφιππος επικεφαλής του Τάγ­
ματός του, όταν την είδε να τρ έ­
χει κοντά του της είπε: “Δεν έ­
χουμε καιρό για ασπασμούς.
Εχουμε πόλεμο. Καλή αντάμω­
ση” . Η γυναίκα του στράφηκε σε
έναν αξιωματικό και είπε, πολύ
προφητικά: “ Εχω ένα προαίσθη­
μα ότι δεν θα ξαναδώ το Γιάννη” .
Στη μάχη Κιλκίς-Λαχανά ο
Βελισσαρίου κατέλαβε με τη λόγ­
χη το ύψωμα Λαχανά με έξι λό­
χους Ευζώνων (τέσσερις του δι­
κού του Τάγματος και δύο του
8ου). Στη συνέχεια διακρίθηκε
στις μάχες του Μπέλες και στη
φοβερή μάχη του υψώματος
1378 στο Ονιάρ Μαχαλά των στε­
νών της Κρέσνας, όπου έγιναν ε­
πικές μάχες μεταξύ του 1/38 ΣΕ
και της βουλγαρικής βασιλικής
φρουράς. Μετά από σκληρές μά­
χες τριών ημερών η τοποθεσία
καταλήφθηκε, αλλά με βαρύ τί­
μημα. Το 1/38 ΣΕ δεν υπήρχε πια.
Είχε τερματίσει την ένδοξη στα­
διοδρομία του με ολοκαύτωμα.
Από τους 40 αξιωματικούς του
Συντάγματος είχαν μείνει μόνο 9.
Στους νεκρούς συμπεριλαμβάνο-
νταν και οι τρεις διοικητές ταγ­
μάτων. Ανάμεσα σε αυτούς και ο
θρυλικός “Μαύρος Καβαλάρης” ,
ο Ταγματάρχης Ιωάννης Βελισσα-
ρίου, που σκοτώθηκε στις 13
Ιουλίου 1913 από θραύσμα οβί­
δας στην περιοχή Ονιάρ Μαχαλά
του υψώματος 1378, όπου και τον
έθαψαν,
Ο Ταγματάρχης Βελισσαρίου
υπήρξε ένας από τους σπάνιους
αξιωματικούς που συνδύαζαν α­
παράμιλλη ανδρεία, εξαιρετικά
ηγετικά προσόντα και βαθιά γνώ­
ση της τακτικής. Πολύ εύστοχα
το όνομά του δόθηκε στο στρα­
τόπεδο της Σχολής Πεζικού στη
Χαλκίδα.
Δ η μ ή τρ η ς Γεδεώ ν
ΣΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΑ

ΙΟΥΝΙΟΣ
1/6/1821
Ο Ε μμανουήλ Παπάς, πρω­
τε ρ γ ά τη ς τη ς επανάστασης
στη Χ α λκιδ ική, κα τα λα μ β ά ­
ν ε ι τη ν Ιερισσό.
1/6/1941
Ο λοκλη ρώ νετα ι η αποχώρη­
ση 15.000 Β ρετα νώ ν από
τ η ν Κ ρήτη με προορισμό
τη ν Αίγυπτο, μ ετά τη ν κα­
τά ληψ η τη ς Κ ρ ή της από
το υ ς Γερμανούς.
2 /6 /1 9 4 3
Το α ν τιτο ρ π ιλ λ ικ ό “ ΒΑΣΙ­
ΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ” , μ ε κ υ β ερ ν ή ­
τη το ν πλω τάρχη Γεώργιο
Μπλέσσα, β υ θ ίζ ε ι μαζί με
τ ο α γ γ λ ικ ό α ντιτο ρ π ιλλικό
“ Jarvis” πλοία ιτα λ ικ ή ς ν η ο ­
πομπής έξω από τη Σ ικελία .
3 /6 /1 9 4 1
Οι Γερμανοί κ α τα σ τρ έφ ο υ ν
τη ν Κάνδανο Χανίω ν σε α­
ντίπ οινα γ ια τη ν α ντίσ τα σ η
το υ λαού τη ς Κ ρήτης κατά
τω ν εισβολέων.
4 /6 /1 8 9 7
Υ π ογράφ εται η ο ρ ισ τικ ή α­
νακωχή που σ η μ α το δ ο τεί
τ ο τέ λ ο ς το υ ά τυχου Ε λλη­
ν ο το υ ρ κικο ύ Π ολέμου.
4 /6 /1 9 1 6
Σ το Α νατολικό Μ έτω πο α ρ­
χ ίζ ε ι μεγάλη ρωσική ε π ίθ ε ­
ση κα τά τω ν δυνάμεω ν των
Κ εντρικώ ν Α υτο κρα τορ ιώ ν
στη Γαλικία, κα τά τη δ ιά ρ ­
κ εια το υ Α ’ ΠΠ. Η επ ίθεσ η
α υτή ε ίν α ι γνω σ τή ως “ Επί­
θ εσ η Μ προυσίλω φ” , από το
όνομα το υ Ρώσου σ τρ α τη ­
γού που τη σ χεδ ία σ ε και
τη ν ε ξ ε τέ λ ε σ ε . Είναι η μο­
ναδική επ ιχείρησ η το υ Α ’
ΠΠ που έ χ ε ι π άρει τ ο όνομα
ενό ς σ τρα τη γού.
5 /6 /1 9 1 6
Θ άνα τος το υ Β ρ ετα νο ύ
Σ τρ α τη γο ύ λόρδου Κίτσε-
νερ, ό τα ν β υ θ ίσ τη κ ε από
γερ μ α ν ικ ό υπ οβρύχιο το
κα τα δ ρ ο μ ικό που το ν μ ε τ έ ­
φ ερ ε στη Ρωσία.
