Knjiga 8

– Izgradnja podzemnih rudarskih objekata –
Rušenje radne sredine bez upotrebe eksploziva
6.2. ROTACIONO BUŠENJE
6.2.1. SREDSTVAZAROTACIONO BUŠENJE
Za rotaciono bušenje koriste se mašine poznate pod imenom VRTALICE i alat pod
nazivom SVRDLO. Na slici 6.44 prikazana, je jedna vrtalica. Ove mašine, izraðujuju se razlièitih
težina i tehnièkih karakteristika, s obzirom na uslove u kojima æe se bušenje izvoditi.
a) b)
PNEUMATSKE
ELEKTRIÈNE
c)
Slika 6.44. Rotacione bušilice

a) pneumatska, b) elektrièna, c) rotaciona elektrièna vrtalica
1 - elektromotor, 2 - reduktor, 3 - èahura za usadnik svrdla, 4 - prekidaè
Za razaranje stijenskog materijala kod rotacionog bušenja koriste se krunice

opremljene sjeèivima ili specijalne krune opremljene dijamantima (v. sl. 6.45.)
Slika 6.45. Krune za rotaciono bušenje

a) sa dva sjeèiva, b) sa više sjeèiva, c) cilindrièna prstenasta sa umetcima od tvrðe legure,
d) cilindrièna prstenasta dijamantska kruna
240
Bušenje krunama sa dva ili više krakova ili pera, za sada je kod bušenja pod zemljom,
našlo najširu primjenu. Primjena dijamantskih kruna, mada ima svojih prednosti, kod izrade
minskih bušotina se ne koristi, veæ se zadržala samo za potrebe bušenja bušotina velikog
preènika i u istražne svrhe. Izuzetno dijamantske krune malog preènika primjenjuju se kod
rotacionog bušenja u èvrstim i tvrdim stijenama.
Oblast primjene vrtalica opremljenih svrdlom za sada nije oštro odreðena, jer oblast
primjene zavisi od fizièko-mehanièkih osobina stijene u kojoj se buši, kao i od tehnièkih
osobina same vrtalice. Meðutim, na osnovu iskustva steèenog radom u mnogim rudnicima,
na osnovu konstruktivnih karakteristika vrtalica, bilo je moguæe izraditi opšte kriterije za
primjenu vrtalica koje rade na ovom principu, što je i prikazano u tabeli 6.8.
Tabela 6.8.: Pregled primjene razlièitih konstrukcija vrtalica u zavisnosti od vrste stijene
6.2.1.1. RUÈNE VRTALICE
Ruène vrtalice primjenjuju se kod bušenja u uglju i drugim mekim stijenama ukoliko
pri bušenju nije potreban veæi potisak od 30 daN. Ove vrtalice izraðuju se, u zavisnosti od
vrste energije koja se koristi za pogon motora, sa elektriènim i pneumatskim motorom ili
turbinom. U zavisnosti od toga koja vrsta pogonske energije se primjenjuje za pogon vrtalice,
ruène vrtalice dobijaju i ime. Do sada u rudarskoj praksi primjenjene su:
– ruène elektriène vrtalice,
– ruène pneumatske vrtalice i
– ruène hidrauliène vrtalice.
Princip rada ovih vrtalica je isti, mada su su kod svake od njih uèinjene odreðene
konstruktivne izmjene vezane za vrstu energije i pogonski motor.
RUÈNE ELEKTRIÈNE VRTALICE (v. sl. 6.46.-b i c) izraðuju se težine od 12 - 24 kg i
opremljene su elektromotorom jaèine 0,8 - 1,7 kW. Kod ovih vrtalica (v. sl. 6.46.) rotacija
motora (1) prenosi se preko reduktora (2) do èahura (3), a preko ove do bušaæeg svrdla. Ova
vrsta vrtalica najèešæe se izraðuje takvih konstrukcija kod kojih je ugraðen reduktor sa
paralelnim vratilima. U primjeni su reduktori sa jednim (v. sliku 6.46-a) i sa dva stepena
prenosa (v. sliku 6.46-b). Vrtalice kod kojih je ugraðen reduktor sa jednim stepenom prenosa
imaju veæe brzine obrtanja svrdla (700 - 1200 o/min), dok vrtalice kod kojih je ugraðen
redutkor sa dva stepena prenosa, imaju manje brojeve obrtaja (od 300 -700), ali zato znatno
veæi obrtni momenat.
Kod nekih vrtalica umjesto reduktora sa paralelnim vratilima ugraðuje se planetarni
reduktor (v. sl. 6.46-c), èija je odlika manja težina, a samim tim i lakša vrtalica.
241
Slika 6.46. Kinematska šema elektriène vrtilice

a) i b) reduktor sa paralelnim vrtilima, c) planetarni reduktor, 1 - motor, 2 - reduktor,
3 - èahura za usadnik, I - jednostepeni, II - dvostepeni prenos.
U izvjesnim sluèajevima, kada je potrebno poveæati snagu vrtalice, poveæanje snage

moguæe je postiæi na taj naèin što se poveæava broj obrtaja elektromotora, a bez poveæanja
težine samog motora. Za ovo se koriste tzv. visokofrekventni motori, koji umjesto da rade sa
frekvencom od 50 Hz koriste visoko-frekventnu struju, sa brojem frekvencija od 150 i više
Hz. Ovakve vrtalice poznate su pod imenom visoko frekventne vrtalice i osnovna im je
prednost što se bez poveæanja težine poveæava broj obrtaja motora, a samim tim i uèinak na
bušenju.
Tehnièke karakteristike elektriènih ruènih vrtalica, koje se u našoj zemlji najviše
koriste, prikazane su u tabeli 6.9.
Tabela 6.9. Tehnièke karakteristike elektriènih ruènih vrtalica
RUÈNE PNEUMATSKE VRTALICE ZA razliku od elektriènih opremljene su

pneumatskim rotacionim motorom poznatim pod imenom lamelarni motor. Izgled i sastavni
dijelovi ruène pneumatske vrtalice prikazani su na slici 6.47. U normalnim uslovima broj
obrtaja svrdla kod ovih vrtalica, kod pritiska sabijenog vazduha od oko 4 bara, kreæe se od
200 - 500 u minuti. Sa poveæanjem pritiska vazduha, snaga motora i broj obrtaja se poveæavaju.
Slika 6.47. Ruèna pneumatska vrtalica

1 - kuæište, 2 - drške, 3 - èahura za usadnik svrdla, 4 - ulaz za sabijeni vazduh, 5 - puštaè vazduha,
6 - lamelni pneumatski motor, 7 - reduktor
242
Osnovne odlike ove vrtalice su mala težina i povoljan radni uèinak.

Tehnièke karakteristike pneumatskih ruènih vrtalica prikazane su u tabeli 6.10.
Tabela 6.10. Tehnièke karakteristike nekih od pneumatskih vrtalica
RUÈNE HIDRAULIÈNE VRTALICE. U odreðenim uslovima primjenjuju se vrtalice

koje umjesto elektriènog i pneumatskog motora imaju ugaðenu turbinu (v. sl. 6.48). Primjena
ovih vrtalica ogranièena je samo na one rudnike kod kojih iz zaštitnih ili nekih drugih razloga
vrtalicu sa elektriènim ili pneumatskim motorom nije moguæe koristiti.
Slika 6.48. Ruèna hidraulièna vrtalica hidraulièna turbina, 2 - èahura za usadnik svrdla, 3 - otvor za
ulaz vode pod pritiskom, 4 - otvor za izbacivanje vode, 5 - i drške,6 reduktor.
Kod ruènih hidrauliènih vrtalica treba razlikovati dva tipa: tip sa otvorenim sistemom
i tip sa zatvorenim sistemom. Kod tipa vrtalica sa zatvorenim sistemom vodena turbina
dobija vodu od pumpe smještene u rezervoar na samom radilištu i u koji se vraæa istrošena
voda iz vrtalice. Kod otvorenog sistema voda se dovodi do radilišta cijevima i odavde
gumenim crijevima razvodi do vrtalice. Istrošena voda se ne vraæa u sistem. Prednost
zatvorenog sistema ogleda se u tome što se vodena emulzija ponovo vraæa i radilište
nepotrebno ne kvasi, kao i što nisu potrebne posebne vodovodne instalacije, što je i jedan
od osnovnih nedostataka kod otvorenog sistema.
6.2.1.2. STUBNEVRTALICE
Stubne vrtalice primjenjuju se kod izrade bušotina u horizontalnim i kosim

prostorijama, ako se ove izraðuju u stijenskom materijalu sa koeficijentom èvrstoæe po
243
Protoðakonovu do 12 (najèešæe od 5-10). Ove vrtalice predviðene su za bušenja bušotina

preènika do 75 mm, mada mogu da buše i veæe preènike. Da bi bušenje u navedenim uslovima
moglo biti uspješno, neophodno je da se potisak, u zavisnosti od vrste stijene koja se buši,
kreæe od 200 - 1500 daN. Ovako velik i stalan potisak u radu moguæe je jedino obezbjediti
mehanièkim ureðajima za potiskivanje. Iz ovih razloga stubne vrtalice su opremljene ovakvim
ureðajima. Za savlaðivanje otpora stijenske mase pri bušenju, kod ovako velikih osnih
potisaka, u stubne vrtalica ugraðuju se motori snage od 2 - 4,5 kW. Broj obrtaja svrdla kod
ovih vrtalica kreæe se u veoma širokim granicama (od 60-100 o/min), što zavisi od vrste
stijene u kojoj se buši.
Slkika 6.49. Stubna elektrièna vrtalica
S obzirom na veliku sopstvenu težinu vrtalice se postavljaju na posebne stubove.

Potiskivanje vrtalice u toku rada ostvaruje se najèešæe pomoæu vretena sa navojima. Na
slici 6.49. prikazana je jedna vrtalica na stubu sa postoljem u obliku vretena, koje treba da
posluži za potiskivanje vrtalice i njeno pridržavanje u toku rada.
Da se produktivnost bušenja što više poveæa i skrati ukupno vrijeme bušenja, teži
tipovi stubnih vrtalica (50 i više kg) stavljaju se na posebne ureðaje - bušaæe grane kojima
su opremljena za ovu svrhu specijalno konstruisana bušaæa kola (v. sl. 6.50.)
Slika 6.50. Bušaæa kola opremljena vrtalicom
Bušaæa kola opremljena su najmanje sa dvije vrtalice, koje zahvaljujuæi bušaæim

granama imaju veoma veliku pokretljivost i mogu da buše bušotine u svim pravcima. Bušaæa
kola izraðuju se za kretanje po šinama, na gumama ili gusjenicama.
U sluèajevima kada se vrtalice iskljuèivo koriste za izradu bušotina vertikalno na
više (na primjer za potrebe sidrenja ili izradu uskopa odozdo na više) koriste se konstrukcije
koje podsjeæaju po svom izgledu na uskopne bušaæe èekiæe. Jedna ovakva konstrukcija na
stubu prikazana je na slici 6.51.
244
Slika 6.51. Uskopna

vrtalica Slika 6.52. Izgled hidrauliène rotacione vrtalice
1- elektromotor sa
reduktorom, 2 - stub, 3 -
bušaæe svrdlo, 4 - kapa za
hvatanje sitneži
Osim vrtalica koje za pogon koriste elektriènu energiju u poslednje vrijeme na tržištu
su se pojavile i vrtalice koje se za pogon motora koriste uljem pod visokim pritiskom tz.
hidrauliène rotacione vrtalice. Izgled jedne ovakve vrtalice prikazan je na slici 6.52. Ovakve
vrtalice imaju snagu od 20 - 50 kW, što zavisi od tipa i uslova primjene. Inaèe hidrauliène
rotacione vrtalice predviðene su za ugradnju u bušaèa kola, mada se mogu ugraðivati i u
druge konstrukcije predviðene za bušenje.
6.2.1.3. PRIBOR ZA BUŠENJE
Za rotaciono bušenje koristi se pribor poznat pod imenom bušaæe svrdlo. Bušaæe
svrdlo predstavlja èelièna šipka koja može biti izraðena u obliku spirale ali ne mora, što sve
zavisi od naèina èišæenja bušotine. Na prednjem kraju bušaæe šipke nalazi se bušaæa kruna,
koja može biti izmjenjivana ili neizmjenjivana, dok sa zadnje strane se nalazi usadnik (v. sl.
6.53.). Usadnik svrdla za bušenje služi za spajanje šipke sa vrtalicom i isti se izraðuje u
obliku cilindra ili konusa.
Slika 6.53. Bušaæe svrdlo

