5.

VİSKOZ AKIŞKANLARIN İKİ BOYUTLU HAREKETLERİ

NAVİER-STOKES DENKLEMLERİ:

5.1 GENEL BİLGİLER-HAREKET DENKLEMLERİ:

Bu bölümde viskoz akışkanların iki boyutlu hareketlerini ele alarak bunlarla ilgili
hareket denklemlerini yazacağız ve uygulamada önem taşıyan bazı basit haller için bu
denklemlerin çözümlerini inceleyeceğiz.
Aslında gerçek akışkanların herhangi bir hareketi üç boyutludur, zamana bağlıdır ve
viskoz kuvvetlerin de etkisi altındadır. Ancak bu genel hal için hareket denklemlerini yazmak
ve çözümler bulmak bu kitabın gerek hacim olarak gerekse de düzey olarak sınırları dışında
kalmaktadır. Bu konularda geniş bilgi ileri düzeydeki Akışkanlar Mekaniği kitaplarında
bulunabilir.
Üç boyutlu akım denklemleri ile burada vereceğimiz iki boyutlu akım denklemleri
arasındaki farklılıksa esasta değil fakat biçimdedir. Ancak denklemlerin çözümü konusunda
durum böyle değildir. Üç boyutlu akımlar halinde, iki ve bir boyutlu akımlarda geniş olarak
yararlandığımız akım çizgisi kavramı yerini akım yüzeyi kavramına bırakmakta herhangi bir
üç boyutlu akımda iki ayrı akım yüzeyleri ailesi oluşmakta ve ancak bunların arakesitleri
bizim kullandığımız akım çizgisi kavramına tekabül etmektedir. Dolayısıyla başlangıçtan beri
akım çizgisi kavramını kullanarak yaptığımız çıkarımlar ve basitleştirmeler ne yazık ki ya
tümden ortadan kalkmakta ya da kullanılamayacak kadar zorlaşmaktadır. Bu nedenle
literatürde de üç boyutlu akımlara ait genel çözüm örnekleri yok gibidir. Üç boyutlu akımları
çözerken kullanılan yol probleme en yakın iki boyutlu akımı çözmek ve bundan yararlanarak,
deney sonuçlarının da yardımı ile, bazı düzeltme katsayıları kullanarak sonuca ulaşmaktır.
Son yıllarda geniş olarak kullanılmaya başlanan sayısal çözüm yöntemleri dahi bilgisayar
hafızası ve zamanı açısından büyük zorluklarla karşılaşıldığı için ve sonuçların doğru
yorumlanmasında sıkıntılar bulunduğu için aynı özellikleri taşımaktadır.
Akımın daimi kabul edilmesine gelince biz zaten daha başlangıçta,
inceleyeceğimiz akımların daimî olması şartını koşmuştuk. Bunun sebeplerini ve sonuçlarını
orada açıklamıştık; dolayısıyla burada yeniden bu konuya değinmeyeceğiz.
Bu bölümde akışkanın viskozite özelliğini artık ihmal etmeyeceğimize göre burada
çıkaracağımız denklemler bu kitabın amaçları açısından en genel akım denklemleri olacaktır.
Bu denklemleri çıkartırken, önceki bölümde olduğu gibi, akışkanı sıkışamaz kabul
edeceğiz ve örnek çözümleri de bu şart altında ele alacağız.
Şunu da belirtelim ki bulacağımız genel hareket denklemlerinin doğrudan çözümlerinin
bulunması oldukça zor ve karmaşık olduğu gibi uygulama açısından bu çözümlerin geçerliliği
de oldukça sınırlıdır. Bu nedenle bu bölümü izleyen bölümlerde bu denklemlerin uygulamada
çok karşılaşılan problemlere uygun bazı limit hallerini oluşturarak bunların çözümlerini
geniş bir şekilde inceleyeceğiz.

Artık ele aldığımız viskoz ve sıkışamaz akışkanlar ın daimî iki boyutlu akımları için
geçerli denklemleri çıkartabiliriz. Burada da önceki bölümde izlediğimiz yolu aynen takip
edeceğiz.

HAREKETLİ AKIŞKAN İÇİNDE FİZİKSEL ÖZELLİKLERİN YAYILMASI:

 Önceki bölümde bu konuyu incelerken akışkanın viskozite özelliği için herhangi bir şart
koşmamıştık. O halde orada bulduğumuz hareketi takiben türev kavramı viskoz akışkanlar
için de aynen geçerlidir ve böylece bu bölümün ilk denklemini

D /Dt = (V ) , D /Dt = u  / x + w  / z (5.1)

olarak elde etmiş oluyoruz.

MADDENİN KORUNUMU İLKESİ - SÜREKLİLİK DENKLEMİ:

Benzer şekilde bu ilkeyle ilgili olarak önceki bölümde bulduklarımız da akışkanın viskoz
olup olmamasına bağlı değildir. Öyleyse daha önce bulduğumuz:

 (V) = 0 (5.2)
veya, sırasıyla Kartezyen, silindirik ve küresel koordinatlarda:
 u/ x +  w/ z = 0 (5.3a)
( rv )/ r +  vr / = 0 (5.3b)
( vr r2Sin )/ r +  ( v r Sin )/ = 0 (5.3c)
SÜREKLİLİK DENKLEMİ, ve yine ayni sırayla, ayni sistemlerde
u =  / z , w = - / x (5.4a)
vr =(1/r)/ , v = - / r (5.4b)
vr = [1/(r2Sin)]/ , v = -[1/(rSin)] / r (5.4c)

biçiminde tanımladığımız AKIM FONKSİYONU kavramlarının da aynen kullanılabileceğini

gösterir.
Benzer şekilde  = st. Eğrisi olarak bildiğimiz Akım Çizgisi kavramı da viskoz akımlar
için geçerlidir. Yalnız, aşağıda sınır şartları belirlenirken açıklanacağı gibi, potansiyel
(viskozitesiz) akıma ait “Katı cisim cidarı ile akım çizgisi değiştirilebilir.” özelliğini
kullanamayacağız.

MOMENTUMUN KORUNUMU İLKESİ- NAVIER-STOKES DENKLEMLERİ:

Yine önceki bölümde olduğu gibi, viskoz akışkanın hareketini de incelerken çıkış
noktamız NEWTON un hareket denklemi olacaktır. Bu denklemin:

DV/Dt = F (5.5)

biçiminde olduğunu iyi biliyoruz. Bu denklemin sol tarafındaki terimi, hızın hareketi takiben
türevi olarak, artık iyi tanıyoruz. Dolayısıyla bu paragrafta yalnızca F kuvveti ile
ilgileneceğiz. Ancak daha önce (5.5) denkleminin, iyi tanıdığımızı söylediğimiz sol tarafı için
eski bilgimizi kullanmak yerine, ayni sonuca varmak üzere, yeni bir çıkarım yapalım.
Bu amaçla kartezyen koordinatları
kullanacağız ve şekildeki gibi bir ABCD zerresinin
momentum dengesini yazacağız. Bir boyutlu akım
çalışmamızdan biliyoruz ki herhangi bir ds
kesitinden geçen akışkan kütlesinin taşıdığı
momentumun değeri o kesitteki kütle akısı (Vds) ile
o kesitteki hızın (V) çarpımı: yani (Vds)V dir.

Şimdi şekildeki zerrenin orta noktasındaki hız değerini V = ui + wk olarak kabul

edelim ve zerre yüzleri üzerinde, x- doğrultusundaki, momentum değerlerini bu hız bileşenleri
cinsinden yazalım:

AB: +2z[u – ( u/ x)x][ u – ( u/ x)x]

DC: -2z[u + ( u/ x)x][ u + ( u/ x)x]
AD: +2x[w - ( w/ z)z][ u – ( u/ z)z]
BC: -2x[w + ( w/ z)z][ u + ( u/ z)z]
Şimdi ikinci mertebeden terimleri ihmal ederek ( x2 = z2 = xz =0 yazarak) bu ifadelerin
toplamını alalım:
- 4xz  [u ( u/ x) + w (w / z)] (5.6)
ifadesini elde ettik. Hemen görülüyor ki köşeli parantez içerisindeki terimler N noktasındaki
hareketi takiben türevi belirtmektedir. Parantez dışındaki terimler ise iki boyutlu bu ABCD
zerresinin toplam kütlesini temsil etmektedir. Böylece daha önce tanımladığımız Hareketi
Takiben Türev kavramına ‘Birim Kütledeki Momentum Değişimi’ olarak da bakabileceğimizi
görmüş oluyoruz.
Böylece (5.5) denkleminin sol tarafını kartezyen koordinatlarda ifade etmiş olduk.
Zerrenin hareket denklemini tamamlamak için, şimdi sağ tarafı ele alacağız.
Önceden de belirtildiği gibi F, akışkana etkiyen iç kuvvetlerini ve dış kuvvetleri
belirtmek üzere:

F = Fiç + Fdış (5.7)

biçiminde iki bileşene ayrılabilir.

