Professional Documents
Culture Documents
Rodzice
(teściowie)
Małżonek I Małżonek
Rodzeostwo
II
Dziecko
(pasierb)
imię i nazwisko
płed
wiek
-stan cywilny jest stanem niepodzielnym
-człowiek może we wszystkich stosunkach prawnych mied tylko jeden stan cywilny, np. byd dzieckiem tylko
jednego mężczyzny i jednej kobiety; mied tylko jednego małżonka
-wyjątek dotyczy stosunków przysposobienia
-stan cywilny jest dobrem osobistym i przedmiotem praw stanu cywilnego chronionych przez prawo cywilne przy
pomocy roszczeo:
powództwa ustalającego
powództwa kształtującego A. Zdarzenia wpływające na stan cywilny na stan cywilny człowieka wpływają
różnorodne zdarzenia prawne:
-podstawowymi zdarzeniami naturalnymi są narodziny i śmierd człowieka
-ustalanie pochodzenia dziecka jest możliwe dopiero po jego narodzinach
-wyjątki:
możliwośd uznania dziecka poczętego, nieurodzonego (art. 75 §1 KRO)
1) Zdarzenia -śmierd stanowi przeszkodę w zmianie stanu cywilnego człowieka
naturalne -wyjątki:
możliwośd uznania zmarłego dziecka (art. 76 §2)
unieważnienie małżeostwa po śmierci jednego z małżonków (art. 18 i 19 KRO)
rozwiązanie przysposobienia po śmierci (art. 125 KRO)
B. Prawa stanu cywilnego stan cywilny jest dobrem osobistym i stanowi przedmiot praw stanu cywilnego
-każdemu człowiekowi przysługują osobne prawa stanu
-człowiek nabywa je ex lege
-są one skuteczne erga omnes, niedziedziczne i niezbywalne w drodze czynności prawnych między żyjącymi
-nie podlegają one skutkom upływu czasu, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej, tzn. że nie można ich
nabyd wskutek długotrwałego korzystania z nich (np. faktyczne wychowywanie dziecka nie prowadzi do nabycia
statusu rodzica) ani nie można ich utracid z powodu długotrwałego niewykonywania
C. Znaczenia aktów stanu cywilnego rejestracji stanu cywilnego dokonuje się w księgach stanu cywilnego w formie
aktów:
urodzenia
małżeostwa
zgonu
-konkretnych czynności z zakresu rejestracji stanu cywilnego dokonuje kierownik USC lub jego zastępca
-dokonują oni również niektórych czynności z zakresu rejestracji stanu cywilnego w formie decyzji
administracyjnych lub postanowieo (służy na nie odwołanie do wojewody, a następnie skarga do sądu
administracyjnego)
-akty stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód stwierdzonych w nich zdarzeo
-niezgodnośd aktu z prawdą może byd stwierdzona tylko w postępowaniu sądowym
-ustawodawca wprowadził szereg mechanizmów mających gwarantowad zgodnośd treści aktów stanu cywilnego z
prawdą
-podstawę sporządzenia aktu stanowią dokumenty oraz orzeczenia
5
-sądy i inne organy są zobowiązane do przekazywania USC odpisów prawomocnych orzeczeo, ostatecznych
decyzji i wszelkich innych dokumentów stanowiących podstawę wpisu do ksiąg stanu cywilnego
-w razie ustnego zgłoszenia jakiegoś zdarzenia (np. urodzenia) kierownik USC ma obowiązek zażądad
odpowiednich dowodów lub przeprowadzid postępowanie wyjaśniające
-celem zabezpieczenia zgodności treści aktów z prawdą ustawodawca wprowadził zasadę, że w akcie stanu
cywilnego nie można dokonywad żadnych zmian, chyba że ustawa stanowi inaczej
-można jedynie sprostowad oczywisty błąd pisarski
§2. PRAWO RODZINNE
2.1. CHARAKTER I FUNKCJE
1) Geneza prawa rodzinnego od średniowiecza aż do czasów nowożytnych prawo małżeoskie było domeną prawa
kościelnego
-dopiero Kodeks Napoleona (1804r.) unormował całośd stosunków rodzinnych w odniesieniu do wszystkich
obywateli, niezależnie od wyznania
-w innych paostwach prawo kościelne zachowało swoją rolę dłużej, np. w Polsce aż do 1946r.
Polska – w Polsce po odzyskaniu niepodległości w poszczególnych dzielnicach obowiązywało prawo paostw
zaborczych, z których tylko niemiecki Kodeks Cywilny (BGB, 1896r.) normował całokształt stosunków
prawnorodzinnych na zasadzie świeckosci prawa
-prace kodyfikacyjne przerwał wybuch II wojny światowej, zostały one dokooczone po jej zakooczeniu, co
poskutkowało uchwaleniem 4 dekretów:
1) prawo małżeoskie, dekret z 1945r.
2) prawo rodzinne, dekret z 1946r.
3) prawo opiekuocze, dekret z 1946r.
4) prawo małżeoskie majątkowe, dekret z 1946r.
-dopiero Kodeks Rodzinny z 1950r. unormował całośd stosunków prawno rodzinnych w jednym akcie prawnym
-ze względu na krytykę kodeksu w 1964r. uchwalono nowy Kodeks rodzinny i opiekuoczy (KRO)
2) Budowa KRO KRO składa się z trzech zasadniczych członków:
1) prawo małżeoskie
2) prawo dotyczące stosunków między rodzicami a dziedmi
3) prawo opiekuocze
-KRO respektuje zasadę autonomii rodziny i dlatego ingerencja paostwa (sądu) w stosunki rodzinne jest wyjątkiem
ograniczonym do sytuacji szczególnych, najczęściej patologicznych
-prawo rodzinne zawarte w KRO jest działem prawa cywilnego
-KRO reguluje zarówno stosunki majątkowe jak i osobiste między członkami rodziny
-stosunki prawnorodzinne uregulowane są metodą cywilistyczną
-konsekwencją przynależności prawa rodzinnego do prawa cywilnego jest stosowanie wprost przepisów
części ogólnej KC, chyba że określone zagadnienie jest inaczej unormowane w KRO (np. wady oświadczenia o
zawarciu małżeostwa)
2.2. ŹRÓDŁA PRAWA RODZINNEGO I OPIEKUŃCZEGO
1) Konstytucja Konstytucja RP uznaje małżeostwo, macierzyostwo, rodzicielstwo i rodzinę za wartości samoistne
oraz zapewnia im ochronę w ramach grupy rodzinnej, jak i w wymiarze indywidualnym
-ponadto przepisy:
wskazują na ochronę autonomii rodziny zwłaszcza w stosunkach między rodzicami a dziedmi
deklarują ochronę dobra dziecka w kontekście dobra rodziny
deklarują bezpieczeostwo socjalne
chronią prywatnośd człowieka i jego życie rodzinne
-Konstytucja nie kreuje bezpośrednio stosunków prawnorodzinnych, ale formułuje ogólne dyrektywy dla
ustawodawcy
2) Kodeks rodzinny i opiekuoczy oraz inne ustawy KRO jest fundamentalnym aktem prawnym normującym
stosunki prawne w rodzinie oraz stosunki w zakresie kurateli i opieki
-KRO nie jest jednak kodyfikacją wyczerpującą i zupełną i dlatego do źródeł prawa rodzinnego można zaliczyd także
inne ustawy:
1) ustawa – Kodeks Cywilny
2) ustawa – Prawo o aktach stanu cywilnego (1986r.)
3) ustawa o systemie oświaty (1991r.)
4) ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (1982r.)
5) ustawa o świadczeniach rodzinnych (2003r.)
-ponadto istotne znaczenie mają akty prawa międzynarodowego takie, jak:
6
-kierownik współpracuje również z sądem opiekuoczym w sprawach dotyczących opieki i wychowania dzieci
pozbawionych całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej
-przedkłada on sądowi wykaz rodzin zastępczych zakwalifikowanych do pełnienia funkcji pogotowia
rodzinnego
-starosta, lub z jego upoważnienia kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie zawiera i rozwiązuje umowy
cywilnoprawne z rodzinami zastępczymi w sprawie powierzenia dziecka
-przy pomocy powiatowego centrum starosta sprawuje nadzór nad działalnością rodzinnej opieki zastępczej,
ośrodków adopcyjno-opiekuoczych, jednostek specjalistycznego poradnictwa
II. MAŁŻEŃSTWO
§1. ZAWARCIE I UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA
1.1. POJĘCIE MAŁŻEŃSTWA
1) Małżeostwo postad współżycia pary ludzkiej – jest to zatem zjawisko społeczne
-dla paostwa instytucja małżeostwa jest istotnym elementem stabilizującym ład prawnym, ponieważ:
a) małżeostwo ułatwia ustalenie pochodzenia człowieka i tym samym porządkuje stan cywilny jednostki
b) kształtuje stosunki rodzinne w szerszym zakresie, np. powoduje powstanie powinowactwa
c) tworzy grupę rodzinną, będącą trwałym elementem struktury społecznej, względem której paostwo
prowadzi określoną politykę społeczno-gospodarczą
-KRO nie zawiera definicji małżeostwa, lecz można ją z treści poszczególnych przepisów zrekonstruowad następująco:
Małżeostwo jest trwałym i legalnym związkiem mężczyzny i kobiety, powstałym z ich woli jako równoprawnych
stron w celu wspólnego pożycia, realizacji dobra małżonków, dobra założonej rodziny i jej celów społecznych
1.2. ELEMENTY MODELU PRAWNEGO
-ustawodawca wprowadził do modelu prawnego małżeostwa elementy, które wynikają z zasad ustrojowych paostwa
oraz z moralności i obyczajowości społeczeostwa
-na przestrzeni dziejów funkcjonowało i funkcjonuje wiele typów małżeostw:
a) monogamiczne i poligamiczne (w tym poliginiczne – jeden mężczyzna ma kilka żon; poliandryczne – jedna
kobieta ma kilku mężów)
b) patriarchalne i matriarchalne oraz egalitarne
c) endogamiczne i egzogamiczne
-w art. 18 Konstytucji RP określono małżeostwo jako związek mężczyzny i kobiety
-zasadę tą potwierdza KRO, jednoznacznie wskazując w art. 1 że małżeostwo może byd zawarte przez kobietę
i mężczyznę
1) Małżeostwo monogamiczne jest ono powszechnie akceptowane w kręgu kultury euro-amerykaoskiej
-postulat małżeostwa monogamicznego wyraża art. 13 KRO, wg którego pozostawanie w związku małżeoskim jest
przeszkodą dla zawarcia nowego małżeostwa
-poza tym zawarcie małżeostwa bigamicznego jest przestępstwem (art. 206 KK)
2) Świeckośd małżeostwa świeckośd małżeostwa nie ogranicza swobody obywateli w zawieraniu małżeostwa
również w ramach wyznawanej religii, jednak takie małżeostwo nie wywołuje skutków prawnych
-na podstawie aktów prawnych zawieranych z kościołami i związkami wyznaniowymi małżeostwo zawierane przed
duchownym będzie wywoływało skutki prawne, jeżeli spełnione zostaną przesłanki wskazane w KRO, a kierownik
USC sporządzi akt małżeostwa
3) Trwałośd małżeostwa trwałośd małżeostwa zależy przede wszystkim od postawy samych małżonków, jednak
ustawodawstwo może w osiągnięciu tego celu mniej lub bardziej pomagad, np. poprzez uregulowanie przesłanek
rozwodu
4) Równouprawnienie małżonków równouprawnienie małżonków oparte jest na międzynarodowych
standardach praw człowieka oraz na konstytucyjnej zasadzie równości kobiety i mężczyzny
-równośd wyraża się m.in. w:
dobrowolności aktu małżeostwa
równym statusie męża i żony
samodzielności decydowania o osobistych sprawach przez każdego z małżonków
samodzielności w wyborze nazwiska
§2. ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA
-małżeostwo może byd zawarte przed kierownikiem USC albo przed duchownym jednocześnie z zawarciem
małżeostwa wyznaniowego (przy dopełnieniu określonych przesłanek)
-biorąc pod uwagę kryterium sankcji przewidzianych przez ustawodawcę na wypadek niezachowania przesłanek,
przesłanki zawarcia małżeostwa dzielą się na 3 grupy:
9
1) przesłanki konstytutywne
2) zakazy zawarcia małżeostwa
3) przesłanki formalno-porządkowe
2.1. ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA PRZED KIEROWNIKIEM URZĘDU STANU CYWILNEGO
A. PRZESŁANKI KONIECZNE (KONSTYTUTYWNE)
PRZESŁANKI
KONSTYTUTYWNE
WYMOGI PRZESŁANKI
PODSTAWOWE DODATKOWE
wynikające z
różnica płci nupturientów ratyfikowanych
umów
międzynarodowych
-małżeostwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem USC
oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeoski
-muszą zostad zatem spełnione następujące przesłanki:
1) odmiennośd płci nupturientów
2) złożenie zgodnych oświadczeo
3) jednoczesna obecnośd przy składaniu oświadczeo
4) złożenie tych oświadczeo przed kierownikiem USC
-jeżeli którakolwiek z tych przesłanek nie została spełniona – małżeostwo nie istnieje (matrimonium non existens)
1) Odmiennośd płci nupturientów przesłanka wynikająca z funkcji prokreacyjnej małżeostwa
-wątpliwośd co odmienności płci może pojawid się w przypadku obojnactwa
-kierownik USC może w takim wypadku odmówid przyjęcia oświadczeo
-określenie płci w tym przypadku należy do biegłego (rozstrzygają cechy przeważające)
2) Złożenie zgodnych oświadczeo zgodnośd oświadczeo nupturientów przejawia się w tym, że odpowiadają one
sobie względem treści
-zgodnośd oświadczeo podlega ocenie kierownika USC
-oświadczenia nie mogą zawierad żadnego zastrzeżenia (warunku, terminu)
-zgodnośd oświadczeo zapewnia sposób ich składania – każda ze stron powtarza treśd oświadczenia za kierownikiem
USC
3) Jednoczesna obecnośd przy składaniu oświadczeo oświadczenia nupturienci składają osobiście i jednocześnie
w USC
-KRO przewiduje możliwośd odstąpienia od tej przesłanki z ważnych powodów i dopuszcza zawarcie małżeostwa
przez pełnomocnika
-o tym czy istnieją ważne powody decyduje sąd i wydaje on stosowne oświadczenie
-przyjmuje się, że np. choroba jednej ze stron, pozostawanie jednej ze stron za granicą nie jest wystarczającą
podstawą do zawarcia małżeostwa przez pełnomocnika
-chodzi tu o przyczynę, która uniemożliwia jednoczesne stawienie się nupturientów w jakimkolwiek USC lub
poza tym urzędem
10
-legitymowana do żądania udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeostwa przez pełnomocnika jest tylko osoba, która
chce udzielid takiego pełnomocnictwa
-pełnomocnictwo powinno byd udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym i wymieniad
osobę, z którą ma byd zawarte małżeostwo
4) Uczestnictwo organu paostwowego oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeoski składane są przed
organem paostwowym jakim jest kierownik USC
-udział kierownika polega na:
odebraniu oświadczeo od stron
ogłoszeniu, że wskutek złożenia oświadczeo małżeostwo zostało zawarte
B. PRZESŁANKI FORMALNO-PORZĄDKOWE
-zawarcie małżeostwa regulują również przepisy o charakterze proceduralno – porządkowym
-nakładają one określone obowiązki na przedstawiciela władzy paostwowej
-zawarte są one w KRO oraz ustawie – Prawo o aktach stanu cywilnego
-są to przede wszystkim normy mające zapewnid aktowi zawarcia małżeostwa należytą powagę oraz mające
zapobiec powstawaniu małżeostw wadliwych
-małżeostwo zawiera się w USC wybranym przez osoby zamierzające zawrzed związek małżeoski
-ustawodawca nie określił zatem właściwości miejscowej USC
-małżeostwo powinno byd zawarte w lokalu USC, a poza nim tylko wyjątkowo (z uzasadnionych przyczyn)
-nupturienci powinni okazad swoją tożsamośd i przedłożyd dokumenty pozwalające ustalid wiek, stan cywilny:
akt urodzenia
orzeczenie rozwiązujące/unieważniające małżeostwo
akt zgonu poprzedniego małżonka
orzeczenie o uznaniu za zmarłego
zezwolenie sądu na zawarcie małżeostwa
-cudzoziemiec powinien ponadto przedstawid dokument stwierdzający zdolnośd do zawarcia małżeostwa wg
swojego prawa ojczystego
-jeżeli oświadczenie ma złożyd pełnomocnik, powinien on przedstawid kierownikowi stosowne
pełnomocnictwo
-ponadto nupturienci powinni złożyd pisemne zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności
wyłączających zawarcie małżeostwa, np. pokrewieostwo, bigamia itd.
-obowiązuje okres 1 miesiąca wyczekiwania na zawarcie małżeostwa
-ma on zapobiegad decyzjom pochopnym i nieprzemyślanym
-czas 1 miesiąca zastępuje pominiętą przez ustawodawcę instytucję zaręczyn
-od tej zasady istnieje jednak możliwośd odstępstwa z ważnych względów, np. choroba jednej ze stron
-odstępstwo od dwóch powyższych przesłanek umożliwia również nadzwyczajny tryb zawarcia małżeostwa przed
kierownikiem USC
-w razie zaistnienia niebezpieczeostwa grożącego bezpośrednio jednej ze stron, oświadczenia o wstąpieniu w
związek małżeoski mogą byd złożone niezwłocznie i bez przedstawienia odpowiednich dokumentów
-w tym przypadku strony są zobowiązane złożyd zapewnienie, że nie wiedzą o okolicznościach wyłączających
zawarcie małżeostwa
-kierownik USC powinien odmówid odebrania oświadczeo, jeżeli dowie się o okolicznościach wyłączających
możliwośd zawarcia małżeostwa
-w razie wątpliwości powinien on zwrócid się do sądu o rozstrzygnięcie
-najczęściej chodzi tu o przeszkody do zawarcia małżeostwa
-o odmowie przyjęcia świadczeo o wstąpieniu w związek małżeoski kierownik USC powiadamia nupturientów na
piśmie, w którym również informuje o przyczynach odmowy
-każdy z nupturientów może w terminie 14 dni od dnia doręczenia pisma wystąpid do sądu z wnioskiem o
rozstrzygnięcie, czy okoliczności przedstawione przez kierownika USC uzasadniają odmowę
-właściwy do rozstrzygnięcia sprawy jest sąd rejonowy ze względu na siedzibę USC (odmowa nie jest decyzją
administracyjną, stąd właściwy jest sąd powszechny)
-KRO wymaga, aby małżeostwo zostało zawarte publicznie, czyli w obecności dwóch pełnoletnich świadków
-niezwłocznie po zawarciu małżeostwa sporządza się akt małżeostwa
-niesporządzenie aktu małżeostwa nie podważa ważności małżeostwa
-akt ma charakter deklaratywny i jest wyłącznie dowodem zawarcia małżeostwa
-obywatele polscy przebywający za granicą mogą zawrzed małżeostwo również przed polskim konsulem lub osobą
wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula
11
-konsul ma w tym zakresie kompetencje kierownika USC, a małżeostwo przed nim zawarte powinno spełniad
wymagania wskazane w KRO
2.2. ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA PRZED DUCHOWNYM
-wskutek ratyfikacji 1998r. Konkordatu pojawiła się druga możliwośd zawarcia małżeostwa, tj. przed duchownym
jednocześnie z zawarciem małżeostwa świeckiego
-małżeostwo kanoniczne, po spełnieniu określonych prawem przesłanek, wywiera takie skutki, jak zawarcie
małżeostwa zgodnie z prawem polskim
-wyznaniowy tryb zawarcia małżeostwa świeckiego jest możliwy również w obrębie innych Kościołów i związków
wyznaniowych, jeżeli tę możliwośd unormowano w ustawie regulującej stosunki między RP a tym Kościołem/
związkiem wyznaniowym
-dla zawarcia małżeostwa świeckiego jednocześnie z małżeostwem wyznaniowym wymaga się spełnienia przesłanek
z art. 1 KRO oraz dodatkowych przesłanek:
1) wyrażenie przez nupturientów woli jednoczesnego zawarcia małżeostwa podlegającego prawu polskiemu
2) sporządzenie przez kierownika USC aktu małżeostwa
-w przypadku małżeostwa o podwójnym skutku oświadczenie woli odbiera duchowny
-duchownymi w rozumieniu art. 1 §2 KRO są:
ordynariusz miejsca
proboszcz
Kościół Katolicki administrator parafii
wikariusz (w zastępstwie proboszcza)
duchowny (w zastępstwie proboszcza)
biskup
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny proboszcz
wikariusz (z upoważnienia proboszcza)
biskup
proboszcz
Kościół Ewangelicko-Augsburski
administrator
wikariusz
Kościół Ewangelicko-Reformowany wszyscy ordynowani duchowni
Kościół Ewangelicko-Metodystyczny pastor parafii
Kościół Chrześcijan Baptystów pastor
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego duchowni starsi
ordynariusz decyzji
Kościół Polskokatolicki proboszcz
administrator parafii
rabin
Gminy Wyznaniowe Żydowskie
podrabin
Biskup Naczelny
ordynariusz
Kościół Starokatolicki Mariawitów
proboszcz
administrator parafii
Kościół Zielonoświątkowy pastor
1) Wola jednoczesnego zawarcia małżeostwa świeckiego i religijnego wolę nupturienci wyrażają przed
duchownym, który następnie sporządza zaświadczenie stwierdzające, że oświadczenie złożono w jego obecności przy
zawarciu małżeostwa wyznaniowego
-zaświadczenie to ma charakter protokołu
-zaświadczenie podpisują: duchowny, małżonkowie i świadkowie
-duchowny nie może przyjąd oświadczenia od nupturientów, jeżeli wcześniej nie przedstawiono mu oświadczenia
stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeostwa przewidzianych w KRO
-w takim wypadku wyłączona jest tylko możliwośd zawarcia małżeostwa świeckiego, małżeostwo religijne
może byd zawarte
-sporządzone zaświadczenie duchowny przekazuje w terminie 5 dni od dnia zawarcia małżeostwa do USC
-termin ten ulega zawieszeniu, jeżeli jego zachowanie nie jest możliwe z powodu siły wyższej
-zaświadczenie może byd dostarczone drogą pocztową (nadanie przesyłki poleconej w polskiej placówce
pocztowej operatora publicznego jest równoznaczne z przekazaniem do USC)
12
2) Sporządzenie aktu małżeostwa przez kierownika USC na podstawie uzyskanych od duchownego wymaganych
oświadczeo, kierownik USC sporządza akt małżeostwa
-należy go sporządzid niezwłocznie, nie później niż w następnym dniu roboczym następującym po dniu, w którym do
USC nadeszły stosowne dokumenty
-datą zawarcia małżeostwa wskazaną w akcie jest dzieo złożenia oświadczeo przed duchownym, a nie data
sporządzenia aktu małżeostwa
-sporządzenie aktu małżeostwa ma w tym przypadku charakter konstytutywny
-przesłanka sporządzenia aktu pełni funkcję kontroli następczej sprawowanej przez organ paostwa, ponieważ
małżeostwo jest zawierane poza nim
-kierownik USC odmawia sporządzenia aktu małżeostwa, jeżeli dokumenty sporządzone przez duchownego otrzymał
po upływie 5 dni od dnia zawarcia małżeostwa wyznaniowego, a opóźnienie nie jest skutkiem działania siły wyższej
-o odmowie sporządzenia aktu powiadamia się nupturientów
-każda ze stron może w terminie 14 dni od otrzymania odmowy zwrócid się do sądu o rozstrzygnięcie sprawy
-jeżeli odmowa była nieuzasadniona kierownik sporządza akt małżeostwa (datą zawarcia małżeostwa jest
data złożenia oświadczeo przed duchownym)
-przesłankami przemawiającymi za odmową sporządzenia aktu są m.in.:
uchybienie terminowi na złożenie dokumentów
brak podpisu obojga lub jednego z małżonków
brak podpisu duchownego, przed którym złożono oświadczenia
2.3. UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA
-w polskim prawie obowiązuje koncepcja unieważnialności małżeostwa
-unieważnienie małżeostwa nie następuje z mocy prawa, a jeżeli żaden z uprawnionych nie żąda
unieważnienia małżeostwo to wywołuje ono skutki prawne
-unieważnienie małżeostwa powoduje zmianę stanu prawnego
-unieważnienie małżeostwa następuje tylko na mocy orzeczenia sądu
-art. 17 KRO wymienia 3 grupy przyczyn stanowiących podstawę dla unieważnienia małżeostwa
1) przypadki naruszenia któregokolwiek z zakazów zawarcia małżeostwa określonych w art. 10-15 KRO
2) przypadki złożenia oświadczeo wyrażających wolę zawarcia małżeostwa podlegającego prawu polskiemu pod
wpływem jednej z wad wymienionych w art. 151 KRO
3) przypadki zaistnienia nieprawidłowości wskazanych w art. 16 KRO, jeśli oświadczenia te były złożone przez
pełnomocnika
A. PRZESZKODY ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA
-poza przesłankami koniecznym, które muszą zaistnied, aby małżeostwo w ogóle zostało zawarte (art. 1 KRO)
ustawodawca ograniczył swobodę zawierania małżeostw ze względu na wystąpienie określonych okoliczności
dotyczących jednego lub obojga nupturientów
-są to tzw.:
zakazy zawarcia małżeostwa
przeszkody zawarcia małżeostwa
ograniczenia dowolności zawarcia małżeostwa
-przyczyny te są wyczerpująco wymienione w KRO i są to:
1) nieosiągnięcie wymaganego wieku przez oboje nupturientów (art. 10 KRO)
2) całkowite ubezwłasnowolnienie jednego lub obojga nupturientów (art. 11 KRO)
3) choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy (art. 12 KRO)
4) pozostawanie w związku małżeoskim – bigamia (art. 13 KRO)
5) pokrewieostwo lub powinowactwo (art. 14 KRO)
6) istnienie między nupturientami stosunku przysposobienia (art. 15 KRO)
1) Przeszkoda wieku wymaga się, aby zarówno mężczyzna, jak i kobieta osiągnęli wiek 18 lat
-mimo braku wymaganego wieku sąd opiekuoczy może z ważnych powodów zezwolid na zawarcie małżeostwa
kobiecie, która ukooczyła 16 lat
-niezachowanie tej przesłanki stanowi podstawę do unieważnienia małżeostwa
-unieważnienie jest niedopuszczalne, jeżeli przed wytoczeniem powództwa małżonek wiek ten osiągnie
-następuje wówczas konwalidacja zawartego małżeostwa
-uprawnionymi do żądania unieważnienia małżeostwa są oboje małżonkowie
-jeżeli jednak żona zaszła w ciążę, ze względu na ochronę macierzyostwa i rodziny powstałej przez zawarcie
małżeostwa, z wnioskiem takim może wystąpid tylko kobieta lub prokurator
2) Przeszkoda ubezwłasnowolnienia małżeostwo zawarte przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie podlega
unieważnieniu
13
-o ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innych zdarzeo
(np. pijaostwo, narkomania), gdy osoba nią dotknięta nie jest w stanie kierowad swoim postępowaniem
-osoba taka nie może dokonad żadnej ważnej czynności prawnej, a zatem nie może również wstąpid w związek
małżeoski
-unieważnienia małżeostwa może żądad każdy z małżonków
-nie można unieważnid małżeostwa po uchyleniu ubezwłasnowolnienia
3) Przeszkoda choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego chodzi tu o sytuacje, które nie uzasadniają
ubezwłasnowolnienia osoby, chociaż występuje u niej choroba psychiczna lub niedorozwój psychiczny
-przeszkoda ta nie ma charakteru bezwzględnego
-sąd może zezwolid na zawarcie małżeostwa, jeżeli choroba/niedorozwój nie zagraża małżeostwu ani zdrowiu
przyszłego małżeostwa, ani nie będzie przeszkodą do prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej
-dominuje pogląd, że takie zezwolenie może byd wydane ex post
-unieważnienia małżeostwa może żądad każdy z małżonków lub prokurator
-małżeostwo zawarte mimo istnienia choroby psychicznej jednego z małżonków nie podlega unieważnieniu, jeżeli
choroba ta później ustała
4) Przeszkoda bigamii drugie małżeostwo podlega unieważnieniu, jeżeli zostało zawarte mimo, że poprzednie
małżeostwo nie ustało przez:
śmierd
uznanie za zmarłego
unieważnienie
ani nie zostało rozwiązane przez rozwód
-nie można unieważnid małżeostwa drugiego, jeżeli poprzednie małżeostwo ustało lub zostało unieważnione w
trakcie trwania drugiego małżeostwa
- w tym przypadku następuje konwalidacja drugiego małżeostwa
-konwalidacja nie następuje, jeżeli pierwsze małżeostwo ustało ze względu na śmierd małżonka bigamisty
-uprawnienie żądania unieważnienia małżeostwa przysługuje każdemu, kto ma w tym interes prawny
-roszczenie również przysługuje małżonkowi, który zawarł małżeostwo w złej wierze
-bigamia jest również przestępstwem przeciwko rodzinie (art. 206 KK)
5) Przeszkoda pokrewieostwa i powinowactwa zakaz zawierania małżeostw pomiędzy krewnymi i powinowatymi
jest uzasadniony względami zdrowotnymi oraz moralno-obyczajowymi
-przeszkoda pokrewieostwa oznacza, że nie mogą zawrzed małżeostwa krewni w linii prostej bez ograniczenia oraz
rodzeostwo rodzone i przyrodnie
-pokrewieostwo jest przeszkodą, która nie może byd usunięta w wyniku zezwolenia sądu
-unieważnienia małżeostwa może żądad każdy, kto ma w tym interes prawny
-przeszkoda powinowactwa dotyczy powinowatych w linii prostej
-przeszkoda ta jest usuwalna, ponieważ sąd może z ważnych powodów zezwolid na zawarcie małżeostwa
pomiędzy powinowatymi
-unieważnienia małżeostwa mogą żądad małżonkowie lub prokurator
6) Przeszkoda przysposobienia przysposobienie wywołuje taki stosunek między przysposabiającym a
przysposobionym jaki występuje pomiędzy rodzicami a dziedmi
-przysposobienie jest przeszkodą nieusuwalną
-nie można jednak unieważnid małżeostwa, jeżeli przysposobienie ustało
B. KATALOG WAD OŚWIADCZEŃ WOLI
-małżeostwo może byd zatem unieważnione, jeżeli oświadczenia nupturientów zostały złożone:
1) przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażanie
woli
2) pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej osoby
3) pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający
oświadczenie mógł się obawiad, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeostwo
osobiste
1) Stan wyłączający świadome wyrażenie woli stan wyłączający świadome wyrażenie woli może pojawid się w
związku z np. chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym
-stan wyłączający świadomośd może pojawid się z jakiegokolwiek powodu
stan ten nie musi byd trwały, ale musi występowad w chwili składania oświadczenia woli
-chodzi tu o stan wyłączający świadomośd wyrażonej woli, a nie stan wyłączający swobodę powzięcia decyzji i
wyrażenia woli
14
Art. 151 §1 a art. 12 KRO
-w obu przypadkach choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy mogą spowodowad unieważnienie
małżeostwa
-art. 151 §1 nie jest jednak powtórzeniem art. 12 KRO, pomiędzy tymi art. zachodzą odrębności:
1) ratio legis przepisów
w art. 12 chodzi o wyeliminowanie negatywnych konsekwencji (zwłaszcza genetycznych)
związanych z małżeostwem osób wykazujących wymienione w tym przepisie zaburzenia
psychiki
art. 151 ma zabezpieczyd świadome i swobodne zawieranie małżeostw
2) zakres regulacji
art. 151 jest szerszy, ponieważ powód unieważnienia małżeostwa może stanowid każda
okolicznośd powodująca anormalny stan psychiczny małżonka
hipoteza art. 12 dotyczy tylko choroby psychicznej i niedorozwoju umysłowego
3) źródło zakazu
w art. 12 źródłem zakazu jest sama choroba psychiczna, niezależnie od tego czy w momencie
zawarcia małżeostwa występują jej symptomy
-remisja choroby nie wyklucza możliwości unieważnienia małżeostwa
w art. 151 wyłączenie świadomości ma nastąpid w chwili składania oświadczenia o wstąpieniu w
związek małżeoski
4) konwalidacja
w art. 12 przeszkodę do unieważnienia małżeostwa stanowi ustąpienie choroby psychicznej
w art. 151 małżeostwo staje się niewzruszalne po bezskutecznym upływie przewidzianych przez
ustawę terminów
5) zgoda sądu
zgoda sądu opiekuoczego na zawarcie małżeostwa przez chorego psychicznie lub dotkniętego
niedorozwojem umysłowym eliminuje możliwośd powołania się na wadę braku świadomości w
momencie składania oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeoski
2)Błąd co do tożsamości drugiej strony w doktrynie dominuje pogląd o wąskim ujęciu pojęcia „tożsamości”
partnera
-hipoteza art. 151 §2 ogranicza się do sytuacji, kiedy jeden z małżonków był przekonany o tym, że związek ten zawarł
z inną osobą niż ta, która w rzeczywistości złożyła drugie oświadczenie woli (błąd co do tożsamości psychofizycznej)
-błąd taki może zaistnied w odniesieniu do, np.:
bliźniaczego rodzeostwa
posłużenia się pełnomocnikiem
3) Groźba zawarcie małżeostwa pod wpływem groźby oznacza, że nupturient nie miał możliwości swobodnego
podjęcia decyzji i wyrażenia woli w sprawie
-groźba jako podstawa unieważnienia małżeostwa powinna:
1) cechowad się bezprawnością
2) byd na tyle poważna, że składający oświadczenie woli mógł się obawiad, że jemu samemu lub innej osobie
grozi poważne niebezpieczeostwo osobiste
3) groźba pozostaje w związku przyczynowym ze złożonym oświadczeniem o wstąpieniu w związek małżeoski
-groźba może pochodzid od drugiej strony czynności prawnej lub od osoby trzeciej -zagrożonym może byd jedna ze
stron, obie strony lub osoba trzecia
4) Unieważnienie małżeostwa zawartego z wystąpieniem wad oświadczenia woli unieważnienie małżeostwa
może żądad małżonek, który złożył oświadczenie dotknięte wadą
-żądanie może byd złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia:
ustania stanu wyłączającego świadome wyrażanie woli
wykrycia błędu
ustania obawy wywołanej groźbą
C. PRZESZKODA DOTYCZĄCA PEŁNOMOCNICTWA
-małżeostwo może zostad unieważnione, jeżeli zostało zawarte przez pełnomocnika:
mimo braku stosownego zezwolenia sądu
w razie nieważności pełnomocnictwa
w razie skutecznego odwołania pełnomocnictwa
-podstawą konwalidacji małżeostwa zawartego mimo usterek pełnomocnictwa jest podjęcie przez małżonków
wspólnego pożycia
15
-w pozostałych przypadkach stosuje się ustalenie treści aktu małżeostwa przez sąd w postępowaniu nieprocesowym
C. UNIEWAŻNIENIE AKTU MAŁŻEŃSTWA
-unieważnienia aktu małżeostwa dokonuje sąd w postępowaniu nieprocesowym, jeżeli zaistnieją 2 przesłanki:
a) akt stwierdza zdarzenie niezgodne z prawą i
b) wskutek uchybieo przy sporządzaniu aktu zmniejszyła się jego moc dowodowa
-wniosek o unieważnienie małżeostwa może wnieśd każdy zainteresowany, kierownik USC oraz prokurator
§3. PRAWA I OBOWIĄZKI MAŁŻONKÓW
3.1 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
-nowy stan cywilny, tj. status męża i żony powoduje, że zakres korzystania z wolności osobistej przez małżonków
nieco się zmienia
-chodzi o te skutki zawarcia małżeostwa, które:
a) dotyczą miejsca zamieszkania małżonków
b) dotyczą ich nazwiska
c) nakładają na małżonków określone obowiązki o charakterze osobistym, tj. wspólnego pożycia,
wierności, pomocy, lojalności
d) nakładają obowiązki o charakterze majątkowym, np. przyczynianie się do utrzymania rodziny
-prawa i obowiązki małżonków mają charakter praw podmiotowych, lecz różnią się od konstrukcji praw
podmiotowych z KC
-prawa osobiste małżonków nie wynikają ze zobowiązania stron, ale są rezultatem szczególnego aktu
prawnego jakim jest zawarcie małżeostwa
-naruszenie tych praw i obowiązków nie podlega bezpośredniej sankcji, nie jest możliwa również ich
realizacja przy użyciu środków egzekucyjnych
1) Zasada równości KRO opiera się na konstytucyjnej zasadzie równości kobiety i mężczyzny
-żaden z małżonków nie korzysta z ustawowo określonej przewagi w stosunkach rodzinnych
-oboje małżonkowie mają równe prawa i obowiązki względem siebie i względem założonej rodziny
2) Rozstrzyganie o istotnych sprawach rodziny równouprawnienie małżonków może niekiedy utrudniad
rozwiązywanie spraw ważnych dla rodziny
-w razie braku porozumienia odnośnie istotnych spraw małżonkowie mogą zwrócid się do sądu o rozstrzygnięcie (art.
