UNUTRAŠNJE I SPOLJNE KRIZE U VREME NEMANJINIH NASLEDNIKA

Nemanja se odrekao vlasti na jednom od uobičajenih sabora uz prisustvo raškog episkopa

Kalinika, knezova, vojvoda, vlastele i vojnika. Nemanja je obajvio da na svoje mesto, na srpski
presto postavlja svog sina Stefana, a svog najstarijeg sina Vukana postavio je za velikog kneza sa
udeonom oblašću. Od njega je tražio da bude poslušan i povinuje se bratu, a Stefanu je naložio
da vladajući državom drži brata u počasti i da ga ne uvredi. Odluka da Nemanja na srpski presto
postavi svog mlađeg sina Stefana je verovatno bila povezana sa tadašnjim odnosom srpske
države prema Vizantiji. Stefan je bio oženjen Jevdokijom, ćerkom Aleksija Anđela, u vreme
kada je njegov brat Isak bio na vizantijskom prestolu. Prevratom od 1195. Aleksije je postao car
a Stefan carski zet što mu je davalo pravo na visoko drvorsko dostojanstvo koje je i dobio u vidu
visoke titule sevastokratora. Vizantinci su zahtevali da muževi vizantijskih princeza i njihovi
naslednici imaju prednost u nasleđivanju prestola. Dok je Stefan bio tesno povezan sa
Vizantijom, njegov brat Vukan čije je državno težište bilo na prostoru nekadašnjeg kraljevstva
Duklje i Dalmacije bio je orijentisan ka katoličkim zemljama. Nakon povlačenja sa vlasti
nemanja se zamonašio i postao monah Simeon. U isto vreme se zamonašila i njegova žena koja
je postala monahinja Anastasija. Svoje prvo utočište Nemanja je našao u Studenici. Tu je kratko
ostao a zatim je krenuo na Svetu Goru. Pridružio se sinu Savi u manastiru Vatopedu.

Boraveći na Svetoj Gori Simeon i Sava su odlučili da osnuju srpski manastir na Atosu.
Mesto za manastir odabrao je sam Nemanja, najviše mu se dopao manastir Helandarov,
opustošen od gusara koji se nalazio u oblasti zvanoj Mileje. Manastir sa zemljom izmolio je Sava
od Aleksija III prilikom jedne svoje misije u Carigradu. Sava je od cara uspeo da dobije i
manastir Zig koji se nalazio na samoj granici Svete Gore. Nemanja je uspeo da doživi dovršenje
svog dela. Svoje poslednje dane proveo je u obnovljenom manastiru, tu je i umro 13. februara
1199. Vizantijska podrška koja je doprinela Stefanovom dolasku na vlast sve manje je značila
kao autoritet i realna politička snaga. Ubrzo nakon Nemanjinog povlačenja sa vlasti umro je
njegov nekadašnji saveznik kralj Bela III. Nasledili su ga sinovi; Emerik kao ugarski kralj i
Andrija kao herceg Hrvatske i Dalmacije. Do promena granice došlo je još na početku
Aleksijeve vladavine kada je Beograd pao u ugarske ruke. Braničevo, Niš i Velbužd bili su
vizantijski gradovi još od 1198. Između Srbije i Ugarske se još tada ustalila granica u
planinskom pojasu koji sa severa zatvara dolinu Zapadne morave. Srbija je imala deo granice
prema Ugarskoj između Neretve i Cetine, gde su se Hum i Krajina graničili sa Hrvatskom. Na toj
strani su otvorena neprijateljastva izbila u proleće 1198. kada je herceg Andrija napao državu
Stefana Nemanjića i u jednoj svojoj povelji se hvalio kako je pobedio Rašku i Hum. Među
potomcima Nemanjinog brata Miroslava došlo je do razdora. Sefan je podržavao kneza Andriju
dok je njegov suparnik Petar tražio pomoć i podrušku Ugarske.

Izgubivši oslonac u Vizantiji Stefan se okrenuo papstvu. Kada je na papski presto došao
Inoćentije III Srefan mu se obratio sa molbom da mu pošalje kraljevsku krunu. Inoćentije je bio
spreman da izađe u susret njegovoj molbi i poslao je legata da izvrši krunisanje. Do krunisanja
nije došlo zbog protivljenja ugarskog kralja. Kao i Stefan i Vukan je od pape tražio kraljevske
znake. Vladajući svako svojim oblastima, vodeći odvojenu politiku, braća su se postepeno
razilazila. Prvi poznati znaci tog razlaza zabeleženi su tokom 1200. ili 1201. kada se Stefan
razveo od žene Jevdokije. Vukan je uputio prekore bratu, primio bivšu snahu koja je preko
njegove teritorije otišla u Drač a odatle u Carigrad. Sukob je dobio dramatičan tok 1202. kada se
Vukan udružio sa ugarskim kraljem Emerkom protiv svog brata. U proleće i leto iste godine
ugarska vojska upala je u Srbiju i proterala Stefana. Kralj Emerik je tada uneo Srbiju u ugarsku
kraljevsku titulu koja se uz imena ugarskih vladara pominjala vekovima sve do 1918. godine.
Emerik se zalagao kod pape da Vukan bude krunisan za kralja. Vukan je vladao srpskom
zemljom i zetskom stranom, pomorskim gradovima i nišavskom dolinom.

Bosanski ban Kulin koji je dve decenije bio vazal ugarskih kraljeva odmetnuo se od kralja
Emerika zbog prevrata u Srbiji. Dok se pripremao odlazak papskih legata Kulin je napao zemlju
koja je bila podložna ugarskom kralju. Vukanov položaj su znatno uzdrmali Ugarsko-Bugrasko
neprijateljstvo i napad bugarskog cara Kalojana. Uzrok sukoba bile su vizantijske oblasti i
gradovi u dolini Velike Morave i Dunava. U ratovima 1183. Ugari su osvojili Sirmij, Beograd i
Braničevo. Kasnije su pristali na kompromis i osvojene oblasti vratili carstvu kao miraz uz
Margaritu, kćer kralja Bele III. Međutim, prema ovim oblastima usmerili su svoje ambicije
vladari obnovljenog Drugog Bugarskog carstva. Kalojan je u 1203. godine kada je Emerik bio
zauzet ratovima sa češkim kraljem ojačao vojsku i sa odredima Kumana upao u sporne oblasti.
Tom prilikom su opustošili Srbiju i osvojili Niš sa okolinom. Vukan ni tokom 1204. nije bio
uklonjen sa vlasti jer je još bilo aktuelno pitanje njegovog krunisanja. Sukobi između kralja
Emerika i hercega Andrije i smrt kralja Emerika u jesen 1204. znatno su pogoršali stanje. U isto
vreme je papski legat krunisao u Trnovu Vukanovog protivnika Kalojana. Bobre su verovatno
okončane krajem 1204. ili tokom 1205. obnavljanjem stanja koje je uspostavio Nemanja. Stefan
je postao veliki župan i vladar cele zemlje a Vukan veliki knez sa udeonom oblašću.