Professional Documents
Culture Documents
संस्कृत व्यवहारिक शब्दावली
संस्कृत व्यवहारिक शब्दावली
पूछी जाती है
अन्नम ् - अन्न
कलायुः- मटर
कोद्रवुः - कोदो
र्ोधूमुः-र्ेहूूँ
चणकुः- चना
चणकचूणम
ग ्- वेसन
चूणम
ग ् - आूँटा
तण्डलुः - चावल
ततलुः - ततल
द्ववदलम ्- दाल
धान्यम ् - धान
माषुः – उड़द
ममश्रचूणम
ग ् – ममस्सा आटा
यवनालुः – ज्वार
रसवती- रसोई
वनमद्र्ुः- लोमिया
व्रीहहुः – धान
श्यामाकुः – सावां
सषगपुः – सरसों
आयधम ् - शास्र-अस्र
आयधार्ारम ् - शास्रार्ार
आहवुः- यद्ध
कबन्धुः - धड़
करबामलका - र्प्ती
कारा - जेल
कामगकम ् - धनष
कौक्षेयकुः - कृपाण
र्दा - र्दा
छररका - चाकू
2
जजषणुः - ववजयी
तूणीरुः - तूणीर
िहरणम ् - शस्र
िासुः - िाला
वमगन ् - कवच
ववमशखुः - बाण
वैजयन्ती - पताका
शरव्यम ् - लक्ष्य
शल्यम ् - वछी
सायंर्ीनुः - रणकशल
साहदन ् - घड़सवार
हजस्तपकुः – हाथीवान
कदा--कब,
यदा--जब,
सदा (सवगदा)---हमेशा,
एकदा--एक समय,
तदीयुः--उसका,
3
यदीयुः--जजसका,
परकीयुः (अन्यदीयुः)--दस
ू रे का,
उपरर --ऊपर,
अधुः --नीचे,
बहहुः--बाहर,
अन्तुः--िीतर,
आत्मीयुः(स्वकीयुः,स्वीयुः)अपना,
शीघ्रम ् --जल्दी,
महत ् --महान ्,
कवगत ् --करता हआ
र्ममषयत ्--
जाने वाला,
4
सद्युः --तत्काल (अततशीघ्र),
पनुः --फिर,
अद्य --आज,
पश्चात ् ---पीछे ,
5
31. *धात वर्ग*
अभ्रकम ् - अभ्रक
आयसम ्- लोहा
इन्द्रनीलुः - नीलम
कांस्यम ्- कांसा
कांस्यकूटुः - कसकूट
र्न्धकुः - र्न्धक
ताम्रकम ्- ताूँबा
तत्थाञ्जनम ्- तूततया
पारदुः - पारा
पषपरार्ुः - पखराज
िवालम ् - मूूँर्ा
मरतकम ् - पन्ना
माणणक्यम ् - चन्नी
मौजक्तकम ् - मोती
6
यशदम ् - जस्ता
रजतम ् - चाूँदी
वैदय
ू गम ् - लहसतनया
सीसम ् - सीसा
स्िहटका - फिटकरी
हीरकुः - हीरा
अर---यहाूँ,
तर --वहाूँ,
कर--कहाूँ,
यर --जहाूँ,
अन्यर---दस
ू री जर्ह,
सवगर---सब जर्ह,
उियर---दोनों जर्ह
तरैव---वहीं पर,
यावत ्---जजतना,
तावत ्---उतना,
फकयत ्--फकतना,
7
इतुः---यहाूँ से, ततुः --वहाूँ से,
इतस्ततुः ---इधर-उधर,
तरावप – उसमें िी
यर - करावप ---
कदाचचत ् ---किी,
क्व --कब,
उस समय,
*3.कृवष वर्ग*
उवगरा - उपजाऊ
ऊषरुः – ऊसर
कणणशुः – बाल
कोहटशुः - धमगश
8
कृवषुः – खेती
कृषीवलुः – फकसान
क्षेरम ् - खेत
खतनरम ् -िावड़ा
खलम ् – खमलहान
खाद्यम ् – खाद
तषुः – िूसी
तोत्रम ् - चाबक
पलालुः – पराल
िालुः – हल की िाल
बसि ् – िूसा
लाड़्र्लम ् – हल
लोषटम ् – ढे ला
वसधा – पथ्ृ वी
9
4. *क्रीडासन वर्ग- खेल सम्प्बन्धी नाम*
आसजन्दका – कसी
उपस्करुः – िनीचर
कन्दकुः – र्ें द
काषठपररषकरुः – रै केट
काषठमंजष
ू ा – आलमारी
काषठासनम ् – बेंच
क्रीडािततयोचर्ता- मैच
क्षेपककन्दकुः – वालीवाल
खट्वा – खहटया
जालम ् – नेट
तनणागयकुः – रे िरी
तनवारुः – तनवाड़
पत्ररक्रीड़ा – बैटममंटन
पयंङ्कुः – सोिा
पल्यङ्कुः – पलंर्
पादकन्दकुः – िटबाल
पस्तकाधानम ् – बकरैंक