İşte bu iç kuvvetlerdeki farklılık viskoz ve viskozitesiz akışkanları birbirinden
ayıracaktır. Hatırlanacağı gibi viskozitesiz akışkanları incelerken, basitçe

Fiç = -(1/ )(p) (5.8)

yazmıştık. Ancak artık akışkan hareketindeki viskoz

etkileri ihmal etmediğimize göre, yukarıdaki ifadeyi,
basınç terimine ilave edeceğimiz viskoz gerilme
terimleri ile iyileştirmeliyiz. Bu amaçla, hareketli
akışkan kütlesi içindeki bir ABCD zerresini ele
alacağız ve bu zerreyi etkileyen  normal ve 
kayma gerilmelerinin dengesini,kartezyen ko-
ordinatlarda, yazacağız. Doğal olarak bu dengeyi
hem x- hem de z- doğrultularında yazmamız
gerekiyor. Ancak biz burada sadece x-
doğrultusundaki denge ifadesini çıkartacağız.
Şekildeki ABCD zerresinin orta noktasındaki
gerilmeler xx ve x z olduğuna göre, bu gerilmeler
nedeniyle, x- doğrultusunda:
 AB yüzeyinde oluşan iç kuvvet: +2z [xx – (xx/x)x]
CD yüzeyinde oluşan iç kuvvet: -2z [xx + (xx/x)x]
AD yüzeyinde oluşan iç kuvvet: +2x [x z – (z x /z)z]
CD yüzeyinde oluşan iç kuvvet: -2x [x z + (z x /z)z]

Bu ifadeleri yazarken dikkat ettiğimiz nokta şudur. Yalnızca x- doğrultusundaki etkiyi göz
önüne aldığımıza göre, tanımı gereği etkidiği yüzeye dik olan  nın yalnızca AB ve CD
yüzleri üzerindeki etkisi, buna karşılık yine tanım gereği etkidiği yüzeye paralel olan  nun
ise yalnızca AD ve BC yüzleri üzerindeki etkisi hesaba katılmıştır. Böylece bulduğumuz bu
dört ifadenin toplamı yani ABCD zerresi üzerine etkiyen, x- doğrultusundaki toplam iç
kuvvet:

-4xz[x x /x + z x /z] (5.9)

olarak bulunabilir.
Artık (5.6) ve (5.9) ifadelerini eşitleyerek (5.5) denklemini oluşturabiliriz.

[u ( u/ x) + w ( u / z)] = x x /x + z x /z (5.10)

elde ettik. Böylece hareketli zerre için NEWTON Denklemini yazmış olduk. Hemen
görülebileceği gibi bu denklem zerrenin hız bileşenleri ile zerre üzerine etkiyen gerilmelerin,
yalnızca x- doğrultusundaki, dengesini ifade etmektedir. İstenirse tamamen ayni yol takip
edilerek z- doğrultusundaki denge de yazılabilir.
Ne yazık ki (5.10) denklemi akışkan hareketini anlamamız için yeterli bilgiyi
içermemektedir. Çünkü (5.3) Süreklilik Denklemi ile birlikte çözmemiz gereken bu denklem
probleme yeni bilinmeyenler ( ve  ilave etmiştir. Şu halde (u, w) ile ( ,  arasında yeni
bir bağıntıya ihtiyacımız var. Diğer sözlerle ifade edersek ABCD zerresinin şekil değiştirme
hızları (u,w) ile bu şekil değiştirmeleri dengeleyen iç kuvvetler yani gerilmeler (  ve 
arasında ek bir ilişkiye ihtiyaç duyuyoruz. Aslında bu ilişkiyi B1 de genel olarak vermiştik ve
demiştik ki bu kitabın incelediği akım problemlerinde STOKES hipotezi geçerli kabul
edilecektir. Şimdi önce bu hipotezi hatırlayalım:

STOKES HİPOTEZİ:
Hareketli akışkanın uğradığı şekil değiştirme hızları ile gerilmeler orantılıdır ve orantı
katsayısı viskozite () dür. Matematik olarak, bunu:

dF/ds =  (dV7dz) (5.11)

biçiminde ifade etmiştik.

Bu genel ifadeyi incelemekte olduğumuz daimi, ikiboyutlu hareket halindeki viskoz,
sıkışamaz bir akışkan kütlesi içinde yer aldığını kabul ettiğimiz ABCD zerresi için
özelleştirmek zorundayız.
Bu amaçla ABCD zerresinin hareketini düşünelim ve farz edelim ki zerre, hareket nedeniyle,
sonsuz küçük bir şekil değiştirmeye uğrayarak A’B’C’D’ biçimini almıştır. Kuşkusuz bu şekil
değiştirme A’B’C’D’ zerresinin, kendi ilk biçimi olan ABCD zerresine nazaran bir izafi hız (
dV = du + dw) kazanmasına neden olacak ve bu şekil değiştirme hızı, doğal olarak ortaya
çıkacak olan gerilme vektöründeki değişim (dS = d + d ) tarafından karşılanacaktır. Bunları
açık ifade edersek:
Şekil Değiştirme Hızı için

dV = du + dw = [(u/x)dxi +(u/z)dzk] + [(w/x)dxi +(w/z)dzk]

Veya
dV = [(u/x) + (w/x]dxi + [(u/z) + (w/z]dzk (5.12)

elde ederiz. Burada dikkat çekmesi gereken nokta şudur: ABCD zerresi basit öteleme ve/veya
dönme hareketi yapmamakta fakat, şekilden de görülebileceği gibi bunlara ilave olarak biçim
değişikliğine uğrayarak kare iken rast gele bir A’B’C’D’ dörtgenine dönüşmektedir. Bu
nedenle, başlangıçta x- doğrultusunda olan u hız bileşeni, şekil değiştirme sonucunda yön
değiştirmekte ve z- doğrultusunda bileşeni sıfır olmaktan çıkmaktadır. Bu nedenle nihai hız
farkı du nun hem x- hem de z- doğrultularında bileşenleri olmaktadır. Doğal olarak aynı
düşünceler w hız bileşeni için de geçerli olmaktadır.
Öte yandan zerre üzerine etkiyen Gerilmeler için:

dS = [x x dxi + x z dzk] + [z x dxi +z z dzk]

yazabileceğimiz şekilden açıkça görülüyor. Akışkanlar mekaniği problemlerinde yüzeye dik

olarak etkiyen normal gerilme içimdeki statik basınç (p) terimini çıkartarak geriye kalan
parçaya normal gerilme demek kolaylık sağlamaktadır. Dolayısı ile yukarıdaki ifadeyi bu
anlayışla yazarsak:

dS = [(p + x x ) dxi + x z dzk] + [z x dxi +(p + z z ) dzk]

veya
dS = [(p + x x ) +z x] dxi + [x z +(p + z z )] dzk (5.13)

Artık, STOKES Hipotezini:

dS = 2 dV (5.14)

biçiminde yazarak (5.12) ve (5.13) ifadelerini birbirine bağlayabilir ve bu yolla ABCD

zerresinin Şekil Değiştirme Hızları ile uğradığı Gerilmeler arasındaki ilişkiyi kurabiliriz.
(5.14) denkleminde görünen 2 katsayısının herhangi bir fiziksel anlamı yoktur; yalnızca nihai
denklemlerin matematik ifadesini kolaylaştırmak amacıyla kullanılmaktadır. Bu vektörel
denklemin i ve k doğrultularındaki bileşenleri:

