UNIVERZITET ,,DŽEMAL BIJEDIĆ “

MAŠINSKI FAKULTET MOSTAR

ZAVRŠNI RAD

,,Mjerenje brzine i protoka zraka pomoću Prandtl-Pitove cijevi“

Mentor: Kandidat:

v. prof. dr. Daut Denjo Tarik Abaza

Mostar, septembar 2018.godine

Sadržaj:

1.Uvod ..................................................................................................................................................... 3
2.Mjerenje protoka .................................................................................................................................. 4
2.1.Zapreminski protok ....................................................................................................................... 4
2.2.Maseni protok ................................................................................................................................ 5
2.3.Vrste strujanja................................................................................................................................ 5
2.3.1.Jednačina kontinuiteta ............................................................................................................ 6
2.3.2. Bernoullijeva jednačina ......................................................................................................... 6
2.3.2. Zakon o održanju mase.......................................................................................................... 7
3.Metode mjerenja protoka u strujanju kroz cijevi .................................................................................. 8
3.1.Mjerna prigušnica .......................................................................................................................... 8
3.2.Mjerna mlaznica ............................................................................................................................ 9
3.3.Venturijeva cijev ......................................................................................................................... 11
3.4. Mjerenje brzine strujanja Prandtl-Pitovom cijevi ....................................................................... 12
3.4.1.Princi rada Prandtl-Pitove cijevi ........................................................................................... 13
4.Mjerna nesigurnost ............................................................................................................................. 14
4.1.Mjerna nesigurnost tipa A ........................................................................................................... 15
4.2.Mjerna nesigurnost tipa B ........................................................................................................... 16
5.Opis postupka mjerenja ...................................................................................................................... 16
5.1.Izbor mjernih tačaka .................................................................................................................... 17
5.1.1.Trapezno pravilo................................................................................................................... 18
5.1.2.Stepenasto pravilo ................................................................................................................ 19
5.1.3.Tangentno pravilo................................................................................................................. 19
5.2.Proračun brzina strujanja i protoka zraka u cijevi ....................................................................... 20
6.Primjena Prandtl-Pitove cijevi............................................................................................................ 23
7.Zaključak ............................................................................................................................................ 26
8.Literatura ............................................................................................................................................ 27

2
1.Uvod

Protok je jedna od osnovnih fizikalnih veličina, a ujedno i jedna od najstarijih veličina koja se
mjerila. Stari Egipćani su mjerili protok pomoću mjernih brana, što nam pokazuje da je
mjerenje protoka staro oko 4000 godina. I Rimljani su mjerili protok vode pomoću jedne vrste
mjerne blende. Leonadro da Vinci je prvi predložio princip održanja mase i energije
ustanovivši da su površina, brzina i protok povezani. Tek su kasnije Isaac Newton, Daniel
Bernoulli i Leonard Euler razvili fizičke i matematičke osnove na kojima se zanivanju svi
savremeni mjerači protoka. 1887. je Herschel konstruirao prvu Venturijevu cijev, a 1896.
Max Gehre je patentirao mjernu prigušnicu.

Danas se najčešće mjeri protok tečnosti, gasova, pare i krutih čestica. Mjerenje protoka je vrlo
važno u industriji, posebno u procesnoj industriji. Mjerenjem protoka se određuju energetski i
materijalni podaci, koji određujuju produktivnost procesa proizvodnje.

U ovom radu ćemo se baviti mjerenjem protoka i brzine strujanja zraka pomoću Prandtl-
Pitove cijevi. Ona je najrasprostranjenija metoda za mjerenje brzina strujanja. Dobila je ime
po francuskom fizičaru Henriju Pitotu. Kasnije je njemački fizičar Ludwig Prandtl usavršio
Pitovu cijev i danas se naziva Prandtl-Pitotova cijev. Ona se koristi za precizno mjerenje
brzina, većih čak i od brzine zvuka. To je mehanička naprava koja radi na temelju razlike
pritiska zastoja i statičkog pritiska. Koristi se za mjerenje protoka gasova, para i kapljevina.
Kako bi se dobile što bolje informacije o strujanju, bitno je odabradi određen broj tačaka u
kojima ćemo mjeriti brzinu.

3
2.Mjerenje protoka

Mjerenje protoka je vrlo važna veličina u procesu proizvodnje, i također njegovom se

promjenom upravlja procesom proizvodnje. Najčešće se mjeri protok fluida,a fluidi čiji se
protok mjeri su najčešće gasovi, tekućine i mješavine tekućina i krutina. Najlakše je mjeriti
tekućine jer su one nestlačive.

Mjerenje protoka može se podijeliti na dvije vrste:

 Mjerenje zapreminskog protoka, koje se označava sa Q i jedinica je m3/s

 Mjerenje masenog protoka, koje se označava sa m i jedinica je kg/s

2.1.Zapreminski protok

Zapreminski protok je fizikalna veličina koja određuje zapreminu fluida koja prođe kroz neku
tačku u jedinici vremena (m3/s).

