Professional Documents
Culture Documents
- Yeeie 2
Fefleneme
DeY³eeme Heef$ekeÀe ke´À.5
1
A) B{Vhmg: AW©, ì¶mßVr Am{U ñdê$n
nmR>mMr aMZm
1.0 C{ÔîQ>
1.1 àñVmdZm
1.2 B{VhmgmMm AW©
1.3 B{VhmgmMo C{ÔîQ
1.4 B{VhmgmÀ¶m nÕVtMr ì¶mßVr Am{U ‘¶m©Xm>
1.5 B{VhmgmMo ñdê$n
1.6 B{Vhmg: H$bm H$s {dkmZ?
1.7 B{VhmgmMo àH$ma
1.8 gmam§f
1.9 àíZ
1.10 g§X^© J«§W
1.0 C{ÔîQ>o
1.1 àñVmdZm:
¶m nmR>m‘ܶo B{VhmgmMm AW©, ì¶mßVr Am{U ñdê$n ¶m VrZ n¡by§Mr MMm© H$aʶmV Ambr Amho
B{VhmgmÀ¶m H$mhr ì¶m»¶m, B{VhmgmMm AW©, B{VhmgmMr C{ÔîQo Am{U VËg‘ ‘wÚmda AmnU
Amnbo bj H|${ÐV H$aUma AmhmoV. B{VhmgmÀ¶m gVV {dñVmaUmè¶m {d{dY n¡by§Mo Am{U
B{VhmgmVrb Zì¶m {jVrOm§Mo Mm§Jbo kmZ AmË‘gmV Ho$ë¶mda {dÚmWmªZm B{VhmgmMo gwñnîQ>
AmH$bZ hmoD$ eHo$b.
3
B{Vhmg EH$ gVV d¥ÕtJV hmoV OmUmar {dÚmemIm AgyZ Bgdr gZmÀ¶m 18ì¶m eVH$mV
B{VhmgmMo Aܶ¶Z {deof Jm§{^¶m©Zo hmoD$ bmJbo. H$mhr {dÛmZm§À¶m B{VhmgmH$S>o nmhʶmÀ¶m
ÑîQ>rMr H$ënZm Imbrb ì¶m»¶m§dê$Z ¶oB©b.
Or.~r. {dH$mo: ¶m BQ>m{b¶Z VÎddo˶m§Zr EH$ ñdm¶Îm {dkmZ ¶m Zm˶mZo B{VhmgmMm {dH$mg
ñdV§Ì arVrZo gwê$ Ho$bm, B{Vhmgmbm ˶m§Zr Zdo {dkmZ ( ݶw gm¶Ýg) Ago Zmd {Xbo. ‘mZdr
ñd^mdmMo AmH$bZ âº$ B{VhmgmÀ¶m AmYmamZoM hmoD$ eHo$b H$maU JVH$mimV doimodoir
‘mZdmZo Á¶m {d{dY àH$mao Amnbo {dMma àH$Q> Ho$bo AmhoV ˶m {dMmam§‘ܶo ‘mZdr ñd^mdmMr
A{^춺$s gå¶H$ arVrZo hmoV AgVo. ˶m§Zr B{Vhmgmbm ¶mo½¶ ‘mJm©da AmUbo. {d{dY
H$mbI§S>m§Vrb ‘mZdr ñd^mdmÀ¶m A{^춺$sda Vo {deof ^a XoVmV.
B{VhmgmÀ¶m Aä¶mgmÀ¶m ñdê$nmMr ñnîQ H$ënZm ˶m§À¶m {dMmamdê$Z ¶oVo. ‘mZdr ñdmV§Í¶mMr
àJVr hr ‘hmZ H$ënZm Amho. amOH$s¶ ñdmV§Í¶mnwaVrM Vr ‘¶m©{XV Zmhr, ‘mZdr OrdZmMr
A{ZpíMVVm, OrdZmMo ^¶ Am{U Ag‘W©Vm ¶m§Mm XoIrb g‘mdoe ˶m‘ܶo hmoVmo. ˶m§À¶m Z§Va
Vrg dfmªZr Mmb©g S>m{d©Z ¶m§Zr Amo[a{OZ Am°’$ ñno{gO > ¶m Amnë¶m J«§Wm‘ܶo ‘mZdr
CËH«$m§Vr{df¶rMo Amnbo {dMma ‘m§S>bo. ‘mZdr OrdZmÀ¶m gd© A§Jm§À¶m {dMma H$aʶmÀ¶m
nÕVr‘ܶo ˶m‘wio H«$m§Vr Pmbr. H$mb© ‘m³g© ¶m Aݶ O‘©Z VÎddoζmZo dJ© bT>m Am{U
{damoY{dH$mgr OS>dmX hmM Eo{Vhm{gH$ àJVrMm Jm^m Agë¶mMm ¶wº$sdmX Ho$bm hmoVm.
¶m ì¶m»¶m VÎdkmZmÀ¶m n[a^mfo‘ܶo B{VhmgmMo ñdê$n ñnîQ> H$aVmV. {bAmonmoëS> ’$m°Z a±Ho$ ¶m
19ì¶m eVH$mVrb O‘©Z B{VhmgH$mamZo B{VhmgmMr ì¶dhmar ì¶m»¶m Ho$br Amho, ˶mdê$Z
B{VhmgmMo gå¶H$ ñdê$n bjmV ¶oVo.
JVH$mimVrb KQ>Zm Á¶m à˶j arVrZo KS>V Joë¶m ˶m§Mr H$Wm åhUOo B{Vhmg hmo¶.
JVH$mbrZ KQ>Zm à˶jmV H$em arVrZo KS>V Joë¶m ˶m§À¶m H$WZmda a±Ho$ ¶m§Zr {deof ^a {Xbm.
JVH$mimVrb KQ>Zm§À¶m {df¶rÀ¶m nwamì¶m§Mo {M{H$ËgH$ {díbofU H$ê$Z dñVw{ZîR> B{Vhmg
H$WZ H$aʶmMm AmJ«h ˶m§Zr Yabm.
19ì¶m eVH$mVrb ’«|$M B{VhmgH$ma Or.Oo.ao{Z¶a ¶m§Mo ‘Vo gwg§ñH¥$V g‘mOm‘Yrb ‘mZdr
OrdZmÀ¶m AZw^dm§Mo H$WZ åhUOo B{Vhmg hmo¶. gwg§H¥$V g‘mOmda ˶m§Zr Img ^a {Xbm.
4
^mfoMm ¶mo½¶ {dH$mg Pmë¶mdaM boIr qH$dm ‘m¡{IH$ B{Vhmg aMVm ¶oVmo, gmYmaUnUo gwg§H¥$V
g‘mOmÀ¶m AJXr gwê$dmVrÀ¶m H$mimVhr ^mfoMm {dH$mg e³¶ hmoV AgVmo.
gwg§H¥$V g‘mOmVrb ‘mZdmMr H$m‘{Jar Am{U AZw^d ¶m§À¶mer B{VhmgmMm g§~§Y Agë¶mZo
B{Vhmg EH$ gm‘m{OH$ {dkmZ Amho. JVH$mimVrb KQ>Zm§Mm àm‘m{UH$ AmT>mdm KoUo ho
B{VhmgmMo C{ÔîQ AgVo. Agm AmT>mdm KoʶmgmR>r CnbãY nwamì¶mMo qH$dm gmYZm§Mo {M{H$ËgH$
n[ajU H$ê$Z H$moUVmhr nyd©J«h Z ~miJVm ˶mMo dU©Z H$aUo ho B{VhmgmMo C{ÔîQ> AgVo.>
gm‘m{OH$, amOH$s¶ Am{U Am{W©H$ nmíd©^y‘rda g§~§{YV V϶o gmXa H$ê$Z dmMH$mbm ˶m
{df¶rMm {ZîH$f© H$mT>ʶmMr g§Yr XoUo ho B{VhmgmMo C{ÔîQ AgVo. AmYw{ZH$ B{VhmgH$ma
JVH$mbrZ KQ>Zm§Mo dñVw{ZîR dU©Z H$aʶmda A{YH$ ^a XoVmV, Vo H$moU˶mhr àH$maMo
‘yë¶{df¶H$ ‘V XoV ZmhrV qH$dm Ver {Q>nÊUr H$aV ZmhrV. Amhoao Am{U Zmhrao dJm©Vrb
g§Kfm©Mm d¥Îmm§V Aem ñdê$nmV H$mb© ‘m³g©Zo Amnbm B{Vhmg gmXa Ho$bm Agbm Var
JVH$mbrZ KQ>Zm§Mo dñVw{ZîR dU©Z H$aUo ho B{VhmgmMo àmW{‘H$ C{ÔîQ Agbo nm{hOo. Agm
dñVw{ZîR B{Vhmg JVH$mbrZ ‘mZdmÀ¶m g‘J« B{VhmgmMr aMZm H$aUmam Agmdm, Agm
¶wº$sdmX Zd B{VhmgmMo g§ñWmnH$ ãbm°H$ Am{U ~«m°S>ob ¶m§Zr Ho$bm Amho.
(1) ‘m{hVr qH$dm gmYZo (S>mQ>m): B{VhmgmMr ‘m{hVr qH$dm gmYZo amoO{Zer, AmboI,
gaH$mar XñVEodO, AmË‘M[aÌo, M[aÌo, ImOJr nÌì¶dhma Am{U BVa àH$maÀ¶m d¡¶º$sH$ Zm|Xt
B˶mXtÀ¶m ñdê$nmV AgVo.
¶m {b{IV Zm|Xr {edm¶ JVH$mbrZ ‘mZdmÀ¶m {d{dY dñVw, ‘mZdr hmbMmbr, AdOmao,
O{‘Zrdarb Am{U O{‘ZrImbrb, ZÚm Am{U gmJamÀ¶m VimVrb aMZm§Mo Adeof åhUOo
nwamUdñVw {df¶H$ Adeof AgVmV.
(2) H$mbmZwH«$‘: B{VhmgmMm JVH$mbrZ KQ>Zm§er g§~§Y Agë¶mZo Aem KQ>Zm VmarIdmamZwgma
H$mbmZwH«$‘o H$WZ H$aUo Amdí¶H$ AgVo. ‘mÌ àmMrZ Am{U ‘ܶ¶wJrZ Eo{Vhm{gH$ KQ>Zm§Mm
{ZpíMV H$mbmZwH«$‘ XoUo AdKS> AgVo.
(3) ^mfm: OwZr H$mJXnÌo qH$dm XñVmEodOm§Mo AmYw{ZH$ H$mbmVrb àM{bV ^mfo‘ܶo énm§Va
H$ê$Z Aݶ ^mfoVrb H$mJXnÌo qH$dm XñVEodOm§Mm AZwdmX H$aʶmMr Amdí¶H$Vm AgVo.
haßnm {bnrgma»¶m AZmoiIr Am{U AgmYmaU {bntMm CbJS>m Pmë¶m{edm¶ ˶mVrb
‘OHy$amMm AW© bmdUo AdKS> Amho.
5
(4) gd}jUo: H$mbmZwH«$‘ Ogm ‘hÎdmMm Amho VgoM JVH$mbrZ Adeofm§Mo à˶j kmZ g§nmXZ
H$aʶmgmR>r ¶m Adeofm§À¶m ñWim§Mm emoY KoD$Z VoWrb Adeofm§Mo n[ajU H$aʶmMr JaO
AgVo. Aem ñWim§Mo gaH$mar Ahdmb qH$dm J°Po{Q>¶g© Am{U ZH$meo {‘idyZ ˶m§Mm
H$miOrnyd©H$ Aä¶mg H$aUo Amdí¶H$ AgVo.
(5) dJuH$aU: ‘w{ÐV Am{U hñV{b{IV ‘OHy$a Am{U {d{dY dñVw§Mr N>m¶m{MÌo Am{U Aݶ
‘m{hVr qH$dm gmYZo O‘dë¶mZ§Va ˶m§Mo ¶mo½¶àH$mao dJuH$aU H$ê$Z ˶mMo Q>rH$mË‘H$ n[ajU
VgoM {díbofU H$amdo bmJVo. Amdí¶H$ VoWo g§»¶memÌr¶ aoImQ>Z Am{U AmboI ¶m§Mm Cn¶moJ
H$ê$Z JVH$mbrZ KQ>Zm§Mr H$Wm aMVm ¶oVo.
Amdí¶H$ Vr gmYZo Am{U Aݶ ‘OHy$a O‘dë¶mZ§Va B{VhmgmMo g§emoYZ H$ê$ BpÀN>Umè¶m
{dÚm϶m©bm Á¶m JmoQ>r H$amì¶m bmJVmV ˶mMr gmYmaU ê$naoIm Aer Amho. Amnbm à~§Y
{b{hë¶mZ§Va ˶mbm ViQ>rnm Am{U gmYZm§Mr Am{U g§X^©J«§WmMr gyMr V¶ma H$ê$Z à~§YmÀ¶m
AIoarg Úmdr bmJVo. Amnë¶m Aä¶mgH«$‘mMm n{hbm ^mJ B{VhmgmÀ¶m nÕVrer {ZJS>rV
Agë¶mZo AmVm AmnU ¶m nÕVtMo VnerbmZo {ddoMZ H$ê$.
1.3.2 B{VhmgmMm Cn¶moJ: B{Vhmg {df¶mÀ¶m Aä¶mgmMo ñdê$n bjmV KoVë¶mda B{Vhmg
åhUOo H$m¶? hm ‘hÎdmMm àíZ {Z‘m©U hmoVmo. B{VhmgmMm Aä¶mg AmnU H$m H$amdm? VgoM
B{VhmgmÀ¶m kmZmMm Cn¶moJ H$m¶? Agm gmo߶m eãXm‘ܶo VmoM àíZ ‘m§S>Vm ¶oB©b. ¶m
àíZm§‘wio AZoH$ {dÚmWu Jm|YiyZ OmVmV, ˶m§Zm B{VhmgmÀ¶m Aä¶mgmMm Cn¶moJ H$m¶ ¶m
àíZmMo gai Am{U gmYo CÎma XoUo Amdí¶H$ Amho.
hmM àíZ g‘OyZ KoʶmgmR>r Imbrb ‘wÚm§Mm nam‘f© KoUo Amdí¶H$ Amho.
1) B{VhmgmMm Cn¶moJ H$m¶ Agm àíZ {dMmaUmè¶mÀ¶m ‘ZmV ˶mMm ì¶dhmamVrb Cn¶moJ
H$m¶ Aer e§H$m {Z‘m©U hmoVo. ì¶mnma Am{U CÚmoJY§ÚmV XoIrb gd© ì¶dhmam§À¶m Zm|Xr
H$mbmZwH«$‘o, ñWbmZwgma qH$dm àXoemZwgma H$aʶmMr JaO AgVo. Aem Zm|Xrdê$ZM CÚmoJmÀ¶m
CËH$fm©Mr qH$dm AnH$fm©Mr H$ënZm ¶oD$ eH$Vo. Amnë¶m ì¶dhmamVrb qH$dm CÚmoJmVrb
JVH$mbrZ AZw^dmH$S>o Xþb©j H$ê$Z H$moU˶mhr ì¶dgm{¶H$mbm MmbUma Zmhr.
3) amOH$s¶ Zo˶m§Zmhr XoemMm amOH$s¶ B{Vhmg Am{U gm‘mݶ OZVoÀ¶m ñWm{ZH$ g‘ñ¶m§Mr
OmU Agbr nm{hOo; Aem g‘ñ¶m JVH$mbmVM éOboë¶m AgVmV. Aer OmU Agbr VaM
˶m§Zm g‘ñ¶m§Mm ¶eñdr ‘wH$m~bm H$aUo e³¶ hmoB©b VgoM ^{dî¶H$mbrZ ¶moOZm AmIVm
¶oVrb.
6
4) ‘wËgÔr, H$m¶©H$mar A{YH$mar Am{U gm‘m{OH$ ZoVo B˶mXr CƒnXñWm§Zm B{VhmgmH$S>o Xþb©j
H$aVm ¶oUma Zmhr. ˶m§Zm B{VhmgmMo Amdí¶H$ Vo kmZ {‘idmdoM bmJob. Om°O© {H$Q>gZ ³bmH©$
¶m§Mo ‘Vo AZoH$ bmoH$ Á¶mMm V϶ åhUyZ ñdrH$ma H$aVmV Vo Oa EImXm ZoVm A‘mݶ H$aUma
Agob Va ˶mMr ¶mo½¶ Vr {dídg{Z¶ H$maUo ˶mbm XoVm Ambr nm{hOoV. Aem n[apñWVr‘ܶo
˶m MidirMr Eo{Vhm{gH$ n[aUVr, MidirMr ^mfm Am{U Ym{‘©H$ lÕm, {VMm H$m¶©H«$‘
Am{U àMma nÕVr B˶mXtMr nyU© H$ënZm OmUyZ KoUo Amdí¶H$ Amho. ˶mZ§VaM Á¶m
nwamì¶mÀ¶m AmYmamZo Omo {ZîH$f© H$mT>bm OmVmo Vmo Vê$U nÌH$ma Am{U d¶ñH$ ‘wËgÔr ¶m§Zm
gmaImM ‘mJ©Xe©H$ R>abm nm{hOo.
5) gd©gmYmaU ‘mUgmgmR>r B{VhmgmMo AZoH$ Cn¶moJ AmhoV. Eo{Vhm{gH$ kmZ Am{U na§nam,
Á¶m na§naoMm Vmo dmag Amho, Á¶m g§ñWm§Zr ˶mMo g§JmonZ Ho$bo Am{U Á¶m {Z¶‘m§Mo Vmo nmbZ
H$aVmo B˶mXr ˶mbm AZoH$ YS>o XoV AgVmV. WmoS>³¶mV, Á¶m g‘mOmV Am{U OJmV AZoH$
g§H$Q>m§Zm Vm|S> XoV amhVmo ˶mMo ¶mo½¶ AmH$bZ ˶mbm Agbo nm{hOo.
7) eodQ>r, M[aÌo, Eohm{gH$ ZmQ>Ho$, H$mX§~è¶m Am{U Aݶ dmL>‘¶ B{VhmgmMm Cn¶moJ H$ê$Z
KoV AgVo. Eo{Vhm{gH$ V϶m§À¶m ¶mo½¶ kmZmÀ¶m A^mdr d¥ÎmnÌH$ma Am{U amOH$maUr ¶m§Mr
à{V‘m S>mJmiVo. CXmhaUmW©, H${dVoMr Mm§Jbr aMZm Am{U {VMo ¶mo½¶ ‘y붑mnZ H$aʶmMr
j‘Vm H${dVoÀ¶m B{VhmgmÀ¶m kmZmdaM AmYm[aV AgVo.
(S>ãë¶w. {S>ëWo H¥$V n°Q>Z© A±S> {‘qZJ BZ {hñQ>ar ¶m J«§WmÀ¶m àñVmdZoV CY¥V Ho$bobo EM.nr.
[aH$‘Z ¶m§Mo ‘V)
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgmMm AW© H$m¶ Amho?
7
JVH$mimVrb ‘mZdmMr H$m‘{Jar Am{U AZw^d ¶m§À¶m nwamì¶mdê$Z ‘mZdmMo ñdê$n ñnîQ H$aUo
ho B{VhmgmMo ‘w»¶ H$m‘ AgVo.> ¶m {df¶r ‘mZdmbm Agob ˶m CnbãY nwamì¶mda {dg§~yZ
amhmdo bmJVo. JVH$mbrZ Adeof Am{U Aݶ nwamì¶mMo {d{dY àH$ma Am{U IwUm ¶mdê$ZM
B{VhmgH$mamÀ¶m Mm¡H$erMr ì¶mßVr Am{U ‘¶m©Xm {ZpíMV hmoVo. ‘mZdmMr H$m‘{Jar Am{U
AZw^d ¶m§Mo {b{IV nwamdo AJXr AbrH$S>rb Agbo Var bhmZ ‘moR>çm dñVw, bmoH$H$Wm
B˶mXr A{b{IV nwamdo ‘w~bH$ à‘mUmV AmT>iVmV. {b{IV Zm|Xr Am{U nwamUdñVwemñÌr¶
Adeof ho ‘m{hVrMo à‘wI òmoV AmhoV. gmYZm§À¶m CnbãYVodê$Z B{VhmgmMr nÕV {ZpíMV
hmoV AgVo, ¶mdê$Z JVH$mbrZ KQ>Zm§Mo nwaogo kmZ {‘iVo.
Zì¶m àH$maMo nwamdo Am{U Owݶm nwamì¶m§À¶m dmnamÀ¶m Zì¶m nÕVr ¶mdê$Z B{VhmgmÀ¶m
kmZmMr ì¶mßVr {ZpíMV hmoV AgVo. JVH$mbrZ ‘m{hVrMo ‘w»¶ òmoV {b{IV ‘OHy$a Am{U
~Iar qH$dm Aݶ dU©ZmnwaVoM ‘¶m©{XV AgV. amOZ¡{VH$ Zm|Xr Am{U MM© ¶m Y‘©g§ñWoMo XâVao
¶m§À¶m ghmæ¶mZo JVH$mbrZ B{VhmgmMr aMZm H$aVm ¶oV Agë¶mMo {bAmonmoëS> ’$m°Z a±Ho$ ¶m§Zr
XmIdyZ {Xbo hmoVo. erbmboImVrb ‘OHy$amÀ¶m ghmæ¶mZo Zm¶^ya ¶m§Zr amo‘Z g§d¡Ym{ZH$
H$m¶ÚmMm Jm^m g§H${bV Ho$bm hmoVm. 19ì¶m eVH$mV nwamUdñVwemñÌr¶ Adeof Am{U dñVw
¶m§Zr B{VhmgmÀ¶m nÕVrbm EH$ Zdo n[a‘mU ~hmb Ho$bo. haßnm {bnrMm bmdʶmV Ambobm
AW© Am{U Aݶ AkmV {MÝho Am{U {MÌo ¶mdê$Z Am{’«$H$m, Am{e¶m Am{U X{jU
A‘o[aHo$Vrb AVr àmMrZ g§ñH¥$VtÀ¶m AkmV B{Vhmgmda ’$ma ‘moR>m àH$mePmoV nS>Vmo.
Zì¶m ÑîQ>rZo ‘m¡{IH$ qH$dm {b{IV Owݶm dmL>‘¶mÀ¶m AmdbmoH$ZmZo B{VhmgmH$S>o nmhʶmMr
Amnbr ÑîQ>r A{YH$ ì¶mnH$ hmoVo. gw{e{jV bmoH$ qhXÿ nwamUm§H$S>o H$ënZmaå¶ ~mbdmL>‘¶ Aem
ÑQ>rZo nmhVmV. na§Vw nm{O©Q>a Am{U qdQ>a{ZQ²>P ¶m nmíÀ¶m˶ {dÛmZm§Zr qhXÿ nwamUm§Mm Ho$boë¶m
Aä¶mgmdê$Z àmMrZ ^maVmVrb gm‘m{OH$ OrdZmMr aMZm ¶m nwamUm§Vrb à˶j Am{U
Aà˶j nwamì¶mÀ¶m AYmamZo H$aVm ¶oVo ho ñnîQ Pmbo Amho.
‘mZdmbm hmoD$ eHo$b. ¶m g§X^m©V ˶m§Zr doZ‘ ’°$³Q>‘ hm {gÕm§V ‘m§S>bm. H$˶m©À¶m H$m‘{JarMo
kmZ Agm ˶mMm AW© Amho. ¶m dê$Z Vo Ago ‘V 춺$ H$aVmV H$s ^mfoMr ì¶dñWm
MmbrarVr, H$m¶Xm, emgZnÕVr B˶mXr B{VhmgmMm {dMma AgVmo; ‘mZdr g‘mOmMr Am{U
g‘mOmVrb g§ñWm ¶m§Mr gwê$dmV Am{U {dH$mg ¶m§Mo à{V{Z{YËd B{VhmgmMm {dMma H$aV
AgVmo. ^mfm{dkmZ B{VhmgmMr aMZm H$aʶmg ‘XV H$aVo Am{U ‘m¡{IH$ Am{U {b{IV
dU©ZmMr nS>VmiUr H$aʶmMo Vo EH$ gmYZ Amho. XñVEodOm§Mo g§H$bZ Am{U ˶m§Mm AW©
bmdʶmMo H$m¶© A{Ve¶ {eñV~Õ arVrZo H$aʶmda ˶m§Zr Img ^a {Xbm; Ago Ho$ë¶mZoM
B{Vhmg EH$ ñdm¶Îm {dkmZ qH$dm Zdo {dkmZ ~Zy eH$Vo.
{dH$mo ¶m§Zr B{VhmgmMr EH$ Zdr ÑîQ>r gmXa Ho$br. g§~{YVH$mbmMr ^mfm, MmbrarVr, H$m¶Xo
Am{U g§ñWm ¶m§Mo hþemarZo Am{U H$ënH$VoZo Ho$boë¶m dmnamZo Ho$bobo dU©Z arVga Agë¶mMr
ImÌr H$ê$Z KoVm ¶oVo. ‘mH©$ ãbm°H$ Am{U ’$ZªS> ~«m°S>ob ¶m 20ì¶m eVH$mVrb B{VhmgH$mam§Zr
Zì¶m B{VhmgmMr g§H$ënZm gmXa Ho$br. ˶m§À¶m {dMmam§Zo B{VhmgmMr ì¶mßVr à˶oH$ ~mOyZo
dmT>br. gd© H$mbrZ gm‘m{OH$ {dH$mgmV H$mhr A§e Ago AgVmV H$s Vo bjmV ¶oV ZmhrV
qH$dm Vo n¥îR>^mJmda {XgV ZmhrV; ˶m§Zm OmUrda{hV B{Vhmg Ago åhUVm ¶oB©b. Á¶m A§emMr
OmUrd hmoVo qH$dm Oo ghO OmUdVmV ˶m§À¶m nbrH$S>o B{VhmgH$mamMr ZOa Jobr nm{hOo.
bmoH$‘V, bmoH$‘VmMm {dMmamdarb Am{U ‘mZdmÀ¶m H$m‘{Jardarb à^md ho AkmV Am{U
AmH$maa{hV A§e AgVmV. ho A§e g‘OyZ KoVbo nm{hOoV. B{Vhmgm‘ܶo Ago AkmV Am{U
OmUrda{hV A§e AZoH$ AgVmV, Vo AMmZH$ Am{U AZno{jVnUo g‘moa ¶oVmV. CXmahUmW©,
H$m‘Jma qH$dm eoVH$ar ¶m§À¶m Ag§VmofmMm CÐoH$ H$Yr H$Yr AJXr AZno{jVnUo hmoVmo. Aem
AZno{jV KQ>Zm§Mo kmZ g§nmXZ H$aUo hr Zì¶m B{VhmgmMr ì¶mßVr Amho, ¶mbmM ‘mZdmMm g‘J«
B{Vhmg åhUVm ¶oB©b. 20ì¶m eVH$mV g~mëQ>Z© B{Vhmg hm B{Vhmg{df¶H$ Zdm ÑQ>rH$moZ g‘moa
Amë¶mZo B{Vhmgmbm EH$ Zdo n[a‘mU bm^bo Amho. g‘mOmÀ¶m VimJmimVrb dJmªMm B{Vhmg
Ago ˶mMo dU©Z H$aVm ¶oB©b.
B{VhmgH$ma Am{U B{VhmgmMo VÎddoÎmo ¶m§À¶m H$ënZoVrb B{VhmgmMr ì¶mßVr Jw§VmJw§VrMr Amho.
B{VhmgH$mam§Zm JVH$mimMr nwZ©aMZm H$ê$Z Vr H$Wmê$nmZo gmXa H$amdr bmJVo. B{VhmgmÀ¶m
9
B{VhmgmÀ¶m ñdê$nmMr Or ì¶m»¶m AmnU ñdrH$maVmo ˶mdê$Z B{VhmgmMr ì¶mßVr {ZpíMV hmoV
AgVo. R>am{dH$ CÔoemZo JVH$mimVrb ‘mZdmÀ¶m H$m‘{JarMm Ho$bobm Aä¶mg Aer B{VhmgmMr
ì¶m»¶m H$m°qbJdyS> H$aVmV. ˶m§Mr ì¶m»¶m ñdrH$maë¶mg B{VhmgmMr ì¶mßVr H$Xm{MV A‘¶m©X
Agy eHo$b. gwg§ñH¥$V g‘mOmVrb ‘mZdmÀ¶m AZw^dmMr H$Wm hr àm. ao{ZAa ¶m§Mr ì¶m»¶m
ñdrH$maë¶mg Amnë¶mbm VWmH${WV Ag§ñH¥$V qH$dm amZQ>r g‘mOmVrb ‘mZdmÀ¶m AZw^dmH$S>o
Xþb©j H$aVm ¶oB©b. H$mb© ‘m³g© ¶m§À¶m ì¶m»¶oZwgma B{VhmgmMr ì¶mßVr dJ©H$bhm nyaVrM
‘¶m©{XV H$aUo e³¶ hmoB©b, Va hoJob B{VhmgmÀ¶m Aä¶mgmMr ì¶mßVr ñdmV§Í¶mÀ¶m OmUrdoÀ¶m
àJVr n¶ªV {dñVmaVmV. JVH$mimV Á¶m KQ>Zm à˶j KS>ë¶m ˶mMm IamIwam d¥Îmm§V gmXa
H$aUo hrM B{VhmgmMr ì¶mßVr Agë¶mMo à{VnmXZ {bAmonmoëS> ’$m°Z a±Ho$ H$aVmV. Agm d¥Îmm§V
g~i nwamì¶mÀ¶m AmYmamZo gmXa H$aVm ¶oVmo. Aem arVrZo a±Ho$ B{VhmgmÀ¶m ì¶mßVrMr ê$naofm
XoD$Z B{VhmgmMr C{ÔîQ>o VgoM ˶m§À¶m ‘¶m©Xm Am{U B{VhmgmMr {dñVmaUmar {jVrOo ñnßQ>
H$aVmV.
Bgdr gZmnydu 5ì¶m eVH$mV J«rH$ ‘wËgÔr bT>dæ¶ hoamoS>moQ>g ¶mZo J«rH$-n{e©¶Z ¶wÕmMm d¥Îmm§V
{b{hbm, Voìhm nmgyZ Iè¶m AWm©Zo B{VhmgmMr gwê$dmV Pmbr. hm OJmVrb n{hbm {b{IV
B{Vhmg hmoVm Am{U VoìhmnmgyZ B{VhmgmMr gwê$dmV Pmë¶mMo ‘mZbo OmVo. Aem àH$mao OJmÀ¶m
B{VhmgmMr ì¶mßVr H$mhr hOma dfm©Vrb ‘mZdr g‘mOmÀ¶m H$m‘{Jar ¶mnwaVrM ‘¶m©{XV Amho.
B.g. nyd© 5ì¶m eVH$mnyduMm ‘mZdmMm B{Vhmg Akmn AkmZmÀ¶m Yw³¶mZo doT>bobm Amho.
^m¡Jmo{bH$ KQ>H$m‘wio B{VhmgmÀ¶m ì¶mßVrda Xþgar ‘¶m©Xm ¶oVo. Ooìhm AmnU OJmÀ¶m
B{VhmgmMm {dMma H$aVmo Voìhm à˶jmV AmnU n¥Ïdrdarb ’$maM WmoS>çm ^mJmMm {dMma H$aVmo.
n¥ÏdrMm Aܶm©nojm OmñV ^mJ nmʶmZo ì¶mnbm Agë¶mMo gd©kmV Amho. eof ^mJmn¡H$s
~amMgm ^mJ nd©V, Q>oH$S>çm, dmid§Q>o, gmJa Am{U ZÚm§Zr ì¶mnbm Amho. Aem àH$mao
‘mZdmÀ¶m dñVr¶mo½¶ àXoe ‘¶m©{XV Amho. VgoM H$mhr gwnrH$ àXoemVM ‘mZdr g§ñH¥$VtMm CX¶
Pmbm Agë¶mZo B{VhmgmMr ì¶mßVr ‘¶m©{XV Amho.
B{VhmgmMr ì¶mßVr H$moU˶mhr H$mbI§S>m‘ܶo ÑT>VoZo {ZpíMV H$aVm ¶oV Zmhr. g‘Om AmO
AmnU gwg§ñH¥$V g‘mOmVrb ‘mZdmÀ¶m H$m‘{JarnyaVrM B{VhmgmMr ì¶mßVr {ZpíMV Ho$br
Amho; Amnë¶m Z§Va H$mhr dfmªZr qH$dm eVH$m§Zr B{VhmgH$ma Agm Xmdm H$aVrb H$s AJXr
àJV g‘mOmVrb ñÌr nwê$fm§Mr H$m‘{Jar Am{U AZw^dmnyaVrM ‘¶m©{XV Amho qH$dm B{VhmgmMr
ì¶mßVr gÚH$mbrZ {dH$gZerb g‘mOmÀ¶m H$m‘{Jar nwaVr ‘¶m©{XV Agë¶mMm ¶wº$sdmX
B{VhmgH$ma H$aVrb.
B{VhmgmÀ¶m ì¶mßVrda Oer H$mbI§S>mMr ‘¶m©Xm Amho VgoM H$moU˶mhr H$mbI§S>mV àM{bV
Agboë¶m B{VhmgmÀ¶m g§H$ënZoMr ‘¶m©Xm B{VhmgmÀ¶m ì¶mßVrda ¶oV AgVo. gmå¶dmXr
XoemVrb B{VhmgmMr g§H$ënZm bmoH$emhr qH$dm hþHy$‘emhr Xoem§Vrb B{VhmgmÀ¶m g§H$ënZonojm
{Zamir AgVo. Aem arVrZo R>amdrH$ H$mbI§S>mVrb g‘mOmMr g˶ n[apñWVr OmUyZ KoʶmÀ¶m
JaOoZo B{VhmgmMr ì¶mßVr {ZpíMV hmoV AgVo. {d{dY àH$maÀ¶m B{VhmgmZo B{VhmgmMr {jVrOo
H$er {dñVmaV OmVmV ¶mMm AmT>mdm AmnU nwT>rb nmR>mV KoUma AmhmoV; VgoM B{VhmgmÀ¶m
nÕVr Am{U V§Ìm‘wio B{VhmgmMr ì¶mßVr H$er ‘¶m©{XV hmoVo ¶mMo {ddoMZ AmnU ¶m nmR>mV
Z§Va H$aUma AmhmoV. ˶mnydu B{VhmgmÀ¶m ÑîQ>rÀ¶m {dñVmamMo Q>ßno H$moUVo hmoVo ¶mMm AmT>mdm
AmnU KoD$.
¶moX²>ܶm§À¶m namH«$‘mnyaVrM ‘¶m©{XV hmoVr. Z§VaÀ¶m J«rH$ Am{U amo‘Z B{VhmgH$mam§Zr ˶m‘ܶo
WmoS>mgm ~Xb Ho$bm. Bgdr gZmnydu n{hë¶m eVH$mVrb {bìhr ¶m amo‘Z B{VhmgH$mamZo amo‘Mm
B{Vhmg {b{hbm; amo‘Z gm‘«mÁ¶mVrb g‘mOmÀ¶m OrdZmMo dU©Z H$aʶmMm ˶mMm A{YH$
ì¶mnH$ CÔoe hmoVm. ˶m‘wio ˶mÀ¶m B{VhmgmÀ¶m ì¶mßVrMm {dñVma Pmbm hmoVm. J«rH$-amo‘Z
B{VhmgH$mam§Zr ‘mZdr ÑîQ>rH$moZmVyZ {b{hbm hmoVm. ho ˶m§À¶m B{VhmgmMo EH$ d¡{eîR>ç hmoVo.
‘ܶ¶wJmÀ¶m gwê$dmVrbm {¼íMZ Y‘©emñÌmÀ¶m à^mdmImbr ¶m B{VhmgH$mam§Mm ì¶mnH$ ‘mZdr
ÑîQ>rH$moZ ZmH$mabm Jobm.
‘ܶ¶wJm‘ܶo B{VhmgmMr ì¶mßVr {ZpíMV H$aʶmV Ambr Zmhr H$maU ‘mZdr OrdZ X¡dr
à^mdmImbr Agë¶mMm B{VhmgH$mam§Mm g‘O hmoVm. VWm{n {¼íMZ {gÕm§Vm§Zr B{VhmgmMo
H$mbmZwê$n ^mJ nmS>bo Am{U OmJ{VH$ ÑîQ>rH$moZ ñdrH$mabm. 15ì¶m eVH$mVrb à~moYZm‘wio
naV EH$dma ‘mZd OJmVrb {dMmam§À¶m H|$ÐñWmZr Ambm. CX²>~moYZmÀ¶m H$mimV B{VhmgmMr
ì¶mßVr Z{OH$À¶m H$mimnyaVrM ‘¶m©{XV H$aʶmV Ambr H$maU hm H$mi ‘mZdmÀ¶m {ddoH$s
H$m‘{JarMm hmoVm. gm¢X¶©dmXr B{VhmgH$mam§Zr Amnbr ÑîQ>r A{YH$ ì¶mnH$ Ho$br; ˶m§Zr
JVH$mbmÀ¶m B{VhmgmH$S>o bj Xoʶmg gwê$dmV Ho$br.
18ì¶m eVH$mV égmoÀ¶m gmoeb H$m±ÝQ´>°³Q> À¶m àoaUoZo Eo{Vhm{gH$ dmL>‘¶mMr {dnyb {Z{‘©Vr
Pmbr. 19ì¶m eVH$mVrb g§emoYZ Am{U AZmbog§ Am{U g~mëQ>Z© B{VhmgH$mam§À¶m
‘hÎdmH$m§jr àH$ënm§‘ܶo BVa gm‘m{OH$ {dkmZm§Mm Am{U ‘mZdmMm g‘J« B{VhmgmMm g‘mdoe
Pmbm Amho. 1920‘ܶo EM.Or.doëg ¶m§Zr AmCQ>bmB©Z Am°’$ dëS>© {hñQ>ar hm OJmMm B{Vhmg
{b{hbm Am{U drb S>çwam§S> ¶m§Zr OmJ{VH$ g§ñH¥$VtMm Eo{Vhm{gH$ AmT>mdm KoVbm.
ñdmܶm¶>
àíZ 1. B{VhmgmMm AW© Am{U ì¶mßVr ñnîQ> H$am
gm‘m{OH$ KQ>Zm§Mo g§emoYZ H$aʶmgmR>r Ooìhm d¡km{ZH$ nÕVrMm Adb§~ Ho$bm OmVmo Voìhm
H$mhr g‘ñ¶m CX²>^dVmV ho EH$ V϶ Amho. n¶m©daU, Eo{hH$, eara{dkmZ, gm‘m{OH$ Am{U
gm§ñH¥$VrH$ KQ>H$m§Mm ‘mZdr dV©Zmda à^md nS>V AgVmo ho ˶mMo H$maU Amho.
‘mZdr dV©ZmÀ¶m {d{dY àH$mamMr ‘m{hVr g‘OmdyZ KoUo g§emoYH$mbm AdKS> AgVo.
O‘boë¶m ‘m{hVrÀ¶m AmYmamZo gd© ‘mZdOmVrÀ¶m dV©ZmMo EImXo gyÌ qH$dm {gÕm§V emoYyZ
H$mT>Uo ho gm‘mO d¡km{ZH$mg‘moaMo O~aXñV AmìhmZ AgVo. bmoH$m§‘Yrb {dMmam§Mo
AmXmZàXmZhr H$mhr Anojm§da AmYm[aV AgVo. ˶m§Mo JQ> V¶ma hmoVmV. gm‘mݶ OZm§À¶m
12
dV©Zm{df¶rMo H$mhr AmS>mIo, Aä¶mgmMr H$mhr gmYZo Am{U CnH$aUo ¶m§À¶m ghmæ¶mZo ~m§YVm
¶oVmV. n[adV©Zerb KQ>H$m§Mo A{YH$ kmZ g§nmXZ Ho$ë¶mg Aem n[adV©Zerb KQ>H$m§Mo à˶oH$
KQ>H$mda hmoUmè¶m n[aUm‘m§Mm A§XmO ‘moR>çm à‘mUmV AMyH$ H$aVm ¶oVmo Ago ‘V bw§S>~J© 춺$
H$aVmV.
g‘m{OH$ {dkmZm‘Yrb Xm[aж Am{U H$m¡eë¶mMm A^mdmgma»¶m H$mhr KQ>Zm§Mo Z¸$s H$maU
Am{U n[aUm‘ H$m¶ Agm àíZ g§emoYH$mbm nS>Vmo. g§emoYH$bm ¶mMr OmUrd Pmbr Zmhr Va Vmo
MwH$sMo àíZ {dMmê$Z MwH$sMo {ZîH$f© H$mTy> eH$Vmo Agm ¶wº$sdmX ‘°H$Am¶ìha H$aVmV. V§Ìm§Mm
Am{U nÕVr§Mm Anyam {dH$mg Am{U O‘dboë¶m ‘m{hVr‘Yrb g‘mZVoMm A^md ¶mÀ¶mer hr
g‘ñ¶m qH$dm AS>MU {ZJS>rV Amho>. ‘oQ>©Z ¶m§Zr ¶wº$sdmX Ho$ë¶mà‘mUo ^m¡{VH$ {dkmZm‘Yrb
g§emoYZmnojm gm‘m{OH$ {dkmZmVrb g§emoYZ ‘mJo nS>bo hmoVo. ‘mÌ 20ì¶m eVH$mV n[apñWVr
~Xbbr AgyZ XmoÝhr àH$maÀ¶m {dkmZmVrb g§emoYZ EH$mM nmVirda Ambo Amho.
‘mZdr dV©ZmMo {dñVmabobo {jVrO Am{U ˶m dV©ZmMr A{^춺$s ¶m§À¶m gmaIoM ì¶mnH$
Amho. B{Vhmg Am{U Aݶ gm‘m{OH$ {dkmZmVrb g§emoYZ H$aʶm¶mo½¶ g‘ñ¶m A‘¶m©X AmhoV.
gm‘m{OH$ {dkmZ Am{U B{VhmgmVrb g§emoYZ EImXm Zdm {gÕm§V ‘m§S>ʶmÀ¶m CÔoemZo Ho$bm
OmVmo. ‘mÌ Ë¶mgmR>r Anma H$îQ ¿¶mdo bmJVmV. ¶m {dÚmemImVrb g§emoYZmbm XOm©Mr A{YH$
Cƒ nmVir JmR>Uo Amdí¶H$ Amho. gm‘m{OH$ {dkmZmVrb g§emoYZmVyZ H$mhr {gÕm§V {dH${gV
Ho$bo Jobo Agbo Var ˶m§Mm AmdmH$m ‘¶m©{XV Amho. Vo e³¶VoÀ¶m H$moQ>rVrb dmQ>VmV, Vo g§X^©
qH$dm EImÚm g§ñH¥$Vrer {ZJS>rV Agë¶mMo dmQ>Vo, åhUOoM Vo EImÚm Img g§X^m©V qH$dm
g§ñH¥$VrÀ¶m ~m~VrVM Iao dmQ>VmV. WmoS>³¶mV, doJù¶m g§X^m©V ˶m§Mo ‘y붑mnZ Ho$ë¶mdaM Vo
A{YH$ ì¶mnH$ gm‘m{OH$ n[apñWVr Am{U {d{dY gm‘m{OH$ dJmªÀ¶m g§X^m©V Iao Agë¶mMo
{gÕ hmoVo. >EH$m Img gm‘m{OH$-gm§ñH¥$VrH$ g§X^m©Vrb gd©gmYmaU {dYmZ Aem Aݶ
{dYmZmnmgyZ {Zamio AgVo ho ñnîQ Amho, H$maU ho g§X^© doJdoJio AgVmV. na§Vw ¶m g§X^m©V
^m¡{VH$ {dkmZm§Mr n[apñWVr H$mhrer ~ar AgVo, H$maU ˶m§Vrb {df¶ EH${OZgr AgVmV.
gm‘m{OH$ d¡km{ZH$ Am{U B{VhmgH$ma EImÚm Img g‘mOm{df¶r {dH${gV Ho$ë¶m Joboë¶m
{gÕm§Vm§À¶m {ZîH$fm© {df¶r gme§H$ AgVmV ho dmñVd Amho. åhUyZM Agm ¶wº$sdmX Ho$bm
OmVmo H$s >Aݶ gm‘m{OH$-gm§ñH¥$VrH$ g§X^m©Vrb qH$dm Eo{Vhm{gH$ nmíd©^y‘rdarb {gÕm§V
Am{U {ZîH$f© ¶mo½¶ ˶m n[ajUm{edm¶ ñdrH$maUo A¶mo½¶ Amho. H$maU ˶m§Mr nmíd©^y‘r {^Þ
AgVo. Aem àH$maMo g§emoYZ d¡km{ZH$ n[ajUmZ§VaM ñdrH$maUo ¶mo½¶ hmoB©b. {dH$gZerb
Xoem§Vrb gm‘m{OH$ eº$s EH$‘oH$mnojm {^Þ AgVmV. CÚmoJm‘ܶo na§nam Am{U AmYw{ZH$Vm
¶m§À¶m‘ܶo g§Kf© AgVmo. Aem g‘mOmV Aem§VVm AgVo Agm ˶mMm AW© Amho. ^maVmgma»¶m
13
{dH$gZerb Xoem‘ܶo gm‘m{OH$ Am{U Eo{Vhm{gH$ g§emoYZmbm ^anya dmd AgUo ñdm^m{dH$
Amho.
^maV EH$ H$ë¶mUH$mar amÁ¶ Amho. ^maVmVrb gd© ¶moOZm g‘OmVrb ñÌr¶m, ~mbHo$,
‘mJmgd{J©¶ Am{U An§J B˶mXr Xþ~©i KQ>H$m§À¶m H$ë¶mUmgmR>r AmIë¶m OmVmV Am{U
˶m§Mr A‘§b~OmdUr Ho$br OmVo. emgZ ¶mgmR>r àmJ{VH$ H$m¶Xo H$aV AgVo. Á¶m Xþ~©i
KQ>H$mgmR>r Ago H$m¶Xo Ho$bo OmVmV ˶m§Mr {dídg{Z¶ ‘m{hVr Amdí¶H$ AgVo. Xþ~©i KQ>H$m§Zm
gj‘ H$ê$Z, ˶m§Mr j‘Vm dmT>dyZ Am{U ˶m§Zm ¶mo½¶ àH$mao àd¥Îm H$aʶmgmR>r gm‘m{OH$
d¡km{ZH$m§Zr Amnbo g§emoYZ {dídg{Z¶ ‘m{hVrÀ¶m AmYmamZo Ho$bo nm{hOo. Ago Pmë¶mg
àmJ{VH$ H$m¶Úm§Zm Xþ~©i KQ>H$m§À¶m JaOm§Mr OmUrd hmoB©b. AݶWm gd©M H$m¶Xo H$mhr
J¥{hVH$m§À¶m AmYmamZo Ho$bo OmVrb Am{U Vo Xþ~©i KQ>H$m§À¶m {dH$mgmbm nmofH$ ZgVrb.
^maV Am¡Úmo{JH$aUmÀ¶m C§~aR>çmda Amho. ^maVmVrb CËnmXZ g§K{Q>V hmoV Amho. n[aUm‘r
bmoH$m§À¶m na§namJV OrdZnÕVter VS>OmoS> Ho$br OmV Amho. ˶mMm H$m‘Jmam§da hmoUmam
n[aUm‘, H$m¶©j‘VoMo {ZH$f Am{U g‘mOmMo n[adV©Z Ago H$mhr ‘hÎdmMo àíZ ˶m‘wio {Z‘m©U
hmoVmV. l‘eº$sMo ZmoH$aemhrH$aU, Am¡Úmo{JH$ V§Ì{dkmZ, A{^OZ dJmªMm CX¶ Am{U dmT>,
d¡¶º$sH$ ÑîQ>rH$moZ, dñVw{ZîR> àbmo^Z, amoOJmamÀ¶m Zì¶m g§YtMr {Z{‘©Vr B˶mXr Zì¶m g‘ñ¶m
{Z‘m©U Pmë¶m AmhoV. Am¡Úmo{JH$aUm‘wio ì¶dgm¶mMr aMZm ~XbyZ OmVo Am{U ˶mgmR>r H$mhr
Img H$m¡eë¶m§Mr Amdí¶H$Vm ^mgVo. ˶mgmR>r bmJUmam ^m§S>dbmMm nwadR>m Anyam Agbm Var
A§XmOnÌH$mV ¶mo½¶ ˶m VaVyXr Ho$ë¶mg nwaogo ^m§S>db CnbãY hmoD$ eH$Vo. Am¡Úmo{JH$aUmMo
bmoH$g§»¶oMm àñ’$moQ>, PnmQ>çmZo hmoUmao eharH$aU, ~mb‘¥Ë¶yMo dmT>Vo à‘mU, eham§H$S>o hmoUmao
bmoH$m§Mo ñWbm§Va Am{U g‘mOmÀ¶m aMZo‘ܶo hmoUmao ~Xb B˶mXr n[aUm‘ hmoV AgVmV.
V§Ìd¡km{ZH$ n[adV©Zm‘wio ZmVog§~§Y Am{U Hw$Qw>§~g§ñWoda n[aUm‘ Pmbm Amho. ˶m{edm¶
dhmVyH$, amhʶmÀ¶m OmJm, J{bÀN> dñ˶m, n¶m©daUmÀ¶m, gm‘m{OH$ {Z¶§ÌUmÀ¶m, gm‘m{OH$
aU{ZVrÀ¶m, amOH$s¶ KS>m‘moS>r Am{U YmoaU {ZpíMV H$aʶmVrb bmoH$m§Mm gh^mJ, H$m‘Jma
g§KQ>Zm§Mr ñWmnZm, ~Xb˶m Y‘©lÕm, gm‘m{OH$ n[apñWVrVrb ~Xb Am{U ‘w붑mnZmMo Zdo
{ZH$f B˶mXr g‘ñ¶mhr {Z‘m©U hmoVmV. ¶m g‘ñ¶m OmUyZ KoD$Z ˶mda ¶mo½¶ Vr Cnm¶¶moOZm
gwMdʶmgmR>r gd© gm‘m{OH$ {dkmZm‘ܶo Am{U B{Vhmgm‘ܶo ‘moR>çmà‘mUmda g§emoYZ
hmoʶmMr JaO Amho. IaoVa gܶmÀ¶m Jw§VmJw§VrÀ¶m g‘ñ¶m§da n[aUm‘H$maH$ VmoS>Jm
H$mT>ʶmgmR>r Am§Va-{dÚmemIr¶ g§emoYZ hmoʶmMr JaO Amho. ˶mgmR>r gd© {dÚmemIm§Vrb
g§emoYH$m§Zr EH$ÌrVnUo g§emoYZ H$aʶmMr JaO Amho, Ago Pmbo VaM ¶m Jw§VmJw§VrÀ¶m JhZ
g‘ñ¶m§da à^mdr Cnm¶¶moOZm hmoB©b.
Amnë¶mbm H$mhrM gm§JV ZmhrV, hr ‘m{hVr {‘idʶmgmR>r g§emoYH$mbm nwaoer V¶mar H$amdr
bmJVo.
gm§MrMm ñVwn gmd©O{ZH$ {R>H$mUr AgyZ Vmo gdmªZm nmôVm ¶oVmo, ¶m CbQ> AW©emÌ hm J«§W ’$º$
dmMZmb¶mVM CnbãY hmoVmo Am{U Vmo dmMy eH$Umè¶mbmM g‘Oy eH$Vmo.
{b{IV gmYZo Am{U Adeof Ago B{VhmgmÀ¶m gmYZm§Mo XmoZ àH$ma AmhoV. {b{IV
gmYZm§‘ܶo boIr ‘OHy$a, BVa àH$maMm ‘OHy$a Am{U {MÝho ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo Va Eo{Vhm{gH$
Adeofm‘ܶo gd© àH$maÀ¶m Owݶm B‘maVr, {H$„o Am{U ^¾ Adeof B˶mXtMm g‘mdoe hmoVmo.
¶m gd© JmoîQ>r§Mo kmZ kmZ|{жm§À¶m ghmæ¶mZo hmoD$ eH$Vo. {b{IV gmYZo ‘mÌ H$miOrnyd©H$
VnmgyZ ˶mVrb ‘OHy$a Aݶ gmYZm§er nS>VmiyZ dmnamdr bmJVmV.
JVH$mbrZ KQ>Zm§Mm B{Vhmg aMʶmgmR>r ¶m gmYZm§Mm H$gm dmna H$aVm ¶oVmo ¶mMr MMm© AmnU
AmVm H$ê$. ¶mgmR>r B{VhmgmÀ¶m gmYZm§Mo àmMrZ, ‘ܶ¶wJrZ Am{U AmYw{ZH$ Ago VrZ ^mJ
nmS>Uo Amdí¶H$ Amho.
1. àmMrZ gmYZo: àmMrZ H$mimVrb AdOmao, nmofmI, Xm{JZo, aMZm, ‘S>H$s, Am¶wYo Am{U
h˶mao B˶mXr Adeof àmMrZ B{VhmgmMr {dídg{Z¶ gmYZo AmhoV. hr gmYZo EH$àH$maMm
nwamdm AmhoV. ¶m Adeofm§À¶m AmYmamZo aMbobm B{Vhmg Anyam Agy eHo$b Am{U Vmo
{dídg{Z¶ AgUma Zmhr.
àmMrZ H$mimV Amnbo {dMma {b{hʶmMr nÕV àM{bV ZìhVr. bmoH$m§À¶m AZw^dmMr
A{^춺$s H$dZo Am{U nmodmS>o ¶m§À¶m ‘mܶ‘mVyZ hmoV Ago. F$½doXmÀ¶m F$Mm ‘m¡{IH$ na§naoZo
EH$m {nT>rH$Sy>Z nwT>rb {nT>rH$S>o gwnwX© Ho$ë¶m OmV AgV. doX H$mbrZ B{VhmgmMo gmYZ åhUyZ
¶mMm Cn¶moJ hmoVmo. qhXÿ B{VhmgH$ma F$½doXmÀ¶m F$Mm§Zm {dídg{Z¶ ‘mZV Agbo Var BVam§Zm
˶m§Mr {dídg{Z¶Vm nQ>V Zmhr. gw‘mao Vrg dfm©nydu g§¶wº$ amîQ´> g§KQ>ZoZo {~«{Q>e
nwamUdñVwd¡km{ZH$ ga dybo ¶m§À¶m AܶjVoImbr ^maVmMm {dídg{Z¶ B{Vhmg {b{hʶmgmR>r
EH$m g§nmXH$ ‘§S>imMr {Z¶wº$s Ho$br hmoVr. ga dybo ¶m§Zr F$½doX EH$ H$mì¶ Agë¶mMm
¶wº$sdmX H$ê$Z amZQ>r Am¶© Q>moù¶m§Zr haßnm g§ñH¥$VrMm {dÜd§g Ho$bm Agë¶mMo à{VnmXZ Ho$bo
hmoVo. B.g. nydu 326‘ܶo ‘hmZ Abo³Pm§S>aZo ^maVmda ñdmar Ho$br hmoVr; ˶mnyduMm EH$
hOma dfm©Mm H$mbI§S> V‘mo¶wJ Agë¶mMo ‘V dybo ¶m§Zr 춺$ Ho$bo hmoVo. ([aqS>½O BZ
nmo{b{Q>H$b {hñQ>ar Am°’$ B§{S>¶m, (g§nmXH$) Eg.nr.JwßVm, ~r.E. npãbqeJ H$m°nm}aoeZ, Zdr
{X„r, 1976) ‘m¡{IH$ na§naoda AmYm[aV gmYZm§Mm Cn¶moJ H$gm Ho$bm OmVmo ¶mMo ho EH$
CXmhaU Amho.
‘ܶ¶wJrZ B{VhmgmMr gmYZo na§namJË nÕVrMr AmhoV. dmñVwH$bm Am{U ‘mZd{Z{‘©V dñVw
ga§Om‘r H$mimMo à{V{Z{YËd H$aVmV. ‘ܶ¶wJrZ dmL>‘¶mda EH$ Va Ym{‘©H$ CËgmhmMm qH$dm
gm‘«mÁ¶dmXr ‘hÎdmH$m§joMm à^md nS>bobm AmT>iVmo. ¶m AmboIm§À¶m ghmæ¶mZo ’$ma ‘moR>çm
à‘mUmV g§emoYZ hmoD$ eHo$b. ‘hmamîQ´>mVrb noedm XâVa ¶m XâVaImݶmV ‘amR>m B{Vhmgmer
g§~§{YV AZoH$ XñVEodO OVZ Ho$bo AmhoV. bmb H$mnS>mÀ¶m VwH$S>çm§V ~m§Ybobo Ago XñVEodO
é‘mb ¶m Zmdm§Zo AmoiIbo OmVmV. Aem AZoH$ é‘mbm§H$S>o g§emoYH$m§Mo bj AÚmn Jobobo
Zmhr.
3. AmYw{ZH$ gmYZo: JVH$mbrZ Adeof Am{U {b{IV XñVEodO ¶m§À¶m {edm¶ ‘wËgX²>Úm§Mm
nÌì¶dhma, amOZ¡{VH$ ì¶dhmamÀ¶m Zm|Xr, XmoZ Xoem§Vrb H$amam§Mo XñVEodO, ZH$meo, N>m¶m{MÌo
Am{U ‘m¶H«$mo{’$ëåg B˶mXtMm g‘mdoe AmYw{ZH$ gmYZm§‘ܶo hmoVmo.
19¶m eVH$mVrb B{VhmgH$mam§Zr ’$ma ‘moR>çm à‘mUmV B{VhmgmMo g§emoYZ Ho$bo Amho. ˶m§Zr
JVH$mimVrb AZoH$ XñVEodO, AmboI, ZmUr, nXHo$, AdOmao Am{U Aݶ Adeof O‘dbo.
¶m gd© nwamì¶mMo {díbofU H$ê$Z ˶mÀ¶m AmYmamZo JVH$mimMr hþ~ohÿ~ nwZ©aMZm Ho$br Amho.
VÎddoζm§Zr Aem B{VhmgmÀ¶m kmZmÀ¶m J«møVoMr MMm© H$aʶmg gwê$dmV Ho$br hmoVr.
B{VhmgmMo kmZ Aà˶j kmZ AgVo. JVH$mbrZ Zm|Xr‘YyZ ñnîQ> hmoUmè¶m V϶m§À¶m AmYmamZo
˶mMr aMZm Ho$br OmVo. Aem Zm|Xr {d{dY àH$maÀ¶m AgVmV.
B{VhmgmÀ¶m nÕVtMo à{ejU KoVbobm Aä¶mgH$ B{VhmgmÀ¶m gmYZm§Mo n[ajU H$ê$Z Amnë¶m
‘ZmV JVH$mbmVrb KQ>Zm§Mr H$ënZm H$aVmo Am{U ˶mÀ¶m AmYmamZo Vmo JVH$mbrZ KQ>Zm§Mr
H$Wm gm§JVmo. JVH$mbrZ KQ>Zm ˶mbm, ˶mÀ¶m S>moù¶m§Zr nmhVm ¶oV Zgë¶mVar ˶m KQ>Zm H$em
KS>ë¶m AgVrb, VËH$mbrZ bmoH$m§Mo {dMma, ^mdZm Am{U AZw^d ¶m§Mr H$ënZm Vmo H$ê$
eH$Vmo. Aem arVrZo g§nmXZ Ho$bobo kmZ d¡km{ZH$ kmZmEdT>oM ¶mo½¶ AgVo H$maU Vo VËH$mbrZ
‘mUgm§À¶m {dMmam§da AmYm[aV AgVo. B{VhmgmÀ¶m kmZm{df¶r AZoH$ {gÕm§V àM{bV AmhoV.
hoJob Am{U Aݶ AmXe©dmXr B{VhmgH$ma B{Vhmg hm {dMmam§Mm B{Vhmg Agë¶mMo à{VnmXZ
H$aVmV. ãbm°H$ Am{U ~«m°S>ob ho n{hë¶m ‘hm¶wÕmZ§VaMo ’«|$M B{VhmgH$ma hmoVo. VËH$mbrZ
bmoH$m§Mo XrK©H$mbrZ Am{W©H$, gm‘m{OH$, ‘Zmod¡km{ZH$ Am{U gm§ñH¥$VrH$ n[apñWVrÀ¶m
g§~§YmVrb kmZ åhUOo B{Vhmg Ago ‘V Vo 춺$ H$aVmV.
B{VhmgmÀ¶m ñdê$nmMr MMm© H$aV AgVmZm B{Vhmg g§JrV Am{U Z¥Ë¶mgmaIr EH$ H$bm Amho
H$s ^m¡{VH$s gmaIo EH$ {dkmZ Amho ho OmUyZ KoUo Amdí¶H$ Amho. B{Vhmg EH$ H$Wm qH$dm
d¥Îmm§V Amho. Vmo Iam Am{U {dídg{Z¶ Agbm nm{hOo. B{Vhmg nwamì¶mda AmYm[aV Agbm
nm{hOo H$maU Eo{Vhm{gH$ d¥Îmm§V nwamì¶m{edm¶ Agy eH$V Zmhr. nwamì¶m A^mdr B{Vhmg EH$
H$mën{ZH$ n[aH$Wm hmoB©b. B{Vhmgm‘ܶo ’$º$ V϶m§Mm Am{U AmH$S>çm§Mm Vº$m qH$dm Zm|X
Agob Va Vmo H§$Q>midmUm hmoB©b. ‘Ooera arVrZo H$WZ Ho$ë¶mg B{Vhmg dmM{Z¶ hmoB©b. 19ì¶m
eVH$mVrb gm¡§X¶©dmXr {dMmaàUmbrZo ‘moR>çm CËgmhmZo JVH$mbmMm ‘Ooera B{Vhmg {b{hbm
Agbm Var ˶m§Mo B{VhmgmMo H$WZ g§e¶mñnX dmQ>V Ago. ES>dS>© {J~Z {b{IV {S>³bmB©Z A±S>
’$m°b Am°’$ X amo‘Z Eånm¶aMo CXmhaU ¶m g§X^m©V XoVm ¶oVo. dV©‘mZmVrb CËH§$R>oMo Am{U
{OkmgoMo g‘mYmZ H$aʶmgmR>r JVH$mbmMm H§$Q>midmUm d¥Îmm§V åhUOo B{Vhmg Zmhr. B{VhmgmMo
16
boIZ EH$ H$bm Amho. B{VhmgmVrb V϶o Aem arVrZo gmXa Ho$br nm{hOoV H$s Vr H§$Q>midmUr
hmoUma ZmhrV.
EH$m g‘ñ¶oÀ¶m g§emoYZmZo B{VhmgmMr gwê$dmV hmoVo. g§emoYZm‘ܶo ^yVH$mbmVrb V϶m§Mm emoY
KoVbm OmVmo. ˶mgmR>r dmnaʶmV ¶oUmar nÕV Am{U V§Ìo d¡km{ZH$ AgVmV. nwamì¶mMm
g˶VoMm nS>Vmim KoD$Z g˶mMo H$WZ H$aʶmMo B{VhmgmMo EH$ Img V§Ì AgVo. ho V§Ì
{ddoH$mda AmYm[aV AgVo. ^m¡{VH$ {dkmZmà‘mUo B{Vhmg OmJ{VH$ {Z¶‘ gm§JV Zmhr qH$dm
^{dî¶mMm A§XmO H$aV Zmhr hm EH$M ’$aH$ B{Vhmg Am{U {dkmZm‘ܶo Amho. Or.~r. {dH$mo
¶m§Zr gm§{JVë¶mà‘mUo B{Vhmg EH$ ñdm¶Îm {dkmZ Amho. hoJob Am{U ‘m³g© ¶m§Zr à{VnmXZ
Ho$ë¶mà‘mUo B{VhmgmMr EH$ VmpÎdH$ ~mOy AgVo. Aem arVrZo B{Vhmg EH$ H$bm Am{U
{dkmZhr Amho.
KQ>Zm§Mm {¼ñVnyd© Am{U {¼ñVmoÎma Agm C„oI AmnU H$aVmo (~r.gr. Am{U E.S>r) ¶oew {¼ñV
EH$ Eo{Vhm{gH$ 춺$s Agë¶mMo Amnë¶mg ‘mhrV Amho, Am{U AZoH$ KQ>Zm ˶mÀ¶m OÝ‘mnydu
KS>ë¶m hmo˶m. A°S>°‘ Am{U Bìh ¶m AmÚ ñÌr nwéfmÀ¶m OÝ‘mnmgyZ Vo {¼ñVmÀ¶m
OÝ‘mn¶ªVÀ¶m gd© KQ>Zm EImÚm gw¶mo½¶ nÕVrZwgma dU©Z H$amì¶m bmJVmV. AJXr
gwê$dmVrÀ¶m H$mbI§S>mbm B{VhmgH$mam§Zr OwZo A푶wJ Ago Zmd {Xbo, ˶mZ§Va Ambo Zd-
A푶wJ. à˶oH$ H$mbI§S> bmImo dfm©Mm hmoVm. ˶mZ§Va Vm‘«¶wJmMr gwê$dmV Pmbr.
Vm‘«¶wJmnmgyZ ‘mZdr g‘mOmMr H$mhr ‘m{hVr CnbãY hmoVo. ˶mbm AmnU Eo{Vhm{gH$ H$mb
Ago Zmd XoVmo Am{U Vmo {¼ñVnyd© nmM hOma dfm©Mm hmoVm.
gwg§H¥$V g‘mOOrdZmMo gmo¶rMo ^mJ nmS>ʶmgmR>r ˶mMr àmMrZ, ‘ܶ¶wJrZ Am{U AmYw{ZH$
Ago ^mJ nmS>bo OmVmV. H$mbm{Y{îR>V dJuH$aU AWm©VM bd{MH$ AgVo. Á¶mbm AmnU AmO
AmYw{ZH$ åhUVmo Vmo H$mhr eVH$m§Zr ‘ܶ¶wJrZ ‘mZbm OmB©b. ˶m{edm¶, àmMrZ B{Vhmg Ago
H$mbm{Y{îR>V dJuH$aU ¶wamonm~mhoarb g§ñH¥$VtZm bmJy hmoUma Zmhr. J«rH$mo-amo‘Z Am{U ¶wamo{n¶Z
B{Vhmg {¼ñVnyd© gmVì¶m eVH$mÀ¶m nydu ZoVm ¶oV Zmhr Va B{OßV, ~°{~bmo{Z¶m,MrZ Am{U
^maVmÀ¶m B{VhmgmMr gwê$dmV ˶mnydu AZoH$ eVHo$ Pmbr hmoVr. Am{e¶m¶r Am{U Am{’«$H$Z
bmoH$m§Zm AY©-¶wamo{n¶Z qH$dm AY©-A‘o[aH$Z Ago g§~moYʶmV ¶oUma Zmhr. B{VhmgmMo
H$mbm{Y{îR>V dJuH$aU AemàH$mao gmnoj Am{U bd{MH$ AgVo.
hOma‘ܶo Ambr. AJXr gwê$dmVrÀ¶m B{Vhmg åhUOo àmoQ>mo-{hñQ>ar hm Iam B{Vhmg Zmhr;
˶m‘ܶo {‘WHo$, H$dZo Am{U nmodmS>o ¶m§Mm ^aUm A{YH$ AgVmo. MrZ‘ܶo Ago AZoH$ C„oI
AmT>iVmV; ¶m H$mbI§S>mbm àmoQ>mo-{hñQ>ar åhUVm ¶oVo. ^maVm‘Yrb doXm§À¶m ‘m¡{IH$ na§naoMm
¶m dJm©V g‘mdoe hmoVmo. Aem à¶ËZm§nyduÀ¶m H$mì¶mË‘H$ B{VhmgmÀ¶m H$mbI§S>mbm, Omo ‘moOVm
¶oV Zmhr, B{Vhmg-nyd©H$mb åhUVm ¶oB©b. Aem arVrZo JVH$mbrZ KQ>Zm§Mo dJuH$aU
Imbrbà‘mUo H$aVm ¶oB©b:
2) amîQ´>r¶ B{Vhmg: EImÚm {ZpíMV àXoemV dmñVì¶ H$aUmè¶m Am{U AmngmV Eo³¶mMr
^mdZm AgUmè¶m OZg‘wXm¶mbm amîQ´> åhUVmV. amîQ´>r¶ B{Vhmg åhUOo EImÚm àXoemMm
B{Vhmg ZgyZ amîQ´>^mdZoZo ào[aV Pmboë¶m OZg‘wXm¶mMm B{Vhmg AgVmo. 19ì¶m eVH$mV
Am¶bªS> {~«{Q>e gm‘«Á¶mMm EH$ ^mJ hmoVm; Am¶[ae amîQ´>mMm B{Vhmg doJim Amho, VgoM
1947n¶ªV ^maVhr {~«{Q>e gm‘«mÁ¶mVM hmoVm VoìhmÀ¶m ^maVmMm n[aM¶ doJim Amho.
dM©ñdmMr Am{U Jdm©Mr EH$ ^mdZm ho Aem B{VhmgmMo EH$ Img d¡{eîR>ç AgVo. amîQ´>r¶
B{Vhmg gmYmaUnUo nyd©J«h¶wº$ AgVmo.
3) I§S>mMm B{Vhmg: 20ì¶m eVH$mV {d{dY I§S>m§Mm B{Vhmg bmoH${චPmbm. Am{e¶m,
¶wamon Am{U A‘o[aH$m ¶m I§S>m§Mm B{Vhmg hr ˶mMr R>iH$ CXmhaUo AmhoV. Agm B{Vhmg H$mhr
{ZpíMV hoVyZo {b{hbm OmVmo. ‘m¶Ho$b Am{U Q>oba qH$dm ³bmB©S> Am{U ~ñg ¶m§Zr ¶wamo{n¶Z
Xoem§À¶m dgmhVtMm B{Vhmg {b{hbm Amho Va S>opìhS> Wm°ågZ Am{U E.Oo.nr Q>oba ¶m Zm‘m§{H$V
¶wamo{n¶Z B{VhmgH$mam§Zr gm§ñH¥$VrH$ ÑîQ>rH$moZmVyZ ¶wamonMm B{Vhmg {b{hbm. A‘o[aHo$À¶m
18
B{Vhmgmda ñdmV§Í¶ Am{U bmoH$emhr ^mdZoMm nJS>m Agë¶mMo {XgVo. Am{’«$Ho$À¶m B{VhmgmV
¶wamo{n¶Z Xoem§À¶m dgmhVtZm A{YH$ ‘hÎd {Xbo OmVo.
4) OmJ{VH$ B{Vhmg: amo‘Z gm‘«mÁ¶mÀ¶m ñWmnZonmgyZ Aݶ Xoem§Mm B{Vhmg {b{hʶmV ¶oD$
bmJbm. 19ì¶m eVH$mV OmJ{VH$ B{VhmgmÀ¶m H$ënZobm Img àmoËgmhZ {‘imbo. 1789Mr
’«|$M H«$m§Vr Am{U Zonmo{b¶ZÀ¶m ¶wÕm§‘wio ¶wamonMm Aݶ I§S>m§er K{ZîR> g§~§Y Ambm. n{hë¶m
Am{U Xþgè¶m ¶m {dÜd§gH$ ‘hm¶wÕm‘wio OmJ{VH$ KS>m‘moS>tÀ¶mH$S>o B{VhmgH$mam§Mo bj doYbo
Jobo; ˶m§Zr OmJ{VH$ KS>m‘moS>tMm {dMma H$aʶmg gwê$dmV Ho$br. 1920‘ܶo EM.Or.doëg
¶m§Zr AmD$Q>bmB©Z Am°’$ dëS>© {hñQ>ar hm J«§W {b{hbm. ˶mZ§Va {db S>çwam§S> ¶m§Zr OmJ{VH$
g§ñH¥$VtMm B{Vhmg {b{hbm Va AaZm°ëS> Q>m°¶Ý~r ¶m§Zr A ñQ>S>r Am°’$ {hñQ>ar hm OJmMm
B{Vhmg Xhm I§S>m‘ܶo {b{hbm.
1) amOH$s¶ B{Vhmg
B{Vhmg åhUOo amOH$s¶ B{Vhmg Agm gmd©{ÌH$ g‘O Amho. EImÚm H$mbI§S>mVrb A{Ve¶
‘hÎdmÀ¶m gm‘m{OH$ g‘ñ¶m§Mr MMm© ˶m‘ܶo Ho$br OmVo. gaH$mar àemgZmÀ¶m g‘ñ¶m,
H$m¶Xm Am{U gwì¶dñWm qH$dm ZmJar ñdmV§Í¶ g‘mO OrdZmer BVHo$ {ZJS>rV AmhoV H$s
B{VhmgmMm ~amMgm ^mJ amOH$s¶ B{VhmgmZo ì¶mnbm OmVmo. 19ì¶m eVH$mVrb {~«{Q>e
B{VhmgH$ma ga Om°Z {gbo ¶m§Mo ‘Vo B{Vhmg åhUOo JVH$mbrZ amOH$maU AgVo; ˶m§À¶m ¶m
‘VmV ~aoM V϶ Amho.
B{VhmgmÀ¶m ~hþVoH$ nmR>ç nwñVH$m§V amÁ¶o, gm‘«mÁ¶o, Kamʶm§Mr ¶wÕo, H«$m§Vr Am{U CR>md
B˶mXtZr ^abm AgVmo. amOH$s¶ KS>m‘moS>tZm dJiyZ B{VhmgmMm {dMma gm‘mݶ ‘mUgmbm
H$aVm ¶oV Zmhr.
g¡Ý¶, g¡Ý¶mÀ¶m ¶moOZm Am{U aU{ZVr, g¡Ý¶^aVr Am{U g¡Ý¶mMr H$m‘{Jar B˶mXtMm g‘mdoe
amOH$s¶ B{Vhmgm‘ܶo hmoVmo. EH$ àH$mao amOZ¡{VH$ B{Vhmg XmoZ amÁ¶m§‘Yrb g§~§YmMm ‘hÎdmMm
19
n¡by AgVmo. C^¶ XoemV Pmbobo H$ama Am{U Vh, ˶m§À¶mVrb CKS> Am{U JwßV nÌì¶dhma
B˶mXr amÁ¶mÀ¶m YmoaUmMm ‘hÎdmMm ^mJ AgVmo.
amOH$s¶ B{VhmgmÀ¶m EH$m Aݶ n¡bybm AmYw{ZH$ H$mimV ‘hÎd {‘imbo Amho. AmYw{ZH$
amÁ¶m§Mm g§d¡Ym{ZH$ B{Vhmg hm B{VhmgmMo EH$ Img d¡{eîR>ç AgVmo. amÁ¶ Am{U gaH$maÀ¶m
ñWmnZoMm CÔoe H$m¶ ¶mMm CbJS>m ˶mdê$Z hmoVmo. g§{dYmZ {b{IV Am{U A{b{IV ñdê$nmMo
AgVo.
H$mb© ‘m³g© ¶mZo B{VhmgmÀ¶m à{H«$¶oMo Am{W©H$ AW©~moYZ Ho$bo Amho. CËnmXZmÀ¶m nÕVrZo
‘mZdmMo gm‘m{OH$ Am{U ^m¡{VH$ OrdZ VgoM g‘mOmMr gd©gmYmaU aMZm {ZpíMV Ho$br
OmVo.
Bgdr gZmÀ¶m 18ì¶m eVH$mÀ¶m {ÛVr¶mYm©V B§½b§S>‘ܶo Pmboë¶m Am¡Úmo{JH$ H«$m§Vr‘wio Am{W©H$
B{Vhmgmbm MmbZm {‘imbr. AaZm°ëS> Oo. Q>m°¶Ý~r ¶m Zm‘m§{H$V B{VhmgH$mam§Mo MwbVo AaZm°ëS>
Q>m°¶Ý~r ¶m§Zr B§½b§S>Mm Am{W©H$ B{Vhmg {b{hë¶mnmgyZ ¶wamo{n¶Z Am{U A‘o[aH$Z
B{VhmgH$mam§Mo bj Am{W©H$ B{VhmgmH$S>o dibo. gܶmÀ¶m H$mimV ì¶dgm¶mÀ¶m B{Vhmgmbm
Mm§Jbo {Xdg Ambo Agbo Var ˶mMm OZH$ Agboë¶m Am{W©H$ B{VhmgmH$S>o Xþb©j H$aVm ¶oV
Zmhr.