(p + x x ) +z x = 2 [(u/x) + (w/x)] (5.15a)

x z +(p + z z ) = 2 [(u/z) + (w/z)] (5.15b)

biçimindedir. Bunlardan yararlanarak ve geçerli olduğunu bildiğimiz, x z = z x bağıntısı ile

birlikte süreklilik denkleminin sağladığı u/x = -w/z bağıntılarını kullanarak:
p + x x =  [(u/x) - (w/z)]
p + z z =-  [(u/x) - (w/z)]
 x z = z x =  [(u/z) + (w/x)]

bağıntılarına geliriz ki bunlar zerremizin uğradığı şekil değiştirme hızları ile gerilmeler
arasındaki net bağıntılardır. Başlangıçtan beri yaptığımız gibi yalnızca x- doğrultusunu
dikkate alırsak (5.10) denkleminde görünen gerilme terimlerini, bu ifadelerden türev alarak:

xx /x = - p/x +2 ( 2u/x2)

x z /z = [ 2u/z2 + 2w/xz]

elde ederiz. Bunların toplamı, süreklilik denklemini yeniden kullanılarak:

xx /x+ x z /z = - p/x + ( 2u/x2 +  2u/z2)

olarak elde edilir ki artık bu bize (5.10) x- momentum dengesi denklemini yalnızca hız
bileşenleri cinsinden ifade etmek imkanını sağlar. Yukarıdan beri x- momentum değişimini
hesaplamak için yaptıklarımızın aynısını z- momentum değişimi için de yapabileceğimiz açık
olduğuna göre, her iki doğrultudaki nihai denklemleri birlikte yazalım. Böylece, kartezyen
koordinatları kullanarak, Akışkanlar Mekaniği nin en tanınmış denklemlerinden biri olan
NAVIER-STOKES denklemlerini daimi, iki boyutlu hareket yapan viskoz, sıkışamaz bir
akışkan kütlesi içindeki herhangi bir noktada geçerli olmak üzere çıkarmış oluyoruz

u ( u/ x) + w ( u / z) = -(1/)( p/x) + ( 2u/x2 +  2u/z2) (5.16a)

u ( w/ x) + w ( w / z) = -(1/)(  p/z) + ( 2w/x2 +  2w/z2) (5.16a)

Böylece bulduğumuz bu denklemler, daha önce belirlediğimiz süreklilik denklemi ile

birlikte ele alınmalıdır. Bu da bize, incelediğimiz hareketin HAREKET DENKLEMLERİ ni:

u ( u/ x) + w ( u / z) = -(1/)( p/x) + ( 2u/x2 +  2u/z2) (5.17a)

u ( w/ x) + w ( w / z) = -(1/)(  p/z) + ( 2w/x2 +  2w/z2) (5.17a)

 u/ x +  w/ z = 0 (5.17c)

biçiminde bir Kısmi Diferansiyel Denklemler Sistemi olarak verecektir.

Bu denklemler (x,z) düzlemi içinde oluşabilecek bütün akımları açıklamak için
yeterlidir. Ancak farklı cisimler etrafında veya içinde oluşabilecek sınırsız sayıdaki farklı
düzlemsel hareketi nasıl belirleyeceğiz?
Önceki bölümde de benzeriyle karşılaştığımız bu problemi, viskoz akışkanların hareketi
için, bizzat viskozite özelliğini kullanarak çözeceğiz. Bu amaçla ilk adım olarak kabul
edeceğiz ki akım bölgesi bir katı cisim cidarı (KCC) ile sınırlanmıştır. Yani akışkan hareketi
ya, borularda ve hava tünelleri örneklerinde olduğu gibi, bir katı cismin içinde ya da,
pervaneler ve taşıt araçları etrafındaki akımlar gibi, bir katı cismin etrafında oluşmaktadır.
Her iki halde de hareketli akışkan zerreleri ile KCC arasında viskozitenin ortaya çıkardığı bir
sürtünme söz konusu olacaktır.
Kabul edeceğiz ki KCC ile sürtünen zerrelerin tam katı cidar üzerindeki hızı sıfıra
düşmektedir. Diğer sözlerle ifade edersek “Hareketli akışkanın KCC üzerindeki hızı sıfırdır ve
hızdaki bu azalma sonucu katı cisme ‘tutunan’ zerrelerin momentumunda oluşacak değişim
katı cisim üzerine uygulanacak Akışkan Kuvveti nin bir bölümünü oluşturur.” KCC üzerinde
hızın sıfır kabul edilmesi,etrafında ve/veya içinde akışkan hareketi oluşan, katı cisim
yüzeyinin problemi çözmeye başlarken belirlenmesini ve farklı katı cisim yüzeyleri için,
Hareket Denklemlerinin farklı çözümler kabul etmesini sağlar.
Akışkan/Katı sürtünmesi ile Katı/Katı sürtünmesi arasındaki farklılık hemen göze
çarpmaktadır. Katı/Katı sürtünmesinde yukarıdakine benzer bir sıfır hız şartı olmadığını iyi
biliyoruz. Akışkan/Katı sürtünmesindeki sıfır hız kabulü, bu nedenle, ilk bakışta bir az zor
anlaşılabilir. Ancak hemen belirtelim ki bu kabul deney sonuçları ile iyi bir uyum
sağlamaktadır. Akışkan/Akışkan sürtünmesi, yani akım bölgesinin farklı cinsten ya da farklı
fiziksel özelliklere (farklı sıcaklık, farklı momentum vb.) sahip bir akışkan kütlesi ile
sınırlandırılması hali bizim çalışmamızın dışında bırakılmıştır. Bu son durumda sıfır hız
şartının aynen kullanılamayacağı açıktır.
SIFIR KAYMA şartı adını verdiğimiz bu kabulü:

KCC üzerinde V = 0 veya u = w = 0 (5.17d)

şeklinde yazıyoruz. Bu son ifadeye verdiğimiz denklem numarasından da görüleceği gibi,

incelemekte olduğumuz akışkan hareketi 3 denklem ve bir sınır şartının ortak çözümü ile
belirlenecektir.
Yukarıda süreklilik denkleminin ve  akım fonksiyonu kavramının, iki boyutlu
viskozitesiz akımlarda olduğu biçimiyle iki boyutlu viskoz akımlara taşınabileceğini
belirtmiştik. Ancak sıfır kayma veya sıfır hız şartının koşulması ile viskoz akışkanlar halinde
artık, potansiyel akımda uyguladığımız: “KCC ile akım çizgisi değiştirilebilir.” Düşüncesini
terk etmek zorundayız.
Böylece viskoz, sıkışamaz bir akışkanın daimi iki boyutlu hareketleri için geçerli olan
denklem sistemini elde etmiş olduk. Bu denklemleri toplu halde bir daha yazalım.

u ( u/ x) + w ( u / z) = -(1/)( p/x) + ( 2u/x2 +  2u/z2) (5.17a)

u ( w/ x) + w ( w / z) = -(1/)(  p/z) + ( 2w/x2 +  2w/z2) (5.17a)

 u/ x +  w/ z = 0 (5.17c)

KCC üzerinde V = 0 veya u = w = 0 (5.17d)

5.2 HAREKET DENKLEMLERİNİN BAZI TEMEL ÖZELLİKLERİ:

Bu paragrafta hareket denklemlerinin bazı genel özellikleri üzerinde duracağız. Üç

denklem ve bir sınır şartından oluşan bu Kısmi Diferansiyel Denklem Sisteminin
bilinmeyenleri u(x,z), w(x,z) ve p(x,z) fonksiyonlarıdır. Sistemdeki en yüksek mertebeli türev
ikinci mertebeden olduğu için ikinci mertebeden bir sistemdir. Bilinmeyen fonksiyonların veya
türevlerinin çarpımları [u ( u/ x)...gibi] en az bir denklemde yer aldığı için sistem gayri-
lineerdir; öte yandan en yüksek mertebeli türevi bulunduran terimlerden [  2u/x2...gibi]
hiçbirinde bu çarpım hali görülmediği için sistem, özel bir gayri-lineerlik hali olan sanki-
lineer denklem vasfını kazanır.
Kısmi Diferansiyel Denklemler teorisi (5.17) sisteminin “eliptik” karakterli olduğunu
göstermektedir. Bu şu demektir: (5.17) sistemi için, üzerinde sınır şartları (yani sıfır kayma
şartı) verilecek olan katı cisim yüzeyi (KCC) ya kendisiyle kesişmeyen kapalı bir yüzeydir ve
akım bu yüzeyin tamamen içinde ya da dışında kalmaktadır veya kendisiyle kesişmeyen
sınırsız (sonsuza uzanan) bir yüzeydir ve akım bu yüzeyin daima aynı tarafında
gerçekleşmektedir.
 (5.17) denklemleri (u,x) ve (w,z) için simetriktir. Yani bu denklemlerde (u,x) ve (w,z) yer
değiştirirse denklemler değişmez. Diğer sözlerle hareket denklemleri açısından (x,z) düzlemi
içinde seçilmiş herhangi bir doğrultu yoktur. Bu, (5.17) denklemlerinin en zor anlaşılan
özelliklerinden biridir. Bu denklemler akımı açıklamak için kurulmuş bir matematik model
oluştururlar fakat (x,z) düzleminde belirli bir doğrultu ayırmazlar; halbuki akım kavramının
içeriğinde, hemen daima, bir “hakim akım doğrultusu” vardır. Diğer sözlerle u ve w
hızlarının birbirine göre büyüklüğü, bunlardan birinin ihmal edilebilir kabul edilmesine
yetecek kadar farklı olabilir. Bu çelişki (5.17) denklemlerinin çözümü araştırılırken büyük bir
zorluk arz etmektedir ve çözülecek özel problemin akım doğrultusu ile ilgili bazı fiziksel
özelliklerinin doğrudan ya da o özelliği taşıyan kabuller halinde probleme ilave edilmesini
gerektirmektedir.