24 KRO)
-KRO nie definiuje pojęcia „istotnych spraw”
-są to sprawy dotyczące funkcjonowania rodziny oraz sprawy dotyczące organizacji życia rodzinnego
-pojęciem „istotnych spraw” nie są objęte sprawy, które KRO rozstrzyga expressis verbis, np.
a) sprawy zarządu majątkiem wspólnym małżonków
b) istotne sprawy dotyczące dziecka wspólnego
c) sprawy majątkowe małżonków wynikające z obowiązującego ich ustroju majątkowego
d) sprawy natury osobistej, w których decyzja małżonka może byd zastąpiona orzeczeniem sądu
-rozstrzygnięcie sądu wydane na podstawie art. 24 KRO nie ma charakteru sprawy osądzonej
-orzeczenie to nie może byd egzekwowane
-sami małżonkowie nie są nim związani i mogą się później porozumied co do innego sposobu załatwienia
sprawy
3.2. PRAWA I OBOWIĄZKI NIEMAJĄTKOWE
-zakres niemajątkowych obowiązków małżonków obejmuje trzy podstawowe ciążące na nich powinności:
1) powinnośd wspólnego pożycia
2) powinnośd wzajemnej pomocy
3) powinnośd wierności
-niewywiązywanie się przez jednego z małżonków z tych obowiązków może prowadzid do rozwiązania małżeostwa,
jeżeli prowadzi ono do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeoskiego
-wśród niemajątkowych praw małżonków mieszczą się dwa uprawnienia:
1) uprawnienie do wspólnego rozstrzygania przez nich o istotnych sprawach rodziny
2) uprawnienie do decydowanie o kształcie własnego nazwiska, jakie będą nosid po zawarciu małżeostwa
A. WSPÓLNE POŻYCIE, MIEJSCE ZAMIESZKANIA
-w ramach wspólnego pożycia małżonków wyróżnia się 3 więzi:
1) fizyczną
2) duchowną
3) ekonomiczną
1) Więź duchowna jej nawiązanie polega na stworzeniu pomiędzy partnerami odpowiadającego im zespołu
wzajemnych, dodatnich względem sobie uczud, np. miłośd, serdecznośd, szacunek, przywiązanie
17
-orzeczenie sądu o separacji małżonków powoduje ustanie obowiązku przyczyniania się do utrzymania rodziny na
podstawie art. 27 KRO
-sąd w takiej sytuacji orzeka o alimentach między małżonkami oraz o obowiązku alimentacyjnym rodziców
względem dzieci
2) Wykonanie obowiązku dla wykonania obowiązku utrzymania rodziny uprawnionemu małżonkowi przysługuje
roszczenie podobne do roszczenia alimentacyjnego, które rozpatruje sąd cywilny w procesie
-zasądzając żądaną kwotę na wspólne potrzeby rodziny, sąd uwzględnia również potrzeby pozwanego
małżonka
-w art. 28 KRO przewidziano nadzwyczajny i uproszczony tryb uzyskania od zobowiązanego małżonka środków
utrzymania
-sąd może w postępowaniu nieprocesowym nakazad, aby wynagrodzenie za pracę albo inne należności
przypadające małżonkowi były wypłacane w całości lub w części do rąk drugiego małżonka
-sąd powinien mied również na względzie potrzeby małżonka-dłużnika
3) Korzystanie z mieszkania niezależnie od ustroju majątkowego małżonek nie mający własnego tytułu prawnego
do mieszkania (np. najem, własnośd, służebnośd osobista) jest uprawniony do korzystania z niego w celu
zaspokojenia potrzeb rodziny
-analogiczne uprawnienie dotyczy korzystania przez oboje małżonków z przedmiotów urządzenia domowego, chodby
należały tylko do jednego z nich
B. UPOWAŻNIENIE DO DZIAŁANIA ZA WSPÓŁMAŁŻONKA
-art. 29 KRO upoważnia małżonka do działao za drugiego w sprawach zwykłego zarządu jego majątkiem osobistym,
jeżeli on sam nie może działad z powodu przemijającej przeszkody
-jeden z małżonków jest zatem przedstawicielem ustawowym drugiego małżonka w zakresie wskazanym w art. 29
1) Zakres upoważnienie dotyczy tylko i wyłącznie zwykłego zarządu majątkiem osobistym, a nie majątkiem
wspólnym małżonków, czyli np. pobranie wynagrodzenia za pracę, pobranie czynszu najmu, zapłacenie podatku
2) Przesłanki ustawowe upoważnienie do działania w imieniu drugiego małżonka jest możliwe tylko wtedy, gdy
zostają spełnione następujące przesłanki:
1) małżonkowie pozostają we wspólnym pożyciu
2) istnieje przemijająca przeszkoda uniemożliwiająca małżonkowi osobiste działanie, np. choroba, przebywanie
w areszcie, wyjazd
3) małżonek ten nie wyraził w tej kwestii sprzeciwu (względem osób trzecich sprzeciw jest skuteczny, jeżeli im
był wiadomy)
C. ODPOWIEDZIALNOŚĆ SOLIDARNA MAŁŻONKÓW
-niezależnie od ustroju majątkowego, w jakim pozostają małżonkowie, są oni odpowiedzialni solidarnie za
zobowiązania zaciągnięte dla zaspokojenia potrzeb rodziny
-KRO nie zawiera definicji zwykłych potrzeb rodziny
-przyjmuje się, że są to powtarzające się potrzeby w zakresie mieszkania, żywności, odzieży, ochrony
zdrowia, nieluksusowych rozrywek, wypoczynku, wychowania dzieci, itd.
-z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków wyłączyd odpowiedzialnośd solidarną
-w takim przypadku odpowiedzialności ponosi małżonek, który zaciągnął zobowiązanie
-zerwanie wspólnego pożycia nie powoduje ustania odpowiedzialności solidarnej, ponieważ małżonkowie są nadal
zobowiązani do zaspokajania potrzeb rodziny
§4. USTROJE MAJĄTKOWE MAŁŻEŃSKIE
4.1. POJĘCIE I RODZAJE
-istnieją dwa rodzaje stosunków majątkowych między małżonkami:
1) stosunki powstające wskutek zawarcia małżeostwa, jednak powiązane ze wzajemnymi prawami i
obowiązkami małżonków, np. obowiązek dostarczania środków utrzymania, odpowiedzialnośd za
zobowiązania zaciągnięte dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny
2) stosunki majątkowe między małżonkami w zakresie wzajemnej sytuacji majątków obojga małżonków
Małżeoski ustrój majątkowy zespół zasad wynikających z przepisów lub z postanowieo małżeoskiej umowy
majątkowej, określających pozycję każdego z małżonków względem poszczególnych mas majątkowych
-dotyczą one:
a) majątków, którymi małżonkowie dysponowali jeszcze przed zawarciem małżeostwa
b) majątku nabytego w trakcie trwania małżeostwa
-ustrój majątkowy w jakim funkcjonuje dane małżeostwo może wynikad z:
1) przepisów ustawy (ustawowy ustrój majątkowy)
-funkcjonowanie w takim ustroju jest udziałem małżonków:
a) którzy nie zawarli umowy majątkowej
19
-przy zawieraniu umowy z funduszem emerytalnym członek musi złożyd pisemne oświadczenie o stosunkach
majątkowych istniejących między nim a jego małżonkiem
-w razie rozwiązania/unieważnienia małżeostwa powodującego ustanie wspólności majątkowej środki
zgromadzone w otwartym funduszu ulegają podziałowi majątku wspólnego i są przekazywane byłym
małżonkom
4) przedmioty majątkowe nabyte przez jednego z małżonków w drodze dziedziczenia/zapisu/darowizny, ale z
dokonanym przez spadkodawcę/darczyocę zastrzeżeniem, że mają one stanowid przedmiot majątku
wspólnego obu stron
5) renta należna poszkodowanemu małżonkowi z powodu wywołanej uszkodzeniem ciała lub rozstrojem
zdrowia całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego
potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłośd
6) korzyści uzyskane przez jednego z małżonków z przysługujących mu praw autorskich i praw pokrewnych,
praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy
7) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy o systemie
ubezpieczeo społecznych (1998r.)
-w czasie trwania małżeostwa, każdy z małżonków może wytoczyd powództwo o ustalenie przynależności
określonego przedmiotu, jako składnika majątku wspólnego
2) Majątek osobisty skład majątku osobistego wyznacza art. 31 KRO, zaliczając do niego te przedmioty (prawa)
majątkowe, które nie należą do majątku wspólnego
-majątek osobisty obejmuje zatem przedmioty, które małżonkowie nabyli przed powstaniem wspólności
ustawowej, tj. najczęściej przed zawarciem małżeostwa
-ponadto do majątku osobistego należą przedmioty (prawa) majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności, a
wskazane w art. 33 pkt 1-10:
1) przedmioty majątkowe nabyte przez małżonka jeszcze przed powstaniem wspólności
-decydujące znaczenie ma moment powstania wspólności, a nie chwila zawarcia małżeostwa
-oba te zdarzenia nie muszą byd bowiem czasowo tożsame, ze względu na możliwośd umownego
uregulowania małżeoskich stosunków majątkowych
2) składniki majątkowe uzyskane w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny, chyba że spadkodawca lub
darczyoca inaczej postanowił
-należy tu pamiętad o wyjątku z art. 34 KRO
3) prawa majątkowe wynikające wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom
4) składniki majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków
-takiego wymogu nie spełnia żaden składnik majątkowy o podwójnym lub wielorakim przeznaczeniu (np.
biżuteria, traktowana zgodnie przez obu małżonków jako lokata kapitału)
5) prawa niezbywalne, ale wyłącznie te, które mogą przysługiwad tylko jednej osobie (np. roszczenia
alimentacyjne)
-korzyści uzyskane z tych praw stanowią już jednak częśd majątku wspólnego małżonków
6) odszkodowanie za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, jak i zadośduczynienia za doznaną
przez małżonka krzywdę, z wyłączeniem wcześniej wspomnianych wyżej rent
7) niewymagalne jeszcze, a także wymagalne już, ale jeszcze niezrealizowane wierzytelności o wynagrodzenie
za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej małżonka
8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia, a więc uzależnione do pewnych
osobistych predyspozycji małżonka
9) majątkowe prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy
10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny
stanowi inaczej (tzw. zasada surogacji), np. Mąż sprzedaje samochód nabyty w drodze dziedziczenia i za
uzyskane pieniądze zakupuje działkę letniskową (działka należy wówczas do majątku osobistego)
C. ZARZĄD MAJĄTKIEM WSPÓLNYM
1) Pojęcie zarządu zarząd są to działania w sferze prawnej innej osoby
-przez zarząd należy rozumied:
a) wszelkie działania faktyczne niezbędne dla wykonywania praw objętych wspólnością
b) czynności prawne dotyczące majątku wspólnego prowadzące do nabycia prawa, rozporządzania nim,
zaciągnięcia zobowiązania, przeniesienia posiadania rzeczy
c) czynności zmierzające do zachowania wspólnego prawa, w tym także czynności procesowe w postępowaniu
sądowym i administracyjnym
-na zarząd składają się zatem czynności:
a) prawne (np. wynajęcie pomieszczenia osobie trzeciej)
21
-umowy te mogą byd swobodnie kształtowane przez małżonków zgodnie z zasadą swobody umów
-umowy majątkowa ma charakter:
a) organizacyjny, jeżeli zawierana jest przez przyszłych małżonków
b) modyfikujący, jeżeli jest zawierana w czasie trwania małżeostwa
-umowa określa strukturę stosunków majątkowych, które wchodzą w skład ustroju majątkowo-małżeoskiego
-umowa majątkowa może byd zmieniona/rozwiązana
2) Rodzaje ustrojów odnośnie umowy majątkowej obowiązuje zasada swobody umów, ale podlega ona
ograniczeniom ze względu na potrzebę zachowania pewności obrotu
-umowa zatem może wspólnośd majątkową:
a) rozszerzyd
b) ograniczyd
c) wyłączyd
-niedopuszczalnym jest ustalenie ustroju umownego, który łączyłby różne elementy wspólności i rozłączności
majątkowej
Wspólnośd rozszerzona
-obejmuje przedmioty (prawa majątkowe), które wg zasad ustroju ustawowej wspólności należą do majatku
osobistego
-małżonkowie mogą włączyd do wspólności ustawowej przedmioty nabyte przez nich przed zawarciem małżeostwa,
a także przedmioty należące z mocy ustawy do majątku osobistego
-KRO wprowadza jednak pewne ograniczenia co do rozszerzenia wspólności
-są to bezwzględne zakazy (ius cogens) objęcia wspólnością:
1) przedmiotów majątkowych, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu
lub darowizny
2) praw majątkowych, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom
3) praw niezbywalnych
4) wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, jeżeli
nie wchodzą one do wspólności ustawowej
5) niewymagalnych jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę albo z tytułu innej działalności
zarobkowej każdego z małżonków
-umowa rozszerzająca wspólnośd może działad:
a) tylko na przyszłośd – do majątku wspólnego wejdą w tym wypadku tylko przedmioty nabyte po zawarciu
umowy małżeoskiej
b) z mocą wsteczną – w skład majątku wspólnego wejdą przedmioty należące wcześniej do majątku osobistego
-do wspólności umownej stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej
Wspólnośd ograniczona
-polega na tym, że małżonkowie w drodze umowy wyłączają z majatku wspólnego określone rodzajowo przedmioty
(prawa) majątkowe, np. wynagrodzenie za pracę, dochody z majątku osobistego
-wyłączenie może nastąpid na przyszłośd lub z mocą wsteczną
-ograniczenie nigdy nie może prowadzid do całkowitego zniesienia wspólności majątkowej
Rozdzielnośd majątkowa
-polega na tym, że istnieją tylko majątki osobiste małżonków (nie ma majątku wspólnego)
-rozdzielnośd majątkowa może byd:
1) rozdzielnością pełną i trwałą w razie ustania małżeostwa lub zniesienia ustroju rozdzielności majątkowej
małżonkowie zachowują swój dotychczasowy majątek
-każdemu z małżonków przysługuje roszczenie o ewentualny zwrot nakładów dokonanych z majątku
osobistego na majątek osobisty drugiego małżonka
2) rozdzielnością majątkową z wyrównaniem dorobków rozdzielnośd polega na tym, że w czasie jej trwania
małżonkowie posiadają tylko majątek osobisty, natomiast po ustaniu tego ustroju (np. zawarciu umowy)
pojawi się obowiązek wyrównania dorobków obojga małżonków
-wyrównania dorobku może żądad każdy z małżonków, a w razie jego śmierci – również jego spadkobiercy
-wyrównania dorobku można żądad tylko po ustaniu tego ustroju majątkowego
-sąd na żądanie jednego z małżonków może zmniejszyd obowiązek wyrównania dorobku ze względu na
ważne powody, np. naganna postawa życiowa jednego z małżonków, trwonienie majątku
-ustrój ten małżonkowie mogą wprowadzid:
a) przed zawarciem małżeostwa małżonkowie zachowają wówczas swoje majątki nabyte do chwili zawarcia
małżeostwa oraz majątki nabyte po jego zawarciu
-każdy z małżonków sprawuje samodzielnie zarząd nad swoim majątkiem i swobodnie nim rozporządza
24
b) w czasie trwania małżeostwa wspólnośd majątkowa ustaje w chwili sporządzenia umowy lub w chwili
wskazanej w samej umowie
-majątek wspólny ulega podziałowi, a przypadające każdemu z małżonków przedmioty majątkowe wchodzą
do ich majątków osobistych
-mimo rozdzielności majątkowej współmałżonkowie mogą byd współwłaścicielami rzeczy na podstawie przeporów
KC
3) Skutecznośd umów wobec osób trzecich małżonkowie mogą powoływad się na umowę majątkową tylko
wtedy, gdy fakt zawarcia umowy i jej rodzaj był znany osobom trzecim
-ciężar dowodu, że osoba trzecia wiedziała o umowie, spoczywa na małżonkach, którzy z tego faktu wywodzą skutki
prawne
-jeżeli osoba trzecia nie wiedziała o istnieniu umowy majątkowej, umowa ta nie wpływa na jej prawa i może
ona zaspokoid swoje roszczenia z przedmiotów majątkowych tak, jakby umowa nie została zawarta
-ochrona osób trzecich dotyczy wszelkiego rodzaju wierzytelności
-małżonkowie mogą powoład się względem osoby trzeciej na skutki umowy majątkowej tylko co do stosunku
prawnego, który powstał po zawarciu umowy
-jeżeli osoba trzecia w chwili powstania stosunku prawnego nie wiedziała o zawarciu i rodzaju umowy,
umowa jest względem niej bezskuteczna
-szczególny rodzaj ochrony jest przewidziany w razie rozszerzenia wspólności
-w takim wypadku zwiększa się również zakres odpowiedzialności majątkiem wspólnym
-wierzyciel jednego z małżonków może żądad zaspokojenia z majątku wspólnego także wtedy, gdy
wierzytelnośd powstała przed zawarciem związku małżeoskiego lub przed umownym rozszerzeniem
wspólności majątkowej
4) Forma umowy umowa powinna byd zawarta w formie aktu notarialnego (ad solemnitatem)
-umowa może byd zawarta przed zawarciem małżeostwa lub w czasie jego trwania
5) Zmiana lub rozwiązanie umowy małżonkowie mogą dokonywad zmian umowy majątkowej w granicach, jakie
wyznacza art. 47 KRO; zmiana może mied zatem dwojaki charakter:
a) może dotyczyd rodzaju umowy majątkowej, np. małżonkowie odstępują od wspólności rozszerzonej i
przyjmują wspólnośd ograniczoną
b) może polegad na włączeniu do wspólności rozszerzonej dalszych przedmiotów majątkowych albo na dalszym
ograniczeniu istniejącej już wspólności
-w tym zakresie zmienia się również ochrona osób trzecich: (odpowiednio)
a) umowa będzie skuteczna tylko wtedy, gdy była wiadoma osobom trzecim
b) poszerzenie/ograniczenie majątku jest skuteczne względem osób trzecich niezależnie od tego czy wiedziały o
tej zmianie
-rozwiązanie umowy majątkowej jest dopuszczalne i wywołuje różne skutki prawne – w zależności od tego, kiedy
została zawarta umowa:
rozwiązanie umowy w czasie trwania małżeostwa powoduje powstanie wspólności ustawowej
rozwiązanie umowy przed zawarciem małżeostwa powoduje powstanie wspólności ustawowej
4.4. USTRÓJ PRZYMUSOWY
-ustrój przymusowy pojawia się we wspólności ustawowej lub umownej małżonków, niezależnie od ich woli
-ustrój przymusowy może zaistnied z mocy:
a) orzeczenia sądu
b) ustawy
1) Ustrój przymusowy z mocy orzeczenia sądu powstaje w wyniku żądania jednego z małżonków, jeżeli istnieją ku
temu ważne powody, np. faktyczne życie w rozłączeniu, trwonienie majątku przez jednego z małżonków
-ustanowienie rozdzielności następuje w drodze wydania wyroku
-rozdzielnośd majątkowa powstaje w dniu oznaczonym w wyroku
-sąd może wskazad dzieo wcześniejszy od daty wydania wyroku, jednak nie wcześniejszy od dnia złożenia
powództwa
-tylko w wyjątkowych przypadkach sąd może wprowadzid rozdzielnośd z datą przypadającą wcześniej niż
dzieo złożenia powództwa, np. w wypadku rozłącznego życia małżonków
2) Ustrój przymusowy z mocy ustawy ustawowe powstanie rozdzielności majątkowej jest skutkiem ustania z
mocy prawa wspólności ustawowej lub umownej w wyniku:
a) ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków
b) ogłoszenia upadłości jednego z małżonków
c) orzeczenie separacji
-w takim wypadku powstaje ustawowy ustrój rozdzielności majątkowej
25
-ustawodawca wyłączył możliwośd żądania zwrotu wydatków (nakładów) koniecznych, poczynionych z majątku
wspólnego na przedmioty należące do majątku osobistego jednego z małżonków przynoszące dochód
-skoro bowiem przedmioty wchodzące w skład majątku osobistego przynoszą dochód, wydatki (nakłady)
poczynione na przedmioty tego typu z majątku wspólnego znajdą swoje pokrycie w tychże dochodach
(wchodzą one do majątku wspólnego)
-ponadto nie można żądad zwrotu wydatków (nakładów), poczynionych z majątku osobistego, zużytych w celu
zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartośd majątku w chwili ustania wspólności
4.6. ODPOWIEDZIALNOŚĆ MAŁŻONKÓW ZA ZOBOWIĄZANIA
1) Zasady ogólne zasady ogólne dotyczące zaciągania zobowiązao przez małżonków reguluje art. 41 KRO
-w tym zakresie znajdują zastosowanie przepisy KC dotyczące
odpowiedzialności w sytuacji wielości dłużników (art. 366-383 KC)
-art. 370 KC przewiduje solidarną odpowiedzialnośd osób, które zaciągnęły
zobowiązane dotyczące ich wspólnego mienia, chyba że strony umówiły się
A. Dług zaciągnięty wspólnie inaczej
-w takich sytuacjach wierzyciel będzie mógł dochodzid swojego roszczenia w
całości od któregokolwiek z małżonków lub od obu łącznie i zaspokoid je ze
wszystkich mas majątkowych
-jeżeli jeden z małżonków zaciągnął dług, druga strona może dochodzid swojej
wierzytelności wyłącznie od niego
B. Dług zaciągnięty przez jednego -spod egzekucji wyłączony jest wówczas majątek osobisty drugiego
z małżonków współmałżonka
-egzekucja z majątku wspólnego uzależniona jest do tego, czy dług został
zaciągnięty za zgodą czy bez zgody drugiego małżonka
2) Dopuszczalnośd zaspokojenia się wierzyciela jednego z małżonków z całego majątku wspólnego art. 41 §1
wprowadza regułę, zgodnie z którą wierzyciel jednego z małżonków może żądad zaspokojenia z całego majątku
wspólnego wyłącznie wówczas, gdy drugi małżonek wyraził zgodę na zaciągnięcie takiego zobowiązania
-jest to zgoda o charakterze fakultatywnym
-gwarantuje ona wierzycielowi możliwośd dochodzenia zaspokojenia z majątku osobistego małżonka, który
zaciągnął dług lub z majątku wspólnego małżonków
-ustawodawca nie wskazał w jakim czasie powinna zostad udzielona zgoda
27
-zgoda taka powinna byd jednak udzielona najpóźniej w momencie podjęcia samej czynności stanowiącej
źródło zobowiązania
-zgoda współmałżonka może byd udzielona w dowolnej formie
-z rozwiązao procesowych (KPC) wynika jednak, iż zgoda takiego typu powinna byd udzielona w formie
pisemnej (dla celów dowodowych)
-wierzycielowi należy przedstawid dokument zawierający zgodę
-zaspokojenie wierzytelności z majątku wspólnego lub z jego części wymaga nadania tytułowi egzekucyjnemu,
wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeoskim, klauzuli wykonalności także przeciwko jej
małżonkowi
3) Możliwośd zaspokojenia się przez wierzyciela jednego z małżonków z majątku wspólnego w 4 wyraźnie
wskazanych przypadkach przyjęto zasadę, że substrat odpowiedzialności za zobowiązanie zaciągnięte samodzielnie
przez jednego z małżonków będą stanowid:
a) majątek osobisty dłużnika, oraz
b) niektóre, dokładnie wskazane przedmioty majątkowe należące do majątku obojga małżonków
-chodzi tu o:
1) zobowiązania zaciągnięte bez zgody współmałżonka
2) zobowiązania niewynikające z czynności prawnych (np. zobowiązania deliktowe, zobowiązania powstałe z
bezpodstawnego wzbogacenia się, zobowiązania alimentacyjne)
3) wierzytelności powstałe jeszcze przed powstaniem małżeoskiej wspólności
4) wierzytelności dotyczące jedynie majątku osobistego dłużnika
-w każdym z wymienionych przypadków dłużnik może żądad zaspokojenia z:
a) majątku osobistego dłużnika
b) wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej
c) korzyści uzyskanych z przysługujących mu praw, o których mowa w art. 33 pkt 9 KRO (prawa autorskie i
prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy)
d) przedmiotów wchodzących w skład przedsiębiorstwa, jeżeli wierzytelnośd powstała w związku
prowadzeniem tego przedsiębiorstwa
-w sytuacji, gdy wierzytelnośd powstała przed powstaniem wspólności lub dotyczy majątku osobistego jednego tylko
ze współmałżonków, wierzyciel może żądad zaspokojenia z:
a) majątku osobistego dłużnika
b) z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej
c) z korzyści uzyskanych z przysługujących mu praw, o których mowa w art. 33 pkt 9
4) Odpowiedzialnośd małżonków z zobowiązania publicznoprawne
-jeśli podatnik/płatnik/inkasent pozostaje w związku małżeoskim, odpowiedzialnośd za
podatki obejmuje jego majątek osobisty oraz majątek wspólny
-skutki ewentualnego ograniczenia/zniesienia/wyłączenia lub ustania wspólności
majątkowej nie odnoszą się do zobowiązao podatkowych:
a) powstałych przed dniem zawarcia umowy o ograniczeniu/wyłączeniu/zniesieniu
wspólności majątkowej
b) powstałych przed datą uprawomocnienia się orzeczenia sądu o zniesieniu
wspólności majątkowej
c) powstałych przed datą uprawomocnienia się orzeczenia sądu o separacji lub
ubezwłasnowolnieniu jednego z małżonków
Podatki i zaległości -małżonkowie odpowiadają solidarnie za zaległości podatkowe jednego z małżonków
podatkowe prowadzącego działalnośd gospodarczą, wynikające z tej działalności i powstałe w
okresie, w którym drugi małżonek stale współdziałał z podatnikiem w jej wykonywaniu,
osiągając korzyści z prowadzonej przez niego działalności
-reguła ta odnosi się również do małżonków, którzy zawarli umowę o ograniczeniu lub
wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej bądź wobec których ustawowa
wspólnośd majątkowa została zniesiona orzeczeniem sądu
-rozwód ani unieważnienie małżeostwa nie wyłączają solidarnej odpowiedzialności
byłych małżonków za zaległości podatkowe jednego z nich z tytułu zobowiązao
podatkowych powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej
-odpowiedzialnośd współmałżonka jest jednak ograniczona w takiej sytuacji wyłącznie
do wysk0ości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym
Grzywny -orzeczone w postępowaniu karnym w stosunku do jednego z małżonków, pozostających
Nawiązki we wspólności majątkowej, kary grzywny/nawiązki/należności sądowe podlegają w
28
art. 55 §1 KRO
Domniemywa się, że małżeostwo ustało z chwilą, którą w orzeczeniu
sądowym oznaczono jako chwilę śmierci zaginionego
2) Przesłanki jako podstawową przesłankę KRO wskazuje zaistnienie zupełnego i trwałego rozkładu pożycia
małżeoskiego
-przesłanka ta jest uzupełniona dodatkowo przesłankami negatywnymi:
a) wyłączna wina
b) dobro wspólnych małoletnich dzieci
c) sprzecznośd rozwodu z zasadami współżycia społecznego
30
-małżeostwo może byd rozwiązane, jeżeli rozkład pożycia między małżonkami jest trwały i zupełny, niezależnie od przyczyn, jakie ten
rozkład spowodowały
-w każdej sprawie sąd musi ustalid, czy ustało pożycie małżeoskie
Zupełnośd rozkładu pożycia – polega na tym, że znikły trzy zasadnicze więzi między małżonkami:
a) więź psychiczna (uczuciowa)
b) więź fizyczna
Przesłanka rozkładu pożycia c) więź gospodarcza
-najdonioślejszym jest brak więzi psychicznej
-na całkowite ustanie więzi psychicznej wskazuje wrogi (nienawistny) stosunek między małżonkami
-w takim wypadku sąd musi odnieśd się do subiektywnego ujęcia rozkładu pożycia (istotną rolę odgrywa w tym przypadku dowód
z przesłuchania stron)
Trwałośd rozkładu pożycia – polega na tym, że małżonkowie nie powrócą już do wspólnego pożycia
-dla prawidłowej oceny tej przesłanki sąd powinien zbadad przyczyny rozkładu pożycia
Przesłanki negatywne (wyłączające dopuszczalnośd rozwodu)
-w pewnych sytuacjach, mimo istnienia zupełnego i trwałego rozkładu pożycia, rozwód jest niedopuszczalny
-rozwód nie może byd orzeczony, jeżeli żąda go wyłącznie małżonek winny rozkładowi pożycia małżeoskiego
-chodzi tu o to, żeby zapobiegad lekkomyślnemu traktowaniu obowiązków wynikających z małżeostwa
-wina za rozkład pożycia dotyczy osobistych, uczuciowych relacji między małżonkami
-zakaz ten eliminuje zgoda drugiego małżonka na rozwód
Wyłączna wina
