JULY 22, 2018 ∙ 6:21 PM ↓ Jump to Comments

Η Φραγκοκρατία, ο Ρωμαϊκός Πατριωτισμός και η

διάλυση ενός γάμου στην Πελοπόννησο
Στη σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω ένα ενδιαφέρον συμβάν που περιγράφει ο αρχιεπίσκοπος
Αχρίδος Δημήτριος Χωματηνός στα Πονήματά του.  Ο Χωματηνός αναγκάστηκε να επικυρώσει το διαζύγιο
ενός γάμου που είχε γίνει στην Πελοπόννησο, τον οποίο διέλυσε ο λατινόφρων πεθερός Δαιμονογιάννης,
εξαιτίας του «ακαταπρόδοτου» ρωμαϊκού πατριωτισμού του γαμπρού του Χαμαρέτου, ο οποίος τελικά
κατέφυγε στο Δεσποτάτο της Ηπείρου. Στην υπόθεση εκτός από τον Χωματηνό εμπλέκεται και ο Δεσπότης της
Ηπείρου Θεόδωρος Κομνηνός Δούκας, τον οποίο ο Χωματηνός έστεψε βασιλέα των Ρωμαίων στην
Θεσσαλονίκη το 1227, μια στέψη την οποία ουδέποτε αναγνώρισε η αυλή της Νίκαιας και η οποία κορύφωσε τον
ανταγωνισμό των δύο διάδοχων Ρωμαϊκών κρατών (το Δεσποτάτο της Ηπείρου και η αυτοκρατορία της Νίκαιας),
που εφήμερα έφτασαν μέχρι και σε κατάσταση θρησκευτικού σχίσματος.

1. Ιστορικά Προλεγόμενα
Η σταδιακή αποσάθρωση της ρωμαϊκής πολιτείας κατά τον 11ο και 12ο αιώνα είχε ως συνέπεια την διακοπή της
σχέσης αμοιβαιότητας που συνέδεε την βασιλεύουσα με τις επαρχίες, κάτι που επέτρεψε αφενός την
αυτονόμηση ορισμένων επαρχιών και αφετέρου την απομόνωση της Κωνσταντινούπολης, γεγονότα που
κατέστησαν δυνατή την Άλωση του 1204 από τους Φράγκους. Μετά την Άλωση, το Δεσποτάτο της
Ηπείρου και η Αυτοκρατορία της Νίκαιας εισέρχονται σε μια κατάσταση ανταγωνισμού για το ποιο από τα
δύο διάδοχα ρωμαϊκά κράτη είναι ο «κανονικός» διάδοχος της Ρωμανίας και ποιος θα κατάφερνε να
απελευθερώσει την Κωνσταντινούπολη.

Όλοι ξέρουμε ότι ο τελικός νικητής αυτού του ανταγωνισμού ήταν η Νίκαια, η οποία το 1261 κατάφερε να
απελευθερώσει την Κωνσταντινούπολη και να ανασυστήσει την ολιγηπελή και ολιγοδρανή Παλαιολόγεια
Ρωμανία της υστεροβυζαντινής περιόδου 1261-1453, η οποία δεν ήταν παρά μια σκιά του παλαιού αιζηού εαυτού
της. Ωστόσο, μέχρι την ήττα των Ηπειρωτών από τους Βούλγαρους στη μάχη της Κλοκοτνίτσας (1230), η
οποία εξόντωσε οριστικά τα αυτοκρατορικά όνειρα του Θεόδωρου Κομνηνού Δούκα, το Δεσποτάτο της
Ήπειρου αποδείχτηκε «ζωηρότερο» από τη Νίκαια στον αγώνα για την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης.

