5.

Veprat dhe paisjet elektrike te hidrocentraleve

5.1 Hidrogjeneratoret.

Gjeneratoret sinkron dhe ata induktiv perdoren per te konvertuar energjine mekanike ne dalje te
turbines ne energji elektrike. Gjeneratoret induktiv perdoren zakonisht ne central me fuqi te vogel (me te
vogel se 5 MVA) per shkak te kostove te tyre te ulta qe rezultojne nga eleminimi i eksituesit, i
rregullatorit te tensionit dhe pajisjes sinkronizuese te cilat jane te lidhura me gjeneratorin sinkron.
Gjeneratori induktiv e merr rrymen e tij te eksitimit nga rrjeti elektrik dhe per kete arsye keta
gjeneratore nuk mund te perdoren ne sisteme elektrike te izoluara.
Pjesa me e madhe e instalimeve hidroelektrike perdorin gjenerator sinkron me pole te dukshme.
Maqinat me pole te dukshme perdoren per shkak se turbinate hidraulike operojne zakonisht me
shpejtesi te vogla, duke kerkuar keshtu nje numer relativisht te madh te fushave te poleve
me qellim arritjen e frekuences se kerkuar. Nje rotor m e pole te dukshme eshte mekanikisht
me i pershtatshem per operim me shpejtesi te vogla, krahasuar me maqinat me pole te
mbuluara, te cilat aplikohen ne turbogjenerator me akse horizontale dhe me shpejtesi te medha.
Makinat sinkrone me pole te dukshme kane diameter te madh (deri 16m) dhe raport te vogel te
gjatesise dhe diametritr l/D=(0.15/0.2). Zakonisht keto makina kur ndertohen si gjeneratore vihen
ne levizje nga turbinate me uje prandaj edhe quhen hidrogjeneratore. Makinat sinkrone me pole te
dukshme kane zakonisht numer te madh polesh dhe perdoren per shpejtesi te rrotullimit me te vogel
ose te barabarte me 100 rrot/min.
Makinat sinkrone me shpejtesi mbi 1500rrot/min ndertohen me pole te padukshme per te rritur
qendruesmerin mekanike ndaj veprimit te forcave centrifugale. Turbinat me avull ndertohen me
shpejtesi 3000rrot/min, prandaj gjeneratoret qe vihen ne levizje nga to quhen turbogjeneratore dhe
ndertohen me pole te padukshme.
Ne pergjithesi gjeneratoret hidroelektrik jane te projektuar te japin fuqine e kerkuar ne kVA me
shpejtesine, frekuencen dhe tensionin nominale si dhe koeficientin e fuqise per kushte te
specifikuara te punes duke perfshire temepraturen e ftohjes (sistemet e ftohjes me qarkullim natyral
ose te drejtuar te ajrit). Standartet e industries specifikojne ngritjet e lejuara te temperatures ne
komponenetet e gjeneratorit te cilat varen nga niveli I tensonit, klasa e izolacionit te peshtjellave
(ANSI, C50.12; IEC, 60034-1). Karakteristika e gjeneratorit kurba (Fig. 5.1) paraqet vlerat
maksimale te fuqise aktive dhe reaktive per tension nominal, brenda te cilave gjeneratori mund te
punoje pa kaluar limitet ne lidhje me nxehjen e rotorrit apo statorit apo parametarve te tjere.
Standartet japin gjithashtu guida ne lidhje rrymat e lidhjes se shkurter, mbitensionet si dhe kerkesat
ne lidhje per rrymat mosballancuese per kohe te shkurter (ANSI, C50.12; IEEE, 492).
Gjeneratoret sinkron kerkojne eksitim me rryme te vazhduar per rotorrin, i cili sigurohet nepermjet
sistemit te eksitimit qe pershkruhet ne nje paragraf te vecante.
Ne hidrocentrale perdoren kryesisht hidrogjenerator sinkron te rrymes alternative tri fazore.

1
FIG. 5.1 Karakteristike tipike e nje hidrogjeneratori (me koeficient fuqie 0.9 per tension nominal). (IEEE Standard 492, IEEE
Guide per Operim in dhe Mirmbajtjen e hidrogjeneratoreve)

2
Gjeneratoret mund te jene vertikal ose horizontal, por pjesa me e madhe e instalimeve jane
vertikale. Komponentet kryesor te nje gjeneratori vertikal jane statori (kafazi, berthama nagnetike
dhe peshtjellat), rotorri (boshti, polet me peshtjellat, unaza mbeshtetese, fiksuesit), kuzhineta
pasqyre, nje ose dy kuzhineta drejtuese, kllapat e siperme dhe te poshtme per mbajtjen e
kuzhinetave dhe komponenteve te tjere, dhe suportet qe jane te mberthyera me bullona ne
bazament. Komponente te tjere mund te jene nje eksitues i lidhur drejt per se drejti, sinjalizuesi i
shpejtesise se gjeneratorit, sistemi i frenimit te rotorit, sistemi i ngritjes se rotorrit, dhe sistemi i
ventilimit me fohesa siperfaqesor (IEEE, 1095). Berthama e statori eshte e ndertuar me flete celiku
te mbeshtetura ne kornizen (kafazin) e statorit. Peshtjellat e statorit mund te jene te ndertuara me
berthame me nje mbeshtjellje apo dredhe ose me shume dredha te lidhura ne seri per te formuar nje
qark trefazor. Peshtjellat me dy shtresa te perbera nga dy berthama per slot, jane me te perdorshme.
Peshtjella e statorit normalisht lidhet ne konfigurimin wye, me neutrin te tokezuar sipas metodave
alternative, zgjedhja e se ciles do te varet nga madhesia e lejuar e rrymes faze - tokes per lidhje te
shkurter (IEEE, C62.92.2, C37.101). Tensionet gjeneratorike ne dalje variojne nga 480 V AC ne 22
kV AC linje me linje, ne varesi te fuiqise totale te instaluar per agregat ne MVA. Dedektoret e
temperatures instalohen ndremejt pershtjellave ne nje numer te ckatuar te sloteve te statorit gjate
periferise se tij.
Rotori zakonisht perbehet nga nje kornize prane boshtit te gjeneratorit, nje mbeshtetese te ndertuara
me celik ose unaza te laminuara, si dhe nga polet e rotorit qe vendosen ne kete mbeshtetese.
Konstruksioni i rotorit do te varet shume nga boshti, sistemi i kuzhinetave , shpejtesia e agregatit,
tipi i ventilimit, permasat e rotorrit, si dhe karakteristikat e turbines hidraulike. Peshtjellat qetesuese
ose amortizuese ne formen e zbarrave te bakrit jane te perfshira ne pjesen ballore me qelli m
amortizimin e oshilacioneve te shpejtesise. Kuzhineta pasqyre perballon masen e gjeneratorit
dhe turbines se bashku si dhe kuzhinetat hidraulike te vendosura ne rroten e punes dhe ajo mund te
jete e vendosur ose ne pjesen e siperme , mbi rotorrin (agregatet e varur) ose poshte rotorrit
(agregatet e tipit cader). Kuzhientat pasqyre jane te ndertuara me segmente, jane te lubrifikuara me
vaj dhe mund te jene me shtrese babiti. Nje ose dy guzhineta drejtuese te gjeneratorit perdoren per
te kufizuar levizjet radiale te boshtit te gjeneratorit.
Sistemet e mbrojtjes nga zjarri zakonisht instalohen per te dedektuar produkte te djegshme ne
brendesi te gjeneratorit, te iniciojne nje process te shpejte de energjezimi te gjeneratorit, dhe te
leshojne materiale per shuarjen e zjarrit. Dioksidi i Karbonit dhe uji perdoren zakonisht per shuarjen
e zjarrit.
Vibrime te medha te agregatit mund te identifikohen si rezultat i disbalancave mekanike apo
magnetike. Per kete qellim instalohen pajisje per monitorimin e vibrimeve me qellim dedektimin e
vibrimeve, spostimeve te bushtit dhe leshimin e alarmeve dhe ndalimin e agregatit. Perzgjedhja e
inercise se gjeneratorit eshte nje konsiderate mjaft e rendesishme gjete projektimi te nje
hidrocentrali. Mbixhirot dhe rritja e shpejtesise e agregatit turbine gjenerator gjate kushteve te
hedhjes se ngarkeses apo zbrosit, te shaktuara nga stakime te menjehershme ten je ngarkese
elektrike, eshte ne proporcion invers me inercine e kombinuar te turbines dhe gjeneratorit. Inercia e
turbines eshte zakonisht rreth 5% e inercise se gjeneratorit.Gjate projektimit te nje hidrocentrali,
inercia e grupit turbine gjenerator, kohet efektive te hapjes dhe mbylljes se aparatit drejtues te
lopatave apo hundezave, si dhe dimensioned e tubacionit sjelles, penstokut, perllogariten dhe
optimizohen ne menyre te tille qe te kontrollojne fluktuacionin e presioni ne penstock dhe
ndryshimin e shpejtesise te turbine gjeneratorit gjate hedhjes se ngarkeses dhe njekohesisht gjate
marrjes se saj. Ndryshueshmeria e shpejtesise mund te zvogelohet nepermjet rritjes se inercise se
gjeneratorit, si dhe rritjes se kostos. Inercia mund te rritet nepermjet rritjes se mases se gjeneratorit,
rregullimit te diametrit te rotorrit, ose nepermejt shtimit te nje mekanizmi me dhembe. Inercia e
agregatit ka efekt te rendesishem edhe ne qendrueshmerine kalimtare te sistemit elektrik, meqenese
ky factor influencon shkallen me et cilen mund te ndryshoje energjia e gjeneruar per te kontrolluar

3
pershpjetimin e rotorit kendin e sfazimit gjate proceseve te demtimeve kalimtare ne sistem. [Per me
shme informacion referojuni ”Power System Stability and Control, Kundur (1994)

Fig 5.2 Hidrogjeneratori

Hidrogjeneratori perbehet nga dy pjese kryesore indukti,ne peshtjellen e te cilit krijohen f.e.m dhe
sistemi i eksitimit qe sherben per krijimin e fluksit magnetik kryesor.
Hidrogjeneratoret sinkron ndertohen me indukt te palevizeshem (statori)dhe sistem te eksitimit te
levizeshem (indukti ose rrotori).

Fig 5.3 Skema e hidrogjeneratorit

Per krijimin e fushes magnetike rrotulluese te gjeneratorit ,sherbejne elektromagnetet me pole te

dukshem te montuar ne rrotor peshtjellat e te cilave ushqehen nga nje burim i rrymes se vazhduar.
Kur gjeneratori sinkron punon i lidhur me rrjetin ai duhet ti pergjigjet ne cdo rast ndryshimeve te
ngarkeses.Per te rritur shkallen e sigurise se furnizimit te konsumatoreve me energji elektrike si

4
dhe per arsye ekonomike gjeneratori duhet te punoj ne te gjitha regjimet me shpejtesi kostante.Nga
ana tjeter numri i rotullimeve te gjeneratorit duhet te siguroje nje frekuenc te barabarte me 50Hz.
Frekuenca varet nga numri i cift poleve dhe nga numri i rrotullimeve te rrotorit te gjeneratorit qe
shprehet me anen e formules :

f=pn/60

ku: p=numri I cift poleve te rrotorit

n=numri I rrotullimeve te rrotorit.

Me numer te madh rrotullimesh pergatiten hidrogjeneratoret e fuqive te vogla sidomos ato me

bosht horizontal,ndersa me numer te vogel rrotullimesh pergatiten ato te fuqive te medha qe kane
numer te madh polesh dhe si rrjedhim permasa te medha per rrotorin dhe statorin.

Per hidroeneratoret jepen keto lloj fuqish:

Fuqia e plote qe tregon kufirin me te larte te fuqise aktive te hidrogjeneratorit:

S=UI
Fuqia aktive qe karakterizon procesin e shnderimit te energjise mekanike te turbines ne energji
elektrike:

P=Scosφ
Fuqia reaktive

Q=Ssinφ

Energjia reaktive qe prodhojne gjeneratoret nuk shnderrohet ne energji te formave te tjera .Ajo
nevojitet per krijimin e fushave elektrike dhe magnetike qe jane te domosdoshme per punimin e
motorreve asinkron,transformatoret etj.

5
5.1.1 Pjeset perberese kryesore te hidrogjeneratoreve

Ne mirfunksionimin e hidrogjeneratoreve rendesi te vecant ka sjellja e komponenteve perberes te

tyre te cilet jane:

Fig 5.4 Pjeset perberese te hidrogjeneratoreve

Statori

Statori ose pjesa e palevizeshme e gjeneratorit perbehet nga pjeset mbeshtetese ,karkasa,berthama
dhe peshtjella e statorit.

Rrotori.Ne hidrogjeneratoret e te gjithe tipeve ,polet jane te dukshme dhe te ngjashem ne strukture e
funksionim.

6
 Fig 5.5 Pjeset perberese te rrotoreve te hidrogjeneratoreve

Fig 5.6 Rrotori i hidrogjeneratorit

Aksi gjeneratorit

Aksi i gjeneratorit transmeton energjine mekanike nga turbina hidraulike ne gjenerator.Ky aks
montohet drejteperdrejt ne aksin e turbines .Gjeneratoret prodhohen qe te kene nje aks sa me te
shkurter ne menyre qe te ulen vibrimet dhe kostoja e tyre.

7
Frenat

Per hidrogjeneratoret vihet kusht qe te pajisen me nje sistem mekanik frenimi me freksion.Ky
sistem ndihmon ne ndalimin e rrotullimeve te gjeneratorit kur shkeputet nga rrjeti,pa krijuar
probleme.
Hidrogjeneratoret modern pervec sistemit me freksion perdorin dhe sistemin dinamik elektrik,i cili
ben te mundur minimizimin e konsumit te frenes mekanike me freksion.

Kuzhinetat mbeshtetese

Hidrogjeneratoret per te mbajtur gjithe peshen e pjeses rrotulluese te agregatit perdorin kuzhinetat
mbeshtetese te cilat vendosen ose ne krye te gjeneratorit ose ne bazament.

Kemi kater tipe kuzhinetas.

a-Kuzhineta ne form pllake.

b-Kuzhineta te sheshta vet ballancuese.
c-Kuzhineta te tipit me mbeshtetese elastike
d-Kuzhineta me diafragme vet kompensuese.

Ftohesit

Per te gjithe hidrogjeneratoret me fuqi mbi 5 Mw perdoret sistemi ftohes uje- ajer .Keto sisteme
vendosen ne tere hapsiren periferike te berthames se statorit.

Sistemi I shuarjes se zjarrit.

Ky sistem ne shume vende behet ne perputhje me rekomandimet dhe standartet e vendosura nga
“Entet e mbrojtjes nga zjarret”.Keto sisteme jepen ne perputhje me koston efektive te tyre.

5.1.2 Tipet e gjeneratoreve

Ne perputhje me shpejtesine e rotullimeve dhe te kapacitetit te prodhimit dallohen tri tipe

gjeneratoresh.

- Gjeneratoret e tipit standart.

- Gjeneratoret e tipit cader.
- Gjeneratoret e tipit gjysem cader.

Gjeneratoret e tipit standart.

Gjeneratoret e ketyre tipeve ,ndertimi skematik i te cileve tregohet ne figure,perdoren ne rastet kur
shpjtesia e rrotullimit eshte nga 150 deri ne 1000 rrot/min.

8
Keto tipe gjeneratoresh qe mund te quhen ”klasik“ jane projektuar ne menyre standarte qe perpara
daljes se gjeneratoreve te tipeve me te rinj cader dhe gjysem cader.Ndertimi konstruktiv i ketyre
gjeneratoreve behet ne ate menyre qe kuzhinetat mbeshtetese vendosen ne nje mbajtese per pesha te
renda qe kane aftesine qe te mbajne gjithe peshen e gjeneratorit,pa lejuar dridhje gjate punes
normale .
Kjo menyre e ndertimit te ketij gjeneratori perdoret atehere kur gjeneratori duhet te perballoj
shpejtesi te medha rrotullimesh.
Vecori dalluese e ketyre hidrogjeneratoreve eshte ndertimi i rrotorit me diameter relativisht te
vogel.Ne keto gjeneratore ,kryesisht per te zvogeluar humbjet ,hapsira ndermjet statorit e rrotorit
eshte shum e vogel.Kjo hapsire ajrore lihet e tille sa te lejoj vetem perballimin e shtytjes mbi
kuzhinetat mbeshtetese.

Gjeneratoret e tipit cader

Gjeneratoret e tipit cader ndertimi skematik i te cileve tregohet ne figure perdoret ne rastet kur kemi
nje shpejtesi te vogel rrotullimi nga 60 deri ne 200 rrot/min.

9
Ndertimi konstuktiv i ketyre gjeneratoreve ,merr parasysh vecorin e perballimit te presioneve te
ushtruar nga kuzhineta mbeshtetese mbi bazament,ne kushte punimi me shpejtesi relativisht te
uleta.Nje gje e tille,ben te panevojshem vendosjen e kuzhinetave mbajtese ne krye te
makines.Menjanimi i kuzhinetave mbajtese ne krye te gjeneratorit ,ben qe kostoja e tij te jete nga
me te uletat.

Gjeneratoret e tipit gjysem cader

Keto tipe gjeneratoresh perdoren kur shpejtesia e makines primare (turbina) eshte e rendit nga 150
deri ne 1000 rrot/min.

10
Konstruksioni i tyre merr parasysh perballimin e presionit te ushtruar nga mbeshteteset mbi
bazament.Ne kete rast kjo realizohet permes kuzhinetave mbeshtetese ne krye te
makines.Konstruksioni i tyre merr parasysh perballimin e presionit te ushtruar nga mbeshteteset
mbi bazament.Ne kete rast kjo realizohet permes kuzhinetave mbajtese ne krye te makines.

5.1.2 Pajisjet ne dalje te gjeneratorit

Dalja e gjeneratorit lidhet me pajisjet dalese nepermjet kabllove, zbarave ose nje zbare fazore te
izoluar. Pajisjet ne dalje perfshijne transformatoret e rrymes, (CTs), transformatoret e tensionit
(VTs), dhe shkarkuesit. Transformatoret e rrymes dhe te tensionit perdoren per sistemin e mbrojtjes
rele, matjen dhe sinkronizimin, si dhe per funksionet e sistemit te eksistimit dhe rregullatorit te
shpejtesise. Pajisjet mbrojtese nga mbitensionet, perfshijne shkarkuesit dhe kapacitoret, dhe
sherbejne per te mbrojtur gjeneratorin dhe peshtjellat e tensionit te ulet te transformatorit ngrites
nga shkarkimet atmosferike dhe mbitensionet e komutimit.

5.1.3 Celesat dhe thikat e Gjeneratorit

Celesat dhe thikat e izoluara apo ndaresat e gjeneratorit perdoren per te kycur dhe ckycur
gjeneratorin nga sistemi elektrik. Celesat e gjeneratorit mund te jene te vendosur si ne anen e
tensionit te ulet ashtu edhe ne ate te tensionit te larte te transformatorit ngrites. Ne disa raste
gjeneratori eshte I lidhur me sistemin nepermjet celesave te vendosur ne nestacionin e
hidrocentralit. Celesat e gjeneratorit mund te jene celesa me vaj, me ajer ose te tipit me gaz te
komprimuar te izoluar ne varesi nga specifikimet teknike. Celesi mbyllet si pjese e procesit te
sekuencave te sinkronizimit te gjeneratorit dhe hapet si nga kontrolli I operatorit si jese e

11
sekeuncave automatike te ndalimit te agregatit ose nga veprimi I releve mbrojtese ne rast te
kushteve te nje demtimi te mundshem.

5.2 Transformatoret

Transformatori ngrites sherben per te ngritur tensionin gjeneratorik ne tensionin transmetues apo ate
te nenstacionit te centralit. Transformatoret ngrites te gjeneratoreve,zakonisht jane te specifikuara
dhe operojne ne perputhje me standardet nderkombetare per trasnformatoret e fuqise, duke patur
parasysh faktin qe transformatori do te operoje afer vlerave te tij maksimale pothuajse pergjate
gjithe jetes se tij. Jane projektua tipe te ndryshme te sistemit te ftohjes ne varesi nga fuqia e
transformatorit, kushtet e punes se tij ne aplikme te caktuara. Ne disa aplikime jane parashikuar
peshtjella dyfishe te tensionit te ulet me qellim lidhjen e dy njesive gjeneruese ne te njejten ane te
trasnformatorit ngrites. Gjithashtu jane parashikuar edhe peshtjella terciare per tu sherbyer nevojave
vetjake te rrymes alternative te centralit.

Me ndihmen e transformatoreve,ne nivele te ndryshme tensioni behet e mundur tranasmetimi ne

rruge elektromagnetike i energjse nga burimi deri ne afersi te konsumatorit.

Fig 5.9 Transformatori

Transformatoret qe vendose ne hidrocntrale kane per detyre qe energjine e prodhuar nga

gjeneratoret me nje tension te caktuar(6.3ose10.5kv)ta kalojne ne sistemin e transmetimit.Per ta
dalluar nga transformatoret e rrjetit te transmetimit dhe te shperndarjes transformatoret e
centraleve quhen shpesh transformator ngrites.Ky dallim percaktohet nga fakti qe peshtjella e tyre
primare lidhet me daljen e gjeneratorit prandaj dhe ka tension te njejte me to.Ndersa nga ana tjeter
lidhet me rrjetin e transmetimit. Ne pergjithesi transformatoret e hidrocentraleve jane me vaj,
berthama e te cileve se bashku me peshtjellen jane te futur brenda kazanit te mbushur me vaj. Kjo
behet per arsyje se vaji i transformatorit ka vecori shume te mira izoluese dhe ftohese. Per te rritur
shkallen e intesitetit te ftohjes se peshtjellave dhe berthames vaji gjate tere kohes qe transformatori
eshte ne pune qarkullohet me radiator te jashtem.Transformatoret rrites ne ndryshim nga
transformatoret e tjere ndertohen per te kapercyer dhe disa kufizime te tjera sic jane,puna ne regjim

12
te vazhduar me koeficent fuqie te reduktuar dhe me tension primar nominal te rendit 105% te
tensionit nominal.
Nje problem i rendesishem i transformatoreve ngrites eshte dhe lidhja e tyre me gjeneratoret dhe me
rrjetin e sistemit.

Me e perhapur eshte lidhja ne bllok, gjenerator-peshtjelle primare dhe peshtjelle sekondare –rrjet i
sistemit.

Kjo skeme perdoret te rreth 75% e hidrocntraleve te botes.

Ndonese eshte me e shtrenjte eshte me e preferuar sepse realizon lidhjen ne nje menyre me te
thjeshte nga ana e tensionit te ulet, ka permasa me te reduktuara te transformatoreve ne krahasim
me skemat e tjera alternative si dhe realizon nje harmonizim me te mir te skemes se lidhjes. Pervec
skemes bllok kemi edhe skemat e tjera.

- Lidhja e dy gjeneratoreve me nje transformator

Ne keto raste mund te behet ose lidhja e dy gjeneratoreve ne primarin e nje transformatorit me dy
peshtjella ose mund te perdoren transformator me tre peshjtella.
Ne rastin e fundit secili nga dy gjeneratoret e centralit lidhet me njeren nga dy peshtjellat e vecanta
primare ndersa peshtjella e vetme sekondare lidhet ne rrjetin e transmetimit .Te dy skemat e
mesiperme te lidhjes kane dy te meta kryesore.

Se pari- humbjet e njerit nga transformatoret ngrites.

Se dyti -zevendesimi i transformatorit me tre peshtjella eshte me i kushtueshem se transformatori

ngrites i skemes se pare.

13
5.3 Sistemi i eksitimit

Sistemi i eksitimit permbush dy funksione kryesore:

1. Prodhon tension te vazhduar DC (dhe fuqi) per te induktuar rrume ne peshtjellat e gjeneratorit.
Ka nje raport te drejtperdrejte ndermjet tensionit gjeneratorik dhe madhesise se rrymes rrjedhese ne
fushen e peshtjellave qe eshte pjese e karakteristikave te sistemit te eksitimit per nje gjenerator te
caktuar.
2. Eshte nje mjet per realizimin e rregullimit te tensionit gjeneratorik ne nje vlere te vendosur si
dhe sherben si qetesues i oshilacioneve qe mund te vijne nga sistemi.

Perpara viteve 1960, gjeneratoret realizoheshin me eksitues rotativ te cilet ushqenin fushen e
gjeneratorit nepermjet nje sistemi me unaze, nje eksituesi pilot rotativ qe ushqente fushen kryesore
te eksitimit si dhe nje rregulatori, i cili kontrollonte daljen e eksituesit pilot. Qe prej viteve 1960,
filozofia e eksitimit ka ndryshuar, referuar prezences se nje ure tiristoresh qe ushqehet nga nje
trasnformator eksitimi, i cili lidhet ne zbarat e gjeneratorit, i cili njihet edhe si ‘‘eksitues statik “
referoju literatures (IEEE, 421.1, 421.2, 421.4,421.5).

Nje tjeter sistem, i cili perdoret per njesite e vogla dhe me shpejtesi te madhe, eshte eksituesi pa
furca (brusha) me nje gjenerator dhe nje radrizator rotativ. Eksituesit modern statik kane avantazhin e
nje pergjigje per nje kohe shume te shpejte dhe rregullim te madh te tensionit per t’ju pergjigjur
ndryshimeve te shpejta te tensionit ne zbarrat e gjeneratorit gjate nje demtimi te mundshem ne
sistem. Kjo eshte mjaft e rendesishme per te tejkaluar konstanten e madhe te kohes T se gjeneratorit
ne pergjigjen ndermjet tensionit te zbarrave dhe tensionit te fushes ( e quajtur si T’d0 qe zakonisht
varion ne 5–10 sec). Ndryshimi i shpejte i tensionit te zbarrave eshte i nevojshme per te siguruar
qendrueshmerine kalimtare te sistemit gjate dhe menjehere pas ndodhjes se demtimeve ne sistem.
Pajisje te ndryshme ndihmese aplikohen tek eksituesit statik per te lejuar kontrollin ne distance te
vlerave te tensionit gjeneratorik si dhe per te kufizuar rrymen e fushes brenda kufijve termik te
rotorrit dhe kufijve te neneksitimit. Parashikohen pajisje per (Field flashing) rritjen e tensionit te
gjeneratorit gjate procesit fillestar te leshimit deri ne piken qe aktivizohet ura e tiristoreve. Ushqimi
per “field flashing” sigurohet nga sistemi i baterive ose sitemi alternative i nevojave vetjakete
centralit.
5.4 Rregullatori i shpejtesise

Rregullatori i shpejtesise eshte nje element mjaft i rendesishem i sistemit te kontrollit te shpejtesise
dhe fuqise se agregatit. (Referoju Literatures IEEE, 125, 1207; IEC, 61362; ASME, 29). Konsiston
ne kontrollin dhe aktivizimin e pajisjeve per rregullimin e prurjes se ujit ne turbine, per leshimin
dhe ndalimin e agregatit, si dhe per te rregulluar frekuencen dhe fuqine ne dalje te agregatit turbine
gjenerator. Sistemi i rregullatorit te shpejtesise perfshin vendosjen e pikes se punes dhe pajisjet apo
sensoret e shpejtesise, fuqise, ndryshimit te pozicionit te lopatave, qarqet e kompensimit si dhe
vepruesit, te cilet konvertojne sinjalin kontrollues te rregullatorit ne levizje mekanike te lopatave te
aparatit drejtues ( per tubinat Francis dhe Kaplan), lopatat e rrotes se punes (per turbinat Kaplan),
dhe flurudhes se ujit nga hundezat (turbinat Pelton). Sistemi hidraulik veprues i rregullatorit
perfshin pompat e vajit te presionit te larte, rezervuaret nen presion, (IVP – Impianti i vajit nen
presion), valvulat vepruese te ndryshme dhe servomotoret.
Rregullatoret e vjeter te shpejtesise jane te tipit hidraulik – mekanik, nderkohe qe rregullatoret e
shpejtesise modern ja ne t e ti pit elektro-hidraulik, ku pjesa me e madhe e sensoreve,
kompensimit si dhe funksioneve te kontrollit, kryhen nepermjet qarqeve elektronike dhe
mikroprocesoreve. Qarqet kompensuese mund te jene me kontroller te tipit proporcional plus
integral (PI) ose proporcional plus integral plus derivative (PID). Vlerat PID rregullohen dhe

14
vendosen te tilla qe te sigurohet qe njesite gjeneruese te qendrojne stabel kur jane ne kushtet e
punes te nje rrjeti te izoluar. Keto parametra te vendosur sigurojne qe agregati te kontribuoje per
stabilizimin e frekuences se sistemit ne rast te disturbancave kur agragati eshte I lidhur me
sistemin.Ka teknika te ndryshme per modelimin e regullatoreve te shpejtesise ( Referoju IEEE
Standard P1207).
Perdoret nje numer i madh pajisjesh ndihmese per te vendosur ne distance vlerat per fuqine, shpejtesine, kufijte
e hapjes se aparatit drejtues, mbrojtjen elektrike, kontrollin monitorimin, sistemin e alarmit
indikatoret e pozicioneve etj. Nje sere valvolash jane te instaluara ne impiantin hidraulik te
rregullatorit per te bere te mundur kontrollin manual dhe automatik te leshimit dhe ndalimit te
agragatit turbine gjenerator.

5.5 Sistemi i kontrollit

Informacion i detajuar ne lidhje me skemat e kontrollit te hidrocentraleve mund te gjendet ne

standartet e industries (Refroju IEEE, 1010, 1020, 1249). Nje hierarki e pergjithshem e sistemit
te kontroll monitorimit eshte ilustruar ne tabelen 5.1.
TABELA 5.1 Permbledhje e hierarkise se kontrollit ne hidrocentrale
Kategoria e Kontrollit Nenkategorite Shenime

Vendodhja Lokal Kontrolli eshte local kur behet prane pajisjej, ose eshte i vendosur
Centralizua Kontrolli
brenda sajeshte ne distance nga pajisje, por brenda ambjenteve te
Ir jashtem hidrocentralit
Vendodhja from theeshte
e kontrollit controlled
jashteequipment, but within the plant.
ketij projekti.
Menyra Manual Cdo verpim kerkon nje inicimin ne menyre individuale dhe diskrete
ne te tre endodhjet vendodhjet
Automatik Nje sere veprimesh kryhen nga nje sinjal fillestar; mund te aplikohet ne te tre
vendodhjet.
Operim (mbikqyrje) I asistuar Personeli eshte i disponueshem gjate gjithe kohes per te nisur
I pa asistuar Nuk ka nevoje per presence te stafit ne objekt.
veprimet.

Burimi: IEEE Standard 1249, IEEE Guide per kontrollin e Hidrocentraleve

Kontrolli manual dhe lokal qe siguron kontrollin dhe korektimin e vlerave te pajisjes qe do te
kontrollohet perdoret zakonisht gjate proceseve te komisionimit te agregatit si dhe gjate proceseve
te mirmbajtjes dhe si nje backup njekohesisht realizohet edhe kontrolli auatomatik.
Detajete e funksioneve te kontrollit per cdo hallke te sistemit te kontrollit mund ti gjeni ne IEEE
1249. Njekohesisht ne literature mund te shikoni edhe skuencat automatike te implementuara Brenda
sistemit te kontrollit dhe monitorimiot per proceset e leshimit, sinkronizmit dhe ngalimitte
hidrogjeneartoreve (IEEE 1010).
Ne hidrocentralet modern si dhe hidrocentralet qe I jane nenshtruar procesit te rehabilitmit dhe rritjes
se jetegjatesise se prithsme te pajisjeve, jane instaluar sisteme kontrolli dhe monitorimi me nje
shkalle mjaft te larte te automatizimit, qe i lejon centraleve punene pa personel dhe sisteme kontrolli
jashte godines se centralit ne qendra kontrolli, te cilat mund te kontrollojne disa centrale njekohesisht.

Trendi aktual eshte aplikimi per hidrocentralet i sistemeve te kontroll monitorimit te kushtezuara
Sistemet e monitorimit te kushtezuara te kombinuara me ekspert te programimit ne kopmpjutera, I
lejojne admisnitartoreve dhe operatoreve te hidrocentraleve nje perdorim me efient te kapaciteteve
te pajisjeve te ecentralit dhe burimeve ujore, nje vendimarrje me efikase ne lidhej me proceset e
mirmbajtjes dhe te zevendeismit te pajisjeve, dule maksimizuar vleren e aseteve te instaluara. Per me
shume detaje referoju paragrafit Operimi dhe Kontrolli i Sistemit Energjetik.

15
5.6 Sistemi I mbrojtjes rele

Agregati turbine gjenerator dhe pajisjet e tjera ndihmese jane te mbrojtura perkundrejt demtimeve te
karakterit meknaik elektrik, hidraulik dhe termik, te cilat mund te ndodhin si rezultat I kushteve jo
normale te punes ne nje hidrocentral. Te gjtha keto kushte dedektohen automatikisht nepermjet
releve mbrojtese si dhe nje sere pajisesh dhe matjesh te tjera jane parashikuar per te izlouar pajisjen
e demtuar sa me shpejt te jete e mundur duke tentuar te mbehet pjesa me e madhe e sistemit ne
pune. Pajisjet me tipike mbrojtejse te agregatit turbine gjenerator dhe pajisjeve ndihmese te tij
perfshijne rele per detektimin e demtimeve te karakterit elektrik, te temperatures, presionit, nivelit,
shpejtesise, si dhe sensor per zjarrin, monitorues te vibrimeve. Pajsjet mbrojtese operojne ne
sekuenca te ndryshme te punes se agregatit, gjate leshimit, gjate marrjes apo hedhjes se ngarkese, ne
varesi nga shkalla e demtimit dhe permasat e tij.
Tipi dhe sasia e mbrojetjeve te perdorura do te varet nga permasat e agregatit, rekomandimet e
prodhuesit, praktikat e shfrytezimit dhe konfiguaracioni I sistemit elektroenergjetik, si dhe nga
standartet industriale.
Nje guide me evecante per aplikimin e sistemit te mbrojtje rele mund te gjendet tek IEEE 1010, 1020,
C37.102, C37.91.

5.7 Pajisjet ndihmese te centralit

Per te siguruar prodhimin e energjise elektrike dhe punen e sigurte te centralit, sherben edhe nje
numer i konsiderueshme i pajisjeve ndihmese dhe i kontrollit te tyre. Keto perfshijne:
1. Pajisjet primare te centralit, si celesa, thika , ndarese , mbrojte e zbarrave etj.
2. Sistemi i nevojave vetjake i rrymes alternative (AC). Ne varesi nga permasat dhe rendesia e
hidrocentarlit, ne filozofine e punes se centralit mund te parashikohen disa burime te
pavarura ushqimi, duke perfshre edhe prezencen e nje diesel diesel gjeneratori si ushqim
rezerve.
3. Sistemi i nevojave vetjake i rrymes se vazhduar (DC). Zakonisht garantohet nga seti I
baterive te vendosur ne sallen e baterive, per te ushqyer mbrojetjen rele, kontrollin,
ndricimin emergjent, si dhe leshuesin e eksituesit (flashing).
4. Sistemi i lubrifikimit, ne menyre te vecante per furnizmin e kuzhinetave te turbines dhe gjeneratorit.
5. Pompat e dranazheve qe sherbejne per largimin e ujit dhe rrjedhjeve nga centrali
6. Sistemi i ajrit te komprimuar, per furnzimin e rregullatoreve te shpejtesise, sistemit te
frenimit te gjeneratorit,dhe sistemeve te tjera.
7. Sistemi i ftohjes i ujit teknik, per furnizimin e ftohesave me ajer te gjeneratorit, kuzhinetave te
turbines dhe gjeneratorit,si dheftohesave te transformatorit ngrites.
8. Sistemi i mbrojtjes nag zjarri te hidrocentralit.
9. Sistemi i droselave ne vepren e marrjes.
10. Sistemi i portave ne bjefine poshtem ne dalje te tubacionit.
11. Pajisjet monitoruese te nivelit ne rezervuar dhe ne bjefin e poshtem.
12. Pajisjet sinkronizuese ne rregjimin e punes kondensator qe lejojne, boshatisjen e draft tubit
me qellim qe te realizohet rrotullimi i rrotes se punes se turbines me ajer gjate proceseve
sinkrone te kondenatorit. Ne kete rast gjeneratori vepron si nje motor sinkron qe prodhon
ose absorbon fuqi reaktive.
13. Sistemi i ujit te sherbimit.
14. Vincat ne sallen e makinave.
15. Sistemi i ventilimi, i ngrohjes dhe kondicionimit te centralit
16. Sistemet e mbrojtjes dhe monitorimit te mjedisit

16
5.8 Baterite.

Per te garantuar funksionimi normal te nje hidrocentrali,eshte e domosdoshme te sigurohet

furnizimi me “rryme operative” i paisjeve kryesore jo vetem ne regjimet e punes normale por edhe
per cdo lloj avarije qe mund te shfaqet ne central.
Ne cdo hidrocentral, pavarsisht nga madhesia e tij instalohen ne nje mjedis te vecante sistemet e
baterive te cilat garantojne energji per cdo lloj emergjence. Baterit perbejne nje nga sistemet
elekrike me te rendesishme te hidrocentralit sepse sot per sot jane te vetme burime ushqimi te pa
nderprere, per elementet e komandimit dhe mbrojtjes perfshhire: sistemet e mbrojtjes rele,sistemet e
komandimit dhe rregullimit automatik,sistemet e sinjalizimit ,ndricimit etj.

5.8.1 Tipet e baterive.

Baterite ne perputhje me vecorite e tyre munde ti ndajme ne dy grupe, resektivisht:.

1. Baterite me mbushje elektrolitike te lengshme, jane bateri stacionare standarte qe perdoren me

shpesh ne hidrocentrale ne saje te zoterimit te kapaciteteve te medha ne amper-ore.Per te patur
mundesi per kontrollin e gjendjes se elementeve dhe nivelin e elektolitit,elementet e ketyre
baterive vendosen si rregull me ene transparente.

2. Baterite me mbushje qe nuk kane nevoje per mirmbajtje, njihen dhe si bateri “me rregullim
ventil te permbajtjes plumb acide”. Elementet individual te ketyre baterive kane mbrojtje nga
zjarri,shuarjeve te tronditjeve, kane permbajtje plastike polipropileni dhe ne to nuk munde te
shihet niveli i elektrolitit. Keto bateri gjate ngarkimit normal te tyre nuk kane clirim te gazit te
hidrogjenit.

5.9 Nevojat vetjake te hidrocentraleve

Per shfrytezimin normal te hidrocentraleve rendesi te madhe kane mekanizmat dhe instalimet e
nevojshme per punen e agregateve kryesore dhe reparteve ndihmese
Ne mekanizmat e nevojave vetjake te hidrocentraleve hyjne :
 Mekanizmat e ngritjes se portave se diges
 Mekanizmat e rregullimit se sasise se ujit per turbinat
 Instalimet e reparteve ndihmese
Te gjithe keto mekanizma permblidhen nen emertimin ”Nevoja vetjake” te hidrocentraleve.
ku gjithashtu futet edhe ndricimi ,ngrohja etj.
Energjia qe konsumohet ne hidrocentrale per nevoja vetjake eshte e vogel.Ne hidrocentralet ne fuqi
te madhe ajo ze 0.5-1% kurse per ato me fuqi te vogel 1-1.5% te te gjithe energjise se prodhuar.

Mekanizmat ne varesi te funksionit qe kane ndahen ne dy grupe:

1-Mekanizma me pergjegjesi, ndalimi i te cilave, qofte edhe per kohe te shkurter, shkakton uljen e
prodhimit te energjise elektrike.

2-Mekanizma pa pergjegjesi, ndalimi i tecilave nuk ul prodhimin e energjise elektrike

17
Skemat e ushqimit te nevojave vetjake

Si rregull nevojat vetjake ushqehen direkt nga gjeneratoret kryesore. E meta kryesore e kesaj skeme
eshte ulja e tensionit ne rrjetin e nevojave vetjake per lidhje te shkurter ne zbarrat kryesore te
centralit. Lidhja e centralit me sistemin rrit shume sigurine e furnizimit te nevojave vetjake, pasi
kur te gjithe gjeneratoret dalin nga puna nevojat vetjake ushqehen nga sistemi.

Per te menjanuar te metat e mesiperme meren keto masa:

 Ushqimi i nevojave vetjake duhet te jete jo me pak se dy burime te pavarura

 Seksionimi i zbarrave te nevojave vetjake
 Seksionimi i zbarrave kryesore te hidrocentaleve me celes dhe ushqimi i seksioneve te
zbarrave te nevojave vetjake nga seksione te nryshme te zbarrave kryesore
 Perdorimi i mbrojtjes rele me veprim te shpejte per te gjithe elementet e centralit

Ne zbarrat e nevojave vetjake nuk duhet te ushqehen konsumatore te jashtem qe nuk kane te bejne
me operimin e centralit. Per centralet qe kane deri ne tre agregate, ushqimi i nevojave vetjake
parashikohet me dy transformatore. Fuqia e cdo transformatori duhet te mbuloje te gjithe ngarkesen
e nevojave vetjake.
Kur centrali ka kater agregate e larte ushqimi munde te behet me tre transformatore ose me dy n e
varesi nga fuqia e centralit.

18
Kur perdoret skema me tre transformatore njeri eshte rezerve. Fuqia e transformatorit ose linjave qe
ushqejne nevojat vetjake zgjidhet qe te siguroje :

 Ushqimin e ngarkeses maksimale per kohe te gjate .

 Veteleshimin e motorave me pergjegjesi per kushtet me te renda.

19