-w takim przypadku przyjmuje się, że i drugi małżonek żąda rozwodu, mimo braku swojej winy
-zgoda drugiego małżonka musi istnied w chwili wyrokowania i do tego czasu może byd cofnięta
-jeżeli małżonek niewinny nie wyrazi zgody na rozwód, wówczas sąd nie może orzec rozwodu
-sąd nie może orzec rozwodu, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpied dobro wspólnych małoletnich dzieci
-SN w Wytycznych z 1968r. wskazał na elementy precyzujące ocenę zagrożenia dobra dziecka – należy zwrócid uwagę:
a) czy rozwód nie osłabi więzi z dzieckiem tego z rodziców, przy którym ono nie pozostanie, w stopniu mogącym ujemnie
wpłynąd na wykonywanie władzy rodzicielskiej
b) czy nieustępliwe stanowisko jednego z małżonków co do sposobu wykonywania w przyszłości władzy rodzicielskiej i
zmierzające do wykluczenia z niej drugiego małżonka nie przyniesie szkody wychowaniu dziecka
Dobro wspólnych małoletnich c) czy dziecko boleśnie nie odczuje samego rozwodu rodziców
dzieci -sąd powinien ocenid czy dobro dziecka nie ucierpi wskutek rozwodu po zasięgnięciu opinii psychologa
-KRO nie wyjaśnia również pojęcia wspólnych małoletnich dzieci, ale należy przyjąd, że wspólnymi są dzieci:
1) za którymi przemawia domniemanie pochodzenia z rozwodzącego się małżeostwa
2) pozamałżeoskie, ale których pochodzenie od małżonków zostało ustalone, np. przez uznanie/ustalenie ojcostwa
3) wspólnie przysposobione albo dzieci jednego małżonka przysposobione przez drugiego
-nie bierze się pod uwagę dobra nasciturusa oraz dobra dzieci pełnoletnich
31
-sąd orzeka z urzędu o sprawach dziecka, które nie jest stroną procesu ani nie bierze w nim udziału
-rodzice mogą przedstawid sądowi porozumienie w tej sprawie oraz co do sposobu utrzymywania kontaktów z dzieckiem
-sąd może wydad następujące orzeczenie:
1) powierzyd wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z małżonków, a władzę drugiego małżonka ograniczyd do określonych obowiązków
i uprawnieo w stosunku do osoby dziecka
-w razie ustania władzy rodzicielskiej pierwszego z małżonków, drugi rodzic (mający ograniczone uprawnienia) uzyskuje pełną władzę
rodzicielską
-przy wyborze małżonka, któremu sąd powierza wykonywanie pełnej władzy rodzicielskiej sąd musi mied na względzie przede wszystkim
dobro dziecka (dotyczy to przede wszystkim nierozdzielania rodzeostwa)
2) zawiesid lub ograniczyd lub pozbawid jednego/oboje rodziców władzy rodzicielskiej
-podstawy wydania takiego orzeczenia wynikają z art. 109-112 KRO
-w wyroku rozwodowym sąd orzeka o obowiązku alimentacyjnym każdego z małżonków względem ich małoletniego dziecka, mając przy tym na
względzie przesłanki wskazane w art. 133 §1 oraz 135 §2 KRO
-orzeczenie powinno określad kwotę renty alimentacyjnej na każde dziecko
-orzeczenie o alimentach jest niezależne od winy, jak i od woli małżonków
c) alimenty dla
-żaden z małżonków nie może w ramach porozumienia co do rozwiązania małżeostwa zrzec się alimentów i zobowiązad do ponoszenia
dziecka
kosztów utrzymania dziecka w całości
-małżonkowie mogą jednak przedstawid porozumienie co do podziału władzy rodzicielskiej i kosztów utrzymania dziecka (sąd nie jest nim
związany, ale może je uwzględnid)
-sąd orzeka co do korzystania ze wspólnego mieszkania niezależnie od tytułu prawnego oraz nie zmienia i nie tworzy nowych praw podmiotowych
d) czasowe
względem mieszkania
korzystanie ze
-jeżeli mieszkanie jest wieloizbowe, sąd może orzec o faktycznym podziale mieszkania
wspólnego
-orzeczenie jest skuteczne tylko pod warunkiem aprobaty małżonków
mieszkania
-orzeczenie ma charakter tymczasowy i traci moc z chwilą opuszczenia mieszkania przez jednego z małżonków
2. Na żądanie jednego z małżonków
-rozstrzygnięcie ma charakter represyjny względem małżonka, który swoim zachowaniem rażąco uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie
-sąd może orzec ten środek po zbadaniu, czy małżonek dopuszcza się np. aktów przemocy względem rodziny, jest nałogowym alkoholikiem
wywołującym awantury
-eksmisję można orzec tylko z mieszkania należącego do obojga małżonków lub jednego z małżonków
a) eksmisja małżonka -orzeczenie eksmisji nie pozbawia stosownego prawa podmiotowego do mieszkania
ze wspólnego -rozliczenia z tego tytułu małżonkowie mogą dochodzid przy podziale majątku
mieszkania -niedopuszczalna jest eksmisja małżonka z mieszkania, które należy do jego majątku osobistego, a także:
mieszkania służbowego
mieszkania zakładowego
przydzielonego w związku z wykonywaniem funkcji lub zawodu
b) podział majątku -możliwośd jednoczesnego z rozwodem orzeczenia o podziale majątku wspólnego jest możliwa, jeżeli:
33
żaden z małżonków nie może zawrzed nowego małżeostwa ani powrócid do swojego nazwiska sprzed
zawarcia związku małżeoskiego
uchylony zostaje jednak obowiązek wspólnego pożycia małżonków, czego dalszą konsekwencją jest
wyłączenie domniemania pochodzenia dziecka od męża matki, gdy urodziło się ono po upływie 300 dni od
dnia orzeczenia separacji
sąd jest obowiązany orzec o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków
oraz o kosztach jego utrzymania, a także o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania
-rozpoznając żądanie separacji sąd obligatoryjnie orzeka, który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia
w razie zgodnego żądania separacji, sąd nie orzeka o winie, chociażby żądał tego którykolwiek z małżonków
-w odniesieniu do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego małżonka drugiemu pozostającemu w
separacji stosuje się przepisy regulujące ten obowiązek między rozwiedzionymi małżonkami:
w razie orzeczenia separacji w procesie obowiązek alimentacyjny małżonka niewinnego lub współwinnego
rozkładu pożycia jest powiązany z przesłanką niedostatku drugiego małżonka
obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego pojawia się mimo braku niedostatku, jeżeli wskutek
separacji istotnie pogorszyła się sytuacja materialna małżonka niewinnego
obowiązek alimentacyjny nie odnosi się do małżonków, którzy zgodnie zażądali separacji
-wskutek separacji pozostaje obowiązek wzajemnej pomocy między małżonkami, jednak w złagodzonej postaci
-wykonanie obowiązku zależy w tym przypadku od względów słuszności
-orzeczenie separacji uchyla obowiązek wierności i współdziałania dla dobra rodziny
-orzeczenie separacji powoduje powstanie ustroju rozdzielności majątkowej
-jest to ustrój przymusowy
-powstaje on z dniem uprawomocnienia się orzeczenia sądowego i nie jest możliwe orzekanie o powstaniu
rozdzielności z datą wsteczną
-orzeczenie separacji wywołuje również skutki w dziedzinie prawa spadkowego:
małżonek pozostający w separacji jest wyłączony z kręgu spadkobierców ustawowych
wyłączonym od dziedziczenia jest również małżonek przed orzeczeniem separacji, jeżeli spadkodawca
wystąpił z takim żądaniem i domagał się ustalenia winy małżonka, a żądanie było uzasadnione
6.3. ZNIESIENIE SEPARACJI
-małżonkowie mogą w każdym czasie żądad zniesienia separacji
-sąd orzeka o jej zniesieniu w razie zgodnego żądania obojga małżonków
-sąd okręgowy rozpoznaje sprawę w trybie nieprocesowym
-w razie wszczęcia postępowania zawiesza się z urzędu postępowania:
o eksmisję jednego z małżonków ze wspólnego mieszkania
w sprawie o korzystanie przez małżonków rozłączonych z takiego mieszkania
-prawomocne orzeczenie sądu znoszące separację małżonków powoduje jednocześnie ustanie jej skutków
-jednak nie we wszystkich kwestiach następuje automatyczny powrót do sytuacji prawnej sprzed orzeczenia
separacji:
sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem
na zgodny wniosek małżonków sąd może orzec w kwestiach ustroju majątkowego, np. gdy
małżonkowie chcą pozostad w ustroju rozdzielności majątkowej
III. RODZICE – DZIECI
§1. POCHODZENIE DZIECKA
1.1. MACIERZYŃSTWO
1) Urodzenie dziecka i rola aktu urodzenia o macierzyostwie decyduje fakt urodzenia dziecka
-z faktu urodzenia dziecka wynika wniosek, że w akcie urodzenia dziecka powinna byd wpisana jako matka kobieta,
która to dziecko urodziła
-o fakcie urodzenia dziecka, w terminie 14 dni, powinien zgłosid w USC:
ojciec lub matka dziecka
lekarz lub położna
inna osoba obecna przy porodzie
zakład opieki zdrowotnej
-akt urodzenia sporządza się na podstawie zaświadczenia wystawionego przez lekarza, położną lub zakład opieki
zdrowotnej
-akt urodzenia może wskazywad jako matkę kobietę, która dziecko urodziła lub inną kobietę
-w związku z tym istnieje możliwośd zaprzeczenia macierzyostwa
36
-w wypadku jednak zgodnego stanowiska separowanych małżonków, mąż matki może uznad ojcostwo
dziecka urodzonego w czasie trwania separacji, jeżeli jest jego biologicznym ojcem
-domniemanie działa również w przypadku:
niewpisania męża matki jako ojca dziecka
wpisania jako ojca innego dziecka
-domniemanie nie ma zastosowania w sytuacji, gdy małżeostwo uważa się za niezawarte (matrimonium non
existens)
2) Zaprzeczenie ojcostwa ustalenie ojcostwa męża matki na podstawie domniemania ma zapewnid stabilizację
stanu prawnego dziecka oraz małżonków
-wzruszenie domniemania może nastąpid tylko w procesie o zaprzeczenie ojcostwa
-sprawa nie może byd rozstrzygana np. przy rozstrzyganiu sprawy rozwodowej, alimentacyjnej itd.
Legitymacja czynna legitymację czynną w procesie posiadają:
1) mąż matki
2) matka dziecka
3) dziecko
4) prokurator
Legitymacja bierna legitymację bierną mają wymienione wyżej osoby poza prokuratorem -powództwo można
wnieśd przeciwko wszystkim pozostałym po wyłączeniu powoda Terminy terminy do wniesienia powództwa są
różne:
a) mąż matki powinien wytoczyd powództwo w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o
urodzeniu dziecka przez żonę
jeżeli w czasie biegu tego terminu został on ubezwłasnowolniony, termin 6 miesięcy dla
przedstawiciela ustawowego męża liczy się od dnia jego ustanowienia
jeżeli przedstawiciel ustawowy dowiedział się później o urodzeniu tego dziecka, bieg terminu
zaczyna się w dniu powzięcia przez niego tej wiadomości
ze względu na bezczynnośd przedstawiciela ustawowego dopuszczalne jest wniesienie powództwa w
terminie 6 miesięcy po uchyleniu ubezwłasnowolnienia
b) matka dziecka na wytoczenie powództwa ma 6 miesięcy od chwili urodzenia dziecka
c) dziecko może wytoczyd powództwo w terminie 3 lat od dnia osiągnięcia pełnoletniości
d) powództwo prokuratora nie jest ograniczone żadnym terminem
-terminy wskazane w KRO są terminami zawitymi -zaprzeczenie ojcostwa jest niedopuszczalne po śmierci dziecka
-jeżeli zgon nastąpi w czasie procesu, wówczas sąd umarza postępowanie
Przesłanki zaprzeczenia ojcostwa istnieje tylko jedna przesłanka zaprzeczenia ojcostwa: wykazanie, że mąż matki
nie jest ojcem dziecka
3) Skutki wyroku prawomocny wyroku obalający domniemanie ojcostwa męża matki ma charakter deklaratywny
w zakresie stanu cywilnego
-z mocą wsteczną ustaje:
a) władza rodzicielska nad dzieckiem
b) prawo do dziedziczenia
c) obowiązek alimentacyjny męża i pojawia się jego roszczenie zwrotne
-dziecko uzyskuje nazwisko matki, jakie nosiła ona w czasie urodzenia dziecka
1.4. USTALENIE OJCOSTWA DZIECKA POZAMAŁŻEŃSKIEGO
-KRO wprowadza dwa sposoby ustalenia ojcostwa dziecka, co do którego nie ma domniemania, że pochodzi ono do
małżonków:
1) uznanie ojcostwa przez mężczyznę, od którego dziecko pochodzi
2) sądowe ustalenie ojcostwa
Dziecko uznad można tylko dziecko małoletnie, ale dopuszcza się również uznanie nasciturusa
-uznanie ojcostwa może dotyczyd tylko dziecka żyjącego
-po śmierci dziecka uznanie jest dopuszczalne tylko w razie, gdy zgon dziecka nastąpił przed osiągnięciem
pełnoletniości
-mężczyzna może złożyd oświadczenie o uznaniu ojcostwa w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym
dowiedział się o śmierci dziecka, jednak nie może tego dokonad po dniu, w którym zmarłe dziecko uzyskałoby
pełnoletniośd
-uznad można ojcostwo co do dziecka, którego pochodzenie od oznaczonej kobiety jest prawnie ustalone
-nie ustala się ojcostwa dziecka, jeżeli chodzi wątpliwośd co do macierzyostwa
Uznający mężczyzna oświadczenie zawierające uznanie ojcostwa może złożyd mężczyzna, który ukooczył 16 lat i
co do którego nie istnieją podstawy do jego całkowitego ubezwłasnowolnienia
39
b) powstaje obowiązek alimentacyjny, wskutek czego osoba, która wcześniej świadczyła alimenty dla dziecka,
może żądad od ojca ich zwrotu
4) Ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa uznanie ojcostwa nie może zostad unieważnione, ponieważ jest
stwierdzeniem faktu
-uchylenie się od skutków ojcostwa może nastąpid tylko wtedy, gdy uznający nie jest ojcem tego dziecka
-ustawodawca przyjął w tym wypadku formę ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa
-ustalenie bezskuteczności następuje tylko w drodze sądowej, w wyroku
-legitymację czynną do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania mają tylko osoby bezpośrednio i
osobiście zainteresowane:
1) mężczyzna, który uznał ojcostwo, może wytoczyd powództwo w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym
dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi
2) matka dziecka, która mylnie przypuszczała, że ojcem dziecka jest mężczyzna, który uznał ojcostwo, może
wytoczyd powództwo w terminie 6 miesięcy od dnia dowiedzenia się o swojej pomyłce
3) dziecko pełnoletnie może wytoczyd powództwo nie później niż w ciągu 3 lat od uzyskania przez nie
pełnoletniości, jeżeli uznający ojcostwo nie jest jego ojcem
4) prokurator nie jest ograniczony terminem do wniesienia powództwa, lecz powództwo nie jest dopuszczalne
po śmierci dziecka
-termin 6 miesięcy może byd dłuższy w razie choroby psychicznej lub innych zaburzeo psychicznych ojca/matki, gdy
dolegliwośd ta pojawiła się w czasie biegu tego terminu
-wytoczenie powództwa przebiega w następujący sposób:
mężczyzna wytacza powództwo przeciwko matce i dziecku
jeżeli matka nie żyje, powództwo wytacza się tylko przeciwko dziecku
matka wytacza powództwo przeciwko dziecku i mężczyźnie, który uznał ojcostwo
jeżeli mężczyzna nie żyje, powództwo wytacza się przeciwko dziecku
dziecko wytacza powództwo przeciwko mężczyźnie, który uznał ojcostwo oraz przeciwko matce
jeżeli matka nie żyje, wówczas powództwo wytacza się przeciwko mężczyźnie
jeżeli mężczyzna nie żyje, wymaga się ustanowienia kuratora, przeciwko któremu wytacza się
powództwo
-po śmierci dziecka nie jest dopuszczalne ustalenie bezskuteczności uznania
-uwzględnia się jednak szczególną sytuację, w której uznanie ojcostwa nastąpiło po śmierci dziecka
małoletniego
-w takim przypadku żądanie ustalenia bezskuteczności mężczyzna/matka dziecka może wytoczyd przed
dniem osiągnięcia przez to dziecko pełnoletniości
-powództwo wytacza się przeciwko kuratorowi ustanowionemu na miejsce zmarłego dziecka przez sąd
opiekuoczy
-sprawy o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa należą do właściwości sądu rejonowego, który rozpoznaje je w
postępowaniu odrębnym
5) Bezwzględna nieważnośd uznania ojcostwa bezwzględna nieważnośd uznania ojcostwa zachodzi w razie
niezachowania jednej z koniecznych przesłanek:
1) brak ustalenia ojcostwa innego mężczyzny
2) zachowanie przepisanej formy samego aktu uznania oraz wyrażenia zgody na uznanie
3) brak zdolności do czynności prawnych uznającego
4) osobiste złożenie oświadczenia o uznaniu
-jeżeli uznanie ojcostwa było w ogóle niedopuszczalne – każdy, kto ma w tym interes prawny, może żądad ustalenia,
że stosunek prawny ojcostwa nie istnieje
6) Wyrok prawomocny wyrok ustalający bezskutecznośd ojcostwa na żądanie osoby legitymowanej wywiera
skutki z mocą wsteczną, tj. od chwili uznania
-wyrok ma charakter konstytutywny i jest skuteczny erga omnes
-wyrok stwierdza brak stosunku ojcostwa
B. SĄDOWE USTALENIE OJCOSTWA
1) Sądowe ustalenie ojcostwa ustalenie pochodzenia dziecka pozamałżeoskiego może zostad dokonane na
drodze procesu cywilnego
-sądowe dochodzenie ojcostwa wchodzi w rachubę w razie istnienia sporu, co do tego, czy wskazany mężczyzna jest
ojcem dziecka
-spór ten istnieje pomiędzy mężczyzną a matką dziecka
-legitymowanym czynnie jest zarówno mężczyzna, jak i matka dziecka
41
-ustalenie ojcostwa w orzeczeniu sądowym jest również dopuszczalne względem dziecka przysposobionego, z
wyjątkiem przysposobienia całkowitego
2) Przesłanki ustalenie ojcostwa względem dziecka pozamałżeoskiego opiera się na domniemaniu prawnym, że
ojcem dziecka jest ten mężczyzna, który obcował z matką dziecka nie wcześniej niż w 300 i nie później niż w 181 dniu
przed urodzeniem się dziecka:
okres karencyjny
-domniemanie to jest oparte na prawdopodobieostwie, że obcowanie płciowe danego mężczyzny z matką dziecka w
ustawowym okresie poczęcia doprowadziło do zapłodnienia kobiety i spłodzenia dziecka
-podstawą domniemania jest okolicznośd, że zgodnie z naukami medycznymi najkrótsza i najdłuższa ciąża, w
wyniku której urodzi się żywe i zdolne do życia dziecko trwa odpowiednio 6 i 10 miesięcy
-domniemanie jest domniemaniem wzruszalnym
Obalenie domniemania istnienie przesłanki domniemania musi wykazad powód
-jeżeli powód nie wykazał wiarygodnie faktu obcowania cielesnego w okresie koncepcyjnym, domniemanie w ogóle
nie wchodzi w rachubę
-wniosek domniemania może byd obalony w razie przeprowadzenia:
dowodu z badania DNA
dowodu z badania krwi
dowodu z opinii biegłego, co do zestawienia czasu obcowania ze stopniem rozwoju dziecka w chwili jego
urodzenia, np. jeżeli dziecko było w pełni donoszone, a pozwany mężczyzna obcował z matką dziecka tylko
ok. 6 miesiąca przed jego urodzeniem, jego ojcostwo nie wchodzi w rachubę
dowodu z przesłuchania stron
dowodu ze świadków
dowodu z badao antropologicznych, daktyloskopijnych
Zarzut plurium concumbentium obalenie wniosku domniemania, iż pozwany jest ojcem dziecka może nastąpid
wskutek udowodnienia faktu, ze w okresie koncepcyjnym matka dziecka obcowała z innym jeszcze mężczyzną
(exceptio plurium concumbentium)
-wykazania tego faktu może byd skuteczne tylko wtedy, gdy ojcostwo drugiego mężczyzny jest bardziej
prawdopodobne
-ciężar dowodu tego prawdopodobieostwa spoczywa na pozwanym
-udowodnienie jednak współżycia matki dziecka z innym mężczyzną nie powoduje, że ten mężczyzna staje się
stroną w postępowaniu (może on zostad powołany w charakterze strony na podstawie art. 194 §1 KPC)
3) Legitymacja procesowa i tryb postępowania legitymację czynną posiadają te osoby, które są bezpośrednio
zainteresowane ustaleniem pochodzenia dziecka
-może samodzielnie wytoczyd powództwo po uzyskaniu pełnoletniości
Dziecko
-w imieniu dziecka małoletniego występuje jego przedstawiciel ustawowy
-matka dziecka może żądad ustalenia ojcostwa tylko co do dziecka małoletniego
-powództwo matki jest niezależne od sprawowania władzy rodzicielskiej
-matka może dochodzid sądowego ustalenia ojcostwa, chodby była pozbawiona władzy
rodzicielskiej i chodby sprzeciwiał się temu opiekun dziecka
-jeżeli matka pozbawiona jest zdolności do czynnośd prawnych z powodu całkowitego
Matka
ubezwłasnowolnienia, wówczas powództwo może wytoczyd jej przedstawiciel ustawowy za zgodą
sądu opiekuoczego
-inna jest sytuacja matki mającej ograniczoną zdolnośd do czynności prawnych ze względu na swoją
małoletniośd
-w tym przypadku z powództwem może wystąpid jej przedstawiciel ustawowy (nie jest wymagane
42
D. Zabezpieczenie roszczeo matki na podstawie art. 142 KRO matka może żądad jeszcze przed urodzeniem się
dziecka, aby mężczyzna wyłożył odpowiednią sumę pieniężną na koszty jej 3-miesięcznego utrzymania w okresie
porodu i na koszty utrzymania dziecka przez okres 3-miesięcy po jego urodzeniu
-przesłanką realizacji tych roszczeo jest uwiarygodnienie ojcostwa tego mężczyzny
-uwiarygodnienie polega na uprawdopodobnieniu, że mężczyzna jest ojcem mającego się urodzid dziecka
-matka powinna wykazad, że istnieje podstawa domniemania ojcostwa
-funkcja zabezpieczająca roszczeo z art. 142 KRO polega na tym, aby matka dziecka uzyskała jeszcze przed ustaleniem
ojcostwa potrzebne środki pieniężne na utrzymanie jej w okresie porodu
-wyłożona suma pieniężna może przekraczad zakres obowiązku dziecka
§2. WŁADZA RODZICIELSKA
2.1. POJĘCIE, PODMIOTY I CHARAKTER PRAWNY
A. POJĘCIE
-każdy człowiek z chwilą urodzenia nabywa nieograniczoną zdolnośd prawną, jednak ze względu na niedojrzałośd
fizyczną i psychiczną potrzebuje szczególnej ochrony
-potrzeba ta dotyczy również ochrony interesów dziecka w obrocie prawnych
-funkcje ochrony spełniają rodzice dziecka
-dla realizacji tej funkcji ustawodawca przyznaje określone uprawnienia i nakłada określone obowiązki
-zespół tych uprawnieo, obowiązków oraz celów składa się na stosunek prawny między rodzicami a dziedmi
nazywany władzą rodzicielską
-KRO nie zawiera definicji władzy rodzicielskiej
-ten rodzaj zarządu dotyczy zwykłego korzystania z rzeczy (prawa) i ma na celu utrzymanie poszczególnych
przedmiotów s tanie niepogorszonym (np. naprawy, remonty)
-na zarząd zwykły składają się zatem czynności związane z zachowaniem substancji majątku
2) czynności przekraczające zwykły zarząd nie są bliżej sprecyzowane w KRO, wyodrębnia się je w drodze
wykładni prawa
-dla skuteczności tych czynności wymagana jest zgoda sądu opiekuoczego
-czynności te przede wszystkim dotyczą rozporządzania majątkiem dziecka, np. zbycia, obciążenia go,
ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, odpłatne nabycie składnika o znacznej wartości
-celem kontroli sądu opiekuoczego jest ustalenie czy nabycie (zbycie) konkretnej rzeczy (prawa) jest dla
dziecka korzystne z gospodarczego punktu widzenia
-zezwolenie sądu nigdy nie może byd udzielone ex post
-w zakresie zarządu majątkiem dziecka oboje rodzice mają takie same uprawnienia i każde z nich może działad
samodzielnie
-rodzice powinni jednak porozumied się odnośnie czynności, które chcą dokonad
-w razie braku porozumienia między nimi, każde z nich może zwrócid się do sądu o rozstrzygnięcie istotnej
sprawy dziecka
-ograniczenia rodziców z zarządzie majątkiem dziecka mogą się pojawid zarówno wtedy, gdy jedno z rodziców
sprawuje władzę rodzicielską, jak i wtedy, gdy sprawują ją oboje
-sąd opiekuoczy może nakazad rodzicom sporządzenie inwentarza majątku dziecka
-sąd może nakazad również zawiadamianie go przez rodziców o ważniejszych zmianach w stanie tego
majątku, a nawet ustalid wartośd rozporządzeo dotyczących ruchomości
2) Wyłączenia z zarządu z zarządu majątkiem dziecka wyłączone są niektóre jego składniki majątkowe, tj.:
przedmioty należące do dziecka
przedmioty oddane dziecku do swobodnego użytku
zarobki dziecka
roszczenia i zobowiązania wynikające z samodzielnie zawartej umowy o pracę
składniki majątkowe, które darczyoca lub testator wyłączył w umowie lub testamencie *
-rodzice, sprawując pieczę nad osobą dziecka, kierują dzieckiem przy korzystaniu z tychże przedmiotów
-chodzi tu o to, aby dziecko nie doznało uszczerbku przede wszystkim na zdrowiu
-w niebezpiecznym dla dziecka przypadku rodzice mogą wkraczad w sferę zarządu składnikami wyłączonymi
-w razie trudności rodzice mogą zwrócid się do sądu o udzielenie pomocy
-w odniesieniu do wyżej wymienionych składników majątkowych dziecko samo, w granicach przysługującej mu
zdolności do czynności prawnych, może dokonywad niektórych czynności prawnych
*Składniki majątkowe, które darczyoca lub testator wyłączył w umowie lub testamencie – takim majątkiem zarządza
osoba wyznaczona przez darczyocę lub spadkodawcę, a w przypadku braku takiego wyznaczenia – kurator
ustanowiony przez sąd opiekuoczy
-zarządca oraz kurator podlegają nadzorowi sądu opiekuoczego i podlegają podobnym ograniczeniom, jakie dotyczą
opiekuna
-muszą oni uzyskad zezwolenie sądu we wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących zarządzania tym
majątkiem
C. REPREZENTACJA DZIECKA
-reprezentacja dziecka przez rodziców jest atrybutem władzy rodzicielskiej o charakterze instrumentalnym,
koniecznym dla sprawowania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka
-KRO ustanawia rodziców przedstawicielami ustawowymi dziecka, aby mogli oni skutecznie występowad za dziecko w
jego interesie i dla jego dobra
-czynnośd dokonana przez rodziców w imieniu dziecka pociąga za sobą skutki bezpośrednie dla dziecka
-przedstawicielstwo obejmuje:
czynności prawne
czynności w postępowaniu przed sądami oraz przed innymi organami paostwa, a w szczególności przed
organami administracyjnymi
-zakres uprawnieo rodziców jako przedstawicieli ustawowych dziecka zależy od wieku dziecka
przed ukooczeniem 13 lat dziecko nie ma w ogóle zdolności do czynności prawnych, w związku z czym zakres
przedstawicielstwa jest najszerszy
-dziecko może zawierad umowy dotyczące drobnych bieżących spraw życia codziennego
-inne czynności prawne dokonane przez dziecko w wieku poniżej 13 lat są nieważne
46
po ukooczeniu 13 lat, dziecko mające ograniczoną zdolnośd do czynności prawnych, może samo zaciągad
zobowiązania i rozporządzad swoim prawem, jednak do skuteczności czynności potrzebna jest zgoda
przedstawiciela ustawowego
Wyłączenia z obawy przed sprzecznością interesów rodziców i dzieci KRO wyznacza sytuacje, w których żadne z
rodziców nie może reprezentowad dziecka:
1) czynności prawne między dziedmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską np. odpłatne lub nieodpłatne
przeniesienie własności jednego dziecka na rzecz drugiego
2) czynności prawne między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem (macochą/ojczymem) w
tym wypadku dopuszczalne są jednak dwa wyjątki:
a) dopuszczalna jest reprezentacja dziecka przez jednego z rodziców, jeżeli czynnośd polega na
bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka, np. darowizna bez obciążeo
b) jeżeli czynnośd prawna dotyczy należnych dziecku środków utrzymania i wychowania, np.