1 - usadnik, 2 - šipka, 3 - kruna. a) svrdlo sa izmjenljivom krunom, b) sa neizmjenljivom krunom.
IZMJENJIVE KRUNE ZA BUŠENJE sastoje se iz: 1 - tijela krune, 2. - pera (krakova;

koja se završavaju sjeèivom, obièno ojaèanim tvrdom legurom i 3 - usadnika, koji služi za
prièvršæivanje krune za šipku bušaæeg svrdla (v. sl. 6.54-d).
245
Prema namjeni krune za bušenje se dijele na: krune za bušenje u uglju (sl. 6.54-
b,c,d.), krune za bušenje u stijeni (sl. 6.54-a) i krune za bušenje kod èišæenja bušotina
ispiranjem (sl. 6.54-e,f.). Krune za ugalj imaju manju dužinu sjeèiva u odnosu na krune za
èvršæe stijenske materijale, jer im je rasjeèeni dio izmeðu pera znatno veæi. Kod kruna za
bušenje sa èišæenjem bušotina vodenim ispiranjem usadni dio izraðen je u obliku šupljeg
cilindra, sa navojima ili konusom, za prièvršæivanje sa šipkom bušaæeg svrdla. Krune za
rotaciono bušenje imaju najmanje dva pera (v. sl. 6.54.).
Slika 6.54. Izmjenjive krune za rotaciono bušenje

a) sa bajonetskim usadnikom, b), c) i d) - sa cilindriènim usadnikom, e) sa konusnim otvorom,
f) sa cilindriènim otvorom sa navojima. 1 - tijelo krune, 2 - krak (pero), 3 - usadnik
ŠIPKA ZA BUŠENJE: kod ruènih vrtalica izraðuje se od èeliènog štapa, obièno

pravougaonog ili romboidnog popreènog presjeka, ma da oblik može biti i drukèiji. Ovakvi
štapovi uvijaju se u zagrijanom stanju, èime se šipki za bušenje daje oblik spirale (sl. 6.55).
korak spirale kreæe se u granicama od 70- 100mm. Dužina šipki za bušenje kreæe se u koracima
od 1,2 - 3,0 m. Naèin spajanja šipke sa vrtalicom i bušaæom krunom prikazan je na slici 6.56.
U sluèaju kada se vrši èišæenje bušotina ispiranjem, šipke za bušenje su glatke
(nemaju spiralu), i izraðuju se sa kanalom izbušenim kroz sredinu šipke, koji služi za prolaz
vode. Kod ovakvih šipki usadnik mora biti prilagoðen ispirnoj glavi, isto kao i kod bušaæeg
dlijeta. Na slici 6.55. prikazano je nekoliko oblika bušaæih šipki koje se primjenjuju kod
rotacionog bušenja.
Slika 6.55. Razni oblici bušaæeg svrdla koja Slika 6.56. Šema spajanja šipke svrdla sa
se primjenjuju kod mehanièkog èišæenja krunom i vrtalicom. 1 - osiguraè
bušotina
246
6.2.1.4. ÈIŠÆENJE BUŠOTINE
Prilikom rotacionog bušenja izdrobljeni stijenski materijal uklanja se: mehanièki,

ispiranjem ili gravitacijom.
Slika 6.57. Razni oblici šipki svrdla koje se primjenjuju kod èišæenja bušotina ispiranjem.
MEHANIÈKI se stijenska sitnjež uklanja na taj naèin što spiralno izvedena šipka
bušaæeg svrdla zahvata izdrobljeni materijal na èelu bušotine i transportuje ga duž šipke
svrdla sve do usta bušotine. Kod ovakvog naèina èišæenja - uklanjanja izdrobljenog
stijenskog materijala iz bušotine, neophodno je koristiti šipke bušaæeg svrdla koje su
opremljene spiralom.
Èišæenje bušotina ISPIRANJEM izvodi se na isti naèin kao i èišæenje ispiranjem kod
boènog sistema kod udarnog bušenja. Naime u ovom sluèaju šipke bušaæeg svrdla i kruna
imaju po sredini izraðen kanal za prolaz vode, a usadnik je nešto produžen i osposobljen da
može da se postavi ispirna glava. U ovom sluèaju šipke bušaæeg svrdla mogu biti glatke
(bez spirale). Na slici 6.58. prikazana je vrtalica opremljena sistemom za ispiranje.
Slika 6.58. Vrtalica opremljena svrdlom sa ispirnom glavom
Èišæenje gravitacijom, naroèito kod bušenja za sidra, kada mokro bušenje nije
podesno, nameæe se kao jedno od rješenja.
6.2.1.5. ODRŽAVANJE BUŠAÆEG SVRDLA

Kod održavanja bušaæeg svrdla posebna njega mora se posvetiti bušaæim krunama,
pri èemu se u cilju održavanja vrši oštrenje sjeèiva i održavanje odreðene geometrije. Za
oštrenje sjeèiva krune postoje posebne brusilice, a za kontrolu oblika i geometrije sjeèiva
odgovarajuæi šabloni. Naèin oštrenja sjeèiva bušaæim krunama i kontrola ispravnosti poslije
oštrenja obavlja se na isti naèin kao i kod kruna bušaæeg dlijeta. Pored pažnje koja se mora
poklanjati bušaæim krunama ni svrdla ne smije izbjeæi kontroli. Isto tako i preènik krune treba
èešæe kontrolisati.
6.2.1.6. EKSPLOATACIJA STUBNIH VRTALICA
Istaknuto je da zbog svoje velike sopstvene težine i potrebe za veoma snažnom

potisnom silom stubne vrtalice moraju biti postavljene na postolje isto kao i kod stubnih
otkopnih èekiæa, za potiskivanje stubne vrtalice koriste se odgovarajuæi potiskivaèi (v. sl.
6.36.). Potiskivaèi, zajedno sa stubnom vrtalicom, najèešæe se postavljaju na bušaæe grane,
247
koje predstavljaju sastavni dio bušaæih kola. Jedna ovakva bušaæa kola prikazana su na
slici 6.59.
Slika 6.59. Izgled bušaæih kola opremljenih

vrtalicama
1 - potiskivaè, 2 - vrtalica, 3 - bušaæa grana, 4 -
lafet bušaæih kola, 5 - gusjenice, 6 - komande,
7 - sjedište
U zavisnosti od dužine bušotine,

dužine šipki svrdla i dužine potiskivaèa, potrebno je razlikovati dva sluèaja. Prvi sluèaj,
kada je dužina šipki kraæa od dužine bušotine, te je neophodno njeno produženje (v. šipke
sl. 6.55), što zahtijeva, da se kada se izbuši bušotina, koja odgovara bušaæoj šipki, rad
prekine, vrtalica odvoji od bušaæe šipke i vrati u poèetni (zadnji položaj) i zatim bušaæa šipka
nastavi odgovarajuæim nastavkom. Tek poslije ovoga šipka bušaæeg svrdla i vrtalica se
spajaju i rad nastavlja. Ovakav manevar nastavlja se sve dok bušotina ne bude izbušena do
odgovarajuæe dubine. Opisana organizacija iziskuje veoma èeste prekide u efektivnom radu
vrtalice, jer naprijed opisane manevre potrebno je ponoviti i kod izvlaèenja svrdla poslije
završene bušotine, s tom razlikom što sada šipke treba razdvajati. Sve ovo utièe na smanjenje
efektivnog radnog vremena i smanjenje brzine bušenja.
Slika 6.60. Principijelna šema bušenja dužih bušotina svrdlima

sa hidrauliènim potiskivaèima
Da bi se izbjegli opisani manevri, vezani za nastavljanje i rastavljanje šipki bušaæeg

svrdla, u poslednje vrijeme sve više se primjenjuju bušaæe šipke èija dužina odgovara
dužini bušotine, pri èemu se za potiskivanje najèešæe koriste hidraulièni cilindri. Na slici
6.60. prikazana je šema rada jednog ovakvog sistema. Poslije probušenih prvih 900 mm
(dužina hoda klipa cilindra u ovom sluèaju) držaè šipke se odvaja od šipke i cijeli sistem se
vraæa na poèetni položaj. Tom prilikom bušaæe svrdlo ostaje u bušotini. (Pozicija 3 na sl.
6.60.). Zatim se držaè šipke ponovo prièvrsti uz šipku i nastavi sa bušenjem, sve dok se
ponovo ne izbuši slijedeæih 900 mm. Dalje, manevri se nastavljaju kako je to opisano, sve
dok se ne izbuši predviðena dužina bušotine. Prilikom vaðenja bušaæeg svrdla opisani
manevar se ponavlja, samo u suprotnom pravcu. Da ne bi došlo do zaglavljivanja bušaæeg
svrdla, svrdlo rotira.
Ovakva vrsta bušilica omoguæava veæe iskorištenje vremena bušenja, što je
uslovljeno znatno skraæenim prekidima vezanim za produženje ili skraæenje bušaæeg svrdla.
Primjena ovakvog tipa mašina za rotaciono bušenje naroèito je uspješna kod bušenja minskih
bušotina kod izrade podzemnih prostorija veæeg popreènog presjeka, s obzirom na potrebu
bušenja velikog broja minskih bušotina. Ovakvi sistemi iskljuèivo se postavljaju na bušaæe
grane i ugraðuju u bušaæa kola.
248
6.2.2.MEHANIZAMITEORETSKIPRINCIPIRAZARANJA
KOD ROTACIONOG BUŠENJA
6.2.2.1. ODREÐIVANJE SNAGE BUŠILICE
Kod rotacionog bušenja radni element kojim se stijena razara predstavljen je bušaæom
krunom, kojoj vrtalica preko šipke svrdla predaje rotaciju i aksijalno potiskivanje. Kod
bušenja bušotina rotacionim postupkom, kao radni elemenat koristi se dvokraka kruna, èiji
izgled je dat na slici 6.61-a. Kao što se sa slike vidi kruna se sastoji od dva kraka, koji imaju
odreðene geometriske karakteristike (v. sl. 6.61-b): 1 - prednja strana, 2 - zadnja (èeona)
strana, ß - ugao oštrenja, - prednji ugao, -zadnji ugao.
Slika 6.61. Šema razaranja kod rotacionog bušenja