(5.17) denklemlerinin diğer bir eksikliği akım karakteri ile ilgili hiçbir bilgi
içermemeleridir. Biz bu denklemleri sıkışamaz (sübsonik), viskoz akışkanların daimi
(laminer), iki boyutlu hareketleri için yazdık. Ancak bu dar sınırlar içinde dahi değişen Re ve
Ma sayılarına bağlı olarak büyük farklılıklar gösterebilir. Bunun en iyi örneği katı cisim
cidarına yakın bölgelerdeki akımdır. Aşağıda da gösterileceği gibi, viskoz etkiler katı cisim
cidarına bitişik ve çok ince bir bölgede akımı uzaktaki bölgelere nazaran büyük ölçüde
değiştirir; o kadar ki katı cisim cidarı etrafında sanki başka bir akım oluşmuştur. Akımın
karakter farklılıkları ile ilgili bu ve benzeri sıkıntıları ortadan kaldırmak için, akım karakteri
ile ilgili ek bilgilerin (5.17) denklemlerine eklenmesi gerekmektedir.

5.3 GİRDAPLILIK KAVRAMI – GİRDAPLILIK DENKLEMİ:

Önceki bölümde EULER Denklemlerinden basıncı yok etmek için çapraz türev ve fark
(diverjans) alma işlemlerini uygulamış ve

 u/ z - w/ x = 0 (5.18)

ifadesini elde etmiştik.

Şimdi benzer işlemleri NAVIER-STOKES Denklemlerine uygulayalım:

+ / z {u ( u/ x) + w ( u / z) = -(1/)( p/x) + ( 2u/x2 +  2u/z2)}

- / x{ u ( w/ x) + w ( w / z) = -(1/)(  p/z) + ( 2w/x2 +  2w/z2)}

Bu işlem yapıldığında p(x,z) fonksiyonunun yok olacağı açıktır. Geri kalan terimler ise,
süreklilik denklemi de kullanılarak ve, yukarıda EULER Denklemleri halinde sıfıra eşit
olduğunu gösterdiğimiz büyüklüğe de

2y =  u/ z - w/ x (5.19)

dersek cebirsel işlemler sonucunda y cinsinden:

u ( y / x) + w ( y / z) =  ( 2y /x2 +  2y /z2) (5.20a)

veya:

Dy /Dt =   2y (5.20b)

denklemini elde ederiz. Görüldüğü gibi bu denklem basıncı içermiyor ve daha ilginç olan
durum x-doğrultusundaki NAVIER-STOKES denklemi ile ayni görünümde. Gerçekten de
basınç terimini düşünmez ve x-doğrultusundaki NAVIER-STOKES denkleminde u yerine y
yazarsak (5.20) denklemini buluruz.

Şimdi viskoz akışkanın daimi iki boyutlu

hareketini düşünelim ve kolaylık olması için küçük
yarıçaplı ve dairesel biçimli bir zerrenin (x,z)
düzlemi içindeki hareketini düşünelim. Bir katı cisim
gibi hareket ettiğini düşündüğümüz bu zerre üzerine w/x
etrafındaki zerrelerin uygulayacakları gerilmelerin  u/z
zerre yüzeyine dik ve teğet iki bileşenden oluştuğunu
biliyoruz. Zerre yüzeyine dik doğrultudaki normal
gerilmelerin, zerre merkezinden geçen bileşkesinin
zerreyi ötelemeye ve/veya şekil değiştirmeye
uğratacağı açıktır. Buna karşılık zerre yüzeyine teğet
olan kayma gerilmelerinin bileşkesi zerreyi kendi
ekseni etrafında dönmeye zorlayacaktır.

Zerrenin, kayma gerilmeleri etkisiyle, kendi ekseni etrafında bir katı cisim gibi
yaptığı bu dönme hareketine ROTASYON adını veriyoruz.

Bu dönme hareketine ait ortalama açısal hızın değeri, şekilden de görülebileceği gibi,
x- doğrultusundaki hız bileşeninin z- doğrultusundaki değişimi:  u/ z
ile
z- doğrultusundaki hız bileşeninin x- doğrultusundaki değişimi: - w/ x
büyüklüklerinin ortalaması yani
(1/2)[ u/ z - w/ x]
olacaktır. Bulduğumuz büyüklük yukarıda (5.19) denklemi ile ifade ettiğimiz y den başka bir
şey değildir. Şu halde y ye fiziksel bir anlam kazandırmış olduk. y , (x,z) düzlemindeki
hareketli bir akışkan zerresinin kendi ekseni etrafında, diğer sözlerle hareket düzlemine dik
doğrultu yani y- ekseni etrafında yaptığı dönme hareketinin ortalama açısal hızıdır.

Şimdi y için yukarıda bulduğumuz (5.19) denklemini kullanarak hareket denklemleri

sistemini yeniden oluşturalım. (5.19) denklemi NAVİER-STOKES denklemlerinin yerini
alacağına göre yeni hareket denklemleri sistemimiz, y nin tanımı ile birlikte:

2y =  u/ z - w/ x (5.21a)

u ( y / x) + w ( y / z) =  ( 2y /x2 +  2y /z2) (5.21b)

 u/ x +  w/ z = 0 (5.21c)

KCC üzerinde: V = 0 veya u = w = 0 (5.21d)

biçimini alacaktır.
Üç denklemli bu sistemde bilinmeyenler u, w ve y dir. Görüldüğü gibi basınç sistemde
yer almamaktadır. Buradan u ve w çözüldükten sonra NAVİER-STOKES denklemlerinin
doğrudan entegrasyonu ile bulunacaktır. (5.19) sisteminde gördüğümüz u ( u / x)... gibi
gayrı-lineer terimlerin yerini (5.21) sisteminde u ( y / x)... gibi lineer terimler aldığı için
bu sistemdeki bütün denklemler lineerdir; yani (5.21) sistemi de lineerdir. Bu bize bilinen
çözümlerden cebirsel toplama yolu ile yeni çözümler oluşturma şansı vermektedir.

(5.19) denklemi ile tanımladığımız y , aslında vektörsel bir büyüklüktür. Gerçekten de

bizim özel bir hal olarak yalnızca (x,z) düzlemi içindeki hareketi incelediğimizi hatırlar ve y
nin bu düzleme dik eksen etrafındaki rotasyonların ölçüsü olduğunu düşünürsek, bir zerrenin
(y,z) ve (x,y) düzlemleri içindeki rotasyonları için de x ve z büyüklüklerinin de
tanımlanabileceğini kolaylıkla tasavvur edebiliriz. Bu da bizi Girdaplılık Vektörü tanımına
getirir.

GİRDAPLILIK VEKTÖRÜ :  = ½ V = x i + y j +z k (5.22)

veya açık olarak

2 = ( w/ y - v/ z)i + ( u/ z - w/ x)j + ( v/ x - u/ y)k (5.22)

biçiminde tanımlanır.