Δ𝑉
𝑄=
Δ𝑡
Q – Zapreminski protok (m3/s)

Δ𝑉 – Promjena volumena koja protekne kroz neki presjek (m3)

Δ𝑡 – Vrijeme toka fluida koje protekne kroz neki presjek (s)

Zapreminski protok u cijevi je definisan preko limesa omjera zapremine tekućine koja
protječe kroz presjek cijevi u intervalu vremena kada presjek postane beskonačno mali.

Δ𝑉
Q = lim ( )
𝑡→0Δ𝑡

Strujanje fluida je posljedica razlike pritisaka te će fluid uvijek strujati iz područja višeg u
područje sa nižim pritiskom.

4
2.2.Maseni protok

Maseni protok je masa fluida koja protječe kroz neku tačku u jedinici vremena (kg/m3).
Δ𝑚
𝑚̇ =
Δ𝑡

𝑚̇ – maseni protok (kg/s)

Δ𝑚 – masa (kg)

Δ𝑡 – vrijeme (s)

Maseni protok kroz cijev se određuje kao limes odnosa mase tekućine koja protekne kroz
cijev u intervalu vremena kada interval postaje beskonačno mali.
Δ𝑚
𝑚̇ = lim ( )
𝑡→0 Δ𝑡

2.3.Vrste strujanja

Najjednostavnije rečeno strujanje predstavlja gibanje nekog fluida. Pa tako prema putanji
strujanja razlikujemo laminarno i turbulentno. Kod laminarnog strujanja sve čestice u jednom
fluidu imaju istu brzinu ili drugim rječima svi slojevi fluida se gibaju paralelno. Kada brzina
poraste, slojevi se mješaju i strujanje postaje turbulentno. Prema promjenljivosti brzine
razlikujemo stacionarno i nestacionarno. Parametri od kojih zavisi strujanje su : viskoznost
fluida, visina hrapavosti cijevi, brzina strujanja. Veza između ovih parametara se iskazuje
preko bezdimenzionalne veličine koja se zove Reynoldsov broj. Reynoldsov broj se određuje
preko sljedeće jednačine :

𝑤∙𝐷∙𝜌
Re =
𝜇

Re - Reynoldsov broj

w – brzina strujanja (m/s)

D – prečnik cijevi (m)

ρ – gustina fluida (kg/m3)

µ - viskoznost fluida (Pa s)

5
Ukoliko je Reynoldsov broj Re<2300 strujanje je laminarno, ukoliko je 2300<Re<4000
nalazimo se u prijelaznom području, a ukoliko je Re>4000 strujanje je turbulentno.

Tri su osnovna zakona koja opisuju prirodu strujanja fluida :

 Jednačina kontinuiteta
 Bernoullijeva jednačina
 Zakon o održanju mase

2.3.1.Jednačina kontinuiteta

Ovaj zakon opisuje zapreminski protok u svakom presjeku u zadanom vremenu unutar cijevi
isti, ako je gustoća konstantna. Protok Qv se računa tako što se pomnoži brzina v sa
poprečnim presjekom cijevi A. Odnostno za više poprečnih presjeka jednačina bi izgledala:

𝑄v = 𝐴1 ∙ 𝑣1 = 𝐴2 ∙ 𝑣2 = 𝐴3 ∙ 𝑣3

Slika 1. Koncept jednačine kontinuiteta

2.3.2. Bernoullijeva jednačina

Bernoullijeva jednačina prikazuje odnos između brzine, pritiska i gustine tečnosti koja se
kreće. Ona se dobije iz zakona o održanju energije fluida, odnosno ona govori o konstantnosti
potencijalne i kinetičke energije. Bernoulli je utvrdio da je energija u bilo kom presjeku
konstantna.

6
 Slika 2. Koncept Bernoullijeve jednačine

Bernoullijeva jednačina za sliku iznad izgleda :

1 1
p1 + 𝜌 ∙ g ∙ h1 + ∙ m ∙ v12 = p2 + 𝜌 ∙ g ∙ h2 + ∙ m ∙ v22 = const.
2 2

1
Zbir p + 𝜌 ∙ g ∙ h1 predstavlja statički pritisak, a ∙ m ∙ v dinamički pritisak. Iz navededenog
2
se zaključuje sljedeće gdje je brzina strujanja najveća, statički pritisak mora biti najmanji i
obrnuto gdje je brzina strujanja najmanja, statički pritisak mora biti najveći.