3) gm‘m{OH$ B{Vhmg: àmMrZ, ‘ܶ¶wJrZ Am{U AmYw{ZH$ H$mimVrb ‘mZd g‘m{OH$ àmUr
Amho. AJXr B{Vhmgnyd© H$mimVhr EH$ àH$maMo gm‘m{OH OrdZ ApñVËdmV hmoVo. EH$m 춺$sMo
Xþgè¶m 춺$ser Agbobo g§~§Y qH$dm {d{dY gm‘m{OH$ JQ>m§‘Yrb g§~§Ym§Mm g‘mOmVrb
‘mZdmMo {dMma, BÀN>m Am{U H$m‘{Jar ¶m§À¶mda à^md nS>Vmo. AaZm°ëS> Oo. Q>m°¶Ý~r ¶m§Zr
˶m§À¶m ñQ>S>r Am°’$ {hñQ>ar ¶m J«§WmÀ¶m Xhmì¶m I§S>m‘ܶo JVH$mbrZ g‘mOm§Mr Vnerbdma
‘m{hVr {Xbr Amho. {d{dY g§ñH¥$VtMo ‘yi, dmT> Am{U nVZ ¶m§Mr MMm© ˶m§Zr Ho$br Amho.
EH$Q>çm ‘mUgmbm Zìho Va ‘mZdmÀ¶m gm‘m{OH OrdZmV àJVrMr àoaUm {‘iVo.
Hw$Qw>§~, JmoV, O‘mV Am{U amîQ´>m‘ܶo 춺$sbm ˶mÀ¶m 춺$s‘ËdmMm {dH$mg H$aʶmMr g§Yr
{‘iVo. åhUyZM Hw$Qw>§~, OmV, dJ© Am{U Aݶ dJmªMm AmT>mdm KoUmè¶m gm‘m{OH$ B{Vhmgmbm
{deof ‘hËd àmßV hmoVo. bmoH$m§À¶m lÕm, ˶m§À¶m na§nam, arVrardmO Am{U dV©Zg§{hVm ZrQ>
g‘OyZ KoVbr nm{hOoV.
20
5) H$boMm B{Vhmg: H$bm ‘mZdr OrdZmMm A{d^mÁ¶ KQ>H$ Amho. R>am{dH$ H$mimVrb
R>am{dH$ g‘mOmÀ¶m AmdS>r{ZdS>r, ‘ZmodñWm Am{U ñdßZo ¶m§Mo à{V~t~ H$bo‘ܶo nS>ë¶mMo
{XgVo. H$boMm B{Vhmg nmíÀ¶m˶ XoemV àW‘ {dH${gV Pmbm Agbm Var ^maVm‘ܶohr ˶mMm
{dH$mg AmVm {Y‘onUo hmoV Amho.
6) {dkmZmMm B{Vhmg: à~moYZmÀ¶m H$mimV {dkmZmMr gwê$dmV Pmbr. Bgdr gZmÀ¶m 17ì¶m
eVH$mV XoH$mV©, bo~o{ZQ²>P Am{U ݶwQ>Z B˶mXtZr {dkmZmMr gwê$dmV Ho$br. ˶m§Zr Aݶ J{UVr
Am{U IJmobd¡km{ZH$m§Zr Owݶm lÕm§Zm O~aXñV Y¸$m {Xbm.
Bgdr gZmÀ¶m 20ì¶m eVH$mV {dkmZmÀ¶m B{VhmgmH$S>o {deof bj nwadʶmV Ambo. gmQ>©Z
¶m§Mm BÝQ´>moS>³eZ Qy> X {hñQ>ar Am°’$ gm¶Ýg Am{U brZ Wm°Z©S>mB©H$ ¶m§Mm {hñQ>ar Am°’$ ‘°{OH$
A±S> E³ñno[a‘|Q>b gm¶Ýg ho XmoÝhr J«§W {deof ‘hÎdmMo AmhoV. B{VhmgH$ma ~Q>a{’$ëS ¶m§À¶m
Amo[a{OZ Am°’$ ‘m°S>Z© gm¶Ýg ¶m J«§WmZo d¡km{ZH$ Am{U B{VhmgH$mam§Zm EH$ Zdr ÑîQ>r {‘imbr.>
7) Eo{Vhm{gH$ ^yJmob: B{VhmgmMo boIZ Am{U AmH$bZ ¶m§À¶mgmR>r ^yJmobmMo kmZ A˶§V
Amdí¶H$ Amho. ^yJmobmÀ¶m n[aàojmVyZ {b{hbm Jobobm B{Vhmg A{YH$ CX²>~moYH$ hmoVmo. Bgdr
gZmÀ¶m 18ì¶m eVH$mnmgyZ A‘o[aHo$V Agm B{Vhmg {b{hʶmMr gwê$dmV Pmbr. Om± ~«wZog
¶m§Mm øw‘Z {OAm°J«m°’$s hm J«§W C„oI{Z¶ Amho. àmXo{eH$ B{Vhmg {b{hʶmgmR>r ^yJmobmMm
{deof Cn¶moJ hmoVmo. Am{W©H$ Am{U gm‘m{OH$ B{VhmgH$mam§Zm ˶mMr {deof ‘XV hmoVo.
1.8 gmam§e
¶m nmR>mÀ¶m gwê$dmVrbm B{VhmgmÀ¶m H$mhr ì¶m»¶m {Xë¶m AmhoV. ˶mdê$Z B{VhmgmH$S>o
nmhʶmÀ¶m {d{dY ÑîQ>rH$moZm§Mr {dÚm϶mªZm H$ënZm ¶oB©b. ˶mMm gmam§e Imbrb à‘mUo XoVm
¶oB©b:
1) B{VhmgmMo ñdê$n d¡km{ZH$ Amho H$maU ˶mMr gwê$dmV EH$m g‘ñ¶onmgyZ hmoVo Am{U Vr
gmoS>dʶmgmR>r g§emoYZ Ho$bo OmVo.
2) B{Vhmg ‘mZdr Amho H$maU JVH$mbmV ‘mZdmZo Ho$boë¶m H$m‘{JarMm Am{U
AZw^dm{df¶rMo àíZ B{Vhmg {dMmaV AgVmo.
3) B{Vhmg {ddoH$dmXr Amho H$maU B{VhmgmMr CÎmao nwamì¶mda AmYm[aV AgVmV.
B{VhmgH$mam§Mo {ZîH$f© VH©$ewÕ Am{U nyd©J«ha{hV AgVmV.
4) ‘mZdmZo H$m¶ Ho$bo Amho Am{U Vmo H$m¶ H$ê$ eH$Vmo ¶mMo CÎma B{Vhmg XoVmo. ‘mZdmMr
H$m‘{Jar, ˶mMo {dMma Am{U ^mdZm ¶m§À¶m AmH$bZmZo gÚH$mbrZ g‘ñ¶m§Mr A{YH$
Mm§Jbr H$ënZm ¶oVo. JVH$mbmVrb ‘mZdmÀ¶m H$m‘{JarMm B{Vhmg nÕVeranUo aMmdm
bmJVmo. åhUyZM Amåhr ‘m{hVr, H$mbmZwH«$‘, ^mfm, gd}jU, dJuH$aU B˶mXtMm C„oI
Ho$bm Amho. ¶m gdmªMm Chmnmoh Z§VaÀ¶m nmR>mV ¶oUmaM Amho. ¶m nmR>m‘ܶo Amåhr Am‘Mo
bj B{VhmgmÀ¶m ñdê$nmda H|${ÐV Ho$bo Amho. n{hë¶m ‘hm¶wÕmZ§Va B{Vhmgm‘ܶo XmoZ
Zdo àdmh gm‘rb Pmbo AmhoV. AZmbog Am{U g~mëQ>Z© ñQ>S>rO Aer ˶m§Mr Zmdo
AmhoV.
1.9 àíZ:
2
~) gmYZm§Mo ‘hÎd, g§H$bZ Am{U dJuH$aU
nmR>mMr aMZm:
2.0 C{ÔîQ>
2.1 àñVmdZm
2.2 B{VhmgmVrb g§emoYZ Am{U gmYZm§Mo ‘hÎd
2.3 gmYZm§Mo g§H$bZ
2.4 gmYZm§Mo dJuH$aU
2.5 àmW{‘H$ Am{U Xþ涑 gmYZm§Mo dJuH$aU
2.6 gmam§f
2.7 àíZ
2.8 g§X^© J«§W
2.0 C{ÔîQ:
2.1 àñVmdZm:
~|Om‘rZ ’«±$H$brZ ¶m§Mo ‘Vo g§emoYZ ZdOmV ~mbH$mgmaIo AgVo. ~mbH$mMm OÝ‘ ˶mÀ¶m
‘mVm{n˶mZm gwImdVmo, VgoM gwI g§emoYH$mbm g§emoYZmZo {‘iVo. ˶m‘wio g§emoYH$mÀ¶m ‘ZmV
AmË‘{dídmg {Z‘m©U hmoVmo Am{U Vmo g§emoYZmÀ¶m à{H«$¶‘ܶo AZoH$ àH$mao à¶ËZ H$aVmo. Vo EH$
Zdo kmZ AgyZ ˶m‘ܶo OrdZmMo ahñ¶ OmUyZ Koʶmg Amdí¶H$ Agbobm {dH$mg Am{U
àJë^Vm ¶m§Mr ’$ma ‘moR>r j‘Vm AgVo. B{VhmgmVrb g§emoYZmMo à‘wI H$m¶© CnbãY kmZmMo
23
OVZ H$ê$Z ˶mVrb H$mb~mø Am{U AàñVwV Pmbobo {gÕm§V ‘moS>rV H$mT>ʶmMo AgVo. ¶m
IoarO Imbrb ‘wÚmdê$Z B{VhmgmVrb g§emoYZmMo AmH$bZ hmoʶmg ‘XV hmoVo.
2.2.1 gm‘m{OH$ {Z¶moOZmbm ˶mMr ‘XV hmoVo. ^maVr¶m§À¶m g‘ñ¶m gmoS>dyZ Am{U
{dH$mgmÀ¶m AZoH$ g§Yr CnbãY H$ê$Z ˶m§Mo H$ë¶mU gmYʶmMm à¶ËZ ^maV gaH$ma H$aV
Amho. ˶mgmR>r XoemMo nwaogo {Z¶moOZ Amdí¶H$ Amho. g‘mO{df¶H$ g§gmYZo Am{U O~m~Xmar,
g§KQ>ZoVrb gmå¶ñWio Am{U ’$aH$, JaOm, Amem, AmH$m§jm Am{U bmoH$m§À¶m g‘ñ¶m
B˶mXtÀ¶m nÕVera kmZmda {Z¶moOZmMo ¶e Adb§~yZ AgVo. ¶m gd© g‘ñ¶m Am{U ˶m Xÿa
H$aʶmMo à¶ËZ ¶m§Mr ‘m{hVr {‘idʶmgmR>r g§emoYZmMr ’$ma ‘moR>r ‘XV hmoVo. Aem
g§emoYZmbm ’$magm n¡gm bmJV Zgbm Var ˶mgmR>r OmXm IM© Ho$ë¶mg ˶mMm ’$m¶XmM hmoVmo.
2.2.2 ˶m‘wio kmZmdarb {Z¶§ÌU gmo¶rMo hmoVo: kmZ hr eº$s Agë¶mZo gm‘m{OH$ {dkmZo
Am{U B{VhmgmVrb g§emoYZmZo g§KQ>Zm Am{U g§ñWmMo àmW{‘H$ kmZ {‘iy eH$Vo. ¶m kmZmÀ¶m
ghæ¶mZo gm‘m{OH$ K{Q>Vo {Z¶§{ÌV H$aʶmgmR>r Amnë¶mbm A{YH$ eº$s {‘iVo. Aem arVrZo
g§emoYZmÀ¶m ghmæ¶mZo g‘mOmÀ¶m {d{dY dJmª‘ܶo ZoV¥Ëd Am{U gwYmaUm {Z‘m©U H$aVm ¶oVo.
2.2.3 kmZ åhUOo CX²>~moYZ hmo¶: AW©hrZ ‘mZdr OrdZmVrb J¥{hVHo$, A§YlÕm Am{U
VmoMVmonUm kmZm‘wio ‘mJo nS>Vmo. kmZm‘wio bmoH§$À¶m ‘Vm§Zm I§~ra AmYma {‘iVmo. g‘mOm‘ܶo
EH$mË‘Vm Am{U Mm§Jbr g‘O {Z‘m©U H$aʶmgmR>r g§emoYZmMm Cn¶moJ hmoVmo H$maU ˶m‘wio
g‘mOmÀ¶m AZoH$VoVrb EH$Vm ñnîQ> hmoVo Ago ‘V AZoH$ {dÛmZ Am{U B{VhmgH$mam§Zr 춺$
Ho$bo Amho.
2.2.4 g§emoYZm‘wio à^mdr Cnm¶ ¶moOZm gwMVo: g‘mO H$ë¶mU Am{U AZoH$ gm‘m{OH$
XmofmVrb H$m¶©H$maU^mdmMm g§emoYZmer WoQ> g§~§Y Agë¶mZo g§emoYZm‘wio ˶mda A{YH$
Mm§Jbr Cnm¶ ¶moOZm H$aVm ¶oVo. gm‘m{OH$ g‘ñ¶m§Mo g§emoYZ H$ê$Z ˶m Xÿa H$aʶmgmR>r
g§emoYH$ g‘mOmÀ¶m aMZo‘ܶo Amdí¶H$ Vo ~Xb gwMdVmo. åhUOoM g§emoYZmÀ¶m AmYmamZo
Ho$bobr Cnm¶ ¶moOZm gImob Am{U {deof à^mdr AgVo.
2.2.5 ˶m‘wio {dídg{Z¶ ^m{H$V H$aVm ¶oVo: g‘mOmMr aMZm, ˶mVrb KQ>H$, {d^mJ,
{d{dY KQ>H$m§Mr d¡{eîR>ço, ˶m§Mo JwUXmof B˶mXtMo A{YH$ Mm§Jbo AmH$bZ g§emoYZm‘wio e³¶
hmoVo. gm‘m{OH$ {dkmZo Am{U B{VhmgmVrb g§emoYZmÀ¶m ghmæ¶mZo g§emoYH$mbm nwT>rb
n[apñWVrMo ^m{H$V H$ê$Z ˶mda g§^mì¶ Cnm¶ ¶moOZm gwMdVm ¶oVo. dmñV{dH$ gm‘m{OH$
{dkmZm§Mr ^m{H$V H$aʶmMr j‘Vm ’$ma H$‘r Agbr Var AmYw{ZH$ H$mimVrb g§emoYZmZo
gm‘m{OH$ V϶m§Mr ’$ma ‘moR>r ‘m{hVr g§H${bV Ho$br Amho; hr V϶o gm‘m{OH$ {dH$mgmÀ¶m
nm¶mMm XJS> AgVmV. Aem arVrZo gm‘m{OH$ {dkmZo Am{U B{VhmgmVrb g§emoYZmZo gm‘m{OH$
^m{H$Vm§Zm {dídg{Z¶ AmYma {‘iy eH$Vmo.
g°å¶wEb ñQ>m°’$a ¶m§Mo ‘Vo H$moU˶mhr joÌmVrb {Za§Va g§emoYZmZo g§emoYZmMr gmYZo Am{U
V§Ìm‘ܶo gwYmaUm hmoV AgVo.
g‘ñ¶m§‘wio g§emoYZmMo V§Ì Am{U gmYZo ~Xbmdr bmJVmV Va Aݶ H$mhr g‘ñ¶m§‘wio àM{bV
V§Ì Am{U gmYZm§V ~Xb H$ê$Z ˶m§Zm Zdo ê$n Úmdo bmJVo.
Eo{Vhm{gH$ gmYZm§Mo g§H$bZ Am{U Aä¶mg øwE[apñQ>³g ¶m Img Zm§dmZo AmoiIbm OmVmo.
g§emoYZmMr gmYZo AZoH$ àH$maMr Agë¶mZo ˶m§Mm emoY d¡km{ZH$ nÕVrZo Am{U {ddoH$mZo
¿¶mdm bmJVmo. ¶eñdr g§emoYZmMo V§Ì AmË‘gmV H$amdo bmJVo.
øwE[apñQ>³g {dkmZ ZgyZ Vr EH$ H$bm Am{U V§Ì Amho. ˶mMo gd©gmYmaU {Z¶‘ qH$dm gwb^
nÕVr ZgVmV. Img ‘mJ©Xe©H$ J«§Wm§Mr Hw$eb hmVmiUr, J«§W{df¶H$ VnerbmgmR>r Hw$emJ«
ñ‘¥Vr, Ho$boë¶m Zm|XtMo dJuH$aU Am{U OVZ H$aʶmgmR>r H$S>H$ {eñV B˶mXtMr Amdí¶H$Vm
AgVo. Hw$emJ« ñ‘¥Vr Am{U J«§W hmVmiʶmMo H$m¡eë¶ bm^boë¶m 춺$s¨Mr g§emoYZ H$aʶmMr
j‘Vm AgVo Agm ˶mMm AW© Zmhr. Zm|Xr V¶ma H$aUo, ˶m§Mo dJuH$aU H$ê$Z OVZ H$aUo hr
‘ohZVrMr H$m‘o AmhoV hm ‘wÔm R>mgyZ gm§{JVbm nm{hOo. g§emoYZmÀ¶m {df¶mVrb g˶ OmUyZ
KoUo Am{U ˶m§Mr g‘mYmZH$maH$ CÎmao emoYUo ho gdm©V ‘hÎdmMo Amho. g§emoYZmÀ¶m {df¶mMo
AmnU g‘mYmZH$maH$ CÎma gmYma ¶wº$sdmXmZo {Xbo Agë¶mMr g§emoYH$mMr ImÌr nQ>ë¶mg
˶mZo Amnbo H$V©ì¶ nma nmS>bo Amho Ago åhUVm ¶oB©b, Ago ‘V àm.ao{Z¶a ¶m§Zr 춺$ Ho$bo
Amho.
g§emoYZ H$ê$ BpÀN>Umè¶m ZdmJVm§Zm g§emoYZ {df¶mÀ¶m {ZdS>rgmR>r Mma àíZ {dMmê$Z
gwê$dmV H$amdr Agm g„m bwB© Jm°Q>em°H$ ¶m§Zr {Xbm Amho. 1. g§emoYZmMo K{Q>V H$moR>o KS>bo
Amho? XoemVrb H$moUVm àXoe ˶mÀ¶mer {ZJ{S>V Amho? 2. ‘bm ñdmañ¶ AgUmè¶m 춺$s
H$moU˶m AmhoV? 3. JVH$mimVrb H$moU˶m H$mbI§S>mMm Aä¶mg ‘r H$ê$ BpÀN>Vmo? 4.
g§emoYZmVrb g‘ñ¶oMo AmH$bZ hmoʶmgmR>r ‘r H$moU˶m àH$maÀ¶m ‘mZdr H¥$VtMm Aä¶mg Ho$bm
nm{hOo? ¶m IoarO ZdmJV g§emoYH$ nwT>rb àíZhr {dMmê$ eH$Vmo.
1. Á¶m joÌm‘ܶo ‘r g§emoYZ H$ê$ BpÀN>Vmo ˶m joÌm‘ܶo Aݶ g§emoYZ Pmbo Amho H$m?
2. gmYmaUnUo g§emoYZmgmR>r H$moUVo {df¶ {ZdS>bo OmVmV?
g§emoYZmgmR>r {ZdS>bobm {df¶ Am{U gmYZm§Mo g§H$bZ ¶m‘ܶo OdiMm g§~§Y AgVmo. ¶oWo
J«§W Am{U dñVw§Mo g§H$bZ {ZaW©H$ hmoD$ eH$Vo. AZoH$ g§emoYH$ gwê$dmVrbm g§emoYZm{df¶r
A{Ve¶ CËgwH$ AgVmV. ˶m§Mo dmMZ Mm¡’o$a AgVo. dmX{ddmXmV gh^mJr hmoʶmgmR>r
˶m§À¶mH$S>o gmYmaU ñdê$nmMr ^anya ‘m{hVr AgVo. ˶m§Mr {dÛÎmm Am{U Aä¶mg {ZdS>boë¶m
{df¶mÀ¶m nÕVera {bImUmV 춺$ Pmbm nm{hOo. gd©gmYmaU ‘m{hVr Mm§Jbr Agbr Var
EImÚm Img {df¶mMo nyU© kmZ åhUOo g§emoYZ Ago åhUVm ¶oVo.
AZoH$ H$maUm§Zr EImXr 춺$s g§emoYZ H$aʶmg CÚwº$ hmoD$ eH$Vo. OmUyZ~wOyZ Ho$bobr H¥$Vr
qH$dm KS>boë¶m EImÚm {H$aH$moi àg§Jm‘wio g§emoYZm‘ܶo {VMr {Okmgm OmJ¥V hmoD$ eH$Vo.
Aem n[apñWVrbm ˶m 춺$sMo Mma àH$maMo à{VgmX Agy eH$VmV.
1. JaOonmoQ>r {df¶mMr {ZdS> H$ê$ eH$Vo. VÁk 춺$sÀ¶m gëë¶mZo A{YH$ CÁdb
^{dVì¶mgmR>r {df¶mMr {ZdS> hmoVo.
25
2. Om{V ì¶dñWoMo Aݶm¶ qH$dm EImÚm g‘mO JQ>mMo Xm[aж ¶m gma»¶m g‘ñ¶m§Mr CÎmao
emoYʶmgmR>r g§emoYZ H$aUo.
3. JVH$mbmVrb à{gÕ ì¶º$sMo H$m¶© qH$dm ¶wÕ Am{U H«$m§Vr ¶m§À¶m Hw$VwhbmnmoQ>r g§emoYZ
Ho$bo OmVo.
4. H$mimÀ¶m AmoKmV {Z‘m©U Pmbobo Z¡g{J©H$ ñdmañ¶. AZoH$ J«§W hmVmiUmam J«§Wnmb qH$dm
EImXm nÌH$mam§Zm JVH$mbmVrb K{Q>Vm§Mr Mm¡H$er H$aʶmMr BÀN>m hmoD$ eH$Vo.
‘hmamîQ´> Am{U Aݶ {R>H$mUÀ¶m {dÚmnrR>m‘ܶo g§emoYZmMo ~hþVoH$ {df¶ àmMrZ qH$dm
‘ܶ¶wJrZ B{VhmgmVrb AgVmV. Z{OH$À¶m ^yVH$mimVrb KS>m‘moS>tMo g§emoYZ H$aʶmMm à¶ËZ
’$magm H$moUr H$aV Zmhr. ~hþVoH$ Aä¶mgH$ Imbrb {df¶mda g§emoYZ H$aUo ng§V H$aVmV:
1. {d{dY H$mbI§S>mVrb AJ«Jʶ 춺$s¨Mr M[aÌo
2. ‘ܶ¶wJrZ Kamʶm§Mm Aä¶mg
3. CR>md, ~§S>, ¶mXdr¶wÕ, H«$m§Vr Am{U ¶wÕ B˶mXr g§Kf©. h„rÀ¶m H$mimV amîQ´>r¶ ñdmV§Í¶
Midir§Mo AZoH$ g§emoYH$m§Zm AmH$f©U dmQ>Vo.
4. ñWm{ZH$ O‘mVr qH$dm g§ñWm§Mr gwê$dmV, {dH$mg Am{U gÚpñWVr Ym{‘©H$, gm‘m{OH$,
gm§ñH¥$VrH$ Am{U AW©emñÌ B˶mXr {df¶m§‘ܶo gImob g§emoYZ Ho$bo OmVo. ho {df¶
‘hÎdmMo Agbo Var g§emoYZmMm gmYmaU H$b darb {df¶m§H$S>o AgVmo. g§emoYH$mbm Aem
àH$mao g§emoYZmMm {df¶ gwMy eH$Vmo.
{dÚm϶mªZr YmonQ> ‘mJmªMm Adb§~ H$amdm Agm ˶mMm AW© Zmhr. g§emoYZmÀ¶m gmYZm§Mr
CnbãYVm Am{U ˶m§Mo g§H$bZ H$aʶmg bmJUmam doi bjmV KoD$Z ˶m§Zm H$moUVmhr {df¶
{ZdS>Vm ¶oVmo. ~hm‘Zr amÁ¶mÀ¶m AdZVrÀ¶m H$mimVrb S>M qH$dm nmoVw©{JO ¶m§Mo H$m¶© Agm
{df¶ EImÚmZo {ZdS>ë¶mg ˶mMo g§emoYZ AdKS> Agob.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgmVrb g§emoYZ Am{U ˶mMr gmYZo ¶m§Mo ‘hÎd ñnîQ H$am.
g§emoYZmÀ¶m {df¶mdê$Z g§H$bZ H$aʶmÀ¶m gmYZm§Mr H$ënZm ¶oVo. EImXr 춺$s qH$dm
JQ>mÀ¶m H$m‘{JarMo dU©Z H$aUmam {df¶ Agë¶mg H$m‘{JarMo {R>H$mU Am{U H$mim{df¶r
26
gmYZo g§H${bV H$amdr bmJVrb. ì¶dhma, ì¶mnma qH$dm Am{W©H$ g‘ñ¶m§À¶m g§emoYZmer>
{ZJ{S>V Agboë¶m {df¶mgmR>r ˶mÀ¶m Eo{Vhm{gH$ n¡byda ^a {Xbm nm{hOo. Aem {df¶m§Mr
g§emoYZ nÕVrhr doJir AgVo. {ZdS>boë¶m {df¶mVrb gmYZm§Mo g§H$bZ Imbr {Xboë¶m
àH$mam§Zo H$aVm ¶oVo.
1. M[aÌo:
^maVmMm {~«{Q>e ìhm°B©gam°¶ qH$dm àm§{VH$ amÁ¶nmb ¶m§À¶mgma»¶m ZmdmOboë¶m 춺$s¨Mo M[aÌ
hm g§emoYZmMm {df¶ Agë¶mg ˶m§À¶m amoO{Zer, ˶m§Mm nÌì¶dhma Am{U ˶m§À¶m
H$ma{H$XuVrb ‘hÎdmÀ¶m amOH$s¶ KS>m‘moS>r B˶mXr gmYZo {deof ‘hÎdmMr R>aVmV. Aem
ZmdmOboë¶m 춺$s¨À¶m {ZH$Q>dVvMr M[aÌo g§emoYH$mbm dmMmdr bmJVrb.
gaH$mar CƒnXñW A{YH$mè¶m§Zm {d{eîR> YmoaUo am~dmdr bmJVmV; Aem YmoaUmg§~§YrMr ˶m§Mr
dº$ì¶o Am{U boI g§emoYH$mbm {dMmamV ¿¶mdr bmJVrb. Aer H$mJXnÌo gaH$mar XâVaImZo
qH$dm ImOJr 춺$s¨À¶m g§J«hmV CnbãY hmoVmV.
2. Kamʶm§Mm B{Vhmg:
àmMrZ H$mimVrb Kamʶm§À¶m B{Vhmg Agm g§emoYZmMm {df¶ Agë¶mg ˶m H$mimVrb
Adeofm§Mo H$mhr ^mJ ApñVËdmV AmhoV. ^maVr¶ Kamʶm§À¶m B{VhmgmgmR>r ‘m¡{IH$ na§nam§da
{dg§~yZ amhmdo bmJVo. AO§R>m Am{U doê$i ¶m gma»¶m ‘§{Xam§À¶m aMZm AmOhr Cä¶m AmhoV.
¶m aMZm Amnbr H$hmUr gm§JVmV. ˶m§Mr N>m¶m{MÌo O‘dbr nm{hOoV. amOm§Zr {Xbobr XmZnÌo,
nwamo{hV, gaXma Am{U ‘§{Xam§Zm {Xbobr BZm‘o B˶mXr Cn¶wº$ gmYZo {‘idbr nm{hOoV.
~hþVoH$ g§ñWm Am{U g§KQ>Zm ˶m§Mo ì¶dhma Am{U H$m‘{JarMr Zm|X H$aVmV. ^maVmVrb H$mhr
O‘mVr ˶m§À¶m nyd©Om§Mm B{Vhmg OVZ H$aVmV. ‘§{Xao, MM©, ‘R> B˶mXr Ym{‘©H$ g§ñWm ˶m§Mm
B{Vhmg OVZ H$aVmV. Aer ‘m{hVr ‘m¡ë¶dmZ AgVo. Aem g§J«hm‘wio g§emoYH$m§Mr ÑîQ>r
ì¶mnH$ hmoVo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgmÀ¶m g§emoYZmVrb gmYZm§À¶m g§H$bZmda Q>rn {bhm
.
$ gmYZm§À¶m dJuH$aUmMo VrZ àH$ma AmhoV. 1. [bIrV, A{b{IV Am{U dñVw ¶mda
AmYm[aV nma§nm[aH$ dJuH$aU. 2. gmYZm§Mo ñWi Am{U doi ¶mda AYm[aV àm. JoaoJZ ¶m§Mo
dJuH$aU. 3. XñVEodO Am{U dñVw§À¶m d¡{eîR>çmda AmYm[aV àmW{‘H$ Am{U Xþ涑 gmYZo
Ago dJuH$aU. gmYZm§Mo dJuH$aU H$aVmZm g§emoYZmMm {df¶ ZOaoAmS> H$ê$ Z¶o. g§emoYZ
{df¶mÀ¶m g§X^m©V gmYZo ‘hÎdmMr R>aVmV. N>ÌnVr g§^mOr ‘hmamOm§Mr g¡{ZH$s ~wÕr‘Îmm Agm
g§eYZmMm {df¶ Agob Va g‘H$mbrZ d¥Îmm§VmVrb ˶m{df¶rMm EImXm nwgQ>gm eoam XoIrb
‘hÎdmMm nwamdm R>aVmo. ¶m VrZ àH$mam§À¶m dJuH$aUmMm Chmnmoh AmVm AmnU H$ê$.
[bIrV, A{b{IV Am{U dñVw qH$dm R>mog Adeof Ago VrZ àH$maMo dJ© AgVmV. ¶m VrZ
àH$mamVrb [bIrV gmYZm§Zm {deof ‘hÎd {Xbo OmVo. A{b{IV qH$dm ‘m¡{IH$ B{Vhmg Am{U
nwamVÎdr¶ Adeofm§Mo A{YH$ S>moig n[ajU Amdí¶H$ AgVo.
[bIrV dJm©Vrb gmYZm§Mo CndJ© Imbrbà‘mUo AmhoV:
1. {df¶mdarb nma§nm[aH$ nmR>çnwñVHo$
2. d¥Îmm§V, {Z¶VH$m{bHo$ Am{U ‘m{gHo$ B˶mXr
3. dmL>Ԧ
4. gmYmaU {bImU
5. d¡¶º$sH$ XñVEodO
6. erbmboI
1. nma§nm[aH$ nmR>çnwñVHo$:
g§emoYZmMm {df¶ {ZpíMV Pmë¶mda A{YH¥$V nmR>çnwñVH$m§Mm AmT>mdm ¿¶mdm. àmMrZ Am{U
‘ܶ¶wJrZ {df¶m§À¶m g§X^m©V Aer nmR>çnwñVHo$ ‘hÎdmMr AgVmV. àH$m{eV Am{U AàH$m{eV
nwñVH$m§Mr g‘J« gyMr g§emoYZmMr {Xem {ZpíMV H$aʶmg ‘XV H$aVo. g§emoYZmMm {df¶
AmYw{ZH$ H$mimer {ZJS>rV Agë¶mg N>mnrb Vnerb A{YH$ à‘mUmV {‘iVmo. VWm{n,
‘ܶ¶wJrZ {df¶mÀ¶m ~m~VrV hñV{b{IVo g‘ñ¶m {Z‘m©U H$aVmV.
amOm§À¶m nXar AgUmao boI{ZH$ ˶m§Mm d¥Îmm§V {b{hV AgV. àg§Jm§Mo ñWi Am{U H$mi
{ZpíMV H$aʶmgmR>r ˶m§Mm Cn¶moJ hmoVmo. AmYw{ZH$ H$mimVrb {Z¶VH$m{bH$m§‘ܶo KS>boë¶m
g§emoYZmVrb àg§Jm§À¶m doiog 춺$ H$aʶmV Ambobo àJë^ {dMma Z‘yX Ho$bo OmVmV.
3. dmL>Ԧ:
¶m dJm©V gd© àH$maMo boIZ, àdmg dU©Zo, {d{dY amOH$s¶ ì¶dñWm§Mo dU©Z, Kamʶm§Mm
B{Vhmg Am{U gm‘m{OH$-Am{W©H$ n¡by§Mo dU©Z B˶mXtMm g‘mdoe hmoVmo.
dmL>‘¶m‘ܶo H$ën{ZH$ H$Wm, H$mX§~è¶m, Eo{Vhm{gH$ ZmQ>Ho$ ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo. CXmhaUmW©,
{~«{Q>e ìhm°B©gam°¶ bm°S>© H$P©Z ¶m§Mr X§S>obr ZOao g‘moa R>oD$Z {H$MH$ dY ho ZmQ>H$ {b{hʶmV
Ambo hmoVo. XrZ~§Yw {‘Ì ¶m§Mo Zrb Xn©U ho ZmQ>H$ ~§Jmb-{~hma gr‘odarb {ZirÀ¶m ‘ù¶mVrb
H$m‘Jmam§Mo ³boeH$maH$ dU©Z Ho$bo Amho. Aer ZmQ>Ho$ Eo{Vhm{gH$ Zgbr Var VËH$mbrZ
n[apñWVrMo AMyH$ dU©Z H$aVmV.
4. gmYmaU {bImU:
EImÚm H$mbI§S>mMm Eo{Vhm{gH$ d¥Îmm§V qH$dm Zm‘d§V Zo˶mMo M[aÌ ¶mdê$Z VËH$mbrZ àg§Jm§Mo
gImob kmZ {‘iy eH$Vo. CXmhaUmW©, {d붑 em¶aa ¶m§À¶m amB©O A±S> ’$m°b Am°’$ X WS>© amB©e
¶m J«§Wm‘ܶo {hQ>baMr ‘hÎdmH$m§jm Am{U ˶mÀ¶m H$ma{H$XuVrb O‘©ZrMr n[apñWVr ¶m§Mo ñnîQ>
{MÌU AmTµiVo.
AZoH$ ‘hÎdmÀ¶m KS>m‘moS>tMo gaH$mar Ahdmb gmXa H$aʶmV ¶oVmV. 1933 ‘ܶo VrÝhr
Jmob‘oO n[afXm§Z§Va {~«{Q>e gaH$maZo àH$merV Ho$bobr ídoVn{ÌH$m, Am{H©$¶mbm°{OH$b gìh}
Am°’$ B{S>¶mMo Ahdmb, gaH$maZo {Z¶wº$ Ho$boë¶m {d{dY Am¶moJm§Mo Ahdmb ‘m¡ë¶dmZ
AgVmV. VgoM kmZH$mof, J°Po{Q>¶g©, Eo{Vhm{gH$ eãXH$moe, B¶a ~wH$m‘ܶo g§H${bV Ho$bobr
‘m{hVr Cn¶wº$ AgVo.
5. d¡¶º$sH$ XñVEodO:
Eo{Vhm{gH$ gmYZm§Mo dJuH$aU H$aVmZm amoO{Zer, nÌì¶dhma, ‘m¡ë¶dmZ H$mJXnÌo Am{U
d¡¶º$sH$ dñVw ¶m§À¶mH$S>o bj {Xbo nm{hOo. g§~§{YV 춺$sZo AmË‘M[aÌ qH$dm AmR>dUr
{b{hë¶m Agë¶mg ˶m§Zm B{VhgmMr gmYZo ‘mZbo nm{hOo. AmMm¶© AÌo ¶m§Mo H$èhoMo nmUr ho
AmË‘M[aÌ, ‘hmË‘m Jm§YtMo ‘m¶ E³ñno[a‘|Q²>g {dW Q®>W ¶m AmË‘M[aÌm‘ܶo VËH$mbrZ
n[apñWVrMo ¶WmW© dU©Z Ho$ë¶mMo AmT>iVo.
6. erbmboI:
àmMrZ H$mimer g§~§{YV Agboë¶m {df¶mMo g§emoYZ H$aVmZm erbmboI, H$moard ‘OHy$a, R>go
Am{U nXHo$ ¶m§À¶mda {dg§~yZ amhmdo bmJVo. O‘©Z B{VhmgH$ma Zm¶~ya ¶m§Zr ˶m§Mm àmMrZ amo‘Z
g§d¡Ym{ZH H$m¶Úmdarb J«§W AmboIm§À¶m ghmæ¶mZo {b{hbm hmoVm. àmMrZ ^maVmÀ¶m B{VhmgmV
erbmboI, XJS>mdarb H$moard ‘OHy$a, AZwXmZo, XmZ Am{U Vm‘«nÌo ‘moR>çm à‘mUmV AmT>iVmV.
erbmboImVrb ‘OHy$amMo dJuH$aU WmoS>ogo H$R>rU AgVo. ˶mVrb VmaIm Am{U ‘OHy$am‘wio
Jm|Yi hmoVmo. àmMrZ Am{U ‘ܶ¶wJrZ ^maVmVrb à˶oH$ amÁ¶H$Vm© ˶mÀ¶m amÁ¶m{^foH$mnmgyZ
Amnbr ñdV§Ì H$mbJUZm gwê$ H$aV Ago. Zmdménmbm Z Amboë¶m amOm§Mm n[aM¶ H$aUo H$R>rU
29
AgVo. R>go Am{U nXH$mdarb H$moard ‘OHy$a VËH$mbrZ ^mfm Am{U {bnr‘ܶo {b{hbm
Agë¶mZo ˶mMm AW© bmdUo H$R>rU hmoVo.
WmoS>³¶mV J«§WmVrb boIr ‘m{hVrMo dJuH$aU H$aUo gmono AgVo. AmboI, H$moard ‘OHy$a àW‘
gmo¶rÀ¶m ê$nmV {bhÿZ Z§Va ˶mMo d¡¶º$sH$ XñVEodO Ago dJuH$aU H$amdo bmJVo.
EH$ gd©gmYmaU J«§WgyMr àW‘ V¶ma H$amdr Am{U Z§Va àH$m{eV Am{U AàH$m{eV {bImUmMo
˶mVrb ‘OHy$amÀ¶m ñdê$nmà‘mUo dJuH$aU H$amdo. à~§Y nyU© Pmë¶mda Aer J«§WgyMr V¶ma
H$amdr. ‘mÌ g§emoYZmÀ¶m Ama§^r ‘m{hVrMo dJuH$aU H$aUo Mm§Jbo AgVo. ˶mVrb ‘OHy$a CY¥V
H$ê$Z ViQ>rnm§‘ܶo ˶m§Mm g§X^© XoVm ¶oVmo. g§emoYZmÀ¶m Vm{bH$m V¶ma H$aVmZm Ago H$aUo
gmo¶rMo AgVo.
àm. JoaoJZ ¶m§Zr ˶m§À¶m E JmB©S> Qy> {hñQ>m°[aH$b ‘oWS> ¶m J«§Wm‘ܶo Eo{Vhm{gH$ gmYZm§À¶m
dJuH$aUmMr Imbrb nÕV gwMdbr Amho.
gmYZ H$Yr Am{U H$moR>o {Z‘m©U Pmbo ¶mdê$Z ˶mVrb ‘OHy$a g‘H$mbrZ Amho qH$dm Zmhr ho
{ZpíMV H$aVm ¶oVo. VgoM gmYZm§Mr AmoiI nQ>ë¶mda ˶mVrb ‘OHy$a Añgb Amho qH$dm
Zmhr ho R>adVm ¶oVo. JVH$mbmMm B{Vhmg aMVmZm Vo ‘hÎdmMo AgVo.
AmR>dUr Am{U AmË‘M[aÌm‘Yrb d¥Îmm§V ñdV: boIH$mZo {Xbm Agë¶mg Vmo Aݶ boImH$mZo
{b{hboë¶m M[aÌmnojm A{YH$ ‘m¡ë¶dmZ AgVmo. M[aÌo Am{U AmË‘M[aÌm§Mo dJuH$aU {ddoH$mZo
H$amdo. JVH$mbrZ V϶m§Mm emoY Am{U {ZpíMVr ho Eo{Vhm{gH$ g§emoYZmMo EH$‘mÌ C{ÔîQ
AgVo. åhUyZM à˶j nwamdm A{YH$ ‘hÎdmMm AgVmo. VWm{n Aà˶j nwamdm nS>VmiUr
{edm¶ Q>mH$mD$ R>adVm ¶oV Zmhr.
àmW{‘H$ gmYZo:
AmÚ ‘hÎdmMr gmYZo àmW{‘H$ gmYZo åhUyZ AmoiIbr OmVmV. g§emoYZmÀ¶m {df¶mbm àñVwV
Agë¶mZo Am{U {dídg{Z¶ Agë¶mZo Vo gmYZ àmW{‘H$ ‘mZbo OmVo. g§emoYZ àg§JmMo EImÚm
춺$sZo qH$dm JQ>mZo {b{hbobm à˶jXeu d¥Îmm§V Ago ˶m§Mo ñdê$n AgVo. àmW{‘H$ gmYZm§Mr
d¡{eîR>ço Imbrb à‘mUo AmhoV:
1. àg§Jm‘ܶo Jw§Vboë¶m 춺$s qH$dm JQ>mMm Vmo à˶jXeu nwamdm AgVmo. B{VhmgmMm g§~§Y
JVH$mimer Agë¶mZo ˶mg§~§YrMm nwamdm boIr ñdê$nmMm Agmdm. AmYw{ZH$ H$mimV
nwamdm H°$goQ> qH$dm ìhrgrS>rda {M{ÌV H$aVm ¶oVmo. ‘mÌ àmMrZ qH$dm ‘ܶ¶wJmV Aem
gw{dYm CnbãY Zìh˶m.
2. Vmo WoQ> nwamdm AgVmo. gmjrXmamZo ˶mMr ‘m{hVr Aݶ 춺$sH$Sy>Z {‘idbobr ZgVo.
ñdV:À¶m O~m~Xmarda Vmo nwamdm gmXa H$aVmo. A{YH$ àíZ {dMmaë¶mg A{YH$ ‘m{hVr
XoʶmMr ˶mMr V¶mar AgVo H$maU KS>boë¶m àg§JmMr nyU© ‘m{hVr ˶mbm AgVo.
31
3. gmYZmMm boIH$ ˶mÀ¶m ‘m{hVrgmR>r Aݶ H$moU˶mhr 춺$sda Adb§~yZ ZgVmo. dʶ©
{df¶mMr ‘m{hVr BVam§À¶m H$Sy>Z Vmo CgZr KoV Zmhr. àg§J KS>V AgVmZm Vmo VoWo hOa
AgVmo Am{U gd© àg§J ˶mÀ¶m ‘ZmV VmOm AgVmo.
4. ˶mMr gmj AZoH$ {XdgmZrhr ~XbV Zmhr. EH$Xm {Xbobr gmj H$m¶‘ AgVo, ˶m‘ܶo
~Xb Ho$ë¶mg ˶mMr {dídg{Z¶Vm H$‘r hmoVo.
5. gmYZmÀ¶m CJ‘mMm H$mi Am{U ñWimdê$Zhr EImXo gmYZ àmW{‘H$ gmYZ R>aVo.
KS>boë¶m àg§JmÀ¶m {R>H$mUr Am{U doiobm gmjrXma VoWo hOa Agbm nm{hOo. àg§JmMr
gwê$dmV H$er Pmbr ¶m {df¶r ˶mMr gmj àg§JmÀ¶m Aݶ ^mJmÀ¶m gmjrnojm A{YH$
‘hÎdmMr AgVo. CXmhaUmW©, EImÚm {R>H$mUr gH$mir 9dmOVm AmJ bmJbr Am{U
Amnbm gmjrXma Xþnmar 12.30dmOVm Vr H$er {dPbr ¶mMr ‘m{hVr Amnë¶m gmjr‘¿¶o
XoD$ bmJbm Va AmJrMo H$maU ˶mÀ¶m gmjrdê$Z H$YrM H$iUma Zmhr.
6. g§emoYZmÀ¶m {df¶mbm Oo gmYZ A{Ve¶ Cn¶wº$ AgVo ˶mbm àmW{‘H$ gmYZ åhUVmV.
Ahdmb, gmj qH$dm d¥Îmm§V Aem gmYZmVrb ‘OHy$amdê$Z Vo Amnë¶m Aä¶mgmgmR>r
àmW{‘H$ ‘hÎdmMo R>aVo. A{b{IV gmYZo Am{U dñVw ¶m§Mo ñWi Am{U H$mimÀ¶m
~m~VrV AZoH$ e§H$m Am{U A{ZpíMVVm AgVo. Á¶m boIr gmYZmV ñWi Am{U
H$mimMm C„oI AgVmo Vo gmYZ JVH$mbmVrb àg§JmMo A{YH$ {dídg{Z¶ gmYZ AgVo.
‘yi gmYZo:
g§emoYZmÀ¶m {df¶mÀ¶m g§X^m©V àmW{‘H$ gmYZ ‘hÎdmMo ‘mZbo OmVo. àmW{‘H$ gmYZ ‘yi
gmYZ Agë¶mg ˶mMo ‘hËd A{YH$M dmT>Vo. ‘mÌ gd© ‘yi gmYZo àmW{‘H$ ‘mZVm ¶oV
ZmhrV. Imbr {Xboë¶m dU©Zmdê$Z ho ñnîQ hmoB©b.
>
1. boIH$mZo {b{hbobm ‘OHy$a àmW{‘H$ gmYZ åhUyZ AmoiIbm OmVmo. Vmo ‘OHy$a H$ƒm IS>m©
Agmdm qH$dm Vmo boIH$mÀ¶m hñVmjamVrb Agmdm.
2) hm ‘OHy$a EH$ qH$dm AZoH$ Aݶ 춺$s¨Zr {b{hbobm qH$dm AZwdmX Ho$bobm Zgmdm.
Q>§H${b{IV qH$dm Poam°³g Ho$bobr qH$dm AZwdm{XV ZH$b ‘yi gmYZ ‘mZbr OmV Zmhr.
3) ‘yi gmYZmV H$mhr VmOr qH$dm g¥OZmË‘H$ H$ënZm ‘m§S>bobr Agë¶mZo Vr A{YH$
‘hÎdmMr ‘mZbr OmVo. CXmhaUmW© H$mb© ‘m³g© ¶m§Mm Xmg H$m{nVmb hm J«§W àmW{‘H$
gmYZ AgyZ ˶m‘ܶo AW©emñÌmVrb H$mhr ‘yb^yV {gÕm§V ‘m§S>bo AmhoV.
4) ‘yi XñVEodO gmYmaUnUo hñV{b{IV AgyZ ˶m‘ܶo H$moUVmhr ~Xb qH$dm ImS>mImoS>
Ho$bobr ZgVo. Vmo XñVEodO H$ÀÀ¶m ñdê$nmV AgVmo.
àmW{‘H$ Am{U ‘yi gmYZo: nydu Z‘yX Ho$ë¶mà‘mUo àmW{‘H$ gmYZmMr {dídg{Z¶Vm Am{U
˶mVrb ‘OHy$amMm gwg§~§YrVnUm‘wio Vmo A‘yë¶ ‘mZbm OmVmo. ˶mMo ‘yi ñdê$n OodT>o
‘hÎdmMo AgVo VodT>m ˶mVrb ‘OHy$a ‘hÎdmMm AgboM Ago Zmhr. ‘yi ñdê$nmVrb àmW{‘H$
gmYZ A{Ve¶ A‘yë¶ AgVo.
32
ñdmܶm¶
àíZ 1. àmW{‘H$ gmYZm§Mr d¡{eîR>ço Z‘yX H$am
1) Xþ涑 gmYZ Aà˶j gmYZ AgVo: Bgdr gZmÀ¶m Mm¡Ï¶m eVH$mVrb {demImXÎm ¶m
à{gÕ ZmQ>H$H$mamZo ‘wÐmamjg ¶m ZmQ>H$mV MmU³¶mZo Z§X KamʶmÀ¶m AñVmZ§Va Z§X amOmMm ‘§Ìr
amjg ¶mMo M§ÐJwßV ‘m¡¶m©Mr ‘XV H$aʶmgmR>r ‘Z didʶmgmR>r A§JR>rMm dmna H$gm Ho$bm
¶mMr H$Wm H$WZ Ho$br Amho. Z§X KamʶmÀ¶m AñVmZ§Va 800 dfmªZr {demImXÎmmZo ho ZmQ>H$
{b{hbo Amho. AWm©VM ‘m¡¶© KamʶmÀ¶m ñWmnZo{df¶rMo ho ZmQ>H$ EH$ Xþ涑 gmYZ Amho. Vo
àmW{‘H$ gmYZ Zgbo Var ˶mbm Q>mH$mD$ R>adVm ¶oV Zmhr H$maU ˶mg§~§Yr H$moUVohr àmW{‘H$
gmYZ CnbãY Zmhr.
2) gmYZ àmW{‘H$ qH$dm Xþ涑 R>adʶmMm {ZH$f: H$mi Am{U ñWi ¶m§À¶m
OdirH$Vodê$Z gmYZ àmW{‘H$ H$s Xþ涑 R>adVm ¶oVo. KQ>ZoMo à˶jXeu dU©Z H$aUmam d¥Îmm§V
àmW{‘H$ gmYZ Agbo Var hm d¥Îmm§V AZoH$ dfmªZr {b{hbm Agë¶mg Vo Xþ涑 gmYZ R>aVo
H$maU Xaå¶mZÀ¶m H$mimV AZoH$ KQ>H$ H$m¶©aV AgVmV. d¶ñH$ 춺$sZo {b{hbobo AmË‘M[aÌ
Xþ涑 ‘hÎdmMo AgVo.
d¥Îmm§V H$WZ H$aUmar 춺$s KQ>ZmñWir CnpñWV hmoVr qH$dm Zmhr hm Vmo d¥Îmm§V (gmYZ) Xþ涑
R>adʶmMm ‘w»¶ {ZH$f Amho. hr 춺$s KQ>ZmñWimnmgyZ Xÿada Agë¶mg qH$dm H$mbm§VamZo
˶mZo Vmo d¥Îmm§V {b{hbm Agë¶mg Vmo d¥Îmm§V Aà˶j gmYZ åhUOo Xþ涑 gmYZ R>aVo. Agm
nwamdm Xþ涑 ‘hÎdmMm AgVmo. {demImXÎmmÀ¶m ~m~VrV hmM àH$ma KS>bm Amho.
4) Xþ涑 gmYZo Aݶ gmYZm§VyZ nwT>o ¶oVmV: hr gmYZo ñdV§Ì ZgyZ Vr Aݶ gmYZm§da
AmYm[aV AgVmV. ‘mZdY‘©emñÌ Am{U ‘Zwñ‘¥Vr ¶m gma»¶m Ym{‘©H$ Q>rH$m§Zm ñdV§Ì A{YîR>mZ
AgV Zmhr. ¶m Q>rH$m ˶m§Mo Zdo AW©~moYZ H$aV Agbo Var ˶mVrb kmZ Xþ涑 XOm©Mo AgVo.
5) Xþ涑 gmYZo JVrerb AgVmV: àmW{‘H$ gmYZo pñWVr{චAm{U ñWm¶r AgVmV.
˶m‘wio Xþ涑 gmYZm§V ~Xb hmoV Zmhr, CbQ> H$mbmZwê$n AZoH$ Aä¶mgH$ Amnbr ‘Vo ‘m§S>V
Agë¶mZo ˶m§Mo Zdo n¡by g‘moa ¶oVmV. S>r.S>r. H$mog§~r Am{U amo{‘bm Wmna ¶m§À¶m gma»¶m
Aä¶mgH$m§Zr kmV V϶m§Mm Zì¶mZo AW© bmD$Z àmMrZ g§ñH¥$Vtda Zdm àH$me nmS>bm Amho.
CXmhaUmW©, ‘Zg~ XoV AgVmZm ‘wKb g‘«mQ> OÝ‘OmV VwH©$ Am{U ‘wKbm§Zm A{YH$ àmW{‘H$Vm
XoV AgV. Z§VaÀ¶m H$mimV ‘amR>o Am{U noedo ¶m§Zr XoIrb AgoM Ho$bo hmoVo.
{b{IV Am{U A{b{IV gmYZm§IoarO àmMrZ Adeof ho B{VhmgmMm ^¸$‘ nwamdm AmhoV.
B{OßV‘Yrb {na°{‘S> Am{U pñ’¨$³g, ~°{~bmo{Z¶mVrb hm‘wam~rMr g§{hVm, ‘mohZOmoXmamo Am{U
haßnm ¶oWrb CËIZZ, X{jU A‘o[aHo$Vrb APQ>oH$ Am{U ‘m¶Z g§ñH¥$VtMo Adeof, MrZ‘Yrb
‘hmZ q^V Am{U BVa AZoH$ Adeof JVH$mimMo ‘yH$ nwamdo AmhoV. ^maVr¶ nwamVÎd{dÚm
Im˶mZo AZoH$ {R>H$mUr g§emoYZ H$aʶmgmR>r CËIZZ Ho$bo Amho. g‘wÐmImbr ~wS>mboë¶m
lrH¥$îUmÀ¶m ÛmaHo$Mm emoY KoʶmgmR>r S>m°. Eg.Ama.amd AmXr d¡km{ZH$m§Zr JwOamW‘Yrb
gm¡amîQ´>mÀ¶m {H$ZmanÅ>r Odi g‘wÐmImbr CËIZZ Ho$bo Amho.
{d{dY XoemVrb dñVwg§J«hmb¶mVrb ^m§S>r, nmofmI, Am¶wYo, AdOmao, Xm{JZo Am{U Aݶ dñVw
JVH$mbmMr à{VHo$ AmhoV. H$mimZo Am{U ‘ܶ¶wJrZ naH$s¶m§Zr ‘§{Xao Am{U Aݶ ñ‘maH$m§Mm
{dÜd§g Ho$ë¶mZo nwT>rb {nT>çm§Zm Vr nmhVm ¶oV ZmhrV. JVH$mbrZ B{VhmgmMr aMZm H$aVmZm ¶m
dñVw§Mm Cn¶moJ hmoVmo.
R>go Am{U nXH$mdarb H$moard ‘OHy$amdê$Z ñWi H$mimMr Am{U ˶mH$mimVrb gm‘m{OH$,
Am{W©H$ Am{U amOH$s¶ n[apñWVrMr OmUrd hmoVo. qgYy g§ñH¥$VrVrb R>emda Or {MÝho H$moabr
AmhoV Vr B{VhmgmMr Mm§Jbr gmYZo Agbr Var ˶mdarb ‘OHy$amMm AW© AÚmn bmdVm
35
Ambobm Zmhr. JwOamW‘Yrb gaH$mar A{YH$mar ZQ>da Pm ¶m§Zr haßnm {bnrMm AW© bmdë¶mMm
Xmdm Ho$bm Amho. do{XH$ ½bm°gar Am°Z B§S>g grëg ¶m ˶m§À¶m J«§Wm‘ܶo ˶m§Zr Amnbo g§emoYZ
àH${eV Ho$bo Amho. g§JUH$ VÁk EZ.Eg. ZQ>amOZ ¶m§Zr ˶m§À¶m H$m¶m©Mo n[ajU Ho$bo Amho.
(Q>mBåg Am°’$ B§{S>¶m ‘Yrb d¥Îm, 4 Zmoìh|~a, 1997) OmJ{VH$ Aä¶mgH$m§Zr ˶m§Mm Xmdm
‘mݶ Ho$ë¶mg àmMrZ ^maVmÀ¶m B{Vhmgmbm EH$ AJXrM Zdo diU bmJob.
ZmUr: Á¶m H$mimV amOmZo qH$dm amÁ¶H$˶m©Zo ZmUr nmS>ʶmV Ambr ˶m H$mimVrb Am{W©H$
n[apñWVrMr ‘m{hVr Zmʶmdê$Z {‘iVo. VgoM JwßVH$mbrZ nXH$mdê$Z JwßVH$mbrZ g§ñH¥$VrMr
H$ënZm ¶oVo. ‘wKb Am{U qhXÿ amÁ¶H$˶mªÀ¶m Zmʶmdê$Zhr ‘Ooera ‘m{hVr {‘iVo. {d{dY
{R>H$mUr gmnS>boë¶m Zmʶmdê$Z XmoZ XoemVrb ì¶mnmar g§~§Ym§Mr H$ënZm ¶oVo.
{eën: ‘§{Xao Am{U n{dÌ ñWmZm§À¶m q^Vrda H$moabobr {MÌo Am{U R>go ¶mdê$Z JVH$mbmMr
‘m{hVr {‘iVo. ‘ܶ àXoemVrb IOyamhmo, AO§R>m, doê$i Am{U ‘hmamîQ´>, JwOamW, amOñWmZ,
Am§Y« àXoe Am{U Vm{‘iZmSy> ¶oWrb AZoH$ {R>H$mUr JVH$mbmVrb d¡^dmMo àXe©Z H$aVmV.
ñdmܶm¶:
àíZ 1 Xþ涑 gmYZm§À¶m ‘hÎdmÀ¶m d¡{eîR>çm§Mo n[ajU H$am.
2.11 gmam§f:
g§emoYH$mZo O‘dboë¶m gmYZm§Mo dJuH$aU AZoH$ àH$mao H$aVm ¶oVo. nma§nm[aH$, àm.JmaoJZ ¶m§Mr
nÕV Am{U àmW{‘H$ Am{U Xþ涑 gmYZo ¶m VrZ àH$maÀ¶m dJuH$aUmMr AmnU MMm© Ho$br
Amho. XmoZ ‘wÔo bjmV R>odʶmgmaIo AmhoV. 1) g§emoYZmÀ¶m {df¶mH$S>o Xþb©j hmoVm H$m‘m Z¶o.
2) gmYZm§Mr {dídg{Z¶Vm Am{U ‘hÎd. gd© gmYZo hiydmanUo hmVmibr nm{hOoV. àmW{‘H$
Am{U Xþ涑 Ago gmYZm§Mo dJuH$aU gmo¶rMo Amho. VWm{n, àm. JmaoJZ ¶m§Zr gwMdbobo
dJuH$aU ñWi H$mi, C{ÔîQ> Am{U ‘OHy$a ¶m§À¶m AmYmamZo H$aʶmV ¶oVo. Vo A{YH$ JVrerb
Amho.
àJV XoemVrb g§emoYZ VwbZoZo A{YH$ gwb^ Amho Am{U Vo bdH$a hmoVo H$maU VoWo ¶m§ÌrH$
‘XV ghO {‘iy eH$Vo. ^maVr¶ g§emoYH$m§Zm na§namJV nÕVrda {dg§~yZ amhdo bmJVo.
g§emoYZmÀ¶m {df¶mdarb g‘J« gyMr EH$m {R>H$mUr {‘iV Zmhr. ˶mbm AZoH$ {R>H$mUMm Xm¡am
H$amdm bmJVmo. CY¥Vo, Zm|Xr, XâVaImݶmVrb OwZr H$mJXnÌo hr ˶mMr g§emoYZmMr gmYZo
AgVmV. VWm{n, ÑT> {ZíM¶mZo g§emoYH$mbm ¶m gd© AS>MUrda ‘mV {‘idVm ¶oVo.
2.12 àíZ:
3
A) ghmæ¶H$ emóo
~) B{Vhmg g§emoYZmVrb gmhç^yV ‘m§{ÌH$
CnH$aUo
A) gm‘m{OH$ emóo
~) ^m¡{VH$ emóo
H$) nyaH$ emóo
nmR>mMr énaofm
3.0 C{ÔîQ>o
3.1 àñVmdZm
3.2 B{Vhmg Am{U Aݶ gm‘m{OH$ emóo
3.3 amÁ¶emñÌ Am{U B{Vhmg
3.4 g‘mO {dkmZ Am{U B{Vhmg
3.5 AW©emñÌ Am{U B{Vhmg
3.6 ‘Zmo{dkmZ Am{U B{Vhmg
3.7 ^yJmob Am{U B{Vhmg
3.8 ‘mZdd§eemñÌ Am{U B{Vhmg
3.9 gmam§f
3.10 àíZ
3.11 g§X^© J«§W
3.0 C{ÔîQ>o:
3.1 àñVmdZm:
B{Vhmgmbm ghmæ¶^yV AgUmar nyaH$ {dkmZo AZoH$ AmhoV. gm‘m{OH$ Am{U ^m¡{VH$ {dkmZo
Am{U nyaH$ {dkmZo Ago ˶m§Mo gmo¶rMo ^mJ nmS>Vm ¶oVmV. da C„oI Ho$ë¶mà‘mUo AmnU ¶m
nmR>m‘ܶo ˶m§Mm Vnerbdma AmT>mdm KoUma AmhmoV, Aݶ ‘wÚm§Mm nam‘f© ¶m nwT>rb nmR>m‘ܶo
KoD$. ghmæ¶H$ {dkmZm§Mm EH$M dJ© Agbm Var gmo¶rgmR>r ˶m§Mo AZoH$ ^mJ nmS>bo AmhoV.
38
B{VhmgmMm Aä¶mg H$aVmZm ‘mZdr àJVrÀ¶m {d{dY AdñWm§Vrb gwg§ñH¥$V qH$dm g§K{Q>V
gm‘m{OH$ OrdZmÀ¶m g‘ñ¶m g‘OUo ‘hËdmMo Amho. gm‘m{OH$ Am{U Aݶ {dkmZo ~m¡{ÕH$
OrdZmMo A§J^yV KQ>H$ Agë¶mZo ‘mZdmnwT>rb Eo{Vhm{gH$ g‘ñ¶m§Mo kmZ Vr {dkmZo XoD$
eH$VmV. gm‘m{OH$ Am{U Aݶ {dkmZo ‘mZdmÀ¶m Eo{Vhm{gH$ OrdZmMm Aä¶mg H$aʶmg Oer
‘XV H$aVmV, ˶mà‘mUo JVH$mbrZ OrdZmMr V϶o nwadyZ B{Vhmg XoIrb ¶m {dkmZm§Zm VerM
‘XV H$arV AgVo.
JVH$mbrZ ‘mZdmMo AZw^d, H$m¶© Am{U {dMmam§Mr nwZM©Zm Ho$ë¶mZo gm‘m{OH$ Am{U Aݶ
{dkmZm§À¶m {dH$mgmbm ‘XV hmoVo. B{VhmgmÀ¶m nÕVera Aä¶mgmZo g‘mO{dkmZ EH$ ñdm¶Îm
{dkmZ ~Zy eH$bo Amho. VgoM JVH$mbrZ V϶o {ZpíMV H$aʶmgmR>r {díbofUmË‘H$ hmVmiUrZo
VÎddoÎmm§Zm g˶mda ^¸$‘ nH$S> ñWmnZ H$aVm Ambr Am{U ‘Zmod¡km{ZH$m§Zm JVH$mbrZ
AZw^dm§À¶m AmYmamZo ‘mZdr OrdZmMo AW©~moYZ H$aVm Ambo. Aem ar{VZo B{Vhmg Am{U Aݶ
gm‘m{OH$ {dkmZm§‘ܶo XodmUKodmUrMm ì¶dhma Xþhoar Amho.
ghmæ¶H$ {dkmZmZo Eo{Vhm{gH$ kmZmMr jr{VOo H$er {dñVmabr AmhoV Am{U ˶m§Mm
B{VhmgmVrb g§emoYZmZo H$gm bm^ Pmbm Amho ¶mMm AmT>mdm AmnU AmVm KoD$.
XmoZ eVH$mnydu JVH$mbrZ amOH$maU åhUOo B{Vhmg Agm ¶wamonmVrb gmYmaU gw{e{jV
‘mUgmMm {dídmg hmoVm. amOo, ˶m§Zr Ho$bobr ¶wÕo, ˶m§À¶m gaH$maMr g§KQ>Zm, ˶m§Zr Ho$bobm
XmZY‘© Am{U bmoH$m§da Ho$bobo A˶mMma ¶mMm d¥Îmm§V åhUOo B{Vhmg Agm ¶wº$sdmX Vo H$aV
AgV. B{Vhmg åhUOo ZwgVoM JVH$mbrZ amOH$maU ZgyZ JVH$mbrZ AW©emñÌ, JVH$mbrZ
g‘mO,JVH$mbrZ Y‘©, JVH$mbrZ g§ñH¥$Vr åhUOo WmoS>³¶mV gd©M JVH$mb Amho Ago AmVm
‘m{hV Pmbo Amho. VWm{n, AÚmnhr gmYmaU ‘mUyg Am{U Aä¶mgH ¶m§Mm H$b amOH$s¶
B{VhmgmH$S>o AgVmo. ‘mZd amOH$s¶ àmUr Agë¶mMo A°[añQ>m°Q>bMo dMZ gdm©Zm ‘m{hV Amho.
amOH$maU a{hV B{VhmgmMr H$ënZm H$mhr dfm©nydu H$aVm ¶oV Zgo.
39
amOH$maUmH$S>o gdmªMo bj doYbo OmVo. EH$ gm‘m{OH$ àmUr ¶m Zm˶mZo ‘mZdmMr gdm}ƒ
H$m‘{Jar amOH$s¶ H$m‘{Jar‘ܶo namdVuV hmoV AgVo. åhUyZM emgZ, àXoe H$m~rO H$aUo, ¶wÕo
Am{U bT>m¶m,CR>md Am{U H«$m§Vr B˶mXr amOH$s¶ KQ>Zm§‘wio B{Vhmg aMʶmgmR>r nwaoer ‘m{hVr
CnbãY hmoVo. {d{dY 춺$s¨Zr amOH$s¶ gÎmm {‘idʶmgmR>r H$moUVo à¶ËZ Ho$bo Am{U ˶m§Zr Vr
gÎmm H$er J‘mdbr ho OmUyZ KoʶmV gdmªZmM ñdmañ¶ AgVo. {d{dY 춺$s¨Zr gÎmm H$er
{‘idbr Am{U Vr {Q>H$dyZ YaʶmgmR>r ˶m§Zr H$go à¶ËZ Ho$bo hr ‘m{hVr ‘moR>r ‘Ooera AgVo.
gÎmoÀ¶m ‘mJo bmJUo hr EH$ OmJ{VH$ ~m~ Amho Am{U {VMm nÕVera Aä¶mg amÁ¶emñÌ
H$aVoo.
n{hë¶m ‘hm¶wÕmZ§VaÀ¶m {bJ Am°’$ ZoeÝg Am{U Xþgè¶m ‘hm¶wÕmZ§VaÀ¶m g§¶wº$ amîQ´>g§K ¶m
OmJ{VH$ g§KQ>Zm§‘wio B{VhmgH$mam§Zm B{Vhmg boIZmMr Zdr {Xem {‘imbr.
amOH$maUr Am{U amOH$s¶ {dMmad§V ¶m§Zm JVH$mbrZ AZw^dm§Mr V϶o nwadbr Jobr. Eo{Vhm{gH$
g§emoYZmZo Am§VaamîQ´>r¶ g§~§Ym§Zm ¶mo½¶ n[ajoV àmßV Pmbo. JVH$mbrZ AZw^dm§Zo amOH$s¶
{gÕm§Vm§Zm ì¶dhmar ~mOy§Mo A{YîR>mZ àmßV hmoVo, Ago ì¶dhmar kmZ Zgob Va amOH$s¶ {gÕm§V
A‘yV© amhVrb. B{Vhmgm‘wio ˶m§Zm ‘yV© ñdê$n àmßV hmoVo.
gm§àV ‘mZdmbm g‘mOmVM amhmdo bmJVo. gwê$dmVrbm Vmo Hy$i Am{U O‘mVrMm gXñ¶ Agbm
Var Ord§V amhÿZ M[aVmW© MmbdʶmgmR>r JQ>m§Zr amhUo Amdí¶H$ hmoVo. 춺$s Am{U d¡¶º$sH$
KQ>Zm§da B{VhmgmMo bj H|${ÐV hmoV Agbo Var ˶m§Mm gm‘m{OH$ g§X^m©H$S>o Xþb©j H$ê$Z
MmbUma Zmhr. gm‘m{OH$ OrdZmÀ¶m H$mhr ~mOy§‘ܶo hmoUmao ~Xb bjmV ¶oV ZmhrV.
CXmhaUmW©, Om{V ì¶dñWm, Hw$Qw>§~g§ñWm, gm‘m{OH$ ñVa, Ym{‘©H$ lÕm, {ddmh g‘ma§^ Am{U
A§Ë¶g§ñH$ma B˶mXr. H$mhr ì¶dñWm, àH$ma, g§ñWm Am{U na§nam§‘ܶo {nT>çmZ{nT>çm AJXr
gyú‘ ~Xb hmoV AgVmV. JVH$mbrZ KQ>Zm§Mm Aä¶mg H$aVmZm B{Vhmgmbm gm‘m{OH$ gd¶r
40
Am{U nÕVr Am{U da C„oI Ho$bobo gm‘m{OH$ OrdZmÀ¶m ~Xb˶m n¡by§Mm AmT>mdm ¿¶mdm
bmJVmo.
g‘mO OrdZmMm Aä¶mg, nmn Am{U nwʶ, ~ao Am{U dmB©Q>, AܶmpË‘H$ OrdZ B˶mXr AZoH$
H$ënZm§‘ܶo g‘mOemñÌmÀ¶m Aä¶mgH$mbm ñdmañ¶ AgVo. bmoH$m§Mr ^mfm, ˶m§Mr {ejU
nÕVr, ˶m§Mr H$bm Am{U dmñVwH$bm, g§JrV Am{U dmL²>‘¶ B˶mXr‘ܶo bmoH$m§Mm B{Vhmg
XS>bm AgVmo ¶mMm emoY KoʶmV B{VhmgH$mambm ñdmañ¶ AgVo. ˶màH$maMr gmYZo Vmo
g§H${bV H$aVmo
Eo{Vhm{gH$ V϶m§Mm {dMma VmÎdrH$ ÑQ>rZo H$aVmZm Am°JñQ> H$m±V> ¶m§Zr g‘mOemñÌmMm Aä¶mg
gwê$ Ho$bm; Voìhm B{VhmgmMr gwYm[aV Amd¥Îmr Ago g‘mOemñÌmMo ñdê$n hmoVo. AW©emñÌmMr
gwê$dmV ˶mnyduM Pmbr hmoVr. C×moYZmÀ¶m H$mimV dmL>‘¶, H$bm, {dkmZ, VÎdkmZ Am{U
amÁ¶emñÌ B˶mXr {df¶m§Mm Chmnmoh H$aʶmV ¶oV Agbm Var AW©, {dÎm Am{U g§~§YrV
{df¶m§Mm nÕVera Aä¶mg H$aʶmV ¶oV Zgo. A°S>°‘ pñ‘W ¶m§Zr 1776 ‘ܶo {b{hboë¶m
˶m§Mm doëW Am°’$ ZoeÝg ¶m J«§Wm‘ܶo ˶m§Zr gVam Am{U AR>amì¶m eVH$mVrb ¶wamonmVrb
Xoem§À¶m AW©ì¶dñWoMo {díbofU Ho$bo hmoVo. ˶m§À¶m J«§Wm‘wio Aä¶mgH$m§Mo bj XoemÀ¶m
AW©ì¶dñWoMr dmT> Am{U AdZVrÀ¶m Eo{Vhm{gH$ g‘ñ¶oH$S>o doYbo. B§½b§S> ‘Yrb Am¡Úmo{JH$
H«$m§VrZ§Va Am{W©H$ n[apñWVrMm nÕVera Aä¶mg H$aʶmV ¶oD$ bmJbm. 1884 ‘ܶo AaZm°ëS>
Q>m°¶Z~r ¶m§Zr B§S>ñQ´>r¶b aoìhm°ë¶weZ BZ B§½b§S> hm J«§W àH$m{eV H$ê$Z B§½b§S>À¶m Am{W©H$
B{VhmgmMm bjUr¶ Aä¶mg Ho$bm hmoVm. ˶m‘wio B{VhmgmMm Aä¶mg àH$memV Ambm. ˶m
nydu Wm°‘g ‘mëWg (1766-1834) ¶m§Zr 1798 ‘ܶo EgoO Am°Z nm°ß¶wboeZ hm J«§W {bhÿZ
bmoH$g§»¶m Am{U AÞYmݶmMo CËnmXZ ¶m§À¶mVrb ñnîQ {XgUmè¶m >g§~§Ymda ^a {Xbm hmoVm.
H$mb© ‘m³g© ¶m§Zr Xmg H$m{nVmb ¶m ˶m§À¶m ^ì¶ J«§Wm‘ܶo B{VhmgmMo Am{W©H$ AW©~moYZ Ho$bo
hmoVo. ˶m‘wio B{VhmgmÀ¶m Aä¶mgmbm {deof ‘hÎd Ambo.
1848 ‘ܶo H$mb© ‘m³g© Am{U ’«o$S>[aH$ E§Oëg ¶m§Zr {b{hboë¶m X H$å¶w{ZñQ> ‘°{Z’o$ñQ>mo ¶m
J«§WmMm EH$moUrg Am{U {dgmì¶m eVH$mVrb B{Vhmg boIZmda {deof à^md nS>bmbm {XgyZ
`oVmo. gm‘«mÁ¶ ñWmnZo‘mJÀ¶m {dMmam§Mm Aä¶mg B{VhmgH$mam§Zr gwê$ Ho$bm. bo{ZZ ¶m§Zr
Bpån[a¶m{bP‘, X hm¶oñQ> ’$m°‘© Am°’$ H°${nQ>°{bP‘ ¶m ˶m§À¶m J«§Wm‘ܶo Am{W©H$
gm‘«mÁ¶dmXmda ^a {Xbm hmoVm.
41
Á¶m Am{W©H$ KQ>H$m§Zr Aݶ KS>m‘moS>r {ZpíMV hmoV AgVmV ˶m§Mm Aä¶mg {d{dY àH$maMo
B{Vhmg H$aVmV. ^m¡{VH$ OrdZmVrb CËnmXZ nÕVrZo OrdZmMo gm‘m{OH$, amOH$s¶ Am{U
AܶmpË‘H$ ñdê$n {ZpíMV hmoV AgVo Agm ¶wº$sdmX ‘m³g©Zo Ho$bm hmoVm. ˶m§Mm ¶wº$sdmX
A{VaoH$s ñdê$nmMm hmoVm H$maU ˶m§Zr ‘mZdmMr H$ënZmeº$s, CnH«$‘erbVm, ñdV§Ì {dMma
H$aʶmMr j‘Vm, ˶mMr H$boMr éMr Am{U gdm©V ‘hÎdmMo Ym{‘©H$ Am{U VmÎdrH$ KQ>H$
bjmV KoVbo ZmhrV. Ym{‘©H$ Am{U VmÎdrH$ KQ>H$m§‘wio AZ¡{Vhm{gH$ {dMma Xÿa amhÿZ g˶
Am{U dmñVdmda ÑîQ>r {ZíMb amhVo.