bušaæom krunom sa dva kraka
Pod dejstvom osne sile P sjeèivo bušaæe krune utiskuje se do neke dužine (b), a pod
dejstvom momenta (M) krunica se obræe i sjeèivom skida sloj stijene debljine (b). Prilikom
obrtanja sjeèiva, svaka taèka na sjeèivu opisuje jednu zavojnu liniju èiji ugao nagiba se
može proraèunati. Ovaj ugao kod dvokrakih bušaæih kruna iznosi:
gdje su:
h = 2b - važi samo za dvokrake bušaæe krune, jer kod ovih kruna sjeèivo svakog
kraka skida po 0,5 h (b = 0,5h),
rx - rastojanje posmatrane taèke na sjeèivu kraka do ose bušaæe krune (v. sl. 6.61-a).
U toku procesa bušenja, habanju je najviše izložena zadnja strana sjeèiva (na slici
6.62-b prikazana oznakom 2.), te kao rezultat ovog habanja dolazi do tupljenja sjeèiva, što se
manifestuje u stvaranju površine paralelne ravni struganja, kao što je to prikazano na slici
6.62-c. Širina ove površine ne smije preæi 3 mm.
Kod bušenja u mekim stijenama sjeèivo bušaæe krune ravnomjerno skida sloj stijene
po èitavom èelu bušotine, dok kod bušenja u tvrdim i krtim stijenama razaranje se odvija u
malim skokovima, koji odgovaraju otkidanju pojedinih komadiæa, èija ravan smicanja sa
ravni èela bušotine zaklapa ugao od = 150 160° (v. sl. 6.61-c).
249
Sila koja dejstvuje na 1 cm dužine sjeèiva bušaæe krune, kod dvokrakih kruna, može
se odrediti na osnovu šeme prikazane na slici 6.61-c. Prilikom ove analize neophodno je
imati u vidu i stepen zatupljenosti sjeèiva bušaæe krune.
Pod uticajem osne sile P i boène Q sjeèiva bušaæe krune utiskuje se u stijensku masu
do neke dubine (b). Kao reakcija ovom utiskivanju javlja se otpor stijene na èeonoj površini
sjeèiva (v. sl. 6.61-c), èije projekcije na Y i X osu mogu se dati izrazima:
Projekcija na Y osu
odnosno poslije sreðivanja
Projekcija na X osu
gdje su:
p' - normalna komponenta sile gnjeèenja na èeonu površinu sjeèiva,
q' - normalna komponenta otpora stijene na prednju površinu sjeèiva,
f- 0,27 0,5 - koeficijent trenja tvrde legure sjeèiva i stijene, f= tg ,
- ugao trenja, 15 27°,
=5 3° - ugao koji zaklapa linija rezanja sa horizontalom.
Otpor stijene, koji se suprotstavlja kretanju prednje strane sjeèiva, projektovan na X

i Y osu:
Projekcija na Y osu
Projekcija na X osu
gdje je: - prednji ugao zakošenosti sjeèiva (v. sl. 6.61-b.)
250
Normalne sile, koje odgovaraju reakciji stijene prilikom utiskivanja sjeèiva, su:
- na èeonoj površini sjeèiva
- na prednjoj strani sjeèiva
gdje su:
- st i sp - èeona i prednja površina sjeèiva,
- Rp - jednoosna èvrstoæa na pritisak,
- k - koeficijent koji uzima u obzir da na prednjoj strani sjeèiva stijena se razara ne
samo gnjeèenjem veæ i smicanjem, što objektivno utièe na smanjenje otpora stijene, i zahtijeva
da k< 1.
Koeficijent (k) zavisi od debljine sloja koji se skida prilikom rezanja prema V. G.
Mihajlovu. Vrijednost koeficijenta (k) kreæe se u granicama od 0,5 - 0,7, pri èemu manja
vrijednost odgovara krtim stijenama, a veæa žilavijim.
Ukupni otpori stijenskog materijala, pri rotacionom bušenju, uzimajuæi projekcije na
X i Y osu, i uz odgovarajuæe zamjene za p' i q' mogu se prikazati izrazima:
Ukupna vrijednost horizontalnih komponenti
Ukupna vrijednost vertikalnih komponenti
Velièina èeone površine sjeèiva bušaæe krune, koja je u kontaktu sa stijenom, može
se proraèunati po obrascu
gdje su: a, a1, a2 - širine èeone površine sjeèiva: a - srednja širina, a1 - širina sa
spoljašnje strane sjeèiva, a2 - širina sa unutrašnje strane sjeèiva,
1 - dužina sjeèiva
r1, r3 - odgovarajuæi polupreènici sjeèiva, v. sl. 6.61-a.
Širina sa unutrašnje strane èeone površine sjeèiva bušaæe krune data je izrazom:
Širina prednje površine sjeèiva, koja je u kontaktu sa stijenom, data je izrazom:
gde je: 0,5h = b - dubina utiskivanja sjeèiva u stijensku masu.
251
Na osnovu izvedenih obrazaca velièina osnog pritiska iznosi (za sluèaj bušaæe krune
sa dva kraka):
Boèni pritisak, koji je posledica obrtnog momenta, iznosi:
odnosno poslije sreðivanja:
OBRTNI MOMENAT na bušaæu krunu proraèunava se po obrascu:
gde je rm = 2/3r1 - krak momenta.
Potrebna snaga za obrtanje bušaæe krune da se prikazati obrascem:
ili
gdje su:
n - broj obrtaja u minuti,
r1 - polupreènik sjeèiva.
Prilikom bušenja, osim otpora stijene kojim se stijena suprotstavlja bušaæoj kruni,
prisutan je i otpor koji bušilica mora da savlada, a vezan je za èišæenje izdrobljene sitnježi i
trenje bušaæe šipke o zidove bušotine. Ovaj otpor zavisi od dužine bušotine i vrste stijenskog
materijala. Prema V. G. Mihajlovu, kod bušenja u glinenom škriljcu, po svakom dužnom
metru bušotine treba poveæati snagu za Nb = 0,28 kW/m, dok kod bušenja u pješèaru ovo
poveæanje iznosi Nb= 0,147 kW/m’ bušotine.
Prema tome, snaga na osovini reduktora, uzimajuæi u obzir i otpor èišæenja bušotine,
iznosi:
U sluèaju da se bušilica automatski potiskuje, tada snaga pogonskog motora koji

vrši potiskivanje iznosi:
252
gdje je:
v - brzina potiskivanja bušaæeg svrdla, m/sec.
Uzimajuæi u obzir sve otpore u toku procesa bušenja (snaga potrebna za obrtanje i
potiskivanje), ukupna snaga motora bušilice iznosi:
gdje su:
- koeficijent korisnog dejstva reduktora. Kod jednostepenih reduktora ova
vrijednost se kreæe od 0,90 do 0,95,
m - pokazatelj koji pokazuje broj stepena redukcije za reduktor koji obræe svrdlo,
n - pokazatelj koji pokazuje stepen redukcije za reduktor koji ostvaruje potiskivanje,
- koeficijent korisnog dejstva sistema za potiskivanje. Kod pužnih prenosa ovaj
koeficijent iznosi 0,2 - 0,3, dok kod hidrauliènih 0,6 - 0,8.
6.2.2. 2. ODREÐIVANJE BRZINE BUŠENJAKOD ROTACIONOG BUŠENJA
Slika 6.62. Kinematika radne oštrice dlijeta kod rotacionog bušenja
Prodiranje oštrice u radnu sredinu suprostavljaju se normalne sile N1 i N2, uslijed

èega nastaje odgovarajuæe trenje P1 i P2. Normalna sila N1 može se izraziti odnosom:
(1)
odnosno:
gdje je:
- jednoosna èvrstoæa sredine (daN/cm2)
F0 - kontaktna površina oštrice zadnje strane (cm2)
- kontaktna površina oštrice (cm2)
Za sile trenja važi:
253
(2)
gdje je:
f - koeficijent trenja oštrice i sredine
Uslov rušenja sredine je:

(3)
i projekcijom sila na horizontalnu ravan slijedi odnos:
ili:
(4)
slijedi da je:
(5)
odnosno projekcijom na vertikalnu ravan slijedi:

(6)
ili:
(7)
Sreðivanjem:
zamjenom N2 slijedi:
Krajnja vrijednost:
(8)
U ovom obrascu normalna sila N1 u vertikalnoj projekciji ima vrijednost:
254
tako da za osnu silu P0 imamo slijedeæi izraz:
(9)
iz èega slijedi da je dubina prodiranja dlijeta:
gdje je:
dok je brzina u jedinici vremena:
gdje je:
m - broj raznih organa,
n - broj obrtaja (o/min).
255
6.2.2.3. UTICAJNI ÈINIOCI NA BRZINU BUŠENJA
Brzina bušenja zavisi od mnogih èinilaca, meðu kojima se posebno izdvajaju: preènik
i geometriskij oblik bušaæe krune, èvrstoæa stijenskog materijala, broj obrtaja bušaæe krune,
sila potiskivanja i efikasnost uklanjanja izdrobljenog stijenskog materijala. Ukoliko je èišæenje
bušotine efikasnije, utoliko su sila potiska i broj obrtaja bušaæe krune veæi, pa samim tim i
brzina bušenja. Po pravilu, sa poveæanjem sile potiska poveæava se i brzina bušenja. Ova
brzina za razlièite stijene je razlièita, što se vidi i sa slike 6.63-a. Sa dijagrama se vidi da sa
poveæanjem broja obrtaja bušaæe krune, do neke vrednosti (nopt), brzina se poveæava gotovo
pravolinijski, a zatim priraštaj blago smanjuje. Na osnovu eksperimentalnih istraživanja
ustanovljen je racionalan broj obrtaja bušaæe krune za razlièite stijenske materijale i razlièite
èvrstoæe. Na slici 6.63-b. prikazan je jedan ovakav dijagram.
Slika 6.63. Dijagram zavisnosti

a) zavisnost brzine bušenja od broja obrtaja
svrdla, b) zavisnost broja obrtaja svrdla od
èvrstoæe stijenskog materijala (koeficijent f)
Prilikom odluèivanja o racionalnom broju obrtaja bušaæe krune moguæe je koristiti

podatke iz tabele 6.11. saèinjene na osnovu istraživanja u SSSR-u (Institut DonUGI).
Tabela 6.11. Optimalni broj obrtaja i sile potiska za neke radne sredine
(prema izvorima iz SSSR-a).
Potrebno je posebno naglasiti da kod bušenja u krtim stijenama

i uglju, bušaæoj kruni daje se takav oblik da sjeèiva razaraju stijenu
samo po periferiji krune (v. sl. 6.64). Korištenje ovakvih krunica
omoguæava da se znatno smanji sila utiskivanja i snaga za obrtanje.
Ovo je naroèito važno kod ruènih vrtalica, kod kojih su sila utiskivanja
i snaga motora veoma ogranièeni.
Slika 6.64. Šema rada sjeèiva kod dvokrake krunice za rotaciono bušenje
256
O odnosu izmeðu brzine bušenja i sile potiska reèeno je veæ ranije, ukazan je znaèaj
njihovih odnosa. Ispitivanja su pokazala da, u zavisnosti od velièine sila potiska i njenog
uticaja na brzinu bušenja, potrebno je razlikovati tri sluèaja, v. sl. 6.65.
a) bušenje struganjem - kada je sila potiskivanja nedovoljna,
b) bušenje rezanjem - kada sila potiskivanja je u optimalnom odnosu sa otporom stijene i
c) otežano bušenje - kada je sila potiskivanja prevelika.
Slika 6.65. Uticaj sile potiskivanja na brzinu

rotacionog bušenja. a) struganje, b) rezanje,
c) ometanje
Brzina bušenja i elementi koji utièu na brzinu bušenja veoma dobro su prikazani u
obliku rješenja koje je dato sljedeæim obrascem (po Caricinu):
gdje su: n - broj obrtaja bušaæe krune,
P - sila koja djeluje u pravcu ose bušotine (sila potiska),