2.3.2. Zakon o održanju mase

Zakon o održanju mase nam kaže da će masa sistema ostati konstantna bez obzira na procese
koji se odvijaju unutar sistema, što znači da materija ne može biti stvorena niti uništena. Ovo
znači da masa na ulazu mora biti jednaka masi na izlazu. Za Sliku 2. jednačina bi izgledala :

𝑚̇ = 𝐴1 ∙ 𝜌1 ∙ 𝑣1 = 𝐴2 ∙ 𝜌2 ∙ 𝑣2

7
3.Metode mjerenja protoka u strujanju kroz cijevi

Ranije smo rekli da je mjerenje protoka staro nekoliko hiljada godina, a ono je ujedno i
najraširenjie mjerenje u industriji. Osnovna podjela metoda za mjerenje protoka je na one koje
oduzimaju energiju iz sistema i one koje daju energiju sistemu. Kad se energija oduzima iz
sistema, kod mjerenja protoka postoji dodatni pad pritiska i kod ovih metoda je uvijek nešto
instalirano unutar cijevi kako bi se mjerio protok (rotor, prigušnica). Trenutno je većina
mjerača bazirana na ovom principu. Kod metoda dodavanja energije u sistem pad pritiska je
zanemariv. Ove metode dodaju energiju u sistem ultrazvučno, toplotom ili magnetnim tokom.
U grupu mjerača protoka koji rade sa oduzimanjem energije iz sistema spadaju su mjerači sa
pozitivnim pomakom, mjerači diferencijalnog pritiska, mjerači sa varijabilnim područjem i
vartex mjerači. U grupu mjerača protoka koji dodaju energiju u sistem spadaju
elekrtomagnetski mjerači, ultrazvučni mjerači i termalni mjerači. U daljnjem tekstu ćemo se
baviti mjeračima koji rade na principu diferencijalnog pritiska su mjerna prigušnica, mjerna
mlaznica i Venturijeva cijev.

Slika 4. Mjerna prigušnica, Mjerna mlaznica i Venturijeva cijev

3.1.Mjerna prigušnica

Mjerna prigušnica je tanki disk sa otvorom, kružnog oblika i koncetričan sa osom cjevovoda.
Standardne mjerne prigušnice su tanke ploče sa oštrom ivicom. Debljina ploče je mala u
odnosu na poprečni presjek i površine moraju biti ravne i paralelne. Ulazna ivica mora biti
oštra. Za mjerila sa prigušnicama karakterističan je najveći diferencijalni pritisak, što rezultira
visokom osjetljivošću.

8
Mjerne prigušnice su jeftine, jednostavne, i dostuptne u razlnim veličinama. Podnosi visoke
pritiske i temperature, te nema nikakvih pokretnih dijelova. Zbog toga su najrasprostranjeniji
uređaji za mjerenje protoka, sa preko 50% uređaja u industriji za mjerenje protoka. Jedini
nedostatak je mjerna greška koja se kreće između 2-5%. Mjerila protoka prigušnicama je
koriste pri vrijednosti Reynoldsovog broja 1260 ≤ Re ≤ 108.

Protok fluida kroz prigušnicu se računa :

2
Q v = C ∙ A0 ∙ √ (p1 − p2 )
ρ

𝑄𝑣 – zapreminski protok [m3/s]

𝐶 – koeficijent protoka

𝐴0 – površina otvora [m2]

𝑝1 – pritisak prije prigušnice [Pa]

𝑝2 – pritisak u najužem presjeku [Pa]

𝜌 – gustina fluida [kg/m3]

Slika 5.Mjerna prigušnica

3.2.Mjerna mlaznica

Mjerna mlaznica je uređaj koji se sastoji od konvergentnog ulaznog dijela produženog u

cilindrično suženje koje se naziva grlo. Priključci za mjerenje pritiska su smješteni na
ulaznom promjeru mlaznice i na grlu ili malo udaljeni od grla prema vanjskom promjeru. One
nemaju otvora, nego blagii, zaobljeni prijelaz koji se izvlači u kraću cilindričnu cijev.
Zaobljenja površina štiti mlaznicu od korozije prema različitim fluidima. Omogućuje mjerenje
protoka većeg za 60% od protoka kroz mjernu prigušnicu. Većinom se koristi za mjerenja u

9
cjevovodima manjih dimenzija, te je mjerenje tačnije nego kod mjerne prigušnice. Pad
pritiska je manji nego kod prigušnice, ali je veći nego kod Venturijeve cijevi. Koristi se tamo
gdje je Venturijeva cijev predugačka i gdje erozija ili kavitacija onemogućavaju upotrebu
mjerne prigušnice.