6 /6 /5 5 2
Ο σ τρ α τη γό ς το υ Ιο υ σ τιν ια ­
νού Ναρσής μ ε τά από ν ικ η ­
φ ό ρ α μάχη κ α τα λα μ β ά νει
τη Ρώμη από το υ ς Γότθους.
ΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
6 /6 /1 8 2 2
Ο Κανάρης α ν α τιν ά ζει τη ν
το υ ρ κ ικ ή να υαρ χίδα έξω
από τη Χίο, ε κ δ ικ ο ύ μ εν ο ς
τη ν κα τα σ τρ οφ ή το υ ν η σ ι­
ού.
6 /6 /1 9 4 4
Α ρ χ ίζει η απόβαση τη ς Νορ-
μανδίας, η μ εγα λύ τερ η α ε ­
ρ ο να υ τική α π οβατική επ ι­
χείρη σ η τη ς εποχής τη ς.
1 1 /6 /1 7 9 8
Δ ο λο φ ο νία το υ ε θ ν ο μ ά ρ ­
τυ ρ α Ρήγα Φ εραίου σ τις
φ υ λ α κ ές το υ Β ελιγρ αδ ιο ύ.
1 3 /6 /3 2 3 π.Χ.
Θ άνα τος το υ Μ. Α λ εξά ν ­
δρου στη Βαβυλώνα, σε η ­
λ ικ ία 33 ετών.
15 /6 /1 9 1 4
Δ ο λο φ ο νία το υ διαδόχου
το υ Α υσ τρ ο ο υγγρ ικο ύ θ ρ ό ­
νου Α ρ χ ιδ ούκα Φ ερδινάν-
δου κα ι τ η ς σ υζύγου το υ
σ το Σ ερ ά γεβ ο τη ς Βοσνίας,
γεγο νό ς που α π ο τέλεσ ε
τη ν α φ ορμή το υ Α' Π α γκο­
σμίου Π ολέμου.
16 /6 /1 9 1 3
Α ρ χ ίζει ο Β ’ Β α λκα νικό ς Πό­
λεμ ο ς με α ιφ ν ιδ ια σ τικ ή επ ί­
θ εσ η το υ Β ουλγαρικού
Σ τρ α το ύ σε ολό κληρ ο το
μέτωπο τη ς ελλη νο σ ερ β ι-
κής δ ιά τα ξη ς.
2 1 /6 /1 9 1 3
Π ερ ιφ α ν ή ς ε λ λ η ν ικ ή νίκη
κα τά τω ν Βουλγάρων στη
μάχη Κιλκίς-Λαχανά.
2 1 /6 /1 9 4 2
Ο Β ρ ετα νό ς Σ τρ α τη γό ς
Κλόπερ, δ ιο ικ η τή ς τη ς
φ ρ ουρ ά ς το υ Τομπρούκ
που μαχόταν απομονω μένη
από τη ν 8η Β ρ ετα νική
Σ τρ α τιά , π α ρ α δ ίδ ετα ι σ τις
δ υ ν ά μ εις το υ Ρόμμελ. Ο
Ρόμμελ κ υ ρ ιε ύ ε ι μ ετα ξύ ά λ ­
λων α ρ κ ετά κα ύσιμα που
θ α το υ α ρκούσ α ν να φ θά-
σ ει μ έχ ρ ι το Σουέζ.
2 2 /6 /1 6 8 π.Χ.
Μ άχη τη ς Πύδνας. Σε α υτή
ο Μ α κ εδ ο ν ικ ό ς σ τρ α τό ς
υπό το ν Π ερ σ έα η τ τή θ η κ ε
από τις λεγεώ νες το υ Ρω­
μαίου υπ άτου Λ εύ κιο υ Α ιμ ί­
λ ιο υ Παύλου.
2 2 /6 /1 9 4 1
Ε κδ ηλώ νετα ι α ιφ ν ιδ ια σ τικ ή
εισ β ολή τω ν γερμ ανικώ ν
δυνάμεω ν σ τη ν ΕΣΣΔ (Επι­
χείρη σ η “ Μ παρμπαρόσα” ). νάστασ ης τω ν Ν εοτούρκω ν.
3 0 /6 /1 8 7 8
Υ π ογράφεται η Σ υνθή κη
1 4 /7 /1 9 4 4
Επιδρομή Ελλήνων Ιερ ο λο ­
το υ Β ερ ο λίνου, με τη ν ο ­ χιτώ ν κα ι Β ρετα νώ ν κομμά-
ποία α ν α τρ έπ ετα ι η Σ υ ν θ ή ­ ν το ς στη Σύμη.
κη το υ Αγίου Σ τεφ ά νο υ που 1 5 /7 /1 0 9 9
π ρ οέβλεπ ε τη δ η μ ιο υ ρ γία Κατάληψ η τη ς Ιερουσ α λήμ
Μ εγά λης Β ουλγαρίας σε από το υ ς Σ τα υρ ο φ ό ρ ο υς,
βάρος τη ς Ελλάδας. σ τα π λαίσια τη ς Α ’ Σ τα υ ρ ο ­
3 0 /6 /1 9 2 1 φορίας.
Η IV Ε λληνική Μ ερ α ρ χ ία κα­ 15 /7 /1 9 1 8
τα λ α μ β ά ν ει το Α φ ιόν Καρα- Τ ελευ τα ία γ ερ μ α νική ε π ίθ ε ­
χισάρ. ση σ τον π οταμό Μ άρνη,
σ τα πλαίσια το υ Α_ Π αγκο­
σ μίου Π ολέμου.