{g½‘§S> ’«$m°B©S> (1856-1939) ¶m§À¶m boIZmZo Eo{Vhm{gH$ g§emoYZ g‘¥Õ Pmbo. ˶m§Zr
‘Zmo{díbofUmMm nm¶m KmVë¶mZo ‘Zmo{dkmZmMr ì¶mßVr A{YH$ {dñVmabr. ˶mnydu ßbwQ>mH©$
¶m§Zr ‘hmZ Abo³Pm§S>a gma»¶m ‘hmZ Zo˶m§À¶m dV©ZmMm Vnerb {Xbm hmoVm. ’«$m°B©S> ¶m§À¶m
‘Zmo{díbofUmÀ¶m V§ÌmZo AmYw{ZH$ Zo˶m§À¶m dVm©ZmMo ‘‘© g‘Oy eH$Vo.
amîQ´>r¶ Am{U OmJ{VH$ B{Vhmgmda ‘hmZ 춺$s¨Mm {deof à^md AgVmo. gmd©O{ZH$ Zo˶m§Mo
{d{MÌ dV©Z Am{U ˶m§Mm {d{jßVnUm‘wio AZoH$ doim Jm|Yi hmoV Agbm Var ’«$m°B©S> ¶m§À¶m
‘Zmo{díbofUmÀ¶m V§ÌmZo ˶mMm ¶mo½¶ AW© bmdVm ¶oVmo. A°S>m°ë’$ {hQ>baMm ¶hÿXr Ûof
gwê$dmVrbm {d{MÌ dmQ>bm Var ¶hÿXtMm N>i H$aʶmÀ¶m ˶mÀ¶m doS>mMo ‘yi ˶mMo nyd©O H$mhr
A§er ¶hÿXr Agʶm‘ܶo hmoVo. A~moY ‘Z Am{U b¢{JH$Vm ¶m gma»¶m Z¡g{J©H$ àd¥ÎmtMr
B{Vhmg ’$maer H$miOr H$aV Zgbm Var Aem Zo˶m§À¶m dV©ZmMm AW© g‘OmdyZ Koʶmg ˶m§Mm
Cn¶moJ hmoVmo. Aem Zo˶m§À¶m dV©ZmÀ¶m AmboImdê$Z ˶m§À¶m YmoaUmMo ¶mo½¶ n[aàojmV n[ajU
H$aVm ¶oVo. ’«$m°BS> nwañH¥$V ‘Zmo{díbofUmMm AmYw{ZH$ {dMmam§da ‘moR>m à^md nS>bm Amho, VgoM
Cn¶mo{OV ‘Zmo{dkmZmMm Am¡Úmo{JH$ Am{U ì¶mnmar joÌm§‘ܶo dmna Ho$bm OmVmo.
àmH¥${VH$ ^yJmob Am{U gm§ñH¥$VrH$ qH$dm ‘mZdr ^yJmob ¶m ^yJmobmÀ¶m XmoZ emIm AmhoV.
˶mn¡H$s àmH¥${VH$ ^yJmob YaVrMr àmH¥${VH$ d¡{eîR>ço {VÀ¶m d¡pídH$ g§~§Ym§Mm nam‘f© KoVmo.
gm§ñH¥$VrH$ ^yJmob ¶m ^yJmobmÀ¶m Xþgè¶m emIo‘ܶo ‘mZdmMm ˶mÀ¶m n[agamer Agboë¶m
42
g§~§Ym§Mm Aä¶mg Ho$bm OmVmo Am{U ˶mÀ¶mer B{VhmgmMm g§~§Y Amho. A°[añQ>m°Q>b ¶m ‘hmZ
VÎdkmZo YaVrMm Aä¶mg gd©àW‘ gwê$ Ho$bm Am{U amo‘Z ^yJmobVÁk ñQ´>°~mo ¶mZo ‘mZdàmUr
g^modVmbÀ¶m n[apñWVrer H$gm O‘dyZ KoVmo ¶m‘ܶo Img ñdmañ¶ XmIdë¶mZo ^yJmobmMr
ì¶mßVr {dñVmabr. ^yJmobm‘ܶo {Z‘m©U Pmbobo ñdmañ¶ {Q>H$dyZ Yaʶm‘ܶo Q>m°bo‘rMo ¶moJXmZ
’$ma ‘moR>o Amho. ‘ܶ¶wJrZ Aa~m§Zr ^yJmobmÀ¶m kmZmMm ‘wpñb‘ OJVm‘ܶo àgma Ho$bm.
‘mH$m}nmobmoÀ¶m gmJar àdmgm‘wio ¶wamo{n¶Z Aä¶mgH$m§Zr ^yJmobmV naV EH$Xm ag Koʶmg
gwê$dmV Ho$br. Abo³Pm§S>a ’$m°Z hå~moëQ> Am{U H$mb© [aQ²>Q>a ¶m§Zr ^yJmobmÀ¶m nÕVera
Aä¶mgmMr ‘yb^yV arVr {ZpíMV Ho$br. ^m¡{VH$ Am{U gm‘m{OH$ {dkm§Zm§À¶m nÕVera
Aä¶mgmZo ^m¡Jmo{bH$ Aä¶mgmbm {deof MmbZm {‘imbr.
Eo{Vhm{gH$ KQ>Zm ñWi H$mimÀ¶m Mm¡H$Q>r‘ܶo KS>V AgVmV. gmYmaUV: EImÚm KQ>ZoMr
VmarI {ZpíMV Ho$br OmV Agbr Var Vr KQ>Zm Zo‘H$s H$moR>o KS>br ¶mMm g§X^© {Xbm OmV
Zgë¶mZo Jm|Yi hmoVmo. g‘Om AmnU nm{ZnVÀ¶m {Vgè¶m bT>mB©Mm g§X^© XoV AmhmoV. hr bT>mB©
14 OmZodmar 1761 amoOr Pmbr. {VMo ^y-amOH$s¶ ‘hÎd g‘OʶmgmR>r nm{ZnVMo ^m¡Jmo{bH$
ñWmZ {ZpíMV H$ê$Z nm{ZnVMr d¡{eîR>ço Z‘yX H$aUo Amdí¶H$ Amho; AݶWm XmoZ g¡Ý¶m§À¶m
hmbMmbtMo d¥Îm Ago ¶m bT>mB©Mo ñdê$n hmoB©b.
‘mZdàmUr g^modVmbÀ¶m ^m¡Jmo{bH$ n[apñWVrer H$gm O‘dyZ KoVmo ¶mMm Aä¶mg ^yJmobm‘ܶo
Ho$bm OmVmo. Am{W©H$ n[apñWVrMm B{VhmgmÀ¶m Aä¶mgmda nS>Umam à^md Ogm B{VhmgmÀ¶m
Aä¶mgmbm Cn¶moJr hmoVmo VÛVM ^yJmobmÀ¶m Aä¶mgmMmhr hmoVmo. {d{eîR> àXoemMm nam‘f© KoV
AgVmZm ˶mÀ¶m àmH¥$VrH$ d¡{eîR>çmMmhr {dMma H$amdm bmJVmo. 17ì¶m eVH$mVrb B©ñQ> B§{S>¶m
H§$nZrÀ¶m ì¶mnmamMo H|$Ð Agm Ooìhm ‘w§~B©Mm C„oI Ho$bm OmVmo Voìhm ˶mH$mimVrb ‘w§~B©À¶m
gmV ~oQ>m§Mm Am{U ˶m§À¶m Eo{Vhm{gH$ ^yJmobmÀ¶m g§X^m©VM B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZr Am{U
VËH$mbrZ bmoH$m§À¶m AmngmVrb g§~§Ym§Mr Iar H$ënZm ¶oD$ eH$Vo.
{d{eîR> H$mimVrb B{VhmgmVrb EImXm àg§J OoWo KS>Vmo VoWrb àmH¥$VrH$ d¡{eîR>çm§Mr ‘m{hVr
H$ê$Z XoUmar kmZmMr EH$ emIm Ago Eo{Vhm{gH$ ^yJmobmMo dU©Z Ho$bo OmVo. àoñQ>Z Ooåg
{b{hVmV: H$mbmZwH«$‘mMo Am{U ^m¡Jmo{bH$ nÕVtMo nyU© n[aàoj Agob VaM gÚH$mbrZ
’$aH$m§Mm AMyH$ Aä¶mg H$aUo e³¶ hmoVo. (A‘o[aH$Z {OAm°J«m{’$H$, 37, 1937)
EImÚm {R>H$mUÀ¶m KQ>ZoMm Eo{Vhm{gH$ nam‘f© ˶m {R>H$mUmÀ¶m ZH$memÀ¶m AmYmamZoM A{YH$
Mm§Jë¶marVrZo KoVm ¶oVmo. Aem {R>H$mUmMo ~XbVo àmH¥$VrH$ ñdê$n dmMH$m§À¶m bjmV AmUyZ
{Xë¶mg Agm Eo{Vhm{gH$ nam‘f© A{YH$ ’$bXm¶r R>aVmo. gܶmÀ¶m H$mir ApñVËdmV
AgUmè¶m JVH$mbmVrb Adeofm§Mm Aä¶mg H$aUo A{YH$ gmW© R>aVmo. H$YrVar ApñVËdmV
AgUmam JVH$mb AmVm ZîQ> Pmbm Agbm Var Vmo g‘OyZ KoʶmgmR>r ˶mMm Cn¶moJ hmoVmo.
nwamVÎdemñÌ Ë¶mMm EH$ ^mJ Amho. Á¶m g§ñH¥$Vr JVH$mbmV ~haë¶m na§Vw AmO{‘Vrbm
˶m§À¶m ApñVËdmMm ‘mJ‘yghr Zmhr Aem g§ñH¥$VtÀ¶m Am{U gä¶Vm§À¶m Aä¶mgmgmR>r ˶mMm
Cn¶moJ hmoVmo. {d{dY d§em§À¶m Eo{Vhm{gH$ Aä¶mgmghr ˶mMr ‘XV hmoVo. d§e> loîRËd,
amÁ¶H$V} d§e Am{U Xþ涑 àVrMo qH$dm AH$‘©H$ d§e B˶mXr g‘ñ¶m§Mm A{YH$ Mm§Jë¶m arVrZo
‘wH$m~bm H$aʶmgmR>r ‘mZdd§eemñÌmÀ¶m emñÌewÕ kmZmMm Cn¶moJ hmoVmo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{Vhmg Am{U gm‘m{OH$ {dkmZo ¶m§À¶mVrb nañna g§~§Ym§Mr WmoS>³¶mV MMm© H$am.
19ì¶m eVH$m‘ܶo d¡km{ZH$ nÕVrMm à^md OJ^amV gd©Ì ngabm hmoVm. JVH$mbrZ
B{VhmgmMo H$WZ H$aVmZm ¶mM nÕVrMm Adb§~ Ho$bm nm{hOo Ago B{VhmgH$mam§Zm§hr dmQy>
bmJbo. AZw^dOݶ Am{U gH$mamË‘H$ ¶m B{VhmgmVrb XmoZ {dMmaàUmbr hmo˶m. ‘mÌ Ë¶m§Mm
Eo{Vhm{gH$ {dMmam§da ’$magm à^md nS>bm Zmhr. JVH$mbmV ApñVËdmV Agboë¶m na§Vw AmVm
ÑîQ>rAmS> Pmboë¶m KQ>Zm§er B{VhmgmMm g§~§Y AgVmo. ^m¡{VH$ {dkmZm§Mo AmH$bZ
kmZoB§{жm§À¶m ghmæ¶mZo hmoVo. d¡km{ZH$ à¶moJ Ho$ìhmhr, H$Yrhr Am{U {H$Vrhr doim H$aVm
¶oVmV. JVH$mbrZ àg§J, bT>m¶m, ¶wÕo Am{U H«$m§Vr Am{U 춺$s¨Zm B{VhmgH$mambm OrdXmZ XoVm
¶oV Zmhr. VWm{n, JVH$mbrZ EImXr dñVw qH$dm Adeof Iam qH$dm ImoQ>m Amho ho {ZpíMV
H$aʶmV ^m¡{VH$ {dkmZm§Mr ’$ma ‘moR>r ‘XV hmoVo. JVH$mbrZ àg§Jm§Mo ñWi Am{U ˶m‘ܶo
Pmbobm H$mbmZwê$n ~Xb ¶mdaVr ^m¡{VH$ {dkmZm§Mm ’$ma ‘moR>m àH$mePmoV nSy> eH$Vmo.
44
^m¡{VH$ {dkmZm§À¶m à^mdmZo Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶obm MbZm {‘imbr. Eo{Vhm{gH$ àg§JmMo ñdê$n
Am{U Z¡g{J©H$ KQ>Zm§Mm Aä¶mg ¶m‘ܶo ’$aH$ Agë¶mMr OmUrd Pmë¶mda g§emoYH$m§Zr
JVH$mbmV ApñVËdmV Agboë¶m na§Vw AmVm ÑîQ>rAmS> Pmboë¶m KQ>Zm qH$dm àg§Jm§À¶m
g§emoYZmgmR>r Amnbr ñdV:Mr Zdr nÕV {dH${gV H$aʶmg gwê$dmV Ho$br. Ago àg§J qH$dm
KQ>Zm AmVm ÑQ>rAmS> Pmbo Agbo Var Vo ˶m§À¶m ‘Zm‘ܶo AÚmn VmOo AgVmV. CXmhaUmW©,
F$½doXmVrb ¶kHw§$S> Zm‘eof Pmbo Agbo Var doXm‘Yrb ˶m§À¶m dU©Zm§§‘wio doX OmUUmè¶m
춺$s¨À¶m ‘Zm‘ܶo ˶mMr ñ‘¥Vr H$m¶‘ AgVo. Ago AZw^d qH$dm à{V‘m§Mr nwZaM©Zm ghmæ¶H$
{dkmZm§À¶m ghmæ¶mZo H$aVm ¶oVo. {deofV: A{V àmMrZ qH$dm Adm©MrZ H$mb ¶m§À¶m
g§emoYZmMm nm¶m ^¸$‘ H$aʶmgmR>r ^m¡{VH$ {dkmZm§Mm H$gm Cn¶moJ hmoVmo >¶mMm AmT>mdm AmVm
AmnU KoD$.
S>m¶Zm°gm°ag, {èhÝmogmoag Am{U ganQ>Umao Aݶ ‘hmH$m¶ àmUr ¶m§Mm n[aM¶ B{Vhmgmbm
OrdemñÌm‘wioM hmoD$ eH$bm. H$mhr {R>H$mUr ˶m§Mo Adeof AmT>ibo AmhoV. ‘mZdmbm
^oS>gdUmè¶m g‘ñ¶m§Mo {ZamH$aU àmʶm§À¶m AñWr, Aí‘mñWr Am{U gm§JmS>o ¶m§À¶m ghmæ¶mZo
b°‘mH©$ Am{U Aݶ emÌkm§‘wio e³¶ Pmbo.
3.8.3 d¡ÚH$ emñÌ: ‘ܶ¶wJmVrb amOo Am{U ‘hmZ 춺$s¨À¶m {df¶rÀ¶m Eo{Vhm{gH$
kmZm‘ܶo d¡ÚH$ emñÌmZo bjUr¶ ¶moJXmZ Ho$bo Amho. g|Q> hoboZm ¶m ~oQ>mdarb Zonmo{b¶ZÀ¶m
‘¥Ë¶y{df¶rMr nwT>o Ambobr ‘m{hVr A{Ve¶ gZgZmQ>r Amho. Zonmo{b¶ZÀ¶m Ho$gm‘ܶo
gmnS>boë¶m EH$m {dfm‘wio ˶mMm ‘¥Ë¶y Pmbm Agë¶mMo ñnîQ> Pmbo Amho; ˶mÀ¶mdarb
{dfà¶moJ {~«{Q>e g¡{ZH$m§Zr Ho$bm hmoVm. VËH$mbrZ H$mJX²>nÌm§‘Yrb dU©Zmdê$Z {edmOr ‘hmamO
Am{U noedm Wmoabo ‘mYdamd ¶m§Zm H$moU˶m amoJmMr ~mYm Pmbr hmoVr ho d¡ÚH$ emñÌmÀ¶m
‘XVrZo {ZpíMV H$aʶmV Ambo Amho. amoJm§À¶m gmWrMo Am{U Aݶ amoJm‘wio VËH$mbrZ
g‘mOOrdZmda Pmboë¶m ^¶mZH$ n[aUm‘m§Mr H$ënZm ¶oVo. A§YlÕoÀ¶m à^mdmImbr
na‘oídamÀ¶m AdH¥$no‘wio Ago Pmbo Agë¶mMm gmd©{ÌH$ g‘O hmoVm.
3.8.4 agm¶Z: B{OßV ‘Yrb ’°$amo ¶m amOm§Mo ‘¥VXoh (‘‘rO) OVZ H$aʶmV Ambo AmhoV,
˶mdê$Z amgm¶{ZH$ d¡km{ZH$m§Mr {Okmgm OmJ¥V Pmbr. ho ‘¥VXoh ¶odT>çm Mm§Jë¶m arVrZo OVZ
Ho$bobo nmhÿZ OZgm‘mݶ Am{U B{VhmgH$mam§Zmhr AmíM¶© dmQ>bo. Jmoì¶m‘ܶo OVZ H$aʶmV
Amboë¶m g|Q> Po{d¶aÀ¶m n{dÌ Adeofmdê$Z ˶m‘mJMo ahñ¶ d¡km{ZH$m§À¶m bjmV Ambo.
˶m‘wio B{VhmgmÀ¶m kmZm‘ܶo ^aM nS>br. OmXÿ Q>moʶmer {ZJ{S>V Agboë¶m amgm¶ZmMo
¶WmdH$me agm¶Z emñÌmV n[adV©Z Pmbo. dm°ëha ¶m O‘©Z d¡km{ZH$mZo g|{ж agm¶ZemÌ ¶m
Zì¶m kmZmÀ¶m emIoMm emoY bmdbm. bwB© nmíMa ¶m ’«|$M d¡km{ZH$mZo CËñ’y$V© {Z{‘©VrMo {‘WH$
ImoSy>Z H$mT>bo. ‘Ú, {dZoJma Am{U ~r¶a OVZ H$aʶm{df¶rMo ˶m§Mo g§emoYZ {deof
ZmdmOʶmV ¶oVo. OVZ H$aʶmMr hr à{H«$¶m nmíMam¶PoeZ ¶m ZmdmZo AmoiIbr OmVo. 20ì¶m
eVH$mVrb Ooåg S>çwB© dm°Q>gZ ¶m d¡km{ZH$mZo S>m¶ ݶw³bo{¶H$ A°{gS> (S>r.EZ.E) Mm emoY
bmdbm. EH$m {nT>rMo JwUY‘© Xþgè¶m noT>rH$S>o gmondʶmV S>r.EZ.E.Mo ¶moJXmZ ‘hÎdmMo Amho.
‘mZdmMm Am{U ˶mÀ¶m H$m‘{JarMm Aä¶mg H$aUo ho B{VhmgmMo ‘hÎdmMo C{ÔîQ> Amho;
g‘H$mbrZ ZoVo Am{U ˶m§Mo d§ed¥j qH$dm KamUr ¶m§À¶m{df¶rMr ‘m{hVr B{Vhmgmbm Zì¶mZo
CnbãY Pmbr Amho.
3.8.5 àJV V§Ì{dkmZ: g§emoYZmMr ‘m{hVr (S>mQ>m) V¶ma H$aUo, Vr OVZ H$ê$Z {VMm dmna
H$m¶©j‘ arVrZo H$aUo 20ì¶m eVH$mVrb àJV V§Ì{dkmZm‘wio gwb^ Pmbo Amho. H$m~©Z-14
nÕVrÀ¶m ghmæ¶mZo ‘mZd Am{U Aݶ àmUr Am{U dñVw B˶mXr àmMrZ Adeofm§Mm H$mb
{ZpíMV H$aVm ¶oV Agë¶mZo àmMrZ B{VhmgmÀ¶m Aä¶mgmVrb EH$ ‘moR>r AS>MU Xÿa Pmbr
Amho.
g°Q>obmB©Q>À¶m ghmæ¶mZo XþJ©‘ àXoemMo N>m¶m{MÌU H$aVm ¶oV Agë¶mZo ZÚm§À¶m ~Xb˶m
àdmhm§Mm ‘mJmodm KoVm ¶oVmo. n§Om~, amOñWmZ Am{U JwOamW àXoemVrb byßV Pmboë¶m gañdVr
ZXrMo ahñ¶ CbJS>ʶmg ‘XV Pmbr Amho. ˶m‘wio B{VhmgmMo A{YH$ Mm§Jbo AmH$bZ hmoVo.
H$m°ånwQ>a, pìh{S>Amo {’$ëåg Am{U Aݶ gmYZm§Zr B{VhmgmÀ¶m kmZm‘ܶo ^aM nS>br Amho.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{Vhmg Am{U ^m¡{VH$ {dkmZm‘Yrb g§~§Y {deX H$ê$Z gm§Jm.
46
1) H$mbmZwH«$‘: B{VhmgmMm EH$ S>moim H$mbmZwH«$‘ Amho Va ^yJmob Xþgam S>moim Amho. dU©Z
Ho$boë¶m KQ>ZoMo {ZpíMV ñWmZ Am{U H$mi B{VhmgH$mamZo gm§{JVbo nm{hOo. H$mhr nm¡am{UH$
KQ>Zm§Mm AndmX dJiVm Eo{Vhm{gH$ KQ>ZoMo ñWmZ {ZpíMV H$aUo ’$mago AdKS> Zmhr. VWm{n,
àmMrZ Am{U ‘ܶ¶wJrZ B{VhmgmVrb KQ>Zm§Mr VmarI {ZpíMV H$aUo AdKS> AgVo. ^maVr¶
B{Vhmgm‘Yrb {Za{Zamio amOo H$mb‘mnZmgmR>r Amnbr ñdV:Mr nÕV dmnaV Agë¶mZo
H$mbmZwH«$‘ {ZpíMV H$aUo A{YH$ AdKS> hmoVo. H$mhr Vm¡b{ZH$ H$mb‘mnZ nÕVr Imbr {Xë¶m
AmhoV.
X{jU Am{U CÎma ^maVm‘ܶo H$mb‘mnZmÀ¶m Aݶ nÕVr àM{bV AmhoV; Ym{‘©H$ CËgd
Am{U g‘ma§^mgmR>r ˶m dmnaë¶m OmVmV. JwßV, H$bMwar Am{U Mmbw³¶ B˶mXr KamʶmVrb
amOo Amnë¶m amÁ¶m{^foH$mnmgyZ H$mb‘mnZmMr nÕV gwê$ H$aV AgV. ‘wKb g‘«mQ>m§Zrhr VrM
nÕV Adb§{~br hmoVr.
¶wamon‘ܶo Bg nyd© 45 ‘ܶo Á¶w{b¶g {gPaZo H$mb‘mnZmMr Á¶w{b¶Z nÕV gwê$ Ho$br. amo‘Z
gm‘«mÁ¶mV hr nÕV àM{bV hmoVr. Bg 1582 ‘Yrb nmM Am°³Q>mo~a 15 Am°³Q>mo~a 1582
‘mZbr Omdr Agm ’$Vdm Omar Ho$bm. 1752 ‘Yrb nmb©‘|Q>À¶m EH$m H$m¶ÚmÝd¶o {~«Q>ZZo
hrM nÕV ñdrH$mabr. a{e¶m‘Yrb ~moëeopìhH$ H«$m§Vr 28,Am°³Q>mo~a 1917 amoOr Pmbr Agbr
Var H$mb‘mnZmÀ¶m Zì¶m nÕVrZwgma H«$m§VrMr VmarI 7, Zmoìh|~a 1917 {ZpíMV H$aʶmV
Ambr Amho.
B{VhmgmÀ¶m g§emoYH$mbm KQ>ZoMr AMyH$ VmarI {ZpíMV H$aʶmÀ¶m g‘ñ¶obm gm‘moao Omdo
bmJVo. ˶m§Zm gm¡a Am{U Mm§Ð H$mb‘mnZ nÕVr‘Yrb ’$aH$ bjmV ¿¶mdm bmJVmo. ¶m H$m‘r
qhXÿ n§Mm§Jm§Mr ‘XV hmoV Agbr Var Mm§Ð ‘{hZm gwê$ H$Yr hmoVmo ho gm§JVm ¶oV Zmhr. CÎma
^maVm‘ܶo Mm§Ð ‘{hݶmMr gwê$dmV nm¡{U©‘onmgyZ hmoVo Va X{jU ^maVm‘ܶo Vr A‘mdñ¶obm
hmoVo. ¶m{edm¶ H$mhr Aݶ ’$aH$ Agbo Var ˶m§Mo {ZamH$aU VÁk 춺$s H$ê$ eH$VmV.
B{Vhmg ¶m emñÌmMm Am^mar Amho H$maU JVH$mbmVrb ‘mZdmMo AZw^d Am{U H$m‘{JarMr
‘m{hVr ˶mdê$Z {‘iy eH$Vo. IaoVa Eo{Vhm{gH$ nÕVrMm CJ‘ ì¶wËnÎmremñÌm‘YyZM Pmbm.
ì¶wËnÎmremñÌmÀ¶m AmYmamZoM Or.~r. {dH$mo ¶m§Zr B{Vhmg ñdm¶Îm {dkmZ Agë¶mMm Xmdm
Ho$bm hmoVm. boIH$mZo dmnabobo eãX Am{U ˶mMr boIZe¡br ¶m‘wio dmMH$mÀ¶m Vmo Zoh‘rM
bjmV amhmVmo. ˶m‘Yrb EImXm à{jßV ‘OHy$a ghO AmoiIbm OmVmo. CXmhaUmW©,
F$½doXm‘ܶo EHy$U Xhm àH$aUo Agbr Var ì¶wËnÎmremñÌmVrb VÁkm§À¶m ‘Vo ˶mn¡H$s nm{hbo
Am{U Xhmdo àH$aU Z§VaÀ¶m H$mimV à{jßV Ho$bo Jobo Amho. boIZmoÎma à{jßV ‘OHy$a emoYyZ
H$mT>ʶmV ^m¡{VH$ {dkmZm§Mm ’$magm Cn¶moJ hmoV Zmhr. boIZmVrb ‘OHy$a Iam Amho qH$dm
Zmhr ho {ZpíMVnUo R>adʶmgmR>r ì¶wËnÎmremñÌmMm Cn¶moJ hmoVmo. ˶mbm {b{IV ‘OHy$amVrb
A§VJ©V nwamdm åhUVm ¶oB©b.
^mfoMm CJ‘ Pmbm Voìhm bmoH$m§Mo OrdZ H$go hmoVo ¶mMr H$ënZm ˶mdê$Z ¶oD$ eH$Vo.
bmoH$m§À¶m eãX^m§S>mamdê$Z ˶m§À¶m H$ënZm§Mm A§XmO H$aVm ¶oVmo. Aem H$ënZm Z§Va ~XbV
OmVmV. Z§VaÀ¶m H$mimVrb dmnabo OmUmao AZoH$ eãX eoVr{df¶H$ eãX^m§S>mamVyZ KoʶmV
Amë¶mMo {dH$mo ¶m§Zr XmIdyZ {Xbo Amho. àmMrZ ^mfm§Vrb nwamUmdê$Z àmMrZ J«rH$ Am{U amo‘Z
bmoH$m§À¶m A§VJ©V, amOH$s¶ Am{U Am{W©H$ OrdZmMr H$ënZm ¶oVo Agohr ˶m§Zr {gÕ Ho$bo
Amho. ì¶wËnÎmremñÌmÀ¶m ÑîQ>rZo àmMrZ Am{U ‘ܶ¶wJrZ ^maVmVrb AmboIm§Mm Aä¶mg
‘moR>çm à‘mUmV hmoD$ eHo$b.
3) amOZr{V: A{YH¥$V qH$dm gaH$mar XñVEodOm§Mm nÕVera Aä¶mg åhUOo amOZr{V Ago
åhUVm ¶oB©b. XmoZ XoemVrb amOZ¡{VH$ g§~§Ym§er ˶mMm H$mhrM g§~§Y Zmhr. XñVEodOmVrb
‘OHy$amMm {Q>H$mË‘H$ Aä¶mg amOZr{V‘ܶo Ho$bm OmVmo. XñVEodOmVrb Owݶm ^mfoVrb
‘OHy$amMm Zo‘H$m AW© bmdUo amOZr{VÀ¶m ghmæ¶mZo e³¶ hmoVo. XñVEodO Añgb Amho qH$dm
Zmhr ho XoIrb amOZr{VÀ¶m ghmæ¶mZo {ZpíMV H$aVm ¶oVo. hñV{b{IV XñVEodOmVrb
‘OHy$amMm Ho$di B{VhmgmÀ¶m Zìho Va Aݶ gm‘m{OH$ {dkmZm§À¶m g§emoYZm‘ܶo Cn¶moJ hmoVmo.
ZmUH$emñÌ {d{dY Zmʶm§Mm Aä¶mg H$aVo. ZmUH$emñÌ amOZr{Vbm nyaH$ emñÌ Amho. H$mhr
àmMrZ R>emda H$mhr MoVZm qH$dm Xodm§Mr {MÝho AgVmV. ‘ܶ¶wJm‘ܶo VmB©V, Am{U A§JR>çmda
48
{H$‘Vr IS>o emo^ogmR>r ~gdbo OmV AgV. ¶m IS>çm§‘ܶo H$mhr X¡dr eº$s Agë¶mMm gmd©{ÌH$
g‘O hmoVm.
6) nwamVËd Am{U H$moard ‘OHy$a: ¶m XmoÝhr {dÚmemIm B{Vhmg g§emoYZmV ‘hÎdmMo ghmæ¶
H$aVmV. B{Vhmg, ñ‘maHo$, N>m¶m{MÌo aMZm B˶mXr gmR>r ¶m {dÚmemIm nyaH$ {dkmZo AmhoV.
àmMrZ H$mimVrb YmVy qH$dm XJS>m§À¶m Adeofmdarb ‘OHy$a qH$dm {MÌm§dê$Z VËH$mbrZ
H$bmH$ma Am{U ˶m§Mo Aml¶XmVo ¶m§À¶m {dMmam§Mo Am{U H$ënZm§Mo AmH$bZ hmoVo. YmVy§À¶m
dmnamdê$Z VËH$mbrZ ^m¡{VH$ g§ñH¥$VrMr H$ënZm ¶oVo.
‘mohZOmoXmamo ¶oWrb CËIZZmdê$Z Ago {XgVo H$s VoWo dma§dma nya ¶oV AgmdoV Am{U qgYw
ZXrMo nmÌ Zoh‘r ~XbV Agmdo. hdm‘mZemñÌmVrb VÁkm§À¶m ‘Vo Z¡F$˶ ‘mog‘r nmdgmMr
{Xem ~XbV Joë¶mZo qgYw ZXrÀ¶m npíM‘obm COmS> dmid§Q> V¶ma Pmbo hmoVo. qgY àXoemVrb
nwamVËd CËIZZm‘ܶo J|S>o Am{U amZaoS>o ¶m§Mo Adeof gmnS>bo AmhoV, ˶mdê$Z EHo$H$mir hm
àXoe XmQ> PmS>rZo AÀN>mXbm Jobm Agmdm Agm VH©$ H$aVm ¶oVmo.
¶m gd©M emñÌm§Zr àmMrZ H$mir ~haboë¶m na§Vw AmVm bwßV Pmboë¶m g§ñH¥$VtMr Zì¶mZo ‘m{hVr
{‘idʶmV ghmæ¶ Ho$bo Amho. B{OßV, ~°{~bmo{Z¶m, MrZ Am{U ^maV ¶m g§ñH¥$Vt{df¶r Aem
àH$mao ‘m{hVr {‘iy eH$Vo. ‘ܶ¶wJrZ dmñVwH$bodê$Zhr VËH$mbrZ B{VhmgmMo AmH$bZ hmoʶmg
‘XV hmoVo. B{VhmgmÀ¶m AmH$bZmV gd© ghmæ¶H$ {dkmZm§Mr ‘XV KoVm ¶oVo.
¶m§{ÌH$ CnH$aUm§Mr g§emoYZmVrb ‘XV: kmZmÀ¶m gd© joÌm§‘ܶo PnmQ>çmZo hmoUmè¶m àJVrer
{‘idyZ KoʶmgmR>r ¶m§{ÌH$ CnH$aUm§Mr ‘XV KoUo Amdí¶H$ Amho. B{Vhmg boIZemñÌmbmhr
˶m§Mr ‘XV KoVë¶m{edm¶ J˶§Va Zmhr. g§emoYZmVrb {d{dY Q>ß߶mda g§emoYH$mÀ¶m g‘ñ¶m
Am{U ˶m§Mo {ZamH$aU ¶mMr MMm© AmnU AmVm H$ê$.
g§emoYZ à{H«$¶m: g§emoYZmMm {df¶ {ZdS>Uo hr g§emoYZmVrb n{hbr AdñWm Amho. ˶m
{df¶mMr ‘m{hVr {‘idyZ Vr g§H${bV H$aUo hr Xþgar AdñWm AgVo. ˶mgmR>r J«§Wmb¶o,
XâVaImZo, dñVwg§J«hmb¶o Am{U {d{dY {R>H$mUo ¶m§Zm ^oQ> Úmdr bmJVo. ‘{hVr {‘idʶmgmR>r
g§emoYH$mbm àdmghr H$amdm bmJVmo. g§emoYZmgmR>r Zm‘m§{H$V ZoVo qH$dm Aä¶mgH$m§Mr ‘Vo
OmUyZ ¿¶md¶mMr Agë¶mg ˶mgmR>r Amdí¶H$ Vr àíZn{ÌH$m V¶ma H$amdr bmJVo.
{‘imboë¶m ‘m{hVrÀ¶m AmYmamZo ^anya {Q>nUo H$mT>mdr bmJVmV. ˶mgmR>r N>moQ>o H$mJX qH$dm
Vm{bH$m§Mm dmna H$aVm ¶oVmo. {Q>nUm§Mo dJuH$aU Am{U {díbofU H$aʶmMo H$m‘ {H$MH$Q>
AgVo. ˶mZ§Va {‘idboë¶m ‘m{hVrÀ¶m AmYmamZo à~§Y {gÕ H$amdm bmJVmo. ˶mgmR>r
{‘imbobr ‘m{hVr nS>VmiyZ nmhmdr bmJVo.
{‘idbobr ‘m{hVr gwg§JV bmdyZ {VÀ¶m AmYmamZo à~§Y {b{hUo ~m¡{ÕH$ H$m‘ AgVo Va g§X^©
J«§Wm§Mr gyMr, ViQ>rnm Am{U AZwH«$‘{UH$m XoIrb à~§YmMm EH$ ^mJ AgVmV. ¶m gd©
JmoîQ>rgmR>r ^anya doi bmJVmo.
49
g§emoYZmVrb V϶o AË‘ AgyZ ˶m§Mr nS>VmiUo H$aUo hr g§emoYH$mÀ¶m g‘moaMr ‘moR>r g‘ñ¶m
AgVo. V϶m§Mr {dídgm{Z¶Vm Am{U AgË‘Vm ¶mdaM g§emoYH$mMo {ZîH$f© Am{U AW©~moYZ
Adb§~yZ AgVo. à~§Ym‘ܶo dma§dma ~Xb H$aUo qH$dm ˶m‘ܶo AmUIr ‘OHy$a g‘m{dîQ
H$aʶmMo Q>mimdo bmJVo. B{VhmgmVrb g§emoYZm‘ܶo ‘mZdr l‘mÀ¶m EodOr ¶§Ìm§Mr ‘XV
KoʶmMr AmYw{ZH$ nÕV àM{bV Amho. ¶m§{ÌH$ CnH$aUo Imbrb à‘mUo AmhoV.
namdV©ZmMr à{H«$¶m: ‘yi H$mJXnÌo COoS>mV R>oD$Z ˶m§Mr {ZJo{Q>ìh ~Zdbr OmVo Am{U
˶mÀ¶m nmgyZ ˶mÀ¶m {H$Vrhr àVr V¶ma H$aVm ¶oVmV.
g§JUH$: g§JUH$ MmbdʶmgmR>r ˶mMr ^mfm AmË‘gmV H$aUo Amdí¶H$ AgVo; Vr g§JUH$s¶
^mfm (H$m°ånwQ>a b±½doO) ¶m ZmdmZo AmoiIbr OmVo. X¡Z§XrZ dmnamVrb ‘mZdr ^mfm
g§JUH$m‘ܶo ‘m{hVr ^aʶmgmR>r g§JUH$s¶ ^mfo‘ܶo AZwdm{XV H$amdr bmJVo. EH$Xm Amdí¶H$
‘m{hVr g§JUH$m‘ܶo ^aë¶mZ§Va Vmo AmnmoAmn H$m‘ H$aVmo; ˶mgmR>r H$s-~moS>m©darb Amdí¶H$
Vr H$i Xm~mdr bmJVo.
g§JUH$m‘ܶo ‘hÎdmMr ‘m{hVr gmR>dVm ¶oVo Am{U Vr hdr Voìhm g§JUH$mÀ¶m nS>Úmda {Xgy
eH$Vo. g§emoYZmgmR>r Amdí¶H$ Vr ‘m{hVr g§emoYH$mÀ¶m hmVmer AgVo. g§JUH$mda à~§YmMo
boIZhr H$aVm ¶oVo. ˶m‘wio g§emoYH$mMm doi Am{U H$îQ ‘moR>çmà‘mUmV H$‘r hmoVmV.
‘m¶H«$mo {’$ëåg: g§emoYZm‘ܶo ‘m¶H«$mo {’$ëågMm ’$ma Cn¶moJ hmoVmo. ’$ma ‘moR>m ‘OHy$a A{Ve¶
WmoS>çm OmJo‘ܶo gmR>dVm ¶oVmo. ‘m¶H«$mo {’$p둨J Ho$ë¶mZo ‘yiÀ¶m XñV EodOmMo H$mhr ZwH$gmZ
hmoV Zmhr.> B{VhmgmÀ¶m g§emoYH$m§Zm AZoH$ Xþ{‘©i J«§W, hñV{b{IVo, d¡¶º$sH$ H$mJXnÌo Am{U
XmZnÌo B˶mXr§Mm nam‘f© ¿¶mdm bmJVmo. ¶m gmR>r ‘m¶H«$mo {’$ëågMm Cn¶moJ hmoVmo. {MÌrH$aU
H$aUmam H°$‘oam, {’$ë‘darb ‘OHy$a dmMʶmgmR>r [aS>a Am{U àmogoga Ago ‘m¶H«$mo {’$ëågMo
VrZ ^mJ AgVmV. {MÌrH$aU Ho$bobm ‘OHy$a EH$m doJù¶m nS>Úmda ‘moR>çm AmH$mamV {Xgy
eH$Vmo. ‘m¶H«$mo {’$ë‘ [aS>a ñdV§Ì qH$dm H°$‘oè¶mÀ¶m ~amo~ahr KoVm ¶oVo.
50
g§emoYZmbm Cn¶moJr nS>Umar nma§nm[aH$ CnH$aUo: 1845 ‘ܶo b±½bm°¶ ¶m§Zr B§Q´>moS>³eZ Qy> X
ñQ>S>r Am°’$ {hñQ>ar hm J«§W {b{hbm. VoìhmnmgyZ AZoH$ B{VhmgH$mam§Zr a±Ho$ ¶m§Mo AZwH$aU H$ê$Z
B{VhmgmÀ¶m Aä¶mgmgmR>r H$mhr àmW{‘H$ {Z¶‘ g§H${bV Ho$bo AmhoV. B©.EM.H$ma, bwB©
Jm°Q>em°H$ Am{U Or.Oo. J°aZJZ ¶m§Zr g§emoYH$m§Zm ‘mJ©Xe©H$ gyMZm g§H${bV Ho$ë¶m AmhoV.
^maVm‘ܶo Ama.Ho$.Ym[a¶m Am{U J.h.Iao ¶m§Zr hmoVH$ê$ g§emoYH$m§Zm ‘mJ©Xe©Zna gyMZm
g§H${bV Ho$ë¶m AmhoV. H$mb‘mnZmÀ¶m {d{dY nÕVr‘ܶo ‘oi KmbʶmMr g‘ñ¶m hmVmibr
Amho. g§emoYH$mMm {‘Ì ¶m ˶m§À¶m J«§Wm‘ܶo qhXÿ, ‘wpñb‘ Am{U {¼íMZ H$mb‘mnZmÀ¶m
nÕVrMo H$moîQ>H$ {Xbo Amho. ho H$moîQ>H$ gd©Ì dmnabo OmVo.
àmMrZ B{VhmgmVrb g§emoYZm g§~§Yr ˶m§Zr H$mhr Cn¶wº$ gyMZm Ho$ë¶m AmhoV. ^maVr¶
g§emoYH$m§g‘moa XmoZ àH$maÀ¶m g‘ñ¶m AgVmV. 1) àmMrZ Am{U ‘ܶ¶wJrZ KQ>Zm§Mm
H$mbmZwH«$‘ {ZpíMV H$aUo 2) Aݶ ^mfm§Vrb ‘OHy$amMm B§p½be‘ܶo qH$dm à~§YmÀ¶m ^mfoV
AZwdmX H$aUo. noedm XâVamVrb H$mJXnÌo ‘moS>r {bnrV Agë¶mZo ˶m§Mr g‘ñ¶m doJirM
Amho. VgoM Owݶm qH$dm gm§Ho${VH$ {bnrMm dmnahr g§emoYH$mbm AS>MUrMm R>aVmo. ¶m g‘ñ¶m
bdH$a gwQ>ë¶mg ˶mMo ñdmJVMo Ho$bo OmB©b.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgmÀ¶m g§emoYZmbm Cn¶moJr hmoUmè¶m ¶m§{ÌH$ CnH$aUm§Mr ‘m{hVr Úm.
3.9 gmam§f:
B{Vhmgmbm Cn¶moJr hmoUmè¶m gm‘m{OH$ {dkmZm§Mo ho g§{jßV dU©Z Amho. amÁ¶emñÌ,
g‘mOemñÌ, AW©emñÌ B˶mXr‘wio B{VhmgmMo kmZ g‘¥Õ Pmbo Amho. ^yJmob, ‘mZdd§eemñÌ
Am{U ‘Zmo{dkmZmÀ¶m ghmæ¶mZo JVH$mbrZ 춺$s qH$dm g‘mOmÀ¶m AZw^dmMm ‘mJmodm KoVm
¶oVmo. B{Vhmg Aݶ gm‘m{OH$ emñÌm§gmR>r EH$ àH$maMm H$ƒm ‘mb nwadVmo hr JmoîQ>hr {VVH$sM
‘hÎdmMr Amho. ¶m nmR>m‘ܶo B{Vhmg Am{U Aݶ gm‘m{OH$ emñÌo ¶m§À¶mVrb nañna
XodmUKodmUrMo Amdí¶H$ Vo g§X^© {Xbo AmhoV.
51
ñdmܶm¶:
àíZ 1. ghmæ¶H$ {dkmZo åhUOo H$m¶? B{VhmgmÀ¶m g§emoYZm‘ܶo ˶m§Mm H$em arVrZo Cn¶moJ
hmoVmo?
3.10 àíZ
52
4
gmYZm§Mo ‘y붑mnZ:
A ) A{YH¥$V gË‘Vm (~mhç g_rjm)
~) gmYZmMr {dídmg{Z‘Vm (A§VJ©V g_rjm)
nmR>mMr énaofm
1. Eo{Vhm{gH$ gmYZm§À¶m A{YH¥$V gË‘VoMm AW© Am{U ˶mMr d¡{eîR>ço
2. gmYZm§nmgyZ Xÿa OmʶmMm emoY KoʶmgmR>r gmYZm§Mr g‘rjm H$aUo
3. ~ZmdQ> ‘OHy$a V¶ma H$aUo Am{U ’$gdʶmMo {d{dY ‘mJ©
4. XñVEodOm‘ܶo ’o$a’$ma H$aʶmMr H$maUo
5. XñVEodOm§Vrb ’o$a’$ma emoYyZ H$mT>ʶmÀ¶m nÕVr
6. ˶mdarb Cnm¶¶moOZm
7. ñdmܶm¶
8. A§VJ©V g_rjm
9. gmam§f
10. àíZ
11. g§X^© J«§W
4.0 C{ÔîQ>o
4.0 àñVmdZm:
gmYZm§Mo g§H$bZ Am{U dJuH$aUmMo H$m‘ {H$MH$Q> Agbo Var O‘dbobr ‘m{hVr {dídg{Z¶
Agmdr bmJVo. ˶mgmR>r B{VhmgmMr gmYZo Img H$miOrnyd©H$ hmVmimdr bmJVmV. B{Vhmgmbm
{Z^}i Am{U {ZXm}f gmYZm§Mr Am{U dU©ZmMr gbJVm Amdí¶H$Vm AgVo.
JVH$mbmVrb KQ>Zm§er B{VhmgmMm g§~§Y ¶oVmo. åhUyZM JVH$mbmVrb KQ>Zm Oem KS>ë¶m VemM
XmIdUo qH$dm ˶m§Mo dU©Z H$aUo g§emoYH$mMo H$V©ì¶ AgVo.¶m nmR>m‘ܶo AmnU gmYZm§Mr
A{YH¥$V gË`Vm AñgbnUm, ˶mVrb Xmof, AS>MUr, J¡aàH$ma Am{U ImoQ>o XñVEodO V¶ma
53
H$aUo B˶mXtMm AmT>mdm AmnU KoUma AmhmoV. B{VhmgmÀ¶m gmYZm§Mr A{YH¥$V gË`Vm {gÕ
H$aʶmgmR>r H$amd`mÀ`m Cnm¶¶moOZm§Mr ‘m{hVrhr AmnU KoUma AmhmoV.
1. XñVEodO, Zm|Xr, hñV{b{IVo, H$moard ‘OHy$a Ñî¶ Am{U ‘yi ñdê$nmV OerÀ¶m Ver
AgmdrV. EH$ A‘mob R>odm åhUyZ ˶m§Mo OVZ H$aUo Amdí¶H$ Amho.
2. XñVEodOmÀ¶m ‘OHy$am‘ܶo ˶mMm H$mi, {R>H$mU Am{U boIH$ ¶m§Mr Zmo§X Ho$bobr
Agmdr. àmMrZ Adeofm§Mr Iar AmoiI nQ>bobr Agmdr. CXmhaUmW©, JwßV H$mbrZ ZmUr
Am{U AemoH$mMo XJS>r ñV§^mdarb AmboI.
3. gaH$mar XñVEodOmMm B{VhmgmMo gmYZ åhUyZ dmna H$aʶmMm Agë¶mg ˶mÀ¶m da
A{YH¥$V ghr Am{U {e¸$m Agmdm.
4. XñVEodO qH$dm Adeofm§Mm C„oI g‘H$mbrZ dmL>‘¶mV Ho$bobm Agmdm.
5. XñVEodO Am{U AdeofmVrb nwamì¶mMo ñdê$n VQ>ñW Agmdo. XñVEodOmMo gd© ^mJ
gwg§JV Am{U EH$mM e¡brVrb AgmdoV.
2. XñVEodOmZo g§nyU© g˶ H$WZ H$aUo Amdí¶H$ Amho. AZoH$ Kamʶm§À¶m XñV EodOm§‘ܶo
A{චKQ>Zm§Mm Am{U AZw^dm§Mm C„oI Q>mibm OmVmo. AmYw{ZH$ H$mimVrb
XñVEodOm§Zmhr hr AQ> bmJy Amho.
3. XñVEodOm‘ܶo ˶mMr VmarI, {R>H$mU Am{U ˶mMm boIH$ ¶m§Mm ñnîQ C„oI Ho$bobm
Agmdm. àmMrZ Am{U ‘ܶ¶wJrZ XñVEodOm§‘ܶo gmYmaUnUo Agm C„oI Ho$bobm AmT>iV
Zmhr. ˶m§À¶m ~m~VrV H$mbmZwH«$‘mMr EH$ g‘ñ¶m AgVo. ‘hm^maV ho bmoH${à¶
‘hmH$mì¶ ì¶mg‘yZtZr aMbo Amho. ‘mÌ Ë¶m§Zr ¶m ‘hmH$mì¶mMr aMZm H$Yr Am{U H$moR>o
54
Ho$br ¶mMm C„oI Ho$bobm Zmhr. VgoM ‘m¡¶© Am{U JwßV H$mbrZ >AmkmnÌo Am{U H$moard
AmboIm§da VmarI Am{U H$mam{JamÀ¶m ZmdmMm C„oI ZgVmo. Mmbw³¶ AmboIm§V ‘mÌ
VmaIm Am{U H$mam{Jam§Mo C„oI Aݶ Cn¶wº$ Vnerbmgh {Xbobo AmT>iVmV.
4. XñVEodOm§À¶m H$mhr Aݶ Amd¥Îmr qH$dm hH$sJV CnbãY Agë¶mg ˶m§À¶m AmYmamZo
XñVEodOmVrb à{jßV Am{U ~Xbbobm ‘OHy$a {ZpíMV H$aVm ¶oVmo.
5. XñVEodOmMo B¨J«Or qH$dm g§emoYH$mÀ¶m ^mfoVrb AZwdmX CnbãY Agë¶mg Zdr g‘ñ¶m
{Z‘m©U hmoVo. ¶m AZwdmXm§Mr nS>VmiUr H$amdr bmJVo. B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZr, ’«|$M, S>M
Am{U nmoVw©{JO XñVEodOm§Mr nS>VmiUr H$ê$Z Iar g˶ ‘m{hVr g§H${bV H$amdr bmJVo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgmÀ¶m gmYZm§Mr g‘rjm åhUOo H$m¶?
g˶ Am{U d¡Y XñVEodO g§emoYH$mÀ¶m hmVr Ambm nm{hOo. àmMrZ Am{U ‘ܶ¶wJrZ
XñVEodOm§Mr g˶Vm Am{U d¡YVm {ZpíMVnUo gm§JVm ¶oV Zmhr. Jmon{Z¶ gaH$mar XñVEodO
g§emoYH$mbm ghO nmhmVm ¶oV ZmhrV. Aem XñV EodOm‘ܶo amOZ¡{VH$ g§~§Y, g¡{ZH$s ~m~r,
¶wÕH$mbrZ hmbMmbr Am{U gmd©O{ZH$ ñdmañ¶mMr Aݶ Jw{nVo ¶m§Mm g‘mdoe AgVmo.
OJ^amVrb gd© gaH$mao, {deofV: g‘mOdmXr XoemVrb gaH$mao H$mhr XñVEodO A{V Jmon{Z¶
R>odVmV. Am{W©H$ ì¶dhma, g¡{ZH$s ~m~r Am{U Vh qH$dm H$ama B˶mXtMr H$mhrM ‘m{hVr
CnbãY hmoV Zmhr. VWm{n gmd©O{ZH$ {hVmMo Aݶ XñV EodO XâVa ImZo Am{U gmd©O{ZH$
dmMZmb¶m§V CnbãY hmoVmV.
Ago XñVEodO H$miOr nyd©H$ hmVmiyZ Vo ~ZmdQ> ZmhrV qH$dm ˶m‘Yrb ‘m{hVr MwH$sMr Zmhr
¶mMr ImVaO‘m H$amdr bmJVo. Am{W©H$ Am{U amOH$s¶ ‘hÎdmMo XñVEodO ~XbʶmMo qH$dm
˶m‘ܶo H$mhr ’o$a’$ma H$aʶmMo AZoH$ ‘mJ© AmhoV. à{Vñnܶm©bm Zm‘eof H$aʶmgmR>r qH$dm
EImÚmÀ¶m A{YH$mambm qH$dm gÎmobm AmìhmZ XoʶmgmR>r Ago àH$ma Ho$bo OmVmV. OmUyZ~wOyZ
Ho$bobo ’o$a’$ma qH$dm ~ZmdQ> XñVEodO V¶ma H$aUo A{Ve¶ Ajonmh© Amho. AZmdYmZmZo Ho$bobo
~Xb qH$dm ’o$a’$ma ‘OHy$amÀ¶m g˶Vo{df¶r e§H$m {Z‘m©U H$aV Agbo Var ˶m‘wio H$mhr
ZwH$gmZ hmoV Zmhr.
55
H$mhr àg§Jr hñV{b{IVo A{V àmMrZ Agë¶mMo XmIdʶmgmR>r ~ZmdQ> XñVEodO V¶ma Ho$bo
OmVmV.XmZnÌmVrb VmaIm Am{U Zmdm§‘ܶo ’o$a’$ma H$ê$Z O‘rZ ~iH$mdʶmMm à¶ËZ Ho$bm
OmVmo.
2. H$ënZmMm¡¶:©
Aݶ boIH$m§À¶m H$ënZm qH$dm ‘m{hVr MmoaʶmMr H$mhr B{VhmgH$mam§Mr àd¥Îmr AgVo. ˶mVrb
‘OHy$a OemÀ¶m Vgm KoVbm Agbm Var ‘m{hVrMm ñnîQ> C„oI H$aV ZmhrV. åhUyZM
g§emoYH$mZo ˶mÀ¶m ‘m{hVrMm òmoV ñnîQ>nUo Z‘yX H$aUo Amdí¶H$ AgVo. ‘ܶ¶wJmVrb AZoH$
B{VhmgH$ma BVam§Mr ‘m{hVr CgZr KoVmV qH$dm àg§Jr EoH$sd ‘m{hVrÀ¶m AmYmamZo Amnbm
B{Vhmg aMVmV. ˶m‘wio ˶m§Mo {bImU A{YH$ MQ>H$Xma hmoVo. ~amZr Am{U {’$aXm¡gr ¶m§Zr
‘h‘X Vw¿bH$mÀ¶m M[aÌm‘ܶo H$mhr àg§J g‘m{dîQ> Ho$ë¶mZo ˶m§Mo boIZ A{YH$ MQ>H$Xma
Pmbo Amho.
3. à{jßV ‘OHy$a:
‘yi XñV EodOm‘ܶo Z§Va g‘m{dîQ> Ho$boë¶m H$mhr ImoQ>çm ‘OHy$ambm qH$dm Zm|XtZm à{jßV
‘OHy$a åhUVmV. Odinmg gd© nwamUmV Agm à{jßV ‘OHy$a AmT>iVmo, AJXr F$½doXhr ¶m
XmofmnmgyZ ‘wº$ Zmhr. Agm ‘OHy$a Ym{‘©H$ ñdê$nmMm Agë¶mg ˶mÀ¶mH$S>o Xþb©j H$aVm ¶oVo.
‘mÌ Agm ‘OHy$a {dMmaàUmbrMm ^mJ Agob Va ‘mÌ Ë¶mbm Amjon KoVbm nm{hOo. ñH§$X
nwamUm‘ܶo Om{Vì¶dñWoM ‘yi Am{U dmT> ñnîQ> H$aUmam gømÐr I§S>mMm ‘OHy$a à{jßV Ho$bm
Amho; ˶mMr Amdí¶H$Vm ZìhVr.
4. MwH$sMo gmXarH$aU:
JVH$mbrZ KQ>Zm§Mo MwH$sMo gmXarH$aU hm ImoS>gminUm Amho. Ooåg {‘b ¶m§Zr 1818 ‘ܶo
{hñQ>ar Am°’$ {~«{Q>e B§{S>¶m {b{hbobm hm J«§W ˶mdoir A{Ve¶ ZmdmOʶmV Ambm Agbm Var
Vmo Anwè¶m ‘m{hVrÀ¶m AmYmamZo {b{hbm hmoVm. {‘b ^maVmV H$YrM Ambo ZìhVo qH$dm ˶m§Zm
EH$hr ^maVr¶ ^mfm AdJV ZìhVr Am{U Varhr qhXÿ eya Zgë¶mMo {dYmZ H$aʶmMo Ym[aîQ>ç
˶m§Zr XmIdbo hmoVo.
Ago àH$ma VwaiH$ AgVmV. ‘wº$ g‘mOmVrb bmoH$emhr gaH$maMo YmoaU Aer ‘m{hVr
XS>dʶmMo Zgbo Var Vr XoʶmMo Q>mibo OmVo. Aem AZdm§{N>V AZw^dm§Mm ÌmoQ>H$ C„oI Ho$bm
OmVmo qH$dm ˶mÀ¶m Amjonmh© n¡by§H$S>o Xþb©j Ho$bo OmVo.
‘ܶ¶wJrZ ^maVmÀ¶m B{Vhmgm‘ܶo AZoH$ doim Agm EH$m§Jr ‘OHy$a {Xbobm AmT>iVmo.
amOXa~mamVrb Am{lV boIH$ ˶m§À¶m Aml¶Xm˶m§À¶m namH«$‘m§Mo A{Ve¶moº$sMo dU©Z H$aVmV
Va ˶m§À¶m An¶emH$S>o qH$dm emofUmH$S>o H$mZmS>moim H$aVmV. Mmbw³¶ amOm Xþgam nwbHo$erMo
AmboI ‘m{hV Zgë¶mg ˶mZo Ho$boë¶m hf© amOmMm nam^dmMr H$ënZmhr ¶oUma Zmhr. AJXr
N>moQ>o ga§Om‘Xma qH$dm amOm§À¶m XñVEodOm‘ܶo ˶m§Mm Agm H$mhr C„oI H$aʶmV ¶oVmo H$s Vo
OUy H$mhr AqO³¶ OJÁOoVo AmhoV. Im’$sImZ hm Am¡a§~Oo~mÀ¶m XS>nemhrMm {damoYH$
{edmOr ‘hmamOm§À¶m ghZerb Ym{‘©H$ YmoaUm{df¶r Mma Mm§Jbo eãX {b{hV Agbm Var
˶m§À¶m ñdamÁ¶ ñWmnZoÀ¶m à¶ËZm§Mm EH$m eãXmZohr C„oI H$aV Zmhr. ñdamÁ¶ ñWmnZoÀ¶m
à¶ËZm§Mm C„oI H$aUo åhUOo gm‘«mÁ¶dmXr A§‘bmg {damoY H$aʶmgmaIo Amho.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. ~ZmdQ> gmYZo H$em arVrZo V¶ma Ho$br OmVmV?
1. Am{W©H$ bm^:
~ZmdQ> XñVEodO V¶ma H$aʶmMo ho Zoh‘rMo H$maU Amho. lr‘§V 춺$sÀ¶m ‘¥Ë¶ynÌmVrb ’o$a’$ma,
XodmUKodmUrÀ¶m ì¶dhmam§Vrb a¸$‘m§‘Yrb ’o$a’$ma, O{‘ZrMr XmZnÌo qH$dm Aml¶Xm˶m§Zr
{Xboë¶m XoU½¶m B˶mXr ~ZmdQ> XñVEodO V¶ma H$aʶmMr Zoh‘rMr H$maUo AmhoV.
57
2. amOH$s¶ bm^:
AñV§JV Pmboë¶m Owݶm amOdQ>rVrb XmZnÌo qH$dm EImÚm 춺$sbm {Xbobo A{YH$ma amOH$s¶
bm^mMo àH$ma AmhoV. B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZrZo BZm‘ Am¶moJmMr ñWmnZm Ho$br. ¶m Am¶moJmZo BZm‘r
O{‘ZrMr Vm‘«nÌo qH$dm Aݶ {dídg{Z¶ nwamdm gmXa H$aUmè¶m§Mr BZm‘o H$m¶‘ H$ê$Z Aݶ
BZm‘o aÔ Ho$br. Aer ~ZmdQ> XmZnÌo V¶ma H$ê$Z amOH$s¶ bm^ {‘idʶmg ^anya dmd
AgVmo.
3. gm‘m{OH$ bm^:
g§Vm§Mr M[aÌo Am{U ñH§$X nwamUmVrb gømÐr I§S>mgma»¶m àH$mam§Zr g§~§{YV 춺$s Cƒ
Om{VMr ‘mZbr OmVo. ~ZmdQ> d§emditÀ¶m ghmæ¶mZo aOnwVm§Zr AmnU j{̶ Agë¶mMm Xmdm
Ho$bm hmoVm. qhXÿ, ~m¡Õ Am{U O¡Z boIH$m§Zr Z§X Kamʶmbm Q>mH$mD$ R>adbo Va ‘m¡¶© Kamʶmbm
Cƒ XOm© ~hmb Ho$bm.
ñdmܶm¶:
àíZ 1.Eo{Vhm{gH$ XñVEodOm‘ܶo ’o$a’$ma H$m Ho$bm OmVmo?
(EImXm) XñVEodO gË‘ Amho H$m Agm àíZ ˶mbm nS>Vmo. ¶m àíZmÀ¶m CÎmamgmR>r ˶mZo
darb Mma ‘wÔo bjmV R>odmdoV.
H$m¡{Q>ë¶mMo AW©emñÌ, ì¶mgmMo ‘hm^maV, Am{U dmpë‘H$sMo am‘m¶U ¶m§À¶m ~m~VrV ‘mÌ
˶m§À¶m g‘H$mbrZ boIH$m§À¶m nwamì¶mdaM {dg§~yZ amhmdo bmJVo.
2. H$mbmZwH«$‘mMr g‘ñ¶m:
B{Vhmgm‘ܶo KQ>Zm§Mr doi Am{U VmarI ’$ma ‘hÎdmMr AgVo. ’«|$M H«$m§Vr qH$dm Xþgao ‘hm¶wÕ
¶m gma»¶m AmYw{ZH$ KQ>Zm§Mm H$mbZwH«$‘ {ZpíMV AgVmo. àmMrZ Am{U ‘ܶ¶wJrZ
B{VhmgmVrb KQ>Zm§Mm H$mbmZwH«$‘ {ZpíMV H$aUo AdKS> AgVo. EImXr KQ>Zm H$Yr KS>br
¶mMr IyU {VÀ¶m d¥Îmm§Vm‘ܶoM gmnS>Vo. CXmhaUmW©, AemoH$mMo H$qbJ ¶wÕ. ˶mÀ¶m
AmboIm‘Yrb ‘OHy$am‘ܶo ho aº$a§{OV ¶wÕ Z¸$s H$Yr Pmbo ¶mMm C„oI Amôo. ‘m¡¶© Am{U
JwßV gm‘«mÁ¶m§À¶m nVZmZ§VaÀ¶m Ym‘Yw‘rÀ¶m H$mim{df¶r AerM n[apñWVr Amho. g‘mH$mbrZ
Zm|XtÀ¶m A^mdr Zo‘H$s VmarI {ZpíMV H$aVm ¶oV Zgbr Var EH$Xm KQ>ZoMm H$mi T>mo~i
‘mZmZo {ZpíMV Pmë¶mda {VÀ¶m d¥Îmm§VmMm boIH$ Am{U ˶m d¥Îmm§VmMo ñWi ghO {ZpíMV
H$aVm ¶oVo.
3. KQ>ZmñWimMr g‘ñ¶m:
ôñV{b{IVmgma»¶m AàH$m{eV gmYZm§‘ܶo EImÚm ‘hÎdmÀ¶m KS>m‘moS>rMm C„oI Ho$bobm
AmT>iVmo. CXmhaUmW©, ‘hmamîQ´>m‘ܶo {~«{Q>e A§‘b ñWmnZ Pmë¶mZ§Va CØdbobo am‘moer Am{U
H$moù¶m§Mo CR>md. ¶m CR>mdmÀ¶m d¥Îmm§Vm‘ܶo CR>mdmMr VmarI Am{U ñWi ‘wÔm‘ {Xbo OmV Zmhr.
Aem doir CR>mdm g§~§YrÀ¶m Aݶ Zm|Xrdê$Z CR>mdmÀ¶m d¥Îmm§VmÀ¶m boIH$mMr Zgbr Var
˶mÀ¶m VmaIoMr Am{U ñWimMr gyMZm {‘iy eH$Vo.
EH$mM KQ>ZoMo XmoZ nañna {damoYr ÑîQ>rH$moZmVyZ {b{hboë¶m d¥Îmm§Vm§Mr VwbZm H$aUo ‘Ooera
AgVo. bm°S>© am°~Q²>g© ¶m§À¶m A°Z Am¶ {dQ>Zog AH$mD§$Q> Am°’$ X B§{S>¶Z å¶w{Q>Zr ¶m J«§WmMr
59
VwbZm ñdmV§Í¶dra {dZm¶H$ Xm‘moXa gmdaH$a ¶m§À¶m dm°a Am°’$ B§{S>noÝS>Ýg (1857) ¶m J«§Wmer
H$aVm ¶oVo. 1857 À¶m CR>mdmMo g˶ ¶m XmoZ d¥Îmm§VmÀ¶m ‘Ymo‘Y H$moR>oVar XS>bobo Amho.
Om°Z gr.~r.doãñQ>a ¶m§Zr ˶m§À¶m A°Z BÝQ´>moS>³eZ Qy> {hñQ>ar ¶m J«§Wm‘ܶo Aer gyMZm Ho$br
Amho H$s hñV{b{IVo hmVmiVmZm hñV{b{IVmÀ¶m n¥îR>m§Mo H«$‘m§H$, ˶mdarb ôñVmja Am{U
{b{hʶmgmR>r dmnabobr emB© VnmgyZ nmhmdr. hñVmja Am{U emB©‘ܶo ’$aH$ Agë¶mg boIH$
~Xbbobm AgʶmMr e³¶Vm AgVo. àH$m{eV J«§WmÀ¶m ‘yimer OmD$Z gmYZm§Mm ‘mJmodm
KoVbm nm{hOo; Agm ‘mJmodm KoVë¶mg ˶mVrb ‘OHy$amMr A{YH$ Mm§Jbr H$ënZm ¶oD$ eH$Vo.
gemoYH$mbm {‘imbobm nwamdm ˶mZo H$miOrnyd©H$ hmVmibm nm{hOo. g§doXZerb Am{U {ddmÚ
KQ>Zm§{df¶r g§e¶mÀ¶m {M{H$ËgH$ ÑîQ>rZo nm{hbo nm{hOo.hr n{hbr Cnm¶ ¶moOZm Amho. ¶m
nwamì¶mVrb H$moUVm ^mJ ~ZmdQ> Agy eHo$b Agm àíZ ˶mZo {dMmabm nm{hOo. CXmhaUmW©,
1942À¶m MboOmd MidirMm Aä¶mg H$am¶Mm Agë¶mg ˶m{df¶rMo nañna {damoYr d¥Îmm§V
VnmgyZ g§~§{YV XñV EodOmVrb ‘OHy$amMo H$gyZ ‘y붑mnZ Ho$bo nm{hOo.
Xþgao åhUOo ¶m {df¶mdarb nydu Pmboë¶m g§emoYZmMm ‘mJmodm KoVbm nm{hOo. g§emoYZmÀ¶m
{df¶mdarb VmÁ¶m J«§Wmgmo~V nydu àH$m{eV Pmbobo J«§Whr Vnmgbo nm{hOoV. Ago Ho$ë¶mZo
{d{dY d¥Îmm§Vm§‘Yrb ’$aH$ bjmV ¶oVmo.
{Vgao, V϶m§Mm {dn¶m©g H$ê$Z qH$dm EImÚm {d{eîR> ÑQ>rH$moZmMm nwañH$ma H$ê$Z H$moUmMm bm^
hmoUma Amho ¶mMm hþfmarZo VH©$ Ho$bm nm{hOo. ^maVmÀ¶m npíM‘ {H$Zmè¶mdarb gmJar
{H$ëë¶m§Mm B{Vhmg Agm EImXm VQ>ñW {df¶ g§emoYZmgmR>r {ZdS>bm Var ˶m‘ܶo EImÚm
O‘mVrMm {hVg§~§Y XS>bobm AgʶmMr e³¶Vm AgVo. g§emoYZmÀ¶m gd© {df¶m‘ܶo Ago Nw>no
{hVg§~§Y XS>bobo AgVmV. åhUyZM g§emoYZmÀ¶m {df¶mMm ^¸$‘ Am{U ZmH$maVm Z ¶oUmar
V϶o g§H${bV H$aʶmMr JaO AgVo. a±Ho$ Am{U A°³Q>Z B˶mXtMm gH$mamË‘H$ ÑîQ>rH$moZ
ñdßZdV Amho.
ñdmܶm¶:
àíZ 1 g§emoYZmMr gmYZo hmVmiʶmnydu g§emoYH$mZo H$moUVr H$miOr KoVbr nm{hOo?
60
~) A§VJ©V g_rjm
H$mì¶ qH$dm H$boÀ¶m joÌm‘ܶo Oo {dídg{Z¶ AgVo Vo X¡Z§XrZ OrdZmV qH$dm Eo{Vhm{gH$
kmZm‘ܶo {dídg{Z¶ ZgVo. H$dr qH$dm VÎddoÎmm ¶m§À¶m Aem[aa ào‘mda {dídmg R>odVm ¶oV
Agbm Var B{VhmgH$ma Ago ào‘ {ZpíMV H$aʶm¶mo½¶ {R>H$mUr qH$dm doiobm H$moUr AZw^dbo
Amho H$m ¶mMr Mm¡H$er H$aob.
{bAmonmoëS> ’$m°Z a±Ho$ Am{U bm°S>© A°³Q>Z ¶m§Zr {dH${gV Ho$bobr gmYZm§Mr g‘rjm EH$‘od
à{H«$¶m AgyZ {VÀ¶m ghmæ¶mZo gmYZm§Mo n[ajU d¡km{ZH$ nÕVrZo Am{U {ddoH$mZo H$aVm ¶oVo.
bwB© µJm°Q>em°H$ Am{U àmܶmnH$ ao{Z¶a ¶m VÁkm§Zr Adb§{~bobr nÕV boIr qH$dm hñV{b{IV
‘OHy$amMo H$gyZ n[ajU H$aʶmda AmYm[aV Amho. ˶m‘YyZ gH$mamË‘H$ Am{U ZH$mamË‘H$ Ago
g‘rjoMo XmoZ àH$ma CØdVmV.
gH$mamË‘H$ g‘rjm:
gH$mamË‘H$ g‘rjm XñVEodOmÀ¶m qH$dm ^m¡{VH$ ñdê$nmVrb nwamì¶mÀ¶m AMyH$ AmH$bZmda ^a
XoVo. àmMrZ AdOmamÀ¶m EImÚm ^mJmÀ¶m H$m~©Z -14 MmMUrZo ˶m AdOmamMo {ZpíMV d¶
g‘Oy eH$Vo. VWm{n, ˶m AdOmamMm nyU© AmH$ma, a§Jm Am{U dmnamMo AmH$bZ hmoʶmgmR>r
˶m AdOmamMo n[ajU VÁkmZo H$aUo Amdí¶H$ Amho. VgoM g§emoYH$mg‘moaÀ¶m EImÚm
XñVEodOmMo ˶m joÌmVrb AZw^dr Am{U VÁk 춺$sZo n[ajU Am{U {díbofU H$aUo
Amdí¶H$ Amho,
gd©M ~m~rg§~§Yr VÁkmda {dg§~yZ MmbUma Zmhr. g§emoYZmÀ¶m gwê$dmVrbmM g§emoYH$mZo H$mhr
T>mo~i ‘mJ©Xe©H$ VÎdo AmË‘gmV H$aUo Amdí¶H$ Amho.
61
àW‘ g§emoYH$mZo Amnë¶m g‘moaMm XñVEodO g§nyU© Amho, ˶mMm EImXm ^mJ ’$mQ>bobm Zmhr,
˶mdarb ‘OHy$amMo ImS>mImoS> Ho$bobr Zmhr, ˶mda emB©Mo qH$dm Aݶ H$gbo S>mJ ZmhrV Am{U
˶mdarb Aja dmMVm ¶oʶmgmaIo Amho ¶mMr ImÌr Ho$br nm{hOo. hñV{b{IVo Am{U H$moard
‘OHy$amÀ¶m ~m~VrV Aer ImÌr H$ê$Z KoUo {deof Amdí¶H$ Amho. nyU© AdñWo‘Yrb EImÚm
XñVEodOmMo AmH$bZ Mm§Jë¶m àH$mao hmoD$ eH$Vo. Owݶm gZXm, XmZnÌo, ~{jgnÌo, XoUJrnÌo
Am{U XâVaImݶmVrb gaH$mar H$mJXnÌo B˶mXr§À¶m ~m~VrV hr JmoîQ> AdKS> Amho.
XñVEodOmÀ¶m ^mfoMo g§nyU© kmZ hm gH$mamË‘H$ g‘rjoMm Xþgam ‘wÔm Amho. g§emoYH$mbm
XñVEodOmÀ¶m ^mfoMo kmZ AgUo Amdí¶H$ Amho. XñVEodOmÀ¶m AZwdmXmMr CnbãYVm
AS>MUrMr R>ê$ eH$Vo. à‘m{UV Am{U ‘mݶVmàmßV AZwdmX CnbãY Pmbm Var ˶mVrb {deof
‘hÎdmÀ¶m ‘wÚmgmR>r ˶mZo ‘yi XñVEodOmMm Aä¶mg H$amdm. ˶mVrb H$mhr dm³¶m§Mo AW©~moYZ
{d{dY àH$mao hmoD$ eH$Vo. H$moU˶mhr XñVEodOmMo AMyH$ AmH$bZ Pmbo nm{hOo.
ZH$mamË‘H$ g‘rjm:
g§emoYH$mÀ¶m g‘moaMm XñVEodO n[anyU© Am{U Añgb Amho ¶m g§H$ënZoda gH$mamË‘H$ g‘rjm
AmYm[aV AgVo. ¶m Z§Va XñVEodOmVrb nwamì¶mMm {ddoH$s g§e¶mZo Aä¶mg H$ê$Z ˶mVrb
{dídg{Z¶ nwamdm ñdrH$mabm nm{hOo. ¶m g§X^m©V Or.~r. {dH$mo ¶m§Zr nmM àH$maÀ¶m MyH$m
hmoʶmMr e³¶Vm Z‘yX Ho$br Amho.
5. Amnbo nyd©O Amnë¶mnojm A{YH$ ‘m{hVJma hmoVo Ago g‘OʶmMm nyd©J«h ~miJUo. ¶m
gyMZm ܶmZmV R>oD$Z g§emoYH$mZo Amnë¶m g‘moaÀ¶m XñVEodOmMm Aä¶mg Ho$bm nm{hOo.
hm XñVEodOm{df¶rMm gmYm A{dídmg qH$dm EImXr ^ì¶ H$ënZm Zmhr. AkmVmMm emoY
KoʶmVrb g§^mì¶ Ymo³¶m§nmgyZ ~Mmd H$aʶmMo Vo EH$ g§ajH$ H$dM Amho.
{dídg{Z¶VoMo n[ajU H$aʶmÀ¶m H$mhr gyMZm àm. ao{Z¶a ¶m§Zr Ho$ë¶m AmhoV. ¶m gyMZm
n[ajUmMr VÎdo d nÕVr ‘mZVm ¶oVrb.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. gH$mamË‘H$ Am{U ZH$mamË‘H$ g‘rjoMr WmoS>³¶mV MMm© H$am.
XñVEodOm§Mr Am{U ˶m§À¶m boIH$m§Mr {dídg{Z¶Vm VnmgyZ nmhmʶmgmR>r Mma VÎdo Am{U
nÕVr Imbr {Xë¶m AmhoV.
1. òmoVm{df¶r g˶ H$WZ H$aʶmMr j‘Vm
2. g˶H$WZmMr BÀN>m
3. g‘H$mbtZmMr nwamì¶mbm nwîQ>r
4. òmoVmMo dmñVd Am{U AMyH$Vm
A) boIH$mMr g‘rnVm:
K{Q>VmMm à˶jXeu gmjrXma ˶m K{Q>VmMo ñWmZ Am{U doi ¶m§À¶m {H$Vr g‘rn hmoVm ¶mda
˶mÀ¶m d¥Îmm§VmMr g˶Vm Adb§~yZ AgVo. K{Q>VmÀ¶m doir Am{U K{Q>VmÀ¶m ñWmZmÀ¶m gXa
boIH$ {H$Vr g‘rn hmoVm ¶mMm Vnmg Ho$bm nm{hOo.
à˶jXeu gmjrXmamMm d¥Îmm§V Zoh‘rM A‘yë¶ AgVmo. K{Q>VmÀ¶m {R>H$mUr Vmo doioda hOa
Zgë¶mg ˶mMm d¥Îmm§V A{dídg{Z¶ AgVmo.
B) {ddoH$snUmZo hmVmiUr:
EImXm XñVEodO, hñV{b{IV, H$moard ‘OHy$a qH$dm J«§W {ddoH$rnUmZo hmVmibm nm{hOo.