GİRDAPLILIK VEKTÖRÜ ve GAYRİ-VİSKOZ AKIŞKAN: Girdaplılık, akışkanlar

mekaniğinin temel kavramlarından biridir. Özellikle viskoz akışkanların hareketlerini
açıklamada ne kadar önemli olduğu aşağıda ve gelecek bölümlerde ortaya çıkacaktır. Ancak
girdaplılık (dolayısıyla rotasyon) kavramının yalnızca viskoz akışkanlar için söz konusu
olduğunu söylemek yanlıştır. Girdaplılığın (rotasyonun) doğrudan akışkan hareketinin ortaya
çıkardığı bir fiziksel gerçek olduğunu kolaylıkla görebiliriz. Bunun için, viskozite ile ilişkili
olmayan, ivme yani hızın hareketi takiben türevi ifadesinin, x- ve z-doğrultularında

u ( u/ x) + w ( u / z) = (1/2)[  u2/ x +  w2/ x] + [ u/ z - w/ x]w

u ( w/ x) + w ( w / z) = (1/2)[ u2/ z +  w2/ z] - [ u/ z - w/ x]u

biçiminde yazılabileceğini, ya da ayni şeyin vektörsel ifadesinin

(V. )V = (V2/2) + (½ V)V = (V2/2) + V (5.23)

biçiminde yazılabileceğini göstermemiz yeterlidir. Şimdi akım bölgesi içinde sürekli ve kendisi
ile kesişmeyen (basit bağımlı) bir s eğrisi düşünelim ve (5.23) ifadesindeki büyüklüğün bu s
eğrisi boyunca değişimini ele alalım. Bu amaçla s eğrisinin teğet vektörü ds ile bu vektörü
skaler çarpalım.

[(V2/2) + V]. ds = [(V2/2)] . ds + [V] . ds (5.24)

Bu ifadedeki, girdaplılık vektörünü içeren ikinci terimin sıfır olabileceği halleri şöyle
sıralayabiliriz:
1. V = 0, Trivial (abes, anlamsız) çözüm; akım yok
2.  = 0 Girdaplılık vektörü her yerde sıfır, İRROTASYONEL AKIM, (B4)
3. [V]  ds
4.  // V Akım bölgesi içinde her noktada girdaplılık vektörü ile hız vektörü birbirine
paralel. Bu çok ilginç bir sonuç. Demek ki    olması halinde bile bu terim yok
 olabiliyor. Bu özelliğin önemini anlamak için EULER Denklemini aynı s eğrisi
boyunca, fakat (5.24) ifadesini kullanarak, yazalım.

[(V2/2)] . ds + [V] . ds = -[dp/]ds (5.25)

Denklemin sol tarafındaki ikinci terim    olsa bile ortadan kalkabiliyor; yani
EULER Denklemi için B4 te verdiğimiz teoriye benzer fakat bir ROTASYONEL AKIM
teorisi geliştirmek mümkün. Bunun için  // V şartını sağlayacak bir seçim yapmamız
lazım; seçim yapabileceğimiz tek şey ise, probleme keyfi olarak eklediğimiz s eğrisi.
Şimdi bir vektör özdeşliğini kullanalım:

[V] . ds  [.V]  ds  .V  ds

Bu son ifadenin sıfır olması için V // ds olması yeterli, yani s eğrisini bir akım çizgisi
olarak seçebilirsek    olmasına rağmen, hatta her bir s eğrisi üzerinde farklı bir 
değeri bulunabilmesine rağmen, B4 te geliştirdiğimiz teorinin bir benzerini
viskozitesiz fakat rotasyonel akımlar için geliştirebiliriz. Bu şekilde geliştirilen
VİSKOZİTESİZ-ROTASYONEL AKIM özellikle uçak kanatları, pervane ve türbin
palaları gibi cisimler etrafında gerçekleşen yüksek Reynolds sayılarındaki akımların
yaratacağı taşıma kuvvetini hesaplamada kullanıldığını belirterek incelememizi
bitirelim.

GİRDAPLILIK VEKTÖRÜ ve VİSKOZ AKIŞKAN: Viskoz akışkanlar için katı cisim

yüzeyinde sıfır kayma şartının geçerli olduğunu yani yüzey üzerinde u = w = 0 olduğunu
söylemiştik. Şimdi bu şartı,

y = (1/2)[ u/ z - w/ x]

x z =  [(u/z) + (w/x)]

z
denklemlerine uygulayalım. Bu amaçla, akım
doğrultusundaki boyutu (uzunluğu) akıma dik
doğrultudaki boyutundan (genişliğinden) çok büyük
olan NARİN bir cismin etrafında oluşan hareketi x
düşünelim. Bu özel geometrili cisim için, akım
doğrultusuna paralel yerleştirdiğimiz x- ekseni ile
katı cisim cidarı arasında kalan mesafelerin hem
z>0 hem de z<0 için küçük olacağı açıktır. Bu
mesafeyi ihmal edersek KCC  z = 0 doğrusu yani
x- ekseni olacaktır.

Bu kabul altında sınır şartlarımızı z = 0 da u = w = 0 olarak ifade edersek; z = 0 daki

(yani KCC deki) her x- için w = 0 olduğundan KCC de w/ x = 0 olmak zorundadır. Şu
halde KCC de y = (1/2)( u/ z), x z =  ( u/ z) olmalıdır. Bu da bizi şu ilginç sonuca
götürecektir:

Katı Cisim Cidarı üzerinde: x z  y

Bu sonuç, viskoz akışkanlar halinde katı cisim cidarının, akımı, kayma gerilmeleri nedeniyle
bir girdaplılık kaynağı gibi etkilediğini göstermektedir. Bu özellik bize herhangi bir cisim
etrafındaki viskoz hareketi hesaplarken KCC yi girdaplılık kaynakları ile temsil etme şartını
verir. Tabii KCC üzerine yerleştirdiğimiz bu kaynaklar (5.21b) denkleminin u = w = 0 için
aldığı biçim olan

 2y /x2 +  2y /z2 = 0

denklemini sağlayacak şekilde seçilmelidir. Yukarıda NARİN cisimler için verdiğimiz

sonuçların aslında bütün cisimler için geçerli olduğunu B6 da göstereceğiz.

5.4 NAVIER-STOKES DENKLEMLERİ VE REYNOLDS SAYISI:

NAVIER-STOKES denklemlerini, boyutsuz hale getirmek amacıyla, şu değişken

dönüşümünü yapalım:

x = x/L z = z/L u = u/V w = w/V p = p/V2

Burada L ve V katı cismi ve akımı temsil edecek şekilde seçilmiş temsili büyüklüklerdir. Bu
dönüşümde  / x = (1/L)( / x),  2 / x2 = (1/L)2( 2 / x2),.... olduğuna dikkat
ederek dönüşüm işlemleri gerçekleştirilirse, sonuç:

u ( u/ x) + w ( u / z) = -( p/x) +(1/Re) ( 2u/ x2 +  2u/

z2) (5.26a)

u ( w/ x) + w ( w / z) = -( p/z) +(1/Re) ( 2w/ x2 +  2w/ z2)
(5.26b)

biçimindeki boyutsuz NAVIER-STOKES denklemleri olur. Böylece NAVIER-STOKES

denklemleri ile REYNOLDS sayısı arasında bir ilişki kurmuş olduk.

Ayni değişken dönüşümünü Girdaplılık denklemine de uygularsak:

y = (1/2)[ u/ z - w/ x]  (1/2(V /L)[ u/ z - w/ x]   y = y L /V

(5.27a)

u (  y / x) + w ( y / z) = (1/Re) ( 2y / x2 +  2y / z2)

(5.27b)

elde ederiz.

Şimdi Re sayısının bazı limit değerleri için bu denklemlerin hangi biçimleri alacağını
görelim. Tanım Re = VL/ olduğuna göre;

Re  0:

V = 0, L = 0 halleri bir anlam taşımadığına göre bu hal ancak  için ortaya
çıkabilir. Denklemlerimiz bu şart altında

 2u/ x2 +  2u/ z2 = 0 (5.28a)

  2w/ x2 +  2w/ z2 = 0 (5.28b)

 2 y / x2 +  2 y / z2 = 0 (5.29)

biçimini alır. Uygulamada yüksek viskoziteli akışkanların küçük akım bölgelerindeki yavaş
akımları demek olan mekanik yağlama problemlerinin çözümü için bu denklemlerden
yararlanılır. Kuşkusuz bu denklemler KCC de u = w = 0 şartı, süreklilik denklemi ve son
denklem için  y tanımı ile birlikte kullanılacaklardır.

Re

Bu halde V ve/veya L nin sınırsız büyüdüğü ve/veya  olduğu düşünülmektedir.

