lÌ fl_√±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ…lÌ Ï‰flÏ«÷

lÌÿkÎfi΋V‹flHÎV÷˘h΋˚
- ±ı¿ ω‰flHÎ

— ω‰flHοÎfl —
ÂÎVhÎÌ …›ıLƒ ÿ‰ı

’˛¿Î¿
lÌ fl_√ «ıÏflÀı⁄· ÀˇVÀ, ‹ıÕÌ¿ıfl, ±‹ÿΉÎÿ-6
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H

H V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ H
lÌ fl_√±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ…lÌ Ï‰flÏ«÷
lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ - ±ı¿ ω‰flHÎ

’˛¿ÎÂfi Ëy — lÌ fl_√ «"ÏflÀı⁄· ÀˇVÀ, ‹ıÕÌ¿ıfl, ±‹ÿΉÎÿ-380 006

±Î‰flHÎ — ÁÒ›Î˝ ±Î"ŒÁıÀ
’˛¿ÎÂfi Ï÷Ï◊ ’‰˝ — 13-9-2008, lÌ ’˛ı‹…›_÷Ì
’˛÷ Á_A›Î — 1000
‹ÒS› — 100/-
Á˙…L› — ±‰‘Ò÷ Ïfi‰ÎÁ ÀˇVÀ, fiÎflıf‰fl
’˛Î„M÷ V◊Îfi —
❖ ±‰‘Ò÷ ’V÷¿ ¤_ÕÎfl
fiÎflıf‰fl
❖ lÌ ’˛zQÔfi¤Î¥ ’Àı·
lÌfl_√ Áı‰Î Áÿfi ¿Î›Î˝·›
2, L›Ò ¿S’÷flÔ Á˘ÁΛÀÌ, ¥f‰fl ¤‰fi fl˘Õ, fi‰fl_√’flÎ, ±‹ÿΉÎÿ-14
❖ lÌ ÿkÎ ‹_Ïÿfl
Áı¿Àfl-28, √Î_‘Ìfi√fl.
❖ lÌ ¿fi¤Î¥ ΩıÊÌ
50, ±ÎÂÎ⁄Î√ Á˘ÁΛÀÌ, fi‰ÁÎflÌ.
❖ lÌ ’˛Ï‰HΤΥ Ωı¬Î¿fl
107, Á_√fiÎ Á˘ÁΛÀÌ, Áÿfl fl˘Õ, ÁÒfl÷.
‹ƒHÎ Á_V¿Îfl —
‹ƒı ’fl˘ÏË÷
ÁÒ›Î˝ ±Î"ŒÁıÀ, ±Î_⁄·Ì √΋, ÁıÀı·Î¥À-⁄˘’· fl˘Õ,
±‹ÿΉÎÿ - 380 058 Œ˘fi — 02717-230112
e-mail : suryapress@gmail.com

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 2 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±’˝HÎ

’fl‹ ’ÒF› Ï’÷ÎlÌfiÎ

Â÷ÎOÿÌ ‰Ê˝
(15-8-2008)

÷◊Î
’fl‹ ’Ò…fiÌ› ‹Î÷lÌ
줛fiÌ
’H›VQ≤Ï÷‹Î_
““lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚””
±’˝HÎ

±‹ÿΉÎÿ ÕÎ". ≥Lÿ¤Î¥ ÿ‰ı

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 3 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ŸÊ⁄UE⁄UÁŸflÊ‚Ë
¬ÍÖÿ üÊË. ⁄UX •flœÍà ◊„UÊ⁄UÊ¡ –
sÔʇÊʬʇÊÊÁ⁄U‡ÊÊãâ ‡ÊÁ◊ÿÁ◊ŒÁ◊Ÿ¢ ⁄UÊÃ⁄UÊÃ√ÿÃûfl◊Ô˜ –

S◊Ê⁄¢U S◊Ê⁄¢U ¬⁄¢U â ¬⁄U◊⁄U‡Ê⁄UáÊ¢ ŒflŒfl¬˝flãœ◊Ô˜ –

⁄U ⁄U˘‚Ê⁄U ¬⁄U‡Ê¢ ‚Èπ¬⁄U◊¢ ◊Ê⁄U◊Ê⁄U¬˝⁄Uêÿ¢

⁄UflÊ‚flÊåÔÃflÊ◊¢ Ÿ◊ÿ◊‡Ê◊Ÿ¢ ‚ŒÔ˜ªÈL¢§ ªÈsÔªÈsÔ◊Ô˜ H

❖ ❖ ❖

⁄UX¬˝‡ÊÊãâ ‚ÈÃ¬Ù˘flœÍ⠪ʅUfl˝Ã¢ ÷Í‚È⁄UÁ‚¢„U‚ãÃ◊Ô˜ –

fl‡ÊˇÊ◊ˇʢ ‚ȪÈL¢§ ¬⁄¢U ŸÈ œÍÃÒŸ‚¢ ÷Ê‚È⁄U◊ÊŸ◊Ê◊— H

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 4 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

V‹flHÎ ÁΑfiÎ μtÌ’¿

’fl‹ ’ÒF› fl_√±‰‘Ò÷⁄Î’∞ flÏ«÷ 108 f·˘¿˘fiÎ V‹flHÎ ÁΑfiÎ
Á_’ÒÀ ±ı‰Î “lÌ ÿkÎfi΋V‹flHÎ V÷˘h΋˚”fiÎ ‹Ò‚¤Ò÷ Á_V¿Ú÷‹Î_ fl«Î›ı·
V÷‰fi ÁÎ◊ı ’Ò. ⁄Î’∞ ¶ÎflÎ … ±ıfiÌ √…flÎ÷Ì ’˛Ï÷¿ÚÏ÷ …ı √…flÎ÷Ì
Á‹Î…fiı ’Ò. ⁄Î’∞fiÌ ¿Ú’Î’˛ÁÎÿÌ »ı, ÷ıfi_ ’fl‹ lK‘ı›, ‹‹ZÎ ±fiı
’˛ÁÎÏÿ¿ ‰ÎHÎÌfiÎ_ μÿ˚√Î÷Î ÁÎflV‰÷ ÂÎVhÎÌ lÌ …›ıLƒ¤Î¥ ÿ‰ı ¶ÎflÎ …ı
ω‰flHÎ ’˛√À ¿fl‰Î‹Î_ ±ÎT›_ »ı ±ı ›◊Î◊˝flÌ÷ı V‹flHÎ ¤„@÷fi_ ±Î’HÎÎ_
Á‹Î…fiı ’˛ÎÅ ◊›ı·_ lıWà ±‰‘Ò÷Ì μ’ÏfiÊÿ »ı.
Á_ÁÎflÌ ∞‰˘fiı ’˘÷ÎfiÎ_ ±Î… ±Î›W›fiÎ_ ’À‹Î_ ÁÎZÎÎ÷ ¤√‰Îfi
‰ÎÁÿı‰fiÌ «ı÷fiÎfiÌ Ï‰÷flÎ√ ±ÎT≤ÏkÎ ±ı‰Î ’Ò. ⁄Î’∞ ‹‚Ì √›Î.
’Ò. ⁄Î’∞±ı ’˘÷ÎfiÎ … ’Ïfl‰Îfl …fi˘fiÎ «ˆI›’flÔÊfiÌ μIøÎ_Ï÷ ‹ÎÀı
(Psychic Evolution) ‹ÎÀı Á‰˝fiı lÌ fl_√’Ïfl‰ÎflfiÎ_ ÁÿV›˘ ÷flÌ¿ı ’˘÷ÎfiÌ
Orbit -«ˆ ÷ ÏÁ¿ ÏZÎÏ÷…‹Î_ ’˛ V ◊ÎÏ’÷ ¿›Î˝ , …ı ±Î ¿Ï‚› √ fiÎ
¤√‰ÎfilÌ ¿ÚWHÎfiÌ … √˘‰‘˝fi ·Ì·Î »ı. ‰ˆ¤‰fiÎ V‰Î‹Ì±ı ¶ÎÏfl¿Î‘ÌÂ
÷flÌ¿ı, ω÷flÎ√fiÎ V‰Î‹Ì±ı lÌ fl_√±‰‘Ò÷ ÷flÌ¿ı ·Ì·Î ¿flÌ »ı. ‰ÎV÷‰‹Î_
¤√‰ÎfilÌ ¿ÚWHÎfiÌ … ±Î ω÷flÎ√ V‰w’Ì ·Ì·Î »ı. lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷
’Ïfl‰Îfl ±ı V‰›_ ¤√‰Îfi lÌ ¿ÚWHÎfi˘ … √˘’Ì…fi˘fi˘ ’Ïfl‰Îfl »ı.
lÌ ¿ÚWHÎı √˘’Ì…fi˘ ‹ÎÀı … ›‹fiÎ ’Îfl ¿flÌ, T≤_ÿΉfiωËÎflÌ ⁄fiÌ,
‰VhÎËflHÎ ·Ì·Î, ÿÎHη̷Î, flÎÁ·Ì·Î ±fiı √˘‰‘˝fi ·Ì·Î ¿flÌ »ı. ±ı
… Krishna ConsciousnessfiÎ_ ±Î …L‹fiÎ_ ±Î ω÷flÎ√ V‰w’ı V‰›_
lÌ fl_√±‰‘Ò÷ ⁄fiÌ fiÎflırflfiÎ fi‹˝ÿÎ ÷Àı ±Î ω÷flÎ√fiÌ ±‰‘Ò÷Ì ·Ì·Î
’˛√À ¿flÌ »ı. ±ÎI‹V‰w’ı ’Ò. ⁄Î’∞ ±Ï‘‹fiÁfiÌ ÁοÎfl ±Î¿ÚÏ÷
Á‰˝T›Î’¿ ‰ÎÁÿı‰ »ı. ¤√‰ÎfilÌ ¿ÚWHÎfiÌ ’˛¿ÚÏ÷ …ı Divine Matter »ı
…ıfi_ ωf‰w’ ÿ½fi ¿<flÔZÎıhÎfiÎ_ ‹ıÿÎfi‹Î_ ¿Ú’Ή_÷ ◊¥fiı ¤√‰Îfiı V‰›_
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 5 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±…\˝fi Á‹ZÎ ’˛I›ZÎ ¿flÌ ’˘÷ÎfiÌ ±Î Á÷-Ï«÷-±Îfi_ÿfiÌ ÏÿT› ’˛¿ÚÏ÷

Divine Matter fiı ’˛√À ¿flÌfiı ±ıÀ·Ì ZÎH΢ ‹ÎÀı ’HÎ ±ı ±Ï÷‹ÎfiÏÁ¿
«ı÷fiÎfi˘-’flÎ’˛¿ÚÏ÷fi˘ V’½ ±fiı ±ÎV‰Îÿ M≤J‰ÌfiÌ ‹ÎÀÌfiı ±ÎM›˘ »ı. …ı
«ı÷fiÎfiı lÌ ±flω_ÿı ’˘÷ÎfiÌ ÁΑfiÎ ¶ÎflÎ 1916fiÌ 29‹Ì Œı⁄˛±Îfḻı
’˘ÓÕÌ«ıflÌfiÌ ‘fl÷Ìfiı ¿ıLƒV◊Îfiı V◊Î’Ì …√÷fiÌ ‹ÎÀÌfiı ‹ÎÀı ±fiı
‹Îfi‰Ω÷fiı ‹ÎÀı „V◊fl V‰w’ı M≤J‰ÌfiÌ «ı÷fi΋Î_ ±‰÷Ïfl÷ ¿flÌ »ı.
¤√‰ÎfilÌ ¿ÚWHÎı ¶Î’fl›√‹Î_ ±Î… Á÷-Ï«÷-±Îfi_ÿfiÌ ’flÎ’˛¿ÚÏ÷
…ı T›„@÷√÷ V‰w’ı ¿oÁfiÌ …ı·‹Î_ ‘ÎflHÎ ¿flı·Î ‰ÎÁÿ‰ı ÷flÌ¿ıfiÎ ‹Îfi‰Ì›
Ï’_Õ‹Î_ ‘ÎflHÎ ¿flı·Ì, …ıfiı ’˘ÓÕÌ«ıflÌfiÎ ’Ò. ‹Î÷Î∞ Divine Matter ¿Ëı »ı,
÷ı … ’˛¿ÚÏ÷fiÎ ÿıËfiı 5000 ‰Ê˘˝ ’»Ì ’HÎ ±ı … V‰w’ı ±ıÀ·ı ¿ı
lÌ ¿ÚWHÎfiÎ CÎfiU›Î‹ V‰w’ı, ±Î’HÎÎ_ ±Î ¿Ï‚›√‹Î_ ¤@÷ fiflÏÁ_Ë ‹Ëı÷Î,
‹ÌflÎ_⁄Î¥, ¿<⁄Î¥, √˘flÎ ¿<_¤Îfl, fl¥ÿÎÁ «‹Îfl, ’Ïfi÷ ‹ËÎflÎ… ±fiı
lÌ ±flω_ÿ Á‹ZÎ ±·Ì’˘flfiÌ …ı·‹Î_ 1909fiÌ Áη‹Î_ ’˛I›ZÎ ’˛√À
¿›˘˝. lÌ ¿ÚWHÎ «ı÷fiÎfiÌ ‰ˆ¤‰fiÌ ‰ÎÀı ω«fl÷Ì ±Î ’flÎ’˛¿ÚÏ÷ »ı, …ı
ÏhÎ√√HÎÎI‹¿ ’˛¿ÚÏ÷‹Î_ ∞‰fi ∞‰÷Î_ ‹Îfi‰Ìfiı ±ıfiÎ_ ±ÎI‹÷k‰fiÌ
¨«Î¥fiΠϬflı ’˛ÎÁÎÏÿ¿ V‰w’ı ’˛I›ZÎ ’˛ÎM÷ ◊Λ »ı. ±Î ±‰V◊ÎfiÌ
±fiÒ¤ÒÏ÷fiı lÌ ±flω_ÿ ’˘÷ÎfiÎ ’ÒHν ›˘√fiÎ ÿ½fi‹Î_ Yoga of Ascent
÷flÌ¿ı ’˛⁄˘‘ı »ı. ±Î‰Ì ±Ï‘‹fiÁfiÌ «ı÷fiÎfiÌ ¨«Î¥±ı ∞‰fifiÌ ¿˘¥
’ΉfiZÎHÎı ’ÿÎ’˝HÎ ¿flfiÎflfiı ’˘÷Îfiı ÏhÎ√HÎÎI‹¿ ’˛¿ÏÚ ÷fi˘ ÿıË Ë˘‰Î »÷Î_
’HÎ ±Ï‘‹fiÁfiÌ ±Î «ı÷fiÎ-¿ÚÏ÷fiÎ_ ÿ½fi ◊Λ »ı. ±ı AscentfiÎ_
∂K‰˝√Î‹Ì ›ÎhÎÌ ∂’fl ±‰÷fl÷Ì ’fl‹fiÌ ¿Ú’Î »ı …ıfiı lÌ ±flω_ÿ
Descent ¿Ëı »ı. ±Î … ›ÎhÎÎ ›˘√Ì ±Ï÷‹fiÁ ’›*÷ ΩflÌ flÎ¬Ì Â¿ı,
±fiı ‹Îfi‰ ÁÎK› «ı÷fiÎfiÌ μIøÎ_Ï÷fi_ Ϭfl ÷ı ±Î ±Ï‘‹fiÁ Over mind
±◊‰Î Krishna ConsciousnessfiÌ ±‰V◊Î »ı. ’Ò. ⁄Î’∞±ı fiÎflıf‰flfiÌ
¤ÒÏ‹ ’fl ±Î ±Ï‘‹fiÁfiÌ ¿ÚWHÎ «ı÷fiÎfiı ’˘÷ÎfiÎ_ ±ÎI‹÷k‰fiı μIøÎ_Ï÷fiÎ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 6 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±Î Ϭflı μÃÎ‰Ì ±Î … …L‹‹Î_ ±fiı ±Î›W›‹Î_ ±ÎI‹ÁÎ÷ ¿flÌ. ±ı¿

… …L‹‹Î_ ±Î ∞‰fi ›ÎhÎÎfiÌ Á‰˘˝E« ¨«Î¥ ±ÎI‹ÁÎ÷ ◊‰Ì ±Á_¤‰
»ı ’fl_÷ ’Ò. ⁄Î’∞fiÌ ∞‰fi√Î◊Î ’λ‚ ’HÎ ¤Î√‰÷ Á_¿S’ ¿Î›Î˝„L‰÷
◊›˘ »ı. ω߷ ’_÷fiı ’_œflÌfiÎ◊ı V‰›_ ·Bfi ¿fl‰Îfi˘ ±fiı ÷ı ’HÎ ’˘÷Îfiı
‹ÎÀı Ïfi‹Î˝HÎ ¿flı·Ì ‹Î÷ÎfiÌ ¿<¬ı ±‰÷fl‰Îfi˘ Á_¿ı÷ ¿›˘˝ ±fiı ’ÏflHÎ΋ı
_ ‰‚΋ı …ı …L‹Ω÷ Krishna Consciousness »ı ÷ıfiÎ ±‰÷flHÎfiÌ
’Î_Õfl< √
CÎÕÌ Ïfi‹Î˝HÎ ’΋Ì, ±Î Á_¿ı÷ ’»Ì ω߷ ’_÷ı, ¿ÎÂÌfiÌ ÁÎ◊ı ’_œflÌfiÎ◊fiÎ
±Îÿı ’˛‹ÎHÎı ·Bfi ¿›Î*, ±fiı ’Ò. ⁄Î’∞fi˘ ±Î ±‰÷Îfl ‘fl÷Ìfiı ‹Î◊ı
’˛ √ À ◊›˘. ’Ò . ⁄Î’∞±ı ¿Ú W HÎ «ı ÷ fiÎfiı ±Î ‹Îfi‰ ±Î¿Ú Ï ÷fiÌ
’_«‹ËΤÒ÷fiÌ ¿Î›Î‹Î_ ‘ÎflHÎ ¿flÌ, V‰’˛¿ÚÏ÷fiı «˘◊_ ’ÏflHÎ΋ ±Î’‰ÎfiÌ
ω÷flÎ√fiÌ ±‰‘Ò÷Ì ÁΑfiÎ ¿flÌ …ıfiı ’Ò. ⁄Î’∞±ı … ±Î “ÿkÎfi΋ V‹flHÎ
V÷˘h΋˚”‹Î_ “hÎÌ›˘√” ¿è΢ »ı. ⁄˛QËÎ, ωWb ±fiı ‹ËıÂfiÌ Á÷-Ï«÷-
±Îfi_ÿfiÌ ±ı ’flοÚÏ÷fiı ’Ò. ⁄Î’∞±ı “hÎÌ›˘√” ¶ÎflÎ fiÌ’Ω‰Ì ±fiı V‰›_
ÁÿıËı lÌ ¿ÚWHÎ V‰w’fiı ’ÎQ›Î_.
‹ÎhÎ ’Ò. ⁄Î’∞fiı ±Î ‹Î√ı˝ ’˛V◊Îfi ¿fl‰Î …ı Á_¿ı÷fiÌ …wfl Ë÷Ì
÷ı Á_¿÷ı ’Ò. V‰Î‹Ì ‰ÎÁÿ‰ı Îfi_ÿ ÁflV‰÷Ì ‹ËÎflÎ…ı ±ÎM›˘. ±Îà … ‰Ê˝fiÎ_
fiÎfiÎ_ ⁄΂¿ı flÔ¿‹ÎQ⁄ÎfiÌ ±Î_√‚Ì »˘ÕÌ ’Ò. V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…fiÎ «flH΢‹Î_
Á‰Î*√Ì Á‹’˝HÎ “V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ… Ë_ ÷‹Îfl˘ …” ¿ËÌfiı ¿flÌ ÿÌ‘_.
lÌ ±flω_ÿı Á‹’˝HÎfiÌ ±Î ±‰V◊Îfiı Ascent fiÎ ›˘√fiÌ Total surrender
without reservationfiÌ ±‰V◊Î ¿ËÌ »ı, ±fiı ±Îà ‰Ê˝◊Ì … ’Ò. ⁄Î’∞±ı
’˘÷ÎfiÎ_ hÎHÎı √fl‰Ô ›˘˝fiÌ ±ÎI‹’˛ÁÎÿÌ, ¿Ú’Î’˛ÁÎÿÌ ±fiı ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı›fiÌ
ÂÎf‰÷ ’˛¿ÚÏ÷fiÌ ’˛ÁÎÿÌ Ex Gratia ±fiflΑÎfl ¿Ú’Î ÷flÌ¿ı ‹ı‚‰Ì.
’Ò. ⁄Î’∞fiı I›Îfl ’»Ì fi‹˝ÿÎ ÷Àı … lÌ ±flω_ÿfiÌ …ı‹ ‹Ëο΂Ì
‹Î÷αı V‰›_ ‹_ÏÿflfiÌ ⁄ËÎfl ’‘ÎflÌ ÿ½fi ±ÎM›Î_ »ı. Á¥…‹Î_ ‹ËÎÿı‰fiÎ_
‹_Ïÿfl‹Î_ Q≤I› Á_∞‰fiÌ ±ı‰Ì “ÿkÎ⁄ΉfiÌ” V‰›_ ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı›ı … ’fl
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 7 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

¿oÕ̿α˘‹Î_ ·¬Î‰Ì, ±fiı ±Î‹ ’Ò. ⁄Î’∞fiÌ ‹Îfi‰ÿıËÌ ±Î¿ÚÏ÷fi_ Divine

Matter‹Î_ ÿkοڒΠ◊¿Ì … w’Î_÷flHÎ ◊‰Îfi˘ ’˛Îfl_¤ ◊›˘. ’Ò. ⁄Î’∞±ı
¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı›fiÎ_ ±ËÏfi˝Ê fi΋V‹flHÎ ◊¿Ì ±ı ÂÎf‰÷ ’˛¿ÏÚ ÷fiÎ_ V’_ÿfi˘
Á‹√˛ ±Î›W› ÿflQ›Îfi {ÌS›Î_, ‘ÎflHÎ ¿›Î* ±fiı lÌ ¿ÚWHÎ V‰w’
±ÎI‹«ı÷fiÎfiı ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı›fiÌ Ïh΋ÒÏ÷˝ V‰w’ ÏÿT›, ÂÎf‰÷ ’˛¿ÚÏ÷,
±ı‰Î_ ’˘÷ÎfiÎ_ … ÿıËfiÎ_ V‰w’ı, ›˘√fiÎ_ ÁΑfi ÷flÌ¿ı Á‹Ï’˝÷ ¿flÌ.
±‰‘Ò÷Ì ±Îfi_ÿfiÎ_ ¤…fi˘ ±ı ’Ò. ⁄Î’∞fiÌ ÁΑfiÎfiÎ_ ±ÎI‹‹_h΢ »ı.
’Ò. ⁄Î’∞fiÌ ÂflÌfl, ’˛ÎHÎ ±fiı ‹fifiÌ ÏhΉıHÎÌfiı ’Ò. ⁄Î’∞±ı fi΋ Á_Ï¿÷˝fi
¶ÎflÎ - “hÎÌ›˘√” ¶ÎflÎ V‰›_ ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı›fiÌ ’˛¿ÚÏ÷ ⁄fiÎ‰Ì ±fiı
Death at willfiÌ ±‹flI‰fiÌ, ÂÎf‰÷ÌfiÌ «˘◊Î ’Ïfl‹ÎHÎfiÌ, ±ÎI‹’˛Ï÷⁄©
∞‰fi√Ï÷fiÌ, ¿Ú’Ή_÷ ÏÿT› ±fi¤ÒÏ÷ ¿flÌ, ±fiı …√÷fiı ±ıfiÌ ‰ˆiÎÎÏfi¿
’˛÷ÌÏ÷ ’HÎ ¿flΉÌ.
’Ò. ⁄Î’∞fiÌ ±Î V‰’˛¿ÚÏ÷fiÎ_ w’Î_÷flHÎfiÌ ÁΑfiÎ ±ı ±‰‘Ò÷Ì
ÁΑfiÎ »ı, ω÷flÎ√fiÌ ÁΑfiÎ »ı. …ıfiÌ ±fi¤ÒÏ÷±˘fiÌ ±fiø‹ÏHοÎ
±Î’HÎfiı ±‰‘Ò÷Ì ±Îfi_ÿfiÎ V‰Îfi¤ÒÏ÷fiÎ_ ¤…fi˘‹Î_ ‹Î_Ïhο V‰w’ı
ÿı¬Î¥ »ı. ’Ò. ⁄Î’∞ lÌ ¿ÚWHÎ V‰w’ ⁄fiÌ √›Î ±fiı ±ı ±ı‹fiÌ 61‹Ì
fl_√…›_Ï÷, …ı Õο˘fl‹Î_ flHλ˘ÕflΛ∞fiÎ_ ÁÎ_ÏfiK›‹Î_ ∂…‰‰Î‹Î_ ±Î‰Ì,
±fiı ’Ò. ⁄Î’∞fi_ Õο˘flfiÎ_ Ãο˘fl ÁÎ◊ıfi_ «ˆ÷ÏÁ¿ ÷ÎÿÎIQ› ‹fiÁ ±fiı
±Ï‘‹fiÁ «ı÷fiÎfi_ ÁΛF› ±ı Krishna ConsciousnessfiÌ … ’˛√S¤
·Ì·Î »ı. ’Ò. ⁄Î’∞ ¶Îfl̿ΑÌÂfiÎ_ ÿ½fiı ’HÎ ±ÎT›Î ±fiı I›Î_ ⁄_fiı
«ı÷fiα˘ ‰ˆ¤‰ V‰w’Ì ¿ÚWHΫı÷fiÎ ±fiı ω÷flÎ√ V‰w’Ì ¿ÚWHΫı÷fiÎfi_
Ï‹·fi ±ı ¶ˆ÷ ±fiı ±¶ˆ÷fiÌ ∂’flfiÌ ¿ˆ‰·Î¶ˆ÷fiÌ ±‰V◊Î »ı.
±Î ±Î¬Ì ‹Îfi‰◊Ì ¤√‰ÎfifiÌ ·Ì·Î V‰w’ ›ÎhÎÎ … ’Ò. ⁄Î’∞fiÌ
±‰‘Ò÷Ì ÁΑfiÎ »ı, …ıfiÎ_ 108 Mile Stones ’Ò. ⁄Î’∞±ı “lÌ ÿkÎfi΋
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 8 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

V‹flHÎ V÷˘h΋˚”‹Î_ Á_V¿Ú÷‹Î_ ±fiı √…flÎ÷Ì‹Î_ ’˘÷ÎfiÎ_ ’Ïfl‰Îfl…fi˘fiÎ_

lı›Î◊ı˝ ’˛√À ¿flÌ ¿Ï‚›√‹Î_ “hÎÌ›˘√”fiÌ ÁΑfiÎfi˘ ±Î flÎ…‹Î√˝,
V‹flHΤ„@÷fi˘ Á‰˝lWı à flÌ÷ı ‹Îfi‰ÁÎK› ±fiı V‰›_ Á·¤, ±ı ’˛√À ¿flÌ
±ÎM›˘ »ı. ÕÎ". lÌ …›ıLƒ¤Î¥ ÿ‰ı ÁÎËı⁄ı ±ı¿ÏfiWà ¤Î‰ı ’˘÷ÎfiÌ
±Î_÷fl«ı÷fi΋Î_ ÷’ÁÌfiÌ … ±‰V◊Î ‘ÎflHÎ ¿flÌ ±ËŸ ±ıfiÌ ÁΑfiÎ√÷
ω‰ı«fiÎ ’˛√À ¿flÌ »ı. Á_ÿ¤˘˝ ‹ÎhÎ ÁÒ«¿ … fi◊Ì, lÌ fl_√’Ïfl‰ÎflfiÎ
ÁΑ¿˘ ‹ÎÀı T›‰ËÎflfiÎ ∞‰fi‹Î_ ∞‰÷Î_ ∞‰÷Î_ ÷fi ±fiı ‹fifiÌ ’ωhÎ÷Î
‘ÎflHÎ ¿fl÷Î_ flËÌ ’˘÷ÎfiÎ_ V‰ÎI‹Îfiı «˘◊Î ’ÏflHÎ΋‹Î_ √Ï÷Ï· ¿fl‰Îfiı
‹ÎÀıfiÌ ÷’f«›Î˝ ’HÎ ÁÎËÏ…¿ flÌ÷ı Ïfi’Ω‰Ì Â¿Î› ±fiı ±ı ‹ÎÀıfiÌ
‹fi˘√Q› ±fiı ÏfiΩfi_ÿÌ ¤„@÷ ÂÌ flÌ÷ı ¿flÌ Â¿Î› ÷ıfi_ «ˆ÷ÏÁ¿ ωiÎÎfi
’HÎ ±Î √˛_◊ ¶ÎflÎ ’˛√À ¿›* »ı. V‹flHΤ„@÷ ±ı … ’Ò. ⁄Î’∞fi˘
“hÎÌ›˘√” »ı. …ı ±Î’HÎÌ Ák‰, fl…Á ±fiı ÷‹Á ’˛¿ÏÚ ÷fiı, «ˆ÷ÏÁ¿ ±ı‰Î_
«˘◊Î_ ’Ïfl‹ÎHÎfiı ±ÎI‹ÁÎ÷ ¿fl‰Î ‹ÎÀıfi_ flÎ…¶Îfl ⁄fiÎ‰Ì Â¿ı, ±ı‰˘ ±Î
±ÎI‹Ï‰iÎÎfifi˘ ’Ò. ⁄Î’∞ ’˛Ïı fl÷ ±fiı ’˛‹ÎÏHÎ÷ ÿV÷Ήı… ’HÎ ’˛√À ¿›˘˝
»ı. ÏhÎ√HÎÎI‹¿ ’˛¿ÚÏ÷fiÎ_ ±Î‰ı√˘ ±fiı ’˛‰ı√˘fiÎ_ Ï¿Îfl ⁄fiÌfiı ∞‰÷Î_
±Î’HÎfiı Á‰ı˝ıfiı T›‰ËÎflfiÎ_ ∞‰fi‹Î_ ∞‰÷Î_ ÷◊Î ∞‰fifiÎ_ ±Î ’˛Î¿ÚÏ÷¿
±fiı ’˛¿ÏÚ ÷…L› ‘⁄¿Îflfiı ‘ÎflHÎ ¿fl÷Î_ ˢ‰Î »÷Î_ ±ı¿ fl˘√Ì ±fiı ¤˘√ÌfiÌ
±‰V◊Î◊Ì μ’fl ∂ÃÌ ÁΑ¿ ±fiı ›˘√ÌfiÌ ±‰V◊Î, ±ÎI‹V◊ «ı÷fiÎfiÌ
¨«Î¥, ±fiı ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı›fiÌ ÂÎf‰÷ ’˛¿ÚÏ÷fi˘ ±ÎV‰Îÿ, ±ËıÁÎÁ
±fiı ±fi¤ÒÏ÷ …L› ’˛ÁÎÿ, ÂÌ flÌ÷ı ÿıËfiÌ ’˛¿ÚÏ÷ ±fiı ±ÎI‹ «ˆ÷L›
÷k‰‹Î_ ÁοÎfl ¿flÌ Â¿Î›, ±ı‰˘ V‹flHΤ„@÷fi˘ ±Î flÎ…‹Î√˝ ’Îflÿ½¿
ÂOÿΉ·Ì‹Î_ ’˛√À ¿flÌ ÕΘ. lÌ …›ıLƒ¤Î¥±ı ’Ò. ⁄Î’∞fiÌ ÿkÎÎhÎı› V‰w’ı
…ı V‹flHΤ„@÷ ¿flÌ ±ı ±ÎI‹ÎfiÎ_ ±˘…Áfi˘ ±C›˝ ’Ò. ⁄Î’∞fiÎ_ …
«flH΢‹Î_ Á‹Ï’˝÷ ¿›˘˝ »ı. ±Î ω‰flHÎ ±ı √˛◊_ … fi◊Ì ’HÎ ±Î ’˛ÎÁÎÏÿ¿
±‰V◊Îfi˘ Á‹Ï’˝÷ ±C›˝ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 9 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

’Ò. ⁄Î’∞fiÎ_ 108 Á_V¿Ú÷ ‹_h΢ ±fiı ’Ò. ⁄Î’∞ flÏ«÷ ±ıfi˘
√…flÎ÷Ì ¤ÎÊÎfiÌ 108 ¿oÕ̿α˘‹Î_fi˘ V‰Îfi¤ÒÏ÷…L› ±fi‰Îÿ …ı V‰›_
lÚÏ÷ »ı, ÷ıfi_ ÕÎ". lÌ …›ıLƒ¤Î¥ flÏ«÷ ±Î ¤ÎW› ±ı ÁΫı … ±‰‘Ò÷Ì
μ’ÏfiÊÿ »ı. ±Î’HÎÌ ¤Îω’ıœÌ ±Î …’›iÎfiÎ_ ›ÎÏiο ±ı‰Î_ ÿ‰ı ÁÎËı⁄fiÌ
Áÿˆ‰ ∑HÎÌ flËıÂ.ı fi΋V‹flHÎfi_ ±ÎÀ·_ ¨«Ì ¿ZÎÎfi_ ωiÎÎfi, Á‹›fiÎ ±ı¿
ÁÌ‹ÎÕı ‰Î·Ì›Îfiı ÷΋ÏÁ¿ Ï’_ÕfiÎ Ï’_…fl΋Î_◊Ì ‹„@÷ ±’ΉÌ, ∑ÏÊI‰fiÎ
±˘…Áfiı ‘‹˝ ÷flÌ¿ı ‘ÎflHÎ ¿flfiÎfl ‹ËÏÊ˝ ⁄fiÎ‰Ì √›ı·_. ±Î… ÁfiÎ÷fi
ÁI› ’Ò. ⁄Î’∞±ı ’HÎ ±Î’HÎÎ_ ±Î Á‹›fiÎ ’À ’fl ›˘√Ì ÷flÌ¿ı
±ÎI‹ÁÎ÷ ¿flÌ V‰›_ ¤√‰ÎfifiÌ, ¿ÚWHÎ «ı÷fiÎfiÌ, ±ÎI‹V‰w’ı ±fiı
¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı›fiÌ ÂflÌflfiÌ ’˛¿ÏÚ ÷fiÎ_ V‰w’ı, …ı ∞‰fi’ÌÏÿΠÏfi’Ω‰Ì,
±ı ±Î’HÎÎ_ ›√fiÌ Ï‰fl· CÎÀfiÎ »ı. lÌ …›ıLƒ¤Î¥±ı ’˘÷ÎfiÌ ±Î√‰Ì
±ÎI‹Á_’ÏkÎ ’Ò. ⁄Î’∞fiÎ ±Î “hÎÌ›˘√”fiÌ ¤√‰÷√Ï÷fiı Á‹Ï’˝÷ ¿flÌfiı
… ±Î ±C›˝-√˛_◊fi_ Á…˝fi ¿›* »ı ±ıfiÌ ’˛÷ÌÏ÷ ÿflı¿ ‰Î«¿fiı ◊›Î ωfiÎ
flËıÂı fiÏË.
±Î V÷˘hÎfiÎ_ 37◊Ì 62 f·˘¿˘fi_ ’˛¿flHÎ ±ı ‹‹ZÎ ÁΑ¿˘ ‹ÎÀıfi_
»ı. ∞‰fi‹Î_ Áÿ˚¤Î√Ì ±‰V◊αı √÷…L‹˘fiÎ_ ’ÒH›˘fiÎ ’˛Î√Àuı, …ıfiı
±K›ÎI‹fi˘ ‹Î√˝ ‹Y›˘ »ı, ±ı‰Î ¿˘¥ ’HÎ Á‹◊˝ √flÔfiÎ ›◊Î◊˝ ±fiı
Á΄k‰¿ ÏÂW›˘ ’HÎ ±Î Á_’À ‹Î_◊Ì ∞‰fi ’Î◊ı› ’Î‹Ì Â¿ı »ı, ±ı‰_ ƒWÀÎ_÷
ÁÏË÷fi_ ω‰ı«fi ’Ò. ⁄Î’∞fiÌ ±ÎI‹«ı÷fiÎfiÌ ¤Î√Ìfl◊Ìfiı ΩHÎı „V◊fl
‹ÎfiÁfl˘‰flfiÎ_ ‹ÎfiÁ’À ’fl {Ì·÷Î_ flÎΩ ¤√Ìfl◊fiÎ_ ∑ÏÊI‰fiÌ {Î_¬Ì
¿flÎ‰Ì Ω›, ±ı‰Î_ «ˆ÷ÏÁ¿ ’√·Î_±˘, ’HÎ lÌ …›ıLƒ¤Î¥±ı fi΋V‹flHÎfiÌ
±Î ›˘√ÁΑfiÎfiÌ ¿ıÕÌ μ’fl ’ÎÕuÎ_ »ı.
f·˘¿ 63◊Ì 104fi_ ’˛¿flHÎ ’Ò. ⁄Î’∞±ı V‰›_±ÎI‹ÁÎ÷ ±fiı
ÿıËV◊ ¿flı·Ì ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı›fiÌ ÂÎf‰÷’˛¿ÚÏ÷fiÌ ‰ˆiÎÎÏfi¿÷Î ’˛√À ¿flı
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 10 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

»ı. ‹fi, ’˛ÎHÎ ±fiı ÂflÌflfiÌ ÏhÎ√HÎÎI‹¿ ’˛¿ÚÏ÷fiÎ_ ’Ïfl‹ÎH΢‹Î_ ∞‰÷Î

‰Ëı‰Îfl ÿZÎ ‹Îfi‰Ìfiı ’˘÷ÎfiÎ_ ‹fifiÌ «_«‚ «ı÷fiÎfiı ÂÌ flÌ÷ı ±ÎI‹¿ı„Lƒ÷
¿flÌ Â¿Î›, ±ıfi_ «ˆ÷ÏÁ¿ ωiÎÎfi ±fiı ω‘Îfi ’Ò. ⁄Î’∞±ı ’˛⁄˘K›_ »ı.
±Î √z μ’ÏfiÊÿ‹Î_ lÌ ÿ‰ı ÁÎËı⁄ı ±ı‹fiÌ Ï‰‰ı«fiÎ ¶ÎflÎ ±Î’HÎfiı
’˛¿ÏÚ ÷fiÎ_ w’Î_÷flHÎfiÎ ’Ò. ⁄Î’∞fiÎ_ V‰Îfi¤‰Ì ÁI›˘fi˘ ’˛ÁÎÿ ’HÎ ’ÌflV›˘
»ı. »ıS·Î «Îfl f·˘¿˘‹Î_ ’Ò. ⁄Î’∞±ı ±Î ‹Î√ı˝ «Î·‰Îfi˘ Á_¿S’ ¿flÌ
V‹flHΤ„@÷‹Î_ ’˘÷ÎfiÎ_ ‹fifiı ±ı¿ ±ÎI‹¿ı„Lƒ÷ Orbit ±Î’‰Îfi˘, Ω√˛÷
’˛›Ifi ¿flfiÎfl ÁΑ¿˘fiı, ’˘÷ÎfiÎ_ ±_÷flfiÎ ¿Ú’Ή_÷ ±ÎÂÌ‰Î˝ÿ ’HÎ ’ÎÃT›Î
»ı. …ıfi_ ω‰ı«fi ’HÎ ±ÎI‹V’Âa »ı. ’Ò. ⁄Î’∞fiÎ_ ±Î V÷˘hÎfiÎ
108 f·˘¿˘, ±fiı ±ı‹fiÎ ¶ÎflÎ … √…flÎ÷Ì ¤ÎÊ΋Î_ ’HÎ ±‰÷Ïfl÷ ◊›ı·Î_
±ı 108 f·˘¿˘ ’Ò. ⁄Î’∞fi_ Á‹√˛ √…flÎ÷Ì Á‹Î…fiı ±Î√‰_ ‰flÿÎfi
»ı. ’˘ÓÕÌ«ıflÌfiÎ ’Ò. ‹Î÷Î∞ …ıfiı Psychicisation ¿Ëı »ı ±ı ’˛Ïø›Î ±Î
fi΋V‹flHÎfiÎ_ ‹ÎK›‹ ¶ÎflÎ K›Îfi - MeditationfiÌ ±‰V◊Î ⁄fiÌ Â¿ı »ı,
±ı‰_ ’Ò. ⁄Î’∞ ±Î V÷˘h΋Î_ …ı ‰ˆiÎÎÏfi¿ flÌ÷ı ’˛Ï÷’ÎÏÿ÷ ¿flı »ı, ±ı ±Î¬Ì
ω¤Î‰fiÎfiı lÌ …›ıLƒ¤Î¥±ı ±ÎI‹Ï‰iÎÎfiÌfiÌ ±ÿÎ◊Ì ±hÎı ’˛‹ÎÏHο÷Î
±fiı ’Ò. ⁄Î’∞ ’flI‰ıfiÌ ¤„@÷ ±fiı ÏfiWÃÎ ◊¿Ì Á’ıflı ÂOÿÿıË ±ÎM›˘
»ı. ±Î μ’ÏfiÊÿ ›◊Î◊˝ flÌ÷ı … lÌ fl_√’Ïfl‰Îflfi_ ±‹ÒS› fi…flÎb_ ±fiı
’Ò. ⁄Î’∞fi_ ±Î’HÎÎ_ Á‰ı˝ μ’fl ±‰÷Ïfl÷ ◊÷_ ‰flÿÎfi ⁄fiÌ flËıÂı ±ı‰Ì
‹ÎflÌ l©Î »ı. lÌ …›ıLƒ¤Î¥ ±Î ÷’ ‹ÎÀı ±Î’HÎÎ_ Á‰ı˝fiÎ_ ±ÎI‹‰_ÿfiÎ
ÁÏË÷fiÎ ±Ï¤fi_ÿfifiÎ ÁÎ◊˝¿ ±fiı Á΄k‰¿ ±Ï‘¿ÎflÌ »ı.
ó ÕÎ". ±Ïf‰fi¤Î¥ ¿Î’ÏÕ›Î
¤Ò÷’Ò‰˝ ¿<·’Ï÷lÌ,
ÿÏZÎHÎ √…flÎ÷ ›Ïfi‰ÏÁ˝ÀÌ, - ÁÒfl÷ (¤w«)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 11 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Ïfi‰ıÿfi
Áÿ˚√fl  ¤√‰Îfi lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ…lÌfiÎ_ ±·’-{·’ ÿ½fi
≥.Á. 1968‹Î_ (÷ı±˘lÌ ‰S·¤Ï‰zÎfi√fl‹Î_ ’‘Λν Ë÷Î. ÷ı Ïÿ‰Á˘fiÎ
»ıS·Î ωÿΛfiÎ Ïÿ‰Áı flV÷ı …÷Î_) ◊›Î_ ±Î ‰Î÷fiı ±Î…ı ≥.Á. 2008‹Î_
«Î·ÌÁ ‰Ê˝ ◊‰Î‹Î_ »ı. ±Î «Îfl ÿΛ¿Î ÿflÏ‹›Îfi ’Ò…fiÌ› Áÿ˚√fl
¤√‰Îfi ’.’. lÌ ‰ÎÁÿı‰ÎfiLÿ ÁflV‰÷Ì V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…lÌfiÎ Á_V¿Ú÷
±fiı ‹flÎÃÌ ¤ÎÊα˘‹Î_ fl«Î›ı·Î √˛_◊˘ (Á‹√˛ ÁÎÏËI›) ÷◊Î ’Ò…fiÌ›
lÌfl_√ ±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ…lÌfiÎ √…flÎ÷Ì ±fiı Á_V¿Ú÷ ¤ÎÊα˘‹Î_ fl«Î›ı·Î
√˛_◊˘ (Á‹√˛ ÁÎÏËI›)fi_ Á÷÷-Ïfifl_÷fl ±fiÂÌ·fi ◊›Î … ¿›*. ±ıfiÌ
ÁÎ◊˘ÁÎ◊ ‹ÎflÎ T›‰ÁΛfiÎ_ ZÎıhÎ ÏÂZÎHÎÂÎjÎ (Education), ’Ïç‹Ì
ÿ½fiÂÎjÎ, Á‹Î…ÂÎjÎ ±fiı T›‰V◊Î’fi ωiÎÎfifi_ ±ıÀ·_… ÁÎ÷I›’ÒHν
±fiÂÌ·fi ◊¥ Â@›_ ÷ıfiı Ë_ Áÿ˚√fl  ¤√‰ÎfifiÌ ‹ÎflÎ ’flfiÌ ±ÁÌ‹ ¿Ú’Î
Á‹∞ ‹fiı ’˛ÎM÷ ◊›ı·Î ’fl‹ Á˙¤ÎB›fiÌ ‘L›÷Î ±fi¤‰_ »\_.
’ÒF›lÌfiÌ Áÿ˚⁄˘‘Â÷¿‹˚ ’flfiÌ Á_V¿Ú÷ ÀÌ¿Î ⁄η⁄˘Ï‘fiÌfi˘
√…flÎ÷Ì‹Î_ ±fi‰Îÿ ¿fl÷Î_ ‹fiı ’ÒflÎ_ » ‰Ê˝ ·ÎB›Î_. ±ı » ‰Ê˝‹Î_ ±ı‹HÎı
‹fiı ±fi‰ÎÿfiÌ ¿‚Î Â̬‰Ì ÿÌ‘Ì, …ıfiÎ_ ’ÏflHÎ΋ı Ë_ ±ı¿ ⁄Î…\
ÏÂZÎHÎfi_ ÿ½fiÂÎjÎ ±_√∞
ı˛ ‹Î_◊Ì Á‹∞ √…flÎ÷Ì‹Î_ ‹˙Ï·¿ V‰w’ı μ÷ÎflÌ
Â@›˘ ÷˘ ⁄Ì∞ ⁄Î…\ V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…fiÎ ÿkÎ’flÎHÎfiÌ Á_V¿Ú÷ ÀÌ¿Î
130 Ïÿ‰Á‹Î_ , lÌ ÿkΫ_ ’ Ò fi Ì Á_ V ¿Ú ÷ ÀÌ¿Î ⁄ΉÌÁ Ïÿ‰Á‹Î_ ,
lÌ ¿ÚWHηËflÌfiÌ Á_V¿Ú÷ ÀÌ¿Î ±Ï√›Îfl Ïÿ‰Á‹Î_. ’_«’ÎÏZοfiÌ Á_V¿Ú÷
ÀÌ¿Î Á˘‚ Ïÿ‰Á‹Î_ √…flÎ÷Ì‹Î_ μ÷ÎflÌ Â@›˘.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 12 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±ı‹HÎı fl«ı·Ì ’˛ë˘kÎfl‹Î·Î …ıfiı ‹ıÓ ÷ı‹fiÎ ±ı¿ ’hÎfiÎ ±Î‘Îflı

lÌfl_√ ’˛ë˘kÎfl‹Î·Î fi΋ ±ÎM›_, ÷ıfi_ ω‰flHÎ ·¬÷Î_ ‹fiı ’ÒflÎ_ ⁄Îfl
‰Ê˝ ·ÎB›Î_. ⁄Îfl ‰Ê˝fi˘ ±ı √΂˘ ¬flı¬fl ‹fiı ±ı‹fiÌ ’ÎÁı◊Ì ‹‚ı·Î_
’˛I›ZÎ ÏÂZÎHÎfi˘ √΂˘ Ë÷˘, ±ıÀ·ı ¿ı ±Î‰Ì fl«fiÎ ’fl ·¬‰_ ˢ› ÷˘
¿ı‰Ì flÌ÷ı ·¬Î› ? ±ıfiı ‹ÎÀı ·¬fiÎflı Â_ Â_ ‰Î_«‰_ Ωı¥±ı ? ±ı ‰Î«fi
Á΋√˛Ì @›Î_ @›Î_◊Ì ‹‚ı ? ±ı ⁄‘_ ‰Î_E›Î_ ’»Ì ÷ıfiı ’˛ë˘kÎfl‹Î·ÎfiÎ
f·˘¿˘fiÎ ±◊˝CÎÀfi‹Î_ ¿¥ flÌ÷ı CÎÀÎ‰Ì Â¿Î› ? ±Î ⁄‘_ … ‹fiı ±ı‹HÎı
Â̬T›_. ±ı ’V÷¿fiÌ ÁÎÏËI› …√÷‹Î_ ¬Ò⁄ ¿ÿfl ◊¥ ±fiı ÁÎ◊˘ÁÎ◊
ÏÂZÎHÎÂÎjÎfiÎ_ ‹ÎflÎ_ ’V÷¿˘fiÌ ÁÎÏËI›…√÷‹Î_ ¿ÿfl ◊¥ ±ı ‰Î÷fi˘ ¬Ò⁄
‘L›÷Î ±fiı ±_÷flfiÎ ±Ë˘¤Î‰’Ò‰˝¿ μS·ı¬ ¿fl÷Î_ ‹fiı ±Îfi_ÿ ◊Λ »ı.
±ı ø‹‹Î_ ±Î lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘hÎ ’fl ω‰flHÎ ·¬‰Îfi˘
›˘√ ⁄L›˘. ±Î ±Î¬_ › ·¬ÎHÎ ±ı¿÷ηÌÁ Ïÿ‰Á‹Î_ ÷ˆ›Îfl ◊¥ √›_ ±ı
’ı·Î_ ⁄Îfl ‰Ê˝fiÎ_ lÌ ±‰‘Ò÷Ì ÏÂZÎHÎfi_ ’ÏflHÎ΋ »ı.
±Î ‰Î_«Ìfiı ¿˘¥¿fiı ±ı‰˘ ’˛ë ◊Λ ¿ı lÌ ±‰‘Ò÷∞ ÷˘ 1968‹Î_
⁄˛õ·Ìfi ◊¥ √›Î ÷˘ ÷‹fiı ±ı‹fiÌ ’ÎÁı◊Ì ±Î‰_ ’˛I›ZÎ ÏÂZÎHÎ ‹Y›_
±ı‰_ ¿ı‰Ì flÌ÷ı ¿ËÌ Â¿Î› ? ±Î ’˛ëfi˘ ÁÌ‘˘ …‰Î⁄ √Ì÷΋Î_ ±Î’ı·˘
… »ı - ““V‰ı V‰ı ¿‹˝H›Ï¤fl÷— Á_ÏÁÏ©_ ·¤÷ı fifl—”” …ı ‹ÎHÎÁ˘
’˘÷’˘÷ÎfiÎ_ ¿‹˝‹Î_ - ‹Îflı ±Î ÂflÌfl◊Ì …ı ¿Î_¥ ◊¥ ¿ı ±ı ÁÎfl΋Î_ ÁÎflÌ
flÌ÷ı ¿fl‰_ … »ı, ±ı‰Î Â¤ Á_¿S’◊Ì Á÷÷ ‹_ÕuÎ flËı (±Ï¤fl÷—) ÷ıfiı
÷ıfiÎ ¿Î‹‹Î_ ÏÁÏ© ±’Ή‰Î ‹ÎÀı ¤√‰Îfi «˘‰ÌÁı ¿·Î¿ hÎHÎÁ˘ ’Î_ÁÃı
Ïÿ‰Á ËÎ…flÎË…^fl »ı …, ±ı‹Î_ ‰‚Ì ±Îç›˝ Â_ »ı !!
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 13 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

‹ÎfifiÌ› ’˛Î. lÌ ±Ïrfi¤Î¥ ¿Î’ÏÕ›Î∞±ı ±Î ±Î¬_ ’V÷¿ ‰Î_«Ì

÷ıfiÌ ÁÎfi_ÿ V‰Ì¿Îfl fi˘Ó‘ ·¬Ì ±Î’Ì ÷ı ⁄ÿ· ÷ı‹fi˘ xÿ›’Ò‰˝¿ ±Î¤Îfl
‹Îfi_ »\_.
±Î ’V÷¿ ’˛¿ÎÏÂ÷ ¿fl‰Îfi_ μkÎflÿÎÏ›I‰ ’fl‹ √fl¤@÷ ‹ÎfifiÌ›
ÕÎ". lÌ ≥Lÿ¤Î¥ ÿ‰ı±ı V‰Ì¿Î›* ±ı ‹ÎflÎ ‹ÎÀı ¬Ò⁄ ±Îfi_ÿfiÌ ‰Î÷ »ı.
√Ì÷΋Î_ ¤√‰Îfi ¿Ëı »ı ““fi ÏË ¿S›ÎHοÚ÷˚ ¿Ïç÷˚ ÿ√˝Ï÷_ ÷Î÷
√E»Ï÷—”” …ı Ë‹ıÂÎ_ ¿o¥¿fiı ¿o¥¿ ·˘¿ ¿S›ÎHÎ, ±ÎI‹¿S›ÎHÎfi_ ¿Î‹
¿fl‰Î‹Î_ … ’˘÷ÎfiÎ ÷fi, ‹fi, ‘fifi˘ μ’›˘√ ¿flı »ı; ±ı‹fi_ ¿S›ÎHÎ …
◊Λ ±ı‹Î_ ±Îç›˝ Â_ !!
±‰‘Ò÷ Ï«_÷fi lÌ √flÿı‰ ÿkÎ.

‰S·¤ ωzÎfi√fl ωfiÌ÷

30, …^fi, 1940 ÂÎVÔhÎÌ …›ıLƒ ÿ‰ı

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 14 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±Ï¤‰Îÿfi
’fl‹’ÒF› fl_√±‰‘Ò÷ ⁄Î’∞fi_ Á‹√˛ ÁÎÏËI›, ±ı‹fiÎ ⁄‘Î …
√˛_◊˘, V÷˘h΢ ‹fiı ¬Ò⁄ Ï’˛› »ı. Ë_ ‹ÎflÌ Â„@÷, Á‹… ±fiı ‹ÎflÌ
T›‰ÁΛfiÌ ±fi¿‚ > ÷Î ’˛‹ÎHÎı ±ı ⁄‘Îfi_ ‰Î«fi, ’ÎÃ, ’ÎflΛHÎ ¿fl÷˘ flË_
»\._ ±ı‹fiÎ ±Î ⁄‘Î … ·¬ÎH΢‹Î_ ‹fiı ±_√÷ flÌ÷ı ±Î lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ
V÷˘hÎ ¬Ò⁄ … √‹ı »ı. ±ıÀ·ı Ë_ ±ıfi˘ ’Îà ÷˘ ±fi¿>‚÷αı ¿fl_ … »\_.
±Î … ¿ÎflHÎı ±Î V÷˘hÎfi˘ ⁄fiı ÷ıÀ·˘ ‰‘Îflı ’˛«Îfl-’˛ÁÎfl ◊Λ ±ı‰Ì
¤Î‰fiÎ◊Ì F›Îflı lÌ ±‰‘Ò÷ ±ı¿ıÕı‹ÌfiÌ fl«fiÎ ◊¥ I›Îflı ÷ıfiÎ ’Ëı·Î
±fiı ’ΛÎfiÎ ¿Î›˝ø‹ w’ı ±Î V÷˘hÎ ’fl F›Î_ F›Î_ lÌ ±‰‘Ò÷ ’Ïfl‰Îfl
ÁÏø› ˢ› ÷ı ÷ı √΋-ÂËıfl ¿ı V◊Îfi‹Î_ ±Î V÷˘hÎ ’fl ’ÏflÁ_‰Îÿ˘ ›˘Ω›,
±‰‘Ò÷ ’Ïfl‰ÎflfiÎ √H›‹ÎL› ω¶Îfi˘ ±Î V÷˘hÎfiÌ Ï‰¶kÎÎ’ÒHν »HÎΉÀ
¿flı ±fiı ±ı flÌ÷ı ±Î V÷˘hÎ √΋ı√΋ ·˘¿˘ Á‘Ì ’ˢӫı ±ı‰Ì ‹ÎflÌ ¤Î‰fiÎ
Ë÷Ì. lÌ √fl‹ËÎflÎ…fiÌ ¿Ú’Î◊Ì ÷◊Î ’ÒF›lÌ ’˛ı‹ ±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ…lÌ
±fiı ’ÒF› ÕÎ". lÌ ‘Ìfl¤Î¥ ΩıÊÌ …ı‰ÎfiÎ ±ÎÂÌ‰Î˝ÿ◊Ì ±ı ¿Î‹ ±Î√‚
‰K›_, ÷ı‹Î_ CÎHÎÌ ÁŒ‚÷Î ‹‚Ì ÷ı ⁄ÿ· Ë_ ±_√÷ flÌ÷ı ÷ı‹ … ±ı¿ıÕı‹Ì
‰÷Ì Á˙ ’Ïfl‰Îfl˘fi˘, ÷ı‹Î_ ’˘÷ÎfiÎ ±‹ÒS› iÎÎfifi˘ ·Î¤ ±Î’fiÎfl ‹ÎfifiÌ›
‰@÷α˘fi˘ ÷ı‹ … ¬ÎÁ ÷˘ …ı ÷ı ’Ïfl‰Îfl‹Î_ ·Î¤ ·ıfiÎfl l˘÷Î
¤Î¥-⁄Ëıfi˘fi˘ ±Î ÷⁄yı ±Î¤Îfl ‹Îfi_ »\_.
±Î ¿Î›˝ø‹ «Î·÷˘ Ë÷˘ ÷ı ÿflÏ‹›Îfi lÌ …›ıLƒ¤Î¥±ı ·¬ı·_
lÌfl_√ ’˛ë˘kÎfl ‹Î·Î ’flfi_ ω‰flHÎ ‹ÎflÎ ‰Î_«‰Î‹Î_ ±ÎT›_. ±ı ‰Î_«Ìfiı
Ë_ ±ıÀ·˘ ⁄‘˘ ’˛¤Îω÷ ◊›˘ ¿ı, ‹fiı ÷fl÷ …, ±ı … ±flÁ΋Î_ ±Î V÷˘hÎ
’fl ’HÎ ±Î‰_ ω‰flHÎ ·¬Î› ÷˘ ¿ı‰_ ÁÎfl_ ±ı‰˘ ω«Îfl ±ÎT›˘. ÷ı◊Ì
Ë‹HÎΠωflÎhÎÌfiÎ Ïÿ‰Áı ±‹ÿΉÎÿ ’Ïfl‰Îfl ÷flŒ◊Ì ›˘Ω›ı·Î ±Î V÷˘hÎ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 15 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

’flfiÎ ’ÏflÁ_‰Îÿ‹Î_ lÌ …›ıLƒ¤Î¥ ’HÎ ±ÎT›Î Ë÷Î. ‹ıÓ ±ı‹fiı ‹ÎflÎ ‹fifiÌ
±Î ‰Î÷ ¿flÌ ±fiı ±ı‹HÎı ±ı ÁËÊ˝ V‰Ì¿ÎflÌ ·Ì‘Ì ±ıÀ·_ … fiËŸ Ωı÷
Ωı÷΋Î_ ·¬Ìfiı ‹fiı ŒÎ¥· ±Î’Ì ÿÌ‘Ì ÷ı◊Ì ‹fiı ¬Ò⁄ ±Îç›˝ ±fiı ±Îfi_ÿ
◊›˘. Ë_ ±ı‹fiÌ ±Î √fl¤„@÷ ‹ÎÀı ±ı‹fi˘ …ıÀ·˘ ±Î¤Îfl ‹Îfi_ ±ıÀ·˘
±˘»˘ »ı.
’V÷¿ »’Î÷_ Ë÷_ I›Îflı ‹fiı ◊›_ ¿ı ±Î ’V÷¿ ’fl ¿˘¥¿ ω¶Îfi
‰Î_«Ìfiı ±Î‹¬ ›Î ’˛V÷ΉfiÎ ·¬Ì ±Î’ı ÷˘ ÁÎfl_. ‹ıÓ ‹ÎfifiÌ› ω¶Îfi
’˛Î. lÌ ±Ïrfi¤Î¥ ¿Î’ÏÕ›Îfiı ‰Î÷ ¿flÌ. ÷ı‹HÎı ‹ÎflÌ ‰Î÷fiÎı V‰Ì¿Îfl
¿flÌ μ‹‚¿Î¤ıfl ±Î‰¿Îflw’ ·¬ÎHÎ ·¬Ì ±ÎM›_ ÷ı ⁄ÿ· ÷ı‹fi˘
±_÷—¿flHÎ’Ò‰¿˝ ±Î¤Îfl ‹Îfi_ »\._ ‹Î√˝ÿ½fi ‹ÎÀı lÌ ¿<·Ìfi¤Î¥ μ’ÎK›Î›
±fiı ÁË¿Îfl ‹ÎÀı lÌ ’zQÔfi¤Î¥ ’Àı· ÷◊Î ÕÎ".’˛ıflÎ⁄ıfifi˘ ±Î¤ÎflÌ »\_.
±Î ¿Î›˝ «Î·÷_ Ë÷_ ÷ı ÿflÏ‹›Îfi ‹ÎflÎ_ ’ÒF› ‹Î÷lÌ ⁄Ì‹Îfl Ë÷Î_,
±ı ÿflÏ‹›Îfi … ÷ı±˘ ’˘÷Îfi_ ÂflÌfl »˘ÕÌ lÌfl_√ ÂflHÎ ◊›Î_. ‹fiı …ı
¿Î_¥ Á_V¿Îfl ‹Y›Î_ »ı, Ë_ …ı ¿Î_¥ »\_ ÷ı ‹Î÷lÌfiÎ_ ¿ÎflHÎı »\_.
lÌ ÁÒ›Î˝ ’˛ıÁ, ±‹ÿΉÎÿfiÎ lÌ ‹ƒı¤Υ ’fl˘ÏË÷ ÁÎ◊ı ’ÒF›
⁄Î’∞fiÎ_, ÷ı‹fiΠωÂıfiÎ_ ’V÷¿˘ ‹σ÷ ¿flΉ‰ÎfiÎı ±fi¤‰ ¬Ò⁄ …
±Îfi_ÿÿΛ¿ flè΢ »ı. ±Î ’V÷¿ ’HÎ ±˘»Î‹Î_ ±˘»Î Á‹›‹Î_ ¬Ò⁄
ÁÎflÌ flÌ÷ı ÷ˆ›Îfl ¿flÌ ±ÎM›_ ÷ı ⁄ÿ· ÷ı‹fi˘ ±_÷—¿flHÎ’Ò‰˝¿ ±Î¤Îfl
‹Îfi_ »\_.

2/7/2008 lÌfl_√ √fl«flHÎfl…

lÌfl_√ ËÎ"„V’À· ≥Lÿ¤Î¥ ÿ‰ı
‹ıÕÌ¿ıfl, ±‹ÿΉÎÿ-6

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 16 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

œ◊¸¡ª˝Ê◊

ÿÁÃflÿ¸ üÊË. ‚Áìʌʟ㌂⁄USflÃË ¬Í. üÊË. •flœÍáË,

SflÊ◊Ë ◊„UÊ⁄UÊ¡, ∑§⁄UŸÊ›UË. ŸÊ⁄UE⁄U.
[üÊË. ¬⁄U‚ÙûÊ◊ Á◊SòÊË,
⁄UÊ¡¬Ë¬‹Ê∑§ ‚ı¡ãÿ‚]

ŒûÊʟ㌠SflM§¬Êÿ ‡ÊÊãÃÊÿ ªÈ ⁄ Ufl Ÿ◊— H

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 17 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

üÊË ‚Œ˜ªÈL§fl㌟Ê

ŸÊ◊‚VËø Ÿ ¢ ÿ Sÿ ÃʬòÊÿ ¬˝ á Êʇʟ◊˜ –

÷fl⁄UÙª„U⁄¢ U Œ fl ¢ ŒûÊÊòÊ ÿ ¢ Ÿ◊Êêÿ„U◊˜ H

ŒûÊ ŒûÊ Á à ÷Ê·ãâ ‚È S fl⁄¢ U ‚È ◊ ŸÙ„U⁄U◊˜ –

⁄¢ U ª ÊÅÿ¢ ‚Œ˜ ª È L ¢ § ŒûÊ-•flœÍ à ¢ ŸÊ◊Êêÿ„U ◊ ˜ H

üÊË ŒûÊ ŒûÊ ŒûÊ Á à EÊ‚ E Ê‚ S◊⁄U Á ãà ÿ –

Ã · Ê¢ ◊È Á Q§p ÷È Á Q§p ÷flÁà ŸÊòÊ‚¢ ‡ Êÿ— –

ªÊÿÁãà ŒûÊŸÊ◊ÊÁŸ ÿ œÍ à ∑§À◊‡ÊÊ ¡ŸÊ— –

Ÿ◊SÃèÿ— Ÿ◊SÃèÿ— Ÿ◊SÃèÿ— ¬ÈŸ— ¬ÈŸ— H

⁄¢ U ªÊÿ •flœÍ à Êÿ ÷ Œ Ê÷ Œ ¬⁄UÊÿ ø –

ŒûÊʟ㌠SflM§¬Êÿ ‡ÊÊãÃÊÿ ªÈ ⁄ Ufl Ÿ◊— H
- ‡ÊÊSòÊË ¡ÿãº˝ Œfl
flÑU÷ÁfllÊŸª⁄U
flÒ‡ÊÊπ ¬ÍÁáʸ◊Ê 2064,
20-5-2008

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 18 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

fi΋-V‹flHΗ
ÂÎVhÎÌ› ’Ïfl’˛ıZ›
(1)
fi΋fi_ ‹ÎËÎIQ› ·˘¿˘kÎfl »ı. ±ı ‹ÏË‹Îfi_ ÁÎ_√˘’Î_√ ‰Hνfi ÂıÊ
‹ËıÂ-√HÎı ±ÎÏÿ ÿı‰˘ ’HÎ ¿flÌ Â¿÷Î fi◊Ì. ω-Áfi¿-fiÎflÿ-Ëfi‹Îfi-
ω¤ÌÊHÎ-’˛Ë˚·Îÿ ‰√ıflı ‹ËΤÎ√‰÷ ’˛Ï÷ZÎHÎ lÌ ËÏflfi΋ÎQ≤÷ flÁfi_
’Îfi ¿fl‰Î‹Î_ ÷S·Ìfi flËı÷Πˢ‰Îfi_ ’flÎH΢‹Î_ ›hÎ-÷hÎ fi˘Ó‘Λ_ »ı. ±Î
fi΋-Á‘ÎflÁ ±fi’‹-±Ïfi‰˝«fiÌ› ±fiı ±ıÀ·_ ‹‘fl »ı ¿ı ÷ıfi˘ V‰Îÿ
«ÎA›Î ’»Ì ∞‰fi ‘L› ‘L› ◊¥ …÷_ ˢ‰Îfi˘ ÏÿT› ±fi¤‰ ¿flÌfiı
’Ò…fiÌ› lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı √Λ_ »ı —-
fi΋ Á‘ÎflÁ …ı …fi «Î¬ı, ¿Î‚ fi ±Î‰ı ’ÎÁı flı;
ÁÒfl…fi_ ±…‰Î‚_ ◊Î÷Î_, {À ±_‘Îv_ fiÎÁı flı...
(±‰‘Ò÷Ì ±Îfi_ÿ M≤.131)
’Ò…fiÌ› V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…ḻı ’˘÷ÎfiÌ ±ı¿ ‹flÎÃÌ ¤„@÷ fl«fi΋Î_
“Ï«kÎÁÿ˚⁄˘‘fiZÎh΋΂Δ‹Î_ ““I‰flı_ ±ÎÿflıÓ ÷Ò_ V‹flı ÏfiI› ÿkÎΔ” ¶ÎflÎ
Ï«kÎfiı Ïfifl_÷fl fi΋V‹flH΋Î_ ‹Bfi flËı‰Îfi˘ Áÿ˚⁄˘‘ ±ÎM›˘ »ı. ±ı …
flÌ÷ı ’Ò…fiÌ› lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷∞±ı ““rÎÁı rÎÁı ÿkÎ fi΋ V‹flÎI‹fi˚””
±◊ν÷ Ëı ±ÎI‹fi˚ ÷_ ÷ÎflÎ ’˛I›ı¿ rÎÁ-’˛rÎÁ‹Î_ Ïfifl_÷fl lÌÿkÎ fi΋fi_
V‹flHÎ ¿fl. ±ı‰˘ Áÿ˚⁄˘‘ ±ÎM›˘ »ı. lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı fi΋V‹flHÎfi_
‹ÎËÎIQ› ““fi΋-Á‘Δ” ±◊ν÷ fi΋-±Q≤÷ V‰w’ı ’˛‹ÎH›_ »ı. μ@÷
¤…fifi_ ÷ÎI’›˝ ±ı »ı ¿ı, …ı ‹fiW› ∞‰fi‹Î_ ±ı¿‰Îfl ’HÎ ±Î fi΋ Á‘Î
flÁfi˘ V‰Îÿ «Î¬Ì ·ı »ı ’»Ì …ı‹ ÁÒ›˝fi˘ ’˛¿Î ◊÷Î_ … ±‘Îv_ fiÎÁÌ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 19 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ω› ±fiı fi∞¿ ±Î‰Ì … fi ¿ı ÷ı‹ ““¿Î‚”” ±ı ‹ÎHÎÁ ’ÎÁı ±Î‰Ì
¿÷˘ … fi◊Ì. …ı ‹fiW›˘ fi΋ Á‘ÎflÁ »˘ÕÌfiı ÿL›‰Ì ÊÕ˚ flÁ-‹ÌÃ˘-
÷̬˘ ‰√ıflıfi_ Áı‰fi … ¿flÌfiı ’˘÷ÎfiÌ ¤Ì÷fl ¿Î‹-ø˘‘ …ı‰Î ÊÕ˚Ïfl’±˘fiı
’˘Êı »ı ÷ı±˘ ±_÷ı flÕÌ flÕÌfiı ‹flı »ı. F›Îflı ¤…fi Á‘Î flÁ ⁄‘Î_ …
ÿ—¬˘fiı ËflÌ ·¥ ±Îfi_ÿ … ±Îfi_ÿ ’˛ÿÎfi ¿flı »ı. ±Î‰Ì fi΋-Á‘Î Á_÷-
‹Ëo÷˘fi_ ÷˘ ∞‰fi … »ı, ÿ—¬◊Ì ’ÌÕÎ÷Î_ …fi˘fi_ ±Îl›V◊Îfi ±fiı
¤‰fl˘√◊Ì ’ÌÕÎ÷Î_ …fi˘ ‹ÎÀı ±‹˘‘-±‹ÒS› ±˙Ê‘ »ı. …ı ±ı¿‰Îfl ±ı
’Ì ·ı »ı ÷ı ŒflÌ ±Î Á_ÁÎfl‹Î_ ±Î‰÷Î_ … fi◊Ì ±fiı ±Î ∞‰fi‹Î_ F›Î_
Á‘Ì flËı I›Î_ Á‘Ì ÷ı‹fiı ⁄ÌΩı ¿˘¥ flÁ V‰ÎÏÿWÀ ·Î√÷˘ … fi◊Ì.
(2)
lÌ ¤√‰Lfi΋ Á_¿Ì÷˝fi ¤Îfl÷ ‰Ê˝‹Î_ @›Îflı, ¿›ı Ïÿ‰Áı, ¿¥ Â¤
CÎÕ̱ı ±Îfl_¤Î›_ ËÂı ÷ıfi_ ±fi‹Îfi ◊¥ ¿ı ÷ı‹ fi◊Ì. ’˛◊‹ ÏÿT›
fi΋V‹flHÎ Á_¿Ì÷˝fifiÌ ¤T› fi˘Ó‘ lÌ‹ÿ˚¤Î√‰÷‹Î_ ’˛ÎM÷ ◊Λ »ı. ¤√‰÷Ì
¤„@÷fiÎ iÎÎfi ±fiı ‰ˆflÎB› fi΋fiÎ ⁄ı ’h΢fiÎ ·Î¤Î◊ı̋ Áfi¿ÎÏÿ ‹ËÏÊ˝±˘
¶ÎflÎ ±Î›˘Ï…÷ lÌ‹ÿ˚ ¤Î√‰÷ ÁM÷ÎË ±fiWÃÎfifiÎ_ Á‹Î’fi‹Î_
‹ËÎÁ_¿Ì÷˝fi CÎÀfiÎfiÌ fi˘Ó‘ ±Ï÷ÏÿT› »ı. V‰›_ ¤„@÷ … ’˘÷ÎfiÎ ⁄_fiı ’h΢
iÎÎfi-‰ˆflÎB› ÁÎ◊ı T≤_ÿΉfi‹Î_ ›˘Ω›ı·Î ±ı ÏÿT› ¿Ì÷˝fi‹Î_ ’˛d„S·÷-
±Îfi_Ïÿ÷ ◊¥ L≤I› ¿fl‰Î ‹Î_ÕÌ. ±Î ±·˙Ï¿¿ Á_¿Ì÷˝fi ¿Ï‚›√fiÎ ±Îfl_¤ı
¤„@÷-iÎÎfi-‰ˆflÎB›fiÎ_ ÿ—¬ÿÎ›Ì ‰Î‘Û@›fiÌ ÏfiT≤ÏkÎ ‹ÎÀı ›˘Ω›_ Ë÷,_ …ı‹Î_
⁄‘Î … Á_¿Ì÷˝fi ‹ËÎfl◊̱˘±ı ¤Î√ ·Ì‘˘. ÷ıfi_ ôÎB‘flÎ »oÿ‹Î_ Ïfi⁄©
‰Hνfi ±Î ’˛‹ÎHÎı »ı —-
’˛Ë˚·ÎÿV÷η‘ÎflÌ ÷fl·√Ï÷÷›Î «˘©‰— ¿Î_V›‘ÎflÌ
‰ÌHÎΑÎflÌ ÁflÏÊ˝— V‰fl¿<·÷›ÎflÎ√¿÷ν…\˝fi˘Õ¤Ò÷˚ –
≥Lƒ˘Õ‰ÎÿÌLQ≤ÿo√_ …›-…› Á¿flΗ ¿Ì÷˝fi_ ÷ı ¿<‹ÎflÎ
›hÎÎ√˛ı ¤Î‰‰@÷Î ÁflÁfl«fi›Î T›ÎÁ’h΢ ⁄¤Ò‰ ––
(lÌ‹ÿ˚¤Î√‰÷)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 20 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±◊ν÷ ±Î ±·˙Ï¿¿ Á_¿Ì÷˝fi‹Î_ ¤@÷flÎ… ’˛Ë· ˚ Îÿ ÷η ±Î’fiÎflÎ,

¤@÷ ’˛‰fl 쩉∞ ÷fl· («_«‚) √Ï÷◊Ì ¿Î_ÁÎ{Î_{-¿fl÷η ⁄Ω‰fiÎflÎ
Ë÷Î. ÿı‰ÏÊ˝ fiÎflÿ∞±ı V‰›_ ‰ÌHÎΉÎÿfi ¿›*. flÎ√ ±Î·Î’‰Î‹Î_ ¿<‚
‹Ë΋fiÎ V‰›_ ±…\fi ˝ ∞±ı flÎ√ ±Î·Î’ ¿›˘˝. ±Î Á_¿Ì÷˝fi‹Î_ ÿı‰flÎ… ¥Lƒı
Q≤ÿo√ ⁄ΩT›_. Áfi¿, ÁfiÎ÷fi, Áfi_ÿfi ±fiı ÁfiI¿<‹Îfl «Îflı› ¿<‹Îfl˘±ı
…›-CÎ˘Ê ÁÎ◊ı ±ÿ˚¤÷ Á_¿Ì÷˝fi ¿›* ±fiı ¤Î‰-±fi¤Î‰-V◊Λ̤Ή
±ÎÏÿ◊Ì flÁ ’Ïfl·M÷ fl«fiÎfiı ¿ÎflHÎı T›ÎÁ ’hÎ lÌ Â¿ÿı‰∞ ‹ËÎflÎ…
V‰›_ ‰¿÷Î (Á_¿Ì÷˝fifiÎ T›ÎA›Î÷Î) ⁄L›Î.
(2.1)
±Î ÏÿT›ÎÏ÷ÏÿT› fi΋-Á_¿Ì÷˝fi‹Î_ ¤„@÷, iÎÎfi ±fiı ‰ˆflÎB› hÎHÎı›
›‰Îfi ±fiı ’Ïfl’WÀ-xWÀ’WÀ ◊¥ L≤I› ¿fl‰Î ·ÎB›Î. ±Î ±Ï÷ÏÿT›
Á_¿Ì÷˝fi Ωı¥fiı ±Ï÷’˛ÁLfi ±fiı ¤@÷…fi‰S·¤ ÷ı…—’_… ÁQ’Lfi
lÌËÏfl V‰›_ I›Î_ μ’„V◊÷ ¤@÷ ‹ÎfiÁ fl_Ï…fiÌ ÏÿT›‰ÎHÎÌfi_ μE«ÎflHÎ
¿fl‰Î ·ÎB›Î. ±Î ¤Î√‰÷‹Î_ fi˘Ó‘Λı·Ì CÎÀfiÎ (Recorded event)
¶ÎflÎ ±ı ÷J›fi_ ÁÒ«fi ’˛ÎM÷ ◊Λ »ı ¿ı, ¿Ï‚›√fiÎ ‹Ï·fi ÷k‰˘◊Ì √˛V÷
∞‰fiı ‹ÎÀı fi΋-Á_¿Ì÷˝fi ‹Ëk‰’ÒHν ±Î‘Îfl-±‰·_⁄fi »ı. ±ıfiÎ◊Ì ±Î
¿Ï·¿Î‚‹Î_ ‹˘ZÎ’˛Î„M÷ Á·¤ »ı.
(3)
¿Ì÷˝fi-Á_¿Ì÷˝fi ÂOÿfiÌ Á_¿S’fiÎ ¬Ò⁄ … ω·ZÎHÎ-ωÏÂWÀ »ı.
¿Ì÷˝fi ÂOÿ “¿Ú÷˚-Á_ÂOÿfiı” («.’.Áı.) ‘Î÷ ¶ÎflÎ “¿flHΔ ±◊˝‹Î_ “S›À˚
’˛I››” ¶ÎflÎ ÏfiW’Lfi ◊Λ »ı — “¿ÌI›˝÷ı ›Â— ÁQ›√˚ ‰H›˝÷±ı˘fiıfiıÏ÷
¿Ì÷˝fi‹˚.” ±◊ν÷˚ “¿Ú÷˚” ‘Î÷ “Á_ÂOÿfi˚” ±◊˝‹Î_ »ı. “Á_ÂOÿfi˚” ±ıÀ·ı
“ÂOÿ˘E«ÎflHΔ - ÂOÿfi_ μE«ÎflHÎ. “Á‹˚” μ’Á√˝fi˘ ±◊˝ »ı “ÁQ›¿˚”
±◊‰Î “Á‹Ì«Ìfi”. ±Î‹, ÁQ›¿˚ - Á‹Ì«Ìfi ±ı‰_ ÂOÿfi_ μE«ÎflHÎ ±ı
¿Ì÷˝fi ÂOÿfi˘ Á‹√˛ ±◊˝ ◊›˘.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 21 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

(3.1)
ˉı, ’˛ë ±ı »ı ¿ı ±ı ÂOÿ˘ ¿›Î ? ±ıfi˘ μkÎfl ±ı »ı ¿ı, ±Ï¬·
⁄˛õÎHÕfiΛ¿ Á‰ı˝rfl Á‰˝Â„@÷‹ÎfifiÎ_ ÏÿT› √HÎ ±fiı √HΛ@÷ fi΋.
V‰›_ ⁄˛õÎ∞±ı ±Î Á_¿S’fiÎ (Concept) V’WÀ ¿flÌ ±Î’Ì »ı.
ÊÀ˚-¿<· ‹Ïfi±˘fiı ’fl‹ ÷k‰ V‰w’ ω∞fiı ’˛ÎM÷ ¿fl‰Î ‹ÎÀıfiÎ_
‹ËÎÁΑfi - l‰HÎ, V‹flHÎ (‹fifi) ±fiı ¿Ì÷˝fifi˘ μ’ÿı ±Î’÷Î_
lÌ ⁄˛õÎ∞±ı ¿èÎ_ —-
√Ì÷ÎI‹fiÎ lÏ÷’ÿıfi « ¤ÎʛΠ‰Î
ÂQ¤’˛÷Î’ √HÎw’ ω·ÎÁfiÎQfi΋˚ –
‰Î«Î VdÀo ÷ flÁ‰÷˚ V÷‰fi_ ›ÿV›
÷I¿Ì÷˝fi_ ¤‰Ï÷ ÁΑfi‹hÎ ‹K›‹˚ ––
±◊ν÷˚ ¤√‰Îfi Â_¿flfiÎ ’˛÷Î’-√HÎ w’ ÷ı‹… ω·ÎÁfiÎ T›_…¿
√Ì÷ÎI‹¿ lÏ÷ (‰ıÿ) ±◊‰Î ¤ÎÊ΋› ·˙Ï¿¿ ÂOÿ˘ ¶ÎflÎ ‰ÎHÎÌ V‰w’ı
(⁄˘·Ìfiı) V’WÀ flÁ‹› ±fiı ¤Î‰’ÒHν ±ı‰_ V÷‰fi ±ıÀ·ı ¿Ì÷˝fi. ±Î‹
¿Ì÷˝fi μE« V‰flı - ‹˘ÀÎ ±‰Î…ı ◊Λ ÷ı … ’˛ÂV÷ √HÎΛ. ÷ı◊Ì …
‹ËÎ’˛¤ lÌ «ˆ÷L›∞fiÎ ‹ËÎfi ÏÂW› ’ÒF›’Îÿ lÌ ∞‰√˘V‰Î‹Ì∞ ¿Ëı
»ı — ““ŸÊ◊∑§ËøŸ¢ ©UìÊÒ⁄fl ¬˝‡ÊSÃ◊˜”” ±ı … flÌ÷ı ¤Î√‰÷fiÎ “ŸÊ◊ÊãÿŸãÃSÿ
„UÃòʬ— ¬ΔUŸ˜” ‰√ıfl‹ı Î_ ±fi_÷ ¤√‰ÎfifiÎ_ fi΋˘fi_ Ïfi·˝F… ◊¥ μE« V‰flı
◊÷_ ’Ãfi ›Î √Îfi … ¿Ì÷˝fi-Á_¿Ì÷˝fi ˢ‰Îfi_ ¿Ëı‰Î›_ »ı.
(4)
¤√‰Îfi ’÷_…Ï·±ı ’˘÷ÎfiÎ_ ›˘√ÿ½fi‹Î_ Á‹ÎÏ‘fiÌ ’˛Î„M÷ ‹ÎÀı
“±Ï‘‹ÎhÎ ÷̉˛ Á_‰√ ı ” V‰w’ ÁΑfifi_ ’˛Ï÷’Îÿfi ¿›Î˝ ’»Ì ÷ıfiΠω¿S’ı
ÁÒ«‰ı·_ ÁΑfi »ı — ““¥rfl ’˛ÏHΑÎfiÎ ¶Î”” (1/23) ±◊ν÷ ¥rfl
’˛ÏHΑÎfi-¤„@÷ ¶ÎflÎ Á‹ÎÏ‘fiÌ ’˛Î„M÷ ¬Ò⁄ I‰flÎ◊Ì ’˛ÎM÷ ◊Λ »ı. ±Î
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 22 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

¥rfl ±ıÀ·ı - ““÷V› ‰Î«¿— ’˛HΉ—”” (1/27) ±ı ≥rflfi˘ ‰Î«¿-

⁄˘‘¿ ±◊ν÷˚ ÷ıfi_ fi΋ ’˛HΉ-ü (±˘w‹˚) »ı. ¥rflfiÎ_ ±Î fi΋ ±_√ı
¿Ëı »ı — ““÷F…’V÷ÿ◊˝¤Î‰fi‹˚”” (1/28) ±ı ’˛HΉ=üfi˘ …’ ÷◊Î
÷ıfiÎ ±◊˝V‰w’ ¥rflfi_ ’fi— ’fi— Ï«_÷fi = ±◊˝fiÌ ¤Î‰fiÎ = V‰w’
Ï«_÷fi ¿fl‰_. ÷ı‹ ¿fl‰Î◊Ì ›˘√Ìfiı Â_ ’˛ÎM÷ ◊Λ ? ÷˘ ¿Ëı »ı — ““÷÷—
’˛ I ›¿«ı ÷ fiÎÏ‘√‹˘Õ M›L÷flΛΤΉ甔 (1/29) ±ı ¥rfl
’˛ÏHΑÎfiw’ ÁΑfi◊Ì ∞‰ÎI‹Îfi˘ ÁÎZÎÎI¿Îfl ±fiı Á_’ÒHν ωCfi˘fi˘ fiÎÂ
◊Λ »ı.
(5)
∑B‰ıÿfiÎ ±ı¿ ‹_h΋Î_ ¤√‰Lfi΋ ¿Ì÷˝fifi˘ V’WÀ μS·ı¬ »ı —
““¿Ì÷˝ıL›‹◊‰Î fi΋ Ï⁄¤˛÷”” (1/103/4) ±◊ν÷˚ ’fl‹ ±ˆr›˝Â΂Ì
¥Lƒ ’fl‹ırflfi_ fi΋ ±fiı ÷ıfi_ ÂhÎ±˘fiı ’flÎV÷ ¿flfiÎv_ ⁄‚ V÷‰fi
›˘B› »ı. ÷˘ ‰‚Ì, ‰Î‹ÿı‰fiÎ_ √˘h΋Î_ μI’Lfi O≤Ëÿ¿◊∑ÏÊ ¿Ëı »ı —
““÷Î_ Á ÷ı ¿ÌÏ÷* ‹‘‰fi˚ ‹ÏËI‰Î”” (∑.10/54/1) ±◊ν÷˚ Ëı ’fl‹
±ˆr›˝ÂÎ‚Ì ¥Lƒ ’˛¤ ! ÷ÎflÌ ‹ÏË‹Î◊Ì √˛Ï◊÷ ÷ÎflÌ ¿ÌÏ÷˝fi_ Ë_ μk΋ flÌ÷ı
¿Ì÷˝fi ¿v_ »\_. ‰ıÿ˘‹Î_ ‹˘Àı ¤Î√ı ¤√‰Lfi΋ ¿Ì÷˝fi ‹ÎÀı “¿Ì÷ı˝L›”
÷◊Î Á_¿Ì÷˝fi ÂOÿ ‹ÎÀı “¿ÌÏ÷˝” ÂOÿfi˘ ’˛›˘√ ◊›˘ ˢ‰Îfi_ Á‹Ω› »ı.
«Îflı› ‰ıÿ ÷˘ ‰ıÿ¿Î·Ìfi ¤ÎÊ΋Î_ ¤√‰LÔfi΋ V÷˘hÎ-ÁÒ@÷˘◊Ì ¤›Î˝ ’ÕuÎ
»ı ±ı‹ ¿Ëı‰Î‹Î_ ¿ÂÌ ±I›„@÷ fi◊Ì. ∑B‰ıÿfi˘ ’˛Îfl_¤ … ““±„Bfi‹Ì‚ı”
ÂOÿ˘◊Ì ◊Λ »ı. …ıfi˘ ±◊˝ »ı — Ë_ μ’ÎÁ¿ ’˛¿Î V‰w’ ±„Bfiÿı‰fiÎ_
√H΢ ±fiı ¿‹˘˝fi_ V÷‰fi ¿v_ »\_. I›Îfl ’»Ì ±ı ±Î¬Î› ÁÒ@÷‹Î_ ±ı
ÁL‹Î√˝ÿ½¿ ±„Bfiÿı‰fiÎ √H΢ ±fiı ¿‹˘˝fi_ V÷‰fi ¿Ì÷˝fi … ¿fl‰Î‹Î_
±ÎT›_ »ı. ±ËŸ ’˛Á_√˘’ÎkÎ ±ı¿ ‰Î÷ fi˘Ó‘‰Ì ±V◊Îfiı fiËŸ √HÎΛ ¿ı,
’.’. lÌ ‰ÎÁÿı‰ÎfiLÿ ÁflV‰÷Ì V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ… ωflÏ«÷ ‰flÿ √˛_◊
“lÌ‹ÿ˚kÎÎhÎı› ’flÎHÎ ›Î lÌ‹ÿ˚kÎ ’flÎHΔfiÎ ’˛◊‹ ±WÀ¿fi˘ ’˛◊‹

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 23 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±K›Î› “‰ıÿ’Îÿ V÷Ï÷” »ı; ÷ı‹Î_ ÷ı‹HÎı ∑B‰ıÿfiÎ_ ‹_hÎ ’˛÷Ì¿˘ ·¥fiı
¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ_ fi΋-√HÎfi_ ¤T›-ÏÿT› ¿Ì÷˝fi ¿›* »ı.Ö Á΋‰ıÿ
÷˘ ÁωÂıÊ ¤√‰ÎfifiÎ_ √ı› V÷˘h΢fi˘ … ‰ıÿ »ı, …ı Á΋√Îfi‹Î_ ±fiı¿
flÌ÷ı √Î¥ ¿Λ »ı. √ı› ‹_h΢fiı … “Á΋” ¿Ëı‰Î› — √ÌÏ÷Ê Á΋ÎA›Î
(‹Ì‹Î_ÁÎ ÿ½fi -2/1/36) ¤√‰Îfi lÌ ¿ÚWHÎı √Ì÷΋Î_ ¿èÎ_ »ı ¿ı ‰ıÿ˘‹Î_
Á΋‰ıÿ ‹ÎflÌ Ï‰ÂıÊ Ï‰¤ÒÏ÷ »ı. ÷ıfi_ ¿ÎflHÎ ±ı »ı ¿ı, Á΋√Îfi ¶ÎflÎ
¤√‰ÎfifiÎ_ fi΋˘, √H΢, ¿‹˘˝ ±fiı «Ïfl÷˘fi_ μE«V‰flı (‹˘ÀÎ ±‰Î…ı)
√Îfi-¿Ì÷˝fi ¿flÌ Â¿Î› »ı. ¿Ì÷˝fi◊Ì ¤√‰Îfi ’˛√À ◊Λ »ı ±fiı ¤@÷˘
÷ı‹… Á‹V÷ …√÷fi_ ‹_√· ¿flı »ı. Á΋‰ıÿfi˘ ±Î ‹_hÎ …\±˘ —
±«˝÷ ’˛Î«˝÷ fifl— Ï’˛›‹ı‘ÎÁ˘ ±«˝÷ –
±«˝L÷ ’hοΠμ÷ ’flϤÿ˚ K≤WH‰«˝÷ ––
(Á΋ 3-62)
±◊ν÷˚ Ëı μ’ÎÁfiÎ ›iÎfiÎ ’˛ı‹Ì ¤@÷…fi˘ ! ÷‹ı Ï’HÕ ±fiı
⁄˛õÎHÕfi_ ’ηfi ¿flfiÎflÎ, Á‰˝’˛¿Îfl L›Òfi÷α˘fiı ÿÒfl ¿flfiÎflÎ, Á‹V÷
’Î’-÷Î’˘fi_ CÎÊ˝HÎ ±fiı Ïfi‰ÎflHÎ ¿flfiÎflÎ ’fl‹ırflfiÌ ±«˝fiÎ ¿fl˘, ÷ıfi_
ÁÎfl΋Î_ ÁÎflÌ flÌ÷ı √HÎ-√Îfi ¿fl˘, V÷Ï÷-’˛Î◊˝fiÎ-μ’ÎÁfiÎ ¿fl˘, ¤…fi-
¿Ì÷˝fi ¿fl˘. ‹ÎhÎ ÷‹ı … fiËŸ ÷‹ÎflÎ ’hÎ-’˙hÎ ±fiı ¤Îω Á_÷Îfi˘ ’HÎ
÷ıfi_ ‰_ÿfi, V÷‰fi, ¿Ì÷˝fi ¿›Î˝ … ¿flı. fi˘Ó‘fiÌ› »ı ¿ı, ±Î ‹_h΋Î_ ’ÒΩfiÎ
±◊˝‹Î_ “±«˝˚” ‘Î÷fi˘ ’Î_« ‰Îfl ’˛›˘√ ¿fl‰Î‹Î_ ±ÎT›˘ »ı; ±ıfiÎ ¶ÎflÎ
’Ò…fifiÎ fiÎfiÎω‘ ’˛¿Îfl˘fi˘ Á_¿ı÷ ¿fl‰Î‹Î_ ±ÎT›˘ »ı.
(5.1)
Á_ÁÎfl‹Î_ ¿‹˝fi_ ‹Ëk‰ Á‰˝Ï‰Ïÿ÷ »ı. ⁄‘Î_ … fi΋ ¿‹˝…=¿‹˝‹Î_◊Ì
μÿ˚¤‰ı·Î_ »ı (flÌÀÎ, V‰ÌÀÎ, ‹˘fiÎ, ‹LfiÎ …ı‰Î_ ±Î‘Ïfi¿ fi΋˘fiÌ ±ËŸ
‰Î÷ fi◊Ì). Á_ÁÎfl ±Î¬˘› ’fl‹ırflfiÌ ·Ì·Î‹›Ì Ïø›Î … »ı, …ıfiı ±ı
Ö …\±˘ - lÌ‹ÿ˚kÎ’flÎHÎ - V‰˘’iÎ Á_V¿Ú÷ ÀÌ¿ÎfiÎ √…flÎ÷Ì ±fi‰Îÿ ÁÎ◊ı, ÁV÷
ÁÎÏËI› ‰‘˝¿ ¿Î›Î˝·›, ±‹ÿΉÎÿ, 2002 ÷◊Î ÏËLÿÌ ±fi‰ÎÿfiÎ ±Î‘Îflı ÕÎ". ‰ÎÁÿı‰
ÿı‹¬ı ¿flı·Î ‹flÎÃÌ ±fi‰Îÿ ÁÎ◊ı “‰ıÿ’Îÿ V÷Ï÷” lÌ ‰ÎÁÿı‰ Ïfi‰ÎÁ, ’ÒHÎı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 24 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
÷ÀV◊ ¤Î‰ı Ωı›Î ¿flı »ı. @›Îflı¿ ±ı ±ı¿‹Î_◊Ì ±fiı¿ V‰w’ı ’˘÷ÎfiÎ
‹fi˘Ï‰fi˘ÿ ‹ÎÀı ωϤLfi Ïø›Î±˘fi_ Á_«Î·fi ¿flı »ı. ““›◊˘HνfiÎϤ—
V≤…÷ı B≤ù÷ı «”” - …ı‰Ì flÌ÷ı ¿fl˘Ï‚›˘ ’˘÷Îfi΋Î_◊Ì Ω‚_ fl«Ì ’λ\_
’˘÷Îfi΋Î_ Á‹Î‰Ì ·ı »ı. ““±ı¿ÎıÕËo ⁄Ë V›Î‹”” - Ë_ ±ı¿ »\_ ±fiı¿ ◊Ι
±ÎÏÿ μ’ÏfiÊÿ ‰Î@›˘ μ@÷ ¿◊fifiÌ ’„WÀ‹Î_ fi˘Ó‘Ì Â¿Î›. ““÷V‹ÎziÎÎ÷˚
Á‰˝Ë÷—”” ±ÎÏÿ‰Î@› ¶ÎflÎ ±Î Á‹V÷ V≤„WÀ ›i΋› »ı.
‰Î…Áfiı›Ì ÂάÎfiÎ ““Â÷vσ›‹˚”” (÷◊Î Â@· ›…\‰ı˝ÿfiÌ “vƒ
±WÀÎK›Î›Ì”fiÎ ±K›Î› 5)fiÎ ““fi‹˘ ¤‰Î› › vƒÎ› ›”” ±ÎÏÿ‹Î_
’˛›˘Ï…÷ vƒfiÎ_ fi΋˘fiÎ ±Î‘Îflı ‰ıÿ¿Î‚ ’»ÌfiÎ ¿Î‚‹Î_ fi΋-¿Ì÷˝fifiÌ
’fl_’flÎ Âw ◊¥, …ı ωWHÎÁËôÎfi΋, ω ÁËôÎfi΋, ÿkÎÎhÎı›
ÁËôÎfi΋,ÖÖ ±ÎÏÿ V÷˘hÎ √˛_◊˘fiÌ fl«fiα˘ ◊¥.
(6)
¿Ì÷˝fi ¤√‰ÎfifiÌ ÁοÎfl ÂOÿ˘’ÎÁfiÎ »ı. Á΋ÎL› ‹ÎHÎÁ Á΋ÎL›
flÌ÷ı ¤˙Ï÷¿ Á¬-ÁQ≤Ï© ±fiı ÿ—¬ ¿WÀfiÎ_ Ïfi‰ÎflHÎ ‹ÎÀı ¿Ì÷˝fi ¶ÎflÎ
ÿı‰w’ı ¤√‰ÎfifiÌ μ’ÎÁfiÎ ¿fl÷Î_ ˢ› »ı. ±ı … μ’ÎÁfiÎ Ï«kÎ-Á_V¿ÎflfiÌ
Ïfi‹˝‚÷ÎfiÌ ±‰V◊αı ’ˢӫ÷Î_ ø‹Â— ⁄˛õ˘’ÎÁfiÎfiÎ_ V÷flı ’Ë˘Ó«Ì Ω›
»ı; F›Î_ ’»Ì Á¬-ÁQ≤Ï©fiÌ ¿Î‹fiÎ Ïfi‹Ò˝‚ ◊÷Î_ ±ÎI‹ÿ½fi ±fiı
’fl΋„@÷fiı ’΋‰ÎfiÌ Z΋÷Î ’˛ÎM÷ ◊¥ Ω› »ı. ±Î‰Ì „V◊Ï÷±ı ¿Ì÷˝fi
¿flfiÎfl˘ Á΋ÎL› ‹ÎHÎÁ ÁΑ¿fiÎ V‰w’‹Î_ w’Î_÷Ïfl÷ ◊¥, ÏfiQfiV÷fl
‰ÀÎ‰Ì ∂K‰˝V÷flı ’Ë˘Ó«Ì Ω› »ı. ±Î … ¿ÎflHÎ »ı ¿ı, ’Ò. lÌ V‰Î‹Ì
‹ËÎflÎ…ḻı ’Ò ‰ ˝ ÏfiÏÿ˝ W À ‰flÿ √˛ _ ◊ lÌ‹ÿ˚ k Î ’ fl ÎHÎfiÎ Á‹√˛
μ’ÎÁfiοÎ_ÕfiÎ Ïfiw’HÎfiÎ ±_÷ı ““±÷— ¿˘˘M›ı@›Î ¤¿I›Î Á¿Î‹˘˘Ï’
¤…ı I ’˛ ¤  ‹ ˚ ” ” (3.4.68) ÷◊Î ““fiΑ— ’Î÷˘˘Ï’ ¿ÎÏ‹fi΋˚ ” ”
(7.8.52) ±◊ν÷˚ - ÷ı◊Ì ¿˘¥ ±ı¿Îÿ ’˛¿ÎflfiÌ ¤„@÷ ¶ÎflÎ Á¿Î‹ ˢ›
ÖÖ ±ËŸ μS·ı¬fiÌ› »ı ¿ı, lÌÿkÎÎhÎı› ÁËôÎfi΋ V÷˘hÎfiÌ fl«fiÎ ¤√‰I’Îÿ ±ÎÏÿ
Â_¿flΫΛ˝, V‰Î‹Ì ‰ÎÁÿı‰ÎfiLÿ ÁflV‰÷Ì ±fiı lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ… ±ı‹ hÎHÎ
hÎHÎ …HÎı ¿flÌ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 25 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
÷ı ’HÎ ’˛¤fi
 _ ¤…fi ¿flı ÷ı‹… ¿Î‹Ì…fi˘fi˘ ’HÎ ±‘—’Î÷= ±‘—’÷fi ◊÷_
fi◊Ì ÷ı±˘ ’HÎ ∂K‰˝√Ï÷fiı ’˛ÎM÷ ¿flı »ı ±ı ÏÁ©Î_÷fi_ ’˛Ï÷’Îÿfi ¿›* »ı.
(6.1)
fi΋-Á_¿Ì÷˝fi ¤√‰ÎfifiÌ ±·˙Ï¿¿ ¿Ú’κ„WÀ ’˛ÎM÷ ¿fl‰Î ‹ÎÀıfi_
·˙Ï¿¿ ±ı‰_ Á√‹-Áfl‚ ÁΑfi »ı. ÂOÿ ±fiı ‹fifiÌ ‰E«ı ±¤ıÿ-±ı¿÷Î
ÁΑ‰Î ‹ÎÀı ÷ı ±Ï÷› ÁÂ@÷ ±ı‰_ ‹ÎK›‹ »ı. ‹fi ±ÎI‹ÎfiÎ «ˆ÷L›
±_Âfi_ ’˛¿ÀÌ¿flHÎ »ı F›Îflı ÂOÿ ±ÎI‹ÎfiÎ …Õ ±_Âfi_ ’˛¿ÀÌ¿flHÎ »ı. ⁄_fiı
±ı¿⁄ÌΩ ’fl ±Î‘ÎÏfl÷ »ı. ÂOÿ ωfiÎ ‹fi I≤M÷ ◊÷_ fi◊Ì, ±fiı ‹fi
’fl ’Òfl˘ ±Ï‘¿Îfl ’˛ÎM÷ ¿›Î˝ ωfiÎ ÂOÿ ÁÎ◊˝¿ ◊÷˘ fi◊Ì. ÷ı◊Ì μ’ÏfiÊÿfi˘
‹_hÎ Á‹…‰Î …ı‰˘ »ı. — ““‰ÎΔ˚ ‹ı ‹fiÏÁ ’˛Ï÷„WÃ÷Î ‹fi˘ ‹ı ‰ÎÏ«
’˛Ï÷„WÃ÷‹˚”” (±ˆ÷flı› 6.1) ±◊ν÷˚ ‹ÎflÌ ‰ÎHÎÌ ‹ÎflÎ_ ‹fi‹Î_ ’˛Ï÷„WÃ÷
◊›ı·Ì »ı ±fiı ‹Îv_ ‹fi ‹ÎflÌ ‰ÎHÎÌ‹Î_ ’˛Ï÷„WÃ÷ ◊›ı·_ »ı. ±Îfi˘ ±◊˝
±ı ¿ı, ‹fi‹Î_ ±ı¿Î√˛ ’˛Ï÷WÃÎ◊Ì … ¤√‰fi˚ fi΋ V‹flHΉ΂_ ÂOÿ‹› ¿Ì÷˝fi
◊›_ ¿Ëı‰Î›. ±ıÀ·ı ¿ı …ı‹ ’ÎÊÎH΋Î_ ¤√‰ÎfifiÌ ‹ÒÏ÷˝fiÌ ’˛Ï÷WÃÎ ◊Λ ÷ı
flÌ÷ı ‹fi‹Î_ ÂOÿV‰w’ ¤√‰ÎfifiÌ ‹ÒÏ÷˝fiÌ ’˛Ï÷WÃÎ ◊Λ ’»Ì …ı μE«ÎflHÎ
◊Λ ÷ı ¿Ì÷˝fi ◊›_ ¿Ëı‰Î›. ±Î‹, fi΋-¿Ì÷˝fi ÁÎK›=¤√‰Îfi lÌÿkÎfiÌ
ωÏÂWÀ ±ı‰Ì ÂOÿw’ ÁΑfiÎ »ı.
(6.2)
μ@÷ 6.1fiÌ ‰Î÷ ⁄Ì∞ flÌ÷ı Á‹∞ ¿Λ. ¿Ì÷˝fi‹Î_ ωWb,
ω=ÿkÎ …ı‰Î ÿı‰÷ΠωÂıÊfiÌ ÿıË=ÂflÌfl ¿S’fiÎ (““‹Î·Î ¿‹_Õ· ·Áı...
±◊‰Î ““ÂÎ_÷ ›˘√ÌLƒ””... ‰√ıflı) ¿fl‰Î‹Î_ ±Î‰ı »ı. ¿ÎflHÎ ¿ı ÿıËfiÌ
¿S’fiΠωfiÎ fi΋fiÌ ¿S’fiÎ Â@› … fi◊Ì. ‰‚Ì, w’ÎI‹¿ V◊Ò‚ ÂflÌflfiÌ
¤Ì÷fl‹Î_ fi΋ÎI‹¿ ÁÒZ‹ ÂflÌfl flËı·_ … »ı. F›Îflı fi΋ÎI‹¿ ÁÒZ‹ ÂflÌflfi˘
ω¿ÎÁ ◊Λ I›Îflı ÷ıfi_ fi΋ ’ÎÕ‰_ ’Õı. ±Î … ¤Ì÷flfi_ w’ »ı. ⁄ÎèÎ w’fi˘
fiΠ◊¥ Ω› ’fl_÷ ±Î_÷Ïfl¿ w’ ±◊ν÷˚ fi΋fi˘ ωfiΠ◊Λ …
fiËŸ. fl΋, ¿ÚWHÎ, ÿkÎ, fl_√ ±‰‘Ò÷ ⁄‘Î √›Î ’HÎ ±ı fi΋˘ Ë∞ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 26 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±Î º„WÀ±ı ÂÎr÷ = Ï«fl_÷fi w’fi_ Â΄Oÿ¿ V‹flHÎ ±ı … ¿Ì÷˝fi »ı. ÂÎr÷
›Î ±Î_÷Ïfl¿ w’ … ωÂ© iÎÎfiÿıË ›Î ±Îfi_ÿÿıË »ı.
¿Ì÷˝fi‹Î_ ÂOÿ-μE«ÎflHÎ ±◊‰Î ÁV‰flfi΋ V‹flHÎ ‹A› »ı.
“μE«ÎflHΔ - ±ıÀ·ı ±ÎI‹Îfi_ ∂K‰˝ ¨«ı ∂Õ‰_ = μ÷˚+ «ÎflHÎ = μ’flfiÌ
÷flŒ «ÎÏ·÷ ◊‰_ = …‰._ ±ÎI‹Îfi_ ±Î ∂K‰˝-μI◊Îfi … ¿<Õ_ Ï·fiÌ Ω√flHÎ
’˛Ïø›Î‹Î_fiÌ «ø¤ıÿfifiÌ ’˛Ïø›Î »ı; ’HÎ ±I›Îflı ±Î’HÎı ±ı ««Î˝‹Î_ fi◊Ì
’Õ÷Î.
(7)
fi΋-V‹flHÎ-Á_¿Ì÷˝fi …ıÀ·_ Áfl‚ »ı ÷ıÀ·Ì … Áfl‚ ÷ıfiÌ
ωϑ=’©Ï÷ »ı. ±Î ¿flfiÎflı ‘Ì‹ı ‘Ì‹ı ÁÎÿÎ ±P›ÎÁ ¶ÎflÎ fiÌ«ı ’˛‹ÎHÎı
Á_¿Ì÷˝fi ¿fl‰Î ’˛›Ifi ¿fl‰˘ —
‰ ≥WÀ ÿı‰fi_ K›Îfi - Á¬ÎÁfi‹Î_ ⁄ıÁÌ, ÂflÌflfiı ÁÌ‘_ flάÌ, ±Î_¬˘
⁄_‘ ¿flÌ ’˘÷ÎfiÎ …ı ÷ı ¥WÀÿı‰fiÎ ÿıËfiÌ ¿S’fiÎ ¿fl‰Ì. Ωı ¤√‰Îfi
lÌ ÿkÎÎhÎı› ≥WÀ ˢ› ÷˘ ’ÒF›V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…ı ϶ÁÎËôÎÌ‹Î_ ÷◊Î
’ÒF› fl_√ ±‰‘Ò÷∞±ı √v·Ì·ÎQ≤÷ iÎÎfi¿Î_Õ‹Î_ ¤√‰Îfi lÌ
ÿkÎÎhÎı›fiÌ ÿıË›„WÀfi_ ÂOÿÏ«hÎ ±ÎM›_ »ı ÷ıfi_ ‹fifi’Ò‰¿˝ K›Îfi ¿fl‰._
‰ fi΋fiÎ ±◊˝fi_ ±fiÁ_‘Îfi - ¥WÀÿı‰fiÎ_ fi΋fi˘ ±◊˝ ¢ »ı ? ÿkÎ
±ıÀ·ı Â_ ? ÿkÎÎhÎı› ±ıÀ·ı Â_ ? ÷ı ΩHÎÌ ±ı ±◊˝ ‹fi‹Î_ Á÷÷
„V◊fl flËı ±ı‰˘ ’˛›Ifi ¿fl‰˘.
‰ T›Î¿<‚÷Î’Ò‰˝¿ - ±ıÀ·ı ’˛ı‹’Ò‰˝¿. ¤√‰Îfifi_ fi΋ ·ı‰Î‹Î_ ±fiı
÷L‹›÷ÎfiÌ ±‰V◊΋Î_ fiΫ‰Î‹Î_ Âfl‹Î‰ÎfiÌ …wfl fi◊Ì. Õ˘·Ì
∂ÉÎfi_ »ı. ’Ò.lÌ ±‰‘Ò÷∞fi_ ¤…fi ““ÿkÎ ÿkÎ ⁄˘·˘ ±Îfi_ÿ
‹V÷ Õ˘·˘”” ±ı ωϑfi˘ Ïfiÿ˝Â … »ı.
‰ ÷ˆ·‘ÎflΉ÷˚ - ±¬_Õ w’ı ±ı¿‘Îv_ Á÷÷ μE«ÎflHÎ ±ı flÌ÷ı ¿Ì÷˝fi
¿fl‰Î◊Ì K›ÎfiΉV◊Î ’˛ÎM÷ ◊¥ ¿ı »ı.
‰ ’ÒHν l©Î - ±fiı ºœ ωrÎÁ’Ò‰˝¿ fi΋V‹flHÎ ¿fl‰Î◊Ì …ı Œ‚
‹‚ı - ±Îfi_ÿ ’˛ÎM÷ ◊Λ ÷ı ±fi¤‰Ìfiı … ΩHÎÌ Â¿Î›.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 27 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(8)
fi΋-V‹flHÎ-Á_¿Ì÷˝fifi_ ¤Îfl÷‹Î_ CÎı·_ ·√ÎÕfiÎfl Ë÷Î fiÏÿ›Î-ωËÎflÌ
«ˆ÷L› ‹ËÎ’˛¤. F›Îflı ±ı‹fiı ““fi΋-Á_¿Ì÷˝fi ¿ı‰Ì flÌ÷ı ¿fl‰_ ?”” ±ı‰˘
’˛ë ’Ò»‰Î‹Î_ ±ÎT›˘ I›Îflı ÷ı‹HÎı ’˘÷ÎfiÎ_ lÌ‹¬ı ¿èÎ_ —
I≤HÎÎÿÏ’Á fi Ì«ı fi ÷fl˘Ïfl‰ ÁÏËWbfiÎ –
±‹ÎfiÌfiÎ ‹Îfiÿıfi ¿Ì÷˝fiÌ›˘ ÁÿÎ ËÏfl — ––
’˛I›ı¿ fi΋-V‹flHÎ ¿flfiÎflı ±Î ‰Î÷ K›Îfi‹Î_ flÎ¬Ì ∞‰fi‹Î_ μ÷Îfl‰Î
‹ÎÀı ±P›ÎÁ ¿fl‰Îfi˘ »ı —-
(1) ÿÌfi÷Î - ’˘÷Îfiı I≤HÎ◊Ì ’HÎ fiÌ«Î(Grassroot level ’fl)
ˢ‰Îfi_ ‹Îfi‰_. ω’flÌ÷ ’Ïfl„V◊Ï÷‹Î_ T≤Z΢ ∂¬ÕÌ Ω› ’HÎ I≤HÎ
fi‹Ì …÷Î_ ˢ‰Îfiı ¿ÎflHÎı À¿Ì flËı »ı. ÿÌfi⁄_‘fiı ’΋‰Î ‹ÎÀı ÿÌfi
⁄fi‰_ …wflÌ »ı. ÿÌfi÷Îfi_ ωfl˘‘Ì ±Ï¤‹Îfi »ı. ±Ï¤‹ÎfiÌfiı ⁄‘_
… ‹‚Ì Â¿ı ¤√‰Îfi ’˛ÎM÷ ◊¥ ¿ı fiËŸ.
(2) ÁÏËWb÷Î - ÏfiI› Á_¿Ì÷˝fi ±ı … ¿flÌ Â¿ı »ı …ı ’fl‹ ÁÏËWb
ˢ›. ÁÏËWb÷Î ’HÎ …ı‰Ì ÷ı‰Ì fiËŸ, T≤ZÎfiÎ …ı‰Ì ˢ‰Ì Ωı¥±ı.
T≤ZÎfiÌ ÁÏËWb÷ÎfiÎ_ ¿ıÀ·Î_¿ ·ZÎH΢ Á‹…‰Î …ı‰Î_ »ı —-
(¿) ±ı ¿˘¥fiÌ ’ÎÁı ’˘÷ÎfiÎ_ ’˘ÊHÎ ‹ÎÀı ¿ı ’ÎHÎÌ ‹ÎÀı
’˛Î◊˝fiÎ ¿fl÷_ fi◊Ì.
(¬) ÀÎœ, ÷Õ¿˘, ‰Êν, ±Î_‘Ì ⁄‘_ … ’˛ÎflO‘ ’fl ±Î‘Îfl flάÌ
«Ò’«Î’ ÁËÌ ·ı »ı.
(√) ’˘÷Îfi_ »ıÿfi ¿flfiÎflÎ - ¿Î’fiÎflfiı ’HÎ …ı flÌ÷ı ’ÎHÎÌ
’ÎfiÎflfiı ±Î’ı ÷ı … flÌ÷ı Œ‚, e·, »Î›Î ±Î’ı »ı.
±ÎfiÎ Á_ÿ¤˝‹Î_ ‹Ëοω ÁflÿÎÁ∞fi_ “T≤ZÎfi Áı ‹÷ ·ı”
’ÿ Á‹…‰Î …ı‰_ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 28 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(3) ±‹ÎfiÌ - ’˘÷ÎfiÎ μfl‹Î_ Á_‹Îfi ’˛ÎM÷ ¿fl‰ÎfiÌ ·ı‹ÎhÎ ¿Î‹fiÎ
fi ˢ‰Ì. ¤√‰I’˛‹ ı ’˛Î„M÷‹Î_ ÁQ‹Îfifiı ‹ËÎfi ωCfi Á‹…‰._ ’˘÷ı
√HΉÎfi ˢ› ÷˘ ’HÎ √HÎËÌfifiÌ …ı‹ T›‰ËÎfl ¿fl‰˘, …ı‹ ¿ı …Õ-
¤fl÷, ‰ˆ…fiÎ◊ ±ÎÏÿ- ’˛ÏÁÏ© (¿ÌÏ÷˝) Ëo‹ıÂÎ_ ËÏfl-Á_¿Ì÷˝fi‹Î_
ÁΑ¿ ‹ÎÀı ‹˘À<_ T›‰‘Îfi »ı.
(4) ‹ÎfiÿÎ÷Î - ’˘÷ı ±‹ÎfiÌ ◊¥ Á‹V÷ «flΫfl …√÷fiı ¤√‰Îfi
lÌ ÿkÎfi_ V‰w’ ‹ÎfiÌ ÷ıfiı ÁL‹Îfi ±Î’‰._ Á_÷ ÷·ÁÌÿÎÁfiÌ …ı‹
“ÏÁ›Î-fl΋ ‹› Á⁄ …√ ΩfiÌ” ⁄‘Î_fiı ’ÒflÎ_ ÁL‹Îfi ÁÎ◊ı ËÎ◊
ΩıÕÌ, ‹V÷¿ fi‹Î‰Ì ’˛HÎ΋ ¿fl‰Î.
’˘÷ÎfiÎ_ ‹fi‹Î_ ÁΑ¿ı ¿›˘ ¤Î‰ „V◊fl flά‰˘ ? ±Î C΢fl ¿Ï·›√‹Î_
Á_¿Ì÷˝fi Á_V◊Î’¿ ±fiı ÷ıfiÎ ±Ï¶÷Ì› ’˛«Îfl¿ ‹ËÎ’˛¤ «ˆ÷L› ’˘÷ÎfiÎ_
‰flÿ “ÏÂZÎÎWÀ¿”‹Î_ ¿Ëı »ı —
fi›fi_ √·ÿl‘Îfl›Î ‰ÿfi_ √ÿ˚√ÿv©›Î Ï√flÎ –
’·¿ˆÏfi˝Ï«÷_‰’— ¿ÿÎ ÷‰ fi΋ √˛ËHÎı ¤Ï‰W›Ï÷ ––
±◊ν÷˚ Á_¿Ì÷˝fi ¿fl÷Î_ ¿fl÷Î_ ±Î_¬˘‹Î_◊Ì ±l‘ÎflÎ ‰Ëı, ‰ÎHÎÌ
√ÿ˚√ÿ˚ ◊¥ Ω› ±fiı ÂflÌfl‹Î_ fl˘‹Î_« = ÂflÌfl ’·Ï¿÷ ◊¥ Ω› Ëı
’˛¤ ÷Îv_ fi΋ ·ı÷Î Ë_ ±Î‰Ì „V◊Ï÷±ı @›Îflı ’ˢӫÌ ? ±ı‰Ì
÷ηΉı·Ìfi˘ ¤Î‰ ±ı ±Î ‹Î√˝fiÎ ÁΑ¿fi_ ·ZÎHÎ »ı.
(9)
fi΋V‹flHÎ Á_¿Ì÷˝fiÎ_ ±Î‰Î ‹ÎËÎIQ›fiı «Ïfl÷Î◊˝ ¿fl‰Î ’Ò…fiÌ›
Áÿ˚√v ¤√‰Îfi lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷∞±ı ±fiı¿ ¤…fi-V÷˘hÎ-‘ÒfifiÌ
fl«fiα˘ ¿flÌ »ı.Ö …ı◊Ì ¤@÷˘ ÷ı ’fl‹¿Ú’΂ ’fl‹ÎI‹Î ¤√‰Îfi lÌ
ÿkÎfi_ ±Î·_⁄fi ·¥ ’˘÷Îfi_ ∞‰fi ‘L› ¿flı. ¿Ã‰S·Ì‹Î_ ¿èÎ_ »ı —-
Ö lÌ ±‰‘Ò÷∞ ωflÏ«÷ fl_√-’˛ë˘kÎfl‹Î·ÎfiÎ f·˘¿ ø‹Î_¿-2fiÎ ’˛ë ’flfi_ ω‰flHÎ
ƒWÀT› …\±˘ - fl_√-’˛ë˘kÎfl‹Î·Î - ±ı¿ ω‰flHÎ, ±‰‘Ò÷ ÁÎÏËI› ’˛¿ÎÂfi ÀˇVÀ, fiÎflırfl,
2000, M≤.16-19.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 29 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±ı÷ÿη_⁄fi_ lıWËı÷ÿη_⁄fi_ ’fl‹˚ –
±ı÷ÿη_⁄fi_ iÎÎI‰Î ⁄˛õ·˘¿ı ‹ËÌ›÷ı –– 1.2.17 ––
±◊ν÷˚ ±Î … ±Î·_⁄fi lıWà »ı; ±Î … ’fl (’fl‹) ±Î·_⁄fi »ı.
±Î ±Î·_⁄fifiı ΩHÎÌfiı ‹ÎHÎÁ ⁄˛õ·˘¿‹Î_ ‹ÏˋΉ΂˘ ◊Λ »ı.
±ı … flÌ÷ı Áÿ˚√v ¤√‰Îfi lÌ ‰ÎÁÿı‰Îfi_ÿ ÁflV‰÷Ì V‰Î‹Ì
‹ËÎflÎ…lÌ lÌ‹ÿ˚kÎ ’flÎH΋Î_ ¿Ëı »ı —-
±›_ Á‰˘˝k΋˘‘‹˝—... ±ÎÏÿ (7.5.1◊Ì 4)
±◊ν÷˚ ¤√‰Îfi lÌ Ï‰WbfiÎ ’fl‹’ÿfiÌ Áı‰Î ±ı ‰HÎνl‹Ì ·˘¿˘fi˘
Á‰˘˝k΋ ‘‹˝ »ı. ¤√‰Îfi lÌ ‰ÎÁÿı‰fi_ V‹flHÎ ⁄‘Î_ … ’Î’ Á‹ÒËfiÎ_
’ÏflHÎ΋fiı ËflfiÎv_, xÿ›fiı „V◊fl÷Î ±Î’fiÎv_, iÎÎfi ±Î’fiÎv_, ‰ÎÁfiÎfiÌ
Ω‚fi˘ fiΠ¿flfiÎv_, ’˛Î›Ïç÷ ¿fl‰Î◊Ì …ıfi˘ fiΠ◊Λ ÷ı‰Î_ Á‰˝ ’Î’
¤√‰Îfi ωWbfiÎ_ V‹flHÎ◊Ì … fiWÀ ◊Λ ±fiı ¤Ï‰W›‹Î_ ’Î’ ¿fl‰ÎfiÌ
¥E»Î ◊Λ … fiËŸ. …ıHÎı lÌ ËÏflfi_ V‹flHÎ ¿›* ÷ıHÎı ÷’ ¿›,* ‰˛÷ ¿›,* ÿÎfi
±ÎM›_, (lΩ …ı‰Ì) Ïø›Î ¿flÌ. ±Î ⁄‘_ … lÌ ËÏflV‹flHÎ◊Ì ◊¥ √›_.
lÌ ¤√‰Lfi΋V‹flHÎ-Á_¿Ì÷˝fi ’fl ¤Îfl÷‹Î_ ±fiÎÏÿ¿Î‚◊Ì ±Î…
Á‘Ì ±ıÀ·_ ωÂ΂-ωÂÿ Ï«_÷fi ◊›_ »ı ¿ı, ±ı ⁄‘_ ‰Î_«÷Î_ … ±ı¿ Ï…_ÿ√Ì
’ÒflÌ ◊¥ Ω›. ±ı‹Î_ ‹ÎflÎ …ı‰Î Á΋ÎL› ‹ÎHÎÁfi_ Â_ √…\_; »÷Î_› ±ËŸ
…ı ¿Î_¥ ·¬Ì ¿Λ_ ÷ı Áÿ˚√v ¤√‰ÎfifiÌ ±ÁÌ‹ ¿Ú’Î ! ±Î Á_¿Ì÷˝fifi_
Á_¿Ì÷˝fi ¿fl‰ÎfiÌ ¬Ò⁄ ‹Ω ’ÕÌ. ±Î …ı ¿Î_¥ ·A›_ »ı ÷ıfiÎ◊Ì Áÿ˚√v
¤√‰Îfi ’˛ÁLfi ◊Λ ±ı‰Ì ’˛Î◊˝fiÎ.
–– ’˛ Ì ›÷Î_ ±fiı fi Áÿ˚ √  v ¤√‰Îfi lÌ fl_ √ Ή‘Ò ÷ — ––
–– ¥Ï÷ ––

‰S·¤Ï‰zÎfi√fl - ÂÎVhÎÌ …›ıLƒ ÿ‰ı

‹Î√˝. Â. 9,
18-12-2007
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 30 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

’˛V÷ΉfiÎ —
“fi΋” ±ı¿ ±ı‰Ì ⁄Î⁄÷ »ı; …ıfiÎ ’˛I›ı ±ı¿ ⁄Î…\ μ’ıZÎÎ Áı‰Î¥
»ı, ±fiı ⁄Ì∞ ⁄Î…\ ÷ıfiÌ ±Ïfi‰Î›˝÷Î, ÷ıfiÌ Â„@÷‹kÎÎ, ÷ıfiÌ Á‰˘˝’Ïfl÷Î
V‰Ì¿ÎflÎ¥ »ı. ·˙Ï¿¿ V÷flı fi΋fi_ {Î{_ ‹ÒS› fi◊Ì. ’Ïç‹‹Î_ ±ı‹ ¿Ëı‰Î›_
»ı ¿ı ““fi΋‹Î_ Â_ (“Â_ ⁄Y›_ »ı” ±ı ¤Î‰ »ı) - "What is there
in name". ÷˘ ¤Îfl÷‹Î_ ’HÎ ““fi΋-w’ …^…‰Î_ - ±_÷ı ÷˘ Ëı‹fi_ Ëı‹
ˢ›ı” …ı‰Î ω«Îfl ¶ÎflÎ fi΋fiÎ fiÎÂ, ÷ıfiÌ Ïfifl◊˝¿÷Î K›Îfi‹Î_ ·ı‰Î¥ »ı.
±ÎfiÌ Á΋ı ⁄ÌΩ »ıÕı ““fi΋”” ÂOÿ, fi΋fi_ ‹Ëk‰ V‰Ì¿ÎflΛ_ »ı.
±Î Á_V¿Ú÷ ÂOÿfiÎ ±◊˝CÎÀfi ⁄ı flÌ÷ı ◊Λ —
(1) ŸÊ◊ - ŸÊ◊ÿÁÃ, ŸÊ◊ÿÃ, ŸÊêÿÃ ±ÎÏÿ w’˘‹Î_ ““ŸÊ◊˜”” ‘Î÷ »ı.
±ıfi˘ ±◊˝ ◊Λ - V‰Ì¿Îfl‰_, ’˛¿ÎÏÂ÷ ◊‰_, ’˛ÏÁ© ◊‰_. …ı‹ ¿ı
“Œ·ÎHÎΤΥ ÁÎÏËI›fiÎ_ ZÎıhÎı ⁄Ë ‹˘À<_ fi΋ »ı””, ““Œ·ÎHÎÎ ±ı
⁄Î’fi_ fi΋ flÎA›_”” ‰√ıflı.
(2) ŸÊ◊-ŸÊ◊Ÿ˜‹Î_ êŸÊ “±P›ÎÁ”fiÎ ±◊˝‹Î_, ±P›ÎÁ ¿fl‰˘, Àı‰
’ÎÕ‰Ì, ‰Îfl_‰Îfl flÀHÎ ¿fl‰_fiÎ ±◊˝‹Î_. ±Î fi΋fiÎ_ ’Î_« ’˛¿Îfl »ı.
μzÎÏÿ, ¿ÚÿL÷, ÷Ï©÷, Á‹ÎÁ, ÂOÿÎfi¿flHÎ. ±Î‹, ±Î fi΋fiÌ
⁄Î⁄÷‹Î_ ‘‹˝ÂÎVhÎfi˘ Ïfi›‹ ±ı‰˘ »ı ¿ı, ““’˘÷Îfi_ fi΋, √vfi_ fi΋,
¬Ò⁄ ¿Ú’HÎ - ¿o…^Áfi_ fi΋, …›ıWà ’hÎfi_ fi΋ ÷◊Î ’IfiÌfi_ fi΋
’˛ÎHÎÎ_÷ı ’HÎ ¿˘¥fiı ¿Ëı‰_ fiËŸ.””1
ωω‘ ÂÎVh΢, ’flÎH΢ ±fiı ÁÎZÎÎ÷ ÿı‰ V‰w’ ÿıË‘ÎflÌ Á_÷˘±ı
¤Îfl÷fiÌ Ï‰Ï‰‘ ¤ÎÊα˘‹Î_ ¤√‰Lfi΋fi˘ ±fi’‹ ‹ÏË‹Î √Λ˘ »ı.
fi΋fi_ ‹ÎhÎ μE«ÎflHÎ … fiËŸ; ’HÎ ±ı fi΋fi_ Á_¿Ì÷˝fi, μE«V‰flı ‹‘fl
±Î·Î’ ¶ÎflÎ √Îfi ¿flÌfiı fi΋‹Î_ flËı·Ì fi΋ÌfiÌ Â„@÷fiı ’˛√ÀΉ‰ÎfiÌ
1. •Êà◊ŸÊ◊ ªÈ⁄Uٟʸ◊ ŸÊ◊ÊÁÃ∑Χ¬áÊS◊ ø –
¬˝ÊáÊÊãÃ˘Á¬ Ÿ flÄÃ√ÿ¢ ÖÿDÔU¬ÈòÊ∑§‹òÊÿÙ— H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 31 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

flÒÁøòÿ◊Ô˜ –
◊ÙˇÊÊÁÕ¸ŸÊ¢ ª„UŸ◊ʪ¸‚„Ud÷ÊŸÙ ! –

ŒûÊÊ⁄UÁflãŒfl⁄U·≈UÔ˜¬Œ ! Ãã◊ÿ ! üÊË-

•ÊøÊÿ¸flÿ¸¬ŒÁ‚Áh‚◊ÎÁhÁ‚ãœÙ !

⁄UXÊflœÍà ! Áfl¡ÿSfl ÁflÁøòÊ‹Ë‹ ! H

[üÊË. ÷Ê‹øãº˝ ÁòʬÊΔUËU, œ◊«UÊ¿UÊ

’«UıŒÊ ∑§ ‚ı¡ãÿ‚] 30 •¬˝Ë‹, 1959

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 32 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

flÌ÷˘fi_ Ïfiÿ½fi ’ÒF›lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ…ḻı ’˛V÷÷ V÷˘hÎ -

lÌÿkÎfi΋ V‹flH΋˚‹Î_ ¿›* »ı.
±Î V÷˘hÎ ‹Ò‚ Á_V¿Ú÷‹Î_ fl«Î›_ ’»Ì ¤@÷fiÎ ±Î√˛Ëfiı ‰Â ◊¥
÷ı‹HÎı ÷ıfi_ √…flÎ÷Ì‹Î_ ¤ÎÊÎ_÷fl ¿flÌ ±ÎM›._ ±Î ¤ÎÊÎ_÷fl ÂOÿ— fi ˢ÷Î_
‹@÷ »ı, ’ÏflHÎ΋ı CÎHÎÎ f·˘¿ ±ı‰Î »ı …ıfiÎ CÎHÎÎ ÂOÿ˘ √…flÎ÷Ì
±fi‰Îÿ‹Î_ ∂÷›Î˝ fi◊Ì. ’ÒF›lÌ ±‰‘Ò÷∞fiÌ ‹Ò‚ Á_V¿Ú÷ fl«fiÎfi˘ ’HÎ
±ÎV‰Îÿ ‹ÎHÎÌ Â¿Î› ÷ı‹… ÷ı‹Î_ ’˛›@÷ ÂOÿ˘fiΠωÏÂWÀ ±◊˝fi_ ‹fifi
◊Λ ÷ı Ëı÷◊Ì ±ËŸ ·ı¬fifiÌ flÌ÷ fiÌ«ı ’˛‹ÎHÎı ›˘∞ »ı —-
‰ ‹Ò‚ Á_V¿Ú÷ f·˘¿
‰ ‹Ò‚ f·˘¿fiÎ ÂOÿ˘fiÎ ±◊˝-ÂOÿÎ◊˝
‰ √…flÎ÷Ì f·˘¿
‰ √…flÎ÷Ì‹Î_ ω‰flHÎ - ±Î ω‰flH΋Î_ ¿ıÀ·Î¿ Á_V¿Ú÷
ÂOÿ˘fiÌ Ï‰√÷ı »HÎΉÀ ¿flÌ »ı.
‰ ’˛I›ı¿ f·˘¿fiÎ ’˛Îfl_¤ı …ı ÷ı ±◊˝fiÌ ÁÒ«¿ ±ı‰Ì Á_√Ï÷
±Î’Ì »ı.
Á_√Ï÷ —- ·˙Ï¿¿ ÁI¿‹˝fiÌ ±’ıZÎÎ lÌÿkÎfi΋ V‹flHÎfiÌ lıWÃ÷ÎfiÎ
Ïfiÿı˝Â ¶ÎflÎ ‹_√·Î«flHÎ ¿flı »ı —
‡ÊÊd¢ ‡Êd¢ ◊ÑUÁfllÊÁŒ ‚flZ
SŸÊŸ¢ äÿÊŸ¢ ÿÙª ÿʪÊÁŒ∑¢§ ø –
¬ÍÃ¸CÔUÊÁŒ ¬˝ÊáÊÁflûÊʬ„UÊÁ⁄U
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 1 H
ÂOÿÎ◊˝ —- ‡ÊÊd◊˜ = T›Î¿flHÎ, L›Î› …ı‰Î_ ÂÎôÎ, ‡Êd◊˜ = ‘fiÊ-
⁄ÎHÎ ±ıÀ‹⁄˘Ó⁄ …ı‰Î_ ÂôÎ, ◊ÑUÁfllÊÁŒ = ◊ÑUÁfllÊ-•ÊÁŒ = ‹S·Ï‰zÎ
‰√ıflı, ‚fl¸◊˜ = ⁄‘_ …, SŸÊŸ¢-äÿÊŸ◊˜ = VfiÎfi-K›Îfi, ÿÙªÿʪÊÁŒ∑§◊˜ =
›˘√ÂÎôÎ, ›Î√-›iÎÂÎhÎ ‰√ıflı, ø = ‰‚Ì, ¬ÍÃ¸CÔUÊÁŒ = ¬Íø ßCÔU •ÊÁŒ =
‰Î‰, ¿>‰Î ⁄fiΉÕΉ‰Î ±ı ’Ò÷˝¿‹˝ ±fiı ›iÎ-›Î√ÎÿÌ ¿flΉ‰Î ±ı ¥WÀ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 33 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¿‹˝, ¬˝ÊáÊ-ÁflûÊ •¬„UÊ⁄UË = ∞‰ ±fiı ωkÎ-fiÎHÎÎ_ ËflfiÎfl = ±’ËflHÎ
¿flfiÎfl »ı. ÃÕË - EÊ‚-EÊ‚ = ’˛Ï÷rÎÁ, ŒûÊŸÊ◊ = lÌ ÿkÎfi_ fi΋,
S◊⁄UÊà◊Ÿ˜-S◊⁄U-•Êà◊Ÿ˜ = Ëı ±ÎI‹fi˚ - Ëı ∞‰, ÷_ V‹fl-V‹flÌ ·ı. ––1––
T≤◊Î ÂÎôÎ fiı ÂôÎ ¿>ÀÎ‰Ì ‹Îflı
‰‚Ì VfiÎfi fiı K›Îfi ›˘√ÎÏÿ ±Î flı –
Ëflı ‰Î‰ ¿>‰ÎÏÿ ËÎ ’˛ÎHÎωkÎ
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 1 ––
ω‰flHÎ —- ’ÒF› lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Î_¥ ’HÎ ·¬ı ›Î ⁄˘·ı ÷˘ ÷ıfi˘
’˛Îfl_¤ ‹_√·‹› … ˢ›; ¿ÎflHÎ ¿ı Á_V¿Ú÷‹Î_ ±ı ’fl_’flÎ »ı. ‹_√·Î«flHÎfi_
·ZÎHÎ »ı — •Ê‡ÊË— Ÿ◊ÁS∑˝§ÿÊ flSÃÈÁŸŒ¸‡ÊÙflÊ˘UÁ¬ Ãã◊Èπ◊˜ - ±◊ν÷˚
‹_√·Î«flHÎ ±ÎÂÌ‰Î˝ÿ, fi‹V¿Îfl, ‰V÷fiÎ Ïfiÿı˝Â‰Î‚_ ˢ›. ±ËŸ ’˛V÷÷
U·˘¿‹Î_fi_ ‹_√· •Ê‡ÊË— ’˛¿Îflfi_ »ı. ±Î “±ÎÂÌ” ±ıÀ·ı -
flÊà‚ÀÿÊŒ˜ ÿòÊ ◊ÊãÿŸ ∑§ÁŸDÔUSÿÊÁ÷œËÿÃ –
ßCÔUÊflœÊ⁄U∑¢§ flÊÄÿ◊ʇÊË— ‚Ê ¬Á⁄U∑§ËÁøÃÊ H
±◊ν÷˚ F›Î_ ¿˘¥¿ ‹ÎL› T›„@÷ ’˘÷ÎfiÎ◊Ì fiÎfiÎfiı ‰ÎIÁS›◊Ì ≥WÀ
±fiı ‘ÎflHÎ ¿fl‰Î …ı‰_ - ›Îÿ flÎ¬Ì ∞‰fi‹Î_ μ÷Îfl‰Î …ı‰_ ‰Î@› ¿Ëı ±ı
‰Î@› •Ê‡ÊË— ±ÎÂÌ‰Î˝ÿ w’ ¿Ëı‰Î›. ±ËŸ ’Ëı·Î f·˘¿◊Ì … lÌ
±‰‘Ò÷∞ ±Î’HÎfiı ≥WÀ-±‰‘Îfl¿ = ›˘B› ±fiı ›Îÿ flά‰Î …ı‰_ ‰Î@›
¿Ëı »ı ‹ÎÀı ±Î f·˘¿ “±ÎÂÌ—” ’˛¿Îflfi_ ‹_√·Î«flHÎ »ı.
“EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜” - “V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷f‰ÎÁ Ëı Ï«kÎ
ÿkΔ f·˘¿fiÎ_ ±Î «˘◊Î «flHÎfiÌ Ï‰ÂıÊ÷Î ±ı »ı ¿ı, 108 f·˘¿fiÎ_ ±Î
V÷˘h΋Î_ ±Î ’_„@÷fiÌ ’fiflÎT≤ÏkÎ 75 f·˘¿˘‹Î_ ◊¥ »ı. F›Îflı 33 f·˘¿
±ı‰Î »ı; …ı‹Î_ «˘◊_ «flHÎ …\ÿÎ ’˛¿Îflfi_ »ı. F›Îflı ⁄ı f·˘¿ — f·˘¿ 88
±fiı 103fi_ «˘◊_ «flHΠωÏÂWÀ »ı; ÷ıfiÌ ««Î˝ ±Î’HÎı ±ı f·˘¿˘fiÎ_
ω‰flH΋Î_ ¿flÌÂ_. ±ËŸ ±ı¿ V’WÀ÷Î ¿fl‰Ì …wflÌ »ı, ¿ÎflHÎ ¿ı, μ’fl
…HÎΉı·_ «˘◊_ «flHÎ ⁄‘Î … f·˘¿‹Î_ ’fiflÎT≤kÎ ◊÷_ fi◊Ì, ‹ÎÀı ÷ı ‘˛‰’ÿ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 34 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
fi◊Ì, ’fl_÷ V÷˘hÎfi_ ‹A›‰Î@› ›Î ±ÎM÷‰Î@› »ı. ±ÎM÷‰Î@› ±ıÀ·ı ¿˘¥¿
lıWà ›Î ‹ÎL› T›„@÷ ¶ÎflÎ ¬Ò⁄ ’˛ı‹, ‰ÎIÁS›◊Ì ¿Ëı‰Î‹Î_ ±Î‰÷_ ‰Î@›.
¿ÎflHÎ ¿ı, ±Î ±ÎM÷‰Î@› »ı ‹ÎÀı ±ı μ’ÿı ›Î ±Îÿı fi◊Ì.
Ëı Ï«kÎ ! ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfiÎ_ fi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. ±ı¿ ⁄Î…\
¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ fi΋ »ı ±fiı ⁄Ì∞ ⁄Î…\ ±Î …√÷fi˘ ’˛’_« »ı.
±ËŸ ±‰‘Ò÷∞ ±ı ’˛’_«fi_ ÿ½fi ¿flΉ‰Îfi_ Âw ¿flÌ ÿı »ı. ’˛’_« ±ıÀ·ı
’Î_« ¥„Lƒ›˘fiÌ ’Î_« ¥„Lƒ›˘ ¶ÎflÎ ÁΩ˝÷Ì ‹Î›ÎΩ‚. ¿ÎflHÎ ¿ı ‹Î›ÎΩ‚
»ı ‹ÎÀı T≤◊Î - T›◊˝ - Ïfifl◊˝¿ »ı. fi Á‹Ω› I›Î_ Á‘Ì ÁΫΠ…ı‰Ì ·Î√ı
’HÎ …ı‰Ì Á‹Ω¥ Ω› ¿ı ÷fl÷ … ±ı T≤◊Î - T›◊˝ ˢ‰ÎfiÌ ¬Î÷flÌ ◊¥
Ω›.
Â_ T≤◊Î »ı ? ÂÎVhÎ ±fiı ÂVhÎ ’˘÷ı T≤◊Î fi◊Ì; ’fl_÷ ÂÎVhÎ ±fiı
ÂVhÎfiÌ ·˘¿˘fiı ¿>ÀÎ‰Ì ‹Îfl‰ÎfiÌ ¿Î‹√ÌflÌ T≤◊Î »ı. ⁄‘Î_ … ÂÎVh΢ ÷I‰÷—
ÁÎflÎ_, Â¤ »ı, ¿ÎflHÎ ¿ı ⁄‘Î_ … ÂÎVh΢fi_ ’›˝‰ÁÎfi=’ÏflHÎ΋ ¤√‰Îfi
lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ ’fl‹Î◊˝ = ’fl‹÷k‰ V‰w’fiı Ï’»ÎHΉÎfi_ »ı. ÷ı◊Ì …
÷˘ ¿Î÷˝‰Ì›˝ ÁËôÎÎ…\fi ˝ ı ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ¿Ú’Î ’Î‹Ì ±fiı¿ ÂÎVh΢fi˘
±P›ÎÁ ¿›˘˝ ±fiı ◊Î@›˘, I›Îflı ¤√‰Îfi ’ÎÁı ±Î‰Ìfiı ÂflHΤΉı Ïfi‰ıÿfi
¿›* —
““◊Î@›˘ ÂÎVh΢ ¬ÎÔ‚Ìfiı, ‰K›˘ ÷ıÀ·˘ ¤˛‹,
ÏfiWÃÎø‹ fiÎ ÁÎ_’Õu˘ T≤◊Î √›˘ ÁËl‹””
(√.·Ì. 13/136)
±fiı ’»Ì ÷ıHÎı √v ‹ËÎflÎ…fiı ÁÎ_A›-›˘√, L›Î›-‰ˆÂıÏÊ¿, ’Ò‰˝-
μkÎfl ‹Ì‹Î_ÁÎ ¶ÎflÎ ÷ıfi_ ±K››fi ¿flfiÎflfiÎ ‹fi‹Î_ ◊÷Ì √Õ⁄Õ ¿ËÌ
⁄÷ΉÌ. ÂÎVhÎfi_ ÷ÎI’›˝ ’΋‰ÎfiÌ ’©Ï÷ ¤√‰Îfiı ⁄÷Î‰Ì I›Îflı … ÷ıfiÎ
ÂÎVhÎ-…Ïfi÷ T›Î‹˘Ëfi_ Ïfi‹Ò̋·fi ◊›._ ±ı … flÌ÷ı ÂVhÎ ’HÎ ‹Ò‚¤Ò÷ flÌ÷ı
‹ÎHÎÁfi_ - ÿÌfi-ËÌfi-Ïfi⁄˝‚fi_ flZÎHÎ ¿fl‰ÎfiÎ_ ÁΑfiw’ ˢ‰Î »÷Î_ ÷ı
Á_¿Ï< «÷ V‰Î◊˝, ·˘¤, ‹˘Ë …ı‰Ì ‹fi˘ÿÂÎfiı ¿ÎflHÎı ±ÎÏÿ¿Î‚◊Ì ±Î… Á‘Ì
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 35 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
‹Îfi‰Ω÷fiı ±fiı¿ ›©˘fiÎ_ V‰w’ı ¿>ÀÎ‰Ì ‹Îfl‰Îfi_ ¿Î‹ ¿flı ±ı ‰Î÷
ÁωÏÿ÷ »ı. ‹ËΤÎfl÷fiÎ_ ›©‹Î_ ¤Î¥±˘ ¿>ÀÎ¥ ‹›Î˝, ËÎ◊‹Î_ Â_ ±ÎT›_ ?
ÂÎVhÎ ±fiı ÂVhÎfiÌ …ı‹ … VfiÎfi ±fiı K›Îfi ’HÎ T≤◊Î »ı ! Ωı
±ı ±_‘l©Î◊Ì ›Î ¿fl‰Î ¬Î÷fl ¿flΛ ÷˘ ÷ı‹Î_ Ïø›ÎfiÌ ’fiflÎT≤ÏkÎ ÏÁ‰Î›
¿Â_ … fi◊Ì. VfiÎfi ÂflÌflfiÌ ÂÏ© ‹ÎÀı »ı ±fiı K›Îfi ‹fifiÌ ÂÏ© ‹ÎÀı
»ı. Ωı ÂflÌfl ±fiı ‹fi ¤√‰Lfi΋ V‹flHÎ◊Ì Â© ◊¥ Ω› ÷˘ ’»Ì VfiÎfi
±fiı K›Îfi T≤◊Î »ı. ÷ı◊Ì … lÌ ±‰‘Ò÷∞ ±ı¿ ¤…fi‹Î_ ¿Ëı »ı —-
““‰Ëı Ïÿ· ’˛‹ı fiÌ √_√Î, ±√fl LËΛΠfi ‰Î ÷˘ Â”_ ” (±.±Î.M≤. 190),
xÿ›‹Î_ Â© ’˛ı‹fiÌ √_√Î ‰Ëı÷Ì Ë˘› ÷˘ ’»Ì LËΉΠfi LËΉÎfiÌ ‰Î÷
√˙HÎ »ı. ±ı … flÌ÷ı ¤…fifiÎ ±_÷ı ¿Ëı »ı —
ÁË… ÁΑfi Á·¤ »˘ÕÌ, fi ‹fl fl_√ı T≤◊Î ÿ˘ÕÌ
¿flÌ ·› T≤ÏkÎ flı” ’˘œÌ ! ’œu˘ ’˘◊Î_ fi ‰Î ÷˘ Â_.
(±.±Î. M≤. 191)
±ËŸ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎfiı ÁË… ÁΑfi ¿èÎ_ »ı. ±ı‰_ ÁΑfi …ı
‹ÎHÎÁ ‹ÎhÎ ‹ÎÀı ÁË… - ±ıÀ·ı ¡ã◊ŸÊ ‚„U ¡ÊÿÃ - …L‹fiÌ ÁÎ◊ı …
‹‚ı·_ »ı. …L‹fiÌ ÁÎ◊ı … rÎÁ-’˛rÎÁ Âw ◊¥ Ω› »ı. ÷ıfiÌ ÁÎ◊ı …
Á˘ÕËo-ËoÁ = ÿkÎ ÿkÎfi_ V‹flHÎ Âw ◊¥ Ω› »ı.2 ÷ı◊Ì VfiÎfi-K›Îfi
T≤◊Î »ı. ÷ıfiÌ ÁÎ◊ı … ›˘√ ’HΠωiÎÎfi V‰w’ı lıWà »ı. ÁΑfiÎfi˘ ±ı¿
μk΋ ’˛¿Îfl »ı. ÷ıfiÌ ’˛Ïø›Î ’HÎ ÷k‰÷— fi΋V‹flHÎ ’˛‘Îfi … »ı.
›˘√ÁÒh΋Î_ Á‹ÎÏ‘ ÏÁÏ© ‹ÎÀıfiÎ μ’Λ˘ ⁄÷ÎT›Î ’»Ì ±ı μ’Λ˘fiΠω¿S’ı
¥rfl ’˛ÏHΑÎfifiÌ ‰Î÷ ¿flÌ »ı. ߸E⁄U ¬˝ÁáʜʟÊmÊ (’Î.›˘.ÿ. 1/23)
±◊ν÷˚ ¥rfl ’˛ÏHΑÎfi = ’˛¤fiÌ Ï‰ÏÂWÀ ±ı‰Ì ¤„@÷◊Ì Á‹ÎÏ‘fiÌ
ÁI‰flı ’˛Î„M÷ ◊Λ »ı. ±Î‰Ì ¤„@÷ ±ıÀ·ı — ÃîʬSÌո÷ÊflŸ◊˜
(’Î.›˘.ÿ.1/28) ’˛HΉfi˘ …’ ±fiı ÷ıfiÎ ±◊˝¤÷Ò ¥rflfi_ K›Îfi ±ı ›˘√
»ı. ±Î ÏÁ‰Î›fi˘ ‹ÎhÎ fi›˘˝ Ïø›Î¿Î_Չ΂˘ ›˘√ T≤◊Î »ı.
2. ËoÁ˘’ÎÁfiÎ ‹ÎÀı …\±˘ - fl_√ ’˛ë˘kÎfl‹Î·Î - ±ı¿ ω‰flHÎ, fiÎflırfl ’˛¿ÎÂfi,
M≤. 118◊Ì 127 ÷◊Î ’ÏflÏÂWÀ M≤. 167◊Ì 179.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 36 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

√…flÎ÷Ì f·˘¿‹Î_fiÎ “ÿÙªÊÁŒ” ±fiı ‰Î‰¿>‰ÎÏÿ ±ı ⁄_fiı ÂOÿ˘

‹ÎÀıfi˘ Á_V¿Ú÷ f·˘¿‹Î_fi˘ ÂOÿ ¬ÍÃC¸ UÔÊÁŒ - ’Ò÷-˝ ¥WÀ ±ÎÏÿ ÂOÿ »ı. ¿‹˝fiÎ
⁄ı ’˛¿Îfl »ı — ’Ò÷˝ ¿‹˝ ±fiı ¥WÀ ¿‹˝. ’Ò÷˝ ¿‹˝ ±ıÀ·ı ÷‚Ή, ‰Î‰, Á¤ÎB≤Ë,
‹_Ïÿfl, ‘‹˝Â΂Π±ÎÏÿ ⁄_‘Ή‰Î …ı‰Î_ ·˘¿ ¿S›ÎHÎfiÎ_ ¿‹˝. ¥WÀ¿‹˝ ±ıÀ·ı
ˉfi, ˢ‹, ›iÎ-›Î√, ⁄˛õ¤˘…fi, ±Ï÷Ï◊ ¤˘…fi ±ÎÏÿ. ±Î‰Î_ ¿‹˘˝
’HÎ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎfiÌ ±’ıZÎÎ T≤◊Î »ı. ±Î‰Î_ lıWà ¿‹˝ ÂÎ◊Ì T≤◊Î
»ı ? ÷˘ ÷ıfi_ ¿ÎflHÎ ±ÎM›_ »ı - ’˛ÎHΠωkÎÎ’ËÎÏfl - ’˛ÎHÎ ±fiı ωkÎ =
’ˆÁÎfiı ËflÌ ·ıfiÎfl »ı. ’Ò÷˝ ¿‹˝fiÌ ’λ‚ ’ˆÁÎfi˘ ¬«˝ ¿fl˘. ‰Î‰, ¿>‰Î
⁄‘_ fiΉ_÷ »ı. ±ıfi˘ Ïfi¤Î‰ (maintence) ◊Λ I›Î_ Á‘Ì ÃÌ¿ »ı
fiËŸ ÷˘ ‘‹˝Â΂α˘, ‰Î‰-¿>‰Î Ï⁄V‹Îfl Ëη÷‹Î_ ’ÕuÎ_ ˢ›.
⁄_‘ΉfiÎflfiÎ ±Ëo¿Îfl‹Î_ ‰‘Îfl˘ ◊Λ. ±ı … flÌ÷ı ›iÎ-›Î√ÎÏÿfiÎ_ ¥WÀ ¿‹˝◊Ì
Œ‚ ‹‚ı - V‰√˝ ‹‚ı; ’HÎ …ı‰_ ±ı ’H› fiWÀ ◊Λ ¿ı ÷fl÷ ’λΠM≤J‰Ì
’fl ±Î‰‰Îfi_ ◊Λ. ±ı‰Î_ ¿‹˘˝ ∞‰·ıHÎ-’˛ÎHÎfiı ËflfiÎflÎ_ ±ıÀ·ı ¿ı ±ı ¿‹˝
¿flfiÎfl Á÷÷ ’vÊÎ◊˝ ¿flÌfiı ‹flHÎ÷˘· ÿ—¬ ÁËfi ¿flÌfiı ¿‹˝ ¿flı ’HÎ
⁄‘_ ÿ‚Ì ÿ‚Ìfiı œÎ_¿HÎÌ‹Î_ μ‘flΉ‰Îfi_ ◊Λ.
±Î ⁄‘ÎfiÌ Á΋ı ÿkÎfi΋ V‹flHÎ Ï«fl_÷fi, ÂÎr÷ ÂÎ_Ï÷ ±Î’fiÎv_
ˢ¥ ±ËŸ ±ÎI‹fi˚ - Ï«kÎfiı fi΋V‹flH΋Î_ ∞‰fi T›÷Ì÷ ¿fl‰Î ‹ÎÀı
Á‹Ω‰‰Îfi˘ ’˛Îfl_¤ ¿›˘˝ »ı. –– 1 ––
Á_√Ï÷ —- ˉı, ÁΑfi V‰w’ı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎfiÌ Á·¤÷Î-
‰ÏflWÃ÷Îfi_ Ïfiw’HÎ ¿flı »ı —
Ÿ àflÊÿÊ‚Ù ÁÄÄUÊÁŸŸ¸ øÒfl¢
¬˝àÿÊŒ‡ÊÙ ŸÙ ∑§ÁflàflÊl¬ˇÊÊ
‚fl¸üÊDÔ¢U ‚ÊœŸÊŸÊ¢ flÁ⁄UDÔ¢U
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 2 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 37 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÂOÿÎ◊˝ —- Ÿ àflÊÿÊ‚Ù - ÃÈ - •ÊÿÊ‚Ù = ¿˘¥ ’HÎ ’˛¿ÎflfiÎ
±Î›ÎÁ-’˛›ÎÁfiÌ (…wfl÷ … fiËŸ), ÁflûÊ„UÊÁŸ—-Ÿ = ωkÎfiÌ ËÎÏfi
ø ∞fl¢ = ÷ı‹ ‰‚Ì (fiËŸ), ¬˝àÿÊŒ‡Ê— Ÿ = ËfľΥ - ’˛Ï÷V’‘ν (’HÎ
fiËŸ), ∑§ÁflàflÊl¬ˇÊÊ - ∑§Áflàfl - •ÊÁŒ - •¬ˇÊÊ = ¿ÎT›fl«fiÎ ¿fl‰ÎfiÌ
¿˘¥ ‹Î◊ο>À-‹√…‹ÎflÌ w’ ±’ıZÎÎ ’HÎ fiËŸ, ‚fl¸üÊDÔ¢U = Á˙◊Ì lıWÃ,
‚ÊœŸÊŸÊ¢ = (±ÎI‹˘LfiÏ÷fiÎ_) ⁄‘Î_ … ÁΑfi˘‹Î_, flÁ⁄UDÔ¢U = Á‰˘˝’Ïfl,
ŒûÊŸÊ◊˜ = lÌ ÿkÎÎhÎı› ¤√‰Îfifi_ fi΋. («˘◊_ «flHÎ ’Ò‰˝‰÷˚) ––2––
fiÕı fiÎ ±ËŸ ¿WÀ fiΠωkÎËÎÏfi
fi ¬˘‰Î’b_ fiÎ ·√ı ¿ÎT›‰ÎHÎÌ;
ÁË lıWà ±Î ÁΑfi˘‹Î_ ‰ÏflWÃ
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 2 ––
ω‰flHÎ —- ‹fiW› …L‹, ‹Îfi‰ ÂflÌflfi_ ’˛ÎM÷ ◊‰_ ±ı CÎb_ ÿ·˝¤
»ı. ÷ıfi_ ¿ÎflHÎ ±ı »ı ¿ı ‹fiW›ÿıËı ±ÎI‹-μ©ÎflfiÌ ‹ËÎfi ÷¿ ’˛ÎM÷ ◊Λ
»ı …ı ±L› ¿˘¥ ›˘Ïfi‹Î_ Â@› fi◊Ì. ÷ı◊Ì … ±ı¿ ’˛¤ÎÏ÷›Î‹Î_
lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı —
¿˘ÏÀ ’H›ı ¿flÌ fifl÷fi_ ±Î ‹‚Ì,
÷Îfl Ï«_÷΋ÏHÎ ±ıË ΩHÎÌ...
(‹_√‚‰Îflfi_ ’˛¤ÎÏ÷›_)
±◊ν÷˚ ±Î ‹fiW› ÂflÌfl Ï«_÷΋ÏHÎ = ≥„E»÷ Œ‚ ±Î’fiÎfl ‹ÏHÎ
…ı‰_ ˢ¥, Ëı ‹fiW› ÷_ ÷ıfiı ΩHÎÌ-±˘‚¬Ì ÷Îfl = ÷ıfi˘ μ©Îfl ¿fl. ±Î‰Î
±ÎI‹-μ©Îfl ‹ÎÀı ∑ÏÊ ‹Ïfi±˘±ı, Á_÷˘±ı ÏÿT› ÁΑfiÎ ¿flÌ, ÁΑfi˘ ¢‘Ì
±ı ÁΑfi˘ ÏÁ© ¿›Î˝_ »ı. fl_√-’˛ë˘kÎfl‹Î·Î‹Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı …ı
ÁΑfi‰Îfi ˢ› ÷ı ÁΑ ±ı‹ ¿ËÌ, ÷fl÷ … Á∑¢§ ‚ÊœŸ¢ = ±ı ÁΑfi @›Î_ ?
±ı‰˘ ’˛ë ¿flÌ ÷ıfiÎ μkÎflw’ı «÷— ÁΑfi ⁄÷ΉÌ, ÷ıfi_ Ïfiw’HÎ ¿›* »ı -
ω‰ı¿, ‰ˆflÎB›, ‹ ‰√ıflı » - ‹, ÿ‹, μ’flÏ÷, Ï÷Ï÷ZÎÎ, l©Î ±fiı
Á‹Î‘Îfi.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 38 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±Î ÁΑfi˘ ÏÁ© ¿fl‰Î‹Î_ ±Î›ÎÁ-’˛›ÎÁ ¿fl‰Î … ’Õı ±fiı ±fiı¿

¿WÀ ‰ıÉÎ_ ’Õı. ±ı‰_ ±ı¿ ’HÎ ¿WÀ ‰ıÉ_ fi ’Õı ±ı‰_ Ωı ¿˘¥ ÁΑfi
ˢ› ÷˘ ÷ı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ »ı. ±Î‰_ F›Îflı lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı I›Îflı
ÿı¬Ì÷Ì flÌ÷ı … ±Î ±ı‹fiÌ ±fi¤‰‰ÎHÎÌ »ı. ’˛ë˘kÎfl‹Î·Î‹Î_ ’˘÷ı ÏÁ©
¿flı·Î_ ÁΑfi˘fi_ Ïfiw’HÎ ¿›* »ı ±fiı ±ËŸ ’˘÷ı ÏÁ© ¿flı·Î_ ÿkÎfi΋
V‹flHÎw’ ÁΑfi ⁄_fifi ı Ì ÷·fiÎ ¿flÌfiı ¿Ëı »ı ¿ı ±Î ÁΑfi‹Î_ ¿˘¥ ±Î›ÎÁ
…Ïfi÷ ¿WÀ fi◊Ì. ‰‚Ì, ±Î ÁΑfi ±ı‰_ »ı, …ı‹Î_ ’Ò‰ı˝ ’˛◊‹ f·˘¿‹Î_
ÏfiwÏ’÷ ’Ò÷¿˝ ‹˝ = ‰Î‰, ¿>‰Î ±ÎÏÿ ⁄_‘Ή‰Î‹Î_ ◊÷Ì Ï‰kÎËÎÏfi = fiÎHÎÎ_fiÎ
ÿT›˝›fiÌ ¿˘¥ Â@›÷Î fi◊Ì. ÁΑ¿ı ±ı¿ ’HÎ ’ˆÁ˘ ¬«˝ ¿fl‰Îfi˘ fi◊Ì.
√flÌ⁄‹Î_ √flÌ⁄ ‹ÎHÎÁ ’HÎ Áfl‚÷Î◊Ì ÏÁ© ¿flÌ Â¿ı ±ı‰_ ÁΑfi »ı -
lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ.
±Î ÁΑfifiÌ ÁΑfi΋Î_ ¿˘¥ ’˛I›Îÿı = ËfľΥ- V’‘ν V‰w’
¿Â_ ¬˘‰Î’b_ fi◊Ì. ÁωÂıÊ ÷˘ fi ·√ı ¿ÎT›‰ÎHÎÌ - ±ËŸ ·√ıfi˘ ’˛›˘√
¤ÎÊÎÂÎVhÎfiÌ º„WÀ±ı ωÏÂWÀ »ı. ±ı ¿ı‰‚ ’˛›˘√Ì ±T›› ·Î√‰_ ‘Î÷fi_
·CÎ÷Îÿ½¿w’ »ı. ·√ı ±ıÀ·ı μkÎı…fiÎfi˘ μÿ˚√Îfl. ¿ÎT›ÎI‹¿ ‰ÎHÎÌ‹Î_
¤√‰ÎfifiÎ_ √HÎ√Îfiw’ V÷˘h΋Î_ T›@÷ ◊÷Ì μkÎı…fiÎfiÌ ±ËŸ …wfl fi◊Ì.
±ËŸ ÷˘ ⁄Á rÎÁ-’˛rÎÁ‹Î_ ÿkÎ ÿkÎ fi΋ V‹fl‰ÎfiÌ … ‰Î÷ »ı. ÷ı◊Ì
÷ÎflHÎ w’ı ±ı‹ ¿èÎ_ »ı ¿ı ±Î ÁΑfi Á‰˝lıWà ÁΑfi˘‹Î_ ‰ÏflWà »ı. ‹ÎÀı
Ëı Ï«kÎV‰w’ ±ÎI‹fi ÷_ ÷ÎflÎ rÎÁı-rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl. ––2––
Á_√Ï÷ —- ˉı, ‹fiW›fiÌ ≥E»Î-¿Î‹fiÎfiÎ Á_ÿ¤˝‹Î_ lÌ ÿkÎfi΋
V‹flHÎ w’ ≥E»Î-¿Î‹fiÎfiÌ lıWÃ÷Î ÿÂν‰ı »ı —-
∑§Ê◊¢ ∑˝§Ùœ¢ ¡ÃÈ∑§Ê◊Ù ÿÁŒ SÿÊ
‡ÊÙ∑¢§ ◊Ù„¢U àÿQȧ∑§Ê◊Ù˘UÕflÊ øØ –
⁄Uʪm·ı „UÊÃÈ∑§Ê◊Ù˘UÕ ’ãœÙ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 3 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 39 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÂOÿÎ◊˝ —- ∑§Ê◊¢ ∑˝§Ùœ¢ = ¿Î‹ ±fiı ø˘‘, ¡ÃÈ∑§Ê◊— - ∞÷‰ÎfiÌ
¥E»Î‰Î‚˘, ÿÁŒ = Ωı, SÿÊ— = ˢ› (SÿÊ— •‚˜ ‘Î÷fi_ ωK›◊˝
⁄Ì.’.±ı.‰.fi_ w’ »ı), ‡ÊÙ∑¢§ ◊Ù„¢U = ¢¿ ±fiı ‹˘Ë, àÿÄÃÈ∑§Ê◊— =
»˘Õ‰ÎfiÌ ≥E»Î‰Î‚˘, •ÕflÊ = ±◊‰Î, øØ = Ωı (±T›› »ı),
⁄Uʪm·ı = flÎ√ ±fiı ¶ıÊ, „UÊÃÈ∑§Ê◊— = I›…‰ÎfiÌ ≥E»Î‰Î‚˘, •Õ =
Ωı (±T›› »ı), ’ãœÙ = Ëı ⁄_‘, (√…flÎ÷Ì‹Î_ “÷Î÷” ÂOÿ ’˛›˘Ω›˘ »ı),
÷˘ ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 3 ––
«Ëı ¿Î‹ø˘‘ÎÏÿ ÷_ ∞÷‰Î Ωı
‰‚Ì Â˘¿‹˘ËÎÏÿ◊Ì »^À‰Î Ωı
◊‰Î flÎ√¶ıÊÎÏÿ◊Ì ‹@÷ ÷Î÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 3 ––
ω‰flHÎ —- Áÿ˚√v V‰w’ı lÌ ±‰‘Ò÷∞ …√IÁxÿ = …√÷fiÎ
’˛ÎHÎÌ ‹ÎhÎfiÎ Áxÿ = Ï‹hÎ, ‰ÕÌ· »ı. ±ı‹fi˘ ‰ÎIÁS›’ÒHν ¤Î‰ ±ËŸ
±Î f·˘¿◊Ì ’˛√À ◊Λ »ı. ±Î¬˘ f·˘¿ ⁄_‘fiÎ Á_⁄˘‘fi◊Ì fl«Î›˘ »ı.
Á_V¿Ú÷‹Î_ ’˛›˘…ı·Î ⁄_‘ ÂOÿ ‹ÎÀı √…flÎ÷Ì ÂOÿ ’˛›˘F›˘ »ı - ÷Î÷. ±Î‹
÷˘ ‹fiW›fiÎ » ÂhÎ±˘ »ı; ’fl_÷ f·˘¿fiÌ hÎHÎı› ’_„@÷±˘‹Î_ ±ÎÏÿ ÂOÿ
‹Ò¿Ìfiı hÎHÎ ±L› ÂhÎ±˘fiı ÁÎ_¿‚Ì ·¥fiı ¿<· fi‰ ÂhÎ±˘fiÌ ‰Î÷ ¿flÌ
»ı. ’˛◊‹ ’_„@÷‹Î_ ¿Î‹-ø˘‘ ±ÎÏÿ ¶ÎflÎ ·˘¤fiı ÁÎ_¿‚Ì ·ı‰Îfi˘ »ı. ⁄Ì∞
’_„@÷‹Î_fiÎ ±ÎÏÿ ¶ÎflÎ ‹ÿ (±Ï¤‹Îfi) ±fiı hÎÌ∞ ’_„@÷‹Î_fiÎ ±ÎÏÿ
¶ÎflÎ ‹IÁfl (¥W›Î˝-±ÿı¬Î¥)fiı ÁÎ_¿‚Ì ·ı‰Î◊Ì ¿<· fi‰ ÂhÎ±˘ ◊Âı.
±Î fi‰ıfi‰ ÂhÎ±˘ ‹fiW›fiÎ ‹ÎfiÁ fl˘√ »ı; …ı ·Î_⁄ı √΂ı
ÂÎflÌÏfl¿ fl˘√fiÎ w’ı ’HÎ ÿı¬Î÷Î_ ˢ› »ı. ±Î‹Î_fiÎ ’˛◊‹ hÎHÎ ¿Î‹-ø˘‘
±fiı ·˘¤ ’fl ‹ÎHÎÁı ω…› ‹ı‚‰‰Îfi˘ »ı; ∞÷‰ÎfiÎ »ı. ±ı …ı ‹fiW›
lı›— ÁΑ¿ ∞‰fi (Good life) ∞‰‰Î ‹Î√ı »ı ÷ıfiı ‹ÎÀı K›ı› w’
»ı. F›Îflı ⁄Î¿Ì » - ¢¿-‹˘Ë-‹ÿ, flÎ√-¶ıÊ-¥W›Î˝ (‹IÁfl)◊Ì ‹ÎHÎÁı
»^À‰Îfi_ ›Î ‹@÷ ◊‰Îfi_ »ı. ±ı ‹Îfi‰∞‰fifi_ K›ı› »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 40 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±ıÀ·ı ±Î¬Ì ‰Î÷ ∞÷‰ÎfiÌ ±fiı »^À‰ÎfiÌ ›Î ‹@÷ ◊‰ÎfiÌ »ı.
ÿı¬Ì÷Ì flÌ÷ı … ∞÷‰Î ‹ÎÀı ›© ¿fl‰_ ’Õı, ±fiı »^À‰Î ‹ÎÀı {’Î{’Ì
¿fl‰Ì ’Õı - ÷flŒÏ՛Π‹Îfl‰Î ’Õı. ∞÷‰ÎfiÌ ±fiı »^À‰ÎfiÌ flÌ÷˘ ÂÎô΢‹Î_
⁄÷Î‰Ì »ı.
¿Î‹-ø˘‘ ±fiı ·˘¤ hÎHÎı› ±ı¿ … »ı. ¤√‰Îfiı √Ì÷΋Î_ ¿èÎ_ »ı —-
∑§Ê◊ ∞· ∑˝§Ùœ ∞· (√Ì÷Î-3/37) = ±Î ¿Î‹ …ı ‹fiW›fi˘ ÂhÎ »ı ÷ı …
¿˘¥¿ ¿ÎflHÎ◊Ì ⁄ÎÏ‘÷ ◊÷Î_ = ±À¿Î‰Î› ÷˘ ø˘‘ V‰w’ı ⁄ÿ·Î¥ Ω›
»ı. ±ı … ¿Î‹ ¥„E»÷ ‰V÷ ËÎ◊‹Î_ ±Î‰Ì …÷Î_ ÷ıfiı ⁄fiı ÷ıÀ·Ì {Õ’◊Ì,
»Îfi΋ÎfiÎ ‰Î’flÌ fiά‰ÎfiÌ, ·¥ ·ı‰ÎfiÌ T≤ÏkÎ ±ı ·˘¤ »ı.
±Î hÎHÎı›fi˘ μÿ˚¤‰ ‹ÎHÎÁfiÎ_ ‹fi‹Î_ ◊Λ »ı. ±ıÀ·ı ±ı‹fiı
∞÷‰ÎfiÌ ›©¤ÒÏ‹ ‹ÎHÎÁfi_ ‹fi »ı. …ı ¤ÒÏ‹ ’fl ÂhÎ±˘ ∂¤Î ˢ› ±ı
¤ÒÏ‹‹Î_ Áfl_√˘ ‘fl⁄Ì ÿ˘ ÷˘ ¤ÒÏ‹‹Î_fiÌ Áfl_√˘ ŒÎÀ÷Î_ ’ı·Î ÂhÎ±˘ ¬÷‹
◊¥ Ω› ±ı‰Î ±ı¿ ÂÎVhÎÌ› ÷¿Ûfi˘ ±Î‘Îfl ·¥ ÂÎô΢±ı, Á_÷˘±ı ‹fifiı
‹Îfl‰ÎfiÌ flHÎfiÌÏ÷ ω¿ÁÎ‰Ì »ı. ±ı flHÎfiÌÏ÷ V‰›_ ±‰‘Ò÷∞±ı ’HÎ
ÁÒ«‰Ì »ı; …\±˘ —-
‹fi¿˘ Ï⁄fi ‹Îflı √˘ÁÎ_¥ ±ˆÁ˘ Ï‹·ı fi ¿⁄Ë_ ¤Î¥ ! (‘˛)
’flôÎÌ ’fl‘fi ËÀÎ fi ‹fi Áı, ¿Ì«Õ fiΉ ŒoÁΛÎ.... 2
(±‰‘Ò÷Ì ±Îfi_ÿ M≤. 179)
‹fi‹Î_ CÎfl ¿flÌ √›ı·Î_ ⁄ı ÷k‰˘ ±ı¿ ÷˘ ¿Î‹ - ’flôÎÌ, ⁄Ì…\_ ·˘¤-
’fl‘fi ±fiı ‹fifiı ’_’΂ı flά‰Î◊Ì -
‹fi ‹Î›Î˝ ωfiÎ ‹„@÷ fi‰ ÁÎ_’Õı
¤‰-T›◊Î fiΠ‹ı ¿˘ μ’Λı . .. (4)
(μÊ— ’˛Î◊˝fiÎ, M≤. 24)
¿Î‹-ø˘‘-·˘¤fiÎ_ ¿Ì«Õ‹Î_ ŒÁΛı·Ì ‹fiw’Ì fiΉfiı ⁄ËÎfl ¿Îœ‰Îfi_
CÎb_ ÿW¿fl »ı. ‹fifiı ‹ÎflÌfiı ±Î ÂhÎ±˘ ’fl ω…› ‹ı‚‰‰ÎfiÌ, ÷ı‹fiÎ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 41 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
«yfl‹Î_◊Ì »^À‰ÎfiÌ ›Î ‹@÷ ◊‰ÎfiÌ ±ı¿ flÌ÷ ±Á_√ ⁄fi‰ÎfiÌ ±Á_√
ÁΑ‰ÎfiÌ »ı. √Ì÷΋Î_ ¿èÎ_ »ı —- •‚昪, ‡ÊùáÊ ŒÎUΔUŸ Á¿UûflÊ (15/3)
±◊ν÷˚ Á_√ = VM≤ËÎ, ±Á_√ = Á_√ ωfl˘‘Ì ‰ˆflÎB› ±ı … flÎ√-¶ˆÊ
±ÎÏÿ ±Î f·˘¿‹Î_ ÿÂν‰Î›ı·Î fi‰ ÂhÎ‹› Á_ÁÎflfi˘ fiΠ¿flfiÎfl ºœ
±ı‰Î ÂôÎ◊Ì ±◊ν÷˚ ’fl‹ÎI‹ iÎÎfi ’˛Î„M÷fiÌ μIÁ¿÷Î = ÷I’fl÷Î◊Ì ºœ
◊›ı·Î ‰‚Ì Ï‰‰ı¿, ‹-ÿ‹ ¶ÎflÎ ÷ÌZHÎ ◊›ı·Î ÂôÎ ‰Õı ±ı ÂhÎ±˘fiı
‹ËÎ÷ ¿fl‰ÎfiÌ flÌ÷ ¤√‰÷Ì ‹ÿηÁαı ±·¿Ûfiı ÁÒ«‰Ì Ë÷Ì—-
Á_√ »˘Õ‰˘ Á‰˝◊Î, ⁄fiı fi Ωı ¿Ïÿ ±ı‹
Á_÷ Á_√ ¿fl‰˘ ÁÿÎ; ÷Îflı Á_÷˘ ÷ı‹
(√.·Ì. 133/11)
±Î ÂhÎ±˘fiı ’flÎV÷ ¿fl‰ÎfiÌ ⁄Ì∞ flÌ÷ ›˘√ÂÎô΋Î_ ÿÂν‰Ì »ı.
›‹, Ïfi›‹, ±ÎÁfi ÏÁ© ◊›Î ’»Ì ’˛I›ÎËÎflfiÎ Á˘’Îfiı ‹fifiı - ¥„Lƒ›˘fiı
√‹ı I›Î_ …÷_ ‰ÎflÌ-±À¿Î‰Ì K›ı›‹Î_ „V◊fl ¿fl‰_ ±ıÀ·ı ¿ı Ï«kÎ T≤ÏkÎ
Ïfifl˘‘. ±ı … flÌ÷ı ›˘√ωiÎÎfifiÎ ±fi’‹ √˛_◊ ωÁ_ÏË÷΋Î_ ‰Æı·Ì
…ı‰Ì ÁΑfiÎ ¶ÎflÎ ±Î ’˛¿ÎflfiÌ ÏÁÏ© ’˛Î„M÷fiÌ ›„@÷-’˛›„ @÷ ÿÂν‰‰Î‹Î_
±Î‰Ì »ı.3 ±Î ⁄‘Ì ÂÎVhÎÌ› ’©Ï÷±˘fiΠω¿S’ı lÌ ±‰‘Ò÷∞ ±ËŸ
±Î fi‰ıfi‰ ÂhÎ±˘fiı ∞÷‰ÎfiÌ, ÷ı‹Î_◊Ì »^À‰ÎfiÌ, ‹@÷ ◊‰ÎfiÌ Áfl‚
»÷Î_› ÂÎôÎ Â© flÌ÷ ⁄÷Ήı »ı — Ëı Ï«kÎ, ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_
V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. ±ËŸ ±ı¿ ⁄Î⁄÷ fi˘Ó‘‰Î …ı‰Ì »ı — Á_V¿Ú÷ f·˘¿‹Î_ V‹fl
= V‹flHοfl ±ı‰˘ ±ÎiÎÎ◊˝¿ ’˛›˘√ »ı. F›Îflı √…flÎ÷Ì‹Î_ V‹flÌ ·ı‹Î_
Á‹Ω‰Àfi˘ ¤Î‰ »ı. ‹Î÷Î-ÿÌ¿flÎfiı ¿Ëı - ““…‹Ì ·ı””, ËıÕ¿Ì ±Î‰÷Ì
ˢ› ÷˘ ⁄Ëıfi ¤Î¥fiı ¿Ëı - ““◊˘Õ<_ ’ÎHÎÌ ’Ì ·ı”” ±ıfiÎ …ı‰˘ ±Î ““V‹flÌ
·ı”” ’˛ı‹-‰ÎIÁS› ÿÂνԉ÷˘ ’˛›˘√ »ı. –– 3 ––
3. ωÁ_ÏË÷Î - ‹flÎÃÌ Ï‰‰flHÎ - Õ˘. ¿ı‰ flÎ. ΩıÊÌ, ÏÁ©›˘√ ’˛¿ÎÂfi, ’ÒHÎı,
M≤. 111-112.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 42 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_√Ï÷ —- …ıfiı μtıÂÌfiı ±Î f·˘¿˘ ¿Ëı‰Î¥ flèÎÎ »ı ÷ı ‹fiW›fiÎ
‰÷˝‹ÎfifiÌ ‰ÎV÷ω¿÷Î ¬S·Ì ¿flı »ı —-
’ÊÀÿ¢ π‹ı ∑§ÊÁ◊ŸË·È ¬˝∑§Ê◊¢
ÃÊL§áÿ¢ Ã ◊Í…U √ÿÕZ ªÃ¢ ÷Ù— –
flÎhàfl¢ „UÊ ◊ÎàÿÈ◊ʪʸŸÈ‚ÊÁ⁄U
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 4 H
ÂOÿÎ◊˝ —- ’ÊÀÿ¢ = ⁄΂’HÎ, π‹ı = fl‹÷‹Î_ (π‹fi_ Á.±ı.‰.
»ı.), ∑§ÊÁ◊ŸË·È = ¿ÎÏ‹fi̱˘‹Î_ (⁄Ë‰«fifi˘ ’˛›˘√ fi˘Ó‘’ÎhÎ »ı), ¬˝∑§Ê◊¢
= ¿Î‹¿ - ωʛ̒HÎ΋Î_, ÃÊL§áÿ¢ = ÷vHÎΉV◊Î - ›‰ÎfiÌ, ◊Í…U = Ëı
‹Òœ, Ã = ÷ÎflÌ, √ÿÕ¸ = T›◊˝, ªÃ¢ = ‰Ì÷Ì, ÷Ù— = ±flı - ±˘Ë (¬ıÿÁÒ«¿
μÿ˚√Îfl »ı), flÎhàfl¢ = T≤©Î‰V◊Î, „UÊ = ±flıflı (¬ıÿ, Ë÷ÎÂÎ, ÿ—¬, ø˘‘
ÿÂν‰÷˘ μÿ˚√Îfl »ı.), ◊ÎàÿÈ◊ʪʸŸÈ‚ÊÁ⁄U §= ◊ÎàÿÈ◊ʪ¸-•ŸÈ‚ÊÁ⁄U = Q≤I›fiÎ
flV÷ı …fiÎfl_ »ı., ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ! ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ
·ı. –– 4 ––
√›_ ¬ı·÷Î_ ⁄ÎS› ‰Ì÷Ì …\‰ÎfiÌ
T≤◊Î Á_√÷ı ‹Òœ ËÎ ¿ÎÏ‹fiÌfiÌ
⁄÷ÎÕı ⁄ҜΒ˘ ±ËÎ Q≤I›‰ÎÀ
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 4 ––
ω‰flHÎ —- ’˛◊‹ hÎHÎ f·˘¿‹Î_ …ı Ï«kÎfiı Á_⁄˘‘fi ¿›* »ı, ±ËŸ
ˉı ±ı Ï«kÎfi_ ωÂıÊHÎ ±ÎM›_ »ı. ±Î ‹ÎHÎÁfi_ Ï«kÎ ¿ı‰_ »ı ? μkÎfl »ı
— ‹Òœ = ‹˘Ë√˛V÷. ◊È„˜ ¿‹˝HÎÌ ¤Ò÷¿ÚÿL÷ »ı. ‹Òœ ±ıÀ·ı ߌ◊Õ¸‚ÊœŸÁ◊Œ
◊ŸÕ¸‚ÊœŸÁ◊ÁÃÁflfl∑§‡ÊÍãÿ— - ±Î ±◊˝ - Á¬fi_ ÁΑfi »ı ±fiı ±Î ±fi◊˝
- ÿ—¬fi_ ÁΑfi »ı ±ı‰˘ ω‰ı¿ fi ¿flÌ Â¿ı ÷ıfiı ‹Òœ ¿Ëı‰Î›.4 Ëı ‹Òœ
Ï«kÎ, ÷Îfl_ ⁄΂’HÎ fl‹÷‹Î_, ±Î¬Ì ›‰ÎfiÌ ¿ÎÏ‹fiÌ-VhÎÌfiÌ Á_√÷‹Î_ T≤◊Î-
T›◊˝ ‰Ì÷Ì √¥ »ı. ÷ı◊Ì … μÊ—’˛Î◊˝fi΋Î_ ’HÎ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı —-
4. üÊË◊Œ÷ªflÈŒËÃÊ - ‹‘ÁÒÿfi ÁflV‰÷ÌfiÌ ÀÌ¿Î. 7/15
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 43 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
⁄΂’HÎ ¬ı·‹Î_, ÷vHÎ’HÎ ‹ı·‹Î_
¿·ı  ‹Î_ ¿ÎÏ‹fiÌ Á_ √ ¬˘› _
ÿ΋ fiı «Î‹‹Î_ T›◊˝ ±ı‚ı √›_
(μ.Ê— ’˛Î◊˝fiÎ M≤. 19)
±ËŸ ¬flı¬flÌ …ı ›‰Î‰V◊Î »ı ±ı Â΋Î_ ¬˘¥ ÷ı V’WÀ ¿›* »ı -
¿ÎÏ‹fiÌfiÎ Á_√‹Î_ “‹ı·” ±fiı “¿·ı”. ‹ÒhÎ-¥„Lƒ›fi˘ T›Î’Îfl «Ì÷flÌ-
Á√ «Õı ±ıÀ·Ì Ëÿı ‹ı·›@÷ »ı. ±ı ‹ı·-‹·Ìfi÷΋Î_ ±fiı Á_›˘√fiÎ ±_÷ı
∂Ω˝ ÷k‰ ZÎÌHÎ ◊‰Î◊Ì ◊÷Î ¿·ıÂ-‹ÎfiÏÁ¿ B·ÎfiÌ‹Î_ ›‰ÎfiÌ ‰Ì÷Ì √¥.
±ı¿ Á_÷Îfi ’˛Î„M÷ ‹ÎÀıfiÎ ‘L› ±ı‰Î B≤ËV◊Îl‹fiÌ ±Î Ïfi_ÿÎ fi◊Ì. ‹Òœ
‹ÎHÎÁfiÌ ±Î¬Ì ›‰ÎfiÌ ±Î‰Ì T›◊˝ ⁄Î⁄÷‹Î_ ¬«a fiά‰ÎfiÌ ‹Òœ÷Îfi_
¤Îfi ¿flΉ‰ÎfiÌ ‰Î÷ »ı. ’ÏflHÎ΋ı ““ωʛfiÌ ‰ÎÕÌ‹Î_ ∞‰ ¤Ò·˘ ’Õu˘.
ωʛ’W’ı ¤‹ı ‹Òœ CÎı·˘”” (μÊ — ’˛Î◊˝fiÎ M≤.27) ‹Òœ ∞‰ CÎı·˘ CÎı·˘
◊¥ ¥„Lƒ›˘fiΠωʛ Á¬fiÌ ‰ÎÕÌ‹Î_ ±À‰Î¥ Ω› ±fiı T≤©Î‰V◊Î ±Î‰Ì
Ω› - fl_√ ÏÂflfi˘ Œ›˘˝ Ï«k΋‚ fiÎ √Y›˘ (μÊ — ’˛Î◊˝fiÎ M≤.4). ±ı‰Î
‹Ò¬˝ Ï«kÎfiı - ‹fiW›fiı ÷ıfiÎ ‰÷˝‹ÎfifiÌ ‰ÎV÷ω¿÷Î ¿Ëı »ı - ±Î‰Ì
±Î¬fl …flÎ ¿Î‚ ÿÒ÷Ì (μÊ ’˛Î◊˝fiÎ M≤.4) ÷_ Ωı ±Î T≤©Î‰V◊Î - ¿Î‚
- Q≤I›fiÌ ÿÒ÷Ì ±ı‰Ì …flÎ ±Î‰Ì ’Ë˘Ó«Ì »ı. ±ı ±‰V◊Πˉı ÷˘ Q≤I›fiÌ
‰ÎÀ-flV÷˘ ⁄÷Î‰Ì flËÌ »ı.
±Îfi˘ ±◊˝ ±ı ◊Λ ¿ı ˉı ‹fifiı ‹Îfl‰ÎfiÌ, ¿Î‹ …ı‰Î fi‰ fi‰
ÂhÎ±˘fiı ‹ËÎ÷ ¿fl‰ÎfiÌ, ±Á_√ ÂôÎ ÏÁ© ¿fl‰Î …ı‰Ì ¿ı ›‹-Ïfi›‹◊Ì
Âw ◊÷Ì ›˘√fiÌ ¿ı ‰Æı·Ì …ı‰Ì ›˙Ï√¿ ’˛Ïø›Î±˘ ÏÁ© ¿fl‰ÎfiÌ ±‰V◊Î
ˉı fi◊Ì. ˉı ÷˘ -
«Îfl Ïÿ‰ÁfiÌ rÎÁ Á√Î¥, ‹˘÷ ÁÎ◊ »ı ⁄Î◊
Ω√ ∞‰ÕÎ ‹˘ËÏfi_ÿ◊Ì, fiÏË ÷˘ CÎÁÂı ËÎ◊.
Á_÷ «flH΋Î_ ‹V÷¿ ‹Ò¿Ì, Ïfi÷ ËÏflfi_ ‘fl K›Îfi,
(±‰‘Ò÷Ì ±Îfi_ÿ M≤. 194)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 44 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±Î ‰ÎV÷ω¿÷Î V‰Ì¿ÎflÌ, ‹˘ËÏfiƒÎ‹Î_◊Ì Ω√Ì, Á_÷«flH΋Î_ ‹Î◊_
‹Ò¿Ì, ËÏflfi_ K›Îfi ‘flÌ Ëı Ï«kÎ ÷_ lÌ ÿkÎfi΋ ÷ÎflÎ rÎÁı rÎÁı V‹flÌ ·ı.
–– 4 ––
Á_√Ï÷ —- ‹Òœ ‹fiW›fiÌ Ï«_÷fi flÌÏ÷ ÂÎ◊Ì T≤◊Î »ı; ±ı ÿÂν‰ı »ı-
¡ÊÿʬÈòÊ ˇÊòÊÁflûÊÊÁŒ ‚flZ
•ESÕ¢ ÃŒ˜ äÿÊÿÃ ◊Í…U ∑§S◊ÊØ –
•ÊŒÊflãÃ ŒÈ—π◊Í‹¢ ø ◊äÿ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 5 H
ÂOÿÎ◊˝ —- ¡ÊÿÊ = ¤Î›Î˝ (¡ÊÿÃ ¬ÈòÊM§¬áÊ •Êà◊Ê •SÿÊ¢ - …ı‹Î_
’Ï÷fi˘ ±ÎI‹Î ’hÎw’ı ±‰÷flı ÷ı - ’IfiÌ), ¬ÈÈòÊ = ’hÎ, ˇÊòÊ = ¬ı÷fl,
ÁÄà •ÊÁŒ = ‘fi ‰√ıflı, ±ËŸ ±ÎÏÿ ¶ÎflÎ ‘ÎL› ’HÎ ±Î‰Ì Ω›. ‚flZ =
⁄‘_ - ⁄‘Ì V◊Ήfl-…_√‹ Á_’ÏkÎ, •ESÕ¢§= ±„V◊fl (‡Ôfl— •Á¬ SÕÊSÿÁÃ
ßÁà ÁflEÊ‚ •Ÿ„¸UàflÊØ ◊ÊÿÊ◊ÿ— - ¿Î·ı ’HÎ ËÂı ¬fl_ ? ±ı‰_ ωrÎÁ’Ò‰˝¿
fi ‹ÎfiÌ Â¿Î› ÷ı‰_ ‹Î›Î‹› Á_ÁÎflT≤ZÎ), ÃŒ˜ = ÷ıfi_, äÿÊÿÃ = (÷ÎflÎ
‰Õı) K›Îfi ¿flΛ »ı, ◊Í…U = Ëı ‹Òœ, ∑§S◊ÊØ §= ÂÎ◊Ì - ¿›Î ¿ÎflHÎı,
•ÊŒÊflãÃ-•ÊÁŒ-•ãÃ - ±ÎÏÿ - Âw±Î÷‹Î_ ±fiı ±_÷,ı ŒÈ—π◊Í‹¢ - ÿ—¬fi_
‹Ò‚ (¿ÎflHÎ), ø - fiı ‰‚Ì, ◊äÿ - ‰E«ı, ÷ı◊Ì Ëı ±ÎI‹fi˚ ÷_ ÷ÎflÎ rÎÁı
rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 5 ––
‘fiZÎıhÎ ÿÎflÎ fi ’hÎÎÏÿ V◊ΛÌ
‹flı Ï«_÷fiı ±ı T≤◊Î ¿ı‹ ¤Î¥,
hÎHÎı ¿Î‚‹Î_ ÿ—¬ÿı ±ı Á‹V÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 5 ––
ω‰flHÎ —- ‹Ò‚ Á_V¿Ú÷ f·˘¿ ‹Òœ fiı μtıÂÌfiı ¿Ëı‰Î›˘ »ı;
√…flÎ÷Ì‹Î_ ÷ıfiı ‹ÎÀı “¤Î¥” ÂOÿ ’˛›˘F›˘ »ı. “T≤◊Δ - “T›◊˝÷Δfi_ ÿ½fi
±Î√‚ ‰‘ı »ı. ‘fi-ZÎıhÎ-ÿÎflÎ ±◊ν÷˚ ’IfiÌ ’hÎ ±ÎÏÿ (±ÎÏÿfiÎ ’˛›˘√
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 45 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