17 /7 /1 9 5 3
Το Ε λλη νικό Ε κ σ τρ α τε υ τικ ό
Ι Ο Υ Λ Ι Ο Σ Σώμα σ τη ν Κ ορ έα απ οκρού­
ε ι ισχυρή επ ίθεσ η κινεζικώ ν
δυνάμ εω ν σ την το π ο θ εσ ία
1 /7 /1 9 1 6
ΒΔ το υ Σουγκάμ-Ν ι.
Α ρ χ ίζει η μάχη το υ π οταμού
2 0 /7 /1 8 2 8
Σομ στη Γαλλία κα τά τη
Θ άνα το ς το υ Α λέξα νδρ ου
δ ιά ρ κ ε ια το υ Α ’ Π αγκοσ μί­
Υ ψ ηλά ντη σ τις φ υ λα κές
ου Π ολέμου.
τη ς Β ιέννη ς.
1 -3 /7 /1 8 6 3
2 4 /7 /1 9 2 3
Μ άχη το υ Γ κέττυσ μπ ερ γκ,
Υ π ογράφ εται η σ υνθήκη
κα τά τη δ ιά ρ κ ε ια το υ Α μ ερ ι­
τ η ς Λω ζάννης, που θ έ τ ε ι ο ­
κα νικού Ε μφ υλίου Π ο λέ­
ρ ισ τικά τέ ρ μ α σ την εμ π ό λε­
μου. Νίκη τω ν Β ορείω ν το υ
μη κατά σ τασ η μ ετα ξύ
Σ τρ α τη γο ύ Μ η ν τ επ ί των
Ελλάδας κα ι Τουρκίας.
Ν οτίω ν το υ Σ τρ α τη γο ύ Λη.
2 5 /7 /1 2 6 1
1 -3 /7 /1 9 4 2
Ανακατάληψ η τη ς Κωνστα­
Πρώτη μάχη το υ Ελ Αλα-
ντινο ύ π ο λη ς από το υ ς Φρά-
μέιν.
γκο υ ς, από δ υ νά μ εις το υ
4 /7 /3 6 2 Π.Χ.
Καίσαρα Α λεξίο υ Σ τρ α τη γό-
Νίκη και θ ά ν α το ς το υ Επα­
πουλου.
μεινώ νδα στη μάχη τη ς Μα-
2 6 /7 /1 8 2 2
ν τιν εία ς .
Ο Θ εόδω ρος Κ ολοκοτρώ -
4 /7 /1 8 6 3
νη ς κα τα τρο π ώ νει τη σ τρ α ­
Κατάληψ η τη ς πόλης Βίκ-
τιά το υ Δ ράμ αλη σ τα Δ ε ρ ­
σμπεργκ τω ν Ν οτίω ν από
βενάκια.
το ν Σ τρ α τη γό Ο δυσσέα
2 9 /7 /1 0 1 4
Γκραντ. Η νίκη α υ τή συνε-
Ο Β υ ζα ντινό ς Σ τρ α τό ς υπό
τέ λ ε σ ε σ η μ α ντικά σ τη ν τ ε ­
το ν Α υ το κρ ά το ρ α Β α σ ίλειο
λική ή τ τ α το υ Ν ότου.
Β ουλγαρ οκτό νο κα ι το
4 /7 /1 8 2 2
Σ τρ α τη γό Ν ικηφ ό ρ ο Ξ ιφία
Μ άχη το υ Π έτα. Σε α υ τή τα
κα τα τρο π ώ νει το υ ς
ε λ λ η ν ικ ά τα κ τικ ά κα ι ά τα ­
Β ουλγάρους στη μάχη το υ
κτα τμ ή μ α τα η ττή θ η κ α ν
Κ λειδ ιού .
από το υ ς Τ ούρκους. Σ κοτώ ­
3 1 /7 /1 9 1 7
θ η κ α ν ε κ τ ό ς τω ν άλλων και
Α ρ χ ίζει η τρ ίτη μάχη το υ
68 από το υ ς 93 Φ ιλέλλη νες
π οταμού Υπρ κα τά τη δ ιά ρ ­
που πήραν μέρος.
κ ε ια το υ Α ’ Π α γκοσ μίου Πο­
1 0 /7 /1 9 1 3
λέμο υ.
Κ ατάληψ η τω ν σ τενώ ν τη ς
Κ ρέσνας από ε λ λ η ν ικ ά τμ ή ­
μ α τα κα τά τη δ ιά ρ κ ε ια το υ
Β' Β α λκα νικο ύ Π ολέμου.
1 1 /7 /1 9 0 8
Τ ερ μ α τίζετα ι ο Μ α κ εδ ο ν ι­
Δ η μ ή τρ η ς Γεδεώ ν
κός αγώνας ως σ υνέπ εια
τη ς επ ικρ ά τη σ η ς τ η ς επα­

01 ΟΔΗΓΟΙ ΤΟΥ
ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΙΠΠΙΚΟΥ
ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ
ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ
( 1848- 1870)
Η ιστορία των “ Οδηγών'’ του
Γαλλικού Ιππικού της 2ης Αυτο­
κρατορίας αρχίζει στις 8 Σεπτεμ­
βρίου του 1841, οπότε και εκδό-
θηκε βασιλικό διάταγμα για τη
δημιουργία "δύο συνταγμάτων έ­
φιππων οδηγών οι οποίοι σε περί­
πτωση πολέμου θα τίθενται υπό
τις διαταγές των επιτελείων των
εν ενεργεία στρατιών” . Το διά­
ταγμα αυτό όμως δεν ενεργοποι-
ήθηκε παρά στις 4 Απριλίου του
1848 από τη 2η Δημοκρατία, η ο­
ποία αντιμετωπίζοντας το ενδε­
χόμενο ενός νέου ευρωπαϊκού
πολέμου δημιούργησε οκτώ ίλες
“Οδηγών” για την κάλυψη των α­
ναγκών επικοινωνιών των επιτε­
λείων. Τελικά συγκροτήθηκαν πέ­
ντε ίλες “ Οδηγών” (δύο για τη
στρατιά των Αλπεων, δύο στη
Luneville και μία στο Παρίσι), οι ο­
ποίες με διάταγμα της 16ης Νο­
εμβρίου του 1850 συγχωνεύθη-
καν σε δύο.