dochodzenie roszczeo alimentacyjnych
-wyłączenie reprezentacji dziecka przez rodziców sprawujących władzę rodzicielską pojawia się również na obszarze
prawa proceduralnego:
w postępowaniu procesowym dotyczącym pochodzenia dziecka pozamałżeoskiego istnieje wątpliwośd, czy
matka jest uprawniona do żądania ustalenia ojcostwa małoletniego dziecka (kwestia rozstrzygana ad casum)
2.3 WYKONYWANIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ I ODPOWIEDZIALNOŚĆ RODZICÓW
A. DYREKTYWA OGÓLNA (ART. 95 §3 KRO)
-dyrektywa ta nakazuje rodzicom wykonywanie ich władzy dla dobra dziecka i interesu społecznego
-ochrona dobra dziecka ma charakter klauzuli generalnej, którą należy uwzględniad we wszystkich sprawach
dotyczących dziecka
-dobro dziecka należy rozpatrywad zarówno wg kryteriów obiektywnych, jak i subiektywnych
-trzeba mied na względzie sytuację bieżącą i przyszłą dziecka
-interes społeczny powinien byd zgodny z dobrem dziecka
B. OSOBISTE WYKONYWANIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ
-władzę rodzicielską sprawują oboje rodzice
-posługiwanie się innymi osobami w odniesieniu do pieczy nad osobą i majątkiem dziecka nie powoduje przekazania
władzy rodzicielskiej innej osobie lub zakładowi, ponieważ władza rodzicielska jest niezbywalna
-uprawnienie i obowiązek osobistego wykonywania władzy rodzicielskiej oznacza, że rodzicom przysługuje prawo
żądania wydania dziecka zatrzymanego przez osobę nieuprawnioną
odebrania dziecka może żądad także jedno z rodziców od drugiego, któremu ta władza nie przysługuje na
podstawie wyroku sądu orzekającego rozwód lub z mocy orzeczenia sądu ograniczającego/zawieszającego
lub pozbawiającego tej władzy
-każde z rodziców samodzielnie wykonuje władzę rodzicielską, a dla skuteczności ich czynności w imieniu/interesie
dziecka wystarczy dokonanie jej przez jednego z rodziców
-rodzice powinni jednak uzgodnid działania dotyczące istotnych spraw dziecka
-w razie braku porozumienia rodzice mogą zwrócid się do sądu o rozstrzygnięcie
-przy wykonywaniu władzy rodzicielskiej rodzice mogą korzystad z pomocy sądu opiekuoczego i innych organów
paostwa, organizacji społecznych
-obowiązek pomocy rodzinie wynika z Konstytucji RP (art. 18 i art. 71)
-ponadto z KRO wynika wzajemny obowiązek koordynacji sądu opiekuoczego z innymi organami i
instytucjami, a zwłaszcza z jednostką organizacyjną pomocy społecznej
C. ODPOWIEDZIALNOŚĆ RODZICÓW
-wykonując władzę rodzicielską, rodzice nie mogą:
1) przekroczyd uprawnieo wynikających z reprezentacji dziecka lub dopuścid się zaniedbao wyrządzających
szkodę na osobie dziecka
2) wyrządzid dziecku szkodę czynem niedozwolonym
3) swym działaniem lub zaniechaniem dopuścid się do wyrządzenia przez dziecko szkody osobom trzecim
Ad. 1 – rodzice występując w imieniu dziecka, działają bez umocowania ustawowego w przypadku, gdy:
władza rodzicielska im nie przysługuje
władzę rodzicielską zawieszono
pozbawiono ich władzy rodzicielskiej
władza rodzicielska została ograniczona w wyroku orzekającym rozwód lub w innym orzeczeniu sądu
opiekuoczego
-w takich przypadkach czynnośd prawna jest nieważna
47
-podobna sankcja dotyczy czynności prawnych przekraczających zwykły zarząd majątkiem dziecka dokonanych bez
zgody sądu opiekuoczego
Ad. 2 – wyrządzenie dziecku szkody czynem niedozwolonym jest nadużyciem władzy rodzicielskiej i powoduje
odpowiedzialnośd deliktową
-rodzice mogą ponieśd również odpowiedzialnośd karną, jeżeli czyn ten wypełnia znamiona przestępstwa
-najczęściej chodzi tu o nadużycie karania dziecka, np. znęcanie się nad dzieckiem
-znamiona deliktu może mied również świadome działanie rodziców na szkodę dziecka w zakresie zarządu jego
mieniem
Ad. 3 – odpowiedzialnośd deliktową rodzice ponoszą również względem osób trzecich, które poniosły szkodę
wyrządzoną przez dziecko, które w ogóle ze względu na wiek nie ponosi winy lub któremu nie można przypisad winy
2.4 USTANIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ I JEJ MODYFIKACJE
A. USTANIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ
-władza rodzicielska trwa do czasu osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości
-władza może jednak ustad wcześniej w wyniku z zaistnieniem zdarzeo, z którymi skutek taki wiąże KRO
1) Przyczyny ustania władzy rodzicielskiej przyczyny ustania władzy rodzicielskiej można podzielid na:
a) zdarzenia (fakty) zaistniałe niezależnie od ich podmiotów, np. śmierd, osiągnięcie pełnoletniości
b) inne zdarzenia, a zwłaszcza orzeczenia sądowe
A. Zdarzenia (fakty) zaistniałe niezależnie od podmiotów władzy rodzicielskiej władza rodzicielska istnieje dopóty,
dopóki istnieją podmioty tego stosunku prawnego
-w związku tym władza rodzicielska ustaje ex lege w wyniku takich zdarzeo naturalnych, jak:
śmierd dziecka
śmierd rodziców
osiągnięcie pełnoletniości przez dziecko
-fakty te wywołują zmiany w stanie osobistym dziecka lub rodziców
B. Inne zdarzenia, zwłaszcza orzeczenia sądowe inne zdarzenia powodujące ustanie władzy rodzicielskiej należą
do sfery faktów zaistniałych wskutek mniej lub bardziej celowego działania ludzi
-działania te znajdują wyraz przede wszystkim w orzeczeniach sądowych, które można podzielid na:
a) orzeczenia zmieniające stan cywilny dziecka – zmianę stanu cywilnego dziecka powoduje orzeczenie sądu o:
zaprzeczeniu ojcostwa męża matki
zaprzeczeniu macierzyostwa
unieważnieniu uznania dziecka
uchyleniu prawomocnego wyroku ustalającego ojcostwo
o przysposobieniu dziecka
o rozwiązaniu przysposobienia
b) orzeczenie orzekające ubezwłasnowolnienie rodziców – orzeczenie, w którym sąd dokonuje częściowego lub
całkowitego ubezwłasnowolnienia rodzica/rodziców powoduje przede wszystkim ograniczenie lub
pozbawienie zdolności do czynności prawnych, czego skutkiem ex lege jest pozbawienie władzy rodzicielskiej
-władza rodzicielska bowiem przysługuje tylko osobie, która ma pełną zdolnośd do czynności prawnych
c) orzeczenia sądu bezpośrednio ingerujące we władzę rodzicielską – sąd może pozbawid rodziców lub jednego
z nich władzy rodzicielskiej w przypadku niemożliwości jej wykonywania z powodu trwałej przeszkody albo w
razie jej nienależytego wykonywania
2) Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest to najsurowszy sposób ingerencji sądu we władzę rodzicielską, który
stosuje się tylko wówczas, gdy bezskuteczne okazały się łagodniejsze sposoby lub ich zastosowanie jest bezcelowe
-sąd wydaje takie orzeczenie mają na względzie zagrożone dobro dziecka
-przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej mogą byd dwojakie:
1) trwałe przeszkody uniemożliwiające rodzicom wykonywanie w.r. powodują sytuacje, w której dziecko jest
pozbawione pieczy rodzicielskiej, niezależnie od winy rodziców, np.:
długotrwała choroba nierokująca poprawy zdrowia
wyjazd na stałe za granicę
wyjazd na stałe do innej miejscowości w kraju przy całkowitym braku kontaktu z dzieckiem
odbywanie kary długoletniego pozbawienia wolności
-gdyby przeszkoda uznana przez sąd a trwałą wcześniej ustąpiła, sąd może przywrócid władzę rodzicielską
2) nienależyte wykonywanie władzy rodzicielskiej oznacza nadużycie tej władzy ze szkodą dla dziecka lub rażące
zaniedbanie przez rodziców ich obowiązków, np.
nakłanianie dziecka do niemoralnego życia i czerpanie z niego korzyści przez rodziców (kradzież,
prostytucja, żebractwo)
48
uporczywe i zawinione nadużycia rodziców dla własnej korzyści w zakresie zarządu majątkiem
dziecka przynoszące mu szkodę
porzucenie dziecka
uporczywe uchylanie się od alimentacji dziecka
stosowanie kar cielesnych zagrażających zdrowiu dziecka
B. ZMIANY W ZAKRESIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ
-są to łagodniejsze niż pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej sposoby ingerencji przez sąd w tę władzę
-wyróżnia się:
1) zawieszenie władzy rodzicielskiej
2) ograniczenie władzy rodzicielskiej
3) pieczę zastępczą
1) Zawieszenie władzy rodzicielskiej sąd może orzec zawieszenie władzy rodzicielskiej w przypadku istnienia po
stronie rodziców przemijającej przeszkody w jej wykonywaniu
-sąd ocenia czy przeszkoda jest przemijająca oraz czy zawieszenie w.r. jest celowe
-zawieszenie w.r. następuje zazwyczaj z przyczyn niezawinionych przez rodziców, np.:
wystąpienie choroby, której ustąpienie można przewidzied
konieczny pobyt poza miejscem stałego zamieszkania w ważnych sprawach osobistych -zawieszenie nie powoduje
ustania w.r., lecz tylko wstrzymuje jej wykonanie -jeżeli odpadnie przyczyna zawieszenia w.r., wówczas sąd uchyla
zawieszenie
2) Ograniczenie władzy rodzicielskiej ograniczenie w.r. może wynikad z:
a) zagrożenia dobra dziecka
b) zaistnienia przesłanek wskazanych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich (1982r.)
c) szczególnej sytuacji faktycznej rodziców
A. Zagrożenie dobra dziecka ingerencja sądu może polegad na:
wydaniu zarządzeo dyscyplinujących rodziców
ustanowieniu kontroli nad postępowaniem rodziców
ograniczeniu lub wyłączeniu określonych uprawnieo i obowiązków względem dziecka
umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej lub w zakładzie opiekuoczo-wychowawczym
-KRO nakazuje sądowi wydad „odpowiednie zarządzenia”, czyli takie, jakich wymaga dobro dziecka
-wymienione sposoby dotyczą zarówno pieczy nad osobą, jak i majątkiem dziecka
-sposoby te mogą mied charakter trwały lub doraźne
-sąd powinien stosowad środki łagodniejsze przed surowszymi, chyba że w danym wypadku konieczne jest bardziej
zdecydowane działanie
B. Zarządzenia sądu na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (1982r.) ustawa ma
zastosowanie w stosunku do nieletnich zagrożonych demoralizacją oraz do nieletnich sprawców czynów karalnych
-postępowanie ma charakter mieszany z elementami postępowania cywilnego i postępowania karnego
-postępowanie odbywa się przed sądem rodzinnym, który może zastosowad określone środki względem nieletniego,
np.:
środki leczniczo-wychowawcze
środki opiekuoczo-wychowawcze
umieszczenie w zakładzie poprawczym
-sąd może ponadto zastosowad środki bezpośrednio ingerujące w sprawowanie władzy rodzicielskiej i adresowane
do rodziców nieletniego, np.:
ustanowienie nadzoru odpowiedzialnego rodziców
ustanowienie nadzoru organizacji młodzieżowej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania; skierowanie do
kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą
zobowiązanie rodziców do poprawy warunków wychowawczych dziecka, do współpracy ze szkołą/poradnią
psychologiczno-pedagogiczną/inną poradnią specjalistyczną
C. Ograniczenie władzy rodzicielskiej ze względu na szczególną sytuację faktyczną rodziców w KRO przewidziano
sytuacje, w których wykonywanie w.r. przez oboje rodziców może byd utrudnione
-pojawiają się one w rezultacie rozłączenia rodziców:
a) rodzice żyją w rozłączeniu ze względu na orzeczony rozwód/separację/unieważnienie małżeostwa
b) rodzice nadal są małżeostwem, ale pozostają w separacji faktycznej
c) obojgu żyjącym w rozłączeniu rodzicom dziecka pozamałżeoskiego przysługuje władza rodzicielska
-w takich sytuacjach rodzice nie mogą zazwyczaj harmonijnie sprawowad wspólnie władzy rodzicielskiej
-dlatego ustawodawca wprowadził możliwośd rozdzielenia ich uprawnieo:
przyjęto model rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej w razie orzeczenia rozwodu rodziców dziecka
49
-w przypadku zaprzeczenia ojcostwa dziecko traci nazwisko ojca i nabywa nazwisko matki, jakie nosiła ona w chwili
jego urodzenia
-rozwód małżonków nie powoduje zmiany nazwiska, chodby jeden z małżonków złożył oświadczenie o powrocie do
poprzedniego
-w razie zawarcia małżeostwa przez matkę dziecka, które nosi już nazwisko swojego ojca, niedopuszczalne jest
nadanie dziecku nazwiska męża
-zakaz ten nie dotyczy nazwiska ojca ustalonego an drodze sądowej
2) Nazwisko dziecka pozamałżeoskiego:
A. W razie uznania ojcostwa w razie uznania ojcostwa przyjmuje się egalitarny model określenia nazwiska dziecka,
tj. bez preferencji dla jednego z rodziców:
najpierw przyjmuje się, że dziecko nosi nazwisko, jakie rodzice uzgodnili przy akcie uznania ojcostwa
w razie braku oświadczenia rodziców, dziecko nosi nazwisko złożone z nazwisk obojga rodziców
B. Sądowe ustalenie ojcostwa przy ustaleniu ojcostwa sąd nadaje dziecku nazwisko, stosując również model
egalitarny:
na zgodny wniosek stron sąd nadaje dziecku nazwisko jednego z rodziców albo nazwisko złożone z nazwisk
obojga rodziców
jeżeli rodzice nie złożyli oświadczeo w sprawie nazwiska lub są one rozbieżne, sąd samodzielnie decyduje o
nazwisku dziecka
-małoletnie dziecko nie ma wpływu na ukształtowanie swojego nazwiska
-dziecko, które ukooczyło 13 lat, musi wydad zgodę dotyczącą zmiany jego nazwiska
C. Dziecko o nieustalonym ojcostwie dziecko, którego ojcostwo nie zostało ustalone nosi nazwisko matki
-chodzi tu o nazwisko, jakie nosi matka w chwili urodzenia dziecka (np. nazwisko panieoskie, nazwisko wdowy)
-dla ukrycia na zewnątrz faktu pozamałżeoskiego w akcie urodzenia wpisuje się:
w rubryce „nazwisko” – nazwisko matki
w rubryce „imię” – imię wskazane przez przedstawiciela ustawowego dziecka; w razie braku wskazania
imienia, kierownik USC wpisuje powszechne imię męskie
-jeżeli później matka zawarła małżeostwo z mężczyzną, który nie jest ojcem dziecka, dziecko może nabyd takie
nazwisko, jakie nosiłoby uch wspólne dziecko
-przy zawarciu małżeostwa małżonkowie składają wówczas odpowiednie oświadczenie dotyczące nazwiska
dziecka
-jeżeli dziecko w chwili składania takiego oświadczenia ukooczyło 13 r.ż., dla zmiany nazwiska wymagana jest
jego zgoda
D. Dziecko nieznanych rodziców dziecku nieznanych rodziców nazwisko nadaje sąd opiekuoczy
B. IMIĘ DZIECKA
-nadanie imienia należy do rodziców i jest atrybutem władzy rodzicielskiej
-kwestii imienia nie reguluje KRO, lecz ustawa – Prawo a aktach stanu cywilnego
-rodzice wspólnie dokonują wyboru imienia dziecka
-ewentualny spór między rodzicami rozstrzyga sąd opiekuoczy na wniosek jednego/obojga rodziców
-w razie nie wskazania imienia, kierownik USC wpisuje do aktu urodzenia jedno z imion zwykle w kraju
używanych i czyni o tym wzmiankę dodatkową
-swoboda rodziców w wyborze imienia dziecka nie może powodowad nadania dziecku:
więcej niż dwóch imion
imienia ośmieszającego, nieprzyzwoitego, w formie zdrobniałej
imienia niepozwalającego odróżnid płci dziecka
-rodzice mogą w terminie 6 miesięcy od daty sporządzenia aktu urodzenia zmienid imię dziecka poprzez złożenie
pisemnego oświadczenia kierownikowi USC
C. PŁEĆ
-w akcie urodzenia wpisuje się płed dziecka, którą określa się na podstawie zaświadczenia lekarskiego
-w razie wadliwego wpisu aktu urodzenia podlega zredagowaniu przez sąd
-w przypadku transseksualizmu dopuszczalna jest zmiana w akcie urodzenia, ale tylko wówczas, gdy zmiana płci
nastąpiła w rezultacie przyczyn naturalnych lub w wyniku zabiegu korekcyjnego
D. WZAJEMNY OBOWIĄZEK POMOCY
-dzieci i rodzice obowiązani są do wzajemnego szacunku i wspierania się
-obowiązek ten jest niezależny od władzy rodzicielskiej
-konkretyzacja tego obowiązku następuje w art. 91
-sformułowano w nim obowiązek dziecka mającego dochody z własnej pracy do stosownego udziału w
pokrywaniu kosztów utrzymania rodziny, w której ono przebywa
51
-wskutek przysposobienia pełnego przysposobiony ma takie same uprawnienia i obowiązki, jakie wynikają ze
stosunku pokrewieostwa, czyli obowiązki alimentacyjne i uprawnienie do dziedziczenia
ustają obowiązki i uprawnienia alimentacyjne między przysposobionym a jego naturalnymi krewnymi
powstaje wzajemny obowiązek alimentacyjny między przysposobionym a przysposabiającym i jego krewnymi
dziedziczenie przysposobionego po przysposabiającym i jego krewnymi następuje wg reguł, jakie dotyczą
dziecka pochodzącego od spadkodawcy
nie zachodzi dziedziczenie pomiędzy przysposobionym a jego naturalnymi krewnymi
1) Powstanie stosunku rodzicielskiego powstanie stosunku rodzicielskiego pomiędzy przysposobionym a
przysposabiającym nie zmienia stanu cywilnego w zakresie pochodzenia dziecka
-nadal jest możliwe dochodzenie naturalnego stanu cywilnego dziecka, np. ustalenia ojcostwa, ustalenie
macierzyostwa, zaprzeczenie ojcostwa, unieważnienie uznania dziecka
-ustalenia pochodzenia dziecka może domagad się naturalna matka oraz przysposabiający
-ustają jednak skutki naturalnego pochodzenia dziecka:
władza rodzicielska
obowiązek alimentacyjny
prawo do dziedziczenia
-oznacza to, że nawet w razie ustalenia ojcostwa dziecka pozamałżeoskiego nie można przyznad ojcu władzy
rodzicielskiej ani nadad dziecku przysposobionemu nazwiska ojca
-jeżeli jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka (przysposobienie pasierba), wówczas nie ustaje
stosunek prawnorodzinny ani prawa i obowiązki względem rodziców nautralnych i ich krewnych
2) Imię i nazwisko wskutek przysposobienia dziecko otrzymuje nazwisko przysposabiającego
-w razie przysposobienia wspólnego przez obojga małżonków oraz w przypadku przysposobienia pasierba,
dziecko otrzymuje nazwisko jakie noszą/nosiłyby dzieci zrodzone z tego małżeostwa
-sąd na żądanie przysposobionego i za zgodą przysposabiającego postanawia, że dziecko będzie nosiło nazwisko
złożone (nazwisko przysposabiającego zawsze będzie drugim członem)
-w razie istnienia wieloczłonowego nazwiska jednej lub drugiej strony sąd rozstrzyga, który z tych członów
wejdzie w skład nazwiska przysposobionego
-KRO nie wskazuje wieku dziecka, które może żądad zachowania swojego nazwiska
-przyjmuje się, że chodzi o dziecko, które wykazuje przywiązanie do swojego nazwiska i może w tej sprawie
świadomie podjąd decyzję
-prawo żądania zachowania nazwiska przysługuje osobie, która ukooczyła 13 r.ż.
-dopuszczalna jest również zmiana imienia przysposobionego
-z takim żądaniem może wystąpid tylko przysposabiający
-przysposobiony, który ukooczył 13 r,ż. może wyrazid zgodę lub jej odmówid
-dziecko młodsze sąd powinien wysłuchad
3) Stan cywilny stan cywilny przysposobionego znajduje odzwierciedlenie w akcie urodzenia
-zagadnienie to reguluje ustawa – Prawo o aktach stanu cywilnego
-w odniesieniu do przysposobienia pełnego rozwiązywalnego wpisuje się do aktu urodzenia wzmiankę o
przysposobieniu
-nowy akt urodzenia z wpisaniem rodziców sporządza się tylko na mocy postanowienia sądu opiekuoczego
-o sporządzeniu nowego aktu urodzenia sąd orzeka na wiosek przysposabiającego za zgodą
przysposobionego, który ukooczył 13 r.ż.
-z żądaniem takim może wystąpid również sam przysposobiony, jeżeli ukooczył 13 r.ż.
-jeżeli sąd opiekuoczy wydał decyzję o wydaniu nowego aktu urodzenia przysposobionego, wówczas w
dotychczasowym akcie wpisuje się odpowiednią zmiankę, przy czym akt ten nie podlega ujawnieniu i nie
wydaje się z niego odpisów
-w skróconym akcie urodzenia wymienia się jako rodziców przysposabiających
-mając na względzie różne warianty przysposobienia pełnego, w akcie tym wymienia się jako rodziców:
1) małżonków, jeżeli przysposobili wspólnie
2) ojczyma (macochę) oraz jego małżonka w razie przysposobienia pasierba
3) przysposabiającego, który nie pozostaje w związku małżeoskim, a jako imię drugiego z rodziców
wpisuje się imię przez niego wskazane; jak nazwisko wpisuje się nazwisko przysposabiającego
4) tak samo jak w pkt 3 postępuje się w razie przysposobienia dziecka obcego przez jedno z małżonków
-skrócony akt urodzenia powala zachowad tajemnicę przysposobienia
B. PRZYSPOSOBIENIE CAŁKOWITE
-przysposobienie całkowite (nierozwiązywalne) jest poszerzoną i pogłębioną w skutkach odmiana przysposobienia
pełnego rozwiązywalnego
54
-przesłanką orzeczenia przysposobienia całkowitego jest uprzednie wyrażenie zgody przez rodziców dziecka na
przysposobienie go w przyszłości bez wskazania osoby przysposabiającego
-jest to zatem przysposobienie anonimowe
-wskutek takiego przysposobienia następuje zerwanie więzi rodzinnej i zupełna utrata fizycznego kontaktu rodziców
z dzieckiem
-przysposobienie całkowite jest nierozwiązywalne
1) Nowy stan cywilny przysposobiony traci dotychczasowy stan cywilny i nabywa nowy. związany z włączeniem
go do nowej rodziny
-sporządza się wówczas obligatoryjnie nowy aktu urodzenia, w którym jako rodziców wpisuje się przysposabiających
-poprzedni akt urodzenia zachowuje się, jednak nie podlega on ujawnieniu i nie sporządza się z niego odpisów
-wgląd do pierwotnego aktu urodzenia ma sąd, jeżeli uzna on to za konieczne w danej sprawie, oraz sam
przysposobiony po uzyskaniu pełnoletniości
2) Niedopuszczalnośd ustalenia naturalnego pochodzenia nie jest dopuszczalne postępowanie zmierzające do
ustalenia naturalnego pochodzenia przysposobionego, tj. uznanie, unieważnienie uznania, sądowe ustalenie lub
zaprzeczenie ojcostwa i macierzyostwa
3) Zmiana nazwiska przysposobiony nie zachowuje swojego nazwiska, ponieważ w drodze przysposobienia
całkowitego następuje zatarcie dotychczasowego pochodzenia
4) Zakaz przysposobienia pasierba przysposobienie nie może dotyczyd pasierba, nawet gdyby ojciec był nieznany
lub matka, znając naturalnego ojca dziecka, wyraziłaby na to zgodę
5) Dziedziczenie przysposobiony ma pełne uprawnienie do dziedziczenia po przysposabiających oraz ich krewnych
-możliwym jest również przysposobienie przez inną osobę dziecka przysposobionego całkowicie nawet za życia
pierwszego przysposabiającego
C. PRZYSPOSOBIENIE NIEPEŁNE
-skutki przysposobienia niepełnego dotyczą wyłącznie relacji pomiędzy przysposobionym a przysposabiającym
-skutki te rozciągają się również na zstępnych przysposobionego
-w konsekwencji orzeczenia przez sąd przysposobienia niepełnego:
1) przysposobiony pozostaje pod władzą rodzicielską przysposabiającego, a władza rodzicielska rodziców
ustaje
2) nie powstaje stosunek rodzinnoprawny między przysposobionym (i jego zstępnymi) a krewnymi
przysposabiającego (np. w zakresie alimentacji, dziedziczenia)
3) nie wygasają stosunki prawne przysposobionego z jego rodziną naturalną:
obowiązki alimentacyjne nie istnieją w czasie trwania przysposobienia, lecz odżywają w razie jego
rozwiązania
w zakresie dziedziczenia w miejsce rodziców przysposobionego wchodzi przysposabiający
dziedziczenie przysposobionego po innych jego krewnych pozostaje bez zmian
4) w razie przysposobienia niepełnego przez jednego tylko z małżonków powstaje stosunek powinowactwa
między przysposobionym a małżonkiem przysposabiającego
5) kwestia nazwiska przysposobionego jest unormowana jak w przypadku przysposobienia pełnego
6) zachowanie tajemnicy przysposobienia ma ograniczony zasięg i niewielką doniosłośd, ponieważ
przysposobiony nie zrywa więzi ze swoją rodziną naturalnym
w skróconym odpisie aktu urodzenia wymienia się przysposabiających jako rodziców
istnieje jednak możliwośd zachowania dotychczasowej treści aktu urodzenia przysposobionego, o
czym decyduje sąd opiekuoczy na wniosek przysposabiających i za zgodą osób, których zgoda jest
niezbędna dla skuteczności przysposobienia
-przysposobienie niepełne wywołuje ograniczone skutki dla stron
-jest to model dopuszczalny jedynie w drodze wyjątku
-sąd może orzec o przysposobieniu niepełnym tylko na wyraźne żądanie przysposabiającego i za zgodą osób,
których zgoda jest wymagana
-przysposobienie niepełne dotyczy zwłaszcza dzieci starszych, które znają swoją rodzinę i nie ma potrzeby ukrywania
ich naturalnego pochodzenia
3.4. USTANIE STOSUNKU PRZYSPOSOBIENIA
A. PRZYCZYNY USTANIA (WYGAŚNIĘCIA) STOSUNKU PRZYSPOSOBIENIA
-przysposobienie nie jest kontraktem stron, lecz zawsze powstaje w drodze orzeczenia sądu opiekuoczego
-w konsekwencji nie mają tu znaczenia przyczyny skutkujące nieważnością umowy, np. wady oświadczenia
woli, brak zdolności do czynności prawnych, niezachowanie przewidzianej prawem formy
-mogą wchodzid jednak w rachubę przyczyny pozwalające podnieśd zarzuty wykazujące wadliwośd orzeczenia sądu
ze względu na brak przesłanek dla ustanowienia przysposobienia
55
-w takim wypadku uzasadnione jest wniesienie środka odwoławczego w trybie zwykłym lub w trybie kasacji
oraz przez wznowienie postępowania
-niekiedy pojawiają się również przyczyny, które powodują bezskutecznośd przysposobienia
-nie można przysposobid dziecka własnego, dziecka uznanego przez przysposabiającego
-w takim wypadku na podstawie art. 189 KPC można dochodzid ustalenia nieistnienia stosunku
przysposobienia
-przysposobienie ustaje ex lege tylko w przypadku ustalenia stosunku ojcostwa lub macierzyostwa osób, które
dziecko przysposobiły
-takie ustalenie jest możliwe tylko w razie przysposobienia całkowitego
-przysposobienie trwa mimo śmierci jednej ze stron
-rozwiązaniu podlega wyłącznie przysposobienie niepełne i pełne
B. PRZESŁANKI ROZWIĄZANIA PRZYSPOSOBIENIA
-rozwiązanie przysposobienia niepełnego i pełnego może nastąpid tylko w drodze orzeczenia sądu opiekuoczego, na
żądanie zarówno przysposabiającego, jak i przysposobionego
-do przesłanek rozwiązania przysposobienia należą:
1) ważne powody
2) dobro małoletniego dziecka
1) Ważne powody przesłanka ważnych powodów ma charakter klauzuli generalnej
-trwały stosunek prawnorodzinny może ulec rozwiązaniu tylko ze względu na szczególne okoliczności, które w
konkretnym przypadku uzasadniają takie rozstrzygnięcie
-ważne powody istnieją wtedy, gdy mimo przysposobienia nie ma między stronami bliskiej rodzinnej więzi, np.:
przejawy wrogości między przysposabiającym a przysposobionym
2) Dobro dziecka dobro małoletniego jest przesłanką negatywną dla rozwiązania przysposobienia
-dobro dziecka polega na ocenie sytuacji, w jakiej znajdzie się dziecko małoletnie po rozwiązaniu przysposobienia,
np. czy ma możliwośd powrotu do rodziców naturalnych, czy nie zostanie pozbawione pieczy rodzicielskiej
C. SKUTKI ROZWIĄZANIA PRZYSPOSOBIENIA
-orzeczenie o rozwiązaniu przysposobienia ma charakter konstytutywny i jest skuteczne erga omes
-orzeczenie wywołuje skutki ex nunc, czyli od chwili uprawomocnienia się
1) Stan cywilny w zakresie stanu cywilnego ustaje stosunek prawny podobny do rodzicielskiego, jaki powstał w
wyniku przysposobienia oraz związane z tym pokrewieostwo i powinowactwo
-w wyniku rozwiązania przysposobienia następuje zatem powrót do poprzedniego stanu cywilnego
Wyjątek wyjątkiem od pełnego powrotu do poprzedniego stanu cywilnego jest zachowanie ex lege przez
przysposobionego nazwiska i imienia nabytego wraz z przysposobieniem
-z ważnych powodów sąd może przy rozwiązaniu przysposobienia, na wniosek jednej/obu stron, przywrócid
przysposobionemu nazwisko, jakie nosił przed przysposobieniem
-o przywróceniu dawnego imienia sąd orzeka tylko na wniosek przysposobionego
2) Władza rodzicielska ustaje władza rodzicielska przysposabiającego, a reaktywuje się władza rodzicielska
rodziców naturalnych
-sąd przy orzekaniu o rozwiązaniu przysposobienia powinien rozważyd, czy naturalni rodzice sa w stanie sprawowad
władzę rodzicielską i w razie wątpliwości spowodowad wszczęcie odpowiedniego postępowania dla rozstrzygnięcia
tej kwestii
3) Obowiązek alimentacyjny wzajemny obowiązek alimentacyjny ustaje, jak inne skutki przysposobienia
-sąd opiekuoczy orzekając o rozwiązaniu przysposobienia może stosownie do okoliczności utrzymad w mocy ten
obowiązek, np. jeżeli w wyniku rozwiązania przysposobienia, przysposobiony może byd pozbawiony środków do życia
-kontynuacja obowiązku alimentacyjnego może dotyczyd tylko świadczeo na rzecz jednej ze stron albo nie
zawierad żadnego ograniczenia
-utrzymanie obowiązku alimentacyjnego jest podobne do obowiązku alimentacji rozwiedzionego małżonka
-jeżeli w tej kwestii sąd nic nie postanowił, wówczas wzajemny stosunek alimentacyjny wygasa
§4. OBOWIĄZEK ALIMENTACYJNY
4.1. POJĘCIE I FUNKCJA OBOWIĄZKU ALIMENTACYJNEGO
A. POJĘCIE
1) Obowiązek alimentacyjny instytucja prawna, która ma zapewnid środki utrzymania, a w razie potrzeby także
środki wychowania, tym członkom rodziny, którzy nie są w stanie własnymi siłami zaspokoid swych
usprawiedliwionych potrzeb
Alimenty (alimentium = żywnośd) pojęcie oznaczające dostarczanie różnych środków utrzymania oraz środków
wychowania
2) Źródło obowiązku alimentacyjnego obowiązek alimentacyjny wynika ze stosunku rodzinnoprawnego
56
4) Małżonkowie obowiązek dostarczania środków utrzymania między małżonkami reguluje art. 24 KRO w ramach
utrzymania całej rodziny
-z tego obowiązku wynika równie indywidualny obowiązek alimentacyjny względem drugiego małżonka
-obowiązek taki istnieje również względem małżonka rozwiedzionego oraz w przypadku separacji i
unieważnienia małżeostwa
5) Inne osoby chodzi tu o ojca dziecka pozamałżeoskiego względem jego matki
-w tym przypadku stron nie łączy stosunek prawnorodzinny, jednak ze względu na trudną sytuację kobiety w związku
z porodem dziecka, ustawodawca przyznaje matce określone roszczenia
-matka może żądad pokrycia kosztów trzymiesięcznego jej utrzymania
B. KOLEJNOŚĆ
-KRO reguluje kolejnośd obowiązków alimentacyjnych ze względu na linię i stopieo pokrewieostwa
Obowiązek małżonka dostarczania drugiemu małżonkowi środków utrzymania po rozwiązaniu, separacji lub
unieważnieniu małżeostwa, wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych.