Protok fluida kroz mlaznicu se računa :

2 ∙ (𝑝1 − 𝑝2 )
Q v = Cd ∙ A 2 ∙ √ 4
𝑑
𝜌 ∙ [1− ( 2 ) ]
𝑑1

Qv – zapreminski protok [m3/s]

Cd – faktor kontrakcije protoka

A2 - površina presjeka najužeg dijela mlaznice [m2]

𝑝1 – pritisak prije mlaznice [Pa]

𝑝2 – pritisak u najužem presjeku [Pa]

𝜌 – gustina fluida [kg/m3]

Slika 6.Mjerna mlaznica

10
3.3.Venturijeva cijev

Upotrebom Venturijeve cijevi ostvaruje se najmanji gubitak mehaničke energije strujanja, te

se zato koriste za mjerenje brzina kod tekućina sa velikom viskoznosti. Venturijeva cijev se
sastoji od ulaznog cilindra povezanog sa konvergentnim konusnim dijelom, cilindričnog grla i
divergentnog konusnog dijela te dva piezometarska priključka. Unutrašnja površina uređaja je
rotacijska površina i koncentrična je sa osi Venturijeve cijevi. Jedan piezometarski priključak
se nalazi prije suženja, a drugi na samom suženju, i oni služe da se odredi razlika imeđu dva
pritiska. Ona ima mjernu nesigurnost od samo ±1 %. Zauzima veliki prostor prilikom
ugradnje, pruža veliku tačnost, mali pad pritiska te je otporna na abraziju i trošenje. Ona je
najkompleksnija od svih pomenutih uređaja, a samim tim i najskuplja. Venturijeva cijev se
koristi pri vrijednosti Reynoldsovog broja 2·105 ≤ Re ≤ 2·106.

Zapreminski protok se računa prema izrazu :

2 ∙ (𝑝1 − 𝑝2 )
Q v = Cd ∙ A 2 ∙ √ 4
𝑑
𝜌 ∙ [1− ( 2 ) ]
𝑑1

Qv – zapreminski protok [m3/s]

Cd – faktor kontrakcije protoka

A2 - površina presjeka najužeg dijela [m2]

𝑝1 – pritisak prije Venturijeve cijevi [Pa]

𝑝2 – pritisak u najužem presjeku [Pa]

𝜌 – gustina fluida [kg/m3]

Slika 6.Venturijeva cijev

11
3.4. Mjerenje brzine strujanja Prandtl-Pitovom cijevi

U prethodnom tekstu smo spomenuli metode koje mjere zapreminski i maseni protok, dok
Prandtl-Pitova cijev mjeri brzinu protoka u određenoj tački. Ona je najrasprostranjenija
metoda za mjerenje protoka. Princip mjerenja pomoću Prandtl-Pitove cijevi je sličan kao kod
mjerne prigušnice, također se mjeri dinamički pritisak. Jedina razlika je što se kao mjerni
element umjesto prigušnice koristi senzor u obliku cijevi. Danas se Prandtl-Pitova cijev
najčešće koristi na zrakoplovima, koje imaju dvije cijevi za mjerenje brzine aviona.

Prandtl-Pitova cijev se sastoji od dvije koaksijalne cijevi koje su spojene na diferencijalni

manometar. Unutarnja cijev je svojim otvorom suprotstavljena strujanju, i ima otvor okomit
na smjernice tekućine. Pomoću unutarnje cijevi se mjeri zaustavni pritisak, koji je jednak
zbirku statičkog i dinamičkog pritiska. Vanjska cijev ima rupice po obodu s otvorima, i ovi
otvori su paralelni sa strujnicama. U vanjskoj cijevi vlada samo statički pritisak. Razlika ova
dva izmjerena pritiska je jednaka dinamičkom pritisku.

Cijev, odnosno senzor, koji mjeri pritisak se proteže po sredini, cijelim promjerom glavne
cijevi u kojoj mjerimo protok. Razlika između dva pritiska je vrlo mala, a razvojem novih i
preciznih pretvornika pritiska porasla je upotreba Prandtl-Pitovih cijevi. Iako je razlika
između dva pritiska mala, opet nisu otporni na pojavu vrtloga i promjenu profila strujanja.
Zbog tako malih padova moguće je mjerenje protoka u cijevima velikog promjera. Glavne
prednosti Prandtl-Pitove cijevi su: njena neosjetljivost, i relativno niska cijena u odnosu na
druge metode i instrumente mjerenja brzine strujanja, jednostavno rukovanje i montaža na
mjerno mjesto, pogodnost mjerenja u vrtložnom strujanju, relativno velika osjetljivost kod
malih brzina strujanja.

Slika 6. Prandtl-Pitova cijev

12
3.4.1.Princi rada Prandtl-Pitove cijevi

Cilindrični dio pitove cijevi se postavlja okomito na struju fluida koji protječe. Nailaskom
toka na tijelo Prandtl-Pitove cijevi brzina fluida pada na nulu, ali zato će pretvaranjem
kinetičke u potencijalnu energiju porasti postojeći statički pritisak (Po) za vrijednost pd. Da bi
se mogao izmjeriti hidrodinamička komponenta pritiska pd u sistemima pod pritiskom, na
bočnoj strani Prandtl-Pitotove cijevi nalazi se referentni otvor. Priključivanjem
diferencijalnog manometra na mjerne priključke se mjeri razlika pritisaka Δp, koja je teoretski
jednaka dinamičkom pritisku.

