You are on page 1of 92

‫األيٍ انمضبئ‪ٔ ٙ‬جٕدح األحكبو‬

‫بشراكة مع مؤسسة فريدريش ايبرت و بدعم من وزارة الخارجية ألاملانية‬

‫‪1‬‬
‫ثصدير‬
‫تندرج هذه الدراسة " جودة األحكام و األمن القضائي " فً إطار برنامج "الشراكة من أجل التغٌٌر "‬
‫الذي أنجز بشراكة بٌن جمعٌة عدالة من أجل الحق فً محاكمة عادلة و مؤسسة فرٌدرٌتش إٌبرت‪ .‬و هً‬
‫منتوج أدبً‪ ،‬فكري لعمل تشاركً التقت حوله إرادات متعددة على إثر الدٌنامٌة التً انطلقت مع مسلسل‬
‫الحوار الوطنً من أجل إصالح منظومة العدالة بالمغرب‪.‬‬

‫فخالل اللقاءات المنظمة لمناقشة مشروع الدراسة المنجزة ‪ ،‬و التً شارك فٌها العدٌد من الفعالٌات‬
‫المهتمة بشكل مباشر و غٌر مباشر بإصالح العدالة ببالدنا‪ ،‬تم إغناء هذا العمل الذي نضعه بٌن أٌدٌكم فً‬
‫هذه الصٌغة ‪.‬‬

‫و من موقع رسالة جمعٌة عدالة من أجل الحق فً محاكمة عادلة الحاملة لهذا المشروع إلى جانب شرٌكها‬
‫النقاش الذي انطلق فً األٌام‬ ‫مؤسسة فرٌدرٌتش إٌبرت‪ ،‬نخبر الجمٌع‪ ،‬بمناسبة نشر هذه الدراسة أن‬
‫الدراسٌة التً نظمت حول تقدٌم مضامٌنها كان له أثر قوي فً إغناء محتواها و المساهمة فً توضٌح‬
‫مقاصدها و مرامٌها ‪.‬‬

‫و تستحضر هذه الدراسة فً مضمونها نقاش و مقترحات و انتقادات كل المساهمٌن فً الندوة التقدٌمٌة‬
‫لها بتارٌخ ‪ 15‬مارس من السنة الجارٌة ‪ . 2013‬كما استفاد ت من آراء مجموعة من الفاعلٌن فً المجال‬
‫القضائً‪.‬‬

‫إن من أهم االستخالصات التً تم التقاطها من اللقاء التقدٌمً السالف الذكر لمحتواها هو وجود إرادة‬
‫قوٌة لدى مختلف الفاعلٌن فً ضرورة استمرار الحوار كآلٌة قوٌة للنهوض باستقالل القضاء و بالتالً‬
‫خدمة األمن القضائً و جودة األحكام ببالدنا ‪ ،‬و هذا ما ٌعتبر انتصارا لتجسٌد معاٌٌر المحاكمة العادلة‬
‫وفق المعاٌٌر الدولٌة لحقوق اإلنسان‪،‬‬

‫و تترجم هذ ه الدراسة فعل جاد أرادت من وراء إنجازه جمعٌة عدالة من أجل الحق فً محاكمة عادلة‬
‫تكوٌن رصٌد مرجعً‪ٌ ،‬توخى المساهمة فً تأسٌس تراكم أدبً بشكل تشاركً‪ .‬لذا فهو بقدر ما ٌسعى‬
‫من خالل االقتراحات و التوصٌات المقدمة إلى المساهمة فً خلق بٌئة قضائٌة حاضنة لتأمٌن األمن‬
‫القضائً للمواطنٌن و المواطنات‪ ،‬فإنه ٌدعم المبادرات بمختلف أشكالها من خالل تنسٌق الجهد و البناء‬
‫المشترك من أجل تأمٌن العدالة للجمٌع بكل مستوٌاتها القانونٌة‪.‬‬

‫إن جمعية عدالة من أجل الحق في محاكمة عادلة ‪ ،‬بهذه المناسبة تتقدم بالشكر الجزيل لألستاذ أحمد مفيد‪:‬‬
‫أستاذ بكلية العلوم القانونية و االقتصادية و االجتماعية بجامعة محمد بين عبد هللا بفاس؛ الذي أنجز هذه‬
‫الدراسة‪ ،‬و ساهم في تأطير ندوة تقديمها‪ ،‬كما تتوجه بتحية التقدير لكل الذين شاركوا بمقترحاتهم ومناقشاتهم‬
‫في إغناء الدراسة وفي اتساع و شساعة مداها العلمي و الفكري‪.‬‬

‫األستاذة جميلة السيوري‬

‫رئيسة جمعية عدالة من أجل الحق في محاكمة عادلة‬

‫‪2‬‬
‫رمذ‪ٚ‬ى‪:‬‬

‫ئٕ جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء ‪ٝ ،‬ق‪٤‬حو‪ُٗٝ ، ٙ‬ج‪ٛ‬س جُو‪ٟ‬حز‪ٝ ،‬ؾ‪ٞ‬وز ج‪٧‬قٌحّ‪ًِٜ... ،‬ح ضؼى ٍٖ‪٠ٝ‬ح‬
‫‪٣ٌٍٝٞ‬س ُر٘حء و‪ُٝ‬س جُوحٗ‪ٝ ،ٕٞ‬ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٝ ،٢‬جُط‪ ٢‬ضؼى ذى‪ٌٛٝ‬ح ‪ٔٞ‬حٗحش أْحْ‪٤‬س‬
‫ُططر‪٤‬ن ‪٤ْٝ‬حوز جُى‪ٔ٣‬وٍج‪٤٠‬س‪ٝ ،‬قٔح‪٣‬س قو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ‪ٝ‬جُكٍ‪٣‬حش جُؼحٓس‪.‬‬
‫‪ٝ‬ئيج ًحٕ جُؼىٍ أْحِ جُِٔي‪ ،‬كإ جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء ‪ ٞٛ‬أْحِ جُؼىٍ‪ٝ .‬جُؼىٍ ‪٣ ٫‬طكون‬
‫ئ‪ ٫‬ذطٔطغ جُو‪ٟ‬حز ذح‪ْ٫‬طو‪ ٍ٬‬جًُ‪ ٌٕٞٗٞ٣ ١‬ك‪ ٚ٤‬أقٍجٌ ك‪ ٢‬جُركع ػٖ جُكو‪٤‬وس‪ ،‬ذؼ‪٤‬ىج ػٖ ًَ‬
‫أٗ‪ٞ‬جع جُطىنَ أ‪ ٝ‬جُ‪ٟ‬ـ‪ ١‬أ‪ ٝ‬ج‪٩‬ؿٍجء أ‪ ٝ‬جُط‪ٜ‬ى‪٣‬ى جًُ‪ ٌٖٔ٣ ١‬إٔ ‪٣‬طؼٍ‪ٞٞ‬ج ُ‪ ،ٚ‬ق‪٤‬ع إٔ جُوح‪٢ٞ‬‬
‫‪٣‬ؿد أ‪٣ ٫‬هحف ك‪ ٢‬جُكن ُ‪ٓٞ‬س ‪٫‬تْ‪.‬‬
‫‪ٝ‬جْطو‪٤ُ٬‬س جُٔكٌٔس ‪٣‬ؼى ًٌ٘ح ؾ‪٣ٍٛٞ‬ح ‪َٓ٫‬ح ُؼىجُط‪ٜ‬ح ‪ٝ ،‬جُٔو‪ٞٛ‬و ذ‪ًٜ‬ج إٔ ‪ٛ٣‬ىٌ جُكٌْ‬
‫ك‪ ٢‬أ‪٣‬س ه‪٤ٟ‬س ٓطٍ‪ٝ‬قس أٓحّ جُٔكٌٔس ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ ٖٓ جُك‪٤‬ىز ‪ٝ ،‬ػِ‪ ٠‬أْحِ جُ‪ٞ‬هحتغ‪٠ٝ ،‬روح‬
‫ُِو‪ٞ‬جػى جُٔ٘‪ ٘ٞٛ‬ػِ‪ٜ٤‬ح و‪ ٕٝ‬أ‪ ١‬ضىنَ أ‪ٞ ٝ‬ـ‪ ٠ٞ‬أ‪ ٝ‬ضأغ‪ ٍ٤‬ؿ‪٘ٓ ٍ٤‬حْد ٖٓ أ‪٣‬س ؾ‪ٜ‬س أنٍ‪ٟ‬‬
‫قٌ‪٤ٓٞ‬س أ‪ ٝ‬ؿ‪ ٍ٤‬قٌ‪٤ٓٞ‬س (‪.)1‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼى ٓرىأ جْطو‪٤ُ٬‬س جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ ٖٓ ،‬أ‪ٔٞ ْٛ‬حٗحش ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ٢‬جُٔكحًٔحش‬
‫ُؿ‪ٞ‬وز ك‪ ٢‬ج‪٧‬وجء‬ ‫جُؼحوُس‪ٝ ،‬يُي ئُ‪ ٠‬ؾحٗد جُؼى‪٣‬ى ٖٓ جُؼ٘ح‪ ٍٚ‬ج‪٧‬نٍ‪ٝ ،ٟ‬جُط‪ ٖٓ ٢‬أ‪ٜٔٛ‬ح ج‬
‫جُؼِٔ‪ُ ٢‬وطحع جُؼىجُس‪ٝ ،‬جُط‪ ٢ٛ ٢‬ذٔػحذس ٗظحّ ضلؼ‪ُِ َ٤‬ؼَٔ جُو‪ٟ‬حت‪ُ ٢‬طكٓ‪ٓٓ ٖ٤‬ط‪ ٟٞ‬أوجت‪ٚ‬‬
‫‪ٍُِٝ‬كغ ٖٓ جُػوس ذ‪ .ٚ‬كحُؿ‪ٞ‬وز ك‪ٓ ٢‬ؿحٍ ج‪٧‬وجء جُو‪ٟ‬حت‪ ٢‬ضؼ٘‪ٓ :٢‬كحًٔس ػحوُس‪ ،‬ػىجُس أهَ ضٌِلس‪،‬‬
‫ق‪٤‬حو ضحّ ُِوح‪ُْٜٞ ،٢ٞ‬س جُ‪ ٍٞٚٞ‬ئُ‪ ٠‬جُٔؼِ‪ٓٞ‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ ،‬أ‪ٟ٣‬ح جُطو‪ ْ٤٤‬جًُجض‪ُِ ٢‬ؼىجُس ُ‪ٞٞ‬غ‬
‫جُٔهططحش ‪ٝ‬جُٔٗحٌ‪٣‬غ جُٔٓطورِ‪٤‬س ‪.2‬‬

‫كؿ‪ٞ‬وز جُهىٓس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ض٘طِن ٖٓ قحؾس ج‪ٓٗ٩‬حٕ جُ‪٣ٌٍٟٝ‬س ‪ٝ‬جُ ُِٔكّس ئُ‪ ٠‬جُؼىٍ‬
‫‪ٝ‬جُو‪ٟ‬حء جُُ٘‪ ٚ٣‬جُٔٓطوَ جًُ‪٣ ١‬أٖٓ ٓؼ‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬قو‪ٞ‬ه‪٣ٝ ،ٚ‬طٔثٖ ئُ‪ ٠‬أٗ‪ ٌٖٔ٣٫ ٚ‬جُٔٓحِ ذ‪ٜ‬ح ك‪٢‬‬
‫ظَ ‪ًٛ‬ج جُو‪ٟ‬حء‪ًٔ .‬ح إٔ ضكو‪٤‬ن جُؿ‪ٞ‬وز ك‪ ٢‬جُو‪ٟ‬حء ٖٓ ٖأٗ‪ ٚ‬ئ‪٬ٚ‬ـ جهط‪ٛ‬حو جُى‪ُٝ‬س ‪ٝ‬جُٔٓح‪ٔٛ‬س‬
‫جُلحػِس ك‪ ٢‬جَو‪ٛ‬حٌ‪ ٙٞٔٗٝ ٙ‬ػرٍ ضٗؿ‪٤‬غ ‪ٝ‬ؾِد ج‪ْ٫‬طػٔحٌجش جُ‪٤٘٠ٞ‬س ‪ٝ‬ج‪٧‬ؾ٘ر‪٤‬س ؾٔ‪٤‬ؼح ً ‪ٝ‬جُط‪٫ ٢‬‬
‫‪ ٌٖٔ٣‬إٔ ضُو‪ ٍٛ‬ك‪ ٢‬ظَ ٗظحّ ه‪ٟ‬حت‪ٓ ٢‬طؼػٍ أ‪ ٝ‬ذط‪٢‬ء أ‪ ٝ‬ؿحٓ‪ ٖٓٝ .ٝ‬جُٔ‪ ْٜ‬جُطأً‪٤‬ى إٔ ضو‪ْ٤٤‬‬
‫‪ ٌٖٔ٣‬إٔ ‪٣‬وحْح و‪ٓ ٕٝ‬ؼٍكس ‪ٝ‬جْطط‪٬‬ع آٌجء‬ ‫ػَٔ جُٔكحًْ ‪ٝ‬جُطكون ٖٓ ْ‪ٓ٬‬س أوجت‪ٜ‬ح ‪٫‬‬

‫‪ - 1‬أحمد بوعتابة الزعابي ‪.‬استقالل القضاء‪ ،‬مركز اإلمارات لمدراسات و‬


‫اإلعالم‪http://www.emasc.com/contentdetails.asp?contentID=166&chk=1،‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-‬بشرى النٌة وسعٌد األخضر‪ ،‬تقرٌر حول ندوة "جودة الخدمات وتقٌٌم عمل المحاكم"‪ ،‬المعهد الوطنً للدراسات القضائٌة‪ 12 ،‬و‪ 13‬ماي ‪2003‬‬

‫‪3‬‬
‫جُٔطؼحِٓ‪ٓ ٖ٤‬ؼ‪ٜ‬ح ‪ٝ‬جٍُٔجؾؼ‪ُٜ ٖ٤‬ح ‪ ّ٤ُٝ ،‬جُٔو‪ٞٛ‬و ٌ‪ٞ‬ح جُ٘حِ ػٖ ٗطحتؽ ج‪٧‬قٌحّ جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫جُط‪ ٌٖٔ٣ ٫ ٢‬إٔ ‪ ٠ٍٞ٣‬ذ‪ٜ‬ح ‪ٍ٠‬كح جُه‪ٓٞٛ‬س ؾٔ‪٤‬ؼح ً‪ ،‬ذَ ‪٫‬ذى ٖٓ ْه‪ ١‬أ‪ٌ ٝ‬ك‪ ٝ‬أقى جُطٍك‪ٖ٤‬‬
‫ُ‪ٜ‬ح ‪ .‬ئٗٔح جُٔو‪ٞٛ‬و ‪ٌٞ ٞٛ‬ح جُٔطؼحِٓ‪ٓ ٖ٤‬غ جُٔكحًْ ػٖ أِْ‪ٞ‬خ ‪٣ٍ٠ٝ‬وس ج‪٧‬وجء ك‪ٜ٤‬ح ‪ٓ ،‬ػَ‬
‫ْ‪ُٜٞ‬س ج‪٩‬ؾٍجءجش ‪ٝ ،‬هٍخ جُٔ‪ٞ‬جػ‪٤‬ى ‪ٝ ،‬قٖٓ ضؼحَٓ جُٔ‪ٞ‬ظل‪ٝ ٖ٤‬جُو‪ٟ‬حز ٓؼ‪ٝ ، ْٜ‬ضٌحَٓ‬
‫جٍُٔجكن ‪ٝ‬ج‪٧‬هٓحّ جُط‪ ٢‬ضوىّ جُهىٓس ُ‪ ْٜ‬وجنَ جُٔكحًْ ‪ٝ ،‬ض‪٤ٜ‬ثس جُٔرحٗ‪ ٢‬جُٔ٘حْرس ‪ٔٞٝ ،‬حٕ‬
‫قلع‬ ‫قو‪ٞ‬م جُٔطوح‪ ٖ٤ٞ‬ك‪ ٢‬جُىكحع ػٖ أٗلٓ‪ٝ ْٜ‬ضوى‪ٓ ًَ ْ٣‬ح ُى‪ ٖٓ ْٜ٣‬وك‪ٞ‬ع ‪ٝ‬أوُس ‪ٝ ،‬‬
‫‪ٔٞ‬حٗحش جُؼىجُس ‪ٝ ،‬ضٓر‪٤‬د ج‪٧‬قٌحّ جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ذٌَٗ ؾ‪٤‬ى ‪ٝ ،‬قٔح‪٣‬س قو‪ٞ‬م جُٔكحٓ‪ٝ ٖ٤‬ض‪ٞ‬ك‪ٍ٤‬‬
‫جُ‪ْٞ‬حتَ جُٔؼ‪٘٤‬س ُ‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬جُو‪٤‬حّ ذى‪ .. ٌْٛٝ‬ئُ‪ ٠‬ؿ‪ ٍ٤‬يُي ٖٓ ؾ‪ٞ‬جٗد ضؼطرٍ ٖٓ ٓؼح‪ ٍ٤٣‬جُؿ‪ٞ‬وز‬
‫ك‪ ٢‬جُؼَٔ جُو‪ٟ‬حت‪.3٢‬‬

‫‪ٝ‬ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ُ ًٍٞٞٓ ٢‬ؿٔ‪٤‬غ جُٔكحًْ‪ٝ ،‬ن‪ٚٞٛ‬ح ٓ٘‪ٜ‬ح جُٔكحًْ جُؼِ‪٤‬ح أ‪ٓ ٝ‬كحًْ‬
‫جُ٘و‪٣ٝ .ٝ‬طؿِ‪ًٛ ٠‬ج ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ ،٢‬ك‪ ٢‬ؾ‪ٞ‬وز ج‪٧‬قٌحّ ‪ُْٜٞ ٝ‬س جُ‪ُٞٞ‬ؼ ُِو‪ٟ‬حء ‪ ٝ‬جْطوٍجٌ‬
‫ج‪٫‬ؾط‪ٜ‬حو‪ٝ ،‬جُـح‪٣‬س ٓ٘‪ ٢ٛ ٚ‬ضٍْ‪٤‬م جُػوس ك‪ ٢‬جُو‪ٟ‬حء‪ًٛ ٖٓٝ .‬ج جُٔل‪٣ ّٜٞ‬كطحؼ ج‪٫‬ؾط‪ٜ‬حو جُو‪ٟ‬حت‪٢‬‬
‫ُِىهس ‪ٝ‬جُ‪ٞٞٞ‬ـ ‪ٝ‬جُط‪ٞ‬هؼ‪٤‬س ‪ٝ‬ج‪ْ٫‬طوٍجٌ‪ٝ ,‬ئ‪ٓ ّٓ ٫‬رىأ ج‪ ٖٓ٧‬جُوحٗ‪ٝ ٢ٗٞ‬جُو‪ٟ‬حت‪ٓ ٞٛٝ ,٢‬ح‬
‫ًٍْ‪ ٚ‬جُىْط‪ ٌٞ‬جُؿى‪٣‬ى ُٓ٘س ‪ 2011‬ذ٘‪ ٚٛ‬ػِ‪ ٠‬قن ج‪ٖ٧‬هح٘ ‪ٝ‬جُؿٔحػحش ك‪ ٢‬ج‪ٖٓ٧‬‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ,٢‬ؾؼِ‪ ٚ‬جُطُجٓح ػِ‪ ٠‬ػحضن جُوح‪ ( ٢ٞ‬جُل‪ٝ ) 117 َٛ‬ػِ‪٣ ٚ٤‬طؼ‪ ٖ٤‬ضػر‪٤‬ص ج‪٫‬ؾط‪ٜ‬حو‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪ُ٘ٔ ٢‬ف جُلحػِ‪ٌ ٖ٤‬ؤ‪٣‬س ‪ٝ‬ج‪ٞ‬كس ُط‪ٍٛ‬كحض‪ ْٜ‬و‪ ٕٝ‬ئؿلحٍ ضط‪ ٍ٣ٞ‬ج‪٫‬ؾط‪ٜ‬حو ‪ٝ‬ض‪٣ٞٛ‬د ٓح‬
‫ًحٕ نح‪٠‬ثح ٓ٘‪.4ٚ‬‬
‫ًٔح إٔ ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٞٛ ٢‬يُي جُ‪ٟٔ‬حٕ جًُ‪٣ ١‬ؼط‪ ٌَُ ٠‬كٍو ٖٓ أؾَ ض‪٣ٍٛ‬ق‬
‫جُكٍ‪٣‬س‪ ٖٓ ،‬أؾَ جُطكٍى‪ ٖٓ ،‬أؾَ ج‪ْ٫‬طػٔحٌ‪ ٖٓ ،‬أؾَ جُٔٓح‪ٔٛ‬س ك‪ ٢‬جُؼَٔ جُٓ‪٤‬حْ‪ٖٓ ،٢‬‬
‫أؾَ جُٔرحوٌز جُكٍز‪ٝ ،‬ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٞٛ ٢‬يُي جُٗؼ‪ ٌٞ‬جًُ‪ٖ ًَ ٌٖٓ٣ ١‬ه‪٠ ٙ‬ر‪٤‬ؼ‪٤‬ح ًحٕ أ‪ٝ‬‬
‫ٓؼ٘‪٣ٞ‬ح‪ٝ ،‬جًُ‪٣ ١‬ه‪ ُٚٞ‬جُػوس ك‪ ٢‬جُٔإْٓس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٜٗ٧‬ح ضؿؼَ ْ‪٤‬حوز جُوحٗ‪ ٕٞ‬ك‪ٞ‬م ًَ جػطرحٌ ‪.5‬‬
‫‪ٝ‬جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء ‪٣‬ؼ٘‪ ٢‬أ‪ٟ٣‬ح‪ ،‬ػىّ ؾ‪ٞ‬جَ جُطىنَ ‪ٝ‬جُطأغ‪ ٖٓ ٍ٤‬هرَ جُـ‪ ٍ٤‬ػِ‪ٓ ٠‬ح ‪ٛ٣‬ىٌ‬
‫ػ٘‪ ٖٓ ٚ‬ئؾٍجءجش ‪ٝ‬هٍجٌجش ‪ٝ‬أقٌحّ‪ٝ ،‬جُطىنَ ‪ٝ‬جُطأغ‪ٍٓ ٍ٤‬ك‪ْٞ ٜٞ‬جء ًحٕ ٓحو‪٣‬ح أ‪ٓ ٝ‬ؼ٘‪٣ٞ‬ح‪،‬‬
‫‪ْٞٝ‬جء ضْ ذٌ‪٤‬ل‪٤‬س ٓرحٍٖز أ‪ ٝ‬ؿ‪ٓ ٍ٤‬رحٍٖز ‪ٝ ،‬ذأ‪٣‬س ‪ِ٤ْٝ‬س ٖٓ جُ‪ْٞ‬حتَ‪٣ٝ .‬ىنَ ك‪ٗ ٢‬طحم‬
‫جُٔٔ٘‪ٞ‬ع ٖٓ جُطىنَ‪ ،‬جُِٓطس جُط٘ل‪٣ً٤‬س ‪ٝ‬جُِٓطس جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س‪ٝ ،‬ؿ‪ٍٔٛ٤‬ح ٖٓ أٖهح٘ جُوحٗ‪ٕٞ‬‬
‫جُؼحّ ‪ٝ‬جُهح٘‪ًٔ ،‬ح ‪٣‬ىنَ ك‪ٗ ٢‬طحه‪ ٚ‬جٍُؤْحء ج‪٩‬وجٌ‪ُِ ٕٞ٣‬و‪ٟ‬حز ‪ٝ‬أ‪ٍ٠‬جف جُىػ‪٣ ٝ . ٟٞ‬وط‪٢ٟ‬‬

‫‪3‬‬
‫‪ -‬محمد بن سعود الجذالنً‪ ،‬جودة الخدمة القضائٌة وتقٌٌم عمل المحاكم‪،‬‬
‫‪http://www.alriyadh.com/2011/10/05/article672822.html‬‬

‫‪4‬‬
‫‪ -‬عبد الرحمان المصباحً‪ ،‬التقرٌر العام لرإساء المحاكم العلٌا فً الدول العربٌة‪ ،‬المإتمر الثانً‪ 17 ،‬و ‪ 18‬شتنبر ‪2011‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬مقتطف من كلمة وزٌر العدل المغربً بمناسبة افتتاح المإتمر الثالث عشر للمجموعة اإلفرٌقٌة لالتحاد الدولً للقضاة المنعقد بالغرب بتارٌخ‬
‫‪ 28‬مارس ‪ ،2008‬والذي تمحورت أشغاله حول موضوع "سبل توفٌر األمن القضائً"‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء ٖٓ ؾ‪ٜ‬س أنٍ‪ٝ ٟ‬ؾ‪ٞ‬خ جٓط٘حع جُو‪ٟ‬حز ٖٓ ج‪ْ٫‬طؿحذس أ‪ ٝ‬جُور‪ ٍٞ‬أ‪ ٝ‬جُه‪ٟٞ‬ع‬
‫‪ ١٧‬ضىنَ أ‪ ٝ‬ضأغ‪ٝ ،ٍ٤‬ضرؼح ًُُي كإ جُو‪ٟ‬حز ‪ ٌٖٔ٣ ٫‬إٔ ‪ٓ٣‬طؿ‪٤‬ر‪ٞ‬ج ‪٣ٝ‬ه‪ٟ‬ؼ‪ٞ‬ج ئ‪ُٞٛ ٫‬ش‬
‫جُوحٗ‪ٝ ٕٞ‬جُ‪.)6(ٍ٤ٟٔ‬‬
‫‪ٓ٣ٝ‬طٔى جُو‪ٟ‬حء جْطو‪٤ُ٬‬ط‪ٓ ٖٓ ٚ‬رىأ جُل‪ َٛ‬ذ‪ ٖ٤‬جُِٓطحش‪ ،‬جًُ‪ ١‬ضأنً ذ‪ ٚ‬جُى‪ٍٝ‬‬
‫جُى‪ٔ٣‬وٍج‪٤٠‬س جُط‪ ٢‬ضكطٍّ جُكو‪ٞ‬م ‪ٝ‬جُكٍ‪٣‬حش‪٣ٝ .‬و‪ًٛ ٢ٟ‬ج جُٔرىأ ذ‪ٌٍٟٝ‬ز جْطو‪ِْ ًَ ٍ٬‬طس‬
‫ٖٓ جُِٓ‪ ١‬جُػ‪٬‬ظ ك‪ ٢‬جُى‪ُٝ‬س ذحنط‪ٛ‬ح‪ٚ‬حض‪ٜ‬ح‪ ،‬كحُِٓطس جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س ‪٣‬ؿد إٔ ضٓطوَ ذأٓ‪ٌٞ‬‬
‫جُطٍٗ‪٣‬غ‪ ،‬ك‪ٔ٤‬ح ‪٣‬ؿد إٔ ضٓطوَ جُِٓطس جُط٘ل‪٣ً٤‬س ذأٓ‪ ٌٞ‬جُط٘ل‪ٝ ،ً٤‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ذأٓ‪ٌٞ‬‬
‫جُو‪ٟ‬حء‪ .‬ؿ‪ ٍ٤‬إٔ ‪ًٛ‬ج جُل‪ َٛ‬جُؼ‪ٝ ١ٟٞ‬جٌُِٗ‪ ٢‬ذ‪ ٖ٤‬جُِٓ‪٘٣ ٫ ،١‬ل‪ ٢‬ئٌٓحٗ‪٤‬س جُطؼح‪ ٕٝ‬ك‪ٔ٤‬ح ذ‪ٜ٘٤‬ح‬
‫نح‪ٚ‬س ذ‪ ٖ٤‬جُِٓطط‪ ٖ٤‬جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س ‪ٝ‬جُط٘ل‪٣ً٤‬س ‪ ،‬أٓح جُو‪ٟ‬حء ك‪٤‬ؿد إٔ ‪٣‬رو‪ٓٓ ٠‬طو‪ ٬‬ك‪ ٢‬ؾٔ‪٤‬غ‬
‫جُكح‪٫‬ش قلحظح ػِ‪ٓ ٠‬رىأ جُؼىجُس (‪.)7‬‬
‫(‪)8‬‬
‫‪ْ٫ٝ‬طو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء ذ‪ًٜ‬ج جٌَُٗ و‪ ٌٝ‬قحْْ ك‪ ٢‬غ‪٬‬ظ ٓؿح‪٫‬ش ٓطؼِوس ذاوجٌز جُكٌْ‪:‬‬
‫كأ‪ ٫ٝ‬ضؼطٔى قو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ك‪ ٢‬ؾُء ٓ٘‪ٜ‬ح ػِ‪ٝ ٠‬ؾ‪ٞ‬و ِْطس ه‪ٟ‬حت‪٤‬س ه‪٣ٞ‬س ‪ٝ‬ػحوُس‬
‫‪ٓٓٝ‬طوِس‪ ،‬هحوٌز ػِ‪ٞٝ ٠‬غ ًَ جُ‪٬‬ػر‪ ٖ٤‬جُٓ‪٤‬حْ‪ٝ ٖ٤٤‬ج‪٫‬ؾطٔحػ‪ٞٞٓ ٖ٤٤‬غ جُٔكحْرس ضؿح‪ٙ‬‬
‫جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ٝ‬جُىْط‪٣ٌٞ‬س‪.‬‬
‫‪ٗ ٖٓٝ‬حق‪٤‬س غحٗ‪٤‬س كإ جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء ‪٣‬إو‪ ١‬ئُ‪ ٠‬ض‪ ٍ٤ٓ٤‬ضكو‪٤‬ن ج‪ْ٫‬طوٍجٌ جُٓ‪٤‬حْ‪٢‬‬
‫‪ٝ‬جُؼىجُس‪.‬‬
‫‪ٝ‬أن‪ٍ٤‬ج ‪٣ ،‬ؼطرٍ جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء ػ٘‪ٍٛ‬ج قحْٔح ك‪ ٢‬ض٘ٔ‪٤‬س جهط‪ٛ‬حو‪٣‬حش ه‪٣ٞ‬س ‪ٔ٤ِْٝ‬س‪،‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ ٢‬ضٗؿ‪٤‬غ ج‪ْ٫‬طػٔحٌجش جُ‪٤٘٠ٞ‬س ‪ٝ‬ج‪٧‬ؾ٘ر‪٤‬س‪.‬‬
‫‪ٝ‬ذحُ٘ظٍ ٌَُ ‪ ًٙٛ‬جُُٔج‪٣‬ح – ‪ٝ‬ؿ‪ٍٛ٤‬ح ًػ‪ – ٍ٤‬جُط‪٣ ٢‬كوو‪ٜ‬ح جْطو‪ ٍ٬‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪،‬‬
‫‪٘٣‬رـ‪ ٢‬ض‪ٞ‬ك‪ ًَ ٍ٤‬جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُىْط‪٣ٌٞ‬س ‪ٝ‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُ‪َٓ٬‬س ُطكو‪٤‬ن يُي‪ ،‬ذ‪ٜ‬ىف ‪ٔٞ‬حٕ‬
‫جُٔكحًٔس جُؼحوُس ‪ٝ‬ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪.٢‬‬

‫‪ - 6‬عبد الرحمن بن عمرو‪.‬استقالل القضاء بين التشريع و القانون‪،‬‬


‫‪http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=25010‬‬

‫‪ - 7‬أحمد مفيد ‪ ،‬النظرية العامة لمقانون الدستوري ‪ ،‬الطبعة األولى ‪ ،2007،‬مطبعة أنفو برانت ‪ ،‬فاس‪ ،‬ص ‪.70 :‬‬

‫‪ - 8‬الدكتور عمر عادل الشريف و الدكتور ناثان ج‪.‬براون‪ ،‬استقالل القضاء في العالم العربي‪ ،‬دراسة مقدمة إلى برنامج‬
‫إدارة الحكم في العالم العربي التابع لبرنامج األمم المتحدة اإلنمائي‪ ،‬ص‪.2‬‬

‫‪www.pogar.org/publications/judiciary/sherif/jud-independence-a.pdf‬‬

‫‪5‬‬
‫‪ًٛ ٝ‬ج ٓح ‪٣‬ىكؼ٘ح ئُ‪ٍ٠ ٠‬ـ جُطٓحؤ‪٫‬ش جُطحُ‪٤‬س‪ٓ :‬ح ‪ ٢ٛ‬جٍُٔؾؼ‪٤‬حش جُط‪ ٢‬ضٍضٌُ ػِ‪ٜ٤‬ح‬
‫جُٔكحًٔس جُؼحوُس ؟ ‪ٓٝ‬ح‪ٔٞ ٢ٛ‬حٗحض‪ٜ‬ح؟ ‪ٓٝ‬ح‪ْ ٢ٛ‬رَ ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪٢‬؟ ‪ٓٝ‬ح ‪٠‬ر‪٤‬ؼس ج‪٠٩‬حٌ‬
‫جُىْط‪ٝ ١ٌٞ‬جُوحٗ‪ ٢ٗٞ‬جُٔطؼِن ذحُو‪ٟ‬حء ‪ٝ‬ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٢‬ذحُٔـٍخ؟ ‪ٓٝ‬ح ٓى‪ٓ٬ٓ ٟ‬ط‪ُِٔ ٚ‬ؼح‪ٍ٤٣‬‬
‫‪ٝ‬جُٔرحوب جُى‪٤ُٝ‬س جُٔطؼِوس ذحْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء؟ ‪ٓٝ‬ح ‪ٝ ٞٛ‬جهغ جُٔكحًٔس جُؼحوُس ‪ٝ‬ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪٢‬‬
‫ذر‪٬‬وٗح؟ ‪ٝ‬ئُ‪ ٠‬أ‪ ١‬قى ػِٔص جٌُِٔٔس جُٔـٍذ‪٤‬س ػِ‪ ٠‬ض‪ٞ‬ك‪ ٍ٤‬جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُ‪َٓ٬‬س ُ‪ٟٔ‬حٕ ج‪ٖٓ٧‬‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ٢‬جُٔكحًٔحش جُؼحوُس؟ ‪ٓٝ‬ح ‪ٝ ٞٛ‬جهغ جُو‪ٟ‬حء جُٔـٍذ‪ ٢‬ػٔ‪ٓٞ‬ح؟ ‪ٓٝ‬ح ‪ٓ ٢ٛ‬ططِرحش‬
‫‪ٓٓٝ‬طُِٓحش ئ‪٬ٚ‬ق‪ٝ ٚ‬ضأ‪ ِٚ٤ٛ‬ذحٌَُٗ جًُ‪٣ ١‬ؿؼَ ٓ٘‪ ٚ‬وػحٓس أْحْ‪٤‬س ُطكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪٢‬‬
‫‪٤ْٝ‬حوز جُوحٗ‪ٝ ٕٞ‬جقطٍجّ جُكو‪ٞ‬م ‪ٝ‬جُكٍ‪٣‬حش؟‬
‫ضٌِْ ذؼ‪ ٝ‬أ‪ ْٛ‬جُطٓحؤ‪٫‬ش‪ ،‬جُط‪٣ ٢‬طٍق‪ٜ‬ح ‪ًٛ‬ج جُٔ‪ٞٞٞ‬ع‪ٝ ،‬جُط‪ْ ٢‬طكح‪ ًٙٛ ٍٝ‬جُىٌجْس‬
‫ضوى‪ ْ٣‬ئؾحذحش ػ٘‪ٜ‬ح‪ ٖٓ ،‬ن‪ ٍ٬‬جُٔكح‪ ٌٝ‬جُطحُ‪٤‬س‪:‬‬

‫انًحٕس األٔل ‪ :‬انًجبدا انكَٕ‪ٛ‬خ نهًحبكًخ انؼبدنخ ٔضًبَبد األيٍ انمضبئ‪ٙ‬‬


‫انًحٕس انضبَ‪ : ٙ‬انًحٕس انضبَ‪ :ٙ‬انُظبو انذعزٕس٘ ٔانمبََٕ‪ ٙ‬نهمضبء ثبنًغشة‬
‫انًحٕس انضبنش ‪ٔ :‬الغ األيٍ انمضبئ‪ ٔ ٙ‬انًحبكًبد ثبنًغشة‬
‫انًحٕس انشاثغ ‪ :‬ـ انًمزشحبد ٔ انزٕط‪ٛ‬بد‬

‫انًحٕس األٔل‪ :‬انًجبدا انكَٕ‪ٛ‬خ نهًحبكًخ انؼبدنخ ٔضًبَبد األيٍ‬


‫انمضبئ‪ٙ‬‬
‫ُوى قظ‪٤‬ص ٓٓأُس جْطو‪٤ُ٬‬س جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٔٞٝ‬حٗحش جُٔكحًٔس جُؼحوُس‪ ،‬ذٌر‪ٍ٤‬‬
‫ج‪ٛ٫‬طٔحّ ‪ٝ‬جُؼ٘ح‪٣‬س‪ ٖٓ ،‬هرَ جُٔلٌٍ‪ٝ ٖ٣‬جُل‪ْ٬‬لس‪ٝ ،‬جُوحٗ‪ٝ ٖ٤٤ٗٞ‬جُٓ‪٤‬حْ‪ٝ ٖ٤٤‬جُكو‪ٞ‬ه‪ًَٝ ،ٖ٤٤‬‬
‫جُٔطىنِ‪ ٖ٤‬ك‪٘ٚ ٢‬حػس جُوٍجٌ ‪ٝ‬جُٔإغٍ‪ ٖ٣‬ك‪ ٚ٤‬ػِ‪ ٠‬جُٔٓط‪ ٖ٤٣ٞ‬جُى‪ٝ ٢ُٝ‬جُ‪ٍ٣ٝ .٢٘٠ٞ‬ؾغ جُٓرد‬
‫ك‪ًٛ ٢‬ج ج‪ٛ٫‬طٔحّ جٌُر‪ٝ ٍ٤‬جُٔطُج‪٣‬ى‪ ،‬ئُ‪ ًٕٞ ٠‬جُو‪ٟ‬حء ‪ ٞٛ‬أْحِ جُؼىٍ‪ ٞٛٝ ،‬جُٓر‪ُ َ٤‬كٔح‪٣‬س‬
‫جُكو‪ٞ‬م ‪ٝ‬جُكٍ‪٣‬حش ‪ٌٝ‬كغ جُٔظحُْ‪ ٞٛٝ ،‬جُطٍ‪٣‬ن ُطٗؿ‪٤‬غ ج‪ْ٫‬طػٔحٌ ‪ٝ‬ضكو‪٤‬ن جُط٘ٔ‪٤‬س‪ٞٛٝ ،‬‬
‫جًٍُ‪ُ٤‬ز ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ‪ٝ‬جُِر٘س ج‪ ٠ُٝ٧‬جُط‪ ٢‬ضو‪ ّٞ‬ػِ‪ٜ٤‬ح و‪ُٝ‬س جُوحٗ‪.ٕٞ‬‬
‫‪ٝ‬هى جٌضرطص وٓوٍ‪٠‬س ج‪ٗ٧‬ظٔس جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س‪ ،‬ذحُؼى‪٣‬ى ٖٓ جٍُٗ‪ ٖٓ ٠ٝ‬أ‪ٜٔٛ‬ح جْطو‪٤ُ٬‬س‬
‫جُو‪ٟ‬حء‪ً٘ٝ ،‬ط‪٤‬ؿس ًُُي كوى قظ‪٤‬ص جْطو‪٤ُ٬‬س جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ذٌر‪ ٍ٤‬جُؼ٘ح‪٣‬س ٖٓ هرَ ٓهطِق‬
‫ج‪ٗ٧‬ظٔس جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س‪ًٔ ،‬ح ج‪ٛ‬طْ ذ‪ٜ‬ح جٍُٔٗع جُىْط‪ٝ ١ٌٞ‬جٍُٔٗع جُؼحو‪ ١‬ك‪ ًَ ٢‬جُى‪٣َ ،ٍٝ‬حوز‬
‫‪6‬‬
‫ػِ‪ ٠‬ج‪ٛ‬طٔحّ جٍُٔٗع جُى‪ ٢ُٝ‬ذ‪ٜ‬ح‪ٝ ،‬ضه‪ ٙ٤ٛ‬جُؼى‪٣‬ى ٖٓ جُٔ‪ٞ‬جغ‪٤‬ن ‪ٝ‬ج‪٩‬ػ‪ٗ٬‬حش ‪ٝ‬جُوٍجٌجش‬
‫‪ٝ‬جُى‪٫‬تَ ُطكى‪٣‬ى ٓو‪ٓٞ‬حش ‪ٔٞٝ‬حٗحش جْطو‪ُٜ٬‬ح‪ٝ ،‬أقىغص جُؼى‪٣‬ى ٖٓ جُٔ٘ظٔحش ‪ٝ‬جُٔإْٓحش‬
‫‪ٝ‬جُؿٔؼ‪٤‬حش جُٔ‪ٜ‬طٔس ذ‪ٜ‬ح‪.‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ًٛ ٢‬ج جُ‪ٛ‬ىو ٗٗ‪ ٍ٤‬ئُ‪ ًٕٞ ٠‬جْطو‪٤ُ٬‬س جُو‪ٟ‬حء ‪ٔٞٝ‬حٕ جُٔكحًٔس جُؼحوُس‪ ،‬هى قظ‪٤‬ص‬
‫ذح‪ٛ‬طٔحّ ‪ٝ‬ج‪ٞ‬ؼ‪ ٢‬ج‪٩‬ػ‪ ٕ٬‬جُؼحُٔ‪ُ ٢‬كو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ‪ ،‬ق‪٤‬ع ٗ‪ٛ‬ص جُٔحوز جُؼحٍٖز ٓ٘‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬إٔ "‬
‫نكم إَغبٌ انحك ػهٗ لذو انًغبٔاح انزبيخ يغ ا‪ٜ‬خش‪ ٍٚ‬ف‪ ٙ‬أٌ رُظش لض‪ٛ‬خ أيبو يحكًخ‬
‫يغزمهخ ‪ٓٝ‬كح‪٣‬ىز ٗظٍج ٓ٘‪ٛ‬لح ‪ٝ‬ػِ٘‪٤‬ح ُِل‪ َٛ‬ك‪ ٢‬قو‪ٞ‬ه‪ٝ ٚ‬جُطُجٓحض‪ٝ ٚ‬ك‪ ٠‬أ‪ ١‬ض‪ٜٔ‬س ؾ٘حت‪٤‬س ض‪ٞ‬ؾ‪ٚ‬‬
‫ئُ‪ٝ ."....ٚ٤‬ضأًى يجش جُٔرىأ ذٔ‪ٞ‬ؾد جُٔحوز جٍُجذؼس ػٍٗز ٖٓ جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪ ٢ُٝ‬جُهح٘ ذحُكو‪ٞ‬م‬
‫جُٔىٗ‪٤‬س ‪ٝ‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س ‪ٝ‬جُط‪ ٢‬ض٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬إٔ " انُبط جً‪ٛ‬ؼب عٕاء أيبو انمضبء‪ٔ .‬يٍ حك كم فشد‪،‬‬
‫نذٖ انفظم ف‪ ٙ‬أ‪ٚ‬خ رًٓخ جضائ‪ٛ‬خ رٕجّ إن‪ ّٛ‬أٔ ف‪ ٙ‬حمٕلّ ٔانزضايبرّ ف‪ ٙ‬أ‪ٚ‬خ دػٕٖ يذَ‪ٛ‬خ‪،‬‬
‫أٌ ركٌٕ لض‪ٛ‬زّ يحم َظش يُظف ٔػهُ‪ ٙ‬يٍ لجم يحكًخ يخزظخ يغزمهخ ح‪ٛ‬بد‪ٚ‬خ‪ ،‬يُشأح‬
‫ثحكى انمبٌَٕ‪."...‬‬
‫ٔلذ ثزنذ جٕٓد كج‪ٛ‬شح يٍ لجم انًجزًغ انذٔن‪ ٙ‬نضًبٌ اعزمالل انمضبء‪،‬‬
‫ْٔزِ انجٕٓد أصًشد ك‪ ٢‬جٍُذغ ج‪٧‬ن‪ ٖٓ ٍ٤‬جُوٍٕ جُؼٍٗ‪ ٖ٣‬ػىز ٍٓؾؼ‪٤‬حش هحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ٝ‬قو‪ٞ‬ه‪٤‬س ‪،‬‬
‫ضطؼِن ذٔٓأُس ْ‪٤‬حوز جُوحٗ‪ٝ ٕٞ‬جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء‪ٝ ،‬ئػ‪ ٕ٬‬جُٔرحوب ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ‪ْ٫‬طو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء‬
‫‪ٝ‬جُٔكحٓحز‪ٝ .‬هى ض‪ٞ‬ؼ ‪ًٛ‬ج ج‪ٛ٫‬طٔحّ ذو‪٤‬حّ ُؿ٘س جُكو‪ٞ‬ه‪ ٖ٤٤‬جُى‪ ٖ٤٤ُٝ‬ذؿ٘‪٤‬ق ك‪ْ٘ ٢‬س ‪ 1978‬ذاٗٗحء‬
‫ًٍُٓ ‪ْ٫‬طو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء‪ٝ ،‬ضط‪ٝ ٍ٣ٞ‬وػْ ٓرحوب ‪ًٛ‬ج ج‪ْ٫‬طو‪ ٍ٬‬ك‪ ٢‬ؾٔ‪٤‬غ أٌؾحء جُؼحُْ ‪ٝ ،‬كوح‬
‫ُِٔؼح‪ ٍ٤٣‬جُى‪٤ُٝ‬س‪ًٔ .‬ح أغٍٔش " اإلػالٌ انؼبنً‪ ٙ‬حٕل اعزمالل انؼذانخ " انظبدس ػٍ يؤرًش‬
‫يَٕزش‪ٚ‬بل ػبو ‪ ،1983‬صى أػمجّ إػالٌ انًجبدا األعبع‪ٛ‬خ العزمالل انمضبء انظبدس ػٍ‬
‫يؤرًش األيى انًزحذح انغبثغ ثشأٌ يُغ انجش‪ًٚ‬خ ٔيؼبيهخ انًزَج‪ ٍٛ‬ثً‪ٛ‬الَٕ عُخ ‪ ، 1985‬كًب‬
‫رًذ ثهٕسح يششٔع إػالٌ اعزمالل ٔح‪ٛ‬بد انمضبح ٔانًحهف‪ٔ ٍٛ‬انًغزشبس‪ٔ ٍٚ‬اعزمالل‬
‫انًحبي‪ ٍٛ‬انًمذو إنٗ انجًؼ‪ٛ‬خ انؼبيخ نأليى انًزحذح عُخ ‪.1988‬‬
‫‪ٝ‬هى ض‪ ٖٟٔ‬ج‪٩‬ػ‪ ٕ٬‬جُٔطؼِن ذحُٔرحوب ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ذٗإٔ جْطو‪ ٍ٬‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ ،‬جًُ‪١‬‬
‫‪ 26‬ؿٗص ‪6 ٝ‬‬ ‫جػطٔى ك‪ٓ ٢‬إضٍٔ ج‪ ْٓ٧‬جُٔطكىز جُٔ٘ؼوى ذٔ‪ ٞٗ٬٤‬ك‪ ٢‬جُلطٍز جُٔطٍج‪ٝ‬قس ٓح ذ‪ٖ٤‬‬
‫ٖط٘رٍ ‪ٝ ، 1985‬أهٍض‪ٝٝ ٚ‬جكوص ػِ‪ ٚ٤‬جُؿٔؼ‪٤‬س جُؼحٓس ُ‪ ْٓ٨‬جُٔطكىز ك‪ ٢‬هٍجٌ‪ٛ‬ح ٌهْ ‪32/40‬‬
‫ذطحٌ‪٣‬م ‪ٗٞٗ 29‬رٍ ‪ٝ ، 1985‬هٍجٌ‪ٛ‬ح ٌهْ ‪ 146/40‬جُٔإٌل ك‪ 13 ٢‬وؾ٘رٍ ‪ ،1985‬و‪٣‬رحؾس‬
‫‪ْٝ‬طس ٓكح‪ ٌٝ‬أْحْ‪٤‬س‪ ،‬ضطؿِ‪ ٠‬أ‪ٓ ْٛ‬كط‪٣ٞ‬حض‪ٜ‬ح ك‪ٔ٤‬ح ‪:٢ِ٣‬‬
‫جُٔك‪ ٌٞ‬ج‪٣ ٍٝ٧‬طؼِن ذحْطو‪ ٍ٬‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ ،‬ؾحء ك‪ ٚ٤‬جُ٘‪ ٙ‬ػِ‪ٝ ٠‬ؾ‪ٞ‬خ وْطٍز‬
‫جْطو‪ ٍ٬‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٝ‬ج‪ُ٫‬طُجّ ذًُي ك‪ ٢‬جُىْط‪ٝ ٌٞ‬جُوحٗ‪ٝٝ ،ٕٞ‬ؾ‪ٞ‬خ ‪ٔٞ‬حٕ جقطٍجّ ‪ًٛ‬ج‬
‫جُٔرىأ ٖٓ هرَ جُكٌ‪ٓٞ‬حش ‪ٝ‬جُٔإْٓحش ج‪٧‬نٍ‪.ٟ‬‬
‫‪7‬‬
‫ًٔح ؾحء ك‪ًٛ ٢‬ج جُٔك‪ ٌٞ‬جُ٘‪ ٙ‬ػِ‪ٝ ٠‬جؾد جُو‪ٟ‬حء ك‪ ٢‬إٔ ‪٣‬كون ك‪ ٢‬جُىػح‪ٟٝ‬‬
‫جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س أٓحٓ‪ ٚ‬ذك‪٤‬حو ‪ٝ‬كوح ُِ‪ٞ‬هحتغ ‪ٝ‬جُوحٗ‪ ،ٕٞ‬ذى‪ ٕٝ‬أ‪ ١‬ضو‪٤٤‬ى أ‪ ٝ‬ضأغ‪ ٍ٤‬أ‪ ٝ‬ضىنَ أ‪ٞ ٝ‬ـ‪، ١‬‬
‫ٓرحٍٖز أ‪ ٝ‬ك‪ٌٞٚ ٢‬ز ؿ‪ٓ ٍ٤‬رحٍٖز ‪ُِٝ ،‬و‪ٟ‬حء جُ‪٣٫ٞ‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ػِ‪ ٠‬ؾٔ‪٤‬غ جُٔٓحتَ جُط‪ُٜ ٢‬ح‬
‫‪٠‬حذغ ه‪ٟ‬حت‪ ُٚٝ ،٢‬قن ق‪ُِ ١ٍٛ‬رع ك‪ٜ٤‬ح ئيج ًحٗص جُٔٓأُس جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س ػِ‪ ٚ٤‬ضىنَ ‪ٖٔٞ‬‬
‫جنط‪ٛ‬ح‪ٚ‬حض‪ ٚ‬أّ ‪٣ٝ . ٫‬كظٍ أ‪ ١‬ضىنَ ؿ‪ٍٝٗٓ ٍ٤‬ع أ‪ ٝ‬ؿ‪ٓ ٍ٤‬رٌٍ ك‪ ٢‬جُؼِٔ‪٤‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٌَُٝ ،‬‬
‫كٍو جُكن ك‪ ٢‬جُٔػ‪ ٍٞ‬أٓحّ ٓكحًْ ػحو‪٣‬س ذٔ‪ٞ‬ؾد ج‪٩‬ؾٍجءجش جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُٔؼٔ‪ ٍٞ‬ذ‪ٜ‬ح‪.‬‬
‫‪٣ٝ‬و‪ٓ ٢ٟ‬رىأ جْطو‪ ٍ٬‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ ،‬ذ‪ٌٍٟٝ‬ز ‪ٔٞ‬حٕ ٓكحًٔس ػحوُس‪ٝ ،‬ضأٓ‪ ٖ٤‬قن‬
‫جُىكحع ‪ٍ٠٧‬جف جُىػ‪ًٔ .ٟٞ‬ح ‪٣‬لٍ‪ًٛ ٜ‬ج جُٔرىأ ػِ‪ ٠‬جُى‪ُٝ‬س ‪ٝ‬جؾد ض‪ٞ‬ك‪ ٍ٤‬جُٔ‪ٞ‬جٌو جٌُحك‪٤‬س‬
‫ُطٌٔ‪ ٖ٤‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ٖٓ أوجء ‪ٝ‬ظحتل‪ٜ‬ح ػِ‪ ٠‬جُ٘ك‪ ٞ‬جُ‪ٛ‬ك‪٤‬ف‪.‬‬
‫أٓح جُٔك‪ ٌٞ‬جُػحٗ‪ًٛ ٖٓ ٢‬ج ج‪٩‬ػ‪ ٕ٬‬ك‪ ٙ٘٤‬ػِ‪ ٠‬قن جُو‪ٟ‬حز ك‪ ٢‬قٍ‪٣‬س جُطؼر‪ٍ٤‬‬
‫‪ٝ‬ج‪٫‬ؾطٔحع ‪ٝ‬ضأْ‪ ّ٤‬جُؿٔؼ‪٤‬حش ‪٣ٝ ،‬ط٘ح‪ ٍٝ‬جُٔك‪ ٌٞ‬جُػحُع ‪ٚ‬لحش جُوح‪ٓٝ ٢ٞ‬إ‪٬ٛ‬ش جُو‪ٟ‬حز‬
‫‪٤ًٝ‬ل‪٤‬س جنط‪٤‬حٌ‪ٝ ْٛ‬ضىٌ‪٣‬ر‪ ٍ٤ٗ٣ٝ ،ْٜ‬جُٔك‪ ٌٞ‬جٍُجذغ ئُ‪ ٠ٍٖٝ ٠‬ػَٔ جُوح‪ٝ ٢ٞ‬جُ‪ٟٔ‬حٗحش‬
‫جُٔؼطحز ُ‪ ٚ‬ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن ضكى‪٣‬ى ٍٖ‪ ٠ٝ‬جُهىٓس ‪ٓٝ‬ىض‪ٜ‬ح‪٣ٝ .‬ؼٍ‪ ٜ‬جُٔك‪ ٌٞ‬جُهحّٓ ٍُِٓ‪٣‬س‬
‫‪ٝ‬جُك‪ٛ‬حٗس جُٔ‪٤ٜ٘‬طحٕ‪ ،‬ك‪ٔ٤‬ح ض٘ح‪ ٍٝ‬جُٔك‪ ٌٞ‬جُٓحوِ ‪ٝ‬ج‪٧‬ن‪ٝ ٠ٍٖٝ ٍ٤‬ئؾٍجءجش جُطأو‪٣‬د‬
‫‪ٝ‬جُط‪ٞ‬ه‪٤‬ق ٓإهطح ػٖ جُؼَٔ ‪ٝ‬جُؼٍُ‪.‬‬
‫‪٣ٝ‬رو‪ ٠‬جُ‪ٜ‬ىف ج‪ْ٧‬حْ‪ ٖٓ ٢‬جْطو‪٤ُ٬‬س جُو‪ٟ‬حء‪ٔٞ ٞٛ ،‬حٕ جُٔكحًٔس جُؼحوُس‪ ٝ ،‬ضكو‪٤‬ن‬
‫ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٢‬ذٔح ‪٣‬طٍضد ػ٘‪ ٖٓ ٚ‬غوس ك‪ ٢‬جُ٘ظحّ جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ٢‬ج‪ٔ٠‬ث٘حٕ ُ‪٨‬قٌحّ جُط‪ٛ٣ ٢‬ىٌ‪ٛ‬ح‪،‬‬
‫‪ٝ‬جْطوٍجٌ جؾطٔحػ‪٤ْٝ ٢‬حْ‪ٝ ،٢‬ضوىّ جهط‪ٛ‬حو‪ٝ ،١‬قٔح‪٣‬س ُِكو‪ٞ‬م ‪ٝ‬جُكٍ‪٣‬حش‪.‬‬
‫‪ُٟٔٝ‬حٕ جُٔكحًٔس جُؼحوُس‪ٝ ،‬ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪٘٣ ،٢‬رـ‪ ٢‬ض‪ٞ‬كٍ جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُطحُ‪٤‬س‪:‬‬

‫أٔال‪ :‬اعزمالن‪ٛ‬خ انمضبء‬


‫‪٣ٝ‬و‪ٛ‬ى ذحْطو‪٤ُ٬‬س جُو‪ٟ‬حء‪ ،‬ضكٌٍ ِْطط‪ ٖٓ ٚ‬أ‪ ١‬ضىنَ ٖٓ ؾحٗد جُِٓطط‪ ٖ٤‬جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س‬
‫‪ٝ‬جُط٘ل‪٣ً٤‬س‪ٝ ،‬ػىّ ن‪ٟٞ‬ع جُو‪ٟ‬حز ُـ‪ ٍ٤‬جُوحٗ‪ٝ .ٕٞ‬ذ‪ًٜ‬ج جُٔؼ٘‪ ٠‬كحْطو‪٤ُ٬‬س جُو‪ٟ‬حء ُ‪ٜ‬ح ٓىُ‪ٖ٤ُٞ‬‬
‫أْحْ‪ٓ ،ٖ٤٤‬ىُ‪ٖ ٍٞ‬ه‪ٓٝ ،٢ٛ‬ىُ‪ٞٞٞٓ ٍٞ‬ػ‪.٢‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼ٘‪ ٢‬جُٔىُ‪ ٍٞ‬جُٗه‪ ،٢ٛ‬جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حز ًأٖهح٘‪ٝ ،‬ػىّ ن‪ٟٞ‬ػ‪ ١٧ ْٜ‬ضىنَ ً‪٤‬لٔح‬
‫ًحٗص ‪٠‬ر‪٤‬ؼط‪ٓ ٚ‬حو‪٣‬ح أ‪ٓ ٝ‬ؼ٘‪٣ٞ‬ح‪٤ًٝ ،‬لٔح ًحٕ ٓ‪ٛ‬ىٌ‪ْٞ ٙ‬جء ضؼِن ج‪ ٍٓ٧‬ذحُِٓطس جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س أ‪ٝ‬‬
‫ذحُِٓطس جُط٘ل‪٣ً٤‬س‪ ،‬أ‪ ٝ‬ذأ‪٣‬س ؾٔحػس ‪ٞ‬ـ‪ ،١‬أ‪ ٝ‬ذح‪٧‬كٍجو جُؼحو‪٣ٝ .ٖ٤٣‬ؼ٘‪ ٢‬أ‪ٟ٣‬ح جُطُجّ جُو‪ٟ‬حز ك‪٢‬‬
‫وٌجْس جُِٔلحش جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س ػِ‪ٝ ْٜ٤‬ئ‪ٚ‬ىجٌ ج‪٧‬قٌحّ‪ ،‬ذٔوط‪٤ٟ‬حش جُوحٗ‪ٝٝ ،ٕٞ‬هحتغ جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُط‪٢‬‬
‫‪٘٣‬ظٍ‪ ٕٝ‬ك‪ٜ٤‬ح‪ُٝ .‬طكو‪٤‬ن ‪ًٛ‬ج جُ‪ٜ‬ىف ‪٣‬ؿد إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬ج‪ٖ٧‬هح٘ جًُِ‪٣ ٖ٣‬ط‪ٔٓ ُٕٞٞ‬حٌْس ٓ‪ٜٔ‬س‬

‫‪8‬‬
‫جُو‪ٟ‬حء‪ٓ ،‬طٓٔ‪ ٖ٤‬ذحُُ٘ج‪ٛ‬س ‪ٝ‬ج‪ْ٫‬طوحٓس‪ٝ ،‬إٔ ‪٣‬ط‪ٞ‬كٍ‪ٝ‬ج ػِ‪ٓ ٠‬إ‪٬ٛ‬ش ‪ٝ‬نرٍجش ؾ‪٤‬ىز ك‪ ٢‬جُٔؿحٍ‬
‫جُوحٗ‪ًٔ .٢ٗٞ‬ح ‪٣‬ؿد إٔ ‪٣‬ه‪ٟ‬غ ضؼ‪ٝ ٖ٤٤‬جنط‪٤‬حٌ جُو‪ٟ‬حز ُؼىز ٓؼح‪ ٍ٤٣‬ضٓط‪ٜ‬ىف ضكو‪٤‬ن جُؿ‪ٞ‬وز‬
‫‪ٝ‬جُٗلحك‪٤‬س ك‪ ٢‬جُؼَٔ جُو‪ٟ‬حت‪ ٢‬ذحٌَُٗ جًُ‪ٖ ٖٓ ١‬أٗ‪ ٚ‬إٔ ‪ٓ٣‬ح‪ ْٛ‬ك‪ ٢‬ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ٝ .٢‬ك‪٢‬‬
‫ٗلّ جُٓ‪٤‬حم‪٘٣ ،‬رـ‪ ٢‬إٔ ‪٣‬ط‪ ٖٟٔ‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُ‪ٟٔ‬حٗحش ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ُطكو‪٤‬ن ج‪ْ٫‬طو‪ ٍ٬‬جُٗه‪٢ٛ‬‬
‫ُِو‪ٟ‬حز ْ‪ٞ‬جء ضؼِن ج‪ ٍٓ٧‬ذطكٓ‪ ٖ٤‬أ‪ٞٝ‬حػ‪ ْٜ‬جُٔحو‪٣‬س ‪ٝ‬ظٍ‪ٝ‬ف ػِٔ‪ٝ ،ْٜ‬ضٍه‪٤‬ط‪ ،...ْٜ‬أ‪ٝ‬‬
‫ذ‪ٟٔ‬حٗحش ػىّ جُوحذِ‪٤‬س ُِؼٍُ أ‪ ٝ‬جُ٘وَ‪ ...‬ئ‪٠ ٫‬روح ُٔح ‪٣‬وٍ‪ ٙ‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬قح‪٫‬ش ٓكىوز ذٌَٗ‬
‫ق‪. ١ٍٛ‬‬
‫أٓح جُٔىُ‪ ٍٞ‬جُٔ‪ٞٞٞ‬ػ‪ ،٢‬ك‪٤‬ؼ٘‪ ٢‬جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء ًِٓطس ‪٤ًٝ‬حٕ ػٖ جُِٓطط‪ ٖ٤‬جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س‬
‫‪ٝ‬جُط٘ل‪٣ً٤‬س‪ٝ ،‬ػىّ جُٓٔحـ ُ‪ٜ‬حض‪ ٖ٤‬جُِٓطط‪ ٖ٤‬أ‪ ٝ‬أ‪٣‬س ؾ‪ٜ‬س ً‪٤‬لٔح ًحٗص ‪ ،‬ذحُطىنَ ك‪ ٢‬أػٔحٍ‬
‫‪٬ٚٝ‬ق‪٤‬حش جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ ،‬أ‪ ٝ‬ض‪ٞ‬ؾ‪ ٚ٤‬ج‪ٝ٧‬جٍٓ ‪ ٝ‬جُطؼِ‪ٔ٤‬حش ُ‪ٜ‬ح ‪ًٔ ،‬ح ‪٣‬ؼ٘‪ ٢‬ػىّ جُٔٓحِ‬
‫ذح‪٫‬نط‪ٛ‬ح٘ جُك‪ ٝ ١ٍٛ‬ج‪ َ٤ٚ٧‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ ٞٛٝ ،‬جُل‪ َٛ‬ك‪ ٢‬جُٔ٘حَػحش ‪ٝ‬جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح‬
‫جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س ػِ‪ ٠‬جُٔكحًْ ذٔهطِق وٌؾحض‪ٜ‬ح‪ٝ ،‬ذطك‪ َ٣ٞ‬ضِي ج‪٫‬نط‪ٛ‬ح‪ٚ‬حش ُؿ‪ٜ‬حش أنٍ‪ٟ‬‬
‫ًحُٔكحًْ ج‪ْ٫‬طػ٘حت‪٤‬س ‪ ،‬أ‪ ٝ‬جُِٓطس جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س أ‪ ٝ‬جُِٓطس جُط٘ل‪٣ً٤‬س ‪ٝ‬ج‪٩‬وجٌجش جُطحذؼس ُ‪ٜ‬ح‪ٝ ،‬يُي‬
‫ذحػطرحٌ جُو‪ٟ‬حء ِْطس ٓٓطوِس ‪ٝ ّ٤ُٝ‬ظ‪٤‬لس ‪ٔ٣‬حٌْ‪ٜ‬ح جُو‪ٟ‬حز ضكص ئٍٖجف أ‪ ٝ‬ضأغ‪ ٍ٤‬أ‪٣‬س ِْطس‬
‫أنٍ‪٤ً ٟ‬لٔح ًحٗص‪.‬‬
‫‪ٍ٣ٝ‬ضر‪ٓ ١‬رىأ جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء ك‪ٝ ٢‬ؾ‪ٞ‬و‪ ٙ‬ذؼىز ‪ٔٞ‬حٗحش أْحْ‪٤‬س‪ ،‬ئيج ُْ ضط‪ٞ‬كٍ ‪ٌٖٔ٣٫‬‬
‫جُكى‪٣‬ع ذحُٔطِن ػٖ جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء‪ ٖٓٝ .‬ذ‪ ًٙٛ ٖ٤‬جُ‪ٟٔ‬حٗحش ًًٍٗ‪ ،‬جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُىْط‪٣ٌٞ‬س‪،‬‬
‫‪ٝ‬جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س‪ٝ ،‬جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُػوحك‪٤‬س‪.9‬‬
‫كحُ‪ٟٔ‬حٗحش جُىْط‪٣ٌٞ‬س ُ ‪٣‬و‪ٛ‬ى ‪ْ٫‬طو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء‪٣ ،‬و‪ٛ‬ى ذ‪ٜ‬ح‪ ،‬إٔ ‪٣‬ط‪ ٖٟٔ‬جُىْط‪ ،ٌٞ‬ذحػطرحٌ‪ٙ‬‬
‫جُ‪ٞ‬غ‪٤‬وس ج‪ٓ ،٠ْٔ٧‬وط‪٤ٟ‬حش ‪ٝ‬أقٌحٓح ً ضُوٍ ذح‪ْ٫‬طو‪٤ُ٬‬س‪ٝ ،‬ض٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬ج‪٤ُ٥‬حش جٌُل‪ِ٤‬س ذحقطٍجٓ‪ٜ‬ح‬
‫ػِ‪ٚ ٠‬ؼ‪٤‬ى جُٔٔحٌْس‪ٝ ،‬جُكحٍ إٔ ه‪ٔ٤‬س ‪ًٛ‬ج جُط٘‪ ٙ٤ٛ‬ك‪ٓ ٢‬طٖ جُ‪ٞ‬غحتن جُىْط‪٣ٌٞ‬س‪ ،‬ضٌٖٔ ك‪٢‬‬
‫جٌُٔحٗس جُٓٔ‪٤‬وس جُط‪٣ ٢‬كظ‪ ٠‬ذ‪ٜ‬ح جُىْط‪ ٌٞ‬ك‪ ٍّٛ ٢‬جُو‪ٞ‬جٗ‪ًٔ ،ٖ٤‬ح ض٘رغ ٖٓ جُو‪ٔ٤‬س جُٔطُج‪٣‬ىز‬
‫ٍُِٗػ‪٤‬س جُىْط‪٣ٌٞ‬س ك‪ ٢‬جُ٘ظْ جُى‪ٔ٣‬وٍج‪٤٠‬س جُٔؼح‪ٍٚ‬ز‪.‬‬
‫أٓح جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س‪ ،‬ك‪ ٢ٜ‬ضِي جُط‪ٞ٣ ٢‬كٍ‪ٛ‬ح جُٓ‪٤‬حم جُٓ‪٤‬حْ‪ ٢‬جُٔك‪ ١٤‬ذٔإْٓس جُو‪ٟ‬حء‪.‬‬
‫كحُ‪ٟٔ‬حٗحش جُىْط‪٣ٌٞ‬س ‪ٝ‬قى‪ٛ‬ح ‪ ٫‬ضٌل‪ُ ٢‬ؿؼَ ٓرىأ ج‪ْ٫‬طو‪٤ُ٬‬س هحٌجً ‪ٓٝ‬كطٍٓح ً ػِ‪ٚ ٠‬ؼ‪٤‬ى‬
‫جُٔٔحٌْس‪ًُُ .‬ي‪ ،‬ضِؼد‪ ،‬ك‪ ٢‬جػطوحوٗح‪ ،‬ؾِٔس ٖٓ جُٔكىوجش و‪ٌٝ‬جً ٓل‪٤ِٛ‬ح ً ك‪ ٢‬ض‪ًٛ ٖ٤٠ٞ‬ج جُٔرىأ‬

‫‪ -9‬امحمد مالكً‪ ،‬ضمانات استقالل العدالة فً األنظمة السٌاسٌة المعاصرة‪ ،‬مجلة التسامح‪،‬‬
‫‪http://www.altasamoh.net/Article.asp?Id=563‬‬

‫‪9‬‬
‫‪ٔٞ ٕٞٚٝ‬حٗحض‪ُ ،ٚ‬ؼَ أ‪ٜٔٛ‬ح ‪ٝ‬ؾ‪ٞ‬و وْط‪ ٌٞ‬و‪ٔ٣‬وٍج‪ٗ ٢٠‬حذغ ٖٓ ض‪ٞ‬جكن جُٔؿطٔغ ق‪ٝ ،ُٚٞ‬ض‪ٞ‬كٍ‬
‫هىٌ ٖٓ جُط‪ٞ‬جَٕ ذ‪ ٖ٤‬جُِٓطط‪ ٖ٤‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬ط‪ ٖ٤‬جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س ‪ٝ‬جُط٘ل‪٣ً٤‬س‪ٝ ،‬جْطوٍجٌ كٌٍز و‪ُٝ‬س جُوحٗ‪ٕٞ‬‬
‫‪ٝ‬ضٍْم غوحكط‪ٜ‬ح ك‪ٓ ٢‬إْٓحش جُى‪ُٝ‬س ‪ٝٝ‬ػ‪ ٢‬جُٔؿطٔغ‪ًُُ .‬ي‪٣ ،‬كظ‪ ٠‬جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء ك‪ ٢‬جُ٘ظْ‬
‫‪ّ٤ٛ‬ح ً‬
‫جُط‪ ٢‬ضكووص ُ‪ٜ‬ح ‪ ًٙٛ‬جُٔكىوجش ذٌٔحٗس ٓٔ‪ُ٤‬ز‪ ،‬ن‪٬‬كح ً ُـ‪ٍٛ٤‬ح ٖٓ جُطؿحٌخ جُط‪ ٢‬ؿىج ػ ِ‬
‫ػِ‪ٜ٤‬ح ئٗؿحَ جُطـ‪ٍ٤٤‬جش جُ‪٣ٌٍٟٝ‬س ُط‪ُٞ ٍ٤ٓ٤‬جَّ ٓرىأ ج‪ْ٫‬طو‪٤ُ٬‬س‪.‬‬
‫‪ٝ‬ضؼطرٍ جُػوحكس‪ ،‬ذكٓر‪ٜ‬ح ن ُّجٕ ه‪ ْ٤‬جُ٘حِ ‪ٝ‬ضوحُ‪٤‬ى‪ٓ ،ْٛ‬كىوجً ٌت‪ٓ٤‬ح ً ك‪ٔٞ ٢‬حٕ جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء‬
‫‪ٝ‬قٔح‪٣‬س جقطٍجٓ‪ٜٗ٧ٝ ،ٚ‬ح ْ‪ٌٍٝ٤‬ز ٓؼوىز ‪ٓٝ‬طىٌؾس ك‪ ٢‬جُُٖٓ‪ ،‬ضكطحؼ جُػوحكس ئُ‪ ٠‬هىٌ ًر‪ٖٓ ٍ٤‬‬
‫جُؿ‪ٜ‬ى جُؿٔحػ‪ٝ ٢‬جٍُٔجًٔس جُٔ٘طظٔس ُط‪ٛ‬رف كحػِسً ذٌَٗ ئ‪٣‬ؿحذ‪ ٢‬ك‪ ٢‬جضؿح‪ ٙ‬ضٌٍ‪ٓ ّ٣‬رىأ‬
‫جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء‪ًُُ .‬ي‪ ُ٤ٔ٣ ،‬ػِٔحء ج‪٫‬ؾطٔحع جُٓ‪٤‬حْ‪ ٢‬ذ‪ٔٗ ٖ٤‬ط‪ ٖٓ ٖ٤‬جُػوحكس‪ :‬غوحكس جُٔٗحًٌس‪،‬‬
‫‪ٝ‬غوحكس ج‪٩‬ضرحع أ‪ ٝ‬جُه‪ٟٞ‬ع‪ .‬كر‪ٔ٘٤‬ح ‪ٓ٣‬حػى جُ٘ٔ‪ ١‬ج‪ ٍٝ٧‬ػِ‪ ٠‬ؾؼَ ٓرىأ ج‪ْ٫‬طو‪ ٍ٬‬ه‪ٔ٤‬س ٓٗطًٍس‬
‫ذ‪ ٖ٤‬جُى‪ُٝ‬س ‪ٝ‬جُٔؿطٔغ‪٣ ،‬ؼ‪ٞ‬م جُ٘ٔ‪ ١‬جُػحٗ‪ٌٍٝ٤ٚ ٢‬زَ ٓرىأ جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء قو‪٤‬وس ٓط َ‪ِّ٘٠ٞ‬سً ك‪٢‬‬
‫ٓإْٓحش جُى‪ُٝ‬س ‪٤ٓٗٝ‬ؽ جُٔؿطٔغ‪ٝ ،‬هى هىٓص جُطؿحٌخ جُى‪٤ُٝ‬س جُ٘حؾكس ك‪ًٛ ٢‬ج جُٔؿحٍ جُىُ‪ََ ٤‬‬
‫ػِ‪ ٠‬هىٌز جُػوحكس جُٔٗح ِ ٌِ ًَس ػِ‪ ٠‬ؾؼَ ٓإْٓحش جُى‪ُٝ‬س ٌجػ‪٤‬سً ُِٔرىأ‪ٝ ،‬قلُ جُٔؿطٔغ ػِ‪٠‬‬
‫جُىكحع ػِ‪ ٠‬جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء‪ ،‬ذحػطرحٌ‪ ٙ‬ه‪ٔ٤‬س هحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪٤ْٝ‬حْ‪٤‬س ٓٗطًٍس‪.‬‬

‫صبَ‪ٛ‬ب‪ :‬ػالَ‪ٛ‬خ انجهغبد‪،‬‬


‫‪ ٠ٍٖٝ ٖٓ ٢ٛٝ‬جُٔكحًٔس جُؼحوُس‪ ،‬ق‪٤‬ع ‪٣‬ؿد إٔ ضٌ‪ ٕٞ‬ؾِٓحش جُو‪ٟ‬حء ٓلط‪ٞ‬قس أٓحّ‬
‫جُؿٔ‪٤‬غ ك‪٤‬ك‪ٍٟٛ‬ح أ‪ٍ٠‬جف جُىػ‪ٝ ٟٞ‬ؾ‪ٜ‬حَ جُىكحع ‪ٝ‬ؿ‪ ٖٓ ٍْٛ٤‬جُؿٔ‪ٜٗ٣ٝ .ٌٜٞ‬ى جُك‪ٌٟٞ‬‬
‫أ‪ٞ٠‬جٌ ‪ٝ‬ك‪ ٍٞٛ‬جُٔكحًٔس ‪ٓ٣ٝ ،‬طٔؼ‪ٞ‬ج ُط‪٣ٍٛ‬كحش جُٔىػ‪ٝ ٢‬جُٔىػ‪ ٠‬ػِ‪ٝ ٚ٤‬أه‪ٞ‬جٍ جُىكحع‬
‫‪ٜٖٝ‬حوز جُٗ‪ٜٞ‬و ‪ٝ‬ضىن‪٬‬ش جُو‪ٟ‬حز أػ‪ٟ‬حء ‪٤ٛ‬أز جُكٌْ ‪ٝ‬ضىن‪٬‬ش ٓٔػَ جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس‪.‬‬
‫‪ٓٝ‬ح ‪٣‬إًى أ‪٤ٔٛ‬س ‪ٌٍٝٞٝ‬ز ػ‪٤ٗ٬‬س جُؿِٓحش‪ ،‬جُطؼِ‪٤‬ن ٌهْ ‪ 13‬جُٔطؼِن ذحُٔحوز ‪ٖٓ 14‬‬
‫جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪ُِ ٢ُٝ‬كو‪ٞ‬م جُٔىٗ‪٤‬س ‪ٝ‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س‪ ،‬ق‪٤‬ع ٖىوش جُِؿ٘س جُٔؼ٘‪٤‬س ذكو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ػِ‪ ٠‬إٔ‬
‫"ػِ٘‪٤‬س ؾِٓحش جُٔكٌٔس ٍٖ‪ٝ ٠‬هحت‪٣ ْٜٓ ٢‬هىّ ٓ‪ِٛ‬كس جُلٍو ‪ِٛٓٝ‬كس جُٔؿطٔغ ػٔ‪ٓٞ‬ح"‪ٝ .‬‬
‫ك‪ٔ٤‬ح ػىج جُظٍ‪ٝ‬ف ج‪ْ٫‬طػ٘حت‪٤‬س جُٔ٘‪ ٘ٞٛ‬ػِ‪ٜ٤‬ح ك‪ ٢‬جُٔحوز ‪ ٖٓ 14‬جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪٣" ٢ُٝ‬ؿد إٔ‬
‫ضٌ‪ ٕٞ‬ؾِٓس جُٔكٌٔس ٓلط‪ٞ‬قس ُِؿٔ‪ ٌٜٞ‬ػٔ‪ٓٞ‬ح ذٖٔ ك‪ ْٜ٤‬جُؼحِٓ‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬جُ‪ٛ‬كحكس‪ٝٝ .‬جؾد‬
‫جُ٘ظٍ ك‪ ٢‬وػح‪ ١ٝ‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬ذٔ‪ٞ‬ؾد ‪ ًٙٛ‬جُٔحوز ِٓو‪ ٠‬ػِ‪ ٠‬ػحضن جُى‪ُٝ‬س ‪ٓ ّ٤ُٝ‬ط‪ٞ‬هق ػِ‪ ٠‬أ‪١‬‬
‫‪ِ٠‬د ٓوىّ ٖٓ أ‪ٍ٠ ١‬ف ٓؼ٘‪٫ٝ .٢‬ذى ُِطٍٗ‪٣‬غ جُٔكِ‪ُِٔٔٝ ٢‬حٌْس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س إٔ ض‪ٞ‬كٍ ٓح ‪ُِّ٣‬‬
‫‪ٌٓ٩‬حٗ‪٤‬س ق‪ ٌٟٞ‬جُؿٔ‪ ٌٜٞ‬ئيج ًحٕ أكٍجو‪ٍ٣ ٙ‬ؿر‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬يُي ‪.10‬‬

‫‪10‬‬
‫‪ -‬الحق فً محاكمة عادلة ‪http://www.ohchr.org/Documents/Publications/training9chapter6ar.pdf‬‬

‫‪10‬‬
‫‪ٝ‬ض‪ٞ‬و‪ ١‬ػ‪٤ٗ٬‬س جُؿِٓحش ئُ‪ ٠‬ئ‪ٞ‬لحء ٖلحك‪٤‬س ‪ٞٞٝٝ‬ـ أًرٍ ػِ‪ ٠‬جُؼَٔ جُو‪ٟ‬حت‪ ٢‬ق‪٤‬ع‬
‫ضٌَٗ جُؼ‪٤ٗ٬‬س ٗ‪ٞ‬ػح ٖٓ جٍُهحذس جُٗؼر‪٤‬س ػِ‪ ٠‬قٖٓ ْ‪ ٍ٤‬ئؾٍجءجش جُطوح‪ًٔ ،٢ٞ‬ح ‪٘٣‬طؽ ػ٘‪ٜ‬ح‬
‫ٌَع جُػوس ك‪ ٢‬جُو‪ٟ‬حء‪ٝ ،‬ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ًٛٝ .٢‬ج ٓح ٖٓ ٖأٗ‪ ٚ‬إٔ ‪٣‬إو‪ ١‬ئُ‪ ٠‬ج‪ٔ٠٫‬ث٘حٕ‬
‫ُؿ‪ٜ‬حَ جُؼىجُس‪ٝ ،‬جُط‪ٞ‬ؾ‪ُِ ٚ‬و‪ٟ‬حء ذـ‪٤‬س ضكو‪٤‬ن جُؼىٍ ‪ٝ‬ج‪ٛٗ٩‬حف‪ ،‬ػ‪ ٜٞ‬ئضرحع ‪ٍ٠‬م أنٍ‪ٟ‬‬
‫ُكَ جُُ٘جػحش‪ ،‬ؿحُرح ٓح ضطْ نحٌؼ ٓوط‪٤ٟ‬حش جُوحٗ‪.ٕٞ‬‬

‫صبنضب‪ :‬انًغبٔاح ث‪ ٍٛ‬انخظٕو‬


‫جُٔٓح‪ٝ‬جز ‪ ٢ٛ‬قن ٌَُ ئٗٓحٕ أٓحّ جُٔكحًْ‪٣ٝ **.‬ؼ٘‪ًٛ ٢‬ج جُٔرىأ جُؼحّ جُ٘حذغ ٖٓ ْ‪٤‬حوز‬
‫جُوحٗ‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬إٓ ‪ٝ‬جقى إٔ ٌَُ ئٗٓحٕ قوح ً ٓطٓح‪٣ٝ‬ح ً ك‪ ٢‬جُِؿ‪ٞ‬ء ئُ‪ ٠‬جُٔكحًْ‪ٝ ،‬إٔ ضؼحَٓ جُٔكحًْ‬
‫ؾٔ‪٤‬غ جُ٘حِ ٓؼحِٓس ٓطٓح‪٣ٝ‬س ‪ٝ .11‬هى ٗ‪ٛ‬ص ػِ‪ًٛ ٠‬ج جُٔرىأ جُؼى‪٣‬ى ٖٓ ج‪٫‬ضلحه‪٤‬حش ‪ٝ‬ج‪٩‬ػ‪ٗ٬‬حش‪،‬‬
‫كوى ‪ٌٝ‬و ك‪ ٢‬جُٔحوز جُٓحذؼس ٖٓ ج‪٩‬ػ‪ ٕ٬‬جُؼحُٔ‪ُ ٢‬كو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ذإٔ "جُ٘حِ ؾٔ‪٤‬ؼح ً ْ‪ٞ‬جء أٓحّ‬
‫جُوحٗ‪٣ ْٛٝ ،ٕٞ‬طٓح‪ ٕٝٝ‬ك‪ ٢‬قن جُطٔطغ ذكٔح‪٣‬س جُوحٗ‪ ٕٞ‬و‪ٔٗٝ‬ح ضٔ‪ًٔ ،ُ٤٤‬ح ‪٣‬طٓح‪ ٕٝٝ‬ك‪ ٢‬قن‬
‫جُطٔطغ ذحُكٔح‪٣‬س ٖٓ أ‪ ١‬ضٔ‪٘٣ ُ٤٤‬ط‪ٜ‬ي ‪ًٛ‬ج ج‪٩‬ػ‪ ٖٓٝ ٕ٬‬أ‪ ١‬ضكٍ‪ ٝ٣‬ػِ‪ٓ ٠‬ػَ ‪ًٛ‬ج جُطٔ‪."ُ٤٤‬‬
‫ًٔح ٗ‪ٛ‬ص جُٔحوز جُػحٗ‪٤‬س ٖٓ جُؼ‪ٜ‬ى جُ‪ُِ ٢ُٞ‬كو‪ٞ‬م جُٔىٗ‪٤‬س ‪ٝ‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س ذإٔ "ضطؼ‪ٜ‬ى ًَ و‪ُٝ‬س ‪ٍ٠‬ف‬
‫ك‪ًٛ ٢‬ج جُؼ‪ٜ‬ى ذحقطٍجّ جُكو‪ٞ‬م جُٔؼطٍف ذ‪ٜ‬ح ك‪ٝ ،ٚ٤‬ذٌلحُس ‪ ًٙٛ‬جُكو‪ٞ‬م ُؿٔ‪٤‬غ ج‪٧‬كٍجو‬
‫جُٔ‪ٞ‬ؾ‪ٞ‬و‪ ٖ٣‬ك‪ ٢‬ئهِ‪ٜٔ٤‬ح ‪ٝ‬جُىجنِ‪ ٖ٤‬ك‪٣٫ٝ ٢‬ط‪ٜ‬ح‪ ،‬و‪ ٕٝ‬أ‪ ١‬ضٔ‪ ُ٤٤‬ذٓرد جُؼٍم أ‪ ٝ‬جُِ‪ ٕٞ‬أ‪ ٝ‬جُؿّ٘‬
‫أ‪ ٝ‬جُِـس أ‪ ٝ‬جُى‪ ٖ٣‬أ‪ ٝ‬جٍُأ‪٤ْ ١‬حْ‪٤‬ح ً أ‪ ٝ‬ؿ‪٤ْ ٍ٤‬حْ‪ ،٢‬أ‪ ٝ‬ج‪ َٚ٧‬جُو‪ ٢ٓٞ‬أ‪ ٝ‬ج‪٫‬ؾطٔحػ‪ ٢‬أ‪ ٝ‬جُػٍ‪ٝ‬ز‬
‫أ‪ ٝ‬جُ٘ٓد أ‪ ٝ‬ؿ‪ ٍ٤‬يُي ٖٓ ج‪ْ٧‬رحخ"‪ٝ .‬ض٘‪ ٙ‬جُٔحوز ‪ًٛ ٖٓ 14‬ج جُؼ‪ٜ‬ى ػِ‪ ٠‬إٔ "جُ٘حِ ؾٔ‪٤‬ؼح‬
‫ْ‪ٞ‬جء أٓحّ جُو‪ٟ‬حء"‪ٝ .‬هى أ‪ٞٝ‬كص جُِؿ٘س جُٔؼ٘‪٤‬س ذكو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ إٔ ‪ٔٞ‬حٗحش جُٔٓح‪ٝ‬جز‬
‫جُ‪ٞ‬جٌوز ك‪ ٢‬جُٔحوز ‪" ٖٓ )1(14‬جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪ "٢ُٝ‬ضو‪ ٢ٟ‬ذإٔ "ض‪( ٖٟٔ‬جُى‪ )ٍٝ‬ضٓح‪ ١ٝ‬جٍُؾحٍ‬
‫‪ٝ‬جُ٘ٓحء ك‪ ٢‬جُكن ك‪ ٢‬جُطٔطغ ذؿٔ‪٤‬غ جُكو‪ٞ‬م جُٔىٗ‪٤‬س ‪ٝ‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س" جُٔ‪ٗٞٛ‬س ك‪" ٢‬جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪."٢ُٝ‬‬

‫‪ٝ‬جُٔٓح‪ٝ‬جز أٓحّ جُو‪ٟ‬حء‪ ،‬ض‪ٜ‬ىف ئُ‪ٔٞ ٠‬حٕ ‪ٝ‬ضٌٍ‪ ّ٣‬قن ًَ كٍو ػِ‪ ٠‬هىّ جُٔٓح‪ٝ‬جز ٓغ‬
‫ج‪٧‬كٍجو ج‪٥‬نٍ‪ ٖ٣‬ك‪ ٢‬جُِؿ‪ٞ‬ء ُِٔكحًْ‪ٝ ،‬قو‪ ٚ‬ك‪ ٢‬إٔ ‪٣‬ؼحَٓ ػِ‪ ٠‬أْحِ جُٔٓح‪ٝ‬جز جُطحٓس ٓغ جُـ‪ٍ٤‬‬
‫أٓحّ جُٔكحًْ‪ٝ .‬ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن ‪ ٖ٣ًٛ‬جُ‪ٜ‬ىك‪ ٖ٤‬ج‪ْ٧‬حْ‪٣ ٖ٤٤‬طكون ضؿٍو جُو‪ٟ‬حء ًِٓطس ‪ٝ‬جُو‪ٟ‬حز‬
‫ًأٖهح٘‪ ،‬ق‪٤‬ع ‪٣‬طْ جُطؼحَٓ ٓغ ًَ جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح ‪ٝ‬جُُ٘جػحش ػِ‪ ٠‬أْحِ جُ‪ٞ‬هحتغ ‪٠ٝ‬روح ُٔوط‪٤ٟ‬حش‬
‫جُو‪ٞ‬جٗ‪ ٖ٤‬ذـ‪ ٝ‬جُ٘ظٍ ػٖ أ‪ٞٗ ١‬ع ٖٓ أٗ‪ٞ‬جع جُطٔ‪٤ً ُ٤٤‬لٔح ًحٕ ج‪ْ٧‬حِ جًُ‪٣ ١‬و‪ ّٞ‬ػِ‪.ٚ٤‬‬

‫‪11‬‬
‫‪ -‬دلٌل المحاكمة العادلة‪ ،‬منظمة العفو الدولٌة‪ ،‬ص ‪138‬‬

‫‪11‬‬
‫ساثؼب‪ :‬لش‪ُٚ‬خ انجشاءح‬
‫ضؼى هٍ‪٘٣‬س جُرٍجءز ٖٓ أ‪ ْٛ‬جُكو‪ٞ‬م ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س جُط‪٘٣ ٢‬رـ‪ ٢‬إٔ ‪٣‬طٔطغ ذ‪ٜ‬ح ج‪ٓٗ٩‬حٕ‪٠ٍٖ ٢ٛٝ ،‬‬
‫‪ُٟٔ َّ٫‬حٕ ٓكحًٔس ػحوُس‪ٝ .‬هى ٗ‪ٛ‬ص ػِ‪ٜ٤‬ح جُٔحوز جُكحو‪٣‬س ػٍٗز ٖٓ ج‪٩‬ػ‪ ٕ٬‬جُؼحُٔ‪٢‬‬
‫قو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ‪ ،‬ق‪٤‬ع ؾحء ك‪ٜ٤‬ح ذإٔ " ًَ ٖه‪ٓ ٙ‬ط‪ ْٜ‬ذؿٍ‪ٔ٣‬س ‪٣‬ؼطرٍ ذٍ‪٣‬ثح ئُ‪ ٠‬إٔ ضػرص ئوجٗط‪ٚ‬‬
‫ذٔكحًٔس ػِ٘‪٤‬س ضإٖٓ ُ‪ ٚ‬ك‪ٜ٤‬ح جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُ‪٣ٌٍٟٝ‬س ُِىكحع ػ٘‪ٝ ."ٚ‬غرص ‪ًٛ‬ج جُٔرىأ ك‪ ٢‬جُٔحوز‬
‫جُهحٓٓس ٖٓ يجش ج‪٩‬ػ‪ ٕ٬‬ذاهٍجٌ‪ٛ‬ح ػىّ ضؼٍ‪ ٝ٣‬أ‪ ١‬ئٗٓحٕ ُِطؼً‪٣‬د ‪ُِٝ‬ؼو‪ٞ‬ذحش أ‪ ٝ‬جُٔؼحٓ‪٬‬ش‬
‫جُوحْ‪٤‬س أ‪ ٝ‬جُ‪ٞ‬قٗ‪٤‬س أ‪ ٝ‬جُط‪ ٢‬ضك‪ ١‬ذحٌٍُجٓس‪ًٔ .‬ح أًىضص ‪ًٛ‬ج جُٔرىأ‪ ،‬جُٔحوز جُٓحذؼس ٖٓ جُؼ‪ٜ‬ى‬
‫جُى‪ ٢ُٝ‬جُهح٘ ذحُكو‪ٞ‬م جُٔىٗ‪٤‬س ‪ٝ‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س‪ٝ ،‬جُٔحوز جٍُجذؼس ػٍٗز ٓ٘‪ٝ ٚ‬جُط‪ ٢‬ؾحء ك‪ٜ٤‬ح ذإٔ‬
‫"ٖٓ قن ًَ ٓط‪ ْٜ‬ذحٌضٌحخ ؾٍ‪ٔ٣‬س إٔ ‪٣‬ؼطرٍ ذٍ‪٣‬ثح ئُ‪ ٠‬إٔ ‪٣‬ػرص ػِ‪ ٚ٤‬جُؿٍّ هحٗ‪ٗٞ‬ح"‪.‬‬
‫‪٘٣ ٫ٝ‬طرن جُكن ك‪ ٢‬جكطٍج‪ ٜ‬جُرٍجءز ػِ‪ٓ ٠‬ؼحِٓس جُٔط‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬جُٔكٌٔس ‪ٝ‬ضو‪ ْ٤٤‬ج‪٧‬وُس ككٓد‪ ،‬ذَ‬
‫‪٘٣‬طرن أ‪ٟ٣‬ح ً ػِ‪ٓ ٠‬ؼحِٓط‪ ٚ‬هرَ جُٔكحًٔس‪ .‬ك‪٘٣ ٜٞ‬طرن ػِ‪ ٠‬جُٔٗطر‪ ٚ‬ك‪ ْٜ٤‬هرَ جض‪ٜ‬حٓ‪٤ٌْٔ ْٜ‬ح ً‬
‫ذحٌضٌحخ أ‪٣‬س ؾٍ‪ٔ٣‬س ضٔ‪٤ٜ‬ىجً ُطوى‪ُِٔ ْٜٔ٣‬كحًٔس‪ٓ٣ٝ ،‬طٍٔ ‪ ًٙٛ‬جُكن هحتٔح ً ئُ‪ ٠‬إٔ ‪٣‬طْ ضأ‪٤٣‬ى قٌْ‬
‫ج‪٩‬وجٗس ذؼى جْط٘لحو ٍٓجقَ ج‪ْ٫‬طث٘حف ‪.12‬‬
‫‪٣ٝ‬كطَ ٓرىأ هٍ‪٘٣‬س جُرٍجءز ٌٓحٗس ٓطٔ‪ُ٤‬ز ًأقى أ‪ٔٞ ْٛ‬حٗحش جُٔكحًٔس جُؼحوُس‪ ،‬ئي ُ‪ٙ٫ٞ‬‬
‫ُطٌٔ٘ص ِْطس ج‪٫‬ض‪ٜ‬حّ ٖٓ إٔ ضؼ‪ٛ‬ق ذكٍ‪٣‬حش ج‪٧‬كٍجو ‪ٝ‬أٓ٘‪ٝ ْٜ‬ضطهً ٖٓ ج‪٩‬ؾٍجءجش ٓح ‪٣‬ؼ‪٤‬ن‬
‫‪ ًٙٛ‬جُكٍ‪٣‬س‪ًُُ .‬ي كإ ‪ًٛ‬ج جُٔرىأ ضإ‪٣‬ى‪ ٙ‬جػطرحٌجش و‪٤٘٣‬س ‪ٝ‬أنٍ‪ ٟ‬أن‪٬‬ه‪٤‬س ذَ ‪ٝ‬جػطرحٌجش قٖٓ‬
‫ْ‪ ٍ٤‬جُؼىجُس ك‪ ٢‬قى يجض‪ٜ‬ح‪ًٔ .‬ح إٔ ‪ًٛ‬ج جُٔرىأ ‪ ْٜٓ٣‬ك‪ ٢‬ض‪٬‬ك‪ٝ ٢‬جؾط٘حخ ج‪٧‬نطحء جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ذاوجٗس‬
‫أٖهح٘ ‪ٝ‬غر‪ٞ‬ش ذٍجءض‪ ْٜ‬ذؼى يُي ‪ٓ ٞٛٝ ،‬ح ٖٓ ٖأٗ‪ ٚ‬إٔ ‪ُ٣‬ػُع غوس ج‪٧‬كٍجو ك‪ٍٓ ٢‬كن‬
‫جُو‪ٟ‬حء‪ٝ .13‬ذحُ٘ط‪٤‬ؿس كحقطٍجّ ‪ٝ‬ضٌٍ‪ ّ٣‬هٍ‪٘٣‬س جُرٍجءز ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬جُٔٔحٌْس ‪٣‬ؼطرٍ ٖٓ أ‪ْٛ‬‬
‫جُٔىجنَ ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ُطكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪.٢‬‬