¶ÎflÎ ’˙hÎfi˘ Á‹Î‰ı ◊¥ Ω› »ı.) ±Î ⁄‘_ … T≤◊Î-T›◊˝ ±ıÀ·ı ¿ı

±rV◊ - “r—” ±ıÀ·ı ±Î‰÷Ì ¿Î·ı ËÂı ¿ı ¿ı‹ ÷ı ωrı ωrÎÁ’Ò‰˝¿
¿Â_ ¿ËÌ fi ¿Λ ±ı‰Î ±Î ‹Î›Î‹› Á_ÁÎflfiı √Ì÷΋Î_ ±rI◊ - ’Ì’‚ÎfiÎ_
T≤ZÎ Á‹Îfi √H›˘ »ı. ÷ı◊Ì ÷ı T≤◊Î »ı. …ı ±Î‰_ ±ÏfiÏç÷ - ±ÂÎr÷ »ı
÷ıfiı ±_√ı ‹ÎHÎÁ - ‹Òœ ‹fiW› ω«Îfl‰Î‹Î_ ±Î¬_ ∞‰fi ¬«a fiάı »ı.
•ÊÿÈ— ∑§À‹Ù‹ ‹Ù‹¢ ∑§Áìÿ ÁŒfl‚ SÕÊÁÿŸË ÿıflŸ üÊË— - ±Î›W› Á‹ƒfiÎ
÷fl_√ …ı‰_ ZÎHΤ_√fl ±fiı ›‰ÎfiÌfi_ Á˙Óÿ›˝ ◊˘ÕÎ Ïÿ‰Áfi_ »ı; ÷ıfi_ K›Îfi
flά‰Î‹Î_, ÷ıfi_ Ï«_÷fi ¿fl‰Î‹Î_ ∞‰fi ±Î¬_ ‰Ì÷Ì Ω›, ±ı ‹Òœ÷Î »ı.
±Î ÷˘ ⁄flÎ⁄fl »ı; ’HÎ ±Î ⁄‘_ ’IfiÌ, ’hÎ, ¬ı÷fl, ‘fi-‘ÎL› ⁄‘_ …
hÎHÎı› ¿Î‚‹Î_ ±ıÀ·ı ’˛Îfl_¤ı - ±ÎÏÿ‹Î_, ‹K›‹Î_ ±fiı ±_÷ı ±◊‰Î ¤Ò÷-
‰÷˝‹Îfi ±fiı ¤Ï‰W› hÎHÎı› ¿Î‚‹Î_ ‹Îfi‰Ì› ÿ—¬fi_ ‹Ò‚ ±Î ⁄‘_ »ı.
÷ı◊Ì ±Î›flÎΩfiÎ ’hÎ fiËÊfi_ Ë_Õı ±’ËflHÎ ¿›* I›Îflı ’hÎω›˘√◊Ì Â˘¿
Á_÷M÷ flÎΩfiı fiÎflÿ∞±ı ±Î‰Ìfiı Á‹Ω‰÷Î_ ¿èÎ_ — “I‰IÁ‹ ‹Òœ fi ‹Îfi”
(√.·Ì.47/49) ÷ÎflÎ …ı‰˘ ‹Òœ ⁄ÌΩı ¿˘¥ fi◊Ì ¿ÎflHÎ ¿ı ¤√‰Îfi
ÿkÎÎhÎı›fiÌ ’ÒflÎ_ Á˘ ‰Ê˝ ±ÎflΑfiÎ ¿flÌfiı √˙HÎÎI‹Î w’ ’hÎ ‹ÎB›˘ !! ’»Ì
±ı ’hÎ Á¬ ¿¥ flÌ÷ı »ı ÷ı ±ı‹HÎı Á‹ΩT›_ — …ı‰Ì flÌ÷ı ±Î ÿıË ZÎHΤ_√fl
»ı ÷ı‰Ì flÌ÷ı ’hÎ-VhÎÌ ±ÎÏÿ ’HÎ ZÎHΤ_√fl »ı ÷ıfiı ÂÎr÷ ‹ÎfiÌ ÷ıfiÌ …
Ï«_÷΋Î_ flÎ÷-Ïÿ‰Á ‰Ì÷Î‰Ì ÿı‰Î ±ı ‹Òœ÷Î »ı. ÷ı◊Ì … lÌ ±‰‘Ò÷∞
±ı¿ ¤…fi‹Î_ ¿Ëı »ı — ‹fi‰Î, ‘flÌ ·ı ‘fl◊Ì, ’˛¤fi_ M›Îfl_ K›Îfi, Ëı
‹fiW› ±Î‰Î_ ÿ—¬ ‹Ò‚ ‘fi ZÎıhÎ ’hÎ ±ÎÏÿfi_ K›Îfi ‘fl‰Îfi_ »˘ÕÌ, ’˛¤fi_
M›Îfl_ K›Îfi ‘flÌ ·ı; ¿ÎflHÎ ¿ı -
ÿ΋ ÿÌ¿flÎ ÿÎfl fi ±Î‰ı, ±_÷ Á‹ı ¿˘ ¿Î‹
‰ÎÕÌ ‰∞ŒÎ ⁄_√·Î ‹ıÕÌ, ±Î¬fl ¬Î·Ì Ëfl΋.. ‹fi‰Î.
«Îfl Ïÿ‰ÁfiÌ rÎÁ Á√Î¥, ‹˘÷ ÁÎ◊ »ı ⁄Î◊
(±.±Î. M≤. 194)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 46 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±Î ⁄‘_ ±ÎÏÿ-‹K›‹Î_ ±fiı ±_÷ı ÿ—¬ÿÎ›Ì »ı, ±ı‹Î_fi_ ¿Â_ ÁÎ◊ı

±Î‰÷_ fi◊Ì, ¿ÎflHÎ ÷ı‹fiÌ ÁÎ◊ıfiÌ Á√Î¥-Á_⁄_‘ rÎÁ «Î·ı I›Î_ Á‘Ìfi˘
… »ı. ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹V‰w’ Ï«kÎ, ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ
·ı. –– 5 ––
Á_√Ï÷ —- fiΉ_÷fi_ Ï«_÷fi ¿fl‰Îfi_ »˘ÕÌ, Â_ Ï«_÷fi ¿fl‰Î …ı‰_
»ı ÷ı ÿÂν‰ı »ı —-
¡Êâ ∑§S◊ÊŒ˜ ªêÿÃ ∑ȧòÊ ’ãœÙ
SÕÊŸ¢ ∑§S◊ÊÁëøãÃÿÊ„UÁŸ¸‡Ê¢ ÃØ –
‚flZ sÔÊÃZ òÊˇʟÊ◊Òfl ‚àÿ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 6 H
ÂOÿÎ◊˝ —- ¡Êâ = …LQ›˘ (±ÎT›˘), ∑§S◊ÊØ = @›Î_◊Ì (±◊‰Î
ÂÎ◊Ì), ªêÿÃ = Ω› »ı (÷_), ∑ȧòÊ = @›Î_, ’ãœÙ = Ëı ⁄L‘, SÕÊŸ¢ =
„V◊Ï÷ (∞‰÷Î ‹ÎHÎÁfi_ ˢ‰Î’b_), ∑§S◊ÊÁëøãÃÿÊ„UÁŸ¸‡Ê¢ = ∑§S◊ÊØ-
ÁøãÃÿ-•„UÁŸ¸‡Ê¢ = ÂÎ◊Ì (ÂıÓ) Ï«_÷fi ¿fl, ÁÿÎ, ÃØ = ÷ı-±ı, ‚fl¸ =
⁄‘_ …, sÊÃZ = Á„U-•Êø° = ⁄‘_ ÿ—¬ÿÎ›Ì »ı. (±ËŸ Á„Ufi˘ ’˛›˘√ fiyÌfiÎ
±◊˝‹Î_ »ı.), òÊˇʟÊ◊Òfl - òÊˇÊ-ŸÊ◊-∞fl = lÌ ÿkÎÎhÎı› (ËÏfl)fi_ fi΋
…, ‚àÿ¢ = ÁI› »ı. ÷ı◊Ì Ëı Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. ––6––
¿ËÎ_ Ω› ÷_ @›Î_ ◊¿Ì ±Îω›˘ flı
‰‚Ì ∞‰÷˘ Âı_ ÁÿÎ Ï«_÷ ±ı flı.
⁄‘ _ ÿ — ¬ÿÎ›Ì ËÏflfi΋ ÁI›
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎÿkÎ. –– 6 ––
fi˘Ó‘ — ±ËŸ ’Ëı·Ì ±fiı ⁄Ì∞ ’_„@÷‹Î_fi˘ “flı”fi˘ ’˛›˘√ ’Îÿ’ÒflHÎ
‹ÎÀı, »oÿ ÁΫ‰‰Î ‹ÎÀı »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 47 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ω‰flHÎ —- Ï«_÷fi ‘fi-‘ÎL›, ’hÎ-’IfiÌ, ‰ÎÕÌ-‰∞ŒÎfi_ ¿fl‰ÎfiÌ
…wfl fi◊Ì. ¿ÎflHÎ ¿ı ÷ı ZÎHΤ_√fl »ı. ÃÌ¿ »ı; T›‰ËÎfl ¿Î‚ı ÷ı ±_√ı
±Î‰U›¿ ω«Îfl-ω‹Â˝ ◊Λ; ’fl_÷ Ï«_÷fi ¿fl‰Î‹Î_ ±‹ÒS› ∞‰fi ¬˘¥
fiά‰_ ±ı ‹Òœ÷Î-‹Ò¬˝÷Î »ı. ‹ÎHÎÁı ¬fl_ Ï«_÷fi …ı ¿fl‰Îfi_ »ı ÷ı ’˘÷ÎfiÎ_
±ÎI‹÷k‰ = “Ë_” ¿˘HÎ »\_ - Who am I ? ∞‰fifiÎ_ ÷΄I‰¿ ’˛ë˘
»ı; ¤…fi‹Î_ ⁄÷ÎT›Î »ı - ¿˘HÎ ∞‰ÕÎ, @›Î_◊Ì ±ÎT›˘, ±Î¬fl Ω‰_
@›Î_› ? ∞‰÷Î_ ’˛ÎHÎÌ Â˘‘ ¿flÌ ·ı ±_÷fl ∂…‚_ ◊Λ (±.±Î.
M≤. 194). ±Î ∞‰ - ∞‰ÎI‹Î »ı Â_ ? ±Î ’˛ë Á‹√˛ ‰ıÿÎ_÷ ÂÎô΋Î_
¿ıLƒ‰÷a »ı. ÷ıfiÎ μkÎfl ¢‘‰Îfi_ ¿Î‹ ÂÎô΢±ı ¿›* »ı; ’HÎ ÂÎô΢±ı ¿ı
⁄ÌΩ ¿˘¥ Á_÷ ‹ËÎI‹Î±ı ¢‘ı·Î μkÎfl ‹fiı T›„@÷ ÷flÌ¿ı ¬’ ·Î√ı ÷ı‹
fi◊Ì. ÿflı¿ı ’˘÷ı ’˘÷ÎfiÎ μkÎfl ¢‘‰ÎfiÎ »ı; ÷ı◊Ì μÊ — ’˛Î◊˝fi΋Î_ ’HÎ
±Î ’˛ë˘◊Ì lÌ ±‰‘Ò÷∞ ‹ÎHÎÁfiı Á¤Îfi ¿flı »ı —-
¿˘HÎ ÷_ ∞‰ÕÎ ÂıÓ ◊¿Ì ±Îω›˘,
‹flHÎ ’»Ì ÂÌ √Ï÷ Ωı ω«ÎflÌ
±ÎÏÿ fiı ±_÷‹Î_ fiÎËŸ, ÷ı ‹K›‹Î_
ÂıÓ ËÂı ¿Î› ÷_ … ±Î ω¿ÎflÌ ?
(μÊ — ’˛Î◊˝fiÎ, M≤.20)
¬flÌ ¬Ò⁄Ì ±ËŸ »ı. Ï«_÷fi ÂÎ◊Ì ¿fl‰_ ±Î‰U›¿ »ı ? ÷˘ ‹Îfl_
±Î ÂflÌfl …L‹ ’Ò‰ı˝ fi Ë÷_, Q≤I› ’»Ì ’HÎ fiËŸ … ˢ›. ˉı …ı ±ÎÏÿ
±_÷‹Î_ fi ˢ› ÷ı ‹K›‹Î_ ˢ¥ ¿ı ¬fl_ ? Ωı ˢ› ÷˘ ÷ı ω¿ÎflÌ … ˢ›.
±ıÀ·ı ¿ı » ω¿Îfl‰Î‚_ ˢ› -
(1) ¡ÊÿÃ - …L‹ı-…L‹ ·ı ±Î ’˛◊‹ ω¿Îfl »ı. ‹Î÷Î-Ï’÷ÎfiÎ
fl@÷-flı÷fi˘ ω¿Îfl.
(2) •ÁSà - »ı. ÿı¬Î›, ⁄˘·ı, Ëflı Œflı ±ı‰Ì Ë›ÎÏ÷.
(3) flœ¸Ã - ‰‘ı - ¬˘flοfiΠω¿Îfl◊Ì ÂflÌfl ‰‘÷_ Ω›.
(4) Áfl¬Á⁄UáÊ◊Ã - ±ı¿ ±‰V◊΋Î_◊Ì ⁄Ì∞ ±‰V◊΋Î_ ’ÏflH΋ı.
ÏÂÂ-⁄ÎS›-¿˙‹Îfl-›‰Îfi ‰√ıflı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 48 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(5) •¬ˇÊËÿÃ - T≤©Î‰V◊΋Î_ ZΛ Âw ◊Λ. ÁҿΉΠ‹Î_Õı.
(6) Ÿ‡ÿÁà - »ı‰Àı fiΠ’΋ı, Q≤I› ’΋ı.
‹K›‹Î_ Ωı ±ÎÀ·Î ⁄‘Πω¿Îfl˘ ◊÷Î_ ˢ› ÷˘ ÷ı fi◊Ì ±ı‹ …
¿Ëı‰Î›.
±Î‹, ±Î ⁄‘_ … ±Î÷* - ÿ—¬ÿÎ›Ì »ı; ‹ÎhÎ ËÏflV‰w’ hÎÌÂ- lÌ
ÿkÎfi_ fi΋ … ÁI› »ı. ‹ÎÀı — Á_÷«flH΋Î_ ‹Î◊_ ‹Ò¿Ì, Ïfi÷ ËÏflfi_ ‘fl
K›Îfi (±.±Î. M≤. 194); ¿ÎflHÎ ¿ı Áÿ˚√v ‹ÎHÎÁfiı ÁÎfi‹Î_ ·Î‰ı »ı.
±ı flÌ÷ı Ëı Ï«kÎ, ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 6 ––
Á_√Ï÷ —- T›◊˝÷ÎfiÌ ’˛÷ÌÏ÷ ’ΛÎfiÌ ⁄Î⁄÷ »ı; ÷ı◊Ì Ë‰ı ‘‹˝ ±fiı
‹Î√˝fiÌ T›◊˝÷Î ÿÂν‰ı »ı —-
ŸÊŸÊ œ◊ʸ ÷˝ÊÁãÃ◊Í‹ÊE ‚fl¸
s∑¢§ ‚àÿ¢ ŸÊ‡Êflà‚fl¸◊ãÿØ –
ŸÊŸÊ ◊ʪʸ— ∑§CÔU ◊Í‹ÊE ‚fl¸
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 7 H
ÂOÿÎ◊˝ —- ŸÊŸÊ = ±fiı¿Ï‰‘, œ◊ʸ— = ‘‹˘˝ ’_◊, ÷˝ÊÁãÃ◊Í‹ÊE -
÷˝ÊÁãà - ◊Í‹Ê—-ø = ¤˛Î_Ï÷ …ıfiÎ_ ‹Ò‚‹Î_ »ı ÷ı‰Î, ‚fl¸ = ⁄‘Î, s∑¢§ -
Á„U ∞∑¢§ = ±ı¿ …, ‚àÿ¢ = ÁI› (»ı), ŸÊ‡Êflà‚fl¸◊ãÿØ - ŸÊ‡ÊflØ ‚flZ
•ãÿØ = ⁄Ì…\_ (±L›) ⁄‘_ … fiΉ÷˚ (»ı), ŸÊŸÊ = ±fiı¿Ï‰‘, ◊ʪʸ—
= ‹Î√˘˝ (»ı), ∑§CÔ◊Í‹ÊE - ∑§CÔU◊Í‹Ê— ø = ’HÎ (±ËŸ ø- “’HΔ fiÎ
±◊˝‹Î_ »ı) ±ı ‹Ò‚ı ¿WÀÿÎ›Ì »ı), ‚fl¸ = ⁄‘Î ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹V‰w’ Ï«kÎ
÷_ rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 7 ––
¤‹Î‰ı …√ı ’_◊ {Î{Î ±fiı¿
⁄‘_ fiΉ÷˚ ±L› »ı ÁI› ±ı¿
‰‚Ì ‹Î√˝ fiÎfiÎ ±◊ÎÕı Á‹V÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 7 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 49 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ω‰flHÎ —- Á‹√˛ V÷˘hÎfi˘ ’˛Îfl_¤ T≤◊Î ÂOÿ◊Ì ◊›˘ »ı. ‹ÎHÎÁfiı

’˛ÎM÷ iÎÎfiı„Lƒ›˘ (±Î_¬, ¿Îfi, fiο, V‰Îÿ, V’½)◊Ì ±ıfiı ±Î …√÷fi_
ÁÌ‘_ ’˛I›ZÎ iÎÎfi ◊Λ »ı. ÁÒ›˝ ’Ò‰˝‹Î_ ∂√÷˘ ÿı¬Î› »ı ±fiı ’Ïç‹‹Î_
±Î◊‹÷˘ ÿı¬Î› »ı. ±Î_¬ı ΩıfiÎfl ‹ÎHÎÁ ‹ÎhÎfiÌ ±Î ËΩfl˘ ‰Ê˝◊Ì ºœ
◊›ı·Ì ’˛÷ÌÏ÷ (Conviction) ˉı, ‰ˆiÎÎÏfi¿˘ ±ı‹ ¿Ëı ¿ı ““ÁÒ›˝ ∂√÷˘
’HÎ fi◊Ì ±fiı ±Î◊‹÷˘ ’HÎ fi◊Ì ÷‹ı …ıfiı ’Ò‰˝ ¿Ë˘ »˘ ±ı ’Ò‰˝ fi◊Ì,
±ıfiı … ⁄ÌΩ ’Ïç‹ ¿Ëı »ı,”” ÷˘ ±Î ‰Î÷ ¿˘HÎ ‹Îfiı ? ±Î‰Ì ÷˘ ±Á_A›
’˛I›ZÎÌ¿Ú÷ (Perceived) ’˛÷ÌÏ÷±˘ »ı.
±Î‰Ì ’˛÷ÌÏ÷±˘fiı ⁄ÿ·‰Îfi˘ μ’ø‹ ±‰‘Ò÷∞±ı ±ËŸ Âw ¿›˘˝
»ı. ÂÎVhÎ, ÂVhÎ, VfiÎfi, K›Îfi, ›˘√-›Î√ ±Î ⁄‘_ ÁΫ_ ·Î√ı »ı, ’HÎ
±ı T≤◊Î »ı. ±I›Îfl Á‘Ì ‰Ì÷ı·Ì Ï…_ÿ√Ì ⁄Ë ÁÎflÌ flÌ÷ı ‰Ì÷Ì ±ı‰_ ·Î√ı
»ı, ’HÎ ‰Ì÷ı·_ ∞‰fi T≤◊Î »ı; ±ı ÁΫ_ fi◊Ì; ±ı‰_ Á‹ΩT›Î ’»Ì ˉı
◊˘ÕÎ ‰‘Îflı ¨ÕÎ ∂÷fl‰Î ’˛ıflı »ı - ±fiı¿ ’_◊˘ ±fiı ‹Î√˘˝ ’HÎ T≤◊Î »ı.
±ËŸ Á_V¿Ú÷‹Î_ ’˛›˘…ı·Î ‘‹˝ ÂOÿ ‹ÎÀı √…flÎ÷Ì‹Î_ ’_◊ ÂOÿ »ı.
±ıÀ·ı Á˙◊Ì ’Ëı·Ì V’WÀ÷Î ±ı ¿fl‰ÎfiÌ ¿ı ‘‹˝ ¤˛ÎÏ_ ÷‹Ò·¿ fi◊Ì. ‘‹˝ ±ı¿
… »ı. ÷ı V’WÀ »ı. œÊ⁄UáÊÊØ œ◊¸ ©UëÿÃ - …ı ‹Îfi‰‹ÎhÎfiı ‘ÎflHÎ ¿flı ÷◊Î
‹Îfi‰‹ÎhÎ …ıfiı ‘ÎflHÎ ¿flı ÷ı ‘‹˝ »ı. F›Îflı ’_◊ ±ıÀ·ı Á_’˛ÿΛ - ¬¢Õ— -
ÂOÿ Á_V¿Ú÷ ¬ÁÕŸ˜fi_ ’˛.ω.±ı.‰.fi_ w’ »ı. ‹Ò‚ ¬Õ˜ - ‘Î÷ √Ï÷fiÎ ±◊˝‹Î_
»ı. ’__◊-ÁQ’˛ÿΛ ‚ê¬˝ŒËÿÃ •ŸŸ ¬Ê⁄¢U¬ÿÙ¸¬Œ‡Ê— - ’fl_’flÎ√÷ μ’ÿıÂ
…ı‹Î_ ±’Î÷˘ ˢ› ÷ı ±◊‰Î Á‡ÊCÔU¬⁄Uê¬⁄UÊ •flÃËáʸ ©U¬Œ‡Ê - …ı ÷ı Á‹Î…
(’»Ì ±ı Á‹Î… √v±˘, ÁΑ±˘fi˘ ’HΠˢ›) ÏÂWÀ ‹ÎL› T›„@÷±˘±ı
’˛V◊ÎÏ’÷ ¿flı·Ì ’fl_’flÎfi˘ Á‹Î…‹Î_ ∂÷flÌ ±Î‰ı·˘ μ’ÿı ±ıÀ·ı
Á_’˛ÿΛ-’_◊.
±I›Îflı ±Î‰Î Á_’˛ÿΛ˘fiÌ Á_A›Î, ‹ÎhÎ ¤Îfl÷‹Î_, ‰ÌÁ ËΩflfiÌ
»ı. ±Î Á_’˛ÿΛ˘ ¤‹Î‰fiÎflÎ - ¤˛Î_Ï÷‹Ò·¿ »ı. ±ı‹Î_ ¤˛Î_Ï÷fi_ ÷k‰ ¿›_
»ı ? ÷ı‹Î_ ¤˛Î_Ï÷±˘ ±fiı¿ ’˛¿ÎflfiÌ »ı; …ı‹ ¿ı —-
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 50 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
‰ lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı ¿èÎ_ »ı — ‹_Õfiı ‹˘ZÎ ±ı ÁÒhÎ Á˘Ó‘_ ◊›_ (μ.’˛Î.
12) ÷◊Î ±Î’’_◊Ì ⁄‘Î... ÿı‰fiı ¤ÒÏ· ‹_Ïÿfl ’Ò…ı (±ı…fi).
±Î ¤˛Î_Ï÷ »ı. ‹ÎHÎÁ˘fiı ‹_Ïÿfl-‹_Ïÿfl ¤‹÷Î ¿flÌ ÿÌ‘Î. «ı·Î±˘
‹È_Õ‰Îfi_ ÊÕ›_hÎ «ÎS›_. ±ÎI‹Îfiı ±˘‚¬‰ÎfiÌ ‰Î÷ … fiÎ flËÌ.
‰ ±ÎI‹-⁄˘‘ ⁄Î…\ ’fl flËÌ Ω› ‰V÷÷— ’fl⁄˛õ ’fl‹ÎI‹Î ¿HÎ-
¿H΋Î_ T›ÎM÷ »ı ±ı Ωı‰ÎfiÌ º„WÀ ’˛ÎM÷ ¿fl‰Îfiı ⁄ÿ·ı -
’˛ı÷fiı MËÎHÎfiı ’Ò∞ ’ά_Õfiı
’˘À·Î_ ’Î’fiÎ_ ¿ı‹ »^Àı ?
TËı‹-⁄ΑΠ◊¿Ì ⁄˘‘ ◊Λı fiËŸ,
⁄˘‘ ωHÎ ⁄_‘ …Ïfi ¿ı‹ ÷ÒÀı
(μÊ — ’˛Î◊˝fiÎ. M≤. 13)
’˛ı÷fiÌ ’ÒΩ, ’J◊flfiÌ ’ÒΩ ±fiı ’ά_ÕfiÌ ’ÒΩ, TËı‹ ±fiı ⁄ΑÎ-
±Î¬ÕÌ◊Ì ±ÎI‹⁄˘‘ ◊Λ fiËŸ ±fiı ⁄˘‘ ωfiÎ …L‹-⁄_‘fi ÷ÒÀı fiËŸ.
±Î‰Ì ¤˛Î_Ï÷‹Î_ ¤‹Î‰fiÎflÎ_ ±Î ’_◊˘-Á_’˛ÿΛ˘ »ı; F›Îflı
‰ÎV÷ω¿÷Î ±ı¿ … »ı. ±Î ⁄‘_ fiΉ_÷ »ı; ’fl‹ÎI‹Î ±fiı ÷ıfi_ fi΋
‹ÎhÎ ÁI› »ı.
±ı¿ ⁄Î…\ ’_◊˘-Á_’˛ÿΛ˘ »ı ÷˘ ⁄Ì∞ ⁄Î…\ fiÎfiÎω‘ ‹Î√˘˝ »ı.
±ËŸ Á΋ÎL›÷›Î ’_◊-’◊fi˘ ±◊˝ ◊Λ »ı ÷˘ ‹Î√˝-flV÷˘ …; ’fl_÷ ±ËŸ
’_◊-Á_’˛ÿΛfiÎ ±◊˝‹Î_ »ı. ’W’ÿo÷ ¿Ú÷ ’˛ÏÁ© ‹ÏËQfi V÷˘h΋Î_
L§¡È∑ȧÁ≈U‹ŸÊŸÊ¬Õ¡È·Ê◊˜ - Áfl‚ ±fiı ‰Î_¿Î ±fiı¿ ‹Î√ı˝ …fiÎflα˘‹Î_ ...
‰√ıflı‹Î_ ’◊ ÂOÿfi˘ ’˛›˘√ ±ËŸ ’˛Ω›ı·Î ‹Î√˝ ‹ÎÀı ’˛›˘Ω›˘ »ı.
‹Î√˝ ±ıÀ·ı ±ı¿ ÷˘ ◊ÊÇÿ¸Ã ‚¢ÁS∑˝§ÿÃ ¬ÊŒŸ - «Î·‰Î ‹ÎÀı ’√◊Ì
…ıfi˘ Á_V¿Îfl ¿flΛ - ¿ıÕÌ ⁄fiΉΛ ÷ı ¿ıÕÌ-flV÷˘ ÷◊Î ⁄ÌΩı ±◊˝ - ◊ÎÇÿÃ
- ª◊ŸÊÿ •ÁãflcÿÃ - ¿Âı¿ …‰Î (’ˢӫ‰Î) ‹ÎÀı ¢‘‰Î‹Î_ ±Î‰ı ÷ı -
±L‰ıÊHÎ - ‹Î√˝HÎ. Ωı¿ı ’_◊-Á_’˛ÿΛ ±fiı ‹Î√˝-’˛V◊Îfi‹Î_ ‹˘À˘ ÷ŒÎ‰÷
fi◊Ì. ÁQ’˛ÿΛ‹Î_ ’fl_’flÎ√÷ μ’ÿıÂfi_ ±fi›Î›Ì±˘ ’fl ◊÷_ ÁËı÷¿
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 51 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
‹÷Îfl˘’HÎ ±◊‰Î ÏÁ©ÎL÷-±Îfl˘’HÎ (indoctrination) »ı; F›Îflı
‹Î√˝‹Î_ ¿˘¥ ±ı¿ … K›ı› Á‘Ì ’ˢӫ‰ÎfiÌ Ï‰«Îfl‘ÎflÎ ±◊‰Î
ω«ÎflÁflHÎÌ (School of thought) »ı. …ı‹ ¿ı iÎÎfi‹Î√˝, ¿‹˝‹Î√˝,
¤„@÷‹Î√˝, ›˘√‹Î√˝ ’˛ÏÁ© »ı. ÷˘ ‰‚Ì, ‹ÏËQfi‹Î_ ’Î_« ‹Î√˝ ⁄÷ÎT›Î
»ı - òÊÿË ‚Ê¢Åÿ¢ ÿÙª¢ ¬‡ÊȬÁÃ◊â flÒcáÊflÁ◊Áà (f·˘.7) ±◊ν÷˚ hΛÌ-hÎHÎ
‰ıÿ-∑¿˚, ›…^Á˚, Á΋. ÁÎ_A›‹÷, ›˘√‹÷, ’Â’Ï÷‹÷, ‰ˆWHΉ‹÷ ±ı
’Î_« ‹Î√˝ ⁄È¡È∑ȧÁ≈U‹ - ¿ıÀ·Î¿ ÁÌ‘Î ÷˘ ¿ıÀ·Î¿ ‰Î_¿Î. ±Î ‹Î√˘˝ ¿ı‰Î »ı
±ıfi˘ Ïfiÿı˝Â ±Î√‚ f·˘¿ 37-38‹Î_ ±Î‰Âı.
±Î ‹Î√˘˝ ∑§c≈U◊Í‹Ê— = ¿WÀ ‰ıÉ_ ’Õı ÷ı‰Î ±◊ν÷˚ ±◊ÎÕı - ‹Î√˝
¢‘fiÎflfiı ±◊ÕÎ‰Ì ‹Îflı, …ı‹ ÂVhÎ-ÂÎVhÎ ¿<ÀÎ‰Ì ‹Îflı ÷ı‹ ±Î ‹Î√˘˝
±◊ÕÎ‰Ì ‹Îflı. μ’fl …ı iÎÎfi, ¿‹˝, ¤„@÷ ‹Î√˝ ⁄÷ÎT›Î »ı ÷ı hÎHÎı›fi˘
Á‹Î‰ı ’H›f·˘¿ ¿Ï‰ ‹Ë΋fiÎ ’W’ÿo÷ı ‹ÏËQfi V÷˘h΋Î_ ÁÒ«‰ı·Î ’Î_«
’˛V◊Îfi ‹Î√˝‹Î_ ◊¥ Ω› »ı; ÷ı◊Ì ±ı ’Î_« ‹Î√˘˝fi˘ Á_ÏZÎM÷ ’Ïfl«› ±ËŸ
‹ı‚‰Ì ·ı‰˘ …wflÌ —-
(1) hÎ›Ì — ‰ıÿ‹Î√˝. ∑¿˚, ›…\Á,˚ Á΋, ±◊˝‰ ±ı «Îfl ‰ıÿ, ÷ıfiÎ_
» ±_√˘, «Îfl μ’Î_√˘, «Îfl μ’‰ıÿ ‹‚Ìfiı ¿<· ±œÎfl
ωzÎfi˘ Á‹Î‰ı hΛ̋Î_ ◊Λ »ı. ‰ıÿ˘ ±fiÎÏÿ,
’fl⁄˛õfiÎ rÎÁ V‰w’ - ±’˙vÊı› »ı. ÷ı‹Î_ ¿‹˝¿Î_Õ
±fiı iÎÎfi¿Î_Õ ±ı‰Î ‹A› ⁄ı ¤Î√ »ı. ¿‹˝¿Î_Õ‹Î_
μ’ÎÁfiÎfi˘ Á‹Î‰ı ◊¥ Ω› »ı. ‰HÎνl‹fiı ωÏË÷
¿‹˝ ¿fl‰Î◊Ì Ï«kÎ Â© ◊Λ, Ï«kÎ Â© ◊÷Î_ ‰ˆflÎB›
±fiı ÷k‰iÎÎfifiÌ Ï…iÎÎÁÎ ◊Λ ±ı ±Î ‹Î√˝fi_ ’ΛÎfi_
B≤ËÌ÷ (assumption). ’Ò … fiÌ› V‰Î‹Ì
‹ËÎflÎ…lÌ (lÌ ‰ÎÁ ÿ ı ‰ Îfi_ ÿ ÁflV‰÷Ì) ±fiı
’Ò…fiÌ› ±‰‘Ò÷∞fiÎ_ Á‹√˛ ¿I≤˝I‰fiÎ ’Λ΋Î_ ±Î
B≤ËÌ÷ »ı. ‰ıÿfi˘ iÎÎfi¿Î_Õ μ’ÏfiÊÿ˘‹Î_ ’◊flΛı·˘ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 52 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

lÌ √v‹¬◊Ì ÷ıfi_ ±◊˝›@ ÷ l‰HÎ ◊÷Î_ …√÷, ∞‰

±fiı ¥rfl (lÌ ÿkÎ)fi _ V‰w’ Á‹Ω› »ı .
μ’ÎÁfiÎfi_ Á_›˘…fi ±Î ÷k‰iÎÎfifiı ºœ ¿flı »ı.
(√fl·
 Ì·ÎQ≤÷fiÎ μ’ÎÁfiοÎ_Õfi˘ ±Î ÁÎfl »ı.) Á_›-
ω’›˝›flÏË÷ ÷k‰⁄˘‘ ‹fiW›fiı …L‹-‹flHÎ◊Ì ‹@÷
¿flΉı »ı. ±ıfi_ fi΋ ‹„@÷ ±◊‰Î ‹˘ZÎ. ±Ï‘¿ÎflÌfiı
lÌ √fl‹¬◊Ì ‰ıÿ’˛Ï÷’ÎÏÿ÷ iÎÎfi ◊Λ »ı ÷ı ±Î
’˛‹ÎHÎı »ı — ±Î …√÷ ±Î¬›_ firfl »ı - ‹ÎhÎ ÿı¬Î‰Î
’Òfl÷_ … »ı; ±fiı ÷ıfiÎ_ ‹Ò‚ w’ı ±Î¿ÎÂ÷S›, ÁÒZ‹,
Á‰˝T›Î’Ì, ±fi_÷, ±Ï‰fiÎÂÌ, iÎÎfi‹› ÷k‰ »ı. ±ı‹Î_
… ±Î …√÷ ±‰·_⁄Ì flèÎ_ »ı; ÷ı‹Î_ … ·› ’΋ı »ı.
±Î …ı ’fl‹÷k‰ (untimate reality) ÷ı …
⁄˛ õ -’fl⁄˛ õ , ±ÎI‹Î-’fl‹ÎI‹Î, ¥rfl V‰w’
¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. lÌ ±‰‘Ò÷∞ ωflÏ«÷
’˛V÷÷ lÌ ÿkÎfi΋V‹flHÎfiÌ ±Î ‹A› V◊Î’fiÎ
(Thesis) »ı. ±Î’HÎı ±ËŸ ±À¿Ì …¥±ı »Ì±ı,
¿ÎflHÎ ¿ı ’»Ì …⁄fl…V÷ ‹˘ÀÌ ±◊Õ΋HÎ »ı.
(2) ÁÎ_A›‹÷ — ÁÎ_A›ÂÎôÎfiÎ ’˛HÎı÷Î ¤√‰Îfi ¿Ï’· ‹Ïfi (±ıÀ·ı
·˙Ï¿¿ º„WÀ±ı ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ Á√Î ‹Î‹Î).
÷ı‹HÎı …√÷fiÎ_ ’vÊ ±fiı ’˛¿ÚÏ÷ ±ı‰Î_ ⁄ı ÷k‰˘
‹ÎL›Î_ »ı. ’vÊ - lÌ ÿkÎÎhÎı› Â©, Ïfi„Wø›, Ïfi√̋HÎ
»÷Î_› ±fi_÷ »ı. ⁄˛õÎ◊Ì ‹Î_ÕÌ {ÌHÎ΋Î_ {ÌHÎÎ ¿ÌÀ
’›*÷fiÎ ±ÎI‹Î-∞‰ÎI‹Î ±Î ’vÊ »ı. ÷ı◊Ì … lÌ
±‰‘Ò∞ “±_ÿfl √˘÷Î ·√Ή M›Îflı !” (±.±Î. M≤.
177) ±_ÿfl Õ>⁄‰ÎfiÌ Ï‰fi_÷Ì ¿flı »ı. ’˛¿ÚÏ÷fiÎ
›˘√◊Ì … ’vÊ Á‰˝Ïø›Î ¿flı »ı. ’˛¿ÏÚ ÷ ÏhÎ√HÎ΄I‹¿Î
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 53 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Ák‰, fl…Á˚, ÷‹Á˚‰Î‚Ì »ı. ‹fi, ⁄Ï©, ±Ëo¿Îfl,

¤Ò÷˘ ÷ıfiΠω¿Îfl˘ »ı. ±ı ω¿Îfl˘ ’vÊfiÎ ›˘√◊Ì …
◊Λ »ı. ’vÊ (±ÎI‹Î) ’˛¿ÏÚ ÷ (‹Î›Î)fiÎ ›˘√◊Ì …
⁄© ◊Λ »ı ±fiı Á_ÁÎfl-ÿ—¬ ¤˘√‰ı »ı. ÷ı ’˘÷Îfi_
¬fl_ V‰w’ ±˘‚¬ı ±fiı ¿‹˝◊Ì ‹@÷ ◊Λ ±ıÀ·ı ÷ıfi˘
‹˘ZÎ ◊›˘ ¿Ëı‰Î›. ⁄Á, ±Î ‹Î√ı˝ ±Î’HÎı ±ËŸ
±À¿Ì …¥±ı. ±‰‘Ò÷∞±ı ’HÎ ±ÎÀ·_ … ÁÎ_A›
¬’‹Î_ ·Ì‘_ »ı. ’»Ì ‹Î√˝ »ı ’HÎ ±◊Õ΋HÎ »ı.
(3) ›˘√‹÷ — ¤√‰Îfi ’÷_…Ï· ±ÎfiÎ ±ÎÏÿ ’˛HÎı÷Î. ±ËŸ ’HÎ
’˛¿ÚÏ÷ ±fiı ’vÊ ⁄ı ÷k‰ ÷◊Î ’˛¿ÚÏ÷fiÎ ±Ï‘WÃÎ÷Î
÷flÌ¿ı ¥rfl. Ï«kÎT≤ÏkÎfi˘ Ïfifl˘‘ ±ı ›˘√ ±fiı ±ı …
‹˘ZÎfi_ ÁΑfi. ÷ı ÁΑ‰Î ‹ÎÀı ›‹, Ïfi›‹, ±ÎÁfi,
’˛ÎHÎΛ΋, ’˛I›ÎËÎfl, ‘ÎflHÎÎ, K›Îfi ±fiı Á‹ÎÏ‘ ±ı
±WÀÎ_√ - ±Îà ±_√fiÌ ÁΑfiÎ. ±Î ÁΑfiÎ ±·⁄kÎ
√v√Q› »ı »÷Î_› ¿ÏÃfi »ı. ±ÎfiÌ ÁÎ◊ı …
ËÛ˘√fiÌ ÁΑfiÎ ’˛‹ÎH΋Î_ ÿW¿fl »ı. ±Î’HÎı ÷ıfiÌ
ωÂıÊ ««Î˝ ±ËŸ ¿fl÷Î fi◊Ì »÷Î_› ±WÃÎ_√ ›˘√fiÌ
ÁΑfiÎ ¿˘¥’HÎ ‹÷fiÎ ÷¿Û-ω÷¿Û◊Ì ’fl »ı.
(4) ’ÎÂ’÷‹÷ — ±Î ‹÷ - ‹Î√˝‹Î_ ∞‰fiı ’Â Á_iÎÎ ÷◊Î ÷ıfiÎ Ïfi›_÷Î
¥rflfiı ’Â ’ Ï÷ Á_ i ÎÎ ±’Î¥ »ı . ¤√‰Îfi
’Â’Ï÷=ω∞ ’˛˘@÷ ±Î ÿ½fi CÎb_ ωÂ΂, ÷ıfiÎ
±fiı¿ ¤ıÿ ÷◊Î ÷ıfi_ V‰÷_hÎ ÂÎôÎ »ı. ’ÎÂ⁄© ∞‰fiı
’΋ @ ÷ ω‹Î_ ±ı À ·ı ¿ı ∞‰fiÌ Ï‰‹Î_
w’Î_÷flfiÌ ’˛Ïø›Î CÎHÎÌ Ï‰Âÿ. ±Î’HÎÎ ›√‹Î_
¤√‰Îfi fl…fiÌ - ±˘Â˘±ı ωÁÒh΢ ’fl ⁄Îfl
’V÷¿ ¤flΛ ±ıÀ·Î_ ’˛‰«fi˘ ¿›Î* »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 54 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(5) ‰ˆWHΉ‹÷ — ±Î ‹Î√˝ ’˛Î«Ìfi »ı. T›ÎÁ-fiÎflÿ-ÂÎ_ÏÕS› ±ÎÏÿ±ı
±Î ’Î_«flÎhÎ ‹Î√˝fiÌ V◊Î’fiÎ ¿flÌ. ‹Î√˝ CÎH΢ ’˛⁄‚
±fiı Á‹V÷ ¤„@÷‹Î√˝fiÎ_ ‹Ò‚ ÷ı‹Î_ flËı·Î_ ˢ¥ lÌ
±‰‘Ò÷∞±ı ““T›ÎÁÂÎ_ÏÕS› √‹ ¿˘HÎ ÿ˘Õı ?””
(μ.’˛Î. M≤. 12)5. ±Î ‹÷ ’˛‹ÎHÎı ¤√‰Îfi
‰ÎÁÿ‰ı Á‰˝fi_ ‹Ò‚ ¿ÎflHÎ, ÷ıfiÎ◊Ì Á_¿Ê˝HÎ fi΋ı ∞‰
μI’Lfi ◊Λ, ∞‰◊Ì ’˛zQfi fi΋ı ‹fi ±fiı ‹fi◊Ì
±Ïfifl© fi΋ı ±Ëo¿Îfl ∂’…ı »ı. CÎb_ ωÂÿ ±fiı
’˛⁄‚ ±ı‰_ ‰ˆWHΉ ÷_hÎ »ı.
À>¿_ ‹Î_ ±Î ⁄‘Î ’_◊˘, ‹Î√˘˝ ±fiı ‹÷˘fiÎ ÷΄k‰¿ ωf·ıÊHÎfiÎ ±_÷ı
‹A› ⁄ı ‹Î√˘˝ μ’ÁÌ ±Î‰ı - ÿÏZÎHÎ ‹Î√˝ ±fiı ‰Î‹‹Î√˝. ±Î ‹Î√˘˝
fiΉ_÷˚-fiΉÎfi ±fiı ÁΑ¿fiı ±◊ÕÎ‰Ì ‹ÎflfiÎflÎ ¿WÀÿÎ›Ì »ı; ±ı‹
¿ËÌ ’fl‹÷k‰ V‰w’ ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› ±ı¿‹ÎhÎ ÁI› »ı. ‹ÎÀı Ëı
±ÎI‹fi, Ëı Ï«kÎ ! ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl.
…’Ì ·ı ËÏflfi_ fi΋ flÁ΂, V‹flÌ ·ı Á_ÿfl w’ ωÂ΂
…ı◊Ì fiÕı fi ±Î ¿Ï‚¿Î‚.
ÁC΂ı ±ıË … fl_√ ÏfiË΂, ⁄ÌΩı {CÎÕ˘ T›◊˝ ±ÁÎfl
±_‘Îfiı flωfi˘ ¢ A›Î· ?
(±.±Î. M≤.59-60)
μ’fl …ı ‹Î√˘˝fi˘ ’Ïfl«› ±ÎM›˘ »ı ±ı ‹Î√˘˝ T›◊˝ ±ÁÎfl ±ı‰Î
{CÎÕÎ◊Ì ¤flı·Î »ı; …ı ÁÒ›˝ V‰w’ ’fl‹÷k‰fiı Ωı¥ … fi◊Ì Â¿÷Î ±ı‹HÎı
ÁÒ›˝fiÌ ‹Ì‹Î_Áα˘ ¿flÌ »ı. –– 7 ––
Á_√Ï÷ —- ¿ÎflHÎ ¿ı ÷J› f·˘¿-07‹Î_ ¿èÎ_ ±ı‰_ V’WÀ »ı; ‹ÎÀı
Ïÿ‰Áfi˘ ±ı¿ ’HÎ Á‹› ¬_Õ T›◊˝ fi Ω› ÷ı ‹ÎÀı Á¤Îfi ¿flı »ı —-
5. ±ÎfiΠωÂÿ, V’WÀÌ¿flHÎ ‹ÎÀı …\±˘ - fl_√-’˛ë˘kÎfl‹Î·Î - ±ı¿ ω‰flHÎ M≤.42◊Ì
46 ÷◊Î M≤. 69◊Ì 72
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 55 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

¬˝Ê× ¬ÍflʸˆÔU ¬⁄UʈÔ ø ‚Êÿ¢

⁄UÊòÊÊflfl¢ ¬Ífl¸⁄UÊòÊ ÁŸ‡ÊËÕ –
¬˝àÿÍ·˘Á¬ òÊˇÊ◊∑¢§ flŒÊ÷¸
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 8 H
ÂOÿÎ◊˝ —- ¬˝Ê× - ’˛¤Î÷, ¬ÍflʸˆÔ - ⁄’˘fl ’Ò‰ı˝fi˘ Á‹›
(forenoon), ø - ±fiı, ¬⁄Uʈ - ±’flÎù (afternoon), ‚Êÿ¢ -
ÁÎ_…ı, ⁄UÊòÊÊflfl¢-⁄UÊòÊı ∞fl¢ - ÷ı‹ flÎhÎı, ¬Ífl¸⁄UÊòÊ - flÎ÷fiÎ ’Ò‰˝ ¤Î√ı, ÁŸ‡ÊËÕ
- ‹K› flÎhÎı, ¬˝àÿÍ·˘Á¬ - ¬˝àÿÍ· •Á¬ = ’fl˘ıÏœ›ı ’HÎ, òÊˇÊ◊∑¢§ = òÊˇʢ
∞∑¢§ - ±ı¿‹ÎhÎ hÎÌ (lÌ ÿkÎÎhÎı›)fiı, flŒÊ÷¸ - flŒ - •÷¸ = ⁄˘·-Ëı
⁄΂¿ ! ÷_ ÷ÎflÎ ’˛Ï÷rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 8 ––
VˉÎflı ⁄’˘flı ‰‚Ì ÷ı‹ VËÎ_…ı
‰‚Ì flÎ÷‹Î_ ‹K›flÎ÷ı › ÁËı…ı.
’fl˘œı › ∂ÃÌ ÷◊Î ±ı¿ ÷Î÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎÿkÎ –– 8 ––
ω‰flHÎ —- ’Ëı·Ì ‰Î÷ ÷˘ ±ı »ı ¿ı ’Ò‰ı˝ …ıfiı ‹Òœ ¿ËÌfiı Á_⁄˘‘fi
¿›* »ı; ÷ıfiı ‹ÎÀı ±ËŸ Á_V¿Ú÷‹Î_ •÷¸ = Ëı ⁄΂ ! ±fiı √…flÎ÷Ì‹Î_ ÷Î÷
- Ëı ’hÎ ! ÂOÿ ’˛›˘F›˘ »ı. ‹Î÷Î ’˛ı‹-‰Ëη◊Ì ⁄΂¿fiı ⁄˘·‰Î ’˛ıflı,
⁄˘·÷Î_ Â̬Âı - ⁄ıÀÎ ⁄˘·, ÷ı‹ ±ËŸ hÎÌÂ_ ±ı¿o ‰ÿ -±ı¿ ‹ÎhÎ hÎÌÂ
±ı‹ ⁄˘·-⁄˘·÷Î_ Â̬‰ı »ı.
«˘‰ÌÁ ¿·Î¿fiÎ Ïÿ‰ÁfiÎ ±Îà ¤Î√ - ±Îà ’ˢfl »ı —- ’˛Î÷— -
Á‰Îfl - ÁÒ›˘˝ÿ›◊Ì Âw ¿flÌ hÎHÎ ¿·Î¿ (±ÎÂflı »◊Ì fi‰ ‰ÎB›Î Á‘Ì)
’Ò‰Î˝ù - fi‰◊Ì ⁄Îflfi˘ Á‹›, ⁄Îfl◊Ì ±ı¿ ‹K›ÎèÎ, ±’flÎx- - ⁄Îfl◊Ì
hÎHÎ, ÁΛ_ hÎHÎ◊Ì »(6), ’Ò‰˝flÎÏhÎ - »◊Ì fi‰, flÎÏhÎ - fi‰◊Ì ⁄Îfl,
ÏfiÂÌ◊ - ⁄Îfl◊Ì hÎHÎ, ’˛I›ÒÊ - ’fl˘œ-hÎHÎ◊Ì » ±Î‰Ì ¿Î‚-√HÎfiÎ »ı.
±Î ±ÎÃı› ’ˢfl ±ı¿ ‹ÎhÎ hÎÌ - ⁄˛õÎ-ωWb-‹Ëı ±ı‹ ⁄˘·.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 56 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÁÎ÷‹Î_ f·˘¿‹Î_ ’_◊˘ ±fiı ‹Î√˘˝fiÌ T›◊˝÷Î ⁄÷ÎT›Î ’»Ì ·Î√·Î
… ±ÎËΠf·˘¿‹Î_ ±ÎÃı ’ˢfl lÌ ÿkÎfi΋V‹flHÎfiÌ ›Îÿ ÷Î∞ ¿fl‰Îfi_
¿ÎflHÎ ±ı »ı ¿ı, μ’›˝@÷ ‹Î√˘˝fiÎ fl‰ÎÕı «ÕÌ fi …‰Î› ÷ıfiÌ ¿Î‚∞
flά‰ÎfiÌ »ı. ±Î ‹Î√˘˝ ‰V÷÷— «ı·Î ‹_ÕfiÎflÎ »ı —-
√ v ÷H΢ flÎŒÕ˘ «˘ÏÿÂı ŒÎÏÀ›˘
…ı Ë fiı …ı √‹ı ÷ı fi ı ‹ _ Õ ı ,
‹ _ Õ fiı ‹˘ZÎ ±ı ÁÒ h Î Á˘Ó C Î _ ◊› _ . ..
(μ.’˛Î. M≤.12)
⁄‘Î ’_◊˘ ±fiı ‹Î√˘˝ √fl¿ıLƒÌ »ı. ±ı‹Î_ ŒÁÎ÷Î ⁄«‰Î ‹ÎÀı
ÁΉ‘ÎfiÌ flά‰ÎfiÌ »ı. ±ı … flÌ÷ı fi΋V‹flHÎfi˘ ±P›ÎÁ …ı‹ …ı‹ ‰‘÷˘
Ω›, ÷ı‹ ÷ı‹ ¿‹˝‹Î√˝-¤„@÷‹Î√˝ ±ÎÏÿ‹Î_ ÁÒ«‰ı·Ì Ï«kÎÂÏ© ±Î’˘±Î’,
¿˘¥ ’HÎ ’˛¿ÎflfiÎ Ïø›Î¿Î_Õ, ›„@÷-’˛›„@÷ ›˘F›Î ωfiÎ ÏÁ© ◊Λ »ı.
‹ÎÀı Ëı ⁄΂¿ ÷_ ±ÎÃı ’ˢfl lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿fl. –– 8 ––
Á_√Ï÷ —- μ@÷ ±Îà ’ˢfl ÿflÏ‹›Îfi ◊÷Ì ‹fi˘ÂÎflÌÏfl¿ Ïø›Î±˘
ÿflÏ‹›Îfi ’HÎ ±ı¿‹ÎhÎ hÎÌÂfi_ … Ï«_÷fi ¿fl‰Îfi_ ¿Ëı »ı —-
SŸÊŸ ¬ÊŸ ÷Ù¡Ÿ ÿÊŸ ∑§Ê‹
∑§Êÿ¸˘∑§Êÿ¸ sÔ‰UÁàÕâ øÙ¬ÁflCÔU◊˜ –
‚ÈåÃı SflåŸ ÁøãÃÿ òÊˇÊ◊∑¢§
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 9 H
ÂOÿÎ◊˝ —- SŸÊŸ - VfiÎfi ¿fl÷Î_, ¬ÊŸ - ’ÎHÎÌ ‰√ıflı ’Ì÷Ì ‰¬÷ı,
÷Ù¡Ÿ - …‹÷Î_ …‹÷Î_, ÿÊŸ∑§Ê‹ - …÷Î_-±Î‰÷Î_, ∑§Êÿ̧˘∑§Êÿ̧- ∑§Êÿ̧ •∑§Êÿ̧
- ¿Â_¿ ¿fl÷Î_ ˢ I›Îflı ¿ı ¿Â_ fi ¿fl÷Πˢ I›Îflı, sÔ‰ÁàÕâ - Á„U©UÁàÕâ =
μÃ÷Î_ - ∂¤÷Î øÙ¬Áflc≈U◊Ỗ ø©U¬Áflc≈U◊Ỗ = ÷˘ ‰‚Ì ⁄ıÁ÷Î_, ‚ÈåÃı - ¨CÎ÷Î
ˢ I›Îflı, SflåŸ - V‰Mfi‹Î_ ’HÎ, ÁøãÃÿ - (Ëı ⁄΂) Ï«_÷fi ¿fl, òÊˇÊ◊∑§¢ -
òÊË‡Ê ∞∑¢§ -±ı¿ ‹ÎhÎ hÎÌ - lÌ ÿkÎfi΋fi_ rÎÁı rÎÁı V‹flHÎ ¿fl. ––9––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 57 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

…÷Î_ ±Î‰÷Î_ VfiÎfi ¿ı ¬Îfi’Îfiı

‰‚Ì ∂Ã÷Î_ ⁄ıÁ÷Î_ ¿Î‹ÀÎHÎı
ÁÿÎ ¨CÎ÷Î_ ÷ı‹ V‰Mfiı› ‹V÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ JËı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 9 ––
ω‰flHÎ —- ±ÎÃı› ’ˢfl ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿fl‰_ ±ıfi˘ ±◊˝ ±ı‰˘
fi ◊‰˘ Ωı¥±ı ¿ı ±ÎÃı› ’ˢflfiÌ ’Ëı·Ì ÿÁ Ï‹ÏfiÀ ±fiı »ıS·Ì ÿÁ
Ï‹ÏfiÀ ±ı‹ 20×8=160 Ï‹ÏfiÀ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿fḻı ÷˘ ’÷Ì √›_.
±Î‰_ √ÏHÎ÷ ±Î’HÎı fi √HÎ̱ı ÷ı ‹ÎÀı ±ÎÃı› ’ˢfl‹Î_ ◊÷Ì Ïø›Î±˘ ±ËŸ
√HÎÎ‰Ì »ı. …‰_-±Î‰‰_, VfiÎfi, ¬Î‰_, ’̉_, ∂É_-⁄ıÁ‰_ ±Î ⁄‘Ì
ÂÎflÌÏfl¿ Ïø›Î±˘, ±ı Ïø›Î±˘ ¿fl‰ÎfiÎ ±P›ÎÁfiı ¿ÎflHÎı ÂflÌfl ±ıfiÌ ‹ı‚ı
¿fl÷_ ˢ› »ı. I›Î_ Á‘Ì ¿ı ‰ÎËfifi_ ÕˇÎ¥Ï‰_√ ’HÎ ÂflÌfl ±ıfiÌ ‹ı‚ı ¿fl÷_
ˢ› »ı. ËÎ◊ ±fiı ’√ ±Î’˘±Î’ Ï√›fl ±fiı ±ı„@Á·flıÀfl ’fl ¿Î‹
¿fl÷Πˢ› »ı. ±Î‹ ◊Λ »ı ÷ı ‹fi˘Ï‰iÎÎfifiÎ ÏÁ©Î_÷ ’˛‹ÎHÎı ◊Λ »ı -
±Ï¤Á_ÏË÷ ’˛Ï÷«Îfl (Conditioned Reflexaction)fiÎ
ÏÁ©Î_÷ ’˛‹ÎHÎı ⁄˛ıÀ ·ÌfiÎ ËÎ◊‹Î_◊Ì 151 Ï¿.‹Ì. {Õ’ı »^À÷Î ⁄˘·fiÌ
Á΋ı ÁÏ«fi ÷ıÓÕ<·¿flfi_ ⁄ıÀ ±ıfiÌ ‹ı‚ı ‰Ÿ{Î÷_ ˢ› »ı. ÂflÌfl-‹fifiÎ
Á_›˘…fifiÌ …wfl fi‰_ ¿˙· Â̬÷Ì ‰¬÷ı ÷I’Òfl÷Ì … »ı; …ı‰_ «Î·÷Î_
±Î‰ÕÌ √›_ ¿ı ÷fl÷ ‹fi I›Î_◊Ì ¬ÁÌ ⁄Ì∞ fl‰ÎÏÕ›ı «ÕÌ Ω› »ı. I›Î_
Á‘Ì ¿ı ±Î ·¬ÎHÎ ‰Î_«fiÎflfiÌ ±Î_¬ ‰Î_«‰Îfi_ ¿Î‹ ¿fl÷Ì ËÂı, ’ÎfiÎ-
52 ’ÎfiÎ Œfl÷Î_ …Âı fiı ‹fi @›Î_› »À¿Ì √›_ ËÂı !! (⁄˘·˘ - ÁΫÌ
‰Î÷ »ı fiı ?) ±‰‘Ò÷∞±ı ±Î ‹t˘ ’¿ÕÌfiı ±Î ‰Î÷ ¿flÌ »ı —- ÷ÎflÎ
’√ …‰Îfi_ ¿Î‹ ¿flÂı, fiËΉÎfi_, ¬Î‰Îfi_ ‰ı’Îfl-‘_‘Îfi_ ¿Î‹ ◊Âı ÷_ ÷Îflı
ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ «Î· flά. ±Î … f·˘¿fi_ ωVI≤÷ Ïfiw’HÎ Á_ÿfl √ı›
¤…fi‹Î_ ¿›* »ı —-
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 58 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ÿkÎ Ïÿ√_⁄fl ±ı¿ ±‘ÎflÎ, ›Ë Ï⁄fi …√‹ıÓ fiÏË ÏfiV÷ÎflÎ... Àı¿

μÃ÷ ÿkÎÏË ⁄ˆÃ÷ ÿkÎ, «·÷ı ÏŒfl÷ı Á‹fl˘ ÿkÎ... ÿkÎ. 1.
Ω√÷ ÿkÎÏË Á˘‰÷ ÿkÎ, Á’fiı ‹Î_ÏË Á‹fl·˘ ÿkÎ... ÿkÎ. 2.
¬Î‰÷ ÿkÎÏË ’̉÷ ÿkÎ, Ã˙fl ¿Ã˙fl Á‹fl·˘ ÿkÎ... ÿkÎ. 3.
…ËÎn ÿı¬˘ ‰ËÎn ÿkÎ ÏË ÿkÎ, ÷’ÁÌ ! ÿÒΩı fl_√ fi ÿkÎ... ÿkÎ. 4.
(±.±Î. M≤.4)
¿ı‹ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿fl‰Îfi_ »ı ? ±ıfi_ ¿ÎflHÎ ±Î ¤…fi‹Î_ ±ÎM›_
»ı. ±ı … ±ı¿ ‹ÎhÎ ±Î‘Îfl »ı - ±‰·_⁄fi »ı. ±ı‰_ ±‰·_⁄fi …ı ·Ì‘Î
’»Ì ⁄ÌΩ ¿˘¥ ±‰·_⁄fi-±Î‘ÎflfiÌ …wfl flËı÷Ì … fi◊Ì. ±ı ÏÁ‰Î›
⁄ÌΩı ¿˘¥ ÏfiV÷Îfl=μ’Λ »ı … fiËŸ. ‹ÎÀı lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl
±ı‹ ¿èÎ_ »ı. –– 9 ––
Á_√Ï÷ —- ˉı, fi΋ V‹flH΋Î_ ⁄Α¿ ±ı‰Î_ ⁄ı ÷k‰˘◊Ì ÁΉ‘
¿flÌ, ÷ıfiı I›…‰Îfi˘ ±fifl˘‘ (±Î√˛Ë) ¿flı »ı —
àÿ∑§àflÊ‹Sÿ¢ ÃÊ◊‚¢ ¬Ê¬◊Í‹¢
¡ã◊ÊèÿÊ‚¢ ⁄UÊ¡‚¢ ∑§◊¸ ‚fl¸◊˜ –
÷ÁQ§¬˝Êåÿ¢ òÊˇÊ◊∑¢§ ¬˝ÊÿÊÁ„U
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 10 H
ÂOÿÎ◊˝ —- àÿ∑§àflÊ‹Sÿ¢ - àÿ∑§àflÊ •Ê‹Sÿ¢ = ±Î‚Á »˘ÕÌfiı,
ÃÊ◊‚¢ = ÷‹˘√HÎÌ, ¬Ê¬◊Í‹¢ = ’Î’fiÎ_ ‹Ò‚ V‰w’, ¡ã◊ÊèÿÊ‚¢ = ±fiı¿
…L‹ ·ı‰ÕΉ‰ÎfiÎ ±P›ÎÁ (Àı‰)‰Î‚Î = …L‹ÿΛÌ, ⁄UÊ¡‚¢ = flΩı√HÎÌ,
∑§◊¸ -¿‹˝, ‚fl¸◊˜§= Á¿·, ÷ÁQ§¬˝Êåÿ¢ - ¤„@÷◊Ì ’˛ÎM÷ ◊fiÎfl, òÊˇÊ◊∑¢§ -
±ı¿‹ÎhÎ hÎÌ - lÌ ÿkÎ’Îÿ, ¬˝ÿÊÁ„U - ωϑ’Ò‰˝¿ Ω=√˛ËHÎ ¿fl, ±ı flÌ÷ı
Ëı Ï«kÎ, ’˛Ï÷f‰ÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿fl. –– 10 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 59 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

I›∞ ’Î’fi_ ‹Ò‚ ±Î·V› ¤Î¥

‰‚Ì flÎ…ÁÌ ¿‹˝ …ı …L‹ÿΛÌ
√˛Ëı ±ı¿ ¤„@÷◊Ì ÷ı ÿkÎ’Îÿ
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 10 ––
ω‰flHÎ —- ¤√‰Lfi΋ V‹flHÎ ±ı¿ÿ‹ Áfl‚ »ı. ‹˘Àı ¤Î√ı
¤√‰Lfi΋ ⁄ı ±ZÎflfiÎ … ÂOÿ »ı - fl΋, ¿ÚWHÎ, ω, ËÏfl, ÿkÎ, ±_⁄Î,
’˛¤, √v …ı‰Î Áfl‚ ÂOÿ˘fi_ μE«ÎflHÎ ¿fl‰Îfi_ ÷k‰÷— …flΛ ‹U¿ı· fi◊Ì.
±ıÀ·_ … fiËŸ, ’HÎ ±ΩHÎ÷Î_, ±¤Îfi’HÎı, ⁄ıK›Îfi’HÎı ’HÎ fi΋ V‹flHÎ
◊Λ ÷˘ ÷ıfi_ ‹ÎËÎIQ› ±ÿ˚¤÷ »ı. Á_÷ ÷·ÁÌÿÎÁ∞ ¿Ëı »ı —-
⁄UÊ◊ ⁄UÊ◊ ∑§Á„U ¡ ¡◊È„UÊ„UË¥ –
ÁÃã„UÁ„U Ÿ ¬Ê¬¬È¢¡ ‚◊È„UÊ„UË¥ H
±◊ν÷˚ …ı ‹ÎHÎÁ ⁄√ÎÁ_ ¬Î÷Î_ ¬Î÷Î_ ““Ëı fl΋”” ±ı‹ ⁄˘·Ì Ω›
÷ıfiı ’Î’˘fi˘ ‹˘À˘ Á‹ÒË V’Âa ¿÷˘ fi◊Ì. ±ÎÀ·_ Áfl‚ ˢ‰Î »÷Î_›
‹ÎHÎÁ ⁄‘_ … ¿flÌ Â¿ı »ı; ‹ÎHÎÁ Â_ fi◊Ì ¿flÌ Â¿÷˘ ? ‹ÎhÎ ¤√‰Îfifi_
fi΋ ·¥ ¿÷˘ fi◊Ì; ±Î fiyfl Ë¿Ì¿÷ »ı.
Â_ ¿ÎflHÎ »ı ? ±Î f·˘¿‹Î_ ÷ıfiÎ_ ⁄ı ¿ÎflHÎ ⁄÷ÎT›Î_ »ı. ’Ëı·_ ¿ÎflHÎ
»ı - ±Î‚Á. ±Î ±Î‚Á ⁄‘Î_ … ’Î’fi_ ‹Ò‚ »ı; ÷ı◊Ì ±Î‚Á ωÂı
¿Ëı‰Î›_ »ı - •Ê‹Sÿ¢ Á„U ◊ŸÈcÿÊáÊÊ¢ ‡Ê⁄UË⁄USÕÙ ◊„UÊŸ˜ Á⁄U¬È— = ‹ÎHÎÁ˘fiÎ_
ÂflÌfl‹Î_ flËı·Ì ±Î‚Á ÷ı‹fi˘ ‹ËÎfi ÂhÎ »ı. f·˘¿ hÎÌΩ‹Î_ ¿<· fi‰
ÂhÎ±˘fiÌ ‰Î÷ ¿flÌ »ı. ±ËŸ ±Î ±Î‚Áw’ ÿÁ‹Î_ ÂhÎfiÌ ‰Î÷ ¿flÌ »ı.
±Î‚Áfi_ V‰w’ (Nature) ¿ı‰_ »ı ? ÷ıfiÎ_ ⁄ı V‰w’ ·ZÎH΢ ±ÎM›Î_ »ı
- ÷΋ÁÌ - ÷‹˘ √HÎ‰Î‚Ì ÷◊Î ’Î’‹Ò· = ’Î’fiÎ_ ‹Ò‚‰Î‚Ì.
±Î … ‰Î÷ fl_√ ’˛ë˘kÎfl‹Î·Î ÷ıfl‹Î_ f·˘¿‹Î_ …\ÿÌ flÌ÷ı ¿flÌ »ı.
±ËŸ ’Î’fiÎ_ ‹Ò‚ ÷flÌ¿ı ±˘‚¬Î‰Ì »ı fiı I›Î_ ’Î’fiÎ_ ·ZÎHÎ ÷flÌ¿ı
±˘‚¬Î‰Ì »ı, ’˛ë ¿›˘˝ »ı - Á∑¢§ ¬Ê¬¢ ÃÈ ? ’Î’ Â_ »ı ? μkÎfl ±ÎM›˘ »ı
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 60 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

- •Ê‹Sÿ¢ -§±Î‚Á. ±Î ‹tÎfiÌ ¬Ò⁄ ωÂÿ ««Î˝ fl_√’˛ë˘kÎfl‹Î·Î -

±ı¿ ω‰flHÎ (M≤.94◊Ì 98)‹Î_ ¿flÌ »ı; ‹ÎÀı ±ËŸ ÷ıfi_ ’fiflΉ÷˝fi
¿fl÷Î_ fi◊Ì. ÁiÎ-Ï…iÎÎÁ ‰Î«¿ı ±ı Ωı¥-‰Î_«Ì ·ı‰_. ±Î… ‰Î÷
μÊ— ’˛Î◊˝fi΋Î_ ±Î flÌ÷ı ¿flÌ »ı —-
∂Ãfiı ‹Òœ ±Î·V› ÏfiƒÎ I›∞,
Á‹flÌ ·ı lÌËÏfl ¤Î‰¤ÒA›Î... (M≤. 31)
±Î‹, ±ı¿ ⁄Α¿ »ı ÷‹˘ √HÎ ±fiı ⁄Ì…\_ flΩı√HÎ ±ıÀ·ı ¿ı,
‹ÎHÎÁfiı …L‹˘fiÎ Œıfl΋Î_ Œıfl‰‰ÎfiÎ ±P›ÎÁ (Àı‰)‰Î‚Î_ flΩı√HÎÌ ¿‹˝
√Ì÷΋Î_ ¿Î‹fiı ⁄U¡ÙªÈáÊ‚◊ÈèŒfl— (3/37) ±◊ν÷˚ flΩı√HÎ◊Ì μI’Lfi
¿Î‹ = ωʛ˘fiÎ μ’¤˘√fiÌ ’˛⁄‚ ¥E»Î w’ı ÏfiwM›Îı »ı. ±ı …
Á_ÁÎflfi_ ¿ÎflHÎ »ı. flΩı√HÎ◊Ì μI’Lfi fl…fi˘ √HÎ ÷ı flÎ√ »ı; ±◊ν÷˚
‹fifiı fl_…fi ¿flΉfiÎflÌ μ’¤˘√ Á_⁄_‘Ì ¥E»Î, μ’¤˘√fiÌ ‰V÷ (…ı‹¿ı
- VhÎÌ, ÂflÎ⁄, fiÎHÎÎ_ ) Á΋ı ±Î‰÷Î_ ¿Î‹ μI’Lfi ◊Λ. ÷ı ◊ Ì
iÎÎfiÌ…fi˘±ı ¿èÎ_ »ı ÷ı ’˛‹ÎHÎı —- ““’˛iÎÎ Á΄k‰¿Ì »ı; ωϫkÎ÷Î =
⁄ıˢÂÌ ÷΋ÁÌ »ı ÷◊Î Ïø›Î flÎ…ÁÌ »ı””.6 ±Î ¿◊fi ’˛‹ÎHÎı Ïø›Î
flΩı√HÎ »ı; ÷ıfiÌ μI’ÏkÎ …ıfiÎ◊Ì ◊Λ »ı ÷ı flΩı√HÎ Á‹ÿÔ˚¤‰¿Î‹ …
’˛T≤ÏkÎfi˘ Ëı÷ - ‹Ò‚ ¿ÎflHÎ »ı, …ıfiı ‹ÎÀı ±ËŸ ±‰‘Ò÷∞±ı flÎ…ÁÌ ¿‹˝
ÂOÿ ’˛›˘F›˘ »ı. ±ı‰Î flÎ…ÁÌ ¿‹˝ ±ıÀ·ı √Ì÷΋Î_ ¿èÎÎ ’˛‹ÎHÎı - ““ÿûÊÈ
∑§Ê◊å‚ÈŸÊ ∑§◊¸...””§(18/24), ±◊ν÷˚ …ı ¿‹˝ ¬Ò⁄ ’Ïfll‹›@÷ ˢ›,
¤˘√‰‰ÎfiÌ ±Î¿Î_ZÎΉ΂Î, ±Ëo¿ÎflÌ ¶ÎflÎ ±Î«fl‰Î‹Î_ ±Î‰÷Î_ ¿‹˝
flÎ…ÁÌ »ı.7 ±ı‰Î_ ¿‹˝ ⁄_‘fiw’ ˢ¥ ‹ÎHÎÁfiı …L‹-‹flHÎfiÎ_ «yfl‹Î_
ŒÁΉfiÎflÎ_ ˢ¥, ±ËŸ f·˘¿‹Î_ I›…‰Îfi_ ¿èÎ_. ±ı ¿‹˘˝ ±fiı ±Î‚Á
I›∞ ¤„@÷◊Ì lÌ ÿkÎfiÎ «flHÎ ’¿Õ ±ı‹ √…flÎ÷Ì‹Î_ ¿èÎ_ »ı; F›Îflı
Á_V¿Ú÷‹Î_ ÷ÁQ§ ¬˝Êåÿ¢ = ¤„@÷◊Ì ’˛ÎM÷ ◊fiÎfl ±◊ν÷˚ ¿‹˝◊Ì ’˛ÎM÷ fi
6. üÊË◊ŒÔ˜÷ªfleËÃÊ - ‡Ê¢∑§⁄UÊŸãŒË≈UË∑§Ê, ÁŒÑUË, ¬Î. wÆÆ
7. ªËÃÊ - ÃûflÁflfløŸË≈UË∑§Ê, ªËÃʬ˝‚, ¬Î. {w|
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 61 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
◊÷Î_ …ıfiÌ ’˛Î„M÷ ¤„@÷◊Ì … Â@› »ı, ±ı‰Î ±ı¿‹ÎhÎ hÎÌ -
lÌ ÿkÎfiÎ ’Îÿ «flHÎ √˛Ëı=√˛ËHÎ ¿fl ±ı‹ √…flÎ÷Ì‹Î_ ¿èÎ_ »ı; F›Îflı
Á_V¿Ú÷‹Î_ ’˛›ÎÏË = ωϑ’Ò‰˝¿-Á_¿S’’Ò‰˝¿ Ω ±ı‹ ¿èÎ_ »ı.
hÎÌÂ-¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› ¤„@÷’˛ÎM› »ı; ±◊ν÷˚ ±ı¿ ¤…fi‹Î_
¿Ëı »ı ÷ı‹ —-
¤„@÷◊Ì Ï«÷Õ<_ ¬ıÓ«Î÷Î ËÏfl√‹, ωʛˆÊHÎÎ Ω› fiÎÁÌ
‰ÎÁfiÎ ‰Î‹÷Î_ ±Î’ı ËÏfl ¤ÎÁı ! ‹flı ‹fi ¶ˆ÷ ω·ÎÁÌ
¤„@÷-ω¤„@÷ fiÎÏÂfiÌ VËı…ı, ÂıÊı ±ı fl_√ μÿÎÁÌ
¤„@÷fiÌ ‹„@÷ »ı ÿÎÁÌ.
(±.±Î. M≤. 146)
¤„@÷◊Ì hÎÌÂfiÎ_ «flHÎ ’¿Õ÷Î_ … ωʛ-±ıÊHÎÎ-μ’fl …ıfiÌ ‰Î÷
¿flÌ ÷ı flÎ…ÁÌ ¿‹˝ ¬÷‹ ◊Λ ±fiı ±ı ‰ÎÁfiα˘fi_ ‰‹fi (∂·ÀÌ) ◊÷Î_
… ËÏfl ’˘÷ı … ÿı¬Î‰Î ‹Î_Õı, ¶ˆ÷-ω·ÎÁÌ-…√÷fiÎ ¶ˆ÷‹Î_ fl‹‹ÎHÎ ‹fi
‹flı. ±Î‹, ’˛¤fi  Ì ÁÎ◊ıfiÌ Ï‰¤„@÷ = ω›˘…fifi˘ fiΠ¿flfiÎflÌ ¤„@÷◊Ì
‹ÎHÎÁ …L‹‹flHÎfiÎ_ ÿ—¬‹Î_◊Ì ‹@÷ ◊Λ ±ı ±Î f·˘¿fi_ √Òœ ÷ÎI’›˝ »ı.
‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ, Ëı ±ÎI‹fi, ÷_ ÷ÎflÎ rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ
·ı ±ı‹ ¿Ë_ »\_. –– 10 ––
Á_√Ï÷ — ∞‰fifiÌ ±ı¿ ⁄Ì∞ ‰ÎV÷ω¿÷Î ÿÂν‰ı »ı - ¿Â_ ÁÎ◊ı
±Î‰÷_ fi◊Ì, ⁄‘_ ±ËŸfi_ ±ËŸ … flËı »ı —-
ÁflûÊ¢ ÷Í◊ÊflEÿÊŸÊÁŒ ªÙDÔU
◊ÒòÊ¢ ◊ʪ¸ ’ÊãœflÊÁŒ S◊‡ÊÊŸ –
Œ„UÙ flqı Œ„UÁ‹SÕ¢ ∑§‹òÊ¢
EÊ‚ ÿÊÃ ∑§Ù˘UÁ¬ ‚ÊœZ Ÿ ÿÊÁà H 11 H
ÂOÿÎ◊˝ — ÁflûÊ - ‘fi, ÷Í◊Êfl‡ÔflÿÊŸÊÁŒ - ÷Í◊ı •‡ÔÔfl-ÿÊŸ
•ÊÁŒ - ¤ÒÏ‹‹Î_, ±r-›Îfi ‰√ıfl,ı ªÙDÔU - ¿˘œ‹Î_, ◊ÒòÊ¢ - Ï‹hÎ (Ï‹hÎ÷Î),
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 62 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
◊ʪ¸ - ‹Î√˝‹Î_ (Œflı), ’ÊãœflÊÁŒ - ’Êãœfl •ÊÁŒ - Á√Î_‰ËηÎ_, S◊‡ÊÊŸ
- V‹ÂÎfi‹Î_, Œ„U - ÂflÌfl (÷fi), flqÔUı - ±„Bfi‹Î_ (ÿı‰÷΋Î_), Œ„UÁ‹Sÿ¢
- ¶Îflı (Õı·Ì±ı), ∑§‹òÊ¢ - ¤Î›Î˝ - ’IfiÌ, EÊ‚ - rÎÁ, ÿÊÃ - …÷Î_
(Ω› I›Îflı), ∑§Ù˘Á¬-∑§— •Á¬ - ¿˘¥’HÎ, ‚ÊœZ - ÁÎ◊ı, Ÿ ÿÊÁà - fi
±Î‰ı. –– 11 ––
flËı ¤ÒÏ‹‹Î_ ωkÎ ±rÎÏÿ √˘WÃı
Œflı Ï‹hÎ ‹Î√ı˝ V‹ÂÎfiı Á√Î_ ÷ı.
÷fi ÿı‰÷΋Î_ ÿ‰Îflı ¿·hÎ
…÷Î_ rÎÁ ¿˘¥ fi ±Î‰ı ’flhÎ –– 11 ––
ω‰flHÎ — ⁄‘_ ‹Ò¿Ìfiı …‰Îfi_ »ı; ¿˘¥ ÁÎ◊ı ±Î‰÷_ fi◊Ì ±ı ±Î
∞‰fifiÌ fiyfl ‰ÎV÷ω¿÷Î »ı. Á΋ÎL› ‹ÎHÎÁ ‹flı ÷˘ ±ıfiÌ ÁÎ◊ı ¿Â_
fi Ω› ±ı ÷˘ Á‹Ω›, ’HÎ ‹˘ÀÎ ‹˘ÀÎ ‹Î_‘Î÷Î, ‹ÏË’Ï÷, ÁI››√fiÎ
±·_¿Îfl V‰w’ ÿıË‘ÎflÌ ¤√‰Îfi fl΋, ¤√‰Îfi ¿ÚWHÎ …ı‰Î ’HÎ F›Îflı
·Ì·Î Á_¿ı·Ì V‰‘΋ √›Î I›Îflı ÁÎ◊ı ¿˘¥ fi √›_.
±Î’HÎı I›Î_ F›Îflı fiÎHÎÎ_ ÁΫ‰‰ÎfiÌ ⁄ıÓ¿˘ …ı‰Ì Á√‰Õ fi Ë÷Ì
I›Îflı ±ıÀ·ı ¿ı lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı ±Î ⁄‘_ flE›_ I›Îflı, ¥.Á. 1926 ’Ò‰ı˝
·˘¿˘ ‘fi …‹Ìfi‹Î_ ÿÎÀÌ flά÷Î. CÎflfiÎ ‰ÕÌ· ‹flÌ Ω› I›Îflı ’¥-’ˆÁ˘
¿flÌfiı, ‘Î¥-‘Ò÷Ìfiı ¿‹Î›ı·_ ±ı ‘fi …‹Ìfi‹Î_ … flËı. ˉı, ⁄ıÓ¿, …\ÿÎ …\ÿÎ
Âıfl˘, ’˘VÀ ±Î"ÏŒÁ ‰√ıflı‹Î_ flËı. C΢ÕÎ ‰√ıflı ÷⁄ı·Î‹Î_, ˉı √ÎÕ̱˘
√ıfl…
ı ‹Î_ flËı. Ï‹h΢ ‹Î√˝‹Î_ Œfl÷Î flËı. Á√Î_-‰ËηÎ_ V‹ÂÎfiı ±Î‰ı, ’IfiÌ
Õı·Ì Á‘Ì ±Î‰ı, ±Î ‹Îfl_ ‹Îfl_ ¿ËÌfiı ’_’΂ı·_ ÂflÌfl ±Î√‹Î_ ⁄‚ı. ±Î‹,
rÎÁ …÷Î_ ¿˘¥ ÁÎ◊ı fi ±Î‰ı - ’flhÎ = ’fl·˘¿‹Î_ ÁÎ◊ı fi ±Î‰ı —-
‘fi …fi ÿÎflÎ ±fl ’Ïfl‰ÎflÎ,
ÁÎ◊ fi ¿˘ ’fl‘fl¿Î
(±.±Î. M≤. 18)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 63 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

‹ÎhÎ ±ıÀ·_ … fiËŸ ±Î ‰ÎV÷‰ ‰‘Îflı ¤›Îfi¿ »ı. ‹fifiÁÎfl‹Î_

¿Ëı »ı; ÷ı Á‹∞, ω«ÎflÌ, ±ÎI‹ÁÎ÷˚ ¿fl‰Î …ı‰_ »ı —-
÷’ÁÌ ΩB›Î I›Î_ … VˉÎfl, ËÎ◊ı ¿flÌ ¿›‹ ◊Ή_ A‰Îfl ?
ÿ˘ ÏÿfifiÌ »ı rÎÁ Á√Î¥, ±Î¬fl ⁄ı·Ì ¿˘μ fi ¤Î¥,
CÎflfiÌ fiÎflÌ ⁄Ì…ı Ω›, Á√Î-Áˢÿfl ÂÌfl˘ ¬Î›.
¿o Ã Ì ‰Î‚Î ¿˘flı flËı , ÿÎfi’Ò fi ¿fl‰Îfi _ ¿Ëı
ÿı ‰ ÿı ‰ Ì ‹_ Ï ÿfl ‹Î_ è Î, ±Î¬fl ∞‰Õ˘ ±ı ¿ · I›Î_ › ,
∞‰÷Î_ ΩHÎÌ ·ı ‰  _ ÁÎfl, ‹Ò ‰ Î ’»Ì ◊ÎÂı ±_ ‘ ¿Îfl
(±.±Î. 235-236)
±ıÀ·ı, ΩB›Î I›Î_◊Ì Á‰Îfl √HÎÌfiı ±Î ‰Î÷ Á‹∞ ·ı‰Ì, ¿ı ±Î
…√÷ ÁÎ◊ıfiÌ Á√Î¥-rÎÁfiÌ Á√Î¥ »ı. ¿·hÎ Õı·Ì Á‘Ì ±Î‰ı ±ıÀ·_ …
fiËŸ, ¤·_ ˢ› ÷˘ ⁄Ì…ı Ω›. Á√Î-Áˢÿfl V‹ÂÎfiı ±Î‰ı ±ıÀ·_ … fiËŸ,
⁄Îfl‹Îfi_ …‹ı ÀıÁ◊Ì. ±fiı ¬ÎÁ ±Î fiı ÷ı Á_’˛ÿΛ‰Î‚Î ¿oÃÌ ⁄Î_‘Ì
¤‹Î‰fiÎflÎ ÁΑ-√v±˘ ‹flfiÎflfiÌ ’λ‚ ÿÎfi-’Òfi ¿fl‰ÎfiÌ Á·ÎË
±Î’ı. ‰‚Ì, …ı ÿı‰-ÿı‰Ì±˘fiÎ_ ‹_Ïÿflı ±Î¬Ì Ï…_ÿ√Ì ‘yÎ ¬Î‘Πˢ›,
’Òfi‹˘ ¤flÌ Ë˘› ±ı ⁄‘Î ‹_Ïÿfl‹Î_ … flËÌ Ω› fiı ∞‰Õ˘ Ï⁄«Îfl˘ ±ı¿·˘
±√˘«fl‹Î_ ±Î◊Õı. ±Î ÁÎfl ∞‰÷Î_ ΩHÎÌ ·¥ Ëı Ï«kÎ ÷_ ±Î…◊Ì -
±I›Îfl◊Ì … ÿkÎfi΋ V‹flH΋Î_ ·Î√Ì Ω. –– 11 ––
Á_√Ï÷ — …ıfiı …ı‹ ¿fl‰_ ˢ› ÷ı‹ ¤·ı ¿fl÷Î_, ÷_ ÷Îv_ ¿Î‹ ¿fl
±ı‰Î ¤Î‰◊Ì ¿Ëı »ı —-
flŒ¢ flÊŒ¢ flÊŒ ‡ÊÍ⁄U·È Á„UàflÊ
∑§Ê√ÿ¢ ÷ÊáÊ¢ ÷á«UflË⁄U Áfl„UÊÿ –
ŸÎàÿ¢ ªËâ ŸÊŒ‹Èéœ ‚◊åÿ¸
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 12 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 64 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÂOÿÎ◊˝ — flŒ¢ - «Îflı› ‰ıÿ, flÊŒ¢ - ‰Îÿ-ω‰Îÿ, flÊŒ‡ÊÍ⁄U·È - ‰Îÿ-
’˛Ï÷‰Îÿ ¿fl‰Î‹Î_ ÂÒflÎ=‰ıÏÿ›Î, Á„UàflÊ - Á˘Ó’Ì ÿ¥fiı, ∑§Ê√ÿ¢ - ¿ÎT›-¿Ï‰÷Î,
÷ÊáÊ¢ - fiÎÀ¿fi˘ ±ı¿ ’˛¿Îfl, ÷á«UflË⁄U - ωÿÒÊ¿-«ıÀ¿-¤‰Î›˘, Áfl„UÊÿ -
»˘ÕÌfiı, ŸÎàÿ¢-ªËâ - fiΫ-√Îfi, ŸÊŒ‹Èéœ - fiÎÿÁ@÷-√Ì÷flÏÁ›Î±˘fiı,
‚◊åÿ¸ - Á˘Ó’Ìfiı, Ëı Ï«kÎ ÷_ rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl.
ÿ¥ ‰Îÿ Á˘Ó’Ì ⁄‘Î ‰ıÏÿ›Îfiı
‰‚Ì ¤Î_ Õ fiı fiÎÀ¿˘ «ı À ¿˘fiı
¤·ı fiΫ÷Îfiı fl‹ı fiÎÿÁ@÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 12 ––
ω‰flHÎ — ±ËŸ ±Î f·˘¿‹Î_ ‰ıÿ-‰ÎÿÂÒflÎ-‰ıÏÿ›Î ÂOÿ ’˛›˘F›˘
»ı, ÷ıfiı ‹ÎÀı √Ì÷΋Î_ flŒflÊŒ⁄UÃÊ— - ‰ıÿfi˘ ±Î‘Îfl ·¥ ±fiı¿ ’˛¿ÎflfiÎ
‰Îÿ-ω‰Îÿ ¿flfiÎflÎ - ‰ıÏÿ›Î (√Ì÷Î-2/42-43-44) ±◊ν÷˚ ‰ıÿ˘‹Î_
±Î ·˘¿ ±fiı ’fl·˘¿fiÎ ¤˘√˘fiÌ ’˛Î„M÷ ‹ÎÀı ±fiı¿ ’˛¿ÎflfiÎ_ ¿ÎQ› ¿‹˘˝fiÎ_
±fiı¿ Œ‚ ⁄÷ÎT›Î_ »ı; ±ı‹Î_ …ı‹fiÌ ±ÎÁ„@÷ »ı ÷ı‰Î ·˘¿˘fiı ‹ÎÀı ±ËŸ
±Î f·˘¿‹Î_ ‰ÎÿÂÒflÎ-‰ıÏÿ›Îfiı ±ı‹fiÎ ‰Îÿ Ëı Ï«kÎ ÷_ Á˘Ó’Ì ÿı. Ω÷-
Ω÷fiÌ ¿Ï‰÷α˘ - ‹fi√œo÷ ¿S’fiα˘‰Î‚Î_ ¿ÎT›˘, ±fiı ¤Î_Õ ¤‰Î¥
’˛¿ÎflfiΠω¿Ú÷ μ’ÿı ±Î’fiÎflÎ_ fiÎÀ¿˘ ⁄‘Î_ ωÿÒÊ¿˘fiı-«ıÀ¿˘fiı Á˘Ó’Ì
ÿı. L≤I›√Ì÷-fiΫ√Îfi √ΛfiflÏÁ›Î±˘fiı Á˘Ó’Ì ÿı, ±ı ±◊˝ »ı. ¿ÎflHÎ ¿ı
±ı ⁄‘_ T›◊˝-±ı¿ÕΠωfiÎfiÎ ÂÒL› …ı‰_ »ı; …\±˘ -
Â_ ◊›_ ‰ıÿ‰ÎHÎÌ ⁄@›Î◊Ì CÎHÎÌ ?...4
Â_ ◊›_ ·˘¿ ±«fl… ’‹ÎÕÌ...5
Â_ ◊›_ √z fiı ’zfl«fiÎ ◊¿Ì
Â _ ◊› _ ¿ÎT›flÁ ¤Ò Ï fl ’Ì‘ı . ..6
‰ıÿfiÎ_ ‹Ò‚fiı ÂÎVhÎfiÎ ÁÒflfiı
…√÷ ¿fl÷Îflfiı Ωı fi Ωı›˘...8
(μ.’Î. 18)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 65 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

⁄‘Î … ‰ıÿ˘fi˘ ‰ÎV÷ω¿ ±Ï¤’˛Î› ’fl‹ÎI‹ÎfiÎ_ V‰w’fi_

’˛Ï÷’Îÿfi ¿fl‰Îfi˘ »ı. ‰ıÿ˘ ¶ÎflÎ ΩHΉΛ˘B› ±ı¿ ’fl‹ırfl … »ı;
¤√‰Îfiı lÌ‹¬ı ¿èÎ_ »ı - flŒÒp‚flÒ¸⁄U„U◊fl fll— (√Ì÷Î 15/15) ⁄‘Î
… ‰ıÿ˘ ¶ÎflÎ Ë_ … ΩHΉΛ˘B› »\_. ÷ı◊Ì ‹fiW›ı ω‰ı¿’Ò‰˝¿ ’˘÷ÎfiÎ_
¿÷˝T›fi˘ Ïfiç› ¿fl‰Îfi˘ »ı.
±ı … flÌ÷ı ¿ÎT›fl«fiÎ ¤√‰ÎfifiÎ ’fl‹’ÿfiÌ ’˛Î„M÷ ‹ÎÀı »ı -
∑§Ê√ÿÊäŒ◊¸¬˝ÊÁåÃSÃÈ ÷ªflãŸÊ⁄UÊÿáÊ ø⁄UáÊÊ⁄UÁflãŒSÃflÊÁŒŸÊ - ‹ÎHÎÁfiı
¿ÎT›◊Ì ‘‹˝fiÌ ’˛Î„M÷ ¤√‰Îfi fiÎflΛHÎfiÎ «flHο‹‚fi_ V÷‰fi ¿fl‰Î◊Ì
◊Λ »ı. ‹ËÏÊ˝ ¤fl÷ ‹Ïfi±ı fiÎÀuÂÎjÎfiÌ fl«fiÎ ¿flÌ, ŸÊ≈K— ¬¢ø◊Ù
flŒ— fiÎÀ¿ ’Î_«‹˘ ‰ıÿ »ı; ’HÎ ±ı ¿·Î ωʛ·˘·’ ·ı¬¿˘ ±fiı
¤…‰fiÎflα˘fiÎ ËÎ◊ı ±‰fiÏ÷fiı ’Î‹Ì ÷ı◊Ì ±ËŸ ÷ıfiÎ ÷ÊáÊ - Ïfi¿ÚWÀ
fiÎÀu V‰w’fiÌ ÷◊Î ¤Î_Õ - Ïfi¿ÚWÀ ’˛¿ÎflfiÎ ±Ï¤fiı÷Î V‰w’fiÌ ‰Î÷
¿flÌ »ı. fiÎÀ¿fiÌ ÁÎ◊ı Ï÷flV¿ÎflÁÒ«¿ «ıÀ¿ ÂOÿ ΩıÕÎ¥ √›˘. ¿Ëı‰Îfi_
÷ÎI’›˝ ±ı ⁄‘Ì ±‹ÒS› ∞‰fi ‰ıÕŒ‰Î ‹ÎÀıfiÌ ’˛T≤Ïkα˘ »ı. fiÎÿ-
±fiÎË÷fiÌ ∑Ïʱ˘fiÌ ÁΑfi΋Î_◊Ì Á_√Ì÷ÂÎôÎfi˘ μÿ˚¤‰ ◊›˘. ±Î¬˘
Á΋‰ıÿ Á_√Ì÷‹› »ı. ±ı … Á_√Ì÷ÂÎôÎ fl˘∞-fl˘ÀÌ fl‚fiÎflα˘fiÎ ËÎ◊ı
Q›Ï{¿fiÎ V÷flı ±‰fiÏ÷ ’ÎQ›_. ‹ÎÀı ±ı ⁄‘_ »˘ÕÌ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flH΋Î_
∞‰fi T›÷Ì÷ ¿fl‰ÎfiÌ ±ËŸ xÿ›’Ò‰˝¿fiÌ ¤·Î‹HÎ ¿flÎ¥ »ı. –– 12 ––
Á_√Ï÷ — ““’ÒF› ⁄Î’∞ ! ±Î’ ¿Ë˘ »˘ ÷ı‹ ±‹ı ±Î‰Ì ⁄‘Ì
’˛T≤Ïkα˘ I›∞ ÿ¥±ı ÷˘ ¬Î¥±ı Â_, ’Ëıfḻı - ±˘œÌ±ı Â_ ?”” ±ı‰Ì
Â_¿ÎfiÎ Á‹Î‘Îfiw’ı ¿Ëı »ı —-
SflÊmSflÊŒÍ ‚à∑§ŒãŸÊÁŒ ÷È∑§àflÊ
„UËŸ „Uêÿ¸˘„UË⁄UÉÊÙ· ‡ÊÁÿàflÊ –
øË⁄¢U ø‹¢ ˇÊı◊flÀ∑§ÊÁŒ œÎàflÊ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 13 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 66 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ÂOÿÎ◊˝ — SflÊmSflÊŒÍ - SflÊŒÍ •SflÊŒÍ - V‰ÎÏÿWÀ ¿ı V‰Îÿ ωfiÎfi_

›Î ¬flÎ⁄ (fi ¤Î‰ı) ±ı‰Î V‰Îÿ‰Î‚_, ‚à∑§ŒãŸÊÁŒ - ‚Ø ∑§ŒãŸ •ÊÁŒ -
Á÷˚ - ÁÎfl_ - ⁄ÎÁ‹÷Ì «˘¬Î, ¤ÎÏ·›Î CΙ ‰√ıflı, ¿ÿLfi - ¬flÎ⁄ ±Lfi
- ¿˘ÿflÎ_ - ⁄ΉÀ˘ - ‹¿Î¥ ‰√ıfl,ı ÷ÈÄàflÊ - ¬Î¥fiı, „UËŸ - ÷E» (¬flÎ⁄),
„Uêÿ¸ - ‹Ëı·‹Î_, •„UË⁄UÉÊÙ· - ‹Î·‘ÎflÌ›˘fiÎ ’ÕΉ - ‰ÎÕ ‰√ıflı, ‡ÊÁÿàflÊ
- ’ÕuÎ flËÌfiı, øË⁄¢U - «Ÿ◊flÎ ŒÎÀı·Î_ ‰jÎ, ø‹¢ - «ÌflfiÌ ÁÎ◊ı ±Î‰÷˘
‰ôÎÁÒ«¿ ÂOÿ, ˇÊı◊ - ÂHÎfi_ ⁄fiı·_ ‰ôÎ ±◊‰Î flıÂ‹Ì ‰ôÎ ⁄_fiı ±◊˝
◊Λ, flÀ∑§ÊÁŒ - flÀ∑§ •ÊÁŒ - ‰S¿·-{ÎÕfiÌ »Î·‹Î_◊Ì ⁄fiΉı·_ ‰ôÎ,
œÎàflÊ - ‘ÎflHÎ ¿flÌfiı, ’ËıflÌfiı, Ëı Ï«kÎ, ’˛Ï÷f‰ÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ
¿fl. –– 13 ––
‹‚ı ÷ı ¬¥ Ï‹WÀ ˢ ¿ı ¿ÿLfi
flËı‰_ ’ÕÌ ‰ÎÕQËı·ı ±ÁLfi
¤·ı «Ÿ◊flÎ_ flıÂ‹Ì ‰ôÎ ÁÒ÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 13 ––
ω‰flHÎ — lÌ ¤√‰Lfi΋ V‹flHÎ - lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ±ı¿ÿ‹
Áfl‚ »ı. ±ı‹Î_ Ωı ¿˘¥ ±CÎflÌ ⁄Î⁄÷ ˢ› ÷˘ ÷ı …ı ’˛¤fi_ fi΋ V‹flHÎ
¿fl‰Î‹Î_ ±Î‰ı »ı ±ı ’˛¤‹ Î_fiÌ l©Î. ±Î‹ ÷˘ ‹ÎHÎÁ‹ÎhÎ ¿Ë˘ ’˛ÎHÎÌ‹ÎhÎfiÌ
‹Ò‚¤Ò÷ ±Î‰U›¿÷Î (Basicneeds) ‹ÎhÎ hÎHÎ … »ı - fl˘ÀÌ, ‹¿Îfi,
¿’ÕÎ. ’HÎ ‹ÎHÎÁ V‰¤Î‰ı flÎ…ÁÌ ±fiı ÷΋ÁÌ Ë˘‰Î◊Ì ±ı H Îı
±Î‰U›¿÷α˘ ‹ÎÀıfiΠωÏÂWÀ ÂOÿ˘ ⁄fiÎT›Î »ı; …ı‹ ¿ı - ¬Î‰_-’̉_ -
¬Î‰_ …wflÌ »ı ÷ıfiÌ ÁÎ◊ı ’ÎHÎÌ ±Î‰Ì … Ω› »ı. ‹ÎHÎÁfiı ¬Î‰Î ÁÎ◊ı
’̉Îfi_ - »ÎÂ, Âfl⁄÷ (‰√ıflı) Ωı¥±ı. ±ı … flÌ÷ı ’Ëıfl‰_-±˘œ‰_ -
’Ëıfl‰_ ⁄flÎ⁄fl »ı, fiBfi÷ÎfiÎ Ïfi‰ÎflHÎ ‹ÎÀı …wflÌ »ı, ’HÎ ±˘œ‰_ ±ı
ω·ÎÁ »ı, ‹ÎHÎÁfiı ÁflÁ Âη, ÿÂη, «_ÿÕÌ ±˘œ‰Î Ωı¥±ı ‰√ıflı.
±Î T≤ÏkÎfiı ¿ÎflHÎı ‹ÎHÎÁ ¤√‰Îfi‹Î_ l©Î flÎ¬Ì Â¿÷˘ fi◊Ì. ⁄Î¿Ì …ı
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 67 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Á÷÷ ¤√‰Lfi΋ V‹flHÎ ±fiı ¤√‰ÿ˚ ÂflH΋Î_ flËı »ı; ÷ıfiı ‹ÎÀı ¤√‰Îfiı
‰«fi ±Î’ı·_ »ı —- Ã·Ê¢ ÁŸàÿÊÁ÷ÿÈQ§ÊŸÊ¢ ÿÙªˇÊ◊¢ fl„UÊêÿ„U◊˜ (√Ì÷Î-9/22)
±◊ν÷˚ ÏfiI›ÏfiflL÷fl ‹Îfl_ (¤√‰Îfifi)_ Ï«_÷fi ¿flfiÎflfiÎ ›˘√ZÎı‹fi_ ‰Ëfi
Ë_ ¿v_ »\_. Ë_ (¤√‰Îfi) ÷ı‹fiı ’˛ÎM÷ ¿flÎ‰Ì ÿ™ »\_. ±’˛ÎM÷fiÌ ’˛Î„M÷
±ıÀ·ı ›˘√ ±fiı ’˛ÎM÷fiÌ flZÎÎ ±ıÀ·ı ZÎı‹. ÷ı◊Ì Ïfiç›’Ò‰˝¿ Á‹…‰_
Ωı¥±ı ¿ı, …ı ·˘¿˘ ¤√‰Îfi lÌÿkÎ ’flΛHÎ ◊¥fiı ±fiL›Ï«kÎı=Ï«kÎfiı
±L› ⁄Î…\ fi …‰Î ÿ¥fiı ÷ı‹fi_ ’˛ı‹’Ò‰˝¿ ÏfiI›-ÏfiflL÷fl Ï«_÷fi ¿flı »ı,
±ı‰_ Ï«_÷fi ¿fl÷Î_ ¿fl÷Î_ ∞‰fifiÎ_ ⁄‘Î_ … ¿‹˘˝ ¿flı »ı; ±L› ¿ÂÎfiÌ
¿Î‹fiÎ, ±’ıZÎÎ flÎA›Î ωfiÎ, ÷ıfiÌ Ï«_÷Î fi ¿fl÷Î_ ÿk΋Î_ … Ï«kÎ „V◊fl
flάı »ı; ÷ı‹fiÎ ∞‰fi-Ïfi‰Î˝Ëfi˘ Á_’ÒHν ¤Îfl ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› ’fl
»ı. ±Îfi_ ¿ÎflHÎ ±ı »ı Á‰˝Â„@÷‹Îfi ¤√‰Îfiı ‹Îfi‰ ±fiı ÷ıfiÎ_ ∞‰fifiÌ
Á_’ÒHν fl«fiÎ V‰›_ ¿flÌ »ı; …\±˘ —-
ÏÿT› fl«fiÎ ¿flÌ ‹Îfi‰Ì ÷fi fl«Ì
±_ √ μ’Î_ √ ◊Ì ’Ò H ν ¿ı ‰ Ì;
ÿB‘ ’ıÿÎ ¿flÌ …fifiÌfiÎ V÷fi ωÊı
…L‹ ’Ëı·Î_ ·Ì‘Ì ÁÒ‘ ¿ı‰Ì ±ı‰Ì... !!
(μ.’˛Î. M≤. 17)
‹fiW›fiÎ ±Î ÂflÌflfiÌ ¤Ì÷flfiÌ fl«fiÎ Ωı¥fiı ¤·¤·Î ‰ˆiÎÎÏfi¿˘
±Îç›˝«„@÷ ◊¥ Ω› »ı. ⁄Ì∞ ‰Î÷ …‰Î ÿ¥±ı ’HÎ ‹ÎhÎ ±Î ÂflÌfl‹Î_
‹Ò¿‰Î‹Î_ ±Î‰ı·Î_ ωω‘ ±Î› (¿˘◊‚̱˘-Bags) Ï’kÎΛ, ‹ÒhÎΛ,
‰Ì›Î˝Â›fiÌ fl«fiÎ ¿ıÀ·Ì ±Îç›˝¿Îfl¿ »ı ! ‰‚Ì, ⁄΂¿ …L‹ı I›Îflı ÷ıfiı
’Ëı·Î‹Î_ ’Ëı·˘ ¬˘flο ¿›˘ ±Î’‰˘ ? ±ı ÷tfi Ïfiÿ˘˝Ê ±fiı »÷Î_› ÏÿT›
±ı‰Î ¬˘flοw’ ‹Î÷ÎfiÎ ÿÒ‘fiÌ fl«fiÎ …L‹ ’Ò‰ı˝ … …ıHÎı ¿flÌ »ı ±ı ‹ÎflÌ
¿¥ Á_¤Î‚ fiËŸ ·ı ? ±ı ‹ÎHÎÁı Á‹…‰Îfi_ »ı.
’˛ÎflO‘‰Â F›Îflı …ı ‹Y›_ ÷ı ¬Î‘_ - @›Îflı¿ Ï‹WÀÎLfi, @›Îflı¿ ¿˘ÿflÎ,
F›Î_ ÁÒ÷Î I›Î_ ËÏfl ËÏfl !! ±ı ⁄‘Î ’˛ÎflO‘fiÎ ¬ı·-÷‹ÎÂÎ »ı; ‹fifiı
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 68 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
’˛ÎflO‘fi˘ V‰Ì¿Îfl ¿fl÷Î_ Â̬‰‰Îfi_ »ı. ‹ÎHÎÁfi_ ‹fi …ı fi◊Ì, ÷ı ’΋‰Î
μ‘΋Π¿flı »ı; …ı »ı ÷ıfi˘ ±Îfi_ÿ ·¥ ¿÷_ fi◊Ì; ÷ı◊Ì lÌ ±‰‘Ò÷∞
±ı¿ ¤…fi‹Î_ ¿Ëı »ı —-
flı ‹fi ! ‹V÷ ÁÿÎ Ïÿ· flËıfiÎ
±Îfi ’Õı Á˘ ÁËfiÎ... ‘˛.
¿˘¥ Ïÿfi ¿o⁄· ¿˘¥ Ïÿfi ±_⁄fl, ¿¤ Ïÿ√_⁄fl Á˘fiÎ
±ÎI‹fiÂı ‹ıÓ ÿıË ¤Ò·Î ¿ı, ÁÎZÎÌ Ë˘¿fl flËfiÎ... flı ‹fi. 1.
¿˘¥ Ïÿfi ‘Ì√Õ ‹˙… μÕÎfiÎ, ¿˘¥ Ïÿfi ¤Ò¿ ÁËÎfiÎ
¿˘¥ Ïÿfi ‰ÎÕÌ, ¿˘¥ Ïÿfi √ÎÕÌ, ¿¤ ‹ÁÎHÎ …√ÎfiÎ... flı ‹fi. 2.
¿˘¥ Ïÿfi ¬ÎÀ ’·_√ ÁΩfiÎ, ¿˘¥ Ïÿfi ‘Ò· Ï⁄»˙fiÎ;
¿˘¥ Ïÿfi ÂÎË ⁄fiı ÂÎË˘Ó ¿ı, ¿¤ Œ¿ÌflÎ ÿÌfiÎ... flı ‹fi. 3.
¿Õ<±Î ‹ÌÃÎ Á⁄¿Î ÁfifiÎ, ‹¬ ±Q≤÷ ⁄flÁÎfiÎ,
Á‹… ÿ—¬ Á¬ fi¤ ⁄Îÿ· Á‹, fl_√ Á_√ »^ÕÎfiÎ... flı ‹fi. 4.
…ı ‹Y›_ ÷ı Áÿ˚√v ¤√‰ÎfifiÌ ¿Ú’Î◊Ì … ‹Y›_ »ı; ±Î ÿı¬Î÷Î_
Á¬ÿ—¬ ±Î¿ÎÂÌ ‰Îÿ‚ = ‰Î›fiÎ_ ÿ‚ »ı - CÎıflΛ fiı ω¬flΛ ±ı Á‹∞;
fl_√w’ ‹Î›Î ‹‹÷ÎfiÎ Á_√◊Ì »^ÀÌ, Ëı Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_
V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. ±ı ±Î f·˘¿fi_ ÷ÎI’›˝ »ı. –– 13 ––
Á_√Ï÷ — ¿Î‹fiÎ ’ÒÏ÷˝ ‹ÎÀı ⁄ÌΩ_ ’HÎ ÁΑfi˘ »ı - ÂÎô΢ »ı; ‹ÎHÎÁ
Á¬fiÌ Â˘‘‹Î_ ±ı ÷flŒ ‰‚ı »ı, ±ı I›…‰ÎfiÌ «ı÷‰HÎÌw’ı ¿Ëı »ı —-
◊ãòÊ¢ ÃãòÊ¢ ÿãòÊ ÁfllÊÁŒ ‚flZ
àÿ∑§àflÊ ŒÍ⁄U ÃËÕ¸ÿÊòÊÊÁŒ∑¢§ ø –
¬ÊΔ¢U ¬Í¡Ê¢ ¬Èá«U˛◊flÊÁ¬ ∑§CÔ¢U
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 14 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 69 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÂOÿÎ◊˝ — ◊ãòÊ¢ - ‹_hÎÂÎôÎ (◊ŸŸÊØ òÊÊÿÃ ßÁà - ‹fifi ¿fl‰Î◊Ì
‹ÎHÎÁfiı ÷ÎflÌ ÿı ÷ı), ÃãòÊ¢ - ÷LhÎÂÎôÎ (ÃãÿÃ •ŸŸ flÊ - ÃŸÈ ÁflSÃÊ⁄U
- …ı ÂÎôÎ ¶ÎflÎ ’˛›˘√ ¿flfiÎflfiÎ Á΋J›˝fi˘ ωV÷Îfl ◊Λ ÷ı), ÿãòÊÁfllÊÁŒ
- ÿãòÊ ÁfllÊ •ÊÁŒ (±ÎÏÿ ¶ÎflÎ μ’ÎÁfiÎfi˘ Á‹Î‰ı ◊Λ) - ›_hΠωzÎ
- ÁΑfi - ÷Ή̅ ±ÎÏÿfi_ ÂÎôÎ, àÿ∑§àflÊ - »˘ÕÌfiı, ŒÍ⁄U - ÿÒfl …,
ÃËÕ¸ÿÊòÊÊÁŒ∑¢§ - ÃËÕ¸ÿÊòÊÊ •ÊÁŒ - (•ÊÁŒ ¶ÎflÎ ‰˛÷ - ±«˝fifi˘ Á‹Î‰ıÂ
◊Λ), ø - ‰‚Ì, ¬ÊΔ¢U¬Í¡Ê¢ - ’ÎÃ-’ÒΩ, ¬Èá«U˛◊flÊÁ¬ - ¬Èá«¢U˛ ∞fl •Á¬ -
ÀÌ·Î_ À’¿Î_ ’HÎ («), ∑§CÔ¢U - ¿WÀÿΛÌ, Ëı Ï«kÎ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋
V‹flÌ ·ı. –– 14 ––
⁄‘_ ‹_hÎ÷_hÎÎÏÿ ›_hÎÎÏÿ …ı …ı
÷∞ ÷Ì◊˝ ›ÎhÎÎÏÿ flı” …ı ÁËı…ı.
‰‚Ì ’ÎÃ’ÒΩÏÿ ÀÌ·Î_› ¿WÀ
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 14 ––
ω‰flHÎ — ’Ò‰ı˝ f·˘¿-7‹Î_ ωω‘ ’_◊˘ ±fiı ‹Î√˘˝fiÎ Á΋ÎL›
’Ïfl«›fiÎ ±_÷ı ±ı‰˘ ÏfiW¿Ê˝ ÷ÎflT›˘ ¿ı ‹Î√˝ ⁄ı »ı - ÿÏZÎHÎ ±fiı ‰Î‹.
±ËŸ ±Î f·˘¿‹Î_ ±ı ⁄ÌΩ ‰Î‹‹Î√a ÁΑfiÎ »˘Õ‰ÎfiÌ ›Î ÷ı ÷flŒ fi
ŒoÀÎ÷Î_ fi΋V‹flHÎw’ Áfl‚-Ïfiÿ˘˝Ê ’©Ï÷ ±’fiΉ‰Î ÁÒ«T›_.
hÎHÎ ¬Ò⁄ ‹˘ÀÌ Ï‰zα˘ ±fiı ÷ıfiÎ_ ¬Ò⁄ ‹˘ÀÎ_ ÂÎô΢ »ı - ‹_hÎωzÎ
- ‹_hÎÂÎVhÎ, ÷_hÎωzÎ-÷_hÎÂÎôÎ, ›_hÎωzÎ-›_hÎÂÎôÎ. ·√¤√ ⁄‘Î …
Á_’˛ÿΛ˘ (f·˘¿-7 ’˛‹ÎHÎı - ’_◊˘)fiÌ ⁄‘Î … ’˛¿ÎflfiÌ ÁΑfiα˘fiÎ_ √Òœ
flËV›˘ …ı ÷ı Á_’˛ÿΛfiÎ ÷_hÎÂÎVh΋Î_ »^’Λı·Î_ »ı. ÷_hÎ ⁄‘Î … ’˛¿ÎflfiÌ
ÁΑfiα˘fi_ ±Ïfi‰Î›˝ ±_√ »ı. ÷ı‹Î_ ±Ï÷V◊Ò‚ ±ı‰Ì ÁΑfi ’©Ï÷◊Ì
‹Î_ÕÌfiı ±Ï÷√èÎ ‹_hÎÂÎôÎ ÷◊Î ÷ıfiÎ◊Ì ’HÎ ‰‘Îflı √èÎ÷fl-›_hÎÁΑfiÎÏÿ
⁄‘Î … Ïø›Î¿˙·˘fi_ ω√÷’ÒHν ‰Hνfi »ı. …ı‰Ì flÌ÷ı ‹fiW›fiÌ ’˛¿ÚÏ÷
Á΄k‰¿, flÎ…ÁÌ, ÷΋ÁÌ ¤ıÿ◊Ì hÎHÎ ’˛¿ÎflfiÌ Ë˘› ÷ı‰Ì flÌ÷ı ÁΑfiÎ
’˛HÎÎ·Ì ’HÎ √HΤıÿı hÎHÎ ’˛¿ÎflfiÌ Ë˘›. ±ËŸ lÌ ±‰‘Ò÷∞ flÎ…ÁÌ ‹_hÎ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 70 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
- μ’¤˘√fiÌ ’˛Î„M÷ ‹ÎÀıfiÎ_ ‹_hÎ, ÷΋ÁÌ ‹_hÎ - ¿˘¥¿fiÎ ‹ÎflHÎ-μE«ÎÀfi
‹ÎÀıfiÎ ‹_hÎ, ÷_hÎ, ›_hÎ◊Ì ÿÒfl flËı‰Îfi_ ¿Ëı »ı.
±ı… flÌ÷ı ‰˛÷, ÷Ì◊˝ ±«˝fi ’HÎ Ωı ±ı¿ fl˘√fiÌ …ı‹ ¿fl‰Î ¬Î÷fl
¿flΛ ÷˘ ÷ı ÿı¬ÎÕ˘‹ÎhÎ »ı. ‹ÎÀı fl_√ ’˛ë˘kÎfl‹Î·Î‹Î_ ÷Ì◊˝, ÿı‰ ±fiı
‹_hÎfiÌ Á_¿S’fiÎ V’WÀ ¿flÌ »ı -
Á∑¢§ ÃËÕZ - ÷Ì◊˝ ±ıÀ·ı Â_ - ÷Ì◊˝ ¿›_ ? SflSflʢâ - ‹ÎHÎÁfi_ ’˘÷Îfi_
Â© ±_÷—¿flHÎ … ÷Ì◊˝ »ı. ∑§Ù ◊¢òÊ— - ‹_hÎ ¿›˘ ? EÊ‚∑ΧÃÙ „¢U‚— - ‚Ù˘„¢U
- rÎÁ-’˛rÎÁ‹Î_ …’Î÷˘ „¢U‚-‚Ù˘„¢U ‹_hÎ »ı.
¬v_ ÷Ì◊˝ ‹ÎHÎÁfiÎ “V‰”fiÌ ⁄ËÎfl @›Î_› fi◊Ì. ÷Ì◊˝›ÎhÎÎ ±ıÀ·ı
ÿkÎfi΋V‹flHÎ ÁÎ◊ı ’˘÷ÎfiÎ_ ¤Ì÷flfiÌ ›ÎhÎÎ. ÷ı◊Ì ÷ı±˘ ±ı¿ ¤…fi‹Î_
¿Ëı »ı -
‹fi ‹ıÓ ‹_Ïÿfl ‹fi ‹ıÓ ‹Òfl÷, ‹fi ’ÒΩ ±ı¿ ÏË Áı
‹fi ‹ıÓ ¿Î⁄Î ‹fi ‹ıÓ ¿ÎÂÌ, ¤ıÿ ÿÒËÌ ‹fi ÏË Áı - ±Î÷‹.
±Î÷‹ Ωfi Ï·›˘ ‹Ò· ÏËÁı.
(±.±Î. 169-170)
±ı … flÌ÷ı ’ÒΩ-’Îà Ωı ‰ıÃfiÌ …ı‹ ÿı¬ÎՉΠ¬Î÷fl ◊Λ ÷˘ ±ıfi˘
¿Â˘ ±◊˝ fi◊Ì. ÷ı‹ ÀÌ·Î_-À’¿Î_ ’HÎ ‹ÎhÎ ÿı¬ÎՉΠ‹ÎÀıfiÎ … ⁄fiÌ flËı
÷˘ ±ıfiÎ◊Ì ’˛¤-Áÿ˚√v ¤√‰ÎfifiÌ ’˛Î„M÷ ◊÷Ì fi◊Ì, ±ı ÷˘ ∂·ÀÎfi_
±L›fiı »ı÷flfiÎv_ ◊¥ ’Õı; ‹ÎÀı ⁄Ë V’WÀ ÂOÿ˘‹Î_ ¿èÎ_ »ı —-
ÃÎà μ’fl ¿›˘˝ ‹ı· ‹Î_Ëı ¤›˘˝, ¬ı· ¬ı·ÎÕÌfi˘ ’ıÀ ¤fl‰˘
ËÏfl ËÏfl flÎ÷Ïÿfi ‹¬ ◊¿Ì ±Îı«›˘˝ ±Î_Á ’ÎÕÌ ‹Ò‰_ ˘ ¤Î_Õ ¤Î‰˘,
¿>Õ fiı ¿’À ¿<¿‹˝ ‹Î_Ëı ¤›Î˝, ⁄ËÎfl◊Ì Ï÷·¿fiı »Î’ ÿÌ‘Î,
‹Î‚fiı À΂◊Ì ‹Òœ …fi »ı÷›Î* ‹ÌÃÕÌ ‰ÎHÎÌ◊Ì ¿‰fi ¿Ì‘Î_.
¤…fi ±Q≤÷÷b_ ±Âfi ωÊfi_ CÎb_... (μ.’˛Î. 26-27)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 71 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±Î »ı÷flÏ’_ÕÌ »ı. μ’fl ‰Î‘Î-√ıv±Î ‰ŸÀuÎ ±_ÿfl ‹ı·, Ïÿ‰ÁflÎ÷
ËÏfl ËÏfl ⁄˘·‰Îfi_ ‹fi‹Î_ ¿>Õ ¿’À, √‚΋Î_ ‹Î‚Î, ËÎ◊‹Î_ ¿fl÷η, ‹Î◊ı
Ï÷·¿, ±Q≤÷fi_ ¤…fi-¤˘…fi ωÊfi,_ ‹¬◊Ì fl΋-fl΋fi_ √Îfi ±fiı K›Îfi
ÿ΋-’ˆÁÎ ±fiı «Î‹-’flôÎÌfi_ - ±Î‹ ±Î‰Ì flÌ÷ı ‹„@÷ ‹‚÷Ì fi◊Ì. ±ı¿
Ï«kÎı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ◊Ì ‹„@÷ ’˛ÎM÷ ◊Λ. –– 14 ––
Á_√Ï÷ — ÷˘ ‰‚Ì, ‹fiW›fiı ’˛ÎM÷ ◊›ı·_ ∞‰fi-±Î›W› V‰S’ »ı,
±ı ‰ÎV÷‰fiÎ Á_ÿ¤˝fi˘ ω«Îfl ¿fl‰Î ‹ÎÀı ’˛ıflı »ı —-
•ÊÿÈ— SflÀ¬¢ SflÀ¬◊àÿãÃ◊fl
∑§Ê‹√ÿÊœ˝Ù ◊àÿ¸◊·¢ ÁŸ„UÁãà –
ÃÊL§áÿ¢ Ã flÊÁ⁄U¬Í⁄U¬˝∑§À¬¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 15 H
ÂOÿÎ◊˝ — •ÊÿÈ— - ±Î›W›, SflÀ¬¢ - À>_¿_ (±˘»\_), SflÀ¬◊àÿãà ◊fl
- SflÀ¬¢ •àÿãâ ∞fl - À>¿_ _< ±ıÀ·ı ±I›_÷ À>¿_ ,_< ∑§Ê‹√ÿÊÉÊ˝— - ¿ÎÔ‚w’ T›ÎCβ-
‰ÎCÎ, ◊àÿ¸ - ‹flHÎÂÌ·, ◊·¢ - CÎıÀÎ_fi,ı ÁŸ„UÁãà - ËHÎı »ı, ÃÊLáÿ¢ - ›‰ÎfiÌ,
Ã - ÷ÎflÌ, flÊÁ⁄U¬Í⁄U ¬˝∑§À¬¢ - fiÿÌfiÎ ’Òfl …ı‰Ì (ZÎÏHο) »ı, ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ,
÷_ rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 15 ––
±flı ±Î› À>_¿<_ ¿flı ¿Î‚ ËÎV›
ËHÎı ¿ıÁflÌ …ı‹ ‹ıÓœ˘ ‹fiW›
…\‰ÎfiÌ fiÿÌ’fl ’ıflı ZÎHÎV◊
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 15 ––
ω‰flHÎ — ±ËŸ √…flÎ÷Ì‹Î_ ±Î› À>¿_ _< ±ı‹ ¿èÎ_ »ı; À>¿_ _< ±ıÀ·ı ¿ıÀ·_
À>_¿<_ ? ±ı ⁄÷Ή‰Î ‹ÎÀı Á_V¿Ú÷‹Î_ V‰S’ ⁄ı ‰Îfl ’˛›˘∞ ÷ıfiı ‹ÎÀı ±I›_÷_
±ı‰ - ±Ï÷› …, ±◊ν÷˚ À>_¿Î◊Ì ’HÎ À>_¿<_ ±Î›W› »ı. ÷ı◊Ì … Á_V¿Ú÷fiÎ
¿Ï‰±ı •ÊÿÈ— ∑§À‹UÙ‹‹Ù‹¢ - ±Î›W› …·fiÎ ÷fl_√ …ı‰_ ±„V◊fl »ı ±ı‹
¿èÎ_ »ı. ±ıfiÌ Á΋ı ¿Î‚-‹ÚI›w’ ¿Î‚ ËÎV› ¿fl÷˘ ∂¤˘ »ı; …ı‰Ì flÌ÷ı
T›ÎCβ-‰ÎCÎ ›Î ¿ıÁflÌ-ÏÁ_Ë ‹ıÓœÎfiı-CÎıÓÀÎfiı ËHÎı {’À ‹ÎflÌfiı Ωı÷Ωı÷΋Î_
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 72 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÿ⁄˘«ı ÷ı‹ ±Î Q≤I›w’ ¿Î‚ Ωı÷Ωı÷΋Î_ ‹ÎHÎÁfiı ÿ⁄˘«ı »ı. ÷ÎvH›-
›‰ÎfiÌ »ı; ’HÎ ÷ı fiÿÌfiÎ ’Òfl …ı‰Ì ÁÕÁÕÎÀ ’ÒflÌ ◊¥ …fiÎflÌ, «Îfl
Ïÿ‰ÁfiÌ «Î_ÿfiÌ …ı‰Ì »ı. ÷ı◊Ì Á_V¿Ú÷fiÎ ¿Ï‰±ı ¿èÎ_ —- ∑§Áìÿ ÁŒfl‚
SÕÊÁÿŸË ÿıflŸüÊË —- ›‰ÎfiÌ Á_ÿfl ÷˘ »ı ’HÎ ÷ı ◊˘Õο Ïÿ‰Á ’Òfl÷Ì …
»ı. ±ı ±◊˝‹Î_ … ±‰‘Ò÷∞ ±ı¿ ¤…fi‹Î_ ¿Ëı »ı —-
‰Êν¿Î‚ı ‰ÎÏfl ∂»‚ı, fiËıfl fiÿÌ ∂¤flΛ
Ωı÷Ωı÷΋Î_ ‰ÎÏfl’fl ±ı, ¿˘ ΩHÎı @›Î_ Ω›...
…ı Ω›_ ÷ı Ω›. 4.
‘fi Ωı⁄fi ±Ï¤‹Îfi fi¿Î‹˘ ¿Î‚ Á‰˝fiı ¬Î›...
(±.±Î. M≤. 66-67)
‰Êν¿Î‚ı …ı‰Ì flÌ÷ı ’Òfl ±Î‰ı ÷ı‹ ›‰ÎfiÌfi_ ’Òfl ±Î‰ı fiı Ωı÷Ωı÷΋Î_
±˘ÁflÌ Ω› ÷ı◊Ì —-
…\ ‰ ÎfiÌ Ïÿ‰ÎfiÌ, ’˛ Î HÎÌ, …\ ‰ ÎfiÌ Ïÿ‰ÎfiÌ
±_÷ı …‰ÎfiÌ …‰ÎfiÌ, ’˛ÎHÎÌ …\‰ÎfiÌ Ïÿ‰ÎfiÌ
±ı ±Î…ı fiËŸ ¿Î·ı …‰ÎfiÌ … »ı ±ı‹ Á‹∞, ‹fi‹Î_ ’ο˘ Ïfiç›
¿flÌ ·ı‰˘ CÎÀı ¿ı Á√’HÎ ±ı¿ ËÏflfi_ ÁΫ_, ⁄Ì…\_ ÁC΂_›ı ¿Î«_ -
(±.±Î. M≤.160). ±Î‰Ì ºœ Á‹… ¿ı‚‰Ìfiı Ëı Ï«kÎ ÷_ lÌ ÿkÎfi΋fi_
÷ÎflÎ rÎÁı rÎÁı V‹flHÎ ¿fl. –– 15 ––
Á_√Ï÷ — ±Î›W› ±fiı ›‰ÎfiÌ fiΉ_÷ »ı ÷˘ ƒT› ±fiı ¿ÌÏ÷˝ ’HÎ
fiΉ_÷ »ı ÷ı◊Ì ±L›fiÎ fi«ÎT›Î fiΫ‰Îfi_ T›◊˝ »ı ±ı‹ ¿Ëı »ı —-
ßCÔUº˝√ÿ¢ ŒÎCÔUŸC ÔUSflM§¬¢
∑§ËÁø— ∑§Ê ‚Ê ¬k¬òÊÊê’È∑§À¬Ê –
àÿÄàflÊ √ÿÕZ ‹Ù∑§ŸÎàÿÊŸÈŸÎàÿ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄U Ê à◊Ÿ˜ H 16H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 73 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÂOÿÎ◊˝ — ßCÔUº˝√ÿ¢ - Ï’˛› ±ı‰_ ‘fi, ŒÎCÔUŸCÔUSflM§¬¢ - Ωı÷Ωı÷΋Î_
fiWÀ ◊fiÎfl_, ∑§ËÁø— ∑§Ê - ¿ÌÏ÷˝ Â_ »ı ? ‚Ê - ÷ı (¿ÌÏ÷˝), ¬k¬òÊÊê’È∑§À¬Ê
- ¿‹‚fiÎ_ ’Î_ÿÕÎ_ ’fl ’Õı·Î_ …‚fiÎ_ ÀÌ’Î_ …ı‰Ì, àÿÄàflÊ - »˘ÕÌfiı, √ÿÕZ
- T≤◊Î, ‹Ù∑§ŸÎàÿÊŸÈŸÎàÿ - ·˘¿˘ fi«Î‰ı ÷ı‹ fiΫ‰._ .. ÷_ Ëı Ï«kÎ ’˛Ï÷rÎÁ
lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 16 ––
◊÷_ Ωı÷Ωı÷Î_ ±ËÎ fiWÀ ƒT›
¬flı ’•’hÎÎ_⁄ Â_ ¿ÌÏ÷˝ ¤T›.
fi«Î‰ı …fi˘ fiΫ‰_ ÷ı‹ T›◊˝
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 16 ––
ω‰flHÎ — ‹ÎhÎ ±Î›W› ±fiı ›‰ÎfiÌ … ‰ËÌ Ω› »ı ±ı‰_ fi◊Ì,
‹ÎHÎÁ …ıfiı ¬Ò⁄ «ÎËı »ı ÷ı ‘fi ’HÎ ºWÀ-fiWÀ-Ωı÷Ωı÷΋Î_ ‰fl΂fiÌ …ı‹
∂ÕÌ Ω› »ı. Á_V¿Ú÷fiÎ ±ı¿ Á¤ÎÏÊ÷‹Î_ ¿èÎ_ »ı - ‹ˇ◊ËSÃÙÿ Ã⁄¢Uª÷¢ª
ø¬‹Ê ÁfllÈëÿ‹¢ ¡ËÁflÃ◊˜ - ·Z‹Ì …‚fiÎ ÷fl_√-‹˘Ω_fiÌ …ı‹ ’˛Ï÷ZÎHÎ fiWÀ
◊fiÎflÌ «’·Î-«_«‚ »ı ±fiı ±Î ∞‰fi ‰Ì…‚ÌfiÎ «‹¿ÎflÎ …ı‰_
{⁄¿Îfl΋Î_ fiWÀ ◊fiÎfl_ »ı. ÷ı◊Ì ‹ˇ◊Ë— ÁSÕ⁄UÊ Ÿ ÷flÁà ßÁà Á∑§◊òÊ ÁøòÊ◊˜
- ·Z‹Ì „V◊fl fi◊Ì Ë˘÷Ì. ±ı‹Î_ ±Îç›˝ Â_ ? ±ËŸ Á_V¿Ú÷ ±fiı √…flÎ÷Ì
⁄_fiı‹Î_ ‘fifiı ‹ÎÀıfi˘ ƒT› ÂOÿ ’˛›˘Ω›˘ »ı. º˝flÁà ßÁà - …ı ƒ‰Ì Ω› -
’ˆÁÎ ’ÎHÎÌfiÌ …ı‹ ‰’flÎ¥ Ω› ‹ÎÀı ÷ı ƒT› ¿Ëı‰Î›. ¤√‰ÎfifiÌ ¿Ú’Î
ˢ› ÷˘ … À¿ı ±fiı ÁL‹Î√ı˝ ‰’flΛ. ÷ı◊Ì ÷ıfiı Á_V¿Ú÷‹Î_ ’˛›˘…ı·Î ωÂıÊHÎ
’˛‹ÎHÎı ßCÔU - Ï’˛›-‰Ëη_ fi ¿fl‰_ ±ı ¤Î‰ »ı.
Ωı ƒT› fiΉ_÷ »ı ÷˘ ¿ÌÏ÷˝ ‰‚Ì ¿¥ À¿fiÎflÌ Ë÷Ì ? ¿‹‚fiÎ_
’Î_ÿÕÎ_ ’fl ’Õı·Î_ …‚fiÎ_ ÀÌ’Î_fiÌ …ı‹ ÷fl÷ … ¬flÌ ’ÕfiÎflÌ »ı. Á΋ÎL›
flÌ÷ı Á‹Î…‹Î_ ±fiı ÁÎÏËI›‹Î_ ¿ÌÏ÷˝-›ÂfiÌ ’˛ÂÁ _ Î … ◊Λ - ŒÊŸÊÁŒ ¬˝÷flÊ
∑§ËÁø— ‡ÊıÿʸÁŒ ¬˝÷fl¢ ÿ‡Ê— ±◊ν÷˚ ÿÎfi-‘‹˝fi_ ’ηfi ¿fl‰Î◊Ì ‹ÎHÎÁfiı
¿ÌÏ÷˝ ‹‚ı »ı ±fiı Â˙›˝-ÂÒfl÷Î ⁄÷Ή‰Î◊Ì ›Â ‹‚ı »ı. ¿ÌÏ÷˝ ¿ıflÎ_ ¿˘flÕÎ_
’Î_ÕuÎ fi‰ ’_Õ÷ ±◊ν÷˚ ’˛ÎM÷ ¿flı·Ì ¿ÌÏ÷˝ Á΋ÎL› flÌ÷ı fiWÀ ◊÷Ì fi◊Ì.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 74 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±Î‹ »÷Î_ ›Â ¿ı ¿ÌÏ÷˝ ’˛ÎM÷ ¿fl‰Î‹Î_ ±ı ’˛ÎM÷ ¿flfiÎflı …ıÀ·_ ¿WÀ ‰ıÉ_
’Õı, …ıÀ·Î_ ‰Ê˘˝ ·Î√ı ÷ıÀ·Ì ‰Îfl ¿ÌÏ÷˝ fiWÀ ◊‰Î‹Î_ ·Î√÷Ì fi◊Ì, ‹ÎHÎÁı
‹Ë΋Ëıfi÷ı ’˛ÎM÷ ¿flı·Ì ““±Î⁄wfiÎ ‘Ω√flΔ” ◊÷Î_ ‰Îfl ·Î√÷Ì fi◊Ì.
«ÎÏflh›fiÌ ±ı¿ fiÎfiÌ Áfl¬Ì «Ò¿, ÁΑÎflHÎ ’÷fi ‹ÎHÎÁfiÌ ±Î⁄wfiÎ_
¿Î_¿flÎ_ ¿fl‰Î ’Òfl÷_ »ı. √…flÎ÷ÌfiÎ ±ı¿ ¿Ï‰lÌ ±Q≤÷ CÎΛ·ı ¿èÎ_ »ı ÷ı
fi…fl Á΋ı flά‰Î …ı‰_ »ı —
±‹ı ¿ˆÓ¿ Ωı›Î fi…flfiÌ … Á΋ı «‹¿÷Î Ë÷Î …ı‹fiÎ ¤ÎB› ÷ÎflÎ,
’fl_÷ ’÷fi F›Î_ ◊›_ I›Î_ Ï⁄«ÎflÎ ¿Œfi ‹Î’Áflfi_ fi ’ÎQ›Î ÿ·ÎflÎ.
±Î ‰Î÷ ±Î…fiÎ ‹ÌÏÕ›ÎfiÎ …‹Îfi΋Î_ ÷˘ ¬ÎÁ ‹Ëk‰fiÌ »ı. ›Â
‹ı‚‰‰Î …÷Î_ l‹ ’Õı »ı; ›Â √‹Î‰÷Î_ ‰Îfl fi◊Ì ·Î√÷Ì.
±Î ⁄ı ÷J›˘fiÎ Á_ÿ¤˝‹Î_ ·˘¿˘ fi«Î‰ı-’˛ÂÁ _ Î, ›ÂfiÎ √HÎ√Îfi √Λ,
‹Îfi-ÁL‹Îfi ±Î’ı ±ıÀ·ı d·Î¥fiı fiΫ‰_, À˘‚΋Î_fiÎ ÁP› ⁄fiÌ flËı‰_
T≤◊Î »ı, T›◊˝ »ı. ÷ıfi_ ¿ÎflHÎ ±ı »ı ¿ı ªÃʟȪÁÃ∑§Ù ‹Ù∑§— ·˘¿Á‹Î…
√÷Îfi√Ï÷¿-«ÎS›_ ±Î‰÷_ ˢ› ÷ı‹ «Î·‰Î ÿı‰Î‹Î_ ‹ÎfifiÎfl˘ »ı. ÷ı‹Î_
¤‚Ìfiı ±ÎI‹Î◊a±ı ’˘÷Îfi_ ±Î„I‹¿ √◊˝-Ák‰ ¬˘¥ fi ⁄ıÁ÷Î_ lÌ
ÿkÎfi΋fi_ ’˛Ï÷rÎÁ V‹flHÎ ¿fl‰_ ±ı ÷ÎI’›˝ »ı. –– 16 ––
Á_√Ï÷ — ·˘¿˘ fi«Î‰ı ÷ı‹ fiΫ‰_ T›◊˝ ÂÎ◊Ì »ı; ÷ı ÿÂν‰ı »ı —-
‚ÊÕZ ‚fl¸ ◊ÊŸÿÁãà ¬˝∑§Ê◊¢
ÁŸ—Sfl¢ ∑§Ù˘Á¬ ¬˝ˇÊÃ ŸÒfl ‹Ù∑§ –
SflÊÕ¸— ¬˝DÔUÙ ŒÈ‹¸÷Ù ÿ— ¬⁄UÊÕ˸
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 17 H
ÂOÿÎ◊˝ — ‚ÊÕ¢̧ -‚ - •ÕZ - ±◊˝‰Îfi-lÌ‹_÷, ‚fl̧ - ⁄‘Î (⁄‘ı),
◊ÊŸÿÁãà - (◊ÊŸ˜ 10 √.μ.’.) - ‹Îfi ±Î’ı »ı, ¬˝∑§Ê◊¢ - ¬Ò⁄, ÁŸ—Sfl¢
- ‘fiflÏË÷-ƒÏflƒ, ∑§Ù˘UÁ¬ - ∑§— •Á¬ - ¿˘≥’HÎ, ¬̋ˇÊÃ - …\±ı (º„WÀ’Î÷
¿flı), ŸÒfl - Ÿ ∞fl - fiÏËo …, ‹Ù∑§ - ±Î ·˘¿‹Î_, SflÊÕ¸— - V‰Î◊˝,
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 75 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¬˝D—ÔU - Ï’˛›-‰Ëη˘, ŒÈ‹¸÷— - ÿ·˝¤, ÿ— - …ı, ¬⁄UÊÕ˸ - ’fl˘’¿ÎflÌ, ‹ÎÀı
Ëı Ï«kÎ, ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 17 ––
⁄‘ı ‹Îfi ÿı ¬Ò⁄ lÌ‹_÷ ÿı¬Ì
fi fiάı … º„WÀ ÿÏflƒÌ ω·˘¿Ì
√HÎı V‰Î◊˝ ’˛ıWà ¿flı ¿˘ ’flÎ◊˝
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 17 ––
ω‰flHÎ — ’Ò‰ı̋ f·˘¿-16‹Î ““·˘¿˘fiÎ fi«ÎT›Î fiΫ‰_ fiËŸ”” ±ı‹
…ı ¿èÎ_ »ı ÷ıfi_ ±ËŸ ’˛V÷÷ f·˘¿‹Î_ V’WÀÌ¿flHÎ ¿›* »ı. ¥Ë ·˘¿‹Î_fi˘
‹Îfi‰ Á‹ÿΛ √÷Îfi√Ï÷¿ (Stereotyped) »ı; ¿ÎflHÎ ¿ı ±ËŸ
‘fiÁ_’ÏkÎ-lÌ‹_÷÷Îfi_ ‹˘¤Îfi_ ‹ÒS› (Statusvalue) V‰Ì¿ÎflΛı·_ »ı,
œŸ◊¡¸ÿ ∑§Ê∑ȧàSÕ œŸ◊Í‹ Á◊Œ¢ ¡ªÃ§- Ëı ¿Î¿<IV◊ - lÌ fl΋«Lƒ ÷‹ı ‘fi
¿‹Î±˘, ¿ÎflHÎ ¿ı ±Î …√÷fi_ ‹Ò‚ ‘fi »ı; ±ı‰_ lÌ fl΋«_ƒ∞fiı ’HÎ
¿Ëı‰Î‹Î_ ±Î‰ı·._ ’ÎhÎ √‹ı ÷ı‰_ ˢ›, ’HÎ Ωı ÷ı ‘fiÎœu ˢ› ÷˘ Á‹Î…‹Î_
’ÒΩ›, ±ıfi_ ÁL‹Îfi ◊Λ, ¿ÎflHÎ ¿ı ‚fl¸ªÈáÊÊ— ∑§Ê@Ÿ◊ÊüÊÿÁãà - ⁄‘Î …
√HÎ-Áÿ˚√HÎ ¿Î_«fifiı ±ÎÏl÷ »ı; ±ıÀ·ı ¿Ëı‰Î÷Ì ¿ÎÏ‹fiÌ ’HÎ ¿Î_«fifiı
… ‰flı·Ì »ı. Ωı ‘fi fi ˢ› ÷˘ ÷ı √‹ı ÷ı‰˘ w’΂˘, ω¶Îfi, Áÿ˚√HÎfiÌ
¬ÎHΠˢ›÷˘ ’HÎ ±ı ÿÏflƒÌ Á΋_ ¿˘¥ …\±ı ’HÎ fiËŸ - ““fiÎHÎÎ_ ωfiÎfi˘
fiÎÏ◊›˘ fiı fiÎHÎı fiÎ◊ηη””. ±Î ’Ïfl„V◊Ï÷ ’Ò‰˝ı Ë÷Ì ÷ıfiÎ ¿fl÷Î ±Î’HÎÎ
Á‹Î…‹Î_ ‰ÌÁ‹Ì ±fiı ˉı ±ı¿‰ÌÁ‹Ì ÁÿÌ‹Î_ ÷˘ ‹ÎHÎÁı ±ÎÏ◊˝¿
ÁÎZÎfl÷Î (Financial literacy) ËÎ_Á· ¿fl‰ÎfiÌ »ı. ±Î ·˘¿ V‰Î◊˝
(selfish motive) - ’˘÷ÎfiÎ … ±Ëofiı Á_÷˘ÊfiÎflÎ ±Î›fiı ’˛ıWà -
Á˙◊Ì Ï’˛›- ‰Ëη΋Î_ ‰Ëη_ (’˛ı›Á-’˛ıWÃ-Ï’˛›÷fl-Ï’˛›÷‹) √HÎı »ı.
±ËŸ ⁄ÌΩfi˘ ω«Îfl ¿flfiÎfl, ⁄ÌΩfiÎ ÏË÷fiı ¬Î÷fl ’˘÷Îfi_ ÏË÷ …÷_
¿flfiÎfl - ’flÎ◊a ÿ·˝¤ »ı. ±Î ·˙Ï¿¿ ‰ÎV÷ω¿÷Î »ı. Áÿ˚√v
¤√‰ÎfifiÌ ¿Ú’Î◊Ì ‹ÎHÎÁfiı ±Î ‰ÎV÷ω¿÷Î …ıÀ·Ì ‰Ëı·Ì Á‹Ω¥
÷ıÀ·_ ÷ıfi_ Áÿ˚¤ÎB›, ÷˘ ˉı, ±Î ‰ÎV÷‰ -±Î ’˛’_«fiÌ ‰E«ı ¿fl‰_ Â_ ?
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 76 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
…‰Î⁄ Áfl‚ »ı; ’˘÷ÎfiÌ Ω÷fiı ÷ı‹Î_◊Ì ¬ıÓ«Ì ·ı‰Ì, ¬ıÓ«‰Îfi˘ ’˛›ÎÁ -
±P›ÎÁ ¿fl‰˘, ±ıfiı … ›˘√ωiÎÎfi‹Î_ ’˛I›ÎËÎfl ¿flı »ı; ’HÎ ±ËŸ,
’˛I›ÎËÎfl‹Î_◊Ì ‘ÎflHÎÎ - K›Îfi ÷flŒ …‰ÎfiÌ ‰Î÷ fi◊Ì; ‹ÎhÎ lÌ ÿkÎfi΋
V‹flHÎ ‹ÎÀı ‹fifiı Á‹Ω‰‰ÎfiÌ ‰Î÷ »ı. ‹Îfi-±’‹Îfi, V÷Ï÷Ïfi_ÿÎ,
Á¬ÿ—¬fiÌ T›◊˝÷Î Á‹∞ Ëı Ï«kÎ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. ––17––
Á_√Ï÷ — F›Î_ Á‘Ì ±Î ÂflÌfl V‰V◊ »ı I›Î_ Á‘Ì‹Î_ ΩB≤÷ ◊¥
…‰Îfi_ ¿Ëı »ı —-
ÿÊflàSflSÕ¢ ⁄UÙª„UËŸ¢ fl¬È— SÿÊŒ˜
ÿÊflà∑§Ê‹Ù ŸˇÊÃ ‚cÿ¸◊òÊ –
ÃÊflà∑§Ê‹ ¡ÊªÎÁ„U àfl¢ ¬˝◊ÊÁŒÜʘ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 18 H
ÂOÿÎ◊˝ — ÿÊflàSflSÕ¢ - ÿÊflØ - SflSÕ¢ - F›Î_ Á‘Ì V‰V◊ (»ı),
⁄UÙª„UËŸ¢ - fl˘√flÏË÷ - Ïfifl˘√Ì, fl¬È— - ÂflÌfl, SÿÊØ - ¿ÿΫ, ÿÊflØ∑§Ê‹¢—
- …ıÀ·˘ Á‹›, ŸˇÊÃ - Ÿ - ߡÊÃ- Ωı÷˘ fi◊Ì, ‚cÿ¸◊òÊ - ‚ ߸cÿZ
•òÊ - ¥W›Î˝◊Ì ±ËŸ, ÃÊflà∑§Ê‹— ÃÊflØ-∑§Ê‹— - ±ıÀ·˘ Á‹›, ¡ÊªÎÁ„U
- ΩB≤÷ ◊¥ Ω, àfl¢ -÷_, ¬˝÷ÊÁŒŸ˜ - Ëı ’˛‹ÎÿÌ (±Î‚Á) ±fiı rÎÁı
rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl. ––18––
±flı ÿıË Ïfifl˘√Ì fiı V‰V◊ F›Î_ ±Î
’ÕÌ º„WÀfiÎ ¿>ÕÌ F›Î_ ¿Î‚fiÌ ËÎ.
Ë…\ ¿Î‚ »ı Ω√ ‹Ò¿Ì ’˛‹Îÿ
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 18 ––
ω‰flHÎ — flÎ_‘·
ı _ ±Lfi » ¿·Î¿‹Î_ ⁄√ÕÌ Ω›. ±ı fi ¬Î‰_ Ωı¥±ı
±ı‹ ωiÎÎfi ¤Îfl’Ò‰¿˝ ¿Ëı »ı. ±ı ±Lfi ‹Î÷Î-Ï’÷αı ¬Î‘._ ÷ı‹Î_◊Ì ‰Ì›˝
±fiı fl… ⁄L›Î ±fiı ±ı‹Î_◊Ì ±Î ÂflÌfl …LQ›_. …ı ÂflÌflfi˘ ‹Ò‚ ’Λ˘ -
‹Ò‚ CÎÀ¿ … ±Î‰_ »ı; ±ı ÂflÌfl @›Î_ Á‘Ì À¿ı ? ±ıfi˘ ±’ZΛ fiyÌ …
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 77 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
»ı. ÷ı ¿Î‚ø‹ı fl˘√√˛V÷ ◊‰Îfi_ … »ı. T≤© ◊‰Îfi_ … »ı. ÷ıfi˘ fiΠ◊‰Îfi˘
… »ı. ¿Î‚fiÌ º„WÀ-ωÊ-¥W›Î˝¤flÌ º„WÀ ±ıfiÎ ’fl ’Õ‰ÎfiÌ … »ı ±ı
Ë¿Ì¿÷fi˘ V‰Ì¿Îfl ¿fl‰˘ … flè΢. ‰ˆflÎ√Ì flÎΩ ¤I≤˝ËÏflfi˘ ±ı¿ f·˘¿ »ı —
ÿÊflàSflSÕÁ◊Œ¢ ‡Ê⁄U Ë ⁄U ◊ L§¡¢ ÿÊflîÊ⁄U Ê ŒÍ ⁄ U à Ù
ÿÊflëÿÁãº˝ÿ‡ÊÁQ§⁄U¬˝ÁÄUÃÊ ÿÊflàˇÊÿÙ ŸÊÿÈ·— –
•Êà◊üÊÿÁ‚ ÃÊflŒfl ÁflŒÈ·Ê ∑§Êÿ¸— ¬˝ÿàŸÙ ◊„UÊŸ˜
¬˝ÙgËåÃ ÷flŸ ÃÈ ∑ͧ¬πŸŸ¢ ¬˝àÿÈl◊— ∑§ËŒÎ‡Ê— H
±◊ν÷˚ F›Î_ Á‘Ì ±Î ÂflÌfl fl˘√ωËÌfi, V‰V◊ »ı, F›Î_ Á‘Ì
T≤©Î‰V◊Î ÿÒfl »ı, F›Î_ Á‘Ì ¥„Lƒ±˘fiÌ Â„@÷ ±_¿<ÏÃ÷ »ı. F›Î_ Á‘Ì
±Î›W›fi˘ ZΛ ◊›˘ fi◊Ì, I›Î_ Á‘Ì‹Î_ ω¶Îfi ‹ÎHÎÁı Á¬÷ ’˛›Ifi ¿flÌfiı
±ÎI‹lı› ÁΑ‰_ Ωı¥±ı; ¿ÎflHÎ ¿ı CÎfl‹Î_ ±Î√ ·Î√ı I›Îflı ¿>‰˘ ¬˘ÿ‰Î
⁄ıÁ‰Îfi˘ μz‹ ÂÎ ¬’fi˘.8 ±Î f·˘¿fiÌ À̿΋Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı μÿ˚K≤÷
¿flı·Î f·˘¿fiÎ Á‹f·˘¿Ì ¤ÎÊÎ_÷fl Ωı‰Î …ı‰Î »ı —-
1. ¿˙‹Îflı ±Î«flı ’˛ÎiÎ ‘‹˘˝ ¤√‰I’˛Î„M÷fiÎ
- ±◊ν÷˚ ÕÎè΢ ‹ÎHÎÁ Ï¿Â˘fl ±‰V◊΋Î_ … ¤√‰I’˛Î„M÷fiÎ ‘‹˘˝fi_
±Î«flHÎ Âw ¿flı. V‰›_ ±‰‘Ò÷∞±ı Ï¿Â˘fl ±‰V◊΋Î_ … ‹Î‹ÎlÌ ’ÎÁı◊Ì
‹‚ı·Ì “lÌ √v«ÏflhΔ ‹flÎÃÌ ’˘◊Ìfi_ ’ÎflΛHÎ Âw ¿flÌ ÿÌ‘_ Ë÷_.
2. ““’H›fiÎ_ ‹ÒS›◊Ì - ‹˘ÀÎ_ ‹‚Ì ±Î ¿Î›-fiΉÕÌ
ÿ—¬Î„O‘ ’Îfl ¿fl‰Î, ÷ÒÀıfiÎ I›Î_ Á‘Ì ÷fl˘.””
±◊ν÷˚ Á‹ƒfiÎ ¬Îfl‰Îfiı ¿ÎÃfiÌ fiΉ ‹‚ı ÷ı‹ ‹ÎHÎÁfiı ÷ıfiÎ ’Ò‰˝
‹˘ÀÎ_ ’H›fiÎ_ ¿ÎflHÎı ±Î ¿Î›-fiΉÕÌ ÿ—¬Î„O‘ ÷fl‰Î ‹ÎÀı ‹‚Ì »ı.
±ı ÷ÒÀ‰ÎfiÌ … »ı; ÷ÒÀı fiËŸ I›Î_ Á‘Ì ±Î ÁÎ√fl ÷fl˘.
8. …\±˘ - ‚Œ˜’Ùœ‡ÊÃ∑§◊˜§- lÌfl_√ ±‰‘Ò÷∞ ‹ËÎflÎ…lÌ Ï‰flÏ«÷ ⁄η⁄˘Ï‘fiÌ Á_V¿Ú÷
ÀÌ¿Îfi˘ √…flÎ÷Ì ±fi‰Îÿ (ÂÎVhÎÌ …›ıLƒ ÿ‰ı), ÁV÷_ ÁÎÏËI›‰‘˝¿ ¿Î›Î˝·›, ±‹ÿΉÎÿ,
1984, M≤. 183-184.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 78 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
3. ““±Î‰ıfiÎ F›Î_ Á‘Ì fl˘√, ±Îø‹ı fiÎ …flÎ ÷◊Î,
⁄Ï©fiÎ ⁄√Õı, Q≤I› ÿı¬Î›ı F›Î_ Á‘Ì fiËŸ
I›Î_ Á‘Ì V‰V◊ fiı ÁÎfl √˛ÎËı ÷I’fl ‹Îfi‰ı
ω‰ı¿ı ›÷‰_ Áz »^À‰Î ¤‰ ⁄_‘fiı.””
F›Î_ Á‘Ì fl˘√ ±fiı T≤©Î‰V◊Îfi_ ±Îø‹HÎ fi ◊Λ, ⁄Ï© ⁄√Õı
fiËŸ, Q≤I› fi∞¿ ÿı¬Î› fiËŸ I›Î_ Á‘Ì ‹ÎHÎÁı ÁÎfl √˛ËHÎ ¿fl‰Î ÷I’fl
flËÌ, ω‰ı¿’Ò‰˝¿ ¤‰⁄_‘fi◊Ì »^À‰Î ’˛›Ifi ¿fl‰˘. ±Î ’˛›Ifi ±ıÀ·ı
±ı¿Î√˛ Ï«kÎı ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎfiÎ_ fi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl‰_ ±ı ±◊˝ »ı; ±ı‹Î_
’˛‹Îÿ fi ¿fl‰˘. –– 18 ––
Á_√Ï÷ — ±Î ’˛‹Îÿ Â_ »ı ? ¿ı‰Î ’˛¿Îflfi˘ »ı ÷ı ÿÂν‰ı »ı —-
ÁŸº˝ÊÁ‚ àfl¢ ÁŸ÷¸⁄¢U Œ„Uª„U
øÙ⁄UÊEÊã× ‚fl¸ÃÙ „UÊ Áfl‡ÊÁãà –
◊Ècÿ ãàÿÃ sÊà◊ÁflûÊ¢ ¬˝œcÿ¸10
9
sÈÁûÊDÔUÊà◊Ÿ˜ Sflʬ◊â ¡„UËÁ„U H 19 H
ÂOÿÎ◊˝ — ÁŸº˝ÊÁ‚ àfl¢ - ÷_ ¨‘ı »ı, ÁŸ÷¸⁄¢U - CÎÁCÎÁÎÀ-C΢fl, Œ„Uª„U
- ÂflÌflw’Ì CÎfl‹Î_, øÙ⁄UÊEÊã× øÙ⁄UÊ— ø •ã× - ±fiı «˘fl˘ ±_ÿfl, ‚fl¸Ã—
- ⁄‘Ì ⁄Î…\◊Ì, „UÊ - ±flı (¬ıÿÁÒ«¿ ±T›› »ı), Áfl‡ÊÁãà - ’˛‰ıÂı »ı,
◊ÈcÿãàÿÃ - ◊ÈcÿÁãà ∞Ã - ±ı ⁄‘Î ËflÌ ·ı »ı - «˘flÌ ·ı »ı, sÊà◊ÁflûÊ¢-
Á„U-•Êà◊ÁflûÊ¢ - ±ÎI‹Â„@÷w’Ì ‘fi, ¬˝œcÿ¸ - ‹ËÎ÷ ¿flÌfiı -
Ωıfl…\·‹◊Ì (‹ÎÀı), sÈÁûÊDÔUÊà◊Ÿ˜- Á„U ©UÁûÊDÔU •Êà◊Ÿ˜ - (‹ÎÀı) ÏË-ÁI‰fl
Ëı ±ÎI‹fi˚ ÷_ ∂Ã, Sflʬ◊â - Sflʬ◊˜ - ∞Ã◊˜ - ±Î ¨CÎfiı, ¡„UËÁ„U -
»˘Õ-I›…. –– 19 ––
9. ⁄‘Ì … ’˛÷˘‹Î_ ±Î ÂOÿ ¬˘À˘ »’Λ˘ »ı - ‹ƒHÎÿ˘Ê »ı - ◊ÎcáÊãàÿÃ ±ı‹ fi◊Ì -
◊ÈcÿãàÿÃ »ı. ◊È·˜ - ‘Î.9‹˘ √HÎ ’.’. - ◊ÈcÿÁãà - «˘fl‰_-’¿Õ‰_fiÎ ±◊˝‹Î_ »ı.
10. ⁄‘Ì ’˛÷˘‹Î_ ¬˝œÎcÿ »’Λ_ »ı ÷ı ¬˘À<_ »ı, œÎ·˜fi_ 10 √HÎ.μ.’.fi_ Á_⁄_‘¿ ¤Ò÷¿ÚÿL÷
¬˝œcÿ¸ ◊Λ.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 79 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

’Õu˘ C΢fl ¨CÎı ÷_ ±Î ÿıË √ıËı

‹ËŸ Á‰˝ ¶Îflı … Ωı «˘fl ’ıËı
Ëflı …\S‹ Ωıflı ‘ÁÌ ±ÎI‹Ï‰kÎ
I›∞ ¨CÎ ±Î ∞‰ ÷_ ÂÌCβ ∂à –– 19 ––
ω‰flHÎ — …ıfiı ±I›Îfl Á‘ÌfiÎ f·˘¿˘‹Î_ ‹Òœ ±fiı ’˛‹ÎÿÌ ¿ËÌfiı
Á_⁄˘‘fi ¿›* »ı ÷ı ∞‰fiı ±ËŸ ÁÌ‘_ … Á_⁄˘‘fi ◊›_ »ı. ‰Î÷ ∞‰ÎI‹ÎfiÌ
»ı. ∞‰ ±ıÀ·ı Â_ ? ∞‰ ±ıÀ·ı - ∞‰ÎI‹Î, T›„@÷√÷ ±ÎI‹Î, ¿÷ν-
¤˘¿÷Î, Á_ÁÎflÌ. …ı ÷ıfiÎ ±Á· V‰w’ı Â© ⁄˛èÎ »ı; ’fl_÷ ±iÎÎfifiı ·Ì‘ı
’˘÷Îfiı ¿÷ν-¤˘¿÷Î, Á¬Ì-ÿ—¬Ì ‰√ıflı ‹Îfiı »ı. ÂflÌfl …ı‰Î ±ÏfiI›
’ÿÎ◊˝‹Î_ “Ë_-‹Îv_” ±ı‰_ ¿S’Ìfiı fiÎË¿ ’ÌÕ΋Î_ ’Õı »ı. ’Î’’H›fiÌ
¤˛‹HÎ΋Î_ ’ÕÌfiı ¿‹˝‹Î_ ‹Bfi flËÌfiı …L‹‹flHÎfiÌ CÎÀ‹Î‚‹Î_ ¤Q›Î ¿flı
»ı. …ı ¬flı¬fl ⁄˛õ V‰w’ »ı »÷Î_› ‰ÎÁfiα˘fiÌ √Î_à w’ ±_÷—¿flH΋Î_
«ˆ÷L›fiÌ »Î›Î ’Õ÷Î_ ÷ıfiÎ◊Ì VeÏ÷˝‹Îfi ◊¥fiı ’˛ÎflO‘ ¤˘√ ‹ÎÀı …ı ÷ı
ÂflÌfl ‘ÎflHÎ ¿flÌfiı Á_ÁÎfl‹Î_ ¤À¿ı »ı. ‹Î›Î ›Î ±Ï‰zÎfiÎ ‰‚√ÎÕfiı ¿ÎflHÎı
’˘÷Îfiı ±Á‹◊˝, ΩÕ˘-’Î÷‚˘, ⁄˛ÎõHÎ-ÂÒƒ ‹ÎfiÌ Ï‰fiÎ ¿ÎflHÎ ÿ—¬Ì ◊Λ
»ı ÷ı ∞‰. ±Î ∞‰ ÿıË√ıË - ÂflÌflw’Ì CÎfl‹Î_ CÎÁCÎÁÎÀ ¨CÎı »ı. ±ıfiı
…√ÎÕ‰ÎfiÌ ‰Î÷ »ı. ±ıfiÌ ±Î‰Ì C΢fl ÏfiƒÎfi˘ ·Î¤ ·¥, «Îflı ⁄Î…\◊Ì -
ÿÂı› ¥„Lƒ›˘fiÎ_ ¶Îfl‹Î_◊Ì «˘fl ’ıÁÌ Ω› »ı. ±Î «˘fl ±ıÀ·ı f·˘¿-03‹Î_
√HÎΉı·Î fi‰ ÂhÎ±˘, ¥„Lƒ›˘fiÎ_ ⁄ÎflHÎα˘◊Ì ’ıÁÌ Ωıfl…\·‹◊Ì ⁄‘_
±ÎI‹Ï‰kÎ - ±ÎI‹Â„@÷ ËflÌ Ω› »ı. ±ÎI‹Ï‰kÎ ±ıÀ·ı ∞‰ÎI‹Îfi_ ±Á·
’fl⁄˛õ V‰w’. ±ËŸ ±Î …√÷‹Î_ »Õı«˘¿ ·Ò_ÀΛ »ı; ’HÎ ±ıfiı ±ıfiÌ
¬⁄fl fi◊Ì. ±Î ¨CÎ ∂Õı ±fiı ∞‰ ∂ÃÌfiı ⁄ıÃ˘ ◊Λ, Ω√Ì Ω› ÷˘ …
¿o¥¿ ±◊˝ Áflı. ‹ÎÀı μÊ— ’˛Î◊˝fi΋Î_ ¿Ëı »ı —

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 80 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

∂Ãfiı ∞‰ μz˘√ ±ÿ¿˘ ¿flÌ

…fi‹fiÎ_ ’Î’ ÁË fiά ‘˘¥
¤„@÷ ¤√‰ÎfifiÌ, ’˛Î„M÷ Ïfi‰Î˝HÎfiÌ
±Î’◊Ì ±Î’fiı ·ıfiı Ωı¥...
(μ.’˛Î. M≤. 20)
±Î ¨CÎ ±ı‹ ÷˘ fiÎ ∂Õı, ÷ı ‹ÎÀı CÎH΢ μz˘√ - ’˛›Ifi ¿fl‰˘ ’Õı.
±Î‰˘ μz˘√ ¿flfiÎfl - ·Î¬˘Ó ‹ıÓ ¿˘¥ Ï⁄fl·˘ ÏË ±ˆÁ˘ ˈ, ·Î¬˘‹Î_
¿˘¥¿ ωfl·˘ … ˢ› »ı; …ı Ïfiflη_⁄ ‹ıÓ ¿flı Ïfi‰ÎÁÎ, »˘Õ ÿıË ±K›ÎÁ,
…ı ÿıË - ±K›Î› - ÂflÌflfiÌ ‹‹÷Î - ÂflÌflfi˘ Á_√ »˘ÕÌfiı Ïfiflη_⁄‹Î_ -
±Î·_⁄fi flÏË÷ ±ı‰Ì …B›Î‹Î_ ±ıÀ·ı ¿ı Ï«k΋Î_ - ‹fifiÌ ±fi‹fiÌ
±‰V◊΋Î_ Ïfi‰ÎÁ ¿flı »ı. …√÷ ÷‹ÎÁÎ ÿı¬ı μÿÎÁÎ, ÁÿÎ V‰›_’˛¿ÎÂ
- …ı ±Î …√÷fiı …\±ı ÷˘ ¬fl˘ - ÷ıfiÎ ÷‹ÎÁÎ …\±ı ’HÎ ÷ı μÿÎÁ Ï«kÎı
- μÿÎÁ ±Î_¬ı. ±ı Ω√Ï÷¿ ÷‹ÎÁÎ◊Ì ±ı ·ı’Λ fiËŸ, ’˛¤Îω÷ ◊Λ
fiËŸ, ¿ÎflHÎ ¿ı ÷ı ’˘÷ı ÁÿΛ V‰›_’˛¿Î V‰w’‹Î_ Ïfifl_÷fl fl‹‹ÎHÎ flËÌ,
’˘÷ı … V‰›_’˛¿Î ⁄fiÌ √›˘ »ı. ˉı ±Î μz˘√‰ÌflfiÌ ·ÎZÎÏHο÷α˘
…\±˘ —-
fiŸÿ Ω√ Ï⁄fi ±¬_Õ Ω√ı ¿flı ‹˙÷ Áı ¿<V÷Ì
±ÎÃ˘Ó ’Πfi Á’fiı V’Âı˝ ⁄Î_‘˘ Á_›‹ Ï¿V÷Ì... ·Î. 2
(±.±Î. M≤. 178)
Ω√‰Î-¨CΉÎfiÌ - Ïfi_ÿ Ω√fiÌ ‰E«ı {˘¿Î_ ¬Î‰Îfi_ ‹Ò¿Ì ±ı ±¬_Õ
Ω√flHÎ ¿flı »ı ±fiı ¿ÎflHÎ ¿ı Ïfi÷Î_÷ ΩB≤÷ »ı ‹ÎÀı ‹˘÷fiÌ ÁÎ◊ı ¿<V÷Ì
¿flı »ı. ±Î ‹˘÷fiÌ ÁÎ◊ı ¿<V÷Ì ¿fl‰Ì ±ıÀ·ı Â_ ? ‹˘÷ ±ıÀ·ı ±Á÷˚ (Non-
Being) - Ï‹J›Î‹Î_ flE›Î’E›Î flËı‰_; ÷◊Î ‹˘÷ ±ıÀ·ı ÷‹Á˚ - ⁄˙Ï©¿
±_‘¿Îfl‹Î_ flE›Î’E›Î flËı‰_. …ı ±Á÷˚ ‹ËÎ÷ ¿flÌ Á÷˚fiı ’΋‰ÎfiÌ ÷◊Î
÷‹Áfiı ‹ËÎ÷ ¿flÌ ±ÎI‹F›˘Ï÷fiÌ ±ÎflΑfiÎ ¿flı »ı; ÷ı ‹˘÷fiÌ ÁÎ◊ı
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 81 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

¿<V÷Ì ¿flı »ı ±ı‹ ¿Ëı‰Î›. ±Î ¿<V÷Ì‹Î_ ω…› ±ıÀ·ı Q≤I›‹Î_◊Ì ±Q≤÷fiÌ

’˛Î„M÷.11 ±ıHÎı Á_›‹fiÌ Ï¿V÷Ì (‘›˘˝ Á_›‹ ·_√˘À) ⁄Î_‘Ì Ë˘‰Îfiı ¿ÎflHÎı
±ÎÃı› ’˛¿ÎflfiÎ ’ΠÁ’fi΋Î_› V’Âa ¿÷Î fi◊Ì, ‹ÎÀı ∞‰fiı ÂÌCβ ¨CÎ
I›∞ ∂ÉΠ±fiı ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl‰Î Á‹Ω‰‰Î‹Î_
±ÎT›_ »ı. –– 19 ––
Á_√Ï÷ — ““∞‰ ÷_ ¨C΋Î_◊Ì ∂Ã, ±fiı ⁄ÌΩ Ω√Ìfiı ’_◊ı ’‚ı·Îfiı
Ωı”” ±ı‹ ºWÀÎ_÷ ¶ÎflÎ ±L› flÌ÷ı Á‹Ω‰ı »ı —-
∑§ÁølÊÃÊ sœ¸ÿÊÃÊE ∑§ÁøØ
∑§Áøã◊ʪ¸ ŸËÿ◊ÊŸÊ— ¬È⁄USÃ
ÁŸº˝ÊÁ‚ àfl¢ ∑§Ÿ ‚ıÅÿŸ ◊Í…U
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 20 H
ÂOÿÎ◊˝ — ∑§ÁølÊÃÊ - ∑§ÁøØ-ÿÊÃÊ - ¿ıÀ·Î¿ √›Î, sœ¸ÿÊÃÊE
- Á„U-•œ¸ ÿÊÃÊ - ÷˘ ‰‚Ì …¥ flèÎÎ - ±Õ‘ı Á‘Ì ’ˢÓE›Î »ı, ∑§Áøا-
¿ıÀ·Î¿ - ∑§Áøã◊ʪ¸ - ∑§ÁøØ - ◊ʪ¸ - ¿ıÀ·Î¿, ŸËÿ◊ÊŸÊ— - …¥ flËı·Î,
¬È⁄USÃ - ¬È⁄U— Ã - ÷ÎflÌ fi…fl Á΋ı, ÁŸº˝ÊÁ‚ àfl¢ - ÷_ ¨CÎı »ı, ∑§Ÿ ‚ıÅÿŸ
- ¿›Î Á¬-ı Âı Á¬,ı ◊Í…U - Ëı ‹Òœ, ∂à ±fiı rÎÁı rÎÁı ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ
¿fl. –– 20 ––
√›Î ¿ıÀ·Î ¿ıÀ·Î ±‘˝‰ÎÀı
‰‚Ì ¿ıÀ·Î Ω› Ωı ÿı¬ ËÎÀı
’Õu˘ ¨C΋Î_ ÂıÓ Á¬ı ‹Òœ ËL÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 20 ––
11. ±ËŸ fiÌ«ıfiÌ ‰ˆÏÿ¿ ’˛Î◊˝fiÎfi˘ Á_ÿ¤˝ »ı —-
•‚ÃÙ ◊Ê ‚Œ˜ª◊ÿ - Ã◊‚Ù ◊Ê ÖÿÙÁê¸◊ÿ
◊ÎàÿÙ ◊ʸ •◊Îâ ª◊ÿ
±Á÷‹Î_◊Ì Á÷‹Î_ …‰_ ±fiı ÷‹Á‹Î_ F›˘Ï÷‹Î_ …‰_ ±ıÀ·ı ±ıfi˘ ±◊˝ … Q≤I›‹Î_◊Ì
±Q≤÷‹Î_ …‰_.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 82 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ω‰flHÎ — ±Î ±Î¬_ …√÷ ¨CÎı »ı; ⁄‘Î … ¨CÎı »ı ±ı‰_ fi◊Ì.