Dinamički pritisak je jednak razlici totalnog i statičkog pritiska:

𝑝𝑑 = 𝑝𝑡 - 𝑝𝑠
Iz Bernoullijeve jednačine znamo:

𝑣2
𝑝𝑑 = 𝜌 ∙ ∙ kc
2

Iz posljednjeg izraza za dinamički pritisak, dobijemo izraz za brzinu strujanja koji glasi :

2
𝑣 = √𝑝𝑑 ∙
𝜌 ∙ 𝑘𝑐
Gdje je :

𝑣 – brzina strujanja [m/s]

𝜌 – gustina fluida [kg/m3]

𝑝𝑑 - dinamički pritisak [Pa]

𝑘𝑐 – konstanta Pitotove cijevi

Ako uzmemo ovu jednačinu u obzir protok se dobije na sljedeći način:

𝑘𝑣 ∙ 𝑘𝑐 ∙ π ∙ 𝐷2
𝑄𝑣 =
2 ∙ 𝑝𝑑
4∙√
𝜌

Sa kv je označen omjer srednje brzine strujanja fluida kroz cijeli presjek cjevovoda, prema
brzini v na mjestu lokacije mjernog otvora.

Razlika pritisaka koja se stvara na priključnim otvorima Prandtl-Pitotove cijevi kvadratna je

funkcija protoka. Relacija je ista kao i kod mjernih prigušnica, samo što su ovdje drugi
koeficijenti, a vrijednost razlike pritisaka je relativno manja. Industrijske izvedbe Pitotove
cijevi daju veću razliku pritisaka od laboratorijskih konstrukcija. Koeficijent kc kreće se kod
prvih u granicama od 0,7 do 0,8, dok je kod laboratorijskih L-cijevi kc=1. Zbog toga se

13
industrijske Pitove cijevi moraju baždariti, a vrijednost koeficijenta kc je definiran od strane
proizvođača.

Slika 7. Princip rada Prandtl-Pitove cijevi

4.Mjerna nesigurnost

Mjerna nesigurnost je parametar pridružen rezultatu mjerenja koji pokazuje rasipanje

vrijednosti od stvarne veličine, odnosno to je posljedica djelovanja vanjskih utjecaja i
ograničenih mogućnosti korekcije sistemskih djelovanja. Mjerna nesigurnost ukazuje na
raspon u kojemu se s određenom vjerovatnoćom, odnosno uz određenu razinu povjerenja,
nalazi tačna vrijednost rezultata.

Greške kod mjerenja mogu biti grube, sistemske i slučajne. Grube greške su greške mjerača i
one se ne ubrajaju u mjernu nesigurnost, i one se trebaju izbjeći pažljivim radom. Sistemske
greške se najčešće javljaju zbog nesavršenosti i neispravnosti mjernih instrumenata ili skale
očitavanja ukoliko je riječ o analognim instrumentima. Slučajne greške se pojavljuju kod
svakog mjerenja i na njih ne utiče mjeritelj. Njih dobijamo iz više ponovljenih mjerenja.

Mjena nesigurnost se dijeli na :

 Nesigurnost tipa A (uA)

 Nesigurnost tipa B (uB)

14
4.1.Mjerna nesigurnost tipa A

Određivanje mjerne nesigurnosti tipa A je određivanja nesigurnosti statističkom analizom

nizom ponovljenih mjerenja. U ovom slučaju standardna je nesigurnost eksperimentalno
standardno odstupanje srednje vrijednosti koji se dobiva aproksimacijom više mjerenja.
Ovakav način obrade podataka za veliki broj ponavljanja podvrgava se Gaussovoj ili
normalnoj raspodjeli, gdje su podaci grupisani oko srednje vrijednosti.

Srednja vrijednost mjerenja koja se računa iz n mjerenja je:

1
𝑥 = ∙ ∑𝑛𝑖=1 𝑥𝑖
𝑛

Srednja vrijednost mjerenja 𝑥̅ ne predstavlja pravu vrijednost mjerene veličine nego najbolju
aproksimaciju iz obavljenog niza mjerenja. Za podatke dobivene statistički metodom A,
standardna nesigurnost se računa iz standardne devijacije za sve podatke dobivene mjerenjem.
Standardna devijacija predstavlja tačnost s kojom je izvršeno pojedino mjerenje. Što je
standardna devijacija manja za niz mjerenja se kaže da je tačniji.

Standardna devijacija je:

1
𝜎𝐴 = ∙ ∑𝑛𝑖=1(𝑥𝑖 − 𝑥)2
𝑛−1

Ako je broj mjerenja velik (n > 25), umjesto nazivnika n –1 se uzima samo vrijednost n.