‫خبيغب‪ :‬شفٕ‪ٚ‬خ انًشافؼبد ٔاحزشاو حمٕق انذفبع‬


‫ٖٓ أ‪ٔٞ ْٛ‬حٗحش جُٔكحًٔس جُؼحوُس ‪ٓٝ‬و‪ٓٞ‬حش ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ ،٢‬ضٌٔ‪ ٖ٤‬ؾٔ‪٤‬غ ج‪ٖ٧‬هح٘ ك‪٢‬‬
‫قحُس ج‪٫‬قطؿحَ أ‪ ٝ‬ض‪ٞ‬ؾ‪ ٚ٤‬ض‪ٜٔ‬س ٓؼ‪٘٤‬س ُ‪ ٖٓ ،ْٜ‬جُىكحع ػٖ أٗلٓ‪ ْٜ‬ذٌَٗ ٖه‪ ٢ٛ‬ئٕ أٌٓ٘‪ْٜ‬‬
‫يُي‪ٝ ،‬قو‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬ج‪ْ٫‬طؼحٗس ذٔكحّ ٖٓ جنط‪٤‬حٌ‪ُِ ْٛ‬ىكحع ػ٘‪ ْٜ‬ئيج ًحٗص ُ‪ ْٜ‬جُوىٌز جُٔحُ‪٤‬س ُطٓى‪٣‬ى‬
‫أضؼحخ جُٔكحٓ‪ًٔ ،٢‬ح ‪ ٌْٜ٘ٔ٣‬ك‪ ٢‬قحُس جُؼ‪ َٞ‬جُٔحو‪ ١‬إٔ ‪٣‬طوىٓ‪ٞ‬ج ُِٔكٌٔس ذطِد ج‪ْ٫‬طلحوز ٖٓ‬

‫‪12‬‬
‫‪ -‬نفس المرجع ص ‪169‬‬
‫‪13‬‬
‫‪-‬عمر بوضٌاف‪ ،‬المحاكمة العادلة فً النظام الجنائً اإلسالمً والمواثٌق الدولٌة‪ ،‬مقال منشور ب ‪ ......‬ص ‪.13‬‬

‫‪12‬‬
‫جُٔٓحػىز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٝ‬ك‪ ًٙٛ ٢‬جُكحُس ضط‪ ٠ُٞ‬جُٔكٌٔس ضؼ‪ٓ ٖ٤٤‬كحّ ‪٣‬ط‪ ٠ُٞ‬جُىكحع ػ٘‪ٓ ْٜ‬ؿحٗح ‪ٖٓٝ‬‬
‫ؿ‪ٓ ٍ٤‬وحذَ‪ ،‬ق‪٤‬ع ‪٣‬ؼل‪ ٖٓ ٕٞ‬وكغ أضؼحخ جُٔكحٓ‪.٠‬‬
‫‪ٝ‬ذحُ٘ظٍ ‪٤ٔٛ٧‬س قن جُىكحع ك‪ ٢‬ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ ،٢‬كوى ٗ‪ٛ‬ص ػِ‪ ٚ٤‬جُلوٍز ج‪٠ُٝ٧‬‬
‫ٖٓ جُٔحوز جُكحو‪٣‬س ػٍٗز ‪ٝ‬جُط‪ ٢‬ؾحء ك‪ٜ٤‬ح ذإٔ ‪ٖ ًَ" :‬ه‪ٓ ٙ‬ط‪ ْٜ‬ذؿٍ‪ٔ٣‬س ‪٣‬ؼطرٍ ذٍ‪٣‬ثح‬
‫ئُ‪ ٠‬إٔ ضػرص ئوجٗط‪ ٚ‬هحٗ‪ٗٞ‬ح ذٔكحًٔس ػِ٘‪٤‬س ضإٖٓ ُ‪ ٚ‬ك‪ٜ٤‬ح جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُ‪٣ٌٍٟٝ‬س ُِىكحع‬
‫ػ٘‪ًٔ ."ٚ‬ح ؾحء ك‪ ٢‬جُٔحوز ‪ ٖٓ 14‬جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪ُِ ٢ُٝ‬كو‪ٞ‬م جُٔىٗ‪٤‬س ‪ٝ‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س ذإٔ ٌَُ ٓط‪ْٜ‬‬
‫ذحٌضٌحخ ؾٍ‪ٔ٣‬س جُكن ك‪ ..." ٢‬إٔ ‪٣‬كحًْ ق‪٣ٌٟٞ‬ح ‪ٝ‬إٔ ‪٣‬ىجكغ ػٖ ٗلٓ‪ ٚ‬ذٗه‪ ٚٛ‬أ‪ٝ‬‬
‫ذ‪ٞ‬جْطس ٓكحّ ٖٓ جنط‪٤‬حٌ‪ٝ ،ٙ‬إٔ ‪٣‬هطٍ ذكو‪ ٚ‬ك‪ٝ ٢‬ؾ‪ٞ‬و ٖٓ ‪٣‬ىجكغ ػ٘‪ ٚ‬ئيج ُْ ‪ٖٓ ُٚ ٌٖ٣‬‬
‫‪٣‬ىجكغ ػ٘‪ٝ ،ٚ‬إٔ ضُ‪ٝ‬و‪ ٙ‬جُٔكٌٔس قٌٔح‪ًِٔ ،‬ح ًحٗص ٓ‪ِٛ‬كس جُؼىجُس ضوط‪ ٢ٟ‬يُي‪ ،‬ذٔكحّ‬
‫‪٣‬ىجكغ ػ٘‪ ،ٚ‬و‪ ٕٝ‬ضكٔ‪ ِٚ٤‬أؾٍج ػِ‪ ٠‬يُي ئيج ًحٕ ‪ِٔ٣ ٫‬ي جُ‪ْٞ‬حتَ جٌُحك‪٤‬س ُىكغ ‪ًٛ‬ج‬
‫ج‪٧‬ؾٍ"‪.‬‬
‫‪ٝ‬هى ض‪ٟ٘ٔ‬ص جُٔرحوب ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س جُهح‪ٚ‬س ذى‪ ٌٝ‬جُٔكحٓ‪ ،ٖ٤‬جُ٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬ػىز ٓوط‪٤ٟ‬حش‬
‫ضطؼِن ذحُكن ك‪ ٢‬جُىكحع‪ٜ٘ٓ ًًٍٗ ،‬ح جُٔرىأ ج‪ ٍٝ٧‬جًُ‪ ١‬أًى ػِ‪ ٠‬إٔ "ٌَُ ٖه‪ ٙ‬جُكن‬
‫ك‪ِ٠ ٢‬د جُٔٓحػىز ٖٓ ٓكحّ ‪٣‬هطحٌ‪ ٙ‬ذ٘لٓ‪ُ ٚ‬كٔح‪٣‬س قو‪ٞ‬ه‪ٝ ٚ‬ئغرحض‪ٜ‬ح‪ُِٝ ،‬ىكحع ػ٘‪ ٚ‬ك‪٢‬‬
‫ؾٔ‪٤‬غ ٍٓجقَ ج‪٩‬ؾٍجءجش جُؿ٘حت‪٤‬س"‪ٝ ،‬جُٔرىأ ‪ 17‬جًُ‪ٍٚ ١‬ـ ذإٔ " ‪٣‬كن ُِٗه‪ٙ‬‬
‫جُٔكطؿُ إٔ ‪٣‬ك‪ َٛ‬ػِ‪ٓٓ ٠‬حػىز ٓكحّ‪ٝ .‬ضو‪ ّٞ‬جُِٓطس جُٔهط‪ٛ‬س ذاذ‪٬‬ؿ‪ ٚ‬ذكو‪ًٛ ٚ‬ج ك‪ٌٞ‬‬
‫جُور‪ ٝ‬ػِ‪ٝ ٚ٤‬ض‪ٞ‬كٍ ُ‪ ٚ‬جُطٓ‪٬٤ٜ‬ش جُٔؼو‪ُٞ‬س ُٔٔحٌْط‪."ٚ‬‬
‫‪ٝ‬جقطٍجّ قن جُىكحع‪٣ ،‬ؿد إٔ ‪ ًَ َٔٗ٣‬جٍُٔجقَ ْ‪ٞ‬جء هرَ جُٔكحًٔس أ‪ ٝ‬أغ٘حت‪ٜ‬ح أ‪ٝ‬‬
‫ذؼى‪ٛ‬ح‪ًٔ .‬ح ‪٣‬لطٍ‪ٌٍٝٞ ٜ‬ز جقطٍجّ قٍ‪٣‬س جقط‪٤‬حٌ جُٔكحٓ‪ٝ ،٢‬ض‪ ٍ٤ٓ٤‬ج‪٫‬ض‪ٛ‬حٍ ذ‪ًَٝ .ٚ‬‬
‫يُي ذ‪ٜ‬ىف ٌَع غوس جُٔطوح‪ ٖ٤ٞ‬ك‪ ٢‬جُو‪ٟ‬حء ‪٘ٓٝ‬ظ‪ٓٞ‬س جُؼىجُس ذٌَٗ ػحّ‪ٔٞٝ ،‬حٕ ػىجُس‬
‫جُٔكحًٔس‪ٝ ،‬ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪.٢‬‬
‫‪ٝ‬ئُ‪ ٠‬ؾحٗد قن جُىكحع‪ ،‬ضؼى ٖل‪٣ٞ‬س جٍُٔجكؼحش ٖٓ أ‪ٓ ْٛ‬و‪ٓٞ‬حش جُٔكحًٔس جُؼحوُس‪،‬‬
‫ق‪٤‬ع ض‪ٟ‬ل‪ ٢‬ه‪ٔ٤‬س ٓ‪ٟ‬حكس ػِ‪ ٠‬ػ‪٤ٗ٬‬س جُؿِٓحش‪ٝ ،‬ضؿؼِ‪ٜ‬ح أًػٍ ٖلحك‪٤‬س‪ٓٝ ،‬لط‪ٞ‬قس ك‪٢‬‬
‫‪ٝ‬ؾ‪ ٚ‬أ‪ٍ٠‬جف جُىػ‪ٝ ٟٞ‬وكحػ‪ٝ ْٜ‬جُؿٔ‪ ٌٜٞ‬جُكح‪ٝ .ٍٞ‬ػٖ ‪٣ٍ٠‬و‪ٜ‬ح ضطْ ٓ‪ٞ‬جؾ‪ٜ‬س جُٔط‪ ْٜ‬ذٔح‬
‫‪ٞٓ٘ٓ ٞٛ‬خ ئُ‪ ٖٓ ٚ٤‬أكؼحٍ ‪ٝ‬أه‪ٞ‬جٍ‪٤ُ ،‬ط‪ ٠ُٞ‬ذ٘لٓ‪ ٚ‬أ‪ ٝ‬ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن وكحػ‪ ٚ‬جٍُو ‪ٝ‬جُط‪٤ٞٞ‬ف‬
‫‪ٝ‬جُىكحع‪ًٛٝ ،‬ج ٓح ‪ٟ٣‬ل‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬جُٔكحًٔس ‪٠‬حذغ جُ‪ٞٞٞ‬ـ‪ٌٓ٣ٝ ،‬ر‪ٜ‬ح ٍٓٗ‪ٝ‬ػ‪٤‬س أًرٍ‪،‬‬
‫ج‪ ٍٓ٧‬جًُ‪٣ ١‬طٍضد ػ٘‪ ٚ‬غوس أًرٍ ك‪ ٢‬ػىجُس جُٔكٌٔس ‪ٝ‬جُٔكحًٔس‪.‬‬
‫‪ٝ‬هى أهٍ جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪ُِ ٢ُٝ‬كو‪ٞ‬م جُٔىٗ‪٤‬س ‪ٝ‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س ك‪ ٢‬جُٔحوز ‪ ٚ٘ٓ 14‬ذكن ًَ ٓط‪ْٜ‬‬
‫ك‪ " ٢‬إٔ ‪٘٣‬حهٕ ٖ‪ٜٞ‬و ج‪٫‬ض‪ٜ‬حّ‪ ،‬ذ٘لٓ‪ ٚ‬أ‪ ٖٓ ٝ‬هرَ ؿ‪ٝ ،ٍٙ٤‬إٔ ‪٣‬ك‪ َٛ‬ػِ‪ ٠‬جُٔ‪ٞ‬جكوس ػِ‪٠‬‬
‫جْطىػحء ٖ‪ٜٞ‬و جُ٘ل‪ ٢‬ذًجش جٍُٗ‪ ٠ٝ‬جُٔطروس ك‪ ٢‬قحُس ٖ‪ٜٞ‬و ج‪٫‬ض‪ٜ‬حّ"‪ًٔ .‬ح ٗ‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬قن‬
‫‪13‬‬
‫ًَ ٓط‪ ْٜ‬ك‪ " ٢‬إٔ ‪ُٝ٣‬و ٓؿحٗح ذطٍؾٔحٕ ئيج ًحٕ ‪٣ ٫‬ل‪ ْٜ‬أ‪٣ ٫ ٝ‬طٌِْ جُِـس جُٔٓطهىٓس ك‪٢‬‬
‫جُٔكٌٔس"‪ ٝ .‬ذحُكن ك‪ ٢‬إٔ " أ‪ ٌٍٙ٣ ٫‬ػِ‪ ٠‬جُٗ‪ٜ‬حوز ‪ٞ‬ى ٗلٓ‪ ٚ‬أ‪ ٝ‬ػِ‪ ٠‬ج‪٫‬ػطٍجف ذًٗد"‪.‬‬

‫عبدعب‪ :‬عشػخ انفظم ف‪ ٙ‬انذػبٖٔ‬


‫ئيج ًحٗص ػىجُس جُٔكحًٔس ضططِد ئػٔحٍ ٓرىأ هٍ‪٘٣‬س جُرٍجءز ‪ ٞٛ‬ج‪ ،َٚ٧‬كإ ٍْػس جُل‪َٛ‬‬
‫ك‪ ٢‬جُىػ‪ ٟٞ‬ضؼى أ‪ٟ٣‬ح ٖٓ أ‪ٓ ْٛ‬و‪ٓٞ‬حش جُٔكحًٔس جُؼحوُس‪ ،‬ق‪٤‬ع أٗ‪ٜ‬ح ضإًى ‪ٝ‬ضؼ‪ٟ‬ى ٓرىأ هٍ‪٘٣‬س‬
‫جُرٍجءز‪ٝ ،‬ذؼى ئؾٍجء جُٔكحًٔس ‪٣‬طْ جُ٘طن ذحُكٌْ جًُ‪ ١‬هى ‪٣‬إًى ذٍجءز جُٔط‪ًٔ ْٜ‬ح هى ‪٘٣‬ط‪ ٢ٜ‬ئُ‪٠‬‬
‫ئوجٗط‪ ٚ‬ك‪ ٢‬قحٍ غر‪ٞ‬ش جُط‪ٜٔ‬س ك‪ ٢‬قو‪ .ٚ‬كحُر‪١‬ء ك‪ ٢‬ئؾٍجء جُٔكحًٔس ‪ٝ‬جُ٘طن ذحُكٌْ م ‪ٓٓ ٌَٗ٣‬ح‬
‫ذكو‪ٞ‬م جُٔط‪ٞٗٝ ْٜ‬ػح ٖٓ جُظِْ جًُ‪٣ ١‬طحُ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬قحٍ غر‪ٞ‬ش ذٍجءض‪.ٚ‬‬
‫‪ٝ‬هى ٗ‪ٛ‬ص ػِ‪ٌٍٝٞ ٠‬ز ٍْػس جُل‪ َٛ‬ك‪ ٢‬جُىػح‪ ،١ٝ‬جُؼى‪٣‬ى ٖٓ ج‪٩‬ػ‪ٗ٬‬حش ‪ٝ‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬حش‬
‫جُى‪٤ُٝ‬س ‪ٝ‬ج‪٩‬هِ‪٤ٔ٤‬س‪ .‬كحُٔحوز ‪ ٖٓ 9‬جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪ُِ ٢ُٝ‬كو‪ٞ‬م جُٔىٗ‪٤‬س ‪ٝ‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س‪ ،‬ضإًى ك‪ ٢‬كوٍض‪ٜ‬ح‬
‫جُػحُػس ػِ‪٣ " ٠‬وىّ جُٔ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف أ‪ ٝ‬جُٔؼطوَ ذط‪ٜٔ‬س ؾُجت‪٤‬س‪٣ٍْ ،‬ؼح‪ ،‬ئُ‪ ٠‬أقى جُو‪ٟ‬حز أ‪ ٝ‬أقى‬
‫جُٔ‪ٞ‬ظل‪ ٖ٤‬جُٔه‪ ٖ٤ُٞ‬هحٗ‪ٗٞ‬ح ٓرحٍٖز ‪ٝ‬ظحتق ه‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ ٖٓ ٌٕٞ٣ٝ ،‬قو‪ ٚ‬إٔ ‪٣‬كحًْ ن‪ِٜٓ ٍ٬‬س‬
‫ٓؼو‪ُٞ‬س أ‪ ٝ‬إٔ ‪٣‬لٍؼ ػ٘‪٣ ٫ٝ .ٚ‬ؿ‪ َٞ‬إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬جقطؿحَ ج‪ٖ٧‬هح٘ جًُ‪٘٣ ٖ٣‬طظٍ‪ ٕٝ‬جُٔكحًٔس ‪ٞٛ‬‬
‫جُوحػىز جُؼحٓس‪ ٖٓ ٌُٖٝ ،‬جُؿحتُ ضؼِ‪٤‬ن ج‪٩‬كٍجؼ ػ٘‪ ْٜ‬ػِ‪ٔٞ ٠‬حٗحش ٌُلحُس ق‪ٌْٟٛٞ‬‬
‫جُٔكحًٔس ك‪ ٢‬أ‪٣‬س ٍٓقِس أنٍ‪ٍٓ ٖٓ ٟ‬جقَ ج‪٩‬ؾٍجءجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٌُٝ ،‬لحُس ض٘ل‪ ً٤‬جُكٌْ ػ٘ى‬
‫ج‪٫‬هط‪ٟ‬حء"‪ًٔ .‬ح ٗ‪ٛ‬ص جُٔحوز جٍُجذؼس ػٍٗز ٖٓ ٗلّ جُؼ‪ٜ‬ى ػِ‪ ٠‬إٔ ٌَُ كٍو ػ٘ى جُ٘ظٍ ك‪٢‬‬
‫أ‪ ١‬ض‪ٜٔ‬س ؾ٘حت‪٤‬س ٓ‪ٞ‬ؾ‪ٜ‬س ُ‪ ٚ‬جُكن ك‪ ٢‬إٔ ضؿٍ‪ٓ ٟ‬كحًٔط‪ ٚ‬و‪ ٕٝ‬ضأن‪ٓ ٫ ٍ٤‬رٌٍ ُ‪ٗٝ .ٚ‬لّ‬
‫جُٔرحوب أًىش ػِ‪ٜ٤‬ح ًَ ٖٓ ج‪٫‬ضلحه‪٤‬ط‪ ٖ٤‬ج‪ٌٝ٧‬ذ‪٤‬س ‪ ٝ‬ج‪٤ٌ٣ٍٓ٧‬س ُكو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ‪.‬‬

‫‪ٝ‬جُٔو‪ٞٛ‬و ذإٔ ضرىأ ج‪٩‬ؾٍجءجش جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ٝ‬ض٘ط‪ ٢ٜ‬ك‪ ٢‬ؿ‪ٓ ٕٟٞ‬ىز ٓؼو‪ُٞ‬س‪ٌٍٝٞ ٞٛ ،‬ز‬
‫ٍٓجػحز جُط‪ٞ‬جَٕ ذ‪ ٖ٤‬قن جُٔط‪ ْٜ‬ك‪ٓٓ ٢‬حقس َٓ٘‪٤‬س ‪ٝ‬ضٓ‪٬٤ٜ‬ش ًحك‪٤‬س ‪٩‬ػىجو وكحػ‪( ٚ‬جٗظٍ‬
‫جُل‪ٌٍٝٞٝ ،)8 َٛ‬ز جُرىء ك‪ٗ ٢‬ظٍ جُىػ‪ٝ ٟٞ‬ئ‪ٚ‬ىجٌ جُكٌْ (ذؼى ؾٔ‪٤‬غ ٍٓجقَ ج‪ْ٫‬طث٘حف)‬
‫و‪ ٕٝ‬أ‪ ١‬ضأن‪ٓ ٫ ٍ٤‬رٌٍ ُ‪ًٛ ُِّ٣ٝ .ٚ‬ج جُكن جُِٓطحش ذ‪ٟٔ‬حٕ ج‪ٗ٫‬ط‪ٜ‬حء ٖٓ ؾٔ‪٤‬غ ج‪٩‬ؾٍجءجش‪،‬‬
‫ذى ًءج ٖٓ جٍُٔجقَ جُٓحذوس ُِٔكحًٔس قط‪ ٠‬جُ٘و‪ ،ٝ‬ئُ‪ ٠‬إٔ ‪ٛ٣‬رف جُكٌْ ٗ‪ٜ‬حت‪٤‬ح ً ك‪ ٢‬ؿ‪ ٕٟٞ‬كطٍز‬
‫َٓ٘‪٤‬س ٓؼو‪ُٞ‬س ‪.14‬‬

‫‪14‬‬
‫‪ -‬دلٌل المحاكمة العادلة‪ ،‬منظمة العفو الدولٌة‪ ،‬ص ص ‪192‬‬

‫‪14‬‬
‫‪ٝ‬ضؿىٌ ج‪ٖ٩‬حٌز ئُ‪ ٠‬إٔ ‪٘ٛ‬حى ٓؿٔ‪ٞ‬ػطحٕ ٖٓ جُٔؼح‪ ٍ٤٣‬جُط‪ ٢‬ضو‪ ٢ٟ‬ذ‪ٌٍٟٝ‬ز ذىء‬
‫جُٔكحًْ ك‪ ٢‬ؿ‪ ٕٟٞ‬كطٍز َٓ٘‪٤‬س ٓؼو‪ُٞ‬س‪ًِٝ .‬طح‪ٔٛ‬ح ٓو‪٤‬ىز ذٔرىأ إٔ جُٔط‪ ْٜ‬ذٍب قط‪ ٠‬ضػرص‬
‫ئوجٗط‪.15ٚ‬‬

‫‪ٝ‬جُٔؿٔ‪ٞ‬ػس ج‪ٜٔ٘ٓ ٠ُٝ٧‬ح ض٘طرن ػِ‪ ٠‬جُٔكطؿُ‪ ٢ٛٝ ،ٖ٣‬ضو‪ ٢ٟ‬ذ‪ٌٍٟٝ‬ز ضوى‪ ْٜٔ٣‬ئُ‪٠‬‬
‫جُٔكحًٔس ك‪ ٢‬ؿ‪ ٕٟٞ‬كطٍز َٓ٘‪٤‬س ٓؼو‪ُٞ‬س أ‪ ٝ‬ج‪٩‬كٍجؼ ػ٘‪ًٛٝ .ْٜ‬ج جُكن ٓ‪ ٕٞٛ‬ذٔ‪ٞ‬ؾد‬
‫‪" ٖٓ )5(7‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬س‬ ‫‪" ٖٓ )3(9‬جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪ٝ ،٢ُٝ‬جُٔحوز‬ ‫جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُٔكىوز ك‪ ٢‬جُٔحوز‬
‫ج‪٤ٌ٣ٍٓ٧‬س" ‪ٝ‬جُٔحوز ‪" ٖٓ )3(5‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬س ج‪ٌٝٝ٧‬ذ‪٤‬س"‪٘٣ٝ .‬رغ ‪ًٛ‬ج جُكن ٖٓ جكطٍج‪ ٜ‬ذٍجءز‬
‫جُٔط‪ٝ ْٜ‬جُكن ك‪ ٢‬جُكٍ‪٣‬س جُٗه‪٤ٛ‬س‪ ،‬جًُ‪٣ ١‬و‪ ٢ٟ‬ذإٔ أ‪ٖ ١‬ه‪٣ ٙ‬كطؿُ ػِ‪ ٠‬يٓس ه‪٤ٟ‬س إٔ‬
‫ضؼط‪ ٠‬أ‪٣ُٞٝ‬س ُو‪٤ٟ‬ط‪ٝ ٚ‬إٔ ضطْ ج‪٩‬ؾٍجءجش ػِ‪ٗ ٠‬ك‪٣ٍْ ٞ‬غ ؾىجً‪.‬‬

‫أٓح جُٔؿٔ‪ٞ‬ػس جُػحٗ‪٤‬س‪ ،‬جُط‪ ٢‬ض٘طرن ػِ‪ ٠‬أ‪ٖ ١‬ه‪٣ ٙ‬ط‪ ْٜ‬ذحٌضٌحخ كؼَ ؾ٘حت‪ْٞ ،٢‬جء‬
‫أًحٕ ٓكطؿُجً أّ ؿ‪ٓ ٍ٤‬كطؿُ‪ ،‬كطو‪ ٢ٟ‬ذ‪ٌٍٟٝ‬ز ػوى ؾٔ‪٤‬غ جُٔكحًٔحش و‪ ٕٝ‬أ‪ ١‬ضأن‪ ٍ٤‬ؿ‪ٍ٤‬‬
‫‪ٝ .١ٌٍٝٞ‬جُـٍ‪ ٜ‬ج‪ْ٧‬حْ‪ًٛ ٖٓ ٢‬ج أ‪٣ ٫‬طؼٍ‪ ٜ‬ج‪ٖ٧‬هح٘ جُٔكطؿُ‪ ٖ٣‬ػِ‪ ٠‬يٓس ه‪٤ٟ‬س أ‪ٝ‬‬
‫ذط‪ٜٔ‬س ؾ٘حت‪٤‬س ُِٔؼحٗحز ٖٓ ج‪٩‬قٓحِ ذحُوِن ُلطٍز ‪ِ٣ٞ٠‬س ذ‪ٌٍٝٞ ٬‬ز ‪ٝ‬جُك‪ُِٞ٤‬س و‪٤ٞ ٕٝ‬حع‬
‫ج‪٧‬وُس أ‪ ٝ‬جُؼرع ذ‪ٜ‬ح ‪ ٞٛٝ -‬جُـٍ‪ ٜ‬ج‪ْ٧‬حْ‪ُِٟٔ ٢‬حٗحش جُٔكىوز ك‪ ٢‬جُٔحوز ‪" ٖٓ )3(14‬جُؼ‪ٜ‬ى‬
‫جُى‪ٝ "٢ُٝ‬جُٔحوز ‪ ٖٓ )1(8‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬س ج‪٤ٌ٣ٍٓ٧‬س ‪ٝ‬جُٔحوز ‪" ٖٓ )1(6‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬س ج‪ٌٝٝ٧‬ذ‪٤‬س"‪.‬‬

‫‪ٝ‬ئيج ًحٗص ٓهطِق ج‪٩‬ػ‪ٗ٬‬حش ‪ٝ‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬حش جُكو‪ٞ‬ه‪٤‬س ضإًى ػِ‪ ٠‬قن جُٔكطؿُ ك‪٢‬‬
‫ٓكحًٔس ػحوُس ن‪ٓ ٍ٬‬ىز َٓ٘‪٤‬س ٓؼو‪ُٞ‬س أ‪ ٝ‬ج‪٩‬كٍجؼ ػ٘‪ٝ ،ٚ‬ػِ‪ ٠‬جُكن ك‪ٓ ٢‬كحًٔس ك‪ ٢‬أٍْع‬
‫‪ٝ‬هص ٌٖٓٔ‪ ،‬كاٗ‪ٓ ٚ‬غ يُي ٖٓ جُ‪ٛ‬ؼد ضكى‪٣‬ى ‪ًٛ‬ج جُ‪ٞ‬هص‪ ٖٓٝ ،‬جُ‪ٛ‬ؼد أ‪ٟ٣‬ح ئؾٍجء ًَ‬
‫جُٔكحًٔحش ك‪ٗ ٢‬لّ جُٔىز جُُٓ٘‪٤‬س‪ ،‬ق‪٤‬ع إٔ جُؿ٘ح‪٣‬س ُ‪ٓ٤‬ص ًحُؿ٘كس‪ ًٙٛٝ ،‬ج‪٧‬ن‪ٍ٤‬ز ُ‪ٓ٤‬ص‬
‫ًحُٔهحُلس‪ٓ٤ُٝ .‬ص جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُط‪٣ ٢‬ط‪ٞ‬كٍ ك‪ٜ٤‬ح ػ٘‪ ٍٛ‬جُطِرّ ًحُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُط‪ ٢‬ضططِد ‪ٌٍٝٞ‬ز‬
‫ئؾٍجء جُهرٍز ‪ ٝ‬جُطكو‪٤‬ن ‪ُٝ‬ركع جُٔؼٔن ذكع ػٖ ج‪٧‬وُس جُط‪ ٌٖٔ٣ ٢‬إٔ ضإو‪٩ ١‬ؾ‪٬‬ء جُكو‪٤‬وس‪.‬‬
‫‪ٝ‬جُٔ‪ ْٜ‬ك‪ ًَ ٢‬جُكح‪٫‬ش ‪ٝ‬ك‪ْ ٢‬حتٍ أٗ‪ٞ‬جع جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح ‪ ٞٛ‬ئؾٍجء جُٔكحًٔحش ‪ٚٝ‬ى‪ ٌٝ‬ج‪٧‬قٌحّ ك‪٢‬‬
‫ٓىز َٓ٘‪٤‬س ٓؼو‪ُٞ‬س‪.‬‬
‫‪ٝ‬ذحُ٘ظٍ ‪٤ٔٛ٧‬س ‪ًٛ‬ج جُٔرىأ‪ ،‬كوى أوًٌص جُو‪ٞ‬جٗ‪ ٖ٤‬جُ‪ٞٞ‬ؼ‪٤‬س جُ‪ ّٞ٤‬إٔ ‪ ٍٞ٠‬أٓى جُُ٘جع ‪٫‬‬
‫‪ ّٔ٣‬كو‪ ١‬ذكو‪ٞ‬م جُٔط‪ٝ ْٜ‬آُ‪٤‬حش جُٔكحًٔس جُؼحوُس ‪ ،‬ذَ ‪ٌِ٣‬ق نُ‪٘٣‬س جُى‪ُٝ‬س ٗلوحش أًػٍ ذٓرد‬
‫‪ ٍٞ٠‬ج‪٩‬ؾٍجءجش‪ًٔ .‬ح أوًٌص إٔ جُٔرحُـس ك‪ٓ ٢‬ىز جُل‪ َٛ‬ك‪ ٢‬جُو‪٤ٟ‬س ‪ٓ٣‬رد ج‪ ّ٫٥‬جٌُر‪ٍ٤‬ز‬
‫ُِٔط‪ ْٜ‬ذكٌْ ‪ٞٝ‬ؼ‪ٞٞٓ ٚ‬غ ج‪٫‬ض‪ٜ‬حّ ذٔح ‪٘٣‬ؿْ ػٖ يُي ٖٓ ٓٓحِ ذٍٗك‪ٝ ٚ‬جػطرحٌ‪ٝ ٙ‬أٍْض‪.ٚ‬‬

‫‪15‬‬
‫‪ -‬دلٌل المحاكمة العادلة‪ ،‬منظمة العفو الدولٌة‪ ،‬ص ص ‪99- 98‬‬

‫‪15‬‬
‫ك‪ ٬ٟ‬ػِ‪ ٠‬إٔ ‪ ٍٞ٠‬ج‪ٗ٫‬طظحٌ هى ‪٣‬إو‪ ١‬ئُ‪ ٠‬ئ‪ٚ‬حذس جُٗ‪ٜٞ‬و ذحُ٘ٓ‪٤‬حٕ ٓٔح ‪٣‬إغٍ ػِ‪ٓ ٠‬ؼٍكس‬
‫جُكو‪٤‬وس‪.16‬‬

‫عبثؼب‪ :‬رؼه‪ٛ‬م ٔرغج‪ٛ‬ت األحكبو‬


‫ٖٓ ذ‪ ٖ٤‬أ‪ ْٛ‬جٍُٗ‪ ٠ٝ‬ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ُطكو‪٤‬ن جُؿ‪ٞ‬وز ك‪ ٢‬ج‪٧‬قٌحّ جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٔٞٝ‬حٕ ئؾٍجء‬
‫ٓكحًٔس ػحوُس‪ ،‬ذٔح ‪٣‬طٍضد ػ٘‪ٜٔ‬ح ٖٓ ضكو‪٤‬ن ُ‪ ٖٓ٨‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٞٛ ،٢‬ضٓر‪٤‬د ‪ٝ‬ضؼِ‪ َ٤‬ج‪٧‬قٌحّ‬
‫‪ٝ‬جُوٍجٌجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ ،‬يُي ذط‪ٜ٘٤ٟٔ‬ح جُكؽ جُ‪ٞ‬جهؼ‪٤‬س ‪ٝ‬جُٔرٌٍجش جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُط‪ ٢‬جْط٘ى ػِ‪ٜ٤‬ح‬
‫جُوح‪ ٢ٞ‬أ‪٤ٛ ٝ‬ثس جُكٌْ ك‪ ٢‬ئ‪ٚ‬ىجٌ قٌْ ٓؼ‪ ٖ٤‬ذه‪ ٘ٞٛ‬ه‪٤ٟ‬س ٓؼ‪٘٤‬س‪.‬‬
‫كحُطؼِ‪ٍْ ٞٛ ،َ٤‬و ‪ٝ‬جْطؼٍج‪ ٜ‬ؾٔ‪٤‬غ جُ‪ٞ‬هحتغ ‪ٝ‬جُك‪٤‬ػ‪٤‬حش ‪ٝ‬جُ٘‪ ٘ٞٛ‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ٝ‬ج‪٫‬ؾط‪ٜ‬حوجش‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ ،‬جُط‪ ٢‬جػطٔىش ػِ‪ٜ٤‬ح جُٔكٌٔس ك‪ ٢‬ضٌ‪ ٖ٣ٞ‬ه٘حػط‪ٜ‬ح ‪ٚٝ‬ى‪ ٌٝ‬أقٌحٓ‪ٜ‬ح‪٣ٝ .‬ؼى ضؼِ‪َ٤‬‬
‫ج‪٧‬قٌحّ ٍٖ‪ ٠‬أْحْ‪ُ ٢‬ؼىجُط‪ٜ‬ح‪ٝ ،‬ؿ‪٤‬حذ‪٣ ٚ‬لوى‪ٛ‬ح جٍُٗػ‪٤‬س‪٣ٝ ،‬ػ‪ ٍ٤‬جٌُٗ‪ٞ‬ى ق‪ ٍٞ‬أّْ ‪ٝ‬و‪ٝ‬جكغ‬
‫جُكٌْ‪ًُُ .‬ي كإ جُطٓر‪٤‬د ‪ ٞٛ‬جُ‪ِ٤ْٞ‬س جُٔإغٍز ك‪ ٢‬ئه٘حع جُه‪ٝ .ّٞٛ‬جُىُ‪ َ٤‬جًُ‪٣ ١‬رٍ‪ ٖٛ‬ػِ‪٠‬‬
‫ْ‪ٓ٬‬س ج‪٧‬قٌحّ ‪ٞٓٝ‬جكوط‪ٜ‬ح ُِوحٗ‪ٝ ٕٞ‬جُؼىجُس ‪.17‬‬
‫‪ٝ‬هى ‪ٌٝ‬و ك‪ ٢‬جُٔحوز ‪ ٖٓ 14‬جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪ُِ ٢ُٝ‬كو‪ٞ‬م جُٔىٗ‪٤‬س ‪ٝ‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س ذإٔ ٖٓ قن ًَ ٓط‪ْٜ‬‬
‫"إٔ ‪٣‬طْ ئػ‪٣ٍْ ٚٓ٬‬ؼح ‪ٝ‬ذحُطل‪ٝ ،َ٤ٛ‬ك‪ُ ٠‬ـس ‪٣‬ل‪ٜٜٔ‬ح‪ ،‬ذطر‪٤‬ؼس جُط‪ٜٔ‬س جُٔ‪ٞ‬ؾ‪ٜ‬س ئُ‪ٝ ٚ٤‬أْرحذ‪ٜ‬ح" ‪.‬‬
‫‪ًٛٝ‬ج جُكن ‪٣‬لٍ‪ ٜ‬ػِ‪ ٠‬جُٔكٌٔس ‪ٌٍٝٞ‬ز ئغرحش جُط‪ٜٔ‬س أ‪ ٝ‬جُط‪ ْٜ‬جُٔ‪ٞ‬ؾ‪ٜ‬س ك‪ ٢‬قن جُٔط‪ ْٜ‬ك‪٢‬‬
‫قحُس ئوجٗط‪ ٌٕٞ٣ ُٖٝ ،ٚ‬يُي ٖٓ جٌُٖٔٔ ئ‪ ٫‬ئيج هحٓص جُٔكٌٔس ذحُركع ػٖ جُكؿؽ جُ‪ٞ‬جهؼ‪٤‬س‬
‫‪ٝ‬جُٔرٌٍجش جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُط‪ٖ ٖٓ ٢‬أٗ‪ٜ‬ح ئوجٗس جُٔط‪ٝ .ْٜ‬هى أ‪ٚ‬رف جُ‪ ٖٓ ّٞ٤‬جُِْٔٓ ذ‪ ،ٚ‬إٔ ‪٣‬ؼٍف‬
‫جُٔط‪ ْٜ‬ج‪ْ٧‬رحخ جُط‪ ٢‬جٌضٌُش ػِ‪ٜ٤‬ح جُٔكٌٔس ‪ٚ٩‬ىجٌ قٌْ ذاوجٗط‪ٝ ،ٚ‬يُي قط‪٣ ٠‬طٌٖٔ ٖٓ‬
‫ٓٔحٌْس قو‪ ٚ‬ك‪ ٢‬جُطؼٖ ك‪ ٢‬يُي جُكٌْ جْط٘حوج ػِ‪ ٠‬ضِي ج‪ْ٧‬رحخ جُط‪ٍ٣ ٢‬ج‪ٛ‬ح ؿ‪ٓ ٍ٤‬ؼو‪ُٞ‬س‬
‫‪٩‬وجٗط‪ًٛٝ ،ٚ‬ج جٍُٗ‪ٓ ٞٛ ٠‬ح أ‪ٚ‬ركص ض٘‪ ٙ‬ػِ‪ٓ ٚ٤‬هطِق ه‪ٞ‬جٗ‪ ٖ٤‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ك‪ ًَ ٢‬و‪ٍٝ‬‬
‫جُؼحُْ‪.‬‬

‫‪ٝ‬ضطؼىو ج‪ٛ٧‬ىجف جٍُٔؾ‪ٞ‬ز ٖٓ ‪ٌٝ‬جء ضؼِ‪ َ٤‬ج‪٧‬قٌحّ ‪ٝ‬جُوٍجٌجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٜ٘ٓ ًًٍٗٝ ،‬ح أْحْح‬
‫ج‪ٛ٧‬ىجف جُطحُ‪٤‬س‪:‬‬

‫‪16‬‬
‫‪ -‬عمر بوضٌاف‪ ،‬المحاكمة العادلة فً النظام الجنائً اإلسالمً والمواثٌق الدولٌة‪ ،‬مقال منشور ب ‪ ......‬ص ‪17‬‬
‫‪17‬‬
‫‪ -‬جُىًط‪ٌ ٌٞ‬ؤ‪ٝ‬ف ػر‪٤‬ى‪ٞٞ ،‬جذ‪ ١‬ضٓر‪٤‬د ج‪٧‬قٌحّ جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ٝ‬أ‪ٝ‬جٍٓ جُط‪ٍٛ‬ف ك‪ ٢‬جُطكو‪٤‬ن‪ ،‬جُطرؼس جُػحُػس‪ ،‬وجٌ جُلٌٍ جُؼٍذ‪ ٢‬جُوح‪ٍٛ‬ز‪3٘،1986 ،‬‬

‫‪16‬‬
‫‪ ‬قٔح‪٣‬س جُوح‪ ،٢ٞ‬ق‪٤‬ع إٔ ك‪ ٢‬ضؼِ‪ َ٤‬ج‪٧‬قٌحّ قٔح‪٣‬س ُِوح‪ ٢ٞ‬أ‪٤ٛ ٝ‬ثس جُكٌْ جُط‪ٚ ٢‬ىٌ‬
‫جُكٌْ ػ٘‪ٜ‬ح‪ .‬ق‪٤‬ع ضإًى جُكؿؽ ‪ٝ‬جُٔرٌٍجش جُ‪ٞ‬جهؼ‪٤‬س ‪ٝ‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُٔؼطٔى ػِ‪ٜ٤‬ح‪ ،‬جؾط‪ٜ‬حو‬
‫جُوح‪ٝ ،٢ٞ‬ذكػ‪ ٚ‬ػٖ جُكو‪٤‬وس‪ٝ ،‬ض‪ٞ‬ن‪ُِ ٚ٤‬ؼىجُس‪ٝ ،‬ذؼى‪ ٙ‬ػٖ ًَ أٗ‪ٞ‬جع جُطأغ‪ٝ ٍ٤‬ج‪٩‬ؿٍجء‬
‫جُط‪ ٌٖٔ٣ ٢‬إٔ ضإغٍ ك‪ ٢‬ػىجُس قٌٔ‪ٝ .ٚ‬ذًُي كحُطؼِ‪ٍ٣ َ٤‬كغ جُٗر‪ٜ‬حش ػٖ جُو‪ٟ‬حز‪٣ٝ ،‬إًى‬
‫ٖلحك‪٤‬س ‪ُٗٝ‬ج‪ٛ‬س ج‪٧‬قٌحّ‪.‬‬
‫‪ ‬قٔح‪٣‬س جُٔطوح‪ ،ٖ٤ٞ‬ق‪٤‬ع إٔ جُطؼِ‪٣ َ٤‬إو‪٩ ١‬ه٘حع أ‪ٍ٠‬جف جُىػ‪ ٟٞ‬ذأ‪٤ٔٛ‬س جُكَ جًُ‪١‬‬
‫ض‪ ٟٚ٘ٔ‬جُكٌْ جُو‪ٟ‬حت‪٣ٝ ،٢‬ؿؼِ‪ٓ ْٜ‬وط٘ؼ‪ ٖ٤‬ذؼىجُس جُٔكٌٔس‪٣ٝ ،‬إو‪ٌُُ ١‬ع جُػوس ك‪٢‬‬
‫جُو‪ٟ‬حء ًِٓطس ‪ٝ‬جُو‪ٟ‬حز ًأٖهح٘‪ ًٙٛ ًَٝ .‬جُ٘طحتؽ ‪٣‬طٍضد ػ٘‪ٜ‬ح ذطر‪٤‬ؼس جُكحٍ ضكو‪٤‬ن‬
‫ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪.٢‬‬
‫‪ ‬ضٌٔ‪ ٖ٤‬ؾ‪ٜ‬س جُو‪ٟ‬حء جُؼِ‪٤‬ح ٖٓ ٓٔحٌْس قو‪ٜ‬ح ك‪ ٢‬جٍُهحذس‪ ،‬ق‪٤‬ع إٔ ئُُجّ جُو‪ٟ‬حز ذطٓر‪٤‬د‬
‫ج‪٧‬قٌحّ‪٣ ،‬طٍضد ػٖ ض‪ٝ ٍ٤ٓ٤‬ضٓ‪ٜٔٓ َ٤ٜ‬س جُٔكحًْ ج‪٧‬ػِ‪ ٠‬وٌؾس ك‪ ٢‬جٍُهحذس ػِ‪٠‬‬
‫أقٌحّ جُٔكحًْ ج‪٧‬هَ وٌؾس‪ٝ ،‬ض‪ٛ‬ك‪٤‬ك‪ٜ‬ح ‪ٝ‬جٍُهحذس ػِ‪ٜ٤‬ح‪ .‬كٔكحًْ ج‪ْ٫‬طث٘حف ضط‪ٞ‬جُ‪٠‬‬
‫كك‪ ٙ‬ج‪٧‬قٌحّ جُ‪ٛ‬حوٌز ػٖ جُٔكحًْ ج‪٫‬ذطىجت‪٤‬س‪ٓٝ ،‬كٌٔس جُ٘و‪ ٝ‬ضط‪ ٠ُٞ‬كك‪ ٙ‬ج‪٧‬قٌحّ‬
‫جُ‪ٛ‬حوٌز ػٖ جُٔكحًْ ج‪ْ٫‬طث٘حك‪٤‬س‪ٝ .‬ئيج ًحٕ جُطؼِ‪ٝ َ٤‬ج‪ٞ‬كح‪ َٜٓ٣ ،‬ضوى‪ٓ ٍ٣‬ى‪ٚ ٟ‬كس‬
‫‪ٓ٬ْٝ‬س جُكٌْ جُو‪ٟ‬حت‪ ٢‬جًُ‪ ١‬ض‪ٖ ٖٓٝ .ٟٚ٘ٔ‬إٔ ‪ًٛ‬ج جُؼحَٓ إٔ ‪٣ُ٣‬ى ٖٓ ضؼٔ‪٤‬ن جُػوس‬
‫ك‪٘ٓ ٢‬ظ‪ٓٞ‬س جُؼىجُس ذحٌَُٗ جًُ‪ٖ ٖٓ ١‬أٗ‪ ٚ‬ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪.٢‬‬

‫صبيُب‪ :‬حك انطؼٍ (رؼذد دسجبد انزمبض‪)ٙ‬‬


‫‪٣‬ؼى جُكن ك‪ ٢‬جُطؼٖ ذح‪ْ٫‬طث٘حف ‪ٝ‬جُطؼٖ ذحُ٘و‪ ٖٓ ،ٝ‬أ‪ٔٞٝ ٠ٍٖٝ ْٛ‬حٗحش جُٔكحًٔس‬
‫جُؼحوُس‪ ،‬جُط‪ ٢‬ض‪ٜ‬ىف ُطكو‪٤‬ن جُؿ‪ٞ‬وز ك‪ ٢‬ج‪٧‬قٌحّ جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ٖٓ ن‪ ٍ٬‬ض‪ٛ‬ك‪٤‬ك‪ٜ‬ح ‪ٍٓٝ‬جؾؼط‪ٜ‬ح ٖٓ‬
‫هرَ جُؿ‪ٜ‬حش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س جُؼِ‪٤‬ح‪ٜ٣ٝ .‬ىف جُكن ك‪ ٢‬جُطؼٖ أ‪ٟ٣‬ح ئُ‪ ٠‬جُركع ك‪ٓ ٢‬ى‪ٓ٬ْ ٟ‬س‬
‫‪ُٗٝ‬ج‪ٛ‬س ج‪٧‬قٌحّ ‪ٝ‬جُوٍجٌجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪٣ ٝ ،‬ؿد إٔ ضؿٍ‪ٍٓ ١‬جؾؼس أقٌحّ ج‪٩‬وجٗس ‪ٝ‬جُؼو‪ٞ‬ذحش أٓحّ‬
‫"ٓكٌٔس أػِ‪ٝ ٠‬كوح ً ُِوحٗ‪ًٛ ٖٟٔ٣ٝ .18 "ٕٞ‬ج جُكن إٔ ‪٣‬لك‪ ٙ‬جُو‪ٟ‬حء جُكحُس جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س ػِ‪٠‬‬
‫ٍٓقِط‪ ،ٖ٤‬ػِ‪ ٠‬إٔ ضٌ‪ ٕٞ‬جُػحٗ‪٤‬س أػِ‪ ٖٓ ٠‬ج‪ٝ .٠ُٝ٧‬هى ‪ٝ‬ؾىش جُِؿ٘س جُٔؼ٘‪٤‬س ذكو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ‬
‫إٔ ٍٓجؾؼس جُكٌْ أٓحّ جُوح‪ ٢ٞ‬جًُ‪ْ ١‬رن إٔ أ‪ٚ‬ىٌ‪٣ ٫ ٙ‬ل‪ ٢‬ذ‪ًٜ‬ج جٍُٗ‪ ٠‬ج‪ْ٧‬حْ‪.٢‬‬

‫‪ُٟٔٝ‬حٕ جُٔكحًٔس جُؼحوُس ئذحٕ وػح‪ ١ٝ‬ج‪ْ٫‬طث٘حف‪٣ ،‬ؿد إٔ ‪ٍُ٣‬جػ‪ ٠‬جُكن ك‪ ٢‬جُ٘ظٍ‬
‫جُٔ٘‪ٛ‬ق ‪ٝ‬جُؼِ٘‪ ٢‬ن‪ٍٓ ٍ٬‬قِس ج‪ْ٫‬طث٘حف‪ًٛ َٔٗ٣ٝ .‬ج جُكن ؾِٔس أٓ‪ ٖٓ ،ٌٞ‬ذ‪ٜ٘٤‬ح جُكن ك‪٢‬‬
‫‪18‬‬
‫‪ --‬دلٌل المحاكمة العادلة‪ ،‬منظمة العفو الدولٌة‪ ،‬ص ‪244‬‬

‫‪17‬‬
‫ذٔكحّ‪،‬‬
‫ٍ‬ ‫ًحف ‪ٝ‬ضٓ‪٬٤ٜ‬ش ٓ٘حْرس ‪٩‬ػىجو ػٍ‪ٟ٣‬س ج‪ْ٫‬طث٘حف‪ٝ ،‬جُكن ك‪ ٢‬ج‪ْ٫‬طؼحٗس‬ ‫ٍ‬ ‫ض‪ٞ‬ك‪ٝ ٍ٤‬هص‬
‫‪ٝ‬جُكن ك‪ ٢‬ضٌحكإ جُلٍ٘ ذ‪ ٖ٤‬جُىكحع ‪ٝ‬ج‪٫‬وػحء (ذٔح ك‪ ٢‬يُي ئنطحٌ ًَ ٓ٘‪ٜٔ‬ح ذحُٔٓط٘ىجش جُط‪٢‬‬
‫‪٣‬وىٓ‪ٜ‬ح جُطٍف ج‪٥‬نٍ)‪ٝ ،‬جُكن ك‪ٗ ٢‬ظٍ جُىػ‪ ٟٞ‬أٓحّ ٓكٌٔس ٓهط‪ٛ‬س ٓٓطوِس ُٗ‪ٜ٣‬س ٓإْٓس‬
‫ذكٌْ جُوحٗ‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬ؿ‪ ٕٟٞ‬كطٍز َٓ٘‪٤‬س ٓؼو‪ُٞ‬س‪ٝ ،‬جُكن ك‪ٗ ٢‬ظٍ ػِ٘‪ُِ ٢‬ىػ‪ٚٝ ٟٞ‬ى‪ ٌٝ‬جُكٌْ‬
‫ك‪ ٢‬ؿ‪ ٕٟٞ‬كطٍز َٓ٘‪٤‬س ٓؼو‪ُٞ‬س ‪.19‬‬

‫‪ٝ‬هى ٗ‪ٛ‬ص ػِ‪ًٛ ٠‬ج جُكن ك‪ ٢‬جُؼى‪٣‬ى ٖٓ ج‪٩‬ػ‪ٗ٬‬حش ‪ٝ‬جُٔ‪ٞ‬جغ‪٤‬ن جُى‪٤ُٝ‬س ‪ٝ‬ج‪٩‬هِ‪٤ٔ٤‬س‪ًًٍٗ ،‬‬
‫ٓ٘‪ٜ‬ح أْحْح جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪ُِ ٢ُٝ‬كو‪ٞ‬م جُٔىٗ‪٤‬س ‪ٝ‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س جًُ‪ ٙ٘٣ ١‬ك‪ ٢‬جُلوٍز جُهحٓٓس ٖٓ جُٔحوز‬
‫جٍُجذؼس ػٍٗز ػِ‪ ٠‬إٔ "ٌَُ ٖه‪ ٙ‬أو‪ ٖ٣‬ذؿٍ‪ٔ٣‬س قن جُِؿ‪ٞ‬ء‪ٝ ،‬كوح ً ُِوحٗ‪ ،ٕٞ‬ئُ‪ٓ ٠‬كٌٔس‬
‫أػِ‪ٔ٤ً ٠‬ح ضؼ‪٤‬ى جُ٘ظٍ ك‪ ٢‬هٍجٌ ئوجٗط‪ٝ ٚ‬ك‪ ٢‬جُؼوحخ جًُ‪ ١‬قٌْ ذ‪ ٚ‬ػِ‪ًٔ ."ٚ٤‬ح أًىش جُلوٍز‬
‫ج‪ ٖٓ ٠ُٝ٧‬جُٔحوز ‪ ٖٓ 11‬ج‪٩‬ػ‪ ٕ٬‬جُؼحُٔ‪ُ ٢‬كو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ػِ‪ ٠‬إٔ ًَ ٖه‪ٓ ٙ‬ط‪ ْٜ‬ذؿٍ‪ٔ٣‬س‬
‫‪٣‬ؼطرٍ ذٍ‪٣‬ثح ئُ‪ ٠‬إٔ ‪٣‬ػرص جٌضٌحذ‪ُٜ ٚ‬ح هحٗ‪ٗٞ‬ح ك‪ٓ ٢‬كحًٔس ػِ٘‪٤‬س ضٌ‪ ٕٞ‬هى ‪ٝ‬كٍش ُ‪ ٚ‬ك‪ٜ٤‬ح ؾٔ‪٤‬غ‬
‫جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُ‪َٓ٬‬س ُِىكحع ػٖ ٗلٓ‪ ٖٓٝ ،"ٚ‬أ‪ٔٞ ْٛ‬حٗحش جُٔكحًٔس جُؼحوُس ‪ ٢ٛ‬جُكن ك‪٢‬‬
‫جُطؼٖ ك‪ ٢‬ج‪٧‬قٌحّ ‪ٝ‬جُوٍجٌجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٓٝ .‬حوجّ إٔ ‪ ًٙٛ‬ج‪٧‬قٌحّ ض‪ٛ‬ىٌ ػٖ جُرٍٗ ك‪ ٢ٜ‬هى‬
‫ضكطَٔ جُهطأ ‪ٝ‬جُ‪ٞٛ‬جخ‪ٝ،‬هى ضهطة جُٔكٌٔس يجش جُىٌؾس ج‪ ،٠ُٝ٧‬ك‪ ٢‬ضٌ‪٤٤‬ق جُ‪ٞ‬هحتغ ‪ٝ‬ك‪٢‬‬
‫ضلٓ‪ ٍ٤‬جُ٘‪ ٘ٞٛ‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س‪ ،‬ج‪ ٍٓ٧‬جًُ‪٣ ١‬طٍضد ػ٘‪ ٚ‬نطأ ك‪ ٢‬جُٔهٍؾحش ‪ٝ‬جُ٘طحتؽ‪ ،‬أ‪ ١‬ج‪٧‬قٌحّ‬
‫‪ٝ‬جُوٍجٌجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪.‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬ن‪ٔٓ ٍ٬‬حٌْس جُكن ك‪ ٢‬جُطؼٖ‪٣ ،‬طٓ٘‪ُِٔ ٠‬كٌٔس ج‪٧‬ػِ‪ ٠‬وٌؾس‪ ،‬ض‪ٛ‬ك‪٤‬ف ‪ٍٓٝ‬جؾؼس‬
‫أقٌحّ جُٔكحًْ ج‪٧‬هَ وٌؾس‪ٝ ،‬يُي ٖٓ ن‪ ٍ٬‬ئػحوز ضٌ‪٤٤‬ق جُ‪ٞ‬هحتغ‪ٝ ،‬جػطٔحو ضلٓ‪ ٍ٤‬ؾى‪٣‬ى‬
‫ُِ٘‪ ٘ٞٛ‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُٔطروس ك‪ ٢‬جُو‪٤ٟ‬س جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س ػِ‪ ٠‬أٗظحٌ جُٔكٌٔس‪.‬‬
‫‪ٝ‬جُكن ك‪ ٢‬جُطؼٖ ك‪ ٢‬ج‪٧‬قٌحّ جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪٣ ،‬ؼطرٍ ‪ِ٤ْٝ‬س أْحْ‪٤‬س ُط‪ٛ‬ك‪٤‬ف ج‪٧‬نطحء جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪،‬‬
‫‪ٔٞٝ‬حٗس كؼحُس ُكو‪ٞ‬م جُٔطوح‪ ٠ٍٖٝ ،ٖ٤ٞ‬أْحْ‪ُ ٢‬طكو‪٤‬ن جُٔكحًٔس جُؼحوُس‪ٓٝ ،‬ىنَ ‪َّ٫‬‬
‫ُ‪ٟٔ‬حٕ ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪.٢‬‬

‫‪19‬‬
‫‪ -‬دلٌل المحاكمة العادلة‪ ،‬منظمة العفو الدولٌة‪ ،‬ص ‪246‬‬

‫‪18‬‬
‫انًحٕس انضبَ‪ :ٙ‬انُظبو انذعزٕس٘ ٔانمبََٕ‪ ٙ‬نهمضبء ثبنًغشة‬
‫ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ ‪ًٛ‬ج جُٔك‪ْ٘ ٌٞ‬كح‪ ٍٝ‬إٔ ٗطؼٍف ػِ‪ ٠‬جُٔوط‪٤ٟ‬حش جُىْط‪٣ٌٞ‬س ‪ٝ‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س‬
‫جُٔطؼِوس ذحْطو‪٤ُ٬‬س جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ًٔ ،‬ح ْ٘كَِ ٓى‪ٓ٬ٓ ٟ‬ط‪ٜ‬ح ‪ٞٓٝ‬جكوط‪ٜ‬ح ُِٔؼح‪ ٍ٤٣‬جُى‪٤ُٝ‬س‬
‫جُٔؼٔ‪ ٍٞ‬ذ‪ٜ‬ح ك‪ًٛ ٢‬ج جُٔؿحٍ‪.‬‬
‫كحُرحخ جُٓحذغ ٖٓ وْط‪ ٌٞ‬جُٔـٍخ ُٓ٘س ‪ٝ ،1996‬جًُ‪ً ١‬حٕ ‪٣‬كَٔ ػ٘‪ٞ‬جٕ جُو‪ٟ‬حء‪ً ،‬حٕ‬
‫‪٣‬ط‪ْ ٖٟٔ‬طس ك‪ ٢ٛٝ ٍٞٛ‬جُل‪ 82 ٖٓ ٍٞٛ‬ئُ‪ . 87 ٠‬كحُل‪ ٙ٘٣ 82 َٛ‬ػِ‪ ٠‬إٔ " جُو‪ٟ‬حء‬
‫ٓٓطوَ ػٖ جُِٓطس جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س ‪ٝ‬ػٖ جُِٓطس جُط٘ل‪٣ً٤‬س" ‪ ٙ٘٣ٝ‬جُل‪ 85 َٛ‬ػِ‪ ٠‬إٔ " ‪٣‬ؼٍُ‬
‫‪ 87‬ػِ‪ ٠‬إٔ " ‪ٍٜٓ٣‬‬ ‫ه‪ٟ‬حز ج‪٧‬قٌحّ ‪٘٣ ٫ٝ‬وِ‪ ٕٞ‬ئ‪ ٫‬ذٔوط‪ ٠ٟ‬جُوحٗ‪ ٙ٘٣ٝ ، " ٕٞ‬جُل‪َٛ‬‬
‫جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ُِ ٠‬و‪ٟ‬حء ػِ‪ ٠‬ضطر‪٤‬ن جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُٔٔ٘‪ٞ‬قس ُِو‪ٟ‬حز ك‪ٔ٤‬ح ‪ٍ٣‬ؾغ ُطٍه‪٤‬ط‪ْٜ‬‬
‫‪ٝ‬ضأو‪٣‬ر‪."ْٜ‬‬
‫‪ٝ‬ك‪٤ْ ٢‬حم جُكٍجى جُٓ‪٤‬حْ‪ ٝ ٢‬ج‪٫‬ؾطٔحػ‪ ٢‬جًُ‪ ١‬ػٍك‪ ٚ‬جُٔـٍخ‪ٝ ،‬جًُ‪ً ١‬حٕ ػحٓ‪٬‬‬
‫ٓٓح‪ٔٛ‬ح ك‪ ٢‬كطف ‪ ٌٔٝ‬ج‪٬ٚ٩‬ـ جُٓ‪٤‬حْ‪ ٝ ٢‬جُىْط‪ٍ٠ ،١ٌٞ‬قص ٓٓأُس ئ‪٬ٚ‬ـ جُو‪ٟ‬حء‬
‫‪٘ٓٝ‬ظ‪ٓٞ‬س جُؼىجُس ذو‪ٞ‬ز‪ًٔ .‬ح ض‪ ٖٟٔ‬نطحخ ‪ٓ 9‬حٌِ جًُ‪ ١‬أػِٖ ٖٓ ن‪ ُٚ٬‬جُِٔي ػٖ كطف‬
‫ٍٓٗ‪ٝ‬ع ضؼى‪ َ٣‬وْط‪ ،1996 ٌٞ‬ض‪ٞ‬ؾ‪ٜ٤‬حش ‪ٝ‬ج‪ٞ‬كس ٖٓ أؾَ جٍُه‪ ٢‬ذحُو‪ٟ‬حء ‪ٔٞٝ‬حٕ جْطو‪٤ُ٬‬ط‪ٚ‬‬
‫‪ٝ‬جُ٘‪ ٜٜٞ‬ذكو‪ٞ‬م جُٔطوح‪.ٖ٤ٞ‬‬
‫‪ٝ‬هى ض‪ٟ٘ٔ‬ص جًًٍُٔجش جُٔوىٓس ٖٓ ج‪٧‬قُجخ جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س ‪ٝ‬جُٔ٘ظٔحش جُٔىٗ‪٤‬س‪ُِ ،‬ك٘س‬
‫ج‪ْ٫‬طٗحٌ‪٣‬س ُطؼى‪ َ٣‬جُىْط‪ ،ٌٞ‬جُؼى‪٣‬ى ٖٓ جُٔوطٍقحش ‪ٝ‬جُٔطحُد جُٔطؼِوس ذحُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ ،‬هى‬
‫ًحٕ ٖٓ ذ‪ ٖ٤‬أ‪ ْٛ‬جًًٍُٔجش ك‪ًٛ ٢‬ج جُ‪ٛ‬ىو ًًٍٓز ؾٔؼ‪٤‬س ػىجُس‪ٝ ،‬جُ‪ ٢‬ض‪ٟ٘ٔ‬ص ػٍ‪ٞ‬ح ٓل‪٬ٛ‬‬
‫ق‪ ٍٞ‬أ‪ ْٛ‬جُؿ‪ٞ‬جٗد ‪ٝ‬جُٔوط‪٤ٟ‬حش جُط‪٘٣ ٢‬رـ‪ ٢‬إٔ ‪٣‬ط‪ٜٟ٘ٔ‬ح ج‪٬ٚ٩‬ـ جُىْط‪ ١ٌٞ‬ك‪ٞٞٞٓ ٢‬ع‬
‫جُو‪ٟ‬حء‪.‬‬
‫‪ٝ‬كؼ‪ ،٬‬كوى ض‪ ٖٟٔ‬وْط‪ ،2011 ٌٞ‬جُؼى‪٣‬ى ٖٓ جُٔٓطؿىجش ك‪ٞٞٞٓ ٢‬ع جُو‪ٟ‬حء‪ .‬ق‪٤‬ع‬
‫ضٔص وْطٍز ٓل‪" ّٜٞ‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س" ك‪ ٢‬جُرحخ جُٓحذغ ٖٓ جُىْط‪ٝ ،ٌٞ‬يُي ػِ‪ ٠‬ن‪٬‬ف‬
‫وْط‪ 1996 ٌٞ‬جًُ‪ً ١‬حٕ ‪ ٙ٘٣‬كو‪ ١‬ػِ‪ ٠‬جُو‪ٟ‬حء و‪ ٕٝ‬ضٓٔ‪٤‬ط‪ ٚ‬ذحُِٓطس‪ًٔ .‬ح ض‪ ٖٟٔ‬جُرحخ‬
‫جُٓحذغ ٖٓ وْط‪ٓ ،2011 ٌٞ‬ح ٓؿٔ‪ٞ‬ػ‪ 22 ٚ‬ك‪ٔٛ ، ٬ٛ‬ص غ‪٬‬غس ٓكح‪ ٌٝ‬أْحْ‪٤‬س‪:٢ٛٝ ،‬‬
‫جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء‪ٝ ،‬جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ُِِٓ ٠‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ ،‬قو‪ٞ‬م جُٔطوح‪ٝ ٖ٤ٞ‬ه‪ٞ‬جػى ْ‪ ٍ٤‬جُؼىجُس‪.‬‬

‫‪19‬‬
‫أٔال‪ :‬ف‪ًٛ‬ب ‪ٚ‬زؼهك ثبعزمالل انمضبء ‪ ،‬رضًٍ انذعزٕس يب ‪ٚ‬ه‪:"ٙ‬‬
‫‪ +‬انفظم‪107‬‬

‫"انغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ يغزمهخ ػٍ انغهطخ انزشش‪ٚ‬ؼ‪ٛ‬خ ٔػٍ انغهطخ انزُف‪ٛ‬ز‪ٚ‬خ‪.‬‬

‫انًهك ْٕ انضبيٍ العزمالل انغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم‪108‬‬

‫ال" ‪ٚ‬ؼضل لضبح األحكبو ٔال ‪ُٚ‬مهٌٕ إال ثًمزضٗ انمبٌَٕ"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم ‪109‬‬

‫"‪ًُٚ‬غ كم رذخم ف‪ ٙ‬انمضب‪ٚ‬ب انًؼشٔضخ ػهٗ انمضبء; ٔال ‪ٚ‬زهمٗ انمبض‪ ٙ‬ثشأٌ يًٓزّ‬
‫انمضبئ‪ٛ‬خ أ٘ أٔايش أٔ رؼه‪ًٛ‬بد ٔال ‪ٚ‬خضغ أل٘ ضغظ‪.‬‬

‫‪ٚ‬جت ػهٗ انمبض‪ ،ٙ‬كهًب اػزجش أٌ اعزمالنّ يٓذد‪ ،‬أٌ ‪ٚ‬ح‪ٛ‬م األيش إنٗ انًجهظ األػهٗ‬
‫نهغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ‪.‬‬

‫‪ٚ‬ؼذ كم إخالل يٍ انمبض‪ ٙ‬ثٕاجت االعزمالل ٔانزجشد خطأ يُٓ‪ٛ‬ب جغ‪ًٛ‬ب‪ ،‬ثظشف انُظش ػٍ‬
‫انًزبثؼبد انمضبئ‪ٛ‬خ انًحزًهخ‪.‬‬

‫‪ٚ‬ؼبلت انمبٌَٕ كم يٍ حبٔل انزأص‪ٛ‬ش ػهٗ انمبض‪ ٙ‬ثك‪ٛ‬ف‪ٛ‬خ غ‪ٛ‬ش يششٔػخ"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم ‪110‬‬

‫"ال ‪ٚ‬هضو لضبح األحكبو إال ثزطج‪ٛ‬ك انمبٌَٕ‪ٔ.‬ال رظذس أحكبو انمضبء إال ػهٗ أعبط انزطج‪ٛ‬ك‬
‫انؼبدل نهمبٌَٕ‪.‬‬

‫‪ٚ‬جت ػهٗ لضبح انُ‪ٛ‬بثخ انؼبيخ رطج‪ٛ‬ك انمبٌَٕ‪ .‬كًب ‪ٚ‬زؼ‪ ٍٛ‬ػه‪ٓٛ‬ى االنزضاو ثبنزؼه‪ًٛ‬بد انكزبث‪ٛ‬خ‬
‫انمبََٕ‪ٛ‬خ انظبدسح ػٍ انغهطخ انز‪ٚ ٙ‬زجؼٌٕ نٓب"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم‪111‬‬

‫"نهمضبح انحك ف‪ ٙ‬حش‪ٚ‬خ انزؼج‪ٛ‬ش‪ ،‬ثًب ‪ٚ‬زالءو يغ ٔاجت انزحفظ ٔاألخالل‪ٛ‬بد انمضبئ‪ٛ‬خ‪.‬‬

‫‪20‬‬
‫‪ًٚ‬كٍ نهمضبح االَزًبء إنٗ جًؼ‪ٛ‬بد‪ ،‬أٔ إَشبء جًؼ‪ٛ‬بد يُٓ‪ٛ‬خ‪ ،‬يغ احزشاو ٔاججبد انزجشد‬
‫ٔاعزمالل انمضبء‪ٔ ،‬طجمب نهششٔط انًُظٕص ػه‪ٓٛ‬ب ف‪ ٙ‬انمبٌَٕ‪.‬‬

‫‪ًُُٚ‬غ ػهٗ انمضبح االَخشاط ف‪ ٙ‬األحضاة انغ‪ٛ‬بع‪ٛ‬خ ٔانًُظًبد انُمبث‪ٛ‬خ"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم ‪112‬‬

‫"‪ُٚ‬حذد انُظبو األعبع‪ ٙ‬نهمضبح ثمبٌَٕ رُظ‪."ًٙٛ‬‬

‫‪ ٖٓٝ‬ن‪ ًٙٛ ٍ٬‬جُل‪ ٖٓ ،ٍٞٛ‬جُل‪ 107 َٛ‬ئُ‪ ٠‬جُل‪٣ ،112 َٛ‬ط‪ٟ‬ف ؾِ‪٤‬ح‪ٓ ،‬ى‪ ٟ‬جُؼ٘ح‪٣‬س‬
‫ك‪ٓ ٢‬وط‪٤ٟ‬حش جُ‪ٞ‬غ‪٤‬وس جُىْط‪٣ٌٞ‬س‬ ‫جٌُر‪ٍ٤‬ز جُط‪ ٢‬قظ‪ ٢‬ذ‪ٜ‬ح ٓرىأ جْطو‪ ٍ٬‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫جُؿى‪٣‬ىز‪ .‬ق‪٤‬ع ‪ٍٓ ٍٝ٧‬ز ك‪ ٢‬جُطحٌ‪٣‬م جُىْط‪ُِٔ ١ٌٞ‬ـٍخ‪٣ ،‬طْ ضٓٔ‪٤‬س جُو‪ٟ‬حء ذحُِٓطس‪٣ٝ ،‬طْ‬
‫جُ٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬جُ‪ٟٔ‬حٗحش ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ُطكو‪٤‬ن جْطو‪٤ُ٬‬س جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ػٖ جُِٓطط‪ ٖ٤‬جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س‬
‫‪ٝ‬جُط٘ل‪٣ً٤‬س‪ٝ ،‬ػٖ إٔ أ‪ ١‬ضىنَ أ‪ ٝ‬ضأغ‪٤ً ٍ٤‬لٔح ًحٕ ٓ‪ٛ‬ىٌ‪ًٔ .ٙ‬ح أ‪ٚ‬رف ج‪٩‬ن‪ ٍ٬‬ذ‪ٞ‬جؾد‬
‫ج‪ْ٫‬طو‪ ٖٓ ٍ٬‬هرَ جُو‪ٟ‬حز‪ ،‬نطأ ٓ‪٤ٜ٘‬ح ؾٓ‪ٔ٤‬ح ضطٍضد ػ٘‪ ٚ‬جُؼى‪٣‬ى ٖٓ جُطرؼحش ‪ٝ‬جُؿُجءجش‪ٝ .‬ضْ‬
‫ضه‪ َ٣ٞ‬جٍُٔٗع جُكن ه‪ ٢‬جُ٘‪ ٙ‬ذٔوط‪ ٠ٟ‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬ػِ‪ ٠‬ػو‪ٞ‬ذحش ضطرن ك‪ ٢‬قن ًَ ٖٓ قح‪ٍٝ‬‬
‫جُطأغ‪ ٍ٤‬ػِ‪ ٠‬جُوح‪ ٢ٞ‬ذٌ‪٤‬ل‪٤‬س ؿ‪ٍٝٗٓ ٍ٤‬ػس‪ًٔ .‬ح ض‪ ٖٟٔ‬جُىْط‪ ٌٞ‬جُ٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬قن جُو‪ٟ‬حز ك‪٢‬‬
‫جُطؼر‪ٝ ،ٍ٤‬ػِ‪ ٠‬قو‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬ضأْ‪ ّ٤‬جُؿٔؼ‪٤‬حش جُٔ‪٤ٜ٘‬س ‪ٝ ،‬ج‪ٗ٫‬هٍج‪ ٠‬ك‪ ٢‬ؾٔؼ‪٤‬حش هحتٔس‪ٝ ،‬يُي‬
‫ذحٌَُٗ جًُ‪٣ ٫ ١‬طؼحٌ‪ٓ ٜ‬غ ‪ٝ‬جؾد جُطؿٍو ‪ٝ‬جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء‪ًٔ .‬ح ضْ ج‪ٌ٫‬ضوحء ذحُ٘ظحّ‬
‫ج‪ْ٧‬حْ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حز ٖٓ ٓٓط‪ ٟٞ‬هحٗ‪ ٕٞ‬ػحو‪ ١‬ئُ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬هحٗ‪ ٕٞ‬ض٘ظ‪ ،٢ٔ٤‬ج‪ ٍٓ٧‬جًُ‪٤ْ ١‬ؿؼَ ٖٓ‬
‫جُ‪ ١ٌٍٟٝ‬ػٍ‪ٝ ٚٞ‬ؾ‪ٞ‬ذح ػِ‪ ٠‬أٗظحٌ جُٔكٌٔس جُىْط‪٣ٌٞ‬س‪ٍُِ ،‬هحذس ػِ‪ٓ ٠‬ى‪ ٟ‬وْط‪٣ٌٞ‬س‬
‫ٓوط‪٤ٟ‬حض‪ٓٝ ،ٚ‬ى‪ ٟ‬قلحظ‪ٜ‬ح ػِ‪ ًَ ٠‬جُ‪ٟٔ‬حٗحش ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ‪ْ٫‬طو‪ ٍ٬‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪،‬‬
‫‪ٝ‬جقطٍجٓ‪ٜ‬ح ُِكو‪ٞ‬م ‪ٝ‬جُكٍ‪٣‬حش جُٔه‪ُٞ‬س ُِو‪ٟ‬حز ذٔوط‪ ٠ٟ‬ك‪ ٍٞٛ‬جُىْط‪ ٌٞ‬جُؿى‪٣‬ى‪.‬‬

‫ف‪ٙ‬‬ ‫‪ ،‬جبء انُض‬ ‫صبَ‪ٛ‬ب‪ :‬ف‪ًٛ‬ب ‪ٚ‬زؼهك ثبنًجهظ األػهٗ نهغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ‬
‫انذعزٕسػهٗ يب ‪ٚ‬ه‪:"ٙ‬‬

‫‪ +‬انفظم ‪113‬‬

‫"‪ٚ‬غٓش انًجهظ األػهٗ نهغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ ػهٗ رطج‪ٛ‬ك انضًبَبد انًًُٕحخ نهمضبح‪،‬‬
‫ٔالع‪ًٛ‬ب ف‪ًٛ‬ب ‪ٚ‬خض اعزمالنٓى ٔرؼ‪ُٓٛٛ‬ى ٔرشل‪ٛ‬زٓى ٔرمبػذْى ٔرأد‪ٚ‬جٓى‪.‬‬

‫‪ٚ‬ضغ انًجهظ األػهٗ نهغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ‪ ،‬ثًجبدسح يُّ‪ ،‬رمبس‪ٚ‬ش حٕل ٔضؼ‪ٛ‬خ انمضبء‬
‫ٔيُظٕيخ انؼذانخ‪ُٚٔ ،‬ظذس انزٕط‪ٛ‬بد انًالئًخ ثشأَٓب‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫‪ُٚ‬ظذس انًجهظ األػهٗ نهغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ‪ ،‬ثطهت يٍ انًهك أٔ انحكٕيخ أٔ انجشنًبٌ‪،‬آساء‬
‫يفظهخ حٕل كم يغأنخ رزؼهك ثغ‪ٛ‬ش انمضبء يغ يشاػبح يجذأ فظم انغهظ"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم‪114‬‬

‫"ركٌٕ انًمشساد انًزؼهمخ ثبنٕضؼ‪ٛ‬بد انفشد‪ٚ‬خ‪ ،‬انظبدسح ػٍ انًجهظ األػهٗ نهغهطخ‬


‫انمضبئ‪ٛ‬خ لبثهخ نهطؼٍ ثغجت انشطظ ف‪ ٙ‬اعزؼًبل انغهطخ‪ ،‬أيبو أػهٗ ْ‪ٛ‬ئخ لضبئ‪ٛ‬خ إداس‪ٚ‬خ‬
‫ثبنًًهكخ"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم‪115‬‬

‫"‪ٚ‬شأط انًهك انًجهظ األػهٗ نهغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ‪ٚٔ ،‬زأنف ْزا انًجهظ يٍ‪:‬‬

‫‪ -‬انشئ‪ٛ‬ظ األٔل نًحكًخ انُمض‪ ،‬سئ‪ٛ‬غب يُزذثب ‪،‬‬

‫‪ -‬انٕك‪ٛ‬م انؼبو نهًهك نذٖ يحكًخ انُمض ‪،‬‬

‫‪ -‬سئ‪ٛ‬ظ انغشفخ األٔنٗ ثًحكًخ انُمض ‪،‬‬

‫‪ -‬أسثؼخ يًضه‪ ٍٛ‬نمضبح يحبكى االعزئُبف‪ُٚ ،‬زخجٓى ْؤالء انمضبح يٍ ث‪ُٓٛ‬ى‪،‬‬

‫‪ -‬عزخ يًضه‪ ٍٛ‬نمضبح يحبكى أٔل دسجخ‪ُٚ ،‬زخجٓى ْؤالء انمضبح يٍ ث‪ُٓٛ‬ى‪،‬‬

‫ٔ‪ٚ‬جت ضًبٌ رًض‪ٛ‬ه‪ٛ‬خ انُغبء انمبض‪ٛ‬بد يٍ ث‪ ٍٛ‬األػضبء انؼششح انًُزخج‪ ،ٍٛ‬ثًب ‪ٚ‬زُبعت‬
‫يغ حضٕسٍْ داخم انغهك انمضبئ‪، ٙ‬‬

‫‪ -‬انٕع‪ٛ‬ظ ‪،‬‬

‫‪ -‬سئ‪ٛ‬ظ انًجهظ انٕطُ‪ ٙ‬نحمٕق اإلَغبٌ‪،‬‬

‫‪ -‬خًظ شخظ‪ٛ‬بد ‪ٚ‬ؼ‪ُٓٛ‬ب انًهك‪ ،‬يشٕٓد نٓب ثبنكفبءح ٔانزجشد ٔانُضاْخ‪ٔ ،‬انؼطبء انًزً‪ٛ‬ض‬
‫ف‪ ٙ‬عج‪ٛ‬م اعزمالل انمضبء ٔع‪ٛ‬بدح انمبٌَٕ‪ ،‬يٍ ث‪ُٓٛ‬ى ػضٕ ‪ٚ‬مزشحّ األي‪ ٍٛ‬انؼبو نهًجهظ‬
‫انؼهً‪ ٙ‬األػهٗ"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم‪116‬‬

‫"‪ٚ‬ؼمذ انًجهظ األػهٗ نهغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ دٔسر‪ ٍٛ‬ف‪ ٙ‬انغُخ ػهٗ األلم‪.‬‬
‫‪22‬‬
‫‪ٚ‬زٕفش انًجهظ األػهٗ نهغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ ػهٗ االعزمالل اإلداس٘ ٔانًبن‪.ٙ‬‬

‫‪ٚ‬غبػذ انًجهظ األػهٗ نهغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ‪ ،‬ف‪ ٙ‬انًبدح انزأد‪ٚ‬ج‪ٛ‬خ‪ ،‬لضبح يفزشٌٕ يٍ رٔ٘‬
‫انخجشح‪.‬‬

‫‪ُٚ‬حذد ثمبٌَٕ رُظ‪ ًٙٛ‬اَزخبة ٔرُظ‪ٛ‬ى ٔع‪ٛ‬ش انًجهظ األػهٗ نهغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ‪ٔ ،‬انًؼب‪ٛٚ‬ش‬
‫انًزؼهمخ ثزذث‪ٛ‬ش انٕضؼ‪ٛ‬خ انًُٓ‪ٛ‬خ نهمضبح‪ٔ ،‬يغطشح انزأد‪ٚ‬ت‪.‬‬

‫‪ٚ‬شاػ‪ ٙ‬انًجهظ األػهٗ نهغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ‪ ،‬ف‪ ٙ‬انمضب‪ٚ‬ب انز‪ ٙ‬رٓى لضبح انُ‪ٛ‬بثخ انؼبيخ‪ ،‬رمبس‪ٚ‬ش‬
‫انزم‪ٛٛ‬ى انًمذيخ يٍ لجم انغهطخ انز‪ٚ ٙ‬زجؼٌٕ نٓب"‪.‬‬

‫‪٠ٝ‬روح ُ‪ ًٜٙ‬جُل‪ ٍٞٛ‬جُىْط‪٣ٌٞ‬س جُٔطؼِوس ذحُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ُِِٓ ٠‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪٣ ،‬طأًى ذإٔ‬
‫جٍُٔٗع جُىْط‪ ،١ٌٞ‬قٍ٘ ػِ‪ٔٞ ٠‬حٕ جْطو‪٤ُ٬‬س جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ُِِٓ ٠‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ ،‬يُي‬
‫ذاػحوز جُ٘ظٍ ك‪ ٢‬ضًٍ‪٤‬رط‪ٔٞٝ ،ٚ‬حٕ جٗلطحق‪ ٚ‬ػِ‪ٓ ٠‬إْٓحش ‪ٖٝ‬ه‪٤ٛ‬حش أنٍ‪ ٟ‬ؿ‪٘ٓ ٍ٤‬طٔ‪٤‬س‬
‫ذحُ‪ٌٍٟٝ‬ز ُِٓي جُو‪ٟ‬حء‪ًًُٝ ،‬ي ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُ٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬جْطو‪٤ُ٬‬ط‪ ٚ‬ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س ‪ٝ‬جُٔحُ‪٤‬س‪ًٔ .‬ح‬
‫قٍ٘ جٍُٔٗع جُىْط‪ ١ٌٞ‬ػِ‪ ٠‬جْطرؼحو ‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ ًؿُء ٖٓ جُِٓطس جُط٘ل‪٣ً٤‬س ٖٓ ضًٍ‪٤‬رس‬
‫‪ًٛ‬ج جُٔؿِّ‪ٝ ،‬ذ‪ًٜ‬ج كحُىْط‪ ٌٞ‬جُؿى‪٣‬ى ػَٔ ػِ‪ ٠‬ئْ٘حو ٌتحْس جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ُِِٓ ٠‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫ُِِٔي‪ٞ٘٣ ٝ ،‬خ ػ٘‪ ٚ‬ك‪ ٢‬يُي ٌت‪ٓ ّ٤‬كٌٔس جُ٘و‪ ٝ‬ذ‪ٛ‬لط‪ٌ ٚ‬ت‪ٓ٤‬ح ٓ٘طىذح‪.‬‬

‫‪ُٟٔٝ‬حٕ جُُ٘ج‪ٛ‬س ك‪ ٢‬ػَٔ جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ُِِٓ ٠‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ ،‬كوى قٍ٘ جٍُٔٗع‬
‫جُىْط‪ ١ٌٞ‬ػِ‪ ٠‬ؾؼَ جُٔوٌٍجش جُٔطؼِوس ذحُ‪ٞٞ‬ؼ‪٤‬حش جُلٍو‪٣‬س‪ ،‬هحذِس ُِطؼٖ ذٓرد جُٗط‪ ١‬ك‪٢‬‬
‫جْطؼٔحٍ جُِٓطس أٓحّ أػِ‪٤ٛ ٠‬ثس ه‪ٟ‬حت‪٤‬س ئوجٌ‪٣‬س ذحٌُِٔٔس‪ ٢ٛٝ ،‬ك‪ ٢‬جُ‪ٞ‬هص جٍُج‪ ٖٛ‬جُـٍكس‬
‫ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س ذٔكٌٔس جُ٘و‪ٝ ،ٝ‬جُط‪٣ ٢‬ؿد إٔ ‪ِٜٔٗ٣‬ح ج‪٬ٚ٩‬ـ ٓٓطور‪ٝ ،٬‬يُي ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن ئقىجظ‬
‫ٓؿِّ جُى‪ُٝ‬س جًُ‪٣ ١‬ؿد إٔ ‪٣‬ؼ‪ ٜٞ‬جُـٍكس ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س‪ٝ ،‬جًُ‪٣ ١‬ؿد إٔ ‪ٓٓ ٌٕٞ٣‬طو‪ ٬‬ػٖ‬
‫ٓكٌٔس جُ٘و‪ ،ٝ‬ضٌٍ‪ٓ٣‬ح ُٔرىأ جَو‪ٝ‬جؾ‪٤‬س جُو‪ٟ‬حء‪ٔٞٝ ،‬حٗح ‪ْ٫‬طو‪٤ُ٬‬ط‪ ٚ‬ك‪ ٢‬ػِٔ‪ ،ٚ‬ق‪٤‬ع إٔ‬
‫جُطه‪ٞ‬ف جُٔطٍ‪ٝ‬ـ ‪ ٞٛ‬إٔ جُـٍكس ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س ‪ ٢ٛ‬ػِٔ‪٤‬ح ؾُء ٖٓ ٓكٌٔس جُ٘و‪ٌٝ ،ٝ‬ت‪ٓ ّ٤‬كٌٔس‬
‫جُ٘و‪ ٞٛ ٝ‬جٍُت‪ ّ٤‬جُٔ٘طىخ ُِٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ُِِٓ ٠‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٓٝ ،‬غ يُي أْ٘ىش ُِـٍكس‬
‫ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س ئٌٓحٗ‪٤‬س جُ٘ظٍ ك‪ ٢‬جُطؼ‪ ٕٞ‬جُٔوىٓس ‪ٞ‬ى جُٔوٌٍجش جُلٍو‪٣‬س جُ‪ٛ‬حوٌز ػٖ جُٔؿِّ‬
‫ج‪٧‬ػِ‪ُِِٓ ٠‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪.‬‬

‫‪ٌٝ‬ؿْ ‪ ًٙٛ‬ج‪٣٫‬ؿحذ‪٤‬حش‪٬٣ ،‬قع ذإٔ ضًٍ‪٤‬رس جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ُِِٓ ٠‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ك‪ٜ٤‬ح ٗ‪ٞ‬ع‬
‫ٖٓ جُهَِ‪ ،‬ق‪٤‬ع أٗ‪ ٚ‬ئ‪ٞ‬حكس ُ‪٨‬ػ‪ٟ‬حء جُٔ٘طهر‪ ،ٖ٤‬كحُِٔي ‪٣‬ط‪ ٠ُٞ‬ضؼ‪ ٖ٤٤‬نٔٓس أػ‪ٟ‬حء َ‪٣‬حوز‬
‫ػِ‪ٌ ٠‬ت‪ ّ٤‬جُٔؿِّ جُ‪ُ ٢٘٠ٞ‬كو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ‪ٌٝ‬ت‪ٓ ّ٤‬إْٓس جُ‪ٝ ،١٤ْٞ‬جًُِ‪٣ ٖ٣‬ؼ‪٘٤‬حٕ أ‪ٟ٣‬ح‬
‫ٖٓ هرَ جُِٔي‪ٝ .‬ك‪ ٢‬جُٔؿٔ‪ٞ‬ع ‪٘ٛ‬حى ضٓح‪ ٝ‬ذ‪ ٖ٤‬ج‪٧‬ػ‪ٟ‬حء جُٔؼ‪ ٖ٤٘٤‬ذٔح ك‪ ْٜ٤‬جٍُت‪ ّ٤‬جُٔ٘طىخ‬
‫‪23‬‬
‫‪ٝ‬جُ‪ َ٤ًٞ‬جُؼحّ ُى‪ٓ ٟ‬كٌٔس جُ٘و‪ٌٝ ٝ‬ت‪ ّ٤‬جُـٍكس ج‪ ٠ُٝ٧‬ذٔكٌٔس جُ٘و‪ٝ ،ٝ‬ج‪٧‬ػ‪ٟ‬حء‬
‫جُٔ٘طهر‪ ٖ٤‬جُٔٔػِ‪ُٔ ٖ٤‬كحًْ ج‪ْ٫‬طث٘حف ‪ٓٝ‬كحًْ أ‪ ٍٝ‬وٌؾس‪ ،‬كل‪ ٢‬جُٔك‪ِٛ‬س ‪٘ٛ‬حى ػٍٗز أػ‪ٟ‬حء‬
‫ٓؼ‪ٝ ٕٞ٘٤‬ػٍٗز أػ‪ٟ‬حء ٓ٘طهر‪ًٛ ،ٕٞ‬ج ك‪ ٢‬جُ‪ٞ‬هص جًُ‪ً ١‬حٗص ك‪ ٚ٤‬جُٔ٘ظٔحش جُكو‪ٞ‬ه‪٤‬س ‪ٝ‬ػِ‪٠‬‬
‫ٌأْ‪ٜ‬ح ؾٔؼ‪٤‬س ػىجُس‪ ،‬ضطحُد ذإٔ ‪ ًَ ٌٕٞ٣‬أػ‪ٟ‬حء ‪ًٛ‬ج جُٔؿِّ ٓ٘طهر‪.ٕٞ‬‬

‫‪ٝ‬ك‪ٔ٤‬ح ‪٣‬طؼِن ذحنط‪ٛ‬ح‪ٚ‬حش جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ُِِٓ ٠‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ ،‬كٍؿْ ج‪٣٫‬ؿحذ‪٤‬حش جُط‪٢‬‬
‫‪٣‬ط‪ٜٟ٘ٔ‬ح جُىْط‪ ،ٌٞ‬كإ جُ٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬إٔ " ‪ٍ٣‬جػ‪ ٢‬جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ُِِٓ ٠‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ ،‬ك‪٢‬‬
‫جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُط‪ ٢‬ض‪ ْٜ‬ه‪ٟ‬حز جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس‪ ،‬ضوحٌ‪ ٍ٣‬جُطو‪ ْ٤٤‬جُٔوىٓس ٖٓ هرَ جُِٓطس جُط‪٣ ٢‬طرؼ‪ُٜ ٕٞ‬ح"‪،‬‬
‫ْ‪٤‬ؿؼَ ٖٓ ‪ًٛ‬ج جُٔؿِّ ك‪ ًٙٛ ٢‬جُكحُس ذحًُجش ؿ‪ٓٓ ٍ٤‬طوَ ضٔحٓح‪ ،‬ق‪٤‬ع ْ‪٤‬ه‪ٟ‬غ ُطوحٌ‪ٍ٣‬‬
‫جُطو‪ ْ٤٤‬جُٔوىٓس ٖٓ هرَ ‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ جًُ‪٣ ١‬ؼى ِْطس ض٘ل‪٣ً٤‬س‪ٝ ،‬جًُ‪٤ْ ١‬ؼطٔى ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬س جُطو‪ْ٤٤‬‬
‫ػِ‪ٓ ٠‬ى‪ ٟ‬ض٘ل‪ ً٤‬جُطؼِ‪ٔ٤‬حش ذـ‪ ٝ‬جُ٘ظٍ ػٖ ‪٠‬ر‪٤‬ؼط‪ٜ‬ح‪ًُ ،‬ج ك‪ًٜ‬ج جٍُٗ‪ٓ ٌَٗ٤ْ ٠‬ىن‪ُِٓٔ ٬‬حِ‬
‫ذحْطو‪٤ُ٬‬س جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ٖٓ هرَ جُِٓطس جُط٘ل‪٣ً٤‬س‪.‬‬

‫‪ ،‬فمذ رضًٍ‬ ‫صبنضب‪ :‬ف‪ًٛ‬ب ‪ٚ‬شرجظ ثحمٕق انًزمبض‪ٔ ٍٛ‬لٕاػذ ع‪ٛ‬ش انؼذانخ‬
‫انذعزٕس انفظٕل انزبن‪ٛ‬خ‪:‬‬

‫‪ +‬انفظم‪117‬‬

‫"‪ٚ‬زٕنٗ انمبض‪ ٙ‬حًب‪ٚ‬خ حمٕق األشخبص ٔانجًبػبد ٔحش‪ٚ‬برٓى ٔأيُٓى انمضبئ‪ٔ ،ٙ‬رطج‪ٛ‬ك‬
‫انمبٌَٕ"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم‪118‬‬

‫"حك انزمبض‪ ٙ‬يضًٌٕ نكم شخض نهذفبع ػٍ حمٕلّ ٔػٍ يظبنحّ انز‪ٚ ٙ‬حً‪ٓٛ‬ب انمبٌَٕ‪.‬‬

‫كم لشاس ارخز ف‪ ٙ‬انًجبل اإلداس٘‪ ،‬عٕاء كبٌ رُظ‪ًٛٛ‬ب أٔ فشد‪ٚ‬ب‪ًُٚ ،‬كٍ انطؼٍ ف‪ ّٛ‬أيبو انٓ‪ٛ‬ئخ‬
‫انمضبئ‪ٛ‬خ اإلداس‪ٚ‬خ انًخزظخ"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم‪119‬‬

‫"‪ٚ‬ؼزجش كم يشزجّ ف‪ ّٛ‬أٔ يزٓى ثبسركبة جش‪ًٚ‬خ ثش‪ٚ‬ئب‪ ،‬إنٗ أٌ رضجذ إداَزّ ثًمشس لضبئ‪،ٙ‬‬
‫يكزغت نمٕح انش‪ٙ‬ء انًمض‪ ٙ‬ثّ"‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫‪ +‬انفظم‪120‬‬

‫"نكم شخض انحك ف‪ ٙ‬يحبكًخ ػبدنخ‪ٔ ،‬ف‪ ٙ‬حكى ‪ٚ‬ظذس داخم أجم يؼمٕل‪.‬‬

‫حمٕق انذفبع يضًَٕخ أيبو جً‪ٛ‬غ انًحبكى"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم‪121‬‬