˶mVrb nwamì¶mMo {ddoH$s n[ajU Ho$bo nm{hOo. N>mnrb J«§WmMm boIH$, ˶mÀ¶m àH$meZmMr
VmarI, {R>H$mU Am{U ˶mVrb J«§WgyMr B˶mXtMr Mm¡H$er Ho$br nm{hOo. hñV{b{IVmVrb
hñVmja, dmnabobr emB©, hñV{b{IVmMo {R>H$mU, boIH$mMo Zmd, hñV{b{IVmÀ¶m n¥îR>m§Mo
H«$‘m§H$ ¶m§Mr ‘m{hVr H$ê$Z ¿¶m¶bm hdr. gZXm Am{U XmZnÌo H$mam{Ja V¶ma H$aVmV, na§naoZo
˶m§Mo ñdê$n gmYmaUnUo gmaIoM AgVo. VWm{n, ˶mVrb ‘OHy$amMm H$mhr ^mJ qH$dm
Jmibobm Vnerb ¶m§Mr Mm¡H$er H$aUo Amdí¶H$ Amho. O{‘ZrÀ¶m gZXo‘ܶo O‘rZ ~hmb
H$aʶmMo H$maU Z‘yX Ho$bo Zgë¶mg g§emoYH$mbm ˶m gZXoMr {dídg{Z¶Vm g§e{¶V dmQ>br
nm{hOo. ¶m gd© àíZm§Mr g‘mYmZH$maH$ CÎmao {‘ion¶ªV ˶mZo Mm¡H$er Ho$br nm{hOo.
2) g˶H$WZmMr BÀN>m:
AZoH$ doiog EImXm boIH$ qH$dm XñVEodO KQ>ZoMm nwamdm XoVmZm H$mhrVar bndʶmMm qH$dm
dmMH$mMo bj {dM{bV H$aʶmMm à¶ËZ H$aV Agë¶mMo MmUmj g§emoYH$mÀ¶m bjmV ¶oVo.
CXmhaUmW©, 1858À¶m amUrÀ¶m OmhraZmå¶m‘ܶo ñd§¶emgZmMm C„oI Zmhr Am{U H°${~ZoQ>
{‘eZ ¶moOZo‘ܶo gÎmm§VamMr Zo‘H$s VmarI Z‘yX Ho$bobr Zmhr.
g§nyU© g˶ Z gm§JʶmMr boIH$mMr AZoH$ H$maUo AgVmV. AJXr X¡Z§XrZ ì¶dhmamVhr g§nyU©
g˶ gm§JUo H$YrM e³¶ ZgVo. Xþ:IX n[aUm‘ Q>miʶmgmR>r g˶ hß˶mhß˶mZo gm§{JVbo OmVo.
64
gaH$maZo Zo‘bobo Mm¡H$er Am¶moJ nwamdm g§H${bV H$aVmV, ˶mÀ¶m AmYmamZo Am¶moJmÀ¶m
AhdmbmV Ho$boë¶m {e’$magr gmYmaUnUo dmXmÀ¶m R>aVmV. 1927À¶m gm¶‘Z Am¶moJ Am{U
6ì¶m doVZ Am¶moJmMr CXmhaUo ¶m ~m~VrV XoVm ¶oVrb. Am¶moJ OmUyZ~wOyZ V϶ XS>dyZ R>odV
Zgbm Var VËH$mbrZ gaH$mabm gmo¶rñH$a Agob AemarVrZo Am¶moJ Amnbm Ahdmb gmXa
H$aVmo. ’$º$ gaH$marM Zìho Va gd©M XñVEodOm§Mr AdñWm Aer AgVo. g‘J« g˶H$WZmMr
BÀN>m ZgʶmMr H$mhr H$maUo Imbrbà‘mUo AmhoV:
A) nyd©J«h:
d¡¶º$sH$ AmdS>r{ZdS>r, amOH$s¶ {dMmaàUmbr, Am{W©H$ {hVg§~§Y, OmV, dU© Am{U n§Wr¶
Ago nyd©J«hm§Mo AZoH$ àH$ma AgVmV. ídoVd{U©¶m§Mo dM©ñd hm OJ^amVrb gdm©V ‘hÎdmMm
nyd©J«h Amho. ^maVm‘Yrb dm§{eH$ AmoiI Am{U Ym{‘©H$ ‘V^oXm{df¶rMo nyd©J«h gd©kmV
AmhoV.
Á¶m§Mm Vmo Ûoe H$aVmo Aem bmoH$m§{df¶r boIH$mbm ˶m§Mo gÒþU {XgV ZmhrV. àmMrZ Am¶mªMm
^maVmVrb ‘yi a{hdmem§{df¶r nyd©J«h Agë¶mZo Am¶mªZr ˶m§Zm Xñ¶w Ago Zmd {Xbo. VgoM
‘hmZ Abo³Pm§S>a Am{U ˶mMo goZmnVr ^maVr¶m§À¶m ~amo~a Pmboë¶m ˶m§À¶m g§KfmªMo g˶
gm§Jʶmg ’$mago amOr ZìôVo. J«rH$ {dÛmZhr Vjerbm {dÚmnrR>mÀ¶m H$m‘{JarMo H$m¡VwH$
H$aʶmg V¶ma ZìôVo. {~«{Q>e àemgZ ‘m¡¶©-‘wKb à{V‘mZmda AmYm[aV Agë¶mMo ‘mݶ
H$aʶmMr {~«{Q>e B{VhmgH$mam§Mr V¶mar ZìhVr.
Aem àH$maÀ¶m nyd©J«hm§Zr ~m¡{ÕH$ dmVmdaU JTy>i Pmë¶mZo Eo{Vhm{gH$ {dMmam‘ܶo AZoH$ dmB©Q>
nm¶§S>o nS>VmV. à{VHy$b nwamì¶mMo XñVEodO EH$Va XS>nbo OmVmV qH$dm Q>mH$mD$ R>adbo OmVmV.
춺$s, {dMmaàUmbr qH$dm YmoaUmMm njnmV AY©g˶m§da nmogbm OmVmo. AZoH$ doim M[aÌ
boIH$ M[aÌZm¶H$mÀ¶m JwUm§Mo A{Ve¶moº$sMo dU©Z H$aVmo Am{U ˶mÀ¶m Xmofm§H$S>o Xþb©j H$aVmo.
EImÚm KQ>Zo{df¶rMm nyd©J«h Am{U 춺$s qH$dm {dMmaàUmbrÀ¶m njnmVm‘ܶo g˶mMm ~ir
OmVmo.
AZoH$ doiobm boIH$mda V϶o XS>dyZ R>odʶmgmR>r AZoH$ àH$maMo X~md ¶oV AgVmV H$maU
V϶ g‘moa Amë¶mg AZoH$m§Mo {hVg§~§Y Ymo³¶mV ¶oVmV. Ago {hVg§~§Y amOH$s¶, Am{W©H$,
gm‘m{OH$, g¡{ZH$s qH$dm amOZ¡{VH$ AgVmV. gmå¶dmXr boIH$m§Mo ^m§S>dbemhr Xoem§Mo d¥Îmm§V
qH$dm bmoH$emhr boIH$m§Mo gmå¶dmXr Xoem§Mo d¥Îmm§V dmñVdmda AmYmabobo ZgVmV.
WmoS>³¶mV,boIH$mÀ¶m ‘ZmoYmaUoÀ¶m g§X^m©V XñV EodOmMr {dídg{Z¶Vm VnmgyZ nm{hbr
nm{hOo. boIH$ njnmVm{edm¶ g˶H$WZ H$ê$ eH$Vmo H$m? hm àíZ {dMmabm nm{hOo. T>mo~i
{Z¶‘mbm Yê$Z EImÚm O‘mVrÀ¶m, àXoemÀ¶m qH$dm amOH$s¶ {dMmaàUmbrÀ¶m boIH$mda
Am‘Mm {dídmg Zmhr Ago åhUVm ¶oV Zmhr. g˶H$WZmMr boIH$mMr V¶mar ˶mÀ¶m
boIZmdê$Z Vnmgbr nm{hOo; d¡¶º$sH$ ‘Vmdê$Z Zmhr. EImÚm ‘wÚmH$S>o boIH$mZo ‘wÔm‘ Xþb©j
Ho$bo Amho Am{U g˶H$WZmMr ˶mMr V¶mar Zmhr ¶mMr ImÌr H$ê$Z KoVbr nm{hOo
{XdmUr Am{U ’$m¡OXmar JwÝømVrb Amamonm§Mr ñdV§Ì gmjrZo nwîQ>r H$aUo Amdí¶H$ AgVo.
¶wÕm‘Yo AmnbmM {dO¶ Pmë¶mMm Xmdm XmoÝhr ~mOy H$aVmV. AWm©V Ago XmoZ nañna{damoYr
65
Xmdo Iao AgʶmMr e³¶Vm ZgVo. n[apñWVr gmaIr ~XbV Agë¶mZo dmñVdmMr ‘m{hVr
{‘idUo AdKS> AgVo. ¶wÕmVrb C^¶ ~mOy§À¶m ’$m¶Xm-VmoQ>çmMr Iar H$ënZm qH$dm A§XmO
¶wÕ g§në¶mZ§VaÀ¶m Vhmdê$ZM ¶oVo. ^maVm‘ܶo gwemgZ Agë¶mMm {~«{Q>em§Mm Xmdm XmXm^mB©
Zm¡amoOr ¶m§Zr ˶m§À¶m nm°ìhQ>u BZ B§{S>¶m ¶m J«§Wm‘ܶo ImoSy>Z H$mT>bm; ¶m J«§Wm‘ܶoM ˶m§Zr
g§nÎmrÀ¶m {Z…gmaUmMm {gÕm§V gmXa Ho$bm. ¶m J«§WmZo {~«{Q>em§Mm Xmdm ImoSy>Z H$mT>bm.
‘w§~B©Mm amÁ¶nmb Am{U gmVmè¶mVrb {~«{Q>e à{V{ZYr (ao{gS>|Q>) ¶m§Zr gmVmè¶mÀ¶m amOm
àVmnqgh ^mogbo ¶mbm nXÀ¶wV H$aʶmMo H$mañWmZ aMbo hmoVo. Z§Va Zo‘ʶmV Amboë¶m Mm¡H$er
Am¶moJmZo Ho$bobr Mm¡H$er Am{U O‘dbobm nwamdm ¶mdê$Z ˶m§Mo H$mañWmZ CKS>H$sbm ¶oD$Z
amOm àVmnqghmMr gmVmè¶mÀ¶m JmXrda nwZñWm©nZm H$aʶmV Ambr.
àmMrZ ^maVmÀ¶m B{Vhmgm‘ܶo Ago AZoH$ Hy$Q>àíZ AmT>iVmV. ^maVmÀ¶m npíM‘ {H$Zmè¶mda
~m¡Õ Y‘m©Mm Pmboë¶m àgmambm 8ì¶m eVH$mVrb erbmhma AmboImZo nwîQ>r {‘iVo. X»IZ‘ܶo
nS>Xm qH$dm Jmofm nÕV àM{bV Agë¶mMo EH$ Aݶ CXmhaU ‘Ooera Amho. 20ì¶m eVH$mV
E.Eg. AmiVoH$a ¶m§Zr ˶m§À¶m X amîQ´>Hw$Q>mO ¶m J«§Wm‘ܶo 9ì¶m eVH$mVrb X»IZ‘ܶo hr
nÕV àM{bV Zgë¶mMo ‘V 춺$ Ho$bo Amho. XþgarH$S>o, Oo.~r.hQ>Z ¶m§Zr ˶m§À¶m H$mñQ²>g BZ
B§{S>¶m ¶m J«§Wm‘ܶo X»IZ‘ܶo {nV¥gÎmmH$ Am{U ‘mV¥gÎmmH$ JQ>m§‘ܶo {ddmh hmoV Agë¶mZo
VoWo hr nÕV àM{bV hmoVr Ago {Z[ajU Zm|Xdbo Amho. 9ì¶m eVH$mVrb à{gÕ Aa~ àdmgr
gwbo‘mZ gm¡XmJa amîQ´>Hw$Q>m§À¶m Xa~mamV Ambm hmoVm. Xa~mamV hOa AgUmè¶m ñÌr¶m Jmofm
nmiV Zgë¶mMo ˶mbm AmT>ibo. ˶mMo {Z[ajU A‘yë¶ Agbo Var Vo Xa~mamV hOa
Agboë¶m Cƒ d{J©¶ ór¶m§ nwaVoM ‘¶m©{XV hmoVo. ¶m CbQ> hQ>Z {nV¥gÎmmH$ Am{U ‘mV¥gÎmmH$
JQ>m§Vrb {ddmhg§~§Ym§Mm C„oI H$aVmo. ¶m {df¶r AmUIr nwamdm Amdí¶H$ Amho.
boIH$ EImÚm àíZmda boIZ H$m H$aV Amho Agm Xþgam àíZ {dMmabm nm{hOo. CXmhaUmW©,
¶wamonMm B{Vhmg. A‘o[aH$Z boIH$ Or.E.H«o$J, {~«{Q>e boIH$ S>opìhS> Wm°ågZ Am{U ’«|$M boIH$
Aë’«o$S> H$moã~mZ ¶m§À¶m g‘moa H$‘rA{YH$ à‘mUmV VrM gmYZo Agbr Var Vo Amnë¶m
{bImUmV {Za{Zamù¶m n¡byda ^a XoVrb. VwbZmË‘H$ ÑQ>rH$moZmVyZ g˶ KQ>ZoMo AmH$bZ hmoD$
eHo$b.
{Vgao åhUOo, XñV EodOmVrb àg§JmÀ¶m qH$dm AZw^dmÀ¶m e³¶VoMo n[ajU Ho$bo nm{hOo. Agm
àg§J Oa M‘ËH$mam{df¶r Agob Va ˶mÀ¶mer Amnbm H$mhrM g§~§Y Zmhr. gm§àXm{¶H$ X§Jo,
CR>md, ~§S>, H«$m§Vr Am{U ¶wÕmMm {dídg{Z¶ d¥Îmm§V e³¶ ZgVmo. boIH$ H$moU Amho? ˶mZo
H$Yr {b{hbo? ˶mZo H$moRy>Z {b{hbo? B˶mXr àíZ ¶oWo àñVwV R>aVmV. nwamdm gmdYnUo
ñdrH$mabm nm{hOo.
AIoarg gmYZm§àVr AmnU {ddoH$s ÑîQ>rH$moZ ~miJbm nm{hOo. B{VhmgH$mambm àmMrZ Adeof,
bhmZ‘moR>çm dñVw Am{U {b{IV ‘OHy$amda {dg§~yZ amhmdo bmJVo. JVH$mbmVrb àg§J Am{U
˶mVrb nmÌo naV Ord§V H$aVm ¶oV ZmhrV. Amnë¶mbm Vm{H©$H$ à{H«$¶odaM {dg§~yZ amhmdo
bmJVo. Amnë¶m g‘moaÀ¶m H$moU˶mhr gmYZm§Mo n[ajU H$ê$Z ˶mMr g˶Vm ñdrH$mabr nm{hOo.
gm‘«mÁ¶dmXr ÑîQ>rH$moZmVyZ AH$~amZo Ah‘XZJaÀ¶m Mm§X{~~rMm nam^d H$aUo Am{U Jm§YtÀ¶m
ZoV¥ËdmImbMr amîQ´>r¶ Midi {~«{Q>e gaH$maZo XS>nyZ Q>mH$ʶmMo g‘W©Z H$aVm ¶oV Agbo Var
amîQ´>r¶ ÑîQ>rH$moZmVyZ Ago g‘W©Z H$aVm ¶oV Zmhr. gmYZm§Mr {dídg{Z¶Vm AmemdmXr ÑîQ>rZo
Vnmgbr nm{hOo.
4.12 gmam§f:
JVH$mbmMr nwZM©Zm H$aʶmV ~mø g‘rjoZo gmYZm§Mr {dídg{Z¶Vm {gÕ H$aUo ‘mhÎdmMr
nm¶ar AgVo. g§emoYZmV AZoH$ àg§Jm§Mm AmT>mdm KoVbm OmVmo. _wi gmYZm§Mr d¡{eîR>ço
Amnë¶mbm ‘m{hV Agbr nm{hOoV. Zì¶m Owݶm gmYZm§‘ܶoo boIH$, VmarI Am{U {R>H$mUmMm
C„oI Agbm nm{hOo. ho ‘wÔo bjmV KoD$ZM XñVEodOmVrb ’o$a’$mamMm emoY KoVm ¶oVmo. Ago
’o$a’$ma Q>miʶmgmR>r AMyH$ nÕV Adb§~br nm{hOo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. A§VJ©V g‘rjoMo {gÕm§V Am{U nÕVr H$moU˶m AmhoV?
4.13 àíZ:
68
5
gmYZm§Mo AW©~moYZ Am{U g‘Ýd¶
nmR>mMr aMZm
5.0 C{ÔîQ>
5.1 gmYZm§Mo AW©~moYZ Am{U g‘Ýd¶
5.2 gmYZm§Mr {ZdS> Am{U g§KQ>Z
5.3 B{Vhmgm{df¶rMr ‘ZmoYmaUm
5.4 àg§J Am{U H$m‘{JarMo AmH$bZ
5.5 AW©~moYH$mMr ^y{‘H$m-B{VhmgH$ma
5.6 AW©~moYZmÀ¶m g‘ñ¶m
5.7 AW©~moYZmdarb à^mdmMo {gÕm§V
5.8 ñnîQ>rH$aU qH$dm A§VJ©V g‘Ýd¶
5.9 ñdmܶm¶
5.10 gmam§f
5.11 àíZ
5.12 g§X^© J«§W
5.0 C{ÔîQ>o:
5.1 àñVmdZm:
AmOn¶ªV AmnU gmYZm§Mo g§H$bZ Am{U dJuH$aU Am{U g‘rjoÀ¶m gmYmaU d¡{eîR²>¶m§Mr
MMm© Ho$br. g§emoYZmMr gmYZo O‘dʶmMr gmYmaU VÎdo Am{U nÕVtMm Chmnmoh Ho$bm. ¶m
nmR>m‘ܶo AmnU gmYZm§Mo AW©~moYZ Am{U g‘Ýd¶ ¶m ~m¡{ÕH$ H$m‘mMr MMm© H$aUma AmhmoV.
g§emoYZmVrb ho gdm©V ‘hÎdmMo H$m‘ Amho. AW©~moYZm{edm¶ H$moUVmhr B{Vhmg {ZaW©H$
AgVmo.
69
g§emoYH$mZo hmVr KoVboë¶m g§emoYZmMr g§H${bV Ho$boë¶m gmYZm§Mm Aä¶mg H$aUo åhUOo
B{VhmgmÀ¶m gmYZm§Mo AW©~moYZ hmo¶. Aä¶mgmÀ¶m {df¶mg§~§Yr ˶mÀ¶m ‘ZmV AZoH$ àíZ
Am{U g§e¶ AgVmV. JVH$mbrZ àg§J Am{U hmbMmbtMm AW© bmdʶmMm Vmo à¶ËZ H$aVmo.
V϶m§Mo ˶mZo Ho$bobo AmH$bZ ~amo~a Amho H$s Zmhr ho ˶mÀ¶m à~§YmVrb ¶wº$sdmXmdê$ZM
g‘Oy eHo$b. ¶mo½¶ arVrZo O‘dbobr gmYZo, ˶m§Mo ¶mo½¶ arVrZo Ho$bobo {díbofU Am{U
AmH$bZ ¶m g§X^m©V àñVwV R>aVmV.
gmYZm§Mm g‘Ýd¶:
O‘dbobr gmYZo Aem arVrZo EH$Ì H$amdrV H$s ˶mVrb V϶m§Mr Mm¡H$er H$ê$Z ˶m{df¶rMo
Eo{Vhm{gH kmZ àmßV H$aVm ¶oB©b.$¶m à{H«$¶obm gmYZm§Mm g‘Ýd¶ åhUVmV. gmYZm§Mr {ZdS>
H$ê$Z O‘dbobr ‘m{hVr Aem arVrZo g§K{Q>V H$aUo H$s Á¶m‘wio nwamì¶mMr hmVmiUr gmo¶rMr
hmoB©b Am{U ˶mMm H$mhr AW© bmdVm ¶oB©b. ‘m{hVrMr {ZdS> Am{U {VMo g§KQ>Z ¶mbm ~mø
g‘Ýd¶ åhUVmV. ˶m ‘m{hVr EH$Ì OmoSy>Z ˶mVrb g§~§Y OmUyZ KoUo ¶mbm A§VJ©V g‘Ýd¶
åhUVmV. O‘dbobr ‘m{hVr EH${ÌV H$ê$Z, ˶mMr {ZdS> Am{U MmMUr Ho$ë¶mda g§emoYH$ ˶m
‘m{hVrMm {dMma H$ê$Z ˶m‘mJo XS>boë¶m V϶m§Mm emoY KoʶmÀ¶m C{ÔîQ>mn`ªV OmʶmgmR>r
n{hbo nmD$b Q>mH$Vmo.
g§emoYZ {df¶mÀ¶m ñdê$nmda ˶mg§~§YrÀ¶m gmYZm§Mr {ZdS Adb§~yZ AgVo. ¶m nyduÀ¶m XmoZ
nmR>m‘ܶo gmYZm§Mo g§H$bZ H$aʶmMr gmYmaU VÎdo Am{U nÕVtMr ‘m{hVr nm{hbr Amho.
AmVm {ZdS>boë¶m {df¶mda g§emoYZmMr gwê$dmV H$aʶmnydu ˶m {df¶mÀ¶m g‘ñ¶m§Mm J§^ranUo
{dMma Ho$bm nm{hOo. hm {dMma VrZ àH$maMm Agob.
g§emoYZmMm {df¶ nyduM H$moUrVar nyU©V: qH$dm A§eV: hmVmibm Agë¶mg ˶mà‘mUo
gmYZm§Mr {ZdS> H$aVm ¶oVo. n{hë¶m àH$maÀ¶m g§emoYZmV g§emoYH$mbm Zoh‘rÀ¶m na§namJV
Am{U bmoH$H$Wm§Vrb nwamdm O‘dmdm bmJob. Xþgè¶m àH$maÀ¶m g§emoYZmV ˶mbm Zdr gmYZo
emoYmdr bmJVrb Am{U {Vgè¶m àH$maÀ¶m g§emoYZmV ˶mbm nydu g§H${bV Ho$boë¶m gmYZm§Mo
Zì¶mZo AW©~moYZ H$amdo bmJob.
bwB© Jm°Q>em°H$ ¶m§Zr ˶m§À¶m A§S>añQ>±qS>J {hñQ>ar ¶m J«§Wm‘ܶo gmYZm§À¶m {ZdS>rMo Mma {Z¶‘
Z‘yX Ho$bo AmhoV.
70
1. g§emoYZmMm {df¶ AJXr Z{OH$À¶m H$mimVrb Agë¶mg ˶mMo Eo{Vhm{gH$ kmZ {‘idUo
gmono AgVo. Xþgè¶m ‘hm¶wÕmVrb àg§Jm§À¶m g§emoYZmgmR>r ˶m H$mimVrb M{M©b, ê$PdoëQ>
Am{U ñQ>°{bZ B˶mXr ‘hÎdmÀ¶m 춺$s¨À¶m amoO{Zer AmXe© gmYZo AgVrb.
2. JVH$mbrZ àg§JmMr ’$º$ Zm|X H$aʶmMr g§emoYH$mMr BÀN>m Agë¶mg ˶mMo g§emoYZ
B{VhmgmMo {dídg{Z¶ gmYZ Agob.
3. Jmon{Z¶ ñdê$nmÀ¶m XñVEodOmVrb ‘OHy$a A{YH$ g˶ AgʶmMr e³¶Vm AgVo.
4. XñVEodOmVrb ‘m{hVrMm boIH$ VÁk Agë¶mg ˶mMr ‘m{hVr g˶ AgʶmMr e³¶Vm
A{YH$ AgVo. CXmhaUmW©, naamîQ´>r¶ g§~§Ym§Mo à{ejU KoVbobm ‘wËgÔr g§~§{YV {df¶mMm
˶mMm Ahdmb ghO g‘Oy eHo$b Agm Agob. ˶mMo gaH$mar Ahdmb X¡Z§XrZ ñdê$nmMo
Agbo Var ˶mÀ¶m ImOJr nÌì¶dhma g§~§{YV àg§JmMr A{YH$ ‘m{hVr XoD$ eHo$b.
g§doXZerb Am{U ‘hÎdmMo {df¶ hmVmiVmZm Jm°Q>em°H$ ¶m§À¶m gyMZm Cn¶wº$ AmhoV H$maU ˶m
{df¶mÀ¶m boIH$mMm ÑîQ>rH$moZ ‘hÎdmMm AgVmo. OoWrb amOH$s¶ Am{U gm‘m{OH$-Ym{‘©H$
n[apñWVr ‘hÎdmMr Zgob VoWrb ‘m{hVrgmR>r JmoqdX ‘mS>JmdH$am§À¶m ‘w§~B©Mo dU©Z ¶m gmaIr
àdmg dU©Zo Am{U Aݶ d¥Îmm§V ‘hÎdmMo AgVmV. ¶m J«§Wm‘ܶo boIH$mZo 19ì¶m eVH$mVrb
‘w§~B©Mo dU©Z Ho$bo Amho.
nmR>ç nwñVHo$ {b{hʶmgmR>r Am{U Zm|X R>odʶmgmR>r H$mbmZwH«$‘o Ho$bobo g§KQ>Z Cn¶moJr AgVo.
gm‘m{OH$-amOH$s¶ Am{U Am{W©H$ {df¶m§À¶m hmVmiUrVhr H$mbmZwH«$‘mMo nmbZ H$aUo lo¶ñH$a
AgVo. AIoarg {df¶mÀ¶m gImob kmZmgmR>r H$mbmZwH«$‘ Amdí¶H$ AgVmo.
g§KQ>ZmMm Xþgam àH$ma ^m¡Jmo{bH$ qH$dm àXoedma g§KQ>Z H$aʶmMm AgVmo. N>moS>mo ^aV ¶m
{df¶mÀ¶m g§emoYZmgmR>r ‘m{hVrMo H$mbmZwH«$‘mnojm àXoedma g§KQ>Z H$aUo gmo¶rMo AgVo.
{Vgam àH$ma {df¶dma gmYmZm§Mo g§KQ>Z H$aʶmMm AgVmo. ~hþVoH$ g§emoYH$ g§KQ>ZmMr hrM
nÕV Adb§~VmV. ¶m nÕVrZo g§emoYH$mbm gmYZo O‘dVm ¶oVmV, ˶m§Mm à^mdrnUo dmna H$ê$Z
˶m§Mo gmXarH$aU H$aʶmg A{YH$ Mm§Jbm dmd {‘iVmo. {df¶mÀ¶m {d{dY n¡by§Mo {díbofU
Am{U ¶wº$sdmX A{YH$ ñnîQ Am{U nQ>ʶmgmaIm AgVmo. gmYZm§Mo, {dfofV: {df¶mMr {ZdS>
Am{U g§KQ>Z ¶m ˶mÀ¶m ~mø n¡by§Mm g‘Ýd¶ gmYʶmZo g§emoYH$mbm ˶mMm d¥Îmm§V A§eV:
gmXa H$aʶm EodOr gwg§JV arVrZo EH${ÌV arVrZo gmXa H$aV ¶oVmo.
gmYmZm§Mr {ZdS> Am{U g§KQ>Z Ho$ë¶mda ˶mMo ¶mo½¶ àH$mao AW©~moYZ H$aUo Amdí¶H$ AgVo.
ho n{dÌ H$m¶© H$aʶmgmR>r {eñVrMr Amdí¶H$Vm AgVo. ˶mgmR>r g§emoYH$mZo B{VhmgmMr
‘ZmoYmaUm AmË‘gmV H$aUo Amdí¶H$ AgVo.
71
H$mhr n¡by§da A{YH$ ^a XoD$Z Aݶ n¡by§H$S>o Xþb©j H$aUmam qH$dm Vo XS>dyZ R>odUmam boIH$
dmMH$m§da Aݶm¶ H$aV AgVmo. Zm‘eof Pmboë¶m JVH$mbmMo g˶ XS>dyZ R>odʶmMm ˶mbm
A{YH$ma Zmhr. B{VhmgH$mamZo gd© ~m~r ¶mo½¶ g§X^m©V nm{hë¶m nm{hOoV EdT>oM Zìho Va ˶mM
àH$mao dmMH$m§Zm gmXa Ho$ë¶m nm{hOoV.
{ddmÚ Am{U nañna {damoYr ‘Vo AgUmè¶m {df¶mÀ¶m g§~§YmV {Z:njnmVr Am{U dñVw{ZR>
amhmUo AdKS> AgVo. CXmhaUmW©, H$Yrhr gy¶m©ñV Z hmoUmè¶m {~«{Q>e gm‘«mÁ¶mÀ¶m AñVm{df¶r
VQ>ñW amhÿZ {Z:njnmVr {dMma H$aUo {~«{Q>e ‘mUgmbm Ae³¶ Amho. ¶m {df¶r Vmo AnamYr
^mdZoZo {dMma H$aob. XþgarH$S>o Xþgè¶m ‘hm¶wÕmZ§Va ^aVmbm {‘imboë¶m ñdmV§Í¶m{df¶r
^maVr¶ B{VhmgH$ma AmJ«hr Am{U CËgmhr Agob. ho XmoÝhr ÑQ>rH$moZ B{Vhmg{df¶H$
‘ZmoYmaUoÀ¶m {damoYr AmhoV. Aem àg§Jm§er {ZJS>rV Agboë¶m gyßV ^mdZm Vrd« AgUo
ñdm^m{dH$ Agbo Var ˶m‘wio Eo{Vhm{gH$ V϶m§Mm {dn¶m©g hmoB©b.
ñdV: Aݶ H$mimVrb ‘mUgmÀ¶m OmJr Agë¶mMr H$ënZm H$maUo Agm B{Vhmg{df¶H$
‘ZmoYmaUoMm AW© Amho. JVH$mbrZ àg§Jm§Mm {dMma göX¶VoZo na§Vw d¡¶º$sH$ AmdS>r-{ZdS>r
~mOybm R>oD$Z H$aUo Amdí¶H$ Amho. g§emoYH$ dñVw{ZîR Agmdm, ˶mZo ’$º$ ApñVËdmV
Agboë¶m V϶m§Mm {dMma H$amdm.> Ama.Or.H$m°qbJdyS> åhUVmV ˶mà‘mUo ˶mZo ^yVH$mi naV
EH$Xm Ord§V Ho$bm nm{hOo. Á¶m 춺$sMm AmnU Aä¶mg H$aV AmhmoV ˶m 춺$ser g§emoYH$mZo
jU^a EH$ê$n Pmbo nm{hOo. VWm{n ˶mZo Amnbo ñdV:Mo 춺$s‘Ëd nyU©nUo {dgaVm H$m‘m Z¶o.
àg§Jm§Mo dU©Z H$aUmam boIH$ dmMH$mbm JVH$mbrZ àg§Jm§H$S>o ^mdZoZo Zìho Va {ddoH$s ÑîQ>rZo
nmhmʶmgmR>r ‘mJ©Xe©Z H$ê$ eH$Vmo.
Aem ¶mo½¶ ‘mZ{gH$VoVyZ g§emoYH$mZo JVH$mbrZ àg§J, 춺$s Am{U AZw^dmÀ¶m AmH$bZmMm
{dMma Ho$bm nm{hOo. g§emoYH$mMo ‘Z gm’$ Agmdo. Ago àg§J Am{U 춺$s¨À¶m {df¶r ˶mZo
AZoH$ àíZ {dMmamdoV. noedm n{hbm ‘mYdamd ˶mÀ¶m goZmnVrbm ‘moR>r I§S>Ur XoʶmÀ¶m
AQ>rda h¡Xa Abrbm gmoSy>Z XoʶmÀ¶m gyMZm H$aV Agë¶mMm noedm XâVamVrb XñVEodO Ooìhm
g§emoYH$ >dmMVmo Voìhm ˶mÀ¶m ‘ZmV AZoH$ àíZ C^o am{hbo nm{hOoV. noedm ¶odT>m X¶miy H$m
hmoVm? ˶mbm h¡Xa AbrMm ‘wbwI H$m~rO H$am¶Mm ZìhVm H$m? Ago AZoH$ àíZ nwT>o ¶oVmV.
h¡Xa AbrMm gd© àXoe H$m~rO Z H$aVm ‘mYdamdmbm ˶mÀ¶mer VhmMr ~mobUr H$m H$amdr
bmJbr ¶m àíZmMo g‘mYmZH$maH$ CÎma {‘ion¶ªV ˶mZo Amnbo g§emoYZ nwT>o Zobo nm{hOo.
àg§J qH$dm hmbMmbrMo Zo‘Ho$ ñdê$n OmUyZ KoUo ho B{VhmgH$mamMo AmÚ H$V©ì¶ Amho. àg§JmMm
AW© Am{U hmbMmbrMo à¶moOZ g‘OyZ KoʶmMm à¶ËZ H$ê$ZM B{VhmgH$ma g˶mÀ¶m Am{U
72
dmñVdmÀ¶m {ZH$Q> OmD$ eH$Vmo. darb CXmhaUmV àH¥$VrMo Añdmñ϶, Am{W©H$ AS>MUr Am{U
MwbVm aKwZmWamdmÀ¶m hmbMmbtZr noedm ‘mYdamdmMr ‘Z:em§Vr Tibr Agë¶mZo WmoS>rer
Cg§V {‘idʶmgmR>r ˶mZo h¡Xa Abrer Agm ‘dmi Vh Ho$bm hmoVm. ˶mÀ¶m ¶m H¥$˶mMo
AmH$bZ dmñVdVoÀ¶m g§X^m©V Ho$bo nm{hOo. Zonmo{b¶Z qH$dm AH$~amgma»¶m I§~ra
춺$s‘ÎdmÀ¶m 춺$s§Zr H$moU˶mhr AS>MUtZm Z Ow‘mZVm Am{U X¶m-‘m¶m Z XmIdVm Amnbo
C{ÔîQ> gmܶ Ho$bo AgVo ¶mV H$mhrM e§H$m Zmhr.
^m¡{VH$ {dkmZo {Z[ajU Am{U à¶moJmda {dg§~yZ AgVmV; ˶m§À¶m ghmæ¶mZo EImÚm KQ>ZoMo
H$maU Am{U n[aU‘m§Mm emoY KoVm `oVmo. B{VhmgmVrb nma§nm[aH$ nÕV H$mbmZwH«$‘mÀ¶m
AZwH$aUmMr Amho. JVH$mbrZ KQ>ZoMm Aä¶mg AZw‘mZmZo H$aʶmMr B{VhmgmMr nÕV Amho
H$maU KS>bobr KQ>Zm ^yVH$mimV H$YrVar KS>br AgVo. {VMm kmZoB§{жm§À¶m ghmæ¶mZo emoY
KoVm ¶oV Zmhr. EImXo à‘o¶ qH$dm {gÕm§V {gÕ H$aʶmMm qH$dm Z H$aʶmMm à¶ËZ B{Vhmg
H$aV Zmhr, nU ^yVH$mimMr e³¶Vmo hþ~ohÿ~ nwZM©Zm H$aʶmMm Am{U ˶m‘mJÀ¶m {dMmam§Mm doY
KoʶmMm à¶ËZ B{Vhmg H$aVmo. ^yVH$mimVrb 춺$s qH$dm JQ>mMr H¥$Vr g‘OyZ KoʶmMm à¶ËZ
H$ê$Z ^yVH$mimMo gwQ>o ^mJ EH$Ì H$ê$Z ˶m§À¶m AYmamZo ^yVH$mimMo dV©‘mZmVrb gdmªZm
g‘Oob Ago {MÌ C^o H$aʶmMm B{VhmgmMm CÔoe AgVmo. ¶m ¶moOZoÀ¶m ‘¶m©Xo ~mhoa Joboë`m
g§emoYH$mMo AmH$bZ MyH$sMo AgVo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. gmYZm§Mo AW©~moYZ Am{U g‘Ýd¶ ¶m§Mm AW© ñnîQ H$am>.
JVH$mbrZ KQ>Zm§Mo AW©~moYZ Am{U ñnîQ>rH$aU H$aVmZm B{VhmgH$mamZo {Z:njnmVr Agmdo H$m
Agm àíZ Zoh‘r {dMmabm OmVmo. ¶m àíZmMo gmYo CÎma ZH$mamWu Amho. na§Vw {Z:njnmVrnUm
qH$dm VQ>ñWVm ¶m g§H$ënZoMm {dMma Ho$ë¶mg {VMm Z¸$s AW© bjmV ¶oV Zmhr. àm.Oo.Or.
ao{Z¶a ¶m§Mo ‘Vo AW©~moYZ qH$dm ñnîQ>rH$aU nyd©J«ha{hV Amho ¶mMm AW© Agm Zìho H$s
{‘imbobo kmZ gwa{jV Amho. B{VhmgH$mambm ^yVH$mi hmoVm ˶mM ñdê$nmV naV EH$Xm {Z‘m©U
H$aVm ¶oV Zmhr. {dñ‘¥VrV Jobobm H$mi ˶mbm ’$maVa A§eV: naV {Z‘m©U H$aVm ¶oB©b.
^yVH$mi Ogm hmoVm Vgm XmIdʶmÀ¶m à¶ËZmZo {bAmonmoëS> ’$m°Z a±Ho$ ¶m§À¶mgma»¶m
B{VhmgH$mam§Mo g‘mYmZ hmoVo. EH$ ‘¶m©Xm ¶m Zm˶mZo Vo B{VhmgmÀ¶m Odi OmV ZmhrV. a±Ho$
¶m§Mo ‘Vo B{VhmgH$mamMo H$V©ì¶ ^yVH$mimMr {Z{‘©Vr Zìho Va nwZ{Z©{‘VrMo AgVo. åhUyZM Vo
Amnë¶m {dÚm϶mªZm ˶m§À¶m d¥Îmm§VmnmgyZ ˶m§Mo 춺$s‘Îd Am{U ng§Vr Xÿa R>odʶmMm g„m
XoVmV.
73
ñnîQ>rH$aU Am{U AW©~moYZmVyZ ñdV:bm Xÿa R>odʶmMr H$ënZm AmXe© Agbr Var
AW©~moYZmÀ¶m à{H«o$¶oVyZ 춺$sJV A§e Xÿa R>odVm ¶oV Zmhr. g§emoYH$ ˶mÀ¶m g§emoYZmMm {df¶
Am{U ‘m{hVr {ZdSy>Z g˶màV OmʶmMm à¶ËZ H$aVmo ¶mMmM AW© ˶mbm {Xgbobr g˶mMr
~mOy XmIdV AgVmo.
JVH$mbrZ ^m¡{VH$ Adeofm§Mo {Z[ajU H$aVm ¶oVo. ˶m§Mm H$mi, doi Am{U Cn¶moJmMr
d¡km{ZH$ nÕVrZo MmMUr H$aVm ¶oVo. ˶m§À¶m ApñVÎdmMr H$YrM e§H$m KoVbr OmV Zmhr.
VWm{n, JVH$mbrZ 춺$s¨À¶m {dMmam§Mr, AZw^dm§Mr Am{U H¥$Vr§Mr Zm|X {b{IV XñVEodO,
^mfm, MmbrarVr, na§nam, g§JrV Am{U A{^춺$sÀ¶m ‘yV© Am{U A‘yV© ñdê$nmV Ho$br OmVo.
JVH$mbmVrb V϶m§er B{VhmgmMm g§~§Y AgVmo, hr V϶o {b{IV qH$dm ‘m¡{IH$ ñdê$nmV
춺$ Ho$br OmVmV Am{U Vr h„rÀ¶m H$mimVrb ‘mZdmbm ˶m§Mo ghO AmH$bZ hmoD eH$Vo.
˶mMm g§~§Y JVH$mbmnmgyZ AmOnmdoVmo {Q>Hy$Z Agboë¶m ^mfo‘ܶo Zm|X Pmboë¶m qH$dm dU©Z
Ho$boë¶m ‘m{hVrer AgVmo. Or ‘m{hVr AZoH$ dfm©nydu qH$dm eVH$mnydu Zm|Xbr Jobr Agob
{VMm JVH$mbmMo Iao {MÌ åhUyZ ñdrH$ma H$amdm bmJVmo. KS>boë¶m àg§JmMo AMyH$ Zm|X ˶mZo
Ho$br Amho qH$dm Zmhr ¶mMr ‘m{hVr Amnë¶mbm ZgVo. B{VhmgmVrb V϶o Amnë¶m g‘moa
H$YrM ewÕ ñdê$nmV ¶oV ZmhrV H$maU Vr ewÕ ñdê$nmV ApñVÎdmV ZgVmV Am{U Ver Vr
Agyhr eH$V ZmhrV, Agm Bemam B©.EM. H$ma ¶m B{VhmgH$mamZr Amnë¶mbm {Xbm Amho. Zm|X
H$aUmè¶m 춺$sÀ¶m ‘ZmVyZ ˶m§Mo dH«$s^dZ Pmbo AgVo. åhUyZ Amnbm n{hbm g§~§Y ˶mVrb
V϶m§er Zìho Va ˶m§Mr Zm|X H$aUmè¶m B{VhmgH$mamer Agmdm. (B.EM.H$ma, ìhm°Q> BO {hñQ>ar,
n¥.21)
àmMrZ H$mimVrb øwEZ g§J ¶m {MZr àdmemZo ^maVr¶m§Mr n[apñWVr Am{U OrdZmMo Oo dU©Z
Ho$bo Amho Vo EH$m ~m¡Õ ¶mÌoH$ê$À¶m ÑîQ>rH$moZmVyZ {b{hbo Amho hr JmoîQ Img Z‘yX
H$aʶmgmaIr Amho. ‘ܶ¶wJmÀ¶m gwê$dmVrbm Amboë¶m Aa~ àdmem§Zr ˶m§Mm d¥Îmm§V Bñbm‘r
ÑîQ>rH$moZmVyZ {b{hbm hmoVm.> ˶m§Zr Á¶m V϶m§Mr Zm|X Ho$br hmoVr ˶mda ˶m§Mo Ym{‘©H$, ì¶mnmar
Am{U Bñbm‘r amÁ¶m§À¶m {dMmam§Mm à^md nS>bm hmoVm. ˶mMà‘mUo ‘oJ°ñWo{Zg gma»¶m J«rH$
boIH$m§Zr ^maVmMo dU©Z H$aVmZm Amnë¶m H$ënZoMm Cn^moJ H$éZ Ho$bo hmoVo.
dñVw{ZîR> AW©~moYZ:
a°§Ho$ åhUVmV Vgo An[adV©{Z¶ {ZIi V϶o Zm|Xbr Jobr Agë¶mg AW©~moYZ A{Ve¶ gwb^
hmoVo. 19ì¶m eVH$mÀ¶m gwê$dmVrbm emhr {MZr gaH$maMm B©ñQ> B§{S>¶m H§$nZr H$aV Agboë¶m
A’y$À¶m Am¶mVrbm {damoY hmoVm. ‘mÌ H§$nZrZo A’y$À¶m ì¶mnmamMm AmJ«h Yabm. {hVg§~§Ym§Mm
g§Kf© Ago ˶mMo gmYo AW©~moYZ Agob. ho AW©~moYZ V϶m§Mo Agob na§Vw A’y$ Amamo½¶mbm
hmZrH$maH$ Agë¶mMo ‘m{hV AgyZhr B§J«O ì¶mnmè¶m§Zr A’y$À¶m ì¶mnmamMm AmJ«h H$m Yabm?
V϶mer {ZJS>rV Agboë¶m ¶m Am{U Aݶ àíZm§Mm CbJS>m hmoUo Amdí¶H$ Amho.
g§doXZerb {df¶ hmVmiVmZm gd© àH$maMo nyd©J«h ~mOybm Ho$ë¶mg qH$dm ˶m§À¶mda {Z¶§ÌU
R>odë¶mg Aem {df¶m§Mo dñVw{ZîR> {MÌU H$aUo e³¶ Amho. dm§{eH$ AmoiI, amîQ´>r¶ {hVg§~§Y,
{dMma àUmbr Am{U Ym{‘©H$ OdirH$ B˶mXr KQ>H$m§VyZ nyd©J«h {Z‘mm©U hmoVmV. åhUyZM Amnbo
ñdV:Mo ‘V 춺$ H$aʶmnydu dmMH$mbm {d{dY ‘Vm§Mr ‘m{hVr H$ê$Z XoUo Mm§Jbo AgVo.
AW©~moYZmMo AdmhZ ^mdZobm ZgyZ {ddoH$mbm Agmdo.
74
JVH$mbrZ àg§Jm§Mo AmH$bZ gmYZm§Mo ~mø g‘Ýd¶ qH$dm gmYZm§Mr {ZdS> Am{U g§KQ>ZmÀ¶m
ghmæ¶mZo e³¶ hmoVo. g§emoYH$mbm Pmboë¶m AmH$bZmMo ñnîQ>rH$aU hr nwT>rb nm¶ar Amho.
g§emoYH$mbm g§emoYZmÀ¶m g‘ñ¶oMo ñdê$n ñnîQ> H$ê$Z ˶mVrb 춺$s¨Mo AZw^d, àg§J Am{U
hmbMmbtMm AW© gm§Jmdm bmJVmo. ˶mbm Amnë¶m {ZîH$fm©Mr H$maU‘r‘m§gm Úmdr bmJVo.
AW©~moYZmMr Am{U {ZîH$fm©Mr nwîQ>r H$aʶmgmR>r Amdí¶H$ Vmo nwamdm gmXa H$amdm bmJVmo.
ݶm¶mb¶mMm {ZdmS>m g§~§{YV nwamì¶mMo ‘y붑mnZ H$ê$Z {Xbm OmVmo, VgoM g§emoYH$mMm
{ZdmS>mhr g§~§{YV nwamì¶mMo ‘y붑mnZ Ho$ë¶mdaM {Xbm OmVmo. ݶm¶mb¶mMm {ZdmS>m ݶmæ¶
Agmdm bmJVmo VgmM B{VhmgmMm {ZdmS>m ݶmæ¶ Agmdm bmJVmo. ˶m{edm¶ B{VhmgmMo
AW©~moYZ Ho$di EH$ Zm|X Agob.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. dñVw{ZîR> ñnQ>rH$aUmMr à‘wI d¡{eîR>ço H$moUVr AmhoV?
75
5.10 gmam§f:
gmYZm§Mo AW©~moYZ Am{U g‘Ýd¶ ¶m gd© B{VhmgH$mam§g‘moaÀ¶m gdm©V H$R>rU g‘ñ¶m AmhoV.
˶m§Zm Amdí¶H$ Vo à{ejU Am{U ˶m§À¶m R>mB© B{Vhmg{df¶rMr ‘ZmoYmaUm Agbr nm{hOo.
JVH$mbmVrb 춺$s¨Mo {dMma Am{U H¥$Vr§Mr ˶m§Mr g‘O e³¶Vmo AMyH$ Agmdr. ˶m§Mo
AW©~moYZ V϶mda AmYm[aV Agmdo Am{U ˶m‘wio dmMH$ {ddoH$s {ZîH$fm©n`ªV ¶oD$ eH$bo
nm{hOoV. {gÕm§V Am{U d¡¶º$sH$ nyd©J«hmnojm JVH$mbm{df¶rMo g˶ A{YH$ ‘hÎdmMo AgVo.
V϶o EH$Ì AmUyZ ˶m§Mo gbJ ñnQ>rH$aU gmXa Ho$bo nm{hOo.
5.11 àíZ:
76
6.0 C{ÔîQ>o:
6.1 àñVmdZm:
g§emoYH$mÀ¶m àXrK© ‘ohZVrMo ’${bV à~§Y ê$nmZo gmXa Ho$bo OmVo. g§emoYZmÀ¶m {df¶mMr
‘m{hVr g§H${bV H$ê$Z Vr g‘OyZ KoʶmgmR>r ˶mZo Anma H$îQ KoVbo AgVrb. na§Vw ˶mÀ¶m
emar[aH$ Am{U ~m¡{ÕH$ H$m‘mMo à~§YmÀ¶m gmXarH$aUmÀ¶m ê$nmZo OJmg‘moa ¶oVo. Amnbo {ZîH$f©
à~§Y ê$nmZo gmXa H$aUmaè¶m 춺$sbm A{Ve¶ AmZ§X hmoVmo. g§emoYZ H$m¶© AY©dQ> gmoS>Umam
g§emoYH$ hVme hmoVmo.
AmnU g§emoYH$mÀ¶m ~m¡{ÕH$ H$m‘{JarÀ¶m ¶m A{V ‘hÎdmÀ¶m ^mJmMm AmT>mdm KoD$. g§H${bV
Ho$boë¶m XñVEodOm§Mr g˶Vm Am{U {dídg{Z¶Vm ¶m§Mr ¶mnydu Ho$boë¶m MM}À¶m AZwf§JmZo hm
77
AmT>mdm ¿¶md¶mMm Amho. Eo{Vhm{gH$ à~§K {b{hʶmMr nÕV Am{U V§Ì g§emoYH$mbm AdJV
Agmdo bmJVo qH$dm Ë`mMr _m[hVr {_idyZ ¿`mdr bmJVo.
Eo{Vhm{gH$ g§emoYZmMo AZoH$ àH$ma AgVmV. nmR>ç nwñVH$m§Mo boIZ hm ˶mMm gm‘mݶ àH$ma
Amho, hm àH$ma H$mnm Am{U S>H$dm B{VhmgmgmaIm Amho. ˶mVrb ‘mHy$amV WmoS>m ’$ma ’o$a’$ma
H$ê$Z ˶mMr doimodoir nwZéº$s Ho$br OmVo. g§emoYZmMo ’${bV emoY {Z~§Y Am{U à~§YmÀ¶m
ê$nmZo S>m°³Q>aoQ> nXdrgmR>r gmXa Ho$bo OmVo. VÎdkmZ, Zr{VemñÌ, Y‘©, H$m¶Xm, gm‘m{OH$
nÕVr Am{U VËg‘ {df¶mdahr à~§Y {b{hbo OmVmV.
¶m àH$mam§Mo gmXarH$aU H$mhr nma§nm[aH$ nÕVrZo Ho$bo OmVo. emoY{Z~§Y {df¶mÀ¶m EH$mM n¡byMm
Aä¶mg H$ê$Z Vmo ˶m {df¶mVrb VÁkm§À¶m g^oV gmXa Ho$bm OmVmo. ˶m emoY{Z~§YmMr MMm©
hmoVo. boIH$mbm ˶mÀ¶m {ZîH$fmªMo g‘W©Z H$amdo bmJVo. ˶mdoir ˶mMm Aä¶mg Am{U
dmX{ddmX H$m¡eë¶mMm H$g bmJVmo. Amnbo ~m¡{ÕH$ H$m¶© {dÛmZm§Zm gmXa H$aʶmMm hm Mm§Jbm
‘mJ© Amho. g§~§{YV {df¶mÀ`m J§^ra Aä¶mgmbm dmhÿZ KoVboë¶m {Z¶VH$m{bH$m§‘ܶo Ago
emoY{Z~§Y àH$m{eV Ho$bo OmVmV.
{df¶mdarb à~§Y qH$dm g§H$bZmË‘H$ J«§W ho Aݶ àH$ma AmhoV. ˶m {df¶mVrb VÁk ˶mVrb
‘OH$ê${df¶r ZmZm àíZ {dMmaVmV, boIH$mbm ˶m gdmªMr CÎmao Úmdr bmJVmV. AZw^dr
àH$m§S> n§{S>V Ago J«§W {b{hVmV. ˶m‘ܶo Ho$di {dÛÎmoMo àXe©Z ZgVo. Amnbm g§~§Y
nXdrgmR>r gmXa Ho$ë¶m OmUmè¶m à~§Ym§er Amho. ¶m gdmªgmR>r dmnabr OmUmar nÕV H$‘r
A{YH$ à‘mUmV gmaIrM AgVo. nXdr qH$dm Z§VaÀ¶m nXdrgmR>r gmXa Ho$ë¶m OmUmè¶m
à~m§Ym‘ܶo g˶ OmUyZ KoʶmMr VrM AmñWm Agmdr bmJVo.
2. M[aÌo
ô„rÀ¶m H$mimV ^maVm‘ܶo àH$m{eV hmoUmao B{VhmgmMo g§emoYZ H$m¶© ‘hÎdmÀ¶m 춺$s¨À¶m
OrdZmg§~§Yr AgVo. bmoH$‘mݶ {Q>iH$, XmXm^mB© Zm¡amoOr, ‘hmË‘m Jm§Yr ho ^maVr¶ qH$dm bm°S>©
H$P©Z, Epë’$ÝñQ>Z B˶mXr {~«{Q>e A{YH$mar, ‘hmË‘m ’w$bo Am{U S>m°. ~m~gmho~ A§~oS>H$a ho
g‘mO gwYmaH$ B˶mXtMr M[aÌo {b{hbr OmVmV. AH$~a, Am¡a§JOo~, {edmOr ‘hmamO, g§^mOr,
{Q>ny gwbVmZ, noedm n{hbm ‘mYdamd B˶mXr Eo{Vhm{gH$ 춺$s¨Mr M[aÌo AZoH$ boIH$m§Zr
{b{hbr AmhoV. Ooåg ~m°gdob (1740-95) ¶m§Zr {b{hbobo g°å¶wEb Om°ÝgZ ¶m§Mo M[aÌ
gd©H$mbrZ ‘hÎdmMo Amho.
78
3. Kamʶm§Mm B{Vhmg
Aä¶mgH$m§Mm hm AmdS>Vm {df¶ Amho. àmMrZ Am{U ‘ܶ¶wJrZ KamUr, {~«{Q>e amOdQ>rVrb
AZoH$ g§ñWmZm§À¶m Kamʶm§Mo g§emoYZ H$aʶmgmaIo Amho. amÁ¶o Am{U gm‘«mÁ¶m§Mm CX¶ Am{U
AñV ¶m§Mo B{Vhmg ^ì¶ à‘mUmV {b{hVm ¶oVrb. ES>dS>© {J~Z {b{IV amBO A±S> ’$m°b Am°’$
X amo‘Z Eånm¶a ho ¶m àH$maÀ¶m B{VhmgmMo CÎm‘ CXmhaU Amho.
6. g‘H$mbrZ àíZ:
Om{V¶ Am{U gm§àXm{¶H$ X§Jo, ñÌr¶m§Mr n[apñWVr, Am{W©H$ g§H$Q>, XheVdmX Am{U Aݶ
g‘H$mbrZ àíZm§Mm CJ‘ ^yVH$mimV AgVmo, ˶m§Mm Aä¶mghr H$aVm ¶oBb.
8. AW©~moYZmË‘H$ B{Vhmg:
EImÚm XoemVrb R>am{dH$ H$mbI§S>mVrb H$mhr àg§Jm§Mo {díbofU H$ê$Z B{VhmgmVrb gmV˶
XmIdʶmMm à¶ËZ AZmbog {dMma gaUrMo B{VhmgH$ma H$aVmV.
g§emoYH$mbm Agm EImXm {df¶ {ZdS>Vm ¶oVmo. Eo{Vhm{gH$ g§emoYZ H$moU˶mhr àH$maMo Agbo
Var g§emoYZmÀ¶m H$m¶m©bm {eñV Agbr nm{hOo. Eo{Vhm{gH$ H¥$VrMo gmXarH$aU {dÛmZm§À¶m
g^onwT>o H$aʶmMm AmZ§X gd© àH$maÀ¶m dmMH$m§gmR>r EImXo nwñVH$ àH$m{eV H$aʶm EdT>mM
AgVmo. g§emoYZ Añgb Agmdo Am{U ˶m‘wio kmZmV ^a nS>mdr. ˶m‘ܶo Agbobr H$moUVrhr
H$‘VaVm MwH$sMr AgVo.
1. dmMH$m§Mr {Okmgm:
g§emoYZmZo dmMH$mMr {Okmgm OmJ¥V H$amdr. g§emoYZmMo ho Amdí¶H$ d¡{eîR>ç Amho. à~§YmMm
‘Wim Am{U àñVmdZoZo dmMH$mbm g§emoYZ H$m¶m©Mr T>mo~i H$ënZm {Xbobr Agmdr.
g§emoYZmÀ¶m {df¶mbm dmMH$m§À¶m EH$m {ZpíMV JQ>mH$Sy>Z Img à{VgmX {‘idmdm Aer
Anojm AgVo. g§emoYZmMm {df¶ dU©ZmË‘H$ Agë¶mg ˶m‘ܶo ñdmañ¶ AgUmam dmMH$ Aݶ
dmMH$m§nojm A{YH$ dU©ZmMr Anojm H$aob. g§emoYZmMm {df¶ g§Kf© Agbm qH$dm ˶mMo
gImob {díbofU Am{U AW©~moYZ Amdí¶H$ Agë¶mg dmMH$ g§emoYH$mZo gmXa Ho$boë¶m
nwamdm Am{U ¶wº$sdmXmÀ¶m {df¶r A{YH$ CËgwH$ AgVmo.
2. Z S>i‘iUmao ñdmañ¶:
g§emoYH$mMo ˶mÀ¶m Aä¶mgmÀ¶m {df¶mVrb ñdmañ¶ EdT>o à^mdr Agmdo H$s Á¶m‘wio
dmMH$mbm g§emoYH$mÀ¶m ñdmañ¶mer EH$ê$n hmoVm ¶oB©b. boIH$mÀ¶m ~m¡{ÕH$
àm‘m{UH$nUm{df¶r dmMH$mMr ImÌr Pmbr nm{hOo. g§emoYZmÀ¶m {df¶mVrb g§emoYH$mMo
ñdmañ¶ CWi Zgë¶mMr dmMH$mMr YmaUm Pmbr nm{hOo. g§emoYH$mbm ˶mÀ¶m g§emoYZmÀ¶m
{df¶mÀ¶m ‘yimer OmʶmMr BÀN>m Agë¶mMr dmMH$mMr ImÌr Pmbr nm{hOo. CXmhaUmW©, eyÐ,
ñÌr¶m, eoVH$ar Am{U dݶ O‘mVt{df¶r g§emoYH$mbm ñdmañ¶ Agë¶mg ˶mÀ¶m ñdmañ¶mZo
dmMH$ à^m{dV Pmbm nm{hOo.
4. {dMmaYmam:
gwg§ñH¥$V OrdZmVrb ‘mZdr H¥$VrÀ¶m ‘mJo AgUmè¶m {dMmamer B{VhmgmMm g§~§Y ¶oVmo. Á¶m
n[apñWVr‘ܶo EImXm àg§J KS>Vmo Vr n[apñWVr ñnîQ> H$aUo B{VhmgH$mamMo H$V©ì¶ Amho. H¥$Vr
‘mJrb àoaUm {ZpíMV H$aʶmMm à¶ËZ ˶mZo Ho$bm nm{hOo. g‘«mQ> AemoH$mbm H$qbJmÀ¶m
¶wÕmVrb aº$nmV nmhÿZ qhgoMr K¥Um dmQy> bmJë¶mZo ˶mZo em§VVoMm nwañH$ma Ho$bm. VWm{n,
Am¡a§JOo~mZo Amnë¶m {n˶mbm H¡$XoV {IVnV R>oD$Z ˶mMm dY Ho$bm Voìhm ˶mbm H$mhrM
dmQ>bo Zmhr.
g§emoYZmÀ¶m {df¶mda {dMmaYmam Adb§~yZ AgVo. EImÚm 춺$sMo M[aÌ boIZ H$aVmZm ¶mo½¶
g§X^m©V ˶mÀ¶m {dÀ‘mamMm nam‘f© KoVm ¶oVmo. ‘mÌ g§emoYZmMm {df¶ CR>md, H«$m§Vr {df¶r
Agë¶mg nwaoem nwamì¶m{Zer ˶m‘mJÀ¶m {dMmaYmaoMm nam‘f© Koʶmg Adga AgVmo. Aem
àg§Jm‘mJrb {dMmaYmam Á¶m àH$mao g§emoYH$ 춺$ H$aVmo ˶mMo AdmhZ ^mdZobm ZgyZ ~wÕrbm
AgVo.
Vmo dmMµH$m§da gmondVmo. ^mdZmàYmZ àg§JmMm ’$º$ Vnerb nwadyZ Ho$di A§XmOmZo ˶mda ^mî¶
H$aʶmMo g§emoYH$mZo Q>mimdo. CXmhaUmW©, ^maVr¶ noT>rdmë¶m§Zr ^maVmer Ðmoh H$ê$Z {~«{Q>em§Zm
˶m§Mo gm‘«mÁ¶ ñWmnZ H$aʶmg ‘XV Ho$br H$m Agm àíZ Agë¶mg g§~§{YV XñVEodO
AW©~moYZmgmR>r gmXa H$aUo nwaogo Amho. EImÚm O‘mVr {déÕ ^mî¶ Ho$ë¶mg qhgm ^S>Ho$b.
ñdmܶm¶:
àíZ 1 Eo{Vhm{gH$ g§emoYZmÀ¶m ~m¡{ÕH$ AdmhZmMr MMm© H$am.
CnbãY nwamì¶mÀ¶m AmYmamZo JVH$mbmMo e³¶ Vr gd© nwZaM©Zm H$aʶmMo B{VhmgmMo C{ÔîQ
AgVo.> VWm{n ˶m àg§Jm‘ܶo AZoH$ OmJm [aH$må¶m AgVmV. ˶m OmJm ^aʶmgmR>r
B{VhmgH$mambm ‘mJo am{hboë¶m gmYZm§da {dg§~yZ amhmdo bmJVo. Aem àg§Jr B{VhmgH$mambm
˶mMr H$ënZmeº$sÀ¶m AmYmamZo JVH$mbrZ àg§Jm§Mr nwZZ©aMZm H$amdr bmJVo. ho àg§J ’$ma
nyduM Zm‘eof Pmbobo AgVmV.
6ì¶m Am{U 7ì¶m eVH$mVrb Zmb§Xm {dÚmnrR>mÀ¶m Owݶm aMZoÀ¶m H$mhr Adeofm§Mo CXmhaU
KoD$. EHo$H$mir ZmdmOboë¶m ¶m {dÚmnrR>mMo nyU© {MÌ dmñVw{eënrZr H$mT>bo qH$dm ñdrH$mabo
Zmhr. VgoM ^yVH$mimVrb ‘mohZOmoXmamo Am{U haßnm aMZoMo {dídg{Z¶ Am{U Añgb {MÌ
AÚmn H$mT>bo qH$dm ñdrH$mabo Zmhr. dmñVw{eëntZr àmMrZ ^maVmVrb ‘§{Xam§Mo AܶmpË‘H$
‘hÎd gm§{JVë¶mg ˶m§Zm ˶m§À¶m H$ënZmeº$sÀ¶m AmYmamZo ¶m ‘§{XamMm AamIS>m V¶ma H$aVm
¶oB©b. ˶m‘wio B{VhmgmÀ¶m kmZm‘ܶo ^a nS>ob. hm EH$ A§Va{dÚmemIr¶ à¶moJ Agob Am{U
˶mgmR>r B{VhmgH$ma Am{U dmñVw{eënr ¶m§Zr à¶ËZ Ho$bo nm{hOoV.
b°‘mH©$ ¶m§Zr {dH${gV Ho$boë¶m V§ÌmZwgma OrdemÌr¶ CËH«$m§Vr‘Yrb [aH$må¶m OmJm ^aVm Amë¶m
ho bjmV R>odUo Amdí¶H$ Amho. Zm‘eof Pmbobm EImÚm àmUr qH$dm njmÀ¶m ’$º$ EH$m
AñWrÀ¶m ghmæ¶mZo ˶mMr nwZ©aMZm H$aVm ¶oVo Ago R>m‘ à{VnmXZ ˶m§Zr Ho$bo hmoVo. 19ì¶m
eVH$mVrb O‘©Z B{VhmgH$mamZo JVH$mbmVrb {dIwaboë¶m AmboIm§À¶m Adeofm§À¶m ghæ¶mZo
amo‘Z KQ>ZmË‘H$ H$m¶ÚmMo g§H$bZ Ho$bo hmoVo. {^Þ Adeofm§À¶m ghmæ¶mZo AmnU nyU© {MÌ V¶ma
H$ê$ eH$Vmo Am{U ˶mVrb [aH$må¶m OmJm ^ê$ eH$Vmo Agm ˶m§Mm Xmdm hmoVm.
JVH$mbmMr H$ënZmaå¶ nwZ©aMZm hr EH$ ’$bXm¶r H¥$Vr Agbr Var ˶mgmR>r Eo{Vhm{gH$
gmYZm§Mm ^¸$‘ nm¶m Amdí¶H$ AgVmo. qhXÿ nwamUm§Mo AZwH$aU H$ê$Z gm{hp˶H$ JVH$mbmVrb
EImÚm amÁ¶mMo gw§Xa dU©Z H$ê$ eH$Vmo, B{VhmgH$mambm ‘mÌ B{VhmgmVrb [aH$må¶m OmJm
H$miOrnyd©H$ ^amì¶m bmJVmV AݶWm ˶mÀ¶m à¶ËZm§Zr B{Vhmg Zìho Va H$mì¶ {Z‘m©U hmoB©b.
ñdmܶm¶:
àíZ 1 JVH$mbmÀ¶m H$ënZmaå¶ nwZ©aMZoMo dU©Z H$am.
dmMH$ Zoh‘r KmB©V AgVmV. Eo{Vhm{gH$ {bImU ˶m§Zm H§$Q>midmUo dmQ>Vo. åhUyZM Mm§Jbm
‘Wim, gmYr na§Vw ‘m{hVrnyU© àñVmdZm, ñnîQ> Am{U ¶mo½¶ ¶wº$sdmXmda AmYmarV Am{U
nQ>ʶmgmaIm {ZîH$f© B˶mXtZr dmMH$mMo bj doYyZ KoVbo nm{hOo. Aem JmoîQ>tZr gmXarH$aUmMm
XOm© dmT>Vmo. ˶m§Mo dU©Z Imbrbà‘mUo H$aVm ¶oVo.
A) J«§WmMo ‘Wio Am{U àH$aUo ¶mo½¶ Am{U AmH$f©H$ AgmdrV …- Or.E‘. Q´>°ìho{b¶Z
¶m§Mm J°[a~m°ëS>r A±S> X WmD$O§S>, Eg.Eg. e‘m© ¶m§Mm dm°a Am°’$ ‘amR>m ’«$sS>‘, ‘m¶Ho$b
ES>dS²>g© ¶m§Mm bmñQ> B¶g© Am°’$ {~«{Q>e B§{S>¶m B˶mXr J«§W ¶mo½¶ Am{U AmH$f©H$ ‘Wù¶mMr
CXmhaUo AmhoV.
àñVmdZodê$Z J«§WmVrb ‘OHy$amMr ñnîQ> H$ënZm Ambr nm{hOo. ˶m‘wio dmMH$mMo Am¡Ëgw»¶
OmJ¥V hmoD$Z Amnë¶mbm ¶m J«§Wm‘ܶo H$mhr Zdr Am{U Cn¶wº$ ‘m{hVr {‘iUma Amho Aer
˶mMr YmaUm Pmbr nm{hOo. àH$aUm§Mr Zmdo ¶mo½¶ AgmdrV Am{U {ZîH$f© {dMmaàdU Agmdm.
~) dmM{Z¶ Am{U AMyH$ d¥Îmm§V :- gmXarH$aUmVrb hr gdm©V ‘hÎdmMr ~m~ Amho. d¥Îmm§V
AMyH$ Agbm VaM Vmo à^mdr hmoD$ eH$Vmo. AZoH$ à~§Ym§Mo {bImU {T>gmi Agbo Var ˶Vrb
82
‘OHy$a Am{U AMyH$Vm ¶m‘wio ˶m§Mm ‘mݶVm {‘iVo. H$mhr Agbo Var Vwåhr H$go gm§{JVbo
¶mnojm Vwåhmbm H$m¶ gm§Jm¶Mo Amho ho ‘hÎdmMo Amho. VWm{n dmMH$mMo ñdmañ¶ {Q>H$dyZ
YaʶmgmR>r H$ënZm§Mr A{^춺$s {VVH$sM ‘hÎdmMr AgVo.
H$) EH$mpË‘H$ aMZm :- à~§YmMo boIZ H$aVmZm g§emoYH$mZo ˶mÀ¶m aMZoH$S>o bj {Xbo
nm{hOo. d¥Îmm§V ñdm^m{dH$, gmV˶nyU© Am{U WmoS>³¶mV H$WZ Ho$bm Agë¶mg Vmo à^mdr R>aVmo.
H$WZ ghO g‘OʶmgmaIo Agmdo. ˶mVrb ‘OHy$amZo dmMH$mMm {dídmg g§nmXZ Ho$bm nm{hOo.
bm§~bMH$ Am{U Jw§VmJw§VrMr dm³¶aMZm Q>mibr nm{hOo. d¥Îmm§V AMyH$, WoQ> Am{U à^mdr
Agmdm. Vmo H§$Q>midmUm Am{U {Zag Zgmdm. ZrQ> Am{U gw~H$ arVrZo gmXa Ho$boë¶m Eo{Vhm{gH$
kmZmMr Anojm H$aUo hm dmMH$mMm h¸$ Amho.
S) g§VwbZ Am{U AmKmV:- boIH$mZm dmMH$mbm H$mhr gm§Jm¶Mo AgVo. ˶mVrb Cn-
{df¶m§Mo ¶mo½¶ g§VwbZ Agbo nm{hOo. H$WZmMo C{ÔîQ Zoh‘r bjmV R>odë¶mg gmXarH$aUmVrb
g§VwbZ H$m¶‘ amIbo OmVo. ¶mo½¶ {df¶ ¶mo½¶ doir Am{U {R>H$mUr gm§JUo ho Mm§Jë¶m H$WZmMo
ahñ¶ Amho. d¥Îmm§Vm‘Yrb ‘hÎdmÀ¶m ~m~r boIH$mZo {ZpíMV H$am¶À¶m AgVmV, dmMH$m§Mr
Ver Anojm AgVo. eodQ>r g§emoYH$mZoM Vmo {df¶ nyU©V: AmË‘gmV Ho$bobm AgVmo.
boIH$mMr e¡br ˶mÀ¶m 춺$s‘ËdmMo à{V~t~ AgVo. B{VhmgmMm {dÚmWu ¶m Zm˶mZo ˶mZo
V϶o, em§V ¶wº$sdmX Am{U à^mdr ñnîQ>rH$aUmH$S>o A{YH$ bj {Xbo nm{hOo. Aem {bImUmZo
dmMH$mMo ‘Z àgÞ hmoVo. ˶mMr dm³¶o bhmZ ‘moR>r Agbr Var ˶mZo dmMH$ Amnë¶m hmVr
gwIê$n Agë¶mMr ^mdZm {Z‘m©U Ho$br nm{hOo.
EImXm emoY {Z~§Y, à~§Y qH$dm àH$m{eV J«§W à^mdrnUo gmXa Ho$bm Amho H$s Zmhr ¶mMo
‘y붑mnZ Eo{Vhm{gH$ kmZm‘ܶo ˶mMo ¶moJXmZ {H$Vr Amho ¶mdê$Z R>aVo. {bAmonmoëS> ’$m°Z a±Ho$
¶m§À¶m Am°Z X {H«${Q>{gP‘ Am°’$ am¶Q>g© Am°’$ ‘m°S>Z© {hñQ>ar hm ZmdmObobm {Z~§Y ¶m g§~§Yr
EH$ Zdm ‘mZX§S> ñWmnZ H$aVmo. MQ>H$Xma ^mfm Am{U e¡brnojm g§emoYZ Am{U Eo{Vhm{gH$
kmZm‘Yrb ˶mMo ¶moJXmZ A{YH$ ‘hÎdmMo AgVo. Amåhmbm ‘m{hV Zgboë¶m JVH$mbm{df¶r
83
Vwåhr (boIH$) Amåhmbm H$m¶ gm§JUma AmhmV ˶m‘ܶo Amåhmbm ñdmañ¶ Amho. ˶m§Zm AMyH$
‘m{hVr, dñVw{ZîR> d¥Îmm§V, VH©$ewÕ ¶wº$sdmX {ddmÚ {df¶m§À¶m hmVmiUrVrb VmaVå¶ Am{U
~m¡{ÕH$ àm‘m{UH$nUm B˶mXr JmoîQ>r hì¶m AgVmV. B{VhmgmV ñdmañ¶ AgUmè¶m dmMH$m§Zm
gw§Xa ^mfm Am{U MQ>H$Xma e¡br Zìho Va V϶mMm Zdm Am{U Cn¶wº$ emoY, ‘ybJm‘r
AW©~moYZ, Hy$Q> àg§Jm§Mo {ddoH$s ñnîQ>rH$aU Am{U ~m¡{ÕH$ gMmoQ>rZo Ho$bobo g§emoYZ hdo AgVo.
gd© B{Vhmgào‘tZm hì¶m Agboë¶m Eo{Vhm{gH$ kmZmMr hr d¡{eîR>ço AmhoV.
B{VhmgmMo nwZ©bIo Z:
Zdo g§emoYZ Am{U Zì¶m V϶m‘wio doimodoir B{VhmgmMo nwZ©boIZ Amdí¶H$ hmoVo. B{VhmgmMo
nwZ©boIZ H$aʶmMr H$mhr H$maUo Imbrb à‘mUo AmhoV:
3. Zdo AW©~moYZ:
H$mhr g§emoYH$ Owݶm V϶m§Mo AZmbog {dMmaàUmbr gma»¶m Zì¶m nÕVrZo AW©~moYZ H$aʶmMm
à¶ËZ H$aV Agë¶mZo Am{U Zdm nwamdm gmnS>ë¶mZo B{VhmgmMo nwZ©boIZ Amdí¶H$ hmoVo.
4. Zdm ÑîQ>rH$moZ:
EImÚm XoemV àM{bV Agboë¶m amîQ´>dmXr qH$dm gm‘«mÁ¶dmXr ÑQ>rH$moZm‘wio B{VhmgmMo
nwZ©boIZ Amdí¶H$ hmoVo. ‘mOr amÁ¶H$˶mªMo A{YH$ Mm§Jbo dU©Z H$aʶmgmR>r gaH$mar
B{VhmgmV ’o$a~Xb Ho$bo OmVmV.
VmpÎdH$ {gÕm§V Am{U Aݶ H$moU˶mhr H$maUm§Zr B{VhmgmMo nwZ©boIZ Ho$bo Var {df¶mMr
hmVmiUr ˶mM arVrZo H$amdr bmJVo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. gmXarH$aUmMo {Za{Zamio JwU H$moUVo AmhoV?
6.8 gmam§e:
gd© àH$maÀ¶m Eo{Vhm{gH$ boIZmÀ¶m gmXarH$aUmMr MMm© H$aVmZm ˶mMr V§Ìo Am{U nÕmVtMm
nam‘f© KoʶmV Ambm Amho. JVH$mbmMo AMyH$, {dídg{Z¶, àñVwV Am{U nmÕVera d¥Îmm§V
84
gmXa H$aʶmVM g§emoYZmMo ‘hÎd AgVo. {Xbobr ‘m{hVr e³¶Vmo Cn¶wº$, Zdr Am{U dmMZr¶
Agmdr. ˶mVrb ¶wº$sdmX {ddoH$s Agmdm. ^mfm Am{U e¡br ‘hÎdmMr Agbr Var
B{VhmgmÀ¶m kmZmVrb ˶mMo ¶moJXmZ A{YH$ ‘hÎdmMo AgVo
6.9 àíZ:
85
7
Eo{Vhm{gH$ g§emoYZmÀ‘m {ZîH$fm©Mo gmXarH$aU
(^mJ)
~) Vm{H©$H$ à{H«$¶m
nmR>mMr aMZm:
7.0 C{ÔîQ>
7.1 V϶m§Mo {Z[ajU
7.2 Eo{Vhm{gH$ nwamdm
7.3 Eo{Vhm{gH$ ¶wº$sdmX
7.4 Eo{Vhm{gH$ gmå¶ñWio
7.5 à‘o¶
7.6 gd©gmYmarH$aU
7.7 ñdmܶm¶
7.8 gmam§f
7.9 àíZ
7.10 g§X^© J«§W
7.0 C{ÔîQ>:
7.1 àñVmdZm:
g§emoYZmVrb ‘OHy$a gmXa H$aVmZm Vm{H©$H$ à{H«$¶oMr JaO ^mgVo. g§emoYZmÀ¶m gmYZm§Mo
g§KQ>Z Am{U dJuH$aU VH©$ qH$dm nÕVrda AmYm[aV AgVo. g§emoYZmMo ’${bV gmXa H$aVmZm
g§emoYZmÀ¶m {df¶mÀ¶m Iè¶m kmZmn`ªV H«$‘mH«$‘mZo OmʶmVM Vm{H©$H$ à{H«$¶m XS>bobr AgVo.