Δύο περίπου χρόνια αργότε­
ρα, οι “ Οδηγοί” υφίστανται ριζικό
ανασχηματισμό. Είναι η εποχή
της ανασύστασης της Αυτοκρα­
τορίας. Οι “ Οδηγοί” ήταν από τις
πρώτες μονάδες του ιππικού που
επρόκειτο να συμμετάσχουν
στην υπό δημιουργία Αυτοκρα-
τορική Φρουρά. Στις 21 Ιανουάρι­
ου του 1852 οι δύο ίλες των
“ Οδηγών” συγχωνεύονται σε ένα
σώμα. Στις 23 Οκτωβρίου του ίδι­
ου έτους, μετά τη διάλυση του
13ου Συντάγματος Κυνηγών, οι
“ Οδηγοί” συγκροτούνται σε Σύ­
νταγμα αποτελούμενο από έξι ί­
λες (την εποχή εκείνη όλα τα
συντάγματα του Γαλλικού Ιππι­
κού αποτελούντο από πέντε ί­
λες). Διοικητής του Συντάγματος
αναλαμβάνει ο κόμης Fleury (31
Οκτωβρίου 1852 - Μάρτιος 1856).
Η είσοδος των "Οδηγών” στην
Αυτοκρατορική Φρουρά επιση­
μοποιείται με προφορική διατα­
γή στις 21 Μαϊου 1854. Οι “ Οδη­
γοί" αποτελούν πια τμήμα της Τα­
ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ
ξιαρχίας Ιππικού της Αυτοκρατο-
ρικής Φρουράς. Μετά την πλήρη
ανασυγκρότηση της Αυτοκρατο-
ρικής Φρουράς και τη δημιουργία
νέων συνταγμάτων ιππικού, οι
"Οδηγοί'' εντάσσονται στην 3η
Ταξιαρχία της Μεραρχίας Ιππικού
της Αυτοκρατορικής Φρουράς
μαζί με το Σύνταγμα των Κυνη­
γών.
Η πολεμική δράση του
Συντάγματος των “ Οδηγών” ή­
ταν πολύ περιορισμένη. Συμμε­
τείχε στον πόλεμο κατά της Ιτα­
λίας το 1859, χωρίς όμως μάχιμη
δράση, ενώ η αναμενόμενη απο­
στολή του στον πόλεμο της Κρι­
μαίας ματαιώθηκε. Η πρώτη και
τελευταία συμμετοχή του
Συντάγματος των “ Οδηγών” σε
μάχη ήταν κατά το Γαλλογερμανι-
κό πόλεμο του 1870, στον οποίο
και μοιράστηκε την τραγική τύχη
63
της Φρουράς που αιχμαλωτίστη­
κε στο Metz, χωρίς καν να προλά­
βει να συμμετάσχει στη μάχη.
Δύο ίλες των Οδηγών” διασώθη­
καν και παρουσιάστηκαν λίγους
μήνες μετά σε μικτούς σχηματι­
σμούς ιππικού με τους Ουσσά-
ρους και μερικές ακόμα μονάδες
ιππικού της Φρουράς. Στις 4 Φε­
βρουάριου 1871 οι Οδηγοί" έπα-
ψαν να υπάρχουν και μετονομά­
στηκαν σε 9ο Σύνταγμα Ουσσά-
ρων. με διάταγμα που αναδιοργά­
νωνε το Γαλλικό Ιππικό.
Ηλίας Παπαθανάσης
Η μεγάλη στολή των “ Οδηγών” (στρατιωτών): Η εξαίρετη αυτή αναπαράσταση της μεγάλης στολής των
“ Οδηγών” περιλαμβάνει “ καλπάκι” από γούνα αρκούδας, αυθεντικό λοφίο εποχής, επιχιτώνιο με
κεντητές τρέσσες και μποτίνια με σπιρούνια. Τα πανταλόνια των “ Οδηγών” (από κόκκινη τσόχα) δεν
διέθεταν καθόλου τσέπες, εκτός από μια μικρή για ωρολόγιο στο εμπρός μέρος, στα δεξιά της ζώνης.
Αξίζει να αναφέρουμε επίσης πως ο οπλισμός των “ Οδηγών" περιλάμβανε πιστόλι ιππικού (Modele 1822 Τ
ή ΤΤ) και ελαφρά σπάθη ιππικού (Modele 1822). Οι “ Οδηγοί" ήταν το μόνο σύνταγμα ιππικού που δεν
δ ιέθ ετε τυφέκια ή καραμπίνες. Το Σύνταγμα εξοπλίστηκε με τυφέκια (Chassepot ιππικού) μόλις στις 14
Φεβρουάριου 1870.