- ugao koji zaklapa osa seèiva sa vertikalom,
c1- širina sjeèiva (zatupljenost),
Rp- èvrstoæa na pritisak,
d - preènik bušaæe krune,
ß - a/d, odnos koji se dobija kao koliènik izmeðu preènika bušaæe krune (d) i centralnog
otvora (a),
- ugao oštrenja sijeèiva krune,
f0 - koeficijent trenja izmeðu stijene i sjeèiva bušaæe krune.
DEBLJINU SLOJA koji skida jedno sjeèivo prilikom rotacionog bušenja, poznavajuæi
brzinu bušenja (v), kada je c1 = 0. moguæe je odrediti ako se brzina bušenja, podijeli sa
brojem obrtaja bušaæe krune i brojem sijeèiva. Tom prilikom dobija se dubina utiskivanja
jednog sjeèiva u obliku
257
gdje su:
nob - broj obrtaja bušaæe krune,
nseè - broj sjeèiva.
UGAO OŠTRENJA SJEÈIVA, prema Caricinu, moguæe je proraèunati po obrascu:
gdje su:
P - sila utiskivanja
- dozvoljeno naprezanje èelika od koga je izraðeno sjeèivo bušaæe krune. Prema
sovjetskim izvorima, za njihove ugljeniène èelike i tvrde legure dozvoljeno naprezanje iznosi
za
- ugljenièni èelik, 100 - 150 daN/cm2
- tvrda legura VK15, 4000 - 5000 daN/cm2
-tvrda legura VK 8, 10000 - 12000 daN/cm2
d - preènik bušaæe krune
ß - odnos a/d.
UGAO KOJI ZAKLAPAOSASJEÈIVASAVERTIKALOM ( ), prema istom autoru

(Caricinu), moguæe je proraèunati po obrascu:
Iz obrasca se vidi da ugao koji zaklapa osa sjeèiva sa vertikalom ( ) iskljuèivo zavisi
od ugla oštrenja sjeèiva bušaæe krune ( ).
ÈVRSTOÆA STIJENE, kod poznate sile potiska, geometrije bušaæe krune i brzine
bušenja, može se proraèunati po obrascu:
gdje je:
- koeficijent koji može imati razlièite vrijednosti, a zavisi od stepena zatupljenosti
sjeèiva bušaæe krune. Kod maksimalnog dozvoljenog zatopljenja = 1.
Rp - èvrstoæa stijenskog materijala u kojoj bušilica datih karakteristika i kruna odreðene
geometrije, kod optereæenja (P) može da buši.
258
6.3. UDARNO-ROTACIONO BUŠENJE
Udarno-rotacioni postupak obezbjeðuje poveæanu brzinu bušenja u stijenama

razlièite èvrstoæe, jer u sebi sadrži prednost udarnog i rotacionog postupka. Kod ovog
postupka karakteristièno je da sjeèivo dlijeta prodire u stijenu pod manjim pritiskom nego
kod rotacionog i slabijim udarima nego kod udarnog postupka, uz stalno obrtanje bušaæeg
dlijeta. U vezi s ovakvim radom, bušilice udarno-rotacionog tipa snabdjevene su sa dva
motora, jednim za nanošenje udara i drugim za obrtanje, koji su smješteni u istom kuæištu.
Velika težina ovih mašina iziskuje mehanièki naèin potiskivanja, kao i potpunu automatizaciju.
Ovo je i razlog što se ovakve bušilice stavljaju na bušaæa kola sa automatskim upravljanjem.
Na slici 6.66. dat je izgled jedne ovakve bušilice i kinematska šema. Sa slike 6.66-b. se vidi,
da rotacija rotacionog motora (2), preko reduktorskog sistema (4), prenosi se na èauru (3),
a preko ove i na bušaæe dlijeto. Nanošenje udara ostvaruje se preko udarnog motora (1).
Paralelnim radom jednog i drugog motora ostvaruje se proces razaranja udarom i rotacijom.
Slika 6.66. Udarno-rotaciona bušilica

a) izgled, b) kinematska šema. 1 - bušaæi èekiæ, 2 -
rotacioni motor, 3 - èahura,
4 - reduktor sa sistemom za prenos rotacije
Industrija sada proizvodi ovakvu vrstu bušalica na pogon na sabijeni vazduh i ulje
pod pritiskom.
Slika 6.67. Bušaæe dlijeto za bušilicu udarno-rotacionog tipa

1 – usadnik, 2 – bušaæe šipka, 3 – kruna
259
Prilikom bušenja bušilicama udarno-rotacionog (rotaciono-udarnog) tipa statièka i

dinamièka optereæenja i rotacija prenose se na krunu preko usadnika i bušaæe šipke, èiji je
izgled prikazan na slici 6.67. S obzirom na složena naprezanja kojima je izložena kruna bušaæeg
dlijeta, njen oblik mora biti prilagoðen ovim optereæenjima i stoga sijeèivo ima oblik
kombinacije sjeèiva krune kod udarnog i
rotacionog postupka (v. sl. 6.68).
Slika 6.67. Bušaæa kruna za udarno-rotaciono

bušenje
Èišæenje bušotina kod ovakvih bušilica je ili ispuhivanjem ili ispiranjem, što je razlog
da usadnik bušaæeg dlijeta mora biti prilagoðen ovakvoj vrsti èišæenja. Kod èišæenja bušotina
ispiranjem, dovod vode je obièno
sa strane - pomoæu ispirne glave.
Slika 6.68. Bušaæa kola opremljcna

udarno-rotacionom bušalicom. a)
bušaæa kola. 1 - potiskivaè,
2 -bušilica, 3 - bušaæa grana, 4 - gornji
dio konstrukcije bušaæih kola, 5 -
vagonetski slog za kretanje po šinama;
b) udarno-rotaciona bušilica (presjek),
1 - dovod sabijenog vazduha, 2 - motor
za rotaciju, 3-4- reduktorski sistem
rotacije, 6 - èahura, 7 - ozubljenje
izmeðu èahure i reduktora rotacije, 8 -
klipnjaèa, 9 - razvodnik za sabijeni
vazduh, 10 - prikljuèak za sabijeni
vazduh za rad klipa.
Ovakve bušilice, zbog velike snage i broja udaraca obièno se stavljaju na bušaæa
kola. Na slici 6.69-a, prikazana su jedna ovakva bušaæa kola. a na slici 6.67-b. udarno-
rotaciona bušilica u presjeku
Udarno-rotacione bušilice, kod izrade podzemnih prostorija, obièno se koriste za
izradu bušotina do 5 m sa preènikom bušotine od 40 - 45 mm, izuzetno više.
260
6.3.1. BRZINA BUŠENJA
Iz prethodnih izlaganja vidi se da brzina udarnog i rotacionog bušenja zavisi od

velièine sile potiska (P). Prema tome, kako je udarno-rotaciono (ili rotaciono-udarno) bušenje
sastavljeno iz obima razaranja stijenskog materijala prilikom udarnog i rotacionog rada
bušaæe krune, to se može napisati da brzina bušenja kod udarno-rotacionog bušenja zavisi
(prema V. V. Caricinu) od oba ova oblika razaranja, što se da definisati jednaèinom:
Lur=Lu+Lr
gdje su:
Lur - brzina udarno-rotacionog bušenja,
Lu - brzina udarnog bušenja i
Lr - brzina rotacionog bušenja.
Slika 6.70. Zavisnost brzine bušenja kod udarno-rotacionog razaranja od sile potiska (P)
Istraživanja koja su vršena u cilju prouèavanja uticaja potisne sile (P) na brzinu
bušenja pokazala su da sila potiska ima veoma znaèajnu ulogu, što je vidljivo i sa slike 6.70.
Kako se to sa ove slike vidi pri konstantnom broju udara i energije jednog udara, a pri
razlièitim brojevima obrtaja bušaæe krune, razlike u brzini su oèigledne, meðutim uvijek sa
poveæanjem velièine potisne sile brzine rastu. Imajuæi sve ovo u vidu A.S. Žmadenko je
postavio za brzinu udarno-rotacionog bušenja slijedeæu relaciju:
U ovaj obrazac (cos ) unijet je kod udarnog bušenja s motivacijom da se može

vršiti promjena položaja sjeèiva bušaæe krune. Koeficijent ( ) izražava odnos izmeðu
obima razaranja kod udarnog i rotacionog bušenja. Ukoliko se razaranje ostvaruje iskljuèivo
udarnim bušenjem, tada je = 0, dok kod iskljuèivo rotacionog režima razaranja ÿ ÿ = 1.
Ovaj koeficijent može se izraziti obrascem:
gde je Pk - kritièno osno optereæenje (potisak) koje odgovara taèki K na slici 6.71.
261
Slika 6.71. Odreðivanje granice udarno-rotacionog bušenja
Izvrše li se u navedenim jednaèinama odgovarajuæe zamjene za Lu i Lr dobija se

obrazac za brzini udarno-rotacionog bušenja:
gdje su
262
6.4.BUŠENJEBUŠOTINAVELIKOGPREÈNIKA
U rudarskoj praksi za bušenje bušotina velikog preènika u primjeni je nekoliko razlièitih

postupaka. Najvažniji postupci su: udarno, rotaciono, udarno-rotaciono, rotaciono-udarno
bušenje. U posljednje vrijeme, ne samo kod bušenja na površini nego i kod bušenja pod
zemljom, koriste se za bušenje bušotina velikog preènika mašine koje rade na principu
udarno-rotacionog i rotaciono-udarnog dejstva. S obzirom da i jedne i druge bušilice imaju
svoje specifiène karakteristike i konstruktivna rješenja, to æe obadvije ove vrste bušilica biti
detaljnije i obraðene.
Da li æe režim bušenja biti udarno-rotacioni, ili rotaciono-udarni to iskljuèivo zavisi
od obima razaranja. Ako je razaranje udarom po obimu veæe od razaranja rotacijom, tada
postupak se naziva udarno-rotacioni, i obrnuto rotaciono-udarnim.
6.4.1. UDARNO-ROTACIONO BUŠENJE

Kod bušenja bušotina bušaæim èekiæima sa poveæanjem dužine bušotine i
poveæanjem preènika bušenja, brzina bušenja se smanjuje. Ovi problemi mogu se izbjeæi
primjenom tzv. dubinskog bušaæeg èekiæa (dalje dubinski èekiæ) - pneumatske klipne mašine
udarnog dejstva smještene na èelu bušotine (sl. 6.72). Za razliku od pneumatskog bušaæeg
èekiæa, dubinski èekiæ nije opremljen mehanizmom za zaokretanje bušaæeg dleta, veæ se ovo
obezbjeðuje posredstvom posebnog motora smještenog van bušotine. Ovaj motor obræe
bušaæe šipke, na koje je prièvršæen dubinski èekiæ, a sa šipkama i bušaæe dlijeto. Na slici
6.73. prikazan je jedan od tipova dubinskih
èekiæa, kod koga je ugraðen ureðaj za
automatsko razvoðenje vazduha.
Slika 6.72. Stubna bušilica sa dubinskim èekiæem