Denklemlerimizin bu limit haldeki durumu şöyle olacaktır:

u ( u/ x) + w ( u / z) = -( p/x) (5.30a)

u ( w/ x) + w ( w / z) = -( p/z) (5.30b)

u (  y / x) + w ( y / z) = 0 (5.31)

(5.26) denklemlerini EULER denklemleri olarak iyi tanıyoruz. (5.27) denklemi ise, akım
bölgesinin her noktasında, u = w = 0 olamayacağına göre  y = sabit dışında çözüm
kabul etmeyecektir. Bu sabiti genelde sıfır olarak aldığımızı önceki bölümde görmüştük.

Reynolds sayısının yukarıda verilen limit halleri ile, akımın karmaşık fiziksel
özelliklerini anlamak yönünde çok fazla bir mesafe aldığımız söylenemez. Ancak gelecek
bölümde göstereceğiz ki, yine Re sayısını kullanarak, farklı limit alma yöntemleri
uygulanabilir ve akım davranışını açıklamada çok önemli kazanımlar elde edilebilir.

5.4 SİRKÜLASYON ve GİRDAPLILIK:

Bu paragrafta akışkanlar mekaniğinin, daha çok gayri-viskoz akışkan hareketleri ile

ilişkili olarak kullanıldığı için tanımını B4 te verdiğimiz fakat aşağıda görülebileceği gibi
girdaplılıkla olan sıkı bağlantısı dolayısı ile viskoz akışkanların hareketlerinde de göz önüne
alınması gereken, temel kavramlarından birini yani SİRKÜLASYON kavramını ele alacağız.

Bu amaçla şimdilik viskozitesiz kabul ettiğimiz, akım çizgileri eşmerkezli dairelerden

oluşacak şekilde hareket eden (yani basit girdap hareketi yapan) bir akışkan kütlesi içindeki
bir zerrenin hareketini göz önüne alarak sirkülasyon tanımını yeniden yapalım

Kabul edelim ki şekildeki (drxrd) zerresi v

teğetsel hızı ile dönmektedir. Bu durumda zerre
üzerine etkiyecek merkezkaç kuvveti:

(drxrd) v 2/r

olacaktır. Akım çizgilerinin eşmerkezli daireler

oluşturduğunu kabul ettiğimize göre zerrenin radyal
hızı vr = 0 olacak yani, üzerine etkiyen bu
merkezkaç kuvvete rağmen, dönme merkezi O
noktasından r uzaklığı değişmeyecektir. Akışkan
gayri-viskoz olduğuna göre bu zerrenin r = st.
Yörüngesinde dengede kalabilmesi ancak zerre
üzerine radyal doğrultuda etkiyen, merkezkaç
kuvvetle ters yönlü, basınç değişimi ile mümkün
olabilecektir;

Dolayısıyla zerrenin hareket denklemi:

(drxrd) v 2/r = (rd)dp

olarak yazılabilecektir. Bu ifadeyi kısaltıp düzenlersek:

 v 2/r = dp/dr (5.32)

elde ederiz. Öte yandan madem ki akışkanın gayri-viskoz olduğunu kabul ettik o halde r = st.
Akım çizgisi boyunca BERNOULLİ denklemi geçerlidir; Yani

p + ( v 2)/2 =st.

İfadesi geçerlidir. Son denklemi r ye göre türeterek:

- ( v )(d v /dr) = dp/dr (5.33)

yazabiliriz ve nihayet, (5.32) ve (5.33) ifadelerini birleştirerek:

 v 2/r + ( v )(d v /dr) =0  d(r v ) = 0  r v = st. (5.34)

sonucuna ulaşabiliriz.

Bu son denklem, viskozitesiz bir akışkanın

eşmerkezli daireler boyunca hareketinde teğetsel
hızın yarıçapla nasıl değiştiğini göstermektedir.
Akışkan hızı v grafikten de izlenebileceği gibi r
küçüldükçe büyümekte ve r = 0 için sonsuz büyük
çıkmaktadır. Kuşkusuz bu gerçekçi bir sonuç
değildir. Aslında gerçek (yani viskoz) akışkanlarla
yapılan deneylerde, zerre hızının r = 0 dan
başlayarak belli bir r = R değerine kadar, sanki katı
zerresi gibi, lineer arttığını ve ancak r > R için
(5.34) denkleminin belirlediği biçimi aldığı
gözlenmektedir.

Bu olayın sebebi açıktır. Aslında küçük çaplı zerrelerin rotasyon hareketini tanımlarken
de bu gerçeği kullanmıştık. Küçük çaplı zerreler halinde viskoz kuvvetler yani kayma
gerilmeleri harekete hakim olmakta zerrenin bir katı cisim gibi dönmesine neden olmaktadır.
Dolayısıyla bu bölgede (r < R) viskozitesiz akışkan kabulüne dayanan r v = st. ifadesi
geçerliliğini kaybetmektedir. Yeteri kadar büyük r değerleri (r > R) için ise viskoz kuvvetler
hızla küçülerek etkisini kaybetmekte ve r v = st. ifadesi geçerli hale gelmektedir.

Artık B4 te verdiğimiz Sirkülasyon tanımını hatırlayabiliriz:

Sirkülasyon: Bir potansiyel akım içinde seçilen basit bağımlı bir C eğrisi düşünelim. V
akımın hız vektörünü ve ds C’nin teğetsel doğrultusunu gösterdiğine göre
C üzerinde a  b (V. ds) =  (4.49)

büyüklüğüne Sirkülasyon adını veriyoruz. Genelde C eğrisi kapalı ise (b=a ise)  = 0
değerini alır.

Bu tanımı, buradaki çalışmamızla birleştirmek (5.34) denklemindeki sabiti  ile

göstermemiz yeterlidir. Dolayısıyla daire biçimindeki bir zerre için

  0  (V. ds) = 0  (v . r d) = r v (5.35)

yazabiliriz.

B4 te potansiyel akımı incelerken, doğal olarak, sirkülasyon tanımını da potansiyel

akım şartları altında yapmıştık. Ancak şimdi bu tanımı bir miktar genelleştirebiliriz ve şu
biçime getirebiliriz:
Sirkülasyon: İki boyutlu, daimi bir akım içinde seçilen basit bağımlı bir C eğrisi
düşünelim. V akımın hız vektörünü ve ds C’nin teğetsel doğrultusunu gösterdiğine ve a ile b
bu eğri üzerindeki herhagi iki nokta olduğuna göre
C üzerinde a  b (V. ds) =  (5.36)

büyüklüğüne Sirkülasyon adını veriyoruz.

Bu tanım artık    şartını içermediğine göre, şimdi sirkülasyon ile girdaplılık

arasındaki ilişkiyi inceleyebiliriz. Bu amaçla önce matematik işlemleri, sonra bunların
fiziksel yorumunu yapacağız.

Eğer (5.36) eğrisel entegrali, STOKES teoremi kullanılarak, katlı entegrale çevrilirse:

 = C (V. ds) =   (V)d (5.37)

elde edilir. Burada  C eğrisinin çevrelediği alanı, d ise bu alan içindeki sonsuz küçük bir
elemanı göstermektedir. Aslında vektörsel olarak yaptığımız bu işlemi, bir defa da skaler
olarak yapmamızda yarar var. Bu defa GREEN teoremini kullanarak, (x,z) düzleminde:

 = C (udx + wdz) =   [( u/ z )- ( w/ x)] dx dz (5.37)

bulunacaktır. Böylece sirkülasyon ve girdaplılık kavramları arasındaki ilişkiyi (5.22) tanımını

kullanarak hemen yazabiliriz:

 = C (V. ds) = 2    d (5.37)

Bu son ifade bize sirkülasyon ve girdaplılık arasındaki yakın ilişkiyi açıkça

göstermekte. Şimdi bu ifadenin fiziksel yorumunu yapmaya çalışalım. Sirkülasyonun anlamı
çok basit: ( V. ds) çarpımı bir akışkan zerresinin hızı ile hız doğrultusundaki yer
değişiminin çarpımı olduğuna göre zerrenin C eğrisi üzerindeki bir noktada yaptığı
hareketten doğan sonsuz küçük iş miktarını ifade etmektedir. Bu büyüklüğün C eğrisi boyunca
entegrasyonu olan sirkülasyon ise C eğrisi boyunca hareket eden zerrenin bu hareketinden
doğan toplam iş olarak düşünülebilir. (5.37) denkleminin sağ tarafına göre farklı
doğrultulardaki hız değişimlerinin farklarından oluşan girdaplılığın da C eğrisinin içinde
kalan  yüzeyi (düzlemi) parçası üzerindeki toplamı da ayni iş miktarına eşit olmalıdır. Diğer
sözlerle C eğrisi boyunca hareket eden bir zerrenin yaptığı toplam iş, C eğrisinin çevrelediği
yüzey içindeki hız değişimlerinin sonucunda ortaya çıkmaktadır. Burada iki hal ayırabiliriz:

1. Viskozitesiz akışkan ( = 0) :

a)Potansiyel Akım: Akım bölgesinin her noktasında  = 0   = 0. Yani bir

potansiyel akım bölgesi içindeki herhangi bir kapalı ve basit bağımlı C eğrisinin
tamamını dolaşan bir zerrenin yaptığı iş (sirkülasyon) sıfırdır. (KELVIN teoremi)

b)Rotasyonel Akım: Akım bölgesindeki her akım çizgisi üzerinde farklı fakat sabit bir
 değeri var. Dolayısıyla Her bir kapalı eğri etrafında   0, yani zerrenin yaptığı net
iş miktarı sıfır değil.