‫"‪ٚ‬كٌٕ انزمبض‪ ٙ‬يجبَ‪ٛ‬ب ف‪ ٙ‬انحبالد انًُظٕص ػه‪ٓٛ‬ب لبََٕب نًٍ ال ‪ٚ‬زٕفش ػهٗ يٕاسد كبف‪ٛ‬خ‬
‫نهزمبض‪."ٙ‬‬

‫‪ +‬انفظم‪122‬‬

‫"‪ٚ‬حك نكم يٍ رضشس يٍ خطئ لضبئ‪ ٙ‬انحظٕل ػهٗ رؼٕ‪ٚ‬ض رزحًهّ انذٔنخ"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم‪123‬‬

‫"ركٌٕ انجهغبد ػهُ‪ٛ‬خ يبػذا ف‪ ٙ‬انحبالد انز‪ٚ ٙ‬مشس ف‪ٓٛ‬ب انمبٌَٕ خالف رنك"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم‪124‬‬

‫"رظذس األحكبو ٔرُفز ثبعى انًهك ٔطجمب نهمبٌَٕ"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم‪125‬‬

‫"ركٌٕ األحكبو يؼههخ ٔرظذس ف‪ ٙ‬جهغخ ػهُ‪ٛ‬خ‪ٔ ،‬فك انششٔط انًُظٕص ػه‪ٓٛ‬ب ف‪ٙ‬‬
‫انمبٌَٕ"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم ‪126‬‬

‫‪ٚ‬جت ػهٗ انجً‪ٛ‬غ احزشاو األحكبو انُٓبئ‪ٛ‬خ انظبدسح ػٍ انمضبء‪.‬‬

‫‪ٚ‬جت ػهٗ انغهطبد انؼًٕي‪ٛ‬خ رمذ‪ٚ‬ى انًغبػذح انالصيخ أصُبء انًحبكًخ‪ ،‬إرا طذس األيش إن‪ٓٛ‬ب‬
‫ثزنك‪ٚٔ ،‬جت ػه‪ٓٛ‬ب انًغبػذح ػهٗ رُف‪ٛ‬ز األحكبو"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم ‪127‬‬

‫ُ"دحذس انًحبكى انؼبد‪ٚ‬خ ٔانًزخظظخ ثًمزضٗ انمبٌَٕ‪.‬‬


‫‪25‬‬
‫ال ‪ًٚ‬كٍ إحذاس يحبكى اعزضُبئ‪ٛ‬خ"‪.‬‬

‫‪ +‬انفظم ‪128‬‬

‫"رؼًم انششطخ انمضبئ‪ٛ‬خ رحذ عهطخ لضبح انُ‪ٛ‬بثخ انؼبيخ ٔلضبح انزحم‪ٛ‬ك‪ ،‬ف‪ ٙ‬كم يب ‪ٚ‬زؼهك‬
‫ثبألثحبس ٔانزحش‪ٚ‬بد انضشٔس‪ٚ‬خ ثخظٕص انجشائى ٔضجظ يشركج‪ٓٛ‬ب ٔإلصجبد انحم‪ٛ‬مخ " ‪.‬‬

‫ٔاػزًبدا ػهٗ ْزِ انًمزض‪ٛ‬بد انذعزٕس‪ٚ‬خ انًزؼهمخ ثحمٕق‬


‫انًزمبض‪ٔ ٍٛ‬لٕاػذ ع‪ٛ‬ش انؼذانخ‪ٚ ،‬زج‪ ٍٛ‬يذٖ حشص انًششع انذعزٕس٘‬
‫ػهٗ دعزشح انؼذ‪ٚ‬ذ يٍ انحمٕق ٔانًجبدا انٕاسدح ف‪ ٙ‬اإلػالَبد‬
‫ٔانًٕاص‪ٛ‬ك انذٔن‪ٛ‬خ‪ٔ ،‬ثبألخض رهك انًزضًُخ ف‪ ٙ‬اإلػالٌ انؼبنً‪ ٙ‬نحمٕق‬
‫اإلَغبٌ‪ٔ ،‬ف‪ ٙ‬انؼٓذ انذٔن‪ ٙ‬نهحمٕق انًذَ‪ٛ‬خ ٔانغ‪ٛ‬بع‪ٛ‬خ‪ٔ .‬يٍ ْزِ‬
‫انحمٕق ٔانًجبدا َزكش‪:‬‬

‫‪ ‬جُكن ك‪ ٢‬جُ‪ُٞٞ‬ؼ ُِؼىجُس ‪ٝ‬جُكن ك‪ ٢‬جُطوح‪٢ٞ‬‬


‫‪ ‬هٍ‪٘٣‬س جُرٍجءز‬
‫‪ ‬جُكن ك‪ ٢‬جُٔكحًٔس جُؼحوُس‬
‫‪ ‬جُكن ك‪ٚ ٢‬ى‪ ٌٝ‬ج‪٧‬قٌحّ وجنَ آؾحٍ ٓؼو‪ُٞ‬س‬
‫‪ ‬جُكن ك‪ ٢‬جُىكحع‬
‫‪ٓ ‬ؿحٗ‪٤‬س جُطوح‪ ٢ٞ‬ك‪ ٢‬جُكح‪٫‬ش جُٔكىوز ك‪ٗ ٢‬طحم جُوحٗ‪ٕٞ‬‬
‫‪ ‬جُكن ك‪ ٢‬ج‪ْ٫‬طلحوز ٖٓ جُٔٓحػىز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ك‪ ٢‬قح‪٫‬ش نح‪ٚ‬س‬
‫‪ ‬ػِ٘‪٤‬س جُؿِٓحش‬
‫‪ ‬ضؼِ‪ َ٤‬ج‪٧‬قٌحّ ‪ٚٝ‬ى‪ٌٛٝ‬ح ك‪ ٢‬ؾِٓحش ػِ٘‪٤‬س‬
‫‪ ‬ئُُجٓ‪٤‬س ج‪٧‬قٌحّ جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س جُ٘‪ٜ‬حت‪٤‬س‪،‬‬
‫‪ٓٓ ‬إ‪٤ُٝ‬س جُِٓطحش جُؼٔ‪٤ٓٞ‬س ك‪ ٢‬ضوى‪ ْ٣‬جُٔٓحػىز أغ٘حء جُٔكحًٔس‪ٓٓٝ ،‬إ‪٤ُٝ‬ط‪ٜ‬ح ك‪٢‬‬
‫جُٔٓحػىز ػِ‪ ٠‬ض٘ل‪ ً٤‬ج‪٧‬قٌحّ‬
‫‪ ‬ئهٍجٌ ٓرىأ ٓٓإ‪٤ُٝ‬س جُى‪ُٝ‬س ػٖ ج‪٧‬نطحء جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ ،‬ئهٍجٌ جُكن ك‪ ٢‬ق‪ٍٞٛ‬‬
‫جُٔط‪ٜ٘ٓ ٖ٣ٌٍٟ‬ح ػِ‪ ٠‬ضؼ‪ ٝ٣ٞ‬ػٖ جُ‪ ٌٍٟ‬جًُ‪ُ ١‬كو‪ ْٜ‬ؾٍجء نطأ ه‪ٟ‬حت‪٢‬‬
‫‪ٚ ‬ى‪ٝ ٌٝ‬ض٘ل‪ ً٤‬ج‪٧‬قٌحّ ذحْْ جُِٔي ٔطجمب نهمبٌَٕ‬
‫‪ ‬جُ٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬ئقىجظ ؾٔ‪٤‬غ أٗ‪ٞ‬جع جُٔكحًْ جُؼحو‪٣‬س ‪ٝ‬جُٔطه‪ٛٛ‬س ذ‪ٞ‬جْطس جُوحٗ‪ٕٞ‬‬
‫‪ ‬جُ٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬ػىّ ئٌٓحٗ‪٤‬س ئقىجظ ٓكحًْ جْطػ٘حت‪٤‬س‬

‫‪26‬‬
‫‪ ‬ن‪ٟٞ‬ع جٍُٗ‪٠‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ُِٓطس جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ‪ٝ‬ه‪ٟ‬حز جُطكو‪٤‬ن ك‪ٓ ًَ ٢‬حُ‪ ٚ‬ػ‪٬‬هس‬
‫ذحنط‪ٛ‬ح‪ٚ‬حش جُٔكحًْ ‪ٝ‬جٌُٗق ػٖ جُكو‪٤‬وس ‪ٝ‬ضكو‪٤‬ن جُؼىجُس‬

‫‪ ٖٓٝ‬ن‪ٓ ٍ٬‬هطِق جُكو‪ٞ‬م ‪ٝ‬جُٔرحوب جُىْط‪٣ٌٞ‬س جُٔٗحٌ ئُ‪ٜ٤‬ح أػ‪ٝ ،ٙ٬‬جُٔ٘‪ ٘ٞٛ‬ػِ‪ٜ٤‬ح‬
‫ك‪ ٢‬جٍُٗػس جُؼحُٔ‪٤‬س ُكو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ‪٣ ،‬طأًى ذإٔ جٍُٔٗع جُىْط‪ ،١ٌٞ‬قٍ٘ ذٌَٗ ًر‪ ٍ٤‬ػِ‪٠‬‬
‫‪ٞٝ‬غ ًَ جُ‪ٟٔ‬حٗحش ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ‪ٝ‬جُ‪٣ٌٍٟٝ‬س ُطكو‪٤‬ن جُؼىجُس ‪ٝ‬قٔح‪٣‬س جُٔطوح‪ٝ ،ٖ٤ٞ‬يُي ذ‪ٜ‬ىف‬
‫ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ،٢‬قٔح‪٣‬س قو‪ٞ‬م ‪ٝ‬قٍ‪٣‬حش ج‪٧‬كٍجو ‪ٝ‬جُؿٔحػحش‪ٔٞٝ ،‬حٕ ضطر‪٤‬ن ِْ‪ْ٤‬‬
‫ُِوحٗ‪ًٔ .ٕٞ‬ح ن‪ ٍٞ‬جٍُٔٗع جُىْط‪ ١ٌٞ‬جُكن ٌَُ ج‪ٖ٧‬هح٘‪ُِ ،‬طؼٖ ك‪ ٢‬جُوٍجٌجش ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س‬
‫جُط٘ظ‪٤ٔ٤‬س ‪ٝ‬جُلٍو‪٣‬س‪ ،‬جُٔحْس ذحُكو‪ٞ‬م ‪ٝ‬جُكٍ‪٣‬حش جٌٍُْٔس ك‪ ٢‬جُىْط‪ٝ ٌٞ‬جُو‪ٞ‬جٗ‪ ٖ٤‬جُؿحٌ‪ ١‬ذ‪ٜ‬ح‬
‫جُؼَٔ‪٣ٝ .‬طْ جُطؼٖ أٓحّ جُ‪٤ٜ‬ثس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س جُٔهط‪ٛ‬س‪ ٢ٛٝ ،‬جُو‪ٟ‬حء ج‪٩‬وجٌ‪ ١‬جًُ‪١‬‬
‫‪٣‬طٌ‪ ٕٞ‬قحُ‪٤‬ح ك‪ ٢‬جُٔـٍخ ٖٓ جُٔكحًْ ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س ‪ٓٝ‬كحًْ ج‪ْ٫‬طث٘حف ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س ‪ٝ‬جُـٍكس ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س‬
‫ذٔكٌٔس جُ٘و‪.ٝ‬‬

‫‪ٝ‬ذطٌٍ‪ ًٙٛ ّ٣‬جُٔرحوب ‪ٝ‬جُكو‪ٞ‬م ك‪ ٢‬وْط‪ ٌٕٞ٣ ،2011 ٌٞ‬جٍُٔٗع جُىْط‪ ١ٌٞ‬هى جقطٍّ‬
‫ٓوط‪٤ٟ‬حش جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُى‪ُ ٢ُٝ‬كو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ جُٔؼٔ‪ ٍٞ‬ذ‪ٜ‬ح ك‪ًٛ ٢‬ج جُ‪ٛ‬ىو‪ًٔ ،‬ح ‪ ٌٕٞ٣‬هى ًٍِ‬
‫ٓرىأ ً‪٤ٗٞ‬س ‪ٝ‬ػحُٔ‪٤‬س قو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ‪.‬‬

‫‪ ٌَٗ٣ٝ‬ضلؼ‪ ًٙٛ َ٤‬جُٔوط‪٤ٟ‬حش جُٓر‪ َ٤‬ج‪ْ٧‬حْ‪ٝ ٢‬جُ‪ٟٔ‬حٕ جُكو‪٤‬و‪ُ ٢‬طكو‪٤‬ن جُٔكحًٔس‬


‫جُؼحوُس ‪ٝ‬ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪،٢‬ذٔح ‪٣‬طٍضد ػ٘‪ٜٔ‬ح ٖٓ ٗطحتؽ ْط٘ؼٌّ ئ‪٣‬ؿحذح ػِ‪ٓ ٠‬هطِق جُٔؿح‪٫‬ش‬
‫جُكو‪ٞ‬ه‪٤‬س ج‪٫‬هط‪ٛ‬حو‪٣‬س ‪ٝ‬ج‪٫‬ؾطٔحػ‪٤‬س‪.‬‬

‫‪ ،2011‬أ‪ٚ‬رف ‪٣‬ط‪ ٖٟٔ‬جُ٘‪ ٙ‬ك‪ ٢‬و‪٣‬رحؾط‪ ٚ‬ػِ‪ "٠‬ؾؼَ‬ ‫‪٣َٝ‬حوز ػِ‪ٓ ٠‬ح ْرن‪ ،‬كىْط‪ٌٞ‬‬
‫ج‪٫‬ضلحه‪٤‬حش جُى‪٤ُٝ‬س‪ًٔ ،‬ح ‪ٚ‬حوم ػِ‪ٜ٤‬ح جُٔـٍخ‪ٝ ،‬ك‪ٗ ٢‬طحم أقٌحّ جُىْط‪ٝ ،ٌٞ‬ه‪ٞ‬جٗ‪ ٖ٤‬جٌُِٔٔس‪،‬‬
‫ػِ‪٠‬‬ ‫‪٣ٞٛٝ‬ط‪ٜ‬ح جُ‪٤٘٠ٞ‬س جٍُجْهس‪ ،‬ضٓٔ‪ ،ٞ‬ك‪ٍٛٗٗ ٌٞ‬ح‪ ،‬ػِ‪ ٠‬جُطٍٗ‪٣‬ؼحش جُ‪٤٘٠ٞ‬س‪ٝ ،‬جُؼَٔ‬
‫ٓ‪٬‬ءٓس ‪ ًٙٛ‬جُطٍٗ‪٣‬ؼحش‪ٓ ،‬غ ٓح ضططِر‪ ٚ‬ضِي جُٔ‪ٛ‬حوهس" ‪.‬‬

‫ًٔح ض٘‪ ٙ‬جُلوٍز جُػحٗ‪٤‬س ٖٓ جُل‪ َٛ‬جُػحٗ‪ ٖٓ ٢‬جُىْط‪ ٌٞ‬جُؿى‪٣‬ى ػِ‪ ٠‬إٔ " ‪٣‬و‪ ّٞ‬جُ٘ظحّ‬
‫جُىْط‪ٌُِِٔٔ ١ٌٞ‬س ػِ‪ ٠‬أْحِ ك‪ َٛ‬جُِٓ‪ٝ ،١‬ض‪ٞ‬جَٗ‪ٜ‬ح ‪ٝ‬ضؼح‪ٜٗٝ‬ح‪ٝ ،‬جُى‪ٔ٣‬وٍج‪٤٠‬س جُٔ‪ٞ‬ج‪٘٠‬س‬
‫‪ٝ‬جُطٗحًٌ‪٤‬س‪ٝ ،‬ػِ‪ٓ ٠‬رحوب جُكٌحٓس جُؿ‪٤‬ىز‪ٌٝ ،‬ذ‪ ١‬جُٔٓإ‪٤ُٝ‬س ذحُٔكحْرس" ‪.‬‬

‫‪٣ٝ‬ط‪ ٖٟٔ‬جُ٘ظحّ ج‪ْ٧‬حْ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حز جُٔؼٔ‪ ٍٞ‬ذ‪ُ ٚ‬كى‪ٝ‬و جُ‪ ّٞ٤‬ك‪ ٢‬جٗطظحٌ ‪ٚ‬ى‪ ٌٝ‬جُوحٗ‪ٕٞ‬‬
‫جُط٘ظ‪ ٢ٔ٤‬جُٔطؼِن ذحُ٘ظحّ ج‪ْ٧‬حْ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حز جُٔ٘‪ ٘ٞٛ‬ػِ‪ ٚ٤‬ك‪ ٢‬جُل‪ ٖٓ 112 َٛ‬جُىْط‪ٌٞ‬‬

‫‪27‬‬
‫جُؿى‪٣‬ى‪ ،‬ػىز ٓوط‪٤ٟ‬حش يجش ػ‪٬‬هس ذح‪ْ٫‬طو‪٤ُ٬‬س ‪ٜ٘ٓ ًًٍٗ ،‬ح جُوْٓ جًُ‪٣ ١‬إو‪ ًَ ٚ٣‬هح‪ ٜ‬ػ٘ى‬
‫‪ًٛ ٖٓ 18‬ج‬ ‫ضؼ‪ٍٓ ٍٝ٧ ٚ٘٤٤‬ز ‪ٝ‬هرَ جٍُٗ‪ٝ‬ع ك‪ٜٓ ٢‬حٓ‪ٝ ،ٚ‬جًُ‪ ١‬ؾحء جُ٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٚ٤‬ك‪ ٢‬جُٔحوز‬
‫جُ٘ظحّ " أهْٓ ذحهلل جُؼظ‪ ْ٤‬إٔ أه‪ ّٞ‬ذٔ‪ٜ‬حٓ‪ ٢‬ذ‪ٞ‬كحء ‪ٝ‬ئن‪ٝ ٘٬‬إٔ أقحكع ًَ جُٔكحكظس ػِ‪ٍْ ٠‬‬
‫جُٔىج‪٫ٝ‬ش ‪ٝ‬أِْي ك‪ ٢‬يُي ًِ‪ِٓٓ ٚ‬ي جُوح‪ ٢ٞ‬جُُ٘‪ ٚ٣‬جُٔهِ‪" ٙ‬؛ ‪ًٛٝ‬ج جُوْٓ ‪٣‬و‪ ّٞ‬جُوح‪٢ٞ‬‬
‫ذطؿى‪٣‬ى أوجت‪ ٚ‬ػ٘ى ئٌؾحػ‪ ٚ‬ئُ‪ٛ٘ٓ ٠‬ر‪ ٚ‬ذؼى جٗل‪ٛ‬حُ‪ ٚ‬ػ٘‪.ٚ‬‬
‫‪ٝ‬ض٘‪ ٙ‬جُٔحوز ‪ٗ ٖٓ 69‬لّ جُ٘ظحّ ػِ‪ ٠‬أٗ‪ ٌٖٔ٣ ٫ " ٚ‬ضٍه‪٤‬س جُو‪ٟ‬حز جُٔ٘طهر‪ ٖ٤‬ذحُٔؿِّ‬
‫ج‪٧‬ػِ‪ُِ ٠‬و‪ٟ‬حء ٖٓ وٌؾس ‪٧‬نٍ‪ٗ ٫ٝ ،ٟ‬وِ‪ ٫ٝ ْٜ‬جٗطىجذ‪ٓ ْٜ‬ىز جٗطهحذ‪ٝ ،" ْٜ‬ك‪ًٛ ٢‬ج جٍُٗ‪٠‬‬
‫قٔح‪٣‬س ًر‪ٍ٤‬ز ‪ْ٫‬طو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن قٔح‪٣‬س جْطو‪ٔٓ ٍ٬‬ػِ‪ ٢‬جُو‪ٟ‬حز ك‪ ٢‬جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪٠‬‬
‫ُِو‪ٟ‬حء ٖٓ ًَ ٓح ٖٓ ٖأٗ‪ ٚ‬إٔ ‪٣‬إغٍ ك‪ ٢‬آٌجت‪ٝ ْٜ‬هٍجٌجض‪ ، ْٜ‬جُط‪٘٣ ٢‬رـ‪ ٢‬إٔ ضٌ‪ٗ ٕٞ‬حذؼس ٖٓ‬
‫‪ٔٞ‬حتٍ‪ ْٛ‬ذؼ‪٤‬ىج ػٖ ًَ أٗ‪ٞ‬جع جُ‪ٟ‬ـ‪ٝ ١‬ج‪ًٍ٩‬ج‪ٝ ٙ‬ج‪٩‬ؿٍجء ‪ٝ‬جُطأغ‪ْٞ ٍ٤‬جء ًحٕ ٓحو‪٣‬ح أ‪ٝ‬‬
‫ٓؼ٘‪٣ٞ‬ح‪...‬‬
‫‪ ٚ٘ٓ 266‬ػِ‪٠‬‬ ‫‪ٝ‬ذ‪ٜ‬ىف ‪ٔٞ‬حٕ جْطو‪٤ُ٬‬س جُو‪ٟ‬حز‪ ٙ٘٣ ،‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُؿ٘حت‪ ٢‬ك‪ ٢‬جُٔحوز‬
‫ضؿٍ‪ٓٝ ْ٣‬ؼحهرس "‪ – 1 :‬ج‪٧‬كؼحٍ ‪ٝ‬ج‪٧‬ه‪ٞ‬جٍ أ‪ ٝ‬جٌُطحذحش جُؼِ٘‪٤‬س ‪ ،‬جُط‪٣ ٢‬و‪ٛ‬ى ٓ٘‪ٜ‬ح جُطأغ‪ ٍ٤‬ػِ‪٠‬‬
‫هٍجٌجش ٌؾحٍ جُو‪ٟ‬حء‪ ،‬هرَ ‪ٚ‬ى‪ ٌٝ‬جُكٌْ ؿ‪ ٍ٤‬جُوحذَ ُِطؼٖ ك‪ ٢‬ه‪٤ٟ‬س ٓح ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ج‪٧‬كؼحٍ أ‪ ٝ‬ج‪٧‬ه‪ٞ‬جٍ أ‪ ٝ‬جٌُطحذحش جُؼِ٘‪٤‬س جُط‪٣ ٢‬و‪ٛ‬ى ٓ٘‪ٜ‬ح ضكو‪ ٍ٤‬جُٔوٌٍجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫‪ٖ ٖٓ ٌٕٞ٣ٝ ،‬أٗ‪ٜ‬ح جُٔٓحِ ذِٓطس جُو‪ٟ‬حء أ‪ ٝ‬جْطو‪."ُٚ٬‬‬
‫‪ٝ‬قلحظح ػِ‪٬ٚ ٠‬ق‪٤‬حش ‪ٓٝ‬ؿحٍ ضىنَ جُو‪ٟ‬حء‪ٛٗ ،‬ص جُٔحوز ‪ ٖٓ 239‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُؿ٘حت‪٢‬‬
‫ػِ‪ ٠‬إٔ " ‪٣‬ؼحهد ذحُكرّ ٖٓ ٖ‪ٝ ٍٜ‬جقى ئُ‪ْ٘ ٠‬ط‪ٝ ٖ٤‬ؿٍجٓس ٖٓ ٓحتط‪ ٖ٤‬ئُ‪ ٠‬نٔٓٔحتس وٌ‪ْٛ‬‬
‫ًَ ػحَٓ أ‪ ٝ‬ذحٖح أ‪ ٝ‬هحتى ٓٔطحَ أ‪ ٝ‬هحتى أ‪ ٝ‬أ‪ ١‬قحًْ ئوجٌ‪ ١‬آنٍ ك‪ َٛ‬ك‪ٓٓ ٢‬أُس ٖٓ‬
‫جنط‪ٛ‬ح٘ جُٔكحًْ ‪ٝ ،‬يُي ك‪ ٢‬ؿ‪ ٍ٤‬جُكح‪٫‬ش جُط‪ ٙ٘٣ ٢‬ػِ‪ٜ٤‬ح جُوحٗ‪ٌٝ ، ٕٞ‬ؿْ ٓؼحٌ‪ٞ‬س‬
‫جُه‪ ّٞٛ‬أ‪ ٝ‬أقى‪."ْٛ‬‬
‫‪ٝ‬ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س‪ ٍٟٗ ،‬ذإٔ ٓح ‪٣‬طِن ػِ‪ " ٚ٤‬ج‪ٓ٫‬ط‪٤‬حَ جُو‪ٟ‬حت‪ "٢‬جًُ‪١‬‬
‫‪٣‬طٔطغ ذ‪ ٚ‬جُو‪ٟ‬حز‪ٝ ،‬كن جُل‪ 264 ٖٓ ٍٞٛ‬ئُ‪ ٖٓ 267 ٠‬م ّ ؼ جُط‪ ٢‬ضط‪ٓ ٖٟٔ‬وط‪٤ٟ‬حش‬
‫جْطػ٘حت‪٤‬س نح‪ٚ‬س ذحُركع ‪ٝ‬جُطكو‪٤‬ن ‪ٝ‬جُٔطحذؼس ‪ٝ‬جُٔكحًٔس‪ ،‬جُ‪ٜ‬ىف ٓ٘‪ًٛ ٖٓ ( ٚ‬ج ج‪ٓ٫‬ط‪٤‬حَ) ‪ٞٛ‬‬
‫قٔح‪٣‬س جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء (‪.)20‬‬

‫‪ - 20‬عبد الرحمن بن عمرو‪ ،‬م س ‪.‬ص ‪.2‬‬

‫‪28‬‬
‫انًحٕس انضبنش‪ٔ :‬الغ األيٍ انمضبئ‪ ٔ ٙ‬انًحبكًبد ثبنًغشة‬
‫ًٓ٘ جْطو‪ ٍ٬‬جُٔـٍخ ‪ ٝ‬ج‪ٞٚ٧‬جش جُكو‪ٞ‬ه‪٤‬س ‪ ٝ‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س ضٍضلغ ٓ٘حو‪٣‬س ذا‪٬ٚ‬ـ ‪ٝ‬‬
‫ضط‪ ٍ٣ٞ‬جُو‪ٟ‬حء جُٔـٍذ‪ ٌٕٞ٤ُ ٢‬أوجز ُكٔح‪٣‬س جُكو‪ٞ‬م ‪ ٝ‬جُكٍ‪٣‬حش ‪ ٝ‬جُ‪ٟ‬حٖٓ ُى‪ُٝ‬س جُوحٗ‪ٝ ٕٞ‬‬
‫جُٔإْٓحش ‪ٝ‬جُٔكون ُِؼىٍ ‪ ٝ‬ج‪ٛٗ٩‬حف ‪ ٝ‬جُٔٓح‪ٝ‬جز ‪ .‬ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ ٓح قىو‪ ٙ‬ج‪٫‬ؾط‪ٜ‬حو ج‪ٓٗ٩‬حٗ‪ٖٓ ٢‬‬
‫ٓؼح‪ ٍ٤٣‬و‪٤ُٝ‬س ‪ًٍْ ،‬ط‪ٜ‬ح ج‪٩‬ػ‪ٗ٬‬حش ‪ ٝ‬جُٔ‪ٞ‬جغ‪٤‬ن ‪ ٝ‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬حش ذٗط‪ ٠‬أٗ‪ٞ‬جػ‪ٜ‬ح جُٔؼٍ‪ٝ‬كس ‪.‬‬
‫‪ٝ‬هى كطف ‪ ٌٔٝ‬ئ‪٬ٚ‬ـ جُو‪ٟ‬حء ذحُٔـٍخ ٍُٔجش ػىز‪ٓ ،‬كح‪ ٫ٝ‬ئؾٍجء ضؼى‪٬٣‬ش‬
‫‪ ٝ‬ضكٓ‪٘٤‬حش ‪ ٝ‬ئ‪٬ٚ‬قحش ‪ِٞ‬ص ٓكى‪ٝ‬وز ‪ ٝ‬ؾُت‪٤‬س ‪ ،‬ؿ‪ ٍ٤‬هحوٌز ػِ‪ ٠‬ئوٌجى ج‪ٛ٧‬ىجف جُٔ٘ٗ‪ٞ‬وز‬
‫ذٓرد ٓؿٔ‪ٞ‬ػس ٖٓ ج‪ًٍ٩‬ج‪ٛ‬حش جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س ‪ ٝ‬ج‪٫‬هط‪ٛ‬حو‪٣‬س ‪ ٝ‬ج‪٫‬ؾطٔحػ‪٤‬س ُِرِى ٖٓ ؾ‪ٜ‬س ‪ُ ٝ ،‬ـ‪٤‬حخ‬
‫ئٌجوز قو‪٤‬و‪٤‬س ُى‪ ٟ‬جُلحػِ‪ ٖ٤‬ذٔهطِق أٗ‪ٞ‬جػ‪ٝ ْٜ‬وٌؾحض‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬ضكو‪٤‬ن جْطو‪٤ُ٬‬س جُو‪ٟ‬حء ‪ٝ‬ق‪٤‬حو‪ٙ‬‬
‫ذحػطرحٌ‪ِْ ٙ‬طس وْط‪٣ٌٞ‬س ٓٓطوِس ‪.‬‬
‫‪ٝ‬ػِ‪ ٚ٤‬كإ ئ‪٬ٚ‬ـ ٓ٘ظ‪ٓٞ‬س جُؼىجُس ‪٣ ٫ ًَ ٞٛ‬طؿُأ ٖٓ ٓؿٔ‪ٞ‬ػس ٖٓ جُ‪ٞ‬قىجش‬
‫‪ ٝ‬ج‪ٓٗ٧‬حم جُٔطلٍهس جُط‪٣ ٢‬إو‪ ١‬جنط‪ ٍ٬‬ئقىج‪ٛ‬ح ئُ‪ َِٓٓٓ َٖ ٠‬جُط‪ٛ‬ك‪٤‬ف ‪ ٝ‬ئػحهس ػِٔ‪٤‬س‬
‫جُ‪ ٍٞٚٞ‬ئُ‪ ٠‬ه‪ٟ‬حء ٓ٘طؽ ‪ ،‬ػحوٍ ‪ٓ ٝ ،‬ؿى‪٣ ١‬كون ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٝ ٢‬جُوحٗ‪ ٢ٗٞ‬جُٔ٘ٗ‪ٞ‬و‪.‬‬
‫‪٣‬ؼطوى جُرؼ‪ ٝ‬ػٖ نطأ إٔ جُٔكحًٔس جُؼحوُس ُ‪ٜ‬ح ‪ٔٞ‬حٗحش كو‪ ١‬ك‪ ٢‬هحٗ‪ٕٞ‬‬
‫جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ذ‪٤‬ى إٔ جُٔكحًٔس جُؼحوُس ضؿِ‪٤‬حض‪ٜ‬ح ‪ٝ‬ج‪ٞ‬كس قط‪ ٠‬ك‪ ٢‬ذؼ‪ ٝ‬ه‪ٞ‬جػى جُٔ‪ٞٞٞ‬ع‬
‫ك‪ ٢‬جُٔ‪٤‬ىجٕ جُؿ٘حت‪ ، ٢‬ذى ءج ذٔرىأ جٍُٗػ‪٤‬س جُؿ٘حت‪٤‬س " ‪ ٫‬ؾٍ‪ٔ٣‬س ‪ ٫ ٝ‬ػو‪ٞ‬ذس ئ‪ ٫‬ذ٘‪ٝ ،" ٙ‬‬
‫ٍٓ‪ٌٝ‬ج ذططر‪٤‬ن جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُؿ٘حت‪ ٢‬ك‪ ٢‬جُُٓحٕ ‪ ٝ ،‬جٗط‪ٜ‬حء ذططر‪٤‬و‪ ٖٓ ٚ‬ق‪٤‬ع جٌُٔحٕ ‪.21‬‬
‫‪ ٝ‬ئيج ًحٕ جُٔـٍخ نط‪ ٠‬نط‪ٞ‬جش ٓ‪ٜٔ‬س ك‪ٓ ٢‬ؿحٍ ضٍٗ‪٣‬غ جُو‪ٞ‬جٗ‪ ٖ٤‬جُٔ‪ٞٞٞ‬ػ‪٤‬س ‪ ،‬كإ‬
‫جُ‪ٞ‬جهغ ‪٣‬إًى ذإٔ جُٔكحًْ جُٔـٍذ‪٤‬س ضٍَـ ضكص ‪٠ٝ‬أز جُط‪ٟ‬هْ ‪ٝ‬ج‪ً٫‬طظحظ‪ٓ ٞٛٝ ،‬ح ‪٣‬طٍضد ػ٘‪ٚ‬‬
‫جٌُػ‪ ٖٓ ٍ٤‬أػطحخ جُؼىجُس ًـ ‪ :‬انجظء ‪َ -‬مض انفؼبن‪ٛ‬خ ‪ -‬ػذو احزشاو يؼب‪ٛٚ‬ش انجٕدح ‪ -‬رأخش‬
‫انجذ ف‪ ٙ‬انمضب‪ٚ‬ب ‪ -‬غ‪ٛ‬بة انزؼًك ف‪ ٙ‬انُضاػبد انًًٓخ ‪ -‬ػذو رخظ‪ٛ‬ض انٕلذ انكبف‪ ٙ‬نجحش‬
‫ٔرحم‪ٛ‬ك انمضب‪ٚ‬ب ‪ -‬رذَ‪ ٙ‬جٕدح األحكبو انمضبئ‪ٛ‬خ‪... 22‬‬
‫‪ٝ‬ضطؿٓى ظح‪ٍٛ‬ز جُط‪ٟ‬هْ ‪ٝ‬ج‪ً٫‬طظحظ ػِ‪ ٠‬ػىز ٓٓط‪٣ٞ‬حش ٖٓ ن‪: ٍ٬‬‬
‫• رضخى انُظٕص انزجش‪ًٛٚ‬خ ٔانؼمبث‪ٛ‬خ؛‬

‫‪21‬‬
‫ـ ٌونس العٌاشً ‪ ،‬المحاكمة العادلة بٌن النظرٌات و التطبٌق ‪ ،‬على ضوء المواثٌق و المعاهدات الدولٌة و العمل القضائً ‪ ،‬سلسلة رسائل نهاٌة‬
‫تدرٌب الملحقٌن القضائٌٌن ‪ ،‬العدد ‪ٌ ، 4‬ناٌر ‪ ، 2012‬الصفحة ‪.45‬‬
‫‪22‬‬
‫‪ -‬تشخٌص واقع العدالة الجنائٌة بالمغرب‪ ،‬ورقة تقدٌمٌة من إعداد مدٌرٌة الشإون الجنائٌة والعفو بمناسبة الحوار الوطنً حول إصالح منظومة‬
‫العدالة‪ ،‬فاس ‪ 9‬نونبر ‪2012‬‬

‫‪29‬‬
‫• انزضخى ف‪ ٙ‬ػذد انمضب‪ٚ‬ب؛‬
‫• انزضخى ف‪ ٙ‬ػذد انجهغبد؛‬
‫• اسرفبع َغجخ انًؼزمه‪ٍٛ‬؛‬
‫اسرفبع ػذد انطؼٌٕ ف‪ ٙ‬األحكبو‪.‬‬
‫ًٔح ضظ‪ ٍٜ‬جُؼى‪٣‬ى ٖٓ كإ جُلؿ‪ٞ‬جش جٌُرٍ‪ٝ ، ٟ‬جُط‪ ٌٖٔ٣ ٢‬ضِٔٓ‪ٜ‬ح ػِ‪ ٠‬جُٔٓط‪ٟٞ‬‬
‫جُٔٓطٍ‪ٝ ١‬جًُ‪ٓ٣ ١‬طكن ٓ٘ح جُطًٍ‪ ٝ ُ٤‬ج‪ٗ٫‬طرح‪ُ ٙ‬لي ‪ ٝ ْٚٔ٬٠‬ئ‪٣‬ؿحو قِ‪ٗ ٍٞ‬حؾؼس ضٌٖٔ ٖٓ‬
‫ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪. ٢‬‬
‫جُط‪ ٢‬ضك‪ ٍٞ‬و‪ٔٞ ٕٝ‬حٕ ج‪ٖٓ٧‬‬ ‫‪ٝ‬ػِ‪ْٞ ٚ٤‬ف ٗكح‪ ٍٝ‬ضل‪ٌٓ َ٤ٛ‬حٖٓ جُهَِ‬
‫ٖٓ‬ ‫جُو‪ٟ‬حت‪ ٢‬جٌُحك‪ٓٝ ٢‬ح ‪ٍ٣‬ضر‪ ١‬ذ‪ ٖٓ ٚ‬ػىجُس جُٔكحًٔحش ‪ٝ‬ؾ‪ٞ‬وز ج‪٧‬قٌحّ جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ ،‬يُي‬
‫ن‪ ٍ٬‬جُ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف ػِ‪ ٠‬أ‪ ْٛ‬جُٔ‪ٞٞٞ‬ػحش جُط‪ٖ ٖٓ ٢‬إٔ ئ‪٬ٚ‬ق‪ٜ‬ح ‪ ،‬ئػطحء وكؼس ٓطوىٓس ‪ ٝ‬ذحٌَز‬
‫ُه‪٤‬حٌ ج‪٬ٚ٩‬ـ‪:‬‬

‫ـ أٔال ‪ :‬انٕنٕط نهؼذانخ ٔ انًغبٔح أيبو انمضبء ٔ اعزؼًبل انزكُهٕج‪ٛ‬بد‬


‫انحذ‪ٚ‬ضخ ‪:‬‬
‫أ ـ جُ‪ُٞٞ‬ؼ ئُ‪ ٠‬جُؼىجُس ‪:‬‬
‫ئٕ ٓٓأُس جُِؿ‪ٞ‬ء ئُ‪ ٠‬جُو‪ٟ‬حء ذحُٔـٍخ ًه‪٤‬حٌ ُل‪ ٝ‬جُٔ٘حَػحش ‪ ٝ‬جهط‪ٟ‬حء جُكو‪ٞ‬م‪،‬‬
‫‪ٛ٣‬طىّ أ‪ ٍٝ‬ج‪ ٍٓ٧‬ذحُكحؾُ جُ٘لٓ‪ ٢‬جًُ‪٤ٓ٣ ١‬طٍ ػِ‪٣ٍٖ ٠‬كس ًر‪ٍ٤‬ز ٖٓ جُٔ‪ٞ‬ج‪ ٖ٤٘٠‬جًُ‪ٖ٣‬‬
‫‪ ٍٕٝ٣‬ك‪ٍ٠ ٢‬م أذ‪ٞ‬جخ جُٔكحًْ ‪ ٝ‬جٌض‪٤‬حو‪ٛ‬ح ذٔػحذس جُهط‪ٞ‬ز ج‪ ٠ُٝ٧‬ك‪ٓ ٢‬طح‪ٛ‬س ‪ ٫‬ضؼٍف ٗ‪ٜ‬ح‪٣‬ط‪ٜ‬ح‬
‫ٖٓ ذىج‪٣‬ط‪ٜ‬ح ‪.‬ػِ‪ ٠‬جػطرحٌ جُٔكحًْ قٓد ٓح ‪ْ ٞٛ‬حتى ُى‪ ٟ‬جُرؼ‪ُِٔ ٢ٛ ٝ‬ؿٍٓ‪ ٖ٤‬كو‪ٝ ١‬‬
‫جُهحٌؾ‪ ٖ٤‬ػِ‪ ٠‬جُؼىجُس ‪ٌُٜٗٞ ٝ ،‬ح ذكٍ ‪ ٫‬هٍجٌ ُ‪ ٚ‬هى ‪٣‬إو‪ ١‬ئُ‪ ٠‬ضٔط‪ ١٤‬جُُ٘جع ‪ ٝ‬ضلٍ‪٣‬ه‪ٚ‬‬
‫ُُ٘جػحش أنٍ‪ ٟ‬أغ٘حء ٓرحٍٖز جُىػ‪ ٟٞ‬ذٓرد ضؼوى ‪ ٍٞ٠ ٝ‬ج‪٩‬ؾٍجءجش ‪.‬ذح‪ٞ٩‬حكس ُ‪ٟ‬ؼق‬
‫ذ٘‪٤‬حش ج‪ْ٫‬طورحٍ ‪ ٝ‬هِس جُٔ‪ٞ‬جٌو جُرٍٗ‪٣‬س ‪ٓٝ‬ح هى ‪ٌِ٣‬ق يُي ٖٓ أػرحء ٓحو‪٣‬س ‪.‬‬
‫كحُ‪ُٞٞ‬ؼ ُِؼىجُس ‪٣‬ؿد إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬جُ‪ ّٞ٤‬قوح ٖٓ جُكو‪ٞ‬م ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ُ‪ٓٗ٪‬حٕ ك‪٢‬‬
‫ئ‪٠‬حٌ و‪ُٝ‬س جُوحٗ‪ ، ٕٞ‬ذحػطرحٌ‪ ٠ٍٖ ٌَٗ٣ ٙ‬كؼحُ‪٤‬س جُوحػىز جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ .‬ئي ذى‪ ٚٗٝ‬ضطك‪ ٍٞ‬جُوحػىز‬
‫جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ئُ‪ٓ ٠‬ؿٍو هحػىز ٗظٍ‪٣‬س ؿ‪ ٍ٤‬يجش ه‪ٔ٤‬س هحٗ‪٤ٗٞ‬س‪.‬‬
‫ئٗ‪ٜ‬ح ضؼ٘‪ ٢‬جُكن ك‪ ٢‬جُ‪ُٞٞ‬ؼ ئُ‪ ٠‬جُطوح‪ ٝ، ٢ٞ‬جُكن ك‪ ٢‬ج‪ْ٫‬طٗحٌز ‪ ٝ ،‬جُكن ك‪ ٢‬جُىكحع‬
‫‪ ،‬جُكن ك‪ ٢‬إٔ ‪٣‬طْ جُ٘ظٍ ك‪ ٢‬ؾٔ‪٤‬غ جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح ذٌَٗ ٓ٘‪ٛ‬ق ‪ ،‬ػِ٘‪ٝ ، ٢‬ك‪ ٢‬آؾحٍ ٓؼو‪ُٞ‬س ٖٓ هرَ‬

‫‪30‬‬
‫ٓكٌٔس ٓٓطوِس ‪ٓ ٝ‬كح‪٣‬ىز ‪ٓ .‬غ جُكن ك‪ ٢‬جُك‪ ٍٞٛ‬ػِ‪ ٠‬جُٔٓحػىز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ئيج ًحٕ جُٔطوح‪٢ٞ‬‬
‫‪٣ ٫‬ط‪ٞ‬كٍ ػِ‪ ٠‬جُٔ‪ٞ‬جٌو جُٔحو‪٣‬س جٌُحك‪٤‬س ‪.23‬‬

‫خ ـ جُهٍ‪٣‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪:‬‬


‫ئٕ ضوط‪٤‬غ جُهٍ‪٣‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ذحُٔـٍخ ؿ‪ٓ ٍ٤‬ل‪ ّٜٞ‬ئ‪٬٠‬هح ‪ٓ٘٣ ٫ٝ ،‬ؿْ ‪ ٝ‬جُطوط‪٤‬غ‬
‫ج‪٩‬وجٌ‪ ٫ٝ ١‬جُؿ‪ . ١ٜٞ‬كؼىو ٓكحًْ ج‪ْ٫‬طث٘حف ‪ٓ 21 ٞٛ‬كٌٔس ‪ ،24‬ضطًٍُ ذٌَٗ ًػ‪٤‬ق ك‪٢‬‬
‫جُ٘‪ٛ‬ق جُٗٔحُ‪ٌُِِٔٔ ٢‬س ‪ًٔ .‬ح إٔ ٌهؼط‪ٜ‬ح جُؿـٍجك‪٤‬س ض‪٤ٟ‬ن ‪ ٝ‬ضطٓغ ذٌَٗ ؿ‪ٓ ٍ٤‬ؼو‪ٔٓ . ٍٞ‬ح‬
‫‪ ٌَٗ٣‬ػرأ ًر‪ٍ٤‬ج ػِ‪ ٠‬جُٔ‪ٞ‬ج‪ ٖ٤٘٠‬ك‪ ٢‬جُ‪ ٍٞٚٞ‬ئُ‪ٜ٤‬ح ‪ .‬كٔػ‪ ٬‬وجتٍز ٓكٌٔس ج‪ْ٫‬طث٘حف ذحُؼ‪ٕٞ٤‬‬
‫ضَٗٔ أهحُ‪ ْ٤‬جُؼ‪ ٝ ٕٞ٤‬جُٓٔحٌز ‪ٝٝ‬جو جًُ‪ٛ‬د ‪ٔٓ .‬ح ‪٣‬ؿؼَ ئٌٓحٗ‪٤‬س جُط٘وَ ذ‪ ًٙٛ ٖ٤‬جُٔ٘ح‪٠‬ن أٍٓج‬
‫ػ‪٤ٛ‬ح ػِ‪ ٠‬جُٔ‪ٞ‬ج‪ ٖ٤٘٠‬ذٓرد جُرؼى جُؿـٍجك‪ ٝ ٢‬ن‪ٛ‬حت‪ ًٙٛ ٙ‬ج‪٧‬هحُ‪. 25 ْ٤‬ك‪ ٢‬ق‪ ٖ٤‬أٗ‪ٖٓ ٚ‬‬
‫ٗحق‪٤‬س جُطوٓ‪ ْ٤‬جُطٍجذ‪ ٢‬ضٌَٗ ‪ ًٙٛ‬جُٔ٘ح‪٠‬ن غ‪٬‬ظ ؾ‪ٜ‬حش ‪ٝ‬ػٔح‪٫‬ش ٓطٍجٓ‪٤‬س ج‪ٍ٠٧‬جف ‪.26‬‬

‫‪23‬‬
‫‪ Karine Métayer, Avocat, Conseil des Barreaux de l'Union européenne (CCBE(L’ACCES A LA JUSTICE : UN‬ـ‬
‫‪DROIT FONDAMENTAL / Conférence « Vers un meilleur accès des citoyens à la justice »Bruxelles, 24-26 octobre‬‬
‫‪2002‬‬
‫‪24‬‬
‫ـ‪http://www.justice.gov.ma/ar/OrganisationJudiciaire/carte.aspx?_=1‬‬
‫‪25‬‬
‫ـ‪http://www.sahara-online.net/tabid/238/Default.aspx‬‬

‫‪26‬ـجهة العيون‪ -‬بوجدور‪ -‬الساقية الحمراء‬


‫تقع جهة العٌون بوجدور الساقٌة الحمراء على مساحة تبلغ ‪ 139480‬كلم مربع ‪ ،‬تحدها من الشمال جهة كلمٌم السمارة ‪ ،‬ومن الجنوب جهة‬
‫وادي الذهب الكوٌرة ‪ ،‬ومن الشرق الجمهورٌة اإلسالمٌة المورٌتانٌة‪ ،‬ومن الغرب المحٌط األطلسً‪ .‬وتتشكل الجهة من إقلٌمً‪ :‬العٌون و‬
‫بوجدور‪ ،‬إضافة إلى ‪ 14‬جماعة منها أربع جماعات حضرٌة‪ .‬وٌقدر عدد سكان الجهة ب ‪ 256152‬نسمة ‪ ،‬حسب إحصاء سنة ‪2004‬‬

‫من الناحٌة اإلدارٌة‪.‬تضم هذه الجهة والٌة العٌون بوجدور ‪ٌ ،‬وجد بها ‪ 14‬جماعة محلٌة ومن ضمنها ‪ 4‬بلدٌات هً ‪ :‬العٌون‪ -‬المرسى‪ -‬طرفاٌة‪-‬‬
‫بوجدور ‪.‬‬

‫جهة واد الذهب‪ -‬لكويرة‬


‫تتشكل جهة وادي الذهب من إقلٌمً‪ :‬أوسرد (وٌضم دائرتٌن وعمالة وست جماعات قروٌة)‪ ،‬ووادي الذهب (الذي ٌضم دائرتٌن وعمالة وخمس‬
‫جماعات قروٌة)‪ .‬وتمتد الجهة على مساحة تبلغ ‪ 50880‬كلم مربع‪ ،‬وهو ما ٌمثل ‪ 7‬فً المائة من المساحة اإلجمالٌة للمملكة‪ .‬وٌقدر عدد سكان‬
‫الجهة بحوالً ‪ 99367‬حسب إحصاء سنة ‪ 2004‬وتتكون الجهة من إقلٌمٌن‪:‬‬

‫‪-‬إقلٌم وادي الذهب الذي تم إحداثه ٌوم ‪ 14‬غشت ‪ 1979‬بمرسوم رقم ‪ 659–79–2‬بتارٌخ ‪1979/08/20‬‬
‫‪-‬إقلٌم أوسرد المحدث بموجب مرسوم عدد ‪ 2-98-952‬بتارٌخ ‪ 1998/12/31‬وذلك فً إطار تدعٌم الالمركزٌة‪ ،‬مما سٌمكن من تعمٌم البنٌة‬
‫التحتٌة على سائر تراب الجهة وخلق توزٌع أفضل لألنشطة االقتصادٌة المتمركزة بمدٌنة الداخلة‪ ،‬مما سٌترتب عنه إحداث تنمٌة اقتصادٌة‬
‫واجتماعٌة متكافئة على المستوى الجهوي ‪.‬‬

‫جهة السمارة كلميم‬


‫تحد جهة كلمٌم ‪ -‬السمارة من الشمال بجهة سوس ‪ -‬ماسة ‪ -‬درعة‪ ،‬ومن الجنوب بجهة العٌون ‪ -‬بوجدور ‪ -‬الساقٌة الحمراء والحدود المورٌتانٌة‪،‬‬
‫‪.‬وشرقا بالحدود الجزائرٌة وغربا بالمحٌط األطلنتً وجهة العٌون ‪ -‬بوجدور ‪ -‬الساقٌة الحمراء‬

‫وتمتد جهة كلمٌم ‪ -‬السمارة على مساحة ‪ 133.730‬كلم مربع‪ ،‬أي ما ٌناهز ‪ %18,81‬من مجموع المساحة الوطنٌة‪ .‬وتضم ‪ 5‬أقالٌم‪ ،‬وهً ‪:‬‬
‫‪31‬‬
‫‪ ٝ‬ك‪ٓ ٢‬وحذَ يُي ٓػ‪ ٬‬كٔكٌٔس ج‪ْ٫‬طث٘حف ذحُكٓ‪ٔ٤‬س ‪ ٫‬ض‪ ْٟ‬ئ‪ ٫‬ػٔحُس جُكٓ‪ٔ٤‬س ‪ٓ ٝ‬كٌٔس‬
‫ئذطىجت‪٤‬س ‪ٝ‬جقىز ‪ًٔ .‬ح إٔ ٓكٌٔس ج‪ْ٫‬طث٘حف ذلحِ ض‪ ٖٓ ٬ً ْٟ‬جُٔكحًْ ج‪٫‬ذطىجت‪٤‬س ُوحِ ‪ٝ‬‬
‫‪ ٫ ٝ ، ًِْ 200‬ضطؼى‪ٟ‬‬ ‫ضح‪ٗٝ‬حش ‪ٚ ٝ ٌٞٓ٤ٓ ٝ‬لٍ‪ . ٝ‬ذ‪ٔ٘٤‬ح ٓ‪ ٌٞٓ٤‬ضرؼى ػٖ كحِ ذك‪ٞ‬جُ‪٢‬‬
‫جُٔٓحكس ذ‪ ٖ٤‬كحِ ‪ٝ‬ػ‪ ٖ٤‬ض‪ٞ‬ؾىجش ‪ٓٝ ًِْ 20 27‬غ يُي ك‪ ٢ٜ‬ضحذؼس ٌُٔ٘حِ‪.‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬ن‪ ًٙٛ ٍ٬‬ج‪ٓ٧‬ػِس ‪٣‬ط‪ٟ‬ف ذٌَٗ ؾِ‪ ٢‬جُهَِ جٌُر‪ ٍ٤‬ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬جُهٍ‪٣‬طس‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ ،‬ج‪ ٍٓ٧‬جًُ‪٣ ١‬ؿؼَ ٖٓ ٓٓأُس جُِؿ‪ٞ‬ء ئُ‪ ٠‬جُو‪ٟ‬حء أٍٓج ٖحهح ‪ ٝ‬ػ‪٤ٛ‬ح ػِ‪٠‬‬
‫جُٔ‪ٞ‬ج‪ٍٛٓٝ ،ٖ٤٘٠‬وح ُؿ‪ٜ‬حَ جُؼىجُس ك‪ٔ٤‬ح ‪٣‬طؼِن ذحْطىػحء ج‪ٍ٠٧‬جف ‪ ٝ‬جُٗ‪ٜٞ‬و ‪ ٝ‬جُو‪٤‬حّ ذأذكحظ‬
‫جُطكو‪٤‬ن ‪ٝ‬ذحه‪ ٢‬ج‪٩‬ؾٍجءجش ‪.‬‬
‫ؼ ـ جٍُْ‪ ّٞ‬جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ ٝ‬جُٔٓحػىز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪:‬‬
‫ُوى أنى جٍُٔٗع جُٔـٍذ‪ ٢‬ذٔرىأ ئُُجٓ‪٤‬س جٍُْ‪ ّٞ‬جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ٓغ ذؼ‪ ٝ‬ج‪ْ٫‬طػ٘حءجش ‪ٝ‬‬
‫ج‪٩‬ػلحءجش ك‪ ٢‬قح‪٫‬ش نح‪ٚ‬س ‪ٓ ٝ‬كى‪ٝ‬وز ‪٠ .‬روح ُٔح ‪ ٘ٞٛ٘ٓ ٞٛ‬ػِ‪ ٚ٤‬ك‪ ٢‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔحُ‪٤‬س ُٓ٘س‬
‫‪ ٝ1984‬جُظ‪ ٍ٤ٜ‬جٍُٗ‪٣‬ق جُٔإٌل ذطحٌ‪٣‬م ‪ 86-12-31‬جُٔطؼِن ذط٘ظ‪ ْ٤‬جُٔ‪ٛ‬حٌ‪٣‬ق جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫ك‪ ٢‬جُٔ‪٤‬ىجٕ جُؿ٘حت‪ٝ .٢‬جُٔ‪٬‬قع ك‪ٓ ٢‬وحذَ يُي ‪ ٞٛ‬ؿِ‪ ًٙٛ ٞ‬جٍُْ‪ ّٞ‬ك‪ ٢‬جٌُػ‪ ٖٓ ٍ٤‬ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ‬
‫ٓٔح ‪٣‬ؿؼَ جُٔطوح‪ ٖ٤ٞ‬ك‪ ٢‬قٍؼ ٖٓ ػٍ‪ ٜ‬وػ‪ٞ‬ج‪ ،ْٛ‬أ‪ٟ٣ ٝ‬طٍ‪٬ُ ْٛ‬هطٍج‪ ،ٜ‬أ‪٣ ٝ‬ؿؼِ‪ْٜ‬‬
‫كٍ‪ٓ٣‬س ك‪٣ ٢‬ى جُٓٔحٍْز ٓط‪ ٠‬ضؼِن ج‪ ٍٓ٧‬ذُ٘جػحش ق‪ ٍٞ‬ػوحٌجش أ‪ ٝ‬ضًٍحش ضوىٌ ذٔ‪ٖ٤٣٬‬‬
‫جُىٌج‪. ْٛ‬‬
‫‪ ٝ‬ئيج ًحٕ ٓرىأ جُٔؿحٗ‪٤‬س ‪ ،‬جًُ‪٣ ١‬وط‪ ٢ٟ‬ذإٔ جُى‪ُٝ‬س ‪ ٢ٛ‬جُط‪ ٢‬ضٌلَ قٔح‪٣‬س جُكو‪ٞ‬م ٓؿحٗح‬
‫ٖٓ ن‪ٍٓ ٍ٬‬كن جُو‪ٟ‬حء ضٔحٓح ًٔح ضٌلَ قن ج‪ ٝ ٖٓ٧‬جُىكحع ذحػطرحٌ‪ٔٛ‬ح ٍٓجكن ػٔ‪٤ٓٞ‬س‬
‫ضوِ‪٤‬ى‪٣‬س ‪ٓ ٝ‬ظ‪ٍٜ‬ج ٖٓ ٓظح‪ ٍٛ‬جُٓ‪٤‬حوز ك‪ ٢‬جُى‪ُٝ‬س ‪ً ٌٖٔ٣ ٫‬لحُط‪ٜٔ‬ح ٖٓ ‪ٍ٠‬ف جُه‪ٞ‬ج٘ ٖٓ ق‪٤‬ع‬
‫جُٔرىأ‪ .‬كاٗ‪٣ ٚ‬ؿد ٍٓجؾؼس جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُٔطؼِن ذحُٔٓحػىز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ذط‪٤ْٞ‬غ كثس جُٔٓطل‪٤‬ى‪ ، ٖ٣‬ػِ‪٠‬‬
‫إٔ ضٌ‪ ًٙٛ ٕٞ‬ج‪ْ٫‬طلحوز ٓط‪ٞ‬جَٗس ‪ ٝ‬جُوىٌز جُٔحو‪٣‬س ُِٗه‪ ٙ‬جُُِّٔ ذحُٔوحٌٗس ٓغ قؿْ جٍُْْ‬
‫جُ‪ٞ‬جؾد وكؼ‪. ٚ‬‬

‫كلمٌم وطانطان وآسا ‪ -‬الزاك وطاطا والسمارة‪ ،‬وتتكون من ‪ 60‬جماعة من بٌنها ‪ 11‬جماعة حضرٌة و‪ 49‬قروٌة وٌقدر عدد سكان الجهة‬
‫بحوالً ‪ 462410‬حسب احصاء سنة ‪2004‬‬

‫‪27‬ـعين تاوجدات هً قرٌة مغربٌة وسط البالد‪.‬تقع عٌن تاوجطات بٌن فاس ومكناس ‪.‬تنتمً عٌن تاوجطات إلقلٌم الحاجب‪،‬‬
‫وتضم ‪ 22.030‬نسمة (حسب اإلحصاء الرسمً ‪)2004‬‬

‫‪32‬‬
‫أٓح ك‪ٓ ٢‬ؿحٍ جُٔٓحػىز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س كإ جٍُْٔ‪ ّٞ‬جٌُِٔ‪ٌ ٢‬هْ ‪ 514-65 :‬جُٔإٌل ك‪٢‬‬
‫كحضف ٗ‪ٗٞ‬رٍ ‪ 1966‬ذٔػحذس هحٗ‪ٓ ٕٞ‬طؼِن ذحُٔٓحػىز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ ٙٗ ،‬ػِ‪٘ٓ ٠‬ف جُٔٓحػىز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫ُى‪ ٟ‬ؾٔ‪٤‬غ ٓكحًْ جٌُِٔٔس ‪ٝ‬أٓحّ ٓكٌٔس جُ٘و‪ ٝ‬ك‪ٔ٤‬ح ‪ٍ٣‬ؾغ ُُِ٘جػحش جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س ػِ‪ٜ٤‬ح‪.‬‬
‫ًٔح ‪ٚ‬ىٌ ٍْٓ‪ 2.10.587 ّٞ‬ذطحٌ‪٣‬م ‪ 20‬أذٍ‪، 2011 َ٣‬ذططر‪٤‬ن جُوحٗ‪28.08 ٕٞ‬‬
‫جُٔطؼِن ذطؼى‪ َ٣‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُٔ٘ظْ ُٔ‪ٜ٘‬س جُٔكحٓحز ‪ ٞٛٝ .‬جٍُْٔ‪ ّٞ‬جُٔطؼِن ذٌ‪٤‬ل‪٤‬س ‪ٍٚ‬ف ج‪٧‬ضؼحخ‬
‫جُط‪٣ ٢‬طِوح‪ٛ‬ح جُٔكحٓ‪ ٖٓ ٢‬جُهُ‪٘٣‬س جُؼحٓس ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ جُٔٓحػىز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ .‬أٓح ٍْٓ‪ ّٞ‬ضكى‪٣‬ى ‪ًٙٛ‬‬
‫ج‪٧‬ضؼحخ كوى أغحٌ جْطـٍجخ ٌٓطد ؾٔؼ‪٤‬س ‪٤ٛ‬ثحش جُٔكحٓ‪ ٖ٤‬ذحُٔـٍخ‪ ،‬ذٓرد ‪ُٛ‬جُس جُٔرحُؾ‬
‫جٍُٔ‪ٞٚ‬وز ُطؼ‪ ٝ٣ٞ‬جُٔكحٓ‪ 1200 ( ٖ٤‬وٌ‪ ْٛ‬جذطىجت‪٤‬ح‪ 1500 ٝ ،‬وٌ‪ ْٛ‬جْطث٘حك‪٤‬ح‪2000 ٝ ،‬‬
‫وٌ‪ ْٛ‬ك‪ٍٓ ٢‬قِس جُ٘و‪ٝ ،)ٝ‬جُط‪ ٫ ٢‬ضـط‪ ٢‬قط‪ٛٓ ٠‬حٌ‪٣‬ق جُط٘وَ ئُ‪ٓ ٠‬كٌٔس جُ٘و‪ ،ٝ‬أ‪ٝ‬‬
‫ٓكحًْ ج‪ْ٫‬طث٘حف‪ٝ ،‬جػطرحٌ ضل‪ ٝ٣ٞ‬ج‪٫‬ػطٔحوجش جُٔحُ‪٤‬س ُ‪ ٖ٣ٍٓ٦‬جُٔٓحػى‪ ٖ٣‬ذحُ‪ٍٛ‬ف ٖٓ هرَ‬
‫‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ ‪ٝ‬جُكٍ‪٣‬حش‪ٝ ،‬ضكى‪٣‬ى جُٔرحُؾ جُٔٓطكوس ُلحتىز جُٔكحٓ‪ ٢‬جُٔؼ‪ ٖ٤‬ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ جُٔٓحػىز ‪،‬‬
‫ٓوط‪٤ٟ‬حش ضّٔ ذحْطو‪٤ُ٬‬س جُٔ‪ٜ٘‬س ‪.‬‬
‫ٓٔح ‪٣‬وط‪ ٢ٟ‬جُطؼحَٓ ذؿى‪٣‬س ٓغ ٓ‪ٞٞٞ‬ع ضٌٔ‪ ٖ٤‬جُٔكحّ ٖٓ ٓوحذَ ػحوٍ ػٖ ٓ‪ٜ‬حّ‬
‫جُٔٓحػىز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س قط‪٣ ٠‬طٌٖٔ ٖٓ ئٗؿحَ ػِٔ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬ظٍ‪ٝ‬ف ‪٫‬توس ضٌٖٔ ٖٓ ض‪ٞ‬ك‪٠ٍٖٝ ٍ٤‬‬
‫جُٔكحًٔس جُؼحوُس ُِٔٓطل‪٤‬ى‪ ٖٓ ٖ٣‬جُٔٓحػىز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ ،‬ػِ‪ ٠‬إٔ ضإو‪ ًٙٛ ٟ‬جُٔرحُؾ ٓرحٍٖز ئُ‪٠‬‬
‫جُٔكحٓ‪ ٖٓ ٢‬هرَ نُ‪٘٣‬س جُى‪ُٝ‬س ‪ ٝ ،‬أ‪ ٫‬ضِْٓ ئُ‪ٗ ٠‬وحذحش ‪٤ٛ‬ثحش جُٔكحٓ‪ ٖ٤‬قط‪ ٫ ٠‬ضط‪ٍٛ‬ف ك‪ٜ٤‬ح‬
‫ذح‪٫‬هططحػحش ًٔح ضلؼَ ذحُ٘ٓرس ‪٧‬ضؼحخ جُىكحع ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ ‪٘ٚ‬ى‪ٝ‬م أوجء جُ‪ٞ‬وجتغ ‪ًٔ ،‬ح ‪ ٞٛ‬قح‪َٚ‬‬
‫ك‪ ٢‬جُؼى‪٣‬ى ٖٓ ٗوحذحش جُٔف جٓ‪ ٖ٤‬ذحُٔـٍخ ‪ ٝ‬ذٌَٗ ؿ‪ٞٓ ٍ٤‬قى‪ .‬ق‪٤‬ع ضؼَٔ ٗوحذس جُٔكحٓ‪ ٖ٤‬ذلحِ‬
‫ٓػ‪ ٬‬ػِ‪ ٠‬جهططحع ٓرِؾ ‪ٓ ٖٓ٪2‬رِؾ ج‪٧‬ضؼحخ ٖٓ أؾَ ضٓ‪ ٍ٤٤‬جُ‪٘ٛ‬ى‪ٝ‬م ‪ًٔ ،‬ح ضوططغ ‪ٝ‬جؾرحش‬
‫ج‪ٖ٫‬طٍجًحش جُٓ٘‪٣ٞ‬س ذٌَٗ ضِوحت‪ٝ ، ٢‬ضو‪ ّٞ‬ذحهططحع ٓرِؾ ‪ ٖٓ ٪30‬أضؼحخ جُىكحع ئيج ٓح ضؿح‪َٝ‬‬
‫ػىو جُِٔلحش جُط‪ٞ٘٣ ٢‬خ ك‪ٜ٤‬ح جُٔكحٓ‪ْ ٢‬رغ ِٓلحش ك‪ ٢‬جُٓ٘س ٓطؼِوس ذك‪ٞ‬جوظ جُٓ‪ ٍ٤‬أ‪ ٝ‬ق‪ٞ‬جوظ‬
‫جُٗـَ ٓغ ‪ٍ٠‬ق‪ٜ‬ح ٍٓٗ‪ٝ‬ػح ذ‪ٜ‬ىف ج‪٫‬هططحع ٖٓ ؾٔ‪٤‬غ جُ‪ٞ‬وجتغ ‪ًٔ ،‬ح ضكطلع ذحُ‪ٞ‬وجتغ ذٌَٗ‬
‫ؾرٍ‪ُٔ ١‬ىز ‪ٓٞ٣ 15‬ح ُى‪ ٟ‬جُر٘ي ُ‪ْ٬‬طلحوز ٖٓ ك‪ٞ‬جتى‪ٛ‬ح‪ .‬جُٗ‪٢‬ء جًُ‪ً ٍٟ٣ ١‬ػ‪ٍ٤‬ج ذٔ‪ٛ‬حُف‬
‫جُٔكحٓ‪ ٝ ٖ٤‬ذحُطرؼ‪٤‬س ٓ‪ٛ‬حُف ٓ‪. ْٜ٤ًِٞ‬‬

‫و ـ جُٔٓح‪ٝ‬جز أٓحّ جُو‪ٟ‬حء ‪:‬‬


‫ئٕ ٓرىأ جُٔٓح‪ٝ‬جز أٓحّ جُو‪ٟ‬حء ‪٣‬طٍـ ٗلٓ‪ ٚ‬ك‪ْ ٢‬حتٍ ٍٓجقَ جُطوح‪٣ٝ . ٢ٞ‬ؼطرٍ أْحِ‬
‫جُٔكحًٔس جُؼحوُس ‪ ،‬ك‪ٓ ٜٞ‬رىأ ػحُٔ‪ ٢‬ض‪ٟ٘ٔ‬ط‪ ٚ‬جُٔ‪ٞ‬جغ‪٤‬ن جُى‪٤ُٝ‬س ْ‪ٞ‬جء يجش جُطر‪٤‬ؼس جُؼحُٔ‪٤‬س أ‪ٝ‬‬
‫ج‪٩‬هِ‪٤ٔ٤‬س ‪ٓ ،‬ػحٍ يجُي ٓح ؾحء ك‪ ٢‬جُٔحوز ‪ ٖٓ 14‬جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪ ٢ُٝ‬جُهح٘ ذحُكو‪ٞ‬م جُٔىٗ‪٤‬س ‪ٝ‬‬

‫‪33‬‬
‫جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س ‪ (:‬جُ٘حِ ؾٔ‪٤‬ؼح ْ‪ٞ‬جْ‪٤‬س أٓحّ جُو‪ٟ‬حء ) ‪ .28‬أٓح ٖٓ جُ٘حق‪٤‬س جُ‪ٞ‬جهؼ‪٤‬س كؼِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ٟٞ‬‬
‫جُ‪ُٞٞ‬ؼ كإ ٌْحٕ جُر‪ٞ‬جو‪ ٝ ١‬جُٔ٘ح‪٠‬ن جُ٘حت‪٤‬س ‪٣‬ؼحٗ‪ ٖٓ ٕٞ‬أَٓس ج‪ْ٫‬طلحوز ٖٓ نىٓحش جُؼىجُس ‪،‬‬
‫ن‪ٚٞٛ‬ح ٓح ‪٣‬طؼِن ذحُُ٘جػحش جُؿ٘ك‪٤‬س ‪ ٝ‬جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ ،‬ق‪٤‬ع ‪٣‬ؼطرٍ جٌُػ‪ ٍٕٝ٤‬ذإٔ جُىًٌ‪ٞٛ ٢‬‬
‫ٌؾَ جُؼىجُس ك‪ ٢‬جُرحو‪٣‬س‪ٝ .‬يُي ُ‪ٛ‬ؼ‪ٞ‬ذس ض٘وِ‪ ْٜ‬ئُ‪ ٠‬جُ٘‪٤‬حذحش جُؼحٓس ُى‪ ٟ‬جُٔكحًْ‪ٌُٕٞ ٝ ،‬‬
‫ٍٓجًُ جُو‪ٟ‬حز جُٔو‪ٓ ٢ٛ ٖ٤ٔ٤‬ؿٍو ٗو‪ٓٝ ١‬وٍجش ك‪ ٢‬جُهٍجت‪ ١‬جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ؿ‪٤ٜٓ ٍ٤‬أز ‪ْ٫‬طورحٍ‬
‫جُٔ‪ٞ‬ج‪ ٍٜٓ٣ ٖ٤٘٠‬ػِ‪ٜ٤‬ح ٓ‪ٞ‬ظل‪، ٕٞ‬ك‪ ٢‬ؿ‪٤‬حخ ٖر‪ ٚ‬وجتْ ُِو‪ٟ‬حز ‪٬ًٝٝ‬ء جُِٔي‪ًٔ .‬ح إٔ ‪٘ٛ‬حى‬
‫جٗطوحت‪٤‬س ك‪ ٢‬جُطؼحَٓ ٓغ جُِٔلحش ‪ .‬كٌِٔح ًحٕ ج‪٣ ٍٓ٧‬طؼِن ذو‪ٟ‬ح‪٣‬ح ْ‪٤‬حْ‪٤‬س أ‪ٝ‬ه‪ٟ‬ح‪٣‬ح ‪٣‬طحذغ ك‪ٜ٤‬ح‬
‫ٌؾحٍ أػٔحٍ أ‪ً ٝ‬حٗص ٖه‪٤ٛ‬حش ٗحكًز ئ‪٬٣ ٝ ٫‬قع جُٔططرؼ‪ ٕٞ‬ذإٔ ‪٘ٛ‬حى قحُس جْط٘لحٌ ُِ٘‪٤‬حذحش‬
‫جُؼحٓس ‪ ٝ‬جُٔ‪ٞ‬ظل‪ ٝ ٖ٤‬جُو‪ٟ‬حز‪ٓ ٝ ،‬ؿ‪ٜٞ‬وجش ًر‪ٍ٤‬ز ضرىٍ ٖٓ أؾَ ج‪ٍْ٩‬جع ذٔػَ ‪ ًٙٛ‬جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح‬
‫‪ٝ‬ئٕ ًحٗص ذٓ‪٤‬طس ك‪ ٢‬ذؼ‪ ٝ‬ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ ‪ .‬ك‪ ٢‬ق‪ ٖ٤‬هى ‪٣‬ؼحٗ‪ ٢‬جُٔ‪ٞ‬ج‪ ٖ٠‬جُؼحو‪ ١‬ج‪ ٖٓ ٖ٣ٍٓ٧‬أؾَ‬
‫ضرِ‪٤‬ؾ ٌٖ‪ٞ‬ج‪ ٙ‬ئُ‪ ٠‬جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ن‪ٚٞٛ‬ح أ‪٣‬حّ جُؼطَ ‪ ٬٤ُ ٝ‬ذٓرد ػىّ ض‪ٞ‬جؾى ٓٔػَ جُ٘‪٤‬حذس‬
‫جُؼحٓس جُٔىج‪ ّٝ‬ك‪ٓ ٢‬وٍ جُؼَٔ ‪ .‬أ‪ ٝ‬ػىّ ضٌٔ٘‪ ٖٓ ٚ‬جُو‪٤‬حّ ذحُٔٓح‪ ٍ٠‬ج‪ْ٩‬طؼؿحُ‪٤‬س ٓػَ ‪ِ٠‬د‬
‫جُٔؼح‪٘٣‬حش ‪ ٝ‬ج‪ْ٫‬طؿ‪ٞ‬جذحش ُـ‪٤‬حخ ٗ‪ٞ‬جخ ٌت‪ ّ٤‬جُٔكٌٔس ػٖ جُٔكحًْ أ‪٣‬حّ جُؼطَ ‪ ٝ‬ذحُِ‪ َ٤‬ك‪٢‬‬
‫ق‪٣ ٖ٤‬طٌٖٔ ٓ٘‪ٜ‬ح آنٍ‪. ٕٝ‬‬
‫ئٕ ٓرىأ‪ ١‬ق‪٤‬حو جُٔكٌٔس ‪ٓٓ ٝ‬ح‪ٝ‬جز ج‪ٍ٠٧‬جف أٓحّ جُوحٗ‪ً ٕٞ‬أْحِ ٌَُ ٓكحًٔس‬
‫ػحوُس ‪٣‬وط‪٤ٟ‬حٕ أ‪ ًَ ٌٕٞ٣ ٫‬أ‪ ٝ‬ذؼ‪ ٝ‬ه‪ٟ‬حز جُكٌْ أ‪ٍ٠‬جكح أ‪ ٝ‬أ‪ٚ‬كحخ ٓ‪ِٛ‬كس ك‪ ٢‬جُُ٘جع ‪.‬‬
‫كايج ًحٗص جُٔحوز ‪ ٖٓ 274‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ ،‬ض٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬إٔ ه‪ٟ‬حز جُ٘‪٤‬حذس ‪٣ ٫‬ؿٍق‪. ٕٞ‬‬
‫كإ جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ ٠‬ه‪ ٠ٟ‬ك‪ ٢‬جُوٍجٌ ػىو ‪ 7/1808‬جُ‪ٛ‬حوٌ ذطحٌ‪٣‬م ‪ٓ 14‬ح‪، 2008 ١‬ك‪٢‬‬
‫جُِٔق ػىو ‪ ، 07/8551‬ذ٘و‪ ٝ‬جُوٍجٌ جُٔطؼ‪ ٕٞ‬ك‪ ٝ ٚ٤‬ئقحُس جُو‪٤ٟ‬س ػِ‪ٓ ٠‬كٌٔس ج‪ْ٫‬طث٘حف‬
‫ذحُو٘‪٤‬طٍز ‪ .‬كوى ؾحء ك‪ ٢‬هٍجٌ جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ٓ ٠‬ح ‪ ( ٢ِ٣‬ق‪٤‬ع أٗ‪ُٔ ٚ‬ح ًحٕ جُػحذص ٖٓ ًًٍٓز‬
‫جُٔطحُرس جُٔىٗ‪٤‬س جُٔإٌنس ك‪ 2006/11/27 ٢‬جُٔإو‪ ٟ‬ػ٘‪ٜ‬ح جٍُْْ جُؿُجك‪ ٢‬قٓد جُ‪ َٚٞ‬ػىو‬
‫‪ 06/174‬إٔ ه‪ٟ‬حز ‪ٞٗ ٝ‬جخ ‪ َ٤ًٝ‬جُِٔي ُى‪ ٟ‬جُٔكٌٔس ج‪٫‬ذطىجت‪٤‬س ذؿٍْ‪٤‬ق هى جٗط‪ٛ‬ر‪ٞ‬ج‬
‫ٓطحُر‪ ٖ٤‬ذحُكن جُٔىٗ‪ ٢‬ك‪ٞٓ ٢‬جؾ‪ٜ‬س جُطحػٖ ‪ ،‬كإ ‪٤ٛ‬ثس جُٔكٌٔس ج‪٫‬ذطىجت‪٤‬س ذٖٔ ك‪ٜ٤‬ح هح‪٢ٞ‬‬
‫جُكٌْ ‪ ٝ‬هح‪ ٢ٞ‬جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ضؼطرٍ ‪ٍ٠‬كح ك‪ ٢‬جُُ٘جع ‪ٝ،‬ذحُطحُ‪ٓ ٢‬ؿٍقس ذو‪ٞ‬ز جُوحٗ‪ ٕٞ‬ػِٔح ذإٔ‬
‫جُط٘حٍَ ػٖ جُٔطحُد جُٔىٗ‪٤‬س جُٔؼِٖ ػ٘‪٫ ٚ‬قوح ‪ٓ ٍُٝ٣ ٫‬ؼ‪ْ ٚ‬رد جُطؿٍ‪٣‬ف جًًُٔ‪ٝ. ٌٞ‬إٔ‬
‫جُٔكٌٔس ُٔح جًطلص ك‪ ٢‬ؾ‪ٞ‬جذ‪ٜ‬ح ػٖ وكغ جُطحػٖ ذ‪ًٜ‬ج جُه‪ ٘ٞٛ‬ذإٔ ه‪ٟ‬حز جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ‪٫‬‬
‫‪٣‬ؿٍق‪ ُْ ٕٞ‬ضطو‪٤‬ى ذحُٔرحوب ْحُلس جًًٍُ ‪ ُْٝ‬ضٍجع ه‪ٛ‬ى جٍُٔٗع ك‪ ٢‬جُٔ‪ٞ‬جو ‪ 273‬ئُ‪ٖٓ 285 ٠‬‬
‫هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ ٝ‬جٍُجٓ‪ ٢‬ئُ‪ ٠‬جقطٍجّ ٓرىأ ق‪٤‬حو جُٔكٌٔس ‪ ٝ‬ض‪ٞ‬ك‪ ًَ ٍ٤‬ظٍ‪ٝ‬ف‬
‫جُٔكحًٔس جُؼحوُس ٓٔح ‪٣‬ؿؼَ هٍجٌ‪ٛ‬ح ٓٗ‪ٞ‬ذح ذحُلٓحو ك‪ ٢‬جُطؼِ‪ٓ ٝ َ٤‬ؼٍ‪ٞ‬ح ُِ٘و‪ . ٝ‬ق‪٤‬ع إٔ‬

‫‪28‬‬
‫ـ ٌونس العٌاشً ‪ ،‬المحاكمة العادلة بٌن النظرٌة و التطبٌق ‪ .‬سلسلة رسائل نهاٌة تمرٌن الملحقٌن القضائٌٌن ‪ ،‬العدد الرابع ‪ٌ ،‬ناٌر ‪، 2012‬‬
‫الصفحة ‪.84‬‬

‫‪34‬‬
‫قٖٓ ْ‪ ٍ٤‬جُؼىجُس ‪ِٛٓ ٝ‬كس ج‪ٍ٠٧‬جف ‪٣‬وط‪ ٢ٟ‬ػٍ‪ ٜ‬جُو‪٤ٟ‬س ػِ‪ٓ ٠‬كٌٔس أنٍ‪ ٟ‬ؿ‪ٍ٤‬‬
‫جُٔكٌٔس ٓ‪ٛ‬ىٌز جُوٍجٌ جُٔطؼ‪ ٕٞ‬ك‪.29 ) ٚ٤‬‬
‫ًٔح إٔ جُو‪ٟ‬حء ج‪ْ٫‬طػ٘حت‪٣ ٢‬ؼى نٍ‪ٝ‬ؾح ػٖ ٓرىأ جُٔٓح‪ٝ‬جز ٓػَ جُٔكحًْ‬
‫جُؼٌٍٓ‪٣‬س ‪ٓ ٝ‬ح ًحٕ ٓؼٍ‪ٝ‬كح ك‪ ٢‬جُٓحذن ذٔكٌٔس جُؼىٍ جُهح‪ٚ‬س جُط‪ ٢‬أُـ‪٤‬ص ‪ .‬كحُىْط‪ٌٞ‬‬
‫جُٔـٍذ‪ ٢‬جُؿى‪٣‬ى ك‪ ٢‬جُلوٍز جُػحٗ‪٤‬س ٖٓ جُل‪ ٙٗ 127 َٛ‬ػِ‪ ٠‬أٗ‪ ٌٖٔ٣ ٫ ٚ‬ئقىجظ ٓكحًْ‬
‫جْطػ٘حت‪٤‬س ‪.‬‬
‫‪ 1,56,270‬جُٔؼطرٍ ذٔػحذس هحٗ‪ ٕٞ‬جُو‪ٟ‬حء‬ ‫‪ٝ‬ذحٍُؾ‪ٞ‬ع ئُ‪ ٠‬جُظ‪ ٍ٤ٜ‬جٍُٗ‪٣‬ق ٌهْ‬
‫جُؼٌٍٓ‪٬ٗ ١‬قع جُهٍ‪ٝ‬ؼ جُٓحكٍ ػٖ ٓؼح‪ ٍ٤٣‬جُٔكحًٔس جُؼحوُس ‪ ،‬ذىء ٖٓ ِْطس جُٔطحذؼس ‪ٝ‬‬
‫ضكٍ‪٣‬ي جُىػ‪ ٟٞ‬جُؼٔ‪٤ٓٞ‬س جُط‪ ٖٓ ٢ٛ ٢‬جنط‪ٛ‬ح٘ ؾ‪ٜ‬حَ ئوجٌ‪٣ ١‬طٔػَ ك‪ٓ ٢‬ى‪٣ٍ٣‬س جُؼىٍ‬
‫جُؼٌٍٓ‪ ١‬جُطحذؼس ‪٩‬وجٌز جُىكحع جُ‪ ٢٘٠ٞ‬ذحٍُذح‪ ٠‬قٓد جُل‪ ٖٓ 32 َٛ‬جُظ‪. ٍ٤ٜ‬كٔ‪ٜ‬حّ ٓ٘ى‪ٝ‬خ‬
‫جُكٌ‪ٓٞ‬س ‪ٝ‬هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن جُؼٌٍٓ‪ُ٣ ١‬ج‪ُٜٝ‬ح ‪ٞ‬رح‪ ٠‬جُو‪ٟ‬حء جُؼٌٍٓ‪ ١‬جًُ‪ٓ ُْٜ ٖ٣‬رىت‪٤‬ح ‪ ٝ‬ػِ‪٠‬‬
‫ج‪٧‬هَ ٌضرس هحتى ك‪ ٢‬جُؼىُ‪٤‬س جُؼٌٍٓ‪٣‬س ‪ٔٓ ، 30‬ح ‪٣‬ؿؼَ ٖٓ جُطكٍ‪ ٝ ١‬جُطكو‪٤‬ن ‪ ٝ‬ج‪٩‬وػحء‬
‫ئؾٍجءجش ‪ ٫‬ضطْٓ ذحُك‪٤‬حو جُ‪ٞ‬جؾد ‪.‬‬
‫ئٕ ‪٤ٛ‬ثحش جُكٌْ ُى‪ ٟ‬جُٔكٌٔس جُؼٌٍٓ‪٣‬س ضطٌ‪ ٖٓ ٕٞ‬هح‪ٓٓ ٝ ٜ‬طٗحٌ‪ٖٓ ٖ٣‬‬
‫‪ًٛ ٖٓ 11‬ج‬ ‫جُؼٌٍٓ‪٣ ٖ٤٣‬هطِق ػىو‪ ْٛ‬ذحنط‪٬‬ف ٗ‪ٞ‬ع جُؿٍ‪ٔ٣‬س ‪ .‬ق‪٤‬ع أٗ‪٠ٝ ٚ‬روح ُِل‪َٛ‬‬
‫جُوحٗ‪ ٕٞ‬كإ جُؿ٘ف ‪٣‬طْ جُرع ك‪ٜ٤‬ح ٖٓ هرَ هح‪ ٜ‬ذٔكٌٔس ج‪ْ٫‬طث٘حف جُط‪ ٢‬ض٘ؼوى ك‪ ٢‬وجتٍض‪ٜ‬ح‬
‫جُٔكٌٔس جُؼٌٍٓ‪٣‬س ذ‪ٛ‬لس ٌت‪ ٖٓ ٝ ّ٤‬ػ‪ٓٓ ٖ٣ٟٞ‬طٗحٌ‪ ٖ٣‬ػٌٍٓ‪ . ٖ٤٣‬أٓح ك‪ ٢‬جُؿ٘ح‪٣‬حش‬
‫كططًٍد جُ‪٤ٜ‬ثس ٖٓ هح‪ ٜ‬ذٔكٌٔس ج‪ْ٫‬طث٘حف جُط‪ ٢‬ض٘ؼوى ك‪ ٢‬وجتٍض‪ٜ‬ح جُٔكٌٔس جُؼٌٍٓ‪٣‬س ذ‪ٛ‬لس‬
‫ٌت‪ ٖٓٝ ّ٤‬أٌذؼس أػ‪ٟ‬حء ٓٓطٗحٌ‪ ٖ٣‬ػٌٍٓ‪ٛ . ٖ٤٣‬إ‪٫‬ء‪ ،‬جُؼٌٍٓ‪ ٕٞ٣‬جًُ‪ ٖ٣‬ضهطِق ٌضر‪ْٜ‬‬
‫ذكٓد ٗ‪ٞ‬ػ‪٤‬س ٌضرس جُٔط‪ ٖٓٝ . ْٜ‬جُٔؼِ‪ ّٞ‬إٔ ‪٤ٛ‬ثس ذ‪ ًٜٙ‬جُطًٍ‪٤‬رس ضٌَٗ ‪ٍٞ‬ذح ُٔرحوب جُك‪٤‬حو ‪ٝ‬‬
‫جٌُلحءز ‪ ٝ‬ج‪ْ٫‬طو‪ ٍ٬‬جُٔلٍ‪ ٜٝ‬ض‪ٞ‬كٍ‪ ْٛ‬ك‪ ٢‬جُوح‪ ، ٢ٞ‬ن‪ٚٞٛ‬ح ‪ ٝ‬إٔ وْط‪ 2011 َ ٌٞ‬جػطرٍ‬
‫جُو‪ٟ‬حء ِْطس ٓٓطوِس ‪ٝ‬أكٍو ُ‪ٜ‬ح ذحذح نح‪ٚ‬ح ‪ ٞٛ ٝ‬جُرحخ جُٓحذغ ‪ .‬يُي جٗ‪ ٚ‬ؾحء ك‪ ٢‬جُل‪107 َٛ‬‬
‫ذإٔ جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ٓٓطوِس ػٖ جُِٓطس جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُِٓطس جُط٘ل‪٣ً٤‬س ‪ًٔ .‬ح إٔ جُل‪109 َٛ‬‬
‫ٓ٘‪٘ٔ٣ ٚ‬غ ًَ ضىنَ ك‪ ٢‬جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س ػِ‪ ٠‬جُو‪ٟ‬حء ‪٣ ٫ ٝ ،‬طِو‪ ٠‬جُوح‪ ٢ٞ‬ذٗإٔ ٓ‪ٜٔ‬ط‪ٚ‬‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س أ‪ ١‬أ‪ٝ‬جٍٓ أ‪ ٝ‬ضؼِ‪ٔ٤‬حش ‪٣ ٫ٝ‬ه‪ٟ‬غ ‪ٞ ١٧‬ـ‪. ١‬‬
‫ئيٕ ً‪٤‬ق ‪ ٌٖٔ٣‬ضلحو‪ ًَ ١‬يُي ‪ ٝ ،‬جُؼَٔ ػِ‪ ٠‬جُططر‪٤‬ن جُِٓ‪ُِ ْ٤‬ىْط‪ ٌٞ‬ك‪ ٢‬ظَ‬
‫‪٤ٛ‬ثس ‪٣‬ىنَ ك‪ ٢‬ضٌٗ‪ِ٤‬ط‪ٜ‬ح ػٌٍٓ‪ ْٛٝ ٕٞ٣‬أؿِر‪٤‬س ‪ ،‬ق‪٤‬ع إٔ جُٔكٌٔس ذؼى جُٔىج‪٫ٝ‬ش ق‪ٍٞ‬‬

‫‪29‬‬
‫ـ قرار المجلس األعلى عدد ‪ 7/1808‬بتارٌخ ‪ 14‬ماي ‪ ، 2008‬نشرة قرارات المجلس األعلى ‪ ،‬الغرفة الجنائٌة ـ العدد ‪ 2‬ـ صفحة ‪.100‬‬

‫‪ 30‬ـ الفصل ‪ 24‬من قانون القضاء العسكري ‪ ،‬جُظ‪ ٍ٤ٜ‬جٍُٗ‪٣‬ق ٌهْ ‪.1,56,270‬‬

‫‪35‬‬
‫‪ ٖٓ 100‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُو‪ٟ‬حء‬ ‫جُؼو‪ٞ‬ذس‪ ٫ ،‬ضؼِٖ ‪ٚ‬ى‪ٌٛٝ‬ح ئ‪ ٫‬ذأؿِر‪٤‬س ج‪ٞٚ٧‬جش قٓد جُل‪َٛ‬‬
‫جُؼٌٍٓ‪ . ١‬ن‪ٚٞٛ‬ح ‪ٝ‬إٔ جُؼٌٍٓ‪ ٖ٤٣‬ك‪ ٢‬ؾٔ‪٤‬غ ج‪٧‬ق‪ٞ‬جٍ ‪ٓ ْٛ‬ط‪ٞ‬ه‪ ٕٞ‬ذ‪ٞ‬جؾد ج‪ٟٗ٫‬رح‪ٝ ٠‬‬
‫جُطحػس جُؼٔ‪٤‬حء ٍُؤْحت‪.ْٜ‬‬

‫أٓح ك‪ٔ٤‬ح ‪٣‬طؼِن ذىٌؾحش جُطوح‪ ٢ٞ‬كإ جُٔطحذؼ‪ ٖ٤‬أٓحّ جُٔكٌٔس جُؼٌٍٓ‪٣‬س ‪٫‬‬
‫‪ٓ٣‬طل‪٤‬ى‪ٓ ٖٓ ٕٝ‬رىأ جُطوح‪ ٢ٞ‬ػِ‪ ٠‬وٌؾط‪ ، ٖ٤‬ن‪ٚٞٛ‬ح إٔ هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س جُٔـٍذ‪٢‬‬
‫‪ ٖٓ 109‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُو‪ٟ‬حء‬ ‫‪ٌ٣‬لَ ‪ًٛ‬ج جُكن ُِٔطحذؼ‪ ٖ٤‬أٓحّ جُٔكحًْ جُؼحو‪٣‬س ‪ .‬ككٓد جُل‪َٛ‬‬
‫جُؼٌٍٓ‪ ١‬كإ ج‪٧‬قٌحّ جُط‪ ٢‬ض‪ٛ‬ىٌ‪ٛ‬ح جُٔكٌٔس جُؼٌٍٓ‪٣‬س ‪٣ ٫‬طؼٖ ك‪ٜ٤‬ح ئ‪ ٫‬ذحُ٘و‪ ٝ‬أٓحّ‬
‫جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ٓ( ٠‬كٌٔس جُ٘و‪ ٝ‬قحُ‪٤‬ح) ٖٓ أؾَ ج‪ْ٧‬رحخ ‪ ٖٔٞ ٝ‬جٍُٗ‪ ٠ٝ‬جُٔ٘‪ ٘ٞٛ‬ػِ‪ٜ٤‬ح‬
‫ك‪ ٢‬جُل‪ٓٝ 568 َٛ‬ح ‪ ٖٓ ٚ٤ِ٣‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ٔٓ .‬ح ‪٣‬ؿؼَ جُو‪ٟ‬حء جُؼٌٍٓ‪٣ ١‬ل‪ٞ‬ش‬
‫ػِ‪ ٠‬جُٔطحذؼ‪ ٖ٤‬أٓحٓ‪ ٚ‬جُكن ك‪ ٢‬وٌؾس غحٗ‪٤‬س ٖٓ جُطوح‪ ٢ٛٝ ٢ٞ‬ج‪ْ٫‬طث٘حف ‪ ٖٓ ٌٖٔ٣ ،‬ن‪ُٜ٬‬ح‬
‫جُطوىّ ذحُىك‪ٞ‬ػحش ‪ ٝ‬جُىكحػحش ‪ ٍٗٗٝ‬جُىػ‪ ٖٓ ٟٞ‬ؾى‪٣‬ى ‪.‬‬

‫ًٔح إٔ ٓرىأ جُؼِ٘‪٤‬س ‪٣‬طؼٍ‪ُِٓٔ ٜ‬حِ ذ‪ ٖٓ ٚ‬ن‪ ٍ٬‬جُِٓطس جُٔه‪ُٞ‬س ٍُت‪ّ٤‬‬


‫جُؿِٓس ‪٠‬رن جُل‪ ٖٓ 82 َٛ‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُو‪ٟ‬حء جُؼٌٍٓ‪ . ١‬ق‪٤‬ع ‪ ٙ٘٣‬ػِ‪ ٠‬إٔ جُؼٔ‪٣ ّٞ‬ؿد إٔ‬
‫‪َٓ٬ٓ ٌٕٞ٣‬ح ُِ‪ٔٛ‬ص ‪ٓٝ‬رى‪٣‬ح ج‪٫‬قطٍجّ‪ٝ ،‬ئيج ‪ٚ‬ىٌ ٓ٘‪ ْٜ‬ئٖحٌجش ذحُٔ‪ٞ‬جكوس أ‪ ٝ‬ػىٓ‪ٜ‬ح ‪٣‬و‪ْٜ٤ٛ‬‬
‫ٌت‪ ّ٤‬جُؿِٓس‪ٝ ،‬ئٕ ػ‪ٞٛ‬ج أٍٓ‪٣، ٙ‬أٍٓ ذاُوحء جُور‪ ٝ‬ػِ‪ْ ٝ ْٜ٤‬ؿ٘‪ُٔ ْٜ‬ىز ‪ ٌٖٔ٣ ٫‬إٔ ضطؼى‪ٟ‬‬
‫‪ْ 24‬حػس ‪.‬‬

‫ئٕ ػرحٌز ئٖحٌجش ذحُٔ‪ٞ‬جكوس أ‪ ٝ‬ػىٓ‪ٜ‬ح ضرو‪ ٠‬ػحٓس ‪ٝ‬ؿ‪ٝ ٍ٤‬ج‪ٞ‬كس‪ .‬ذك‪٤‬ع ‪ٍُِ ٌٖٔ٣‬ت‪ّ٤‬‬
‫ك‪ ًٙٛ ٢‬جُكحُس إٔ ‪٣‬إ‪ ًَ ٍٝ‬قًٍس ‪ٌْ٘ ٝ‬س ػِ‪ٞٛ ٠‬ج‪ ٙ‬و‪ ٕٝ‬إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬جُٔو‪ٞٛ‬و ٓ٘‪ٜ‬ح ذحُ‪ٌٍٟٝ‬ز‬
‫ٓؼ٘‪ ٖٓ ٠‬جُٔؼحٗ‪ ٢‬جُٔحْس ذح‪٫‬قطٍجّ جُ‪ٞ‬جؾد ُِٔكٌٔس ‪ .‬ئ‪ٞ‬حكس ئُ‪ ًٕٞ ٠‬ؾٍجتْ جُؿِٓحش‬
‫‪٣‬ؼحهد ػِ‪ٜ٤‬ح ك‪ٌٞ‬ج ٓٔح ‪٣‬ؼطرٍ ٓٓحْح ذكو‪ٞ‬م جُىكحع ‪.‬‬