1 - stub, 2 - ureðaj za obrtanje i potiskivanje, 3 -
bušaæa šipka, 4 - dubinski bušaæi èekiæ,
5 - bušaæe dlijeto, 6 - ventil za vazduh, 7 -8 crijevo
za vazduh
Èišæenje bušotina ostvaruje se pomoæu vodeno-vazdušne smješe koja se stvara u

specijalno konstruisanom ventilu. Ova smješa šalje se kroz bušaæe šipke i bušaæi èekiæ do
èela bušotine. Dužina bušaæih šipki kreæe se u granicama od 1 - 2 m.
Ispitivanja koja su vršena, u cilju utvrðivanja odnosa vode i vazduha u vodeno-
vazdušnoj smješi, pokazala su da dubinski èekiæi najbolje rade ako se jednom m3 vazduha
dodaje 4-5 lit. vode. Isto tako ustanovljeno je da se najbolje èišæenje bušotine postiže kad
se vazdušno-vodena smješa kreæe brzinom od 8 - 10 m/sec. S obzirom na ovaj zahtjev
dimenzioniše se i potreban preènik bušaæih cijevi.
263
Slika 6.73. Šema dubinskog èekiæa

1 - cilindar, 2 - klip, 3 - mehanizam za
razvoðenje vazduha, 4 - bušaæa kruna, 5 -
bušaæa šipka,
6 - cijev za vazduh, 7 - osiguraè bušaæeg
dlijeta, 8 - izlazni otvor za vazduh
Ujednaèena, i u odnosu na bušaæe èekiæe poveæana

brzina bušenja, kod primjene dubinskih èekiæa, postiže se
zahvaljujuæi èinjenici što sa poveæanjem dubine bušotine
dužina bušaæeg pribora se ne poveæava, a pošto se ne ugraðuje
mehanizam za obrtanje to je i energija udara veæa.
Slika 6.74. Bušaæe dlijeto dubinskog èekiæa. a) trokrako, b)

èetvorokrako dlijeto
Ovi èekiæi koriste se za bušenje bušotina veæeg preènika i veæih dubina. Preènik
bušotine uvijek je veæi za 10 - 15 mm ; od spoljašnjeg preènika dubinskog èekiæa. Kod ovih
èekiæa bušaæe dlijeto sastoji se samo od krune i usadnika. Na slici 6.74. prikazano je bušaæe
dlijeto za ovakvu vrstu èekiæa. Najèešæi preènici bušaæeg dlijeta kreæu se u granicama od 80
- 160 mm.
U praksi se ovakve bušilice koriste za bušenje
dugaèkih bušotina (izrada vodeæe bušotine kod gradnji; sipki
i slijepih okana postupkom Joda izrada bušotine kod primjene
metode dugaèkih minskih bušotina pri izradi okana) i
bušotina veæih preènika.
Ispitivanja su pokazala da jamske bušalice sa
dubinskim èekiæem postižu dobre rezultate do dubina koje
nisu veæe od 80 m. Isto tako pokazalo se da ove bušilice
mogu da buše u svim pravcima. Na slici 6.75. prikazana je
jedna ovakva bušilica u položaju pripremljenom za bušenje
vertikalno na niže.
Slika 6.73. Bušilica sa dubinskim èekiæem u vertikalnom položaju
U tabeli 6.12. prikazani su domaæi dubinski èekiæi sa najvažnijim tehnièkim podacima.

Dubinski bušaæi èekiæi sa oznakom MI konstruisani su za èišæenje bušotina sa
pojaèanim izduvavanjem, dok èekiæi koji nose oznaku MIV predviðeni su i za bušenje pod
vodom.
Tabela 6.12. Tehnièke karakteristike domaæih dubinskih èekiæa
264
6.4.2.BUŠENJEOZUBLJENIMKRUNAMA
Bušenje bušotina velikog preènika ozubljenim krunama, u principu, može biti dvojako:
udarno ukoliko zubci razaraju stijenu samo gnjeèenjem, ili rotaciono-udarno ukoliko zupci
pod osnim pritiskom ne samo da prodiru u stijenu veæ izazivaju ismicanje duž nekakvih
tangencionalnih kosih površina. Ureðaj kojim se izvodi razaranje predstavlja ozubljena
bušaæa kruna, koja se sastoji, obièno od tri ozubljena konusa. Na slici 6.76. prikazani su
najèešæi oblici ovakvih kruna. Bušaæa kruna
vezuje se konusnim navojem za bušaæu
šipku, koja je frikcionom ili ugaonom vezom
vezana za mašinu koja obezbjeðuje rotaciju.
Rotiranjem bušaæe šipke prenosi se rotacija
i na bušaæu krunu, što uslovaljava rotaciju
svakog konusa pojedinaèno, koji se zubima
oslanjaju na dno bušotine. Samo razaranje
nastaje na onim mjestima, gde se zubi
ugraðeni u konuse, sa dovoljnom silom
oslanjaju na dno bušotine. Dejstvo zuba na
stijenu i njeno razaranje zavisi od karaktera
obrtanja ozubljenih konusa i površine dna
bušotine. Na slici. 6.77. šematski je prikazana
oblast obuhvaæena razaranjem pod uticajem
zuba. Sa navedene se slike vide zone
razaranja i faze poveæanja obima razaranja,
kao posljedica uzastopnog djelovanja
Slika 6.76. Ozubljene bušaæe krune
zubaca bušaæe krune.
a - zupèasta, b i c - bradavièasta d -
kombinovana.
Slika 6.77. Formiranje zona razaranja kod

utiskivanja zubaca pri rotaciji ozubljenih bušaæih
kruna
Efektivnost bušenja zavisi od konstrukcije bušaæe krune, broja obrtaja i velièine

osnog optereæenja, kao i od naèina èišæenja bušotine i vrste stijena. U tabeli 6.13. dati su
podaci o osnovnim parametrima bušenja za konusne krune ojaèane bradavicama od tvrde
legure, za razlièite stijenske materijale.
265
Tabela 6.13. Osnovni parametri bušenja za krune ojaèane bradavicama od tvrde legure
Bušenje ozubljenim krunama, posebno je našlo mjesto u industriji nafte, a nešto

kasnije i na površinskim kopovima za potrebe masovnog miniranja. Meðutim u posljednje
vrijeme ove bušilice koriste se i kod bušenja pod zemljom, naroèito u rudnicima gvožða i
obojenih metala.
Od kolikog znaèaja su velièina osnog pritiska i efikasnost èišæenja bušotina, vidi se
sa slike 6.78. Sa slike 6.78-a se vidi da sa poveæanjem osnog pritiska, pri postojanom broju
obrtaja bušaæe krune, poveæava se i dubina prodiranja zuba u stijensku masu, pa samim tim
i obim razaranja i brzina bušenja, i u ovom sluèaju pojavljuju se tri zone: I - razaranje
struganjem, II - razaranje zamaranjem i III- razaranje mrvljenjem. Iz ovoga se vidi znaèaj
koji ima velièina osnog pritiska na obim razaranja, a samim tim i na brzinu bušenja. Na slici
6.78-b. prikazane su dvije krive, kriva (1) koja odgovara brzini bušenja kod efikasnog
uklanjanja izdrobljene sitneži sa èela bušotine, i kriva (2) koja prikazuje promjenu brzine za
sluèaj nedovoljnog uklanjanja izdrobljenog materijala.
Slika 6.78. Zavisnost brzine bušenja ozubljenim krunama od osnog pritiska

1 - normalno èišæenje, 2 - nedovoljno èišæenje
Èišæenje bušotine je ili izduvavanjem ili ispiranjem. Ilustracije radi u narednom pregledu
dat je utrošak sabijenog vazduha za potrebe èišæenja bušotine u zavisnosti od preènika
bušenja:
Preènik bušotine mm 127-145 171 214 243 320

Utrošak sabijenog vazduha m3/min 7 14 18 25 50
266
Slika 6.79. Zavisnost brzine bušenja kod ozubljenih

kruna od brzine obrtaja bušaæe krune. Kod èvrstoga
stijenskog materijala: 1-f = 12,2-f = 14,3-f = 16,4-f =
18i5-f = 20.
Eksperimentalnim istraživanjima je utvrðeno da se poveæanjem broja obrtaja bušaæe

krune i brzina bušenja se poveæava. Meðutim sa poveæanjem èvrstoæe stijenskog materijala,
porast sa poveæanjem broja obrtaja, je sa sve manjim priraštajem, što je i ilustrovano na slici.
Isto tako sa poveæanjem broja obrtaja vijek trajanja bušaæe krune se smanjuje, a brzina
bušenja poveæava, što je vidljivo sa slike.
Vijek
Vijek
Slika 6.80. Zavisnost brzine bušenja

ozubljenom krunom i vijek bušaæe krune
od broja obrtaja
Na slici je prikazana jedna bušilica sa ozubljenim krunama sovjetske proizvodnje.
Slika 6.81. Rotaciona bušalica sa ozubljenom krunom (P-23M - SSSR)

1 - noseæi stub, 2 - bušaæa šipka, 3 - elektromotor, 4 - upravljaèki dio, 5 - hidraulièni ureðaj za
potiskivanje, 6 - ureðaj za obrtanje, 7 - hidraulièni cilindri.
267
6.5. FIZIÈKO-MEHANIÈK1 POSTUPCI BUŠENJA