2. Viskoz Akışkan (  0) :

Akım bölgesinin her noktasında farklı bir  değeri var. Dolayısıyla her kapalı C eğrisi
etrafındaki iş (sirkülasyon) değeri farklı.

Böylece girdaplılık ve sirkülasyon kavramlarının temel özelliklerini ve birbirleri ile

ilişkilerini kısaca incelemiş olduk. İleride bu konulara tekrar döneceğiz.

5.5 NAVIER-STOKES DENKLEMLERİNİN ÖRNEK ÇÖZÜMLERİ:

Bu paragrafta (5.17) denklemlerinin iyi bilinen bazı tam (ekzakt) çözümleri verilecektir.
Bu denklemler için, literatürde, çok sayıda tam çözüm bulunmaktadır ve bu çözümlerin
ayrıntılı bir dökümü bu kitabın sınırlarını aşacaktır. Aşağıda hem çözüm kavramını en iyi
sergileyebilecek hem de uygulamada yararlı olabilecek birkaç basit örnek verilmekle
yetinilecektir.Yukarıda (5.17) denklemleri için Hareket Denklemleri tabirini kullanmıştık.
Ancak paragraf başlığında NAVIER-STOKES Denklemlerinin çözümlerinden söz ediyoruz.
Aslında bu karmaşa bütün Akışkanlar Mekaniği Literatüründe mevcuttur. Yani NAVİER-
STOKES Denklemleri terimi, çok defa bu denklemlerle birlikte Süreklilik Denklemini ve Sınır
Şartlarını da içeren Hareket Denklemleri terimi ile ayni anlamda kullanılır. Bu kitapta da
öyle yapılmıştır. Şimdi,(5.17) denklemlerini yeniden yazarak bunlarla ilgili çözüm
örneklerine geçebiliriz.
u ( u/ x) + w ( u / z) = -(1/)( p/x) + (2u/x2 +  2u/z2) (5.38a)

u ( w/ x) + w ( w / z) = -(1/)(  p/z) + ( 2w/x2 +  2w/z2) (5.38b)

 u/ x +  w/ z = 0 (5.38c)

KCC üzerinde V = 0 veya u = w = 0 (5.38d)

A) Uniform Akım:
 NAVIER-STOKES Denklemlerinin en basit çözümü, kuşkusuz, Üniform Akımdır.
Gerçekten de

u = V , w = 0, p = p (5.39)

kabulünün bu denklemleri sağladığı açıkça görülmektedir.

B) Durma Noktası Akımı:

B4 te Potansiyel akım şartları altında (EULER Denklemlerini kullanarak) bulduğumuz:

u = 2V x, w = -2V z, p= p + ( V2/2){1 - 4[x2+z2] } (5.40)

ifadelerinin bu denklemleri sağladığı kolaylıkla gösterilebilir.

Bu aslında çok ilginç bir gerçektir. Çünkü viskozitesiz akışkanlar için bulduğumuz bir
özel çözüm, viskoz akışkanlar için yazdığımız daha genel denklemleri de sağlamaktadır!
Bunun,deney sonuçlarıyla uyuşan, fiziksel açıklaması şöylece verilebilir: Önünde Durma
Noktası Akımı oluşabilecek şekilde üniform, viskoz akım içine yerleştirilmiş yeteri kadar KÜT
(NARİN olmayan) bütün cisimler etrafındaki akım, yakın çevresinde viskoz etkilerin ihmal
edilebildiği bir Durma Noktası Akımı ile başlar. Deney sonuçlarının desteklediği bu bulgu,
özellikle, B7 de inceleyeceğimiz Hesaplamalı Akışkanlar Mekaniği İncelemeleri açısından
büyük önem taşımaktadır.

C) Düzlemsel Kanalda Akım-COUETTE Akımı:

z
Birbirine paralel ve 2b mesafeli olarak
yerleştirilmiş L uzunluklu iki düzlemsel katı levha
düşünelim. Eğer x
2b
2b << L

ise bu lehalar arasından aktığını düşündüğümüz

akımın tek bir hız bileşenine sahip olacağını kabul
edebiliriz. Buna göre eksen takımımızı, x- eseni bu L
hız bileşeni ile ayni doğrultu ve yöne sahip olacak
şekilde, levhaların ortasına yerleştirirsek; hızlar
alanı için:

u = u(x,z), w = 0 (5.41)

yazabiliriz. Bu ifadeleri (5.38) denklemlerinde yerine yazarsak:

u ( u/ x) + 0 = -(1/)( p/x) + ( 2u/x2 +  2u/z2) (5.42a)

0 + 0 = -(1/)(  p/z) + 0 (5.42b)

 u/ x + 0 = 0 (5.42c)
 KCC üzerinde yani z = +b ve z = -b de veya u = w = 0 (5.42d)

ifadelerini elde ederiz. Böylece problemin fiziksel özelliklerini matematik modeline yansıtmış
olduk. Şimdi bulduğumuz matematik bağıntıları yorumlayalım:

1. (5.42b ve c) den  p = p(x), u = u(z) olmalı. Yani genelde hem x- ve hem de z- in

fonksiyonu olan bu iki fonksiyondan (kabullerimizin sonucu olarak) p yalnızca x- in u
ise yalnızca z- in fonksiyonu olmalıdır.
2. Artık u ve p tek değişkenli fonksiyonlar olduğuna göre (5.42a) denklemini düz türev
işaretleri ile yazarsak:

dp/dx =  d2u/dz2 (5.43)

ifadesini elde ederiz.

3.Böylece bulduğumuz bu denklemin çok ilginç bir özelliği var: “Denklemin sol tarafı
yalnızca x- e bağlı yani z- teki değişimlerden bağımsız; buna karşılık denklemin sağ
tarafı yalnızca z- e bağlı ve x- teki değişimlerden etkilenemez.” Kısmi diferansiyel
denklemlerin çözümleri ile uğraşıldığı zaman çok sık karşılaşılan bu ilginç durumun bir
tek çözümü var. O da şöyle ifade edilebilir: “(5.43) denkleminin sol tarafı da sağ tarafı
da, x- ve z- in bütün değerleri için, ayni sabite eşit kalmaktadır.” Böylece (5.43)
denklemi, her iki tarafının da eşit kaldığı sabite H dersek:

dp/dx = H =  d2u/dz2
(5.44)

biçimini alacaktır.

Aslında (5.44) denklemi iki tane adi diferansiyel denklem demektir. Bunlar, (5.42d) sınır
şartları da kullanılarak bulunan. çözümleri ile beraber şöylece yazılabilirler:

dp/dx = H  p = Hx + p0 (5.45a)

d2u/dz2 = H/  u = H/(b2 – z2) (5.45b)

Böylece sıkışamaz, viskoz akışkanın iki boyutlu düzlemsel hareketine yeni bir örnek
çözüm elde etmiş olduk. Bu çözüm fonksiyonunda Re sayısının yer almaması bulunan
çözümün bütün Re sayıları için geçerli olduğu izlenimini uyandırabilir. Önceden de
belirtildiği gibi bu doğru değildir. (5.45) denklemi ile belirtilen çözüm yalnızca laminer akım
şartlarında geçerlidir. Bu denklemlerde yer alan H değerini akım debisi ve 2b mesafesi
cinsinden belirleyebiliriz. Bu amaçla düzlemsel kanalın birim derinlikte olduğunu kabul
edeceğiz ve u(z) hız büyüklüğünü –b den +b ye kadar entegre edeceğiz:

Q = (H/) [-b +b (b2 – z2)dz] = ( H/ )(4b3/3)  H = 3Q/4b3 (5.46)

H için bulduğumuz bu değeri basınç değişimi ifadesinde yerine koyarsak:

p = (3Q/4b3 )x + p0 (5.47)

elde ederiz.
çözümün bütün Re sayıları için geçerli olduğu izlenimini uyandırabilir. Önceden de
belirtildiği gibi bu doğru değildir. (5.45) denklemi ile belirtilen çözüm yalnızca laminer akım
şartlarında geçerlidir. Bu denklemlerde yer alan H değerini akım debisi ve 2b mesafesi
cinsinden belirleyebiliriz. Bu amaçla düzlemsel kanalın birim derinlikte olduğunu kabul
edeceğiz ve u(z) hız büyüklüğünü –b den +b ye kadar entegre edeceğiz:

Q = (H/2) [-b +b (b2 – z2)dz] = ( H/2 )(4b3/3)  H = 3Q/2b3 (5.46)

H için bulduğumuz bu değeri basınç değişimi ifadesinde yerine koyarsak:

p = p0 - (3Q/4b3 )x (5.47)

elde ederiz.