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
 ΤΙ ΗΤΑΝ
Η Α ΛΕΒΑ Δ Α;
Αλεβάδα (ή δορυπέλεκυς επί
το ελληνικότερον) ήταν ένα αγ-
χέμαχο όπλο με κοντάρι που χρη-
σιμοποιήθηκε κατά κόρον στην
Ευρώπη από τον 13ο μέχρι τον
17ο α ι„ οπότε εκτοπίστηκε από
το μαζικά πλέον χρησιμοποιού­
μενο λογχοφόρο τυφέκιο. Αποτε-
λειτο από ένα ξύλινο στέλεχος
(κοντάρι) στο οποίο ήταν προ­
σαρμοσμένη μια μεγάλου μεγέ­
θους σιδερένια κεφαλή. Το χαρα-
κ τη ρ ισ τ ικ ό
αυτής της κε­
φαλής ήταν
ότι εκτός
μιας αιχμής
παρόμοιας με
αυτή διαφό­
ρων τύπων
δοράτων και
λογχών, έφ ε­
ρε ενσωμα­
τωμένη μια
λεπίδα τσε­
κουριού κά­
θετα στον ά­
ξονα της αιχ­
μής, καθώς κι
ένα μεταλλι­
κό εξάρτημα
αντιδιαμετρι-
Είδος κά ως προς
ευρωπαϊκής τη λεπίδα
αλεβάδας. τσ εκ ο υ ρ ιο ύ .
Το τελευταίο
μπορούσε να
64 είναι αιχμή, άγκιστρο ή λεπίδα
παρόμοια με αυτές των μαχαι­
ριών και των σπαθιών. Φυσικά η
μεταλλική κεφαλή ήταν ενιαία. Η
βασική χρήση της αλεβάδας ή­
ταν ίδια με αυτή του δόρατος, με
τους αλεβαδιέρους (δορυπελε-
κυφόροι) να παρατάσσονται σε
πυκνούς σχηματισμούς και να
χρησιμοποιούν τις αλεβάδες για
νύξεις, σαν δόρατα. Αν η νύξη α­
ποτύγχανε, ο χειριστής μπορού­
σε να χρησιμοποιήσει τα άλλα ε­
ξαρτήματα της, είτε για να πλη­
γώσει ή να αφοπλίσει αντίπαλο,
είτε για να προξενήσει ταραχή ή
αποσυντονισμό στην παράταξή
του. Ονομαστοί αλεβαδιέροι ή­
ταν οι Ισπανοί "κονκισταδόρες",
που πέτυχαν σημαντικές νίκες
στην Αμερική, και οι περιώνυμοι
Ελβετοί μισθοφόροι. Ο πιο επι­
τυχής και διάσημος σχηματισμός
των βαριά οπλισμένων αλεβαδιέ-
ρων ήταν τα ισπανικά tercios, που
αποδείχθηκαν ανθεκτικότατα σε
προσβολές ιππικού.
Η χρήση της αλεβάδας δεν
περιοριζόταν μόνο στη μαζική
(σε παράταξη) μάχη. Διδασκόταν
λεπτομερειακά και επίμονα σε
ΣΤΡ ΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ
ρόλο μονομαχίας, όπως συνέβη
και με τα αντίστοιχα (με κοντά­
ρια) όπλα της Απω Ανατολής.
Ακόμα και οι ευγενείς την κατα­
δέχονταν και τη χρησιμοποιού­
σαν. λόγω της εμβέλειάς της και
της ποικιλίας πληγμάτων που ε­
πέτρεπε η τριπλή κεφαλή. Το α­
γκιστροειδές εξάρτημα στη ράχη
της λεπίδας τσεκουριού μπορού­
σε να χρησιμοποιηθεί για απο­
σταθεροποίηση του ποδιού του
αντιπάλου ή για την απόσπαση
κάποιου τμήματος του οπλισμού
του όπως η ασπίδα, η θωράκιση ή
το ξίφος. Η λεπίδα τσεκουριού
μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για
κρουστικά πλήγματα ευρέως τό­
ξου ή για τη συνέχιση της επίθε­
σης εναντίον του αντιπάλου αν
δεν ήταν επιτυχημένη η αρχική
νύξη.
Η αλεβάδα, με παρόμοια
μορφή αλλά σε μεγαλύτερη ποι­
κιλία σχεδίων, υπήρξε αγαπητή
και στον ισλαμικό κόσμο, αν και
για μικρότερο χρονικό διάστημα.
Η χρήση των λογχοφόρων τυφε­
κίων νέας τεχνολογίας, που ανέ-
δειξε και τις γραμμικές παρατά­
ξεις έναντι των συμπαγών και βα­
θιών, την περιόρισε σε τελε­
τουργικά και εθιμοτυπικά καθή­
κοντα. Αργότερα εξαφανίστηκε
σχεδόν τελείως, με ελάχιστες ε ­
ξαιρέσεις (π.χ. Αγγλία).
ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ
Ο ΖΩΠΥΡΙΩΝ;
Αυτός ο άγνωστης καταγω­
γής στρατηγός ήταν ιδιαίτερα α­
γαπητός στο Μέγα Αλέξανδρο. Ο
τελευταίος, προτού περάσει
στην Ασία οργάνωσε δύο διοική­
σεις εξαρτημένες από το Μακε-
Ισπανός αλεβαδιέρος του 16ου
αι., από αυτούς που κατέκτησαν
το Νέο Κόσμο.