Pored mehanièkih postupaka bušenja (udarno, rotacione i njihove kombinacije), u
svijetu se veoma mnogo radi i na izuèavanju moguænosti korištenja fizièkih uticaja na
razaranje stijenskog materijala na èelu bušotine, kao i ostvarivanje procesa bušenja fizièkim
metodama. Istraživanja su usmjerena u više razlièitih pravaca, meðu kojima su za sada
najzapaženiji: TERMIÈKO BUŠENJE, BUŠENJE EKSPLOZIVOM, BUŠENJE
ULTRAZVUKOM, ELEKTRIÈNOM STRUJOM i drugim postupcima.
Od svih ovih postupaka, za sada, praktiènu primjenu našli su samo termièko bušenje
i bušenje eksplozivom, dok su ostali postupci još u fazi istraživanja.
Svi ovi postupci, s obzirom na mehanizaciju i tehnološki proces bušenja, za sada
jedino se mogu koristiti na površini, tako da ureðaji koji su sada u primjeni prilagoðeni su
bušenju na površini.
6.5.1. TERMIÈKO BUŠENJE
Termièko bušenje, bar za sada, moguæe je primjeniti samo kod bušenja bušotina
velikog preènika na površini. Ovaj postupak zasniva se na principu razaranja stijenske
mase na èelu bušotine pod uticajem termièkih naprezanja, koja se javljaju kada se površina
èela bušotine intenzivno zagrijava. Ova naprezanja su utoliko veæa, ukoliko je temperaturni
gradijent (dT/dt) veæi, odnosno ukoliko je razlika u temperaturi izmeðu zagrijanog sloja na
èelo bušotine i stijeni ispod zagrijanog sloja veæa. Velièina temperaturnog gradijenta zavisi
od kolièine toplote koja se dovodi na èelu bušotine (q) i toplotne provodljivosti stijene ( ÿ ):
gdje su:
- koeficijent prenosa toplote od vrelih gasova na stijenu,
- koeficijenat toplotne provodljivosti,
tp - temperatura vrelih gasova,
tst - temperatura stijene.
Iz navedenog obrasca se vidi da razlika u temperaturama (izmeðu uskog površinskog

sloja koji se zagrijava i stijene) se poveæava sa poveæanjem koeficijenta prenosa toplote
( ) i smanjenja koeficijenta toplotne provodljivosti ( ).
Prilikom zagrijavanja, u uskom sloju stijene, dolazi do pojave termièkih naprezanja,
koja izazivaju smièuæa naprezanja, pod èijim uticajem se pojavljuju pukotine i razaranja.
Razaranja se obièno javljaju u obliku ljuspanja (v. sl. 6.84.) Raspored temperature, u jednom
uskom sloju stijenskog materija u zavisnosti od vremena zagrijavanja, prikazan je na slici
6.82.
Postoje razlièita konstruktivna rješenja u vezi usmjeravanja plamena na èelo bušotine,
meðu kojima je najviše pristalica našao tzv. reaktivni gorionik. Princip rada ovog gorionika
zasniva se na razaranju stijena, na dnu bušotine, mlazom gasova visoke temperature, koji iz
usta gorionika izlaze velikom brzinom. Kod ovog, a i kod drugih termièkih postupaka,
uklanjanje razorene sitnježi sa dna bušotine, ostvaruje se pomoæu iskorištenih gasova i
vodene pare, nastale isparavanjem vode koja služi za hlaðenje gorionika.
268
Slika 6.82. Promjena visine temperature stijene kod termièkog

bušenja
Gorionik, koji se koristi za usmjeravanje toplotnog mlaza (v. sl. 6.84-b), sastoji se od
èeliène cijevi - l, kojom je gorionik vezan sa ureðajem za obrtanje na površini, dizne za
mješanje kiseonika i goriva - 2, dovodnih cijevi za kiseonik i gorivo (obièno petroleum) - 6 i
7, komore u kojoj dolazi do paljenja smješe - 3 i usta gorionika -5. Tijelo gorionika najèešæe
je izraðeno od bakra, koji je veoma dobar provodnik toplote. Izmeðu zidova komore (3) i
zaštitnog omotaèa (4) neprekidno struji voda koja ima zadatak da hladi gorionik.
Tehnološka šema rada ove bušilice vidi
se sa slike 6.83-a. U toku rada gorionik se okreæe
u krug odreðenom brzinom, kako bi se
obezbijedio što pravilniji oblik bušotine.
Na slici 6.84. prikazan je oblik razaranja
površine stijene izložene zagrijavanju. Kao što
se to vidi, komadiæi koji se odvajajaju od
stijenske mase imaju oblik kraljušti što
potvrðuje naprijed prikazan princip razaranja.
Slika 6.83. Šema termièkog postupka bušenja

a) izgled jedne bušaæe garniture, b) prcsjck kroz
reaktivni gorionik, c) izgled reaktivnog gorionika.
6.5.2. BUŠENJE EKSPLOZIVOM

Izrada bušotina uz pomoæ eksploziva u rudarstvu se primjenjuje veoma rijetko, a
ukoliko i doðe do primjene ovog postupka, tada se isti koristi za bušenja veoma tvrdih
stijena. Produbljivanje bušotine eksplozivom, ostvaruje se pomoæu manjih eksplozivnih
punjenja, koja se kroz cijevi, pomoæu sabijenog vazduha, otpremaju na dno bušotine, gdje
u kontaktu sa èelom bušotine eksplodiraju, razarajuæi stijenu u sitne komadiæe. Ovi zdrobljeni
komadi bivaju zahvaæeni sabijenim vazduhom i izneseni na površinu.
Pri razaranju eksplozivom, samo èelo bušotine ima karakteristiènu konfiguraciju koja
je šematski prikazana na slici 6.85. Prema nekim autorima: (Mindeli i dr.), kod bušenja bušotina
preènika 250 mm i patrone eksploziva težine 300 gr., srednje napredovanje po jednoj patroni
iznosi od 40 - 80 mm, što obezbjeðuje uèinak na bušenju od 30 - 40 m/èas.
269
a) b) c)
Slika 6.84. Razaranje Ijuspanjem kod termièkog bušenja.

Kod a) granita, b) dijabaza, c) kristalastog škriljca.
Slika 6.85. Šema procesa izrade bušotina eksplozivom

l - patrona eksploziva, 2 - èelièna cijev, 3 - pravac kretanja sabijenog vazduha, 4 - pravac kretanja
sabijenog vazduha i izdrobljenog materijala, 5 - zona boènog razaranja, 6 - zona razaranja dna,
d - preènik patrone, h - visina patrone, H - produbljenje bušotine jednim patronom, L - dio bušotine
zahvaæen dejstvom eksploziva.
Eksperimenti, koji su vršeni u cilju utvrðivanja optimalnih dimenzija eksplozivne

patrone, pokazivali su da se najbolji efekat postiže kada je odnos izmeðu visine patrone i
preènika patrona h:d=1:1,5.
270
7. KOPANJE UZ POMOÆ VODENOG MLAZA POD PRITIKOM

Pored ruènog mehanizovanog alata i probojnih mašina, u odreðenim uslovima,
moguæe je izvršiti razaranje stjenskog materijala korištenjem energije vodenog mlaza visokog
pritiska. Za ovu svrhu konstruisani su posebni ureðaji poznati pod imenom
HIDROMONITORI. Na sl. 7. 1. Prikazan je jedan ovakav ureðaj.
Slika 7.1. Konstrukcija

hidromonitora
1 – cijev za dovod vode pod
pritiskom, 2 – saonice, 3 –
cijev hidromonitora, 4 –
mlaznica,
5 – rukohvat za rukovanje
hidromonitorskom cijevi.
HIDROMONITOR je hidromehanièki ureðaj sastavljen od cijevi za dovod vode pod

veoma visokim pritiskom (1), pokretne glave sa mlaznom cijevi (3,4,5) i noseæe konstrukcije
(2). Zahvaljujuæi zglobnoj vezi u glavi hidromonitora, mlazna cijev (3) sa mlaznicom (4) uz
pomoæ mehanizma za rukovanje (5) može se izvjestan ugao pomjerati lijevo i desno i gore i
dole. Ovi manervi obezbjeðuju da mlaz vode pod pritiskom može da dopre do svih taèaka
èela prostorije koja se izraðuje hidromehanièkim kopanjem.
MEHANIZAM RAZARANJA stijenskog materijala, pod uticajem udara mlaza vode,

može se objasniti na slijedeæi naèin. Mlaz vode pod velikim pritiskom pada na slobodnu
površinu dijela stijenske mase, u kojoj izaziva, u jednoj užoj zoni, pritisna naprezanja. Pod
uticajem ovih naprezanja u materijalu se javljaju zatezni naponi, koji prevazilaze zateznu
èvrstoæu materijala i uzrokuju pojavu pukotina. U ove pukotine ulazi voda pod pritiskom i
djelujuæi kao “hidraulièni klin” proširuje pukotini i vrši odlamanje komada stijena.
Laboratorijska i industrijska ispitivanja su pokazala, da ukoliko je mreža pukotine u stijenskom
materijalu gušæa i ukoliko ima više pukotinskih sistema, utoliko je efikasnost ovog postupka
za razaranje veæa i uèinak bolji.
Opiti su pokazali da najbolji efekti se postižu u rudnicima uglja , s obzirom da je
ugljena masa izdjeljena mnogobrojnim pukotinama i pokazuje niske mehanièke vrijednosti
271
èvrstoæe. Iz ovog razloga, kada je u pitanju izrada jamskih prostorija uz pomoæ hidromonitora,
praktiènu primjenu ovaj metod našao je kod izrade podzemnih prostorija u rudnicima uglja,
te se za ove radne sredine i vezuje njegova primjena.
Osim za izradu jamskih prostorija, razaranje uglja vodenim mlazom koristi se i kao
postupak za otkopavanje, što se u odreðenim sluèajevima ekonomièno, i sa stanovišta
zaštite veoma sigurnim.
Ovaj postupak moguæe je efikasno primjeniti, ukoliko su udovoljeni neki preduslovi:
èvrsta krovina i podina – koji ne reaguju sa vodom; stijenska masa raspucana ili rastrešena
miniranjem i prostorija pod odgovarajuæim nagibom, koji obezbjeðuje dovoljan pad za oticanje
vode i otkopnog materijala.
Slika 7.2. Šema

postupka primjene
hidromonitora kod
izrade jamskih
prostorija
1 – hidromonitor, 2 –
brana, 3 – korito za
transport iskopine.
7. 1. KORIŠTENJE HIDROMONITORAKOD KOPANJAU UGLJU
Osnovni princip izrade jamskih prostorija hidromonitorom sastoji se u odlamanju

komada uglja sa èela radilišta snažnim vodenim mlazom i uklanjanje razorenog materijala
iskorištenom vodom. Šema jednog ovakvog postupka prikazana je na slici 7.2.
1 – hidromonitor,
2 – korito za transport iskopine,
3 – grabuljar sa perforiranim
dnom
( radi razdvajanja vode od uglja –
stjene),
4 – ureðaj za pokretanje grabuljara
(3),
5 – rešetka nad bunkerom,
6 – bunker za sakupljanje
podrešetne vode,
7 – pumpa za izbacivanje vode do
taložnika,
8 – cjev za zamuljanu vodu,
9 – taložnik,
10 – vodosabirnik èiste vode,
11 – pumpa visokog pritiska,
12 – cjevovod za vodu visokog
pritiska (ka hidromonitoru),
13 – bunker za ugalj,
14 – izvozni skip.
Slika 7.3. Tehnološka šema jednog hidromehanièkog sistema razaranja, uklanjanja, transporta i
izvoza hidromonitorom razorenog stjenskog materijala
Naèin izrade jamskih prostorija, shodno šemi na slici 7.2. je sljedeæi. Prvo se snažnim
vodenim mlazom izradi podsjek po èitavoj širini prostorije, visine 0,5 do 0,8 m i odgovarajuæe
272
dubine. Poslije izrade podsjeka ugalj se obrušava vodenim mlazom u slojevima, kako je to
prikazano na slici 7.2. Da se iskorištena voda ne razliva po podu jamske prostorije, duž
jednog bloka postavlja se limeni žljeb (3), a nekoliko metara ispred djela radilišta brana (2).
Brana (2) ima zadatak da iskorištenu vodu usmjeri ka žlijebu (3). Zahvaljujuæi jednoj ovakvoj
konstrukciji voda zajedno sa odvaljenim komadima uglja kreæe se duž žlijeba, sve do mjesta
predviðenog za razdvajanje vode od èvrste materije, èime je ostvaren proces uklanjanja i
transporta uglja sa èela radilišta. Ovakav princip rada omoguæava da se rad na kopanju
organizuje neprekidno, izuzev za vrijeme postavljanja podgrade.
Potrebno je naglasiti da ovakav sistem kopanja je ekonomièan samo ako se cjelokupan
jamski sistem orijentiše na rad sa vodom pod pritiskom. Pojedinaèna radilišta ekonomski
nisu opravdana. Ilustracije radi, na slici 7.3., prikazana je tehnološka šema cjelokupnog
hidrosistema u jednoj jami, kod koje je došlo do korištenja vode pod pritiskom: za razaranje,
uklanjanje razorenog materijala sa èela radilišta i transport iskopine.
7.2. POSTUPCI RAZARANJA
U zavisnosti od èvrstoæe stijenskog materijala i njegove raspucanosti, zatim

organizacionih uslova i raspoložive hidromehanizacije, moguæe je razlikovati sljedeæe
postupke razaranja stijena i ugljeva:
- hidromehanièki postupak,
- kombinovani postupak
- mehanièko – hidraulièni postupak.
HIDROMEHANIÈKI POSTUPAK predstavlja postupak koji je opisan u poglavlju