‫ُوى ػِٔص جٌُػ‪ ٖٓ ٍ٤‬ج‪ٗ٧‬ظٔس جُٔوحٌٗس ػِ‪ ٠‬ئُـحء جُٔكحًْ جُؼٌٍٓ‪٣‬س ك‪ ٢‬كطٍجش‬
‫جُِْٓ ٓػَ كٍٗٓح ْ٘س ‪ٝ ،31 1982‬يُي جهط٘حػح ٓ٘‪ٜ‬ح ذط‪ٞ‬ك‪ ٠ٍٖٝ ٍ٤‬جُٔكحًٔس جُؼحوُس ٌُحكس‬
‫ٓ‪ٞ‬ج‪ٜ٤٘٠‬ح ‪ ٝ‬ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ جُطٗرع ذٔرىأ ٓٓح‪ٝ‬جز جُؿٔ‪٤‬غ أٓحّ جُو‪ٟ‬حء‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫‪En France, la loi 82-261 du 21 juillet 1982 relative à l'instruction et au jugement des infractions en‬ـ‬
‫‪matière militaire et de sûreté de l'Etat et modifiant les codes de procédure pénale et de justice militaire a‬‬
‫‪supprimé, en temps de paix, les tribunaux permanents des forces armées ainsi que le Haut tribunal‬‬
‫‪permanent des forces armées. En revanche, elle a maintenu, pour le temps de guerre, des juridictions‬‬
‫‪militaires.‬‬

‫‪Depuis l'entrée en vigueur de cette loi, les infractions au code de justice militaire ainsi que les crimes et‬‬
‫‪36‬‬
‫ٓٔح ذحش ٓؼ‪ ٖٓ ٚ‬جُ‪ ١ٌٍٟٝ‬ضلؼ‪ َ٤‬جُىْط‪ ٌٞ‬جُٔـٍذ‪ ٝ ٢‬جُكٍ٘ ػِ‪ٓٓ ٠‬ح‪ٍ٣‬ز‬
‫ٍٖ‪ ٠ٝ‬جُٔكحًٔس جُؼحوُس ‪ ٝ‬ه‪ٞ‬جػى ج‪ٛٗ٩‬حف ‪ ٝ‬جُٔٓح‪ٝ‬جز ذاُـحء جُٔكٌٔس جُؼٌٍٓ‪٣‬س ن‪ ٍ٬‬كطٍجش‬
‫جُِْٓ ذحػطرحٌ‪ٛ‬ح ٓكٌٔس جْطػ٘حت‪٤‬س ‪ٓ ًَ ٕ٧ .‬كٌٔس جْطػ٘حت‪٤‬س ضؼطرٍ جُ‪ ّٞ٤‬ؿ‪ ٍ٤‬وْط‪٣ٌٞ‬س قٓد‬
‫ٌ‪ٝ‬ـ جُىْط‪ ٌٞ‬جُٔـٍذ‪ ٢‬جُؿى‪٣‬ى ‪.‬‬

‫‪ ٙ‬ـ ئْطؼٔحٍ جُطٌِ٘‪ٞ‬ؾ‪٤‬حش جُكى‪٣‬ػس ‪:‬‬


‫‪ْٞ٘ 3‬جش‬ ‫ُوى جْطلحو جُٔـٍخ ٖٓ ٍٓٗ‪ٝ‬ع ٓ‪٤‬ىج جًُ‪ ١‬قىوش ٓىض‪ ٚ‬ك‪٢‬‬
‫‪34.566.000‬وٌ‪ٓ٣ ْٛ‬ح‪ ْٛ‬ك‪ٜ٤‬ح ج‪٩‬ضكحو‬ ‫(‪2004‬ـ‪ٝ ) 2006‬ضرِؾ ضٌِلط‪ ٚ‬ج‪٩‬ؾٔحُ‪٤‬س‬
‫ج‪ٌٝٝ٧‬ذ‪ ٢‬خ ‪ 80‬ك‪ ٢‬جُٔحتس ‪ ٝ‬جُٔـٍخ خ ‪ 20‬ك‪ ٢‬جُٔحتس ‪ٝ .32‬هى ػٍف ‪ًٛ‬ج جٍُٔٗ‪ٝ‬ع كٗ‪٬‬‬
‫ًر‪ٍ٤‬ج ‪ ٝ‬يُي ُؼىّ ضلؼ‪ ٝ َ٤‬جْطؼٔحٍ ‪ ًٙٛ‬جُٔؼىجش‪ ٝ ،‬ػىّ ضك‪ ٖ٤٤‬جُٔؼط‪٤‬حش ًٔح ‪٣‬ؿد‪ .‬ذك‪٤‬ع‬
‫ضؿى ك‪ ٢‬جٌُػ‪ ٖٓ ٍ٤‬جُٔكحًْ ٓؼىجش ئٌُطٍ‪٤ٗٝ‬س ـ ‪ٍٚ‬كص ػِ‪ٜ٤‬ح ٓ‪ُ٤‬جٗ‪٤‬حش ‪ٞ‬هٔس ـ ؿ‪ٗٓ ٍ٤‬ـِس‪،‬‬
‫ذح‪ٞ٩‬حكس ئُ‪ٞ ٠‬ؼق جُٔ‪ٞ‬جهغ ج‪ٌُ٩‬طٍ‪٤ٗٝ‬س ‪ ٝ‬ػىّ هىٌض‪ٜ‬ح ػِ‪ ٠‬ضوى‪ٓٓ ْ٣‬حػىجش ٓٓ‪ِٜ‬س ُِ‪ُٞٞ‬ؼ‬
‫ُِؼىجُس ‪ ٝ‬ضٓٔف ذططرغ جُِٔلحش ‪ًًُٝ‬ي ج‪٬٠٫‬ع ‪ٝ‬جُك‪ ٍٞٛ‬ػِ‪ ٠‬ج‪٫‬ؾط‪ٜ‬حوجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ .‬ج‪ٍٓ٧‬‬
‫جًُ‪ٟ٣ ١‬طٍ جُؿٔ‪٤‬غ ئُ‪ ٠‬جْطؼٔحٍ ج‪ْ٧‬حُ‪٤‬د جُ‪٤‬ى‪٣ٝ‬س ‪ ٝ‬جُطوِ‪٤‬ى‪٣‬س ‪ٓٝ‬ح ضإو‪ ١‬ئُ‪ٛ ٖٓ ٚ٤‬ىٌ ًر‪ٍ٤‬‬
‫ُُِٖٓ ‪.‬‬
‫ئٗ‪ٌٝ ٚ‬ؿْ ٍٓ‪ٌ ٌٝ‬وـ ٖٓ جُُٖٓ ػِ‪ َِٓٓٓ ٠‬ضؿ‪ ُ٤ٜ‬جُٔكحًْ ذحُٔؼِ‪٤ٓٞ‬حش‪ ،‬ئ‪٫‬‬
‫إٔ جُٔ‪٬‬قع ‪ ًٕٞ ٞٛ‬جُٔكحًْ جُٔـٍذ‪٤‬س ُْ ضطهِ‪ ٙ‬ذؼى ٖٓ جَو‪ٝ‬جؾ‪٤‬س جُؼَٔ جُ‪٤‬ى‪ ٝ ١ٝ‬جُٔؼحُؿس‬
‫جُٔؼِ‪ٓٞ‬حض‪٤‬س ‪.‬‬
‫ئٕ جُطؿٍذس جُرٓ‪٤‬طس ُِو‪ٟ‬حء جُٔـٍذ‪ ٢‬ك‪ ٢‬جُطؼحَٓ جُؿُت‪ٓ ٢‬غ جُرٍجٓؽ جُٔؼِ‪ٓٞ‬حض‪٤‬س‬
‫ٌٖٓ ٖٓ ض‪ٞ‬ك‪ ٍ٤‬ذؼ‪ ٝ‬جُٔؿ‪ٜٞ‬وجش‪ ٖٔٞٝ ،‬ذؼ‪ ٝ‬جُ‪ٟ‬ر‪ ٝ ١‬جُط٘ظ‪ ، ْ٤‬ك‪ ٬ٟ‬ػٖ ذىء ٍٗٗ‬
‫‪33‬‬
‫‪ٝ.‬‬ ‫جُػوحكس جُٔؼِ‪ٓٞ‬حض‪٤‬س ك‪ ٢‬جُٔكحًْ ‪ ٝ ،‬جُطؼٍ‪٣‬ق ذطٍم جُطىذ‪ ٍ٤‬جُٔؼِ‪ٓٞ‬حض‪ ٍ٤ُٓ ٢‬جُٔٓح‪ٍ٠‬‬
‫‪٣‬وطٍـ ك‪ًٛ ٢‬ج جُ‪ٛ‬ىو ػرى جُٔؿ‪٤‬ى ؿٔ‪٤‬ؿس ٓى‪ ٍ٣‬جُىٌجْحش ‪ ٝ‬جُطؼح‪ ٝ ٕٝ‬جُطكى‪٣‬ع ذ‪َٞ‬جٌز جُؼىٍ‬
‫‪ ،‬جُطًٍ‪ ُ٤‬ك‪ ٢‬جُؿ‪ٜٞ‬و ‪ٝ‬ض‪ٞ‬ق‪٤‬ى جُط‪ٞ‬ؾ‪ ٚ‬ذحُ٘ٓرس ُط‪ ْ٤ٔٛ‬جُرٍجٓؽ جُٔ٘ؿُز ‪ ٝ،‬ضٓ‪ َ٤ٜ‬ضؼٔ‪ْ٤‬‬
‫جُرٍجٓؽ ػِ‪ٚ ٠‬ؼ‪٤‬ى جُٔكحًْ ‪ٝ ،‬ض‪ٞ‬ق‪٤‬ى ‪ٍ٠‬م ضٌ‪ ٖ٣ٞ‬جُٔٓطؼِٔ‪ُِ ٖ٤‬رٍجٓؽ ‪ ٝ،‬ض‪ٞ‬ق‪٤‬ى ج‪٩‬ؾٍجءجش‬
‫جُٔٓطٍ‪٣‬س ذحُ٘ٓرس ُٔهطِق جُٔكحًْ ‪.‬‬

‫‪délits de droit commun commis par les militaires dans l'exécution du service ne relèvent donc plus de la‬‬
‫‪compétence des juridictions militaires, mais de celles des juridictions de droit commun.‬‬
‫‪32‬‬
‫ـ تقرٌر حول العدالة بالمغرب ‪ٌ .‬ونٌو ‪ 2011‬ـ جمعٌة عدالة ‪.‬‬
‫‪33‬‬
‫ـ عبد المجٌد غمٌجة ‪ .‬تحدٌث اإلدارة القضائٌة و جودة خدمات العدالة ‪ .‬مجلة المعٌار ‪ .‬العدد ‪ . 29‬الصفحة ‪.34‬‬
‫‪37‬‬
‫ُوى أ‪ٞ‬حػص ‪َٝ‬جٌز جُؼىٍ ‪ٝ‬هطح ًر‪ٍ٤‬ج ‪َ٘ٓٝ‬ح ؿ‪ُُٞٞ ٍ٤ٓ٣ ٍ٤‬ؼ ػحُْ جُٔؼِ‪٤ٓٞ‬حش‬
‫ك‪ ٢‬جُٔؿحٍ جُو‪ٟ‬حت‪ٌ ،٢‬ؿْ أٗ‪ٜ‬ح ًحٗص ْرحهس ‪ ً٘ٓ ٝ‬أَ‪٣‬ى ٖٓ ػٍٗ‪ْ٘ ٖ٣‬س ئُ‪ ٠‬جُطلٌ‪ ٍ٤‬ك‪ ٢‬ئونحٍ‬
‫جُٔؼِ‪٤ٓٞ‬حش ئُ‪ٜ٤‬ح ‪ ٝ‬ذحُطحُ‪ ٢‬ئُ‪ ٠‬ج‪٩‬وجٌز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ذ‪ٛ‬لس ػحٓس ‪ ،‬كر‪ٔ٘٤‬ح قووص ‪َٝ‬جٌجش أنٍ‪ُْ ٟ‬‬
‫ضٌٖ هى أػحٌش ئ‪ٛ‬طٔحٓح ُِٔؼِ‪٤ٓٞ‬حش ك‪ٗ ٢‬لّ جُلطٍز هلُز ٓ‪ٜٔ‬س ‪ْ ٝ‬روص جُ‪ ّٞ٤‬ذٔٓحكحش ٖحْؼس‬
‫ك‪ًٛ ٢‬ج جُٔ‪٤‬ىجٕ ُْ ‪٣‬طٌٖٔ هطحع جُؼىٍ ٖٓ ٓٓح‪ٍ٣‬ز ٓح ضْ جُرىأ ك‪.34 ٚ٤‬‬
‫‪ً٘ٝ‬ط‪٤‬ؿس ُ‪ ًٜٙ‬جُٔؼط‪٤‬حش‪٣ ،‬ؿد جُؼَٔ ذؿى‪٣‬س ػِ‪ًٛ ٠‬ج جُٔ‪ٞٞٞ‬ع‪ٝ ،‬نِن‬
‫ٓ٘‪ٛ‬د ٌت‪ُِٛٔ ّ٤‬كس ًطحذس جُ‪ٟ‬ر‪ ١‬ج‪ٌُ٩‬طٍ‪٤ٗٝ‬س ذؿٔ‪٤‬غ جُٔكحًْ ُ‪ٍٖ٪‬جف ػِ‪ ٠‬ضؼحَٓ‬
‫جُٔ‪ٞ‬ظل‪ٓ ٖ٤‬غ جُٔؼِ‪٤ٓٞ‬حش ‪ ٖٓ ٚٗ٧ .‬ؿ‪ ٍ٤‬جُٔؼو‪ ٍٞ‬إٔ ضٌ‪ٛٓ ٕٞ‬حُف ًطحذس جُ‪ٟ‬ر‪ ١‬ذحُٔكحًْ‬
‫جُٔـٍذ‪٤‬س ضكص ئٍٖجف ٌؤْحء ٓ‪ٛ‬حُف أُل‪ٞ‬ج جُؼَٔ جُ‪٤‬ى‪٣ ٫ ٝ ١ٝ‬طورِ‪ ٕٞ‬جُٔؼِ‪٤ٓٞ‬حش ئ‪ ٫‬ػِ‪٠‬‬
‫ٓ‪ٓٝ ،ٟٝ‬طحُرس ؾٔ‪٤‬غ جُٔ‪ٞ‬ظل‪ ٖ٤‬ذحُؼَٔ ػِ‪ ٠‬جْطؼٔحُ‪ٜ‬ح ‪ًٔ .‬ح ‪٣‬ؿد نِن ؾ‪ٜ‬حَ ُِطلط‪ٕ٤‬‬
‫جُٔؼِ‪ٓٞ‬حض‪ُ ٢‬ططرغ ‪ٌٚٝ‬ى جُ٘وحت‪ ٝ ٙ‬ض‪ٞ‬ؾ‪ ٚ٤‬جُٔ‪ٞ‬ظل‪ ٖ٤‬ك‪ًٛ ٢‬ج جُٔؿحٍ ‪ُٔ ٝ‬ح ‪ ٫‬ض٘و‪٤‬ط‪ ْٜ‬ذ٘حء‬
‫ػِ‪ ٠‬يُي ‪.‬‬
‫‪ٝ‬ـ ضؿٍذس جُوح‪ ٢ٞ‬جُ‪ ١٤ْٞ‬ذحُٔكحًْ ‪:‬‬
‫ُوى جْطكىغص ‪َٝ‬جٌز جُؼىٍ كٌٍز جُ‪ٝ ١٤ْٞ‬جُط‪ ٢‬ضو‪ ّٞ‬ضؿٍذط‪ٜ‬ح ػِ‪ ٠‬أْحِ ئ‪٣‬ؿحو‬
‫ؾ‪ٜ‬حَ ‪ٓ٣‬حػى جُٔكٌٔس ػِ‪ ٠‬جُطهل‪٤‬ق ٖٓ ٓٗحًَ جُطٓ‪ ٍ٤٤‬جُ‪ ٖٓ ٢ٓٞ٤‬ن‪ ٍ٬‬جْطورحُ‪ُِٗٔ ْٜ‬طٌ‪،ٖ٤‬‬
‫‪ ٝ‬ج‪ٛٗ٩‬حش ٌُٗح‪٣‬حض‪ ٝ ْٜ‬جُكٍ٘ ػِ‪ٓ ٠‬ح ضؼػٍ ض٘ل‪ ٝ .35 ًٙ٤‬جُ‪٣ ١٤ْٞ‬طٌ‪ ٖٓ ٕٞ‬هح‪ ٢ٞ‬ؾحُّ‬
‫‪ ٝ‬أنٍ ٖٓ جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ‪ٔٓ ٝ‬ػَ ػٖ ًطحذس جُ‪ٟ‬ر‪ ٝ ١‬أنٍ ػٖ ٗوحذس جُٔكحٓ‪.ٖ٤٤‬‬
‫يُبصل انؼذانخ ٔانمبٌَٕ‬ ‫جُطؿٍذس جُلٍٗٓ‪٤‬س ضطٔ‪ ُ٤‬ذٔح ج‪ٚ‬طِف ػِ‪ ٚ٤‬خ "‬
‫"‪ٝ . Maisons de la justice et de droit : MJD‬ضه‪ ًٙٛ ٍٞ‬جُٔ٘حٍَ ُ‪٨‬كٍجو قن‬
‫جُِؿ‪ٞ‬ء ئُ‪ ٠‬جُو‪ٟ‬حء ذٓ‪ُٜٞ‬س ‪ٝ ،ٍٓ٣ٝ‬قن جُك‪ ٍٞٛ‬ػِ‪ ٠‬جُ‪ٞ‬غحتن ‪ٝ‬جُٔٓط٘ىجش جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س‪ٝ ،‬ضطرغ‬
‫ٓٓحٌ ج‪٩‬ؾٍجءجش جُٔٓطٍ‪٣‬س‪ٝ ،‬جُك‪ ٍٞٛ‬ػِ‪ٓٗ ٠‬هس ٖٓ جُوٍجٌ جُو‪ٟ‬حت‪ًٛ ،٢‬ج ئُ‪ ٠‬ؾحٗد ضوى‪ْ٣‬‬
‫جْطٗحٌجش ٓؿحٗ‪٤‬س ػ٘ى جُطِد‪ٝ .‬هى ْحػىش ٖرٌس جُٔؼِ‪ٓٞ‬حش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س جُط‪ ٢‬ضْ ض‪٤ٜ‬إ‪ٛ‬ح ك‪٢‬‬
‫كٍٗٓح‪ ،‬ضٔحٖ‪٤‬ح ٓغ ْ‪٤‬حْس ئػحوز ضأ‪ َ٤ٛ‬هطحع جُؼىجُس ‪ٝ‬ضكٓ‪ ٖ٤‬ؾ‪ٞ‬وز نىٓحض‪ ،ٚ‬ػِ‪ ٠‬ضكو‪٤‬ن‬
‫ضط‪ً ٍ٣ٞ‬ر‪ ٍ٤‬ك‪ٞٗ ٢‬ػ‪٤‬س ‪٣ٍ٠ٝ‬وس ضوى‪ ْ٣‬نىٓحش هطحع جُؼىٍ‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫ـ أحمد السراج ‪ .‬المعلومٌات و االجتهاد القضائً ‪ .‬أشغال ندوة ( المجلس األعلى و التحوالت اإلقتصادٌة و اإلجتماعٌة )‪ .‬الصفحة ‪.553‬‬
‫‪35‬‬
‫ـ‪http://www.tpifes.ma/Console/Uploads/Doc/mediateur.pdf‬‬

‫‪38‬‬
‫ؿ‪ ٍ٤‬إٔ جُطؿٍذس جُٔـٍذ‪٤‬س ضٔ‪ُ٤‬ش ذحُطؼػٍ ‪ٜٗ٧‬ح ؿ‪ ٍ٤‬هحوٌز ػِ‪ ٠‬ضوى‪ٓٓ ْ٣‬حػىز‬
‫كؼِ‪٤‬س ‪ٗ ٝ‬حؾؼس ‪ًٔ .‬ح أٗ‪ٜ‬ح ضإو‪ ١‬ئُ‪ ٠‬ضؼط‪ َ٤‬جُوح‪ٗٝ ٢ٞ‬حتد ‪ َ٤ًٝ‬جُِٔي ‪ ٝ‬جُٔ‪ٞ‬ظق ‪ ٝ‬جُٔكحٓ‪٢‬‬
‫ػٖ ئٗؿحَ ٓ‪ٜ‬حٓ‪ ٚ‬ج‪٤ِٚ٧‬س ‪ .‬ق‪٤‬ع ‪٣‬ؼطرٍ ‪ًٛ‬ج جُؼَٔ ‪ ،‬ػٔ‪ ٬‬ئ‪ٞ‬حك‪٤‬ح ‪ًٔ .‬ح إٔ ضلح‪ َ٤ٚ‬جُِٔلحش ‪٫‬‬
‫‪٣‬ؼِٔ‪ٜ‬ح ئ‪ ٖٓ ٫‬أ‪ًِٝ‬ص ئُ‪ ٖٓ ْٜ٤‬ه‪ٟ‬حز ‪ٞٓ ٝ‬ظل‪ ٖ٤‬ن‪ٚٞٛ‬ح ‪ ٝ‬إٔ جُٔكحًْ ‪ ٫‬ضط‪ٞ‬كٍ ػِ‪ٖ ٠‬رٌس‬
‫ٓؼِ‪ٓٞ‬حض‪٤‬س ٓطٌحِٓس ‪ٓ ٝ‬ك‪٘٤‬س‪ ٝ ،‬ك‪ ٢‬جٌُػ‪ ٖٓ ٍ٤‬ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ ض‪ٞ‬ؾى أهٓحّ وجنَ جُٔكٌٔس ؿ‪ٓ ٍ٤‬ط‪ٞ‬جؾىز‬
‫ك‪ٗ ٢‬لّ جُر٘ح‪٣‬س (ٓػَ هْٓ ه‪ٟ‬حء ج‪ٍْ٧‬ز ‪ ،‬نِ‪٤‬س ج‪ٍْ٧‬ز ‪ ،‬جُوْٓ جُٔىٗ‪ ٢‬أ‪ ٝ‬ؿ‪ًٔ ٍٙ٤‬ح ‪ٞٛ‬‬
‫قح‪ َٚ‬ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ٓ ٟٞ‬كحًْ ٓى‪٘٣‬س كحِ )‪ .‬ذَ ئٕ جُرؼ‪ٛ٣ ٝ‬ق ٌٓحضد جُ‪ ١٤ْٞ‬جُُؾحؾ‪٤‬س ك‪٢‬‬
‫ٓىجنَ جُٔكحًْ خ "ج‪ًٞ٧‬جٌ‪ "ّٞ٣‬جًُ‪ٓ٣ ١‬رف ك‪ ٚ٤‬جُو‪ٟ‬حز ‪ ٝ‬جُٔ‪ٞ‬ظل‪ ٕٞ‬ق‪٤‬ع جُلٍؾس و‪ ٕٝ‬جُلؼَ‬
‫‪ ٝ‬ج‪ٗ٩‬طحؾ‪٤‬س‪ٝ .‬ذحُطحُ‪٣ ٢‬ؿد ئػىجو وٌجْس ؾى‪ًُٜ ٟٝ‬ج ج‪٧‬ن‪ ٖٓ ّ٤ُ ،ٍ٤‬ن‪ ٍ٬‬ػىو َ‪ٝ‬جٌ‪ٙ‬‬
‫جُ‪ ٖٓ ٌُٖ ٝ ٖ٤٤ٓٞ٤‬ن‪ ٍ٬‬جُو‪ٔ٤‬س جُكو‪٤‬و‪٤‬س ُِهىٓحش جُط‪٣ ٢‬وىٓ‪ٜ‬ح‪.‬‬

‫٘‪ :‬ركٕ‪ٔ ٍٚ‬رذس‪ٚ‬ت انمضبح ثبنًؼٓذ انؼبن‪ ٙ‬نهمضبء ٔانًحبكى‪:‬‬

‫ئٕ ‪٣ٍ٠‬وس جُطىٌ‪ ّ٣‬ذحُٔؼ‪ٜ‬ى جُؼحُ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حء ضلطوى ذؼ‪ ٝ‬جُ‪ٟٞ‬جذ‪ ١‬جُٔطؼحٌف ػِ‪ٜ٤‬ح ك‪٢‬‬
‫ٓؿحٍ جُطؼِ‪ ْ٤‬أ‪ُٜٝ‬ح ػىّ ‪ٝ‬ؾ‪ٞ‬و ٓؼ‪٤‬حٌ ‪ٗ٫‬طوحء جُٔىٌْ‪ًُٜٝ ..ٖ٤‬ج جُٓرد‪٣ ،‬طْ جذطٌحٌ ‪ْٝ‬حتَ ػل‪٣ٞ‬س‬
‫ُ‪ًٜ‬ج جُـٍ‪ ٫ٝ ،ٜ‬ضهٍؼ ‪ ًٙٛ‬جُ‪ْٞ‬حتَ ػ ّٔح ‪:36 ٢ِ٣‬‬
‫‪1‬ـ ضٌِ‪٤‬ق ذؼ‪ ٝ‬جُٔٓإ‪ ٖ٤ُٝ‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٖ٤٤‬ذٔ‪ٜٔ‬س جُطىٌ‪.ّ٣‬‬
‫‪2‬ـ ج‪ْ٫‬طؼحٗس ذرؼ‪ ٝ‬جُو‪ٟ‬حز جًُ‪ً ٖ٣‬حٗ‪ٞ‬ج ‪٣‬ؼِٔ‪ ٕٞ‬ذٔكٌٔس جُ٘و‪ٝ ٝ‬ئقحُط‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬جُٔؼ‪ٜ‬ى جُؼحُ‪٢‬‬
‫ُِو‪ٟ‬حء ك‪ٛ٤‬رك‪ ٕٞ‬ذؼى يُي أ‪ٍ٠‬ج ك‪.ٚ٤‬‬
‫‪3‬ـ ‪ ٫‬ضهطِق كطٍز جُطىٌ‪٣‬د ذحُٔؼ‪ٜ‬ى جُؼحُ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حء ػٖ ٓػ‪ِ٤‬ط‪ٜ‬ح ذحُٔكحًْ‪ .‬ك‪ ًٜٙ‬ج‪٧‬ن‪ٍ٤‬ز ‪ ٫‬ضط‪ٞ‬كٍ‬
‫ػِ‪ ٠‬هحػحش نح‪ٚ‬س ذحُِٔكو‪ ٖ٤‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٖ٤٤‬جُ‪ٞ‬جكى‪ ٖ٣‬ػِ‪ٜ٤‬ح‪ٝ :‬هى ضٓطـَ جُهُجٗس أ‪ ٝ‬هحػحش‬
‫ج‪٫‬ؾطٔحػحش ُ‪ًٜ‬ج جُـٍ‪.ٜ‬‬
‫‪4‬ـ ًٔح إٔ جُرٍٗحٓؽ جًُ‪٣ ١‬طْ ‪ٞٝ‬ؼ‪ ٚ‬ذحػطرحٌ جُٔؿح‪٫‬ش جُ‪ٞ‬جؾد جُطىٌ‪٣‬د ك‪ٜ٤‬ح ‪٣ ٫‬وغ جقطٍجٓ‪ٚ‬‬
‫ٓ‪ٟٗٞٔ‬ح‪ٝ ،‬ئٗٔح ٖٓ ق‪٤‬ع جٌَُٗ‪٣ٝ ...‬كٍ٘ جُِٔكو‪ ٕٞ‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٕٞ٤‬ػِ‪ٌٍٝٞ ٠‬ز جُك‪ٌٟٞ‬‬
‫جُٔحو‪ٓ ١‬هحكس ضٓؿ‪ َ٤‬جُـ‪٤‬حخ ‪ٝ‬ضٍض‪٤‬د أغٍ‪ ٙ‬ػ٘ى جُطؼ‪.ٖ٤٤‬‬
‫‪5‬ـ ‪٣ ٫‬ؿى جُو‪ٟ‬حز جُٔطىٌذ‪ ٕٞ‬جُلٍ‪ٚ‬س جٌُحك‪٤‬س ‪٩‬ذىجء جٍُأ‪ٝ ١‬ج‪ْ٩‬طلحوز ُٓرر‪ ٖ٤‬جغ٘‪ :ٖ٤‬أ‪ُٜٔٝ‬ح‬
‫قٍ٘ ذؼ‪ ٝ‬جُٔٓإ‪ ٖ٤ُٝ‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٖ٤‬ػِ‪ ٠‬ضٌِ‪٤‬ق ٖٓ ‪٣‬إغٍ‪ ٖٓ ْٜٗٝ‬جُو‪ٟ‬حز ُِو‪٤‬حّ ذٔ‪ٜٔ‬س جُطٌ‪ٖ٣ٞ‬‬

‫‪٤ٌٖ :36‬ى ٓٗوحهس‪ ،‬ض‪٤ٚٞ‬حش ‪ٝ‬جهطٍجقحش جُٔ٘طى‪ ٟ‬جُٔـٍذ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حز جُرحقػ‪ ٖ٤‬ػِ‪ٞٞ ٠‬ء جُ‪ ّٞ٤‬جُىٌجْ‪ ٢‬جُٔ٘ؼوى ‪ ّٞ٣‬جُؿٔؼس ‪2013-3-15‬‬
‫ك‪ٞٞٞٓ ٢‬ع ‪ " :‬ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ٢‬ؾ‪ٞ‬وز ج‪٧‬قٌحّ "‪ ًٙٛ ،‬جُط‪٤ٚٞ‬حش ض‪ِٚٞ‬ص ذ‪ٜ‬ح ؾٔؼ‪٤‬س ػىجُس ذؼى ضوى‪ ًٙٛ ْ٣‬جُىٌجْس‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫‪ٛٝ‬إ‪٫‬ء ‪٣ ٫‬ل‪٤‬ى‪ ٕٝ‬ك‪٢ٖ ٢‬ء ػٔ‪ ٬‬ذٔرىأ كحهى جُٗ‪٢‬ء ‪٣ ٫‬ؼط‪ ،ٚ٤‬ذَ ئٕ ‪ٛ‬إ‪٫‬ء جٌُٔ‪٣ ٖ٤ٗٞ‬ؼطرٍ‪ٕٝ‬‬
‫جنط‪٤‬حٌ‪ٍ٠ ٖٓ ْٛ‬ف جُٔٓإ‪ ٍٝ‬جُو‪ٟ‬حت‪ُ٤ٓ ٢‬ز ‪ٝ‬ضٍه‪٤‬س ضؿؼِ‪ٓ ْٜ‬طل‪ٞ‬ه‪ ٖ٤‬ػٖ ؿ‪ِٓ٣ٝ ،ٍْٛ٤‬ي ‪ٛ‬إ‪٫‬ء‬
‫جٌُٔ‪ٍ٠ ٖ٤ٗٞ‬م جُىٓحغس ‪ٝ‬جُٔىـ جُٔؿحٗ‪ُِِٔ ٢‬كو‪ ٖ٤‬جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ٖ٤٤‬ؿ‪ ٝ‬جُطٍف ػٖ ق‪ٌْٟٛٞ‬‬
‫‪ٝ‬ئذىجء ٗظٍ‪٣‬حش كحٌؿس ك‪ ٢‬قو‪ُٟٔ ْٜ‬حٕ ذوحت‪ ٖ٤ًٌٗٞٔ ْٜ‬وجتٔ‪ُٜ ٖ٤‬إ‪٫‬ء جُِٔكو‪ ٖ٤‬جُو‪ٟ‬حت‪ ،ٖ٤٤‬أّ‬
‫جُٓرد جُػحٗ‪ ،٢‬كإ جٍُجؿر‪ ٖ٤‬كؼ‪ ٬‬ك‪ ٢‬ضٌ‪ٛ ٖ٣ٞ‬إ‪٫‬ء جُِٔكو‪ ٖ٤‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٫ ٖ٤٤‬ضطحـ ُ‪ ٖٓ ْٜ‬ؾ‪ٜ‬س‬
‫جُلٍ‪ٚ‬س ًُُي‪ًٔ ،‬ح إٔ ‪ٝ‬هص جُطىٌ‪٣‬د ‪٣‬طُجٖٓ ٓغ ضحٌ‪٣‬م جُؿِٓحش ‪ٝ‬جُٔىج‪٫ٝ‬ش ٓٔح ‪٣‬طؼًٌ كؼ‪٬‬‬
‫جُو‪٤‬حّ ذ‪ ًٜٙ‬جُٔ‪ٜٔ‬س‪.‬‬
‫‪6‬ـ ئٕ ج‪٬ٚ٩‬ـ جُو‪ٟ‬حت‪ ٢‬جُٔ٘ٗ‪ٞ‬و ‪٣‬وط‪ ٢ٟ‬ئػحوز جُ٘ظٍ ك‪٣ٍ٠ ٢‬وس ضىٌ‪٣‬د جُوح‪ ٢ٞ‬جُٔطىٌخ‪...‬‬
‫كحُٔؼ‪ٜ‬ى جُؼحُ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حء ٓىٌْس ُِطىٌ‪٣‬د‪ ،‬ك‪٘٤‬رـ‪ ٢‬إٔ ضٌ‪ ٕٞ‬أ‪ ٍ٠‬جُطىٌ‪ ّ٣‬جُؼحِٓس ذ‪ ٚ‬نح‪ٞ‬ؼس‬
‫ُٔوح‪ٞٞٞٓ ّ٤٣‬ػ‪٤‬س ػحٓس ‪ٓٝ‬ؿٍوز ‪ٓٝ‬إْٓس ػِ‪ٞٞ ٠‬جذ‪ٓ٤ُٝ ..١‬ص ئؾٍجءجش ‪ٝ‬هط‪٤‬س ػحٌ‪ٞ‬س‬
‫‪ٝ‬ػ‪٬‬ؼ يُي ‪٣‬وط‪ٞٝ ٢ٟ‬غ جْطٍجض‪٤‬ؿ‪٤‬س ٓكىوز جُٔؼحُْ ذٔوط‪ٟ‬ح‪ٛ‬ح ‪٣‬طْ جٗطوحء جُٔىٌْ‪ ٖ٤‬ػِ‪٠‬‬
‫ؿٍجٌ ٓح ‪ٓ ٞٛ‬ؼٔ‪ ٍٞ‬ذ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬أٗظٔس جُطؼِ‪ ْ٤‬ك‪ ٢‬جُى‪ ٍٝ‬جُٔوحٌٗس‪ًٔ ..‬ح إٔ ٓح ‪٣‬طْ ضِو‪ُِ ٚ٘٤‬و‪ٟ‬حز‬
‫جُؿىو ‪٣‬ؿد إٔ ‪٣‬ه‪ٟ‬غ ٍُِٔجهرس ‪ُِٝ‬ططرغ قلحظح ٖٓ ؾ‪ٜ‬س ػِ‪ ٠‬هىْ‪٤‬س ٓ‪ٜ٘‬س جُو‪ٟ‬حء ‪ٚٝ‬كس‬
‫جُٔؼِ‪ٓٞ‬حش جُٔوىٓس ‪ًًٝ‬ج جُ‪ٞ‬هص جُػٔ‪ ٌٖٔ٣ٝ ..ٖ٤‬ك‪ًٛ ٢‬ج جُرحخ نِن ذحخ جُطلٍؽ ُِطىٌ‪ُٖٔ ّ٣‬‬
‫‪ٍ٣‬ؿد ك‪ ٢‬يُي‪ٓ..‬غ ئؾٍجء جٓطكحٕ ُ٘‪ٜٖ َ٤‬حوز ٓىٌِ ذحُٔؼ‪ٜ‬ى جُؼحُ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حء‪ ..‬ذك‪٤‬ع ‪٣ ٫‬ؼوَ‬
‫إٔ ‪٣‬هطحٌ ٓى‪ ٍ٣‬جُطٌ‪ٖ ٖٓ ٖ٣ٞ‬حء ُِطىٌ‪ ،ّ٣‬كٔػَ ‪ًٛ‬ج جُِٓ‪ٞ‬ى ‪ٓ٣‬ح‪ ْٛ‬ك‪ ٢‬ضؼطَ جٌُِٔس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫ُى‪ ٟ‬جُِٔكو‪ ٖ٤‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٖ٤٤‬ذَ ‪ٓ٣ٝ‬ح‪ ْٛ‬ك‪ ٢‬جٗطٗحٌ أْرحخ جُطًٍٓ‪.‬‬

‫ـ صبَ‪ٛ‬ب ‪ :‬يذح انزمبض‪: ٙ‬‬


‫ضؼطرٍ ٓٓأُس ‪ٓ ٍٞ٠‬ىو جُطوح‪ ٢ٞ‬ئٌٖحُ‪٤‬س ًرٍ‪٣ ٟ‬ؼحٗ‪ٜ٘ٓ ٢‬ح جُ٘ظحّ جُو‪ٟ‬حت‪٢‬‬
‫جُٔـٍذ‪ . ٢‬ك‪ ٢ٜ‬ؿ‪ٓ ٍ٤‬كىوز ‪ٝ‬ؿ‪ٓ ٍ٤‬وٍ‪ٗٝ‬س ذأؾَ ق‪٤‬ع ض٘ط‪ ٢ٜ‬جُو‪٤ٟ‬س‪٣ٝ ،‬طْ جُرع ك‪ٜ٤‬ح ٓط‪٠‬‬
‫ض‪ ٍٓ٤‬يُي ُِوح‪ٝ ٢ٞ‬قٓد جُظٍ‪ٝ‬ف ‪ ٝ‬ج‪ٌٓ٩‬حٗ‪٤‬حش جُٔحو‪٣‬س ‪ ٝ‬جُِ‪ٞ‬ؾ‪ٓ٤‬ط‪٤ٌ٤‬س جُٔط‪ٞ‬كٍز ُِٔكٌٔس‪.‬‬
‫ك‪ٜ٘‬حى ه‪ٟ‬ح‪٣‬ح ٌْ٘ص ك‪ٌ ٢‬و‪ٛ‬حش جُٔكحًْ ُِؼٍٗجش ٖٓ جُٓ٘‪ٞ‬جش ن‪ٚٞٛ‬ح جُؼوحٌ‪٣‬س ٓ٘‪ٜ‬ح ‪.‬‬
‫‪ٝ‬يُي ُطؼوى جُٔٓح‪ ٝ ٍ٠‬جُٔىز جُلح‪ِٚ‬س ذ‪ ٖ٤‬ؾِٓس ‪ ٝ‬أنٍ‪ . ٟ‬ذَ ئٕ ‪ٓ ٍٞ٠‬ىز جُطوح‪ ٢ٞ‬ك‪٢‬‬
‫ذؼ‪ ٝ‬جُٔكحًْ ‪٣‬طحٍ قط‪ ٠‬جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُرٓ‪٤‬طس ٓػَ ه‪ٟ‬ح‪٣‬ح ق‪ٞ‬جوظ جُٓ‪ٝ . ٍ٤‬يُي ذٓرد ضؼ‪ٖ٤٤‬‬
‫جُِٔلحش ك‪ ٢‬ؾِٓحش ٓطرحػىز هى ضطٍج‪ٝ‬ـ ذ‪ ٖ٤‬جُؿِٓس ‪ ٝ‬ج‪٧‬نٍ‪ 4 ٟ‬أ‪ 6 ٝ‬أٖ‪ . ٍٜ‬يُي إٔ ‪٘ٛ‬حى‬
‫ٓػ‪ ٬‬ه‪ٟ‬ح‪٣‬ح ق‪ٞ‬جوظ ْ‪ ٍ٤‬ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬جُٔكٌٔس ج‪٫‬ذطىجت‪٤‬س ذٌٔ٘حِ ُْ ضكٌْ ئ‪ْ٘ ٫‬س ‪ٝ 2012‬‬
‫‪ٌ ٢ٛ‬جتؿس ذحُٔكٌٔس ًٓ٘ ‪َ٫ٝ 2008‬جُص ض٘طظٍ و‪ٌٛٝ‬ح أٓحّ ٓكٌٔس ج‪ْ٫‬طث٘حف‪ٝ .‬يُي ذٓرد‬
‫ضأن‪ٍ٤‬جش ‪ ٝ‬ئؾٍجءجش ؿ‪ٓ ٍ٤‬رٌٍز ‪ ،‬أ‪ُ ٝ‬ؼىّ قٍ٘ جُٔكٌٔس ػِ‪ ٠‬جُٓ‪ ٍٜ‬ػِ‪ ٠‬ئٗؿحَ‪ٛ‬ح ‪ .‬ذَ‬
‫ئٕ جُطٔح‪ َ٠‬ذحُٔكٌٔس ج‪٫‬ذطىجت‪٤‬س ذٌٔ٘حِ ‪٣‬طحٍ قط‪ ٠‬ه‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُٔٓطؼؿ‪٬‬ش ‪ُٗ ٝ‬جػحش جُٗـَ ‪ٝ‬‬
‫ؿ‪ٍٛ٤‬ح ‪.‬‬
‫‪40‬‬
‫ك‪ ٢‬ق‪ ٖ٤‬أٗ‪ ٚ‬ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬جُٔكٌٔس ج‪٫‬ذطىجت‪٤‬س ذلحِ ‪٣‬طْ جُطؼحَٓ ٓغ جُِٔلحش ذٍٓػس‬
‫ٗٓر‪٤‬س أًرٍ ‪ٔٓ .‬ح ‪٣‬ؿؼَ ٖٓ ٓىو جُطوح‪ ٢ٞ‬ك‪ ٢‬جُٔـٍخ ضهطِق ٖٓ ٓكٌٔس ‪٧‬نٍ‪ ، ٟ‬ذحنط‪٬‬ف‬
‫ٓ‪ٞ‬جٌو‪ٛ‬ح جُرٍٗ‪٣‬س ‪ً ٝ‬لحءز ٓٓإ‪ٜ٤ُٝ‬ح ‪ ٝ‬ج‪ٌٓ٩‬حٗ‪٤‬حش جُٔط‪ٞ‬كٍز ُى‪ٜ٣‬ح ‪.‬‬
‫‪ٝ‬ضطؼىو ج‪ٓ٧‬ػِس ػِ‪ٓ ٍٞ٠ ٠‬ىو جُطوح‪ ٢ٞ‬ك‪ ٢‬جُِٔلحش جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س ػِ‪ ٠‬جُو‪ٟ‬حء ‪.‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ًٛ ٢‬ج ج‪٠٩‬حٌ ٗؼٍ‪ُ ٜ‬رؼ‪ٜٟ‬ح ‪:‬‬
‫‪ ، 2005‬ض‪ٞ‬ذغ‬ ‫ق‪٤‬ع إٔ ؾٍ‪ٔ٣‬س ػ٘ق َ‪ٝ‬ؾ‪ ٢‬ضٍؾغ ُطحٌ‪٣‬م ٖ‪ٓ ٍٜ‬حٌِ ٖٓ ْ٘س‬
‫ك‪ٜ٤‬ح جُٔط‪ ْٜ‬ذؿ٘ح‪٣‬س جُ‪ٍٟ‬خ ‪ ٝ‬جُؿٍـ جُ٘حضؽ ػ٘‪ٜٔ‬ح ػح‪ٛ‬س ٓٓطى‪ٔ٣‬س ك‪ٞٓ ٢‬جؾ‪ٜ‬س جُٔط‪ ْٜ‬جُُ‪ٝ‬ؼ ‪،‬‬
‫‪ًٔ ، 2007‬ح ‪ٝ ٞٛ‬ج‪ٞ‬ف ٖٓ ٌهْ جُِٔق ‪،‬‬ ‫ُْ ضؼٍ‪ ٜ‬ػِ‪ ٠‬جُٔؿِّ ئ‪ ٫‬ذطحٌ‪٣‬م‬
‫‪ٓ 20‬ح‪ . 2009 ١‬ق‪٤‬ع هٌٍ‬ ‫‪٣ ُْٝ 2007/5/6/19634‬طْ جُرع ك‪ٜ٤‬ح ٖٓ هرِ‪ ٚ‬ئ‪ ٫‬ذطحٌ‪٣‬م‬
‫جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ ٠‬ذ٘و‪ ٝ‬هٍجٌ هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن جُٔطؼ‪ ٕٞ‬ك‪ ٝ ٚ٤‬جُٔطؼِن ذؼىّ جُٔطحذؼس ‪.37‬‬
‫ك‪ًٜ‬ج جُِٔق ه‪ ٠ٟ‬ذ‪٣ ٖ٤‬ى‪ ١‬جُؼىجُس ٓح ‪٘٣‬ح‪ ُٛ‬ج‪ٌ٧‬ذغ ْ٘‪ٞ‬جش‪ ،‬ك‪ٓ ٢‬ؿٍو ضو‪ْ٤٤‬‬
‫‪ٚ‬كس هٍجٌ جُٔطحذؼس ٖٓ ػىٓ‪ ،ٚ‬هرَ إٔ ‪ٛ٣‬ىٌ ك‪ ٚ٤‬قٌْ ك‪ ٢‬جُٔ‪ٞٞٞ‬ع‪ .‬كٌ‪٤‬ق ٗط‪ٗ ٌٞٛ‬لٓ‪٤‬س‬
‫‪ٍ٠‬ك‪ ٢‬جُىػ‪ٓ ٖٓ ٟٞ‬ط‪ٓ ٝ ْٜ‬طحُد ذحُكن جُٔىٗ‪ ،٢‬ذ‪ٌٛ ٖ٤‬رس جُٔطحذؼس ُى‪ ٟ‬ج‪٬ٓ ٝ ،ٍٝ٧‬قوس‬
‫جُٔطحُد ذحُكن جُٔىٗ‪ُ ،٢‬و‪ٛ‬س ػ٘ق أٗؿُ ك‪ُ ٢‬كظحش ‪ ٝ‬جهط‪ٟ‬حء قن ٓؿ‪ ٍٜٞ‬جُ٘‪ٜ‬ح‪٣‬حش ‪.‬‬
‫‪ٝ‬ػِ‪ ٠‬جُؼٔ‪ ّٞ‬كحُٔ‪٬‬قع ٖٓ ن‪ٍٓ ٍ٬‬جؾؼس هٍجٌجش جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ ٠‬جُٔ٘ٗ‪ٌٞ‬ز‬
‫ذٔؿ‪٬‬ش ه‪ٟ‬حء جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ْٞ٘ ٖٓ ٌَُ ٠‬جش ‪ ٌٖٔ٣ ، 2012ٝ2011 ٝ 2010‬إٔ ٗ‪َٛ‬‬
‫ذحُكى ج‪٧‬وٗ‪ُِٔ، ٠‬ق هطغ ًَ ٍٓجقَ جُطوح‪ًَٝ ، ٢ٞ‬‬ ‫ئُ‪ ٠‬جْط٘طحؼ ػحّ ‪٣‬طؼِن‬
‫وٌؾحض‪ٜ‬ح ك‪ ٢‬أقٖٓ ج‪٧‬ق‪ٞ‬جٍ ‪٣‬ؼٍٔ ذ‪٣ ٖ٤‬ى‪ ١‬جُؼىجُس ٓح ‪٘٣‬ح‪ْ٘ ُٛ‬ط‪ ٝ ٖ٤‬جُػ‪٬‬ظ ْ٘‪ٞ‬جش ‪.‬‬
‫‪ٝ‬ضطؼىو أْرحخ ضأن‪ ٍ٤‬ئؾٍجءجش جُٔكحًٔس ذ‪ٛ‬لس ػحٓس ‪ ،‬كوى ضٌ‪ ٕٞ‬ج‪ْ٧‬رحخ‬
‫ٗحضؿس ػٖ جَو‪٣‬حو قؿْ جُظح‪ٍٛ‬ز ج‪٩‬ؾٍجٓ‪٤‬س ‪ٝ،‬ذحُطحُ‪ ٢‬ضإغٍ ِْرح ػِ‪ ٠‬هىٌز جُٔكحًْ جُؿ٘حت‪٤‬س ك‪٢‬‬
‫جُط‪ٛ‬ى‪ُِ ١‬و‪ٟ‬ح‪٣‬ح ‪ ٝ‬جُل‪ َٛ‬ك‪ٜ٤‬ح ن‪ٓ ٍ٬‬ىز ٓؼو‪ُٞ‬س ‪ٓ ٞٛٝ.‬ح هى ‪٣‬إو‪ ١‬ئُ‪ ٠‬ج‪٩‬ن‪ ٍ٬‬ذحُط‪ٞ‬جَٕ‬
‫جُٔطِ‪ٞ‬خ ُطكو‪٤‬ن جُؼىجُس جُؿ٘حت‪٤‬س‪٘ٛٝ .‬حى أْرحخ أنٍ‪ ٟ‬ضإو‪ ١‬ئُ‪ ٠‬ذ‪١‬ء ئؾٍجءجش جُٔكحًٔس‬
‫ٓ٘‪ٜ‬ح ٓح ‪ٍ٣‬ؾغ ئُ‪ ٠‬جُٔط‪ٓٝ ْٜ‬كحٓ‪ ، ٚ٤‬أ‪ ٝ‬ضرى‪ ِٚ٣‬ذٔكحّ أنٍ ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ضأنٍ جُٔكحّ ٗلٓ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬ج‪٬٠٩‬ع‬
‫‪ٜ٘ٓٝ .38‬ح ٓح ‪ٍ٣‬ؾغ ُِؿ‪ٜ‬حش‬ ‫ػِ‪ ٠‬أ‪ٌٝ‬جم جُو‪٤ٟ‬س ‪ ٝ ،‬ئػىجو أ‪ٝ‬ؾ‪ ٚ‬جُىكحع ػٖ جُٔط‪ْٜ‬‬
‫جُٔٓحٗىز ‪٧‬ػٔحٍ جُو‪ٟ‬حء ‪ً ،‬حُهرٍجء ‪ ٝ‬ج‪٠٧‬رحء جٍُٗػ‪ٝ ، ٖ٤٤‬جُٔل‪ ٖ٤ٞٞ‬جُو‪ٟ‬حت‪ٜ٘ٓٝ . ٖ٤٤‬ح‬
‫‪37‬‬
‫ـ قرار عدد ‪ ، 5/962‬منشور بنشرة قرارات المجلس األعلى ‪ ،‬الغرفة الجنائٌة ‪ ،‬السلسلة ‪ ، 1‬الجزء‪ ، 1‬الصفحة ‪.124‬‬

‫‪38‬‬
‫ـ عبد المنعم سالم شرف الشٌبانً ‪ .‬الحماٌة الجنائٌة للحق فً أصل البراءة "دراسة مقارنة" ‪.‬دار النهضة العربٌة ‪ .‬الطبعة األولى ‪.‬‬
‫الصفحة‪.476‬‬

‫‪41‬‬
‫ٖٓ ‪ٍ٣‬ؾغ ئُ‪ ٠‬جُطٍٗ‪٣‬غ يجض‪ ٚ‬ػ٘ىٓح ‪٣‬ط‪٤‬ف جُلٍ‪ٚ‬س ُِط‪٬‬ػد ذحُ٘‪ ٝ ٘ٞٛ‬جْطـ‪ ٍ٬‬جُػـٍجش‬
‫جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ٝ‬ضٌ‪ْ ٕٞ‬رد ك‪ ٢‬ذ‪١‬ء ج‪٩‬ؾٍجءجش ‪.‬‬
‫ًٔح إٔ هِس جُٔ‪ٞ‬جٌو جُرٍٗ‪٣‬س ‪٣‬ؼطرٍ ٖٓ ج‪ْ٧‬رحخ جٍُت‪٤ٓ٤‬س ُط‪ٓ ٍٞ‬ىز جُطوح‪٢ٞ‬‬
‫ذٓرد ضهِق جُِٔلحش كؼِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬جُىجتٍز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ُٔكٌٔس ج‪ْ٫‬طث٘حف ذلحِ ٗ‪ٌٞ‬و ج‪ٌ٧‬هحّ‬
‫جُطحُ‪٤‬س جُهح‪ٚ‬س ذٓ٘س ‪:392011‬‬

‫ػىو جُو‪ٟ‬حز ‪153:‬‬ ‫‪‬‬


‫ػىو جُٔ‪ٞ‬ظل‪521 ٖ٤‬‬ ‫‪‬‬
‫جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُٔىٗ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُؿ٘حت‪٤‬س جُٔطهِلس ك‪ٓ ٢‬طْ وؾ٘رٍ ‪ 45348: 2010‬ه‪٤ٟ‬س‬ ‫‪‬‬
‫جُٔٓؿَ ن‪ْ٘ ٍ٬‬س ‪ 160673 :2011‬ه‪٤ٟ‬س‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جُٔكٌ‪ 157357 : ّٞ‬ه‪٤ٟ‬س‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ٓؿٔ‪ٞ‬ع جُٔطهِق ك‪ٓ ٢‬طْ وؾ٘رٍ ‪ 252921 :2011‬ه‪٤ٟ‬س‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ٞٛ 2003‬‬ ‫ذ‪ٔ٘٤‬ح ًحٕ ػىو جُو‪ٟ‬حز ذ٘لّ وجتٍز ٓكٌٔس ج‪ْ٫‬طث٘حف ْ٘س‬
‫‪153.241‬‬ ‫‪ ٝ ،127:‬ػىو جٌُطحخ ‪.349‬ذ‪ٔ٘٤‬ح ػىو جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُٔٓؿِس ذٍْْ ضِي جُٓ٘س ‪: ٞٛ‬‬
‫ه‪٤ٟ‬س ‪ٓٝ‬ؿٔ‪ٞ‬ع جُٔطهِق ك‪ٓ ٢‬طْ وؾ٘رٍ ‪ .34.672 : ٞٛ 2003‬أٓح ػىو جُو‪ٟ‬حز ْ٘س ‪2007‬‬
‫ًحٕ ‪ٔٓ . 121 ٞٛ‬ح ‪٣‬ىٍ ػِ‪ ٠‬إٔ ضٍجؾغ ػىو جُو‪ٟ‬حز ‪ ٞٛ‬جًُ‪ ١‬أو‪ ٟ‬ئُ‪ٝ ٠‬ه‪ٞ‬ع ضٍجًْ ك‪ ٢‬ػىو‬
‫جُِٔلحش جٍُجتؿس أٓحّ جُٔكٌٔس ‪.‬‬
‫‪ٝ‬هى ػٍف ذؼ‪ ٝ‬جُلو‪ ٚ‬جُٔىز جُٔؼو‪ُٞ‬س‪ ،‬ذأٗ‪ٜ‬ح ضِي جُٔىز جُط‪ ٢‬ضكطحؾ‪ٜ‬ح جُىػ‪ٟٞ‬‬
‫جُؿ٘حت‪٤‬س‪ُِ ،‬ل‪ َٛ‬ك‪ٜ٤‬ح و‪ ٕٝ‬ضٍٓع ‪٣‬هَ ذحُكو‪ٞ‬م ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ضأن‪ ّٔ٣ ٍ٤‬ذأ‪ َٚ‬جُرٍجءز ذ‪ٓ ٬‬رٌٍ‪.‬‬

‫‪ٓٓ ٌٍِ٤ُ 2011‬أُس أْحْ‪٤‬س ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُل‪120 َٛ‬‬ ‫‪ٝ‬هى ؾحء وْط‪َٞ٤ُٞ٣ ٌٞ‬‬
‫ق‪٤‬ع ٗ‪ ٙ‬ك‪ ٢‬كوٍض‪ ٚ‬ج‪ ٠ُٝ٧‬ػِ‪ ٠‬إٔ ‪ٖ ٌَُ" :‬ه‪ ٙ‬جُكن ك‪ٓ ٢‬كحًٔس ػحوُس ‪ٝ‬ك‪ ٢‬قٌْ ‪ٛ٣‬ىٌ‬
‫وجنَ أؾَ ٓؼو‪٘ٛٝ . "ٍٞ‬ح ‪ ٌٖٔ٣‬إٔ ٗطٍـ ضٓحؤ‪ٍٝٗٓ ٫‬ػح ‪٣ َٛ .‬ؼطرٍ جُكٌْ جُ‪ٛ‬حوٌ ك‪٢‬‬
‫‪ٖٓ 122‬‬ ‫آؾحٍ ؿ‪ٓ ٍ٤‬ؼو‪ُٞ‬س نطأ ه‪ٟ‬حت‪٤‬ح ‪ٓ٣‬ط‪ٞ‬ؾد جُطؼ‪ ٝ٣ٞ‬قٓد ٓح ٗ‪ ٙ‬ػِ‪ ٚ٤‬جُل‪َٛ‬‬
‫جُىْط‪ ٌٞ‬جُٔـٍذ‪ 40٢‬؟‬
‫كحُكن ك‪ٓ ٢‬كحًٔس ػحؾِس ك‪ ٢‬جُىػح‪ ٟٝ‬جُؿ٘حت‪٤‬س ٍٓضر‪ ١‬ذحُكن ك‪ ٢‬جُكٍ‪٣‬س ‪ٝ‬‬
‫جُكن ك‪ ٢‬أ‪ َٚ‬جُرٍجءز‪ ٝ ،‬قن جُٗه‪ ٙ‬ك‪ ٢‬جُىكحع ػٖ ٗلٓ‪٣ٝ .ٚ‬ؿى ‪ًٛ‬ج جُكن ْ٘ى‪ ٙ‬ك‪٢‬‬
‫‪39‬‬
‫ـ إحصائٌات من موقع محكمة االستئناف بفاس ‪http://www.cafes.ma/ar/stat-CA/cafes2011.pdf .‬‬
‫‪40‬‬
‫ـ الدستور المغربً ‪ٌ .‬ولٌوز ‪2011‬‬

‫‪42‬‬
‫جُٔ‪ٞ‬جغ‪٤‬ن جُى‪٤ُٝ‬س ‪ ٝ‬ج‪٩‬هِ‪٤ٔ٤‬س‪ .‬ق‪٤‬ع ٗ‪ٛ‬ص جُٔحوز ‪" ٖٓ 3/14‬جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪ُِ ٢ُٝ‬كو‪ٞ‬م جُٔىٗ‪٤‬س‬
‫‪ٝ‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س " ػِ‪ ٠‬قن ًَ ٓط‪ ْٜ‬ذؿٍ‪ٔ٣‬س إٔ ‪٣‬طٔطغ أغ٘حء جُ٘ظٍ ك‪ ٢‬ه‪٤ٟ‬ط‪ ٝ ٚ‬ػِ‪ ٠‬هىّ جُٔٓح‪ٝ‬جز‬
‫جُطحٓس ذ‪ٟٔ‬حٕ ٓكحًٔط‪ ٚ‬و‪ ٕٝ‬ضأن‪ٓ ٫ ٍ٤‬رٌٍ ُ‪ًٔ . "ٚ‬ح ػرٍش ج‪٫‬ضلحه‪٤‬س ج‪ٌٝٝ٧‬ذ‪٤‬س ُكو‪ٞ‬م‬
‫ج‪ٓٗ٩‬حٕ ػٖ ‪ًٛ‬ج جُكن ك‪ ٢‬جُٔحوز جُٓحوْس جُلوٍز ج‪ٜ٘ٓ ٠ُٝ٧‬ح ‪ٖ ٌَُ" :‬ه‪ ، ٙ‬جُكن ك‪٢‬‬
‫ٓكحًٔس ػِ٘‪٤‬س ػحوُس ن‪ٓ ٍ٬‬ىز ٓؼو‪ُٞ‬س أٓحّ ٓكٌٔس ٓٓطوِس ؿ‪٘ٓ ٍ٤‬كحَز ٌِٓٗس ‪٠‬روح ُِوحٗ‪ٕٞ‬‬
‫"‪.‬‬

‫ئٕ جُرع ك‪ ٢‬جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح ك‪ ٢‬أؾحٍ ٓؼو‪ُٞ‬س ‪ ٖٓ ٞٛ‬أ‪ٓ ْٛ‬و‪ٓٞ‬حش جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬


‫جُٔكووس ُ‪ ٖٓ٨‬جُو‪ٟ‬حت‪ . ٢‬ذَ ‪ ٢ٛ‬جُ‪ٜ‬حؾّ جٍُج‪ ٌُٖ ٖٛ‬جُٔؿطٔؼحش جُٔؼح‪ٍٚ‬ز جُٔطوىٓس جُط‪٢‬‬
‫ضٍ‪٣‬ى إٔ ض‪٘ٛ‬غ ه‪ٟ‬حء ؾ‪٤‬ىج ‪٣‬ل‪ ٢‬ذطكو‪٤‬ن ج‪ٛ٧‬ىجف جُٔ٘ٗ‪ٞ‬وز ْ‪ٞ‬جء ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُٔىٗ‪٤‬س‬
‫أ‪ ٝ‬جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ٝ .‬ك‪ًٛ ٢‬ج جُ‪ٛ‬ىو كإ جُ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف ػِ‪ ٠‬ج‪ْ٧‬رحخ جُكو‪٤‬و‪٤‬س ُؼىّ جُرع ك‪ ٢‬جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح ك‪٢‬‬
‫أؾحٍ ٓؼو‪ُٞ‬س ‪٣ ،‬وط‪ ٢ٟ‬ضو‪ ْ٤٤‬و‪ ًَ ٌٝ‬جُلحػِ‪ ٝ ٖ٤‬جُٔطىنِ‪ ٖ٤‬ك‪ ٢‬جَُِٔٓٓ جُو‪ٟ‬حت‪ ( ٢‬ه‪ٟ‬حز ‪،‬‬
‫ًطحذس ‪ٞ‬ر‪ٓ ، ١‬كحٓ‪ٓٓ، ٕٞ‬حػى‪ ٝ‬جُو‪ٟ‬حء ‪ ،‬نرٍجء‪ ٖٓ )....‬ن‪ٓ ٍ٬‬ؼح‪ ٍ٤٣‬يجش جُ‪ِٛ‬س ٓػَ ‪:‬‬
‫ضؼوى جُٔٓح‪ ، ٍ٠‬جُِٓ‪ٞ‬ى جُٔٓطٍ‪ٍ٠٨ُ ١‬جف ‪ ،‬أ‪ ٝ‬جُِٓطحش جُٔهط‪ٛ‬س ‪.‬‬
‫كل‪ ٢‬كٍٗٓح ٓػ‪ ٬‬قىو جُٔؼىٍ جُٔط‪ ١ْٞ‬جُ‪ُِ ٢٘٠ٞ‬رع ك‪ ٢‬جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُٔىٗ‪٤‬س ك‪ 9 ٢‬أٖ‪ٍٜ‬‬
‫أٓحّ ٓكحًْ جُىٌؾس جٌُرٍ‪ . ٟ‬أٓح أٓحّ جُٔكحًْ جُىٌؾس جُػحٗ‪٤‬س كوى قىو جُٔؼىٍ ك‪ 5 ٢‬أٖ‪. ٍٜ‬‬
‫‪ٌٝ‬ؿْ يُي ‪َ٫‬جُص ‪ ًٙٛ‬ج‪ٗ٧‬ظٔس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ضكح‪ ٍٝ‬جُطكٓ‪ َٖٓ ٖٓ ٖ٤‬جُرع ك‪ ٢‬جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح ‪ٝ .‬‬
‫جٍُٓػس جُٔطِ‪ٞ‬ذس ‪ ٫‬ضؼ٘‪ ٢‬أذىج جُطٍٓع ‪ ٫ٝ‬ج‪ْ٫‬طؼؿحٍ جًُ‪ ١‬هى ‪٣‬إو‪ ١‬ئُ‪ ٠‬جُٔٓحِ ذكو‪ٞ‬م‬
‫جُٔطوح‪ٝ ٖ٤ٞ‬ذٔرىأ ض‪ٞ‬جَٕ ج‪ٍ٠٧‬جف ‪ ٝ‬ج‪ِْ٧‬كس ك‪ ٢‬جُه‪ٓٞٛ‬س ‪.‬‬
‫ئٕ جُرع ك‪ ٢‬آؾحٍ ٓؼو‪ُٞ‬س ‪٣‬ؿد إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬ك‪ ٢‬نىٓس جٌُلحءز ‪ ٝ‬جُلؼحُ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُؿ‪ٞ‬وز‬
‫‪٣ٝ.‬ؿد إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬ه‪ٔ٤‬س ٓٗطًٍس ‪ ٝ‬ػحٓس ‪ٓ٣‬طل‪٤‬ى ٓ٘‪ٜ‬ح ؾٔ‪٤‬غ جُٔطوح‪ . ٖ٤ٞ‬ئٗ‪ٜ‬ح ٓططِد ػحّ ك‪٢‬‬
‫ؾٔ‪٤‬غ جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح و‪ ٕٝ‬جْطػ٘حء ‪ ٝ‬ئٕ جنطِلص جُٔىو قٓد ٗ‪ٞ‬ع جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح كاٗ‪ٜ‬ح ‪٣‬ؿد إٔ ضٌ‪ٖ ٕٞ‬ر‪ٚ‬‬
‫ٓ‪ٞ‬قىز ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬جُ‪٘ٛ‬ق جُ‪ٞ‬جقى ػِ‪ ٠‬إٔ ضٌ‪ٓ ٕٞ‬ؼو‪ُٞ‬س‪ًٌٛٝ .‬ج كإ جُطوِ‪ٓ ٖٓ ٙ٤‬ىو‬
‫جُطوح‪٣ ٢ٞ‬وط‪ٗ ٢ٟ‬أ‪ ١‬ج‪ٍ٠٧‬جف ػٖ جُطوح‪ ٢ٞ‬ذٓ‪ٞ‬ء ٗ‪٤‬س‪ٓ ٝ ،‬ػحٍ يُي ػىّ ضوى‪ٓٓ ًَ ْ٣‬ط٘ىجش‬
‫‪ٝٝ‬غحتن جُو‪٤ٟ‬س وكؼس ‪ٝ‬جقىز ‪ ،‬أ‪ ٝ‬جُٔطحُرس ذطأؾ‪٬٤‬ش ؿ‪ٓ ٍ٤‬رٌٍز أ‪ ٝ‬ذٔرٌٍجش ؿ‪ ٍ٤‬ؾى‪٣‬س ‪ًٔ .‬ح‬
‫‪٣‬وط‪ ٢ٟ‬يُي ه‪٤‬حّ جُهرٍجء ذٔ‪ٜ‬حٓ‪ ْٜ‬ذٍٓػس ‪ٝ‬وجنَ ج‪٥‬ؾحٍ جُٔكىوز ‪ .‬ذح‪ٞ٩‬حكس ئُ‪ ٠‬جٍُٓػس ‪ٝ‬‬
‫جُىهس ك‪ ٢‬ئؾٍجءجش جُطرِ‪٤‬ؾ ‪ٝ،‬ػىّ جُٔـح‪٫‬ز ك‪ ٢‬ضأن‪ ٍ٤‬جُؿِٓحش ذىػ‪ ًْ ٟٞ‬جُِٔلحش ‪ٝ‬ػىّ ض‪ٞ‬كٍ‬
‫جُٔ‪ٞ‬جٌو جُرٍٗ‪٣‬س ‪.‬‬

‫‪43‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ًٛ ٢‬ج ج‪٠٩‬حٌ كإ جُٔكٌٔس ج‪ٌٝٝ٧‬ذ‪٤‬س ُكو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ضٗىو وجتٔح ػِ‪ ٠‬و‪ٌٝ‬‬
‫جُوح‪ ٢ٞ‬ك‪ ٢‬ضكو‪٤‬ن جقطٍجّ ج‪٥‬ؾحٍ جُٔؼو‪ُٞ‬س ‪ٝ .41‬هى ه‪ٟ‬ص ‪ ًٙٛ‬جُٔكٌٔس ك‪ ٢‬جُؼى‪ٖٓ ْ٣‬‬
‫ج‪٧‬قٌحّ جُ‪ٛ‬حوٌز ػ٘‪ٜ‬ح‪ ،‬ذإٔ جُٔكحًْ جُ‪٤٘٠ٞ‬س ُـحُر‪٤‬س ذِىجٕ ج‪٩‬ضكحو ج‪ٌٝٝ٧‬ذ‪ ٢‬هى ضؿح‪ َٝ‬جُكى‬
‫جُُٓ٘‪ ٢‬جُٔؼو‪ُِٔ ٍٞ‬كحًٔس ٓٔح ‪ ٌَٗ٣‬جٗط‪ٜ‬حًح ُِٔحوض‪ 1/6 " ٖ٤‬ـ ‪ ٖٓ "1/5‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬س ج‪ٌٝٝ٧‬ذ‪٤‬س‬
‫ُكو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ‪ ٖٓٝ .‬أٓػِس يُي قٌٔ‪ٜ‬ح ‪ٞ‬ى ئ‪٣‬طحُ‪٤‬ح ك‪ ٢‬ئقى‪ ٟ‬جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح ‪ ،‬ذإٔ جُٔكحًٔس جُط‪٢‬‬
‫جْطـٍهص كطٍز ض‪ َٛ‬ئُ‪ ٠‬غ‪٬‬غس ػٍٗ ْ٘س ‪ٝ‬أٌذؼس أٖ‪ ٍٜ‬هى ضؿح‪َٝ‬ش جُكى جُٔؼو‪ُِ ٍٞ‬طأن‪. ٍ٤‬‬
‫‪ًًُٝ‬ي ه‪ٟ‬ص ك‪ ٢‬قٌْ أنٍ ذه‪ ٘ٞٛ‬ه‪٤ٟ‬س جْطـٍهص ك‪ٜ٤‬ح جُٔكحًٔس ْص ْ٘‪ٞ‬جش‪ ،‬أٗ‪ٜ‬ح‬
‫ضؿح‪َٝ‬ش جُٔىز جُُٓ٘‪٤‬س جُٔؼو‪ُٞ‬س‪ٝ .‬ه‪ٟ‬ص ك‪ ٢‬قٌْ آنٍ ُ‪ٜ‬ح ‪ٞ‬ى كٍٗٓح ك‪ ٢‬ه‪٤ٟ‬س‬
‫‪،dobbertin‬ق‪٤‬ع جْطـٍهص ئؾٍجءجش جُٔكحًٔس ٓىز ض‪ َٛ‬ئُ‪ ٠‬غ‪٬‬غس ػٍٗ ْ٘س ‪٘ٛٝ .‬حى‬
‫جُؼى‪٣‬ى ٖٓ جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُط‪ ٢‬أو‪٘٣‬ص ك‪ٜ٤‬ح كٍٗٓح ‪ ،‬ذٓرد جُطؿح‪ َٝ‬جُٔلٍ‪ُِٔ ٠‬ىز جُُٓ٘‪٤‬س جُٔؼو‪ُٞ‬س ك‪٢‬‬
‫جُٔكحًٔس ‪.42‬‬
‫ُ‪ًٜ‬ج كاٗ٘ح ٗوطٍـ ذإٔ ‪٣‬طىنَ جٍُٔٗع ذحُ٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬إٔ ج‪٧‬ؾَ ذ‪ ٖ٤‬ؾِٓس ‪ٝ‬أنٍ‪ٟ‬‬
‫ضؼور‪ٜ‬ح ‪٣‬ؿد إٔ ‪٣ ٫‬طؼى‪ ٟ‬جُٗ‪ ٍٜ‬جُ‪ٞ‬جقى ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬ؾٔ‪٤‬غ أ‪٘ٚ‬حف جُٔكحًْ ‪ٓ .‬غ ض‪ٞ‬ك‪ً ٍ٤‬حكس‬
‫جُ‪ْٞ‬حتَ جُِ‪ٞ‬ؾٓط‪٤ٌ٤‬س ‪ ٝ‬ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س ‪ ٝ‬جُرٍٗ‪٣‬س ًُُي ‪ًٔ .‬ح ‪٣‬ؿد ضو‪٣ٞ‬س أؾ‪ُٜ‬ز ضرِ‪٤‬ؾ ‪ ٝ‬جْطىػحء‬
‫ج‪ٍ٠٧‬جف ك‪ ٢‬ضؼح‪ ٝ ٕٝ‬ض٘ٓ‪٤‬ن ٓكٌْ ٓغ ذحه‪ ٢‬ج‪٧‬ؾ‪ُٜ‬ز ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س ن‪ٚٞٛ‬ح أؾ‪ُٜ‬ز ج‪ٖٓ٧‬‬
‫‪َٝٝ‬جٌز جُىجنِ‪٤‬س ‪ُ ،‬طٓ‪ٜٔٓ َ٤ٜ‬س ج‪٧‬ػ‪ٞ‬جٕ ‪ ٝ‬جُٔل‪ ٖ٤ٞٞ‬جُو‪ٟ‬حت‪ًٔ . ٖ٤٤‬ح ‪٣‬ؿد إٔ ‪ًَ ٌٕٞ٣‬‬
‫‪ِ٠‬د ضأن‪ٓ ٍ٤‬رٌٍج ضرٍ‪ٍ٣‬ج ٓؼو‪٘ٓٝ ٫ٞ‬طو‪٤‬ح‪ٝ ،‬إٔ ‪٣ ٫‬ط‪ ٖٟٔ‬أ‪ ١‬ضكح‪ َ٣‬ػِ‪ ٠‬جُوحٗ‪.ٕٞ‬‬

‫ـ صبنضب‪ :‬إشكبن‪ٛ‬بد انطؼٌٕ ٔانزمبدو‪:‬‬


‫ئٕ ٓٔحٌْس قن جُطوح‪ٛ٣ ٢ٞ‬طىّ ذؼىز ػورحش ضك‪ ٍٞ‬و‪ ٕٝ‬ضٌٖٔ جُٔطوح‪ٖٓ ٢ٞ‬‬
‫ٓٔحٌْس قو‪ ٝ ٚ‬جهط‪ٟ‬حت‪ًٌٛٝ . ٚ‬ج كإ ض٘‪ٞ‬ع ج‪٥‬ؾحٍ جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ٍُكغ جُىػ‪ ٝ ٟٞ‬ضوى‪ ْ٣‬جُطؼ‪ٝ ٕٞ‬‬
‫ج‪ْ٩‬طث٘حكحش ‪ ٝ‬جنط‪٬‬ف ٓىو جُطوحوّ ‪ ٝ‬ه‪ٍٛٛ‬ح ك‪ ٢‬ذؼ‪ ٝ‬ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ ‪ ،‬ذ‪ٓ ٖ٤‬ح‪ ٞٛ‬ؾ٘حت‪ٓ ٝ ٢‬ىٗ‪ٝ ٢‬‬
‫ئوجٌ‪ ٝ ١‬ضؿحٌ‪٣ ، ١‬ؿؼَ ‪٠‬حٌم ذحخ جُو‪ٟ‬حء أٓحّ ضٍْحٗس ٖٓ جُو‪ٞ‬جٗ‪٣ ٫ ٖ٤‬كو‪ ُٚ ٚ‬إٔ ‪٣‬ؼًٌ‬

‫‪41‬‬
‫‪La Cour européenne des droits de l’homme insiste sur le rôle du juge dans le respect du délai raisonnable.‬ـ‬
‫‪Les législateurs nationaux se doivent de doter les juridictions du pouvoir de fixer les délais et d’en assurer le‬‬
‫‪respect par les parties. Quant au juge, il peut accélérer le déroulement de l’instruction et utiliser tous les‬‬
‫‪moyens mis à sa disposition par le droit interne pour remplir lui-même son devoir de diligence, et ce sous‬‬
‫‪peine d’engager la responsabilité de l’État à raison du fonctionnement défectueux du service de la justice.‬‬

‫‪http://www.ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/044000433/0000.pdf‬‬
‫‪42‬‬
‫ـ عبد المنعم سالم شرف الشٌبانً‪ .‬مرجع سابق ‪ .‬الصفحة ‪.478 ،‬‬

‫‪44‬‬
‫ذؿ‪ِٜٜ‬ح ‪ٓ ،‬غ جُؼِْ إٔ ًػٍض‪ٜ‬ح ‪ٝ‬ض٘‪ٞ‬ػ‪ٜ‬ح ‪ ٝ‬جنط‪٬‬ك‪ٜ‬ح ‪ٓ٣‬طك‪ٓ َ٤‬ؼ‪ ٚ‬ػِ‪ ٚ٤‬ئوٌجً‪ٜ‬ح ‪ ٝ‬ضك‪ ٖ٤ٛ‬قو‪ٞ‬ه‪ٚ‬‬
‫ك‪ٞٓ ٢‬جؾ‪ٜ‬ط‪ٜ‬ح هرَ ضك‪ٜ٘٤ٛ‬ح جضؿح‪ ٙ‬ن‪. ٚٓٞٛ‬‬
‫ذَ ج‪٧‬نطٍ ٖٓ يُي كإ جُطوحوّ ك‪ ٢‬جُٔ‪٤‬ىجٕ جُؿ٘حت‪ ٢‬جُؿى‪٣‬ى ‪ ٝ‬جُٔؼطٔى ٖٓ هرَ‬
‫جُوحٗ‪ٌ ٕٞ‬هْ ‪ 35.11‬جُوح‪ ٢ٞ‬ذطـ‪ ٝ ٍ٤٤‬ضطٔ‪ ْ٤‬جُوحٗ‪ٌ ٕٞ‬هْ ‪ 22.01‬جُٔطؼِن ذحُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ‪،‬‬
‫أ‪ٚ‬رف أوجز ُ‪٪‬ك‪٬‬ش ٖٓ جُؼوحخ ‪ .‬كحُل‪ َٛ‬جُهحّٓ ٖٓ ‪ًٛ‬ج جُوحٗ‪: ٙ٘٣ ٕٞ‬ػِ‪ ٠‬أٗ‪ ٚ‬ضطوحوّ‬
‫جُىػ‪ ٟٞ‬جُؼٔ‪٤ٓٞ‬س ٓح ُْ ض٘‪ ٙ‬ه‪ٞ‬جٗ‪ ٖ٤‬نح‪ٚ‬س ػِ‪ ٠‬يُي ذٍٔ‪ْ٘ 15 ٌٝ‬س ًحِٓس ضرطىأ ٖٓ ‪ّٞ٣‬‬
‫جٌضٌحخ جُؿ٘ح‪٣‬س ‪ْٞ٘ 4 ٝ،‬جش ٓ‪٬٤‬و‪٣‬س ًحِٓس ٖٓ ‪ ّٞ٣‬جٌضٌحخ جُؿ٘كس ‪ْ٘ٝ،‬س ٓ‪٬٤‬و‪٣‬س ًحِٓس ٖٓ‬
‫‪ ّٞ٣‬جٌضٌحخ جُٔهحُلس ‪ٝ .‬ض‪٤ٟ‬ق جُٔحوز ‪ 6‬ذإٔ أٓى جُطوحوّ ‪٘٣‬وطغ ذٌَ ئؾٍجء ٖٓ ئؾٍجءجش‬
‫جُٔطحذؼس أ‪ ٝ‬جُطكو‪٤‬ن أ‪ ٝ‬جُٔكحًٔس ضو‪ ّٞ‬ذ‪ ٚ‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ضأٍٓ ذ‪ٝ، ٚ‬ذٌَ ئؾٍجء ‪٣‬ؼطرٍ‪ٙ‬‬
‫جُوحٗ‪ ٕٞ‬هح‪٠‬ؼح ُِطوحوّ ‪.‬‬
‫يُي إٔ جُطوحوّ ‪٘٣ ٫‬وطغ ئ‪ ٫‬ذاؾٍجء ٖٓ ئؾٍجءجش جُٔطحذؼس أ‪ ٝ‬جُطكو‪٤‬ن أ‪ٝ‬‬
‫جُٔكحًٔس ضو‪ ّٞ‬ذ‪ ٚ‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ضأٍٓ ذ‪ًٛٝ . ٚ‬ج ‪٣‬ؼ٘‪ ٢‬إٔ جُٔٗطر‪ ٚ‬ك‪ ٚ٤‬جًُ‪ ُْ ١‬ضطْ‬
‫ٓطحذؼط‪ ٝ، ٚ‬جًُ‪ ٞٛ ١‬ك‪ ٢‬قحُس كٍجٌ أ‪ ٝ‬جًُ‪٠ ١‬حٍ جُركع جُطٔ‪٤ٜ‬ى‪ ١‬ك‪ِٓ ٢‬ل‪ُ ٚ‬ى‪ٛٓ ٟ‬حُف‬
‫جُ‪ٟ‬حذطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٓ٣‬طل‪٤‬ى ٖٓ جُطوحوّ ‪ًٛٝ .‬ج ٓح ق‪ َٛ‬ذحُلؼَ ك‪ ٢‬جُؼى‪٣‬ى ٖٓ جُِٔلحش جُؿ٘ك‪٤‬س‬
‫‪ ٝ‬جُؿ٘حت‪٤‬س ذلؼَ ‪ًٛ‬ج جُطؼى‪ . َ٣‬ق‪٤‬ع أٍٓش جُ٘‪٤‬حذحش جُؼحٓس ذكلع جُِٔلحش جُط‪ ٢‬ضؿح‪َٝ‬ش ٓىز‬
‫جُطوحوّ ٖٓ ضحٌ‪٣‬م جٌضٌحخ جُؿ٘كس أ‪ ٝ‬جُؿ٘ح‪٣‬س ‪ٓ ،‬غ جُؼِْ إٔ ‪٣ ٫‬ى ُِ‪ٟ‬كح‪٣‬ح ك‪ ٢‬جُطأن‪ٝ ٍ٤‬‬
‫جُطٔح‪ َ٠‬جًُ‪ ١‬جػطٍ‪ٓٓ ٟ‬ح‪ ٍ٠‬جُركع ‪.‬‬
‫أٓح أؾحٍ جُطؼ‪ ٕٞ‬ك‪ ٢ٜ‬جُٔ‪ٞ‬جػ‪٤‬ى جُط‪ ٢‬ذحٗو‪ٟ‬حت‪ٜ‬ح ‪ٓ٣‬و‪ ١‬جُكن ك‪ ٢‬جُطؼٖ‬
‫ك‪ ٢‬جُكٌْ‪ٝ ،‬ػىّ جقطٍجّ أؾحٍ جُطؼ‪ ٕٞ‬جُٔكىوز ك‪ ٢‬جٍهحٗ‪٣ ٕٞ‬إو‪ ١‬ئُ‪ْ ٠‬و‪ ٠ٞ‬جُكن ك‪ ٢‬جُطؼٖ‬
‫‪.‬كايج ًحٕ ج‪٣ ٫ ٍٓ٧‬طٍـ ٌٓٗ‪ ٬‬ذحُ٘ٓرس ُِٔٓح‪ ٍ٠‬جُٔىٗ‪٤‬س جٌُطحذ‪٤‬س ‪.‬كاٗ‪٣ ٚ‬طٍـ ئٌٖح‪٫‬ش ك‪٢‬‬
‫ٓح ‪٣‬طؼِن ذحُٔٓح‪ ٍ٠‬جُؿ٘ك‪٤‬س ٓط‪ً ٠‬حٕ جُكٌْ جُ‪ٛ‬حوٌ ك‪ ٢‬جُِٔق ق‪٣ٌٟٞ‬ح ‪ ،‬ق‪٤‬ع ‪٣‬رىأ ج‪٧‬ؾَ‬
‫ٖٓ ضحٌ‪٣‬م جُ٘طن ذحُكٌْ ‪ٔٓ ،‬ح ‪٣‬ؿؼَ ج‪ٍ٠٧‬جف ك‪ً ٢‬ػ‪ ٖٓ ٍ٤‬ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ ؿ‪ ٍ٤‬هحوٌ‪ ٖ٣‬ػِ‪٠‬‬
‫ج‪٬٠٩‬ع ػِ‪ٓٗ ٠‬م جُكٌْ ذٓرد ‪ٝ‬ؾ‪ٞ‬و جُِٔق ه‪٤‬ى جُطرغ أ‪ ٝ‬جُط‪ٞ‬ه‪٤‬غ ُى‪ ٟ‬جُوح‪ ٖٓ ٢ٞ‬أؾَ‬
‫جُطؼٍف ػِ‪ ٠‬جُطؼِ‪ َ٤‬جًُ‪ ١‬جْط٘ىش ئُ‪ ٚ٤‬جُٔكٌٔس ك‪ ٢‬ه‪ٟ‬حت‪ٜ‬ح ‪ٔٓ .‬ح ‪ٟ٣‬طٍ‪ ْٛ‬ئُ‪ ٠‬جُطؼٖ ك‪ٚ٤‬‬
‫ك‪ ٢‬ؾٔ‪٤‬غ ج‪٧‬ق‪ٞ‬جٍ ‪ٓٝ ،‬ح ‪٣‬طٓرد ك‪ ٚ٤‬يُي ٖٓ ئٌ‪ٛ‬حم ُِؼىجُس ‪ٛٓ ٝ‬حُف ًطحذس جُ‪ٟ‬ر‪ ١‬ذحُٔكحًْ‬
‫ذٓرد ضٍجًْ جُِٔلحش ‪ٓٝ .‬ػحٍ يُي إٔ ؾٔ‪٤‬غ ِٓلحش جُؿ٘ك‪ ٢‬ك‪ ٢‬ه‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُٓ‪٣ ٍ٤‬طْ جْطث٘حك‪ٜ‬ح ٓغ‬
‫جُؼِْ إٔ جُوٍجٌجش جُ‪ٛ‬حوٌز ك‪ٜ٤‬ح ك‪ ٢‬ؿحُد ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ ضٌ‪ ٢ٛ ٕٞ‬جُطأ‪٤٣‬ى ‪ٝ .‬ذحُطحُ‪٘ٛ ٌٕٞ٣ ٢‬حى‬
‫‪ٛ‬ىٌ ُِطحهحش ‪ ٝ‬ج‪ٌٓ٩‬حٗحش جُرٍٗ‪٣‬س ‪ ٝ‬جُٔحو‪٣‬س ك‪ٓٓ ٢‬ح‪ ٫ ٍ٠‬كحتىز ٓ٘‪ٜ‬ح ‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫ـ ساثؼب ‪ُْ :‬ذعخ األحكبو ٔ انمشاساد انمضبئ‪ٛ‬خ‬
‫‪٣‬و‪ٛ‬ى ذحُكٌْ ك‪ ٢‬جُٔل‪ ّٜٞ‬جُٔطىج‪ ًَ ٍٝ‬هٍجٌ ٓطهً ٖٓ هرَ ٓكحًْ جُىٌؾس‬
‫ج‪ٝ، ٠ُٝ٧‬جُط‪ ٢‬ضأٍٓ ذأوجء أ‪ ٝ‬جُو‪٤‬حّ ذلؼَ أ‪ ٝ‬ج‪ٓ٫‬ط٘حع ػ٘‪ ٚ‬أ‪ ٝ‬ضأٍٓ ذاؾٍجء ذكع أ‪ٝ‬‬
‫ض٘ل‪ٝ.43ً٤‬ذحُطحُ‪ ٢‬كحُو‪ٟ‬حز ‪ٛ٣‬ىٌ‪ٓ ٕٝ‬ؿٔ‪ٞ‬ػس ٖٓ جُوٍجٌجش جُط‪ ٢‬ضطهً أْٔحء ٓهطِلس ‪ٓ.‬ػَ‬
‫ج‪ٝ٧‬جٍٓ ًٔح ‪ ٞٛ‬ج‪ ٍٓ٧‬ذحُ٘ٓرس ُ‪ٝ٨‬جٍٓ جُ‪ٛ‬حوٌز ػٖ ه‪ٟ‬حز جُطكو‪٤‬ن أ‪ ٝ‬ه‪ٟ‬حز جُٔٓطؼؿ‪٬‬ش أ‪ٝ‬‬
‫ج‪ٝ٧‬جٍٓ جُٔطؼِوس ذاؾٍجء ذكع ضٌٔ‪ ٢ِ٤‬أ‪ ٝ‬ج‪٧‬قٌحّ جُطٔ‪٤ٜ‬ى‪٣‬س جُٔوٌٍز ‪٩‬ؾٍجء ذكع أ‪ ٝ‬نرٍز ‪.‬‬
‫أٓح جُوٍجٌجش ك‪ ٢ٜ‬ضِي ج‪٧‬قٌحّ جُ‪ٛ‬حوٌز ػٖ ٓكحًْ ج‪ْ٩‬طث٘حف ‪ًً ٝ‬ج ٓكٌٔس جُ٘و‪ًٙٛ. ٝ‬‬
‫ج‪٧‬قٌحّ ‪ ٝ‬جُوٍجٌجش جُط‪٣ ٢‬ؿد إٔ ضٌ‪ٌٓ ٕٞ‬ط‪ٞ‬ذس ‪ ٕ٧‬جُوح‪ ٞٛٝ ٢ٞ‬ذ‪ٛ‬ىو ضطر‪٤‬ن جُكن ‪ٝ‬‬
‫جُوحٗ‪ٓ ، ٕٞ‬طحُد ذإٔ ‪ ٌٕٞ٣‬قٌٔ‪ٓ ٚ‬إّْ ٖٓ جُ٘حق‪٤‬س جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ذٌَٗ ٓط‪ ٖٓ . ٖ٤‬أؾَ ض‪ٞ‬ك‪ٍ٤‬‬
‫جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُ‪َٓ٬‬س ُ‪ٍ٠٨‬جف ٖٓ ؾ‪ٜ‬س ‪ ٝ‬جُى‪ُٝ‬س ٖٓ ؾ‪ٜ‬س أنٍ‪٫ ٟ‬ػطرحٌجش قٖٓ ْ‪ ٍ٤‬جُؼىجُس‬
‫‪ ٝ‬ج‪٫‬ذطؼحو ػٖ ًَ ضكٌٔ‪٤‬س ‪ٖ ٝ‬ط‪ ٚ٘ٓٝ .١‬كحُٔوٌٍجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ ٢ٛ ،‬ضٌَٗ جُطؼر‪ ٍ٤‬جٌُطحذ‪٢‬‬
‫ػٖ ػَٔ جُوح‪ ٢ٞ‬ـ ْ‪ٞ‬جء ٖٓ جُ٘حق‪٤‬س جُؼو‪٤ٗ٬‬س أ‪ ٝ‬جُٔؼ‪٤‬حٌ‪٣‬س ـ ‪ٝ‬جُط‪ٜ٣ ٢‬ىف ٖٓ ن‪ُٜ٬‬ح ئُ‪٠‬‬
‫‪ .44‬كؼَٔ جُوح‪٣ ٢ٞ‬طؿح‪َٝ‬‬ ‫ئػطحء ًَ ي‪ ١‬قن قو‪ ، ٚ‬ذ٘حء ػِ‪ ٠‬جُوحٗ‪ ٝ ٕٞ‬جُٔ‪ِٛ‬كس جُؼحٓس‬
‫جُططر‪٤‬ن جُكٍك‪ ُِ٘ٞٛ٘ ٢‬ئُ‪ ٠‬ضلٓ‪ٍٛ٤‬ح ك‪ ٢‬قى‪ٝ‬و ٓح ‪ٔٓ٣‬ف ذ‪ ٚ‬جُوحٗ‪٤ُ ، ٕٞ‬طٌٖٔ ٖٓ ئذىجع‬
‫قِ‪ ٍٞ‬ؾى‪٣‬ىز ك‪ ٢‬ذؼ‪ ٝ‬ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ ُرؼ‪ ٝ‬جٌُٔٗ‪٬‬ش ٓٔح ‪ ٌٖٔ٣‬جػطرحٌ‪ٛ‬ح جؾط‪ٜ‬حوج ه‪ٟ‬حت‪٤‬ح ‪ٌُٚٗٞ .‬‬
‫ُِّٓ ذحُرع ك‪ ٢‬جُِٔلحش جُط‪ ٢‬أٓحٓ‪ ٝ ٚ‬قط‪ ٌٕٞ٣ ٫ ٠‬ك‪ٞٝ ٢‬ؼ‪٤‬س ئٌٗحٌ جُؼىجُس ‪ًٙٛٝ .‬‬
‫ج‪٫‬ؾط‪ٜ‬حوجش ‪ ًٙٛ ٝ‬جُكِ‪ ٍٞ‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ ٝ‬جُططر‪٤‬وحش ضكطَٔ جُهطأ ‪ ٝ‬جُ‪ٞٛ‬جخ ٓٔح ‪ٓ٣‬طُِّ‬
‫‪٤ٚ‬حؿط‪ٜ‬ح ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ ‪٘ٛ‬ىْس ٓؼ‪٘٤‬س قط‪ ٠‬ضه‪ٟ‬غ ٍُِٔجهرس جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ ٝ‬جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س جُ‪َٓ٬‬س ‪.‬كحُكٌْ‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪٣ ٢‬ؿد إٔ ‪٣‬ؼٌّ جُطلٌ‪ ٍ٤‬جُوحٗ‪ُِ ٢ٗٞ‬وح‪ٝ ٢ٞ‬كن ٓح ضْ أغ٘حء جُطىج‪ ٍٝ‬أ‪ ٝ‬جُـطأَٓ ‪ ٝ،‬إٔ‬
‫‪ ٌَٗ٣‬جُؿ‪ٞ‬جخ أ‪ ٝ‬ج‪٧‬ؾ‪ٞ‬ذس جُٔ٘حْرس ُ‪ْ٨‬ثِس جُٔطٍ‪ٝ‬قس ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُُ٘جع ‪.‬‬
‫‪ٗٝ‬ظٍج ُ‪٤ٔٛ٨‬س جُط‪٣ ٢‬كظ‪ ٠‬ذ‪ٜ‬ح جُكٌْ أ‪ ٝ‬جُوٍجٌ ك‪ ٢‬ػِٔ‪٤‬س جهط‪ٟ‬حء جُكو‪ٞ‬م ‪ٝ‬‬
‫جُرع ك‪ٜ٤‬ح ‪،‬كإ جٍُٔٗع جُٔـٍذ‪ ٢‬هى ن‪ٜٛ‬ح ذٔؿٔ‪ٞ‬ػس ٖٓ جٍُٗ‪ ٠ٝ‬كوى ٗ‪ٛ‬ص جُٔحوز ‪ٖٓ 364‬‬
‫هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ذإٔ ج‪٧‬قٌحّ ‪ ٝ‬جُوٍجٌجش ‪ ٝ‬ج‪ٝ٧‬جٍٓ جُ‪ٛ‬حوٌز ػٖ ‪٤ٛ‬ثحش جُكٌْ‬
‫ٓكٌٍز ‪ٓ ٝ‬ؼِِس ذأْرحخ ‪ٝ .‬ضكىو جُٔ‪ٞ‬جو ‪ ٖٓ 366 ٝ 365‬م‪.ّ.‬ؼ ذ‪٤‬حٗحش ج‪٧‬قٌحّ جُط‪ ٢‬ضؼطرٍ‬
‫ئُُجٓ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُط‪٣ ٢‬إو‪ ١‬ئؿلحٍ ‪ٝ‬جقى ٓ٘‪ٜ‬ح ئُ‪ ٠‬ذط‪ٜٗ٬‬ح ‪.45‬‬
‫‪43‬‬
‫‪http://www.dictionnaire-juridique.com/definition/jugement.php‬ـ‬
‫‪44‬‬
‫‪jean pierre ancel . la redaction de le décision de justice en France . revue de droit internationale comparé .‬ـ‬
‫)‪page 841.( http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/ridc_0035-3337_1998_num_50_3_984‬‬
‫‪45‬‬
‫ـ المادة ‪ 370‬قانون المسطرة الجنائٌة المغربً ‪.‬‬