-w odniesieniu do krewnych ustalono 2 reguły kolejności:
1) wg linii pokrewieostwa obciąża obowiązkiem alimentacyjnych najpierw krewnych w linii prostej bez
ograniczenia:
zstępnych przed wstępnymi (tj. dzieci/wnuków względem rodziców/dziadków)
w drugiej kolejności wstępnych względem zstępnych (tj. dziadków/rodziców względem
wnuków/dzieci)
w przypadku braku zstępnych i wstępnych lub w razie niemożliwości wykonania przez nich tego
obowiązku obciąża on w dalszej kolejności krewnych w linii bocznej, tj. rodzeostwo
2) wg stopnia pokrewieostwa obciąża krewnych bliższych stopniem przed dalszymi krewnymi, np. obowiązek
alimentacyjny matki wyprzedza obowiązek alimentacyjny dziadka
-w odniesieniu do dziecka przysposobionego w sposób niepełny pojawiają się odstępstwa co do kolejności
obowiązku alimentacyjnego jego krewnych
-przysposobienie niepełne kreuje stosunek prawnorodzinny tylko między przysposobionym a
przysposabiającym; nadal trwa stosunek prawnorodzinny między przysposobionym a jego naturalnymi
krewnymi, czyli również rodzicami
-jednakże obowiązek przysposabiającego wyprzedza obowiązek alimentacyjny wstępnych i rodzeostwa
przysposobionego dziecka (analogicznie obowiązek dziecka względem naturalnych krewnych)
-istnieją wątpliwości co do kolejności obowiązku alimentacyjnego ojczyma/macochy względem pasierba i vice versa
-przyjmuje się, że w stosunkach tych najbardziej adekwatne są przepisy o obowiązku alimentacyjnym
rodziców względem dziecka
obowiązek ojca dziecka pozamałżeoskiego względem jego matki wyprzedza inne obowiązki
alimentacyjne
obowiązek alimentacyjny osoby zobowiązanej w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma
osoby zobowiązanej w bliższej kolejności albo osoba ta nie może spełnid swojego obowiązku
4.3. PRZESŁANKI I TREŚĆ OBOWIĄZKU ALIMENTACYJNEGO
A. PRZESŁANKI POWSTANIA ROSZCZENIA
-w KRO przesłanki są uregulowane niejednolicie w zależności od rodzaju stosunku rodzinnego, a nawet różnie między
krewnymi
1) Przesłanki podstawowe wszystkich roszczeo:
58
A. Roszczenie pasierba stosuje się tu takie przesłanki, jak przy wykonaniu obowiązku alimentacyjnego przez
rodziców względem ich dziecka
-ojczym/macocha są zobowiązani do alimentacji pasierba niezależnie od istnienia niedostatku dziecka, jeżeli w ogóle
wykonanie obowiązku nie byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego
-chodzi tu o zachowanie pasierba względem ojczyma/macochy a także o inne sytuacje, np. przebywanie poza
wspólnym gospodarstwem domowym, zdolnośd drugiego rodzica do alimentacji, stan stosunków między
małżonkami
B. Roszczenie ojczyma i macochy zależy ono od podobnych przesłanek, jakie dotyczą roszczenia rodziców
względem dziecka
-ponadto wymaga się, aby ojczym/macocha przyczyniał(-a) się do utrzymania i wychowania pasierba
5) Niegodnośd alimentacji chodzi tu o niegodnośd uprawnionego, czyli o to, czy zobowiązany może żądad
oddalenia roszczenia, powołując się na jego sprzecznośd z zasadami współżycia społecznego
-niegodnośd uprawnionego może wynikad z:
a) faktu zawinionego – rażąco niewłaściwego zachowania się względem zobowiązanego
b) zawinionego, lekkomyślnego postępowania, które spowodowało stan niedostatku
-zgodnie z art. 1441 KRO zobowiązany do alimentacji może uchylid się od wykonania tego obowiązku, jeżeli żądanie
uprawnionego jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego
zobowiązany nie może się powoład na nadużycie prawa podmiotowego
B. TREŚĆ I ZAKRES OBOWIĄZKU ALIMENTACYJNEGO
1) Treśd obowiązek alimentacyjny polega na dostarczeniu środków utrzymania, a miarę potrzeby i wychowania
-dostarczanie środków utrzymania oznacza zaspokojenie bieżących potrzeb konsumpcyjnych uprawnionego w
zakresie:
wyżywienia
odzieży
mieszkania
higieny osobistej
potrzeb kulturalnych
potrzeb leczenia -wykonanie świadczeo alimentacyjnych wszystkich uprawnionych, niezależnie od wieku -
dostarczanie środków wychowania dotyczy przede wszystkim osób małoletnich
-chodzi tu o zaspokojenie potrzeb w zakresie kształcenia ogólnego i zawodowego, rozwijania zdolności
dziecka, zapewnienie mu odpowiednich rozrywek, wypoczynku, dbałości o rozwój fizyczny i psychiczny
-obowiązek alimentacyjny obejmuje również wydatki na ochronę majątkowych praw dziecka i ochronę jego osoby
-do treści obowiązku alimentacyjnego nie należy tzw. wyposażenie, tj. różnego rodzaju pomoc materialna zazwyczaj
w związku z zawarciem małżeostwa
2) Zakres zakres obowiązku alimentacyjnego wyznaczają dwa czynniki:
a) usprawiedliwione potrzeby uprawnionego
b) możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego
-zakres wykonania świadczenia zależy od konkretnych okoliczności danej sprawy, a przede wszystkim od stosunku
prawnorodzinnego łączącego uprawnionego i zobowiązanego
-najsilniejszy obowiązek dotyczy małżonka oraz rodziców względem niesamodzielnego dziecka
-w tych stosunkach zastosowanie ma postulat równej stopy życiowej zobowiązanego i uprawnionego
-oznacza to, że małżonek powinien dostarczyd drugiemu środki utrzymania w takiej wysokości, aby
uprawniony miał podobny standard życia do tego, jaki jest udziałem zobowiązanego
-analogiczna jest sytuacja między rodzicami a niesamodzielnymi dziedmi; rodzice nie są więc zobowiązani
zaspokajad wszelkich luksusowych potrzeb dziecka, nawet jeżeli mają ku temu możliwości finansowe
-dopuszczalne jest różnicowanie wydatków na zaspokojenie potrzeb poszczególnych członków rodziny w zależności
od:
wieku
stanu zdrowia
stopnia aktywności zawodowej i społecznej
zdolności
-zakres obowiązku alimentacyjnego zmniejsza się w odniesieniu do tych członków rodziny, których nie dotyczy
postulat podobnej stopy życiowej
-najbardziej chroni się poziom życia zobowiązanego rodzeostwa, ponieważ brat/siostra może nawet uchylid
się od wykonania obowiązku alimentacyjnego, jeżeli wskutek tego obniżyłaby się znacznie jego własna stopa
życiowa lub jego najbliższej rodziny
60
-zakres obowiązku alimentacyjnego między ojczymem/macochą a pasierbem należy oceniad stosowanie od tego, kto
jest uprawnionym i zobowiązanym
-na zakres wykonania obowiązku wpływa również niegodnośd uprawnionego
4.4. WYKONANIE OBOWIĄZKU ALIMENTACYJNEGO I OCHRONA ROSZCZEŃ
A. WYKONANIE OBOWIĄZKU ALIMENTACYJNEGO
1) Sposoby wykonania świadczenia KRO nie reguluje zagadnienia postaci obowiązku alimentacyjnego, tj. nie
wskazuje, że dostarczenie środków utrzymania dokonad się w postaci przekazania określonej kwoty pieniężnej bądź
żywności lub odzieży itd.
-wg Wytycznych SN z 1987r. dopuszczalna jest każda postad świadczeo alimentacyjnych (w pieniądzu i naturze)
-oznacza to, że np. jeżeli dziecko przebywa poza miejscem zamieszkania rodziców, rodzice mogą zaspokajad jego
potrzeby w postaci np. żywności, postaci pieniężnej, przez dostarczenie mu stosownych kwot na utrzymanie bądź
przez wnoszenie odpowiednich kwot odpowiednim instytucjom na rzecz dziecka
A. Płatnośd w gotówce najbardziej rozpowszechnionym sposobem wykonywania obowiązku alimentacyjnego jest
dostarczanie alimentów w gotówce
-dostarczoną kwotą pieniężną uprawniony może dysponowad na zaspokojenie swoich potrzeb stosownie do
bieżących okoliczności
-jednak w przypadku przeznaczenia pieniędzy na cele niegodziwe (np. alkohol, narkotyki itp.) alimenty
powinny byd zasądzone w naturaliach albo też w gotówce, ale wypłacanej do rąk osoby sprawującej pieczę
nad uprawnionym
-alimenty można oznaczyd:
a) kwotowo – np. 500 zł miesięcznie
b) w postaci ułamka (procentu) od dochodów zobowiązanego – ten sposób dopuszcza się jedynie w odniesieniu
do przypadków, w których uprawniony i zobowiązany korzystają z podobnej stopy życiowej
B. Osobiste starania wykonanie obowiązku alimentacyjnego w postaci osobistych starao o utrzymanie i
wychowanie dziecka oraz przez pracę w rodzinnym gospodarstwie domowym
-świadczenia te polegają przede wszystkim na facere
2) Obowiązek wspólny kilku zobowiązanych osoby zobowiązane do alimentacji w tej samej kolejności, np. kilkoro
dorosłych dzieci względem ojca/matki, powinny ponosid ciężar utrzymania swego krewnego w części stosownej do
ich indywidualnych możliwości zarobkowych i majątkowych
-wyłączono zatem odpowiedzialnośd solidarną
-przy jednakowych możliwościach części te są równe, natomiast przy różnych możliwościach są proporcjonalne do
sytuacji każdego ze zobowiązanych
-jeżeli uzyskanie alimentów od jednego ze zobowiązanych jest niemożliwe/znacznie utrudnione, obowiązek ten
obciąża w całości pozostałych, np.:
Trzej synowie: A, B i C są zobowiązani do alimentacji matki M w częściach równych po 200zł miesięcznie.
Egzekucja alimentów do A z powodu jego długiego pobytu za granicą jest utrudniona, zatem B i C obowiązani
są w całości do alimentacji matki M. Jednakże w pierwszej kolejności są oni zobowiązani do świadczenia
matce po 200zł, a przypadająca na każdego z nich kwota 100zł za brata A jest obowiązkiem drugiej kolejności
-obowiązek alimentacyjny osób zobowiązanych w różnym stopniu, np. rodzice i dziadkowie względem dziecka,
wchodzi w rachubę stosownie do kolejności
-rodzice jako krewni bliżsi stopniem są w całości zobowiązani przed rodzeostwem
-podobnie obowiązek małżonka wyprzedza obowiązek krewnych i powinowatych
3) Rola umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego normy regulujące powstanie i wykonanie obowiązku
alimentacyjnego mają charakter bezwzględny
-umowa ma znaczenie wykonawcze, uzupełniające
-umową można, ustanowid np.:
postad świadczenia
terminy i miejsce wykonania świadczenia
wysokośd alimentów
-umowa nie może dotyczyd zrzeczenia się prawa do alimentacji
B. OCHRONA ROSZCZEŃ ALIMENTACYJNYCH
1) Ochrona realnej wartości zasądzonych alimentów ochronie uprawnionego do alimentacji służy przede
wszystkim art. 138 KRO przyznający roszczenie o zmianę orzeczenia lub umowy o alimenty
-w razie zmiany stosunków gospodarczych (zwłaszcza deprecjacji pieniądza) może wystąpid zarówno uprawniony
(wierzyciel), jak i zobowiązany (dłużnik)
-zmiana stosunków gospodarczych dotyczy w szczególności uprawnionego do alimentów, które w wyroku sądowym
ustalono w określonej kwocie pieniężnej
61
-wyłącznośd sądu opiekuoczego dotyczy nie tylko ustanowienia opieki, ale i nadzoru nad
sprawowaniem opieki
Wyłącznośd sądu
-sąd opiekuoczy podejmuje swoje działania z urzędu, bez wyczekiwania na wniosek
opiekuoczego
zainteresowanych osób
Dobro osoby -głównym celem ustanowienia opieki jest dobro osoby poddanej opiece
poddanej opiece -nie chodzi tu o interesy majątkowe, ale przede wszystkim o samego pupila
63
3) Organy opieki organem kreującym stosunek prawny opieki oraz organem nadzorującym jej sprawowanie jest
sąd opiekuoczy
-sąd opiekuoczy nie działa nigdy za opiekuna
-dla poprawy efektywności działao sądu opiekuoczego powołano tzw. organy pomocnicze
-należą do nich:
kuratorzy sądowi
kuratorskie ośrodki pracy z młodzieżą
rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne
jednostki organizacyjne pomocy społecznej
-z pomocą tych organów sędzia opiekuoczy może dotrzed do środowiska poddanego opiece
-organy te przekazują sądowi opiekuoczemu informacje o potrzebie interwencji, ustanowienia opieki etc.
-organy nie mają własnych kompetencji w zakresie operatywnego sprawowania opieki ani własnych
kompetencji w zakresie nadzoru
-z sądem opiekuoczym działają również organy administracyjne i organizacje społeczne w zakresie dotyczącym
konieczności ustanowienia opieki i ochrony dziecka
1.2. OPIEKA NAD MAŁOLETNIM
A. USTANOWIENIE OPIEKI
-sąd ustanawia opieką w przypadkach wskazanych w przepisach KRO dotyczących władzy rodzicielskiej
-główną przyczyną jest brak rodziców albo fakt, że żadne z nich nie sprawuje władzy nad swoim małoletnim
dzieckiem
-sytuacja taka pojawia się w razie, gdy:
1) rodzice są nieznani
2) oboje rodzice nie żyją
3) oboje rodzice są pozbawieni przez sąd opiekuoczy władzy rodzicielskiej albo władza ta im została zawieszona
4) rodzice dziecka nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych (np. z powodu małoletniości,
ubezwłasnowolnienia całkowitego)
5) przy ustaleniu macierzyostwa lub ojcostwa sąd zawiesił albo pozbawił matkę/ojca władzy rodzicielskiej, a
drugie z rodziców również jej nie sprawuje
-pojawienie się tych przesłanek wystarcza, by sąd ustanowił opiekę z urzędu niezależnie od tego, czy dziecko znajduje
się pod zadowalającą pieczą faktyczną
B. USTANOWIENIE OPIEKUNA
ustanowienie opieki ≠ ustanowienie opiekuna
-stan prawny opieki może niekiedy istnied mimo czasowego braku opiekuna
1) Wybór postaci opieki wyróżnia się kilka rodzajów opieki:
a) opieka powierzona jednej osobie
b) opieka sprawowana przez oboje małżonków jest to zalecana forma opieki
-małżonkowie mogą byd powołani na opiekunów jednego lub więcej dzieci, jeżeli prowadzą tzw. dom dziecka
c) opieka zakładowa nie znalazła ona zastosowania mimo wydania odpowiedniego rozporządzenia
wykonawczego i obecnie nie funkcjonuje ona w KRO
-polegała na sprawowaniu opieki przez instytucję lub organizację społeczną
2) Wybór osoby opiekuna w KRO wyznaczono przeszkody, które eliminują bezwzględnie z kręgu kandydatów na
opiekuna; należą do nich:
1) brak pełnej zdolności do czynności prawnych
2) pozbawienie praw publicznych
3) pozbawienie władzy rodzicielskiej
4) skazanie za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności, za przestępstwo z użyciem
przemocy, za przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego, zakaz prowadzenia działalności związanej z
wychowaniem/leczeniem/edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi
-podstawowym kryterium wyboru opiekuna jest dobro dziecka
-realizując ten postulat w KRO wskazano preferencje względem niektórych osób należących do kręgu
kandydatów na opiekuna:
należy wziąd pod uwagę przede wszystkim osobę wskazaną przez ojca/matkę, jeżeli nie byli
pozbawieni władzy rodzicielskiej
z braku takiej osoby wchodzą w rachubę krewni lub inne osoby bliskie małoletniego lub jego
rodziców
w razie ustanowienia opieki nad dzieckiem przebywającym w rodzinie zastępczej, opiekunami
ustanawia się rodziców zastępczych
64
w razie braku kandydatów dotychczas wymienionych, sąd opiekuoczy zwraca się o wskazanie
kandydata na opiekuna do właściwej jednostki organizacyjnej pomocy społecznej albo do
odpowiedniej organizacji społecznej, a w odniesieniu do dziecka przebywającego w zakładzie
wychowawczym – również do tego zakładu
-sąd opiekuoczy ocenia ostatecznie, czy dany kandydat ma odpowiednie kwalifikacje podmiotowe, tj. moralne,
przymioty osobiste, wiek, wykonywany zawód, stan zdrowia
-sąd powinien kierowad się ogólną dyrektywą, wg której opiekunem nie może byd ten, co do którego istnieje
prawdopodobieostwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna
-jedna osoba może byd jednocześnie opiekunem kilku osób, jeżeli nie ma sprzeczności pomiędzy ich interesami
3) Objęcie opieki objęcie opieki jest obowiązkiem opiekuna
-obowiązek ten określa się jako:
obowiązek społeczny
obowiązek obywatelski
obowiązek prawny
-istnieje odpowiedzialnośd cywilna opiekuna za wyrządzoną szkodę powstałą w wyniku niewykonania zobowiązania
-poza tym sąd może wymierzyd grzywnę osobie uchylającej się od objęcia opieki
-sąd może zwolnid od obowiązku objęcia opieki, jeżeli pojawiły się ważne powody
-samo objęcie opieki jest aktem formalnym i następuje przez złożenie przyrzeczenia, a jego skutkiem jest
niezwłoczne podjęcie obowiązków
C. SPRAWOWANIE OPIEKI – PIECZA OPIEKUŃCZA
1) Treśd opieki nad małoletnim opiekun, podobnie jak rodzice, sprawuje pieczę nad osobą i majątkiem dziecka
-do opieki stosuje się odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej z zachowaniem przepisów normujących
sprawowanie opieki
-oznacza to, że przepisy te mają:
a) tylko odpowiednie zastosowanie z zachowaniem różnic między pozycją prawną rodziców a
pozycją opiekuna
b) zastosowanie z zastrzeżeniem odrębnego unormowania określonej kwestii w przepisach
dotyczących opieki
2) Piecza nad osobą dziecka do obowiązku opiekuna należy całokształt starao o osobę dziecka, tj. kierowanie nim,
troska o jego rozwój fizyczny i psychiczny, troska o zapewnienie mu środków utrzymania, leczenie w chorobie,
kształcenie i wybór zawodu
-do obowiązków opiekuna należą m.in.:
uwzględnianie rozsądnych życzeo oraz obowiązek wysłuchania pupila przed podjęciem decyzji w
ważniejszych sprawach podopiecznego
obowiązek poinformowania rodziców dziecka o ważniejszych decyzjach dotyczących osoby lub
majątku dziecka
-dla realizacji tych obowiązków opiekunowi przysługują kompetencje wobec małoletniego oraz osób trzecich:
wymaganie posłuszeostwa od małoletniego dziecka
żądanie odebrania dziecka od osoby nieuprawnionej
-ustanowienie opieki nie powoduje powstania stosunku prawnorodzinnego między opiekunem a małoletnim
pupilem
3) Piecza nad majątkiem obowiązki opiekuna w tym zakresie są podobne do obowiązków rodziców sprawujących
władzę rodzicielską
-pojęcie majątku obejmuje zarówno jego aktywa, jak i pasywa
-piecza nad majątkiem nie jest równoznaczna z pojęciem zarządu majątkiem
-piecza dotyczy troski o stosunki majątkowe dziecka z uwzględnieniem dobra jego osoby
-zarząd majątkiem jest natomiast instytucją prawa majątkowego i realizuje cele ekonomiczne
-niekiedy zarząd nad majątkiem może sprawowad inna osoba (np. kurator, zarządca), zwłaszcza odnośnie
majątku dziecka nabytego przez darowiznę lub dziedziczenie
-niektóre przedmioty majątkowe są ex lege wyłączone spod zarządu opiekuna
-w porównaniu z pieczą rodzicielską samodzielnośd pieczy opiekuna doznaje znacznych ograniczeo:
1) niezwłocznie po objęciu opieki opiekun ma obowiązek sporządzid inwentarz majątku pupila
podobny obowiązek powstaje także w razie późniejszego nabycia majątku
sporządzenie inwentarza ma na celu wyodrębnienie majątku pupila i zapewnienie mu skutecznej
ochrony interesów
2) sąd opiekuoczy może zobowiązad opiekuna do złożenia do depozytu sądowego szczególnie cennych
przedmiotów, a także papierów wartościowych i innych dokumentów należących do pupila
65
3) opiekun jest zobowiązany złożyd pieniądze należące do pupila w instytucji bankowej i nie może ich podjąd
bez zezwolenia sądu opiekuoczego
ten obowiązek dotyczy tylko nadwyżki gotówki, która nie jest potrzebna do zaspokojenia bieżących
potrzeb pupila
4) opiekun powinien uzyskad zezwolenie we wszelkich ważniejszych sprawach dotyczących majatku
małoletniego
4) Reprezentacja opiekun jest przedstawicielem ustawowym osoby poddanej opiece
-w tej kwestii stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące władzy rodzicielskiej:
jeżeli opiekę sprawują oboje małżonkowie, pupil ma dwóch przedstawicieli ustawowych
każdy z przedstawicieli ustawowych może działad samodzielnie, jednak w braku porozumienia o istotnych
sprawach dziecka, mogą oni się zwrócid do sądu o rozstrzygnięcie
-podobnie jak rodzice opiekun nie może reprezentowad:
1) żadnego z małoletnich poddanych jego opiece przy czynnościach prawnych między nimi samymi
2) pupila – przy czynnościach prawnych między nim a opiekunem oraz jego małżonkiem, krewnymi w linii
prostej i rodzeostwem, chyba że czynnośd prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz
reprezentowanego pupila
-wyłączenie reprezentacji dotyczy również zastąpienia pupile w postępowaniu sądowym lub przed innym organem
paostwowym
5) Odpłatnośd i osobiste sprawowanie opieki w nowelizacji KRO z 2008r. przyjęto regułę odpłatności
sprawowania opieki na żądanie opiekuna
-wynagrodzenie nie należy się w wypadku, gdy:
a) nakład pracy opiekuna jest nieznaczny
b) opiekę sprawują osoby tworzące rodzinę zastępczą
c) sprawowanie opieki czyni zadośd zasadom współżycia społecznego
-wynagrodzenie opiekuna może mied charakter okresowy, albo jednorazowy – wypłacany wówczas w dniu
ustania opieki albo zwolnienia opiekuna z jej sprawowani
-wynagrodzenie pokrywa się z dochodów lub majątku podopiecznego
-subsydiarny obowiązek wynagrodzenia spoczywa również na organie pomocy społecznej ze środkód)
publicznych
-ponadto opiekun może żądad od pupila zwrotu nakładów i wydatków, jakie poniósł przy sprawowaniu opieki
-opiekun powinien sprawowad opiekę osobiście i z należytą starannością
-nie jest odstępstwem od tej zasady czasowe powierzenie pieczy nad dzieckiem innej osobie, np. dla
spędzenia wakacji, czasowego pobytu u krewnych
-z ważnych jednak powodów opiekun może powierzyd małoletniego na czas nieokreślony zakładowi
wychowawczemu, zakładowi dla nieuleczalnie chorych, w internacie szkoły specjalnej (opiekun nie może
jednak dokonad tego bez zgody sądu opiekuoczego)
6) Odpowiedzialnośd opiekuna opiekun ponosi podobną odpowiedzialnośd jak rodzice:
jeżeli szkoda w majątku lub na osobie pupila powstała wskutek nienależytego wykonania zobowiązania, tj.
niestarannego sprawowania opieki, opiekun ponosi odpowiedzialnośd kontraktową
poza tym w rachubę wchodzi odpowiedzialnośd deliktowa, jeżeli pupil doznał szkody w wyniku czynu
niedozwolonego opiekuna
za winę w nadzorze opiekun ponosi odpowiedzialnośd na podstawie art. 427 KC
D. NADZÓR NAD SPRAWOWANIEM OPIEKI
-opiekun podlega ex lege nadzorowi sądu opiekuoczego
-polega on na bieżącej obserwacji działalności opiekuna oraz na udzielaniu mu wskazówek oraz wydawaniu
poleceo
-w celu uzyskania koniecznych informacji sąd może posłużyd się organami pomocniczymi
-po stronie opiekuna leży obowiązek regularnego składania sprawozdao dotyczących osoby pupila i rachunków z
zarządu jego majątkiem
-sprawozdanie powinno zawierad informacje o pupilu:
o jego stanie zdrowia
o zachowaniu
o postępach w nauce
o sposobie spędzania wakacji
o ewentualnym podjęciu pracy, itd.