¶m nmR>m‘ܶo B{VhmgH$mam§Zr ñdrH$maboë¶m Vm{H©$H$ à{H«$¶oÀ¶m {d{dY d¡{eîR>çm§Mo ñnîQ>rH$aU
{Xbo Amho. EH$Xm g§emoYZmMm {df¶ {ZdS>ë¶mda g§emoYH$mbm {dMmanyd©H$ Am{U nÕVeranUo
‘m{hVrMo g§H$bZ H$ê$Z CnbãY gmYZm§Mr {ZdS> H$amdr bmJVo. g§emoYZmÀ¶m {df¶mMo g˶
OmUyZ KoʶmgmR>r g§emoYH$ CnbãY gmYZm§Mr {ZdS> H$aVmo. g§emoYZmgmR>r EImÚm gmYZmMr
86
qH$dm ˶mM {df¶mdarb Aݶ boIH$m§À¶m {bImUmMr {ZdS> H$aVmZm qH$dm Vo ZmH$maVmZm
˶mbm VH©$ewÕ ¶wº$sdmXmMm AmYma ¿¶mdm bmJVmo. V϶m§Mo {Z[ajU Vo g§emoYZmMo ’${bV gmXa
> H$aV AgVmZm g§emoYH$mbm Vm{H©$H$ à{H«$¶oMm Amgam ¿¶mdm bmJVmo; hr à{H«$¶m ¶m Z§Va ñnîQ>
H$aʶmV Ambr Amho.
kmZmÀ¶m gd© emImVrb ¶mo½¶ ¶wº$sdmX Am{U {gÕm§V ‘m§S>Vm§Zm Vm{H©$H$ à{H«$¶oMm AmYma ¿¶mdm
bmJVmo. ˶mbmM ¶wº$sdmXmMo emñÌ qH$dm H$bm Ago åhUVmV. Eo{Vhm{gH$ H¥$Vr àH$Q> H$aVm§Zm
{VÀ¶m ‘OHy$amMr ‘m§S>Ur ¶mo½¶ àH$mao Ho$bobr Agmdr bmJVo, VgoM {VMm ¶wº$sdmX Am{U
{ZîH$f© hr VH©$ewÕ AgmdoV. Or.E’$.S>ãbw. hoJob ¶m§Mo ‘VmZo Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶m åhUOoM
Vm{H©$H$ à{H«$¶m AgVo. {dJ‘Z Am{U {ZJ‘Z Ago XmoZ àH$maMo VH©$ AgVmV. ¶mn¡H$s {ZJ‘Z
VH$m©À¶m ‘XVrZo XmoZ à‘o¶m§À¶m AmYmamZo {ZîH$f© H$mT>bm OmVmo Va VH$m©Mm {dJ‘Z hm àH$ma
EImÚm V϶ qH$dm àg§Jmdê$Z g§~§{YV {df¶mMo gd©gmYmaU àH$Q>rH$aU H$aVmo. VH$m©À¶m ¶m
XmoÝhr àH$mam§Mm B{Vhmgmer g§~§Y AgVmo ho ¶m nwTo Imbrb {ddoMZmdéZ bmjmV ¶oB©bM.
{dJ‘ZnÕVrZo EH$mXm {ZîH$f© H$mT>ʶmnydu g§emoYH$mZo V϶o qH$dm àg§Jm§Mo {Z[ajU Ho$bo
nm{hOo. {Z[ajU ¶mo½¶ arVrZo H$aUo Amdí¶H$ Amho H$maU MwH$sÀ¶m {Z[ajUmZo {ZîH$f© XoIrb
MwH$sMm Agy eH$Vmo. dñVw qH$dm K{Q>VmMo {Z[ajU g§emoYH$mZo ì¶J«Vm Am{U nyd©J«h qH$dm
àjwãY ‘Z:pñWVrV AgVmZm H$aVm H$m‘m Z¶o. g§~§{YV dñVwMo {Z[ajU ñdÀN> ‘ZmZo H$aVmZm
˶mZo {VMm AmH$ma, a§J qH$dm Aݶ d¡{eîR>çm§H$S>o Img bj {Xbo nm{hOo.dñVw qH$dm àg§JmÀ¶m
{Z[ajUmZo Imbrbn¡H$s EH$ qH$dm H$mhr g§~§Y bjmV ¶oD$ eH$Vrb.
V϶o Am{U K{Q>Vm§À¶m {Z[ajUmZo hr qH$dm Aݶ H$mhr d¡{eîR>¶m‘wio kmZ {‘imë¶mMm Am^mg
{Z‘m©U hmoʶmMr e³¶Vm AgVo. dU© V϶ Am{U K{Q>VmMo AMyH$ dU©Z Ho$ë¶mg ˶mda
AmYm[aV {ZîH$f© ~amo~a ¶oD$ eHo$b. hÎmr Z nm{hboë¶m 춺$sZo hÎmrMo dU©Z åh¡g Ago Ho$ë¶mg
dmMH$mMr {Xem^yb hmoVo qH$dm ˶mZo {dXþfH$m§À¶m ghdmgmV amOmbm nm{hbo Agë¶mg ˶mMr
MwH$sMr N>mn nS>Vo. XþgarH$S>o gd© amOm§Zm ‘wImªMr g§JV AmdS>Vo Am{U à^mV amOm Amho Ago
{dYmZ VH©$emÌmV àdrU Agboë¶m EImÚm 춺$sZo Ho$ë¶mg; à^mVbm ‘wImªMr g§JV AmdS>Vo
hm ˶mMm {ZîH$f© ¶mo½¶ Amho. VWm{n, à^mV ˶mbm AndmX Agy eHo$b qH$dm gd© amOm§Zm
‘wImªMr g§JV AmdS>Vo ho {dYmZ MwH$sMo Amho.
B{VhmgH$mam§Zr Aem MwH$m Q>mië¶m nm{hOoV. Eo{Vhm{gH$ {ZîH$fmn‘ªV ¶oVmZm ¶wº$sdmX VH©$ewÕ
Agmdm, ˶mbm Eo{Vhm{gH$ ¶wº$sdmX Ago Zmd {Xbo OmVo.
87
B{VhmgmMm g§~§Y JVH$mbrZ àg§Jm§er Agë¶mZo ˶mVrb H$moUVohr {Z[ajU WoQ> qH$dm à˶j
AgV Zmhr. JVH$mbrZ V϶o qH$dm àg§Jm§{df¶rMm ¶wº$sdmX {eñV~Õ Agbm nm{hOo. gd©
àH$maMo VH©$Xmof Q>mibo nm{hOoV; Ogo Vo {dkmZm‘ܶo Q>mibo OmVmV. {dMmabobo àíZ Am{U
˶m§Mr CÎmao VH©$ewÕ AgmdrV. V϶o Am{U àg§Jm§À¶m AW©~moYZmV ho A{Ve¶ ‘hÎdmMo Amho.
V϶m§À¶m Aà˶j {Z[ajUmdê$Z H$mT>bobo AZw‘mZ AMyH$ {dMmamda AmYm[aV Agbo nm{hOo.
Aà˶j {Z[ajU qH$dm nwamdm ¶m Zm˶mZo B{VhmgmÀ¶m gmYZm§Mo n[ajU AmnU AmVm H$ê$.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. {ZîH$fm©V qH$dm n¶©dgmZ hmoUmè¶m Vm{H©$H$ à{H«$¶oVrb V϶m§À¶m {Z[ajUmÀ¶m
‘hÎdmMr MMm© H$am.
B{Vhmg EH$ Img àH$maMo {dkmZ Amho. ^m¡{VH$ {dkmZmà‘mUo ˶mMm g§~§Y V϶o qH$dm
àg§Jm§À¶m à˶j {Z[ajUmer qH$dm à¶moJmer ¶oV Zmhr. Á¶m§Mo {Z[ajU H$aVm ¶oV Zmhr Aem
àg§Jm§Mm Aä¶mg B{VhmgH$mambm H$amdm bmJVmo. V϶o Am{U àg§JmMm Aä¶mg B{VhmgH$ma
AZw‘mZmZo H$aV AgVmo, O‘dbobr ‘m{hVr Am{U Aݶ gmYZm§À¶m ghmæ¶mZo ˶m§Mm Aä¶mg Vmo
H$aVmo. Aem ‘m{hVrdê$Z ¶wº$sdmX H$aVmZm Vm{H©$H$ à{H«$¶m ‘mÌ Ë¶mM àH$maMr AgVo. ˶m§Zm
Vm{H©$H$ AZwH«$‘ nmimdm bmJVmo VgoM {ZîH$f© H$mT>VmZm {Z¶‘m§Mo nmbZ H$amdo bmJVo.
B{VhmgH$ma Á¶mMm dmna H$aV Zmhr Aer EH$hr JmoîQ> B{VhmgmMm nwamdm hmoV ZgVo. AZoH$
àH$maÀ¶m {bIrV Am{U A{b{IV Zm|Xr Agë¶m Var B{VhmgH$mamZo ˶m§Mm dmna Ho$ë¶m{edm¶
Aem Zm|Xr Eo{Vhm{gH$ nwamdm ‘mZë¶m OmV ZmhrV. B{VhmgH$ma ˶mZo ñdV: Ho$boë¶m àg§JmÀ¶m
{Z[ajUmda {dg§~yZ amhmV Zmhr.
¶wÕ qH$dm H«$m§Vr Pmë¶mg B{VhmgH$ma Aݶ 춺$s¨à‘mUo ˶mMm gmYm àojH$ AgVmo. Aem
àg§Jm§À¶m AZoH$ AdñWm Agë¶mZo B{VhmgH$ma ˶m§Mm à˶jXeu gmjrXma Agy eH$V Zmhr.
¶wÕ qH$dm H«$m§Vr g‘mßV Pmë¶mdaM g§~§{YV d¥Îmm§V, d¥ÎmnÌmVrb {ZdoXZo Am{U AmH$medmUr d
XÿaXe©Z B˶mXr gd© ‘mܶ‘mVrb ~mVå¶m ˶mÀ¶m boIrV B{VhmgmMr gmYZo AgVmV. àg§JmV
gh^mJr Pmboë¶m 춺$s¨Zr Ho$boë¶m {ZdoXZmV B{VhmgH$mambm H$mhrM ñdmañ¶ ZgVo Agm
˶mMm AW© Zmhr. àg§Jmer g§~§{YV Agboë¶m gd© KS>m‘moS>tMm ˶mZo H$miOrnyd©H$ AmT>mdm
KoUo Amdí¶H$ Amho. B{Vhmg hm JVH$mbrZ àg§Jm§Mo gwg§K{Q>V kmZ Agë¶mZo ˶m{df¶rMo kmZ
{‘idʶmMm Aݶ H$moUVmhr ‘mJ© ¶mo½¶ ‘mZVm ¶oUma Zmhr.
dV©‘mZ qH$dm JVH$mbmVrb H$moU˶mhr àg§JmMr ‘m{hVr ˶mM àH$maÀ¶m Aݶ H$moU˶mhr
àg§JmÀ¶m ‘m{hVrÀ¶m AmYmao B{VhmgH$mambm ˶m{df¶r {gÕm§V ‘m§S>Vm ¶oUma Zmhr.
hdm‘mZIm˶mVrb VÁkmbm qH$dm AW©emÌmÀ¶m g§emoYH$mbm ˶mÀ¶m {df¶mVrb ‘m{hVr
88
g§H${bV H$ê$Z kmZ g§nmXZ H$aVm ¶oVo. g‘Om, EImÚm joÌmVrb dmXimMr gmVË`mMr ‘m{hVr
hdm‘mZIm˶mVrb VÁkmbm hdr Agob Va EH$m R>amdrH$ H$mbI§S>mVrb Aem dmXim§Mr
‘m{hVr {‘idyZ {VÀ¶m AmYmamZo Ago {dYmZ H$ê$ eHo$b H$s g§~§{YV joÌm‘ܶo Xa gmV qH$dm
Xhm dfmªZr dmXi hmoVo. VgoM ^m§S>dbemhr XoemVrb Am{W©H$ ‘§XrMm Aä¶mg H$aUmam g§emoYH$
˶mg§~§YrMr gd© ‘m{hVr g§H${bV H$ê$Z {VÀ¶m AmYmamZo Xa nmM qH$dm gmV dfmªZr
^m§S>dbemhr Xoem§V Am{W©H$ ‘§Xr ¶oVo Ago {dYmZ H$ê$ eHo$b.
Eo{Vhm{gH$ K{Q>Vm§Mo ñWi H$mimer {ZpíMV ZmVo AgVo, åhUOoM B{VhmgH$ma C„oI H$aV
Agbobm àg§J {ZpíMV {R>H$mUr Am{U {ZpíMV doiobm KS>bm Amho. CXmhaUmW©, Xþgao
‘hm¶wÕm{df¶r Ago åhUVm ¶oVo H$s Vo 1939‘ܶo ¶wamonmV gwê$ Pmbo Am{U Z§Va OJ^amV gd©Ì
ngabo. ^m¡{VH$ {dkmZm§Zm ñWi H$mimMo Ago ~§YZ ZgVo. ^yH§$n, hdm‘mZ, COm©, amgm¶{ZH$
à{V{H«$¶m Am{U Jwê$ËdmH$f©UmMo {Z¶‘ d¡pídH$ ñdê$nmMo AgVmV. XþgarH$S>o B{VhmgmMm g§~§Y
{d{eîR> ñWi H$mimer {ZJS>rV Agboë¶m EH$m R>am{dH$ àg§Jmer AgVmo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. {ZîH$fmV qH$dm n¶©dgmZ hmoUmè¶m Vm{H©$H$ à{H«$¶oVrb Eo{Vhm{gH$ nwamì¶mMr ^y{‘H$m
H$moUVr AgVo?
1. AZw‘mZ:
nydu Z‘yX Ho$ë¶mà‘mUo gmå¶, ’$aH$, gh^mJ, ZmVo, {Xem, g§X^© Am{U n[apñWVr B˶mXr
KQ>H$m§À¶m {Z[ajUmZo H$mhr g§~§Y gwMdbo OmVmV. ¶m KQ>H$m§‘wio Amnë¶mbm V϶m§Mr ‘m{hVr
{‘iVo. VH©$nÕVrMm àdmg AkmVmH$Sy>Z kmVmH$S>o hmoV AgVmo. Eo{Vhm{gH$ V϶ R>am{dH$ ñWir
Am{U H$mir KSy>Z Jobobo AgVo. ¶m JVH$mbrZ V϶mMo nwÝhm Zì¶mZo {Z[ajU H$aVm ¶oV Zmhr.
B{VhmgH$mambm dV©‘mZmV ˶m V϶mMm Aä¶mg CnbãY boIrV qH$dm Am{b{IV nwamì¶mÀ¶m
AmYmamZo H$am¶Mm AgVmo. ˶m nwamì¶mÀ¶m AmYmamZo B{VhmgH$ma KS>bobm àg§J Amnë¶m
ZOaog‘moa AmUVmo.
89
Eo{Vhm{gH$ kmZ e³¶ Zmhr H$maU VËdV: XoIrb ˶mMm H$moUVmhr nwamdm CnbãY hmoV Zmhr
Agm ¶wº$sdmX aoZo XoH$mV© ¶m VH©$emñÌkmZo Ho$bm Amho. ˶mMo AZw‘mZ H$moU˶mhr {Z¶‘mÀ¶m
AmYmamZo H$aVm ¶oV Zgë¶mZo Eo{Vhm{gH$ kmZ Ae³¶ Amho. VWm{n, ì¶wËnÎmremñÌmÀ¶m
ghmæ¶mZo Or.~r.{dH$mo ¶m§Zr Ago XmIdyZ {Xbo Amho H$s XñVEodOmVrb A§VJ©V nwamì¶mZo
g§~§{YV àg§J {ZpíMV KS>bm Agë¶mMr ImÌr XoVm ¶oVo.
Á¶m KQ>H$mda ˶mMo AZw‘mZ AmYm[aV AgVo ˶m KQ>H$mZo kmZmÀ¶m ˶mÀ¶m Xmì¶mbm nwîQ>r
{‘iVo. EM.Or. doëg ¶m§À¶m Q>mB©‘ ‘erZ ¶m H$mX§~arÀ¶m ghmæ¶mZo ˶mbm Amnë¶m
{Q>H$mH$mam§Zm JVH$mbmMr g’$a H$adVm ¶oV Zmhr qH$dm ˶m§Zm JVH$mbmVrb àg§J XmIdVm ¶oV
ZmhrV. (nÞmg dfm©nydu doëg ¶m§Mo {ZYZ Pmbo) JVH$mbmMm Agm àdmghr Eo{Vhm{gH$
àg§JmMm {ZpíMV nwamdm Agy eH$V Zmhr H$maU Vmo g§~§{YV 춺$sÀ¶m ñ‘¥Vrda AmYm[aV
AgVmo. ñ‘¥Vr åhUOo B{Vhmg Zmhr. Ho$di ñ‘¥Vr åhUOo Eo{Vhm{gH$ V϶ Zmhr.
B{VhmgH$mambm Amnë¶m gmjrZo Eo{Vhm{gH$ kmZmMm Amnbm Xmdm {gÕ H$amdm bmJVmo;
˶mgmR>r ˶mbm ¶mo½¶ Vmo nwamdm gmXa H$amdm bmJVmo. erbmboImMm nwamdm ^¸$‘ Agbm Var
˶mdarb H$moard ‘OHy$a AemoH$mÀ¶m Amkodê$Z {b{hbm Amho Ago B{VhmgH$ma H$go {gÕ
H$aUma? ˶mgmR>r ˶mbm nwîQ>r XoUmam Aݶ nwamdm gmXa H$amdm bmJVmo. erbmboImVrb
‘OHy$amMm g§X^© B{VhmgH$ma XoVmo. ˶mVrb g§Xoe, ˶m g§XoemMo à¶moOZ Am{U ˶mMo ‘hÎd
B˶mXtMo AZw‘mZ {Q>H$mH$mambmM H$aVm ¶oB©b.
2. àíZmoÎmao:
JVH$mbrZ àg§JmÀ¶m nwamì¶m{df¶r ¶mo½¶ àíZ {dMmaë¶mg ˶m àg§JmMr A{YH$ Mm§Jbr
H$ënZm ¶oVo. àW‘ gmXa Ho$bobm nwamdm H$miOrnyd©H$ g‘OyZ KoVbm nm{hOo. ˶mZ§Va ˶mVrb
gmå¶ Am{U ’$aH$ VgoM 춺$s Am{U àg§JmMo ghM¶© emoYmdo bmJob. JVH$mbmMo A{YH$
Mm§Jbo {MÌ Ho$di VH©$ qH$dm H$ënZm H$ê$Z Zìho Va B{VhmgH$mamZo CnpñWV Ho$boë¶m àíZm§Mr
¶mo½¶ CVao XoD$Z C^o H$aVm ¶oB©b. ¶m {df¶r Ama.Or. H$m°qbJdyS> ¶m§À¶m A°Z Am°Q>mo~m¶moJ«m’$s
¶m J«§WmVrb nwamVÎdemñÌr¶ CXmhaU XoVm ¶oB©b.
àmMrZ H$mir B§½b§S> amo‘Z gm‘«mÁ¶mMm EH$ ^mJ AgVmZm VoWrb Q>m°¶Zo Am{U gm°b~r ¶m XmoZ
{R>H$mUm§À¶m Xaå¶mZ ~m§Yboë¶m EH$m q^VrMm emoY nwamVÎddoζm§Zm bmJbm. OdinmgÀ¶m
O‘mVtMm h„m naVdyZ bmdʶmgmR>r ~m§YʶmV Amboë¶m ¶m q^Vrda g‘wÐ {H$Zmè¶mÀ¶m ~mOyZo
nhmaoH$è¶mgmR>r EH$ N>moQ>m ‘mJ© ~m§Ybm Agbm Var ˶mMo à¶moOZ H$moUmÀ¶mhr bjmV Ambo
Zmhr. ¶mMo VH©$ewÕ CÎma Ago hmoVo H$s O‘mVtMm h„m nhmam Zgboë¶m ~mOyZo hmoD$ Z¶o ¶m
CÔoemZo hr q^V ~m§YʶmV Ambr hmoVr. nwamVÎddo˶m§Zr ¶m g§~§YmVrb gd© Zm|Xr Am{U ZH$mem§Mo
{Z[ajU Ho$ë¶mda ˶m§Zm Ago AmT>ibo H$s ¶m q^Vrda {R>H${R>H$mZr Q>ohiUr ~wê$Om§Mr EH$
‘m{bH$m Agmdr. Q>ohoiUr ~wê$OmVrb nhmaoH$è¶m§À¶m ‘wio O‘mVtMm h„m amoIVm ¶oʶmgmaIm
hmoVm. nwamVÎdemñÌr¶ nwamì¶mZo ¶m AZw‘mZmbm XþOmoam {‘imbm.
90
Z§X Am{U Z§Xnyd© H$mbrZ AZoH$ amÁ¶m§À¶m d¥Îmm§Vm‘ܶo AZoH$ CUrdm AmhoV. J«rH$m§Mo ^maVm‘ܶo
AmJ‘Z hmoʶmnyduÀ¶m ¶m H$mimVrb H$moUVmhr {dídg{Z¶ nwamdm CnbãY ZìhVm. ¶m H$mimMr
‘m{hVr ’$º$ àíZmoÎmam§À¶m ghmæ¶mZo qH$dm AZw‘mZmZo {‘iy eH$Vo; ‘mÌ Ë¶mgmR>r nîwQ>r XoUmam
nwamdm XoʶmMr JaO Amho.
EImÚm H¥$VrMo à¶moOZ H$m¶ Agmdo Agm àíZ {dMmaVm ¶oVmo. g§emoYH$mg‘moa H$mhr JwT> àíZ
{Z‘m©U Pmë¶mg darb à‘mUo g§~§{YV H¥$VrMo à¶moOZ H$m¶ Agmdo Agm àíZ {dMmê$Z AZw‘mZ
H$mT>Vm ¶oB©b. Aem AZw‘mZmbm XþOmoam XoUmam Aݶ H$mhr nwamdm {‘iVmo H$m Xþgam àíZ ¶m
g§X^m©V {dMmaVm ¶oVmo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. Eo{Vhm{gH$ ¶wº$sdmX åhUOo H$m¶? B{Vhmg g§emoYZmÀ¶m Vm{H©$H$ à{H«$¶oVrb ˶mMo
‘hÎd ñnîQ> H$am.
g‘mZ àg§JmVrb gmå¶ Am{U ’$aH$mdê$Z à¶moOZ g‘mZ Agë¶mMm H$¶mg H$aVm ¶oVmo.
CXmhaUmW©, ¶wamonmVrb XmoÝhr ‘hm¶wÕo O‘©ZrÀ¶m Hw$amnVrZo gwê$ Pmbr Agbr Var ¶wÕm§Mo
{Z[ajU ~maH$mB©Zo Ho$ë¶mg ˶m‘ܶo H$mhr ’$aH$hr AmT²>iVmV. ¶wÕmV gh^mJr hmoUmè¶m 춺$s
Am{U ˶m§À¶m gh^mJmMo à¶moOZ {^Þ Agë¶mMo {XgVo.
g‘mZVodê$Z Ho$boë¶m ¶wº$sdmXmZo g§emoYZ H$m¶m©V ‘XV hmoVo. àW‘V: gmå¶ Am{U ’$aH$ ¶m§À¶m
gImob {Z[ajUmZo H$mhr g§~§{YV V϶o g‘moa ¶oVmV. Am°pñQ´>¶mÀ¶m h¸$mMo ajU H$aʶmgmR>r
O‘©ZrZo n{hë¶m ‘hm¶wÕmV nXmn©U Ho$bo hmoVo Va Am§Va amîQ´>r¶ g‘Pmo˶mMm ^§J H$ê$Z O‘©ZrZo
nmob§S>da ñdmar Ho$ë¶mZo Xþgè¶m ‘hm¶wÕmMr gwê$dmV Pmbr hmoVr.
Xþgao åhUOo g‘mZVodê$Z Ho$boë¶m ¶wº$sdmXm ‘wio H$mhr Zì¶m g‘ñ¶m g‘moa ¶oVmV. Owݶm
gmYZm§Mm Zì¶mZo bmdboë¶m AWm©Zo g§emoYH$mMo bj Zì¶m {Xeobm OmVo. XmoÝhr ‘hm¶wÕmVrb
H$irMm àíZ B§½b§S> Am{U O‘©Zr ¶m§À¶mVrb amOZ¡{VH$ g§~§Ym§‘ܶo Jw§Vbm hmoVm. Or.Oo. JoaoJZ
¶m§Zr {Vgè¶m n¡byH$S>o bj doYbo Amho. EImÚm àg§JmVrb XmoZ qH$dm A{YH$ gmå¶ñWim§Mo ‘yi
EH$M Agy eH$Vo. XmoÝhr Xoem§Mm {dpñVU© gm‘«mÁ¶m§Mm AÅ>hmg hm ‘hm¶wÕm§À¶m ~m~VrV EH$
g‘mZ KQ>H$ hmoVm.
g§Kf© Am{U gwYmaUoÀ¶m MiditÀ¶m ~m~VrV AmnU Agm {dMma H$ê$ eH$bmo Var Aem
{dMma à{H«$¶o‘ܶo EH$ YmoH$m g§^§dVmo. B{VhmgmMm àdmg H$YrM MH«$mH$ma AgV Zmhr Am{U
B{VhmgmMr H$Yrhr nwZamd¥Îmr hmoV ZgVo. Zdr n[apñWVr, Zdo AZw^d Am{U Zdo {dMma ¶m§À¶m
AZwf§JmZo B{VhmgmMm àdmg ‘igyÌmgmaIm AgVmo. ‘mZdr H¥$Vr H$YrM Z¡g{J©H$ KQ>Zm ZgVo,
91
åhUyZM ^m¡{VH$ {Z¶‘ ‘mZdr H¥$Vr Am{U {dMmambm H$YrM bmJy hmoV ZmhrV. åhUyZM XmoZ
{^Þ doiog Am{U {R>H$mUr KS>boë¶m àg§JmVrb gmå¶ñWio {^Þ AgVmV. BQ>m{b¶Z VÎddoÎmo
Or.~r.{dH$mo ¶m§Zr Z‘yX Ho$ë¶mà‘mUo EH$‘oH$mnmgyZ Xÿada Agboë¶m XmoZ {R>H$mUÀ¶m
H$ënZo‘ܶohr ’$aH$ AgVmo. Aem H$ënZm EH$‘oH$m§À¶m ZH$bm AmhoV Ago g‘Oy Z¶o.
gmå¶, ’$aH$, gh¶moJ, {Xem Am{U g§X^© ¶m§À¶m ghmæ¶mZo g§emoYH$ Ooìhm àg§Jm§Mo g˶ ñdê$n
OmUyZ KoʶmMm à¶ËZ H$aVmo Voìhm Vmo àg§J qH$dm H¥$VrMo g§^mì¶ H$maU emoYV AgVmo. ‘w§~B©
gma»¶m EImÚm ‘hmZJam‘ܶo XmoZ O‘md X§Jm H$aV Agë¶mMo Ooìhm gm‘mݶ ‘mUgmbm {XgVo
Voìhm hm X§Jm Q>moir ¶wÕmMm àH$ma Agë¶mMm {ZîH$f© Vmo MQ>H$Z H$mT>Vmo. X§½¶mMo ñdê$n Am{U
H$maU ¶m§À¶m H$maUm{df¶rMo ˶mMo AZw‘mZ ˶mMm AZw^d Am{U d¥ÎmnÌmVrb ~mVå¶mda
AmYmabobm AgVmo. B{VhmgH$ma gd© VnerbmMr dmQ> nmhrb. X§½¶mV H$moU gh^mJr Pmbo
hmoVo? Vo H$emgmR>r X§Jm H$aV hmoVo? Aer gd© ‘m{hVr g§H${bV Ho$ë¶mda {VMo {díbofU H$ê$Z
Vmo Amnbm {ZîH$f© H$mT>ob. gmYmaUV: ˶mMo J¥{hVH$ àg§JmMo {díbofU H$aUmè¶m
dmVm©hmamgmaIo AgVo. ¶m J¥{hVH$mÀ¶m AmYmamZo B{VhmgH$ma nyU© Mm¡H$er H$ê$Z X§½¶mMo Iao
H$maU emoYyZ H$mT>ob. g‘H$mbrZ àg§Jm‘ܶo XoIrb à˶jXeu d¥Îmm§V Am{U H¥$VrMo à¶moOZ
‘hÎdmMo AgVo. dmVm©hma dñVw{ZîR> d¥Îmm§V gmXa H$aob Va B{VhmgH$ma ~mø Am{U A§VJ©V
KQ>H$m§Mm {dMma H$aob. à˶jXeu qH$dm dmVm©hma OmUyZ~wOyZ qH$dm ZOaMwH$sZo EImÚm
‘wÚm{df¶r VQ>ñW am{hb qH$dm ˶mÀ¶mH$S>o Xþb©j H$aob. Vo X§½¶mÀ¶m ñWiH$mimH$S>o Xþb©j
H$aVrb. àg§JmMo J¥{hVH$ Eo{Vhm{gH$ ¶wº$sdmXmMo à{V{Z{YËd H$aVo.
Vm{H©$H$ à{H«$¶oMo A§Vr‘ C{ÔîQ> EImXm {gÕm§V, {Z¶‘ qH$dm VÎd gmXa H$aʶmMo AgVo.
{Z[ajU Ho$boë¶m àg§Jm§Mr H$maUo Am{U n[aUm‘m§Mo ñnQ>rH$aU ˶m‘ܶo AgVo. B{VhmgH$mahr
g§emoYZmÀ¶m {df¶mMr H$maUo Am{U n[aUm‘ ¶m§Mm emoY KoVmo. H¥$VrMm Vnerb gmXa H$ê$Z
B{VhmgH$ma Amnbm {ZîH$f© ‘m§S>Vmo. B{VhmgH$mamMm {ZîH$f© EH$mM ~m~VrV qH$dm àg§Jm{df¶r
g˶ AgVmo. Iam B{VhmgH$ma ˶mdê$Z gd© {R>H$mUÀ¶m Am{U doioÀ¶m àg§Jm§Mr H$maUo Am{U
n[aUm‘m§Mo gd©gmYmaUrH$aU H$aʶmMo YmS>g H$aUma Zmhr. ^m¡{VH$ {dkmZm§Zm ^{dî¶mMo ^m{H$V
H$aVm ¶oV Agbo Var B{VhmgH$mambm Vo H$aVm ¶oV Zmhr.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. Eo{Vhm{gH$ g§emoYZmVrb gd©gmYmaUrH$aU qH$dm {ZîH$f© åhUOo H$m¶?
92
7.8 gmam§f:
7.9 àíZ:
93
8
Eo{Vhm{gH$ g§emoYZmÀ‘m {ZîH$fm©Mo gmXarH$aU
(^mJ 3)
H$) ViQ>rnm, J«§WgyMr Am{U gmYZm§Mm C„oI
nmR>mMr aMZm
8.0 C{ÔîQ>
8.1 ViQ>rnm§Mr VH©$‘r‘m§gm
8.2 ViQ>rnm§Mm Cn¶moJ
8.3 ViQ>rnm§Mo àH$ma Am{U ˶m§Mo g‘mZ V§Ì
8.4 ViQ>rnm§Mm Xþén¶moJ
8.5 JǤWgyMr
8.6 ñdmܶm¶
8.7 gmam§f
8.8 àíZ
8.9 g§X^© J«§W
8.0 C{ÔîQ>o:
8.1 àñVmdZm:
g§emoYZ H$m¶m©À¶m àH$meZmV g§emoYH$mbm H$mhr Adm§Va ‘m{hVr Úmdr bmJVo. An[a{MV
춺$s¨Zm Am{U d¥ÎmnÌo Am{U nmR>çnwñVH$m§À¶m gm‘mݶ dmMH$m§Zm Aer ‘m{hVr åhUOo nm§{S>Ë`
àXe©ZmMr emo^rd§V H$mam{Jar dmQ>ob. d¥ÎmnÌmÀ¶m dmMH$mbm EH$m ÑîQ>rjonmV gd© ~mVå¶m
dmMʶmMr BÀN>m AgVo. ‘ôÎdmÀ¶m Am{U OmS> R>emVrb ~mVå¶m ˶mMo bj doYyZ KoVmV.
AW©{df¶H$ ~mVå¶m§H$S>o Vmo ZOa Q>mH$Vmo. VodT>çmZoM ˶mMo g‘mYmZ hmoVo.
gm‘mݶ dmMH$ qH$dm {dÚmWu EImXm J§^ra à~§Y dmMʶmg gwê$dmV H$aVmo Voìhm H$mhr nmZo
Mmië¶mda à˶oH$ nmZmÀ¶m Vimbm {Xboë¶m ViQ>rnm§Zr ˶mMr N>mVr XS>nyZ OmVo. à~§Y
g‘OyZ KoʶmgmR>r ViQ>rnm dmMmì¶m H$s Zmhr Aem g§^«‘mV Vmo nS>Vmo. B{VhmgmÀ¶m
94
dʶ© {df¶mMo nyU© kmZ Agë¶mMm Xmdm g§emoYH$ H$aV Zmhr Am{U åhUyZM Vmo g§~§{YV g§X^©
Z‘yX H$aV Amho Aer VH©$‘r‘m§gm ViQ>rnm Xoʶm‘mJMr Amho. AMyH$ {bImU ho g§emoYH$mMo
95
C{ÔîQ> AgVo. Amnbo {bImU {dídg{Z¶ Agmdo Aer ˶mMr BÀN>m AgVo. g§emoYH$mbm EdT>r
gJir ‘m{hVr H$moRy>Z {‘imbr ho dmMH$m§Zm H$imdo ¶m hoVyZo ViQ>rnm {Xë¶m OmVmV. Mm§Jbm
g§emoYH$ qH$dm boIH$ ˶mÀ¶m gmYZm§Zm Am{U {ZîH$fmªZm XoʶmV Amboë¶m AmìhmZm§Mo ñdmJV
H$aob; ‘mÌ Ago AmìhmZ Iè¶m kmZmbm nmofH$ Agmdo. g§emoYH$mMr ~XZm‘r H$amdr qH$dm
˶mMo {ZîH$f© {dH¥$V ñdê$nmV ‘m§S>ʶmMm AmìhmZm§Mm CÔoe Zgmdm. Eo{Vhm{gH$ kmZmMr gmYZm
ho MmoI§Xi dmMH$mMo C{ÔîQ> Agmdo. dmMH$m§Mr BÀN>m Agë¶mg ˶m§Zr ˶mM {df¶mMo A{YH$
g§emoYZ H$amdo ¶m CÔoemZoM g§emoYH$ ˶mÀ¶m à~§Ym‘ܶo ViQ>rnm XoV AgVmo.
emoY {Z~§YmMm boIH$ g§~§{YV {df¶mVrb VÁk AgVmo Aer gmYmaU dmMH$m§Mr YmaUm AgVo.
g§emoYZmVrb H$mhr ‘wÚm§Mo A{YH$ ñnîQ>rH$aU XoʶmMr JaO AgVo. Aem ñnîQ>rH$aUm‘wio emoY
{Z~§Y {b{hʶmMm g§emoYH$mMm hoVy dmMH$m§À¶m ghO bjmV ¶oVmo. ˶m‘Yrb H$mhr Vm§ÌrH$
eãXm§Mo qH$dm Aݶ ^mfm§Vrb AZwdm{XV ‘OHy$amMo ñnîQ>rH$aU Amdí¶H$ AgVo. dmMH$mÀ¶m
AS>MUr qH$dm e§H$m§Mr nyd© H$ënZm H$ê$Z ˶m§Mo {ZagZ H$aʶmMm à¶ËZ Ho$ë¶mg ViQ>rnm§Mm
A{YH$ Mm§Jbm Cn¶moJ hmoVmo. CXmhaUmW©, Q>ob, S´>m‘m Am{U gwdU© ¶m Owݶm Zmʶm§Mm AW©
H$iʶmgmR>r dmMH$mbm boIH$mMr ‘XV Amdí¶H$ AgVo. Aem gd© JmoîQ>r dmMH$m§Zm ‘m{hV
AgVmV Am{U JVH$mbmVrb gd© n[apñWVrMr OmUrd ˶mbm AgVo Agm boIH$mMm MwH$sMm
g‘O Zgmdm. Aer ‘m{hVr ViQ>rnm§‘ܶo XoUo Zoh‘rM g‘W©Zr¶ AgVo.
g§emoYH$ g§emoYZ {df¶mVrb OmUH$ma Amho Agm AmË‘{dídmg dmMH$m§À¶m ‘ZmV {Z‘m©U H$aUo
hrM ViQ>rnm§Mr VH©$‘r‘m§gm Amho. g§emoYZmÀ¶m {df¶mVrb gImob kmZmgmR>r qH$dm gmYZm§À¶m
g˶Vo {df¶r {Z‘m©U hmoUmè¶m e§H$m§Mo {ZagZ H$aʶmgmR>r dmMH$mbm àmW{‘H$ gmYZm§Mr
nS>VmiUr H$aVm ¶oVo; ˶m‘wio g§~§{YV {df¶mÀ¶m kmZmV ^a nS>Vo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgmVrb g§emoYZmÀ¶m gmYZm§À¶m g§H$bZm{df¶r g{dñVa ‘m{hVr {bhm.
VWm{n, A{YH$ gImob Aä¶mgmgmR>r J«§Wm§Mr {e’$mag Ho$br OmVo. B{VhmgmÀ¶m H$mhr n¡by§Mm
gImob Aä¶mg H$aʶmgmR>r J«§W boIZmgmR>r dmnabobr gmYZo Z‘yX H$aʶmgmR>r ViQ>rnm
96
XoʶmMr JaO AgVo. dmMH$mbm ì¶mnH$ ‘m{hVr Am{U gImob MM}Mr Amdí¶H$Vm ^mgVo.
{df¶mÀ¶m gImob Aä¶mgmV ViQ>rnm§Mr ˶mbm ‘XV hmoʶmgmaIr Agë¶mZo Vmo ViQ>rnm§Mo
ñdmJV H$aVmo.
g§emoYZ H$m¶m©V Am{U J§^ra à~§Ym‘ܶo ViQ>rnm§Mm dmna A{Ve¶ Amdí¶H$ AgVmo. Amdí¶H$
Agë¶mg ViQ>rnm nmR>çnwñVH$mVhr dmnaVm ¶oVmV. VWm{n, ViQ>rnm§Zr {dÚmWu ^¶^rV hmoVm
H$m‘m Z¶o qH$dm Ago nmR>çnwñVH$ Amnë¶mgmR>r Zmhr Ago ˶mbm dmQ>Vm H$m‘m Z¶o. {dÚm϶mªZm
˶m§À¶m nmR>çnwñVH$m§V ViQ>rnm nmhmʶmMr gd¶ Agob Va Z§VaÀ¶m H$mimV ˶m§À¶m ‘ZmV
H$moUVmhr nyd©J«h AgUma Zmhr. IaoVa nmR>çnwñVH$m§Mo H$mhr boIH$ ViQ>rnm XoD$Z EImÚm
‘wÚmMo ñnîQ>rH$aU H$aV AgVmV.
àH$m{eV, AàH$m{eV Am{U Jmon{Z¶ gmYZm§À¶m ViQ>rnm§Zm {deof ‘hÎd àmßV hmoVo.
ViQ>rnm§‘ܶo J«§WmMo Zm§d Am{U n¥îR> Z‘yX H$aUo nwaogo ZgVo. ˶m {df¶r H$mhr Adm§Va ‘m{hVr
{Xë¶mg dmMH$ ˶mMo A{YH$ Mm§Jbo n[ajU H$ê$ eHo$b. gmYZo qH$dm kmZmMr IyU Zìho Va
dmMH$m§àVr boIH$mMm AgUmam AmXa^md ViQ>rnmVyZ 춺$ hmoV AgVmo.
J«§WmVrb à˶oH$ àH$aUmÀ¶m AIoarg ViQ>rnm XoUo hm Xþgam àH$ma Amho. dmMH$mbm g‘J« J«§W
AS>Wù¶m{dZm dmMVm ¶mdm Am{U ˶mZ§Va J«§WmVrb H$moU˶m ‘OHy$amMr nwîQ>r H$aUo Amdí¶H$
Amho ¶mMm {ZU©¶ ˶mZo ¿¶mdm. ˶mgmR>r ˶mbm Aݶ boIH$m§À¶m J«§Wm§Vrb ‘OHy$amMm g§X^©
Úmdm bmJob. dmMH$mbm g‘J« {df¶mMo AmH$bZ ˶mÀ¶m {dMmamZwgma ˶mbm àíZ CnpñWV
H$aVm ¶oVrb. ViQ>rnm J«§WmÀ¶m AIoarg {Xë¶mg ˶mMo bj {dZmH$maU {dM{bV hmoUma Zmhr.
à˶oH$ nmZmdarb ‘OHy$amÀ¶m ViQ>rnm ˶m nmZmÀ¶m AIoarg XoUo Q>§H$boIH$ Am{U ‘wÐH$mbmhr
{OH$sarMo AgVo. J«§WmÀ¶m AIoarg ViQ>rnm XoUo gmo¶rMo AgVo.
Ooìhm EImXm Aä¶mgH$ emoY {Z~§Y Am{U {Z~§Ym§À¶m g§J«hmMo g§nmXZ H$aVmo Voìhm Vmo boIH$
Am{U ˶mÀ¶m J«§WmMo Zm§d H«$‘m§H$ Z XoVm g§J«hmÀ¶m gwê$dmVrbmM XoVmo. emim Am{U
‘hm{dÚmb¶m§À¶m nmR>çnwñVH$mV —, +, Aem, qH$dm Aݶ H$moU˶mhr {MÝhmImbr Amdí`H$ Vmo
Adm§Va ‘m{hVr {Xbr OmVo. hr ‘m{hVr ‘yi ‘OHy$amImbÀ¶m EH$m aofoImbr {Xbr OmVo.
à˶oH$ àH$aUmVrb nmZmbm 1,2,3 Ago qH$dm J«§WmVrb gd© àH$aUm§Vrb nmZm§Zm 1, 2, 3 Ago
AmoirZo H«$‘m§H$ {Xbo OmVmV. Aem doiog J«§WmÀ¶m AIoarg 1, 2, 3 ¶m H«$‘mZo ViQ>rnm {Xë¶m
OmVmV. J«§WmVrb nmZm§Zm 1, 2, 3 Ago AmoirZo H«$‘m§H$ XoʶmMr nÕV H$miOrnyd©H$ bjmV
R>odbr nm{hOo. boIH$mÀ¶m Zm§dmZ§Va ˶mMm H«$‘m§H$ Z‘yX H$amdm, Ogo Oo.Eg. {‘b (1).
boIH$mÀ¶m {dYmZmZ§Vahr Ago H«$‘m§H$ XoVm ¶oVmV. AdVaUmV {Xboë¶m {dYmZmbm AdVaU
g§në¶mda H«$‘m§H$ {Xbm OmVmo.
ViQ>rnm§À¶m H«$‘m§H$mZ§Va H$mhr eãX à¶moJ g§{jßV énmV {Xbo OmVmV; ˶mMr CXmhaUo Imbrb
à‘mUo AmhoV:
B{~S> (VÌ¡d): B{~S>o‘ ¶m b°{Q>Z eãXmMo g§{jßV ê$n B{~S> Ago Amho. EH$mM J«§WmVrb
{dYmZo EH$mM nmZmda CY¥V Ho$ë¶mg n{hë¶m {dYmZmZ§VaÀ¶m Xþgè¶m {dYmZmMm C„oI B{~S
Agm Ho$bm OmVmo.>
Am°n {gQ>: Amonoamo {gQ>mQ>mo ¶m ‘yi b°{Q>Z eãXmMm AW© Cnamo„oIrV Agm Amho. à~§Ym‘ܶo
CY¥V Ho$boë¶m EImÚm {dYmZmMm C„oI ˶mM à~§YmV AÝ¶Ì Ho$bm Agë¶mg Am°n {gQ> ho
g§{jßV ê$n dmnabo OmVo.
grE’$: H$m°Ý’$a ¶m ‘yi b°{Q>Z eãXmMm AW© VwbZm H$am Agm Amho.
à~§YmVrb EImÚm {dYmZmH$S>o dmMH$mMo bj doYʶmgmR>r ˶mMr VwbZm Aݶ J«§WmVrb
{dYmZmer H$aʶmg boIH$ ˶mbm gm§JVmo. ³¶wìhr: ¹$m°S> ìhmB©S> ¶m b°{Q>Z eãXmMo g§{jßV ê$n
ViQ>rnm§‘ܶo dmMH$m§Zm ‘mJ©Xe©Z H$aʶmgmR>r dmnabo OmVo.
98
5. EH$mM nmZmda AZoH$ ViQ>rnm XoUo: H$mhr boIH$ Amnë¶m {dÛÎmoMo àXe©Z H$aʶmgmR>r
AZoH$ ViQ>rnm XoVmV. ViQ>rnm ¶mo½¶ à‘mUmV {Xë¶m n{hOoV hr JmoîQ> gd©‘mݶ Amho. {df¶mMm
Chmnmoh Am{U ˶mgmR>r {Xboë¶m ViQ>rnm ¶m§Mo à‘mU ì¶ñV Agob Va gmYmaU dmMH$ Km~ê$Z
OmB©b Am{U J§^ra dmMH$mÀ¶m ‘ZmV boIH$mÀ¶m j‘Vo{df¶r g§e¶ {Z‘m©U hmoB©b. g§emoYH$mZo
Ho$boë¶m g§emoYZmÀ¶m ’${bVm‘ܶo dmMH$mbm ñdmañ¶ AgVo. g§emoYH$mÀ¶m boIZe¡br‘ܶo
˶mbm ñdmañ¶ ZgVo. à^mdr gmXarH$aUmgmR>r e¡br à‘mUo ViQ>rnm§Zmhr A{V[aº$ ‘hÎd XoVm
H$m‘m Z¶o. ViQ>rnm Xm{Jݶmgma»¶m AgVmV. à~§YmVrb ‘OHy$a ViQ>rnm§À¶mnojm A{YH$
‘hÎdmMm AgVmo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. ViQ>rnm§Mo Xmof Am{U ˶m§À¶m Xþê$n¶moJmMr ‘m{hVr Úm.
à~§YmÀ¶m AIoarg {Xboë¶m J«§WgyMrdê$Z g§emoYH$mÀ¶m g§emoYZmMr Mm§Jbr H$ënZm ¶oVo Ago
H$mhr Aä¶mgH$m§Mo ‘V Amho. g§emoYZmgmR>r dmnaboë¶m J«§Wm§Mr gyMr ˶m‘ܶo {Xbr OmVo.
ViQ>rnm§Mo ñdê$n ݶm¶mb¶mÀ¶m g‘Ýg gmaIo AgVo. gmjrXamÀ¶m gmjr à‘mUo J«§Wm§Zr {Xbobr
‘m{hVr A{YH$ ‘hÎdmMr AgVo. J«§WgyMr‘ܶo Z‘yX Ho$boë¶m boIH$m§Mo n[aàoú¶ bjmV KoVbo
nm{hOo. àmW{‘H$ gmYZm§À¶m OmoS>rZo g§emoYZmgmR>r dmnaboë¶m J«§Wm§Mr gyMr XoIrb ‘hÎdmMr
AgVo.
¶m nydu nm{hë¶mà‘mUo gmYZm§Mo nma§nm[aH$ dJuH$aU àmW{‘H$ Am{U Xþ涑 gmYZo Ago Ho$bo
OmVo. J«§WgyMr‘ܶo ‘mÌ Ë¶m§Mm C„oI àmW{‘H$ Am{U Aݶ gmYZo Agm Ho$bm OmVmo. J«§WgyMr
V¶ma H$aVmZm hm ^oX bjmV R>odmdm bmJVmo.
J«§WgyMr V¶ma H$aʶmMr nÕV:
àW‘ J«§W qH$dm hñV{b{IVo ñ‘¥Vr, amOZ¡{VH$ XñVEodO, AmË‘M[aÌo, gaH$mar nÌì¶dhma,
AmboIemñÌ Am{U Jmon{Z¶ Zm|Xr B˶mXr {ef©H$mImbr dJ© H$amdoV.
Xþgè¶m àH$mamV nwamVÎdr¶, ZmUH$emñÌr¶ Am{U VËg‘ gmYZm§Mm C„oI H$amdm. naH$s¶m§Mo
d¥Îmm§V, àdmg dU©Zo,dmVm©nÌo B˶mXtMm {Vgam dJ© AgVmo. Mm¡Ï¶m àH$mamV ZwH$˶mM àH$m{eV
Pmboë¶m dmL>‘¶rZ H$bmH¥$Vr Am{U J«§Wm§Mm g‘mdoe hmoVmo. ghmdm dJ© Img {df¶mdarb
J«§Wm§Mm AgVmo. AmR>dm dJ© {Z¶VH$m{bH$m§Mm AgVmo, ˶m‘ܶo ‘m{gHo$ Am{U d¥ÎmnÌm§Mm
g‘mdoe hmoVmo.
J«§WgyMr‘ܶo g‘m{dîQ> Ho$boë¶m J«§Wm§Mr hr gyMr n[anyU© Zmhr. g§emoYZmÀ¶m {df¶mZwgma J«§WgyMr
V¶ma H$amdr bmJVo. g§emoYZmMm {df¶ AW©emñÌmer g§~§{YV Agë¶mg g§»¶memñÌr¶ qH$dm
VËg‘ ‘m{hVr Úmdr bmJob. g§emoYZmMm ^a amOH$s¶ qH$dm gm‘m{OH$ {df¶mda Agë¶mg
Ahdmb, gd}jUo Am{U ˶mg§~§YtMo {dMma bjmV ¿¶mdo bmJVmV.
100
J«§Wm§Mm Vnerb:
J«§WgyMr‘ܶo g‘m{dîQ Ho$boë¶m J«§WmMr Imbrb ‘m{hVr Úmdr bmJVo.>
1. boIH$mMo nyU© Zm§d. boIH$m§Mr Zmdo AjamZwH«$‘o ÚmdrV. à˶oH$ AjamImbr Imbrb
‘m{hVr Úmdr.
2. J«§WmMm g§nyU© ‘Wim
3. àH$meH$mMo Am{U àH$meZ ñWimMo Zm§d
4. àH$meZmMo df©
5. Amd¥ÎmrMm H«$‘m§H$ (Ogm Agob Vgm) J«§W AZwdm{XV Agë¶mg AZwdmXH$mMo Zm§d Úmdo.
emoY{Z~§Ym§Mm g§J«hmÀ¶m g§nmXH$mMo Zm§d Úmdo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. J«§WgyMrMo {d{dY dJ© Z‘yX H$am.
8.7 gmam§f:
emoY{Z~§Y, à~§Y, {Z~§Y B˶mXr J§^ra Am{U ñdV§Ì Eo{Vhm{gH$ H¥$VrMo gmXarH$aU H$aVmZm
gmYZm§Mm C„oI H$aUo A{Ve¶ Amdí¶H$ AgVo. dmMH$mZo Amnbm à~§Y dmMyZ ˶mMr BÀN>m
Agë¶mg g§~§{YV {df¶mMo gImob g§emoYZ H$amdo Aer g§emoYH$mMr YmaUm Agë¶mZo ViQ>rnm
XoʶmMr Amdí¶H$Vm AgVo. ViQ>rnm XoʶmÀ¶m VH©$‘r‘m§goMr MMm© AmnU Ho$br Amho.
à~§YmVrb ‘OHy$ambm ghmæ¶ H$aʶmgmR>r ViQ>rnm Amdí¶H$ AmhoV. Mm§Jë¶m Zm|Xr Agbobm
à~§Y gm‘mݶ dmMH$ Am{U Aä¶mgH$m§Mo bj doYyZ KoVmo ho gd©kmV Amho. ¶mgmR>rM gImob
g§emoYZ H$aUmè¶m à~§Ym‘ܶo J«§WgyMr g‘m{dîQ> Ho$br OmVo.
ViQ>rnm Am{U J«§WgyMr ¶m§À¶m IoarO H$mhr Adm§Va ‘m{hVr Úmdr bmJVo. Aer ‘m{hVr
n[a{eR>ço, H$moîQ>Ho$, AmboI, ZH$meo, {MÌo Am{U J°Po{Q>¶a ‘Yrb CVmao ¶m‘YyZ {Xbr OmVo.
àH$m{eV J«§WmÀ¶m AIoarg ‘hÎdmÀ¶m eãXm§Mr AZwH«$‘{UH$m {Xbr OmVo. g§emoYZ H¥$VrMr hr
~møm§Jo AmhoV. ViQ>rnm Am{U J«§WgyMrdê$Z g§emoYZ H¥$VrMm XOm© R>adbm OmVmo.
8.8 àíZ:
1. ViQ>rnm§À¶m VH©$‘r‘m§goMr MMm© H$am.
2. ViQ>rnm Amdí¶H$ AmhoV H$m? ˶m H$m Amdí¶H$ AmhoV ¶mMr H$maUo Úm.
3. {d{dY àH$maÀ¶m ViQ>rnm Am{U ˶m§Mr {MÝho d H«$‘m§H$ ¶m§Mo dU©Z H$am.
4. ViQ>rnm§À¶m àñVwVoda Q>rn {bhm.
5. ViQ>rnm§Mo J¡admna Z‘yX H$am
6. g§emoYZmVrb J«§WgyMrMo ‘hÎd ñnîQ> H$am.
101
nmR>mMr aMZm:
9.0 C{ÔîQ>
9.1 VÎdkmZmMm AW©
9.2 àmMrZ, ‘ܶ¶wJrZ Am{U AmYw{ZH$ {dMmam§À¶m g‘ñ¶m
9.3 B{VhmgmMo VÎdkmZ
9.4 ˶mMm AmdmH$m
9.5 ˶mMo ‘hÎd
9.6 ñdmܶm¶
9.7 gmam§f
9.8 àíZ
9.9 g§X^© J«§W
9.0 C{ÔîQ>:
9.1 àñVmdZm:
g§emoYZ {df¶mÀ¶m gmYZm§Mo g§H$bZ, gmYZm§Mr g‘rjm Am{U d¥Îmm§V gmXa H$aʶmMr V¶mar
B˶mXtMm Chmnmoh AmnU ¶m nyduÀ¶m nmR>mV Ho$bm. ˶m nmR>m‘ܶo B{VhmgmÀ¶m g¡Õm§{VH$
n¡by§nojm Eo{Vhm{gH$ nÕVtMm nam‘f© AmnU KoVbm hmoVm. g§emoYZmÀ¶m gmYZm§À¶m hmVmiUrÀ¶m
{d{dY n¡by§Mm {dMma AmnU Ho$bm hmoVm. Eo{Vhm{gH$ kmZmÀ¶m EH$m ‘hÎdmÀ¶m ‘wÚmMr MMm©
AmVm H$am¶Mr Amho.
103
B{Vhmgm‘ܶo Amnbm g§~§Y ‘¥V Zìho Va Ord§V JVH$mimer ¶oVmo. B{Vhmg åhUOo JVH$mimVrb
àg§Jm§Mr Ho$di Zm|X Zìho, ˶m àg§JmMm emoY KoʶmMm à¶ËZ Am{U gÚ n[apñWVrer g_n©H$
qH$dm àñVwV Agbobo ˶m g§~§YrMo {dMma OmUʶmMm Vmo EH$ à¶ËZ Amho. ‘m{hVr g§H${bV
H$ê$Z Vr gmR>dʶmMm [aH$m‘nUmMm CÚmoJ åhUOo B{Vhmg Zìho. JVH$mimVrb àg§JmMm AW©
g‘OyZ KoʶmMm Vmo EH$ ~m¡{ÕH$ à¶ËZ Amho; ¶m JVH$mbrZ àg§JmZo Amnbo Hw$Vwhb OmJ¥V Ho$bo
AgVo. Eo{Vhm{gH$ àg§JmV H$m¶ KS>bo, H$m KS>bo Am{U H$go KS>bo ho OmUyZ KoʶmgmR>r
g§~§{YV àíZmMm gImob Aä¶mg H$amdm bmJVmo.
B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmMo {gÕm§V, g§H$ënZm g‘OyZ KoVë¶m VaM B{VhmgmMm Amnbm Aä¶mg
AW©nyU© Agob; ¶m {gÕm§V Am{U g§H$ënZm§‘wio B{Vhmg EH$ ñdm¶Îm {dÚmemIm g‘Obr OmVo.
B{Vhmg {dkmZ Amho H$s H$bm ¶m dmXmV nS>ʶmMo H$maU Zmhr. VÎdkmZmMm EH$ Img àH$ma
åhUOo B{VhmgmÀ¶m g§H$ënZm§da AmnU Amnbo bj H|${ÐV H$aUma AmhmoV.
Amnë¶m g^modVrÀ¶m {ZgJm©Vrb gd© JmoîQ>tÀ¶m kmZmMm emoY KoʶmMm à¶ËZ VÎdkmZ H$aV
AgVo. OJmVrb OrdZmÀ¶m ñdê$nmMm VÎdkmZ emoY KoVo. gd© JmoîQ>tMr H$maUo Am{U {Z¶‘
OmUyZ KoʶmMm à¶ËZ VÎdkmZ H$aVo. VÎdkmZ A§Vr‘ g˶ Am{U dmñVdmMm gVV emoY KoVo.
kmZmÀ¶m H$moU˶mhr emIoMo nm¶m^yV {gÕm§V OmUyZ KoʶmV VÎddoζmbm ñdmañ¶ AgVo. Aem
arVrZo VÎdkmZ EH$mM joÌmnyaVo ‘¶m©{XV ZgVo, H$bm, {dkmZ, Y‘© Am{U ‘mZdmMo AܶmË‘rH$
OrdZ ¶m gd© joÌm§er VÎdkmZ {ZJS>rV AgVo. H$boMo VÎdkmZ, {dkmZmMo VÎdkmZ Am{U
Y‘m©Mo VÎdkmZ Ago VÎdkmZmMo AZoH$ àH$ma AmhoV. {dídmMr CËnÎmr Am{U ˶mMm A§V ¶mMo
kmZ åhUOo VÎdkmZ Ago åhUVm ¶oB©b. VËdkmZ åhUOo {dídmMo {ddoH$s Xe©Z Agohr åhUVm
¶oVo.
VÎdkmZ åhUOo JmT> {dMma Ago ‘V Ama.Or. H$m°qbJdyS> 춺$ H$aVmV. VÎddo˶mMo ‘Z ’$º$
EImÚm dñVwMm {dMma H$YrM H$aV Zmhr, EImÚm dñVwMm {dMma H$aVmZm ˶m{df¶rÀ¶m
Amnë¶m {dMmam§Mm, {dMmahr VÎddoÎmm H$aV AgVmo. Aem arVrZo VÎdkmZmbm Xþ涑 XOm©Mm
{dMma åhUVm ¶oB©b; Vmo {dMmamMm {dMma AgVmo.
‘mZdr OrdZmMo à¶moOZ Am{U XodmMo ApñVËd Aem eVH$mZweVHo$ AZwÎmarV am{hboë¶m g‘ñ¶m
gmoS>dʶmMm à¶ËZ VÎddoÎmo H$aVmV. Vo H$mhr {Z¶‘ gmXa H$aVmV; ¶m {Z¶‘m§VyZ Aݶ {Z¶‘
CËnÞ hmoVmV. n[anyU© ¶wº$sdmXmgmR>r VH©$ewÕ AZw‘mZ nÕVr ˶m§Zr {dH${gV Ho$br Amho.
AkmVmMo kmZ {‘idʶmMm à¶ËZ Vo H$aVmV; ˶m§À¶m {dMmam§Mo Am{U {dídmgm§Mo ñnîQ>rH$aU
104
Zoh‘rM {ddoH$s AgVo. VÎdkmZ gd© àmUr‘mÌ Am{U dñVw§Zm ì¶mnyZ am{hbo Amho. ‘mZdmZo
Ooìhm ˶mÀ¶m Amg‘§VmMm emoY bmdyZ Vmo g‘OyZ KoD$Z Aݶ àmUr‘mÌm§er Vmo g§nH©$ H$ê$
bmJbm Voìhm nmgyZ Vmo VmpÎdH$ {dMmamV JTy>Z OmD$ bmJbm. àmMrZ H$mimnmgyZ AmYw{ZH$
H$mimn¶ª¶À¶m à‘wI VmpÎdH$ {dMmam§Mm WmoS>³¶mV AmT>mdm AmnU Imbrb à_mUo KoD$.
VmpÎdH$ {dMmam§Mr ¶wamonmVrb na§nam B. g. nyd© ghmì¶m eVH$mn¶ªV ‘mJo OmVo. nm¶W°Jmoag,
gm°H«o${Q>g, A[añQ>m°Q>b Am{U ßboQ>mo ¶m VÎddoζm§Zr J«rH$ VÎdkmZmMm nm¶m aMbm. AmYw{ZH$
H$mimn¶ªV ¶wamonmVrb Aä¶mgH$m§da J«rH$ VÎdkmZmMm nJS>m hmoVm. J{UVmMm nm¶m aMʶmMr
g‘ñ¶m J«rH$ VÎddoζm§À¶m g‘moa hmoVr. kmZmÀ¶m H$moU˶mhr {gÕm§VmMr MMm© J{UVmÀ¶m
kmZmÀ¶m {gÕm§Vmer gwg§JV Agmdr Agm AmJ«h J«rH$ VÎddoζm§Zr Yabm.
gd© dñVw§Mm Jm^m A§H$ qH$dm AmH$S>o AgVmV Agm J«rH$ VÎddoÎmm Am{U J{UVr nm¶W°Jmoag
¶mMm {dídmg hmoVm. gd© g§~§Y A§H$m§À¶m ghmæ¶mZo åhUOo g§JrVmVrb ZmXmÀ¶m ghmæ¶mZo 춺$
H$aVm ¶oVmV Agm ˶mMm Xmdm hmoVm. ˶mMo AZw¶m¶r AܶmË‘mH$S>o diy bmJbo. hm H$Xm{MV
A‘yV© dñVw§À¶m {dMmam§Mm n[aUm‘ Agmdm. B{VhmgmÀ¶m ‘ܶ ¶wJmn¶ªV J{UVr kmZmMo ‘hÎd
¶wamonmVrb VmpÎdH$ MM}À¶m H|$Ð ñWmZr hmoVo.
~) ‘ܶ¶wJrZ VÎdkmZ:
Bgdr gZmÀ¶m nmMì¶m eVH$mÀ¶m AIoaÀ¶m MVwW©H$mV amo‘Z gm‘«mÁ¶mMm AñV Pmë¶mda
npíM‘ ¶wamonÀ¶m B{VhmgmV V‘mo¶wJ AdVabo. nyd© ¶wamonmV ~m¶P§Q>mB©Z gm‘«mÁ¶mZo J«rH$mo-amo‘Z
na§naoMo AZwH$aU H$aʶmMm à¶ËZ Ho$bm Agbm Var Vo AmñVo AmñVo jrU hmoV Jobo. ¶m hOma
dfm©À¶m H$mimV ¶wamonmVrb {dMmad§Vm§Zr VÎdkmZmbm Y‘m©À¶m XmdUrbm Ow§nbo. {hßnmoMo {~en
g|Q> Am°JpñQ>Z ¶m§Zr Bgdr gZmÀ¶m nmMì¶m eVH$mV amo‘ CÜdñV Pmë¶mda X Qy> {g{Q>O. X
105
AW©br A±S> hodÝbr, hm J«§W {b{hbm. Oo H$mhr KS>Vo Vo na‘oídamÀ¶m BÀN>oZwgma KS>Vo Aem
ñdê$nmMm g§Xoe Vo Amnë¶m àdMZm§VyZ XoV AgV. Eo{hH$ OJ åhUOo XmoZ eham§Mm OrdZH«$‘
Amho Ago ˶m§Mo ‘V hmoVo. àH$Q> Pmboë¶m g˶mÀ¶m ‘hÎdmda ˶m§Zr ^a {Xbm.
¶wamonmVrb Jm|YimÀ¶m n[apñWVr_wio VoWrb bmoH$m§Mm X¡dr H¥$noda {dídmg ~gbm. amo‘Mm nmon
n{hbm {bAmo ¶mZo hþU amOm A{Å>bm ¶mÀ¶m {dÜd§gmVyZ amo‘Mm ~Mmd Ho$bm Agë¶mZo Y‘m©Mm
à^md dmT>V Jobm. Z§VaÀ¶m H$mimV Y‘©emñÌ gd© {dMmam§À¶m H|$ÐñWmZr Ambo. Y‘©emÌmÀ¶m
{dMmamVyZ VÎdkmZmÀ¶m g‘ñ¶m CX²>^dë¶m. ‘ܶ¶wJrZ VÎddoÎmo àm‘w»¶mZo na‘oída Am{U
‘mZdmÀ¶m g§~§Ym§Mr MMm© H$aV AgV. ‘ܶ¶wJm‘ܶo J«rH$ VÎddoζm§Mm {ddoH$dmX Am{U
‘mZdVmdmXmMr {nN>ohmQ> Pmbr.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. VÎdkmZ åhUOo H$m¶? àmMrZ, ‘ܶ¶wJrZ Am{U AmYw{ZH$ H$mimVrb VmpÎdH$
{dMmam§À¶m g‘ñ¶m H$moU˶m hmo˶m?
AR>amì¶m eVH$mVrb ’«|$M VÎddoÎmm ìhm°ëQ>oAa ¶m§Zr B{VhmgmMo VÎdkmZ hçm eãXà¶moJmMm
àW‘ dmna Ho$bm. Owݶm J«§Wm§Vrb ‘m{hVrMm nwZéƒma H$aʶmEodOr JVH$mbrZ KS>m‘moS>t {df¶r
B{VhmgH$ma Amnbo g‘rjmË‘H$ {dMma Ooìhm àH$Q> H$aVmo Voìhm Vo Img àH$maMo Eo{Vhm{gH$
{dMma AgVmV Am{U ˶mbm B{VhmgmMo VÎdkmZ Ago Zm§d ìhm°ëQ>oAaZo {Xbo hmoVo. VoìhmnmgyZ
B{VhmgH$ma Am{U VÎddoζm§Zr hm eãXà¶moJ {^Þ AWmªZr dmnabm Amho.
ga ’«$mpÝgg ~oH$Z Am{U aoZo XoH$mV© ¶m§À¶m gma»¶m gVamì¶m eVH$mVrb VÎddoζm§Zr kmZmMo
{d^mOZ H${dVm, B{Vhmg Am{U VÎdkmZ ¶m VrZ àH$mamV Ho$bo hmoVo. ¶m VrZ àH$mam§da AZwH«$‘o
106
H$ënZmeº$s, ñ‘¥Vr Am{U AmH$bZ ¶m VrZ CnOV eº$s¨Mo {Z¶§ÌU AgVo. JVH$mbrZ K{Q>Vo
Oer KS>br Ver AmR>dyZ ˶m§Mr Zm|X H$aUo åhUOo B{Vhmg Ago ‘V ~oH$Z ¶m§Zr 춺$ Ho$bo
hmoVo. JVH$mbrZ àg§J KS>Vm§Zm {XgV Zgë¶mZo Vo e³¶ ZgVmV Agm ¶wº$sdmX XoH$mV© ¶m§Zr
Ho$bm hmoVm. B{Vhmg kmZmMr EH$ emIm Agë¶mMo ‘mݶ H$aʶmMr ˶m§Mr V¶mar ZìhVr.
AJXr AR>amì¶m eVH$mn¶ªV hm ÑîQ>rH$moZ àM{bV hmoVm.VWm{n, AR>amì¶m eVH$mVrb B{Vhmg
{df¶H$ g§emoYZmZo JVH$mbmMo g‘rjmË‘H$ kmZ {‘idbo hmoVo. B{VhmgmVrb g§emoYZmZo Á¶m
{dMmam§À¶m g‘ñ¶m {Z‘m©U Pmë¶m hmo˶m ˶m§À¶mH$S>o Xþb©j H$aUo VÎdkmZmbm e³¶ ZìhVo.
kmZmÀ¶m VrZ àH$mam‘ܶoo gmYmaUnUo kmZmÀ¶m gd© g‘ñ¶m g§nVmV ¶m g‘OyVrda AmYm[aV
Agbobm kmZmMm {gÕm§V ñdrH$maUo ¶mo½¶ ZìhVo.
Eo{Vhm{gH$ {dMmam§Mr ñdV:Mr Img d¡{eîR>ço AgVmV. JVH$mbrZ àg§J EH$m R>amdrH$ H$mimV
KSy>Z OmVmV, ˶m§Mo AmH$bZ J{UVr {dMmamZo hmoʶmMr e³¶Vm ZgVo. Y‘©emñÌr¶ Am{U
d¡km{ZH$ {dMmam§Zmhr B{VhmgmÀ¶m Img g‘ñ¶m hmVmiVm ¶oUma ZmhrV. ñWiH$mbmVrV dñVw§Mo
{dMma J{UV H$aV AgVo. AZ§V ê$nr na‘oídamMm Y‘©emñÌ {dMma H$aVo. {ZpíMV ñWi Am{U
H$mimVrb dñVw B{Vhmgmbm hmVmimì¶m bmJVmV, Va Y‘©emñÌmMm g§~§Y B©ídar A§emer
AgVmo. B{VhmgmÀ¶m Img g‘ñ¶m§Mo AmH$bZ d¡km{ZH$ {dMmambm e³¶ Zmhr. d¡km{ZH$
V϶m§Mm emoY {Z[ajU Am{U à¶moJm§À¶m ghmæ¶mZo KoVbm OmVmo. ¶m CbQ> Eo{Vhm{gH$ {dMmamMm
àg§J JVH$mbmV H$YrVar KS>bobm AgVmo Am{U dV©‘mZmV Vmo ÑîQ>rAmS> Pmbobm AgVmo.
JVH$mbrZ àg§J KS>VmZm {XgV ZmhrV qH$dm à¶moJemioV Vo H¥$Ìr‘ arVrZo C^ohr H$aVm ¶oUma
ZmhrV.
J{UVr, Y‘©emñÌr¶ Am{U d¡km{ZH$ {dMmam§Mm Eo{Vhm{gH$ {dMmam§er g§~§Y ZgVmo. J{UVr,
Y‘©emñÌr¶ Am{U d¡km{ZH$ kmZm§À¶m {gÕm§Vm§Zr B{VhmgmÀ¶m g‘ñ¶m gwQ>V ZmhrV. ¶m IoarO
J{UV, Y‘©emñÌ Am{U {dkmZm‘ܶoM gd© kmZ gm‘mdbobo AgVo Ago ‘mZVm ¶oV Zmhr.
Eo{Vhm{gH$ kmZ Agy eH$Vo ho ñnîQ H$aUo hm B{Vhmgmg‘moaMm n{hbm Am{U gdm©V ‘hÎdmMm
àíZ Amho. >
AR>am Am{U EH$moUrgmì¶m eVH$m§V Pmboë¶m g§K{Q>V Am{U {eñV~Õ g§emoYZmZo VÎddoζm§Zm
B{VhmgmÀ¶m Img EH$m qH$dm AZoH$ g‘ñ¶m§H$S>o bj XoUo ^mJ nS>bo. ˶m H$mimVrb àM{bV
{gÕm§Vm§Mm amoI {dkmZmÀ¶m Img g‘ñ¶m§H$S>o Agbm Var ˶m§Zm Eo{Vhm{gH$ kmZmÀ¶m Xmì¶mH$S>o
Xþb©j H$aVm ¶oUma ZìhVo.
107
g‘moa Amë¶mZo Owݶm VÎdkmZmMr COiUr H$amdr bmJbr ho Amnë¶mbm bjmV R>odbo nm{hOo.
AmYw{ZH$ {dkmZ nwT>o Amë¶mZo AZw‘mZmÀ¶m Owݶm VH©$emñÌr¶ nÕVrMr COiUr H$ê$Z ˶mÀ¶m
EodOr {dkmZm‘ܶo XoH$mV© ¶m§Mr Zdr nÕVr Am{U Y‘©emñÌm‘ܶo> na‘oídamMr g§H$ënZm ‘mݶ
H$amdr bmJbr. VgoM B{VhmgmMo VÎdkmZ Zì¶mZo g‘moa Amë¶mZo gmYmaUnUo kmZmMm {gÕm§V
~XbʶmMr JaO ^mgbr.
1. g‘mOemñÌ:
g‘mOemñÌ Eo{Vhm{gH$ nwamì¶mVrb ‘m{hVrMm Cn¶moJ H$aVo. àmMrZ ^maVr¶ Hw$Qw>§~ Am{U g‘O,
AÞ Jmoim H$aʶmÀ¶m AdñWo‘ܶo hmoVm. Am¶mªÀ¶m gm‘m{OH$ OrdZmÀ¶m B{VhmgmVrb
‘m{hVr‘wio g‘mOemñÌmbm Om{V ì¶dñWoMr ‘m{hVr {‘imbr.
2. AW©emñÌ:
~moëeopìhH$ H«$m§Vrnyd© H$mimVrb a{e¶Z bmoH$m§À¶m Am{W©H$ n[apñWVrÀ¶m ‘m{hVrÀ¶m AmYmamZo
AW©emñÌkm§Zm ‘m³g©À¶m {gÕm§VmMr d¡YVm VnmgUo e³¶ Pmbo.
3.‘mZgemñÌ:
ßbwQ>mH©$À¶m bmB©ìôO ‘ܶo J«rH$ Am{U amo‘Z ‘wËgÔr Am{U amÁ¶H$VmªMr Cn¶wº$ ‘m{hVr {‘iVo.
4. ^m¡{VH$ {dkmZo:
^yH§$n Am{U Ádmbm‘wIr§À¶m Zm|Xr Am{U ˶m§À¶m n[aUm‘m§Mo Eo{Vhm{gH$ XñV EodOmVrb
Vnerbdma dU©Z ^¡{VH$ {dkmZmbm Cn¶wº$ R>abo Amho.
VÎdkmZ Ago åhUVm ¶oVo. ¶m {R>H$mUr JVH$mbrZ V϶m§Mm emoY Am{U n[ajU d¡km{ZH$
nÕVrZo Ho$bo OmVo. B{VhmgmÀ¶m gd© gmYZm§À¶m H$R>moa g‘rjmË‘H$ MmMʶm Ho$bm OmD$Z ^¸$‘
nwamdm gmXa Ho$bm OmVmo. Z¡{VH$, amOH$s¶ Am{U gm‘m{OH$-Am{W©H n[apñWVrÀ¶m gd© n¡by§À¶m
g§X^m©V JVH$mbrZ H$m‘{JarÀ¶m ñnîQ>rH$aUmMr MMm© Ho$br OmVo.$ Aem ñdê$nmÀ¶m Mm¡H$erMr
^m¡{VH$ {dkmZm§À¶m Mm¡H$er ~amo~a Mm§Jbr VwbZm hmoD$ eH$Vo.