±Î‚Á ±fiı ’˛‹Îÿ‹Î_ Á’ÕΛı·Î ±Î …√÷‹Î_ CÎHÎÎ_ ’˘÷ÎfiÎ_ ’Ò‰˝…L‹ ¿ı
±Î …L‹fiÎ_ Á¿÷Ú fiÎ ’H›’˛÷Î’ı Ω√Ì Ω› »ı; …√ÎÕÌ ÿıfiÎfl √vfiÎ ÂflHÎı
…¥, ›ÎhÎÎ Âw ¿flı »ı. ±ı‰Î ±ÎI‹¿Î‹-±ÎM÷¿Î‹ ‹fiV‰Ì±˘ ÷flŒ
±_√Ò·ÌÏfiÿı˝Â ¿flÌfiı ¿Ëı »ı - ‹Òœ Ωı. ¿ıÀ·Î› ‹˘ËÏfiƒÎ‹Î_◊Ì Ω√Ìfiı
«Î·÷Î ◊›Î - √›Î. ’fl‹ËoÁ Â¿ÿı‰∞ ÷˘ …fi‹÷ÎfiÌ ÁÎ◊ı … ÿ˘Õ‰Î
‹Î_ÕuÎ Ë÷Î. ÷ı‹fiÎ Ï’÷ÎlÌ ‹ËÏÊ˝ ‰ıÿT›ÎÁ ÷ı‹fiı ∂¤Î flά‰Î ’λ‚
ÿ˘Õı. Ï⁄S‰‹_√·, Á_÷ ÷·ÁÌÿÎÁ∞. ±Î’HÎÎ ›√‹Î_ lÌ fl΋¿ÚWHÎ
’fl‹ËoÁ, lÌ ±flω_ÿ, lÌ fl‹HÎ ‹ËÏÊ˝ …ı‰Î_ ±fiı¿ μÿÎËflH΢ ÷˘ »ı
…, ’ÒF›lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ…lÌfi_ μÿÎËflHÎ fi˘Ó‘’ÎhÎ »ı. ±Î ⁄‘Î
Ω√Ì √›Î ±fiı ±ÎI‹’˛÷ÌÏ÷ (Self realization)fiÎ ‹Î√ı˝ √›Î ±fiı
¿ıÀ·Î› …¥ flèÎÎ »ı. Ëı ‹Òœ ÷_ ¿›Î Á¬ı C΢flı »ı ? ±Î ±◊˝ »ı ±Î
f·˘¿fi˘. ÷ı◊Ì … μÊ— ’˛Î◊˝fi΋Î_ √Λ_ »ı —-
¿o¥¿ ’_◊ı ’Y›Î, ¿o¥¿ ÷…‹Î_ ¤Y›Î
¿o¥¿fiÎ √Îfi ÷ı ÿı‰ √Î÷Î...
±ÎI‹-μ©ÎflfiÎ ‹Î√ı˝ CÎHÎÎ √›Î »ı. …ı √›Î »ı ÷ı‹Î_fiÎ ±fiı¿ ’˛¤‹ Î_
Á‹flÁ ◊¥ ¤√‰÷ V‰w’ ◊¥ √›Î ÷˘ ‰‚Ì ¿ıÀ·Î¿ ÷˘ ±ı‰Ì ¨«Ì
¿ZÎαı ’ˢÓE›Î ¿ı V‰›_ ÿı‰˘ ’HÎ ±ı‹fiÌ V÷Ï÷ ¿flı. ±Î‹, ±Î‰Î Á_÷
‹ËÎI‹ÎfiÎ ºWÀÎ_÷ ¶ÎflÎ ‹Òœ ∞‰fiı ‹ÎÏ‹˝¿ ’˛ë ¿›˘˝ »ı - ÷_ ¿›Î Á¬ı
ÁÒ÷˘ »ı - ¨CÎı »ı. ÷_ Ω√. Ω√Ìfiı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ - ’˛¤fi  ΋ V‹flHÎ
¿fl, ÷ÎflÎ ±ÎI‹Îfi˘ ÷_ V‰›_ μ©Îfl ¿fl. √Ì÷΋Î_ ¿èÎ_ »ı - ©Uh⁄UŒÊà◊ŸÊà◊ÊŸ¢
- ‹ÎHÎÁı V‰›_ ’˘÷Îfi˘ μ©Îfl ¿fl‰Îfi˘ »ı. ±ı ±ÎI‹˘©Îflfi_ ’˛◊‹ Á˘’Îfi
Ω√Ì …‰_ - ±ÿ¿˘ μz˘√ ¿flÌ ΩB›Î I›Î_◊Ì Á‰Îfl √HÎÌ ±ı flV÷ı
√Ï÷ÂÌ· ⁄fi‰_. –– 20 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 83 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_√Ï÷ — f·˘¿-17‹Î_ …ı V‰Î◊a…fi˘fi˘ Á_ÿ¤˝ »ı; ±ı‰Ì … ˉı
ÿÒÏÊ÷ V‰¤Î‰fiÎ …fi˘fiÌ V‰¤Î‰√÷ ·ÎZÎÏHο÷Î ÿÂν‰ı »ı —-
∑§Ê◊Ë ÷Ùª ’˝rÊÔ øÿ¸˘ÁÃÄ‹Ë’Ù
◊ÍπÙ¸ ŒÊŸ ŒÊŸ‡ÊÍãÿ ∑§Œÿ¸— –
÷Q§ÊflãœÙ ŸÊÁSÃ∑§Ù ÷Äàÿ÷Êfl
‚flZ àflfl¢ ŒÈ¡¸ŸÒŒÍ¸Á·Ã¢ SÿÊØ H 21 H
ÂOÿÎ◊˝ — ∑§Ê◊Ë ÷Ùª (÷Ùª ‚ÁÃ∑§Ê◊Ë—)12 - Ωı ¤˘√ ¤˘√‰÷˘
ˢ› ÷˘ ÷ı ¿Î‹Ì √HÎΛ, ’˝rÊÔøÿ¸˘ÁÃÄ‹Ë’— (’˝rÊÔøÿ¸ ‚Áà •Áà ċ˒—) -
Ωı fiˆ„Wÿ ⁄˛õ«›˝fi_ ’ηfi ¿fl÷˘ ˢ› ÷˘ ÷ı, Ä‹Ë’ - Ê_œ - ËÌ…Õ˘
√HÎΛ, ◊ÍπÙ¸ŒÊŸ (ŒÊŸ ‚Áà ◊Íπ¸—) - Ωı ÿÎfi ±Î’ ±Î’ ¿fl÷˘ ˢ› ÷˘
÷ı ‹Ë΋Ҭ˝ √HÎΛ, ŒÊŸ‡ÊÍãÿ∑§Œÿ¸— (ŒÊŸ ‡ÊÍãÿ ‚Áà ∑§Œÿ¸—) - ÿÎfi fi
±Î’÷˘ ˢ› ÷˘ ZÎÒƒ - ¿o…\Á √HÎΛ, ÷Q§ÊflãœÙ - (÷Q§ı‚Áà •ãœ—) -
⁄Ë ¤„@÷ ¿fl÷˘ ˢ› ÷˘ ±_‘ - ±_‘l©Î‚ √HÎΛ, ŸÊÁSÃ∑§Ù ÷∑§àÿ÷Êfl
(÷ÁQ§ •÷Êfl ‚Áà ŸÊÁSÃ∑§) - Ωı ¤„@÷ fi ¿fl÷˘ ˢ› ÷˘ ÷ı fi΄V÷¿
√HÎΛ. ‚flZ - ±Î ⁄‘_, ÃÈ ∞fl¢ - ±Î‹, ±Î flÌ÷ı, ŒÈ¡¸ŸÒŒÍ¸Á·Ã¢ - ŒÈ¡¸ŸÒ—
ŒÍÁ·Ã¢ - ÿ…˝fi˘fiı ÿÒÏÊ÷ ÃflÎT›_ »ı, SÿÊØ - ËL÷, ±flıflı –– 21 ––
‰ÿı Á_›‹Ì Ê_œ, ¿Î‹Ì … ¤˘√ı
‹Ë΋Ҭ˝ ÿÎfiı, fi ÿı ZÎƒ ·Î√ı.
¿flı ¤„@÷ ±_‘˘, fi fi΄V÷¿ ÷Î÷
…\±ı ÿ˘Ê ÿWÀ˘ ⁄‘ı ±Î‹ ËL÷ ––21––
ω‰flHÎ — f·˘¿-17‹Î_ V‰Î◊a ·˘¿˘fiÌ V‰Î◊˝ ’flΛHÎ÷Î ⁄÷Î‰Ì »ı
±fiı f·˘¿-16‹Î_ fi«Î‰ı …fi˘ fiΫ‰_ ÷ı‹ T›◊˝ - ·˘¿˘ fi«Î‰ı ÷ı‹ fiΫ‰_
Œ˘√À »ı ±ı‹ ¿èÎ_ »ı. ¿˘¥’HÎ Á‹Î…, ¿˘¥’HÎ ¿Î‚ı, ’»Ì ÷ı ¤√‰Îfi
fl΋«Lƒ∞fi˘ ÁI›√ ˢ› ¿ı ±Î’H΢ C΢fl ¿Ï‚›√ ˢ›, @›Îflı› ¤fl˘ÁÎ’ÎhÎ
12. T›Î¿flHÎÂÎôÎfiÌ º„WÀ±ı ±Î f·˘¿ ωÏÂWÀ »ı. ’˛◊‹ hÎHÎ ’_„@÷fiÎ » ±ı » ’˛›˘√
ÁÏ÷ÁM÷‹ÌfiÎ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 84 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
flè΢ … fi◊Ì. ±ı @›Îflı› Á˘ À¿Î ÁF…fi˘fi˘ flè΢ fi◊Ì. Á‹Î…‹Î_ ÁF…fi˘fiÎ
¿fl÷Î_ ÿWÀ-ÿ…˝fi˘fiÌ Á_A›Î ›Î ÷˘ ‰‘Îflı flËÌ »ı ±◊‰Î ±˘»Ì Á_A›Î ˢ›
÷˘ ’HÎ ÷ı ⁄·‰kÎfl flËÌ »ı. ±ı … flÌ÷ı Á‹ÎΩı‹Î_ ÁI¿‹˝, Á˙…L›,
ÁE›ÎÏ«h›fiÌ V÷Ï÷ ¿flfiÎfl ¿fl÷Î_ ÷ıfiÌ ÏfiLÿÎ ¿flfiÎflfiÌ Á_A›Î ›Î ÷˘ ‰‘Îflı
±◊‰Î ±˘»Ì ˢ› ÷˘ ’HÎ ⁄·‰kÎfl flËÌ »ı.
ÿ…˝fifiÎ V‰¤Î‰fiÌ ·ÎZÎÏHο÷Î Á‹…‰Îfi˘ ’˛›Ifi Áÿ˚√v
¤√‰Îfifiı ¤…fiÎfl ¤@÷ı ÁωÂıÊ ¿fl‰˘ … Ωı¥±ı. ±ı ÁF…fifiÎ_ ‰˛÷,
ÁL‹Î√˝fiı ‰‚√Ì flËı‰ÎfiÎ ’˛›Ifi ÷◊Î ÁI¿‹˝ÏfiWÃÎfiı ±‰‚Ì º„WÀ◊Ì …\±ı
»ı. ±‰‚Ì º„WÀ - ‰Î_¿ÿı¬Î’b_ (Cynicism) ±◊ν÷˚ ‹ÎHÎÁfiÌ ¤·Î¥,
ÁÎv_-Â¤ ¿fl‰ÎfiÌ T≤ÏkÎ ’˛I›ı Â_¿ÎfiÌ fi…flı Ωı¥fiı ÷ıfi˘ ±‰‚˘ … ±◊˝
¿fl‰˘ ±ı ÿÒÏÊ÷ V‰¤Î‰ »ı. ±ı V‰¤Î‰ı ⁄‘Î … Áÿ˚√H Î-Â¤ T≤ÏkÎfiı ÿÒÏÊ÷
¿flÌ »ı. …ı‹ ¿ı Ωı ‹ÎHÎÁ V‰¿WÀÎÏ…˝÷ ’˘÷ÎfiÎ ’vÊÎ◊˝◊Ì ’˛ÎM÷ ¿flı·Î
¤˘√fiı ’˛ÎflO‘‰Â ¤˘√‰÷˘ ˢ› ÷˘ ÷ıfiı ¿Î‹Ì - ·_’À‹Î_ ¬’Î‰Ì ÷ıfiÌ
Ïfi_ÿÎ ¿fl‰Ì. Ωı ÷ı ¥„Lƒ›˘fi˘ Ïfi√˛Ë ¿flÌ Á_›‹ ’΂‰Î ’˛›Ifi ¿fl÷˘ ˢ›
÷˘ ÷ıfiı Ê_œ-ËÌ…ÕÎfiÌ ¿ZÎαı ‹Ò¿Ì ÷ıfiÌ ËÎ_ÁÌ ∂ÕΉ‰Ì, Ωı ‹ÎHÎÁ ’˘÷ÎfiÌ
±Î’¿‹Î¥‹Î_◊Ì ’˛Î‹ÎÏHο’HÎı ÿÌfi-ÿ—Ϭ›Î, ÁI’ÎhÎfiı ÿÎfi ¿fl÷˘ ˢ›
÷ı ‹Ë΋Ҭ˝, ‘fi ±Î flÌ÷ı ‰ıÕŒÌ fiάı »ı; ““√Î¥fiı ÿ˘ËÌfiı ¿>÷flÌfiı ’Λ
»ı”” ±ı‰Ì ¿Ëı‰÷fi˘ μ’›˘√ ¿flÌ ÷ıfiÌ Ïfi_ÿÎ ¿fl‰Ì, ËÎ_ÁÌ μÕΉ‰Ì, ÷˘
‰‚Ì Ωı ±ı @›Îflı› ÿÎfi ¿fl÷˘ … fi ˢ›, ÷ıfiÌ „V◊Ï÷ ÁΑÎflHΠˢ› ÷˘
÷ıfiı ¿o…^Á‹Î_ ¬’Î‰Ì ÷ıfiÌ Ïfi_ÿÎ ¿flı. Ωı ‹ÎHÎÁ Á‹∞fiı, Áÿ˚√vfiÎ
Áÿ˚⁄˘‘◊Ì ’˛ıflÎ¥fiı ¤„@÷ ¿fl÷˘ ˢ› ÷˘ ÿ…˝fi˘ ÷ıfiı ¤√÷Õ΋Î_ ¬’ΉÌ
÷ıfiı ±_‘-±_‘l©Î‚ √HÎÌ ÷ıfiÌ Ïfi_ÿÎ ¿flı, ±fiı Ωı ÷ıfiı ’˘÷Îfi_ ’ıÏÀ›_
fl‚‰Î‹Î_, ¿˙À<_Ï⁄¿ …‰Î⁄ÿÎfḻ˘‹Î_ ¤„@÷ ¿fl‰Îfi˘ Á‹› … fi ‹‚÷˘
ˢ› ÷˘ ±ı‰Î ‹ÎHÎÁfiı fi΄V÷¿ √HÎÌ ÷ıfiÌ Ïfi_ÿÎ ¿flı. ±Î ⁄‘Î ÿ…˝fi˘fiÎ
V‰¤Î‰ »ı. –– 21 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 85 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Á_√Ï÷ — μ@÷ f·˘¿-21‹Î_ ÏfiÏÿ˝WÀ-·˘¿Î’‰Îÿ ÁËfi ¿flÌ,

ÿ…˝fi˘fi˘ Á_√ ÷∞ fi΋ÎQ≤÷ ’Îfi‹Î_ ‹V÷ flËı‰_ ±ı‹ ¿Ëı »ı —-
ˇÊãÃ√ÿÙ˘S◊ÊÑUÙ∑§¡À¬Ù˘ÁŸflÊÿÙ¸
ŸÙ „UÊÃ√ÿÙ œ◊¸◊ʪ¸— ∑§ŒÊÁøØ –
ª˝ Ê s¢ ÁŸàÿ¢ ŒûÊŸÊ◊Ê◊Î Ã ¢ ‚Ø
àÿÊÖÿ— ‚æ˜UªÙ ŒÈ—‚„UÙ ŒÈ¡¸ŸÊŸÊ◊˜ H 22 H
ÂOÿÎ◊˝ — ˇÊãÃ√ÿ— 13 - ÁËı‰Î›˘B›, •S◊ÊØ - ‹ÎÀı (f·˘¿-
16fiÎ Á_ÿ¤ı˝), ‹Ù∑§¡À¬—§- ·˘¿˘‹Î_ ◊÷Ì Ïfi_ÿÎ (⁄⁄ÕÎÀ), •ÁŸflÊÿ¸— -
±Ïfi‰Î›˝, Ÿ - fiËŸ, „UÊÃ√ÿ— - I›…‰˘, œ◊¸◊ʪ¸— - ‘‹˝‹Î√, ∑§ŒÊÁøØ
- ¿ÿÌ›, ª˝Ês¢ - √˛ËHÎ ¿fl‰_, ·ı‰_, ÁŸàÿ¢ - ÏfiI›, ŒûÊŸÊ◊Ê◊Îâ - Á÷˚
V‰w’ lÌ ÿkÎfi΋ - ±Q≤÷, ‚Ø - ÁI› V‰w’, àÿÊÖÿ— - I›…‰_
(I›…‰Î›˘B›), ‚æ˜Uª— - Á_√-Á˘⁄÷, ŒÈ—‚„U - fi ÁËÌ Â¿Î› ÷ı‰˘ -
±Î¿Îfl˘, ŒÈ¡¸ŸÊŸÊ◊˜ - ÿ…˝fi˘fi˘. –– 22 ––
±Ïfi‰Î›˝ ‹ÎÀı ÁËı ·˘¿…S’
¿ÿÌ›ı fi ±Î_ËÌ I›…ı ‘‹˝ ±S’.
√˛Ëı ÏfiI› Á÷˚fi΋ ’Ì›ÒÊ «_√
I›…ı ÿ…˝fi˘fi˘ ±¿Îfl˘ … Á_√. –– 22 ––
ω‰flHÎ — ·˘¿fiÎ_ ‹¬ı, ¬ÎÁ ¿flÌfiı ÿ…˝fi˘fiÎ_ ‹¬ı ◊÷Ì ‰Î÷˘fi˘
V’WÀ Ïfiÿı˝Â ¿›Î˝ ’»Ì ±ËŸ ‹ÎÀı (•S◊ÊØ - ±Î ¿ÎflHÎı) ±ı ·˘¿…S’
- ·˘¿‹¬ı ◊÷Î_ ⁄Õ⁄ÕÎÀ ±Ïfi‰Î›˝ »ı. ·˘¿˘fiÌ ±Î‰Ì …S’fiÎ ÁI››√‹Î_
¤√‰ÎfilÌ fl΋«Lƒ∞fiÎ Á‹›‹Î_ ’HÎ Ë÷Ì. ±ı‰Î ·˘¿˘±ı lÌfl΋fiÌ
’HÎ ÀÌ¿Î Ïfi_ÿÎ ¿flÌ »ı. ‹ÎÀı ±Ïfi‰Î›˝ - fi Ïfi‰ÎflÌ Â¿Î› ±ı‰Ì »ı. ·˘¿˘fiÎ_
13. T›Î¿flHÎ ±fiı ¤ÎÊÎÂÎôÎfiÌ º„WÀ±ı ±ËŸ ZÎL÷T›fi˘ ’˛›˘√ ωÏÂWÀ »ı. ZÎL÷T› -
(ω.)fi˘ ±◊˝ Z΋Π¿fl‰Ì ±ı‰˘ ◊Λ, ±ËŸ …ı ’˛›˘√ »ı; ÷ı ZÎLI≤ - ÁËfiÂÌ· - ZÎ_÷Îfi_
ËıI‰◊˝¿ÚÿL÷ »ı. ÿ…˝fi˘fiı Z΋Π¿fl‰ÎfiÌ ‰Î÷ fi◊Ì, ’˘÷ı ÁËŸ ·ı‰ÎfiÌ ‰Î÷ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 86 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

‹¬ı ÷΂Î_ ‹ÎflÌ Â¿Î› fiËŸ ‹ÎÀı √v¤@÷ ÁF…fi ÷ıfiı ÁËÌ ·ı ÷◊Î
’˘÷Îfi˘ Ïfi…‘‹˝ @›Îflı› I›…‰˘ fiËŸ. ’˘÷ÎfiÎ_ ‘‹˝-¿‹˝fi_ ±Õ√ flÌ÷ı
’ηfi ¿fl‰_. ±ËŸ ¤@÷ı …ı ‘‹˝ V‰Ì¿Î›˘˝ »ı ÷ıfi_ fi΋ »ı - lÌ ÿkÎfi΋
V‹flHÎ ‘‹˝ — ±Î ‹A› ‘‹˝ »ı. ⁄ÌΩ ‘‹˘˝ - (⁄˛ÎõHÎfiÎ) ±K››fi,
±K›Î’fi, ›…fi, ›Î…fi, ÿÎfi, ’˛Ï÷√˛Ë - ±ı ÊÀ˚‘‹˝ μ@÷ ‹A› ‘‹˝fiÎ
±ÎfiÊ_Ï√¿ (’Òfl¿ - Complementary) »ı. ±ıfi_ ¿ÎflHÎ ±ı ¿ı
±K›Î’¿ı ’˘÷ÎfiÎ μ@÷ ‘‹˘˝ ⁄Ω‰÷Ì ‰¬÷ı ’HÎ ÿkÎ-ÿkÎ V‹flHÎ «Î·
… flά‰Îfi_ »ı. Á÷˚ V‰w’ ÿkÎfi΋ w’ ±Q≤÷ - ’Ì›ÒÊ √˛ÎèÎ »ı - ÷ı
√˛ËHÎ ¿flÌ ÿ…fi
˝ ˘fi˘ ÿ—ÁË-±¿Îfl˘ Á_√ I›…‰Îfi˘ »ı. Áÿ˚√v ¤√‰Îfifiı
fi‹˛ ’˛Î◊˝fiÎ ¿fl‰ÎfiÌ »ı.
»˘ Á¬ı Ïfi_ÿ÷Î Ïfi_ÿ¿˘ ËÏfl ‹fiı
·Î… ‹ÎflÌ ÷fiı ÿı‰ÿı‰Î;
¤„@÷‹Î_ ¤˛WÀ÷Î ÿı¬Âı ÿÏfl…fi˘
∂·À ±ÎHÎÌ ¿v_ ÷… Áı‰Î...
(μ.’˛Î. M≤.40)
Ïfi_ÿÎ ¿flfiÎflÎ ¤·ı Á¬ı◊Ì Ïfi_ÿÎ ¿flı, Ëı ÿı‰ÎÏ‘ÿı‰ - ÿı‰˘fiΛ ÿı‰
‹ÎflÌ ·Î… ÷Îflı ËÎ◊ »ı. ¤@÷ ¤„@÷ ¿flı ÷˘, f·˘¿-21‹Î_ ¿èÎ_ »ı ÷ı‹,
÷ı‹Î_ ÿ…˝fi˘fiı ±_‘l©Î ÿı¬Î›, ±Î«Îfl ’ηfifiÌ ZÎÏ÷ ÿı¬Î›. ÷˘ ’HÎ
∂·À◊Ì - ∂‹‚¿Î◊Ì Áÿ˚√v ¤√‰ÎfifiÌ Áı‰Î … ¿fl‰ÎfiÌ »ı. ±Î‹,
±Î‰_ ¿Ëı‰Î ’λ‚fi_ ¿ÎflHÎ Á‹…‰Î …ı‰_ »ı. ’˛ë ·˘¿Î’‰Îÿ ¿ı
Á‹Î…‹Î_fiÎ ÿ…˝fi˘fi˘ fi◊Ì. ’˛ë ¤@÷fiÌ ’˘÷ÎfiÌ ¤Ì÷fl‹Î_ flËı·Î, ’ı·Î
⁄ËÎflfiÎ ÿ…˝fi˘ ¿fl÷Î_ ±fiı¿√HÎÎ ¬÷flfiο ÿWÀ ÏhÎ√HÎ-ÁI‰-
fl…Á-÷‹Á‹Î_◊Ì …L‹÷Î Ë_ - ‹Îv_ - ±Ëo÷΋‹÷Î V‰w’ ÿ…˝fifiı
ËflHΉÎfi˘ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 87 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÏhÎÂÒ· ¿fl‹Î_ √˛ËÌ ÏhÎ√HÎ ‹‹ Á_ËflÌ
“Ë_ ±fiı ‹ÎËv_” fiά »ıÿÌ
iÎÎfi…· CÎÒ_ÀÕ˘ ’Î¥ ¿fl÷_⁄Ì◊Ì
«ø◊Ì «ø¤‰ fiά ¤ıÿÌ...
(μ.’˛Î. M≤.40)
±ı »ıÿ‰Î ‹ÎÀı ÷◊Î ¤@÷fiÎ ¤‰«øfiı ¤ıÿ‰Î ‹ÎÀı ¤√‰Îfifiı
’˛Î◊˝fiÎ ¿fl‰ÎfiÌ »ı. –– 21 ––
Á_√Ï÷ — ““÷Îflı ⁄ÌΩ ÷flŒ Ωı‰ÎfiÌ …wfl÷ … @›Î_ »ı”” ÷Îv_
Á‰˝V‰ ÷ÎflÌ ’ÎÁı … »ı; ±ıfiı … Ωı fiı ! —-
◊ÊÃÊ ŒûÊSàflÁà¬ÃÊ ŒûÊ ∞fl
SflÊ◊Ë ŒûÊSÃ ‚πÊ ŒûÊ ∞fl –
àÿÄàflÊ sŸ¢ flËˇÊ‚ ∑ȧòÊ øÊãÿ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 23 H
ÂOÿÎ◊˝ — ◊ÊÃÊ - ‹Î÷Î, ŒûÊSàflÁà¬ÃÊ - ŒûÊ— àflØ Á¬ÃÊ - ÿkÎ
(±fiı) ÷ÎflÎ Ï’÷Î, ŒûÊ ∞fl - ÿkÎ …, SflÊ◊Ë - V‰Î‹Ì, ŒûÊSÃ - ŒûÊ— Ã
- ÿkÎ ÷ÎflÎ, ‚πÊ - Ï‹hÎ, ŒûÊ ∞fl - ÿkÎ …, àÿÄàflÊ - »˘ÕÌfiı, sŸ¢ -
Á„U ∞Ÿ¢ - ±ı ’˛ÏÁ©fiı, flËˇÊ‚ - …\±ı »ı, ∑ȧòÊ - @›Î_, øÊãÿ¢ - ø •ãÿ¢
- ±L›fiı ‰‚Ì, Ëı Ï«kÎ rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. ––23––
±ËÎ ÿkÎ ‹Î÷Î Ï’÷Î ÿkÎ ±ı¿
¬flı ÿkÎ V‰Î‹Ì Á¬Î ÿkÎ ÿı¬
I›∞ ±ıËfiı @›Î_ …\±ı ±L› ÷Î÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 23 ––
ω‰flHÎ — ⁄ÌΩ Â_ ¿Ëı »ı ? ·˘¿˘ ±Î‹ ¿Ëı »ı fiı ÷ı‹ ¿Ëı »ı; ±ı
⁄Î…\ Ωı‰ÎfiÌ ÷Îflı …wfl÷ … ÂÌ »ı ? ¿ÎflHÎ ¿ı ÷Îv_ Á‰˝V‰ ‹Î÷Î, Ï’÷Î,
V‰Î‹Ì, Á¬Î ⁄‘_ lÌÿkÎ … »ı. ’»Ì ±L›hÎ º„WÀ ¿fl‰ÎfiÌ …wfl÷ … fi◊Ì.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 88 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

∑§ÊL§áÿÁ‚ãœÈ— –
àÿÃmøÙ ŸÊÁSà ‚ŒÒfl ‚àÿ◊˜ –

üÊÈâ Á„U ŸÊ⁄UE⁄U-⁄Uæ˜Uª‚æ˜UªÊ-

Ÿ ÁŸê’flΡÊÙ ◊œÈ⁄Uàfl◊ÃË-

ÁãŸê’Ù˘Á¬ ◊ÊœÈÿ¸◊ȬʪÃÙ˘ÁSà H

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 89 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
àfl◊fl ◊ÊÃÊ ø Á¬ÃÊ àfl◊fl àfl◊fl ’ãœÈ ø ‚πÊ àfl◊fl –
àfl◊fl ÁfllÊ º˝ÁfláÊ¢ àfl◊fl àfl◊fl ‚flZ ◊◊ Œfl Œfl H
±Î ±I›_÷ ’˛ÏÁ© ’˛Î◊˝fiÎfiÎ ±◊˝‹Î_ … μ@÷ f·˘¿ ¿Ëı‰Î›˘ »ı.
‹ÎHÎÁfiÌ …ı ‹›Î˝ÿÎ »ı ÷ı ±ı ¿ı ’˘÷ÎfiÎ ÏfiI› ±ÎI‹-V‰…fi V‰w’
’fl‹¿Ú’΂ ’fl‹ÎI‹Î lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ ωV‹flHÎ ¿flÌ ÿL›‰Ì Á_⁄_‘˘ ⁄Î_‘‰Î
‹◊ı »ı. ’Î_« ¤˙Ï÷¿ …√÷fiÎ ‹Î÷Î-Ï’÷Î ÿı‰ Á‹Îfi »ı; ’fl‹ÎI‹ V‰w’
… »ı; »÷Î_ ‹Î÷-Ï’÷Î ÁÎ◊ıfi˘ ’hÎfi˘ Á_⁄_‘ ÂflÌflfi˘ Á_⁄_‘ »ı ±fiı ÷ı
fiΉ_÷ »ı. F›Îflı V‰Î‹Ì ±fiı Á¬Î-Ï‹hÎfiÎ Á_⁄_‘˘ ±Î¿„V‹¿ »ı. ±Î
⁄‘Î … Á_⁄_‘˘‹Î_fi˘ Á_⁄_‘ ÂOÿ Á‹˚-⁄_‘ Á‹Îfi flÌ÷ı ⁄_‘fi¿Îfl¿ »ı.
‹ÎHÎÁ ⁄_‘Λ »ı. ±ı …ı ⁄_‘fi »ı ÷ı ∑HÎÎfi⁄_‘ »ı. F›Îflı ∞‰ ±fiı
Áÿ˚√v ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fi˘ Á_⁄_‘ ‰V÷÷— Á_⁄_‘ fi ˢ÷Î_ ±ı¿ÎI‹¿÷Î
- ÷k‰‹ÏÁfi˘ … »ı. ±Î ÷J›fiÎ Á_ÿ¤˝‹Î_ ±ËŸ ±ı Á‰˝V‰-V‰ÎI‹ V‰w’
lÌ ÿkÎfiı I›∞fiı ÷_ ±L›hÎ @›Î_ …\±ı »ı ? ±ı‰˘ ±Îç›˝‹› ’˛ë ’Ò»˚›˘
»ı. ÷ÎflÎ ‹Î÷-Ï’÷Î, Á¬Î ÷ÎflÌ ¤Ì÷fl … »ı ÷_ ±ıfiÎ ÷flŒ … Ωı.
lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎfiÎ ±P›ÎÁ ¶ÎflÎ ±ı ÿı¬Î› - Ωı¥ ¿Λ ±ı ±Î
f·˘¿fi˘ ¤Î‰ »ı. –– 23 ––
Á_√Ï÷ — ±S’ Á¬◊Ì »ı÷flÎ¥fiı ›ÎhÎÎ ±À¿Î‰Ì fiÎ ⁄ıÁı ÷ı ‹ÎÀı
’˛flı ı »ı —-
ªãÃ√ÿ¢ Ã ŒÍ⁄U◊àÿãÃ◊fl
◊ʪ¸ ◊Ê ªÊ— ‚ıÅÿ◊À¬Ÿ ÃȘCÔU— –
‚fl¸ sÃ œÍø¬Ê≈UE⁄UÊSÃ
NUàflÊ ‚flZ àflÊ¢ ’Á„Uc∑§Ê‚ÿÁãà H 24 H
ÂOÿÎ◊˝ — ªãÃ√ÿ¢ - …‰Îfi_ (’ˢӫ‰Îfi_), Ã - ÷Îflı, ŒÍ⁄U◊àÿãÃ◊fl
- ŒÍ⁄¢U-•àÿãâ-∞fl - ÿÒfl-ÁÿÒfl, ◊ʪ¸ - ‹Î√˝‹Î_, ◊Ê - fiÏË, ªÊ—
(1.±Î.3.5) ¿˘¥ „V◊Ï÷ ¿ı ÿÂÎfiı ’΋‰_, ‚ıÅÿ◊À¬Ÿ - ‚ıÅÿ¢ •À¬Ÿ
- ◊˘ÕÎ CÎHÎÎ Á¬◊Ì, ÃÈCÔU— - Á_÷WÀ, ‚fl¸ - ⁄‘Î, sÃ - Á„U ∞Ã -
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 90 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±Î …, œÍø - ‘Ò÷ÎflÎ, ¬Ê≈UE⁄UÊSÃ - ¬Ê≈U— ø⁄UÊ— (¬Ê≈Up⁄UÊ—) - «˘flÕο<,
Ã - ÷Îv_, NUàflÊ - ËflÌ ·¥fiı, ‚flZ - ⁄‘_, àflÊ¢ - ÷fiı, ’Á„Uc∑§Ê‚ÿÁãÃ
- ’Á„U— ∑§Ê‚ÿÁãà (ÁŸ‚ + ∑§‚˜ ÿÊ ’Á„U— + ∑§‚˜ œÊÃÈ 1.5) - ËÎ_¿Ì
¿Îœ‰_ - ¬ıÓ«Ì ¿Îœ‰_ - ⁄ËÎfl ‘¿ı·‰_. –– 24 ––
…‰Îfi _ CÎb_ ÿÒ fl ÷Îflı Á ÿ Ò fl
flËı fiÎ ’ÎÕÌ ‹Î√˝‹Î_ ÿı¬Ì ‘Ò‚.
‹Y›Î Á‰˝ ±Î «˘flÕο< … ±ÎËŸ
ËflÌ Á‰˝ Ωı ÿı ÷fiı »ıË ¤Î¥. –– 24 ––
ω‰flHÎ — lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎfi˘ ±Î‘Îfl ·ıfiÎflfiÌ ±_÷fl›ÎhÎÎ CÎHÎÌ
·Î_⁄Ì »ı. ±ıHÎı CÎHÎı ÿÒfl …‰Îfi_ »ı. ’˛¤Ï‹·fi - ¤√‰÷˚ ÁÎZÎÎI¿Îfl ’˛¤
¿Ú’Î◊Ì F›Îflı ◊Λ I›Îflı; ±ı ÏÁ© fi ◊Λ I›Î_ Á‘Ì ÁΑ¿ı ’˘÷ÎfiÌ ›ÎhÎÎ
«Î· … flά‰ÎfiÌ »ı. ‰‚Ì, ⁄Ì…\_ ¿ı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎfiÎ ’˛÷Î’ı ‹„@÷-
‹˘ZÎ ‹‚ı I›Î_ Á‘Ì ‹ÎHÎÁı ·¬«˘›Î˝ÂÌfiÎ Œıfl΋Î_ Œfl‰Îfi_ »ı. ±ı Œıfl΋Î_◊Ì
‹ÎHÎÁfiı »˘ÕΉfiÎfl lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ … »ı. »÷Î_› ÁΑfiÎ fl÷ ‹ÎHÎÁfiÌ
Á΋ıfiÌ ±fiı¿ Á‹V›Î±˘‹Î_fiÌ ‹A› Á‹V›Î ‹Î√˝‹Î_ ÁËı… ±‹V÷_ Á¬
‹‚÷Î_ √Îh΢ ·_⁄ΉÌfiı ’ÕuÎ flËı‰ÎfiÌ ¥E»Î ◊¥ ±Î‰ı ÷ı »ı. Á_V¿Ú÷‹Î_
’˛›˘…ı·Î •À¬ ‚ı⁄U√ÿfiı ‹ÎÀı √…flÎ÷Ì‹Î_ ‘Ò‚ ÂOÿ ’˛›˘F›˘ »ı. ±◊ν÷˚
‹Î√˝‹Î_ ‘Ò‚ …ı‰_ ±S’ Á¬ ‹‚÷Î_ ’Õu˘ fiÎ flËÌÂ, ¿ı‹ ? ◊˘Õ˘ ±Îfl΋
¿fl‰Î‹Î_ ¢ ‰Î_‘˘ »ı ? ¿ÎflHÎ ±ı »ı ¿ı ‹Î√˝‹Î_ «˘flÕο<±˘ »ı. ›ÎhÎÌ ÁËı…
ÁÎ… √ÎŒı· flËı ÷˘ ·Ò_ÀÎ¥ Ω›. ’ÒF›lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı fi‹˝ÿÎ ’Ïflø‹Î
¿flı·Ì. V◊Ò‚ ±◊˝‹Î_ ÷ı ›ÎhÎÎfiÎ ’˛I›ZÎ ±fi¤‰fi˘ ±ËŸ Ïfiÿı̋ »ı. {ÎÕÌ-
{Î_¬flΉ΂Π√Ì« ωV÷Îfl‹Î_ ’Ïflø‹Î‰ÎÁÌ ·ÒÀ_ Î¥ …÷Πˢ› »ı. ±ı V◊Ò‚
‰Î÷ »ı. ±ı … ‰Î÷ ±ÎI‹-›ÎhÎÎ - ¤Ì÷flfiÌ ›ÎhÎ΋Î_ ’HÎ ÁÎ«Ì »ı. ÁΑfiÎ
¿flfiÎfl ‹ÎHÎÁfiı ÏÁÏ©w’Ì ‹_Ï{· Á‘Ì ’ˢӫ÷˘ ±À¿Î‰‰Î ‹ÎÀı ±ÏfiWÀ
÷k‰˘ ÷ıfiı Á¬fiÎ ±fi¤‰˘ - ’˛·˘¤fi˘ ¶ÎflÎ ··«Î‰Ì »ı÷flı. ±ı »ı÷fl΋HÎı
÷ıfi_ ⁄‘_ … ËÌfl ËflÎ¥, ·Ò_ÀÎ¥ Ω› ±fiı ÷ı ⁄ËÎfl ŒıÓ¿Î¥ Ω›. μÊ—
’˛Î◊˝fi΋Î_ ‹Î√˝‹Î_fiÌ Ï‰’ÏkÎfiÌ ‰Î÷ ¿flÌ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 91 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ωʛ ‘Ò·Ì ∂Õı ÁÒ{ ¿o¥ fi‰ ’Õı
±Î_¬ «˘‚Ì flÕı ∞‰ ËÎflÌ.
±fiı¿ ’˛¿ÎflfiÎ ·˘¤Î‰fiÎflΠωʛ˘fiÌ Õ‹flÌ-‘Ò‚fiÌ Õ‹flÌ‹Î_ ¿Â_
ÁÒ{ı fiËŸ ωʋ ’Ïfl„V◊Ï÷‹Î_ ∞‰fiı ‹ÎÀı flÕ‰Îfi˘ ‰Îfl˘ ±Î‰ı. ±ı‰Î_
ωCfi˘◊Ì ⁄«‰_ ±CÎv_ ÷˘ »ı …, ’HÎ ÷ıfi˘ μ’Λ ’HÎ ‹ÎHÎÁı … ¿fl‰Îfi˘
»ı. –– 24 ––
Á_√Ï÷ — μ@÷ f·˘¿‹Î_fiÌ Á‹V›ÎfiÎ μ¿ı·fiı ±Î_¬ ¬˘·Ì, Ωı¥,
±_÷— «ZÎ◊Ì ’˛‹ÎHΉΠ’˛ıflı »ı —-
‹éäflÊ ‚Êæ˜Uª¢ ◊ÊŸÈ·¢ ¡ã◊ ◊Í…U
Áfl∑˝§ËáÊË· ÁÉÊÇfl⁄UÊ≈UÊÕ¸◊ÃØ –
¬˝Êåÿ¢ ŸÒÃà¬Èáÿ∑§ÙÁ≈¢U ÁflŸÊãœ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 25 H
ÂOÿÎ◊˝ — ‹éäflÊ - ·Î¤Ìfiı - ‹ı‚‰Ìfiı, ‚Êæ˜Uª¢ - ‚ •æ˜Uª - ±_√
μ’Î_√ ÁÏË÷ - Á_’HÒ Î˝ ±ıÀ·ı ‹˘C΢, ◊ÊŸÈ·¢ - ‹fiW› V‰w’, ¡ã◊ - …L‹,
◊Í…U - Ëı ‹Òœ, Áfl∑˝§ËáÊË· - ‰ı«Ì ‹Îflı »ı - ‰ıÕŒı »ı, ÁÉÊÇfl⁄UÊ≈UÊÕ¸◊ÃØ -
Áœ∑§˜ fl⁄UÊ≈U - •Õ¸◊˜ ∞ÃØ - ±flı flı (Ï‘yÎfl »ı ÷fiı) (÷_ ÷ıfiı) ¿˘ÕÌfiÎ
‹Ò·ı, ¬˝Êåÿ - ·P›, ŸÒÃà¬Èáÿ ∑§ÙÁ≈¢U - Ÿ ∞ÃØ ¬Èáÿ∑§ÙÁ≈¢U - ¿fl˘Õ˘ ’H›
(ωfiÎ) ÷ı, ÁflŸÊ㜠- ÁflŸÊ - •ãœ - (ωfiÎ) Ëı ±L‘, ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_
’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 25 ––
‹Y›˘ …L‹ ‹˘ÓC΢ ÷fiı ‹Îfi‰Ì ±Î
T≤◊Î ¿˘ÕÌ ‹Ò·ı ÷_ ±ı ‰ıÕŒı ËÎ,
ωfiÎ ’H›¿˘ÏÀ fi ±ı ·P› ±_‘
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 25 ––
ω‰flHÎ — ‹Ò‚ Á_V¿Ú÷ f·˘¿‹Î_ ∞‰fiı ‹ÎÀı ‹Òœ ±fiı ±__‘ ⁄ı
Á_⁄˘‘fi˘fi˘ ’˛›˘√ ◊›˘ »ı. ‹Òœ÷Î ‰V÷÷— ‹˘ËÎL‘÷Î … »ı, ÷ı◊Ì
√…flÎ÷Ì‹Î_ Á_⁄˘‘fi »ı - Ëı ±L‘ !
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 92 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±Î ±_‘÷Î Â_ »ı ? ±_‘÷ÎfiÎ ±fiı¿ ’˛¿Îfl »ı. ÷ı‹Î_ …L‹Î_‘÷Î-

…L‹◊Ì … ‹ÎHÎÁ ±_‘ ˢ› ±◊‰Î …LQ›Î ’»Ì ¿˘¥¿ fl˘√fiı ¿ÎflHÎı
±_‘÷Î ±Î‰Ì Ω› ÷˘ ˉı ω¿ÏÁ÷ ωiÎÎfifiÎ ›√‹Î_ ÷ıfiı ±_‘÷Î fi √HÎ÷Î
÷ı ‹ÎHÎÁ ‹ÎÀı ÂÎflÌÏfl¿ ’Õ¿Îfl (Physical challange) w’
√HÎΛ. ±_‘÷ÎfiÎ ⁄ÌΩ ’˛¿Îfl‹Î_ ¿Î‹, flÎ√, V‰Î◊˝ …ı‰Î ±Î_÷Ïfl¿
¿ÎflHÎÁfl ±Î‰÷Ì ±_‘÷Î-¿Î‹Î_‘÷Î ±_‘÷Îfi_ V‰w’ ◊›_. ¿ıÀ·Î¿ º„WÀfiÌ
¬Î‹Ìfiı ¿ÎflHÎı fl_√ fi ¿‚Ì Â¿ı ÷ı Colour Blindness.
±ËŸ ’˛V÷÷ f·˘¿‹Î_ ±_‘‹Î_ …ı ±_‘÷ÎfiÌ ‰Î÷ »ı; ÷ı CÎHÎÌ Ï‰ÏÂWÀ
»ı. ÷ı‹Î_ ‹ÎHÎÁ ∞‰fifiÌ ‰ÎV÷ω¿÷Î Ωı¥ … fi ¿ı ÷ıfiı Reality
Blindness - ‰ÎV÷‰ ’˛I›ıfiÌ ±_‘÷Î ¿Ëı‰Î›. ∞‰fi‹Î_ ⁄ı ’˛¿ÎflfiÌ
‰ÎV÷ω¿÷Î »ı. ±ı¿ ÷˘ ±ı‰Ì ¿ı …ı ∂ÕÌfiı ±Î_¬ı ‰‚√ı; …ı‹ ¿ı fi˘¿fḻı
…‰Î ‹ÎÀı ‹Îflı Á‰Îflı 7.50fiÌ ⁄Á ’¿Õ‰ÎfiÌ »ı. Ë_ √flÌ⁄ »\,_ Ë_ ⁄Ì‹Îfl
»\_ ‰√ıfl.ı ⁄Ì∞ ±ı‰Ì ‰ÎV÷ω¿÷Î »ı …ı ±Î‹ ÷˘ fi ÿı¬Î›, ‹Îflı «ËÎ¥fiı
Ωı‰Ì ’Õı ±◊‰Î ¿˘¥¿ ‹fiı ⁄÷Ήı ÷˘ ÿı¬Î›.
±ËŸ ’˛V÷÷ f·˘¿‹Î_ ‰ÎV÷‰ ’˛I›ı …ı ±_‘ »ı ÷ı‰Î ‹Òœfiı ±ı‰Ì
‰ÎV÷ω¿÷Î ±Î_√‚Ì ‹Ò¿Ìfiı ⁄÷Ήı »ı —-
‰ ÷fiı …ı …L‹ ‹Y›˘ »ı ÷ı ‹ÎfiÊ …L‹ »ı. ÷_ ‹fiW› »ı. ‹fiW›
’˘÷ÎfiÎ_ ‹fiW› V‰w’fiı Ωı¥ ¿÷˘ fi◊Ì, ±ı ÷¿·ÌŒ »ı.
‰ ÷fiı ‹‚ı·˘ ±Î ‹fiW›ÿıË ‹˘ÓC΢ ±ıÀ·ı Á_V¿Ú÷‹Î_ ¿èÎ_ »ı ÷ı‹ ÁÎ_√
- ⁄‘Î … ±_’-μ’Î_√ ÁÎ◊ıfi˘ »ı. ⁄‘Ì … iÎÎfiı„Lƒ›˘ ±fiı ¿‹ı„Lƒ›˘
ÁÎ◊ıfi˘ ’ÒHν ÿıË ‹Y›˘ »ı. ’Â±˘‹Î_ ÏÁ_Ë …ı‰Î ¬Ò⁄ … ⁄‚‰Îfi
ˢ‰Î »÷Î_› ÷ı‹fiı ËÎ◊ fi◊Ì, {Î{Ì ⁄Ï© ’HÎ fi◊Ì, ¿Îfi »ı ’HÎ
ωϤLfi ÁÒflfiÌ ·Ì·Î ‹ÎHÎÌ Â¿Î› ±ı‰Î ¿Îfi fi◊Ì, ÁÎ’ ±ÎÀ·˘
{ıflÌ »ı. ’HÎ ÷ıfiı ËÎ◊, ’√, ¿Îfi ¿Â_ … fi◊Ì, ‹ÎHÎÁfiı ¬⁄fl
fi◊Ì ÷ıfiı ‹‚ı·˘ ÿıË - …L‹ ¿ıÀ·˘ ‹˘ÓC΢ »ı. ’Ò‰fi
˝ Î ±fiı¿ …L‹˘fiÎ_
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 93 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

’H›’˛÷Î’ı, …ı CÎfl‹Î_ …L‹ ·Ì‘˘ »ı ÷ı ‹Î÷Î-Ï’÷Î ±fiı ’Ò‰˝ΩıfiÎ_

ÁI¿‹˘˝fiÎ ’H›’˛÷Î’ı ‹Îfi‰…L‹ ‹‚ı »ı. ±Î ‰Î÷ - ±Î ‰ÎV÷‰fiÌ
‹ÎHÎÁfiı »ı¿ Á‘Ì ¬⁄fl … fi◊Ì ’Õ÷Ì. ±ı ±_‘÷Î »ı.
‰ …L‹ ·Ì‘Î ’»Ì ‹ÎHÎÁ ’˘÷ÎfiÎ_ ±Î ÂflÌfl, ‹fi, ¥„Lƒ›˘ ±Î
⁄‘Îfi˘ ¢ μ’›˘√ ¿flı »ı ? ¿ı‰˘ μ’›˘√ ¿flı »ı ? ±ı Ωı‰Î …ı‰_
‰ÎV÷‰ »ı. Â_ ¿›* ? ±◊‰Î ‹ÎHÎÁ Â_ ¿flı »ı ? -
* fi΋fiÎ ◊Λ - fi΋ ◊Λ ÷ı ‹ÎÀı ±Î¬Ì Ï…_ÿ√Ì ¤À@›Î,
±ıÀ·ı ¿ı ÷Ò’ (CÎÌ) ‹ı‚‰‰Î ‹ÎÀı ÷˘› (’ÎHÎÌfiı) ‰Ê˘˝◊Ì
‰·˘T›_. (μ.’˛Î. M≤.12).
* ±Î Ï…_ÿ√Ì …^ÃÎHÎ΋Î_ ’ÎHÎÌfiÎ ’ÒflfiÌ …ı‹ ‰ËÌ Ω› ±fiı
»ı‰Àı ÿÏfl›Î …ı‰Î Q≤I›‹Î_ ‹‚Ì Ω› -
* Âà ‹ÎHÎÁ˘fiÌ Á_√÷ı «ÕÌ Á_÷-ÁΑ…fi˘fiÌ Ïfi_ÿÎ-¿<◊·Ì,
ÿı‰-‘‹˝fiÌ Ãı¿ÕÌ μÕΉÌ. ±ı‹ ¿flÌfiı ¬Ò⁄ ‹˘… ‹ÎHÎÌ.
* ÿ΋-fiÎHÎÎ_ ¿‹Î‰Î «Îflı⁄Î…\ ÿ˘ÕÎÿ˘Õ ¿flÌ ±fiı ◊Î@›Î
I›Îflı ¿ÎÏ‹fiÌ-ôÎÌfiÌ Á˘Õ‹Î_ ¤flÎ¥, fi΋ ¿‹Î‰ÎfiÎ K›ı›
ÁÎ◊ı ∞‰÷fl ¬˘›_.
* ’Îfl¿<_ ‘fi ±fiı ’Îfl¿Ì ôÎÌfiı ’΋‰Î - ‹ı‚‰‰ÎfiÎ μ‘΋Î
¿›Î˝. (μ.’˛Î. M≤. 24).
±Î‹, ±Î¬_ ∞‰fi - ±Î‰_ ±‹ÒS› ‹Îfi‰∞‰fi ¿˘ÕÌfiÎ ‹Ò·ı ‰ıÕŒÌ
‹Î›*, ±ıÀ·ı ¿ı - flάfiÌ ±Î‹Î_ ·Î¬ ¬˘›Î (μ.’˛Î. M≤. 23). μ@÷
⁄‘Ì Ïø›Î±˘fiÎ ‰‚÷fl w’ı ËÎ◊‹Î_ Â_ ±ÎT›_ ? - flά, √‹ÎT›_ - ¬˘›_
Â_ ? ·Î¬ ÿı÷Î_› - ¿fl˘Õ˘ ’H›˘fiÎ ±_÷ı› fi ‹‚ı ÷ı‰_ μk΋ ‹Îfi‰∞‰fi
‰ıÕŒÌ fiÎA›_. ±Î ◊¥ ‹ÎHÎÁfiÌ ‰ÎV÷‰ ’˛I›ıfiÌ ±_‘÷Î (Reality
Blindness). ‹ÎÀı Ë∞ Á‹› »ı - ±Î¬fl ±Î¿flÌ, «ı÷ ‹fi ‰ÎCÎflÌ
- Ëı ‰ÎCÎflÌ ‹fi ! (‹fifiı ‰ÎCÎflÌ ¿èÎ_ »ı) ±_÷¿Î‚ ±Î¿fl˘ »ı; «ı÷Ì Ω
±fiı ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı ±ı Áÿ˚√v ‹ËÎflÎ…fi˘ Áÿ˚⁄˘‘ »ı.
±Î μ’ÿı fi◊Ì, Áÿ˚⁄˘‘ »ı. –– 25 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 94 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_√Ï÷ — μk΋ ‹Îfi‰…L‹ - ∞‰fifiı ‘Ò‚fiÎ_ ‹Ò·ı ‰ıÕŒÌ fiά‰Îfi_
‹ÒS› ¿ıÀ·_ »ı ÷ı ÿÂν‰ı »ı —-
ÿÊflÁmûÊ¢ sÖÿ¸Ã ¬Èc∑§‹¢ Ã
‚ıÅÿ¢ ÃÊflà¬Î뿘UÿÃ ◊Í…U ‚flÒ¸— –
ŸCÔU ‚Ê⁄U ‹ÙÄÿÃ ‚fl¸ÃÙ˘ôÊ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 26 H
ÂOÿÎ◊˝ — ÿÊflÁmûÊ¢ - ÿÊflØ - ÁÄâ - F›Î_ Á‘Ì Ï‰kÎ-‘fi, sÖÿ¸Ã
- Á„U •Öÿ¸Ã - «˘yÁ’HÎı ¿‹Î› - ±Ï…˝÷ ¿flı, ¬Èc∑§‹¢ - ’W¿‚ -
¤ÒÏ›WÀ, Ã (àflÿÊ) - ÷_ - ÷ÎflÎ ‰Õı, ‚ıÅÿ¢ - Á¬Á_⁄_‘Ì ¬⁄fl-±_÷fl-
¤Î‰, ÃÊflà¬Î뿘UÿÃ - ÃÊflØ - ¬Î뿘UÿÃ - I›Î_ Á‘Ì ’Ò»‰Î‹Î_ ±Î‰ı, ◊Í…U
- Ëı ‹Òœ, ‚flÒ¸— - ⁄‘Î, ŸCÔU ‚Ê⁄U (‚Ê⁄U ŸCÔU ‚ÁÃ) - ‘fi fiWÀ ◊÷Î_-…÷Î_,
‹ÙÄÿÃ - Ωı‰Î‹Î_ ±Î‰ı, ‚fl¸ÃÙ˘ôÊ¢ - ‚fl¸Ã— •ôÊ¢ ßfl (±ËŸ “ßfl”fi˘
’˛›˘√ ±K›ÎËÎfl »ı), ±◊ν÷˚ ±ΩH›ÎfiÌ …ı‹ …\±ı - Á΋_› fi ¤Î‚ı.
‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 25 ––
ω‰flHÎ — ‹Îfi‰∞‰fifiÌ ¬flÌ Ï‰Õo⁄HÎÎfi_ ±ËŸ Ïfiw’HÎ »ı. ±ı¿
⁄Î…\ ∞‰ ’˘÷Îfi˘ …L‹Îfl˘ f·˘¿-25‹Î_ ¿èÎÎ ’˛‹ÎHÎı ‰ıÕŒÌ flè΢ »ı ÷˘
⁄Ì∞ ⁄Î…\ f·˘¿-11‹Î_ ÿÂνTÔ ›Î ’˛‹ÎHÎı ¿Ëı‰Î÷Î_ V‰…fi˘ »ı ÷ı‹fi˘ Á_⁄‘_
ÂflÌfl ’Òfl÷˘ … »ı - …÷Î_ rÎÁ ¿˘¥ fi ±Î‰ı ’flhÎ (f·˘.11); F›Îflı
f·˘¿-17‹Î_ ÿÂνTÔ ›Î ’˛‹ÎHÎı ±Î ‹ÎHÎÁfiÌ Á΋ÎÏ…¿ ’˛Ï÷WÃÎ ÷ıfiÌ ±ÎÏ◊˝¿
„V◊Ï÷ ’fl … ±Î‘ÎÏfl÷ »ı. ±ı …ı‰Ì ÏÂÏ◊· ◊¥ ¿ı ‹ÎHÎÁ ¿˘ÕÌfi˘ ◊¥
Ω› »ı. ±ı … ’Ïfl„V◊Ï÷fi_ ±Ï÷› ‰fl‰_ V‰w’ ±Î ‹ÎHÎÁfiÌ
ωkÎÎ…˝fifiÌ Z΋÷Î - ¿‹Î‰ÎfiÌ Â„@÷ F›Î_ Á‘Ì Ë˘› I›Î_ Á‘Ì … ±ÎM÷
- V‰…fi ’˘÷ÎfiÎ_ ¿<À<_⁄Ì…fi˘ ÁÎ◊ıfi˘ Á_⁄_‘ flËı »ı. F›Î_ Á‘Ì ±ı ¿‹Î÷˘
ˢ› I›Î_ Á‘Ì ⁄‘Î … ±Î‰Ì ±Î‰Ìfiı Á˙A› ωʛ¿ M≤E»Î - ¿<‚-
ZÎı‹ fiÎ ¬⁄fl±_÷fl ’Ò»ı - ¿ı‹ »˘ ? ¿ı‹ flËı »ı V‰ÎVJ› ? ¿ı‹ Ë‹HÎÎ_
CÎHÎÎ Ïÿ‰Á◊Ì ÿı¬Î÷Î fi Ë÷Î ? ±fiı …ı‰Ì ±Î „@÷ √¥, ¿‹Î‰Îfi_ ⁄_‘
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 95 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
◊›_ ¿ı ¿˘¥ ¤Î‰ ’HÎ fi ’Ò»ı ±ı ÷˘ ÃÌ¿; ’HÎ Á_V¿Ú÷‹Î_ ±ËŸ ¬Ò⁄ ÁflÁ
’˛›˘√ ¿›˘˝ »ı - ‚Ê⁄U ŸCÔU ‚Áà ‚fl¸Ã— •ôÊ¢ ßfl ‹ÙÄÿÃ - ÁÎfl¤Ò÷ ‘fi
fiWÀ ◊÷Î_ ⁄‘Ì ⁄Î…\◊Ì ΩHÎı ±ΩH›Î_ ˢ›-±˘‚¬÷Î_ … fi ˢ› ±ı flÌ÷ı ⁄‘Î
÷ıfiÎ ¤HÎÌ …\±ı »ı.
¤√‰I’Îÿ ±ÎÏÿ Â_¿flΫΛ˝ ‹ËÎflÎ…lÌ ÷ı‹fiÎ_ ’˛ÏÁ© lÌ«fl’À
’_…Ïfl¿ÎV÷˘h΋Î_ ¿Ëı »ı —
ÿÊflÁmûÊ٬ʡ¸ Ÿ ‡ÊQ§SÃÊflÁ㟡¬Á⁄U fl Ê⁄U Ù ⁄U Q §— –
¬EÊîÊ¡¸⁄UË÷ÍÃ Œ„U-flÊÃÊZ ∑§Ù˘Á¬ Ÿ ¬Îë¿UÁà ª„U H
±◊ν÷˚ ‹ÎHÎÁ F›Î_ Á‘Ì ‘fi ‹ı‚‰‰Î‹Î_ Á‹◊˝ »ı; I›Î_ Á‘Ì ÷ıfi_
’˘÷Îfi_ ¿<À<_⁄ ’˛ÌÏ÷ flάfiÎv_ flËı »ı.’»Ì ÂflÌfl T≤© ◊›ı CÎfl‹Î_ ¿˘¥ ‰Î÷
Áfl¬Ì ’Ò»÷_ fi◊Ì. ÷ı … flÌ÷ı lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı - fiÎ÷Ì √˘÷Ì
Á√Î_Á_⁄_‘Ì ›ı Á⁄ «·÷Ì ¿ı ÁÎ◊Ì (±.±Î. M≤. 175) ±Î ⁄‘Î
«·÷ÌfiÎ ÁÎ◊Ì »ı. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. ––26––
Á_√Ï÷ — ±Î‹, …ı V‰Î◊˝fiÎ_ Á√Î_ »ı ÷ıfiı ‹ÎflÎ_ ¿ËÌfiı ‹Òœ ! ÷_
ÂÎ◊Ì ‹flı »ı ? ±ı‰˘ ‰ı‘¿ ’˛ë ’Ò»ı »ı —-
„UÊSÿ¢ ŒÎCÔU˜flÊ „USÿÃ ‚fl¸‹Ù∑Ò§ -
ŒÈ¸—πÊüÊÍáÊË „UÊ Ÿ ∑§Ù˘Á¬ ¬˝◊ÊÁCÔ¸U –
∑ȧfl¸ã◊ ◊ Á∑¢§ ◊ÎÁâ ÿÊÁ‚ ◊·
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 27 H
ÂOÿÎ◊˝ — „UÊSÿ¢ - ËÎV›, ŒÎCUÔ˜flÊ - Ωı¥fiı, „USÿÃ - ËÁı, ‚fl¸‹Ù∑Ò§—
- ⁄‘Î_ ·˘¿˘, ŒÈ—πÊüÊÍáÊË - ÿ—¬fiÎ_ ±l, „UÊ - ±ËÎ, Ÿ - fi, ∑§Ù˘Á¬ -
∑§— •Á¬ - ¿˘¥’HÎ, ¬˝◊ÊÁc≈¸U - ·Ò»fiÎfl, ∑ȧfl¸Ÿ˜ - ¿flÌfiı - ¿fl÷Î_ ¿fl÷Î_,
◊ ◊ - ‹Îv_-‹Îv_, Á∑¢§ - ÂÎ◊Ì, ◊ÎÁâ - ‹flHÎ ÷flŒ, ÿÊÁ‚ - Ω› »ı,
◊· - Ëı ‹ıÊ - Ëı CÎıÓÀÎ, ±ıfiÎ_ ¿fl÷Î_ Ëı Ï«kÎ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ
·ı. –– 27 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 96 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ËÁ_÷Πω·˘¿Ì ËÁı Á‰˝·˘¿

fi ÿ—¬Îl ¿˘¥ … ·Ò_»ı ω·˘¿ –
‹flı ¿ı‹ ‹ıÓ ‹ıÓ ¿flÌ ‹ıÊ T›◊˝
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 27 ––
ω‰flHÎ — ±ËŸ ±Î ‹Òœfiı ‹ıÊ - CÎıÀÓ ˘ ¿ËÌfiı Á_⁄˘‘fi ¿›* »ı. …ı‰Ì
flÌ÷ı ‹ÎHÎÁ F›Î_ Á‘Ì ‘fi ¿‹Î‰Î Á‹◊˝ ˢ› I›Î_ Á‘Ì … ÷ıfiÎ Á√Î_
÷ıfiÌ Á΋ı …\±ı ÷ı flÌ÷ı … ¿‹Î÷˘-‘‹Î÷˘ Á¬Ì ˢ› ÷ı V‰Î¤Îω¿ flÌ÷ı
’˛ÁLfi ˢ›, ËÁ÷˘ ˢ› ÷˘ ÷ı‰Î Á¬Ì ËÁ÷Î_fiı Ωı¥ ⁄‘Î ÷ıfiÌ
’˛ÁLfi÷ÎfiÎ_ ËÎV›‹Î_ ÁˤÎ√Ì ◊¥, ÷Î‚Ì ÿ¥ ÿ¥fiı ËÁı. ’»Ì F›Îflı
ÿ—¬ ±Î‰Ì ’Õı I›Îflı …ı flÕ‰_ ±Î‰ı ÷ı ÿ—¬fiÎ_ ±Î_Á ·Ò» _ ‰Î ¿˘¥ fi ±Î‰ı.
÷ı◊Ì ±ı¿ ¤…fi‹Î_ ¿èÎ_ »ı - Ë'Á÷ı ¿ı ÁÎ◊ Ë'Áı ÿÏfi›Î fl˘÷ı ¿˘ ¿˙fi
⁄·Î‰ı flı... (±.±Î. M≤.182). ±ı ËÁΉfiÎv_ Á¬ Q≤√…‚ …ı‰_ Ï‹J›Î,
«Îfl Ïÿ‰Áfi_ … »ı. »÷Î_ ±ı‰Î_ V‰Îfl◊fiÎ Á√Î_fiı ’˘÷ÎfiÎ_ √HΉΠ±ı
‰V÷„V◊Ï÷fiı V’WÀ ¿fl‰Î ‹ÎÀı ±ËŸ ‹ıÊ-CÎıÓÀÎfi˘ ±Î‘Îfl ·Ì‘˘ »ı. CÎıÓÀÎfi˘
⁄˘·‰Îfi˘ ±‰Î… ‹ı-‹ı ’˛¿Îflfi˘ »ı. ’Â±˘‹Î_ ¤˘‚_ ’˛ÎHÎÌ ±fiı ±ıÀ·ı
‹Ò¬˝ ’˛ÎHÎÌ ’HÎ ±Î CÎıÀ_< »ı. ±ı …ı flÌ÷ı ‹ı-‹ı ¿flı ÷ı‹ ±Î ‹fiW› …ı ’˘÷ÎfiÎ_
»ı … fiËŸ, ’fl‹ırfl-’fl‹¿Ú’΂ ’fl‹ÎI‹Î ÏÁ‰Î› ±Î ‹ÎHÎÁfi_ ¿˘¥ »ı
… fiËŸ. …ı »ı ÷ı ›Î ÷˘ ÂflÌflfiÎ_ ›Î ‘fi-ÿ˘·÷fiÎ_, V‰Î◊˝fiÎ Á√Î_ »ı.
±ı‰Î ‹ÎÀı ‹ı - ‹ı - ‹ÎflÎ-‹ÎflÎ ¿flÌfiı ‹fl‰Î ¤HÎÌ …¥ flËı·Î ∞‰fiı
¿Ëı »ı ÷_ ‹ı-‹ı ¿flÌfiı ÂÎ◊Ì ‹flı »ı ? ±Î ‹ı-‹ı ±ıÀ·ı … ÷tfi ZÎHΤ_√flÒ -
fiΉ_÷ »ı ÷ıfiı ‹ÎÀıfiÌ ‹ÎHÎÁfiÌ ‹‹÷Î, ‹Î÷Î ‹ÿηÁαı ËηflÕÎw’ı
’hÎfiı ⁄˘‘ ±Î’÷Î_ ¿èÎ_ —
¿˘HÎ ‹Î÷Î ¿˘HÎ ÷Î÷ »ı ? ¿˘HÎ ôÎÌ ’Ïfl‰Îfl ?
‰HΠω«Îflı ¿Î_ ¿Ëı ‹Îv_ ‹Îv_ Ëı ⁄΂... {Ò·˘. 13.
(√.·Ì.±K›Î›.31)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 97 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
’˘÷Îfi_ ¿ËÌ Â¿Î› ±ı‰_ ±Î …√÷‹Î_ Â_ »ı ±ı fi ΩHÎfiÎfl ±Î
‹ıÊ …ı‰˘ ¤˘‚˘ ±fiı ÷ı◊Ì … ‹Ò¬˝ ‹ÎHÎÁ ‹Îv_ ‹Îv_ ¿flÌ T≤◊Î ‹flı »ı;
¿˘¥ ±ıfi_ ˢ÷_ fi◊Ì fiı ◊÷_ ’HÎ fi◊Ì. ±ı¿ ‹ÎhÎ ’fl‹ÎI‹Î Áÿ˚√v
¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ fi΋ … ÷ÎflfiÎfl ±ÎM÷ »ı ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ ±ı fi΋fi_
V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 27 ––
Á_√Ï÷ — f·˘¿-13‹Î_ ›◊Î’˛ÎflO‘ …ı ‹‚ı ÷ıfi˘ V‰Ì¿Îfl ¿fl‰Îfi_
¿èÎ_ »ı; ±ËŸ ˉı ¿vHÎÎ ÁÎ√fl ¤√‰ÎfifiÌ ±√Q› ·Ì·Îfiı Á‹∞ ±L›
¥E»Î fi ¿fl‰Î Á‹Ω‰ı »ı —
ˇÊÈm˜ÿÊäÿÕZ sı·œ¢ ÷Òˇÿ◊ÈQ¢§
‡ÊËÃÊlÊÁøäfl¢‚„UÃÙSÃÈ flÊ‚— –
•ãÿSflë¿UÊ ÃãÿÃ ◊Í…U ∑§S◊Ê -
뿘UflÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 28 H
ÂOÿÎ◊˝ — ˇÊÈm˜ÿÊäÿÕZ - ˇÊÈØ - √ÿÊÁœ •ÕZ - ¤Ò¬ ±fiı T›ÎÏ‘ -
⁄Ì‹ÎflÌ ‹ÎÀı, sı·œ¢ - Á„U •ı·œ¢ - ÿ‰Î (‹‚ı … »ı), ÷Òˇÿ◊ÈQ¢§ - ÷Òˇÿ¢
©UÄÃ◊˜ - ¬˘flο (‹‚ı … »ı), ‡ÊËÃÊlÊÁøäfl¢‚„UÃÙSÃÈ - ‡ÊËÃ- •ÊÁŒ-
•ÊÁø äfl¢‚ - „UÃÙ— ÃÈ - ÷◊Î (÷) ÃoÕÌ ‰√ıflı ÿ—¬fiÎ fiΠ‹ÎÀı, flÊ‚—
- ‰ôÎ (’Òfl÷Î_ »ı), •ãÿSflë¿UÊ - •ãÿ-‚È-ßë¿UÊ14 - ⁄ÌΩfiÌ VQ≤Ï©fiÌ
(‘fifiÌ) ¥E»Î, ÃãÿÃ - ¿flı »ı; ◊Í…U - Ëı ‹Òœ, ∑§S◊ÊØ - ÂÎ◊Ì ? ±ı‰Ì
¥E»Î ¿fl‰Îfi_ »˘Õ˘ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿fl ±ı ¤Î‰ »ı. –– 28 ––
ZÎ‘Î T›ÎÏ‘ ‹ÎÀı ÿ‰Î ¤ˆZ› ±Î’Ì
÷◊Î ‰ôÎ ÂÌ÷ÎÏÿ ÿ—¬Î◊˝ ¿ÎŒÌ
¿flı ±L›V‰ıE»Î ÷_ ÷˘›ı Ï¿‹◊˝
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 28 ––
14. ±ËŸ V‰ıE»Îfi˘ ’˛›˘√ ωÏÂWÀ »ı. Á΋ÎL› flÌ÷ı V‰ıE»Î - V‰ - ¥E»Î - ’˘÷ÎfiÌ
¥E»Î ±ı‰˘ ◊Λ, ’HÎ ±ËŸ Á-¥E»Î‹Î_ Áfi˘ ±◊˝ ‘fiÁQ≤Ï© fiÌ ¥E»Î ±ı‰˘ ◊Λ.
‹ıÏÿfiÌ¿˘Ê ’˛‹ÎHÎı - ‚È ¬Í¡ÊÿÊ¢ ÷͇ÊÊÕ¸˘ŸÈ◊Áà ∑Χë¿U˛ ‚◊ÎÁh·È.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 98 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ω‰flHÎ — ±Î‹ ÷˘ ’fl‹¿Ú’΂ ’fl‹ÎI‹ÎfiÌ ±Î V≤„WÀ‹Î_ ¿ÌÕÌfiı

¿HÎ ±fiı ËÎ◊Ìfiı ‹HÎ - ’˛ÎHÎÌ‹ÎhÎfiı ÷ıfiÎ ’vÊÎ◊˝ ±fiı ÁωÂıÊ ’˛ÎflO‘
’˛‹ÎHÎı ‹‚Ì flËı ±ı‰Ì ÏÿT› ±fiı ±Ï÷flËV›‹› T›‰V◊Î »ı. ZÎÿ-fl˘√-
ZÎ‘Îw’Ì fl˘√fiÎ μ’«Îfl ‹ÎÀı ¿<ÿfl÷ı ±LfifiÌ T›‰V◊Î ¿flÌ »ı. F›Î_ Á‘Ì
¤Îfl÷‹Î_ ±_√Ω ı˛ ı ±fiı ±_√∞ı˛ ÏÂZÎHÎ ±ÎT›_ fi Ë÷,_ I›Î_ Á‘Ì ±Î ±Î¬˘›
ÿı Ïfiω˝‰Îÿ’HÎı ¬ı÷Ì’˛‘Îfi Ë÷˘. ÿflı¿ ¿<À⁄
_< ’˘÷Îfiı Ωı¥÷_ ±Lfi ’˘÷ÎfiÌ
Ω÷ı μI’Lfi ¿flÌ ·ı÷_ Ë÷_. B≤Ëμz˘√, √˛Î‹μz˘√ Ë÷Î. ¬ı÷Ì‹Î_◊Ì …
¿’ÎÁ ±fiı ÷ıfiÎ ¶ÎflÎ ËV÷ ±fiı B≤Ëμz˘√ ¶ÎflÎ ‰ôÎ ‹‚Ì … flËı÷Î_ Ë÷Î_.
F›Î_ ‹Î_ÿ√Ì ‹ÎÀı ¿<ÿfl÷Ì μ’«Îfl »ı, I›Î_ ±Î›‰ı̋ÿfi_ ±ı¿ ‹ËÎÁÒhÎ
»ı - ŸÊÁSà flÎˇÊ¢ •Ÿı·œ◊˜ - ¤Îfl÷fiÌ ¤ÒÏ‹‹Î_ ◊÷_ ±ı‰_ ±ı¿ ’HÎ T≤ZÎ
fi◊Ì, …ı ‹ÎHÎÁfiı ◊÷Î ¿˘¥ fiı ¿˘¥ fl˘√fiÌ ÿ‰Î fi ˢ›. ÿflı¿ T≤ZÎfiÎ_,
»˘ÕfiÎ_ ’Îfi, e·, Œ‚, »Î·, ‹Ò‚ ¿˘¥¿ fiı ¿˘¥¿ fl˘√fiÌ ÿ‰Î »ı ….
±fiı Á˙◊Ì ‹˘ÀÌ ÿ‰Î ÷˘ ÿÿfl÷Ì ∞‰fi »ı.
±Î f·˘¿‹Î_ ‹Òœ ‹ÎHÎÁfiı μtıÂÌfiı ¿Ëı »ı - Ëı ‹Òœ ÷fiı ‹Î÷Î M≤J‰Ì
±Lfi ±Î’ı »ı. ÿ‰Î ±Î’ı »ı, ‰ôÎ ±Î’ı »ı. ÷˘ ’HÎ ÷__ ⁄ÌΩfiÎ_ ‘fi-
ÁQ≤Ï© ËÕ’ ¿flÌ ·ı‰ÎfiÌ ¥E»Î ÂÎ◊Ì ¿flı »ı ? ±ı ⁄‘_ ±ıfiÌ ‹ı‚ı ‹‚Ì
…÷_ ˢ› ÷˘ ‹ÎHÎÁı ÏfiÏç_÷ ◊¥ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿fl‰_
Ωı¥±ı. ±ı ÷ÎI’›˝ »ı. –– 28 ––
Á_√Ï÷ — ‹ÎHÎÁ ÂÎ◊Ì ±L›V‰ıE»Î - ±L›fiÌ ‘fiÁQ≤Ï© ‹ı‚‰Ì
·ı‰ÎfiÌ ¥E»Î ¿flı »ı ? ±ı ’˛ëfiÎ μkÎflw’ ¿ÎflHÎfi_ ωÂÿÌ¿flHΠˉı ⁄ı
f·˘¿ (29, 30) ¶ÎflÎ ¿flı »ı —-
∑§ÊDÔUÊ¢EÇŸËŸ˜ ÿÙ ◊ÎÃSÿÊÁ¬ ŒûÊ
Á∑¢§ flÎÁûÊ ŸÙ ¡ËflÿÈQ§Sÿ Ã˘U‚ı –
üÊhÊÿÈQ¢§ ÃSÿ ¬ÊŒı ªÎ„UÊáÊ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 29 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 99 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÂOÿÎ◊˝ — ∑§ÊDÔUÊ¢EÇŸËŸ˜ - ∑§ÊDÔUÊŸ˜ - •ÁÇŸŸ˜ - ¿ÎWà ±fiı ±„Bfi,
ÿ— - …ı, ◊ÎÃSÿÊÁ¬ - ◊ÎÃSÿ •Á¬ - Q≤÷¿fiı ’HÎ, ŒûÊ - ±Î’ı »ı. (±ËŸ
ŒÊ ‘Î÷ 3.√.μ.5. »ı), Á∑¢§ - Â_, flÎÁûÊ¢ - ∞‰fi-›Î’fi ‹ÎÀıfi˘ ‘_‘˘,
Ÿ - fi, ¡ËflÿÈQ§Sÿ - ∞‰÷Îfiı, Ã˘U‚ı - Ã •‚ı - ÷ı ÷fiı, üÊhÊÿÈQ¢§
- l©Î’Ò‰˝¿, ÃSÿ - ÷ıfiÎ, ¬ÊŒı - «flHÎ, ªÎ„UÊáÊ - {η, ’¿Õ ±fiı ÷ı
‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 29 ––
±flı ¿ÎWà ±BL›ÎÏÿ ÿı …ı Q≤÷˘fiı
fi ±LfiÎÏÿ ±ı Â_ ÷fiı ∞‰÷Îfiı,
…¥ {η l©Î◊Ì ÷I’Îÿ ÷Î÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 29 ––
ω‰flHÎ — ’fl‹¿Ú’΂ ’fl‹ÎI‹ÎfiÌ ±¿SM› Á‰˝Â„@÷‹kÎÎ ±fiı
±¿SM› ¿vHÎ΋Î_ ‹ÎHÎÁfiı l©Î fi◊Ì; ±ı ’ΛÎfiÌ ‰Î÷ »ı. ¿˘¥fiÌ›ı ·ÎÂ
Á_V¿Îfl ◊›Î ωfiÎfiÌ flËı÷Ì fi◊Ì. ±Î…ı ¤Îfl÷ …ı‰Î ÿı‹Î_ ’›Î˝‰flHÎfiÌ
Á‹V›Îfiı ¿ÎflHÎı ·Î¿ÕÎfiÌ ±»÷ ÿı¬Ì÷Ì »ı. …ıÀ·Î ‹˘ÀÎ ’˛‹ÎH΋Î_ ‰Á÷Ì
‰‘ı »ı ÷ıÀ·Î … ‹˘ÀÎ ’˛‹ÎH΋Î_ ‹ÎHÎÁ˘ ¿<ÿfl÷Ì ¿ı ±¿<ÿfl÷Ì flÌ÷ı Q≤I›
’΋ı »ı. ÷ı‹fiÎ ±„BfiÁ_V¿Îfl‹Î_ ·Î¿ÕÎ ‰’flΛ »ı; »÷Î_ ±ı Ïø›Î «Î·
»ı. …ı ’fl‹¿Ú’΂ ’fl‹ÎI‹Î ‹flı·Îfiı ‹ÎÀı ÷…‰Ì… ¿fl÷˘ ˢ› ÷ı ∞‰÷Îfi_
∞‰fi À¿Ì flËı ÷ı ‹ÎÀı ¿Â_ fiËŸ ¿flı ? ±ı ‹ÎHÎÁfiı ÁΑÎflHÎ ¬˘flο ’Òfl˘
fiËŸ ’ÎÕı ? ±Î…ı √flÌ⁄Ì »ı. ·Î¬˘ ‹ÎHÎÁ˘ √flÌ⁄Ìflı¬ÎfiÌ fiÌ«ı (BPL)
∞‰ı »ı. ±ıfiÎ_ ±fiı¿ ±ÎÏ◊˝¿, Á΋ÎÏ…¿ ±fiı ÁωÂıÊ flÎ…¿Ì› ¿ÎflH΢
»ı. ±ı ¿ÎflH΢fiÌ Ωıfl-¢fl◊Ì ««Î˝±˘ ’HÎ ◊Λ »ı, ’HÎ ±ıfiÎ ±ÎK›Î„I‹¿
¿ÎflHÎ (Spiritual reason) ÷flŒ ¿˘¥fi_ K›Îfi …÷_ fi◊Ì ±ı ÁÎ_’˛÷
Á‹Î…fiÌ ·ÎZÎÏHο÷Î »ı. ±ıfi_ ±ı¿ ¿ÎflHÎ ‹ÎHÎÁfiÌ ’fl‹¿Ú’΂ ’fl‹ÎI‹Î
’˛I›ıfiÌ ±l©Î ÷˘ fiËŸ ˢ› fiı ? ±ı‰Ì Â_¿Î ¿˘¥fiı ◊÷Ì fi◊Ì ±ı
±Îç›˝fiÌ ‰Î÷ »ı. Ωı ‹ÎHÎÁ ’fl‹¿Ú’΂ ’fl‹ÎI‹ÎfiÌ ÏÿT› ¿Î‹√ÌflÌ
÷flŒ ÁËı… ±‹◊Ì fi…fl fiάı ÷˘ ÷ıfiı Á‹Ω› ¿ı ‹ÎflÌ T≤ÏkÎ-
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 100 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
∞‰fi›Î’fifiı ’˘ÊfiÎfl ¿˘¥¿ »ı. f·˘¿-13fiΠω‰flH΋Î_ ±Î’HÎı
√Ì÷΋Î_ ¤√‰Îfiı ±Î’ı·Î ‰«fifiÌ ««Î˝ ¿flÌ »ı. ±ËŸ ±ı¿ Á¤ÎÏÊ÷
Ωı¥±ı -
ÿŸ ‡ÊÈÄ‹Ë∑ΧÃÊ „¢U‚Ê ‡ÊÈ∑§ÊE „UÁ⁄UÃË∑ΧÃÊ –
◊ÿÍ⁄UÊÁEÁòÊÃÊ ÿŸ ‚ Ã flÎÁûÊ¢ ÁflœÊSÿÁà H
±◊ν÷˚ …ı ’fl‹ÎI‹Î±ı ËoÁ˘fiı rı÷-ÁŒıÿ fl_√fiÎ ⁄fiÎT›Î »ı, ’˘’Àfiı
ËÏfl÷ (’˘’À̛Πfl_√)fiÎ ⁄fiÎT›Î »ı. ‹˘fl ±fiı¿ fl_√˘ ±fiı Ï«h΢◊Ì
ÁΩT›Î »ı ÷ı ’fl‹ÎI‹Î ÷ÎflÌ T≤ÏkÎ ’˘ÊÂı.
±Î‰Ì l©Î◊Ì Ëı ÷Î÷-Ï‹hÎ ÷_ ÷ıfiÎ «flHÎ ’¿Õ, ÷ı‹fiÎ_ ÂflHÎı Ω.
÷Îv_ ¿S›ÎHÎ ◊Âı. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ l©Î’Ò‰˝¿ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_
V‹flHÎ ¿fl. –– 29 ––
Á_√Ï÷ — ‹fiW› l©Î›@÷ ◊¥ lÌ ÿkÎ ’˛¤fiÎ_ ÂflHÎı …¥ ¿÷˘
fi◊Ì, ÷ıfiÎ_ ¿ÎflHÎfi_ Ïfiw’HÎ ¿flÌ ÷ıfi_ ωÏÂWÀ flÌ÷ı ÏfiflÁfi ¿flı »ı —-
Á◊âÿÊ˘ÿ¢ Ã ◊Ù„U◊Í‹Ê˘Á÷◊ÊŸÙ
ÿÊŸEÊŸSÿ fl ∑§ÃÎ ¸ à fl◊Í ‹ — –
òÊˇÊÊŒãÿ— ∑§— ¬˝÷È SÿÊÁàG‹ÙÄÿÊ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 30 H
ÂOÿÎ◊˝ — Á◊âÿÊ˘ÿ¢ - Á◊âÿÊ •ÿ¢ - T≤◊Î ±Î, Ã (Ãfl) - ÷Îv_
Ï÷ËÎfl˘15, ◊Ù„U◊Í‹Ù˘Á÷◊ÊŸ— - ◊Ù„U◊Í‹— •Á÷◊ÊŸ— - ‹˘ËfiÎ_ ‹Ò‚w’
±Ï¤‹Îfi, ÿÊŸEÊŸSÿfl - ÿÊŸ-EÊŸSÿ ßfl- rÎfi (¿>÷flÎ)fiÎ ›Îfi
(¿À) …ı‰˘, ∑§Ãθàfl◊Í‹ - ¿I≤I‰fiÎ_ ‹Ò‚, òÊˇÊÊŒãÿ— - òÊˇÊÊØ •ãÿ—
- hÎÌÂ-¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› ÏÁ‰Î› ⁄Ì…\_ ±L›, ∑§— - ¿˘HÎ, ¬˝÷È - Á‹◊˝,
SÿÊÁàG‹ÙÄÿÊ¢ - Ïhη˘¿ (⁄˛õÎ_Õ)‹Î_ (»ı), ‹ÎÀı ±ı ±Ï¤‹Îfi ‹Ò¿Ì Ëı Ï«kÎ
lÌ ÿkÎfi΋ ’˛Ï÷rÎÁ V‹flÌ ·ı. –– 30 ––
15. ±Ï¤‹Îfi ÂOÿ Á_V¿Ú÷‹Î_ ’„S·_√ ±fiı √…flÎ÷Ì‹Î_ fi’Á¿Ï·_√ »ı; ’ÒF›ḻı
Á_V¿Ú÷ Ï·_√ V‰Ì¿ÎflÌ Ï÷ËÎfl˘ ±Ï¤‹Îfi ¿èÎ_ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 101 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¿v_ Ë_ ¿v_ Ë_ … ‹˘ËÎϤ‹Îfi
T≤◊Î ±ı Ï÷ËÎfl˘ ‰ËırÎfi›Îfi
ωfiÎ hÎÌ ⁄˛õÎ_Õ‹Î_ ¿˘ Á‹◊˝
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 30 ––
ω‰flHÎ — f·˘¿-29‹Î_ …¥ {· l©Î◊Ì ÷I’Îÿ ÷Î÷ - l©Î›@÷
◊¥, I›Î_ …¥, ±◊ν÷˚ ±ı ¤√‰ÎfifiÎ_ ‹Ò‚ V◊Îfi ‹ÎËÒfl√œ, √ÎHÎ√Î’fl,
¿<fl‰’fl, ‹ÎHÎ√Î_‰, ‰ÎÕÌ, √wÕırfl ¿ı ’»Ì F›Î_ fi∞¿ ˢ› I›Î_ …¥,
÷ı‹fiÎ_ «flHÎ ’¿Õ‰Î ¿Ëı »ı. l©Î’Ò‰˝¿ «flHÎ ’¿Õ‰Î ±ıÀ·ı -
¤À¿ ¤À¿ «flfifi ‹ı ±Î›˘,
·Î… ÿÎÁ¿Ì flά˘ flı... ±⁄.
(±.±Î. M≤.4).
±◊ν÷˚ Ëı fiÎ◊, Áÿ˚√v ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› ‹ËÎflÎ…, Ë_ «Îflı¿˘fl
¤À¿Ì ¤À¿Ìfiı ±Î’fiÎ «flH΋Î_ ±ÎT›˘ »\_. ˉı, ±Î’ ±Î ÿÎÁfiÌ ·Î…
flά˘. ±ı‰Î ’˛ÏHÎ’Î÷’Ò‰˝¿ …‰ÎfiÌ ‰Î÷ ¿flÌ »ı. ±Î l©Î »ı. ‹ÎHÎÁ‹Î_
±Î‰Ì ’˛ÏHÎ’Î÷’Ò‰˝¿fiÌ l©Î fi◊Ì. ¿ÎflHÎ ¿ı, l©Î‹Î_ fi‹˛÷Î »ı. {Ò¿Ì
…‰Îfi_ »ı. ‹ÎHÎÁı ¥‹Îfi◊Ì V‰‹Îfi Á‘ÌfiÎ ⁄‘Î_ … ±Ï¤‹Îfi ¿˘flı ‹Ò¿Ì,
’√ı «Î·Ìfiı I›Î_ …‰Îfi_ »ı; ’˘÷ÎfiÌ ¿Î›Îfiı ÷ı‹fiÎ_ «flH΋Î_ ’»ÎÕ‰ÎfiÌ
»ı. ¿¥ flÌ÷ı ? ¤fl÷∞fiÌ …ı‹. lÌfl΋«Lƒ∞fiÎ ‰fi‰ÎÁ ‹ÎÀı √›Î ’»Ì
lÌ ¤fl∞ ±ı‹fiÌ ’λ‚ √›Î, I›Î_ ’ˢӫ÷Î_ …
““ŸÊÕ ¬ÊÁ„U ∑§„UË ¬ÊÁ„U ªÙ‚Ê߸°
¬«U ÷⁄Uà ‹∑ȧ≈U∑§Ë ŸÊ߸ H””
·Î¿ÕÌ ’»ÕΛ ±ı‹ ¤fl÷∞ lÌfl΋fiÎ_ «flH΋Î_ ’ÕuÎ. ±Î l©Î »ı.
±Î‰Ì l©Î ‹ÎHÎÁ‹Î_ fi◊Ì. ÷ıfi_ ¿ÎflHÎ »ı - ‹˘ËÎϤ‹Îfi ‹˘Ë…Ïfi÷
±Ï¤‹Îfi. ±ı ±Ï¤‹Îfi ’HÎ ¿ı‰_ ? T≤◊Î - Ï‹J›Î, Ï‹J›Î ¿ı‰Ì flÌ÷ı ? -
““Ë_ ¿v_ Ë_ ¿v_ ±ı … ±iÎÎfi÷Î, ¿Àfi˘ ¤Îfl F›‹ rÎfi ÷ÎHÎı””.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 102 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
√ÎÕÎfiÌ fiÌ«ı «Î·÷_ rÎfi ‹fi‹Î_ ±ı‹ Á‹…ı ¿ı ±Î √ÎÕ<_ Ë_ … ¬ıÓ«_ »\_.
±ı‰Ì flÌ÷ı ‹fiW› ±ı‹ Á‹…ı ¿ı ±Î ⁄‘_ …ı ¿Î_¥ ◊Λ »ı ÷ı Ë_ … ¿fl_ »\_.
±Î »ı ‹ÎHÎÁfi_ ¿÷ν’HÎÎfi_ ±Ï¤‹Îfi.
‹ÎHÎÁfiı ’˘÷Îfi_ ±Ï¤‹Îfi »ı; ’˘÷ÎfiÎ ¿÷ν’HÎÎfi_ ±Ï¤‹Îfi »ı -
““±Î’ ⁄‚ı ‹Î√˝ ¢‘Ìfiı «Î·‰Î Ë΋ ‘flÌ ‹Òœ ⁄΂”” lÌ fiflÏÁ_ËflΉ
ÿ̉ıÏÀ›ÎfiÎ_ ¿ÎT›fiÌ ±Î ’_„@÷‹Î_ ¿Ï‰ ¿Ëı »ı ¿ı ‹ıÓ ‹Òœ ±ı‰Î_ ⁄΂¿ı
±Î’⁄‚ı ‹Î√˝ ¢‘Ìfiı «Î·‰ÎfiÌ Ë΋ - ÏËo‹÷ ¿flÌ Ωı¥. ±Î ±Ï¤‹Îfi
‹˘Ëfi_ ‹Ò‚ »ı; ÷ı fiWÀ ◊Λ ÷˘ … l©Îfi˘ μÿ› ◊Λ; ÷ıfiı ¬Î÷flÌ ◊Λ
¿ı ωfiÎ hÎÌ ⁄˛õÎ_Õ‹Î_ ¿˘ Á‹◊˝ - hÎHÎı› ·˘¿fiÎ fiÎ◊ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›
ωfiÎ ⁄˛õÎ_Õ‹Î_ ⁄Ì…\_ ¿˘¥ Á‹◊˝ fi◊Ì. ±Î‰Ì ¬Î÷flÌ’Ò‰˝¿ Ëı Ï«kÎ, ÷_
’˛Ï÷rÎÁ◊Ì lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 30 ––
Á_√Ï÷ — ±ı hÎÌÂfiÌ ’˛¤÷Î - Á΋J›˝fi_ ⁄ı f·˘¿ 31-32‹Î_
ÿ½fi ¿flΉı »ı —-
÷Ë·ÊSÿÒflÊ∑§Ù¸˘Á¬ ¬˝ÊÃsȸŒÁÃ
ŸQ¢§ øãŒÈÁŸ¸◊¸‹¢ π Áfl÷ÊÁà –
™§äflZ ÁˇÊåâ flSÃÈ ÁŸêŸ¢ ¬˝ÿÊÁÃ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 31 H
ÂOÿÎ◊˝ — ÷Ë·ÊSÿÒflÊ∑§Ù¸˘Á¬ - ÷Ë·Ê - •Sÿ - ∞fl - •∑¸§— -
•Á¬ - ±ÎfiÌ (±ıfiÌ) ⁄Ì¿ (¤ÌÊÎ)◊Ì … ÁÒ›˝ ’HÎ, ¬˝ÊÃsȸŒÁà - ¬˝Ê×
- Á„U - ©UŒÁ à - ’˛¤Î÷ı ±‰U› ∂√ı »ı (ÿ˘Õı »ı), ŸQ¢§ - flÎ÷ı, øãŒÈÁŸ¸◊‹¸ ¢
ø ßãŒÈ— ÁŸ◊¸‹¢ - ±fiı V‰E» «_ƒ, π - ±Î¿Î‹Î_ - fi¤ı, Áfl÷ÊÁà -
¢¤ı »ı - ’˛¿ÎÂı »ı, ™§äflZ - ¨«ı (¨«Ì), ÁˇÊåâ - ŒıÓ¿ı·Ì (fiάı·Ì),
flSÃÈ - ‰V÷ (ÂOÿ ‰V÷ … »ı; ’HÎÌ ±ËŸ «˘◊Ì ’_„@÷fiÎ Ï«kÎ ÿkÎfiÌ
ÁÎ◊ı ’˛ÎÁ ‹ı‚‰‰Î ‰V÷ ¿›* »ı; ±ı‹ Á‹…‰_), ÁŸêŸ¢ - fiÌ«ı, ¬˝ÿÊÁÃ
- Ω› »ı - ’Õı »ı. ±Î‰_ Á΋J›˝ »ı; ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ
lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 31 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 103 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÕflÌ ±ı ◊¿Ì ÁÒ›˝ ÿ˘Õı ’˛¤Î÷ı
’˛¿ÎÂı fi¤ı ∫ÿ ±ı V‰E» flÎ÷ı
’Õı fiÎ_¬÷Î_ ¨«Ì fiÌ«ı … ‰V÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 31 ––
ω‰flHÎ — ωfiÎ hÎÌ ⁄˛õÎ_Õ‹Î_ ¿˘ Á‹◊˝ - ¤√‰Îfi hÎÌÂ-
Ïhη˘¿fiÎ fiÎ◊ lÌ ÿkÎÎhÎı› ωfiÎ ±Î Á‹V÷ ⁄˛õÎ_Õ‹Î_ ⁄Ì…\_ ¿˘HÎ Á‹◊˝
»ı ? f·˘¿-30fiÌ ±Î ’_„@÷fi_ μ’ÏfiÊÿfiÎ ±Î‘Îflı ωÊÿ ω‰flHÎ ¿›* »ı.
÷ˆÏkÎflÌ› μ’ÏfiÊÿfi˘ ‹_hÎ »ı —-
÷Ë·ÙS◊ÊmÊ× ¬flÃ – ÷Ë·ÙŒÁà ‚Íÿ¸— – ÷Ë·ÊS◊ÊŒÁÇŸ -
pãº˝ E – ◊ÎàÿȜʸflÁà ¬@◊— H (ÃÒ.©U. 2.8.1)
±◊ν÷˚ ±ÎfiÌ ¤ÌÏ÷◊Ì - ¤›◊Ì ‰Î› ‰Î› »ı. ±ÎfiÌ … ¤ÌÏ÷◊Ì
ÁÒ›˝ ∂√ı »ı ±fiı ±ÎfiÌ … ¤ÌÏ÷◊Ì ±„Bfi, ≥Lƒ ±fiı ’Î_«‹_ Q≤I› ÿ˘ÕÎÿ˘Õ
¿flı »ı. ÁÒ›-˝ «Lƒ …ı‰Î ÿı‰√HÎ ’fl‹’Ò…fiÌ› ±fiı V‰›_ Á‹◊˝ ˢ‰Î »÷Î_›
«Î·‰Î, ’˛¿Î‰Π…ı‰Î ±Ï÷ l‹ÁÎK› ¿Î›˝‹Î_ Ïfi›‹ ’˛‹ÎHÎı ·ÎB›Î …
flËı »ı; ±ı ‰Î÷ ±ı‹fiΛ ¿˘¥¿ ÂÎÁ¿ - ‹Î◊ı ¿˘¥¿ μ’flÌ Ë˘› ÷˘ …
Â@› ⁄fiı. ¿ÎflHÎ ¿ı ±ı ⁄‘Î Ïfi›Ï‹÷ ’˘÷Îfi_ ¿Î‹ ¿flı »ı ‹ÎÀı ±ı‹fiÎ
¤›fiÎ_ ¿ÎflHÎw’, ±ı‹fiÎ ’fl ÂÎÁfi ¿flfiÎfl ⁄˛õ-V‰w’ lÌ ÿkÎÎhÎı› -
⁄˛õÎ - ωWb - ω V‰w’ »ı. …ı flÌ÷ı flÎΩ ›Î μ’flÌ - ±Ï‘¿ÎflÌfiÎ
¤›◊Ì Áı‰¿˘ ’˘÷’˘÷ÎfiÎ_ ¿Î‹˘‹Î_ ‹_ÕuÎ flËı ÷ı‹ ±Î ’Ò…fiÌ› ÿı‰˘
’fl⁄˛õ V‰w’ lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ ¤›◊Ì Ïfi›Ï‹÷’HÎı ’˘÷Îfi_ ¿Î‹ ¿flı »ı.
±·⁄kÎ, ±ı‹fi˘ ±Î ¤› ±Îfi_ÿ‹› »ı; ¿ÎflHÎ ¿ı ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı› V‰¤Î‰ı
±¤›ÿÎ÷Î »ı. ±ı ±Î μ’ÏfiÊÿ ‰Î@›fi˘ ÁÎfl »ı.
±ı … flÌ÷ı ±ËŸ μ’ÏfiÊÿfiÎ_ ±Î ‰Î@›fiÌ ÁÎ◊ı lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı
ÁÎ_’˛÷ ›√fiÌ ‰ˆiÎÎÏfi¿ ÷J›Â˘‘fiı ‰HÎÌ ·Ì‘Ì »ı. ±ı ‰Î÷ ÷˘ ’˛ÏÁ© …
»ı ¿ı L›ÒÀfiı √vI‰Î¿Ê˝HÎfiÎ Ïfi›‹fiÌ Â˘‘ ¿flÌ. ÷ı‹HÎı ±ı¿ Ïÿ‰Á
ÁŒfl…fifiı T≤ZÎ ’fl◊Ì ’Õ÷_ Ωı›_ fiı ω«Îfl ±ÎT›˘ ¿ı ±Î ÁŒfl…fi μ’fl
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 104 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¿ı‹ fiÎ √›_ fiÌ«ı … ¿ı‹ ±ÎT›_ ? ’»Ì ±ı‹HÎı ’◊flÎ ‰√ıflı μ»Î‚Ì ±fiı¿
ÏfiflÌZÎH΢fiÎ ±_÷ı ““M≤J‰Ì‹Î_ √vI‰Î¿Ê˝HΔ” ˢ‰Îfi_ ÷J› ¢‘Ì ¿Îœu_. ±ı
⁄flÎ⁄fl »ı; ’HÎ M≤J‰Ì‹Î_ √vI‰Î¿Ê˝HÎ @›Î_◊Ì ±ÎT›_ ? ±ı ’˛ëfi˘ …‰Î⁄
fi◊Ì ÷˘ L›ÒÀfiı ω«Î›˘˝ ¿ı fi◊Ì ¿˘¥ ⁄ÌΩ±ı ω«Î›˘˝. lÌ ±‰‘Ò÷∞ ±ıfi˘
μkÎfl ±Î’ı »ı - ÷Ë·Ê •S◊ÊØ - ÕflÌ ±ı ◊¿Ì. ±ÎfiÎ◊Ì ÕflÌfiı M≤J‰Ì ⁄‘Îfiı
’˘÷ÎfiÎ ÷flŒ √vI‰Î¿Ê˝HÎ◊Ì ¬ı«Ó Ì flάı »ı. ±Î‹, ±Î f·˘¿fiÌ hÎÌ∞ ’_„@÷
¶ÎflÎ lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı ÷ˆÏkÎflÌ› μ’ÏfiÊÿfiÎ μ@÷ ‹_h΋Î_ ±ı¿ ‰Î@›
μ‹ıflÌ ±ÎM›_ »ı - ÷Ë·Ê˘S◊ÊØ ¬ÎÁÕflË ∑§·¸Áà ±ÎfiÎ◊Ì ÕflÌfiı M≤J‰Ì ¬ıÓ«ı
»ı, ±Î¿Êı˝ »ı. ÷˘ ⁄Ì∞ ⁄Î…\ L›ÒÀfifiÎ √vI‰Î¿Ê˝fiÌ Â˘‘‹Î_◊Ì ∂¤Ì ◊÷Ì
Ï…iÎÎÁÎ - M≤J‰Ì‹Î_ √vI‰Î¿Ê˝HÎ ±ÎT›_ @›Î_◊Ì ? ±ÎK›Î„I‹¿ μkÎfl ¶ÎflÎ
Á_÷˘ÊÌ »ı. ¤√‰Îfi hÎÌÂfiÎ ±Î Á΋J›˝fiı Á‹∞ Ëı Ï«kÎ, fi÷‹V÷¿ ◊¥,
l©Î’Ò‰¿˝ ÷ı‹fiÌ ’ÎÁı …¥, ÷ı‹fiÎ_ «flHÎ, ’¿Õ ±fiı ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋
V‹flHÎfi˘ Á_¿S’ ¿fl. –– 31 ––
Á_√Ï÷ — f·˘¿-31fi_ ωV÷flHÎ »ı; μkÎflΑ˝ »ı —
ßãº˝— ∑§Ê‹ fl·¸Áà àÿQ§ªflZ
÷ÍÁ◊— ‡ÊÈc∑§Ê ‚Sÿ¬ÍáÊʸ Áfl÷ÊÁà –
¡¢Çœ¢ s㟢 ¬ëÿÃ ¡ÊΔU⁄UáÊ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 32 H
ÂOÿÎ◊˝ — ßãº˝— - ≥Lƒ …‚-‰ÊνfiÎ ÿı‰, ∑§Ê‹ - Á‹›ı - ›◊Î
Á‹›ı Á¿Î‚ı, fl·¸Áà - ‰flÁΉı, ‰flÁı »ı, àÿQ§ªflZ - fi‹Ìfiı, ’˘÷ı ‹ıCÎflÎ…
ˢ‰Îfi˘ √‰˝ »˘ÕÌfiı, ÷ÍÁ◊— - ¤ÒÏ‹, ‡ÊÈc∑§Ê - ÁÒ¿Ì ‚Sÿ¬ÍáÊʸ -
‘ÎL› (ŒÎ·)◊Ì ’ÒHν (ËflÌ-·Ì·Ì), Áfl÷ÊÁà - ¢¤ı, ËÏfl›Î‚Ì ◊Λ, ¡Çœ¢
- (•Œ˜ ±fiı ¡ˇÊ˜ ‘Î÷fi_ ¿. ¤Ò.¿ÚÿL÷ »ı) - ¬Î‘ı·_ - ¬Î‘ı·, s㟢 -
Á„U-•ãŸ¢ - ±Lfi ’HÎ, ¬ëÿÃ - ’«ı, ¡ÊΔU⁄UáÊ - ¡ΔU⁄U - ¬Î‘ı·_ ’«Î‰fiÎfl,
¡ÊΔU⁄U - …Ãfl΄Bfi ¶ÎflÎ, ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ
·ı. –– 32 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 105 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
fi‹Ì ‹˘¿·ı ≥Lƒ ‰Êν Á¿Î‚ı
ZÎHÎı ÂW¿ ¤ÒÏ‹ ËflÌ ◊Λ ¿Î‚ı,
’«ı ±Lfi ¬Î‘ı· ’ıÀı ÁflÌ÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 32 ––
ω‰flHÎ — f·˘¿-31‹Î_fi˘ μ’ÏfiÊÿfi˘ ÂOÿ’˛›˘√ ÷Ë·Ê •Sÿ -
÷Ë·Ù•S◊Êا- ±ÎfiÎ◊Ì ÕflÌfiı - ±ı ±ËŸ ±Î f·˘¿‹Î_ «Î· flËı »ı. ±ıfiÎ◊Ì
ÕflÌfiı ¥Lƒ-‹ıCÎfi˘ flÎΩ ›◊ÎÁ‹›ı ‰Êν ‰flÁΉı »ı. ±ıfiı Õfl »ı Ωı fiËŸ
‰flÁ_ ÷˘ ’ı·Î ‹fiı ‰œÌ fiάÂı. ÁÒ¿Ì ¤ÒÏ‹ ’HÎ ÕflfiÌ ‹ÎflÌ ‰ÊνfiÌ ZÎHÎı
ËÏfl›Î‚Ì ◊¥ Ω› »ı. ±ı … flÌ÷ı …Ãfl΄Bfi ÿı‰w’ı flËı·Î ±„Bfiÿı‰ ’HÎ
…ı ¿Î_¥ ¬Î‘_ ˢ› ÷ı ÕflfiÎ ‹Î›Î˝ ’«Î‰Ì ÿı »ı. ¤√‰Îfiı √Ì÷΋Î_ ¿èÎ_ »ı -
•„¢U flÒEÊŸ⁄UÙ ÷ÍàflÊ ¬˝ÊÁáÊŸÊ¢ Œ„U◊ÊÁüÊ× –
¬˝ÊáÊʬʟ ‚◊ÊÿÈQ§— ¬øÊêÿ㟢 øÃÈÁfl¸œ◊˜ H
(√Ì÷Î- 15/14)
Ë_ … ⁄‘Î … ’˛ÎHÎ̱˘fiÎ_ ÂflÌfl‹Î_ „V◊÷ ’˛ÎHÎ-±’Îfi›@÷
±ÏBfiw’ ◊¥ «Îfl ’˛¿ÎflfiÎ_ (¤Z›, ¤˘F›, ·ıèÎ, «˘W›) ±Lfifiı ’«Î‰_
»ı. ±Î Ë_ ±ıÀ·ı ’Ò…›lÌ V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…lÌ Ï¶ÁÎËôÎÌ ¿Ëı »ı ÷ı‹
¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› -
flÒEÊŸ⁄UÊà◊ÊÁπ‹ Œ„U‚¢SÕ—
¬øàÿ‚ı ¬˝ÊáÊ‚π; ‚ŒÊãŸ◊˜
(Ám‚Ê„UdË üÊË ªÈL§SÃÈÁà -101)
±◊ν÷˚ ‰ˆrÎfifl …Ãfl΄Bfi ±ÎI‹V‰w’ı …ı ±Ï¬· ωr‹Î_ ÷ı‹…
’˛ÎHÎ-±’Îfi V‰w’ı ÿıË‹Î_ flËÌfiı ±Ï¬· ¿‹˝fiÎ ÁÎZÎÌ V‰w’ı V‰’˛¿ÎÂ◊Ì
Á‹√˛ ωrfiı ÁÒ›˝ V‰w’ı ’˛¿ÎÏÂ÷ ¿flı »ı. …ı flÁÎI‹Î ±ı‰Î «_ƒ V‰w’ı
⁄‘Ì … ±˙ÊÏ‘±˘fi_ Á_‰‘˝fi ¿flı »ı. …ı ÷Î’Ëfl ˢ‰Îfiı ¿ÎflHÎı Á‰˝V÷I›
»ı. …ı ZÎıh΢‹Î_ - ÿıˢ‹Î_ ’˛ÎHÎ, ±’Îfi, Á‹Îfi, T›Îfi, μÿÎfi, fiÎ√, ¿>‹˝,
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 106 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¿Ú¿·, ÿı‰ÿkÎ, ‘fi_…› ±ı‹ ÿ V‰w’ı ÁÒhÎI‰◊Ì ±Ï¬·ÎI‹Î V‰w’ »ı
±ı‰Î ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ Ëı Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı ±ı ±Î
f·˘¿ 31-32fi_ ϶ÁÎËôÎÌ (lÌ √v«Ïfl÷) ÏfiwÏ’÷ ÷ÎI’›˝ »ı. ––32––
Á_√Ï÷ — ˉı, «Îfl f·˘¿ (33, 34, 35, 36)‹Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞
Áÿ˚√v V‰w’ı ±Î ‹Òœ ∞‰fiı √Î_Ãı ⁄Î_‘‰Î …ı‰˘ Áÿ˚⁄˘‘ ±Î’ı »ı —-
‚àÿ¢ ‡Êıø¢ ’˝rÊÔøÿʸÁŒ∑¢§ ø
üÊhÊ ˇÊÊÁãÃSÃÙ· ∞ÃÁëøŸÈcfl –
ŒÍ⁄UË∑ΧàÿÊãÿà¬˝Ãˬ¢ ÿŒSÿ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 33 H
ÂOÿÎ◊˝ — ‚àÿ¢ - ÁI›, ‡Êıø¢ - ÂÏ© - ’ωhÎ÷Î, ’˝rÊÔøÿʸÁŒ∑¢§ -
⁄˛õ«›˝ ‰√ıflı (±ËŸ •ÊÁŒ∑¢§ ¶ÎflÎ ’Î_« ›‹ - ÁI› (±Î‰Ì √›)_ ±ÏËoÁÎ,
±V÷ı›fi˘ Á‹Î‰ı ◊Λ »ı ÷ı‹ Á‹…‰_), üÊhÊ - l©Î, ˇÊÊÁãà - Z΋Î-
ÁËfiÂÌ·÷Î, ÃÙ·— - I≤„M÷-Á_÷˘Ê, ∞ÃÁëøŸÈcfl ∞ÃØ ÁøŸÈcfl - ±ı ⁄‘_
¤ı√_ ¿fl, ŒÍ⁄UË ∑Χàÿ - ÿÒfl ¿flÌfiı, •ãÿØ - ⁄Ì…\_ ⁄‘_, ¬˝Ãˬ¢ - (±Î
⁄‘Î◊Ì) ωv©fi_, ÿŒSÿ - ÿØ •Sÿ - …ı ¿Î_¥ (±Îfi_ ωfl˘‘Ì »ı ÷ı).
Ëı Ï«kÎ ÷_ rÎÁı rÎÁı ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl.
ÁÿÎ ⁄˛õ«›Î˝Ïÿ Á÷˚ Â˙« ’˘Ê
‰‚Ì, ZÎ΄L÷ l©ÎÏÿ Áÿ˚√HÎ ÷˘Ê.
¿flÌ ÿÒfl ÿ√˝HÎ …ı …ı ωv©
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 33 ––
ω‰flHÎ — Á_V¿Ú÷‹Î_ f·˘¿fi_ Ïø›Î’ÿ »ı - ÁøŸÈcfl - Áø. ‘Î÷.
’.√.μ.’. »ı. ÷ıfi˘ ±◊˝ ±ı¿Ã<_ ¿fl‰_, Á_√˛Ë ¿fl‰˘, ¢‘‰_ ±ı‰˘ ◊Λ.
’ÒF›ḻı ÷ıfiı ‹ÎÀı √…flÎ÷Ì‹Î_ ’˘Ê - ’˘ÊHÎ ¿fl. ±ÎiÎÎ◊˝ »ı.
Â_ ’˘Ê‰Îfi_, ¢‘‰Î ›Î ±ı¿Ã<_ ¿fl‰Îfi_ »ı ? ÷˘ ±ËŸ ¿ıÀ·Î¿ Áÿ√H΢
⁄÷ÎT›Î »ı. Áÿ√H΢‹Î_ ’˛◊‹ »ı ⁄˛õ«›Î˝Ïÿ - ’Î_« ›‹ »ı. ±ÏËoÁÎ, ÁI›,
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 107 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±ÁıI›, ⁄˛õ«›˝, ±’Ïfl√˛Ë. ±Î ’Î_« ›˘√ ωiÎÎfifiÌ º„WÀ±ı ‹ËΉ˛÷
»ı. ‹ÎHÎÁı ’΂‰ÎfiÎ_ »ı - ’˘Ê‰ÎfiÎ_ »ı. ±ı Áÿ√HÎ ±ËŸ Á_ZÎı’‹Î_ Á‹∞
·¥±ı.
(1) ›‹ — ÁI› - ’ÿÎ◊˝ …ı‰˘ »ı ÷ı‰Ì … ‰ÎHÎÌ ±fiı ‹fi ˢ‰_
±ı ÁI› »ı. …ı flÌ÷ı Ωı›_, ÁÎ_¤Y›_, ±fi‹Îfi ¿›* ±ı … flÌ÷fi_ ‹fi ±fiı
±ı‰Ì … ‰ÎHÎÌ ÷ı ÁI› »ı.
±ÏËoÁÎ - ⁄‘Î … Á‹›ı Á‹V÷ «flΫflfiı ’ÌÕÎ fi ’ˢӫÎÕ‰Ì
±ÏËoÁÎ »ı. •Á„¢U‚Ê ¬⁄U◊Ù œ◊¸— ±ÏËoÁÎ ’fl‹ ‘‹˝ »ı. ›‹, Ïfi›‹ ⁄‘Î
… ±ÏËoÁÎ ’fl ±Î‘ÎÏfl÷ »ı.
±V÷ı› - ⁄ÌΩfiÎ ’ÿÎ◊˝ - ¬ÎÁ ¿flÌfiı ’flôÎÌ ±fiı ’fl‘fifiÌ
·ı‹ÎhÎ, ¤Ò·ı «Ò¿ı› ¥E»Î fi ¿fl‰Ì ÷ı ±V÷ı› »ı. V÷ı› - «˘flÌ, ±V÷ı›
- «˘flÌ fi ¿fl‰Ì.
⁄˛õ«›˝ - ôÎÌ ±fiı ’vÊ ⁄_fiı ‹ÎÀı μ’V◊fi˘ Á_›‹; ±ıÀ·ı ôÎÌfiÎ
∑÷ ¿ ΂ ÏÁ‰Î›fiÎ Á_ ¤ ˘√fi˘ I›Î√ ±ı ⁄˛ õ «›˝ »ı . ±Î Á_ › ‹
’΂‰ÎfiÌ-’˘Ê‰ÎfiÌ ‰Î÷ »ı.
±’Ïfl√˛Ë - ¿‹Î‰_ ⁄flÎ⁄fl »ı. ¿‹Î›ı·Î ‘fifiı ÁΫ‰‰_ - «˘flÎ¥
fi Ω› - ‰ıՌΥ fi Ω› ÷ıfiÌ ¿Î‚∞ flά‰Ì ±ı ⁄flÎ⁄fl »ı, ’HÎ ‘fi
¿ı ⁄Ì∞ ¿˘¥ ’HÎ ‰V÷fi˘ Á_√˛Ë fi ¿fl‰˘. ÿÁ ΩıÕÌ ⁄ÒÀ, ’_ÿfl ΩıÕÌ
¿’ÕÎ, ⁄ı …HÎfiÎ ¿<À<_⁄‹Î_ ‰ÌÁ ‹HÎ CΙ ‰√ıflı Á_√˛Ëά˘flÌ »ı.
(2) Ïfi›‹ - Â˙«, Á_÷˘Ê, ÷’, V‰ÎK›Î›, ¥rfl ’˛ÏHΑÎfi ±ı
’Î_« Ïfi›‹˘ ‹ÎHÎÁı ’΂‰ÎfiÎ - ’˘Ê‰ÎfiÎ »ı. ±Î‹Î_◊Ì ÷’fiÌ ‰Î÷ ˉı
’»ÌfiÎ f·˘¿‹Î_ ¿flÌ »ı. V‰ÎK›Î› - ±I›Îflı ±Î‰_ ⁄‘_ Á‹…‰Î ’˛›Ifi
¿fl÷Πˢ¥±ı I›Îflı V‰ÎK›Î› «Î·ı … »ı. ¥rfl ’˛ÏHΑÎfi ‹ÎÀı ±ËŸ
¿Ëı‰Î¥ … flèÎ_ »ı - rÎÁı... rÎÁı... ±ÎÏÿ.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 108 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

÷˘Ê-Á_÷˘Ê - ’vÊÎ◊˝◊Ì ’˛ÎflO‘ ’˛‹ÎHÎı …ı ¿Î_¥ ’˛ÎM÷ ◊Λ ÷ıfiÎ◊Ì

Á_÷WÀ flËı‰_; ÷ı◊Ì ‰‘ÎflıfiÌ ¥E»Î fi ¿fl‰Ì ÷ı ÷˘Ê.
Â˙« - ÂÏ© - ⁄ı ’˛¿ÎflfiÌ - ⁄ÎèÎ ±fiı ±Î_÷Ïfl¿. ÂflÌfl, ‹fi, ‰jÎ,
V◊Îfi, ’ÎhÎ, ¤˘…fi ‰√ıflı Â© flά‰Î_. ‘fiÁ_’ÏkÎ L›Î› Á_√÷ ‹Î√ı˝,
’˛Î‹ÎÏHο’HÎı μ’ÎÏ…˝÷ ¿flı·Ì ˢ› ÷ı ⁄ÎèÎ Â˙«. Ï‹J›ÎϤ‹Îfi, ¿Î‹, ø˘‘,
·˘¤, ‹˘Ë,‹Îfi, ¶ıÊfiı ÿÒfl ¿fl‰Î ÷ı ±Î_÷Ïfl¿ Â˙«. ‹ÎÀı … lÌ ±‰‘Ò÷∞
±ı¿ ¤…fi‹Î_ ¿Ëı »ı —
Á_›‹ VfiÎfi Á˘Ë΋b_ ¿Î’ı¿˘ÏÀ …L‹ ’Î’∞.
VfiÎfi◊Ì ‹ı· ÂflÌflfi˘, ‹fifi˘ K›Îfi◊Ì Ω›∞.
줛 ‹ı· fiΠ’΋÷Î_, ‹„@÷ ¿fl÷· ±Î’∞.
(±.±Î. M≤.68)
(3) l©Î - ‘Î ‘Î÷fiÌ ’Ò‰ı̋ l÷˚ μ’Á√˝ ·Î√‰Î◊Ì ±Î ÂOÿ ⁄fiı
»ı. ±Î ‹Îfi‰∞‰fifiÌ ±‹ÒS› ‹ÒÕÌ Ë˘¥, ÷ı …L‹Ω÷ »ı. ÁË… »ı. ÷ı◊Ì
… O≤ËÿÎflH›¿ μ’ÏfiÊÿ‹Î_ ¤√‰Îfi ‹ËÏÊ˝ ›ÎiΉS¿›∞ ¿Ëı »ı -
üÊhÊ◊ÿÙ˘ÿ¢ ¬ÈL§·— - ±Î ’vÊ (∞‰) ‹Ò‚◊Ì … l©Î‹› »ı. ‚ ÿØ
üÊhÃ Ãà∑§◊¸ ∑ȧL§Ã ÿØ ∑ȧL§Ã ÃØ ÷flÁà - ÷ı …ı‰Ì l©Î Áı‰ı ÷ı‰_ ¿‹˝
¿flı, …ı‰_ ¿‹˝ ¿flı ÷ı‰˘ ◊¥ Ω›. ±Î‹, ‹ÎHÎÁfiÎ V‰¤Î‰ CÎÕ÷flfi˘ ’Λ˘
÷ıfiÌ l©Î »ı.
(4) ZÎ΄L÷ - fl_√ ’˛ë˘kÎfl‹Î·Î‹Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı ZÎ΄L÷fiı
ÁΑ…fi˘ ‹ÎÀı μÏ«÷ ±ı‰_ ÂôÎ ¿èÎ_ »ı. f·˘¿ ’Ëı·Î‹Î_ ““ÂôÎ T≤◊Î ¿>ÀΉÌ
‹Îflı »ı”” ±ı‹ ¿ËÌ ÂôÎfiÌ T›◊˝÷Îfi˘ Ïfiÿı˝Â ¿›˘˝ »ı. ±ËŸ μ’›˘√Ì -
ÁΫΠÂôÎfiÌ ‰Î÷ ¿flı »ı. ÷˘Ê, l©Î, ZÎÎ_Ï÷ ±Î ⁄‘Ì ‹ÎHÎÁfiÌ ‹fi—
„V◊Ï÷±˘ (State of Mind) »ı. ZÎÎ_Ï÷fiÌ ‹fi—„V◊Ï÷ Ï÷Ï÷ZÎÎ,
ÁÏËWb÷Î ±fiı Z΋ÎfiÌ ‹fi—„V◊Ï÷ …ı‰Ì … »ı. ˇÊ◊+÷Êfl+ÁÄߘ◊Ì ⁄fi÷Î
ˇÊÊ¢Áà - ÂOÿfiÌ T›ÎA›Î ±Î ’˛‹ÎHÎı »ı - ‚àÿÁ¬ ‚Ê◊âÿ¸ •¬∑§ÊÁ⁄U·È •Á¬
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 109 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

•¬∑§Ê⁄U •Áø∑§Ë·Ê¸ ˇÊÊ¢Á× - Á‹…‰Î …ı‰_ »ı, ±’¿Îfl ¿flfiÎflfiÎ ±’¿Îflfi˘

⁄ÿ·˘ ·ı‰Îfi_ Á΋J›˝ - „@÷ ˢ‰Î »÷Î_› ±’¿ÎflÌfiÎ ±’¿Îfl ’˛I›ıfi˘
μ’ıZÎΤΉ ±ı ZÎÎ_Ï÷ »ı.16
±Î ⁄‘Îfiı ±Î f·˘¿‹Î_ Áÿ˚√HÎ V‰w’ı ±Î·ıA›Î »ı ÷◊Î ÷ıfiı
’˘Ê‰Î-’΂‰Îfi_ ¿èÎ_ »ı. ±·⁄kÎ, ’˘Ê‰Î ‹ÎÀı Á_V¿Ú÷ f·˘¿‹Î_ ’˛›˘…ı·˘
ÁøŸÈcfl ÂOÿ ¬flı¬fl ±ÿ˚¤÷ »ı. ÷ıfiÎ ±◊˝ - ±ı¿Ã<_ ¿fl‰_, Á_√˛Ë ¿fl‰˘,
¢‘‰,_ ÁQ≤© ◊‰_ …ı‰Î ◊Λ »ı. ‹ÎHÎÁ˘ ±Î Áÿ˚√H ΢ ·¥fiı …L‹÷Î fi◊Ì,
…LQ›Î ’»Ì ω¿ÎÁfiÎ ø‹‹Î_ ¢‘Ì-¢‘Ì ±ı¿ÃÎ ¿fl‰ÎfiΠˢ› »ı.
Ëı ‹Òœ, ±L‘ ÷_ ±Î Áÿ˚√H ΢fiı ¢‘Ìfiı ±’fiΉ. ±ıfiı ’Î‚Ì ’˘ÊÌfiı
±ÎI‹ÁÎ÷˚ ¿fl ±fiı ÁÎ◊ı … ±Î Áÿ˚√H ÎfiÌ Ï‰v©fiÎ (’˛÷Ì’) …ı …ı ÿ√H˝ ΢
ˢ› ÷ıfiı ÿÒfl ¿fl. - ±Î ’˛V÷÷ f·˘¿fi˘ ±Îÿı »ı ‹ÎHÎÁ Áÿ˚√H ΢ ‹ı‚‰÷˘
Ω› ±fiı ’˘÷Îfi΋Î_ flËı·Î ÿ√H̋ ΢fiı ÿÒfl fiÎ ¿flı ÷˘ Ï«k΋Î_ Áÿ˚√H ΢ ±fiı
ÿ√˝H΢fi˘ ¬Ì«Õ˘ ◊Λ ±fiı ±ı ⁄ı›fiÌ ‰E«ı Á_CÎÊ˝ ◊Λ. ±Î‰Î Áÿ˚√HÎ-
ÿ√˝HÎfiÎ ¬Ì«ÕΉ΂Π‹ÎHÎÁ˘ fi›Î˝ ÿ√˝HÎÌ ¿fl÷Î_ ‰‘Îflı ¬÷flfiο ˢ›
»ı; …ı‹ ¿ı flΉHÎ, ÿ›˘˝‘fi, ÏËflH›¿ÂÌ’, VÀıÏ·fi, ÏËÀ·fl ‰√ıflı. ±Î
·˘¿˘‹Î_ Áÿ˚√HÎ-ÿ√̋H΢fi_ Ï‹lHÎ ±ÿ˚¤÷ Ë÷_. ÷ı◊Ì ±‰‘Ò÷∞ ¤Îfl’Ò‰˝¿
¿Ëı »ı - ±Î‰Î Áÿ˚√H΢ ¤ı√Î ¿flÌ ±’fiΉ ±fiı ÁÎ◊˘ÁÎ◊ ÷ıfiΠωfl˘‘Ì
ÿ√˝H΢ ÿÒfl ¿fl÷˘ Ω. ÷˘ … Áÿ˚√HÎ ¿o¥¿ μ’›˘√Ì ◊Âı. ±Î ωfl˘‘
Á_ZÎı’‹Î_ Á‹∞ ·¥±ı —
(1) ÁI›-±ÁI› - ÁI›fiÌ Ï‰v©ı ±ÁI› »ı. ±Î ±ÁI› ¬Ò⁄
T›Î’¿ »ı. …ı ‹ÎHÎÁfiÎ ‹fi‹Î_ ±ÁI› CÎfl ¿flÌ Ω› ÷ıfiÌ ⁄‘Ì … Ïø›Î±˘
…^ÃÎHÎÎ_‰Î‚Ì ◊¥ Ω›. lÌfl΋«Ïfl÷‹ÎfiÁ‹Î_ μkÎfl¿Î_Õ‹Î_ lÌ flCÎfiÎ◊∞
lÌ‹¬ı ¿Ëı »ı —-
16. lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı fl_√’˛ë˘kÎfl‹Î·Î‹Î_ ±Î ⁄‘ÎÂOÿ˘ ’˛›˘F›Î »ı; ±fiı ÷ıfiÌ ¬Ò⁄
ωÂÿ ±fiı ω√÷’ÒHν »HÎΉÀ fl_√’˛ë˘kÎfl‹Î·Î - ±ı¿ ω‰flHÎ ’V÷¿‹Î_ ¿flÌ Ë˘¥,
±ËŸ ÷ıfi_ ’fiflΉ÷˝fi ¿fl‰Îfi_ ÀÎY›_ »ı. Ï…iÎÎÁfiı μ@÷ ’V÷¿ Ωı¥ ·ı‰Î ωfi_÷Ì.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 110 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¤ÊÍ Δ Uß ‹ Ÿ Ê ¤ÊÍ Δ Uß Œ Ÿ Ê –
¤ÊÈ Δ U ß ÷Ù¡Ÿ ¤ÊÍ Δ U ø’ Ÿ Ê H
’Ù‹Á„U ◊œÈ⁄U ’øŸ Á¡Á◊ ◊Ù⁄UÊ –
πÊßZ ◊„UÊ •Á„U NUŒÿ ∑§ΔUÙ⁄UÊ H
±◊ν÷˚ ±ÁI›fiÎ ÿ√˝H΋Î_ ·ı‰Î ÿı‰Îfi˘ ⁄‘˘ T›‰ËÎfl …^ÃÎHÎÎ ’fl
… ±Î‘ÎÏfl÷, ¬Î‰Î‹Î_› …^ÃÎb_ - ◊Î‚Ì ¤flÌfiı ¬Î÷Πˢ› ±fiı Õ˘@Àflfiı
¿Ëı ¿ı Ë_ ÷˘ ±ı¿ … fl˘À·Ì ¬Î™ »\_. «Î‰‰Îfi_› …^Ã<_. «HÎÎ «Î‰÷Πˢ›
fiı ¿˘¥ ’Ò»ı ÷˘ ¿Ëı ¿Î…\ ¬Î™ »\_. ‹ÎHÎÁfiı fiÎfi’HÎ◊Ì …^Ã<_ ⁄˘·‰ÎfiÌ
Àı‰ ’ÕÌ Ω› »ı.
(2) Â˙«-±Â˙« - ÂÏ©-±ÂÏ©. ±_ÿfl ±ÂÏ© ¬ÿ⁄ÿ÷Ì Ë˘›
fiı ⁄ËÎfl fi‹˝ÿ΋Î_ fiËÎ÷Πˢ›. ÷ı◊Ì ±‰‘Ò÷∞ ±ı¿ ¤…fi‹Î_ ¿Ëı »ı —
÷fi fl_√ΛΠ‹fi fiÎ ‘˘›Î ‘flÎ √ıv±Î ¿’flÎ
‹Îfi-Ï‹ΩÁ √›Î fi ‹fiÁı, ±Î¬fl …‹fiı ’¿flÎ.. ‹fi¿˘.
(±.±Î. M≤.179)
÷fifiÌ ÁÎ◊ı ‹fifiÎ ‹ı·fiı ‘˘÷Î …‰Îfi_ »ı.
(3) ⁄˛õ«›˝ - ω·ÎÁ - ‰Î÷˘ ⁄˛õ«›fiÌ ¿fl‰ÎfiÌ ±fiı fi…fl
Ë‹ıÂÎ_ ’flÎ¥ ôÎÌ ’fl. ±¿<ÿfl÷Ì-ÁΩ÷Ì› Á_⁄_‘˘ ¶ÎflÎ, ‹„WÀ‹ˆ◊fi ¶ÎflÎ
‰ÎÁfiÎ Á_÷˘Ê‰ÎfiÌ.
(4) l©Î-±l©Î - l©Î Á‹…‰Ì …ıÀ·Ì …wflÌ »ı; ÷ıÀ·Ì …
±l©Î ’HÎ Á‹…‰Î …ı‰Ì »ı. ‹ÎHÎÁfi˘ ±Ëo¿Îfl ±ıfiı ±l©Î‚ ⁄fiΉı
»ı. ±Â˘¿ ‰ÎÏÀ¿Î‹Î_ lÌ Ëfi‹Îfi∞ ±fiı ‹ıCÎfiÎÿ ‰E«ı ›© ΩQ›._ ‹ıCÎfiÎÿ
¿oÀÎÔY›˘ ±fiı ±ıHÎı ⁄˛õÎVhÎ »˘Õ‰Îfi_ fiyÌ ¿›*. Ëfi‹Îfi∞±ı Ωı›_ ¿ı ÷ı
⁄˛õÎVhÎfi_ Á_‘Îfi ¿flı »ı. ÷ı±˘ ‹ËΛ˘√Ì Ë÷Î. ‘Îflı ÷˘ ⁄˛õÎVhÎfiı I›Î_ fiı
I›Î_ … fl˘¿Ì ¿ı ±ı‰_ ›˘√⁄‚ Ë÷_. ±ı‹HÎı ω«Î›* ¿ı ±ı‹ ¿fl‰Î◊Ì ⁄˛õÎ
±fiı ⁄˛õÎVhÎfi_ ±’‹Îfi ◊Âı. ±ı‹HÎı ‹ıCÎfiÎÿfiı ’˛›˘√ ¿fl‰Î ÿÌ‘˘.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 111 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
⁄˛õÎVhÎ◊Ì Ëfi‹Îfi ‹ÒÏ»Û÷ ◊¥ √›Î »ı ±ı‰_ Ωı›Î ΩH›Î ’»Ì ‹ıCÎfiÎÿı
±ı‹fiÎ ’fl ⁄Ì…\_ ⁄˛õÎVhÎ◊Ì CÎb_ Ë·¿<_ fiÎ√’ÎÂÂVhÎ «·ÎT›._ ±Îfi˘ ±◊˝
¿ı ‹ıCÎfiÎÿfiı ⁄˛õÎVhÎ ’fl l©Î fi Ë÷Ì. ¿˘¥¿ ‹˘ÀÎ ÁF›˝fi Õ˘@Àflfiı ’Ò»˘
- ÿÿafiı @·˘fl˘Œ˘‹˝ ±ÎM›Î ’»Ì ÏÁ¿‰Ì·fi_ ∫…ıZÎfi ±Î’‰ÎfiÌ …wfl
¬flÌ ?
±Î … flÌ÷ı ÷˘Ê-±Á_÷˘Ê, ZÎÎ_Ï÷-±‘ÌflÎ¥fiΠωfl˘‘fiı Á‹∞
¿Λ. ±ı Á‹∞, ÿ√˝H΢ ÿÒfl ¿flÌ, Áÿ˚√H΢ ±’fiÎ‰Ì Ëı Ï«kÎ, ÷_ lÌ
ÿkÎfi΋fi_ ÷ÎflÎ rÎÁı rÎÁı V‹flHÎ ¿fl. –– 33 ––
Á_√Ï÷ — f·˘¿-33‹Î_ Âw ◊›ı·˘ μ’ÿı ±Î√‚ «Î·ı »ı —-
àÿÊÖÿ— ‚æ˜Uª— ‚fl¸ÕÊ ŒÈ—π◊Í‹—
ŸÙ øë¿UÄÿ— ‚ÁèŒ⁄Ufl ¬˝∑§Êÿ¸— –
àÿÄàflÊ ÁŸãŒÊ¢ ÿÙÁ·ÃÙ˘ãÿSÿ øøÊZ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 34H
ÂOÿÎ◊˝ — àÿÊÖÿ— - I›…ı (I›…‰Î›˘B›), ‚昪— - Á_√÷-Á˘⁄÷,
‚fl¸ÕÊ - Á‰˝ flÌ÷ı - ÁÎfl˘›, ŒÈ—π◊Í‹— - ÿ—¬fiÎ_ ‹Ò‚w’, ŸÙ øØ - (Ωı
÷ı‹ ¿fl‰_ Â@›) fi ˢ› ÷˘ - fi ÷˘, ‡ÊÄÿ— - Â@› (fi ˢ› ÷˘),
‚ÁèŒ⁄Ufl - ‚Á茗- ∞fl - Á_÷-ÁF…fi˘ ÁÎ◊ı …, ¬˝∑§Êÿ¸ - ¿fl‰˘ (÷ı‹fiÎ
Á_√ı flËı‰_), àÿÄàflÊ - I›∞fiı-»˘ÕÌfiı, ÁŸãŒÊ¢ - ÏfiLÿÎ, ‰√˘‰HÎÌ (ÂOÿ
ÏfiLÿÎ … »ı; ’HÎ √…flÎ÷Ì f·˘¿‹Î_ «˘◊Ì ’_„@÷fiÎ ÿkÎ ÁÎ◊ı ’˛ÎÁ ‹ı‚‰‰Î
‹ÎÀı ÏfiLÿ ÂOÿ ‹Ò@›˘ »ı.), ÿÙÁ·ÃÙ˘ãÿSÿ -ÿÙÁ·Ã— •ãÿSÿ - ±L›
ôÎÌfiÌ, øøÊZ - T≤◊Î ‰Î÷. Ëı ∞‰ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. ––34––
I›…ı Á_√ ÁÎfl˘› …ı ÿ—¬‹Ò‚
fi ÷˘ Á_÷ Á_√ı … flı” Á‰˝¿Î‚.
I›∞ ±L› ôÎÌfiÌ T≤◊Î ‰Î÷ Ïfi_ÿ
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 34 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 112 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ω‰flHÎ — f·˘¿-33‹Î_fiÎ Áÿ˚√H΢ ¿ı‰Ì flÌ÷ı ’˛ÎM÷ ¿fl‰Î ±fiı