‫‪46‬‬
‫‪ًٌٛٝ‬ج ‪ ٌٖٔ٣‬ضوٓ‪ ْ٤‬جُكٌْ ئُ‪ٓ ٠‬ح ‪: ٢ِ٣‬‬
‫أـ جُى‪٣‬رحؾس‪.‬‬
‫خ ـ ج‪ْ٧‬رحخ ‪.‬‬
‫ؼ ـ جُٔ٘ط‪ٞ‬م ‪.‬‬
‫أ ـ جُى‪٣‬رحؾس ‪ :‬و‪٣‬رحؾس جُكٌْ أ‪ٚ ٝ‬ىٌ‪ ٙ‬أ‪ٓ ٝ‬وىٓط‪ ٢ٛ، ٚ‬جُؿُء ٖٓ جُكٌْ جًُ‪ٓ٣ ١‬رن‬
‫ج‪ْ٧‬رحخ ‪ ٝ‬جُٔ٘ط‪ٞ‬م ‪٣ ٝ ،‬ط‪ ٖٟٔ‬ذ‪٤‬حٗحش أ‪ٝ‬ؾد جُوحٗ‪ ٕٞ‬إٔ ‪٣‬كطٍٓ‪ٜ‬ح ًَ قٌْ ج‪ ٝ‬هٍجٌ ‪ٛ٣‬ىٌ‬
‫ػٖ جُو‪ٟ‬حء ‪ .46‬ق‪٤‬ع ‪٣‬ؿد إٔ ‪ٛ٣‬ىٌ ًَ قٌْ ‪ٓ٣ ٝ‬ط‪ َٜ‬ذحُ‪٤ٛ‬ـس ج‪٥‬ض‪٤‬س ‪ :‬جٌُِٔٔس جُٔـٍذ‪٤‬س ـ‬
‫‪48‬‬
‫ذحْْ ؾ‪ُ٬‬س جُِٔي ‪٠ ٝ‬روح ُِوحٗ‪ٝ .47 ٕٞ‬يُي قٓد جُطؼى‪ َ٣‬ج‪٧‬ن‪ُ ٍ٤‬وحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س‬
‫جًُ‪ ١‬أػود جُطؼى‪ َ٣‬جُىْط‪ُ٘ٓ ١ٌٞ‬س ‪ . 2011‬ق‪٤‬ع أ‪٤ٞ‬لص ًِٔس ‪٠ٝ‬روح ُِوحٗ‪ ٝ. ٕٞ‬يُي قط‪٠‬‬
‫‪ٓ٘٣‬ؿْ ٓغ جُل‪ ٖٓ 124 َٛ‬جُىْط‪ ٌٞ‬جُؿى‪٣‬ى‪.‬‬
‫‪ 365‬ذإٔ جُٔوٌٍ جُو‪ٟ‬حت‪٣ ٢‬ؿد إٔ ‪٣‬ط‪ٞ‬كٍ ػِ‪ٓ ٠‬ؿٔ‪ٞ‬ػس‬ ‫ًٔح جػطرٍش جُٔحوز‬
‫ٖٓ جُر‪٤‬حٗحش ج‪ُُ٩‬جٓ‪٤‬س ٓػَ ذ‪٤‬حٕ جُ‪٤ٜ‬ثس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س جُط‪ ٢‬أ‪ٚ‬ىٌض‪ ، ٚ‬ضحٌ‪٣‬م ‪ٚ‬ى‪ ، ٌٙٝ‬ذ‪٤‬حٕ أ‪ٍ٠‬جف‬
‫جُىػ‪ ٟٞ‬جُٔكٌ‪ ّٞ‬ك‪ٜ٤‬ح ٓغ ضؼ‪ ٖ٤٤‬ج‪ ْْ٫‬جُؼحتِ‪ ٝ ٢‬جُٗه‪ُِٔ ٢ٛ‬ط‪ ٝ ْٜ‬ضحٌ‪٣‬م ‪ٓ ٝ‬كَ ‪٫ٝ‬وض‪ٝ ٚ‬‬
‫هر‪ِ٤‬ط‪ ٝ ٚ‬كهًض‪ٜ٘ٓ ٝ ٚ‬ط‪ٓ ٝ ٚ‬كَ ئهحٓط‪ْٞ ٝ ٚ‬جذو‪ ٚ‬جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٌ ٝ‬هْ ذطحهس ضؼٍ‪٣‬ل‪ ٚ‬ػ٘ى ج‪٫‬هط‪ٟ‬حء ‪،‬‬
‫‪٤ً ٝ‬ل‪٤‬س ‪ ٝ‬ضحٌ‪٣‬م ج‪ْ٫‬طىػحء جُٔ‪ٞ‬ؾ‪ٍ٠٨ُ ٚ‬جف ئٕ جهط‪ ٠ٟ‬جُكحٍ ‪ْٞ ٝ‬جذو‪. ٚ‬‬
‫‪ًٌٛٝ‬ج ‪٬٣‬قع ذإٔ جُو‪ٟ‬حء ًحٕ ‪٣‬طؼحَٓ ذٍٔ‪ٗٝ‬س ‪ ٝ‬جٗطوحت‪٤‬س هى ض‪ َٛ‬ك‪ ٢‬ذؼ‪ٝ‬‬
‫ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ ئُ‪ ٠‬جُط٘حه‪ ٝ‬ك‪ ٢‬جُطؼح‪ٓ ٢٠‬غ ذؼ‪ ٝ‬جُر‪٤‬حٗحش ق‪٤‬ع جػطرٍ جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ ٠‬ك‪ ٢‬ئقى‪ٟ‬‬
‫هٍجٌجض‪ ٚ‬ذأٗ‪ ٚ‬ئيج ًحٕ جُل‪ ٖٓ 347 َٛ‬م ّ ؼ‪ٞ٣ ،‬ؾد ذ‪٤‬حٕ ضحٌ‪٣‬م ‪ٚ‬ى‪ ٌٝ‬جُكٌْ كاٗ‪٣ ُْ ٚ‬كىو‬
‫أ‪ ١‬ؾُجء ُِهطأ جًُ‪ ١‬هى ‪٣‬وغ ك‪ ٢‬ذ‪٤‬حٕ يُي جُطحٌ‪٣‬م ‪ٝ .49‬ؾحء ك‪ ٢‬جؾط‪ٜ‬حو آنٍ ُِٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪٠‬‬
‫ذإٔ جُر‪٤‬حٗحش جُط‪ ٢‬أ‪ٝ‬ؾد جُل‪ ٖٓ 347 َٛ‬م ّ ؼ إٔ ضط‪ٜٟ٘ٔ‬ح ج‪٧‬قٌحّ ‪ ٫‬ضؼطرٍ ٖٓ ج‪٩‬ؾٍجءجش‬
‫جُؿ‪٣ٍٛٞ‬س جُط‪ٍ٣ ٢‬ضد جُل‪ٗ ٖٓ 352 َٛ‬لّ جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُرط‪ ٕ٬‬ػِ‪ ٠‬ئؿلحُ‪ٜ‬ح ػىج ٓح ‪٣‬طؼِن ٓ٘‪ٜ‬ح‬

‫‪46‬‬
‫ـ عبد الواحد العلمً ‪ .‬شروح فً القانون الجدٌد المتعلق بالمسطرة الجنائٌة ‪ .‬الجزء الثالت ‪ .‬الطبعة األولى ‪ .2011‬الصفحة ‪. 41‬‬
‫‪47‬‬
‫ـ المادة ‪ 365‬قانون المسطرة الجنائٌة المغربً ‪.‬‬
‫‪48‬‬
‫ـ تعدٌل قانون المسطرة الجنائٌة ‪.‬القانون ‪ٌ 35.11‬قضً بتغٌٌر و تتمٌم القانون رقم ‪.22.01‬‬
‫‪49‬‬
‫ـ قرار صادر عن المجلس األعلى بتارٌخ ‪ 81/1/5‬تحت عدد ‪ 272‬منشور بمجموعة قرارات المجلس األعلى المادة الجنائٌة ‪ ،‬الجزء األول ‪،‬‬
‫صفحة ‪ 210‬و ما ٌلٌها ‪.‬‬

‫‪47‬‬
‫ذطحٌ‪٣‬م ‪ٚ‬ى‪ ٌٝ‬جُكٌْ ‪ ٝ‬ئٓ‪ٟ‬حت‪ ٝ.50 ٚ‬جُكحٍ إٔ جُٔحوز ‪ ٖٓ 370‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س‬
‫‪ٝ 22.01‬ج‪ٞ‬كس ق‪٤‬ع ضوٌٍ جُرط‪ ٕ٬‬ك‪ ًٙٛ ٢‬جُكحُس ٖٓ ن‪ ٍ٬‬كوٍض‪ٜ‬ح جُٓحوْس‪.‬‬
‫‪٬٣ٝ‬قع إٔ نِ‪ ٞ‬جُكٌْ ك‪ ٢‬و‪٣‬رحؾط‪ٓ ٚ‬غ يُي ٖٓ أقى جُر‪٤‬حٗحش جُؿ‪٣ٍٛٞ‬س ‪٣ ٫‬إو‪١‬‬
‫آُ‪٤‬ح ئُ‪ ٠‬ذط‪ٓ ٚٗ٬‬ط‪ً ٠‬حٕ ‪ًٛ‬ج جُر‪٤‬حٕ ٓط‪ٟ٘ٔ‬ح ك‪ٓ ٢‬ك‪ ٍٟ‬جُؿِٓس جُ‪ٛ‬ك‪٤‬ف ٌٖ‪ ٌَٔ٣ ٬‬جُكٌْ‬
‫جُٔطؼ‪ ٕٞ‬ك‪ ٚ٤‬ك‪ٔ٤‬ح ػٓ‪ ٠‬إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬هى أؿلِ‪.51 ٚ‬‬
‫خ ـ ج‪ْ٧‬رحخ ‪:‬‬
‫ُِؿُء جُٔطؼِن ذح‪ْ٧‬رحخ أ‪٤ٔٛ‬س ًرٍ‪ . ٟ‬ك‪ ٌَٗ٣ ٜٞ‬جُىػحٓس جُ‪٣ٌٍٟٝ‬س جُط‪٢‬‬
‫ضٓط٘ى ػِ‪ٜ٤‬ح ج‪٧‬قٌحّ جُط‪ ٢‬ضٓ٘ى جُكَ جُوحٗ‪ُُِ٘ ٢ٗٞ‬جع جًُ‪ ١‬جٗط‪ٜ‬ص ئُ‪ ٚ٤‬جُٔكٌٔس ك‪ ٢‬قٌٔ‪ٜ‬ح ‪ٝ ،‬‬
‫جًُ‪ ٖٓ ١‬ن‪٣ ُٚ٬‬طْ جُ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف ػِ‪ٓ ٠‬ى‪ٓ ٟ‬طحذوس ‪ًٛ‬ج جُكَ ُِوحٗ‪ ٕٞ‬أ‪ٓ ٝ‬ى‪ٓ ٟ‬ؿحٗرط‪٤ُ ،ُٚ ٚ‬طٌٖٔ‬
‫أ‪ٚ‬كحخ جُكن ٖٓ ٓٔحٌْس ‪٠‬ؼ‪ ْٜٗٞ‬أٓحّ جُو‪ٟ‬حء جُٔهط‪ًٛ .52 ٙ‬ج جُطٓر‪٤‬د جًُ‪٣ ١‬ؿد إٔ‬
‫‪ٔ٤ِْ ٌٕٞ٣‬ح ٖٓ جُ٘حق‪٤‬س جُ‪ٞ‬جهؼ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪.‬‬
‫ًُُي كاٗ‪٣ ٚ‬ؿد ػِ‪ ٠‬جُٔكٌٔس ذ‪٤‬حٕ جُ‪ٞ‬هحتغ ٓ‪ٞٞٞ‬ع جُُ٘جع جًُ‪ ١‬ك‪ِٛ‬ص ك‪ٚ٤‬‬
‫ذ‪٤‬حٗح ‪ُ ٫‬رّ ك‪ ٖٓ ٚ٤‬ن‪ٍْ ٍ٬‬و‪ٛ‬ح ذ‪ٞٞٞ‬ـ ‪ًٔ.‬ح إٔ جُٔكٌٔس ذؼى يُي ٓطحُرس ذحُؿ‪ٞ‬جخ ػِ‪٠‬‬
‫ٓهطِق جُطِرحش ‪ ٝ‬جُىك‪ٞ‬ػحش ‪ ٝ‬جُىكحػحش جُٔػحٌز ذ‪ٛ‬لس هحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ْٞ ،‬جء ًحٗص ‪ْٝ‬حتَ وكحع‬
‫ٓ‪ٞٞٞ‬ػ‪٤‬س أ‪ ٝ‬هحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ .‬غْ ئٕ جُٔكٌٔس ُِٓٓس ذر‪٤‬حٕ ج‪٧‬وُس جُٔوحّ ػِ‪ٜ٤‬ح جُكٌْ ‪ ،‬ق‪٤‬ع أٗ‪ٜ‬ح‬
‫ُِٓٓس ذطكى‪٣‬ى ج‪٧‬وُس جُط‪ ٢‬جْط٘ىش ػِ‪ٜ٤‬ح ك‪ ٢‬ضٌ‪ ٖ٣ٞ‬ه٘حػط‪ٜ‬ح قط‪٣ ٠‬طٓ٘‪ُٔ ٠‬كٌٔس جُ٘و‪ٝ‬‬
‫ٍٓجهرط‪ٜ‬ح‪ .‬ذك‪٤‬ع ضٌ‪ ًٙٛ ٕٞ‬ج‪٧‬وُس ٓطٔحٌْس ‪ٓ٘ٓ ٝ‬ؿٔس ‪ٓ ٝ‬إغٍز ٓغ جض‪ٛ‬حف جُىُ‪ َ٤‬جُٔٓط٘ى‬
‫ػِ‪ٓ ٚ٤‬طٓٔح ذحٍُٔٗ‪ٝ‬ػ‪٤‬س ‪ ٝ‬ئ‪ ٫‬أو‪ ٟ‬ج‪ ٍٓ٧‬ئُ‪ ٠‬ذط‪ ٕ٬‬جُكٌْ‪ .‬كٌَ ض‪ٍٛ‬ف ‪٣‬و‪ ّٞ‬ذ‪ ٚ‬جُوح‪٢ٞ‬‬
‫جُُؾٍ‪ ١‬أغ٘حء ئ‪ٚ‬ىجٌ جُكٌْ أ‪ ٝ‬جُوٍجٌ ‪٣‬ؿد إٔ ‪ٓ ٌٕٞ٣‬رٌٍج ‪ْ ُٚ ٝ‬رد ‪٣‬ىػ‪ٞ‬ج ئُ‪ ، ٚ٤‬أ‪٣ ١‬ؿد‬
‫إٔ ‪ٓ ٌٕٞ٣‬ؼِ‪ ٖٓ ٬‬جُ٘حق‪٤‬س جُ‪ٞ‬جهؼ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ ٝ‬ئ‪ً ٫‬حٕ ذح‪ًٛ ٝ : ٬٠‬ج ٓح أًىض‪ ٚ‬جُـٍكس‬
‫جُؿ٘حت‪٤‬س ُٔكٌٔس جُ٘و‪ ٝ‬جُلٍٗٓ‪٤‬س ك‪ ٢‬جُؼى‪٣‬ى ٖٓ هٍجٌجض‪ٜ‬ح ‪ ٝ‬جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ ٠‬ذحُٔـٍخ (ٓكٌٔس‬
‫جُ٘و‪ ٝ‬قحُ‪٤‬ح)‪. 53‬‬
‫ئٕ ٓٓأُس ضؼِ‪ َ٤‬ج‪٧‬قٌحّ ضطٍـ ئٌٖحُ‪٤‬س ٓ‪ٜٔ‬س ك‪ ٢‬جُٔـٍخ ‪ ،‬كايج ًحٗص أْرحخ‬
‫جُ٘و‪ ٝ ٝ‬جُٔ٘‪ ٘ٞٛ‬ػِ‪ٜ٤‬ح ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُٔحوز ‪ ٖٓ 534‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ‪: ٢ٛ‬‬
‫‪50‬‬
‫ـ قرار صادر عن المجلس األعلى بتارٌخ ‪88/3/10‬تحت عدد ‪ 2142‬ملف جنحً عدد ‪84/12258‬منشور بمجموعة قرارات المجلس األعلى‬
‫المادة الجنائٌة ‪ ،‬الجزء الثانً‪ ،‬صفحة ‪262‬و ما ٌلٌها ‪.‬‬
‫‪51‬‬
‫ـ عبد الواحد العلمً ‪ .‬مرجع سابق ‪ .‬الصفحة ‪.46 :‬‬
‫‪52‬‬
‫ـ عبد الواحد العلمً ‪ .‬مرجع سابق ‪ .‬الصفحة ‪. 46‬‬
‫‪53‬‬
‫ـ ادرٌس لكرٌنً ‪ ،‬السلطة التقدٌرٌة للقاضً الزجري ‪ .‬الطبعة األولى ‪ . 2004 .‬الصفحة ‪.396 ،‬‬

‫‪48‬‬
‫نٍم ج‪٩‬ؾٍجءجش جُؿ‪٣ٍٛٞ‬س ُِٔٓطٍز‬ ‫‪‬‬
‫جُٗط‪ ١‬ك‪ ٢‬جْطؼٔحٍ جُِٓطس‬ ‫‪‬‬
‫ػىّ ج‪٫‬نط‪ٛ‬ح٘‬ ‫‪‬‬
‫جُهٍم جُؿ‪ُِ ١ٍٛٞ‬وحٗ‪ٕٞ‬‬ ‫‪‬‬
‫جٗؼىجّ ج‪ْ٧‬حِ جُوحٗ‪ ٢ٗٞ‬أ‪ ٝ‬جٗؼىجّ جُطؼِ‪َ٤‬‬ ‫‪‬‬
‫كاٗ‪ ٚ‬ذحٍُؾ‪ٞ‬ع ئُ‪ ٠‬جُوٍجٌجش جُ‪ٛ‬حوٌز ػٖ جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ٓ( ٠‬كٌٔس جُ٘و‪)ٝ‬‬
‫ْ‪ٞ‬ف ٗ‪٬‬قع ذإٔ أؿِر‪ٜ‬ح ‪٣‬و‪ ّٞ‬ػِ‪ٌ ٠‬و جُوٍجٌجش ج‪ْ٩‬طث٘حك‪٤‬س ذ٘حء ػِ‪ ٠‬جُٓرد جُهحّٓ ًٔح‬
‫ٌضر‪ٜ‬ح ٍٓٗع جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ٗ ٞٛٝ،‬و‪ٛ‬حٕ جُطؼِ‪ َ٤‬جًُ‪ٞ٣ ١‬جَ‪ ١‬جٗؼىجٓ‪ًًٝ ، ٚ‬ج نٍم‬
‫جُوحٗ‪ . ٕٞ‬ق‪٤‬ع ‪٣‬وغ جُو‪ٟ‬حء ك‪ً ٢‬ػ‪ ٖٓ ٍ٤‬ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ ك‪ ٢‬أنطحء ؿ‪ٓ ٍ٤‬ور‪ُٞ‬س ٓ٘‪ ، ٚ‬ذكٌْ جُطؿٍذس ‪،‬‬
‫‪ٝ‬ذكٌْ جُٔٔحٌْس ج‪٫‬ػط‪٤‬حو‪٣‬س ك‪ِٓ ٢‬لحش ضٌحو ضٌ‪ٓ ٕٞ‬طٗحذ‪ٜ‬س ‪ .‬كٔػ‪ٚ ٬‬ىٌ هٍجٌ ؾ٘ك‪ ٢‬ػٖ‬
‫جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ ٠‬ضكص ػىو ‪ 7/2684‬ذطحٌ‪٣‬م ‪ٗٞٗ 26‬رٍ ‪ 2008‬ك‪ ٢‬جُِٔق ػىو ‪2008/15769‬‬
‫‪ ،‬ه‪ ٠ٟ‬ذ٘و‪ ٝ‬جُوٍجٌ جُٔطؼ‪ ٕٞ‬ك‪ٗ ٚ٤‬و‪ٟ‬ح ؾُت‪٤‬ح ك‪ ٢‬قى‪ٝ‬و ٓطحُد ئوجٌز جُؿٔحٌى ‪ ،‬ك‪ِٓ ٢‬ق‬
‫جضؿحٌ ك‪ ٢‬جُٔهىٌجش ‪ ،‬ق‪٤‬ع ٌو ًٔح ‪ (: ٢ِ٣‬ق‪٤‬ع أٗ‪ُٔ ٚ‬ح ه‪ ٠ٟ‬جُوٍجٌ جُٔطؼ‪ ٕٞ‬ك‪ – ٚ٤‬أ‪١‬‬
‫هٍجٌ ٓكٌٔس ج‪ْ٫‬طث٘حف‪ -‬كو‪ٓ ١‬رِؾ ‪ 5000‬وٌ‪ً ْٛ‬ؿْٓ جُؿٍ‪ٔ٣‬س ‪ٓ ٝ‬رِؾ ‪ 25000‬وٌ‪ْٛ‬‬
‫جُٔؼحوٍ ُو‪ٔ٤‬س نّٔ ٍٓجش ؾْٓ جُؿٍ‪ٔ٣‬س و‪ ٕٝ‬جقطٓحخ ه‪ٔ٤‬س ‪ِ٤ْٝ‬س جُ٘وَ ‪ ٝ‬و‪ ٕٝ‬ذ‪٤‬حٕ ج‪ْ٧‬رحخ‬
‫جُط‪ ٢‬جٌضٌُ ػِ‪ٜ٤‬ح ‪ًٔ ،‬ح ه‪ ٠ٟ‬ذٔ‪ٛ‬حوٌز ‪ِ٤ْٝ‬س جُ٘وَ جًًُٔ‪ٌٞ‬ز ُلحتىز جُهُ‪٘٣‬س جُؼحٓس ذحٍُؿْ‬
‫ٖٓ جػطٍجف جُٔط‪ ْٜ‬ذحْطؼٔحُ‪ٜ‬ح ك‪ ٢‬ضٍ‪٣ٝ‬ؽ جُٔهىٌجش ‪ ٌٕٞ٣ ،‬هى ؾحء ٗحه‪ ٙ‬جُطؼِ‪ َ٤‬جًُ‪١‬‬
‫‪ٞ٣‬جَ‪ ١‬جٗؼىجٓ‪ ٝ ٚ‬نٍم جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُٔطؿِ‪ ٢‬ك‪ ٢‬نٍم جُل‪ٓ ٖٓ 217 ٝ ٌٌٍٓ 274 ٖ٤ِٛ‬ى‪ٗٝ‬س‬
‫جُؿٔحٌى ‪ٝٝ‬ؾد ٗو‪ ٝ ٟٚ‬ئذطحُ‪.54 )ٚ‬‬
‫كٔوحٌذس ج‪٫‬ؾط‪ٜ‬حوجش ك‪ٓ ٢‬ػَ ‪ ًٙٛ‬جُِٔلحش ُِٓٓس ذٔ‪ٛ‬حوٌض‪ٜ‬ح ُلحتىز ئوجٌز جُؿٔحٌى ذىٍ‬
‫نُ‪٘٣‬س جُى‪ُٝ‬س ‪ٓٝ .‬ػَ ‪ ًٙٛ‬جُ‪ٜ‬ل‪ٞ‬جش ‪٣ ٫‬ؿ‪ُ َٞ‬و‪ٟ‬حز ‪ٓٓ ٝ‬طٗحٌ‪ ٖ٣‬إٔ ‪٣‬وؼ‪ٞ‬ج ك‪ٓ ٢‬ػِ‪ٜ‬ح ‪ٔٓ ،‬ح‬
‫‪٣‬وط‪ٓ ٢ٟ‬ؼ‪ ٚ‬جُك‪٤‬طس ‪ ٝ‬جُكًٌ ٖٓ ؾ‪ٜ‬س ‪ًً ٝ،‬ج جُطٌ‪ ٖ٣ٞ‬جُٔٓطٍٔ ‪ٓ ٝ‬طحذؼس ج‪٫‬ؾط‪ٜ‬حو جُو‪ٟ‬حت‪٢‬‬
‫ًَ ك‪ ٢‬ضه‪ ٚٛٛ‬ذٌَٗ و‪. ١ٌٝ‬‬
‫‪ٓٝ‬ح ‪ٓ٣‬ؿَ ػِ‪َٝ ٠‬جٌز جُؼىٍ ك‪ًٛ ٢‬ج جُٔؿحٍ ‪ ،‬أٗ‪ٜ‬ح ‪ ٫‬ضٔى جُو‪ٟ‬حز ذٔ٘ٗ‪ٌٞ‬جض‪ٜ‬ح ‪ٝ‬‬
‫ٓؿ‪٬‬ض‪ٜ‬ح جُؼِٔ‪٤‬س ذٌَٗ و‪ٓٓ ٝ ١ٌٝ‬طٍٔ ‪ًٔ ،‬ح أٗ‪ٜ‬ح ‪ ٫‬ضٔى‪ ْٛ‬ذوٍجٌجش جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪٠‬‬
‫‪ٝ‬جؾط‪ٜ‬حوجض‪ٔٓ . ٚ‬ح ‪ٞ٣‬ؾد ضٌٔ‪ ٖ٤‬جُو‪ٟ‬حز ذ‪ٛ‬لس ٖه‪٤ٛ‬س ‪ ٝ‬ذحُٔؿحٕ ٖٓ ًَ جُٔؿ‪٬‬ش ‪ٝ‬‬
‫جُٔ٘ٗ‪ٌٞ‬جش جُ‪ٛ‬حوٌز ػٖ ‪َٝ‬جٌز جُؼىٍ ‪ًً ٝ‬ج ٓكٌٔس جُ٘و‪ ، ٝ‬ذىٍ ‪ٞٝ‬ؼ‪ٜ‬ح ك‪ ٢‬نُجٗحش‬
‫جُٔكحًْ جُط‪ٌُٛٝ٣ ٫ ٢‬ح ئُ‪ ٠‬جُوِ‪ ٖٓ َ٤‬جُو‪ٟ‬حز‪.‬‬

‫‪54‬‬
‫ـ قرار جنحً عدد ‪ ، 7/2684 ،‬نشرة قرارات المجلس األعلى ‪ ،‬السلسلة ‪ ، 1‬الجزء ‪ 2‬الصفحة ‪.77‬‬

‫‪49‬‬
‫ئ‪ ٫‬إٔ ٓح ‪٣‬ػ‪ٗ ٍ٤‬وحٖح قو‪٤‬و‪٤‬ح ‪ٝ‬ػِٔ‪٤‬ح ك‪ٓ ٢‬ح ‪٣‬ه‪ ٙ‬جُطٓر‪٤‬د ‪ ٞٛ .‬إٔ ‪ًٛ‬ج ج‪٧‬ن‪ٍ٤‬‬
‫‪٣‬ؼطٔى ػِ‪ٓ ٠‬ك‪ ٍٟ‬جُؿِٓس جًُ‪ ٖٓ ١‬جُٔلٍ‪ ٜٝ‬إٔ ‪٣‬ى‪ ٕٝ‬ك‪ٓ ًَ ٚ٤‬ح ٌجؼ ك‪ ٢‬جُؿِٓس ٖٓ‬
‫ٓ٘حهٗحش ‪ٓ ٝ‬ح ػٍ‪ ٖٓ ٜ‬أوُس‪ ًٙٛ .‬جُٔ‪ٜٔ‬س جُٔ‪ًُٞٞ‬س ئُ‪ً ٠‬حضد جُ‪ٟ‬ر‪ . ١‬ؿ‪ ٍ٤‬إٔ جُٔٔحٌْس‬
‫ك‪ ٢‬جُٔـٍخ ًٗلص إٔ ‪ ًٙٛ‬جُٔ‪ٜٔ‬س ‪ ٫‬ض٘ؿُ ك‪ ٢‬ؾٔ‪٤‬غ ج‪٧‬ق‪ٞ‬جٍ ػِ‪ ٠‬جُ‪ٞ‬ؾ‪ ٚ‬ج‪ .ًَٔ٧‬ق‪٤‬ع إٔ‬
‫ًطحخ جُ‪ٟ‬ر‪٣ ١‬و‪ ٕٞٔ٤‬ذٌَٗ ضِوحت‪ٓ ٢‬ح ‪٣‬ؼطرٍ‪ٜٔٓ ٚٗٝ‬ح ‪ٓ٣‬طكن جُطى‪ ٖ٣ٝ‬ذحُٔك‪ٓ ٝ ٍٟ‬ح ‪ٓ٣‬طكن‬
‫ج‪٩‬ؿلحٍ‪ٓ ،‬طًٌػ‪ ٖ٤‬ك‪ً ٢‬ػ‪ ٖٓ ٍ٤‬ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ ئٓح ذؼىّ ْٔحع ٓح ٌجؼ أ‪ ٝ‬جُطؼد أ‪ً ٝ‬ػٍز جُِٔلحش‬
‫ك‪ ٢‬جُؿِٓس جُ‪ٞ‬جقىز ‪ٔٓ .‬ح هى ‪٣‬طٓرد ك‪ ٢‬ئ‪ٛ‬ىجٌ جُكو‪ٞ‬م ك‪ً ٢‬ػ‪ ٖٓ ٍ٤‬ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ ذٓرد ػىّ جُطلحش‬
‫جُوح‪ ٢ٞ‬أغ٘حء جُٔىج‪ُٝ‬س ُ‪ ًٜٙ‬جُلٍجؿحش جُ‪ٞ‬جٌوز ذحُٔك‪ ٝ ٍٟ‬ذحُطحُ‪ ٢‬ػىّ ضوى‪ ْ٣‬جُؿ‪ٞ‬جخ ػ٘‪ٜ‬ح ‪،‬‬
‫ُ‪ٓ ٌٕٞ٤‬ك‪ ٍٟ‬جُ‪ٟ‬حذطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ْ‪٤‬ى جُٔ‪ٞ‬هق ‪ًٔ .‬ح أٗ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬قح‪٫‬ش أنٍ‪ٌ٣ ٫ ٟ‬طد ك‪٢‬‬
‫ٓك‪ ٍٟ‬جُؿِٓس ئ‪ٓ ٫‬ح أٍٓ ذطى‪ ٖٓ ٚ٘٣ٝ‬هرَ ٌت‪ ّ٤‬جُؿِٓس ‪ٓ ٞٛ ٝ‬ح ‪٣‬ؼطرٍ ٓهحُلح ُِوحٗ‪. ٕٞ‬‬
‫أ‪ٞ‬ق ئُ‪ ٠‬يُي ؿ‪٤‬حخ جٌُلحءز جُ‪َٓ٬‬س ك‪ ٢‬ؾ‪ٜ‬حَ ًطحذس جُ‪ٟ‬ر‪ ١‬ن‪ٚٞٛ‬ح ُى‪ ٟ‬جُٔرطىت‪ٔٓ . ٖ٤‬ح‬
‫‪ٓ٣‬ط‪ٞ‬ؾد ٓؼ‪ ٚ‬ئ‪٣‬ؿحو آُ‪٤‬حش ضٓٔف ذطىجٌى ًَ ٓح أؿلَ ك‪ ٢‬جُٔك‪ ٖٓٝ، ٍٟ‬يُي ‪ٌٍٝٞ‬ز ضٓؿ‪َ٤‬‬
‫جُؿِٓحش ذحُ‪ٞٛ‬ش ‪ ٝ‬جُ‪ٌٞٛ‬ز ذٌَٗ ٌْٔ‪ ٝ ٢‬ج‪٫‬قطلحظ ذ‪ ًٜٙ‬جُطٓؿ‪٬٤‬ش ٍُِؾ‪ٞ‬ع ئُ‪ٜ٤‬ح ػ٘ى‬
‫جُكحؾس ‪.‬‬

‫و ـ جُٔ٘ط‪ٞ‬م ‪:‬‬
‫ٓ٘ط‪ٞ‬م جُكٌْ أ‪ ٝ‬جُلوٍز جُكٌٔ‪٤‬س ‪ ٞٛ‬يُي جُؿُء ٓ٘‪ ٚ‬جًُ‪ ١‬ضرص ك‪ ٚ٤‬جُٔكٌٔس ك‪٢‬‬
‫ٓ‪ٞٞٞ‬ع جُىػ‪ ٟٞ‬أ‪ ٝ‬ك‪ٔ٤‬ح ‪ ٌٕٞ٣‬هى ٌكغ ئُ‪ٜ٤‬ح ٖٓ ‪ِ٠‬رحش أ‪ ٝ‬أغ‪ ٖٓ ٍ٤‬وك‪ٞ‬ع هرَ جُل‪ َٛ‬ك‪٢‬‬
‫‪ٖٓ 366‬‬ ‫ٓ‪ٞٞٞ‬ػ‪ٜ‬ح ‪ٝ .‬جًُ‪٣ ٫ ١‬ؿد إٔ ‪ٓ ٌٕٞ٣‬ط٘حه‪ٟ‬ح ٓغ ج‪ْ٧‬رحخ ‪ٝ .‬هى قىوش جُٔحوز‬
‫م‪.ّ.‬ؼ جُر‪٤‬حٗحش جُ‪ٞ‬جؾد ئ‪ٍ٣‬جو‪ٛ‬ح ك‪ ٢‬جُٗن جُؿ٘حت‪٘ٓ ٖٓ ٢‬ط‪ٞ‬م جُكٌْ ‪ًٔ .‬ح ‪٣‬ؿد ػِ‪ٜ٤‬ح جُرص‬
‫ك‪ ٢‬جُىػ‪ ٟٞ‬جُٔىٗ‪٤‬س جُطحذؼس ئٕ ‪ٝ‬ؾىش ‪.‬‬
‫‪ ٝ‬جُٔ‪٬‬قع إٔ ٓ٘ط‪ٞ‬م جُكٌْ ‪٣‬ػ‪ ٍ٤‬ذؼ‪ ٝ‬ئٌٖح‪٫‬ش ضطؼِن ذح‪٧‬نطحء جُٔحو‪٣‬س‬
‫جُٔطٍٓذس ئُ‪ ، ٚ٤‬أ‪ ٝ‬ج‪٩‬ؿلح‪٫‬ش ‪ 55‬جُط‪ ٢‬هى ضطحٍ جُرع ك‪ ٢‬ذؼ‪ ٝ‬جُطِرحش ‪ ٝ‬جُط‪ ٖٓ ٢‬جٌُٖٔٔ‬
‫ضىجًٌ‪ٜ‬ح ‪ ٝ‬ض‪ٛ‬ك‪٤‬ك‪ٜ‬ح ‪ٝ‬كن جُٓرَ جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُٔ٘‪ ٘ٞٛ‬ػِ‪ٜ٤‬ح ٓغ ٓح ‪٣‬طٓرد ك‪ ٚ٤‬يُي ٖٓ ػطِس‬
‫َٓ٘‪٤‬س ‪ ٝ‬ضٌحُ‪٤‬ق ٓحو‪٣‬س َجتىز ضوغ ػِ‪ ٠‬ػحضن ‪ٍ٠‬ف ٖٓ أ‪ٍ٠‬جف جُىػ‪ ٟٞ‬و‪ ٕٝ‬إٔ ‪٣ ُٚ ٌٕٞ٣‬ى‬
‫ك‪ٝ ٢‬ه‪ٞ‬ع جُهطأ ‪ٓ .‬غ جُؼِْ إٔ ‪ًٛ‬ج جُؿُء ٖٓ جُكٌْ ‪٣‬كظ‪ ٠‬ذأ‪٤ٔٛ‬س ذحُـس ٖٓ هرَ جُو‪ٟ‬حز‬
‫ذحػطرحٌ‪ ٙ‬غٍٔز ػِٔ‪ ْٜ‬جُٔ٘ؿُ ‪.‬‬

‫‪55‬‬
‫ـ أحمد عبادي ‪ .‬إشكالٌات منطوق الحكم ‪ .‬المعٌار ‪ .‬العدد الخامس و السادس والعشرون ‪ .‬الصفحة ‪. 18‬‬

‫‪50‬‬
‫ئٕ ػِٔ‪٤‬س ضكٍ‪ ٍ٣‬ج‪٧‬قٌحّ ضٌَٗ ػرأ ًر‪ٍ٤‬ج ػِ‪ ٠‬جُو‪ٟ‬حز ضٓط‪ِٜ‬ي ٓؼظْ ‪ٝ‬هط‪، ْٜ‬‬
‫ن‪ٚٞٛ‬ح أٓحّ جٌُْ جُ‪ٜ‬حتَ ٖٓ جُِٔلحش جُٔ‪ٞٞٞ‬ع ك‪ٞ‬م ‪٠‬ح‪٫ٝ‬ض‪ ٝ ْٜ‬ض٘‪ٞ‬ػ‪ٜ‬ح ك‪ ٢‬ذؼ‪ ٝ‬ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ‬
‫ٖٓ ؾ٘حت‪٤‬س ‪ٓ ٝ‬ىٗ‪٤‬س ‪ٔٓ .‬ح ‪ٓ٣‬ط‪ٞ‬ؾد ٓؼ‪ ٚ‬ئ‪٣‬ؿحو ‪ِ٤ْٝ‬س ُطٓ‪ َ٤ٜ‬جُٔأٓ‪٣ٌٞ‬س ن‪ٚٞٛ‬ح أٓحّ ٓح‬
‫ػٍك‪ ٚ‬جُؼحُْ ٖٓ ضط‪ ٌٞ‬ضٌ٘‪ُٞٞ‬ؾ‪ . ٢‬ق‪٤‬ع ‪ ٌٖٔ٣‬ضط‪ ٍ٣ٞ‬ذٍجٓؽ ٓؼِ‪ٓٞ‬حض‪٤‬س ُطٓ‪ َ٤ٜ‬ػِٔ‪٤‬س ضكٍ‪ٍ٣‬‬
‫جُط‪ ٢‬قىو‪ٛ‬ح‬ ‫ج‪٧‬قٌحّ ‪ .‬ذٍجٓؽ ٓ‪ٞ‬قىز ذ‪ ٖ٤‬ؾٔ‪٤‬غ جُٔكحًْ‪ ،‬ضٌٖٔ ٖٓ جُؼَٔ ‪ٝ‬كن جُ‪ٜ٘‬ىْس‬
‫جُوحٗ‪. ٕٞ‬‬

‫ـ خبيغب ‪ :‬جٕدح انؼذانخ نهشفغ يٍ انضمخ ٔ انشفبف‪ٛ‬خ ‪:‬‬


‫جُؿ‪ٞ‬وز ذ‪ٛ‬لس ػحٓس ‪ٓ ٢ٛ‬ل‪ٞٞٞٓ ّٜٞ‬ػ‪٣ ٢‬ىًٌ‪ ٚ‬جُؼٔ‪ ّٞ‬أًػٍ كأًػٍ ٖٓ ن‪ٍ٬‬‬
‫ػ‪٬‬هس ػح‪٠‬ل‪٤‬س ‪ ٝ‬قٓ‪٤‬س ٓغ جُٗ‪٢‬ء ‪ ٝ،‬جًُ‪٣ ١‬و‪ًًُ ّٞ‬ي ػِ‪ ٠‬أْحِ جُكٌْ جُؼوِ‪.٢‬كح‪ٖ٧‬هح٘ ‪٫‬‬
‫‪ٓ٣‬ط٘ى‪ ٕٝ‬كو‪ ١‬ػِ‪ ٠‬ج‪٩‬قٓحِ ‪ٝ‬قى‪ ٙ‬أ‪ ٝ‬ػِ‪ ٠‬جٗطرحع ػحّ ‪٣ ٌُٖٝ‬ركػ‪ ٕٞ‬أًػٍ ٓ٘طِو‪ٖٓ ٖ٤‬‬
‫جُؼٔ‪٤ٓٞ‬حش ٗك‪ ٞ‬جُطلح‪ ٝ َ٤ٚ‬ذحُؼٌّ ذرٍجػس ًر‪ٍ٤‬ز ‪ ٝ .56‬جٗط‪٬‬هح ٖٓ ‪ًٛ‬ج جُٔل‪ ّٜٞ‬جُؼحّ ‪ٌٖٔ٣‬‬
‫إٔ ٗؼطرٍ جُٔطوح‪ ٢ٞ‬ذٔػحذس يُي جُُذ‪ ٕٞ‬جًُ‪٣ ١‬ركع ػٖ ؾ‪ٞ‬وز جُؼىجُس ‪.‬‬
‫ُوى ضؼىوش جُطؼٍ‪٣‬لحش جُٔؼطحز ُِؿ‪ٞ‬وز ك‪ ٢‬ج‪٧‬وجء جُؼِٔ‪ُ ٢‬وطحع جُؼىجُس ‪ ،‬أ‪ٜٔٛ‬ح ‪:‬‬
‫ئٕ جُؿ‪ٞ‬وز ‪ٗ ٢ٛ‬ظحّ ضلؼ‪ُِ َ٤‬ؼَٔ جُو‪ٟ‬حت‪ُ ٢‬طكٓ‪ٓٓ ٖ٤‬ط‪ ٟٞ‬أوجت‪ٍُِٝ ٚ‬كغ ٖٓ جُػوس ذ‪.ٚ‬‬
‫كحُؿ‪ٞ‬وز ك‪ٓ ٢‬ؿحٍ ج‪٧‬وجء جُو‪ٟ‬حت‪ ٢‬ضؼ٘‪: ٢‬‬
‫‪ٓ ‬كحًٔس ػحوُس‪،‬‬
‫‪ ‬ػىجُس أهَ ضٌِلس‪،‬‬
‫‪ ‬ق‪٤‬حو ضحّ ُِوح‪،٢ٞ‬‬
‫‪ُْٜٞ ‬س جُ‪ ٍٞٚٞ‬ئُ‪ ٠‬جُٔؼِ‪ٓٞ‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪،‬‬
‫‪ٝ ‬أ‪ٟ٣‬ح جُطو‪ ْ٤٤‬جًُجض‪ُِ ٢‬ؼىجُس ُ‪ٞٞ‬غ جُٔهططحش ‪ٝ‬جُٔٗحٌ‪٣‬غ جُٔٓطورِ‪٤‬س ‪.57‬‬

‫‪56‬‬
‫‪Jean-Louis GIORDANO, L’approche qualité perçue. http://www.editions-‬ـ‬
‫‪eyrolles.com/Chapitres/9782708134935/Chap1_Giordano.pdf‬‬
‫‪57‬‬
‫ـ تقرٌر حول ندوة ( جودة الخدمات و تقٌٌم عمل المحاكم ‪ ،‬المنعقدة فً إطار التعاون المغربً الفرنسً ) المنظمة من قبل وزارة العدل‬
‫المغربٌة و الفرنسٌة بتارٌخ ‪12‬و‪ 13‬ماي ‪www.justice.gov.ma)2003‬‬

‫‪51‬‬
‫ئٕ جُركع ك‪ ٢‬ؾ‪ٞ‬وز جُؼىجُس أ‪ٚ‬رف ٖٓ أ‪ ْٛ‬جُٔٓطُِٓحش ‪ ٝ‬جٍُٗ‪ ٠ٝ‬جُ‪٣ٌٍٟٝ‬س‬
‫ُطكو‪٤‬ن أ‪ٛ‬ىجف جُٔكحًٔس جُؼحوُس ‪ُٝ .‬وى ‪ٞٝ‬ؼص ػىز ٓؼح‪ُ ٍ٤٣‬و‪٤‬حِ ؾ‪ٞ‬وز جُؼىجُس ٓ٘‪ٜ‬ح ضِي‬
‫جُٔؼطٔىز ٖٓ ج‪٩‬ضكحو ج‪ٌٝٝ٧‬ذ‪ ٝ ٢‬جُٔٓط٘رطس ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُٔؼح‪ٛ‬ىز ج‪ٌٝٝ٧‬ذ‪٤‬س ُكو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ‪ٝ‬‬
‫جُكٍ‪٣‬حش ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ‪ًٔ ٢ٛ ٝ‬ح ‪: ٢ِ٣‬‬

‫‪ُْٜٞ ‬س جُ‪ُٞٞ‬ؼ ئُ‪ٍٓ ٠‬جكن جُؼىجُس ‪ٝ‬ج‪ْ٫‬طلحوز ٖٓ نىٓحض‪ٜ‬ح؛‬


‫‪ُٗ ‬ج‪ٛ‬س جُو‪ٟ‬حز ‪ٝ‬جقطٍجٓ‪ٍُٗ ْٜ‬ف ٓ‪ٜ٘‬ط‪ْٜ‬؛‬
‫‪ ‬جقطٍجّ قن جُىكحع ‪ٝ‬ق‪ ٌٟٞ‬جُٔكحٓ‪٢‬؛‬
‫‪ ‬ق‪٤‬حو جُو‪ٟ‬حء؛‬
‫‪ ‬جقطٍجّ قن جُطؼٍ‪ٔٞٝ ٜ‬حٗ‪ٍ٣ ٖٓ ٌَُ ٚ‬ؿد ك‪ ٢‬جْطؼٔحُ‪ٚ‬؛‬
‫‪ ‬ئٌٓحٗ‪٤‬س ج‪٬٠‬ع جُٔطوح‪ ٖ٤ٞ‬ػِ‪ ٠‬جُِٔلحش جُط‪ ٢‬ض‪ٛٓ ْٜ‬حُك‪ْٜ‬؛‬
‫‪ ‬جُكن ك‪ ٢‬ج‪ْ٫‬طؼحٗس ذٔطٍؾْ ك‪ ٢‬جُطؼحَٓ ٓغ جُو‪ٟ‬حء؛ (قط‪ ٠‬ك‪ٓ ٢‬ح ‪٣‬طؼِن ذح‪ٓ٧‬حَ‪٣‬ـ‪٤‬س‬
‫جٌٍُْٔس وْط‪٣ٌٞ‬ح)‪،‬‬
‫‪ ‬جُطُجّ جُٔكحًْ ذطؼِ‪ َ٤‬جُوٍجٌجش جُط‪ ٢‬ض‪ٛ‬ىٌ‪ٛ‬ح؛‬
‫‪ٔٞ ‬حٕ قن جُطؼٖ ذٌَ وٌؾحض‪ٍ٣ ٖٓ ٌَُ ٚ‬ؿد ك‪ ٢‬جُِؿ‪ٞ‬ء ئُ‪ٚ٤‬؛‬
‫‪ٝ‬ضرو‪ ًٙٛ ٠‬جُٔؼح‪ٓ ٍ٤٣‬لط‪ٞ‬قس ػِ‪ٓ ٠‬ؼح‪ ٍ٤٣‬أنٍ‪ٓ ٟ‬ػَ ؾ‪ٞ‬وز ج‪٧‬قٌحّ‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ًً ٝ‬ج جػطٔحو جُطه‪ ٝ ٙٛ‬ؿ‪ٍٛ٤‬ح‪.‬‬
‫ئٕ جُؿ‪ٞ‬وز ‪ ٌٖٔ٣ ٫‬إٔ ضطكون ذ‪ٛ‬لس ػحٓس ئ‪ ٖٓ ٫‬ن‪ ٍ٬‬ضكو‪٤‬ن جُٗلحك‪٤‬س ‪ٍْ ٝ‬ػس‬
‫جُ‪ ٍٞٚٞ‬ئُ‪ ٠‬جُٔؼِ‪ٓٞ‬س ‪ٝ‬ضٓ‪ َ٤ٜ‬جُ‪ُٞٞ‬ؼ ُِؼىجُس ًٔح أِْل٘ح‪ًًٝ ،‬ج ؾ‪ٞ‬وز ج‪٧‬قٌحّ ‪ٝ‬جُط‪ ٢‬ضطكىو‬
‫ٓػ‪ ٬‬ذٔى‪ ٟ‬ضكو‪٤‬ن جُؼىجُس ‪ ٝ‬ج‪ٛٗ٩‬حف ‪ ،‬جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حز ‪ٖ ،‬لحك‪٤‬س جُ٘ظحّ جُو‪ٟ‬حت‪ٓ ، ٢‬ى‪ٟ‬‬
‫كؼحُ‪٤‬س ض٘ل‪ ً٤‬ج‪٧‬قٌحّ (ٓإٍٖجش ٓرحٍٖز ) ٗٓرس جُطؼ‪ٓ ( ٕٞ‬إٍٖجش ؿ‪ٓ ٍ٤‬رحٍٖز) ‪.58‬‬
‫‪ًٛٝ‬ج ٓح ‪٣‬ىػ‪ٞ‬ج ئُ‪ ٠‬جْط٘لحٌ جُؿ‪ٜٞ‬و ‪ ٝ‬ض‪ٞ‬ك‪ ٍ٤‬ج‪ٌٓ٩‬حٗ‪٤‬حش جُرٍٗ‪٣‬س ‪ٝ‬‬
‫جُٔحو‪٣‬س ُِ‪ ٍٞٚٞ‬ئُ‪ ًٙٛ ٠‬جٍُٔجٓ‪ ، ٢‬ذح‪ٞ٩‬حكس ئُ‪ ٠‬ضٍْحٗس هحٗ‪٤ٗٞ‬س وه‪٤‬وس ٓرٓطس ‪ٝٝ‬ج‪ٞ‬كس‬
‫‪ٓ ٞٛٝ.‬ح ضْ جُطأً‪٤‬ى ػِ‪ ٚ٤‬ك‪ ٢‬جُهطحخ جٌُِٔ‪ ٢‬ذطحٌ‪٣‬م ‪٘٣ 29‬ح‪ 2003 ٍ٣‬ذأًحو‪ٓ ( ٍ٣‬ح ‪ٌ٣‬لِ‪ٚ‬‬
‫جُو‪ٟ‬حء جُٔٓطوَ ‪ ٝ‬جُُ٘‪ ٝ ٚ٣‬جُلؼحٍ ٖٓ ْ‪٤‬حوز جُوحٗ‪ ٝ ، ٕٞ‬ئٖحػس جُػوس ‪ ٝ‬ج‪ ٖٓ٧‬ػِ‪٠‬‬
‫ج‪ٖ٧‬هح٘ ‪ ٝ‬جُٔٔطٌِحش ‪ ٝ ،‬ضكل‪ ُ٤‬جُط٘ٔ‪٤‬س ‪ ٝ‬ج‪ْ٫‬طػٔحٌ ‪ٝ ،‬ض‪٤٠ٞ‬ى ج‪ْ٫‬طوٍجٌ ‪ ٝ ،‬ضٍْ‪٤‬م‬
‫جُى‪ٔ٣‬وٍج‪٤٠‬س ‪ ،‬جُط‪ٟٗ ٢‬ؼ‪ٜ‬ح ك‪ٞ‬م ًَ جػطرحٌ )‪.‬‬

‫‪58‬‬
‫ـ عبد المجٌد غمٌجة ‪ .‬تحدٌث اإلدارة القضائٌة و جودة خدمات العدالة ‪ .‬مجلة المعٌار ‪ .‬العدد ‪ . 29‬الصفحة ‪. 27‬‬

‫‪52‬‬
‫ؾ‪ٜ‬حَ ‪٣‬طٌ‪ ًَ ٖٓ ٕٞ‬أ‪٤٠‬حف ج‪ٍْ٧‬ز‬ ‫‪ٝ‬ك‪ًٛ ٢‬ج جُ‪ٛ‬ىو ٗوطٍـ نِن‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٍ٣‬جهد ؾ‪ٞ‬وز ج‪٧‬قٌحّ ‪ٝ‬جُٔى‪ ٟ‬جُُٓ٘‪ٚ٩ ٢‬ىجٌ‪ٛ‬ح‪ٝ ،‬ضو‪ٓ ْ٤٤‬ى‪ٗ ٟ‬ؿحـ ج‪٩‬ؾٍجءجش‬
‫جُٔؼٔ‪ ٍٞ‬ذ‪ٜ‬ح‪ٝ ،‬جضهحي جُط‪٤ٚٞ‬حش جُط‪ ٢‬ضٌلَ ئَجُس جُؼورحش جُط‪ ٢‬ضك‪ ٍٞ‬و‪ ٕٝ‬ئ‪ٚ‬ىجٌ جُكٌْ‬
‫‪ٝ‬كن ٓططِرحش جُؼىجُس جُ٘حؾُز‪ٓ ،‬غ ضُ‪٣ٝ‬ى جُو‪ٟ‬حز ذطوٍ‪٣ ١ْٞ٘ ٍ٣‬ط‪ٓ ٖٟٔ‬ؼىٍ جُو‪٤ٟ‬س‬
‫جُ‪ٞ‬جقىز َٓ٘‪٤‬ح‪ٓ ،‬غ ئٌكحم جُط‪٤ٚٞ‬حش جُ‪َٓ٬‬س ُطكٓ‪ ٖ٤‬ج‪٧‬وجء ‪.‬‬
‫ـ عبدعب ‪ :‬انشلبثخ ػهٗ انزطج‪ٛ‬ك انمضبئ‪ ٙ‬نضًبَبد انًحبكًخ انؼبدنخ ‪:‬‬
‫‪1948‬‬ ‫جُكن ك‪ ٢‬جُٔكحًٔس جُؼحوُس ٖٓ جُكو‪ٞ‬م ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ُ‪ٓٗ٪‬حٕ‪ ً٘ٓٝ ،‬ػحّ‬
‫أ‪ٚ‬رف ‪ًٛ‬ج جُكن ٓؼطٍكح ذ‪ ٖٓ ٚ‬ن‪ ٍ٬‬ج‪٩‬ػ‪ ٕ٬‬جُؼحُٔ‪ُ ٢‬كو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ‪ ٝ ،‬جُطُجٓح هحٗ‪٤ٗٞ‬ح ‪ٝ‬جؾرح‬
‫ػِ‪ ًَ ٠‬جُى‪ ، ٍٝ‬ذحػطرحٌ إٔ ‪ًٛ‬ج ج‪٩‬ػ‪ ٕ٬‬ؾُء ٖٓ جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُى‪ُ ٢ُٝ‬كو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ‪ٝ .‬هى ضْ‬
‫جُطأً‪٤‬ى ػِ‪ ٖٓ ٚ٤‬ن‪ ٍ٬‬جُؼ‪ٜ‬ى جُى‪ُِ ٢ُٝ‬كو‪ٞ‬م جُٔىٗ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س ُٓ٘س ‪ٝ،1966‬ضْ جُ٘‪ ٙ‬ػِ‪ٜ٤‬ح‬
‫ك‪ً ٢‬ػ‪ ٖٓ ٍ٤‬جُٔؼح‪ٛ‬ىجش‪ ٝ ،‬ؾٍ‪ ٟ‬ضل‪ِٜ٤ٛ‬ح ٖٓ ن‪ٓ ٍ٬‬ؼح‪ ٍ٤٣‬جُٔكحًٔس جُؼحوُس جُط‪ ٢‬ضؼطرٍ جُكى‬
‫ج‪٧‬وٗ‪ ٠‬جُ‪ٞ‬جؾد ضطر‪٤‬و‪. 59 ٚ‬‬
‫ئٕ ضكو‪٤‬ن ٓكحًٔس ػحوُس ‪٣ ٫‬ىٌى ئ‪ ٖٓ ٫‬ن‪ٝ ٍ٬‬ؾ‪ٞ‬و ٌهحذس ػِ‪ ٠‬جُططر‪٤‬ن‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪ُ ٢‬و‪ٞ‬جػى جُٔكحًٔس جُٔ٘‪ٛ‬لس ‪ .‬ئي ‪ ٢ٛ‬جُط‪ ٢‬ضكون جُلحػِ‪٤‬س ُِٔرحوب جُىْط‪٣ٌٞ‬س ‪ٝ‬‬
‫ج‪٩‬ؾٍجت‪٤‬س ‪ًُُ ٝ‬ي ًحٕ جُرط‪ ٞٛ ٕ٬‬جُؿُجء جُٔطٍضد ػٖ ٓهحُلس ‪ ًٙٛ‬جُٔرحوب ك‪ ٢‬ذؼ‪ ٝ‬جُى‪،ٍٝ‬‬
‫‪ ٝ‬هحػىز ج‪ْ٫‬طرؼحو ك‪ ٢‬أٗظٔس أنٍ‪ٓ ٟ‬ػَ جُ٘ظحّ ج‪ ، ٢ٌ٣ٍٓ٧‬ذح‪ٞ٩‬حكس ئُ‪٣ٍ٠ ٠‬ن جُطؼٖ ‪ٝ‬‬
‫جُطؼٖ ذح‪ْ٫‬طث٘حف ‪.‬‬
‫‪ ٝ‬جٍُهحذس ػِ‪ ٠‬جُططر‪٤‬ن جُو‪ٟ‬حت‪ُٟٔ ٢‬حٗحش جُٔكحًٔس جُؼحوُس ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن جُطؼٖ‪،‬‬
‫‪٣ ٫‬وط‪ ٍٛ‬ػِ‪ ٠‬و‪ٓ ٌٝ‬كٌٔس ج‪ْ٩‬طث٘حف ‪ ٝ ،‬ئٗٔح ضرى‪ ٝ‬جٍُهحذس أًػٍ كؼحُ‪٤‬س ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُطؼٖ‬
‫ذحُ٘و‪ ، ٝ‬جُط‪ ٢‬ضٍجهد قٖٓ ضطر‪٤‬ن جُوحٗ‪ْٞ ، ٕٞ‬جء ًحٗص ‪ ًٙٛ‬جٍُهحذس ض٘‪ٛ‬د ػِ‪ ٠‬ضٌ‪٤٤‬ق‬
‫جُ‪ٞ‬جهؼس ‪ٝ‬كوح ُِوحٗ‪ ٕٞ‬جُٔ‪ٞٞٞ‬ػ‪ ، ٢‬أ‪ٝ ٝ‬كوح ُِوحٗ‪ ٕٞ‬ج‪٩‬ؾٍجت‪. ٢‬‬
‫‪ ٝ‬ضٔطى جٍُهحذس ُطَٗٔ جُطؼِ‪ ،َ٤‬ئي ‪ٌ ٢ٛ‬هحذس ػِ‪ ٠‬جُٔ٘طن جُو‪ٟ‬حت‪ًٔ . ٢‬ح ضطرن‬
‫جٍُهحذس ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُطٔحِ ئػحوز جُ٘ظٍ ‪ًٔ . 60‬ح إٔ جُٔكٌٔس جُىْط‪٣ٌٞ‬س ذحُٔـٍخ أ‪ٚ‬رف ُ‪ٜ‬ح‬
‫جُكن ذٔٔحٌْس جٍُهحذس ػِ‪ ٠‬وْط‪٣ٌٞ‬س جُو‪ٞ‬جٗ‪ٓ ٖ٤‬ط‪ ٠‬أغ‪ ٍ٤‬وكغ ك‪ ٢‬ه‪٤ٟ‬س ذ‪ًٜ‬ج جُٗإٔ ‪ ،‬أغ‪ ٍ٤‬أغ٘حء‬
‫جُ٘ظٍ ك‪ ٢‬ه‪٤ٟ‬س ئيج وكغ أقى ج‪ٍ٠٧‬جف ذإٔ جُوحٗ‪ ٕٞ‬جًُ‪٣ ١‬طرن ك‪ ٢‬جُُ٘جع ‪ ّٔ٣‬جُكو‪ٞ‬م ‪ٝ‬‬
‫جُكٍ‪٣‬حش جُط‪ٜٟ٘ٔ٣ ٢‬ح جُىْط‪ ٖٓ ، ٌٞ‬ن‪ ٍ٬‬جُل‪ ٖٓ 133 َٛ‬جُىْط‪ ٌٞ‬جُٔـٍذ‪ ٢‬جُؿى‪٣‬ى ‪.‬‬

‫‪59‬‬
‫ـ معاٌٌر المحاكمة العادلة ‪ .‬عن منظمة العفو الدولٌة ‪.‬‬
‫‪60‬‬
‫ـ رمزي رٌاض عوض ‪ .‬الرقابة على التطبٌق القضائً لضمانات المحاكمة المنصفة ( دراسة مقارنة ) دار النهضة العربٌة ‪ .‬الصفحة ‪. 4‬‬

‫‪53‬‬
‫‪ٝ‬ػِ‪ْ٘ ٚ٤‬ط٘ح‪ ٍٝ‬جٍُهحذس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ػِ‪ ٠‬جُططر‪٤‬ن جُو‪ٟ‬حت‪ ٖٓ ٢‬ن‪ ٍ٬‬ضكِ‪َ٤‬‬
‫جٍُهحذس ػِ‪ٚ ٠‬كس ج‪٩‬ؾٍجءجش جُؿ٘حت‪٤‬س‪ ًٙٛ ،‬جٍُهحذس جُط‪ ٢‬ضطْ ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن جُىك‪ٞ‬ع أ‪ ٖٓ ٝ‬ن‪ٍ٬‬‬
‫ٓٔحٌْس جُطؼ‪. ٕٞ‬‬
‫كايج ض‪ٞ‬جكٍش ك‪ ٢‬جُؼَٔ ج‪٩‬ؾٍجت‪ ٚ٠ٍٖٝ ٢‬جُٔ‪ٞٞٞ‬ػ‪٤‬س ‪ ٝ‬جٌُِٗ‪٤‬س ًحٕ ‪ٚ‬ك‪٤‬كح‬
‫ٓ٘طؿح ‪٥‬غحٌ‪ ، ٙ‬أٓح ئيج ضهِلص ‪ ًٙٛ‬جٍُٗ‪ً ، ٠ٝ‬حٕ ٓهحُلح ُِوحٗ‪ ٝ ، ٕٞ‬ضٍضرص ػِ‪ ًٙٛ ٠‬جُٔهحُلس‬
‫ٗطحتؽ ٓهطِلس ‪.‬‬
‫أ ـ إجشاءاد يب لجم انًحبكًخ ‪:‬‬
‫ُوى أهٍ جٍُٔٗع جُىْط‪ٔٞ ١ٌٞ‬حٗحش ُِلٍو ‪٣ ٫‬ؿ‪ َٞ‬جُٔٓحِ ذ‪ٜ‬ح ضطؼِن ذكو‪ٞ‬ه‪ٚ‬‬
‫‪ ٝ‬قٍ‪٣‬حض‪ ٚ‬ن‪ ٍ٬‬جٍُٔقِس جُٓحذوس ػِ‪ ٠‬جُٔكحًٔس ‪ .‬كوى ن‪ ٙٛ‬جُىْط‪ ٌٞ‬جُٔـٍذ‪ ٢‬جُؿى‪٣‬ى ذحذح‬
‫نح‪ٚ‬ح ‪٣‬طؼِن ذحُكٍ‪٣‬حش ‪ٝ‬جُكو‪ٞ‬م ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ‪.‬‬
‫‪ ٖٓ 23‬جُىْط‪ ٌٞ‬ػِ‪ٓ ٠‬ؿٔ‪ٞ‬ػس ٖٓ جُكو‪ٞ‬م ‪: ٢ٛٝ‬ضؿٍ‪ْ٣‬‬ ‫ُوى ٗ‪ ٙ‬جُل‪َٛ‬‬
‫ج‪٫‬ػطوحٍ جُطؼٓل‪ ٢‬أ‪ ٝ‬جٍُٓ‪ ٝ ١‬ج‪٫‬نطلحء جُوٍٓ‪ ،١‬جُكن ك‪ ٢‬ج‪٩‬نرحٌ ذى‪ٝ‬جػ‪ ٢‬ج‪٫‬ػطوحٍ ‪ ،‬جُكن‬
‫ك‪ ٢‬جُ‪ٔٛ‬ص‪،‬جُكن ك‪ ٢‬جُٔٓحػىز جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ ٝ‬ج‪٫‬ض‪ٛ‬حٍ ذح‪٧‬هحٌخ ‪ .‬هٍ‪٘٣‬س جُرٍجءز ‪ ٝ‬جُكن ك‪٢‬‬
‫جُٔكحًٔس جُؼحوُس‪،‬قو‪ٞ‬م جُٔؼطوَ ‪ٝ ،‬قو‪ٞ‬م أنٍ‪ ٟ‬أْحْ‪٤‬س ‪ًٔ .‬ح أهٍ جُل‪ ٖٓ 24 َٛ‬جُىْط‪ٌٞ‬‬
‫جُكن ك‪ ٢‬قٔح‪٣‬س جُك‪٤‬حز جُهح‪ٚ‬س ‪ٝ‬قٍٓس جُٔ٘حٍَ ‪ ٝ‬جقطٍجّ جُطلط‪ُِٟٞ ٕ٤‬جذ‪ ١‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ٝ ،‬ػىّ‬
‫جٗط‪ٜ‬حى ٍْ‪٣‬س ج‪٫‬ض‪ٛ‬ح‪٫‬ش ئ‪ ٫‬ذأٍٓ ه‪ٟ‬حت‪ًٝ ، ٢‬لَ قٍ‪٣‬س جُط٘وَ ‪.‬‬
‫‪ٝ‬هى ٗظٔص جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ ٝ‬ضؼى‪٬٣‬ض‪ٜ‬ح ج‪٧‬ن‪ٍ٤‬ز قو‪ٞ‬م جُٔٗطر‪ ٚ‬ك‪ ٚ٤‬هرَ‬
‫جُٔكحًٔس ق‪٤‬ع ٌضد جٍُٔٗع ؾُجء جُرط‪ ٕ٬‬ػِ‪ ٠‬ئؾٍجء جُطلط‪ ٕ٤‬و‪ ٕٝ‬جٍُ‪ٞ‬ح جُ‪٣ٍٛ‬ف‬
‫ُ‪ٛ‬حقد جٌُٖٔٓ ‪٠‬روح ُِل‪ ٖٓ 82 َٛ‬م ّ ّ‪ ،‬أ‪ُ ٝ‬ؼىّ ق‪ ٌٟٞ‬جُٗح‪ٛ‬ى‪ ٖ٣‬أ‪ ٝ‬نحٌؼ جُٔىز‬
‫جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُٔكىوز ك‪ٔ٤‬ح ذ‪ ٖ٤‬جُٓحػس جُٓحوْس ‪ٚ‬رحقح ‪ٝ‬جُٓحػس جُطحْؼس ُ‪٠ ٬٤‬روح ُِٔحوز ‪ٝ 62‬جُط‪٢‬‬
‫ض٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬جٗ‪ ٌٖٔ٣ ٫" ٚ‬جٍُٗ‪ٝ‬ع ك‪ ٢‬ضلط‪ ٕ٤‬جُٔ٘حٍَ أ‪ٓ ٝ‬ؼح‪٘٣‬ط‪ٜ‬ح هرَ جُٓحػس جُٓحوْس ‪ٚ‬رحقح‬
‫‪ٝ‬ذؼى جُطحْؼس ُ‪ "...٬٤‬ئ‪ ٫‬أٗ‪ ٚ‬ئيج ضْ جُرىء ك‪ ٢‬جُطلط‪ ٕ٤‬ن‪ ٍ٬‬جُٔىز جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪٘٣ ُْٝ‬ط‪ ٢ٜ‬ئ‪ ٫‬ذؼى‬
‫جُٔىز جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ُِطلط‪ ٕ٤‬كحٕ يُي ‪٘٣ ٫‬حٍ ٖٓ ‪ٚ‬كس ج‪٩‬ؾٍجء ػِ‪ ٠‬جػطرحٌ ‪ٌٍٝٞ‬ز جْطٍٔجٌ‬
‫جُركع ‪ٝ‬جُك‪ُِٞ٤‬س و‪ ٕٝ‬جٗىغحٌ ‪ْٝ‬حتَ ج‪٩‬غرحش ‪ ٌُٕٞٝ‬جُٔؼ٘‪ ٢‬ذحُطلط‪ ٕ٤‬ػِ‪ ٠‬ػِْ ذ‪ ً٘ٓ ٚ‬ذىج‪٣‬ط‪ٚ‬‬
‫ن‪ ٍ٬‬جُٔىز جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س‪ ٞٛٝ ،‬جُكٌْ جًُ‪ ١ٍٓ٣ ١‬ك‪ ٢‬قحُس ‪ِ٠‬د ‪ٚ‬حقد جٍُُٔ٘ أ‪ ٝ‬جُكحتُ‬
‫جُوحٗ‪ُ ُٚ ٢ٗٞ‬طلط‪ ٚٗ٤‬أ‪ ٝ‬ك‪ ٢‬قحُس جْطؼؿحٍ ضطٔػَ ك‪ ٢‬ض‪ٞ‬ؾ‪ٗ ٚ٤‬ىجءجش ٖٓ وجنِ‪. ٚ‬‬
‫‪ ٖٓ 66‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ٍٖ‪ٓ ٝ ٠ٝ‬ىز جُ‪ٞٞ‬غ ضكص‬ ‫‪ٝ‬هى قىو جُل‪َٛ‬‬
‫جُكٍجْس جُ٘ظٍ‪٣‬س ‪ ًٍِ ٝ ،‬قو‪ٞ‬هح أنٍ‪ ٟ‬ذٔ‪ٞ‬ؾد جُطؼى‪ َ٣‬ج‪٧‬ن‪ ٍ٤‬ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ جُوحٗ‪35.11 ٕٞ‬‬
‫ٓػَ جُكن ك‪ ٢‬جُ‪ٔٛ‬ص ‪ٝ ،‬قن ج‪٩‬نرحٌ ذى‪ٝ‬جػ‪ ٢‬ج‪٫‬ػطوحٍ ‪ٝ ،‬جُكن ك‪ ٢‬ج‪٫‬ض‪ٛ‬حٍ ذأهٍذحت‪ٝ ٚ‬‬
‫‪54‬‬
‫ضؼ‪ٓ ٖ٤٤‬كحّ ‪ٝ‬كن ٍٖ‪ٓ ٠ٝ‬كىوز ‪ .‬ؿ‪ ٍ٤‬إٔ جٍُٔٗع جْطٍٔ ك‪ٜٗ ٢‬ؿ‪ ٚ‬جُوى‪ ْ٣‬جًُ‪ٍ٣ ٫ ١‬ضد‬
‫جُرط‪ ٕ٬‬ػِ‪ ٠‬نٍم ‪ ًٙٛ‬جُو‪ٞ‬جػى‪ ٝ .‬ئٕ ًحٗص جُٔحوز ‪ ٖٓ 751‬م ّ ؼ ضؼطرٍ ذإٔ ًَ ئؾٍجء ‪٣‬أٍٓ‬
‫ذ‪ًٛ ٚ‬ج جُوحٗ‪٣ ُْٝ ٕٞ‬ػرص ئٗؿحَ‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬جُ‪ٞ‬ؾ‪ ٚ‬جُوحٗ‪٣ ٢ٗٞ‬ؼى ًأٗ‪٘٣ ُْ ٚ‬ؿُ ‪٘ٛ ٖٓٝ .‬ح ‪٣‬طرى‪ٟ‬‬
‫ه‪ ٌٞٛ‬جُكٔح‪٣‬س جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ُكو‪ٞ‬م أْحْ‪٤‬س ‪ ٝ‬وْط‪٣ٌٞ‬س ٍُٔقِس ٓح هرَ جُٔكحًٔس ‪.‬‬
‫ئٕ جُ‪ٞٞ‬غ ضكص جُكٍجْس جُ٘ظٍ‪٣‬س ‪٣‬ؿد إٔ ‪ٌ٣‬لَ ُِٔٗطر‪ ٚ‬ك‪ ٚ٤‬جٌٍُجٓس ج‪ٓٗ٩‬حٗ‪٤‬س‬
‫ٓحوجّ إٔ ‪ًٛ‬ج ج‪٧‬ن‪٣ ٍ٤‬طٔطغ ذٔرىأ ج‪ ٞٛ َٚ٧‬جُرٍجءز ‪ .‬كح‪ٓ٧‬حًٖ جُٔؼىز ًُُي ‪٣‬ؿد إٔ ضٌ‪ٕٞ‬‬
‫ٗظ‪٤‬لس ‪ٚ ٝ‬ك‪٤‬س قط‪ٛ٣ ٫ ٠‬حخ جُٔٗطر‪ ٚ‬ك‪ ٚ٤‬ذٍٔ‪ ٜ‬أ‪ ٝ‬ػى‪ ٟٝ‬ؾٍجء يُي ‪٣ ٝ،‬ؿد إٔ ضط‪ٞ‬كٍ‬
‫ك‪ٜ٤‬ح أٍْز ُِ٘‪ًٍٝ ّٞ‬جْ‪ُِ ٢‬ؿِ‪ٍٓٝ ِٞ‬جق‪ًٔ . ٝ٤‬ح ‪٣‬ؿد إٔ ض‪ٞ‬كٍ ُ‪ ٚ‬جُطـً‪٣‬س ‪ .‬كحُٔ‪٬‬قع ك‪٢‬‬
‫جُٔـٍخ إٔ أٓحًٖ جُكٍجْس جُ٘ظٍ‪٣‬س ٓ‪٘٤ٜ‬س ‪ ٝ‬قح‪٠‬س ذحٌٍُجٓس ‪ٓ ،‬لطوٍز ‪٧‬وٗ‪ ٠ٍٖٝ ٠‬ج‪ٗ٫‬طظحٌ‬
‫‪ ٝ‬جٌُٔ‪ٞ‬ظ ن‪ ٍ٬‬كطٍز جُركع ‪.‬‬
‫‪ٌٝ‬ؿْ ئقح‪٠‬س جُكٍجْس جُ٘ظٍ‪٣‬س ذٔؿٔ‪ٞ‬ػس ٖٓ جُ‪ٟٔ‬حٗحش ٓػَ ضكى‪٣‬ى ٓىض‪ٜ‬ح ك‪٢‬‬
‫‪ْ 48‬حػس هحذِس ُِطؿى‪٣‬ى ُٔىز ‪ْ 48‬حػس ذايٕ ٖٓ ‪ َ٤ًٝ‬جُِٔي ‪ٓ .‬غ ؾؼَ جُكٍجْس جُ٘ظٍ‪٣‬س ك‪٢‬‬
‫جُؿٍجتْ جُٔحْس ذأٖٓ جُى‪ُٝ‬س ٓكىوز ك‪ْ 96 ٢‬حػس هحذِس ُِطٔى‪٣‬ى ٍٓز ‪ٝ‬جقىز ‪ٝ .‬هحٗ‪ ٕٞ‬ج‪ٌٛ٩‬حخ‬
‫‪ 03.03‬ذطحٌ‪٣‬م ‪ٓ28‬ح‪ 2003 ١‬جُٔطؼِن ذٌٔحككس ج‪ٌٛ٩‬حخ ٗ‪ ٙ‬ػِ‪ٓ ٠‬ىز أ‪٤ِٚ‬س ٖٓ ‪ْ 96‬حػس‬
‫ٌُٖ هحذِس ُِطٔى‪٣‬ى ٍٓض‪ ٖ٤‬ك‪ ًَ ٢‬ضٔى‪٣‬ى ‪ .‬ذح‪ٞ٩‬حكس ئُ‪ ٠‬جُكن ك‪ ٢‬جُ‪ٔٛ‬ص ‪ًًٝ .‬ج جُكن ك‪٢‬‬
‫ج‪٫‬ض‪ٛ‬حٍ ذٔكحّ هرَ جٗط‪ٜ‬حء ٗ‪ٛ‬ق جُٔىز ج‪٤ِٚ٧‬س ك‪ ٢‬جُكٍجْس جُ٘ظٍ‪٣‬س ٓغ ئٌٓحٗ‪٤‬س ضأن‪ ٍ٤‬يُي‬
‫ك‪ ٢‬جُؿ٘ح‪٣‬حش ذايٕ ٖٓ جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ذطِد ٖٓ ‪ٞ‬حذ‪ ١‬جٍُٗ‪٠‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ػِ‪ ٠‬إٔ ‪ ٫‬ضطؿح‪َٝ‬‬
‫ٓىز جُطأن‪ْ 12 ٍ٤‬حػس جذطىجء ٖٓ جٗط‪ٜ‬حء ٗ‪ٛ‬ق جُٔىز ج‪٤ِٚ٧‬س ُِكٍجْس جُ٘ظٍ‪٣‬س ‪ ،‬ق‪٤‬ع ‪٣‬طْ‬
‫ج‪٫‬ض‪ٛ‬حٍ ُٔىز ‪ ٫‬ضطؿح‪ٛٗ َٝ‬ق ْحػس ضكص ٍٓجهرس ‪ٞ‬حذ‪ ١‬جٍُٗ‪٠‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ك‪ ٢‬ظٍ‪ٝ‬ف ضٌلَ‬
‫ٍْ‪٣‬س جُٔوحذِس ‪ًًٝ .‬ج ضأن‪ًٛ ٍ٤‬ج ج‪٫‬ض‪ٛ‬حٍ ُٔىز ‪ْ 48‬حػس ك‪ ٢‬جُؿٍجتْ ج‪ٌٛ٩‬حذ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُؿٍجتْ‬
‫جُٔ٘‪ ٘ٞٛ‬ػِ‪ٜ٤‬ح ك‪ ٢‬جُٔحوز ‪ ٖٓ 108‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س قٓد جُطؼى‪ َ٣‬ج‪٧‬ن‪ ٍ٤‬جًُ‪١‬‬
‫‪٠‬حٍ جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ْ٘س ‪ . 2001‬كحُطٓحؤٍ جُٔطٍ‪ٝ‬ـ ‪ َٛ ،‬ػىّ جقطٍجّ جُو‪ٞ‬جػى جُط‪ ٢‬ضك‪١٤‬‬
‫ذحُكٍجْس جُ٘ظٍ‪٣‬س ُ‪ ٚ‬ؾُجء ؟‬
‫ئٕ جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُؿى‪٣‬ى ٓػَ جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُوى‪٣ ُْ ،ْ٣‬ؿد ػٖ ‪ ًٙٛ‬جُٔٓحُس ‪ٝ .‬ذ‪ٛ‬لس ػحٓس‬
‫‪ ،‬ذٌٖٔ جُو‪ ٍٞ‬ذإٔ ٓ‪ٞ‬هق جُو‪ٟ‬حء ٓطٍوو ‪ ،‬كحُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ ٝ ٠‬ئٕ جػطرٍ ٓوط‪٤ٟ‬حش جُكٍجْس‬
‫جُ٘ظٍ‪٣‬س ُ‪ٓ٤‬ص ٓوٌٍز ضكص ‪٠‬حتِس جُرط‪ ، ٕ٬‬ضكلع ذه‪ ٘ٞٛ‬قحُس ػىّ ٍٓجػحز هحػىز ؾؼَ‬
‫‪61‬‬
‫‪٣ٝ ،‬ؼ٘‪ ٢‬يُي أٗ‪ ٚ‬متى كان اإلجراء المعٌب‪ ،‬وأدى إلى‬ ‫ئظ‪ٜ‬حٌ جُكو‪٤‬وس ٓؼ‪٤‬رح ذؼ‪٤‬د ؾ‪١ٍٛٞ‬‬
‫حدوث عٌب جوهري فً ظهور الحقٌقة‪ ،‬فإن المآل هو البطالن ‪.‬‬

‫‪61‬‬
‫ـ محمد جالل السعٌد ‪ .‬المحاكمة العادلة فً قانون المسطرة الجنائٌة لسنة ‪ . 2002‬سلسلة إصالح القانون و التنمٌة السوسٌو اقتصادٌة ‪ٌ .‬ناٌر‬
‫‪ . 2012‬الصفحة ‪.55 ،‬‬

‫‪55‬‬
‫‪ًٛ‬ج ج‪٫‬ضؿح‪ ٙ‬جُو‪ٟ‬حت‪ٌْٞ ٝ ٢‬ش جٍُٔٗع‪ ،‬ضؼٍ‪ٞ‬ح ُِ٘وى ٖٓ ‪ٍ٠‬ف ؾُء ٓ‪ٖٓ ْٜ‬‬
‫جُلو‪، ٚ‬ذَ ‪ ٝ‬قط‪ ٠‬ك‪ٍٖ ٢‬ـ هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س جُٔ٘ؿُ ضكص ٌػح‪٣‬س ‪َٝ‬جٌز جُؼىٍ ‪ًٙٛٝ .‬‬
‫ج‪ٗ٫‬طوحوجش ٓرٌٍز أًػٍ ‪ٞٓ ٕ٧‬هق جٍُٔٗع ‪٣‬إو‪ ١‬ئُ‪ٗ ٠‬طحتؽ ؿ‪ٓ ٍ٤‬ور‪ُٞ‬س ‪ .‬يُي أٗ‪٣ ٚ‬كٔ‪٢‬‬
‫جٌُِٔ‪٤‬س جُلٍو‪٣‬س ( ك‪ ٢‬ئؾٍجءجش جُطلط‪) ٕ٤‬أًػٍ ٖٓ قٍ‪٣‬س ج‪ٖ٧‬هح٘ جُٔطحذؼ‪ ٖ٤‬ك‪ٞٓ ٢‬جؾ‪ٜ‬س‬
‫جُطؿح‪َٝ‬جش جٍُٔضٌرس ٖٓ هرَ جٍُٗ‪٠‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪.‬‬
‫ًُُي ٗوطٍـ ذحٕ ‪ ٌٕٞ٣‬ؾُجء ج‪٩‬ن‪ ٍ٬‬ذ‪ ًٜٙ‬جُ‪ٟٔ‬حٗحش ‪ ٞٛ‬ذط‪ ٕ٬‬ج‪٩‬ؾٍجء ‪ٓ ،‬غ‬
‫ئن‪ٟ‬حع ‪ٞ‬حذ‪ ١‬جٍُٗ‪٠‬س جُٔهحُق ُؿُجءجش ضأو‪٣‬ر‪٤‬س ‪.‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬أؾَ إٔ ضٌ‪٘ٛ ٕٞ‬حى ٌهحذس كؼِ‪٤‬س ‪ٝ‬قو‪٤‬و‪٤‬س‪ ،‬كٖٔ جُ‪ َّ٬‬إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬ؾ‪ٜ‬حَ‬
‫جٍُٗ‪٠‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ٓٓطوَ ذٔوٍجض‪ٓٓ ٝ ٚ‬إ‪ ٚ٤ُٝ‬ػٖ ؾ‪ٜ‬حَ ج‪ٓ ، ٖٓ٧‬غ جُط‪ٞ‬جؾى جُٔرحٍٖ ‪ٝ‬جُىجتْ‬
‫‪٧‬قى ٗ‪ٞ‬جخ ‪ َ٤ًٝ‬جُِٔي ذ‪ ًٜٙ‬جُٔوٍجش ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ ج‪ٍٖ٩‬جف جُٔرحٍٖ‪ٝ .‬ئٕ ًحٗص ُ‪٘ٛ ّ٤‬حى‬
‫ذ‪ٞ‬جوٌ ًُُي ٖٓ ن‪٘ٓ ٍ٬‬ف ‪ٞ‬رح‪ ٠‬ؾ‪ٜ‬حَ ٍٓجهرس جُطٍجخ جُ‪ٚ ٢٘٠ٞ‬لس جُ‪ٟ‬حذطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫‪َ٩‬جُس ‪ٚ‬لس ػىّ جٍُٗػ‪٤‬س جُط‪ً ٢‬حٗ‪ٞ‬ج ‪ُ٣‬ج‪ٜٓ ُٕٞٝ‬حٓ‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ‪ٛ‬ح ك‪ ٢‬جُؼى‪٣‬ى ٖٓ جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح‬
‫‪ٝ‬وجنَ ٓوٍجش ؿ‪ ٍ٤‬هحٗ‪٤ٗٞ‬س‪.‬‬
‫ًٔح إٔ ٍٓقِس ٓح هرَ جُٔكحًٔس ضططِد ٌكغ ‪٣‬ى ‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ ػٖ ٌتحْس جُ٘‪٤‬حذس‬
‫جُؼحٓس ‪ُٔ ،‬ح ‪ٓ٣‬ططرغ يُي ٖٓ ضىنَ ُِِٓطس جُط٘ل‪٣ً٤‬س ك‪ ٢‬أػٔحٍ جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ‪ٓ ،‬غ ؾؼِ‪ْٜ‬‬
‫نح‪ٞ‬ؼ‪ٍُ ٖ٤‬تحْس جُ‪ َ٤ًٞ‬جُؼحّ ُٔكٌٔس جُ٘و‪ ٫ٝ . ٝ‬أوٍ ػِ‪ ٠‬يُي ئهىجّ ‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ جُكحُ‪٢‬‬
‫ػِ‪ ٠‬ئؾٍجء ٗحوٌ ‪٣ ٝ‬طٍـ أًػٍ ٖٓ ػ‪ٓ٬‬س جْطل‪ٜ‬حّ كوى أػط‪ ٍ٣َٝ ٠‬جُؼىٍ ٓ‪ٛ‬طل‪ ٠‬جٍُٓ‪٤‬ى‬
‫أ‪ٝ‬جٍٓ‪ ٙ‬ئُ‪ ٠‬جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ذٔى‪٘٣‬س جُ٘حظ‪ ٖٓ ٌٞ‬أؾَ جْطث٘حف هٍجٌ هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن‪ٝ ،‬جُوح‪٢ٞ‬‬
‫ذ‪ٞٞ‬غ ‪ 20‬ؾًٍٔ‪٤‬ح ٓؼطو‪ ٬‬ػِ‪ ٠‬يٓس جُطكو‪٤‬ن ك‪ِٓ ٢‬ق جُلٓحو ذحُٔؼرٍ جُكى‪ٝ‬و‪ ١‬جٍُجذ‪ ١‬ذ‪ٖ٤‬‬
‫ِٓ‪٤ِ٤‬س جُٔكطِس ‪٘٤ٓٝ‬حء ذ٘‪ ٢‬جٗ‪ٛ‬حٌ ‪ٝ‬يُي ُ‪ٖ٬‬طرح‪ ٙ‬ك‪ ٢‬ض‪ ْٜ٠ٌٞ‬ك‪ ٢‬ه‪ٟ‬ح‪٣‬ح جذطُجَ جُٔ‪ٜ‬حؾٍ‪ٖ٣‬‬
‫ذحُٔؼحذٍ جُكى‪ٝ‬و‪٣‬س ‪ .62‬ق‪٤‬ع ٌذ‪ ١‬ج‪٩‬ػ‪ ّ٬‬يُي ذ‪ٞ‬ؾ‪ٞ‬و قٓحذحش ْ‪٤‬حْ‪٤‬س ‪ ٝ‬جٗطهحذ‪٤‬س ‪ ٢ٛ‬جُط‪٢‬‬
‫وكؼص ‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ ئُ‪ ٠‬جضهحي ‪ًٛ‬ج ج‪٩‬ؾٍجء‪.‬‬
‫ًحٕ ‪ًٛ‬ج ٗٔ‪ٞ‬يؾح ق‪٤‬ح ‪ٝ ٝ‬جهؼ‪٤‬ح ‪ٝ‬ظح‪ٍٛ‬ج ُطىنَ ‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ ك‪ ٢‬أػٔحٍ جُ٘‪٤‬حذس‬
‫جُؼحٓس ‪ ،‬كٔح ذحُي ذحُكح‪٫‬ش ج‪٧‬نٍ‪ ٟ‬جُط‪٣ ٢‬طْ جُطىنَ ك‪ٜ٤‬ح و‪ ٕٝ‬إٔ ضٌ‪ُٜ ٕٞ‬ح ئٌٓحٗ‪٤‬س جُ‪ٍٞٚٞ‬‬
‫ئُ‪ ٠‬ج‪٩‬ػ‪ ٝ ّ٬‬جُط‪ ٢‬ضٓطٗق ؿحُرح ٖٓ ٓ‪٬‬ذٓحش جُ‪ٞ‬هحتغ ‪٣ٍ٠ٝ‬وس جُطؼحَٓ ٓغ جُِٔلحش ‪.‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬ذ‪ ٖ٤‬جُ‪٬ٛ‬ق‪٤‬حش جُٔه‪ُٞ‬س ُِ‪ َ٤ًٞ‬جُؼحّ ُِِٔي جُو‪٤‬حّ ذحُطوح‪ ٠‬جٌُٔحُٔحش‬
‫جُ‪ٜ‬حضل‪٤‬س ‪ ٝ‬ج‪٫‬ض‪ٛ‬ح‪٫‬ش جُٔ‪ٞ‬ؾ‪ٜ‬س ذ‪ْٞ‬حتَ ج‪٫‬ض‪ٛ‬حٍ ػٖ ذؼى ‪ٝ ،‬يُي ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن ضوى‪ِٓ ْ٣‬طّٔ‬
‫ٍُِت‪ ّ٤‬ج‪ُٔ ٍٝ٧‬كٌٔس ج‪ْ٫‬طث٘حف ٖٓ أؾَ ئ‪ٚ‬ىجٌ أٍٓ ذحُطوح‪ ٠‬جٌُٔحُٔحش جُ‪ٜ‬حضل‪٤‬س أ‪ٝ‬‬
‫‪62‬‬
‫ـ جرٌدة النهار المغربٌة ‪.‬العدد ‪11. 2553‬شتنبر ‪.2012‬‬