-sąd nie może zwolnid opiekuna z tego obowiązku
-sprawozdania i rachunki opiekuna bada i ocenia sąd opiekuoczy, który może:
66
-mimo ustania opieki opiekun jest nadal zobowiązany prowadzid pilne sprawy związane z
Pilne sprawy zarządem majątkiem, jeżeli były pupil/jego przedstawiciel ustawowy nie mogą natychmiast
przejąd tego zarządu
-roszczenia z tytułu wydatków i nakładów związanych ze sprawowaniem opieki przedawniają się z upływem 3 lat od
ustania opieki lub zwolnienia opiekuna
1.3. OPIEKA NAD CAŁKOWICIE UBEZWŁASNOWOLNIONYM
A. CEL I USTANOWIENIE OPIEKI
-ubezwłasnowolnienie jest instytucją prawa cywilnego, a jej celem jest pomoc osobie nie mogącej samodzielnie
prowadzid swoich spraw osobistych i majątkowych
-całkowite ubezwłasnowolnienie dotyczy:
a) osoby pełnoletniej
b) małoletniego, który ukooczył 13 lat (jeżeli jednak małoletni pozostaje pod władzą rodzicielską nie
orzeka się opieki, ponieważ wystarczającą opiekę dziecka zapewniają rodzice; opiekę ustanawia się
wówczas, gdy dziecko uzyskuje pełnoletniośd)
-opiekun jest przedstawicielem ustawowym osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie
B. SWOISTE UNORMOWANIE OPIEKI NAD UBEZWŁASNOWOLNIONYM
-do opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie stosuje się odpowiednio przepisy o opiece nad małoletnim
-KRO wskazuje jednak na różnice, które wyłączają stosowanie tychże przepisów
-regułą jest ustanawianie jednego opiekuna, chyba że powołuje się małżonków (rodziców ubezwłasnowolnionego)
-inne są również preferencje wyboru opiekuna
-zaleca się by opiekunem osoby dorosłej był jej małżonek, względnie ojciec/matka
-nie ustanawia się opiekunem małżonka, jeżeli:
toczy się postępowanie w sprawie o rozwód lub separację
małżonkowie pozostają w separacji faktycznej
-gdyby taki dobór opiekuna był niemożliwy lub niezgodny z dobrem poddanego opiece, należy stosowad
wskazania z art. 149 KRO
-w zakresie treści opieki wyłącza się element wychowania i rozwoju osoby ubezwłasnowolnionej
-obowiązkiem opiekuna pozostaje troska o zdrowie, leczenie choroby alkoholowej/uzależnienia od
narkotyków, troska o zmianę środowiska osoby ubezwłasnowolnionej
C. USTANIE OPIEKI
-opieka staje się zbędna po uchyleniu orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu lub zmiany ubezwłasnowolnienia na
częściowe
-opieka ustaje wówczas ex lege, a sąd opiekuoczy wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania
-sam ubezwłasnowolniony nie jest uprawniony do zgłoszenia wniosku o uchylenie ubezwłasnowolnienia
-uprawnione są osoby, które mogą żądad ubezwłasnowolnienia oraz jego opiekun
-poza tym sąd może z urzędu uchylid ubezwłasnowolnienie, gdy ustały przyczyny jego ustanowienia
-opieka ustaje z dniem uprawomocnienia się orzeczenia o uchyleniu ubezwłasnowolnieniu całkowitego
§2. KURATELA
2.1. POJĘCIE I FUNKCJE KURATELI
Kuratela instytucja prawa osobowego, nie rodzinnego
-kuratela nie jest instytucją jednolitą, w KRO unormowana została fragmentarycznie
-kuratelę definiuje się poprzez wskazanie jej funkcji
Funkcje kurateli funkcje kurateli są zróżnicowane stosownie do sytuacji i potrzeb zainteresowanej osoby
-kuratela chroni interesy majątkowe:
osoby ułomnej
osoby częściowo ubezwłasnowolnionej
dziecka poczętego
68
-kuratela pełni funkcje doraźnej ochrony osoby określonej sprawie dla dokonania czynności prawnej lub wystąpienia
w postępowaniu prawnym – kuratora powołuje się:
dla strony nieznanej z miejsca pobytu
w razie śmierci domniemanego ojca w postępowaniu o ustalenie/zaprzeczenie ojcostwa
w postępowaniu o unieważnienie uznania dziecka, jeżeli uznający nie żyje
w postępowaniu o rozwiązanie przysposobienia, jeżeli przysposabiający zmarł w toku sprawy
-kuratela pełni również funkcje ochronne nie wprost w odniesieniu do majątku, którego przynależnośd jest jeszcze
nie pewna
-chodzi tu o spadek nieobjęty przez spadkobierców
-kurator powinien czuwad nad całością majątku oraz starad się ustalid, kto jest spadkobiercą
-podobną funkcję pełni kurator wyznaczony dla zarządu majątkiem dziecka
-swoistą funkcję ochroną spełnia kurator powołany dla osoby prawnej, która nie może prowadzid swoich spraw z
braku powołanych do tego jej organów
-zadaniem kuratora jest dążenie do powołania tych organów albo do likwidacji osoby prawnej
-ze względu na ochronę praw majątkowych osoby poddanej kurateli, za jej sprawowanie przyznaje się kuratorowi –
na jego żądanie – stosowne wynagrodzenie
-wypłaty wynagrodzenia dokonuje się z dochodów i majątku osoby poddanej kurateli
-w razie braku takiej możliwości wynagrodzenie pokrywa ten, kto ustanowienia kuratora żądał
2.2. TYPY I RODZAJE KURATELI
-nie istnieje kryterium ścisłego rozdzielenia poszczególnych postaci kurateli
-wyróżnienie typów kurateli opiera się na stwierdzeniu, iż pewne cechy występują w silniejszym natężeniu
A. TYP KURATELI TRWAŁEJ, O ZNACZNYM ZAKRESIE PIECZY
-ten typ kurateli jest co do treści podobny do opieki
-ustanawia się ją dla ochrony:
1) osoby częściowo ubezwłasnowolnionej
2) osoby ułomnej
1) Kuratela dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej chodzi o ochronę osoby, której sytuacja prawna jest
podobna do małoletniego w wieku od 13 do 17 lat
-kurator jest powołany do reprezentacji i do zarządu majątkiem takiej osoby tylko w razie wyraźnego orzeczenia sądu
w tej kwestii
-w przeciwnym razie kurator jest tylko doradcą osoby częściowo ubezwłasnowolnionej
-kurator staje się również przedstawicielem ustawowym osoby częściowo ubezwłasnowolnionej, ponieważ:
do kurateli stosuje się odpowiednio przepisy o opiece, a co za tym idzie – przepisy o władzy rodzicielskiej
osoba u.cz. nie może samodzielnie uczestniczyd w obrocie prawnym
2) Kuratela dla osoby ułomnej ustanawia się ją dla osoby mającej pełną z.d.cz.p., jeżeli potrzebuje ona, ze
względu na swoją ułomnośd, pomocy do prowadzenia swoich wszystkich spraw lub tylko spraw określonego rodzaju
osoba ułomna = osoba niepełnosprawna
-zakres kompetencji określa orzeczenie sądu ustanawiające kuratora
-podstawą jego działania oprócz orzeczenia sądu jest ponadto pełnomocnictwo osoby ułomnej
-kuratela dotyczy zarówno spraw związanych z osobą, jak i majątkiem osoby ułomnej
B. TYP KURATELI Z OGRANICZONYM ZAKRESEM PIECZY
-kuratora ustanawia się dla ochrony ściśle określonych praw lub dla załatwienia ściśle określonej sprawy
-w ramach tego typu kurateli można wskazad wiele jej rodzajów:
1) kurator dla sprawowania zarządu majątkiem dziecka, pochodzącym z darowizny lub dziedziczenia
testamentowego, jeżeli darczyoca/testator wyłączył go spod zarządu rodziców lub opiekuna dziecka
2) kurator spadku nieobjętego przez spadkobierców
3) kurator majątku dziecka w razie ograniczenia w tym zakresie władzy rodzicielskiej rodziców lub kompetencji
opiekuna
4) kurator ustanowiony dla umożliwienia prowadzenia postępowania sądowego, w tym postępowania
egzekucyjnego
-ustanowienie kuratora może byd potrzebne dla załatwienia kilku lub jednej sprawy
-szczególnym rodzajem kuratora jest kurator dziecka poczętego
-strzeże on praw, które dziecko nabywa warunkowo, aby mogło je realizowad po urodzeniu
-ustanowienie kuratora jest potrzebne, gdy sami rodzice nie mogą należycie strzec praw nasciturusa
-funkcję podobną do funkcji kurateli pełni doradca tymczasowy
-w razie potrzeby można go ustanowid dla ochrony osoby i jej majątku na czas postępowania o jej
ubezwłasnowolnienie
69
C. USTANIE KURATELI
-kuratela ustaje:
1) wskutek orzeczenia sądu, gdy ustanie cel jej ustanowienia albo na wniosek osoby poddanej kurateli
2) z mocy prawa (np. w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia częściowego)
70
PRAWO SPADKOWE
I. UWAGI WPROWADZAJĄCE
§1. PODSTAWOWE POJĘCIA
Spadkodawca osoba fizyczna, po śmierci której majątek przechodzi na inne podmioty, tj. spadkobierców
-spadkodawcą może byd tylko i wyłącznie osoba fizyczna (człowiek)
Spadkobierca podmiot, na który przechodzi ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego
-może nim byd zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna
-spadkobiercą może byd również dziecko poczęte, ale nieurodzone w chwili otwarcia spadku (nasciturus dochodzi
do dziedziczenia, jeżeli urodzi się żywy)
Spadek ogół praw i obowiązków przechodzących ze spadkodawcy na spadkobiercę (współspadkobierców)
-pojęcie spadku zawarte jest w art. 922 §1 KC:
Spadkiem jest ogół praw i obowiązków zmarłego przechodzących z chwilą jego śmierci na określoną osobę
lub określone osoby
Dziedziczenie przejście na skutek jednego zdarzenia prawnego (śmierci osoby fizycznej) ogółu praw i
obowiązków ze spadkodawcy na spadkobiercę (współspadkobierców)
-śmierd osoby fizycznej pociąga za sobą otwarcie spadku oraz nabycie go przez spadkobiercę
-dziedziczenie stanowi sukcesję generalną
§2. ŹRÓDŁA I SYSTEMATYKA OBOWIĄZUJĄCEGO PRAWA SPADKOWEGO
-przepisy określające skutki śmierci osoby fizycznej zawiera Księga Czwarta Kodeksu Cywilnego (art. 922 -1087 KC)
-ponadto uregulowania dotyczące dziedziczenia zawarte są w:
Przepisach wprowadzających Kodeks Cywilny
ustawie o zmianie ustawy Kodeks Cywilny (1980r.)
rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych
(1990r.)
ustawa – Prawo o notariacie oraz o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego i ustawy o księgach
wieczystych
Systematyka Księgi czwartej Kodeksu Cywilnego
-księga czwarta dzieli się na poszczególne Tytuły:
Tytuł I – zawiera przepisy o charakterze ogólnym, mające zastosowanie przy dziedziczeniu ustawowym oraz
testamentowym
-zawiera podstawowe zasady prawa spadkowego
Tytuł II – określa reguły dziedziczenia ustawowego
Tytuł III – określa rozporządzenia na wypadek śmierci
-zawiera ogólne regulacje dotyczące testamentu
Tytuł IV – reguluje instytucję zachowku
Tytuły V –VIII – określają szeroko rozumianą sytuację spadkobiercy
Tytuł IX – zawiera uregulowania umów dotyczących spadku
Tytuł X – normuje dziedziczenie gospodarstw rolnych
II. POJĘCIE I SKŁAD SPADKU
§1. SPADEK W OGÓLNOŚCI
1.1. SPADEK – OKREŚLENIE OGÓLNE
-ustawa nie zawiera legalnej definicji „spadku” – w art. 922 KC wskazuje jakie prawa i obowiązki wchodzą w skład
spadku
§1 – zawiera pozytywne określenie praw obowiązków przechodzących na określone osoby
§2 – wskazuje, co nie wchodzi w skład spadku (określenie negatywne)
-do spadku wchodzą następujące prawa i obowiązki:
a) mające charakter cywilnoprawnych
b) mające charakter majątkowy
c) niezwiązane ze osobą zmarłego w sposób ścisły
d) nieprzechodzące na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami
Prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku są to przede wszystkim te prawa i obowiązki, które uregulowane
zostały w KC lub w innych ustawach odnoszących się do tej dziedziny prawa
-dziedziczeniu podlegają wszystkie te prawa i obowiązki, które wynikają ze stosunków charakteryzujących się
cechami właściwymi dla stosunku cywilnoprawnego
71
-spadkobierca może odrzucid spadek i jest wówczas traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku
-jeżeli jednak spadkobierca w ciągu 6 miesięcy od chwili, gdy dowiedział się o tytule swojego powołania, nie
złoży żadnego oświadczenia co do spadku, jest traktowany, jakby przyjął spadek na wyrost, chyba że jest:
osobą nieposiadającą pełnej zdolności do czynności prawnych
osobą, co do której istnieje podstawa do całkowitego jej ubezwłasnowolnienia
osobą prawną
-taki spadkobierca traktowany jest, jakby złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem
inwentarza
2) Sukcesja generalna ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzi bezpośrednio na spadkobiercę
(spadkobierców) i jest to sukcesja generalna
-spadkobierca w drodze jednego zdarzenia prawnego nabywa ogół praw i obowiązków należących do spadku
-takie nabycie (succesio in universitatem) pociąga za sobą następujące konsekwencje:
1) spadkobierca nabywa wszystkie przedmioty majątkowe należące do spadku, niezależnie od ich charakteru
2) jeżeli do dziedziczenia dochodzi kilku współspadkobierców, nabywają oni wspólnie cały majątek
-udział każdego z nich, określany ułamkiem, jest udziałem w całym spadku, jak i w poszczególnych jego
składnikach
3) nabycie w drodze sukcesji generalnej jest nabyciem pochodnym i obowiązuje zasada nemo plus iuris
transferre potest quam ipse habet
4) na spadkobiercę przechodzą także przedmioty majątkowe, które stanowią przedmiot zapisu zwykłego
§5. ZDOLNOŚĆ DO DZIEDZICZENIA
5.1. UWAGI OGÓLNE
1) Zdolnośd do dziedziczenia a zdolnośd prawna
Zdolnośd do dziedziczenia możliwośd wejścia w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego
-jest to zdolnośd do bycia spadkobiercą
-zdolnośd do dziedziczenia jest fragmentem zdolności prawnej
2) Niezdolnośd względna i bezwzględna zdolnośd do dziedziczenia nie podlega ograniczeniom w odniesieniu do
osób fizycznych i osób prawnych
-art. 927 KC określa jedynie, że nie może byd spadkobiercą:
osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku
osoba prawna, która nie istnieje w chwili otwarcia spadku
-podmioty, dla których ustawa nie przewiduje możliwości dziedziczenia, określane są jako osoby niezdolne do
dziedziczenia
-w tym zakresie wyróżnia się:
a) niezdolnośd bezwzględną niemożliwośd dziedziczenia w ogóle
b) niezdolnośd względną niemożliwośd dziedziczenia po określonej osobie, np.
spadkobierca niegodny
osoba, która zrzekła się dziedziczenia
5.2. ZDOLNOŚĆ DZIEDZICZENIA – KATEGORIE PODMIOTÓW
1) Dziecko poczęte (nasciturus) zdolnośd nasciturusa do dziedziczenia jest zdolnością warunkową
-dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku może byd spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe (art. 927 §2 KC)
-spełnienie się tego warunku powoduje, że nasciturus dziedziczy tak jak pozostali spadkobiercy
-art. 9 KC wprowadza domniemanie prawne, zgodnie z którym dziecko przychodzi na świat żywe
-nie jest koniecznym dowodzenie, że dziecko urodziło się żywe
-ciężar obalenia domniemania ciąży na uczestniku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, który
twierdzi, że dziecko urodziło się martwe
2) Osoba prawna zdolnośd do dziedziczenia posiadają osoby prawne istniejące w chwili otwarcia spadku
-zdolnośd do dziedziczenia posiadają również ułomne osoby prawne
-osoba prawna nigdy nie nabywa spadku na podstawie ustawy
-dziedziczenie ustawowe ma miejsce tylko pomiędzy osobami powiązanymi węzłami krwi, przysposobienia
lub związkiem małżeoskim
-w pewnych sytuacjach istnieje możliwośd dziedziczenia przez przyszłe osoby prawne
-dotyczy to fundacji, które w chwili otwarcia spadku nie istnieją z uwagi na to, że zostały ustanowione w
testamencie
-fundacja staje się spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu
-bezskuteczny upływ terminu powoduje, że nawet jeśli fundacja powstanie, to nie może ona dziedziczyd po
fundatorze i wówczas dziedziczenie następuje wg zasad ogólnych z pominięciem fundacji
3) Chwila decydująca dla zdolności dziedziczenia zdolnośd do dziedziczenia musi istnied w chwili otwarcia spadku:
77
-reguły dziedziczenia ustawowego między przysposobionym a przysposabiającym uzależnione są od tego czy mamy
do czynienia z:
1) przysposobieniem pełnym (adoptio plena) przysposobiony i przysposabiający dziedziczą tak, jakby
przysposobiony był dzieckiem przysposabiającego
-przysposobiony nie dziedziczy jednak po swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych, a te osoby nie
dziedziczą po nim
2) przysposobieniem niepełnym (adoptio minus plena) jeżeli skutki przysposobienia polegają wyłącznie na
powstaniu stosunku między przysposabiającym a przysposobionym, reguły dziedziczenia ustawowego
kształtują się następująco:
a) przysposobiony dziedziczy z przysposabiającym na równi z jego dziedmi, a zstępni przysposobionego
dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach co dalsi zstępni spadkodawcy
b) przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni
przysposabiającego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych
c) rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich dziedziczy po
przysposobionym przysposabiający
3) Małżonek małżonek spadkodawcy dziedziczy z ustawy, jeżeli pozostawał w chwili otwarcia spadku w
formalnym związku małżeoskim ze spadkodawcą
-trwałe rozłączenie faktyczne (separacja faktyczna) nie wyłącza małżonka od dziedziczenia
-związek małżeoski nie istnieje, jeżeli w chwili otwarcia spadku istniało prawomocne orzeczenie
unieważniające lub rozwiązujące małżeostwo
-ponadto:
nie daje prawa dziedziczenia tzw. małżeostwo nieistniejące (matrimonium non existens), czyli związek który
nie został zawarty ze względu na niespełnienie przesłanek z art. 1 KRO
jeżeli małżeostwo zostało zawarte mimo istniejących przeszkód zawarcia (art. 10-16 KRO), wówczas śmierd
jednego z małżonków wyłącza możliwośd unieważnienia małżeostwa i tym samym małżonek dziedziczy z
ustawy
-od tej zasady są jednak dwa wyjątki:
jeżeli małżeostwo zostało zawarte pomiędzy krewnymi (art. 14 KRO)
jeżeli jeden z małżonków pozostawał w chwili zawarcia związku małżeoskiego w innym związku
małżeoskim (art. 13 KRO)
ponieważ w tym przypadku małżeostwo może zostad unieważnione nawet po śmierci jednego z małżonków
-wytoczenie powództwa o unieważnienie małżeostwa za życia spadkodawcy pozwala na jego unieważnienie, także
po śmierci jednego z małżonków bez żadnych ograniczeo
-unieważnienia takiego małżeostwa mogą dochodzid zstępni zmarłego
-proces toczy się wówczas z udziałem kuratora ustanowionego na miejsce zmarłego małżonka
-unieważnienie małżeostwa wyłącza od dziedziczenia małżonka pozostałego przy życiu
-toczący się w chwili śmierci spadkodawcy proces o rozwód podlega umorzeniu
-jednak wystąpienie wcześniej przez zmarłego z żądaniem orzeczenia rozwodu z winy drugiego małżonka
może doprowadzid do wyłączenia od dziedziczenia małżonka pozostającego przy życiu
-postępowanie rozwodowe zostaje umorzone, ale sąd ma możliwośd orzeczenia – na żądanie każdego
z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem, że żądanie rozwodu
było uzasadnione
-orzeczenie takie pociąga za sobą skutek w postaci wyłączenia małżonka od dziedziczenia
-sąd ocenia czy żądanie wyłączenia małżonka jest uzasadnione czy nie
-z żądaniem takiego orzeczenia może wystąpid każdy ze spadkobierców ustawowych powołanych do
dziedziczenia w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca ten dowiedział się o otwarciu spadku,
jednak nie później niż w 1 rok od otwarcia spadku (termin zawity)
-prawomocne orzeczenie separacji małżonków pociąga za sobą wyłączenie stosowania przepisów o powołaniu do
dziedziczenia z ustawy pozostającego w separacji małżonka spadkodawcy
-małżonek nigdy nie dziedziczy w takim przypadku z ustawy
-jeżeli spadkodawca wystąpił za życia o orzeczenie z separacji z winy małżonka, a żądanie było uzasadnione,
wówczas sąd może wyłączyd małżonka od dziedziczenia
4) Kolejnośd dziedziczenia spadkobiercy podzieleni są na grupy dochodzące kolejno do dziedziczenia ustawowego
-spadkobiercy należący do grupy dalszej dochodzą do dziedziczenia dopiero wtedy, gdy nie ma spadkobierców
należących do grupy bliższej
-ustawa określa szczegółowo wielkośd udziałów poszczególnych spadkobierców
81
-wielkośd udziałów wyrażona jest w stałym ułamku i zależy od liczby spadkobierców dochodzących do
dziedziczenia (podział wg głów – in capita)
-jeżeli w miejsce nieżyjących krewnych spadkodawcy zostają powołani ich zstępni, określenie wielkości należnego
udziału odbywa się wg szczepów (in stripes)
-polega to na ustaleniu w pierwszej kolejności udziału, jaki przypadłby bliższemu krewnemu
-udział taki zostaje podzielony w częściach równych in capita
-np.:
Spadkodawca ma troje dzieci A, B, C. Syn A nie dożył otwarcia spadku, pozostawiając dwoje dzieci, czyli wnuków
spadkodawcy (X i Y). Każde z dzieci (A, B i C) dziedziczy wg głów i uzyskuje 1/3. Z racji, że A nie żyje, wielkośd
przypadająca jego dzieciom określona została wg szczepu – czyli przypada im udział, który przypadłby A. Ten udział
dzieli się między nich wg głów – czyli w częściach równych. Zatem:
o B dostaje 1/3
o C dostaje 1/3 Podział majątku
o X dostaje 1/6
o Y dostaje 1/6 X
Y
A
B
obejmuje:
małżonka spadkodawcy
rodziców spadkodawcy
2 Grupa Druga
-rodzice spadkodawcy są jego wyłącznymi spadkobiercami, jeżeli spadkodawca nie
pozostawał w związku małżeoskim
obejmuje:
małżonka spadkodawcy
3 Grupa Trzecia
rodzeostwo spadkodawcy oraz ich zstępnych
obejmuje:
4 Grupa Czwarta
dziadków spadkodawcy i ich zstępnych
obejmuje:
dzieci małżonka spadkodawcy (pasierbów)
5 Grupa Piąta
pod warunkiem, że w chwili otwarcia spadku ich rodzice już nie żyją
Przykład
Jeżeli spadkodawca pozostawił małżonka i 4 dzieci, wówczas:
małżonek posiada ½ majątku + ¼ połowy należącej do spadkodawcy
każde z dzieci otrzymuje 3/16 pozostałej części
D
C
A M
-jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, przypadający na niego udział spadkowy dziedziczy rodzeostwo
spadkodawcy w częściach równych
-jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, a brak jest rodzeostwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział
pozostającego przy życiu rodzica spadkodawcy wynosi ½
-jeżeli którekolwiek z rodzeostwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, jego częśd przypada jego zstępnym
Przykłady
1. Spadkodawca, bezdzietny wdowiec, pozostawił Matkę (M). Ojciec (O) nie dożył otwarcia spadku. M i O mieli
jeszcze troje dzieci (A, B i C). Porządek dziedziczenia wygląda następująco:
M dziedziczy ½
A, B i C dziedziczą po 1/6 (1/2 x 1/3 = 1/6)
2. Spadkodawca, bezdzietny wdowiec, którego rodzice nie dożyli otwarcia spadku, miał dwoje rodzeostwa A i B. A i B
nie dożyli otwarcia spadku, ale każde z nich posiadało dzieci: A – 2, B -3. Porządek dziedziczenia wygląda
następująco:
Dzieci A dziedziczą po ¼ spadku (1/2 x ½ = ¼)
Dzieci B dziedziczą po 1/6 spadku (1/2 x 1/3 = 1/6)
3. Spadkodawca pozostawił dwoje rodzeostwa: A i B. A zmarł przed otwarciem spadku, ale miał dwoje dzieci X i Y. X
również nie dożył otwarcia spadku pozostawiając dwoje dzieci X1 i X2. W takiej sytuacji do dziedziczenia dojdą:
B – otrzyma ½
zstępni A – Y : ¼ (1/2 x ½=1/4)
zstępni X – po 1/8 każde (1/4 x ½=1/8)
X2
A
X1
B Y X1 X2
4. Bezdzietny Spadkodawca pozostawił Małżonka (M), ojca (O) oraz rodzeostwo (A i B). Porządek dziedziczenia
ustawowego przedstawia się następująco:
małżonek (M) dziedziczy ½
ojciec ¼ (1/2 x1/2 – bo majątek dzieli się na dwoje rodziców, mimo że matka nie dożyła otwarcia spadku)
rodzeostwo A i B dziedziczą po ¼ (między nich dzieli się ½, która przypadłaby matce)
4) Małżonek jako jedyny spadkobierca jeżeli spadkobierca nie pozostawił rodziców, rodzeostwa ani zstępnych
rodzeostwa cały spadek przypada małżonkowi
-małżonek dochodzący do dziedziczenia z innymi spadkobiercami niż zstępni spadkodawcy, którzy mieszkali z nim
razem w chwili jego śmierci, może żądad ze spadku ponad swój udział wydania przedmiotów urządzenia domowego,
z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam
5) Dziadkowie spadkodawcy jeżeli spadkodawca nie pozostawił zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeostwa ani
zstępnych rodzeostwa, do dziedziczenia z ustawy dochodzą jego dziadkowie w równych częściach
-jeżeli w chwili śmierci spadkodawcy żyją wszyscy jego dziadkowie – każde z nich otrzyma ¼ spadku
-jeżeli któreś z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadł – przypada jego
zstępnym
84
D2 Y
X
A
D
D1
6) Pasierbowie spadkodawcy jeżeli spadkodawca nie pozostawił małżonka ani żadnego z krewnych należących do
pierwszej, drugiej, trzeciej czy czwartej grupy dziedziczenia – wówczas do dziedziczenia dochodzą pasierbowie
spadkodawcy (dzieci małżonka spadkodawcy)
-do dziedziczenia dochodzą wszyscy pasierbowie spadkodawcy, o ile oboje rodzice spadkobiercy nie żyją
-spadek przypada im w częściach równych
-np.
1. Spadkodawca pozostawił dwoje pasierbów A i B – są to dzieci z pierwszego małżeostwa jego żony. Ojciec
pasierbów również nie żyje. Porządek dziedziczenia wygląda następująco:
A–½
B–½
Jeżeli B nie dożyłby otwarcia spadku i pozostawił dwoje dzieci – wówczas cały spadek dziedziczy A.
2. Spadkodawczyni pozostawiła dwoje pasierbów:
85
Jeżeli małżonek spadkodawcy ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia nie spełnia przesłanek z
art. 1059 KC albo jeżeli uprawnione osoby są trwale niezdolne do pracy – gospodarstwo dziedziczą
spadkobiercy na zasadach ogólnych.
W takim przypadku gospodarstwo rolne traci swój charakter szczególnego składnika majątku ogólnego i
podlega ogólnym regułom dziedziczenia.