Για τις λεπτομέρειες δείτε τη σειρά αναρτήσεων για την ιστορία της περιόδου 1204-1282, από τις οποίες
παραθέτω τους παρακάτω χάρτες του Ian Mladjov (πολιτικοί χάρτες του 1212 και 1228).
Όταν ο Δεσπότης της Ηπείρου, Θεόδωρος Κομνηνός Δούκας, αποφάσισε να επιδιώξει αυτοκρατορικές
αξιώσεις, μετέτρεψε την αρχιεπισκοπή Αχρίδος σε έδρα της «δυτικής Ρωμαϊκής»
Εκκλησίας, αποσπώντας από τον παραδοσιακό έλεγχο του εξόριστου στη Νίκαια Πατριαρχείου την Ήπειρο,
το Δυρράχιο και την Θεσσαλονίκη. Ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνος Μεσοποταμίτης,
αρνήθηκε να συνενέσει τόσο στη στέψη του Θεοδώρου όσο και στη μεταρρύθμιση της εκκλησιαστικής
δικαιοδοσίας στη δύση και αναγκάστηκε να αυτοεξοριστεί στην Νίκαια. Η νέα «δυτικορωμαϊκή» εκκλησιαστική
ηγεσία αποτελούνταν από μια τριάδα φίλων(Ιωάννης Απόκαυκος, Δημήτριος Χωματηνός, Γεώργιος
Βαρδάνης), η οποία υποστήριξε ένθερμα το αυτοκρατορικό πρόγραμμα του Δεσπότη Θεοδώρου και τον οποίο,
συνεπώς, αναγνώρισε ως τον κανονικό βασιλεά των Ρωμαίων. Μάλιστα, ο Δημήτριος Χωματηνός σε μια
επιστολή του επαινεί τον Θεόδωρο Κομνηνό Δούκα για τον ένθεο ζήλο που υπέδειξε υπέρ της πατρίδος και
των ομοφύλων του!

[Χωματηνός, Πονήματα Διάφορα, 110] Ἅγιε μου αὐθέντα, κράτιστε καὶ θεοκυβέρνητε Κομνηνέ … καὶ
οὕς ὑφίστασαι κόπους καὶ πόνους ὑπὲρ συντηρήσεως τῶν παρα ̀ Θεοῦ σοι ἐμπεπιστευμένων
χωρῶν … ἀλλὰ ζῆλον ἔνθεον ζηλοῖς ὑπὲρ τῆς πατρίδος σου καὶ τῶν ὁμοφύλων.

Όπως θα φανεί παρακάτω στην υπόθεση του διαζυγίου, η «πατρίς» την οποία «κοπιάζει» να αποκαταστήσει ο
Θεόδωρος Κομνηνός Δούκας είναι φυσικά η Ρωμανία και οι «ὁμόφυλοί» του είναι όλοι οι (δυτικοί; ) Ρωμαίοι.

Αυτά συνέβαιναν στο Δεσποτάτο της Ηπείρου μέχρι το 1230.

Στην Πελοπόννησο, αντίθετα, οι Φράγκοι κατάκτητες δημιούργησαν το Πριγκιπάτο της Αχαΐας και αυτή η νέα

λατινική αρχή σταδιακά δημιούργησε μια νέα μορφή τοπικής «Μοραΐτικης» ταυτότητας (κοινή τόσο σε
Φράγκους όσο και σε Ρωμαίους γηγενείς αριστοκράτες), η οποία είναι το θέμα του παρακάτω εξαιρετικού
βιβλίου:

Teresa Shawcross, The Chronicle of Morea: Historiograhpy in Crusader Greece (Oxford University
Press, 2009)

Σύμφωνα με τη Shawcross, αν και η γλωσσική, εθνοτική και θρησκευτική διάκριση Φράγκων και

Ρωμαίων διατηρήθηκε στην Πελοπόννησο, σταδιακά προέκυψε μια κοινή φεουδαρχική αριστοκρατία
προερχόμενη και από τις δύο ομάδες με ένα αίσθημα μοραΐτικου πατριωτισμού που χαρακτηριζόταν
από:

1. τη διάθεση διατήρησης της πολιτικής αυτονομίας του Πριγκιπάτου

2. τη σχέση ομοχθονίας που βαθμιαία συνέδεσε τους γηγενείς Ρωμαίους και Φράγκους
ως (συμ)πατριώτες Μοραΐτες
3. το αίσθημα κοινής αφοσίωσης προς την ενοποιητική και ιδρυτική δυναστεία των Βιλλεαουρδίνων
Το Χρονικόν του Μορέως αποκαλεί τους Μοραΐτες Ρωμαίους «τοπικούς Ρωμαίους» και «Ρωμαίους του
Πριγκιπάτου» (στ. 2823: καθω
̀ ς κ᾿ οἱ ἕτεροι Ρωμαῖοι τοῦ πριγκιπάτου ὅλου):

Κι ἀφότου γα ̀ ρ ἐμίσσεψεν τοῦ Σαλονίκη ὁ ρῆγας

κ᾿ ἐνέμεινε ὁ μισὶρ Ντζεφρές, ὡς φρόνιμος ὅπου ἦτον,
τοὺ ς ἄρχοντες ἐρώτησεν, του ̀ ς τοπικοὺ ς Ρωμαίους,
ὅπου του ̀ ς τόπους ἔξευραν τα
̀ κάστρη καὶ τὰ ς χώρας
ὅλης τῆς Πελοπόννησος ὅσον κρατεῖ ὁ Μορέας,