δονικό Βασίλειο, για να προστα­
τεύουν το ανατολικό πλευρό της
ελληνικής χερσονήσου. Η μία ή­
ταν αυτή της Θράκης, με "Στρα­
τηγό' της κάποιον άγνωστο Μέ-
μνονα. και η άλλη αυτή του “ Πό­
ντου", η οποία ανατέθηκε στο
Ζωπυρίωνα. Αποστολή τους ήταν
η διασφάλιση των νοτίως του
Ιστρου (Δούναβη) εδαφών που
δεν υπάγονταν απευθείας στο
Μακεδονικό Βασίλειο. Ο Ζω-
πυρίων δεν θέλησε να μοιραστεί
τη - διαφαινόμενη; - μοίρα του
Μέμνονα (να μείνει άγνωστος) σε
μια εποχή που συνέβαιναν τόσα
κοσμοϊστορικά γεγονότα, όπως η
εκστρατεία του Αλέξανδρου του
Γ (Μεγάλου) στην Ασία και του
θείου του Αλέξανδρου του Μο-
λοσσού στη μεγάλη Ελλάδα, Χω­
ρίς έγκριση από τον Αλέξανδρο
και διαταγή από τον Αντίπατρο,
με προσωπική πρωτοβουλία, ορ­
γάνωσε στρατιά 30.000 ανδρών
και διέβη τον Ιστρο. πιθανώς κα­
τόπιν πρόκλησης των εκεί βαρ­
βάρων. Εξεστράτευσε λοιπόν ε­
ναντίον των Γετών και των λοι­
πών Σκυθών. Μέσα σε φρικτές
κλιματολογικές και γεωφυσικές
συνθήκες και κάτω από συνεχείς
ενέδρες, η στρατιά εξοντώθηκε
μέχρις ενός. Ετσι το ακριβές
δρομολόγιο και οι περιπέτειές
της είναι άγνωστες. Πιθανότατα
όμως σε αυτήν την κίνηση να ο-
φ είλεται η αποστολή σκυθικής
εκστρατευτικής δύναμης κατά
του Αλέξανδρου στη Σογδιανή,
ενώ αντιμετώπιζε τον Σπιταμένη.
Η τελική νίκη του Αλέξανδρου
συμμόρφωσε τους Σκύθες, που
αποκήρυξαν τους επικεφαλής
αυτής της δύναμης, χωρίς όμως
να δώσουν εξήγηση για τη στάση
τους (που φάνηκε κάτι περισσό­
τερο από απλή επιδρομή λόγω
της απόστασης και της δυσκο­
λίας του εγχειρήματος). Πάντως
ο θρύλος λέει ό τι μετά από θεα­
ματικές επιτυχίες εναντίον των
Σκυθών και των Γετών η στρατιά
αντιμετωπίστηκε από μικτή δύ­
ναμη Σκυθών και των μυθικών
Αμαζόνων, οπότε και καταστρά-
φηκε. Ετσι οι Αμαζόνες εκδική-
θηκαν τις τρεις χαμένες (εξαι-
τίας των Ελλήνων) βασίλισσές
τους (Ιππολύτη-Ηρακλής, Αντιό-
πη-Θησέας, Πενθεσείλια-Αχιλλέ-
ας). Επίσης έτσι πληροφορήθη-
καν την ύπαρξη του Αλέξανδρου,
οπότε η βασίλισσά τους έ-
σπευσε. με συνοδεία 200 πολεμι­
στρών, να τεκνοποιήσει με τον
Αλέξανδρο, ώστε να γεννηθεί ο
“ Γιος που θα βασιλέψει στον κό­
σμο" (φυσικά κρύβοντάς του το
γεγονός της σφαγής των ανδρών
του).
Η επιχείρηση του Ζωπυρίωνα
έγινε το φθινόπωρο του 331 π.Χ.
Ενα από τα πιο μυστηριώδη ση­
μεία είναι η σύσταση ακριβώς
της στρατιάς του, αφού είναι
γνωστό ό τι οι μακεδονικές δυνά­
μεις ήταν μοιρασμένες μεταξύ
Αλέξανδρου και Αντίπατρου, ενώ
οι νότιοι Ελληνες με βαρυθυμία
έστελναν τις συνεισφορές στις ο­
ποίες τους υποχρέωνε το Κοινόν
των Ελλήνων. Επίσης μισθοφόροι
προσλαμβάνονταν από τη Σπάρ­
τη, τη Μακεδονία και τις λοιπές
ελληνικές περιοχές κυρίως για
εμφύλιους πολέμους. Επομένως
μόνο με τοπικές δυνάμεις, όπως
αυτές των εκεί ελληνικών πόλε­
ων (μισθοφορικές ή πολιτών), κα­
θώς και υποταγμένους στον Αλέ­
ξανδρο βάρβαρους (πιθανώς υπό
το καθεστώς του μισθοφόρου,
αλλά σίγουρα ελάχιστης αξιοπι­
στίας). θα μπορούσε να εκστρα­
τεύσει ο Ζωπυρίων, γεγονός που
πιθανώς εξηγεί σε μεγάλο βαθμό
την καταστροφή του.
ΠΟΤΕ
ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΕ
ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ
ΤΟ ΙΠΠΙΚΟ
Ω Σ ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΟ
ΟΠΛΟ;
Ζεύγος Ασσύριων ιππέων.
Η τιμή ανήκει στους Ασσύρι-
ους, που επί Τουκούλτι-Νινούρτα
II (890-884 π.Χ.) εξέλιξαν τους έ­
φιππους αγγελιοφόρους και ανι­
χνευτές σε μάχιμο σώμα. Σαφώς
επηρεασμένοι από τα άρματα, οι
ιππείς (“πιθαλάύ") συντάσσο­
νταν ανά ζεύγη και ενώ ο ένας
(που έφερε ασπίδα και λόγχη)
κρατούσε τα ηνία και των δύο, ο
άλλος τόξευε με την ασπίδα ριγ­
μένη στην πλάτη. Και οι δύο έφ ε­
ραν θωράκιση, κράνη και ξίφη.