ÿ√˝H΢ ¿ı‰Ì flÌ÷ı ÿÒfl ¿fl‰Î ÷ıfiÌ flÌ÷ Â̬‰ı »ı. ˉı ±Î √v∞ ’˘÷Îfi_
¿Î‹ Âw ¿flı »ı. ±ı‹fi_ ¿Î‹ ‹ÎhÎ μ’ÿı ±Î’‰Îfi_ fi◊Ì, Â̬‰‰Îfi_
»ı. Áÿ˚√H΢ ’˛ÎM÷ ¿fl‰Î ±fiı ÿ√˝H΢ ÿÒfl ¿fl‰Î ±ı ‹ÎhÎ …ı ÷ı ‹tÎfiÌ
‹ÎÏË÷Ì (Information) ¤ı√Ì ¿fl‰ÎfiÌ ±Î‰Õ÷ ’Òfl÷_ ‹›Î˝Ïÿ÷ fi◊Ì.
⁄˛õ«›˝ ωÂı Ë_ Á˘ ’Îfi ¤flÌfiı ·¬Ì ¿<_ fiı ⁄ı ¿·Î¿ ’˛‰«fi ¿flÌ Â¿<_;
’HÎ ÷ı◊Ì Ë_ ‹ÎflÎ ’˘÷ÎfiÎ_ ‰Ì›˝fiı ‹ÎflÎ ‰Ì›Î˝Â› (‰Ì›˝ ¤flÌ flά‰ÎfiÌ
¿˘◊‚Ì)‹Î_ ‘ÎflHÎ (Retain) ¿flÌ Â¿<_ ±ı‰_ ‹Îfi‰ÎfiÌ …wfl fi◊Ì; ¿ÎflHÎ
¿ı ⁄˛õ«›˝’ηfi ±ı ‹ÎÏË÷Ìfi˘ ωʛ fi◊Ì, ±ı ¿˙· (Skill)fi˘ ωʛ
»ı. ±ËŸ ˉı, ¿˙·fiÌ ÷η̋ (Skill training) Âw ◊Λ.
±Î ⁄Ë ’˛ÏÁ© ‰Î÷ »ı. ¤√‰÷Ì Á÷Ì ‹ÿηÁαı ’˘÷ÎfiÎ ’hÎ
±·¿Ûfiı Ï«ßÌ‹Î_ ·¬Ìfiı ⁄ı f·˘¿ ±ÎM›Î Ë÷Î. ÷ı‹Î_fi˘ ’Ëı·˘ f·˘¿ ±Î
’˛‹ÎHÎı »ı — ‚æ˜Uª— ‚flʸà◊ŸÊ àÿÊÖÿ— - Á‰Î˝I‹fiÎ-Á‰˝ flÌ÷ı Á_√ (Á˘⁄÷)
»˘Õ‰˘. ¿˘¥fiΛ Á_√‹Î_ ’Õ‰_ fiËŸ. ¿ı‹ fiÎ ’Õ‰_ ? ±ıfi_ ¿ÎflHÎ ±ËŸ
±Î f·˘¿‹Î_ ⁄÷ÎT›_ »ı - ¿˘¥ ’HÎ V‰w’fi˘ Á_√ ÿ—¬‹Ò‚ - ÿ—¬fi_ ‹Ò‚
»ı. ±ıÀ·ı ¿ı Á_√‹Î_◊Ì ÿ—¬˘ μÿ˚¤‰ı »ı; ÿ—¬˘fiÌ ’fl_’flÎ ÁΩ˝› »ı. ‹ÎHÎÁ
Á_√ Âw ◊›Î ’»Ì ±ı¿‹Î_◊Ì ⁄ÌΩ ÿ—¬fiÌ √÷ν‹Î_ ËÕÁı·Î÷˘ Ω› »ı.
Á_√…Ïfi÷ ±Î ÿ—¬ ’fl_’flÎfi_ ‹fi˘‰ˆiÎÎÏfi¿ V‰w’ lÌ‹ÿ˚ ¤√‰®Ì÷΋Î_
Á‹ΩT›_ »ı — Á_√ ±ıÀ·ı ±ÎÁ„@÷. ‹ÎHÎÁfi˘ Á_√ ¿fl˘ ÷˘ ‹ÎHÎÁ‹Î_
±ÎÁ„@÷ ◊Λ. ÷ıfiΠωfiÎ fiÎ «Î·ı. ωʛ˘fi˘ Á_√ ¿fl˘ ÷˘ ’»Ì ÷ı‹Î_
±ÎÁ„@÷ ◊Λ, ’ÏflHÎ΋ı -
‚æ˜UªÊà‚Ü¡ÊÿÃ ∑§Ê◊— ∑§Ê◊Êà∑˝§ÙœÙ˘Á÷¡ÊÿÃ H
∑˝§ÙœÊèŒflÁà ‚ê◊Ù„U— ‚ê◊Ù„UÊàS◊ÎÁÃÁfl÷˝◊— –
S◊ÎÁÃ÷˝‡ÊÊ¢Œ ’ÈÁh ŸÊ‡ÊÙ ’ÈÁhŸÊ‡ÊÊà¬˝áʇÿÁà H
(√Ì÷Î 2/62-63)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 113 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ωʛ˘-Ï‰Ê›Ì ‹fiW›˘‹Î_ Á_√◊Ì ¿Î‹-¿Î‹fiÎ μI’Lfi ◊Λ ±fiı
¿Î‹fiÎfiÌ I≤ÏM÷‹Î_ ωCfi ±Î‰÷Î_ ø˘‘ μI’Lfi ◊Λ. ø˘‘fiı ¿ÎflHÎı ‹Òœ÷Î-
ω‰ı¿fi˘ ±¤Î‰-±Î‰Ì Ω›. ’ÏflHÎ΋ı ÷ıfiÌ V‹flH΄@÷ ¤˛Ï‹÷ ◊¥ Ω›.
÷ıfiı ¿ÎflHÎı ⁄Ï© ±◊ν÷˚ iÎÎfi„@÷ - ¿÷˝T› - ±¿÷˝T›fi˘ ÏfiHν› ¿fl‰ÎfiÌ
„@÷fi˘ fiΠ◊÷Î_ ‹ÎHÎÁfi˘ fiΠ◊Λ. ±ıÀ·ı ¿ı ±ı ’˘÷ÎfiÎ_ ¿÷˝T›fiı
¤Ò·Ì ±¿÷˝T› - …ı ¿fl‰Î …ı‰_ fi◊Ì ±ı ÏÿÂ΋Î_ - ¿À<÷Î - ¿Ã˘fl÷Î -
¿Î›fl÷Î - ÏËoÁÎ - ’˛Ï÷ÏËoÁÎ - ËÌfi÷Î - …Õ÷Î …ı‰Ì ‹Òœ÷΋Î_ ø‹Â— ±◊‰Î
±ı¿ ÁÎ◊ı ‘¿ı·Î÷˘ Ω›. ±Î‹, Á_√ ÿ—¬fi_ ‹Ò‚ »ı. ±Î Á_√ »˘Õ‰˘. ±Î‹
»÷Î_› (ŸÙ øØ) Á_√ ¿fl‰˘ … ˢ›, «Î·ı ±ı‰_ … fi ˢ› ÷˘ ¿˘¥¿ ÁÎflÎ
Á_÷fiı ¢‘Ìfiı ±ı Á_÷fi˘ Á_√ ¿fl‰˘. ¿ı‹ ? ¿ÎflHÎ ¿ı ‚ã× ŒÈ—‚¢ª ÷·¡◊˜
- Á_÷ ’vÊ ÿ—Á_√fi_ ±˘ÁÕ »ı. Á_÷ ±ıÀ·ı …ıfiı ’fl‹ÎI‹ÎfiÌ ’˛Î„M÷ ◊¥
√¥ »ı; ±fiı …ı √Λ »ı -
(1) ÿı¬ Ï·›˘ ‹˘Ëfi ‹ˆÓ ‹Î¥
‰˘ ¿Î·Î ÷˘ ⁄Ë ‹÷‰Î·Î, ºU›-ÿ½fi Áı ˈ ‰˘ ÏfiflηÎ... ‰√ıflı
(±.±Î. M≤.163)
(2) »˘Õ<_ fi ‹ˆÓ Ïÿ·Áı ±⁄ ÁÎ_¥ !
¤À¿÷ ¤À¿÷ ÁË… Ï‹·Î ˈ, »À¿÷ »À¿÷ Ï◊fl flËΠˈ.
Ωfiı fi ÿÒ_ ±⁄ ’˛ÎHÎ ÏË Ω¥... (‰√ıflı)
(±.±Î. M≤. 162)
±Î‰Î Á_÷fiı ωʛ Ï«_÷fi◊Ì ±ÎÁ„@÷ ◊‰Îfi˘ ¿˘¥ ’˛ë … flËı÷˘
fi◊Ì, ¿ÎflHÎ ¿ı ¤√‰Îfiı √Ì÷΋Î_ ¿èÎ_ »ı - ¬⁄¢U ŒÎc≈˜UflÊ ÁŸfløÃ (√Ì÷Î 2/
59) ±Î‰Î Á_÷fiÌ ±ÎÁ„@÷ ’fl‹ÎI‹Îfi˘ ÁÎZÎÎI¿Îfl ◊‰Î◊Ì ÏfiT≤kÎ ◊¥
Ω› »ı. ’fl‹ÎI‹Î ±ı¿ ±ı‰Ì ±ÿ˚¤÷, ±·˙Ï¿¿, ÏÿT›, ±Î¿Ê˝¿ ‰V÷ »ı
¿ı …ı ’˛ÎM÷ ◊÷Î_ … ±ı‰Ì ÷˘ ÷S·Ìfi÷Î, ‹B‘÷Î, ÷L‹›÷Î Á‘Î¥ Ω› ¿ı
‹ÎHÎÁ ’˘÷Îfi_ ’˘÷Î’b_ … √‹Î‰Ì ⁄ıÁı, ’»Ì ±ı ‰‚Ì ¿˘¥ ⁄Ì∞
⁄Î⁄÷fi_ Ï«_÷fi Â_ ¿fl‰Î ¿flı ? ±Î‰Î Á_÷fi˘ Á_√ ¿fl‰˘ ±ı‹ ¿èÎ_ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 114 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_√ »˘Õ‰˘ ±fiı ÷ı‹Î_› ÁωÂıÊ ±L› ôÎÌ - ’Îfl¿Ì ôÎÌfiÌ ««Î˝ -
T≤◊Î - ±‹V÷Ì ‰Î÷, ÷ıfiÌ Ïfi_ÿÎ I›…‰Ì. ±ı … flÌ÷ı ôÎ̱ı ’HÎ ±L›
’vÊ - ’Îfl¿Î - ’fl’vÊfiÌ T≤◊Î ‰Î÷-««Î˝ I›…‰Ì. ôÎÌ-’vÊ ⁄_fiı
±ı¿⁄ÌΩfiı ‹ÎÀı ±ÎÁ„@÷fi_ ‹Ò‚ »ı. ωʛ-±ÎÁ„@÷ - ±Î_¬ …ı‰Ì
¥„Lƒ›˘ ¶ÎflÎ Ωı‰Î◊Ì ◊÷Ì ±ÎÁ„@÷. ÷ı◊Ì … lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı fl_√
’˛ë˘kÎfl‹Î·ÎfiÎ ⁄ÌΩ … f·˘¿‹Î_ ËÏflHÎÎZÎÌ VhÎÌ ¿˘¥fiı› ‹ÎÀı @›Îflı›
K›ı› w’ fi◊Ì ±ı‹ ¿èÎ_ »ı. ±ıfi_ ω‰flHÎ ±ı ’V÷¿‹Î_ Ωı¥ ·ı‰_. ÂÎô΋Î_
ôÎÌ ’vÊfiÎ ‹ˆ◊fifiÎ ±Îà ’˛¿ÎflfiÎ √HÎÎT›Î »ı, ÷ı‹Î_ ±L› ôÎÌfiÌ ««Î˝
’HÎ ‹ˆ◊fi V‰w’ … »ı. ÷ıfiÎ◊Ì … ±ÎÁ„@÷ …L‹÷Ì Ë˘‰Îfi_ V’WÀ ±fiı
ÁωÏÿ÷ »ı. ±Î ±Î¬Ì› ‰Î÷ √¥¿Î·ı …ıÀ·Ì ω«ÎflÌfiı Á‹…‰Î …ı‰Ì
Ë÷Ì ÷ıfiÎ ¿fl÷Î_ ±fiı¿√HÎÌ ‰‘Îflı ±Î…ı ÁflÏZÎ÷ μ’¤˘√ (Safe sex)fiÎ
›√‹Î_ ω«ÎflÌfiı Á‹…‰Î …ı‰Ì »ı. ±ı fi ¤Ò·‰_ Ωı¥±ı ¿ı ±Î…fiÎ ›√fiÎ
‹ËÎfl˘√ HIV+ ±fiı ±ı¥Õ˚Áfi_ ‹Ò‚ ’vÊ˘fiÌ Ïÿ‰Áı Ïÿ‰Áı ‰‘÷Ì …÷Ì
’flôÎÌ‹Î_fiÌ ±ÎÁ„@÷ ±fiı ôÎ̱˘fiÌ ’fl’vÊ˘‹Î_fiÌ ±ÎÁ„@÷ »ı. ±ıfi˘
μ¿ı· Á_flÏZÎ÷ μ’¤˘√ (Safe sex)fiÎ_ Ïfifl˘‘¿ (Contraceptive)
ÁΑfi˘‹Î_ fi◊Ì; ÷ıfi˘ ¬fl˘ μ¿ı· ’ÒF›lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı ÷ı‹Î_ »ı. ‹ÎHÎÁı
‹fifiı ¿Î⁄Ò‹Î_ flά‰ÎfiÎ, ‹fifiı ‹Îfl‰ÎfiÎ_, ‹fifiı Á‹Ω‰‰ÎfiÎ_ ¿˙·˘
(Skills) Â̬‰Î_ … flèÎÎ_. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ lÌ ÿkÎfi΋ ’˛Ï÷rÎÁ V‹flÌ
·ı. ±ı‹ ¿fl‰Î◊Ì μ@÷ ¿˙·˘ ÂÌ¬Ì Â¿ÎÂı. –– 34 ––
Á_√Ï÷ — f·˘¿-33◊Ì Âw ◊›ı·˘ Áÿ˚⁄˘‘ ±Î√‚ «Î·ı »ı —-
àÿÊÖÿ— ∑§Ê◊— ‚fl¸ÕÊ ¡ã◊◊Í‹¢
ŸÙ øë¿UÄÿdË‡Ê ¬˝ÊåàÿÒ Áflœÿ— –
òÊˇÊÙ ŒûÊÙ sı·œ¢ ŒÈ—π √ÿÊœ—
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 35 H
ÂOÿÎ◊˝ — àÿÊÖÿ — I›…‰Î ›˘B›, ∑§Ê◊— - ¿Î‹fiÎ, ‚fl¸ÕÊ -
Á‰˝flÌ÷ı - ⁄‘Ì, ¡ã◊◊Í‹¢ - ±fiı¿ …L‹˘ ·ı‰ÎfiÎ_ «yfl‹Î_ fiάfiÎflÌ,
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 115 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ŸÙ - fi, øë¿UÄÿdˇʬ˝ÊåàÿÒ - øØ - ‡ÊÄÿ— - òÊË‡Ê ¬˝ÊåàÿÒ - (±ı Ωı)
Â@› (fi) ˢ› ÷˘ hÎÌ - ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎfiÌ ’˛Î„M÷ ‹ÎÀı, Áflœÿ— -
¿fl‰Î ›˘B› (±Îfiı ‹ÎÀı √…flÎ÷Ì f·˘¿‹Î_ ¬Ù· - ÂOÿ ‹Ò@›˘ »ı; ÷ı ›˘B›
… »ı), òÊˇʗ - Ïhη˘¿fiÎ ≥Â, ŒûÊ— - ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›, sı·œ¢ -
Á„U - •ı·œ¢ - ÿ‰Î …, ŒÈ—π√ÿÊœ— - ÿ—¬ ±fiı T›ÎÏ‘ (fl˘√)fiÌ ±◊‰Î
T›ÎÏ‘fiÎ_ ÿ—¬fiÌ, ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 35 ––
I›∞ ¿Î‹fiÎ ÿı ⁄‘Ì …L‹‹Ò‚
fi ÷˘ hÎÌ ’˛ÎMI›◊˝ ±ı ’˘Ê ⁄΂
ÿ‰Î ÿkÎ »ı ÿ—¬fiÌ Á‰˝ ÷Î÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 35 ––
ω‰flHÎ — Á_√ Á‰˝◊Î I›ÎF› »ı; ÷ı … flÌ÷ı ¤√‰÷Ì Á÷Ì
‹ÿηÁαı ±·¿Ûfiı ⁄ÌΩ f·˘¿‹Î_ ·¬Ì ±ÎM›_ Ë÷_ —- ∑§Ê◊— ‚flʸà◊ŸÊ
„Uÿ— ¿Î‹-¿Î‹fiÎ Á‰˝flÌ÷ı Ëı›-I›…‰Î ›˘B› »ı. ÂÎ◊Ì I›…‰Î ›˘B› »ı
? ÷ıfi_ ¿ÎflHÎ lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı ±ËŸ ÿÂνT›_ »ı. ¡ã◊◊Í‹¢ - ∞‰ …ı …L‹
·ı »ı ÷ı …L‹ ·ı‰ÕΉfiÎv_, ∞‰fiı …ı ÷ı ›˘Ïfi‹Î_ F›Î_ I›Î_ ‘¿ı·fiÎv_ ÷k‰
÷ıfi˘ ∑§Ê◊ ±ıÀ·ı ¿ı ÷ıfiÌ ¿Î‹fiÎ »ı. ⁄ÚËÿÎflH›¿‹Î_ ¤√‰Îfi ‹ËÏÊ˝
›ÎiΉS¿˚› ¿Ëı »ı — ∑§Ê◊◊ÿ ∞flÊÿ¢ ¬ÈL§·— ‚ ÿÕÊ∑§Ê◊Ù ÷flÁà Ãà∑˝§ÃÈ÷¸flÁÃ
ÿà∑˝§ÃÈ÷¸flÁà ÃØ ∑§◊¸ ∑ȧL§Ã ÿØ ∑§◊¸ ∑ȧL§Ã ÃŒÁ÷‚ê¬lÃ (’Î.4/4/5)
±◊ν÷˚ ±Î ’vÊ (∞‰) ¿Î‹‹› … »ı, ±ı …ı‰Ì ¿Î‹fiΉ΂˘ ˢ› ÷ı‰Î
… Á_¿S’ ¿flı, …ı‰Î Á_¿S’‰Î‚˘ ◊Λ ÷ı‰Î_ … ¿‹˝ ¿flı ±fiı …ı‰Î_ ¿‹˝ ¿flı
÷ı‰Î_ … Œ‚ ’˛ÎM÷ ¿flı. ¿Î‹fiÎ … Á_ÁÎflfi_ ‹Ò‚ »ı, ÷ı◊Ì … ±Î◊‰˝HÎlÏ÷
- ‹HÕ¿μ’ÏfiÊÿ‹Î_ ¿èÎ_ »ı - ∑§Ê◊ÊŸ˜ ÿ— ∑§Ê◊ÿÃ ◊ãÿ◊ÊŸ— ‚
∑§Ê◊Á÷¡Ê¸ÿÃ ÃòÊ ÃòÊ - (◊Èá«U∑§. 3/2/2) ±◊ν÷˚ …ı ‹fiW› ’hÎ-’Â
‰√ıflı ¿Î‹fiα˘fiı … lıWà ‹ÎfiÌ Á÷÷ ÷ıfiÌ ¿Î‹fiÎ - ÷ı ÷ı ‰V÷ ‹ı‚‰‰ÎfiÌ
≥E»Î ¿›Î˝ ¿flı ÷ı …ı ÷ı ¿Î‹fiα˘fiı ¿ÎflHÎı ÷ı ÷ı V◊Îfi˘‹Î_ …L‹ı-…LQ›Î
¿flı. ±Î‹, lÏ÷fiÎ-μ’ÏfiÊÿfiÎ ±Î ÏÁ©Î_÷fiı ±Î‘Îflı ±ËŸ lÌ ±‰‘Ò÷∞
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 116 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¿Ëı »ı ¿ı Ëı ∞‰ ÷_ ¿Î‹fiα˘ ±◊ν÷˚ ±Î ‹ı‚‰‰ÎfiÌ ≥E»Îfiı ÷ı
‹ı‚‰‰ÎfiÌ ≥E»Îfi˘ Á‰˝◊Î - Á‰˝flÌ÷ı I›Î√ ¿fl ¿ÎflHÎ ¿ı ¿Î‹fiÎ
…L‹‹Ò‚- …L‹-‹flHÎfiÎ «¿flΉÎfi_ ‹Ò‚ »ı.
¿Î‹fiÎ I›…‰Î …ı‰Ì »ı; ±Î‹ »÷Î_› (ŸÙ øØ - ¿Î‹fiÎ »˘Õ‰Ì
Â@› … fi ˢ› ÷˘) ‹ÎHÎÁı hÎÌ ’˛Î„M÷ ‹ÎÀıfiÌ - ¿Î‹fiÎ ¿fl‰Ì. ±ı‰Ì
¿Î‹fiÎ ¿fl‰Î◊Ì ‹ÎHÎÁ ’›Î˝M÷¿Î‹, ±ÎI‹¿Î‹, ±ÎM÷¿Î‹ ⁄fiÌ ÷k‰÷—
’fl⁄˛õ‹› ◊¥ Ω› »ı, ±ı‹ lÏ÷±ı ¿èÎ_ »ı; ÷ıfiÎ◊Ì ±‰‘Ò÷∞fi˘ μkÎfl
…\ÿ˘ Á΋ÎL› ‹ÎHÎÁfiı Á‹Ω› ±ı‰˘ »ı. ÷ı±˘ ¿Ëı »ı Ëı ÷Î÷, Ï‹hÎ ÷_
hÎÌÂ-¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiı ’˛ÎM÷ ¿fl‰ÎfiÌ ¿Î‹fiÎ ¿fl —-
‹˘Ëı ÿkÎ ÿflÁ¿Ì ±ÎÁ, ¿˘¥ Ï‹·Î‰˘ flı !
ÏÁfl’ı ¿ıÁ …ÏÀ· ±⁄‘Ò÷ iÎÎfi Ï’·Î‰÷ Ωı...
(±.±Î. M≤. 181)
÷_ lÌ ÿkÎfiı ‹ı‚‰‰ÎfiÌ ±ÎÂÎ ¿fl ¿ÎflHÎ ¿ı ÷ı ‹ËÎϤʿ - ‹ËÎfi
‰ˆz »ı. ±ı‹fiÌ ’ÎÁı ÷fiı ⁄‘Î_ … ÿ—¬‹Î_◊Ì, ¬ÎÁ ¿flÌfiı …L‹-‹flHÎfiÎ
Œıfl΋Î_◊Ì »˘ÕΉ‰ÎfiÌ ±‹˘CÎ ÿ‰Î ’˛ÎM÷ ◊Âı —-
±˙ÊÏ‘ ¿˙fi Ï’·Î‰ı ?
√vÏ⁄fi, ±˙ÊÏ‘ ¿˙fi Ï’·Î‰ı ?
(±.±Î.M≤.35)
‹ÎHÎÁfi˘ ¬fl˘ fl˘√ ZΛ ¿ı ¿ıLÁfl fi◊Ì, ¬fl˘ fl˘√ ¤‰T›ÎÏ‘ -
…L‹-‹flHÎfiÎ ŒıflÎfi˘ fl˘√ … ‹ÎHÎÁfiı ±Ï÷› Á÷Ήı ÷ı ±ıÀ·Ì Ëÿı ¿ı
‹ÎHÎÁ Á‘⁄‘ ⁄‘_ ¤Ò·Ì Ω›. ±Î ¤‰‹Î_ - ¤‰fl˘√fiÎ_ ⁄ı ‹A› Ï«é-
·ZÎHÎ (Symptom) »ı - ±ı¿ ωʛ-‰ÎÁfiÎw’ ωʋ F‰fl (An
intermittent fever ±◊‰Î A remittent fever) ±Î
÷Ή‹Î_ ‹˘Ó-√‚_ ÁҿΛ ±ıÀ·ı ⁄Ì…\_ I≤WHÎÎM›ÎÁ I≤WHÎÎw’Ì ÷flÁ. ˉı ±Î
…√÷‹Î_ ±ı‰˘ ¿›˘ ÿο÷fl, ‰ˆz, Ë¿Ì‹ »ı; …ı ‹ÎHÎÁfiı ±Î‰Î√‹fi -
…L‹-‹flHÎw’ Œıfl΋Î_◊Ì »˘ÕΉı ? ˉı, ¿ıÀ·Î¿ ÿÎ@÷fl »ı …ı ’˘÷ı ÷˘
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 117 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÿ‰Î ΩHÎı »ı fiı ⁄÷Ήı - ¤Ò·Ì …‰ÎfiÌ ÿ‰Î, ‹ÎHÎÁ-ÿÿa ’˘÷Îfiı ¤Ò·Ì
Ω› ±fiı ±Î¬Î …√÷fiı ¤Ò·Ì Ω›. ÷tfi ±«ı÷fi-CÎıfi‹Î_ flËı, ’HÎ
÷ıfiÎ◊Ì ±Î ¤‰fl˘√ fiÎ ‹Àı, ‹Îflı ÷˘ ±ı‰Î ¿ÎÏ‹·-±fi¤‰Ì ‰ˆzfiÌ
…wfl »ı …ı ‹ÎflÌ fiO{-fiÎÕÌ ÷’ÎÁÌ ±Q≤÷w’Ì ÿ‰Î ’̉ÕΉı fiı ‹fiı
±Î ¤‰⁄Α΋Î_◊Ì »˘ÕΉı. ±ı‰Ì ¿Î‹fiÎ ¿fl‰Îfi_ ±ËŸ ÁÒ«‰Î›_ »ı.
‹ÎHÎÁfiÎ_ ‹fi‹Î_ …L‹…L‹Î_÷flÌ ‰ÎÁfiα˘fiı ¿ÎflHÎı ◊÷Ì ±Î‰Ì ÷ı‰Ì
¿Î‹fiÎ ◊Λ, ◊›Î ¿flı ±ı ±ı¿ ‰Î÷ »ı ±fiı ‹ÎHÎÁ ‹fiW› …L‹ ‘ÎflHÎ
¿flÌ ¿Î‹fiÎ ¿fl÷Î_ Â̬ı ±ı ⁄Ì∞ ‰Î÷ »ı. ±ËŸ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Î‹fiÎ
¿fl÷Î_ Â̬‰ı »ı. ¿Î‹fiÎfi_ ¿˙· (The Skill of desiring)
Â̬‰ı »ı. √v‹ËÎflÎ…fiÌ ¿Ú’Î◊Ì ’˛Ï÷f‰ÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿fl÷Î_
¿fl÷Î_ ±ı ÂÌ¬Ì …‰Î›. –– 35 ––
Á_√Ï÷ — μ’ÿıÂ-Áÿ˚⁄˘‘fi˘ »ıS·˘ f·˘¿ »ı —-
∑˝§ÙœSàÿÊÖÿ— ‚fl¸ÕÊ ¬Ê¬◊Í‹¢
ŸÙ øà∑§Êÿ¸SÃËfl˝¬Ê¬ ¬˝∑§Ù· –
àÿ∑§àflÊ √ÿÕZ sãÿŒÙ·ˇÊáÊ¢ ø
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 36 H
ÂOÿÎ◊˝ — ∑˝ § ÙœSàÿÊÖÿ— - ∑˝ § Ùœ— àÿÊÖÿ- ø˘‘ I›…‰˘ -
I›…‰Î›˘B› »ı, ‚fl¸ÕÊ - ⁄‘Ì flÌ÷ı, ¬Ê¬◊Í‹¢ - ’Î’fi_ ‹Ò‚ »ı. ŸÙ øØ
- Ωı (÷ı Â@›) fi ˢ› ÷˘, ÃËfl˝ - ¿fl΂, ¬Ê¬ ¬˝∑§Ù· - ’Î’fiÎ ’˛¿ÚWÀ
¿˘Ê = ¤_ÕÎfl Á΋ı, ∑§Êÿ¸— - ¿fl‰˘, àÿÄàÿÊ - I›∞fiı, √ÿÕZ - T›◊˝,
sãÿ-Á„U-•ãÿ - ⁄ÌΩfiÎ …, ŒÙ·ˇÊáÊ¢-ŒÙ·¢-߸ˇÊáÊ¢ - ÿ˘Ê Ωı‰Î, ø -
‰‚Ì, Ëı Ï«kÎ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 36 ––
I›…ı ø˘‘ Ωı Á‰˝◊Î ’Î’‹Ò‚
¿flı ¿˘’ ¿˘’ı … fiÎ ÷˘ ¿fl΂
I›∞ ÿı¬‰Î ±L› ÿ˘Ê˘ … T›◊˝
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 36 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 118 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ω‰flHÎ — Á_√ ÿ—¬ ‹Ò‚ »ı. ¿Î‹ …L‹‹Ò‚ »ı ±fiı ø˘‘ ’Î’‹Ò‚
»ı. ÿ—¬fiÎ_ ‹Ò‚ ¿ÎflHÎw’ Á_√fi˘ I›Î√ ¿fl‰˘. …L‹fiÎ_ ‹Ò‚ ¿ÎflHÎw’
¿Î‹fi˘ I›Î√ ¿fl‰˘ ±fiı ˉı ¿Ëı »ı - ’Î’fiÎ_ ‹Ò‚¿ÎflHÎw’ ø˘‘fi˘ I›Î√
¿fl‰˘. ø˘‘‹Î_◊Ì … ⁄‘Î_ ’Î’ μÿ˚¤‰ı »ı. ø˘‘ ±ıÀ·ı - ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ ‚ÁÃ
ÃÒˇáÿSÿ ¬˝’Ùœ— ’˘÷ÎfiÌ ≥E»Î◊Ì Ï‰v©, ‘Λ* ˢ› ÷ıfiÎ◊Ì ÁËı…’HÎ
’˛Ï÷¿>‚ ◊÷Î_ … ±ı¿ÿ‹ ÷ÌZHÎ÷Î ¤¤Ò¿Ì ∂Ãı, Ï’k΢ ËÀÌ Ω› ÷ı ø˘‘,
ø˘‘fiÎ ±Î‰ı‹Î_ ‹ÎHÎÁ fi ¿fl‰Îfi_ ¿flÌ ⁄ıÁı »ı. ‹ËÎfi Á_÷ ’vÊ˘ ‹ÎÀı
’HÎ ø˘‘ Á‰˝◊Î I›ÎF› »ı, ’»Ì ÁΑÎflHÎ ‹ÎHÎÁfiÌ ÷˘ ‰Î÷ … @›Î_ ?
lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷-μ’ÎÁfiοÎ_Õ‹Î_ ±Î_…flı¿fl ⁄‰Î …ı‰Î ÏÁ© Á_÷’vÊ
’ÎÕ√Î_‰fiÎ Ω√ÌflÿÎfl ’fl ø˘‘ı ¤flΛΠI›Îflı ’ÒF› lÌ ÂÎVhÎÌ ⁄±Î±ı
÷ı‹fiı ø˘‘ I›…‰Î Á‹ΩT›Î -
‹ËÎflÎ… ! ±Î…ı ±ËŸ ±Î’ ÂflÌflı ±ı¿
ø˘‘w’Ì «Î_Õ‚ ±Î ’ıÃ˘ ÁÿWÀ »ı¿
¿fl˘ VfiÎfi ‹ÎÀı ’˛ ¤ ˘ !....
(√.·Ì. 111/108-109)
ø˘‘ «Î_Õ΂V‰w’ ±ıÀ·ı ‹ËΤ›_¿fl »ı. ‹ÎHÎÁ ‹ÎhÎı ÷ıfi˘ I›Î√
¿fl‰˘ CÎÀı. ÷ıfiÎ◊Ì ’Î’fiÌ ’fl_’flÎ ÁflΩ› ÷ı ±ı flÌ÷ı ¿ı, ±Î’HÎı ’Ò‰ı˝
Ωı›_ »ı ÷ı‹; √Ì÷΋Î_ ÿÂνT›Î ’˛‹ÎHÎı ¿Î‹◊Ì ø˘‘ - ø˘‘◊Ì - ‹Òœ÷Î-
‹Òœ÷Î◊Ì VQ≤Ï÷fiÎÂ-VQ≤Ï÷fiÎÂ◊Ì ⁄Ï©fiÎÂ-÷ıfiÎ◊Ì »ı‰Àı ωfiΠÁΩ˝›
»ı. ±Î‘Ïfi¿ ÷⁄Ì⁄Ì Ï‰iÎÎfi ’˛‹ÎHÎı ’HÎ ø˘‘fiÌ ±Áfl ‹ÎHÎÁfiÎ
flÏ‘flÎϤÁflHÎ ’fl ◊÷Î_ ÷ıfiÌ Ï‰¿Ú÷ ±Áfl◊Ì ‹ÎHÎÁ ËÎ¥’flÀıLÂfi …ı‰Î
fl˘√fi˘ ¤˘√ ⁄fiÌ Ω› »ı.
±Î‹ »÷Î_› ø˘‘-¿˘’ ¿fl‰˘ … ˢ› ÷˘ - ¿fl‰˘ … ’Õı ÷˘ ’Î’
Á‹Îfi ø˘‘fiÌ Á΋ı ø˘‘ ¿fl‰˘ ±ı‰˘ √…flÎ÷Ì f·˘¿fiÌ ⁄Ì∞ ’_„@÷fi˘
±◊˝ CÎÀΉ‰˘ ’Õı »ı. ±ËŸ ‹Ò‚ Á_V¿Ú÷ f·˘¿fiÌ ⁄Ì∞ ’_„@÷ ÷◊Î
√…flÎ÷Ì f·˘¿fiÌ ⁄Ì∞ ’_„@÷ ‰E«ıfiÌ Ï‰Á_√Ï÷ fi˘Ó‘‰Ì ±Ïfi‰Î›˝ ◊¥
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 119 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
’Õı »ı. Á_V¿Ú÷ f·˘¿fiÌ ⁄Ì∞ ’_„@÷‹Î_ ÃËfl˝ ¬Ê¬ ¬˝∑§Ù· - ’Î’ ÂOÿ
»ı; F›Îflı √…flÎ÷Ì f·˘¿fiÌ ⁄Ì∞ ’_„@÷‹Î_ ⁄‘Ì … ’˛÷˘‹Î_ ¿flı ¿˘’
¿˘’ı … ±ı‹ ¿˘’ ÂOÿ »’Λ˘ »ı. ‹fiı ·Î√ı »ı; ¿ı I›Î_ — ¿flı ¿˘’
’Î’ı … fiÎ ÷˘ ¿fl΂ ±ı‹ ’Î’ı ÂOÿ ˢ‰˘ Ωı¥±ı.
⁄Ì∞ ’_„@÷‹Î_ ¿˘’ıfiÌ …B›Î±ı ’Î’ı ÂOÿ … ˢ‰˘ Ωı¥±ı,
¿ÎflHÎ ¿ı lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷ iÎÎfi¿Î_Õ‹Î_ ‹ËÏÊ˝ …‹ÿ„Bfi∞±ı ¤√‰÷Ì
Á÷Ì flıb¿Î∞fiÎ ·ı‹ÎhÎ V¬·fi◊Ì ø© ◊¥ ÷ı‹fi_ ‹V÷¿ ’˘÷ÎfiÎ ’hÎ
¤√‰Îfi lÌ ’flÂfl΋∞ ¶ÎflÎ »ıÿÎ‰Ì fiÎA›._ ⁄‘_ ’÷Ì √›Î ’»Ì ¤√‰÷Ì
Á÷Ì flıb¿Î±ı ’˘÷ÎfiÎ Â_¿fl V‰w’ ’Ï÷ÿı‰fiÌ V÷Ï÷‹Î_ ¿èÎ_ —-
ÿ›Î‹ÒÏ÷˝ ¿ı‰‚ ÷‹ı, ¿flÌ ø˘‘ ÏfiÏ‹kÎ
⁄ÎY›Î_ ‹‹ Ïø›‹ÎHÎ ËÎ, ¿›Î* ¤V‹ Á_Ï«÷.
ÂÎ’ fiÏË ±fi√˛Ë fi¿Ì, ‹Îfi_ ±ı ÁÎZÎÎ÷
‘˘¥ ÁC΂_ ’Î’ ±ı ¿flÌ ÏfiW’Î’ fiÎ◊.
(√.·Ì. ±.24/106-107)
±Î‹ ÿı‰V‰w’ Á_÷ ¿ı √vfi˘ ø˘‘ ±ı ‰V÷÷— ø˘‘ fi ˢ÷Î_
’H›’˛¿˘’ »ı; ÷ı◊Ì Á_V¿Ú÷ f·˘¿fiÌ ⁄Ì∞ ’_„@÷‹Î_ ÃËfl˝ ¬Ê¬ ¬˝∑§Ù· ∑§Êÿ¸—
- ÷̉˛ ’Î’fiÎ ¿˘ıÊw’ ¬˝∑§Ù· - μkÎı…fiÎ, ⁄‚‰Î V‰w’ı ¿˘’ ¿fl‰˘ ±ı‹
¿èÎ_ ˢ‰Îfi_ Á‹Ω› »ı.
±L›fiÎ ÿ˘Ê Ωı‰ÎfiÌ T≤ÏkÎ T›◊˝ ˢ¥ I›ÎF› »ı. ±L›fiÎ ÿ˘Ê
Ωı‰Îfi_ ¿Î‹ CÎb_ ÁËı·_ »ı. ‹fi˘‰ˆiÎÎÏfi¿ º„WÀ±ı ‹ÎHÎÁ ’˘÷ÎfiÎ ÿ˘Ê
œÎ_¿‰Î ‹ÎÀı ⁄ÌΩfiÎ ÿ˘Ê Ωı÷˘ ˢ› »ı; @›Îflı¿ ÷˘ ’˘÷ÎfiÎ … ÿ˘Êfi_ ⁄ÌΩ
’fl ±Îfl˘’HÎ (Projection) ¿fl÷˘ ˢ› »ı. ÷ı◊Ì … Á_V¿Ú÷‹Î_ ¬·-
ÿWÀ ‹ÎHÎÁfiÌ ·ÎZÎÏHο÷Î ÿÂν‰÷Î_ ¿Ëı‰Î›_ »ı ¿ı —-
π‹— ‚·¸¬◊ÊòÊÊÁáÊ ¬⁄U Á¿Uº˝ÊÁáÊ ¬‡ÿÁà –
•Êà◊Ÿ— ÁflÀfl◊ÊòÊÊÁáÊ ¬‡ÿãŸÁ¬ Ÿ ¬‡ÿÁà H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 120 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±◊ν÷˚ ÿWÀ ‹ÎHÎÁ ±L›fiÎ ÁflÁ‰fiÎ ÿÎHÎÎ …ı‰Î {ÌHÎ΋Î_ {ÌHÎÎ
ÿ˘Ê …\±ı »ı; ’fl_÷ ’˘÷ÎfiÎ ⁄Ì·Î …ı‰ÕÎ ‹˘ÀÎ ÿ˘Ê Ωı÷˘ fi◊Ì. ‰V÷÷—
‹ÎHÎÁı ⁄ÌΩfiÎ √HÎ ±fiı ’˘÷ÎfiÎ ÿ˘Ê Ωı÷Î_ Â̬‰_ Ωı¥±ı. ±Î flÌ÷ı
ø˘‘fi˘ I›Î√ ¿flÌ, ±L› ÿ˘Êfi_ ÿ½fi ¿fl‰Îfi_ »˘ÕÌ, Ëı Ï«kÎ, ÷_ ÷Îv_
Á‹√˛ K›Îfi lÌ ÿkÎfiÎ «flH΋Î_ ¿ı„Lƒ÷ ¿flÌ, ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ
·ı ±ı ÷ÎI’›˝ »ı. –– 36 ––
μ’Á_ËÎfl — ±ËŸ Á‘Ì f·˘¿ 1◊Ì 36 ±ı¿ ’˛¿flHÎ ’Òfl_ ◊Λ »ı.
lÌ ±‰‘Ò÷∞ ‰ÌÁ‹Ì ÁÿÌfiÎ ¬Ò⁄ μE«ÏÂZÎHÎ ’˛ÎM÷ ±Î‘Ïfi¿ ’Ïç‹Ì
’©Ï÷◊Ì Ï‰«ÎflfiÎfl Ï«_÷¿ Ë÷Î. CÎHÎÎfiı ¿ÿΫ ¬⁄fl fi ’HΠˢ› ¿ı ¥.Á.
1920-21‹Î_ ωzÎ’ÌÃfiÎ VfiÎ÷¿ (±Î ⁄Ë ¨«_ ÏÂZÎHÎ ¿Ëı‰Î›) ◊÷Î_
Á‘Ì‹Î_ ÷ı‹HÎı ‹ËÎI‹Î À˘SÁÀ˘›fiÌ ⁄ı ±‹fl ¿ÚÏ÷±˘ - I›Îflı ¿flÌÂ_ Â_
±fiı ±Î‰_ ¿ı‹ ÁÒ‡›_fi˘ √…flÎ÷Ì‹Î_ ±fi‰Îÿ ¿›˘˝ Ë÷˘, ÷◊Î À˘SÁÀ˘›
±fiı ÏÂZÎHÎ17 fi΋fi_ ’V÷¿ ·¬Ì, ‹ËÎI‹Î À˘SÁÀ˘›fiÌ ÏÂZÎHΠω«ÎflHÎÎ
(Educational thinking)fiı ’˛¿Î‹Î_ ·Î‰‰Îfi_ ’Ëı·_ ±fiı ’ΛÎfi_
¿Î‹ ¿›* Ë÷_. ±ıÀ·ı ±ı‹fi_ Ï«_÷fi ¤Îfl÷Ì› »ı ±fiı Ï«_÷fi ’©Ï÷
’Ïç‹fiÌ »ı.
±ËŸ f·˘¿ 1◊Ì 36‹Î_ ±ı‹HÎı ±ı¿ ’˛¿ÎflfiÎ ∞‰ÎI‹Î±˘ -
‹fiW›˘fiı ·Z›‹Î_ flάÌfiı ±Î f·˘¿˘fiÌ fl«fiÎ ¿flÌ »ı. ∞‰˘fiÎ ±ı¿
·Z›…^◊ (Target Group)fiı K›Îfi‹Î_ flάÌfiı ±Î f·˘¿˘ ¿èÎÎ »ı.
±Î …^◊fiÎ ÁP›˘ ±Î‰Î »ı —-
* ±ı ∞‰˘ ¿Î_ ÷˘ ÂÎVhÎ (f·˘¿-1) ±ıÀ·ı ⁄Ï©⁄‚ -
‹ÎfiÏÁ¿ ω¿ÎÁ ±◊‰Î ÂVhÎ (f·˘¿-1) ±ıÀ·ı ⁄ÎË⁄‚
’fl ∞‰fiÎflÎ »ı. ±ı … flÌ÷ı ÂVhÎ ±ıÀ·ı ÁΑfi - ‘fi-
ÿ˘·÷, ‹Î·-Ï‹·¿÷ ±ı ’HÎ ±ı¿ Ω÷fi_ ÂVhÎ »ı.
17. ’˛Á_√˘’ÎkÎ …HÎΉ‰ÎfiÌ flΩ ·™ ÷˘ ÷ı ±ÎI‹f·ÎCÎÎ fiËŸ √HÎΛ ¿ı, ’ÒF›lÌfiÎ
±Î ’V÷¿fi˘ ±Î‘Îfl ·¥ ‹ıÓ ‹ÎflÎ ±ı‹.±ıÕ˚.fiÎ ±ı¿ ωzÎ◊a ’ÎÁı ±ıÓÂÌfiÎ ÿΛ¿Î‹Î_
À˘SÁÀ˘›fiÌ ÂˆZÎÏHο ω«Îfl‘ÎflÎ ’fl ¢‘Ïfi⁄_‘ (Dissertation) ÷ˆ›Îfl ¿flΉı·Îı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 121 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
* ÂÎVhÎ ±fiı ÂVh΋Î_ ω¤ÎÏ…÷ ±Î ·Z›…^◊ (Target
Group)fiÎ_ ÁP›˘fi_ ∞‰fi - ⁄΂’HÎ fl‹÷‹Î_, ›‰ÎfiÌ
±ıÂÎfl΋‹Î_ CÎÕ’HÎ fl˘√ - ¤˘√‹Î_, ’IfiÌ, ’hÎ, ‘fi-ÿ˘·÷,
‰Î‰¿>‰Î ¿flΉ‰Î, ’fl⁄˘ ⁄ıÁÎÕ‰Ì, fi΋fiÎ ◊Λ ÷ı‰Î_ ÿÎfi-
‘fl‹, ±Ëo¿Îfl ’˘ÊΛ ±ı‰Î ’ÎÃ-’ÒΩ, Ï÷·¿-»Î’Î, …’-
Ω’‹Î_ ‰Ì÷ı »ı. ±Î‰Î ‹fiW› ‹ÎÀı √vÕ’flÎH΋Î_ ¿èÎ_ »ı —
◊ÊÃÎ Á ¬ÃÎ ◊ÿÙ ’ÊÀÿ ÿıflŸ flÁŸÃÊ◊ÿ— –
¬ÈòÊ-¬ıòÊ ◊ÿÙ flÊäÿ¸ ◊Í…U— ŸÊà◊◊ÿ— ∑§flÁøØ H
±◊ν÷˚ ⁄΂’HÎ ‹Q‹Ì-’M’Î, ‹Q‹Ì-’M’΋›, ›‰ÎfiÌ
‰Ïfi÷Î-‰ËÎ·Ì Ïÿ·ÿÎfl΋›, T≤©Î‰V◊Î ’h΢ ±fiı ’˙h΢‹›
‰Ì÷ı ÷ı◊Ì ±Î ‹Òœ ∞‰fi‹Î_ @›Îflı› ±ÎI‹‹› ◊÷˘ … fi◊Ì.
* ‹ÎÀı lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı ±Î f·˘¿˘‹Î_ ±Î ·Z›-…^◊fiÎ ÁP›
‹ÎÀı ‹Òœ, ±_‘, …ı‰Î_ Á_⁄˘‘fi˘fi˘ ’˛›˘√ ¿›˘˝ »ı. ±Î ±ı‰Î
∞‰˘ »ı; …ı‹fiı ±Î …√÷‹Î_ ’˛¤, ¤√‰Îfi, ’fl‹ÎI‹Î,
’fl‹÷k‰ V‰w’ ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı› »ı ±fiı ±ı¿ÿ‹
ËÎ◊‰√Î (always at hand) »ı, ±ıfiÌ ¬⁄fl … fi◊Ì.
‹flÌ Ω› I›Î_ Á‘Ì ¬⁄fl ’Õ÷Ì ’HÎ fi◊Ì. ±ı‹fi_ ±Î¬_
∞‰fi-…L‹◊Ì ‹flHÎ Á‘Ì ±Î‰Ì ¬Ò⁄ μ’›˘√Ì ‹ÎÏË÷Ì
(Information) ωfiÎ … ’Òfl_ ◊¥ Ω› »ı.
* ±Î ±¿‹a±˘fiı ±Î¬Ì Ï…_ÿ√Ì Á‘Ì ±ı ‰Î÷fiÌ ¬⁄fl Á©Î_
’Õ÷Ì fi◊Ì ¿ı -
* ’˘÷ı ¿˘HÎ »ı ? ±fiı @›Î_◊Ì ±ÎT›Î »ı ? ’˘÷ı @›Î_ Á‘Ì
…‰Îfi_ »ı ? ‹_Ï{·fiÌ ±ıfiı ¬⁄fl fi◊Ì ÷ı◊Ì ’vÊ VhÎÌfiı
’˘÷ÎfiÌ ‹_Ï{· ‹Îfiı »ı ±fiı VhÎÌ ’vÊfiı ‹_Ï{· ‹Îfiı »ı.
* ’˘÷Îfi_ ±Î‰_ ±‹ÒS› ∞‰fi ’ÎHÎÌfiÎ ‹Ò·ı ‰ı«Î¥ flèÎ_ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 122 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
* ÁI›, Â˙«. ⁄˛õ«›˝, l©Î, ZÎÎ_Ï÷ …ı‰Î ÂOÿ˘ ±ıHÎı
ÁÎ_¤Y›Î … fi◊Ì.
* ’˘÷ÎfiÎ ÂhÎ ¿˘HÎ »ı ? ±ı ÂhÎ±˘fiÎ Áflfi΋Î_ @›Î_ »ı ?
±ı ¬⁄fl fi ˢ‰Îfiı ¿ÎflHÎı ±˘ÏŒÁ‹Î_ ¿Î‹ ¿fl÷˘ ∞‰
’˘÷ÎfiÎ ⁄˘Á - ÁÎËı⁄fiı ÂhÎ ‹Îfiı »ı. ÏËLÿ-‹Á·‹Îfi
’flV’flfiı ÂhÎ ‹Îfiı »ı ¿ÎflHÎ ¿ı ¿Î‹, ø˘‘, ·˘¤, ‹˘Ë,
‹ÿ, ‹IÁfl ±ıÀ·ı Â_ ±ıfiÌ ±ıfiı ¬⁄fl … fi◊Ì.
* ±ı ’˘÷Îfiı ±flÌÁÎ ÏÁ‰Î› Ωı¥ … fi◊Ì Â¿÷˘, ±ıÀ·ı ⁄ÌΩfiı
…\±ı »ı; ⁄ÌΩfiÎ ÿ˘Ê …\±ı »ı. ’fl‹¿Ú’΂ ’fl‹ÎI‹ÎfiÌ ±Î
±Ï¬·Î¥fiı Ωı‰ÎfiÌ ±ıfiÌ ’ÎÁı º„WÀ … fi◊Ì.
±Î ·Z›…^◊fiÎ ÁP›˘ CÎHÎÎ-±Á_A› »ı. ÿflı¿ı ’˘÷ı ±Î …^◊fiÎ ÁP›
»ı ¿ı fiËŸ ÷ı ’˘÷ÎfiÌ ‹ı‚ı fiyÌ ¿flÌ, ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flH΋Î_
·Î√Ì …‰_ Ωı¥±ı. ±Î …^◊fiÎ ÁP›˘±ı ∞‰fi‹Î_ ¿Â_ ¿›* … fi◊Ì.
±ı‹fi_ ∞‰fi ‹˘Àı ¤Î√ı ±ı‚ı ±fiı ¿˘¥¿ Á_Ωı√˘‹Î_ ±ı‚ı fiËŸ ÷˘ ⁄ı‚ı
Ω› »ı.
’˛V÷÷ ¿ÚÏ÷‹Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı ±Î …^◊fiÎ ÁP›˘fiı …√ÎÕÌ ÷ı‹fiı
lı›fiı ‹Î√ı˝ ‰Î‚‰Îfi˘ ’˛›Ifi ¿›˘˝ »ı. ω«Îfl‰ÎfiÌ ±Î ’©Ï÷ ωÏÂWÀ
»ı. ’Ïç‹fiÎ Ï«_÷¿˘±ı ±Î‰Ì ’©Ï÷fi˘ μ’›˘√ ¿›˘˝ »ı. ±Î ’©Ï÷fiÌ
·ÎZÎÏHο÷Î ±Î ’˛‹ÎHÎı »ı —-
* Ï«_÷¿ Ëı÷’Ò‰˝¿ Ï«_÷fi ¿flı »ı.
* Ëı÷fi
 Î Á_ÿ¤˝‹Î_ ’˘÷Îfiı …ı ¿Ëı‰_ ≥WÀ »ı ÷ıfi_ ωf·ıÊHÎ ¿flı »ı.
* ωf·ıÊHÎfiÎ ±Î‘Îflı ’˘÷ÎfiÎ Ï«_÷fifi_ Á_f·ıÊHÎ ¿flÌ, ÷ıfiı
÷ÎÏ¿Û¿ ø‹‹Î_ √˘Ã‰Ì, Ï«_÷fifiı ±Ï¤T›@÷ ¿flı »ı.
* Ï«_÷fifiÎ ±_÷ı fiyfl ÷ÎflH΢ (ÏfiW¿Ê˝) ’fl ±Î‰ı »ı, …ı‹ ¿ı
f·˘¿-1◊Ì 36fiÎ ’˛¿flHÎfiÎ ÷ÎflH΢ ±Î ’˛‹ÎHÎı »ı; Ëı ∞‰,
Ωı ÷Îflı ÷ÎflÎ_ ∞‰fifiı ‰ıÕŒÎ÷_ ⁄«Î‰Ì ·ı‰_ ˢ› ÷˘ -
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 123 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(1) ÿ—¬fiÎ_ ‹Ò‚w’ ±ı‰Î Á_√fi˘ I›Î√ ¿fl ÷◊Î ±ı Á_√‹Î_ ’flVhÎÌ
Á_√ - ÷ıfiÌ ‰Î÷ Á©Î_ I›∞ ÿı.
(2) …L‹fiÎ_ ‹Ò‚w’ ¿Î‹fi˘ I›Î√ ¿fl. ±ı ¿Î‹◊Ì μI’Lfi ◊÷Î_ ÿ—¬
T›ÎÏ‘fiÌ ÿ‰Î hÎÌÂfiÎ_ ÂflHÎ ÏÁ‰Î› ⁄Ì∞ ±ı¿ı› fi◊Ì.
(3) ’Î’fiÎ_ ‹Ò‚w’ ø˘‘fi˘ I›Î√ ¿fl. ø˘‘fi_ ‹Ò‚ μÿ˚¤‰ V◊Îfi
±L›ÿ˘Êÿ½fi »ı. ÷ıfi˘ I›Î√ ¿fl.
±Î flÌ÷ı f·˘¿-1◊Ì 36fi_ ±ı¿ ’˛¿flHÎ ±ËŸ ’Ò fl_ ◊Λ »ı.
’˛V÷ΉfiÎ — f·˘¿-37◊Ì Ï«_÷fifi_ ‹A› ÁÒhÎ - V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ
Ëı Ï«kÎ ÿkÎ - ÷˘ Á‹Îfi … flËı »ı; ’HÎ …ı‹fiı μtıÂÌfiı ±ı ¿Ëı‰Î¥
flèÎ_ »ı ÷ı ·Z›…^◊ (Target Group) ⁄ÿ·Î› »ı. ±ËŸ ±Î …^◊fiÎ_
ÁP›˘ ∞‰fi‹Î_ ¿Â_¿ ¿flı »ı ¬flÎ. ±ı‹fi_ ∞‰fi ‹ÎhÎ …L‹-Q≤I›fiÎ
¿˙ÓÁ◊Ì ⁄© ◊›ı·_ (Bracketed) … fi◊Ì. ±ı ¿˙ÓÁ‹Î_ flËı‰Î »÷Î_ ÷ı±˘
¿o¥¿ ‘‹’»ÎÕÎ ¿flı »ı; ¿˙ÓÁ‹Î_◊Ì »^À‰ÎfiÎ. Ωı¥±ı lÌ ±‰‘Ò÷∞ Â_
¿Ëı »ı ÷ı —-
Á_√Ï÷ — ›˘√ ‹Î√ı˝ ‰‚ı·Îfiı μtıÂÌfiı ¿Ëı »ı —-
¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¢ ¬Ë«UŸ¢ ŸÊÁ‚∑§ÊÿÊ—
¬@ÊÇãÿÊlÈ û ÊʬŸ¢ Œ „ U fl Ñ U — –
flΡÊS∑§ãœÙéŒãœŸÊÁŒ ¬˝„UÊÿ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 37 H
ÂOÿÎ◊˝ — ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¢ - ¬˝ÊáÊ-•ÊÿÊ◊¢ - ’˛ÎHÎfi_-rÎÁfi_ Ïfi›‹fi,
¬Ë«UŸ¢ - ’ÌÕÎ, ŸÊÁ‚∑§ÊÿÊ— -§fiοfiÌ, ¬@ÊÇãÿÊlÈûÊʬŸ¢ - ¬Üø-•ÁÇŸ-
•ÊÁŒ-©UûÊʬŸ¢ - ’_«Î„Bfi-√ÎËÛ’I›, ±ÎˉfiÌ›, ÿÏZÎHÎ, ÁP› ±fiı
±Î‰VJ› ±ı ’_«Î„Bfi ÷ı‹Î_ •ÊÁŒ - ‰√ıflı ÂOÿ◊Ì μfi΂΋Î_ «Îfl ⁄Î…\
±„Bfi ±fiı μ’fl ÁÒ›˝fiÎ ÷Î’ ¶ÎflÎ ◊÷Ì ÁΑfiÎfi˘ Á‹Î‰ı ◊Λ, ©UûÊʬŸ¢
- Á_ ÷ Î’‰ _ - Á÷Ή‰ _ , Œ „ U fl Ñ U — - ÂflÌflw’Ì ‰S·Ì - ·÷Îfi _ ,
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 124 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
flΡÊS∑§ãœÙéŒãœŸÊÁŒ -flΡÊ-S∑§ãœ-©UŒ˜’㜟-•ÊÁŒ - T≤ZÎfiÌ Õ΂ ’fl
ÀŸ√Î¥ flËı‰_ ‰√ıflı - ±ËŸ •ÊÁŒ ÂOÿ◊Ì ‹ÎhÎ ∂¤Î flËı‰_, ‹ÎhÎ …‹HÎÎ
’√ ’fl … ∂¤Î flËı‰_ …ı‰Ì Ïø›Î±˘fi˘ Á‹Î‰ı ◊Λ, ¬˝„UÊÿ - I›Î√Ìfiı,
»˘ÕÌ ÿ¥fiı Ëı Ï«kÎ, ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 37 ––
T≤◊Î fiο ’ÌÕu_ ¿flÌ ’˛ÎHÎfl˘‘
÷’Ì ÿıË ‘ÒHÎı √›˘ ÷˘ fi ø˘‘.
flè΢ T≤ZÎ’ı T›◊˝ ÀŸ√Î¥ ÷Î÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 37 ––
ω‰flHÎ — f·˘¿-01fiÌ …ı‹ … f·˘¿-37 ’HÎ T≤◊Î ÂOÿ◊Ì Âw
◊Λ »ı. ¿ıÀ·Î¿ fiÁÌ⁄ÿÎfl ¿ı ¿‹fiÁÌ⁄ ‹ÎHÎÁ˘fiı ¿˘¥ fiı ¿˘¥ √v
±◊‰Î ÏË÷ıE»\ ¤À¿Î¥ Ω› »ı. Ωı √v ˢ› ÷˘ «ı·Î-«ı·Ì V‰w’ı fiı
ÏË÷ıE»\ ˢ› ÷˘ ⁄ÌΩfi_ ¤·_ ¿fl‰ÎfiÌ ’˘÷ÎfiÌ ’ωhÎ Œfl… Á‹∞ ’˘÷ı …ı
‹Î√ı˝ ‰Y›Î ˢ› ÷ı ⁄Î…\ ¬ı«
Ó Ì Ω› »ı. ±ı ‹Î√˘˝‹Î_fi˘ Á˙◊Ì ±Î¿Ê˝¿ ‹Î√˝
›˘√‹Î√˝ »ı. ±ıfiÎ ±Ï÷±Î¿Ê˝HÎfiÌ ’λ‚ ¿ıÀ·Î_¿ ¿ÎflH΢ »ı; …ı‹ ¿ı —-
(1) ÁÎ_A›-›˘√, L›Î›-‰ˆÂıÏÊ¿, ’Ò‰˝‹Ì‹Î_ÁÎ-μkÎfl ‹Ì‹Î_ÁÎ. ±Î »
ÂÎVhÎ ’˛HÎη̱˘ (Systems)‹Î_ ›˘√ωiÎÎfi Á˙◊Ì fiÎfi-_ Á_ÏZÎM÷
»ı; ÷ı‹Î_ ¤√‰Îfi ’÷_…Ï·fiÎ ‹ÎhÎ 195 ÁÒh΢ ±fiı ÷ı ’HÎ ¬Ò⁄
fiÎfiÎ-Á_ÏZÎM÷ »ı.
(2) ›˘√-ωiÎÎfi‹Î_ ·ı‹ÎhÎ ⁄ı‹÷ »ı … fiËŸ; ¿ÎflHÎ ¿ı ÷ı Á‰Î*Âı
±fiÂÌ·fi (Practice) ’fl … ±Î‘ÎÏfl÷ ˢ¥ Á‰˝◊Î ’˛Î›˘Ï√¿
(Practical) »ı.
(3) ’˛Î›˘Ï√¿ ˢ‰Îfiı ¿ÎflHÎı ’˛›˘√ ¿fl÷Î_fiÌ ÁÎ◊ı … ÷ıfiÎ_ ’ÏflHÎ΋
fiyfl V‰w’ı ÿı¬Î‰Î ‹Î_Õı. …ı‹ ¿ı, ÂflÌfl‹Î_ VeÏ÷˝fi˘ Á_«Îfl ◊Λ,
‹¬fiÌ ¿Î_Ï÷ ⁄ÿ·Î‰Î ‹Î_Õ,ı ¤Ò¬ ·Î√‰Î ‹Î_Õ.ı ‹ÎHÎÁ ⁄flÎ⁄fl ‹_Õu˘
flËı ±fiı Áÿ˚¤ÎB›ı lÌ fl΋¿ÚWHÎ ’fl‹ËoÁ …ı‰Î √v ‹‚Ì Ω›
÷˘ fiflıLƒfiÎ◊fiı ‹‚‰Î ‹Î_ÕÌ Ë÷Ì ±ı‰Ì ÏÁÏ©±˘ ’HÎ ‹‚‰Î ‹Î_Õı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 125 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±Î‰Î_ ⁄‘Î_ ¿ÎflH΢ ˢ¥ ·˘¿˘ ±ı ‹Î√˝ ÷flŒ ¬ıӫΛ »ı. ·˘¤Ì
√v±˘ ’˛ÎHÎΛ΋◊Ì Âw ¿fl‰Î ¿Ëı »ı. ÷˘ ‰‚Ì, ±Ï÷·˘¤Ì √v±˘ ÷˘
ÁÌ‘Î K›Îfi◊Ì Âw ¿flΉı »ı. ¤Î‰Î÷Ì÷ K›Îfi ±fiı ÁË…K›Îfi ÷flŒ ‰Î‚Ì
ÿı »ı. Œı@Àfḻ˘-ˢ„V’À·˘‹Î_ …¥fiı ‹ıÕÌÀıÂfi ¿flΉı. Á‹ÒËK›Îfi ¿flΉı.
‰V÷÷— ›˘√ ±WÀÎ_√-›‹, Ïfi›‹, ±ÎÁfi, ’˛ÎHÎΛ΋, ’˛I›ÎËÎfl ‘ÎflHÎÎ,
K›Îfi ±fiı Á‹ÎÏ‘. ±Î ±ıfi˘ ø‹ »ı. ’Î_« ›‹ - ±ÏËoÁÎ, ÁI›, ±V÷ı›,
⁄˛õ«›˝, ±’Ïfl√˛Ë. (¿ıÀ·Î¿ ÷ı Á_A›Î ÿÁfiÌ Ë˘‰Îfi_ ¿Ëı »ı) Ïfi›‹-
÷’, Â˙«, V‰ÎK›Î›, ±Î„V÷¿›-l©Î, ¥rfl’˛ÏHΑÎfi. (¿ıÀ·Î¿ ÷ı Á_A›Î
ÿÁfiÌ Ë˘‰Îfi_ ‹Îfiı »ı) ›‹-Ïfi›‹ ÏÁ© ◊›Î ’»Ì ±ÎÁfi »ı. ±ÎÁfi
ÏÁÏ© ◊›Î ’»Ì ’˛ÎHÎΛ΋ »ı. ±◊ν÷˚ ’˛◊‹ hÎHÎ Á˘’Îfi ÏÁ© ¿›Î˝ ωfiÎ
ÁÌ‘Î … ’˛ÎHÎΛ΋fiÎ_ «˘◊Î_ Á˘’Îfiı ¿>ÿ¿˘ ‹Îfl‰Î◊Ì ’˛ÎHÎfi_ Ïfi›‹fi ◊÷_
fi◊Ì, ’fl_÷ ÷ıfiÎ ±ı ’˛¿ÎflfiÎ Á÷÷ ±P›ÎÁ◊Ì fiο ’ÌÕΛ - fiοfiı ’ÌÕu_
±ı‹ ¿Ëı‰Î›. ÷k‰÷— ’˛ÎHÎΛ΋ ±Ï÷√v√Q› »ı. ÷ı◊Ì ±Î‰Î Ïfifl◊˝¿
±P›ÎÁ◊Ì ±ÎI‹·Î¤ ◊÷˘ fi◊Ì.
±ı … flÌ÷ı ËÛ˘√fiÌ ¿ıÀ·Ì¿ ÁΑfiα˘ …ı‰Ì ’_«Î„Bfi ÁΑfiÎ.
÷ı‹Î_ ÁΑ¿ı ‰ˆÂά-…›ıWà ‹ÎÁ‹Î_ F›Îflı √fl‹Ìfi˘ ’Îfl˘ ÷ıfiÌ ’flοÎWÃαı
ˢ› I›Îflı fl˘… Á‰Îflı 9/10 ‰ÎB›Î◊Ì ⁄ËÎfl ¬S·Î‹Î_ «Îfl ⁄Î…\ ±„Bfi
’˛√ÀΉÌ, μ’fl ÁÒ›˝ (42◊Ì 45 ÏÕ√˛Ì Áı„SÁ›Á) ±Î‹ ’_«Î„Bfi ÁΑfiÎ
¶ÎflÎ ÿıËw’Ì ‰S·Ì-·÷Îfiı ÷’Ή‰Î »÷Î_, ø˘‘ √›˘ fiËŸ ±ı‹ √…flÎ÷Ì
f·˘¿fiÌ ⁄Ì∞ ’_„@÷‹Î_ ¿èÎ_ »ı. (±·⁄kÎ, Á_V¿Ú÷ f·˘¿‹Î_ ±Î μS·ı¬
fi◊Ì). ’˘÷Îfiı ÷’V‰Ì ‹ÎfifiÎfl T≤ZÎ ’fl ÀŸ√Î¥fiı, ‹ÏËfiα˘ Á‘Ì ∂¤Î
flËÌfiı, ±ı¿ ’√ı ∂¤Î flËÌfiı Ω÷Ω÷fiÎ_ ÷’ ¿flı; ’HÎ ÷ıfiÎ◊Ì ÷’fi_
±Ï¤‹Îfi, ÁΑfiÎfi_ ±Ï¤‹Îfi ‰‘ı, ±ÎI‹iÎÎfi-V‰w’fi_ iÎÎfi fi ◊Λ,
±Î‰_ ⁄‘_ »˘ÕÌ Ëı Ï«kÎ ÷_ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿fl. –– 37 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 126 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_ √ Ï÷ — μ@÷ ›˘√-÷’ …ı ‰ Î ‹Î√˝ ‹ Î_ fi Ì Ï‰¤ÌÏÊ¿Î
(Predicaments)fi˘ Ïfiÿı˝Â ¿flı »ı —-

◊ʪ¸ ◊ʪ¸ ¬fl¸Ã¬˝Êÿ ÁflÉŸÊ

ÁflÉŸ ÁflÉŸ œÒÿ¸‚Ê⁄UëÿÈÁ× SÿÊØ –
ŸÙ øgûÊÊ‹ê’Ÿ¢ flÖÊ˝‚Ê⁄¢U
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄U Ê à◊Ÿ˜ H 38 H
ÂOÿÎ◊˝ — ◊ʪ¸ ◊ʪ¸ - flV÷ı F÷Î_ F›Î_ fiı I›Î_, ¬fl¸Ã¬˝Êÿ - ‹˘ÀÎ
Õ<_√flα˘ …ı‰Î_, ÁflÉŸÊ— - ωCfi˘, ÁflÉŸÁflÉŸ - ’˛I›ı¿ ωCfiı, œÒÿ¸‚Ê⁄ëÿÈÁ×
- ‘ˆ›˝-‘Ìfl…fiÎ Ák‰fi_ V¬·fi, SÿÊØ - ◊Λ, ŸÙ øØ - fi ◊Λ ‹ÎÀı,
ŒûÊÊ‹ê’Ÿ¢ - ŒûÊ-•Ê‹¢’Ÿ¢ - lÌ ÿkÎfi_ ±Î·_⁄fi - ±ÎÂfl˘, flÖÊ˝‚Ê⁄¢U - ‰Ø
…ı‰˘ √˛ËHÎ ¿flÌ Ëı Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷f‰ÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. ––38––
…ËÎ_ fiı Ï÷ËÎ_ ‹Î√˝‹Î_ Õ<_√flα˘
’ÕuΠωCfifiÎ Ωı fi flı” ‘ˆ›˝ ‘α˘,
√˛ËÌ ‰Ø Â_ ±ÎÂfl˘ ÿkÎ’Îÿ
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷f‰ÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 38 ––
ω‰flHÎ — Á΋ÎL› ’˛Ω…fi …ı ‹Î√˝ ÷flŒ …‰Î ±Î¿Êν› »ı ÷ı »ı
±ı¿ ÷˘ ›˘√‹Î√˝ ±fiı ⁄ÌΩı ÷’‹Î√˝. ¤Îfl÷fiÎ ÁÎ_V¿ÚÏ÷¿ ±fiı Á΋ÎÏ…¿
¥Ï÷ËÎÁ‹Î_ ›˘√Ì ±fiı ÷’V‰Ì Ëo‹Â ı Î ’Ò…fiÌ› flèÎÎ »ı. ›˘√‹Î_ ›˘√ÏÁÏ©
±fiı ÷’‹Î_ ⁄˛õ‰«˝Á ÿı¬Ì÷_ »ı. ÷’ ÂOÿ ÁL÷Î’fiÎ ±◊˝‹Î_ »ı. ±ıfiÌ
ωÂıÊ÷Î ±ı »ı ¿ı, ÷’Ï÷ ÷Î’›Ï÷ ‰Î ±◊ν÷˚ ’˘÷ı ÷˘ ÷’ı …, ⁄ÌΩfiı
÷’Ήı ’HÎ ¬flÎ. ±ıÀ·ı ‹ËÏÊ˝ ÿ‰Î˝ÁÎ …ı‰Î ÷’V‰Ì±˘◊Ì, ¤√‰Îfi
’flÂfl΋ …ı‰Î ÷’V‰Ì±˘◊Ì ⁄‘Î … ÕflÌfiı «ÎS›Î »ı. lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷‹Î_
‹ËÏÊ˝ ÿ‰Î˝ÁÎfiÎ ÂÎ’‰«fi◊Ì ¤√‰Îfi lÌ Ï‰Wbfiı ±fiı¿ …L‹ ·ı‰Î_
’ÕuÎ_ ±ı ’˙flÎÏHο ±ÎA›Îfi ±hÎı fi˘Ó‘’ÎhÎ »ı. ±ı … flÌ÷ı ÃÒÁûÊ⁄UËÿ
©U¬ÁŸ·Œ‹Î_ P≤√±ı Ï’÷Î ‰flHÎfiı ⁄˛õωzÎ Â̬‰‰Î ¿èÎ_ ÷˘ Ï’÷αı ¿èÎ_
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 127 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
- ì‚Ê ’˝rÊÔ ÁflÁ¡ôÊÊ‚Sfl - ±◊ν÷˚ ’hÎ, ÷_ ÷’ ¶ÎflÎ, ÷’ ¿flÌfiı
⁄˛õfiı ΩHΉÎfiÌ ¥E»Î ¿fl, ¿ÎflHÎ ¿ı ì٠’˝rÊÔUÁà (ÃÒÁûÊ-3/2/5). ÷’
… ⁄˛õ »ı.
±Î‹, ›˘√ ±fiı ÷’ μk΋ lıWà ‹Î√˝ ˢ‰Î »÷Î_ ÷ı ‹Î√˝‹Î_fiÌ
÷¿·ÌŒ˘, ‹U¿ı·Ì±˘ ±ı ‹Î√˝fiÎ ’˛‰ÎÁ̱ı, ±ı ‹Î√˝ ·ı÷Î_ ’Ëı·Î Á‹∞
·¥, ’˘÷ÎfiÌ ±˘¿Î÷ (Á΋J›˝)fi˘ ω«Îfl ¿flÌ ·ı‰˘ Ωı¥±ı ±ı‰Î Â¤
±Î›◊Ì ±Î f·˘¿ ±ËŸ ¿Ëı‰Î›˘ »ı. ±Î ⁄_fiı ‹Î√ı˝ …‰Î ◊fi√fi÷Î ∞‰
- ±Î ∞‰˘fiı …√÷ Áxÿ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı ¤Î¥, …ËÎ_ fiı Ï÷ËÎ_
‹Î√˝‹Î_ Õ<_√flα˘ ±Î‹ ¿fl‰_ … ±ı‹fiÎ …ı‰Î Áÿ˚√v ‹ÎÀı ¥WÀ »ı.
‹IV›’flÎH΋Î_ ¿◊Î »ı ¿ı, ¤√‰÷Ì …√F…fifiÌ μ‹Î ’˘÷ÎfiÌ √˙flÌ-‰›ı
(±Îà ‰Ê˝fiÌ ™‹flı) ¤√‰Îfi Â_¿flfiı ’Ï÷V‰w’ı ’΋‰Î ‹ÎÀı μ√˛ ÷’
¿fl‰Î μz÷ ◊›Î_ I›Îflı I›Î_ μ’„V◊÷ ÿı‰ÏÊ˝ fiÎflÿ∞, ÿı‰ÏÊ˝ ±◊‰Î˝
±_Ï√flÁ, Ï’÷Î ÏË‹‰Îfi ±ÎÏÿ±ı ¿èÎ_ —-
©U◊˘ÁÃø¬‹ ¬ÈÁòÊ ! Ÿ ˇÊ◊¢ ÃÊfl∑¢§ fl¬È— –
‚Ù…È¢U ∑§‹‡ÊSfl÷ÊflSÿ ì‚— ‚ıêÿŒ‡Ê¸Ÿ H
Ëı ±Ï÷Á_ÿfl ÿ½fi (ÿı¬Î‰)‰Î‚Ì, ¬Ò⁄ «_«‚ ±ı‰Ì ÿÌ¿flÌ μ‹Î,
÷Îfl_ ±Î (fiÎ…\¿) ÂflÌfl ¿·ı‹› V‰¤Î‰‰Î‚Î ÷’fiı ÁËfi ¿fl‰Î ÁZ΋
fi◊Ì. ±Î … ‰Î÷ ±ËŸ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı. ±ËŸ ±Î ⁄_fiı ‹Î√˝‹Î_ - ›˘√
±fiı ÷’fiÎ ‹Î√˝‹Î_ ωCfifiÎ Õ<_√flα˘ Õ√·ı fiı ’√·ı ’ÕuÎ … »ı.
›˘√ ±fiı ÷’fiÎ ‹Î√˝‹Î_ ωCfi˘fiÌ ‰Î÷ ¿fl÷Î_ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›ı
±·¿Ûfiı ¿èÎ_ —-
›˘√ÎP›ÎÁ fi ±ı √‹ı ÿı‰˘fiı ÷_ ΩHÎ
Ω‚ ÏÁÏ©fiÌ ’Î◊flÌ ¿flı ωCfi ±ı ‹Îfi.
(√.·Ì.±.35/58)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 128 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
’ΛÎfiÌ ‰Î÷ ±Î »ı ¿ı ¿˘¥ ‹ÎHÎÁ ±ÎI‹˘LfiÏ÷ ‹ÎÀı ‹◊÷˘ ˢ›
÷˘ ÷ı ±ıfiÎ Á√Î_-Á_⁄_‘Ì, Ï‹h΢fiı fiÎ √‹ı, ÷ı‹ ÿı‰˘fiı ’HÎ fiÎ √‹ı. ¿ı‹
fiÎ √‹ı ? ¿ÎflHÎ ¿ı ±ı flÌ÷ı ‹◊fiÎfl ‹ÎHÎÁ ¿ÿΫ ÁŒ‚ ◊¥ Ω› ÷˘
ÿı¬Ì÷Ì flÌ÷ı … ÿı‰I‰fiı ’Î‹Ì Ω›. ±ıÀ·ı ÿı‰˘ ÷ıfiÎ◊Ì ÕflÌfiı ÷ıfiı ŒÁΉ‰Î,
÷ıfiı ±ı ‹Î√˝◊Ì E›÷ ¿fl‰Î ÏÁÏ©fiÌ Ω‚ ’Î◊flı. ’ÏflHÎ΋ı ’ı·Î ÁΑ¿fiı
±ıfiÌ ·Î·« ·Î√÷Î_ ›˘√-÷’ ÷flŒ◊Ì ¬ÁÌ ¤˘√fiÌ ¥E»Î ‰‘‰Î ‹Î_Õı -
∂Ãı fiÎfiÎ ¿Î‹fiÎ, ¿flı ÿı‰ ±ı ’ÒHν (62)
…ı‹ ¿ı ¥E»Î ¿fl÷Î_ … ‘fi ‹‚ı, ¿˘¥ ’HÎ Á_¿S’ ÷fl÷ … Œ‚
±Î’ı, ‰√fl ¤H›ı ⁄‘Ì Ï‰zα˘ ±Î‰ÕÌ Ω›, ΩÿÀ˘HÎ, ›_hÎ, ‹_hÎ, ÷_hÎfiÌ
Ω‚ ⁄‘_ ÁŒ‚ ◊‰Î ‹Î_Õı ±fiı ÁΑ¿fiÌ ‹ËΛ˘√Ì - ‹ËÎ÷’V‰Ì ÷flÌ¿ıfiÌ
¿ÌÏ÷˝ «Îflı ÷flŒ Œı·Î‰Î ‹Î_Õı. ±˙Ê‘, ‘Î÷, ¿ÌÏ‹›Î ⁄‘_ … ËV÷√÷ ◊¥
Ω›. ’»Ì ±ı ÁΑ¿ ·˘¿˘‹Î_ ’ÒF› ◊‰Î Ω÷Ω÷fiÎ ‘Ï÷_√˘ ¿flı, ±ıHÎı
¿fl‰Î … ’Õı.
¤·ı ¤˘√ ±ı◊Ì ‹‚ı, ◊αı ÏfiWŒ‚ ›˘√
◊Λ ÷’V›Î ¤_√ fiı ‰‘ı T≤◊Î xƒ˘√
(√.·Ì. 71)
±ı ωCfi˘‹Î_ ŒÁΉÎ◊Ì ¤˘√ ‹‚ı - ›˘√Ì ¤˘√Ì ⁄fiÌ Ω›, ÷’V‰Ì
Ï‰Ê›Ì ⁄fiÌ Ω›, ’HÎ ÷ıfiÎ◊Ì ÷’V›Îfi˘ ¤_√ ◊Λ. ’ÏflHÎ΋ı xÿ›fl˘√
‰‘Ì Ω›. ÁΑ¿fiÎ_ ‘ˆ›fi ˝ Ì ‘Ìfl…fiÌ ’˛Ï÷ZÎHÎ ¿Á˘ÀÌ ◊Λ. ±ı ‘Ìfl… flάÌ
¿ı fiËŸ ±fiı ±Î‰Î Õ<√_ flÎ …ı‰Î ¤›_¿fl ωCfi˘‹Î_ ŒÁΛ. ÷ı◊Ì ±‰‘Ò÷∞
±Î‰Î ∞‰fiı ω¿S’ ⁄÷Ήı »ı. ŸÙ øØ - ±Î Á_V¿Ú÷ ÂOÿfi˘ ±◊˝ ◊Λ
- ““Ωı ÷Îflı ±ı‹ fi ¿fl‰_ ˢ›, Ωı ±Î‰Î_ ωCfi˘fiÌ ·’‹Î_◊Ì ⁄«‰_ ˢ›
÷˘”” lÌ ÿkÎfiÎ ‰Ø …ı‰Î «flHÎfi˘ ±ÎÂfl˘ - ±Î·_⁄fi √˛ËHÎ ¿fl.
±Î·_⁄fi ÂOÿ ¬Ò⁄ … ‹Ëk‰fi˘ »ı; Áÿ˚√v ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎ ±˘‹¿Îfl
‰ÎE› »ı. ∑§ΔUÙ¬ÁŸ·Œ‹Î_ ¿èÎ_ »ı —-
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 129 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
∞Ìʋ꒟¢ üÊDÔU◊Õʋ꒟¢ ¬⁄U◊˜ –
∞Ìʋ꒟¢ ôÊÊàflÊ ’˝rÊÔ‹Ù∑§ ◊„UËÿÃ H 1/2/17 H
±◊ν÷˚ ±Î … lıWà ±Î·_⁄fi »ı; ±Î … ’fl‹ ±Î·_⁄fi »ı. ±Î
±Î·_⁄fifiı ΩHÎÌfiı ‹ÎHÎÁ ⁄˛õ·˘¿‹Î_ ‹Ïˋ΄L‰÷ ◊Λ »ı. ±ı … flÌ÷ı
±ÎÂfl˘ ÂOÿ ’HÎ ¬Ò⁄ … ‹Ëk‰fi˘ »ı. lÌ ±‰‘Ò÷∞ μÊ— ’˛Î◊˝fi΋Î_
¿Ëı »ı —-
±ı¿ ±Î‘Îfl Ï¿fl÷Îflfi˘ …√÷‹Î_ ±ı ωfiÎ ÂÒL› Á‹ÂÎfi Ãη_
ÿÌ’ ωHÎ √ıËF›‹ VfiıË Ï‰HÎ ÿÌ’ F›‹ ’˛ÎHΠωHÎ ÿıË F›‹ ¿<HÎ’ ‹ı·_
(±.±Î. M≤.9)
ÿ̉ΠωfiÎfi_ CÎfl, ÷ı· ωfiÎfi˘ ÿ̉˘, ’˛ÎHΠωfiÎfi˘ ÿıË …ı flÌ÷ı
Ãη_ ‹Õÿ<_ … √HÎΛ ÷ı‹ Ï¿fl÷ÎflfiÎ ±Î‘Îfl-±Îl› ωfiÎ ±Î …√÷
V‹ÂÎfi …ı‰_ ¤ıÓ¿Îfl ¤ÎÁı. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ, ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ
¿flÌ ·ı. ’»Ì ¿˘¥ ωCfi fiËŸ flËı ±ı ¤Î‰ »ı. –– 38 ––
Á_√Ï÷ — ±ı¿ ⁄Î…\ ‹Î√˝‹Î_fiΠωCfi˘ ÷˘ »ı … ±fiı ⁄Ì∞ ⁄Î…\
±ı ‹Î√ı˝ …¥ flËı·Î ’˛‰ÎÁÌfiÌ ’˘÷ÎfiÌ ¤Ì÷fl‹Î_ μÃ÷Î_ ωCfi˘ »ı ÷ıfi_ ÿ½fi
¿flΉı »ı —-
ÿÊÁ◊ãÿ·Ê ’h÷Ë◊Êãœ∑§Ê⁄UÊ
÷Í Ã Ê s à èŒË·ÿãÃÙ ÷˝ ◊ Áãà –
÷Ë◊Ê⁄UÊ‹ÒSá¸ÿã× ‚◊ãÃÊ -
ë¿UÔ˜flÊEÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 39 H
ÂOÿÎ◊˝ — ÿÊÁ÷ãÿ·Ê - ÿÊÁ◊ŸË-∞·Ê - ±Î ›ÎÏ‹fiÌ - flÎÏhÎ, ’h
- fl«Î›ı·Ì-»‰Î›ı·Ì, ÷Ë◊Êãœ∑§Ê⁄UÊ-÷Ë◊-•ãœ∑§Ê⁄UÊ - ¤ÌÊHÎ-C΢fl
±_‘¿Îfl, ÷ÍÃÊ - ¤Ò÷-¤Ò÷˘, sÃèŒË·ÿãà - Á„U - ∞ÃŒ˜ - ÷Ë·ÿã× -
ÕflÎ‰Ì flËı·Î ±Î, ÷Ë◊Ê⁄UÊ‹ÒSá¸ÿã× - ÷Ë◊ - ¤›_¿fl, •⁄UÊ‹Ò— -
±_÷fl΂˘ ‰Õı - ‰‚Î_¿˘◊Ì, á¸ÿãà — - ÕflÎ‰Ì flèÎÎ_ »ı, ‚◊ãÃÊØ - «Îflı
⁄Î…\◊Ì. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ, ÷_ lÌ ÿkÎfi΋ ’˛Ï÷rÎÁ V‹flÌ ·ı. –– 39 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 130 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
»‰Î¥ ⁄‘ı flÎ÷ C΢flÎ_‘¿Îflı
¤‹ı ¤Ò÷ F›Î_ I›Î_ … Ωı ±_÷fl΂ı
ÕflΉı ¿flÌ L≤I› ËÎ ¤Ì‹ ËL÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 39 ––
ω‰flHÎ — …ı ‹ÎHÎÁ˘ ∞‰˘ ¿Â_ ¿fl÷Î_ … fi◊Ì ±fiı ±‹ÒS› ±ı‰_
∞‰fi ’ÎHÎÌfiÎ_ - ‘Ò‚fiÎ_ ‹Ò·ı ‰ıÕŒÌ fiάı »ı; ÷ı‹fiÌ ±’ıZÎÎ, ’˘÷ÎfiÌ ‹ı‚,ı
¿˘¥fiÎ ¿Ëı‰Î◊Ì, ¿˘¥¿ √v±˘fiÎ ¬ıÓ«‰Î◊Ì ›˘√ ¿ı ÷’fiÎ ‹Î√ı̋ Ω› »ı.
÷ı‹fiı ‹ÎÀı …ı ÷ı ‹Î√˝fiÎ_ ¤ÌÊHΠωCfi˘fi˘ A›Î· ˢ÷˘ fi◊Ì. ÷˘ ‰‚Ì,
÷ı‹fiı ±ı‰Î ⁄ÌËÕ ‹Î√˝fiÎ ¿fl÷Î_ lÌ ¤√‰Lfi΋ V‹flHÎ - lÌ ÿkÎfi΋
V‹flHÎ …ı‰_ ‰ØÁÎfl - ‰Ø …ı‰_ ±Î·_⁄fi μ’·O‘ »ı ÷ıfiÌ ’HÎ ¬⁄fl
ˢ÷Ì fi◊Ì.
±Î …√÷ ±fiı ±Î ∞‰fi ‹Î›Î‹› »ı. ‹Î›Îfi_ ‹˘À<_ V‰w’ ‹˘Ë
»ı. ‹ÎHÎÁfiÌ Á΋ı ¤›_¿fl ‹˘ËflÎÏhÎ »ı. Á΋ÎL› Ïÿ‰Á ’»Ì ±Î‰÷Ì
flÎ÷ ’HÎ ¿ıÀ·Ì Õfl΋HÎÌ Ë˘› »ı !! ÷˘ ’»Ì ‹˘Ë√˛V÷ ‹ÎHÎÁfiÌ flÎ÷
Ï⁄Ë΋HÎÌ Ë˘› ÷ı‹Î_ ÂÌ fi‰Î¥ ! ÷ı◊Ì ±ËŸ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ±Î‰Î ∞‰fiı
¿Ëı »ı - ⁄‘ı C΢fl ±_‘ÎflÌ flÎ÷ »‰Î¥ »ı. flÎ÷ ‹˘ËfiÌ »ı ±fiı ÷ı‹Î_
T›Î’ı·˘ ±_‘¿Îfl ±iÎÎfifi˘ »ı. ±iÎÎfi ‰Â ¤Ò÷ ¤‹ı »ı. ±Î ¤Ò÷ ‰V÷÷—
±iÎÎfi‹Î_ Á⁄Õ÷Î_ ‹fifiÎ … ’˛ZÎı’ (Projections) »ı - ±_»Î ¤Ò÷
±fiı ‹_»Î ÕοHÎ. ‹ÎHÎÁfiÌ ¥E»Î±˘ ±fiı ‹fiÌÊα˘ ±◊ν÷˚ ωω‘
’˛¿ÎflfiÌ ‰ÎÁfiα˘ ¤Ò÷ ◊¥ ÕflΉı »ı. ‹ÎHÎÁ ¤›√˛V÷ - ±fiı¿ ¤›‹Î_
∞‰÷˘ ◊¥ Ω› »ı. ¤÷˝ÚËÏfl ‹ËÎflÎ… ¿Ëı »ı - ÷Ùª ⁄UÙª ÷ÿ¢ ∑ȧ‹ ëÿÈÁÃ
÷ÿ¢ ÁflûÊ ¬˝◊ʌʌ˜÷ÿ◊˜ - ¤˘√ ¤˘√‰‰Î‹Î_ fl˘√fi˘ ¤›, ¨«Î ¿<‚fiΠˢ›
÷˘ ’÷fifi˘ ¤›, ’ˆÁΠˢ› ÷˘ ’˛‹ÎÿÌ ⁄fiÌ …‰Îfi˘ ¤›. ‚flZ∞fl ÷ÿÊfl„¢U
- ⁄‘_ … ¤›Î‰Ë »ı. ±ı ’Ïfl„V◊Ï÷‹Î_ ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎfi_ fi΋ V‹flHÎ
‹ÎHÎÁfiı Ïfi¤˝› - ¤›flÏË÷ ⁄fiΉfiÎfl_ »ı. ‹Î›Î…Ïfi÷ ±Î …√÷fiÎ
¤›Îfi¿ ±fi¤‰˘fiÎ Õfl‹Î_◊Ì ‹@÷ ◊‰Î ‹ÎÀı Ëı ∞‰ - Ëı Ï«kÎ ÷_
’˛Ï÷f‰ÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 39 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 131 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Áfl⁄UÁQ — –
ŒûÊäflÁŸ¢ ¬ÊflŸ◊Èëø⁄UãÃ◊˜ –
∑§ı¬ËŸflãâ ∑§L§áÊÒ∑§Á‚ãœÈ¢

¿UÊÿÊÁüÊâ ÁŸê’Ã⁄UÙÿ¸◊Ëãº˝¢

⁄Uæ˜UªÊflœÍâ ¬˝áÊÃÙ˘ÁS◊ ÁŸàÿ◊˜ –

[üÊË. ÷Ê‹øãº˝ ÁòʬÊΔUË «U÷Ê‹

’«UÙŒÊ∑§ ‚ı¡ãÿ‚] 25 ¡ÍŸ, 1948.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 132 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Á_√Ï÷ — …√÷fiÎ_ ¤ÌÊHÎ Ï⁄Ë΋HÎÎ_ V‰w’‹Î_ ¤√‰S·Ì·Îfi_ ÿ½fi

¿¥ flÌ÷ı ¿fl‰_ ÷ı ÿÂν‰ı »ı —-
¬‡ÿÊ∑§Ê‡Ê¢ sê’ÈŒÒ√ÿʸåÃ◊Ã
ã◊œÊ sÃ ª¡¸ÿãÃp⁄UÁãà –
ÁfllÈŒ˜ª÷ʸ— ∑§ê¬ÿãÃÙ˘Áº˝‚ÊŸÈ◊˜
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 40 H
ÂOÿÎ◊˝ — ¬‡ÿÊ∑§Ê‡Ê¢ - ¬‡ÿ •Ê∑§Ê‡Ê¢ - (±Î) ±Î¿ÎÂfiı Ωı,
sê’ÈŒÒ√ÿʸåÃ◊ÃØ - Á„U •ê’Ȍҗ √ÿÊåâ ∞ÃØ - ‹ıCÎ◊Ì »‰Î›ı·_ (T›ÎM›_)
±Î, ◊ÉÊÊ— sÃ -◊ÉÊÊ— Á„U ∞à - ‰‚Ì, ‰Îÿ‚˘ (±Î), ª¡¸ÿãÃE⁄UÁãà -
ª¡¸ÿã× ø⁄UÁãà - √…˝fiÎ ¿fl÷Î_ ¿fl÷Î_ ŒflÌ flèÎÎ_ »ı, ÁfllÈŒ˜ª÷ʸ— -
ÁfllÈÃ-ª÷ʸ— - ‰Ì…‚Ì◊Ì ¤flı·Î_, ∑§ê¬ÿãÃÙ˘UÁº˝‚ÊŸÍŸ˜ - ∑§ê¬ÿã×
•Áº˝‚ÊŸÍŸ˜ - ’‰˝÷fiÎ Á‹÷· ¤Ò¤Î√ - ’˛V◊fiı ¿o’Î‰Ì flËı·Î, (±ËŸ ‚ÊŸÍŸ˜
- ‚ÊŸÈ— ¬È. Ám. ⁄.‰.fi_ w’ »ı) rÎÁı rÎÁı ÿkÎfi΋ V‹flÎI‹fi. ––40––
±flı ‰Îÿ‚ı T›˘‹ T›ÎM›_ ’HÎı ±Î
Œflı √…˝fiÎ Ωı ¿flÌ ‹ıCÎ ¿ı‰Î !
¿Õοı ÷ÏÕ÷˚ ¿o’÷Î_ ±Ïƒ’˛V◊
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 40 ––
ω‰flHÎ — ±Î ±Î¬Ì›ı ¿ÚÏ÷ ‰ÌÁ‹Ì (ˉı ±ı¿‰ÌÁ‹Ì) ÁÿÌfiÎ
‹fiW› ÁÎ◊ıfi˘ ÁÌ‘˘ ‰Î÷ν·Î’ (Discourse) »ı. ±ı¿ ⁄Î…\ ÏÂë˘ÿflfiÌ
’‚˘…H΋Î_ ’Õı·˘ ‹ÎHÎÁ ±fiı ⁄Ì∞ ⁄Î…\ ±Î‰Î ÷ı‰Î ‹Î√ı̋ «ÕÌ ±Î ¤‰
…_Ω‚‹Î_◊Ì »^À‰Î ÷ÕŒÏ՛Π‹Îfl÷˘ ‹ÎHÎÁ. ±Î ⁄_fiı ¥rflω‹¬ ◊¥
√›Î »ı. ¿ÎflHÎ ¿ı, ±ı‹fiı ’fl‹÷k‰w’ ’fl‹ÎI‹Î ¤√‰Îfi lÌÿkÎ …ı‰Î
ÿÌfifiÎ ÿÎ÷Îfl ËÎ…flÎË…^fl ±ËŸ ±fiı ±I›Îflı (Here and Now)
»ı ÷ıfiÌ ¬⁄fl … fi◊Ì. ‹ÎÀı ÷ıfiı ±ıfiÎ ·Ì·ÎωËÎflfi˘ ’HÎ ¿Â˘ A›Î·
fi◊Ì. ‹ÎHÎÁ ±Î ·Ì·ÎV‰w’ …√÷fi_ ÿ½fi ¿flı ÷˘ ’HÎ ÷ıfiÌ ’˛¤‹Î_fiÌ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 133 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±ÎV◊Î-l©Î ΩB≤÷ ◊Λ. l©Î ÷˘ ÷ıfiÌ ’ÎÁı »ı … - üÊhÊ◊ÿÙÿÿ¢ ¬ÈL§·—

±Î ∞‰ l©Î‹› »ı, ’HÎ ÷ı ÁM÷ ±‰V◊΋Î_ »ı.
¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›ı ±Î …√÷fi_ ÿ½fi ¿flÌ ÷ı‹Î_◊Ì ’˘÷ÎfiÎ_
«˘‰ÌÁ √v fiyÌ ¿›Î˝ Ë÷Î. ±ıfi_ ‹Ò‚ ÷ÎI’›˝ … ±ı Ë÷_ ¿ı ‹fiW› ±Î
…√÷fi _ , ’˛ ¿ Ú Ï ÷fiÎ_ ±fiı ¿ ω‘ V‰w’˘‹Î_ ω·Á÷Î ’fl‹ÎI‹ÎfiÎ
·Ì·Îω√˛Ë˘fi_ ÿ½fi ¿flÌ ‘L› ◊¥ Ω› ±fiı ±Ë˘¤Î‰◊Ì fiÎ«Ì ∂Ãı.
‰ÌÁ‹Ì ÁÿÌfiΠωiÎÎfi ±fiı ’˛˙z˘Ï√¿Ì (Industry) ±ı ‹ÎHÎÁfiı
±ıÀ·˘ ⁄‘˘ μz‹Ì ⁄fiÎ‰Ì ÿÌ‘˘ ¿ı ÷ıfiı ±Î¿Î Á΋_ Ωı‰Îfi˘, ’˘÷ÎfiÌ
±Î…\⁄Î…\ Ωı‰Îfi˘ Á‹› … fi ‹‚ı ±ı‰Ì ’Ïfl„V◊Ï÷ ◊¥. ÷ı◊Ì ±_√˛ı…
¿Ï‰±ı ¿èÎ_ - What is this life if full of care, we have
no time to stand and stare - ±◊ν÷˚ ±Î‰Î Á·Î‹÷ ∞‰fifi˘
¢ ±◊˝ ¿ı ±Î’HÎfiı ⁄ı CÎÕÌ ∂¤Î flËÌ ±Îç›˝‰÷˚ …√÷fi_ ÏfiflÌZÎHÎ
¿fl‰Îfi˘ Á‹› … fi ˢ› !
∞‰fifiÌ ±Î‰Ì fl‹HÎÎ_-CÎÀ‹Î‚‹Î_ √Ò_«‰Î›ı·Î ‹ÎHÎÁfiı lÌ
±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı - ¬‡ÿ - Ωı. Ωı ±Î ±Î¿ÎÂfiı. ±Î ⁄ÎèÎ ±Î¿ÎÂfiÎ_
ÁÒZ‹ ÏfiflÌZÎH΢fiÎ ±Î‘Îflı … ‰ıÿfiÎ ∑Ïʱı ’˘÷ÎfiÌ ¤Ì÷fl flËı·Î
Ï«ÿοΠ- Ï«L‹›-Ï«÷˚-‹› ±Î¿ÎÂfi˘ ÁÎZÎÎI¿Îfl ¿flı·˘. ±Î ±Î¿Î‹Î_›
’λΠ‹ıCÎ-‰Îÿ‚ »‰Î›Î_ ˢ› ÷˘ ÷ıfiÎ_ ÿ½fi◊Ì … ¤Î√‰÷¿Îflı ¤√‰Îfi
lÌ¿ÚWHÎfiÎ CÎfiU›Î‹ V‰w’fi˘ ÁÎZÎÎI¿Îfl ¿›˘˝. ¤√‰Îfi lÌ¿ÚWHÎ U›Î‹
‰HνfiÎ Ë÷Î, ’HÎ ÷ı ‰Hν ¿ÎÏ‚›˘ fiËŸ ‹ıCÎfiÎ …ı‰˘ U›Î‹ Ë÷˘. ±ı ‹ıCÎfiÌ
√…˝fiÎ ¿ı‰Ì ÏÿT› ¿ı‰Ì ¤T› !! Ï¿„W¿o‘΋Î_ …√F…fifiÌ ¤√‰÷Ì Ωfi¿ÌfiÎ
ωflË‹Î_ T›Î¿<‚ ’fl⁄˛õ ’fl‹ÎI‹Î lÌ fl΋«_ƒ∞fiÎ_ lÌ‹¬ı ‰Î„S‹¿Ì ±fiı
÷·ÁÌÿÎÁ ⁄_fiı±ı ‹ıCÎÎE»Lfi ±Î¿ÎÂfi_ ‰Hνfi ¿flÎT›_ »ı. ±ı ‹ıCÎfiÎ √Τ
(√¤˝‹Î_)‹Î_ »^’Λı·Ì ωz÷fiÎ ¿ÕοÎ. ±ËŸ ’˛›˘Ω›ı·˘ ωz÷√¤Î˝— -
ÂOÿ ±I›ÎflfiÎ_ flÁΛfiÂÎVhÎ (Chemistry) ’˛‹ÎHÎı H2OfiÌ
’˛Ïø›Î‹Î_ ωz÷fiÌ μI’˛flı ¿ (Catalyst) ¤ÒÏ‹¿Îfi˘ Ïfiÿı ˝ »ı. ±ı ¿ÕοÎ
±Ïƒ’˛V◊fiı ¿ı‰Î ¿o’Ήı »ı ÷ı ÷_ Ωı !
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 134 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±Î ·Ì·Î »ı. ‹ÎHÎÁfi_ ±Î¬_ ∞‰fi ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ øÌÕÎ
»ı ±fiı ‹ÎHÎÁfi˘ ±Ëo¿Îfl, ‹‹÷Î, ‹fi, ⁄Ï©, Ï«kÎ ±ı ⁄‘_ … ±ı‹fi_
øÌÕÎ_√HÎ »ı. ‹ÎHÎÁw’ øÌÕÎ_√H΋Î_ ÷ı‹fiı …ı‹ øÌÕÎ ¿fl‰Ì ˢ› ÷ı ¿fl‰Î
ÿı‰Ì ±fiı ±ı øÌÕÎ Ωı¥fiı ±Ë˘¤Î‰◊Ì ÏÿΔ˚‹Òœ-‹Òœ fiËŸ, ÏÿΔ˚‹Òœ ◊¥
lÌÿkÎ fi΋V‹flHÎ ¿fl‰_ ±ı ±Î f·˘¿fi˘ ÁÎfl »ı. –– 40 ––
Á_√Ï÷ — Á΋ÎÏ…¿ √÷Îfi√Ï÷¿÷Î◊Ì ◊˘ÕÎ ËÀ¿ı «Î·‰Î‹Î_ ◊÷Ì
μ’ÎÏ‘fi˘ Ïfiÿı˝Â ¿flÌ μ’Λ ÁÒ«‰ı »ı —-
EÊŸÊ sÃ ÷Ë·áÊ¢ „UÊ ÷‚ÁãÃ
¬ÊŒı ÔÁ‡Ô‹CÔU˜flÊ ªÍ…U◊ãÃŒ¸‡ÊÁãà –
àÿÄàflÊ sUÃÊãŒÍ⁄UÃÙ ÿÊÁ„U ’ãœÙ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 41 H
ÂOÿÎ◊˝ — EÊŸÊ— - ¿>÷flÎ_, sÃ - Á„U-∞Ã - ±Î (…), ÷Ë·áÊ¢ -
⁄Ì¿ ·Î√ı ÷ı‰Î_, „UÊ - fiyÌ, ÷‚Áãà - ¤Áı »ı, ¬ÊŒı - ⁄_fiı ’√ı, Á‡Ô‹CÔŨflÊ
- (’ÕÌfiı) ‰‚√Ìfiı, ªÍ…U◊˜ - ¬⁄fl ’Õı fi ’Õı ÷ı‹, •ãÃŒ¸‡ÊÁãà - •ã×
Œ‡ÊÁãà - ±_ÿflfiÎ (‹‹˝ V◊Îfi‹Î_) ¿flÕı »ı - ¿ÎÀı »ı, àÿ∑§àflÊ - »˘ÕÌfiı
- I›∞fiı, sÃÊãŒÍ⁄U× - Á„U ∞ÃÊŸ˜ ŒÍ⁄U× - ±ı‹fiı ÿÒfl◊Ì …, ÿÊÁ„U -
«Î·, «Î·‰Î ‹Î_Õ, ’ãœÙ - Ëı ⁄L‘, (±Î ’ãœÈfiı √…flÎ÷Ì f·˘¿‹Î_ ÁΉ«ı÷
(hÎÌ∞ ’_„@÷) ‹Ò¿Ì VfiıË …÷ÎT›˘ »ı), Ëı ⁄L‘ Ï«kÎ, ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ
ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 41 ––
¤Áı ¿>÷flÎ_ ±Î ›◊Î ⁄Ì¿ ·Î√ı
’ÕÌ ’Îÿ‹Î_ ¿ÎÀ÷Î_ √Òœ‰ı√ı,
I›∞ ÿÒfl◊Ì «Î· ±ı ÁΉ«ı÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 41 ––
ω‰flHÎ — ±ËŸ ±Î ‹ÎHÎÁfiı ‹ÎÀı ’ãœÙ - ⁄L‘ ÂOÿ ’˛›˘Ω›˘
»ı; ±fiı √…flÎ÷Ì‹Î_ ÁΉ«ı÷ ÂOÿ ’˛›˘∞ ±Î ‹ÎHÎÁ ‹ÎÀıfiÎ ’˘÷ÎfiÎ
VfiıËfi˘ Ïfiÿı˝Â ¿›˘˝ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 135 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á΋ÎL› flÌ÷ı flV÷ı …÷Î_ ±ΩH›Î_ ‹ÎHÎÁfiı Ωı¥ ¿>÷flÎ_ ¤Áı »ı.
±ıÀ·ı ¿ı ÷ı “±’fiı‰Î·ı”fiı Ωı¥fiı fi◊Ì ¤Á÷Î_. ¿>÷flÎ_fiÌ Ï‰‰ı¿⁄Ï© »ı.
f·˘¿-01◊Ì 36‹Î_fiÎ …ı ·Z›…^◊ (Target Group)fiÌ ‰Î÷ ¿flÌ
»ı; ±ı‹Î_fiÎ_ ¿˘¥ …÷Î_ ±Î‰÷Î_ fiı ¿>÷flÎ_ fi◊Ì ¤Á÷Î_, ±ı‹fiÎ◊Ì …ı …\ÿÎ
’ÕuÎ »ı; ÷ı‹fiı (›Î ÷ıfiı) ±Î ÷¿·ÌŒ flËı‰ÎfiÌ … »ı; ±ıÀ·ı ¿ı
√÷Îfi√Ï÷¿ Á‹Î…◊Ì …\ÿÎ ’ÕÌ, …flÎ ËÀ¿ı «Î·fiÎfl, «Î·÷Î_ «Î·÷Î_
±Î¿Î‹Î_ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ±√Q› ·Ì·Î Ωı‰Î‹Î_ ‹Â√Ò· ◊¥
…fiÎflÎ, ‰Ì…‚ÌfiÎ ¿ÕοΠ±fiı ÷ı◊Ì ‘˛Ò∞ …÷Î_ Õ<_√fl˘‹Î_ ¤√‰ÎfifiÌ øÌÕÎ
Ωı¥ ±Ë˘¤Î‰◊Ì fl˘‹Î_Ï«÷ ◊¥ …÷Î_fiı Ωı¥fiı ¿>÷flÎ_ ⁄Ì¿ ·Î√ı ±ı‹ ¤Áı
»ı. ±ıÀ·_ … fiËŸ ¬⁄fl ’HÎ ’HÎ fi ’Õı ÷ı‹ ’√ı ‰‚√Ì ¿flÕÌ ¬Î› »ı.
±Î ⁄‘_ ÷˘ Á‹F›Î_; ’HÎ ±Î ¿>÷flÎ_ »ı ¿˘HÎ ? ±Î ¿>÷flÎ_fiÎ_ ⁄ı
’˛¿Îfl »ı —-
(1) √÷Îfi√Ï÷¿ Á‹Î…fiÎ ÁP›˘. …ı Á΋ÎÏ…¿ ’Ïfl’ÎÀÌ‹Î_ ÁËı…
±‹◊˘ «Ì·˘ «Î÷flÌfiı ŒoÀÎfiÎflfiı ÁËfi fi◊Ì ¿flÌ Â¿÷Î_. ±ı ‹U¿flÌ
¿flı - …\±˘ ’ı·Î ¤√÷ «ÎS›Î ? ¿Î_ ¤√÷ ¤…fi ÏÁ‰Î› ¿Â_ ¿fl˘
»˘ ¬flÎ ? ‰√ıflı …ı‰Î ±Á_A› μ’η_¤ - ‹ıHÎÎ ‹ÎflÌ ‹ÎflÌfiı •ã×
Œ‡ÊÁãà - √Òœ‰ı√ı ¿ÎÀ÷Î_ - ¤Ì÷fl ‹‹˝V◊Îfi‹Î_ ¿flÕı. ÁÌ‘Î-Âfl‹Î‚
‹ÎHÎÁfi_ ⁄ËÎfl fiÌ¿‚‰_ Ëfl΋ ◊¥ Ω› ±ı flÌ÷ı, ‹ıHÎÎÀ˘HÎÎ_ ‹ÎflÌfiı
Á÷÷ ¤V›Î_ ¿flı, ¿flÕ÷Î_ flËı.
(2) ¿>÷v_ - rÎfi ›˘Ïfi »ı. rÎfi ’˛÷Ì¿ »ı. rÎfi ±ı¿ T≤ÏkÎ »ı - ‹ÎHÎÁfiÎ
‹fifiÌ √Ï÷ωϑ »ı. ‹ÎHÎÁfiÌ ±fiı¿ …L‹fiÌ ±Ï÷› ¿Î‹‰ÎÁfiÎ
- ôÎÌ ·Q’À÷Î ÷ıfiı rÎfi›˘Ïfi‹Î_ ·¥ Ω› »ı. lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷
¿‹˝¿Î_Õ ±K›Î›-98‹Î_ flÎΩ Ï‰‹Â˝HÎfi_ μ’ÎA›Îfi »ı. flÎΩ ’˘÷ÎfiÌ
flÎHÎÌfiı ¿Ëı »ı —
ÿflΫÎflfi_ ’HÎ ¿Ë_ ¿ÎflHÎ ÁÎ_¤‚ ±ı‹ (72)
f‰Îfi ’˛¿ÚÏ÷◊Ì fiËŸ ¤Z›Î¤Z› ω‰ı¿
ôÎÌ ·˘·’÷Î ’HÎ ÷◊Î ’˛Î¿˚Á_V¿Îflı »ı¿ (73).
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 136 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Ÿ◊¸ŒÊÿÊ¢ Ÿı∑§ÊÁfl„UÊ⁄U— –

[üÊË. ÷Ê‹øãº˝ ÁòʬÊΔUË „UŸÈ◊¢ÃE⁄U,

’«UıŒÊ ∑§ ‚ı¡ãÿ‚] 27 ◊, 1958

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 137 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±Î‹, ±Î‰Î_ ¿>÷flÎ_ ⁄ËÎfl flV÷ı fl{‚÷Î_ ˢ› ±fiı ‰Àı‹Î√̋fiı ¤Áı,
¿flÕı ±ı ÷˘ »ı …, ‹ÎHÎÁfiÌ ¤Ì÷fl‹Î_ ’˛Î¿˚Á_V¿Îflı - ’Ò‰˝…L‹fiÎ (±fiı¿
…L‹˘fiÎ_) Á_V¿Îfl‰Â flËı·Ì ·˘·’÷Îw’Ì ¿>÷flÎ_◊Ì ⁄«‰Î - ÁΉ«ı÷ flËı‰Î
±Î …√÷-Áxÿ ±‰‘Ò÷ Á‹Ω‰ı »ı - «ı÷‰ı »ı. ±ı ¿>÷flÎ_◊Ì ⁄«Î‰fiÎfl
lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ Á_¿Ì÷˝fi »ı. –– 42 ––
Á_√Ï÷ — ÁËı… «ı÷‰Ìfiı ÷fl÷ … ⁄ı f·˘¿‹Î_ ·Ì·Îÿ½fi l‰HÎ ÷flŒ
‰Î‚ı »ı—-
∑ͧ¡àÿÈlÊŸ ∑§‹¢ ∑§ÙÁ∑§‹Ê˘‚ı
⁄UflÊ ‚ÊÁ¬òÊˇʪʟ¢ ∑§⁄UÙÁà –
‡Ê· ‹ê’¢ „UÊ ∑§Õ¢ ∑ȧê÷∑§áʸ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 42 H
ÂOÿÎ◊˝ — ∑ͧ¡àÿÈlÊŸ - ∑ͧ¡Áà ©UœÊŸ - ÀËÒ¿ı »ı - ⁄Î√‹Î_, ∑§‹¢
- ‹‘fl-‹ÌÃ˘, ∑§ÙÁ∑§‹Ê˘‚ı - ±Î ¿˘Ï¿·Î, ⁄UflÊ - flı‰Î - (⁄UflÃ-©Uàå‹Èàÿ
ªë¿UÁà - μ»‚÷Ì-¿>ÿ÷Ì Ω› ÷ı flı‰Î) fi‹˝ÿÎ, ‚ÊÁ¬-‚Ê-•Á¬ - ÷ı ’HÎ,
òÊˇʪʟ¢ - lÌ ÿkÎfi_, √Îfi-flÀHÎ, ∑§⁄UÙÁà - ¿flı »ı. ‡Ê· - ÁÒ÷˘ ’Õu˘
»ı, ‹ê’¢ - ·Î_⁄˘ ◊¥fiı, „UÊ - Ëo÷-±flıflı, ∑§Õ¢ - ¿ı‹-ÂÎ◊Ì, ∑ȧê÷∑§áʸ
- ¿<Q¤¿HνfiÌ …ı‹, ∂Ã, ∂¤˘ ◊Î ±fiı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿fl. –– 42 ––
¿flı ⁄Î√‹Î_ ¿˘Ï¿·Î Ωı ÀË¿˘
flÀı fi΋ flı‰Î › lÌ ÿkÎfi_ ¿˘
’Õu˘ ¿ı‹ ÷_ ¿<_¤‰÷˚ ·_⁄ËL÷ ?
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 42 ––
ω‰flHÎ — Ë¿Ì¿÷‹Î_ ±Î Á‹V÷ ±fiL÷ ⁄˛õÎ_Õ‹Î_ ⁄ı … ‰V÷ »ı
— …ı ¿Î_¥ »ı ÷ı ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› »ı; ±fiı ±I›Îflı ±Î ZÎHÎı …ı ¿Î_¥
◊¥ flèÎ_ »ı ÷ı ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ·Ì·Î-√v·Ì·Î »ı. ·Ì·Î‹›
¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı› ±fiı ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı›fiÌ ·Ì·Î‹Î_ ÷k‰÷— ¿˘¥
÷ŒÎ‰÷ fi◊Ì - ¿˘¥ ¤ıÿ fi◊Ì.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 138 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ÁÎ_¤‚˘ ¿˘Ï¿·Îfiı ! ⁄Î√‹Î_ ‹‘fl ÀË¿Î ¿flÌ flËÌ »ı. ‹Ëοω

¿ÎÏ·ÿÎÁı ÷ıfiı ◊ÈœÈ⁄UÊ‹¬ÁŸ‚ª¸¬Áá«UÃÊ - ‹‘fl ±Î·Î’fiÌ ⁄Î⁄÷‹Î_ ¿˘Ï¿·Î
÷_ ÏfiÁ√˝’_ÏÕ÷Î »ı ±ı‹ ¿èÎ_ »ı. ±Î ±ı¿ ±ı‰˘ ÀË¿˘ »ı …ı‹Î_ lÌ
±‰‘Ò÷∞fiı lÌÿkÎ fi΋fi˘ ÏÿT› flHοÎfl Á_¤‚Λ˘ »ı. ±ı‹HÎı ¤…fi˘‹Î_
±ı ±Îfi_ÿ √Λ˘ »ı —-
(1) ÷_ Ë_ ÷_ Ë_ ¿˘›·ÕÌ ’˘¿Îfl ! ËÏfl ËÏfl flÀfiÎ flı !!
÷k‰‹ÏÁ ÷_⁄ÒflÎ ⁄Ω‰ ËÏfl ËÏfl flÀfiÎ flı !!
±◊ν÷˚ ¿˘›·fiÎ À<Ë-Ò ÀË¿Îfl‹Î_ ÷-_ Ëfi
_ ˘ ’˘¿Îfl ◊÷˘ ˢ› ÷ı‹Î_ ΩHÎı
Ãàfl◊Á‚ - ÃØ - àfl◊˜ - •Á‚ - ÷ı ÷_ … »ı fi˘ ÷_⁄Òflfi˘ ÷Îfl √Ò_…÷˘
ˢ› ±ı‰Ì ’˛÷ÌÏ÷ ◊Λ »ı; ±fiı ±ı¿ … ZÎH΋Î_ ±ËŸ f·˘¿‹Î_ …ıfiı μzÎfi
- ⁄Î√ ¿è΢ »ı; ÷ı ‰ÎÕÌ-÷fifiÌ ‰ÎÕÌ‹Î_ Œıfl‰Î¥ Ω› »ı. ÷fifiÌ ‰ÎÕÌ‹Î_,
‹fifiÎ eS›ÎŒÎS›Î ±Î_⁄Î ’fl Áfl÷ÎfiÌ Õ΂ Á˘ËÎ÷Ì Ë˘‰Îfi_ ÿı¬Î› »ı.
Áfl÷Î ±ıÀ·ı ±_÷—T≤ÏkÎ-V‹flHÎ; I‰‹˚ ’ÿÎ◊˝fi_ V‹flHÎ ◊÷Î_ … ’‰fifiÎ
C΢Õı «ÕÌ ∞‰ ÁËôÎΑÎfl‹Î_ ωflÎ…‹Îfi ω-V‰w’ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎfiı
‹‚‰Î ‹ÎÀı ÷k’fl ◊¥ Ω› »ı. ⁄ËÎfl ⁄Î√‹Î_ Á_¤‚Î÷˘ ¿·fiÎÿ ‰V÷÷—
f‰ÎÁ¿˘›·fi˘ √ı ⁄ Ì ÷ı ÀË ¿ ˘
ÁHÎ÷Î_ fi fl_√ {·Î›... ËÏfl. ËÏfl.
(±.±Î.M≤. 60-61)
‰V÷÷— f‰ÎÁfiÌ ÁÎ◊ı ∂Ã÷˘ ±fiÎË÷-±fiËÿfi˘ √ı⁄Ì - ±√Q›
ÀË¿˘ »ı; …ı ±ı¿ ‰¬÷ Á_¤‚Î¥ Ω› ÷˘ ±Î Ω√Ï÷¿ ‹Î›ÎfiÎ fl_√
@›Îflı› {·Î› fiËŸ - {̷Λ fiËŸ. Ëı ∞‰ ÷_ ±ı ÀË¿˘ ’Ëı·Î_ ⁄Î√‹Î_
÷˘ ¿Îfi ÿ¥ ÁÎ_¤‚ ÷ÎflÌ ¤Ì÷fl‹Î_ ∂Ã÷˘ ±ı‰˘ … √ı⁄Ì ÀË¿˘ ÷fiı
Á_¤‚ÎÂı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 139 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(2) ÷˘ ‰‚Ì, ⁄ÌΩ_ ±ı¿ ¤…fi‹Î_ ¿Ëı »ı —-
⁄˘· flËÌ ¿˘Ï¿· ¿Îfifi‹ıÓ... ¿Îfifi-‰fi‹Î_ ¿˘›· ⁄˘·Ì flËÌ »ı.
±ı ±Î‹ ¿ı‹ ⁄˘·ı »ı ? Â_ ⁄˘·ı »ı ? ÷ı ’¿ÕÎ÷_ fi◊Ì, ’fl_÷ ÷ıfi˘ ÀË¿Îfl
ÁÎ_¤‚÷Î_ … …ı ∞‰ ωfiΠωflË‹Î_ {Òflı »ı ÷ıfi_ … ÷fi-ÂflÌfl ⁄‚ı »ı.
÷Ò._ ..ËÒ._ ..÷Ò._ ..Ë_ ÂOÿ ÁfiΉı,
±Î’ ’flΛ˘ ¤ıÿ Ï‹ÀΉı
{Òfl flËÌ ±Î÷‹ {Ò·fi ‹ıÓ
«ÎflÎ_ ’fl ’_«‹ ÁÒfl »ıflÎ,
⁄Ò { ı ¿˘¥ Ï⁄fl·Î «ı fl Î
¤Ò·÷ @›˘Ó ¿Î√fi ⁄Î÷fi ‹ıÓ ?
_ ˘ ÀËÒ¿Îfl ÁÎ_¤‚÷Î_ … ±Î’-’flΛ˘
±ıfiÎ ¿oËÎ_◊Ì fiÌ¿‚÷˘ ÷-_ Ëfi
- Ë_ ±fiı ÷_fi˘ ¤ıÿ flËı÷˘ … fi◊Ì, ±ı ’fl‹÷k‰ w’ı ¤Ì÷fl ±Î÷‹fiÎ
{Ò·Î ’fl {Ò·ı »ı. ±Î ¿˘›·ı «Îfl ÁÒfl - ÁÎ...flı...√..‹.. ’»Ì ’Î_«‹˘...
’_«‹ ÁÒfl »ıÕu˘ »ı ±ıÀ·ı ¿ı «Îfl ÁÒfl - ‘‹˝, ±◊˝, ¿Î‹, ‹˘ZÎ ’»Ì
’Î_«‹˘ ’_«‹ - ⁄˛õÎI‹ˆ@› - ±ÎI‹Î ±fiı ’fl‹÷k‰fiÎ_ ±ˆ@›fi˘ ÁÒfl
»ıÕu˘ »ı;±ı ÁÒflfiı ±ÎI‹Á_√Ì÷¿·Îfi˘ ωfl· «ı·˘ … Ï’»ÎHÎÌ Â¿ı;
∞‰ ! ÷_ ±Î ¿Î√Õα˘fiÌ ¿Î¿Î¤flÌ ‰Î÷˘‹Î_ ’ÕÌ ¿ı‹ ¤Ò·ı »ı !!
…ı‰Ì flÌ÷ı ⁄Î√‹Î_ ¿˘›· ÀË¿ı »ı ÷ı … flÌ÷ı ±Î flı‰Î-fi‹˝ÿÎ
∂»‚÷Ì ¿>ÿ÷Ì lÌ ÿkÎfi_ ¿˘¥¿ fi΋ flÀÌ flËÌ »ı. √…flÎ÷Ì f·˘¿fiÌ ⁄Ì∞
’_„@÷‹Î_fi˘ ¿˘ ÂOÿ ¿˘¥¿fiÎ ±◊˝‹Î_ »ı. lÌÿkÎfi_ ⁄Ì…\_ fi΋ ü, Ëfl,
⁄˛õ »ı. lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı √Λ_ »ı -
√ΛÏ÷ flı‰Î fl‰ ‹‘fl‹˚... ±Î flı‰Î-‹ı¿· ¿L›Î ±Î‹ ÷˘ ⁄ËÎfl
»ı ’HÎ ÷ıfi_ V‰w’ ‹ÎHÎÁfiÎ_ ‹fi‹Î_ ÷ı Á‰Îfl-ÁÎ_… Ïfifl_÷fl Ëfl Ëfl ü
ü √Î¥fiı I‰‹˚-±Ë‹˚ - ÷-_ Ëfi_ Ì ±ı¿ÎI‹¿÷Î ±◊ν÷˚ ⁄˛õÎËoI‰_⁄xˆ‰ÿı ‹˚
⁄˛õ Ë_ … »\_ ÷ı‹ ±Î ⁄‘_ ’HÎ ⁄˛õ … »ı, …· ±fiı …·¿HÎfiÌ …ı‹
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 140 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±Ï¤Lfi »ı. ±Î‹, ’˛¿ÏÚ ÷fiÎ_ ±Î ÷k‰˘‹Î_ ω·Á÷Ì ¤√‰S·Ì·Î ‹ÎHÎÁfiı
±ÿ˚¤÷ ±Îfi_ÿfi˘ ±fi¤‰ ¿flÎ‰Ì flËÌ »ı; ±fiı Ëı ∞‰ ÷_ ¿<_¤‰÷˚ -
¿<_¤¿HνfiÌ …ı‹ ·Î_⁄˘ ◊¥fiı ’Õu˘ »ı !! ¨CÎı »ı !! ÷_ ±Î ·Ì·Î ±Î_¬◊Ì
Ωı, ¿Îfi◊Ì ÁÎ_¤‚ ÷fiı ’fl‹÷k‰ lÌ‹ÿ˚ ÿkÎÎhÎı›fiÎ ÏÿT›V‰w’fi_ ¤Îfi
◊Âı. ÷_ ÷ÎflÎ f‰ÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 42 ––
Á_√Ï÷ — ·Ì·Îÿ½fi ‹ÎÀı ’˛ıflı »ı —-
∑ΧàflÊ ∑§∑§Ê¢ ŸË‹∑§áΔUÙ˘UÁ¬ ŸıÁÃ
’„UʸáÿÈà‚Êÿ¸ ¬˝÷È¢ flË¡ÿàÿÈ –
∑§Ê◊¢ ÃÀ¬ ‚ÈåÿÃ Ã ∑§Õ¢ Áœ∑§˜
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 43 H
ÂOÿÎ◊˝ — ∑ΧàflÊ - ¿flÌ, ¿flÌfiı, ∑§∑§Ê¢ - ¿ı¿Îfl‰, ŸË‹∑§áΔUÙ˘Á¬ -
ŸË‹-∑§áΔU—-•Á¬ - ‹˘fl ’HÎ, ŸıÁà - (ŸÈ.fl.√.5.5)- V÷Ï÷ ¿flı »ı,
’˝„UʸáÿÈà‚Êÿ¸ - ’˝„UʸÁáÊ (’„¸U Ÿ.¬È.¬˝.’.fl.) ©Uà‚Îàÿ - ‘flÌfiı, ¬˝÷È¢ - hÎÌÂ
’˛¤fi  ,ı flË¡ÿàÿÈ - flË¡ÿÁà (’Ë¡ 10 ª.©U.¬.) -©U (©Ufi˘ ’˛›˘√ ’Îÿ’ÒÏ÷˝
‹ÎÀı±◊‰Î ±Îç›˝ÿ½¿ ±T›› »ı) - ’_¬˘ fiάı »ı, ∑§Ê◊¢ - ÁV÷/
±Î‚ÁfiÎ ±◊˝‹Î_, ÃÀ¬ - ’◊ÎflÌ‹Î_, ‚ÈåÿÃ - ’Õu˘ »ı, ÁÒ÷˘ »ı, Ã -
÷_, ∑§Õ¢ - ÂÎfiı, Áœ∑§ - Ï‘yÎfl »ı. ∂à ±fiı rÎÁı rÎÁı ÿkÎfi΋ V‹fl.
–– 43 ––
¿flÌ ‹˘fl ¿ı ¿ Î V÷‰ı hÎÌ fiı ¿ ı
‘flÌ ’Ÿ»\ÕÎ_ Â_ fi ‰Î ±ı … fiÎ_¬ı !
’Õu˘ Ï‘¿˚ ’◊ÎflÌ ‹ËŸ ÷_ … ÁV÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 43 ––
ω‰flHÎ — …ı‰Ì flÌ÷ı ¿˘Ï¿· ÀË¿Î ¶ÎflÎ ±fiı flı‰ÎfiÎ_ fiÌfl ’˘÷ÎfiÎ_
¿·-¿· ‰ËıHÎ ¶ÎflÎ ’fl‹ÎI‹Î lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ √Òœ ·Ì·ÎfiÎ_ ±_√˘ ⁄fiÌ
‘L›÷Î ±fi¤‰ ¿flı »ı ÷ı‹ ‹›Òfl ’HÎ ’˘÷ÎfiÎ ¿ı¿Îfl‰ ¶ÎflÎ ’fl‹¿Ú’΂
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 141 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
’fl‹ÎI‹ÎfiÌ ¿vHÎÎ◊Ì ±ÎI‹Ï‰¤˘fl ◊¥ ‘L›÷Î ’˛¿À ¿flı »ı. ’˛Î÷—¿Î‚ı
¿vHÎοflÎ ¤√‰Îfi lÌÿkÎ Ïÿ√_⁄flÎfiı ’˛⁄˘Ï‘÷ ¿fl÷Î_ ±ı¿ ‹flÎÃÌ
’˛¤ÎÏ÷›Î‹Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı -
‰fi √_‘‰˝ Ëı ÁV‰flı √Î¥÷Ì
‹˘fl ¿ı ¿ Îfl‰ı L≤I› ¿Ïfl÷Ì
‹Ïfi¿<·ıÓ √…˝÷Ì ‰ıÿ‹_◊flÏ√flÎ
∂à ⁄Î lÌ‘flÎ flÎCÎ ’Ã÷Ì
(μ.’˛Î. M≤.11)
±◊ν÷˚ ⁄Î - ¤Î lÌ‘flÎ ÷_ ∂à Ωı ‰fi‹Î_ √_‘‰˘˝ ÁV‰flı ‰ˆ÷ÎÏ·¿
√Îfi ¿flı »ı. ‹˘fl ¿ı¿Îfl‰ ¿flÌfiı ’˘÷ÎfiÎ_ Á_ÿfl ’Ÿ»Î_ ’˛ÁÎflÌ L≤I› ¿flı »ı.
‹Ïfi …fi˘±ı ‹_ƒV‰fl‹Î_ ‰ıÿ√Îfi Âw ¿›Î* »ı; ±fiı flΑ-’˘’Àı ’œ‰Î ‹Î_Õu_
»ı; ⁄Î ÷_ ∂Ã. ¿ıÀ·_ ÁflÁ ¿ÎT› »ı !! V‰›_ lÌ‘fl Ïÿ√_⁄fl ’HÎ Ω√Ì
Ω› ±ı‰Ì ±Î …√÷fiÌ ±√Q› ·Ì·Î »ı. ‹˘fl ’˘÷ÎfiÎ_ ’Ÿ»Î_ ’˛ÁÎflÌ L≤I›
¿fl÷Î_ ¿fl÷Î_ V÷‰fi ¿flı »ı. ‹˘fl ‰V÷÷— ‹fifi_ ’˛÷Ì¿ »ı. ‹fifi˘ ‹˘fl·˘
fiΫı »ı; V÷Ï÷ ¿flı »ı. ±ı¿ ¤…fi‹Î_ ¿Ëı »ı -
iÎÎfiCÎÀÎ {Ò¿Ì ±Î¥, Ï«ÿοÎÂı, Á_÷˘ {Ò¿Ì ±Î¥ flı;
‹k΋›Òfl fiΫı ‹fiÕ<_ ËÎ ! ±Îfi_ÿfiÌ {ÕÌ ‘Î¥ flı...
(±.±Î.M≤.132)
…ı‰Ì flÌ÷ı √˘fl_¤Î›ı·Î ±Î¤fiı Ωı¥±ı ‰ÊνfiÎ_ ‰‘΋HÎÎ_ ¿fl‰Î ‹›Òfl
‹kÎ ◊¥fiı fiÎ«Ì ∂Ãı ÷ı‹ iÎÎfiCÎÀÎfiÎ {¿Î‰fiı Ωı¥, Á_÷fi_ ‹fiÕ<_ ‹kÎ
‹›ÒflfiÌ …ı‹ fiÎ«Ì ∂Ãı fiı «˘√‹ ±Îfi_ÿfiÌ {ÕÌ ‰flÁÌ flËı. ±ı flÌ÷ı
Ëı ∞‰, ±Î …√LfiÎÀ¿Ì ’˛¤fiÌ ÏÿT› ·Ì·Î‹Î_ ‹kÎ ⁄fiÌ fiÎ«Ì flËı‰ÎfiÎ
Á‹›ı ÷ıÓ ’◊ÎflÌfiı ‰ËÎ·Ì ¿flÌ, Ë∞ ÁÒ÷˘ »ı ? Ï‘yÎfl »ı ÷fiı, ÷_ ÷ÎflÎ
∞‰fifiÌ ±‹ÒS› ZÎH΢ √‹Î‰Ì flè΢ »ı; ’◊ÎflÌ‹Î_◊Ì ∂à ±fiı fiΫ÷Î
‹˘flfiı Ωı¥ ÷ÎflÎ ‹fi‹›Òflfiı ‹kÎ ◊¥ fiΫ‰Î ÿı, V÷Ï÷ ¿fl, lÌ ÿkÎfi΋fi_
V‹flHÎ ¿fl. –– 43 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 142 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Á_√Ï÷ — ‹ÎHÎÁfiÌ ’˛T≤ÏkÎ-¿‹˝ ¿fl‰ÎfiÌ ¥E»ÎfiÎ Á_ÿ¤˝‹Î_ ¿Î‹-

¥E»ÎfiÎ ’Ïfl‹Î…˝fifiÎ Ëı÷◊ Ì «Îfl f·˘¿‹Î_ ¥E»Î Á_V¿ÎflfiÌ ‰Î÷ ¿flı »ı —-
flÊÁáÊÖÿë¿UÊ fløÃ øà∑ȧL§E
flÊÁáÊÖÿ¢ ÷Ù ŸÊ◊‚æ˜U∑§ËøŸS◊ –
„UÊÁŸ— ∑§CÔ¢U ŸÙ ∑§ŒÊåÿÀ¬◊¢òÊ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 44 H
ÂOÿÎ◊˝ — flÊÁáÊÖÿë¿UÊ - flÊÁáÊÖÿ-ßë¿UÊ - ‰ı’Îfl ¿fl‰ÎfiÌ ¥E»Î,
fløÃ - ˢ›, øØ - Ωı-÷˘, ∑ȧL§cfl - ¿fl, flÊÁáÊÖÿ¢ - ‰ı’Îfl, ÷Ù - flı,
ŸÊ◊‚æ˜U∑§ËøŸ¸Sÿ - fi΋Á_¿Ì÷˝fifi˘, „UÊÁŸ— - fi¿ÁÎfi, ∑§CÔ¢U - ¿WÀ, ŸÙ
- fi, ∑§ŒÊåÿÀ¬◊òÊ - ∑§ŒÊÁ¬ •À¬¢ •òÊ - ±ËŸ ±S’-·ı‹ÎhÎ ’HÎ,
‹ÎÀı ÷_ lÌÿkÎ fi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 44 ––
÷fiı ˢ› ¥E»Î … ‰ı’ÎflfiÌ flı
¤·ı fi΋‰ı’Îfl ÷_ ¬ıÕ ¤Îflı
fiËŸ ËÎÏfi fiÎ ‰Î ¿ÿÌ ±S’¿WÀ
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 44 ––
ω‰flHÎ — ‹ÎhÎ ‹fiW› … fiËŸ, ’˛ÎHÎÌ‹ÎhÎ ¿‹Î˝Á@÷ - ¿‹˝‹Î_
fl‹‹ÎHÎ »ı. ÷ı◊Ì … lÌ ¤√‰Îfiı √Ì÷΋Î_ ±…\˝fifiı ¿èÎ_ - ±…\˝fi ÷_
ÂÎVhÎωÏË÷ ¿÷˝T› ¿‹˝ ¿fl, ¿ÎflHÎ ¿ı ¿Â_ … fi ¿fl‰Î ¿fl÷Î_ ¿o¥¿ ¿‹˝
¿fl‰_ lıWà »ı, ‰‚Ì,
‡Ê⁄UË⁄UÿÊòÊÊÁ¬ ø Ã Ÿ ¬˝Á‚hÿŒ∑§◊¸áÊ— H (ªË. 3/9)
¿‹˝ fi ¿fl‰Î◊Ì ÷Îfl˘ ÂflÌfl-ω‰Î˝Ë ’HÎ ÏÁ© fiËŸ ◊Λ. √Ì÷Îfi˘
Á_ÿ¤˝ ·¥fiı lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı - ÷fiı Ωı ‰ı’Îfl ¿fl‰ÎfiÌ ≥E»Î
ˢ› ÷˘ ÷_ ‰ı’Îfl ¿fl ’HÎ ÷ı fi΋ ‰ı’Îflfi_ ¬ıÕÎHÎ ¿fl. ‰ı’Îfl ±ıÀ·ı
T›Î’Îfl —-
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 143 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
* ¿Î‹¿Î…, ¿÷˝T›, μz˘√, ‘_‘˘,
* ¥„Lƒ›˘ ¶ÎflÎ «Î·÷˘ ’˛T≤ÏkÎZ΢¤, ‹ÎfiÏÁ¿ √Õ‹◊·,
‹ÎfiÏÁ¿ T›Î’Îfl.
* T›Î’Îfl ÂOÿfi˘ hÎÌΩı ±◊˝ …flÎ K›Îfi◊Ì Á‹…‰˘ -
- ¿ÎflHÎ ‰Õı …L› ˢ› ÷ı ¿Î›˝fi˘ …ı …fi¿ ˢ› ÷ı.
…ı‹ ¿ı - ¿<_¤ÎflfiÎ «Î¿fi_ ¤˛‹HÎ ÿoÕw’ ¿ÎflHÎ ‰Õı …L› ˢ› »ı;
÷◊Î ÿoÕw’ ¿ÎflHÎ…L› CÎÕÎw’ ¿Î›˝fi_ …fi¿ ˢ› »ı ‹ÎÀı CÎÕÎw’ ¿Î›˝
◊‰Î‹Î_ «Î¿fi_ ¤˛‹HÎ ÷ı ÿoÕfi˘ T›Î’Îfl ¿Ëı‰Î› »ı.
±Î hÎÌΩ ±◊˝‹Î_ ±ËŸ ‰Î÷ ◊¥ »ı. ±ËŸ …ı flÌ÷ı «Î¿fi_ ¤˛‹HÎ
ÿoÕfi˘ T›Î’Îfl »ı ÷ı flÌ÷ı Ëı ∞‰, ÷ÎflÎ ‹fiw’Ì «Î¿fi_ ¤˛‹HÎ ◊‰Î‹Î_
fi΋ V‹flHÎw’ ÿoÕfi˘ T›Î’Îfl ◊‰Î ÿı. ÷ı◊Ì …ı ¿Î_¥ CÎÀ/CÎÕÎw’ ¿Î›˝
fiÌ’…Âı ÷ı V‰Î¤Îω¿ flÌ÷ı … ±ı‰_ ËÂı …ı‹Î_ ËÎÏfi-fi¿ÁÎfi ¿ı ¿WÀ ’ÕÂı
… fiËŸ. ÷fiı ÷ÎflÌ ±Î∞ω¿Î V‰Î¤Îω¿ flÌ÷ı … ’˛ÎM÷ ◊Âı. ±Î º„WÀ±ı
¤Îfl÷fiÎ ¥Ï÷ËÎÁ‹Î_ ◊›ı·Î fi΋Î_Ï¿÷-’˛ÏÁ© T›Î’Îfḻ˘ ±Î‰Î Ë÷Î -
(1) lÌ √˘flÎ ¿<_¤Îfl - ¤˙Ï÷¿ ‘_‘˘ ÿoÕÎ ‰Õı «Î¿ CÎ‹Î‰Ì CÎÕÎ ÷ˆ›Îfl
¿fl‰Îfi˘ Ë÷˘.
(2) ¿⁄Ìfl∞ - ’˛ÏÁ© ‰Hοfl Ë÷Î. ‰HÎı·_ ¿Î’Õ ¿ÎÂÌfiÎ ⁄Ωfl‹Î_ …¥
‰ı«÷Î.
(3) flˆ ÿÎÁ - ’√fl¬Î_ ⁄fiΉ‰Îfi_ ¿Î‹ ¿fl÷Î.
(4) ±¬˘ - Á˘fiÌfi˘ ‘_‘˘ ¿fl÷Î. ‰√ıflı ÁÒÏ« ·Î_⁄Ì ◊¥ ¿ı.
±Î T›Î’Îfḻ˘ fi΋Á_¿Ì÷˝fi ‰ÎÏHÎF› ωzÎÂά΋Î_ ±ı‹.¿˘‹.
◊›ı·Î Ë÷Î. ±Î f·˘¿fi˘ ±◊˝ ±ı‰˘ fi◊Ì ¿ı, ‹ÎHÎÁı ’˘÷Îfi˘ ÁË… T›‰ÁΛ
»˘ÕÌ ÿı‰˘. ±Îfi˘ ±◊˝ ’˘÷ÎfiÎ T›‰ÁΛfiı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flH΋›
⁄fiΉ‰Îfi˘ »ı. T›‰ÁΛ‹Î_ Ωı fi΋V‹flHÎw’ ÿoÕ ¶ÎflÎ ‹fifiÌ Ï‰«Îfl ¤‹flÌ
Œfl÷Ì flËı ÷˘ √Ì÷΋Î_ ÏfiÏÿ˝WÀ ±fiÎÁ„@÷ ›˘√ ±Î’˘ - ±Î’ ÏÁ© ◊¥
Ω›. ±Î ËÎÿ˝fiı Á‹∞ Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿fl. –– 44 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 144 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Á_√Ï÷ — T›‰ÁΛfi˘ ⁄ÌΩı ω¿S’ ÁÒ«‰ı »ı —-

ÁøûÊ¢ ’ãœÙ fløÃ ∑§·¸áÊ øØ
∑§Ê◊¢ ∑ȧÿʸ— ‚Œ˜ªÈáÊÊŸÊ¢ ∑ΧÁ· ÷Ù— –
ŸÙ ÷ËÁ× SÿÊm·¸áÊÊfl·¸áÊSÿ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄U Ê à◊Ÿ˜ H 45 H
ÂOÿÎ◊˝ — ÁøûÊ¢ - (øàÿÃ-ôÊÊÿÃ •ŸŸ ßÁà - …ıfiÎ ‰Õı ¿Â¿_ ΩHÎÌ
¿Λ ÷ı ±_÷—¿flHÎfiÌ T≤ÏkÎ) - ‹fi, ’ãœÙ - ¤Î¥-Ï‹hÎ, fløÃ - ˢ›,
∑§·¸áÊ - (∑Χ·˜-Áfl‹πŸ) - ¬ıÕÎH΋Î_, øØ - Ωı, ∑§Ê◊¢ - ¥E»Î ’˛‹ÎHÎı,
∑ȧÿʸ— - ¿fl‰Ì, ‚Œ˜ªÈáÊÊŸÊ¢ - Áÿ˚√H΢fiÌ, ∑ΧÁ·¢ - ¬ı÷Ì, ±ı¿ T≤ÏkÎ, ÷Ù—
- Ëı (Á_⁄˘‘fi ’ãœÙfi_), ŸÙ ÷ËÁ× - ¤› … fiËŸ, SÿÊØ - flËı,
fl·¸áÊÊfl·¸áÊSÿ - fl·¸áÊ - •fl·¸áÊSÿ - ‰Êν-±‰ÊνfiÌ-Á¿Î‚-ÿ¿Î‚, Ëı
±ÎI‹fi˚ ÷_ rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 45 ––
¿ÿÌ Ë˘› ¬ı÷Ì ÷HÎÌ Ωı ‹ËıE»Î
¿flı Áÿ˚√H΢fiÌ … ±ı …ı‹ ≥E»Î.
fiËŸ ¤ÌÏ÷ ‰Êν-±‰ÊνfiÌ ÷Î÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 45 ––
ω‰flHÎ — Á_V¿Ú÷ f·˘¿‹Î_ ÷Ù— ’ãœÙ - Ëı ⁄L‘ ! ±ı‰_ ÁflÁ
Á_⁄˘‘fi »ı. Ωı ÷ÎflÌ ≥E»Î ‰ı’Îfl-‰HÎ… ⁄Î…\ …‰ÎfiÌ fi ˢ›. Á÷÷
fi΋V‹flHÎ ¿fl÷Î_ ¿fl÷Î_ ’˘÷Îfi˘ T›‰ÁΛ ¿fl÷Î flËı‰Î‹Î_ ¤›V◊Îfi ÷˘
»ı …. ÷ıfi_ ⁄Ë fi˘Ó‘’ÎhÎ μÿÎËflHÎ lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷ ¿‹˝¿Î_Õ‹Î_ ‰S·¤ıÂ
fi΋fiÎ ‰ÎÏHÎF› T≤ÏkÎ◊Ì ∞‰fi ∞‰÷Î_ Áÿ˚√v ¤√‰ÎfilÌ lÌ’Îÿ
lÌ ‰S·¤fiÎ ¤@÷fi_ ’flÎT≤kÎ (±ÎA›Îfi) »ı. ±ıHÎı ‰ÎÏHÎF›‹Î_ ·Î¤ ◊Âı
÷˘ ¿<fl‰’fl …≥ lÌ’Îÿ lÌ ‰S·¤’˛¤fiÌ ’˛ÌÏ÷ ‹ÎÀı ⁄˛ÎõHÎ ¤˘…fi
¿flΉÌ ±ı‰˘ Á_¿S’ ¿flÌ -

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 145 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ïfiç› ±ı‰˘ ‹fi ¿flÌ, V‹flÌ xÿı √v ’Îÿ
‰ÎÏHÎF›Î◊˝ √›˘ ‹ÿÎ, ‹¬ı √flÔfi΋ √Î÷.
(√.·Ì. 66/21)
±fiı ÷ıfiı flV÷΋Î_ «˘fl˘±ı ‹ÎflÌ fiÎA›˘, I›Î_ … ’˛¤ ËÎ◊‹Î_ ÏhÎÂÒ‚
·¥ ’˛√À ◊›Î, ¤@÷fiı ’fi∞˝Ï‰÷ ¿›˘˝ ±ı ¿◊Î ±ËŸ ’˛V÷÷ »ı. ÷ı◊Ì
Ëı ⁄L‘˘, Ωı ÷Îflı ‰ÎÏHÎF› ÷flŒ fiÎ …‰_ ˢ› fiı ÷Îv_ Ï«kÎ Ωı ¬ı÷Ì
¿fl‰ÎfiÌ ‹ËıE»Î ‘flΉ÷_ ˢ› ÷˘ ÷_ ‘ÎL›fiÌ ¬ı÷Ì ÷˘ ¿fl …, ÁÎ◊ı ÁÎ◊ı
Áÿ˚√H΢fiÌ ¬ı÷Ì ¿fl. Áÿ˚√HÎ ±ıÀ·ı - ÁÎflÎ √HÎ, √HÎ ±ıÀ·ı -
* ’˛¿ÚÏ÷fiÎ hÎHÎ ‘‹˝ — ÁI‰, fl…Á˚, ÷‹Á˚. ÷ı◊Ì ’˛¿ÚÏ÷
ÏhÎ√HÎ΄I‹¿Î ¿Ëı‰Î›.
* ’fl‹¿Ú’΂ ’fl‹ÎI‹Î lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ μI’ÏkÎ, „V◊Ï÷-Á_flZÎHÎ,
Á_ËÎfl-fiΠ¿flfiÎflÌ Â„@÷. ÷ı◊Ì ÷ı±˘ ÏhÎ√HÎÎI‹¿-hÎÌÂ
¿Ëı‰Î›.
* ωrfiÎ «fl ±fiı ±«fl ’ÿÎ◊˘˝fiÎ ‹Ò‚ ‘‹˝ …ı‹ ¿ı - fi΋,
w’, flÁ, √_‘, V’½, Á_A›Î, ’Ïfl‹ÎHÎ, M≤◊¿˚I‰, Á_›˘√,
ω¤Î√, ’flI‰, ±’flI‰, √vI‰, ƒ‰I‰, VfiıË, ÂOÿ, Á¬,
ÿ—¬, ≥E»Î, ¶ıÊ, ’˛›Ifi, ⁄Ï©, ‘‹˝, ±‘‹˝ ±fiı Á_V¿Îfl -
±Î ⁄‘Î √HÎ ¿Ëı‰Î›. ±ÎfiÎ ±Î‘Îflı Á÷˚ ÷k‰◊Ì ›@÷ …ı
ˢ› ÷ı Áÿ˚√HÎ ¿Ëı‰Î›.
±Î Á‹√˛ ‹tÎfi˘ ‹Ò‚ ±Î‘Îfl lÌ‹ÿ˚¤√‰¶Ì÷ÎfiÎ ±K›Î› ÁÎ÷fi˘
f·˘¿ - ““fiÌ« ±fiı ÿÒÏÊ÷ ¿‹˝ ¿flfiÎfl ‹Òœ ·˘¿˘ ‹Îv_ ¤…fi ¿fl÷Î
fi◊Ì”” (7/15) ÷◊Î ““_‹œÒ ·˘¿˘ ‹fiı ÂflÌfl‘ÎflÌ ±ı‰˘ Á΋ÎL› ‹ÎHÎÁ
Á‹…ı »ı”” (9/11) ±ÎfiÎ ±fiÁ_‘Îfi‹Î_ ±K›Î› Á˘‚‹Î_ ’fl‹¿Ú’΂
’fl‹ÎI‹Îfiı ’˛ÎM÷ ¿flΉfiÎfl Áÿ˚√HÎ-ÁÿΫÎfl ÷◊Î ÷ıfiı ΩHÎÌ ‘ÎflHÎ
¿fl‰Î ‹ÎÀı ÿˆ‰ÌÁQ’ÿÎ fi΋ı ÷ı‹… ±ÁÒfl …ı‰Î ÿ√̋HÎ-ÿflΫÎfl, ÷◊Î ÷ıfiı
ΩHÎÌ ÿÒfl ¿fl‰Î ‹ÎÀı ±ÎÁflÌ ÁQ’ÿÎ fi΋ı V’WÀ Ïfiw’HÎ ◊›_ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 146 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
…ı Áÿ˚√H ΢fiÌ ¬ı÷Ì ¿fl‰Îfi_ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ±ËŸ ¿Ëı »ı; ÷ı Áÿ˚√H ΢,
√Ì÷Î∞ ’˛‹ÎHÎı ±Î flÌ÷ı fi˘Ó‘ΛΠ»ı —-
•÷ÿ¢ ‚ûfl‚¢‡ÊÈÁhôÊʸŸÿÙª√ÿflÁSÕÁ× –
ŒÊŸ¢ Œ◊E ÿôÊE SflÊäÿÊÿSì•Ê¡¸fl◊˜ H ªËÃÊ 16/1
±◊ν÷˚
•÷ÿ¢ - ¿Â_¿ ¥WÀ-≥„E»÷ ˢ› ÷ıfiÎ◊Ì Ï‰›˘√ ±fiı ¿Âο
±ÏfiWÀfi˘ Á_›˘√ ◊¥ …‰ÎfiÌ ±ÎÂ_¿Î◊Ì ‹fi‹Î_ …ı ¿Î›fl÷Îfi˘ ω¿Îfl ◊Λ
÷ı ¤›. …ı‹ ¿ı ±Î⁄w …‰Îfi˘ ¤›, Ïfi_ÿÎ ◊‰Îfi˘ ¤›, fl˘√fi˘ ¤›, ¤Ò÷-
’˛ı÷fi˘ ¤›, ¿Î›ÿÎfi˘ ¤_√ ◊÷Î_ ÿoÕÎ¥ …‰Îfi˘ ¤› ±fiı ‹flHÎfi˘ ¤›.
±Î‰Î ¿˘¥ ¤› fi ˢ› ±ı‰Ì ‹fi—„V◊Ï÷ ±ıÀ·ı ±¤›.
‚ûfl (Essence) — ±_÷—¿flHÎ. ±_÷—¿flH΋Î_ flÎ√-¶ıÊ, ËÊ˝-¢¿,
‹‹I‰-±Ëo¿Îfl, ‹˘Ë-‹IÁfl …ı‰Î ω¿Îfl ÷ı‹… ±fiı¿ Ω÷fiÎ ’Î’‹›
ÿÒÏÊ÷ ¤Î‰ flËı·Î »ı. ±ı ⁄‘Îfi˘ ±¤Î‰ ◊¥ ±_÷—¿flHÎ ±ı¿ÿ‹ Ïfi‹˝‚,
Â© ◊¥ Ω› ÷ı Ák‰ Á_ÂÏ©.
ôÊÊŸÿÙª√ÿflÁSÕÁà — ’fl‹ÎI‹Î lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ_ V‰w’fiı ›◊Î◊˝ flÌ÷ı
ΩHÎÌ ·ı‰_ ±ıfiı iÎÎfi ¿Ëı‰Î›. ±ı iÎÎfifiÌ ’˛Î„M÷ ‹ÎÀı lÌ ÿkÎfiÎ K›Îfi‹Î_
Ïfifl_÷fl „V◊fl flËı‰_ ÷ı iÎÎfi-›˘√T›‰„V◊Ï÷ ¿Ëı‰Î›.
ŒÊŸ◊˜ — ÿıÂ, ¿Î‚ ±fiı ’ÎhÎfi˘ ω«Îfl ¿flÌ ’ÒflÎ ÏfiW¿Î‹¤Î‰ı ¿÷˝T›
Á‹∞, ±Lfi, ‰ôÎ, ωzÎ, ÿ‰Î ‰√ıflıfi_ ω÷flHÎ ±ı ÿÎfi ¿Ëı‰Î›.
Œ◊— - ¥„Lƒ›˘fiı ωʛ˘ ÷flŒ◊Ì ¬ıÓ«Ì, ÷ı‹fiı ’˘÷ÎfiÎ ‰Â‹Î_
flά‰Ì, …ı‹ ¿ı Ë_ ÀÌ.‰Ì.fiÌ Á΋ı ±Î_¬˘ ¬S·Ì flάÌfiı ⁄ıÁ_ »÷Î_› ‹ÎflÌ
±Î_¬ ÀÌ.‰Ì. ’flfiÎ_ Ï«hÎ …\±ı fiËŸ ±ı ÿ‹ ¿Ëı‰Î›.
ÿôÊ - ¤√‰ÎfifiÌ ’ÒΩ-fi΋V‹flHÎ-…’ ›iÎ, ÿı‰÷Î, ⁄˛ÎõHÎ,
±Ï÷Ï◊, ‹Î÷Î-Ï’÷Î, ‰ÕÌ·˘fiı ’Ò…‰Î, ˉfi-‰ˆf‰ÿı‰ ¿fl‰˘ ±ı ›iÎ
¿Ëı‰Î›.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 147 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
SflÊäÿÊÿ — ‰ıÿfi_ ±K››fi. …ı‹Î_ ω‰ı¿-‰ˆflÎB›, ¤√‰ÎfifiÎ_ √HÎ,
’˛¤Î‰, V‰w’ ÷ı‹… ÷ı‹fiÌ ·Ì·Î±˘fi_ ‰Hνfi ˢ› ÷ı‰Î_ ÂÎVhÎ, ’flÎHÎ,
Áÿ˚√◊_˛ fi_ ’Ãfi-’ÎflΛHÎ, ¤√‰ÎfifiÎ √HÎfi_ Á_¿Ì÷˝fi ±ı V‰ÎK›Î› ¿Ëı‰Î›.
ì — ’˘÷ÎfiÎ ‘‹˝fi_ ’ηfi ¿fl‰Î ‹ÎÀı ¿WÀ ÁËfi ¿flÌ ±_÷—¿flHÎ
±fiı ¥„Lƒ›˘fiı ÷’Ή‰Ì ±ıfi_ fi΋ ÷’.
•Ê¡¸fl— - ∑…\÷Îfi˘ ¤Î‰, ÂflÌfl, ¥„Lƒ› ±fiı ±_÷—¿flHÎfiÌ
Áfl‚÷Î, ¿˘‹‚÷Î ±ıÀ·ı ±Î…˝‰.
•Á„¢U‚Ê ‚àÿ◊∑˝§ÙœSàÿʪ— ‡ÊÊÁãÃ⁄U¬Ò‡ÊÈŸ◊˜ –
ŒÿÊ ÷ÍÃûfl‹Ù‹Èåàfl¢◊ÊŒflZ „˛UË ⁄Uøʬ‹◊˜ H 2 H
•Á„¢U‚Ê — - ¿˘¥’HÎ ’˛ÎHÎÌfiı @›Îflı›, @›Î_› ’HÎ ·˘¤, ‹˘Ë ¿ı
ø˘‘◊Ì ’˛ıflÎ¥fiı ‰‘Îflı ¿ı ◊˘ÕÎ ’˛‹ÎH΋Î_ ¿˘¥’HÎ ’˛¿Îflfi_ ¿WÀ ±Î’‰_.
⁄ÌΩfiı ±Î’‰Î ’˛ıfl‰Î, ¿˘¥ ¿WÀ ±Î’÷_ ˢ› ÷˘ ÷ı‹Î_ Á_‹Ï÷ ±Î’‰Ì
±ıfi_ fi΋ ÏËoÁÎ. ±Î‰Ì ÏËoÁÎ √‹ı ÷ı ⁄ËÎfiı ‹fi, ‰ÎHÎÌ, ÂflÌfl ¶ÎflÎ fi
¿fl‰Ì ±ı ±ÏËoÁÎ »ı.
‚àÿ — - ≥„Lƒ›˘ ±fiı ±_÷—¿flHÎ ¶ÎflÎ …ı ¿Î_¥ Ωı›_, ÁÎ_¤Y›_,
±fi¤T›_ ÷ı ⁄ÌΩfiı ⁄flÎ⁄fl ±ı‰_ … ¿Ëı‰Î-Á‹Ω‰‰Î ‹ÎÀı, ¿’À »˘ÕÌ
Â@› ˢ› ÷ıÀ·_ Ï’˛› ±fiı ÏË÷¿fl ‰ÎHÎÌfi_ μE«ÎflHÎ ÷ı ÁI›.
•∑˝§Ùœ— - ¿˘¥¿fiÎ ¶ÎflÎ ±’‹Îfi, ±’¿Îfl, Ïfi_ÿÎ ›Î ’˘÷Îfiı
’˛Ï÷¿>‚ ¿Î›˝ ¿fl‰Î‹Î_ ±Î‰ı I›Îflı, ¿Õ‰Î_ ‰«fi ÁÎ_¤‚Ìfiı ±◊‰Î ¿˘¥¿fi_
±fiÌÏ÷›@÷ ¿Î‹ Ωı¥fiı ‹fi‹Î_ …ı ¶ıÊ’ÒHν T≤ÏkÎ Ω√ı ÷ı ±Î_÷Ïfl¿ ø˘‘
¿Ëı‰Î›. I›Îfl ’»Ì ÂflÌfl ±fiı ‹fi‹Î_ ◊÷Ì ⁄‚÷flÎ-««flÎÀ, ‹˘Ó ’fl ◊÷Î
ω¿Îfl, ±Î_¬˘fi_ ·Î· ◊‰_, ÂflÌfl ‘˛Ò…‰_ ±ı ø˘‘fiÎ μL‹Îÿfi_ V‰w’ »ı.
±Î ⁄_fiı ’˛¿ÎflfiÌ T≤Ïkα˘fi˘ Ïfi÷Î_÷ ±¤Î‰ ±ıÀ·ı ±ø˘‘.
àÿʪ - √HÎ-√H΢‹Î_ ‰÷ı˝ »ı. ‹Îflı ±Î ¿‹˘˝ ÁÎ◊ı ¿ÂÌ ·ı‰Îÿı‰Î
fi◊Ì, ±ı‹ ‹ÎfiÌ, ±◊‰Î Ë_ Áÿ˚√v ¤√‰ÎfifiÌ ¿Ã’Ò÷‚Ì ‹ÎhÎ »\,_ Áÿ˚√v
¤√‰Îfi … ’˘÷ÎfiÌ ≥E»Î ’˛‹ÎHÎı ‹ÎflÎ_ ‹fi, ‰ÎHÎÌ, ÂflÌfl ¶ÎflÎ ⁄‘Î_
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 148 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¿‹˘˝ ¿flΉı »ı. ‹Îfl΋Î_ ¿Â_ ¿fl‰ÎfiÌ Â„@÷ … fi◊Ì. ±Î‰Ì V’WÀ Á‹…
ÁÎ◊ı ¿I≤˝I‰-±Ï¤‹Îfifi˘ I›Î√ ±ıÀ·ı I›Î√. ±◊‰Î ¿÷˝T› ¿‹˝ ¿fl÷Î_
¿fl÷Î_ ÷ı‹Î_ ‹‹÷Î, ±ÎÁ„@÷, Œ‚ ‹‚‰ÎfiÌ ±’ıZÎÎ ÷ı‹… V‰Î◊˝fi˘ I›Î√
±ıÀ·ı I›Î√.
‡ÊÊÁãà — Á_ÁÎfl-CÎfl B≤ËV◊Ì Ï‰Ê›¿ Ï«_÷fi-ω«Îfl ÷tfi fiÌ¿‚Ì
Ω› ’»Ì ¿˘¥’HΠωZÎı’flÏË÷ ±_÷—¿flH΋Î_ …ı Á΄I‰¿ ’˛ÁLfi÷Î
±fi¤‰Î› ÷ı ÂÎ_Ï÷.
•¬Ò‡ÊÈŸ — ⁄ÌΩfiÎ ÿ˘Ê Ωı‰Î, ÷ıfiı ‰‚Ì ⁄ÌΩ ’ÎÁı …¥fiı ¿Ëı‰Î,
¿˘¥¿fiÌ Ïfi_ÿÎ-¿>◊·Ì ¿fl‰Ì ÷ıfiı Ï’Âfi÷Î ¿Ëı‰Î›. ±ı Ï’Âfi÷Îfi˘ ÷tfi
±¤Î‰ ±ıÀ·ı ±’ˆÂfi.
ŒÿÊ — ¿˘¥’HÎ ’˛ÎHÎÌfiÎ_ ÿ—¬fiı Ωı¥fiı, ¿˘¥’HÎ Ω÷fiÌ ±’ıZÎΠωfiÎ
÷ıfi_ ÿ—¬ ¿˘¥fiı ¿˘¥ flÌ÷ı ÿÒfl ¿fl‰Îfi˘ ÷◊Î ÷ıfiı ¿˘¥fiı ¿˘¥ flÌ÷ı Á¬Ì
¿fl‰Îfi˘ ‹ÎHÎÁfi˘ ‹fi˘¤Î‰ ±ıÀ·ı ÿ›Î. ⁄ÌΩfiı ÿ—¬Ì fi ¿fl‰Î ±ı
±ÏËoÁÎ »ı ±fiı ⁄Ì…\_ ÿ—¬Ì ˢ› ÷ıfiı Á¬Ì ¿fl‰Î ’˛›Ifi ¿fl‰˘ ±ı ÿ›Î
»ı.
•‹Ù‹È¬ÃÊ — ≥„Lƒ› ±fiı ωʛ (±ıÀ·ı ±Î_¬ ±fiı Á_ÿfl ôÎÌ)fi˘
Á_›˘√ ◊÷Î_ ÷ı‹Î_ ±ÎÁ„@÷ ◊‰Ì ÷ı‹… ⁄ÌΩfiı ωʛfi˘ μ’¤Îı√ ¿fl÷Î_
Ωı¥fiı ±ı ωʛ˘fiÌ ’˛Î„M÷ ‹ÎÀı ‹fifi_ ··«Î‰_ ±ıÀ·ı ·˘·’÷Î. ±ı‰Ì
·˘·’÷Îfi˘ ÷tfi ±¤Î‰ ±ıÀ·ı ±·˘·’÷Î.
◊ÊŒ¸fl — ±_÷—¿flHÎ, ‰ÎHÎÌ, T›‰ËÎflfiÌ ¿Ã˘fl÷Î ÷tfi Ïfi‹Ò˝‚ ◊¥
…÷Î_ ±ı hÎHÎı› ±I›_÷ ¿˘‹‚ ∑…\ ⁄fiÌ Ω› ÷ıfi_ fi΋ ‹Îÿ˝‰.
„˛UË — ÂÎôÎ ÷ı‹… Á΋ÎÏ…¿ T›‰ËÎfl◊Ì Ï‰v©fi_ ±Î«flHÎ fi ¿fl‰_
Ωı¥±ı ±ı ÏÁ©Î_÷ »ı. ÷ı◊Ì ÷ıfiÌ Ï‰v©fi_ ±Î«flHÎ ¿fl‰Î‹Î_ ‹ÎHÎÁfiı
Á_¿˘« ◊Λ, Âfl‹ ◊Λ ÷ıfi_ fi΋ ËˇÌ ·FΩ-·Î…-Âfl‹.
•øʬ‹ — ËÎ◊-’√ ±‹V÷Î … Ë·ÎT›Î ¿fl‰Î, …‹Ìfi ’flfiÎ_
÷Hά·Î_ ÷˘ÕuÎ_ ¿fl‰Î_, √‹ı ÷ı‹ ⁄˘S›Î ¿fl‰_ ±Î ⁄‘_ ±Î‰Ì «ıWÀÎ-fi¬flÎ
«’‚÷Î »ı. ÷ıfi˘ ±¤Î‰ ±ıÀ·ı ±«Î’·.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 149 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ã¡— ˇÊ◊Ê œÎÁ× ‡Êıø◊º˝Ù„UÙ ŸÊÁÃ◊ÊÁŸÃÊ –
÷flÁãà ‚ꬌ¢ ŒÒ fl Ë............... (ªËÃÊ 16/3)
Ã¡— - ±Î lıWà ‹fiW›‹Î_ flËı·Ì ωÏÂWÀ ’˛¿ÎflfiÌ Â„@÷ »ı. …ıfiÎ
¿ÎflHÎı ÷ı‹fiÌ Á΋ı, ÷ı‹fiÌ μ’„V◊Ï÷‹Î_ ÏËfiT≤ÏkΉ΂Π‹ÎHÎÁ˘ ’HÎ ⁄ıËÿ_
±Î«flHÎ-‰÷˝fi ¿flÌ Â¿÷Î fi◊Ì. ÷ı±˘ ¿Ëı ÷ı ’˛‹ÎHÎı ‰÷ı˝ »ı.
ˇÊ◊Ê - ’˘÷Îfi˘ √fi˘ ¿flfiÎfl - ±’¿Îfl ¿flfiÎfl ’˛I›ı ¿˘¥ ’HÎ
’˛¿ÎflfiÌ ÁΩ ¿fl‰Î ¿ı ¿flΉ‰Îfi˘ ¤Î‰ fi flά‰˘, ÷ıfi˘ ⁄ÿ·˘ ·ı‰ÎfiÌ
≥E»Î fi flά‰Ì, ±fiı ÷ı ¤Ò·Ì …‰_ ±ı Z΋Î. ±ø˘‘‹Î_ ‹ÎhÎ ø˘‘fi˘
±¤Î‰ »ı, F›Îflı Z΋΋Î_ √fiÎfiÌ ÁΩ ¿fl‰ÎfiÌ ≥E»Îfi˘ ’HÎ I›Î√ »ı.
œÎÁ× - √‹ı ÷ı‰Ì ±Î’ÏkÎ, ¤› ¿ı ÿ—¬ ±Î‰Ì ’Õ÷Î_ ω«Ï·÷ fi
◊‰_. ¿Î‹, ø˘‘, ·˘¤ ¿ı ¤›fiÎ ‹Î›Î˝ ’˘÷ÎfiÎ_ ‘‹˝ ±fiı ¿÷˝T›◊Ì Ï‰‹¬
fi ◊‰_ ±ıÀ·ı K≤Ï÷.
‡Êıø — - ÁI›-’ωhÎ T›‰ËÎfl◊Ì ƒT› ÂÏ© ◊Λ, ±ı ƒT›◊Ì
‹‚ı·Î ±Lfi◊Ì ±ÎËÎfl ÂÏ© ◊Λ, ›˘B› ‰÷˝fi◊Ì ±Î«ÎflÂÏ© ◊Λ ±fiı
’ÎHÎÌ-ÁÎ⁄ ◊ Ì ‘˘‰Î◊Ì ÂflÌflfiÌ Â Ï © ◊Λ ÷ı ⁄ÎèÎ Â˙« ±fiı
±_÷—¿flHÎfiÌ ÂÏ© Ák‰ Á_ÂÏ© »ı.
•º˝Ù„U — - ’˘÷ÎfiÌ ÁÎ◊ı ÂhÎ÷Îfi˘ T›‰ËÎfl ¿flfiÎfl ’˛ÎHÎ̱˘ ’˛I›ı
·ı‹ÎhÎ ¶ıÊ ¿ı ÂhÎ÷ÎfiÎı ¤Î‰ fi ˢ› ÷ı ±ƒ˘Ë.
Ÿ •ÁÃ◊ÊÁŸÃÊ — - ’˘÷ı ◊¥fiı ’˘÷Îfiı lıWÃ, ‹˘ÀÎ, ‹ËÎfi, ’ÒF›,
Á‹…‰_. ‹Îfi-‹fl÷⁄Î, ’˛Ï÷WÃÎ, ’ÒΩ ◊Λ ±ı‰Ì ≥E»Î flά‰Ì, ±fiı ±ı
‹‚ı I›Îflı ¬Â-¬ ◊¥ …‰_ ±ıfi_ fi΋ ±Ï÷‹ÎÏfi÷Î. ±Î‰Ì ¤Î‰fiÎfi˘
Áÿo÷fl ±¤Î‰ ±ıÀ·ı fi ±Ï÷‹ÎÏfi÷Î.
lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı, Ωı ÷fiı ¬ı÷Ì ¿fl‰ÎfiÌ ≥E»Î ˢ› ÷˘ ¤·ı, ÷_
Áÿ˚√H΢fiÌ ¬ı÷Ì ¿fl, ±ı‹ ±Î f·˘¿‹Î_ ¿èÎ_ »ı ÷ı ¤√‰Îfi …√ÿ˚√v lÌ
¿ÚWHΫLƒ∞±ı ±Î ±œÌ f·˘¿‹Î_ ¿<· 26 ÿˆ‰Ì Á_’ÿ˚ V‰w’ı fiÌwM›Î_ »ı.
ÿˆ‰Ì ÁQ’ÿ ˚±ıÀ·ı ÿı‰-¤√‰Îfi. ¤√‰ÎfifiÌ ÁÎ◊ı Á_⁄_‘ flάfiÎfl,
¤√‰ÎfifiÌ ’˛Î„M÷ ¿fl‰Î‹Î_ ÁΑfiw’ Áÿ˚√H΢fi˘ Á‹ÒË.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 150 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±Î‹, ±Î ¬ı÷Ì ±ı‰Ì »ı; …ı ¿fl‰Î‹Î_ ‰Êν-±‰Êν-Á¿Î‚ ¿ı
ÿ¿Î‚fi˘ ¿Â˘ ¤› fi◊Ì. ¿ı‹ ? ¿ÎflHÎ ¿ı ±Î ¬ı÷Ì ‹ÎHÎÁı ’˘÷ÎfiÌ ¤Ì÷fl‹Î_
- ‹fi‹Î_ - ±_÷—¿flH΋Î_ ¿fl‰ÎfiÌ »ı.
±Î‰Ì Áÿ˚√H ΢fiÌ ¬ı÷Ì ¿flfiÎfl ¤Îfl÷‹Î_ ’˛ÏÁÏ© ’΋ı·Î ±ı¿ ¬ıÕ÷>
Ë÷Î √vfiÎfi¿ÿı‰∞. ÷ı±˘ Ëo‹Â ı Î_ ’·Î_ÃÌ ‰Î‚Ìfiı ⁄ıÁ÷Î ±fiı ⁄_fiı ËÎ◊
…‹Ìfi‹Î_ ¬˘ÕÌ fiı ⁄ıÁ÷Î. ∂¤Î ’οfi_ fl¬‰Î‚_ ¿fl‰Îfi_ ◊Λ I›Îflı ÷ı±˘
ω«Îfl÷Î - ⁄UÊ◊ ∑§Ë øËÁ«UÿÊ ⁄UÊ◊ ∑§Ê πà – øͪ٠øËÁ«UÿÊ ÷⁄U ÷⁄U ¬≈U H -
±ıÀ·ı √…flÎ÷Ì ¿Ï‰lÌ flÎ…ıLƒ Â@· ¿Ëı »ı ÷ı‹ —
»ı «HÎ …ıfi_ ±ıfiÎ_ … ÷˘ ’_¬Ì±˘ »ı
fl¬Ì ËJ› ËıÃÎ ÏfiË΂ı »ı fiÎfi¿.
±ı‰Î … ⁄ÌΩ ¬ıÕ÷> - Áÿ˚√H ΢fiÌ ¬ı÷Ì ¿flfiÎflÎ ¬ıÕ÷> fi_ ÏÿT› ºWÀÎ_÷
lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷-¿‹˝¿Î_Õ ±.102‹Î_ ºWÀT› »ı. I›Î_ ±ı ¬ıÕ>÷ı ±Î
Áÿ˚√H ΢fiÌ ¬ı÷Ì ¿flÌ Ë÷Ì; ’ÏflHÎ΋ı ÷ıfiı Áÿ˚√v ‹Î_ - ¤√‰Îfi‹Î_ ±fiL›
l©Î Ë÷Ì. ±¿Î‚ı ‰Êν ◊‰ÎfiÌ ¤ÌÏ÷◊Ì ÷ı ‹@÷ Ë÷˘. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_
’˛Ï÷ZÎHÎ - ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿fl. ±ı ÷ÎI’›˝ »ı. –– 45 ––
Á_√Ï÷ — ±ıfiÎ … ±fiÁ‘_ Îfi‹Î_ T›‰ÁΛfi˘ hÎÌΩı ω¿S’ ÁÒ«‰ı »ı —-
‚flÊ ’ãœÙ ◊ãÿÃ øŒ˜ ªÁ⁄UDÔUÊ
àÿÄûflÊ ◊ÊŸ¢ ‚ʜȂflÊ¢ ÁflœÁ„U –
÷ËÁßٸ SÿÊŒœ¸øãº˝Sÿ øÊòÊ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 46 H
ÂOÿÎ◊˝ — ‚flÊ - Áı‰Î-«Î¿flÌ, ’ãœÙ - Ëı ⁄_‘, ◊ãÿÃ - ‹fiÎ÷Ì
ˢ› (±ı‰˘ ¤Î‰ ˈ›ı ˢ›), øØ - Ωı ˢ› ÷˘, ªÁ⁄UDÔUÊ - Á‰˝lıWÃ,
àÿÄûflÊ - I›∞-»˘ÕÌfiı, ◊ÊŸ¢ - Ïfi‹Î˝fi ◊¥fiı (±Ï÷‹ÎÏfi÷Î), ‚ʜȂflÊ¢
- Á_÷fiÌ Áı‰Î, Áflœ„UË - ¿fl, ÷ËÁßٸ - ÷ËÁ× Ÿ - ¤› … fiËŸ,
SÿÊØ - flËı, •œ¸øãº˝Sÿ - ±‘˝«Lƒ, ¬Õ÷ÒÁ, ⁄˘«Ì‹Î_◊Ì ’¿ÕÌfiı ¿Îœ‰_
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 151 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
- ËÎ_¿Ì ¿Îœ‰_, øÊòÊ -ø-•òÊ - ÷˘ ±ËŸ ‰‚Ì, ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ rÎÁı
rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 46 ––
‰‚Ì «Î¿flÌfi˘ ¿flÌ ¤Î‰ ˈ›ı
¿flı Á_÷ Áı‰Î … Ïfi‹Î˝fi K›ı›ı
fi ¤˘ ÿoÕfi˘ fiÎ ‹‚ı «_ƒ ±‘˝
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 46 ––
ω‰flHÎ — hÎÌΩı ω¿S’ Áı‰Î »ı. ‘‹˝ÂÎôÎfiÌ º„W±ı Áı‰Î μk΋
‘‹˝ ±fiı μk΋ ¿‹˝ »ı; ¤√‰Îfi lÌ ‹fi ¿Ëı »ı —-
flŒÊèÿÊ‚Sì٠ôÊÊŸÁ◊Áãº˝ÿÊáÊÊ¢ ø ‚¢ÿ◊— –
•Á„¢U‚Ê ªÈL§‚flÊ ø ÁŸ— üÊÿ‚∑§⁄¢U ¬⁄U◊˜ H (◊ŸÈ. 12/83)
±◊ν÷˚ ‰ıÿfi˘ ±P›ÎÁ, ÷’, iÎÎfi, ¥„Lƒ› Á_›‹, ±ÏËoÁÎ ±fiı
√vÁı‰Î ±ı ’fl‹ ¿S›ÎHοÎflÌ - ‹˘ZÎÿΛ¿ ‘‹˝ »ı. ‹ÎÀı ±ËŸ f·˘¿‹Î_
¿Ëı »ı ¿ı Ëı ∞‰, Ωı ÷ÎflΠˈ›Î‹Î_ Áı‰Î-«Î¿flÌfi˘ ¤Î‰ ˢ› ±ıÀ·ı ¿ı
Ωı ÷_ Áı‰Îfiı √ÏflWà - ⁄‘Î◊Ì lıWà ‹Îfi÷˘ ˢ› ÷˘ ÁΑÁ_÷fiÌ Áı‰Î
¿fl. ±ËŸ √…flÎ÷Ì f·˘¿‹Î_ Áı‰Î ‹ÎÀı ’˛›˘Ω›ı·˘ «Î¿flÌ ÂOÿ
¤√‰÷Ì ‹ÌflÎ_fiÎ ’˛ÏÁ© ’ÿ ““‹fiı «Î¿fl flά˘∞””fi_ V‹flHÎ ¿flΉı »ı.
Á_ ÷ Áı ‰ Î ›Î √ v Áı ‰ ΋Î_ Áı ‰ Î ¿flfiÎflfiÌ ’˛ Ï ÷⁄©÷Î
(Commitment) ‹A› ‰Î÷ »ı. Áı‰Î ±fiı fi˘¿flÌ‹Î_ ÷ŒÎ‰÷
Á‹…‰Î …ı‰˘ »ı. fi˘¿flÌ‹Î_ ¿‹˝«ÎflÌfiÌ …‰Î⁄ÿÎflÌ-μkÎflÿÎÏ›I‰-
ÏËÁÎ⁄ÿÎflÌ (±ıÀ·ı Responsibility - Accountability)
‹A› ⁄Î⁄÷ »ı. ¿‹˝«ÎflÌfiÌ ’˛Ï÷⁄©÷Îfi˘ ’˛ë ∂¤˘ ◊÷˘ … fi◊Ì.
⁄ıÓ¿fi˘ ¿‹˝«ÎflÌ, ¿˘·ı…fi˘ ’˛ÎK›Î’¿, ÁŒÎ¥ ¿Î‹ÿÎfl, flı·‰ıfi˘ ÀÌ.ÀÌ.
±ÎÏÿ ’˘÷ÎfiÎ ‘_‘Îfiı ’˛Ï÷⁄© ˢ› (Committed) ˢ› ±ı …wflÌ
fi◊Ì. ±ı …‰Î⁄ÿÎfl (Responsible) ’˘÷ÎfiÎ_ ¿Î‹fi˘ fi√ÿ ÏËÁÎ⁄
±Î’ı ±ı‰Î (Accountable) ˢ›. ¿ı‹ ? ¿ÎflHÎ ¿ı fi˘¿flÌ‹Î_
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 152 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¿flÎfl⁄© ±ı‰Ì Ïfi›„@÷ »ı. F›Îflı Áı‰Î‹Î_ …‰Î⁄ÿÎflÌ …ı‰_ ¿Â_ »ı …
fiËŸ, ±Ïfi‰Î›˝÷— ±ˆ„E»¿-V‰ˆ„E»¿ »ı. …ı ·˘¿˘ ≥.Á. 1927-28◊Ì
1968‹Î_ fiÎflırfl Áı‰Î ¿fl‰Î √›Î ±ı‹fiı lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷ı ΩËıflÎ÷
±Î’Ìfiı Ïfi›@÷ fiˢ÷Î ¿›Î˝. ±ı ’˘÷ÎfiÌ ‹ı‚ı - ±ÎeÕÎ √›Î Ë÷Î.
±ıÀ·ı f·˘¿‹Î_ ¿èÎ_ »ı — ““⁄L‘, Ωı ÷ÎflΠˈ›Î‹Î_ «Î¿flÌfi˘ ¤Î‰ ˢ›
÷˘...”” Ωı ÷_ ¬Î÷flÌ’Ò‰˝¿ ‹Îfi÷˘ ˢ› ¿ı Áı‰Î √ÏflWÃ-lıWà »ı ÷˘...””
¿ÎflHÎ ¿ı, Áı‰Î‹Î_ Áı‰Î ¿flfiÎflfiÌ ’˛Ï÷⁄©÷Î ¿ıLƒV◊Îfiı »ı ‹ÎÀı ‚flÊœ◊¸—
¬⁄U◊ ª„UŸÙ ÿ٪˟Ê◊åÿªêÿ— - Áı‰Î ‘‹˝ CÎH΢ √Ëfi »ı; ¤·¤·Î
›˘√Ìfiı ’HÎ ±√Q› »ı. ±ı‹Î_ Â_ √Ëfi - Â_ ±√Q› »ı ? Áı‰Î
¿flfiÎflfiÎ xÿ›fi˘ ¤Î‰ √Ëfi »ı; ±√Q› »ı. ±ı ¤Î‰fiı …ıfiÌ Áı‰Î
¿fl‰Î‹Î_ ±Î‰ı »ı - ÷ı - ‰ıÿ‘‹Î˝, ÏÁ‰Î› ¿˘¥ ’Î‹Ì Â¿ı fiËŸ. ±Î ¤Î‰
(±ıÀ·ı ¿ı xÿ›’Ò‰˝¿fiÌ ’˛Ï÷⁄©÷Î)fi_ ωÂÿ ω‰flHÎ Ωı‰_ ˢ› ÷˘
±Î ¤…fi Á‹…‰Î ’˛›Ifi ¿fl‰˘ -
(1) ‹ıfl˘ ÿkÎ Ïÿ√_⁄fl ±ı¿ÏË ÷ÎflfiËÎfl...
…\±˘ ±Îfiı ¬Î÷flÌ ◊¥ »ı (Conviction »ı) ¿ı ±Î ÿkÎ Ïÿ√_⁄fl
… ‹Îfl˘ ÷ÎflHÎËÎfl »ı - ±Î ‹fiı ÷ÎflÌ ÿıÂı. ±ıÀ·ı ÿÌ’¿ı ‰ıÿ‘‹Î˝fiı ¿èÎ_ -
Ë_ √v∞ ±Î’fiÌ Áı‰Î ¿fl‰Î ±Î‰ÌÂ. (√.·Ì. ±Î.03), ‹Ë΋fiÎ ÁΛ_ÿ‰ı ı
±Î‰Ìfiı ¤√‰Îfi L≤ÏÁ_Ë ÁflV‰÷ÌfiÌ ±ÿ˚¤÷ V÷Ï÷ ¿flÌ (√.·Ì.±.95.
15◊Ì 31) Áı‰Î ¿fl‰ÎfiÌ flΩ ‹Î√Ì. √v∞±ı Áı‰Î‘‹˝fiÌ ¿ÃÌfi÷Î ¿ËÌ
I›Îflı ÁΛ_ÿı‰ı ’˘÷ÎfiÌ ’˛Ï÷⁄©÷Î (¤Î‰) T›@÷ ¿fl÷Î_ ¿èÎ_ -
√vÁı‰Î …ı ±Îÿflı ¿flı ◊Λ ÷ı ’Îfl (÷flÌ Ω›)
@›Î_◊Ì ÷ıfiı ÿ—¬ ? ÁÿÎ Á¬Ì Ïfi‘νfl. (95-47)
(2) √v«flfifl… ‹ıfl˘ ÷Ìfl◊ ±ıÏË √_√ ±‘ËÎfl
√v¿_…’ÿ K›Îfi VfiÎfi ‹‹ Á_K›Î ÷’˝HÎ ÁÎfl..
(±.±Î. M≤.1)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 153 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¬Î÷flÌ-’˛÷ÌÏ÷ (Conviction) lÌ √vfiÎ «flHÎfiÌ fl… ±ı …
÷Ì◊˝, ±ı … √_√Î VfiÎfi, Á_K›Î, ÷’˝HÎ ±fiı K›Îfiw’ ⁄‘Î_ … ÏfiI›¿‹˝
√v«flHÎ Áı‰Î‹Î_ ±Î‰Ì √›Î_.
(3) V‰ÎK›Î› lÌ √vfiÎ √HÎfi_ ¿Ì÷˝fi.
±ı‹fiÌ … ‰Î÷. ±ı‹fiÎ … ’˛Á_√fi_ ¿◊fi l‰HÎ ±ı … V‰ÎK›Î›,
±fiı ÷’ ±ıÀ·ı ¿Ï‚›√‹Î_ ÷ÎflfiÎfl ±ı‰Ì Áı‰Î.
(4) fl_√ √vÏ⁄fi ¿˘¥ fi ÷ıfl˘ ωʛ ωÊÎÏfl ω¬Îfl...
¬Î÷flÌ ◊¥ √¥ »ı ¿ı ±Î √v ÏÁ‰Î› ‹Îv_ ⁄Ì…\_ ¿˘¥ … fi◊Ì.
…ı ¿Î_¥ ωʛ˘ »ı ÷ı {ıflÌ ÁÎ’ …ı‰Î »ı. ÷ı‹Î_◊Ì »^À‰Îfi˘ ⁄«‰Îfi˘ ±Î
±ı¿ … ‹Î√˝ »ı ¿ı Áı‰Î‹Î_ ‹V÷ ⁄fiÌ …‰_.
fi˘¿flÌ‹Î_ ±fiı¿ Ω÷fiÎ ÿoÕ ◊‰ÎfiÎ, ÁΩ ◊‰ÎfiÎ ¤› ±fiı
ÁωÂıÊ ±‘˝«Lƒ-¬Õ÷ÒÁ-⁄˘«Ì {ηÌfiı ¿Îœ‰ÎfiÎ ¤› flËı·Î »ı.
±‹ıÏfl¿ÎfiÌ fi˘¿fḻ˘‹Î_fiÎ ËΛfl ±ıLÕ ŒÎ›flfiÌ ·À¿÷Ì ÷·‰ÎflfiÎ_
‰Hνfi˘ ÁÎ_¤‚‰Î ‹‚ı »ı. ¿Ï·÷Îfl ±ı‰Î Áı‰Î‘‹˝‹Î_ ±ı‰˘ ¿˘¥ ¤›
fi◊Ì. ÷ı◊Ì …ı‹HÎı Áı‰Î‘‹˝fi˘ ±Îfi_ÿ ·_ÒÀu˘ »ı; ±ı‰Î ’Ò.lÌ ’˛ı‹
±‰‘Ò÷∞ ’˘÷ÎfiÌ ±ı¿ fl«fi΋Î_ ¿Ëı »ı - Áı‰¿ Á„E«ÿÎfi_ÿ ◊Λ -
¬Õ÷ÒÁfiÌ ‰Î÷ … fi◊Ì; Á„E«ÿÎfi_ÿ ◊‰Îfi˘ ·Î¤ »ı -
√vT≤ÏkÎ ÷ı ±Î’HÎÌ, √v‹Î_ ±Î’ Á‹Î›
◊÷Î_ T≤ÏkÎ ⁄ı ±ı¿ I›Î_, Áı‰¿ Á„E«ÿÎfi_ÿ ◊Λ,
…ı √vfiÌ T≤ÏkÎ ±ı… Áı‰Î ¿flfiÎflfiÌ T≤ÏkÎ. ⁄_fifiı _ T≤ÏkÎ ÁÎwM› Á‘Î÷Î_,
Áı‰Î ¿fl÷Î_ ¿fl÷Î_ Áı‰¿, fiÿÌ ÁÎ√fl‹Î_ Á‹Î› ÷ı‹, √v‹Î_ Á‹Î¥
Ω› ±ıÀ·ı Áı‰¿ F›Îflı √›˘ ˢ› I›Îflı lÌ ⁄«¤Î¥ flΉ· ˢ›,
ÿÌ’¿ ˢ›, ÁΛ_ÿı‰ ˢ› ÷ıfi_ Á„E«ÿÎfi_ÿ‹Î_ w’Î_÷flHÎ ◊Λ. ±Î‹
Á_÷Áı‰Î ±ı Áı‰¿fiÎ Á„E«ÿÎfi_ÿÌ¿flHÎ - Á„E«ÿÎfi_ÿ‹Î_ w’Î_÷flHÎ
(Transformation)fiÌ ’˛Ïø›Î »ı. ‹ÎÀı Ëı ∞‰ ÷_ Á_÷-Áÿ˚√vfiÌ
Áı‰Î ¿fl ±fiı ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 46 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 154 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ªÊê÷Ëÿ¸◊˜ –
≤Ác≈U— ÁSÕ⁄UÊ ’‹flÃË ø ‚ÈÃ¡‚Ê…KÊ –
’˝rÊı¡‚Ê Ã¬Áà ÿSÿ ◊Èπ¢ ‚È⁄Uêÿ¢

•Ê∑§Á·¸ÃÊp Áfl’ÈÉÊÊ s’ÈÉÊÊS◊◊SÃÊ

ÿà‚ı⁄U÷Êëø ‚Ãâ ¬˝áÊÃÙ˘ÁS◊ ⁄Uæ˜Uª◊˜ H

[üÊË. ÷Ê‹øãº˝ ÁòʬÊΔUË-’«UÙŒÊ∑§ ‚ı¡ãÿ‚]