7.1, koji se zasniva na razaranju, obièno uglja, vodenim mlazom velike gustine, pritiska i
brzine. Istovremeno voda koja je izvršila razaranje ima zadatak i uklanjanje iz transporta
odvaljenih komada uglja. Uspješnost primjene hidromehanièkog postupka zavisi od nekoliko
èinilaca, meðu kojima se istièu: èvrstoæa stjene i uglja, stepen njihove raspucalosti i pogodnost
prateæih stjena u krovini i podini za ovakvu vrstu tehnološkog rješenja.
KOMBINOVANI POSTUPAK primjenjuje se kod izrade jamskih prostorija kroz èvrste

stijene i ugljeve (obièno u mješanom stijenskom materijalu), gdje je potrebno prethodno
stijenu miniranjem razdrobiti i usitniti. Ovakvo razorena i usitnjena stijena, ili ugalj, sa
mlazom vode spiraju i transportuju do sabirnog mjesta (bunker i sl.). U ovakvim sluèajevima
pritisak vode je nešto niži i kreæe se do 2,0 Mpa, izuzetno više (do 5,0 Mpa). Nedostatak
kombinovanog naèina kopanja leži u složenosti organizacije rada, što se ogleda u potrebi
primjene dvije razlièite tehnologije i nužnih prekida u radu. Ovi prekidi uslovljeni su stvaranjem
uslova za svaku tehnologiju posebno.
Ovakav postupak primjenjiv je ne samo kada je u pitanju mješani stjenski materijal,
veæ kada su u pitanju èvrsti i kompaktni ugljevi, koji se miniranjem rastresu i na taj naèin
omoguæi veæa efikasnost vodenog mlaza.
Kod ovog postupka uèinci su niži nego kod hidromehanièkog naèina razaranja, s
obzirom da su izmjene u tehnologijama uslovljene znatnim vremenskim neproizvodnim
pauzama.
MEHANIÈKO – HIDRAULIÈNI POSTUPAK podrazumjeva primjenu mehanièkih
ureðaja za razaranje stjena i paralelnu primjenu vodenog mlaza, kao sistema za dopunsko
razaranje i transport. Ovaj postupak pokazao se veoma efikasnim kada su u pitanju èvrsti
ugljevi i slabije stijene. Jedna ovakva mašina prikazana je na slici 7.4.. Mašina spada u
273
kombinovane probojne mašine sa dodatkom

sistema za vodu pod pritiskom. Èitav sistem
projektovan je za rad u uglju moænosti sloja
od 1,9 – 2,6 m.
Ovakav sistem pokazao se veoma
produktivnim i uspješnim kada je u pitanju
izrada jamskih prostorija. U oglednim
dionicama ovakvim sistemom bilo je
moguæe postizati napredovanje 3 – 4 km /
mjesec.
U nedostatke ove mašine spadaju:
potreba za korištenjem dvije vrste energije
(elektrièna i voda pod pritiskom); složena
konstrukcija mašine i nešto složenija
Slika 10.4. Mehanièko – hidraulièna probojna organizacija rada.
mašina K – 56 MG (ruske proizvodnje)
Tabela 7.1. Tehnièke karakteristike nekih hidromonitora ruske proizvodnje
Tabela 7.2.: Tehnièke karakteristike nekih tipova probojnih mašina mehanièko-

hidrauliènog naèina razaranja uglja ruske proizvodnje.
274
Ilustracije radi u tabelama 7.1. i 7. 2. dati su osnovni podaci za nekoliko hidromonitora

i probojnih mašina koje rade na principu mehanièko-hidrauliènog postupka. Iz podataka o
hidromonitorima i probojnim mašinama moguæe je sagledati relacije u kojima se kreæu pojedini
parametri opreme i tehnološkog postupka.
Prilikom izrade jamskih prostorija u uglju, u zavisnosti od mehanièkih i strukturnih
osobina uglja, kod razaranja ugljene mase mlazom vode pod visokim pritiskom
(hidromonitorom), preènik mlaznice najèešæe se kreæe od d0 = 17-32 mm, pritisak vode u
hidromonitoru H0= 2,0–12,0 MPa, pri èemu se utrošak vode kreæe od Q0= 100–150 m3/min.
7.3.ELEMENTITEORIJERAZARANJAHIDROMONITOROM
Efikasnost razaranja stijenskog materijala vodenim mlazom zavisi od kompaktnosti

(gustine) vodenog mlaza i snage njegovog udara . Ovu problematiku izuèavali su mnogi
istraživaèi : M.A. Šostak, I.A. Tim, N.D.Holin, G.N.Roer, A. Gibson, Rajh, N.P. Gavirini i dr.
Kao rezultat njihovih istraživanja došlo se do zakljuèka da vodeni mlaz po izlasku iz mlaznice
sastoji se iz tri dijela.
PRVI DIO karakteristièan je po tome što je mlaz potpuno homogen po gustini, jednakog
je pritiska u svim presjecima i sa tendencijom poveæanja sile udara. To je tzv. efektivna zona.
ZA DRUGI DIO mlaza karakteristièno je da nije više potpuno homogen, zapaža se
njegovo raslojavanje na više manjih mlazeva i uoèava se prisustvo vazduha. Na ovom djelu
mlaza naglo se smanjuje pritisak, smanjuje sila udara i poveæava popreèni presjek mlaza. To
je tzv. zona aerizacije.
TREÆI DIO vodenog mlaza saèinjava emulzija vazduha i vodenih kapljica, s tim što
mlaz ima tendenciju širenja, a brzina i pritisak naglo se smanjuje.To je tzv. zona raspada
mlaza.
Na slici 7.5. prikazane su krive snage udara vodene struje u zavisnosti od pritiska
vode na izlazu iz mlaznice i udaljenja od mlaznice hidromonitora. Izlazni preènik mlaznice
iznosio je 10 mm. Struktura vodenog mlaza koji izlazi iz mlaznice hidromonitora prikazana je
na slici 7.6. se vidi da centralni dio vodenog
mlaza predstavljen je jezgrom u kome vladaju
gotovo iste brzine sa kojima mlaz istièe iz
mlaznice i u kome kompaktnost mlaza najveæa.
Sa udaljenjem od usta mlaznice preènik ovog
jezgra se smanjuje do potpunog isèeznuæa,
kada se završava prvi dio mlaza i poèinje
drugi. Sa završetkom drugog djela mlaza
smatra se da i efikasna dužina vodenog mlaza
se završava.
Slika 7.5. Krive siline udara vodenog mlaza kod preènika mlaznice od 10 mm i razlièitih udaljenja
od usta mlaznice i pri razlièitim radnim pritiscima.
(Radni pritisak vodenog mlaza Hv dat je u metrima vodenog stuba)
275
Slika 7.6. Šemetski prikaz

strukture mlaza pod pritiskom
pri izlasku iz hidromonitora
Prema istraživanjima koja su vršena u pogledu uslova rada hidromonitora,

konstatovano je da optimalni uslovi postižu kod izlaznog otvora mlaznice izmeðu 15 i 25 mm
– kada je u pitanju razaranje ugljene mase. Meðutim kada je u pitanju samo odstranjivanje,
optimalni uslovi se postižu sa otvorom mlaznice oko 50 mm.
Ispitivanja su pokazala da kvalitet vodenog mlaza i moæ njegovog razaranja zavise
od stepena turbulencije. Što je turbulencija manja utoliko su brzina kretanja i stepen
homogenizacije vodenog mlaza veæi, što je razlog da se još u hidromonitorskoj cijevi teži da
sprijeèi turbulentno kretanje vode. Iz ovog razloga, odmah pri ulasku u hidromonitorsku
cijev prolaz vodene mase se usmjerava kroz više paralelno postavljenih cijevèica, èiji je
zadatak da vodenu masu izdjele u više paralelnih tokova manjeg popreènog presjeka, èime
se sprjeèava turbulentno kretanje vode, i pri izlasku iz mlaznice omoguæava velika gustina
mlaza. Na slici 7.7. prikazana je jedna ovakva hidromonitorska cijev, a na slici 7.8. razdjeljivaè
vodene mase i mlaznica sa dimenzijama.
Slika 7.7. Hidromonitorska cjev sa ugraðenim razdjeljivaèom vodene mase (Hidromonitor G – 1

Sovjetske proizvodnje)
Slika 7.8. Izgled razdjeljivaèa vodene mase i mlaznice sa dimenzijama

a) razdjeljivaè, b) mlaznica.
276
Prema ispitivanjima V. F. Hnikinima optimalni preènik izlaznog otvora mlaznice (do) je

u direktnoj vezi sa pritiskom vodenog mlaza (H0). U narednom pregledu dati su odnosi
izmeðu preènika mlaznice i promjene pritiska vodenog mlaza po Hnikinimu:
Preènik mlaznice, d0 mm 10 20 30 40 60 80 100 120 140

Pritisak vodenog mlaza H0MPa 40,5 33 27 23 19 16,5 14,7 13,5 12,5
Rezultati direktnog mjerenja dinamièkog pritiska vodenog mlaza, u zavisnosti od

preènika mlaznice i udaljenja mjesta mjerenja od izlaznog otvora mlaznice, za razlièite radne
pritiske vodene mase, prikazani su u tabeli 7.3.
Tabela 7.3. Osni dinamièki pritisak vodenog mlaza u zavisnosti od preènika mlaznice
i udaljenosti od izlaznog otvora mlaznice
Iz podataka prikazanih u tabeli 7.3. vidi se da željeni dinamièki pritisak vodenog

mlaza moguæe je obezbjediti pri razlièitim radnim pritiscima vodene mase i razlièitim preènicima
izlaznog otvora mlaznice. Pri ovom potrebno je imati u vidu, da osni dinamièki pritisak
vodenog mlaza sa udaljenjem od mlaznice, i kod manjih preènika, pokazuje tendenciju bržeg
pada nego kod mlazeva koji koriste mlaznice veæeg preènika. Sa ovim u vezi je i druge
karakteristike vodenog mlaza, prema velièini radnog pritiska, potrebno je razlikovati vodene
mlazeve sljedeæe kategorije:
- Vodeni mlaz niskog pritiska,do 1,0 MPa
- Vodeni mlaz srednjeg pritiska, od 1-5Mpa
- Vodeni mlaz visokog pritiska, od 5-60Mpa
- Vodeni mlaz izuzetno visokog pritiska, preko 60 Mpa
Prema istraživanjima koja je izvršio N.F. Cjapko, radni pritisak vodenog mlaza, kod
koga se sa zadovoljavajuæim stepenom ostvaruje njegovo iskorištenje, može se odrediti na
osnovu kriterijuma datog u obliku:
, Mpa (10.1)
gdje je : f1 – koeficijent èvrstoæe po Protoðakanovu – mlaðem (odreðen metodom,
drobljenja),
277
Prema Cjapku, ukoliko je H0< 5.f1, tada je režim razaranja vodenim mlazom nestabilan.
Sa poveæanjem pritiska preko (5.f1) režim razaranja se stabilizuje, a kapacitet hidromonitora
poveæava po zakonu parabole.
Na osnovu istraživanja izvršenih u SSSR – u i kriterijuma koji je predložio Cjapko, a
u funkciji od koeficijenta èvrstoæe uglja prema Protoðakonovu – mlaðem (f1) u tabeli 7.4.
data je klasifikacija ugljeva prema kategorijama iz tabele (2.36.) sa orijentacionim radnim
pritiscima.
Tabela 7.4. Orjentacioni radni pritisak vodenog mlaza u zavisnosti od èvrstoæe uglja
Od interesa je, za rješavanje praktiènih problema vezanih za izbor metode rada sa