‫‪56‬‬
‫ج‪٫‬ض‪ٛ‬ح‪٫‬ش جُٔ٘ؿُز ذ‪ْٞ‬حتَ ج‪٫‬ض‪ٛ‬حٍ ػٖ ذؼى ‪ ٝ‬ضٓؿ‪ِٜ٤‬ح ‪ ٝ‬أنً ٗٓم ٓ٘‪ٜ‬ح ‪ٝ‬قؿُ‪ٛ‬ح ‪ ،‬ئيج‬
‫جهط‪ٟ‬ص ‪ٌٍٝٞ‬ز جُركع يُي ‪ٓ ،‬ط‪ً ٠‬حٗص جُؿٍ‪ٔ٣‬س ٓ‪ٞٞٞ‬ع جُركع ئقى‪ ٟ‬جُؿٍجتْ جُط‪ٌٝ ٢‬و‬
‫ضؼىجو‪ٛ‬ح ك‪ ٢‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ػِ‪ْ ٠‬ر‪ َ٤‬جُك‪ًٔ . ٍٛ‬ح ‪٣‬ؿ‪ٝ ُٚ َٞ‬ك‪ ٢‬قح‪٫‬ش ٓكى‪ٝ‬وز‬
‫‪ٝ‬ك‪ ٢‬قحُس ج‪ْ٫‬طؼؿحٍ ذ‪ٛ‬لس جْطػ٘حت‪٤‬س هرَ ئيٕ جٍُت‪ ّ٤‬ج‪ٝ . ٍٝ٧‬ضطْ ئذحوز جُطٓؿ‪٬٤‬ش ‪ٝ‬‬
‫جٍُٔجْ‪٬‬ش ذؼى ضوحوّ جُىػ‪ ٟٞ‬جُؼٔ‪٤ٓٞ‬س أ‪ ٝ‬ذؼى جًطٓحخ جُكٌْ ه‪ٞ‬ز جُٗ‪٢‬ء جُٔو‪ ٢ٟ‬ذ‪ٝ ، ٚ‬‬
‫‪٣‬كٌٍ ٓك‪ ٍٟ‬ج‪٩‬ذحوز جُط‪ ٢‬ضطْ ذٔرحوٌز ٖٓ جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس جُٔهط‪ٛ‬س‪.‬‬
‫جُٔ‪٬‬قع إٔ ‪ًٛ‬ج ج‪٩‬ؾٍجء ك‪ ٢‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُٔـٍذ‪٣ ٢‬رو‪ ٠‬ك‪ٟ‬لح‪ٞ‬ح ‪ٓ ٝ‬لط‪ٞ‬قح ػِ‪ًَ ٠‬‬
‫جُطؿح‪َٝ‬جش ‪ .‬ك٘كٖ ٗؼِْ ذإٔ جُ‪ َ٤ًٞ‬جُؼحّ ذآٌحٗ‪ ٚ‬إٔ ‪٣‬و‪ ّٞ‬ذحُركع ‪ٝ‬جُطكٍ‪ ١‬ػٖ جُؿٍجتْ قط‪٠‬‬
‫ضِي جُط‪ٌٝ ٢‬وش ئُ‪ ٚ٤‬ػِ‪ْ ٠‬ر‪ َ٤‬جُ‪ٖٞ‬ح‪٣‬س‪ .‬كايج ًحٕ ًًُي كاٗ‪ ٌٖٔ٣ ٚ‬إٔ ‪ ُٚ ٠ٖٞ٣‬ذؿٍ‪ٔ٣‬س ٖٓ‬
‫ضِي جُط‪ٌٝ ٢‬و ضؼىجو‪ٛ‬ح ‪ ،‬ك‪٤‬و‪ ّٞ‬ذحُطوح‪ ٠‬جٌُٔحُٔحش‪ٌ٤ُ .‬طٗق ؾٍ‪ٔ٣‬س أنٍ‪ ٟ‬ؿ‪ ٍ٤‬ضِي جُٔ٘‪٘ٞٛ‬‬
‫ػِ‪ٜ٤‬ح ‪ ٝ‬جُط‪ ٢‬ضه‪ ُٚٞ‬جُطوح‪ ٠‬جٌُٔحُٔحش ‪ .‬ك‪٤ْ َٜ‬طحذغ ذ٘حء ػِ‪ ٠‬جٌُٔحُٔحش جُط‪ ٢‬جُطوط‪ٜ‬ح ؟ أّ جٗ‪ٚ‬‬
‫ْ‪ٌ٤‬طل‪ ٢‬ذحُطكون ٖٓ جُؿٍجتْ جًًُٔ‪ٌٞ‬ز ػِ‪ْ ٠‬ر‪ َ٤‬جُك‪ ٝ ٍٛ‬جُٔ‪ٞ‬ؾرس ‪ُ٫‬طوح‪ ٠‬جٌُٔحُٔحش ؟ ًٔح‬
‫أٗ‪ ٚ‬ذآٌحٗ‪ ٚ‬إٔ ‪٣‬طًٌع ٓط‪ٖ ٠‬حء ذ‪ٞ‬ؾ‪ٞ‬و ‪ٖٝ‬ح‪٣‬س وكؼط‪ُٔٔ ٚ‬حٌْس ج‪ُ٫‬طوح‪ًٛٝ . ٠‬ج ‪٠‬رؼح ِْ‪ٞ‬ى‬
‫ٓهحُق ُِوحٗ‪ُِ ٝ ٕٞ‬ىْط‪ٝ، ٌٞ‬جٗط‪ٜ‬حى ‪ٚ‬حٌل ُكٍٓس جُك‪٤‬حز جُهح‪ٚ‬س‪ٔٓ .‬ح ‪٣‬ؿد ٓؼ‪ ٚ‬جُطو‪٤٤‬ى ٖٓ‬
‫‪ًٛ‬ج جُكن ‪ْٞ ،‬جء ٖٓ جُ٘حق‪٤‬س ج‪٩‬ؾٍجت‪٤‬س أ‪ ٖٓ ٝ‬ق‪٤‬ع ٓىز جُطوح‪ ٠‬جٌُٔحُٔحش جُط‪ ٢ٛ ٢‬ؿ‪ٍ٤‬‬
‫ٓكىوز ك‪ ٢‬أؾَ ٓؼ‪ٓ ، ٖ٤‬غ ‪ٌٍٝٞ‬ز ئنرحٌ جُٔٗطر‪ ٚ‬ك‪ ٚ٤‬ذأٗ‪ً ٚ‬حٕ ٓ‪ٞٞٞ‬ع ض‪٘ٛ‬ص ك‪ ٢‬قحُس ٓح‬
‫ئيج ُْ ‪٣‬ػرص ك‪ ٢‬قو‪ ٚ‬أ‪ ١‬كؼَ ؾٍٓ‪ ٙٗ ٖٔٓ ٢‬ػِ‪ ْٜ٤‬جُوحٗ‪ ، ٕٞ‬قط‪٣ ٠‬طٌٖٔ ٖٓ ٓرحٍٖز وػ‪ٟٞ‬‬
‫جُطؼ‪ ٝ٣ٞ‬ػِ‪ ٠ٖٝ ٖٓ ٠‬ذ‪ًً ٚ‬ذح ‪.‬‬
‫ة ـ أصُبء انزحم‪ٛ‬ك اإلػذاد٘‪:‬‬
‫‪٣‬و‪ ّٞ‬ذحُطكو‪٤‬ن ج‪٩‬ػىجو‪ ١‬هح‪ ٖٓ ٜ‬ه‪ٟ‬حز جُطكو‪٤‬ن جُٔؼ‪ ٖ٤٘٤‬ذٌَ ٓكٌٔس ٖٓ‬
‫جُٔكحًْ ج‪٩‬ذطىجت‪٤‬س أ‪ٓ ٝ‬كحًْ ج‪ْ٩‬طث٘حف ‪ٝ،‬كوح ‪٩‬ؾٍجءجش ٓؼ‪٘٤‬س ذىهس ‪ ٝ ،‬ك‪ ٢‬ظَ ٓٓطٍز‬
‫ه‪ٟ‬حت‪٤‬س ضٔطحَ ذ‪ٞ‬كٍز ‪ٔٞ‬حٗحش قو‪ٞ‬م جُىكحع ‪ٝ ،‬يُي ٖٓ ن‪ ٍ٬‬ئٌٓحٗ‪٤‬س ق‪ ٌٟٞ‬جُٔكحّ ئُ‪٠‬‬
‫ؾحٗد جُٔط‪ ٖٓ ْٜ‬أ‪ُ ٍٝ‬كظس ‪ ٝ‬ذٔؿٍو ٓػ‪ ُٚٞ‬أٓحٓ‪ٔٓ .ٚ‬ح ‪٣‬ؼطرٍ ٓؼ‪ ٚ‬يُي وُ‪ ٬٤‬ػِ‪ٖ ٠‬لحك‪٤‬س‬
‫جُطكو‪٤‬ن ‪ ٝ،‬ضؿ٘رح ٌَُ جٗطُجع ُ‪٬‬ػطٍجف ذح‪ًٍ٩‬ج‪ ٝ ٙ‬جُ‪ٟ‬ـ‪ ، ١‬أ‪ ٝ‬ض‪ٞ‬ه‪٤‬غ جُٔط‪ ْٜ‬ػِ‪ ٠‬جػطٍجكحش‬
‫ُْ ضطِ‪ ٠‬ػِ‪ٓٝ .ٚ٤‬ح ‪ٛ٣‬حقد يُي ٖٓ ٍٓجهرس ٓرحٍٖز ٖٓ جُىكحع ٌَُ نٍم أ‪ ٝ‬ضؿح‪ َٝ‬هى ‪٣‬طؼٍ‪ٜ‬‬
‫ُ‪ ٚ‬جُٔط‪ًٌٛٝ . ْٜ‬ج كإ هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ‪٣‬ؼطرٍ جُِٓطس جُػحُػس جٌُِٔلس ذحُطكٍ‪ ١‬ػٖ جُؿٍجتْ‪.‬‬
‫ئٕ هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُ‪٬ٛ‬ق‪٤‬حش جُٔه‪ُٞ‬س ُ‪، ٚ‬ك‪ِٔ٣ ٜٞ‬ي ِْطحش ‪ٝ‬جْؼس‬
‫ُِطوٍ‪ ٍ٣‬ك‪ ٢‬قٍ‪٣‬س جُٔ‪ٞ‬ج‪ ٝ ٖ٤٘٠‬ك‪ٔٓ ٢‬طٌِحض‪ . ْٜ‬ك‪ٞ ٜٞ‬حذ‪ْ ١‬حّ ٍُِٗ‪٠‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ ٖٓ ،‬ق‪٤‬ع‬
‫ؾٔغ ج‪٧‬وُس ػٖ جُؿٍجتْ ‪ ٝ‬جُركع ػٖ ٍٓضٌر‪ٜ٤‬ح ‪ٓ،‬رحٍٖز أ‪ ٝ‬ذ‪ٞ‬جْطس ئٗحذس ه‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ ٝ ،‬جُ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف‬
‫ػِ‪ ٠‬جُؿٍ‪ٔ٣‬س جُٔطِرّ ذ‪ٜ‬ح ‪٠‬روح ُِٔحوز ‪ ٖٓ 75‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ ٞٛٝ .‬ؾ‪ٜ‬س جض‪ٜ‬حّ ‪ٖٓ ،‬‬
‫‪57‬‬
‫ق‪٤‬ع ٓ‪ٜ‬حٓ‪ ٚ‬جُٗر‪ٜ٤‬س ذٔ‪ٜ‬حّ جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ‪ً ،‬ا‪ٚ‬ىجٌ ج‪ٝ٧‬جٍٓ جُٔحْس ذحُكٍ‪٣‬س ‪ ٝ‬ذحُكن ك‪ ٢‬جُط٘وَ‬
‫‪ ٝ،‬ج‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ٝ، ٢٠‬جُطوح‪ ٠‬جٌُٔحُٔحش جُ‪ٜ‬حضل‪٤‬س ‪ٝ،‬ضلوى جُٔإْٓحش جُٓؿ٘‪٤‬س ‪ ٝ،‬ضٓه‪ٍ٤‬‬
‫جُو‪ٞ‬ز جُؼٔ‪٤ٓٞ‬س ‪ ٞٛٝ .‬ؾ‪ٜ‬س ه‪ٟ‬حت‪٤‬س ٖٓ ق‪٤‬ع ئ‪ٚ‬ىجٌ جُوٍجٌجش ‪ ٝ‬ئؾرحٌ‪٣‬س ضؼِ‪ َ٤‬ذؼ‪ٜٟ‬ح ‪ٖٓٝ ،‬‬
‫ق‪٤‬ع هحذِ‪٤‬س ‪ ًٙٛ‬جُوٍجٌجش ُِطؼٖ ‪ًًُٝ .‬ي ٖٓ ق‪٤‬ع ه‪ٞ‬ز ج‪٩‬غرحش جُط‪ ٢‬أػطح‪ٛ‬ح جُوحٗ‪ٕٞ‬‬
‫ُ‪٬‬ػطٍجف جًُ‪٣ ١‬طْ أٓحٓ‪ُِ ٝ ٚ‬ط‪٣ٍٛ‬كحش جُط‪٣ ٢‬ل‪ ٢ٟ‬ذ‪ٜ‬ح جُٗ‪ٜٞ‬و ئُ‪. 63 ٚ٤‬‬
‫‪ ٖٓ 52‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س جُٔـٍذ‪٢‬‬ ‫ئٕ هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ‪ ٝ‬ذٔوط‪ ٠ٟ‬جُٔحوز‬
‫‪٣ ،‬ؼ‪ ٖ٤‬ذحُطكو‪٤‬ن ك‪ ٢‬جُٔكحًْ ج‪٩‬ذطىجت‪٤‬س ٖٓ ذ‪ ٖ٤‬ه‪ٟ‬حز جُكٌْ ك‪ٜ٤‬ح ُٔىز غ‪٬‬ظ ْ٘‪ٞ‬جش هحذِس‬
‫ُِطؿى‪٣‬ى ذوٍجٌ ُ‪ ٍ٣َٞ‬جُؼىٍ ‪ ،‬ذ٘حء ػِ‪ ٠‬جهطٍجـ ٖٓ ٌت‪ ّ٤‬جُٔكٌٔس ج‪٩‬ذطىجت‪٤‬س ‪ٗ ٝ .‬لّ ج‪ٍٓ٧‬‬
‫ذحُ٘ٓرس ُوح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ُى‪ٓ ٟ‬كٌٔس ج‪ْ٫‬طث٘حف ئ‪ ٫‬أٗ‪ ٚ‬ذحهطٍجـ ٖٓ جٍُت‪ ّ٤‬ج‪ُٔ ٍٝ٧‬كٌٔس‬
‫ج‪ْ٫‬طث٘حف ‪ًٔ .‬ح ‪ ٌٖٔ٣‬ئػلحؤ‪ ْٛ‬ن‪ ًٙٛ ٍ٬‬جُٔىز ٖٓ ٓ‪ٜ‬حٓ‪ ْٜ‬ذ٘لّ جٌُ‪٤‬ل‪٤‬س ‪.‬‬
‫ئٕ هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ‪٣‬ؼطرٍ هح‪٤ٞ‬ح ‪ ٝ ،‬ئيج ًحٕ جُىْط‪ ٌٞ‬جُٔـٍذ‪ ٢‬جُؿى‪٣‬ى ٖٓ‬
‫ن‪ ٍ٬‬جُل‪ 107 َٛ‬جػطرٍ جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ٓٓطوِس ػٖ جُِٓطس جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُِٓطس جُط٘ل‪٣ً٤‬س ‪.‬‬
‫ك‪ ٌٖٔ٤‬جػطرحٌ ِْطس ‪ ٍ٣َ ٝ‬جُؼىٍ ك‪ ٢‬جُطؼ‪ ٝ ٖ٤٤‬ج‪٩‬ػلحء ٓٓح ذحْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء ‪ ٝ .‬ئيج ًحٕ‬
‫جُل‪ ٖٓ 113 َٛ‬جُىْط‪٣ ٌٞ‬ؼطرٍ جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ُِِٓ ٠‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ ٞٛ‬جُٓح‪ ٍٛ‬ػِ‪ ٠‬ضطر‪٤‬ن‬
‫جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُٔٔ٘‪ٞ‬قس ُِو‪ٟ‬حز ‪ٔ٤ْ ٫ ٝ‬ح ك‪ٔ٤‬ح ‪٣‬ه‪ ٙ‬جْطو‪ ٝ ُْٜ٬‬ضؼ‪ ٝ ْٜ٘٤٤‬ضٍه‪٤‬ط‪ ٝ ْٜ‬ضوحػى‪ٝ ْٛ‬‬
‫ضأو‪٣‬ر‪ٓ ٝ ، ْٜ‬حوجّ إٔ جُطٌٗ‪ِ٤‬س جُكحُ‪٤‬س ُ‪ًٜ‬ج جُٔؿِّ ‪ ٫‬ض‪ ْٟ‬ك‪ ٢‬ػ‪٣ٟٞ‬ط‪ٜ‬ح ًٔح ًحٕ ك‪ ٢‬جُٓحذن‬
‫‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ ‪ٝ ،‬ق‪٤‬ع ‪٣‬ؼطرٍ جُ‪ ّٞ٤‬جٍُت‪ ّ٤‬ج‪ُٔ ٍٝ٧‬كٌٔس جُ٘و‪ ٞٛ ٝ‬جٍُت‪ ّ٤‬جُٔ٘طىخ ‪ ،‬كإ‬
‫جنط‪ٛ‬ح٘ ‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ ك‪ ٢‬ضؼ‪ ٝ ٖ٤٤‬ئػلحء ه‪ٟ‬حز جُطكو‪٤‬ن ‪٣‬ؿد إٔ ‪٘٣‬طوَ ئُ‪ ٠‬جٍُت‪ ّ٤‬ج‪ٍٝ٧‬‬
‫ُٔكٌٔس جُ٘و‪ ، ٝ‬ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ جُطُ٘‪ َ٣‬جُِٓ‪ُِ ْ٤‬ىْط‪. ٌٞ‬‬
‫ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ًٙٛ ٟٞ‬جٍُٔقِس ‪٬٣‬قع ‪ٛ‬ىٌ ُكن ٖٓ قو‪ٞ‬م جُىكحع ‪٣‬طؿِ‪ ٠‬ك‪ ٢‬ػىّ‬
‫ضه‪ َ٣ٞ‬وكحع جُٔط‪ ْٜ‬ض‪ٓ ٍ٣ٞٛ‬كح‪ ٍٞ‬جُ‪ٟ‬حذطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ ،‬ق‪٤‬ع ‪٣‬طْ ج‪ً٫‬طلحء ذكن ج‪٬٠٩‬ع‬
‫ػِ‪ٜ٤‬ح كو‪ٓ . ١‬غ جُؼِْ إٔ ‪٘ٛ‬حى ِٓلحش وه‪٤‬وس ‪ٝ‬قٓحْس ضط‪ ٖٟٔ‬جُٔثحش ذَ ‪ ٝ‬ج‪٫٥‬ف ٖٓ جُ‪ٞ‬غحم‬
‫جُط‪ ٌٖٔ٣ ٫ ٢‬ضلك‪ٜٛ‬ح ذٔؿٍو ج‪٬٠٩‬ع ذ‪٣ ٖ٤‬ى‪ ١‬هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ‪ًٔ .‬ح إٔ ئؾٍجء ج‪٫‬ػطوحٍ‬
‫ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪٣ ٫ ٢٠‬ه‪ٟ‬غ ُ‪ٟٞ‬جذ‪ٓ ٠ٍٖٝ ٝ ١‬كىوز ضو‪٤‬ى ٖٓ ‪٬ٚ‬ق‪٤‬حش هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ك‪ًٛ ٢‬ج‬
‫‪ًًٝ 159‬ج‬ ‫جُٔؿحٍ‪ٝ ،‬ضٌ‪ْ٘ ٕٞ‬ىج أغ٘حء جْطث٘حف ‪ًٛ‬ج ج‪ ٍٓ٧‬أٓحّ ًٔح ‪ٝ ٞٛ‬ج‪ٞ‬ف ٖٓ جُٔحوز‬
‫جُٔ‪ٞ‬جو ٖٓ ‪ 175‬ئُ‪ ٖٓ 188 ٠‬م ّ ؼ‪..‬‬
‫‪ ٖٓ 126‬م‪.ّ.‬ؼ ػِ‪ ٠‬جٗ‪٣ ٚ‬ؿد أ‪ ٫‬ضط‪ٖٟٔ‬‬ ‫ٗ‪ ٙ‬جٍُٔٗع ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُٔحوز‬
‫جُٔكح‪ ٍٞ‬أ‪ً ١‬طحذس ذ‪ ٖ٤‬جُٓط‪ٛ٣ٝ ،ٌٞ‬حوم هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ‪ًٝ‬حضد جُ‪ٟ‬ر‪ٝ ١‬جُٗح‪ٛ‬ى ‪ٝ‬ػ٘ى‬

‫‪63‬‬
‫ـ وزارة العدل ‪،‬شرح قانون المسطرة الجنائٌة ‪ ،‬الجزء األول ‪ ،‬سلسلة المعلومة للجمٌع العدد ‪ ، 6‬أبرٌل ‪ ، 2007‬الصفحة ‪.217‬‬

‫‪58‬‬
‫ج‪٫‬هط‪ٟ‬حء جُطٍؾٔحٕ ػِ‪ٓ ٠‬ح ‪٣‬وغ ٖٓ ضٗط‪٤‬رحش ‪ٓٝ‬ح ‪ِ٣‬كن ذحُ‪ٜ‬حٕٓ‪ٝ ،‬ك‪ ٢‬قحٍ ػىّ جُٔ‪ٛ‬حوهس‬
‫ػِ‪ٜ٤‬ح ضؼطرٍ ًإٔ ُْ ضٌٖ ‪.‬‬
‫‪ٗ ١ٍٓ٣ٝ‬لّ جُكٌْ ػِ‪ ٠‬جُٔك‪ ٍٟ‬جًُ‪ٞ٣ ُْ ١‬هغ ذٌ‪٤‬ل‪٤‬س ‪ٚ‬ك‪٤‬كس ‪ٝ‬ػِ‪ ٠‬جُ‪ٛ‬لكحش جُط‪ ُْ ٢‬ضً‪َ٣‬‬
‫‪ٝ 121‬جُط‪٢‬‬ ‫أ‪٣ ُْ ٝ‬وغ ذ‪ٜٔٛ‬ح ٖٓ جُٗح‪ٛ‬ى‪ٓ ،‬ح ُْ ‪ ٙ٘٣‬جُٔك‪ ٍٟ‬ػِ‪ ٠‬ضؼًٌ يُي ‪ٝ‬كوح ُِٔحوز‬
‫ْروص ج‪ٖ٩‬حٌز ئُ‪ٜ٤‬ح‪ٝ .‬ك‪ ٢‬قحٍ ػىّ ضطر‪٤‬ن ٓوط‪٤ٟ‬حش ‪ ًٙٛ‬جُٔحوز كإ جُٔك‪٣ ٍٟ‬ؼطرٍ ذح‪. ٬٠‬‬
‫ًٔح إٔ ‪٘ٛ‬حى ئٌٖحُ‪٤‬س قو‪٤‬و‪٤‬س ضطٍـ ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬ج‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ،٢٠‬جًُ‪ٞٛ ١‬‬
‫ضىذ‪ٍ٤‬جْطػ٘حت‪ْ ٢‬حُد ُِكٍ‪٣‬س ‪ ٢ٍٓ٣‬ئُ‪ٞٝ ٠‬غ جُٔط‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬جُٓؿٖ ‪ٛ٣ ٝ .‬ىٌ ػِ‪ ٌَٖ ٠‬أٍٓ‬
‫ذح‪٣٩‬ىجع ك‪ ٢‬جُٓؿٖ ئيج ًحٕ جُٔط‪ ْٜ‬قح‪ٍٞ‬ج ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ج‪ ٍٓ٧‬ذاُوحء جُور‪ ٝ‬ئيج ًحٕ جُٔط‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬قحُس‬
‫كٍجٌ ‪٣ ٝ .‬رِؾ ك‪ٌٞ‬ج ُِٔط‪٤ُِ٘ ٝ ْٜ‬حذس جُؼحٓس ذ٘لّ جُطٍ‪٣‬وس جُط‪٣ ٢‬رِؾ ذ‪ٜ‬ح ج‪ ٍٓ٧‬ذحُ‪ٞٞ‬غ ضكص‬
‫جٍُٔجهرس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪٣ ٝ .‬كن ُِٔط‪ ْٜ‬أ‪ ٝ‬وكحػ‪ ٚ‬ضِْٓ ٗٓهس ٖٓ ج‪ ٍٓ٧‬ذح‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪. ٢٠‬‬
‫‪ 159‬ػٖ جْػ٘حت‪٤‬س ‪ًٛ‬ج جُطىذ‪ٝ ٞٛ ٍ٤‬‬ ‫ُوى أًى جٍُٔٗع جُٔـٍذ‪ ٢‬ك‪ ٢‬جُٔحوز‬
‫جٍُٔجهرس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ ،‬غْ ‪ٍ٣‬وف يُي ذحُو‪٣ ٍٞ‬ؼَٔ ذ‪ٜٔ‬ح ك‪ ٢‬جُؿ٘ح‪٣‬حش أ‪ ٝ‬ك‪ ٢‬جُؿ٘ف جُٔؼحهد ػِ‪ٜ٤‬ح‬
‫ذؼو‪ٞ‬ذس ْحُرس ُِكٍ‪٣‬س ‪.‬‬
‫‪ٓٝ‬ىز ج‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ٢٠‬ك‪ ٢‬جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُؿ٘ك‪٤‬س ‪ ٌٖٔ٣ ٫‬إٔ ضطؿح‪ٍٜٖ َٝ‬ج ‪ٝ‬جقىج‬
‫‪٣ ،‬ؿ‪ُ َٞ‬وح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ضٔى‪٣‬ى‪ ٙ‬ذٔوط‪ ٠ٟ‬أٍٓ ه‪ٟ‬حت‪ٓ ٢‬ؼَِ ضؼِ‪ ٬٤‬نح‪ٚ‬ح‪ٛ٣،‬ىٌ‪ ٙ‬ذ٘حء ػِ‪٠‬‬
‫‪ِ٠‬رحش جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس جُٔىػٔس ذأْرحخ ‪ ٌٖٔ٣ ٫ٝ .‬إٔ ‪٣‬طؿح‪ًٛ َٝ‬ج جُطٔى‪٣‬ى ٍٓض‪ُ٘ٝ ٖ٤‬لّ جُٔىز‬
‫‪٣ ٫ٝ .‬طؼى‪ ٟ‬ك‪ ٢‬ج‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ٢٠‬ك‪ ٢‬جُؿ٘ح‪٣‬حش ٖ‪ ٖ٣ٍٜ‬هحذِس ُِطٔى‪٣‬ى نّٔ ٍٓجش ‪ُ٘ ٝ‬لّ‬
‫جُٔىز ‪ ٠ٍٖٝ ٖٓٝ .‬جُطٔطغ ذ‪ ٚ‬جُطُجّ جُٔط‪ ْٜ‬ذحُك‪ُ ٌٟٞ‬ؿٔ‪٤‬غ ئؾٍجءجش جُىػ‪ ٝ، ٟٞ‬ئنرحٌ‬
‫جُوح‪ ٢ٞ‬ذٌَ ض٘و‪٬‬ض‪ ٚ‬أ‪ ٝ‬ذح‪٩‬هحٓس ذٌٔحٕ ٓؼ‪ًٔ ، ٖ٤‬ح ‪ٌ ٌٖٔ٣‬ذط‪ ٚ‬ذاو‪٫‬ء جُٔؼ٘‪ ٢‬ذح‪ ٍٓ٧‬ذٗ‪ٜ‬حوز‬
‫ٖٓ ٓإْٓس ػٔ‪٤ٓٞ‬س نح‪ٚ‬س ُِ‪ٛ‬كس أ‪ ٝ‬جُطؼِ‪ ْ٤‬ضإًى ضٌِل‪ٜ‬ح ذحُٔط‪ ْٜ‬أغ٘حء ٓىز ‪ًٛ‬ج ج‪٩‬كٍجؼ ‪ًٔ .‬ح‬
‫‪ ٌٖٔ٣‬إٔ ‪٣‬ط‪ٞ‬هق ػِ‪ ٠‬جُطُجّ جُٔط‪ ْٜ‬ذطوى‪ٔٞ ْ٣‬حٗس ٓحُ‪٤‬س أ‪ٔٞ ٝ‬حٗس ٖه‪٤ٛ‬س ‪ٝ .‬أ‪ٝ‬جٍٓ جُوح‪٢ٞ‬‬
‫ذه‪ًٛ ٘ٞٛ‬ج جُٗإٔ هحذِس ُ‪ْ٬‬طث٘حف ٖٓ جُٔط‪ ْٜ‬أ‪ ٝ‬جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ‪ٝ‬جُط‪٣ ٢‬طْ جُرع ك‪ٜ٤‬ح ٖٓ هرَ‬
‫ؿٍكس جُؿ٘ف ج‪ْ٩‬طث٘حك‪٤‬س جُط‪ ٢‬ضهط‪ ٙ‬ذحُطؼ‪ ٕٞ‬جُٔطؼِوس ذأ‪ٝ‬جٍٓ هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ‪ ٝ‬ضٔحٌِ‬
‫جٍُهحذس ػِ‪ٜ٤‬ح ك‪ًٛ ٢‬ج ج‪٠٩‬حٌ‪.‬‬
‫جُٔ‪٬‬قع إٔ ئ‪ٚ‬ىجٌ ج‪ ٍٓ٧‬ذح‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ٢٠‬ك‪ ٢‬جُٔـٍخ ٖٓ ن‪ٍ٬‬‬
‫جُٔٔحٌْس‪ ٞٛ ،‬أٗ‪ ٚ‬ضىذ‪ ٍ٤‬أ‪ ٢ِٚ‬ذه‪٬‬ف جُوحٗ‪ ٕٞ‬جًُ‪٣ ١‬ؼطرٍ‪ ٙ‬جْطػ٘حت‪٤‬ح ‪ٝ ،‬يُي ذٓرد ئ‪٬٠‬م ‪٣‬ى‬
‫جُِٓطس جُطوى‪٣ٍ٣‬س جُٔه‪ُٞ‬س ُوح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ‪ ٝ‬ػىّ ئن‪ٟ‬حػ‪ٜ‬ح ُٔؼح‪ٓ ٍ٤٣‬كىوز ‪ ٝ‬وه‪٤‬وس ‪ًٛٝ .‬ج ٓح‬
‫أو‪ ٟ‬ئُ‪ ٠‬جًطظحظ جُٓؿ‪ ٕٞ‬جُٔـٍذ‪٤‬س ذأػىجو ًر‪ٍ٤‬ز ٖٓ جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬ج‪٩‬قط‪٤‬ح‪ ٖ٤٠‬ك‪ ٢‬ظٍ‪ٝ‬ف ‪٫‬‬
‫ضكطٍّ جُٔؼح‪ ٍ٤٣‬جُى‪٤ُٝ‬س جُٓحتىز ك‪ًٛ ٢‬ج جُٔؿحٍ ‪ ٝ‬جُط‪ ٢‬ضوط‪ ، ٢ٟ‬ض‪ٞ‬ك‪ ٍ٤‬أٓحًٖ ‪٫‬توس ذح‪٫‬ػطوحٍ‬
‫ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ٓ ٢٠‬حوجّ جُٗه‪ ُْ ٙ‬ضطْ ئوجٗط‪٣ ُْٝ، ٚ‬ػرص جُلؼَ جُٔطحذغ ٖٓ أؾِ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬قو‪ًٔ . ٚ‬ح إٔ ػىّ‬
‫‪59‬‬
‫جُل‪ َٛ‬ذ‪ ٝ ْٜ٘٤‬ذ‪ ٖ٤‬جُٓؿ٘حء جُؼحو‪ ٖ٤٣‬وجنَ جُٔإْٓحش جُٓؿ٘‪٤‬س ‪٣‬ؿؼِ‪ ْٜ‬ك‪ٞٝ ٢‬ؼ‪٤‬س ض٘ل‪ً٤‬‬
‫ػو‪ٞ‬ذس ُْ ‪ٛ٣‬ىٌ ذٗأٗ‪ٜ‬ح قٌْ ‪ٓٝ ،‬ح ك‪ ٢‬يُي ٖٓ ٓٓحِ ذوٍ‪٘٣‬س جُرٍجءز ‪ ٠ٍٖٝ ٝ‬جُٔكحًٔس‬
‫جُؼحوُس ‪ٓٝ‬ح ‪٣‬طؼِن ذطٔطغ ًَ ٓؼطوَ ٖٓ قو‪ٞ‬م أْحْ‪٤‬س ‪ٝ،‬ذظٍ‪ٝ‬ف جػطوحٍ ئٗٓحٗ‪٤‬س ‪ ،‬جُٔ٘‪٘ٞٛ‬‬
‫ػِ‪ ٖٓ ْٜ٤‬ن‪ ٍ٬‬جُىْط‪ ٌٞ‬جُٔـٍذ‪ ٢‬ك‪ ٢‬جُل‪. 23 َٛ‬‬
‫ًٔح إٔ ج‪ٍْ٩‬جف ك‪ ٢‬ج‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪٣ ٢٠‬إو‪ ١‬ئُ‪ٌ ٠‬كغ ػىو جُٔ‪ٖ٤ٓٞٚٞ‬‬
‫جؾطٔحػ‪٤‬ح ‪ٓٝ‬ح ‪ٓ٣‬رر‪ ٚ‬يُي ٖٓ ئٌٖحُ‪٤‬حش جؾطٔحػ‪٤‬س ‪ ،‬ضطٔػَ ك‪ ٢‬جٌضلحع ػىّ جُٔؿٍٓ‪ ٝ ٖ٤‬جًطٓحخ‬
‫جُٔلٍؼ ػ٘‪ ْٜ‬ذؼى يُي ُؼحوجش ‪ًِْٞ ٝ‬حش جُٔؿٍٓ‪ ٖ٤‬جُٔكطٍك‪ ٝ ٖ٤‬جُٔىجٗ‪ُ. ٖ٤‬وى ذِؾ أ‪ َٚ‬ػىو‬
‫جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬ج‪٩‬قط‪٤‬ح‪ْ٘ ٖ٤٠‬س ‪ ٖٓ 2007‬ن‪ ٍ٬‬جُطوٍ‪ ٍ٣‬جُٓ٘‪ُ٘ٔ ١ٞ‬ى‪ٝ‬ذ‪٤‬س جُٓؿ‪ٖٓ 25922 ٕٞ‬‬
‫أ‪ٓ 54660 َٚ‬ؼطوَ أ‪ ١‬ذٔح ‪٘٣‬ح‪ٛٗ ُٛ‬ق جُٔؼطوِ‪ ٝ. ٖ٤‬أٓح ػىو ج‪ٖ٧‬هح٘ جًُ‪ ٖ٣‬جضهً ك‪٢‬‬
‫قو‪ ْٜ‬ضىذ‪ ٍ٤‬ج‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ٢٠‬ن‪ ٍ٬‬جُٔىز ( ‪ 2001‬ـ ‪ ) 2009‬كوى ٗح‪ٓ 678078 ُٛ‬ؼطو‪٬‬‬
‫ذٔؼىٍ ْ٘‪ ١ٞ‬ك‪ ٢‬قى‪ٝ‬و ‪ٓ 75342‬ؼطو‪ًٛٝ ، ٬‬ج جٍُهْ ؾى ٍٓضلغ ‪٣ ٝ‬ىٍ ػِ‪ٝ ٠‬ؾ‪ٞ‬و نَِ ك‪٢‬‬
‫جُٓ‪٤‬حْس جُؿ٘حت‪٤‬س جُٔطرؼس ك‪ًٛ ٢‬ج جُٔؿحٍ‪ .‬جُٗ‪٢‬ء جًُ‪٣ ١‬إو‪ ١‬ئُ‪ ٠‬ئٌ‪ٛ‬حم ‪ ٝ‬ئغوحٍ جُٔإْٓحش‬
‫جُٓؿ٘‪٤‬س ‪ ٝ‬ػىّ ضٌٔ٘‪ٜ‬ح ٖٓ ٓٔحٌْس و‪ٌٛٝ‬ح ك‪ ٢‬ئػحوز ضأ‪ ٝ َ٤ٛ‬ئوٓحؼ جُٓؿ٘حء جُٔىجٗ‪ ٝ . ٖ٤‬ئٕ‬
‫‪ْ٘ % 46‬س‬ ‫ًحٗص ٗٓرس جُٓؿ٘حء ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ٖ٤٤٠‬قٓد ئق‪ٛ‬حت‪٤‬حش جُٔ٘ى‪ٝ‬ذ‪٤‬س جٗهل‪ٟ‬ص ٖٓ‬
‫‪ ،2008‬ئُ‪ ،% 39 ٠‬ػ٘ى ٓطْ ‪ 2011‬قٓد جُٔ٘ى‪ٝ‬خ جُؼحّ ‪٩‬وجٌز جُٓؿ‪ ٕٞ‬ك‪ ٢‬ضوٍ‪ ٍٙ٣‬أٓحّ‬
‫ٓؿِّ جُ٘‪ٞ‬جخ كإ ‪ًٛ‬ج ج‪ٗ٫‬هلح‪ ٜ‬ؿ‪ً ٍ٤‬حف ‪.‬‬
‫‪64‬‬
‫ؾى‪ ٍٝ‬ج‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ٢٠‬قٓد جُٓ٘‪ٞ‬جش‬
‫‪2005‬‬ ‫‪2004‬‬ ‫‪2003‬‬ ‫‪2002‬‬ ‫‪2001‬‬ ‫انغُخ‬
‫‪74393‬‬ ‫‪71136‬‬ ‫‪74530‬‬ ‫‪77741‬‬ ‫‪70043‬‬ ‫ػذد‬
‫انًؼزمه‪ٍٛ‬‬

‫انًؼذل‬ ‫انًجًٕع‬ ‫‪2009‬‬ ‫‪2008‬‬ ‫‪2007‬‬ ‫‪2006‬‬


‫انغُٕ٘‬
‫‪75342‬‬ ‫‪678078‬‬ ‫‪86913‬‬ ‫‪78267‬‬ ‫‪78775‬‬ ‫‪66280‬‬

‫‪64‬‬
‫ـ مجلة الشإون الجنائٌة ‪ ،‬العدد األول‪ ،‬دجنبر ‪ 2011‬ـ الصفحة ‪.67‬‬

‫‪60‬‬
‫وحسب التقرٌر الصادر عن المجلس الوطنً لحقوق إلنسان المتعلق باألوضاع فً السجون‬
‫وحقوق السجناء‪ ،‬فنسبة االعتقال االحتٌاطً جد مرتفعة ‪ ،‬وهذا ما ٌوضحه الجدول التالً ‪:‬‬

‫‪2011‬‬ ‫‪2010‬‬ ‫‪2009‬‬ ‫‪2008‬‬ ‫‪2007‬‬ ‫السنوات‬


‫‪27470‬‬ ‫‪30264‬‬ ‫‪29369‬‬ ‫‪28980‬‬ ‫‪25922‬‬ ‫المعتقلون‬
‫اإلحتٌاطٌون‬
‫‪36355‬‬ ‫‪33844‬‬ ‫‪27531‬‬ ‫‪29806‬‬ ‫‪28347‬‬ ‫المعتقلون‬
‫المدانون‬

‫من خالل الجدول ٌتضح ارتفاع وتٌرة اللجوء لالعتقال االحتٌاطً‪ ،‬حٌث أن نسبة المعتقلٌن‬
‫احتٌاطٌا ال تقل عن ‪ 43.7‬فً المائة من مجموع المعتقلٌن‪ .‬وهذا ما ٌإكد اإلفراط فً االعتقال‬
‫اإلحتٌاطً‪ ،‬و الذي ٌرتبط أساسا بسوء تقدٌر سلطة المالئمة الممنوحة للنٌابة العامة‪ ،‬وعدم ترشٌد‬
‫االعتقال اإلحتٌاطً من طرف هذه األخٌرة‪ ،‬و بطء المساطر القضائٌة ‪.65‬‬

‫ومن النتائج السلبٌة لالعتقال االحتٌاطً‪ ،‬اكتظاظ السجون‪ ،‬وبالتالً عدم نجاعة وسائل اإلصالح‬
‫و التؤهٌل المعتمدة ‪ .‬الشًء الذي ٌمس بشكل غٌر مباشر باألمن القضائً ‪ ،‬من خالل ارتفاع حاالت‬
‫العود ‪.‬‬

‫ئٕ ئٌٖحُ‪٤‬س جٌضلحع ػىو جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ٖ٤٤٠‬ضو‪ٟٓ ٝ‬ؿغ جُؼى‪٣‬ى ٖٓ ج‪ٗ٧‬ظٔس‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٝ ،‬ضكح‪ ٍٝ‬ؾح‪ٛ‬ىز ‪٣٩‬ؿحو قِ‪ُِ ٍٞ‬هل‪ٜ٘ٓ ٝ‬ح ‪ .‬ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ جقطٍجّ جُو‪ٞ‬جػى جُىْط‪٣ٌٞ‬س ‪ٝ‬‬
‫جُٔؼح‪ ٍ٤٣‬جُى‪٤ُٝ‬س جُط‪ ٢‬ضكٔ‪ ٢‬جُٓ‪ٓ٬‬س جُؿٓى‪٣‬س ُ‪٨‬كٍجو ‪ ٝ‬ضكٍّ ًَ جػطوحٍ ضؼٓل‪ ٢‬ك‪ ٢‬قو‪.ٚ‬‬
‫ُوى ػٔىش كٍٗٓح ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُوحٗ‪ ٖٓ 2000 ٞ٤ٗٞ٣ 15 ٕٞ‬ضو‪٣ٞ‬س ٓرىأ هٍ‪٘٣‬س‬
‫جُرٍجءز ‪ ٝ‬قو‪ٞ‬م جُ‪ٟ‬كح‪٣‬ح ‪ .‬ق‪٤‬ع ْؼص ئُ‪ ٠‬جُطوِ‪ ٖٓ ٙ٤‬جُِؿ‪ٞ‬ء ئُ‪ ٠‬ج‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ٢٠‬أض٘حء‬
‫ٍٓقِس جُطكو‪٤‬ن ‪ٝ.‬يُي ٖٓ ن‪ ٍ٬‬ضٍؾٔس ج‪ُ٫‬طُجٓحش ج‪ٌٝٝ٧‬ذ‪٤‬س ك‪ًٛ ٢‬ج جُٔؿحٍ ‪ ٝ.‬ضٌِ‪٤‬ق هح‪ٜ‬‬
‫‪ًٛ ٖٓ 173‬ج‬ ‫جُكٍ‪٣‬حش ‪ ٝ‬ج‪٫‬ػطوح‪٫‬ش ذا‪ٚ‬ىجٌ ج‪ ٍٓ٧‬ذح‪٫‬ػطوحٍ أ‪ ٝ‬ضٔى‪٣‬ى‪ . ٙ‬ككٓد جُٔحوز‬
‫جُوحٗ‪ ٕٞ‬كإ جُٗه‪ٞٞٞٓ ٙ‬ع جُركع ‪ ٝ‬جُٔلطٍ‪ ٜ‬ذٍجءض‪٣ ، ٚ‬رو‪ ٠‬قٍج‪ ٌُٖٝ،‬ذٓرد ‪ٌٍٝٞ‬جش‬
‫جُطكو‪٤‬ن أ‪ ٝ‬ضىجذ‪ ٍ٤‬ج‪٣ ٖٓ٧‬ه‪ٟ‬غ ُ‪ٞ‬جقى أ‪ ٝ‬أًػٍ ٖٓ ضىجذ‪ ٍ٤‬جُ‪ٞٞ‬غ ضكص جٍُٔجهرس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫‪ٝ،‬ك‪ ٢‬قحُس ػىّ ًلح‪٣‬ط‪ٜ‬ح ذحُ٘ظٍ ‪ٛ٧‬ىجك‪ٜ‬ح ‪ٝ‬ذٌَٗ جْطػ٘حت‪ ٢‬ئن‪ٟ‬حع جُٗه‪٬ُ ٙ‬ػطوحٍ‬
‫ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ . ٢٠‬جُٔ‪٬‬قع ٖٓ ‪ًٛ‬ج جُل‪ٝ َٛ‬ؾ‪ٞ‬و ضىٌ‪٣‬ؽ ك‪ ٢‬جُطىذ‪ ٝ ، ٍ٤‬ذوحء ج‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪٢٠‬‬
‫جُه‪٤‬حٌ ج‪٧‬ن‪ ٍ٤‬ك‪ًٛ ٢‬ج جُ‪ٛ‬ىو‪.66‬‬

‫‪65‬‬
‫‪ -‬المجلس الوطنً لحقوق اإلنسان‪ ،‬تقرٌر حول األوضاع فً السجون وحقوق السجناء‪ ،2012 ،‬ص ‪.20‬‬
‫‪66‬‬
‫‪ Procédure pénal française /Art 137 .Modifié par Loi n°2000-516 du 15 juin 2000 - art. 46 JORF‬ـ‬
‫‪16 juin 2000‬‬
‫‪61‬‬
‫‪ ًُٜٙٝ‬ج‪٫‬ػطرحٌجش ٗوطٍـ ئقح‪٠‬س هٍجٌ ج‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ٢٠‬ذٍٗ‪ٞٞٞٓ ٠ٝ‬ػ‪٤‬س‬
‫ضإ‪ ٍ٠‬جُِؿ‪ٞ‬ء ئُ‪ . ٚ٤‬كٔط‪ ٠‬ض‪ٞ‬كٍش ‪ٔٞ‬حٗحش جُك‪ ٝ ، ٌٟٞ‬ػىّ نط‪ٌٞ‬ز جُٔط‪ًٔ ْٜ‬ح ئيج ضؼِن‬
‫ج‪ ٍٓ٧‬ذحُؿٍجتْ جُـ‪ ٍ٤‬جُؼٔى‪٣‬س ‪ ،‬ذح‪ٞ٩‬حكس ئُ‪ ٠‬ػىّ ‪ٝ‬ؾ‪ٞ‬و ٓح ‪ٜ٣‬ىو ج‪ ٝ ٖٓ٧‬ج‪ْ٫‬طوٍجٌ ‪ ،‬أ‪ٝ‬‬
‫‪ ٌَٗ٣‬ض‪ٜ‬ى‪٣‬ىج ػِ‪ ٠‬ق‪٤‬حز جُٔط‪ ، ْٜ‬كاٗ‪٣ ٚ‬ؿد ضٔط‪٤‬غ جُٔط‪ ْٜ‬ذحٍُٓجـ جُٔإهص ئُ‪ ٠‬إٔ ‪ٛ٣‬ىٌ قٌْ‬
‫ذحش ك‪ ٢‬جُٔ‪ٞٞٞ‬ع ‪ٓ .‬غ ‪ٌٍٝٞ‬ز جُل‪ َٛ‬وجنَ جُٓؿ‪ ٕٞ‬ذٌَٗ ‪ٝ‬ؾ‪ٞ‬ذ‪ ٝ ٢‬ئُُجٓ‪ ، ٢‬و‪ٕٝ‬‬
‫جُطًٌع ذحُ‪ٌٍٟٝ‬جش ‪ ٝ‬ج‪ًٍ٩‬ج‪ٛ‬حش ‪،‬ذ‪ ٖ٤‬جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬ج‪٩‬قط‪٤‬ح‪ ٝ ٖ٤٠‬ذحه‪ ٢‬جُٔىجٗ‪ ٖ٤‬ذحُؼو‪ٞ‬ذحش‬
‫جُكرٓ‪٤‬س ‪ٓ .‬غ ض‪ٞ‬ك‪ ٍ٤‬ظٍ‪ٝ‬ف ٓ‪٬‬تٔس ضكلع ًٍجٓس جُٔؼطوَ ئُ‪ ٠‬ق‪ٚ ٖ٤‬ى‪ ٌٝ‬هٍجٌ ذٍجءض‪ ٚ‬أ‪ٝ‬‬
‫ئوجٗط‪ٓ. ٚ‬غ ؾؼَ ج‪٫‬ػطوحٍ ج‪٩‬قط‪٤‬ح‪ ٢٠‬آنٍ هٍجٌ ‪ ٌٖٔ٣‬جضهحو‪ ٙ‬ك‪ ٢‬قحُس ػىّ ؾى‪٣ٍ٠ ٟٝ‬ن‬
‫جٍُٔجهرس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٓ ،‬غ جْطكىجظ ‪ْٝ‬حتَ أنٍ‪ ٟ‬ذى‪ِ٣‬س ُ‪٬‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ٝ ، ٢٠‬جْطؼٔحٍ‬
‫جُٓ‪ٞ‬جٌ ج‪ٌُ٩‬طٍ‪ ٢ٗٝ‬جًُ‪ ٖٓ ٌٖٔ٣ ١‬ضطرغ ًَ ضكًٍحش جُٔط‪ ْٜ‬أغ٘حء ض‪ٞ‬جؾى‪ ٙ‬ك‪ ٢‬قحُس ٍْجـ ‪.‬‬
‫‪ٝ‬ذ‪ًٜ‬ج ج‪ِْٞ٧‬خ ْططٌٖٔ جُى‪ُٝ‬س ٖٓ ض‪ٞ‬ك‪ٓ ٍ٤‬رحُؾ ٓ‪ٜٔ‬س ض٘لو‪ٜ‬ح ػِ‪ ٠‬ئؾٍجء ج‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪٢٠‬‬
‫ٓٔح ‪٣‬ك‪ ٍٞ‬و‪ ٕٝ‬ه‪٤‬حّ جُٔإْٓس جُٓؿ٘‪٤‬س ذأو‪ٝ‬جٌ‪ٛ‬ح جُكو‪٤‬و‪٤‬س ك‪ٞٓ ٢‬جؾ‪ٜ‬س ذو‪٤‬س جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬جُٔىجٗ‪. ٖ٤‬‬

‫ط ـ أصُبء انًحبكًخ ‪:‬‬


‫‪ ٖٓ 308‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س‪ ،‬كإ جُر‪٤‬حٗحش جُ‪ٞ‬جؾد‬ ‫ذحٍُؾ‪ٞ‬ع ُِٔحوز‬
‫ض‪ٞ‬جكٍ‪ٛ‬ح ك‪ ٢‬ج‪ْ٫‬طىػحء ‪ٝ‬جُٔطٔػِس ك‪ ٢‬جُ‪ٝ ّٞ٤‬جُٓحػس ‪ٓٝ‬كَ جٗؼوحو جُؿِٓس ‪ٞٗٝ‬ع جُؿٍ‪ٔ٣‬س‪،‬‬
‫‪ٝ‬ضحٌ‪٣‬م ‪ٓٝ‬كَ جٌضٌحذ‪ٜ‬ح ‪ ٝ‬جُٔ‪ٞ‬جو جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُٔطروس ذٗأٗ‪ٜ‬ح ضوغ ضكص ‪٠‬حتِس جُرط‪.ٕ٬‬‬

‫ئ‪ ٫‬أٗ‪ ٚ‬ئيج ًحٕ ج‪٣ ٍٓ٧‬طؼِن ذؿ٘ح‪٣‬س كاٗ‪٣ ٚ‬ؿد‪،‬ئ‪ٞ‬حكس ًُُي‪ ،‬إٔ ‪٣‬ط‪ٖٟٔ‬‬
‫ج‪ْ٫‬طىػحء ذح‪ٞ٩‬حكس ‪ِٓ ،‬ه‪ٛ‬ح ُِ‪ٞ‬هحتغ ‪ٝ‬جُطٌ‪٤٤‬ق جُوحٗ‪ُٜ ٢ٗٞ‬ح‪٣ٝ ،‬طؼ‪ ٖ٤‬إٔ ‪٣‬ل‪ َٛ‬ذ‪ ٖ٤‬ضحٌ‪٣‬م‬
‫‪ 8‬أ‪٣‬حّ ػِ‪ ٠‬ج‪٧‬هَ‪ٓ ،‬غ جقطٍجّ ج‪٥‬ؾحٍ‬ ‫ضِٓ‪ ْ٤‬ج‪ْ٫‬طىػحء ‪ٝ‬جُ‪ ّٞ٤‬جُٔكىو ُِك‪ ٌٟٞ‬ك‪ ٢‬أؾَ‬
‫جُٔكىو ك‪ ٢‬جُٔحوز ‪ ٖٓ 309‬م‪.ّ.‬ؼ ضكص ‪٠‬حتِس جُرط‪٣ٝ . ٕ٬‬ؼطرٍ ئغحٌز جُرط‪ ٖٓ ٕ٬‬جُىك‪ٞ‬ع‬
‫ج‪٤ُٝ٫‬س ضطْ ئغحٌض‪ ٚ‬هرَ أ‪ ١‬وكغ أ‪ ٝ‬وكحع ضكص ‪٠‬حتِس ْو‪ ٠ٞ‬جُكن‪ًٔ ،‬ح أٗ‪ُِٔ ٌٖٔ٣ ٚ‬ط‪ ْٜ‬ئٌٓحٗ‪٤‬س‬

‫‪La personne mise en examen, présumée innocente, reste libre. Toutefois, en raison des nécessités de‬‬
‫‪l'instruction ou à titre de mesure de sûreté, elle peut être astreinte à une ou plusieurs obligations du‬‬
‫‪contrôle judiciaire. Lorsque celles-ci se révèlent insuffisantes au regard de ces objectifs, elle peut, à‬‬
‫‪titre exceptionnel, être placée en détention provisoire.‬‬

‫‪62‬‬
‫ئ‪٬ٚ‬ـ ٓح ‪ ٌٕٞ٣‬هى ٖحخ ج‪ْ٫‬طىػحء ٖٓ أنطحء أ‪ ٝ‬جْط‪٤‬لحء أ‪ٗ ١‬و‪ ٙ‬ك‪ٝ ،ٚ٤‬ك‪ ًٙٛ ٢‬جُكحُس‬
‫ضٔ٘ك‪ ٚ‬جُٔكٌٔس أؾ‪ُ ٬‬ط‪٤ٜ‬ة وكحػ‪ ٚ‬هرَ جُرىء ك‪٘ٓ ٢‬حهٗس جُو‪٤ٟ‬س‪.‬‬
‫‪ ٖٓ 365 ٝ 370‬م ّ ؼ ٌِٖ‪٤‬حش‬ ‫ُوى قىو جٍُٔٗع جُٔـٍذ‪ ٢‬ذٔوط‪ ٠ٟ‬جُٔحوض‪ٖ٤‬‬
‫ج‪٧‬قٌحّ جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٝ‬قىو قح‪٫‬ش جُرط‪ٜ٘ٓ ٕ٬‬ح‪ ،‬يُي جٗ‪ ٚ‬ئ‪ٞ‬حكس ُِر‪٤‬حٗحش جٍُٔضرطس ذٌَٗ جُكٌْ‬
‫كاٗ‪٘ٛ ٚ‬حى ذ‪٤‬حٗحش ضطؼِن ذحُؿٍ‪ٔ٣‬س ‪ٝ‬جُٔط‪٣ ْٜ‬طؼ‪ ٖ٤‬ئوٌجؾ‪ٜ‬ح ك‪ ٢‬جُكٌْ جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ،٢‬جُط‪٣ ٫ ٢‬طٍضد‬
‫جُرط‪ ٕ٬‬ػٖ ضهِق ئقىج‪ٛ‬ح ك‪ ٢‬جُى‪٣‬رحؾس ‪ٝ‬ئٗٔح كو‪ ١‬ػ٘ى ج‪٩‬ؿلحٍ جٌُِ‪ُٜ ٢‬ح ك‪ ٢‬أ‪ ١‬ؾُء ٖٓ‬
‫أؾُجء جُكٌْ ٓح وجّ إٔ أؾُجء جُكٌْ ذؼ‪ٜٟ‬ح ٌَٓٔ ُرؼ‪.ٝ‬‬

‫أٓح ج‪٧‬نطحء جُٔحو‪٣‬س جُط‪ ٢‬ضٍو ػِ‪ ٠‬ذ‪٤‬حٗحش جُى‪٣‬رحؾس ك‪٣ ٬‬طٍضد ػ٘‪ٜ‬ح جُرط‪،ٕ٬‬‬
‫‪ٝ‬ئٗٔح ض‪ٛ‬كف ‪ٝ‬كوح ُو‪ٞ‬جػى ض‪ٛ‬ك‪٤‬ف جُهطأ جُٔحو‪. ١‬‬
‫ئ‪ ٫‬إٔ أ‪ ْٛ‬ذ‪٤‬حٗحش جُكٌْ ‪ٝ‬جًُ‪٣ ١‬كىو ٓ‪ ٖٓ ٍٙ٤ٛ‬ئُـحء أ‪ ٝ‬ضأ‪٤٣‬ى ٖٓ هرَ ٓكٌٔس أػِ‪ ٠‬وٌؾس ‪ٞٛ‬‬
‫ضؼِ‪ َ٤‬جُكٌْ جًُ‪٣ ١‬ؼطرٍ جُ٘ط‪٤‬ؿس جُٔ٘طو‪٤‬س ُٔوحٌذس جُ‪ٞ‬هحتغ ‪ ٝ‬جُكؿؽ جُط‪ ٢‬جْطهِ‪ٜ٘ٓ ٙ‬ح جُكٌْ‬
‫ٓ٘ط‪ٞ‬ه‪٣ٝ ،ٚ‬طٍضد ػٖ ػىّ ضؼِ‪ َ٤‬جُكٌْ ذط‪٠ ٚٗ٬‬روح ُِٔحوز ‪ ٖٓ 370‬م ّ‪.‬ؼ ‪":‬ضرطَ ج‪٧‬قٌحّ‬
‫‪،".‬‬ ‫أ‪ ٝ‬جُوٍجٌجش ئيج ُْ ضٌٖ ٓؼِِس أ‪ ٝ‬ئيج ًحٗص ضكط‪ ١ٞ‬ػِ‪ ٠‬ضؼِ‪٬٤‬ش ٓط٘حه‪ٟ‬س‬
‫ٖٓ ضْ كحٕ أ‪ ١‬قٌْ ُْ ‪ٓ٣‬ط٘ى ػِ‪ ٠‬أوُس ضٔص ٓ٘حهٗط‪ٜ‬ح ذؿِٓس جُٔكحًٔس أ‪ ٝ‬ئيج ًحٗص ‪٤ُٝ‬ىز‬
‫ئؾٍجءجش ذح‪ِ٠‬س أ‪ٓ ٝ‬ر‪ٜٔ‬س ‪ٝ‬ؿحٓ‪ٟ‬س أ‪ٓ ٝ‬ط٘حه‪ٟ‬س ‪٣‬طؼٍ‪ُِ ٜ‬رط‪. ٕ٬‬‬

‫ـ عبثؼب ‪ :‬انغهطخ انزمذ‪ٚ‬ش‪ٚ‬خ نهمبض‪ٙ‬‬


‫ئٕ ٓؿحٍ جُِٓطس جُطوى‪٣ٍ٣‬س ُِوح‪ ٢ٞ‬جُُؾٍ‪ٖ َٔٗ٣ ، ١‬و‪ : ٖ٤‬ج‪٣ ٍٝ٧‬طؼِن‬
‫ذطوى‪ ٍ٣‬ج‪٧‬وُس ‪ ٝ‬ج‪٩‬غرحضحش جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س أٓحٓ‪ُ ٚ‬طٌ‪ ٖ٣ٞ‬ه٘حػط‪ ٚ‬ق‪ٓٗ ٍٞ‬رس جُلؼَ ئُ‪ ٠‬جُٔط‪ ْٜ‬أ‪ٝ‬‬
‫ذٍجءض‪ٝ ، ٚ٘ٓ ٚ‬جُػحٗ‪٣ ٢‬طؼِن ذحنط‪٤‬حٌ جُؼو‪ٞ‬ذس جُٔ٘حْرس ُ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ ٓرىأ ضلٍ‪٣‬ى جُؼوحخ ‪.‬‬
‫‪ ٖٓ 286‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ‪،‬‬ ‫‪ًٌٛٝ‬ج كوى ٗ‪ ٙ‬جٍُٔٗع جُٔـٍذ‪ ٢‬ك‪ ٢‬جُٔحوز‬
‫ذأٗ‪ ٌٖٔ٣ ٚ‬ئغرحش جُؿٍجتْ ذأ‪٣‬س ‪ِ٤ْٝ‬س ٖٓ ‪ْٝ‬حتَ ج‪٩‬غرحش ‪ٓ ،‬حػىج ك‪ ٢‬ج‪٧‬ق‪ٞ‬جٍ جُط‪٣ ٢‬و‪٢ٟ‬‬
‫جُوحٗ‪ ٕٞ‬ك‪ٜ٤‬ح ذه‪٬‬ف يُي ‪٣ ٝ ،‬كٌْ قٓد جهط٘حػ‪ ٚ‬جُ‪ ، ْ٤ٔٛ‬ق‪٤‬ع ‪٣‬ؿد إٔ ‪٣‬ط‪ ٖٟٔ‬جُٔوٌٍ ٓح‬
‫‪٣‬رٌٍ جهط٘حع جُوح‪ ٢ٛٝ ٢ٞ‬ج‪ْ٧‬رحخ جُ‪ٞ‬جهؼ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُط‪٘٣ ٢‬ر٘‪ ٢‬ػِ‪ٜ٤‬ح جُكٌْ أ‪ ٝ‬جُوٍجٌ أ‪ٝ‬‬
‫ج‪ ُٞ ٝ ٍٓ٧‬ك‪ ٢‬قحُس جُرٍجءز ‪ ،‬قٓد جُر٘ى جُػحٖٓ ٖٓ جُٔحوز ‪ٗ ٖٓ 365‬لّ جُوحٗ‪. ٕٞ‬‬
‫‪ ًٙٛ‬جُِٓطس جُٔه‪ُٞ‬س ُِوح‪ ،٢ٞ‬ه‪٤‬ى‪ٛ‬ح جُوحٗ‪ ٕٞ‬ذٔؿٔ‪ٞ‬ػس ٖٓ جُ‪ٟٞ‬جذ‪ ١‬ضـَ ‪٣‬ى‪ٙ‬‬
‫ػٖ جْطؼٔحُ‪ٜ‬ح ذٌَٗ ضكٌٔ‪ٝ ، ٢‬ذحُطحُ‪ ٢‬كحُكؿؽ جُط‪ ٢‬ذ٘‪ ٢‬ػِ‪ٜ٤‬ح جُٔوٌٍ ‪٣‬ؿد إٔ ضٌ‪ ٕٞ‬هى‬
‫ػٍ‪ٞ‬ص أغ٘حء جُؿِٓس ‪ٞٗ ٝ‬هٗص ٖل‪٤ٜ‬ح ‪ ٝ‬ق‪٣ٌٟٞ‬ح أٓحٓ‪ٜ‬ح ‪.‬‬

‫‪63‬‬
‫ؿ‪ ٍ٤‬إٔ جُٔ‪٬‬قع ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُ‪ٞ‬جهغ جُؼِٔ‪ ٢‬إٔ جُٔكح‪ ٍٞ‬جُٔ٘ؿُز ٖٓ هرَ‬
‫جُ‪ٟ‬حذطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ضكظ‪ُ ٠‬ى‪ ٟ‬جُوح‪ ٢ٞ‬جُٔـٍذ‪ ٢‬ذو‪ٞ‬ز غر‪ٞ‬ض‪٤‬س ًر‪ٍ٤‬ز‪ ،‬ضؿؼِ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬أؿِد ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ‬
‫‪٣‬طر٘‪ٓ ٠‬ح ‪ٌٝ‬و ذ‪ٜ‬ح ٖٓ قؿؽ ‪ ٝ‬جػطٍجكحش ُ‪ ٌٕٞ٤‬ه٘حػط‪ٌ ٚ‬ؿْ ٓح ‪٣‬ػحٌ ٖٓ وك‪ٞ‬ع أٓحٓ‪ٓ ٝ ٚ‬ح هى‬
‫‪ٍٝ٣‬ؼ أٓحٓ‪ ٚ‬ذحُؿِٓس ‪ٓ .‬ؼطٔىج ك‪ ٢‬يُي ػِ‪ ٠‬جُٔحوز ‪ ٖٓ 290‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س جُط‪٢‬‬
‫ض٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬إٔ جُٔكح‪ ٝ ٍٞ‬جُطوحٌ‪ ٍ٣‬جُط‪٣ ٢‬كٌٍ‪ٛ‬ح ‪ٞ‬رح‪ ٠‬جٍُٗ‪٠‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ك‪ٖ ٢‬إٔ جُطػرص‬
‫ٖٓ جُؿ٘ف ‪ ٝ‬جُٔهحُلحش ‪ٞ٣ ،‬غن ذٔ‪ٜٟٗٞٔ‬ح ئُ‪ ٠‬إٔ ‪٣‬ػرص جُؼٌّ ذأ‪ِ٤ْٝ ١‬س ٖٓ ‪ْٝ‬حتَ‬
‫ج‪٩‬غرحش ‪ ،‬ؿ‪ ٍ٤‬إٔ ٓحػىج يُي ٖٓ جُٔكح‪ ٍٞ‬أ‪ ٝ‬جُطوحٌ‪٣ ٫ ٍ٣‬ؼطرٍ ئ‪ٓ ٫‬ؿٍو ٓؼِ‪ٓٞ‬حش ‪.‬‬
‫كٔكح‪ ٍٞ‬جُ‪ٟ‬حذطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ذحُٔـٍخ ‪َ٫‬جُص ضطٍـ ٓؿٔ‪ٞ‬ػس ٖٓ ج‪ٌٖ٩‬ح‪٫‬ش‬
‫جُٔطؼِوس ذحقطٍجّ قو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ‪ًً ٝ‬ج جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُٔه‪ُٞ‬س ُِٔٗطر‪ ٚ‬ك‪٤ًٝ ، ْٜ٤‬ل‪٤‬س جُطؼحَٓ ٓؼ‪ْٜ‬‬
‫‪٣ٍ٠ ٝ‬وس ئٗؿحَ ‪ ًٙٛ‬جُٔكح‪ . ٍٞ‬كل‪ِٓ ٢‬ق أقىجظ ضحَز ذطحٌ‪٣‬م ‪ْ 2012/02/01‬ؿَ ضوٍ‪ٍ٣‬‬
‫جُؿٔؼ‪٤‬س جُٔـٍذ‪٤‬س ُكو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ذإٔ وكحع جُٔط‪ ٖ٤ٜٔ‬جُطّٔ ٖٓ جُٔكٌٔس جُو‪ ٍٞ‬ذرط‪ٕ٬‬‬
‫ٓكح‪ ٍٞ‬جُ‪ٟ‬حذطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪٠‬روح ُِٔحوز ‪ ٖٓ 751‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ ٝ،‬جػطٔحو ٓح ٌجؼ‬
‫ٖٓ ٓ٘حهٗحش أٓحّ جُؿِٓس ‪ ،‬ذٓرد ئٌٗحٌ جُٔط‪ ٖ٤ٜٔ‬أٓحّ جُٔكٌٔس ٌَُ جُط‪ ْٜ‬جُٔ٘ٓ‪ٞ‬ذس ئُ‪ٝ ْٜ٤‬‬
‫ض‪٤ٞٞ‬ك‪ ْٜ‬ذأٗ‪ ْٜ‬ضؼٍ‪ٞٞ‬ج ُِؼ٘ق ذٔهحكٍ جٍُٗ‪٠‬س ‪ٝ،‬ػىّ ض‪ٝ٬‬ز ض‪٣ٍٛ‬كحض‪ ْٜ‬ػِ‪ ٖٓ ْٜ٤‬هرَ‬
‫جُ‪ٟ‬حذطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٝ ،‬ػىّ ئٖؼحٌ‪ ْٛ‬ذحُط‪ ْٜ‬جُٔ٘ٓ‪ٞ‬ذس ئُ‪ٝ ، ْٜ٤‬ػىّ ئٖؼحٌ‪ ْٛ‬ذكو‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬جُطُجّ‬
‫جُ‪ٔٛ‬ص ( جًُ‪ ١‬أ‪ٚ‬رف قوح وْط‪٣ٌٞ‬ح ذٔوط‪ ٠ٟ‬جُل‪ ٖٓ 23 َٛ‬جُىْط‪ ٌٞ‬جُٔـٍذ‪ ٢‬جُؿى‪٣‬ى ئُ‪٠‬‬
‫ؾحٗد ذحه‪ ٢‬جُكو‪ٞ‬م) أ‪ ٝ‬ض‪ٓ َ٤ًٞ‬كحّ ‪ًٔ .‬ح ػح‪٘٣‬ص جُٔكٌٔس أغحٌ جُ‪ٍٟ‬خ ‪ ٝ‬جُؿٍـ ‪ ٝ‬جُطؼ٘‪٤‬ق‬
‫ػِ‪ًٔ ، ْٜ٤‬ح أًى‪ٝ‬ج ؾٔ‪٤‬ؼح ذإٔ جػطٍجكحض‪ ْٜ‬جٗطُػص ٓ٘‪ ْٜ‬ذحُؼ٘ق ‪ ٝ‬ج‪ًٍ٩‬ج‪ٗ . ٙ‬لّ ج‪ ٍٓ٧‬ضٌٌٍ‬
‫‪ُ . 2012/01/04‬طو‪٢ٟ‬‬ ‫ذحُ٘ٓرس ُِٔؿٔ‪ٞ‬ػس جُػحٗ‪٤‬س ٖٓ جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬ذه‪ ٘ٞٛ‬أقىجظ ‪ّٞ٣‬‬
‫جُٔكٌٔس ذؼو‪ٞ‬ذحش ضطٍج‪ٝ‬ـ ذ‪ 5 ٖ٤‬أٖ‪ٞٓ ٍٜ‬ه‪ٞ‬كس جُط٘ل‪ 10 ٝ ، ً٤‬أٖ‪ٗ ٍٜ‬حكًز ‪ ٝ‬ؿٍجٓحش ضطٍج‪ٝ‬ـ‬
‫‪ٝ 2012/140‬جًُ‪٣ ١‬ه‪ ٙ‬أقىجظ‬ ‫ذ‪ 3000 ٝ 1000 ٖ٤‬وٌ‪ ، ْٛ‬ك‪ ٢‬جُِٔل‪ِٓ :ٖ٤‬ق ػىو‬
‫‪ِٓٝ 04/01/2012‬ق ػىو ‪٣ٝ 2012/145‬ه‪ٓ ٙ‬ؼطوِ‪ ٢‬أقىجظ ‪ 01/02/2012‬جُرحُؾ ػىو‪ْٛ‬‬
‫‪ٓ 13‬ؼطو‪. ٬‬‬
‫‪ 67‬ذإٔ جُوٍجٌ جُ‪ٛ‬حوٌ ػٖ ؿٍكس‬ ‫ًٔح ‪٫‬قظص جُٔ٘ظٔس جُٔـٍذ‪٤‬س ُكو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ‬
‫جُؿ٘ح‪٣‬حش ذحٍُذح‪ ٠‬ذطحٌ‪٣‬م ‪ 2009/07/28‬ك‪ ٢‬جُِٔق ػىو ‪ 27/2008/32‬قٌْ ػىو ‪18‬‬
‫ذه‪ ٘ٞٛ‬جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬جُٓطس قٔ‪٤‬ى ٗؿ‪٤‬ر‪ ،٢‬جُٔ‪ٛ‬طل‪ ٠‬جُٔؼط‪ٓ ،ْٛ‬كٔى جٍُٔ‪ٝ‬جٗ‪ٓ ،٢‬كٔى أٓ‪ٖ٤‬‬

‫‪67‬‬
‫ـ المنظمة المغربٌة لحقوق اإلنسان ‪ :‬عشر تعلٌقات أساسٌة حول قرار صادر بشؤن معتقلٌن لهم أراء سٌاسٌة ‪.‬‬

‫‪http://www.omdh.org/def.asp?codelangue=29&info=768&infomere=879‬‬

‫‪64‬‬
‫جًٍُحُس‪ ،‬جُؼرحوُس ٓحء جُؼ‪ٝ ٖ٤٘٤‬ػرى جُكن جٍُٓ‪٣‬ط‪ ٢‬جًُ‪ ٖ٣‬ض‪ٞ‬ذؼ‪ٞ‬ج ذط‪ ْٜ‬غو‪ِ٤‬س ‪ ،68‬هى أْٓص ك‪ٚ٤‬‬
‫‪٤ٛ‬ثس جُكٌْ ذ‪ٛ‬لس هطؼ‪٤‬س‪ ،‬ه٘حػط‪ٜ‬ح جٗط‪٬‬هح ٖٓ ‪ٝ‬غحتن جُِٔق جُط‪ٓ٤ُ ٢‬ص‪ٓ ْٟٞ ،‬كح‪ٍٞ‬‬
‫جٍُٗ‪٠‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٝ‬هٍجٌ هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ذه‪ ٘ٞٛ‬ج‪٩‬قحُس‪ٓٓ ،‬طرؼىز ذًُي أ‪٣‬س ‪ِ٤ْٝ‬س أنٍ‪ٟ‬‬
‫ُطٌ‪ ٖ٣ٞ‬ه٘حػط‪ٜ‬ح ك‪ ٢‬جُٔؿحٍ جُؿ٘حت‪ ٢‬جًُ‪ ١‬ضؼطرٍ ك‪ ٚ٤‬أػٔحٍ ‪ٗٝ‬طحتؽ جُ‪ٟ‬حذطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٝ‬ذو‪ٞ‬ز‬
‫جُ٘‪ ٙ‬جُوحٗ‪ٓ ٢ٗٞ‬ؿٍو ذ‪٤‬حٗحش‪ ،‬ك‪ ٬ٟ‬ػٖ إٔ ‪ ًٙٛ‬جُر‪٤‬حٗحش ًحٗص ٓ‪ٞٞٞ‬ع ‪ِ٠‬رحش ذحْطرؼحو‪ٛ‬ح‬
‫ئٓح ػِ‪ ٠‬أْحِ جُطؼٖ ك‪ ٢‬ئؾٍجءجش ٓٓطٍ‪٣‬س أْحْ‪٤‬س ض‪ ْٜ‬جُطلط‪ٝ ٕ٤‬جُكؿُ أ‪ ٝ‬ذٓرد ٓٓطٍز‬
‫جُُ‪ ٌٝ‬ج‪ ،٢ِٚ٧‬أ‪ ٝ‬ذٓرد ‪ِ٠‬د ئؾٍجء ذكع‪ُ .‬طو‪ ٢ٟ‬ذٔإجنًز جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬جُٓطس ‪ :‬ذهٔٓس‬
‫‪ٝ‬ػٍٗ‪ْ٘ ٖ٣‬س ْؿ٘ح ٗحكًج ك‪ ٢‬قن ًَ ٖٓ جُٔ‪ٛ‬طل‪ ٠‬جُٔؼط‪ٓٝ ْٛ‬كٔى جٍُٔج‪ٓٝ ٢ٗٝ‬كٔى أٓ‪ٖ٤‬‬
‫جًٍُحُس ‪ ٝ‬ذؼٍٗ‪ْ٘ ٖ٣‬س ْؿ٘ح ٗحكًج ك‪ ٢‬قن ًَ ‪ٓ :‬حء جُؼ‪ ٖ٤٘٤‬جُؼرحوُس ‪ٝ‬ػرى جُكل‪٤‬ع جٍُٓ‪٣‬ط‪٢‬‬
‫‪ٝ‬ذٓ٘ط‪ ٖ٤‬جغ٘‪ ٖ٤‬قرٓح ٗحكًج ك‪ ٢‬قن قٔ‪٤‬ى ٗؿ‪٤‬ر‪ًٔ، ٢‬ح ‪ٚ‬ىٌش ك‪ ٢‬قن ذحه‪ ٢‬أكٍجو جُٔؿٔ‪ٞ‬ػس‬
‫أقٌحّ ضٍج‪ٝ‬قص ذ‪ ٖ٤‬جُٓؿٖ جُٔإذى ‪ْ٘ٝ‬س ٗحكًز‪.‬‬
‫ًٔح ‪٬٣‬قع أق‪٤‬حٗح ‪ٚ‬ى‪ ٌٝ‬هٍجٌجش ذح‪٩‬قحُس جػطٔحوج ػِ‪ ٠‬ق‪٤‬ػ‪٤‬س ضطٍوو ًػ‪ٍ٤‬ج ‪ٝ‬‬
‫‪ٝ " : ٢ٛ‬ق‪٤‬ع إٔ ئٌٗحٌ جُٔط‪ ْٜ‬ضل٘ى‪ ٙ‬ض‪٣ٍٛ‬كحض‪ ٚ‬جُٔى‪ٗٝ‬س ذٔك‪ ٍٟ‬جُ‪ٟ‬حذطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ ٝ ،‬إٔ‬
‫جُ‪ٜ‬ىف ٖٓ ئٌٗحٌ‪ ٙ‬أٓحّ جُطكو‪٤‬ن جُطِٔ‪ ٖٓ ٙ‬جُؼو‪ٞ‬ذس" ‪.69‬‬
‫ٖٓ ًَ ٓح ْرن ‪٣‬ط‪ٟ‬ف ذإٔ جُوح‪ ٢ٞ‬جُٔـٍذ‪٣ ٢‬ؼطٔى ًػ‪ٍ٤‬ج ك‪ ٢‬ضٌ‪ ٖ٣ٞ‬ه٘حػط‪ ٚ‬ػِ‪٠‬‬
‫ٓح ‪ٌ ٝ‬و ذٔكح‪ ٍٞ‬جُ‪ٟ‬حذطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ك‪ ٢‬جٌُػ‪ ٖٓ ٍ٤‬جُِٔلحش ْ‪ٞ‬جء جُؿ٘حت‪٤‬س أ‪ ٝ‬جُؿ٘ك‪٤‬س و‪ٕٝ‬‬
‫جًطٍجظ ذٔح ٌجؼ أٓحٓ‪٘ٓ ٖٓ ٚ‬حهٗحش ن‪ ٍ٬‬جُؿِٓس ‪ٓٝ ،‬ح هىّ أٓحٓ‪ ٖٓ ٚ‬وك‪ٞ‬ػحش ذرط‪ًٙٛ ٕ٬‬‬
‫جُٔكح‪ . ٍٞ‬جُٗ‪٢‬ء جًُ‪ ّٔ٣ ١‬ذحْطو‪ ٝ ُٚ٬‬ق‪٤‬حو‪ ٝ ٙ‬ذٍٗ‪ ٠ٝ‬جُٔكحًٔس جُؼحوُس ‪٣ٝ ،‬ؼى ‪ٍٞ‬ذح‬

‫‪68‬‬
‫ـ ‪ -‬جُٔ‪ٛ‬طل‪ٓ ٠‬ؼط‪ٓ ،ْٛ‬كٔى جٍُٔ‪ٝ‬جٗ‪ٓ ،٢‬كٔى أٓ‪ ٖ٤‬جًٍُحُس‪ ،‬ذٔكح‪ُٝ‬س جُّٔ ذٓ‪ٓ٬‬س جُى‪ُٝ‬س جُىجنِ‪٤‬س ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن ضٍأِ ػ‪ٛ‬حذس ِٓٓكس ذ‪ٜ‬ىف‬
‫ج‪ْ٫‬ط‪٬٤‬ء ػِ‪ ٠‬ج‪ٞٓ٧‬جٍ جُؼحٓس ‪ٜٗٝ‬ر‪ٜ‬ح ‪ٝ‬جُٔٗحًٌس ك‪ ٢‬يُي ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن ج‪ ٍٓ٧‬ذطأُ‪٤‬ق كٍم ِٓٓكس ‪ٝ‬ج‪ ٍٓ٧‬ذط٘ظ‪ٜٔ٤‬ح ‪ٝ‬ضُ‪٣ٝ‬ى‪ٛ‬ح ذح‪ِْ٧‬كس ‪ٝ‬جًُنحتٍ ‪ٝ‬ضٌ‪ٖ٣ٞ‬‬
‫ػ‪ٛ‬حذس ئؾٍجٓ‪٤‬س ‪٩‬ػىجو ‪ٝ‬جٌضٌحخ أػٔحٍ ئٌ‪ٛ‬حذ‪٤‬س ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ ٍٓٗ‪ٝ‬ع ؾٔحػ‪ٜ٣ ٢‬ىف ئُ‪ ٠‬جُّٔ جُهط‪ ٍ٤‬ذحُ٘ظحّ جُؼحّ ‪ٝ‬ػوى جؾطٔحػحش ػٔ‪٤ٓٞ‬س‪.‬‬

‫‪ٓ -‬حء جُؼ‪ ٖ٤٘٤‬جُؼرحوُس ‪ٝ‬ػرى جُكل‪٤‬ع جٍُٓ‪٣‬ط‪ ،٢‬ذٔكح‪ُٝ‬س جُّٔ ذٓ‪ٓ٬‬س جُى‪ُٝ‬س جُىجنِ‪٤‬س ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن ض‪ٝ ٢ُٞ‬ظ‪٤‬لس ك‪ ٢‬ػ‪ٛ‬حذس ِٓٓكس ‪ٝ‬ج‪ْ٫‬ط‪٬٤‬ء ػِ‪٠‬‬
‫ج‪ٞٓ٧‬جٍ جُؼحٓس ‪ٜٗٝ‬ر‪ٜ‬ح ‪ٝ‬ضٌ‪ ٖ٣ٞ‬ػ‪ٛ‬حذس ئؾٍجٓ‪٤‬س ‪ٝ‬ضوى‪ ْ٣‬جُٔٓحػىز ُِٔٓح‪ ٖ٤ٔٛ‬ك‪ٜ٤‬ح ‪ٝ‬ػوى جؾطٔحػحش ػٔ‪٤ٓٞ‬س ذى‪ ٕٝ‬ض‪٣ٍٛ‬ف ٓٓرن ‪ٔٓٝ‬حٌْس ٗٗح‪ ٠‬ك‪٢‬‬
‫ؾٔؼ‪٤‬س ؿ‪ٍٓ ٍ٤‬ن‪ُٜ ٙ‬ح؛‬

‫‪ -‬قٔ‪٤‬ى ٗؿ‪٤‬ر‪ :٢‬ضوى‪ ْ٣‬جُٔٓحػىز ُِٔٓح‪ ٖ٤ٔٛ‬ك‪ ٢‬جُؼ‪ٛ‬حذس‪ ،‬ػىّ جُطرِ‪٤‬ؾ ػٖ ؾ٘ح‪٣‬س؛‬

‫ضوغ ٓؿٔ‪ٞ‬ع جُٔطحذؼحش ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُؿ٘حت‪ٝ ٢‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُٔطؼِن ذٌٔحككس ج‪ٌٛ٩‬حخ ‪ٝ‬جُوحٗ‪ ٖ٤٤ٗٞ‬جُٔطؼِو‪ ٖ٤‬ذطأْ‪ ّ٤‬جُؿٔؼ‪٤‬حش ‪ٝ‬ض٘ظ‪ ْ٤‬جُطؿٔؼحش‪.‬‬

‫‪69‬‬
‫ـ مصطفى مداح ـ مدٌر إدارة السجون و إعادة اإلدماج ـ الوضع العقابً القائم ‪ ،‬العقوبات السالبة للحرٌة و سٌاسة اإلصالح و إعادة االدماج‬
‫(معطٌات و احصائٌات) ‪.‬السٌاسة الجنائٌة بالمغرب ‪ :‬واقع و أفاق ‪ .‬المجلد الثانً ‪ .‬الطبعة األولى ‪ .‬أشغال المناظرة الوطنٌة ‪ .‬الصفحة ‪.249‬‬

‫‪65‬‬
‫ُ‪ ٖٓ٨‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٝ ٢‬وُ‪ ٬٤‬ػِ‪ ٠‬ػىّ ؾ‪ٞ‬وز جٌُػ‪ ٖٓ ٍ٤‬ج‪٧‬قٌحّ ‪ .‬ق‪٤‬ع ‪٣‬طك‪ ٍٞ‬جُوح‪ ٢ٞ‬ئُ‪ٓ ٠‬ؿٍو‬
‫ئوجٌ‪ٛ٣ ١‬حوم ػِ‪ ًٙٛ ٠‬جُٔكح‪. ٍٞ‬‬
‫‪ًٌٛ ٝ‬ج ٗوطٍـ ذإٔ ض‪ٛ‬رف ؾٔ‪٤‬غ جُٔكح‪ ٍٞ‬جُٔ٘ؿُز ٖٓ هرَ جُ‪ٟ‬حذطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫ٓؿٍو ٓؼِ‪ٓٞ‬حش ‪ ٫‬أهَ ‪ ٫ ٝ‬أًػٍ ن‪ٚٞٛ‬ح ك‪ ٢‬ؿ‪ ٍ٤‬قح‪٫‬ش جُطِرّ ذحُؿٍ‪ٔ٣‬س‪ٓ .‬غ ئُُجٓ‪٤‬س‬
‫ق‪ ٌٟٞ‬جُٔكحّ أض٘حء ج‪ْ٫‬طٔحع ئُ‪ ٠‬جُٔط‪ ْٜ‬ن‪ ٍ٬‬جُركع جُطٔ‪٤ٜ‬ى‪ٓ، ١‬غ قو‪ ٚ‬ك‪ ٢‬ئذىجء ٓ‪٬‬قظحض‪ٚ‬‬
‫ذؼى ئٗ‪ٜ‬حء ج‪ْ٫‬طٔحع ‪.‬‬
‫ًٔح ضِؼد جُهرٍز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س و‪ٌٝ‬ج ٓ‪ٜٔ‬ح ك‪ ٢‬ضٌ‪ ٖ٣ٞ‬ه٘حػس جُوح‪ ،٢ٞ‬ك‪ًٜ‬ج ج‪٩‬ؾٍجء‬
‫ٓ‪ ْٜ‬ك‪ًٗ ٢‬ق جُؿٍ‪ٔ٣‬س ‪ ٝ ،‬ضكى‪٣‬ى أغحٌ‪ٛ‬ح ‪ .‬كحُهرٍز ‪ ٢ٛ‬ئذىجء ٌأ‪ ١‬ك٘‪ ٢‬ػٖ ٖه‪ٓ ٙ‬طه‪ٙٛ‬‬
‫ًحُطر‪٤‬د ‪ٝ ،‬جُٔ‪ٜ٘‬ىِ ‪ ٝ ،‬جُك‪ٞٓ٤‬ذ‪ٓٝ ، ٢‬كون جُهط‪ ٝ ، ٠ٞ‬جُر‪ٔٛ‬حش ‪ٓ ٝ‬كَِ جُىّ ‪ ٝ‬جُٔ٘‪ٝ ٢‬‬
‫جُِؼحخ ‪ ٝ‬جُٗؼٍ ‪ ٝ‬ؿ‪ً ٍٙ٤‬ػ‪ . ٍ٤‬ؿ‪ ٍ٤‬إٔ جُوح‪ ُٚ ٢ٞ‬جُِٓطس جُطوى‪٣ٍ٣‬س جٌُحِٓس ك‪ ٢‬ج‪٧‬نً ذ‪ٜ‬ح أ‪ٝ‬‬
‫جْطرؼحو‪ٛ‬ح ػِ‪ ٠‬إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬يُي ٓؼِ‪ ٬‬ضؼِ‪ٚ ٬٤‬ك‪٤‬كح ‪ٚٝ‬حترح ‪ًٔ .‬ح إٔ جُهرٍز جُؿ‪٤٘٤‬س ‪ٌٖٔ٣ ٫‬‬
‫إٔ ضؼطٔى قٓد هٍجٌ ُِٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ً ٠‬ىُ‪٩ َ٤‬غرحش ؾٍ‪ٔ٣‬س جُه‪٤‬حٗس جُُ‪ٝ‬ؾ‪٤‬س ‪ .‬ق‪٤‬ع ؾحء ك‪٢‬‬
‫جُوٍجٌ جُ‪ٛ‬حوٌ ػٖ ٓكٌٔس جُ٘و‪ ٝ‬ػىو ‪ 1024‬جُ‪ٛ‬حوٌ ذطحٌ‪٣‬م ‪ 26‬أًط‪ٞ‬ذٍ ‪ ، 2011‬ك‪ ٢‬جُِٔق‬
‫جُؿ٘ك‪ ٢‬ػىو ‪ .70 2011/3/6/9526‬ذأٗ‪ ٫ ٚ‬ضػرص ؾٍ‪ٔ٣‬س جُه‪٤‬حٗس جُُ‪ٝ‬ؾ‪٤‬س ئ‪ ٫‬ذاقى‪ْٝ ٟ‬حتَ‬
‫ج‪٩‬غرحش جُٔكىوز ق‪ٍٛ‬ج ك‪ ٢‬جُل‪ ٖٓ 493 َٛ‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُؿ٘حت‪ٓ : ٢ٛٝ ٢‬ك‪٣ ٢ٌْٔ ٍٟ‬كٌٍ‪ٙ‬‬
‫أقى ‪ٞ‬رح‪ ٠‬جٍُٗ‪٠‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ك‪ ٢‬قحُس جُطِرّ أ‪ ٝ‬جػطٍجف ض‪ٟ٘ٔ‬ط‪ٌٓ ٚ‬حض‪٤‬د أ‪ ٝ‬أ‪ٌٝ‬جم ‪ٚ‬حوٌز‬
‫ػٖ جُٔط‪ ْٜ‬أ‪ ٝ‬جػطٍجف ه‪ٟ‬حت‪ ٝ ، ٢‬ذحُطحُ‪ ٫ ٢‬ضٌ‪ ٕٞ‬جُٔكٌٔس جُُؾٍ‪٣‬س ه٘حػط‪ٜ‬ح ك‪ ٢‬غر‪ٞ‬ش‬
‫جُؿٍ‪ٔ٣‬س ػِ‪ِ٤ْٝ ٠‬س أنٍ‪ ٟ‬ؿ‪ٍٛ٤‬ح قط‪ً ُٞ ٝ ٠‬حٗص نرٍز ؾ‪٤٘٤‬س هح‪٠‬ؼس ك‪ٞٞٞٓ ٢‬ع جُ٘ٓد ‪.‬‬
‫ًٔح ‪ٓ٣‬ؿَ ػِ‪ ٠‬جُٔـٍخ ضى‪ ٌٞٛ‬قحو ك‪ٓ ٢‬ح ‪٣‬طؼِن ذهىٓحش نرٍجش ‪ ٝ‬ضوحٌ‪ٍ٣‬‬
‫جُطد جٍُٗػ‪ ، ٢‬ق‪٤‬ع أٗ‪ٝ ٚ‬ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬جُٔٓطٗل‪٤‬حش جُطحذؼس ُ‪َٞ‬جٌز جُ‪ٛ‬كس ( جُٔكٔى‪٣‬س ‪،‬‬
‫كحِ ‪ٌ٘ٓ ،‬حِ ‪٘٠ ،‬ؿس ‪ ،‬ضط‪ٞ‬جٕ ‪ ،‬أًحو‪ ، ٍ٣‬جُؼ‪ ، ٕٞ٤‬جُىجنِس ‪ ،‬جُؿى‪٣‬ىز ‪ٝ ،‬ؾىز ‪ ،‬أْل‪، ٢‬‬
‫جُ‪ٍ٣ٞٛ‬ز ‪ ،‬نٍ‪٣‬رٌس ‪ ،‬ذ٘‪ . ) ٍ٬ٓ ٢‬كإ ػِٔ‪٤‬حش جُطٍٗ‪٣‬ف ضرو‪ٗ ٠‬حه‪ٛ‬س ‪ ٫ ٝ‬ضٓطؿ‪٤‬د ‪١٧‬‬
‫ٓؼ‪٤‬حٌ ػِٔ‪ٝ ، ٢‬ضُج‪ ٖٓ ٍٝ‬هرَ ؾٍجق‪ ٖ٤‬أ‪ ٝ‬أ‪٠‬رحء وجنِ‪ً ٫ ٖ٤‬لحءز ُ‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬جُٔؿحٍ ‪ًٔ .‬ح إٔ‬
‫غ‪٬‬ؾس قلع ج‪ٞٓ٧‬جش ‪ ٫‬ضؼى‪ٝ‬ج إٔ ضٌ‪ ٕٞ‬ؿٍكس ذحٌوز ٖٓ ‪ 12‬وٌؼ ٓرٍو ‪ ،‬أٓح هحػس جُؼِٔ‪٤‬حش‬
‫جُهح‪ٚ‬س ذحُطٍٗ‪٣‬ف ك‪٤ٞ ٢ٜ‬وس ‪ِٞٓ ٝ‬غس ‪ ،‬ذى‪ ٕٝ‬ض‪٣ٜٞ‬س ‪ ،‬ذى‪٠ ٕٝ‬حٌو ُِ‪ٜٞ‬جء ‪ ٝ ،‬ج‪٧‬و‪ٝ‬جش‬
‫‪ٚ‬ىتس‪ِٓ ،‬طهس ذحُىٓحء ‪ ،‬ذ‪ٔ٘٤‬ح ضٓطورَ ‪ ًٙٛ‬جُ‪ٞ‬قىجش ٓح ذ‪ 250 ٖ٤‬ئُ‪ 300 ٠‬ؾػس ك‪ ٢‬جُٓ٘س ‪،‬‬
‫‪ٝ‬ضؼطرٍ ‪ٝ‬قىز ‪٘٠‬ؿس ك‪ ٢‬هٔس ػىو جُؿػع جُٔٓطورِس ذٓرد ؿٍه‪ ٠‬جُ‪ٜ‬ؿٍز جٍُٓ‪٣‬س ‪ًٔ.‬ح إٔ ػىو‬

‫‪70‬‬
‫ـ مجلة قضاء محكمة النقض ‪ ،‬العدد ‪ ، 75‬الصفحة ‪. 365‬‬

‫‪66‬‬
‫جُٔٓحػى‪٣ ٖ٣‬طٍج‪ٝ‬ـ ذ‪ ٖ٤‬ئغ٘‪ ٖ٤‬ئُ‪ ٠‬غ‪٬‬ظ أكٍجو ‪٣‬و‪ ٕٞٓٞ‬ذؿٔ‪٤‬غ جُٔ‪ٜ‬حّ ٖٓ جْطورحٍ جُؿػع‪ ،‬ئُ‪٠‬‬
‫ٓٓحػىز جٍُٔٗـ ‪ ٝ‬ؿَٓ جُؿػس ‪،‬ئُ‪ٜٓ ٠‬حّ جٌٍُٓضحٌ‪٣‬س ‪ ٝ‬جُط٘ٓ‪٤‬ن ٓغ جُِٓطحش) ‪. 71‬‬
‫ٓٔح ٗوطٍـ ضط‪ ٍ٣ٞ‬ضو٘‪٤‬حش ػَٔ جُهرٍجء ‪ ٝ‬جُٔهطرٍجش ‪ ٝ‬ئػطحء ٌٓحٗس أه‪ٝ ٟٞ‬‬
‫أًرٍ ُِهرٍز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ك‪ٓ ٢‬ؿحٍ ج‪٩‬غرحش ‪ ،‬ن‪ٚٞٛ‬ح أٓحّ جُطوىّ جُؼِٔ‪ ٝ ٢‬جُطٌ٘‪ُٞٞ‬ؾ‪ ٢‬جًُ‪١‬‬
‫ػٍك‪ ٚ‬جُؼحُْ ‪ ٝ ،‬هىٌز ‪ ًٙٛ‬جُ‪ِ٤ْٞ‬س ك‪ ٢‬ئغرحش جٌُػ‪ ٖٓ ٍ٤‬جُؿٍجتْ ‪.‬‬

‫ـ صبيُب ‪ :‬رفش‪ٚ‬ذ انؼمبة ‪:‬‬


‫‪٣‬ؼطرٍ ْ‪ ١٬‬جُٔإّْ جُلؼِ‪ُِٔ ٢‬ىٌْس جُطوِ‪٤‬ى‪٣‬س جُؿى‪٣‬ىز جُٔؼح‪ٍٚ‬ز ‪ .‬أ‪ٚ‬ىٌ‬
‫ًطحذ‪ ٚ‬ضكص ػ٘‪ٞ‬جٕ ‪" :‬ك‪ ٢‬ضلٍ‪٣‬ى جُؼو‪ٞ‬ذس" ْ٘س ‪٘ٓ ١ْٝ ، 1898‬حل ػٍكص ك‪ ٚ٤‬جُىٌجْحش‬
‫جُؿ٘حت‪٤‬س ضط‪ٌٞ‬ج ‪ٔٗ ٝ‬حء ذحُـ‪ ٝ ، ٖ٤‬ضؼٔوص ك‪ ٚ٤‬جُلِٓلس جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ْ ٝ ،‬ؿِص ك‪ ٚ٤‬ػِ‪ ّٞ‬ج‪٩‬ؾٍجّ‬
‫ضوىٓح ‪ ٝ‬ضؼٔ‪٤‬وح ُ‪ْٞ‬حتِ‪ٜ‬ح ‪ُٔ ٝ‬ؿح‪٫‬ض‪ٜ‬ح ‪ ٝ ،‬ظ‪ٍٜ‬ش ٓىجٌِ ض‪ٞ‬ك‪٤‬و‪٤‬س ضٔ‪ُ٤‬ش ذػٍجء جهطٍجقحض‪ٜ‬ح‬
‫‪٬ٚ٩‬ـ ج‪ٗ٧‬ظٔس جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ ٝ‬ئػحوز جُ٘ظٍ ك‪ٜ٤‬ح ‪ .‬ق‪٤‬ع جٗطوى جُٔىجٌِ جُ‪ٞٞ‬ؼ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُطوِ‪٤‬ى‪٣‬س ‪ٝ ،‬‬
‫جػطرٍ ذأٗ‪ ٚ‬ئيج ًحٕ جٍُؾ‪ٞ‬ع ُِوحٗ‪٣ٌٍٝٞ ٕٞ‬ح ‪ ،‬كٖٔ جُ‪ٞ‬جؾد إٔ ‪٣‬طْ يُي ػِ‪ ٠‬أْحِ جُط٘ٓ‪٤‬ن‬
‫ذ‪ ٖ٤‬جُكٍ‪٣‬س ‪ ٝ‬جُطلٍ‪٣‬ى ‪ٓ ،‬غ جػطرحٌ جُٔٓإ‪٤ُٝ‬س أْحْح ‪ ٝ‬ػ٘‪ٍٛ‬ج ُطكى‪٣‬ى ‪٠‬ر‪٤‬ؼس ‪ُ٤ٔٓ ٝ‬جش‬
‫جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُؿ٘حت‪ٝ ، ٢‬ك‪ٗ ٢‬لّ جُ‪ٞ‬هص جنط‪٤‬حٌ جُطلٍ‪٣‬ى ًو‪ٞ‬ز كحػِس ‪ًٛٔٝ ،‬ىٌ ‪ٓ٣‬ط‪ٞ‬ق‪ٚ٘ٓ ٢‬‬
‫جُط٘ظ‪ ْ٤‬جُؼِٔ‪ ٝ ٢‬جُططر‪٤‬و‪ُِ ٢‬ؼو‪ٞ‬ذس ‪.72‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼٍف جُطلٍ‪٣‬ى جُو‪ٟ‬حت‪ُِ ٢‬ؼو‪ٞ‬ذس ذأٗ‪ ٞٛ :ٚ‬يُي جًُ‪٣ ١‬ط‪ ٙ٫ٞ‬جُوح‪ ٢ٞ‬ك‪ ٢‬قى‪ٝ‬و‬
‫جُو‪ٞ‬جػى ‪ٝ‬جُٔرحوب جُط‪٣ ٢‬وٌٍ‪ٛ‬ح جٍُٔٗع ذو‪ٛ‬ى جُكٌْ ذحُؼو‪ٞ‬ذس جُٔ٘حْرس ُِؿٍ‪ٔ٣‬س؛ ‪ُٝ‬ظٍ‪ٝ‬ف‬
‫ٍٓضٌر‪ٜ‬ح‪.73‬‬
‫ُوى أػط‪ ٠‬جٍُٔٗع ُِوح‪٬ٚ ٢ٞ‬ق‪٤‬س ضكى‪٣‬ى جُؼو‪ٞ‬ذس ذ‪ ٖ٤‬قى‪ٜ٣‬ح ج‪٧‬ه‪ٝ ٠ٛ‬‬
‫ج‪٧‬وٗ‪ ٝ ، ٠‬ضطر‪٤‬ن هحػىز ضلٍ‪٣‬ى جُؼوحخ ‪ ٝ ،‬ئٌٓحٗ‪٤‬س ٓ٘ف جُظٍ‪ٝ‬ف جُٔهللس ‪ٝٝ‬هق جُط٘ل‪ًٔ ، ً٤‬ح‬
‫أػطح‪٬ٚ ٙ‬ق‪٤‬س جنط‪٤‬حٌ جُؼو‪ٞ‬ذس جُٔ‪٬‬تٔس ٖٓ ذ‪ ٖ٤‬جُؼو‪ٞ‬ذحش جُط‪ٍٖ ٢‬ػ‪ٜ‬ح جُوحٗ‪ٔٓ ،74 ٕٞ‬ح ‪٣‬ؼ٘‪٢‬‬
‫أٗ‪٣ ٚ‬ط‪ٞ‬كٍ ػِ‪ِْ ٠‬طس ضوى‪٣ٍ٣‬س ‪ٝ‬جْؼس ك‪ ٢‬جنط‪٤‬حٌ جُؼو‪ٞ‬ذس ذحػطٔحو جُٔؼح‪ ٍ٤٣‬جُٔكىوز ك‪ ٢‬جُوحٗ‪ٕٞ‬‬