«UÊ∑§Ù⁄U, 61 fl˸ üÊË. ⁄¢Uª¡ÿ¢ÃË. ∑§Ê. ‡ÊÈ. 8. Áfl. ‚¢. 2015

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 155 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_√Ï÷ — T›‰ÁΛfi˘ «˘◊˘ ±fiı ±_Ï÷‹ ω¿S’ ÁÒ«‰ı »ı —-
ÿÙªë¿UÊ øàòÊˇÊÿÙª¢ ¬˝ÿÈæ˜Uˇfl
÷Ùªë¿UÊ ÿŒÊà◊‚ıÅÿ¢ ø ÷Èæ˜Uˇfl –
SflÊÿûÊ¢ ÿë¿UÊEâ ÃÎÁåìÍáʸ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊†⁄UÊà◊Ÿ˜ H 47 H
ÂOÿÎ◊˝ — ÿÙªë¿UÊ - ÿÙª-ßë¿UÊ - (Ωı ÷fiı) ›˘√ ÁΑ‰ÎfiÌ ¥E»Î,
øØ - ˢ› (÷˘), òÊˇÊÿÙª¢ - ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎ ÁÎ◊ı ›˘√, ¬˝ÿÈ«Uˇfl -
(¬˝+ÿÈ¡˜. 7. μ.’.fi_ ±ÎiÎÎ◊˝ ⁄Ì.›.±ı.‰.) - ΩıÕÎ¥ Ω, Ωı÷flÎ¥ Ω,
¿fl, ÷Ùªë¿UÊ - (Ωı ÷fiı) ¤˘√ ¤˘√‰‰ÎfiÌ ¥E»Î, øØ - ˢ› (÷˘),
•Êà◊‚ıÅÿ◊˜ - V‰-±ÎI‹fi˘ ¤˘√, ø - ±◊‰Î, ÷È«U˜ˇfl - (÷È¡,˜ 7 μ.’.fi_
±ÎiÎÎ◊˝ ⁄Ì.’.±ı.‰.) - ¤˘√‰, SflÊÿûÊ◊˜ - Sfl-•ÊÿûÊ¢ (ωÂıÊHÎ) -
’˘÷Îfiı ±Î‘Ìfi - V‰ÎM÷, ÿë¿UÊEâ - ÿØ-‡ÊÊEâ - …ı ÂÎr÷, (±ı‰Ì),
ÃÎÁåìÍáʸ - I≤„M÷◊Ì ’ÒHν »ı; ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi, ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋
V‹flÌ ·ı. –– 47 ––
flËı ›˘√ ≥E»Î ¿flı hÎÌ›˘√
«Ëı ¤˘√ ÷˘ ¤˘√‰ı V‰ÎI‹¤˘√.
‹‚ı I≤„M÷ F›Î_ ’ÒHν …ı ÏfiI› V‰ÎM÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 47 ––
ω‰flHÎ — ⁄ı »ıÕÎ - ⁄ı ±_Ï÷‹ »ı — ±ı¿ ¤˘√; ±fiı ÷ıfiÎ Á΋ıfiÎ
±ı¿ »ıÕı fl˘√ »ı ±fiı ⁄Ì…ı »ıÕı ›˘√ »ı. f·˘¿-1◊Ì 36‹Î_ ÏfiÏÿ˝WÀ
·Z›…^◊ (Target Group)fiÎ ÁP›˘ ±ı¿ »ıÕÎ-±_Ï÷‹ (Extreme)
’fl »ı. f·˘¿-37◊Ì Âw ◊÷Î ⁄ÌΩ ·Z›…^◊fiÎ ÁP›˘ Á΋ıfiÎ »ıÕÎ-
±_Ï÷‹ (Extreme) ’flfiÎ ÁP›˘fiı μtıÂÌfiı ±ËŸ Ïfiw’HÎ «Î·ı »ı.
f·˘¿-37fi˘ ’˛Îfl_¤ ’fl_’flÎ√÷ ›˘√ ÁΑfiÎ ÷flŒ ±HÎ√‹˘
⁄÷Ή÷Î ÂOÿ˘ - T≤◊Î fiο ’ÌÕu_ ¿flÌ ’˛ÎHÎfl˘‘ - ’˛ÎHΉΛfiı ⁄ËÎfl ¿ı
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 156 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±_ÿfl fl˘¿Ìfiı ±ıÀ·ı ¿ı ¿<_¤¿ ±fiı ⁄ÎèÎ ¿<_¤¿ ¶ÎflÎ ÷ı ±‹V÷_ … ÷ÎflÎ
fiοfiı ’ÌÕu_ »ı. ±ı ⁄‘Ì ««Î˝ ±Î’HÎı I›Î_ ±ı f·˘¿fiÎ_ ω‰flH΋Î_ ¿flÌ »ı.
±ËŸ ±Î 47‹Î_ f·˘¿‹Î_ ±ı ⁄_fiı ·Z›…^◊fiÎ ¤˘√-›˘√fiÎ
±_Ï÷‹˘ (Extremes) ‰E«ı ±◊ÕÎ÷Î_ ·˘¿˘fiı ±ı¿ Á‹Îfi ¤ÒÏ‹ ’fl
·Î‰Ìfiı ““Ωı ÷fiı ›˘√fiÌ ¥E»Î ˢ› ÷˘...””
±◊‰Î Ωı ¤˘√fiÌ ¥E»Î ˢ› ÷˘... ÷Îflı Â_ ¿fl‰Î …ı‰_ »ı; Â_
¿fl‰_ Ωı¥±ı ÷ı ¿Ëı »ı.
›˘√fiÎ ‹A› ⁄ı ’˛¿Îfl »ı - Á⁄Ì… ±fiı Ïfi⁄a…. ±ıfiÎ …
±fiÁ_‘Îfi‹Î_ ›˘√ÂÎô΋Î_ ËÛ˘√, ·››˘√, ‹_hΛ˘√, flÎ…›˘√ …ı‰Î
’˛¿Îfl˘fi_ ±Ï÷ωÂÿ Ïfiw’HÎ ◊›_ »ı.18 ±ı … flÌ÷ı ›˘√ırfl ¤√‰Îfi
lÌ¿ÚWHÎı üÊË◊Œ˜÷ªflmËÃÊ‹Î_, iÎÎfi›˘√, ¿‹˝›˘√, ¤„@÷›˘√ …ı‰Î ±fiı¿
›˘√˘fi_ ’˛Ï÷’Îÿfi ¿›* »ı.
›˘√ÂÎVhÎfiÎ ’˛·_⁄ ≥Ï÷ËÎÁ‹Î_ ’.’. Áÿ˚√fl ¤√‰Îfi lÌ
‰ÎÁÿ‰ı Îfi_ÿ ÁflV‰÷Ì V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…ḻı lÌ‹ÿ˚kÎ’flÎH΋Î_ ±fiı Áÿ˚√fl 
¤√‰Îfi lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ…ḻı lÌ√fl·Ì·ÎQ≤÷ √˛_◊‹Î_ ±ı¿
ωÏÂWÀ ’˛¿ÎflfiÎ ›˘√ - hÎÌ›˘√fi_ ¤T› ’˛Ï÷’Îÿfi ¿›* »ı.
ÿÙª - ÂOÿ‹Î_ ÿÈ¡˜ - ‘Î÷ »ı ±ıÀ·ı ΩıÕΉ_ - ΩıÕÎ¥ …‰._ ¤√‰Îfi
’÷_…Ï· ±fiı ’fl‰÷a ›˘√ΫΛ˘˝±ı ‹Ëÿ˚_Âı ‹fi ±fiı ±ÎI‹ÎfiÎ ›˘√fiı
÷Î@›˘ »ı ±fiı ±ÎI‹Î ±fiı ’fl‹ÎI‹Î, ∞‰ ±fiı ωfiÎ ›˘√ ÁΑfifi_
ÂÎôÎ flE›_ »ı. ±ı ‰Î÷ ±Î’HÎı ±ËŸ fi◊Ì ¿fl÷Î; ¿ÎflHÎ ¿ı ±Î’H΢ Ëı÷
±Î f·˘¿‹Î_ ÏfiÏÿ˝WÀ hÎÌ›˘√ Á‹…‰Îfi˘ »ı.
’˛◊‹ ÷˘ fl_√-’˛ë˘kÎfl‹Î·ÎfiÎ hÎÌÁ‹Î_ f·˘¿‹Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞ı
›˘√Ì ÂOÿfiÌ Ï‰¤Î‰fiÎ (Concept) Ïfi‘νÏfl÷ ¿flÌ »ı —-
18. ›˘√fiÎ ±Î‰Î ’˛¿Îfl ‰√ıflı ‹ÎÀı …\±˘ -
lÌ fiJ›fl΋ ‹ν — lÌ›˘√ ¿˙V÷¤, ±Îfi_ÿ ±Îl‹, Ï⁄·¬Î ’˛¿ÎÂfi. ≥.Á. 1988.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 157 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
∑§Ù ÿÙªË ? ›˘√Ì ¿˘HÎ »ı ? ›˘√ωiÎÎfi‹Î_ ›˘√ÌfiÎ_ …ı ·ZÎHÎ ±ÎM›Î_
»ı; ÷ı ⁄‘Î_›◊Ì …\ÿ_ … ·ZÎHÎ ÿÂν‰÷Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞ μkÎfl ±Î’ı »ı - Ÿ
‚„UÃ òÊË‡Ê •ÿÙª◊˜ - hÎÌÂ-⁄˛õÎ, ωWb, ωÎI‹¿ ¤√‰Îfi lÌ
ÿkÎÎhÎı›fiÎ Ïh΋ÒÏ÷˝ V‰w’ ÁÎ◊ıfi˘ ±›˘√-ω›˘√ ÁËfi fi ¿flÌ Â¿ı
÷ı ›˘√Ì »ı. ±Î‹ ¿ËÌfiı ’»Ì ·Î√·_ … ›˘√ÌfiÌ ’fl_’flÎ - √÷
ω¤Î‰fiÎ (Traditional Concept) fi _ ‘fl‹Ò ‚ ◊Ì ¬_ Õ fi
(Rejection) ¿›* »ı - Ÿ Á∑§Á@ŒèÿÊÁ‚ ±◊ν÷˚ ±WÀÎ_√ ›˘√fi˘ fiËŸ
…ı‰˘ ±P›ÎÁ ¿flfiÎfl ›˘√Ì fi◊Ì. ›˘√fiÎ ›‹, Ïfi›‹, ±ÎÁfi, ’˛ÎHÎΛ΋,
’˛I›ÎËÎfl, ‘ÎflHÎÎ …ı‰Î_ Á˘’Îfi˘fi˘ ›_hΉ÷˚ ±P›ÎÁ ¿flfiÎfl ›˘√Ì fi◊Ì.
±ıÀ·ı ¿èÎ_ »ı - T≤◊Î fiο ’ÌÕu_ ¿flÌ ’˛ÎHÎfl˘‘. ±Î‹Î_ Á∑¢§ÁøØ ÂOÿfi˘
’˛›˘√ «ı÷‰HÎÌw’ »ı. ±Î‘Ïfi¿ ›√‹Î_ μ@÷ Á˘’Îfi˘‹Î_◊Ì ‹ÎhÎ ±ÎÁfi-
’˛ÎHÎΛ΋ ¿<¿¿<ÀÎÁfi ±fiı ‹›ÒflÎÁfi ¿flÌ ⁄÷ΉfiÎflÎ ›˘√Ì √HÎΛ »ı.
¿>¿ÕÎ ±fiı ‹˘flfiÌ …ı‹ ⁄ıÁ‰Î◊Ì hÎÌ›˘√ Á‘Î¥ …÷˘ ˢ› ÷˘ ¿>¿ÕÎ
›˘√ÌflÎ… ¿Ëı‰Î›, ¿ÎflHÎ ¿ı ÷ı‹fiı ÷˘ ±ı ±ÎÁfi …L‹ÏÁ© »ı.
Â_ »ı ±Î hÎÌ›˘√ ? ±ı‹Î_ ’fl_’flÎ√÷ ±WÀÎ_√ ›˘√fiÌ ‹Ò‚
ω¤Î‰fiÎ (Concepts), ÏÁ©Î_ ÷ (Theory), ±fiı ’˛ Ï ø›Î
(Process) ⁄‘_ … ⁄ÿ·Î¥ Ω› »ı. lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷-iÎÎfi¿Î_Õ-
±K›Î›-19 ¤√‰Îfi lÌ hÎÌÂ-ÿkÎÎhÎı› ’˘÷ÎfiÎ_ lÌ‹¬ı ±…\˝fi
(¿Î÷˝‰Ì›˝)fiı ¿Ëı »ı - Ïø›Î-›˘√◊Ì ±ı‹. ¿S’ı ¤˛Î„L÷ fiÎ À‚ı, ◊Λ
‹„@÷ fiÎ ÷ı‹ - ‹ÎhÎ Ïø›Î›˘√ - ›˙Ï√¿ Ïø›Î±˘ ¿fl‰Î◊Ì ±…\fi ˝ , ›√˘fiÎ
›√˘ ‹◊˘ fiı ÷˘› ¤˛Î„L÷ À‚ı fiËŸ ±fiı ‹„@÷ ‹‚ı fiËŸ. ‹ÎhÎ ›˘√ ¿›Î˝
¿fl‰Î◊Ì ÂÎ_Ï÷ ‹‚ı fiËŸ.
›˘√ ›˘√ ÷_ Â_ ¿Ëı ? ⁄˛õÎI‹ˆ@› … ›˘√
iÎÎfi ›˘√ ±WÀÎ_√ ±ı À΂ı Á_V≤Ï÷ fl˘√.. (3)
¬fl˘ ›˘√ ⁄˛õÎI›‹ˆ@› - hÎÌ›˘√ »ı ±fiı ÷ı Á_V≤Ï÷ fl˘√ (¤˘√fi˘
Á΋˘ »ıÕ˘ - ±_Ï÷‹) À΂fiÎfl˘ iÎÎfi›˘√ - iÎÎfi ±fiı ›˘√fi˘ Á‹L‰›
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 158 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
’HÎ ’fl_’flÎ√÷ ›˘√fiÌ …ı‹ ±WÀÎ_√ - ±Îà ±_√ - ›‹, Ïfi›‹, ±ÎÁfi,
’˛ÎHÎΛ΋, ’˛I›ÎËÎfl, ‘ÎflHÎ, K›Îfi ±fiı Á‹ÎÏ‘‰Î‚˘ »ı. ÷ıfiÎ ±ÎÃı›
±_√fiÌ Á‹√˛ ω¤Î‰fiÎ ’fl_’flÎ√÷ ω¤Î‰fiÎ◊Ì Ï¤Lfi »ı.
(1) ›‹ - ÿıËÎÏÿ¿ Ï‹J›Î ÁË, ΩHÎÌ Ïfiç› ±ı‹,
ÿıËı„Lƒ›Ï‰Ê›ı flËı, μÿÎÁÌfi ›‹ ÷ı‹... (19/4)
±◊ν÷˚ - ›‹ ±ıÀ·ı ÿıË ‰√ıflı (‰√ıflı‹Î_ CÎfl, Á√Î_, Á_⁄_‘Ì,
Ï‹h΢fi˘ Á‹Î‰ı ◊Λ) Ï‹J›Î »ı ±ıÀ·ı ¿ı fi Á‹Ω› I›Î_ Á‘Ì, T›‰ËÎfl
¿Î‚ı ÁΫÎ_ ˢ› ÷ı‹ ·Î√ı, Á‹Ω¥ Ω› ’»Ì fi¿Î‹Î-Ï‹J›Î »ı ±ı‰Î
ºœ Ïfiç› (Certitude) ’Ò‰˝¿ ÂflÌfl ±fiı ÷ıfiΠωʛ˘ - º„WÀ, l‰HÎ
- ÂOÿ, V’½, w’, flÁ, √_‘fiÌ ⁄Î⁄÷‹Î_ μÿÎÁÌfi - ±ÎÁ„@÷ flÏË÷
flËı‰_. ±ıfi˘ ±◊˝ ±ı¿ ¤…fi‹Î_ ⁄÷ÎT›˘ »ı —- ‹fi «·ı ÷˘ «·fi ÿı,
’HÎ ÷fi fi Ω› ·√Îfl (±.±Î.M≤.36) fi…flı ¿Â_ ÿı¬Î›_, ¿Îfiı
Á_¤‚Λ_, ¤·ı fi…flı ±ıfi_ ¿‹ ¿›*, ¿Îfiı ±ıfi_ ¿Î‹ ¿›* ¤·ı, ’HÎ ’»Ì
““±ı Â_ Ë÷_, ±Î √›_ ÷ı ¿˘HÎ Ë÷_, ±Î ¿˘HÎ √Λ »ı ?”” ±ıfiÌ Ï‰√÷‹Î_
fiÎ ’Õ‰_ ÷ıfi_ fi΋ μÿÎÁÌfi÷Î. ±ı hÎÌ ›˘√fi_ ’Ëı·_ ±_√ ›‹ »ı. Ωı
±ı Á‘Î¥ Ω› ÷˘ ±ÏËoÁÎ, ÁI›, ±V÷ı›, ⁄˛õ«›˝ ±fiı ±’Ïfl√˛Ëw’
›‹ ÁΑ‰ÎfiÌ ‹Î◊ÎŒ˘Õ‹Î_ ’Õ‰ÎfiÌ …wfl fi◊Ì.
(2) Ïfi›‹ - V‰ÎI‹Î Ïfi‹˝‚ ±ı¿ »ı, ¿ı‰‚ ⁄˛õ V‰w’;
ΩHÎÌ ±fifl„@÷ Ï÷ËÎ_, ¿è΢ Ïfi›‹ ±ı, ¤Ò’. (19/5)
±◊ν÷˚ - Ïfi›‹ ±ıÀ·ı V‰ÎI‹Î - V‰-±ÎI‹Î -‹Îfl˘ ’˘÷Îfi˘, ‹ÎflÌ
¤Ì÷fl xÿ›-±Î¿Î‹Î_ flËı·˘ ±_√WÀ ‹ÎhÎ ±ÎI‹Î-±Î÷‹ fl΋ ±ı¿ÿ‹
Ïfi‹˝‚ »ı. ‹Îv_ ±Î¬_ ÂflÌfl «Ì÷flÌ «Õı ±ı‰Î ‹ı·-‹‚, ‹ÒhÎ, ¿Œ, Ï’kÎ,
‰Î÷◊Ì ¤flı·_ »ı; ’HÎ ±ı‹Î_ flËı·˘ ±ÎI‹Î ’fl‹ Ïfi‹˝‚ »ı. ±ı ±ı¿ …
»ı. ⁄Ì…\_ ⁄‘_ ⁄O⁄ı »ı - ±Î_¬, Ï¿ÕfiÌ, ŒıŒÁÎ_, ±ÎI‹Î ±ı¿ … »ı, ±fiı
÷ı ‹ÎhÎ- ¿ı‰‚ ⁄˛õ V‰w’ »ı ±ıÀ·ı ¿ı, ±Î ÁI› V‰w’ »ı.19 ±ı‰_ ΩHÎÌ
19. …\±˘ - fl_√ ’˛ë˘kÎfl‹Î·Î - ±ı¿ ω‰flHÎ, M≤.80◊Ì 87.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 159 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±ı‹Î_fiÌ ±fifl„@÷ - ’˛‹
ı flά‰˘. ±ıÀ·ı Á÷÷ ÷ıfi_ … K›Îfi, ÷ıfi_ … ‹fifi,
÷ıfiÌ … ±Î·⁄ı· ¿fl‰Ì. Ωı V‰-±ÎI‹Îfi˘ ±fiflÎ√w’ Ïfi›‹ Á‘Î¥
Ω› ÷˘ Â˙«, Á_÷˘Ê, ÷’, V‰ÎK›Î›, ¥rfl, ’˛ÏHΑÎfiw’ Ïfi›‹ ±ıfiÌ
‹ı‚ı Á‘Î¥ Ω›.
(3) ±ÎÁfi - ⁄ÎèÎωʛ ’˛I›ı flËÌ μÿÎÁÌfi ÁΩHÎ;
±_÷º˝„WÀ V◊Î’‰Ì ÷ı … ±ÎÁfi ‹Îfi. (19/6)
‹›Ò fl ¿< ¿ ¿< À ÷˚ ›Ïÿ ⁄ı à ı ‹ @ ÷ ◊‰Î÷
‹fl÷ flÕÌ flÕÌ fiÎ fi¿Ì fiÎË¿ ’˛ÎÏHÎΩ÷ (19/7)
±◊ν÷˚ - ÿ˘ËflÎ-04‹Î_ Ωı›_ ÷ı‹ ⁄ÎèÎωʛ˘ - ÿıËı„Lƒ› ωʛ˘
’˛I›ı μÿÎÁÌfi flËÌ ±_ÿflfiÌ ÷flŒ º„WÀ flά‰Ì - „V◊fl ¿fl‰Ì ±L÷º„WÀÛ
V◊Î’‰Ì; ’˘÷ÎfiÌ ¤Ì÷fl ÏfiflÌZÎHÎ ¿fl‰Î ‹ÎÀı º„WÀfiı I›Î_ „V◊fl ¿fl‰Ì.
±_ÿfl ÿ˘ËflÎ-05‹Î_ Ωı›_ ÷ı ’˛‹ÎHÎı Ïfi‹˝‚ ±ÎI‹Î - ⁄˛õV‰w’ ±ÎI‹Î
»ı. I›Î_ º„WÀ „V◊fl ◊‰Ì ±ıfi_ fi΋ ±ÎÁfi. ±Î◊Ì ›˘√ ωiÎÎfi‹Î_ Á˘
±ÎÁfi ÷˘ l©ı› lÌ fi◊fl΋ ‹ν∞±ı ›˘√¿˙V÷¤ √˛_◊‹Î_ ⁄÷ÎT›Î_ »ı.
‹›Òfl ±ÎÁfi ±fiı ¿<¿¿<À ±ÎÁfi - ‹˘fl ±fiı ¿>¿ÕÎfiÌ …ı‹ ⁄ıÁ‰Î◊Ì ‹„@÷
‹‚ı fiËŸ, ±ı ‹‚÷Ì Ë˘÷ ÷˘ ’˛ÎHÎÌ Ω÷ - ’˛ÎHÎ̱˘ ±Î‹ flÕÌ fl{‚Ìfiı
‹fl÷ … fiËŸ. ±Îfi˘ ±◊˝ ±ı »ı ¿ı ⁄ÎèÎ ÂflÌflfi_ Ïfi›‹fi ¿flfiÎv_ ¿ıLƒ
¤Ì÷fl‹Î_ »ı. ±_ÿflfi_ ±ı „V◊fl fi ◊Λ I›Î_ Á‘Ì ⁄ËÎflfi_ ÂflÌfl „V◊fl ¿ı‰Ì
flÌ÷ı ◊¥ ¿ı ?
(4) ’˛ÎHÎΛ΋ — Ï«ÿÎI‹Îfi_ ⁄Ï©◊Ì ±_÷√˛˝ËHÎ ’Òfl¿;
„V◊flÌ¿flHÎ ÷k‰I‰fi_ ±ı … ΩHÎ ¿<_¤¿. (19/8)
fi΋-w’ ‹ÎÏ›¿ ⁄‘_ flı«¿ ±ıfi˘ I›Î√,
’˛ÎHÎΛ΋ ¿è΢ ÏhΑÎ, ∂à ±…\˝fi Ω√ (10/9)
±◊ν÷˚ - ’˛ÎHÎΛ΋fiÎ hÎHÎ ’˛¿Îfl -(1) ’Òfl¿ - …‹b_ fiο ÿ⁄ΉÌ
ÕÎ⁄Î fiο◊Ì rÎÁ ±_ÿfl ·ı‰˘. (2) ¿<_¤¿ - ÕÎ⁄_ fiο ÿÎ⁄Ì ÿ¥ rÎÁfiı
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 160 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±_ÿfl fl˘¿Ì flά‰˘. ±_ÿfl ¤flı·Î ‰Î›◊Ì μÿfl ¿<_¤ ±Î¿Îflfi_ ◊¥ Ω›,
(3) flı«¿ - …‹b_ fiο ‘Ìflı◊Ì ¬˘·Ì rÎÁfiı ⁄ËÎfl ¿Îœ‰˘. ±Î
’˛ÎHÎΛ΋fiÌ hÎÌ›˘√fiÌ ’˛Ïø›Î ±Î ’˛‹ÎHÎı »ı - …flÎ ‘Ìfl… flάÌ
Á‹…‰Î ’˛›Ifi ¿fl‰˘.
(1) ’Òfl¿ - Ï«ÿÎI‹Î - Ï«÷˚-iÎÎfi, …ı iÎÎfi V‰w’ ˢ› ÷ıfiı Ï«ÿÎI‹Î
¿Ëı »ı. ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›, Áÿ˚√v ¤√‰Îfi iÎÎfi V‰w’ »ı.
√v ±ıÀ·ı … iÎÎfi ±ıÀ·ı Ï«÷ ‹ÎÀı √v ±ı … Ï«ÿÎI‹Î ±ı
Ï«ÿÎI‹Î V‰w’ ÿkÎÎhÎı› ¤√‰Îfifiı ⁄Ï©◊Ì - ⁄Ï©’Ò‰˝¿ ’˘÷ÎfiÌ
¤Ì÷fl ·ı‰Î ±ıfi_ fi΋ ’Òfl¿. ±ıÀ·ı …ı flÌ÷ı fiο ¶ÎflÎ rÎÁ ±_ÿfl
·ı‰Î› ÷ı flÌ÷ı ⁄Ï©’Ò‰¿˝ Áÿ˚√v fiı ’˘÷ÎfiÌ ±_ÿfl ·¥ ·ı‰ÎfiÌ Ïø›Î
’Òfl¿. Áÿ˚√v ±Î_¬fi˘ ωʛ »ı … fiËŸ. Ωı ¤Ò·ı «Ò¿ı ¿˘¥ ±ı‹
¿Ëı ¿ı ‹ıÓ Ωı›Î »ı; ÷˘ ÷ıfiı Z΋Π¿flÌ ÿı‰Ì, ±ı Ë÷Î ±fiı »ı ◊Ì
’fl ±ı‰_ Ï«kÎ V‰w’ »ı. ±ıfi_ @›Î_¿ @›Îflı¿ ÿı¬Î¥ …‰_ ±ı ÷˘
·Ì·Î »ı. ÷ı◊Ì ’ÒF› V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…lÌ Ï¶ÁÎËôÎÌ‹Î_ ¿Ëı »ı —
ªÁÃÁSÕÁÕʂŸ SflåŸÊ Ÿ ∑§ŒÊÁ¬ ÁøŒÊà◊ÁŸ (Ám.‚Ê. 12.2) ±◊ν÷˚
Ï«ÿÎI‹Î V‰w’ lÌ √v‹Î_ ªÁà - ◊‰Î◊Ì √›Î fiı Ëfl¶Îfl √›Î
±ı‰_ ¿Â_ … fi ˢ›, ÁSÕÁà - ±ËŸ Ë÷Î, I›Î_ »ı ±ı‰_ ˢ› …
fiËŸ. •Ê‚Ÿ - ⁄ıÁ‰_. ±ı ·Ì‹ÕÎ fiÌ«ı ⁄ıÃÎ »ı, ¿<ÀÌfl‹Î_ ⁄ıÃÎ »ı
±ı @›Î_› ⁄ıÁı … fiËŸ. SflåŸ - ÁÒ÷Î »ı, ±Îfl΋ ¿flı »ı. fiÎ ±ı‰_
¿Â_ … fi◊Ì. ±Î‹ »÷Î_› ¿˘¥¿ Áÿ˚¤Î√Ìfiı ±ı μÃ÷Î, ⁄ıÁ÷Î_,
…÷Î_-±Î‰÷Î_ ÿı¬Î¥ √›Î ˢ›, √_√Îfi…fiı ÿı¬Î¥ √›Î Ë÷Î ÷ı‹
÷˘ ÷ı V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ… ¿Ëı »ı - ‹Ë‹ÿ¢ ◊ÊŸÈ·Ë ÃSÿ - ‹ÎfiÊÌ ·Ì·Î
»ı. ±ı Ï«ÿΤÎÁ- Ï«÷˚ V‰w’fi˘ ±Î¤ÎÁ »ı. ±Î Ï«ÿÎI‹Îfiı
’˘÷ÎfiÌ ¤Ì÷fl‹Î_ ·ı‰Î ±ıfi_ fi΋ ’Òfl¿ fi΋fi˘ ’˛ÎHÎΛ΋.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 161 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(2) ¿<_¤¿ - ±ı ¤Ì÷fl‹Î_ √˛ËHÎ ¿flı· ÷÷˚ - ÷k‰ V‰w’ Áÿ˚√v
¤√‰Îfifiı ¤Ì÷fl‹Î_ „V◊fl ⁄ıÁ‰Î ÿı‰Î ⁄ıÁÎÕÌ flά‰Î ±ıÀ·ı ¿<¤
_ ¿.
±ıÀ·ı -
»˘Õ<_ fi ‹ˆÓ Ïÿ· Áı ±⁄ ÁÎ_¥.. !
Ωfiı fi ÿÒ_ ±⁄ ’˛ÎHÎ ÏË ‹¥... !
‹fi ±_ÿfl ±⁄ Ï⁄ÃÎ ·Ò_ ¤Î¥... !
(±.±Î. M≤. 162-163)
(3) flı«¿ - …ı ¿Î_¥ fi΋w’ÎI‹¿ »ı ÷ı ⁄‘_ … ‹ÎÏ›¿ »ı. ±ıÀ·ı ¿ı ±ı
„V◊fl, ÂÎr÷ fi◊Ì. ’Ïfl‰÷˝fiÂÌ· »ı. ⁄ÿ·Î›Î ¿flı »ı ‹ÎÀı ÷ıfi˘
T›‰ËÎfl¿Î‚ı V‰Ì¿Îfl ¿fl‰˘ ’Õı ÷˘ ’HÎ ÷I¿Î‚ ‹fi‹Î_◊Ì ¿ÎœÌ
fiά‰_. ±ıfiı ‹fi‹Î_ CÎfl ¿fl‰Î ÿı‰_ fiËŸ ±ı ’˛ÎHÎΛ΋fi˘ flı«¿
’˛¿Îfl »ı.
¿ı ‰ ‚ fiÎÁÎ ’ÌÕfiı , ‰Î› fl ˘‘◊Ì ÷ı ‹
◊Λ ‹@÷ fifl ÷˘ T≤◊Î ¿flı l‰HÎ l‹ ¿ı‹ (19/10)
‹ÎÀı ’˛ÎHÎΛ΋ I›Î_ Á⁄Ì… μk΋ ΩHÎ
◊÷Î_ „V◊fl ‹fi iÎÎfi◊Ì ’΋ı fifl Ïfi‰Î˝HÎ. (19/10)
fiοfiı ’ÌÕÎ ’ˢӫÎÕÌ f‰ÎÁ fl˘¿Ì flά‰Î◊Ì Ωı ‹„@÷ ‹‚Ì Ω›
÷˘ ‹ÎHÎÁ˘ lÌ √v‹¬◊Ì l‰HÎ ¿fl‰Îfi˘ l‹ ¿flı … ÂÎ ‹ÎÀı ? μk΋
’˛ÎHÎΛ΋ Á⁄Ì… »ı. Á⁄Ì… ±ıÀ·ı …ı‹Î_ ’fl‹ÎI‹ V‰w’ ¤√‰Îfi
lÌÿkÎ fi΋ V‰w’ı-⁄Ì… V‰w’ı ‹fi‹Î_ „V◊fl ◊¥ Ω› ÷ı ’˛¿Îflfi˘ ‹fifi˘
T›Î’Îfl.
(4) ’˛I›ÎËÎfl - V‰¤Î‰ ±ı ¥„Lƒ› ÷H΢, ¿flı ωʛ √˛ËHÎ;
ΩHÎÌ, ωʛÎK›ÎÁ◊Ì flËı ÿÒfl ÁF…fi. (19/12)
±fiÎÁ„@÷ ±ı ΩHÎ ÷_ Ïfi‹˝‚ ’˛I›ÎËÎfl...
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 162 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±◊ν÷˚ - ¥„Lƒ›˘fiÎı ÁË… V‰¤Î‰ »ı - ±ı ’˘÷’˘÷ÎfiÎ ±◊˘˝‹Î_
‰÷ı̋ »ı. ±Î_¬ …\±ı …, ¿Îfi ÁÎ_¤‚ı …, fiο ÁÒ_CÎı …, ±ıÀ·ı …ı ⁄Î…\ ºU›
ËÂı I›Î_ ±Î_¬ …‰ÎfiÌ … »ı. ±Î_¬fiı Œ˘ÕÌ fi¬Î› fiËŸ. ±Î ÷J› ΩHÎÌ-
Á‹∞ ÁF…fi ‹ÎHÎÁı ωʛ˘fiÎ ±K›ÎÁ◊Ì-±P›ÎÁ◊Ì ÿÒfl flËı‰_, ±ıÀ·ı
¿ı ⁄Ë Ωı‰_ fiÎ ’Õı ±ı‰Ì „V◊Ï÷‹Î_ flËı‰._ ±Î_¬fiı Ωı‰ÎfiÎ ±P›ÎÁ, ¿Îfifiı
√‹ı ÷ı ÁÎ_¤‚‰ÎfiÎ ±P›ÎÁ◊Ì ÿÒfl flά‰Î ’˛›Ifi ¿fl‰˘. ±ıfiı ‹ÎÀı
±fiÎÁ„@÷ - ±ÎÁ„@÷ »˘Õ‰Ì, …ı Ωı÷Î_ Ωı‰Î¥ √›_ ±ıfiı ⁄Ì∞ ‰Îfl,
hÎÌ∞ ‰Îfl Ωı‰ÎfiÌ ≥E»Î, ÷ı ‹ÎÀıfiÎ ‘‹’»ÎÕÎ, ¬«Î˝, ·Î√‰√ ±ı
±ÎÁ„@÷. ¿Â_¿ ¬Î‘_ fiı ÁÎv_ ·ÎB›_ ±ı ⁄Ì∞-hÎÌ∞ ‰¬÷ ‹Î√‰_ ±ı
±ÎÁ„@÷. ±ı V‰Îÿfiı ÷ÎI¿ÎÏ·¿ ¤Ò·Ì …‰˘ ±ı ±fiÎÁ„@÷. ±Î‰Ì
±fiÎÁ„@÷ ±ıÀ·ı ’˛I›ÎËÎfl.
(6) ‘ÎflHÎÎ - V‰ÎI‹ÏfiWÃÎ ‘ÎflHÎÎ √÷ÿ¤Î˝‰fi ÁÎfl (19/13)
„«kÎ⁄_ ‘ fiÎP›ÎÏÿ‹Î_ ¤·ı μ’¿Îfl¿ ΩHÎ,
‹„@÷ ±ı ◊¿Ì fiÎ ¿Ïÿ, ±…\˝fi ¿S’ı ‹Îfi. (19/14)
±◊ν÷˚ - ‘ÎflHÎÎfi˘ ’fl_’flÎ√÷ ›˘√‹Î_ …ı ±◊˝ ◊Λ »ı ÷ı
Œ‡Ê’ãœÁpûÊSÿ œÊ⁄UáÊÊ (’Î.›˘.Á˚. 3/1) ±◊ν÷˚ ÿı ωÂıÊ‹Î_ Ï«kÎfiı ⁄Î_‘‰Ô _
(⁄_‘). ±ıÀ·ı ¿ı T≤ÏkÎfiı …ı ÷ı V◊Îfi’fl „V◊fl ¿fl‰Ì. ±Î V◊Îfi˘‹Î_ fiÎϤ,
xÿ›, ¿‹‚, fiÎÏÁ¿Îfi˘ ±√˛¤Î√, ⁄˛õfl_‘˛ …ı‰Î_ ±ÎK›Î„I‹¿ V◊Îfi
(ÿıÂωÂıÊ) ±◊‰Î «_ƒ, ‘˛‰ …ı‰Î_ ⁄ÎèÎ V◊Îfi. ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›
hÎÌ›˘√fiÌ ‘ÎflHÎÎfiÌ Ï‰¤Î‰fiÎ V’WÀ ¿fl÷Î_ ¿Ëı »ı, ±…\˝fi ! fiÎϤ
‰√ıflı‹Î_ Ï«kÎfiı ⁄Î_‘‰ÎfiÌ {_{À μ’¿Îfl¿ ¬flÌ ’HÎ ÷ı◊Ì ¿S’ı› - ›√˘fiÎ
›√˘ ±ı‹ Ï«kÎfiı ⁄Î_‘‰ÎfiΠˉÎÏ÷›Î_ ‹Îfl‰Î◊Ì ‹„@÷ fi ‹‚ı. hÎÌÂ-›˘√
ωiÎÎfi ±fiÁÎfl ‹ÎHÎÁfiı ‹„@÷ ±’ΉfiÎflÌ ‘ÎflHÎÎ V‰ÎI‹ÏfiWÃÎ -
’˘÷ÎfiÎ “V‰”‹Î_fiÌ ÏfiWÃÎ - ’˛Ï÷⁄©÷Î (Commitment) »ı.
V‰ÎI‹ÏfiWÃÎ ±ıÀ·ı ±ÎI‹-±fiÎI‹ ω‰ı¿’Ò‰¿˝ fiÌ Ï‰«ÎflÏfiWÃÎ - ±ÎI‹-
±fiÎI‹ ‰E«ıfiÌ iÎÎfi◊Ì ’˛ÎM÷ ◊›ı·Ì Á‹…. …Õ-«ˆ÷L› ‰E«ı Á‹…’Ò‰¿˝
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 163 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¿ı‚‰Î÷˘ Ïfiç›ÎI‹¿ ¤ıÿ. ÿıË‹Î_ flËı·Î Â© iÎÎfi V‰w’ ¤√‰Îfi lÌ
ÿkÎÎhÎı›fi˘ ¬Î÷flÌ’Ò‰˝¿ ±ËıÁÎÁ ±fiı ±ı …ıfiÎ ±Îl›ı flèÎÎ »ı ÷ı ±Î
ÿıË ±fiÎI‹Î »ı ±ı‰Ì Á‹… ’fl K›Îfi ¿ı„Lƒ÷ ¿fl‰_ ±ıfi_ fi΋ ‘ÎflHÎÎ.
(7) K›Îfi - K›Îfi “±Ëo ⁄˛õ΄V‹” ±ı T≤ÏkÎ ’˛‰ÎË ±¬_Õ
‹Î›Î‹› ω¿Îflfi _ F›Î_ ‹Ò I ›Î˝ Ï ÿ fi ⁄_ Õ (19/15)
±◊ν÷˚ - K›Îfi ±ıÀ·ı ±Ëo ⁄˛èÎ΄V‹ - Ë_ ⁄˛õ »\_. lÌ√v ‹¬◊Ì
‹ËΉÎ@› ÷k‰‹ÏÁ - ÷÷˚-I‰‹˚ ±ÏÁfiı ¤Î√-I›Î√ ·ZÎHÎÎ ¶ÎflÎ Á‹∞,
÷÷˚ ±fiı I‰‹˚ Á‹Îfi ÷k‰˘fiı ±ÎI‹ÁÎ÷ ¿flÌ (…\±˘ √.·Ì. ±K›Î›-
17), ±ı ⁄˛õ Ë_ … »\_ ±ı‰Ì Ï«kÎT≤ÏkÎfi_ ±¬_Õ ’˛‰ÎËw’ı Á÷÷ ‰Ëı÷Î
flËı‰_ ÷ı K›Îfi. ±ıÀ·ı ¿ı hÎÌ›˘√fiÌ K›ÎfifiÌ ±Î ω¤Î‰fi΋Î_ K›Îfi „V◊fl
¿fl‰Î ‹ÎÀı ¤√‰ÎfifiÌ ¿˘¥¿fiı ¿˘¥ ‹ÒÏ÷˝-V‰w’fiÎ ‹Î›Î‹› ω¿Îflfi_ ⁄_Õ-
÷˘ŒÎfi fi◊Ì. K›ı› V‰w’ı ‹ÒÏ÷˝fiÌ ±◊‰Î V‰w’ ‹ÒÏ÷˝fiÌ ¿S’fiÎ ¿fl‰Î …÷Î_
±ı ’ÒÏ÷˝ ‹Î›Î‹› ω¿Îfl ˢ‰Îfiı ¿ÎflHÎı ¿¥ ‹ÒÏ÷˝fi_ ¿›_ V‰w’ K›Î‰_ ±ı ’˛ë
◊÷Î_ ¤Îflı ⁄¬Õ…_÷fl ◊Λ. ±ı‹Î_◊Ì ⁄«‰Î ‹ÎÀı ‘ÎflHÎÎ ‹ÎflÌ ¤Ì÷fl flËı·Î
⁄˛õfiÌ ÁÎ◊ı ±ı¿ÎI‹¿÷Î-±Ï¤Lfi÷ÎfiÎ ±¬_Õ T≤ÏkÎ ’˛‰ÎË V‰w’ Á‹…‰Ì.
(8) Á‹ÎÏ‘ - ±iÎÎfiı “Ë_ ÿıË »\”_ ‹Îfiı ±¬_Õ …ı‹,
ÏfiÏç÷ ‹Îfiı “⁄˛õ Ë_ ±ı¿ ’flÎI‹Î” ÷ı‹...
ÿı Ë ÎI‹I‰ ËÃı ÁË ’fl‹ÎI‹I‰ Á „ V◊fl
◊αı ÏfiÏç÷ iÎÎfi◊Ì ±ı … Á‹ÎÏ‘ ‘Ìfl ! (19/16-17)
±◊ν÷˚ - Á‹ÎÏ‘fiÌ ’fl_’flÎ√÷ …ÏÀ·÷Î (Complexity)fiı
⁄Î…\±ı flάÌ, lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı ±ËŸ ÏÂZÎHÎÂÎVhÎfiÎ ÏÁ©Î_÷˘fi˘ μ’›˘√
¿›˘˝ »ı. ÏÂZÎHÎÂÎVhÎfiÎ ⁄ı ÏÁ©Î_÷˘ »ı —
(1) iÎÎ÷ ’fl◊Ì ±iÎÎ÷ ’fl …‰ _ (From known to
unknown)
(2) Áfl‚ ’fl◊Ì ¿ÏÃ’fl ’fl …‰_ (From simple to
complex)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 164 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
‹ÎHÎÁ˘ ‹Îfiı ÷˘ »ı …, ’˘÷Îfiı “Ë_ ÿıË »\_” ±ı‰_ ‹Îfiı »ı; ±fiı ±ı
‹ÎL›÷Î ±¬_Õ-±÷ÒÀ »ı. ±Î ‹ÎL›÷Î ±iÎÎfi »ı. ±iÎÎfi‰Â ‹ÎHÎÁ CÎb_
‹Îfi÷˘ ˢ› »ı. ±ı ±iÎÎfi ÿÒfl ¿flÌ, Á‹∞, ÏfiÏç÷’HÎı (with
certainty) ¬Î÷flÌ’Ò‰˝¿ “Ë_ ±ı¿ ’fl‹ÎI‹Î ⁄˛õ »\_” ‹Îfiı ÷˘ ±ı
±P›ÎÁ◊Ì ‹fiW›fi_ “ÿıËÎI‹I‰” - ÿıËfiı-ÂflÌflfiı ±ÎI‹Î ‹ÎfiÌ ·ı‰Î’b_
ËÀı-ÿÒfl ◊Λ, ±ı ÿÒfl ◊÷Î_ ÏfiÏç÷ iÎÎfi◊Ì (Certitude) ’fl‹ÎI‹I‰
„V◊fl ◊¥ Ω› ±ıfi_ fi΋ Á‹ÎÏ‘.
±Î ◊›˘ lÌ ±‰‘Ò÷ ’˛Ï÷’ÎÏÿ÷ hÎÌ›˘√. Ωı ÷fiı ›˘√-ÁΑfiÎfiÌ
¥E»Î ˢ› ÷˘ ÷_ ±Î hÎÌ›˘√ ¿fl.
Ωı ÷Îflı ›˘√ ⁄Î…\_ fi ‰‚‰_ ˢ› ±fiı ÷fiı ¤˘√ ¤˘√‰‰Î◊Ì ¥E»Î
ˢ› ÷˘ ÷_ ±ÎI‹-Á˙A›, V‰ÎI‹¤˘√ ¤˘√‰.
lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷ ¿‹˝¿Î_Õ ±K›Î›-58‹Î_ lÌ fiflfiÎflΛHÎ
±ÎA›Îfi‹Î_ ±ÎI‹Á˙A›-V‰ÎI‹¤˘√fiÌ Ï‰¤Î‰fiÎ ±fiı ÏÁ©Î_÷fi_ Á’ıflı
ωÂÿ Ïfiw’HÎ ◊›_ »ı. √_‘‹Îÿfi ’fl ¥Lƒı ‹˘¿·ı·Î_ ¿Î‹ ±ÎÏÿ
±MÁflÎ√HÎfiÎ_ √Îfi, L≤I›, ±_√«ıWÀÎ, ‰√ıflı μtÌ’fi˘ lÌ fiflfiÎflΛHÎfiÌ
V‰ÎI‹V◊ „V◊Ï÷fiı ¿ÂÌ ±Áfl ’ˢӫÎÕÌ Â¿÷Î_ fi◊Ì. …ıfiı ±ÎI‹Á˙A›fi˘
ωÂ© ±fi¤‰ ◊¥ √›˘ »ı; ÷ıfiı -
¿flÌ π„Lƒ›˘ ‰Â ⁄‘Ì ›˘√Îfi·◊Ì ΩHÎ,
iÎÎfi ⁄‚ı V‰ÎI‹V◊ …ı ÷ıfiı Â_ ±Î √Îfi ?
»˘ÕÌ Á‰˝√H΢ ÷◊Î ◊›˘ √HÎÎÏ÷√ …ıË
iÎÎfi’ÒHν ‰ˆflÎB›◊Ì ±«· MËÎÕ Á‹ ±ıË.
flΫıfiÎ Â¤ ÂOÿ◊Ì ±’ÂOÿ˘◊Ì ÷ı‹
¤ıÿαı fiÎ ±_÷flı Â¤ÎÏ÷√ ±ı ±ı‹
√Ì÷L≤I›ÎÏÿ¿ ◊¿Ì Ëfl¬Î±ı Â_ ±Î‹ ?
’Õı ¿Î‹’_¿ı Â_ ±ı iÎÎfiÌ ±ÎI‹Îfl΋ ?
(√.·Ì. 58-17, 18, 19, 20)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 165 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±◊ν÷˚ …ı ±ÎI‹Îfl΋ »ı; …ıHÎı hÎÌ›˘√ ÁΑÌfiı ±ı ›˘√Îfi·◊Ì

≥„Lƒ›˘ ‰Â ¿flÌ »ı; …ı iÎÎfifiÎ ⁄‚◊Ì V‰ÎI‹‹Î_ „V◊fl »ı, …ı ⁄‘Î
√HÎ ÁI‰, fl…Á, ÷‹Á »˘ÕÌ √H΢◊Ì ’fl ◊¥ √›Î »ı, …ı iÎÎfi’ÒHν
‰ˆflÎB›◊Ì, ±ıÀ·ı ¿ı ‹ÎhÎ V‹ÂÎfi ‰ˆflÎB›◊Ì fiËŸ ’fl_÷ iÎÎfi ◊‰Î◊Ì
…ıfiÌ ¤Ì÷fl‹Î_ ‰ˆflÎB›fi˘ μÿ› ◊›˘ »ı ÷◊Î ÷ı … ¿ÎflHÎı …ı±˘ ‹fi-
ÂflÌfl ±fiı ¥„Lƒ›˘◊Ì ’ËÎÕfiÎ …ı‰Î fiyfl ◊¥ √›Î »ı. fi◊Ì ÁÎflÎ
ÂOÿ˘-’˛Â_ÁÎ◊Ì ±Î¿Êν¥ ’˘÷ÎfiÌ ‰ÎË ‰ÎË‹Î_ flΫ÷Î ¿ı fi◊Ì ÷˘
±’‹Îfi…fi¿ ÂOÿ˘ ÁÎ_¤‚Ì ¤ıÿÎ÷Î-ÿÒ¤Î÷Î ¿ÎflHÎ ¿ı ÷ı Â¤-±Â¤
⁄_fiı◊Ì ’fl ◊¥ √›Î »ı. ±ıfiı ’»Ì ÿL›‰Ì √Ì÷L≤I› ‰√ıflı ËÊν‰Ì
¿÷Î_ fi◊Ì - fl‹ÎÕÌ Â¿÷Î_ fi◊Ì ±fiı ±ı ±ÎI‹Îfl΋ ¿Î‹-w’Ì ¿Îÿ‰‹Î_
’Õ÷Î fi◊Ì. ¿Î‹fiÎ ’˛¤Î‰◊Ì ‹ÎHÎÁfiÎ ‹fi‹Î_ ¤ÒÏ‹, ƒT› ±fiı ôÎÌ
‹ÎÀıfiÌ ‰ÎÁfiÎ ’˛√Àı »ı. ±ı ‰ÎÁfiÎ -
◊Λ ¿Ú’Î √vÿı‰fiÌ ⁄«ı ÷˘ … fifl ÷ı‹... (26)
’˛◊‹ M≤J‰ÌfiÌ ‰ÎÁfiÎ - ±Î M·˘À ·Ì‘˘ - ’ı·˘ N·ıÀ ·ı‰˘ »ı ±ı
‰ÎÁfiÎ fiWÀ ◊Λ. ’»Ì ±ıfiı ‹ÎÀıfiÌ ‘fiI≤WHÎÎ fiWÀ ◊Λ ’»Ì »ı‰Àı ôÎÌ
¿Î‹fiÎ fiWÀ ◊÷Î_... ◊Λ ¤@÷ Ïfi‹Î˝fi (27) ¤@÷ Ïfi‹Î˝fi-‹ÎfifiÌ
±’ıZÎÎflÏË÷ ◊Λ.
◊÷Î_ fiWÀ hÎHÎı ÷◊Î ‘L› ‹ ‹  Z Î ÷ı Ë
fiΫı ⁄˛õ’ÿı ±ËÎ ¿ı‰‚ ÏfiÏflE» …ıË (28)
‰ÎÁfiÎ ZΛ F›Î_ Á‘Ì ◊›˘ fi ‹Ò‚ı ΩHÎ,
ÿÒfl ⁄˛õ’ÿ I›Î_ Á‘Ì Ïfi盋fi‹Î_ ‹Îfi (29)
…÷Î_ ‰ÎÁfiÎ ‹Ò‚◊Ì ◊Λ ⁄˛õωÿ ÷ıË
Á‹ÿÂa ·˘¿hΛı ±ı ¿ Î϶÷Ì› ±ı Ë ... (30)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 166 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±Î‰Î Á‹ÿÂa ⁄˛õωÿfi_ ±ÎI‹Á˙A› ±ıÀ·ı -

V‰ÎI‹w’ ¤√‰Îfifiı Ωı › ˘ …ı H Îı ±ı ‹
Á‹ÿÂa ±ı Á‰˝◊Î V‰ÎI‹ÏfiWà fifl ÷ı‹. (41)
flÎ√¶ı Ê fi ±ı Ë fiı ±ı … Á‰˝ Ïfi‘ν fl ,
ÿı¬ı V‰ÎI‹Î‹Î_ ⁄‘_ V‰ÎI‹ Á‰˝‹Î_ ÁÎfl. (42)
±Î‰_ ±ÎI‹Á˙A›-V‰ÎI‹¤˘√ V‰Î›kÎ - ’˘÷Îfiı ±‘Ìfi »ı. ±ı
Á¬¤˘√ ’flΛkÎ ⁄ÌΩ ’fl ±Î‘ÎÏfl÷ fi◊Ì. ’IfiÌ Á¬Ì ¿flı, ‘fi Á¬Ì
¿flı ±ı‰_ fi◊Ì ±ı Á¬ ÂÎr÷-ÏfiI› »ı; ±ı ’˛ÎM÷ ◊›Î ’»Ì, ‘fl÷Ì¿o’
¿ı ⁄Ì∞ flÌ÷ı fiWÀ ◊Λ ÷ı‰_ fiΉ_÷ fi◊Ì. ±ı ’Òflı’ÒflÌ I≤„M÷ - Á_÷˘Ê
±Î’fiÎv_; ±ı¿‰Îfl ‹Y›Î ’»Ì ⁄Ì∞‰Îfl ‹ı‚‰‰Î’b_ flËı … fiËŸ ±ı‰_
»ı. ±ı‰˘ ›˘√ ±fiı ¤˘√ ’˛ÎM÷ ¿fl‰Î ‹ÎÀı Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_
V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 47 ––
Á_√Ï÷ - ±Î ⁄‘Ì T›◊˝ ÷ α˘ Á‹∞ ÿÎÁ¤Î‰ı lÌ hÎÌÂ-
lÌ ËÏflfiÎ_ ÂflHÎı …‰Îfi˘ ‹Î√˝ «Ÿ‘ı »ı —
∑§ÊÿÙ ◊ÊÿÊ ◊Ù„U „UÃÈp ◊Í…U
ŸÙ SflÊÿûÊÊ flÁ@∑§ÊsÔÔU ãÃ∑§Ê‹ –
∞fl¢ øûÊàSflë¿UÿÊ ŸÊåÿ¸Ã Á∑¢§
òÊˇÊSÿÊæ˜Uœ˝˜ÿٌʸ‚÷ÊflŸ ◊Í…U H 48 H
ÂOÿÎ◊˝ — ∑§ÊÿÙ◊ÊÿÊ - ∑§Êÿ— ◊ÊÿÊ - ¿Î›ÎfiÌ ‹Î›Î, ◊Ù„U „UÃÈp -◊Ù„U
„UÃÈ— ø - ‹˘Ëfi˘ Ëı÷ - ‹˘ËfiÎ_ ¿ÎflHÎw’ (»ı), ◊Í…U - Ëı ‹Òœ, Ÿ - (‰‚Ì)
fi◊Ì, SflÊÿûÊÊ - ’˘÷Îfiı ±‘Ìfi, flÁ@∑§Ê - (±ı ¿Î›Î) »ı÷flfiÎflÌ-ÿ√˘ ÿıfiÎflÌ,
sÔãÃ∑§Ê‹ - ±_÷¿Î‚ı, ∞fl¢ øûÊàSflë¿UÿÊ - øØ-ÃØ-Sflë¿UÿÊ - Ωı ±ı‹ …
ˢ› ÷˘ ÷ı V‰ıE»Î±ı, ŸÊåÿ¸Ã - Ÿ •åÿ¸Ã - ±’˝HÎ ¿fl÷˘ fi◊Ì, Á∑§◊˜ - ¿Î_,
ÂÎfiı, òÊË‡Ê SÿÊ昜˝˜ÿٌʸ‚÷ÊflŸ - òÊˇÊSÿ-•æ˜Uœ˝˜ÿÙ— ŒÊ‚÷ÊflŸ - ÿÎÁ¤Î‰ı
hÎÌ - lÌ ËÏflfiÎ_ ’ÿı - «flH΋Î_, ◊Í…U - ‹Ò¬Î˝. ––48––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 167 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¬flı ¿Î› ±Î ‹˘ËËı÷ ÁÿÎ flı
fi flı” ËÎ◊‹Î_ ÿı ÿ√˘ ±_÷¿Î‚ı,
»÷Î_ ±ı‹ ±’ı˝ fi ’˘÷ı ◊¥ ¿Î_
’ÿı ÿÎÁ¤Î‰ı ËÏflfiÎ … ‹Ò¬Î˝. –– 48 ––
ω‰flHÎ - ∞‰ ±fiÎÏÿ¿Î‚◊Ì ¿Î›Î-ÂflÌflfiÌ ‹Î›Î‹Î_ ·’ÀΛ˘ »ı.
±ı ‹Î›Îfiı ¿ÎflHÎı … ·¬«˘flÎÂÌfiÎ Œıfl΋Î_ ±fiı¿ ›˘Ïfi±˘‹Î_ ÷ıHÎı ±fiı¿
¿Î›Î-ÂflÌfl ‘ÎflHÎ ¿fl‰Î_ ’Õı »ı. ‹ÎHÎÁfiı ‹Òœ ⁄fiΉfiÎflÌ ‹˘Ëfi_ ‹Ò‚
¿ÎflHÎ ÷ıfiÌ ±Î ¿Î›ÎfiÌ ‹Î›Î »ı. Á_V¿Ú÷ f·˘¿‹Î_ ‹Òœ Á_⁄˘‘fi ’Ëı·Ì
±fiı «˘◊Ì ’_„@÷‹Î_ ⁄ı ‰Îfl ÷◊Î √…flÎ÷Ì f·˘¿‹Î_ ‹Òœ ‹ÎÀıfi˘ fiyfl
√…flÎ÷Ì ÂOÿ ‹Ò¬Î˝ ’˛›˘Ω›˘ »ı. ±Î ¿Î›Î V‰Î›kÎ - ËÎ◊‹Î_ flËıfiÎflÌ
fi◊Ì, ‰_Ï«¿Î-ÿ√˘ ÿıfiÎflÌ »ı, ÷ı◊Ì ±ı¿ ¤…fi‹Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı —
ÕÎ_«_ Â_ ÿ’˝HÎ ÿı¬ı flı, ‹Òfl¬ ’˛ÎHÎÌ
ΩÂı ±ı¿ Ïÿfi …‹ ŒÎ_ÁÌ flı, ‹Òfl¬ ’˛ÎHÎÌ. (±.±Î. M≤. 65)
¿Î›ÎfiÌ ‹Î›Î‹Î_ ŒÁΛı·˘ ‹ÎHÎÁ ¿Î›Îfiı ÂHÎ√Îfl‰Î‹Î_ ’˘÷ı ¿ı‰˘
Á_ÿfl-ÁÕ˘‚ »ı; ±ı Ωı¥ Ωı¥fiı ±ıfiÎ ’fl ‹˘ËÌ ’Õı »ı, ’HÎ »ı‰À Á‘Ì
÷ıfiı ¬⁄fl fi◊Ì ’Õ÷Ì ¿ı,
√˘v_ √·Î⁄Ì ÷Îv_ ‹¬Õ<_, ËÎ «Î_ÿ …ı‰_
ZÎH΋Î_ ¿fl‹Î¥ ΩÂı flı !... ‹Ò fl ¬. 2.
¿Î›Î ±Î ¿˘‹‚ ÷ÎflÌ, «Î_ÿfiÌ ‹Î›ı ¿fl‹ÎHÎÌ
Ï«÷Îfi‚ ¤Õ ¤Õ ⁄‚Âı flı . .. ‹Ò fl ¬. 3.
(±.±Î. M≤.65)
±Î Á_ÿfl «Ëıfl˘ ¿fl‹Î¥ …fiÎfl˘ »ı; ±Î ¿˘‹‚ ¿Î›Î Ï«÷ÎfiÌ
±„Bfi‹Î_ ¤Õ ¤Õ ⁄‚‰ÎfiÌ »ı; ±_÷¿Î‚ı ±ı ÏfiÏç÷’HÎı ÿ√˘ ÿı‰ÎfiÌ …
»ı. ±Î ‰ÎV÷ω¿÷Î … »ı. Ωı ±Î … ‰ÎV÷ω¿÷Πˢ›, Ωı ±Î‹ … ◊‰Îfi_
ˢ›, ‹ÎHÎÁı ±ÏfiE»Î±ı ±ı¿ Ïÿ‰Á ±Î ¿Î›Î ±„Bfifiı ±’˝HÎ ¿fl‰ÎfiÌ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 168 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ˢ› ÷˘ ±˘ ‹Ò¬Î˝ ÷_ ÷ı ¿Î›Î ±Î…ı V‰ıE»Î±ı Q≤I›fiÌ ±Ïfi‰Î›˝÷Î◊Ì fiËŸ,
fl˘√fiÌ ·Î«Îfl◊Ì fiËŸ, ’HÎ ’ÒflÌ Á¤Îfi÷Î◊Ì, ’Òfl’ı flÒ Ì V‰ıE»Î◊Ì ¤√‰Îfi
hÎÌÂ- lÌ ËÏflfi_ ÂflHÎ ·¥ ÿÎÁ ¤Î‰ı ÷ÎflÌ ±Î ¿Î›Î ÷ı‹fiÎ «flHο‹‚‹Î_
±’˝HÎ ¿ı‹ fi◊Ì ¿fl÷˘ ? ±ı‰˘ ±Îç›˝›@÷ ’˛ë ’Ò»˚›˘ »ı.
ÿÎÁ¤Î‰ f·˘¿-47‹Î_ Ïfiw’Ï÷ hÎÌ›˘√fi_ … ’ÏflHÎ΋ »ı. ÷ı◊Ì
’Ùœ◊ÊÁ‹∑§Ê‹Î_ ¿èÎ_ »ı —
Œ„U÷ÊflŸ ŒÊ‚àfl¢ ¡Ëfl÷ÊflŸ øÊ¢‡ÊÃÊ –
•Êà◊÷ÊflŸ sÔÔU ∑§àflÁ◊àÿ·Ê ¬⁄U◊ÊÕ¸ÃÊ H ’Ù.◊Ê. 49 H
±◊ν÷˚ -
ÿıˤΉ◊Ì ÿÎÁ÷Î, ∞‰¤Î‰◊Ì ±_Â
±ÎI‹¤Î‰◊Ì ±ı¿÷Î, ’fl‹ ÁI› ±ı ËoÁ ! ⁄˘.‹Î. 49.
±◊ν÷˚ - ÿıˤΉ - ±Î wÕÌ-w’Î‚Ì ¿Î›Îfi˘ ‹˘Ë »˘ÕÌ, ±ı
¤√‰Îfi hÎÌÂfiÌ ÿÎÁ »ı; ±ı‹fiÌ Áı‰Î‹Î_ μ’›˘√‹Î_ ±Î‰ı »ı; ’˛¤fi  ı ±Î
¿Î›Îfi˘ …ı flÌ÷ı μ’›˘√ ¿fl‰˘ ˢ› ÷ı flÌ÷ı ¿flı Ë_ -
¿ÎWà ◊¥ ’ΉÕÌ ’Î_‰fiÌ ÷… ⁄fi_
Q≤ÿ˚ ⁄fiÌ ¿ı ¿Î‚Î ’¬Î‚_
ÿıË ⁄Î‚Ì ⁄fi_ ¤V‹ ¤ÌÏ÷ËflÎ
±_√ ’fl Ωı ‘flı ÷_ ¿Ú’΂_... 3
‹ÎflÌ ¿Î›Î lÌfiÎ_ «flH΢fiÌ ¿ÎWà ◊¥ ’ΉÕÌ ⁄fi_, ‹ÎÀÌ ◊¥
±ı‹fiÎ_ ‰Î‚ ‘˘™, ÿıË ⁄΂Ìfiı - …ı ±ı¿ Ïÿ‰Á ÷˘ ⁄‚‰Îfi˘ … »ı -
¤‰¤› ¤√ÎÕfiÎfl ‹ÎÀı ¤V‹ ⁄fi_ -
Q≤√ ◊¥ T›Î‘◊Ì ÿıË ‰Ÿ‘Ή_ ±Î
±„…fi ◊¥ ⁄ıÁ‰Î ¿Î‹ ·Î√_,
rÎfi ◊¥ ‹_Ïÿflı ÏfiI› «˘¿Ì ¿v_
ÿflÁ ωHÎ ±Îfi fi‰ ¿Î_¥ ‹Î√_.
(μ.’˛Î. M≤. 15-16)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 169 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ÿflı¿ ›˘Ïfi‹Î_ ∞‰fiı ¿Î›ÎfiÌ ‹Î›Î ÷˘ »ı …, Q≤√ ’Îfl‘Ìfiı Ωı¥fiı

∞‰ ⁄«Î‰‰Î ’‰fi‰ı√ı ÿ˘Õı »ı; ’HÎ ±ı … ∞‰ ‹fiW›…L‹ı, Q≤√ ◊¥,
’Îfl‘Ì◊Ì ÿıË ‰Ÿ‘ΉÌ, ±∞fi ◊¥, ’˛¤ ±Î’fiı ⁄ıÁ‰Î ¿Î‹ ·Î√_. Ë_
rÎfi ›˘Ïfi‹Î_ …¥ ±Î’fiÎ ‹_Ïÿflı «˘¿Ì ¿v_, ‹fiı fl˘…-ÏfiI› ±Î’fiÎ_
ÿ½fifi˘ ·Î¤ ‹‚ı ±ı … ≥E»Î »ı. ±ÎÂÎ »ı. ±Î ÿÎÁ¤Î‰ »ı. ‹Òœ ÷_
ÿÎÁ¤Î‰ı ÷ÎflÌ ¿Î›Î lÌfiÎ_ «flHο‹‚‹Î_ ±’˝HÎ ¿ı‹ fi◊Ì ¿fl÷˘ ?
⁄˘‘‹ÎÏ·¿ÎfiÎ μ@÷ f·˘¿fiÎ ’ÒF›ḻı ¿flı·Î Á‹f·˘¿Ì ±fi‰Îÿ‹Î_
ËoÁfiı μtıÂÌfiı ¿èÎ_ »ı. „¢U‚ ±ı … ‚Ù˘U„U◊˜ - ‚— •„U◊˜ - ±ı Ë_ … »\_.
‹fiW›fiÎ hÎHÎ ¤Î‰ »ı. Á΋ÎL› T›‰ËÎfl¿Î‚ı ÿıˤΉ »ı. ÂflÌfl »ı ÷˘
¬v_ …. ±ıfi_ … fi΋ ’ÎÕı·_ »ı. ÂflÌflfiı ’˘÷Îfi_ ’˛ÎflO‘ »ı. ±ı ’˛ÎflO‘
¤˘√‰ı »ı. ⁄ÌΩı ¤Î‰ ±ı … ¡Ëfl÷Êfl »ı. ¤√‰Îfi √Ì÷΋Î_ ¿Ëı »ı -
◊◊ÒflÊ¢‡ÊÙ ¡Ëfl‹Ù∑§ ¡Ëfl÷Í× ‚ŸÊß— ±◊ν÷˚ ±…\˝fi ±Î ∞‰V≤„WÀ‹Î_ ‹Îfl˘
(’fl‹ÎI‹Îfi˘) ±_ ¡Ëfl÷Íà - ∞‰w’ ◊›ı·˘ »ı; ±ıÀ·ı ¿ı V‰w’÷—
’˛ÎHÎÌ‹ÎhÎ, fiÎfi΋Î_ fiÎfiÎ …_÷◊Ì ‹Î_ÕÌ ‹˘À΋Î_ ‹˘À<_ ωÂ΂¿Î› ’˛ÎHÎÌ
(ÕΛfi˘Á˘fl) Á‘Ì ⁄‘Î … ¥rfl V‰w’ … »ı. F›Îflı hÎÌΩı ¤Î‰ »ı.
±ÎI‹¤Î‰ ±ıÀ·ı ¿ı ±ÎI‹ÎfiÎ V‰w’ı ⁄‘Î … ¤@÷ ±fiı ¤√‰Îfi ±ı¿
… Á˘ÕË‹˚ »ı. Áÿ˚√v ¤√‰Îfi lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷ ±fiı ±ı¿ Á΋ÎL› ÿÎ∞
¿ı √_√Î …ı‰Î ¤@÷fi˘ ±ÎI‹Î ±ı¿ … »ı. ‹ÎHÎÁı ¤„@÷ ¶ÎflÎ - rÎÁı
rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¶ÎflÎ ±Î hÎHÎı› ¤Î‰fiÌ ’˛÷ÌÏ÷ (Realization)
±ËŸ ±Î …L‹ı … ¿fl‰ÎfiÌ »ı.
±ı hÎHÎ ¤Î‰‹Î_fiÎ ’˛◊‹ ÿÎÁ¤Î‰fiÌ ’˛÷ÌÏ÷ (¬Î÷flÌ -
Realization) ¿ı‰Ì flÌ÷ı ¿fl‰Ì ? ±ı ±ËŸ lÌ ±‰‘Ò÷∞ Â̬‰ı »ı.
±Î ’˛÷ÌÏ÷ ±ı‹ ±ı¿ {ÎÀ¿ı fiËŸ_ ◊Λ, ±ı øÏ‹¿ flÌ÷ı … ◊Λ.
ËÎ... ·Î«ÎflÌfi˘ ‹Î›˘˝ ‹ÎHÎÁ fi˘¿fl ¿ı √·Î‹ ±ı¿ {ÎÀ¿ı ◊¥ Ω› ±ı‹
⁄fiı, ’HÎ ÿÎÁ¤Î‰ ±ı fi‰‘Τ„@÷fi˘ ±ı¿ ’˛¿Îfl F›Îflı √·Î‹Ì
(Slavery) ‹ÎHÎÁfiÎ ’Î’Ì ’ıÀfi˘ ¬ÎÕ˘ ’Òfl‰Î ‹ÎÀıfiÌ ±I›_÷ ÿ›fiÌ›

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 170 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±ı‰Ì ·Î«ÎflÌfi_ V‰w’ »ı. ±·⁄kÎ, lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı ±ı¿ ¤…fi‹Î_ -

““ÿkÎÎ∞ !” ‹ˆÓ ÷˘ ÷ıfl˘ ÏË ±ı¿ √·Î‹”” (±.±Î.M≤.34) √·Î‹ ÂOÿ
ÿÎÁfiÎ ’›Î˝› ÷flÌ¿ı ’˛›˘F›˘ »ı, ±ı …\ÿÌ ‰Î÷ »ı. ±ËŸ ±Î f·˘¿‹Î_
ÿÎÁ¤Î‰ ¿ı‚‰‰ÎfiÌ øÏ‹¿-Á˘’Îfi⁄© flÌ÷ ⁄÷Î‰Ì »ı —-
(1) ’˛◊‹ ÷˘ ‹fiı ‹‚ı·Ì ±Î ¿Î›Î fiflÌ ‹Î›Î »ı. ±ıÀ·ı ¿ı ±ı
Á÷÷ ’Ïfl‰÷˝fiÂÌ· »ı. flÎ÷ı ÁÒ÷Πˢ I›Îflı ÷ÎΩ‹ÎΩ, e·√·Î⁄Ì Ë˘
fiı Á‰Îflı ∂Ã÷Î_ … μ’flÎμ’flÌ ’Î_«-ÁÎ÷ {ÎÕÎ ◊¥ Ω› ÷˘ ÕΫ_ Ωı‰_›
fiÎ √‹ı ±ı‰_ ◊¥ Ω›. ‰ÌÁ ‰Ê˝fiÎ Ë÷Î I›Îflı Ï√flfiÎfl ÿ˘ÕÌfiı «ÕÌ …÷Î
Ë÷Î ±fiı ±Î…ı ÏÁkÎıfl ‰Êı˝ - ¨⁄flÎ ÷˘ Õ<_√flÎ ◊›Î fiı ’Îÿfl ◊›Î
’flÿıÂ. ’Ëı·Î ÷⁄yı ±Î ’˛÷ÌÏ÷ ◊‰Ì Ωı¥±ı.
(2) ⁄ÌΩ ÷⁄yı ±Î ¿Î› ‹˘Ëfi˘ Ëı÷ »ı; ±Î ‰Î÷fiÌ ¬Î÷flÌ
◊‰Ì Ωı¥±ı. ‹ÎHÎÁ ’˘÷ı ’˘÷ÎfiÎ ÂflÌflfiÎ ‹˘Ë‹Î_ ’ÕÌ Ω› »ı. ÂflÌflfi˘
‹˘Ë ¿ı‰˘ ˢ› ? ±ı ‹˘Ë‹Î_ ’Õı·Î ‹ÎHÎÁfiÌ ‹fi˘T≤ÏkÎ ¿ı‰Ì ˢ› ±ı Ωı‰_
ˢ› ÷˘ - (1) ¿‰Ìf‰fl lÌ ÿ·’÷fl΋ ÕÎèÎΤΥ ωflÏ«÷ Ï‹J›ÎϤ‹Îfi
fiÎÀ¿fiÎ ∞‰fl΋ ¤| fi΋fiÎ_ ’ÎhÎfiı Ωı‰_. ±ı ‹ËΛ ’Î_ÁÃ-ÏÁkÎıfl
‰Êı˝ ’flHΉΠ‹ÎÀı ŒÎ_ŒÎ_ ‹Îfl÷Î Ë÷Î, fl÷Î_‘‚Î Ë÷Î fiı »÷Î_› ¬Ò⁄ ›‰Îfi
⁄‘_ … Ωı¥ ¿÷Πˢ‰ÎfiÎ Ï‹J›Î ÿıËÎϤ‹Îfi◊Ì ’ÌÕÎ÷Î Ë÷Î. (2) ±_√∞ ı˛
fiÎÀu¿Îfl - fi‰·¿◊οÎfl Á‰Î*Ï÷Á ωflÏ«÷ Õ˘fi @‰Ì¿{˘À fi‰·¿◊΋Î_
±ı Õ˘fi @‰Ì¿{˘ÀfiÎ ¿Î›ÎfiÎ ‹˘ËfiÌ ‰Î÷ ±ËŸ ωʛÎ_÷flfiÎ Õflfiı ¿ÎflHÎı
¿flÌ Â¿Î› ÷ı‹ fi◊Ì. ¿Î›ÎfiÎ ‹˘Ë‹Î_ ’Õı·Î ±Î…fiÎ_ ôÎÌ-’vÊ˘ Á˙Óÿ›˝
’˛ÁΑfi˘fi˘ μ’›˘√ ¿flı ÷˘ ÷ı ÃÌ¿ ’HÎ ›˙‰fi À¿Î‰Ì flά‰Î ‹ÎÀı ‰Ì›Î√˛Î
fi΋fiÌ ÿ‰Î, ±‰V◊Îfiı ¿ÎflHÎı ¿<ÿfl÷Ì flÌ÷ı ±Î¿Ê˝HÎ √‹Î‰Ì ⁄ıÃı·Î_
ÂflÌflfiÎ ±_√-μ’Î_√fiı fi‰›˙‰fi ⁄ZΉΠ‹ÎÀı M·Î„VÀ¿ Á…˝flÌ, ¬flÌ
’Õ÷Î ‰Î‚ ‹ÎÀı Ëıfl ÀˇÎLÁM·ÎLÀıÂfi …ı‰Î ¿ÌÏ‹›Îfi˘ ±ÎÂfl˘ ·ı »ı.
ÂflÌflfiı ’˛ÎflO‘ »ı. ±ı ±ıfi_ ’˛ÎflO‘ ¤˘√‰ı »ı. ¥„Lƒ›˘ ÏÂÏ◊· ◊÷Î_ ◊÷Î_
±ı¿ÿ‹ fi¿Î‹Ì ◊¥ Ω›.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 171 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(3) ±Î ÂflÌfl @›Îflı› ¿˘¥fiÎ ËÎ◊‹Î_ flËı÷_ fi◊Ì, ±_÷ı ±ı ÿ√˘
ÿı »ı. ±Î_¬˘ Ωı‰Îfi,_ ¿Îfi ÁÎ_¤‚‰Îfi,_ ’√ «Î·‰Îfi_ ⁄_‘ ¿flı »ı, ±ı hÎÌ∞
’˛÷ÌÏ÷ »ı.
(4) ±ı¿ ÷⁄y˘ ±ı‰˘ ±Î‰ı ¿ı F›Îflı, fi»^À¿ı ±Î ÂflÌfl ¿˘¥fiı
Á˘Ó’Ì ÿı‰_ ’Õı. ±Î «˘◊Ì ’˛÷ÌÏ÷ »ı. ¿˘¥¿ ËÎ◊ {ηÌfiı ∂¤Î ¿flı, ¿˘¥¿
VÀˇı«fl‹Î_ fiάÌfiı ·¥ Ω›, ÕÎ"@Àfl˘, fiÁ˘˝ ÂflÌflfiı √‹ı ÷ı‹ ¿Î’ı, «Ìflı,
ÀÎ_¿Î ·ı. ˉı ⁄‘_ ±ı‹fiÎ ËÎ◊‹Î_.
Ωı ±Î‹ … ◊÷_ ˢ›, ±fiı ‹Òœ ! Ωı ÷Îv_ ’HÎ ±ı‹ … ◊‰Îfi_
ˢ›, Ωı ÷Îflı ’HÎ ÷ÎflÌ ¿Î›Î ±ÏfiE»Î±ı fi»^À¿ı ±ı ÕÎ"@Àfl˘ ±fiı fiÁ˘˝fiı
ˉηı ¿fl‰ÎfiÌ Ë˘›, ÷˘ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ’˛ë ¿flı »ı -
Sflë¿UÿÊ ŒÊ‚÷ÊflŸ òÊˇÊSÿ •æ˜U œ˝˜ÿÙ— Á∑¢§ (∑§Õ¢) Ÿ •åÿ¸Ã ?
±◊ν÷˚ ±ı‹ »÷Î_ Ëı ‹Ò¬Î˝ ! ÷_ ’˘÷ı ◊¥fiı ÿÎÁ¤Î‰ı lÌ ËÏflfiÎ
’ÿı (÷ÎflÌ ¿Î›Î) ¿Î_ fi ±’ı˝ ? ÷˘ ±Î…ı …, ±I›Îflı … hÎ̤√‰ÎfilÌ
ËÏflfiÎ «flHÎı ÷ÎflÌ ±Î ¿Î›Î ¿ı‹ ±’˝HÎ fi◊Ì ¿fl÷Ì ÿı÷˘ ? ±ı‰Î ÁÒ«¿
±fiı ‹ÎÏ‹˝¿ ’˛ë◊Ì f·˘¿fi˘ ±_÷ ¿›˘˝ »ı. –– 48 ––
Á_√Ï÷ - fl˘√fiÎ ≥·Î… »ı, ±fiı fl˘… fi‰Î ¢‘Î÷Î Ω› »ı; ’HÎ
≥·Î… ±ı flZÎHÎ fi◊Ì, ˉı flZÎÎfi˘ ±◊˝ Á‹Ω‰ı »ı —-
•ÊÿÊSÿÁãà àflòÊŒÍÃÊ ÿ◊Sÿ
’Œ˜äflÊ ¬Ê‡ÊÒŸ¸ÃÈ∑§Ê◊Ê ÷flãÃ◊˜ –
∑§Ù flÊ ¬˝ÊÁáÊã◊ÙøÁÿcÿàÿ◊Ëèÿ—
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 49 H
ÂOÿÎ◊˝ — •ÊÿÊSÿÁãà - (•Ê+ÿÊ œÊÃÈ 2.5.5) - ±Î‰Âı, àflòÊ
- ÃÈ •òÊ - ±ËŸ … (⁄Ì…ı fiËŸ fiÎ ±◊˝‹Î_ ÃÈfi˘ ’˛›˘√ »ı), ŒÍÃÊ— -
ÿÒ÷˘, ÿ◊Sÿ - ›‹fiÎ, ’Œ˜äflÊ - ⁄Î_‘Ìfiı, ¬Ê‡Êҟø ∑È §Ê◊Ê - ¬Ê‡ÊÒ— - ’΢◊Ì,
ŸÃÈ∑§Ê◊Ê - ·¥ …‰ÎfiÌ ≥E»Î‰Î‚Î, ÷flãÃ◊˜ - ±Î’fiı, ∑§— - ¿˘HÎ,
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 172 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
flÊ - ±ıfiΠω¿S’ı, ¬˝ÊÁáÊŸ˜ - Ëı ’˛ÎHÎÌ ! ◊ÙøÁÿcÿÁà - (◊Èø˜ 10 √.μ.’.)
»˘ÕΉÂı, •◊Ëèÿ— - (•Œ‚˜ Á.’._ I≤. ⁄.‰.) - ±ı‹fiÎ◊Ì. ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi˚
÷_ rÎÁı rÎÁı ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 49 ––
…‰Î ·ı¥ ±Î‰ı ›ÿÎ Q≤I›ÿÒ÷
¿flÌ ⁄© ’ÎÂı ÷fiı ‹Òœ ËL÷ !
¿flı ¿˘HÎ flZÎÎ ÷ÿÎ ±ı◊Ì «ı÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 49 ––
ω‰flHÎ — ±Î ÂflÌflfiı ÷_ ’˘÷ı ◊¥fiı ¿ı‹ ¤√‰Îfi hÎÌÂfiÎ «flH΋Î_
Á‹Ï’˝÷ ¿flÌ ÿı÷˘ fi◊Ì ? ÷Îv_ ±Î ÂflÌfl fi »^À¿ı ÷Îflı »ı‰Àı ÕÎ"@Àfl˘fiı ÷˘
Á˘Ó’‰Îfi_ … »ı. fl˘√√˛V÷ ÂflÌflfiı ‹ÎÀı fl˘√fiÎ ≥·Î… »ı ±fiı fl˘… fi‰Î
¢‘Î÷Î Ω› »ı. ≥·Î… ±ı flZÎHÎ fi◊Ì, ¿ÎflHÎ ¿ı √‹ı ÷ı‰Î fl΋⁄ÎHÎ
≥·Î…fiÌ ±ı¿ ‹›Î˝ÿÎ »ı. ¿¥ ‹›Î˝ÿÎ ? ‹›Î˝ÿÎ ‹ÎHÎÁfiÎ ’˛ÎflO‘fiÌ »ı.
Q≤I› ’˛ÎflO‘fiı ±‘Ìfi »ı. Q≤I› ÏfiÏç÷ »ı. F›Îflı ›‹ÿÒ÷˘ ‹ÎHÎÁfiı - ÷ıfiÎ_
∞‰fiı ’ÎÂ◊Ì ⁄Î_‘Ì ·¥ …‰Î ‹ÎÀı ±Î‰ı I›Îflı ‹ÎHÎÁfiÌ flZÎÎ ¿˘HÎ ¿flÂı ?
÷fiı ›‹ÿÒ÷fiÎ ’΋Î_◊Ì ¿˘HÎ »˘ÕΉÂı ? ±ı ±Î f·˘¿fi˘ ‹ÎÏ‹˝¿ ’˛ë »ı.
Q≤I› Á΋ı ±Î‰Ìfiı ∂¤_ flËı I›Îflı ‹ÎHÎÁfiÎ ’˛ÎHÎfiÌ flZÎÎ ‹ÎÀı “‰ˆz”
±fiı “±˙Ê‘” ÿÂν‰÷_ Á¤ÎÏÊ÷ Á‹…‰Î …ı‰_ »ı —-
‡Ê⁄UË⁄U ¡¡¸⁄UË÷ÍÃ √ÿÊÁœª˝SÃ ∑§‹fl⁄U –
•ı·œ¢ ¡ÊqÔUÁfl ÃÙÿ¢ flÒlÙ ŸÊ⁄UÊÿáÊÙ „UÁ⁄U— H
ÂflÌfl ……˝fl ◊¥ Ω› ±fiı ÂflÌflfiÌ ±_ÿflfi_ ¿·ı‰fl fl˘√√˛V÷ ◊¥
Ω› I›Îflı ±˙Ê‘ Ωé‰Ìfi_ …‚ ±◊‰Î lÌ ±‰‘Ò÷∞ ±ı¿ f·˘¿‹Î_ ¿Ëı
»ı ÷ı‹ •ı·œ¢ ŸÊ◊¸Œ¢ÃÙÿ¢ - ±˙Ê‘ fi‹˝ÿÎ…‚ ÷◊Î ‰ˆz lÌ fiÎflΛHÎ ’˘÷ı
… ˢ›. ±Î … ‰Î÷ ÷ı±˘lÌ •ˇÊ⁄UªËÃÊ‹Î_ ⁄Ë … V’WÀ flÌ÷ı ¿Ëı »ı —-
•ı·œ¢ ÷ªflãŸÊ◊ flÒl— ∑§ÊL§ÁáÊ∑§Ù ªÈL§— –
‚¢‚Ê⁄U⁄UÙªŸÊ‡ÊÊÿ ¬âÿ¢ ‚ʜȂ◊ʪ◊ — H
±.√Ì. 13 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 173 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Á_ÁÎflw’Ì fl˘√◊Ì ’ÌÕÎ÷Î fl˘√Ì ‹ÎÀı ±˙Ê‘ Ωı ¿˘¥ ˢ› ÷˘ ÷ı

¤√‰Lfi΋ V‹flHÎ »ı, ±ı ±˙Ê‘ ⁄÷ΉfiÎfl ±fiı ±Î’fiÎfl ‰ˆz
¿vHÎΉvHÎη› Áÿ˚√v »ı ±fiı ±ı ±˙Ê‘fiÌ ’flı∞ ÁΑ-Á_÷˘fi˘
Á‹Î√‹ »ı.
‹ËΤÎfl÷fi_ ›© ’Ò fl_ ◊›Î ’»Ì ’Î_Õ‰˘fi_ ‰ıfl ·ı‰Î ±Î«Î›˝ ƒ˘HÎfiÎ
’hÎ ±rI◊΋αı ’Î_Õ<±˘fiÎ Á‹√˛ ‰_Âfi˘ fiΠ¿fl‰Î ‹ÎÀı ⁄˛õÎôÎ
«·ÎT›,_ …ı◊Ì ’Î_Õ‰˘fiÌ ’hΉ‘Ò±˘fiÎ √¤˝fi˘ fiΠ◊Λ. ±Ï¤‹L› flH΋Î_
ËHÎΛΠË÷Î. ÷ı‹fiÎ_ ’IfiÌ μkÎflÎ Á√¤Î˝ Ë÷Î_. ÁÎZÎÎ÷˚ Q≤I› V‰w’ı ±Î‰Ì
flËı·Î ⁄˛õÎjÎfiı Ωı¥fiı μkÎflαı ’˘÷ÎfiÎ ‹Î‹Î∞ …√ÿ˚√v ¤√‰Îfi
lÌ¿ÚWHΫ_ƒfiÌ V÷Ï÷ ¿flÌ, lÌ‹ÿ˚ ¤Î√‰÷fiÎ ±ı f·˘¿˘fi˘ ±fi‰Îÿ ±Î
’˛‹ÎHÎı »ı —
““ÿı‰ÎÏ‘ÿı‰, …√ÿÌrfl, ±Î’ ‹ËΛ˘√Ì »˘, ±Î’ ‹ÎflÌ flZÎÎ ¿fl˘,
flZÎÎ ¿fl˘, ±Î’fiÎ ÏÁ‰Î› ±Î …√÷‹Î_ ‹fiı ±¤› ±Î’fiÎv_ ⁄Ì…\_ ¿˘¥
fi◊Ì, ¿ÎflHÎ ¿ı ±ËŸ ⁄‘Λ ±ı¿⁄ÌΩfiÎ Q≤I›‹Î_ ÏfiÏ‹kÎ ⁄fiÌ flèÎÎ »ı.
’˛¤, ±Î’ Á‰˝Â„@÷‹Îfi »˘. ‘√‘√÷Î ·˘œÎfi_ ±Î ⁄ÎHÎ (⁄˛õÎVhÎ) ‹ÎflÌ
÷flŒ ÿ˘Õ÷_ ±Î‰Ì flèÎ_ »ı. ’˛¤, ±ı ‹fiı ¤·ı ⁄΂Ìfiı ¤V‹ ¿flÌ ÿı, ’fl_÷
‹ÎflÎ √¤˝fiı fiWÀ fi ¿flı, ±ı‰Ì ¿Ú’Î ¿fl˘.”” (¤Î√‰÷ 1/8/8-9)
μkÎflÎfiÎ √¤˝‹Î_ ±ı ‰¬÷ı ‹ËÎ’˛÷Î’Ì ‹ËÎflÎ… ’flÌÏZÎ÷ Ë÷Î.
’˛ÎHÎÌ‹ÎhÎfiÎ_ xÿ›¿‹‚‹Î_ ωflÎ…‹Îfi ¤√‰Îfi lÌ ‰ÎÁÿ‰ı ¿ÚWHÎı ’˘÷ÎfiÌ
Á√Ì ¤ÎHÎı… ‰ËfiÌ ±Î ±Î÷˝’β ◊˝fiÎ ÁÎ_¤‚Ì, ±ı‹HÎı ’Î_Õ‰˘fiÌ ‰_ ’fl_’flÎ
«Î· flËı ±ıÀ·Î ‹ÎÀı μkÎflÎfiÎ √¤˝fiı ’˘÷ÎfiÎ ‹Î›Î-¿‰«◊Ì œÎ_¿Ì ÿÌ‘˘.
μkÎflÎfiÎ √¤˝‹Î_ flËı·Î ‹ËΉÌfl, ‹ËÎiÎÎfiÌ, ‹ËÎI‹Î, ’flÌÏZÎ÷fi˘
ÏÕo¤ ±f‰I◊΋ÎfiÎ ⁄˛õÎVhÎ◊Ì ⁄‚‰Î ‹Î_Õu˘ I›Îflı ÷ıHÎı Ωı›_ ¿ı —
““÷ıfiÌ ±Î_¬˘fiÌ Á΋ı ±ı¿ F›˘Ï÷‹˝› ’vÊ »ı. ÷ı ÿı¬Î‰‹Î_ ÷˘
±_√ÒÃÎ …ı‰Õ˘ … »ı; ’fl_÷ ÷ıfi_ V‰w’ ±I›_÷ Ïfi‹˝‚ »ı. ±I›_÷ Á_ÿfl
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 174 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

U›Î‹ ÂflÌfl ’fl ÷ıHÎı «‹¿÷Ì ‰Ì…‚Ì …ı‰_ ’Ì÷Î_⁄fl ’Ëı›* »ı. ‹Î◊ı Á˘fiÎfi˘
‹√À {√‹√ı »ı. ±ı Ïfiω˝¿Îfl ’vÊfiÌ Á_ÿfl ·Î_⁄Ì ·Î_⁄Ì «Îfl ¤Ω±˘
»ı. ¿Îfi‹Î_ Á‰HνfiÎ_ ¿<Õ_ ‚ »ı. ±Î_¬˘‹Î_ ·Î·Î »ı. ËÎ◊‹Î_ flάı·Ì √ÿÎfiı
«Îflı¿˘fl ‰Ÿ{ı »ı. «Îflı¿˘fl ŒflÌ flè΢ »ı. ±ı ’vÊfiı Ωı¥fiı ±ı √¤˝V◊
ÏÂÂfiı ◊›_ ““±Î ’vÊ »ı ¿˘HÎ ?””
(¤Î√‰÷ 1/12/6-10)
√¤˝‹Î_ …ı ’vÊfi_ ÿ½fi ◊›_ Ë÷_ ÷ıfiÌ VQ≤Ï÷fiÎ ±Î‘Îflı ∞‰fi¤fl
·˘¿˘fiÌ ‰E«ı Œfl÷Î_ Œfl÷Î_ ÷ı±˘ Ëo‹ıÂÎ_ ·˘¿˘fiÌ ’flÌZÎÎ - ÁÒZ‹ ¥ZÎÎ
¿fl÷Î flèÎÎ ¿ı ±Î‹Î_ @›Î_› ’ı·˘ ’vÊ ÿı¬Î› »ı ¬fl˘ ? ÷ı◊Ì ÷ı‹fi_ fi΋
’flÌÏZÎ÷ ’Õu._ ¤√‰Îfi … flZÎÎ ¿flı »ı ÷ı ±Î ÷J›fiÎ ±Î‘Îflı ±Î f·˘¿‹Î_
““ ¿flı ¿˘HÎ flZÎÎ ÷ÿÎ ±ı◊Ì...” ‹ÎÏ‹˝¿ ’˛ë ¶ÎflÎ ÁÒ«‰Î›_ »ı. –– 49 ––
Á_√Ï÷ - ’flÌÏZÎ÷ı ÷˘ ∞‰fi¤fl ±ı flZο ’vÊfiÌ Â˘‘ ¿›Î˝ ¿flÌ,
’HÎ ÷_ ±ı‰Ì ¢‘ ¿flı »ı ¬fl˘ ? ‹ÎÏ‹˝¿ ’˛ë »ı —-
ÿÙ˘ŒÊmÊø¢ àflˡÊáÊÊÁŒ¬˝‡ÊÁQ¢§
Œfl— ∑§Ù˘U‚ı ◊ÎÇÿÃ Á∑¢§ ∑§ŒÊÁøØ –
òÊˇÊÙ ŒûÊÙ ¡ËflŸ¢ ¡Ëfl‚ÎCÔU—
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄U Ê à◊Ÿ˜ H50H
ÂOÿÎ◊˝ - ÿ— - …ıHÎı (…ı), •ŒÊØ (ŒÊ œÊÃÈ μ.’. ±z÷fi ¤Ò÷)
±ÎM›Î_ (±ÎM›_), flÊø¢ - ‰ÎHÎÌ, àflˡÊáÊÊÁŒ - ÃÈ-߸ˇÊáÊ •ÊÁŒ- ÃÈ - ÂflÌfl
μ’flÎ_÷, ߸ˇÊáÊ - º„WÀ, •ÊÁŒ - ‰√ıflı (÷ı‹Î_ l‰HÎ, CβÎHÎ, V‰Îÿ,
V’½, «·fi-‰·fifi˘ Á‹Î‰ı ◊¥ Ω›), ¬˝‡ÊÁQ¢§ - ’˛¿ÚWÀ - ωÏÂWÀ
±ı‰Ì „@÷, Œfl— - ÿı‰, ∑§Ù˘U‚ı - ∑§— •‚ı - ±ı »ı ¿˘HÎ ? ◊ÎÇÿÃ -
¢‘ı »ı, Á∑§◊˜ - Â_, ∑§ŒÊÁøØ - @›Îflı› - ¿ÿÎÏ’, òÊˇʗ - hÎHÎı› √HÎ,
hÎHÎı› ·˘¿fiÎ ≥Â, ŒûÊ— - lÌ ÿkÎÎhÎı›, ¡ËflŸ¢ - ∞‰fi (»ı), ¡Ëfl‚ÎCÔU—
- ∞‰V≤„WÀfi_. ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi˚ ÷_ ÷ÎflÎ rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋
V‹flÌ ·ı. –– 50 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 175 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±flı fiıhÎ ‰Î√ÎÏÿ …ıHÎı … ÿÌ‘Î_

¿flı ¢‘ Â_ ¿˘ ÿÌ ÷ı ÿı‰fiÌ ËÎ !
⁄‘˘ ∞‰fiΑÎfl ±ı V≤„WÀ÷Î÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 50 ––
ω‰flHÎ — f·˘¿ ±ı¿ÿ‹ Áfl‚ »ı. ±ı‹Î_ ’»Î›ı·˘ ’˛ë ‰ı‘¿ »ı.
‰‚Ì, ±ı‹HÎı ’˘÷ı …‰Î⁄ ±Î’Ì ÿÌ‘˘ »ı. »÷Î_› ’˛ë ±ı‰Îı ’ΛÎfi˘ »ı ¿ı
…‰Î⁄ ±Î’Ì ÿı‰Î »÷Î_› ¢‘ ◊¥ …÷Ì fi◊Ì. √ÏHÎ÷fiÎ ¿˘›ÕÎw’ ’˛ëfi˘
…‰Î⁄ ’V÷¿fiÌ ’λ‚ ±ÎM›˘ ˢ›, ±ı Ωı¥ ·¥±ı ÷˘ …‰Î⁄ ‹‚Ì Ω›,
’HÎ ÿά·˘ √HÎÎ¥ Ω› fiËŸ. ‹ÎflÎ √΋◊Ì ÏÿSËÌ ¿ıÀ·_ ÿÒfl »ı ÷ı flı·‰ıfiÎ
ÀÎ¥‹Àı⁄·‹Î_ ⁄÷Ήı·_ »ı; ±fiı Ë_ Ωı¥ ·™ ÷˘ ±_÷flfiÌ ¬⁄fl ’Õı ’HÎ
ÏÿSËÌ ’ˢӫΛ fiËŸ.
±I›Îflı ⁄ÌΩ ·Z›…^◊ (Target group)fiÌ ÁÎ◊ı lÌ
±‰‘Ò ÷ ∞ ‰Î÷ ¿flÌ flèÎÎ »ı . ±Î ±Î¬Î› ·Z›…^ ◊ fiÌ ¿ı À ·Ì¿
·ÎZÎÏHο÷α˘‹Î_fiÌ ±ı¿ ·ÎZÎÏHο÷Î f·˘¿-42, 43‹Î_ ’¿ÕÌ ⁄÷Î‰Ì »ı
¿ı ÷ı ’˛¿ÚÏ÷ ÁÎ◊ıfi˘ Á_’¿Û √‹Î‰Ì «Ò@›˘ »ı. ¿˘›·fi˘ ¿>…fi fl‰, flı‰Îfi˘
¬‚¬‚ ‰ËıHÎ fl‰ ±fiı ‹›Òflfi˘ ¿ı¿Îfl‰ ±ı ÁÎ_¤‚÷˘ … fi◊Ì. ÁÎ_¤‚ı
÷˘ ±Îç›˝ ◊Λ, ±Îç›˝ ◊Λ ÷˘ ¤√‰ÿ√Ì÷΋Î_ ¿èÎ _ »ı ÷ı ‹
•Êpÿ¸flଇÿÁÃ∑§ÁpŒŸ◊˜ (2/29) - ¿˘¥¿ ±Î ÿıËÌfiı - ±ÎI‹Îfiı ±Îç›˝◊Ì
…\±ı »ı. …ı‹ ¿ı √…flÎ÷Ì ¿Ï‰ Á_ÿfl‹˚ ¿ı‰Î ±Îç›˝«„@÷ ◊¥ ¿Ëı »ı -
““’W’÷HÎÌ ’Î_¬Õ̱ı ⁄ıÁÌ ËÁ÷_ ¿˘HÎ Ï«fl_÷fi ËÎÁ...”” ’flÌÏZÎ÷fiı
√¤˝‹Î_ … ±Îç›˝ ◊›_ ¿ı ±Î ±_√ÒÃÎ …ı‰˘ ’vÊ √ÿÎ CÎҋΉ÷˘ ‹ÎflÌ
±Î…\⁄Î…\ Œflı »ı ÷ı ¿˘HÎ »ı ? …LQ›Î ’»Ì Ãı¿Ãı¿ÎHÎı Œfl÷Î_ ±ı‹fiÌ ±Î_¬˘
¢‘÷Ì Ë÷Ì... ±Î ⁄‘Î ‹ÎHÎÁ˘ ÿı¬Î› »ı ÷ı‹Î_ ‹fiı √¤˝‹Î_ …ı ÿı¬Î›˘
Ë÷˘ ÷ı ¿ı ÷ıfiÎ …ı‰˘ @›Î_› »ı ¬fl˘ ? ±ı‰˘ … ’˛ë ¿Ï‰ Á_ÿfl‹˚fiı
◊Λ »ı - ’W’ ÷˘ ËÁı fiËŸ, ËÁfiÎfl ¿˘¥¿ ⁄Ì…\_ »ı; ±ı ¿˘HÎ »ı ?
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 176 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

⁄ÌΩ ·Z›…^◊fiÎ ‹ÎHÎÁ˘ ±Î‰_ ±Îç›˝ √‹Î‰Ì ⁄ıÃÎ »ı; ±ı ±Î…fiÎ

‹Îfi‰fiÌ ±ı¿ ·ÎZÎÏHο÷Î »ı ±fiı ÷ı f·˘¿ 42-43fi_ ÷ÎI’›˝ »ı.
F›Îflı ÷ıfiÌ ⁄Ì∞ ·ÎZÎÏHο÷Î ±Î f·˘¿ 50‹Î_ ÿÂÎ˝Ô‰Ì »ı. ±Î
‹ÎHÎÁ ⁄‘_ … ¢‘ı »ı. «_ƒ ±fiı ‹_√‚ ’fl ∞‰fifiÌ Â˘‘ ·√¤√ ’ÒflÌ
◊‰Î‹Î_ »ı. ¿ıLÁflfi˘ μ’«Îfl ¢‘Î¥ √›˘ »ı; ±ı¥Õ˚Áfi˘ ¢‘ΉÎfiÌ
÷ˆ›ÎflÌ‹Î_ »ı ’HÎ ‹fiı - ±Î ‹ÎHÎÁfiı ±Î‰Ì ’Î_«-’Î_« ¥„Lƒ›˘ - fiıhÎ-
‰ÎΔ˚ ±ÎÏÿ ±Î’fiÎfl˘ ÿı‰ ¿˘HÎ »ı ? ±ı ¢‘ ¿fl‰ÎfiÌ ‰Î÷ ⁄Î…\ ’fl,
÷ı◊Ì ±‰‘Ò÷∞ ÷˘ ’Ò»ı »ı - àflÿÊ ∑§ŒÊÁøØ ◊ÎÇÿÃ Á∑§◊˜ ? - ±ı ÿı‰fiÌ
@›Îflı› ¢‘ ¿flı »ı ¬fl˘ ?
Á_V¿Ú÷‹Î_ ◊Ϊ˜ ‘Î÷ (10‹˘ √HÎ) ±ÎI‹fiı’ÿ »ı; ±ıÀ·ı ¿ı
¢‘‰ÎfiÌ Ïø›Î Ë_ ¿v_ ÷˘ ÷ıfi_ Œ‚ ‹fiı … ‹‚ı; ⁄ÌΩfiı fi ‹‚ı. ¢‘
¿˘¿ ¿flı fiı …Õı ¿˘¥¿ ⁄ÌΩfiı ±ı‰_ fiÎ ⁄fiı. ÿflı¿ ‹ÎHÎÁı ’˘÷ı …
∞‰fiΑÎflfiÌ Â˘‘ ¿fl‰ÎfiÌ »ı. ±ı‰Ì ¢‘ lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı, lÌ fl‹HÎ
‹ËÏÊ˝±ı, lÌ fl΋¿ÚWHÎ ’fl‹ËoÁı, lÌ ±flω_ÿı ¿flÌ ÷˘ ÷ı‹fiı ¢‘fiÎ_ Œ‚
w’ı ’fl‹fiÌ ’˛Î„M÷ ◊¥.
√Ì÷Î∞‹Î_ ¿èÎ_ »ı - Ã× ¬Œ¢ Ãà¬Á⁄U◊ÊÁª¸Ã√ÿ◊˜ (15/4), ’»Ì,
√vfiÌ ’ÎÁı …¥, ±rI◊ T≤ZÎ …ı‰Î ±Î ÿı¬Î÷Î Á_ÁÎfl◊Ì ’fl ±ı
’fl‹’ÿfiÌ Â˘‘ ¿fl‰Ì Ωı¥±ı. ±ı ’fl‹’vÊ …ıfiÎ ¶ÎflÎ ±Î Á_ÁÎfl T≤ZÎfiÌ
’˛T≤ÏkÎfi˘ ’ÁÎfl˘ ◊›˘ »ı ±ı hÎÌ lÌ ÿkÎ ¿ı …ı ±Î ∞‰V≤„WÀfiÎ_ ∞‰fifi˘
±Î‘Îfl »ı ÷ıfiÎ_ ÂflHÎı …‰_ Ωı¥±ı. Ëı ±ÎI‹fi, Ï«kÎ, ÷_ ⁄Ì∞ ‰Î÷ ‹Ò¿
⁄Î…\ ’fl ±fiı ±ËŸ …ı …‰Î⁄ ±Î’Ì … ÿÌ‘˘ »ı; ÷ıfiÌ Â˘‘fiÌ ›ÎhÎαı
fiÌ¿‚Ì ’Õ, ±ı ›ÎhÎÎfiÌ Âw±Î÷, ‹K› ±fiı ±_÷ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ »ı;
±ı V‹flHÎfiÎ flV÷ı ÷fiı ±ı ‹_Ï{· ’˛ÎM÷ ◊Âı ÷ı ±Î f·˘¿fi˘ √Ϥ˝÷ ±◊˝
»ı. –– 50 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 177 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Á_√Ï÷ - ±ı ÿı‰fiı ¢‘‰ÎfiÌ flÌ÷ ⁄÷Ήı »ı —-

⁄UÊ¡ÊôÊÊÿÊ— ¬Ê‹ŸÊŒNUcÿÃ˘U‚ı20
ÃmàSflÊôÊʬʋŸÊŒfl Œfl— –
ŸÍŸ¢ ŒÊ‚Sÿ àflŸãÿSÿ ÁøãÃÊ
÷Ãȸ— ∑§Ê‹ ŸÒfl ŒÊ‚¢ ¡„UÊÁà H 51 H
ÂOÿÎ◊˝ — ⁄UÊ¡ÊôÊÊÿÊ— - ⁄UÊ¡-•ÊôÊÊÿÊ— - flÎΩfiÌ ±ÎiÎÎfiÎ, ¬Ê‹ŸÊØ
- ’ηfi◊Ì (’ηfi ¿fl‰Î◊Ì), NUcÿÃ - (NU· 4.5.5.fi_ ¿‹˝HÎÌ w’) -
flÌ{ı »ı, •‚ı - ÷ı, ÃmØ - ÷ı … flÌ÷ı (÷◊Î), SflÊôÊÊ - Sfl-•ÊôÊÊ -
’˘÷ÎfiÌ ±ÎiÎÎ (‰ıÿ ¶ÎflÎ ¿flı·Ì ±ÎiÎÎ), ¬Ê‹ŸÊŒfl - ¬Ê‹ŸÊØ-∞fl -
’ηfi◊Ì …, Œfl— - ÿı‰, ŸÍŸ¢ - ¬flı¬fl, ŒÊ‚Sÿ - ÿÎÁ-Áı‰¿fiÌ, àflŸãÿSÿ
- ÃÈ •ŸãÿSÿ - ¬ÎÁ ¿flÌfiı ±fiL› ±ı‰Î, ÁøãÃÊ - ÏŒ¿fl-Ï«_÷, ÷Ãȸ—
- V‰Î‹Ì, Âıà (ÿı‰), ∑§Ê‹ - ¿ÿÌ›ı, ŸÒfl - Ÿ ∞fl - fiËŸ …, ŒÊ‚¢ -
ÿÎÁfiı, ¡„UÊÁÃ - I›…ı. –– 51 ––
›◊Î ’΂÷Î_ ¤Ò’ flÌ{ı … V‰ÎiÎÎ
÷◊Î ’΂÷Î_ ÿı‰ ‰ıÿÎÏÿ - ±ÎiÎÎ.
‰Ëı Ï«_÷ Ωı Âıà ÁıT›ı ±fiL›
I›…ı ÿÎÁfiı fiÎ ¿ÿÌ›ı ‰ÿÎL›. –– 51 ––
ω‰flHÎ — ±Î f·˘¿ f·˘¿-48fi_ ±fiÁ_‘Îfi »ı. f·˘¿-48‹Î_
¿èÎ_ »ı — ÷_ ’˘÷ı ◊¥fiı ÷ÎflÌ ±Î ¿Î›Î lÌ ËÏflfiÎ «flHÎı ÂÎ◊Ì ±’˝HÎ
¿flÌ ÿı÷˘ fi◊Ì ! ±ıfiÎ ±fiÁ_‘Îfi‹Î_ ±ı hÎÌ lÌ ÿkÎfiı ¢‘‰ÎfiÌ flÌ÷
±ı‹fi_ ÿÎÁI‰ V‰Ì¿Îfl‰Î‹Î_ flËı·Ì »ı; ±ı‹ ’˛V÷÷ f·˘¿‹Î_ ¿Ëı »ı.
20. fiÎflırfl◊Ì ’˛¿ÎÏÂ÷ ⁄‘Ì … ’˛÷˘‹Î_ ∑ΧcÿÃ »’Λ_ »ı. ±fi‰Îÿ f·˘¿‹Î_ flÌ{ı
ÂOÿ »ı. Ωı flÌ{ı ±ı √…flÎ÷Ì ±◊˝ ≥WÀ ˢ› ÷˘ ‹Ò‚‹Î_ ∑ΧcÿÃ fiËŸ, NUcÿÃ ˢ‰_ Ωı¥±ı.
±Î‹ı› ∑ΧcÿÃ‹Î_ ∑Χ·˜ ‘Î÷ 1.5.5. ±˘œ‰_, ¬ıÓ«‰_, Ωı÷fl‰_ ±fiı ∑Χ·˜ ‘Î÷ 6.μ.5. Ωı÷fl‰_
fiÎ ±◊˝‹Î_ ˢ¥ ±ËŸ ⁄_‘⁄ıÁ÷˘ fi◊Ì, ÷ı◊Ì NUcÿÃ … ≥WÀ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 178 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ÿÎÁI‰ ±ıÀ·ı ‰ıÏÛÎfi_ ‰ˆ÷v_ fiËŸ, ÿÎÁI‰ ±ıÀ·ı ±ÎiÎΒηfi.

±ÎiÎΒηfifi_ V◊Ò‚ ºWÀÎ_÷ flÎΩfiÌ ±ÎiÎÎ - flÎ…¿Ì› ±ÎiÎÎ »ı. ¿˘¥’HÎ
flÎ…¿Ì› ’˛ÂÎÁfi Á‹Î…‹Î_ ¿Î›ÿ˘ ±fiı T›‰V◊Î Ω‚‰‰Î ‹ÎÀı ¿Î›ÿÎ
V‰w’ı ±ÎiÎÎ ±Î’ı »ı - ϶«øÌ ‰ÎËfi«Î·¿˘±ı ËıS‹ıÀ ’ËıflÌfiı … ‰ÎËfi
«·Î‰‰_ ±ı ±ÎiÎÎ-Ë¿‹ »ı. …ı ·˘¿˘ ±ı Ë¿‹fi_ ’ηfi ¿flı ÷ıfiÎ ’fl
’˛ÂÎÁfi flÌ{ı »ı. flÌ{ı ±ıÀ·ı Â_ ? flÌ{ı ±ıÀ·ı …ıHÎı ËıS‹ıÀ ’ËıflÌ Ë˘›
÷ıfiı ÁÕÁÕÎÀ ’ÁÎfl ◊¥ …‰Î ÿı; …ıHÎı fiÎ ’ËıflÌ Ë˘› ÷ıfiı fl˘¿Ì, ÿoÕ ¿flı.
±Î ◊›_ V◊Ò‚ ºWÀÎ_÷. ±ı … flÌ÷ı ÿı‰ - hÎÌ lÌ ÿkÎÎhÎı› ¤√‰Îfiı ‹ÎHÎÁ
Ω÷fiı ∂K‰˝√Î‹Ì ⁄fi‰Î ‹ÎÀı ±ÎiÎα˘ ±Î’Ì »ı. ±ı ±ÎiÎα˘fi˘ ‹A›
ô΢÷ (Source) «Îfl ‰ıÿ, «Îfl μ’‰ıÿ »ı. ‰ıÿfiÌ ±ı ±ÎiÎα˘fi_ VQ≤Ï÷
√˛_◊˘‹Î_ ωÂÿ flÌ÷ı Ïfiw’HÎ ◊›_ »ı. ÷ıfiı ±Î‘Îflı B≤èÎÁÒhÎ ‰√ıflı ¶ÎflÎ
‘‹˝ÂÎôÎfiÌ fl«fiÎ ◊¥ »ı. ±ı ⁄‘Îfi˘ ÁÎfl lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷ - ¿‹˝¿Î_Õ
±K›Î› 90-91‹Î_ Á_√Ï˛ Ë÷ »ı. ±ı ±ÎiÎα˘‹Î_ Á˙◊Ì ‹A› »ı - ±Î«Îfl
ωʛ¿ - Ï¶Ω«Îfl - ⁄˛ÎõH΢±ı ’΂‰ÎfiÎ ±Î«Îfl, ¿‹Î˝«Îfl - ¿›_ ¿‹˝
¿fl‰_ ¿›_ fi ¿fl‰_ ÷ı ⁄Î⁄÷fiÎ ±Î«Îfl, ÁÿΫÎfl - ‹fiW› ‹ÎhÎfiı ‹ÎÀı
Á΋ÎL› ±ı‰Î ÏÔÂWÀ ±Î«Îfl. ±ı ±Î«Îfl‘‹˝w’ ±ÎiÎα˘fiÎ ’ηfi◊Ì ÿı‰
flÌ{ı. flÌ{ı ±ıÀ·ı Â_ ? flÌ{ı ±ıÀ·ı -
‰÷ı˝ ÷IÁ‹ …ı ±ËŸ ÿˆL› ÷ıËfiı @›Î_› ?
¿Î‹‘ı fi  lÌ ÷ÿ˚ B ≤Ëı ÿı ‰ ‰Lz ±Î_ è Î
’hÎ’˙hΛ÷ ‹˘Ë◊Ì ∞‰ı Â÷ÎOÿ ±ıË,
¿Î‚¤ÌÏ÷ fi ±ıËfiı, ◊αı iÎÎfiÌ ÷ıË,
¿Î‚ Q≤I› fi ÷ıËfiı, ¿›Î_ ±’Q≤I› I›Î_›
‹ÎÀı ±Î«flÌ ÷_ ÷◊Î flËı Á¬Ì ϶… ±Î_èÎ.
(√.·Ì. 92/201-203)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 179 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

‚ÁìʌʟãŒ◊ªA— –
ŒûÊÊòÊÿ¢ S◊⁄Uãâ ¡ŸÁ„UÃÁŸ⁄Uâ ‚ÁëÔøŒÊŸãŒ◊ªA◊Ô˜ –
‡ÊÊãâ ÿÙªËãº˝flÿZ Ám¡∑ȧ‹ÁË∑¢§ üÊÙÁòÊÿ¢ ’˝rÊÔÁŸDÔ¢U

Á‚h¢ ⁄UflÊÃ≈USÕ¢ ÁŸ¡¬⁄U⁄UÁ„Uâ ÁŸàÿ◊ûÊÊflœÍâ

‚ãâ ŸÊ⁄UE⁄USÕ¢ ◊ÁÕÃ∑§Á‹◊‹¢ ¬Êá«ÈU⁄UX Ÿ◊ÊÁ◊ H

üÊË. ¡. ¬˝¡Ê¬ÁÃ∑§Ê ‚ı¡ãÿ‚] [ŸÊ⁄UE⁄U—-60 flË¥ ⁄UX¡ÿ¢ÁÃ

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 180 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
…ı‰Ì flÌ÷ı ‰ÿÎL›-μÿÎfl Ï«kÎ Âıà ’˘÷ÎfiÎ ±fiL› ¤Î‰ı Áı‰Î
¿flfiÎfl Áı‰¿fiÌ Ï«_÷Î ¿flı »ı ÷ı flÌ÷ı ±fiL› ¤Î‰ı hÎÌÂfiÌ ‰ıÿ ’˛Ï÷’ÎÏÿ÷
±ÎiÎα˘fi_ ’ηfi ¿flfiÎfl ÿÎÁ-Áı‰¿fiÌ ÿı‰hÎÌ Á÷÷ Ï«_÷Î ¿flı ÷ı◊Ì -
(1) ±ıfi_ ÿˆL› - √flÌ⁄Î¥ ÷˘ √¥ … Á‹…‰Ì. ÷ıfiÎ CÎflı lÌ ·Z‹Ì
¿Î‹‘ıfifi Ì …ı‹ ‘fifiÎ œ√·Î ¿›Î˝ … ¿flı ’»Ì ÿˆL›fiÌ ‰Î÷ … @›Î_ flËÌ ?
(2) ’»Ì ±ı ÿÎÁ ’hÎ-’˙h΢fi_ ±fi’‹ Á¬ Ωı÷Î_ Ωı÷Î_ Á˘ ‰Ê˝
∞‰ı. ±ı ’fl‹iÎÎfiÌ ◊¥ Ω› ±fiı ±ıfiı @›Î_› ¿Î‚¤ÌÏ÷ - ¿Î‚fi˘ Õfl
flËı … fiËŸ. ¿Î‚fi˘ Õfl ±ıÀ·ı ÂÏfifiÌ fiÎfiÌ-‹˘ÀÌ ’fi˘÷Ìfi˘ Õfl, flÎË-
‹_√‚fiÌ ›Ï÷fi˘ Õfl.
(3) ±ıfi_ ¿Î‚ Q≤I› - ¿<ÿfl÷Ì ‰«˘Ï«÷ Q≤I› ’HÎ fi ◊Λ, ’»Ì
±’Q≤I›fiÌ ‰Î÷ … @›Î_ ?
±Î«Îfl ‘‹˝fi_ ’ηfi ¿fl‰Î◊Ì ‹ÎHÎÁfiı ’fl‹÷k‰fi_ - hÎÌ -
¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ = Áÿ˚√v fi_ iÎÎfi ◊Λ »ı. ‹ÎÀı ÷_ ÿÎÁ¤Î‰ı hÎÌÂfiÎ
«flHÎfi_ ÂflHÎ ·ı ±ı f·˘¿ 48 ±fiı 51fi_ Á_›@÷ ÷ÎI’›˝ »ı. –– 51 ––
Á_√Ï÷ - ±ı ÿı‰fiÎ_ V‰w’fi_ ÿ½fi ¿flΉı »ı —-
òÊˇÊÙ œË‡ÊSÃÊ⁄U∑§ÁSÃcÿ ∞∑§—
‚flÊZSàÿ∑§àflÊ Ã¢ ‡Ê⁄Uáÿ¢ ¬˝ÿÊÁ„U –
dÇflÊlÊÿ¸é¡ÁòʇÊÍ‹ÊÁŒ œÎàflÊ
÷Q§Êã¬ÊÁà ¬˝  ◊ ’ãœ Ÿ ’h— H 52 H
ÂOÿÎ◊˝ - òÊˇʗ - ÁòÊ-߸‡Ê— - hÎHÎfiÎ ¥Â - Ák‰-fl…-÷‹Á,
Ïhη˘¿, h›ZÎfl-±-μ-‹fiÎ ¥Â, œË‡Ê— - œË-߸‡Ê - ‘Ì-⁄Ï©fiÎ ¥Â,
ÃÊ⁄U∑§— - ÷ÎflfiÎfl, ÁÃcÿ - ¿Ï·›√‹Î_, ∞∑§— - ±ı¿‹ÎhÎ (‹ÎÀı), ‚flʸŸ˜
- ⁄‘Λfiı, àÿÄàflÊ - »˘ÕÌfiı, â (∞∑¢§) - ÷ı (±ı¿fiÎ), ‡Ê⁄Uáÿ¢ - ÂflHÎı
…‰Î ›˘B›, ¬˝ÿÊÁ„U - (¬˝∑§·¸áÊ ÿÊÁ„U) - ÿ˘ÕÌfiı Ω, dÇflÊlÊÿ¸é¡ÁòʇÊÍ‹ÊÁŒ
- d∑§ - ‹Î‚Î, flÊl - Õ‹fl, •Á⁄U - «ø, •é¡ - Â_¬, ÁòʇÊÍ‹ - ÏhÎÂÒ‚
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 181 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(’Î_« ◊›Î), •ÊÁŒ - ‰√ıflı (±ËŸ •ÊÁŒ ÂOÿ ¶ÎflÎ ¿‹_Õ·fi˘ Á‹Î‰ıÂ
◊¥ Ω›), œÎàflÊ - ‘ÎflHÎ ¿flÌfiı, ÷ÄÃÊŸ˜ - ¤@÷˘fiı, ¬ÊÁà - (’Î.
‘Î÷ 2.5.5.) = flZÎHÎ ¿flı »ı. ¬˝◊’ãœŸ - ’˛ı‹fiÎ_ ⁄_‘fi◊Ì, ’h -
⁄_‘Λı·˘. –– 52 ––
¿Ï·÷Îfl lÌ ÿkÎ ±ı ‘Ì ±ı¿
I›∞ ±L› ÷I’Îÿ Ω {η fiı¿,
‘flÌ ‹Î‚ ÂÒ·ÎÏÿ …ı ¤@÷ ’΂ı
◊¥ ⁄© ’˛ı‹ı fi ÿ˘Ê˘ ÏfiË΂ı. –– 52 ––
ω‰flHÎ — f·˘¿ 48, 49, 50‹Î_ ’Ò‰ı˝ hÎHÎ ‰ı‘¿ ’˛ffi˘ ’Ò»˚›Î
»ı. ±ı ’˛ffi˘ ±ı‰Î »ı ¿ı …ı ¿˘¥ ’HÎ ‹ÎHÎÁ, Ωı Á‹…ı ÷˘, ÷ıfi
ı ı ω«Îfl÷Î
¿flÌ ‹Ò¿ı ±ı‰Î »ı —-
(1) ±Î ¿Î›Î fiflÌ ‹Î›Î, ‹˘Ë‹Î_ fiάfiÎflÌ, ÷tfi ’fl÷_hÎ ±fiı
±_÷ı ÿ√˘ ÿıfiÎflÌ »ı; ÷˘ ÷_ V‰ıE»Î±ı ±Î…ı … ±ı ¿Î›Î ¤√‰Îfi hÎÌÂfiÎ_
«flH΋Î_ ±’˝HÎ ¿ı‹ fi◊Ì ¿flÌ ÿı÷˘ ?
(2) ±Î ¿Î›Î ÷tfi ±ÁËΛ ◊¥ …Âı ±fiı F›Îflı ›‹fiÎ ÿÒ÷˘
÷fiı ’ÎÂ◊Ì ⁄Î_‘Ìfiı ·¥ …‰Î ±Î‰Âı I›Îflı ÷ı‹fiÎ◊Ì ÷fiı ¿˘HÎ »˘ÕΉÂı ?
(3) ‹fiı ±Î‰Ì ’Î_« iÎÎfiı„Lƒ›˘, ±Î‰Ì ±ÿ˚¤÷Ò ÂflÌfl ±fiı ‹fifiÌ
fl«fiÎ ¿flÌ ±Î’fiÎfl »ı ¿˘HÎ ? ±ı ÿı‰fiÌ ÷ı @›Îflı› ¢‘ ¿flÌ ¬flÌ ?
±Î ’˛ffi˘fiÎ μkÎfl ‹ı‚‰‰Î ‹ÎÀı ÿÎÁ¤Î‰ı Áÿ˚√v ¤√‰ÎfifiÎ_
ÂflHÎı …‰ÎfiÌ, ÷ı‹fiÌ ‰ıÿ-’˛Ï÷’ÎÏÿ÷ ±ÎiÎÎfi_ ’ηfi ¿fl‰ÎfiÌ flÌ÷ f·˘¿
51‹Î_ ⁄÷ÎT›Î ’»Ì, ˉı ’˛V÷÷ f·˘¿‹Î_ ±ı ÿı‰ ¿˘HÎ »ı ÷ıfiÎ V‰w’fi˘
’Ïfl«› ¿flΉı »ı —-
(1) hÎÌ — ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› hÎÌÂ. ±ıÀ·ı ¿ı - Ïhη˘¿, ÏhΉ√˝
- ‘‹˝, ±◊˝, ¿Î‹, ÏhÎ√HÎ - Ák‰-fl…Á ÷‹ÁfiÎ ≥ »ı. ÷ıfi_ ¿ÎflHÎ ±ı
¿ı ÷ı±˘ Ïh΋ÒÏ÷˝ - ⁄˛õÎ-ωWb, ‹Ëı V‰w’ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 182 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(2) ‘ÌÂ-‘Ì-⁄Ï©fiÎ ¥Â »ı. ¿ı‹ ⁄Ï©fiÎ ¥Â ? ËÎ◊-’√fiÎ
fiËŸ, ‹fifiÎ fiËŸ fiı ⁄Ï©fiÎ … ¥Â ¿ı‹ ¿èÎÎ ËÂı ? ¿ÎflHÎ ¿ı, ⁄Ï©fi_
‹ÎËÎIQ› CÎb_ »ı. ¿Ã˘’ÏfiÊÿ‹Î_ fl◊fiÎ_ w’¿ ¶ÎflÎ ÂflÌfl fl«fiÎfi_ ‹ÎËÎIQ›
Á‹ΩT›_ »ı. ±Î ÂflÌfl fl◊ »ı. fl◊-¿Î›Î Ë‹ıÂÎ_ ¤T› … ˢ›. (±I›Îflı
‹˘CÎ΋Î_ ‹˘ÓCÎÌ “¿Îfl”fi˘ ÿά·˘ ·¥ ¿Λ). ±ı‹Î_ ωflÎ…‹Îfi ±ÎI‹Î ±ı
fl◊Ì »ı. (’HÎ ±ı ÕˇÎ¥‰fl fi◊Ì, ±ıfiı ¿Îfl «·Î‰÷Î_ ±Î‰Õ÷Ì … fi◊Ì),
¥„Lƒ›˘ ±ı fl◊fiÎ C΢ÕÎ »ı, ‹fi ±ı C΢Õα˘fiÌ ·√΋ »ı. ±fiı ‘Ì - ⁄Ï©
- ’ÈÁh¢ ÃÈ ‚Ê⁄UÁÕ¢ ÁflÁh (∑§ΔU.1/3/3) - ⁄Ï© - ÁÎflÏ◊ - (ÕˇÎ¥‰fl) »ı.
¬flÌ ÷¿·ÌŒ ±Î ÁÎflÏ◊fiÌ »ı. ¿Ãμ’ÏfiÊÿ ¿Ëı »ı - …ı‰Ì flÌ÷ı ±HÎCÎÕ,
ÿÎwÏÕ›Î ÕˇÎ¥‰fl (ÁÎflÏ◊)fiÎ ËÎ◊‹Î_ ÿWÀ C΢ÕÎ („VÀ›Ïfl_√, Ï√›fl,
±ı„@Á·flıÀfl, ⁄˛ı¿ ±Î «Îfl ¿ÎflfiÎ C΢ÕÎ »ı) flËı fiËŸ ÷ı‹ ±‰ıω¿Ì-
±Á_›÷ (±Á_›‹Ì) ⁄Ï©fiÎ ËÎ◊‹Î_ ¥„Lƒ›˘fiÎ C΢ÕÎ flËı fiËŸ. Á_÷
÷·ÁÌÿÎÁ∞±ı ⁄Ï©-‹Ï÷fiÎ ⁄ı V‰w’ ⁄÷ÎT›Î_ »ı - ‚È◊Áà ±fiı ∑ȧ◊ÁÃ.
’˘÷ÎfiÎ Á√Î ‹˘ÀÎ ¤Î¥ flΉHÎfiÌ ·Î÷ ¬Î‘Î ’»Ì, ·_¿Î »˘Õ÷Ì ‰¬÷ı
‹ËÎI‹Î ω¤ÌÊHÎı flΉHÎfiı …ı ¿èÎ_ Ë÷_ ÷ı ÿflı¿ ‹ÎHÎÁı ’˘÷ÎfiÎ ‹fi‹Î_
¿˘÷flÌ flά‰Î …ı‰_ »ı -
¡„Z U ‚È ◊ Áà ĸ ° U ‚¢ ¬ Áà ŸÊŸÊ
¡„ZU ∑ȧ◊Áà ĸ°U Áfl¬ÁûÊ ÁflÃÊŸÊ (Á_ÿfl¿Î_Õ)
±Î Á‹Ï÷ - ⁄Ï©fiÎ ≥ ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı› »ı; ¿ÎflHÎ ¿ı ‹ÎHÎÁfiı
Á‹Ï÷-Á⁄Ï© ±Î’fiÎflÎ ±ı … »ı. ÷ı◊Ì … lÌ ¿ÚWHÎΉ÷Îfl‹Î_ ’˘÷ÎfiÎ lÌ
‰ÎÁÿı‰ ‹¬ı √Ì÷Î∞‹Î_ ÷ı‹HÎı ’˘÷ı … ¿èÎ_ »ı —
Ã·Ê¢ ‚ÃÃÿÈQ§ÊŸÊ¢ ÷¡ÃÊ¢ ¬˝ËÁìÍfl¸∑§◊˜ –
ŒŒÊÁ◊ ’ÈÁhÿÙª¢ â ÿŸ ◊Ê◊ȬÿÊÁãà Ã H 10/10 H
±◊ν÷˚ ±ı Á÷÷ ‹ÎflÎ … K›Îfi ‰√ıflı‹Î_ fl‹‹ÎHÎ flËÌ ’˛ı‹’Ò‰˝¿
¤…fi ¿flfiÎfl ¤@÷˘fiı Ë_ ÷k‰iÎÎfiw’ ⁄Ï©›˘√ ±Î’_ »\,_ …ı◊Ì ÷ı±˘ ‹fiı
… ’˛ÎM÷ ◊Λ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 183 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

(3) ±ı¿‹ÎhÎ ¿Ï·÷Îfl¿ - ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› ¿Ï·›√‹Î_

¤@÷fiÎ ÷Îfl¿ - ¤‰÷Îfl¿ »ı. ±ı ±ı¿ - ±ı¿‹ı‰, ±Ï¶÷Ì›‹˚ ⁄Ì…\_ ¿˘¥
»ı … fiËŸ. ±Î ¿Ï·›√‹Î_ —-
flάHÎËÎfl˘ fl_√ ˉı ±‰‘Ò÷, fiı ±ı ωHÎ ÏfiV÷ÎflÎ
(±.±Î.M≤. 58-59)$
±Î ¤…fi‹Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı ¿Ï‚›√fiÌ Ï‰¤ÌÏÊ¿Î (Human
predicament)fi_ ›◊Î÷◊ Ï«hÎ ±ÎM›_ »ı - ⁄‘ı … ’Î_¬Õ, ·˘¿˘ ±‘‹˝‹Î_
fl‹‹ÎHÎ, ÿW¿‹˝ ¿fl‰Î‹Î_ ÂÒflÎ, ‹fi√‹÷Î «Î‚Î,
ÿı‰˘ Õ<_√fl‹Î_ √›Î, √›Î ·’Î¥ Á_÷
œ˘Ó√Ì ‘‹˝√fl ◊›Î, ◊›Î fiÌ« ‹Ëo÷
fiÌÏ÷ fi‰ÎH΋Î_ √¥, ‰‘Ì ±fiÌÏ÷ C΢fl
¿˘›· ÷˘ ‹Ò_√Ì flËÌ, ¿flı ¿Î√ÕΠ¢fl
(±.±Î. ±ı…fi)
±Î‰Î ±Î ¿Ï·›√‹Î_ ÷Îfl¿ ÷˘ ±ı¿‹ÎhÎ hÎÌÂ-‘Ì … »ı; ‹ÎÀı ÷_
(’˛V÷÷ ·Z›…^◊fiÎ ÁP›fiı ¿Ëı »ı) ±L›fiı »˘ÕÌfiı ÷ıfiÎ_ ÂflHÎı Ω-÷ıfiÎ
«flHÎ ’¿Õ. √…flÎ÷Ì‹Î_ “±L›fiı I›∞fiı” ±ı‹ ¿èÎ_ »ı; F›Îflı Á_V¿Ú÷
f·˘¿‹Î_ ‚flʸŸ˜ (œ◊ʸŸ˜) àÿ∑§àflÊ - ⁄‘Îfiı »˘ÕÌfiı ±ı‹ ¿èÎ_ »ı. Á_V¿Ú÷
f·˘¿‹Î_ √Ì÷Î∞fiÌ »Î_À »ı - ‚fl¸œ◊ʸŸ˜ ¬Á⁄UàÿÖÿ ◊Ê◊∑¢§ ‡Ê⁄UáÊ¢ fl˝¡ - ⁄‘Î
‘‹˘˝ »˘ÕÌfiı ‹ÎflÎ (±ı lÌ ÿkÎ ±ı¿fiÎ) ÂflHÎı Ω ±ı ¤Î‰ »ı.
¿ı‹ ±ıfiÎ ÂflHÎı …‰Îfi_ ¿Ëı »ı ? ¿ÎflHÎ ÷ı±˘ ’ÎÏ÷ - ¤@÷˘fiı ’΂ı
»ı, flZÎÎ ¿flı »ı. flZÎÎ ¿fl‰Î ‹ÎÀı ±ı Á_’ÒHν ÁF… »ı, ‹Î·Î-¿‹_Õ·, Õ‹v-
ÏhÎÂÒ·, Â_¿-«ø◊Ì ÁF… »ı. ¤@÷fiÌ ÁÎ◊ı, ¤@÷fiÌ ’˛‹ ı ·ZÎHÎÎ ¤„@÷◊Ì
⁄_‘Î¥fiı - ’˘÷ı ⁄_‘Î¥fiı ±ı ¤@÷fiı ÷ÎflÌ ÿı »ı. …ı‹ ¿ı —-
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 184 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(1) ‹Î·Î - fi΋V‹flHÎfi_ ’˛÷Ì¿ »ı - ¤@÷fiı fi΋V‹flHÎfi˘ ‹ÏË‹Î
’˘÷ı fi΋V‹flHÎ ¿flÌfiı Á‹Ω‰ı »ı. ‹Î·Î ‹ÎHÎÁfiÎ ‹fifi_ ’˛÷Ì¿ »ı —-
‹fi ‹Î·Î Ïÿfi flˆfi «·Î¥ Á˘Ëo Á˘Ëo ±ıÏË (±.±Î. M≤.36)
(2) ¿‹_Õ· - ‹ËÎI‹Î ÁΛ_ÿ‰ı CÎfl-⁄Îfl »˘ÕÌfiı Áÿ˚√v ¤√‰Îfi
lÌ fiflÏÁ_Ë ÁflV‰÷Ì ’ÎÁı ÂflHΤΉı ±ÎT›Î, I›Îflı ±Î‰Ìfiı ±ı‹HÎı V÷Ï÷
¿flÌ -
¬˝Êáʌʟ ˇÊ◊ÊêéflÊ…K ∑§◊á«U‹È∑§⁄UÙÁ‚ ∑§— H
(Ám‚Ê„UdË - 20/5)
±◊ν÷˚ Á¿· V≤„WÀfiı ’˛ÎHÎ-ÿÎfi Z΋Π±Î’fiÎflÎ …‚◊Ì ’Ïfl’ÒHν
±ı‰Î ¿‹_Õ‚fiı ‘ÎflHÎ ¿flfiÎfl ±Î’ ¿— - ’˛Ω’Ï÷ ⁄˛õÎ »˘. ¿‹_Õ‚ Z΋Î
±fiı ‹ÕÿÎfiı ∞‰÷Î ¿flfiÎflÎ …‚◊Ì ’Ïfl’ÒHν »ı.
(3) Â_¬-Õ‹v - Â_¬ ±˘‹¿Îfl ±fiı Õ‹v ÷k‰‹ÏÁfiÎ K‰Ïfifi_
’˛÷Ì¿ »ı —-
⁄…ı ¿fl Â_¬ ±˘‹¿ÎflÎ, Õ‹v ÷k‰‹ÏÁ‘ÎflÎ (±.±Î. M≤.44)
(4) «ø-ÏhÎÂÒ· - «ø ¤@÷fiÎ ¤‰«ø - …L‹-‹flHÎfiÎ ŒıflÎfiı
¿Î’fiÎv_ ’˛÷Ì¿ »ı. F›Îflı ÏhÎÂÒ‚ ¤@÷fiÌ flZÎÎ ¿fl‰Î ‹ÎÀı »ı. lÌ
√fl· Ì·ÎQ≤÷, ¿‹˝¿Î_Õ ±K›Î›-65‹Î_ ¤@÷ ‰S·¤ıÂfiÌ Áÿ˚√v ¤√‰Îfi
lÌ lÌ’Îÿ-lÌ ‰S·¤ı ÏhÎÂÒ·◊Ì ¿flı·Ì flZÎÎ ÷ıfi_ ’˛ÏÁ© ºWÀÎ_÷ »ı.
¤@÷fiÌ ’˛ı‹‹›Ì ¤„@÷fiÎ ⁄_‘fi◊Ì ⁄_‘Î¥fiı ±ı Áÿ˚√v ¤√‰Îfi
¤@÷fiı ÷ÎflÌ ÿı »ı ‹ÎÀı ±ı ÂflH›-ÂflHÎ ¿fl‰Î›˘B› √vfiÎ_ ÂflHÎı ÁI‰flı
…¥ ±ı‹fiÎ_ «flHÎ ’¿Õ. –– 52 ––
Á_√Ï÷ — Ω... ÂflHÎı Ω... ¬˝∑§·¸áÊ ÿÊÁ„U - ÿ˘ÕÌfiı Ω... ±ı‹ ¿èÎ_
÷˘ ¬v_, ’HÎ …‰Îfi˘ flV÷˘ ¿ı‰˘ »ı ? ±ı ‹Î√˝fi_ ÏÿBÿ½fi (Direction) ¿flΉı
»ı —-
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 185 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

◊ʪٸ˘ÿ¢ Ã˘àÿãÃflÒ·êÿ ¬ÍáÊÙ¸

Á„¢Ud√ÿÊå× ‡ÊÍ‹∑§ËáÊÙ¸˘ÁÃ÷Ë◊— –
œË⁄¢U œÎàflÊòÊÿŒË¬¢ ¬˝ÿÊÁ„U
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 53 H
ÂOÿÎ◊˝ — ◊ʪٸ˘ÿ¢ - ◊ʪ¸— •ÿ◊˜ - ±Î ‹Î√˝, Ã˘Uàÿãà - Ã -
•àÿãà - ÷Îfl˘ ±Ï÷›, flÒ · êÿ ¬Í á ʸ — - ωʋ÷α˘◊Ì ¤flı · ˘
(∂⁄Õ¬Î⁄Õ), Á„¢Ud√ÿÊå× - ÏËoÁ¿ (’˛ÎHÎ̱˘◊Ì) T›ÎM÷ - ¤flı·˘,
‡ÊÍ‹∑§Ëáʸ— - ¿ÎÀÎ_±˘◊Ì »‰Î›ı·˘, •ÁÃ÷Ë◊— - ¬Ò⁄, ¤›_¿fl, œË⁄U◊˜ -
‘Ìfl…◊Ì, œÎàflÊ - ‘ÎflHÎ ¿flÌfiı (·¥fiı), •ÊòÊÿŒË¬¢ - ±ÎhÎı›-±ÏhÎ’hÎ
lÌ ÿkÎÎhÎı›w’ ÿÌ’, ¬˝ÿÊÁ„U - ¬˝ - ¬˝∑§·¸áÊ - ÁΉ‘ÎfiÌ’Ò‰¿˝ , ÿÊÁ„U -
Ω ±fiı rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl÷˘ Ω. –– 53 ––
⁄Õ˘ ‹Î√˝ ±Î ¤Ì‹ ‰ˆÊQ›’ÒHν
‘Áı ÏËoÁ¿˘ ¿oÀ¿ı ’Îÿ «ÒHν
……ı ‘ˆ›˝◊Ì ÿkÎÿ̉ı … ÷Î÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 53 ––
ω‰flHÎ — f·˘¿ ⁄Ήfi‹Î_ ¬Ò⁄ ÁËÎfi¤ÒÏ÷, ‰ÎIÁS›¤Î‰◊Ì ±Î
…√÷˚-Áxÿ lÌ ±‰‘Ò÷ı ⁄ÌΩ ·Z›…^◊fiÎ_ ∞‰fiı â ‡Ê⁄Uáÿ¢ ¬˝ÿÊÁ„U - Ω,
…¥fiı ±ı ÂflH›fiÎ ’√ {η. ±ı‹ ¿èÎ_ »ı. …√÷˚ - Áxÿfi_ Á˙ËÎÿ˝ -
Áxÿ’b_ - xÿ›fiÌ ¿˘‹‚÷Î …\±˘ — ±ı …‰Îfi_ ¿ËÌfiı ¬ÁÌ fi◊Ì …÷Î_,
…‰ÎfiÎ ‹Î√˝fi_ ÏÿBÿ½fi (Direction) ¿flΉı »ı. ±ıfi_ fi΋ … Áÿ˚√v.
Áÿ˚√v ‹Î√˝ÿ½¿ »ı. ±ıÀ·ı ’˛V÷÷ ¿ÚÏ÷‹Î_ ÷ı±˘ ‰¬÷˘‰¬÷ ‹Î√˝fiÌ ‰Î÷
¿flı »ı. ¿ı‹ ? ¿ÎflHÎ ¿ı, ’fl‹ÎI‹ V‰w’ Áÿ˚√v ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›
¢‘fi˘ ωʛ »ı. ±ıÀ·ı ¤√‰÷Ì lÏ÷±ı V’WÀ ¿èÎ_ … »ı - ‚Ù˘ãflCÔU√ÿ—
‚ ÁflÁ¡ôÊÊÁ‚Ã√ÿ— - ±ı ±L‰ıÊHÎ (investigation) ¿fl‰Î›˘B› »ı; ±ı
Ï…iÎÎÁÎ ¿fl‰Î›˘B› »ı. ¿ÎflHÎ ¿ı ±ıfiı ¢‘‰Îfi˘ »ı; ±ıÀ·ı ¢‘‰Î ¿˘¥¿
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 186 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

fiı ¿˘¥¿ ‹Î√ı˝ fiÌ¿‚‰_ … ’ÕÂı ±ı ÏfiÏç÷ »ı. ÷ı◊Ì ±ËŸ ±‰‘Ò÷ ·√Î÷Îfl
‹Î√˝fiÌ ‰Î÷ ¿fl÷Î Ω› »ı. …\±˘ -
1. f·˘¿ 07 - ¤‹Î‰ı …√ı ’_◊ {Î{Î ±fiı¿
2. f·˘¿ 20 - √›Î ¿ıÀ·Î ±‘˝‰ÎÀı...
3. f·˘¿ 24 - …‰Îfi_ CÎb_ ÿÒfl ÷Îflı ÁÿÒfl...
4. f·˘¿ 38 - …ËÎ_ fiı Ï÷ËÎ_ ‹Î√˝‹Î_ Õ<_√flα˘...
÷ı ÷ı f·˘¿fiΠω‰flH΋Î_ ±Î’HÎı I›Î_ I›Î_ lÌ ±‰‘Ò÷fiı ±Ï¤’˛ı÷
±ı‰Î ±◊˝fi_ V’WÀÌ¿flHÎ ¿fl‰Î ’˛›Ifi ¿›˘˝ »ı. ’˛V÷÷ f·˘¿ ‹Î√˝ ωʛ¿
±ı ««Î˝±˘fiÎ ±fiÁ_‘Îfi‹Î_ ±Î‰ı »ı.
‹Î√˝ ‹A›÷— ⁄ı … »ı - ±ı¿ ’˛›ı fi˘ ‹Î√˝ ±fiı ⁄ÌΩı lı›fi˘ ‹Î√˝.
lÌ ÿkÎ’ÎÿÎ_⁄…  ’¿Õ‰Î ‹ÎÀı …‰Îfi˘ lı›fi˘ ‹Î√˝ ¿ı‰˘ »ı ÷ı ±ËŸ ⁄÷Ήı
»ı. lÌ ÿkÎfiÌ ’ÎÁı ’ˢӫ‰Îfi_ »ı. ±ı @›Î_ »ı ? ±ı‹fi_ ¿Î›‹Ì Áflfi΋_
Â_ »ı ? ±ı ⁄Ì…ı @›Î_› fi◊Ì ±fiı Á‰˝hÎ »ı. ±ıÀ·ı ±ıfiı ¢‘‰Î
fiÌ¿‚flfiÎflfi˘ ‹Î√˝ ⁄Õ˘ ¤Ì‹ ‰ˆÊQ›’ÒHν »ı. ±ı ‹Î√˝fiÌ Ï‰Ê‹÷Î ±fiı
÷ıfiÌ ¤›_¿fl÷Î ‹ÎflÎ …ı‰Î ’΋fl, CÎflfiÎ CÎΉ¿Ìfiı ÂÌ ¬⁄fl ˢ› ? ±ı
‹Î√˝fiÎ ≥Ë·˘¿ ’˛‰ÎÁÌ ¿˘¥¿ lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷, ¿˘¥¿ lÌ ›˘√ÎfiLÿ
ÁflV‰÷Ì, ¿˘¥¿ ›˘√ΫΛ˝ lÌ ‰Î‹fiflΉ √·◊HÎÌ ‹ËÎflÎ…fiı ˢ›. ±Î
hÎHÎı›ı √vfiÎ CÎfl Á‘Ì ’ˢӫ‰ÎfiÎ ÿı¬Ì÷Î M≤J‰Ì ’flfiÎ flV÷ÎfiÌ Ï‰Ê‹÷Îfi˘
±fi¤‰ ¿›˘˝ »ı. …ı‹ ¿ı —
(1) lÌ ±‰‘Ò÷∞ ’˘÷ı ‰Îfl_‰Îfl (Repeatedly) ¿èÎÎ ¿flı »ı —
(¿) ¤À¿ ¤À¿ «flfifi ‹ıÓ ±Î›˘... (±.±Î. M≤.4)
Ë_ «Îflı¿˘fl fl¬ÕÌ-fl{‚Ìfiı ‹ËÎ’˛ÎHÎı ÷‹ÎflÎ «flH΋Î_ ±ÎT›˘
»\_. @›Î_ fl¬ÕuÎ-fl{Y›Î ËÂı ? ¤‰ÎÀ‰Ì‹ÎV÷˘.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 187 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

(¬) ÏŒfl ÏŒfl ‹ıflÌ ÷_√ÕÌ ÷ÒÀÌ rÎÁ fi μfl Á‹Î›. (±.±Î. 38)
±ı‰Î ⁄ÌËÕ flV÷ı ¤«¿Î‰Îfi_ ◊›_ ¿ı ÷ÎflÎ ¶Îfl Á‘Ì ±Î‰÷Î_
±Î‰÷Î_ ÀÎ_ÏÀ›Î_ ÷ÒÀuÎ. ËÎ_ŒÌ √›Î. @›Î_ ¤«¿Î›Î ËÂı
±‰‘Ò÷ ? Á_ÁÎfl‹Î_ V·˘.
(√) √v√‹ ‹Îfl√ ’˘◊Î_◊˘◊Î_, ¿˘μ ¿Î‹ fi ±Î›˘. (±.±Î.
M≤.40)
±Î ‹Î√˝ ±ı‰˘ »ı ¿ı ±ı‹Î_ ±ı¿ı› ±ıÀ·ÎÁ ÀÎ¥‹ Àı⁄·,
fi¿ÂÎ ¿Î‹ ·Î√ı ±ı‰Î fi◊Ì.
(CÎ) «˘flÎÂÌ CÎfl ϤZÎÎ ‹Î√Ì, ÷˘›ı flËÌ μ’‰ÎÁÌ
’Î_«, ’«ÌÁ, ⁄kÎÌÁ √·Ì ¤À¿Ì... (±.±Î. M≤.79)
·¬ «˘flÎÂÌfiÎ ŒıflÎ Œ›Î˝, ’Î_« ¥„Lƒ›, ’«ÌÁ ÷k‰ ±ÎÏÿ
√·Ì±˘‹Î_ ¤À@›Î fiı ËÎ◊‹Î_ «Ì◊flÎ_ … ±ÎT›Î ‰√ıflı ¶ÎflÎ ±ı‹HÎı
‹Î√˝fiÌ ‰Î÷ ¿flÌ »ı.
(2) ±ËŸ ωV÷Îfl¤›fiı ¿ÎflHÎı ±Î’HÎı ±Î ÷⁄yı ’Ò…fiÌ› lÌ √Î_ÕÎ
‹ËÎflÎ…lÌ (’.’.lÌ ›˘√Îfi_ÿ ÁflV‰÷Ì) ±fiı ’Ò…fiÌ› ›˘√ΫΛ˝
lÌ √·‰HÎÌ ‹ËÎflÎ…lÌfiÎ fl{‚’ÎÀfiÌ ‰Î÷ ¿fl÷Î fi◊Ì.
±Î‹, lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı - ’˛¤fi˘ ‹Îfl√ »ı ÂÒflÎfi˘, ¿Î›flfi_
fiËŸ ¿Î‹ (±.±Î.M≤.114). ¤‰ÎÀ‰Ì‹Î_ ÷ıfiÌ ¤ÌÊHÎ÷΋Î_◊Ì ‹Î√˝ ¿flÌfiı
’ˢӫ‰Îfi_ »ı. ±ıÀ·ı ‘Ìfl…fiÌ …wfl »ı. ‘Ìfl…’Ò‰˝¿ ±ÎhÎı›-ÿÌ’ - lÌ
ÿkÎÎhÎı›w’ ÿÌ’ ·¥fiı ÁΉ«ı÷Ì’Ò‰˝¿, Õ›Î˝ ωfiÎ ‹Î√˝ ¿fl÷Î …‰Îfi_ -
‹Î√˝ ¿Î’÷Î …‰Îfi_ »ı. ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› Áÿ˚√v V‰w’ ±ıÀ·ı
iÎÎfiV‰w’ »ı. iÎÎfifi˘ ÿ̉˘ »ı. ÿÌ’¿-F›˘Ï÷-iÎÎfiF›˘Ï÷ »ı. ‹ÎÀı ±ı¿
¤…fi‹Î_ ÷ı±˘ ¿Ëı »ı —
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 188 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

¤Î√ı ¤ÌÏ÷ flı, ‹˘÷fiÌ, …‹ÕÎ fiÎÁÌ Ω›

Ω√ı F›˘Ï÷ flı, ±_÷flı, ‹„@÷ ‹ı‰Î ¬Î›.. ’Ïç‹...
(±.±Î.M≤.118)
±_÷fl‹Î_-¤Ì÷fl‹Î_ ±ı ±ÎhÎı› ÿÌ’fiÌ F›˘Ï÷ Ω√÷Î_-{‚Ë‚÷Î_
‹˘÷fiÌ ¤ÌÏ÷ ¤Î√ı, …‹ÕÎ fiÎÁÌ Ω› ±fiı ±ı ’˛‰ÎÁÌ ‹„@÷w’Ì ‹ı‰Î
¬Î›. ‹ÎÀı Ëı ÷Î÷, ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 53 ––
Á_√Ï÷ —±Î ¿Î‹fiı ∞‰fi‹Î_ ±√˛÷Î ±Î’‰Îfi_ ÂÎ◊Ì ±Î‰U›¿ »ı
÷ı ÿÂν‰ı »ı —-
∑§Ù ¡ÊŸËÃ E— ∑§Õ¢ fløÃ Ã
∑§Ê‹ª˝SÃ ¡Ëfl‹Ù∑§ ‚◊ãÃÊØ –21
∑§Ã¸ √ ÿ¢ ÿë¿˛ U Ë ÉÊ˝ ◊  fl Êflœ Á „U
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 54 H
ÂOÿÎ◊˝ — ∑§— - ¿˘HÎ, ¡ÊŸËÃ (ôÊÊ.œÊ. 9.μ.’.) - ΩHÎı »ı, E— -
±Î‰÷̿ηı, ∑§Õ¢ - Â_, fløÃ - (flÎØ-1 ±Î)- ◊Λ »ı, Ã - ÷Îv_,
∑§Ê‹ª˝SÃ - ¿Î‚◊Ì √˛V÷ ◊›ı·Î, ¡Ëfl‹Ù∑§ - ±Î …√÷‹Î_, ‚◊ãÃÊØ -
«Îflı ⁄Î…\◊Ì, ∑§Ã¸√ÿ¢ - ¿fl‰Î …ı‰_, ÿØ - …ı ¿Î_¥ (ˢ› ÷ı), ‡ÊËÉÊ˝◊fl -
‡ÊËÉÊ˝◊˜ ∞fl - ÁI‰flı …, •flœÁ„U - (•fl-œÊ.3U.μ.’. ±ÎiÎÎ◊˝ ⁄Ì.’.±ı.‰.)
- ¿flÌ ·ı, ’Ò fl_ ¿fl. ±fiı Ëı ±ÎI‹fi rÎÁı rÎÁı ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl.
◊Âı ¿Î· Â_ ¿˘HÎ ΩHÎı ±ËŸ flı
√˛V›Î F›Î_ ⁄‘Î ∞‰ Á‰˝hÎ ¿Î‚ı;
¿flÌ ·ı ⁄‘_ …ıË ¿÷˝T› ÷Ò÷˝
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 54 ––

21. ±Î ÁÏ÷ ÁM÷‹Ìfi˘ ’˛›˘√ »ı - ¡Ëfl‹Ù∑§ ‚◊ãÃÊØ ∑§Ê‹ª˝SÃ ‚Áà - F›Îflı ±Î¬_
…√÷ «Îflı⁄Î…\◊Ì ¿Î‚◊Ì √˛ÁΛı·_ »ı I›Îflı... ±ı ±◊˝ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 189 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ω‰flHÎ — ‹Î√˝ ±Î‰˘ ∂⁄Õ-¬Î⁄Õ, ¿Î_ÀÎ-¿Î_¿flÎ◊Ì, ÏË_ôÎ
’˛ÎHÎ̱˘◊Ì ¤flı·˘ »ı; ±fiı f·˘¿-04‹Î_ ¿èÎ_ »ı ÷ı‹
…‰Îfi_ CÎb_ ÿÒfl ÷Îflı ÁÿÒfl
flËı fiÎ ’ÕÌ ‹Î√˝‹Î_ ÿı¬Ì ‘Ò‚
‹Î√˝‹Î_fiÎ_ ωCfi˘ ±fiı ‘Ò‚ …ı‰Ì ÁŒ‚÷α˘fiÎ ‹˘Ë‹Î_ ’ÕÌfiı ÷_
±À¿Ì fiÎ …¥Â. ‰‚Ì ±Î ∞‰fi, ±Î ‹Îfi‰ÿıË »ı ÷˘ CÎH΢ ÁflÁ, ’HÎ
ZÎHΤ_√fl »ı. ‰‚Ì, ±I›Îflı ±Î ‰ÌÁ‹Ì-±ı¿‰ÌÁ‹Ì ÁÿÌ‹Î_ ±Î …√÷
Á‹_÷Î÷˚ - «Îflı⁄Î…\◊Ì ¿Î‚√˛V÷ »ı. ’˛Î«Ìfi ¿Î‚‹Î_ ∞‰fi Ë÷_ ÷˘
ZÎHΤ_√fl …, ’HÎ ¿Î‚fi˘ √˛ÎÁ ±ı¿ … ⁄Î…\◊Ì ◊÷˘ Ë÷˘ ±ıÀ·ı ¿ı ‹ÎHÎÁ
‰›˘Ï«÷ ¿<ÿfl÷Ì Q≤I›◊Ì … ‹fl÷˘ Ë÷˘. ±’Q≤I› ◊÷_ ÷˘ ÏËoôÎ ∞‰fiÎ
ÿoÂ, ŒÎÕÌ ¬Î‰Î◊Ì ¿ı @›Î_¿ F‰S·ı … ‹Îfl΋ÎflÌ - ›©◊Ì ◊÷_. ±I›Îflı
ωiÎÎfi ±fiı Àı¿fi˘·˘∞fiÎ ›√‹Î_ ±ı¿ ⁄Î…\ ‹ÎHÎÁfiı fl˘√˘fiÌ Á΋ı flZÎHÎ
±Î’fiÎflÌ ÿ‰Î±˘ ‰‘÷Ì Ω› »ı; ‹ÎHÎÁfi_ ±Î›W› ‰‘Îfl‰ÎfiÎ ’˛›Ifi˘
◊÷Î_ Ω› »ı; ÷˘ ⁄Ì∞ ⁄Î…\ ±ı¥Õ˚Á …ı‰Î fl˘√, ±Î÷_¿‰Îÿ, ›©fiΠωÊÎb
Âô΢fiÎ ¤›, ±¿V‹Î÷fiÎ ¤›fiÎ ±˘◊Îfl fiÌ«ı ‹ÎHÎÁfi_ ∞‰fi ’˛Ï÷Ïÿfi
‰‘ fiı ‰‘ ±ÏfiÏç÷ ⁄fi÷_ Ω› »ı — ◊Âı ¿Î· Â_ ¿˘HÎ ΩHÎı ±ËŸ flı...
±Î ±ÏfiÏç÷÷Î √¥¿Î·ı, ’˛Î«Ìfi¿Î‚‹Î_ ’HÎ Ë÷Ì … — fi ΩH›_
Ωfi¿ÌfiÎ◊ı Á‰Îflı Â_ ◊‰Îfi_ »ı - V‰›_ Ωfi¿ÌfiÎ◊fiı ’HÎ ⁄ÌΩ Ïÿ‰Áı
Á‰Îflı ‰fi‹Î_ …‰_ ’ÕÂı ÷ıfi˘ A›Î· fi ±ÎT›˘, ÷˘ ÷ıfiÎ ¿fl÷Î_› ±Î…ı ÷˘
Ë‹HÎÎ_ … ZÎHÎ ’»Ì Â_ ◊Âı ÷ıfiÌ ¿˘fiı ¬⁄fl »ı ? ±ı ¿Î· - ¿Î‚fiÌ
¿fl΋÷ »ı. ÷ı◊Ì ¤I≤˝ËÏfl …ı‰Î ¿Ï‰±ı ∑§Ê‹Êÿ ÃS◊Ò Ÿ◊— ±ı ¿Î‚fiı fi‹V¿Îfl
¿›Î˝ »ı.
±ı ’Ïfl„V◊Ï÷‹Î_ Ëı ∞‰ ÷_ ÷Îv_ …ı ¿Î_¥ ¿÷˝T› - ¿fl‰Î …ı‰_ ¿Î‹
ˢ› ÷ı ÂÌCβ - ÁI‰flı ¿flÌ ·ı. ¿èÎ_ »ı ¿ı —-
E∑§Êÿ¸◊l∑ȧfl˸à ¬ÍflʸˆÔU , øʬ⁄UÊÁˆÔU ∑§◊˜ –
Ÿ Á„U ¬˝ÁÃˇÊÃ ◊ÎàÿÈ ∑ΧÃ◊l Ÿ flÊ ∑ΧÃ◊˜ H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 190 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±Î‰÷̿ηı Â_ ◊Âı ÷ıfiÌ ¬⁄fl fi◊Ì ‹ÎÀı ¿Î·fi_ ¿Î‹ ±Î…ı … ¿flÌ
·ı‰_, ⁄’˘fl ’»Ì ¿fl‰Îfi_ ˢ› ÷ı Á‰Îflı ¿flÌ ·ı‰_. ¿ÎflHÎ ¿ı, ±Î ¤Î¥±ı
¿Î‹ ’Ò fl_ ¿›* »ı ¿ı fiËŸ ÷ıfiÌ ’˛÷ÌZÎÎ Q≤I› ¿ÿÎÏ’ ¿fl÷_ fi◊Ì.
¿÷˝T› - ¿fl‰Î …ı‰_ Â_ »ı ? ±ı fiyÌ ¿fl‰Î‹Î_ … ¬flÌ ¿Á˘ÀÌ »ı.
‹ÎHÎÁ √‹ı ±ıÀ·˘ ¤HÎı·˘-√HÎı·˘, ÕÎèÎ˘Õ‹fl˘, ¿÷˝T› ’flΛHÎ, Á„LfiWÀ
ˢ› ÷˘ ’HÎ ÷ıfi_ ¿÷˝T› Â_ »ı ÷ı fiyÌ ¿flÌ Â¿÷˘ fi◊Ì. ±ıfiÎ_ ÿ¤Î˝B›ı
±ıfiı ±ı‰˘ ¿˘¥ Áÿ˚√v ’HÎ ‹‚÷˘ fi◊Ì …ı ±ıfiı ±ıfi_ ¿÷˝ÔT› ⁄÷Ήı.
’ÏflHÎ΋ı ‹˘ÀΤÎ√fiÎ ‹ÎHÎÁ˘fi_ ‹˘ÀÎ ¤Î√fi_ ∞‰fi ±¿÷˝T› - fi ¿fl‰Î
…ı‰_ ¿fl‰Î‹Î_ … T›÷Ì÷ ◊Λ »ı. ÷ı◊Ì ±‰‘Ò÷∞ ±ı¿ ’˛¤ÎÏ÷›Î‹Î_
¿Ëı »ı —-
ωʛfiÌ ‰Î÷‹Î_ ωWb ¤Ò·Ì √›Î
flάfiÌ ±Î‹Î_ ·Î¬ ¬˘›Î
ÿıËfiÌ Ï«_÷‹Î_ ÿı‰ ¿˘flı flèÎÎ
‹˘ÏËfiÌ Ω‚‹Î_ Á‰˝‹˘èÎÎ. –– Àı¿ ––
ωʛ˘fiÌ ‰Î÷ - ±Î ‹ı‚‰Ì ·Ì‘_, ±Î ¿flÌ fiÎA›_, ˉı ¿Î·ı ±Î
¿flÌ fiάÌÂ_ ±Î‰Ì ‰Î÷‹Î_ lÌ Ï‰Wbfi_ fi΋V‹flHÎ ¤Ò·Î¥ √›._ ‘Ò‚ …ı‰Ì
’˛Î„M÷fiÌ Ï«_÷΋Î_ ·Î¬ wÏ’›ÎfiÌ ’˛Î„M÷ …ı‰_ ËÏflfi΋ ¬˘›_. ’Î_hÎÌÁ-
«Î·ÌÁ ‰flÁfiÌ ™‹fl ◊÷Î_ ◊÷Î_ ÂflÌflfiÌ Ï«_÷Î — ±Î…ı ÂflÌfl‹Î_ ¬Î_Õ
‰‘Ì √¥ fiı ¿Î·ı ¿ı„S›‹ CÎÀÌ √›_. ±ıfiÌ Ï«_÷΋Î_ ÿı‰’ÒΩ ⁄Î…\ ’fl
flËÌ fiı »ı‰Àı ‹˘ÏËfiÌ Ω‚‹Î_ ’ı·Î √v ¿⁄Ò÷flfiÌ …ı‹ ŒÁΛΠfiı ‹›Î˝.
’ıÀfiÌ ‰ıËÎ_ flÎ÷Ïÿfi ±Î◊Õı
ÂıÃfiÌ ¤ıÀ fi‰ @›Î_› ◊Î÷Ì
±Î› ±ı‚ı √¥, ¿fl‹¿◊fiÌ flËÌ
fl˘¥ fl˘¥ ◊¥ ±Î_¬ flÎ÷Ì. –– 1 ––
(μ.’˛Î. M≤. 23)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 191 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±Î¬Ì Ï…_ÿ√Ì ’Î’Ì ’ıÀ ‹ÎÀı ŒÎ_ŒÎ_ ‹Î›Î˝, ’HÎ ÂıÃ-√v ÿkÎÎhÎı›
@›Î_› ‹Y›Î fiËŸ. ±Î¬_ ±Î›W› ±ı‚ı √›_ ±fiı »÷Î_ ¿fl‹fiÌ ¿◊fiÌ ÷˘
±ıfiÌ ±ı … flËÌ. ÏfiT≤kÎ ◊›Î ’»Ì ’HÎ fi˘¿flÌ Â˘‘‰ÎfiÌ flËÌ. flÕ÷Î Ë÷Î
fiı flÕ÷Î flèÎÎ.
±Î ⁄‘Î_ ¿÷˝T› fi◊Ì. ±ı ⁄‘_ ÷˘ ◊›Î … ¿fl‰Îfi_ »ı. ‹A› ¿÷˝T›
- ¿fl‰Î …ı‰_ ¿‹˝ ÷˘ »ı — ““I›∞ ±L› ÷I’Îÿ Ω {η fiı¿”” (f·˘.52)
±L› ⁄‘Î_ … ¿‹˝ »˘ÕÌfiı ±ı ÂflH›fiÎ_ «flHÎ ’¿Õ‰Î ±ı ¿÷˝T› »ı. ‹ÎÀı
… ¿èÎ_ »ı — ∑§ÙÁ≈¢UàÿÄàflÊ „UÁ⁄¢U ÷¡Ø - ¿fl˘Õ ¿Î‹ - ¿Ëı‰Î÷Î_ ¿Î‹ »˘ÕÌfiı
¤√‰Îfi lÌ ËÏfl lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı‰_. ›Îÿ flËı, ±Î‹Î_ @›Î_›
fi˘¿flÌ-‘_‘˘ ¿fl‰ÎfiÌ fiÎ ’ÎÕÌ fi◊Ì. ±ı ÷˘ ¿fl‰Îfi˘ … »ı. ’˘÷Îfi_ ¿‹˝
÷˘ ‹ÎHÎÁı ¿fl‰Îfi_ … »ı. ¤Îfl÷‹Î_ ⁄‘Î fi˘¿flÌ‘_‘Î Á‰Îflı ‰Ëı·Î‹Î_ ‰Ëı·Î
fi‰ ‰ÎB›ı Âw ◊Λ »ı ±fiı ‹˘Õ΋Î_ ‹˘ÕÎ ÁÎ_…ı ÁÎ÷ ‰ÎB›ı ’ÒflÎ ◊¥ Ω›
»ı. ⁄οÌfiÎ Á‹›‹Î_ ‹ÎHÎÁ Â_ ¿flı »ı ? ±ı ÷ıHÎı ω«ÎflÌ ·ı‰Îfi_ »ı. ±ËŸ
÷˘ ⁄Á‹Î_ …÷Î_-±Î‰÷Î_, μÃ÷Î_-⁄ıÁ÷Î_, ¬Î÷Î_-’Ì÷Î_ lÌ ÿkÎfi΋fi_ ’˛Ï÷rÎÁ
V‹flHÎ ¿fl‰ÎfiÎ_ ¿÷˝T›fiÌ ‰Î÷ ¿flÌ »ı. –– 54 ––
Á_√Ï÷ — f·˘¿ 53fiÎ ±fiÁ_‘Îfi‹Î_ lı› ‹Î√˝‹Î_ ±Î‰÷Ì ’˛ı›fiÌ
Á‹V›Î±˘ hÎHÎ f·˘¿‹Î_ ÿÂν‰ı »ı —-
◊ʪ¸ ◊ʪ¸ ŸÍÃŸÊ SfláʸflËÁÕ -
fl˸Õı flËÕı ∑§Ê@Ÿ¢ ŸòÊ∑§Á·¸ –
œÎàflÊ’Ê‹ÊãSfláʸ ∑§Ê⁄UÊSÃÈŒÁãÃ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ.◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 55 H
ÂOÿÎ◊˝ — ◊ʪ̧ ◊ʪ̧ - flV÷΋Î_ (…÷Î_) F›Î_ fiı I›Î_, ŸÍÃŸÊ - ÷tfi
fi‰Ì/fi‰Î_, SfláʸflËÁÕ— - Á˘fiÎfi_ ⁄Ωfl-ËÎÀ-ÿ¿Îfi˘, flËÕı flËÕı (flËÁÕ
- ôÎÌ. Á.±ı.‰.) - ÿ¿Îfiı ÿ¿Îfiı, ∑§Ê@Ÿ¢ - Á‰Hν, ŸòÊ∑§Á·¸ - ±Î_¬fiı
±Î¿Ê˝fiÎfl, œÎàflÊ - ’¿ÕÌfiı, ’Ê‹Ÿ˜ - ⁄΂¿˘fiı (⁄΂ ⁄Ï©‰Î‚Îfiı),
Sfláʸ∑§Ê⁄UÊ— - Á˘fi̱˘, ÃÈŒÁãà - (ÃÈŒ˜ - 6.√.μ.’) - ’¿ÕÌfiı ¤˘‚‰ı
»ı. ‹ÎÀı ÷_ f‰ÎÁı f‰ÎÁı ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 55 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 192 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¤›Î* Ωı …ËÎ_ I›Î_ fi‰Î_ V‰Hν ËÎÀ˘
«‚ı º„WÀ Ωı ·˘¿ ‹Ò¿ı … ÿ˘À˘
√˛ Ë Ì ⁄΂ Á˘fiÌ ¿flı ⁄© «ı ÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 55 ––
ω‰flHÎ — f·˘¿-53 ⁄Õ˘ ‹Î√˝ ±Î ¤Ì‹ ‰ˆÊQ›’ÒHν -‹Î_ Âw
¿flı·Ì ‰Î÷ ±Î√‚ «Î·ı »ı. ±Î ‹Î√˝ lı›fiΠϬfl ÷flŒfi˘ »ı, ’HÎ ÷ı
’˛›ı fiÌ √·Ì±˘‹Î_◊Ì ’ÁÎfl ◊Λ »ı. ±Î ±Î¬_ …√÷ ’˛’« _ - ±ıÀ·ı ’Î_«
÷k‰˘ - ±Î¿ÎÂ, M≤J‰Ì, ÷ı…, …· ±fiı ‰Î› ÷◊Î ’Î_« ¥„Lƒ›˘ - fiıhÎ,
‘˛ÎHÎ, l‰HÎ, V‰Îÿ, V’½ ±fiı ÷ıfiÌ ’Î_« ÷L‹ÎhÎα˘ - ÂOÿ, V’½,
w’, flÁ, ±fiı √_‘. ±Î ⁄‘ÎfiÎ μkÎfl˘kÎfl ωV÷Îflfiı ¿ÎflHÎ ’ıÿÎ ◊÷_
»‚-¿’À-‰_«fiÎ ±ıÀ·ı ’˛’_«. ±Î ¿’À‹Î_ ‹˘À΋Î_ ‹˘ÀÎ_ ¿’À - »‚
⁄ı »ı - ±ı¿ ¿Î_«fi ±fiı ⁄Ì∞ ¿ÎÏ‹fiÌ. ±Î ⁄ı‹Î_ ŒÁΛΠ’»Ì fiÌ¿‚Ì
¿ÎÂı fiËŸ. ⁄οÌfiÎ flÁ, √_‘, ÂOÿfiÎ ¿’À‹Î_ ‹ÎHÎÁ ŒÁΛ ÷˘ ’HÎ
’λ˘ Á‰ı‚Î fiÌ¿‚Ì Â¿ı ¬fl˘. ±ıÀ·ı ±ËŸ lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı ¿Î_«fi-
V‰HνËÎÀ˘fiÌ ‰Î÷ ‹Î_ÕÌ »ı. ±ı‹Î_ ¿ÎÏ‹fiÌ ±Î‰Ì … Ω› »ı; ±ı ÏfiÏË÷
(Implied) »ı.
«Îflı⁄Î…\ ¿Î_«fi (¿ÎÏ‹fiÌ)fiÌ ‰ÌÏ◊±˘-⁄Ωfl˘-ËÎÀ˘ »ı. ËÎÀ˘ ÷˘
lÌ ±‰‘Ò÷∞fiÎ Á‹›‹Î_ Ë÷Ì, ±I›Îflı ÷˘ flÎŒÕ˘ ŒÎÀu˘ »ı. ±ı fiıhοÏÊ˝
- ±Î_¬fiı ±Î¿Ê˝fiÎfl-«Ï·÷ ¿flfiÎfl »ı. ±ıfiÌ ÁÎ◊ı … ±ı ËÎÀ‹Î_ ⁄ıÃı·Î
Á˘fiÌ I›Î_◊Ì ’ÁÎfl ◊fiÎflfiı ’¿ÕÌfiı ±ı‹fiÌ «ı÷fiÎfiı ⁄©-‹Òœ ⁄fiÎ‰Ì ÿı
»ı. ±ËŸ ±ı‹fiÌ ŒÁΉ‰ÎfiÌ ¿ÎflÌ√flÌ ⁄΂¿˘ ’fl ωÂıÊ ÁŒ‚ ◊Λ »ı.
⁄΂¿ ±ıÀ·ı - ª˝„UáÊ œÊÿ¸◊¬≈ÈU— ’Ê‹∑§Ê— Ÿ ÃÈ¢ Sßãœÿ— - ‹ËÎfi ÷¿ÛÂÎôÎÌ
lÌ ±Lfi‹ ¤|ı ⁄΂¿ ÂOÿfiÌ T›ÎA›Î ¿flÌ »ı — ‘ΉHÎÎ_ ˢ› ±ı …
⁄΂¿ »ı; ±ı‰_ fi◊Ì, √˛ËHÎ ¿flı·_ ‘ÎflHÎ (Retain) ¿fl‰ÎfiÌ
⁄Î⁄÷‹Î_ ±’À<-œÌ·Î ˢ› ±ı … ¬flÎ ±◊˝‹Î_ ⁄΂¿ »ı. ⁄΂⁄Ï©
·˘¿˘ (±ıÀ·ı ¿ı ‹˘ÀΤÎ√fiÎ)fiÌ ⁄Ï© ±ı ÿL›‰Ì {ο‹{˘‚◊Ì ±_Ω¥fiı
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 193 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¤Îfi ¤Ò·Ì, ±ı‹Î_ ŒÁÎ¥ fl‹‹ÎHÎ ◊¥ Ω› »ı. ±Î ÷˘ ⁄‘_ ⁄flÎ⁄fl »ı.
Á˘fiÎfiÌ ËÎÀ˘‹Î_ ⁄ıÃı·Î Á˘fiÌ ¿˘HÎ »ı ? ±ı ΩHΉ_, ±ı‹fiı ±˘‚¬‰Î
…wflÌ »ı. ±ı Á˘fiÌ hÎHÎ … »ı; ‰‘Îflı fi◊Ì - ¿Î‹, ø˘‘ ±fiı ·˘¤, ±ı
±Î ¿Ï‚›√fiÎ Á˘ÿÎ√fl˘ »ı. ±ı‹fiÌ ¬Ò⁄Ì ±ı »ı ¿ı ±ı ±ı¿Ì ÁÎ◊ı ºWÀÎ
±fiı ºU› 줛‹Î_ ±ı¿ … Á‹›ı (Simultaneously) flËÌfiı ’˘÷Îfi˘
’˛¤Î‰ ’ÎÕÌ Â¿ı »ı. Á΋ı √‹ı ±ıÀ·_ Á˘fi_ ’Õu_ ˢ›, ’HÎ Ë_ ÷ıfi˘ ƒWÀÎ
ÏËflH›ÎZÎ fi ˢ™ ÷˘ - ÷ı ±ı Á˘fi΋Î_ ±fiı ‹ÎÀÌfiÎ œıŒÎ_‹Î_ ¿Â˘ Œıfl ’Õ÷˘
fi◊Ì. Á΋ı √‹ı ±ııÀ·Ì ¿ÎÏ‹fi̱˘ ∂¤Ì ˢ›,’HÎ Ë_ ÷ıfi˘ ƒWÀÎ
ÏËflH›¿ÏÂ’ fi ˢ™ ÷˘... ⁄ı ‰flÁfiÌ ⁄΂¿Ì, Á˘‚ ‰flÁfiÌ Á_ÿflÌ‹Î_
¿˘¥ Œ¿Û ’Õ÷˘ fi◊Ì. lÌ fl΋¿ÚWHÎ ’fl‹ËoÁfiÎ ÏË÷ıE»\±˘ Ãο<flfiı Á_ÁÎflÌ
⁄fiΉ‰ÎfiÎ Â¤-±Î›◊Ì ±ı¿ ‰¬÷ ¿·¿kÎÎfiÎ ‰ıU›Î ⁄Ωfl‹Î_ ±ı¿
√ÏHοÎfiı CÎflı ·¥ √›Î Ë÷Î. I›Î_ ±ı ‹Î÷Îfiı Ωı¥fiı ÷ı±˘ ±Ë˘¤Î‰◊Ì
Á‹ÎÏ‘‹Î_ ·Ìfi ◊¥ √›Î. ±Î‰Ì ’Ïfl„V◊Ï÷‹Î_ ‹ÎHÎÁfiı ÷ÎflfiÎfl ¤√‰Îfi
lÌ ÿkÎÎhÎı›, ÷ı‹fi_ fi΋V‹flHÎ »ı. ±ı fi΋V‹flHÎfiı ‹fi‹Î_ √˛ËHÎ ¿flÌ ‘ÎflHÎ
¿flÌ, ⁄ÎS›Î‰V◊΋Î_◊Ì ’˛˙œÎ‰V◊΋Î_ ’ˢӫ‰Îfi˘ ’˛›Ifi ¿flfiÎflfiÌ ‹fi˘T≤ÏkÎ
„V◊fl ◊÷Î_ ±Î ‹Î√ı˝ ±Î√‚ ‰‘Ì Â¿Î›; ±ı fÔ·˘¿fi_ ÷ÎI’›˝ »ı. ––55––
Á_√Ï÷ — ÿ½fi-º„WÀ …L‹ Á‹V›Î ÿÂνT›Î ’»Ì ˉı V‰Îÿı„Lƒ…L›
Á‹V›Î ⁄÷Ήı »ı —
◊ʪ¸ ◊ʪ¸ Á◊CÔU‹«U˜«ÍU ∑§ª„¢U
ª„U ª„U ‹«˜«ÈU∑§Ê— SflÊŒ¬ÍáÊʸ— –
Á⁄U@ãàÿôÊÊã◊Ù„UÁÿàflÊ ⁄U‚ÊlÒ—
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 56 H
ÂOÿÎ◊˝ — ◊ʪ¸ ◊ʪ¸ - F›Î_ I›Î_, Á‰˝hÎ, Á◊CÔU ‹«˜«ÍU∑§ª„U¢ - ‹ÌÃÎ
·ÎÕ<fiÎ_ CÎfl, ª„U ª„U - CÎflı CÎflı, ‹«˜«ÍU∑§Ê— - ·ÎÕ‰Î, SflÊŒ¬ÍáÊʸ— - ¬Ò⁄
V‰ÎÏÿWÀ, Á⁄U@Áãà - (Á⁄Uø˜ - 7.μ.’.) fiÌ«˘‰ı »ı, •ôÊÊŸ˜ - ±iÎÎfi̱˘fiı,
◊Ù„UÁÿàflÊ - ‹˘Ë ’‹ÎÕÌfiı, ⁄U‚ÊlÒ— ⁄U‚-•ÊlÒ— - flÁ ‰√ıflı◊Ì,
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 194 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(•ÊÁŒ - ‰√ı fl ı ‹ Î_ V‰Îÿ, ⁄fiΉÀfiÌ flÌ÷, ⁄fiΉÀfiÎ CÎÀ¿˘
(ingredients),fi˘ Á‹Î‰ı ◊Λ) ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi ÷_ rÎÁı rÎÁı lÌ
ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 56 ––
‰‚Ì, ÿı¬ F›Î_ I›Î_ ¤›Î˝ ·Õ˚Õ< √ıˢ
√Y›Î ·ÎÕ< ¬ıÓ«ı … ¿ı‰Î ±Ë˘Ë˘
fiÌ«ı ‰ ı flÁı ‹˘ËÌ Ωı ±iÎ ËL÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 56 ––
ω‰flHÎ — f·˘¿-55fiÎ ±fiÁ_‘Îfi‹Î_ ‰Î÷ ±Î√‚ «Î·ı »ı.
‹ÎHÎÁfiÌ ⁄ı ·Î«ÎflÌ »ı. (1) ¿Î‹ (Sex), (2) ZÎ‘Î. ¿Î‹‰ÎÁfiÎfiÌ
I≤„M÷ ±fiı ZÎ‘Î - ¤Ò¬fiÌ I≤„M÷. ‹ÎÀı ‹ÎHÎÁ ±Î¬_ ∞‰fi ±fiı …L‹˘fiÎ_
…L‹ ±Î ¤‰ÎÀω‹Î_ ±◊ÕΛ »ı, ±◊‰Î ¿Ë˘ ÏÂë - …fifiı„Lƒ› ±fiı
μÿfl - ’ıÀfiÌ ’ÒÏ÷˝fiÌ ·Î«ÎflÌ ‹ÎHÎÁfiı ±◊ÕΉı »ı. ¿vHÎΉvHÎη›
Áÿ˚√v ¤√‰ÎfifiÌ ¿Ú’Îfi˘ ·ı‹ÎhÎ ±_ ’˛ÎM÷ ◊Λ ÷˘ … ‹ÎHÎÁ ÷ı‹Î_◊Ì
‹@÷ ◊¥ ¿ı.
’Ò‰˝f·˘¿‹Î_ ÏfiÏÿ˝WÀ ¿Î_«fi (±fiı ¿ÎÏ‹fiÌ)fiÎ ±Î¿Ê˝HÎfiÎ …ı‰_ …
±Î ¤‰ÎÀω‹Î_ ⁄Ì…\_ ±Î¿Ê˝HÎ ZÎ‘ÎI≤„M÷ ‹ÎÀı «Îflı ⁄Î…\ ÿı¬Î÷Ì V‰ÎÏÿWÀ
‰Îfi√̱˘ »ı. f·˘¿‹Î_ ‹«˜«ÈU∑§— - ·ÎÕ< ÂOÿ ÷ıfiı ‹ÎÀıfi˘ μ’·ZÎHÎÎI‹¿
(ÁÎ_¿ıÏ÷¿) ÂOÿ »ı. Ãı¿Ãı¿ÎHÎı ¬Îμ √·Ì±˘ ÿ¿Îfi˘, ‰Îfi√̱˘fiÌ
ΩËıflÎ÷˘, eÕfiÎ ±fiı¿Ï‰‘ ’˛¿Îfl˘ - eÕ - Á΋ÎL› ¬Îb_, …_¿ eÕ -
ŒÎVÀ eÕ - ωÏÂWÀ ’˛¿ÎflfiÎ_ V‰ÎÏÿWÀ ¬ÎHÎÎ_. ‹ÎHÎÁ ¬Î›-¬Î‘Î ¿flı ±fiı
±ı‹ ¬Îμ‘fl˘ ◊¥ Ω›. ±ı ¬ÎzÁ΋√˛ÌfiÌ Ï‰ÂıÊ÷Î ±ı »ı ¿ı, ±ı‰Ì
flÁ’ÒHν »ı ¿ı Á΋ÎL› ±iÎÎfiÌ ‹ÎHÎÁ ±ıfiÎ ‹˘Ë‹Î_ ŒÁÎ¥fiı ’˘÷ÎfiÌ
∞¤fiı ‰Â‹Î_ fi flÎ¬Ì Â¿ı. ‰ÌÁ‹Ì ±ı¿‰ÌÁ‹Ì ÁÿÌ‹Î_ ωiÎÎfi ±fiı
Àı¿fi˘·˘∞fiÎ ’˛¤Î‰fiı ¿ÎflHÎı ¬ÎzÁ΋√˛Ì‹Î_ flÁ ±ÎÏÿ ±ıÀ·ı -
(1) V‰Îÿ - Test, (2) ⁄fiΉÀ - ÷ıfiÌ flıÁÌ’Ì, (3) ÷ıı‹Î_ ›˘…ı·Î

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 195 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

CÎÀ¿˘ - (Ingredients). (4) ÷ıfiÌ ÷Î…√Ì - (Freshness)fiÌ

V’WÀ ÁÒ«fiÎ ¶ÎflÎ ‹ÎHÎÁfiı ÷ı ¬Î‰Î ··«Î› ±ı‹ fiËŸ, ±ıHÎı ¬Î‰_ …
’Õı, ¬Î‘ı … »^À¿˘ ±ı‰Ì ’Ïfl„V◊Ï÷‹Î_ ‹Ò¿ı »ı. ¤Ò¬ ·Î√ı »ı ±fiı ¬Î‰Îfi_
‹‚ı »ı ±ıÀ·ı ¬Î‘ı flάı »ı. ‹fi‹Î_ ¿Î‹fi˘ ±Î‰ı√ ±Î‰ı ±fiı ¿Î_«fifiÌ
ËÎÀ˘ μ’·O‘ »ı ±ıÀ·ı μ’¤˘√ ¿flÌ … ·ı. ‰ÌÁ‹Ì ÁÿÌ‹Î_ ’Ïç‹‹Î_◊Ì
∞‰fifiÌ ±ı¿ ÏŒ·˘Á˘ŒÌ ±Î’HÎÎ ÿı‹Î_ ±Î‰Ì ÷ıfi_ fi΋ ‰’flΉÎÿ
(Consumerism) - ¬Î‰_, ’̉_, ‰Î’flÌ fiά‰_. ±ıÀ·ı lÌ
±‰‘Ò÷∞ ±ı¿ ¤…fi‹Î_ ±Î ‰Î÷ ¿Ëı »ı —
’Ïç‹ ‰ÎfiÌ flı, ‰Îÿ‚Ì, {ıflÌ ⁄fl¬Î ◊Λ
Áÿ˚√HÎ ¬ı÷ flı, ¬ıfl‰Ì, ‰ı·˘ ¬Î‰Î ‘Λ... (±.±Î.M≤. 118)
±Î¬_ ¤…fi ω√÷ı Á‹…‰Î …ı‰_ »ı - ’Ïç‹◊Ì e_¿Î÷Î ±Î‰ı·Î ‰Î›fiÌ
‰Îÿ‚Ì‹Î_ ±ËŸ {ıflÌ ‰flÁÎÿ ‰flÁÌ flè΢ »ı (ÂÎfi˘ ? ‰’flΉÎÿfi˘),
¤Îfl÷fiÎ_ ¬ı÷fl‹Î_ μ»flı·Î_ Áÿ˚√HÎ — ≥÷¤¿˚ - ¤Î‰÷_ ˢ› ±ı … ¬Î‰_,
Ï‹÷ ¤¿˚ - Ï‹÷ÎËÎfl - ±˘»\_ ¬Î‰_, ±Âο ¤¿˚ - Âο ÷˘ ¬Î‰Î_ …
fiËŸ. ±Î‰Î Áÿ˚√H΢fiı ¬ıfl‰Ì, fi‰˘ {ıflfi˘ ‰ı·˘ ‹ÎHÎÁfiı ¬Î‰Î ‘Λ »ı.
±iÎÎfiÌ ‹ÎHÎÁ fiÌ«˘‰Î¥ Ω› »ı. ’ÒF›ḻı Á_V¿Ú÷ ¤ÎÊÎ ’ÎÁı◊Ì …ı
¿Î‹ ·Ì‘_ »ı ÷ıfiÌ V÷Ï÷ ¿˘¥ flÌ÷ı ¿flÌ Â¿Î› ±ı‹ fi◊Ì. f·˘¿-55‹Î_
Á˘fi̱˘ ⁄΂¿ …ı‰Î ±iÎÎfi̱˘fiı »ı÷flı »ı; ±ı‹fiÌ «ı÷fiÎfiı ⁄ËıflÌ
⁄fiÎ‰Ì Á˘fiÎfiı ⁄ÿ·ı ¿o¥¿ ¤‚÷_ … ’‘flÎ‰Ì ÿı »ı ±ı ¤Î‰ ÁÒ«‰‰Î
‹ÎÀı ÃÈŒÁãà - ¤˘‚‰Ì Ω› »ı - Ã√Ì ·ı »ı; ±ı Ïø›Î’ÿfi˘ ’˛›˘√ ¿›˘˝
»ı. ±ËŸ ’˛V÷÷ f·˘¿‹Î_ ±Î ¬ÎHÎÌ-’ÌHÎÌfiÎ μ’ËÎflB≤ˢ - flıVÀ˘flÎ_
(Restaurant) ±iÎÎfiÌ ‹ÎHÎÁ˘fiı Á⁄U@Áãà - fiÌ«˘‰Ì ·ı »ı; ±ı
Ïø›Î’ÿfi˘ ’˛›˘√ ¿›˘˝ »ı. fiÌ«˘‰Î› »ı - ⁄ı› flÌ÷ı ’ˆÁÎ◊Ì ±fiı flÁfiÎ
«À¿Î ¿fl‰Î …÷Î_ ÂflÌfl◊Ì. …ı‰Ì flÌ÷ı ËÎÕ¿<_ «ÒÁ÷Î_ ¿>÷flÎfiı ±ı‹ ◊Λ ¿ı
’˘÷ı ÁflÁ flÁ «ÒÁÌ flèÎ_ »ı, ’HÎ Ë¿Ì¿÷‹Î_ flÁ ¬Îzfi˘ fi◊Ì ‹¬‹Î_
flËı·Î V‰ÎÿÏ’_Õ‹Î_◊Ì {fl÷Î flÁfi˘ V‰Îÿ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 196 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

‹ÎHÎÁ ±I›Îflı ¤˘‚‰Î¥-Ã√Î¥ flè΢ »ı - Á‰Hν ËÎÀ˘fiÎ_

…√÷‹Î_ ±fiı fiÌ«˘‰Î¥-«ÒÁÎ¥ flè΢ »ı - ¬ÎHÎÌ’ÌHÎÌfiÎ_ ⁄Ωfl‹Î_.
±Î‰_ ¬Î‰Î‹Î_ ¬˘À<_ Â_ »ı ? ¬˘À<_ ±ı »ı ¿ı …ı‰_ ±Lfi ÷ı‰˘ ±˘Õ¿Îfl
- •Ê„UÊ⁄U ‡ÊÈhı ‚àfl‡ÊÈÁh - ±ÎËÎfl Ωı Â©, Á’ÎE› - ≥÷, Ï‹÷,
±Âο‰Î‚˘ ˢ› ÷˘ ÷ıfiÌ ±Áfl ‹ÎHÎÁfiÎ ÁI‰ (Essence) - ‹Ò‚
’˛¿ÏÚ ÷ ’fl ◊Λ. ÷ıfiÌ ±Áfl ‹ÎHÎÁfiÎ V‰ÎVJ› ’fl ◊Λ »ı ÷ıfiÌ ÷˘ ±Î…fiÎ
÷⁄Ì⁄Ì Ï‰iÎÎfiı ’HÎ ’Î¿Ì fi˘Ó‘ ·¥; ·˘¿˘fiı √‹ı ÷ı‰_ ¬Î‘Î fi ¿fl‰ÎfiÌ
Á·ÎË ±Î’‰Îfi_ Âw ¿›* »ı; ’HÎ ±ı ⁄Ì‹Îfl ◊¥ ÷⁄Ì⁄fiı I›Î_ √›Î ’»Ì
‹‚÷Ì Á·ÎË »ı. F›Îflı ±ËŸ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¤‰fl˘√fi˘ μ’«Îfl ÁÒ«‰ı
»ı. ¤‰fl˘√ …fi‹÷ÎfiÌ ÁÎ◊ı ·Î√ ’Õı·˘ … ˢ› »ı. ±ıfi˘ μ’«Îfl »ı —
rÎÁırÎÁı ’˛¤ lÌ ÿkÎfiÎ_ fi΋fi_ V‹flHÎ. –– 56 ––
Á_√Ï÷ - ±ıfiÎ ±fiÁ_‘Îfi‹Î_ ‹ÎHÎÁfiÌ ¿Î›Ë˘ÕÌfiÌ Ï‰Á΋HÎ ¤flÌ
„V◊Ï÷ ÿÂν‰ı »ı —-
÷ÇŸ ¬˝ÊÿÙ flÊ‚ŸÊflÊÁ⁄U¬Í⁄U
„UUãÃÊà◊°SÃ ŒÈSÃ⁄U ∑§Êÿ∑§Ù‹— –
Œfl¢ ŒûÊ¢ ∑§áʸœÊ⁄¢U flÎáÊËcfl
ŸÊãÿ— ∑§Ápà¬Ê⁄UÿûflÊ¢ ÃŒÊÉÊÊØ H 57 H
ÂOÿÎ◊˝ — ÷ÇŸ ¬˝Êÿ— - Õ>⁄_ Õ>⁄_ ◊¥ flËı·Ì, flÊ‚ŸÊflÊÁ⁄U¬Í⁄U -
‰ÎÁfiÎw’Ì …‚fiÎ_ ’Òfl‹Î_, „UãÃÊà◊°SÃ - „Uãà - ±flı flı, •Êà◊Ÿ˜ -
Ëı ±ÎI‹fi˚ - Ëı ∞‰, Ã - ÷ÎflÌ, ∑§Êÿ∑§Ù‹— - ¿Î›Îw’Ì Ë˘ÕÌ, Œfl¢ ŒûÊ¢
- ÿkÎ ÿı‰fiı, ∑§áʸœÊ⁄¢U - Á¿ÎfiÌw’ı, flÎáÊËcfl - (flÎ.5.μ.’.)- ‰flHÎ ¿fl,
’Á_ÿ ¿fl, (¿ÎflHÎ ¿ı), ŸÊãÿ— - Ÿ •ãÿ - ⁄ÌΩı, ∑§ÁpØ - ¿˘¥ (fi◊Ì)
(…ı), ¬Ê⁄UÿØ - (¬Ê⁄U. 10.μ.¤. ωK›◊˝ I≤.’.±ı.‰.) - ÷fiı ’Îfl ¿flΉı,
àflÊ◊˜ - ÷fiı, ÃŒÙÉÊÊØ - ÃØ - •ÙÉÊÊØ - ±ı ’˛‰ÎË‹Î_◊Ì. –– 57 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 197 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
‰Ëı ‰ÎÁfiÎ’Òfl Ωı fiÎ ÷flΛı
‹ËŸ ¿Î›Ë˘ÕÌ ÷ËÎflÌ ÷HÎΛı
‰flı ÿkÎ ›˘√Ì Á¿ÎfiÌ Á¬Î Ωı
·¥ Ω› fiÎ ’Îfl ¿˘¥ … ⁄ÌΩı. –– 57 ––
ω‰flHÎ — f·˘¿ 55-56‹Î_ …ı ÏÂë˘ÿfl-¿Î‹-¤Ò¬fiÎ_ ±Î¿Ê˝H΢fiÌ
‰Î÷ ¿flÌ »ı ÷ıfiı ‹ÎÀı ±ËŸ ‰ÎÁfiÎfiÎ_ …‚fiÎ_ ’Òfl ÂOÿ ¶ÎflÎ V’WÀ÷Î
¿flÌ »ı. ±Î ⁄‘_ ‰ÎÁfiα˘fi_ ’Òfl »ı. ±ı ’Òfl‹Î_ Á’ÕΛı·Î_ ∞‰fiı
Âw±Î÷‹Î_ ÷˘ ¿ÿΫ ÁÎv_ ·Î√ı ’HÎ ’»Ì -
ωʛ‘Ò·Ì ∂Õı ÁÒ{ ¿o¥ fi‰ ’Õı
±Î_ ¬ «˘‚Ì flÕı ∞‰ ËÎflÌ... (μ.’˛ Î .M≤.4)
flÕ‰Îfi˘ ‰Îfl˘ ±Î‰ı. ‰ÎÁfiÎfiÎ_ ’Òfl‹Î_ ‹fiW›˘fiÌ ∞‰fi fi˙¿Î ÷ÇŸ
¬˝Êÿ Õ>⁄_ Õ>⁄_ ◊¥ flËı.
±Î… Ë‹ÎflÌ ∞‰fi fi˙¿Î Õ>⁄_ Õ>⁄_ ¤flÿÏfl›ı ¿flı
‰Îÿ‚◊Ì fi¤ C΢fl »‰Î›_ ¿ÕÕÕ¿ÕÕÕ ÂOÿ ¿flı
‹ıv Á‹Î ‹˘Ω_ μ»‚ı ±Î, …‚«fl ¬ı«fl ¬Î‰Î ‘Áı...
ËÎ◊ Á ¿ Îfi flËı fi Î... (±.±Î. M≤. 42)
±‰‘Ò÷Ì ±Îfi_ÿfiÎ_ ±Î ¤…fifi˘ Á_ÿ¤˝ ±ËŸ ±fiı ˉı ’»ÌfiÎ f·˘¿-
58 ÁÎ◊ı ’HÎ »ı.
±Î ’Òfl◊Ì ◊fiÎflÌ ±_√÷-T›„@÷√÷ ˢfiÎfl÷fi˘ A›Î· ‹ÎHÎÁfiı
±Î‰÷˘ fi◊Ì. lÌ ±‰‘Ò÷∞ …ı‰Î ¿˘¥¿ Áÿ˚√v Á΋ı «Î·Ìfiı …ı fi¿ÁÎfi
◊¥ flèÎ_ »ı ±fiı Ë∞ ˉı ◊‰Îfi_ »ı ÷ıfi˘ A›Î· ±Î’ı ÷˘ … A›Î·‹Î_
±ı‰_ »ı. ’Òfl-‰ÎÁfiÎfiÎ_ ’Òfl‹Î_ ‹ÎhÎ …‚fi˘ ±˘CÎ »ı ±ıÀ·_ … fi◊Ì. ±ıfiÌ
ÁÎ◊ı ‰Îÿ‚fiÌ CÎfiC΢fl CÎÀÎ ±◊ν÷˚ fi›* ±iÎÎfi ’HÎ T›Î’ı·_ »ı. ±iÎÎfi
‰ÎV÷ω¿÷Îfi_ ±iÎÎfi »ı. ∞‰fifiÌ ‰ÎV÷ω¿÷Î ±ı »ı ¿ı ‹ÎHÎÁ ÿı¬Ì÷Î_
Á‰Hν ËÎÀ˘‹Î_ ¤˘‚‰Î›-Ã√Λ »ı; ±fiı ÷tfi ‹Î‹Ò·Ì ¬ÎHÎÌ-’ÌHÎÌ‹Î_
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 198 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
fiÌ«˘‰Î› »ı. ±ı ±iÎÎfifiÌ ÁÎ◊ı ‰Ì…‚ÌfiÎ ¿ÕοÎfiÎ ¿Îfi ŒÎÕÌ fiάı ±ı‰Î
±‰ÎΩı »ı. ±ı ±‰ÎΩı V’‘νfiÎ »ı, ±Î√‚ ‰‘‰Î ‹ÎÀıfiÎ, ‹ı‚‰Ì ·ı‰ÎfiÌ,
·¥ ·ı‰ÎfiÌ ËÏflŒÎ¥fiÎ »ı. «Îflı ⁄Î…\ ‹˘Ω_ ∂»‚ı »ı; ±ı Á΋ÎL›
fiÿÌfiÎ_ fi◊Ì, ¤‰ÁÎ√flfiÎ_ »ı; ±ı ‹˘Ω_ ÿı¬Ì÷Ì μLfiÏ÷, ¿Ëı‰Î÷Πω¿ÎÁ
(Development)fiÎ »ı; ±Î…ı ±ÎÀ·˘ ω¿ÎÁ ◊›˘, ÿı ω¿ÁÌ flè΢
»ı; ±ı ω¿ÎÁfiÎ ‹˘Ω_ »ı. ±ı‹Î_ ⁄_fiı ’˛¿ÎflfiÎ_ ÏËoÁ¿ ’˛ÎHÎ̱˘ »ı - …‚«fl
±fiı ¬ı«fl - …ı ¥W›Î˝fiÎ ‹Î›Î˝ ’˘÷Îfiı …ı fi◊Ì ‹Y›_ fiı ⁄ÌΩfiı ‹‚Ì
√›_ »ı; ⁄ÌΩ ±Î√‚ ‰‘Ì √›Î »ı; ±ı‹fiı ËoŒÎ‰Ì ±ı‹fiÌ ’ÎÁı◊Ì {Ò_À‰Ì
·ıfiÎflÎ …‚«fl ±fiı ¬ı«fl. ±Î‰Ì ±_‘ÎflÌ ‰ÎÀ‹Î_ ŒÁΛı·Î Ëı ±ÎI‹fi˚ -
∞‰ ÷_ lÌ ÿkΛ˘√Ìfiı ÷ÎflÌ ±Î ∞‰fi fiΉfiÎ Á¿ÎfiÌ Á¬Î ÷flÌ¿ı ‰flÌ
·ı ÷˘ ÷Îfl˘ ⁄ıÕ˘ ’Îfl ◊Λ; ¿ÎflHÎ ¿ı ˉı ±ËŸ ±ı‹fiÎ ÏÁ‰Î› ⁄Ì…\_ ¿˘¥
÷fiı ’Îfl ·¥ …¥ ¿ı ÷ı‹ fi◊Ì. ¿ı‹ ⁄Ì…\_ ¿˘¥ fi◊Ì ±ı‹ ¿Ë˘ »˘ ?
⁄Ì…\_ ¿˘¥ fi◊Ì ¿ÎflHÎ ¿ı ±ËŸ ⁄‘Î … - Á˘±ı Á˘ À¿Î ±Î ’Òfl‹Î_ ŒÁΛı·Î
»ı; ¿˘HÎ ¿˘fiı ⁄«Î‰ı ?
±I›Îflı ‹Îfi‰Ω÷ ±Î ÷⁄yı ±Î‰Ìfiı ∂¤Ì »ı. lÌ ±‰‘Ò÷∞
±ËŸ …ı ‰Î÷ ¿flı »ı; ±ı … ‰Î÷ ’˛¿ÎflL÷flı (…\ÿÌ flÌ÷ı) ⁄ÌΩ ÿı¢fiÎ
÷k‰iÎÎfi̱˘±ı ¿flÌ »ı. …ı‹ ¿ı ¡ÎLÁ ±fiı …‹˝fifiÎ ±„V÷I‰‰Îÿ̱˘
(Existentialist) ±ı ‹Îfi‰∞‰fifiÌ ±Î ÿÿ˝ÂÎfiÎ_ fiyfl ÏfiÿÎfi˘,
±·⁄kÎ, ±ı‹fiÌ flÌ÷ı ±ÎM›Î_ … »ı. ±ËŸ ±Î’HÎı ±ı ««Î˝ ±V◊Îfiı ˢ‰Î◊Ì
ω√÷˘‹Î_ …÷Î fi◊Ì. –– 57 ––
Á_√Ï÷ — ±Î‰Ì ‹Î›ÎΩ‚‹Î_ ‹Bfi ±ı‰Î ÷fiı ÷ÎflÎ ±ı ÿ—¬‹Î_◊Ì
∂√ÎflfiÎfl ¿˘HÎ »ı ? ±ı‰Î ’˛ë ¶ÎflÎ Á‹Î‘Îfi ¿flı »ı —-
∑§— ∑§ÊflãÿÙ ŒÈ—π „UÃ¸Áà øˇfl
∑§ÊL§áÿÊÁ霢 ŒûÊ◊flÁ„U ŒËŸ –
üÊhàSflÒÃmÁë◊ Ã ‚Ê⁄U÷Íâ
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 58 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 199 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ÂOÿÎ◊˝ — ∑§— - ¿˘HÎ, ∑§Êflãÿ— ∑§ı-•ãÿ; ∑§ı - M≤J‰Ì ’fl, •ãÿ—