Xþgao, JVH$mbrZ àg§Jm§Mm emoY Am{U ñnîQ>rH$aU ¶m§Mr VmpÎdH$ Mm¡H$er Aݶ àH$maÀ¶m
kmZmgmaIrM {ZXm}f AgVo. V϶m§Mo H$R>moa n[ajU H$ê$ZM g˶ gmXa Ho$bo OmVo. nyd©J«h qH$dm
d¡¶º$sH$ njnmV H$miOrnyd©H$ Q>mibo OmVmV.
{Vgao, JVH$mbrZ àg§Jm§Mo ñnîQ>rH$aU e³¶ hmoVo H$maU B{Vhmg gd©gmYmarH$aU Z H$aVm EH$m
àg§JmMm Aä¶mg H$aVmo. ^m¡{VH$ {dkmZm§Zm EH$m àg§JmMo ñnîQ>rH$aU H$amdo bmJV Zmhr.
àg§JmMm A§VJ©V n¡by {dMmamV Z KoVm {dkmZmbm ~mø bjUmda Amnbo bj H|${ÐV H$aVm ¶oVo.
CXmhaUmW©, öX¶mMr eñÌ{H«$¶m H$aUmè¶m eë¶ {demaXmbm ˶m 춺$sÀ¶m ^mdZm§Mm {dMma
H$amdm bmJV Zmhr.
1. H$mb© ‘m³g©À¶m ‘Vo ^{dî¶ H$mimV H$YrVar amÁ¶g§ñWm {dê$Z OmB©b Am{U dJ©{da{hV
g‘mO ApñVËdmV ¶oB©b.
2. M¡VݶmMr {Za§Va àJVr Am{U ñdmV§Í¶mMm {gÕm§V hoJobZo gmXa Ho$bm.
3. H$m|V Am{U Oo.Eg.{‘b ¶m§Zr ^m¡{VH$ Am{U gm§ñH¥$VrH$ àJVrMm {gÕm§V gmXa Ho$bm.
4. Or.~r. {dH$mo ¶m§Zr (B{VhmgmÀ¶m) MH«$mH$ma hmbMmbtMm >{gÕm§V Va AaZm°ëS> Q>m°¶Ý~r
¶m§Zr g‘mOmÀ¶m nÕVr§Mm {gÕm§V gmXa Ho$bm.
B{VhmgmMm g§~§Y {ZpíMV doir Am{U {R>H$mUr KS>boë¶m àg§Jm§er ¶oVmo. ˶m§Mo ApñVËd Iao
AgVo, ˶m§Mo {R>H$mUhr {ZpíMV AgVo. ‘mZdr g‘mOmV A‘yV© {gÕmVmnojm OrdZmÀ¶m
dmñVdmMo {dMma A{YH$ ‘hÎdmMo AgVmV. CXmhaUmW©, Xþgè¶m ‘hm¶wÕmV A‘o[aHo$Zo OnmZda
AUw~m°å~ Q>mH$ë¶mZo Pmbobm {dÜd§g Am{U Xþgè¶m ‘hm¶wÕmZ§Va pìhEQ>Zm‘da Ho$bobo H«w$a
A˶mMmam§‘wio AZoH$ g‘ñ¶m {Z‘m©U Pmë`m.
AIoarg, EH$ ~m¡{ÕH$ H$m‘ åhUyZ Zìho Va ‘mZdr g‘mOmVrb g˶ Am{U dmñVdmMm emoY
KoD$Z ˶m§Mo ñnîQ>rH$aU H$aʶmMr Amdí¶H$Vm Amho. ˶m§Zr doioda {Xbobm Bemè¶mH$S>o Xþb©j
Ho$ë¶mg g§K{Q>V ‘Zdr g‘mO Ymo³¶mV ¶oD$ eH$Vmo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgmMo VÎdkmZ åhUOo H$m¶? ˶mMr Img d¡{eîR>ço H$moUVr AmhoV?
˶mMr ì‘mßVr Am{U ‘hÎd ñnîQ> H$am.
’«$m§ñdm ìhm°ëQ>oAa Am{U S>opìhS> øw‘ AR>amì¶m eVH$mVrb AJ«Jʶ VÎddoÎmo hmoVo. ˶m§À¶m
ZoV¥ËdmImbMr B{VhmgmMr {dMma Ymam Y‘m©emñÌmÀ¶m ‘mJm©{déÕ Ho$bobm CR>md hmoVm. ˶m§Mo
Am{U ˶m§À¶m AZw¶m¶m§Mo {bImU CX²>~mooYZmÀ¶m H$mimVrb B{VhmgboIZemñÌ ¶m Zm§dmZo
AmoiIbo OmVo.
{¼íMZ Y‘© Am{U g‘mOmVrb ‘mJmgbonUm A§YlÕm§Zm CÎmoOZ XoV Agë¶mZo ìhm°ëQ>oAaZo
{¼íMZ Y‘m©da Q>rHo$Mr PmoS> CR>dbr.
ìôm°ëQ>oAa Am{U øw‘ ¶m XmoKm§Zr {ddoH$dmXmMm nwañH$ma Ho$bm; {ddoH$ Y‘m©da ‘mV H$aob Agm
˶m§Mm ÑT> {dídmg hmoVm. ˶m§À¶m ‘Vo nwamo{hVm§Zr Y‘m©Mm emoY bmdbm H$maU nwamo{hVm§Zm
gm‘mݶ OZVoda dM©ñd ñWmnZ H$am¶Mo hmoVo. CX²>~moYZ H$mimVrb B{VhmgH$mam§Zr B{VhmgmÀ¶m
nÕVr gwYmaʶmgmR>r ’$mago à¶ËZ Ho$bo ZmhrV. {dñ‘¥VrV Joboë¶m JVH$mimMm B{Vhmg aMʶmV
˶m§Zm ñdmañ¶ ZìhVo. Bgdr gZmÀ¶m n§Yamì¶m eVH$mnyduÀ¶m àg§Jm§Mo ^¸$‘ nm¶mda
AmYmabobo kmZ g§nmXZ H$aUo Ae³¶ Amho, Ago ˶mZo ñnîQ> gm§{JVbo hmoVo.
CX²>~moYZH$mimVrb ‘mZdmÀ¶m CR>mdmZo Z{OH$À¶m ^yVH$mimVrb bmoH$m§Mo Am¡Ëgw³¶ OmJ¥V Pmbo.
Mm¡Xmì¶m bwB© gma»¶m à~wÕ amOmZo ‘mZdmÀ¶m ^{dVì¶mMo ‘mJ©Xe©Z H$amdo Aer ˶mMr BÀN>m
hmoVr. à~wÕ hþHw$‘ehmÀ¶m BÀN>oMm {dH$mg ¶m Zm˶mZo CX²>~moYZ H$mimVrb B{VhmgH$ma,
110
B{VhmgmÀ¶m à{H«$¶oMo ñnîQ>rH$aU XoD$ eH$bo ZmhrV Am{U AÑî¶ X¡dr ¶moOZodahr ˶m§Zr
{dídmg R>odbm Zmhr.
9.8 gm¢X¶©dmX:
nS>VmiUr ÑîQ>r Am{U ñnem©Zo Va {dYmZmMr nS>VmiUr ˶m{df¶rÀ¶m Zm|XtÀ¶m Aä¶mgmZo Ho$br
OmVo. e³¶ VoWo dmg, AmdmO qH$dm MdrÀ¶m kmZopÝжm§Zr XoIrb Aer nS>VmiUr H$aVm ¶oVo.
B{VhmgmÀ¶m kmZmMm AZw^dOݶ ‘mJ© EH$moUrgmì¶m eVH$mÀ¶m gwê$dmVrbm {dH${gV H$aʶmV
Ambm. ‘mZdVmdmX, {ddoH$dmX Am{U gm¢X¶©dmXÀ¶m MM}Zo boIH$ Am{U amOH$s¶ Zo˶m§À¶m
H$ënZmeº$sbm O~aXñV AmìhmZ {Xbo hmoVo. AR>amì¶m eVH$mVrb {dMmad§V ^m¡{VH$
{dkmZm§À¶m g§emoYZmV ì¶J« hmoVo. XoH$mV©, bo~o{ZP, Ho$ßba, ݶwQ>Z Am{U Aݶ AZoH$m§Zr
¶wamonmVrb Xoem§Mo bj J{UV, ^m¡{VH$s Am{U IJmob{dkmZmda Ho$pÝÐV Ho$bo hmoVo. ~oH$Z Am{U
XoH$mV© ¶m§Zr àñVwV Ho$bobr d¡km{ZH$ nÕV gd©Ì ñdrH$mabr Jobr hmoVr. {Z[ajU Am{U
à¶moJmÀ¶m nÕVrZo O‘©Z B{VhmgH$ma {deof à^mdrV Pmbo hmoVo. Amnë¶m Zm|Xr AMyH$
Agmì¶mV Am{U d¥Îmm§V dñVw{ZîR AgmdoV Aer ˶m§Mr BÀN>m hmoVr. Zm¶~ya Am{U a±Ho$ ¶m O‘©Z
Am{U bm°S>© A°³Q>Z ¶m {~«{Q>e B{VhmgH$mam§Zr d¡km{ZH$ nÕVrZo B{VhmgmMo g§emoYZ gwê$ Ho$bo.
AR>amì¶m eVH$mÀ¶m AIoaÀ¶m gm¢X¶©dmXm‘wio JVH$mim{df¶r H$‘mbrMo ñdmañ¶ {Z‘m©U Pmbo
hmoVo. Jr~Z ¶m§À¶m {S>³bmB©Z A±S> ’$m°b Am°’$ X amo‘Z Eånm¶a ¶m J«§WmZo àmMrZ amo‘{df¶r
Hw$Vwhb {Z‘m©U Pmbo. Á¶m B{VhmgH$mam§Zm JVH$mimVrb KS>m‘moS>r Oem KS>ë¶m Vem gmXa
H$am¶À¶m hmo˶m, ˶m§À¶m g‘moa Zm¶~ya ¶m§ì¶m amo‘Z {hñQ>arMo CXmhaU hmoVo.> ‘mZdVmdmX Am{U
gm¢X¶©dmXmÀ¶m à^mdmImbr {b{hë¶m Joboë¶m Jr~Z ¶m§À¶m boIZmMm H$b {¼íMZ Y‘m©À¶m
{damoYmV hmoVm. ˶m§Zr Amnë¶m B{VhmgmMr gmYZo ~maH$mB©Zo VnmgyZ KoVbr ZìhVr. O‘©Z Am{U
{~«{Q>e B{VhmgH$mam§Zm ˶m§À¶m Ym{‘©H$ lÕm OVZ H$am¶À¶m hmo˶m VgoM JVH$mimVrb
KS>m‘moS>r§Mm ˶m KS>m‘moS>r Oem KS>ë¶m VemM, nyU© Vnerbmgh Amnë¶m dmMH$m§Zm gXa
H$am¶À¶m hmo˶m. ˶m§Zr Zm|Xr Am{U dñVw§Mo {Z[ajU ~maH$mB©Zo H$aʶmda ^a {Xë¶mZo Vo
AZw^dOݶ kmZmMo nwañH$V} ¶m Zm§dmZo AmoiIbo OmVmV.
Eåno[a¶m ¶m J«rH$ eãXmMm AW© AZw^d Agm Amho. Á¶m§Mm ^adgm {gÕm§V Am{U Am¡nMm[aH$
à{ejUmÀ¶m EodOr AZw^dmda hmoVm Vo ¶m Zm§dmZo AmoiIbo OmVmV. d¡ÚH$s‘Yrb AZw^dOݶ
kmZdmXr§Zr Am¡nMm[aH$ à{ejU KoVbo Zgë¶mZo ˶m§Zm gm‘mݶ ^mfoV d¡Xÿ åôQ>bo OmVo.
B{Vhmgm‘ܶo hm eãXà¶moJ B{Vhmg g§emoYH$m§Mr Q>a CS>dʶmgmR>r Zìho Va gH$mamË‘H$ Am{U
OS>dmXr B{VhmgH$mam§Zm CÔoeyZ dmnaʶmV ¶oV Ago. ˶m§Zr ^m¡{VH$ {dkmZmnojm B{Vhmgmbm Jm¡U
‘mZbo.
AZw^dOݶ {dÚmemIoMo B{VhmgH$ma EImÚm àg§Jm{df¶rMr nyU© ‘m{hVr g§H${bV H$aʶmda
A{YH$ ^a XoV AgV. d¡km{ZH$ nÕmVrZo V϶m§Mo {díbofU H$ê$Z Am{U Vr nS>VmiyZ nmhÿZ
àg§JmMo ñWi Am{U H$mi {ZpíMV H$aʶmda ˶m§Zr ^a {Xbm Agbm Var ˶m§Zr
gd©gmYmaUrH$aUmMm à¶ËZ Ho$bm Zmhr qH$dm {gÕm§V Am{U {Z¶‘ gmXa Ho$bo ZmhrV. ˶mZr
B{VhmgmÀ¶m gm‘mݶ kmZmda (H$m°‘Z goÝg) AmYmaboë¶m ÑîQ>rH$moZmMm nwañH$ma Ho$bm. a±Ho$
Am{U bm°S>© A°³Q>Z ¶m§À¶m ¶moJXmZmMm AmT>mdm AmnU KoD$. ˶m§Zr gmYZm§À¶m d¡km{ZH$
n[ajUmMm nm¶m aMbm B{VhmgmÀ¶m AZw^dOݶ kmZmÀ¶m ‘mJm©Mm AmJ«h Yabm.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgmÀ¶m gm¢X¶©dmXr Am{U AZw^dOݶ ‘mJmªMr d¡{eîR>ço Z‘yX H$am
112
dmMH$m§Zm gmXa H$amdr Am{U JVH$mbrZ àg§Jm{df¶r H$moUVmhr {ZU©¶ KmB© KmB©Zo KoD$ Z¶o ho
AYw{ZH$ B{VhmgboIZ emÌmVrb gd©loð> ¶moJXmZ hmoVo. gd© CnbãY V϶o ¶mo½¶ g§X^m©V gmXa
H$amdrV hm Zm¶~ya ¶m§Mm g„m ˶m§Zm ‘mݶ hmoVm. Á¶m µH$mimV KQ>Zm KS>br ˶m H$mir h¶mV
AgUmè¶m 춺$s¨À¶m ‘Vm§Zm Vo ‘hÎd XoV AgV.
˶m§À¶m ‘Vo B{VhmgH$mam§Zr gd© V϶m§Mo AW©~moYZ e³¶Ë¶m {Z:njnmVrnUo Am{U gm‘mݶ
‘mUgmbm g‘Oob Ago Agmdo. Aä¶mgmÀ¶m joÌmVrb VÁkm§gmR>r B{VhmgH$mam§Zr Amnbm
B{Vhmg {bhÿ Z¶o, JVH$mimVrb KS>m‘moS>tMo g˶ gÚH$mbrZ {dH$mamnmgyZ ‘wº$ Agmdo. ¶m
H$maUmZoM JVH$mimMm Aä¶mg gÚH$mbrZ {dH$mam§nmgyZ ‘wº$ Agmdm Agm ˶m§Mm AmJ«h Ago.
KQ>Zm§Mr H$maUo Am{U n[aUm‘m§Mr nyd© H$ënZm Agy Z¶o. B{Vhmg EH$m gwQ>çm KQ>ZoMm Aä¶mg
H$aV Agë¶mZo, Aem KQ>Zm§Mr H$maUo Am{U n[aUm‘m§À¶m {df¶r H$mhr ‘V 춺$ H$aUo
B{VhmgmÀ¶m Amdm³¶m ~mhoa Amho.
B{VhmgmMr a±Ho$ ¶m§Mr H$ënZm: a±Ho$ Zm‘d§V VÎddoÎmo hmoVo Am{U amÁ¶g§ñWoÀ¶m AܶmË‘rH$
dmñVdmda ˶m§Mm {dídmg hmoVm. A§VJ©V {dMmam§Mo à{V~t~ åhUOo amÁ¶ Am{U na‘oídamMm
{dMma Amho Ago ˶m§Mo ‘V hmoVo. B{Vhmg X¡dr eº$sMm nwamdm Amho. B{Vhmgm‘ܶo àJVr, nVZ
Am{U ñdmV§Í¶ Ago H$mhr ZgVo. B{VhmgmMo H$mhr ܶo¶ ZgVo. a±Ho$ hoJobMo {eî¶ AgyZhr
àJVrÀ¶m H$ënZoda ˶m§Zr Q>rH$m Ho$br. gd© ¶wJm§Mo na‘oídamer WoQ> ZmVo AgVo Ago Vo R>mgyZ
gm§JV AgV.
9.11 bm°S>© A°³Q>Z ¶m§Mo ¶moJXmZ:
bm°S>© A°³Q>Z (1934-1902) a±Ho$ ¶m§Mo g‘H$mbrZ hmoVo. ¶m {~«{Q>e B{VhmgH$mamMm OÝ‘
Zonëg ¶m BQ>mbrVrb ehamV Pmbm Am{U ˶m§Mo {ejU O‘©Z B{VhmgH$ma S>m°³Q>a S>m°qbOoZ
¶m§À¶m XoIaoIrImbr Pmbo. S>m°³Q>a S>m°qbOoZ amo‘Z H°$Wm°{bH$ {dÛmZ hmoVo. MM© ¶m
Y‘©g§KQ>ZoÀ¶m XñVEodOm§À¶m Aä¶mgmV ˶m§Zm ag hmoVm. 1859 ‘ܶo {~«{Q>e nmb©‘|Q>‘ܶo
{ZdSy>Z Amë¶mZ§Va ˶m§Mr amOH$s¶ H$maH$sX© gwê$ Pmbr. a°å~ba ¶m amo‘Z H°$Wm°{bH$ ‘m{gH$mMo
Vo g§nmXH$ hmoVo, Vo ~§X nS>ë¶mda ˶m§Zr hmo‘ A±S> ’$m°arZ [aìøwMo g§nmXH$nX ñdrH$mabo.
1864 ‘ܶo ˶m§Zr {hñQ>ar Am°’$ {b~Q>u hm XmoZ I§S>mVrb J«§W {b{hʶmMr ¶moOZm AmIbr.
B{VhmgmMm Aä¶mg H$aV AgVmZm ˶m§Zr B{VhmgmMo {gÕm§V Am{U boIZmda AZoH$ ì¶m»¶mZo
{Xbr. 1895 ‘ܶo Ho$på~«O {dÚmnrR>mV AmYw{ZH$ B{VhmgmÀ¶m ao{O¶g àmܶmnH$nXr ˶m§Mr
{Z¶wº$s Pmbr.
hoJob Am{U ˶m§Mo {eî¶ a±Ho$ Am{U H$mb© ‘m³g© ¶m§À¶m B{Vhmg{df¶H$ {dMmam§Zr Vo à^mdrV
Pmbo. VWm{n, Amnë¶m amo‘Z H°$Wm°{bH$ lÕmnmgyZ A°³Q>Z ¶m§Zr ˶m gdmªZm Xÿa R>odbo.
H$ënZm§Mm ‘wº$ g§Mma gmd©O{ZH$ àg§Jm§Mm n[aUm‘ ZgyZ H$maU Amho, Am{U B{VhmgH$mam§Zr hm
{dMma gX¡d Amnë¶m ZOaog‘moa R>odbm nm{hOo Ago ˶m§Mo ‘V hmoVo. ³ënZm§Mr {Z{‘©Vr Am{U
H$m¶© hr EH$ AܶmË‘rH$ à{H«$¶m Agë¶mMo à{VnmXZ Vo H$aV AgV.
g‘rjoMr bm°S>© A°³Q>Z ¶m§Mo {gÕm§V: a±Ho$ ¶m§Mo à‘mUo A°³Q>Z ¶m§Zmhr JVH$mbmVrb KS>m‘moS>r
à˶j Oem KS>ë¶m Vem gmXa H$am¶À¶m hmo˶m. H$R>moa V϶o emoYʶmÀ¶m Amnë¶m ^y{‘Ho$er
˶m§Zr H$YrM VS>OmoS> Ho$br Zmhr. g˶ V϶o emoYʶmÀ¶m B{VhmgH$mamÀ¶m H$V©ì¶mer ˶m§Mr
~m§{YbH$s hmoVr. MM© g§~§YrMr V϶o emoYyZ ˶m§Mo AW©~moYZ H$aʶmÀ¶m ~~VrV ˶m§Zr MM© ¶m
g§KQ>Zobm X¶m ‘m¶m XmIdbr Zmhr. g|Q> ~mW©bmoå¶wÀ¶m H$Îmbr{df¶r ˶m§Zr MM©da Amamon Ho$bm
114
hmoVm. nmon Xþgao Om°Z nm°b ¶m§Zm EH$ AZm¡ag nyÌ hmoVm; A{YH¥$V XñV EodO‘ܶo ˶mMm C„oI
Om°Z nm°bMm nwVʶm Agm Ho$bm OmVmo. g˶màVr ˶m§À¶m ~m§{YbH$sZo B{VhmgH$mam§À¶m g‘moa
˶m§Zr EH$ AmXe© R>odbm.
Xþgao, JVH$mbrZ d¥ÎmmV dñVw{ZîR AgmdoV Agm ˶m§Mm AmJ«h Ago. B{VhmgH$ma {Z:njmVr
AgmdoV Ago ˶m§Mo ‘V hmoVo. g˶ gmXa H$aVmZm bndm N>ndr H$ê$ Z¶o qH$dm EH$m ~mOyMm
njnmV H$ê$ Z¶o. EH$mo{Ugmì¶m eVH$mV hr JmoîQ> AdKS> hmoVr H$maU à˶oH$ à~wÕ ì¶º$s
EImÚm H$m¶m©Mm nwañH$ma H$aV Ago.
{Vgao, ˶m§Zr ‘m{hVrÀ¶m AMyH$VoMm Cƒ ‘mZX§S> ñWmnZ Ho$bm. a±Ho$ ¶m§À¶mà‘mUo ˶m§Zr àW{‘H$
gmYZm§da ^a {Xbm. ‘m{hVrMo ‘yi emoYʶmMr ˶m§Mr BÀN>m Ago. g§emoYZmÀ¶m àg§JmÀ¶m
g‘H$mbrZ gmYZm§Zm Vo A{YH$ ‘hÎd XoV AgV. d¥Îmm§VmÀ¶m boIH$mZo ‘yi XñVEodO nmhÿZ Vo
¶mo½¶ g§X^m©V g‘OyZ KoVbo Agë¶mMr ImÌr> H$amdr Ago Vo Amnë¶m {dÚm϶mªZm Zoh‘r gm§JV
AgV.
g§emoYZmÀ¶m àg§JmMr nyU© ‘m{hVr ˶m§Zm hdr Ago. B{VhmgmÀ¶m boIH$m§Zr V϶m§Mo AW©~moYZ
àm‘m{UH$nUo H$amdo Am{U ˶m§À¶m g˶m{df¶r Vri‘mÌ e§H$m Agy Z¶o Agm ˶m§Mm AmJ«h
Ago. dm°Q>bw©À¶m bT>mB© gma»¶m g§doXZerb {df¶mMm B{Vhmg {~«{Q>e, ’«|$M, S>M Am{U O‘©Z
dmMH$m§Mo nyU© g‘mYmZ H$aUmam Agmdm Ago ˶m§Mo ‘V hmoVo.
Mm¡Wo, EImÚm àg§JmMm nyU© Aä¶mg H$aʶmgmR>r ˶mMo gmo¶rMo ^mJ nmS>mdoV Am{U à˶oH$
^mJmMm Aä¶mg ñdV§ÌnUo H$amdm Aer ˶m§Mr BÀN>m Ago. ˶m§Zr OmJ{VH$ B{VhmgmMr H$ënZm
Ho$br. Ho$på~«O ‘m°S>Z© {hñQ>ar ¶m J«§WmMo g§H$bZ A{Ve¶ ‘moR>çm à‘mUmV H$aʶmMr ˶m§Mr
¶moOZm hmoVr. ¶wamo{n¶Z g§ñH¥$Vr Am{U gä¶VoMr àJVr Am{U ñdmV§Í¶mÀ¶m {dH$mgmMm nam‘f© ¶m
J«§Wm‘ܶo KoVbm OmUma hmoVm.
bm°S>© A°³Q>Z ¶m§Mo ‘Vo B{Vhmg boIZmMo H$m¶© A{V n{dÌ AgVo. {^Vr qH$dm bm^mMr Anojm Z
H$aVm B{VhmgH$mam§Zr Eo{Vhm{gH$ 춺$s¨Mo ‘y붑mnZ H$amdo Ago ˶m§Zm dmQ>V Ago.
B{VhmgH$mamMo Z¡{VH$ MbZ H$YrM {hUH$g hmoD$ Z¶o Aer ˶m§Mr BÀN>m Ago.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgboIZemñÌmVrb a±Ho$ Am{U A°³Q>Z ¶m§À¶m ¶moJXmZmMr MMm© H$am.
9.12 gmam§f:
VÎdkmZ g^modVmbr Agboë¶m kmZmMm emoY KoVo. AR>amì¶m eVH$mn¶ªV J{UVmMo VÎdkmZ,
Y‘©emñÌmMo VÎdkmZ Am{U ^m¡{VH$ {dkmZmMo VÎdkmZ Aer nma§nm[aH$ VÎdkmZo ¶wamo{n¶Z
{dÛmZm§Zm ‘mݶ hmoVr. ˶m§À¶m boIr Eo{Vhm{gH$ kmZ Ae³¶ hmoVo. VWm{n, AR>amì¶m eVH$mV
gmYZm§Mo g§H$bZ Am{U B{VhmgH$mam§Zr {dH${gV Ho$boë¶m g‘rjmË‘H$ nÕVr‘wio gd© àH$maMo
B{Vhmg gmXa Ho$bo Jobo. kmZmÀ¶m ¶m àH$mamH$S>o Xþb©j H$aVm ¶oUma ZìhVo. EH$mo{Ugmì¶m
115
‘mZdr g‘mOmV B{VhmgmÀ¶m kmZmMo ‘yb^yV ñWmZ Agbo nm[hOo. {Z[ajU Am{U
à¶moJmgma»¶m d¡km{ZH$ nÕVrZo Z¡g{J©H$ KS>m‘moS>r§Mm emoY KoVm ¶oVmo Am{U ˶m§Mo ñnîQ>rH$aU
XoVm ¶oVo. ‘mZdr {dkmZm§Mm g§~§Y OmJ{VH$ ‘Zmer ¶oVmo. B{VhmgmMo VÎdkmZ, ‘mZdr ‘ZmMo
ì¶dhma Am{U g§K{Q>V g‘mO g‘OyZ KoʶmgmR>r ‘mZgemñÌ qH$dm g‘mOemñÌmMm dmna H$aV
Zmhr. ˶mMm g§~§Y B{VhmgmÀ¶m à{H«$¶oer AgVm.o EH$EH$Q>çm àg§JmÀ¶m Aä¶mgmZo Vo g˶mMm
emoY KoVo.
9.13 àíZ:
1. S>moZ°JZ A°bZ A±S> ~m~©am, {’$bm°gm°’$s Am°’$ {hñQ>ar, gmog}g BZ {’$bm°gm°’$s, ‘°H${‘bZ
{garO, ‘°H${‘bZ H§$nZr, ݶw¶m°H©$
2. H$m°qbJdyS> Ama.Or. X Am¶{S>¶m Am°’$ {hñQ>ar, Am°³g’$S>© nona~°³g, Am°³g’$S>©
¶w{Zìh{g©Q>r àog, 1966
3. eoI Abr, {hñQ>ar, BQ²>g {‘{Z§J A±S> ‘oWS>
116
10
nmR>mMr aMZm:
10.0 C{ÔîQ>
10.1 Y‘©emñÌ Am{U B{Vhmg
10.2 B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmÀ¶m Aä¶mgmMm Y‘©emñÌr¶ ‘mJ©
A) àmMrZ Am{U ‘ܶ¶wJrZ
10.3 {¼íMZ B{VhmgboIZemñÌ
10.4 B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmÀ¶m Aä¶mgmMm Y‘©{Zanoj ‘mJ©: àmMrZ Am{U ‘Üæ¶wJrZ
10.5 Or.~r. {dH$mo Am{U Or.S>ãë¶w.E’$. hoJob
10.6 ñdmܶm¶
10.7 gmam§f
10.8 àíZ
10.9 g§X^© J«§W
10.0 C{ÔîQ>:
10.1 àñVmdZm
Jobm. IaoVa AJXr àmMrZ H$mimV B{VhmgmMr H$ënZm H$‘r A{YH$ à‘mUmV gmaIrM hmoVr.
B{VhmgmMm Aä¶mg Y‘©emñÌr¶ ‘mJm©Zo ~hþVoH$ Ho$bm OmB© Am{U XñVEodO Am{U nwamì¶m{edm¶
gmXa Ho$bobm JVH$mimMm d¥Îmm§V Aer B{VhmgmMr g§H$ënZm hmoVr. hm AY©-B{Vhmg hmoVm.
¶wamo{n¶Z XoemV B{VhmgmÀ¶m Aä¶mgmMm Q>ß߶m Q>ß߶mZo {dH$mg Pmbm. AYw{ZH$
B{VhmgboIZemñÌ ho ¶wamo{n¶Z {dÛmZm§À¶m Aä¶mgmMo ’${bV AgyZ Am{U B{VhmgmÀ¶m
kmZmÀ¶m {dH$mgmV BVa Xoem§Mo ¶moJXmZ ’$maM WmoS>o hmoVo.
åhUyZM B{VhmgmÀ¶m àJVrMm AmT>mdm AmnU gmYmaUV: ¶wamo{n¶Z Xoem§À¶m g§X^m©VM KoUma
AmhmoV VgoM Amdí¶H$ ˶m Q>ß߶mV àmMrZ Am{e¶m¶r Xoem§Mm C„oI H$aUma AmhmoV.
‘mZdr g‘mOmÀ¶m gwê$dmVrÀ¶m AdñWo‘ܶo na‘oída Am{U OmXÿ ¶m AWm©Zo Ym{‘©H$ H$‘©H$mS>m§Zr
bmoH$m§À¶m gm‘m{OH$ Am{U amOH$s¶ OrdZmV ’$ma ‘moR>r ^y{‘H$m ~Omdbr. {d{dY O‘mVt‘Yrb
bT>m¶m åhUOo XmoZ JQ>m§Vrb geñÌ g§Kf© ZgyZ Xod XodVm§Zm Iwf H$aʶmÀ¶m loR> j‘VoÀ¶m
MmMʶm AgV. bT>mB© Am{U ¶wÕmVrb ¶e X¡dr H¥$nm ‘mZbr OmV Ago. àmMrZ J«rH$ Am{U
qhXÿ nwamUm§V na‘oídamÀ¶m hñVjonmMo AZoH$ C„oI AmT>iVmV. Xeamkm ¶wÕm‘ܶo gwXmgmÀ¶m
ZoV¥ËdmImbr ^aV O‘mVrMm {dO¶ Pmbm hmoVm; d{eîR F$frZr gwXmgmbm ghmæ¶ Ho$bo hmoVo.
doXH$mbrZ nwamUmVM Eo{Vhm{gH$ V϶o Am{U AܶmpË‘H$ à^mdm§Mo àg§J AmT>iVmV Ago Zmhr
Va àmMrZ H$mimV B{VhmgmMr g‘J« à{H«$¶m Y‘m©À¶m {Z¶§ÌUmImbr Agë¶mMo dmQ>Vo.
J«rH$ nwamUVhr Xod XodVm§À¶m H¥$nmÑîQ>rMr ¶mMZm Ho$br OmV Agë¶mMo CboI AmT>iVmV. X¡dr
H¥$nmàgmXmZo ¶wÕmVrb EH$m njmMm {dO¶ Am{U Xþgè¶mMm nam^d hmoV Ago. WmoS>³¶mV àmMrZ
H$mir B{Vhmg Am{U Ym{‘©H$ H$Wm§Vrb ’$aH$ bjmV ¶oV Zgo. >VÎdkmZmMr g§H$ënZm {Z‘m©U
H$aʶmÀ¶m {dMmam§Mm Chmnmoh AmVm AmnU H$ê$; ˶m‘wio ¶m ~m~VrVrb VmÎdrH$ {dMmam§Mo
A{YH$ Mm§Jbo AmH$bZ hmoD eHo$b. $
¶m ZÚm§À¶m Xaå¶mZÀ¶m ‘ogmonmoQ>o{‘¶m qH$dm BamH$ ¶m XoemV H$mhr ‘Zmoa§OH$ d¡Mm[aH$ VÎdkmZ
AmT>iVo. npíM‘ Am{e¶mVrb ¶m àXoemda gw‘[o a¶Z, ~°{~bmo{Z¶Z Am{U A°{g[a¶Z bmoH$ amÁ¶
H$aV AgV. nmoE‘ Am°’$ {H«o$EeZ ¶m ~°{~bmo{Z¶Z H${dVoMr gwê$dmV gd© dñVw§À¶m ‘yimnmgyZ
hmoVo. na‘oída Am{U Aݶ H$moUVrhr dñVw ApñVËdmV ZìhVr, Am{U ¶m nmoH$irVyZ Aßgy ho
d¡pídH$ VÎd (JmoS>o nmUr) Am{U {V¶m‘V (Imao nmUr) {Z‘m©U Pmbo. ‘wå‘y ¶m ˶m§À¶m
nwÌmnmgyZ Y‘©emñÌmMr gwê$dmV hmoVo. ˶mZ§Va X¡dr eº$s¨Mr g§»¶m dmT>V OmVo. Zì¶m XodVm
Owݶm XodVm§À¶m {damoYmV CR>md H$aVmV. Aßgy ˶m§Mm Zm¶ZmQ> H$aʶmMo R>adVmo. E¶m ¶m gwk
XodVoZo OmXÿÀ¶m ghmæ¶mZo nmʶmda ‘m¶mOmb ngê$Z AßgyÀ¶m nyd©Om§Zm {ZÐmYrZ H$ê$Z ‘wå‘ybm
H¡$X Ho$bo. {V¶m‘VZo Zì¶m XodVm§Mo AmìhmZ ñdrH$maʶmMm {ZíM¶ Ho$bm. {VZo qH$Jyer {ddmh
H$ê$Z ˶mbm Amnë¶m g¡Ý¶mMm goZmnVr H$ê$Z ˶mbm {Z¶VrMr Jmoir nT>dbr. E¶mbm hr {VMr
¶moOZm g‘Obr, {VZo Vr AÝema ¶m àmMrZ XodVoÀ¶m H$mZmda KmVbr. {V¶m‘VMo ¶e VmËnwaVo
hmoVo, Z§Va ‘mXþ©H$ hm XodVm§Mm Zdm ZoVm CX¶mbm Ambm. ˶mZo EH$m MH$‘H$sV {V¶m‘VMm dY
Ho$bm. {VÀ¶m e[aamMo XmoZ VwH$S>o Ho$bo. e[aamÀ¶m {Zåå¶m ^mJmVyZ ˶mZo AdH$memVrb ñdJ©
Am{U ˶mVrb Vmao {Z‘m©U Ho$bo. Xþgè¶m ^mJmVyZ ˶mZo n¥Ïdr {Z‘m©U Ho$br. ‘mXþ©H$À¶m aº$mVyZ
‘mZd {Z‘m©U Pmbm. {Jb J‘oe ¶m nwamMr EH$ Aݶ ~°{~bmo{Z¶Z H$Wm Amho. Ooìhm gd© OJ
nwamÀ¶m nmʶmImbr ~wS>mbo Voìhm EH$m ‘memZo EH$m Hw$Qw>§~mbm dmMdbo. nwamMr hr H$Wm
bmoH${චPmbr. qhXÿ nwamUm§Vrb ‘Zy Am{U ˶mMm ‘mgm ¶m H$Wo‘ܶo {VMm C„oI AmT>iVmo.
doXH$mbrZ nwamUo:
F$½doXmÀ¶m Xhmì¶m ‘§S>bmVrb nwéfgwº$m‘ܶo {dídmÀ¶m {Z{‘©VrMr H$Wm AmT>ioVo. [a{bOZ
A±S> {’$bm°gm°’$s Am°’$ doX (I§S> 32) hmadS>© {g[aO, 1925. ‘ܶo S>m°. E.~r. {H$W ¶m§Zr
{dídmÀ¶m {Z{‘©VrMr MMm© Ho$br Amho. nwéfgwº$mMr à‘wI d{eîR>ço Z‘yX H$aVmZm Vo åhUVmV:
gwê$dmVrbm H$mhrM ApñVËdmV qH$dm AZmpñVËdmVhr ZìhVo. dmVmdaU ZìhVo, AmH$me ZìhVo
Am{U Ago Agob Va hr nmoH$ir ^abr H$er? VoWo AWm§J Obme¶ ngabm hmoVm H$m? VoWo
‘¥Ë¶y ZìhVm VgoM A‘aËdhr ZìhVo: amÌ qH$dm {Xdghr ZìhVm. VoWo Vmo EH$Q>mM hmoVm Omo
ídmgm{edm¶ ídmg KoV Ago. Vng qH$dm {haʶJ^© ¶m H$mimoImÀ¶m A‘¶m©X gmJamVyZ ˶mMr
{Z{‘©Vr Pmbr. na‘oídamZo nwéf ¶m àmMrZ OrdmMo ¶kHw§$S>mV ~{bXmZ {Xbo Am{U ˶mVyZ
{dídmMr CËnÎmr Pmbr. ˶mÀ¶m e[aamVyZ g‘J« {díd {Z‘m©U Pmbo. ˶mÀ¶m S>moù¶mVyZ gy¶©,
ídmgmVyZ dm¶w, ‘Zm§VyZ M§Ð Am{U ‘ñVH$mVyZ ñdJ© {Z‘m©U Pmbm. nm¶mnmgyZ n¥Ïdr Am{U
˶mÀ¶m {d{dY Ad¶dmVyZ ‘mZdr g‘mO {Z‘m©U Pmbm. ‘ñVH$mVyZ nwamo{hV dJ©, ~mhþVyZ amOo
Am{U dra, AmoQ>rnmoQ>mVyZ ì¶mnmar Am{U eoVH$ar Am{U nmdbmVyZ eyÐ qH$dm ‘ohZVrMr H$m‘o
H$aUmam dJ© {Z‘m©U Pmbm. Aem arVrZo {Z‘m©U Pmbobm g‘mO MmVwd©Ê¶ ¶m Zm§dmZo AmoiIbm
OmVmo.
{dídmÀ¶m {Z{‘©VrMo ¶hÿXr Am{U {¼íMZ {gÕm§V Owݶm H$amamV Z‘yX Ho$bo AmhoV. na‘oídamZo
ghm {XdgmV {dídmMr {Z{‘©Vr Ho$br. ˶mZo A°S>°‘ Am{U Bìh {Z‘m©U Ho$bo. na‘oídamÀ¶m
Amkm§Mm ^§J Ho$ë¶mZo ˶m§Mo ZîQ>M¶© gwê$ Pmbo. OÝ‘boë¶m à˶oH$mÀ¶m nmnnwʶmMm {ZdmS>m
eodQ>À¶m {Xder Ho$bm OmB©b.
{¼íMZ Y‘m©À¶m d¡{eR>çm§Mm Chmnmoh AmnU Z§Va ñdV§ÌnUo H$aUma Agë¶mZo ¶oWo ˶mMm C„oI
WmoS>³¶mV Ho$bm Amho. {dídmÀ¶m {Z{‘©VrMo AZoH$ {gÕm§V AZoH$m§Zr gmXa Ho$bo AmhoV. ¶oWo
AmnU ’$º$ A{V àmMrZ g§H$ënZm§Mm {dMma H$aUma AmhmoV.
119
‘ܶ¶wJmVrb {dÛmZm§Mo {dMma Owݶm YVuMo hmoVo. àmMrZ ^maVmVrb {dMmad§V Owݶm
Y‘©emñÌmda Q>rH$m {b{hʶmV g‘mYmZ ‘mZV Agë¶mZo ˶m§Zr H$Yrhr JVH$mbrZ KS>m‘moS>tMm
{ddoH$s {dMma Ho$bm Zmhr. ˶m§Zr nwamU dmL>‘¶mMr {Z{‘©Vr Ho$br. ˶mMo ñdê$n Eo{Vhm{gH$
ZgyZ Ym{‘©H$ hmoVo. Eo{Vhm{gH$ àg§Jm§Mo dU©Z Vo X¡dr BÀN>oÀ¶m ñnîQ>rH$aUmÀ¶m ñdê$nmV H$aV
AgV. ¶wamonmVrb {dMmad§Vm§Mm hoVy Ym{‘©H$ {gÕm§Vm§Mo g‘W©Z H$aʶmMm hmoVm. Bgdr gZmÀ¶m
nmMì¶m eVH$mV amo‘Z gm‘«mÁ¶mMm nmS>md Pmë¶mZ§Va ¶wamonmV ‘ܶ¶wJ AdVabo Agbo Var
Zdì¶m eVH$mÀ¶m gw‘mambm ga§Om‘r g‘mOmMr {Z{‘©Vr Pmbr. Bñbm‘Mm CX¶ Am{U Aa~ d
VwH$mªÀ¶m gm‘϶m©Zo ¶wamonmV Jw§VmJw§VrMr n[apñWVr {Z‘m©U Pmbr. {¼íMZ Am{U npíM‘
Am{e¶mVrb ‘wgb‘mZm§Vrb Y‘©¶wÕmZo Eo{hH$ ì¶dhmam{df¶rMm ÑîQ>rH$moZ ~Xbbm. VwH$s© Am{U
’$maer àdmem§Zr AZoH$ Xoem§V àdmg H$ê$Z àdmgdU©Zo Am{U ñWm{ZH$ amÁ¶H$˶m© Kamʶm§Mm
B{Vhmg {b{hbm. Ab-~oê$Zr Am{U BãZ IëXÿZ B˶mXr 춺$s¨À¶mH$S>o {dÛmZm§Mo bj doYbo.
em¡¶©, ñÌr Xm{jʶ Am{U {ZîR>m ¶m§À¶m aå¶H$Wm {b{hʶmV Amë¶m. B{VhmgmÀ¶m Zì¶m
H$ënZm§Mo dmao gd©Ì dmhÿ bJbo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmÀ¶m Aä¶mgmÀ¶m àmMrZ, ‘ܶ¶wJrZ Am{U AmYw{ZH$
Y‘©emñÌr¶ ‘mJmªMr MMm© H$am.
{¼íMZ Y‘©emñÌ ¶oey {¼ñVmMo OrdZ Am{U eH$dUrÀ¶m g^modVr H|${ÐV Pmbo Amho. {¼íMZ
ÑîQ>rH$moZmZwgma ‘mZdr OrdZmVrb gd© KQ>Zm na‘oídamÀ¶m BÀN>oZwgma KS>V AgVmV. {¼íMZ
M¡Ë¶Ý¶mda AmYm[aV B{VhmgboIZemñÌmMr H$mhr d¡{eîR>ço AmhoV. Ama.Or. H$m°qbJdyS> ¶m§À¶m
‘Vo {¼íMZ {gÕm§VmZwgma {b{hbobm H$moUVmhr B{Vhmg d¡pídH$, X¡dm{YZ, {dídmMm gd©Zme
Am{U H$mbI§S>m§Zwgma AgVmo. ˶m§Zr {¼íMZ B{VhmgboIZemÌmMr Mma à‘wI d¡{eîR>ço Z‘yX
Ho$br AmhoV, ˶m§Mm Chmnmoh AmnU AmVm H$ê$¶m.
2. X¡dmMr ^y{‘H$m:
{¼íMZ B{VhmgboIZemñÌmZwgma gd© KQ>Zm X¡dr BÀN>oZwgma KS>V AgVmV. Aer KQ>Zm
‘mZdmÀ¶m ‘mܶ‘mVyZ KS>V ZgyZ nyd©-{Z¶mo{OV X¡dr BÀN>oZwgma KS>V AgVo. VWm{n, ˶mMo
ñdê$n Bñbm‘À¶m AZw¶m¶m§À¶m Y‘m©{Y{îR>V amÁ¶mMo ZgVo. {¼íMZ B{Vhmgmbm EH$m
춺$s‘ܶo Zìho Va OJmVrb gd© 춺$s¨À¶m ‘ܶo ñdmañ¶ AgVo. Y‘m©{Y{îR>V amÁ¶m‘ܶo H$mhr
Img {ZdS>H$ bmoH$m§À¶mda na‘oída amÁ¶ H$aV AgVmo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmÀ¶m Y‘©emñÌr¶ ‘mJm©Mr ‘w»¶ d¡{eR>ço H$moUVr AmhoV?
121
Bgdr gZmÀ¶m Mm¡Xm Am{U n§Yamì¶m eVH$m§V Y‘©emÌmMm à^md gdm©V A{YH$ hmoVm Voìhm
g‘ñ¶m§Mm {dMma H$aʶmMr Y‘©{Zanoj qH$dm {ZY‘u nÕV nwT>o Ambr. ¶wamonmVrb {¼íMZm§Mm
VwH$s© {dÛmZm§er g§nH©$ Amë¶mZo ˶m§À¶m Xaå¶mZ {dMmam§Mo AmXmZ àXmZ Pmbo; dmñV{dH$ ho XmoKo
Y‘©¶wÕm‘ܶo EH$‘oH$m§Mo à{VñnYu hmoVo. ˶m§À¶mVrb g§nH©$ Am{U {dMmam§À¶m AmXmZ àXmZmZo
J«rH$mo-amo‘Z {dkmZ Am{U dmL>‘¶mV Zì¶mZo ñdmañ¶ {Z‘m©U Pmbo.
1. àmMrZ H$mi:
J«rH$ VÎddoζm§Zr ‘mZdVmdmX Am{U {dMma ñdmV§Í¶mÀ¶m H$ënZm§Mm nwañH$ma Ho$bm hmoVm.
pñWVàkVm Am{U MmoI§Xi {dMma EH$‘oH$m§À¶m g§JVrZo {dH${gV Pmbo hmoVo. B.g. nyd© nmMì¶m
eVH$mV hoamoS>moQ>g Am{U ϶w{gS>m¶{S>g ¶m§Zr Y‘©{Zanoj B{Vhmg {b{hbm hmoVm. ‘mÌ
B{Vhmgmdarb Y‘© Am{U nwamUm§Mm à^md gd©ñdr Q>miVm Ambm Zmhr. hoamoS>moQ>gZo J«rH$ Am{U
amo‘Z ¶moX²>ܶm§À¶m namH«$‘mMo dU©Z Ho$bo. ˶m§À¶m dU©ZmV X¡dr ¶moOZm qH$dm nyd© {Z¶mo{OV
nÕVrMm bdboehr ZìhVm. ¶wÕ H$aUmè¶m XmoZ njm§Zr ˶mMm {ZU©¶ bmdm¶Mm hmoVm. Y‘©{Zanoj
‘mJm©Mm {dH$mg gainUo Pmbm Zmhr.
2. ‘ܶ¶wJrZ H$mi:
Bgdr gZmÀ¶m AmR> Vo gVam ¶m ‘ܶ¶wJrZ H$mimV B{VhmgboIZemñÌmMr àJVr {Yå¶m JVrZo
Pmbr. ¶m H$mimV ZmdmOʶmgmaIm B{VhmgmMm J«§W {b{hbm Jobm Zmhr. VWm{n, à~moYZmÀ¶m
H$mimV dmL>‘¶mMo Aݶ àH$ma ~habo hmoVo. H$Wm-H$mì¶mMo {df¶ gd©ñdr {ZY‘u ñdê$nmMo
hmoVo. CXmhaUmW©, ¶oey {¼ñVmMo aº$ EH$m nmÌmV Agë¶mÀ¶m g‘OyVrZo gaXmam§À¶m XmoZ JQ>m§Zr
AmngmV g§Kf© Ho$bm, ˶mÀ¶m d¥Îmm§V hm¶ {hñQ>ar Am°’$ J«ob ¶m H$WoV AmT>iVmo. boO Am°’$ X
³bmB©S> ¶m H$WoV Y‘©¶wÕm§Mo àeñVr Ho$br Amho. qH$J AmW©a A±S> {hO amD§$S> Q>o~b ZmB©Q²>g
VgoM ñn°{Ze ^mfoVrb S>m°Z {H$¶moQ> ¶m H$Wmhr {deof bmoH${චhmo˶m. Y‘©{Zanoj
B{VhmgboIZemñÌmMr àJVr ‘mÌ {Yå¶m J{VZo hmoV Jobr.
Aë~oê$ZrO B§{S>¶m ¶m J«§Wm‘ܶo Ab ~oê$ZrMm B{Vhmg Vnerbdma {Xbm Amho. 1964 ‘ܶo
Zdr {X„rVrb Eg.Mm§X A±S> H§$nZrZo Vmo XmoZ I§S>mV àH$m{eV Ho$bm Amho. ¶m CbQ>
EH$mo{Ugmì¶m eVH$mVrb Oo.Eg.{‘b ¶m gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgH$mamZr ˶m§À¶m {hñQ>ar Am°’$
{~«{Q>e B§{S>¶m ¶m J«§Wm‘ܶo qhXÿ§da H$S>mSy>Z Q>rH$m Ho$br Amho.
KamʶmÀ¶m amÁ¶mdê$Z ˶m§Zr Ab Agm{~¶m qH$dm KamUo qH$dm amÁ¶mMr eº$s hm {gÕm§V
gmXa Ho$bm. g§ñH¥$VrÀ¶m {dH$mgmVrb {dkmZ Am{U {ejUmMo ‘hÎd ˶m§Zr ñnîQ Ho$bo. ˶m§À¶m
‘Vo amÁ¶g§ñWm, OÝ‘, ~mbnU, Vmê$ʶ, d¥ÕËd Am{U ‘¥Ë¶y Aem MH«$mVyZ {’$aV AgVo.
amÁ¶g§ñWoMo Am¶wî¶ 120 dfm©Mo Agy eH$Vo. nyd}À¶m B{VhmgmMo ˶m§Mo kmZ ’$ma C{eam
¶wamonmVrb {dÛmZm§n¶ªV nmoMbo; Vmo n¶ªV BQ>m{b¶Z, ’«|$M, O‘©Z Am{U {~«{Q>e B{VhmgH$mam§Zr
Eo{Vhm{VH$ kmZ g§nmXZ H$aʶmV ’$ma ‘moR>r ‘Ob ‘mabr hmoVr.
ñdm¿¶m¶:
àíZ 1. B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmÀ¶m Aä¶mgmMo àmMrZ, ‘ܶ¶wJrZ Am{U AmYw{ZH$ Y‘©{Zanoj>
‘mJ© ñnîQ H$am.>
B{VhmgmMr hr VmpÎdH$ g§H$ënZm Z{dZ {dkmZ (ݶw gm¶Ýg) ¶m ZmdmZo AmoiIbr OmVo.
B{VhmgmÀ¶m gmYZm§Mo g‘rjmË‘H$ {díbofU H$aʶmMo H$mhr {Z¶‘ ˶m§Zr gmXa Ho$bo. ˶m§À¶m
‘Vo B{VhmgmÀ¶m {d{eîR H$mbI§S>m§Mr H$mhr gmYmaU d¡{eîR>ço AgVmV.> ˶mM à‘mUo g‘mZ
àg§Jm§Mr ˶mM àH$mao Am{U H«$‘mZo nwZamd¥Îmr hmoVo. B{VhmgmMr MH«$mH$ma hmbMmb Ho$di EH$
AmdV©Z ZgyZ ˶mMr hmbMmb ‘igyÌmà‘mUo (ñH«w$) AgVo.
{dH$mo ¶m§Zr nmM àH$maÀ¶m MwH$m§{df¶r B{VhmgH$mam§Zm gmdK Ho$bo. 1. Aä¶mgmImbrb A{V
Owݶm H$mbI§S>m§ {df¶r à‘mUmnojm OmñV Mm§Jbo ‘V AgUo. 2. amîQ´>m§Mm Jd©; ñdV:À¶m
amîQ´>mÀ¶m Am{U bmoH$mÀ¶m H$m‘{Jarbm AdmñVd ‘hÎd XoUo. 3. {dÛmZm§Mm Jd©:
Aä¶mgmImbrb Eo{Vhm{gH$ 춺$s A{Ve¶ {dÛmZ Agë¶mMm gmYmaU g‘O. 4. Ooìhm XmoZ
amîQ´>m§À¶m H$ënZm g‘mZ AgVmV Voìhm, ˶mn¡H$s EH$mZo Xþgè¶mH$Sy>Z ˶m AmË‘gmV Ho$ë¶m
Agmì¶mV. 5. nyd©Om§Zm ˶m§À¶m H$mimMr Am{U n[apñWVrMr ‘m{hVr, dV©‘mZmVrb {dÛmZm§nojm
A{YH$ Mm§Jbr hmoVr, Agm g‘O.
B.g. 1725 ‘ܶo {dH$mo ¶m§À¶m ݶw gm¶Ýg ¶m J«§WmMr n{hbr Amd¥Îmr àH$m{eV Pmbr.
VËH$mbrZ VÎddoÎmo ¶m J«§WmZo {deof à^m{dV Pmbo ZmhrV. ˶mZ§Va XmoZ {nT>çmZ§Va hoJob ¶m§Zr
˶m§Mo H$m¶© nwT>o MmbdyZ B{Vhmgmbm ñdm¶Îm kmZemIoMm XOm© {‘idyZ {Xbm. AZw^dOݶ
B{Vhmgmnojm AJXr doJim Agm VmpÎdH$ B{Vhmg ˶m§Zr gmXa Ho$bm. B{Vhmg Ho$di V϶ ZgyZ
kmZ Amho, Am{U ˶m V϶mMr H$maUo g‘OyZ KoʶmMm à¶ËZ B{Vhmg H$aVo Agm ˶m§Mm
¶wº$sdmX hmoVm. Aem arVrZo ˶m§Zr {H«$¶o‘mJrb {dMmamda Amnbo bj H|${ÐV Ho$bo. hm VmpÎdH$
B{Vhmg ‘mZdmMm d¡pídH$ B{Vhmg AgVmo. amZQ>r AdñWonmgyZ Vo AmOÀ¶m gwg§ñH¥$V
AdñWon¶ªVÀ¶m B{VhmgmMm AmboI ˶m‘ܶo AgVmo. amÁ¶g§ñWm {Z‘m©U H$er Pmbr ¶m àíZmMo
CÎma VmpÎdH$ B{Vhmgmbm Úmdo bmJVo. Ago amÁ¶ ñdmV§Í¶mÀ¶m {dH$mgmMo à{VH$ AgVo Am{U
gm‘m{OH$ g§~§Ym§À¶m Agm‘mݶ ì¶dñWoMo {MÌ Ë¶m‘ܶo ñnîQ> {XgVo.
hoJob ¶m§Zr B{VhmgmH$S>o OmʶmMm {ZgJm©Mm ‘mJ© ZmH$mabm. gd© B{Vhmg hm {dMmam§Mm B{Vhmg
Agë¶mMo à{VnmXZ Vo H$aV AgV. AgoM B{VhmgmÀ¶m àJVrÀ¶m ‘mJo {ddoH$mMr eº$s AgVo
Ago ˶m§Mo ‘V hmoVo. B{VhmgmVrb gd© KS>m‘moS>r ‘mZdr BÀN>oZwgma KS>V AgVmV Am{U ‘mZdr
H$m‘{Jar åhUOoM B{VhmgmMr à{H«$¶m AgVo. ‘mZdr BÀN>oMr ~mø A{^춺$s {H«$¶o‘ܶo hmoVo.
H$mb© ‘m³g© Am{U a±Ho$ ¶m hoJob ¶m§À¶m {eî¶m§Zr ˶m§Mo H$m¶© Amnë¶m Amnë¶m narZo nwT>o Zobo.
˶m§À¶m H$m¶m©Zo B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmMm nm¶m A{YH$ ÑT> Pmbm.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgboIZemñÌmVrb {dH$mo Am{U hoJob ¶mÀ¶m ¶moJXmZmMr WmoS>³¶mV MMm© H$am.
124
10.7 gmam§f:
B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmÀ¶m Y‘©emñÌr¶ ‘mJm©Mm H|$Ð q~Xÿ na‘oídamZo {Z‘m©U Ho$bobo OJ Am{U
‘mZd AgUma ho ñdm^m{dH$ Amho. B{VhmgmÀ¶m V϶m§À¶m EodOr Vo XodXÎm kmZ ñdrH$maʶmMm
à¶ËZ H$aVo. ‘mZdr hmbMmbr X¡dr ¶moOZoZwgmaM hmoV AgVmV. àg§Jm§À¶m àdmhm‘mJÀ¶m JwßV
¶moOZm§Mm emoY Vo KoVo. Ym{‘©H$ {gÕm§V Am{U X¡dr A{YH$ma ¶m§À¶m A{YîR>mZmdaM kmZmÀ¶m
ñdrH$ma H$amdm bmJVmo. B{VhmgmMo Oo VÎdkmZ ‘mZdmZo Amnë¶m ‘OuZo Ho$boë¶m H$m‘{JarMm
emoY KoD$Z Vo g‘OyZ KoʶmMm à¶ËZ H$aVo, ˶mbm Xÿa H$ê$Z boIH$mÀ¶m AmH$bZmVrb X¡dr
¶moOZobm ‘ܶdVu ñWmZ {Xbo OmVo. Y‘©emñÌmMr nH$S> {e{Wb hmoB© n¶ªV B{VhmgboIZemñÌ
Am{U B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmMr àJVr Ae³¶ Amho. Y‘©emñÌmMr nH$S> {e{Wb hmoʶmMr
à{H«$¶m {Y‘r AgVo Am{U Y‘©emñÌmMr MbVr AgVmZm Y‘©{Zanoj B{Vhmg {b{hʶmMm à¶ËZ
Pmbm Agbm Var Vmo jrU hmoVm ho Z§VaÀ¶m nmR>mdê$Z ñnîQ> hmoB©b.
¶m nmR>m‘ܶo B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmÀ¶m Aä¶mgmÀ¶m XmoZ ‘mJmªMr ê$naofm XoʶmMm à¶ËZ Ho$bm
Amho. ‘ܶ¶wJmVrb B{VhmgH$mam§À¶m {dMmamda Y‘©emñÌr¶ ‘mJm©Mm à^md hmoVm ¶odT>oM Zìho Va
˶mMr A{^춺$s {d{dY ‘mJmªZr hmoV Jobr. Y‘©{Zanoj ‘mJm©Mm àdmg IS>Va hmoVm. ‘mZdr
‘Zmbm ‘mZdr g‘mO Am{U g§ñWm§Mo AmH$bZ hmoUmao Agë¶mZo Eo{Vhm{gH$ kmZ e³¶
Agë¶mMo Or.~r. {dH$mo ¶m§Zr ñnîQ Ho$bo hmoVo. ñdmV§Í¶ Am{U {ddoH$mÀ¶m H$ënZm hoJob ¶m§Zr
Z§Va {dH${gV Ho$ë¶m.
10.8 àíZ:
>
1. B{Vhmg Am{U Y‘m©emñÌmVrb g§~§Ym§Mr MMm© H$am.
2. B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmÀ¶m Aä¶mgmMm Y‘©emñÌr¶ ‘mJ© ñnîQ> H$am.
3. àmMrZ Am{U ‘ܶ¶wJrZ B{VhmgmÀ¶m VËdkmZmMr à‘wI d¡{eîR>ço Z‘yX H$am.
4. B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmÀ¶m Aä¶mgmÀ¶m {¼íMZ Y‘©emñÌr¶ ‘mJm©Mo dU©Z H$am.
5. B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmÀ¶m Aä¶mgmMm Y‘©{Zanoj ‘mJ© åhUOo H$m¶?
6. B{VhmgboIZemñÌmVrb {dH$mo Am{U hoJob ¶m§À¶m ¶moJXmZmMo ‘y붑mnZ H$am
125
11
A) B{VhmgmMo AmXe©dmXr ÑîQ>rH$moZ,
~) gH$mamË‘H$ ÑîQ>rH$moZ Am{U
H$) OS>dmXr ÑîQ>rH$moZ
nmR>mMr aMZm:
11.0 C{ÔîQ
11.1 àñVmdZm
11.2 AmXe©dmXr ÑîQ>rH$moZ
11.2.1 B{VhmgmMm AmXe©dmXr ‘mJ©
11.2.2 B{VhmgmÀ¶m AmXe©dmXr ÑQ>rH$moZmMo àdºo$: 1. hoJob,2. H«$moMo,3.H$m°qbJdyS>
11.3 gH$mamË‘H$ ÑîQ>rH$moZ>
11.3.1 d¡km{ZH$ {gÕm§V
11.3.2 ˶mMm B{Vhmgmdarb à^md
11.3.4 ˶mMr nÕV
11.3.5 ˶mMo CX²>JmVo
11.3.6 gH$mamˑH$VoMm B{VhmgmVrb dmagm
11.4 OS>dmXr ÑîQ>rH$moZ
11.4.1 OS>dmXmMm AW©
11.4.2 B{VhmgmMm OS>dmXr ‘mJ©
11.4.3 B{VhmgmÀ¶m OS>dmXr VÎdkmZmMo àdºo$
ñdmܶm¶
gmam§f
àíZ
g§X^© J«§W
11.0 C{ÔîQ>:
7.> ‘m³g© Am{U EÝOëg ¶m B{VhmgmÀ¶m OS>dmXr VÎddoζm§Mo {dMma ñnQ> hmoVrb.
11.1 àñVmdZm:
AmO n¶ªV AmnU B{VhmgmÀ¶m Aä¶mgmÀ¶m gm¢X¶©dmXr, AZw^dOݶ Am{U gH$mamË‘H$ ‘mJmªMm
AmT>mdm KoVbm. JVH$mbrZ KS>m‘moS>tMr gmYZo g§H${bV H$ê$Z ˶m§Mo n[ajU H$aʶmda ˶m§Mm
^a Amho. AZw^dOݶdmXr gmYZm§À¶m n[ajU Am{U nS>VmiUrgmR>r d¡km{ZH$ nÕVrMm Adb§~
H$aVmV. gH$mamË‘H$dmXr EH$ nmD$b nwT>o OmD$Z V϶m§Mo kmZ g§H${bV H$aʶmgmR>r ˶m§Mo
gd©gmYmaUrH$aU H$aʶmMm à¶ËZ H$aVmV. EH$mo{Ugmì¶m eVH$mÀ¶m Ama§^mÀ¶m B{VhmgH$mam§Zm
Eo{Vhm{gH$ V϶m§Mm {dMma Z¡g{J©H$ KS>m‘moS>r ¶m Zm˶mZo H$ê$Z ˶m§Mr H$maU‘r‘m§gm H$am¶Mr
hmoVr.
B.g. nyd© nmMì¶m eVH$mVrb ßboQ>mo ¶m J«rH$ VÎddoζmZo AmXe©dmXmMr H$ënZm gd©àW‘ ñnîQ>
Ho$br. ˶m§Zr H$ënZoMo ‘hÎd AmoiIbo; g˶mMo A{YîR>mZ H$ënZmM AgVo, Vo H$m¶‘ñdê$nr
Am{U {ZpíMV AgVo. gmYmaU H$ënZmMo kmZ {damoY{dH$mgr Vm{H©$H$ à{H«$¶oVyZ Am{U
{dJ‘ZmÀ¶m ‘mJm©Zo hmoVo; Ago kmZ emídV g˶ AgVo, Am{U ˶mMo dJuH$aUhr H$aVm ¶oVo.
AmYw{ZH$ H$mimV ñd¶§{gÕ Am{U An[adV©Zr¶ {Z¶‘m§À¶m ghmæ¶mZoM ~Xb hmoVmo hm {gÕm§V
gmXa H$aUmam Vmo AmÚ VÎddoÎmm hmoVm. Z§VaÀ¶m AmXe©dmXr {dMmad§Vm§‘ܶo ~mogmݹo$W Am{U
Aë’«o$S> Zm°W© ìhmB©Q>hoS> ho AJ«Jʶ {dMmad§V hmoVo.
nÕVr§Mm Adb§~ H$ê$Z ˶m§Mr g˶Vm nS>VmiyZ nm{hbr hmoVr. ‘mZdmÀ¶m d¡pídH$ B{VhmgmZo
˶m§Zm Zdr gmYZo EH$mo{Ugmì¶m eVH$mV CnbãY Pmbr. Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶oMm {dMma
B{VhmgmÀ¶m d¡Mm[aH$ VÎdkmZmMm ¶mo½¶ {df¶ hmoVm.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. AmXe©dmX åhUOo H$m¶? B{VhmgmÀ¶m Aä¶mgmÀ¶m AmXe©dmXr ‘mJm©Mo WmoS>³¶mV dU©Z
H$am.
B{VhmgmMo VÎdkmZ hm eãXà¶moJ, OmJ{VH$ B{Vhmg ¶m AWm©Zo àW‘ ìhm°ëQ>oAa ¶m§Zr dmnabm
hmoVm. VmpÎdH$ AWm©Zo hoJob ¶m§Zr ˶mbm {ZpíMV AW© {Xbm. B{Vhmg åhUOo B{VhmgmMo
d¡Mm[aH$ qMVZ Ago ˶m§Mo ‘V hmoVo. B{VhmgmMm g§~§Y V϶m§er AgVmo Am{U B{VhmgmV
V϶m§À¶m VwbZoZo {dMma Jm¡U AgVmo. XþgarH$S>o, VÎdkmZmMm g§~§Y ñd-{Z{‘©V {dMmam§er
AgVmo; ˶m§Mm dmñVdmer g§~§Y AgV Zmhr. {ddoH$s à{H$¶oÀ¶m g§X^m©V ¶m nañna {damoYr
{dYmZm§Vrb {damoYm^mg Xÿa H$aʶmMm ˶m§Zr à¶ËZ Ho$bm. VÎdkmZ Am{U AܶmpË‘H$ {díd,
åhUOo OmJ{VH$ B{Vhmg, ¶m XmoÝhrMo A{YîR>mZ {ddoH$s à{H«$¶m AgVo. V϶o {ZpíMV H$ê$Z
˶m§Mo g‘mYmZ hmoV Zmhr. Vo V϶ ˶mM arVrZo H$m KS>bo ho g‘OyZ KoʶmMm ˶m§Mm à¶ËZ
AgVmo.
hoJob H$ënZm hm eãX {ddoH$ ¶m AWm©Zo dmnaVmV. g‘J« OJmda {ddoH$mMr gmd©^m¡‘ gÎmm AgVo
Am{U B{VhmgmV Amnë¶mbm {ddoH$s à{H«$¶m AmT>iyZ ¶oVo. {ddoH$ hm ‘hÎdmMm ^mJ AgyZ
˶mMr eº$s AZ§V AgVo. H$ënZm qH$dm {ddoH$ ¶m§Mo ApñVËd ˶m§À¶m ñdV:À¶m
A{YîR>mZmdaM Adb§~yZ AgyZ ˶m§Mo {ZUm©¶H$ C{ÔîQ ñd¶§{gÕ AgVo. ho C{ÔQ> gmܶ
H$aʶmMr COm©eº$s {VMr ñdV:Mr AgVo; ˶mM doir ñdê$n Am{U AܶmpË‘H$ eº$s {dH${gV
hmoV AgVo. ˶mbmM OmJ{VH$ B{Vhmg åhUVmV.
M¡VݶmMo ñdê$n:
hoJob ¶m§À¶m ‘Vo M¡Vݶ hmM ñdmV§Í¶mMm Jm^m AgVmo Am{U M¡VݶmMo gd© JwU ñdmV§Í¶m ‘m’©$V
ApñVËdmV ¶oVmV. ñdmV§Í¶ hoM M¡VݶmMo EH$‘od g˶ AgVo. ˶mMo ñdmdb§~r ApñVËd
EImÚmÀ¶m AgʶmMr OmUrd AgVo. M¡VݶmMo àXe©Z åhUOoM d¡pídH$ B{Vhmg Am{U
M¡VݶmMm kmZmMm CbJS>m hmoVmZm ˶mÀ¶m g§^mì¶ Jmä¶mMohr kmZ hmoVo. d¥jmÀ¶m EH$m
~rOm‘ܶo Á¶mà‘mUo g‘J« d¥j gm‘dbobm AgVmo ˶mà‘mUo M¡VݶmÀ¶m n{hë¶m A§emVM g‘J«
B{Vhmg gm‘mdbobm AgVmo.
1. B{VhmgmH$S>o OmʶmMm {ZgJm©Mm ‘mJ© hoJob ZmH$maVmV. {ZgJ© Am{U B{Vhmg ¶m XmoZ JmoîQ>r
{^Þ Agë¶mMo Vo R>mgyZ gm§JVmV. à˶oH$mÀ¶m EH$ qH$dm AZoH$ à{H«$¶m Agë¶m Var
B{VhmgmMr à{H«$¶m {ZgJm©Mr à{H«$¶m Agy eH$V Zmhr, H$maU {ZgJm©Mm B{Vhmg ZgVmo. ‘mZdr
OrdZmÀ¶m B{Vhmgmnojm Aݶ B{Vhmg AgV Zmhr Am{U Ago ‘mZdr OrdZ ZwgVoM OrdZ ZgyZ
{ddoH$s OrdZ, åhUOo {dMma H$aUmè¶m ‘mZdmMo OrdZ AgVo.
2. B{Vhmg hm {dMmam§Mm B{Vhmg AgVmo. JVH$mbmVrb bmoH$m§Mr H¥$Vr Zìho Va ˶m H¥$Vr‘mJMm
˶m§Mm {dMma OmUyZ KoUo Aer B{VhmgmMr ì¶m»¶m, B{VhmgH$mambm H$amdr bmJVo.
3. B{VhmgmÀ¶m à{H«$¶o‘mJMr COm©eº$s {ddoH$mMr AgVo. ‘mZd {ddoH$s VgoM {dH$mar (‘mUyg)
AgVmo. {dH$mamMm Cn¶moJ H$ê$Z {ddoH$ Amnbo C{ÔîQ gmܶ H$aVmo.
4. gd© B{Vhmg hm {dMmamMm B{Vhmg Agë¶mZo Am{U ˶mÀ¶m ñd¶§{dH$mg> hmoV Amë¶mMo
{XgVo. Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶m ‘yimV Vm{H©$H$ à{H«$¶mM AgVo. B{VhmgmV hmoUmam {dH$mg H$YrM
AMmZH$ hmoV Zmhr, hm {dH$mg Amdí¶H$ AgVmo. Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶oMo Amnbo kmZ AZw^dOݶ
kmZ ZgyZ Vo nyduM Pmbobo AgVo Am{U ˶mMr Amdí¶H$Vm Agë¶mMo Amnë¶mbm OmUdVo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. hoJob ¶m§Mm B{VhmgmÀ¶m kmZmMm AmXe©dmXr ‘mJ© ñnîQ> H$am.
{Z¶VH$m{bH$mVyZ ˶m§Zr Amnë¶m {dMmam§Mm àgma Ho$bm. 1910 ‘ܶo BQ>m{b¶Z {gZoQ>‘ܶo
˶m§Mr {Z¶wº$s Pmbr. 1921 ‘ܶo ˶m§Zr ‘wgmo{bZr gaH$mamVrb ‘§ÌrnX ñdmH$mabo.
H«$moMo ¶m§Mo {bImU:
{ZgJ© Am{U B{VhmgmVrb g§~§Ym{df¶rMr hoJob ¶m§Mr ‘Vo ˶m§Zm gd©ñdr ‘mݶ Zgbr Var
{ZgJ© A§eV: Iam Am{U A§eV: ImoQ>m Agë¶mMo Vo ‘mZV AgV. Ooìhm EImXm àg§J KS>Vmo
Am{U Vmo KS>V Agë¶mMo {XgVo VoìhmM Vmo Iam AgVmo. ¶m AWm©Zo {ZgJ© B{VhmgmMm EH$ ^mJ
Am{U Xþgè¶m AWm©Zo Ooìhm {ZgJ© åhUOo A‘yV© gmYmaU {Z¶‘mMr nÕVr AgVo, Voìhm Vmo Iam
ZgVmo. ho {Z¶‘ AY©-g§H$ënZm§À¶m ñdê$nmV AgVmV; {Z[ajUmgmR>r Eo{Vhm{gH$ V϶m§Mo JQ>
V¶ma H$aʶmgmR>r ˶m§Mm dmna Ho$bm OmVmo. ho {Z¶‘ bjmV KoD$ZM nwT>rb KS>m‘moS>tMo ^mH$sV
H$aVm ¶oVo.
˶m§À¶m AZoH$ {Z~§Ymn¡H$s X {àpÝgnëg Am°’$ AmQ>© Am{U EgoO Am°Z {’$bm°gm°{’$H$b ‘oWS> ho
{Z~§Y {deof ZmdmObobo hmoVo.
˶m§Zr B{VhmgmMm Amnbm AW© ñnîQ>nUo Z‘yX Ho$bm Amho. H$mhr CÔoemZo Ho$boë¶m ‘mZdr
H¥$VrMr Vr H$Wm ZgyZ H¥$VrÀ¶m ‘mJÀ¶m {dMmamMo AmH$bZ åhUOo B{Vhmg Agë¶mMo ˶m§Mo
‘V Amho. nwamì¶mÀ¶m AmYmamZo B{VhmgH$mamÀ¶m ‘ZmV JVH$mbmVrb àg§J OemMm Vgm C^m
Ho$bm OmVmo. Á¶m Eohm{gH$ 춺$sÀ¶m H$m‘{JarMm B{Vhmg, B{VhmgH$ma {b{hVmo ˶m 춺$sMo
{dMma Vmo Amnë¶m ‘ZmV OgoÀ¶mVgo C^o H$aVmo; B{VhmgmMr hr EH$ AQ> Amho. hoJob Am{U
H«$moMo ¶m§À¶m à‘mUo H$m°qbJdyS> XoIrb {dMma Am{U {ddoH$ B{VhmgmMm AmË‘m ‘mZVmV.
~) àJVr:
‘mZdr àJVrda S>m{d©Z ¶m§À¶m CËH«$m§VrÀ¶m {gÕm§VmMm à^md nS>bm Amho. CËH«$m§Vr hm
eãXà¶moJ Z¡g{J©H$ à{H«$¶obm bmJy hmoVmo H$maU {ZgJm©Mo Zdo àH$ma ApñVËdmV ¶oV AgVmV.
H$mhr bmoH$m§À¶m ‘Vo àJVr hm {ZgJm©Mm {Z¶‘ AgyZ ‘mZd {ZgJm©Mo Amn˶ Agë¶mZo {ZgJm©Mo
{Z¶‘ ˶mbm bmJy hmoVmV. ho Iao Zmhr.
Eo{Vhm{gH$ àJVrÀ¶m H$ënZoMm emoY Eo{Vhm{gH$ {dMmamÀ¶m ghmæ¶mZo KoVm ¶oVmo ho Ho$di EH$
V϶ Zmhr Va Eo{Vhm{gH$ {dMmamZoM Vo ApñVËdmV ¶oVo. ¶mMm AW© Agm H$s, g§emo{YV ^mJ
nwT>rb g§emoYZ H$aV AgVmZm ‘Zm‘ܶo {Q>H$dyZ Yabm OmVmo Am{U ˶m‘wioM g§emoYZmVrb
gmV˶ Q>rHy$Z amhmVo. àJVrMm {damoY{dH$mg hr hoJob ¶m§Mr H$ënZm H$m°qbJdyS> ‘mݶ H$aVmV.
VWm{n, ˶m§Mo ‘Vo àJVr Z¡g{J©H$ à{H«$¶oVyZ KS>V Zmhr; Vr Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶oMr n[aUVr Amho.
132
ñdmܶm¶:
àíZ.1. B{VhmgboIZemñÌmVrb H«$moMo Am{U H$m°qbJdyS> ¶m§À¶m ¶moJXmZmMr MMm© H$am.