‫‪71‬‬
‫‪ said louahlia . médecin légiste pathologiste/ la médecine légale au Maroc état actuel et perspectives‬ـ‬
‫‪d’avenir .la politique pénale au Maroc. Réalité et perspectives/ tome 2 / page 67.‬‬
‫‪72‬‬
‫ـ محً الدٌن أمزازي ‪ .‬العقوبة ؟ ‪ .‬منشورات جمعٌة تنمٌة البحوث و الدراسات القضائٌة ‪ ،1993 ،‬الصفحة ‪.288‬‬
‫‪73‬‬
‫ـ‬
‫‪74‬‬
‫‪ -‬إدرٌس لكرٌنً ‪ ،‬السلطة التقدٌرٌة للقاضً الزجري ‪ ،‬الطبعة األولى سنة ‪ ، 204‬الصفحة ‪. 205‬‬

‫‪67‬‬
‫جُهح‪ٚ‬س ذحُكى ج‪٧‬ػِ‪ ٝ ٠‬ج‪٧‬وٗ‪ٍٓ ٝ ، ٠‬جػحز ظٍ‪ٝ‬ف جُطٗى‪٣‬ى ‪ ٝ‬جُطهل‪٤‬ق ئٕ ‪ٝ‬ؾىش ‪ًٌٛٝ .‬ج كوى‬
‫ٗ‪ٛ‬ص جُٔحوز ‪ ٖٓ 87‬هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س ذإٔ هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ‪٣‬و‪ ّٞ‬ذاؾٍجء ذكع ق‪ٍٞ‬‬
‫ٖه‪٤ٛ‬س جُٔط‪ ٝ ْٜ‬قحُط‪ ٚ‬جُؼحتِ‪٤‬س ‪ ٝ‬ج‪٫‬ؾطٔحػ‪٤‬س ‪ًٔ .‬ح ‪٣‬و‪ ّٞ‬ذاؾٍجء ذكع ق‪ ٍٞ‬جُطىجذ‪ ٍ٤‬جٌُل‪ِ٤‬س‬
‫‪ْ٘ 20‬س ‪ً ٝ‬حٗص جُؼو‪ٞ‬ذس‬ ‫ذطٓ‪ َ٤ٜ‬ئػحوز ئوٓحؼ جُٔط‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬جُٔؿطٔغ ‪ ،‬ئيج ًحٕ ْ٘‪٣ ٚ‬وَ ػٖ‬
‫جُٔوٌٍز ‪ ٫‬ضطؿح‪ َٝ‬نّٔ ْ٘‪ٞ‬جش ‪ ٝ ،‬جٌضأ‪ ٟ‬هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ‪ٞ ٝ‬غ جُٔط‪ ْٜ‬ضكص ج‪٫‬ػطوحٍ‬
‫ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ُٚٝ . ٢٠‬إٔ ‪ٌِ٣‬ق ذًُي ئٓح ‪ٞ‬رح‪ ٠‬جٍُٗ‪٠‬س جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ ٝ ،‬ئٓح أ‪ٖ ١‬ه‪ ٙ‬أ‪ٓ ٝ‬إْٓس‬
‫ٓإ‪ِٛ‬س ُِو‪٤‬حّ ذ‪ًٜ‬ج جُركع ‪ .‬ق‪٤‬ع ‪٣‬طٍضد ػٖ ‪ًٛ‬ج جُركع ضٌ‪ِٓ ٖ٣ٞ‬ق نح٘ ‪ٟ٣‬حف ئُ‪٠‬‬
‫جُٔٓطٍز‪.‬‬
‫جُ‪ٞ‬جهغ جُؼِٔ‪ ٢‬إٔ ‪ًٛ‬ج ج‪٩‬ؾٍجء ‪٣ ٫‬كظ‪ ٠‬ذحُؼ٘ح‪٣‬س ‪ ٝ‬ج‪ٛ٫‬طٔحّ جُ‪ ٖٓ ٖ٤َٓ٬‬هرَ‬
‫هح‪ ٢ٞ‬جُطكو‪٤‬ن ‪٤ُ ،‬رو‪ٓ ٠‬ؿٍو ئؾٍجء ‪٣ ١ٌٞٚ‬إغع ِٓق جُو‪٤ٟ‬س ‪ٝ .‬يُي ُؼىّ ضكى‪٣‬ى ٓؼح‪ٝ ٍ٤٣‬‬
‫ٍٖ‪ُ ٠ٝ‬طٍ‪٣‬وس ئٗؿحَ ‪ًٛ‬ج جُركع ‪ًٔ .‬ح إٔ جٗٗـحٍ هح‪ ٜ‬جُطكو‪٤‬ن ذحُؿٍ‪ٔ٣‬س ‪ْٝٝ‬حتَ ج‪٩‬غرحش ‪ٝ‬‬
‫ٗٓرس جُلؼَ ئُ‪ ٠‬جُلحػَ ‪٣‬ؿؼِ‪ ٚ‬ؿ‪ٜٓ ٍ٤‬طْ ذٌَٗ ًر‪ ٍ٤‬ذِٔق جُٗه‪٤ٛ‬س ‪ ٝ .‬جُكحٍ إٔ جُوحٗ‪ٕٞ‬‬
‫‪٣‬ؿد إٔ ‪٣‬كىو ذطل‪ٗٓ َ٤ٛ‬طٔ‪٬‬ش ِٓق جُٗه‪٤ٛ‬س ذٌَٗ وه‪٤‬ن ‪ًٔ ،‬ح ‪٣‬ؿد إٔ ‪ًٛ ًَٞ٣‬ج جُؼَٔ‬
‫ئُ‪ٍٗٓ ٠‬ف جؾطٔحػ‪ٓ ٢‬طه‪ ، ٙٛ‬ذك‪٤‬ع ‪ ٖٟٔ٣‬ذكػ‪ ًَ ٚ‬جُطلح‪ َ٤ٚ‬جُٔل‪٤‬ىز ك‪ ٢‬ضكى‪٣‬ى‬
‫ٖه‪٤ٛ‬س جُؿحٗ‪ًٔ . ٢‬ح ‪٣‬ؿد إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬جنط‪٤‬حٌ جُؼو‪ٞ‬ذس ٓؼِ‪ ٬‬ضؼِ‪ً ٬٤‬حك‪٤‬ح ‪٘ٓ ٝ‬حْرح ‪٣‬ىٍ ػِ‪٠‬‬
‫أْرحخ جنط‪٤‬حٌ‪ٛ‬ح ‪ .‬كحُٔ‪٬‬قع أٗ‪ٌٝ ٚ‬ؿْ إٔ ػىز ؾٍجتْ ضؼطرٍ نط‪ٍ٤‬ز ‪ٓ ٝ‬إغٍز ػِ‪ ٠‬جْطوٍجٌ‬
‫جُٔؿطٔغ ‪ ٝ‬أٓ٘‪ ٚ‬كإ جُو‪ٟ‬حز هى ‪ٛ٣‬ىٌ‪ ٕٝ‬ك‪ٜ٤‬ح ػو‪ٞ‬ذحش ‪ ٫‬ضط٘حْد ‪ٝ‬قؿْ جُلؼَ ‪ ٝ‬نط‪ٌٞ‬ز‬
‫جُؿحٗ‪ . ٢‬كحُٔ‪٬‬قع ػِ‪ ٠‬جُٔكحًْ ‪ ٞٛ‬ئ‪ٚ‬ىجٌ أقٌحّ ؾى ٓهللس ك‪ ٢‬ؾٍجتْ ج‪٫‬ؿط‪ٛ‬حخ ‪ٛ ٝ‬طي‬
‫جُؼٍ‪ً ُٞٝ ٜ‬حٕ جُ‪ٟ‬ك‪٤‬س هح‪ٍٚ‬ج ‪ٔٓ .‬ح ‪٣‬هِن قحُس ٖٓ ج‪ْ٫‬طٌ٘حٌ ‪ ٝ‬جُطًٍٓ ُى‪ ٟ‬جُؿٔ‪ٝ ٌٜٞ‬‬
‫ًًج ؾٔؼ‪٤‬حش جُٔؿطٔغ جُٔىٗ‪ٓ ، ٢‬ػَ ؾٔؼ‪٤‬س" ٓحضو‪ُٝ ٕٓ٤‬ى‪ "١‬جُط‪ ٢‬ػرٍش ك‪ ٢‬جُؼى‪٣‬ى ٖٓ‬
‫ذ‪٤‬حٗحض‪ٜ‬ح ػٖ ئوجٗط‪ٜ‬ح ُِطهل‪٤‬ق ك‪ ٢‬جُؼو‪ٞ‬ذس جُط‪٣ ٢‬طٔطغ ذ‪ٓ ٚ‬ـط‪ٛ‬ر‪ ٞ‬ج‪٠٧‬لحٍ جُوح‪.ٖ٣ٍٚ‬‬
‫ُوى ‪٫‬قع ذؼ‪ ٝ‬جُٔٔحٌْ‪ُٜ٘ٔ ٖ٤‬س جُو‪ٟ‬حء ‪ ،‬ذإٔ جُوح‪ ٢ٞ‬ك‪ ٢‬أؿِد جُكح‪٫‬ش ‪٫‬‬
‫‪ ٚ٘ٓٝ .(sentencing)75‬كٌِ‪ ٢‬ضٌ‪ٕٞ‬‬ ‫‪٣‬ط‪ٞ‬كٍ ػِ‪ ٠‬أ‪ ١‬ضٌ‪ ٖ٣ٞ‬ك‪ٓ ٢‬ؿحٍ " ضكى‪٣‬ى جُؼو‪ٞ‬ذس"‬
‫جُؼو‪ٞ‬ذس ػحوُس ٖٓ ؾ‪ٜ‬س ‪ٓ ٝ‬كووس ُ‪ٛ٨‬ىجف جُٔط‪ٞ‬نحز ٓ٘‪ٜ‬ح (ٌوع ػحّ‪ٌ -‬وع نح٘‪-‬جُطأ‪ٝ َ٤ٛ‬‬
‫ج‪٬ٚ٩‬ـ ‪ ٝ‬ئػحوز ج‪٩‬وٓحؼ) ك‪٤‬ؿد إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬جُوح‪ٓ ٢ٞ‬ط‪ٞ‬كٍج ػِ‪ ٠‬جُطٌ‪ ٖ٣ٞ‬جُ‪ َّ٬‬ك‪ًٛ ٢‬ج‬
‫جُٔؿحٍ ‪ ُٚٝ ،‬ذ‪٣ ٖ٤‬ى‪ِٓ ٚ٣‬ق ٓطٌحَٓ ق‪ٖ ٍٞ‬ه‪٤ٛ‬س جُٔط‪ًٔ ، ْٜ‬ح ‪٣‬ؿد إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬ضكى‪٣‬ى جُؼو‪ٞ‬ذس‬
‫ٓؼِ‪ ٬‬ذٌَٗ ‪ٝ‬ج‪ٞ‬ف ‪ً ٝ‬حف ‪٣‬ر‪ ٖ٤‬ؾى‪ٝ‬ج‪ٛ‬ح ‪ًٔ .‬ح إٔ جُوح‪ ٢ٞ‬جُؿ٘حت‪ ٢‬جُؿحُّ ‪٣‬ؿد إٔ ‪٣‬و‪ّٞ‬‬
‫ذُ‪٣‬حٌز ْ٘‪٣ٞ‬س ُِٓؿ‪٤ُ ، ٕٞ‬طِغ ػِ‪ ٠‬أق‪ٞ‬جٍ جُٓؿ٘حء ‪ ٝ‬ظٍ‪ٝ‬ف ج‪٫‬ػطوحٍ ‪ ٌٕٞ٤ُ ،‬ػِ‪ ٠‬ػِْ‬

‫‪75‬‬
‫‪- Michel Jeannaoutot . premier prisident de la cour d’appel de chambery . la politique pénale au Maroc .‬‬
‫‪tome2. Page 26.‬‬

‫‪68‬‬
‫ذطر‪٤‬ؼس جٌُٔحٕ جًُ‪٣ ١‬وٌٍ ئٌْحٍ جُٔط‪ ٖ٤ٜٔ‬ئُ‪ُ ٚ٤‬و‪ٟ‬حء ػو‪ٞ‬ذط‪ ، ْٜ‬قط‪ٍٓ٣ ٫ ٠‬ف ك‪ ٢‬ض‪٣َٞ‬غ‬
‫جُؼو‪ٞ‬ذحش ذحُ٘ٓرس ُِؿٍجتْ جُرٓ‪٤‬طس ‪.‬‬
‫ئٕ ٗٓرس ‪ ٫‬ذأِ ذ‪ٜ‬ح ٖٓ جُٔكٌ‪ٓ ٖ٤ٓٞ‬ىجٗ‪ ٕٞ‬ذؼو‪ٞ‬ذس ْحُرس ُِكٍ‪٣‬س ه‪ٍ٤ٛ‬ز ج‪ٓ٧‬ى‬
‫ضوَ ػٖ ‪ 6‬أٖ‪ ٢ٛٝ . ٍٜ‬ػو‪ٞ‬ذس ‪ ،‬ذح‪ٞ٩‬حكس ئُ‪ ٠‬أٗ‪ٜ‬ح ‪ ٫‬ضٌل‪٬ٚ٩ ٢‬ـ جُؿحٗ‪ ٝ ٢‬جْطلحوض‪ٖٓ ٚ‬‬
‫جُرٍجٓؽ جُطٍذ‪٣ٞ‬س ‪ ،‬كاٗ‪ٜ‬ح ضإو‪ ١‬ذ‪ ٚ‬ئُ‪ ٠‬ج‪٫‬قطٌحى ذحُ‪ ١ْٞ‬جُٓؿ٘‪ ٝ ٢‬ج‪٫‬نط‪ ٠٬‬ذٖٔ ضؼ‪ٞ‬و‪ٝ‬ج ػِ‪٠‬‬
‫‪ًٛ‬ج جُ‪ٓ ١ْٞ‬غ ٓح ‪٣‬ط‪٤‬ك‪ ٚ‬يُي ٖٓ ئٌٓحٗ‪٤‬س جًطٓحخ ِْ‪٤ًٞ‬حش جٗكٍجك‪٤‬س أًػٍ نط‪ٌٞ‬ز ‪ ،‬ك‪٬ٟ‬‬
‫ػٖ أٗ‪ٜ‬ح ضإو‪ ١‬ئُ‪ ٠‬ضلٌ‪٤‬ي جٍُ‪ٝ‬جذ‪ ١‬جُٔ‪٤ٜ٘‬س ‪ ٝ‬ج‪٣ٍْ٧‬س ُِٓؿ‪ ٝ ٖ٤‬ضّٔ ذٍٔ‪ٝ‬ءض‪ْ ٝ ٚ‬ؿِ‪ٚ‬‬
‫جُؼىُ‪ ٖٓٝ . ٢‬ضْ كإ جػطٔحو ذىجتَ ‪ ًٙٛ‬جُؼو‪ٞ‬ذس ػِ‪ ٠‬ؿٍجٌ ٓح ‪ٓ ٞٛ‬ؼطٔى ك‪ ٢‬جُٓ‪٤‬حْحش جُؼوحذ‪٤‬س‬
‫ُِؼى‪٣‬ى ٖٓ جُى‪ٖ ٖٓ ، ٍٝ‬أٗ‪ ٚ‬إٔ ‪ٓ٣‬حػى جُؿحٗ‪ ٢‬ػِ‪ ٠‬ضو‪ ًِْٚٞ ْ٣ٞ‬ذحػطرحٌ‪ ٙ‬جًٍُ‪ُ٤‬ز ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س‬
‫ٌَُ ئ‪٬ٚ‬ـ ‪ ٝ‬ػِ‪ ٠‬ضٌٔ‪ ٖٓ ٚ٘٤‬كٍ‪ٚ‬س ٍٓجؾؼس جًُجش ‪ ٝ‬جُٔ‪ٛ‬حُكس ٓغ جُٔؿطٔغ ‪ًٙٛ ٖٓٝ‬‬
‫جُرىجتَ ‪:76‬‬

‫جُط‪ٞ‬ذ‪٤‬م ئيج ًحٕ ‪٣‬طؼِن ج‪ ٍٓ٧‬ذِٓ‪ٞ‬ى جٗكٍجك‪٣ ُْ ٢‬رِؾ قى ج‪٩‬ؾٍجّ‪.‬‬ ‫‪‬‬


‫ج‪٩‬ػ‪ ٕ٬‬ػٖ جٌضٌحخ جُؿٍ‪ٔ٣‬س ‪ ٝ‬جُطٗ‪ ٍ٤ٜ‬ذحُٔؿٍّ ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ضلؼ‪ َ٤‬جُٔوط‪٤ٟ‬حش جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُٔطؼِوس ذط‪ٞ‬ه‪٤‬ق جُؼو‪ٞ‬ذس جُكرٓ‪٤‬س ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ضلؼ‪ َ٤‬جُـٍجٓس ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ئػٔحٍ ‪ ٝ‬ضلؼ‪ َ٤‬جُٔوط‪٤ٟ‬حش جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُٔطؼِوس ذح‪٩‬ذؼحو ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ئ‪٣‬وحف جُؼو‪ٞ‬ذس ‪ ٝ‬ئهٍجٗ‪ٜ‬ح ذحُو‪٤‬حّ ذهىٓس ُ‪ٛ‬حُف جُٔ٘لؼس جُؼحٓس ذى‪ٓ ٕٝ‬وحذَ ُلحتىز ٖه‪ٙ‬‬ ‫‪‬‬
‫ٓؼ٘‪ ١ٞ‬أ‪ ٝ‬ؾٔؼ‪٤‬س يجش ٗلغ ػحّ ‪.‬‬
‫جُو‪٤‬حّ ذؼَٔ ُ‪ٛ‬حُف جُٔط‪ُ ٌٍٟ‬ؿرٍ جُ‪ ٌٍٟ‬جًُ‪ُ ١‬كو‪.ٚ‬‬ ‫‪‬‬
‫ئن‪ٟ‬حع جُؿحٗ‪ٍُِٔ ٢‬جهرس ذحػطٔحو جُكٍجْس ج‪ٌُ٩‬طٍ‪٤ٗٝ‬س ‪ ،‬كحُو‪٤‬ى ج‪ٌُ٫‬طٍ‪ ٞٛ ٢ٗٝ‬ػو‪ٞ‬ذس‬ ‫‪‬‬
‫قرٓ‪٤‬س ٖٓ ٗ‪ٞ‬ع نح٘ ‪.‬‬
‫ئ‪٣‬وحف جُ٘طن ذحُكٌْ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ئ‪٣‬وحف جُ٘طن ذحُكٌْ ذٍٗ‪.٠ٝ‬‬ ‫‪‬‬
‫جُكرّ ك‪ٜٗ ٢‬ح‪٣‬س ج‪ْ٧‬ر‪ٞ‬ع أ‪ ٝ‬جُكرّ جُى‪ ١ٌٝ‬ػ‪ ٜٞ‬ه‪ٟ‬حء جُؼو‪ٞ‬ذس وكؼس ‪ٝ‬جقىز‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ضطر‪٤‬ن ٗظحّ ج‪٫‬ػطوحٍ ك‪ٓ ٢‬كَ جٌُٓ٘‪ ٠‬نح‪ٚ‬س ذحُ٘ٓرس ُِؿ٘حز جٍُٔ‪. ٠ٞ‬‬ ‫‪‬‬

‫ـ ربعؼب‪ :‬انؼفٕ‬
‫‪76‬‬
‫‪ -‬مصطفى مداح ‪ ،‬مرجع سابق ‪ ،‬الصفحة ‪.255‬‬

‫‪69‬‬
‫ٗظٍ‪٣‬س جُؼل‪ ٞ‬هى‪ٔ٣‬س هىّ جُطحٌ‪٣‬م ‪ٝ ،‬ػٍكط‪ٜ‬ح ق‪ٟ‬حٌجش ػىز ‪ًٝ ،‬حٗص ٌٍْٓس ك‪٢‬‬
‫ئ‪٠‬حٌ ٍٓؾؼ‪٤‬حض‪ٜ‬ح جُى‪٤٘٣‬س جُىجػ‪٤‬س ُِطٓحٓف ‪ ٝ‬جُ‪ٛ‬لف ‪ٓ .‬ػحٍ يُي ج‪ ٝ ّ٬ْ٩‬جُٔٓ‪٤‬ك‪٤‬س ‪.‬‬
‫كحُؼل‪ْ ٞ‬رد ٖٓ أْرحخ ْو‪ ٠ٞ‬جُؼو‪ٞ‬ذس ‪ ٞٛٝ ،‬ك‪ ٢‬جٍُٗ‪٣‬ؼس ج‪٤ٓ٬ْ٩‬س ئٓح إٔ‬
‫‪ ٖٓ ٌٕٞ٣‬جُٔؿ٘‪ ٢‬ػِ‪ ٚ٤‬أ‪ ٝ ، ٚ٤ُٝ ٝ‬ئٓح إٔ ‪ ٢ُٝ ٖٓ ٌٕٞ٣‬ج‪. ٍٓ٧‬ق‪٤‬ع إٔ جُوحػىز ك‪ ٢‬جٍُٗ‪٣‬ؼس‬
‫ج‪٤ٓ٬ْ٩‬س‪ ،‬إٔ جُؼل‪٣ ٫ ٞ‬ؿ‪ َٞ‬ك‪ ٢‬جُكى‪ٝ‬و ْ‪ٞ‬جء ٖٓ ‪ ٢ُٝ‬ج‪ ٍٓ٧‬أ‪ ٢ُٝ ٖٓ ٝ‬جُىّ ‪ٓ ٕ٧‬ح ًحٕ قوح‬
‫هلل ‪٣ ٫‬ؿ‪ َٞ‬ك‪ ٚ٤‬جُؼل‪ ٝ ،ٞ‬جُكى‪ٝ‬و ضؼطرٍ قوح هلل ‪ .‬أٓح ك‪ ٢‬جُو‪ٛ‬ح٘ ‪ ٝ‬جُطؼحَ‪ ، ٍ٣‬كاٗ‪٣ ٚ‬ؿ‪َٞ‬‬
‫و‪ٕٝ‬‬ ‫جُؼل‪ ٞ‬ك‪ ٢‬جُو‪ٛ‬ح٘ ُ‪ ٢ُٞ‬جُىّ و‪ ٢ُٝ ٕٝ‬ج‪ ٞٛٝ ، ٍٓ٧‬قن ٓو‪ ٌٞٛ‬ػِ‪ ٠‬جُؼو‪ٞ‬ذس‬
‫جُؿٍ‪ٔ٣‬س ‪ًٔ .‬ح أؾٔغ جُؼِٔحء ػِ‪ ٠‬إٔ ُ‪ ٢ُٞ‬ج‪ ٍٓ٧‬قن جُؼل‪ ٞ‬ك‪ ٢‬ؾٍجتْ جُطؼحَ‪ ٍ٣‬ػٖ جُؼو‪ٞ‬ذحش‬
‫ًِ‪ٜ‬ح أ‪ ٝ‬ذؼ‪ٜٟ‬ح‪. 77‬‬
‫ًٔح إٔ جُؼل‪ ٞ‬أ‪ٚ‬رف ٓؼٍ‪ٝ‬كح ك‪ ٢‬أؿِد ج‪ٗ٧‬ظٔس جُؿُجت‪٤‬س ‪ٓ ،‬غ جنط‪٬‬ف ك‪٢‬‬
‫أٗ‪ٞ‬جػ‪ ٝ ٚ‬قى‪ٝ‬و‪ ُٚ ٖٓ ٝ ٙ‬جُكن ك‪ ٢‬ئ‪٣‬وحػ‪. ٚ‬‬
‫‪ًٌٛٝ‬ج كإ جُؼل‪٣ ٞ‬ؼطرٍ جُ‪ْ ّٞ٤‬ررح ٖٓ أْرحخ جٗو‪ٟ‬حء جُؼو‪ٞ‬ذس ٖٓ ؾ‪ٜ‬س ‪ ،‬ذٔؼ٘‪٠‬‬
‫أٗ‪ ٚ‬أقى جُ‪ْٞ‬حتَ ‪ ٝ‬ج‪ْ٧‬رحخ جُط‪ ٢‬أ‪ ًَٝ‬ئُ‪ٜ٤‬ح جٍُٔٗع ئَجُس غر‪ٞ‬ش قن جُٔؿطٔغ ك‪ ٢‬جُؼوحخ أ‪ٝ‬‬
‫آغحٌ جُؼو‪ٞ‬ذس ٖٓ ق‪٤‬حض‪ ْٜ‬قط‪ ٫ ٠‬ضظَ ضِي ج‪٥‬غحٌ ْ‪٤‬لح ِٓٓطح ػِ‪ٌ ٠‬هحذ‪ ْٜ‬ضك‪ ٍٞ‬و‪ ٕٝ‬جٗىٓحؾ‪ْٜ‬‬
‫ك‪ٓ ٢‬ؿطٔؼحض‪ ٝ ، ْٜ‬ضإو‪ ١‬ك‪ٔ٤‬ح ضإو‪ ١‬ئُ‪ ٠‬جْطٍٔجٌ جُ‪ ْٚٞ‬ج‪٫‬ؾطٔحػ‪ٓ ٞٛٝ ، ٢‬ح ‪٣‬ؼٍف ذحُؼل‪ٞ‬‬
‫جُهح٘‪ ٖٓٝ .‬ؾ‪ٜ‬س غحٗ‪٤‬س ‪٣‬ؼطرٍ ْررح ٖٓ أْرحخ َ‪ٝ‬جٍ جُؼو‪ٞ‬ذس ذ‪ٜ‬ىف ئضحقس جُظٍ‪ٝ‬ف جُٔ‪٤ٜ‬أز‬
‫‪ٌٓ٩‬حٕ جُط‪ٞ‬ذس جُكو‪٤‬و‪٤‬س ‪ ٝ‬جُلؼحُس ُِؿحٗ‪ ٢‬ذ‪ٌٞٛ‬ز ضٌٔ٘‪ٔٓ ٖٓ ٚ‬حٌْس ق‪٤‬حض‪ ٚ‬ج‪٫‬ؾطٔحػ‪٤‬س ذٌَٗ‬
‫‪٠‬ر‪٤‬ؼ‪ٝ ، ٢‬يُي ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُؼل‪ ٞ‬جُٗحَٓ ‪.78‬‬
‫كحُؼل‪ ٞ‬أ‪ ٝ‬جُؼل‪ ٞ‬جُهح٘ ‪ ٞٛ ،‬جُطهل‪ ٝ٤‬جُؿُت‪ ٢‬أ‪ ٝ‬جٌُِ‪ ٢‬جًُ‪٘ٔ٣ ١‬ك‪ ٚ‬جُِٔي‬
‫ُِٗه‪ ٙ‬جُٔؼ‪ ٖ٤‬جُ‪ٞ‬جٌو جْٔ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬ج‪ ٍٓ٧‬جُ‪ٛ‬حوٌ ذحُؼل‪ ٫ ٞ‬ؿ‪ًٛ . ٍ٤‬ج جُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ جُؼل‪ ٞ‬أغحٌ ؾى‪٫‬‬
‫كو‪٤ٜ‬ح ‪ٝ‬جْؼح ك‪ٓ ٢‬هطِق جُطٍٗ‪٣‬ؼحش جُؿ٘حت‪٤‬س جُٔوحٌٗس ‪ ٝ‬يُي ذحُ٘ظٍ ُٔح ‪٣‬ط‪ِْ ٖٓ ٟٚ٘ٔ‬ر‪٤‬حش ‪.‬‬
‫ق‪٤‬ع أٗ‪ٗ ٚ‬ظحّ ‪ِٓ٣‬د ج‪٧‬قٌحّ أ‪ ٝ‬جُؼو‪ٞ‬ذس ه‪ٔ٤‬ط‪ٜ‬ح ذؼى ‪ٌٍٝ٤ٚ‬ض‪ٜ‬ح ٗ‪ٜ‬حت‪٤‬س ‪ٝ‬يُي ذاػلحء جُٔكٌ‪ّٞ‬‬
‫ػِ‪ ٖٓ ٚ٤‬ض٘ل‪ًٛ٤‬ح ‪.‬‬
‫ئٕ جُؼل‪(ٞ‬جُؼل‪ ٞ‬جُهح٘) ك‪ ٢‬جُٔـٍخ قن ٖٓ قو‪ٞ‬م جُِٔي ‪ ،‬ق‪٤‬ع ‪ٙ٘٣‬‬
‫جُل‪ ٖٓ 58 َٛ‬وْط‪ ٌٞ‬كحضف ‪ٔ٣ ( 2011 َٞ٤ُٞ٣‬حٌِ جُِٔي قن جُؼل‪٣ ٝ .)ٞ‬رحٍٖ ‪ٝ‬كن‬
‫جُطٍض‪٤‬رحش جُط‪ ٢‬ض‪ٜٟ٘ٔ‬ح ظ‪ٌ ٍ٤ٜ‬هْ ‪387‬ـ‪57‬ـ‪ 1‬جُ‪ٛ‬حوٌ ك‪ 6 ٢‬كرٍج‪ ٝ ، 1958 ٍ٣‬جُطؼى‪٬٣‬ش‬

‫‪77‬‬
‫ـ غسان رباح ‪ ،‬نظرٌة العفو فً التشرٌعات العربٌة ‪ .‬دراسة مقارنة بٌن القوانٌن و االجتهادات العربٌة و االوروبٌة ‪ .‬منشورات عوٌدات ‪.‬‬
‫بٌروت ‪ .‬صفحة ‪. 192‬‬
‫‪78‬‬
‫ـ جعفر علوي ‪ ،‬المعٌن فً شرح القانون الجنائً العام المغربً فقها و قضاء ‪ .‬الطبعة األولى ‪ .2010‬الصفحة ‪.255‬‬

‫‪70‬‬
‫جُط‪ ٢‬أونِص ػِ‪ ٚ٤‬ذٔ‪ٞ‬ؾد ظ‪ 8 ٍ٤ٜ‬أًط‪ٞ‬ذٍ ‪ٝ 1977‬آنٍ ‪ ًٙٛ‬جُطؼى‪٬٣‬ش ًحٕ ذطحٌ‪٣‬م ‪ 26‬أًط‪ٞ‬ذٍ‬
‫‪.2011‬‬
‫‪ًٌٛٝ‬ج كإ ٍٖ‪ ٠ٝ‬جُؼل‪ (ٞ‬جُؼل‪ ٞ‬جُهح٘) ‪ ٝ‬قى‪ٝ‬و‪: ٢ٛ ٙ‬‬

‫جُؼل‪ ٞ‬جُهح٘ ‪ ٌٖٔ٣‬ئ‪ٚ‬ىجٌ‪ ٙ‬ك‪ ٢‬ؾٔ‪٤‬غ ٍٓجقَ جُٔٓطٍز ‪ٝ‬ذؼى ‪ٚ‬ى‪ٌٝ‬‬ ‫‪‬‬
‫جُكٌْ ‪.‬‬
‫جُؼل‪ ٞ‬ئؾٍجء ٖه‪ ٢ٛ‬نحُ‪.ٙ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ َٔٗ٣ ٫‬جُؼل‪ ٞ‬جُـٍجٓحش ‪ ٝ‬جُ‪ٞٛ‬جتٍ جُؼىُ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُؼو‪ٞ‬ذحش جُطأو‪٣‬ر‪٤‬س ‪ًًٝ،‬ج‬ ‫‪‬‬
‫ج‪٩‬ؾٍجءجش جُط‪٣ًٜ‬ر‪٤‬س ‪ًٔ.‬ح ‪ َٔٗ٣ ٫‬ضىجذ‪ ٍ٤‬ج‪ ٖٓ٧‬جُؼ‪٤٘٤‬س‪(.‬جُل‪5 ٝ 4 َٛ‬‬
‫ٖٓ جُظ‪)ٍ٤ٜ‬‬
‫هى ‪ َٔٗ٣‬جُٔرطىت‪ ٖ٤‬أ‪ ٝ‬جُؼحتى‪. ٖ٣‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ٛ٣‬ىٌ جُؼل‪ ٞ‬جُلٍو‪ٓ ١‬رحٍٖز ‪ ٝ ،‬ئٓح ذطِد ٖٓ جُٔكٌ‪ ّٞ‬ػِ‪ ، ٚ٤‬أ‪ٖٓٝ‬‬ ‫‪‬‬
‫أهحٌذ‪ ٚ‬أ‪ ٝ‬أ‪ٚ‬ىهحت‪ ٖٓٝ ٚ‬جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس أ‪ ٝ‬ئوجٌز جُٓؿ‪. ٕٞ‬‬
‫‪ِ٣ ٫‬كن جُؼل‪ٌٍٞ ٞ‬ج ذكو‪ٞ‬م جُـ‪ (.ٍ٤‬جُل‪ ٖٓ 7 َٛ‬جُظ‪)ٍ٤ٜ‬‬ ‫‪‬‬
‫جُؼل‪ ٞ‬جُؿٔحػ‪٣ ٢‬طْ ذٔ٘حْرس ج‪٧‬ػ‪٤‬حو جُى‪٤٘٣‬س أ‪ ٝ‬جُ‪٤٘٠ٞ‬س ‪ ٢ٛٝ ،‬ػ‪٤‬ى‬ ‫‪‬‬
‫جُلطٍ ‪ ،‬ػ‪٤‬ى ج‪ٞ٧‬ك‪ ، ٠‬ػ‪٤‬ى جُٔ‪ُٞ‬ى جُ٘ر‪ ، ١ٞ‬ػ‪٤‬ى جُؼٍٔ ‪.‬‬
‫ئيج ًحٕ ُ‪ًٜ‬ج جُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ جُؼل‪ٓ ٞ‬ح ‪٣‬رٌٍ‪ ٙ‬ك‪ ٢‬جُٓحذن ‪ ،‬كاٗ‪ ٚ‬جُ‪ٝ ّٞ٤‬ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ جُٓؼ‪٢‬‬
‫ئُ‪ ٠‬ضٍْ‪٤‬م و‪ُٝ‬س جُكن ‪ ٝ‬جُوحٗ‪ ٝ ٕٞ‬ئهٍجٌ جُٔرحوب جُىْط‪٣ٌٞ‬س‪٣ ُْ ،‬ؼى ُ‪ٓ ٚ‬ح ‪٣‬رٌٍ‪٫ ٌُٚٗٞ ٙ‬‬
‫‪٣‬ؼى‪ٝ‬ج ك‪ ٢‬ذؼ‪ ٝ‬ج‪٧‬ق‪٤‬حٕ ئ‪ ٫‬أوجز ُ‪٪‬ك‪٬‬ش ٖٓ جُؼوحخ ‪ ،‬ن‪ٚٞٛ‬ح قح‪٫‬ش جُؼل‪ ٞ‬جُلٍو‪ٓ . ١‬ػحٍ‬
‫يجُي ه‪٤ٟ‬س ٍٓ‪ ْ٣‬ذ٘ؿِ‪ ٕٞ‬جُط‪ ٢‬و‪ٓٛ‬ص ٍٖ‪٤٠‬س ٍٓ‪ ٌٝ‬ك‪ ٢‬وؾ٘رٍ ‪ ،2003‬جُٗ‪٢‬ء جًُ‪ ١‬أو‪ ٟ‬ئُ‪٠‬‬
‫ًٓ‪ُٓ ٌٞ‬و‪ٝ‬ؾس ك‪ ٢‬جٍُؾَ ‪ٝ‬جًٌُجع ‪ ،‬ن‪ٟ‬ؼص ػِ‪ ٠‬ئغٍ‪ ٙ‬جُ‪ٟ‬ك‪٤‬س ُؼِٔ‪٤‬س ٓٓطؼؿِس ذحُٔٓطٗل‪٠‬‬
‫جُؼٌٍٓ‪ ،١‬ق‪٤‬ع ض‪ٞ‬ذؼص ػِ‪ ٠‬ئغٍ‪ٛ‬ح ٗؿِس جُ‪ٝ ٍ٣َٞ‬جُٔٓطٗحٌ جُٓحذن ُِكٖٓ جُػحٗ‪ ٢‬ذط‪ْٜ‬‬
‫جُ‪ٍٟ‬خ ‪ٝ‬جُؿٍـ ذ‪ٞ‬جْطس ٗحهِس يجش ٓكٍى‪ٝ ،‬ػىّ ضوى‪ ْ٣‬أ‪ٌٝ‬جم جُٓ‪٤‬حٌز‪ٝ ،‬ػىّ ج‪ٓ٫‬طػحٍ‬
‫‪ٝ‬ج‪٫‬ػطىجء ػِ‪ٞٓ ٠‬ظق أغ٘حء أوجء ػِٔ‪ٝ ،ٚ‬ئ‪ٛ‬حٗس جُٔوىْحش‪ٝ ،‬أو‪٘٣‬ص ذػٔحٗ‪٤‬س أٖ‪ْ ٍٜ‬ؿ٘ح ٗحكًز‪،‬‬
‫هرَ إٔ ‪ِٜٔٗ٣‬ح ٓكٔى جُٓحوِ ذؼل‪ًٔ . 79 ٢ٌِٓ ٞ‬ح ٓ‪ًٛ ٌِٞ‬ج جُكن أغ٘حء ٍْ‪٣‬حٕ جُىػ‪ًٔ ٟٞ‬ح‬
‫ك‪ ٢‬قحُس ُ‪ ٠ِ٤‬ذٖ جُ‪ٛ‬ى‪٣‬ن ق‪٤‬ع هٌٍش ٓكٌٔس ج‪ْ٫‬طث٘حف ذحُو٘‪٤‬طٍز‪ ،‬ك‪ ٢‬ؾِٓس جٗؼوىش ‪١ْٝ‬‬
‫ٍْ‪٣‬س ضحٓس‪ ،‬ئْوح‪ ٠‬جُىػ‪ ٟٞ‬جُؼٔ‪٤ٓٞ‬س ‪ٞ‬ى ُ‪ ٠ِ٤‬ذٖ جُ‪ٛ‬ى‪٣‬ن‪ ،‬جذ٘س جُُػ‪ ْ٤‬جُ٘وحذ‪ ٢‬جُٔكؿ‪ٞ‬خ ذٖ‬
‫جُ‪ٛ‬ى‪٣‬ن‪ٝ ،‬ئُـحء قٌْ جذطىجت‪ ٢‬ه‪ ٠ٟ‬ذاوجٗط‪ٜ‬ح ك‪ٝ ٢‬هص ْحذن خ ‪ 8‬أٖ‪ ٍٜ‬قرٓح ٓ‪ٞ‬ه‪ٞ‬ف جُط٘ل‪ً٤‬‬
‫‪ٝ‬ضكٔ‪ َ٤‬جُهُ‪٘٣‬س جُؼحٓس ٓ‪ٛ‬حٌ‪٣‬ق جُىػ‪ ،ٟٞ‬ك‪ ٢‬جُِٔق جًُ‪ ١‬ض‪ٞ‬ذؼص ك‪ ٚ٤‬جُ‪٘٤ٟ٘‬س ك‪ ٢‬قحُس‬

‫‪79‬‬
‫ـ هسبرٌس ‪ .‬جرٌدة إلكترونٌة ‪http://hespress.com/interviews/3236.html .‬‬

‫‪71‬‬
‫ٍْجـ‪ ،‬ذط‪ٜٔ‬س ضطؼِن ذك‪٤‬حَز جُٔهىٌجش ‪ٝ‬جْط‪80 ًٚ٬ٜ‬ج‪ ،‬ذؼى ضٔطؼ‪ٜ‬ح ذحُؼل‪ًًٝ . ٞ‬ج جُؼل‪ ٞ‬جُ‪ٛ‬حوٌ‬
‫ُلحتىز ٓ‪ٔٔٛ‬س ج‪٣َ٧‬حء ْؼحو جٍُٗج‪٣‬ر‪ ٢‬جُٔط‪ٜٔ‬س ذٍٓهس ٓؿ‪ٍٛٞ‬جش َ‪ٝ‬ؾس ْل‪ ٍ٤‬جُٔـٍخ‬
‫ذٍ‪٤ْٝ‬ح‪ ،‬جُط‪ ٢‬أو‪٘٣‬ص ك‪ 9 ٢‬ؿٗص ‪ ،2012‬ذٓ٘ط‪ 6 ٝ ٖ٤‬أٖ‪ ٍٜ‬قرٓح ٗحكًج‪ٝ ،‬ضؼ‪ُ ٝ٣ٞ‬لحتىز‬
‫جُ‪ٟ‬ك‪٤‬س هىٌز ‪ٝ ، 81 ٖ٤٣٬ٓ 110‬يُي ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ ػل‪ ٞ‬ؾٔحػ‪ ٢‬ذٔ٘حْرس ػ‪٤‬ى جُلطٍ ‪ ،‬هرَ‬
‫‪ٌٍٝ٤ٚ‬ز جُكٌْ ٗ‪ٜ‬حت‪٤‬ح‪.‬‬

‫‪82‬‬
‫إحظبء حٕل انؼفٕ ثشعى عُخ ‪2010‬‬
‫جُؼل‪ ٖٓ ٞ‬جُؼل‪ٞ‬‬ ‫جُؼل‪ٞ‬‬ ‫و‪ٌٝ‬جش ػىو جُِٔلحش جُؼلـــ‪ ٞ‬جُطهل‪ ٝ٤‬جُطك‪ َ٣ٞ‬ػىو‬
‫جُـٍجٓس ٓ٘‪ٜٔ‬ح‬ ‫ٖٓ‬ ‫جُِٔلحش‬ ‫ػٖ‬ ‫ػٖ‬ ‫جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س ػٖ‬ ‫جُؼل‪ٞ‬‬
‫ٓؼح‬ ‫قحُس‬ ‫جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س جُؼو‪ٞ‬‬ ‫ُٓ٘س‬
‫قحُس‬ ‫ٍْجـ‬ ‫ذس‬ ‫‪2010‬‬
‫ٍْجـ‬ ‫قحُس‬
‫ٍْجـ‬
‫‪01‬‬ ‫‪69‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪204‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪346‬‬ ‫‪05‬‬ ‫‪٘٣ 11‬ح‪758 ٍ٣‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪131‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪351‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪958‬‬ ‫جُٔ‪ُٞ‬ى‬
‫جُ٘ر‪١ٞ‬‬
‫‪23‬‬ ‫‪230‬‬ ‫‪122‬‬ ‫‪767‬‬ ‫‪01‬‬ ‫‪599‬‬ ‫‪05‬‬ ‫‪1811‬‬ ‫ػ‪٤‬ى‬
‫جُؼٍٔ‬
‫‪01‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪310‬‬ ‫‪05‬‬ ‫‪817‬‬ ‫يًٍ‪ٟ‬‬
‫‪20‬‬
‫ؿٗص‬
‫‪01‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪230‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪228‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪590‬‬ ‫ػ‪٤‬ى‬
‫جُٗرحخ‬
‫‪02‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪151‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪244‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪968‬‬ ‫ػ‪٤‬ى‬
‫جُلطٍ‬
‫‪01‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪203‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪572‬‬ ‫ػ‪٤‬ى‬

‫‪80‬‬
‫ـ جرٌدة المساء ‪ٌ .‬ومٌة مغربٌة ‪.‬عدد ‪26‬ـ‪10‬ـ‪.2009‬‬
‫‪81‬‬
‫ـ جرٌدة الصباح ‪ٌ .‬ومٌة مغربٌة عدد ‪22‬ـ‪08‬ـ‪.2012‬‬
‫‪82‬‬
‫ـ الحسنٌة الزٌات ‪،‬مجلة الشإون الجنائٌة ‪ ،‬العدد األول ‪ ،‬دجنبر ‪ ، 2011‬الصفحة ‪120‬‬

‫‪72‬‬
‫ج‪ٞ٧‬ك‪٠‬‬
‫‪30‬‬ ‫‪523‬‬ ‫‪311‬‬ ‫‪1768‬‬ ‫‪01‬‬ ‫‪2174‬‬ ‫‪69‬‬ ‫جُٔؿٔ‪ٞ‬ع ‪6474‬‬

‫‪864‬‬ ‫انًغزف‪ٛ‬ذٌٔ‬ ‫انًغزف‪ٛ‬ذٌٔ انًؼزمهٌٕ ‪2444‬‬


‫انغشاح‬
‫‪32‬‬ ‫انؼفٕ انًجبشش‬
‫‪3140‬‬ ‫جُٔؿٔ‪ٞ‬ع جُؼحّ‬

‫‪83‬‬
‫إحظبء حٕل انؼفٕ ثشعى عُخ ‪2011‬‬
‫جُؼل‪ ٖٓ ٞ‬جُؼل‪ٞ‬‬ ‫جُؼل‪ٞ‬‬ ‫و‪ٌٝ‬جش ػىو جُِٔلحش جُؼلـــ‪ ٞ‬جُطهل‪ ٝ٤‬جُطك‪ َ٣ٞ‬ػىو‬
‫جُـٍجٓس ٓ٘‪ٜٔ‬ح‬ ‫ٖٓ‬ ‫جُِٔلحش‬ ‫ػٖ‬ ‫ػٖ‬ ‫جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س ػٖ‬ ‫جُؼل‪ٞ‬‬
‫ٓؼح‬ ‫قحُس‬ ‫جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س جُؼو‪ٞ‬‬ ‫ُٓ٘س‬
‫قحُس‬ ‫ٍْجـ‬ ‫ذس‬ ‫‪2011‬‬
‫ٍْجـ‬ ‫قحُس‬
‫ٍْجـ‬
‫‪00‬‬ ‫‪08‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪113‬‬ ‫‪01‬‬ ‫‪286‬‬ ‫‪02‬‬ ‫‪٘٣ 11‬ح‪977 ٍ٣‬‬
‫‪00‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪02‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪398‬‬ ‫‪03‬‬ ‫‪1045‬‬ ‫جُٔ‪ُٞ‬ى‬
‫جُ٘ر‪١ٞ‬‬
‫‪06‬‬ ‫‪166‬‬ ‫‪116‬‬ ‫‪590‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪672‬‬ ‫‪08‬‬ ‫‪1975‬‬ ‫ػ‪٤‬ى‬
‫جُؼٍٔ‬
‫‪06‬‬ ‫‪84‬‬ ‫‪77‬‬ ‫‪492‬‬ ‫‪02‬‬ ‫‪117‬‬ ‫‪01‬‬ ‫‪704‬‬ ‫يًٍ‪ٟ‬‬
‫‪20‬‬
‫ؿٗص‬
‫‪05‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪58‬‬ ‫‪243‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪161‬‬ ‫‪02‬‬ ‫‪525‬‬ ‫ػ‪٤‬ى‬
‫جُٗرحخ‬
‫‪08‬‬ ‫‪112‬‬ ‫‪87‬‬ ‫‪436‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪164‬‬ ‫‪01‬‬ ‫‪660‬‬ ‫ػ‪٤‬ى‬
‫جُلطٍ‬
‫‪83‬‬
‫ـ الحسنٌة الزٌات مرجع سابق ‪ ،‬الصفحة ‪.120‬‬

‫‪73‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪437‬‬ ‫‪350‬‬ ‫‪1941‬‬ ‫‪03‬‬ ‫‪1798‬‬ ‫‪17‬‬ ‫جُٔؿٔ‪ٞ‬ع ‪5868‬‬

‫‪812‬‬ ‫انًغزف‪ٛ‬ذٌٔ‬ ‫انًغزف‪ٛ‬ذٌٔ انًؼزمهٌٕ ‪1818‬‬


‫انغشاح‬

‫‪2630‬‬ ‫جُٔؿٔ‪ٞ‬ع جُؼحّ‬

‫‪٣‬رى‪ٝ‬ج ٖٓ ن‪ ٍ٬‬ج‪٩‬ق‪ٛ‬حت‪٤‬حش إٔ جُؼل‪ ٞ‬جُؿٔحػ‪ ٞٛ ٢‬ػل‪٘ٓ ٞ‬حْرحض‪ ، ٢‬ػِ‪٠‬‬


‫جػطرحٌ أٗ‪ٍٓ ٚ‬ضر‪ ١‬ذٔ٘حْرحش ٓؼ‪٘٤‬س ‪٣ٝ ،‬طْ ذأػىجو ًر‪ٍ٤‬ز ‪ ،‬جُٗ‪٢‬ء جًُ‪ ١‬هى ض٘ؿْ ػ٘‪ ٚ‬أنطحء ك‪٢‬‬
‫ضوى‪ ٍ٣‬جْطكوحم جُٔؼل‪ ٠‬ػ٘‪ًٔ . ْٜ‬ح إٔ جُؼل‪ ٞ‬جُلٍو‪ ١‬ن‪ْ٘ ٍ٬‬س ‪ 2010‬ذِؾ ػىو جُٔٓطل‪٤‬ى‪ٚ٘ٓ ٖ٣‬‬
‫‪ 23‬كٍو‪ ٞٛٝ ،‬ػىو ًر‪٣ ،ٍ٤‬ىػ‪ُِ ٞ‬طٓحؤٍ ػٖ ٓرٌٍجش جٌضلحػ‪ٝ . ٚ‬هى ْرن إٔ أ‪ٌٝ‬وٗح أٓػِس‬
‫ُِٔٓطل‪٤‬ى‪ًٛ ٖٓ ٖ٣‬ج جُكن ‪ .‬جُٗ‪٢‬ء جًُ‪٣ ١‬رٍَ ‪ ٝ‬ذحُ‪ٞ‬ج‪ٞ‬ف ً‪٤‬ق إٔ جُؼل‪ ٌٖٔ٣ ٞ‬إٔ ‪ ٌَٗ٣‬أوجز‬
‫ُ‪٪‬ك‪٬‬ش ٖٓ جُؼوحخ ‪ٔٓ ،‬ح ‪٣‬إو‪ ١‬ئُ‪ ٠‬ج‪ٛ‬طُجَ ‪ٌٞٚ‬ز ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٢‬ذحُر‪٬‬و ‪٣ٝ .‬طٍـ ػ‪ٓ٬‬س‬
‫جْطل‪ٜ‬حّ ق‪ ٍٞ‬ؾى‪ٓ ٟٝ‬كحًٔس ذؼ‪ ٝ‬ج‪ٖ٧‬هح٘ ‪ ٝ ،‬ئوجٗط‪ٓ ، ْٜ‬ح وجّ إٔ ج‪٤ْ ٍٓ٧‬إ‪ ٍٝ‬ذ‪ ْٜ‬ئُ‪٠‬‬
‫ٗ‪ َ٤‬ػل‪ ٞ‬ذٓرد ٓ‪ٞ‬هؼ‪ ْٜ‬ج‪٫‬ؾطٔحػ‪ ٫ ٢‬أهَ ‪ ٫ ٝ‬أًػٍ‪.‬‬
‫أٓح جُؼل‪ ٞ‬جُؼحّ ‪ ،‬ك‪ٓ ٜٞ‬إْٓس ضط‪٤‬ف ُِٔؿطٔغ إٔ ‪٣‬ط‪ ١ٞ‬ك‪ ٢‬جُ٘ٓ‪٤‬حٕ ج‪٩‬ؾٍجءجش‬
‫يجش جُطحذغ جُؿُجت‪ ٝ ٢‬جُط‪ٍ٣ ٫ ٢‬ؿد إٔ ضرو‪ ٠‬ك‪ ٢‬جًُجًٍز ‪ًٔ .84‬ح ػٍف ذأٗ‪ ، ٚ‬ئَجُس ‪ٚ‬لس‬
‫جُؿٍٓ‪٤‬س ػٖ جُلؼَ ‪ٓ ٝ‬ك‪ٓ ٞ‬ح ‪٣‬طٍضد ػِ‪ٜ٤‬ح ٖٓ آغحٌ ذ‪ٌٞٛ‬ز ًِ‪٤‬س أّ ؾُت‪٤‬س ‪ْ٧‬رحخ ؿ‪ٍ٤‬‬
‫هحٗ‪٤ٗٞ‬س ضوىٌ‪ٛ‬ح جُِٓطس جُٔهط‪ٛ‬س ذًُي هحٗ‪ٗٞ‬ح ‪ .85‬ك‪ ًٜٙ‬جُٔإْٓس هى‪ٔ٣‬س ق‪٤‬ع ػٍكص ُى‪ٟ‬‬
‫جُ‪ٗٞ٤‬حٕ ‪ًٔ .‬ح ػٍكص ك‪ ٢‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُلٍٗٓ‪ ٢‬جُوى‪ ْ٣‬ذحْْ ج‪ُ٩‬ـحء جُؼحّ ‪ .‬كل‪ ٢‬جُٔل‪ ّٜٞ‬جُطوِ‪٤‬ى‪، ١‬‬
‫‪ًٛ‬ج جُ٘‪ٞ‬ع ٖٓ جُؼل‪٘ٔ٣ ٞ‬ف ُ‪ ّ٤‬جْط٘حوج ُ‪ٛ‬لحش ‪ٓ ٝ‬إ‪٬ٛ‬ش جُؿحٗف ‪ ٌُٖ ٝ ،‬ذٓرد ‪٠‬ر‪٤‬ؼس‬
‫جُٔهحُلحش ‪ ٝ‬جُلطٍز جُُٓ٘‪٤‬س جُط‪ ٢‬جٌضٌرص ك‪ٜ٤‬ح ‪ ًٙٛ‬جُٔهحُلحش ‪ًٔ .‬ح إٔ ‪ًٛ‬ج جُكن ُْ ‪ٓ٣‬طؼَٔ ئ‪٫‬‬
‫ذؼى أَٓس ْ‪٤‬حْ‪٤‬س ُطكو‪٤‬ن ض‪ٜ‬ىتس جُه‪ٞ‬ج‪ ٝ ، ٍ٠‬يُي ذحُـلٍجٕ ‪ ٝ‬جُطٓحٓف ‪.‬‬
‫‪ٝ‬هى ن‪ ٍٞ‬جُىْط‪ ٌٞ‬جُؿى‪٣‬ى ذٔوط‪ ٠ٟ‬جُل‪ُِ ،71 َٛ‬رٍُٔحٕ جُكن ك‪ ٢‬جُطٍٗ‪٣‬غ ذ‪ٞ‬جْطس‬
‫هحٗ‪ ٕٞ‬ك‪٤ٓ ٢‬حو‪ٓ ٖ٣‬هطِلس‪ٜ٘ٓ ،‬ح ٓح ‪٣‬طؼِن ذحُؼل‪ ٞ‬جُؼحّ‪ٗ ٞٛٝ ،‬لّ جُكن جًُ‪ ١‬ضطٔطغ ذ‪ ٚ‬أؿِد‬

‫‪84‬‬
‫ـ غسان رباح ‪ ،‬مرجع سابق ‪ .‬الصفحة ‪. 49‬‬
‫‪85‬‬
‫ـ جعفر علوي ‪ ،‬مرجع سابق الصفحة ‪.256 ،‬‬

‫‪74‬‬
‫ذٍُٔحٗحش جُؼحُْ‪ ،‬ق‪٤‬ع ‪ ٌٕٞ٣‬جُؼل‪ ٞ‬جُؼحّ ٖٓ جنط‪ٛ‬ح٘ جُِٓطس جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س ‪ٖٓ ّ٤ُٝ‬‬
‫جنط‪ٛ‬ح٘ جُِٓطس جُط٘ل‪٣ً٤‬س‪.‬‬
‫‪ ٖٓ 622‬هحٗ‪ٕٞ‬‬ ‫ُوى أهٍ جٍُٔٗع ج‪٩‬كٍجؼ جُٔو‪٤‬ى ذٍٗ‪ ٖٓ ٠ٝ‬ن‪ ٍ٬‬جُٔحوز‬
‫جُٔٓطٍز جُؿ٘حت‪٤‬س‪ٝ ،‬جًُ‪ ١‬ضٍٗف ػِ‪ُ ٚ٤‬ؿ٘س نح‪ٚ‬س ذ‪َٞ‬جٌز جُؼىٍ ضٌِق ذاذىجء جٍُأ‪ ١‬ك‪٢‬‬
‫جهطٍجقحش ج‪٩‬كٍجؼ‪ .‬كٖٔ ن‪ُِٔ ٌٖٔ٣ ُٚ٬‬كٌ‪ ّٞ‬ػِ‪ ْٜ٤‬ذؼو‪ٞ‬ذس ْحُرس ُِكٍ‪٣‬س ٖٓ أؾَ ؾ٘ح‪٣‬س أ‪ٝ‬‬
‫ؾ٘كس ‪ ،‬جًُ‪ ٖ٣‬ذٍ‪ٞ٘ٛ‬ج ذٔح ك‪ ٚ٤‬جٌُلح‪٣‬س ػٖ ضكٖٓ ِْ‪ ، ًْٜٞ‬إٔ ‪ٓ٣‬طل‪٤‬ى‪ٝ‬ج ٓ٘‪ ، ٚ‬ئيج ًحٗ‪ٞ‬ج ٖٓ ذ‪ٖ٤‬‬
‫جُٔكٌ‪ ّٞ‬ػِ‪ ٖٓ ْٜ٤‬أؾَ ؾ٘كس‪ ،‬جًُ‪ ٖ٣‬ه‪ٟٞ‬ج قرٓح كؼِ‪٤‬ح ‪٣‬ؼحوٍ ػِ‪ ٠‬ج‪٧‬هَ ٗ‪ٛ‬ق جُؼو‪ٞ‬ذس‬
‫جُٔكٌ‪ ّٞ‬ذ‪ٜ‬ح‪ ٝ ،‬جُٔكٌ‪ ّٞ‬ػِ‪ ْٜ٤‬ذؼو‪ٞ‬ذس ؾ٘حت‪٤‬س أ‪ ٝ‬ذؼو‪ٞ‬ذس ؾ٘ك‪٤‬س ٖٓ أؾَ ‪ٝ‬هحتغ ‪ٚٝ‬لص ذأٗ‪ٜ‬ح‬
‫ؾ٘ح‪٣‬س ‪ ،‬أ‪ ٖٓ ٝ‬أؾَ ؾ٘كس ‪٣‬طؿح‪ َٝ‬جُكى ج‪٧‬ه‪ُِ ٠ٛ‬ؼو‪ٞ‬ذس جُٔوٌٍز ُ‪ٜ‬ح نّٔ ْ٘‪ٞ‬جش قرٓح ئيج‬
‫ه‪ٟٞ‬ج قرٓح كؼِ‪٤‬ح ‪٣‬ؼحوٍ ػِ‪ ٠‬ج‪٧‬هَ غِػ‪ ٢‬جُؼو‪ٞ‬ذس جُٔكٌ‪ ّٞ‬ذ‪ٜ‬ح ‪.‬‬
‫ئٕ ‪ًٛ‬ج جُطىذ‪ ٍ٤‬جُٔه‪ ٍٞ‬هحٗ‪ٗٞ‬ح ‪ ٌٖٔ٣‬إٔ ‪ ٌَٗ٣‬ذى‪ْ٬ُ ٬٣‬طؼٔحٍ جُٔلٍ‪ُ ٠‬كن جُؼل‪.ٞ‬‬
‫‪ ٞٛٝ‬قَ هحٗ‪٣ ٢ٗٞ‬و‪ ّٞ‬ػِ‪ٓ ٠‬ؼ‪٤‬حٌ ٗؿحػس جُؼو‪ٞ‬ذس ‪ ٝ‬ضكٖٓ ِْ‪ٞ‬ى جُٓؿ‪. ٖ٤‬‬
‫ًٔح ٗٓؿَ ؿ‪٤‬حخ و‪ ٌٝ‬هح‪ ٢ٞ‬ضطر‪٤‬ن جُؼو‪ٞ‬ذس ك‪ٓ ٢‬ؿحٍ ٓ٘ف جُؼل‪ ،ٞ‬ئ‪ٓ ٫‬ح ضْ‬
‫جُ٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٖٓ ٚ٤‬ن‪ ٍ٬‬جُٔحوز ‪ 596‬م ّ ؼ ‪ ،‬ك‪ٓ ٢‬ح ‪٣‬طؼِن ذطوى‪ٓ ْ٣‬وطٍقحش ق‪ ٍٞ‬جُؼل‪ٝ ، ٞ‬قط‪٠‬‬
‫‪ًٛ‬ج جُى‪٣ ٌٝ‬رو‪ ٠‬قر‪ ّ٤‬جُ٘‪ ٙ‬جُوحٗ‪ . ٢ٗٞ‬جُٗ‪٢‬ء جًُ‪ٟ٣ ١‬غ أًػٍ ٖٓ ػ‪ٓ٬‬س جْطل‪ٜ‬حّ ػٖ ْرد‬
‫ج‪٩‬ذوحء ػِ‪ ٠‬هح‪ ٜ‬ضطر‪٤‬ن جُؼو‪ٞ‬ذس جًُ‪ٌ٣ ٫ ١‬حو ‪ٔ٣‬حٌِ جنط‪ٛ‬ح‪ٚ‬حض‪ ٝ ٚ‬ئٕ ٓحٌْ‪ٜ‬ح كر‪ٛ‬لس‬
‫ٌِٖ‪٤‬س ‪ ٫‬أهَ ‪ ٫ ٝ‬أًػٍ ‪ٔٓ .‬ح ٗوطٍـ ٓؼ‪ ٚ‬جػطرحٌ هح‪ ٜ‬جُؼو‪ٞ‬ذس ٓٓإ‪ ٫ٝ‬ػٖ ًَ ض‪ٜ‬ح‪ ٕٝ‬ك‪٢‬‬
‫ٓٔحٌْحش ‪٬ٚ‬ق‪٤‬حض‪ ٚ‬ضكص ‪٠‬حتِس جُه‪ٟٞ‬ع ُؼو‪ٞ‬ذحش ضأو‪٣‬ر‪٤‬س‪.‬‬

‫ـ ػبششا‪ :‬رُف‪ٛ‬ز األحكبو ٔ انمشاساد انمضبئ‪ٛ‬خ‪:‬‬


‫‪ ٫‬ه‪ٔ٤‬س ُِوحٗ‪٧ ٫ٝ ٕٞ‬قٌحّ جُو‪ٟ‬حء ذى‪ ٕٝ‬ض٘ل‪ًٛ٤‬ح ‪ ٫ ٝ‬ه‪ٔ٤‬س ُٔرىأ جٍُٗػ‪٤‬س ك‪٢‬‬
‫جُى‪ُٝ‬س ٓح ُْ ‪٣‬وطٍٕ ذٔرىأ آنٍ ٓ‪ ٟٚٗٞٔ‬جقطٍجّ أقٌحّ جُو‪ٟ‬حء ‪ٌٍٝٞ ٝ‬ز ض٘ل‪ًٛ٤‬ح‪ ٝ ،‬ئ‪ ٫‬كٔحيج‬
‫‪٣‬ؿى‪ ١‬إٔ ‪٣‬ؿط‪ٜ‬ى ‪٣ ٝ‬رطٌٍ جُوح‪ ٢ٞ‬ك‪ ٢‬ئ‪٣‬ؿحو جُكِ‪ ٍٞ‬جُ٘حؾؼس ذٔح ‪٣‬ط‪٬‬ءّ ‪ ٕٞٚ ٝ‬جُكو‪ٞ‬م ‪ٝ‬‬
‫جُكٍ‪٣‬حش ‪ ٝ‬جٍُٔٗ‪ٝ‬ػ‪٤‬س ئيج ًحٗص أقٌحٓ‪ٍٛ٤ٛٓ ٚ‬ح جُٔ‪ٞ‬ش؟‪ .‬كٔح ‪٣‬طٔف ئُ‪ ٚ٤‬جُٔطوح‪ٞٛ ّ٤ُ ٢ٞ‬‬
‫ئؿ٘حء ج‪٫‬ؾط‪ٜ‬حو جُو‪ٟ‬حت‪ ،٢‬ذَ جْط‪ٛ‬ىجٌ قٌْ ُ‪ٛ‬حُك‪٣ ٚ‬كٔ‪ ٢‬قو‪ٞ‬ه‪ ٚ‬جُٔؼطى‪ ٟ‬ػِ‪ٜ٤‬ح ‪.86‬‬

‫‪86‬‬
‫ـ محمد قصري ‪ .‬تنفٌذ األحكام اإلدارٌة ‪ .‬مجلة المعٌار العدد ‪ . 29‬الصفحة ‪. 36‬‬

‫‪75‬‬
‫ئٕ أَٓس ض٘ل‪ ً٤‬ج‪٧‬قٌحّ ذحُٔـٍخ ضٌَٗ ‪ٛ‬حؾٓح قو‪٤‬و‪٤‬ح ‪ٍٝ٣‬ع ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪٢‬‬
‫جُٔ٘ٗ‪ٞ‬و ‪٤ٛ ٖٓ ُٜ٣ ٝ ،‬رس ‪ِْ ٝ‬طس جُو‪ٟ‬حء ‪٣ ٝ ،‬لوى جُػوس ُى‪ُٞٔ ٟ‬ج‪ُ ٝ ٖ٠‬ى‪ ٟ‬جُٔٓطػٍٔ‪ٖ٣‬‬
‫‪ٝ‬ؿ‪ ٖٓ ٍْٛ٤‬جُٔطوح‪.ٖ٤ٞ‬‬
‫كل‪ ٢‬جُ‪ٞ‬هص جًُ‪٣ ١‬طْ جُكى‪٣‬ع ك‪ ٚ٤‬ػٖ ُٗع جُ‪ٛ‬لس ج‪٩‬ؾٍجٓ‪٤‬س ػٖ ؾٍجتْ جُٗ‪٤‬ي‪ٝ ،‬ك‪٢‬‬
‫جُ‪ٞ‬هص جًُ‪ ١‬هٌٍ ك‪ ٚ٤‬جُٔـٍخ ئُـحء ج‪ًٍ٩‬ج‪ ٙ‬جُرىٗ‪ ٢‬ك‪ٔ٤‬ح ‪٣‬طؼِن ذحُى‪ ٕٞ٣‬جُطؼحهى‪٣‬س ‪ ،‬كإ جُـى ‪ًٌ٘٣‬‬
‫ذأَٓس قو‪٤‬و‪٤‬س ك‪ٓ ٢‬ؿحٍ ج‪٫‬تطٔحٕ ‪ ٝ‬جُػوس جًُ‪ ٖ٣‬ضو‪ ّٞ‬ػِ‪ٜٔ٤‬ح جُٔؼحٓ‪٬‬ش جُطؿحٌ‪٣‬س ‪ٝ ،‬يُي ذٓرد‬
‫ػىّ كؼحُ‪٤‬س ‪ْٝ‬حتَ جُط٘ل‪ ً٤‬جُؼحو‪٣‬س ُٔح ض‪ٛ‬حوك‪ ٚ‬ك‪٣ٍ٠ ٢‬و‪ٜ‬ح ٖٓ ػٍجه‪ٖ َ٤‬ط‪ ٠‬ضك‪ ٍٞ‬و‪ ٕٝ‬جهط‪ٟ‬حء‬
‫جُكو‪ٞ‬م ‪ ،‬ذَ ج‪ ٖٓ ٠ٌٗ٧‬يُي إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬أًرٍ جُٔطٍٔو‪ ٖ٣‬ػِ‪ ٠‬ض٘ل‪ ً٤‬ج‪٧‬قٌحّ ‪ ٢ٛ‬ج‪٩‬وجٌز ‪.‬‬
‫ئٕ جُٔ‪ٞ‬ج‪ ٖ٠‬جُ‪ٝ ّٞ٤‬أٓحّ أَٓحش جُط٘ل‪٣ ٫ ، ً٤‬ؿى ٖٓ ٓهٍؼ ُطأٓ‪ ٖ٤‬قو‪ٞ‬ه‪ ٚ‬ئ‪٫‬‬
‫ذحُركع ػٖ ‪ٔٞ‬حٗحش ؾ٘حت‪٤‬س ُكو‪ٞ‬ه‪ . ٚ‬كٔحيج ٗو‪ٛ‬ى ذحُ‪ٟٔ‬حٗحش جُؿ٘حت‪٤‬س ؟‬
‫ضرو‪ ٠‬جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُؿ٘حت‪٤‬س ك‪ٗ ٢‬ظٍ جُرؼ‪ ٢ٛ ٝ‬جُركع ذ‪ ٖ٤‬ك‪ ٍٞٛ‬جُؿُجءجش‬
‫جُؿ٘حت‪٤‬س ْ‪ٞ‬جء ٖٓ وجنَ جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُؿ٘حت‪ ٢‬أ‪ ٝ‬جُو‪ٞ‬جٗ‪ ٖ٤‬جُهح‪ٚ‬س‪ ،‬ػِ‪ ٠‬جُؼو‪ٞ‬ذس جُكرٓ‪٤‬س جُط‪ٖٓ ٢‬‬
‫جٌُٖٔٔ إٔ ضطحٍ جُٔطؼحَٓ ٓؼ‪ ٚ‬ك‪ ٢‬قحٍ ج‪٩‬ن‪ ٍ٬‬ذحُطُجٓ‪٘ٛ ٖٓ . ٚ‬ح ًحٕ جْطؼٔحٍ جُٗ‪٤‬ي ػِ‪٠‬‬
‫ْر‪ َ٤‬جُ‪ٟٔ‬حٕ ـ ‪ ٝ‬ئٕ ًحٕ ٓؿٍٓح ـ ًأقى ‪ْٝ‬حتَ جُ‪ٟٔ‬حٕ جُؿ٘حت‪ًًٝ . ٢‬ج جٍُٗجًحش جُ‪٣ٌٞٛ‬س‬
‫جُٔر٘‪٤‬س ػِ‪ ٠‬كٌٍز جُط‪ٍٛ‬ف ك‪ٓ ٢‬حٍ ٓٗطٍى ذٓ‪ٞ‬ء ٗ‪٤‬س ‪ ،‬أ‪ ٝ‬ن‪٤‬حٗس ج‪ٓ٧‬حٗس ‪ ،‬أ‪ ٝ‬جُ٘‪ٛ‬د ‪.‬‬
‫كحُٔطؼحهى جًُ‪٣ ١‬كح‪ ٍٝ‬إٔ ‪٣‬كون ‪ٔٞ‬حٗس ؾ٘حت‪٤‬س وجتٔح ٓح ‪٣‬ركع ػٖ ٓ٘لً ‪٣ ٝ‬طٍى غـٍز ضؿؼِ‪ٚ‬‬
‫‪٣‬ولُ ٖٓ جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُٔىٗ‪ ٝ ٢‬جُطؿحٌ‪ ١‬ئُ‪ٓ ٠‬ؿحٍ جُطؿٍ‪ ْ٣‬جُؿ٘حت‪ٝ . ٢‬جُكحٍ إٔ ‪ًٛ‬ج ج‪ِْٞ٧‬خ ‪ٝ‬‬
‫‪ًٛ‬ج جُٔ٘طن ؿ‪ٓ ٍ٤‬ور‪ ٍٞ‬ذحٍُٔز ‪ ،‬يُي أٗ‪ ٖٓ ٚ‬جُٔلٍ‪ ٜٝ‬إٔ جُكو‪ٞ‬م ضوط‪ ٠ٟ‬ذٔح ُ‪ٜ‬ح ٖٓ‬
‫‪ٔٞ‬حٗحش هحٗ‪٤ٗٞ‬س ٓرحٍٖز ذؼ‪٤‬ىج ػٖ ًَ ضكح‪ َ٣‬أ‪ٍٓ ٝ‬ج‪ٝ‬ؿس ‪.‬‬
‫ئٕ ض٘ل‪ ً٤‬ج‪٧‬قٌحّ يجش جُطحذغ جُٔىٗ‪ ٢‬ك‪ ٢‬جُٔـٍخ ٓكل‪ٞ‬ف ذأوؿحٍ ٖٓ جُؼ‪ٞ‬جتن‪.‬‬
‫ذىءج ٖٓ أؾ‪ُٜ‬ز جُط٘ل‪ ً٤‬ذٔ‪ٛ‬حُف ًطحذس جُ‪ٟ‬ر‪ . ١‬ق‪٤‬ع إٔ ض٘ل‪ ً٤‬قٌْ ئكٍجؽ ٓػ‪ ٌٖٔ٣ ٬‬إٔ ‪٣‬ططِد‬
‫ٖ‪ٌٜٞ‬ج‪ ٝ ،‬ئٕ ًحٕ ٓكٌ‪ٓٞ‬ح ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ جْطؼؿحُ‪ٓ ،٢‬ػَ ‪ٍ٠‬و ٓكطَ ٓػ‪ٝ . ٬‬يُي ذٓرد هِس‬
‫جُٔ‪ٞ‬ظل‪ ٖ٤‬جٌُِٔل‪ ٖ٤‬ذحُط٘ل‪ُ ً٤‬ى‪ ٟ‬جُٔكحًْ ٓٔح ‪٣‬ؿؼَ أؾ٘ىجض‪ِٞٔٓ ْٜ‬ءز ػٖ آنٍ‪ٛ‬ح ‪٣ٝ،‬ىكؼ‪ْٜ‬‬
‫ٍٓؿٔ‪ ٖ٤‬ئُ‪ ٠‬ذٍٓؿس ٓ‪ٞ‬جػ‪٤‬ى جُط٘ل‪ ً٤‬ذٌَٗ ٓطرحػى ‪ .‬ق‪٤‬ع ‪٤ٟ٣‬غ جُكن ذ‪ً ٖ٤‬ػٍز جُٔكح‪٫ٝ‬ش ‪.‬‬
‫‪٠ ٕ٧‬ؼْ جُلٍقس ذحُكٌْ جُؼحوٍ ‪ٔ٣‬ؿ‪٠ ٚ‬ؼْ ‪ ٍٞ٠‬جُط٘ل‪ ً٤‬جٍُٔ ‪.‬‬
‫ئٕ ٓٓح‪ ٍ٠‬جُط٘ل‪ ٌٖٔ٣ ً٤‬إٔ ٗؼطرٍ‪ٛ‬ح ‪ ٫‬ضطٔحٖ‪ٓ ٠‬غ ٌ‪ٝ‬ـ جُؼ‪ٓ ٝ ٍٛ‬ح ػٍك‪ٚ‬‬
‫جُؼحُْ ٖٓ ضط‪ ٌٞ‬جهط‪ٛ‬حو‪ ٝ ١‬جؾطٔحػ‪ٌْ ٝ ٢‬حٗ‪ًٔ . ٢‬ح إٔ جُط٘ل‪ ً٤‬ذ‪ٞ‬جْطس ج‪ٗ٩‬حذحش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫‪٣‬أنً ك‪ ٚ٤‬جُِٔق ق‪ٞ‬جُ‪ ٢‬نٔٓس ػٍٗ ‪ٓٞ٣‬ح ػِ‪ ٠‬ج‪٧‬هَ هرَ نٍ‪ٝ‬ؾ‪ ٖٓ ٚ‬جُٔكٌٔس جُٔ٘‪٤‬رس ‪٣ ٝ ،‬أنً‬
‫ٓػِ‪ٜ‬ح ُى‪ ٟ‬جُٔكٌٔس جُ٘حترس ‪ ًٙٛ .‬ج‪٧‬ن‪ٍ٤‬ز جُط‪ ٢‬ضأنً ًحَٓ ‪ٝ‬هط‪ٜ‬ح ك‪ ٢‬جُط٘ل‪٤ُ ً٤‬ؼ‪ٞ‬و جُِٔق ئُ‪٠‬‬
‫ٓكٌٔط‪ ٚ‬ك‪ ٢‬ظٍ‪ٝ‬ف ُ‪ٓ٤‬ص أقٖٓ قح‪ ٖٓ ٫‬ظٍ‪ٝ‬ف جًُ‪ٛ‬حخ ‪ٓ ٝ ،‬ح ‪ ٢ِ٣‬يُي ٖٓ ئؾٍجءجش قط‪٠‬‬
‫‪76‬‬
‫‪ َٛ٣‬ئُ‪ٚ ٠‬حقر‪ ٚ‬ذؼى ْطس أٖ‪ ٖٓ ٍٜ‬ضحٌ‪٣‬م كطف جُط٘ل‪ ً٤‬ك‪ ٢‬أقٖٓ ج‪٧‬ق‪ٞ‬جٍ ‪ٗ .‬ح‪٤ٛ‬ي ػٔح هى ‪٣‬وغ‬
‫ٖٓ أنطحء ئوجٌ‪٣‬س ‪٣‬طكَٔ ‪ٌَٛٝ‬ح جُٔطوح‪. ٢ٞ‬‬
‫أٓح ئٌٖحُ‪٤‬حش ض٘ل‪ ً٤‬ج‪٧‬قٌحّ ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س كططؿِ‪ ٠‬ك‪ ٢‬ؿ‪٤‬حخ ٓٓطٍز كؼحُس ‪ٗ ٝ‬حؾؼس‬
‫‪٩‬ؾرحٌ ج‪٩‬وجٌز ػِ‪ ٠‬جُط٘ل‪ ، ً٤‬كوحٗ‪ ٕٞ‬جُٔكحًْ ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س ‪ًً ٝ‬ج هحٗ‪ ٕٞ‬جُٔٓطٍز جُٔىٗ‪٤‬س ‪٫‬‬
‫‪٣‬ط‪ٟ٘ٔ‬حٕ جُ‪ْٞ‬حتَ جُ‪َٓ٬‬س ُؿرٍ ج‪٩‬وجٌز ػِ‪ ٠‬ض٘ل‪ ً٤‬ج‪٧‬قٌحّ جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س جُكحتُز ُو‪ٞ‬ز جُٗ‪٢‬ء‬
‫جُٔو‪ ٢ٟ‬ذ‪. ٚ‬‬
‫أٓح جٍُٔٗع جُلٍٗٓ‪ ٢‬كأهٍ ضىجذ‪ ٍ٤‬نح‪ٚ‬س ُكَٔ ج‪٩‬وجٌز ػِ‪ ٠‬جُط٘ل‪ٔٓ ،ً٤‬ػِس ك‪٢‬‬
‫ٗظحّ ‪ ١٤ْٝ‬جُؿٔ‪٣ٌٜٞ‬س جًُ‪٣ ١‬طىنَ ُى‪ ٟ‬ج‪٩‬وجٌز جُٔؼ٘‪٤‬س ذحُط٘ل‪ُ ً٤‬كِٔ‪ٜ‬ح ػِ‪ ٠‬جٍُ‪ٞٞ‬ل ُو‪ٞ‬ز‬
‫جُٗ‪٢‬ء جُٔو‪ ٢ٟ‬ذ‪ ٚ‬وجنَ أؾَ ٓؼ‪ ٖ٤‬ضكص ‪٠‬حتِس ضكٍ‪ ٍ٣‬ضوٍ‪ ٍ٣‬نح٘ ‪ ٍٗ٘٣‬ك‪ ٢‬جُؿٍ‪٣‬ىز‬
‫جٍُْٔ‪٤‬س ‪٣ ٝ‬طْ ج‪٩‬ػ‪ ٕ٬‬ػ٘‪ُِ ٚ‬ؼٔ‪ ٝ ، ّٞ‬ك‪ ٢‬كٍ‪ ٜ‬جُـٍجٓس جُط‪ٜ‬ى‪٣‬ى‪٣‬س ك‪ ٢‬قن ج‪٩‬وجٌز جُٔٔط٘ؼس‬
‫ػٖ جُط٘ل‪ٍ٠ ٖٓ ً٤‬ف ٓؿِّ جُى‪ُٝ‬س أ‪ ٝ‬جُٔكحًْ ج‪٩‬وجٌ‪٣‬س ‪ًٛ ،‬ج ك‪ ٬ٟ‬ػٖ ئٌٓحٗ‪٤‬س ضـٍ‪ْ٣‬‬
‫جُٔٓإ‪ ٍٝ‬ػٖ ج‪٩‬وجٌز جُٔؼ٘‪٤‬س ٖٓ ‪ٍ٠‬ف جُٔكٌٔس جُٔهط‪ٛ‬س ذحُٗإ‪ ٕٝ‬جُٔحُ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُٔ‪ُ٤‬جٗ‪٤‬س ‪ٝ ،‬‬
‫جػطرحٌ جُكٌْ جُ‪ٛ‬حوٌ ذأوجء ٓرِؾ ٓحُ‪ ٢‬ذٔػحذس أٍٓ ذك‪ٞ‬جُس ‪٣‬وىّ ئُ‪ ٠‬أٓ‪ ٖ٤‬جُكٓحخ جُؼحّ‬
‫جُٔهط‪ ٙ‬جًُ‪٣ ١‬و‪ ّٞ‬ذط٘ل‪ ًٙ٤‬ذٔؿٍو ج‪٬٠٩‬ع ػِ‪ ٚ٤‬ئيج ًحٕ ج‪٣ ٍٓ٧‬طؼِن ذط٘ل‪ٞ ً٤‬ى جُى‪ُٝ‬س ‪ ٝ‬قط‪٠‬‬
‫ئيج ًحٕ جُكٌْ ‪ٚ‬حوٌج ك‪ٞٓ ٢‬جؾ‪ٜ‬س ؾٔحػس ٓكِ‪٤‬س ‪ ،‬ضكٌٍ جُِٓطس جُ‪٤ٚٞ‬س أٍٓج ٌْٔ‪٤‬ح ذ‪ٍٛ‬ف‬
‫جُٔرِؾ جُٔكٌ‪ ّٞ‬ذ‪٣ ٝ ٚ‬و‪٤‬ى ذؿى‪ُ٤ٓ ٍٝ‬جٗ‪٤‬س جُٔ‪ٛ‬حٌ‪٣‬ق ضِوحت‪٤‬ح ‪.87‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ ٢‬ضوٍ‪ُٔ ٍ٣‬إْٓس جُ‪ ١٤ْٞ‬جُط‪ ٢‬ضؼطرٍ ٓإْٓس وْط‪٣ٌٞ‬س ذٔوط‪ ٠ٟ‬جُل‪َٛ‬‬
‫‪ ٖٓ 162‬وْط‪ ٌٞ‬كحضف ‪ -2011 َٞ٤ُٞ٣‬جًُ‪ ١‬جػطرٍ‪ٛ‬ح ٓإْٓس ‪٤٘٠ٝ‬س ٓٓطوِس ‪ٓٝ‬طه‪ٛٛ‬س‪"،‬‬
‫ٓ‪ٜٔ‬ط‪ٜ‬ح جُىكحع ػٖ جُكو‪ٞ‬م ك‪ٗ ٢‬طحم جُؼ‪٬‬هحش ذ‪ ٖ٤‬ج‪٩‬وجٌز ‪ٝ‬جٍُٔضلو‪ٝ ،ٖ٤‬ج‪ْٜ٩‬حّ ك‪ ٢‬ضٍْ‪٤‬م‬
‫ْ‪٤‬حوز جُوحٗ‪ٝ ،ٕٞ‬ئٖحػس ٓرحوب جُؼىٍ ‪ٝ‬ج‪ٛٗ٩‬حف‪ٝ ،‬ه‪ ْ٤‬جُطهِ‪٤‬ن ‪ٝ‬جُٗلحك‪٤‬س ك‪ ٢‬ضىذ‪ ٍ٤‬ج‪٩‬وجٌجش‬
‫‪ٝ‬جُٔإْٓحش جُؼٔ‪٤ٓٞ‬س ‪ٝ‬جُؿٔحػحش جُطٍجذ‪٤‬س ‪ٝ‬جُ‪٤ٜ‬ثحش جُط‪ ٢‬ضٔحٌِ ‪٬ٚ‬ق‪٤‬حش جُِٓطس جُؼٔ‪٤ٓٞ‬س‬
‫"‪ ،‬كوى ذِؾ ػىو جٌُٗح‪٣‬حش جٍُٔك‪ٞ‬ػس ئُ‪ ٠‬جُٔإْٓس ذٍْْ ْ٘س ‪ ٝ 2011‬جُٔطؼِوس ذؼىّ ض٘ل‪ً٤‬‬
‫ج‪٧‬قٌحّ ‪ٌٖ 11488‬ح‪٣‬س أ‪ٓ ١‬ح ‪ٔ٣‬ػَ ٗٓرس ‪ٓ .٪6‬غ جُؼِْ إٔ ‪ًٛ‬ج جٍُهْ ‪٣‬رو‪ٞ ٠‬ث‪ٓ ٬٤‬غ ٓح ‪٣ ٫‬طْ‬
‫ض٘ل‪ ٖٓ ًٙ٤‬أقٌحّ ْ٘‪٣ٞ‬ح‪ .‬ق‪٤‬ع ‪ ٍٟ٣‬جُطوٍ‪ ٍ٣‬ذأٗ‪ٝ ٫ ٚ‬ؾ‪ٞ‬و ‪ٓ ١٧‬رٌٍ ُى‪ ٟ‬ج‪٩‬وجٌز ك‪ ٢‬جُطٔحو‪١‬‬
‫ك‪ ٢‬ػىّ ض٘ل‪ ً٤‬ج‪٧‬قٌحّ جُ٘‪ٜ‬حت‪٤‬س ‪ٓ .‬ؼطرٍج إٔ ج‪٩‬وجٌز ‪٣‬ؿد إٔ ضرِ‪ ٌٞ‬جُو‪ٞ‬ز جُط٘ل‪٣ً٤‬س ُِٔوٌٍجش‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪.‬‬

‫‪87‬‬
‫ـ محمد القصري ‪.‬مرجع سابق ‪ .‬الصفحة ‪. 38‬‬
‫‪88‬‬
‫ـ التقرٌر السنوي ‪ 2011‬لمإسسة الوسٌط ‪ .‬صفحة ‪.28‬‬

‫‪77‬‬
‫‪ٝ‬هى جٗط‪ ٠ٜ‬ضوٍ‪ ٍ٣‬جُ‪ ،١٤ْٞ‬ذٍكغ ض‪٤ٚٞ‬س ‪ ،‬ضىػ‪ٞ‬ج ُِط٘ر‪ ٚ٤‬ئُ‪ٝ ٠‬ؾ‪ٞ‬خ ض‪٬‬ك‪ ٢‬جُك‪ُِٞ٤‬س‬
‫و‪ ٕٝ‬ض٘ل‪ ً٤‬ج‪٩‬وجٌز ‪ٓ ١٧‬وٌٍ ه‪ٟ‬حت‪ ٢‬هحذَ ُِط٘ل‪ ً٤‬ذؼِس ػىّ ج‪٩‬هىجّ ػِ‪ِْٞ ٠‬ى ٓٓح‪ ٍ٠‬ه‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫‪ ٝ‬جُكحٍ أٗ‪ُٜ ّ٤ُ ٚ‬ح أغٍ ‪ٝ‬جهق ‪.89‬‬
‫‪ 124‬ذإٔ ج‪٧‬قٌحّ ض‪ٛ‬ىٌ ‪ ٝ‬ض٘لً ذحْْ‬ ‫ُوى ٗ‪ ٙ‬جُىْط‪ ٌٞ‬جُٔـٍذ‪ ٢‬ك‪ ٢‬جُل‪َٛ‬‬
‫جُِٔي ‪٠ ٝ‬روح ُِوحٗ‪ًٔ . ٕٞ‬ح أ‪ٝ‬ؾد جُل‪ ٚ٘ٓ 126 َٛ‬ػِ‪ ٠‬جُِٓطحش جُؼٔ‪٤ٓٞ‬س جُٔٓحػىز ػِ‪٠‬‬
‫ض٘ل‪ ً٤‬ج‪٧‬قٌحّ ‪ٝ .‬ضُ٘‪ َ٣‬جُىْط‪ ٌٞ‬ذٌَٗ ِْ‪ٝ ْ٤‬و‪ٔ٣‬وٍج‪٣ ،٢٠‬وط‪ ٢ٟ‬ئ‪٣‬ؿحو قِ‪ ٍٞ‬ضٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س ٗحؾؼس‬
‫ضوِ‪ٓ ٖٓ ٙ‬ىو جُط٘ل‪ ٝ ً٤‬ضٍٓػ‪ ٝ ٚ‬ضك‪ ٚ٘ٛ‬ذٌحكس جُ‪ٟٔ‬حٗحش ‪. .‬‬

‫ئٕ ٖٓ أ‪ْٝ ْٛ‬حتَ ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٞٛ ، ٢‬جُطوِ‪ ٖٓ ٙ٤‬قح‪٫‬ش جُؼ‪ٞ‬و‬


‫ُطهل‪٤‬ق جُؼدء ػِ‪ ٠‬جُٔكحًْ ‪ًٛٝ ،‬ج ‪٣ ٫‬ك‪ َٛ‬ئ‪ ٫‬ذؿؼَ جُؼو‪ٞ‬ذحش جُكرٓ‪٤‬س ضإو‪ ١‬ؿح‪٣‬حض‪ٜ‬ح‬
‫جُكى‪٣‬ػس جُٔطٔػِس ك‪ ٢‬ج‪٬ٚ٩‬ـ ‪ ٝ‬جُطو‪ ٝ ْ٣ٞ‬ئػحوز ج‪٩‬وٓحؼ ‪ ،‬ذىٍ جُى‪ ٌٝ‬جُطوِ‪٤‬ى‪ُٜ ١‬ح جُٔطٔػَ ك‪٢‬‬
‫ج‪ ٝ ّ٫٩‬ج‪ٗ٫‬طوحّ ‪ًُٜٝ .‬ج كحُٓؿ‪٣ ٕٞ‬ؿد إٔ ضٌ‪ٓ ٕٞ‬إْٓحش ضإو‪ٝ ١‬ظحتل‪ٜ‬ح ‪٠‬رن جُٔؼح‪ٝ ٍ٤٣‬‬
‫جُٔ‪ٞ‬ج‪ٚ‬لحش جُط‪ ٢‬ضؿؼَ ٓ٘‪ٜ‬ح ٓىجٌِ ُِطو‪ ٝ ْ٣ٞ‬جُطٍذ‪٤‬س ‪ ٝ‬جُهل‪ ٖٓ ٝ‬جُُِ٘‪ٝ‬ػحش ج‪٩‬ؾٍجٓ‪٤‬س ‪.‬‬
‫ضؼحٗ‪ ٢‬جُٓؿ‪ ٕٞ‬جُٔـٍذ‪٤‬س ٖٓ ٓٗحًَ ػىز ضطٔػَ ك‪ ٢‬ج‪ً٫‬طظحظ ‪ٝ ،‬ػىّ ض‪ٞ‬ك‪ٍ٤‬‬
‫ٍٖ‪ ٠ٝ‬جُٓ‪ٓ٬‬س جُ‪ٛ‬ك‪٤‬س جٌُحك‪٤‬س ‪ًً ٝ،‬ج جُطـً‪٣‬س جُٔ٘حْرس ‪ ٝ ،‬جُل‪ َٛ‬ذ‪ ٖ٤‬جُٓؿ٘حء ذكٓد جُٖٓ‬
‫‪ًًٝ‬ج ٗ‪ٞ‬ع جُؿٍ‪ٔ٣‬س ‪ٝ ،‬ؿ‪ٍٛ٤‬ح ‪ُ .‬وى ‪ٝ‬هق جُطوٍ‪ ٍ٣‬جًُ‪ ١‬أػىض‪ُ ٚ‬ؿ٘س جُؼىٍ ‪ٝ‬جُطٍٗ‪٣‬غ ذٔؿِّ‬
‫جُ٘‪ٞ‬جخ جُٔـٍذ‪ ٢‬ػٖ ْؿٖ ػٌحٖس ذحُىجٌ جُر‪ٟ٤‬حء ‪ ، 90‬جًُ‪٣ ١‬ؼطرٍ ٖٓ أ‪ ْٛ‬جُٓؿ‪ ، ٕٞ‬ن‪ٍ٬‬‬
‫ْ٘س ‪ 2012‬ػِ‪ً ٠‬ػ‪ ٖٓ ٍ٤‬جُ٘‪ٞ‬جه‪ ٝ ٙ‬جُٔهحُلحش جُكح‪٠‬س ذٌٍجٓس ج‪ٓٗ٩‬حٕ ‪ .‬ق‪٤‬ع ْؿَ جُطوٍ‪ٍ٣‬‬
‫ض‪ٞ‬جؾى جُُ٘‪٫‬ء ك‪ ٢‬هحػحش ذأ‪ٞٝ‬حع ؾى ٌُٓ‪٣‬س ‪ٝ ،‬ج‪ً٫‬طظحظ جٌُر‪ ٍ٤‬جًُ‪ ١‬ضؼٍك‪ ًَ ٚ‬جُُٗحَ‪ٖ٣‬‬
‫ذك‪٤‬ع أٗ‪ٜ‬ح ك‪ ٢‬جُـحُد ضأ‪ٞ ١ٝ‬ؼق جُؼىو جًُ‪ ١‬ضكطِٔ‪ ٚ‬هىٌض‪ٜ‬ح ج‪ْ٫‬ط‪٤‬ؼحذ‪٤‬س‪ ،‬يُي أٗ‪ٝ ْٜ‬ؾى‪ٝ‬ج‬
‫ٓػ‪ ٬‬إٔ َُٗجٗس ٓٓحقط‪ٜ‬ح ْطس أٓطحٌ ػِ‪ ٠‬أٌذؼس أٓطحٌ ضأ‪ْ 30 ١ٝ‬ؿ‪٘٤‬ح ك‪ٔ٤‬ح ‪ٞ٣ ٫‬ؾى ذ‪ٜ‬ح ئ‪٫‬‬
‫غٔحٗ‪٤‬س أٍْز‪َُٗ ٝ ،‬جٗس ٖٓ نٔٓس أٓطحٌ ػِ‪ ٠‬نٔٓس أٓطحٌ ‪ٞ٣‬ؾى ذ‪ٜ‬ح ‪ْ 29‬ؿ‪ٝ 18 ٖ٤‬جقى كو‪١‬‬
‫ٓ٘‪٣ ْٜ‬ط‪ٞ‬كٍ‪ ٕٝ‬ػِ‪ ٠‬أٍْز‪ٗ ٝ ،‬لّ جُ‪ٞٞ‬غ ٗؿى‪ ٙ‬ذٌَ جُُٗحَ‪ ٖ٣‬جُط‪ ٢‬ضٔص ٓؼح‪٘٣‬ط‪ٜ‬ح ‪٣َ ٝ‬حٌض‪ٜ‬ح ‪.‬‬
‫ئ‪ٞ‬حكس ئُ‪ ٠‬ئٌٖحُ‪٤‬س ‪ٞ‬ؼق جُر٘‪٤‬س جُطكط‪٤‬س جُٓؿ٘‪٤‬س ‪ُٛٝ‬جُس نىٓحض‪ٜ‬ح ‪.91‬‬