Μ α ν ο ύ σ ο ς Κ αμ π ο ύ ρ η ς
Κ.Π. Φωκσ-Κοσμετάτου
Η ΓΕΡΜΑΝΟ-ΙΤΑΛΙΚΗ
ΣΥΡΡΑΞΙΣ ΕΝ
ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑ. 1943
Εκδοση “ Ορίζων”
Γενική Επιμέλεια: Γεράσιμου
Κ. Αποστολάτου
Εταιρία Μελέτης Ελληνικής
Ιστορίας
Αθήνα, 1996
Σελίδες 197
Μια σχεδόν άγνωστη σελίδα
της ιστορίας του τόπου μας, μολο­
νότι οι εμπλεκόμενοι σε αυτή δεν
ήταν οι Ελληνες αλλά οι Γερμανοί
και οι Ιταλοί, παρουσιάζεται στο βι­
βλίο του Κ.Π. Φωκά-Κοσμετάτου, ο
οποίος δεν βρίσκεται σήμερα στη
ζωή. Το βιβλίο αυτό. όπως υποδη­
λώνει και ο τίτλος του. αναφέρεται
στην άγρια και αιματηρή σύ­
γκρουση των Γερμανοϊταλών στην
Κεφαλονιά μετά τη συνθηκολόγη­
ση της φασιστικής Ιταλίας το Σε­
πτέμβριο του 1943.0 συγγραφέας
υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας των
τραγικών γεγονότων. Πολύ αργότε­
ρα έγραψε το βιβλίο αυτό, αλλά
δεν το εξέδωσε ποτέ. Μετά το θά­
νατο αυτού και των συγγενών του
(από τους οποίους κανένας δεν εί­
χε δημιουργήσει οικογένεια), τα
χειρόγραφα περιήλθαν μέσω του
Ιδρύματος Υιών Παναγή Φωκά-Κο-
σμετάτου αρχικά στην Κοργιαλέ-
νειο Βιβλιοθήκη Αργοστολιού και
έπειτα στην Εταιρία Μελέτης
Ελληνικής Ιστορίας (ΕΜΕΙΣ), της
οποίας “ψυχή” είναι ο τέως
βουλευτής και υπουργός Γεράσι­
μος Αποστολάτος - που είχε και τη
γενική επιμέλεια της έκδοσης.
Από τη σχετικά άγνωστη αυτή
πτυχή της Ιστορίας μας, στην ο­
ποία είναι αφιερωμένο το βιβλίο,
φανερώθηκε ένα σημαντικό γεγο­
νός. Ενώ μέχρι σήμερα η συνήθης
αιτιολογία των Γερμανών για τα ε­
γκλήματα των συμπατριωτών τους
κατά τη διάρκεια του Β! ΠΠ, ήταν
ότι έφταιγαν σχεδόν αποκλειστικά
η Γκεστάπο και τα SS, στην Κεφα-
λονιά αποδείχθηκε ότι για τις φρι­
καλεότητες που διαπράχθηκαν σε
βάρος των πρώην συμμάχων τους
Ιταλών ήταν αποκλειστικά υπεύ­
θυνες μονάδες του τακτικού στρα­
τού. της Wehrmacht. Για το λόγο
αυτό δεν έχουν προχωρήσει και οι
έρευνες στη Γερμανία, καθώς ο έ­
λεγχος για υποθέσεις στις οποίες
ενεπλάκη η Wehrmacht εξακο­
λουθεί να παραμένει ταμπού.
Το βιβλίο περιλαμβάνει τέσσε­
ρα κεφάλαια και δύο παραρτήμα­
τα. Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρε-
ται γενικά στην ιταλική κατοχή της
Κεφαλονιάς και στη σύνθεση των
ιταλο-γερμανικών δυνάμεων, το
δεύτερο στα επακόλουθα της ιτα­
λικής συνθηκολόγησης του Σε­
πτεμβρίου 1943, το τρίτο στις μά­
χες που επακολούθησαν μεταξύ
Γερμανών και Ιταλών και το τέταρ­
το στις φρικαλεότητες που δια­
πράχθηκαν σε βάρος των Ιταλών,
αλλά και στη βοήθεια που προσέ-
φεραν στους τελευταίους ot Κε-
φαλλήνες.
Πιστεύουμε ότι το βιβλίο "Η
γερμανο-ιταλική σύρραξις εν Κε­
φαλληνία 1943" φωτίζει επαρκώς
αυτή την άγνωστη (και εξαιρετικά
ενδιαφέρουσα ταυτόχρονα) πτυχή
της ιστορίας της πατρίδας μας. Η
κεντρική διάθεσή του πραγματο­
ποιείται από τις εκδόσεις "Ορίζων"
(Νίκης 50Α, Αθήνα, τηλ. 3229050-
3222054).
Robert Jackson
SPITFIRE. THE COMBAT
HISTORY
Εκδόσεις Airlife Publishing Ltd
Λονδίνο, 1995
Σελίδες 194
To 1996 ονομάστηκε από πολ­
λούς ως χρονιά του Spitfire'’ και
όχι άδικα βέβαια, αφού φέτος
συμπληρώθηκαν 60 χρόνια από
την εποχή που το φημισμένο μαχη­
τικό του Β ΠΠ (και όχι μόνο) πραγ­
ματοποίησε την πρώτη του πτήση.
Το βιβλίο "Spitfire. The Combat
History'' του Robert Jackson αναφέ-
ρεται ακριβώς στην πολεμική ιστο­
ρία και τη δράση, στα διάφορα μέ­
τωπα των επιχειρήσεων, του
θρυλικού μαχητικού. Η αναφορά
αυτή δεν περιορίζεται μόνο στη
διάρκεια του Β' ΠΠ, αλλά επεκτεί-
νεται και στη δεκαετία του ‘40
Robert Jackson
(Ισραήλ, Απω Ανατολή, Εκστρατεία
στη Μαλαισία κλπ.), αν και το
Spitfire πολέμησε και στην Κορέα.
Δυστυχώς σε αυτή την αναφορά,
ενώ είναι εξαιρετικά λεπτομερής
για τις εκστρατείες που προανα-
φέρθηκαν, δεν υπάρχει ούτε απλή
μνεία για τη δράση των ελληνικών
Μοιρών Spitfire της (τότε) ΕΒΑ στις
επιχειρήσεις της περιόδου 1946-
49.