Bgdr gZmÀ¶m gVamì¶m eVH$mZ§Va ¶wamonmVrb ~wÕrd§V d¡km{ZH$ kmZmÀ¶m ^mdZoZo {deof
à^m{dV Pmbo hmoVo. gd©Ì Zì¶mZo nwT>o ¶oUmè¶m kmZmÀ¶m AZwf§JmZo AZoH$ {gÕm§V gmXa H$aʶmV
Ambo. ^m¡{VH$ {dkmZmVyZ CX²>^dUmè¶m kmZmÀ¶m àdmhmMm dmna H$aʶmgmR>r VÎddoζm§Zm
à¶ËZm§Mr eW© H$amdr bmJbr. 1543 ‘ܶo H$mon{Z©H$g ¶m§Zr ˶m§Mm gm¡a‘mboÀ¶m {gÕm§Vm‘ܶo
n¥Ïdr gy¶m©^modVr ^«‘U H$aV Agë¶mMr YmS>gr H$ënZm ‘m§S>br. VoìhmnmgyZ ¶wamonmV Zd-
OmJ¥Vr Pmbr hmoVr. H$mon{Z©H$g ¶m nmo{be d¡km{ZH$mZo gd©Ì EH$M Ii~i CS>dyZ {Xbr hmoVr.
H$mon{Z©H$gMm {gÕm§V na§naoÀ¶m {damoYmV Agë¶mZo ˶mÀ¶mer gh‘Vr 춺$ Ho$ë¶m ~Ôb
J°{b{bAmo ¶m BQ>m{b¶Z d¡km{ZH$mbm ’$ma ‘moR>r qH$‘V ‘moOmdr bmJbr hmoVr. Bgdr gZmÀ¶m
gVamì¶m eVH$mV Ho$ßba ¶m§Zr J«hm§À¶m ^«‘Um{df¶rMo g§emoYZ à{gÕ Ho$bo Va ݶwQ>Z ¶m§Zr
Jwê$ËdmH$f©UmMm {gÕm§V gmXa Ho$bm. nwT>rb eVH$mV bmßbmg ¶m ’«|$M IJmob d¡km{ZH$mZo
VoOmo‘§S>bmMo à‘o¶ ‘m§S>bo. ˶m§Zr gm¡a ‘m{bHo$Mo ‘yi ñnîQ H$aʶmMm à¶ËZ Ho$bm.
OrdemñÌmÀ¶m {dMmam‘ܶo XoIrb XÿaJm‘r n[aUm‘ Pmbo. Bgdr gZmÀ¶m EH$mo{Ugmì¶m eVH$mV
b°‘mH©$ ¶m§Zr ganQ>Umè¶m àmʶm§ g§~§Yr Zdm {gÕm§V gmXa H$ê$Z OrdemñÌm‘ܶo H«$m§VrH$mar
~Xb KS>dyZ AmUbm. Z§Va, 1856 ‘ܶo S>m{d©Z ¶m§Mm Am°[a{OZ Am°’$ ñno{gO hm J«§W àH$m{eV
Pmë¶mZo ‘mZd Am{U g‘mOmV gmd©{ÌH$ ~Xb Pmbo. Z¡g{J©H$ {ZdS>, ApñVËdmMm H$bh Am{U
~ir ¶mo H$mZ {nir (gìhm©¶db Am°’$ X {’$Q>oñQ>) B˶mXr H$ënZm§Mo AW©~moYZ {Za{Zaµù¶m
àH$mamZo H$aʶmV Ambo.
bm‘mH©$ ¶m§Mo g§emoYZ Am{U {gÕm§V >Am{U {deofV: S>m{d©Z ¶m§Mm CËH«$m§VrMm {gÕm§VmZo XÿaJm‘r
~Xb Pmbo. CËH«$m§Vr EH$ Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶m Agë¶mZo B{VhmgH$ma A{YH$ à‘mUmV ^m¡{VH$
{dkmZm§H$S>o diy bmJbo. OrdZmMm H$bh Am{U ~ir Vmo H$mZ{nir ¶m H$ënZm§Mo {d{dY àH$mao
AW©~moYZ hmoD$ bmJbo. Amhoao Am{U Zm{hao dJmªVrb g§Kf© Z¡g{J©H$ Agë¶mMo ‘mݶ H$aʶmMr
‘m³g© ¶m§Mr V¶mar ZìhVr. ’«o$S>[ae {dëhoë‘ {ZQ²>eo (1844-1900) ¶m O‘©Z VÎddoζmZo d§e
loîR>ËdmMm Zdm {gÕm§V gmXa Ho$bm. O‘©ZrVrb ZmPr amOdQ>rZo ˶mMm Xþê$n¶moJ Ho$bm hmoVm.
Zì¶m d¡km{ZH$ Am{U VmpÎdH$ {dMmam§Mm B{VhmgmÀ¶m boIH$m§da ‘moR>m à^md nS>bm hmoVm.
OmJ{VH$ B{VhmgmVrb H$mhr Nw>nr ¶moOZm qH$dm AWm©H$S>o ˶m§Mo bj Jobo.
11.3.3 gH$mamˑH$Vm:
d¡km{ZH$ g§emoYZ Am{U d¡km{ZH$ nÕVr gm‘m{OH$ g§{eYZmÀ¶m joÌm‘ܶohr AmXe© ‘mZë¶m
OmD$ bmJë¶m. ^m¡{VH$ {dkmZmbm ‘XV H$aUmao VÎdkmZ åhUOo gH$mamË‘H$Vm Aer ˶mMr
ì¶m»¶m H$m°qbJdyS> H$aVmV. ‘ܶ¶wJmV VÎdkmZmZo K‘©emñÌmMr AemM arVrZo ‘XV Ho$br hmoVr.
gH$mamË‘H$VoMr hr ì¶m»¶m Anyar Amho. AܶmË‘{da{hV VÎdkmZ åhUOo gH$mamË‘H$Vm Ago
åhUVm ¶oVo. kmZmMo A{YîR>mZ Ho$di kmZo{Ч¶o Am{U gH$mamË‘H$ {dkmZ ho AgVo. Am°JñV H$m|V
¶m§À¶m {dMmam§À¶m g§X^m©V gH$mamË‘H$Vm hm eãXà¶moJ dmnabm OmVmo. ˶m§À¶m ‘Vo ‘mZdmbm
Z¡g{J©H$ KQ>Zm§À¶m Io[aO Aݶ H$moUVohr kmZ Agy eH$V Zmhr. VgoM, Z¡g{J©H$ KQ>Zm§Mo kmZ
{Z^}i ZgyZ gmnoj AgVo.
H$maUmnmgyZ n[aUm‘ {ZpíMV H$aUmar A-àm¶moar nÕV, EH$mM {R>H$mUMr n[apñWVr Am{U
gmå¶VoMo g§~§Y ñWmnZ H$aʶmgmR>r dmnabr OmVo. ݶwQ>Z ¶m§Zr ˶m§Mm Jwê$ËdmH$f©UmMm {Z¶‘
¶mM nÕVrZo {ZpíMV Ho$bm hmoVm. Aem arVrZo àñWm{nV Pmbobm {Z¶‘ qH$dm
134
gd©gmYmaUrH$aUmZo gd© ñWiH$mi MmMUr qH$dm à¶moJmbm gm‘moao OmʶmMr V¶mar R>odbr
nm{hOo. CXmhaUmW©, {dfmUy Q>moMboë¶m àmʶmbm H$moU˶mhr {R>H$mUr Am{U H$mir YZwdm©VmMr
~mYm Pmbr nm{hOo. d¡km{ZH$m§Zm ¶m V϶m§Mo à˶j {Z[ajU H$ê$Z dma§dma à¶moJ H$aVm ¶oVmV.
Z‘yX Ho$ë¶m à‘mUo V϶m§Mo ApñVËd IaoM Amho qH$dm Zmhr hm àíZ C^dV Zmhr H$maU V϶o
˶m§À¶m ZOaog‘moa C^r H$aVm ¶oVmV.
a±Ho$ Am{U bm°S>© A°³Q>Z ¶m§À¶m g‘rjmË‘H$ nÕVrZwgma V϶o {ZpíMV H$aVm ¶oVrb Ago
gH$mamË‘H$ B{VhmgH$mam§Zm dmQ>V Ago. VWm{n, B{VhmgmVrb àg§Jm§Mo à˶j n[ajU H$aVm
¶oUma Zmhr qH$dm d¡km{ZH$ V϶m§à‘mUo Vo naV EH$Xm C^o H$aVm ¶oUma ZmhrV, ¶mMm ˶m§Zm
{dga nS>bm. CnbãY gmYZm§À¶m AmYmamZo JVH$mbrZ V϶m§Mo kmZ AZw‘mZmZo J«hU H$am¶Mo
AgVo.
B{VhmgH$mam§Zr g§H${bV Ho$boë¶m V϶m§À¶m AmYmamZo gd©gmYmaUrH$aU H$aUo qH$dm {Z¶‘ V¶ma
H$aʶmÀ¶m H$mhr g‘ñ¶m AgVmV. {ZdS>boë¶m {df¶mMr ‘m{hVr ˶m§Zr g§H${bV Ho$br hmoVr
Am{U ¶m V϶m§À¶m AmYmamZo AZoH$ {Z¶‘m§Mm emoY KoVm ¶oB©b Ago ˶m§Zm dmQ>V hmoVo. Ago
gd©gmYmaUrH$aU H$aUmao B{VhmgH$ma H$moU? Agm àíZ VËH$mbrZ VÎddoζm§Zr CnpñWV Ho$bm.
˶m {edm¶ B{VhmgH$ma Am{U gmYmaU ~wÕrMm dmMH$ ¶m§À¶m Xaå¶mZMo A§Va dmT>VM Jobo
H$maU V϶m§Mo g§H$bZ Am{U VnerbmdaÀ¶m I§~ra nH$S>r‘ܶo> ¶m dmMH$m§Zm H$mhrM ñdmañ¶
ZìhVo.
135
VgoM gÚ n[apñWVrVrb H$m¶©H$maU^md {ZpíMV H$aʶmMo H$m‘ ZmOyH$ hmoVo. B{VhmgmMm g§~§Y
EH$mM àg§Jmer AgVmo Am{U ˶mÀ¶m AmYmamZo gd©gmYaUrH$aU H$ê$Z ^{dî¶mMo ^mH$sV H$aUo
gwknUmMo ZìhVo. d¡km{ZH$ kmZmnojm B{VhmgmMo kmZ doJio AgVo. Or.~r. {dH$mo ¶m§Zr ˶m§À¶m
gm¶ÝPm ZwAmoAm >(ݶw gm¶Ýg) ¶m J«§Wm‘ܶo B{Vhmg ñdm¶Îm {dkmZ Agë¶mMm Xmdm Ho$bm
hmoVm. gmYZm§Mr g‘rjm Am{U ^mfmemñÌmVrb g§emoYZm‘wio Eo{Vhm{gH$ kmZ A{YH$ ^ademMo
Pmbo hmoVo. ì¶wËnÎmremñÌ, eãXmWm©Mm {dMma H$aUmao emñÌ qH$dm AW©{dݶmg Am{U A§VJ©V
g‘rjm ¶m‘wio n[ajUmImbMr V϶o ¶mo½¶ n[aàojmV gmXa H$aUo e³¶ hmoVo.
S>m{d©ZÀ¶m {gÕm§VmZo nyduÀ¶m {nT>çm§À¶m g‘OyVrà‘mUo {ZgJ© ñWra Zgë¶mMo {gÕ Pmë¶mZo
gH$mamË‘H$ B{VhmgH$mam§Zm AmZ§X Pmbm. ¶m H«$m§VrH$mar g§H$ënZoZo Eo{Vhm{gH$ {dMmamMr à{VîR>m
dmT>br.CËH«$m§Vr‘ܶoo Eo{Vhm{gH$ Am{U Z¡g{J©H$ àJVrMm g‘mdoe hmoV Agë¶mMm ¶wº$sdmX H$aUo
B{VhmgH$mam§Zm e³¶ Pmbo. Zì¶m CËH«$m§V ñdê$nmVrb {ZgJm©Mo {Z¶‘ ^m¡{VH$ {dkmZm§Mr nÕV
Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶oÀ¶m Aä¶mgmgmR>r nwaoer Agë¶mMm AmË‘{dídmg B{VhmgH$mam§Zm dmQy>
bmJbm.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgboIZemñÌmVrb d¡km{ZH$ nÕVrÀ¶m Cn¶moOZmMo dU©Z H$am.
AR>amì¶m eVH$mVrb {dÛmZm§Zr JVH$mbm{df¶r ñdmañ¶ {Z‘m©U Ho$bo hmoVo. Or.~r. {dH$mo
(1668-1744) ¶m§À¶m gmEÝPm ZwAmoAm ¶m J«§WmZo Eo{Vhm{gH$ kmZ g§nmXZ H$aʶmMm ‘mJ©
XmIdbm hmoVm. AR>amì¶m eVH$mÀ¶m AIoarg Am{U EH$mo{Ugmì¶m eVH$mÀ¶m gwê$dmVrbm
˶m§Mm J«§W à{g{ÕÀ¶m PmoVmV Ambm. ^m¡{VH$ {dkmZ Am{U d¡km{ZH$ nÕVrZo J§^ra ñdmañ¶
{Z‘m©U Ho$bo hmoVo Am{U d¡km{ZH$ nÕVrMm Adb§~ Ho$ë¶mg Iao kmZ g§nmXZ H$aUo e³¶
Agë¶mMr ^mdZm {Z‘m©U Pmbr. Eo{Vhm{gH$ kmZmg§~§YrMo XoH$mV© ¶m§Mo {dMma àM{bV
H$aʶmMm à¶ËZ H$aUmao B{VhmgH$ma MwH$sÀ¶m ‘mJm©Zo OmV Agë¶mMo ñnîQ Pmbo.> a±Ho$ gma»¶m
AZw^ddmÚm§Zr gmYZm§À¶m g‘rjoMr nÕV Adb§~br. ˶m§Mr gmYZo hmVmiʶmMr nÕV Mm§Jbr
Am{U n[aUm‘H$maH$ hmoVr.
Z¡g{J©H$ KQ>Zm qH$dm V϶o Am{U B{VhmgmVrb V϶m§À¶m gmÑî¶m‘wio Eo{Vhm{gH$ {dMmambm Zdo
diU bmJbo. Or.~r {dH$mo g§ñH¥$VtÀ¶m MH«$m§Mm {dMma H$aV AgV. hS>©a (1744-1803)
¶m§Zr d§em§Mm {gÕm§V gmXa H$ê$Z Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶oMo {Z¶‘ emoYʶmMm à¶ËZ Ho$bm. VWm{n,
Am°JñV H$m±V (1798-1857) B{VhmgmÀ¶m gH$mamË‘H$ VÎdkmZmMo OZH$ ‘mZbo OmVmV.
136
Oo.Eg. {‘b, h~©Q>© ñnoÝga Am{U H$mb© nm°na B˶mXtZr ¶m VÎdkmZm‘ܶo Amnbo ¶moJXmZ {Xbo
hmoVo, ˶mMo dU©Z nwT>o XoʶmA ¶oV Amho.
A) hS>©a (1744-1803)
hm O‘©Z VÎddoVm Am{U ‘mZdd§eemñÌmMm OZH$ J«rH$-O‘©Z VÎddoÎmm B©‘°Ý¶wEb H$m§Q> ¶m§Mm
{eî¶ hmoVm. d[aîR d{J©¶m§er ˶m§Mo Mm§Jbo g§~§Y hmoVo; Vo O‘©Z àm°Q>oñQ>§Q> MM© g§KQ>ZoVrb Cƒ
A{YH$mar hmoVo. JQ>o ¶m§À¶m ‘¡Ìr‘wio ˶m§Zm VmÎdrH$ Aä¶mgmV ñdmañ¶ {Z‘m©U Pmbo. ˶m§Mr
J«§Wg§nXm Imbrb à‘mUo hmoVr:
1. [aâbo³eÝg Am°Z {’$bm°gm°’$s. ¶m J«§WmMm dmMH$dJ© ’$ma ‘moR>m hmoVm. dmMH$m§Zr ˶mMo Mm§Jbo
ñdmJVhr Ho$bo hmoVo.
2. {’$bm°gm°’$s Am°’$ {hñQ>ar H$Ýg{ZªJ X S>oìhbn‘|Q> Am°’$ ‘ZH$mBªS>
3. boQ>g© ’$m°a X A°S>ìhmÝg‘|Q> Am°’$ øwå¶m{ZQ>r>
4. H$m°Oog Am°’$ X {S>³bmB©Z Am°’$ Q>oñQ> A‘§J {nnb ìhoAa BQ> dÝg âb[aíS>. hdm‘mZ Am{U
^m¡Jmo{bH$ n[apñWVrMm ‘mZdmda hmoUmè¶m n[aUm‘mZo hS>©a {deof à^m{dV Pmbo hmoVo.
n¥ÏdrVbmda gd©Ì Oo Agy eHo$b Am{U Oo Amho Vo, VoWrb JaOm, n[apñWVr, doioZwgma Am{U
bmoH$m§À¶m gmYmaU ñd^md Am{U d¡{eîR>çmZwgma AgVo. ho ‘V hS>©a ¶m§Mm B{VhmgmMm {Z¶‘ ¶m
Zm§dmZo AmoiIbo OmVo. hS>©a ¶m§Mo ‘Vo doi, ñWi, amîQ´>r¶ Mm[aͶ B˶mXr KQ>H$m§Zr ‘mZd Am{U
{ZgJm©Vrb gd© KQ>Zm KS>V AgVmV. [aâbo³eÝg Am°Z {’$bm°gm°’$s ¶m J«§Wm‘ܶo ˶m§Zr
gH$mamË‘H$ VÎdkmZmMm Chmnmoh Ho$bm Amho. àJVrMr ¶moOZm Q>ß߶m Q>ß߶mZo ApñVËdmV ¶oVo. ¶m
¶moOZobm ‘mZdmMr ~wÕr, Z¡{VH$ ñdmV§Í¶ Am{U {dH$mam§Mr ‘XV hmoVo, ¶m H$m§Q> ¶m§À¶m ‘Vmer
hS>©a gh‘V ZìhVo.
1. Am°Z {b~Q>u. 1859 ‘ܶo àH$m{eV Pmbobm hm {Z~§Y ˶mH$mir {deof ZdmOʶmV Ambm
hmoVm.
2. ¶w{Q>{bQ>o[a¶m{ZP‘. 1861 ‘ܶo àH$m{eV Pmboë¶m ¶m J«§WmV ˶m§Zr Amnë¶m {gÕm§VmMm
g‘rjmË‘H$ ÑîQ>rH$moZ gmXa Ho$bm hmoVm. AmZ§X Am{U XþI: ¶m g§X^m©V 춺$ Pmboë¶m
ñd:{hVmMm {gÕm§V nwaoer àoaH$ eº$s Agy eH$V Zmhr; Vr Ver Agë¶mMm ¶wº$sdmX
¶w{Q>{bQ>o[a¶Z {dMmad§Vm§Zr Ho$bm hmoVm. AmZ§X ¶m ‘yb^yV àoaH$ eº$sMo ‘y붑mnZ ˶mMr àV
Am{U n[a‘mUmda Adb§~yZ AgVo Agm ˶m§Mm Xmdm hmoVm.
3. Am°JñV H$m±V A±S> nm°{P{Q>pìhP‘. 1865 ‘ܶo àH$m{eV Pmboë¶m ¶m J«§WmV ˶m§Zr
gH$mamË‘H$ VÎdkmZmMm Chmnmoh Ho$bm hmoVm.
Eo{Vhm{gH$ V϶m§Mo {Z¶‘ AZw^dOݶM AgVmV Am{U ˶mdê$Z g§^mì¶ H$maU Am{U
n[aUm‘m§Mr H$ënZm ¶oVo Am{U gd©gmYmaU àd¥ÎmtMr H$ënZm ¶oVo.
ñd^mdmÀ¶m {dkmZmbm Vo EWZm°bm°Or Ago Zm§d XoVmV.
ñnoÝga ¶m§Zr CËH«$m§VrMm {gÕm§V ‘mZdr {dMmam§Zmhr bmJy Ho$bm. AmnU Á¶mbm kmZ g‘OVmo Vr
dV©‘mZmVrb nÕVr AgV,o ho Iao Zmhr. ‘mÌ Ë¶mMm Cn¶moJ OrdZ H$bhmV hmoD$ eH$Vmo. gd©
B{Vhmg hm {dMmam§Mm B{Vhmg AgVmo. hm {dMma ‘mZdr ‘ZmMo nyd© ApñVËd ‘mZV Zgbm Var
Vmo ‘ZmMm Ord AgVmo. H$ënZm§Mo ñnîQ>rH$aU Vo CËH«$m§VrÀ¶m g§X^m©V H$aVmV. EH$mo{Ugmì¶m
eVH$mV kmZ Am{U d¡km{ZH$ kmZ EH$M AmhoV Aer H$ënZm hmoVr Am{U Vo V§Ì{dkmZM Amho
Ago gm§{JVbo OmB©. ‘mZdr H$ënZm§Mr CËH«$m§Vr Am{U {ZgJm©Vrb CËH«$m§Vr gmaIrM Agë¶mMm
¶wº$sdmX Vo H$aV AgV. g‘mOmMm {dH$mg {ddoH$mH$S>o hmoVmo Va {ZgJm©Vrb H${ZîR AdñWoVyZ
d[aîR>oH$S>o hmoUmar CËH«$m§Vr EH$mM àH$maMr AgVo.
nm°na ¶m§Zr ˶m§À¶m AmonZ gmogm¶Q>r A±S> BQ²>g E{Z{‘O ¶m J«§Wm‘ܶo B{VhmgmÀ¶m gH$mamË‘H$
‘mJm©Mm g‘Vmob ÑQ>rH$moZ gmXa Ho$bm Amho. Á¶m {dkmZmbm {ZpíMV àg§J Am{U ˶m§À¶m
ñnîQ>rH$aUmV ñdmañ¶ AgVo Vo ^m¡{VH$ {dkmZ, agm¶ZemñÌ, OrdemñÌ B˶mXr {dkmZm§nojm
doJio AgyZ ˶mbm Eo{Vhm{gH$ {dkmZ åhUVm ¶oB©b. B{Vhmg Am{U ^m¡{VH$ {dkmZ gmaIoM
Agë¶mMo {gÕ H$aʶmMm H$moUVmhr à¶ËZ {d’$b R>aob, H$maU ˶m§Mo bú¶ {^Þ AgVo.
^m¡{VH$ {dkmZm‘ܶo ÑîQ>rH$moZmMm Or ^y{‘H$m AgVo, ˶mnojm B{VhmgmVrb ÑîQ>rH$moZmMr ^y{‘H$m
doJir AgVo. gmYmaUV: ^m¡{VH$ {dkmZmVrb ÑîQ>rH$moZ ^m¡{VH$ {gÕm§VmÀ¶m ê$nmZo 춺$ Ho$bm
OmVmo Am{U ¶m {gÕm§VmMr Zì¶m V϶m§À¶m ghmæ¶mZo MmMUr H$aVm ¶oVo. B{VhgmMm gdm}ƒ
CÔoe JVH$mbmVrb àg§J C^m H$ê$Z ˶mMo g˶ OmUyZ KoʶmMm AgVmo. nm°ìhQ>u Am°’$
{hñQ>m°amo{gP‘ ¶m J«§Wm‘ܶo nm°na ¶m§Zr kmZmMr dmT> Am{U ˶mÀ¶m Eo{Vhm{gH$ n[aUm‘m§À¶m
‘Vm§da Q>rH$m Ho$br Amho.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. gH$mamË‘H$Vm åhUOo H$m¶? B{VhmgmÀ¶m gH$mamË‘H$ ‘mJm©À¶m nwañH$˶mªÀ¶m H$m¶m©Mo
‘y붑mnZ H$am.
AR>amì¶m eVH$mZ§Va OS>dmXr VÎdkmZmMo Iyi >dmT>VM Jobo. EH$mo{Ug Am{U {dgmì¶m eVH$m§V
OS>dmXr VËdkmZmMo {d{dY àH$ma àM{bV Pmbo. ˶mn¡H$s H$mb© ‘m³g© ¶m§Mm {damoY{dH$mgr
OS>dmX {deof ZmdmObobm hmoVm.
140
{damoY{dH$mgr OS>dmXmMm Zdm {gÕm§V gmXa H$aʶmV Ambm. AÚmnn¶ªV ApñVËdmV Agboë¶m
gd© g‘mOmMm B{Vhmg, dJ© H$bhmMm B{Vhmg Amho, ¶m ˶m§À¶m {gÕm§VmZo OmJ{VH$ B{VhmgmMo
Zì¶mZo AW©~moYZ H$aUo e³¶ Pmbo.
~) ’«o$S>[ae E§Oëg:
hm O‘©Z g‘mOdmXr ZoVm Am{U ‘m³g© ¶m§Mr ‘¡Ìr eodQ> n¶ªV {Q>H$br. ˶m§Zr ‘m³g©bm Am{W©H$
‘XV H$ê$Z Xmg H$m{nVmb hm J«§W {b{hʶmg àd¥Îm Ho$bo. X H$pÝS>eÝg Am°’$ X d{Hª$J ³bmg
BZ B§½b§S> hm J«§W 1844-45 ‘ܶo àH$m{eV Pmbm. 1845-1850 ¶m H$mimV ˶m§Zr ¶wamonmV
H«$mVrH$mar Midir g§K{Q>V Ho$ë¶m. 1848 ‘ܶo C^¶Vm§Zr H$å¶w{ZñQ> ‘o{Z’o$ñQ>mo hm J«§W
àH$m{eV Ho$bm. ‘m³g©À¶m ‘¥Ë¶yZ§Va ˶m§Zr Xmg H$m{nVmbMm Xþgam Am{U {Vgam I§S> àH$m{eV
Ho$bm. b±S>‘m³g© Am°’$ gm¶pÝQ>{’$H$ gmoem{bP‘ (1878) Am{U X Amo[a{OZ Am°’$ X ’°${‘br,
àm¶ìhoQ> àm°nQ>u A±S> X ñQ>oQ> (1884) ho ˶m§Mo ñdV§Ì J«§W hmoVo. ¶m XmoKm§À¶m B{Vhmg{df¶H$
ÑîQ>rH$moZmMm AmT>mdm AmnU AmVm KoD$.
˶m§Mm ÑîQ>rH$moZ B{VhmgmMo Am{W©H$ AW©~moYZ Am{U {damoY{dH$mgr OS>dmXmda AmYm[aV hmoVm.
hoJob ¶m§Mr {damoY{dH$mgmMr nÕV Am{U OS>dmXr {dMmam§Mo Vo {‘lU hmoVo.H$å¶w{ZñQ> ‘°{Z’o$ñQ>mo
‘ܶo ˶m§Zr Amnbm dJ© H$bhmMm {gÕm§V gmXa Ho$bm hmoVm. ˶m§À¶m gm‘m{OH$ ~XbmÀ¶m
{gÕm§VmVyZ g‘mOdmXr {dMma àUmbrMo OJ^amVrb gd© àH$ma nwT>o Ambo. ˶m§Mm
g‘mOm{df¶rMm {gÕm§V Am{U {damoY{dH$mgr OS>dmXmZo ˶m§À¶m B{VhmgmÀ¶m ‘mJm©Mo nyU©
ñnîQ>rH$aU {Xbo Amho.
g‘mOmMm B{Vhmg, dJ© H$bhmMm B{Vhmg Amho hm ˶m§Mm {gÕm§V ‘hÎdmMm Amho.
Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶oMo A{YîR>mZ {ddoH$s AgVo, Agm ¶wº$sdmX hoJob H$aV AgV, Va H$m°qbJdyS>
Am{U H«$moMo ¶m§Mo ‘Vo gd© B{Vhmg, {dMmam§Mm B{Vhmg AgVmo. ‘m³g© gm‘m{OH$ ~XbmMo
OS>dmXr ñnîQ>rH$aU XoVmo. Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶m g‘OyZ KoʶmgmR>r VrZ ‘hÎdmÀ¶m KQ>H$m§Mm C„oI
‘m³g© H$aVmo. Vo KQ>H$ Ago:
1. g‘mOmMr Am{W©H$ aMZm.
2. ^m¡{VH$ OrdZmVrb CËnXZmÀ¶m nÕVr.
3. CËnmXZ nÕVtÀ¶m {dH$mgmVrb AdñWm.
A°bZ Am{U ~m~©am S>moZmOoZ ¶m§Zr ˶m§À¶m {’$bm°gm°’$s Am°’$ {hñQ>ar ¶m J«§Wm‘ܶo ‘m³g©À¶m
{ZdS>H$ {Z~§YmVrb Imbrb CVmam CY¥V Ho$bm Amho:
gm‘m{OH$ CËnmXZ H$aUmè¶m 춺$s§Mo EH$‘oH$m§er {ZpíMV g§~§Y AgVmV, Ago g§~§Y ñdm¶Îm
AgyZ ˶m§À¶m ‘Ouda Adb§~yZ ZgVmV. ho g§~§Y ˶m§À¶m ^m¡{VH$ CËnmXZ eº$s¨À¶m AdñWm§er
{‘iVo OwiVo AgVmV. Aem g‘J« g§~§Ym§Zo g‘mOmMr Am{W©H$ aMZm V¶ma hmoV AgVo. ¶m
Am{W©H$ aMZoÀ¶m A{YîR>mZmdaM ˶m g‘mOmMr H$m¶Xoera Am{U amOH$s¶ aMZm C^r Ho$br
OmVo. ¶m aMZm gm‘m{OH$ Om{Udm§À¶m {ZpíMV àH$mam§er {‘i˶m Owi˶m AgVmV. ^m¡{VH$
OrdZmVrb CËnmXZ nÕVrZo ˶m g‘mOmÀ¶m gm‘m{OH$,amOH$s¶ Am{U AܶmpË‘H$ à{H«$¶oMr
gmYmaU d¡{eîR>ço {ZpíMV Ho$br OmVmV.
142
dJ© H$bh:
à˶oH$ g‘mO ì¶dñWMo A{YîR>mZ ˶m g‘mOmVrb dJmªVrb ^oX hoM AgVo. ¶m ^oXmVM ˶m
g‘mO ì¶dñWoÀ¶m {dZmemMr {~Oo XS>bobr AgVmV; Aem dJ© H$bhmVyZ dJ© {da{hV
g‘mOmMr {Z{‘©Vr hmoVo. H$m‘Jmam§Mm Zmhrao dJ© amÁ¶H$Vm© dJ© hmoB©b Am{U Aem AdñWo‘ܶo
amÁ¶g§ñWm {dê$Z OmB©b. H«$m§Vr§‘wio hr Vm{H©$H$ à{H«$¶m A{YH$ doJdmZ hmoB©b.
{damoY{dH$mgr OS>dmX:
B{VhmgmVrb ~Xb ñnîQ> H$aʶmgmR>r ‘m³g©Zo hoJobMr {damoY{dH$mgr nÕV dmnabr. hr
{damoY{dgmMr nÕV AmnU CbQ>r nmbQ>r Ho$ë¶mMm Xmdm ‘m³g© H$arV Ago. hoJobMr à{H«$¶m
H$ënZoH$Sy>Z {ZgJm©H$S>o OmV Ago Va ‘m³g©Mr à{H«$¶m OS>dmXmH$Sy>Z H$ënZoH$S>o OmV Ago.
g‘mOmVrb lr‘§V Am{U Jar~ dJm©§Vrb g§Kfm©‘wio ‘m³g©bm A{^àoV Agbobm Eo{Vhm{gH$
~Xb KSy>Z ¶oVmo. CËnmXZmÀ¶m KQ>H$m§er AgUmè¶m g§~§Ymdê$Z ho dJ© {ZpíMV Ho$bo OmVmV.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. OS>dmX åhUOo H$m¶? B{VhmgmÀ¶m OS>dmXr VÎdkmZmÀ¶m àd³Ë¶m§À¶m H$m¶m©Mo
‘y붑mnZ H$am.
gmam§f:
‘m³g© Am{U E§Oëg ¶m§À¶m B{VhmgmÀ¶m Am{W©H$ AW©~moYZm‘wio Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶m A{YH$
{demb Pmbr. AZw^dOݶ Am{U gH$mamË‘H$ VËddoζm§Zr ¶m à{H«$¶oMo Ho$bobo AW©~moYZ
H$mhrgo g§Hw${MV hmoVo. hoJobÀ¶m ‘Vo Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶oMr n[aUVr amÁ¶m‘ܶo hmoVo, Va
amÁ¶g§ñWm {dê$Z OmB©b Ago ^mH$sV ‘m³g©Zo Ho$bo hmoVo. hoJobÀ¶m àJVrMm {damoY{dH$mg
ñdmV§Í¶mH$S>o OmV Ago. dJ©{da{hV g‘mO Am{U {dê$Z OmUmar amÁ¶g§ñWm ho ‘m³g©Mo C{ÔîQ
hmoVo. hoJobMm ~Xb XmoZ {damoYr {dMmam§À¶m g§dmXmda AmYm[aV hmoVm Va dJ© H$bh Am{U
H«$m§Vrda ‘m³g©Mm ^adgm hmoVm.
àíZ:
1. EH$mo{Ugmì¶m eVH$mVrb B{VhmgmÀ¶m {dMmam§À¶m {d{dY àdmhm§Mr MMm© H$am.
2. B{VhmgmMm AmXe©dmXr ÑQ>rH$moZ åhUOo H$m¶?> B{VhmgmÀ¶m AmXe©dmXr VÎdkmZmÀ¶m
àd³Ë¶m§Mr MMm© H$am.
3. hoJobÀ¶m B{VhmgmÀ¶m AmXe©dmXr ‘mJm©Mo ‘y붑mnZ H$am.
4. B{VhmgmÀ¶m VÎdkmZmVrb H«$moMo Am{U H$m°qbJdyS> ¶m§À¶m ¶moJXmZmMo n[ajU H$am.
5. B{VhmgmMm OS>dmXr ‘mJ© åhUOo H$m¶?
6. B{VhmgmÀ¶m OS>dmXr AW©~moYZmÀ¶m ‘w»¶ d¡{eîR>çm§Mo {díbofU H$am.
143
g§X^© J«§W:
1. ~m°~a E‘.E‘. B§Q>a{àQ>oeZ Am°’$ {hñQ>ar, Xþgar Amd¥Îmr, hmd©S>© ¶w{Zìh{g©Q>r àog, Ho$på~«O,
1950
2. H$m°qbJdyS> Ama.Or. X Am¶{S>¶m Am°’$ {hñQ>ar. g§nmXH$ Q>r.EZ. Zm°³g, b§S>Z, 1973
3. {S>ëWo S>ãbw. {‘qZJ Am°’$ {hñQ>ar (g§nm{XV), EM.nr. [aH$‘Z, b§S>Z 1964.
4. S>moZmOoZ ~m~©am, gmog}g BZ {’$bm°gm°’$s, b§S>Z, 1965.
5. A°³Q>Z EM.~r. H$m|VoO nm°{P{Q>pìhP‘ A±S> gm¶Ýg Am°’$ gmogm¶Q>r BZ {’$bm°gm°’$s, ˜§S>
26, ‘°H${‘bZ A±S> H§$nZr {b{‘Q>oS. b§S>Z, 1951.
6. ‘±S>ob~m°‘ E‘. X àm°ãbo‘ Am°’$ {hñQ>m°[aH$b Zm°boO, {bìhamB©Q> npãbqeJ H$mnm}aoeZ,
ݶ¶w¶m°H©$, 1938.
144
12
B{VhmgmMo _mJ©
A) AZw^dOݶ {dMmaàUmbr, ~) AZmbog {dMmaàUmbr
Am{U H$) g~mëQ>Z© {dMmaàUmbr
nmR>mMr aMZm:
12.0 C{ÔîQ>
12.11 àñVmdZ
12.2 B{VhmgmMr AZw^dOݶ {dMma àUmbr
12.2.1 Y‘©emñÌr¶ ‘mJm©{déÕMm CR>md
12.2.2 gm¢X¶©dmX
12.2.3 AZw^dOݶdmX
12.2.4 {bAm°nmoëS> ’$m°Z a±Ho$
12.2.5 bm°S>© A°³QZ ¶m§Mo ¶moJXmZ
12.3 B{VhmgmMr AZmbog {dMma àUmbr
12.3.1 B{VhmgmÀ¶m Zì¶m ‘mJm©Mr JaO
12.3.2 AZmbog: bú¶ Am{U C{ÔîQ>
12.3.4 ‘mH©$ ãbm°H$ (1866-1944)
12.3.5 ’$ZªS> ~«m°S>ob ¶m§Mo ¶moJXmZ
12.4 B{VhmgmMr g~mëQ>Z© {dMma àUmbr
12.4.1 ‘hÎdmMr d¡{eîR>ço
12.4.2 A§Q>mo{ZAmo J«m‘Mr (1891-1937)
12.4.3 ^maVr¶ g~mëQ>Z© B{VhmgH$ma
12.5 ñdmܶm¶
12.6 gmam§§f
12.7 àíZ
12.8 g§X^© J«§W
12.0 C{ÔîQ>:
12.1 àñVmdZm:
‘ܶ ¶wJm‘ܶo ‘mZdr OrdZ Am{U {dMmamda à^md nmS>ʶmV VÎdkmZo Y‘©emñÌm Ho$boë¶m
‘XVrMr ‘m{hVr AmnU {‘idbr hmoVr. ¶wamonmVrb amîQ´>m§À¶m Aem§V amOH$s¶ OrdZmVrb Y{‘©H$
lÕoMr dmT>Vr H$‘mZ g‘Oy eH$Vo. Bgdr gZmÀ¶m 11 Vo 15 ¶m eVH$mVrb K‘©¶wÕm‘wio
¶wamonmVrb {¼íMZm§À¶m g‘moa AZoH$ ^m¡{VH$ Am{U ~m¡{ÕH$ AmìhmZo C^r am{hbr. g¡{ZH$,
Zm{dH$ Am{U ì¶mnmè¶m§Zr ˶m§À¶m Xoem§À¶m gr‘m§À¶m n{bH$S>o àW‘M ZOa Q>mH$br; {dÛmZm§Zr
J«rH$mo-amo‘Z H$bm, dmñVwH$bm, dmL>‘¶ Am{U {dkmZm‘ܶo Zì¶mZo ag KoVbm. à~moYZmÀ¶m
Zd¶wJmMr Vr nhmQ> hmoVr.
12.2.1 AZw^ddmX:
AZw^ddmX hm kmZmMm ‘mJ© {Z[ajU qH$dm AZw^dmda AmYm[aV hmoVm; ˶mMm {gÕm§Vmer H$mhr
g§~§Y ZìhVm. V϶m§Mr nS>VmiUr H$aʶmgmR>r ÑîQ>r Am{U ñne© ¶m kmZ|{X¶m§Mr JaO AgVo.
JVH$mbmVrb àg§Jm§Mo kmZ àmßV H$aʶmgmR>r dñVw§Mo ~maH$mB©Zo {Z[ajU H$ê$Z, ñnem©À¶m
ghmæ¶mZo ˶mMo dmñVd OmUyZ KoUo Agm AZw^ddmXmMm AW© Amho. H$moUVr dñVw qH$dm
{dYmZmMo g˶ nS>VmiʶmgmR>r, {dYmZmÀ¶m ~m~VrV Zm|XtMo n[ajU H$ê$Z Am{U dñVw§À¶m
~m~VrV ˶m nmhÿZ ˶m§Zm ñne© H$amdm bmJVmo. e³¶ VoWo dmg, AmdmO Am{U Md ¶m Aݶ
kmZ|{жm§Mm dmna nS>VmiUr gmR>r H$aVm ¶oVmo.
AR>amì¶m eVH$mVrb gm¢X¶©dmXmZo JVH$mbmV Vrd« ñdmañ¶ {Z‘m©U Ho$bo hmoVo. ES>dS>© Jr~Z
¶m§À¶m {S>³bmBZ A±S> ’$m°b Am°’$ X amo‘Z Eånm¶a ¶m J«§WmZo àmMrZ amo‘‘ܶo ‘moR>o ñdmañ¶
OmJ¥V Pmbo. Á¶m B{VhmgH$mam§Zm JVH$mb OgmÀ¶m Vgm gmXa H$am¶Mm hmoVm, ˶m§gmR>r Zm¶~ya
¶m§À¶m amo‘Z {hñQ>ar ¶m J«§WmZo EH$ nÕV KmbyZ {Xbr hmoVr. Jr~ZMm B{Vhmg ‘mZdVmdmX
Am{U gm¢X¶©dmXmÀ¶m à^mdmImbr {b{hbm Jobm Agë¶mZo ˶mMm amoI {¼íMZ {damoYr hmoVm;
V϶m§Mr nS>VmiUr ~maH$mB©Zo H$aʶmV Ambr ZìhVr. O‘©Z Am{U B§p½be B{VhmgH$mam§Zm
Amnë¶m Ym{‘©H$ lÕm OVZ H$am¶À¶m hmo˶m Am{U ˶mMo doir Amnë¶m dmMH$ Am{U
àojH$m§Zm JVH$mbmMm nyU© Vnerb, Ogm Vmo KS>bm VgmM gmXa H$am¶Mm hmoVm. JVH$mbmVrb
gd© Zm|Xr Am{U dñVw§Mo ~maH$mB©Zo {Z[ajU H$aʶmÀ¶m ˶m§À¶m AmJ«hm‘yio Vo AZw^dOݶdmXr
¶m Zm§dmZo AmoiIbo OmD$ bmJbo.
Eånmo[a¶m J«rH$ eãXmMm AW© AZw^d Agm Amho Am{U {gÕm§V d Am¡nMm[aH$ à{ejUmnojm
AZw^dmMm Á¶m§Zr AmJ«h Yabm Vo AZw^dOݶdmXr ¶m Zmdm§Zo AmoiIbo OmV AgV.
d¡ÚH$emñÌmVrb Á¶m OmUH$mam§Zm Am¡nMm[aH$ à{ejU Zgbo Var AZw^d hmoVm Vo
AZw^dOݶdmXr åhUdyZ KoD$ bmJbo; X¢ZXrZ n[a^mfoV ˶m§Zm d¡Xÿ åhUVmV. B{VhmgmV hm
eãXà¶moJ g§emoYH$m§Mr Q>a CS>dʶmgmR>r Zìho Va Á¶m§Zr ^m¡{VH$ {dkmZmnojm B{Vhmgmbm Jm¡U
‘mZbo ˶m§Zm CÔoeyZ dmnabm OmV Ago; Vo gH$mamË‘H$ Am{U OS>dmXr B{VhmgH$ma ¶m Zm§dmZo
AmoiIbo OmD$ bmJbo.
JVH$mbmVrb àg§Jmer g§~§{YV gd© V϶m§Mo g§H$bZ H$aʶmV AZw^dOݶdmXr {dMma àUmbrZo
A{YH$ ag KoVbm. d¡km{ZH$ nÕVrZo V϶m§Mo {díbofU Am{U nS>VmiUr H$ê$Z ˶m§Mm ñWb d
H$mb AJXr AMyH$ {ZpíMV H$aʶmMm ˶m§Mm AmJ«h Ago. ‘mÌ Ë¶m§Zr gd©gmYmarH$aU
H$aʶmMm Am{U {gÕm§V d {Z¶‘ {ZpíMV H$aʶmda ^a {Xbm Zmhr. B{VhmgmMm ˶m§Mm
ÑîQ>rH$moZ gm‘mݶ kmZmda (H$m°‘Z goÝg) AmYm[aV hmoVm. a±Ho$ Am{U bm°S>© A°³Q>Z ¶m§Zr
gmYZm§Mr d¡km{ZH$ g‘rjm H$aʶmMm Am{U Eo{Vhm{gH$ kmZmÀ`m AZw^dOݶ ‘mJm©Mm nm¶m
KmVbm, ˶m§À¶m ¶moJXmZmMm AmT>mdm AmVm AmnU Imbrb à_mUo KoD$.
12.2.2 {bAmonmoëS> ’$m°Z a°§Ho$ (1795-1886)
EH$mo{Ugmì¶m eVH$mVrb a±Ho$ ho O‘©Z B{VhmgH$ma Am{U VÎddoVo AmYw{ZH$ g‘rjmË‘H$
B{VhmgboIZemñÌmMo OZH$ ‘mZbo OmVmV. ˶m§Zr O‘©Z AZw^dOݶdmXr {dMma àUmbrMr
ñWmnZm Ho$br. ˶m§Zr B{VhmgmMo AܶmnZ Ho$bo Agbo Var nma§nm[aH$ ‘mJm©Zo ˶m§Mo g‘mYmZ
Pmbo Zmhr. Owݶm Amd¥ÎmtMr nwZamoº$s H$aʶmMr nÕV ˶m§Zm ‘mݶ ZìhVr. 1824 ‘ܶo ˶m§Zr
{hñQ>ar Am°’$ X b°{Q>Z A±S> Q>çwQ>m°{ZH$ ZoeÝg hm J«§W àH$m{eV Ho$bm, ˶m‘ܶo ˶m§Mm AmYw{ZH$
B{VhmgmÀ¶m boIH$m§da Q>rH$m H$aUmam {Z~§Y g‘m{dîQ Ho$bm hmoVm. ¶m {Z~§YmV ˶m§Zr Owݶm
boIH$m§Mo Xmof XmIdyZ ‘yi gmYZm§Mm emoY KoʶmMm Am{U JVH$mbrZ àg§J Ogo KS>bo Vgo
gmXa H$aʶmÀ¶m ‘mJm©Mm nwañH$ma Ho$bm.
˶m§Zr EHy$U 54 J«§W {b{hbo, ˶mn¡H$s gd©kmV J«§W Ago AmhoV:
1. {hñQ>ar Am°’$ X b°{Q>Z A±S> Q>çwQ>m°{ZH$ ZoeÝg
2. {hñQ>ar Am°’$ X nmoßg
3. {hñQ>ar Am°’$ X [a’$m°‘e
} Z BZ O‘©Zr
4. Am°Q>mo‘Z ‘moZmH$s©O BZ {g³ñQ>rÝW A±S> goìhÝQ>rÝW g|MarO
5. ¶w{Zìhg©b {hñQ>ar ¶m 9 I§S>mÀ¶m J«§WmMr ˶m§Mr ¶moOZm Anyar am{hbr.
147
Xþgao, XñVEodOm§Mr A{YH¥$V gË‘Vm qH$dm (AñgbnUm) {gÕ H$aʶmgmR>r ˶m§Mr H$R>moa
d¡km{ZH$ MmMUr H$aʶmMm ˶m§Mm AmJ«h Ago. {Z[ajU qH$dm AZw^dmVyZM Eo{Vhm{gH$ kmZ
{‘idVm ¶oVo Agm {dídmg ˶m§Zm dmQ>V Ago. B{VhmgH$ma Ooìhm Iar Am{U H$R>moa V϶o
dmnaVmV VoìhmM g˶ kmZ e³¶ AgVo.
a±Ho$ ¶m§Zr B{VhmgH$mam§gmR>r Cƒ Z¡{VH$ ‘mZX§S> KmbyZ {Xbm. B{VhmgH$mam§Zr V϶o Am{U àg§J,
Ogo KS>bo Vgo gmXa H$amdoV; ˶m‘ܶo H$moUVmhr d¡¶º$sH$ ^mJ AgVm H$m‘m Z¶o.
B{VhmgH$mam§Zr amoIR>moH$ ÑîQ>rH$moZ AmË‘gmV Ho$bm nm{hOo; JVH$mbmMm d¥Îmm§V gm§JVmZm, ˶m§Zr
Aem d¥Îmm§Vm‘ܶo d¡¶º$sH$ ng§Vr qH$dm nyd©J«h AmUy Z¶oV. Á¶m àg§Jm§dê$Z dmX CX²>^dVmV ˶m
~m~VrV B{VhmgH$mamZo ̶ñW ÑîQ>rH$moZ AmË‘gmV H$aʶmÀ¶m ‘hÎdmda ˶m§Zr ^a {Xbm.
dmMH$m§Zm H$R>moa V϶o gmXa H$amdrV Am{U JVH$mbrZ àg§Jmg§~§Yr H$moUVohr ‘V KmB©Zo XoʶmMo
Q>mimdo ho ˶m§Mo ‘V, B{VhmgboIZemñÌmVrb ˶m§Mo ‘hmZ ¶moJXmZ hmoVo. gd© CnbãY V϶o
¶mo½¶ g§X^m©V gmXa H$ê$Z ˶m§da H$moUVohr ‘V XoD$ Z¶o, Agm Z¶~ya ¶m§Zr B{VhmgH$mam§Zm
{Xbobm g„m a±Ho$ ¶m§Zm ‘mݶ hmoVm. JVH$mbrZ àg§J à˶j Ooìhm KS>bm, ˶mdoiÀ¶m bmoH$m§Mr
‘Vo OmUyZ ¿¶mdrV Ago ˶m§Zm dmQ>V Ago. B{VhmgH$mam§Zr V϶m§Mo AW©~moYZ e³¶Vmo
{Z:njnmVrnUo H$amdo, Ago ˶m§Mo ‘V hmoVo. g§~§{YV joÌmVrb {dÛmZm§gmR>r B{VhmgH$mam§Zr boIZ
H$ê$ Z¶o. gm‘mݶ ‘mUgmbm g‘Oob Ago ˶m§Mo boIZ Agmdo H$maU JVH$mbmMo kmZ gdmªgmR>r
Iwbo AgVo. ¶mM H$maUmgmR>r JVH$mbmMm Aä¶mg gÚH$mbrZ {dH$mamnmgyZ ‘wº$ Agmdm.
B{VhmgmVrb H$m¶©H$maU^md emoYʶmMm à¶ËZ H$ê$ Z¶o Ago ˶m§Mo ‘V hmoVo.
B{Vhmg EHo$H$m V϶mMm Aä¶mg H$aV Agë¶mZo ˶mMr H$maUo Am{U n[aUm‘ gm§JUo
B{VhmgmÀ¶m Amdm³¶m ~mhoaM Amho.
B{Vhmg X¡dr eº$sMm nwamdm AgVmo. B{Vhmgmbm àJVr, AdZVr Am{U ñdmV§Í¶ ‘mZʶmg
˶m§Zr ZH$ma {Xbm. B{Vhmgmbm C{ÔîQ ZgVo.> hoJobMm {eî¶ AgyZhr ˶m§Zr àJVrÀ¶m H$ënZoda
Q>rH$m Ho$br. gd© ¶wJm§Mm na‘oídamer WoQ> g§~§Y AgVmo Ago R>m‘ ‘V ˶m§Zr 춺$ Ho$bo hmoVo.
1864 ‘ܶo ˶m§Zr {hñQ>ar Am°’$ {b~Q>u hm XmoZ I§S>m§Mm J«§W {b{hʶmMo R>adbo. B{VhmgmMo
Aܶ¶Z H$aV AgVmZmM ˶m§Zr B{Vhmg boIZ Am{U {gÕm§Vmda ì¶m»¶mZo {Xbr. 1895 ‘ܶo
Ho$på~«O {dÚmnrR>mV AmYw{ZH$ B{VhmgmÀ¶m ao{O¶g àmܶmnH$nXr ˶m§Mr {Z¶wº$s Pmbr.
hoJob Am{U ˶m§Mo {eî¶ a±Ho$ Am{U ‘m³g© ¶m§À¶m Eo{Vhm{gH$ {dMmam§Zr Vo {deof à^m{dV Pmbo.
‘mÌ Ë¶m‘wio amo‘Z H°$Wm°{bH$ n§Wmdarb ˶m§Mm {dídmg S>i‘irV Pmbm Zmhr. B{VhmgH$mam§Zr
H$ënZm§À¶m hmbMmbrda ZOa Am{U {Z¶§ÌU R>odmdo; ¶m H$ënZm gmd©O{ZH$ àg§Jm§Mo n[aUm‘
ZgyZ H$maUo AgVmV. B{Vhmg H$ënZm§Mr {Z{‘©Vr Am{U ˶m§À¶m H$m¶m©Mr AܶmpË‘H$ à{H«$¶m
AgVo Ë`mMo åhUUo hmoVo.
Xþgao, JVH$mbrZ àg§Jm§Mm d¥Îmm§V dñVw{ZîR Agmdm Agm ˶m§Mm AmJ«h Ago. B{VhmgH$ma
{Z:nj AgmdoV Ago ˶m§Zm dmQ>V Ago. V϶o bndʶmMm qH$dm EH$m njmMr gmo¶ nmhʶmMm
B{VhmgH$mam§Zr à¶ËZ H$ê$ Z¶o. EH$mo{Ugmì¶m eVH$mV hr JmoîQ> {deof AdKS> hmoVr H$maU
à˶oH$ OU EImÚm MidirMm nwañH$ma H$aV Ago.
{Vgao, ˶m§Zr AMyH$ ‘m{hVrMm EH$ Cƒ ‘mZX§S> KmbyZ {Xbm. a±Ho$ ¶m§À¶m à‘mUo ˶m§Zr
(B{VhmgmÀ¶m) àmW{‘H$ gmYZm§Mm AmJ«h Yabm. ‘m{hVrMo ‘yi OmUyZ KoʶmMr ˶m§Mr BÀN>m
Ago. Aä¶mgmImbÀ¶m àg§JmMo g‘H$mbrZ XñV EodO ˶m§Zm ‘m¡ë¶dmZ dmQ>V AgV. àg§JmMm
d¥Îmm§V H$WZ H$aUmè¶mZo ‘yi XñVEodO nm{hbo AgyZ ¶mo½¶ g§X^m©V Vo g‘OyZ KoVbo Agë¶mMr
ImÌr H$amdr, Agm g„m Vo Amnë¶m {eî¶m§Zm XoV AgV.
149
Aä¶mgmImbÀ¶m àg§JmMr nyU© ‘m{hVr {‘idʶmMm ˶m§Mm H$Q>mj Ago. B{VhmgmÀ¶m boIH$m§Zr
V϶m§Mo àm‘m{UH$ AW©~moYZ H$amdo Am{U hr V϶o Añgb Agë¶mMr {Z:g§e¶ ImÌr H$ê$Z
¿¶mdr. dm°Q>by©À¶m bT>mB©gma»¶m g§doXZerb àg§JmMm Vnerbdma d¥Îmm§V B§p½be, ’«|$M, S>M
Am{U O‘©Zm§Mo nyU© g‘mYmZ H$aUmam Agmdm Ago ˶m§Zm dmQ>V Ago.
Mma, EImÚm àg§JmMm nyU© Aä¶mg H$aʶmgmR>r ˶mMo gmo¶rMo ^mJ nmSy>Z ˶mn¡H$s à˶oH$mMm
doJim Aä¶mg H$amdm Ago ˶m§Zm dmQ>V Ago. ˶m§Zr OmJ{VH$ ñVamdarb B{VhmgmMm {dMma
Ho$bm hmoVm. ¶wamo{n¶Z g§ñH¥$Vr Am{U gä¶Vm VgoM ñdmV§Í¶mMm {dH$mgmMo ñnîQ>rH$aU H$aUmam
Ho$på~«O ‘m°S>Z© {hñQ>ar hm ‘hmZ J«§W g§H${bV H$aʶmMr ˶m§Mr ¶moOZm hmoVr.
nydu Z‘yX Ho$ë¶mà‘mUo B{Vhmg boIZmMo H$m¶© n{dÌ Agë¶mMr ˶m§Mr ^mdZm hmoVr. JVH$mbrZ
àg§JmVrb 춺$s Am{U g§ñWm§Mo ‘y붑mnZ {Z^©¶ Am{U H¥$nma{hV Agmdo Ago ˶m§Zm dmQ>V
Ago. B{VhmgH$mam§Zr Z¡{VH$ MbZ H$YrM {hUH$g H$ê$ Z¶o Agm ˶m§Mm AmJ«h Ago.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgmMr AZw^dOݶ {dMma àUmbr åhUOo H$m¶? B{VhmgboIZemñÌmVrb
AZw^dOݶ B{VhmgH$mam§Mo ¶moJXmZ H$m¶ Amho?
{bJ Am°’$ ZoeÝgMr ñWmnZo‘wio ’«|$M ~wÕrdmXr nwZ©{Z{‘©VrMm {dMma H$ê$ bmJbo. AmXe©dmXr
Am{U OS>dmXr B{VhmgboIZemÌmMm Zì¶mZo {dMma H$aʶmMr JaO B{VhmgH$mam§Zm dmQy> bJbr.
JVH$mbmVrb àg§Jm§À¶m g‘rjmË‘H$ d¥Îmm§Vm~amo~aM gd©H$mbrZ g‘J« OrdZmÀ¶m {Za§Va
aMZoÀ¶m {dMmamgmR>r ˶m§Zm EH$m Zì¶m n[aàojmMr JaO ^mgy bmJbr. Aem Zì¶m ‘mJm©Mr
gwê$dmV ‘mH©$ ãbm°H$ ¶m§Zr Ho$br Am{U Z§Va ˶mMm àMma ’$ZªS> ~«m°S>ob ¶m Aݶ ’«|$M
B{VhmgH$mamZo Ho$bm. XmoKm§ZrAZmbog {dMma àUmbrMr ñWmnZm Ho$br.
BQ>m{b¶Z B{VhmgH$ma A§Q>mo{ZAmo J«m‘Mr ¶m§Zr B{VhmgmMm ì¶mnH$ Am{U XrK©H$mbrZ {dMma
Ho$bm Zmhr; ˶m§Zr Amnbo bj gm‘mݶOZm§À¶m em§V B{Vhmgmda H|${ÐV Ho$bo. hm
gm‘ݶOZm§Mm B{Vhmg g~mëQ>Z© B{Vhmg ¶m Zmdm§Zo AmoiI OmVmo.
150
AZmbog {dMma àUmbrÀ¶m g§ñWmnH$m§Mm CÔoe g‘J« Am{U g˶ B{Vhmg gmXa H$aʶmMm hmoVm.
Á¶m aMZm ‘mZdmMo XrK©H$mbrZ dV©Z {ZpíMV H$aVmV, ˶m§À¶m Aä¶mgmda bj H|${ÐV
H$aʶmMm B{VhmgH$mam§Mm CÔoe hmoVm. Adm©MrZ Vo àmMrZ, 춺$s Vo g‘îQ>r, ‘mZdr OrdZmVrb
EImÚm qH$dm AZoH$ àg§Jm§À¶m gd© n¡by§Mm g‘J« Aä¶mg ˶m‘ܶo A{^àoV hmoVm.
1.dU©UmË_H$ qH$dm dʶ© àg§JmÀ¶m EH$mM n¡byMo g‘J« d¥Îmm§Vmda dM©ñd AgUo AZmbogbm
‘mݶ Zmhr. EH$mo{Ugmì¶m eVH$mVrb B{VhmgH$mam§Zr amOH$s¶ B{Vhmgmbm, g‘J« gm‘m{OH$
OrdZmÀ¶m Aݶ n¡by§À¶m ‘mZmZo, à‘mUm~mhoa ‘hÎd {Xbo.
2. ˶m§Zr VrZ ñV[a¶ B{VhmgmMr H$ënZm Ho$br: 1. ¶wÕ qH$dm H«$m§Vrgma»¶m AënH$mbrZ
àg§JmVrb ‘mZdr H¥$Vr. 2. {ZgJ© Am{U g‘mOmMo {Z¶§ÌU H$aUmè¶m dñVw{ZîR> eº$s¨Mo H$¶mg.
3. XrK©H$mbrZ aMZm§Mm Aä¶mg. Aem aMZm§Zm Vo bm±J S>çwar (XrK© H$mb) åhUV AgV.
3. g§emoYZmImbÀ¶m àg§JmMr A{YH$ ‘m{hVr {‘idʶmgmR>r ˶m§Zr Zdr nÕV AmË‘gmV
Ho$br. Eo{Vhm{gH$ dñVw§Mm emoY KoʶmgmR>r ñWim§Mo gd}jU, ˶mMo ZH$meo Am{U bmoH$H$Wm
B˶mXtMo g§H$bZ Vo H$aV AgV. Or.~r. {dH$mo ¶m§Zr ^mfmemñÌmÀ¶m Aä¶mgmda ^a {Xbm
hmoVm. ˶mZ§Va XmoZ eVH$m§Zr ‘mH©$ ãbm°H$ ¶m§Zr Aem gmYZm§da ^a {Xbm, Or ˶m H$mimVrb
B{VhmgH$mam§Zm ‘hÎdmMr dmQ>V ZìhVr H$maU Vo ’$º$ B{Vhmg aMʶmV ‘¾ hmoVo.
4. EImÚm H$mimVrb A~moY B{VhmgmÀ¶m Aä¶mgmda AZmbog Img ^a XoV AgV, Agm
B{Vhmg gm§ñH¥$VrH$ Am{U gm‘m{OH$ A§em§er g§~§{YV Ago. gm‘m{OH$ OrdZmVrb gyá àdmh
daModa n¥ð>^mJr ¶oV ZmhrV. ˶m§Mo kmZ {‘idʶmgmR>r ñnï>rH$aUmMr {Za§Va à{V‘mZo {dH${gV
H$aʶmMr JaO AgVo. ho à{V‘mZ Aà˶j Am{U hoVya{hV nwamì¶mda AmYm[aV AgVo.
B{VhmgmÀ¶m gmYmaU ‘¶m©Xo‘ܶo gd© Jmoï>tZm AmR>dyZ ˶m§Mo nwZd©gZ H$aʶmMr JaO AgVo.
’$aH$, ‘yb^yV {damoYm^mg AgyZhr B{VhmgmÀ¶m Eo³¶mMr nwZamd¥Vr H$aVm ¶oVo Am{U Vo OrdZmMo
Eo³¶ AgVo.
151
5. Eo{Vhm{gH$ kmZ Aà˶j kmZ AgVo. Vo S>oQ>‘ åhUOo Z ~Xbboë¶m ñdê$nmVrb kmZ
AgVo. VWm{n, ¶m S>oQ>‘da Zì¶m nÕVr Am{U Zì¶m V§Ìm§À¶m ghmæ¶mZo X~md AmUyZ A{YH$
‘m{hVr {‘idVm ¶oVo Am{U V϶m§Mo AW©~moYZ A{YH$ Mm§Jbo H$aVm ¶oVo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgmMr AZmbog {dMma àUmbr åhUOo H$m¶? Zd B{VhmgmMr ‘hÎdmMr d¡{eîR>ço
H$moUVr AmhoV?
3. gd© àg§JmMo {díbofU Am{U dJuH$aU H$ê$Z ˶m§Mo gyá g§~§Y Am{U Z¡g{J©H$ ÑT> g§~§Y
emoYVm ¶oVmV. EH$m àH$maMo V϶ g‘Oë¶mg ‘mZdr V϶ Mm§Jë¶m àH$mao g‘Oy eH$Vo. ˶m§‘wio
g‘J« àg§J g‘Oy eH$Vmo.
4. ‘mZdr OmUrd g‘OyZ KoUo ho B{VhmgmMo C{ÔîQ AgVo. àg§Jm§Mo {díbofU Am{U dJuH$aU
H$ê$Z Vo g‘Oy eH$Vo. B{VhmgH$mamMo H$m¶© àg§JmMm Aä¶mg H$aʶmMo AgVo, ˶mda eoao~mOr
H$aUo ho ˶mMo H$m‘ Zmhr. àg§JmMr g‘O hm EH$M eãX Amnë¶m Aä¶mgmMm XrnñV§^ AgVmo.>
5. B{VhmgmVrb H$m¶©H$maU^mdmMo ñnï>rH$aU nyd©JV eVu Ago H$aVm ¶oVo. àg§JmÀ¶m H$maUm§Mm
emoY B{VhmgH$mambm Q>miVm ¶oV Zmhr. ’$º$ EH$mM H$maUmda bj H|${ÐV H$ê$Z MmbV Zmhr.
AZoH$ H$maUm§Zr Am{U 춺$s¨Zr Vmo àg§J KS>bm Agob.
6. ‘mH©$ ãbm°H$ Eo{Vhm{gH$ V϶m§H$S>o ‘Zmod¡km{ZH$ V϶o åhUyZ nmhVmo. ‘mZdr {Z¶Vr ^m¡{VH$
OJVmer {ZJS>rV AgVo, ˶mMo n[aUm‘ {Vbm ghZ H$amdo bmJVmV. ¶m ~mø eº$s¨Mr XIb
amZQ>r dmQ>V Agbr Var, ˶m§Mr H¥$Vr ‘mZd Am{U ˶mÀ¶m ‘ZmZwgma jrU qH$dm Vrd« hmoV
AgVo.
7. doioÀ¶m Mm¡H$Q>rVrb ‘mZdmMo kmZ åhUOo B{Vhmg hmo¶. ˶mbm V϶m§Mo {dkmZ åhUVm ¶oV
Zmhr. B{VhmgmVrb doi {ZpíMV Am{U Ord§V dmñVd AgVo; ˶mMm àdmg Zoh‘r nwT>oM
MmbVmo.
8.JVH$mbmÀ¶m ~maH$mB©Zo Ho$boë¶m {Z[ajUm‘wio gÚH$mbrZ dñVw§Mo ‘yi A{YH$ Mm§Jbo g‘Oy
eH$Vo. dV©‘mZmÀ¶m Mm§Jë¶m kmZ‘wio JVH$mbmMo kmZ ¶mo½¶ n[aàojmV {‘iy eH$Vo. JVH$mbmMm
Aä¶mg H$ê$Z ˶mÀ¶m H$maUm§Mm emoY g’$b hmoV Zmhr.
O‘©Z Vmo’$ImݶmMm ^{S>‘ma Am{U ZmPr {Z¶§ÌUmÀ¶m Y¸$mXm¶H$ n[apñWVrbm XmX Z XoUmè¶m
EH$m Zì¶m OJVmMr H$ënZm H$aʶmMr ~m¡{ÕH$ j‘Vm ˶m§À¶mH$S>o hmoVr. ãbm°H$ ¶m§À¶m
dmVm©nÌmMm ˶m§À¶mda Imobda n[aUm‘ Pmbm hmoVm. ãbm°H$ ¶m§Zr ga§Om‘emhr g‘mOmda
{bImU Ho$bo hmoVo. g‘J« g‘mOmMo, gd© ~mOyZo {Z[ajU H$aʶmMm ˶m§Mm {ZíM¶ hmoVm. Zdm
B{Vhmg åhUOo Zì¶m nÕVr Am{U Zdo {df¶, Agm {dMma ˶m§Zr Ho$bm. Zdm B{Vhmg åhUOo
B{VhmgmMr Zdr ÑîQ>r Agë¶mMr ˶m§Mr YmaUm hmoVr. ˶m§À¶m Zì¶m B{VhmgmMo H$mhr ‘hÎdmMo
n¡by Ago hmoVo:
1. R>am{dH$ H$mbmVrb ‘mZdmÀ¶m g‘J« B{VhmgmÀ¶m EH$m àg§JmMm Aä¶mg Agm ˶mMm AW©
hmoVm.
2. Zdm B{Vhmg Am{U Aݶ gm‘m{OH$ {dkmZo g‘moamg‘moa C^r amhVrb. B{VhmgmMm Aä¶mg
AZoH$ {dÚmemIm§Zr EH${ÌVnUo H$amdm Aer ãbm°H$ ¶m§Mr BÀN>m hmoVr, ~«m°S>ob ¶m§Mo ‘Vo Aem
Aä¶mgmZo XmoÝhr nj g‘¥Õ Pmbo AgVo.
153
3. Zdm B{Vhmg XrK© H$mbI§S>mer {ZJ{S>V hmoVm. Aem B{Vhmgmbm Vo bm±J S>çwar (XrK© H$mi)
¶m Zm§dmZo g§~mo{YV AgV.
4. Zdm B{Vhmg gwQ>çm àg§Jmnojm B{VhmgmÀ¶m aMZoda bj H|${ÐV H$aUma hmoVm. hr H$ënZm
Zdr hmoVr. a±Ho$ ¶m§À¶m e¡brà‘mUo g§emoYZmMo N>moQ>o VwH$S>o Z H$aVm H$m¶‘ñdê$nr qH$dm {Z‘-
H$m¶‘ñdê$nr pñWVrÀ¶m aMZoÀ¶m g§X^m©V nyU© {Z[ajU H$maʶmMr BÀN>m ~«m°S>ob ¶m§Mr hmoVr.
5. ‘mZd Am{U ‘mZdr g‘mOmÀ¶m g§~§Ym§Mm gImob Aä¶mg H$aʶmda ˶m§Mm ^a hmoVm.
6. Eo{Vhm{gH$ à{H«$¶oMr JVr A{Ve¶ {Y‘r AgVo Am{U ‘mZdr OrdZmMr p³bîQ>Vm ‘m³g©
¶m§À¶m à‘mUo ~wÂdm© (‘ܶ‘ dJu¶) Am{U àmoboQ>m[a¶mQ> (H$m‘Jma dJ©) Agm à{V‘mZm§À¶m
ghmæ¶mZo H$aUo e³¶ AgVo.
7. Zdm àH$me Am{U Zì¶m CÔoemZo B{VhmgmMm Aä¶mg g‘¥Õ Pmbm. ~«m°S>ob ¶m§À¶m g§H$ënZoZo
B{VhmgmÀ¶m Aä¶mgm‘ܶo H«$m§Vr Pmbr. ˶m‘wio Om{Uda{hV B{Vhmgmbm H«$m§VrH$mar diU
{‘imbo. AZmbog B{Vhmg gai V϶m§Mm Am{U nma§nm[aH$ JQ>m§Mm B{Vhmg Zmhr. VrZ
nmVù¶mda Vmo H$m¶©aV AgVmo. g‘J«bjr B{Vhmg, AZw‘mZm{YîR>rV B{Vhmg Am{U A~moY
B{Vhmg Aem ¶m VrZ nmVù¶m AmhoV.
˶m§À¶m Am°Z {hñQ>ar ¶m J«§WmVrb H$mhr g§H$ënZm§Mm WmoS>³¶mV AmT>mdm, AmVm AmnU KoD$.
à{V‘mZo hr à‘o¶ Am{U ñnîQ>rH$aUmÀ¶m nÕVr AgyZ Vr gyÌ ê$nmZo EH${ÌV AmUbr OmVmV.
ñWiH$mimMm {dMma Z H$aVm g‘mZ àg§Jm§À¶m AmH$bZmgmR>r Aem à{V‘mZm§Mm Cn¶moJ hmoVmo.
3. A~moY B{Vhmg:
OmUrda{hV A§em§Mm B{Vhmg åhUOo A~moY B{Vhmg hmo¶. gm‘m{OH$ {dH$mgm‘ܶo A~moY
B{Vhmg kmV àg§Jm§À¶m n{bH$S>o bj XoVmo H$maU ho A§e nyU© g˶ H$WZ H$aV ZmhrV; Vo
EH$àH$maMo ^«‘ qH$dm Am^mg AgVmV. gm‘m{OH$ OmUrd gmYr Am{U g‘¥Õ AgyZ {VMm dmna
ghO e³¶ AgVmo. X¡Z§XrZ OrdZmVrb gm‘mݶOZm§À¶m B{VhmgmMr OmUrd Amnë¶mbm AgVo.
gm‘mݶOZm§Mm B{Vhmg ˶m§À¶m AmdS>r{ZdS>r, Amem Am{U ^¶, ˶m§À¶m {dMmam§Mm H$b,
˶m§À¶m AZw^dmÀ¶m Am{U g^modVmbÀ¶m Am{W©H$ Am{U gm§ñH¥$VrH$ n[agamÀ¶m ê$nmZo
Amnë¶m g‘moa ¶oVmo. Ago AÑî¶ Am{U Zm|X Z Ho$boë¶m A§emZo Amnë¶m g‘J« OrdZmÀ¶m
154
aMZoda àH$me nS>V AgVmo. ¶m gmYZm§Mm ¶mo½¶ dmna Ho$ë¶mg A~moY A§em§Zo g˶ Am{U
dmñVdmMr OmUrd hmoVo.
ñdmܶm¶:
ãbm°H$ ¶m§À¶m Zd B{VhmgmMo {gÕm§V H$moUVo AmhoV? ~«m°S>ob ¶m§À¶m Zd B{VhmgmÀ¶m ‘hÎdmÀ¶m
n¡by§Mr WmoS>³¶mV MMm© H$am.
g~mëQ>Z© {dMma àUmbr AJXr A{bH$S>À¶m {dMmam§VyZ {dH${gV Pmbr Amho. A§Q>mo{Z¶mo J«m‘Mr
¶m BQ>m{b¶Z gmå¶dmXr VÎddoζmZo hr {dMma àUmbr ñWmnZ Ho$br. ˶m§Zr B{VhmgmH$S>o Zì¶m
ÑîQ>rZo nmhʶmMm Amdí¶H$Voda ^a {Xbm; ˶m§Mo bj OrdZ Jar~ H$îQ>H$ar dJm©H$S>o doYbo
Jobo, g‘mOmVrb hm dJ© Xþb©{jV AgVmo.
g‘mOmVrb VimMm d§{MV dJ© åhUOo g~mëQ>Z© hmo¶. ¶m eãXmMm VÎdkmZmVrb AW© EH$m
{dYmZmnojm JwUmË‘H$ arVrZo {^Þ Agbobo {dYmZ Agm Amho. XmoZ {dYmZm§Vrb ’$aH$
gH$mamË‘H$ Am{U ZH$mamË‘H$ Agm XmoÝhr àH$maMm Agy eH$Vmo. {deof g~mëQ>Z©À¶m g§X^m©V
OmJ{VH$ Agmhr ˶mMm AW© Amho. g~mëQ>Z© àOmVr Am{U OmVtVrb g§~§Y Xe©dVmo.
g‘mOmVrb ImbMm dJ© ¶m AWm©Zo J«m‘Mr ¶m§Zr hm eãX dmnabm. g‘mOmÀ¶m {ZdS>H$ joÌmVrb
A{^OZ qH$dm {H«$‘r bo¶a dJm©À¶m {déÕMm dJ© åhUOo g~mëQ>Z© dJ© hmo¶. amOH$s¶ gÎmm,
gm‘m{OH$ dM©ñd, Am{W©H$ ~bñWmZo, Ym{‘©H$ A{YH$ma Am{U ~m¡{ÕH$ loîR>Ëd ¶m§À¶m g§~§YmV
gm‘mݶOZ ¶m AWm©Zo hm eãX dmnabm OmVmo.
H$admB©Mm, XþîH$mimgma»¶m H$R>rU àg§JmV Ord§V amhʶmÀ¶m à¶ËZm§Mm C„oI Ho$bm Amho.
(I§S> 3) ^maVr¶ XþîH$mimg§~§YrÀ¶m {dnyb dmL>‘¶mV ‘mZdr AZw^dmMm H$mhrM C„oI
AmT>iV Zmhr Am{U eoVH$è¶m§Zm ghZ H$amì¶m bmJUmè¶m hmbAnoï>m§Zm, gaH$mar YmoaU Am{U
XþîH$mi {ZdmaUmÀ¶m à¶ËZm§À¶m ‘mZmZo Jm¡U ñWmZ XoʶmV Amë¶mMr VH«$ma Vo H$aVmV.
½¶mZ nm§S>o 1919-1922 ¶m H$mimVrb AdY àXoemVrb eoVH$è¶m§Mm CR>md Am{U ^maVr¶
amîQ´>dmXmdarb ˶mÀ¶m à^mdmMm d¥Îmm§V XoVmV. (I§S> 1) {~hma Am{U nyd© CÎma àXoemVrb
1942 À¶m Mbo Omd MidirV A{^OZm§Mm amîQ´>r¶ CR>md Am{U g‘mOmVrb d§{MVm§Mm CR>md
H$gm EH$Ì Ambm, ˶mMm d¥Îmm§V pñQ>’$Z hoqZh°‘ ¶m§Zr {Xbm Amho. (I§S> 2) ho XmoÝhr CR>md
EH$Ì Amë¶mZo g‘mOmVrb gd© dJmª‘ܶo CËgmh {Z‘m©U hmoD$Z ˶m§Zr ¶m MidirV ^mJ KoVbm
hmoVm. MboOmd MidirMo ZmQ>ç Am{U Vrd«Vm bjmV KoD$Zhr ¶m CR>mdmH$S>o Aä¶mgH$m§Zr nwaogo
bj {Xbo Zmhr H$maU A{^OZdmXr B{VhmgboIZemñÌmÀ¶m Mm¡H$Q>rVrb g§emoYH$m§Zm hm CR>md
nMdUo Ae³¶ Agë¶mMm ¶wº$sdmX hoqZh°‘ ¶m g§X^m©V H$aVmV.