Iz tog se može zaključiti da je izraz da mjernu nesigurnost tipa A:

𝑢𝐴 = √𝜎𝐴

Slika 8. Gaussova raspodjela

15
Na slici 𝑥̅ predstavlja srednju vrijednost mjerenja. Sa slike se vidi da je Gassova ravan
podijeljena u tri dijela. Svaki dio nam govori kolika je vjerovatnoća da će se rezultat pojaviti u
tim granicama. Oko 68% rezultata biti će tada unutar intervala radijusa 𝑥̅ oko srednje
vrijednosti, 95% rezultata će se nalaziti unutar radijusa 𝑥̅ ± 2u, a 99,7% unutar radijusa 𝑥̅ ± 3u.
Što znači da se unutar radijusa od ±3u, nalaze praktički sve pogreške mjerenja.

4.2.Mjerna nesigurnost tipa B

Procjene mjerne nesigurnosti tipa B su procjene bazirane na drugim informacijama. Razlikuje

se od mjerne nesigurnosti tipa A jer se ne služi statističkim pristupom nego procjenom.
Procjene se baziraju na prethodnom iskustvu, iz proizvođačkih specifikacija ili proračuna.
Kod računanja mjerne nesigurnosti tipa B, poznat nam je samo interval nesigurnosti u kojem
će biti prava vrijednost, te se takva razdioba naziva pravougaona. Standardna nesigurnost za
takav tip mjerenja računa se tako da se polu-interval nesigurnosti podijeli sa faktorom √3.

Kod računanja složene mjerne nesigurnosti tipa B potrebno je sve vrijednosti pretvoriti u iste
mjerne jedinice, ako imamo više izvora mjerne nesigurnosti. Složena standardna mjerna
nesigurnost računa se kao korijen iz zbira kvadrata mjerne nesigurnosti iz svakog pojedinog
izvora:

𝑢𝐵 = √𝑢12 + 𝑢22 +. . . + 𝑢𝑛2

5.Opis postupka mjerenja

Na sljedećoj slici je prikazana šema za mjerenje protoka pomoću Prandtl-Pitove cijevi sa

svom potrebnom opremom i instrumentima za mjerenje protoka.

16
 Slika 9. Šema mjerne linije

5.1.Izbor mjernih tačaka

Za mjerenje protoka, postoje tri pravila za određivanje mjernih tačaka po presjeku cijevi, a to
su:

 Trapezno pravilo
 Stepenasto pravilo
 Tangentno pravilo

Sva tri pravila se temelje na općoj jednačini za raspodjelu mjernih tačaka po presjeku, koja
glasi :

1 𝑏 2
𝑧𝑖 = ∙√ ∙ (√𝑖𝑏+2 − √𝑖 − 1𝑏+2 )
√𝑛 𝑏+2

Gdje je :

𝑧𝑖 – koordinata i-tog prstena

n - broj koncentričnih prstenova jednakih površina kojima je podijeljen presjek cijevi

b – konstanta

17
i - broj prstena za koji se računa koordinata

Ukoliko se 𝑧𝑖 pomnoži s radijusom cijevi dobije se udaljenost od presjeka cijevi, odnosno

položaj mjerne tačke. Zbog lakšeg pozicioniranja mjernog instrumenta u praksi se koristi
udaljenost (yi) mjerne točke u odnosu na stjenku cijevi. Koristi se sljedeći izraz:

(1− 𝑧𝑖 )
𝑦𝑖 =
2

5.1.1.Trapezno pravilo

Jednačina za raspored tačaka pomoću trapeznog pravila se dobije na način da se u opću

jednačinu uvrsti konstanta b=1, i ona glasi :

3
𝑧𝑖 = ∙ (√𝑖 3 − √(𝑖 − 1)3 )
2 ∙ √𝑛

Mjerne tačke nalaze se na kružnicama koje prolaze kroz težišta isječaka prstena, a udaljenost od
središta cijevi dobije se množenjem zi sa poluprečnikom R.

Slika 10. Trapezno pravilo

18
5.1.2.Stepenasto pravilo

Stepenasto pravilo se dobije kada se uvrsti konstanta b=-1, i jednačina glasi:

1
𝑧𝑖 = ∙ (√𝑖 + √(𝑖 − 1))
2 ∙ √𝑛

Raspored mjernih tačaka je prikazan na slici:

Slika 11. Stepenasto pravilo

5.1.3.Tangentno pravilo

Za tangentno pravilo vrijedi jednačina kada se uvrsti konstanta b=2, i jednačina izlgeda :

19
 (2𝑖−𝑖)
𝑧𝑖 = √
2𝑛

Mjerne tače su raspoređene prema slici.