Με αυτό το βιβλίο του ο έ­
γκυρος αεροπορικός συγγραφέας
Robert Jackson παρουσιάζει τη
δράση του Spitfire πάνω από τη Βό­
ρεια Θάλασσα και τη Μάγχη, κατά
τη διάρκεια της Μάχης της
Αγγλίας, μέχρι το τέλος του πολέ­
μου με τους Ιάπωνες στην Απω
Ανατολή. Παράλληλα παρουσιάζε­
ται η δράση των Seafire της Αερο­
πορίας του Βασιλικού Ναυτικού σε
επιχειρήσεις στην Ευρώπη, στη
Μεσόγειο και στην Απω Ανατολή.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιά­
ζουν οι επιχειρήσεις των άοπλων
φωτο-αναγνωριστικών Spitfire πά­
νω από τη Γερμανία, στην προσπά-
θειά τους να ανακαλύψουν τις ε­
γκαταστάσεις εκτόξευσης των ι­
πτάμενων βομβών V-1. Στο κεφά­
λαιο που περιγράφεται η δράση
των Spitfire στη Μάχη της Αγγλίας,
ο συγγραφέας παρουσιάζει έναν
καθημερινό απολογισμό των επι­
χειρήσεων και το “σκορ” , δηλαδή
τις καταρρίψεις που σημείωσαν
αλλά και τις απώλειες που υπέστη­
σαν τη συγκεκριμένη χρονική
στιγμή. To “Spitfire. The Combat
History" είναι ένα εξαιρετικά ενδια­
φέρον βιβλίο για όλους τους φί­
λους της Αεροπορικής Ιδέας. Πα­
ρά την παράλειψη στο θέμα που α­
ναφέραμε, το οποίο ως Ελληνες
θα μας ενδιέφερε ιδιαίτερα, τα
στοιχεία που παρουσιάζει είναι αρ­
κετά για να ικανοποιήσουν έναν α­
παιτητικό αναγνώστη. Διατίθεται
σε κεντρικά βιβλιοπωλεία της Αθή­
νας και η τιμή του στη Βρετανία εί­
ναι 19,95 λίρες (στο ποσό αυτό δεν
περιλαμβάνονται τα ταχυδρομικά
έξοδα κλπ.).
Robin Higham
ΗΜ ΕΡΟ ΛΟ ΓΙΟ ΜΙΑΣ
ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ
ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΒΟΗΘΕΙΑ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1940-1941
Εκδοση 7ου ΕΓ/ΓΕΣ
Μετάφραση Υπτγου ε.α. Κων.
Κανακάρη
Αθήνα, 1996
Σελίδες 331
Πολλοί ιστορικοί ερευνητές,
αλλά και στρατιωτικοί, έχουν ανα-
ρωτηθεί ποιά θα ήταν η εξέλιξη
των επιχειρήσεων στη χώρα μας
μετά τη γερμανική εισβολή, τον
Απρίλιο του 1941, αν οι Βρετανοί
είχαν έλθει στη χώρα μας νωρίτε­
ρα. Υπήρξε έγκαιρη και ορθή κατα­
νομή των δυνάμεων, τόσο των
Βρετανών όσο και των δικών μας:
Η απόφαση για άμυνα στις συγκε­
κριμένες τοποθεσίες ήταν η ενδε-
δειγμένη ή θα μπορούσε να ήταν
διαφορετική; Ολα αυτά τα ερωτή­
ματα φυσικά διατυπώνονται “ εκ
των υστέρων” και με το σκεπτικό
αυτό θα μπορούσε να ήταν διαφο­
ρετική η εξέλιξη της ιστορίας, όχι
μόνο της πατρίδας μας αλλά και
του κόσμου ολόκληρου. Ο συγγρα­
φέας του βιβλίου αυτού Ρόμπιν
Χάιαμ. διακεκριμένος καθηγητής
αμερικανικού Πανεπιστημίου, προ­
σπάθησε να απαντήσει στα ερωτή­
ματα αυτά παρουσιάζοντας τεκμη­
ριωμένα το “ημερολόγιο” της βρε­
τανικής παρουσίας και βοήθειας
προς τη χώρα μας το 1940-41.
Μέσα από τη λεπτομερή και εμπε­
ριστατωμένη αυτή παρουσίαση ο
65
αναγνώστης μπορεί να εξαγάγει τα
δικά του συμπεράσματα.
Το βιβλίο αποτελείται από ε­
πτά κεφάλαια. Το πρώτο περιλαμ­
βάνει τον πρόλογο και το δεύτερο
την περίοδο του I. Μεταξά (28-10-
1940/29-1-1941). Το τρίτο έχει ως
τίτλο του “Ο κήπος του Ηντεν” (29-
1-1941/4-3-1941) και το τέταρτο
“Λύση του δράματος και κατα­
στροφή” (5-3-1941/26-4-1941). Το
πέμπτο αφιερώνεται στα συμπερά­
σματα, το έκτο στον επίλογο και το
έβδομο και τελευταίο φέρει τον
τίτλο "Διδάγματα" και έχει γραφεί
από το μεταφραστή. Επιπρόσθετα
υπάρχουν σημειώσεις επί της βι­
βλιογραφίας, η ίδια η βιβλιογρα­
φία, ένα βιβλιογραφικό σχόλιο και
ένα αλφαβητικό ευρετήριο.
Το βιβλίο διατίθεται μόνο από
το Τυπογραφείο του Ελληνικού
Στρατού (ΤΥΕΣ) στο Στρατόπεδο
Παπάγου (Χολαργός. Αθήνα).
Λεωνίδας Σ. Μπλαβέρης
Σ ΤΡΑ ΤΙΩ ΤΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