d) ściśle osobisty charakter obowiązuje ustawowy zakaz sporządzania lub odwołania testamentu przez
przedstawiciela
e) poddanie daleko posuniętym rygorom formalnym, których niedopełnienie powoduje nieważnośd testamentu
formalizm testamentu oznacza niemożliwośd sporządzenia go w innej formie niż przewidziana w ustawie
1.2. WYŁĄCZNOŚĆ TESTAMENTU
-majątkiem na wypadek śmierci można rozporządzad jedynie przez testament
-inne systemy prawne dopuszczają:
a) zawarcie umowy dziedziczenia – strony porozumiewają się w niej co do losów swoich majątków na
wypadek śmierci jednej z nich
b) darowiznę mortis causa – wywołuje skutki prawne w chwili śmierci darczyocy
-polskie prawo zawiera zakaz zawierania umów o przyszły spadek
§2. SPORZĄDZENIE TESTAMENTU
2.1 ZDOLNOŚĆ TESTOWANIA
-sporządzenie testamentu jest czynnością prawną
Zdolnośd testowania możliwośd sporządzenia przez osobę fizyczną ważnego testamentu
-zdolnośd testowania stanowi wycinek zdolności do czynności prawnych
-zdolnośd testowania posiada zatem osoba, która:
a) ukooczyła 18 lat lub przed ukooczeniem tego wieku zawarła związek małżeoski
b) nie została ubezwłasnowolniona (częściowo lub całkowicie)
-spadkodawca musi posiadad zdolnośd testowania w chwili sporządzania testamentu
2.2. WOLA TESTOWANIA
Wola testowania wola i świadomośd dokonywania czynności prawnej na wypadek śmierci
-zamiar uregulowania losów majątku musi byd powzięty na serio – testator musi działad zamiarem wywołania
skutków prawnych
1) Wady oświadczenia woli wola rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci musi byd powzięta i wyrażona
niewadliwie
-testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
art. 945 §1 KC
1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli
2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem
błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści
3) pod wpływem groźby
-art. 945 §1 stanowi przepis szczególny w stosunku do ogólnych norm regulujących skutki wadliwego oświadczenia
woli
-podstawę dla takiego uregulowania stanowi teoria woli
-zgodnie z tą teorią dla ważności złożonego oświadczenia decydujące znaczenie ma wola wewnętrzna osoby
składającej takie oświadczenie
A. Brak świadomości lub swobody brak świadomości lub swobody należy oceniad wg wskazówek z art. 82 KC
-stan ten musi występowad w chwili sporządzania testamentu
-choroba psychiczna spadkodawcy nie pociąga za sobą automatycznie nieważności sporządzonego testamentu, gdyż
osoba chora psychicznie, pełnoletnia i nieubezwłasnowolniona nie traci zdolności do testowania
-ważnym jest testament sporządzony w okresie lucidum intervallum
-koniecznym jest zatem przeprowadzenie dowodu, czy w chwili sporządzania testamentu spadkodawca
działał z odpowiednim rozeznaniem
B. Błąd błąd w tym przypadku jest odmiennie uregulowany niż w art. 84-85 KC
-bierze się pod uwagę każdy błąd istotny subiektywnie
-decydujące znaczenie ma okolicznośd, czy spadkodawca sporządziłby testament o określonej treści, gdyby znał
rzeczywisty stan rzeczy lub spraw
C. Groźba groźba nie musi byd bezprawna, aczkolwiek każda groźba mająca na celu skłonienie spadkodawcy do
sporządzenia testamentu o określonej treści jest groźbą bezprawną
-groźba nie musi byd obiektywnie poważna – wystarczy, aby miała poważny wpływ na decyzję spadkodawcy
2) Nieważnośd testamentu sporządzenie testamentu pod wpływem oświadczenia woli pociąga za sobą
bezwzględną nieważnośd testamentu
2.3. ZAKAZ TESTAMENTÓW WSPÓLNYCH
-testament może zawierad rozporządzenia tylko jednego spadkodawcy
-obowiązuje zakaz sporządzania testamentów wspólnych, czyli obejmujących rozrządzenia kilku spadkodawców
-zakaz ten odnosi się zarówno do testamentów zawierających rozrządzenia powiązane ze sobą, jak i całkowicie
niezależne
88
-możliwośd konwersji wynika z założenia, że należy – w miarę możliwości – dążyd do utrzymania w mocy raz
dokonanej czynności prawnej, zwłaszcza czynności mortis causa
-kwestia dopuszczalności konwersji ma ogromne znaczenie w przypadku testamentów allograficznych
-SN uznał, że testament allograficzny sporządzony nieumiejętnie może zostad uznany za testament ustny
5.4. STWIERDZENIE NIEWAŻNOŚCI TESTAMENTU
-nieważnośd testamentu zawsze stwierdza sąd
-powództwo o ustalenie nieważności testamentu jest dopuszczalne, o ile interes prawny powoda nie może byd
zaspokojony w innym postępowaniu, w szczególności w postepowaniu o nabycie spadku albo w postępowaniu
o uchylenie/zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku
-w praktyce powództwo dopuszczalne jest w bardzo rzadkich przypadkach
§6. OTWARCIE I OGŁOSZENIE TESTAMENTU
-po śmierci spadkodawcy należy ustalid, kto i w jakich częściach i na jakiej podstawie doszedł do dziedziczenia
-przede wszystkim należy ustalid, czy:
spadkodawca pozostawił testament
testament został sporządzony w sposób ważny
jaka jest treśd testamentu
-osoba, u której znajduje się testament, ma obowiązek złożyd go w sądzie spadku, gdy dowie się o śmierci
spadkodawcy
-niewykonanie tego obowiązku zagrożone jest sankcją w postaci odpowiedzialności za powstałą szkodę
oraz grzywną
-sąd może także prowadzid poszukiwania testamentu, polegające w szczególności na nakazaniu złożenia
stosownej treści oświadczenia
-jeżeli sąd uzyska informacje o osobie w posiadaniu której znajduje się testament – wyda postanowienie
nakazujące jej złożenie testamentu w określonym terminie
-sąd dokonuje otwarcia i ogłoszenia testamentu, kiedy ma dowód śmierci spadkodawcy
-o terminie otwarcia i ogłoszenia testamentu nie zawiadamia się osób zainteresowanych
-jeżeli jest kilka testamentów sąd otwiera i ogłasza je wszystkie, a na każdym z nich czyni się wzmiankę
o innych
-z otwarcia i ogłoszenia testamentu sporządza się protokół
-analogiczny tryb odnosi się do pisma stwierdzającego treśd testamentu ustnego
-otwarcia i ogłoszenia testamentu może również dokonad notariusz
-w razie złożenia testamentu notariusz dokonuje jego otwarcia i ogłoszenia, chyba że otwarcie i ogłoszenie
już nastąpiło
-z otwarcia i ogłoszenia testamentu notariusz sporządza protokół
-otwarcie i ogłoszenie testamentu ma charakter formalny
-jego celem jest ujawnienie treści testamentu
-w postępowaniu nie bada się ważności testamentu
-ogłoszenie testamentu nie jest przesłanką ważności testamentu
-o dokonanym otwarciu i ogłoszeniu testamentu sąd spadku zawiadamia – w miarę możliwości – osoby, których
rozporządzenia testamentu dotyczą oraz wykonawcę testamentu i kuratora spadku
VI. FORMA TESTAMENTU
§1. UWAGI OGÓLNE
1.1. FORMALIZM TESTAMENTU
-testament należy do czynności prawnych o wysokim stopniu sformalizowania
-musi on zostad sporządzony w formie przewidzianej prawem i z zachowaniem wszystkich wymogów ustawowych
-przepisy regulujące te kwestie mają charakter norm bezwzględnie obowiązujących
1.2 TESTAMENTY ZWYKŁE I SZCZEGÓLNE
-polskie prawo wyróżnia dwie kategorie testamentów:
1) testamenty zwykłe mogą byd sporządzone przez każdą osobę mającą zdolnośd testowania w dowolnie
wybranej chwili i określają porządek dziedziczenia niezależnie od tego, ile upłynęło czasu pomiędzy
sporządzeniem testamentu a otwarciem spadku
-zalicza się do nich:
a) testament holograficzny (art. 949 KC)
b) testament notarialny (art. 950 KC)
c) testament allograficzny (art. 951 KC)
91
2) testamenty szczególne mogą byd sporządzone tylko wtedy, gdy zostały spełnione dodatkowe przesłanki
przewidziane ustawą
-charakteryzują się czasowo ograniczoną mocą
-testament szczególny traci moc z upływem 6 miesięcy od dnia ustania okoliczności, które uzasadniały
niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu
-zalicza się do nich:
a) testament ustny (art. 952 KC)
b) testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym (art. 953 KC)
c) testament wojskowy (art. 954 KC)
§2. TESTAMENTY ZWYKŁE
2.1. TESTAMENT HOLOGRAFICZNY (WŁASNORĘCZNY)
1) Przesłanki ważności art. 949 §1 KC wprowadza następujące przesłanki ważności testamentu holograficznego
(własnoręcznego):
1) własnoręczne pismo
2) data
3) podpis
-dla ważności takiego testamentu wystarczy napisanie go w całości pismem ręcznym przez spadkodawcę, złożenie
podpisu i opatrzenie datą
-brak daty w pewnych przypadkach może pozostad bez wpływu na ważnośd testamentu
-mimo, że przesłanki ważności testamentu są łatwe do zachowania – sporządzenie testamentu stwarza najwięcej
problemów w praktyce
2) Pismo testament musi zostad w całości własnoręcznie napisany przez testatora
-wymóg taki został wprowadzony ze względu na to, że sfałszowanie całego pisma jest trudniejsze niż sfałszowanie
podpisu
-wyłączone jest stosowanie jakichkolwiek urządzeo do pisania (np. maszyna do pisania), ponieważ pismo musi
wykazywad indywidualne cechy testatora
-możliwe jest jednak napisanie testamentu protezą lub nogą, jeżeli spadkodawca jest inwalidą
-nieistotnym jest natomiast jakim narzędziem piszącym posługuje się spadkodawca i na jakim podłożu
utrwala pismo, np. ważnym będzie testament napisany kredą na murze
-spadkodawca musi wiedzied co pisze
-takiego testamentu nie może zatem sporządzid osoba nieumiejąca czytad lub pisad
3) Podpis podpis ma na celu ułatwid stwierdzenie, że sporządzone pismo jest ukooczonym testamentem i
dowodzid, że osoba sporządzająca miała wolę i świadomośd testowania
-podpis wskazuje ponadto od jakiej osoby pochodzi pismo
-podpis powinien składad się z imienia i nazwiska
-nazwisko nie musi byd podane w pełnym brzmieniu (osoba mająca podwójne nazwisko może podpisad się
tylko jednym członem)
-można również użyd skrótu nazwiska, jeżeli spadkodawca się takowym posługiwał
-równoznaczne z umieszczeniem nazwiska, jest podpisanie się używanym pseudonimem
-SN dopuszcza również posłużenie się inicjałami lub parafą
-podpis powinien byd umieszczony pod pismem zawierające rozrządzenia spadkodawcy
-umieszczenie go w innym miejsc pociąga za sobą nieważnośd testamentu
-sankcja taka nie występuje, gdy w razie zamieszczenia podpisu w innym miejsc jego związek z treścią
rozrządzeo jest oczywisty
4) Data umieszczenie w testamencie daty służy osiągnięciu dwóch celów:
a) ustaleniu, czy testator w chwili sporządzenia testamentu posiadał zdolnośd testowania
b) ustaleniu kolejności sporządzonych testamentów
-KC nie określa z jakich elementów powinna składad się data
-najbardziej precyzyjne jest podanie dnia, miesiąca i roku sporządzenia testamentu
-dopuszczalne jest podanie daty w sposób opisowy (np. wigilia Bożego Narodzenia 1993r.)
-jeżeli podana data nie pozwala na określenie dnia/miesiąca/roku, wówczas testament uznaje się za
niedatowany
-brak daty, a także data nieprawdziwa, powoduje nieważnośd testamentu
-wyjątkiem od tej zasady jest art. 949 §2 KC, zgodnie z którym brak daty nie pociąga za sobą nieważności
testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co
do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów
92
-zgodnie z poglądem SN brak daty nie powoduje nieważności testamentu, gdy postępowanie sądowe
prowadzi do usunięcia tej wątpliwości
2.2. TESTAMENT NOTARIALNY
-KC nie określa wymogów formalnych, jakim ma odpowiadad testament notarialny
-art. 950 KC stwierdza jedynie, że testament może zostad sporządzony w formie aktu notarialnego
-oznacza to odesłanie do przepisów ustawy – Prawo o notariacie
-jako akt notarialny testament musi odpowiadad ustawowym wymogom przewidzianym dla takiego aktu, np.
obowiązek notariusza przekonania się, że treśd dokonanej czynności jest dokładnie znana i zrozumiała dla
testatora będącego osobą głuchą lub głuchoniemą oraz umieszczenia o tym wzmianki w treści dokumentu
2.3. TESTAMENT ALLOGRAFICZNY
Przesłanki ważności testament allograficzny to testament urzędowy, ponieważ przy jego sporządzaniu wymagana
jest obecnośd osoby pełniącej funkcje publiczne
-dla ważności takiego testamentu niezbędne jest dopełnienie następujących formalności:
1) ustne oświadczenie woli przez spadkodawcę wobec osoby urzędowej i dwóch świadków
2) spisanie woli testatora w protokole z podaniem daty jego sporządzenia
3) odczytanie spadkodawcy protokołu w obecności świadków
4) podpisanie odczytanego protokołu przez spadkodawcę, osobę urzędową i świadków testamentu
1) Ustne oświadczenie woli w przypadku testamentu alograficznego spadkodawca ma obowiązek oświadczyd
swoją ostatnią wolę ustnie
-nie może tu zostad użyty inny system znaków, np. język migowy
-wymóg ten ma na celu zapewnienie, aby uzewnętrzniana wola była zgodna z rzeczywistymi zamierzeniami
spadkodawcy i mogła byd wyrażona swobodnie i świadomie
2) Osoba przyjmująca oświadczenie krąg osób uprawnionych do przyjęcia oświadczenia spadkodawcy określa art.
951 §1 KC w brzmieniu ustalonym w oparciu o ustawę o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta
miasta (2002r.)
-spadkodawca powinien zatem swoją wolę oświadczyd wobec:
a) wójta/burmistrza/prezydenta miasta
b) starosty
c) marszałka województwa
d) sekretarza powiatu albo gminy
e) kierownika USC
3) Protokół oświadczenie spadkodawcy zostaje spisane w protokole
-protokół może byd sporządzony przez urzędnika lub przez inną osobę, ręcznie lub na maszynie
-w protokole należy podad datę jego sporządzenia
-data musi zawierad dzieo/miesiąc/rok sporządzenia protokołu
-data nieprawdziwa lub brak daty pociąga za sobą nieważnośd testamentu
-protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków
-protokół zostaje następnie podpisany przez spadkodawcę, urzędnika oraz świadków
-jeżeli spadkodawca nie może się podpisad, należy zaznaczyd to w protokole ze wskazaniem przyczyny braku
podpisu
4) Świadkowie oświadczenie spadkodawcy musi byd złożone w obecności co najmniej 2 świadków
-roli świadków nie mogą pełnid osoby wyłączone na podstawie art. 956 KC
§3. TESTAMENTY SZCZEGÓLNE
3.1. TESTAMENT USTNY
1)Przesłanki ważności testament ustny jest testamentem szczególnym i w związku z tym nie może byd
sporządzony w każdej, dowolnie wybranej przez spadkodawcę chwili
-musi istnied co najmniej jedna z wymienionych w art. 952 §1 KC przesłanek:
1) obawa rychłej śmierci spadkodawcy
2) zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe
3) zachowanie zwykłej formy testamentu jest znacznie utrudnione
2) Obawa rychłej śmierci spadkodawcy wymóg ten powoduje koniecznośd dokonania oceny, czy śmierd groziła
spadkodawcy w najbliższym czasie po sporządzeniu testamentu
-ocena może byd dokonywana z punktu widzenia wiedzy lekarskiej i doświadczenia życiowego
-ocena ta nie może byd dokonywana jedynie w oparciu o subiektywne odczucia spadkodawcy
-obawa rychłej śmierci musi istnied w chwili sporządzenia testamentu
3) Okoliczności szczególne okoliczności uniemożliwiające lub znacznie utrudniające skorzystanie ze zwykłej formy
testamentu nie zostały wyliczone w ustawie
93
-ponadto mogą go sporządzid jedynie osoby wymienione w rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej w sprawie
testamentów wojskowych (1965r.)
-rozporządzenie przewiduje:
a) 3 formy podstawowe – formy podstawowe stanowią testament allograficzny z pewnymi modyfikacjami
b) formę szczególną
§4. ŚWIADKOWIE TESTAMENTU
4.1 ROLA ŚWIADKÓW
-obecnośd świadków przy testamencie ma na celu doprowadzid do zwiększenia stopnia prawdopodobieostwa, że
oświadczenie woli zostało złożone prawidłowo, tzn. zgodnie z formalnymi wymogami ustawy
-świadkowie ponadto mają zapewnid zgodnośd pisma zawierającego rozrządzenia spadkodawcy z jego rzeczywistą
wolą
-świadkowie, ze względu na istotnośd ich roli, muszą spełniad określone ustawą wymagania
-muszą oni byd zdolni do bycia świadkami testamentu
-w tym zakresie ustawa wymaga, by świadek posiadał pełną zdolnośd do czynności prawnych
4.2. ZDOLNOŚĆ PEŁNIENIA ROLI ŚWIADKA
-KC nie określa w sposób pozytywny przesłanek zdolności do pełnienia roli świadka testamentu, ale zawiera
wskazanie okoliczności, które powodują niemożliwośd pełnienia roli świadka
-wyróżnia się 2 rodzaje niezdolności do bycia świadkiem:
a) bezwzględną niemożliwośd pełnienia roli świadka przy każdym testamencie
b) względną niemożliwośd bycia świadkiem przy sporządzaniu testamentu przez określone osoby lub przy
dokonywaniu pewnych rozrządzeo
1) Niezdolnośd bezwzględna zgodnie z art. 956 KC nie mogą byd świadkami testamentu:
1) osoby niemające pełnej zdolności do czynności prawnych – zatem zdolności takiej nie posiadają osoby
niepełnoletnie, ubezwłasnowolnione oraz takie, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego
-świadkami nie mogą byd również osoby pełnoletnie, które nie zostały ubezwłasnowolnione, ale które z
uwagi na ich stan zdrowia nie są w stanie pojąd znaczenia czynności dokonywanych w ich obecności
2) osoby niewidome, głuche lub nieme – ich kalectwo powoduje, że nie są w stanie należycie pełnid roli świadka
-złożenie zeznao przez taką osobę jest dopuszczalne na piśmie lub przy pomocy biegłych
3) osoby niemogące czytad i pisad – wyłączenie to odnosi się zarówno do osób, które nie potrafią pisad/czytad,
jak i do osób, które nie są w stanie pisad/czytad (np. ze względu na stan zdrowia)
4) osoby niewładające językiem, w którym spadkodawca sporządza testament - jest to właściwie niezdolnośd
względna, bo osoba ta może byd świadkiem przy sporządzaniu testamentu w języku, którym świadek włada
5) osoby skazane prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania – świadectwo takiej osoby jest
niewiarygodne
-niezdolnośd ta trwa od momentu uprawomocnienia się wyroku sądu do chwili zatarcia skazania
2) Niezdolnośd względna została unormowana w art. 957 KC
-nie może byd świadkiem testamentu:
1) osoba, dla której w testamencie przewidziana została jakakolwiek korzyśd
2) małżonek spadkodawcy
3) krewni i powinowaci pierwszego lub drugiego stopnia
4) osoby pozostające ze spadkodawcą w stosunku przysposobienia
5) osoba fizyczna będąca organem osoby prawnej, dla której została przewidziana korzyśd
-naruszenie zakazu ustawowego powoduje nieważnośd tych postanowieo testamentu, które przysparzają korzyśd
właśnie tym osobom
4.3. ŚWIADKOWIE KWALIFIKOWANI
Świadkowie kwalifikowani są nimi:
osoby uprawnione do przyjęcia oświadczenia spadkodawcy przy sporządzaniu testamentu alograficznego
kapitan polskiego statku morskiego lub powietrznego (lub jego zastępca)
notariusz
VII. TREŚĆ TESTAMENTU
§1. ZAGADNIENIA OGÓLNE
1.1. KONIECZNA TREŚĆ TESTAMENTU
-treśd testamentu podlega ograniczeniom wynikającym z ogólnych przepisów odnoszących się do treści czynności
prawnych
-treśd testamentu nie może byd sprzeczna z ustawą, zasadami współżycia społecznego i nie może mied na
celu ominięcia ustawy
95
2) Zapisobiorca do zapisu mają odpowiednie zastosowanie przepisy o powołaniu spadkobiercy w kwestii oceny
zdolności do dziedziczenia i niegodności
-zapisobiorcą może byd osoba fizyczna lub osoba prawna, byleby żyła/istniała w chwili otwarcia spadku
-zapisobiorcą może byd również nasciturus, o ile urodzi się żywy
-osoba oznaczona jako zapisobiorca nie uzyska wierzytelności, jeżeli zostanie uznana za niegodną
-możliwe jest również odrzucenie zapisu
-w razie ustanowienia zapisu dla kilku osób bez określenia wielkości ich udziałów, zapis przypadnie im w częściach
równych
-spadkobierca może ustanowid również zapisobiorcę podstawionego
3) Osoba obciążona zapisem obowiązek spełnienia określonego świadczenia może zostad nałożony na:
a) spadkobiercę
b) zapisobiorcę (dalszy zapis)
-jeżeli osoba powołana jako spadkobierca testamentowy nie chce/nie może byd spadkobiercą , wówczas osobą
obciążoną zapisem staje się spadkobierca ustawowy
-obowiązek taki ciąży również na spadkobiercy podstawionym oraz spadkobiercy, któremu przypada udział
spadkowy z tytułu przyrostu
-jeżeli testator powołał kilku spadkobierców i ustanowił zapis, nie określając w jakim zakresie obciąża on
poszczególnych spadkobierców, wówczas zapis obciąża ich wg wielkości ich udziałów
-jeżeli osoba, na rzecz której został uczyniony zapis nie chce/nie może byd zapisobiercą, obciążony zapisem zostaje
zwolniony z obowiązku jego wykonania
-w braku odmiennej woli spadkodawcy ma on jednak obowiązek wykonania dalszych zapisów
-zapisobierca obciążony dalszym zapisem może zwolnid się od obowiązku w ten sposób, że dokona na rzecz
dalszego zapisobiercy bezpłatnego przeniesienia praw otrzymanych z tytułu zapisu albo przelewu roszczenia
o jego wykonanie (upoważnienie przemienne)
4) Warunek i termin zapis może zostad ustanowiony pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu
-do zapisu warunkowego/terminowego będą miały zastosowanie ogólne przepisy dotyczące warunku i terminu
5) Treśd zapisu treśd zapisu może byd zróżnicowana, np. może zobowiązywad obciążonego do przeniesienia
własności i wydania rzeczy, ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego na rzecz zapisobiercy, wypłacenie
zapisobiercy określonej sumy pieniężnej
-jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości znajdująca się w
posiadaniu zapisobiorcy do roszczeo zapisobiercy o:
wynagrodzenie za korzystanie rzeczy
Rzecz oznaczona co do
o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości
tożsamości
oraz do roszczeo obciążonego zapisem o zwrot nakładów na rzecz stosuje się
odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym
posiadaczem rzeczy
-zapisobierca ma obowiązek nabyd określoną liczbę takich rzeczy i ich własnośd
przenieśd na uprawnionego
Rzecz oznaczona co do
-zapisobierca może żądad od obciążonego zapisem odszkodowania za nienależyte
gatunku
wykonanie zapisu lub żądad dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych rzeczy tego
samego gatunku wolnych od wad oraz naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia
6) Wymagalnośd roszczenia zapisobiorcy roszczenie o wykonanie zapisu staje się wymagalne, w braku odmiennej
woli spadkodawcy, niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu
-spadkodawca może również określid w testamencie termin wykonania zapisu przez spadkobiercę
-nadejście tego terminu powoduje stan wymagalności roszczenia
-oznaczony przez spadkodawcę termin nie może kolidowad z istotą zobowiązania, np. nie może on zostad
określony na chwilę otwarcia spadku
-chwilę wymagalności zapisu należy ustalad z zachowaniem konkretnych okoliczności
7) Przedawnienie roszczenie o wykonanie zapisu przedawnia się z upływem 5 lat od dnia wymagalności zapisu
8) Nieruchomośd rolna przedmiotem zapisu może byd:
a) gospodarstwo rolne lub jego częśd
b) wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej
-obciążyd takim zapisem można spadkobiercę dziedziczącego gospodarstwo rolne
-takiego spadkobiercę można obciążyd także zapisem, którego przedmiotem jest świadczenie pieniężne
-jeżeli przedmiotem zapisu jest:
nieruchomośd rolna wchodząca w skład gospodarstwa rolnego lub jej częśd
wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej
98
-z treści rozrządzenia mus wynikad, że wolą spadkodawcy jest, aby wskazana osoba nabyła przedmiot zapisu
automatycznie z chwilą otwarcia spadku, np.
Jedynym spadkobierca ustanawiam mojego syna B, z wyłączeniem należącego do mnie samochodu
marki Nissan Z350, który ma stad się w chwili mojej śmierci własnością mojego syna A.
4) Warunek i termin z.w. nie może zostad ustanowiony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu
-obwarowanie z.w. takim zastrzeżeniem pociąga za sobą uznanie terminu/warunku za nieistniejące
-cały zapis staje się nieważny, jeżeli z treści/okoliczności testamentu wynika, że bez zastrzeżenia warunku/terminu
z.w. nie zostałby uczyniony
-z.w. nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku/terminu wywołuje skutki zapisu zwykłego uczynionego pod
warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, chyba że co innego wynika z treści testamentu lub jego okoliczności
5) Przedmiot zapisu windykacyjnego przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą byd rzeczy i prawa wyliczone
wyczerpująco w ustawie
-przedmiotem zapisu mogą byd:
1) własnośd rzeczy oznaczonej co do tożsamości – zapisobierca staje się właścicielem zapisanej rzeczy w chwili
otwarcia spadku
-nie może byd przedmiotem zapisu rzecz oznaczona co do gatunku, gdyż do przejścia własności takich rzeczy
niezbędne jest ich wyodrębnienie oraz przeniesienie posiadania
-przedmiotem zapisu nie może byd również rzecz przyszła, nawet jeśli w chwili otwarcia spadku już istnieje
2) prawa majątkowe, jeżeli są zbywalne – możliwe jest zatem dokonanie zapisu wierzytelności przysługującej
spadkodawcy (wówczas zapisobierca staje się wierzycielem)
3) wyodrębnione masy majątkowe – tj. przedsiębiorstwo i gospodarstwo rolne
4) użytkowanie – przedmiotem zapisu może byd ustanowienie takiego prawa na rzeczy należącej do
spadkobiercy
5) służebności – zarówno służebności gruntowe, jak i osobiste
6) Bezskutecznośd zapisu windykacyjnego przedmiotem zapisu windykacyjnego spadkodawca może uczynid
jedynie przedmiot, który do niego należy i w stosunku do którego nie jest obciążony obowiązkiem zbycia
jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do testatora albo testator był zobowiązany do
jego zbycia, zapis jest bezskuteczny
analogiczny skutek występuje, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał byd obciążony
użytkowaniem lub służebnością nie należy do spadku albo spadkodawca zobowiązany był do jego zbycia
-z uwagi na charakter z.w. nie występuje kwestia wymagalności oraz przedawnienia roszczenia o wykonanie takiego
zapisu
-zapis windykacyjny wywołuje skutki ex lege w chwili otwarcia spadku, a zatem nie powstaje roszczenie o
jego wykonanie
3.3. POLECENIE
1) Polecenie rozrządzenie testamentowe, które nakłada na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek
oznaczonego działania lub zaniechania bez czynienia kogokolwiek wierzycielem
-polecenie charakteryzuje się następującymi cechami:
1) jest rozrządzeniem dokonywanym w testamencie
2) obciążonym może byd spadkobierca lub zapisobierca, który zostaje zobowiązany do pewnego działania lub
zaniechania
3) brak jest wierzyciela w rozumieniu prawa zobowiązao
4) uprawnienia i obowiązki wynikające z polecenia nie są między sobą korelatywne
w chwili otwarcia spadku powstaje stosunek prawny, w którym istnieje obowiązek określonego
zachowania się, ale z zachowania tego nie musi wynikad korzyśd dla innego podmiotu
jeżeli nawet polecenie ma na celu uzyskanie korzyści przez jakąś osobę, to jest ona
destynatariuszem, a nie wierzycielem
5) tylko określony krąg podmiotów może żądad wypełnienia polecenia
6) celem polecenia jest dokonanie przez spadkobiercę/zapisobiercę określonej czynności
ewentualne przysporzenie na rzecz innej osoby pozostaje bez znaczenia prawnego
7) niewykonanie polecenia nie pociąga za sobą żadnych sankcji w stosunku do obciążonego
8) polecenie może mied zarówno charakter majątkowy, jak i niemajątkowy
2) Osoba obciążona polecenie może byd nałożone tylko na spadkobiercę/zapisobiercę (zapisobierca zwykły lub
windykacyjny)
-nieskuteczne jest obciążenie poleceniem osoby niezdolnej do dziedziczenia, a także niegodnego
-jeżeli poleceniem został obciążony zapisobiorca zwykły może on wstrzymad się z jego wykonaniem do chwili
wykonania zapisu przez spadkobiercę (analogiczna reguła ma zastosowanie do dalszego zapisobiorcy)
100
-jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis z obowiązkiem wykonania polecenia, nie chce/nie może byd
zapisobiercą, spadkobierca zostaje zwolniony z wykonania zapisu, ale powinien wykonad polecenie
-podobnie, gdy polecenie zostało nałożone na dalszego spadkobiercę
-polecenie umożliwia nałożenie obowiązku spełnienia świadczenia na rzecz bliżej niesprecyzowanego podmiotu (np.
instytucja dobroczynna) lub nałożenie obowiązku niemożliwego do wyegzekwowania w drodze środków przymusu
paostwowego (np. obowiązek zachowania pamiątek rodzinnych)
3) Treśd treśd polecenia może byd różna
-często jest to nałożenie na obciążonego obowiązku użycia w określony sposób uzyskanej wartości majątkowej, np.
ufundowanie tablicy pamiątkowej na domu, w którym spadkodawca mieszkał)
-treśd obowiązku musi zostad określona przez spadkodawcę osobiście
-nie jest dopuszczalne upoważnienie osoby trzeciej do określenia treści polecenia
-niezbędne jest również wskazanie osoby obciążonej poleceniem
4) Osoby uprawnione do żądania wykonania polecenia wykonania polecenia mogą żądad:
a) każdy ze spadkobierców
b) wykonawca testamentu, chyba że polecenia ma wyłącznie na celu korzyd obciążonego poleceniem
-z żądaniem wykonania polecenia osoba uprawniona może wystąpid niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu, chyba
że spadkodawca wyraził odmienną wolę
3.4. WYKONAWCA TESTAMENTU
1) Powołanie wykonawcy testamentu możliwośd ustanowienia wykonawcy testamentu wynika z art. 986 KC
-testatorowi przysługuje prawo wskazania czy wykonawca testamentu ma zarządzad:
całym spadkiem
zorganizowaną częścią spadku
oznaczonym składnikiem
przedmiotem zapisu windykacyjnego do czasu objęcia go we władanie przez zapisobiorcę windykacyjnego
-do pełnienia funkcji wykonawcy możliwe jest powołanie każdej osoby, która posiada zdolnośd do czynności
prawnych
-spadkodawca musi wyraźnie wskazad komu powierza tą funkcję
-nie jest możliwe wskazanie wykonawcy przez osobę trzecią
-wykonawcą może byd spadkobierca lub zapisobiorca
-osobie powołanej do pełnienia tej funkcji sąd wydaje odpowiednie zaświadczenie
-osoba powołana na wykonawcę może tego obowiązku nie przyjąd
-musi ona wówczas złożyd odpowiednie oświadczenie przed sądem (nie jest koniecznym podawanie powodu)
-oświadczenie powinno byd złożone przed podjęciem obowiązków przez wykonawcę
2) Prawa i obowiązki wykonawcy zakres obowiązków wykonawcy określa sam spadkodawca:
-jeżeli spadkodawca nie postanowił inaczej, wykonawca testamentu powinien:
zarządzad majątkiem spadkowym
spłacid długi spadkowe
wykonad zapisy zwykłe i polecenia
wydad spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy i ustawą
-wykonawca testamentu może pozywad i byd pozywanym w sprawach wynikających z zarządu spadkiem
-może on również pozywad i byd pozywanym w sprawach o długi spadkowe
-wykonawca testamentu powinien przede wszystkim zarządzad spadkiem (jego zorganizowaną częścią lub
składnikiem)
-jest on uprawniony do podejmowania czynności zwykłego zarządu oraz czynności przekraczających zwykły
zarząd
-przez czas wykonywania zarządu spadkobiercy pozbawieni są tego prawa
-w czasie sprawowania zarządu majątkiem spadkowym między spadkobiercami a wykonawcą mogą powstad różne
roszczenia
-między wykonawcą a spadkobiercami powstaje bowiem stosunek obligacyjny, do którego stosuje się
przepisy o odpłatnym zleceniu
-wykonawcy testamentu należy się wynagrodzenie oraz zwrot kosztów zarządu majątkiem spadkowym, jeżeli takie
koszty poniósł
-wynagrodzenie i koszty zalicza się do długów spadkowych
3) Wygaśnięcie praw i obowiązków uprawnienia i obowiązki wykonawcy wygasają z chwilą wykonania przez
niego zadao określonych przez spadkodawcę lub wynikających z art. 988 §1
-gasną one również w przypadku śmierci wykonawcy oraz po zwolnieniu go przez sąd
101
Spadkodawca X zmarł pozostawiając jako jedynego spadkobiercę swojego syna S. Syn S zmarł po 3
miesiącach od otwarcia spadku i pozostawił troje dzieci dziedziczących w częściach równych: A, B i C.