- ⁄ÌΩı, ŒÈ—π„UÃʸ - ÿ—¬ ËflfiÎfl, ßÁà - ±ı‹, øˇfl - (øˇÊ˜ -
fl.√.±Î.’. ±ÎiÎÎ◊˝ ⁄Ì.’.±ı.‰.) - ¿Ëı-⁄˘·, ∑§ÊL§áÿÊÁéœ◊˜ - ∑§ÊL§áÿ
- •Áéœ◊˜ - ÿ›ÎÁÎ√fl - ¿vHÎÎ ’ÎflΉÎfl, ŒûÊ◊˜ - lÌÿkÎ-’˛Ï÷, ∞fl -
…, ∞Á„U-(•Ê+ßU, 2.5.5. ±ÎiÎÎ◊˝ ⁄Ì.’.±ı.‰.) - Ω-’΋-’˛ÎM÷ ¿fl,
ŒËŸ - fi‹˛ - ÿÌfi ⁄fiÌfiı, üÊhàSflÒÃmÁë◊ - üÊhàSfl - ∞ÃŒ˜ - flÁë◊ -
üÊhàSfl - (üÊØ œÊ, 3. μ.’. ±ÎiÎÎ◊˝. ⁄Ì.’.±ı.‰.) - l©Î flά, ‹Îv_
‹Îfi, ∞ÃŒ˜ - ±Î, flÁë◊ - (flø˜- 2.5.5 ’˛.’.±ı.‰.) - ¿Ë_ - ‰ÿ_ »\_,
‚Ê⁄U÷ÃÍ ¢ -ÁÎfl›@÷, Ëı ±ÎI‹fi ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 58 ––
Ëflı ÿ—¬ ¿˘ ±L› ¿ı” ¤Ò‹ËŸ flı
⁄fiÌ fi‹˛ Ω ÿkÎ ¿ÎvH› ’Îflı.
Õ√ı Ωı fi l©Î ‰ÿ_ ÁÎfl›@÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 58 ––
ω‰flHÎ — f·˘¿-37◊Ì ·Z›…^◊ ⁄ÌΩfiÌ ÁÎ◊ı Âw ◊›ı·Î ±Î
‰Î÷ν·Î’ - Á_¤ÎÊH΋Î_ ±ı …^◊fiÎ_ ‹fiW›˘fiÎ_ ∞‰fifiÌ ’˛‰÷˝‹Îfi
‰ÎV÷ω¿÷Îfi˘ V’WÀ A›Î· ±ÎM›Î ’»Ì ˉı ±Î f·˘¿‹Î_ ¬Ò⁄ … ‰ı‘¿
±fiı »÷Î_› Á˙ËÎÿ˝◊Ì ’˛ë ’Ò»›˚ ˘ »ı. ±‰‘Ò÷∞±ı ’˛ë˘kÎfl‹Î·Î‹Î_ ÷ı‹…
±ËŸ …ı ’˛ë˘ ’Ò»˚›Î »ı; ÷ı ‰ı‘¿ ˢ‰Î »÷Î_› ÷ıfiÌ Ï‰ÂıÊ÷Î ±ı »ı ¿ı,
±ı ’˛ë˘ ’flÌZÎÎ ·ı‰Î ‹ÎÀı «ÎËÌfiı ’Ò»Î÷Î ‹Ò{
_ ‰fiÎflÎ ’˛ë˘ fi◊Ì. ‹ÎHÎÁfiı
’˘÷Îfiı, ’˘÷ÎfiÌ ’Ïfl„V◊Ï÷ ‹ÎÀı ω«Îfl ¿fl‰Î ’˛ıflfiÎflΠω«Îfl’˛ıfl¿ ’˛ë˘
(Thought provoking questions) »ı. ’Ïfl„V◊Ï÷ ±I›Îflı
±Î‰Ì »ı —-
‰ ‹Î√˝ ±I›L÷ ‰ˆÊQ›’ÒHν »ı. (f·˘¿-53)
‰ «Îflı ⁄Î…\◊Ì ¿Î·√˛V÷ ±Î …√÷‹Î_ ¿Î·ı Â_ ◊Âı ¿˘HÎ ΩHÎı ?
(f·˘¿-54)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 200 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
‰ «Îflı ⁄Î…\ Á˘fiÎfiÎ ËÎÀ ‹_ÕΛΠ»ı; ±ı Ωı¥fiı ⁄΂⁄Ï©fiÎ_
·˘¿˘fiÌ ⁄Ï© ⁄Ëıfl ‹ÎflÌ Ω› »ı. (f·˘¿-55)
‰ Ãı¿Ãı¿ÎHÎı ‹˘Ó‹Î_◊Ì ·Î‚ »^Àı ±ı‰Ì ¬ÎHÎÌ’ÌHÎÌfiÎ μ’ËÎfl
√Úˢ‹Î_ ‹ÎHÎÁ V‰Îÿ ‹ÎHΉΠ…÷Î_ fiÌ«˘‰Î¥ Ω› »ı.
(f·˘¿-56)
‰ ‰ÎÁfiÎ …‚fiÎ_ C΢ÕÎ’fl‹Î_ ‹ÎHÎÁfiÌ ∞‰fifiˆ›Î ¬flÎ⁄ı «ÕÌ
»ı. (f·˘¿-57)
±Î ’Ïfl„V◊Ï÷‹Î_, ’˛ë »ı —- ±Î M≤J‰Ì ’fl ÷Îv_ ±Î‰_ ¤ÌÊHÎ ÿ—¬
Ëflı - ËflÌ ·ı ±ı‰_ ⁄Ì…\_ ¿˘HÎ »ı ? ÷ı ¤·Î ÷_ … ω«ÎflÌfiı ¿Ëı. ›Îÿ flËı
±ËŸ ‰Î÷ ±Î ÿ—¬ ÿÒfl ¿fl‰ÎfiÌ fi◊Ì, ‰Î÷ ±Î ÿ—¬ Ëfl‰ÎfiÌ »ı.
±Î ÿ—¬ ÿÒfl ¿fl‰ÎfiÎ μ’Λ˘ ‰ÌÁ‹Ì ÁÿÌ‹Î_ ’Ïç‹‹Î_ ¢‘ΛÎ
±fiı ¤Îfl÷‹Î_ @›ÎflfiΛ ±Î‰Ì √›Î »ı. ÿ—¬ ÿÒfl ¿fl‰Î ‹ÎÀı Ω÷ Ω÷fiÎ
ÕˇBÁ - ±ı·.±ıÁ.ÕÌ., ∫…ı@ ˚ fi, ¨CÎfiÌ √˘‚̱˘, ‘Ò‹ ‰ı«Î› »ı. ±ıfiÎ
Áı‰fi◊Ì ÿ—¬ ÿÒfl ◊Λ »ı; ËflÎ÷_ - fiWÀ - Ïfi‹Ò˝‚ ◊÷_ fi◊Ì. ÷ı◊Ì lÌ
±‰‘Ò÷∞ ±ı‰Î Õˇ√ ±fiı ±ı Õˇ√ ±Î’fiÎfl ÿÎ@÷flfi˘ ÷˘ ‹Ò‚‹Î_◊Ì …
»ıÿ ∂ÕÎ‰Ì ÿı »ı - ±Î’ ¤Ò·Î …√ Á⁄ ¤Ò·Î‰ı, ±ˆÁ˘ ¿Î‹ fi ±Î‰ı
- ‹ÎHÎÁfiı CÎıfi‹Î_ fiάÌfiı ⁄‘_ ¤Ò·Î‰Ì ÿıfiÎflÎ μ’ΛfiÌ ÷˘ …wfl÷ … fi◊Ì.
’˛ëfi˘ μkÎfl »ı — ÷_ fi‹˛ ◊¥, ËÌfi¤Î‰ı ±fiı ÿÌfi¤Î‰ı ±ı
¿vHÎÎÁÎ√flfiÌ ’ÎÁı Ω. ±Î‰˘ ÿÌfi¤Î‰ ±ıÀ·ı -
±Îfi ’ÕÎ fiÎ◊ ! ÿfl’ı ÂflHÎ ‹ıÓ ·ÌÏ…›ı∞
fi΋ ’Ï÷÷’Ήfi Áfi ÷‹fl˘ ±Î›Î-ÿflÁ-Ϥ¿ÎflÌ
±⁄ ÷˘ fiÎ◊ ! ÿıfl fi ¿Ì…ı (±.±Î.M≤.168)
±Î’fi_ ’Ï÷÷’Ήfi fi΋ ÁÎ_¤‚Ìfiı fiÎ◊ ! ±Î’fiÎ ¶Îflı ±ÎT›˘
»\._ ‹ÎflÌ ±Î¬Ì ™‹fl f·˘¿-53◊Ì 57‹Î_ ¿ËÌ »ı ±ı‰Ì ω‹ÎÁH΋Î_ ‰Ì÷Ì
√¥ »ı. ⁄΂’HÎ ¬ı·-¿>ÿ‹Î_ √›._ ›‰ÎfiÌ ±ı √¥ »÷Î_ Ë∞ ‹ÎflÎ ‹fifi˘
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 201 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ËÎ◊Ì ÷˘ŒÎfi ¿flı »ı - ËտΛ˘ ◊›˘ »ı. ÁÎZÎÎ÷˚ Q≤I›fiÌ ÿÒ÷Ì …flÎ-T≤©Î‰V◊Î
±Î‰Ì √¥ »ı. ±Î ∞‰fi‹Î_ Ë_ iÎÎfi-K›Îfi, ¿Â_ ÂÌA›˘ fiËŸ, ‹ÎhÎ
’ıÀ’ÒΩflÌ ◊¥, ‹Îv_-÷Îv_ ¿fl‰Î‹Î_ ∞‰fi ¬˘›_, «Îflı ¿˘fl fl¬Õu˘ - ÿıÂ-
ωÿı Ωı›Î ±fiı ÿ—¬ ‰‘Λν_ - ±Á_÷˘Ê ‰K›˘. ˉı -
÷‹ Ï⁄fi ¿˘μ fiÎËŸ, ·Î… fl_√ flÎϬ›ı∞... (±.±Î.M≤.168)
ˉı ‹Îflı ÷‹ÎflÎ ÏÁ‰Î› ¿˘¥ fi◊Ì, Ëı fl_√-…√LfiÎÀ¿Ì - ÿkÎ
ÿ›Î‚Î ÷‹ı ‹ÎflÌ ·Î… flά˘. ±Î‰Î ÂflHÎ ¤Î‰ı ÷_ ÿkζÎflı Ω.
±Î‹ …‰Î‹Î_, Ë_ lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷ ÷fiı ¿Ë_ »\_ ÷ı ‹ÎflÎ_ ¿◊fi‹Î_ l©Î
- ’Òfl˘ ¤fl˘Á˘ flάÌfiı Ω. l©Îfi˘ Ïfi‰ÎÁ ‹ÎHÎÁfiÎ_ ‹fi‹Î_ »ı. ÷ı◊Ì ‹fi
ωfiÎfi_ ‹‚‰_ fiı ¤Ÿ÷ ÁÎ◊ı ¤À¿Î‰_ ±ı‰Ì ¿Ëı‰÷ »ı. lÌ ±‰‘Ò÷fiÌ ±Î
ÁÎfl›@÷ - ÁÎfl√Ϥ˝÷ ‰ÎHÎÌ‹Î_ l©Î flά‰ÎfiÌ …wfl »ı. ¿ÎflHÎ ¿ı ±Î
¤‰ÎÀ‰ÌfiÎ ±ÎCÎÎ÷˘‹Î_ -
l©Î-Áœ ŒÎÀu˘ fi {·Î›ı, ’˛·›‰Î÷ Á‹ ‰Î› ‰Ëı
Â_¿Î‰÷ı˝ fiΉ ¤flΛ_ ÷_ ωHÎ fiÎ◊ fi fl_√ flËı...
(±.±Î.M≤.42)
±Î ¬flÎ⁄ı «Õı·Ì ∞‰fifiΉ ’˛«Õ_ ’˛«ÎflfiÎ_ ‰Î›fiÎ ÷˘ŒÎfi‹Î_ ±ı‰Ì
Á’ÕΛ - ¿ı ‹ÎHÎÁfiÌ l©Îfi˘ Áœ - l©Î Ï»LfiϤLfi ◊¥ Ω›, ‹ÎHÎÁfi_
‹fi ±ı‰Î «√Õ˘‚ı «Õı ¿ı ±Î¬_ ∞‰fifiΉ Â_¿Î‰÷˝ - Â_¿ÎfiÎ ‰‹‚‹Î_
ŒÁΛ. ±ı ’Ïfl„V◊Ï÷‹Î_ √v¿Ú’Î◊Ì, Á_÷fiÎ ±ÎÂÌ‰Î˝ÿ◊Ì -
fi΋ fiΉ ¤‰ÁÎ√fl ‹Î_ËÌ, Áÿ˚√v
 fi˙¿Î‘Îfl
l©Î Âœ Œı·Î›˘ ±_⁄fl, ZÎH΋Î_ ◊Λı ’Îfl...
(±.±Î.M≤.195)
lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ w’ fiΉ‹Î_ ⁄ıÁ÷Î_ … Áÿ˚√v lÌ ÿkÎÎhÎı› …ı‰Î
fi˙¿Î‘Îfl - Á¿ÎfiÌ - ¿Hν‘Îfl (f·˘¿-57)fiı ∞‰fifi˙¿Î Á˘Ó’÷Î_ l©Îfi˘
Âœ ŒÎÀı fiËŸ, ±Î¿Î‹Î_ Œı·Î› ±fiı ±Î fiΉ Ωı÷ Ωı÷΋Î_ ’Îfl ∂÷flÌ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 202 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ω›. ±ı lÌ ±‰‘Ò÷fiÎ ±Î ÁÎfl¤Ò÷ ‰«fifi_ ÷ÎI’›˝ ˢ¥ Ëı Ï«kÎ ÷_
’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 58 ––
Á_√Ï÷ — ¤› ⁄÷Î‰Ì flËV›fi˘ Ïfiÿı˝Â ¿flı »ı —-
◊ÊÃÊ ∑ȧåÿº˝ÁˇÊÃÊòÊÊÁSà ÃÊ×
∑ȧh ÃÊÃ ⁄UˇÊÃË„UÊSÿ øÊê’Ê –
∑˝È§h ⁄UˇÊà∑§Ù ŸÈ ŒûÊ ÁòÊ‹ÙÄÿÊ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 59 H
ÂOÿÎ◊˝ — ◊ÊÃÊ - …fifiÌ, ∑ȧåÿº˝ÁˇÊÃÊòÊÊÁSà - ∑ȧåÿØ - ⁄UÁˇÊÃÊ -
•òÊ-•ÁSÃ-∑ȧåÿØ - (∑ȧ¬˜ 4.5.5. ωK›◊˝ I≤.’.±ı.‰.) - ¿˘’÷Î_-¿Ú©
◊÷Î_, ⁄UÁˇÊÃÊ - (⁄UÁˇÊÃÎfi_ ’˛.±ı.‰.) - flZÎHÎ ¿flfiÎfl, •òÊ - ±ËŸ, •ÁSÃ
(•‚˜ I≤.’.±ı.‰.) - »ı, ÃÊ× - Ï’÷Î, ∑˝§È hÃÊÃ (ÃÊÃ ∑ȧh ‚ÁÃ) - Ï’÷Îø©
◊÷Î_, ⁄UˇÊÃË„UÊSÿ - ⁄UˇÊÁÃ-ß„U-•Sÿ-⁄UˇÊÁà - (1.5.5.hÎÌ.’.±ı.‰.) -
flZÎı »ı, ß„U - ±ËŸ, •Sÿ - ±Îfi_, øÊê’Ê - ø-•ê’Ê - ‰‚Ì, ‹Î÷Î,
∑˝È§h (‚ÁÃ) - ø© ◊÷Î_, ⁄UˇÊØ - (⁄UˇÊ-1.5.5. ωK‰◊˝ hÎÌ.’.±ı.‰.) -
flZÎı, ∑§— - ¿˘HÎ, ŸÈ - ÷˘ ’»Ì (¬flı¬fl), ŒûÊ - (ŒûÊ ∑˝È§h ‚ÁÃ) -
lÌ ÿkÎ (¿<© ◊÷Î_), ÁòÊ‹ÙÄÿÊ¢ - hÎHÎı ·˘¿‹Î_, ‹ÎÀı, Ëı ±ÎI‹fi rÎÁı rÎÁı
lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 59 ––
¿flı ¿˘‘˛ ‹Î ÷˘ ¿flı ÷Î÷ flZÎÎ
Ï’÷Î ¿˘’÷Î_ flZÎHÎı ‹Î÷ ÿZÎÎ
fi ¿˘¥ Ïhη˘¿ı ◊÷Î_ ÿkÎ ø©
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 59 ––
ω‰flHÎ — lÌ ÿkÎ ÿ›ÎÁÎ√fl »ı; ÷ÎflÌ ¬flÎ⁄ı «Õı·Ì fiΉfiÎ ±fiL›
¬ı‰ˆ›Î »ı; » ËÎ◊‹Î_ » ±Î›‘ ·¥ ¤@÷fi_ flZÎHÎ ¿flfiÎfl »ı (f·˘¿-
52), ±ı ‰ÿÎL›-μÿÎfl Ï«kÎ @›Îflı› ÿÎÁfiı I›…÷Î fi◊Ì (f·˘¿-51)
±ı‹ ±fiı¿ flÌ÷ı ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎ ±ı¿ÿ‹ ÿ›Î‚ ˢ‰ÎfiÌ, ’˛ı‹◊Ì ⁄© ◊¥
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 203 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¤@÷fiÎ ±ı¿ ’HÎ ÿ˘Ê fi ΩıfiÎflÎ (f·˘¿-52) ˢ‰ÎfiÌ ‰Î÷ ¿›Î˝ ’»Ì
±ËŸ ¿o¥¿ …\ÿ_ … ¿Ëı÷Πˢ›, lÌ ÿkÎfi˘ ¿o¥¿ …\ÿ˘ … ’Ïfl«› ±Î’÷Î
ˢ› ±ı‰_ ·Î√ı »ı.
‹ÎHÎÁ ‹ÎhÎ …√÷-Ïfi›_÷ÎfiÎ_ ⁄΂¿˘ … »ı. fiÎfi_ ⁄΂¿ ¿o¥¿ ÿ˘Ê
¿flı ÷˘ ±ıfiÌ ‹Î÷Î ±ıfiÎ ’fl ø˘‘ı ¤flΛ, ⁄΂¿ flՉΠ‹Î_Õı ÷˘ ±ıfiÎ Ï’÷Î
±ıfiı ‰Ëη◊Ì »Îfi˘ flάÌ, ‹Î÷Îfiı ‰‘Îflı fi ‰œ‰Î ÿı. ±ı … flÌ÷ı Ï’÷Î
√VÁı ◊Λ ÷˘ ‹Î÷Î ÷fl÷ μ’flÎb_ ·¥, Ï’÷Îfiı fi ‰œ‰Î ÿı. ±Î‹, ⁄΂¿fiı
÷ıfiÎ ÿ˘ÊfiÎ Á‹›ı ⁄_fiı ⁄Î…\◊Ì ÷ıfi_ flZÎHÎ-μ’flÎb_ ·ıfiÎfl ‹‚Ì flËı. ±Î
‰Î÷ ◊¥ ⁄΂¿fiÎ ¤˙Ï÷¿ …√÷fiÎ_ ‹Î÷-Ï’÷ÎfiÎ ’ZÎ’Î÷fiÌ.
Áÿ˚√v ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ‰Î÷ ÁËı… …\ÿÌ »ı. ±ı Áÿ˚√v
V‰w’ı ⁄΂¿ V‰w’ ‹fiW›fi_ Á‰˝V‰ - ‹Î÷, Ï’÷Î, ⁄_‘, Á¬Î ⁄‘_ …
»ı. ±ı‹Î_ ‹Î÷Î◊Ì ±L› Ï’÷Î, Ï’÷Î◊Ì ±L› ‹Î÷ÎfiÌ …ı‹ lÌ ÿkÎÎhÎı›◊Ì
±L› ⁄Ì…\_, ϶÷Ì› - ⁄Ì…\_ ¿˘¥ »ı … fiËŸ. ÷ı±˘ ±fiL›, ±Ï¶÷Ì›,
±ı¿‹ ±ı‰ - ±ı¿ ‹ÎhÎ … »ı. Ωı ±ı‹fiÎ ÏÁ‰Î› ‹ÎHÎÁfi_ flZÎHÎ ¿flfiÎfl
¿˘¥ ⁄Ì…\_ fi◊Ì ÷˘ Ωı ÷ı±˘ fiά ◊Λ, √VÁı ◊Λ, fiŒfl÷ ¿flı ÷˘ ±ı
Á‹›ı ±ı‹fiÎ ±ı ¿˘’◊Ì ⁄«Î‰fiÎfl ’HÎ ⁄Ì…\_ ¿˘¥ ˢ¥ … fi ¿ı.
ˉı, ¬flÌ Ï‰«ÎflÌfiı Á‹…‰Î …ı‰Ì ⁄Î⁄÷ ±ı »ı ¿ı, ±Î‰Î
ÿ›ÎÁÎ√fl, ¿wHÎΉvHÎη›, ’˛¤, Áÿ˚√v ¤√‰Îfi ¿Ú© ◊Λ ¬flÎ ?
’˛ëfi˘ μkÎfl ““ËΔ”‹Î_ »ı. ±ı … ±Î V≤„WÀfi_ flËV› »ı.
±Î V≤„WÀ …√„Lfi›_÷ÎfiÌ »ı. …√„Lfi›_÷΋Î_ … ω¿Áı »ı; ±ı‹Î_ …
ω·Ìfi ◊Λ »ı. ÷ı◊Ì lÏ÷ ¿Ëı »ı - ÿ ÃÙ flÊ ß◊ÊÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ¡ÊÿãÃ,
¡ÊÃÊÁŸ ø ¡ËflãÃ flœ¸ãÃ flÊ - …ıfiÎ◊Ì ±Î Á‹V÷ «flΫfl V≤„WÀ μI’Lfi
◊Λ »ı, μI’Lfi ◊¥fiı ∞‰ı »ı; ‰‘ı »ı; ±ı‹Î_ … ·› ’΋ı »ı. ±ıÀ·ı
±b±ı ±b ’fl‹¿Ú’΂ ’fl‹ÎI‹ÎlÌ ÿkÎÎhÎı›fiı ±Î‘Ìfi »ı. ±ı‹HÎı … ±Î
V≤„WÀfi˘ μ’ø‹ ¿›˘˝. lÏ÷ ¿Ëı »ı - ‚ ∞ˇÊØ - ±ıHÎı ¥ZÎÎ ¿flÌ, Ωı›_,
±fiı •∑§Ù˘„¢U ’„ÈUSÿÊ◊ - Ë_ ±ı¿ »\_ ±fiı¿ ◊Ι ±ı‰Ì ≥E»Î ¿flÌ ±Î
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 204 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
…√÷-Á‹√˛ ⁄˛õÎ_Õ ±ı‹fiÌ ±ı ¥ZÎÎfi_ ’ÏflHÎ΋ »ı. ±ı‹fiÌ ≥E»Î ωfiÎ
±ı¿ ’Î_ÿÕ<_ ’HÎ ËÎ·Ì Â¿ı fiËŸ. ‹ÎÀı ±ËŸ Ôf·˘¿-51‹Î_ …ı ¿èÎ_ »ı ÷ıfi_
’fi— V‹flHÎ ¿fl‰_ …wflÌ »ı. …ı‰Ì flÌ÷ı flÎΩfiÌ ±ÎiÎÎfi_ ’ηfi fi ◊Λ
÷˘ flÎΩ ¬Ì…ı ÷ı‹ ±Î ÿı‰ ÿkÎÎhÎı› ’HÎ ‰ıÿ-’˛Ï÷’ÎÏÿ÷ ’˘÷ÎfiÌ ±ÎiÎÎfi_
’ηfi fi ◊Λ ÷˘ ¬Ì…ı. ‹ÎÀı -
¿Ï·÷Îfl¿ √vfi΋ »ı, √v ÁÎZÎÎ÷ ’fl⁄˛õ
±ı¿ ¤„@÷◊Ì Ωı ¤…ı ÷˘ @›Î_◊Ì flı ¤˛‹... 42.
¿˘’ı ËÏflËfl ‰Î ›Ïÿ flZÎı √vÏfi… ¤@÷
√v¿˘’ Ïfi‰Îfl‰Î ÿı‰ fi ¿˘¥ ¿÷... 47
(iÎÎfi¿Î_Õ ±.2.)
√vfiÎ ¿˘’fiÌ Á΋ı flZÎHÎ ±Î’Ì Â¿ı ±ı‰_ ¿˘¥ fi◊Ì. ‹ÎÀı ¤√‰Îfi
lÌ Ï‰Wb±ı ÿÌ’¿fiı ¿èÎ_ -
√vV÷Ï÷ ±ı ‹ÎËflÌ V÷Ï÷ Ïfiç› ÷_ ΩHÎ
√v¤…fi◊Ì Ë_ flÌ{_ ’˛ÁLfi ‰Î@› ’˛‹ÎHÎ. (±.3.139)
√vV÷Ï÷ ±fiı √v¤…fi fi ◊Λ ÷˘ Áÿ˚√v ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›
wÃı ±fiı ±ı ¿˘’÷Î_ ’»Ì ¿˘¥ flZο fi◊Ì ‹ÎÀı Ï«kÎ ÷_ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ
¿fl ±ı‹ √v¿˘’fi˘ ¤› ÿÂν‰Ì ±ËŸ √v¿Ú’ÎfiÎ_ flËV›fi˘ Á_¿ı÷ ¿›˘˝
»ı. –– 59 ––
Á_√Ï÷ — …√÷ V‰Î◊˝ ’flΛHÎ »ı; ±ı ÁI› Á‹…‰ÎfiÌ ¤·Î‹HÎ
¿flı »ı —-
÷ÍÃı ‚fl¸ ÷ÙQȧ∑§Ê◊Ê Á◊‹ÁãÃ
ŸCÔÒUEÿ¸ ÃàˇÊáÊ ÁflS◊⁄UÁãà –
‚ê’ãœÊSÃ SflÊÕ¸◊Í‹Ê „U ◊Í…U
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 60 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 205 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÂOÿÎ◊˝ — ÷ÍÃı - (÷ÍÁÃfi_ Á.±ı.‰. ÷ÍÃı ‚ÁÃ) - ÁQ’ÏkΠˢ›
I›Îflı, ‚fl¸ - ⁄‘Î, ÷ÙQȧ∑§Ê◊Ê - ¬ÎfiÎflÎ-¬Î‰ÎfiÌ ≥E»Î‰Î‚Î, Á◊‹ÁãÃ
- (Á◊‹˜. 6.μ.’.I≤.’.⁄.‰.) - ‹‚ı »ı, ŸCÔÒUEÿ¸ - (ŸCÔU ∞Eÿ¸ ‚ÁÃ) -
±ˆr›˝ - Á_’ÏkÎ fiWÀ ◊÷Î_, ÃàˇÊáÊ - ±ı … CÎÕ̱ı, ÁflS◊⁄UÁãà - (Áfl
S◊Î-1 ’.›.I≤.’.⁄.‰.) - ωÁÎflÌ ÿı - ¤Ò·Ì Ω› »ı. ‚ê’ãœÊSÃ -
‚ê’ãœÊ— Ã - ÷ÎflÎ (±Î) Á_⁄_‘˘, SflÊÕ¸◊Í‹Ê— - ‹Ò‚ı V‰Î◊˝ ¤›Î˝ (»ı),
„U - (’Îÿ’ÒflHÎ ‹ÎÀı ≠›˘Ω÷˘ ±T››) - ¬flı¬fl, «˘yÁ, ◊Í…U - Ëı
‹Òœ, ‹ÎÀı ‹Òœ-±ÎI‹fi˚ ÷_ rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 60––
‹‚ı Á‰˝ ¬Î‰Î ¤›* √ıË F›Îflı
◊÷Î_ fip ±ˆç›˝ Á‰ı˝ ωÁÎflı
¤›Î* V‰Î◊˝ Á_⁄_‘ Ëı ‹Òœ «ı÷
V‹flÌ ·ı ≠Ï÷ f‰ÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 60 ––
ω‰flHÎ — ·Z›…^◊ ≠◊‹fiı f·˘¿-1◊Ì 36‹Î_ …ı ¿èÎ_ »ı ÷ı‹Î_fiÎ
¿ıÀ·Î_¿ ¿◊fi ·Z›…^◊ ϶÷Ì› ‹ÎÀı …wflÌ Ë˘¥ ±ËŸ ≠¿ÎflÎL÷flı ÷ıfi_
’fiflΉ÷˝fi ¿›* »ı. ±Î …√÷ V‰Î◊˝˝ ’flΛHÎ »ı - …÷Î_ f‰ÎÁ ¿˘¥ fi
±Î‰ı ’flhÎ (f·˘¿-10), √HÎı V‰Î◊˝ ≠ıWà ¿flı ¿˘ ’flÎ◊˝ (f·˘¿-17).
‹‚ı ƒT› ¤ÒÏ›q... (f·˘¿-26) …ı ¿èÎ_ »ı; ÷ı ±ËŸ …\ÿÌ flÌ÷ı ¿Ëı »ı.
›Îÿ flËı, ±Î ±ı¿fiÌ ±ı¿ ‰Î÷fi_ ŒflÌ◊Ì ◊÷_ ’fiflΉ÷˝fi (Repetition
±◊‰Î Recapitulation) fi◊Ì. ±Î ·Z›…^◊ ⁄ÿ·Î›_ ˢ¥ ÷ıfiı ’HÎ
·Z›…^◊ ±ı¿fiıı ¿Ëı·Ì …ı ‰Î÷ ¿Ëı‰Ì …wflÌ »ı; ÷ıfi_ ±L› flÌ÷ı
(≠¿ÎflÎL÷flı) ¿Ëı·_ ¿◊fi »ı.
‹Îfi‰Ì› Á_⁄_‘˘ √‹ı ±ıÀ·Î CÎÏfip ˢ›, Ïÿ·˘Ωfi L›˘E»Î‰fl
¿flfiÎflΠˢ›, ΩHÎı ±L›˘L› ‹ÎÀı … ÁΩ˝›Î ˢ› (Made for each
other) ±ı‰Î ·Î√÷Πˢ› ÷˘ ’HÎ ±ı Á_⁄_‘˘ Á‰˝◊Î Ï‹J›Î »ı; ¿ÎflHÎ
¿ı ÷ı V‰Î◊˝‹Ò·¿ »ı; ±ı ’ΛÎfiÌ Á‹… ÿflı¿ lı›Î◊a - lı› ‹Î√˝fiÎ
≠‰ÎÁ̱ı ¿ı‚‰‰Ì … flËÌ. ±Î …√÷fi_ V‰w’ ¤ÒÏ÷ - ±ˆr›˝-·Z‹Ì-
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 206 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_’Ïk΋› »ı ‹ÎÀı ±ËŸ ⁄‘Î … ¤˘@÷¿Î‹ - ¬Î‰ÎfiÌ ¥E»Î‰Î‚Î »ı -
¤˘√‰‰ÎfiÌ ¥E»Î‰Î‚Î »ı. ’Ò‰ı˝ ‰’flΉÎÿfiÌ ‰Î÷ ¿flÌ »ı.
’Ïç‹‹Î_ ◊ Ì ±Î‰ı · Î_ ‰÷˝ fi ωiÎÎfi (Behavioural
Science), ÷ıfiÎ_ ’fl ∂¤ı·Î T›‰V◊Î’fi ωiÎÎfiı (Management
Science) Á‹Î…-Á_ V ◊΋Î_ ‹Îfi‰Á_ ⁄ _ ‘ ˘ (Human
Retations) ’fl ¬Ò⁄ ¿Î‹ ¿›* »ı. ωÏÂp ¤˙Ï÷¿ (fiÎHÎÎ_-…‹HÎ) ¿ı
‹ÎfiÏÁ¿ (Á√‰Õ˘) μtÌ’fi (Stimulus)fiÎ …‰Î⁄‹Î_ ‹ÎHÎÁ ¶ÎflÎ
◊÷Ì ≠Ï÷Ïø›Î-≠Ï÷«Îfl (Response)fiΠωÿı¢‹Î_ ◊›ı·Î (±fiı ‹ıÓ
‰Ê˘˝˝ Á‘Ì ¤HÎΉı·Î) ±P›ÎÁ˘fi˘ ÁÎfl ¤Îfl÷‹Î_ ±ı¿ … f·˘¿‹Î_
¿Ëı‰Î›˘ »ı —
∑§Ù Ÿ ÿÊÁà fl‡Ê¢ ‹Ù∑§ ◊Èπ Á¬á«UŸ ¬ÍÁ⁄UÃ –
◊ÎŒ¢ªÙ ◊Èπ ‹¬Ÿ ∑§⁄UÙÁà ◊œÈ⁄U äÿÁŸ◊˜ ––
±Î …√÷‹Î_ ÷‹ı ¬‰ÕΉÌfiı ‹˘œ_ ¤flÌ ÿ˘, ÷˘ ±ı ÷‹ÎflÎ ‰Â‹Î_
◊¥ … Ω›, ‰Â‹Î_ fi ◊Λ ±ı‰_ ⁄fiıı … fiËŸ. …\±˘fiı Q≤ÿ_√ ⁄˘ÿ_ ‰Î√÷_
ˢ› ÷˘ ±ıfiÎ ‹˘œı CΙfiÎ ·˘ÀfiÌ ·ÎËÌfi˘ ·ı’ ¿flÌ ÿ˘ ±ıÀ·ı ÷fl÷ ‹‘fl
±‰Î… ¿fl‰Î ‹Î_Õı. ¬Î‰Îfi_ ‹‚ı, ‹‚ıı ±ı‰_ »ı ±ı‹ ·Î√ı ±ıÀ·ı Á_⁄_‘
⁄_‘Î¥ Ω›. ±ı ±ˆr›˝ …ı‰_ fip ◊Λ ¿ı ⁄‘_ ¤Ò·Î¥ Ω›. lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı
Á_V¿Ú÷ f·˘¿fiÌ hÎÌ∞ ’_„@÷‹Î_ „U - fi˘ ≠›˘√ ¿›˘˝ »ı. ±ı ≠›˘√ ‹Ω¿-
‹U¿flÌfi˘ ÁÒ«¿ »ı - ±flı ‹Ò¬˝ ! ÷ÎflÎ ±Î ¿Ëı‰Î÷Î Á_⁄_‘˘ V‰Î◊˝‹Ò·¿
»ı. (⁄ı‰¿>Œ ! ÷Îflı @›Î_ Á‘Ì ±ıfiÎ ’fl ±Î‘Îfl flά‰˘ »ı ! ±ı „U-fiÎ
≠›˘√ ¶ÎflÎ ◊›ı·Ì ‹Ω¿ »ı.) ±Î Á_⁄_‘˘ V‰Î◊˝‹Ò·¿ »ı. ÷ı◊Ì ‹Îfi‰Ì
Á_⁄_‘fi_ ÷k‰iÎÎfi Á‹∞ ·ı‰_ …wflÌ »ı; ÁωÂıÊ ÷˘ ±Î V‰Î◊˝ ÂOÿfi_
÷k‰iÎÎfi Á‹∞ ·ı‰_ …wflÌ »ı. ±ı Á‹… Áÿ˚√v ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ
¿Ú’Î◊Ì … ¿ı‚‰Î›. ’Ïç‹fiÎ ±fiı ˉı ¤Îfl÷fiÎ T›‰V◊Î’fi ‰ˆiÎÎÏfi¿˘fiÎ
‰÷˝fi‰ÎÿÌ ±P›ÎÁ˘◊Ì Á‹Ω› ÷ı‹ fi◊Ì.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 207 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_⁄_‘fi_ ÷k‰iÎÎfi ±fiı V‰Î◊˝fi_ ÷k‰iÎÎfi Áÿ˚√v ¤√‰ÎfilÌ
fiflÏÁ_Ë ÁflV‰÷Ì V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…ı ω‘‰Î ◊›ı·Ì ÁÎωhÎÌ fi΋fiÌ Á÷Ìfiı
Á‹ΩT›_ —-
¿ÎqÀ< ¿ ÕÎ ’Ò fl ‹Î_ ‹‚ı ÿˆ ‰ ◊Ì …ı ‹
flËÌ ±ı¿ÃÎ_ ZÎHÎ ’»Ì ◊αı ω¤@÷ …ı‹.
‹‚ı ’ZÎÌ√HÎ T≤ZÎ ’fl flÎ÷ı ¤ı√Î_ ΩHÎ
’Õı ω¬ÒÀÎ_ Œ…fl‹Î_ ÷ı‹ Á‰˝ ±Î ‹Îfi
(√.·Ì. 84-141-142)
±Î Á_⁄‘_ ˘ ∑HÎÎfi⁄‘_ fiÎ »ı. ’ÎHÎÌfiÎ ≠‰ÎË‹Î_ ÷HÎÎ¥ ±Î‰Ìfiı ÁÎ◊ı
◊¥ …÷Î_ ·Î¿ÕÎfiÎ À<¿ÕÎ ¿ı T≤ZÎ ’flfiÎ ’ZÎÌfiÎ flˆfi ⁄ÁıflÎ …ı‰Î »ı. ±ıÀ·ı
‹ÎHÎÁı V‰Î◊˝-V‰-±◊˝fiÎı ω«Îfl ¿fl‰Îfi˘ »ı. ¤˙Ï÷¿ Á_⁄_‘˘ - V‰Î◊˝
(Selfishness)fiÎ ∑HÎÎfi⁄_‘…L› Á_⁄_‘˘fiı Á‹∞, ’Î‹Ì ÷ı‹Î_◊Ì
V‰Î◊˝-Á-±◊˝ ÷Îfl‰‰Îfi˘ »ı. ÷ı◊Ì fl˘÷Ì ¿¿‚÷Ì ÁÎωhÎÌfiÌ ’ÎÁı ±Î‰ı·Î
¤V‹ Ï·M÷Î_√-ÏhÎÂÒ‚‘ÎflÌ ⁄ΉÎ∞ (lÌ L≤ÏÁ_Ë ÁflV‰÷Ì V‰Î‹Ì
‹ËÎflÎ…) ±ı ±⁄‘ ⁄΂Îfiı ¿Ëı »ı - ±Î‰Î √_ÿÎ ÿıË‹Î_ ¢ V‰Îfl◊ ÷_
⁄˘· (161) ±Î‰Î ‹Ò‚‹ÒhÎÎI‹¿ ÂflÌflfiÎ Á_⁄_‘‹Î_ ¿›˘ V‰Îfl◊-Á-
±fl◊ flè΢ »ı ÷ı ÷_ ‹fiı ¿Ëı.
V‰Î◊˝fi˘ ÷΄k‰¿ ±◊˝˝ ÁÎ_’flΛ - ‹flH΢kÎfl ∞‰fi ¿ı ÷ı ωÂıfi˘
±ÎI‹Ï‰zÎ Á_⁄‘_ Ì ±◊˝Ï˝ ‰«Îfl ±ı ÁΫΠ±◊˝‹Î_ V‰Î◊˝ »ı - ±ıÀ·ı ’ı·Î
…ÏÀ· ⁄ΉÎ∞ ÁÎωhÎÌfiı ¿Ëı »ı —
…ı◊Ì ÿV÷fl ¤‰ÏfiÏ‘ ÷flΛ Á¬◊Ì ±ıË
¿fl‰˘ ω«Îfl ÷ıËfi˘ ‰ÿı ±ı‹ ‹Ïfi ÷ıË
(√.·Ì.±.84-162)
‹Îfi‰Ì› Á_⁄_‘ ⁄Ë ÁflÁ »ı. ±ı Á_⁄_‘ Ωı ¤‰ÏfiÏ‘ ÷fl‰Î‹Î_
ÁËΛ¿ ◊Λ, …ı‰Ì flÌ÷ı lÌ ‰ÎÁÿı‰ ÂÎôÎÌ ⁄±Î …ı‰Î ’Ï÷fiı ’΋Ìfiı
’IfiÌ ±Lfi’ÒHÎν ‹„@÷ ’ÎQ›Î_, lÌ ’Î_Õfl< √
_ ω߷ ‰‚΋ıfiı ¤Î¥fiÎ Á_⁄‘_ ı
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 208 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
’΋Ìfiı lÌ fiÎflΛHΠω߷ ‰‚΋ı Ï«flÂÎ_Ï÷fiı ’ÎQ›Î, ⁄Î⁄ …ı‰Î ’hÎfiÎ
Á_⁄_‘ı ‹Î÷Î v@‹Î ±Ï«˝‹Î√˝ - ÿı‰›Îfi ‹Î√ı˝ √›Î_ ÷˘ ±ı‰Î Á_⁄_‘
V‰Î◊˝ fi Î - Á - ±◊˝ - ¢¤fi ±◊˝ ˝ ‘flΉ÷Î Á_ ⁄ _ ‘ »ı . V‰Î◊˝ fi Î
(Selfishness) - ¬Î‰Î-¬‰ÕΉ‰ÎfiÎ Á_⁄_‘ fi◊Ì. ‹ÎÀı Ï«kÎ ÷_ rÎÁı
rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 60 ––
Á_√Ï÷ — Á_ÁÎflfiÌ V‰Î◊˝‹·
Ò ¿÷ÎfiÎ ÏÁ©Î_÷fi_ ºpÎ_÷ ¶ÎflÎ V’pÌ¿flHÎ
¿flı »ı —-
‚SÿÊ∑§ËáÊZ ‡ÊÊm‹¢ ¬‡ÿ ‚fl¸
œÊflãàÿÃÊ œŸflÙ˘UÁ¬ ¬˝„·¸◊˜ –
‡ÊÈc∑¢§ Ÿÿʺ˝Ê‚÷Ù˘Á¬ ¬˝◊ÊŒÊ
뿘UflÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ –– 61 ––
ÂOÿÎ◊˝ — ‚SÿÊ∑§Ëáʸ° - ⁄USÿ-•Ê∑§Ëáʸ° - ‘ÎL›◊Ì ·ËıflÎ÷Î, ‡ÊÊm‹¢
- ·Ì·Î_»‹ CÎÎÁfiÎ_ ‹ıÿÎfi (¬ı÷fl), ¬‡ÿ- Ωı -‚fl¸ - ⁄‘Ì …, œÊflÁãÃ
- (œÊfl˜ - 1.5.I≤.’.⁄.‰.) - ÿ˘Õı »ı, ∞ÃÊ - ±Î, œŸfl— - √Λ˘, •Á¬
- ’HÎ, ¬˝„U·¸◊˜ - ±Ï÷ ±Îfi_ÿ◊Ì, ‡ÊÈc∑¢§ - ÁÒ¿Î_, Ÿÿʺ˝Ê‚÷Ù˘Á¬ - Ÿ -
ßÿÊØ - ⁄UÊ‚÷—-•Á¬-Ÿ - fi, ßÿÊØ (ß-2.5.5. ωK›◊˝ hÎÌ.’.±ı.‰.)
- Ω›, ⁄UÊ‚÷— - √‘ıÕ˘, •Á¬ - ’HÎ, ¬˝◊ÊŒÊØ - ¤Ò·ı-«Ò¿ı›. ‹ÎÀı Ï«kÎ,
÷_ rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 61 ––
±ËÎ ÿı¬ √Λ˘› ÿ˘Õı ≠xp
¤›* CÎÎÁ F›Î_ ¬ÎÁ I›Î_ ‰ıÃÌ ¿p
◊÷Î_ ÂW¿ ¤Ò·ı fi ¬˘·Î› Ω÷
V‹flÌ ·ı ≠Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 61 ––
ω‰flHÎ - Á_ÁÎfl ±fiı Á_ÁÎfl‹Î_fiÎ ‹Îfi‰Ì› Á_⁄‘_ ˘ V‰Î◊˝‹·
Ò ¿ »ı;
±ı Ë¿Ì¿÷ »ı, ’HÎ ±ı Ωı¥fiı ÏfiflΠ◊‰ÎfiÌ …wfl fi◊Ì. ·˘¿˘ Á‹F›Î
Á˘›Î˝˝ ωfiÎ Á_⁄‘_ ˘fiÌ Ω‚‹Î_ ŒÁΛ ±fiı ’»Ì ÏfiflΠ◊¥ √Ì÷˘ √Λ —-
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 209 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
V‰Îfl◊fi_ Á_√Ì÷ «Îflı¿˘fl ⁄Î…ı
¿˘¥ fi◊Ì ¿˘¥fi _ ÿ Ï fi›Î‹Î_ ±Î…ı
÷fifi˘ ÷_⁄Òfl˘ ‹Îfl˘ ⁄ıÁÒfl˘ ◊αı fiÎ
{Î_¬˘ {Î_¬˘ ÿ̉˘ ‹Îfl˘ Ωı…ı ±ı ⁄Ò{αı fiÎ.
⁄˘Ï·‰ÒÕfiÎ ÁÎ_¥Ã À¿Î √Ì÷˘ ±Î‰Ì ÏfiflÎÂÎ◊Ì ¤flı·Î »ı - ⁄η‹
»^À √›Î, «‹fi ·ÒÀ √›Î, Ïÿ· ÷ÒÀ √›Î, ÂÌÂÎ eÀ √›Î !!
lÌ ±‰‘Ò÷fiÌ ’ÎÁı ±Î‰Ì ÏfiflÎÂÎ fi◊Ì. I›Î_ ÷˘ ±Î …√÷fiı Ωı¥,
Á‹∞, ËÁ‰ÎfiÌ ‰Î÷ »ı -
±⁄ ¬Ò⁄ ËnÁ˘, ±⁄ ¬Ò⁄ ËnÁ˘, fl˘÷ı ˢ ≥ÁÏ⁄‘ @›˘Ó M›Îflı !
Á÷, ÿÎfl Ï’÷Î Ï‹÷ «·÷Ì ¿ı, ’Õ÷Ì ‹ıÓ ÁÎ◊ fi ¿˘μ «·ı
±Á ‰ fi ‹˘÷Ì ¿⁄ËÒ fi ⁄fiı ÏŒfl fl˘fiı Áı Œ· @›Î M›Îflı .
(±.±Î.M≤. 182)
±Î ⁄‘Î Á_⁄‘_ ˘ «Õ÷ÌfiÎ »ı; ÷‹Îfl˘ ÁÒ›˝ ‹K›Îéı ÷’÷˘ ˢ› I›Îflı
Ω÷ Ω÷fiÎ Á_⁄‘_ ̱˘ ¢‘÷Î ±Î‰ı. ’Õ÷Ì‹Î_ ¿˘¥ fiÎ Œfl¿ı ‹ÎÀı flÕ‰Î◊Ì
¿Â_› fiÎ ‰‚ı. ±Î Á_ÁÎflfiı Á‹…‰Îfi˘ »ı.
V‰Î◊˝ V≤Ïp - ≠’_«fi˘ ’Λ˘ »ı. ‹ÎÀı ±Î f·˘¿‹Î_ ¿Ëı »ı - ¬‡ÿ
- Ωı, ÷_ Ωı. √Λ˘ …ı‰Ì ’ωhÎ ∞‰V≤Ïp ’HÎ ·Ì·Î_»‹ CÎÎÁ◊Ì ·ËıflÎ÷Î_
‹ıÿÎfi˘fiı Ωı¥fiı ¬Î‰Î ÿ˘ÕÌ Ω› »ı. ÷˘ ’»Ì ÷_ F›Îflı ÁQ≤© ˢ›, Á¬Ì
ˢ› I›Îflı ⁄‘Î ÷ÎflÌ ’ÎÁı ÿ˘ÕÌ ±Î‰ı ÷ı‹Î_ ±Îç›˝ Â_ »ı ? ±ı … ‹ıÿÎfi
ÁÒ¿Î¥ Ω› CÎÎÁ flËı … fiËŸ - ÁÒ ¿<_ ¤Ã ◊¥ Ω› I›Îflı ±ı ⁄Î…\ √Λ˘
÷˘ fi … Ω›, ±flı ±y·fiÎ ±˘◊‹Ìfl ¬˘·Î_ - √‘ıÕÎ_› fi Ω›. ÷˘ ’»Ì
÷_ ÁQ≤Ï© ¬˘¥ ⁄ıÁı, ¿‹Î‰ÎfiÌ Â„@÷ ¬˘¥ ⁄ıÁı I›Îflı ÷ÎflÌ ’ÎÁı ¿˘¥
Œfl¿ı › fiËŸ ÷˘ ±ı‹Î_ ±Îç›˝ Â_ ?
±Î ‰ÎV÷‰ »ı. ±ı ‰ÎV÷‰ …ıÀ·_ ‰Ëı·_, …ıÀ·_ V’p Á‹Ω¥ Ω›
÷ıÀ·˘ ·Î¤ »ı. ±ı Áÿ˚√v ¿Ú’ΠωfiÎ ≠ÎM÷ ◊÷˘ fi◊Ì. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 210 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. ≠Ï÷rÎÁ ±ı fi΋ V‹flHÎ◊Ì Áÿ˚√vfiÌ ¿Ú’Î ◊÷Î_
±Î Á_ÁÎflfi_ V‰w’ Á‹ΩÂı ±fiı ±Îfi_ÿ ◊Âı. ±ı ÷ÎI’›˝˝ »ı. –– 61 ––
Á_√Ï÷ - ±Î ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿ı‰_ »ı ? ÷ıfi˘ ≠¤Î‰ ¿ı‰˘ »ı ? ÷ı
ÿÂν‰Ì ≠¿flHÎfi˘ μ’Á_ËÎfl ¿flı »ı —-
∑§Ê◊SÿÊÁå⠌ȗπŒÙ·¬˝áÊÁCÔ¢U
ÁŸ— SflSÿÁCÔ¢U flÎh¬XUÙSÃÈ ÿÁCÔU◊˜ –
¬ÈáÿÊ∑ΧÁCÔ¢U ¬Ê¬¬˝à ¬˝∑§ÁCÔ¢U
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ –– 62 ––
ÂOÿÎ◊˝ — ∑§Ê◊SÿÊÁåâ - ∑§Ê◊Sÿ - ¿Î‹fiÎfiÌ, •ÊÁåÃ◊˜ - ≠΄M÷-
·Î¤, ŒÈ—πŒÙ· - ÿ—¬ ±fiı ÿ˘Êfi˘, ¬˝áÊÁCÔU◊˜ -(¬˝áʇʘ - 4.5fi_ ¿.¤Ò.¿Ú.ôÎÌ)
- fiÎÂ, ÁŸ—SflSÿ - ‘fi-ÿ˘·÷ ‰√flfiÎ - fl_¿fi˘, ßÁCÔ¢U - ›Î√, flÎh¬XUÙ—
- T≤© ±fiı ’Î_√‚ÎfiÌ, ÿÁCÔU◊˜ - ·Î¿ÕÌ, ¬ÈáÿÊ∑ΧÁCÔ¢U - ’H›, •Ê∑ΧÁCÔ¢U -
(•Ê-∑Χ·˜ 1.μ.’.¿.¤Ò.¿Ú.ôÎÌ) - ±Î¿Êν¥ ±ı¿ÃÎ ◊‰,_ ¬Ê¬¬̋à - ’Î’ ±fiı
≠ı÷⁄ΑÎfi˘, ¬˝∑§ÁCÔ¢U - fiΠ¿flfiÎfl. ±ı‰Î lÌ ÿkÎfi΋fi_ Ëı ±ÎI‹fi ÷_
rÎÁı rÎÁı V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 62 ––
¿flı ÿ˘Êfi˘ fiΠfiı ¿Î‹’ÒÏ÷˝
‰‚Ì fl_¿fi˘ ›Î√ fiı ’_√ ›Ïp
‰‚ı ’H› fiı ◊Λ ’Î’ ’˛HÎWÀ
V‹flÌ ·ı ≠Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 62 ––
ω‰flHÎ — ¿ÚÏ÷fiÌ Âw±Î÷◊Ì ·√Î÷Îfl «˘◊Ì ’_„@÷‹Î_ - EÊ‚ EÊ‚
ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜, V‹flÌ ·ı ≠Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. Á÷÷ ¿Ëı‰Î÷_ ±ÎT›_
»ı. ±ı‹ ¿Ëı‰Îfi˘ ±Î› ¢ »ı ? Â_ »ı ±ı‰_ lÌ ÿkÎfi΋‹Î_ …ı◊Ì ÷ıfiı
rÎÁı rÎÁı …’‰_ …wflÌ ◊¥ ’Õı ? ±ı fi΋V‹flHÎfiÎ ≠¤Î‰¿ ‹ÏË‹Îfi˘
±ËŸ ±Î f·˘¿‹Î_ CÎÀVŒ˘À ¿›˘˝ »ı. fi΋V‹flHÎfi_ ‹ÎËÎIQ› ±ÿ˚¤÷ »ı.
±fi_÷ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 211 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±Î lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ Â_ ¿flÌ Â¿ı ±ı ±ËŸ Á_ZÎı’‹Î_ ¿èÎ_ »ı.

ωV÷Îfl, ωÂÿ Ïfiw’HÎ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ωflÏ«÷ lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷ ±fiı
lÌ ±‰‘Ò÷Ì ±Îfi_ÿ, lÌ fl_√xÿ› √˛_◊˘‹Î_ Á_√˛ÏË÷ »ı. ’Ò…fiÌ› ’.’.
lÌ ‰ÎÁÿ‰ı ÎfiLÿ ÁflV‰÷Ì Ï‰flÏ«÷ - lÌ ÿkÎ’flÎHÎ (Á_V¿Ú÷), Á‹f·˘¿Ì
√v«ÏflhÎ, ϶ÁÎËôÎÌ, lÌ ÿkΫQ’Ò, ÏhÎÂÏ÷, lÌ ÿk΋ÎËÎIQ› (‹flÎÃÌ),
V÷˘hÎÎÏÿ Á_√˛Ë ÷◊Î ’Ò…fiÌ› lÌ ÁflV‰÷Ì √_√Αfl ωflÏ«÷ lÌ
√v«ÏflhÎ (‹flÎÃÌ) √˛_◊˘ - ‰flÿ√˛_◊˘‹Î_ »ı. ±ËŸ ±Î’HÎı fi΋V‹flHÎ
‹ÎËÎIQ› Á_ZÎı’‹Î_ ø‹Â— Á‹…‰Î ≠›Ifi ¿fḻı —-
(1) ∑§Ê◊SÿÊÁåÃ◊˜ - ¿Î‹fiÎ’ÒÏ÷˝. ‹ÎHÎÁ ‹Ò‚¤Ò÷ flÌ÷ı ¿Î‹‹› »ıı-
∑§Ê◊◊ÿÙ˘ÿ¢ ¬ÈL§·— - ±Î ∞‰ ¿Î‹fi΋› »ı. …L‹ ◊›˘ ±ıfi˘ ±◊˝
… ¿Î‹fiÎfi_ ⁄_Õ· …LQ›._ ±fiı¿ Ω÷fiÌ ±Á_A› ¿Î‹fiα˘ Á_÷˘Ê‰Î
‹ÎÀı ‹ÎHÎÁ ∞‰fi¤fl ±fiı …L‹˘…L‹ ±◊ÕΛ »ı, ¿>ÀΛ »ı,
ˉÎÏ÷›Î_ ‹Îflı »ı. ¿Î‹fiÎ’ÒHν ◊÷Ì fi◊Ì, ’ÏflHÎ΋ı flÕÌ-flÕÌ,
flÌ⁄Î¥fiı ‹flı »ı. ‹ÎHÎÁfiÌ - ∞‰fiÌ ¿Î‹fiÎ’ÒÏ÷˝ ¿flfiÎv_ ¿˘¥ ÷k‰
ˢ› ÷˘ ÷ı Áÿ˚√v ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ_ «flHο‹‚‹Î_ ±fiL›
l©Î◊Ì fi‹Ì, ÷ı‹fiÎ_ fi΋fi_ Á÷÷ V‹flHÎ ¿fl‰Î◊Ì ¿Î‹fiÎ’ÒÏ÷˝ ◊Λ
»ı. lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷‹Î_ ÷ıfiÎ_ ±fiı¿ ºpÎ_÷˘ »ı; À>¿_ ‹Î_ ÷ıfi˘ μS·ı¬
¿fḻı ÷˘ —-
(¿) ÁÒHÎÌ ±…\˝fi ¿ıfl˘ ÁÎÿ, fl̇›˘ ’Ò‰ı˝ ÷_ ÁÎZÎÎ÷˚
ÿÌ‘Ì ∑Ï© ÏÁÏ© ±’Îfl ±_÷ı ‹„@÷ ‹ËÎ’ÿ ÁÎfl,
ÁËôÎÎ…\fi˝ fiÌ ¿Î‹fiÎ’ÒÏ÷˝˝ iÎÎfi¿Î_Õ ±K›Î› ±K›Î› 16◊Ì 25.
(¬) ÿ˘Õu˘ ±Î› Á÷fiı ¿Î‹, ¿Ì‘˘ ±ıfiı ÷ıÓ ÏfiW¿Î‹.
±Î› flÎΩfiÌ ¿Î‹fiÎ’ÒÏ÷˝ ¿flÌ ÷ıfiı ±◊ν◊afiÎ_ V÷flı◊Ì ø‹Â—
∞‰fi ‹„@÷fiÎ_ V÷fl Á‘Ì ·¥ …‰Î›˘. ±K›Î›-43◊Ì 49.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 212 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(2) ÿ—¬ ≠HÎÏp - ÿ˘Ê ≠HÎÏp - ¿flı ÿ˘Ê (ÿ—¬)fi˘ fiÎÂ
…ı‹HÎı l©Î’Ò‰˝¿ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ ¿›* ÷ı‹fiÎ_ ÿ—¬ ±fiı ÿ˘Ê
줛fi˘ fiΠ¿›˘˝ —-
(√) ¿flÌ ÿÒfl ⁄˛ÎõHÎfi˘ ¿˘œ ¿Ì‘Î ’ÒflHÎ ±ıfiÎ ¿˘Õ
f‰ı÷ ¿˘œ◊Ì ’ÌÕÎ÷Î fi_ÿÌ Â‹Î˝ fi΋fiÎ ⁄˛ÎõHÎı ‹Î „@÷fiıı
““÷_ „@÷ ◊¥ ‹fiı ‹I›˝fiÌ ’ÎÁı ‹˘¿·ı »ı”” ±ı‹ ¿ËŸ
Áÿ√v ¤√‰ÎfilÌ fiflÏÁ_Ë ÁflV‰÷ÌfiÌ Ïfi_ÿÎ-Ï÷flV¿Îflfi˘
ÿ˘Ê ¿›˘˝ Ë÷˘ »÷Î_› ±ı ÿ˘Ê Ωı›Î ωfiÎ ±ı l©Î◊Ì ±ÎT›˘
‹ÎÀı (±Î‰ı ±ıfiı ±ı¿ Á·Î‹) ±ıfiı fl˘√‹@÷ ¿flÌ ¿Ï‰
⁄fiÎT›˘ - (¿‹˝¿Î_Õ ±K›Î›. 99) ±ı … flÌ÷ı ÏhÎωø‹
¤fl÷Ì (±K›Î› 78), ¿S·ırfl‹Î_ fiflËÏfl fi΋fiÎ ¿Ï‰ -
±Î ⁄_fiı lÌ fiflÏÁ_Ë ÁflV‰÷ÌfiÎ Ïfi_ÿ¿˘ Ë÷Î. fiflËÏflfiı
¿S·ıÂfiÌ ’ÒΩ ¶ÎflÎ ’˘÷ÎfiÌ Á‰˝√÷ Á΋J›˝ „@÷fi_ ¤Îfi
¿flÎ‰Ì ÷ıfiÎ ÿ˘Ê Ïfi‹˝Ò‚ ¿›Î˝. (±K›Î› 100)
(√-1) ’ıÀ ’ÌÕ◊Ì ÷Λ˘˝ ω≠ - ÿ—¬ ÿÒfl ¿›* (±K›Î›.68)
⁄˛ÎõHÎ Âıà ∂√Λ˘˝ ÏZÎ≠ - ÿ—¬ ÿÒfl ¿›* (±.65)
ÂW¿ ¿ÎWÃfiı ±ÎH›Î_ ’hÎ - ÿ—¬ ÿÒfl ¿›* (±.72)
(3) (CÎ) Ïfi—V‰V› ≥Ïp - fl_¿fi˘ ›Î√ μ’ÎÁfiοÎ_Õ‹Î_ ÁÎZÎÎ÷
lÌ ÿkÎ ±‰÷Îfl Áÿ˚√v ¤√‰Îfi ’Ò…fiÌ› V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…ḻı
flÎ…^fl‹Î_ ’Ò…fiÌ› lÌ ÁÌ÷Îfl΋ ‹ËÎflÎ… ±fiı √˙ÓÕ√΋‹Î_
±_⁄ÎÿÎÁ fi΋fiÎ ⁄˛ÎõHÎfi˘ ÁƒV‰ÎËοÎfl Á_’Lfi ¿flÎT›˘ ±ı
¿◊Î ±fi’‹ »ı. (±K›Î›. 144)
(4) («) T≤© ’_ √  › Ïp - …ı ±ÁËΛ »ı ÷ı fi Î ÁËΛ¿
¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› »ı - ‰_K›Î ¤ıÓÁ ÿÒ{‰Ì ÿı‰ Ë›* ÿÎÏflƒ›
÷ı_ ÷÷¬ı‰ - (±K›Î› 76-77) √·÷¿<WÃ’÷◊Ì ’ÌÕÎ÷Î
fl˘√Ìfiı ÂW¿¿Îqfiı ±ÎH›Î_ ’hÎ-fiÌ ·Î¿ÕÌ ◊¥ ¿flı·Ì ÁËΛ,
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 213 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ïfi‹ıÊ ‹ÎhÎı ÷_÷¿ ±ı¿ ’ˢӫÎÕu˘ lÌ Âˆ·ı ÿı¬. - ±ÁËΛ
÷_÷¿ fiı ’ΉÕÌ ’¿ÕÎ‰Ì Áÿ˚√v ¤√‰ÎfilÌ fiflÏÁ_Ë ÁflV‰÷̱ı
lÌ Âˆ·fiÎ_ ÿ½fi ¿flÎT›Î_ (±K›Î› 99).
(5) (») ’H›Î¿ÚÏp - ‰‚ı ’H›. lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ◊Ì ‹ÎHÎÁfiÎ_
’H› ÷ıfiÌ ’ÎÁı ¬ıÓ«Î¥fiı ±Î‰ı. ±ıÀ·ı ¿ı ÷ıfiı Á÷÷ ÁI¿‹˝
¿fl‰Îfi˘ ⁄Ï©›˘√ √v‹ËÎflÎ… ±Î’ı …. ¤fl›‰Îfi Á÷Ì
ÁÎωhÎÌ (±K›Î› 84) fl˘√√˛V÷ ’Ï÷fiıı ·¥fiı ⁄Ì…ı @›Î_› fi
√¥. ÁÌ‘Ì √ÎHÎ√Î’fl … √¥. ‰ıU›Î …ı‰Ì ‰ıU›Î±ı ’Ï÷‰˛÷Î
‘‹˝fi_ ’ηfi ¿›*. (±K›Î› 87).
6 (…) ’Î’ ≠ı÷≠¿Ïp - ◊Λ ’Î’ (≠ı÷) ≠HÎp - lÌ ÿkÎfi΋
V‹flHÎ◊Ì ¤@÷fiÎ_ ’Î’ fip ◊Λ ±fiı ±ı ’Î’…Ïfi÷ ≠ı÷
⁄ΑÎfi˘ fiΠ◊Λ. ’Î’Ì ’HÎ ÷flÌ Ω›. ’Ò‰˝…L‹fi˘ ‘˘⁄Ì
Q·ıE» flÎΩ ◊›˘. ±ı ›‰fi ¬˘Ï‚›Î‹Î_ ’HÎ ¤„@÷fiÎ Á_V¿Îfl◊Ì
÷flÌ √›˘. (±K›Î›-104). ’Ò‰˝…L‹fiÎ ÿı‰ÎfiÎ ’Î’fiı ¿ÎflHÎı
Ï’ÂΫ ⁄ΑÎ◊Ì ’ÌÕÎ÷Ì ÏÂfl˘‚fiÌ ⁄˛ÎõHÎ VÔhÎÌfiÌ ≠ı÷ ⁄ΑΠfip
◊¥ (±K›Î› 74-75) ÷ı◊Ì ⁄ΉfiÌ‹Î_ ¿èÎ_ »ı —-
±‘‹ ±˘‘ÎflHÎ ÷Îv_ fi΋; √Î÷Î_ Áflı fi ÂÎ_ ÂÎ_ ¿Î‹
±ÎÏ‘-T›ÎÏ‘ μ’ÎÏ‘ Á‰˝˝ À‚ı V‹flH΋ÎhÎ◊Ì Â‰˝ ! ‰√ıflı
±Î‰_ ‹ÎËÎIQ› »ı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎfi_ ‹ÎÀı ±ËŸ ≠I›ı¿ f·˘¿fiÌ
«˘◊Ì ’_„@÷ EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ - V‹flÌ ·ı ≠Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ
ÿkÎ ‹Ò¿‰Î‹Î_ ±Î‰Ì »ı.
μ’Á_ËÎfl — ±ËŸ Á‘Ì f·˘¿-37◊Ì 62fi_ ⁄Ì…\_ ≠¿flHÎ ’Ò fl_ ◊Λ
»ı . f·˘¿-1◊Ì 36‹Î_ ±ı ¿ ·Z›…^ ◊ (Target group) fiÎ
∞‰ÎI‹Î±˘fiı K›Îfi‹Î_ flÎ¬Ì ‰Î÷ ¿›Î˝ ’»Ì ±ËŸ f·˘¿ 37◊Ì 62
≠◊‹◊Ì ÁËı… …\ÿÎ ≠¿ÎflfiÎ ∞‰ÎI‹Î±˘fiÎ ⁄ÌΩ ·Z›…^◊ (Target
group)fiÌ ÁÎ◊ı …\ÿÌ flÌ÷ı ‰Î÷ ¿flÌ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 214 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
⁄_fiı …^◊fi˘ fl˘√ ±ı¿ … - ¤‰fl˘√fiÌ … ’ÌÕÎ »ı. ÷ı‹ 줛fiı
‹ÎÀıfi_ ±˙Ê‘ ’HÎ ±ı¿ … lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ »ı. »÷Î_› ±ËŸ ±Î ¿ÎÏ‹·
‰ˆ z flÎ… - lÌ ±‰‘Ò ÷ ∞ ¶ÎflÎ μ¤›fiı ±’Λı · Ì ‹Î‰…÷
(Treatment) ϤLfi »ı.
Ö ⁄ÌΩ ·Z›…^◊fiÌ Ï‰ÂıÊ÷Î ±ı »ı ¿ı, ÷ı‹Î_fiÎ ÁP› …L‹-Q≤I›fiÎ
¿Î_™Á‹Î_ (Brecketed) ˢ‰Î »÷Î_› ¿_¥¿ ¿flı »ı. ±ı fiÎÁÎ’ÌÕfi w’
¿Ëı‰Î÷Î ›˘√, ÷’V›Î ±ÎÏÿ ÷flŒ ‰‚ı·Î_ »ı.
Ö ±ı …ı ‹Î√˝˝ ÷flŒ ‰Y›Î »ı; ÷ı ‹Î√˝‹Î_fiÎ_ ωCfi˘fiÌ ±ı‹fiı ¬⁄fl
fi◊Ì.
Ö ±ı‹fiı ‹Î√˝‹Î_ ±Î‰fiÎflÌ ‹˘ËflÎhÎÌfi_ ¤Îfi fi◊Ì. ’ÏflHÎ΋ı
’˘÷ÎfiÌ ¤Ì÷fl ’HÎ ¿Â_¿ »ı ±ıfi˘ A›Î· ±Î‰÷˘ … fi◊Ì. ±ı‹fiÌ ÿÂÎ
ωϫhÎ »ı -
ÿÿ˝˝ ±_ÿfl ◊›_ μ’fl ±˘ÁÕ ¿›*
‹fi ÷H΢ ‹ı· ¿›‹ ÷fi À΂ı. (μ.≠Î.M≤.35)
Ö ±ı ·˘¿˘ ÏfiÁ√˝◊Ì Ï‰Ï»Lfi ◊›ı·Î_ »ı. ±ı‹fiı ±ı …ı ›˘√fiÎ ‹Î√ı˝
‰Y›Î »ı ÷ıfi˘ hÎÌ›˘√fi˘ ±◊˝ ¬⁄fl fi◊Ì. ±Î …^◊fiı ÿÎV›¤„@÷fi˘ ‹‹˝
Á‹Ω‰‰˘ …wflÌ »ı. ¿Î›ÎfiÎ ‹˘Ë‹Î_◊Ì »^À‰ÎfiÌ flÌ÷ ⁄÷ΉÌ, ∞‰fifiÎ
¿ıÀ·Î¿ ’ΛÎfiÎ ≠ë˘ ⁄Î⁄÷ı Á¤Îfi ¿fl‰ÎfiÎ »ı. ±ı ¶ÎflÎ ’fl‹¿Ú’΂
’fl‹ÎI‹Î lÌ ÿkÎ ±Ï¤‹¬ ⁄fiΉ‰ÎfiÎ_ »ı. ±ı flÌ÷ı ¤√‰Îfi lÌ
ÿkÎÎhÎı›fiÎ_ V‰w’◊Ì ’ÏflÏ«÷ ¿fl‰ÎfiÎ »ı. lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ ’ÿı ÿÎÁ¤Î‰ı
…‰Îfi˘ ‹Î√˝˝ ¿ı‰˘ »ı, ±ı ’HÎ ±ËÌ_ ⁄÷Ή‰Îfi_ »ı.
±Î‹, ±Î ‹ÎHÎÁfiı ±ıfiÎ_ ¿÷˝T›fi_ ÏÿBÿ½fi ¿flΉ‰Îfi˘ ±ËŸ μ’ø‹
»ı. ±ı μ’ø‹‹Î_ ±Î ·˘¿˘fiı ±ı‹fiÎ_ ≠‰÷˝‹Îfi ∞‰fifiÎ_ ‰ÎV÷‰fi_ ÿ½fi
¿flΉ‰Îfi_ - V‰Î◊˝ ’flΛHÎ …√÷‹Î_ V‰Î◊˝fiÎ √Òœ ±◊˝fiı Á‹…‰ÎfiÌ ÏÿÂÎ
⁄÷Ή‰ÎfiÌ »ı. ±ı flÌ÷ı Áÿ˚√v ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ_ fi΋V‹flHÎfiÌ
±·˙Ï¿÷Î◊Ì ’ÏflÏ«÷ ¿fl‰ÎfiÎ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 215 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±Î ·˘¿˘fiı ‹ÎÀı ±·⁄kÎ, ‹Òœfi_ Á_⁄˘‘fi ◊›_ »ı; ’HÎ ±ËŸ Á‹√˛
‹Î‰…÷ (Treatment) ⁄L‘fiÎ Á_⁄˘‘fi◊Ì ±’Î≥ »ı. ±Î …^◊ ‹ÎÀı
lÌ ±‰‘Ò÷∞fiı ◊˘ÕÎı ’ZÎ’Î÷ »ı, ¿ÎflHÎ ¿ı ±Î ≠¿flHÎfi˘ ±_÷ ±ı‹HÎıı
¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ_ fi΋V‹flHÎfiÎ_ ‹ÎËÎIQ›fiÎ_ ÿ½fi ¿flΉÌfiı ¿›˘˝ »ı.
≠V÷ΉfiÎ - ˉı hÎÌ…\_ ≠¿flHÎ Âw ◊Λ »ı. fi΋-fi΋Ìfi˘ ‹ÏË‹Î
±’fl_’flÎ »ı. Á_÷ ÷·ÁÌÿÎÁ∞±ı fi΋ÌfiÎ ¿fl÷Î_ fi΋fi˘ ‹ÏˋΠωÂıÊ
ˢ‰Îfi_ lÌ fl΋«Ïfl÷ ‹ÎfiÁ‹Î_ ≠‹ÎH›_ »ı. fiÎ‹Ì √‹ı ±ıÀ·Î ‹ËÎfi
ˢ› ÷˘ ’HÎ ±ı ’˘÷ÎfiÎ ±ı¿ ±‰÷Îfl‹Î_ ÿıË‘ÎflÌ V‰w’ı ¿flÌ ¿flÌfiı
¿ıÀ·_ ¿flÌ Â¿ı ? ±ı‰˘ ≠ë μÃÎ‰Ì ±ı‹HÎı ¤√‰Îfi lÌ fl΋fiÎ ¿fl÷Î_
lÌfl΋fiÎ_ fi΋ı ±fiı¿˘fiı ÷ΛÎ* ±ı ÷J›fi_ ≠Ï÷’Îÿ ¿›* »ı.
±ËŸ ≠V÷÷ ¿ÚÏ÷‹Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎfi_
‹ÎËÎIQ› ≠I›ı¿ f·˘¿fiÌ «˘◊Ì ’_„@÷‹Î_ ⁄fiÎ‰Ì f·˘¿-62‹Î_ ÷ıfiÎ_ ≠‹ÎH΢
±ÎM›Î_ »ı.
ˉı f·˘¿-63◊Ì Âw ◊÷Î_ ≠¿flH΋Î_ fiÎ‹Ì lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ ‹ÎËÎIQ›
ÿÂν‰ı »ı. lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ fi΋ …ıÀ·_ ‹ËÎfi »ı; ±ıÀ·Î … ÷ı±˘ fi΋Ì
V‰w’ı ‹ËÎfi »ı; ¿ÎflHÎ ¿ı ÷ı±˘ V‹I≤√Î‹Ì V‹flHÎ ¿fl÷Î_ … ’˘÷ÎfiÎ_ ±Á·
V‰w’ı μ’„V◊÷ ◊Λ »ı. ¤√‰ÎfifiÎ ⁄ÌΩ ±‰÷Îfl˘ Á‹›√΂Π’Òfl÷Î_
… ˢ›, ·Ì·Î ’ÒHν ◊÷Î_ ÷ı±˘ ’˘÷ÎfiÌ ·Ì·Î Á_¿·ı Ì ·ı, F›Îflı lÌ ÿkÎÎhÎı›
÷˘ ±fiÎÏÿ ±fiL÷ »ı. ±I›Îflı ±Î ZÎHÎı »ı …, ⁄_fiı ·Z›…^◊fiÎ ÁP›˘
±ı‹fiı Ωı¥ fi ¿ı, ±fi¤‰Ì fiΠ¿ı, ±ı‹fiΠˢ‰Î’HÎÎ_ (Being)fiı ‹ÎHÎÌ
fi ¿ı ±ı‹Î_ ±ı‹fi˘ ¢ ‰Î_¿ ?
’HÎ Â_ ·‰_ ±Î ? @›Î_ fi ÷_ ? F›Î_ I›Î_ flè΢ ω·ÁÌ ⁄‘ı
ÿı¬ı fi ±_‘˘ Â_ ¿v_ l©Î Ï‰Ë˘H΢ fl_√ ±ı (‰_ÿfiÎ)
÷ı◊Ì ±Î hÎÌ…\_ ≠¿flHÎ ±ı fiÎ‹Ì lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ ‹ÎËÎIQ›fi_ lÌ ÿkÎ
‹ÎËÎIQ›fi_ »ı.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 216 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
μ’ÏfiÊÿ˘‹Î_ ’fl⁄˛õfi_ Ïfiw’HÎ ⁄ı flÌ÷ı ◊›_ »ıı—-
(1) ωϑ‹¬◊Ì - ’fl⁄˛õ ’fl‹ÎI‹ÎfiÎ_ V‰w’fi_ ‰Hνfi ¿›* »ı.
±ı ±Î‰Î »ı, ±Î‰Î »ı.
(2) ÏfiÊı‘‹¬◊Ì - ’fl⁄˛õ ’fl‹ÎI‹Î ±Î‰Î fi◊Ì, ±Î‰Î fi◊Ì.
ŸÁà - ŸÁà - fi ¥Ï÷ - fi ¥Ï÷.
ˉı, μ@÷ ⁄_fiı …^◊fiÎ ÁP›˘fiı ±ı¿ Á‹Îfi ¤ÒÏ‹¿Î ’fl ·Î‰Ì
lÌ ±‰‘Ò÷∞ fiÎ‹Ì - lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ ±˙’ÏfiÊÿ flÌI›Î ωϑ‹¬◊Ì
Ïfiw’HÎ ¿flı »ı. …ı‰Ì flÌ÷ı lÌ‹ÿ˚ ¤√‰ÿ√Ì÷΋Î_ ±…\˝fifiı lÌ ‰ÎÁÿı‰
¿ÚWHÎı ωf‰w’ ÿ½fi ¿flÎT›_, …ı‰Ì flÌ÷ı lÌ fl΋«Ïfl÷ ‹ÎfiÁ‹Î_ ¤√‰Îfi
lÌ fl΋«_ƒ∞±ı ⁄Î⁄Î ¿Î¿¤ÊÏ_ Õfiı ωf‰w’ ÿ½fi ¿flÎT›_ ÷ı‰Ì flÌ÷ı ±ËŸ
hÎÌΩ ≠¿flH΋Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞ μ@÷ ⁄_fiı› …^◊fiÎ ÁP›˘fiı Áÿ˚√v
¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ ωf‰w’ ÿ½fi ¿flΉı »ı.
Á_√Ï÷ — ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ ≠◊‹ V‰w’ ·ZÎHÎ ±ı »ı ¿ı, ÷ı±˘
Á‰˝◊Î T›„@÷-Ïfifl’ıZÎ (indifferent) »ı —
‡ÊQ§ı ŒûÊ¢ ‡ÊÁQ§ŸÊ‡Ê˘Á¬ ŒûÊ¢
÷ÍÃı ŒûÊ¢ ÷ÍÁ◊ŸÊ‡Ê˘UÁ¬ ŒûÊ◊˜ –
’ÊÀÿ ŒûÊ¢ flÎh÷Êfl˘UÁ¬ ŒûÊ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ –– 63 ––
ÂOÿÎ◊˝ — („U •Êà◊Ÿ˜ - Ëı ±ÎI‹fi˚ - Ï«kÎ !), ‡ÊQ§ı (‡ÊQ§ı ‚ÁÃ)
- „@÷ ˢ÷Î_ (»÷Î_), ŒûÊ◊˜ - lÌ ÿkÎfiı (S◊⁄U-S◊Î.10.5.5. ±ÎiÎÎ◊˝
⁄Ì.’.±ı.‰.- V‹flHÎ ¿fl), ‡ÊÁQ§ŸÊ‡Ê˘UÁ¬ - ‡ÊÁQ§ ŸÊ‡Ê ‚Áà •Á¬ -„@÷
fi flËı I›Îflı ’HÎ, ŒûÊ◊˜ - lÌ ÿkÎfiı (S◊⁄U - ›Îÿ ¿fl), ÷ÍÃı - ÷ÍÃı
‚Áà - ¤ÒÏ÷-±ˆr›˝ ˢ› I›Îflı, ŒûÊ◊˜ - lÌ ÿkÎfiı (S◊⁄U), ÷ÍÁßʇÊ˘UÁ¬
- ÷ÍÁà ŸÊ‡Ê ‚Áà •Á¬ - ±ˆr›˝ fi flËı I›Îflı ’HÎ, ŒûÊ◊˜ - lÌ ÿkÎfiı
(S◊⁄U), ’ÊÀÿ ‚Áà - ⁄΂’b_ ˢ› I›Îflı, ŒûÊ◊˜ - lÌ ÿkÎfiı (S◊⁄U),

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 217 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
flÎh÷Êfl - ‚Áà •Á¬ - T≤©Î‰V◊΋Î_ ’HÎ, ŒûÊ◊˜ - lÌ ÿkÎfiı (S◊⁄U) ±Î‹,
≠I›ı¿ „V◊Ï÷ ¿ı ±‰V◊΋Î_ rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. –– 63 ––
»÷Î_ „@÷fiı „@÷fiÎÂı › ÿkÎ
±fiı ¤ÒÏ÷‹Î_ ¤ÒÏ÷fiÎÂı › ÿkÎ.
ÁÿÎ ⁄ÎS› ¿ı T≤©¤Î‰ı › ÿkÎ
V‹flÌ ·ı ≠Ï÷f‰ÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 63 ––
ω‰flHÎ — Á˙◊Ì ’Ëı·Ì ‰Î÷ (¤·ı CÎHÎÎ_fiı fi Á‹Ω› fiı ±ıÀ·ı
flÁ fi ’Õı ÷˘ ’HÎ) ±ı¿ V‰›_¤Ò ¿Ï‰ ÷flÌ¿ı ¤ÎÊÎ ’ÎÁı◊Ì ¿Î‹ ·ı‰ÎfiÌ
lÌ ±‰‘Ò÷∞fiÌ Ï‰«ZÎHÎ÷Î (Á΋J›˝) Ωı‰Î ±fiı ‹ÎHΉΠ…ı‰Ì »ı. 1◊Ì
62 f·˘¿‹Î_ S◊⁄U - V‹flÌ ·ı Ïø›Î’ÿfi˘ ±L‰› ‹ÎhÎ «˘◊Ì ’_„@÷‹Î_
„U •Êà◊Ÿ˜ - Ëı Ï«kÎfiÎ Ïø›Î’ÿ ÷flÌ¿ı … ◊Λ »ı. ±ı «˘◊Ì ’_„@÷fi_ ¿‹˝
- ŒûÊŸÊ◊ »ı. F›Îflı ±ËŸ 63◊Ì 66‹Î_ •Êà◊Ÿ˜ - Ï«kÎ - Á_⁄˘‘fi »ı,
S◊⁄U - V‹flÌ ·ı Ïø›Î’ÿ »ı; ŒûÊ◊˜ - ÿkÎ ¿‹˝ »ı. ±◊ν÷˚ ±ÎI‹fi Á_⁄˘‘fi
±fiı V‹fl Ïø›Î’ÿfi˘ ±L‰› f·˘¿fiÎ ≠I›ı¿ «flH΋Î_ ◊Λ »ı. ±Î ±ı‹fi_
¤ÎÊÎ-‰ˆÂÎflz »ı.
¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› ±fiı ±L› ±‰÷Îfl˘ ‰E«ıfi˘ ÷ŒÎ‰÷ ±ı »ı
¿ı, lÌ ÿkÎÎhÎı› V‰w’÷— Áÿ˚√v »ı. Áÿ˚√v V‰¤Î‰÷— Ïfifl’ıZÎ »ı.
±◊ν÷˚ Áÿ˚√v V‰w’ı ÷ı‹fiı ¤@÷fiÌ Â„@÷ ¿ı ±Â„@÷fiÌ ±’ıZÎÎ fi◊Ì.
¿ı‹ ? ±ıfi_ ¿ÎflHÎ Â_ ? ±ıfi_ ¿ÎflHÎ ±ı ¿ı Áÿ˚√v Á_ÁÎflfiÌ ⁄‘Ì …
„@÷±˘ F›Î_ ’ÒflÌ ◊¥ Ω›, ÷ı ’»ÌfiÌ ’fl΄@÷ - ’fl‹Â„@÷
(Absolute energy) »ı . …√÷fiÌ ⁄‘Ì … „@÷±˘ ±ı
’fl‹Â„@÷fiı ¿ÎflHÎı … „@÷‹Îfi »ı. ±ıÀ·ı ÷ı±˘ lÌfl_√ xÿ›‹Î_
¿Ëı »ı —-
Œ„U’‹¢ ª„U’‹¢ ÁflûÊ’‹¢ ÁøûÊ’‹◊˜ –
ÃÁmŸÊ ÃÈ ‚fl¸’‹¢ Áflhÿ‚Ê⁄UÁŸc»§‹◊˜ ––
(√v ¿Ú.’Ú.148)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 218 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±◊ν÷˚ ÿıËfi_ ⁄‚, CÎflfi_ ⁄‚, ’ˆÁÎfi_ ⁄‚, Ï«kÎfi_ ⁄‚ ±ı ⁄‘Î_
… ⁄‚ (Á‰˝ ⁄‚) √vfiÌ ¿Ú’ΠωfiÎ ±ÁÎfl ±fiı ÏfiWŒ‚ »ı ±ıÀ·ı Ëı
Ï«kÎ, ±ÎI‹fi˚ ÷ÎflÎ ÂflÌfl‹Î_ „@÷ ˢ›, ÷_ ÁÂ@÷ ˢ› I›Îflı lÌ ÿkÎfi_
V‹flHÎ ¿fl, ¿ÎflHÎ ¿ı ÷ÎflÌ ÿˆÏË¿ ±fiı ‹ÎfiÏÁ¿ „@÷ F›Î_◊Ì μÿ˚¤‰ı »ı
÷ıfi˘ ‹Ò‚ ô΢÷ (Source) ±ı … »ı. ÂflÌfl‹Î_ ±fiı ‹fi‹Î_ „@÷ ±Î‰ı
»ı @›Î_◊Ì. ∑§Ÿ˘¬ÁŸ·ŒfiÎ ≠ÏÁ© ÿˇÊÙ¬ÊÅÿÊŸ‹Î_ ›ZÎı ±Î‰Ìfiı ±„Bfi,
‰Î›fiÌ Á‹ZÎ ±ı¿ ÷Hά·_ ‹Ò@›_ ±fiı ¿èÎ_ ±Î ÷Hά·Îfiı μÃÎ‰Ì Ωı. ±ı
⁄_fiı ÏfiWŒ‚ √›Î. ’fl‹ „@÷ÂÎ‚Ì ±„Bfi ±fiı ‰Î› ±ı¿ ÷Hά·Îfiı
ËÀÎ‰Ì fi Â@›Î. ›©‹Î_ …ı ω…› ◊›˘ Ë÷˘ ÷ı ÷k‰÷— ’fl‹⁄˛õfiÌ
±ÁÌ‹¿Ú’Îfi˘ ω…› Ë÷˘. ÿı‰˘ ±Ï¤‹Îfi ·ı÷Î Ë÷Î ¿ı ω…› ’˘÷ı
‹ı‚T›˘ »ı. »ı‰Àı ¥Lƒı …¥fiı ¤√‰÷Ì ’Ή˝÷Ìfiı ’Ò»˚›_ ±Î ›ZÎ ¿˘HÎ »ı
I›Îflı ÷ı‹HÎı ¿èÎ_ - ““±Î ⁄˛õ »ı; ±ıfiÎ … ω…›◊Ì ¥Lƒ ! ÷‹ı
√˙fl‰Î„L‰÷ ◊›Î »Îı.”” ±ıÀ·ı ±ÎI‹fi˚ „@÷ ˢ› I›Îflı ±ıfiÎ ·ı‹ÎhÎ
±Ï¤‹Îfi‹Î_ ’ÕuΠωfiÎ ÷ÎflÌ ±ı „@÷fiÎ ô΢÷ lÌ ÿkÎfi_ V‹flHÎ ¿fl.
±ı … flÌ÷ı F›Îflı „@÷ fip ◊¥ Ω›, ÂflÌfl ÏÂÏ◊· ◊Λ. CÎflfi_ ⁄‚
fi flËı, ÷_ ±ı¿·˘ ±À>·˘, ÁΉ fi˘‘Îfl˘ ◊¥ Ω› I›Îflı ’HÎ lÌ ÿkÎfi_
V‹flHÎ ¿fl ¿ÎflHÎ ¿ı ±ı fi˘‘ÎflÎfi˘ ±Î‘Îfl. ±ı F›Îflı ¿Ú’Î ¿flı I›Îflı √‹ı
÷ı‰Î ±Â@÷ ÁÂ@÷ ◊¥ Ω› »ı —-
‰_K›Î ¿˘ Á÷ Ïfi‘˝fi ¿˘ ω÷ ÿı÷ ÿı¬ ≠Ì÷ ΩıËÌ
≠ÎHÎ ≠ı÷¿˘ ’Î_‰ ’_√¿˘ iÎÎfi ‹Òœ¿˘ Á˘ËÌ
ÿ · ˝ ¤ ¿»\ fiÎËŸ / ¿Ú ’ Î ¿fl÷ …⁄ ±ı Ë Ì
(±.±Î.M≤.52)
±ıÀ·ı Ï«kÎ ÷_ „@÷fi˘ fiΠ◊Λ I›Îflı ’HÎ lÌ ÿkÎfi_ … V‹flHÎ
¿fl. F›Îflı ¤ÒÏ÷ - ±ˆr›˝-ÁQ’ÏkΠˢ› ±fiı F›Îflı ¤ÒÏ÷ fip ◊¥ Ω›
I›Îflı ⁄_fiı ’Ïfl„V◊Ï÷‹Î_ lÌ ÿkÎfi_ V‹flHÎ ¿fl; ¿ÎflHÎ ¿ı √‹ı ÷ı‰_ ωkÎ
⁄· - ¤ÒÏ÷ ±ı ’fl‹ ⁄· ωfiÎ fi¿Î‹_ - ±ÁÎfl »ı. Á΋ÎL› flÌ÷ı ’vÊÎ◊˝
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 219 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
«Îfl - ‘‹˝, ±◊˝, ¿Î‹, ‹˘ZÎ »ı; ±ı‹ ÂÎô΢‹Î_ ¿èÎ_ »ı. ‰V÷÷— ±◊˝-¿Î‹
- ¿Î_«fi¿ÎÏ‹fiÌ ≠ÎflO‘fiı ±‘Ìfi »ı. ‹ÎHÎÁfiÎ_ ’Ò‰˝…L‹fiÎ_ ±fiı ±Î
…L‹fiÎ_ ¿‹˝fiÎ_ Œ‚w’ı ÷ıfiı ±ˆr›˝ Á¬, Á_’ÏkÎ ±ÎÏÿ ‹‚ı »ı. ±ı ≠ÎflO‘fiÎ
±Ï‘fiΛ¿ ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. lÌ Ëfi‹Îfi∞±ı flΉHÎfiÌ Á¤Î‹Î_
V’p ¿èÎ_ —-
⁄UÊ◊ Áfl◊Èπ ‚¢¬ÁûÊ ¬˝÷ÈÃÊ߸U –
¡Ê߸ ⁄U„UË ¬Ê߸ Á’ŸÈ ¬Ê߸ –– (Á_ÿfl¿Î_Õ)
fl΋◊Ì Ï‰‹¬ ‹ÎHÎÁfiÌ Á_’ÏkÎ ±fiı ≠¤÷Î flËı‰Î »÷Î_› …÷Ì
flËı »ı ±fiı ÷ıfiı ≠ÎM÷ ¿fl‰Ì ±ı fi ≠ÎM÷ ¿fl‰Î ⁄flÎ⁄fl »ı. ‹ÎÀı ±ÎI‹fi˚,
Ï«kÎ ÷_ ±ˆr›˝ ˢ› I›Îflı ±fiı ±ı fi ˢ› I›Îflı› lÌ ÿkÎfi_ … V‹flHÎ
¿fl. ±ı … flÌ÷ı ⁄΂’H΋Î_ ÷ı‹… T≤©Î‰V◊΋Î_ ⁄_fi›ı ±‰V◊΋Î_ lÌ ÿkÎfi_
V‹flHÎ ¿fl ¿ÎflHÎ ¿ı Áÿ˚√v ¤√‰Îfi ±‰V◊Î ÁÎ’ıZÎ fi◊Ì. ±ı‰_ ‹Îfi‰ÎfiÌ
…wfl fi◊Ì ¿ı, ⁄΂’H΋Î_ fl‹‰Îfi_ ±fiı ¤HΉÎfi_ ˢ›, ‰‚Ì, ±ı‰_
‹Îfi‰ÎfiÌ› …wfl fi◊Ì ¿ı CÎÕ’H΋Î_ … lÌ ËÏfl V‹flHÎ ◊Λ.
lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷ ¿‹˝¿Î_Õ ±K›Î›-63 √˘’⁄΂fiÌ ’Ò…fi ‹Bfi÷Îfi_
xÿ›_√‹ Ïfiw’HÎ »ı. ⁄΂¿˘±ı ’◊flÎfi_ ‹_Ïÿfl, ÿı‰ ⁄fiÎ‰Ì ’ÒΩ Âw ¿flÌ,
√˘’⁄΂ ’ÒΩ‹Î_ ÷L‹› ◊¥ √›˘. ‹Î÷αı ±ı ωϷ_√ ¤Î_√Ì fiÎA›_
÷ı◊Ì —
ÿı‰ ωÕ_⁄fi ÿı¬Ì ±ı ¬_ÏÕ÷ ’ÒΩ ËΛ
√˘’⁄΂ ω·’ı ±Ï÷, ZÎHÎ ZÎHÎ ‹ÒÏ»˝÷ ◊Λ. –– 63-105 ––
±ıHÎı Ï·_√fi_ K›Îfi ‘flÌ, ≠ÎHÎ ±ı¿Î√˛ ¿›Î˝ ±ıÀ·ı ÷ıfiı ‹flH΢L‹¬
Ωı≥fiı ω∞ ≠ÁLfi ◊›Î. ±ı flÌ÷ı Ï«kÎ ÷_ ⁄ÎS›Î‰V◊΋Î_ lÌ ÿkÎfi_
V‹flHÎ ¿fl. T≤©Î‰V◊΋Î_ ÷˘ fl¬ÕÌ-fl{‚Ìfiı @›Îflı¿ ÷˘ ¤·¤·Î fi΄V÷¿˘
’HÎ ËÎflÌ ◊οÌfiı ¤√‰Îfifi_ fi΋ ·ı÷Πˢ› »ıı - „UÊ⁄U ∑§Ù „UÁ⁄UŸÊ◊ -
±ı‹ fi »^À¿ı fiËŸ Á‹…’Ò‰˝¿, ±Îfi_ÿ◊Ì, ±Ë˘¤Î‰◊Ì - ‰ÎË ≠¤ !

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 220 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¿ı‰Ì ÁflÁ Áfl‚÷Î◊Ì ±Î Ï…_ÿ√Ì ’ÒflÌ ◊¥ ±ı‰Î ‘L›÷ÎfiÎ ¤Î‰◊Ì Ï«kÎ
T≤©Î‰V◊΋Î_ ’HÎ ÷_ lÌ ÿkÎfi_ V‹flHÎ ¿fl. ±Î flÌ÷ı ≠Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_
V‹flHÎ ¿fl. –– 63 ––
Á_√Ï÷ — lÌ ÿkÎ V◊Îfi ±ÎÏÿ Ïfifl’ıZÎ »ı —-
ÿÊŸ ŒûÊ¢ ¬ÊŒÿÊŸ˘Á¬ ŒûÊ¢
ª˝Ê◊ ŒûÊ¢ ŒûÊ◊fl S◊‡ÊÊŸ –
ªÙDÔU ŒûÊ¢ ◊ÁãŒ˝⁄U ŒûÊ◊fl
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ –– 64 ––
ÂOÿÎ◊˝ — ÿÊŸ - ›Îfi‹Î_ (±◊‰Î ÿÊŸ ‚Áà - ›Îfi - ‰ÎËfi
ˢ÷Î_), ŒûÊ¢ (S◊⁄U) - lÌ ÿkÎfi_ (V‰w’fi_) V‹flHÎ ¿fl, ¬ÊŒÿÊŸ -•Á¬ -
’√ı «Î·Ìfiı …÷Î_ - ’ÿ›ÎhÎ΋Î_ ’HÎ, ŒûÊ¢ (S◊⁄U) - lÌ ÿkÎfiÎ_ V‰w’fi_
V‹flHÎ ¿fl, ª˝Ê◊ - √΋‹Î_, (±Î ÁM÷‹Ì ±ı¿ ‰«fifi_ w’ »ı; ÁÏ÷
ÁM÷‹Ì fi◊Ì), ŒûÊ¢ (S◊⁄U) - lÌ ÿkÎfi_ V‹flHÎ ¿fl. ŒûÊ◊˜ ∞fl- lÌ ÿkÎ
…, S◊‡ÊÊŸ - V‹ÂÎfi‹Î_ (ÁM÷‹Ìfi_ w’ »ı), ªÙDÔU - √Λ˘fiÌ ¿˘œ ±◊‰Î
Ïfi‰ÎÁV◊Îfiı (CÎflı), ŒûÊ◊˜ - lÌ ÿkÎfi_ V‹flHÎ, ◊ÁãŒ⁄U - ‹_Ïÿfl‹Î_, ŒûÊ◊fl
- lÌ ÿkÎfi_ … ±ı‹ ≠Ï÷f‰ÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ ±fiı lÌ ÿkÎfiÎ V‰w’fi_ V‹flHÎ
¿fl. –– 64 ––
‰‚Ì ›Îfi ¿ı ’Îÿ›Îfiı › ÿkÎ
÷◊Î ÿkÎ √΋ı V‹ÂÎfiı › ÿkÎ.
CÎflı ¿˘œ ¿ı ‹_Ïÿflı ÿkÎ ÿkÎ
V‹flÌ ·ı ≠Ï÷f‰ÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 64 ––
ω‰flHÎ — ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› VQ≤Ï÷√Î‹Ì »ı; ‹ÎÀı fi΋V‹flHÎ
±fiı V‰w’ V‹flHÎ ⁄_fifi ı ˘ Á‹L‰› ¿fl÷Î_ ¿fl÷Î_ ±ı¿ ÷⁄y˘ ±ı‰˘ ±Î‰ı
¿ı, CÎÀ-CÎÀ‹Î_, ±b±ı ±b‹Î_ lÌ ÿkÎ V‰w’fi_ ÿ½fi ◊÷Î_ ÏÂW›fi_ flËı
fi ’Ò‰˝ V‰w’ - ÏÂW›-¤@÷ ’˘÷ı … ÿkÎ ⁄fiÌ Ω›.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 221 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ëı ±ÎI‹fi˚ ! ÷ÎflÌ ’ÎÁı ≠ÎflO‘‰Â ›Îfi-‰ÎËfi ˢ› - ÁΑÎflHÎ
ÁÎ≥¿·◊Ì ‹Î_ÕÌfiı ±‰¿Î›Îfi Á‘ÌfiÎ_ ¿˘¥’HÎ ›Îfi ˢ›, I›Î_ lÌ ÿkÎ
»ı …. ›Îfi √‹ı ÷ı‰_ ‹˘ÓCÎ - ±z÷fi ˢ› ÷˘ ’HÎ ±ı fiΉ_÷ »ı. ±ıfiÌ
›Î_Ïhο Á_fl«fi΋Î_ ‹Îfi‰Ì› «ı÷fiÎ ÿά· ¿fl‰Î‹Î_ ±Î‰Ì »ı. ¿ÎflÌ√flfiÌ
- ±ı„L…Ïfi›flfiÌ «ı÷fiÎfiÎ ±Î›W›fiı ±ı ›Îfifi_ ±Î›W› ÁÎ’ıZÎ »ı. ±ıÀ·ı
ÿflı¿ ›Îfifiı ±ıfiÌ ±‰ÁÎfi Ï÷Ï◊ (±Á‹◊˝ ◊¥ …‰ÎfiÌ Ï÷Ï◊) ÏfiÏç÷
»ı. ±ı ωfiÎÂÌ »ı; lÌ ÿkÎ ±Ï‰fiÎÂÌ »ı; ‹ÎÀı lÌ ÿkÎ ›Îfi …ı‰Î_ ÁΑfifiı
ÁÎ’ıZÎ fi◊Ì. ÷ı±˘ ÁΑfi Ïfifl’ıZÎ »ı. ±Î ÏÁ©Î_÷fiÎ ±Î‘Îflı ‹ËÎI‹Î
lÌ ⁄˘ÕÎHÎÎ∞fiÌ ÿ‹HÎÌ (ÿ‹ÏHΛ_) Ωı÷Ωı÷΋Î_ ¶Îfl¿Î◊Ì Õο˘fl ’ˢӫÌ
√¥ Ë÷Ì. (lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷ ±.130). ’√ı «Î·‰Îfi_ ˢ› ÷˘ ‹ÎHÎÁ
«Î·ı »ı; ÂflÌfl «Î·ı »ı. ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› ±ÂflÌflÌ - ÏfiflοÎfl Ïfifl_…fi
»ı, ‹ÎÀı ÷ı±˘ ‹Îfi‰Ì› «·fi‰·fi ÁÎZÎı’ fi◊Ì. «·fi-‰·fi Ïfifl’ıZÎ
»ı. ‹ÎHÎÁ «Î·ı I›Îflı ÷ıfiÎ_ xÿ›¿‹‚‹Î_ Ï⁄flÎ…‹Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› «Î·÷Î
fi◊Ì, ¿ÎflHÎ ¿ı ±ı ÷˘ ±Ïø› »ı. Ëı ±ÎI‹fi˚ ÷_ ±ı ÷ÎflÌ «·fi-‰·fifiÌ
Ïø›ÎfiÎ ±Ïø› ºpÎfi_ - ÁÎZÎÌfi_ V‹flHÎ ¿fl, ‹Ë΋fiÎ lÌ √vÿı‰ ÀÎ√˘flı
√Λ_ »ı —-
‹Îfl√ ‰E«ı ¤flΛ ±_√˘ ±Î‚Á◊Ì ‹ÎflÎ_
‰‘ı fiËŸ ±Î√‚ ’√ ‹ÎflÎ.
¤˘Ó› ’flı ¤·ı ’ÕÌ flË_ Ë_ √Îh΢ ±Î ‹ÎflÎ_
’ÁÎflÌfiı ÏË_ ‹ ÷ ËÎflÎ_
±Î¬Ì ‰ÎÀ Ë∞ flËÌ ⁄Î¿Ì ±ıfiÎ ¤HοÎflÎ
flËı Ω ı ±_ ÷ fl‹Î_ ‹ÎflÎ_ .
’ÿ›ÎhÎÌfiÌ ›ÎhÎÎfi˘ ±Îfl_¤ ±fiı ±_÷ ⁄_fiı ÿkÎ … »ı. Ëı ±ÎI‹fi˚,
÷_ …ı √΋‹Î_ flËı »ı ±ıfiÎ √˛Î‹ ÿı‰÷Î ÷k‰÷— lÌ ÿkÎÎhÎı› … »ı, ¿ÎflHÎ
¿ı ±ı lÌ ⁄˛õÎ-ωWb-‹Ëı V‰w’ ˢ¥, √˛Î‹ ÿı‰÷Îfi˘ ±ı‹Î_ Ï÷fl˘¤Î‰
- ±ºU› V‰w’ı Ïfi‰ÎÁ »ı …. ±ı … flÌ÷ı V‹ÂÎfi‹Î_ ±ı ÿı‰-≠ı÷-Á_V¿Îfl-
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 222 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±„Bfi Á_V¿Îfl V‰w’ı ωz‹Îfi »ı. ±Î‹, lÌ ÿkÎÎhÎı› V◊Îfi ÁÎ’ıZÎ fi◊Ì.
√΋ ±ı‹fiıı ‹ÎÀı ϤZÎΠωËÎflfi_ V◊Îfi »ı; ÷˘ V‹ÂÎfi øÌÕÎ V◊‚Ì »ı.
±Î ÿı‰ ‹_Ïÿfl‹Î_ … ˢ› ¿ı √˘q-Ïfi‰ÎÁfiÎ ’ÒΩV◊Îfiı … ˢ› ±ı‰_ fi◊Ì.
‹_Ïÿfl‹Î_ ’HΠˢ› fiı CÎfl‹Î_ ’HΠˢ›. «˙ÿ ‰Ê˝fiÌ ‰fi‰ÎÁ ›ÎhÎÎ ÿflÏ‹›Îfi
¤√‰Îfi lÌ fl΋«_ƒ∞ ‹ËÏÊ˝ ‰Î„S‹¿ÌfiÎ ±Îl‹ı ’ˢÓE›Î ÷˘ ±ı‹HÎı
‹ËÏÊ˝fiı ωfi›’Ò‰˝¿ ’Ò»˚›_ — ‹ËÎflÎ… ˉı, ‹Îflı @›Î_ flËı‰_ ±ı V◊Îfi
⁄÷Ή˘. ‹ËÏÊ˝±ı ¿èÎ_ — flCÎfi_ÿfi ÷‹ı ‹fiı @›Î_ flËı‰_ ±ı‹ ’Ò»˘ »˘, ÷˘
ˉı ÷‹ı … ¿Ë˘ ÷‹ı @›Î_ fi◊Ì flËı÷Î ? CÎfl ±fiı ‹_Ïÿfl, √΋ ¿ı V‹ÂÎfi
÷_ F›Î_ ˢ› I›Î_ lÌ ÿkÎfiÎ_ V‰w’fiÎ_ V‹flHÎ ÁÎ◊ı lÌ ÿkÎfi΋fi_ ≠Ï÷rÎÁ
V‹flHÎ ¿fl. –– 64 ––
Á_√Ï÷ — lÌ ÿkÎÎhÎı› Á‹›-¿Î‚-V◊Îfi Ïfifl’ıZÎ »ıı—-
‹ÇŸ ŒûÊ¢ ‚ÍÃ∑§ ŒûÊ◊fl
ˇÊòÊ ŒûÊ¢ ŒûÊ ◊flÊÁ¬ ¬ËΔU –
∑§Ê‹ ŒûÊ¢ ŒûÊ◊flÊåÿ∑§Ê‹
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ –– 65 ––
ÂOÿÎ◊˝ — ‹ÇŸ - ·BfiÎ ‹ËÒ÷˝‹Î_, ŒûÊ◊˜ - lÌ ÿkÎ (V‹fl), ‚ÍÃ∑§
- ÁÒ÷¿ (±Â˙«)‹Î_, ŒûÊ◊fl - lÌ ÿkÎfi_ … (V‹flHÎ), ˇÊòÊ - ¬ı÷fl‹Î_,
ŒûÊ◊˜ - lÌ ÿkÎ (V‹fl), ŒûÊ◊˜ ∞fl •Á¬ - lÌ ÿkÎ …, ’HÎ, ¬ËΔU - ÿı‰-
ωzÎ ±ÎÏÿfi_ V◊Îfi μ’·ZÎHÎ◊Ì, ÃËÕ¸ - ∑§Ê‹ - ÁÎflÎ Á‹›ı - Á¿Î‚
ˢ› I›Îflı, ŒûÊ¢ - lÌ ÿkÎfi_ (V‹flHÎ), ŒûÊ◊flÊåÿ∑§Ê‹ - ŒûÊ◊˜ - ∞fl -
•Á¬ - •∑§Ê‹ - ±¿Î‚ (ÿW¿Î‚)‹Î_ ’HÎ lÌ ÿkÎfi_ V‹flHÎ, ±ı‹ Ëı Ï«kÎ
÷_ ≠Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 65 ––
…÷Î_ ·Bfi ¿ı ÁÒ÷¿ı ÿkÎ ÿkÎ
‰‚Ì ¬ı÷flı ÷Ì◊˝ ‹Î_Ëı› ÿkÎ
ÁÿÎ ÿkÎ ¿Î‚ı ±¿Î‚ı› ÿkÎ
V‹flÌ ·ı ≠Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 65 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 223 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ω‰flHÎ — ·Bfi Â¤ ‹Ë÷Ò ‹
˝ Î_ … ◊Λ - ·Bfi Â¤ »ı. Q≤I› ’»ÌfiÎ
±Â˙«-±ÂÏ©-ÁÒ÷¿fiÎ Ïÿ‰Á˘ ±Â¤ »ı. lÌ ÿkÎÎhÎı› Â¤-±Â¤
Ïfifl’ıZÎ »ı. ¤√‰Îfi lÌ √HÎfiΛ¿ Â¤-ÁÎ’ıZÎ »ı. ·Bfi‹Î_ √HÎ’Ï÷
’Ò…fi ±Ïfi‰Î›˝ »ı. ÁÒ÷¿‹Î_ √HÎ’Ï÷ ¿ı ±L› ÿı‰fi_ ’Ò…fi fi ◊Λ. lÌ
ÿkÎÎhÎı› Â¤ÎÂ¤Ï‰Ïfi‹̋@÷ - Â¤-±Â¤ ⁄_fiı◊Ì ‹@÷ »ı. ·Bfi‹Î_ lÌ
ÿkÎfi_ V‰w’ fi΋V‹flHÎ ±fiı ÁÒ÷¿‹Î_ ’HÎ ±ı … V‹flHÎ. lÌ ÿkÎfi΋
±fiı V‹flHÎfi_ ‹ÎËÎIQ› ÿÂν‰÷Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ‚fl¸‚ıÅÿ∑§⁄U dÙòÊ◊˜‹Î_
¿Ëı »ıı -
(1) ÿSÿ ŸÊ◊üÊÈÃ— ‚lÙ ◊ÎàÿȌ͸⁄UÊଋÊÿÃ
ŒÈ—π flÊÃʸ Áfl‹Ëÿà ŒûÊÊòÊÿ Ÿ◊Ù˘USÃÈ Ã ––
…ı‹fiÎ_ fi΋fiÎ_ l‰HÎ ‹ÎhÎ◊Ì Q≤I› ÿÒfl ¤Î√ı »ı; ÿ—¬fiÌ ‰Î÷ -
fi΋ ÏfiÂÎfi ω·Ìfi ◊¥ Ω› »ı ÷ı‰Î Ëı lÌ ÿkÎÎhÎı› ≠¤, ±Î’fiı
fi‹V¿Îfl (lÌ fl_√xÿ›‹˚ M≤.24)
(2) ‡ÊÙ∑§ÙŸãŒÊÿ∑§À¬â... …ı‹fiÎ_ fi΋ l‰HÎ◊Ì Â˘¿ ±Îfi_ÿw’
◊¥ Ω› »ı... ‰√ıflı... ±ı‰Î lÌ ÿkÎÎhÎı› Á„E«ÿÎfi_ÿ V‰w’ ˢ¥ ÷ı±˘
Â¤ÎÂ¤ Ïfifl’ıZÎ »ı.
±ı … flÌ÷ı ¬ı÷fl ±fiı ÷Ì◊˝ ⁄_fiı◊Ì Ïfifl’ıZÎ »ı. ±◊ν÷˚ ⁄_fiı
Á̋α˘◊Ì Ïfifl’ıZÎ »ı; ÁÌÏ‹÷ - ÁÌ‹Î⁄© fi◊Ì..±ËŸ ‹Ò‚ Á_V¿Ú÷
f·˘¿‹Î_ ±Î’ı·Î ’Ìà ‹ÎÀı √…flÎ÷Ì‹Î_ ÷Ì◊˝ ÂOÿ μ’·ZÎHÎ w’ı ‹Ò¿Î›˘
»ı. ’Ìà ±ıÀ·ı ωzÎ’Ìà ±◊‰Î …√ÿ√v Â_¿flΫΛ˝, …ı‰Î±ı V◊Î’ı·Î_
±Î«Î›˝’ÌÃ μ’·ZÎHÎ◊Ì ÷Ì◊˝ V‰w’ ˢ¥ ±ı ÂOÿ ≠›˘Ω›˘ »ı. lÌ
ÿkÎÎhÎı› ÿıÂ-≠ÿıÂfiÌ ÁÌ‹Î◊Ì ÁÌÏ‹÷ fi ˢ÷Î ±ı 줛 V◊Îfiı V‹flHÎÌ›
»ı. lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷ ¿‹˝¿Î_Õ ±K›Î›-102fiÌ ¿◊΋Î_ lÌ √vfiÎ_
‰«fi ’fl ±Õ√ l©Î◊Ì ¬ıÕ>÷ı ’˘÷Îfi˘ ±’@‰ ’ο ⁄’˘fl Á‘Ì‹Î_
‰ÎœÌ fiÎA›˘... ±ı … flÌ÷ı μ’ÎÁfiοÎ_Õ ±K›Î›-137‹Î_fiÌ √ÏHΛ·
»÷Î_› ¿Î‚Ì Ë˘‰Îfiı ¿ÎflHÎı I›¿÷Î ◊›ı·Ì ÁÌ÷Î⁄Î¥ fi΋fiÌ ôÎ̱ı
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 224 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
’Ò…fiÌ› V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…fiÌ «flHÎ fl… ÕÎ⁄ÕÌ‹Î_ ÁΫ‰Ì flÎ¬Ì Ë÷Ì. ±Î
⁄_fiı ºpÎ_÷‹Î_ …ı Áÿ√v lÌ ÿkÎÎhÎı› V‰w’÷— ÷Ì◊˝‹Î_ »ı; ÷ı …
V‰w’÷— ¬ı÷fl‹Î_ »ı. ±ı … flÌ÷ı Á¿Î‚ı ±fiı ±¿Î‚ı lÌ ÿkÎ »ı. ±ı
÷J›fi_ ≠Ï÷’Îÿfi ◊›_ »ı. ¿‹˝¿Î_Õ ±K›Î›-102‹Î_ lÌ √vfiÎ_ ‰«fi
’fl l©Î flÎ¬Ì ’ο ¿Î’Ì fiÎA›Î ’»Ì - ‹Ò‚ fiZÎhÎı ◊›˘ ±¿Î‚
⁄Ë ‰flÁÎÿ (49) ±fiı ±ı ¬ıÕ>÷fiÎ_ ¬ı÷fl‹Î_ Ï»Lfi‹Ò·ı fi‰Î_ ±_¿<fl˘
eÀ÷Î_ fi‰˘ … ’ο ◊›˘. F›Îflı ±K›Î›-137 √flÌ⁄ I›¿÷αı ÷ˆ›Îfl
◊›ı·Î ‘ÎL›fi_ ¬‚_ ¿flÌ flÎA›_ Ë÷_, ‰Êνfi˘ ¿Î‚ Ë÷˘. Ô‰Êν Âw ◊‰Î‹Î_
Ë÷Ì. ±ı ÁÌ÷Î⁄Î¥±ı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ’ı·Ì «flHÎfl… ¬‚ÎfiÌ
«Îflı ⁄Î…\ ¤¤flΉÌ. ‰flÁÎÿ ‰flV›˘ … - ‹Ò‚‘Îfl, ’HÎ ÷ıfiÎ_ ¬‚΋Î_
»Î_À˘ › ’ÎHÎÌ fi ’Õu_. ±Î «‹I¿Îfl fi◊Ì ¬ı÷fl ±fiı ÷Ì◊˝, ±¿Î‚ ±fiı
Á¿Î‚ ⁄‘_ … ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎ V‰w’ … ˢ‰Îfi_ ≠‹ÎHÎ »ı; ‹ÎÀı Ëı
Ï«kÎ ÷_ ≠Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋fiÌ ÁÎ◊ı lÌ ÿkÎ V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl ±ı
÷ÎI’›˝˝ »ı. –– 65 ––
Á_√Ï÷ — lÌ ÿkÎÎhÎı› …L‹-V◊Îfi Ïfifl’ıZÎ »ı —-
‹Ù∑§ ŒûÊ¢ ŒûÊ◊fl àfl⁄Uáÿ
∑§ÊÿʸªÊ⁄U ÷Ë◊∑§Ê⁄Uʪ΄U ø –
∑§Ê‡ÊˡÊòÊ ŒËŸ•Ê÷Ë⁄U22 ÉÊÙ·
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 66 ––
ÂOÿÎ◊˝ — ‹Ù∑§— - …fiÁ‹Î…‹Î_, ŒûÊ◊˜ - lÌ ÿkÎfi_ V‹flHÎ ¿fl,
ŒûÊ◊fl - ŒûÊ◊˜-∞fl - lÌ ÿkÎfi_ …, àfl⁄Uáÿ - ÃÈ •⁄Uáÿ - …_√·‹Î_ ’HÎ,
∑§ÊÿʸªÊ⁄U - ∑§Êÿ¸-•ÊªÊ⁄U - ¿Î›Î˝·›-¿«ıflÌ‹Î_, ÷Ë◊∑§Ê⁄Uʪ΄Uø -
22. ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› ‰HÎν÷Ì÷ »ı. ’ÒF›lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı lÌ ÿkÎ ⁄ΉfiÌ‹Î_ -
““Ω÷ ’Î_÷fiÌ ÷fiı fi «ÌÕ”” ±ı‹ ¿ËÌ lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷‹Î_ ÷ıfiÌ Ï‰√÷ı ««Î˝˝ ¿flÌ »ı.
≠V÷÷ V÷˘hÎ fl«fiÎ ≥.Á. 1926fiÌ »ı. ÷ı Á‹›ı ±ËŸ ≠›˘Ω¥ √›ı·Î ‰Hν ωʛ¿
ÂOÿfiı ‹ıÓ ‹ÎflÌ Ï‰‰ı¿⁄Ï©◊Ì ⁄ÿS›˘ »ı. ±ı ÂOÿ ’Ïfl‰÷˝fifiÌ …‰Î⁄ÿÎflÌ Ë_ ·™ »\_. lÌ
√vÿı‰ ÿkÎ. ÷Î.18-5-2008 - ÂÎôÎÌ …›ıLƒ ÿ‰ı
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 225 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¿ıÿ¬Îfi΋Î_›, (lÌ ÿkÎfiı V‹fl), ∑§Ê‡ÊˡÊòÊ - ¿ÎÂÌ …ı‰Î ’ωhÎ ZÎıh΋Î_,
ŒËŸ•Ê÷Ë⁄U - √flÌ⁄ √˘‰ÎÏ‚›ÎfiÎ, ÉÊÙ· - ¿>⁄΋Î_, Ëı Ï«kÎ ÷_ ≠Ï÷rÎÁ
lÌ ÿkÎfi΋ V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 66 ––
…fiıı ÿkÎ ÿkÎ ±flH›ı ÿkÎ
¿«ıflÌ ‹ËŸ ¿ıÿ¬Îfiı › ÿkÎ.
‰‚Ì ¿ÎÂÌ ¿ı ÿÌfie⁄ı› ÿkÎ
V‹flÌ ·ı ≠Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 66 ––
ω‰flHÎ — Áÿ˚√v ¤√‰Îfi @›Î_›, ¿˘¥’HÎ ’Ïfl„V◊Ï÷‹Î_ ⁄ÎÏ‘÷
- ⁄© fi◊Ì. ±Î …√÷fiÌ Ï‰Ï¤Lfi ’Ïfl„E»Lfi÷Î - ’ÏflÏ‹÷÷Î
(Confinement)‹Î_ ±ı ±’Ïfl‹ı› (Infinitc) »ı. ±Î …√÷ ÁÎL÷
(Finite) »ı. ±ıÀ·ı F›Î_ ±ı¿ ⁄Î…\ …fiÁ‹Î…‹Î_ lÌ ÿkÎ »ı; I›Î_ ±ı
… ZÎHÎı ÷tfi Ïfi…˝fi, ω…fi ±flH›‹Î_ lÌ ÿkÎ »ı. ±ıÀ·ı flÎF› ¿Îfl¤Îfl
»˘ÕÌfiı ‹ËÎI‹Î ÁΛ_ÿ‰∞ F›Îflı √ÎHÎ√Î’fl ±ÎT›Î ±fiı ±ı‹HÎı
lÌ √vfiÌ Áı‰Î ¿fl‰ÎfiÌ ¥E»Î ≠ÿϽ÷ ¿flÌ I›Îflı lÌ ÿkÎÎhÎı›V‰w’
lÌ fiflÏÁ_Ë ÁflV‰÷Ì V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…ı ¿èÎ_ - ∑§CÔ¢U ◊ ‚flŸ◊˜ - ‹ÎflÌ Áı‰Î
¿pÿÎ›Ì »ı ¿ÎflHÎ ¿ı Ë__ ÷˘ ª˝Ê◊ ŸŒË Ã≈U˘U⁄Uáÿ ÁŸ¡¸Ÿ˘Á¬ fl‚Êêÿ„U¢◊˜
(Ám‚„UdË •.20). Ë_ ÷˘ √΋‹Î_› flË,_ fiÿÌ ÷Àı› flË,_ Ïfi…˝fi ±flH›‹Î_
’HÎ flË_. ÷˘ ‰‚Ì, ¿«ıflÌ‹Î_› lÌ ÿkÎ »ı; lÌ ±flω_ÿ ’fl ¿ıÁ «Î·÷˘
Ë÷˘. ¿˘À˝-¿«ıflÌ‹Î_ ±ı‹fiı lÌ ‰ÎÁÿ‰ı ¿ÚWHÎfiÎ_ ÿ½fi ◊›Î_. lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷
μ’ÎÁfiοÎ_Õ‹Î_ ÁΉ_÷‰ÎÕÌ‹Î_ flÎF›fiÌ ¿«ıflÌ‹Î_ ‰ÁÒ·Î÷fiÌ fi˘¿flÌ ¿flfiÎfl
Á˘ÏËfl˘⁄Îfiı ∞‰fifiÌ ±ÁÎfl÷Îfi˘ ⁄˘‘ ¿flÎ‰Ì flÎF›fiÎ ±Îfl˘’‹Î_◊Ì
‹„@÷ ±’ÎT›ÎfiÌ ¿◊Î fi˘Ó‘fiÌ› »ı. ±ı … flÌ÷ı ¿ÎflÎB≤Ë …ı‰Ì ¿fiÕ√÷fi˘
±fi¤‰ ’Ò…fiÌ› lÌ V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…fiı ◊›˘ Ë÷˘. ‰ÎÁÌ‹ √΋ ’ÎÁı
’˘·ÌÁ˘±ı Á‰Îfl◊Ì ÁÎ_… Á‘Ì √fi√ ı ÎflfiÌ …ı‹ fl˘¿Ì flÎA›Î I›Îflı ’Ò…fiÌ›
V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…lÌ Ï‰«Îfl ¿flÌ ≠ÎflO‘fi˘ flèÎÎ ⁄ıÁÌ I›Î_ ÂÎ_÷ (±K›Î›-
124) ±ı ›Î÷fi΋Î_◊Ì Áÿ˚√v ¤√‰Îfiı ¿ı‰Ì flÌ÷ı »˘ÕÎT›Î ±ı ¿◊Î »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 226 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

¿ÎÂÌ …ı‰Î ’flÎHÎ ≠ÏÁ© ’H› ZÎıh΋Î_ ¿ı √flÌ⁄ ±Î¤Ìfl-√˘’η¿fiÎ

¿>⁄Î-{Ò_’Õ΋Î_ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ’flÎHÎ ≠ÏÁ© ÷Ì◊˝ ZÎıh΢‹Î_ ÷˘
¤√‰Îfifi˘ ‰ÎÁ »ı …, ÷ı◊Ì ±Î…ı ±Î C΢fl ¿Ï·¿Î‚‹Î_ ·˘¿˘ Ω› »ı.
√flÌ⁄fiÎ CÎfl‹Î_› ¤√‰Îfifi˘ ‰ÎÁ »ı. lÌ ÿkÎÎhÎı› ΩÏ÷-’Î_Ï÷, μE«-
fiÌ«, ’ωhÎ-±’ωhÎfiÌ ‹›Î˝ÿÎ◊Ì ’fl »ı - Ω÷’Î÷fiÌ ÷fiı fi «ÌÕ
(⁄ΉfiÌ) lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷ ¿‹˝¿Î_Õ ±K›Î›-81‹Î_ flV÷ı …÷Î Á΋ÎL›◊Ì
Á΋ÎL› ÂÒƒfiÌ ’ÎÁı ‰ıÿfi˘ ’Îà ¿flÎT›˘. ±ÎÏÿ ¿◊α˘ lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ_
±Î Ïfifl’ıZÎ V‰w’fiÌ ≠‹ÎHÎ ¿◊α˘ »ı. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_
fi΋V‹flHÎ ¿fl - V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 66 ––
Á_√Ï÷ — ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ Ïfifl’ıZÎ÷Îfi_ «Îfl f·˘¿‹Î_
Ïfiw’HÎ ¿›Î˝ ’»Ì, ˉı, f·˘¿-67◊Ì 74 ±Îà f·˘¿‹Î_ lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ
±ı¿‹ı‰÷Î = ±ı¿‹ ±ı‰I‰fi_ Ïfiw’HÎ ¿flı »ıı —-
ŒûÊSàfl∑§Ù ¡ËflŸ¢ ¡ËflŸÊŸÊ¢
ŒûÊSÃÙ∑§Ù ◊Ê⁄UáÊ¢ ◊Ê⁄UáÊÊŸÊ◊˜ –
ŒûÊSàfl∑§Ù ÷Ë·áÊ¢ ÷Ë·áÊÊŸÊ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ –– 67 ––
ÂOÿÎ◊˝ — ŒûÊSàfl∑§— - ŒûÊ— ÃÈ ∞∑§— - lÌ ÿkÎ ÷˘ ±ı¿ …, ¡ËflŸ¢
- ∞‰fi, ¡ËflŸÊŸÊ¢ - ∞‰Ì flËı·Îfi_, ŒûÊSàfl∑§— - (’Ò‰˝ ≠‹ÎHÎı), ◊Ê⁄UáÊ¢
- ‹ÎflHÎ, ◊Ê⁄UáÊÊŸÊ◊ ˜- ‹ÎflHÎ ≠›˘√ ¿flfiÎflα˘fi_, ŒûÊSàfl∑§— (’Ò‰˝
≠‹ÎHÎı), ÷Ë·áÊ¢ - ¤ÌÏ÷-¤›, ÷Ë·áÊÊŸÊ¢ - ⁄‘Ì … ¤ÌÏ÷fiÌ - ¤›fi˘,
‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ ≠Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 67 ––
fiyÌ ±ı¿ »ıı ∞‰ ±ı ∞‰fi˘fi˘
‰‚Ì Q≤I›fi˘ Q≤I› ±ı ±ı¿ ÿÎfi˘
÷◊Î ¤ÌÏ÷fiÌ ¤ÌÏ÷±ı ±ı¿ ÿkÎ
V‹flÌ ·ı ≠Ï÷f‰ÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 67 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 227 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ω‰flHÎ — f·˘¿-67-74 - ±Îà f·˘¿˘fi_ ‹A› ‰Î@› »ı - ŒûÊ—
ÃÈ ∞∑§— - ±ı ±ı¿ ÿkÎ. ±Î f·˘¿˘ ÿı¬Î‰‹Î_ ±ı¿ÿ‹ ÁËı·Î »ı; ’HÎ
¬flı¬fl ¬Ò⁄ … √Òœ »ı. fiÎÏ‚›ıfl ±fiı ’Î¿Ì ¿ıflÌ ‰E«ıfiÎ ÷ŒÎ‰÷ …ı‰_
»ı. fiÎÏ‚›ıfl μ’fl◊Ì ¬Ò⁄ … - ±Ï÷› ¿ÏÃfi ’Չ΂_ ˢ›, ±_ÿfl ‹ÌÃ<_
‹‘v_ ˢ›. F›Îflı ’Î¿Ì ¿ıflÌ μ’fl μ’fl ‹ÌÃÎ flÁ◊Ì ¤fl’Òfl ˢ› ±_ÿfl
±Ï÷ ¿ÏÃfi √˘À·Î‹Î_ √˘À·Ì ˢ›. ±Î f·˘¿˘ ’Î¿Ì ¿ıflÌ …ı‰Î »ı. ËÎ◊‹Î_
·ı÷Î_ … Á‹Ω¥ √›Î »ı ±ı‰_ ·Î√Âı, ’HÎ ¬flı¬fl fiËŸ Á‹Ω›Î ˢ›.
Ωı ¬flı¬fl √˘À·Î‹Î_◊Ì √˘À·Ì Á‘Ì ’ˢӫ‰_ ˢ› ÷˘ ‰Î«¿ı ◊˘ÕÌ ‘Ìfl…
flάÌ, ◊˘Õ˘ T›Î›Î‹ ¿fl‰˘ ’Õı ±ı‰_ »ı. ±Î ±Îà f·˘¿fi_ ±ı¿ √E»-{Ò‹¬_
(Cluster) »ı. ±ıÀ·ı ±ı Á‹…‰Î ‹ÎÀı ±Î’HÎı ◊˘ÕÌ ¤ÒÏ‹¿Î ⁄Î_‘̱ı.
fÔ ·˘¿-67◊Ì 74fiÌ ¤ÒÏ‹¿Î - ’˙flÎÏHο ºÏp±ı ¤√‰Îfi ωWbfiÎ
‹A› ÿÁ ±fiı Á‹√˛÷›Î «˘‰ÌÁ ±‰÷Îfl˘ »ı. ±Î «˘‰ÌÁ ±‰÷Îfl˘‹Î_
¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› ¤√‰Îfi lÌ Ï‰WbfiÎ Ïh΋ÒI›Î˝I‹¿ - ⁄˛õΠωWb
‹ËıÂÎI‹¿ Á‹√˛ Á_¿<· (Complex Whole) V‰w’ »ßÎ ±‰÷Îfl »ı.
ˉı, ±Î ±‰÷Îfl˘fi_ √Òœ flËV› À>_¿‹Î_ Á‹∞ ·¥±ı —-
Ö ‹Ò‚‹Î_ ÷tfi ÏfiflοÎfl - Ïfifl_…fi, ±ı¿-±Ï¶÷Ì› ±ı‰_ Á÷˚ -
±_Ï÷‹ ‰ÎV÷‰ - ’fl‹ ÷k‰ Ë÷_. (‰Î«¿fiÌ ‹›Î˝ÿÎfiı K›Îfi‹Î_ flάÌ
±Î’HÎı ÷ıfiÌ Ï‰√÷˘‹Î_ fi◊Ì …÷Î_)
Ö ±ı Ïfifl_…fi-ÏfiflοÎfl‹Î_◊Ì Á√HÎ-ÁοÎflfi˘ μÿ˚¤‰ ◊›˘. ¿ı‰Ì
flÌ÷ı ◊›˘ ±ıfiÌ ‰Î÷‹Î_ ±Î’HÎı ±ËŸ fi◊Ì ’Õ÷Î_. ÷ıfi_ V’p Ïfiw’HÎ ’ÒF›
ḻı lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷ iÎÎfi¿Î_Õ‹Î_ ¿›* »ı.
Ö ’fl⁄˛õ - ’fl‹Á÷˚fiÎ_ ⁄ı V‰w’ ◊›Î_ - (1) Ïfi√˝HÎ ÏfiflοÎfl
±fiı (2) Á√HÎ ÁοÎfl.
¬flÌ ÷¿·ÌŒ ˉı Âw ◊Λ »ı - …ı ‹Îfi‰Ì› ÿıËı Á√HÎ ÁοÎfl
V‰w’ı ±Î M≤J‰Ì ’fl ±‰÷flı »ı; ±ı ÷k‰÷— Ïfi√˝HÎ ÏfiflοÎfl … »ı;
±ı ÁÎÏ⁄÷ - ÏÁ© ¿ı‰Ì flÌ÷ı ¿fl‰_ ? ±Î lÌfl΋, ±Î lÌ ¿ÚWHÎ, ±Î
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 228 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
lÌ ÿkÎ ±ı … Ïfi√˝HÎ - ÏfiflοÎfl ’fl ⁄˛õ »ı ±ıfiÌ ÁÎÏ⁄÷Ì ÂÌ ? ±ı
ÏÁ© ¿fl‰Îfi_ ⁄Ë ±CÎv_ »ı. ±ıÀ·ı -
(1) ±Î’fiı ΩHÎÌfiı ±Îç›˝ ◊Âı ¿ı, V‰›_ ±ÎÏÿ ¿Ï‰ ‰Î„S‹¿Ì±ı «˘‰ÌÁ
ËΩfl f·˘¿fiÎ_ ‹ËοÎT› lÌ fl΋ΛH΋Î_ ¿˘¥ …B›Î±ı lÌ fl΋
¤√‰Îfi Ë÷Î, ’fl⁄˛õ Ë÷Î ±ıfiÌ ««Î˝˝ ¿flÌ … fi◊Ì. ±ı‹HÎı lÌ
fl΋fiÌ ±˘‚¬ ⁄UÊ◊ÙÁflª˝„UflÊŸ˜ œ◊¸— - lÌfl΋ ‘‹˝fi_ Ëη÷_ «Î·÷_
∞‰_÷ V‰w’ Ë÷Î ±ı‹ ¿èÎ_ »ı.
(2) ’»Ì, »ı¿ ’_ÿfl‹Ì ÁÿÌ‹Î_ Á_÷lÌ ÷·ÁÌÿÎÁ∞±ı lÌfl΋«Ïfl÷
‹ÎfiÁ‹Î_ lÌ fl΋fiÎ Ïfi√˝HÎ ±fiı Á√HÎ ⁄˛õ V‰w’fi_ ±ı‰_ ÷˘
μI¿À ≠Ï÷’Îÿfi ¿›* ¿ı, …ı◊Ì ±ı ÷J› ÏÁ© ◊¥ Ω›. lÌ
fl΋«Ïfl÷fiÌ ’λ‚ ·˘¿˘ ±Î…ı √Î_ÕÎ ◊¥ Ω› »ı ÷ıfi_ ¿ÎflHÎ
‹Ë΋fiÎ ÷·ÁÌÿÎÁfi_ ±¿ÎÀu ≠Ï÷’Îÿfi »ı. V‰›_ lÌ ±‰‘Ò÷∞
‹ËÎfi fl΋Îfi_ÿÌ Ë÷Î -
M›Îflı ! ¤… ·ı fl΋ Ïÿfi flˆfiÎ_
¿ÎËı ÏŒfl÷ ±«ˆ fi Î...
(±.±Î.M≤. 169)
(3) ’˘÷ı … fl«ı·Î ’flÎH΢‹Î_ Á√HÎ-ÁοÎfl V‰w’fi_ Ïfi√˝HÎ ÏfiflοÎfl
V‰w’ ÏÁ© ◊÷_ fi◊Ì, ±ı‰_ ·Î√‰Î◊Ì ±Î¿<‚-T›Î¿<‚ ◊¥ √›ı·Î
¤√‰Îfi lÌ ¿ÚWHÎ ¶ˆ’Λfi T›ÎÁı ‹ËÎ’flÎHÎ üÊË ◊èŒÊªflËÎ_
¤√‰ÎfilÌ ‰ÎÁÿı‰ ¿ÚWHÎfiÎ_ Ïfi√˝HÎ ÏfiflοÎfl ±fiı Á√HÎ ÁοÎfl
V‰w’fi_ ±ı‰_ μI¿À ≠Ï÷’Îÿfi ¿›* ¿ı, ∑ΧcáÊSÃÈ ÷ªflÊŸ˜ Sflÿ◊˜
lÌ¿ÚWHÎ … V‰›_ ¤√‰Îfi »ı; ±ı ÏÁ© ◊¥ Ω›. ±Î…ı ËΩfl˘ ‰Ê˝
ÿflÏ‹›Îfi ·˘¿˘ lÌ¿ÚWHÎfi_ fi΋ ’Õ÷Î_ … √Î_ÕÎ √Î_ÕÎ ◊¥ Ω› »ı;
±ıfi_ ¿Îfl¿ T›ÎÁ∞fi_ ¤Î√‰÷ »ı. V‰›_ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ‹ËÎfi
¿ÚWHÎÁ¬Î Ë÷Î -
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 229 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ö Ë‹ ¿ÚWHÎ ¿ÚWHÎ ¿Ë √ΛıÓ√ı... (±.±Î. 165)
Ö ÿı¬ Ï·›˘ ‹˘Ëfi ‹ˆÓ ‹Î¥... (±.±Î. 163)
Ö Áfiflı Ì ‹ˆfi
Ó ı ËÏfl ‹fl·Ì ¿Ì ÷Îfi... (±.±Î. 58)
(4) »ßÎ ±‰÷Îfl ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› Á√HÎ ÁοÎfl ±fiı Ïfi√˝HÎ
ÏfiflοÎfl ’fl⁄˛õ … »ı ±ı ÏÁ© ¿fl‰Îfi˘ ¤T› μ’ø‹ Áÿ˚√v
¤√‰Îfi ’.’. lÌ ‰ÎÁÿ‰ı ÎfiLÿ ÁflV‰÷Ì V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…ḻı,
±Îı√HÎÌÁ‹Ì ÁÿÌ‹Î_ lÌ ÿkÎ’flÎHÎ, ÏÂZÎÎhΛ23 …ı‰Î √˛L◊˘ ¶ÎflÎ
±Îfl_P›˘ ±fiı ŒûÊSÃÈ ÷ªflÊŸ Sflÿ◊˜ - lÌ ÿkÎÎhÎı› … V‰›_
¤√‰Îfi »ı ±ı ÷J› ÏÁ© ¿›*. ‰ÌÁ‹Ì ÁÿÌ‹Î_ ’Ò…fiÌ› Áÿ˚√v
¤√‰ÎfilÌ fl_√±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ…ḻı ±Î ÷J›fi_ ±Ï÷¤T›,
±Ï÷μI¿À ’˛Ï÷’Îÿfi ¿›*.
±Î‹, lÌ ÿkÎÎhÎı› ‹ÎhÎ »ß˘ ±‰÷Îfl fi◊Ì, ’HÎ ÷ı±˘ ’fl⁄˛õ
V‰w’ı ÏfiflοÎfl Ïfi√Hν - ±ı¿ ±¶› »ı; ±ı ±¶ˆ÷ ÏÁ©Î_÷fiÎ ’˛Ï÷’Îÿfi
ÁÎ◊ı … ÷ı±˘ ÁοÎfl Á√HÎ ±ı¿‹ı‰ ±¶› »ı; ±ı ÏÁ©Î_÷fi_ ’˛Ï÷’Îÿfi
◊›_ ˢ‰ÎfiÎ ÁÎflw’ı ±ËŸ ±Î ¿ÚÏ÷‹Î_ ±Î ±Îà f·˘¿ √Ò_◊ΛΠ»ı, ±ı‰Ì
’ΛÎfiÌ Á‹… ÁÎ◊ı ±Î ±Îà f·˘¿ Á‹…‰Î ’˛›Ifi ¿fl‰˘ Ωı¥±ı.
ω‰flHÎ — f·˘¿ 67‹Î_ ¿Ëı »ı lÌ ÿkÎ - fi¿Ì ±ı¿ »ı ∞‰ ±ı
∞‰fiÎıfi˘ - ⁄‘Î_ … ∞‰‘ÎflÌfiÎ_ ∞‰fifi˘ ∞‰ - ∞‰fi˘ ’HÎ ∞‰ lÌ
ÿkÎ … »ı. ±ıÀ·ı ∞‰fiÎ_ ⁄ı V‰w’ ◊›Î_ - ∞‰ÎI‹Î - ’fl‹ÎI‹Î -
’fl‹ÎI‹Î ∞‰ÎI‹Îfi˘ ∞‰ »ı. ±Î ‰Î÷ μ’ÏfiÊÿ‹Î_ ±ı¿ … T≤ZÎfiÌ Õ΂
’fl ⁄ıÃı·Î_ ⁄ı ’ZÎÌfiÎ_ w’¿ ¶ÎflÎ Á‹Ω‰Ì »ı. ±ı‹Î_fi_ ±ı¿ - ∞‰ÎI‹Î
’Ì’‚ÎfiÎ_ ‹‘fl Œ‚ - ¿‹˝fiÎ_ Œ‚ ˢÓÂı ˢÓÂı ¬Î› »ı - ¤˘√ ¤˘√‰ı »ı
±fiı ⁄Ì…\_ - ’fl‹ÎI‹Î ¤˘√ fi ¤˘√‰÷Î_ ‹ÎhÎ Ωı›Î ¿flı »ı. ¥f‰fl -
23. ±ÎI‹f·ÎCÎÎ fi √HÎΛ ±ı‰Ì ’˛Î◊˝fiÎ ÁÎ◊ı fi‹˛÷Î◊Ì …HÎΉ_ »\_ ¿ı ’˛⁄˘Ï‘fiÌfiÎ_
μ’ø‹ı ±Î ωʛ‹Î_ »ıS·Î_ ’Î_« ‰Ê˝‹Î_ ‹ıÓ ÏËLÿÌ‹Î_ ’Î_« ·ı¬ ÷ˆ›Îfl ¿›Î˝ »ı ±fiı ÷ıfiÎ
‹flÎÃÌ‹Î_ ±fi‰Îÿ ◊›Î »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 230 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› Ïfi›Î‹¿-Á‰˝iÎ »ı, F›Îflı ∞‰ ±S’iΠˢ¥ Ïfi›Q›
»ı. (‹_Õ¿ μ’ÏfiÊÿ 3/1/1). ‰‚Ì, lÌ ÿkÎÎhÎı› Q≤I›fiÎ_ ’HÎ Q≤I› »ı.
Q≤I› ÂflÌflfi_ ◊Λ »ı, ∞‰ Ω› »ı -
…ı Ω›_ ÷ı Ω›, …√÷‹Î_ …ı Ω›_ ÷ı Ω›... (±.±Î.M≤.66)
±ı ‹˘ËQ≤I› - ±ÎI‹V‰w’fi_ ωV‹flHÎ, ◊‰Îfiı ¿ÎflHÎı ◊Λ »ı. ±ı‰Î
Q≤I›fi_ ’HÎ Q≤I› - ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ÷ı◊Ì μ’ÏfiÊÿ‹Î_ ¿èÎ_ »ı -
◊ÎàÿȜʸflÁì@◊— (∑§ΔU 2/3/3) ±Î ’fl‹ırfl lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ ¤›◊Ì ±„Bfi
÷’ı »ı; ÁÒ›˝ ÷’ı »ı, ±ı‹fiÎ ¤›◊Ì ⁄Ì √›ı·˘ ¥Lƒ, ‰Î› ±fiı ’Ϋ‹_
Q≤I› ÿ˘ÕÎÿ˘Õ ¿flı »ı. ±ı lÌ ÿkÎÎhÎı› … ¤ÌÏ÷fiÌ ’HÎ ¤ÌÏ÷ »ı. ‹fiW›˘
Õflı »ı. ±ı‹fiı …ıfi˘ …ıfi˘ Õfl »ı ±ı ⁄‘Λ Õflfiı ÕflΉfiÎfl ¤√‰ÎfilÌ
ÿkÎÎhÎı› »ı; ±ı ’Ò‰ı̋ ¿Ã˘’ÏfiÊÿfiÎ ‰Î@›‹Î_ ±Î’HÎı Ωı›_ »ı. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ
Q≤I›fiÎ Q≤I›, ∞‰fiÎ ∞‰, ¤›fiÎ ¤› ±ı‰Î lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ fi΋ ±fiı
±ı‹fiÎ_ V‰w’fi_ ÷_ V‹flHÎ ¿fl. –– 67 ––
Á_√Ï÷ — “±ı ±ı¿ ÿkÎ-ŒûÊSàfl∑§—fi_ Ïfiw’HÎ ±Î√‚ «Î·ı »ı -
ŒûÊSàfl∑§— ∑§Ê⁄UáÊ¢ ∑§Ê⁄UáÊÊŸÊ¢
ŒûÊSfl∑§Ù ¡Ê⁄UáÊ¢ ¡Ê⁄UáÊÊŸÊ◊˜ –
ŒûÊSàfl∑§SÃÊ⁄UáÊ¢ ÃÊ⁄UáÊÊŸÊ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 68 H
ÂOÿÎ◊˝ — ŒûÊ— ÃÈ ∞∑§— - ±ı¿ ÿkÎ … (⁄ÌΩı fiËŸ), ∑§Ê⁄UáÊ¢
∑§Ê⁄UáÊÊŸÊ◊˜ - ¿ÎflH΢fi_ ¿ÎflHÎ, ŒûÊSàfl∑§— - (’Ò‰˝‰÷), ¡Ê⁄UáÊ¢ - ∞Hν -
fiΠ¿flfiÎfl (‹_hÎ ’˛›˘√), ¡Ê⁄UáÊÊŸÊ◊˜ - fiο-ΩflHÎ ‹_hÎ’˛›˘√
¿flfiÎflα˘fiÎ, ŒûÊSàfl∑§— - (’Ò‰˝‰÷˚), ÃÊ⁄UáÊ¢ - ÷ÎflHÎ ¿flfiÎfl, ÃÊ⁄UáÊÊŸÊ◊˜
- ÷ÎflÌ ÿıfiÎflα˘fiÎ »ı. ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‰w’fi_
V‹flHÎ ¿fl. –– 68 ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 231 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±flı Ëı÷fi˘ Ëı÷ ±ı ÿkÎ ±ı¿
÷◊Î fiο˘fi˘› ±ı fiΠ»ı¿
‰‚Ì, ÷Îfl¿˘fi˘› ±ı ÷Îfl ÿkÎ
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. ––68––
ω‰flHÎ — ±Î V≤„WÀ ¿˘¥¿ fiı ¿˘¥¿ ¿ÎflHÎ◊Ì ∂’…ı·Ì »ı. ±ıfi_
‹Ò‚ ¿ÎflHÎ Â_ ? ±Î V≤„WÀ ¿Î›˝w’ »ı. F›Î_ ¿Î›˝ ˢ› I›Î_ ¿ÎflHΠˢ› ….
V≤„WÀfiÎ_ ‹Ò‚ ¿ÎflHÎ ÷◊Î ±ËŸ f·˘¿ 67◊Ì 74fiÌ …ı ¤ÒÏ‹¿Î ⁄÷Î‰Ì »ı
÷ıfi_ ÂÎôÎÌ› Ïfiw’HÎ ’ÒF›ḻı lÌ √v·Ì·ÎQ≤÷ - iÎÎfi¿Î_Õ ±K›Î›-
16 ¿›* »ı. ’˛V÷÷ f·˘¿fiÎ ¿ÎflHΉÎÿfi_ Ïfiw’HÎ ±ı ±K›Î›‹Î_ ÿ˘ËÎ
25◊Ì 35‹Î_ ¿›* »ı. ÷ıfi˘ ÁÎfl fiÌ«ı ±ÎM›˘ »ı —
‰ ¿ÎflHΉÎÿ‹Î_ hÎHÎ ‹A› ‹÷ »ı - ±Îfl_¤‰Îÿ, ’ÏflHÎ΋‰Îÿ
±fiı ω‰÷˝‰Îÿ.
‰ ±Îfl_¤‰Îÿ ±ıÀ·ı CÎHÎÎ ±‰›‰˘ - CÎÀ¿˘ ‹‚Ìfiı ÷ı‹Î_◊Ì ÁΉ
…\ÿÌ … fl«fiÎ ◊‰Ì - fl«fiÎfi˘ ±Îfl_¤ ◊‰˘. ÷ı‹Î_ -
(1) Á‹‰Î›Ì ¿ÎflHÎ - ¿’ÕÎfiÌ fl«fiÎ ◊Λ ÷˘ ÷ı‹Î_ ÷_÷±˘,
CÎÕÎfiÌ fl«fi΋Î_ ‹ÎÀÌfiÎ ’fl‹Îb ‰√ıflı.
(2) ±Á‹‰Î›Ì ¿ÎflHÎ - ÷_÷±  ˘ ¿ı ’fl‹Îb±˘fi˘ ’flV’fl Á_›˘√
- ÷ÎHÎÎfiÌ ÁÎ◊ı ÷ÎH΢ ÷ıfiÌ ÁÎ◊ı ‰ÎH΢. ‹ÎÀÌfiÎ_ ¿H΢fi_
Ï‹lHÎ.
(3) ÏfiÏ‹kÎ ¿ÎflHÎ - ¿’Õ<_ ‰HÎfiÎfl, CÎÕ˘ CÎÕfiÎfl
‰ ’ÏflHÎ΋‰Îÿ - …ı‰Ì flÌ÷ı ÿÒ‘fi˘ V‰Î¤Îω¿ ω¿Îfl ◊÷Î_ ÷ıfi_
ÿËŸ‹Î_ w’Î_÷fl - ’ÏflHÎ΋ ◊Λ »ı; ÷ı‹ ÏhÎ√HÎÎI‹¿ ’˛¿ÏÚ ÷fi˘
V‰Î¤Îω¿ ω¿Îfl ◊÷Î_ ÷ı V≤„WÀ‹Î_ ’ÏflH΋ı »ı.
‰ ω‰÷˝‰Îÿ - ⁄˛õ‹Î_ ¿˘¥ ¿Î‚ı ω¿Îfl ◊÷˘ fi◊Ì; ’fl_÷
ÿ˘flÕÌ‹Î_ ±Î»Î ±_‘¿ÎflfiÎ Á_›˘√ı Á’˝w’ı Ï‹J›Î ¤ÎÁ ◊Λ
»ı ÷ı‹ Á÷˚ V‰w’ Ïfiω˝¿Îfl ⁄˛õ‹Î_ ±iÎÎfifiı ·Ì‘ı V≤„WÀw’ı
÷ıfi˘ ω‰÷˝ ¤ÎÁı »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 232 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±ÎfiÎ Á_ÿ¤˝‹Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı ÂÎô΢±ı ¿flı·Ì ±Î¬Ì ¿ÎflHÎ

‹Ì‹Î_ÁÎ fi›* ÷Ò÷ »ı —-
±Î±ı ¿„S’÷ ΩHÎ÷_, ‹Ò‚ ±Ï‰zÎ ÷Ò÷
±ı¿ Ïfifl_…fi ÁI› I›Î_, @›Î_ ¤ıÿfi_ ¤Ò÷. ––16-34––
±Î ⁄‘Î_ ¿ÎflH΢ ¿„S’÷ »ı. ±ı ¿ÎflH΢fi_ ¿ÎflHÎ - ±ı¿ Ïfifl_…fi
ÁI›, ±ı ±ı¿ lÌ ÿkÎÎhÎı› … »ı.
lÌ ÿkÎÎhÎı› ΩflH΢fi_ ΩflHÎ. Á΋ÎL› flÌ÷ı ‹ÎflHÎ-ΩflHÎ - ‰Î‹
‹Î√a ÷_hÎ ÂÎôÎfiÎ ÂOÿ’˛›˘√˘ »ı. ’fl_÷ ’Ò…fiÌ› lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı √…flÎ÷Ì
f·˘¿‹Î_ ‹ÎflHÎ ‹ÎÀı Q≤I› ±fiı ΩflHÎ ‹ÎÀı fiο ÂOÿ ’˛›˘∞fiı ±Î’HÎfiı
÷_hÎÂÎôÎfiÌ ««Î˝‹Î_ ’Õ÷Î fl˘@›Î »ı. (fiËŸ ÷˘ ±Î’HÎı ÷˘ ±ı‹fiÌ ¿Ú’Î◊Ì
±ı ««Î˝› ¿fl÷.) fiΠ¿flfiÎflfi˘ fiο lÌ ÿkÎ »ı. …ı‹ ¿ı —-
(1) ÿı‰˘fiı ’flÎÏ…÷ ¿flÌ V‰√˝fi_ flÎF› »Ìfi‰Ì ·ıfiÎfl …_¤ ÿˆI›fi˘
·Ì·›Î fiΠ¿›˘˝. (iÎÎfi¿Î_Õ ±K›Î›-11)
(2) ±Î›flÎ…fiÎ ’hÎ fiË<Êfi_ ËÕ_ ÎÁfl◊Ì flZÎHÎ ¿flÌ, ÷ıfi˘ fiΠ¿›˘˝
- ·Ì·›Î. (iÎÎfi¿Î_Õ ±K›Î› 45-48)
lÌ ÿkÎÎhÎı› ÷ÎflHÎ ¿flfiÎfl - ÷Îfl¿fiÎ ’HÎ ÷Îfl¿ ÷ÎflfiÎfl »ı.
…ı‹ ¿ı -
(1) ¤@÷flÎ… ’˛Ë˚·Îÿ μ√Λ˘˝, ÷Λ˘˝ ŒHÎÌ‘fl Ï’_√· »ı...
…√÷fiı ÏËflH›¿ÏÂ’fiÎ hÎÎÁ‹Î_◊Ì, ’˘÷ÎfiÌ ¤„@÷ ¶ÎflÎ ÷ÎflfiÎfl
’˛Ë˚·Îÿ ÷◊Î V‰›_ Ï’_√· fiÎ√fiı ÷Λν.
(2) ÁÎK›ÿı‰ πƒÎÏÿ¿ Áfl‰fl ¿o¥¿ ±¤› ¿flÌ V◊ÎM›Î »ı.
(3) √˘fl¬√‰˝ Ïfi‰ÎflÌ Ï√Ïfl’fl ±ZΛ’ÿ Ïfi… V◊ÎM›Î_ »ı.
(±.±Î.M≤. 44)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 233 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÁÎK›ÿı‰, ≥Lƒ, √˘fl¬fiÎ◊ …ı‰Î ¿o¥¿ ÏÁ©˘fiı ÷Λν ÷ı◊Ì ÷Îfl¿˘fiÎ
÷Îfl¿ ±ı‰Î lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ Ëı Ï«kÎ ÷_ fi΋-V‰w’ V‹flHÎ ¿flÌ, ±Î Á_ÁÎfl‹Î_
÷flÌ Ω ±ı ¤Î‰ »ı. –– 68 ––
Á_√Ï÷ — lÌ ÿkÎfiÌ ±ı¿‹ı‰ - ±Ï¶÷Ì›÷Îfi_ Ïfiw’HÎ ±Î√‚
‰‘ı »ı —-
ŒûÊSàfl∑§Ù ÷·¡¢ ÷·¡ÊŸÊ¢
ŒûÊSàfl∑§Ù sÔÜ¡Ÿ¢ øÊÜ¡ŸÊŸÊ◊˜
ŒûÊSàfl∑§Ù sÔÔU◊Îâ øÊ◊ÎÃÊŸÊ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 69 H
ÂOÿÎ◊˝ — ŒûÊSàfl∑§— - ŒûÊ— ÃÈ ∞∑§— - (’Ò‰˝‰÷), ÷·¡¢ - ÿ‰Î,
μ’«Îfl, ÷·¡ÊŸÊ◊˜ - ÿ‰Î±˘fiÌ, ŒûÊSàfl∑§— - (’Ò‰˝‰÷), sÔÜ¡Ÿ¢ - Á„U
- •Ü¡Ÿ¢ - º„WÀ - (•Ü¡ - 7.5.5. - T›@÷Ì¿flHÎ - º„WÀfiÎ ±◊˝‹Î_
»ı) … »ı; • øÊÜ¡ŸÊŸÊ◊˜ - ø - •Ü¡ŸÊŸÊ◊˜ - ‰‚Ì ±_…fi˘fiÌ. (±ËŸ
±Î •Ü¡Ÿ - ±Î_…HÎ-¿Î…‚fiÎ ±◊˝‹Î_ fi◊Ì, ’HÎ •Ü¡Ÿ ±ıÀ·ı …ıfiı ¿Â_
ÁÒ{÷_ fi◊Ì - ‹Ò_{Î¥ √›Î »ı; ÷ıfiÌ º„WÀfiÎ ±◊˝‹Î_ »ı). ŒûÊSàfl∑§— -
(’Ò‰˝‰÷) sÔ◊Îâ - Á„U •◊Îâ - Á‘Î, øÊ◊ÎÃÊŸÊ¢ - ø-•◊ÎÃÊŸÊ¢ - ‰‚Ì,
(Ïfi—Â_¿) Á‘ÎfiÌ. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎfi_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‰w’fi_ V‹flHÎ
¿flÌ ·ı. –– 69 ––
ÿ‰ÎfiÌ ÿ‰Î √Òœ ±ı ÿkÎ ±ı¿
±fiı º„WÀ ÿı ±_…fi˘fiı› ÿı¬
Á‘ÎfiÌ Á‘Î ±ı … Ïfi—Â_¿ ÿkÎ
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 69 ––
ω‰flHÎ — ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› ¤ıÊ… (÷·¢ ⁄UÙª¢ ¡ÿÁà ßÁà -
fl˘√ ’fl ω…› ‹ı‚‰fiÎfl) - ÿ‰ÎfiÌ ’HÎ ÿ‰Î »ı. ÷ı±˘ vƒ V‰w’ı ÿ‰ÎfiÌ
ÿ‰Î »ı. Â@· ›…\‰ı˝ÿfiÌ vƒ - ±WÀÎK›Î›ÌfiÎ »ßÎ ±K›Î›‹Î_ ¿èÎ_ »ı -
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 234 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

÷·¡◊Á‚÷·¡æ˜Uªfl«UEÊÿ ÷·¡◊˜ - ±◊ν÷˚ Ëı vƒ - ÿkÎ ! ±Î’ ±˙ÊÏ‘

Á‹Îfi Á‹V÷ μ’ƒ‰˘fiı Ïfi‰ÎflfiÎfl »˘. ÷ı◊Ì ±Î’ ±‹ÎflÎ_ √Λ, C΢ÕÎ,
fi˘¿fl-«Î¿flfiı Á‰˝T›ÎÏ‘ Ïfi‰Îfl¿ ±˙ÊÏ‘ ±Î’˘. F›Î_ ÿ‰ÎfiÌ Â„@÷
…‰Î⁄ ±Î’Ì ÿı I›Î_ Áÿ˚√v ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎfi_ fi΋ V‹flHÎ ’fl‹ ±˙Ê‘
»ı. ±˙ÊÏ‘ ¿˙fi Ï’·Î‰ı ? √v Ï⁄fi... (±.±Î. M≤.35) ¤…fifi˘
Á_ÿ¤˝ ±Î’HÎı ’Ò‰ı˝ ’HÎ Ωı›˘ »ı.
lÌ ÿkÎÎhÎı› ±_…fi˘fiı º„WÀ ±Î’fiÎfl »ı. ±_…fi - fi˘ Á΋ÎL› ±◊˝
- ±Î_…HÎ-¿Î…‚ ±ı‰˘ ◊Λ. ±ËŸ ±_…fi-±Î_¬ ±_Ω¥ √¥ ˢ› ±ı‰Î
T›√˛ - T›Î¿<‚ - ‹Ò_{Î÷ÎfiÌ º„WÀ lÌ ÿkÎ »ı. ±iÎÎfi◊Ì ‹ÎHÎÁfiÌ ±Î_¬ı
±ı‰_ ±_…fi »‰Î¥ Ω› ¿ı ÷ıfiı ¿Â_ ÁÒ{ı … fiËŸ ‹ÎÀı ¿èÎ_ »ı -
±iÎÎfiÎ_K› Ïfi‰ÎflÌfiı iÎÎfiÎ_…fi Á‚Ì ◊¿Ì
μCÎÎÕÌ ±Î_¬ …ıHÎı ÷ı fi‹_ lÌ √vÿı‰fiı.
±Î‹, lÌ ÿkÎÎhÎı› ±iÎÎfi◊Ì ‹Ò_{Î÷Î ±_…fi˘fiı º„WÀ ’˛ÿÎfi
¿flfiÎfl »ı.
lÌ ÿkÎ ±Q≤÷-Á‘Îfi_ ’HÎ ±Q≤÷ »ı. ±Q≤÷ - …ı Q≤÷ fi◊Ì ÷ı -
±‹fl. ⁄˛õÎ ‰√ıflı ÿı‰˘ ±‹fl »ı. ±ı ±‹fl ÿı‰˘fiı Á‹ƒ‹_◊fi Á‹›ı
‹˘ÏËfiÌ V‰w’ı ±Q≤÷ ’ÎfiÎfl ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ÷ı◊Ì ¿Ã ±ÎÏÿ
lÏ÷‹Î_ ¿èÎ_ »ı -
ßÁãº˝ÿèÿ ¬⁄UÊ sÔÕʸ— - ¥„Lƒ›˘◊Ì ’fl ±◊˘˝ »ı.
•Õ¸èÿE ¬⁄¢U ◊Ÿ— - ¥„Lƒ›˘fiÎ ±◊˘˝ - ωʛ˘◊Ì ‹fi lıWà »ı.
◊Ÿ‚SÃÈ ¬⁄UÊ’ÈÁh — - ‹fi◊Ì ⁄Ï© lıWà »ı.
’Èh⁄UÊà◊Ê ◊„UÊã¬⁄U— - ⁄Ï©◊Ì ±ÎI‹Î ‹ËÎfi lıWà »ı.
◊„U× ¬⁄U◊√ÿQ§◊˜ - ‹Ë÷˚ ÷k‰◊Ì ±T›@÷ lıWà »ı.
•√ÿQ§ÊŒ◊Î× ¬⁄U - ±T›@÷◊Ì ±Q≤÷ lıWà »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 235 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
•◊ÎÃÊ㟠¬⁄¢U Á∑¢§ÁøØ ‚Ê ∑§ÊDÔUÊ ‚Ê ¬⁄UÊ ªÁà —
±Q≤÷◊Ì ’fl ¿Â_ … fi◊Ì. ±ı ±Q≤÷ - lÌ ÿkÎÎhÎı› … ’fl‹fiÌ
’flοÎWÃÎ - Ëÿ »ı ±fiı ±ı … ’flÎ-μI¿ÚWÀ √Ï÷ »ı.
‹ÎÀı lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı - ±Q≤÷fl_√ Ï’·Î‰ı (±.±Î.M≤.35).
±Î … ¿ÎflHÎÁfl Ëı Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl. ––69––
Á_√Ï÷ — lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ±ı¿‹ı‰÷Îfi_ Ïfiw’HÎ ±Î√‚ ‰‘ı »ı —
ŒûÊSàfl∑§Ù ÷ͬÁÃ÷¸Í¬ÃËŸÊ¢
ŒûÊSàfl∑§SàflËE⁄USàflËE⁄UÊáÊÊ◊˜ –
ŒûÊSàfl∑§Ù ŒÁ‡Ê∑§Ù ŒÁ‡Ê∑§ÊŸÊ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 70 H
ÂOÿÎ◊˝ — ŒûÊSàfl∑§— - ŒûÊ— ÃÈ ∞∑§ (’Ò‰˝‰÷), ÷ͬÁ× - flÎΩ,
÷ͬÃËŸÊ¢ - flÎΩ±˘fiÎ, ŒûÊSàfl∑§SàflËE⁄USàflËE⁄UÊáÊÊ◊˜ - ŒûÊ— ÃÈ ∞∑§— ߸E⁄U—
߸E⁄UÊáÊÊ◊˜ - lÌ ÿkÎ ¥rfl˘fiÎ_ ’HÎ ±ı¿‹ÎhÎ ¥rfl »ı, ŒûÊSàfl∑§— -
(’Ò‰˝‰÷˚), ŒÁ‡Ê∑§— - ±Î«Î›˝, ŒÁ‡Ê∑§ÊŸÊ¢ - √v±˘fiΛ. ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi˚
÷_ rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋ - V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 70 ––
±ËÎ flÎ…‰Ìfi˘ ‰‚Ì flÎ… ÿkÎ
±fiı ¥Âfi˘ ≥ ±ˆr›˝›@÷.
÷◊Î ÿıÏ¿˘fi˘› ±Î«Î›˝ ‹@÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 70 ––
ω‰flHÎ — ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› flÎΩ±˘fiΛ flÎΩ »ı. V‰√˝fiÎ flÎΩ
¥Lƒ◊Ì ‹Î_ÕÌfiı M≤J‰Ì ’flfiÎ ¿Î÷˝‰Ì›˝, ±Î›, ±·¿Û, ›ÿ, ’˛Ë˚·Îÿ …ı‰Î
flÎΩ±˘ ÷ı‹fiÎ_ ÂflHÎı √›Î »ı; ÷ı‹fiÌ ’ÎÁı◊Ì ⁄˘‘’˛ÎM÷ ¿flÌ, ÷ı‹HÎı ÁÒ«T›Î
’˛‹ÎHÎı flÎF› ¿Îfl¤Îfl «·ÎT›˘ »ı. ±Î ÷˘ ±ı‹fiÎ ‹ËÎflÎ…’ÿfi˘ Á΋ÎL›
’Ïfl«› ◊›˘. Áÿ˚√v V‰w’ı ±ı‹fiÎ_ ÷ÎÏk‰¿ ‹ËÎflÎ…’ÿfi_ Ïfiw’HÎ lÌ
±‰‘Ò÷∞±ı ±ı¿ ¤…fi‹Î_ ¬Ò⁄ … ω«ZÎHÎ flÌ÷ı ¿›* »ı -
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 236 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
V‰›_ - ±Ï¤ÏÊ@÷ V‰ÎflÎF›ı, ⁄L›Î Á‹˛ÎÀ V‰Îfi_ÿÌ
«œuÎ …¥ ÷A÷ ’fl ±©fl flω, ÂÂÌ ÷Îfl·Î ËoÕÌ.
¿flı ‹…fl˘ ÁflÎÏ‘’ Ωı, ◊fifi fiΫı ËÒflÌ Ák‰V◊.
(±.±Î.M≤. 140)
V‰√˝ ±fiı M≤J‰Ì ’flfiÎ flÎΩ±˘fi˘ flÎF›ÎϤÊı¿ ÷˘ ⁄ÌΩ ¤ı√Î
◊¥ ¿flı »ı. ±ıÀ·ı V‰flÎF› - ’˘÷Îfi_ flÎF› ˢ› ÷˘ ¤·ı, ’HÎ ÷ı V‰ÎflÎF›
- ’fl⁄˛õ ÁÎ◊ıfiÌ ±ı¿÷Î F›Î_ Á‘Λ »ı ÷ı …B›Î fi◊Ì. lÌ ÿkÎÎhÎı›
V‰Îfi_ÿÌ Á‹˛ÎÀ »ı. ±ı ±ı‰Î ÏÁ_ËÎÁfi (÷A÷Î) ’fl ⁄ıÃÎ »ı; …ı‹Î_ ÁÒ›˝-
«LƒfiÌ ËoÕÌ (Á_V¿Ú÷ ÂOÿ »ı - ËÎ_ÕÌ) - ËÎ_ÕÌ-{ÒQ‹fl {√‹√ı »ı. I›Î_
±ı‹fiÎ_ «flH΋Î_ ⁄‘Î flÎΩ-‹ËÎflÎΩ±˘ …¥ …¥fiı ‹…fl˘ ¿flı »ı. ±ı
…B›Î±ı ±MÁflα˘ - ’HÎ ÷ı V‰√˝fiÌ fiËŸ, Ák‰V◊ - Ák‰‹Î_ flËı·Ì -
πÕÎ, Ï’_√·Î, ÁÊQ HÎÎ …ı‰Ì ±MÁflα˘ ±ı‹fiı flÌ{‰‰Î fiΫı »ı. ‹ÎÀı ÷ı±˘
¤Ò’Ï÷±˘fiÎ ¤Ò’Ï÷ »ı.
lÌ ÿkÎÎhÎı› ¥rfl˘fiΛ ±ˆr›˝›@÷ ¥rfl »ı. ’Ò…fiÌ› V‰Î‹Ì
‹ËÎflÎ…lÌ Ï‰flÏ«÷ ‰flÿ√˛◊_ ϶ÁÎËôÎÌ - √v«Ïfl÷‹˚‹Î_ lÌ √vV÷ÈÏ÷fi˘
’Ëı·˘ f·˘¿ »ı -
üÊË flÒcáÊflÒ‡Ê ªÊáÊ‡Ê ‚ıÿ¸‡ÊÊ∑Ô˜§àÿÊÁŒM§¬ œÎ∑ ˜
ŒûÊÊòÊÿÙ˘USàfl¡Ù˘Ÿã× ‚ŒÊ ◊ NUÁŒ ‚Œ˜ªÈL§— H
±◊ν ÷ ˚ ¤√‰ÎfilÌ Ï‰WbfiÌ (lÌ, iÎÎfi, ±ˆ r ›˝ ‰√ı fl ı fi Ì
±Ï÷›÷Î◊Ì ›@÷) ‰ˆWHΉÌ, ¤√‰Îfi lÌ √HÎıÂfiÌ √ÎHÎıÂÌ, ¤√‰Îfi
lÌ ÁÒ›˝fiÌ Á˙›˝ ÷◊Î ±ÎÏÿ ÂOÿ◊Ì ¥LƒfiÌ ±ˆLƒÌ, ±„BfiÌfiÌ ±ÎBfiı›Ì
‰√ıflı …ı‰Î ⁄‘Î_ … „@÷ V‰w’˘fiı ’˘÷ÎfiÌ ‹Î›Î„@÷◊Ì ‘ÎflHÎ ¿flfiÎfl
±… ±ıÀ·ı ±…L‹Î - ±fiÎÏÿ ÷◊Î ±fiL÷ ±ı‰Î ’fl‹ Áÿ˚√v ¤√‰Îfi
lÌ ÿkÎÎhÎı› ÁÿÎÁ‰˝ÿÎ ‹ÎflÎ_ xÿ›‹Î_ Ïfi‰ÎÁ ¿fl˘. ±Î‹, lÌ ÿkÎÎhÎı›
¥rfl˘fiÎ ¥rfl »ı.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 237 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¤√‰ÎfilÌ ÿıÏ¿˘fiÎ - √v±˘fiΛ √v - ªÈL§áÊÊ¢ ªÈL§— - ±ÎÏÿ
±Î«Î›˝ »ı. ±◊ν÷˚ ±ÎÏÿ√v »ı. ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ_ ±Î V‰w’fi_
l Ï ÷Á_ ‹ ÷ ¤T›- ÏÿT› Ïfiw’HÎ ’Ò … fiÌ› V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…ḻı
lÌ‹ÿÔ˚kÎ’flÎHÎ - ±WÀ¿-4 ±.8‹Î_ ¿›* »ı. ±ÎÏÿ √v ⁄˛õαı ’_«’‰Î˝
ωzÎ μI’Lfi ¿flÌ. ’»Ì ÿˆ‰‰ÂÎ÷ ÷ı±˘ ⁄‘Ì … ωzÎ ¤Ò·Ì √›Î. ÷ı±˘
‹Î÷Î’fl‹Î_ ¤√‰÷Ì flıb¿ÎfiÌ ’ÎÁı √›Î. ’˘÷ÎfiÌ Ï‰VQ≤Ï÷fiÌ ‰Î÷ ¿flÌ
±ıÀ·ı flıb¿Î ‹Î÷αı ÷ı‹fiı ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ’ÎÁı ‹˘¿S›Î. ±ı ±Î¬Ì
¿◊ÎfiÎ Á_ÿ¤˝‹Î_ ±ËŸ lÌ ÿkÎÎhÎı› ±ÎÏÿ √vfiÎ ’HÎ √flÔ Ë˘‰Îfi_ ’˛Ï÷’Îÿfi
¿›* »ı. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ - V‰w’ V‹flÌ ·ı. ––70––
Á_√Ï÷ - lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ±ı¿‹ı‰÷Îfi_ Ïfiw’HÎ —
ŒûÊSàfl∑§Ù ’˝ÊrÊÔáÊÙ ’˝ÊrÊÔáÊÊŸÊ¢
ŒûÊSàfl∑§Ù ˇÊÁòÊÿ— ˇÊÁòÊÿÊáÊÊ◊˜ –
ŒûÊSàfl∑§Ù flÒ‡ÿ¡Ù flÒ‡ÿ¡ÊŸÊ¢
ŒûÊSàfl∑§Ù sÔUãàÿ¡Sàflãàÿ¡ÊŸÊ◊˜ H 71 H
ÂOÿÎ◊˝ — ŒûÊSàfl∑§— - (’Ò‰˝‰÷), ’˝ÊrÊÔáÊ— - ⁄˛ÎõHÎ, ’˝ÊsÔáÊÊŸÊ¢
- ⁄˛ÎõH΢fi˘, ŒûÊSàfl∑§— - (’Ò‰˝‰÷), ˇÊÁòÊÿ— - ZÎÏhΛ, ˇÊÁòÊÿÊáÊÊ◊˜ -
ZÎÏhΛ˘fi˘, ŒûÊSàfl∑§ —- (’Ò‰‰˝ ÷), flÒ‡ÿ¡— - ‰ˆU›◊Ì …L‹ı·˘, flÒ‡ÿ¡ÊŸÊ◊˜
- ‰ˆU›˘fi˘, ŒûÊSàfl∑§ - (’Ò‰˝‰÷), sÔUãàÿ¡Sàflãàÿ¡ÊŸÊ¢ - Á„U - •ãàÿ¡—
•ãàÿ¡ÊŸÊ◊˜ - ±LI›Ωıfi˘› ±LI›… »ı. –– 71 ––
‰‚Ì, ω’˛fi˘ ω’˛ ±ı ±ı¿ ÿkÎ
±fiı ZÎÏhΛ˘fi˘› ±ı ZÎhÎ ‹V÷.
±ËÎ ‰ˆU›fi˘ ‰ˆU› ¿Î’˝H›‹@÷
÷◊Î ±_I›Ωıfi˘› ±ı ±_I› ›@÷. ––71––
ω‰flHÎ ‰Hν T ›‰V◊Î◊Ì Á‹Î…‹Î_ V÷flÌ¿flHÎ
—
(Stratification) ◊›_. ±ı V÷flÌ¿flHÎ V‰Î¤Îω¿ flÌ÷ı … ‹fiW›fiÎ