िलकम ् - मेज
10
मञ्जूषा - संदक
ू , पेटी
लेखनपीडम ् – डेस्क
संवेशुः- स्टूल
पत्ररन ् – चचडड़या
उदीची – उिर
कला - ममनट
काषठा – हदशा
घहटका – घड़ी
दक्षक्षणा – दक्षक्षण
हदवसुः – हदन
तनदाघुः – ग्रीषम ऋत
ित्यूषुः – िातुः
11
िदोषुः – सूयागस्त समय
ितीची – पजश्चम
िाची – पूवग
िावष
ृ ् – वषाग – काल
रात्ररजन्दवम ् – हदन-रात
वादनम ् – बजे
ववकला – सेकेण्ड
वविावरी – रात
वेला – समय
हीरा – घण्टा
अच्यतुः – ववषण
असरुः – राक्षस
कृतान्तुः – यम
कृशानुः – अजनन
रयम्प्बकुः – मशव
नाकुः – स्वर्ग
पववुः – वज्र
पीयूषम ् – अमत
ृ
12
पषपधन्वन ् – कामदे व
पौलोमी – इन्द्राणी
िचेतस ् – वरूण
मनषयधमगन – कबेर
मातररश्वन ् – वाय
लक्ष्मीुः – लक्ष्मी
वेधस ् – ब्रह्मा
शतक्रतुः - इन्द्र
शावागणी – पावगती
सरुः – दे वता
सेनानीुः – काततगकेय
30. *सैन्यवर्ग*
अजननचण
ू म
ग - बारूद
आननेयास्रम ् - बम
आननेयास्रक्षेपुः- बम िेंकना
र्मलका- र्ोली
जलपरमाण्वस्रम ् - हाइड्रोजन बम
जलान्तररपोतुः- पनडब्बी
13
धम
ू ास्रम ्- टीयर र्ैस
नौसेनाध्यक्षुः- जलसेनापतत
परमाण्वस्रम ्- एटम बम
िूसेनाध्यक्षुः- िू-सेनापतत
रक्षक्षन ् - मसपाही
लघिशजण्डुः- वपस्तौल
वायसेनाध्यक्षुः- वायसेनापतत
ववमानम ् – ववमान
शतघन्नी- तोप
सैन्यवेषुः- वदी
अनज:,
14
तनषठसहोदर: -छोटा िाई
अररुः – दश्मन
आत्मजुः – पर
आत्मजा – परी
आमलुः – सखी
आविुः – बहनोई
उपपततुः – जार
र्णणका – वेश्या
जनकुः – वपता
जननी – माता
जामाता – दामाद
दत
ू ी – दत
ू ी
दे वर : -दे वर
पतत: -पतत
वपतामह : -दादा
वपतामही -दादी
वपतव्ृ य : -चाचा
15
िपौर:,
पौरी -पोती
वपतषृ वसप
ृ तत : -िूिा
िवपतामही -परदादी
िमातामह: -परनाना
िमातामही -परनानी
पौर : -पोता
सम्प्बजन्धन ् – समधी
साध्वी –पततव्रता
सौिानयवती – सोहाचर्न
स्वस ृ - बहहन
र्मिगणी -र्ामिन
बन्धुः –
ररश्तेदार
िाचर्नेयुः – िानजा
16
ित्ृ युः – नौकर
भ्रारीयुः – ितीजा
िातस
ृ ता – ितीजी
मातामह : -नाना
मातामही -नानी
मातलुः –
माना
मातली – मामी
मातषृ वसप
ृ तत : -मौसा -
मातषृ वस ृ -मौसी
यात ृ - दे वरानी
योवषतुः – स्री
वयस्युः – ममर
ववश्वस्ता – रण्डा
वद्
ृ धिवपतामहुः – वद्
ृ धपरनाना
श्यालुः – साला
श्वश्रूुः – सास
अवरोहुः – उतार
आरोहुः – चढ़ाव
17
कोणुः – ममजराव
जलतरङ्र्ुः – जलतरङ्र्
डडजण्डमुः – हढढोरा
ढौलकुः – ढोलक
तन्रीकवाद्यम ् – वपयानो
तानपरू ुः –तानापरू ा
तारुः – तीव्रस्वर
तूयगम ् – तरही
दन्दमिुः – नर्ाड़ा
नवरसाुः - नवरस
पटहुः – ढोल
मञ्जीरम ् – मंजीरा
मनोहाररवाद्यम ्
- हारमोतनयम ्
मरजुः – तबला
मरली – बाूँसरी
वाहदरर्णुः – बैण्ड
वीणावाद्यम ् – बीनबाजा
18
सारङ्र्ी – वायोमलन, सारं र्ी
संज्ञाशंखुः – ववर्ल
8. *पक्षक्षवर्ग*
कीरुः – तोता
कक्कटुः – मर्ाग
कलायुः – घोंसला
कौमशकुः – उल्लू
खञ्जनुः – खञ्जन
र्ध्र
ृ ुः – चर्द्ध
चकोरुः – चकोर
चक्रवाकुः – चकवा
चातकुः – चातक
चाषुः – नीलकण्ठ