Slika 12. Tangentno pravilo

5.2.Proračun brzina strujanja i protoka zraka u cijevi

Dinamički pritisak je određen mikromanometrom:

𝑝𝑑 = 𝑘 ∙ 𝜌𝑡 ∙ 𝑔 ∙ 𝑙

20
Gdje je :

𝑝𝑑 – dinamički pritisak mirkomanometra

k - prijenosni omjer mikromanometra

𝜌𝑡 - gustoća 96% - tnog alkohola [kg/m3]

g – težina [m/s2]

l - otklon mjerne tekućine (alkohola) [m]

Proračun diferencijalnog pritiska određenog diferencijalnim pretvornikom pritiska je:

5 10
𝑝𝑑 = ∙ 𝐼 -
8 4

Gdje je:

𝑝𝑑 – dinamički pritisak [mbar]

I – jakost struje [mA]

Dinamički pritisak je linearno ovisan o jačini struje, a to je prikazano na sljedećoj slici:

Slika 12.Ovisnost dinamičkog pritiska o jačini struje

21
Statički tlak određen pomoću U-cijevi:

𝑝𝑠 = 𝜌𝑣 ∙ 𝑔 ∙ ℎ
Gdje je:

𝑝𝑠 – statički pritisak

𝜌𝑣 - gustoća vode [kg/m3]

g – težina [m/s2]

h - otklon mjerne tekućine [m]

Statički pritisak određen pomoću U-cijevi potreban je za određivanje apsolutnog statičkog

pritiska zraka u cijevi, koji se računa po sljedećoj jednačini:

𝑝 = 𝑝𝑠 + 𝑝𝑜
Gdje je:

p – apsolutni statički pritisak zraka [Pa]

ps – statiski pritisak izmjeren u U-cijevi [Pa]

po - barometarski tlak (tlak okoliša) [Pa]

Gustina zraka se može izračunati na sljedeći način:

𝑝
𝜌𝑧 =
𝑅∙T

Gdje je:

𝜌𝑧 – gustina zraka u cijevi [kg/m3]

p - apsolutni statički tlak zraka [Pa]

R - specifična gasna konstanta zraka [J/kgK]

T - temperatura zraka u cijevi [K]

I na kraju, brzina strujanja u određenoj tački se računa:

2
𝑣 = √𝑝𝑑 ∙
𝜌𝑧

Gdje je:

v - brzina strujanja u i-toj tački [m/s]

𝑝𝑑 – dinamički pritisak [Pa]
22
𝜌𝑧 – gustina zraka u cijevi [kg/m3]
U proračunu protoka koristi se srednja brzina strujanja zraka koristi se sljedeći izraz:

∑𝑛
𝑖=1 𝑣𝑖
𝑣𝑠𝑟 =
𝑛

Gdje je:

𝑣𝑠𝑟 – srednja brzina strujanja zraka [m/s]

vi - brzina strujanja u i-toj tački [m/s]

n – ukupan broj tačaka na presjeku

Iz srednje brzine se može dobiti zapreminski protok zraka:

𝑑2 ∙ π
𝑞𝑣 = ∙ 𝑣𝑠𝑟
4

Gdje je:

𝑞𝑣 – zapreminski protok zraka [m3/s]

d – unutarnji presjek cijevi [m]

𝑣𝑠𝑟 – srednja brzina strujanja zraka [m/s]

6.Primjena Prandtl-Pitove cijevi

Prandtl-Pitova cijev najširu primjenu ima u zrakoplovstvu. Brzinomjerač kod zrakoplova uz

pomoć Prandtl-Pitova cijevi i statičkog otvora mjeri brzinu. Sistem Prandtl-Pitove cijevi i
statičkog otvora mjeri ukupni pritisak uzrokovan gibanjem zrakoplova i statički pritisak iz
atmosfere koja ga okružuje. Pored brzinomjerača, ovaj sistem služi za dovođenje potrebnog
pritiska za napajanje visinomjera i variometra. Koliko će sistem Prandtl-Pitove cijevi i
statičkog otvora biti kompleksan prvenstveno ovisi o tipu i veličini samog zrakoplova te broju
i tipu instrumenata u sistemu. Mjerenje ukupnog pritiska izvodi se pomocu Prandtl-Pitove
cijevi postavljene na mjesto gdje će se nalaziti u neporemećenoj struji zraka te tako pomocu
cjevovoda prenositi iznos pritiska do instrumenata. Statički pritisak se mjeri statičkim
otvorima, koji su postavljeni ili na Prandtl-Pitovu cijev ili na trup zrakoplova. Ovisno o
pritisku dakle ovi pritisci pokazuju iznose brzine leta, visine leta i brzine promjene visine leta.