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 238 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
√HÎ-¿‹˝fiı K›Îfi‹Î_ ·¥fiı ◊›_. ÷ı◊Ì √Ì÷΋Î_ ¤√‰Îfiı ¿èÎ_ »ı; …ı ¿Î_¥
Á…˝fi ◊Λ »ı; ÷ı ⁄‘_ … ¤√‰Îfi … ¿flı »ı. ‹fiW›˘fi_ Á…˝fi ¤√‰ÎfifiÌ
¿Ú’Î◊Ì ±ı‹fiÌ ¥E»Î◊Ì ◊Λ »ı. ‰Hν T›‰V◊΋Î_ Á…˝¿ ¤√‰ÎfifiÎı ‰Hν
¿›˘ ? ±ı¿ı› fiËŸ. ¤√‰Îfi ’˘÷ı ‰HνÏfifl’ıZÎ »ı. ⁄˛ÎõHΠω’˛fi_ Á…˝fi
¿flfiÎfl ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› ⁄˛ÎõHÎfiÎ ⁄˛ÎõHÎ - ω’˛fiÎ › ω’˛ »ı —
ω’˛ ±ıÀ·ı -
¡ã◊ŸÊ ’˝ÊrÊÔáÊÙ ôÊÿ— ‚¢S∑§Ê⁄ÒUÁm¸¡ ∞ëÿÃ –
ÁfllÿÊ ÿÊÁà Áfl¬˝àfl¢ ÁòÊÁ÷— üÊÙÁòÊÿ ‹ˇ◊áÊ◊˜ H
¬˝ÊÿÁpûÊÁflfl∑§ - fi΋fiÎ √˛◊_ ‹Î_ üÊÙÁòÊÿ - ‰ıÿfi_ ±K››fi ¿flfiÎflfiÌ
T›ÎA›Î‹Î_ ⁄˛ÎõHÎ Á_V¿Îfl◊Ì Ï¶… ±fiı ωzÎ ¤HÎÌfiı ω’˛ ◊Λ ±ı‹ ¿èÎ_
»ı.±Î‰Î ω’˛fiÎ ’HΠω’˛ ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ±ı … flÌ÷ı ZÎÏhΛ -
ˇÊÃÊØ òÊÊÿÃ - ωfi΋Î_◊Ì ⁄«Î‰fiÎfl - flZÎHÎ ¿flfiÎflα˘fiÎ ’HÎ ZÎÏhΛ
»ı. ‰ˆU› - Áfl‡ÊÁà ∑ΧcÿÊŒı - ¿ÚÏÊ ±ÎÏÿ ¤ÒÏ‹∞‰Ì, T›Î’flÌfiÎ ’HÎ ¿Î›˝H›
- ¿…\_ÁÎ¥ ωfiÎfiÎ ’fl‹ ‰ˆU› ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ÷˘ ±LI›… -
•ãàÿ ¡Ê× - Á‹Î…fiÎ ±_Ï÷‹ V÷flfiÎfi˘ ’HÎ ’fl‹ ±I›_… ¤√‰Îfi
lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ±Î‹, lÌ ÿkÎÎhÎı› ‰Hν-ΩÏ÷ Ïfifl’ıZÎ »ı. lÌ ÿkÎ
⁄ΉfiÌ‹Î_ ¿èÎ_ »ı — ›‰fiflÎ…fiÌ ÀÎ‚Ì ’ÌÕ, Ω÷’Î÷fiÌ ÷fiı fi «ÌÕ,
¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› ¤„@÷Ï’˛› »ı. …ı …fi˘-·˘¿˘ Â© ÂflHÎÎ√÷ ¤Î‰◊Ì
¤…fi ¿flı »ı ÷ıfi_ - ÷ı‹fi_ Á‰˝V‰ ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı; ±ı ¤Î‰ ±ËŸ
±Î f·˘¿‹Î_ ºWÀT› »ı. –– 71 ––
Á_√Ï÷ — lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ±ı¿‹ı‰÷Îfi_ Ïfiw’HÎ —
ŒûÊSàfl∑§— ¬Ê‹∑§— ¬Ê‹∑§ÊŸÊ¢
ŒûÊSàfl∑§— ¬Ù·∑§— ¬Ù·∑§ÊáÊÊ◊˜ –
ŒûÊSàfl∑§Ù ◊ÙˇÊŒÊÃÊ Ÿ⁄UÊáÊÊ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 72 H

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 239 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÂOÿÎ◊˝ — ŒûÊSàfl∑§— - (’Ò‰˝‰÷), ¬Ê‹∑§— - ’ηfi ¿flfiÎfl,
¬Ê‹∑§ÊŸÊ¢ - ’ηfi ¿flfiÎflα˘fiÎ, ŒûÊSàfl∑§— - (’Ò‰˝‰÷), ¬Ù·∑§— -
’˘ÊHÎ ¿flfiÎfl, ¬Ù·∑§ÊáÊÊ◊˜ - ’˘ÊHÎ ¿flfiÎfl, ŒûÊSàfl∑§— - (’Ò‰˝‰÷),
◊ÙˇÊŒÊÃÊ - ‹˘ZÎ ±Î’fiÎfl, Ÿ⁄UÊáÊÊ◊˜ - ‹fiW›˘ - ‹˘ZÎÎ◊afi˘, ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ
÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 72 ––
fi¿Ì ’η¿˘fiı› ±ı ÿkÎ ’΂ı
‰‚Ì ’˘Ê¿˘fiı› ’˘Êı … ¿Î‚ı
÷◊Î ‹˘ZÎ ‹˘ZÎÎ◊afiı ±ı … ÿı÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 72 ––
ω‰flHÎ — ∞‰V≤„WÀ‹Î_ ’˛ÎHÎÌ‹ÎhÎ, ‰fiV’Ï÷ Á‰˝fi_ ’ηfi - ’΂‰_
±fiı ’˘ÊHÎ - ’˘Ê‰_ ±◊ν÷˚ ¤flHÎ-’˘ÊHÎ ¿˘¥¿ fiı ¿˘¥¿ ¿flı »ı. ‹Î÷-
Ï’÷Î ⁄΂¿fi,_ ’˛ÎHÎ̱˘ ’˘÷ÎfiÎ_ ⁄E«Îfi_ ’ηfi-’˘ÊHÎ ¿flı »ı. ±ı … flÌ÷ı
lÌ‹_÷˘, Áfl¿Îfl˘ ‰√ıflı ·˘¿˘fiı fi˘¿flÌ‘_‘ÎfiÌ ÷¿˘ ’ÒflÌ ’ÎÕÌ ÷ı‹fi˘
∞‰fiÏfi‰Î˝Ë «Î·ı ÷ı flÌ÷ı ’˛Ωfi_ ’ηfi-’˘ÊHÎ ¿flı »ı. ±Î ⁄‘Î ’η¿
±fiı ’˘Ê¿˘fi_ ’ηfi-’˘ÊHÎ ¿flfiÎfl ’˛ÎHÎ V‰w’ ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›
»ı. ϶ÁÎËôÎÌ‹Î_ ’Ò…fiÌ› V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…lÌ ¿Ëı »ı —
ÿÙ˘Ué¡Ù ⁄U‚Êà◊Ê ‚∑§‹Ò·œËflÒ¸
¬ÈcáÊÊÁà ‚¢Ãʬ„U⁄UÙ˘Áπ‹«K— –
ˇÊòÊ·È ÷ÍàflÊ Œ‡ÊœÊÁπ‹·È
¬˝ÊáÊÊà◊∑§Ù ÿ— ¬flÃ˘UÁ⁄Ufl‹Êà◊Ê H
(√vV÷Ï÷ 102)
±◊ν÷˚ …ı flÁw’ ±ÎI‹V‰w’ ±ı‰Î «_ƒw’ı Á¿· ±˙ʑ̱˘fi_
Á_‰‘˝fi ¿flı »ı, …ı ÷Î’fiı ËflfiÎfl ˢ‰Îfiı ¿ÎflHÎı Á‰˝V÷I› »ı; …ı ‹Îfi‰Ì›
ÿıˢ - ÂflÌfl˘‹Î_ ’˛ÎHÎ, ±’Îfi, Á‹Îfi, T›Îfi, μÿÎfi, fiÎ√, ¿>‹˝, ¿Ú¿·,
ÿı‰ÿkÎ, ‘fi_…› ±ı‹ ÿÂ-’˛ÎHÎw’ı ÁÒhÎI‰◊Ì ±Ï¬·ÎI‹ V‰w’ı flËı »ı.
¤√‰Îfi √Ì÷΋Î_ ¿Ëı »ı —
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 240 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
•„¢U flÒEÊŸ⁄UÙ ÷ÍàflÊ ¬˝ÊÁáÊŸÊ¢ Œ„U◊ÊÁüÊ×
¬˝ÊáÊʬʟ ‚◊ÊÿÈQ§— ¬øÊêÿ㟢 øÃÈÁfl¸œ◊˜ H 15-14 H
±◊ν÷˚ Ë_ ‹fiW›˘fiÎ ’ıÀ‹Î_ …Ãfl΄Bfi ◊¥fiı - ‰ˆrÎfifl V‰w’ı ’˛ÎHÎ-
±’Îfi◊Ì Á_ ›  @ ÷ ◊¥ ±Lfifi _ ’Ϋfi ¿v_ »\ _ . ±ı À ·ı
ÁòÊÁ‡Êπ’˝ÊrÊÔáÊÙ¬ÁŸ·Œ‹Î_ ¿èÎ_ »ı ÷ı‹ — ¬Ù·áÊÊÁŒ‡Ê⁄UË⁄USÿ ‚◊ÊŸ— ∑§L§Ã ‚ŒÊ
(85), ±◊ν÷˚ ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› Á‹Îfi ‰Î› V‰w’ı ÂflÌflfi_ ’˘ÊHÎ
¿flı »ı; ÷ı◊Ì ÷ı±˘ ’ηfi-’˘ÊHÎ ¿flfiÎflfiÎ ’HÎ ’η¿ ±fiı ’˘Ê¿ »ı.
‹˘ZÎÎ◊a ‹fiW›˘fiı ‹˘ZÎ ±Î’fiÎfl ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ““÷fiı
F›Îflı Q≤I›fiÎ ÿÒ÷ ⁄Î_‘Ìfiı ·¥ …Âı I›Îflı ÷ı‹fiÎ◊Ì ÷ÎflÌ flZÎÎ ¿flÌ, ÷fiı
»˘ÕΉÂı ¿˘HÎ ?”” ±ı‰˘ ‰ı‘¿ ’˛ë f·˘¿-49‹Î_ ’Ò»›˚ ˘ »ı. ÷ıfiÎ Á_ÿ¤˝‹Î_
±ËŸ ‹˘ZÎÿÎ÷Î ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› ˢ‰Îfi_ ’˛Ï÷’Îÿfi ◊›_ »ı. lÌ
¤√‰Îfi √Ì÷΋Î_ ¿Ëı »ı —-
¡⁄U Ê ◊⁄U á Ê ◊ÙˇÊÊÿ ◊Ê◊ÊÁüÊàÿ ÿÃÁãà ÿ
Ã ’˝rÊÔ ÃÁmŒÈ— ∑ΧàF◊äÿÊà◊¢ ∑§◊¸ øÊÁπ‹◊˜ H (√Ì÷Î. 7/29)
±◊ν÷˚ ‹Îflı ÂflHÎı ◊¥, …ı ·˘¿˘ …flÎ-T≤©Î‰V◊Î ±fiı ‹flHÎ◊Ì
»^À‰Î ‹ÎÀı ›Ifi ¿flı »ı ÷ı±˘ ⁄˛õfiı, Á_’HÒ Î˝ ±K›ÎI‹fiı, Á_’HÒ Î˝ ¿‹˝fiı ΩHÎı
»ı. √Ì÷Î∞fi_ ÷ÎI’›˝ lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı ±ı¿ … ’_„@÷‹Î_ ±ËŸ ‹Ò¿Ì ÿÌ‘_ »ı—
(1) F›Î_ Á‘Ì …L‹‹Î_◊Ì »^À¿Îfl˘ fi ‹‚ı I›Î_ Á‘Ì T≤©Î‰V◊Î
±fiı Q≤I›◊Ì »^À¿Îfl˘ ‹‚ı … fiËŸ.
(2) …L‹◊Ì »^À¿Îfl˘ I›Îflı … ‹‚ı F›Îflı ∞‰ ±iÎÎfi …Ïfi÷
¿‹˘˝fiÎ_ ⁄_‘fi˘◊Ì ’˘÷ı ◊¥fiı ‹@÷ ◊¥ ¤√‰Îfi lÌ
ÿkÎÎhÎı›fiı ’˛ÎM÷ ◊¥ Ω›.
(3) ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ’˛Î„M÷ ⁄‘Ì … ¿Î‹fiα˘
»˘Õ‰ÎfiÎ ºœ Ïfiç› ÁÎ◊ı ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ ÏfiI›-
Ïfifl_÷fl ¤…fi ¿fl‰Î◊Ì … ◊Λ »ı. –– lÌ √vÿı‰ ÿkÎ ––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 241 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷fiı ‹˘ZÎ ±Î’fiÎfl lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı; ÷_ lÌ ÿkÎfi΋
V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 72 ––
Á_√Ï÷ — lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ±ı¿‹ı‰÷Îfi_ Ïfiw’HÎ «Î·ı »ı —
ŒûÊSàfl∑§Ù ÖÿÙÁ÷ʢ ÖÿÙÁÃ⁄UhÊ
ŒûÊSàfl∑§‡¿U㌂ʢ ¿U㌠•Êl◊˜ –
ŒûÊSàfl∑§Ê‹ê’Ÿ¢ ∑§ı ∑§flËŸÊ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 73 H
ÂOÿÎ◊˝ — ŒûÊSàfl∑§— - ŒûÊ— ÃÈ ∞∑§— - (’Ò‰˝‰÷), ÖÿÙÁ÷ʢ -
F›˘Ï÷±˘fiÌ, ÖÿÙÁÃ⁄UhÊ - ÖÿÙÁ× - •hÊ - ÖÿÙÁ× - F›˘Ï÷, •hÊ -
(±T›› »ı) Ïfi—Â_¿’HÎı, ŒûÊSàfl∑§‡¿U㌂ʢ - ŒûÊ— ÃÈ ∞∑§— ¿U㌂ʢ - ‰ıÿ˘fi˘
lÌ ÿkÎ ±ı¿‹ÎhÎ, ¿U㌗ - ‰ıÿ, •Êl◊˜ - ±Îz-’˛◊‹, ŒûÊSàfl∑§Ê‹ê’Ÿ¢
-ŒûÊ— ÃÈ ∞∑§— •Ê‹¢’ÊŸ◊˜ - lÌ ÿkÎ ±ı¿‹ÎhÎ ±Î·_⁄fi, ∑§ı - M≤J‰Ì
’fl, ∑§flËŸÊ◊˜ - ¿Ï‰±˘fi_ (»ı) ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi ÷_, ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋
V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. –– 73 ––
±ËÎ F›˘Ï÷fiÌ F›˘Ï÷ ±ı ÿkÎ ±ı¿
±fiı ‰ıÿfi˘ ‰ıÿ ±ı ±Îz ±ı¿
¿Ï‰fi˘ ¿Ï‰ ±ı … ±Î·_ ⁄ Œ@÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 73 ––
ω‰flHÎ — ⁄‘Ì … F›˘Ï÷-ÿÌ„M÷-’˛¿ÎÂfiÌ ’fl‹ F›˘Ï÷ ¤√‰Îfi
lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. lÌ ¤√‰Îfi √Ì÷΋Î_ ¿Ëı »ı — ÖÿÙÁ÷Ê◊Á¬ ÃîÿÙÁÃSÃ◊‚—
¬⁄U◊ÈëÿÃ H ªËÃÊ 13/17 H ±◊ν÷˚ ÷ı ’fl⁄˛õ (’fl‹ÎI‹Î lÌ ÿkÎÎhÎı›)
F›˘Ï÷±˘fiÌ F›˘Ï÷ ±fiı ‹Î›Îw’Ì ÷‹Á◊Ì ±I›L÷ ’fl - ∂’fl »ı.
lÏ÷‹Î_ ¿èÎ_ »ı - •ÊÁŒàÿfláʸ° Ã◊‚— ¬⁄USÃÊØ - ±ı ’fl⁄˛õ (lÌ ÿkÎÎhÎı›)
ÁÒ›˝Á‹Îfi ‰Hν‰Î‚Î ±fiı ±iÎÎfi◊Ì ’fl »ı. «_ƒ‹Î, ÁÒ›˝, ωz÷ ‰√ıflı
…ıÀ·Ì ⁄ÎèÎ F›˘Ï÷±˘ »ı ÷◊Î ‹fi, ⁄Ï©, ¥„Lƒ›˘ ‰√ıflı …ıÀ·Ì
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 242 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±ÎK›Î„I‹¿ F›˘Ï÷±˘ »ı. ‰‚Ì, ωϤLfi ·˘¿˘‹Î_ ±fiı ‰V÷±˘fiÎ
±Ï‘WÃÎ÷Î ÿı‰÷Îw’ ÿı‰-F›˘Ï÷±˘ »ı ±ı ⁄‘Ìfiı ’˛¿Î ±Î’fiÎfl
’fl‹ÎI‹Î lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ÷ı◊Ì ÷ı±˘ Á‹V÷ F›˘Ï÷±˘fiÌ F›˘Ï÷ »ı.
¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› ⁄‘Λ («Îflı «Îfl) ‰ıÿ˘ ±fiı («Îflı «Îfl)
»Lÿ˘ - ‰ıÿ˘fiÎ ±Îz - ’˛◊‹ »Lÿ »ı. ’Ò…fiÌ› Áÿ˚√v ¤√‰Îfi lÌ
V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…lÌ Ï‰flÏ«÷ lÌ‹ÿÔ˚kÎ’flÎHÎfiÎ ’˛◊‹ ±WÀ¿fi˘ ’˛◊‹
±K›Î› ±Î¬˘› ‰ıÿ’Îÿ V÷Ï÷fi˘ »ı.24 ÷ı‹Î_ ÷ı‹HÎı ∑B‰ıÿ ±fiı
Á΋‰ıÿfiÎ ¿<· 93 ‹_hÎ ’˛÷Ì¿˘ ¶ÎflÎ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› ¿¥ flÌ÷ı ‰ıÿ˘fiÎ
±Îz ‰ıÿ »ı ±ıfi_ ’˛Ï÷’Îÿfi ¿›* »ı.25
M≤J‰Ì ’fl ¿Ï‰±˘fi_ ±Î·_⁄fi ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ’Ò…fiÌ›
V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…lÌ lÌ ÿkΫQ’Ò √˛◊_ fiÌ V‰˘’iÎ Á_V¿Ú÷ À̿΋Î_ ¿Ëı »ı. 26
““«ø-’ˆÕ<_ fiÎϤfiı ±ÎÏl÷ ˢ› ÷ı‹ ωr¿ÎT›˘ ÷ı ’fl‹
(lÌ ÿkÎÎhÎı›)fiı ±ÎÏl÷ »ı”” ±ı ∑B‰ıÿfiÎ »ßÎ ±WÀ¿fiÎ Ïfiw’HÎ
’˛‹ÎHÎı ¿ÎT› ’fl‹÷k‰ (lÌ ÿkÎÎhÎı›)fi˘ … ¤Î√ »ı.
÷ı◊Ì ‰ıÿT›ÎÁ∞±ı lÌ‹ÿ˚¤Î√‰÷fiÎ ±ı¿Îÿ V¿o‘‹Î_ ¿èÎ_ -
◊Î·Ê Áª⁄USÃÊ ÔsÔU‚ÃË⁄U‚àÔ∑§ÕÊ
Ÿ ∑§âÿÃ ÿŒÔ˜÷ªflÇŒÈáÊÙŒÿ◊Ô˜ H
Â¿ÿı‰∞ ¿Ëı »ı flÎ…fi ! ±ı ‰ÎHÎÌ ÷ÿÔfi
˚ Q≤ÊÎ = Ï‹J›Î »ı; ±ı ¿◊Î
÷tfi ¬˘ÀÌ »ı; …ı ‰ÎHÎÌ ±fiı ¿◊΋Î_ ¤√‰ÎfifiÎ √H΢fi˘ √HÎΉÎÿ fi◊Ì.
Á_÷lÌ ÷·ÁÌÿÎÁ∞±ı ¿èÎ_ - Ë_ ÷˘ ¿Ï‰ ’HÎ fi◊Ì, ‰«fi ’˛‰ÌHÎ ’HÎ
24. …\±˘ - lÌ‹ÿÔ˚kÎ’flÎHÎ - Á_V¿Ú÷ ÀÌ¿ÎfiÎ ±fi‰Îÿ ÁÏË÷ - ±fi‰Îÿ¿ - ÂÎôÎÌ
…›ıLƒ ÿ‰ı, ÁV÷ ÁÎÏËI›‰‘˝¿ ¿Î›Î˝·›, ±‹ÿΉÎÿ, 2002.
25. …\±˘ - ‰ıÿ’ÎÿV÷Ï÷ - ÂÎôÎÌ …›ıLƒ ÿ‰ı ¿Ú÷ ÏËLÿÌ ±fi‰Îÿfi˘ lÌ. Õ˘. ‰ÎÁÿı‰
ÿı‹¬ı ¿flı·˘ ‹flÎÃÌ ±fi‰Îÿ, lÌ ‰ÎÁÿı‰ Ïfi‰ÎÁ, ’ÒHÎı, 2005.
26. …\±˘ - lÌ ÿkΫQ’Ò - ÀÌ¿Îfi˘ √…flÎ÷Ì ±fi‰Îÿ - ÂÎôÎÌ …›ıLƒ ÿ‰ı, fiÎflırfl
’˛¿ÎÂfi, 2003.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 243 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
fi◊Ì, ’HÎ ‹ÎflÌ ¿Ï‰÷΋Î_ fl΋fi_ fi΋ √Ò_◊‰Î›ı·_ »ı. ¿Ï‰÷Î √‹ı ±ıÀ·Ì
μk΋ ˢ› ’HÎ ⁄UÊ◊ ŸÊ◊ Á’Ÿ ‚Ù„U Ÿ ‚Ùß- fl΋fiÎ_ fi΋ ωfiÎfiÌ ¿Ï‰÷Î
¢¤Î ’΋÷Ì fi◊Ì. ±Î hÎHÎ ‹Ëοω±˘±ı ±Î‹ ¿èÎ_ »ı ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_
Ïfi—Â_¿ ’HÎı ’˛Ï÷ f‰ÎÁ lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ fi΋V‰w’V‹flHÎ ¿flÌ ·ı ––73––
Á_√Ï÷ — lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ±ı¿‹ı‰÷ÎfiÎ ’˛Ï÷’ÎÿfifiÎ f·˘¿ √EÔ»fi˘
±_Ï÷‹Ô f·˘¿ »ı —
ŒûÊSàfl∑§Ù ÷Ê‚∑§Ù ÷Ê‚∑§ÊŸÊ¢
ŒûÊSàfl∑§pÊ‹∑§pÊ‹∑§ÊŸÊ◊Ô˜ –
ŒûÊSàfl∑§— ¬ÊflŸ— ¬ÊflŸÊŸÊ¢
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊ŸÔ˜ H74H
ÂOÿÎ◊˝ — ŒûÊSàfl∑§ — ŒûÊ— ÃÈ ∞∑§— [’Ò‰˝‰÷Ô˚], ÷Ê‚∑§— = ’˛¿ÎÏÂ÷
¿flfiÎfl, ÷Ê‚∑§ÊŸÊ◊Ô˜ = ’˛¿ÎÏÂ÷ ¿flfiÎflα˘fiÎ, ŒûÊSàfl∑§— [’Ò‰˝‰÷Ô˚],
øÊ‹∑§— = «·Î‰fiÎfl, øÊ‹∑§ÊŸÊ◊Ô˜ = «·Î‰fiÎflα˘fiÎ ŒûÊSàfl∑§— =
[’Ò‰˝‰÷], ¬ÊflŸ— = ’ωhÎ ¿flfiÎfl (’Î’‹Î_◊Ì ‹@÷ ¿flfiÎfl), ¬ÊflŸÊŸÊ◊˜
= ’ωhÎ ¿flfiÎflα˘‹Î_ [’Î’‹Î_◊Ì ‹¿÷ ¿flfiÎflα˘fiÎ], ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ,
±ÎI‹fiÔ˚ ÷_ ’˛Ï÷f‰ÎÁ lÌ ÿkÎ fi΋-V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl ––74––
ω‰flHÎ — ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ±ı¿‹ı‰ ±Ï¶÷Ì›÷Îfi_ ’˛Ï÷’Îÿfi
¿flfiÎflÎ f·˘¿ √E» [67 ◊Ì 74]fi˘ ±Î ±_Ï÷‹ f·˘¿ »ı, ˉı ’»Ì
f·˘¿ 90‹Î_ ‰‚Ì ’λ\_ ŒûÊSûfl∑§—fi_ ’˛Ï÷’Îÿfi ◊Âı, ’HÎ ÷ı …\ÿÌ … ‰Î÷,
…\ÿ˘ … Á_ÿ¤˝ ËÂı. ±ËŸ lÌ ÿkÎÎhÎı› ∞‰˘fiΛ ∞‰ f·˘¿ 67 ◊Ì Âw
¿flÌ ’ΉfifiΛ ’Ήfi Á‘ÌfiÌ ±ı‹fiÌ ‰ˆÏf‰¿ ±ı¿‹ı‰÷Îfi_ Ïfiw’HÎ »ı.
lÌ ÿkÎÎhÎı› ¤ÎÁ¿ = ±Î …√÷fiı ’˛¿ÎÏÂ÷ ¿flfiÎflfiı ’HÎ ’˛¿ÎÏÂ÷
¿flfiÎfl »ı. f·˘¿ 73‹Î_ ““F›˘Ï÷±˘fiÌ ’HÎ ’fl‹ μI¿ÚWÀ F›˘Ï÷ »ı””
±ı‹ ¿èÎ_ »ı ÷ıfi˘ … ±Î μkÎflΑ˝ »ı. ‹HÕ¿ μ’ÏfiÊÿ‹Î_ ¿èÎ_ »ı —

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 244 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Ÿ ÃòÊ ‚ÍÿÙ¸ ÷ÊÁÃ, Ÿ øãº˝ ÃÊ⁄U∑¢§

Ÿ◊Ê ÁfllÈÃÙ ÷ÊÁãà ∑ȧÃÙ˘ÿ◊ÁÇŸ— –
Ã◊ fl ÷ÊãÃ◊ŸÈ ÷ ÊÁà ‚fl¢ ¸
ÃSÿ ÷Ê‚Ê ‚fl¸Á◊Œ¢ Áfl÷ÊÁà H ◊È¢«U∑§-2/2/10.
±◊ν÷Ô˚ I›Î_ [±ı ’fl⁄˛õ ’fl‹ÎI‹Î lÌ ÿkÎÎhÎı›‹Î_] fi◊Ì ÷˘
ÁÒ›˝ ’˛¿ÎÏÂ÷ ◊÷˘ fi «_ƒ‹Î ¿ı fi ÷ÎflÎ. I›Î_ ÷˘ ω…‚Ì ’HÎ «‹¿Ì ¿÷Ì
fi◊Ì, ’»Ì ±Î ±Ï√#fiÌ ÷˘ ‰Î÷ … ÂÌ ? ±ı lÌ ÿkÎÎhÎı› ’˛¿ÎÏÂ÷
ˢ‰Îfiı ¿ÎflHÎı … ⁄‘Î ’˛¿ÎÏÂ÷ ◊Λ »ı. ±Î ⁄‘_ ±ı‹fiÎ … ’˛¿ÎÂ◊Ì
’˛¿ÎÏÂ÷ »ı.
lÌ ÿkÎÎhÎı› «Î·¿ = «Î·‰Îfi_ - Ë·fi «·fifi_ ⁄‚ ±Î’fiÎfl ’flÎ
„@÷ ’˛ÎHÎfi_ ’HÎ «Î·¿ ⁄‚ »ı. ‹ÎHÎÁfi_ «Î·¿ ⁄‚ ’˛ÎHÎfiÌ …ı‹ …
‹fi »ı. ‹ÎHÎÁ ‹fi «·Î‰ı ÷ı‹ «Î·ı »ı. ±ı ‹fifi_ «Î·¿⁄‚ ¤√‰Îfi
lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ±Î ‹fi Ωı ÁÿÔ√
˚ fl fi
Ô Ì ¿Ú’Î ◊Λ ÷˘ … ÷ıfiÌ √Ï÷ ÁÏfiÏç÷
◊Λ. ¤Î‰Îfi ÁÿÔ˚√flÔ ‹fi w’ «·Î‰fiÎfl › «Î·¿ »ı.
’Ήfi ¿flfiÎfl fiı › ’Ήfi ¿flfiÎfl lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ±Î …√÷fiı
’Ήfi ¿flfiÎfl √_√Î ‹ˆ›Î ¬ÊflÿÁà ßÁà …ı ’Ήfi = Â© ¿flı ÷ı ’Ήfi.
±ı … flÌ÷ı ’Ήfi ¿flfiÎfl Â© ¿flfiÎfl ’‰fi »ı. ±Î ’‰fi fiı ’Ήfi
¿flfiÎfl = ’ωhÎfiı ’ωhÎ ¿flfiÎfl ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› »ı ‹ÎÀı
÷Ë·Ê˘S◊ÊmÊ× ¬flÃ [ÃÒÁûÊ⁄UËÿ 2/8U] ÁÿÔ˚√flÔ ¤√‰Îfi◊Ì ÕflÌfiı ‰Î›
±Î …√÷fiı Â©-’ωhÎ ¿flı »ı. lÌ‹ÿÔ˚ ¤√‰¶Ì÷΋Î_ lÌ ¤√‰Îfi ¿Ëı
»ı — ÿôÊÙ ŒÊŸ¢ ìpÒfl ¬ÊflŸÊÁŸ ◊ŸËÁ·áÊÊ◊Ô˜ [18/5] ›iÎ, ÿÎfi, ÷’
±Î hÎHÎı› ¿‹˝ ⁄Ï©‹Îfi ‹fiW›˘fiı ’ωhÎ ¿flfiÎflÎ_ »ı. ±Î hÎHÎı› ¿‹˝fiÎ
ÿı‰ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷f‰ÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ -
V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl. ––74––

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 245 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_√Ï÷ — ±Î‰Ì ±ı¿‹ı‰÷Îfiı ¿ÎflHÎı lÌ ÿkÎÎhÎı› ’fl‹ V÷I› »ı —-
‚fl¸ ŒflÊ ŒûÊ◊flÊSÃÈflÁãÃ
fl Œ Ê— ‚fl ¸ ŒûÊ◊Êfláʸ ÿ Áãà –
‚fl¸ ÷ŒÊ ŒûÊ◊flÊŸÿÁãÃ
‡flÊ‚ ‡flÊ‚ ŒûÊŸÊ◊Ô˜ S◊⁄UÊà◊ŸÔ˜ H75H
ÂOÿÎ◊˝ — ‚fl¸ = ⁄‘Î …, ŒflÊ— = ÿı‰˘, ŒûÊ◊fl = ŒûÊ◊˜ ∞fl¢ =
lÌ ÿkÎfiı …, •ÊSÃÈflÁãà = [•Ê-SÃÈ. 2.μ.’.I≤.’.⁄.‰] = •Ê‚◊ãÃÊÃÔ˜
= Á_’ÒHν flÌ÷ı = ±_√-μ’Î_√ ÁÏË÷, SÃÈflÁãà = V÷Ï÷ ¿flı »ı,
flŒÊ— = ‰ıÿ˘, ‚fl¸ = ⁄‘Λ, ŒûÊ◊Ô˜ = lÌ ÿkÎfiı, •ÊfláʸÿÁãà =
[•Ê-fláʸԘ- 10 μ.’.I≤.’Ò.⁄.‰.] - •Ê‚◊ãÃÊÃÔ˜ - Á_’ÒHν ’HÎı - ±_√ -
μ’Î_√ ÁÏË÷, fláʸÿÁãà = ‰Hν‰ı »ı. ‚fl¸ = ⁄‘Î …, ÷ŒÊ— = ω¤Î√˘-
¤ıÿ-μ’¤ıÿ, ŒûÊ◊Ô˜ ∞fl = lÌ ÿkÎfiı … •ÊŸÿÁãà = [•Ê -ŸË (Ÿÿ˜)-1
μ.’.I≤.’.⁄.‰.] •Ê‚◊ãÃÊÃÔ˜ = ÁQ’ÒHν ’HÎı, ÁËı… ’HÎ ¬«¿ÎÀ ωfiÎ,
ŸÿÁãà = ·¥ Ω› »ı. ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fiÔ˚ ÷_ f‰ÎÁı f‰ÎÁı lÌ ÿkÎfi΋-
V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl. ––75––
V÷‰ı ÿı‰ Á‰ı˝› ±ı ÿkÎfiı flı
‰‚Ì ‰Hν‰ı ‰ıÿ Á‰ı˝› Ωı flı,
·¥ ¤ıÿ Á‰ı˝› Ω÷Î ’ÿı ÷÷Ô˚
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷f‰ÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ ––75––
ω‰flHÎ — lÌ ÿkÎÎhÎı› ±ı¿ - ±¶›, ’fl ⁄˛õ ±¶ˆ÷ »ı - ÷’ÁÌ!
ÿÒΩı fl_√ fi ÿkÎ [±.±Î.M≤.4] ÷’ÁÌfiı μtıÂÌfiı ¿èÎ_ »ı - ⁄ÌΩı fl_√
»ı … fiËŸ. ·Î· ’Ì‚˘ fiı ‰Îÿ‚Ì ‹Ò‚ fl_√ ¿Ëı‰Î› ±ı ⁄flÎ⁄fl,
⁄˛õ-ωWb-‹ËıÂ, fl΋-¿ÚWHÎ, flËÌ‹ ±ÎÏÿ ⁄‘_ ⁄flÎ⁄fl. ’HÎ ±ı ÷˘ ∞∑¢§
‚Ám¬˝Ê ’„ÈUœÊ flŒÁãà = ±ı ±ı¿ … Á‹√˛ Á_¿<· [complex whole] fiı
iÎÎfi̱˘ ±fiı¿ flÌ÷ı ‰Hν‰ı »ı. ‹ÎÀı … ⁄‘Λ ‰ıÿ˘ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 246 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
‚◊ª˝ ‚¢∑ȧ‹ = ’fl⁄˛õ V‰w’fiÌ V÷Ï÷ ¿flı »ı. ±Î V÷Ï÷fiÎ_ V‰w’fiÌ
V’WÀ÷Î Á_V¿Ú÷ f·˘¿‹Î_ ¿flÌ »ı - •Ê‚◊ãÃÊÃÔ˜ Á‹√˛ flÌ÷ı = fi¬-Ϭ
= fi¬◊Ì ‹Î_ÕÌfiı ϬΠÁ‘ÌfiÌ V÷Ï÷ ¿flı »ı. ±ı¿·Î ∑B‰ıÿ‹Î_ …
fiÎÁÿÌ› ÁÒ@÷◊Ì ‹Î_ÕÌfiı ¿ıÀ·Î_ ⁄‘Î_ ÁÒ@÷˘ »ı. ±ı ÁÒ@÷˘‹Î_fiÌ VÔ÷˘hÎ ¿Ï‰÷Î
¿ıÀ·Ì ¤T› »ı !! ≥ÂΉÎV›fiÌ ±Î ±ı¿ … ’_„@÷ …\±˘ -
•ÇÔŸ Ÿÿ ‚ȬÕÊ⁄UÊÿ •S◊ÊÁãfl‡flÊÁŸ Œfl flÿÈŸÊÁŸ ÁflmÊŸ Ëı ±BÔfiı
[±„BÔfi V‰w’ lÌ ÿkÎÎhÎı›—] ±‹fiı ¿‹˝¤˘√ - ¿‹˝fiÎ_ Œ‚ ¤˘√‰‰Î ‹ÎÀı
ÁL‹Î√ı˝ ◊¥fiı ·¥ Ω±˘. Ëı ÿı‰ [ÿkÎÎhÎı›] ±Î’, Á‹V÷ iÎÎfi ¿‹˘˝fiı
ΩHÎfiÎflÎ = ω¶Îfi »˘. ‰ıÿ˘ ±Î flÌ÷ı ‰Hνfi ¿flı »ı - •Ê‚◊ãÔÃÊÃÔ˜ = Á_’HÒ Î˝
flÌ÷ı fi¬-Ϭ ‰Hν‰ı »ı. ±fiı ÿı‰˘ ±ı … ‰ıÿ˘fi˘ ±Î‘Îfl ·¥fiı ÷ı‹fi_
fi¬-Ϭ V÷‰fi ¿flı »ı. lÌ‹ÿÔ̊ ¤Î√‰÷‹Î_ ÷˘ ÿı‰˘±ı ¿flı·Ì V÷Ï÷±˘fiÌ
Á_A›Î [‹ÎflÎ ±P›ÎÁ ’˛‹ÎHÎı] 75fiÌ »ı. ±ı‹Î_ ‰ıÿV÷Ï÷ = ‰ıÿ˘±ı ¤ı√Î
‹‚Ì ¿flı·Ì V÷Ï÷ »ı. lÌ ÿkÎ’flÎH΋Î_fiÌ ‰ıÿ’ÎÿV÷Ï÷fiÌ ‰Î÷ ±Î’HÎı
’Ò‰˝ı ¿flÌ »ı. ‰ıÿ˘±ı ¿flı·Î_ ‰Hνfi˘ V÷Ï÷ V‰w’ »ı; ±ıfiÎ … ±Î‘Îflı ÿı‰˘±ı
¤√‰ÎfifiÌ V÷Ï÷ ¿flÌ »ı.
ÿı‰, ‰ıÿ ±fiı ¤ıÿ. ⁄‘Î … ¤ıÿ˘ lÌ ÿkÎÎhÎı› ’ÿı ·¥ Ω› »ı.
±Î ⁄‘Î ¤ıÿ-‹Î√˝fiÎ ¤ıÿ »ı. ±Î ¤ıÿ …\ÿÌ …\ÿÌ Ï‰«ÎflÂ΂α˘
[schools of thought] »ı. ¤ıÿ ±ıÀ·ı ÂÒ_ ÷ı ±Î’HÎı ±ËŸ Á_ZÎı’‹Î_
Á‹∞ ·¥±ı —
1. ¤Îfl÷‹Î_ ÷k‰iÎÎfifiÎ ‹A› ⁄ı ’˛¿Îfl »ı - ‰ˆÏÿ¿ ±fiı ±‰ˆÏÿ¿
2. ⁄LÔfiıfiÎ ≥f‰fl‰ÎÿÌ ±fiı ±fiÌf‰fl‰ÎÿÌ ±ı‹ ⁄ı›fiÎ ◊¥fiı «Îfl
¤ıÿ ◊Λ.
3. ÷ÎI’›˝ ¤ıÿ◊Ì ±ı «Îflı›fiÎ ±fiı¿ ±‰Î_÷fl¤ıÿ ◊Λ.
4. ±ı‹Î_◊Ì ¥f‰fl‰ÎÿÌ μkÎfl‹Ì‹Î_ÁÎ fi΋fiÎ ‰ıÿÎL÷ ÿ½fifi˘ μtıU›
⁄˛õ ÷k‰fi_ ’˛Ï÷’Îÿfi ˢ¥ ÷ı Á‰˝’˛‘Îfi »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 247 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
[lÌ ÿkÎÎhÎı› ‹ËÎflÎ…lÌ◊Ì ‹Î_ÕÌfiı lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ…
lÌ √Î_ÕÎ ‹ËÎflÎ… Á‘ÌfiÌ √flÔ√_√Î [Galaxy] ±ËŸ ±Î
¤ıÿ‹Î_ Ïfi‰ÎÁ ¿flı »ı]
5. ±ı‹Î_ ⁄ı ‹Î√˝ »ı. - Ïfiω˝ÂÊ ı ⁄˛õ‰Îÿ …ı ±¶ˆ÷‰ÎÿfiÎ fi΋ı ’˛ÏÁ©
»ı. [lÌ V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ… ±fiı lÌ fl_√±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ… ±Î
‹Î√˝fiÎ ’˛‰ÎÁÌ »ı]
⁄ÌΩı ÁωÂıÊ ⁄˛õ‰Îÿ - ±ıfiÎ ’Î_« ¤ıÿ »ı - ωWb’fl¿,
ω’fl¿, „@÷’fl¿, ÁÒ›˝’fl¿ ±fiı √HÎ’Ï÷’fl¿. ÷ı‹Î_ ’HÎ
’˛I›ı¿fiÎ CÎHÎÎ ’˛¤ıÿ »ı.
3. ωWb ’fl¿ ⁄˛õ‰ÎÿfiÎ - «Îfl ¤ıÿ - ¶ˆ÷‰Îÿ, ¶ˆ÷ζˆ÷‰Îÿ Â©Î
¶ˆ÷‰Îÿ, ωÏÂWÀÎ ¶ˆ÷‰Îÿ.27
±Î ÷˘ ¤ıÿ˘fiÌ ‹ÎhÎ w’flı¬Î ◊¥. lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı ¿ı ±Î
⁄‘Î … ¤ıÿ˘ ““·¥ Ω÷Î ’ÿı÷Ô÷Ô˚”” ¤@÷fiı ±ı lÌ ÿkÎfiÎ_ «flH΋Î_ ·¥
Ω› »ı. ⁄‘Î … ¤ıÿ˘fi_ √_÷T› V◊Îfi ’fl‹ = ±_Ï÷‹ ÁI› lÌ ÿkÎÎhÎı›
»ı. ¿ı‹ fl΋, ¿ÚWHÎ fiËŸ ? fiı ÿkÎÎhÎı› … ¿ı‹ ? ¿ÎflHÎ ¿ı ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›
V‰w’÷— = V‰w’◊Ì ⁄˘‘V‰w’ »ı - iÎÎfi V‰w’ »ı. ‹ÎÀı Ï«kÎ÷_ lÌ
ÿkÎfi΋ - V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. V‹flHÎ ¿fl‰Îfi_ ¿ÎflHÎ ±ı »ı ¿ı, ±ı
V‹flHÎ ‹ÎHÎÁfiı ¤ıÿfiÎ ¤fl‹‹Î_◊Ì »˘ÕΉı »ı. ±ËŸ Áÿ̱˘◊Ì «ÎS›Î
±Î‰÷Î ¤ıÿ˘fiÌ w’flı¬Î … ¿ıÀ·Ì …ÏÀ· »ı !! Ωı ‹ÎHÎÁ ±ı ¤ıÿ - μ’¤ıÿ
μ’¤ıÿfiÎ ’ıÀΤıÿ‹Î_ ’Õı ÷˘ @›Îflı› ±ı‹Î_◊Ì ⁄ËÎfl … fi fiÌ¿‚Ì Â¿ı.
‹ÎÀı lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı —
¤ıÿ‹Î_ ¬ıÿ ±¤ıÿ Ïfi‰Î˝HÎ »ı;
¤„@÷‹Î_ „@÷ ÁCÎ‚Ì ’˛¿ÎÂı........ [μÊ — ’˛Î◊˝fiÎ. M≤.35]
27. ±Î ⁄‘Îfi˘ A›Î· ‹ı‚‰‰˘ ˢ› ÷˘ ‹ıÓ ±Î ⁄‘Î ’fl ’Ïfl«›ÎI‹¿ ±Ï‘¿flHÎ
·A›Î_ »ı; …\±˘ - √…flÎ÷Ì ÁÎÏËI› ¿˘Â [¬_Õ 3], √…flÎ÷Ì ÁÎÏËI› ’ÏflÊÿ,
±‹ÿΉÎÿ, 1996.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 248 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

¤ıÿ‹Î_ @›Î_› fi ’Ë˘Ó«Ì Â¿Î÷Î_ ±À‰Î¥ …‰Î◊Ì ±Î¬flı ¬ıÿfiÌ

… ’˛Î„MÔ÷ ◊Λ »ı. ‹ÎÀı ¤„@÷fiÌ fiΉ w’ lÌÿkÎfiÎ fi΋-V‰w’ V‹flHÎ
‹ÎÀı ±ËŸ ∞‰fiı ’˛ıfl‰Î ‹ÎÀı ’˛ı‹ ’Ò‰˝¿ ±Î√˛Ë »ı. ––75––
Á_√Ï÷ — fi΋ V‹flHÎ◊Ì ÷flÌ √›ı·Î±˘fiÎ ºWÀÎ_÷ ±Î’ı »ı —
ŸÊêÔŸÊ ÃËáÊÙ¸ ⁄UÊ◊ªÊÕÊ∑ΧŒÊŒı
ŸÊêŸÊ ÃËáÊÙ¸˘¡ÊÁ◊‹Ù˘åÿãÃ∑§Ê‹ –
ŸÊêŸÊ ÃËáÊʸ Á¬X‹Ê ¬áÿÿÙ·Ê
‡flÊ‚ ‡flÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊ŸÔ˜ H76H
ÂOÿÎ◊˝ — ŸÊêŸÊ = [ŸÊ◊ÔŸ˜Ô fi.’.I≤.±ı.‰.] fi΋ (V‹flHÎ) ‰Õı, ÃËáʸ—
= I≤.1.55 ¿.¤Ò.¿Ú.] ÷flÌ √Λ˘, ⁄UÊ◊ªÊÕÊ∑ΧØ = lÌ fl΋√Î◊Î =
fl΋ΛHÎfiÎ ¿÷ν ‰Î„S‹¿Ì, •ÊŒı = ‹Ò‚ı - ±ÎÏÿ¿Î‚‹Î_, ŸÊêŸÊ = [μ’fl
’˛‹ÎHÎı] ÃËáʸ— = [μ’fl ’˛‹ÎHÎı] •¡ÊÁ◊‹Ù˘åÿãÃ∑§Ê‹-•¡ÊÁ◊‹— ±ΩÏ‹·
- ±Ω‹ı‚, •Á¬ = ’HÎ, •ãÃ∑§Ê‹ = ±L÷ Á‹›ı, ŸÊêŸÊ = (’Ò‰˝‰÷˚),
ÃËáÊʸ = [’Ò‰˝‰÷˚ VÔhÎÌ Ï·_√] Á¬X‹Ê = Ï’_√·Î, ¬áÿÿÙ·Ê = ÿıË fi
‰ı«‰Îfi˘ ‘_‘˘ ¿fl÷Ì VÔhÎÌ - √ÏHοÎ, ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ, ±ÎI‹fiÔ̊ ÷ f‰ÎÁı f‰ÎÁı
lÌ ÿkÎfi΋ - V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı ––76––
ω‰flHÎ — fi΋-V‰w’ V‹flHÎfi_ ‹ÎËÎIQ› ¿ı‰_ ±fiL› ’˛¤Î‰¿ »ı;
±ı ÿÂν‰‰Î ‹ÎÀı ±ËŸ hÎHÎ ƒWÀÎ_÷ fi˘ÓK›Î_ »ı. ±ÎÏÿ¿Î‚‹Î_ ±ÎÏÿ ¿Ï‰
lÌ ‹ËÏÊ˝ ‰Î„S‹¿Ì±ı fl΋√Î◊Î = fl΋ΛHÎfiÌ fl«fiÎ ¿flÌ, ÷ı±˘ fl΋ =
϶ ±ZÎflÌ ‹_hÎfi˘ ∂·À˘ …’ = ‹flÎ-‹flÎ ¶ÎflÎ ÷flÌ √›Î. ±ı ±Î¬Ì
¿◊Î lÌ ±K›ÎI‹fl΋ΛHÎ-μkÎfl ¿Î_Õ Á√˝-7 ÷◊Î lÌ ‰Î„S‹¿Ì
fl΋ΛHÎ ⁄η¿Î_Õ Á.1fiÎ ±Î‘Îflı ÁflÁ flÌ÷ı fi˘Ó‘Î¥ »ı.28 ¿◊Î ¬Ò⁄
… ’˛ÏÁ© ˢ¥, ωV÷Îfl ¤›◊Ì ±ËŸ fi˘Ó‘Ì fi◊Ì.
28. …\±˘ ÕÎèÎΤΥ ’Ì. ÿıflÎÁflÌ — ’˙flÎÏHο ¿◊ο˘Ê — √…,‰fiν, Á˘ÁÎ. ±‹ÿΉÎÿ.
≥.Á. 1932, M≤ 505-507
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 249 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±ı … flÌ÷ı ±ΩÏ‹·fiı ∞‰fifiÎ ±_÷¿Î‚ı = Q≤I› Á‹›ı lÌ
fiÎflΛHÎ fi΋fiÎ V‹flHÎfi_ ÏÿT› Œ‚ ’˛ÎMÔ÷ ◊›_ ±ı ¿◊Î lÌ‹ÿÔ˚ ¤Î√‰÷
ÊWà V¿o‘ ±. 1-2‹Î_ ƒWÀT› »ı. ’˛«Ï·÷ ¿◊Îfi˘ ±ËŸ lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı
Á_ÿ¤˝ ·Ì‘˘ »ı. ¿◊Î ¬Ò⁄ ’˛ÏÁ© »ı.29
’H›VÔhÎÌ-‰ıU›Î Ï’_√·ÎfiÌ ¿◊Î lÌ‹ÿÔ˚ ¤Î√‰÷ ±ı¿Îÿ V¿o‘
±.8‹Î_ »ı.30 ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›ı ›ÿflÎΩfiı ’˘÷ÎfiÎ «˘‰ÌÁ√flfi Ô Ì ‰Î÷
¿flÌ ÷ı‹Î_ ÁkÎfl‹Î_ √flÔ ±ı ±Î ‰ıU›Î Ï’_√·ÎfiÌ ‰Î÷ —-
fl΋ΠË_ ÷…fiÌ ’˛¤ fi¿Ì ±Î…◊Ì ÷ı‹
fl‹_ fi ÷ … ωHÎ ±L›◊Ì ΩHÎ ÁÏfiÏç÷ ±ı‹
±ı‹ ¿ËÌ ’˛¤Ï«_÷fiı ÏfiƒÎ‰Â ÷I¿Î‚
◊¥ Ï’_√·Î ±ı ±ËÎ I›∞ ±Î Ïfi‘νfl.
[lÌ √.·Ì.±.’’/23-2]
±ı ¤√‰-LÔfi΋ V‹flHÎ◊Ì ∞‰fi ‹@÷ ◊¥ ±Î hÎHÎı› ƒWÀÎ_÷ ±Î
ÏÁ©Î_÷ = fi΋-V‰w’ V‹flHÎ ÏÁ©Î_÷fi_ ’˛Ï÷’Îÿfi ¿flfiÎflΠˢ¥,
±Ï÷’˛ÏÁ© »ı. ±Î ÏÁ‰Î› ±Î…ı C΢fl ¿Ï·¿Î‚‹Î_ fi΋-V‰w’ V‹flHÎı
’˘÷ÎfiÌ ∞‰fi fiˆ›Î ±Îfi_ÿ◊Ì ’ÁÎfl ¿flÌ ÿıfiÎfl ¤@÷˘fiÌ Á_A›Î fiÎfiÌ
ÁÒfiÌ fi◊Ì. ≥Ï÷ËÎÁ‹Î_ ⁄Ë ¨ÕÎ fi …¥±ı ÷˘ ⁄Îfl‹Ì ÁÿÌ‹Î_ ◊›ı·Î Á_÷
iÎÎfiıf‰fl◊Ì ‹Î_ÕÌfiı ±Î… Á‘Ì‹Î_ ¤√‰¯Î΋fi˘ ‰ı’Îfl ¿flfiÎflÎ ±fiı¿ Á_÷˘
√…flÎ÷ μ’flÎ_÷ ¤Îfl÷fiÎ ⁄‘Î … ’˛Î_÷˘‹Î_ ◊›Î »ı. ÷ı‹fi˘ ÏÿT› ’˛¤Î‰
’Õu˘ »ı; ±fiı ·Î¬˘ ‹ÎHÎÁ˘ fi΋V‹flHÎfiÌ fiΉ‹Î_ ⁄ıÁÌ ÷flÌ √›Î »ı.
±Î ±ı‰_ ÷J› »ı; …ıfiı ¿˘¥ ’flΉÎfiÌ …wfl fi◊Ì. …ıfiı ’flΉ˘ Ωı‰˘ ˢ›
÷ı fi΋V‹flHÎfi˘ ±ÎÂflı ·¥ …\±ı. ––76––
Á_√Ï÷ — ±Î fi΋ V‹flHÎ ‹ÎÀı …‰_ ÷˘ @›Î_ …‰_ ? ⁄ı f·˘¿‹Î_
√_÷T›-‹_{Ì· ⁄÷Ήı »ı —-
29. ±ı…fi. M≤.60 -
30. - ±ı…fi. 311-313
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 250 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

∑§Êÿ— ∑§Ê‡ÊË sÔÊà◊ŒflÙ˘òÊ ŒûÊÙ

flÊ◊Ê ªXÊ ŒˇÊŸÊ‚Ê˘˜ ∑ ¸ § ¡Ê˘òÊ –
◊äÿÊ˘¡Ê ‚Ê ‚X◊Ù ’˝rÊÔ⁄Uãœ˝
SŸÊàflÊ, äÿÊàflÊ ◊ÈëÿÃ ◊ÈÄÔà ∞fl H 77 H
ÂOÿÎ◊˝ — ∑§Êÿ— = ¿Î›Î, ∑§Ê‡ÊË = ‰ÎflÎHÎÁÌ, sÔÊà◊ŒflÙ˘òÊ -
Á„U•Êà◊Œfl— •òÊ = fi¿Ì ±ËŸ ±ÎI‹ÿı‰, ŒûÊ— = lÌ ÿkÎ »ı, flÊ◊Ê = ÕÎ⁄Ì
⁄Î…\, (fiοfiÌ), ªXÊ = √_√Î∞, ŒˇÊŸÊ‚Ê = …‹HÎÌ ⁄Î…\ (fiοfiÌ) •∑¸§¡Ê
= ›‹fiÎ, •òÊ = ±ËŸ, ◊äÿÊ = ‰E«ı [ÕÎ⁄Î-…‹HÎÎfiÌ], •¡Ê=’˝rÊÔÔU¡Ê
= ÁflV‰÷Ì, ‚Ê = ÷ı, ‚X◊— = Á_√‹ [ÏhΉıHÎÌ], ’˝rÊÔÔU⁄Uãœ˝ = ⁄˛õL‘˛ =
’˛›Î√ - ¤˛Ò‹K›‹Î_, SŸÊàflÊ = [SŸÊ. 2.’.’.Á_.¤Ò.¿Ú.] = VfiÎfi ¿flÌfiı,
äÿÊàflÊ = [äÿÒ. 1.5.5’.Á_.¤Ò.¿Ú] = K›Îfi ¿flÌfiı, ◊ÈëÿÃ = [◊ÈøÔ˜ - 1
±Î.’.] »^Àı = ‹@÷ ◊Λ »ı, ◊ÈÄÔà ∞fl = ±ı ‹@÷ … »ı ––77––
fi¿Ì ÿkÎ ±ÎI‹Î ±ËŸ ¿Î› ¿ÎÂÌ
‰Ëı ‰Î‹ √_√οÛΩ ÿZΉÎÁÌ
‹‚ı ⁄˛õΩ ‹K› VfiÎfiı ’˛›Î√ı
÷flı ⁄˛õ K›Î÷Î_ √ËÎ ‹Î_èÎ ±Î√ı ––77––
ω‰flHÎ — f·˘¿ 24‹Î_ …‰Îfi_ CÎb_ ÿÒfl ÷Îflı ÁÿÒfl. ±ı‹ ¿ËÌ
√_÷T› V◊Îfi - ‹_{Ì· ÿÒfl »ı; ÷◊Î f·˘¿ 48‹Î_ ¬flı ¿Î› ±Î ‹˘Ë Ëı÷
ÁÿÎ flı. ±Î ¿Î›Î ‹˘Ëfi_ ¿ÎflHΠˢ‰Îfi_ ¿Ëı »ı. ±ıfiÎ Á_ÿ¤˝‹Î_ ±ËŸ ±Î
f·˘¿‹Î_ ¿Î›Î = ÂflÌfl ‰V÷÷— Â_ »ı, ±ı Á‹ΩT›_ »ı. ±iÎÎfifiı ¿ÎflHÎı
‹ÎHÎÁfiı ‹ÎhÎ ËÎÕ-«Î‹fi_ ±Î V◊Ò‚ ÂflÌfl ÿı¬Î› »ı. ±ı ÂflÌfl ’˛Ï÷ZÎHÎ
ω¿ÎflÂÌ· ˢ‰Îfiı ¿ÎflHÎı ⁄ÿ·Î÷_ flËı÷_ ˢ‰Î◊Ì ⁄΂’H΋Î_ ±fiı ›‰ÎfiÌ‹Î_
Áÿ_ fl ÿı¬Î› »ı. Á˙Óÿ›˝ = ¿Î›Îfi_ Á˙Óÿ›˝ ‰V÷÷— ÂÎflÌÏfl¿ ω¿Îflfi_ … V‰w’
»ı. ÷ı◊Ì Á_V¿Ú÷‹Î_ ±ı¿ ÁÒ„@÷ »ı. ¬˝ÊåÔÃ ÃÈ ·Ù«U‡Êfl·¸ ªŒ¸÷Ë øÊå‚⁄UÊÿÃ -
Á˘‚‹ı ‰Êı˝ ÷˘ √‘ıÕÌ ’HÎ ±MÁflÎ …ı‰Ì … ◊¥ Ω› ! [’»Ì ‹ÎHÎÁ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 251 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Áÿ_ fl ◊¥ Ω› ±ı‹Î_ ±Îç›˝ Â]_ . ÂflÌflfiÎ_ ±Î ω¿ÎflÎI‹¿ Á˙Óÿ›˝fiı Ωı¥fiı

‹ÎHÎÁ ±iÎÎfi‰Â ÷ıfiÎ ‹˘Ë‹Î_ ’ÕÌ Ω› »ı. ÷k‰÷— ±Î ¿Î›Î ÿı¬Î› »ı
÷ıfiÎ ¿fl÷Î_ CÎHÎÌ ‹ËÎfi »ı. ∞‰fi_ ±ı ÁÿÔ¤
˚ ÎB› »ı; ÷ıfiÎ_ ’Ò‰…
˝ L‹fiÎ_ ±fiı¿
Á¿Ú÷ = ÁI¿‹˘˝fiÎ_ Œ‚ w’ı ÷ıfiı ±Î μk΋ ÿıË = ‹Îfi‰ÿıË ‹Y›˘ »ı-
fifl÷fi_ ±Î ‹‚Ì, ¿˘ÏÀ ’H›ı ¿flÌ
‹„@÷ ·ıfiı ‰flÌ, ¿fl‹ eÀuÎ !.......[μ.’˛Î.M≤.31]
ËÎÕ, «Î‹, ‹‚, ‹ÒhÎ, ¿Œ, Ï’kÎ◊Ì ¤flı·_ ˢ‰Î_ »÷Î_ ±Î
‹Îfi‰ÂflÌfl ‹„@÷fi_ ¶Îfl »ı. ±ıÀ·ı ¿ı ¿ÎÂÌ »ı. ¤Îfl÷ ¤ÒÏ‹‹Î_ …ı V◊Îfi
- ‹ÎËÎIQ› ¿ÎÂÌfi_ »ı; ÷ı ∞‰V≤„WÀ‹Î_ ‹Îfi‰Ì›-¿Î›Îfi_ »ı. ¿ÎÂÌ ±ıÀ·ı
∑§Ê‡ÊÿÁÃ-¬˝∑§Ê‡ÊÿÁà ߌ¢ ‚flZ- ±Î ⁄‘Îfiı …ı ’˛¿ÎÏÂ÷ ¿flı ÷ı -
•Áfl◊ÈÄìÈ⁄UË = ±ÂıÊ = Ïfi—ÂıÊ Ï‰‹„@÷ ±’ΉfiÎflÌ ’flÌ = ÂflÌfl -
±Îfi_ÿ‰fi, ±Îfi_ÿ¿Îfifi.
±iÎÎfi ‰Â ¿Î›ÎfiÎ ‹˘Ë‹Î_ ’Õı·Î ‹ÎHÎÁfiı ±Î‰Î ÷ı‰Î «ı·Î
‹_ÕfiÎflÎ √flÔ±˘ ¤√‰Îfi ±Î ‹_Ïÿfl‹Î_ fiı ÷ı ‹_Ïÿfl‹Î_ »ı; ±ı‰_ Á‹Ω‰Ì
÷Ì◊˝ V◊Îfi˘ ±fiı ‹_Ïÿfl˘‹Î_ ÿı‰fiÌ ’λ‚ ÿ˘ÕΉı »ı, ±fiı V◊Îfi˘ ÿÒfl …
ˢ› »ı. ±ıÀ·ı fi »^À¿ı ¿Ëı‰_ ’Õu_ »ı - …‰Îfi_ CÎb_ ÿÒfl ÷Îflı ÁÿÒfl.....
±ı ÿı‰ ÷˘ ÿkÎÎhÎı› ±ËŸ, ±I›Îflı, ±Î ZÎHÎı ¿Î›Îw’Ì ¿ÎÂÌ‹Î_ ±ÎI‹ÿı‰
V‰w’ı - ËÎ…flÎË…Òfl »ı. ±iÎÎfiÌfiı ÿÒfl »ı. ≥Â-μ’ÏfiÊÿ‹Î_ ¿èÎ_ »ı -
ÃŒỖŒÍ⁄UÃmÁãÃ∑§.... ¿Ï‰lÌ fiÎfiηηı ±fi‰Îÿ ¿›˘˝ »ı - ÷_ ±ÎCÎı‹Î_ ±ÎCÎı
fi∞¿ ◊¿Ì±ı ’ÎÁ ’HÎ ÷_. ¿Î›ÎfiÎ ‹˘Ë‹Î_ ’Õı·Î ±iÎÎfiÌ fiı ÿÒfl
»ı........fiı‰_ Ïÿ‰Á ’Ëı·Î Ïfl{‰ıÂ
˝ fi ¿flΉÌfiı Ω› ÷˘ Ω› fiı ’ˢӫı I›Îflı
±‘‹Ò±Î ◊¥ √›Î ˢ›.
¿Î›Î w’Ì ±Î ¿ÎÂÌ‹Î_ ±ÎI‹ÿı‰ lÌ ÿkΠωflÎ…‹Îfi »ı. ±ıÀ·_ …
fiËŸ, f·˘¿fiÌ ¬flÌ ‹{Πˉı »ı; ¤Îfl÷ ¤ÒÏ‹‹Î_ ’˛›Î√ ZÎıhÎı ◊÷˘ ‹ËÎfi
ÏhΉıHÎÌ Á_√‹ ±ËŸ ±Î ¿Î›Î‹Î_ … »ı. ≥ÕÎ, Ï’_√·Î ±fiı ÁÊQHÎÎ,
fiÎÁ’ÀfiÌ ÕÎ⁄Ì ⁄Î…\fiÌ fiÎÕÌ √_√Î, …‹HÎÌ ⁄Î…\fiÌ ±¿ÛΩ = ÁÒ›˝’ÒhÎÌ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 252 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
›‹fiÎ ±fiı ‰E«ı ⁄˛õΩ = ÁflV‰÷Ì V‰w’ı ‰Ëı »ı. ±Î hÎHÎı›fi˘ ’ωhÎ
ÏhΉıHÎÌ Á_√‹ ±Î ¿Î›ÎfiÎ ’˛›Î√ZÎıhÎ ±ı‰Î ⁄˛õfl_‘˛‹Î_ ◊Λ »ı.
±ı Á_√‹‹Î_ VfiÎfi ¿fl‰Îfi_ »ı. ±ı¿ ¤…fifiÎ ¿èÎ_ »ı -
∫√·Î fiı Ï’_√·Î Á¬‹HÎ hÎÌ∞ ±Q≤÷fiÌfl ±√Α.
÷fl‰ıHÎÌ‹Î_ ¤ı√Î_ flı ‹Ï‚›Î, VfiÎfi ¿fl˘ ÁË ÁΑ....
(±.±Î.196)
±ı ÏhΉıHÎÌ‹Î_ VfiÎfi ¿flÌ ⁄˛õfl_‘w˛ ’ √ËÎ = √ŒÎ‹Î_ ±ı ±ÎI‹ ÿı‰fi_
K›Îfi ¿fl‰Îfi_ »ı. ±Î fiοfiı ’ÌÕ‰ÎfiÌ ‰Î÷ fi◊Ì. ±Î ±‰V◊Î ’˛ÎMÔ÷ ¿fl‰Î
‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ lÌ ÿkÎ fi΋-V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl ––77––
Á_√Ï÷ — ±Î … ÷J›fi_ ’˛¿ÎflÎL÷flı ‰‘ V’WÀÌ¿flHÎ ¿flı »ı —-
Œ„U— ‚sÔÔUÙ NUÛÊÈ ◊ÊÃʬÈ⁄¢U SÿÊ-
ŒÁòÊôÊʸŸ¢ ÷ÁÄÃ⁄U∑§Ê˘Ÿ‚ÍÿÊ –
ÁflôÊÊŸ¢ ÃÁãŸ◊¸‹¢ ŒûÊŸÊ◊
äÿÊàflÊ ‚ãÃÙ ¡ã◊◊ÎàÿÍ Ã⁄UÁãà H78H
ÂOÿÎ◊˝ — Œ„U— = ¿Î›Î - ÂflÌfl, ‚sÔ— ÁèÎÎσ, NUãÔŸÈ = NUÃÔ˜-ŸÈ =
÷˘ xÿ›, ◊ÊÃʬÈ⁄U = ‹Î÷Î’fl, SÿÊÃÔ˜ = »ı, •ÁòÊ—ôÊÊŸ¢ = ‹ËÏÊ˝ ±ÏhÎ
iÎÎfi V‰w’ »ı, ÷ÁÄÃ⁄U∑§Ê˘Ÿ‚ÍÿÊ = ÷ÁÄ× ∞∑§Ê •Ÿ‚ÍÿÊ = Á÷Ì ±fiÁÒ›Î
±ı¿ÏfiWÃÎ ¤„@÷ »ı. ÁflôÊÊŸ¢ = ±ÎI‹ iÎÎfi, ÃÁãÔŸ◊¸‹¢ = ÃÃÔ˜-ÁŸ◊¸‹¢ -
V‰E» ±ı‰_ ŒûÊŸÊ◊Ô˜ = lÌÿkΑ΋-fi΋ »ı. äÿÊàflÊ = K›Î›Ìfiı [’Ò‰˝‰÷Ô˚]
‚ã× = [Á÷Ô˚ = ’˛.⁄.‰.] = Á_÷˘ ¡ã◊ ◊ÎàÿÍ [Q≤I›Ò - ’˛.϶.‰.] = …L‹
Q≤I›fiı Ã⁄UÁãà = [I≤. 1.5 I≤.’.⁄.‰.] = ÷flÌ Ω› »ı.
‰‚Ì ÿıË ÁèÎÎσ ‹ÎËÒfl xÿÔ˚ I›Î_
÷◊Î iÎÎfi ±ÏhÎ Á÷Ì ±ı¿ÏfiWÃÎ
fi¿Ì V‰E» ωiÎÎfi ÷ı ‘΋ ÿkÎ
÷flı …L‹ fiı ‹˘÷ K›Î÷Î_ … ÁL÷ ––78––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 253 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ω‰flHÎ — ±Î ÂflÌfl ‹ÎhÎ ±_√-μ’Î_√fi_ ‹Î‚¬_, …ıfiı ±Î‘Ïfi¿

ωiÎÎfi-ÂflÌflωiÎÎfi-ÂflÌfl T›Î’ÎflÂÎVhÎ [Physiology] ¿Ëı »ı;
‹ÎhÎ ±ı‰_ fi◊Ì. M≤J‰Ì ’flfiÌ ¤Ò√˘‚ ÷ıfiÎ fi¿ÂÎ »ı; ÷ı‹ ±Î ÂflÌflfiÌ
’HÎ ±ı¿ ¤Ò√˘‚ [Geography] »ı. ÂflÌflfiı ‹Ï@÷fiÎ ¶Îfl Á‹Ì ¿ÎÂÌ
V‰w’ …\±˘. ÷˘ ÂflÌflfiı ôÊÊŸ⁄UÊÖÿ¢ [Kingdom of knowledge]
V‰w’ı ’HÎ …\±˘. ÁI› ›√‹Î_ ‹ËÏÊ˝ ±ÏhÎ-±fiÁқαı iÎÎfi-÷’ ¿flÌ
’fl‹ ÷k‰fiÎ ±L‰ıÊHÎ ‹ÎÀıfiÌ iÎÎfi’ÌÃfiÌ V◊Î’fiÎ ÁèÎÎσ ’‰˝÷ ’fl
¿flÌ Ë÷Ì. ±Î ÂflÌflfiı ±ÏhÎ ‹ÏfifiÌ …ı‹ … ËΩfl˘ Á_÷˘±ı iÎÎfi ’Ìà =
ÁèÎÎσ V‰w’ı V◊ÎM›_ »ı. ÷˘ ÂflÌfl ÁèÎÎσ ’‰˝÷ iÎÎfifiÎ_ = ’fl‹ ÷k‰fiÎ_
±L‰ıÊHÎ ‹ÎÀıfiÌ iÎÎfi’Ìà »ı. ±Î ÂflÌfl‹Îfi_ xÿ = ÁNUÿÃ Áfl·ÿÒ— = …ı
ωʛ˘◊Ì ·Ω› - Âfl‹Î› ÷ı. ±Î xÿ˚ ‹Î÷Î’fl, lÌ ’flÂfl΋fiÎ
‹Î÷Î∞ ¤√‰÷Ì flıb¿ÎfiÎ_ ’˛Î¿Àu◊Ì ’˛ÏÁ© ◊›ı·_ ÷◊Î ¤√‰ÎfilÌ
ÿkÎÎhÎı›fiÌ ±ÁÌ‹ ¿Ú’Î◊Ì ’˛Ï÷„WÃ÷ ÷Ì◊˝V◊Îfi »ı. ‹ËÏÊ˝ ±ÏhÎ ±ı … ±Î
xÿ›Î¿Î‹Î_ ◊÷_ iÎÎfi »ı. ¤√‰Îfi ±ÏhÎfiı ⁄˘‘ = iÎÎfi V‰w’ ¤√‰Îfi
lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ’˛Î„MÔ÷ ◊¥ Ë÷Ì. iÎÎfifiÌ ÁÎ◊ı ¤√‰÷Ì ±fiÁқΠ¤„@÷
V‰w’ »ı. ‹Î÷Î’fl V‰w’ xÿ›‹Î_ iÎÎfi ±fiı ¤„@÷fiÎ Á‹L‰›◊Ì
‹ÎHÎÁfiı ’˛ÎMÔ÷ ◊÷_ ωiÎÎfi = V‰w’Îfi¤‰ ±ı … ±Î lÌ ÿkÎfi΋ =
ÿkΑ΋ »ı. ±ı lÌ ÿkÎfi΋fiÎ K›Îfi◊Ì Á_÷˘ …L‹ Q≤I›w’ ±Î
¤‰ÁÎ√flfiı ÷flÌ √›Î »ı. ±Î‹ …ı K›ı› »ı; √_÷T› »ı ÷ı @›Î_› ⁄ËÎfl
M≤J‰Ì ’fl ¿ı ¤Îfl÷fiÎ ¿˘¥ ¬ÒHÎı fi◊Ì, ‹ÎHÎÁfiÌ ¤Ì÷fl‹Î_ … »ı. fl_√
’˛ffi˘÷fl‹Î·Î‹Î_ ⁄ı ’˛ffi ’һΛΠ»ı - Á∑§ ÃËÕ¸¢ ? ÷Ì◊˝ Â_ »ı ? ÷ıfi˘
μkÎfl »ı ? SflSflÊãâ ‡ÊÈh¢, ’˘÷Îfi_ Â© ±_÷—¿flHÎ … μk΋ ÷Ì◊˝ »ı. ÷˘
Œfl— ? = ÿı‰ ¿˘HÎ »ı ? lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı μkÎfl ±ÎM›˘ »ı. - •òÊ Á„U ÁŸ◊¸‹—
•Êà◊Ê - ‹ÎHÎÁfiÌ ¤Ì÷fl = xÿ›¿‹‚ ’fl Ï⁄flÎ…‹Îfi ±ÎI‹Î ÿı‰ »ı.
±ı ±ÎI‹ÿı‰fi_ V‰w’ ÿkÎfi΋ - ÿkΑ΋ »ı ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ ÷ıfi_ V‹flHÎ
¿fl ––78––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 254 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_√Ï÷ — ¿÷˝T› - Â_ ¿fl‰Î ›˘B› »ı; ÷ı ⁄÷Ήı »ı —-
ªÿ¢ ÁÃcÿ ÃÊ⁄U∑¢§ ŒûÊŸÊ◊
äÿÿ¢ SflÊãÃ ÁŸ◊¸‹¢ ŒûÊœÊ◊ –
Ÿÿ¢ sÔÊÿÈŒ¸ûÊ÷ÄÔÃÊÁãÃ∑§ ÷Ù—
¬ÿ¢ ∑§áÊÒ¸Œ¸ûÊ‹Ë‹Ê◊Îâ ‚ÃÔ˜ H 79H
ÂOÿÎ◊˝ — ªÿ◊Ô˜ = [ªÒ. 1.fi_ ωK›◊˝ ¿Ú.] = √ΉΠ›˘B›, ÁÃcÿ =
¿Ï‚›√‹Î_, ÃÊ⁄U∑¢§ = ÷ÎflfiÎflÔ_, ŒûÊŸÊ◊ = lÌ ÿkÎfi_ fi΋, äÿÿ¢ = [äÿÒ—
1.5fi_ ωK›◊˝] = K›Î‰Î ›˘B›, SflÊãÃ = ’˘÷ÎfiÎ ±fi_÷—¿flH΋Î_ ÁŸ◊¸‹¢
= V‰E», ŒûÊœÊ◊ = lÌ ÿkΑ΋, Ÿÿ¢ = [fiÌ. 1 μ.’. ωK›◊˝] = ·¥
…‰Î …ı‰,_ sÔUÊÿÈ - Á„U-•ÊÿÈ— = ±Î›W›fi˘ ¿Î‚, ŒûÊ÷ÄÔÃÊÁãÃ∑§ = ŒûÊ÷ÄÃ
•ÁãÃ∑§ = lÌ ÿkÎfiÎ ¤@÷fiÌ ’ÎÁı (CÎflı), ÷Ù— = flı..... (Á_⁄˘‘fi) ¬ÿ¢
= [’Î. 1.5 fi_ ωK›◊˝] ’̉Π›˘B›, ∑§áÊÒ¸— = ¿Îfi◊Ì, ŒûÊ‹Ë‹Ê◊Îâ =
lÌ ÿkη̷ÎQ≤÷, ‚ÃÔ˜ = μk΋-ÁÿÎ ––79––
±ËÎ ÿkÎ ±ı fi΋ ÁkÎÎfl √Î flı
‰‚Ì V‰ÎL÷‹Î_ V‰E» ÷ÿÔ˚‘΋ K›Î flı
‰Ëı ¿Î‚ ’ÎÁı … ÷ÿÔ˚¤@÷fiÌ flı
ÁÿÎ ¿Îfi◊Ì ÿkη̷Π… ’Ì flı ––79––
ω‰flHÎ — ±Î ÂflÌfl-¿ÎÂÌ-ÁèÎÎƒÌ »ı. xÿ› ‹ÎËÒfl »ı. ÷ı‹Î_ ◊÷_
V‰w’Îfi¤
_ ‰ w’ iÎÎfi ‹ËÏÊ˝ ±ÏhÎ ±fiı ±ı xÿ›‹Î_ μÿÔ¤˚ ‰÷Ì ±ı¿ ÏfiWÃÎ
¤„@÷ … ¤√‰÷Ì ±fiÁқΠ»ı. ±Î‹, Ëı ±ÎI‹fi ÷_ fi΋-V‹flHÎ, V‰w’
V‹flHÎ ‹ÎÀı Á_’ÒHν ÁF… »ı. ’fl‹¿Ú’΂ ’fl‹ÎI‹Î±ı ÷fiı ÷ÎflÌ ¤Ì÷fl
⁄‘_ … ±Î’Ì ÿÌ‘_ »ı. ±Î ÂflÌfl‹Î_ ‹ÎHÎÁfiı Ωı ¿˘¥ ‹Ëk΋ Á√‰Õ
‹‚Ì Ë˘› ÷˘ ÷ı V‰w’ÎfiÁ_‘Î ‹ÎÀıfiÌ »ı. ±ÎÀ·Ì ⁄‘Ì ±fi¿>‚÷α˘-
Á√‰Õ˘ ‹Y›Î ’»Ì ˉı ¿fl‰_ Â_ ? ¿÷˝T›-¿flHÎÌ› Â_ »ı ? ÷k‰÷— ¿Â_
… ¿fl‰ÎfiÌ …wfl fi◊Ì; …ı ¿fl‰Î …ı‰_ »ı ÷ı ±ËŸ ⁄÷ÎT›_ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 255 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ªÿ◊Ô˜ = √ΉÎfi_ »ı. ⁄Á ˉı √α˘. Â_ √΢ ? ¤√‰Îfi

±ÎÏÿÂ_¿flΫΛ˝ ‹ËÎflÎ…ı ¿èÎ_ »ı. - ªÿ¢ ªËÃÊ ŸÊ◊ ‚„Ud◊Ô˜ - ‹fi◊Ì ‹V÷
◊¥ √Ì÷Îfi_ lÌ Ï‰Wbfi΋ ÁËôÎfi_ ÁflÁ μE«ÎflHÎ◊Ì √Îfi ¿fl˘. ±fiWÀ<’
»oÿfi_ √Îfi ¿fl÷Î_ ±Î‰Õ‰_. Ωı¥±ı - ÂÌ¬Ì ·ı‰_ Ωı¥±ı. Á_√Ì÷‹›
’ÎflΛH΋Î_ ÿ˘ËflÎ »oÿfi_ V‰fl⁄© ¤Î‰‰ÎËÌ √Îfi ¿ı‰_ I≤„MÔ÷ ¿fl ⁄fiÌ flËı
»ı ! ±ËŸ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı. - ªÿ◊Ỗ - √ΉΠ…ı‰_ »ı - ±ËÎ ÿkÎ ±ı
fi΋ ÁkÎÎfl √Î flı - ¿Ï‚›√‹Î_ Á_÷˘fiı ÷ÎflfiÎflÔ_ ÿkÎ fi΋ ¤Î‰Î‰ı‹Î_
÷fl⁄˘‚ ◊¥fiı √Î.......
√α˘ √α˘ flı ±Î…ı √flÔ∞fi˘ √fl⁄˘......
±Î fi΋ Á΋ÎL› ‹ÎHÎÁ˘±ı √Λ_ »ı ±ı‰_ fi◊Ì -
fl΋ı ’Ì‘˘ fiı ‰ÏÁWÃı ’Λ˘;
±Î’’fl‹Î_ ÷ı fl΋ Ïÿ¬Î›˘ fl...... [±.±Î.201]
lÌ ‰ÏÁWÃı fi΋flÁ lÌfl΋fiı ’Λ˘ ±ıfiÌ ±ı‰Ì ±Áfl ±ı ◊¥ ¿ı
lÌ fl΋ı V‰›_ ±Î’ ±fiı ’fl Á‰˝hÎ T›ÎM÷ ’˘÷ÎfiÎ_ fl΋I‰ V‰w’fi˘
±fi¤‰ ¿›˘˝. ‹ÎÀı ±Î lÌ ÿkÎfi΋ ¿Ï·›√‹Î_ ªÿ◊Ô˜ = √ΉΛ˘B› »ı.
√Î÷Î_ √Î÷Î_ ±◊νfiÁ_‘Îfi w’ K›Îfi ¿˘fi_ ‘fl‰Îfi_ »ı ? K›ı› =
K›Î‰Î ›˘B› Â_ »ı ? ¤√‰ÎfilÌ ±ÎÏÿÂ_¿flΫΛ˝∞ ¿Ëı »ı - äÿÿ¢
üÊˬÁÃM§¬◊¡d◊Ô˜- lÌ’Ï÷ ¤√‰Îfi lÌωWbÿkÎfi_ ±…ôÎ = Á÷÷ =
±÷ÒÀ ±ı‰_ w’ K›ı› = K›Î‰Î ›˘B› »ı. ±ËŸ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı -
’˘÷ÎfiÎ_ … V‰ÎL÷ = ±_÷—¿flH΋Î_ ωz‹Îfi lÌ ÿkΑ΋ = V‰E» Ïfi‹˝·
‘΋ K›ı› V‰w’ »ı. ±ËŸ ’˛›˘Ω›ı·˘ ‘΋ ÂOÿ Á‹…‰Î …ı‰Îı »ı.
‹LÔhÎÎH퉋Î_ ‘΋fiÌ T›ÎA›Î ¿flÌ »ı - ªÈ⁄U‰ªÔ Ȩ̀L§Ã⁄UÙ œÊ◊ ‚àÿ— ‚àÿ ¬⁄UÊ∑˝§◊—
= ‘΋ √flÔ◊Ì √flÔ÷fl, ÁI› ±fiı ÁI›fiı › ±Î_⁄Ì …fiÎfl »ı. ±◊ν÷Ô˚ ÷ı
’fl_F›˘Ï÷ ’fl⁄˛õ »ı. ±ı K›ı› »ı. Ï«kÎfiı @›Î_ …‰Î ÿı‰_ ? @›Î_ ·¥

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 256 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

…‰_ ? ¤√‰ÎfilÌ ±ÎÏÿÂ_¿flΫΛ˝∞ ¿Ëı »ı - Ÿÿ¢ ‚îÊŸ ‚¢ª ÁøûÊ◊Ô˜ -

Ï«kÎfiı ÁFΩıfiÌ Á_√÷‹Î_ ·¥ …‰_. ÂflÌfl◊Ì ¿ÿΫ ÁFÔ…fi˘fiı ‹‚‰Î fi
…¥ ¿Λ ÷˘ ’HÎ Ï«kÎfiı ÁF…fi˘fiÎ Á_√‹Î_ ÿ˘flÌ …‰_. ±ËŸ lÌ
±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı - ±Î ±Î›W›fiÎ ¿Î‚ÿflÏ‹›Îfi lÌ ÿkΤ@÷fiÌ ’ÎÁı
Ï«kÎfiı ·¥ …‰_. lÌ ÿkΤ@÷ lÌ ÿkÎ V‰w’ … »ı. f·˘¿ 34‹Î_ Á_√
I›…‰˘, ’HÎ Ωı ¿fl‰˘ … ˢ› ÷˘ Á÷÷ Á_÷fiÎ Á_√‹Î_ … flËı‰_ ±ı‹
¿èÎ_ »ı. ¬ÿ¢ = ’̉Π›˘B› Â_ »ı ? ’˛‰ÎËÌ ‹¬◊Ì ’̉Λ, fi΋ÎQ≤÷ ¿Îfi◊Ì
’̉Λ. ⁄LÔfiı I≤„MÔ÷ ¿fl. fi΋ÎQ≤÷ ¿Ï‰÷Î ±Î_¬◊Ì ‰Î_«‰ÎfiÌ fi◊Ì. ¿Îfi◊Ì
‰Î_«‰ÎfiÌ »ı. Ëı ±ÎI‹fi ! ÷_ lÌ ÿkη̷ÎQ≤÷fi_ Á÷÷ ’Îfi ¿fl. ¤√‰Îfi
ÁÿÔ̊√fl fiÔ Ì ·Ì·ÎfiÎ_ ±Q≤÷fi_ ’Îfi ÷˘ ¿Hν◊Ì … ◊Λ. ±Î ¿÷˝T› = ¿flHÎÌ›
»ı. ÁÎ_ÁÎÏfl¿ ¿Î‹˘ »ı. ±ı ÷˘ ŒflΩı »ı. ±ı ÷˘ ◊Λ …. ±ı ¿÷˝T› fi◊Ì.
¿÷˝T›fiÎ «Îfl CÎÀ¿˘ - √ı›‹Ô˚ - √Îfi, K›ı›‹˚ = K›Îfi, fiı›‹Ô˚ = ÿ˘fl‰_ -
ÿ˘flΉ,_ ’ı›‹Ô̊ = ’̉_ ±ı ¿÷˝T› »ı. ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi ÷_ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ
¿fl. ±ı ±◊˝fi_ ±ËŸ ’˛Ï÷’Îÿfi ◊›_ »ı. –– 79 ––
Á_√Ï÷ — - ±Î‹, ¿Ëı‰Î ’λ‚fi_ ¿ÎflHÎ ÿÂν‰ı »ı — -
÷˝c≈¢U ôÊÊŸ¢ ∑§◊¸◊ʪٸ ÁflŸc≈UÙ
÷ÁÄ× ¬æ˜UªÈÿÙ¸ª ◊ʪٸ˘Á¬ ªÍ…U— –
Á‡ÊcÿÊ ‹ÈéœÊ ŒÁ‡Ê∑§Ê— SflÊÕ¸ ‚Ê⁄UÊ-
ÁSÃcÿ àfl ∑ ¢ § ÃÊ⁄U ∑ ¢ § ŒûÊ ŸÊ◊ H 80 H
ÂOÿÎ◊˝ — ÷˝c≈U◊˜ = ÿÒÏÊ÷ ◊›ı·_, ôÊÊŸ◊˜ = iÎÎfi, ∑§◊¸◊ʪ¸— =
¿‹˝‹Î√˝, ÁflŸc≈U— fiWÀ, ÷ÁÄ× = ¤„@÷, ¬¢ªÈ— = ’Î_√‚Ì, ÿÙª◊ʪ¸— =
›˘√ ‹Î√˝, •Á¬ = ’HÎ, ªÍ…U— (√Ë˚ 1. μ.fi_. ¿.¤Ò.¿Ú) = √M÷, Á‡ÊcÿUÊ—
= ÏÂW›˘, ‹ÈéœÊ— - (‹È÷.˜ 4.5.fi_ ¤Ò. ¿Ú.) = ·˘Ï¤›Î, ŒÁ‡Ê∑§Ê— = √fl±
 ˘,
SflÊÕ¸‚Ê⁄UÊ— = V‰Î◊˝ ÁΑfiÎflÎ, ÁÃcÿ = ¿Ï‚›√‹Î_, àfl∑¢§ = ÃÈ ∞∑¢§ =
÷˘ ±ı¿ …, ÃÊ⁄U∑¢§ = ÷ÎflfiÎfl_, (ÁÌ‘_), ŒûÊŸÊ◊ = lÌ ÿkÎ fi΋. ––80––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 257 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
◊›_ ¤˛WÀ iÎÎfiı ±fiı ¿‹˝fiWÀ
‰‚Ì ’_√ ¤„@÷ ±fiı ›˘√ √M÷,
◊›Î ÏÂW› ·˘¤Ì √fl V‰Î◊˝ ÁΑ
¿Ï· ‹Î_èÎ ÿkΈ¿ »ıfi΋ ÁÌ‘_ –– 80 ––
ω‰flHÎ — ±ËŸ Ëı ±ÎI‹fiÔ˚ ÷_ - Ï«kÎ ÷_ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı...
±ı‹ ¿èÎ_ »ı; ωω‘ flÌ÷ı ±ı fi΋ V‹flHÎfiÌ ›◊Λ˘B›÷Îfi_ ’˛Ï÷’Îÿfi
¿fl‰Î ‹ÎÀı ¬Ò⁄ ÁÒZ‹ ±ı‰Ì ÁΑ¿-⁄Α¿ ««Î˝ ¿flÌ »ı. ÷‹ı ±Î‰_ ÂÎ ‹ÎÀı
¿fl˘ »˘ ? ±ı‹ Ωı ¿˘¥ ’Ò»ı ÷˘ ±ı Â_¿ÎfiÎ Á‹Î‘Îfi w’ı ±ËŸ ¿ÎflHÎ
ÿÂν‰ı »ı. ‘Îfl˘ ¿ı ¿˘¥¿ lı›Î◊a ‹ÎHÎÁfiı ÷ıfiÎ_ ’Ò‰˝ …L‹fiÎ_ ¿ı ±Î …L‹fiÎ_
’H›fiÎ ’˛÷Î’ı ±Î Á_ÁÎfl ÁÎ√flfiÌ ¤ÌÊHÎ÷΋Î_◊Ì »^À‰ÎfiÌ ÷ηΉı·Ì Ω√ı
÷˘ ÷ıfiı ÁÒ«‰Ì ¿Λ ±ı‰˘ ¿˘¥ ‹Î√˝ ±I›Îflı »ı ¬fl˘ ? ±I›ÎflfiÌ ‰ÌÁ‹Ì-
±ı¿‰ÌÁ‹Ì ÁÿÌfiÌ ’Ïfl„V◊Ï÷ ±ı‰Ì »ı ¿ı ±ı‹Î_ ±ı¿ ’HÎ ‹Î√˝ ±ı‰˘ fi◊Ì
…ı ‹Î√ı˝ …‰Îfi_ ÁÒ«‰Ì ¿Λ.
¤Îfl÷‹Î_ iÎÎfi ‹Î√˝ ËΩfl˘ ‰Ê˝◊Ì CÎH΢ ’˛ÂV÷ »ı. μ’ÏfiÊÿfiÎ
∑Ïʱ˘±ı ’˛iÎÎfi_ ⁄˛õ = ’˛iÎÎfi = ’˛¿ÚWÀ iÎÎfi ⁄˛õ »ı; ±ı‹ ¿èÎ_ »ı.
iÎÎfifiÌ ±ı μE«÷‹ Á_ ¿ S’fiÎ (Concept) fi˘ ±’«›
(Reduction) ◊÷Î_ ◊÷Î_ ±Î…ı iÎÎfi ÷tfi ¤˛WÀ = ÿÒÏÊ÷ ◊¥ √›_.
¤˛WÀ ◊›_ ±ıÀ·ı Â_ ◊›_ ËÂı ? Á‹…‰Î … ⁄ıÃÎ »Ì±ı ÷˘ iÎÎfifiÎ ±’«›fiı
À>_¿‹Î_ Á‹∞ ·¥±ı.
ó ’˛iÎÎfi ⁄˛õ - ±◊ν÷˚ ±Î ⁄‘_ «flΫfl «ˆ÷L› …ı iÎı› V‰w’ »ı
±ı ⁄‘_ … ’˛iÎÎfi-Ïfifl’ÎÏ‘¿ «ˆ÷L›‹Î_ „V◊÷ »ı; ±ı … Ï…iÎÎV›
»ı - ΩHΉΠ›˘B› »ı. ±ı ±ˆ÷flı› ±ÎflH›¿ = ∑B‰ıÿfiÌ ‹Ò‚
Á_¿S’fiÎ ’˛‹ÎHÎı iÎÎfi-’˛iÎÎfi ±ıÀ·ı … ⁄˛õiÎÎfi.
ó ÁI›√‹Î_◊Ì hÎı÷΋Î_ ◊¥ ¶Î’fl‹Î_ ±Î‰÷Î Á‘Ì‹Î_ iÎÎfi = ’˛iÎÎfi
±’«› (Reduction) ◊÷Î_ ’˛Ï‰hÎ ‰V÷fiÎ V÷flı ∂÷›*. V‰›_
¤√‰Îfiı √Ì÷΋Î_ ¿èÎ_ —- Ÿ Á„U ôÊÊŸŸ ‚ŒÎ‡Ê¢ ¬ÁflòÊÁ◊„U ÁfllÃ -
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 258 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±ËŸ iÎÎfifiÎ …ı‰_ ’ωhÎ ¿Â_ … fi◊Ì. …ı ’˛iÎÎfi - ⁄˛õV‰w’
Ë÷_ ÷ıfiı ˉı ’ωhΠωÂıÊHÎfiÌ …wfl ’ÕÌ.
ó ¿Ï·›√‹Î_ ±Î iÎÎfi ¤I≤˝ËÏflfiÎ Á‹› Á‘Ì‹Î_ ÷˘ ¬˝ë¿U㟠ªÈåâ œŸ¢
= »Îfi_ œÎ_¿Ì flάı·_ ‘fi ◊¥ √›_. iÎÎfi fi˘ ‘fi fiÎ V÷flı ±’«›
◊›˘.
ó ˉı ±Î…ı ±ı … iÎÎfi ‹ÎÏË÷Ì (infromation) fiÎ V÷flı ±˘‚¬Î›
»ı. ˉı iÎÎfi ’˛Î„M÷ ‹ÎÀı ¿˘¥ √flfiÌ …wfl fi◊Ì. ¥LÀflfiıÀ ’fl
⁄‘Î … μ’ÏfiÊÿ ⁄˛õÁÒh΢ ±Î‰Ì …Âı. ’ÒF› V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…fi_
Á‹√˛ ·¬ÎHÎ ±ı¿ fiÎfiÌ ±‹◊Ì N·˘ŒÌ‹Î_ ‹‚ı »ı.
iÎÎfi ¤˛WÀ ◊›_ ÷ı ÷ıfiÎ ±’«›fiÎ ±◊˝‹Î._ iÎÎfi ¤˛WÀ ◊›_ ˢ‰ÎfiÌ
‰Î÷ ±L› flÌ÷ı ’HÎ Á‹∞ ¿Λ. ±Î’HÎı ±ËŸ lÌ ±‰‘Ò÷fiı ±Ï¤’˛ı÷
±ı‰˘ ¤˛WÀ÷Î = ±’«› ±◊˝‹Î_ ÷ı Á‹…‰Î ’˛›Ifi ¿›˘˝ »ı.
¿‹˝‹Î√˝ fiWÀ ◊›˘ »ı. ¿‹˝‹Ì‹Î_ÁÎ »ı. ±Î¬_ ‘‹˝ÂÎVhÎ »ı. ±Î‹ı›
‹Ò‚‹Î_ ±ı ‹Î√˝ CÎH΢ …ÏÀ· »ı. ¿‹˝-±¿‹˝-ω¿‹˝fiÌ ‹Ì‹Î_ÁÎ √Ì÷Î,
VQ≤Ï÷√˛_◊˘, B≤èÎ ÁÒh΢‹Î_ ¿flı·Ì »ı. ±Î…ı ±ı ¿‹˝fiÌ ÁΑÎflHÎ ’©Ï÷ ωϑ
’HÎ ¤˛WÀ ◊¥ √¥ »ı. ‹ÎHÎÁ˘ ’˘÷ÎfiÎ_ ¿‹˝fi_ ‹ÒS› Á‹…÷Î_ fi◊Ì. ¿Ï·›√‹Î_
‘‹˝ √M÷ ◊÷Î_ ¿‹˝fiÌ ⁄Î⁄÷‹Î_ Á‰˝hÎ ±flÎ…¿÷Î »‰Î¥ √¥ »ı.
F›Îflı ¤„@÷ ’_√ = ’Î_√‚Ì ◊¥ √¥. ÷ı◊Ì ±Î… ‰Î÷ μÊ—
’˛Î◊˝fi΋Î_ ¿flÌ »ı.
¤„@÷ ’_√ ◊¥, ±L› ¬_Õı √¥.... ¤Îfl÷‹Î_◊Ì ¤„@÷ ·M÷ ◊¥fiı
⁄ÌΩ ¬_Õ - ›fl˘’ - ±‹ıÏfl¿Î ÷flŒ √¥; I›Î_fiÌ ’˛Ωfiı ¤„@÷‹Î_ flÁ
’ՉΠ‹Î_Õu˘. ¤„@÷ ÂÎVhÎfiÎ ‹ËÎfi ±Î«Î›˘˝ - T›ÎÁ, fiÎflÿ, ÂÎ_ÏÕS›
ωÁflÎ¥ √›Î. ‘‹˝-¿‹˝ ±fiı ¤„@÷fiÎ ±Î«Îfl w’ V÷_¤ - I›Î√, ‰ˆflÎB›,
ÿÎfi, ‰˛÷, ’Ò…fi fiÎ V◊Îfiı ‰Ëı‹ ±fiı ⁄ΑÎfi_ Ωıfl ‰‘÷Î_ ÿı‰fiı ¤Ò·Ì
‹_Ïÿfl ’Ò…ı (μ.’˛Î.M≤.12)fiÌ ’Ïfl„V◊Ï÷ μI’Lfi ◊¥.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 259 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

›˘√‹Î√˝ »ı, ’HÎ ±ı ±I›_÷ √Òœ »ı. ¿ı‰˘ √Òœ »ı ÷ı ±Î’HÎı lÌ

√fl·Ì·ÎQ≤÷fiÎ ±Î‘Îflı f·˘¿ 47fiÎ_ ω‰flH΋Î_ Á‹…‰Î ’˛›Ifi ¿›˘˝ »ı.
±Î ⁄‘Î › - iÎÎfi, ¿‹˝, ¤„@÷, ›˘√fiÎ ⁄ı ±Î‘Îfl V÷_¤˘ »ı -
ÏÂW› ±fiı ÿıÏ¿ = √fl. √fl-ÏÂW›fiÌ ’fl_’flΠˉı ·M÷ ◊¥ √¥. √fl
V‰Îfl◊ = V‰Î◊˝ ’flΛHÎ ◊¥ √›Î.
μ’fl Áı ⁄¿ K›Îfi ·√ΛÎ, «Òfi «Òfi ‹»·Ì ¬Î›Î
¿flı ¿◊Î ±fl ’flÎfi ⁄Î_«ı, ·˘√ iÎÎfi ⁄¿‰Î›Î
¿flfiÌ¿Î ÷˘ Ï‹·ı fi ·ÌÀÎ, ¬Î·Ì ’ıÀ ⁄œÎ›Î
⁄¿ı ›˘√ ±fl ¤˘√ ⁄œÎ‰ı «ı·Î-«ı·Ì ·Ò_ÀÎ
±Ëo - ⁄˛ õ ‹ ¬ Áı ËÌ ¿> À ı ±Ëo ¿ ÎflfiÎ »^ À Î..
(±.±Î.M≤.179)
⁄√·Î_ ÷˘ ÁÎflÎ. ±ı‹fiı ÷˘ …ı ‹Î»·Ì ‹‚ı ÷ı ›Î ÷˘ ·¥ ·ı‰ÎfiÌ
›Î …‰Î ÿı‰ÎfiÌ. ±Î √fl ⁄√·Îfiı ÷˘ ¤√‰Îfiı ’Á_ÿ√Ì (Choice)
„@÷ ±Î’Ì »ı; ±ıÀ·ı ¿¥ ‹Î»·Ì ’¿Õ‰Ì fiı ¿¥ …ı‰Î ÿı‰Ì ÷ıfiÌ ’Á_ÿ√Ì
¿flı. ÏÂW›-’Á_ÿ√Ì. ’flÎH΢fi_ iÎÎfi ‹ÎÏË÷Ì ’˛‘Îfi ⁄fiÌ √›_ ±ıÀ·ı
’˘◊Ì‹Î_fiÎ flŸ√HÎ …, ¿‹˝ ‹Î√˝fiÌ ±Î«Îfl‹Ì‹Î_ÁÎ flËÌ … fiËŸ ±ıÀ·ı √flfi  Ì
¿◊fiÌ-¿flHÎÌ‹Î_ …⁄fl…V÷ ωfl˘‘. √fl ±Î‰Î ±ıfiÌ Á΋ı ÏÂW›˘ ·˘¤Ì.
±˘»Î‹Î_ ±˘»Î ¬«ı,˝ √Î¥Õ ‹‚÷Ì Ë˘›, ±’ıÏZÎ÷ ‹‚÷Πˢ›, √›Î ‰Ê˝fi_
ÁÎ¥¿·˘ VÀÎ¥SÕ ‹ÏÀflÌ›· ‹‚÷_ ˢ› ÷˘ ’V÷¿ ¬flÌÿ‰ÎfiÌ ±fiı
‰Î_«‰ÎfiÌ ÂÌ …wfl »ı ? ±ı‰_ ‹ÎfifiÎflÎ ·Î·«Ì √fl-·˘¤Ì «ı·Î ÿ˘fi˘Ó
fifl¿‹ıÓ Ãı·_Ãı·Î.
±Î ’Ïfl„V◊Ï÷ »ı. ±Î‰Ì ±Î ¿Ï‚›√fiÌ Ï‰Ê‹ ’Ïfl„V◊Ï÷‹Î_ ‹ÎhÎ
±ı¿ lÌ ÿkÎfi_ fi΋ … ÷Îfl¿-ÁÌ‘_ »ı. ⁄Î¿Ì ⁄‘_ … ±À’À<_ »ı. ±ı ÷J›fiÎ
Á_ÿ¤˝‹Î_ ±ËŸ ±Î lÌÿkÎfi΋ V‰w’ V‹flHÎfi_ ω√÷ı ’˛Ï÷’Îÿfi ¿›* »ı.
±ı ÷ÎI’›˝ »ı. –– 80 ––

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 260 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_√Ï÷ — ±Î … ‰Î÷ lÌ‹ÿ˚¤√‰÷√Ì÷΋Î_ ’HÎ ¿ËÌ »ı —
ÿôÊÊŸÊ¢ ÷Ù ŸÊ◊ÿôÊÙ˘ÁS◊ ¬ÊÕ¸,
ªËÃÊåÿfl¢ flÁÄà ŸÊ◊ ¬˝÷Êfl◊˜ –
àÿÄàflÊ ŒÍ⁄U ‚fl¸◊ãÿ䌘ÿ‚Ê⁄¢U
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 81 H
ÂOÿÎ◊˝ — ÿôÊÊŸÊ¢ = ›i΢‹Î_, ÷Ù = Ëı (’Î◊˝fi_ Á_⁄˘‘fi »ı) ŸÊ◊-
ÿôÊÙ˘ÁS◊ = ŸÊ◊ ÿôÊ •ÁS◊ (2.5) = fi΋ (…’) ›iÎ »\_. (Ë_), ¬ÊÕ¸
= ±…\˝fi ªËÃÊåÿfl¢ = ªËÃÊ •Á¬ ∞fl¢ = √Ì÷Î ’HÎ ±ı‹ …, flÁÄà (flø
2.5.5) = ¿Ëı »ı, ŸÊ◊ ¬˝÷Êfl◊˜ = fi΋fiÎ ’˛¤Î‰fiı, àÿÄàflÊ (àÿ¡˜ 1.5
fi_ Á_. ¤Ò. ¿Ú) = »˘ÕÌfiı, ŒÍ⁄U = ÿÒfl, ‚fl¸◊ãÿ䌘ÿ‚Ê⁄¢U = ‚flZ •ãÿØ •‚Ê⁄¢U
= ±ÁÎfl ±ı‰_ ⁄Ì…\_ ⁄‘_ …. ÷_ ’˛Ï÷f‰ÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ - V‰w’fi_ V‹flHÎ
¿flÌ ·ı. –– 81 ––
⁄‘Î ›i΋Î_ fi΋ ‹ÎflÌ … ÁkÎÎ
‰ÿı fi΋fiÌ ±ı‹ √Ì÷Î ‹ËkÎÎ
I›∞ ÿı ⁄‘_ ±L› Ïfi—ÁÎfl ÷Î÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷f‰ÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 81 ––
ω‰flHÎ — ±Î ⁄‘_ Ë_ lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷ … ¿Ë_ »\_ ±ı‰_ fi◊Ì.
¿Ï·›√ ¤Îfl÷fiÌ ¤ÒÏ‹‹Î_ ’˛‰ıU›˘ ÷ı ’Ò‰ı˝ ¶Î’flfiÎ ±_÷ ¤Î√‹Î_
¤√‰ÎfilÌ ‰ÎÁÿ‰ı ¿ÚWHÎı ’HÎ √Ì÷΋Î_ ±Î‹ … fi΋fiÌ ‹ËkÎÎ ’˛Ï÷’ÎÏÿ÷
¿flÌ »ı . lÌ‹ÿ˚ ¤√‰ÿÔ ˚ √ Ì÷Îfi˘ ÿÁ‹˘ ±K›Î› ¤√‰ÎfifiÎ
ω¤ÒÏ÷›˘√fi˘ ±K›Î›. ’˘÷ÎfiÌ ±fiL÷ ω¤ÒÏ÷±˘‹Î_fiÌ ¿ıÀ·Ì¿fi_ ÿ½fi
¿flΉ÷Î_ ¤√‰ÎfilÌ ¿ÚWHÎ ¿Ëı »ı - ÿôÊÊŸÊ¢ ¡¬ÿôÊÙ˘ÁS◊ = Ëı ’Î◊˝ ⁄‘Î
… ›i΢‹Î_ Ë_ …’-›iÎ - fi΋…’›iÎ »\_. …’›iÎ = fi΋…’›iÎ Á‰˝◊Î
ÏËoÁÎ-ÂÒL› »ı. ±ı ›iÎ fi΋…’ ¿flfiÎfl ±ı¿ … T›„@÷fi˘ ÷tfi ±_√÷
±ı‰˘ ›iΠˢ¥ ¿˘¥ ⁄ÌΩfiı ·ı‹ÎhÎ ’HÎ ±√‰Õ w’ ◊fiÎfl fi◊Ì. ÷ı◊Ì …
‹fiVQ≤Ï÷‹Î_ fi΋-…’ ›iÎfiÌ ¬Ò⁄ ’˛Á_ÂÎ ¿fl‰Î‹Î_ ±Î‰Ì »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 261 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÁflÁœÿôÊÊîʬÿôÊÙ Áfl‡ÊcÿÙ Œ‡ÊÁ÷ªÈ¸áÊÒ— –
©U¬Ê¢‡ÊÈ SÿÊë¿UUêÈáÊ— ‚Ê„U‚˝Ù ◊ÊŸ‚— S◊Î× H (◊ŸÈ. 2/85)
±◊ν÷ ωϑ›iÎ = l˙÷ı ¿ı V‹Î÷˝ ωϑ◊Ì ◊÷Î ›iÎfiÎ ¿fl÷Î_ …’›iÎ
ÿÁ√H΢ lıWà »ı. μ’Î_Â = Ë˘Ã ŒŒÕı ±ı flÌ÷ı ¿flÎ÷˘ …’›iÎ Á˘ √H΢
lıWà »ı ±fiı ¤√‰Lfi΋fi˘ ‹ÎfiÁ …’ ËΩfl√H΢ lıWà »ı. ±ËŸ lÌ
±‰‘Ò÷∞fiı ‹ÎfiÁ…’ ±Ï¤’˛ı÷ ˢ¥ ÷ı‹HÎı Ëı Ï«kÎ, Ëı ±ÎI‹fi˚ ±ı‰_
Á_⁄˘‘fi ¿flÌ f‰ÎÁ˘E»˚‰ÎÁı …’ ¿fl‰Î ¿èÎ_ »ı.
√Ì÷Î∞‹Î_ fi΋-…’fi_ ±Î‰_ ‹ÎËÎIQ› ÿÂνT›_ »ı; ‹ÎÀı ÷_ ⁄Ì…\_
⁄‘_ … ±ÁÎfl-Ïfi—ÁÎfl ±ı‰_ I›∞ ÿı. Â_ ±ÁÎfl »ı ? f·˘¿ 80 ‹Î_
ÿÂν‰ı·_ - ‹ÎÏË÷Ì fiÎ V÷flı …ıfi˘ ±’«› ◊¥ «Ò@›˘ »ı ±ı‰_ iÎÎfi
±ÁÎfl »ı. ±ı ˉı ‹ı‚‰‰ÎfiÌ …wfl fi◊Ì, F›Îflı Ωı¥±ı I›Îflı ¥LÀflfiıÀ
’fl◊Ì ‹‚Ì … flËı »ı. ¿‹˝‹Î√˝ ±ÁÎfl »ı, ¿ÎflHÎ ¿ı, ¿‹˝ Â_ ±fiı ±¿‹˝
Â_ ±ıfiÌ ¿˘¥fiı ¬⁄fl … fi◊Ì. ¤„@÷ ±ÁÎfl »ı; ¿ÎflHοı ±ı ’_√ =
’Î_√‚Ì -ÿo¤ V‰w’fiÌ ◊¥ √¥ »ı. ±ı ⁄‘Îfiı ÿÒfl = ±Î‘Î flάÌ, Ï«kÎ
÷_ ’˛Ï÷f‰ÎÁ lÌ ÿkÎ fi΋ V‰w’fi_ ‹ÎfiÁ V‹flHÎ ¿fl. –– 81 ––
Á_√Ï÷ — ÷ı◊Ì Ë‰ı ¿÷˝T› = ¿fl‰Î …ı‰_ Â_ »ı ? ±ı ±Î¬˘ ω«Îfl
… ⁄ÿ·Î¥ Ω› »ı. ˉı Â_ ¿÷˝T› »ı - ±ı ÿÂν‰ı »ı —
Œÿ¢ ŒÊŸ¢ ŒËŸ ŸÊ⁄UÊÿáÊ·È
œÿ¢ ‡ÊË·Z ÷Äà ¬ÊŒÊê’È¡·È –
ÅÿÿÙ ŒûÊ— ‚ÊœÈ flÎãŒÊŸÈª·È
EÊ‚ EÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ –– 82 ––
ÂOÿÎ◊˝ — Œÿ¢ = (ŒÊ. 1.5.5. fi_ ωK›◊˝) = ±Î’‰Î ›˘B›,
-ŒÊŸ¢ = ÿÎfi ŒËŸŸÊ⁄UÊÿáÊ·È = ÿÌfifiÎfl›H΢fiı, œÿ◊˜ = (‘Î. 3. μ.’.fi_
ωK›◊˝) ±Î’‰_, (‰ı”‰_) ‡ÊË·¸ = ‹V÷¿, ÷ÄìʌÊê’È¡·È = ¤@÷fiÎ_
«flHÎ ¿‹‚‹Î_, Åÿÿ— (ÅÿÊ. 2 √.’.’.fi_ ωK›◊˝) = √Ή_-‰H퉉_.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 262 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ŒûÊ— = Ëflı ÿkÎ ±ı‹. ‚ÊœÈflÎãŒÊŸÈª·È = ‚ÊœÈ flÎ㌠•ŸÈª·È = Á_÷T≤_ÿ ±fiı
÷ı‹fiı ±fiÁÎflfiα˘‹Î_, ±ı‹ Ëı ±ÎI‹fi ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ◊Ì ÿkÎ fi΋fi_ V‹flHÎ
¿flÌ ·ı –– 82 ––
‰‚Ì, ÿÎfi ÿı ÿÌfi fiÎflΛH΢fiı
±fiı ¤@÷’ÎÿÎ_⁄…ı ÂÌÊ˝ ‰ı”fiı.
ÁÿÎ Á_÷T≤_ÿı “Ëflı ÿkΔ √Î÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 82 ––
ω‰flHÎ — f·˘¿ 79‹Î_ f·˘¿ 77 -78fiÎ Á_ÿ¤˝‹Î_ Â_ ¿fl‰Î
…ı‰_ = ¿÷˝T› »ı ÷ı √ı›_, K›ı›_, fiı›_, ’ı›_ Â_ »ı ÷ı ÿÂνT›_ »ı. ±ËŸ f·˘¿
80, 81fiÎ Á_ÿ¤˝‹Î_ ¿÷˝T› ⁄÷Ήı »ı. f·˘¿ 79‹Î_ ⁄÷Ήı·Î_ ¿÷˝T›˘ ÷˘
»ı …, ’HÎ f·˘¿ 80, 81fiÌ ±I›ÎflfiÌ ’Ïfl„V◊Ï÷‹Î_ ¿÷˝T›˘fi_ V‰w’
Á‹…‰Î …ı‰_ »ı.
ˉı ‹ÎhÎ fi΋fi_ √Îfi ¿fl‰,_ lÌ ÿkΑ΋fi K›Î‰,_ ÿkΤ@÷fiÌ ’ÎÁı
Ï«kÎfiı ·¥ …‰_, ·Ì·ÎQ≤÷fi_ ¿Îfi◊Ì ’Îfi ¿›Î* ¿fl‰_ ±ıÀ·_ ’Òfl÷_ fi◊Ì.
ˉı ŒÊŸ¢ Œÿ◊˜ = ÿÎfi ±Î’‰Î …ı‰_ »ı. ¿˘fiı ? ÿÌfifiÎflΛHÎ =
√flÌ⁄ fiÎflΛHÎ V‰w’ »ı ÷ıfi.ı ÿkÎÎhÎı› V‰›_ ÿÎ÷Îfl »ı. ±ı‹HÎı ’˘÷ı ±I›_÷
Ïfi„U¿o«fi = ±Ï¿o«fi ±ÏhÎ ±fiÁқΠÿo’÷Ìfiı ’˘÷ı ◊¥fiı ’˘÷Îfi_ …
±ÎI‹ÿÎfi ±ÎM›_ Ë÷_. Áÿ˚√fl ¤√‰ÎfilÌ lÌ’Îÿ‰S·¤, lÌL≤ÏÁ_Ë
ÁflV‰÷Ì, lÌ ‰ÎÁ ÿ ı ‰ Îfi_ ÿ ÁflV‰÷Ì, lÌ ›˘√Îfi_ ÿ ‹ËÎflÎ…,
lÌ fl_√±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ… ’˘÷ÎfiÎ ∞‰fi¿Î‚ ÿflÏ‹›Îfi @›Î_ @›Î_ √›Î
Ë÷Î ? ±ıfiÌ Ωı ÁÒÏ« ⁄fiΉ‰Î‹Î_ ±Î‰ı ÷˘ Ωı¥ ¿ÎÂı ¿ı ÷ı±˘ Á‹Î…fiÎ
÷tfi ÿÌfi-ËÌfi˘fiÌ ‰E«ı …¥fiı flèÎÎ Ë÷Î. ÷ı◊Ì ±ı‹fiı ¿o¥¿ fiı ¿o¥¿
±Î’‰_ lÌfl_√ ’˛ë˘kÎfl ‹Î·Î‹Î_ ’˛ë ’Ò»u˘ »ı - Á∑¢§ Œÿ◊˜ = Â_
±Î’‰_ ? ±Î’‰Î …ı‰_ Â_ »ı ? μkÎfl ±ÎM›˘ »ı, - •ãŸ◊˜ = ±Lfi,
∑§◊˜ = …‚, flÊ‚ÙÿÈÇ◊◊˜ = ‰jÎfiÌ ΩıÕÌ, ‚ʜȬÈSÃ∑§◊˜ = ÁΑ = ÁÎfl_
’V÷¿. ’V÷¿ ‹ÎHÎÁfiÎ_ ‹fifi˘ ¬˘flο »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 263 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
◊SÃ∑¢§ œÿ◊˜ = ‹Ò¿‰Î =‰ı”‰Î ›˘B› »ı. ‹Î◊_ @›Î_ ‹Ò¿‰_. lÌ ÿkÎ
¤@÷˘fiÎ_ «flHο‹‚‹Î_. ¤@÷ ¤√‰Îfifi_ … V‰w’ »ı. ¤√‰ÎfifiÎ
¿fl÷Î_ › ÷ı‹fiÎ ¤@÷˘ ‰‘Îflı ’Ò…fiÌ› »ı.
ªÊflÈ¢ - Åÿÿ◊˜ = ’˛ÂÁ
_ Î ¿fl‰Ì, ‰Hνfi ¿fl‰,_ ÁΑ ¤@÷˘fiÎ Á‹ÒË‹Î_
F›Îflı ’HÎ ÷¿ ‹‚ı I›Îflı ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ √HÎÎfi‰Îÿ ¿fl‰Î.
¤√‰ÎfifiÎ_ √HÎ√Îfi ÁΑ¤@÷˘fiÎ Á‹Î…‹Î_ ¿fl‰Îfi_ ±fiıfl_ ‹ÎËÎIQ›
¤Î√‰÷ ±ÎÏÿ √˛_◊˘‹Î_ ÷˘ »ı …, lÌ ±‰‘Ò÷∞ ±ı¿ ¤…fi‹Î_
±Î‰˘ Ωı Á_÷˘ ÷˘ ‰Î÷˘ ⁄ı ¿fḻı
±‰‘Ò ÷ ‘Ò fi √…‰Ì±ı flı . ... (±.±Î.’˛ . 80)
ÁΑT≤_ÿ‹Î_ ¤ı√Î ◊¥fiı lÌÿkÎfi΋ Á_¿Ì÷˝fifiÌ ‘Òfi √…‰‰ÎfiÌ ‰Î÷
±ı¿ ±L› ¤…fi‹Î_ ’HÎ ¿flÌ »ı ñ
ÁË ¤ı√Î ‹‚Ì √α˘ Ïÿ√_⁄fl ÿkÎ ±‰‘Ò÷fiı, (±. ±Î. 47)
±Î flÌ÷ı Ëı Ï«kÎ ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋-V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl. ––82––
Á_√Ï÷ — ±Î‹, ±ÎÀ·Î ωf·ıÊHÎÎI‹¿ Ïfiw’HÎ ’»Ì ˉı ‹ÎhÎ ⁄ı
… ‹Î√˝ flËı »ı; ±ı ⁄ı ‹Î√˝ ⁄ı f·˘¿˘‹Î_ ⁄÷Î‰Ì ÿı »ı —-
◊ʪ¸ ◊ʪ¸ ÁŸ◊¸‹¢ ‚ÊœÈflÎ㌢
flÎãŒ flÎãŒ ŒûÊŸÊ◊ÊŸÈÉÊÙ·— –
ÉÊÙ· ÉÊÙ· ¬ÊÃ∑§ÊŸÊ¢ ¬˝áÊʇÊÙ
ŸÊ‡Ê ŸÊ‡Ê ◊ÈÁÄà ¡ê’Ȭ˝‚ÊŒ— H 83 H
ÂOÿÎ◊˝ — ◊ʪ¸ ◊ʪ¸ = ‹Î√˝‹Î_ F›Î_ fiı I›Î_, ÁŸ◊¸‹¢ = Â© - Ïfi‹˝‚,
‚ÊœÈflÎ㌢ = Á_÷T≤_ÿ, flÎãŒ flÎãŒ = ÿflı¿ T≤_ÿ‹Î_, ŒûÊŸÊ◊ÊŸÈÉÊÙ·— = ŒûÊ ŸÊ◊
•ŸÈÉÊÙ·— = lÌ ÿkÎ ÿkÎ fi΋fiÌ ËÊ˝Á¤fl √…˝fiα˘, ÉÊÙ· ÉÊÙ· = ’˛I›ı¿
√…˝fiαı, ¬ÊÃ∑§ÊŸÊ¢ = ’Î’˘fi˘, ¬˝áÊÊ‡Ê = ‘fl‹Ò‚◊Ì fiÎÂ, ŸÊ‡Ê ŸÊ‡Ê =
’Î’˘fi˘ …ı‹ …ı‹ fiΠ◊÷˘ Ω› ÷ı‹ ÷ı‹, ◊ÈÁÄÃ-¡ê’Ȭ‚˝ ÊŒ— = ‹„@÷w’Ì
Ω_⁄fi˘ ’˛ÁÎÿ ’˛ÎM÷ ◊Λ H 83 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 264 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÏÿÁı F›Î_ Ï÷ËÎ_ Ïfi‹˝‚_ Á_÷T≤_ÿ
±ËÎ √…˝ ÷  _ ËÊ˝ ◊ Ì ÿkÎ ÿkÎ.
’‚ı ’Î’ ±ı √…˝fiÎ √…˝fiαı
‰flı ‹„@÷lÌ ±Î‰Ì Ωı ±Î’ ‹ı‚ı. H83H
ω‰flHÎ — ±I›Îfl Á‘Ì ±Î Á‹√˛ ¿ÚÏ÷‹Î_ ¬Ò⁄ … ω«ZÎHÎ÷Î’Ò‰¿˝
‹Î√˝-‹Ì‹Î_ÁÎ ¿fl‰Î‹Î_ ±Î‰Ì »ı. f·˘¿-07, 20, 24, 38‹Î_ ◊›ı·Ì
‹Î√˝-‹Ì‹Î_ÁÎfiÎ ±Î‘Îflı f·˘¿-53, 55, 56 ±fiı 57 ±ı‹ ¿<· 08
f·˘¿‹Î_ ◊›ı·Ì ‹Î√˝ ‹Ì‹Î_ÁÎfiÎ ±Î‘Îflı ˉı ⁄ı f·˘¿‹Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞
’˘÷Îfi˘ ÏfiW¿Ê˝ ÷Îfl‰Ì ±Î’ı »ı. ±Î ÷⁄yı ÁiÎ ‰Î«¿fiı μ@÷ ±ÎÃ
f·˘¿ ÷◊Î ÷ıfiÎ ’fl ±ËŸ ›◊΄@÷ ›◊΋Ï÷ ¿fl‰Î‹Î_ ±Î‰ı·Î ω‰flHÎ
fi˘¬Î_ ÷Îfl‰Ì, fi˘¬Î_ ‰Î_«Ì ’»Ì ±Î ⁄ı f·˘¿ 83-84 ±fiı ÷ıfiÎ ’flfiÎ_
ω‰flHÎ ‰Î_«‰ÎfiÌ Á·ÎË ±Î’‰Ì ±V◊Îfiı fiËŸ √HÎΛ. ±ı‹ ¿fl‰Î◊Ì
÷ıfiı ’˘÷Îfi˘ ‹Î√˝ ÏfiÏç÷ ¿fl‰Î‹Î_ CÎHÎÌ ÁËΛ÷Î ‹‚Âı ±ı‰Ì
l©Î »ı.
⁄‘Î … ‹Î√˘˝fiÎ_ ÷·V’Âa ωf·ıÊHÎÎI‹¿ Ïfiw’HÎfiÎ ±_÷ı lÌ
±‰‘Ò÷∞ ±Î’HÎfiı ±ı‰Î ÏfiW¿Ê˝ [Conclusion] ’fl ·Î‰Ì ‹Ò¿ı
»ı ¿ı ◊ʪ¸ Ãûfl× ⁄ı … »ı. ‹Î√˝fiÌ ⁄Î⁄÷ı ⁄ı ‹Î√˝fiÌ ‰Î÷ ±Î‰ı ±ıÀ·ı
÷fl÷ … ±Î’HÎÎ_ ‹fi‹Î_ ±ıfiÎ_ fi΋ μ’ÁÌ ±Î‰ı - ’˛ı›fi˘ ‹Î√˝ ±fiı
lı›fi˘ ‹Î√˝. fiÎ.... ±ı‰_ fi◊Ì. lÌ ±‰‘Ò÷∞ lı›-’˛ı›fiÌ ‰Î÷ ¿fl÷Î
fi◊Ì. ±ı ⁄_fiı ‹Î√˝ CÎHÎÎ ‹U¿ı·Ì¤›Î˝ »ı; ±ı ÷˘ ±ı‹HÎı μ@÷ ±ÎÃ
f·˘¿‹Î_ ⁄÷Î‰Ì … ÿÌ‘_ »ı (±ıÀ·ı … ÷˘ ±ı ±Îà f·˘¿ ±Î ÷⁄yı
fi˘¬Î ‰Î_«Ì …‰ÎfiÌ Á·ÎË ±’Λ »ı.) lı›fi˘ ‹Î√˝ ¿ÃÏfi »ı ÷˘ ’˛›ı fi˘
‹Î√˝ ÁËı·˘ »ı ±ı‰_ fl¬ı ¿˘¥ ‹Îfiı. ’˛ı›fiÎ ‹Î√ı˝ CÎÌ ¿ı‚Î_ »ı; ·ÎÕ‰Î
¬Î‰ÎfiÎ »ı; ±ı‰_ fi◊Ì. ‰Î÷ lı› ÁΑ‰ÎfiÌ ¿ı ’˛ı›‹Î_ ’»ÕΉÎfiÌ fi◊Ì.
’ÒF›lÌfi_ ’˛ë˘kÎfl√Ì÷Î ’V÷¿ ‰Î_«‰Î …ı‰_ ÷˘ »ı …, ¬flı¬fl
’ÎflΛHÎ ¿fl‰Î …ı‰_ »ı. ±ı √˛_◊‹Î_ ’ÒF›ḻı ›ZΛÏ‘„WÃfl Á_‰Îÿ,
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 265 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

lÌ ±ÎzÂ_¿flΫΛ˝ ωflÏ«÷ - ’˛ë˘kÎfl‹ÎÏ·¿Î, lÌ ±Îfi_ÿÏ√Ïfl¿Ú÷

’˛ë˘kÎflÌ, lÌ ¿ÚWHÎÎfi_ÿ ÁflV‰÷Ì Ï‰flÏ«÷ ’˛ë˘kÎfl‹ÎÏ·¿Î ±fiı
÷·ÁÌ¿Ú÷ fl΋«Ïfl÷‹ÎfiÁ‹Î_fiÌ ’˛ë˘kÎflÌfi˘ √Ëfi ±P›ÎÁ ¿flÌ, ÷ıfiÎ
’fl Á_ÏZÎM÷ ω‰flHÎ ·A›Î ’»Ì, ’˘÷ı ’˘÷ÎfiÌ »ßÌ - lÌfl_ √
’˛ë˘kÎfl‹Î·Î fl«Ì Ë÷Ì. ±Î‹ÎfiÎ ›ZÎ ›Ï‘„WÃfl Á_‰Îÿ‹Î_ ±ı¿ ÷⁄yı
›ZÎı ›Ï‘„WÃflfiı ’˛ffi ’Ò»u˘ - ∑§— ¬ãÕÊ— - ›Ï‘„WÃfl, ‹‹ZÎ ‹ÎÀı ‹Î√˝
¿›˘ ? ‘‹˝flÎ… ›Ï‘„WÃflı μkÎfl ±ÎM›˘ - ◊„UÊ¡ŸÙ ÿŸ ªÃ— ‚ ¬ãÕÊ— ±◊ν÷˚
- ‹ËÎI‹Î±˘ …ı flV÷ı √›Î ˢ› ÷ı ±ı¿ … ‹Î√˝ (‹‹ZÎ±˘ ‹ÎÀı
Á·Î‹Ï÷‰Î‚˘) »ı. ’ÒF›ḻı ›Ï‘„WÃflı ±Î’ı·Î ±Î μkÎfl ’fl ¬Ò⁄ …
ÁflÁ ω‰flHÎ ¿›* »ı. ωV÷Îfl¤›◊Ì ±Î’HÎı ±ı ±ËŸ μ÷Îfl÷Î fi◊Ì.
Ï…iÎÎÁ ‰Î«¿ μ@÷ ’V÷¿ ‹ı‚‰Ì ‰Î_«Ì ·ı ±ı‰Ì ¤·Î‹HÎ »ı. ÷k‰÷—
’ÒF›lÌfiı ›Ï‘„WÃflfi˘ ‹Î√˝Ï‰Ê›¿ ±Î μkÎfl ⁄Ë ’Á_ÿ ’Õu˘ fiËŸ ˢ›,
÷ı◊Ì … ÷ı‹HÎı lÌfl_√ ’˛ë˘kÎfl‹Î·Î‹Î_ ’˛ë ¿›˘˝ - ∑§— ‚ã◊ʪ¸— ¬˝ÙÄ×
= ÁL‹Î√˝ ¿›˘ ¿Ëı‰Î›˘ »ı ? lÌ ±‰‘Ò÷∞fi˘ μkÎfl »ı - ‚ãÃÙ ÿ¢ ŸÙ
àÿ¡Áãà Áfl·◊˘Á¬ - ωʋ¿Î‚ ˢ› ÷˘ ’HÎ Á_÷˘ …ıfiı »˘Õ÷Î fi◊Ì ÷ı
ÁL‹Î√˝ »ı.31
±ıÀ·ı ±ËŸ ‰Î÷ lı›-’˛ı›fiÎ ‹Î√˝fiÌ fi◊Ì. lÌ ±‰‘Ò÷fiı …ı
±Ï¤’˛ı÷ »ı ÷ı - ÁL‹Î√˝. Ï«kÎ, ±ÎI‹fi lÌÿkÎfi΋-V‰w’ V‹flHÎfi˘
±Îl› ·¥Â ÷˘ ÷fiı ‹Î√˝‹Î_ F›Î_ I›Î_ Á‰˝hÎ Ïfi‹˝‚ Â© ±_÷—¿flHΉ΂Î
ÁΑ±˘fi_ T≤_ÿ-À˘‚_ ‹‚Âı. ±ı T≤_ÿ‹Î_ ⁄Ì∞ ¿˘¥ ‰Î÷ ÷fiı ÁÎ_¤‚‰Î …
fiËŸ ‹‚ı - ÷‹ı ¿˘HÎ »˘, @›Î_ flˢ »˘, ÿÌ¿flÎ_ Â_ ¿flı »ı, ’√Îfl ¿ıÀ·˘
‹‚ı »ı, ‹˘ÓCΉÎflÌ ¤J◊Îfi˘ ‰‘Îfl˘ @›Îflı ‹‚‰Îfi˘ »ı ? ±Î‰_ ÷fiı ¿˘¥
fiËŸ ’Ò».ı ±ËŸ ÷˘ ‹ÎhÎ lÌÿkÎ fi΋fi˘ CÎ˘Ê - ±‰‘Ò÷ Ï«_÷fi lÌ √flÿ ‰ı
ÿkÎ ±ı fi΋CÎ˘Ê ÷ÎflHÎËÎfl »ı. …ı‹ …ı‹ ±ı CÎ˘Ê ◊÷˘ Ω› ÷ı‹ ÷ı‹
31. …\±˘ fl_√ ’˛ë˘kÎfl‹Î·Î - ±ı¿ ω‰flHÎ, M≤. 26-31.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 266 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

’Î’ ’‚÷Î (…÷Î_ - fiWÀ ◊÷Î_) Ω›. …ı‹ …ı‹ ’Î’ fiWÀ ◊÷Î_ Ω› ÷ı‹
÷ı‹ ¤√‰I’˛ÁÎÿ = ¿Ú’Î ’˛ÁÎÿ w’ı ‹„@÷fiÎ Ω_⁄ = ‹„@÷lÌ ’˛ÎM÷
◊Λ. ±Îfi˘ ±◊˝ ±ı ¿ı ‹ÎHÎÁfiı Áÿ˚√fl ¤√‰Îfifi˘ ¿Ú’Î’˛ÁÎÿ I›Îflı …
‹‚ı F›Îflı ÷ıfiÎ_ ’Î÷¿˘-’Î’˘ fiWÀ ◊Λ. ¤√‰ÎfifiÌ ¿Ú’Î ‰Êν
±fiÎÏÿ¿Î‚◊Ì Á÷÷ «Î· … »ı, ’HÎ F›Î_ Á‘Ì ‹ÎHÎÁ ’Î’√˛V÷ »ı I›Î_
Á‘Ì ÷ıfiı ±ı ¿Ú’ΉÊνfi˘ ±fi¤‰ ◊÷˘ fi◊Ì. ¿Ú’ΉÊν‹Î_ fiËÎ¥ flËı‰Îfi˘
±fi¤‰ ◊÷˘ fi◊Ì. …ı‹ …ı‹ ’Î’ fiWà ÷◊Î_ Ω› ÷ı‹ ÷ı‹ ±ı ¿Ú’Îfi˘
±fi¤‰ ◊Λ. ’Î’ fiWÀ ¿fl‰Îfi_ ’˛‹¬ ÁΑfi ±Î ¿Ï·¿Î‚‹Î_ (f·˘¿
80) lÌ ÿkÎfi΋ CÎ˘Ê … »ı. ±Î lÌ ÿkÎfi΋ C΢Êfi˘ ±fi¤‰ ÁΑÎflHÎ
Á‹Î… (f·˘¿ 84)‹Î_ Â@› fi◊Ì. ±ı ÷˘ ÁΑ Á_÷˘fiÎ ‹Î√ı˝ - ÁL‹Î√ı˝
…fiÎflfiı … ±ı ·ËΉ˘ ‹‚ı. ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi ÷_ Ïfi‹˝‚ ±ı‰Î - ÁL‹Î√ı˝
‰‚ ±ı ⁄˘‘ »ı. – 83 ––
Á_√Ï÷ — ÁL‹Î√˝ ÏÁ‰Î›fi˘ ‹Î√˝ ¿ı‰˘ »ı ±ı ÿÂν‰Ì ‹Î√˝‹Ì‹Î_ÁÎfi_
Á‹Î’fi ¿flı »ı —-
◊ʪ¸ ◊ʪ¸ ÁflûÊŒÊ⁄UʟȌʂÊ
ŒÊ‚ ŒÊ‚ ∑§ÊÜøŸSòÊËÁflflʌʗ –
flÊŒ flÊŒ flœ¸Ã flÒ⁄UflÁqÔU-
fl¸qÔUı flqÔUı ŒsÃ SŸ„UÃãÃÈ— H 84 H
ÂOÿÎ◊˝ — ◊ʪ¸ ◊ʪ¸ = (’Ò‰˝‰÷˚), ÁflûÊŒÊ⁄UʟȌʂʗ-ÁflûÊŒÊ⁄UÊ
•ŸÈŒÊ‚Ê— = ƒT› =fiÎHÎÎ ±fiı jÎÌfiÎ ÿÎÁ˘, ŒÊ‚-ŒÊ‚ = ’˛I›ı¿
ÿÎÁ ±fiı ÿÎÁ ‰E«ı, ∑§ÊÜøŸSòÊË ÁflflÊŒÊ = ¿Î_«fi-¿ÎÏ‹fiÌ Ï‰Ê›¿ ω‰Îÿ˘.
flÊŒ flÊŒ = …ı‹ …ı‹ ω‰Îÿ ‰‘ı ÷ı‹, flœ¸Ã = (flÎœ˜ 1 ±Î hÎÌ. ’.±ı.‰.)
= ‰‘ı »ı. flÒ⁄UflÁqÔU = ‰ıflfiÌ {΂, fluÔUı fluÔUı (flÁuÔUfi_ Á.±ı.‰.) ±ı
{΂ı {΂‹Î_ ŒuÔUÃ - (Œ„U˜ 1.5 hÎÌ.’.±ı.‰.) ⁄‚ı »ı. SŸ„UÃãÃÈ = ’˛ı‹fi˘
÷_÷. H 84 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 267 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

‰‚Ì, F›Î_Ï÷ËÎ_ ƒT›jÎÌfiÎ … ÿÎÁ

·Õı ¿Î_«fijÎÌ Ï‰‰Îÿı … ¬ÎÁ,
‰‘ı ‰Îÿ‰Îÿı … ±ı ‰ıfl{΂
⁄‚ı {΂‹Î_ ’˛ı‹fi˘ ÷_÷ ¬ÎÁ. H 84 H
ω‰flHÎ — ±ı¿ ÁL‹Î√˝ »ı ±fiı ˉı ±ËŸ ±Î ⁄ÌΩı ‹Î√˝ ⁄÷Ήı
»ı. ±Î ⁄ÌΩ ‹Î√˝fi_ ¿˘¥ ωÏÂWÀ fi΋ fi◊Ì. ±ıfiı ’˛›ı fi˘ ‹Î√˝ ‹Îfi‰ÎfiÌ
…wfl fi◊Ì. ’˛ı›fi˘ ‹Î√˝ ÷˘ {ο‹{˘‚ ˢ›, ±ı ÷˘ ≥„Lƒ›˘fiÎ ‰ˆ¤‰fi˘
‹Î√˝ ˢ›. ’˛›ı fiÎ ‹Î√˝fiÌ ’˛Î„M÷ ‹ÎHÎÁfiı ±ı‹ ‹Œ÷‹Î_, flV÷ı «Î·÷Î ◊÷Ì
fi◊Ì. ±fiı¿ Á¿Î‹ μ’ÎÁfiα˘fiÎ_ Œ‚V‰w’ ≥„Lƒ›˘fiΠωʛ˘fiÎ
μ’¤˘√fiÌ ’˛Î„M÷ ◊Λ »ı. - ±ı …ı ‹Î√˝ »ı ±ı ’˛ı›fi˘ ‹Î√˝ »ı. ±ËŸ
’˛V÷÷ f·˘¿‹Î_ …ı ‰Î÷ ¿flÌ »ı ±ı ÷˘ ÷tfi Á΋ÎL› ‹ÎHÎÁfiı ’˛ÎM÷ ◊÷Î_
Á΋ÎL› ‹Î√˝ ñ Á΋ÎL›∞‰fi’◊ [ Common man's way of
life]fiÌ ‰Î÷ »ı.
±Î ‹Î√Û ’fl Á΋ÎL› ‹ÎHÎÁ˘ F›Î_fiı I›Î_ ƒT›-jÎÌfiÎ_ ÿÎÁ … ‹‚Âı.
±ËŸ jÎÌ ÂOÿ ±ˆLƒÌ› Á¬fi_ μ’·ZÎHÎ »ı. ±Î ⁄‘Ì jÎ̱˘fiı ·Î√Ò ’Õ÷_
fi◊Ì. Á_V¿Ú÷ f·˘¿‹Î_ ŒÊ⁄UÊ ÂOÿfi˘ ’˛›˘√ »ı. ŒÊ⁄UÊ ¬ÎÁ ’˛¿ÎflfiÌ jÎÌ »ı.
ŒÎ. œÊ. 10 √.μ.’. ’fl◊Ì ÏfiW’Lfi ◊÷˘ ±Î ÂOÿ ±ıÀ·ı ŒÊ⁄UÿÁà -
ÁflŒÊ⁄UÿÁà ’ãœÍŸÔ˜ - E‚È⁄U∑ȧ‹¢ ø. ¿<_‰ÎflÌ Ë˘› I›Î_ Á‘Ì Ï’›fl‹Î_ ±fiı
’flH›Î ’»Ì ÁÎÁfl΋Î_ ŒÎÀŒ>À ’ÕΉı ±ııfiı ŒÊ⁄UÊ ¿Ëı‰Î›. ÁflûÊ ŒÊ⁄UÊŸÈ ŒÊ‚Ê
- ’ˆÁÎ ±fiı ÿÎflÎfiÎ ÿÎÁ˘ - √·Î‹˘ ±ËŸ ÿÎÁ ÂOÿ √·Î‹ÌfiÎ ±◊˝‹Î_,
ÿÎV› ¤„@÷fiÎ ±◊˝‹Î_ fi◊Ì.
ω‰Îÿ ÿÎÁI‰‹Î_ ◊ Ì …L‹ı »ı . ±Î ÿÎÁ˘fiı ‹ÎÀı lÌfl_ √
’˛ë˘kÎfl‹Î·Î‹Î_ ∑§Ê◊ŒÊ‚ (f·˘¿ 13) ÂOÿfi˘ ’˛›˘√ ¿›˘˝ »ı. ±ı
¿Î‹ÿÎÁ˘fi_ ∞‰fi ¿Î_«fi ±fiı ¿ÎÏ‹fiÌfiΠω‰Îÿ‹Î_ ‰Ì÷ı »ı. ¤ı√Î ◊¥fiı
‰Î÷˘ ¿flı ÷˘ ÁÎ◊ı ¿Î‹ ¿fl÷Ì jÎ̱˘ - ¬ÎÁ ¿flÌfiı ÿÎflÎ ’˛¿ÎflfiÌ jÎ̱˘
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 268 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±fiı ÁıÓÁı@ÁfiÌ Á˘fiÎfiÎ ¤Î‰fiÌ, ÏÕ⁄ıL«flfiÌ, Âıfl˘fiÌ, ’√Îfl ‰‘ÎflÎfiÌ.

±ı‹Î_ ‹÷¤ıÿ ◊Λ. ±ı ‹÷¤ıÿ f·˘¿ 75fiΠω‰flH΋Î_ ⁄÷ÎT›Î »ı ±ıfiÎ
¿fl÷Î_ ±fiı¿ √HÎÎ μ√˛ ◊¥ Ω›.
flÊŒ ±Î‹ ÷˘ ¬Ò⁄ … ‹Ëk‰fiÌ ±fiı ÁflflÊŒ ±ıfiÎ ¿fl÷Î_› ‰‘Îflı
‹Ëk‰fiÌ ±fiı ÁÎflÌ ⁄Î⁄÷ »ı. ¤√‰Îfiı √Ì÷΋Î_ ¿èÎ_ »ı - flÊŒ—
ÁflflŒÃÊ◊ÁS◊ ω‰Îÿ ¿flfiÎflα˘‹Î_ ω‰ÎÿfiÎ Œ‚ V‰w’ı fiÌ’Ω÷˘ ‰Îÿ-
V◊Î’fiÎ [Thesis] Ë_ »\_. flÊŒ flÊŒ ¡ÊÿÃ Ãûfl ’Ùœ— ’ÒF›lÌfiÎ ±Î‰Î
f·˘¿˘ ’fl Ë_ ‹ÎflÌ Á‹… ’˛‹ÎHÎı ±Î‹ ¿Ë_, ÷‹ı …\ÿÌ flÌ÷ı ¿Ë˘, ¿˘¥¿
hÎÌ…\_ ’˘÷ÎfiÌ flÌ÷ı ¿Ëı ÷˘ ±ı‹ ««Î˝ ¿fl÷Î_ ¿fl÷Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞ Â_ ¿Ëı‰Î
‹Î√ı »ı ÷ıfi˘ ±Î’HÎfiı Á˙fiı ÷k‰⁄˘‘ ◊Λ, ’HÎ ¿Î_«fi ±fiı ¿ÎÏ‹fiÌ
ωÂıfiÌ ««Î˝‹Î_◊Ì ÷˘ {√Õ˘-·ÕÎ¥ ◊Λ. ÷ı‹Î_◊Ì ‰ıfl-±„Bfi ‰ıfl ‰‘ı.
±Î‰Î ‰ˆfl΄Bfi-‰ıflfiÌ {΂◊Ì Á‹√˛ ‹Îfi‰Ω÷fiı …ı fi ¬‹Ì ¿Λ
÷ı‰Ì ZÎÏ÷ ’ˢӫı ÷ı »ı - ⁄‚ı {΂‹Î_ ’˛ı‹fi˘ ÷_÷ ¤Î‚ - VfiıË÷_÷ -
’˛‹
ı ÷_÷ ⁄‚Ìfiı ¬Î¬ ◊¥ Ω›. ‹Îfi‰ Ω÷ - ‹fiW›˘ ¬Ò⁄ … ÁÒZ‹ ±ı‰Î
÷_÷◊ Ì ⁄_‘Λı·Î »ı - ±ı ÷_÷ ’˛‹
ı fi˘ »ı. ±ı ’˛‹
ı ÷_÷ ¿¥ flÌ÷ı ⁄‚Ì Ω› »ı
÷ıfiÌ ±ı¿ ÁÒZ‹ CÎÀ‹Î‚fi_ ±ËŸ ÿ½fi ¿flÎT›_ »ı. ’˛ı‹÷_÷fi˘ fiΠ±ıÀ·ı
‹ÎHÎÁfiÌ V‰Î◊˝ ’flΛHÎ÷Î. ¿Î_«fi-¿ÎÏ‹fiÌfiı ‹ı‚‰Ì ·ı‰ÎfiÌ, ‹ı‚‰‰Î ‹ÎÀı
…ıÀ·Î fiÌ«ı …¥ ¿Λ ÷ıÀ·Î …‰ÎfiÌ ÷ηΉı·Ì. I›Î_ ’»Ì f·˘¿ 83‹Î_
ÿÂν‰‰Î‹Î_ ±ÎT›_ »ı ±ı‰Î ¿Ú’Î-’˛ÁÎÿfiÌ ÷˘ Â@›÷Î flËı … fiËŸ ±ı
V‰Î¤Îω¿ »ı. ±ı ±Î f·˘¿fi_ ÷ÎI’›˝ »ı. –– 84 ––
Á_√Ï÷ — ±Î‹, »÷Î_› ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› Á‹º„WÀ »ı. ±ı‹fiÌ
º„WÀ‹Î_ ’ZÎ’Î÷ fi◊Ì —
ÿÙ ÿÙ ÿlà¬˝ÊÕ¸ÿÃÊãœ÷ÄÃ-
SÃSÿÊSÃ Ãà‚¢‡ÊÿÙ ŸÒfl øÊòÊ –
÷ÄÃÊ ÷ÁÄâ ∑§ÊÁ◊Ÿ— ∑§Ê◊◊fl
‹éäflÊ ‚ıÅÿ¢ ŒÈ—π◊flÊŸÈÿÁãà H 85 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 269 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÂOÿÎ◊˝ — ÿ— ÿ— = …ıË …ıË (·˘¿˘), ÿØ ÿØ = …ı …ı (¿Î_¥),
¬˝ÊÕ¸ÿÃ ˜ - (¬˝ÊÕ¸- 10. ±Î. ÁfläÿÕ¸) = ’˛Î◊ı-˝ ‹Î√ı, •ãœ÷Ä× = ±Î_‘‚˘
◊›ı·˘ ¤@÷, ÃSÿÊ— (¬ÊÕ¸ŸÊÿÊ—) = ÷ı ’˛Î◊˝fiα˘fi_ (Œ‚) Ã = ±ı ÃØ
= ÷ı ÷ı, ‚¢‡Êÿ = Â_¿Î-Á_›, ŸÒfl = Ÿ ∞fl = fi◊Ì …, øÊòÊ =
ø-•òÊ = ±ËŸ, ÷ÄÃÊ— = ¤@÷˘, ÷ÁÄâ = ¤„@÷fiı, ∑§ÊÁ◊Ÿ— =¿Î‹Ì±˘
∑§Ê◊◊fl - ∑§Ê◊◊˜ ∞fl = ¿Î‹ …, ‹éœflÊ - (1.±Î.Á_.¤Ò.¿Ú.) = ·Î¤Ì,
·ËÌ, ‚ıÅÿ¢ = Á¬, ŒÈ—π¢ = ÿ—¬, ∞fl = …, •ŸÈÿÁãà - (•ŸÈ + ÿÊ
2.5.5 hÎÌ.’.⁄.‰.) = ÷ı ÷flŒ …fiÎflÎ - √΋Ì.
(fi˘Ó‘ ÿÊ œÊÃÈ hÎÌ.’.⁄.‰.fi_ w’ ÿÊÁãà ◊Λ. ±ËŸ ¿flı·Îı ÿÁãà -
’˛›˘√ »Î_ÿÁ-‰ˆÏÿ¿ ’˛›˘√ »ı)
◊¥ ±Î_‘‚˘ …ıË …ı …ı … ‹Î√ı
‹‚ı ÷ıËfiı ÷ıË Â_¿Î fi ±Î√ı
·¤ı ¤„@÷ ¤@÷˘ ±fiı ¿Î‹ ¿Î‹Ì
·ËÌ Á˙A› ±iÎÎfi◊Ì ÿ—¬√Î‹Ì H 85 H
ω‰flHÎ — μ@÷ ⁄ı ‹Î√˘˝ - ÁL‹Î√˝ ±fiı Á΋ÎL› …fi’◊ (·˘¿
‹Î√˝) ¤@÷˘fiı Á‹Ω‰‰Î ‹ÎÀı ⁄÷Ήı·Î ‹Î√˝ »ı. ·˘¿˘ ±Î ⁄ı ‹Î√ı˝ …÷Î_
ÿı¬Î› »ı. Áÿ˚√fl  ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ Á‹º„WÀ‹Î_ ±Î ⁄_fiı ‹Î√˝ ’fl …÷Î_
·˘¿˘ ’˛I›ı Á‹Îfi ’˛ı‹¤Î‰ »ı - Á‹¤Î‰ »ı. ±ı ¤@÷¿Î‹¿S’ƒ‹˚ =
¤@÷fiÌ ¿Î‹fiÎ = ≥E»Î ’ÒflÌ ¿fl‰ÎfiÌ ⁄Î⁄÷‹Î_ ±ı ¿S’ƒ‹ = ¿S’T≤ZÎ »ı.
‹Î√˝ ¤ıÿfiı ¿ÎflHÎı ¤@÷˘fiÌ ¿Î‹fiÎ = ≥E»Î‹Î_ ÷ŒÎ‰÷ ’Õı »ı.
±ıÀ·ı …ı ⁄ÌΩ Á΋ÎL› ‹Î√ı˝ …fiÎflÎ-¿Î_«fi-¿ÎÏ‹fiÌfiÎ ÿÎÁ, ÷ıfiı ‹ÎÀı
‰Îÿ-ω‰Îÿ-{√ÕÎ ¿flfiÎflÎ, ’˘÷ı ¿Â¿_ √‹Î‰Ì ⁄ıÁÂı ±ı‰Î Õfl‰Î‚Î, ¿Â¿_
≥„E»÷ ‹ı‚‰‰Î ‹ÎÀı ¤√‰ÎfifiÌ ’ÎÁı Ω›, ±Î_‘‚Î ◊¥fiı ‹Î√ı -
≥„Lƒ›˘fi_ Á¬, ’ˆÁÎ, ’hÎ Á¬, √ÎÕÌ-C΢ÕÎ, ÷˘ ±ı‰Ì ‹Î√HÎÌ ‹ÎÀı ’˛Î◊˝fiÎ
¿flfiÎfl ¤@÷ ’˛I›ı Áÿ˚√fl ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiı fiŒfl÷ fi◊Ì.
lÌ ‰ÎÁÿı‰fi΋ Á‘΋Î_ ¿èÎ_ »ı -
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 270 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
÷ÊflM§¬¢ »§‹¢ ŒûÊ flÊ‚ÈŒfl Ÿ◊Ù˘SÃÈ Ã (f·˘. 76)
¤@÷fiÎ ¤Î‰fiı ±fiw’ Áÿ˚√fl ¤√‰Îfi Œ‚ ±Î’ı »ı.
¤√‰ÎfifiÌ ’ÎÁı «Îfl ’˛¿ÎflfiÎ ¤@÷˘ ±Î‰ı ñ ±◊ν◊a, ±Î÷˝,
‹‹ZÎ, ‹@÷. «Îflı›fiÎ ±Î› …\ÿÎ »ı. ±◊ν◊a ¿Î‹-¤˘√ ‹Î√ı ÷˘ ÷ııfiı
÷ı ‹‚ı, ‹‹Z Î-¤@÷ ‰‘ ¤„@÷ ‹Î√ı ÷˘ ÷ıfiı ¤„@÷ ‹‚ı. ’˘÷ÎfiÌ ¤Î‰fiÎ
’˛‹ÎHÎı ‹ı‚‰Ìfiı ¤@÷ Á¬ ¿ı ÿ—¬fiÎ flV÷ı Ω› »ı.
…ı‹HÎı √fl ¶Îfl ’fl …¥fiı ¤„@÷ ‹Î√Ì—
Ë_ ÷˘ ‹Î√HÎ √fl CÎfl ÿÎÁÌ flı...
±ı ¿ Áı ‰ Î ÷HÎÌ μ’‰ÎÁÌ flı
TËηΠ‰flÌ »o ÷‹ÎflÎ fi΋fiı flı
Â _ ¿fl _ ±Î ÿ΋fiı «Î‹fiı flı . ..
(±.±Î. 124-25)
±ıfiı ¤„@÷ ÏÁ‰Î› ¿ÂÎfiÌ …wfl fi◊Ì. ÷ıfiı ÷ı ‹‚÷Î_ ±’Îfl
±Îfi_ÿ Á¬fi˘ ±ı‰˘ ±fi¤‰ ◊Λ ¿ı - fl_√ ‹˙fi √˛ËÌ ‹˘… ‹ÎHÎı flı...
±ı ±Îfi_ÿ ω¤˘fl ◊¥ ±Ë˘¤Î‰◊Ì ‹˙fi ◊¥ Ω› fiı ⁄˘·ı ÷˘
lÌ ÿkÎfi΋fi˘ …›CÎ˘Ê ¿flı.
F›Îflı ¿Î‹Ì …fi ’˘÷ÎfiÌ ¿Î‹fiÎ ’ÒÏ÷˝ ‹ÎÀı ¤√‰Îfifiı ωfi‰ı, flÕı,
¿¿‚ı fiı ±ıfiÌ ¿Î‹fiÎ ’ÒÏ÷˝ ÷˘ ◊Λ, ’HÎ ÷ıfiÎ◊Ì ±Ï‰fiÎÂÌ Á¬fiÌ ’˛Î„M÷
÷˘ ◊Λ … fiËŸ ñ
ŒÀ flı ¤ÒÕ_ Î ±Î Â_ ¿›˝_ ? ±˘‚A›Î fiÎ ±Ï‰fiÎÂÌ∞,
fiÎÂÌ-fiı ‰‚√Ì ÿ—¬Ì ◊›˘ ÿ˘Õı ‹◊flÎ fiı ¿ÎÂÌ∞.
(±.ÁÎ. 67)
±Ï‰fiÎÂÌfi_ ¤…fi ¿flÌfiı fiÎÂÌ-ωfiÎÂÂÌ·fiÌ ¿Î‹fiÎ ¿flÌfiı ÿ—¬Ì
◊›Î. ÷ı ÿ—¬Îfi√Î‹Ì ◊›Î. ±Î‹, ÷k‰ ¤@÷fiÎ ËÎ◊‹Î_ »ı. …ı ÁΑT≤_ÿfiÎ
‹Î√ı˝ …¥ ±Ï‰fiÎÂÌfiı ±¬_Õ ¤„@÷ ‹Î√ı »ı ÷ıfiı ÷ı ‹‚ı »ı ±fiı ÷ı …L‹-
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 271 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Q≤I›fiÎ_ «yfl‹Î_◊Ì »^ÀÌ Ω› »ı. F›Îflı Á΋ÎL› flV÷ı …fiÎfl fiΉ_÷fiÌ
¿Î‹fiÎ ¿flÌ, ¿Î‹fi΋Î_◊Ì ¿Î‹fiÎ, ‰‘ ¿Î‹fiÎ ÷flŒ ‘¿ı·Î÷Î_ ÿ—¬fiÎ_ flV÷ı
Ω› »ı. ±ı ¤Î‰ »ı. –– 85 ––
Á_√Ï÷ — ‹ÎÀı ⁄_‘ ! ÷_ ÿkÎ ÏÁ‰Î›fiÎ ⁄ÌΩ ‹Î√ı˝ (f·˘¿ 84fiÎ)
fiÎ …¥Â ¿ÎflHÎ ¿ı....
◊Ê ªÊ ’ãœÙ ŒûÊ◊∑¢§ Áfl„UÊÿ
sÔÔUãÿòÊÊà◊Ÿ˜ ‚ıÅÿ‹‡ÊÙ˘Á¬ ŸÙ Ã –
àÿÄàflÊ dÙÃÙ äÿÊÿÃ Á∑¢§ ◊ΪÊê’È
fflÊ‚ fflÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ –– 86 ––
ÂOÿÎ◊˝ — ◊Ê = fi, ªÊ (ªÊ 1.±Î.) = Ω, ’ãœÙ = Ëı ¤Î¥, ŒûÊ◊˜-
∞∑§◊˜ = ±ı¿ lÌ ÿkÎfiı, Áfl„UÊÿ = (Áfl.„UÊ. 3.5.5. Á_.¤Ò.¿Ú.) = I›∞fiı,
sÔãÿòÊÊà◊Ÿ˜ - Á„U-•ãÿòÊ-•Êà◊Ÿ˜ = Ëı ±ÎI‹fi˚ ±L›hÎ @›Î_›, ‚ıÅÿ‹‡Ê—
= ·ı ‹ÎhÎ Á¬, •Á¬ = ’HÎ, Ÿ. Ã = ÷ÎflÎ ‹ÎÀı fi◊Ì, àÿÄàflÊ =
(àÿ¡˜. Á_.¤Ò.¿Ú.) »˘ÕÌfiı, dÙà = ’˛‰ÎË - {flb_, äÿÊÿÃ = (äÿÊ.
±Î.hÎÌ.’.±ı.‰.) = Ωı¥fiı, Á∑§◊˜ = ¿Î_, ◊ΪÊê’È = ◊Ϊ - •ê’È
(fi.϶.±ı.‰.) = {Î_{‰Îfi_ …‚. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎfi_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋
V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 86 ––
I›∞ ÿkÎ ⁄Ì…ı fi Ω ¤Î¥ ÷_ flı
fiËŸ Á˙A›fi˘ ±_ ⁄Ì…ı ¿ËŸ flı
I›∞ fiÌfl ¿Î_ ÿ˘Õ÷˘ ÿı¬Ì flı÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ. –– 86 ––
ω‰flHÎ — ⁄_‘-¤Î¥ ! ÿkÎfiı I›∞fiı ÷_ ⁄Ì…ı fi Ω ! ⁄Ì…ı ±ıÀ·ı
@›Î_ ? ⁄Ì…ı ±ıÀ·ı f·˘¿ 84‹Î_ ÿÂν‰ı·Î V◊‚ı, F›Î_ ωkÎÿÎflÎfiÎ ÿÎÁ˘
¤ı√Î ◊¥, {√Õ÷Πˢ›, F›Î_ ’ÎflV’Ïfl¿ ‰ıflfiÎ ±„Bfi◊Ì ’˛ı‹fi˘ ÷_÷
⁄‚Ìfiı ¬Î¬ ◊¥ √›˘ ˢ› I›Î_ fi Ω, ¿ÎflHÎ ¿ı Á˙A›fi˘ ·‰·ı ⁄Ì…ı
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 272 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
@›Î_ › fi◊Ì. ±Î Á˙A› ±ıÀ·ı Â_ ? f·˘¿ 85‹Î_ ÿÂνT›Î ’˛‹ÎHÎı ¤@÷
÷˘ ±_‘ ◊¥ …ı …ı ¿Î_¥ ‹Î√ı ÷ı ⁄‘_ … ÿ›Î‚ ÿÎ÷Îfl ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›
±Î’ı »ı. ±ı‹HÎı ±Î’ı·_ ‹ı‚T›Î ’»Ì ‹ÎHÎÁfiı ’˘÷ı Á˙A›√Î‹Ì »ı ¿ı
ÿ—¬√Î‹Ì »ı ÷ıfi˘ A›Î· ±Î‰ı »ı. ¤@÷˘ ¤„@÷ ‹Î√ı »ı, ±ı‹fiı ¤√‰Îfi
lÌ ÿkÎÎhÎı› ¤„@÷ ±Î’ı »ı ±fiı ±ıfiÎ◊Ì ÷ı Á¬Ì ◊Λ »ı. F›Îflı ¿Î‹Ì
…fi˘ ¿Î‹fiÎfiÎ ’ÒÏ÷˝ ‹Î√ı »ı; ±ı‹fiı ±ı ‹‚ı »ı; ’HÎ ÷ıfiÎ◊Ì Á˙A›fi˘
±fi¤‰ ◊÷˘ fi◊Ì, ±fi¤‰ ÿ—¬fi˘ … ◊Λ »ı. ⁄Ì…ı ±ıÀ·ı ¿ı
¿Î‹fiα˘fiÎ …√÷‹Î_ Á˙A› fiËŸ ‹‚ı.
ÁflÁ ‹Ωfi˘ ô΢÷ = ’ÎHÎÌfi˘ {fl˘ »˘Õ̱ı ÷_ Q≤_√Î⁄ = {Î_{‰ÎfiÎ_
fiÌflfiÌ ’λ‚ ÂÎ ‹ÎÀı ÿ˘Õı »ı ? ±Î ÿı¬Ì÷_ ∫σ›˘fiÌ I≤„M÷fi_ Á¬
{Î_{‰ÎfiÎ_ fiÌfl …ı‰_ »ı -
±ÎÏÿ ±_÷‹Î_ ±¿Û Ï⁄flÎ…ı, ‹K›ı Q≤√…‚ ÷Ò÷
ÿı¬Ì Q≤√·Î_ ÿ˘Õı ±_‘Î iÎÎfiÌ ’fl¬ı ¤Ò÷.
(±. ±Î. 127)
Q≤√…‚fi˘ ¤ÎÁ flı÷Ì-ÁÒ›˝Ï¿flHÎfiÎ Á_›˘√ı ◊Λ »ı. ⁄ı › ⁄Î…\
±ÎÏÿ-±_÷‹Î_ ÁÒfl…fiÎ_ Ï¿flHÎfiÎ ±Î‰÷˝fi-’flΉ÷˝fi◊Ì …ı flÌ÷ı flı÷Ì‹Î_
…‚fiÌ ¤˛ÎÏ_ ÷ ◊Λ ÷ı‹ ≥„Lƒ›˘ ±fiı ÷ıfiΠωʛ˘fiÎ Á_›˘√ı Á¬w’Ì …‚fi˘
±Î¤ÎÁ ◊Λ »ı. ±ı ±Î¤ÎÁ Ωı¥fiı ±_‘ Q≤√·Î_ ÿ˘Õı »ı. ÷ı flÌ÷ı ±ËŸ
±_‘ ¤@÷˘ ÿL›‰Ì Á¬fiÎ ±Î¤ÎÁ◊Ì »ı÷flÎ¥ ÷ı ’˛ÎM÷ ¿fl‰Î ¤√‰Îfifiı
’˛Î◊˝fiÎ ¿flı »ı. iÎÎfiÌ ±ı »ı …ı ¤Ò÷fiı ’fl¬Ì = Ï’»ÎHÎÌ ¤√‰Îfifiı ’˛Î◊˝fiÎ
¿flı »ı - ‹Îflı ¿Â_ Ωı¥÷_ fi◊Ì - ±Î’˘ ÷˘ ÷‹ÎflÌ ¤„@÷ ±Î’˘. ÷ı fi›Î˝
‰ÎV÷ω¿ Á¬fiÎ ô΢÷fiı ±˘‚¬‰Î ‹ÎÀı ¤„@÷ ¿flı »ı -
Á΋ı ’ÎHÎÌ ‘α˘ flı ±ËŸ ÷˘ ±ZΛ {flÎ,
ˢ› ¿˘¥ M›ÎÁÎ flı ±Î‰˘ ±‹ÌflÁ ’̉Î.
(±.±Î. 149.58)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 273 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
⁄‘_ ÷_ ±ZΛ {flÎfiı ‹Ò¿Ì ⁄Ì…ı fi Ω. ±ËŸ ±‹ÌflÁfiÎ {flÎ »ı.
‹ÎÀı ÷_ rÎÁı rÎÁı ÿkÎfi΋ V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl. –– 86 ––
Á_√Ï÷ — ±ı … ‰Î÷, ºWÀÎ_÷ ¶ÎflÎ V’WÀ ¿flı »ı —
Á„UàflÊ àflë¿U¢ ◊ÊŸ‚¢ ∑¢§ ÿÕÊ˘‚ı
ªë¿Uà∑§Ê∑§— ¬Àfl‹¢ ¬Ê¬⁄UÊÁ‡Ê— –
◊ÍπÙ¸˘åÿfl¢ SflÊà◊‚ıÅÿ¢ Áfl„UÊÿ
œÊfl Œ ˜ Œ ËŸÙ ÁflûÊŒÊ⁄U Ê ÁŒªÃ ¸ –– 87 ––
ÂOÿÎ◊˝ — Á„UàflÊ = (Á„U. 5.5.5. Á_.¤Ò.¿Ú.) = I›∞, ¤Ò·Ìfiı, àflë¿¢U
= ÃÈ - •ë¿¢U - ¬Ò⁄ … V‰E», ◊ÊŸ‚¢ = ‹ÎfiÁfl˘‰flfi,_ ∑¢§ = …‚, ÿÕÊ˘‚ı
= ÿÕÊ •‚ı = …ı‹ ±Î, ªë¿UØ- (ª◊˜. 1.5. ωK›◊˝) Ω›, ∑§Ê∑§— =
¿Î√Õ˘, ¬Àfl‹¢ = ¬Î⁄˘Ï«›_, ¬Ê¬⁄UÊÁ‡Ê— = ’Î’«ÎflÌ, ◊ÍπÙ¸˘åÿfl¢ = ◊Íπ¸—
•Á¬ ∞fl¢ = ‹Ò¬˝ ’HÎ ±ı … flÌ÷ı, SflÊà◊‚ıÅÿ¢ = V‰ÎI‹Á˙A›, Áfl„UÊÿ =
(Áfl.„UÊ. = Á_.¤Ò.¿Ú.) = I›∞fiı, œÊflØ = (œÊfl˜ 1.5 ÁfläÿÕ¸)ÿ˘Õı ’Õı,
ŒËŸ— = ÿÌfi, ‹Òœ, ÁflûÊŒÊ⁄UÊÁŒ = ÁflûÊ-ŒÊ⁄UÊ - •ÊÁŒ = ‘fi, jÎÌ (±ÎÏÿ
ÂOÿ ¶ÎflÎ - ’hÎ, ’˛Ï÷WÃÎfi˘ Á‹Î‰ı ◊Λ), jÎÌ‘fi ‰√ıflı, ªÃ¸ - (ªÃ¸
Á.±_.‰.) = ¬ÎÕ‹Î_ –– 87 ––
I›∞ ¿Î√Õ˘ V‰E» Ωı ‹Îfi‰ÎÏfl
…¥ ¬ÎÕ‹Î_ ¤Ò ’̱ı ’Î’«ÎflÌ
I›∞ V‰ÎI‹Á˙A› ÷◊Î ‹Òœ Ωı ±Î
’Õı ¬ÎÕ‹Î_ jÎÌ‘fiÎÏÿ ÷HÎÎ ËÎ. –– 87 ––
ω‰flHÎ — f·˘¿ 86‹Î_ ÏfiÏÿ˝WÀ ⁄_‘-¤Î¥fiı ⁄Ì…ı fi …‰Îfi_ ¿ËÌ
ˉı ºWÀÎ_÷ ¶ÎflÎ ±ıfiÌ V’WÀ÷Î ¿flı »ı. ¿Î√Õ˘ V‰¤Î‰ı ’Î’Ì »ı. ±ıfiı
¤Ò·ı «Ò¿ı ‹ÎfiÁfl˘‰fl Á‘Ì …‰Îfi_ ◊Λ ÷˘ ’HÎ ‹ÎfiÁfl˘‰flfi_ ’ωhÎ
ÂÌ÷‚ …‚ ’̑ΠωfiÎ … ’λ˘ Œflı ±fiı ¬Î⁄˘Ï«›Îfi_ √_ÿ …‚ ’̱ı.
±ı … flÌ÷ı ‹Ò¬˝-‹Òœ ‹fiW› ’HÎ V‰ÎI‹Á˙A› ‹‚÷Î_ ‹‚Ì √›_ ˢ› ÷˘
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 274 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

‚ŒÔ˜ªÈL§¬ÊŒÈ∑§Ê –
Á‡ÊcÿÊ˘Á‡ÊflÊÁ‹-∑§Á‹∑§À◊·ŸÊÁ‡Ê∑§Êèÿ— –
ÁfllÊ-¬˝‚ÊŒ-Áfl÷fl-¬˝ÁìÊÁŒ∑§Êèÿ—

ŒÈ—πÊÁéœ◊ªA¡ªÃ— ¬Á⁄U¬ÊÁ‹∑§Êèÿ-

SÃèÿÙ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ‚Ãâ ªÈL§¬ÊŒÈ∑§Êèÿ— H

üÊË. ¡. ¬˝¡Ê¬ÁÃ∑§Ê ‚ı¡ãÿ‚

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 275 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
’HÎ ÷ıfiı …÷_ ¿flı, f·˘¿-47‹Î_ «Ëı ¤˘√ ÷˘ ¤˘√‰ı V‰ÎI‹ ¤˘√ ±ı‹
¿ËÌ, ÷fiı Ωı ¤˘√ ¤˘√‰‰ÎfiÌ ¿Î‹fiΠˢ› ÷˘ ÷_ V‰ÎI‹¤˘√ -
±ÎI‹Á˙A› ¤˘√‰ ±ı‹ ¿èÎ_ »ı. ‹Ò¬˝-‹Òœ ‹fiW› ÷ıfiı ‹‚ı·Î ±Î ÿˆ‰Ì
V‰ÎI‹Á˙A›fiı »˘ÕÌ ’ı·Î ¿Î√ÕÎfiÌ …ı‹ jÎÌ‘fiÎÏÿfiÌ √÷ν= ¬Î¥=¬ÎÕ΋Î_
’Õı »ı. ˉı ω«Îfl‰Îfi_ ±ı »ı ¿ı ±Î jÎÌ‘fiÎÏÿfiı √÷ν = ¬ÎÕ˘ ¿ı‹ ¿è΢
ËÂı ? √÷ν ¿Ëı‰Îfi_ ¿ÎflHÎ ±ı »ı ¿ı, ±ıfiÌ-jÎÌ‘fiÎÏÿ ’˛Î„M÷◊Ì ‹ÎHÎÁfiı
Á_÷˘Ê ÷˘ ◊÷˘ … fi◊Ì. ∂·ÀÎfi˘ ±Á_÷˘Ê - ‰‘ ’˛Î„M÷ ‹ÎÀıfiÌ ·Î·ÁÎ
‰‘÷Ì Ω› »ı. ‹ÎHÎÁfiÌ Q≤√I≤WHÎÎ ‰K›Î … ¿flı »ı. ±ı ‹ÎHÎÁ ’»Ì ÷tfi
fl_¿-flÎ_¿˘ ⁄fiÌ Ω› »ı. fl_√ ’˛ë˘kÎfl‹Î·Î‹Î_ ’˛ë ¿›˘˝ »ı. ∑§— ⁄Uæ˜U∑§—
= ±Î …√÷‹Î_ fl_¿-flÎ_¿˘-⁄Ì«Îfl˘ ⁄Î’Õ˘ ¿˘HÎ »ı ? Á΋ÎL› flÌ÷ı
‘fiËÌfi, ¤Ì¬ÎflÌ, flÎ_¿ √HÎΛ. ‰V÷÷— ±ı fl_¿ fi◊Ì, ±ı ÷˘ ±¤Î‰√˛V÷
»ı. ‹ÎHÎÁ‹Î_ flÎ_¿Î’b_ ·Î‰fiÎfl_ Â_ »ı ? ’ÒF›ḻı μkÎfl ±ÎM›˘ »ı -
ÃÎcáÊÊ‹È- …ı I≤WHÎÎ◊Ì ÏfiI›-I≤ÏÊ÷-÷flV›˘ »ı ÷ı. jÎÌ‘fiÎÏÿfiÌ ’˛Î„M÷
‹ÎHÎÁfiı √÷ν ±ıÀ·ı ±Ï÷› I≤WHÎÎfiÌ √÷ν‹Î_ ‘¿ı·ı »ı. ‹ÎÀı ±ËŸ ÷ıfiı
¬ÎÕ˘ √÷ν V‰w’ı ±˘‚¬Î‰‰Î‹Î_ ±Î‰ı »ı. –– 87 ––
Á_√Ï÷ — ⁄Ì…ı @›Î_› fi …÷Î_, ÷_ fi‹˛ ◊¥ ÁI’Îÿ-lÌÿkÎ’ÿı …¥fiı
lÌ ÿkÎfi΋ √˛ËHÎ ¿fl = fi΋ÿÌZÎÎ ’˛ÎM÷ ¿fl ñ
ÁfllÊŒ¬Z ÁflûʪflZ Áfl„UÊÿ
¬˝uÔUÙ÷ÍàflÊ ‚ଌÊé¡¢ ¬˝ÿÊÁ„U –
¬Ê¬ãÿÈQ˜§flÊ˘˘‡ÊË ¬˝‚ÊŒ¢ sÔUflÊåÿ
ÃåÃSflÊãâ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 88 H
ÂOÿÎ◊˝ — ÁfllÊŒ¬Z = ωzÎfi˘ ÿ’˝ - √‰˝, ÁflûʪflZ = ωkÎfi˘
√‰˝-‹ÿ, Áfl„UÊÿ I›∞/»˘ÕÌfiı (±Î w’ ’Ò‰ı˝ ±fiı¿‰Îfl ±Î‰Ì √›_ »ı),
¬˝±fl— = ¬˝„ÍUÿÃ - fi‹˛, ÷ÍàflÊ - (÷Í. 1.5 ±_.¤Ò.¿Ú.) = «¥fiı, ‚ଌÊé¡
- ‚Ø-¬Œ-•é¡ - ÁI›V‰w’ lÌ ÿkÎÎfiÎ ¬ŒÊé¡ = «flHο‹‚‹Î_,