hidromonitorom, prjedlog koji je proizašao kao rezultat veæeg broja ogleda u rudnicima
uglja dat u tabeli 7.5.
Tabela 7.5. Podjela ugljenih slojeva sa stanovišta metode razaranja vodenim mlazom
Brojèana vrijednost specifiène sposobnosti sloja za upijanje vode, koja je utvrðena

kao mjerilo klasifikacije ugljeva u tabeli 7.5. odreðuje se po obrascu:
(10.2)
gdje su:
Q – kolièina vode koju upije masa prilikom utiskivanja, cm3
P – pritisak kojim se utiskuje voda, bara
t – vrijeme trajanja postupka pri utiskivanju vode,sec
S – površina bušotine koja služi za utiskivanje vode (izvoðenje ogleda), cm2
d – preènik bušotine, cm
l – dužina djela bušotine na kojoj se vrši utiskivanje vode, cm
278
7.4.PRORAÈUNVAŽNIJIH PARAMETARA
1.USLOVNA ÈVRSTOÆA UGLJENOG MASIVA. Prilikom proraèuna parametara

hidromehanièkog razaranja uglja neophodno je prvo odrediti uslovnu èvrstoæu stijenskog
masiva po obrascu:
(10.3.)
gdje su:
Rp – jednoaksijalna èvrstoæa na pritisak, Mpa
Rz – jednoaksijalna èvrstoæa na zatezanje, Mpa.
2.KRITIÈNIPRITISAKVODENOGMLAZAPRIKOMEDOLAZIDORAZARANJA
UGLJENE MASE. Ova vrjednost se proraèunava po empiriskom obrascu:
(10.4.)
3.RADNI PRITISAK vode, po pravilu treba da bude veæi od kritiènog pritiska
(Hk), a može se proraèunati po kriterijumu Cjapkina (obrazac 10.1.), ili po obrascu:
(10.5.)
gdje je: - specifièna sposobnost ugljenog sloja za upijanje vode, cm /bara.sec (v.
tabelu 7.5) i obrazac (10.2.).
4.KOLIÈINA VODE koja proðe kroz mlaznicu u m 3/sec proraèunava se po obrascu:
(10.6.)
gdje su
= 0,92 – 0,96 - koeficijent rastura vode
d- preènik otvora mlaznice, m
g = 9,81 m/sec2 - ubrzanje zemljine teže
H- radni pritisak vode izražen u metrima vodenog stuba, m.
5.PREÈNIK OTVORA MLAZNICE odredit æe se po obrascu:
(10.7.)
3
gdje su: Q - kolièina vode koja proðe kroz mlaznicu, m /sec
H – velièina radnog pritiska vode iskazana u metrima vodenog stuba, m.
6. OPTIMALNO RASTOJANJE hidromonitora od èela otkopa odgovora efektivnoj
dužini vodenog mlaza (lef). Ova dužina se može proraèunati iz iznosa da je:
(10.8.)
gdje je: d = preènik mlaznice, m.
Isto tako efektivna dužina vodenog mlaza, pri kojoj æe doæi do optimalnog korištenja
raspoložive energije vode pod pritiskom, može se proraèunati po obrascu:
(10.9.)
279
gdje su :
H - radni pritisak vodenog mlaza, u barima
f1 - koeficijent èvrstoæe odreðen metodom drobljenja (po Protoðakonovu – mlaðem),
d - preènik mlaznice, m
= 0,004-0,005 – koeficijent vezan za turbuletno kretanje vode
Eksperimetrima je ustanovljeno da efektivna dužina vodenog mlaza, koji obezbjeðuje
efikasno razaranje uglja, kreæe se, u zavisnosti od otvora mlaznice, u granicama
Za otvor mlaznice od d = 0,019 – 0,022 m Lef = 8 – 10m
Za otvor mlaznice od d = 0,025 – 0,027 m, Lef= 10 – 15 m
Isto tako ustanovljeno je da ukoliko preènik vodenog mlaza ne prelazi vrjednost od
(6 – 7) d cm, na rastojanju od 1 m od mlaznice, kvalitet vodenog mlaza se može smatrati
zadovoljavajuæim. U protivnom ne postižu se željeni efekti razaranja. O ovom parametru
neophodno je voditi raèuna prilikom konstrukcije mlaznice.
7. “ KONSISTENCIJA PULPE” izražava se odnosom izmeðu mase razorenog uglja i
za ovo razaranje utrošene kolièine vode u nekoj odreðenoj jedinici vremena. Ova vrijednost
odreðuje se po obrascu:
(10.10.)
gdje su:
H - radni pritisak, Mpa
Hk - kritièni pritisak, Mpa.
8. KAPACITET (UÈINAK) hidromonitora za sluèaj izrade podsjeka ili jamske
prostorije proraèunava se po obrascu
U = 0,85 ksQ K , tona/sek
odnosno
Umin= 60 U , tona/ min (10.11.)
gdje su :
Q - utrošak vode, m3/sec
Kp- konsistencija pulpe (obrazac 10.10),
Ks- popravni koeficijent koji uzima u obzir velièinu i oblik prostorije.
Ovaj koeficijent moguæe je proraèunati po obrascu:
gdje su:
b - srednja širina jamske prostorije (spoljne mjere), m
h - srednja visina prostorije (spoljnje mjere), m
Meðutim stvarni uèinak hidromonitora je nešto niži i zavisi od veæeg broja èinilaca,
kao što su: stvarni pritisak vode, ispravnost hidromonitora, uslovi uklanjanja razorenog
materijala, osvetljenost radilišta, broj sitnih kvarova i sl. Imajuæi ovo u vidu moguæe je
stvarni uèinak hidromonitora proraèunati po obrascu:
(10.12)
gdje je kst= 0,6 – 0,8 – koeficijent stvarnog rada hidromonitora.
280

Knjiga 8

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Knjiga 8

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

– Izgradnja podzemnih rudarskih objekata –

Rušenje radne sredine bez upotrebe eksploziva

6.2. ROTACIONO BUŠENJE

6.2.1. SREDSTVAZAROTACIONO BUŠENJE

Slika 6.44. Rotacione bušilice

Za razaranje stijenskog materijala kod rotacionog bušenja koriste se krunice

Slika 6.45. Krune za rotaciono bušenje

6.2.1.1. RUÈNE VRTALICE

Slika 6.46. Kinematska šema elektriène vrtilice

U izvjesnim sluèajevima, kada je potrebno poveæati snagu vrtalice, poveæanje snage

RUÈNE PNEUMATSKE VRTALICE ZA razliku od elektriènih opremljene su

Slika 6.47. Ruèna pneumatska vrtalica

Osnovne odlike ove vrtalice su mala težina i povoljan radni uèinak.

RUÈNE HIDRAULIÈNE VRTALICE. U odreðenim uslovima primjenjuju se vrtalice

Stubne vrtalice primjenjuju se kod izrade bušotina u horizontalnim i kosim

Protoðakonovu do 12 (najèešæe od 5-10). Ove vrtalice predviðene su za bušenja bušotina

Slkika 6.49. Stubna elektrièna vrtalica

S obzirom na veliku sopstvenu težinu vrtalice se postavljaju na posebne stubove.

Slika 6.50. Bušaæa kola opremljena vrtalicom

Bušaæa kola opremljena su najmanje sa dvije vrtalice, koje zahvaljujuæi bušaæim

Slika 6.51. Uskopna

6.2.1.3. PRIBOR ZA BUŠENJE

Slika 6.53. Bušaæe svrdlo

IZMJENJIVE KRUNE ZA BUŠENJE sastoje se iz: 1 - tijela krune, 2. - pera (krakova;

Slika 6.54. Izmjenjive krune za rotaciono bušenje

ŠIPKA ZA BUŠENJE: kod ruènih vrtalica izraðuje se od èeliènog štapa, obièno

6.2.1.4. ÈIŠÆENJE BUŠOTINE

Prilikom rotacionog bušenja izdrobljeni stijenski materijal uklanja se: mehanièki,

Slika 6.58. Vrtalica opremljena svrdlom sa ispirnom glavom

6.2.1.5. ODRŽAVANJE BUŠAÆEG SVRDLA

6.2.1.6. EKSPLOATACIJA STUBNIH VRTALICA

Istaknuto je da zbog svoje velike sopstvene težine i potrebe za veoma snažnom

Slika 6.59. Izgled bušaæih kola opremljenih

U zavisnosti od dužine bušotine,

Slika 6.60. Principijelna šema bušenja dužih bušotina svrdlima

Da bi se izbjegli opisani manevri, vezani za nastavljanje i rastavljanje šipki bušaæeg

6.2.2.1. ODREÐIVANJE SNAGE BUŠILICE

Slika 6.61. Šema razaranja kod rotacionog bušenja

odnosno poslije sreðivanja

odnosno poslije sreðivanja

Otpor stijene, koji se suprotstavlja kretanju prednje strane sjeèiva, projektovan na X

odnosno poslije sreðivanja

odnosno poslije sreðivanja

gdje je: - prednji ugao zakošenosti sjeèiva (v. sl. 6.61-b.)

- na prednjoj strani sjeèiva

Ukupna vrijednost horizontalnih komponenti

Ukupna vrijednost vertikalnih komponenti

r1, r3 - odgovarajuæi polupreènici sjeèiva, v. sl. 6.61-a.

Širina prednje površine sjeèiva, koja je u kontaktu sa stijenom, data je izrazom:

gde je: 0,5h = b - dubina utiskivanja sjeèiva u stijensku masu.

Boèni pritisak, koji je posledica obrtnog momenta, iznosi:

odnosno poslije sreðivanja:

OBRTNI MOMENAT na bušaæu krunu proraèunava se po obrascu:

gde je rm = 2/3r1 - krak momenta.

Potrebna snaga za obrtanje bušaæe krune da se prikazati obrascem:

U sluèaju da se bušilica automatski potiskuje, tada snaga pogonskog motora koji

6.2.2. 2. ODREÐIVANJE BRZINE BUŠENJAKOD ROTACIONOG BUŠENJA

Slika 6.62. Kinematika radne oštrice dlijeta kod rotacionog bušenja

Prodiranje oštrice u radnu sredinu suprostavljaju se normalne sile N1 i N2, uslijed

- kontaktna površina oštrice (cm2)

Za sile trenja važi:

Uslov rušenja sredine je:

odnosno projekcijom na vertikalnu ravan slijedi: