ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Διάκονος Αλεξάνδρου Μότρεα

Η Δημιουργία του κόσμου,

Συγκριτική ανάλυση

Πάφος

2019
Πανεπιστήμιο "Νεάπολις" Πάφου
Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Θεολογικών Σπουδών

Βιβλική Θεολογία
Φροντιστηριακή εργασία στο μάθημα της Βιβλικής Θεολογίας
του: Διάκ. Αλεξάνδρου Μότρεα

Καθηγητής: ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΓΟΡΤΥΝΟΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΕΩΣ ΙΕΡΕΜΙΑΣ

ΦΟΥΝΤΑΣ
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Περιεχόμενα …………………………………………………………………. 1
Συντομογραφίες.............................................................................................. .2
Εισαγωγή ……………………………………………………………………. 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
Ανάλυση μεταφρασμένων εκδόσεων

Μετάφραση των Εβδομήκοντα...........................................................................4

King James Version.............................................................................................5
Complete Jewish Bible.........................................................................................6
Η Βίβλος, η έκδοση Anania.................................................................................6
La Sacra Bibbia della CEI (2008).......................................................................7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄

Οι ημέρες της δημιουργίας..................................................................................8

Συμπεράσματα ……………………………………………………………….....13

Βιβλιογραφία …………………………………………………………………....14

1
 Συντομογραφίες

LXX Μετάφραση των Εβδομήκοντα (3ος αιώνας π.Χ.)

KJV King James Version (1769)
CJB Complete Jewish Bible (1998)
CEI η επίσημη ιταλική εκδοχή της Καθολικής Εκκλησίας (2008)
BVA η εκδοχή της Ρουμανικής Εκκλησίας κατά Μητρ. Ανανία (2001)

2
 Εισαγωγή

Τα λόγια του Κυρίου Χριστού «ἐρευνᾶτε τὰς γραφάς, ὅτι ὑμεῖς δοκεῖτε ἐν αὐταῖς ζωὴν
αἰώνιον ἔχειν· καὶ ἐκεῖναί εἰσιν αἱ μαρτυροῦσαι περὶ ἐμοῦ·»1, μας διδάσκουν ξεκάθαρα ότι η
Αγία Γραφή είναι μαρτυρία της αποκαλυφθείσας αλήθειας. Εάν η Αγία Γραφή μαρτυρεί τον Θεό
και αναζητούμε τον Θεό, τότε και η έρευνά μας πρέπει να περιλαμβάνει και τη μελέτη της Αγίας
Γραφής. Η Αγία Γραφή πρέπει να θεωρηθεί ως σύνολο. Η Καινή Διαθήκη είναι, επομένως, η
εκπλήρωση της Παλαιάς Διαθήκης. Η Παλαιά Διαθήκη είναι με τη σειρά της η κατοπτρική της
Καινής Διαθήκης. Λόγω της σημασίας της Γραφής για τη σωτηρία, όλα τα χριστιανικά έθνη
έχουν μεταφράσει το κείμενο της Αγίας Γραφής στη δική τους γλώσσα. Αν και κάθε ορθόδοξη
εκκλησία προσπάθησε να κάνει μια πιο πιστή μετάφραση, συχνά από την λεπτότητα της έννοιας
της κάθε λέξης, οι μεταφράσεις παρουσιάζουν αδυναμίες. Τα νοήματα και οι διαλόγοι σε μια
γλώσσα πρέπει να παραφράζονται ώστε να έχουν νόημα σε άλλη γλώσσα. Το βάρος μιας
αξιοπρεπούς και σωστής μετάφρασης γίνεται επίσης κατανοητό από τα λόγια του Ιερωνύμου
όταν μετάφρασε την Βουλγάτα: «De un lucru sunt sigur, că am putut să traduc numai ceea ce
mai înainte am înţeles»2 Οι μεταφράσεις της Βίβλου από τα χριστιανικάδόγματα περιέχουν,
επίσης, ανακρίβειες ή λάθη, είτε εσκεμμένα είτε όχι. Κάθε γλώσσα έχει τις ιδιαιτερότητές της,
γεγονός που καθιστά πολύ δύσκολο να μεταφραστεί με ακρίβεια το κείμενο της Βίβλου. Για τον
λόγο αυτό, από την επιθυμία να είναι τόσο κοντά στην αλήθεια, μια συγκεκριμένη γλώσσα
μπορεί να έχει πολλές μεταφράσεις της Βίβλου και κάθε χρονολογική παραλλαγή να προσπαθεί
να είναι πιο ακριβής από την προηγούμενη.
Σε αυτή την εργασία, θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε τις διαφορές στις μεταφράσεις
που χρησιμοποιούνται στα ελληνικά, ιταλικά, αγγλικά και ρουμανικά. Επειδή η έκταση της
εργασίας είναι περιορισμένη, επιλέξαμε να αναλύσουμε την περιγραφή της Δημιουργίας του
κόσμου, όπως παρουσιάζεται στο πρώτο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης. Ως βασική γραμμή της
μελέτης, θα πάρουμε την ελληνική γλώσσα, αφού αυτή είναι η πρώτη μετάφραση της Παλαιάς
Διαθήκης. Αλλά, πριν προχωρήσουμε στη σύγκριση των μεταφράσεων, θα δώσουμε κάποιες
λεπτομέρειες για τις μεταφράσεις που χρησιμοποιήθηκαν για τη μελέτη. Αυτές οι λεπτομέρειες
θεωρούμε ότι είναι αναγκαίες για να κατανοήσουμε την έννοια που είχαν κατά νου οι συντάκτες
αυτών των μεταφράσεων.

1
Ιω. 5,39.
2
[Ένα πράγμα είναι σίγουρο ότι ήμουν σε θέση να μεταφράσω μόνο αυτό που προηγουμένως καταλάβαινα]
Βλ. Pr. Prof. Vladimir Prelipcean, Pr. Prof. Nicolae Neaga, Pr. Prof. Gheorghe Barna şi Pr. Prof. Mircea Chialda,
Studiul Vechiului Testament, pentru Institutele Teologice, ediţia a doua, Bucureşti, έκδ. Institutului Biblic şi de
Misiune al Bisericii Ortodoxe Române, 1985, σελ.324-331.

3
 Ανάλυση μεταφρασμένων εκδόσεων

Πρώτον, πρέπει να αναφέρουμε ότι οι εκδόσεις της Αγίας Γραφής που προτείνουμε για
την ανάλυση, επιλέχθηκαν κυρίως σύμφωνα με τη διάδοσή τους στον αντίστοιχο γλωσσικό
χώρο. Όπως θα δούμε παρακάτω, ορισμένες εκδόσεις βασίζονται στους εβδομήκοντα, άλλες
εκδόσεις της Παλαιάς Διαθήκης χρησιμοποιούν το εβραϊκό πρωτότυπο ως αναφορά και μερικές
μεταφράσεις χρησιμοποιούν τόσο την μετάφραση των εβδομήκοντα όσο και το αρχικό
Εβραϊκό.3 Το πιο κρίσιμο πρόβλημα κατά την μετάφραση των εβδομήκοντα σε μια σύγχρονη
γλώσσα είναι το ζήτημα του πώς εξαρτάται η ίδια η μετάφραση των εβδομήκοντα, ή καλύτερα,
σχετίζεται, με το εβραϊκό πρωτότυπο. Πολλές διαφορές μεταξύ του εβραϊκού και του ελληνικού
κειμένου είναι προφανείς ακόμη και σε έναν πολύ επιφανειακό αναγνώστη.4

Μετάφραση των Εβδομήκοντα

Η μετάφραση της Πεντάτευχου έγινε τον 3ο αιώνα π.Χ. από μια ομάδα 72 Εβραίων
μελετητών στην Αλεξάνδρεια. Παραδοσιακά, οι 72 εργάστηκαν ξεχωριστά και με τη συμβολή
του Αγίου Πνεύματος, οι εκδοχές τους ήταν τελικά ταυτόσημες. Έτσι, η μετάφραση των
εβδομήκοντα κέρδισε μεγάλη απήχηση και θεωρήθηκε ότι είναι το δεύτερο πρωτότυπο της
Παλαιάς Διαθήκης. Παρόλο που οι Ευαγγελιστές και ο Απόστολος Παύλος γνώριζαν την
εβραϊκή γλώσσα, προτιμούσαν να παραθέτουν από την μετάφραση των εβδομήκοντα. Ο
Χριστιανισμός των πρώτων αιώνων εξαπλώθηκε στη Μικρά Ασία και σε ολόκληρη τη
Μεσόγειο. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η μετάφραση των εβδομήκοντα έγινε το
«textus receptus» (το αποκαλυπτόμενο κείμενο) ολόκληρης της Ανατολικής Ευρώπης, που
αργότερα ορίστηκε ως Ορθοδοξία. Κατά τους επόμενους αιώνες μεταφράστηκαν και τα άλλα
βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. Ήταν ένα πρωτοφανές πολιτιστικό γεγονός, «επιτρέποντας έτσι,
στην εβραϊκή θρησκεία να γίνει καθολική.» Οι θρησκευτικές αρχές της Ιερουσαλήμ και οι
Εβραίοι της Διασποράς αποδέχτηκαν τη μετάφραση των Γραφών τους στα ελληνικά,
αναγνωρίζοντας, έτσι, την ορθότητα και την δύναμη της μετάφρασης. Αφού οι Χριστιανοί
χρησιμοποιούσαν κατά τη Λατρεία την Παλαιά Διαθήκη, οι Εβραίοι δεν αναγνώριζαν πλέον τη
δέκατη έβδομη έκδοση, την παραλλαγή η οποία, λόγω των όρων και της σημασιολογίας,
οδήγησε στον Χριστό στην Καινή Διαθήκη. Αν και το πρωτότυπο της Παλαιάς Διαθήκης είναι
στα εβραϊκά, η ελληνική μετάφραση έδωσε τη δυνατότητα στους χριστιανικούς λαούς να
γνωρίσουν ολόκληρη τη Βίβλο. Ο σκοπός της μετάφρασης δεν είναι ακριβώς γνωστός (ίσως θα
συμπληρωνόταν η ξεχασμένη γλώσσα της εβραϊκής γλώσσας από τους Εβραίους της
διασποράς). Σύμφωνα με μια άλλη υπόθεση, ο Πτολεμαίος Β΄5 διέταξε τη μετάφραση από την

3
Βλ. David Whitehead, Making sense of the Bible-How to connect with god through His word, έκδ. Bethany
House Publishers, Minnesota, 2014, σελ. 14.
4
Βλ. Wolfgang Krausand, R. Glenn Wooden, Septuagint Research: Issues and Challenges in the Study of the Greek
Jewish Scriptures, έκδ. Society of Biblical Literature, Atlanta, 2006, σελ. 64.
5
Ο Πτολεμαίος Β’ ο Φιλάδελφος ήταν βασιλιάς της Αιγύπτου από το 283 έως το 245 π.Χ.

4
επιθυμία να γνωρίσει τον κώδικα δικαίου μιας σημαντικής αιγυπτιακής κοινότητας, όπως η
εβραϊκή. Η μετάφραση των εβδομήκοντα γράφτηκε στη διάλεκτο της κοινής γλώσσας της
εποχής, τα ελληνικά.
Αν κάποιος συγκρίνει το κείμενο του Septuagint με την Εβραϊκή Αγία Γραφή
(μαστορατικό κείμενο), παρατηρεί αμέσως ότι υπάρχουν πολλές διαφορές μεταξύ τους. Είναι
γνωστό ότι το χειρόγραφο του συγγραφέα δεν τηρήθηκε. Η απόσταση ανάμεσα σε αυτό και το
παλαιότερο διατηρημένο χειρόγραφο είναι αιώνες. Τα παλαιότερα σχετικά πλήρη χειρόγραφα
των Εβδομήκοντα (Βατικανός και Σιναΐτικος Κώδικας) χρονολογούνται στον 4ο αιώνα μ.Χ.
Σύμφωνα με πρόσφατες αρχαιολογικές ανακαλύψεις (Κουμράν), οι μεταφραστές της
Εβδομήκοντα είχαν μπροστά τους ένα εβραϊκό κείμενο που προηγείται εκείνου που έγινε
γνωστό ως το Μασοριτικό. Θα χρησιμοποιήσουμε αυτή την έκδοση ως σημείο αναφοράς της
συγκριτικής μελέτης, γιατί όπως είδαμε είναι η πλησιέστερη έκδοση του αρχικού κειμένου, ενώ
οι άλλες εκδόσεις εμφανίζονται πολύ αργότερα και μερικές φορές βασίζονται ακόμη και σε αυτό
το κείμενο.

King James Version

Επιλέξαμε να εξετάσουμε αυτήν την έκδοση, επειδή είναι η πιο διαδεδομένη αγγλική
μετάφραση της Βίβλου.Ο βασιλιάς James εξουσιοδότησε τη μετάφραση της Γραφής Ήταν ένας
μεγάλος μονάρχης που ενοποίησε τη Σκωτία, έπειτα δημιούργησε την πρώτη μορφή ένωσης της
Αγγλίας και της Σκωτίας, σε αυτό που είναι σήμερα γνωστό ως Ηνωμένο Βασίλειο. Εκείνη την
εποχή, μόνο οι εκκλησίες της Αγγλίας κατείχαν τη Βίβλο, αλλά ο βασιλιάς ήθελε η Αγία Γραφή
να είναι στα αγγλικά και να είναι προσβάσιμη στον λαό. Έτσι, το 1603 συγκέντρωσε 54 από
τους πιο καλά μορφωμένοι της ιστορίας για να ολοκληρώσει αυτό το έργο. Η βιβλική έκδοση
του 1611 βασιλιά James γράφτηκε όταν η αγγλική γλώσσα ήταν διαφορετική. Το αρχικό κείμενο
του 1611, γραμμένο σε πρόωρα σύγχρονα αγγλικά, έχει διατυπωθεί στην αγγλική γλώσσα με την
επιρροή της λατινικής γλώσσας. Η ορθογραφία ήταν σε Ιακωβικό στυλ, η οποία θα μπορούσε να
διαβαστεί φωνητικά. Η αρχική γραφή ήταν σε γοτθικό στιλ.6Αν και η τυπολογία και η
παλαιότερη γλώσσα της έκδοσης 1611 μπορεί να θεωρηθεί δύσκολο να διαβαστεί από μερικούς
αγγλικούς αναγνώστες του 21ου αιώνα, οι μεταφραστές παρήγαγαν μια ακριβή μετάφραση
γνωστή για την ομορφιά, το ρυθμό και την ποιητική της αίσθηση. Η έκδοση του βασιλιά James
είναι μια μετάφραση λέξης προς λέξη, όχι μια δυναμική μετάφραση. Τα κεφάλαια που θα
παρουσιάσουμε παρακάτω γράφτηκαν υπό την καθοδήγηση του Lancelot Barlow, από μια
ομάδα «δέκα μεταφραστών»7 σε μία αίθουσα στο Αββαείο του Γουέστμινστερ. Για τη
μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης χρησιμοποιήθηκαν τα εβραϊκά χειρόγραφα. 8 Η αναθεώρηση
του Blayney του 1769 είναι η Βίβλος που χρησιμοποιείται σήμερα με το όνομα η Βίβλος του

6
https://www.kingjamesbibleonline.org/King-James-Bible-English/ , πρόσβαση στις 04.04.2019.
7
Gordon Campbell, Bible: The story of the King James Version 1611-2011, έκδ. Oxford University Press, New York,
2010, σελ. 48.
8
Βλ. Vance Ferrell, The King James Bible and the Modern Versions, έκδ. Harvestime Books, Beersheba Springs,
2003, σελ. 106.

5
βασιλιά James. Ο αναγνώστης μπορεί μερικές φορές να βρει τις δυσκολίες της γλώσσας του KJB
ασήμαντες, αλλά η γλώσσα υπενθυμίζει ότι αυτό που διαβάζεται απαιτεί σοβαρή δέσμευση9. Οι
μεταφραστές της δεν παραφράζουν τα αρχικά χειρόγραφα, αλλά τις μεταφράσεις μεταφράσεων.
Το βιβλίο αναφέρεται ως το πιο δημοσιευμένο βιβλίο στην παγκόσμια ιστορία με σημαντική
επιρροή στη λογοτεχνία και τον πολιτισμό. Εκτιμάται ότι έχουν εκδοθεί περισσότερα από ένα
δισεκατομμύριο αντίγραφα της έκδοσης King James Version. Από όλες τις Βίβλους στην
αγγλική γλώσσα, η έκδοση του βασιλιά James θεωρείται σωστά ως αυτή που έχει τη μεγαλύτερη
επιρροή.

Complete Jewish Bible

Συνδέει τους αναγνώστες με την Εβραϊκή παράδοση για τον Μεσσία. Τα ονόματα και οι
βασικοί όροι επιστρέφονται στην αρχική τους εβραϊκή γλώσσα και παρουσιάζονται σε εύκολα
κατανοητές μεταγραφές. Η εβραϊκή Αγία Γραφή είναι μια μετάφραση της Αγίας Γραφής στα
αγγλικά από τον Δρ. David H. Stern. Αποτελείται από την αναθεωρημένη μετάφραση της
Παλαιάς Διαθήκης από τον Δρ. Stern συν την αρχική μετάφρασή του της Καινής Διαθήκης στα
εβραϊκά σε έναν τόμο.10 Δημοσιεύθηκε στο σύνολό της το 1998 από τις εφημερίδες της
Εβραϊκής Καινής Διαθήκης, Inc. Η μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης είναι μια παράφραση της
κοινής έκδοσης της Κοινωνίας των Εβραίων, που δημοσιεύτηκε το 1917. Η μετάφραση έγινε
από το εβραϊκό κείμενο Μασοριτικό, το οποίο είναι νεώτερο σχεδόν 12 αιώνες από την
μετάφραση των Εβδομήκοντα.

Η Βίβλος, η έκδοση Anania

Η πρώτη πλήρης Ρουμανική Βίβλος μεταφράστηκε το 1688 και ήταν βασισμένη στο
κείμενο των Εβδομήκοντα. Μέχρι τότε, οι Βίβλοι κυκλοφορούσαν σε σλαβική ή ελληνική
γλώσσα. Πριν από το 1688, μόνο ορισμένα βιβλία της Αγίας Γραφής κυκλοφόρησαν στη
ρουμανική γλώσσα. Η Βίβλος του 1688 είναι η βάση για όλες τις επόμενες εκδοχές της Γραφής.
Το 2001 η Βίβλος εκδόθηκε από τον Μητροπολίτη Ανάνια του Κλουζ (†2011) και είναι γνωστή
ως η εορταστική έκδοση της Ιεράς Συνόδου. Αυτή η έκδοση έχει αναθεωρήσει το κείμενο των
Εβδομήκοντα. Τα μεγάλα πλεονεκτήματα αυτής της εκδοχής είναι οι εισαγωγές στα βιβλία της
Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης και το πλήθος επεξηγηματικών σημειώσεων και σχολίων (μια
πολύ απαραίτητη μέθοδος σήμερα, όταν ο προσηλυτισμός προσφέρει τους πιστούς
διαφοροποιημένες εκδοχές της Βίβλου). Μαζί με τις πληροφορίες στις εισαγωγές και τις
αναφορές, αυτές οι σημειώσεις κατευθύνουν τον λιγότερο μελετημένο χριστιανό, στη σωστή
πορεία προς την ορθή αντίληψη της έννοιας του ιερού κειμένου. Η παρουσία σχολίων είναι η
ίδια μια καινοτομία στη σειρά ρουμανικών εκδόσεων της Βίβλου που προέρχονται από τον

9
David Norton, The King James Bible: A Short History From Tyndale to Today, έκδ. Cambridge University Press,
New York, 2011, σελ. 200.
10

6
ορθόδοξο χώρο. Αυτή η έκδοση της Βίβλου καταρτίστηκε με τη συγκριτική μέθοδο και είναι
γραμμένη στην κλασική ορθογραφία της ρουμανικής γλώσσας. Αυτή η έκδοση στηρίχθηκε σε
δεκατρείς αντιπροσωπευτικές, ρουμανικές και ξένες εκδόσεις, καθώς και πρωτότυπα κείμενα,
στην προσπάθεια να αποκατασταθεί η εγκυρότητα των Εβδομήκοντα στην ρουμανική Βιβλική
παράδοση. Η εβραϊκή έκδοση έχει συνεχώς και προσεκτικά προστεθεί στην ελληνική έκδοση.
Σημαντικές διαφορές μεταξύ της ελληνικής και της εβραϊκής έκδοσης σηματοδοτούνται και,
κατά περίπτωση, σχολιάζονται στις ενδοπαραγόμενες σημειώσεις.11

La Sacra Bibbia della CEI (2008)

Αυτή η μετάφραση είναι η επίσημη ιταλική εκδοχή της Καθολικής Εκκλησίας και
εκδόθηκε από την CEI (Ιταλική Επισκοπική Διάσκεψη). Το κείμενο που θα χρησιμοποιήσουμε
είναι αυτό της εκδοχής αρχικης έκδοσεις princeps του 2008. Αυτή η έκδοση αποτελεί
ανασκόπηση των εκδόσεων του 1974 και του 1971. Το στυλ αυτής της έκδοσης προσπαθεί να
προσεγγίσει την πραγματικότητα και τη φυσικότητα της γλώσσας, έτσι ώστε η μετάφραση να μη
γίνεται μηχανικά και με πιθανά λάθη στην απόδοση της έννοιας του κειμένου. Αυτή η
μετάφραση χρησιμοποιείται ως επί το πλείστον από τη λεγόμενη μετάφραση Νέα Βουλγάτα, η
οποία με τη σειρά της είναι μια κριτική έκδοση της Βουλγάτα του Ιερωνύμου12.
Θεωρούμε ότι αυτές οι λεπτομέρειες σχετικά με τις εκδόσεις που αναφέρθηκαν είναι
χρήσιμες για να καταλάβουμε από πού έχουν συμβεί κάποια λάθη στη μετάφραση τών ιερών
κειμένων. Οι εκδόσεις που δεν αναφέρονται στα σχόλια των στίχων σημαίνουν ότι είναι
σύμφωνες με την μετάφραση των εβδομήκοντα.

11
Βλ. Biblia sau Sfânta Scriptură. Ediţie Jubiliară a Sfântului Sinod, tipărită cu binecuvântarea şi prefaţa Prea
Fericitului Părinte Teoctist, Patriarhul Bisericii Ortodoxe Române, έκδ. Institutului Biblic şi de Misiune al Bisericii
Ortodoxe Române, Bucureşti, 2001, σελ. 11.
12
[Aetate autem nostra Concilium Vaticanum II, honorem confirmans editioni illi, quam Vulgatam vocant,
tributum], http://www.vatican.va/archive/bible/nova_vulgata/documents/nova-vulgata_jp-ii_apost_const_lt.html
πρόσβαση στις 8.04.2019.

7
 Οι ημέρες της δημιουργίας

1,1 «Εν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν»LXX. «In the beginning God
created the heavens and the earth»CJB. Σε καμία από τις άλλες εκδοχές που συζητήθηκαν, δεν
χρησιμοποιείται ο πληθυντικός της λέξης ουρανό. Γνωρίζουμε ότι ο πρώτος στίχος μπορεί να
ερμηνευθεί ότι αναφέρεται δημιουργία του αόρατου και του υλικού κόσμου. Σε αυτήν την
περίπτωση δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον πληθυντικό heavens, επειδή δεν πιστεύουμε
στη δημιουργία πολλών αόρατων κόσμων. Ο πληθυντικός της λέξης αυτής (heaven) μπορεί να
χρησιμοποιηθεί στα αγγλικά όταν αναφέρεται στον ουρανό του υλικού (το «sky»), ο οποίος
δημιουργήθηκε την δεύτερη μέρα της δημιουργίας.
1,4 «καὶ εἶδεν ὁ Θεὸς τὸ φῶς, ὅτι καλόν»LXX. «Și a văzut Dumnezeu lumina că e
frumoasă»VBA. Αν και η όλη δημιουργία ήταν όμορφη, δεν ήταν αυτός ο σκοπός της
δημιουργίας της. Η ομορφιά του φωτός προέρχεται από τον Δημιουργό του, αλλά στην ελληνική
μετάφραση, το φως περιγράφεται ως καλό. Το επίθετο όμορφο (frumos) στα ρουμανικά δεν είναι
συνώνυμο με το επίθετο καλό (bun). Η χρησιμότητα του φωτός ήταν ο σκοπός της δημιουργίας
της και όχι η ομορφιά, ακόμη και αν η ομορφιά είναι μερικές φορές ένα αποτέλεσμα της
χρησιμότητας.
1,5 «καὶ ἐγένετο ἑσπέρα καὶ ἐγένετο πρωΐ, ἡμέρα μία»LXX. «And the evening and the
morning were the first day.»KJV . Μια λογοτεχνική μετάφραση αυτής της φράσης θα σήμαινε
ότι μόνο το βράδυ και το πρωί ήταν η πρώτη ημέρα της δημιουργίας. Αλλά, δεν ήταν μόνο
ορισμένες στιγμές της ημέρας η πρώτη ημέρα της δημιουργίας, αλλά ολόκληρη ημέρα. Η
διατύπωση αποκλείει επίσης την περίοδο μέχρι πότε «ἐγένετο ἑσπέρα». Αυτή η διατύπωση
επαναλαμβάνεται κάθε μέρα της δημιουργίας και γι’ αυτό δεν θα το αναφέρουμε κάθε φορά.
1,6 «γενηθήτω στερέωμα ἐν μέσῳ τοῦ ὕδατος... καὶ ἐγένετο οὕτως»LXX. «Let there be a
firmament in the midst of the waters» KJV; «Sia un firmamento in mezzo alle acque»CEI. «Let
there be a dome in the middle of the water» CJB. Η λέξη «firmament/firmamento» δηλώνει ένα
θόλο με περιφέρεια στον ορίζοντα, και αυτό δεν προτείνεται από την μετάφραση των
Εβδομήκοντα. Η λέξη «dome» μας δείχνει σαφώς ότι η επιθυμητή έννοια είναι η θόλος. Στη
ρουμανική γλώσσα, η λέξη μεταφράζεται «tarie» που σημαίνει κάτι δυνατό, κάτι που ενισχύει,
οχύρωση, μια μετάφραση που θεωρούμε ότι είναι πολύ πιο κοντά στην ελληνική έννοια της
λέξης «στερέωμα». Εκτός από τη ρουμανική έκδοση, η εκπλήρωση του λόγου του Θεού «καὶ
ἐγένετο οὕτως» απουσιάζει εντελώς, αλλά βρίσκεται στο τέλος του έβδομου στίχου.
1,8 « καὶ ἐκάλεσεν ὁ Θεὸς τὸ στερέωμα οὐρανόν. καὶ εἶδεν ὁ Θεός, ὅτι καλόν, καὶ
ἐγένετο ἑσπέρα καὶ ἐγένετο πρωΐ, ἡμέρα δευτέρα. »LXX. Η έκφραση «καὶ εἶδεν ὁ Θεός, ὅτι
καλόν» λείπει εντελώς από όλες τις εκδόσεις, εκτός από τη ρουμανική έκδοση «Și a văzut
Dumnezeu că este bine» apele de sub cer s'au adunat în adunările lor și s'a arătat uscatul»VBA.
«And God called the firmament Heaven»KJV. Παρόλο που η λέξη «heaven» στα αγγλικά ορίζει

8
μερικές φορές τον ορατό ουρανό, στο εσωτερικό του στίχου εμφανίζεται κεφαλαίο γράμμα, που
σημαίνει o παράδεισος και σε καμία περίπτωση ο ουρανός που βλέπουμε.
1.9 « Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· συναχθήτω τὸ ὕδωρ τὸ ὑποκάτω τοῦ οὐρανοῦ… καὶ συνήχθη τὸ
ὕδωρ τὸ ὑποκάτω τοῦ οὐρανοῦ εἰς τὰς συναγωγὰς αὐτῶν, καὶ ὤφθη ἡ ξηρά. »LXX. « And God
said, Let the waters under the heaven be gathered together»KJV. Αυτή τη φορά, η λέξη «heaven»
εμφανίζεται με μικρά γράμματα, όπως είναι σωστό. Εκτός από τη ρουμανική έκδοση «apele de
sub cer s'au adunat în adunările lor și s'a arătat uscatul.»VBA, το δεύτερο μέρος του στίχου λείπει
από τις άλλες εκδόσεις.
1,11 « καὶ εἶπεν ὁ Θεός· βλαστησάτω ἡ γῆ βοτάνην χόρτου σπεῖρον σπέρμα κατὰ γένος
καὶ καθ᾿ ὁμοιότητα, καὶ ξύλον κάρπιμον ποιοῦν καρπόν, οὗ τὸ σπέρμα αὐτοῦ ἐν αὐτῷ κατὰ
γένος ἐπὶ τῆς γῆς. καὶ ἐγένετο οὕτως.»LXX. «κατὰ γένος καὶ καθ᾿ ὁμοιότητα» λείπει από KJV,
CJB και CEI.
1,12 «καὶ ἐξήνεγκεν ἡ γῆ βοτάνην χόρτου σπεῖρον σπέρμα κατὰ γένος καὶ καθ᾿
ὁμοιότητα»LXX. Από αυτό το στίχο λείπει μόνο «καὶ καθ᾿ ὁμοιότητα» στην εκδόσεις KJV, CJB
και CEI.
1,14 « Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· γενηθήτωσαν φωστῆρες ἐν τῷ στερεώματι τοῦ οὐρανοῦ εἰς
φαῦσιν ἐπὶ τῆς γῆς»LXX Αφήνοντας κατά μέρος τη λέξη «lights» των εκδόσεων KJV και CJB, η
οποία θα ήταν καλύτερα υποκατεστημένη με «luminaries» διότι εκφράξει καλύτερα την έννοια
τις «φωστήρες» στο πλαίσιο αυτό (Το «light» δεν σημαίνει απαραίτητα ότι φωτίζει και κάτι πέρα
από τον εαυτό του; Η ίδια αρχή ισχύει και για τον στίχο 16), παρατηρούμε ότι πάλι λείπει μέρος
του στίχου «εἰς φαῦσιν ἐπὶ τῆς γῆς» στις αγγλικές έκδοσεις και ιταλική έκδοση. «And God said,
Let there be lights in the firmament of the heaven to divide the day from the night; and let them
be for signs, and for seasons, and for days, and years»KJV, « God said, “Let there be lights in the
dome of the sky to divide the day from the night; let them be for signs, seasons, days and
years»CJB, « Ci siano fonti di luce nel firmamento del cielo, per separare il giorno dalla notte;
siano segni per le feste, per i giorni e per gli anni»CEI. Ομοίως στη μετάφραση αυτού του στίχου
και του επόμενου, εμφανίζονται ξανά οι λέξεις «firmament» και «dome» που αναλύσαμε
παραπάνω.
1,20 « Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· ἐξαγαγέτω τὰ ὕδατα ἑρπετὰ ψυχῶν ζωσῶν καὶ πετεινὰ πετόμενα
ἐπὶ τῆς γῆς κατὰ τὸ στερέωμα τοῦ οὐρανοῦ. καὶ ἐγένετο οὕτως.»LXX « And God said, Let the
waters bring forth abundantly the moving creature that hath life, and fowl that may fly above the
earth in the open firmament of heaven. »KJV Η κύρια διαφορά μεταξύ αυτών των δύο
μεταφράσεων είναι η χρήση του μοναδικού «creature» σαν να δημιούργησε ο Θεός ένα
μοναδικό θαλάσσιο πλάσμα. Όπως και η λέξη «hath»13 είναι η παλιά μορφή του ρήματος «had»,
ρήμα που είναι το παρελθόν του «έχω». Η κακή χρήση αυτής της μορφής του ρήματος άλλαξε
εντελώς την έννοια του στίχου, καθιστώντας σαφές ότι τα νερά είχαν ήδη ζωή σε αυτά.Πάλι
λείπει η μετάφρασει της έκφρασης «καὶ ἐγένετο οὕτως»

13
https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/hath (in the past, the third person singular form of the
present tense of "have"), πρόσβαση στις 9.04.2019.

9
 1,21 «καὶ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὰ κήτη τὰ μεγάλα καὶ πᾶσαν ψυχὴν ζῴων ἑρπετῶν, ἃ
ἐξήγαγε τὰ ὕδατα κατὰ γένη αὐτῶν, καὶ πᾶν πετεινὸν πτερωτὸν κατὰ γένος. καὶ εἶδεν ὁ Θεός, ὅτι
καλά.» LXX. « And God created great whales, and every living creature that moveth »KJV. Η
λέξη «moveth» και είναι η παλιά μορφή της λέξης «moved» και σημαίνει το κινούμενο πλάσμα
στο κείμενο. Αυτή η ερμηνεία είναι λανθασμένη επειδή η ελληνική λέξη «ἑρπετῶν» αναφέρεται
στα πλάσματα που σέρνουν και όχι μόνο σε εκείνα που κινούνται. Το πιο σωστό θα είναι το
κείμενο «God created the great sea creatures and every living thing that creeps»CJB, όπου η
λέξη «moveth» αντικαθίσταται από τη λέξη «creeps».
1,22 «καὶ εὐλόγησεν αὐτὰ ὁ Θεός, λέγων· αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ πληρώσατε τὰ
ὕδατα»LXX. «And God blessed them, saying, Be fruitful, and multiply, and fill the waters»KJV.
«Then God blessed them, saying, “Be fruitful, multiply and fill the water»CJB. «2Dio li
benedisse: «Siate fecondi e moltiplicatevi e riempite le acque dei mari»CEI. «Αυξάνεσθε και
πληθύνεσθε» σημαίνει «grow/increase»14 και όχι «to be fruitfull/fecondi» η καρποφορία δεν
είναι συνώνυμη με την ανάπτυξη, αν και η καρποφορία υποτίθεται ότι πρέπει να υπάρχει
ανάπτυξη. Αυτό το ρήμα «αυξάνεσθε» υποδηλώνει επίσης την ικανότητα να αναπτύσσεται στη
μέση, στην εξουσία, στην εξουσία, σε αριθμό και σε γόνιμο, γόνιμο, ικανό πολλαπλασιασμό. Η
αύξηση του αριθμού ήταν η θεία εντολή. Ο σκοπός της εντολής ήταν η ανάπτυξη για να γεμίσει
τη γη και όχι μόνο η καρποφορία που μπορεί να γίνει κατανοητή με εγωιστική έννοια. Η εντολή
του Θεού είναι μέρος του θεϊκού σχεδίου της δημιουργίας.
1,24 « Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· ἐξαγαγέτω ἡ γῆ ψυχὴν ζῶσαν κατὰ γένος, τετράποδα καὶ ἑρπετὰ
καὶ θηρία τῆς γῆς κατὰ γένος. καὶ ἐγένετο οὕτως.»LXX, « And God said, Let the earth bring forth
the living creature after his kind, cattle, and creeping thing, and beast of the earth after his
kind»KJV, « God said, “Let the earth bring forth each kind of living creature — each kind of
livestock, crawling animal and wild beast”; and that is how it was.»CJB. Και οι δύο εκδόσεις
χρησιμοποιούν τη μοναδική λέξη «beast», ενώ η λέξη «θηρία» χρησιμοποιείται στον πληθυντικό
στην ελληνική έκδοση.
1,25 «καὶ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὰ θηρία τῆς γῆς κατὰ γένος, καὶ τὰ κτήνη κατὰ γένος αὐτῶν
καὶ πάντα τὰ ἑρπετὰ τῆς γῆς κατὰ γένος αὐτῶν. καὶ εἶδεν ὁ Θεός, ὅτι καλά»LXX, «And God
made the beast of the earth after his kind, and cattle after their kind, and every thing that creepeth
upon the earth after his kind: and God saw that it was good.»KJV. Αυτός ο στίχος αποτελεί
συνέχεια και επιβεβαίωση του προηγούμενου στίχου, και πάλι χρησιμοποιείται η μοναδική
μορφή της λέξης «beast» και χρησιμοποιείται επίσης η κτητική αντωνυμία «his»15. Αυτή η
αντωνυμία θα πρέπει να χορηγηθεί σε φύλο και αριθμό με το ουσιαστικό που τον συνοδεύει. Με
αυτό καταλαβαίνουμε ότι αυτό δεν είναι τυπογραφικό λάθος, αλλά αυτή ήταν η πρόθεση των
μεταφραστών.
1,26 « καὶ εἶπεν ὁ Θεός· ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾿ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ᾿
ὁμοίωσιν»LXX, « Then God said, “Let us make humankind in our image, in the likeness of
14
, http://www.leksiko-ellinikon.gr/index.php?instance=categories&id=33&word_id=736, πρόσβαση στις
9.04.2019.
15
https://en.oxforddictionaries.com/definition/his, (Origin Old English, genitive singular form of he, hē ‘he’ and hit
‘it’.) πρόσβαση στις 9.04.2019.

10
ourselves»CJB. Εδώ η διαφορά στη μετάφραση είναι τεράστια. Αν λέμε ότι ο Θεός δημιούργησε
τον άνθρωπο, δεν λέμε ότι ο Θεός δημιούργησε όλη την ανθρώπινη φυλή. Φυσικά η ανθρώπινη
φυλή προέρχεται από τους πρώτους ανθρώπους που δημιούργησε ο Θεός, αλλά αυτό δεν είναι ο
σκοπός του στίχου. Χρησιμοποιώντας το μοναδικό ουσιαστικό Χρησιμοποιώντας το μοναδικό
ουσιαστικό «ἄνθρωπον» ο κείμενος μας δείχνει ότι ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο ολόκληρο
από την αρχή, έχοντας την αρετή των δύο φύλων σε αυτό, και στη συνέχεια δημιουργώντας ο
Θεός τη γυναίκα, χώρισε τα δύο είδη. Η λέξη «humankind» μας οδηγεί στον πληθυντικό16 και με
έτσι τρόπο δεν μπορούν οι μεταφραστοί να μεταδοθούν η πρωτότυπη έννοια του κειμένου.
1,29 «ὑμῖν ἔσται εἰς βρῶσιν»LXX, « to you it shall be for meat»KJV. Αυτό δεν είναι
λάθος, αλλά θέλαμε απλώς να θυμηθούμε ότι η αρχαϊκή έννοια της λέξης «meat» είναι αυτή της
κάθε είδους τροφής17. Λαμβάνοντας υπόψη το έτος εκτύπωσης αυτής της έκδοσης, η χρήση
αυτής της έκφρασης είναι φυσιολογική, αν και δύσκολα κατανοητή με την πρώτη ματιά.
2,2 « καὶ συνετέλεσεν ὁ Θεὸς ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῇ ἕκτῃ τὰ ἔργα αὐτοῦ, ἃ ἐποίησε, καὶ
κατέπαυσε τῇ ἡμέρᾳ τῇ ἑβδόμῃ ἀπὸ πάντων τῶν ἔργων αὐτοῦ, ὧν ἐποίησε. »LXX, « And on the
seventh day God ended his work which he had made; and he rested on the seventh day from all
his work which he had made. »KJV, « On the seventh day God was finished with his work which
he had made, so he rested on the seventh day from all his work which he had made»CJB, « Dio,
nel settimo giorno, portò a compimento il lavoro che aveva fatto e cessò nel settimo
giorno da ogni suo lavoro che aveva fatto »CEI, « Și'n ziua a șasea Și-a împlinit Dumnezeu
lucrarea pe care o făcuse; iar în ziua a șaptea S'a odihnit de toate lucrurile Sale pe care le făcuse.
»BVA. Καμία έκδοση δεν μεταφράζεται ζωστό τη λέξη « συνετέλεσεν » Αυτή η λέξη (σύν +
τελέω) δείχνει το κοινό έργο της Αγίας Τριάδας για τη δημιουργία του κόσμου.
Σε αυτόν τον στίχο παρουσιάζονται δύο ξεχωριστές ημέρες: η έκτη ημέρα και η έβδομη
ημέρα. Αν και η μετάφραση των Εβδομήκοντα είναι πολύ σαφής στην έκφραση, αυτές οι δύο
ημέρες βρίσκονται μόνο στη ρουμανική μετάφραση. Οι άλλες μεταφράσεις χρησιμοποιούν μόνο
την έβδομη ημέρα στην κατασκευή του στίχου.
2,4 «Αὕτη ἡ βίβλος γενέσεως οὐρανοῦ καὶ γῆς, ὅτε ἐγένετο· ᾗ ἡμέρᾳ ἐποίησε Κύριος ὁ
Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν»LXX, « These are the generations of the heavens and of the earth
when they were created, in the day that the LORD God made the earth and the heavens, »KJV, «
Here is the history of the heavens and the earth when they were created. On the day when
Adonai, God, made earth and heaven »CJB, «Queste sono le origini del cielo e della terra,
quando vennero creati. Nel giorno in cui il Signore Dio fece la terra e il cielo»CEI. Για να
μεταφράσει τη έκφραση «βίβλος γενέσεως» η έκδοση KJ χρησιμοποιεί τη λέξη «generations».
Πρώτα απ 'όλα, αφαιρείται από το στίχο η λέξη "βίβλος"(book) και δεύτερον, ακόμη και αν
κατανοούμε τη λέξη που χρησιμοποιεί «generations», με την έννοια της δημιουργίας, της
παραγωγής, η μορφή αυτής της λέξης είναι ο πληθυντικός, πράγμα που μπορεί να προκαλέσει

16
https://en.oxforddictionaries.com/definition/humankind (Human beings considered collectively (used as a
neutral alternative to ‘mankind’), πρόσβαση στις 10.04.2019.
17
https://en.oxforddictionaries.com/definition/meat, (archaic Food of any kind. Synonyms food, nourishment,
sustenance, provisions, rations, fare, foodstuff, foodstuffs, nutriment, daily bread, feed), πρόσβαση στις
10.04.2019.

11
σύγχυση στον αναγνώστη.. Το έργο της δημιουργίας πρέπει να θεωρείται ως σύνολο, όχι ως
διαφορετικές δημιουργίες, αλλά ως διαφορετικά στάδια της ίδιας δημιουργίας.
Στην εβραϊκή έκδοση, η λέξη «Κύριος» μεταφράζεται από τη λέξη «Adonai» (στα
Εβραϊκά ‫)אֲדֹ נָי‬. Αυτή η λέξη είναι ο πληθυντικός της λέξης «adon» η πληθυντική μορφή της
συνήθως εξηγείται ως πληθυντικός της μεγαλοπρέπειας και όχι να εκφράσει την Αγία Τριάδα,
στην οποία οι Εβραίοι δεν πιστεύουν.

12
 Συμπεράσματα

Αν και με την πρώτη ματιά η μετάφραση ενός κειμένου θα πρέπει να είναι σχετικά απλή,
για κάποιον που γνωρίζει πολύ καλά τις δύο γλώσσες γράφοντας αυτό το έγγραφο, έμαθα
προσωπικά πόσο περίπλοκη είναι αυτή, ειδικά όταν πρόκειται για τη μετάφραση του κειμένου
της Αγίας Γραφής. Δεν είναι εύκολο να αναπαραχθεί ολόκληρη η έννοια μιας λέξης ή μιας
έκφρασης. Δεν είναι εύκολο να αναπαραχθεί ολόκληρη η έννοια μιας λέξης ή μιας έκφρασης.
Η επιθυμία να μεταφραστούν σωστά, το επίπεδο της κουλτούρας και η ειλικρίνεια είναι
πολύ σημαντικές για την εξεύρεση μιας σωστής λύσης μετάφρασης. Εξαιρετικά σημαντικό για
μια πιστή μετάφραση είναι η χρήση αξιόπιστων πηγών όσο το δυνατόν πιο κοντά στο
πρωτότυπο.
Μεταξύ των εκδοχών που συγκρίναμε, διαπιστώνουμε ότι το ρουμανικό κείμενο (BVA)
είναι το πλησιέστερο στην έννοια της μετάφρασης των Εβδομήκοντα. Οι Ρουμάνοι μεταφραστές
προσπάθησαν να καταστήσουν πιστή την ελληνική έννοια των λέξεων, μερικές φορές
χρησιμοποιώντας μακρύτερες εκφράσεις για τη μετάφραση ενός ελληνικού λόγου. Σε μερικά
σημεία, για να μην αλλάξει το βιβλικό κείμενο, ο Μητροπολίτης Ανάνια χρησιμοποίησε τις
επεξηγηματικές σημειώσεις στο υποσέλιδα. Αυτές οι προσπάθειες έγιναν για να βοηθήσουν τον
χριστιανό να καταλάβει ακριβώς την έννοια της μετάφρασης.
Το ιταλικό κείμενο της μετάφρασης (CEI), με μικρά λάθη, καθιστά την ελληνική
μετάφραση.
Αρκετές φορές κατά την ανάλυση αυτών των μεταφράσεων, είχα την εντύπωση ότι το
κείμενο του KJV ήταν πολύ πιο εμπνευσμένο από το ιταλικό κείμενο παρά το ελληνικό στην
στην παραγωγή της μετάφρασης.
Παρατήρησα, όσον αφορά την μετάφραση του CJB, ότι ο μεταφραστής χρησιμοποίησε
τόσο αγγλικά όσο και εβραϊκά για να εκθέσει το κείμενο της δημιουργίας.
Συγκρίνοντας αυτή τη συγκριτική ανάλυση, δεν παρεμποδίζουμε με κανέναν τρόπο την
εξουσία των μεταφράσεων που χρησιμοποιήσαμε, αλλά θέλαμε απλώς να επισημάνουμε κάποιες
μεταφράσεις που θεωρούσα ότι ήταν λάθη μετάφρασης. Φυσικά, η ανάλυση αυτών των
μεταφράσεων και η σύγκρισή τους πρέπει να γίνουν από πολλές απόψεις, αλλά λόγω του
περιορισμένου χώρου του έργου, συνοψίσαμε κυρίως μια απλή, γραμματική-λογοτεχνική
ανάλυση.

13
 Βιβλιογραφία

ΠΗΓΕΣ
Η Παλλιά Διαθήκη κατά τους Ο΄ (Septuaginta), Επιστημονική επιμελεία Prof. D. Dr.
Alfred Rahlfs, έκδ. Ελληνική Βιβλική Εταιρία, Αθήνα, 2004.
https://www.kingjamesbibleonline.org/Genesis-Chapter-1/
Biblia sau Sfânta Scriptură. Ediţie Jubiliară a Sfântului Sinod, tipărită cu binecuvântarea
şi prefaţa Prea Fericitului Părinte Teoctist, Patriarhul Bisericii Ortodoxe Române, έκδ.
Institutului Biblic şi de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române, Bucureşti, 2001.
https://www.biblegateway.com/passage/?search=Genesis+1&version=CJB
Bibbia, testo biblico di CEI «edition princeps» 2008, l’ editzione italiana, έκδ. Centro
Editoriale Dehoniano via Scipone Dal Ferro, Bologna, 2011.

ΒΙΒΛΙΑ
Gordon Campbell, Bible: The story of the King James Version 1611-2011, έκδ. Oxford
University Press, New York, 2010.
David Norton, The King James Bible: A Short History From Tyndale to Today, έκδ.
Cambridge University Press, New York, 2011.
David Whitehead, Making sense of the Bible-How to connect with god through His
word, έκδ. Bethany House Publishers, Minnesota, 2014.
Pr. Prof. Vladimir Prelipcean, Pr. Prof. Nicolae Neaga, Pr. Prof. Gheorghe Barna şi Pr.
Prof. Mircea Chialda, Studiul Vechiului Testament, pentru Institutele Teologice, ediţia a doua,
Bucureşti, έκδ. Institutului Biblic şi de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române, 1985.
Vance Ferrell, The King James Bible and the Modern Versions, έκδ. Harvestime Books,
Beersheba Springs, 2003
Wolfgang Krausand, R. Glenn Wooden, Septuagint Research: Issues and Challenges in
the Study of the Greek Jewish Scriptures, έκδ. Society of Biblical Literature, Atlanta, 2006.

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ
https://www.kingjamesbibleonline.org/King-James-Bible-English
http://www.vatican.va/archive/bible/nova_vulgata/documents/nova-vulgata_jp-
ii_apost_const_lt.html
https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english
https://lexicon.katabiblon.com
http://www.leksiko-ellinikon.gr
https://en.oxforddictionaries.com

14
15