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 276 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¬˝ÿÊÁ„U = (¬˝ + ÿÊ + ±ÎiÎÎ◊˝ ϶.’.±ı.‰.) = ωϑ’Ò‰˝¿ Ω.
¬Ê¬ÊãÿÈÄàflÊ˘˘‡Êˬ˝‚ÊŒ¢-¬Ê¬ÊŸ˜ = ’Î’˘, ©UÄàflÊ - (flø˜fi_ Á_.¤Ò.¿-.)=
μE«ÎflÌfiı, •Ê‡ÊË— = ±ÎÂÌ‰Î˝ÿ (w’), ¬˝‚ÊŒ¢ = ’˛ÁÎÿ (¿Ú’Î), sÔflÊåÿ
- Á„U-•flÊåÿ (•fl•Ê¬-5.5 Á_.¤Ò.¿Ú.) ÏfiÏç÷’HÎı ’˛ÎM÷ ¿flÌfiı,
ÃåÃSflÊãâ = ±_÷—¿flHÎÎ_ ÷M÷ - T›Î¿<‚ ◊¥. ŒûÊŸÊ◊ - ÿkÎfi΋, S◊⁄UÊà◊Ÿ˜
- Ëı ±ÎI‹fi, V‹flHÎ ¿fl –– 88 ––
I›∞ ωkÎωzÎÏÿfi˘ √‰˝ÂÌCβ
…¥ ÁI’ÿı ‹Î◊_ {ҿΉ fi‹˛.
¿◊Ì ’Î’ ±ÎÂÌ ¿flÌ ’˛ÎM÷ ±ı‹
◊¥ ÷M÷ Ï«kÎı √˛Ëı ÿkÎ fi΋. –– 88 ––
ω‰flHÎ — ±ËŸ ‰‚Ì ’λ\_ “…‰Îfi_” ¿Ëı »ı. Á_V¿Ú÷ f·˘¿‹Î_
“Ω”fiı ‹ÎÀıfi_ Ïø›Î’ÿ - ’˛›ÎÏË = ωϑ’Ò‰˝¿ ‹fi-‰ÎHÎÌ ±fiı ÂflÌflfiı
·¥fiı Ω. ±ı ±◊˝ »ı. ±Î ’Ò‰ı˝ ’˛›ÎÏË - Ïø›Î’ÿfi˘ ⁄ı ‰Îfl ’˛›˘√
◊¥ «Ò@›˘ »ı.
1. ‚flʸŸ˜ àÿÄàflÊ Ã¢ ‡Ê⁄Uáÿ¢ ¬˝ÿÊÁ„U.
I›∞ ±L› ÷I’Îÿ Ω {η fiı¿ - f·˘¿ 52
2. œË⁄¢U œÎàflÊòÊÿŒË¬¢ ¬˝ÿÊÁ„U
… …ı ‘ˆ›˝◊Ì ÿkÎ ÿ̉ı … ÷Î÷. - f·˘¿ 53
±ı …ı …‰Îfi_ ¿èÎ_ »ı ÷ı ·Z›…^◊-2fiÎ ÁP›fiı ¿èÎ_ »\._ I›Î_ ’˛›ÎÏË-
Ωfi˘ ±◊˝ I‰Ïfl÷ √Ï÷◊Ì - ‰Îfl fi ·√ÎÕ÷Î_ {Õ’◊Ì Ω - ’Ë˘Ó«Ì Ω
±ı ±◊˝ »ı.
’˛¤’Îÿ Á‘Ì ’ˢӫ‰Î‹Î_ ‹ÎHÎÁfiı fl˘¿fiÎfl, ±À¿Î‰fiÎfl ‹˘À΋Î_
‹˘À<_ ÷k‰ ÷ıfi˘ ÿ’˝ ±fiı √‰˝ »ı. Á΋ÎL› flÌ÷ı ‹ÎHÎÁ˘ ⁄ı ËÎ◊ ΩıՉ΋Î_
’HÎ fiÎfi’ ±fi¤‰÷Πˢ›, ÷ı‹Î_› √…flÎ÷ ÷˘ ¬ÎÁ. ¤ÎÊÎfiÌ ÏÂWÀ÷Î-
ÏÂWÀΫÎfl ±fiı T›‰ËÎflfiÎ ÏÂWÀΫÎfl‹Î_ ±Î √…flÎ÷ ±Á_V¿ÎflÌ ¿ËÌ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 277 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¿Λ ±ıÀ·Ì Ëÿı ’»Î÷ »ı. ±ËŸ ⁄‘Î ⁄‘Îfiı ““÷‹ı-÷‹ı”” ¿Ëı. ““±Î’””
ÂOÿ ÷˘ ‹˘Ó‹Î_◊Ì fiÌ¿‚ı … fiËŸ. ±ı‹ ¿fl‰Î‹Î_, ¿˘¥¿fiı ‹Îfi ±Î’‰Î‹Î_,
{Ò¿Ìfiı ’˛HÎ΋ ¿fl‰Î‹Î_ ‹ÎHÎÁfiı ÷ıfi˘ ÿ’˝-√‰˝ ‰E«ı ±ÎÕ˘ ±Î‰ı »ı.
±Î Ï‹J›Î-¬˘ÀÎ √‰˝-ÿ’˝fiÌ fiÎ⁄ÒÿÌ ±ı ¤„@÷fi_ ’Ëı·_ Á˘’Îfi »ı.
‹˘À΋Î_ ‹˘À˘ ÿ’˝-ωzÎÿ’˝ »ı. ‹ÎHÎÁ ¤HÎı ±ıÀ·ı fi΄V÷¿ ◊¥ Ω›;
¤√‰Îfifi_ fi΋ ·ı‰Î‹Î_, ‹_Ïÿfl …‰Î‹Î_, ÁΑ Á_÷fiÎ_ «flHÎı ’Չ΋Î_ ±ıfiı
’˘÷Îfi˘ √‰˝ ËHÎÎ÷˘ ˢ› ±ı‰_ ·Î√ı -
¤HÎ÷fl ‹˘À<_ ¤Ò÷ ÷’ÁÌ !
√‰˝ ‰‘Îflı, ωfi› Á_ËÎflı ÿı‰ ¿Ëı Á⁄ ÷Ò÷
ÁË◊Ì ±ÿ¿˘ ±Î’ ‰¬ÎHÎı Á_÷ ¿Ëı ËÕ‘Ò÷.....
[±.±Î. M≤.134]
±Î ±_√˛ı∞ ¤HÎ÷flfi_ ¤Ò÷ »ı.
⁄ÌΩı √‰˝ »ı ÷ı ωkÎfi˘-‘fifi˘, ±Î’HÎÎ Á‹Î…‹Î_ ‹˘¤Îfi_ ‹ÒS›
[Status value] ¨«_ »ı. ⁄‘Î ‹˘¤Î‹Î_ ±ÎÏ◊˝¿ ‹˘¤˘ [Economic
status] Á˙◊Ì ¨«˘ »ı. ‘fifiÎ ÿ’˝◊Ì ‹ÎHÎÁ ¤„@÷ ¿flı ÷˘ ’HÎ ÷ı
’˘÷ÎfiÎ ±Ëo¿ÎflfiÎ ’˛ÿ½fi ‹ÎÀı … ˢ›.
±Î ⁄ı ÿ’˝fiı ¿ÎflHÎı ‹ÎHÎÁ fi‹˛ ◊¥fiı {Ò¿Ì Â¿÷˘ fi◊Ì. ‹ÎÀı Ëı
±ÎI‹fi Ωı ÷Îfl΋Î_ ±Î ⁄ı ÿ’˝ CÎfl ¿flÌ √›Î ˢ› ÷˘ ’˛◊‹ ÷ıfiı fiÎ⁄Òÿ
¿flÌ, fi‹˛ ◊¥, ÷ÎflÔ_ ‹V÷fl ÁI’ÿı {ҿΉ. ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› Á÷Ô-˚ ’fl⁄˛õ
V‰w’ »ı. ‹ËÏÊ˝ μtη¿ı ’˘÷ÎfiÎ ’hÎ rı÷¿ı÷fi  ı ¿èÎ_ - ‚Œfl ‚ıêÿ •Ê‚ËÃÔ˜-
Ëı Á˙Q› ±ÎÏÿ‹Î_ ÷˘ ‹ÎhÎ Á÷Ô˚ … Ë÷._ ’Ò…fiÌ› V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ… ¤√‰Îfi
lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ ‚ÃỖ- V‰w’fiÌ T›ÎA›Î ¿fl÷Π϶ÁÎËôÎÌ‹Î_ ¿Ëı »ı. - ±Î
Ï«ÿÎfi_ÿ ÁÿÔ˚√flÔ ±ı¿ … ˢ‰Î »÷Î_› ⁄Ï©¤ıÿ◊Ì ±fiı¿ w’ı ¤ÎÁı »ı
÷◊Î iÎÎfifiÌ ±ı¿w’÷Î ◊÷Î_ …ı ±ı¿ … V‰w’ı ¤ÎÁı »ı ÷ı “ŒûÊ” Á_iÎÎ
‘flΉ÷Î ÁÿÔ˚√flÔ “‚àÿ” »ı. [±. 1/2] ±Î‰Î Á÷Ô˚ V‰w’ıfiÎ_ «flH΋Î_
{Ò¿Ì Ω.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 278 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

÷ıÓ …ı ¿o¥ ’Î’ ¿›Î˝_ ˢ› ÷ı ±ı‹fiÌ ±Î√‚ ⁄˘·Ì Ω. ‹ıÓ ΩH›ı
±ΩH›ı ’Î’ ¿›Î* »ı. ’Ò…fiÌ› V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…lÌ Ï‰flÏ«÷ ±’flΑ
Z΋Βfi V÷˘hÎ ‹Î_ flÁiÎÎ-∞¤◊Ì ÷ÎflÎ_ fi΋fi_ μEÔ«ÎflHÎ ◊›_ fi◊Ì
I›Î_◊Ì ‹Î_ÕÌfiı- ““’˛¤ ±Î’fiÎ …ı‰Î ÿ›Î ÁÎ√fl ¿˘¥ fi◊Ì, ‹ÎflÎ …ı‰Îı
¿˘¥ ⁄ÌΩı ’Î’Ì-±’flÎ‘Ì fi◊Ì, ±Î’fiÎ ±Î ±’flΑÌfiÎ ±Î’ …
ÂflH› »˘”” ±ı‹ ’˘÷ÎfiÎ_ ’Î’fi_ ¿◊fi ¿flÌ, ±_÷—¿flH΋Î_ ±fi÷M÷
◊¥ ÷ı ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎfiÎ ±ÎÂÌ‰Î˝ÿ V‰w’ ’˛ÁÎÿfiı - ¿Ú’Îfiı ’˛ÎMÔ÷ ¿flÌ
- Ëı ±ÎI‹fi ÷_ ±ı … lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl ––88––
Á_√Ï÷ — ÷_ ±ı‹fiÎ_ ÂflHÎı ◊¥Â ÷˘ ±ı‹Î_ ¿ÂÌ fi‰Î¥ fi◊Ì.
¿ÎflHÎ ¿ı
flŒÊ ◊Í∑§Ê ŸÁà ŸÁà fl˝ÈflÁãÃ
Œ fl Ê ‚fl ¸ ŒûÊ◊ fl ÊÁfl‡ÊÁãÃ
‡Ê·Ù ÷ÇÔŸ— ∑§Ê ∑§ÕÊ àflÊ≤‡ÊÊŸÊ¢
‡flÊ‚ ‡flÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊ŸÔ˜ H89H
ÂOÿÎ◊˝— flŒÊ— ‰ıÿ˘ («Îflı›), ◊Í∑§Ê— ‹Ò_√Î (◊¥), ŸÁà ŸÁÃ=Ÿ ßÁÃ
Ÿ ßÁà = ±Î fi◊Ì ±Î fi◊Ì, ’˝ÈflÁãà = [’˝Í. fl.μ.’.I≤.’.⁄.‰.] (±ı‹)
¿Ëı »ı, ŒflÊ— = ÿı‰˘, ‚fl¸ = ⁄‘Î …, ŒûÊ◊Ô˜ = lÌ ÿkÎ ’˛Ï÷, •ÊÁfl‡ÊÁãÃ
[Áfl‡Ê˜ 6.5.I≤.’.⁄.‰. - •Ê‚◊ãÃÊà Áfl‡ÊÁãÃ] = ’˛ÌÏ÷’Ò‰˝¿ «Îflı ⁄Î…\◊Ì
±Î‰ı »ı. ‡Ê·— = ¤√‰Îfi ÂıÊfiÎ√, ÷ÇÔŸ— = ◊Î@›˘-¤Î_B›˘, ∑§Ê ∑§ÕÊ =
‰Î÷ … ÂÌ, àflÊ≤‡ÊÊŸÊ¢ = ÷ÎflÎ …ı‰ÎfiÌ, ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi ’˛Ï÷ rÎÁ ÷_
lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl ––89––
◊›Î ‹Ò¿ ‰ıÿ˘, ‰ÿı fiıÏ÷ fiıÏ÷
‘flı ÷I’ÿı ÿı‰ Á‰ı˝ … ’˛ÌÏ÷
‰‚Ì, ÂıÊ ◊Î@›˘ ¿ËÎ_ ÷ÎflÌ ‰Î÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎÿkÎ ––89––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 279 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ω‰flHÎ — ‹ÎHÎÁ Á‹∞fiı, ’˘÷ÎfiÎ_ ÏË÷fi˘ ω«Îfl ¿flÌfiı

±Î÷fl÷Î’Ò‰˝¿ lÌ ÿkÎfiÎ_ ÂflHÎı …¥, fi‹˛÷Î◊Ì ‹V÷¿ fi‹Î‰Ì ’˛Î◊˝fiÎ ¿flı
÷ı‹Î_ ¿ÂÌ fi‰Î¥ ¿ı ±Îç›˝ fi◊Ì, ±ı ’fl⁄˛õ V‰w’ ¤√‰Îfi lÌÿkÎÎhÎı›fiÎ_
ÂflHÎı √›ı·Î «Îflı› ‰ıÿ˘ ’HÎ ±ı‹fiı ’Î‹Ì Â@›Î fi◊Ì, ¿ÎflHÎ ¿ı I›Î_ Á‘Ì
’Ë˘Ó«Ì Â¿Î÷_ … fi◊Ì -
ÿ ÃÙ flÊøÙ ÁŸfløãÃ •¬˝Êåÿ ◊Ÿ‚Ê ‚„U – [ÃÒÁà 2.4.1]
F›Î_◊Ì ‹fi ÁÏË÷ ‰ÎHÎÌ ±ıfiı fi ’΋Ìfiı ’Î»Ì ‰‚ı »ı. ±Î ’fl⁄˛õ
•SÕÍ‹◊ŸáÊÈ [’Î. 5.3/8/81] ±ºU›, ±ÂflÌfl, ±Ïfi‰˝«fiÌ› ±fiÎl›Ì,
V◊Ò‚÷Î ±fiı ÁÒZ‹÷Î flÏË÷ ŸÁßàÿÊà◊Ê-[’Î.5.3/9]. ±ÎI‹Î ±Î fi◊Ì,
±Î fi◊Ì ¶ÎflÎ ¿Â_ ¿ËÌ Â¿÷Î fi◊Ì.
⁄‘Î … ÿı‰˘ ÁflôÊÊŸ¢ ŒflÊ— ‚fl¸ [ÃÒÁà 2.5.1] - F›ıWà ωiÎÎfi-
⁄˛õ-⁄˘‘V‰w’ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ μ’ÎÁfiÎ ¿flı »ı ‹ÎÀı μ’ÏfiÊÿ
¿Ëı »ı - ““¤@÷ ωiÎÎfi V‰w’ [lÌ ÿkÎÎhÎı›] ⁄˛õ »ı, ±ı‰_ ΩHÎÌ,
’»Ì ’˛‹Îÿ fi ¿flı ÷˘ ÷ı ’˘÷ÎfiÎ_ ⁄‘Î_ … ’Î’◊Ì ‹@÷ ◊¥ Á‹V÷
¿Î‹fiα˘fiı ’Òflı’ÒflÌ ’˛ÎMÔ÷ ¿flÌ ·ı »ı. [÷ˆ.Ï÷. 2/5/1]””
÷˘ ÂıÊfiÎ√, …ı‹fiÌ Âıʈ›Î ’fl ¤√‰Îfi ÁÒ±ı »ı, Á‹ƒ ‹_◊fi
Á‹›ı …ı‹HÎı ÿ˘flÕ<_ ⁄fiÌ ⁄‘Î ÿı‰˘fiı ÁËΛ÷Î ¿flÌ ±ı ÂıÊ V‰›_ ¤√‰ÎfifiÌ
V÷Ï÷ ¿fl÷Î_ ¿fl÷Î_ ¤Î_√Ì ’Õı »ı. ’˙flÎÏHο ¿◊Î ’˛‹ÎHÎı ÂıÊ ¿ƒÒfiÎ ’ıÀı
¿U›’◊Ì …L‹ı·Î fiÎ√‹Î_fi˘ ’˛‹¬  ÂıÊfiÎ√ ±ı ±fi_÷ fi΋ı ’HÎ ±˘‚¬Î›
»ı. ÷ıfiı ËΩfl ŒıHÎ »ı. ¿Î·Ì›ÿ‹fi Á‹›ı ÷ıHÎı V÷Ï÷ ¿flÌ Ë÷Ì. ±ı¿ ËΩfl
ŒıHÎ◊Ì V÷Ï÷ ¿fl‰Î‹Î_› ÷ı ¤Î_√Ì ’Õı ÷˘ ’»Ì ‹fiW›fiÌ ÷˘ ‰Î÷ … ÂÌ ?
‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_ ÁËı… ’HÎ Á_ÿËı flÎA›Î ωfiÎ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ fi΋-
V‰w’ Á÷÷ V‹flHÎ ¿fl ±ı ±◊˝ »ı. ––89––

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 280 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_√Ï÷ — ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› ’fl‹‹_√·......... »ı —-
ŒûÊSàfl∑§Ù ◊X‹¢ ◊X‹ÊŸÊ¢
ŒûÊSàfl∑§— ‚ÈãŒ⁄U— ‚ÈãŒ⁄UÊáÊÊ◊Ô˜ –
ŒûÊSàfl∑§— ∑§Ê◊Œ— ∑§Ê◊ŒÊŸÊ¢
‡flÊ‚ ‡flÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H90H
ÂOÿÎ◊˝ — ŒûÊSûfl∑§— [’Ò‰‰˝ ÷Ô]˚ ◊X‹¢ = ‹_√·, ◊X‹ÊŸÊ¢ = ‹_√·˘fi_,
ŒûÊSàfl∑§— [’Ò‰˝‰÷Ô˚] ‚ÈãŒ⁄U— = Á_ÿfl, ‚ÈãŒ⁄UÊáÊÊ◊Ô˜ = Á_ÿfl˘‹Î_, ŒûÊSàfl∑§—
[’Ò‰˝‰÷Ô˚] ∑§Ê◊Œ— = ¿Î‹fiÎ ’ÒflÌ ¿flfiÎfl, ∑§Ê◊ŒÊŸÊ◊Ô˜ = ¿Î‹fiα˘ ’ÒflÌ
¿flfiÎflα˘‹Î_, ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi ÷_ rÎÁı rÎÁı lÌ ÿkÎfi΋ V‹flÌ ·ı. ––90––
±flı ÿkÎ ‹Î_√S›fi˘ ‹ıflÔ ΩHÎ
±fiı ±ı … »ı ±ı¿ Á˙Lÿ›˝¬ÎHÎ,
fi ÿÎ÷Î ±ËŸ ±ı Á‹˘ ¿˘¥ lıWÃ
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ –– 90––
ω‰flHÎ — ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› Á‰˝‹_√·˘fiÎ ‹_√· »ı. -
Á‰˝‹_√· ‹Î_√S›. ◊Áª ‘Î÷ »ı. - ◊XÁÃÁ„UÃÊÕ¸‚¬¸Áà = …ı ⁄ÌΩfi_ ÏË÷
ÁΑ‰Î ‹ÎÀı Áfl¿ı - ¬Áı - √Ï÷ÂÌ· ⁄fiı ÷ı ‹_√· - ¤Î‰¿. ¤ƒ. ’Ò…fiÌ›
V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ…lÌ lÌÿkÎÎhÎı›V÷˘h΋Î_ ¿Ëı »ı.
‚flʸŸÕ¸ „U⁄¢U Œfl¢ ‚fl¸◊¢ª‹◊¢ª‹◊Ô˜ –
‚fl¸Ä‹‡Ê „U⁄¢U flãŒ S◊ÃθªÊ◊Ë ‚ ◊Ê˘flÃÈ H
⁄‘Î … ±fi◊˘˝fiı ËflfiÎfl, ⁄‘Î_ … ‹_√·˘fiÎ ‹_√·, ⁄‘Î …
¿·ıÂfiı ËflfiÎfl V‹I≤˝√Î‹Ì ±ı‰Î ÿı‰fiı Ë_ ‰_ÿfi ¿flÔ_ »\_ ÷ı±˘ ‹ÎflÎ ’˛Ï÷
’‘Îflı. ÷˘ üÊË ŒûÊÁøûÊ ÁSÕ⁄UË∑§⁄UáÊ V÷˘h΋Î_ ¿Ëı »ı. -
‚fl¸ ◊¢ª‹◊Ê¢ªÀÿ ‚flʸÁœ√ÿÊÁœ÷·¡ –
‚fl¸ ‚¢∑§≈U„UÊÁ⁄UŸÔ˜ àfl¢ ◊◊ÁøûÊ¢ ÁSÕ⁄UË ∑ȧ⁄UÔ‰ H

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 281 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

⁄‘Î_ … ‹_√·˘fiı ‹ÎÀı ‹Î_√S› V‰w’, ⁄‘Ì … ±ÎÏ‘-T›ÎÏ‘ ‹ÎÀı

±˙Ê‘ V‰w’, ⁄‘Î_ … Á_¿À˘fiı ËflfiÎfl Ëı ÿı‰ lÌ ÿkÎÎhÎı› ÷‹ı ‹ÎflÎ Ï«kÎfiı
„V◊fl ¿fl˘.
±Î …√÷‹Î_ …ı ¿Î_¥ Áÿ_ fl »ı ±ı ⁄‘Î_› Á˙Óÿ›˝fi_ Á˙Óÿ›˝ ¤√‰ÎfilÌ
ÿkÎÎhÎı› »ı. ÷ı±˘ ±ıÀ·Î ⁄‘Î Áÿ_ fl »ı ¿ı, ±ı V‰w’fiı ‹ÎÀı ’Ò…fiÌ› V‰Î‹Ì
‹ËÎflÎ…ı •Ê‚øŸ∑§ ÂOÿfi˘ ’˛›˘√ ¿›˘˝ »ı. ±◊ν÷Ô˚ …ıfiı Ωı÷Î_ … º„WÀ
’Õ÷Î_ … ’»Ì º„WÀ ±ı ‹ÒÏ÷˝ ’fl◊Ì ¬ÁÌ … fi ¿ı, Ωı¥fiı ‘flΛ … fiËŸ,
’»Ì ⁄Ì…\_ ¿Â_ Ωı‰Î’b_ flËı … fiËŸ ±ı‰_ Á˙Óÿ›˝ -
Ωı ±Î’¿˘ ÿı¬ı fi μÁ¿˘ ÿÒÁflÎ Ïÿ¬÷Î ¿ËŸ
Ωı ÿÒÁflÎ fi…fl˘Ó ¤flÎ fiÎ, ±Î÷‹Î Ïÿ¬÷Î ‰ËŸ
[±.±Î.173]
϶ÁÎËôÎÌ √flÔ«Ïfl÷‹Î_ ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ ±fi’‹ Á˙Óÿ›˝fi_
fi¬-Ϭ ‰Hνfi √flÔV÷Ï÷ (f·˘¿ 106◊Ì 110)‹Î_ ƒWÀT› »ı.
¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› ¿Î‹ÿ-¿Î‹fiα˘fiÌ ’ÒÏ÷˝ ¿flfiÎfl ÿÎ÷α˘fiÎ
’HÎ ¿Î‹ÿ - ÿÎ÷Î »ı. ‹ËÏÊ˝ ±ÏhÎ-±fiÁÒ›Îfiı V‰ÎI‹ÿÎfi ¿flÌ ÿÌ‘_ I›Î_◊Ì
‹Î_ÕÌfiı ±ı‰_ ¿˘HÎ »ı; …ı fi‹˛ ◊¥ ±ı‹fiÎ_ ¶Îflı √›Î ±fiı …ı ‹Î_B›_ ÷ı fi
‹Y›_ ˢ› ?-
±flı ±˘ ÿÌfifiÎ ÿÎ÷Îfl ! ÿ√_⁄fl ÿkÎ …√ ¿Ìfl÷Îfl –! [±.±Î.46]
’˛ËÔ˚·Îÿ, ›ÿflÎ…, ÁËôÎÎ…\˝fi, ‹ÎËÒflfiÌ ÁÎωhÎÌ, ÏhÎωø‹ ¤Îfl÷Ì
±Î ±fiı ⁄ÌΩ ±√ÏHÎ÷ ¤@÷˘fiı ÿ½fi ±Î’fiÎfl, ≥„E»÷ ‰flÿÎfi
±Î’fiÎfl lÌ ÿkÎÎhÎı› ÁÿÔ˚√flÔ ¤@÷¿Î‹¿S’ƒ‹ »ı. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎ ÷_
’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl ––90––

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 282 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_√Ï÷ — lÌ ÿkÎ ±b±b‹Î_ T›ÎMÔ÷ »ı; ±ı ωfiÎ ⁄‘_ …
fiΉ_÷ »ı —-
•ÊŒı ŒûÊÙ ◊äÿ ∞flÊÁ¬ ŒûÊÙ
ŒûÊÙsÔãÃ ‚fl¸ÕÊ ŒûÊ ∞fl –
•ãÿà‚flZ Ÿ‡fl⁄¢U ÁflÁh‹Ù∑§
‡flÊ‚ ‡flÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊ŸÔ˜ H 91H
ÂOÿÎ◊˝ — •ÊŒı - ±ÎÏÿ‹Î_, ŒûÊ— = lÌ ÿkÎ ◊äÿ = ‹K›‹Î_, ∞flÊÁ¬-
∞fl-•Á¬ = ’HÎ, …, ŒûÊ— = lÌ ÿkÎ ŒûÊ— = lÌ ÿkÎ, sÔãÃ = Á„U •ãÃ
- ±_÷‹Î_ ’HÎ, ‚fl¸ŒÊ = ÁÿÎ-ÏfiI›, ŒûÊ ∞fl = lÌ ÿkÎ …, •ãÿÃÔ˜ - ±L›,
‚flZ = ⁄‘_, Ÿ‡fl⁄¢U = fiΉ_÷, ÁflÁh = [ÁflŒ˜ 2.5 ±ÎiÎÎ◊˝] = ΩHÎ.
‹ÎÀı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ lÌ ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿fl ––91––
flè΢ ±ÎÏÿ‹Î_ ÿkÎ ‹K›ı› ÿkÎ
ËÂı ±_÷‹Î_ Á‰˝ÿÎ ÿkÎ ÿkÎ
⁄‘_ ±ı ωfiÎ ±L› ËÎ fiΉ_÷
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿ÷ ––91––
ω‰flHÎ — ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› = ’fl⁄˛õ Ïhοη ±⁄ÎÏ‘÷
’ÏflHÎ΋ı ÷ı±˘ ±ÎÏÿ - ‹K› ±fiı ±_÷‹Î_ »ı. ±ı ’˘÷ı ±fiÎÏÿ ±fi_÷ »ı,
’HÎ ±Î V≤„WÀfiÎ ±ÎÏÿ‹Î_ ‚ÃÔ˜ V‰w’ı, ±Î V≤„WÀfiÎ ‹K›‹Î_ ¿Î›˝⁄õ
˛ V‰w’ı
÷◊Î V≤„WÀfiÎ ±_÷‹Î_ Á‹√˛ ‹ÎÏ›¿ …√÷fiı ’˘÷Îfi΋Î_ Á‹Î‰Ì ·ıfiÎfl
V‰w’ı Á‰˝hÎ - Á‰˝ÿΠωz‹Îfi »ı. ±◊ν÷Ô˚ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ Á÷Ô˚
V‰w’ ÁkÎÎ Á‰˝ÿÎ-ÁÿÎ »ı …, ±ı ÏÁ‰Î›fi_ ⁄‘_ … fiΉ_÷ »ı. ±ıÀ·ı
¿ı …ıfiÌ ÁkÎÎ ±ÎÏÿ ±fiı ±_÷‹Î_ fi◊Ì, ‹ÎhÎ ‹K›‹Î_ … »ı ÷ı ⁄‘_ fiΉ_÷
»ı. …ı‹ ¿ı ⁄flŒ. ⁄flŒ ⁄L›˘ ÷ı ’Ò‰ı˝ fi Ë÷˘. ±˘√‚Ì √›Î ’»Ì fiËŸ
… ˢ›, ±ıÀ·ı ÷ıfi_ ±„V÷I‰ ‹ÎhÎ ⁄flŒfiÌ fl«fiÎfiÎ ¿Î‚ ’Òfl÷_ … ‹›Î˝Ïÿ÷
»ı. ±ı … flÌ÷ı ±Î Á‹√˛ V≤„WÀ ±Á÷Ô̊ »ı. ±ıfi˘ ±◊˝ ±ı ¿ı ÷ı ±„V÷I‰‹Î_
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 283 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±Î‰Ì ÷ı ’Ò‰˝ ÷ı fi Ë÷Ì. fiΠ◊›Î ’»Ì fiËŸ ˢ›, ‹ÎhÎ ‹K›‹Î_ ±‹¿
Á‹› ‹›Î˝ÿ΋Î_ … ±ı »ı ±ı‰_ ·Î√ı »ı ÷ı‹Î_ ˢ‰Î’HÎ΋Î_ Á÷÷ ’Ïfl‰÷˝fi
◊›Î … ¿flı »ı. ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi ±ı ’fl‹ ⁄˛õ V‰w’ lÌ ÿkÎÎhÎı› ÏÁ‰Î›fi_
…ı ¿Î_¥ »ı ÷ıfiı ÷_ ωfiÎÂÌ Á‹∞, ÷ı‹Î_◊Ì »^ÀÌ ±Ï‰fiÎÂÌfiÌ ±ÎflΑfiÎ
¿fl, ±ı ±Î f·˘¿fi˘ ±◊˝ »ı. ±ıÀ·Î ‹ÎÀı ’˛Ï÷f‰ÎÁ ±ı ±Ï‰fiÎÂÌfiÎ_ fi΋,
’fl‹ Á_ÿfl V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl. ––91––
Á_√Ï÷ — lÌ ÿkÎÎhÎı› ÁÿÔ˚√flÔfiÌ Á‰Îı˝’Ïfl÷Î ÿÂν‰ı »ı —
ÁfllÊœ˝ÊlÊŒûÊ◊fl SÃÈflÁãÃ
ªãœflʸlÊ ŒûÊ◊∑§¢UªÎáÊÁãà –
ŸÊªÊlÊSÃ ŒûÊ◊∑§¢U Ÿ◊ÁãÃ
‡flÊ‚ ‡flÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊ŸÔ˜ H92H
ÂOÿÎ◊˝ — ωzΑfl - ωzΑfl, •ÊlÊ— = ±ÎÏÿ [±ÎÏÿ‹Î_ ›ZÎfi˘
Á‹Î‰ı ◊Λ], ŒûÊ◊Ô˜ ∞fl = lÌ ÿkÎfiÌ …, SÃÈflÁãà = [SÃÈ. fl.μ. hÎÌ.’.
⁄.‰.]= V÷‰ı »ı. ªãœfl¸ = √_‘‰Ô˝, •ÊlÊ— ‰√ıflı [±ÎÏÿ‹Î_ Ï¿¯Îflfi˘
Á‹Î‰ı ◊Λ], ŒûÊ◊∑¢§ = ŒûÊ¢ ∞∑§¢ = ±ı¿ ‹ÎhÎ lÌ ÿkÎfi_ …, ªÎáÊÁãà =
[ªÎ.9.5.5 hÎÌ.’.⁄.‰.] = √HÎ√HÎı »ı - flÀı »ı, ŸÊªÊlÊ- ŸÊª •ÊlÊ—
= fiÎ√ ‰√ıflı [‰√ıflı‹Î_ Á’˝fi˘ Á‹Î‰ı ◊Λ], Ã = ÷ı ⁄‘Î, ŒûÊ◊∑§¢U =
ŒûÊ◊Ô˜ ∞∑¢§ = ±ı¿ lÌ ÿkÎfiı …, Ÿ◊ÁãÃ= [Ÿ◊Ô˜ 1.μ.’.hÎÌ.’. ⁄.‰.]=
fi‹ı »ı. ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fiÔ˚ ÷_ f‰ÎÁı f‰ÎÁı lÌÿkÎfi΋-V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl
––92––
ω‰flHÎ — f·˘¿ 75‹Î_ V÷‰ı ÿı‰.... ‰Hν‰ı ‰ıÿ.... ±ı‹ ¿èÎ_ »ı.
‰ıÿ ±fiı ÿı‰ μ’flÎ_÷ ÿˆ‰Ì V≤„WÀfiÎ ±L› ’˛¿Îfl˘ ’HÎ lÌ ÿkÎ ’flΛHÎ
ˢ‰Îfi_ ±Î f·˘¿‹Î_ ’˛Ï÷’Îÿfi ¿›* »ı.
±Î V≤„WÀ‹Î_ …\ÿÌ …\ÿÌ ›˘Ïfi±˘ »ı - ‹fiW› ›˘Ïfi, Ï÷›˝¿›˚Ô ˘Ïfi, ±ı‰Ì
flÌ÷ı ÿı‰›˘Ïfi±˘ ±fiı¿ »ı. ŒflÿÙÁŸ ±ıÀ·ı - ŒflÊ— ÿÙÁŸ— ©Uà¬ÁûÊ ∑§Ê⁄UáÊ¢
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 284 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ÿ·Ê¢ Ã - …ı‹fiÌ ›˘Ïfi-μI’ÏkÎfi_ ¿ÎflHÎ ÿı‰˘ »ıı ÷ı. ›˘Ïfi›˘‹Î_ - ωzΑfl,

±MÁflÎ, ›ZÎ, flÎZÎÁ, √_‘‰˝, Ï¿LÔfifl, Ï’ÂΫ, √èο, ÏÁ©˘,
¤Ò÷√H΢fiÎı Á‹Î‰ı ◊Λ. F›Îflı ŸÊª- ¿ƒÒ ±fiı ¿U›’◊Ì μI’LÔfi
ωÏÂWÀ ±ı‰Ì Á’˝›˘Ïfi »ı.
ωzΑfl ±ıÀ·ı ÁfllÊ¢ ◊ãòÊÊÁŒ∑¢§ œ⁄UÁÃ- ‹LÔhÎ …ı‰Ì ωzα˘fiı ‘ÎflHÎ
¿flfiÎfl ±ı ωzΑfl˘‹Î_ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiΠωV‰w’fiÌ ±fiL›,
±ÿÔ˚¤÷ V÷Ï÷ ¿flfiÎfl ’W’ÿLÔ÷fi_ fi΋ ’˛Î÷— V‹flHÎÌ›, ’fl‹ ‰_ÿfiÌ›
»ı. ±ı‹HÎı ÏÿT› ±ı‰Î ω‹ÏËQÔfiVÔ÷˘hÎfiÌ fl«fiÎ ¿flÌ ‹ÎÀı ±ËŸ ωzΑfl
‰√ıflı lÌ ÿkÎfiÌ V÷Ï÷ ¿flı »ı ±ı‹ ¿èÎ_ »ı.
ªãœfl¸ - ŒflÿÙÁŸ »ı - ªãœ¢ ‚XËÃflÊlÊÁŒ¡ÁŸÃ¬˝◊ÙŒ¢ •fl¸Áà ¬˝ÊåÔŸÙÁÃ
- √L‘ - Á_√Ì÷ ‰Îz ‰√ıfl◊ı Ì μI’LÔfi ◊÷Î ’˛‹˘ÿ-±Îfi_ÿfiı ’˛ÎÅ ¿flfiÎfl,
∑B‰ıÿ‹Î_ ¤√‰Îfi ±ÎÏÿI›fiı √_‘‰˝ ¿èÎÎ »ı; ’HÎ ±ı ‰Î÷ ±Î’HÎı ±ËŸ
fi◊Ì ¿fl÷Î. lÌ √flÔ·Ì·ÎQ≤÷ iÎÎfi¿Î_Õ ±K›Î› 14 √flÔ O≤ËV’Ï÷±ı
≥Lƒfiı ÂÎVÔhÎ◊Ì ◊÷Ì ø‹‹„@÷fiÎ_ …ı ƒWÀÎ_÷˘ ±ÎM›Î_ »ı; ÷ı‹Î_ ¿Î‹ÂÎVÔhÎÌ
ø‹ı ø‹ı √_‘‰˝ ·˘¿‹Î_ √›Î. I›Î_ ±ı‹HÎı ’˘÷ÎfiÎ_ ÏÿT› V÷Ï÷√Îfi ‰Îz◊Ì
’˛◊‹ ω∞fiı ±ı ’»Ì ⁄˛õÎ∞fiı flÌ{T›Î ±ı ¿◊Î ÏÿT› »ı.
±ı … flÌ÷ı ¿ƒÒfiÌ Á_÷Ï÷ fiÎ√·˘¿‹Î_ fiÎ√-‰ÎÁ¿Ì, ÷Zο ±ÎÏÿ Á÷÷
¤√‰ÿÔ˚¤„@÷ fl÷ ˢ‰ÎfiÌ ¿◊Î ‹ËΤÎfl÷‹Î_ - ±ÎÏÿ’‰˝‹Î_ ¬Ò⁄ ωÂÿ
»ı. ±Î ⁄‘Ì ›˘Ïfi±˘fiÎ lıWà ÿı‰Î_Â̱˘ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ V÷Ï÷,
√Îfi, fi‹fi ¿flı »ı ±ı Ωı¥ Á‹∞ Ëı Ï«kÎ ÷_ ’HÎ lÌ ÿkÎfi΋-V‰w’fi_
V‹flHÎ ¿fl ––92––
Á_√Ï÷, ˉı 93 ◊Ì 98 = 06 ÷◊Î f·˘¿ 100-101 = 2
±ı‹ ±Îà f·˘¿‹Î_ ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ ÁοÎfl-ÏfiflοÎfl 줛
V‰w’fi_ ÿ½fi ¿flΉı »ı —-
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 285 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

üÊcΔUÙ ŒûÊÙ ŒûÊ ∞∑§— ∑§ÁŸcΔÙU—

Á÷ˇÊÈŒ¸ûÊ— ∑§◊¸∑§Ê⁄UÙ˘Á¬ ŒûÊ— –
’Ê‹Ù ŒûÊ— dË ¬È◊ÊŸ· ŒûÊ—
‚flÙ¸ ŒûÊ— ‚fl¸ M §¬SàflM§¬ H93H
ÂOÿÎ◊˝ — üÊDÔU— - Á˙◊Ì μk΋, ŒûÊ—, ŒûÊ—, ∞∑§— = ±ı¿‹ÎhÎ,
∑§ÁŸcΔU— = Á˙◊Ì fiÎfi˘, Á÷ˇÊÈ— = ϤZÎ¿, ŒûÊ—, ∑§◊¸∑§Ê⁄U— •Á¬ = ¿ÎflÌ√fl,
‹…^fl, •Á¬ ŒûÊ— = ’HÎ lÌ ÿkÎ, ’Ê‹— = ⁄΂¿, ŒûÊ—, SÔòÊˬÈ◊ÊŸ =
VÔhÎÌ-’flÔÊ, ∞· = ±Î, ŒûÊ—, ‚fl¸— = ⁄‘Î …, ŒûÊ—, ‚fl¸M§¬— ÃÈ •L§¬— =
Á‰˝ V‰w’ ±fiı »÷Î_› ±w’Ì ––93––
fi¿Ì lıWà ÿkÎ ¿ÏfiWÃı› ÿkΗ
‰‚Ì Ï¤ZÎ ÿkÎ ‹…^flı › ÿkÎ
±ËÎ ⁄΂ ÿkÎ fiflôÎÌ› ÿkÎ
ÏfiflοÎfl ÁοÎfl Á‰˝ı› ÿkÎ –– 93 ––
ω‰flHÎ — ±Î …√÷ ’flV’fl ωfl˘‘ΤÎÁÌ ±_Ï÷‹˘◊Ì T›ÎMÔ÷ »ı.
¿Â_¿ lıWà - ±I›_÷ μk΋ »ı, ±ı ±ı¿ ±_Ï÷‹ [Extreme] ÷ıfiÌ Á΋ı
⁄Ì…\_ ±„L÷‹ ¿ÏfiWà = Á˙◊Ì fiÎfi_ »ı. ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ ’fl⁄˛õ
V‰w’ ωÏÂWÀ »ı. fl_√’˛ffi˘kÎfl‹Î·Î‹Î_ - ’˛ffi ’Ò»˚›˘ »ı - Á∑¢§ M§¬¢ ÷Ù
’˝±◊- ±flı ⁄˛õfi_ V‰w’ ¿ı‰_ »ı ? ’΄UÔ˜-’΢Á„U-flÎhı- ‘Î÷ ’fl◊Ì ÏfiW’LÔfi
±Î ÂOÿfi˘ ±◊˝ ◊Λ - ‹˘À<_ - O≤Ë÷Ô˚ ⁄˛õ ÂOÿfi˘ ±◊˝ ◊Λ ±Ï÷›
(ÏfiflÏ÷›) ‹˘À<,_ ¿S’fiÎ÷Ì÷, ‹ÎHÎÁ ¿ÿÎÏ’ ¿S’Ì … fi ¿ı ±ıÀ·_ ‹˘À<._
’ÏflHÎ΋ı ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› ±Î ⁄LÔfiı ±_Ï÷‹˘fiı ±Î_⁄Ì Ω› »ı. ±ı …
flÌ÷ı ϤZÎ¿ ±ı¿ »ıÕ˘ »ı; ¿Î‹ ¿flÌfiı - ‹…^flÌ ¿flÌfiı ’ıÏÀ›_ fl‚fiÎfl ⁄ÌΩı
»ıÕ˘ »ı. ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı›fiÎ T›Î’‹Î_ ±Î ⁄LÔfiı› »ıÕÎ Á‹V÷ ◊¥
Ω› »ı. ⁄΂¿, VÔhÎÌ, ’vÊ ±Î ±‰V◊Î ±fiı Ï·_√ ¤ıÿ I›Î_ flËı·Î
… fi◊Ì ¿ÎflHÎ ¿ı μ@÷ ’˛ffifiÎ μkÎfl‹Î_ lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 286 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±Î ⁄˛õ ‚fl¸∑§Ê‹¢ ∞∑¢§ ø - ‹ÎHÎÁfiÌ ±‰V◊Î ⁄ÿ·Î›, ‰V÷±˘fiÌ ±‰V◊Î

⁄ÿ·Î› ’fl⁄˛õ ’fl‹ÎI‹Î lÌ ÿkÎÎhÎı›fi_ Ï·_√, ±‰V◊Î w’ fi◊Ì.
÷ı◊Ì ÷ı±˘ ⁄‘Î_ … w’˘‹Î_ ±ÎI‹ V‰w’ı ±w’Ì ÁοÎfl »÷Î_›
ÏfiflοÎfl »ı. lıWÃ, ¿ÏfiWÃ, ϤZÎ¿, ‹…^fl, ⁄΂¿, VÔhÎÌ-’vÊ ±Î ⁄‘
±Î¿Îfl ›@÷ »ı. O≤ËÿÎflH›¿‹Î_ - M§¬¢M§¬¢ ¬˝ÁÃM§¬Ù’÷Ífl - [2/5/19]
±ı w’-w’fi_ ’˛Ï÷w’ ◊¥ √›˘ - w’ı w’ı ±ı¿ ±w’Ì ±Îfi˘ ±◊˝ ±ı ¿ı
’˛I›ı¿ w’-±‰V◊Î ’˛I›ı ÷ı Á‹Îfi w’‰Î‚˘ ±fiw’ »ı. ¬flÌ ‹{Πˉı
»ı. ÂÎ ‹ÎÀı w’ı w’ı ω·Áı »ı ? ’˘÷ÎfiÎ_ ±ÎI‹V‰w’fiÌ ±Ï¤T›„@÷
‹ÎÀı »ı. Ωı lıWÃ-¿ÏfiWÃ, ⁄΂¿-VÔhÎÌ, ’vÊ w’ı ±ıfiÌ ±Ï¤T›„@÷ ◊Λ
… fiËŸ ÷˘ ±ı ’˛iÎÎfiCÎfi-Ïfiw’ÎÏ‘¿-ÏfiflοÎfl ±ı lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ±ı‰_
’˛¿À T›@÷ … fiÎ ◊¥ ¿ı. ±Î ¿ÎflHÎı …ı ¿Î_¥ ÁοÎfl-ÏfiflοÎfl »ı ÷ı
⁄‘_ V‰w’÷— lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ––93––
Á_√Ï÷ — ºWÀÎ_÷ w’ı ⁄ÌΩ_ ±_Ï÷‹˘ ·¥fiı Á‹Ω‰ı »ı —
Œá«UË ŒûÊÙ ŒûÊ ∞flÊSàÿŒá«UÙ
◊Èá«UË ŒûÊÙ ’h◊ıÁ‹SÃÈ ŒûÊ— –
ôÊÊŸË ŒûÊÙ ◊Íπ¸⁄UÊ¡Ù˘Á¬ ŒûÊ—
‚flÙ¸ ŒûÊ— ‚fl¸M§¬SàflM§¬— H94H
ÂOÿÎ◊˝ — Œá«UË ÿoÕ ‘ÎflHÎ ¿flfiÎfl (Á_L›ÎÁÌ), ∞flÊSàÿŒá«U—, ∞fl
•ÁSà •Œá«U = ±ÿoÕÌ ’HÎ ◊Èá«UË = ‹_ÕÌ, ’h◊ıÁ‹— ÃÈ = …ÀΑÎflÌ ’HÎ,
ôÊÊŸË = iÎÎfiÌ, ◊Íπ¸⁄UÊ¡Ù˘Á¬-◊Íπ¸⁄UÊ¡— •Á¬ = ‹Ò¬˝fi˘ ÁflÿÎfl ’HÎ,
‚flÙ¸ŒûÊ—.... [’Ò‰˝‰÷Ô˚] ––94––
±flı ÿkÎ ÿoÕÌ ±ÿoÕÌ› ÿkÎ
±fiı ÿkÎ ‹_ÕÌ …ÀÌ ÷ı‹ ÿkÎ
fi¿Ì ÿkÎ iÎÎfiÌ ÷◊Î ‹Ò¬˝ÿkÎ
ÏfiflοÎfl ÁοÎfl Á‰ı˝› ÿkÎ –– 94 ––

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 287 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ω‰flHÎ — Á_L›ÎÁ̱˘‹Î_ ’HÎ ±_Ï÷‹ »ı - ÿoÕ ‘ÎflHÎ ¿flfiÎfl, ÿoÕ
ωfiÎfiÎ, ‹Õ_ fi ¿flΉı·Î - …ÀÎ ‰‘Îflı·Î ±ı¿ ±_Ï÷‹ ’fl iÎÎfiÌ Á΋ı ⁄Ì…ı
»ıÕı ‹Ò¬˝. ±Î Ω√Ï÷¿ ‰ˆÏ‰K› »ı. ωω‘÷΋Î_ ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ
±Î„I‹¿ ±ı¿÷Î »ı. ±Î ⁄‘Λ V‰w’÷— ’fl‹ÎI‹Î lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ … ±_Â
»ı. ±fiı ÷ı lÌ ÿkÎ … »ı -
àÿÊªË ÷ÙªË ¡Á≈U‹Ù ◊Èá«UË ÿÙ Á÷ˇÊÈ— [lÌ ÿkÎ ’˛HÎÏ÷ 14] ±ı I›Î√Ì,
¤˘√Ì, …ÏÀ·, ‹HÕÌ V‰w’, ϤZÎ V‰w’ »ı. iÎÎfiÌfi_ iÎÎfi ±ı … lÌ
ÿkÎÎhÎı› »ı -
ÿ¢ ôÊÊàflÊ˘ãÿŒÔ˜ ôÊÊÃ√ÿ¢ ŸÙ ÷ÈÁfl Á∑¢§ÁøÃÔ˜ [lÌ ÿkÎ’˛HÎÏ÷ 17] ±ıfiı
ΩHÎÌ ·Ì‘Î ’»Ì ¿Â_ ΩHΉΒb_ flËı÷_ fi◊Ì. ÷˘ ⁄ÎèÎ º„WÀ◊Ì ‹Ò¬˝ …HÎÎ÷Î
±fiı ¤Ì÷fl‹Î_ ’fl‹fiı ’Î‹Ì √›ı·Î ‹Ò¬˝ ’HÎ lÌÿkÎ V‰w’ … »ı. ±Î
flÌ÷ı ÏfiflοÎfl- iÎÎfi-‹Ò¬˝÷Î ±ÎÏÿ ÷◊Î ÁοÎfl-…ÀÌ ‹HÕÌ ±ÎÏÿ ⁄‘΋Î_
T›ÎMÔ÷ lÌ ÿkÎÎhÎı› ’fl ⁄˛õ V‰w’ »ı. ––94––
Á_√Ï÷ — ±_Ï÷‹˘fi_ ±L› ºWÀÎ_÷ ±Î’ı »ı.
øá«UÙ ŒûÊ— ‡ÊÊãÃM§¬Ù˘Á¬ŒûÊ—
¬Ê¬Ë ŒûÊ— ¬ÈáÿM§¬Ù˘Á¬ŒûÊ— –
øÙ⁄UÙ ŒûÊ— ŒÊŸ‡ÊÍ⁄UÙ˘Á¬ŒûÊ—
‚flÙ¸ Œ ûÊ— ‚fl¸ M §¬SàflM§¬— H95H
ÂOÿÎ◊˝ — øá«U— = ø˘‘Ì - μ√˛, ŒûÊ—, ‡ÊÊãÃM§¬— •Á¬ = ÂÎ_÷ ’HÎ,
ŒûÊ— ¬Ê¬Ë = ’Î’Ì, ŒûÊ, ¬ÈáÿM§¬— •Á¬ = ’H›ÂÎ‚Ì ’HÎ (÷◊Î), ŒûÊ—,
øÙ⁄U— = «˘fl, ŒûÊ—, ŒÊŸ‡ÊÍ⁄U— •Á¬ = ÿÎfiÌ ’HÎ, ŒûÊ—, ‚flÙ¸ŒûÊ—.....
[’Ò‰˝‰÷Ô˚] ––95––
‰‚Ì ÿkÎ ø˘‘Ì ±fiı ÂÎL÷ ÿkÎ
÷◊Î ’H›ÂÎ‚Ì ±fiı ’Î’Ì ÿkÎ
±ËÎ «˘fl ±ı ÿkÎ ÿÎfiÌ› ÿkÎ
ÏfiflοÎfl ÁοÎfl Á‰ı˝› ÿkÎ ––95––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 288 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ω‰flHÎ — ø˘‘ ±fiı ÂÎ_Ï÷ ⁄ı ’flV’fl ωfl˘‘Ì ‹fi˘¤Î‰ »ı. ⁄ı
±_Ï÷‹ »ıÕÎ »ı. ⁄LÔfiı »ıÕ΋Î_ ÁÎZÎÌw’ı flËı·Î ’fl‹ÎI‹ÎlÌ ÿkÎÎhÎı› Á‹Îfi
»ı. ÂÎ_Ï÷ ¤√‰Îfifi_ V‰w’ »ı. F›Î_ ÂÎ_Ï÷ ˢ› I›Î_ ’˛¤fi˘ ‰ÎÁ ˢ›
±ı ⁄flÎ⁄fl, ÷˘ Â_ F›Î_ ø˘‘ ˢ› I›Î_◊Ì ¬ÁÌ Ω› ? I›Î_ ’HÎ ±ı‹fiÌ
ÁÎZÎÌ V‰w’ı μ’„V◊Ï÷ »ı. ±ı … flÌ÷ı ’Î’ ±fiı ’H› ⁄ı Á΋ Á΋ıfiÎ
»ıÕÎ »ı; F›Î_ ’H› ◊÷_ ˢ› I›Î_ ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı› ’˛ÁLÔfi ‹ƒÎ◊Ì μ’„V◊÷
ˢ› ±fiı ’Î’ ◊÷_ ˢ› I›Î_◊Ì ÿÒfl …÷Î flËı ±ı‰_ fi◊Ì. «˘flÌ ◊÷Ì Ë˘›
I›Î_ «˘fl‹Î_ ¤√‰Îfi fi◊Ì ±fiı ÿÎfiıf‰flÌ‹Î_ »ı; ±ı‰_ fi◊Ì. ÁÿÔ˚√flÔ
¤√‰Îfi ’Î’-’H›, «˘flÌ-ÿÎfi, ø˘‘ ÂÎ_Ï÷ ⁄‘΋Î_ Á‹Îfi V‰w’ı ÁÎZÎÌ
V‰w’ı ωz‹Îfi »ı. ±ı flÌ÷ı …ı ¿Î_¥ ÁοÎfl V‰w’ı fi…flı ’Õı »ı ÷ı ±fiı
…ı ÁοÎfl V‰w’ı Ωı¥ fi◊Ì Â¿Î÷_ ±ı‰_ ±Î¿Îfl flÏË÷ = ÏfiflοÎfl ⁄‘_
… lÌ ÿk΋› »ı. ±ı … ±Î ⁄‘Λfi_ ‹Ò‚ ¿ÎflHÎ »ı. V≤„WÀfiÌ μI’ÏkÎ-
„V◊Ï÷-·› ±ıÀ·ı¿ı ⁄˛õÎ-ωWb-‹Ëı V‰w’ lÌ ÿkÎÎhÎı› - ∑§Ê⁄UáÊ—
∑§Ê⁄UáÊÊŸÊ¢ = V≤„WÀfiÎ_ μt¤‰fiÎ_ ‹Ò‚ μ’ÎÿÎfi ¿ÎflHÎfi_ ¿ÎflHÎ ±ı … »ı.
Á÷ Áı fiÎËŸ «Ì… ’flÎ¥ - lÌ ±‰‘Ò÷∞ ±ËŸ Á‹Ω‰‰Î ‹Î√ı
»ı, …ı Á‹…‰Î …ı‰_ »ı ÷ı ÁI› ±Î »ı - Á÷ = Á÷ V‰w’ ¤√‰ÎfilÌ
ÿkÎ◊Ì ’fl ±ı‰_ ¿Â_ … fi◊Ì.
…ËÎ_ ÿı¬˘ ‰ËÎ_ ±Î’ Á‹Î¥ w’ ±w’ ÿı¬Î¥ (±.±Î.M≤.76)
F›Î_ …\±˘ I›Î_, …ı ÿı¬Î› »ı ÷ı‹Î_ ’˛ÁLfi-√M÷ ’HÎı ±ı … Á‹Î›ı·Î »ı.
ÿı¬Î› »ı. - ø˘‘ ±fiı Â΄L÷, ’Î’-’H›, «˘flÌ-ÂÎË¿ÎflÌ ±Î ωϤLfi ±_Ï÷‹˘‹Î_
±ı¿ ÁÎ◊ı ±ı¿ … Á‹›ı …ı Á‹Î›ı·_ »ı ÷ı ÷k‰ lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. H 95H
Á_√Ï÷ — ’fi — ƒWÀÎ_÷ ¶ÎflÎ ÷k‰ V‰w’fiı Ωı÷Î_ Â̬‰ı »ı.
⁄UÙªË ŒûÊÙ ⁄UÙª ◊ÈÄÃÙ˘Á¬ ŒûÊÙ
÷ÙªË ŒûÊÙ ÷Ùª◊ÈÄÃÙ˘Á¬ ŒûÊ—–
àÿÊªË ŒûÊ— ‚¢ª˝„UË ŒûÊ ∞fl
‚flÙ¸ ŒûÊ— ‚fl¸M§¬SàflL§¬— H 96 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 289 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÂOÿÎ◊˝ — ⁄UÙªË - fl˘√Ì, ŒûÊ—, ⁄UÙª ◊ÈÄ× •Á¬ = ±fl˘√Ì ’HÎ,
ŒûÊ— ÷ÙªË = ¤˘√Ì, ÷Ùª◊ÈÄ× •Á¬ = ±¤˘√Ì ’HÎ, ŒûÊ—, àÿÊªË =
I›Î√ ¿flfiÎfl, ŒûÊ—, ‚¢ª˝„UË = Á_√˛Ë ¿flfiÎfl, ŒûÊ, ∞fl = …, ‚flÙ¸ŒûÊ—...
(¬Ífl¸flÃ) H 96 H
±flı ÿkÎ fl˘√Ì ±fl˘√Ì› ÿkÎ
‰‚Ì ÿkÎ ¤˘√Ì ±¤˘√Ì› ÿkÎ
fi¿Ì Á_√˛ËÌ ÿkÎ I›Î√Ì › ÿkÎ
ÏfiflοÎfl ÁοÎfl Á‰ı ˝ › ÿkÎ H 96 H
ω‰flHÎ — ±_Ï÷‹˘fi_ ⁄Ì…\_ {Ò‹¬_ ƒWÀÎ_÷ w’ı ·Ì‘_ »ı. fl˘√Ì-fl˘√
‹@÷, ¤˘√Ì-¤˘√‹@÷, I›Î√Ì-Á_√˲ Ì, ±Î ⁄‘Î … ’flV’fl ωfl˘‘ΤÎÁÌ
±_Ï÷‹˘‹Î_ ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı› Á‹Îfi w’ı ωz‹Îfi »ı. ±ı ’fl⁄˛õ ‹Ò‚ı
Á÷˚ V‰w’ı ÏfiflοÎfl, Ïfifl_…fi, ÏfiÏflE», »ı. ±ı …
ôÊÿ = ΩHΉΠ›˘B› »ı - •‡ÊéŒ◊S¬‡Ê¸◊M§¬◊√ÿÿ¢ (¿Ã. 1/3115)
±◊ν÷ …ı ±ÂOÿ, ±V’½, ±w’, ±T››, flÁËÌfi ÏfiI›,
√_‘flÏË÷, ±fiÎÏÿ, ±fi_÷, Ïfiç· »ı ÷ı ±ÎI‹÷k‰ = Áÿ˚√fl  ¤√‰ÎfilÌ
ÿkÎÎhÎı› •‡Ê⁄UË⁄¢U ‡Ê⁄UË⁄UEŸflSÕSflflÁSÕÃ◊˜ (¿Ã - 1/2/22) ±◊ν÷ …ı
ÂflÌfl˘‹Î_ ÂflÌfl flÏË÷ ±Î¿Îfl‹Î_ ÏfiflοÎfl, ±ÏfiI›˘‹Î_ ÏfiI› V‰w’ »ı
÷ı lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. ±Î ±˙’ÏfiÊÿ ÏÁ©Î_÷ Á‹Ω‰÷Î_ ±ı¿ ’˛ÏÁ© ¤…fi‹Î_
lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı.
¤›* F›Î_ I›Î_ ’˛¤ ÷Îfl_ ±fi’‹ w’ Ëı ±‰‘Ò÷
ÏfiflοÎflÌ Ïfi…ıE»Î±ı ⁄L›˘ ÁοÎfl ÷_ ±Ô‰‘Ò÷..
ÏfiflοÎflÌfi_ ’˘÷ÎfiÌ V‰Î¤Îω¿ ¥E»Î◊Ì ÁοÎfl ⁄fi‰_ ±ı … ·Ì·Î »ı.
lÌ √fl·Ì·Î »ı - ¬ÒfiÌfiÎ ¬_…fl‹Î_, Ï’˛›…fifiÎ ’˛ı‹‹Î_, ÏÁ_ËfiÌ
√…˝fi΋Î_, ¿˘›·fiÎ ¿>…fi‹Î_, √·Î⁄Ì √η‹Î_, ZΛÌfiÎ_ ËÎÕ‹Î_ -
±Î ⁄‘Î_ ¶L¶˘ - (Dichotomy) »ı. F›Îflı ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› -
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 290 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ïfi¶˝L¶ ⁄‘Î … ¶L¶˘ = ±_Ï÷‹˘◊Ì ’fl - flÏË÷ »ı. ¤˘√Ìfi˘ ω·ÎÁ ±fiı
fl˘√ÌfiÌ ‰ıÿfiÎfiÌ ¿HÎÁ ±ıfiÌ … ·Ì·Î »ı.H96H
Á_√Ï÷ — ‰‚Ì, ±_Ï÷‹˘fiÎ ±Î‘Îflı ·Ì·Î flËV› Á‹Ω‰ı »ı —
⁄UÊªË ŒûÊÙ ⁄Uʪ◊ÈÄÃÙ˘Á¬ ŒûÊ—
‚XÔUË ŒûÊ— ‚XÔU◊ÈQ§Ù˘Á¬ ŒûÊ— –
fláÊ˸ ŒûÊÙ fláʸ◊ÈÄÃÙ˘Á¬ ŒûÊ—
‚flÙ¸ Œ ûÊ— ‚fl¸ M §¬SàflM§¬— H95H
ÂOÿÎ◊˝ — ⁄UÊªË = ±fiflÎ√ ‰Î‚Î, ŒûÊ—, ⁄Uʪ◊ÈÄוÁ¬ = ±flÎ√Ì,
flÎ√ωfiÎfiÎ ’HÎ, ŒûÊ—‚XË = Á_√ ¿flfiÎflÎ, ŒûÊ— ‚X◊ÈÄ× •Á¬ = ±Á_√Ì
’HÎ, ŒûÊ—, fláÊ˸ = Ω÷-’Î_÷‹Î_ ‹ÎfifiÎfl, fláʸ◊ÈÄ× •Á¬ = Ω÷-’Î÷
ωfiÎfiÎ_ ’HÎ, ŒûÊ—, ‚flÙ¸ŒûÊ—.. (’Ò‰˝‰÷˚) H 97 H
‰‚Ì ÿkÎ flÎ√Ì ±flÎ√Ì› ÿkÎ
±fiı ÿkÎ Á_√Ì ±Á_√Ì› ÿkÎ.
±ËÎ ÿkÎ ‰HÎa ±‰HÎa› ÿkÎ
ÏfiflοÎfl ÁοÎfl Á‰ı˝› ÿkÎ H 97 H
ω‰flHÎ — ‹ÎHÎÁı ±fiı ¬ÎÁ ¿flÌfiı Áÿ˚√fl  ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ
¤„@÷fiı ’˛ÎM÷ ¿fl‰ÎfiÌ ±ÿQ› ¥E»Î ‘flΉfiÎflı, ¿ıÀ·Î¿ ¶L¶˘◊Ì ’fl
…‰Îfi˘ ’˛›Ifi ¿fl‰Îfi˘ flËı »ı. ÷ı‹Î_fi_ ±ı¿ ¶L¶ »ı flÎ√-±flÎ√ ›Î flÎ√-
ωflÎ√, Á΋ÎL› ‹ÎHÎÁ flÎ√-ωflÎ√fiÎ ¶L¶‹Î_ {˘·Î_ ¬Î› »ı. lÌ
±‰‘Ò÷∞ ±ı¿ ¤…fi‹Î_ ¿Ëı »ı.
¿˘Ëo ¿˘Ëo ’Ò»÷ flÎ√Ì, Á˘ÕËo ¿Ë÷ ωflÎ√Ì flı...
±ı¿ ±_Ï÷‹ ’fl flÎ√Ì »ı. ±ıfiı ‹ÎÀı ’˛ffi˘kÎfl ‹Î·Î‹Î_ ’˛ffi ¿›˘˝ »ı.
∑§— •ãœ— ? - ±_‘ ¿˘HÎ »ı ? ±Î ’˛ffifi˘ μkÎfl ±ÎM›˘ »ı. -
ÿ—π‹È ⁄UÊªË = …ı ‰V÷÷— flÎ√Ì »ı. flÎ√Ì ±_‘ »ı ¿ÎflHÎı - Ÿ ¬‡ÿÁÃ
¡ã◊Ê㜗 ⁄UʪÊãœÙŸÒfl¬‡ÿÁà - …L‹Î_‘ Ωı¥ ¿ı fiËŸ ±ı ¿<ÿfl÷Ì ·Î«ÎflÌ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 291 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
»ı. ÷˘ flÎ√Î_‘ - ÁÎflÎÁÎfl Ωı¥ ¿÷Î fi◊Ì. ÷ı◊Ì ÷ı ∞‰fi‹Î_ @›Îflı›
’˘÷ÎfiÎ “Sfl” fiı Ωı¥ … fi ¿ı !! ±ıÀ·ı ±ıfiı ÷˘ ±Î ’˛ë flËı »ı … -
Ë_ ¿˘HÎ »\_ ? F›Îflı Á΋ı »ıÕı ∂¤ı·Î ωflÎ√Ì, flÎ√ÌfiÎ ¿fl÷Î_ ÁÎfl˘ »ı ±ı‰_
fi◊Ì. ±ı ‚Ù„U◊˜ - fiÌ {_{À‹Î_ ’Õu˘ »ı. {_{Àfi_ ¿ıLƒ ⁄ÿ·Î› »ı. flÎ√Ìfiı
±ıfiÎ flÎ√-±ıÂÎfl΋fiÌ ⁄⁄η »ı. ωflÎ√Ìfiı Á˘ËofiÌ ⁄⁄η »ı. lÌ
ÿkÎÎhÎı› ±Î ⁄Lfiı ±_Ï÷‹˘‹Î_ Á‹Îfi »ı. ’ÒflÎ ±fiflÎ√◊Ì ±ı‹HÎı ±Î V≤„WÀfiÌ
fl«fiÎ ¿flÌ, ¿›Î˝ ’»Ì ÷ı‹Î_ ÁËı… ’HÎ ·ı’ΛΠωfiÎ ’ÒHν Ïfi·ı˝’ ’HÎı
’˘÷ÎfiÌ … V≤„WÀ◊Ì ÿ ±Î_√‚ ¨«Î - Œ‡ÊÊ¢ªÈ‹¢ÁÃcΔUÁÃflÁÄà flŒ— - ‰ıÿ
(’flÊ ÁÒ¿÷)‹Î_ ¿èÎ_ »ı ÷ı ±Î ’˘÷ÎfiÎ … Á…˝fi◊Ì ÿ ±Î_√‚ ¨«Î »ı.
⁄Ì…\_ ¶L¶ »ı - Á_√-±Á_√ - ⁄ı »ıÕÎ »ı. ∞‰ V≤„WÀ‹Î_ ⁄‘Î …
’˘÷ÎfiÎ …ı‰Î - ‚◊ÊŸ‡ÊË‹√ÿ‚Ÿ·È ‚Åÿ— - Á‹Îfi «ÎÏflh› ±fiı
T›Áfi‰Î‚Î ’˘÷ ’˘÷ÎfiÎ …^◊‹Î_ Œ›Î˝ ¿flı »ı - ◊Ϊʗ ◊Ϊҗ ‚¢ª◊ŸÈfl˝¡ÁãÃ
- Q≤√·Î_ Q≤√·Î_fiÎ …^◊‹Î_ - ±ı ÏÁ_Ë-‰Î‘ ÁÎ◊ı Ω› … fiËŸ. ⁄ÌΩı »ıÕ˘
±Á_√fi˘ »ı. …ı‹Î_ ¤√‰÷Ì ‹ÿηÁαı ±·¿Ûfiı Á_√ »˘Õ‰Îfi_ ¿èÎ_ Ë÷_.
±ËŸ f·˘¿ 34 (…\±˘ ω‰flHÎ)‹Î_ ’HÎ Á_√ »˘Õ‰ÎfiÌ ›Î ÁIÁ_√‹Î_
flËı‰ÎfiÌ ‰Î÷ ¿flÌ »ı. ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› ±Î ⁄Lfiı ±_Ï÷‹˘◊Ì ’fl »ı.
Á_√Ì ’HÎ »ı ±fiı ±Á_√Ì ’HÎ »ı, ±ıÀ·ı ¿ı.
ÁË fl_√ı ±fl_√Ì ÷_, ·Ëı ÷ … fl_√ ¿˘ ±‰‘Ò÷
⁄‘Î … fl_√‹Î_ = ‹Î›ÎfiÎ fl_√‹Î_ ωz‹Îfi ˢ‰Î »÷Î_› ‹Î›ÎfiÎ
±ı fl_√◊Ì fl_√ΛΠ- ·ı’ΛΠωfiÎ fl_√-flÏË÷ V‰w’ı -
‰fiı ›˘√Ì ◊¥ ‰Á÷˘, …√ı ¤˘√Ì Á‹˘ ¤‹÷˘. (±.¬Î.146)
›˘√ ±fiı ¤˘√‹Î_ ±fl_√Ì V‰w’ ±ı lÌ ÿkÎÎhÎı› ±‰‘Ò÷ V‰w’ »ı.
⁄ı ±_Ï÷‹ »ı - ‰HÎa - ‰Hν T›‰V◊Î - «Îfl ¿ı ±œÎfl ±ı Á΋ÎÏ…¿
V÷flÌ¿flH΋Î_ ’˛I›ı¿ ‰HνfiÎ ‹fiW›fiÎ - ’˛ÎHÎÌ‹ÎhÎfiÎ xÿ› ¿‹‚‹Î_
ωflÎ…‹Îfi ˢ‰Î »÷Î_› ÷ı‹fi˘ ¿˘¥ ‰Hν - Ω÷Ì fi◊Ì. ⁄‘΋Î_ ±ı lıWÃ

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 292 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

»ı - ±ı ⁄˛ÎõHÎ ’HÎ »ı, ±fiı ±_I›… ’HÎ ±ı … »ı. (…\±˘ f·˘¿ 71fi_
ω‰flHÎ). ±Î‹ ÁοÎfl-ÏfiflοÎfl ⁄‘Î_ … V‰w’ı ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›
ωz‹Îfi »ı. H 97 H
Á_√Ï÷ — ±_Ï÷‹˘fi_ ÿ½fi ¿flÎ‰Ì Ïfiw’HÎ ’Òfl_ ¿flı »ı.
⁄UÊ¡Ê ŒûÊÙ Á÷ˇÊ◊ÊáÊÙ˘Á¬ ŒûÊ—
SflÊ◊Ë ŒûÊÙ ŒËŸŒÊ‚Ù˘Á¬ ŒûÊ— –
◊ıŸË ŒûÊÙ flÊÇflŒÊãÿÙ˘Á¬ ŒûÊ—
‚flÙ¸ ŒûÊ— ‚fl¸ M §¬SàflM§¬— H 98 H
ÂOÿÎ◊˝ — ⁄UÊ¡Ê ŒûÊ— = flÎΩ ÿkÎ »ı, Á÷ˇÊ◊ÊáÊ—•Á¬ = Ϥ¬ÎflÌ
’HÎ, ŒûÊ—, SflÊ◊Ë ŒûÊ— = ÿkÎ V‰Î‹Ì »ı, ŒËŸŒÊ‚—•Á¬ = √flÌ⁄
√·Î‹ ’HÎ, ŒûÊ— ◊ıŸË ŒûÊ— = ÿkÎ ‹˙fiÌ »ı. flÊÇflŒÊãÿÙ˘Á¬ = flÊ∑§˜-
flŒÊãÿ— •Á¬ = μk΋ ‰Î¿˚»ÀÎ ‰Î‚Î ‰@÷Î ’HÎ, ŒûÊ— ‚fl¸ ŒûÊ— =
(’Ò‰˝‰÷), H 98 H
±flı ÿkÎ flÎΩ Ï¤¬ÎflÌ› ÿkÎ
‰‚Ì ÿkÎ V‰Î‹Ì √·Î‹ı› ÿkÎ
±ËÎ ÿkÎ ‹˙fiÌ ‰ÿL÷˘› ÿkÎ
ÏfiflοÎfl ÁοÎfl Á‰ı ˝ › ÿkÎ H 98 H
ω‰flHÎ — ⁄ı ±_Ï÷‹˘ »ı - flÎΩ-Ϥ¬ÎflÌ, V‰Î‹Ì √·Î‹, ‹˙fiÌ-
⁄˘·fiÎflÎ, …√÷ ¶L¶˘‹Î_ ω¤ÎÏ…÷ »ı. ‹ÎHÎÁ˘ ⁄ı »ıÕÎ ’fl ∞‰ı »ı. flÎΩ
ˢ› ÷˘ ±ıfi˘ ±◊˝ … ±ı¿ı Á΋ı Ϥ¬ÎflÌ »ı. ‹˙fiÌfiÎ Á΋Π»ıÕı »ÀÎÿÎfl
‰¿÷T› ±Î’fiÎfl ˢ› …. ±ıfiı flÎΩ-‹ËÎflÎΩ ¿Î÷˝‰Ì›˝, ±Î›, ›ÿ …ı‰Î
fi‹ı fiı »÷Î_› ÷ıfi˘ ‰ıÊ Ï¤¬ÎflÌfi˘ - ±flı Ïÿ√_⁄fl !! ±ı ÷˘ I›Î√ ωflÎ√ı
flÎ… ¿flı fiı f‰ÎÁ f‰ÎÁ ËÏfl Ω’ı. (±.±Î.’Ò. 133) ±ı I›Î√-
ωflÎ√fi˘ flÎΩ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 293 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

‰ÎË Œ¿ÌflÌ ! ¿˙fi ±‹ÌflÌ ? ÿÎÁÌ ÷ıflı «flfi˘ ‹ıÓ

flÎΩ fl_¿ …‹ÌfiÿÎfl Á⁄, «Î¿fl ÷ıflÌ fi{fl_ ‹ıÓ
(±.±Î.’Ò.75)
±ı Ϥ¬ÎflÌ ’HÎ »ı ±ı V‰Î‹Ì-…√÷fi˘ fiÎ◊ »ı ±fiı ±ı … ¤@÷˘fi˘
√·Î‹ »ı. ‹˙fiÌ »ı. ’˘÷ÎfiÌ … V≤„WÀfiı Ωı¥±ı ‹˙fi‹Î_ ‹V÷Ì ‹ÎHÎfiÎfl
‹˙fiÌ »ı ÷˘ ±ı … Á‹›ı -
Ë_ - ÷_ -÷ı-‹Î_ ⁄˘·HÎËÎfl˘, ‰ÎHÎÌ ‹Ò‚ Ë_¿Îfl˘
F›Î_ I›Î_ ÁC΂ı ±ıË … Á‚√ı ÿı¬ fl_√ ‹÷‰Î·˘
(±.±Î.143)
‹fiW›-’˛ÎHÎÌ ‹ÎhÎfiÌ ‰ÎHÎÌ ◊¥fiı ±ı … ⁄˘·ı »ı. flV÷Î ’fl◊Ì ’ÁÎfl
◊÷Î_ ±ı¿ Á΋ÎL› ËÌfi-ÿÌfiı ‹ÎHÎÁfiı ¿èÎ_ ¿ı ÷_ ‰ıÿ ¤HÎ ±fiı ±ı ‰ıÿ
¤HΉΠ·ÎB›˘. ±Î‰˘ ‰ÎB‰ÿÎL› - ‰Î„B‹fiÌ ’˙œ ‰ÎB‹Ì = ¿<‚
‰@÷α˘‹Î_ lıWà ‰ÎB‹Ì ±ı … »ı. H 98 H
ω‰flHΠωÂıÊ — ±ËŸ f·˘¿ 93◊Ì 98 = 06 f·˘¿‹Î_
¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ_ ÁοÎfl-ÏfiflοÎfl ±◊‰Î Á√HÎ-Ïfi√˝HÎ V‰w’fi_
’˛ Ï ÷’Îÿfi ωÏÂWÀ flÌ÷ı ◊› _ »ı . ωÏÂWÀ ±ı À ·Î ‹ÎÀı ¿ı ±ËŸ
lÌ ±‰‘Ò÷∞fi˘ ±Î› ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiı 줛 V‰w’ı Ωı‰ÎfiÌ-
Ï’»ÎHΉÎfiÌ º„WÀ ±Î’‰Îfi˘ »ı. - Ωı÷Î_ Â̬‰‰Îfi˘ »ı.
(1) …ËÎn’ı ÿı¬_ ‰ËÎn’ı ÁÎËı⁄ ‰˘ fi_√Ϋ_√Î Ï»’Î flËΠˈ
Ë_ F›Î_ Ωı™ - Ωı ‹fiı Áÿ˚√fl¿Ú’Î◊Ì Ωı÷Î_ ±Î‰ÕÌ Ω› ÷˘ - ±ı
’fl‹ ÷k‰ Ïfi¤ı˝‚ Á÷˚ V‰w’ı ω·ÁÌ flèÎ_ »ı. ±ı ¤√‰Îfi
lÌ ÿkÎÎhÎı› fiflÌ ±Î_¬ı ÷˘ ÿı¬Î÷Î fi◊Ì, ÷˘ ±ıfiÎ_ ¿˘¥±ı ·ı¬Î
(Record) ’HÎ ¿›Î˝ fi◊Ì.

xÿı¿Î ’flÿÎ μÃÎ Ωı fiı¿Î ‹ˆÿÎfi‹ıÓ ‰˘ ¬ÕÎ flËΠˈ.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 294 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
xÿ› ’fl ’Õı·˘ ’Õÿ˘ - ‹Î›Îfi_ - ±iÎÎfifi_ ±Î‰flHÎ …ı‰_ ËÀı
(∂Ãı) ¿ı ±ı ÷˘ ‹ıÿÎfi‹Î_ - xÿΛο΋Î_ ∂¤ı·˘ … »ı. ±ı ÿÒfl-
’ÎÁı, ±_ÿfl ⁄ËÎfl, √√fi‹_Õ· = Ï«ÿο΋Î_ fl‹Ì flè΢ »ı.
±«ı÷fi «ı÷fi ⁄‘Î_ … w’ ±ıfiÎ_ »ı, ⁄‘Î_ ±ıfiÎ_ »ı, ±ı ¿˘¥fi˘›
fi◊Ì.
fi fi΋ μÁ¿Î fi w’ μÁ¿Î Á¤Ì μÁÌ ¿ı fi ‰˘ Ï¿ÁÌ¿Î
±fiL÷ w’Ì ‰˘ w’ ±ı¿ ⁄ı w’ fl_√Î Á‹Î flËΠˈ
(±.±Î.171-72)
±ı ¿˘¥fi˘ › fi◊Ì. …ı‰Ì flÌ÷ı ÷fl_√˘ ÷˘ Á‹ƒfiÎ »ı, ’HÎ Á‹ƒ
÷fl_√fi˘ fi◊Ì. ±ı Ïfi·ı’˝ »ı. ±Î ⁄‘Î_ … ±fi_÷ w’˘ (f·˘¿ 93◊Ì
98) ±ı ±ı¿fiÎ_ … »ı. »÷Î_ › ±ı ⁄ıw’ = ±w’Ì »ı.
(2) ±Î º„WÀ ’΋‰ÎfiÌ ’˛Ïø›Î ‰V÷÷— Ë‹
_ Î_◊Ì ÷_‹Î_ …‰ÎfiÌ ’˛Ïø›Î »ı.
±ı ÷÷˚ ’ÿfiı Ï’»ÎHΉÎfiÌ ’˛Ïø›Î »ı.
¿˘Ëo ‰ÿı »ı ¿Î¿ Á˘Ëo ¿◊ı »ı ËoÁ
÷-_ Ë_ ÷-_ Ë_ ’¿ÎflÌ ¿˘›· flËÌ »ı ‘ÌflÌ.
‹ÎflÎ ±Î Ë_ fi˘ fl«fiÎfl ÷_ »ı. Á‹√˛ „@÷-∂Ω˝ - ÷_ fiÌ »ı Ë_fiÌ
fi◊Ì. (The spirit is in THOU not in I) ÷_ ¶ÎflÎ Ë_ fiÌ’…ı »ı.
(Through the THOU one becomes I) ±Î ¿Î¿ ±fiı ËoÁfi˘
÷ŒÎ‰÷ »ı . ±ı À ·ı ±Î¬Ì ’˛ Ï ø›Î ¿Î√ÕÎfiÎ Ëo Á ‹Î_ w’Î_ ÷ flHÎ
(Transformation)fiÌ ’˛Ïø›Î »ı. Ωı ±Î w’Î_÷flHÎ ◊¥ Ω› ÷˘ - V’WÀ
Á‹Ω¥ Ω› ¿ı - ¬ÌS›_ √·Î⁄ ¿ı‰_ ? Â_ ËÎV› ±ı fi ÷Îfl_ ? ’˛¤ ÿkÎÎhÎı›
÷_ … √·Î⁄fi_ ËÎV›, ÷_ … ±ıfiÎ ¿Î_ÀÎ - ±fiı Á√_‘, √flI‰Î¿Ê˝HÎfiÌ Ï‰fl©ı
±Î¿ÎÂfiı ±Õ÷Î_ T≤Z΢, e·, ’Îfi ⁄‘_ ÷_ … »ı. ¿ÎWÀ∞‰Ì = ∂‘≥ ±fiı
¿ÎWà ¤ıÿÌ - ¤‹fl˘ ÷_ … »ı. ‘ÒHÎÌ ‘¬Î‰Ìfiı ⁄ıÃı·Î ÷’V‰Ì ÷_ »ı. …‚fiÎ_
‹Î»·Î_ ÷_ … ±fiı ‹IV›∞‰Ì = ⁄√·Î ’HÎ ÷_ … »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 295 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
÷-_ fl_√ Á‰˝ fl_B›,_ fiÎ fl_√-flÎ√ ÷…‹Î_
÷_ fl_√ fl_√ flΫı fiΫı Áfl_√ fl_√ı !!
(±.±Î.41)
±ı lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ fl_√◊Ì ±Î …√÷ fl_√Λ_ ˢ‰Î »÷Î_› ±ı fl_√ =
…√÷fiÎ flÎ√ ±ıfi΋Î_ fi◊Ì. ±ı ÷˘ ¿˘¥¿ ωfl· fl_√fiÎ fl_√‹Î_ flΫı »ı ±fiı
Á_ÁÎflw’Ì fl_√¤ÒÏ‹‹Î_ fiΫı »ı. μ@÷ » f·˘¿fi_ ±Î √Ϥ˝÷ ÷ÎI’›˝ »ı.
Á_√Ï÷ — μ@÷ » f·˘¿fi_ ÷ÎI’›˝ ’΋‰Î - Ë_ ‹Î_◊Ì ÷_ ‹Î_ w’Î_÷Ïfl÷
◊‰Î ‹ÎÀı ÷_ —-
©UÁûÊcΔUÊà◊Ÿ˜ ◊Ù„UÁŸº˝Ê¢ ¡„UËÁ„U
ŒûÊ¢ Œfl¢ SflÊà◊‚ÍÿZ SÃÈflËÁ„U –
àÿÄàflÊ ‚flZ ÃSÿ ‚flÊ¢ ÁflœÁ„U
Á÷àflÊ ◊ÊÿÊ¢ ◊ÊÁÿŸ¢ ‡ÊËÉÊ˝◊Á„U H99H
ÂOÿÎ◊˝ — ©UÁûÊcΔU = (SÕÊ. 10 5.5. ±ÎiÎÎ◊˝ ⁄Ì.’.±ı.‰.) = ∂Ã,
∂¤˘ ◊Î, •Êà◊Ÿ˜ = Ëı ±ÎI‹fi˚, ◊Ù„UÁŸº˝Ê¢ = ‹˘ËÏfiƒÎ, ¡„UËÁ„U = („Ê.
3, 5, ±ÎiÎÎ◊˝ ⁄Ì.’.±ı.‰.) = I›∞ÿı, ŒûÊ¢ Œfl¢ = lÌ ÿkÎ ÿı‰fiı, SflÊà◊
‚ÍÿZ = ±ÎI‹w’ ÁÒ›˝fiı, SÃÈflËÁ„U = (SÃÈ. fl.μ. ±ÎiÎÎ◊˝ ⁄Ì.’.±ı.‰.)
V÷‰fi ¿fl àÿÄàflÊ = (àÿ¡˜ - 1.5. Á_. ¤Ò.¿Ú.) = »˘ÕÌfiı, ‚flZ - ⁄‘_
…, ÃSÿ = ÷ıfiÌ, ‚flÊ¢ = Áı‰Î, ÁflœÁ„U = (ω-‘Î 3 μ. ±ÎiÎÎ◊˝ ⁄Ì.’.
±ı.‰.) ¿fl, (Áı‰), Á÷àflÊ = (Á÷Œ˜- 1.5. Á_¤Ò.ÿ.) = ¤ıÿÌfiı,
◊ÊÿÊ¢ = ‹Î›ÎfiÎ_ ’Õ‚, ◊ÊÁÿŸ¢ = ‹Î›ÎfiÎ ¥Âfiı (’˛Ï÷) ‡ÊËÉÊ˝◊˜ = ÁI‰flı,
∞Á„U = (ß. 2.5. ±ÎiÎÎ◊˝ ⁄Ì.’.±ı.‰.) Ω-’ˢӫ H 99H
±flı ‹˘ËÏfiƒÎ I›∞ ∞‰ ∂Ã
V÷‰ı V‰ÎI‹ÁÒ›˝ ‹ËÎÿı‰ ÿkÎ,
I›∞ Á‰˝ Ωı Áı‰ ±ı ›˘Ï√‰›˝
√˛Ëı ÂÌCβ ‹Î›ı ¤ıÿÌ … ‹Î›. H 99 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 296 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ω‰flHÎ — ±Î ⁄‘_ … «flΫfl-V◊Ήfl …_√‹ »ı ÷ı - ÏfiflοÎfl

ÁοÎfl Á‰ı˝› ÿkÎ = ⁄‘_ lÌ Áÿ˚√fl ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhΛ‹› »ı = “÷_”
»ı; ›Îÿ flËı Ë_ …ı‰_ ¿Â_ »ı … fiËŸ, ±ı ÷˘ ±Î¤ÎÁ »ı. ±Îfi˘ ÷Îflı Ωı
’˛I›ZÎ ±fi¤‰ ·ı‰˘ ˢ› ÷˘, Ωı ÷Îflı ÷ÎflÎ Ë_ fi_ ÷_ ‹Î_ w’Î_÷fl ¿fl‰_
ˢ› ÷˘ ±ÎI‹fi˚, ÷ÎflÌ ±Î …L‹˘…L‹◊Ì «Î·Ì ±Î‰÷Ì ‹˘ËÏfiƒÎ ‹Î_◊Ì
Ω√, ∂¤˘ ◊Î. ’•’flÎH΋Î_ ‹˘ËfiÌ T›ÎA›Î ¿flÌ »ı -
◊◊ ◊ÊÃÊ ◊◊ Á¬ÃÊ ◊◊ÿ¢ ªÎÁ„UáÊË ªÎ„U◊˜ –
ÃŒãÿ¢ ◊◊àfl¢ ÿØ ‚ ◊Ù„U ßÁà ∑§ËÁø× H
‹ÎflÌ ‹Î, ‹ÎflÎ ⁄Î’, ‹ÎflÌ ’IfiÌ, ‹Îfl_ CÎfl ±Î‰_ ⁄‘_ ‹‹I‰ »ı
±ı ‹˘Ë »ı. ‹˘ËÏfiƒÎfiı ±Î›‰ı˝ÿfiÎ ‹ËÎfi ÂS›ÂÎVhÎÌ (ÁF›˝fi) ‹ËÏÊ˝
Ál÷ı = ‹Ò»Î˝ √HÎÌ »ı - ◊Ù„UÙ ◊Íë¿¸UÁà ÃÊ¢ ¬˝Ê„UÈ— = ±ı ‹Ò»Î˝ » ’˛¿ÎflfiÌ
»ı; ÷ı‹Î_◊Ì Ál÷ fiÎ ‹÷ı ‚ÈπŒÈ—π√ÿ¬Ù„U∑§Î à = Á¬ÿ—¬fiÎ Á÷÷ ±ÎCÎÎ÷◊Ì
±Î‰÷Ì ‹Ò»Î˝ ‹˘ËÏfiƒÎ »ı, …ı‹Î_ ‹ÎHÎÁ Ω√÷˘, Ëη÷˘ «Î·÷˘ ˢ‰Î
»÷Î_ › ¿˘¥¿ ±√Q› CÎıfi‹Î_ flËı - ±ı CÎıfi Á¬fiÎ ±ÎCÎÎ÷fi_ ’HΠˢ›
±fiı ÿ—¬fiÎ ±ÎCÎÎ÷fi_ ’HΠˢ›. Á΋ÎL› ÂÎflÌÏfl¿ ÏfiƒÎ‹Î_◊Ì ÁflÁ flÌ÷ı
Ω√Ì …‰ÎÂı. - V‰Î¤Îω¿ ΩB≤Ï÷ ±Î‰Ì …Âı. ‹˘ËÏfiƒÎ‹Î_◊Ì Ω√‰Îfi_
±CÎfl_ »ı. ‹ÎÀı lÌ ±‰‘Ò÷∞ ¿Ëı »ı.
(1) ∂Ãfiı ∞‰ μz˘√ ±ÿ¿˘ ¿flÌ, (μ.’˛Î.M≤. 20) ±ı‹ ÁËı·Î¥◊Ì
fiËŸ ∂ÃΛ Á΋ÎL› flÌ÷ı ±’ÎfifiÌ μÿÎfi√Ï÷ ◊Λ ±ıÀ·ı
’Õ÷Î_fiÌ ÁÎ◊ı … ¨CÎ ±Î‰Ì Ω›. …ı‰Ì μÿÎfifiÌ ±’Îfi √Ï÷ ◊Λ
¿ı ÷fl÷ … Ω√Ì …‰Î›. ±ı ¿<ÿfl÷Ì »ı. F›Îflı ‹˘Ë ÏfiƒÎ‹Î_◊Ì Ω√‰_
ˢ› ÷˘ ±ÿ¿˘ μz˘√ ¿fl‰˘ ’Õı. μz˘√‹Î_ Â_ ¿fl¢ ?
lÌÿkÎfi΋ V‹flHÎ - ±ı … μzÎ√ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 297 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(2) ∂Ãfiı ‹Òœ ±Î·V› ÏfiƒÎI›∞ [μ.’˛Î.M≤.31]
‹˘ËÏfiƒÎfi_ ‹Ò‚ ÷k‰ ±Î·V› »ı. ±Î‚Á ‹ÎHÎÁfiÎ ÂflÌfl‹Î_ flËı·˘
‹ËÎfi ÂhÎ »ı.
‹˘Ë„LƒÎ‹Î_◊Ì ∂ÃÌ V‰ÎI‹ÁÒ›˝ lÚÏ÷ ¿Ëı »ı - ‚Íÿ¸ •Êà◊Ê ¡ªÃ
SÃSÕÈ·p = ±Î V◊Ήfl …_√‹ …√÷fi˘ ±ÎI‹Î ÁÒ›˝ »ı. ±ı‰Î ‹ËÎÿı‰
ÿkÎfiÌ V÷Ï÷ ¿fl. V÷Ï÷‹Î_ Â_ ¿fl‰Îfi_ »ı ? - ŒûÊÊòÊÿ¢ â NUÁŒ‚ãâ ¬˝áÊÃÙ˘ÁS◊
xI’ÕÏfl¿ÎÏ‘„WÃ÷ = xÿ› ¿‹‚ ’fl ωflÎ…‹Îfi ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiı
’˛H΋_ »\_.
⁄‘_ »˘ÕÌfiı - ωzÎÿ’˝, ωkÎ√‰˝ ⁄‘_-⁄‘Î_ … Á_⁄_‘˘ ‹‹÷Î, ‹˘Ë
»˘ÕÌfiı ÷ı lÌ ÿkÎfiÌ Áı‰Î ¿fl ¿ÎflHÎ ¿ı, Áı‰Î÷’ ¿Ï·÷Îfl Áı‰Î‹Î_ - ¿ÎWÃ
◊¥ ’ΉÕÌ ’Î_‰fiÌ ÷… ⁄fi_....rÎfi ◊¥ ‹_Ïÿflı ÏfiI› «˘¿Ì ¿fl_
[μ.’˛Î.M≤.15-16]
‹Î›ÎfiÎ_ ’Õ‚ = ±Î‰flHÎfiı ¤ıÿÌfiı ±ı ‹Î›Ì = ‹Î›Î’Ï÷fiÌ ’ÎÁı
ÁI‰flı = ◊ÊÿÊ¢ ÃÈ ¬˝∑ΧÁâ ÁfllÊŸ˜ ◊ÊÁÿŸ¢ ÃÈ ◊„UE⁄U◊˜ [EÃÊ, 4/10]
±Î ÏhÎ√HÎÎI‹¿ ’˛¿ÚÏ÷ ‹Î›Î »ı - Ák‰ - fl… - ÷‹ V‰w’ ’˛¿ÚÏ÷‹Î_◊Ì
±Ï‰zÎ = …ı - fi◊Ì ÷ı »ı ±ı‹ ‹Îfi‰_ - ±Î ÂflÌfl Ë_ fi◊Ì »÷Î_ Ë_
ÂflÌfl »\_ ±ı‹ ‹Îfi‰_ ±ı ‹Î›Îfi_ ’Õ‚ »ı ÷ıfiı ¤ıÿÌ ‹Ëıf‰fl ¤√‰Îfi
lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ’ÎÁı ÂÌCβ˛ Ω.
‘Ì‹ı ‘Ì‹ı Á‹Ω‰÷Î_ Á‹Ω‰÷Î_ ±Î f·˘¿‹Î_ = ±Î 99‹Î
f·˘¿‹Î_ ±ı¿Ì ÁÎ◊ı «Îfl ±ÎiÎα˘ ¿flÌ »ı. ¡„UËÁ„U = I›…, SÃÈflËÁ„UU -
V÷‰fi ¿fl, ÁflœÁ„U = Áı‰Î ¿fl, ∞Á„U = Ω - ’ˢӫ. ±Î ÁΫÎ
√flfi_ V‰w’ ◊›_ ¿Ëı‰Î›, ’Òflı’ÒflΠωf‰ÎÁ‹Î_ ·Ì‘Î ’»Ì ±ÎiÎα˘
¿flÌ »ı.H 99H
Á_√Ï÷ — ⁄ı f·˘¿˘‹Î_ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ ÏfiflοÎfl-ÁοÎfl
V‰w’fi_ ±L› flÌ÷ı Ïfiw’HÎ ¿flı »ı —

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 298 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ŒflÙ ŒûÊÙ ◊àÿ¸¡ã◊Ê˘Á¬ ŒûÊ -U
ÁSÃÿ¸æU˜ŒûÊ— ∑§Ë≈UU∑§Ë≈UÙ˘Á¬ ŒûÊ— –
SÕÊáÊÈŒ¸ûÊÙ ¡X◊Ù ŒûÊ ∞fl
‚flÙ¸ ŒûÊ— ‚fl¸ M §¬SàflM§¬— H100H
ÂOÿÎ◊˝ — Œfl—ŒûÊ— ÿı‰ ÿkÎ … »ı, ◊àÿ¸¡ã◊Ê˘Á¬ - ◊àÿ¸¡ã◊Ê
•Á¬ = ‹I›˝◊Ì …L‹fiÎfl = ‹fiW› ’HÎ, ŒûÊ—, ÁÃÿ¸∑§˜ , = ’Â-’ZÎÌ ‰√ıfl,ı
ŒûÊ—, ∑§Ë≈U ∑ §Ë≈U — •Á¬§ = ZÎÒ ƒ ±ı ‰ Î ¿ÌÕÎ ’HÎ, ŒûÊ— SÕÊáÊÈ —
V◊Ήfl ŒûÊ— ¡X◊ = …_√‹, ŒûÊ ∞fl = ÿkÎ … »ı, ‚fl¸ ŒûÊ— - [f·˘¿
93 ’˛‹ÎHÎı] H 100 H
fi¿Ì ÿı‰ ÿkÎ ‹fiW›ı › ÿkÎ
¬flı fiÌ« ’˛ÎHÎÌ ±fiı ¿ÌÀ ÿkÎ
‰‚Ì V◊Ήflı …_√‹ı ÿkÎ ÿkÎ
ÏfiflοÎfl ÁοÎfl Á‰ı ˝ › ÿkÎ H100H
ω‰flHÎ — 93◊Ì 98-06 f·˘¿‹Î_ ““ÏfiflοÎfl ÁοÎfl Á‰ı›˝ ÿkΔfi_
’Ò fl_ Ïfiw’HÎ ¿flÌ, f·˘¿ 99‹Î_ ÷ıfi˘ μ’Á_ËÎfl ¿flÌ Ë‰ı ’Î»Ì 100-
101 f·˘¿‹Î_ ±ı … ‰Î÷ ‹Î_ÕÌ ±ıÀ·ı ¿˘¥¿ fiı ±ı‹ ·Î√ı ¿ı ¿Î_ ÷˘
’λ‚◊Ì ›Îÿ ±ÎT›_ ËÂı ±ıÀ·ı ⁄ı f·˘¿ ΩıÕuÎ ËÂı, ±◊‰Î 99‹˘ U·˘¿
101‹˘ f·˘¿ ÷flÌ¿ı ‹ÒS›˘ ˢ› ÷˘ ¢ ‰Î_‘˘ Ë÷˘ ? ±Î‰Ì Â_¿Î ◊Λ ÷˘
÷ı ±›˘B› »ı. lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı ¬Ò⁄ ω«Îfl’Ò‰˝¿ ÷ÎÏ¿Û¿ ø‹‹Î_ ·A›_ »ı.
93◊Ì 98‹Î_ …ı ‰Î÷ ¿Ëı‰Î¥ »ı ÷ı …\ÿÌ »ı. ±ËŸ ±ı‹fiÌ Á‰˝T›Î’¿÷Î
±L› flÌ÷ı ⁄÷Î‰Ì »ı.
¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› ÿı‰ = ÏhÎÿı‰ V‰w’ »ı. ⁄˛õÎ-ωWb-‹ËıÂ
¤√‰÷Ì ±fiÁÒ›ÎfiÎ ÷’ ’˛¤Î‰◊Ì ⁄΂¿ ⁄fiÌ √›Î Ë÷Î. ¤√‰÷Ì,
ÁÎωhÎÌ, ·Z‹Ì ±fiı ’Ή˝÷ÌfiÌ Ï‰fi_÷Ìfiı ‹Îfi ±Î’Ìfiı ±ı ⁄΂¿˘fiı
¤√‰÷Ì ±fiÁÒ›Î∞±ı ’fi—ÏhÎÿı‰ V‰w’ ◊¥ …‰Î ’˛Î◊˝fiÎ ¿flÌ Ë÷Ì.
’fi—ÏhÎÿı‰ ◊›Î ’»Ì ¤√‰÷Ì ±fiÁÒ›Îfiı ’˘÷ı ÷ı‹fiı I›Î_ …L‹ ·ıÂı ±ı‰_
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 299 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
‰flÿÎfi ±ÎM›_ Ë÷_. ±Î flÌ÷ı ±’Λı·Î_ hÎHÎ ‰flÿÎfifiÎ_ V‰w’ı ±ı hÎHÎı›
ÿı‰ ±ÏhÎ-±fiÁÒ›Îfiı I›Î_ ’˛√À ◊›Î I›Îflı ÷ı‹fiÌ V÷Ï÷ ¿flÌ ¿èÎ_-
±Î… ωÕo⁄fi ±Îÿ›* ·Ëı ¿˘HÎ flËV› ?
¿˘HÎ ¿Ëı ±Î w’fiı ∑ÏÊ’hÎ ÁΩHÎ ?
⁄ηw’ ‹ÎÀı ‘flÌ ¿fl˘ ’ÒHν ‰flÿÎfi.
(√.·Ì.±.8.44-45)
±ı‹fiÌ ±Î ’hÎfi_ ·Î·fi-’ηfi ¿fl‰ÎfiÌ ’˛Î◊˝fiÎfi˘ V‰Ì¿Îfl ¿flÌ ÏhÎÿı‰
⁄ηw’ ’˘÷ı ◊›Î ‘L› ωr ’˛Ï÷’΂ H 58 H
±Î flÌ÷ı ’˘÷ı ÿı‰ ±fiı ‹I›˝…L‹Î = ‹fiW›◊Ì …L‹ ‘ÎflHÎ ¿flfiÎfl
»ı, ÷˘ ÷ı±˘ Ï÷›˝¿-›ÎıÏfi=±ÎÕÎ «Î·fiÎfl (‹ÎHÎÁfiÌ …ı‹ ∂¤Î
«Î·fiÎflfiÌ Ï‰v©) ’Â-’ZÎÌ ±ÎÏÿ ’HÎ »ı. ’˛ÎHÎÌ ‹ÎhÎfiÎ_ ±ÎI‹V‰w’
»ı. ±ı … flÌ÷ı ±Ï÷ ZÎÒƒ ¿ÌÕÎ-‹¿˘ÕÎ …ı‰Î_ ∞‰…_÷‹Î_ ’HÎ ±ÎI‹V‰w’
±ı … »ı, V◊Ήfl-…_√‹ ±Î ⁄‘_ … lÌ ÿkÎfi˘ … ’ÁÎfl˘ = ωV÷Îfl »ı
- ZÎÒƒ ¿ÌÕÎ◊Ì ‹Î_ÕÌ ‹ËÎfi Ïˋη›-Á‹ıv ’‰˝÷ Á‘Ìfi_ …Õ«ı÷fi …ı ¿Î_¥
»ı ÷ı ÏfiflοÎflfi_ … ÁοÎfl ’˛Î¿Àu »ı. H 100 H
Á_√Ï÷ — ±ı lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ ‹Î›Î‰Ì V‰w’fi_ ÿ½fi ¿flΉı »ı —
◊ÊÿÊÃËÃÙ ’h◊ÊÿÙ Áfl◊ÊÿÙ
¡ã◊ÊÃËÃÙ ¡ã◊ŒÊÃÊ àfl¡ã◊Ê
∑§Ãʸ˘∑§Ãʸ ¡ËflŸ¢ ¡Ëfl„UÃʸ
‚flÙ¸ ŒûÊ— ‚fl¸M§¬SàflM§¬— H101H
ÂOÿÎ◊˝ — ◊ÊÿÊÃËà = ‹Î›Î◊Ì ’fl, ’h◊Êÿ— = ‹Î›Î◊Ì ⁄_‘Λı·˘,
Áfl◊Êÿ— = ±‹Î›Î-‹Î›ÎflÏË÷, ¡ã◊ÊÃËà = …L‹◊Ì ’fl, ¡ã◊ŒÊÃÊ =
…L‹ÿÎ÷Î, ÃÈ •¡ã◊Ê = ÷˘ …L‹flÏË÷-±…, ∑§Ãʸ-•∑§Ãʸ = ¿flfiÎfl ±fiı
fi ¿flfiÎfl, ¡ËflŸ¢ = ∞‰fiw’, ¡Ëfl„UÃʸ = ∞‰fiı ËflfiÎfl, ‚fl¸ ŒûÊ.......
(f·˘¿ 93 ’˛‹ÎHÎı) H 101 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 300 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
¿flı ⁄© ‹Î›Î ±‹Î›Ì … ÿkÎ
±fiı …L‹ÿÎ÷Î ±…L‹Î … ÿkÎ
¿flı fiÎ ¿flı Á‰˝ ∞‰ı ÷Î÷
ÏfiflοÎfl ÁοÎfl Á‰ı ˝ › ÿkÎ H101H
ω‰flHÎ — ¤√‰fiÎlÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ V‰w’¤Ò÷Π„@÷ ◊ÊÿÊ »ı.
’˛ë˘kÎfl ‹Î·Î‹Î_ ‹Î›Îfi_ V‰w’ Á‹Ω‰÷Î_ ¿èÎ_ »ı - ◊ÊÿÊ ◊ΪÊê’È∑§À¬Ê
ÁŸSÃûflÊ ŒÎc≈UŸc≈U M§¬Ê ÿÊ- ‹Î›Î {Î_{‰ÎfiÎ_ …‚ …ı‰Ì, ÷k‰ flËÌ÷, ÿı¬Î›
±fiı ·Å ◊Λ ÷ı‰Ì »ı. ‹Î›ÎfiÌ fl«fiÎ ¿flÌ ÷ı◊Ì ’˛¿ÚÏ÷ ◊¥ ±fiı ±ı
’fl‹ÎI‹Î ‹Î›Î◊Ì ⁄_‘Î¥fiı flè΢ ±Î‹, ’˘÷ı ‹Î›Î◊Ì ’fl »÷Î_ ±Î ‹Î›Î‹›
…√÷fiÎ ôÎWÀÎ V‰w’ı ÷ı‹Î_ ⁄_‘Λı·˘ flËÌfiı ÷ı Ëo‹ıÂΠω‹Î› = ‹Î›Î
flÏË÷ flËı »ı. ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎ ±…L‹Î »ı. •Ê¡ÿ◊ÊŸÙ ’„ÈUœÊ ◊ÊÿÿÊ
¡ÊÿÃ (±¶ˆ÷˘’ÏfiÊÿ 24) …ı ±…L‹Î »ı ÷ı ‹Î›Î ¶ÎflÎ ±fiı¿ flÌ÷ı
±fiı¿‰Îfl …L‹ ‘ÎflHÎ ¿flı »ı, »÷Î_› ÷ı …L‹◊Ì ’fl »ı ±◊ν÷ …ı flÌ÷ı
∞‰ÎI‹Îfiı ’˘÷ÎfiÎ_ ¿‹˝ ±fiÁÎfl …L‹‹flHÎfiÎ_ «yfl‹Î_ Œfl‰_ ’Õı »ı ÷ı‹
±ı …L‹ ‹flHÎ◊Ì ’fl ˢ¥ …L‹Î÷Ì÷ »ı. ±ı Áÿ˚√v ¤√‰Îfi …L‹ÿÎ÷Î
= …L‹ ±Î‘Îfl »ı —-
……˝fl ‰_K›Î ¿ıflÎ_ V‰´ ¿›Î* ÁŒ‚ ÷ıÓ Á÷fiÎ_ ¿ÚIVfi ÷◊Î
Ωı¥ ϶…V÷Ì ¿ıfl˘ VfiıË ◊›˘ ’hÎ ÷_ Ïfi—Á_ÿıË ±ı lÌ ÿkÎ⁄ΉfiÌ
‹Î_fiÎ_ Á_ÿ¤˘˝ √v·Ì·ÎQ≤÷ ¿‹˝¿Î_Õ‹Î_ ƒWÀT› »ı. ¿÷ν-±¿÷ν = ±Î
V≤„WÀfiÎ_ ¿Î›˝fiÎ ¿Î›˝-⁄˛õ V‰w’ı ‹A› ¿÷ν ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı. …ı
¿Î_¥ ◊›_ »ı, ◊Λ »ı ±fiı ◊Âı ÷ı ⁄‘ÎfiÎ ¿÷ν ˢ‰Î »÷Î_› ÷ı±˘ ±¿÷ν
»ı. ±ıÀ·ı ¿ı ¿÷ν’HÎÎfiÎ ±Ëo¿Îfl◊Ì ’fl ˢ‰Îfiı ¿ÎflHÎı ÷ı‹fiı ±ı ¿I≤˝I‰
V’½÷_ fi◊Ì. ∞‰ ‹ÎhÎfi_ ∞‰fi ˢ‰Î »÷Î_› ∞‰fiı ËflÌ ·ıfiÎfl ‹„@÷
±’ΉfiÎfl ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› »ı -
±„V÷, ¤ÎÏ÷ Ï’˛› fi΋ w’fi˘ …√÷ ’ÁÎfl˘ »ı¿
fi΋ w’fi_ Á‹b_ ‹÷Î_ Á÷˚ Ï«÷ ±Îfi_ÿ fiı¿
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 301 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

±Î …ı ¿Î_¥ «flΫfl V≤„WÀ ±„V÷ - »ı, ¤ÎÏ÷ - ω·Áı »ı, Ï’˛›

◊¥ ’Õı ±ı‰ÔÎ_ fi΋-w’ÎI‹¿ …√÷fi˘ ’ÁÎfl˘ ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı
±ı fi΋ w’ÎI‹¿ …√÷ V‰´ Á‹Îfi »ı; …ı‰_ V‰´ Áflı ¿ı ’»Ì …ı ⁄οÌ
flËı ÷ı Á„E«ÿÎfi_ÿ Áÿ˚√w ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı› »ı -
’˘÷ı ’˘÷΋Î_ ω·Áı ω‘ω‘ w’ı ±w’Ì ±Âı¬
V‰’ÿı Á‰˝ ÏÿÁı ‹ËÎÂÒL›ı, Á‰ı˝ V‰’ÿ ±ı¿
(±Î±Î. 143-44)
±ı ’˘÷ı … ’˘÷Îfi΋Î_ ω·Áı »ı. ±Î ω·ÎÁ ‹Î›Î V‰w’ı ±ı¿
w’ = ⁄Ëw’Ì »ı; ±fiı ÷˘ ’HÎ ÷ı ±_÷÷— ±w’Ì »ı. ±ıfiÎ «flH΋Î_
‹ËÎÂÒL› V‰w’ı Á‹V÷ ⁄˛õÎ_Õ »ı. Á‹V÷ ⁄˛õÎ_Õ ±ıfi_ … ’ÿ = ÃÁmcáÊÙ—
¬⁄U◊¢ ¬Œ˜◊˜ = ’fl‹ ’ÿ »ı. ±Î‹ ÏfiflοÎfl ÁοÎfl Á‰ı˝› ÿkÎ.
±ËŸ Ωı¥ ¿ÎÂı r˘¿ 93 ◊Ì 98‹Î_ Ω√Ï÷¿ ±_Ï÷‹˘fiÎ ±Î‘Îflı
¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı›fiÌ ÏfiflοÎfl Áοfl÷Î ÿÂν‰Ì F›Îflı ±ËŸ ±Î ⁄ı f·˘¿-
100-101‹Î_ ÿÕÙáʸ ŸÊÁ÷— ‚ΡÃ ªÎˆÔUÃ ø (‹_. 1/1/7) …ı‰Ì flÌ÷ı
¿fl˘Ï‚›˘ ’˘÷ÎfiÎ_ ÂflÌfl‹Î_◊Ì … ÷_÷±˘fiı ¿ÎœÌ ’˛ÁflΉı ±fiı ’»Ì ’˘÷ı
… ÷ıfiı √‚Ì Ω› ÷ı‹ ±Î V≤„WÀfiÎ ÁοÎfl-ÏfiflοÎfl ⁄‘Î_ ÷k‰˘ ±ı
’fl‹ÎI‹Î lÌ ÿkÎÎhÎı›‹Î_◊Ì ’˛ÁflÌ ±ı‹Î_… ω·Ìfi ◊¥ Ω› »ı. ±ı ÏÁ©Î_÷
±ËŸ Á‹ΩT›˘ »ı. H101H
Á_√Ï÷ — ‹ÎÀı Á‹› √‹ÎT›Î ωfiÎ Ëı ±ÎI‹fi lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ
¿fl —
Ÿc≈UÊfl‹Ê ¬˝ÊåÿÃ ŸÙ ¬ÈŸ— ‚Ê
ˇÊËáÊ¢ øÊÿÈ— ∑§Ê‹‚Ê◊Ëåÿ◊fl –
∑§áΔUU ÷Í·Ê ÷˝êÿÃ Á∑¢§ flÎÕÊ˘ãœ¢
‡flÊ‚ ‡flÊ‚ ŒûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 102H

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 302 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÂOÿÎ◊˝ = Ÿc≈UÊfl‹Ê = √‹Î‰ı·˘ Á‹›, ¬˝ÊåÿÃ [¬˝. •Ê¬˜ ’.√.
’. hÎÌ. ’. ±ı. ‰.] = ’˛ÎÅ Ÿ ¬ÈŸ— ‚Ê = ÷ı ŒflÌ (’˛ÎÅ) ◊÷˘ fi◊Ì.
ˇÊËáÊ = CÎÀı, øÊÿÈ— = ø - •ÊÿÈ— = ±Î›W›, ∑§Ê‹ = ¿Î‚, ‚Ê◊Ëåÿ◊fl
= ‚Ê◊Ëåÿ◊˜ ∞fl¢ - Á΋ı … ±Î‰ı, ∑§áΔU = √‚΋Î_, ÷Í·Ê = ËÎ_Á‚Ì, ÷˝êÿÃ
[÷˝◊˜ 1.4.5. I≤. ’˛. ±ı. ‰.] = ¤‹ı »ı. Á∑¢§◊˜ = ÂÎfiı flÎÕÊ˘ãœ¢ flÎÕÊ
•ãœ¢ (ßfl) = T›◊˝ ±Î_‘‚ÎfiÌ (…ı‹) ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi˚ rÎÁı rÎÁı lÌ
ÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ ¿flÌ ·ı. H 102H
√›˘ ¿Î‚ ÷ı fiÎ ŒflÌ◊Ì … ±Î‰ı
CÎÀı ±Î› Ωı ¿Î‚ ’ÎÁı ÏÁ‘Ήı.
√‚ı ËÎ_Á‚Ì ¿Î_ ¤‹ı ±_‘ T›◊˝.
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷ rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ H 102H
ω‰flHÎ — ±Î Á‹√˛ Ïfiw’HÎfiı ±Î‘Îflı ·Z› …^◊ 1-2fiÎ ÁP›˘±ı
‹ÎHÎÁ ‹ÎhÎı …ı Á‹…‰Îfi_ »ı ÷ı ±Î ¿ı ∞‰fi Ïÿ‰Áı Ïÿ‰Áı À>_¿<_ ◊÷_ Ω›
»ı. √›ı·˘ Á‹› ’λ˘ ±Î‰÷˘ fi◊Ì. ±Î›W› ’˛Ï÷ZÎHÎ CÎÀ÷_ Ω› »ı. •ÊÿÈ—
∑§À‹Ù‹ ‹Ê‹¢ = ’ÎHÎÌfiÎ ÷fl_√ …ı‰_ - ’ÎHÎÌfiÎ ’fl’˘ÀÎ …ı‰_ »ı. ’˛I›ı¿
ZÎHÎı ¿Î‚ - Q≤I› fi∞¿fiı fi∞¿ ±Î‰÷_ Ω› »ı. ‹ÎÀı flÎ…ÏÊ˝ ¤I≤˝ËÏfl
¿Ëı »ı ÷ı‹ - F›Î_ Á‘Ì ±Î ÂflÌfl V‰V◊ »ı, Ïfifl˘√Ì »ı; T≤©Î‰V◊Î ÿÒfl
»ı, ¥„Lƒ›˘fiÌ Â„@÷ ZÎÌHÎ ◊¥ fi◊Ì, ±Î›W›fi˘ ZΛ ◊›˘ fi◊Ì I›Î_ Á‘Ì‹Î_
‹ÎHÎÁı ’˘÷Îfi_ ±ÎI‹ lı› ÁÎ‘Ì ·ı‰Îfi_ ˢ› »ı.
±Î ±ÎI‹lı› ÁΑ‰Î @›Î_› …‰ÎfiÌ …wfl fi◊Ì. ‹ÎHÎÁ ¿V÷flÌfiÎ_
Q≤√fiÌ …ı‹ «Îflı¿˘fl ¤À¿ı »ı. √‚΋Î_ ËÎ_Á‚Ì »ı; fiı ±ı ¢‘‰Î «Îflı
¿˘fl ±Î_‘‚ÎfiÌ …ı‹ ¤À¿ı »ı-
«ı÷‰_ ˢ› ÷˘ «ı÷…ı fl_√Î ZÎHÎZÎHÎ ±Î› Ω›
’ÎHÎÌ ±ÎT›_ ’΂ ⁄Î_‘‰Î ·ÎB›˘, ·˘¿˘‹Î_ ËÎ_ÁÌ ◊Λ.
(±.±Î. 148)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 303 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

«ı÷Ìfiı ’ÎHÎÌ ’Ëı·Î ’΂ ⁄Î_‘‰Ì. ±fiı ±Î ’fl‹ ÷k‰ ’˘÷ÎfiÌ …

’ÎÁı »ı ÷ıfiı ¢‘‰Î …‰ÎfiÌ …wfl fi◊Ì.
ËÎfl √·ı ‹ıÓ ¬˘…÷ ⁄fi‹ıÓ @›Î ‹Òfl¬ ¿›Î V›ÎfiÎ (±.±Î. 186)
ËÎfl √‚΋Î_ »ı ±ıfiı …_√·‹Î_ ¢‘‰Î …‰ÎfiÌ ÂÌ …wfl ? ’HÎ
‹Ò¬fl ±fiı ÕÎèÎÎ ⁄‘Λ ’˘÷ÎfiÌ ’ÎÁı, ’˘÷ÎfiÌ ¤Ì÷fl‹Î_ Ï⁄flÎ…÷Î_
¤√‰ÎfiÌ lÌ ÿkÎÎhÎı› = Q≤√fiÌ ¿V÷flÌfiı ¤Ò·Ìfiı ±L›hΠ¢‘‰Î‹Î_ ∞‰fi
‰Ì÷Ήı »ı. ±ı‹Î_◊Ì »^ÀÌ Ëı Ï«kÎ ÷_ ÷ÎflÌ ¤Ì÷fl‹Î_ … ’λ˘ Œfl ±fiı ±ı
¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ_ fi΋ V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl H 102 H
Á_√Ï÷ — ÷ÎflÎ √‚ÎfiÎ ËÎfl-ËÎ_Á‚Ì‹Î_ … Á‰˝V‰ »ı —
ôÊÊŸ¢ ÷ÁÄ× ∑§◊¸ÿÙª‡fl ÿÙª—
‚fl¸˘åÿÃ ŒûÊœÊÁ꟬˝‹ËŸÊ— –
ŒûÊS∑§ãœ ‚fl¸‡ÊÊπÊ Á◊‹ÁãÃ
◊Í‹¢ ÃS◊ÊgûÊŸÊ◊ S◊⁄UÊà◊Ÿ˜ H 103H
ÂOÿÎ◊˝ — ôÊÊŸ¢ ÷ÁÄà — iÎÎfi ±fiı ¤„@÷, ∑§◊¸ÿÙªp-∑§◊¸ÿÙª— ø
¿‹˝›˘√ ±fiı ÿÙª - ›˘√ÂÎVhÎ, ‚fl¸˘åÿÃ = ‚fl¸ •Á¬ ∞Ã = ±Î ⁄‘Λ
ŒûÊœÊÁêŸ = ÿkΑ΋‹Î_, ¬˝‹ËŸÊ— = ·Ìfi ◊¥ √›Î »ı. ŒûÊS∑§ãœ = lÌ
ÿkÎw’Ì ◊Õ‹Î_ ‚fl ¸ ‡ ÊÊπÊ = ⁄‘Ì Õ΂̱˘ Á◊‹Áãà =
[’.√.μ.’.I≤.’.⁄.‰.] = ‹‚ı »ı. ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi ÷_ ’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi_
V‹flHÎ ¿fl H 103 H
⁄‘Î_ iÎÎfi ¤„@÷ ±fiı ¿‹˝›˘√
‹‚ı ÿkΑ΋ı … ±_÷ı ±‹˘‘
⁄‘Ì Õ΂̱˘ ±Î ‹‚ı ÿkÎV¿o‘ı
V‹flÌ ·ı ’˛Ï÷rÎÁ Ëı Ï«kÎ ÿkÎ H 103 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 304 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ω‰flHÎ — ‹ÎHÎÁ ’˘÷ÎfiÎ √‚ÎfiÌ ËÎ_Á‚Ì-ËÎfl …ıÀ·Î fi∞¿ ±ı‰Î

¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı›fiı ¢‘‰Î ¤À¿ı »ı. @›Î_ ¤À¿ı »ı ? iÎÎfifiÎ √˛_◊˘‹Î_,
¿‹˝›˘√‹Î_, ›˘√ωiÎÎfi‹Î_ Ω÷ Ω÷fiÎ_ ’_◊˘‹Î_, Á_’˛ÿΛ˘‹Î_, ’HÎ ‰V÷
„V◊Ï÷ …\ÿÌ »ı. ±ı …ıfiı …ı …B›Î±˘±ı ¢‘ı »ı ÷ı ⁄‘_ … ¤√‰Îfi lÌ
ÿkÎÎhÎı›‹Î_ Á‹ÎωWÀ »ı-
1. iÎÎfiÂÎVhÎ - ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›‹Î_ Á‹ÎωWÀ »ı. ‹ËÏÊ˝ μtη¿ı
’˘÷ÎfiÎ ’hÎ rı÷¿ı÷Òfiı ¿èÎ_ Ë÷_. ∞∑§Ÿ ÁflôÊÊÃŸ ‚flZ
ÁflôÊÊâ ÷flÁà - ±ı¿ ’fl‹ ÷k‰fiı ΩHΉÎ◊Ì ⁄‘_ …
ΩHÎÌ …‰Î› »ı. ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› V‰›_ ⁄˘‘ V‰w’
= iÎÎfi V‰w’ »ı. - ÷ı‹fi΋Î_ - ‘΋‹Î_ ω·Ìfi »ı.
2. ¤„@÷ÂÎVhÎ - ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›‹Î_ Á‹ÎωWÀ »ı.
¤„@÷◊Ì Ï«÷Õ<_ ¬ıÓ«Î÷Î ËÏfl√‹ ωʛˆÊHÎÎ Ω› fiÎÁÌ
‰ÎÁfiÎ ‰Î‹÷Î ±Î’ı ËÏfl ¤ÎÁı ‹flı ‹fi ¶ˆ÷ ω·ÎÁÌ
(±.±Î. 146)
¤„@÷ÂÎVhÎfi˘ ‹ÏË‹Î ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı › ı
μ’ÎÁfiÎfiÎ V‰w’ı ¿›˘˝.
3. ¿‹˝›˘√ - ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›ı ¿‹˝›˘√fiÎ ›˘B› ’˛ÁÎfl ‹ÎÀı …ı
V◊Î’fiÎ ¿flÌ ÷ıfi_ Ïfiw’HÎ ¿‹˝¿Î_Õ‹Î_ »ı.
¿fl‰_ fi ¿fl‰_ ±Î√˛Ë ¬˘À˘ ·Î¤ËÎÏfi Ï«÷ ¤˛‹
¤Ò·Ì ÿıËÎI‹Î K›Î‰˘ ’fl‹ÎI‹Î flËı‰_ flάı fl΋ F›‹
(±.±Î. 146)
fi ¿fl‰_ ±fiı ¿fl‰_ ±ı ⁄¯Îı ‰Î÷ ¬˘ÀÌ »ı. ¤√‰Îfi
…ı ¿flı ±fiı ¤@÷fiÌ ’ÎÁı ¿flΉı ÷ı ¿‹˝›˘√ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 305 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

4. ›˘√ ωiÎÎfi - U·˘¿ 46fiΠω‰flH΋Î_ ±Î’HÎı ¤√‰Îfi

lÌ ÿkÎÎhÎı› ’˛Ï÷’ÎÏÿ÷ hÎÌ›˘√ fiÌ ‰Î÷ ¿flÌ »ı.
±Î ⁄‘Î_ … ÂÎVh΢ lÌ ÿkΑ΋ lÌ ÿkÎ’Îÿ‹Î_ ω·Ìfi ◊›ı·Î_ »ı.
±ıÀ·ı …ı flÌ÷ı ‹ËÎT≤Z΋Î_ ÷ıfiÌ ÕÎԂ̱˘ ‹‚Ì flËı ÷ı‹ ±Î iÎÎfi, ¤„@÷,
¿‹˝, ›˘√ w’Ì Õ΂̱˘ lÌ ÿkÎÎhÎı› w’ V¿o‘-◊Õfiı ±ÎÏl÷ »ı.
¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› ±Î ⁄‘Î_ ÂÎVh΢fiÎ ‹Ò‚ ô΢÷ »ı. ‹ÎÀı Ëı Ï«kÎfi_
’˛Ï÷rÎÁ lÌ ÿkÎfi΋ V‰w’fi_ V‹flHÎ ¿fl ¿ÎflHÎ ¿ı ÿkÎfi΋ … ÿkÎV¿o‘fi_
‹Ò‚ »ı. H 103H
Á_√Ï÷ — ‹ÎÀı ÷_ ‹Ò‚fiı ÏÁ_«.....
◊Í‹ Á‚ÄÃ S∑§ãœ ‚ÊπÊp ÃÎåÃÊ
œ◊¸ ÁSŸÇœ¢ Sflʌȡê’È¢ ŒŒãÃ
‡ÊÊπÙà¬Êâ ◊Ê ¬˝‚ÍŸ¢ ¬˝÷æU˜ÁÇœ
◊Í‹Ùà‚∑¢§ àflÊ»§‹¢ ◊Ê ¡„UËÁ„U H 104H
ÂOÿÎ◊˝ — ◊Í‹ Á‚ÄÃ (‚ÁÃ) = (T≤ZÎfiÎ_) ‹Ò‚; ÏÁ_«Î÷Î_; S∑§ãœ -
‡ÊÊπÊ ‡ø = ◊Õ fiı Õ΂, ÃÎåÃÊ— = I≤Å ◊Λ, œ◊¸ - ‘΋-÷Î’‹Î_, ÁSŸÇœ¢
= flÁ΂, „VfiB‘, SflÊŒÈU¡ê’È¢ = V‰ÎÏÿWÀ Ω_⁄, ŒŒãÃ [ŒÊ.I≤.⁄.‰.]
‡ÊÊπÙà¬Êâ=‡ÊÊπÊ-©Uà¬Êâ=Õ΂ ’fl ¿>ÿÌ-ÀŸ√Î¥. ◊Ê-‹Î-fi. ¬˝‚ŸÍ ¢ = ¿‚Ì,
¬˝÷æŨÁÇœ [¬˝.÷¢¡.˜ 7.5. ±ÎiÎÎ◊˝ ⁄Ì.’.±ı.‰.] »^ÿ_ Ìfiά (‹Î). ◊Í‹Ùà‚∑§¢ -
◊Í‹-©Uà‚∑¢§ = ‹Ò‚fiı ÏÁ_«‰Îfi_ àflÊ»§‹¢-ÃÈ •Ê»§‹¢ = Œ‚ ±Î‰ı I›Î_ Á‘Ì.
◊Ê - fi. ¡„UËÁ„U = »˘Õ (fiËŸ) H104H
÷√ı V¿o‘ÂάΠ◊÷Î_ ‹Ò‚ ÏÁ¿÷
±fiı Ω_⁄ ÿı ÷Î’‹Î_ ÿı¬ „VfiB‘
¿‚Ì »\_ÿ ‹Î ¿>ÿÌ Ëı ‹Òœ Õ΂ı
flËı ‹Ò‚ ÏÁ«_÷ ›Î‰÷˚ Œ‚ı ÷ı H104H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 306 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ω‰flHÎ — ±ËŸ w’¿ ¶ÎflÎ ÏÁ©Î_÷ Á‹ΩT›˘ »ı. ±Î Á_ÁÎfl T≤ZÎfi˘
V¿o‘ - ◊Õ ¤√‰Îfi ÿkÎÎhÎı› »ı. ÷ıfiÌ ‹A› ÂάΠ= Õ΂̱˘ ‹Ò‚ ÏÁ_«Î÷Î
÷√ı = I≤M÷ ◊Λ »ı. ±Î w’¿ üÊË◊jʪflËÎ_ ±Î flÌ÷ı Á‹ΩT›_ »ı.
ÿÕÊ Á„U S∑§ãœ‡ÊÊπÊŸÊ¢ Ã⁄UÙ◊͸‹UÊfl‚øŸ◊˜
∞fl◊Ê⁄UÊœŸ¢ ÁflcáÊÙ— ‚fl¸·Ê◊Êà◊ŸpÁ„UU H 5– 5– 49––
±◊ν÷ …ı‰Ì flÌ÷ı T≤ZÎfiÎ_ ‹Ò‚fiı ÏÁ_«‰Î◊Ì ÷ıfiÌ ‹˘ÀÌ ‹˘ÀÌ Âάα˘
±fiı fiÎfiÌ fiÎfiÌ Õ΂̱˘ ’HÎ ÏÁ_«Î¥ … Ω› »ı ÷ı flÌ÷ı Á‰Î˝I‹Î ¤√‰Îfi
(lÌ ÿkÎÎhÎı›)fiÌ ±ÎflΑfiÎ Á_’HÒ Î˝ ’˛ÎHÎ̱˘fiÌ ±fiı ’˘÷ÎfiÌ ’HÎ ±ÎflΑfiÎ
»ı. ±ıÀ·ı ¤√‰ÎfifiÌ ÿkÎÎhÎı› w’ ‹Ò‚ ±fiı ‹A› ÂάÎfiÌ ±ÎflΑfiÎ
¿fl‰Î◊Ì ¤√‰Îfi ’˛ÁLfi ◊÷Î_ Ω_⁄fi  Î …ı‰Î ‹ÌÃÎ_ Œ‚ Á_ÁÎflfiÎ_ ÷Î’hΛfiÎ
Á‹›‹Î_ ’HÎ ’˛ÎM÷ ◊Λ »ı. ‹ÎÀı Ëı ±ÎI‹fi ÷_ ¿>ÿο>ÿ ¿flÌfiı Á_ÁÎflfiÌ Õ΂Ì
’fl {Ò·÷Ì ¤√‰Lfi΋fiÌ ¿‚̱˘fiı »^_ÿÌ fiάÌ fiËŸ. ±ıÀ·ı ¿ı
¤√‰Lfi΋ ±Î T≤ZÎfiı ·Î√ı·Ì Œ‚fiÌ ¿‚Ì Á‹Îfi »ı. ±ı fi΋ V‹flHÎ◊Ì
… ¿‚Ìfi_ e· ±fiı e·fi_ Œ‚ = ¤√‰÷¿Ú’Î w’Ì Œ‚ ’˛ÎM÷ ◊Âı. ±ı Œ‚
’˛ÎM÷ ◊Λ I›Î_ Á‘Ì ‹Ò‚fiı ÏÁ_«÷˘ flËı. ¤√‰ÎfifiÌ ±ÎflΑfiÎ ¿fl÷˘ flËı.
Á΋ÎL› Á‹V›Î ±ı »ı ¿ı, ±Î…ı Ë_ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎfiÌ Âw±Î÷
¿fl_ ÷˘ ‹fiı Œ‚ @›Îflı ‹‚Âı ? ±Î ’˛ffi ¤Îflı ω¿À »ı. ±ıfi˘ μkÎfl
ḻ‰‘Ò÷∞ …ı‰Î ÏÁ‰Î› ¿˘HÎ ±Î’Ì Â¿ı ? ±ı‹HÎı μkÎfl ±ÎM›˘ »ı.
(1) ±Î ÿkÎV¿o‘fi_ ‹Ò‚ lÌ ÿkÎfi΋V‹flHÎ »ı.
(2) ‹Ò‚fiı ÏÁ_«‰Î◊Ì ÂάÎ-’˛ÂάΠÁÎ◊ı V¿o‘=◊Õ ±ıfiÌ ‹ı‚ı ÏÁ_«Î¥
Ω› »ı. ±ıfiÌ Âάα˘ ’fl lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎfiÎ_ Œ‚fiÌ ¿‚̱˘
⁄ıÃı·Ì »ı.
(3) ˉı, ÷Îflı ⁄ı ¿Î‹ ¿fl‰ÎfiÎ_ »ı —
(¿) ±ı ÿkÎfiÌ Õ΂̱ı ÀŸ√Î¥fiı, ¬˘ÀÌ ¿>ÿο>ÿ ¿flÌfiı ±ıÀ·ı ¿ı
·˘¿˘fiı ¬⁄fl ’Õı ¿ı Ë_ ⁄Ë ¤„@÷ ¿fl_ »\_, ±ı‰Î ¬˘ÀÎ
‘Ω√flÎ ±fiı ¤„@÷fiÎ ¤‰ÎÕÎ ¿›Î˝ ωfiÎ;
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 307 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(¬) ÂÎ_Ï÷lÌ ‹Ò‚fiı ÏÁ_E›Î ¿fl = lÌÿkÎfi΋fi_ V‹flHÎ - CÎflfiÎ_
¬ÒHÎ΋Î_ ⁄ıÁÌfiı ¿›Î˝ ¿fl - ’ı·Ì …ı ¿‚̱˘ ⁄ıÃÌ »ı; ±ı
e·‹Î_◊Ì Œ‚ ⁄fiı ÷ı Ωı›Î ¿fl - ±Î’˘ ±Î’ ¤√‰ÎfilÌ
ÿkÎfiÌ, ±Î¬Î …√÷fiÌ ±fiı ÷ÎflÌ ’˘÷ÎfiÌ ±ÎflΑfiÎ ◊¥
…Âı. –– 104 ––
μ’Á_ËÎfl - f·˘¿ 63◊Ì Âw ◊›ı·_ hÎÌ…\_ ’˛¿flHÎ ±ËŸ ’Òfl_ ◊Λ »ı. ±Î
±Î¬_ ’˛¿flHÎ f·˘¿ 1◊Ì 36fiÎ ·Z› …^◊-1 ±fiı f·˘¿
37◊Ì 62fiÎ ·Z› …^◊-2fiÎ ÁP›˘fiı ÁÎ◊ı ±ı¿ ¤ÒÏ‹¿Î
’fl ·Î‰Ì lÌ ÿkÎ-‹ÎËÎIQ› Á‹Ω‰÷_ ⁄˘‘ÎI‹¿ ’˛‰«fi
(Didacticdiscourse)fi_ »ı. ±Î lÌ ÿk΋ÎËÎIQ› »ı.
¤√‰ÎfifiÌ ±ı¿‹ı‰ ±fiL›÷ÎfiÎ_ Ïfiw’HÎ ¶ÎflÎ iÎÎfi, ¿‹˝,
¤„@÷, ›˘√ ‹Î√˘˝fiÌ ‰÷˝‹Îfi ωÀo⁄HÎÎfiÎ_ ’˛Ï÷’Îÿfi ¶ÎflÎ.
‰ÎV÷‰ ’Ïfl„V◊Ï÷‹Î_ fi΋V‹flHÎfiÌ ±√I› Á‹Ω‰Ì »ı. ±ı
flÌ÷ı ±Î¬_› ‹ÎËÎIQ› Ïfiw’HÎ ‹fifiÌ› ˢ¥ ±ÎI‹ÁÎ÷˚
¿fl‰Î …ı‰_ »ı.
’˛V÷ΉfiÎ — ±Î‹ hÎHÎ ’˛¿flH΋Î_ 104 f·˘¿‹Î_ Á‹√˛ Ïfiw’HÎ ¿›Î˝ ’»Ì
Áÿ˚√fl  V‰w’ı lÌ fl_√±‰‘Ò÷ ‹ËÎflÎ… ±Î lÌ ÿkÎ fi΋
V‹flHÎfi˘ ±Îl› ·ıfiÎfl ¤@÷˘ ’˛I›ı ’˘÷ÎfiÎ xÿ›fiÌ Ïfi‹˝‚ Â¤
±Î¿Î_ZÎÎ - ¤Î‰fiÎ T›@÷ ¿flÌ, ±Î ¿ÚÏ÷-V÷˘hÎfi_ Á‹Î’fi ¿flı »ı.
Á_√Ï÷ — ““⁄‘Î … Ïfi¤˝› ◊α˘...”” ±ı‰Ì ’˛Î◊˝fiÎ V‰w’ı ±ÎÏÂÊ
±Î’ı »ı—
¬ÊÿÊgflÙ ŒËŸ’ãœÈ— ‚◊SÃÊŸ˜
ŒÿÊã◊ÈÁÄâ ÷ÈÁÄÃ◊flÊÁ¬ ◊ÈÄàÿÒ–
‚fl¸ ‚ıÅÿ¢ ¬˝ÊåŸÈflãÃÈ ¬˝∑Χc≈¢U
ŒÈ—π¢ ŸÊÀ¬¢ ÁŸ÷¸ÿÊ— ‚ãÃÈ¢ ‚fl¸ H105H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 308 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ÂOÿÎ◊˝ — ¬ÊÿÊØ = (’Î.fl.ωK›◊˝. I≤.’.±ı.‰.) = flZÎHÎ ¿fl˘,
Œfl— ŒËŸ’ãœÈ — = ÿÌfi⁄_‘ ÿı‰, ‚◊SÃÊŸ˜ = ⁄‘Îfiı, ŒÿÊŸ˜ = (ŒÊ. 2.
5. ωK›◊˝ hÎÌ.’.±ı.‰.) = ±Î’˘. ◊ÈÁÄâ = ‹„@÷, ÷ÈÁÄÃ◊˜ ∞fl •Á¬
= ¤„@÷ ’HÎ, ◊ÈÄàÿÒ (‹„@÷. «. ±ı.‰.)= ‹„@÷ ‹ÎÀı … (±Î’˘). ‚fl¸
= ⁄‘Î, ‚ıÅÿ¢ = (Á¬fi_ ¤Î‰‰ÎE›) = Á¬, ¬˝ÊåŸÈflãÃÈ = (¬˝.•Ê¬.
5. ’. ÁfläÿÕ¸ I≤.’.⁄.‰.) = ’΋˘, ¬˝∑Χc≈¢U = μI¿ÚWÀ, ŒÈπ¢ = ÿ—¬,
ŸÊÀ¬¢= Ÿ-•À¬¢ = ÁËı… ’HÎ (fi flˢ), ÁŸ÷¸ÿÊ— = ¤›flËÌ÷, ‚ãÃÈ =
(•‚˜ ÁfläÿÕ¸ hÎÌ.’.⁄.‰.) flˢ ◊α˘. ‚fl¸ = ⁄‘Î –– 105 ––
¿fl˘ ÿÌfifi˘ ÿı‰ ±ı Á‰˝flZÎÎ
±fiı ‹„@÷ ÿ˘ ¤„@÷ ‹¿I«◊˝ ÿZÎÎ
·¤˘ Á˙A› Á‰ı˝ › ±I›_÷ ±hÎ
flˢ ÿ—¬ ¿ı ¤ÌÏ÷fiÎ ±S’ ¿<hÎ H105H
ω‰flHÎ — ÿÌfi⁄_‘ = …√÷ Áxÿ ÿ›Î‚ ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›
⁄‘ΛfiÌ flZÎÎ ¿fl˘ - ¬ÊÿÊØ = flZ΢. ÂÎfiÎ◊Ì flZÎÎ ¿fl˘ ? •¬ÊÿÊØ =
ÿ—¬, ÿÿ˝, ÏhÎω‘÷Î’, Q≤I›◊Ì flZÎÎ ¿flÎı. ±ı‹HÎı flZÎÎ ¿flÌ »ı, ¿flı »ı, ¿flÂı
±ı‰Ì ºœ l©Î »ı -
÷Λν ±ÎÏËfl ϤS· «‹Îfl, ’Î’Ì, ÿÌfi ’Ï÷÷ √‹Îfl
±ı ωHÎ ¿˘ ⁄ÌΩı fl¬‰Î‚ ? (±.±Î. 60)
±ÎÀ·Î ‹ÎÀı … ’ÒF›lÌ ±‰‘Ò÷∞±ı lÌÿkÎflZÎÎ ô΢hÎ, lÌ ÿ·Îÿfi
‹Ïfi±ı üÊË ŒûÊÊòÊÿflÖÊ˝∑§flø (‚¢S∑ΧÃ) ÷◊Î ’Ò…fiÌ› V‰Î‹Ì ‹ËÎflÎ… ḻı
œÙ⁄U∑§c≈UÙäŒ⁄áÊU SÃÙòÊ …ı‰Ì ÏÁ© V÷˘hÎ fl«fiα˘ ±Î’Ì »ı.
±ı ÿ›Î‚ ÿkÎ ÿı‰ Á˙fiı ‹„@÷ ±Î’˘. ±ı ‹„@÷ ‹fiW›fiı ‹‚ı·Î_
±Î fifl÷fi = ‹Îfi‰ÂflÌfl◊Ì … ‹‚ı »ı. ‹ÎÀı ¿Ëı »ı = ‹„@÷ ·ı fiı
‰flÌ ¿fl‹ eÀuÎ ! ‹ÎhÎ ‹„@÷ … fiËŸ ¤„@÷ = ¤˘√ ’HÎ ¬flÎ. ±ı
¤ „ @÷ ‹ÎhÎ Á¿Î‹ μ’ÎÁfiÎ◊Ì ‹‚÷Ì ¤ „ @÷ … fiËŸ. Á¿Î‹
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 309 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
μ’ÎÁfiÎ◊Ì V‰√˝fiÎ_ Á¬ ‹‚ı ÷˘ ¬flÎ_, ’HÎ ±ı ’H›fi_ ⁄‚ …ı‰_ ’Òfl_
◊Λ ¿ı ÷fl÷ Ë÷Î I›Î_ ÷ı I›Î_. ¿›Î_ ? √÷ν‹Î_ = √÷ν —
Ã â ÷ÈÄàflÊ Sflª¸‹Ù∑¢§ Áfl‡ÊÊ‹¢
ˇÊËáÊ ¬Èáÿ ◊àÿ¸‹Ù∑¢§ Áfl‡ÊÁãà H √Ì÷Î-9– 11––
V‰√˝‹Î_◊Ì Q≤I›˝ ·˘¿fiÌ √÷ν‹Î_ … …‰Îfi_ ◊Λ. ¤√‰Îfi lÌ
ÿkÎÎhÎı› ¤„@÷ ±Î’ı ÷˘ ‹„@÷ ÷flŒ ·¥ …fiÎflÌ ¤„@÷ ±ıÀ·ı ¿ı
˝ fiı ¤„@÷ - ±fi’‹ ¤˘√ ±ÎM›Î, ’HÎ Áÿ˚√fl fi
(1) ÁËÁÎ…\fi  Ì ¿Ú’Î◊Ì
÷ı±˘ ±ı ¤˘√‹Î_◊Ì … ‰ˆflÎB›fi˘ μÿ› ◊÷Î_ ‹„@÷√Î‹Ì ⁄L›Î.
(2) flÎΩ ±Î›fiı ¤˘√ ±fiı ’hÎfi_ Á¬ ±ÎM›_ ±fiı ÷ıfiÎ ¶ÎflÎ
±◊ν◊a‹Î_◊Ì ±Î÷˝. ÷ı‹Î_◊Ì ‹‹Z Î ±fiı ±_÷ı ‹„@÷fiÎ_ ‘΋ Á‘Ì ·¥
√›Î.
(3) fl…¿ı ∞‰fifiÎ μ’¤˘√ Ωı›Î … fi Ë÷Î. ÷ıfiı ‰ˆÿ›˝fi√flfi˘
›‰fiflÎΩ ⁄fiΉÌ, VŒ˘À¿fiÌ T›ÎÏ‘ ¶ÎflÎ Áÿ˚√flfiÎ ’ÿ-«flHÎfiÌ
’˛Î„M÷ w’ ‹„@÷ Á‘Ì ·¥ √›Î. ±ı Áÿ˚√fl ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›
⁄‘Λfiı ‹„@÷ ÷flŒ ·¥ …fiÎflÌ ¤„@÷ ±Î’˘ ±ı‰Ì lÌ
±‰‘Ò÷∞ ’˛Î◊˝fiÎ ’Ò‰˝¿ ±ÎÏÂÊ ±Î’ı »ı.
⁄‘Îfiı μI¿ÚWÀ V‰w’fi_ Á¬ ±ıÀ·ı ‹ÎhÎ ¥„Lƒ±˘fi_ Á¬ fiËŸ, ’HÎ
V‰ÎI‹ Á˙A› ’˛ÎM÷ ◊α˘. ·ı ‹ÎhÎ ÿ—¬fiÎ flËı. ÿ—¬ ±ıÀ·ı ÿıË ’ÌÕÎ,
‹Î_ÿ√Ì, ±ÎÏ◊˝¿ Á_¿‚΋HÎfi_ ÿ—¬ fiËŸ. ±ı ⁄‘Î_ ÿ—¬˘ ÷˘ ÁÎ_›˘Ï√¿ »ı;
Á_›˘√ ⁄ÿ·Î÷Î_ ÿ—¬ ÿÒfl ◊¥ Ω›. ¬fl_ ÿ—¬ ±Á_÷˘Ê fi_ »ı, ¿‹˝fiÎ_ Œ‚
V‰w’ ’˛ÎflO‘ fi_ »ı. ¤√‰Îfi lÌ ÿkÎÎhÎı›fiÌ ¿Ú’Î◊Ì ‹ÎHÎÁfiı Á_÷˘Êfi_
Á¬ ’˛ÎM÷ ◊÷Î_ ±Á_÷˘Êfi_ ÿ—¬ À‚ı »ı. Áÿ˚√fl ¤√‰ÎfifiÌ ¿Ú’Î◊Ì
‹ÎHÎÁfi_ ’˛ÎflO‘ ⁄ÿ·Î¥ Ω›. …ı‹ ¿ı ÁÎ_¥Ã ‰Ê˝fiÌ ‰_K›Îfiı ⁄΂¿fi_
Á¬ ’˛ÎM÷ ◊›._ ÁÎωhÎÌfiÎ ’Ï÷fiı fi‰_ ±Î›W› ‹Y›._ ‰ˆ‘T›fi_ ’˛ÎflO‘ ÀY›._
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 310 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

⁄‘Î … Ïfi¤˝› = ¤› ‹fi‹Î_◊Ì fiÌ¿‚Ì Ω›. ¿›Îı ¤› »ı ?

ÏËoÁ¿ ’˛ÎHÎ̱˘ ¤›, ±Î_÷¿‰Îÿfi˘ ¤›, Áfl¿ÎflÌ Á÷΋HÎÌfi˘ ¤›,
‹ÎHÎÁfiı ‹ÎHÎÁfi˘ ¤›. fiÎ ±Î‰Î ¤› fiËŸ. ±Î ⁄‘Î ¤› ÷˘ ÁÎ_›˘Ï√¿
»ı. ¬fl˘ ¤› »ı - ¥WÀfi˘ ±fiı ±ÏfiWÀfi˘ ¿Â_¿ ◊›_ ÷˘ ±ı ÁÎfl_-¥WÀ
◊›_. ¿Â_¿ ◊›_ ÷˘ ±ı ±ÏfiWÀ ◊›_. Áÿ˚√fl ¤√‰ÎfifiÌ ¿Ú’Î ◊÷Î_ ‹ÎHÎÁ
¥WÀ-±ÏfiWÀfiÎ ¤›◊Ì ‹@÷ ◊¥ Ω› ±fiı ±ı¿ ±ı‰Ì „V◊Ï÷±ı ’ˢӫı
F›Î_ ÷ıfiı ‹ÎÀı ¿Â_ ¥WÀ ’HÎ fi ˢ› ±fiı ±ÏfiWÀ ’HÎ fi ˢ›. ’Ò…fiÌ›
V◊Î‹Ì ‹ËÎflÎ…lÌ √flV÷Ï÷‹Î_ ¿Ëı »ı.
Œ„U ¬Ãàfll ÿȪÊãÃ⁄U flÊ
Ÿ Á∑¢§ÁøÁŒc≈¢U Ÿ ø ◊åÿÁŸc≈U◊˜ H
‹Îfl˘ ±Î ÿıË ±Î…ı ’Õı ¿ı ⁄ÌΩ ›√‹Î_ ’Õı, ˉı ‹Îflı ‹ÎÀı ¿Â_
¥WÀ ¿ı ±ÏfiWÀ fi◊Ì. ÁÎflÎ ±fiı ¬flÎ⁄, ’˛‹
ı -Ï‘yÎfl, ’Î’-’H›, Á¬—ÿ¬,
·Î¤-ËÎÏfi ±Î ±_Ï÷‹Îı◊Ì ’fl ◊¥ …‰_ ±ı Ïfi¤˝›÷Î »ı. H 105 H
Á_√Ï÷ — ‹fiW› …L‹fiÌ ‘L›÷Îfi˘ √HÎÎfi‰Îÿ ¿flı »ı —
œãÿÊSÃ ÿ ŒûÊ ◊flÊŸÈÿÁãÃ
œãÿÊSÃ ÿ ŒûÊ◊∑¢§ ÷¡Áãà –
œãÿÊSÃ ÿ ŒûÊ ◊∑¢§ SÃÈflÁãÃ
œãÿÊSÃ ÿ ŒûÊ◊flÊÁfl‡ÊÁãà H 106 H
ÂOÿÎ◊˝ — œãÿÊ— Ã - ±ı ·˘¿˘ ‘L› »ı. ÿ = …ı ·˘¿˘, ŒûÊ◊˜ ∞fl¢
= lÌ ÿkÎ ’˛Ï÷ …, •ŸÈÿÁãà = (•ŸÈ-ÿÊ. 2.5 I≤.’.±ı.‰.)fiÌ fi∞¿
’ÎÁı Ω› »ı. œãÿÊ— Ã ÿ ŒûÊ◊˜ (¬Ífl¸flØ) ∞∑¢§ - ±ı¿fi_ …, ÷¡Áãà -
(÷¡˜- 1 μ. I≤.’.⁄.‰.) ¤…ı »ı. œãÿÊ— Ã ÿ ŒûÊ◊˜ ∞∑¢§, SÃÈflÁãà -
(w’ ’Ò‰ı˝ ±Î‰Ì √›_ »ı) - ¤…ı »ı, œãÿÊ— Ã ÿ ŒûÊ◊˜ (¬Ífl¸flØ) •ÊÁfl‡ÊÁãÃ
= (•Ê-Áfl‡Ê˜ 6.5. I≤.⁄.‰.) = ±Î‰Ì ‹‚ı »ı. H 106 H
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 311 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±flı ‘L› ÷ı Ω› …ı ÿkÎ ’ÎÁ
¬flı ‘L› ÷ı …ı ¤…ı ÿkÎ ¬ÎÁ
±ËÎ ‘L› ÷ı …ı V÷‰ı ÿkÎ ÿÌfi
fi¿Ì ‘L› ÷ı ◊Λ …ı ÿkηÌfi H 106 H
ω‰flHÎ — ¤√‰ÎfilÌÿkÎfiÌ ’ÎÁı …fiÎflÎ, ÷ı‹fiı ¤…fiÎflÎ, ÷ı‹fi_
V÷‰fi ¿flfiÎflÎ ±fiı ÷ı‹fiÎ_ K›Îfi‹Î_ ·Ìfi ◊¥ …fiÎflÎ ¤@÷˘fiÌ ‘L›÷ÎfiÎı
¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı›fiÎ ‰ÌÁ‹Ì ÁÿÌfiÎ ±ı¿ ¤√‰IV‰w’ ‹ËÎfi ¤@÷ı
¤T› √HÎÎfi‰Îÿ ¿›˘˝ »ı. ±ı‹fiÌ ‘L›÷Îfiı Ï⁄flÿÎ‰Ì »ı. Á‹…‰Î ‹ÎÀıfi˘
’˛ffi »ı ¿ı - ±Î‹Î_ ‰‚Ì ‘L›÷Î ÂÌ ? fi‰flΠˢ› ÷ı ÿk΋_Ïÿflı Ω›,
∞‰fi◊Ì ËÎflÌ √›Î ˢ› ÷ı fi »^À¿ı ¤…fi ¿flı, …ı‹fiı V÷˘h΢ ›Îÿ
flά‰ÎfiÌ Àı‰ ’ÕÌ √¥ ˢ› ±fiı fi‰flÎ-Ïfi‰ÚkΠˢ› ÷ı V÷Ï÷±˘ ··¿Îflı,
±ı‹ ¿fl÷Î_ Àı‰ ’ÕÌ Ω› ±ıÀ·ı lÌ ÿk΋Î_ ·Ìfi ◊¥ Ω› - ±ı‹Î_ ‰‚Ì
‘L›÷Î ÂÌ ?
±Î ‘L›÷Î ÂÌ »ı ÷ı ÿflı¿ı Ω÷ı ’˛›˘√ ¿flÌfiı ΩHÎÌ ·ı‰Î …ı‰Ì »ı -
1. ⁄‘Ì … …B›Î±ı …‰_ ÁËı·_ »ı; ŒÀÎŒÀ F›Î_ …‰_ ËÂı I›Î_ …¥
¿ÎÂı.... ±ıÀ·Ì ÁËı·Î¥◊Ì ¤√‰ÎfifiÎ_ ‹_Ïÿflı fiËŸ …¥ ¿Λ.
CÎHÎÌ ’˛Ï÷¿>‚÷α˘ ∂¤Ì ◊Âı. CÎfl‹Î_◊Ì ¿˘¥ ¿ËıÂı - ÁÎ_…ı …¥Â_,
Ë‹HÎÎ_ μfi΂ÎfiÌ √fl‹Ì ◊˘ÕÌ ±˘»Ì ◊Λ I›Îflı …¥Â_.... ‰√ıflı.
2. …ı ¤√‰ÎfifiÎ ‹_Ïÿflı …‰Î fiÌ¿‚ı »ı; ±fiı ’Ë˘Ó«Ì Ω› »ı ±ı …ı‰Î
÷ı‰Î fi◊Ì. …ı Ω› - …¥ ¿ı ±ıHÎı ⁄‘Ì ·Î…Âfl‹ »˘ÕÌ
±Ë˘¤Î‰◊Ì fiÎ«Ì ∂É_ - ’Ò‰…
˝ L‹fi_ ¿˘¥¿ Á¿÷Ú ŒY›_ »ı - ’˛¤ !
Ë_ ±Î…ı ±Î‰Ì Â@›˘ »\_.
flΉHÎfiÌ ¤flÁ¤Î‹Î_ ·Î÷ ¬Î¥fiı ‹ËÎI‹Î ω¤ÌÊHÎ Á‹ƒfiı ’ı·ı
’Îfl lÌfl΋fiÎ ‰ÎfiflflÎF›‹Î_ ±ÎT›Î. ±ıÀ·ı ‹ËÎI‹Î Á√Ì˛ ‰ı ±ı‹fiı
fl˘¿Ì, fl΋fiı ±ı‹fiÎ_ ±Î√‹fiÎ Á‹Î«Îfl (Report) ±ÎM›Î ±fiı
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 312 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
fl΋«_ƒ∞fiÎ Á·ÎË¿Îfl ÷flÌ¿ı Á·ÎË ±Î’Ì ¿ı ““’˛¤ ! ±Î’HÎı
±ı‹fiı ⁄Î_‘Ìfiı ¿ıÿ‹Î_ fiά̱ı. ÂÌ ¬⁄fl ±ı ¿ı‹ ±ÎT›˘ ËÂı, ’˛¤ !
±Î ÷˘ ⁄‘Î ‹Î›Î‰Ì »ı. ‹ÎÀı ±ıfiı ⁄Î_‘Ìfiı flά̱ı.”” fiÌÏ÷ Ïfi’HÎ
‹ËÎI‹Î Á√˛Ì‰fiÌ ±Î‰Ì flÎ…fiÌÏ÷fiÌ ‰Î÷ ÁÎ_¤‚Ì fl΋«_ƒ∞±ı
ËÁ÷Î_ ËÁ÷Î_ ¿èÎ_ - Á√˛Ì‰ ±ı ±ÎT›˘ ÷˘ ¬fl˘ fiı (±Î‰ı ±ıfiı
±ı¿ Á·Î‹) ±ıfi˘ ±◊˝ … ±ı »ı ¿ı ±ı Â© xÿ›fi˘, ¿’ÀflÏË÷
ÁF…fi »ı; ¿ÎflHÎ ¿ı
¡ı¢ ¬Ò ŒÈc≈U NUŒÿ ‚Ù߸ „UÙ߸– ◊Ù⁄¥U ‚Ÿ◊Èπ •Êfl Á∑§ ‚Ù߸H
…ı ÿÚWÀ xÿ›fiÎ_ »ı, ’Î’Ì ÿflΫÎflÌ »ı, ±ı ¤√‰ÎfifiÌ ÁL‹¬ fi◊Ì
…¥ ¿÷Î. ÷ı◊Ì …ı Ω› »ı ÷ı ‘L› »ı.
3. ¤√‰ÿ˚¤@÷fi˘ ±Î‰˘ √HÎÎfi‰Îÿ ’ÒF›lÌ ±‰‘Ò÷∞ ÏÁ‰Î› ¿˘HÎ
¿flÌ Â¿ı ? ¤√‰ÎfilÌ fl΋«_ƒ∞ ’˘÷ÎfiÎ_ lÌ‹¬ı Á√˛Ì‰fiı ¿Ëı »ı —
¬Ê¬fl¢Ã ∑§⁄U ‚„U¡ ‚È÷Ê™§– ÷¡Ÿ ◊Ù⁄U ÃÁ„U ÷Êfl Ÿ ∑§Ê™§UH
’Î’Ì ‹ÎHÎÁ˘fiı ⁄‘_ … √‹ı »ı; ‹ÎhÎ ¤…fi fi◊Ì √‹÷_. ¤…fi
¿fl‰Î ⁄ıÁı ÷˘ ±ıfiı ÷fl÷ … ⁄√ÎÁÎ_ ±Î‰Âı, ÂflÌfl‹Î_ «Îflı ¿˘fl
¬_…‰Î‚ ±Î‰‰Î ‹Î_ÕÂı, ’√‹Î_ {HÎ{HÎÎÀÌ ◊‰Î ‹Î_ÕÂı. ±Î
{HÎ{HÎÎÀÌ, ¬_…‰Î‚, ⁄√ÎÁÎ_ ±ı ⁄‘Î ±_ÿfl flËı·Î ’Î’fiÎ
ËÕÁı·Î (forces) »ı; …ı ’ı·Îfiı ±‘‰E«ı ∂ÃÎÕÌ ‹Ò¿ı »ı. ±Î‰Î_
⁄√ÎÁÎ_ ‰√ıflı ˢÀı·‹Î_, ÏÁfiı‹ÎfiÎ Ï◊›ıÀfl‹Î_ ◊Λ »ı ¿ı fiËŸ ±ı
Ωı¥ Ωı‰_ Ωı¥±ı.
4. ±Î ‘L› »ı, fl΋«_ƒ∞ Á√˛Ì‰fiı ¿Ëı »ı -
‚Ÿ◊Èπ „UÙ߸ ¡Ëfl ◊ÙÁ„U ¡’„UË¥– ¡ã◊ ∑§ÙÁ≈U •œ ŸÊ‚Á„U Ã’„UË¥
…ı‰˘ ‹ÎHÎÁ ¤√‰ÎfilÌ ÿkÎÎhÎı› ÷flŒ ‰‚ı, ±ıfiÎ ÷flŒ …‰Î ‹ÎÀı
’√ ∂’Õı ±ıÀ·ı Á‹∞ ·ı‰_ ¿ı ¿fl˘Õ˘ …L‹fiÎ_ ’Î’ ±Î…ı, ±I›Îflı
… À‚Ì √›Î_ ––106––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 313 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Á_√Ï÷ — ±Î ‘L›÷Îfi˘ ±fi¤‰ ¿fl‰Î ‹ÎÀı ÂflÌflfiı Á‹Ω‰‰_ —
ŸòÊ ŒûÊ¢ ¬‡ÿâ ¬˝ÊÁáÊ◊ÊòÊ
π üÊÍÿãÃÊ¢ ŒûʇÊéŒÊ— ‚◊ãÃÊØ –
Á¡uÔU ÷º˝ ŒûÊ ∑§ËÁÃZ SÃÈflËÁ„U
¬ÊŒı ’ãœÍ Œûʬʌ¢ ¬˝ ÿ ÊÃÊ◊˜ H107H
ÂOÿÎ◊˝ — ŸòÊ (ŸòÊ◊˜fi_ Á_⁄˘‘fi ϶.‰.) Ëı ⁄_fiı ±Î_¬˘ ŒûÊ¢
(’Ò‰˝‰÷˚) ¬‡ÿâ (ŒÎ‡Ê-¬‡ÿfi_ ±ÎiÎÎ◊˝ ⁄Ì.’.϶.‰.) …\±˘ ¬˝ÊÁáÊ◊ÊòÊ =
’˛ÎHÎÌ‹Îh΋Î_, π (π¢ - Á_⁄˘Ï‘fi ϶.‰.) ⁄_fiı ¿Îfi, üÊÍÿãÃÊ¢ (’.’. ±ÎiÎÎ◊˝
- ⁄Ì.’.϶.‰.) ÁÎ_¤‚˘, ŒûʇÊéŒÊ— = lÌ ÿkÎÂOÿ, ‚◊ãÃÊØ = «Îflı⁄Î…\,
Á¡uÔU (Á¡uÔUÊfi Á_. ±ı. ‰.) = ∞¤, ÷º˝ = (÷º˝Êfi_ Á_.±ı.‰.) ⁄Ëıfi,
ŒûÊ∑§ËÁÃZ = lÌ ÿkοÌÏ÷˝ - ¿Ì÷˝fi, SÃÈflËÁ„U = SÃÈ fl.μ.⁄Ì.’.±ı.‰.) -
V÷Ï÷¿fl, ¬ÊŒı = ⁄¯Îı ’√, ’ãœÍ = ⁄_‘, Œûʬʌı = lÌÿkÎfiÎ ’ÿı, ¬˝ÿÊì˜
= (’˛.›Î.fi_ ±Î.⁄Ì.’.±ı.‰.) Ω±˘. ––107––
…\±˘ ’˛ÎÏH΋ÎhÎı ÷‹ı fiıhÎ ÿkÎ
ÁH΢ ¿Îfi Á‰˝hÎ lÌ ÿkÎ ÂOÿ
ÁÿÎ ÿkοÌÏ÷˝ … √Î ⁄ıfi ∞úı
…Ωı ⁄_‘ Ëı ’Îÿ lÌ‹I’ÿı ±ı ––107––
ω‰flHÎ — ‘L›÷Îfi˘ ±fi¤‰ ±ı‹ ÷˘ fiËŸ … ◊Λ. ±ı ‘L›÷Îfi˘
·Î¤ ±Î …L‹ı ·ı‰Î ‹ÎÀı ÂflÌflfiı ¿ı‚‰‰_ ’Õı. ±Î ÂflÌfl ·˘ËÌ-‹Î_Á,
‹‚-‹ÒhÎ-¿Œ◊Ì ¤flı·_ - ÷tfi √_ÿ_ ˢ‰Î »÷Î_› ±ı ‹„@÷fi_ ¶Îfl ⁄fiÌ Â¿ı
»ı. ÷¿·ÌŒ ±ı »ı ¿ı ±fiı¿ …L‹˘fiÎ Á_V¿Îfl ±fiı ±Î …L‹fiÌ Áω‘α˘fiı
¿ÎflHÎı ‹ÎHÎÁ lÌ ÿkÎ ±Ï¤‹¬ ◊¥ ¿÷˘ fi◊Ì, ÷ı‹Î_ ÷ıfi_ ÂflÌfl ⁄Α¿
- ±Õ«HÎ w’ ⁄fiı »ı. ‹ÎÀı ÿflı¿ı ’˘÷ÎfiÎ_ ÂflÌflfiÌ ⁄ı iÎÎfiı„Lƒ›˘ - ±Î_¬
±fiı ¿Îfi ⁄ı ¿‹ı˝„Lƒ›˘ - ∞¤ ±fiı ’√fiı ◊˘ÕÌ¿ ÷η̋ ±Î’‰Î ‹ÎÀı
Á‹Ω‰Ìfiı ωfi_÷Ì ¿fl‰ÎfiÌ »ı.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 314 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
±Î ±Î_¬˘ - Á_V¿Îfl ‰Â ‹ÎHÎÁfiı ‹ÎHÎÁ, ‰V÷fiı ‰V÷ V‰w’ı Ωı‰Î
Àı‰Î¥ √¥ »ı. ÷ıfiı ÏfiflοÎfl - ÁοÎfl Á‰ı˝› ÿkΗ ±ıÀ·ı ¿ı flÊ‚ÈŒfl¢
‚fl¸Á◊Œ◊˜ - ±Î ⁄‘_ ‰ÎÁÿ‰ı ÿk΋› »ı ±ı‰_ Ωı‰Î ‹ÎÀı ’˛flı ‰ÎfiÌ »ı. ¿ÎflHÎ
¿ı ÂflÌflfiÌ ’λ‚ - ±_ÿfl ±ı ‹ÒÏ÷˝ »ı. ±Î¿Î‹Î_ fl‹÷Î_ ÂOÿ lÌ ÿkÎ …
»ı, ’HÎ ¿Îfi ±ı ÁÎ_¤‚‰Î Àı‰Î›Î fi◊Ì.
fi΋flÁΛHÎ ’Ì‘_ …ıHÎı, fiıHÎ-‰ıHÎ ’·ÀΛ. (±.¤Î.Q≤. 195)
fi›fi-‰ÎHÎÌ ’·ÀΛ ÷ı ‹ÎÀı fi΋flÁΛHÎfi_ ’Îfi ¿fl‰Îfi_ »ı. ±Î
⁄_fiı ’√ ÿkΑ΋ ÷flŒ ‰‚ı ÷ı ‹ÎÀı ÷ı‹fiı Á‹Ω‰‰ÎfiÎ »ı, ÂflÌflfiÌ ±Î
≥„Lƒ›˘fiÌ V‰Î¤Îω¿ «ıWÀÎfiı Á‹∞ ÷ıfiÎ◊Ì ±·√ ±ı‰Ì «ıWÀÎ ÷flŒ
‰Î‚‰Î ‹ÎÀı f·˘¿ 47‹Î_ hÎÌ›˘√fi_ ÿ½fi ¿flÎT›_ »ı. ––107––
Á_√Ï÷ — V÷˘hÎfi_ Á‹Î’fi ¿flı »ı.
◊Í…UÙ “⁄UXÙ” ⁄UX ◊ÊÿÊ Áfl’hÙ
⁄UXÊÃËâ ŒûÊ◊fl ¬˝¬ãŸ— –
⁄UX ⁄Uʪm·‡ÊÙ∑§¬˝¬ÍáÊ¸
Á¿UàflÊ ⁄UX¢ ŒûÊ⁄UX Áfl‹ËŸ— H108H
ÂOÿÎ◊˝ — ◊Í…Ê = ¿>ÀV◊ ±fiı Ï«ÿΤÎÁfiÎ ’flV’fl ±P›ÎÁ◊Ì
’˘÷Îfiı “Ëo” ÷flÌ¿ı ±˘‚¬Î‰‰Îfi˘ ±Ï‰‰ı¿Ì …ı‰˘ T›‰ËÎfl ¿flfiÎfl, “⁄UX—”
= lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷. ⁄UX◊ÊÿÊ Áfl’h = fl_√ lÌÿkÎfiÌ ‹Î›Î◊Ì ⁄_‘Λı·˘,
⁄UXÊÃËâ - ⁄UX •ÃËâ = ‹Î›Î◊Ì ’fl ±ı‰Î, ŒûÊ◊˜ ∞fl = lÌÿkÎfiı …, ¬˝¬ãŸ—
= (¬˝-¬Ã˜fi_ ¿.¤Ò.¿Ú.) ÂflHÎı √›ı·˘, ⁄UX = Á_ÁÎfl‹Î_, ⁄Uʪm·‡ÊÙ∑§¬˝¬ÍáÊ¸
(ÁÏ÷) flÎ√-¶ıÊ Â˘¿ ’ÒHν ±ı‰Î, Á¿UàflÊ = (Á¿UŒ˜-Ô μ.’.Á_.¤Ò.¿Ú.) = ¿Î’Ìfiı,
⁄UX¢ = ‹Î›Îfiı, ŒûÊ⁄UX = lÌ ÿkÎfiÎ fl_√‹Î_, Áfl‹ËŸ— = ·Ìfi (◊¥ √›Î »ı.)
±Ë˘ ‹Òœ ±Î fl_√-‹Î›Î ω⁄©
◊÷Î_ fl_√ Ïfi‹˝@÷ lÌ ÿkÎÁ@÷.
◊›˘ flÎ√ ¶ıÊÎÏÿ ’ÒHÎı˝ … fl_√
I›∞ fl_√ ±ı ·Ìfi lÌ ÿkÎ fl_√ı ––108––
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 315 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ßÁà üÊË ŒûʬʌÊ⁄UÁflãŒÁ◊Á‹ãŒ’˝rÊÔøÊÁ⁄U¬Êá«ÈU⁄¢Uª (⁄UX•flœÍÃ)
◊„UÊ⁄UÊ¡ Áfl⁄UÁøâ ŒûÊŸÊ◊S◊⁄UáÊSÃÙòÊ¢ ‚ê¬Íáʸ◊˜H
ω‰flHÎ — ±ËŸ ±Î f·˘¿‹Î_ “⁄UX” fiı ‹ÎÀı ◊Í…U ωÂıÊHÎfi˘ ’˛›˘√
◊›˘ »ı ±◊ν÷˚ ÷ıfi˘ ±L‰›Î◊˝ ±Î ’˛‹ÎHÎı ◊Λ —
fl_√-lÌ ÿkÎfiÌ ‹Î›Î◊Ì ⁄_‘Λı·˘ ±Î ‹Òœ fl_√ (fl_√ ±‰‘Ò÷), fl_√-
‹Î›Î÷Ì÷ ±ı‰Î lÌ ÿkÎfiÎ_ … ÂflHÎı √›ı·˘ »ı - lÌ ÿkÎ ¤@÷ »ı,
flÎ√¶ıÊ¢¿◊Ì ’ÒHν ±ı‰Î fl_√-fl_√‹_« Á_ÁÎfl‹Î_ fl_√-‹Î›ÎfiÎ ⁄_‘fi˘fiı »ıÿÌ-
¿Î’Ìfiı lÌ ÿkÎfiÎ fl_√-’˛ı‹‹Î_ ·Ìfi ◊›ı·˘ »ı.
±Î ±L‰›Î◊˝ »ı. ±ËŸ ’˘÷Îfiı ‹ÎÀı ’˛›˘…ı·Î ‹Òœ ÂOÿfi˘ ±◊˝
ωÏÂWÀ »ı. ‹Òœ ÂOÿfiÎ ⁄ı ±◊˝ ◊Λ —
1. ◊Í…U - ‹Ë˚ - ‹˘Ëfi_ - ‹˘Ë ’΋‰_ fi_ ¿‹˝ÏHÎ ¤Ò÷¿Úÿo÷ - ‹˘Ë√˛V÷.
…ı ±ËŸ f·˘¿ 1◊Ì 36‹Î_ ’˛›˘Ω›˘ »ı.
2. ◊Í…U ‹ÎHÎÁ √‹ı ÷ı‰˘ iÎÎfiÌ Ë˘›, ⁄‘_ ΩHÎ÷˘ ˢ› ÷˘ ’HÎ fi
»^À¿ı ’˘÷ÎfiÎ ‹ÎÀı “Ë_” ÂOÿ ’˛›˘√ ¿fl‰˘ … ’Õı. ±Î ÂOÿ ’˛›˘√
‹ÎÀı ’_«ÿÂÌ √˛_◊fiÎ ±K›Î›-7 f·˘¿ 10◊Ì 16‹Î_ √Ëfi ««Î˝
¿flı·Ì »ı.
(¿) ±Ï‰‰ı¿Ì - ‹Òœ - ‹fiW›˘ ¿>ÀV◊ ±fiı Ï«ÿΤÎÁfiÎ
±K›ÎÁ◊Ì ’˘÷Îfiı Ë_ Ë_ ¿Ëı »ı. ±ı “Ë_”fi˘ ‹Òœ
±◊˝ »ı.
(¬) ⁄˛õV‰w’fiı ΩHÎfiÎfl ’vÊ - lÌ fl_√ ±‰‘Ò÷
…ı‰Î±Îı ’HÎ ±Î¤ÎÁ‹Î_ ±fiı ¿>ÀV◊‹Î_ ±ı ÂOÿfi˘
’˛›˘√ ·˙Ï¿¿ T›‰ËÎfl‹Î_ ¿flı »ı. ÷ı◊Ì ¿>ÀV◊◊Ì Ï¤Lfi
±Î¤ÎÁ ±fiı ±Î¤ÎÁ◊Ì Ï¤Lfi ¿>ÀV◊ ±ı “Ë”_ fi˘ √˙HÎ
±◊˝ »ı.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 316 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

3. ±Î‹ ’_«ÿÂÌ …ı‰Î ‹ËÎfi √˛_◊‹Î_ ¿fl‰Î‹Î_ ±Î‰ı·Ì Ë_ (‹Òœ)

‹Ì‹Î_ÁÎfiÎ ±Î‘Îflı ±Î “fl_√” ’HÎ “‹Òœ” »ı; ¿ÎflHÎ ¿ı ±ı‹HÎı ’HÎ
fi »^À¿ı ’˘÷Îfiı ‹ÎÀı “Ë_”fi˘ ’˛›˘√ ¿fl‰˘ ’Õı »ı.
±Î ±◊˝‹Î_ fl_√ fl_√fiÌ ‹Î›Î◊Ì ⁄© »ı. »÷Î_› lÌ ÿk΋Î_ Á@÷-
±ÎÁ@÷ ˢ‰Î◊Ì ±ı fl_√-Ïfi‹˝@÷=‹Î›Î‹@÷ »ı. flÎ√¶ıÊ-¢¿◊Ì
¬ÿ⁄ÿ÷Î ±Î fl_√-Á_ÁÎflw’ fl_√‹_«‹Î_ ±ıfiÎ=‹Î›Î fl_√fiı I›∞
±ı fl_√=lÌ ÿkÎfiÎ fl_√‹Î_ ·Ìfi ◊›˘ »ı. ±ı‹ ¿ËÌ ’˘÷Îfi˘ Á_ÏZÎM÷
’Ïfl«› ±ÎM›˘ »ı. ––108––

–– ±Î‹, ’ÒF›lÌ fl_√±‰‘Ò÷‹ËÎflÎ… ωflÏ«÷

lÌÿkÎfi΋V‹flHÎV÷˘h΋˚fi_ ÂÎVhÎÌ …›ıLƒ ÿ‰ı
ωflÏ«÷ ω‰flHÎ ’ÒHν ◊›_ ––

–– ¬˝ËÿÃÊ¢ •ŸŸ ‚Œ˜ªLÈ §÷ªflÊŸ˜üÊË⁄¢UªÊflœÍ× ßÁà H

‰S·¤Ï‰zÎfi√fl
‰ˆÂά Â@· 14 lÌ L≤ÏÁ_Ë…›_÷Ì
2064
18-5-2008, flω‰Îfl

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 317 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ lÌ ÿkÎfi΋ V‹flHÎ V÷˘h΋˚ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

¬˝‚ãŸÃÊ –
ÁŸ¡÷Q Á„UÃÊÕ¸Áflfl∑§ÿÈâ fløŸ¢ ◊œÈ⁄¢U E‚Ÿ¢ ◊œÈ⁄U◊˜ –

¬Œ¬Œ˜◊ÿȪ Ÿ◊ÃÊ¢ ◊œÈ⁄¢U ◊œÈ⁄U㟠Á∑§◊ÁSà ¬⁄UÊà◊¡È·Ê◊˜ –

◊œÈ⁄UÊ ¬˝ÁÃ÷Ê „UÁ‚â ◊œÈ⁄¢U ©U¬Œ‡Ê∑§ÕÊ ‚È⁄U‚Ê ◊œÈ⁄UÊ –

‡ÊÁ◊â ◊œÈ⁄¢U „U⁄UáÊ¢ ◊œÈ⁄U◊˜ •flœÍÃÿÃ⁄UÁπ‹¢ ◊œÈ⁄U◊˜ –

[üÊË. ÷Ê‹øãº˝ ÁòʬÊΔUË fl‹ËÿÊ¢∑§ÙÃ⁄U, ‚Ùπ«UÊ-’«UÙŒÊ

’«UÙŒÊ∑§ ‚ı¡ãÿ‚] Ÿflê’⁄U, 1960.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 318 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~