चचल्लुः – चील
हटट्हटमिुः – हटहटहीर
ततविरुः – तीतर
दावागघाटुः - कठिोड़ा
ध्वाङ्क्षुः – कौआ
19
परित
ृ ुः – कोयल
पारावतुः – कबूतर
बकुः – बकला
बहहगन ् - मोर
मरालुः – हं स
लावुः – बटे र
वतगकुः – बतख
वरटा – हं सी
श्येनुः – बाज
षट्पदुः – िौंरा
सरघा - मधमक्खी
सारसुः – सारस
साररका – मैना
उषट्र‚ क्रमेलकुः - ऊट
कच्छप: - कछआ
ककगट: ‚
कलीरुः - केकड़ा
श्वान:, कक्कर:‚
20
सारमेयुः - किा
कंर्ारुः -कंर्ारू
कणगजलोका -कनखजूरा
शशक: - खरर्ोश
खड्.र्ी - र्ैंडा
श्रर्
ृ ाल:‚र्ोमायुः - र्ीदड (मसयार)
चचक्रोड: -चर्लहरी
कृकलास: -चर्रचर्ट
र्ोधा - र्ोह
खरुः - र्धा
मूषक: - चूहा -
चचररासि: -
चचिीदार घोड़ा
छछन्दर: - छछूंदर
चचरोषट्र - जजराि
21
मर्
ृ :- हहरन
नकल: - नेवला
र्वय: - नीलर्ाय
वष
ृ ि: ‚ उक्षन ्‚
अनडह - बैल
मकगट: - बन्दर
अजा - बकरी
अज : - बकरा
वनमनषय : - बनमानष
माजागर:,
त्रबडाल: - त्रबल्ली
िल्लूक: - िालू
वक
ृ : - िें डडया
मेष: - िें ड
उणगनािुः‚
मत्स्युः ‚ मीनुः‚
झषुः - मछली
22
ददग रुः‚ िेकुः - में ढक
लोमशुः - लोमडी
मसंह:‚ केसररन ्‚
मर्
ृ ेन्द्रुः‚ हररुः - शेर
शल्युः - सेही
तरक्षुः - तें दआ
अंर्रक्षक्षका-
अंर्रखा
ओढनी - िच्छदपट:
कंबल - कम्प्बल:
कनात - काण्डपट:,
अपटी
कपड़ा - वस्रम ्,
वसनम ्, चीरम ्
कमरबन्द - रसना,
23
पररकर:, कहटसूरम ्
करता - कंचक:,
तनचोल:
कोट - िावार:
र्ारमाजगनी -
अंर्ोछा
र्द्दा - तूलसंतर:
र्लेबन्द - र्लबन्धनांशकम ्
चादर - शय्याच्छादनम ्,
िच्छद:
जांतघया - अधोरकम ्
जाकेट - अंर्रक्षक:
मोजा - पादराणम ्
रजाई - तूमलका,
नीशार:
रई - कापागस:, तूल:
सलवार - स्यूतवरुः
तफकया - उपधानम ्
दरी - आस्तरणम ्
दपट्टा - उिरीयम ्
24
धोती - अधोवस्रम ्,
धौतवस्रम ्
नाइटड्रेस - नक्तकम ्
नायलोन का - नवलीनकम ्
पर्ड़ी - मशरस्रम ्,
उषणीषम ्
परदा - यवतनका,
ततरस्कररणी,
पायजामा - पादयाम:
पेटीकोट - अन्तरीयम ्
पैंट - आिपदीनम ्
त्रबछौना - शैय्या
ब्लाउज - कंचमलका
रे शमी- कौशेयम ्
शेरवानी - िावारकम ्
तक्षणी- बसला
*ववृ िुः*
25
तैलकार :,
तैमलक: -तेली
तजन्दल : -पेटू
त्वषटा ,
स्थपतत:, -बढई
द्यूतकर: -जआरी
नावपत:,
क्षौररक: -नाई
नीली - नील
अजाजीवुः – र्ड़ररया
अनपदीना – र्मबट
ू
अन्त्यजुः – हररजन
उपानह – जूता
कलालुः – कम्प्हार
चमगकारुः – चमार
तस्करुः – चोर
अमसजीवी -शाण्डवाला
शौजण्डक : -मांसववक्रेता
26
शौजल्वक : -तांबे के बतगन बनाने वाला
सूचचका - सूई
सूरम ् –धार्ा
स्थावपतुः - बढ़ई
सौचचक :,
सूचक: -दजी
स्वणगकारुः - सनार
िैस्युः – चपरासी
मायाकारुः – जादर्
ू र
माजगनी – झाड़ू
मालाकारुः – माली
मर्
ृ युः – मशकारी
मर्
ृ या – मशकार
संमाजगकुः - िंर्ी
अहद्रुः – पवगत
अहद्रद्रोणी – घाटी
अचधत्यका – पठार
27
उत्सुः – सोता
उपत्यका – तराई
खातनुः – खान
र्ह्वरम ् – र्िा
दराग
तनकञ्जुः – झाड़ी
िपातुः – झरना
मशला – चट्टान
श्रङ्
ृ र्म ् – चोटी
28