23
 Slika 13. Sistem Prandtl-Pitove cijevi i statičkog otvora

Princip rada ovakvih sistema se bazira na razlici pritisaka koje dobijamo iz Prandt-Pitove
cijevi. Brzina se mjeri tako što se pritisak prenosi na aneroidne kapsule i komore pojedinog
instrumenta, pa se tako u komoru mjerača brzine distribuira statički pritisak a u njegovu
membranu ukupni pritisak. Kako imamo različite pritiske unutar i izvan membrane, ona će
ovisno o razlici pritisaka mjenjati svoju zapreminu, odnosno dimenzije. I na kraju iz te
promjene zapremine, dobivamo podatak o brzini leta. Mjerač visine ima zatvorenu kapsulu u
komori u koju se distribuira statički pritisak te se promjenom statičkog pritiska mjenja se
zapremina kapsule. Pošto statički pritisak opada s porastom visine, iz toga se preko kapsule
dobija informacija o visini. Za mjernje brzine penjanja isto se koristi statički pritisak, te se iz
promjene njegove kapsule određuje brzina penjanja, odnosno spuštanja.

Sistem Prandtl-Pitove cijevi i statičkog otvora vrijedi od samih početaka upotrebe, pa sve do
danas. Jedina Razlika je u tome što su danas sistemi elektronički pa se podaci digitaliziraju
radi jednostavnije distribucije po zrakoplovu i naravno, što je najvažnije, smanjuju masu
sistema, a time i zrakoplova. Za veće brzine ovi sistemi su svoj izgled morali prilagoditi
aerodinamici većih brzina, ali je princip ostao isti. Kod borbenih aviona koji lete nadzvučnim
brzinama cijevi su smještene ispred samog aviona da bi se spriječio uticaj udarnih valova koji
dovode do kvalitativno drugačijih grešaka u mjerenju pritiska.

24
Slika 14.Primjer sistema Prandtl-Pitove cijevi i statičkog otvora

25
7.Zaključak

U ovom radu opisan je postupak mjerenja protoka i brzine pomoću Prandtl-Pitove cijevi.
Detaljno je opisan princip rada Prandtl-Pitove cijevi, te sam postupak mjerenja. Samo
mjerenje protoka nije jednostavan proces, pošto zahtijeva mjerenje nekoliko veličina (pad
pritisaka, temperaturu, brzinu strujanja). Da bi objasnili proces rada Prandtl-Pitove cijevi, bilo
je potrebno teorijski obraditi Bernoullijevu jednačinu. Zbog toga što se i sam proces Prandtl-
Pitove cijevi u suštini zasniva na Bernoullijevoj jednačini.

Pri prikazivanju rezultata treba voditi računa o mjernim tačkama, jer korištenjem različitih
pravila neće biti dobiveni isti rezultati za instalisani protok. Najveći protok će se dobiti
stepenastim pravilom, zatim trapeznim i na kraju tangentnim. To je i očekivano jer kod
stepenastog pravila uzimamo tačke koje su bliže centru, a tu su brzine najveće. Ako
uporedimo rezultate dobivene diferencijalnim pretvornikom pritiska i i rezultate dobivene
mikromanometrom, rezultati dobiveni diferencijalnim pretvornikom pritiska će biti tačniji.
Odstupanje rezultata kod diferencijalnog pretvornika pritiska je zanemarivo. Kod
mikromanometra to nije slučaj. Na tačnost kod mikromanometra utiče i samo postavljanje i
fiksiranje Prandtl-Pitove cijevi.

I na kraju smo analizirali samu primjenu Prandtl-Pitove cijevi. Najznačajnija primjena je u

zrakoplovima, gdje se koriste za određivanje visine leta, promjene visine leta i brzine leta. Ovi
podaci su nam neophodni jer nam pokazuju performanse zrakoplova. Prethodni podaci se
dobiju na osnovu sistema Prandtl-Pitove cijevi i statičkog otvora. Zbog toga bi svaki pilot
trebao biti upoznat sa načinom rada i prije samog leta provjerit sistem Prandtl-Pitove cijevi i
statičkog otvora kako bi se uvjerio u njihovo ispravno djelovanje.

26
8.Literatura

 D. Zvizdić, L. Grgec Bermanec: Predavanja iz kolegija toplinska i procesna mjerenja

(mjerenja u energetici), FSB-LPM, 2009./2010.
 Bogosav Milenković, „Priručnik za mjerenje protoka fluida“, SMEITS, Beograd,2000.
 Kraut, Strojarski priručnik, Zagreb, 2009.
 International standard, ISO 3966-1977(E), Measurement of fluid flow in closed
conduits – Velocity area method using Pitot static tube
 Sanjin Mahović, Teorija i tehnika mjerenja, FSB, Katedra za mjerenje i kvalitetu
 Bucak, T.: Zrakoplovni instrumenti 1, Fakultet prometnih znanosti, Sveučilište u
Zagrebu, Zagreb 1998.
 Bucak, T. , Zorić, I. : Zrakoplovni instrumenti i prikaznici, Fakultet prometnih
znanosti, Zagreb, 2002.
 https://bs.wikipedia.org/wiki/Bernoullijeva_jedna%C4%8Dina

27