Η Δυναστεία των Βιλλεαρδουίνων διεκήρυττε πως αγαπούσε «ως τέκνα και παιδία» της όλους τους

Μοραΐτες, «Φράγκους τὲ καὶ Ῥωμαίους» και προέβαλε την «ἐλέῳ Θεοῦ» νομιμοποίηση της εξουσίας της (οι
εχθροί του Πρίγκιπα και αυτοί που συμμαχούσαν με τους αντιπάλους του στο Χρονικό του
Μορεώςχαρακτηρίζονται ως «εχθροί του Θεού» και «καταραμένοι απ΄το θεό»):

[στ. 3963: ὡς τέκνα καὶ παιδία μου
̀]
κράζει τοὺ ς κεφαλᾶδες του, του ̀ ς πρώτους τοῦ φουσσάτου
καὶ ὅλους του ̀ ς καβαλλαρίους, Φράγκους τε καὶ Ρωμαίους,
καὶ ἄρξετον νὰ τοὺ ς λαλῇ καὶ να
̀ τοὺ ς συντυχαίνῃ,
γλυκία τοὺ ς ἐνουθέτευεν κ᾿ ἐπαρηγόρησέ τους∙
«Συντρόφοι, φίλοι κι ἀδελφοί, ὡς τέκνα καὶ παιδία μου,
[στ. 3931: εἰς τη
̀ ν Θεοῦ κατάραν]
Οὕτως το ̀ ἐποῖκαν οἱ Ρωμαῖοι τοῦ Δεσποτάτου ἐκεῖνοι∙
το
̀ συσπερώσει ἐδιάβησαν ἐκ το ̀ φουσσᾶτο ἐκεῖθεν.
Ἔδε ἁμαρτίαν ὅπου ἔποικεν ἐτότε ὁ Δεσπότης
να
̀ ἔλθῃ να ̀ ν Μορέαν το
̀ ἐβγάλῃ ἐκ το ̀ ν πρίγκιπα Γυλιάμον
μὲ το
̀  ἄνθος τῶν εὐγενικῶν ἀνθρώπων τοῦ Μορέως,
ὅπου εἴχασιν ἀνάπαψιν καὶ μονοκρατορίαν,
κι ἀπῆγαν εἰς βοήθειαν του στη ̀ ν μάχην ὅπου εἶχεν∙
τότε τοὺ ς ἐλευτέρωσεν στὰ ς χεῖρας τῶν ἐχτρῶν του
κ᾿ ἔφυγεν καὶ ἐδιάβηκεν εἰς τη ̀ ν Θεοῦ κατάραν.
[στ. 5722-3: μὲ το
̀ ν ἐχτρο
̀ ν τοῦ Θέου … ἐκεῖσε εἰς τη
̀ ν Πόλιν]
«Ἀφέντη μου καὶ βασιλέα, ἐλπίζω ἡ δούλεψίς μου
ὄφελον σὲ ἐποίησεν καὶ διάφορον ὁμοίως.
Ὅταν ἐσυμβιβάστηκα, μὲ το ̀ ν ἐχτρο
̀ ν τοῦ Θέου,
αὐτοῦνον τὸ ν Δεμέστικον, ἐκεῖσε εἰς τὴ ν Πόλιν,
χρόνον τοῦ ὑποσχέθηκα μετ᾿ αὖτον να ̀ ποιήσω∙
καὶ τώρα ἐδιχρόνισε ποῦ λείπω ἐκ τὰ ἐδικά μου.

Λόγω της φεουδαρχικής του φύσης, αυτό το αίσθημα ομοχθονικής αλληλεγγύης μερικές φορές
περιορίζεται μόνο στην αριστοκρατική τάξη. Στην αφήγηση μιας μάχης εναντίον των Ρωμαίων της Νίκαιας, ο
συγγραφέας του Χρονικού του Μορέως ευχαριστεί το θεό που σκοτώθηκαν μόνο φτωχοί και κανέναςαπό τους
ευγενείς και πλούσιους Φράγκους:

[στ. 617-8]
Ὁ Θεο ̀ ς γα
̀ρ ὁ εὔσπλαχνος, ὁ δίκαιος εἰς τα ̀ πάντα,
εὐδόκησεν ἡ χάρη του ἐτότε εἰς το ̀ ν φόνον ἐκεῖνον,
ὅτι κανεὶς εὐγενικὸ ς ἀπὸ  του
̀ ς πλούσιους Φράγκους,
οὐδὲν ηὑρέθηκεν τινα
̀ ς ἐκεῖ εἰς τη
̀ ν Πόλι ἀπέσω
μόνον καὶ ἄνθρωποι φτωχοί, τεχνῖτες ὑποχέροι.