Bu problemin küçük değişiklik içeren bir

biçimi COUETTE Akımı adı ile bilinir. Yukarıda z
söylediğimiz kabullerin hepsi ayni kalmak şartıyla, u
levhalardan birinin diğerine nazaran sabit bir u 
hızına sahip olduğunu farz edelim. Bu ilave kabul
(5.42) denklemlerinde yalnızca sınır şartlarını x
etkileyecek ve (5.42d) yerine, meselâ

z = +b de u = u, w = 0; z = -b de veya u = w = 0 (5.42d)

kullanmamızı gerektirecektir. Yukarıda yaptıklarımızın benzeri işlemlerle hız dağılımı, bu hal

için

u = [H/2](b2 – z2) + (u/2b)(z + b) (5.48)

olarak hemen bulunabilir. Görüldüğü gibi hareketli levhanın yarattığı hız gradyanı ayrı bir
terim halinde önceki çözüme eklenmiştir. Eğer kanal içindeki akışkanın akmadığını, yani
debisinin sıfır olduğunu kabul edersek Q = 0  H = 0 olacağından akım bölgesi içinde her
noktada basınç sabit (p = p0) olarak kalacak ve hareketin kaynağı üstteki levhanın düzgün
öteleme hareketi ve akışkanın viskozitesi olacaktır. Bu halde hız dağılımı:

u = (u/2b)(z + b) (5.49)

olacaktır. Bu harekete bazen BASİT KAYMA HAREKETİ adı verilir. Doğrusal hareket yapan
makine elemanlarının kaymalı yataklarında hız dağılımının bu şekilde gerçekleştiği
deneylerle gösterilmiştir.

D) Dairesel Kanal (Boru) İçinde Hareket-POISEUİLLE Akımı:

r z z
D

y

L
 Şekildeki gibi dairesel kesitli bir borudan geçen akımı düşünelim. Geometrik kolaylık
açısından böyle problemlerde silindirik (yarı kutupsal)( x,r,  ) eksen takımını kullanmamız
gerekir. Bu eksen takımını esas alarak, şimdi akımın fiziksel özelliklerini inceleyelim.

Öncelikle şunu söyleyebiliriz: Akım bölgesinin x- ekseni boyunca kesişen düzlemlerden

oluştuğunu kabul edersek, yer çekimi etkilerini ihmal ettiğimize göre, bu düzlemlerin
herhangi birinde oluşan akım özelliklerinin diğer bir düzlemdekilerden farklı olması için bir
sebep yoktur. Diğer sözlerle boru içinde oluşan akım x- eksenine göre dönel simetriye
sahiptir. Bu düzlemlerden her biri  =st. denklemi ile tanımlanacağına göre, akım her  = st.
için ayni karaktere sahip olacaktır. Yani  nın değişimi akım özelliklerini etkilemeyecek ve
dolayısıyla bütün akım parametreleri  dan bağımsız olacaktır. Böylece problemimizi bir
ölçüde basitleştirerek ( x,r, ) eksen takımından (x,r) eksen takımına indirgemiş olduk. Öte
yandan boru içinde akımı düşündüğümüze göre D << L kabul edersek, hızlar alanı için:

vx = vx (x,r), vr = 0, v =0 (5.50)

yazabiliriz.

Bütün bu kabuller altında, silindirik koordinatlar (x,r) kullanılarak (Bak B7), hareket
denklemleri yazılırsa:

vx  vx / x = -(1/) p/ x + [ 2vx / x2 +(1/r)( vx / r) +  2vx / r2] (5.51a)

0 = -(1/r) p/ r (5.51b)

 vx / x = 0 (5.51c)

KCC üzerinde yani r = D/2 için vx = 0 (5.51d)

elde edilir. Düzlemsel kanal problemine benzer bir şekilde:

vx = vx (r) ve p = p(x)

olduğu bu denklemlerden açıkça görülüyor. Şu halde (5.21) denklemleri yerine H bir sabit
olmak üzere:

dp/dx = H (5.52a)

d2vx /dr2 + (1/r)dvx /dr = H/ (5.52b)

denklemlerine erişiriz. Bu problem için hız dağılımı

vx = (H/4)[D2/4 – r2] (5.23)

olarak hemen bulunabilir.

E) Eşmerkezli Silindirler Arasında Akım-Dönel COUETTE Akımı:

 Eşeksenli ve sınırsız uzunluklu iki silindir
düşünelim. Yarıçapı R1 olan içteki silindirin, saat
yönünde,  sabit açısal hızı ile döndüğünü, R2
yarıçaplı dış silindirin ise sabit kaldığını düşünelim.
silindirler arasında kalan bölgedeki viskoz,
sıkışamaz akışkanın hareketini inceleyeceğiz. r
Silindirlerin sınırsız uzun olduğunu kabul ettiğimize
göre hemen şunu söyleyebiliriz. “Silindir dikkesit
düzlemlerinden herhangi biri üzerinde oluşan akım 
alanının, diğer herhangi bir dikkesitteki akım
alanından farklı olması mümkün değildir.” Bu açık
gerçeğin bir diğer ifade şekli de şöyledir: “İç içe
dönen bu silindirlerin dikkesit alanlarından
herhangi birindeki akımı incelememiz yeterlidir.”

Yukarıdaki açıklamanın ışığı altında akım bölgemizi ve gerek (x,z) gerekse (r,) eksen
takımlarımızı şekildeki gibi gösterebiliriz. Hareketin bir diğer geometrik özelliği de dönel
simetrik olması; yani  nın değişiminin akım özelliklerini etkilememesidir. Şu halde genel
hareket denklemlerini bu özel hal için yazarken akım büyüklüklerinin yalnızca r nin
fonksiyonu olduğunu,  ya göre bütün türevlerin sıfır alınacağını da hemen söyleyebiliriz.
Akım geometrisine bakarak söyleyebileceğimiz son şey ise hız bileşenleri ile ilgilidir. Viskoz
akışkan söz konusu olduğuna göre bütün hız bileşenleri hem r = R 1 ve hem de r = R 2 için sıfır
olmak zorundadır. Şimdi R2 –R1 << R1 (veya R2) olduğunu kabul edelim. Işın (r)
doğrultusundaki hız bileşeni vr bu dar aralıkta sıfırdan sıfıra değişmek zorundadır.Buna
karşılık çevresel hız v , r = R1 de v = R1 , r = R2 de ise v = 0 olmak zorundadır.
Dolayısıyla kabul edebiliriz ki her zaman vr  v olacaktır. Şu halde baştan kabul edebiliriz
ki vr  0 dır.

Bütün bu söylediklerimizden sonra bu özel akım problemi ile ilgili hızlar alanımız:

vr = 0, v = v (r) (5.54)

biçimini alacaktır. Bu harekete ait hareket denklemi, basitleşerek:

d2v /dr2 + (1/r)dv /dr –vr /r2 = 0 (5.54)

biçimini alır. Bu denklemle birlikte kullanılacak sınır şartları, yukarıda da belirtildiği gibi:

r = R1 de v = R1 r = R2 de v = 0 (5.55)

olacaktır. (5.54) denklemini çözmek amacıyla v = rn ifadesi denklemde yerine konarak

denendiğinde n =  1 için denklemin sağlandığı görülecektir. Buna göre verilerle uyuşan
çözüm:

v = [ R12/(R22 –R12)][(R22/r) –r] (5.56)

olarak elde edilecektir.