‫‪89‬‬
‫‪ -‬التقرٌر السنوي ‪ 2011‬لمإسسة الوسٌط ‪ .‬صفحة ‪.77‬‬
‫‪90‬‬
‫ـ تقرٌر لجنة العدل والتشرٌع وحقوق اإلنسان بمجلس النواب‪ ،‬إثرالقٌام بمهمة استطالعٌة الى السجن المركزي عكاشة بالدار البٌضاء‪،‬‬
‫الخمٌس‪ 24‬ماي ‪. 2012‬‬
‫‪91‬‬
‫‪ -‬أنظر تقرٌر المجلس الوطنً لحقوق اإلنسان حول األوضاع فً السجون وحقوق السجناء‪ ،‬نونبر ‪.2012‬‬

‫‪78‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼطرٍ ‪ٞٝ‬غ جُٓؿ‪ ، ٕٞ‬وجكؼح أْحْ‪٤‬ح ُ‪ٌٍٟٝ‬ز ‪ٍ٠‬ـ ه‪٤ٟ‬س ضلؼ‪ َ٤‬و‪ ٌٝ‬هح‪ ٢ٞ‬ض٘ل‪ً٤‬‬
‫جُؼو‪ٞ‬ذحش ‪ٝ‬و‪ ٌٝ‬جٍُٔجهرس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ق‪٤‬ع ‪٣‬رو‪ًٛ ٠‬ج جُى‪ ٌٝ‬ؿ‪ٓ ٍ٤‬لؼَ ‪ٝ‬ؿ‪ٝ ٍ٤‬ج‪ٞ‬ف‪ ،‬ئي ُْ‬
‫ضٓططغ جُِؿ٘س ج‪٬٠٫‬ع ػِ‪ ٠‬جُٔكح‪ ٍٞ‬ئٕ ًحٗص ض٘ؿُ أ‪٣‬س ٓكح‪ ٍٞ‬ك‪ًٛ ٢‬ج جُٗإٔ‪ٝ ،‬هِس ج‪٠٧‬وْ‬
‫جُطر‪٤‬س‪ٝ ،‬ؿ‪٤‬حخ جٍُػح‪٣‬س جُ٘لٓ‪٤‬س ‪ٝ‬ضطرغ جُٔؼطوِ‪ ،ٖ٤‬ج‪ ٍٓ٧‬جًُ‪٣ ١‬هِن قح‪٫‬ش جقطوحٕ ٓغ ػىّ‬
‫‪ ٍٞٚٝ‬جٌَُ ئُ‪ ٠‬جُٔ‪ٞ‬جٌو جُطر‪٤‬س ‪ٝ‬جُ‪ ٠‬جُى‪ٝ‬جء‪ ،‬ئُ‪ ٠‬ؾحٗد ؿ‪٤‬حخ ٖر‪ ٚ‬ضحّ ُِٔطحذؼس جُ٘لٓ‪٤‬س ‪ٝ‬‬
‫ج‪٫‬ؾطٔحػ‪٤‬س أ‪ٍُٔ ٝ‬جًُ ُ‪ٛٗ٪‬حش ٌُٔحككس ظح‪ٍٛ‬ز جُؼ‪ٞ‬و‪ٝ ،‬ػىّ ج‪ً٫‬طٍجظ ذٔهحُلس جُوحٗ‪ًٔ . ٕٞ‬ح‬
‫إٔ ٓح ‪ٝ‬ؾىض‪ ٚ‬جُِؿ٘س ٖٓ أو‪٣ٝ‬س ك‪ ٢‬جٍُك‪ٞ‬ف ؿ‪ً ٍ٤‬حك‪ُِ ٢‬ؼىو جُ‪ٜ‬حتَ ٖٓ جُُ٘‪٫‬ء‪ .‬ك‪ٞٞ‬ؼ‪٤‬س‬
‫جُؼ‪٬‬ؼ ‪ٝ‬جُططر‪٤‬د ضؼى ٓؼ‪ِٟ‬س ًر‪ٍ٤‬ز ك‪ ٢‬جُٓؿ‪ ٕٞ‬جُٔـٍذ‪٤‬س‪ًٔ .‬ح إٔ ٖٓ ذ‪ ٖ٤‬جُهىٓحش جُٔوىٓس‬
‫ئُ‪ ٠‬جُٓؿ٘حء ج‪٠٧‬ؼٔس جُط‪ ٫ ٢‬ضط‪ٞ‬كٍ ك‪ٜ٤‬ح ٍٖ‪ ٠ٝ‬جُؿ‪ٞ‬وز جُٔ٘‪ ٘ٞٛ‬ػِ‪ٜ٤‬ح ك‪ ٢‬جُو‪ٞ‬جٗ‪،ٖ٤‬‬
‫كــحُطٌِلس جُٔحو‪٣‬س ٌَُ ْؿ‪ ٫ ٖ٤‬ضطؼى‪ 10 ٟ‬وٌج‪ ْٛ‬ك‪ ٢‬جُ‪ ،ّٞ٤‬ئ‪ٞ‬حكس ئُ‪ ٠‬ؿ‪٤‬حخ ٍٓجهرس جٌُٔ‪٤‬حش‬
‫جُٔوىٓس ‪ٝ‬ػىّ جُط‪٤‬وٖ ٖٓ ‪ُٜٞٚٝ‬ح ئُ‪ٌٚ ٖٓ ٠‬ىش ُ‪ ْٜ‬أّ أٗ‪ٜ‬ح ضً‪ٛ‬د ئُ‪ ٠‬آنٍ‪ ٖ٣‬أ‪ ٝ‬ئُ‪ ٠‬أٓحًٖ‬
‫أنٍ‪ًٔ .ٟ‬ح ْؿِص جُِؿ٘س ‪ٝ‬ؾ‪ٞ‬و ٓطؼْ ‪ٝ‬جقى كو‪ ،َ٣ُٗ 7585 ٍ ١‬ج‪ ٍٓ٧‬جًُ‪٣ ١‬طٍـ ذو‪ٞ‬ز‬
‫ئٌٖحُ‪٤‬س جُؿ‪ٞ‬وز ك‪ ٢‬جُطـً‪٣‬س‪ًٛ .‬ج ذح‪ٞ٩‬حكس ئُ‪ ٠‬جٗطٗحٌ ج‪ٍٓ٧‬ج‪ ٜ‬جُٔؼى‪٣‬س ‪.‬‬
‫‪ٝ‬جػطرٍ جُطوٍ‪ ٍ٣‬إٔ ج‪ً٫‬طظحظ جًرٍ ٓٓح‪ ْٛ‬ك‪ ٢‬ذطٍ ًٍجٓس جُٓؿ‪ٝ ٖ٤‬جُٓؿ‪٘٤‬س ق‪٤‬ع ‪٣‬ىنَ‬
‫جُرؼ‪ ْٜ٘ٓ ٝ‬ػحو‪٣‬ح ‪ ٖٓٝ‬كٍ‪ ٠‬ضؼٍ‪٬ُ ٚٞ‬قطٌحى ‪٬ُٝ‬ذطُجَ ‪ ٝ‬جُطكٍٔ ‪ ٝ‬ج‪٫‬ػطىجء ‪ ٝ‬جُـ‪ٛ‬د‬
‫ػِ‪ٔٓ ٠‬حٌْس جُؿّ٘ ‪٣‬ططرغ ٓغ ‪ًٛ‬ج جُ‪ٞٞ‬غ‪ ،‬نح‪ٚ‬س ػ٘ى جُهِ‪ ١‬ذ‪ ٖ٤‬ج‪٧‬قىجظ ‪ٝ‬جٍُجٖى‪ ٖ٣‬أ‪ٝ‬‬
‫ذ‪ ٖ٤‬جُٓؿ٘حء ٓطلح‪ٝ‬ض‪ ٢‬جُؿ٘ف ‪ٝ .‬قٓد جُطوٍ‪ ٍ٣‬كإ ‪ 80‬ك‪ ٢‬جُٔحتس ٖٓ جُٓؿ٘حء ‪ ْٛ‬ك‪ ٢‬قحُس‬
‫جػطوحٍ جقط‪٤‬ح‪ ٢٠‬ق‪٤‬ع ‪٣‬ـ‪٤‬د ؾ‪ٜ‬حَ ٓهط‪٘٣ ٙ‬ظٍ ك‪ٍٝٗٓ ٢‬ػ‪٤‬س جػطوحٍ جُٔٗطر‪ ٚ‬ك‪ٖٓ ْٜ٤‬‬
‫‪ٍ٠‬ف جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ‪ٝ‬ه‪ٟ‬حز جُطكو‪٤‬ن‪ ،‬جُٗ‪٢‬ء جًُ‪٣ ١‬ؿؼَ جُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪٣ ٖ٤٤٠‬ظِ‪ ٕٞ‬ك‪٢‬‬
‫جُٓؿ‪ ٕٞ‬ئُ‪ ٠‬ؿح‪٣‬س جُ٘ظٍ ك‪ِٓ ٢‬لحض‪ًٔ . ْٜ‬ح ضطلٗ‪ ٠‬جٍُٖ‪ٞ‬ز ‪ ٝ‬جُٔهىٌجش ‪ٝ ،‬ظ‪ٞ‬ج‪ ٍٛ‬أنٍ‪،ٟ‬‬
‫ضؿؼَ ٖٓ جُٔإْٓس جُٓؿ٘‪٤‬س‪ٓٓ ،‬ح‪ ْٛ‬ذٌَٗ ؿ‪ٓ ٍ٤‬رحٍٖ ك‪ ٢‬جٗطٗحٌ ج‪٩‬ؾٍجّ ‪ٝ‬ج‪ٗ٫‬كٍجف‪.‬‬
‫ئٕ ض٘ل‪ ً٤‬جُؼو‪ٞ‬ذحش جُكرٓ‪٤‬س ‪٣‬لطٍ‪ ٜ‬جػطٔحو جُو‪ٞ‬جػى جُ٘ٔ‪ٞ‬يؾ‪٤‬س ُٔؼحِٓس جُٓؿ٘حء‬
‫‪ .‬ذك‪٤‬ع ض‪ٞٞ‬غ كثحش جُٓؿ٘حء جُٔهطِلس ك‪ٓ ٢‬إْٓحش ٓهطِلس أ‪ ٝ‬أؾُجء ٓهطِلس ٖٓ جُٔإْٓحش‬
‫ٓغ ٍٓجػحز ؾ٘ٓ‪ٝ ْٜ‬ػٍٔ‪ْٝ ْٛ‬ؿَ ْ‪ٞ‬جذو‪ٝ ْٜ‬أْرحخ جقطؿحَ‪ٓٝ ْٛ‬ططِرحش ٓؼحِٓط‪ .ْٜ‬ذك‪٤‬ع‬
‫‪ٓ٣‬ؿٖ جٍُؾحٍ ‪ٝ‬جُ٘ٓحء‪ ،‬ك‪ٓ ٢‬إْٓحش ٓهطِلس‪.‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ َٛ‬جُٔكر‪ ْٕٞٞ‬جقط‪٤‬ح‪٤٠‬ح ػٖ جُٔٓؿ‪ ٖ٤ٗٞ‬جُٔكٌ‪ ّٞ‬ػِ‪،ْٜ٤‬‬
‫‪ ٝ‬ك‪ َٛ‬جُٔكر‪ْ٧ ْٕٞٞ‬رحخ ٓىٗ‪٤‬س‪ ،‬ذٔح ك‪ ٢‬يُي جُى‪ ،ٕٞ٣‬ػٖ جُٔٓؿ‪ ٖ٤ٗٞ‬ذٓرد ؾٍ‪ٔ٣‬س‬
‫ؾُجت‪٤‬س‪ًً ٝ ،‬ج ك‪ َٛ‬ج‪٧‬قىجظ ػٖ جُرحُـ‪ًٔ .92 ٖ٤‬ح ‪٣‬ؿد ضٌ‪ ٝ ْٜ٘٣ٞ‬ضؼِ‪ ٝ ْٜٔ٤‬ض‪ٞ‬ك‪ ٍ٤‬جُطـً‪٣‬س‬
‫جُٔ٘حْرس ُ‪ ، ْٜ‬قط‪٣ ٫ ٠‬هٍؾ‪ٞ‬ج ُِٗحٌع ٓؿٍٓ‪ ٖ٤‬أٖى ‪ ٝ‬أػط‪. ٠‬‬
‫‪92‬‬
‫‪ٝ 1955‬أهٍ‪ٛ‬ح جُٔؿِّ ج‪٫‬هط‪ٛ‬حو‪١‬‬ ‫ـ أ‪ ٢ٚٝ‬ذحػطٔحو‪ٛ‬ح ٓإضٍٔ ج‪ ْٓ٧‬جُٔطكىز ج‪ُ٘ٔ ٍٝ٧‬غ جُؿٍ‪ٔ٣‬س ‪ٓٝ‬ؼحِٓس جُٔؿٍٓ‪ ٖ٤‬جُٔؼو‪ٞ‬و ك‪ ٢‬ؾ٘‪٤‬ق ػحّ‬
‫‪ٝ‬ج‪٫‬ؾطٔحػ‪ ٢‬ذوٍجٌ‪ 663 ٚ٣‬ؾ‪( ْ٤‬و‪ )24-‬جُٔإٌل ك‪ 31 ٢‬ضٔ‪( 2076 ٝ 1957 ٞ٤ُٞ٣/َٞ‬و‪ )62-‬جُٔإٌل ك‪ 13 ٢‬أ‪٣‬حٌ‪ٓ/‬ح‪.1977 ٞ٣‬‬

‫‪79‬‬
‫انًحٕس انشاثغ ‪:‬يزطهجبد األيٍ ٔاإلطالح انمضبئ‪ ٙ‬ثبنًغشة‬

‫أٔال‪ :‬انى رطهجبد انذعزٕس‪ٚ‬خ ٔانمبََٕ‪ٛ‬خ‬

‫ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُطٗه‪ ٙ٤‬جُىه‪٤‬ن ُ‪ٞ‬جهغ جُو‪ٟ‬حء جُٔـٍذ‪ْٞ ٢‬جء ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬جُطٍٗ‪٣‬غ‬
‫جُىْط‪ٝ ١ٌٞ‬جُوحٗ‪ ، ٢ٗٞ‬أ‪ ٝ‬ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬جُٔٔحٌْس‪٣ ،‬ط‪ٟ‬ف ؾِ‪٤‬ح ذإٔ ‪ًٛ‬ج جُ‪ٞ‬جهغ ‪٣‬ططِد‬
‫ئ‪٬ٚ‬قحش ػٔ‪٤‬وس ‪ٝ ،‬يُي ذ‪ٜ‬ىف ‪ٔٞ‬حٕ ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪٤ْ ٢‬حوز جُوحٗ‪ٝ ،ٕٞ‬ضكو‪٤‬ن جُؼىجُس ‪،‬‬
‫‪ٝ‬قٔح‪٣‬س جُكو‪ٞ‬م ‪ٝ‬جُكٍ‪٣‬حش ‪ٝ ،‬جْطؿحذس ُِٔؼح‪ ٍ٤٣‬جُى‪٤ُٝ‬س ‪ٝ‬جُٔرحوب جُؼحُٔ‪٤‬س جُٔطؼِوس ذحْطو‪٤ُ٬‬س‬
‫جُو‪ٟ‬حء‪.‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬أؾَ جُ‪ ٍٞٚٞ‬ئُ‪ ٠‬أٖٓ ه‪ٟ‬حت‪ٝ ٢‬ه‪ٟ‬حء ٓٓطوَ ‪٠‬روح ُِٔؼح‪ ٍ٤٣‬جُى‪٤ُٝ‬س‪٘٣ ،‬رـ‪ ٢‬أ‪٫ٝ‬‬
‫ضٌٍ‪ٓ ّ٣‬رىأ جُل‪ َٛ‬جُكو‪٤‬و‪ ٢‬ذ‪ ٖ٤‬جُِٓ‪ ،١‬و‪٘ٓ ٕٝ‬غ جُطؼح‪ٝ ٕٝ‬ضرحوٍ جُطأغ‪ٝ ٍ٤‬جُطأغٍ ذ‪ ٖ٤‬جُِٓطط‪ٖ٤‬‬
‫جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س ‪ٝ‬جُط٘ل‪٣ً٤‬س ‪ٓ ٌُٖ ،‬غ جُكلحظ ػِ‪ ٠‬جْطو‪٤ُ٬‬س ‪ٝ‬ق‪٤‬حو جُو‪ٟ‬حء ًِٓطس ك‪ٞٓ ٢‬جؾ‪ٜ‬س ًَ‬
‫ٖٓ جُِٓطط‪ ٖ٤‬جُطٍٗ‪٣‬ؼ‪٤‬س ‪ٝ‬جُط٘ل‪٣ً٤‬س‪.‬‬
‫ًٔح ‪٘٣‬رـ‪ ٢‬جُؼَٔ ػِ‪ ٠‬ضر٘‪ٝ ٢‬جػطٔحو ٓؿٔ‪ٞ‬ػس ٖٓ ج‪٬ٚ٩‬قحش ػِ‪ ٠‬جُٔٓط‪٣ٞ‬حش جُطحُ‪٤‬س‪:‬‬

‫‪ :1‬ػهٗ انًغزٕٖ انذعزٕس٘ ‪:‬‬


‫ك‪ًٛ ٢‬ج ج‪٠٩‬حٌ ‪٣‬ؿد جُكٍ٘ ػِ‪ ٠‬ض٘ل‪ٝ ً٤‬ئػٔحٍ جُٔوط‪٤ٟ‬حش جُط‪ ٢‬ض‪ٜٟ٘ٔ‬ح وْط‪ٌٞ‬‬
‫‪ٝ ،2011‬جُؼَٔ ػِ‪ ٠‬ئنٍجؼ جُو‪ٞ‬جٗ‪ ٖ٤‬جُط٘ظ‪٤ٔ٤‬س جُٔ٘‪ ٘ٞٛ‬ػِ‪ٜ٤‬ح ك‪ ٢‬جُىْط‪ ٌٞ‬ئُ‪ ٠‬ق‪ُ٤‬‬
‫جُ‪ٞ‬ؾ‪ٞ‬و‪ًٔ .‬ح ‪٣‬ؼطرٍ ٖٓ أ‪ ٠ُٝ‬ج‪٣ُٞٝ٧‬حش‪ ،‬ضؿح‪ َٝ‬ذؼ‪ ٝ‬ج‪٫‬نط‪٫٬‬ش جُىْط‪٣ٌٞ‬س ‪ٝ‬جُط‪ ٌٖٔ٣ ٢‬إٔ‬

‫‪80‬‬
‫ضطٍضد ػ٘‪ٜ‬ح ٓؼ‪٤‬وحش‪ ،‬هى ضك‪ ٍٞ‬و‪ٔٞ ٕٝ‬حٕ ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ٢‬ضكو‪٤‬ن جُؼىجُس‪ٝ ،‬جُط‪ ٢‬ضطٔػَ ك‪ٔ٤‬ح‬
‫‪:٢ِ٣‬‬
‫‪ : 1‬ؿ‪٤‬حخ ٗ‪٣ٍٚ ٙ‬ف ‪٣‬كٔ‪ ٢‬ه‪ٟ‬حز جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس‪ ،‬ق‪٤‬ع جًطل‪ ٠‬جٍُٔٗع جُىْط‪١ٌٞ‬‬
‫ذحُ٘‪ ٙ‬ك‪ ٢‬جُل‪ 108 َٛ‬ػِ‪ ٠‬إٔ "‪٣ ٫‬ؼٍُ ه‪ٟ‬حز ج‪٧‬قٌحّ ‪٘٣ ٫ٝ‬وِ‪ ٕٞ‬ئ‪ ٫‬ذٔوط‪ ٠ٟ‬جُوحٗ‪."ٕٞ‬‬
‫‪ٝ‬ذحُٔل‪ ّٜٞ‬جُؼٌٓ‪ ُٚ ٢‬يج جُل‪ ٌٖٔ٣ َٛ‬جُو‪ ٍٞ‬ذإٔ ه‪ٟ‬حز جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ‪ ٌٖٔ٣‬ػُُ‪ٗٝ ْٜ‬وِ‪ْٜ‬‬
‫ذطىجذ‪ ٍ٤‬أنٍ‪ ،ٟ‬هى ‪ ٌٕٞ٣‬ك‪ٜ٤‬ح ٖط‪ٝ ١‬ضؼٓق‪ ،‬أ‪ ٝ‬جٗطوحّ ك‪ ٢‬قحُس ػىّ ض٘ل‪ ً٤‬جُطؼِ‪ٔ٤‬حش‪ ،‬ج‪ٍٓ٧‬‬
‫جًُ‪ٓٓ ٌَٗ٣ ١‬ح نط‪ٍ٤‬ج ذحْطو‪٤ُ٬‬س ؾُء ًر‪ ٖٓ ٍ٤‬جُ‪٤ٜ‬أز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ .‬ذحُ٘ظٍ ُٔح ‪ًٛ ٌِٚٗ٣‬ج‬
‫جُٔوط‪ ٖٓ ٠ٟ‬ض‪ٜ‬ى‪٣‬ى نط‪ُِ ٍ٤‬ك‪٤‬حز جُٔ‪٤ٜ٘‬س ُو‪ٟ‬حز جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس‪٣ ،‬ؿد جُكٍ٘ ػ٘ى ‪٤ٚ‬حؿس‬
‫جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُط٘ظ‪ ٢ٔ٤‬جُٔطؼِن ذحُ٘ظحّ ج‪ْ٧‬حْ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حز‪ ،‬ػِ‪ٞٝ ٠‬غ ًَ جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُ‪٣ٌٍٟٝ‬س‬
‫ُ‪ٟٔ‬حٕ قٔح‪٣‬س ًَ ٌٓ‪ٗٞ‬حش جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ذٔح ك‪ٜ٤‬ح ه‪ٟ‬حز جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس‪.‬‬
‫‪ : 2‬ض‪ٞ‬كٍ ‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ ػِ‪ ٠‬ئٌٓحٗ‪٤‬حش ًر‪ٍ٤‬ز ُِطىنَ ك‪ٖ ٢‬إ‪ ٕٝ‬ه‪ٟ‬حز جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس‪ًٛٝ،‬ج‬
‫ٓح ‪٣‬ظ‪ ٖٓ ٍٜ‬ن‪ٓ ٍ٬‬وط‪٤ٟ‬حش جُلوٍز جُػحٗ‪٤‬س ٖٓ جُل‪ٝ ،110 َٛ‬جُط‪ ٢‬ض٘‪ ٙ‬ػِ‪ ٠‬أٗ‪٣ "ٚ‬ؿد‬
‫ػِ‪ ٠‬ه‪ٟ‬حز جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ضطر‪٤‬ن جُوحٗ‪ًٔ ،ٕٞ‬ح ‪٣‬طؼ‪ ٖ٤‬ػِ‪ ْٜ٤‬ج‪ُ٫‬طُجّ ذحُطؼِ‪ٔ٤‬حش جٌُطحذ‪٤‬س جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س‬
‫جُ‪ٛ‬حوٌز ػٖ جُِٓطس جُط‪٣ ٢‬طرؼ‪ُٜ ٕٞ‬ح"‪ ٖٓٝ ،‬ن‪ ًٙٛ ٍ٬‬جُلوٍز ‪٣‬ط‪ٟ‬ف ذإٔ جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس‪٢ٛ ،‬‬
‫ؾ‪ٜ‬حَ ضحذغ ُِِٓطس جُط٘ل‪٣ً٤‬س‪ٓ٤ُٝ ،‬ص ٓٓطوِس‪،‬ج‪ ٍٓ٧‬جًُ‪ ١‬هى ‪٣‬طٍـ جُؼى‪٣‬ى ٖٓ ػ‪ٓ٬‬حش‬
‫ج‪ْ٫‬طل‪ٜ‬حّ ق‪ ٍٞ‬جْطو‪٤ُ٬‬س ًَ ٌٓ‪ٗٞ‬حش جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪.‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ًٛ ٢‬ج جُ‪ٛ‬ىو ‪٘٣‬رـ‪ ٢‬جُطأً‪٤‬ى ػِ‪ ٠‬إٔ ضٍؤِ ‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ ُِ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ‪ٓٓ ٌَٗ٣‬حْح‬
‫ذح‪ْ٫‬طو‪ ٍ٬‬جُٔإْٓحض‪ُ ٢‬و‪ٟ‬حز جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس‪٣ٝ ،‬وطٍـ ًرى‪ َ٣‬ػ٘‪ ٚ‬إٔ ‪٣‬طْ ضٍؤْ‪ٜ‬ح ٖٓ هرَ‬
‫جُ‪ َ٤ًٞ‬جُؼحّ ُِِٔي ُى‪ٓ ٟ‬كٌٔس جُ٘و‪ ٝ‬ضؿٓ‪٤‬ىج ‪ْ٫‬طو‪٤ُ٬‬ط‪ٜ‬ح ًٔح ‪ ٞٛ‬جُٗإٔ ك‪ً ٢‬ػ‪ٖٓ ٍ٤‬‬
‫ج‪ٗ٧‬ظٔس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ًٌ٘ىج ‪ٝ‬جُ‪٣٫ٞ‬حش جُٔطكىز ج‪٤ٌ٣ٍٓ٧‬س ‪.93‬‬
‫‪ : 3‬ػىّ ‪ٞٞٝ‬ـ ذؼ‪ ٝ‬جُٔوط‪٤ٟ‬حش جُىْط‪٣ٌٞ‬س جُٔطؼِوس ذٔٔحٌْس جُو‪ٟ‬حز ُٔؿٔ‪ٞ‬ػس‬
‫ٖٓ جُكو‪ٞ‬م ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ًحُكن ك‪ ٢‬جُطؼر‪ ،ٍ٤‬جًُ‪ٌ ١‬ذ‪ ١‬جٍُٔٗع جُىْط‪ٔٓ ١ٌٞ‬حٌْط‪ ٚ‬ك‪ ٢‬جُل‪َٛ‬‬
‫‪ ٖٓ 111‬جُىْط‪ ٌٞ‬ذٔح ‪٣‬ط‪٬‬تْ ٓغ ‪ٝ‬جؾد جُطكلع ‪ٝ‬ج‪٧‬ن‪٬‬ه‪٤‬حش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ .‬ئيج ًحٕ ‪ٝ‬جؾد جُطكلع‬
‫ٓل‪ٜٓٞ‬ح ‪٣٫ٝ‬طٍـ أ‪ ١‬ئٌٖحٍ‪ ،‬كإ ؾحٗد ج‪٧‬ن‪٬‬ه‪٤‬حش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ؿ‪ ٍ٤‬جُٔكىوز‪ ،‬هى ‪ٓ ٌَٗ٣‬ىن‪٬‬‬
‫ُِّٔ ذ‪ ًٜٙ‬جُكو‪ٞ‬م‪ًُٜ ،‬ج ٖٓ جُ‪ ١ٌٍٟٝ‬ضكى‪٣‬ى جُٔو‪ٞٛ‬و ذح‪٧‬ن‪٬‬م جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ ،‬جُط‪٣ ٢‬ؿد إٔ‬
‫ضٌ‪ ٕٞ‬ك‪ ًَ ٢‬ج‪٧‬ق‪ٞ‬جٍ ٓطحذوس ٍُ‪ٝ‬ـ جُىْط‪ٓٝ ٌٞ‬وط‪٤ٟ‬حش جُوحٗ‪.ٕٞ‬‬

‫‪93‬‬
‫‪ -‬عبد العزٌز البعلً‪ ،‬النٌابة العامة فً الدستور الجدٌد ‪،‬‬

‫‪http://hespress.com/writers/61938.html‬‬

‫‪81‬‬
‫‪ : 4‬ػىّ ‪ٞٞٝ‬ـ جُ٘‪ ٙ‬جُىْط‪ ١ٌٞ‬جًُ‪٣ ١‬إًى ػِ‪ ْٞٔ ٠‬جُو‪ٞ‬جٗ‪ ٖ٤‬جُى‪٤ُٝ‬س ػِ‪ ٠‬جُو‪ٞ‬جٗ‪ٖ٤‬‬
‫جُ‪٤٘٠ٞ‬س‪ ،‬كحُلوٍز ٓح هرَ ج‪٧‬ن‪ٍ٤‬ز ٖٓ و‪٣‬رحؾس جُىْط‪ٓ ٌٞ‬ر‪ٜٔ‬س‪ٜٗ٧ ،‬ح ض٘‪ ٙ‬ػِ‪ ْٞٔ ٠‬جُو‪ٞ‬جٗ‪ٖ٤‬‬
‫جُى‪٤ُٝ‬س ٖٓ ؾ‪ٜ‬س‪ٝ ،‬ضٍذ‪ ١‬يُي ذٌ‪٤‬ل‪٤‬س ٓ‪ٛ‬حوهس جُٔـٍخ ػِ‪ٜ٤‬ح ‪ٝ‬ك‪ٗ ٢‬طحم أقٌحّ جُىْط‪ٌٞ‬‬
‫‪ٝ‬ه‪ٞ‬جٗ‪ ٖ٤‬جٌُِٔٔس ‪٣ٞٛٝ‬ط‪ٜ‬ح جُ‪٤٘٠ٞ‬س جٍُجْهس ٖٓ ؾ‪ٜ‬س غحٗ‪٤‬س‪٘ٛٝ ،‬ح ‪ ٌٖٔ٣‬جُو‪ ٍٞ‬ذإٔ جُٔـٍخ‬
‫‪٣‬ؼَٔ ذحُه‪٤ٚٞٛ‬س ك‪ًٛ ٢‬ج جُٔؿحٍ‪٣ ٫ٝ ،‬أنى ذؼحُٔ‪٤‬س ‪٤ًٗٞ ٝ‬س ‪ ًٙٛ‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬حش ‪ٝ‬ذ‪ٌٍٟٝ‬ز‬
‫ئػٔحٍ ٓوط‪٤ٟ‬حض‪ٜ‬ح ًٔح ‪ٚ‬ىٌش ػٖ ج‪٧‬ؾ‪ُٜ‬ز جُٔؼ٘‪٤‬س ذح‪ ْٓ٧‬جُٔطكىز ‪.‬‬
‫‪ُٝ‬طؿح‪ ًٙٛ َٝ‬ج‪٫‬نط‪٫٬‬ش جُٓحذوس جًًٍُ‪٣ ،‬ؿد إٔ ضَٗٔ قٔح‪٣‬س جُوحٗ‪ُِ ٕٞ‬و‪ٟ‬حز ٖٓ‬
‫ػو‪ٞ‬ذس جُ٘وَ ‪ٝ‬جُؼٍُ‪ ،‬ه‪ٟ‬حز جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ئُ‪ ٠‬ؾحٗد َٓ‪٬‬ت‪ ْٜ‬ك‪ ٢‬جُٔ‪ٜ٘‬س ه‪ٟ‬حز ج‪٧‬قٌحّ‪ٕ٧ ،‬‬
‫‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ ‪٣‬ؼى ِْطس ض٘ل‪٣ً٤‬س ‪٣ ٫ٝ ،‬لطٍ‪ ٜ‬ك‪ ٚ٤‬إٔ ‪٘ٓ ٌٕٞ٣‬طٔ‪٤‬ح ُِٓي جُو‪ٟ‬حء‪ًٛٝ ،‬ج ج‪ٍٓ٧‬‬
‫‪ٔٞ ٌَٗ٣‬حٗس أْحْ‪٤‬س ُكٔح‪٣‬س جُو‪ٟ‬حء ٖٓ ضىنَ ‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ ك‪ ٢‬جُٗإ‪ٝ ٕٝ‬جُٔٓح‪ ٍ٠‬جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪،‬‬
‫ًٔح ‪ٔ٣‬ػَ ‪ٔٞ‬حٗس ؾ‪٣ٍٛٞ‬س ُطكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ٢‬ػىجُس جُٔكحًٔحش‪.‬‬
‫‪ٝ‬ئ‪ٞ‬حكس ُ‪ ًٜٙ‬جُطلح‪ َ٤ٚ‬جُىْط‪٣ٌٞ‬س‪٣ ،‬ؿد ضر٘‪ ْٞٔ ٢‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬حش جُى‪٤ُٝ‬س ػِ‪ ٠‬جُوحٗ‪ٕٞ‬‬
‫جُىجنِ‪ ٢‬و‪ ٕٝ‬ه‪ٞ٤‬و أ‪ ٠ٍٖٝ ٝ‬هى ضهَ ذٔرىأ ػحُٔ‪٤‬س ‪٤ًٗٞٝ‬س ‪ ًٙٛ‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬حش‪ًٔ .‬ح ‪٘٣‬رـ‪ ٢‬جُ٘‪ٙ‬‬
‫وْط‪٣ٌٞ‬ح ػِ‪ ٠‬جْطو‪ٓٓ ٍ٬‬حػى‪ ١‬جُو‪ٟ‬حز ‪ٝ‬قٔح‪٣‬س ‪ًٛ‬ج ج‪ْ٫‬طو‪.ٍ٬‬‬

‫‪ :2‬ػهٗ انًغزٕٖ انمبََٕ‪: ٙ‬‬


‫ك‪ًٛ ٢‬ج ج‪٠٩‬حٌ ‪٣‬ط‪ٞ‬ؾد جُؼَٔ أ‪ ٫ٝ‬ػِ‪٬ٓ ٠‬تٔس جُطٍٗ‪٣‬غ جُىجنِ‪ٓ ٢‬غ ٓوط‪٤ٟ‬حش‬
‫ج‪٫‬ضلحه‪٤‬حش جُى‪٤ُٝ‬س‪ٝ ،‬ئوٌجؼ ٓوط‪٤ٟ‬حش ‪ ًٙٛ‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬حش ‪ ٖٔٞ‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُ‪ٔ٤ْ ٫ٝ ،٢٘٠ٞ‬ح ك‪٢‬‬
‫ٓؿحٍ جُطؼً‪٣‬د‪ٝ ،‬ج‪ٌٛ٩‬حخ ‪ٝ‬ػو‪ٞ‬ذس ج‪٩‬ػىجّ ‪ٝ ،‬ج‪ًٍ٩‬ج‪ ٙ‬جُرىٗ‪ٝ ،٢‬ج‪ٗ٫‬ط‪ٜ‬حًحش جُؿٓ‪ٔ٤‬س‬
‫جُٔ٘‪ ٘ٞٛ‬ػِ‪ٜ٤‬ح ك‪ ٢‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُى‪ ٢ُٝ‬ج‪ٓٗ٩‬حٗ‪ٝ ،٢‬جُؿٍجتْ جُٔ٘‪ ٘ٞٛ‬ػِ‪ٜ٤‬ح ك‪ ٢‬جُ٘ظحّ‬
‫ج‪ْ٧‬حْ‪ُِٔ ٢‬كٌٔس جُؿ٘حت‪٤‬س جُى‪٤ُٝ‬س‪٣ٝ )94( .‬ؿد أ‪ٟ٣‬ح جْطٌٔحٍ وٌجْس ج‪٫‬ضلحه‪٤‬حش جُى‪٤ُٝ‬س‬
‫جُٔطؼِوس ذكو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ‪ٝ‬ذٔ٘غ جُؿٍ‪ٔ٣‬س ذ‪ٜ‬ىف جُٔ‪ٛ‬حوهس ػِ‪ٜ٤‬ح ‪.‬‬
‫‪ ٖٓٝ‬أؾَ ػىجُس ؾ٘حت‪٤‬س ٓ٘‪ٛ‬لس ‪٣‬ؿد جُؼَٔ ػِ‪ ٠‬ضكى‪٣‬ع ج‪٠٩‬حٌ جُوحٗ‪٠ٍُِٗ ٢ٗٞ‬س‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٝ ،‬ك‪ٗ ٢‬لّ جُٓ‪٤‬حم ‪٣‬ؿد ئٗ‪ٜ‬حء جُؼَٔ ذحُٔكٌٔس جُؼٌٍٓ‪٣‬س ًٔكٌٔس جْطػ٘حت‪٤‬س‪ُ ،‬ؼىّ‬
‫‪ٝ‬ؾ‪ٞ‬و جٍُٗ‪ ٠ٝ‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ٝ‬جُؼِٔ‪٤‬س جُ‪َٓ٬‬س ‪ْ٫‬طو‪٤ُ٬‬ط‪ٜ‬ح‪ُٝ ،‬ـ‪٤‬حخ ظٍ‪ٝ‬ف ‪ٓٝ‬ططِرحش جُٔكحًٔس‬
‫جُؼحوُس أٓحٓ‪ٜ‬ح‪ًٔ .‬ح ‪٣‬ؿد ْٖ ػو‪ٞ‬ذحش ‪ٚ‬حٌٓس ك‪ ٢‬قن جُو‪ٟ‬حز جًُ‪٣ ٖ٣‬طهِ‪ ٕٞ‬ػٖ جْطو‪٤ُ٬‬ط‪،ْٜ‬‬
‫‪٣ٝ‬ؼِٔ‪ ٕٞ‬ذٔ٘طن جُطؼِ‪ٔ٤‬حش ‪ٝ‬ج‪ٝ٧‬جٍٓ ً‪٤‬لٔح ًحٕ ٓ‪ٛ‬ىٌ‪ٛ‬ح‪.‬‬

‫‪ - 94‬تقرير هيئة اإلنصاف والمصالحة‪ ،‬ص ‪ 46‬من الكتاب الرابع‪.‬‬

‫‪82‬‬
‫‪٣ٝ‬ؿد إٔ ‪٣‬ط‪ ًَ ٖٟٔ‬ئ‪٬ٚ‬ـ ه‪ٟ‬حت‪ ، ٢‬ئ‪٬ٚ‬قح ٓ‪ٞ‬جَ‪٣‬ح ‪ َٔٗ٣‬جُ‪٤ٜ‬ثحش ج‪٧‬نٍ‪ٟ‬‬
‫جٍُٔضرطس ذحُو‪ٟ‬حء‪ً ،‬حُٔكحٓحز ‪ٝ ،‬جُٔ‪ٞ‬غو‪ٝ ،ٖ٤‬جُٔل‪ ٖ٤ٞٞ‬جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ،ٖ٤٤‬جُهرٍجء‪ٝ ،‬جُٔكِل‪، ٕٞ‬‬
‫‪ٝ‬جُؼى‪ًٝ ، ٍٝ‬طحذس جُ‪ٟ‬ر‪... ١‬‬
‫‪٣َٝ‬حوز ػِ‪ ٠‬ج‪٬ٚ٩‬قحش جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س ‪ٝ‬جُىْط‪٣ٌٞ‬س ‪ ،‬كإ ج‪٬ٚ٩‬ـ ‪٣‬ؿد إٔ ‪ٛ٘٣‬د أ‪ٟ٣‬ح‬
‫ػِ‪ٖ ٠‬ه‪ ٙ‬جُوح‪ْٞ ٢ٞ‬جء ك‪ٔ٤‬ح ‪٣‬طؼِن ذطٍ‪٣‬وس جُط‪ٞ‬ظ‪٤‬ق ‪ٝ ،ٚ٠ٍٖٝٝ‬ذطر‪٤‬ؼس جُطٌ‪، ٖ٣ٞ‬‬
‫‪ٝ‬ذٍٗ‪ٝ ٠ٝ‬ظٍ‪ٝ‬ف جُؼَٔ جُٔك‪٤‬طس‪ٝ ،‬ذٔى‪ ٟ‬ض‪ٞ‬كٍ جُطكل‪ ُ٤‬جُ‪ ًٙٛ ًَٝ ...َّ٬‬أٓ‪ ٌٞ‬أْحْ‪٤‬س ‪،‬‬
‫‪ ٕ٧‬ج‪٬ٚ٩‬ـ جُوحٗ‪ُٞ ٢ٗٞ‬قى‪ ٖٓ ٌٖٔ٣ ُٖ ٙ‬جُ‪ ٍٞٚٞ‬ئُ‪ ٠‬ج‪ٛ٧‬ىجف جٍُٔؾ‪ٞ‬ز ئيج ُْ ‪ٓ ٌٖ٣‬ط‪ٞ‬جَ‪٣‬ح‬
‫ٓغ ج‪ٛ٫‬طٔحّ ذٗإ‪ ٕٝ‬جُو‪ٟ‬حز ‪ٓٓٝ‬حػى‪.ْٜ٣‬‬
‫‪ٓ ٖٓٝ‬ؿح‪٫‬ش ج‪٬ٚ٩‬ـ ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س أ‪ٟ٣‬ح‪ٝ ،‬ؾ‪ٞ‬خ جُؼَٔ ػِ‪ ٠‬ضهِ‪٤‬ن ٍٓكن جُو‪ٟ‬حء ػٖ‬
‫‪٣ٍ٠‬ن ٓكحٌذس جٍُٖ‪ٞ‬ز ‪ ًَٝ‬أٗ‪ٞ‬جع جُطىنَ ‪ْٝٝ‬حتَ ج‪٩‬ؿٍجء أ‪ ٝ‬جُط‪ٜ‬ى‪٣‬ى‪ ...‬جُط‪ ٢‬هى ضك‪٤‬ى ذحُو‪ٟ‬حز‬
‫ػِ‪ٓ ٠‬رىأ ج‪ْ٫‬طو‪٤ُ٬‬س ًٔح ‪٣‬ؿد إٔ ضطْ ضؼرثس جُٔؿطٔغ جُٔىٗ‪ٓٝ ٢‬هطِق جُلؼحُ‪٤‬حش جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س‬
‫‪ٝ‬جُ٘وحذ‪٤‬س ٖٓ أؾَ ضكو‪٤‬ن جُطهِ‪٤‬ن وجنَ ٍٓكن جُؼىٍ‪.‬‬
‫‪ٝ‬ؾى‪ ٍ٣‬ذحًًٍُ ذإٔ هطحع جُو‪ٟ‬حء ‪٣‬ؼٍف جٗطٗحٌج ‪ٝ‬جْؼح ٍُِٖ‪ٞ‬ز ‪ًٛٝ‬ج ٓح أٖحٌش ئُ‪٤‬س‬
‫ٓؿٔ‪ٞ‬ػس ٖٓ جُطوحٌ‪ ٍ٣‬جُ‪٤٘٠ٞ‬س ‪ ٝ‬جُى‪٤ُٝ‬س‪٣ٝ .‬ؼطرٍ ‪ًٛ‬ج جُوطحع ‪٠‬روح ُ‪٨‬ذكحظ جُٔ٘ؿُز ٖٓ هرَ‬
‫ضٍجٗٓرٍجٗٓ‪ ٢‬جُٔـٍخ‪ ٖٓ ،‬ذ‪ ٖ٤‬جُوطحػحش جُط‪ ٢‬ض٘طٍٗ ك‪ٜ٤‬ح جٍُٖ‪ٞ‬ز ذٌػٍز قٓد ئوٌجى‬
‫جُٔ‪ٞ‬ج‪.)95(ٖ٤٘٠‬‬
‫‪ٝ‬ػٔ‪ٓٞ‬ح كأ‪ ١‬ئ‪٬ٚ‬ـ ‪ٛ‬حوف ك‪ًٛ ٢‬ج ج‪٠٩‬حٌ ‪٣‬ؿد إٔ ‪٣‬ؼَٔ ٖٓ أؾَ ٓح ‪:٢ِ٣‬‬
‫إٔ ضٌ‪ ٕٞ‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ِْطس وْط‪٣ٌٞ‬س ٓٓطوِس ػٖ ذو‪٤‬س جُِٓ‪ ١‬ج‪٧‬نٍ‪. ٟ‬‬ ‫‪‬‬
‫إٔ ضٌ‪ ٕٞ‬ؾٔ‪٤‬غ جُٔكحًْ ػحو‪٣‬س ‪ٌِٗٓٝ‬س ‪٠‬روح ُٔوط‪٤ٟ‬حش جُوحٗ‪.ٕٞ‬‬ ‫‪‬‬
‫إٔ ‪٣‬طْ ‪ٝ‬هق أ‪ ١‬ضىنَ أ‪ ٝ‬ضأغ‪ ٍ٤‬ك‪ ٢‬جُو‪ٟ‬حز هى ‪ ّٔ٣‬ذٔرىأ ج‪ْ٫‬طو‪٤ُ٬‬س‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ضٌٍ‪ٓ ّ٣‬رىأ ج‪ َٚ٧‬جُرٍجءز‪ٝ ،‬جقطٍجّ قو‪ٞ‬م جُىكحع‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جُطهِ‪٤‬ن ‪َٝ ،‬ؾٍ ًَ ج‪ٌٖ٧‬حٍ ‪ٝ‬جُٔظح‪ ٍٛ‬جُٔحْس ذحْطو‪٤ُ٬‬س جُو‪ٟ‬حء‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪،2011‬‬ ‫ج‪ٍْ٩‬جع ذا‪ٚ‬ىجٌ جُو‪ٞ‬جٗ‪ ٖ٤‬جُط٘ظ‪٤ٔ٤‬س جُٔ٘‪ ٘ٞٛ‬ػِ‪ٜ٤‬ح ك‪ ٢‬وْط‪ٌٞ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ٝ‬جٍُٔضرطس ذحُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ْٞ ،‬جء ٓ٘‪ٜ‬ح جُٔطؼِوس ذحُ٘ظحّ ج‪ْ٧‬حْ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حز‪،‬‬
‫‪ٝ‬ذحُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ُِِٓ ٠‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫‪ٌٍٝٞ‬ز ضؿى‪٣‬ى ضًٍ‪٤‬رس جُٔؿِّ ج‪٧‬ػِ‪ُِِٓ ٠‬طس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ ،‬ضلؼ‪ُٔ ٬٤‬وط‪٤ٟ‬حش‬ ‫‪‬‬
‫جُىْط‪ ٌٞ‬جُؿى‪٣‬ى‪.‬‬

‫‪95‬‬
‫‪ -‬الجمعٌة المغربٌة لمحاربة الرشوة‪ :‬دراسة حول النظام الوطنً للنزاهة – المغرب ‪ ،2009‬ص‪.52 :‬‬

‫‪83‬‬
‫صبَ‪ٛ‬ب‪ :‬انًمزشحبد ٔ انزٕط‪ٛ‬بد‬
‫َ‪٣‬حوز ػِ‪ ٠‬جُٔططِرحش جُىْط‪٣ٌٞ‬س ‪ٝ‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُٓحذوس جًًٍُ ‪ ٍٟٗ ،‬ذأٗ‪ ٖٓ ٚ‬جُ‪١ٌٍٟٝ‬‬
‫جُؼَٔ ػِ‪ ٠‬جضهحي ٓؿٔ‪ٞ‬ػس ٖٓ جُطىجذ‪ٝ ٍ٤‬جُٔرحوٌجش جٍُجٓ‪٤‬س ُطكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ،٢‬ض‪ٍ٤ٓ٤‬‬
‫جُ‪ُٞٞ‬ؼ ُِؼىجُس‪ٔٞٝ ،‬حٕ ؾ‪ٞ‬وز ج‪٧‬قٌحّ ‪ٝ‬جُوٍجٌجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ ،‬ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ًٛٝ ،٢‬ج‬
‫ٓح ‪ ٌٖٔ٣‬إٔ ‪٣‬طْ ػِ‪ ٠‬جُٔٓط‪٣ٞ‬حش جُطحُ‪٤‬س‪:‬‬

‫انجشش‪ٚ‬خ‪:‬‬ ‫‪- 1‬ػهٗ يغزٕٖ انًٕاسد‬


‫ٖٓ أؾَ جُ٘‪ ٜٜٞ‬ذحُٔ‪ٞ‬جٌو جُرٍٗ‪٣‬س ‪ٝ‬ن‪ٚٞٛ‬ح جُو‪ٟ‬حز‪٘٣ ،‬رـ‪ ٢‬ئػحوز جُ٘ظٍ ك‪ٝ ٢‬ظ‪٤‬لس‬
‫جُٔؼ‪ٜ‬ى جُؼحُ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حء‪ٝ ،‬يُي ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُ٘‪ ٜٜٞ‬ذى‪ ٌٙٝ‬ك‪ ٢‬جُطٌ‪ٝ ٖ٣ٞ‬ئػحوز جُطٌ‪ٓ ،ٖ٣ٞ‬غ ‪ٞٝ‬غ‬
‫ذٍٗحٓؽ نح٘ ‪ٓٝ‬طٌحَٓ ُِطٌ‪ٝ ،ٖ٣ٞ‬ئٌٓحٗ‪٤‬س ئ‪ٞ‬حكس ذؼ‪ ٝ‬جُٔ‪ٞ‬جو ًحُط‪ٞ‬غ‪٤‬ن جُؼ‪ٝ ،١ٍٛ‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬حش‬
‫جُى‪٤ُٝ‬س‪ٝ ،‬جُ٘‪ٞ‬ع ج‪٫‬ؾطٔحػ‪...96 ٢‬‬
‫‪ٝ‬ك‪ٗ ٢‬لّ جُٓ‪٤‬حم ‪٘٣‬رـ‪ ٢‬جُطٔى‪٣‬ى ك‪ٓ ٢‬ىز جُطٌ‪ ٖ٣ٞ‬ذحُٔؼ‪ٜ‬ى جُؼحُ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حء ئُ‪ ٠‬غ‪٬‬غس‬
‫ْ٘‪ٞ‬جش‪ٝ ،‬ئوٌجؼ كطٍز جُطٌ‪ُٔ ٖ٣ٞ‬كٌٔس جُ٘و‪ ٝ‬ك‪ْ ٢‬طس أٖ‪ًٛ .ٍٜ‬ج ٓغ ‪ٌٍٝٞ‬ز ئقىجظ ‪٣ٍ٠‬وس‬
‫ٓ‪ٞ‬قىز ‪ٟٓٝ‬ر‪٠ٞ‬س ‪٫‬نط‪٤‬حٌ أْحضًز جُٔؼ‪ٜ‬ى جُؼحُ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حء‪ٓٓٝ .‬ح‪ٍ٣‬ز جُطٌ‪ُ ٖ٣ٞ‬ىٌجْس ؾٔ‪٤‬غ‬
‫جُ٘‪ ٘ٞٛ‬جُوحٗ‪٤ٗٞ‬س جُؿى‪٣‬ىزٕ ‪ٞٝٝ‬غ ئْطٍجض‪٤‬ؿ‪٤‬س وه‪٤‬وس ُطكى‪٣‬ى قحؾحش جُٔكحًْ ٖٓ جُو‪ٟ‬حز‪.‬‬
‫‪ٝ‬ذـ‪٤‬س ضأ‪ َ٤ٛ‬جُٔ‪ٞ‬جٌو جُرٍٗ‪٣‬س جُؼحِٓس ك‪ٓ ٢‬ؿحٍ جُؼىجُس‪٘٣ ،‬رـ‪ ٢‬جُؼَٔ أ‪ٟ٣‬ح ضكو‪٤‬ن ٓح ‪:٢ِ٣‬‬

‫‪ ‬جنط‪٤‬حٌ ‪ٝ‬جٗطوحء جُو‪ٟ‬حز ذؼ٘ح‪٣‬س‪ٝ ،‬ئػحوز جُ٘ظٍ ك‪ ٢‬ذٍجٓؽ ‪٘ٓٝ‬ح‪ٛ‬ؽ جُطٌ‪ ٖ٣ٞ‬ذٔؼ‪ٜ‬ى‬
‫جُىٌجْحش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫‪ٞٝ ‬غ ًَ جُ‪ٟٔ‬حٗحش جُ‪َٓ٬‬س ُطكو‪٤‬ن جْطو‪٤ُ٬‬س جُو‪ٟ‬حز‪ْٞ ،‬جء ٓ٘‪ٜ‬ح جُٔحو‪٣‬س أ‪ٝ‬‬
‫جُٔؼ٘‪٣ٞ‬س‬
‫‪ ‬جُُ‪٣‬حوز ك‪ ٢‬ػىو جُو‪ٟ‬حز ْ‪ٞ‬جء ضؼِن ج‪ ٍٓ٧‬ذو‪ٟ‬حز ج‪٧‬قٌحّ أ‪ ٝ‬ذو‪ٟ‬حز جُ٘‪٤‬حذس‬
‫جُؼحٓس‪ ،‬ذحٌَُٗ جًُ‪٣ ١‬ط٘حْد ٓغ ضُج‪٣‬ى ػىو جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح ‪ٝ‬ض٘‪ٞ‬ػ‪ٜ‬ح ‪ٝ‬ضؼوى‪ٛ‬ح‪ٝ ،‬يُي‬
‫ذ‪ٜ‬ىف ضكو‪٤‬ن جُ٘ؿحػس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ذٔح ضططِر‪ ٖٓ ٚ‬ؾ‪ٞ‬وز ‪ٍْٝ‬ػس ك‪ٚ ٢‬ى‪ٌٝ‬‬
‫ج‪٧‬قٌحّ‬

‫‪٤ٌٖ :96‬ى ٓٗوحهس‪ ،‬ض‪٤ٚٞ‬حش ‪ٝ‬جهطٍجقحش جُٔ٘طى‪ ٟ‬جُٔـٍذ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حز جُرحقػ‪ ٖ٤‬ػِ‪ٞٞ ٠‬ء جُ‪ ّٞ٤‬جُىٌجْ‪ ٢‬جُٔ٘ؼوى ‪ ّٞ٣‬جُؿٔؼس ‪2013-3-15‬‬
‫ك‪ٞٞٞٓ ٢‬ع ‪ " :‬ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ٢‬ؾ‪ٞ‬وز ج‪٧‬قٌحّ "‪ ًٙٛ ،‬جُط‪٤ٚٞ‬حش ض‪ِٚٞ‬ص ذ‪ٜ‬ح ؾٔؼ‪٤‬س ػىجُس ذؼى ضوى‪ ًٙٛ ْ٣‬جُىٌجْس‪.‬‬

‫‪84‬‬
‫‪ ‬جُ٘‪ ٜٜٞ‬ذحُطٌ‪ ٖ٣ٞ‬جًُ‪٣ ١‬طِوح‪ ٙ‬جُطِرس ذحُؿحٓؼحش ‪ٝ‬ن‪ٚٞٛ‬ح ذٌِ‪٤‬حش جُكو‪ٞ‬م‪،‬‬
‫ػِ‪ ٠‬جػطرحٌ إٔ ‪ ًٙٛ‬جٌُِ‪٤‬حش ‪ ٢ٛ‬جُٔ‪ٛ‬ىٌ ج‪ٝ ٍٝ٧‬ج‪ْ٧‬حْ‪ُ ٢‬طٌ‪ٔٓ ٖ٣ٞ‬حٌْ‪٢‬‬
‫جُٔ‪ ٖٜ‬جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‬
‫‪ ‬جُكٍ٘ ك‪ ٢‬جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُط٘ظ‪ ٢ٔ٤‬جُٔطؼِن ذحُ٘ظحّ ج‪ْ٧‬حْ‪ُِ ٢‬و‪ٟ‬حز‪ ،‬ػِ‪ ٠‬ضٌٍ‪ّ٣‬‬
‫ًَ ‪ٔٞ‬حٗحش جُُ٘ج‪ٛ‬س ‪ٝ‬جُك‪٤‬حو ‪ٝ‬ج‪ْ٫‬طو‪٤ُ٬‬س‬
‫‪ ‬جٍُكغ ٖٓ هىٌجش ‪ًٝ‬لحءجش جُو‪ٟ‬حز‪ ،‬ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن ذٍجٓؽ جُطٌ‪ ٖ٣ٞ‬جُٔٓطٍٔ‪،‬‬
‫‪ٝ‬ج‪ْ٫‬طلحوز ٖٓ ضرحوٍ جُهرٍجش ‪ٝ‬جُطؿحٌخ ٓغ جُى‪ ٍٝ‬جُٔطوىٓس ك‪ٓ ٢‬ؿحٍ جُؼىجُس‬
‫‪ ‬جْطو‪٤ُ٬‬س جُ٘‪٤‬حذس جُؼحٓس ػٖ ‪ ٍ٣َٝ‬جُؼىٍ‪ٝ ،‬ئْ٘حو ٌتحْط‪ٜ‬ح ُِ‪ َ٤ًٞ‬جُؼحّ ُى‪ٟ‬‬
‫ٓكٌٔس جُ٘و‪ٝ‬‬
‫‪ ‬جُ٘‪ ٜٜٞ‬ذأ‪ٞٝ‬حع ‪٤ٛ‬ثس ًطحذس جُ‪ٟ‬ر‪ٝ ،١‬جٍُكغ ٖٓ هىٌجض‪ٜ‬ح ‪ٓٝ‬إ‪٬ٛ‬ض‪ٜ‬ح‪ٝ ،‬جُُ‪٣‬حوز‬
‫ك‪ ٢‬ػىو أػ‪ٟ‬حت‪ٜ‬ح‪ٝ ،‬ضكٓ‪ٓٓ ٖ٤‬ط‪ ٟٞ‬آوجت‪ٜ‬ح‬
‫‪ ‬جُ٘‪ ٜٜٞ‬ذٔ‪ٓٓ ٖٜ‬حػى‪ ١‬جُو‪ٟ‬حء‪ٝ ،‬جُكٍ٘ ػِ‪ ٠‬جُؿ‪ٞ‬وز ك‪ ٢‬ضٌ‪ٝ ،ْٜ٘٣ٞ‬ػِ‪٠‬‬
‫جقطٍجّ ٓوط‪٤ٟ‬حش جُوحٗ‪ ٕٞ‬ك‪ٔٓ ٢‬حٌْط‪ُْٜٜ٘ٔ ْٜ‬‬

‫‪ :‬ق‪٤‬ع ‪٣‬ؿد جُؼَٔ ك‪ًٛ ٢‬ج جُ‪ٛ‬ىو ػِ‪ٓ ٠‬ح ‪:٢ِ٣‬‬ ‫‪ :2‬ػهٗ يغزٕٖ اإلداسح انمضبئ‪ٛ‬خ‬
‫ض‪ٞ‬ك‪ ٍ٤‬ذ٘‪٤‬حش ُ‪ْ٬‬طورحٍ ضط٘حْد ‪ٝ‬جُكحؾ‪٤‬حش ‪ْٞ ،‬جء ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬جُر٘ح‪٣‬حش أ‪ ٝ‬جُطؿ‪ُ٤ٜ‬جش‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٝ‬جُٔؼىجش ‪.‬‬
‫ضؼٔ‪ ْ٤‬جُٔؼِ‪٤ٓٞ‬حش ػِ‪ ٠‬جُٔكحًْ ‪ ٝ،‬ضٓ‪ َ٤ٜ‬ضطرغ جُِٔلحش ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن جُٗرٌس جُؼٌ٘ر‪ٞ‬ض‪٤‬س ‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ٝ‬ض‪ٞ‬ك‪ ٍ٤‬ذ٘ي ُِٔؼِ‪ٓٞ‬حش ‪ٝ‬جُٔؼط‪٤‬حش ُطٓ‪ٜٔٓ َ٤ٜ‬س جُرحقػ‪ ٝ ٖ٤‬جُىجٌْ‪ ٝ ٖ٤‬جُؿٔؼ‪٤‬حش‬
‫جُٔ‪ٜ‬طٔس ذحُؼىجُس ُطٗه‪ ٙ٤‬ج‪ٞٝ٧‬حع ‪ٝ‬جهطٍجـ ٓح ‪ ٖٓ ُِّ٣‬قِ‪.ٍٞ‬‬
‫نٍ‪٣‬طس ه‪ٟ‬حت‪٤‬س ٓ٘ٓؿٔس ضو‪ ّٞ‬ػِ‪ ٠‬أْحِ ضوٍ‪٣‬د جُٔكحًْ ٖٓ جُٔ‪ٞ‬ج‪.ٖ٤٘٠‬‬ ‫‪‬‬
‫ٓكحٌذس جُلٓحو ‪ ٝ‬جٍُٖ‪ٞ‬ز ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ئ‪٬ٚ‬ـ ٓإْٓس جُوح‪ ٢ٞ‬جُ‪ُ ١٤ْٞ‬ؿؼِ‪ٜ‬ح أًػٍ ٗؿحػس ‪ٓ ،‬غ ج‪٫‬ػطٔحو ػِ‪ ٠‬جُطلٍؽ ‪ٝ‬‬ ‫‪‬‬
‫جُطه‪ ٙٛ‬ذىٍ جُط٘ح‪ٝ‬خ جُٔؼٔ‪ ٍٞ‬ذ‪ ٚ‬ػِ‪ ًٙٛ ٠‬جُٔ‪ٜٔ‬س ذ‪ ٖ٤‬ه‪ٟ‬حز جُٔكٌٔس ‪.‬‬
‫ئقىجظ ‪٤ٛ‬ثس نح‪ٚ‬س ٌِٓلس ذط٘ل‪ ً٤‬ج‪٧‬قٌحّ ‪ٝ‬جُوٍجٌجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ئقىجظ ٍٓ‪ٚ‬ى ‪ُ ٢٘٠ٝ‬ىٌجْس ‪ٝ‬ضطرغ ج‪٫‬ؾط‪ٜ‬حوجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ ،‬جُؼَٔ ػِ‪ ٠‬نِن ذ٘‪ٞ‬ى‬ ‫‪‬‬
‫ُِٔؼط‪٤‬حش جُهح‪ٚ‬س ذح‪٧‬قٌحّ ‪ٝ‬جُوٍجٌجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪ٝ ،‬ؾؼَ جُ‪ُٞٞ‬ؼ ئُ‪ٜ٤‬ح ٓطحقح ُؼٔ‪ّٞ‬‬
‫جُٔ‪ٞ‬ج‪٘٠‬حش ‪ٝ‬جُٔ‪ٞ‬ج‪ ٖ٤٘٠‬ػِ‪ ٠‬جنط‪٬‬ف ج‪ٛ‬طٔحٓحض‪ٞٓٝ ْٜٜ٘ٓٝ ْٜ‬جهؼ‪.ْٜ‬‬

‫‪ٝ :‬ك‪ًٛ ٢‬ج جُٓ‪٤‬حم ‪٘٣‬رـ‪ ٢‬جُؼَٔ ٖٓ أؾَ ٓح ‪:٢ِ٣‬‬ ‫‪ :3‬ػهٗ يغزٕٖ ع‪ٛ‬ش انؼذانخ‬
‫‪85‬‬
‫ضرٓ‪ ١٤‬جُٔٓح‪ ٝ ٍ٠‬ض‪ٞ‬ق‪٤‬ى‪ٛ‬ح ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جُطوِ‪ٓ ٖٓ ٙ٤‬ىو جُطوح‪ ٝ ٢ٞ‬ؾؼِ‪ٜ‬ح ٓؼو‪ُٞ‬س ‪ٓ ٝ‬ط٘حْرس ٓغ ٗ‪ٞ‬ع ‪٣‬س جُو‪ٟ‬ح‪٣‬ح جُٔؼٍ‪ٞٝ‬س‬ ‫‪‬‬
‫ػِ‪ ٠‬أٗظحٌ جُٔكحًْ ذٔهطِق وٌؾحض‪ٜ‬ح ‪ٝ‬أٗ‪ٞ‬جػ‪ٜ‬ح ‪.‬‬
‫ؾؼَ ٗظحّ ٍٓجهرس ‪ ٝ‬جُطوح‪ ٠‬جٌُٔحُٔحش جُ‪ٜ‬حضل‪٤‬س نح‪ٞ‬ؼح ُِٓطس جٍُت‪ ّ٤‬ج‪ُٔ ٍٝ٧‬كٌٔس‬ ‫‪‬‬
‫ج‪ْ٩‬طث٘حف ‪ٝ ،‬ػىّ ج‪٧‬نً ذأ‪ ١‬ضٓؿ‪ َ٤‬أنً و‪ ٕٝ‬ئيٕ ٓٓرن ٓ٘‪ٓ ٚ‬غ ئػ‪ ّ٬‬جُٔٗطر‪ ٚ‬ذ‪ ٚ‬ك‪٢‬‬
‫قحُس ػىّ جْطؼٔحٍ جُطٓؿ‪ٞ َ٤‬ى‪. ٙ‬‬
‫ضط‪ٗ ٍ٣ٞ‬ظحّ جُٔٓحػىز جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ذطه‪ًٛ َ٣ٞ‬ج جُكن ٌَُ ٓطوح‪ ٫ ٜ‬ضط٘حْد جٍُْ‪ّٞ‬‬ ‫‪‬‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٓٓ ٝ‬ط‪ٞ‬ج‪ ٙ‬جُٔحو‪ ١‬قط‪١ ُْ ُٞٝ ٠‬ىٕ كو‪ٍ٤‬ج ٓؼىٓح ‪.‬‬
‫ضؼٔ‪ٓ ْ٤‬هطرٍجش جُطد جٍُٗػ‪ ٝ ٢‬ض‪ٞ‬ك‪ ٍ٤‬ج‪ٌٓ٩‬حٗ‪٤‬حش جُٔحو‪٣‬س ‪ ٝ‬جُرٍٗ‪٣‬س جٌُلأز ك‪ًٛ ٢‬ج‬ ‫‪‬‬
‫جُٔؿحٍ ‪.‬‬
‫ضط‪ٓ ٍ٣ٞ‬ؿحٍ قلع ج‪٧‬وُس جُؿ٘حت‪٤‬س ‪ ٝ‬ض‪ٞ‬ك‪ ٍ٤‬يُي ‪ ُٞٝ‬ػِ‪ٗ ٠‬لوس ‪٠‬حُد ج‪٩‬ؾٍجء‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جُطوِ‪ ٖٓ ٙ٤‬ج‪٫‬نط‪٬‬ف جُكح‪ َٚ‬ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬آؾحٍ ضوى‪ ْ٣‬جُطؼ‪. ٕٞ‬‬ ‫‪‬‬
‫ئ‪٬ٚ‬ـ ٗظحّ جُطوحوّ ‪ ٝ‬يُي ذهِن آُ‪٤‬حش هحٗ‪٤ٗٞ‬س ٓؼو‪ُٞ‬س ُوطغ ‪ ًٙٛ‬ج‪٥‬ؾحٍ ُطؿح‪ًَ َٝ‬‬ ‫‪‬‬
‫ئٌٓحٗ‪٤‬س ُ‪٪‬ك‪٬‬ش ٖٓ جُؼوحخ ‪.‬‬
‫ضٔط‪٤‬غ جُٔط‪ ْٜ‬ذكن ق‪ ٌٟٞ‬جُٔكحّ أ ظٗحء جْط٘طحه‪ ٝ ٚ‬ض‪ٞ‬ه‪٤‬ؼ‪ ٚ‬ػِ‪ ٠‬جُٔكح‪.ٍٞ‬‬ ‫‪‬‬
‫جػطرحٌ ٓكح‪ ٍٞ‬جُ‪ٟ‬حذطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ ٝ‬ج‪٫‬ػطٍجكحش جُٔى‪ٗٝ‬س ك‪ٜ٤‬ح ٓؿٍو ذ‪٤‬حٗحش ك‪ ٢‬ؾٔ‪٤‬غ‬ ‫‪‬‬
‫ج‪٧‬ق‪ٞ‬جٍ‪ ٝ ،‬ئػطحء ج‪٣ُٞٝ٧‬س ُٔح ٌجؼ ٖٓ ٓ٘حهٗحش أٓحّ هح‪ ٜ‬جُطكو‪٤‬ن ‪ ٝ‬وجنَ جُؿِٓس‪.‬‬
‫جُؼ٘ح‪٣‬س ذؿ‪ٞ‬وز ج‪٧‬قٌحّ ‪ ٖٓ ،‬ن‪ ٍ٬‬نِن ‪٤ٛ‬ثس ‪٤٘٠ٝ‬س ‪٤ٛ ٝ‬ثحش ؾ‪٣ٜٞ‬س ٍُهحذس جُؿ‪ٞ‬وز ‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٝ‬ضؼٔ‪ ْ٤‬ج‪٫‬ؾط‪ٜ‬حوجش جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ذ‪ ٖ٤‬جُٔكحًْ ‪ ٝ‬جُٓ‪ ٍٜ‬ػِ‪ ٠‬ضوِ‪ٓ ٙ٤‬ىو جُطوح‪. ٢ٞ‬‬
‫ئُـحء جُٔكٌٔس جُؼٌٍٓ‪٣‬س ‪ ٝ‬ه‪ ٍٛ‬جٗؼوحو‪ٛ‬ح ػِ‪ ٠‬كطٍجش جُكٍخ ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ضٌٍ‪ ّ٣‬جُٔٓح‪ٝ‬جز ذ‪ ٖ٤‬جُٔ‪ٞ‬ج‪ ٖ٤٘٠‬أٓحّ جُو‪ٟ‬حء ذاُـحء ٗظحّ ج‪ٓ٫‬ط‪٤‬حَ جُو‪ٟ‬حت‪. ٢‬‬ ‫‪‬‬
‫نِن ٓ٘‪ٛ‬د هح‪ ٜ‬جُكٍ‪٣‬حش جُٔٓإ‪ ٍٝ‬ػِ‪ ٠‬جُرع ك‪ ٢‬ج‪٩‬ؾٍجء جُ‪ٞ‬جؾد جضهحو‪ ٙ‬ك‪ ٢‬قن‬ ‫‪‬‬
‫جُٔط‪ ْٜ‬ك‪ٓ ٢‬ح ‪٣‬طؼِن ذطو‪٤٤‬ى قٍ‪٣‬ط‪ ٚ‬ذح‪٫‬ػطوحٍ أ‪ ٝ‬ضٔط‪٤‬ؼ‪ ٚ‬ذحٍُٓجـ جُٔإهص ‪ ٝ‬ئن‪ٟ‬حػ‪ٚ‬‬
‫ٍُِٔجهرس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س‪.‬‬
‫ضكى‪٣‬ى ٗظحّ ج‪٫‬ػطوحٍ ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ٢٠‬ذ‪ٟٔ‬حٗحش ضٔ٘غ جُطؼٓق ك‪ ٢‬جْطؼٔحُ‪ٝ ، ٚ‬ؾؼِ‪ٓ ٚ‬وطٍٗح‬ ‫‪‬‬
‫ذكحُس جُطِرّ أ‪ ٝ‬ػىّ ‪ٝ‬ؾ‪ٞ‬و ‪ٔٞ‬حٗحش ًحك‪٤‬س ُِك‪ٓ ، ٌٟٞ‬غ ضكى‪٣‬ى ٓح‪٤ٛ‬س ‪ًٙٛ‬‬
‫جُ‪ٟٔ‬حٗحش ‪.‬‬
‫ضؿ‪ ُ٤ٜ‬هحػس جُؿِٓحش ذٌحٓ‪ٍ٤‬جش ‪٣‬كطلع ذطٓؿ‪٬٤‬ض‪ٜ‬ح ُى‪ً ٟ‬حضد جُ‪ٟ‬ر‪ٍُِ ١‬ؾ‪ٞ‬ع ئُ‪ٜ٤‬ح‬ ‫‪‬‬
‫ػ٘ى جُكحؾس ‪.‬‬
‫آؾحٍ‬ ‫ضط‪٣ٍ٠ ٍ٣ٞ‬وس ج‪ْ٫‬طىػحء ُِؿِٓس ذٌَٗ ‪ٔٓ٣‬ف ذطرِ‪٤‬ؾ ًحكس ج‪ٍ٠٧‬جف ذ‪ٜ‬ح ك‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫ٓؼو‪ُٞ‬س‪ٓ ،‬غ ٍٗٗ ‪ ًٙٛ‬ج‪ْ٫‬طىػحءجش ػِ‪ ٠‬جُٔ‪ٞ‬هغ جٍُْٔ‪َُٞ ٢‬جٌز جُؼىٍ ك‪ ٢‬قحُس‬
‫ٓٓطٍز ج‪ْ٫‬طىػحء أ‪ ٝ‬جُطرِ‪٤‬ؾ ذو‪. ْ٤‬‬
‫‪86‬‬
‫جُطوِ‪ ٖٓ ٙ٤‬جُلٍم جُٗحْغ ذ‪ ٖ٤‬جُكى ج‪٧‬وٗ‪ ٝ ٠‬ج‪٧‬ه‪ ٠ٛ‬جًُ‪ ٖٓ ١‬جٌُٖٔٔ إٔ ‪ٓ٣‬طؼَٔ‬ ‫‪‬‬
‫ك‪ ٚ٤‬جُوح‪ِْ ٢ٞ‬طط‪ ٚ‬جُطوى‪٣ٍ٣‬س‪.‬‬
‫ػىّ جُطٓح‪ َٛ‬ك‪ ٢‬جُطٔط‪٤‬غ ذظٍ‪ٝ‬ف جُطهل‪٤‬ق ك‪ ٢‬ؾٍجتْ ج‪٫‬ؿط‪ٛ‬حخ ‪ ،‬ن‪ٚٞٛ‬ح ػ٘ىٓح‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٌٕٞ٣‬جُ‪ٟ‬ك‪٤‬س هح‪ٍٚ‬ج ‪.‬‬
‫ئُـحء ٓإْٓس جُؼل‪ ٞ‬أ‪ ٝ‬ػِ‪ ٠‬ج‪٧‬هَ جُطوِ‪٬ٚ ٖٓ ٙ٤‬ق‪٤‬حض‪ٜ‬ح ‪ٝ ،‬ضلؼ‪ َ٤‬و‪ ٌٝ‬هح‪ٜ‬‬ ‫‪‬‬
‫جُؼو‪ٞ‬ذحش ك‪ٓ ٢‬ؿحٍ ٓ٘ف جُؼل‪. ٞ‬‬
‫‪ٔٞ‬حٕ ض٘ل‪ ً٤‬ج‪٧‬قٌحّ ‪ ٝ‬جُطٍٓ‪٣‬غ ٖٓ ٓٓح‪. ٍٙ٠‬‬ ‫‪‬‬
‫ئُُجّ ج‪٩‬وجٌز ذط٘ل‪ ً٤‬ج‪٧‬قٌحّ ن‪ٓ ٍ٬‬ىز ٓكىوز ٖٓ ضحٌ‪٣‬م كطف ِٓق جُط٘ل‪.ً٤‬‬ ‫‪‬‬
‫جُل‪ َٛ‬ج‪ُُ٩‬جٓ‪ ٢‬ذ‪ ٖ٤‬جُٔؿٍٓ‪ ٖ٤‬أض٘حء ض٘ل‪ ً٤‬جُؼو‪ٞ‬ذس قٓد ٗ‪ٞ‬ع جُؿٍجتْ ‪ ٝ‬نط‪ٌٞ‬ز‬ ‫‪‬‬
‫جُٔؿٍٓ‪. ٖ٤‬‬
‫نِن ٓإْٓحش ْؿ٘‪٤‬س نح‪ٚ‬س ذحُٔؼطوِ‪ ٖ٤‬ج‪٫‬قط‪٤‬ح‪ ٖ٤٤٠‬كو‪ ، ١‬ض‪ٞ‬كٍ ُ‪ ْٜ‬ك‪ٜ٤‬ح ظٍ‪ٝ‬ف‬ ‫‪‬‬
‫أك‪ ٖٓ َٟ‬ضِي جُط‪٣ ٢‬ه‪ٟ‬غ ُ‪ٜ‬ح جُٔىجٗ‪ ٕٞ‬أْحْ‪ٜ‬ح جقطٍجّ هٍ‪٘٣‬س جُرٍجءز ‪.‬‬
‫ج‪٫‬ػط٘حء ذحُ‪ٟ‬ك‪٤‬س ػٖ ‪٣ٍ٠‬ن جٍُػح‪٣‬س ‪ ٝ‬جُٔ‪ٞ‬جًرس ن‪ٍٓ ٍ٬‬قِس جُطوح‪ ٢ٞ‬ن‪ٚٞٛ‬ح‬ ‫‪‬‬
‫جُ٘ٓحء ‪ ٝ‬ج‪٠٧‬لحٍ جُٔؼ٘ل‪.ٖ٤‬‬
‫‪ٌٍٝٞ ‬ز ئٗٗحء ‪٘ٚ‬ى‪ٝ‬م ُِطؼ‪ ٝ٣ٞ‬ػٖ أنطحء ٍٓكن جُو‪ٟ‬حء‬
‫‪ ‬ضٍٖ‪٤‬ى ‪ٍ٠‬م جُطؼٖ‬
‫‪ٞٝ ‬غ ‪٤ُ٥‬حش وه‪٤‬وس ٓر٘رس ػِ‪ٓ ٠‬إٍٖجش ػِٔ‪٤‬س ُطو‪ ْ٤٤‬جُؼىجُس‬

‫‪ :4‬ػهٗ يغزٕٖ انجٕدح ف‪ ٙ‬انؼًم انمضبئ‪ :ٙ‬ق‪٤‬ع ‪٣‬ؿد جُؼَٔ ذٔؿٔ‪ٞ‬ػس ٖٓ‬
‫جُٔؼح‪ٝ ٍ٤٣‬جُٔإٍٖجش ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ُو‪٤‬حِ ؾ‪ٞ‬وز جُؼَٔ جُو‪ٟ‬حت‪ ٖٓٝ .٢‬ذ‪ ًٙٛ ٖ٤‬جُٔؼح‪ٍ٤٣‬‬
‫‪ٝ‬جُٔإٍٖجش‪ ،‬ضِي جُٔٓط٘رطس ٖٓ جُٔؼح‪ٛ‬ىز ج‪ٌٝٝ٧‬ذ‪٤‬س ُكو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ‪ٝ‬جُكٍ‪٣‬حش ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س‪،‬‬
‫‪ٝ‬جُٔؼٔ‪ ٍٞ‬ذ‪ٜ‬ح ك‪ ٢‬و‪ ٍٝ‬ج‪٫‬ضكحو ج‪ٌٝ٧‬ذ‪ٝ ،٢‬جُط‪ ٖٓ ٢‬ذ‪ٜ٘٤‬ح ٓح ‪:97 ٢ِ٣‬‬
‫‪ُْٜٞ ‬س جُ‪ُٞٞ‬ؼ ئُ‪ٍٓ ٠‬جكن جُؼىجُس ‪ٝ‬ج‪ْ٫‬طلحوز ٖٓ نىٓحض‪ٜ‬ح؛‬
‫‪ُٗ ‬ج‪ٛ‬س جُو‪ٟ‬حز ‪ٝ‬جقطٍجٓ‪ٍُٗ ْٜ‬ف ٓ‪ٜ٘‬ط‪ْٜ‬؛‬
‫‪ ‬جقطٍجّ قن جُىكحع ‪ٝ‬ق‪ ٌٟٞ‬جُٔكحٓ‪٢‬؛‬
‫‪ ‬ق‪٤‬حو جُو‪ٟ‬حء؛‬
‫‪ ‬قٔح‪٣‬س جُو‪ٟ‬حز ‪ٝ‬ض‪ٞ‬ك‪ ٍ٤‬ج‪ْٞ ُْٜ ٖٓ٧‬جء ٓ٘‪ ٚ‬جُٔحو‪ ١‬أ‪ ٝ‬جُٔؼ٘‪،١ٞ‬‬
‫‪97‬‬
‫‪ -‬بشرى النٌة وسعٌد األخضر‪ ،‬تقرٌر حول ندوة "جودة الخدمات وتقٌٌم عمل المحاكم"‪ ،‬المعهد الوطنً للدراسات القضائٌة‪ 12 ،‬و‪ 13‬ماي‬
‫‪2003‬‬

‫‪87‬‬
‫‪ ‬جقطٍجّ قن جُطؼٍ‪ٔٞٝ ٜ‬حٗ‪ٍ٣ ٖٓ ٌَُ ٚ‬ؿد ك‪ ٢‬جْطؼٔحُ‪ٚ‬؛‬
‫‪ ‬ئٌٓحٗ‪٤‬س ج‪٬٠‬ع جُٔطوح‪ ٖ٤ٞ‬ػِ‪ ٠‬جُِٔلحش جُط‪ ٢‬ض‪ٛٓ ْٜ‬حُك‪ْٜ‬؛‬
‫‪ ‬جُكن ك‪ ٢‬ج‪ْ٫‬طؼحٗس ذٔطٍؾْ ك‪ ٢‬جُطؼحَٓ ٓغ جُو‪ٟ‬حء؛‬
‫‪ ‬جُطُجّ جُٔكحًْ ذطؼِ‪ َ٤‬جُوٍجٌجش جُط‪ ٢‬ض‪ٛ‬ىٌ‪ٛ‬ح؛‬
‫‪ٔٞ ‬حٕ قن جُطؼٖ ذٌَ وٌؾحض‪ٍ٣ ٖٓ ٌَُ ٚ‬ؿد ك‪ ٢‬جُِؿ‪ٞ‬ء ئُ‪ٚ٤‬؛‬

‫خالطخ‪:‬‬
‫ئٕ جْطو‪ ٍ٬‬جُِٓطس جُو‪ٟ‬حت‪٤‬س ‪ٝ‬ق‪٤‬حو‪ٛ‬ح‪ُٗٝ ،‬ج‪ٛ‬س ‪ٝ‬جْطوحٓس ‪ًٝ‬لحءز جُو‪ٟ‬حز‪ ،‬ضؼى ٍٖ‪٠ٝ‬ح أْحْ‪٤‬س‬
‫ُٓ‪٤‬حوز جُؼىٍ ‪ٝ‬قٔح‪٣‬س جُكو‪ٞ‬م ‪ٝ‬جُكٍ‪٣‬حش ‪ٝ‬ضكو‪٤‬ن جُط٘ٔ‪٤‬س ‪ٝ‬جُى‪ٔ٣‬وٍج‪٤٠‬س‪ًٔ ،‬ح ضؼى ًٌحتُ أْحْ‪٤‬س‬
‫ُ‪ٟٔ‬حٕ جُٔكحًٔس جُؼحوُس ‪ٝ‬ضكو‪٤‬ن ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪ ٌٕٞ٣ ُٖٝ .٢‬ذح‪ٌٓ٩‬حٕ ضكو‪٤‬ن ‪ ًٙٛ‬ج‪ ٌٞٓ٧‬ك‪٢‬‬
‫ظَ أٗظٔس ضِٓط‪٤‬س ‪ ٖٓ ٕ٧‬جُٔ‪ٓ٬‬ف ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ُِى‪ُٝ‬س جُطِٓط‪٤‬س ن‪ٟٞ‬ع ه‪ٟ‬حض‪ٜ‬ح ُِٓطط‪ٜ‬ح‬
‫جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س‪ ٖٓٝ ،‬غْ كاٗ‪ ٌٖٔ٣ ٫ ٚ‬جُل‪ َٛ‬ذ‪ ٖ٤‬جُى‪ٔ٣‬وٍج‪٤٠‬س ‪ٝ‬جْطو‪ ٍ٬‬جُو‪ٟ‬حء ػٖ جُِٓطس‬

‫‪88‬‬
‫جُٓ‪٤‬حْ‪٤‬س(‪ًٔ .)98‬ح ‪ ٌٖٔ٣ ٫‬ك‪ ٞٔٗ َٛ‬ج‪ْ٫‬طػٔحٌجش ‪ ٝ‬ضكو‪٤‬ن جُط٘ٔ‪٤‬س ‪ٝ‬قٔح‪٣‬س قو‪ٞ‬م‬
‫ج‪ٓٗ٩‬حٕ‪،‬ػٖ ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪.٢‬‬
‫‪ٝ‬ذحُ٘ظٍ ُُِٔج‪٣‬ح جُؼى‪٣‬ىز جُط‪٣ ٢‬كوو‪ٜ‬ح ج‪ ٖٓ٧‬جُو‪ٟ‬حت‪٘٣ ،٢‬رـ‪ ٢‬جُؼَٔ ػِ‪ٔٞ ٠‬حٗ‪ٖٓ ٚ‬‬
‫ن‪ ٘ٞٛٗ ٍ٬‬جُىْط‪ٝ ٌٞ‬جُو‪ٞ‬جٗ‪ٝ ،ٖ٤‬أ‪ٟ٣‬ح ػِ‪ٓٓ ٠‬ط‪ ٟٞ‬جُٔٔحٌْس‪٣ٝ .‬ؿد إٔ ‪ ٌٕٞ٣‬يُي ك‪٢‬‬
‫ئ‪٠‬حٌ ٓح ‪ٓ ٞٛ‬طؼحٌف ػِ‪ ٚ٤‬و‪٤ُٝ‬ح ٓٔح ْرن يًٍ‪ٓ ٖٓ ٙ‬ؼح‪ٓٝ ٍ٤٣‬رحوب ًٍْ‪ٜ‬ح جُوحٗ‪ ٕٞ‬جُى‪٢ُٝ‬‬
‫ُكو‪ٞ‬م ج‪ٓٗ٩‬حٕ ٖٓ ن‪ ٍ٬‬جُؼى‪٣‬ى ٖٓ ج‪٩‬ػ‪ٗ٬‬حش ‪ٝ‬ج‪٫‬ضلحه‪٤‬حش جُ‪ٛ‬حوٌز ػٖ ٓ٘ظٔس ج‪ْٓ٧‬‬
‫جُٔطكىز‪ًٔ .‬ح ‪٣‬ؿد جُؼَٔ ػِ‪ ٠‬ضٌٍ‪ٝ ّ٣‬ضىػ‪ ْ٤‬جُٔرحوب ج‪ْ٧‬حْ‪٤‬س ُِٓ‪ٞ‬ى جُؿ‪ٜ‬حَ جُو‪ٟ‬حت‪٢‬‬
‫جُٔطٔػِس ك‪ٔ٤‬ح ٗ‪ٛ‬ص ػِ‪٘ٓ ٚ٤‬ظٔس ج‪ ْٓ٧‬جُٔطكىز ك‪ ٢‬ئ‪٠‬حٌ ٓرحوب ذحٗـحُ‪ ٌٞ‬ذٗإٔ ِْ‪ٞ‬ى جُؿ‪ٜ‬حَ‬
‫جُو‪ٟ‬حت‪ٝ ،٢‬جُط‪ ٢‬ضطؿِ‪ ٠‬أْحْح ك‪ ٢‬ج‪ْ٫‬طو‪٤ُ٬‬س ‪ٝ‬جُك‪٤‬حو ‪ٝ‬جُُ٘ج‪ٛ‬س ‪ٝ‬جُِ‪٤‬حهس ‪ٝ‬جُٔٓح‪ٝ‬جز‬
‫‪ٝ‬ج‪٫‬نط‪ٛ‬ح٘ ‪ٝ‬جُكٍ٘(‪.)99‬‬

‫‪ -98‬عبد العزٌز بنانً‪ ،‬القضاء فً المغرب تحد خطٌر لدعم دولة القانون‪،‬‬
‫‪www.cihrs.org/Images/ArticleFiles/Original/113.pdf‬‬

‫‪ -99‬لإلطالع على مبادئ بانغالور بشؤن سلوك الجهاز القضائً ‪ٌ ،‬رجى الرجوع للموقع اإللكتروني التالً‪:‬‬
‫‪www.unodc.org/pdf/corruption/corruption_judicial_res_a.pdf‬‬

‫‪89‬‬
‫انفٓشط‬
‫رظذ‪ٚ‬ش‬

‫يمذيخ‬

‫انًحٕس األٔل‪ :‬انًجبدا انكَٕ‪ٛ‬خ نهًحبكًخ انؼبدنخ ٔضًبَبد األيٍ انمضبئ‪ٙ‬‬

‫أٔال‪ :‬اعزمالن‪ٛ‬خ انمضبء‬

‫صبَ‪ٛ‬ب‪ :‬ػالَ‪ٛ‬خ انجهغبد‬

‫صبنضب‪ :‬انًغبٔاح ث‪ ٍٛ‬انخظٕو‬

‫ساثؼب‪ :‬لش‪ُٚ‬خ انجشاءح‬

‫خبيغب‪ :‬شفٕ‪ٚ‬خ انًشافؼبد ٔاحزشاو حمٕق انذفبع‬

‫عبدعب‪ :‬عشػخ انفظم ف‪ ٙ‬انذػبٖٔ‬

‫عبثؼب‪ :‬رؼه‪ٛ‬م ٔرغج‪ٛ‬ت األحكبو‬

‫صبيُب‪ :‬حك انطؼٍ (رؼذد دسجبد انزمبض‪)ٙ‬‬

‫انًحٕس انضبَ‪ :ٙ‬انُظبو انذعزٕس٘ ٔانمبََٕ‪ ٙ‬نهمضبء ثبنًغشة‬

‫أٔال‪ :‬ف‪ًٛ‬ب ‪ٚ‬زؼهك ثبعزمالل انمضبء‬

‫صبَ‪ٛ‬ب‪ :‬ف‪ًٛ‬ب ‪ٚ‬زؼهك ثبنًجهظ األػهٗ نهغهطخ انمضبئ‪ٛ‬خ‬

‫صبنضب‪ :‬ف‪ًٛ‬ب ‪ٚ‬شرجظ ثحمٕق انًزمبض‪ٔ ٍٛ‬لٕاػذ ع‪ٛ‬ش انؼذانخ‬

‫انًحٕس انضبنش‪ٔ :‬الغ األيٍ انمضبئ‪ ٔ ٙ‬انًحبكًبد ثبنًغشة‬

‫أٔال ‪ :‬انٕنٕط نهؼذانخ ٔ انًغبٔح أيبو انمضبء ٔ اعزؼًبل انزكُهٕج‪ٛ‬بد انحذ‪ٚ‬ضخ ‪:‬‬

‫أ ـ انٕنٕط إنٗ انؼذانخ ‪:‬‬

‫ة ـ انخش‪ٚ‬طخ انمضبئ‪ٛ‬خ ‪:‬‬

‫ط ـ انشعٕو انمضبئ‪ٛ‬خ ٔ انًغبػذح انمضبئ‪ٛ‬خ‪:‬‬

‫د ـ انًغبٔاح أيبو انمضبء ‪:‬‬

‫ِ ـ إعزؼًبل انزكُهٕج‪ٛ‬بد انحذ‪ٚ‬ضخ ‪:‬‬

‫ٔـ رجشثخ انمبض‪ ٙ‬انٕع‪ٛ‬ظ ثبنًحبكى ‪:‬‬

‫٘‪ :‬ركٕ‪ٔ ٍٚ‬رذس‪ٚ‬ت انمضبح‪:‬‬

‫‪90‬‬
‫ـ صبَ‪ٛ‬ب ‪ :‬يذح انزمبض‪: ٙ‬‬

‫ـ صبنضب‪ :‬إشكبن‪ٛ‬بد انطؼٌٕ ٔانزمبدو‪:‬‬

‫ـ ساثؼب ‪ُْ :‬ذعخ األحكبو ٔ انمشاساد انمضبئ‪ٛ‬خ ‪.‬‬

‫أـ انذ‪ٚ‬جبجخ‪.‬‬

‫ة ـ األعجبة ‪.‬‬

‫ط ـ انًُطٕق ‪.‬‬

‫ـ خبيغب ‪ :‬جٕدح انؼذانخ نهشفغ يٍ انضمخ ٔ انشفبف‪ٛ‬خ ‪:‬‬

‫ـ عبدعب ‪ :‬انشلبثخ ػهٗ انزطج‪ٛ‬ك انمضبئ‪ ٙ‬نضًبَبد انًحبكًخ انؼبدنخ‬

‫أ ـ إجشاءاد يب لجم انًحبكًخ ‪:‬‬

‫ة ـ أصُبء انزحم‪ٛ‬ك اإلػذاد٘‪:‬‬

‫ط ـ أصُبء انًحبكًخ ‪:‬‬

‫ـ عبثؼب ‪ :‬انغهطخ انزمذ‪ٚ‬ش‪ٚ‬خ نهمبض‪ٙ‬‬

‫ـ صبيُب ‪ :‬رفش‪ٚ‬ذ انؼمبة ‪:‬‬

‫ـ ربعؼب‪ :‬انؼفٕ‬

‫ـ ػبششا‪ :‬رُف‪ٛ‬ز األحكبو ٔ انمشاساد انمضبئ‪ٛ‬خ‬

‫انًحٕسانشاثغ ‪:‬يزطهجبد األيٍ ٔاإلطالح انمضبئ‪ ٙ‬ثبنًغشة‬

‫أٔال‪ :‬انًزطهجبد انذعزٕس‪ٚ‬خ ٔانمبََٕ‪ٛ‬خ‬

‫‪ :1‬ػهٗ انًغزٕٖ انذعزٕس٘ ‪:‬‬

‫‪ : 2‬ػهٗ انًغزٕٖ انمبََٕ‪: ٙ‬‬

‫صبَ‪ٛ‬ب‪ :‬انًمزشحبد ٔ انزٕط‪ٛ‬بد‬

‫‪ :1‬ػهٗ يغزٕٖ انًبسد انجشش‪ٚ‬خ‬

‫‪ :2‬ػهٗ يغزٕٖ اإلداسح انمضبئ‪ٛ‬خ‬

‫‪ :3‬ػهٗ يغزٕٖ انؼذانخ‬

‫‪ :4‬ػهٗ يغزٕٖ انجٕدح ف‪ ٙ‬انؼًم انمضبئ‪ٙ‬‬

‫خالطخ‪:‬‬

‫‪91‬‬
‫ٓ٘ٗ‪ٌٞ‬جش ؿ‪ ٍ٤‬هحذِس ُِر‪٤‬غ‬

‫‪92‬‬

You might also like