Αυτή η ισχυρή ταξική διάκριση ήταν ένα χαρακτηριστικό της φεουδαρχικής και ιπποτικής Γαλλίας.

Στη μάχη του Αζινκούρ(1415), όπου οι Άγγλοι του Ερρίκου Ε΄ νίκησαν τους Γάλλους, οι Γάλλοι
αριστοκράτεςθεώρησαν προσβλητικό το ότι έπρεπε να πολεμήσουν μαζί με
την γαλλική «πλέμπα»(δείτε εδώ [21:35-22:16], peasantry = «χωριάτες, επαρχιώτες», rabble = «όχλος»).
Από την άλλη, ο συγγραφέας γράφει ότι «όλος ο Μορέας» χάρηκε όταν το Μοραΐτικο φοσσάτο επέστρεψε
στην Πελοπόννησο σώο και αβλαβές από τη μάχη του Tagliacozzo στην Ιταλία (1268):

[στ. 7173: χαρα
̀ν μεγάλην ἔποικαν οἱ πάντες τοῦ Μορέως]
ἀπέσω εἰς αὖτα ἐσέβηκεν με ̀ το
̀ ν λαὸ ν ὅπου εἶχεν
κ᾿ εἰς τη
̀ ν Κλαρέντσαν ἔσωσεν τη ̀ ν δεύτερην ἡμέραν.
Το
̀ ἀκούσει το οἱ ἅπαντες ἐκεῖνοι οἱ Μοραΐτες
ὅτι ἔσωσεν ὁ πρίγκιπας κ᾿ ἦλθεν εἰς τη ̀ ν Κλαρέντσαν
μετα ̀ φουσσᾶτα καὶ λαο ̀ ν ὅπου εἶχεν μετ᾿ ἐκεῖνον,
ὕγιοι, σωζᾶτοι, οὐκ ἔλειπεν ἕνας μόνος ἀπ᾿ αὔτους,
με
̀ κέρδος, πλοῦτον φοβερόν, το ̀ ἐκέρδισαν ἐκεῖσε
στὸ ν πόλεμον ὅπου ἔποικαν μετα ̀ το
̀ ν Κουραδῖνον,
το
̀ ν Κύριον ἐδόξασαν καὶ τη
̀ ν ἁγίαν Θεοτόκον.
Χαρα ̀ν μεγάλην ἔποικαν οἱ πάντες τοῦ Μορέως,
το
̀ ν πρίγκιπα ἐπροσκύνησαν καὶ του ̀ ς φλαμουραρίους·

Παραθέτω μερικές σελίδες της Shawcross με τα παραπάνω (στην υπογραμμισμένη με γαλάζιο λίστα με τους
Μοραΐτες Ρωμαίους αριστοκράτες που συνεργάστηκαν με τους Φράγκους επεσήμανα την
οικογένεια Δαιμονογιάννη, που εμπλέκεται στο κυρίως θέμα της ανάρτησης):

2. Ο λατινόφρων πεθερός και ο ρωμαιόφρων
γαμπρός
Σύμφωνα με τα παραπάνω, λοιπόν, οι Ρωμαίοι της Πελοποννήσου εκτέθηκαν σε δύο αντικρουόμενες
μορφές αφοσίωσης: από τη μια υπήρχε η αφοσίωση προς την τοπική Λατινική αρχή του Πριγκιπάτου
της Αχαΐας και από την άλλη υπήρχε ο παραδοσιακός ρωμαϊκός πατριωτισμόςπου τους συνέδεε με τους
υπόλοιπους Ρωμαίους.

Ο Χωματηνός εξηγεί ότι η εξουσία των Λατίνων στην Πελοπόννησο είχε ως συνέπεια την αντικατάσταση της
«ευγνωμοσύνης» (πατριωτικής αφοσίωσης) προς την Ρωμανία με «ευγνωμοσύνη» προς το
«έθνος» (εδώ οθνείος/ξένος λαός) των Λατίνων (γρ. 51-8: Ὡς ἡ τοῦ Πέλοπος… ἐπεὶ δὲ ἡ Λατίνων
̀ τῆς εἰς τη
ἐξουσία … μετα ̀ ν Ῥωμανίαν εὐγνωμοσύνης τῷ ἔθνει ἀντικαθίστατο).