S jest transmitentem; A, B i C są transmitariuszami;
-regułą jest że spadkobierca wchodzi w sytuację prawną, w jakiej znajdował się spadkodawca
-niedopuszczalne jest odrzucenie spadku po transmitencie (S), a przyjęcie spadku po spadkodawcy
transmitenta (X)
-możliwa jest natomiast sytuacja odwrotna, czyli przyjęcie spadku po transmitencie (S), a odrzucenie spadku
po spadkodawcy transmitenta (X)
C. ODRZUCENIE SPADKU
1) Skutki oświadczenie o odrzuceniu spadku powoduje, że spadkobierca traci prawa i obowiązki wchodzące w
skład spadku ex tunc
-spadkobierca traktowany jest wówczas tak, jakby nie dożył otwarcia spadku
-oznacza to, że jeżeli np. syn spadkodawcy odrzuci spadek przypadający mu po ojcu, jego udział przechodzi na
jego spadkobierców (tj. wnuki spadkodawcy)
-nie jest możliwe odrzucenie spadku na korzyśd innej osoby
-odrzucenie spadku może prowadzid m.in. do:
a) zmiany powołania do spadku jeżeli jedyny spadkobierca testamentowy odrzucił spadek, do dziedziczenia
dojdą spadkobiercy ustawowi
b) zmiany wielkości udziałów poszczególnych spadkobierców np. w drodze przyrostu
c) zmiany kręgu dochodzących do dziedziczenia np. jeżeli istnieje spadkobierca podstawiony dojdzie on do
dziedziczenia w pierwszej kolejności, jeżeli spadkobierca główny odrzuci spadek
2) Brak możliwości przyjęcia dorozumianego w prawie polskim nie istnieje dorozumianego przyjęcia spadku
-spadkobierca, który objął w posiadanie spadkowy i zaczął nim zarządzad, może go następnie odrzucid
-podjęcie pewnych czynności w stosunku do spadku nie jest równoznaczne z przyjęciem spadku
-jeżeli taki spadkobierca odrzucił spadek, wówczas do stosunków między nim a spadkobiercami, którzy doszli zamiast
niego do spadku, stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia
-przy dokonywaniu rozliczeo między takimi osobami ma jedynie znaczenie fakt, że spadkobierca dopóki nie
odrzuci spadku, prowadzi własne sprawy
3) Bezskutecznośd oświadczenia o odrzuceniu spadku:
A. Ochrona interesów wierzycieli odrzucenie spadku przez spadkobiercę może prowadzid do pogorszenia sytuacji
jego wierzycieli
-sytuacja taka ma miejsce, np. gdy majątek osobisty spadkobiercy obciążony jest długami, a spadek ma dużą
wartośd
-odrzucenie spadku powoduje zatem, że do jego majatku nie wchodzą przedmioty majątkowe, z których
wierzyciele mogliby egzekwowad swoje należności
-zatem, jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli , którego wierzytelnośd
istniała w chwili otwarcia spadku, może zażądad, żeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w
stosunku do niego wg przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności
B. Przesłanki istnieją następujące przesłanki uzasadniające wystąpienie z żądaniem uznania bezskuteczności
oświadczenia o odrzuceniu spadku:
1) z żądaniem może wystąpid wierzyciel tego spadkobiercy, który odrzucił spadek, dowodząc, ze wskutek tej
czynności spadkobierca dłużnik stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem
czynności
2) żądanie kierowane jest do spadkobiercy, który odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli
3) treścią żądania wierzyciela jest uznanie za bezskuteczne w stosunku do niego oświadczenia spadkobiercy o
odrzuceniu spadku
4) z żądaniem nie może wystąpid osoba, która w chwili odrzucenia spadku nie jest jeszcze wierzycielem
spadkobiercy odrzucającego spadek
C. Skutki uznanie oświadczenia spadkobiercy za bezskuteczne w stosunku do wierzyciela oznacza, że wierzyciel taki
może kierowad egzekucję do przedmiotów spadkowych, tak jakby spadek został przyjęty przez dłużnika
-wierzyciel może wystąpid z żądaniem w ciągu 6 miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz
nie później niż przed upływem 3 lat od odrzucenia spadku (są to terminy zawite)
D. TERMIN DO ZŁOŻENIA OŚWIADCZENIA
1) Skutki upływu terminu oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może zostad złożone w terminie 6
miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania
-w braku takiego oświadczenia działa wprowadzona fikcja prawna, zgodnie z którą spadkobierca, który nie złożył
żadnego oświadczenia w ustawowym terminie jest traktowany tak, jakby przyjął spadek
103
4) spadkodawca w chwili śmierci był cudzoziemcem lub, nie posiadając takiego obywatelstwa, nie zamieszkiwał
w Polsce, albo gdy w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe lub posiadanie nieruchomości położonej za
granicą
3) Termin stwierdzenie nabycia spadku ani wydanie aktu poświadczenia dziedziczenia nie może nastąpid przed
upływem 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenie o
przyjęciu/odrzuceniu spadku
-oświadczenie takie może byd złożone w toku postępowania o nabycie spadku
4) Deklaratywny charakter orzeczenia postanowienie/akt ma charakter deklaratywny
5) Domniemania zgodnie z art. 1025 §2 KC domniemywa się, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia
spadku lub akt poświadczenai dziedziczenia, jest spadkobiercą
-obalenie domniemania następuje na podstawie przepisów KPC:
wystąpienie z wnioskiem o uchylenie postanowienia możliwe jest, gdy osoba, która uzyskała stwierdzenie
nabycia spadku, nie jest spadkobiercą albo przypada jej inny udział w spadku niż stwierdzono (w efekcie
wniosek może złożyd każdy zainteresowany; nie ma żadnego wyznaczonego terminu)
w razie przeprowadzenia dowodu, ze spadek nabyła w całości/części inna osoba niż wskazana w
prawomocnym postanowieniu, sąd zmienia to postanowienie i stwierdza nabycie spadku zgodnie z
rzeczywistym stanem prawnym
B. SKUTKI STWIERDZENIA NABYCIA SPADKU
1) Dowód uprawnieo spadkobiercy postanowienie/akt są dowodem, że określona osoba jest spadkobiercą lub
zapisobiorcą windykacyjnym
-dzięki takiemu postanowieniu/aktowi spadkobierca może udowodnid swoje prawa wynikające z dziedziczenia
względem osoby trzeciej, która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia, np. żądanie przez spadkobiercę
spełnienia świadczenia przez dłużnika spadkowego
-art. 1027 KC nie ma zastosowania względem roszczeo przeciwko spadkobiercy
-jeżeli osoba trzecia rości sobie prawo do spadku, niezbędne jest ustalenie kręgu spadkobierców, czyli trzeba
wszcząd postępowanie o stwierdzeniu nabycia spadku
2) Ochrona osób trzecich art. 1028 KC wprowadza ochronę osób trzecich i jest jednocześnie wyjątkiem od zasady
nemo plus iuris
-osoba nabywająca prawo należące do spadku od osoby legitymującej się stwierdzeniem nabycia spadku albo
poświadczeniem dziedziczenia, jeżeli działa w dobrej wierze, jest chroniona
-w takim wypadku spadkobierca może dochodzid roszczeo jedynie od osoby, która dokonała takiego
rozporządzenia
-analogicznie kształtuje się sytuacja, gdy osoba trzecia nabywa przedmiot zapisu windykacyjnego od osoby
legitymującej się stosowej treści stwierdzeniem nabycia spadku lub poświadczeniem dziedziczenia
-ochrona osoby trzeciej nie działa, jeżeli nabywca pozostaje w złej wierze
-przez złą wiarę rozumie się pozytywną wiadomośd, że osoba legitymująca się stwierdzeniem nabycia spadku
nie jest spadkobiercą, a także brak takiej wiedzy, mimo że jej uzyskanie nie nastręczało trudności
4.3. OCHRONA DZIEDZICZENIA
-ochronę dziedziczenia wprowadza art. 1029 KC
-tworzy on ochronę spadkobiercy, który nie włada majątkiem spadkowym lub tylko pewnymi przedmiotami
należącymi do spadku
-spadkobiercy służy prawo żądania wydania spadku lub poszczególnych przedmiotów należących do spadku
-żądanie to kierowane jest do podmiotu, który włada spadkiem jako spadkobierca, lecz spadkobiercą nie jest:
do osoby władającej spadkiem, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, które następnie zostało
uchylone
do osoby, która włada spadkiem, mimo że w ogóle nie uzyskała stwierdzenia nabycia spadku
A. ROSZCZENIE SPADKOBIERCY
1) Treśd treścią żądania z art. 1029 KC jest wydanie spadku lub przedmiotów należących do spadku rzeczywistemu
spadkobiercy
-jest to roszczenie nieposiadającego spadkobiercy przeciwko posiadającemu rzekomemu spadkobiercy
-przesłankami umożliwiającymi wystąpienie z takim roszczeniem są:
a) tytuł spadkobiercy
b) pozbawienie władania całością spadku lub niektórymi przedmiotami należącymi do spadku
c) pozostawanie tych przedmiotów we władaniu spadkodawcy
-spadkobierca występujący o wydanie mu spadku nie ma obowiązku wykazania, ze spadkodawcy przysługiwał tytuł
prawny do określonego przedmiotu
2) Charakter prawny roszczenie z art. 1029 nie jest roszczeniem stricte petytoryjnym
106
-wskazane przepisy stosuje się odpowiednio, tzn. przy uwzględnieniu faktu, że nie chodzi tylko o rzeczy, ale również
o inne prawa majątkowe
-spadkobiercy będą służyd roszczenia:
a) o wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotów należących do spadku
b) o zwrot pobranych pożytków lub o zapłatę ich wartości
c) o naprawienie szkody powstałej na skutek zużycia/pogorszenia/utraty przedmiotów należących do spadku
-jednocześnie spadkobierca będzie zobowiązany do zwrotu nakładów poczynionych przez władającego spadkiem
2) Dobra wiara władającego spadkiem dobra wiara osoby władającej spadkiem występuje, gdy, np.:
osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych nie miała świadomości, że istnieją spadkobiercy
ustawowi wyprzedzający ją
osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych nie wiedziała o istnieniu testamentu
-dobra wiara takiej osoby trwa do chwili, w której dowiedziała się ona o wystąpieniu przeciwko niej z roszczeniem
z art. 1029
-od tej chwili jest ona traktowana jak posiadacz samoistny, który dowiedział się o wniesieniu przeciwko niemu
powództwa windykacyjnego
3) Zakres zastosowania art. 1029 KC przepis nie będzie miał zastosowania, jeżeli spadkobierca posiadał spadek, a
następnie go odrzucił
-rozliczenia między taką osobą a spadkobiercą będą dokonywane zgodnie z przepisami o prowadzeniu
cudzych spraw bez zlecenia
-uprawnienie z art. 1029 przysługuje osobie, w stosunku do której uchylono postanowienie o uznaniu za zmarłego
-osoba taka może żądad zwrotu majatku należącego do niej, a uważanego za spadek
4.4. ODPOWIEDZIALNOŚĆ SPADKOBIERCÓW ZA DŁUGI SPADKOWE
A. WIADOMOŚCI OGÓLNE
1) Zakres odpowiedzialności wejście w ogół praw i obowiązków majątkowych spadkobiercy powoduje, że
spadkobierca ponosi odpowiedzialnośd za zobowiązania, których podmiotem był spadkodawca
-ponadto wraz z otwarciem spadku powstają również inne zobowiązania określane jako długi spadkowe
2) Odpowiedzialnośd (pojęcie) normatywna możliwośd zaspokojenia się wierzyciela z majątku dłużnika w drodze
postępowania egzekucyjnego
-odpowiedzialnośd spadkobiercy polega na tym, że wierzyciel spadkowy (wierzyciel spadkodawcy) ma możliwośd
skierowania do majątku spadkobiercy egzekucji na wypadek, gdyby spadkobierca nie spełnił dobrowolnie ciążącego
na nim obowiązku świadczenia
Odpowiedzialnośd osobista odpowiedzialnośd spadkobiercy za długi spadkowe ma charakter odpowiedzialności
majątkowo-osobistej
-odpowiedzialnośd ta polega na tym, że jeżeli dłużnik nie wykona swojego zobowiązania, wierzyciel może poszukad
zaspokojenia na całym majątku dłużnika (obecnym i przyszłym)
-takie ujęcie odpowiedzialności pociąga za sobą następujące konsekwencje:
a) gwarancją spełnienia świadczenia jest cały majątek dłużnika
b) wierzycielowi przysługuje wybór pomiędzy przedmiotami należącymi do dłużnika oraz co do sposobu
zaspokojenia roszczeo
c) decydujące znaczenie ma przynależnośd przedmiotu do określonego majątku
d) z tytułu odpowiedzialności osobistej nie wynika dla wierzyciela żadne prawo bezpośrednie i bezwzględne,
ponieważ majątek jako całośd nigdy nie może byd przedmiotem takiego prawa
e) odpowiedzialnośd osobista może podlegad pewnym ograniczeniom
Ograniczenia odpowiedzialności osobistej ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy mogą występowad w
dwóch postaciach:
1) odpowiedzialnośd może zostad ograniczona do pewnej masy majątkowej – w przypadku spadkobrania: do
majątku spadkowego (cum viribus hereditatis)
-wierzyciel może kierowad egzekucję jedynie do przedmiotów należących do właśnie tej masy majątkowej
2) odpowiedzialnośd ograniczona kwotowo – spadkobierca odpowiada całym swoim majątkiem, ale tylko w
granicach określonej wartości: do wysokości aktywów spadku (pro viribus hereditatis)
B. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRZED PRZYJĘCIEM SPADKU
-spadkobierca nabywa spadek z momentem jego otwarcia, ale nie jest to nabycie definitywne, ponieważ spadek
można odrzucid
-do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialnośd za długi spadkowe tylko ze spadku
-majątek spadkowy pozostaje oddzielony od majątku osobistego spadkobiercy
-w toku postępowania wszczętego przez wierzycieli spadkowych przed przyjęciem spadku przez spadkobiercę,
pozwany może żądad zawieszenia postępowania do czasu złożenia oświadczenia co do spadku
108
-żaden przepis KC nie nakłada na spadkobiercę obowiązku podejmowania działao zmierzających do ustalenia
rzeczywistego stanu zadłużenia majątku spadkowego
-spadkobierca ma obowiązek podad w inwentarzu znane mu istniejące długi
4) Ustawowe określenie granic odpowiedzialności w pewnych sytuacjach dla zakresu odpowiedzialności
spadkobiercy za długi spadkowe bez znaczenia pozostaje treśd oświadczenia o przyjęciu spadku
-są to następujące sytuacje:
1) spadkodawca ponosił odpowiedzialnośd rzeczową za dany dług uwagi na zabezpieczenie należności
wierzyciela zastawem lub hipoteką
ograniczenie odpowiedzialności wyłączone jest, gdy chodzi o realizację wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką, zastawem oraz obowiązki wynikające z umowy o dożywocie
2) odpowiedzialnośd za zapisy zwykłe i polecenia, która zawsze ogranicza się do wartości stanu czynnego
spadku
3) odpowiedzialnośd za zachowek, zapisy i polecenia ciąży na spadkobiercy, który uprawniony jest do zachowku
5) Solidarna odpowiedzialnośd współspadkobierców do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą
odpowiedzialnośd za długi spadkowe solidarnie:
jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądad zwrotu od pozostałych spadkobierców w
częściach, które odpowiadają wysokości ich udziałów (solidarnośd bierna)
Ograniczona odpowiedzialnośd współspadkobierców gdyby wszyscy lub niektórzy spośród współspadkobierców
przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza albo za takich są uważani, mogą pojawid się dwie odmienne sytuacje:
1) gdy wartośd długów spadkowych jest równa lub niższa -spadkobierca musi spełnid całe świadczenie
od wartości udziału przypadającego spadkobiercy, do -przysługuje mu roszczenie regresowe w stosunku do
którego kierowane jest żądanie spełnienia świadczenia pozostałych spadkobierców
Zapisobiorca odpowiada całym swoim majątkiem, jednak w granicach wyznaczonych wartością otrzymanego zapisu
-np.:
Jeżeli zapisobiorca windykacyjny X otrzymał zapisy windykacyjne w postaci 5 samochodów: każdy wart
10 000zł. Jego odpowiedzialnośd jest ograniczona do kwoty 50 000zł. Wierzyciel może skierowad egzekucję do
majątku osobistego X, ale jedynie do kwoty 50 000zł.
2) Spłata długów przy spłacie długów stosuje się przepisy odnośnie spadkobiercy *patrz: str. 108-109]
3) Odpowiedzialnośd solidarna solidarnośd bierna łącząca spadkobierców i zapisobiorców wynika z art. 10341
-jeżeli jest kilku zapisobiorców, to również nimi zachodzi odpowiedzialnośd solidarna
-spełnienie świadczenia przez jeden ze współodpowiedzialnych podmiotów powoduje powstanie roszczeo
regresowych
B. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PO DZIALE SPADKU
-solidarna odpowiedzialnośd łącząca spadkobierców i zapisobiorców istnieje do chwili działu spadku
-od tego momentu wskazane podmioty ponoszą odpowiedzialnośd za długi spadkowe proporcjonalnie do wartości
otrzymanych przysporzeo
§5. ZACHOWEK
5.1. OCHRONA INTERESÓW NAJBLIŻSZYCH KREWNYCH ZMARŁEGO – MOŻLIWE
UREGULOWANIA PRAWNE
-swoboda testowania może doprowadzid do sytuacji krzywdzących dla najbliższych krewnych zmarłego
-we współczesnych systemach prawnych ochrona interesów najbliższych spadkodawcy przyjmuje formę:
1) rezerwy – występuje w prawie francuskim
-przy systemie rezerwy spadek zostaje podzielony na dwie części:
a) rozrządzaną – spadkodawca może nią swobodnie rozporządzad
b) nierozrządzaną – rezerwa, do dziedziczenia której dochodzą określone osoby z kręgu najbliższych
krewnych (spadkobiercy konieczni)
111
-odpowiedzialnośd osoby, która otrzymała z.w. za zachowek jest ograniczona do wartości wzbogacenia będącego
skutkiem zapisu windykacyjnego
jeżeli osoba, na rzecz której został sporządzony z.w. sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona
odpowiedzialnośd jedynie w granicach nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek
↓
Osoba X otrzymała zapis windykacyjny, którego wartośd w chwili otwarcia spadku wynosiła 100zł.
Wartośd ta z biegiem czasu malała i w chwili, gdy uprawniony do zachowku Y wystąpił z roszczeniem o
zachowek wynosiła 60 zł. Ta właśnie suma wyznacza granicę odpowiedzialności osoby X.
Osoba X, będąca uprawnioną do zachowku wraz z osobą Y, otrzymała zapis windykacyjny, którego
wartośd wynosiła 100zł. Zachowek należny X wynosi również 100zł. Osoba taka nie ponosi
odpowiedzialności za zachowek należny osobie Y. Jeżeli jednak zachowek wynosiłby 80zł, to X musiała by
zapłacid Y 20zł.
2) Odpowiedzialnośd kilku osób otrzymujących zapisy windykacyjne spadkodawca może uczynid więcej niż jeden
zapis windykacyjny
-w takim przypadku wszyscy z.w. ponosza odpowiedzialnośd solidarną
-spełnienie świadczenia przez jedną z tych osób prowadzi do powstania roszczeo regresowych
-rozliczenia następują proporcjonalnie do wartości otrzymanych zapisów
↓
Zapisy windykacyjne otrzymały osoby: A o wartości 30zł, B o wartości 60zł i C o wartości 30 zł. Wartośd ich
zapisów pozostaje względem siebie w stosunku: 1 -2 -1; Osoba A spełniła na rzecz uprawnionego do
zachowku świadczenie o wartości 30zł. A może się domagad zatem od B – 15zł (1/2), od C – 7,5zł (1/4)
3) Upoważnienie przemienne (facultas alternativa) osoba, na rzecz której spadkodawca uczynił zapis
windykacyjny może zwolnid się od obowiązku zapłaty zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu
C. OBDAROWANI
1) Zasada ogólna jeżeli uprawniony nie może otrzymad od spadkobiercy lub osoby, na rzecz której uczyniony
został zapis windykacyjny należnego mu zachowku, może zażądad od osoby, która otrzymała od spadkodawcy
darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku
-jednakże obdarowany jest zobowiązany do zapłaty powyższej sumy jedynie w granicach wzbogacenia będącego
skutkiem darowizny
-jeżeli sam obdarowany jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialnośd względem innych uprawnionych
tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek
2) Zróżnicowana sytuacja obdarowanych obdarowanych zobowiązanych do zapłaty zachowku można podzielid na
2 grupy:
1) obdarowani, na rzecz których darowizna została dokonana przed mniej niż 10 laty oraz istnieje względem
nich wzbogacenie będące skutkiem dokonanej darowizny – rozmiar tego wzbogacenia wyznacza granice
odpowiedzialności obdarowanego
-decydujące znaczenie dla oceny istniejącego wzbogacenia ma chwila wystąpienia przez uprawnionego do
zachowku z żądaniem jego zapłaty
2) obdarowani, będący jednocześnie uprawnionymi do zachowku- odpowiadają oni niezależnie od tego, jak
dawno otrzymali darowiznę
-darowizna taka podlega doliczeniu do spadku
3) Odpowiedzialnośd kilku obdarowanych jeżeli spadkodawca dokonał kilku darowizn, za zachowek odpowiadają
wszyscy obdarowani
-odpowiedzialnośd nie jest solidarna, lecz uzależniona od tego w jakim czasie darowizna została dokonana
-w pierwszej kolejności odpowiada obdarowany najpóźniej, a w ostatniej kolejności (tylko wtedy, gdy uprawniony nie
może otrzymad zachowku) obdarowany najwcześniej
4) Upoważnienie przemienne (facultas alternativa) obdarowany, niezależnie od tego, czy jest/nie jest
uprawniony do zachowku, może zwolnid się od ciążącego na nim obowiązku, wydając uprawnionemu przedmiot
darowizny
113
-ustawa traktuje w sposób uprzywilejowany, jeżeli jest trwale niezdolny do pracy lub w przypadku zstępnych – jeżeli
jest małoletni
-ustalenie wysokości należnego zachowku wymaga określenia udziału spadkowego stanowiącego podstawę
obliczenia zachowku
-udział ten wyraża się odpowiednim ułamkiem, a przy obliczaniu bierze się pod uwagę także spadkobierców
niegodnych i tych, którzy odrzucili spadek
-nie uwzględnia się natomiast spadkobierców wydziedziczonych i tych, którzy zrzekli się dziedziczenia
-kolejnym zabiegiem jest ustalenie, czy uprawniony jest pełnoletni i zdolny do pracy:
jeżeli jest pełnoletni i zdolny do pracy to udział spadkowy mnoży się przez ½
jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub jeżeli zstępny jest małoletni to udział spadkowy mnoży
się przez 2/3
-zapisy windykacyjne, podobnie jak darowizny dokonane przez spadkodawcę, mogą prowadzid do
nieuzasadnionego różnicowania sytuacji dzieci oraz małżonka spadkodawcy
1) Wola spadkodawcy istnienie obowiązku zaliczania darowizn/zapisów windykacyjnych uzależnione jest od woli
spadkodawcy, który może określoną szczodrobliwośd zwolnid z obowiązku zaliczenia
-zwolnienie może odnosid się do wszystkich lub tylko niektórych poczynionych darowizn/zapisów windykacyjnych
-zwolnienie takie może zostad dokonane wyraźnie w:
a) umowie darowizny
b) testamencie
2) Skutki zaliczenia zaliczenie darowizny/z.w. wpływa jedynie na ustalenie, jakie przedmioty wejdą w skład schedy
-wielkośd darowizny/z.w. pozostaje bez wpływu na udział danego spadkobiercy oraz na odpowiedzialnośd za długi
spadkowe
-zaliczanie sched spadkowych może następowad tylko przy dziale spadku
3) Osoby zobowiązane do zaliczenia krąg osób zobowiązanych do dokonania zaliczenia otrzymanych darowizn
oraz z.w. wskazuje art. 1039 KC:
1) dzieci spadkodawcy
2) dalsi zstępni
3) małżonek, ale tylko wtedy, gdy małżonek taki dziedziczy w zbiegu ze zstępnymi spadkodawcy
4) Darowizny podlegające zaliczeniu zaliczeniu podlegają wszystkie darowizny, o ile nie zostały zwolnione z tego
obowiązku przez spadkodawcę poza drobnymi darowiznami zwyczajowo w danych stosunkach przyjętymi
-zaliczeniu podlegają tylko darowizny dokonane za życia spadkodawcy
-obowiązek zaliczenia odnosi się do wszystkich z.w.
5) Zagadnienia szczegółowe zaliczanie darowizn oraz z.w. stanowi czynnośd rachunkową, tzn. że zobowiązany do
zaliczenia nie ma obowiązku fizycznego zwrócenia przedmiotu darowizny lub z.w. do majątku spadkowego
Sposób zliczania:
1) wartośd darowizn i z.w. doliczana jest do spadku lub do udziału spadku, który podlega podziałowi
2) po ustaleniu w ten sposób wartości majątku spadkowego oblicza się schedę spadkową dla każdego ze
współspadkobierców obowiązanych do zaliczenia
3) na poczet schedy każdego z takich spadkobierców zalicza się wartośd otrzymanej przez niego darowizny lub
zapisu windykacyjnego
↓
Wartośd majątku spadkowego wynosi 600zł. Do dziedziczenia powołanych zostało 3 synów: A, B i C.
Wcześniej A otrzymał darowiznę – 200zł, B – 100zł, a C nie otrzymał nic. Po doliczeniu darowizn wartośd
spadku wynosi 900zł (600+200+100); Schedy wszystkich spadkobierców wynoszą po 300zł. Po zaliczeniu
otrzymanych darowizn wartośd sched wyniesie: A – 100zł (300-200), B – 200zł (300-100), C – 300zł
6) Chwila określająca wartośd darowizny i zapisu windykacyjnego wartośd przedmiotu darowizny oblicza się wg
stanu z chwili jej dokonania przy zastosowaniu cen z chwili działu spadku
-przy zaliczaniu na schedę nie uwzględnia się jednak pożytków, jeżeli przedmiot darowizny takie pożytki
przynosi
-wartośd przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się wg stanu z chwili otwarcia spadku, a wg cen z chwili działu
spadku
7) Wartośd darowizny wyższa od schedy spadkowej jeżeli wartośd darowizny/z.w przekracza wartośd schedy
spadkowej, spadkobierca nie jest zobowiązany do zwrotu nadwyżki
-w takim wypadku nie uwzględnia się przy dziale spadku darowizny/z.w. ani spadkobiercy zobowiązanego do
zaliczenia, np. :
Do dziedziczenia spadku wartego 600zł dochodzi troje dzieci spadkodawcy. A otrzymała darowiznę równą
także 600zł. Wartośd majątku podlegającego spadkowi wynosi wówczas 1200zł, czyli schedy poszczególnych
spadkobierców wynoszą po 400zł. Darowizna A przewyższa wartośd jej schedy, a zatem darowizna oraz A
zostają pominięte przy dokonywaniu działu wartośd dzielonego spadku wynosi 600zł, a schedy
spadkobierców wynoszą 300zł (600/2).
8) Koszty wychowania i kształcenia przepisy o zaliczaniu darowizn na schedę spadkową stosuje się również
odpowiednio do poniesionych przez spadkodawcę na rzecz zstępnego kosztów wychowania oraz wykształcenia
ogólnego i zawodowego, o ile koszty przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku
E. SKUTKI DZIAŁU SPADKU
1) Ustanie wspólności dział spadku rodzi określone skutki materialnoprawne:
ustaje wspólnośd istniejąca między współspadkobiercami
każdy ze współspadkobierców staje się wyłącznym podmiotem praw, które przypadły mu w drodze działu
własnośd rzeczy wchodzących w skład spadku przechodzi na tych spadkobierców, którym zostały przyznane
118
-jeżeli w przyszłości dojdzie do uchylenia/zmiany postanowienia stwierdzającego nabycie spadku spowoduje to, że
dział został dokonany niezgodnie z przepisami ustawy (np. niezgodnie z porządkiem dziedziczenia)
-zainteresowany będzie mógł żądad wznowienia postępowania bądź też domagad uznania się działu za
bezskuteczny
2) Rękojmia za wady może się zdarzyd, że przedmioty przypadające poszczególnym spadkobiercom obciążone są
wadami
-w związku z tym po dokonaniu działu spadku spadkobiercy są wzajemnie obowiązani do rękojmi za wady fizyczne i
prawne wg przepisów o rękojmi na sprzedaży
-rękojmia może zostad wyłączona na podstawie umowy zawartej pomiędzy spadkobiercami
§7. UMOWY DOTYCZĄCE SPADKU
7.1. ZAGADNIENIA OGÓLNE
Umowy dotyczące spadku pojęciem tym objęte są dwie zasadnicze kategorie umów:
a) umowy o spadek po osobie żyjącej przedmiotem takich umów jest przyszły spadek
b) umowy, których przedmiotem jest spadek już otwarty lub udział w takim spadku
-prawo polskie wprowadza jako zasadę zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej
-zakaz ten odnosi się zarówno do przyszłego spadku przypadającego na podstawie umowy, jak i testamentu
-zakaz rozciąga się również na umowy, w których treści zawarty jest warunek, że strona zostanie powołana
do dziedziczenia po określonej osobie
-zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej odnosi się do następujących umów:
1) zawieranych między przypuszczalnymi spadkobiercami osoby żyjącej, gdy ich treśd obejmuje np.
rozporządzenia przyszłymi prawami lub dokonanie podziału przyszłego spadku
2) zawieranych między przypuszczalnymi spadkobiercami a osobami trzecimi, gdy ich przedmiotem są elementy
przyszłego spadku
3) zawieranych między przypuszczalnymi spadkodawcą i spadkobiercą, w których spadkodawca powołuje do
dziedziczenia drugą stronę umowy
-jedynym wyjątkiem od zasady jest możliwośd zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia ustawowego
7.2. UMOWA O ZBYCIE SPADKU LUB UDZIAŁU W SPADKU
-prawo dopuszcza zawarcie umowy, której przedmiotem jest całośd lub częśd spadku, a także całośd lub częśd udziału
spadkowego
-częśd spadku/udziału spadkowego musi byd wyrażona w ułamku
-zbycie spadku/udziału w spadku pociąga za sobą przejście na nabywcę ogółu praw i obowiązków spadkobiercy
(sukcesja generalna)
-umowa jest umową o podwójnym skutku (zobowiązująco-rozporządzajcym)
A. ELEMENTY UMOWY
1) Forma dla ważności umowy o zbycie spadku/udziału wymagane jest zachowanie formy aktu notarialnego
-to samo dotyczy umowy przenoszącej spadek/udział, która zostaje zawarta w celu wykonania istniejącego
uprzednio zobowiązania do zbycia spadku
-niezachowanie formy powoduje nieważnośd rozporządzenia
2) Strony umowa o zbycie spadku/udziału może byd zawarta miedzy:
spadkobiercami
spadkobiercą a osobą trzecią
-zawarcie umowy musi byd poprzedzone złożeniem przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku lub musi
upłynąd 6-miesieczny termin
3) Przedmiot przedmiotem umowy może byd:
a) cały majątek spadkowy, gdy do dziedziczenia doszła jedna osoba
b) ułamkowa częśd spadku, gdy jedyny spadkobierca wyraża wolę zbycia części majątku
c) udział w spadku, gdy zbywca jest jednym ze współspadkobierców
d) częśd ułamkowa udziału w spadku, gdy współspadkobierca wyraża wolę przeniesienia na nabywcę jedynie
części przypadającego mu udziału
-przedmiotem umowy są prawa majątkowe wchodzące w skład spadku
-długi spadkowe nie stanowią przedmiotu umowy
-zbywca i nabywca odpowiadają za długi solidarnie
-zbycie spadku/udziału może nastąpid odpłatnie lub pod tytułem darmym
-może przybrad formę sprzedaży, zamiany, darowizny
B. SKUTKI
1) Sytuacja nabywcy podstawowym skutkiem zawarcia umowy jest wstąpienie nabywcy w prawa i obowiązki
spadkobiercy:
119