1947-48 ¶m H$mimVrb {~hma ‘Yrb H¥$fr n[adV©Z A{^OZ nwañH¥$V O‘rZ gwYmaUm§Zr
Pmë¶mMm ¶wº$sdmX MwH$sMm Agë¶mMo AaqdX Xmg ñnîQ> H$aVmV. (I§S> 2)
~aÛmZ {OëømVrb eoV ‘Oya ¶m ˶m§À¶m {Z~§YmV (I§S> 2) EZ.Ho$. M§Ð ¶m§Zr VoWrb J[a~
eoVH$ar Am{U ~hþg§»¶ eoV ‘Oyam§À¶m ^¶mU Xm[aжmH$S>o dmMH$m§Mo bj doYbo Amho. amoOJma,
CËnÞ, Nw>nr ~oamoOJmar Am{U Xm[aж B˶mXr§Zr Vo ~oOma Pmbo hmoVo.
1905 ‘Yrb d§J^§JmMr Midi VgoM 1921-22 ‘Yrb AghH$ma Am{U {Ib’$VrÀ¶m
MiditZr ~§Jmbr OZgm‘mݶm§Zm ’$agm CËgmh dmQ>V Zgo. d§J^§JmMr Midi qhXÿ d[aîR
^ÐbmoH$ dJm©n¶ªVM {g‘rV hmoVr, Va {Ibm’$V MidirZo OZgm‘mݶmÀ¶m nwT>mH$mamZo ^¶{^V
Pmboë¶m Zo˶m§Zr bdH$aM Midi ‘mJo KoVë¶mMm ¶wº$sdmX gw{‘V gaH$ma ¶m§Zr EH$m {Z~§YmV
Ho$bm Amho. (I§S> 3)
dm¶ì¶ ~§Jmb‘Yrb 1924-1932 ¶m H$mimVrb ‘mëXm {OëømVrb {OVy g§Wmi gma»¶m dݶ
O‘mVrÀ¶m Zo˶m§Zr Ho$bobr Midi hm g~mëQ>Z© B{VhmgH$mam§Mm AmdS>Vm {df¶ Amho. (I§S>
4) 1924 ‘ܶo ‘mëXm {OëømVrb Hw$im§Zr O‘rZXmam§À¶m {damoYmV Midi gwê$ Ho$br. {OVy
g§WmimÀ¶m ZoV¥ËdmImbMr hr Midi 1932 n¶ªV Mmbbr. 1932 ‘ܶo {OVy g§WmimMm dY
H$aʶmV Ambm. A‘¥V ~Pma n{ÌHo$gma»¶m A{^OZdmXr d¥ÎmnÌmbmhr {OVy g§WmimÀ¶m
CR>mdm{df¶r AmpË‘¶Vm dmQ>V Ago. ‘mÌ A{^OZdmÚm§À¶m Zoh‘rÀ¶m nÕVrZwgma ˶m CR>mdmMo
lo¶ {OVy gma»¶m dݶ O‘mVrÀ¶m Zo˶mbm Xoʶm EodOr Aݶ ^mJmVrb ñdamÁ¶ njmÀ¶m
Midù¶m§Zm {Xbo Joë¶mMo Vm{ZH$m gaH$ma ¶m§Zr ñnîQ> Ho$bo Amho.
156
>Jm¡V‘ ^Ðm ¶m§Zr 1957 À¶m CR>mdmVrb Mma ~§S>Imoa ¶m {Z~§YmV (I§S> 4) Ago {Z[ajU
Zm|Xdbo Amho H$s, 1857 À¶m ‘hmZ CR>mdmÀ¶m gd© àH$mam§À¶m B{VhmgmV, ‘J Vmo Eg.~r.
Mm¡Yar ¶m§À¶m gma»¶m amîQ´>dmXr B{VhmgH$ma Agmo qH$dm à‘moX XmgJwßVm qH$dm XÎm ¶m§À¶m
gma»¶m Ohmb gmå¶dmÚm§Mm Agmo, ¶m gd© B{VhmgH$mam§Zr, A{^OZdmXr nyd©J«hm‘wio 1857
À¶m CR>mdmMo {MÌU A{^OZdmXr H¥$Vr Aem ñdê$nmV Ho$bo Amho. gmYmaU ~§S>Imoa, ˶mMr
^y{‘H$m Am{U naH$s¶ amOdQ>rMo Am{U g‘H$mbrZ noMàg§JmMo ˶mMo AmH$bZ B˶mXr gd©
‘wÚm§H$S>o ˶m ‘hmZ CR>mdmÀ¶m B{VhmgmV Xþb©j Ho$bo Amho. ^Ð ¶m§À¶m {Z~§YmV emh ‘b, Xodr
qgJ, JmoZy Am{U ‘m¡bdr Ah‘Xþ„m emh ¶m Mma ~§S>Imoam§À¶m 1857 À¶m CR>mdmVrb namH«$‘Mm
AmT>mdm KoD$Z EH$ àH$mao B{VhmgmV ˶m§Mo nwZd©gZ Ho$bo Amho. 1857 À¶m CR>mdmV, J«m‘Mr
Á¶mbm Á¶mbm OmU˶m ZoV¥ËdmMo AZoH$ A§e Ago Zm§d XoVmo, ˶m§Mm n[aM¶ ¶m ~§S>Imoam§À¶m
namH«$‘mZo hmoVmo.
‘mZdr {dMma, ^mdZm Am{U dñVw{ZîR gm‘m{OH$ à{H«$¶oMr >BÀN>m ¶m§À¶mVrb g§~§Ym§Mm ˶mZr
VmËdrH$ ÑîQ>rZo {dMma Ho$bm. {ddoH$s ‘mZdr AmMaU Am{U ‘mZdr H¥$Vr ¶m§Mm OmJ{VH$
B{VhmgmÀ¶m à{H«$¶oer g§~§Y Amho Agm ¶wº$sdmX ˶m§Zr Ho$bm hmoVm. ~wÕrdmÚm§Zr H$m‘Jma
dJm©À¶m Mmiditer nyU©V: EH$ê$n ìhmdo Ago ˶m§Mo ‘V hmoVo. Aem ~wÕrdmÚm§Zm ˶m§Zr g|{ж
~wÕrdmXr ho Zm§d {Xbo. H$m‘Jmam§À¶m AZw^dmer Am{U {dMmam§er EH$ê$n hmoUma ZmhrV, Aem
A{^OZm§Mr H$m‘Jmam§Zm JaO Zmhr. ˶m§Zr Iwë¶m ‘m³g©dmXmMm nwañH$ma Ho$bm. ˶m‘ܶo
Ag§K{Q>V Am{U A~moY H$m‘Jma dJm©bm dJm©Mr OmUrd H$ê$Z {Xbr OmVo. amOH$s¶ gÎmm J«hU
H$aʶmnydu H$m‘Jmam§Zr Amnbo gm§ñH¥$VrH$ dM©ñd ñWmnZ H$amdo Ago ˶m§Zm dmQ>V Ago.
157
aU{OV Jwhm§Zr ^maVr¶ Am{U B§p½be B{VhmgH$mam§À¶m ^maVmÀ¶m B{Vhmgmda {Q>H$m Ho$br.
amîQ´>r¶ MidirMm B{Vhmg ˶m§Zr A{^OZm§À¶m ÑîQ>rH$moZmVyZ {b{hbm hmoVm. amîQ´>r¶
MidirÀ¶m Zo˶m§Zr H$m‘Jma Am{U eoVH$ar dJm©À¶m AmemAmH$m§jm nojm gw{e{jV A{^OZ
Am{U ‘ܶ‘ dJm©À¶m {hVg§~§Ym§Zm A{YH$ ‘hÎd {Xbo hmoVo. VWm{n, ‘hmË‘m Jm§Ytgma»¶m ZoVm
gm‘mݶ OZm§er EH$ê$n Pmbm Agë¶mZo ˶m§Zm g§Hw${MV {dMmamMo A{^OZ Ago åhUVm ¶oV
Zmhr. ^maVmVrb g~mëQ>Z© B{Vhmg AÚmn ~më¶mdñWo‘ܶo Agë¶mZo ˶mÀ¶m {dH$mgmMr dmQ>
nmhmdr bmJob.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. B{VhmgmMr g~mëQ>Z© {dMma àUmbr åhUOo H$m¶? g~mëQ>Z© B{VhmgmMr ‘hÎdmMr
dm¡{eR>ço H$moUVr AmhoV?
12.5 gmam§f:
JVH$mbrZ KQ>Zm EH$ V‘mem AgyZ ˶mMo {Z[ajZ gd© ~mOyZo H$aUo Amdí¶H$ Agm {dMma
AZw^dmXr H$aV AgV. KS>bobm àg§J Zo‘H$m H$gm KS>bm ¶mMr gd© ‘m{hVr ‘m¡ë¶dmZ Amho
Ago ˶m§Zm dmQ>V Agbo Var ˶m‘mJÀ¶m {dMmambm ‘mÌ Vo ’$mago ‘hÎd XoV ZgV. a±Ho$ Am{U
bm°S>© A°³Q>Z ¶m XmoKm§À¶mda Y‘©emñÌr¶ g§H$ënZm§Mm à^md hmoVm Am{U {dídmMm B{Vhmg
åhUOo EH$ àH$maMo X¡dr àH$Q>rH$aU Agë¶mMr ˶m§Mr YmaUm hmoVr. ‘mH©$ ãbm°H$ Am{U ˶m§Mo
ghH$mar ë¶w{e¶Z ’o$~d«o ¶m§Zr a±Ho$ ¶m§Mr g§H$ënZm bmoH$m§Zm AdJV H$aʶmMr EH$ ¶moOZm V¶ma
Ho$br hmoVr. b±½bm°B© Am{U S>¶w~m°¶ ¶m XmoZ ’«|$M B{VhmgH$mam§À¶m B§Q´>moS>³eZ Qy> X ñQ>S>r Am°’$
{hñQ>ar ¶m J«§WmV Z‘yX Ho$bobr B{VhmgmMr nÕV ~XbʶmMr JaO Agë¶mMo ˶m§Zm dmQ>V Ago.
nma§nm[aH$ B{VhmgmÀ¶m Mm¡H$Q>rÀ¶m ~mhoa ÑQ>rjon Q>mH$ʶmMr JaO Agë¶mMm ¶wº$sdmX Vo H$aV
AgV. amOH$s¶ Am{U gm‘m{OH$ nmíd©^y‘rdaM Zìho Va XrK© H$mbrZ aMZoÀ¶m nmíd©^y‘rda
gd© àg§Jm§Mm Aä¶mg Ho$bm Omdm Aer ˶m§Mr BÀN>m hmoVr. ~«m°S>ob ¶m§Zr A~moY B{Vhmg Am{U
˶mÀ¶m Aä¶mgmgmR>r à{V‘mZmMm dmna H$aʶmMr g§H$ënZm gmXa Ho$br. AZmbog
158
B{VhmgH$mam§Zm g‘J« B{Vhmg Am{U Iao kmZ hdo hmoVo. AÚmn emoYʶmV Z Amboë¶m Am{U
H$mhr doiog AMb aMZm§Zm {Yå¶m JVrZo ~XbUmè¶m Aem H$mhr AÑî¶ JmoîQ>r§À¶m emoYmV Vo
hmoVo. {dgmì¶m eVH$mVrb B{VhmgH$mam ZH$meo à{V‘mZo, gd}jUo B˶mXtMm Cn¶moJ H$aV AgV.
˶m§Zr Amnë¶m nmR>çnwñVH$m§V Am{W©H$ Am{U Aݶ n¡by§Mm g‘mdoe H$ê$Z ˶m§Mm AmdmH$m
dmT>dbm Amho. VWm{n, A~moY B{VhmgmMr g§H$ënZm AÚmn {dH${gV Pmbobr Zmhr.
àíZ:
g§X^© J«§W:
13
^maVr¶ B{VhmgboIZemñÌ (^mJ 1)
A) dgmhVdmXr {dMma àUmbr
nmR>mMr aMZm:
13.0 C{ÔîQ>o
13.1 àñVmdZm
13.2 dgmhVdmXr {dMma àUmbr
13.2.1 dgmhVdmXr B{VhmgH$ma
1. Oo.Eg. {‘b
2. ‘mD§$Q> ñQ>çwAQ>© Epë’$ÝñQ>Z
3. B{b¶m°Q> Am{U S>m°gZ
4. Ooåg pñQ>’$Ýg
5. hoZ«r ‘oZ
6. Oo.Q>r. ìhrba
7. Aë’«o$S> ë¶mb
8. {d붑 {dëgZ ô§Q>a
9. pìhÝgoQ> pñ‘W
10. S>ãë¶w.EM. ‘moab±S>
13.3 ñdmܶm¶
13.4 gmam§f
13.5 àíZ
13.6 g§X^© J«§W
13.0 C{ÔîQ>o:
13.1 àñVmdZm:
àmMrZ ^maVr¶ dmL>‘¶ {dnyb AgyZhr ˶m‘ܶo B{VhmgmMr OmUrd {XgyZ ¶oV Zgë¶mMoo ‘V
E.~r. {H$W 춺$ H$aVmV. ^maVm‘ܶo C„oI H$aʶm¶mo½¶ B{VhmgboIZemñÌ A{gËdmV ZìhVo
Am{U AmYw{ZH$ H$mimV na{H$¶m§À¶m AmJ‘ZmZ§Va ˶mMr gwê$dmV Pmbr. àmܶmnH$ dm°S>©a ¶m§Zr
160
˶m§À¶m A°Z BÝQ´>moS>³eZ Qy> B§{S>¶Z {hñQ>mo[aAm°J«m’$s ¶m J«§WmV ¶m ‘Vmer AmnU gh‘V
Zgë¶mMm C„oI Ho$bm Amho. ˶m§À¶m ‘Vo ^maVr¶ B{VhmgboIZemñÌm‘ܶo àmMrZ H$mimnmgyZ
AmYw{ZH$ H$mimn¶ªV gmV˶ {XgyZ ¶oVo. Ama§^mÀ¶m ^maVr¶m§Mo à¶ËZ Amo~S>Ymo~S> Agbo Var
˶m‘ܶo AmYw{ZH$ B{VhmgboIZemñÌmÀ¶m gd© àJV H$ënZm {XgVmV, Agm ¶wº$sdmX Ama.gr.
‘wO‘Xma ¶m§Zr Ho$bm Amho. CXmhaUmW© amOVa§{JUr hm H$mí‘raMm B{Vhmg {b{hVmZm H$ëhUmZo
CnbãY AgUmè¶m H$mí‘ra {df¶H$ J«§Wm§Mm dmna Ho$bm AgyZ ˶mVrb AZoH$ MyH$m Xþê$ñV
Ho$ë¶m AmhoV. ˶mgmR>r H$ëhUmZo amOm§À¶m Amkm, AmboI Am{U g‘H$mbrZ XñVEodOm§Mm dmna
Ho$bm hmoVm. ^maVr¶ B{VhmgboIZemñÌmÀ¶m Am{YH$ Mm§Jë¶m AmH$bZmgmR>r ˶mMm Aä¶mg
Imbrb à‘mUo H$aVm ¶oVmo.
qhXÿ§Mr {Z^©ËgZm H$aVmZm ˶m§Zr Eo{Vhm{gH$ nÕVrÀ¶m gd© {Z¶‘m§H$S>o H$mZmS>moim Ho$bm hmoVm.
AkmZ, nyd©J«h, gmYZm§Mm XOm© Am{U Vr gmYZo hmVmiʶmMr arV B˶mXtZr ˶m§À¶m B{Vhmgmbm
EH$ Img N>Q>m {Xbr Agbr Var AZwHy$b nwamì¶mH$S>o ‘mÌ Ë¶m§Zr Xþb©j Ho$bo hmoVo. 1813 ‘ܶo
nmb©‘|Q>À¶m Mm¡H$erV qhXÿ§Zm AZwHy$b Agbobm nwamì¶mMm S>m|Ja Xþb©{jVM am{hbm, Ago ‘V
gr.EM. {’${bßg ¶m§Zr 춺$ Ho$bo Amho.
qhXÿ§Mr {Z^©ËgZm:
qhXÿ g§ñH¥$VrMr g˶ n[apñWVr OmUyZ KoʶmgmR>r ˶m§Zr qhXÿ§À¶m OrdZ Am{U gä¶VoÀ¶m
‘y붑mnZmgmR>r Cn¶wº$VoMm ‘mnX§S> bmdbm hmoVm. Aem ‘y붑mnZmZo ˶m§À¶m B{VhmgmÀ¶m
nmMeo n¥îR>m§À¶m Xþgè¶m I§S>m‘ܶo Ho$di Z¡{VH$ eoao~mOr Ho$ë¶mMo AmT>iVo. àmMrZ ^ma{V¶
B{Vhmg Am{U H$mbmZwH«$‘, g‘mOmMo dJuH$aU. emgZ nÕVr, qhXÿ Y‘©, MmbrarVr, H$bm
Am{U gm{h˶ B˶mXr da ˶m§Zr eoao~mOr Ho$br Amho. ˶m§Zr H$mT>boë¶m H$mhr {ZîH$fm©dê$Z
˶m§À¶m B{VhmgmMo ‘y붑mnZ H$aVm ¶oVo. ‘mZdr ‘ZmÀ¶m A{Ve¶ ~mi~moY AdñWoIoarO qhXÿ§Mo
H$m¶Xo qH$dm g§ñWm {Z‘m©U Pmë¶m qH$dm {Q>H$ë¶m Zg˶m. qhXÿ egZmÀ¶m OmJr ‘wpñb‘ emgZ
162
Amë¶mZo ^maVr¶ ‘ZmMm bm^ Pmbm Amho Am{U hm bm^ ’$ma ‘moR>m Amho. qhXÿ egZmnojm
‘wpñb‘ emgZ A{YH$ Mm§Jbo hmoVo Am{U, {~«{Q>e emgZ CÎm‘ Zgbo Var, Vo qhXÿ qH$dm ‘wpñb‘
emgZmnojm {ZpíMVM Mm§Jbo hmoVo. Aem gagH$Q> {dYmZmZo {‘b Amnbr qhXÿ§Mr {Z^©ËgZm
AmQ>monVr KoVmV.
Q>rH$m:
EM.EM. {dëgZ {‘b ¶m§À¶m B{VhmgmMo H$R>moa Q>rH$mH$ma hmoVo. qhXÿ emgZ ‘wpñb‘ emgZmnojm
hrZ XOm©Mo Agë¶mMo {‘b ¶m§Mo ‘V Vo ImoSy>Z H$mT>VmV. doi Am{U n[apñWVrH$S>o nyU© Xþb©j
H$ê$Z {‘b ¶m§Zr qhXÿ Am{U ‘wpñb‘ emgZm§Mr VwbZm Ho$br hmoVr. qhXÿÀ¶m ‘mZmZo {~«{Q>e
A{YH$ àJV AmhoV ¶mMm AW© Agm Zìho H$s {gPaÀ¶m H$mimVhr Vo qhXÿ§À¶m ‘mZmZo àJV hmoVo.
{‘b ¶m§À¶m B{VhmgmMm B§p½be bmoH$m§darb {dn[aV à^mdmMm Vo C„oI H$aVmV. {‘b ¶m§À¶m
B{VhmgZo emgH$ Am{U àOmOZm§Vrb ApË‘¶Vm ZîQ> Pmbr, ^maVr¶ àemgZmVrb bhmZ ‘moR>çm
gd© A{YH$manXmda {~«{Q>em§Mr ‘ºo$Xmar ñWmnZ Pmbr Am{U ˶m§À¶m ‘ZmV ^maVm{df¶r
An[a{‘V K¥Um {Z‘m©U Pmbr. {~«{Q>e ^maVr¶m§Mr H$R>moa, AZwXma ^mdZm, ˶m§Mm AmS>‘wR>m
ñd^md B˶mXtMo ‘yi {‘b ¶m§À¶m B{VhmgmV AmT>iV Agë¶mMm ¶wº$sdmX {dëgZ ¶m§Zr Ho$bm
hmoVm. Aem n[apñWVrV 1857 Mm CR>md ’$ma Xÿa ZìhVm. EH$m à{WV¶e B{VhmgH$mamZo,
A{Ve¶ H$îQ nyd©H$ {b{hboë¶m B{VhmgmMm amoI MyH$sMm Agë¶mMr ’$maM WmoS>r CXmhaUo
AmT>iVmV. g‘rjoÀ¶m H$moU˶mhr {ZH$fmda {‘b ¶m§À¶m {bImUmbm B{Vhmg åhUVm ¶oV Zmhr
Aer H$R>moa Q>rH$m, Ama.gr. ‘wO‘Xma ¶m§Zr Ho$br Amho. >
VWm{n, àmMrZ ^maVmMm Epë’$ÝñQ>Z ¶m§Zr {b{hbobm B{Vhmg ÌmoQ>H$ hmoVm. nwamUm§V C„oI
Agboë¶m amOKamʶm§Mm gyMtMm C„oI XoIrb ÌmoQ>H$ Amho. Abo³Pm§S>aMr ñdmar, M§ÐJwßV ‘m¡¶©
Am{U AemoH$mÀ¶m H$m‘{JarMm C„oI AmT>iV Zmhr. gmYZm§À¶m A^mdmZo Ago Pmbo Agmdo
Ago åhUVm ¶oV Zmhr H$maU àmMrZ ^ma{V¶ gm{h˶, J«rH$mo-amo‘Z A{^OmV d¥Îmm§V Am{U
Zì¶mZo AW© bmdʶmV Ambobo AemoH$mMo AmboI B˶mXr‘ܶo ˶m§Mo AZoH$ C„oI AmT>iVmV.
VWm{n, Z‘©XoÀ¶m X{jUoH$S>rb ^maVmMm gmYmaU amO{H$¶ B{Vhmg ˶m§Zr WmoS>³¶mV {Xbm Amho.
¶m CbQ>, qhXÿ§Mr gm§ñH¥${VH$ H$m‘{Jar ‘mÌ Epë’$ÝñQ>Z ¶m§Zr Vnerbdma {Xbr Amho. {hXÿ§Mr
àemgZ ì¶dñWm, g‘mO, Y‘©, gm{h˶, VÎdkmZ H$bm Am{U {dkmZ Am{U ì¶mnma
dm{UÁ¶mMm XrK© d¥Îmm§V ˶m§Zr {Xbm Amho. Iè¶m Eo{Vhm{gH$ àd¥ÎmrZo ˶mVrb {Yå¶m ~Xbm§Mr
Zm|X ˶m§Zr KoVbr Amho. ¶m g§~§YrMm X{jU Am{U CÎma ^maVmVrb ’$aH$hr ˶m§Zr bjmV
KoVbm Amho, H$maU X{jU ^maVm‘ܶo Am¶mªÀ¶m g§ñH¥$VrMo AmJ‘Z C{eam Pmbo; ˶mZ§VaM
{dH${gV Ð{d{S>¶Z g§ñH¥$Vrer Vr EH$ê$n Pmbr hmoVr. Epë’$ÝñQ>Z ¶m§Zr Amnë¶m B{VhmgmV
^maVmMm naXoem§er MmbUmam ì¶mnma, Zm¡H$mZ¶Z, Omdm, ~mbr Am{U Aݶ ~oQ>m§darb qhXÿ§À¶m
dgmhVtMm Ho$bobm C„oI AmíM¶©H$maH$ Amho. IamoIaM, Epë’$ÝñQ>Z ¶m§Zr ^maVmÀ¶m
gm§ñH¥$VrH$ B{VhmgmMm nm¶m aMbm hmoVm.
Epë’$ÝñQ>Z ¶m§Zr ^ma{V¶m§da ào‘ Ho$bo; ˶m§Zr ^maVmMo OrdZ Am{U g§ñH¥$VrMo Ho$bobo gõX¶
dU©Zmdê$Z AZoH$m§Zm ^maVmMm B{Vhmg {b{hʶmMr ñ’y${V© {‘imbr. ˶m§Zr noeì¶m§À¶m
àemgZmMo gd© H$mJXnÌo, Zm|Xr, nÌì¶dhma Am{U XñVEodO Ooåg J±Q> S>’$ ¶m§À¶m hdmbr Ho$bo
hmoVo. 1825 ‘ܶo S>’$ ¶m§Mm {hñQar Am°’$ X ‘amR>mO hm XmoZ I§S>m§Mm J«§W àH$m{eV Pmbm. S>’$
¶m§Zr Amnë¶m J«§WmV ‘amR>çm§Mm gai Am{U gõX¶VoZo {b{hbobm B{Vhmg gmXa Ho$bm Amho.>
gr.EM. {’${bn ¶m§Zr ¶m J«§WmMo dU©Z A{^OmV H$bmH¥$Vr Ago Ho$bo Amho; AmVm bwßV
Pmboë¶m gmYZm§da Vmo AmYm[aV Agë¶mZo Vmo A‘yë¶ Agë¶mMo ‘V 춺$ Ho$bo Amho. nwaogm
dmMH$ dJ© {‘iUma Zmhr ¶m {^VrZo S>’$ ¶m§Mm J«§W àH$m{eV H$aʶmg EH$hr àH$meH$ V¶ma
ZìhVm. eodQ>r S>’$ ¶m§Zr Vmo Amnë¶m ñdV:À¶m IMm©Zo àH$m{eV Ho$bm. {d붑 EpñH©$Z ¶m
Epë’$ÝñQ>Z ¶m§À¶m Aݶ AZw¶m¶mZo ~m~aZm‘m ¶m J«§WmMm AZwdmX Ho$bm, VgoM Epë’$ÝñQ>Z ¶m§Zm
˶m§À¶m boIZmV ‘XVhr Ho$br. Ooåg Q>m°S> hm Epë’$ÝñQ>Z ¶m§Mm A{Ve¶ ZmdmObobm {eî¶
hmoVm. 1812 Vo 1823 ¶m H$mimV Q>m°S> ¶m§Zr H$R>moa n[al‘mZo X A°Zëg A±S> A±{Q>{¹$Q>rµO Am°’$
amOñWmZ hm VrZ I§S>m§Mm J«§W àH$m{eV Ho$bm. dm°ëQ>a ñH$m°Q> ¶m§Zmhr Agm ‘m{hVrnyU© Am{U
X§VH$WmnyU© Am{U amo‘m§MH$ B{Vhmg {b{hVm Ambm ZgVm. ¶m J«§Wmbm dmMH$m§Mr CUrd H$YrM
^mgbr Zmhr.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. ^maVmÀ¶m dgmhVdmXr B{VhmgboIZemÌmVrb Oo.Eg. {‘b Am{U ‘mD§$Q> ñQ>çwAQ>©
Epë’$ÝñQ>Z ¶m§À¶m ¶moJXmZmMr ‘m{hVr Úm.
165
B{bAm°Q> ¶m§Zr Am¡nMm[aH$ B{Vhmg {b{hbm Zgbm Var Amnë¶m J«§WmÀ¶m àñVmdZo‘ܶo ˶m§Zr
{‘b ¶m§Zr qhXÿ§À¶mda Oer AmJ nmIS>br hmoVr, VerM AmJ (‘r) ‘wpñb‘m§da nmIS>br Amho
Ago ˶m§Zr Z‘yX Ho$bo hmoVo. Ago H$aVmZm Epë’$ÝñQ>Z ¶m§Mo ‘dmi AW©~moYZ ‘mJo nS>bo hmoVo.
‘ܶ¶wJrZ ^maVmÀ¶m B{VhmgmMr Or gmYZo ˶m§Zr g§H${bV Ho$br hmoVr ˶mdê$Z ^maVr¶m§Zm
H§$nZrMm ‘dmi Am{U ݶmæ¶ A§‘b ˶m§À¶m ’$m¶ÚmMm Agë¶mMr ˶m§Mr ImÌr nQ>ob, Aer
pñWVr hmoVr. EH$mo{Ugmì¶m eVH$mÀ¶m AIoaÀ¶m gm‘«mÁ¶dmXmZo, gm‘«mÁ¶dmXr XÿamJ«h Am{U
’$mOrb AmË‘{dídmgmÀ¶m H$mhr H$ënZm Am{U AY©-d¡km{ZH$ {gÕm§Vm‘wio A{YH$ à~i
Pmë¶m hmo˶m. ho {dMma Am{U {gÕm§V ¶wamonmV àM{bV hmoVo. ˶mn¡H$s n{hbr H$ënZm d§e
loîR>ËdmMr hmoVr. H¥$îU qH$dm {nVd{U©¶m§nojm ídoVd{U©¶ loîR> AgVmV hm {dídmg
EH$mo{Ugmì¶m eVH$mÀ¶m AIoaÀ¶m g‘W© gm‘«mÁ¶dmXmMo nm¶m^yV J¥{hVH$ hmoVm. B§½b§S>Mo ‘mOr
n§VàYmZ bm°S>© amoO~ar ¶m§À¶m ‘Vo, gm‘«mÁ¶ åhUOo d§emMo dM©ñd AgVo. d§e loR>ËdmMr
H$ënZm Am{U gm‘«mÁ¶dmXr dM©ñdmer AgUmao {VMo ZmVo, ¶m§Zm ~ir Vmo H$mZ{nir, gd© loîR>
Am¶©d§e Am{U gm‘m{OH$ S>m{d©ZdmX ¶m CËH«$m§VrÀ¶m AY©-d¡km{ZH$ {gÕm§Vm‘wio {deof ~i
{‘imbo hmoVo. amÁ¶ H$aʶmÀ¶m ídoVd{U©¶m§À¶m Img A{YH$mamda AmYm[aV Agboë¶m
gm‘«mÁ¶dmXr ¶wº$sdmXmZo gm‘«mÁ¶dmXmbm ‘mZdr Am{U Z¡{VH$ H$dM bm^bo hmoVo. {¼íMZ
{‘eZar ^maVr¶ H$m{’$am§Zm ZaH$mnmgyZ dmMdʶmÀ¶m à¶ËZmV hmoVo. ídoVd{U©¶m§À¶m
XoIaoIrImbr ^maVr¶m§Zm gwemgZ, {ejU, ^m¡{VH$ gwYmaUm Am{U Z¡{VH$ CËWmnZ B˶mXr
{‘idyZ Xoʶmda Z¡{VH$ gm‘«mÁ¶ Img ^a XoV Ago. aS>¶mS>© {H$pßb¨J ¶m§Zr 1899 ‘Yrb X
ìhmB©Q> ‘°Ýg ~S>©Z ¶m gwà{gÕ H${dVo‘ܶo hr H$ënZm g{dñVa gmXa Ho$br hmoVr.
H$mhr gm‘«mÁ¶dmÚm§À¶m ‘Vo ídoVd{U©¶m§Mm A§‘b, {deofV: {dfwdd¥Vr¶ àXoemVrb A§‘b H$m¶‘
Agob, H$maU ¶m àXoemVrb {~Ja-ídoVd{U©¶m§Zm ñd¶§emgZ H$aVm ¶oUma Zmhr Am{U ˶mgmR>r
Amdí¶H$ Vo ZoV¥ËdJwUhr ˶m§À¶m A§Jr ZmhrV. gwg§ñH¥$Vm§Mo Ag§ñH¥$Vm§darb dM©ñd Amdí¶H$
Agë¶mMm ¶wº$sdmX Vo H$aV AgV. bm°S>© H$P©Z ¶m Z‘yZoXma gm‘«mÁ¶dmÚmZo bmoH$m§Mo H$ë¶mU
gmYʶmMm {~«{Q>e gm‘«mÁ¶mnojm A{YH$ ‘hmZ ‘mJ© OJmZo nm{hbmM Zmhr, Aem ñdê$nmMo ‘V
춺$ Ho$bo hmoVo. EH$mo{Ugmì¶m eVH$mÀ¶m AIo[ag gm‘«mÁ¶dmXmMr EH$ ‘mZ{gH$Vm {dH${gV
Pmbr hmoVr; Wm°‘g H$mbm©B©b, ~oÝOm{‘Z {S>Pam¶br Am{U Om°Z apñH$Z B˶mXr ‘mݶda ˶m
‘mZ{gH$VoMo àdºo$ hmoVo. Om°Z {gbo ¶m§Mm E³ñnmÝeZ Am°’$ B§½b§S> hm 1883 ‘ܶo àH$m{eV
Pmbobm J«§W ¶odT>m bmoH${චPmbm H$s, ‘ܶ‘ Am{U d[aîR> d{J©¶ {dÚmWu ˶mMr nmam¶Uo
H$aV AgV. OJmbm gwg§ñH¥$V H$aʶmMo Amnbo n{dÌ H$V©ì¶ Agë¶mMm ¶wº$sdmX ~wÕrdmXr
166
H$aV AgV. ÜdOmMr KmoS>Xm¡S>, ñnîQ ({XgUmar)> {Z¶Vr, ídoVd{U©¶mMo AmoPo B˶mXr H$ënZm
qH$dm eãXà¶moJ ˶mM àH$maMo hmoVo. ¶wamonMr gÎmoMr àd¥Îmr bndʶmgmR>r Ago eãXà¶moJ
dmnaʶmV Ambo. H$ÀÀ¶m ‘mbmMm emoY, n³³¶m ‘mbmgmR>r ImÌrera ~mOmanoR>m {‘idʶmgmR>r
Am{U ^m§S>db Jw§VdʶmgmR>r gm‘«mÁ¶ ñWmnZoMr Am{U dM©ñd joÌm§Mr EH$M OrdKoUr e¶©V
gwê$ Pmbr. AZoH$ ídoVd{U©¶ boIH$ ^ma{V¶ gm‘«mÁ¶mMo g‘W©H$ Agbo Var H°$ZS>m,
Am°ñQ´>o{b¶m Am{U ݶw{Pb§S> ¶oWrb gm‘«mÁ¶mbm ‘mÌ Ë¶m§Zm {damoY Agë¶mMo hmoëS>oZ ’$~©a ¶m
B{VhmgH$mam§Zr XmIdyZ {Xbo Amho. ^maVmdarb X¶miy, ÑT> Am{U H$Zdmiy amOdQ>rÀ¶m
gwknUmda Am{U g§ñH¥$VrH$aUmÀ¶m H$m¶m©da ˶m§Mm ÑT> {dídmg hmoVm.
bmoH${චB{VhmgH$ma
^maVmVyZ naVboë¶m ‘oH$m°bo ¶m§Zr ^maVmVrb {~«{Q>e KmoS>Xm¡S>rMo ñnîQ>rH$aU {~«{Q>em§À¶m Cƒ
H$moQ>rÀ¶m amîQ´>r¶ Mm[aͶmÀ¶m g§X^m©V Ho$bo hmoVo, ¶m {df¶rMo ˶m§Zo {bImU {deof bmoH${à¶
Pmbo hmoVo. d¡¶º$sH$ Mm[aͶmZo B{Vhmg H$gm KS>dbm ¶mMr CXmhaUo Vo XoV AgV. H$mhr
‘moO³¶m {~«{Q>em§Zr ^maVr¶ gm‘«mÁ¶mMr Ho$bobr ñWmnZm hm {df¶ M[aÌmÀ¶m ñdê$nmV gmXa
H$aVm ¶oʶmgmaIm hmoVm. ‘oH$m°b|À¶m ³bmB©ìh darb {Z~§YmV {~«{Q>e gm‘«mÁ¶mMm g§ñWmnH$
Aem Jm¡adembr eãXmV ³bmB©ìhMo dU©Z Ho$bo Amho. H$monè¶mVrb H$mhr {~«{Q>e Vê$Um§À¶m
namH«$‘mZo Am{U ~wÕrZo ^maVr¶ gm‘«mÁ¶ ñWmnZ Ho$bo, ‘moO³¶m Vê$Um§Zr namH«$‘Mr eW© H$ê$Z
gd© AS>MUr nma Ho$ë¶mMm Am{U ^maVr¶m§Zm Zm‘moha‘ Ho$ë¶mMm Xmdm ˶m§Zr Ho$bm. loR> àVrMo
Mm[aÌ ho ˶m§À¶m boIZmMo Z¡{VH$ VmËn¶© hmoVo.
VmpÎdH$ B{VhmgH$ma
VmpÎdH$ B{VhmgH$ma hm ñQ>mo³g ¶m§À¶m ‘Vo àemgH$-B{VhmgH$mam§Mm Xþgam àH$ma hmoVm.
g§ñH¥$VÀ¶m A¿¶¶ZmÀ¶m Zì¶m kmZmdê$Z ˶m§Zr àmÀ¶{dÚm Aä¶mgH$m§À¶m AJXr CbQ> {ZîµH$f©
H$mT>bo. {~«{Q>em§Mo ^maVmVrb gm‘«mÁ¶ hm EH$ AnKmV Agë¶mMm nma§nm[aH$ ÑQ>rH$moZ dÁ¶©
H$ê$Z XrK© H$mi H$m¶©aV Agboë¶m eº$s¨Mr Vr n[aUVr Agë¶mMm ¶wº$sdmX Vo H$aV AgV. ¶m
eº$s ¶wamon Am{U {~«Q>ZÀ¶m B{VhmgmMo A{d^mÁ¶ ^mJ hmoVo. bmoH${චB{VhmgH$mam§Zr {~«{Q>e
^maVr¶ B{VhmgmMo AW©~moYZ d¡¶{º$H$ Mm[aͶmÀ¶m g§X^m©V Ho$bo Va VmpÎdH$ B{VhmgH$mam§Zr
¶m§{ÌH$ eº$s¨À¶m H¥$Vr‘wio hm B{Vhmg KS>bm Agë¶mMm ¶wº$sdmX Ho$bm Agbm Var XmoKm§Mm
{ZîH$f© EH$M hmoVm.
hmoVo. {‘b ¶m§Zm à‘mUo ^ma{V¶ g§ñH¥$Vr AmdS>V Zgo VerM pñQ>’$Ýg ¶m§Zmhr Vr AmdS>V Zgo.
{b~Q>u, B©³dm{bQ>r, ’«°$Q>{Z©Q>r 1873 ‘ܶo àH$m{eV Pmboë¶m Amnë¶m J«§WmV ˶m§Zr ^maVmdarb
{~«{Q>e A§‘bmMo Z¡{VH$ A{YîR>mZ ~iH$Q> H$aʶmMm à¶ËZ Ho$bm. àmMrZ amo‘Zo ^y‘ܶàXoemV
Or H$m‘{Jar ~Omdbr VerM H$m‘{Jar {~«Q>ZZo ^maVm‘ܶo H$am¶Mr hmoVr, Agm Z¡{VH$ ¶wº$sdmX
pñQ>’$Ýg ¶m§Zr Ho$bm hmoVm. {~«Q>ZZo ^maVm‘ܶo gm‘m{OH$ gwImMo gdm}ƒ C{ÔîQ {dH${gV
H$aʶmMm à¶ËZ Ho$bm VgoM Am{U ˶mÀ¶m A§‘b~OmdUrgmR>r d¡km{ZH$ gmYZhr V¶ma Ho$bo.
H$m¶ÚmÀ¶m Mm¡H$Q>rV ’$º$ {~«Q>ZM ^maVmbm gwg§ñH¥$V H$ê$ eH$V Agë¶mZo, {~«{Q>e emgZ
Aëng§»¶m§Mo Agbo Var Var Z{OH$À¶m ^{dî¶H$mimV Var Vo ^maVmV H$m¶‘ am{hbo nm{hOo.
gm‘«mÁ¶mdmXmMo ¶mnojm A{YH$ Mm§Jbo g‘W©Z Xþgam H$moUrhr H$ê$ eH$bm ZgVm.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. ^maVr¶ B{VhmgboIZemñÌmVrb B{bAm°Q> d S>m°gZ Am{U Ooåg pñQ>’$Ýg ¶m§Mo ¶moJXmZ
ñnîQ> H$am.
hoZ«r ‘oZ
EÝeÝQ> bm° ¶m à{gÕ J«§WmMo (1861) boIH$ Am{U1861-1869 ¶m H$mimVrb ^maVmMo
H$m¶Xm g^mgX Agbobo hoZ«r ‘oZ Iè¶m AWm©Zo B{VhmgH$ma ZìhVo, ‘mÌ ^maVr¶ B{VhmgmMm
EH$ ‘hÎdmMm ÑîQ>rH$moZ ˶m§Zr ‘m§S>bm hmoVm. ‘oZ ¶m§Zm Am¶mªMm {gÕm§V nyU©V: ‘mݶ hmoVm.
J«m‘g§ñWm hr Am¶mªMr g§ñWm nyU© OmoemV ApñVËdmV hmoVr Aer ˶m§Mr YmaUm hmoVr. àa§Vw, hm
{gÕm§V ˶m§Zr ^maVmÀ¶m ~mOyMo g‘W©Z H$aʶmgmR>r Zìho Va {~«{Q>e A§‘bmÀ¶m g‘W©ZmgmR>r
dmnabm hmoVm. gdmªMo dm§{eH$ ‘yi EH$M Amho ¶m H$ënZoZo dm§{eH$ nyd©J«h H$‘r hmoD$Z
^maVmVrb {~«{Q>e emgZ gwb^ Pmbo. Aݶ {~«{Q>e àemgH$m§à‘mUo ˶m§Zrhr ^maVr¶ g§ñH¥$Vrbm
H$‘r boIbo hmoVo. ^maVr¶ g§ñH¥$VrMr AdñWm àJV ZgyZ Vr AÚmn ~më¶mdñWoVM Agë¶mMm
¶wº$sdmX Vo H$aV AgV.
Zì¶m ~m¡{ÕH$ à^mdm§‘wio ^maV Am{U ¶wamonmÀ¶m Xaå¶mZMo A§Va H$‘r Pmbo Zmhr, Vo dmT>VM
Jobo. ¶m Eo{Vhm{gH$ ÑîQ>rH$moZm‘wio ‘oZ, ë¶mb Am{U h§Q>a ¶m B{VhmgH$mam§Zm {~«{Q>e A§‘bmMo
{ddoH$s g‘W©Z H$aʶmMr g§Yr {‘imbr.
g‘mOmda A˶mMma Pmbo Am{U OZgm‘mݶ ZmS>bo Jobo. A{Ve¶ J§^ra AamOH$mnmgyZ
^maVr¶m§Zm ¶wamo{n¶Z A§‘bmZo dmMdbo Agë¶mMo ‘V Mmëg© J«±Q> qH$dm Ooåg {‘b ¶m§À¶m à‘mUo
ìhrba ¶m§Zmhr ‘mݶ hmoVo. 1857 À¶m CR>mdmV Am{e¶m¶r ñd^md àH$Q> Pmbm Am{U
H$moU˶mhr àm{V{Z{YH$ àemgZmgmR>r ^maVmMr V¶mar Zgë¶mMo ñnîQ> Pmbo. VmpÎdH$
B{VhmgH$ma AIoarg g§Hw${MV Am{U Xþ{fV ÑîQ>rÀ¶m A±½bmo-B§{S>¶Zm§À¶m n§º$sV OmD$Z ~gbo,
Aem ñdê$nmMm ¶wº$sdmX B©.Q>r. ñQ´>mo³g ¶m§Zr Ho$bm Amho.
Aë’«o$S> ë¶mb:
E{e¶m{Q>H$ ñQ>S>rO ¶m dmVm©nÌmVrb g§H${bV boIm§À¶m XmoZ ‘m{bH$m§gmR>r Aë’«o$S> ë¶mb
ZmdmObo OmVmV. amB©O A±S> E³ñnmÝeZ Am°’$ {~{Q>e S>mo{‘{Z¶Z BZ B§{S>¶m hm J«§W ˶mZr
1894 ‘ܶo àH$m{eV Ho$bm. CXma‘VdmXr ë¶mb ¶m§Zm ^maVr¶ Y‘© Am{U g§ñH¥$Vr‘ܶo {deof
ag hmoVm, ^maVm{df¶r B§½b§S>‘ܶo Á¶m J¡ag‘OyVr hmo˶m ˶m Xÿa H$aʶmMm ˶m§Mm CÔoe hmoVm.
~H©$ ¶m§Zr Amnë¶m ^mfUm§VyZ ^maVr¶ g‘mO, àmMrZ gaXma dJm©Mr AdZVr Am{U
amÁ¶H$˶mªMr Owbw‘r amOdQ> B˶mXtMr H$R>moa {Z^©ËgZm Ho$br hmoVr. H$moU˶mhr H$m¶‘ñdê$nr
g§KQ>ZoÀ¶m A^mdr {~«{Q>em§Zm ^maVm‘ܶo Amnbm A§‘b ghO ñWmnZ H$aVm Ambm. ^maVr¶
g‘mO Hw§${R>V Pmbm hmoVm, d§e, O‘mVr Am{U OmVtMm EH$ {T>gmi g‘wXm¶ Aer ˶mMr
AdñWm Pmbr hmoVr. ¶m K{Q>VmMo ñnîQ>rH$aU H$aVmZm ë¶mb ¶m§Zr gmXa Ho$bobm {gÕm§V Agm
hmoVm: ZmVog§~§Y Am{U Y‘m©da AmYm[aV A{V àmMrZ O‘mVtÀ¶m JQ>m§Mo ì¶mnH$ EH${ZîR>oda
AmYm[aV ‘moR>çm JQ>m§V n[adV©Z Pmbo; OJ^amV gd©Ì Ago Pmbo Agbo Var ^maVmV ‘mÌ A{V
àmMrZ O‘mVr§Mo JQ> VgoM am{hbo, ˶m§Mo ‘moR>çm JQ>m§V n[adV©Z Pmbo Zmhr. àJV Ym{‘©H$ Am{U
Z¡{VH$ g§H$ënZm ^maVm‘ܶo AkmV hmo˶m Ago Zmhr, ‘mÌ Ë¶m§À¶m ‘mJo pñWa amÁ¶gÎmoMm
nm{R>~m Zgë¶mZo hrZ XOm©Mm ~hÿY‘©dmX Zm{hgm H$ê$Z EH$ Am¡nMm[aH$ Ym{‘©H$ g§KQ>Zm Am{U
{ZpíMV ñdê$nmMo Y‘©emñÌ ApñVËdmV ¶oD$ eH$bo Zmhr. amo‘Z gm‘«mÁ¶mV Ago n[adV©Z Pmbo
hmoVo, Z§VaÀ¶m ¶wamo{n¶Z amµOm§Zr ¶m n[adV©ZmMm {¼íMZ Y‘m©À¶m ’$m¶ÚmgmR>r Cn¶moJ H$ê$Z
KoVbm hmoVm.
˶mM à‘mUo, Om°Z {gbo ¶m§Zr ˶m§À¶m E³gnmÝeZ Am°’$ E§½b§S> (1883) ¶m J«§WmV Agm
{gÕm§V gmXa Ho$bm hmoVm H$s, {~«{Q>em§Zr AhoVwVH$nUo ^maV qOH$bm hmoVm Am{U ^maVmdarb
{~«{Q>e amOdQ>rMr ñWmnZm hm EH$ AnKmV hmoVm. ë¶mb ¶m§Zr Amnë¶m X amB©O A±S>
E³gnmÝeZ Am°’$ X {~«{Q>e S>mo{‘{Z¶Z BZ B§{S>¶m ¶m J«§WmV {gbo ¶m§Mm {gÕm§V ImoSy>Z H$mT>bm.
^aVm‘ܶo ñWmnZ Pmbobr {~«{Q>e amOdQ> hm H$mhr M‘ËH$ma ZìhVm. ¶wamo{n¶Z {dñVmamÀ¶m EH$m
à~i bmQ>oMm Vmo EH$ ^mJ hmoVm; gmoimì¶m eVH$mnmgyZ hr bmQ> g‘J« Am{e¶m I§S>m‘ܶo
hiyhiy ngaV hmoVr.
^maVr¶ g‘mOmÀ¶m ‘hmZ n[adV©ZmgmR>r {~«{Q>e amOdQ> XrK© H$mi {Q>H$br nm{hOo ho {‘b Am{U
pñQ>’$Ýg ¶m§Mo ‘V ë¶mb ¶m§Zm ‘mݶ hmoVo.
g§nmXZ ˶m§Zr Ho$bo, VgoM Bpån[a¶b J°PoQ>bm ˶m§Zr AmH$ma {Xbm. ‘mÌ {hñQ>ar Am°’$ {~«{Q>e
B§{S>¶m hm ˶m§Mm J«§W {deof ZmdmObm Jobm; ˶mMm Xþgam I§S> àH$m{eV hmoʶmnydu ˶m§Mo {ZYZ
Pmbo.
~§Jmb ‘Yrb Am¶mªÀ¶m ñWbm§VamMm ‘mJmodm KoVmZm ˶m§Zr Am¶© Am{U dݶ O‘mVr EH$Ì
Amë¶mZo {‘l Om{V H$em {Z‘m©U Pmë¶m hmo˶m Vo ñnîQ Ho$bo.> dݶ O‘mVter gm‘m{OH$ g§~§Y
R>odʶmg Am¶mªZr {Xbobm ZH$ma Am{U ˶m§Zm Am¶mªZr {Xbobr hrZ XOm©Mr dmJUyH$ ¶m‘wio
g‘mZ amîQ´>r¶ ^mdZm Agbobm EH${OZgr g‘mO {Z‘m©U hmoD$ eH$bm Zmhr. A§J ‘ohZVrMr gd©
H$m‘o ¶m {‘l OmVtÀ¶m ‘mWr ‘mabr Jobr, ~«m÷U dJ© Amier Am{U ñÌ¡U Pmbm; ˶m§Zm
eº$sembr bmoH$m§À¶m AH«$‘Um§Mm ‘wH$m~bm H$aVm Ambm Zmhr. {~«{Q>em§Zm Om{V, O‘mVr,
dm§{eH$ Am{U gm‘m{OH$ ~§YZo ZîQ H$ê$Z EH$g§Y ^maV amîQ´ {Z‘m©U H$am¶Mo hmoVo, Agm
¶wº$sdmX ˶m§Zr A°Zëg Am°’$ éab ~|Jmb ¶m J«m§Wm‘ܶo Ho$bm hmoVm. > EH$g§Y ^maV {Z‘m©U
H$aʶmMo nyduMo à¶ËZ ’$gbo hmoVo H$maU ^m¡{VH$ AS>MUr Xÿa H$aʶmgmR>r Amdí¶H$ gmYZo
Anyar hmoVr.
{~«Q>ZMm ^maVmer Ambobm g§~§Y EH$ {d{MÌ AnKmV ZìhVm; E{bPm~oW amUrÀ¶m H$ma{H$XuV
g‘W© {~«Q>ZMm Omo CX¶ Pmbm ˶mMm, ˶mÀ¶m XrK© à{H«$¶oMm Vmo n[anmH$ hmoVm, Aem ñdê$nmMm
¶wº$sdmX ˶m§Zr X {hñQ>ar Am°’$ {~«{Q>e B§{S>¶m ¶m J«§Wm‘ܶo Ho$bm hmoVm. AMmZH$ {‘imboë¶m
{dO¶mÀ¶m n[aUm‘mnmoQ>r {~«Q>ZZo ^maVmV {VMr H$m‘{Jar ~Omdbr ZìhVr, 1600 Vo 1750 ¶m
{XS>eo dfm©À¶m H$mimVrb {~«Q>ZÀ¶m XrK© ‘ohZVrMo Vo Ñ$b hmoVo, ¶m H$mimV AZoH$
AS>MUtZm Vm|S> Úmdo bmJbo. nm¡dm©Ë¶ Xoem§V {~«Q>Zbm {‘imboë¶m {dO¶mMo lo¶ Vo {~«{Q>em§À¶m
amîQ´>r¶ Mm[aͶmbm XoVmV. ^maVmVrb {~«{Q>e amOdQ> hr {~«{Q>e amîQ´>mMr A{dñ‘a{U¶ H$m‘{Jar
hmoVr. ˶mdê$Z {~«{Q>e d§emMm namH«$‘, g§¶‘ Am{U C{ÔîQ> gmYʶmgmR>r gmV˶mZo à¶ËZ
H$aʶmÀ¶m j‘VoMr H$ënZm OJmbm ¶oD$ eHo$b.
pñ‘W ¶m§Zr B{VhmgboIZ gwê$ Ho$bo Voìhm AZoH$ Zdr gmYZo CnbãY Pmbr hmoVr, VgoM àmMrZ
^maVmÀ¶m B{VhmgmVrb H$mbmZwH«$‘ ‘moR>çm à‘mUmV {ZpíMV Pmbm hmoVm. 1904 ‘ܶo àH$m{eV
Pmboë¶m ˶m§À¶m Abu {hñQ>ar Am°’$ B§{S>¶m ¶m J«§Wm‘ܶo ˶m§Zr ^maVm{df¶rÀ¶m àJV kmZmMm
g‘mdoe Ho$bm hmoVm. 1919 ‘ܶo ˶m§Mm Am°³g’$S>© {hñQ>ar Am°’$ B§{S>¶m hm J«§W àH$m{eV
Pmbm; Xaå¶mZÀ¶m H$mimV ˶m§Zr X {hñQ>ar Am°’$ ’$mB©Z AmQ>© BZ B§{S>¶m A±S> {gbmoZ hm J«§W
Am{U H$mhr {Z~§Y {b{hbo hmoVo. Abu {hñQ>ar Am{U Am°³g’$S>© {hñQ>ar ho XmoÝhr J«§W {deof
ZmdmObo Jobo. ^maVr¶ {dÚmnrR>mV Am{U ‘hm{dÚmb¶m§V à‘m{UV nmR>çnwñVHo$ åhUyZ ˶m§Mm
Aä¶mg Ho$bm OVmo.
170
gm‘«mÁ¶dmXr nri:
VWm{n, Abu B§{S>¶m Am{U Am°³g’$S>© {hñQ>ar ho XmoÝhr J«§W àW‘V: amOH$s¶ B{Vhmg hmoVo,
Am{U ¶m ~m~VrV pñ‘W gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgH$mamÀ¶m ñdê$nmV {XgyZ ¶oVmV. ¶m {R>H$mUr
{Z:njnmVr Am{U ݶmæ¶ ^mdZoMm Vo ˶mJ H$aVmV. àmMrZ ^maVr¶ B{VhmMo ˶m§Zr H$mT>bobo
amOH$s¶ VmËn¶© CKS>nUo gm‘«mÁ¶dmXr hmoVo. Abu {hñQ>ar Am°’$ B§{S>¶m ¶m 478 n¥îR>m§À¶m
J«§Wm‘ܶo ˶m§Zr B.g. nyd© 600 Vo Bgdr gZ 1200 n¶ªVÀ¶m H$mimMm AmT>mdm KoVbm Amho,
˶mn¡H$s 66 n¥îR>m‘ܶo ˶m§Zr Abo³Pm§S>aÀ¶m ñdmè¶m§Mm nam‘f© KoVbm Amho. {h‘mb¶mnmgyZ Vo
gmJamn¶ªVÀ¶m Abo³Pm§S>aÀ¶m KmoS>Xm¡S>r‘ܶo, gdm©V ‘hmZ Am{e¶m¶r g¡Ý¶ Ooìhm ¶wamo{n¶Z
H$m¡eë¶ Am{U {eñVrMm ‘wH$m~bm H$aVo, Voìhm ˶mVrb A§J^yV H$‘Omoar ñnîQ> hmoVo, Ago ‘V
˶m§Zr 춺$ Ho$bo hmoVo. dmñV{dH$, Abo³Pm§S>aer ‘wH$m~bm H$aUmè¶m dm¶ì¶ ^maVmVrb amOm
nwafmoÎm‘ qH$dm O‘mVtÀ¶m g¡Ý¶mbm ‘hmZ Am{e¶m¶r g¡Ý¶ åhUVm ¶oV Zmhr. {edm¶ IwÔ
A{^OmV boIH Abo³Pm§S>aÀ¶m X‘N>mH$ Pmboë¶m g¡{ZH$m§Mm Am{U Z§Xm§À¶m g¡{ZH$s gm‘϶m©Mm
C„oI H$aVmV. goë¶wH$gZo M§ÐJwßVmer Ho$boë¶m VhmZo ‘hmZ J«rH$ amOmbm Zm‘wîH$s nËH$amdr
bmJë¶mMo pñ‘W ‘mݶ H$aVmV. pñ‘W JwßV H$mbrZ ^maVmMo Img H$m¡VwH$ H$aVmV. Xþgè¶m
M§ÐJwßVmÀ¶m H$mimVrb ^maVmMo emgZ H$Xm{MV nydu H$Yr ZìhVo ¶odT>o Mm§Jbo hmoVo Ago ‘V Vo
춺$ H$aVmV.
pñ‘W AW©emñÌmda ˶mÀ¶m EH$m{YH$maemhr Am{U ‘m¶Ho$ìh°{b¶Z ñdê$nm ~Ôb Q>rH$m H$aVmV.
˶mVrb {ejm g§{hVm Xþï>nUo H$S>H$ Agë¶mMo ˶m§Mo ‘V hmoVo. EH$m{YH$maemhr Am{U
hþHw$‘emhr ho XmoZM amOH$s¶ àH$ma àmMrZ ^maVmbm ‘m{hV Agbo Var, pñ‘W ¶m§À¶m boIr Vo
àJVrbm ‘maH$ AmhoV, Am{U ~hþVoH$, ¶mM H$maUmZo ^maVmMm {dH$mg Pmbm ZìhVm. ‘mÌ,
^maVmdarb {~«{Q>em§Mr hþHw$‘emhr amOdQ> à~wÕ Am{U Amdí¶H$ hmoVr. ^maVmVrb ’w$Q>ra àd¥Îmr
171
H$m~yV R>odʶmgmR>r gX¡d V¶ma AgUmè¶m loîR> {Z¶§ÌH$ eº$sMr JaO Amho, hoM ^maVr¶
B{VhmgmMo VmËn¶© Amho. ˶m§À¶m J«§WmVrb CÎma ^maVmMo JwßVmoÎma H$mimVrb dU©Z ^maVmdarb
{~«{Q>e amOdQ>rMo CKS> g‘W©Z H$aVo.
ñdmܶm¶:
dgmh{VH$ ^maVmMo B{Vhmg boIH$ åhUyZ {dë‘_ h§Q>a Am{U pìhg|Q> pñ_W ‘m§À‘m ^y{_Ho$Mr
WmoS>Š‘mV MMm© H$am.
‘wKb AW©ì¶dñWm:
˶m§Mo ‘wKb AW©ì¶dñWodarb J«§W A{YH$ ‘hÎdmMo hmoVo. 1918 ‘ܶo ¶wgy’$ AbtÀ¶m
ghH$m¶m©Zo ˶m§Zr AH$~amÀ¶m O‘rZ ‘hgyb ßmÕVrMo Aܶ¶Z Ho$bo. 1920 ‘ܶo ˶m§Zr B§{S>¶m
A°Q> X S>oW Am°’$ AH$~a hm J«§W àH$m{eV Ho$bm. g§nÎmrMo g‘mZ dmQ>n Am{U CËnmXZmbm
àmoËgmhZ ho XmoZ KQ>H$ gwÑT> g‘mO ì¶dñWoMo {ZH$f Agë¶mMo Vo ‘mZV AgV. ‘wKb
AW©ì¶ñWm ¶m {ZH$fmda CVaV Zgë¶mZo {VÀ¶mVrb CYinÅ>r Am{U g§nÎmrÀ¶m {df‘ dmQ>nmda
˶m§Zr H$R>moa Q>rH$m Ho$br hmoVr. 1931 ‘ܶo àH$m{eV Pmboë¶m ’«$m°‘ AH$~a Qy> Am°a§JOo~ ¶m
J«§WmV ˶m§Zr ^maVmVrb ¶wamo{n¶Z H$m‘{JarMo g‘W©Z Ho$bo hmoVo. 1929 ‘Yrb X AJ«o[a¶Z
{gpñQ>‘ Am°’$ ‘m°ñbo‘ B§{S>¶m ¶m J«§WmV ‘ܶ¶wJrZ ‘wKb àemgZmMm {~«{Q>em§H$S>o Ambobm dmagm
KmQ>çmMm hmoVm Am{U ˶mVyZ {~«{Q>em§Zr ^ma{V¶ g‘mOmbm dmMdbo Agë¶mMm ¶wº$sdmX Ho$bm
hmoVm.
^maVr¶ amîQ´>dmXr:
‘moab±S> ¶m§Mo gwê$dmVrMo boIZ g¡Õm{VH$ g§emoYZmMo hmoVo. Z§Va ‘mÌ Ë¶mMm amoI amîQ´> g^oZo
^maVmVrb {~«{Q>e àemgZmda Ho$boë¶m Amamonm§Mo I§S>Z H$aʶmH$S>o dibm, ˶mbm amOH$s¶
dmXmMo ñdê$n Ambo. O‘rZ ‘hgybmMo à‘mU OmñV Agë¶mÀ¶m AmamonmMo I§S>Z H$aVmZm aoìhoݶw
A°S>{‘{ZñQ´>oeZ (1911) ¶m J«§WmV ‘moab±S> ¶m§Zr Agm ¶wº$sdmX Ho$bm H$s gܶm O‘rZ
‘hgybmÀ¶m AmH$maUrMo à‘mU Xhm Q>³³¶mnoj H$‘r Amho; ‘ZwÀ¶m H$mimVhr ‘hgybmMo ho
à‘mU ݶmæ¶ Agë¶mMm g‘O hmoVm. AH$~ambm ‘hgybmMo Oo à‘mU ¶mo½¶ dmQ>bo ˶mnojm hm
Xa gw‘mao {Vgam {hñgm Amho.
‘moab±S> ¶m§Zr AVyb M°Q>Ou ¶m§À¶m ghH$m¶m©Zo X²> em°Q>© {hñQ>ar Am°’$ B§{S>¶m hm J«§W {b{hbm
hmoVm, ˶mÀ¶m n{hë¶m ^mJmV ˶m§Zr ^ma{V¶ {dkmZ, {dMma Am{U H$boMo ‘yi ¶wamo{n¶Z
Agë¶mMm {gÕm§V ImoSy>Z H$mT>bm hmoVm. Xþgè¶m ^mJmV ˶m§Zr AR>amì¶m eVH$mVrb ^maVmMo
Xþ:IX {MÌ gmXa Ho$bo hmoVo. VoìhmMm ^maV JQ>~mOr, Am{W©H$ ZwH$gmZ, gm§ñH¥$VrH$ Am{U
Ym{‘©H$ AY:nVZmZo ~oOma Pmbm hmoVm. Zo‘³¶m ˶mM doiog ^maVmVrb gÎmm {~«{Q>em§À¶m hmVr
Ambr. {Vgam ^mJ {~«{Q>em§Mr àoaUm Am{U H$m‘{JarÀ¶m gagH$Q> H$m¡VwH$mZo ^abm Amho.
^maVr¶ g‘mOmMr AMb AdñWm Am{U ˶mMr hþHw$‘emhr amÁ¶H$˶mªÀ¶m à{V AgUmar
~m§{YbH$s ho ^ma{V¶ B{VhmgmMo ñdrH¥$V g˶ Pmbo. nm¡dm©Ë¶ hþHw$‘emhrÀ¶m g§H$ënZoMr ‘yio
éOy bmJbr, Aem ñdê$nmMm ¶wº$sdmX amo{‘bm Wmna ¶m§Zr Ho$bm Amho. ^maVmÀ¶m JVH$mbrZ
AMb ñdê$nmMo J¥{hVH$ H$mb© ‘m³g© ¶m§Zm§hr ‘mݶ hmoVo, ˶mÀ¶m AmYmamZo ˶m§Zr CËnmXZmÀ¶m
A{e¶m¶r nÕVrMm {gÕm§V gmXa Ho$bm hmoVm. IoS>çm§Mr ñdmdb§~r AW©ì¶dñWm Am{U O{‘Zrbm
{‘iH$V Z ‘mZUo hr Am{e¶m¶r CËnmXZ nÕVrMr d¡{eîR>ço hmoVr.
hoZ«r ‘oZ gmaIo H$m¶Xon§{S>V, S>H©$hmB©‘ Am{U ‘°³g do~a ¶m§À¶m gmaIo g‘mOd¡km{ZH$ Am{U
˶mnojm A{YH$ ‘hËdmÀ¶m pñQ>’$Ýg, ñQ´>°Mr, ë¶mb Am{U h§Q>a ¶m {~«{Q>e àemgH$-B{VhmgH$ma
B˶mXr nmíMm˶ {dMmad§Vm§Zr ¶m g§H$ënZm§Mm ñd¶§{gÕ V϶o åhUyZ ñdrH$ma Ho$bm. ¶m gdmªZm
Aem g§H$ënZm§Mr, {deofV: ^maVmÀ¶m JVH$mbmÀ¶m Z ~XbUmè¶m ñdê$nmMr, Img JaO
hmoVr. ˶mÀ¶m AmYmamZo ^ma{V¶ g‘mOmMo CËàoaH$ åhUyZ {~«{Q>e àemgZmbm gmXa H$aUo ˶m§Zm
e³¶ hmoVo. ^maVmVrb {~«{Q>e gÎmoMo Vo A{YîR>mZ hmoVo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. ^maVmMm gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgH$ma ¶m Zm˶mZo ‘moab±S> ¶m§À¶m ^y{‘Ho$Mo ‘y붑mnZ
H$am.
gmam§f:
EH$mo{Ugmì¶m eVH$mÀ¶m gwê$dmVrbm Y‘©àgmaH$-Cn¶wº$VmdmÚm§Zm§ ^«îQ> Am{U {H$S>boë¶m
^ma{V¶ g‘mOmMo n[adV©Z H$aʶmMr Amem dmQ>V hmoVr. na§Vw EH$m XeH$mVM Vr ì¶W©
Agë¶mMo ˶m§Zm g‘Obo. ˶mMr OmJm n§Om~r {dMma àUmbrZo KoVbr. H$mhr Pmbo Var
^ma{V¶m§Mo H$ë¶mU H$aʶmMm {ZíM¶ Ago ¶m {dMma àUmbrMo ñdê$n hmoVo. ^ma{V¶m§Zm Añn¥î¶
g‘OyZ namonH$mamÀ¶m ^mdZoZo ào[aV Pmboë¶m àemgH$m§Zr ^ma{V¶m§Mr ‘Ou g§nmXZ H$aʶmgmR>r
Zìho Va ˶m§À¶mgmR>r Oo Amdí¶H$ Amho Vo gd©, H$moU˶mhr ’$bmMr Amem Z H$aVm H$aʶmMm,
M§J ~m§Ybm. (˶m§Mo àM§S> doVZ‘mZ Am{U {Zd¥ÎmrdoVZmMm ¶mbm AndmX hmoVm>) ^ma{V¶ OrdZ
Am{U g§ñH¥$VrMr gagH$Q> {Z^©ËgZm H$aʶmEodOr {VMo H$ë¶mU H$aʶmMr ^y{‘H$m {~«{Q>e
amOdQ>rZo hiyhiy ñdrH$mabr.
13.4 àíZ:
1. dgmhVdmXr B{VhmgboIZemñÌmÀ¶m ‘hËdmÀ¶m d¡{eîR>çm§Mo n[ajU H$am.
2. dgmhVdmXr B{VhmgH$ma ¶m Zm˶mZo Oo.Eg. {‘b Am{U ‘mD§$Q> ñQ>çwAQ>© Epë’$ÝñQ>Z
¶m§À¶m boIZmMo dU©Z H$am.
3. ^maVmÀ¶m dgmhVdmXr B{VhmgboIZemÌmVrb Ooåg pñQ>’$Ýg Am{U hoZ«r ‘oZ ¶m§À¶m
¶moJXmZmMo ‘y붑mnZ H$am.
4. dgmhVdmXr B{VhmgH$mam§Mo boIZ ñnîQ> H$am.
174
14
^ma{V¶ B{VhmgboIZemñÌ (^mJ 2)
~) amîQ´>dmXr {dMma àUmbr
nmR>mMr aMZm
14.0 C{ÔîQ>o
14.1 àñVmdZm
14.2 ¶moJXmZ H$aUmao KQ>H$
14.3 amîQ´>dmXr B{VhmgboIZemñÌmVrb ‘OHy$a
14.4 H$mhr Zm‘m§{H$V amîQ´>dmXr B{VhmgH$ma
14.5 gmam§f
14.6 R>iH$ àíZ
14.7 g§X^© J«§W
14.0 C{ÔîQ>o:
14.1 àñVmdZm:
H$aʶmgmR>r àMmamMo EH$ gmYZ åhUyZ ˶mMm dmna H$aʶmV Ambm. na{H$¶m§Mm Zm¶ZmQ>
H$aʶmMo Vo EH$ amOH$s¶ gmYZ hmoVo. H$mhtZr ˶mMm dmna Eo³¶mgmR>r Va Aݶ H$mhtZr ’y$Q>
nmS>ʶmgmR>r Ho$bm.
amîQ´>dmXr B{VhmgH$ma amîQ´>mÀ¶m JVH$mbrZ ^mdZobm AdmhZ H$aV AgV. ~hþVoH$m§Zr amÁ¶mÀ¶m
EodOr bmoH$m§da A{YH$ ^a {Xbm. {VZo amO{H$¶ B{VhmgmÀ¶m H$ënZoMo n[adV©Z Ho$bo Am{U
g‘mOmVrb ‘mUgmÀ¶m ^m¡{VH$ Am{U AܶmpË‘H$ {dH$mgmer ‘¡Ìr Ho$br. amîQ´>dmXmÀ¶m C^a˶m
^mdZoZo Eo{Vhm{gH$ Aä¶mgmbm Zdr MmbZm {Xbr Am{U Eo{Vhm{gH$ g§emoYZmbm à^mdembr
CÔoe ~hmb Ho$bm. bmoH$m§Zr Amnë¶m amîQ´>r¶ n[aM¶mMr ‘yio emoYʶmMm à¶ËZ gwê$ Ho$bm. ¶mM
177
H$maUmgmR>r ¶wamonmV EH$mo{Ugmdo eVH$ amîQ´>dmXmMo Am{U ^maVmV amîQ´>dmXr B{Vhmg boIZmMo
‘mZbo OmVo.
Eo³¶ ^mdZm, amîQ´>r¶ A{^‘mZ Am{U ñdmV§Í¶mMr BÀN>m {Z‘m©U H$aʶmgmR>r XoemMm B{Vhmg
{b{hʶmMr Am{U ˶mMm Aä¶mg H$aʶmMr ‘yb^yV JaO Agë¶mMo à{VnmXZ ~§{H$‘M§Ð M°Q>Ou
¶m§Zr Ho$bo hmoVo. AZoH$ eVHo$ ^maVmda na{H$¶m§Mm A§‘b Agë¶mZo ^ma{V¶ B{VhmgH$mam§Zr
^maVmMm B{Vhmg {b{hbm ZìhVm. M°Q>Ou Amnë¶m {~{~Y à~§Y ¶m J«§Wm‘ܶo åhUVmV H$s,
^maVmVrb qhXÿ§Mm B{Vhmg Zmhr Am{U H$moUrhr ˶m§À¶m C‘Úm JwUm§Mm Jm¡ad Ho$bm Zmhr. amo‘Z
bmoH$m§À¶m namH«$‘mMo dU©Z amo‘Z B{VhmgmV, J«rH$m§À¶m namH«$‘mMo dU©Z J«rH$ B{VhmgmV Am{U
‘wpñb‘ {dOo˶m§À¶m namH«$‘mMo dU©Z ‘wpñb‘ B{VhmgmV Ho$ë¶mMo {XgV Agbo Var ^ma{V¶m§À¶m
C‘Úm JwUm§Mo, ˶m§À¶m namH«$‘mMo CXmÎmrH$aU ‘mÌ H$moR>ohr AmT>iV Zmhr H$maU ^ma{V¶m§Zr
˶mMm H$mhrM boIr nwamdm ‘mJo R>odbm Zmhr. ~§{H$‘M§Ð M°Q>OvZr hr CUrd XmIdyZ {Xë¶mda
AZoH$ B{VhmgH$mam§Zr hr CUrd Xÿa H$aʶmgmR>r amîQ´>r¶ ^mdZoZo Am{U amîQ´>r¶ {dMmamZo ào[aV
hmoD$Z B{VhmgmMo boIZ gwê$ Ho$bo Am{U ˶mVyZM ^ma{V¶ B{Vhmg boIZmMr amîQ´>r¶ {dMma
àUmbr {Z‘m©U Pmbr.
gä¶Vm J«rH$ gä¶VoMo AZwH$aU H$aVo; ‘mÌ Ë¶mgmR>r ˶m§Zr H$moUVmhr nwamdm gmXa Ho$bm Zmhr.
^ma{V¶ ZmQ>ç, J{UV, VÎdkmZ Am{U IJmob{dkmZ J«rH$ g§ñH¥$VrMo AZwH$aU Agë¶mMo
ImoS>gmi ‘V ¶wamo{n¶Z B{VhmgH$mam§Zr 춺$ Ho$bo hmoVo. H¥$îU ¶oey {¼ñVmMm AdVma Agë¶mMm
˶m§Mm Xmdm hmoVm. {¼íMZ {‘eZè¶mZr Ym{‘©H$ A§YlÕm, gVrnÕVr gma»¶m gm‘m{OH$ àWm§da
H$R>moa Q>rH$m Ho$br Agbr Var ¶wamo{n¶Z g‘mOmVrb Jwbm‘{Jar,^yXmg nÕV Am{U nmI§S>rZm
Ordo ‘maʶmÀ¶m nÕVrH$S>o gmo{¶ñH$anUo Xþb©j Ho$bo hmoVo. ^ma{V¶ g§ñH¥$Vr Am{U gä¶Vodarb
¶m gm‘«mÁ¶dmXr Q>rHo$bm CÎma XoʶmgmR>r ^ma{V¶ B{VhmgH$ma Am{U VÎddoÎmo AmVm {gÕ Pmbo.
˶mVyZM ^ma{V¶ B{VhmgboIZmMr amîQ´>dmXr {dMma àUmbr CX¶mbm Ambr.
ñdmܶm¶
àíZ 1. B{Vhmg boIZmMr amîQ´>r¶ {dMma àUmbr WmoS>³¶mV ñnîQ> H$am.
^ma{V¶ B{Vhmg boIZmMr amîQ´>r¶ {dMma àUmbr {~«{Q>em§À¶m gm‘«mÁ¶dmXr B{Vhmg boIZmÀ¶m
{damoYmVrb à{V{H«$¶oVyZ CX²>^dbr. ^maV amîQ´> Agë¶mMo {gÕ H$aʶmÀ¶m à¶ËZmV ˶m§Zr
amîQ´>r¶ n[aM¶mMm emoY KoVbm. ^ma{V¶ B{VhmgH$mam§Mr Zdr {nT>r ñdm{^‘mZr Am{U Xoeào‘r
hmoVr, ¶wamo{n¶Z, {deofV: {~«{Q>e B{VhmgH$mam§À¶m AmYmaeyݶ Q>rHo$Mm g‘mMma KoʶmgmR>r
Am{U ^ma{V¶ g§ñH¥$VrMo g‘W©Z H$aʶmgmR>r ˶m§Zr à¶ËZ Ho$bo. ¶wamo{n¶Z B{VhmgH$mam§Mm
AZoH$ ^ma{V¶ àWm§{df¶r J¡ag‘O Pmbm hmoVm, ˶m§Zr Amnë¶m {bImUmVyZ ^ma{V¶ g§ñH¥$VrMo
MwH$sMo {MÌ C^o Ho$ë¶mMo ‘V, Ama.gr.‘Ow‘Xma ¶m§Zr 춺$ Ho$bo hmoVo. ^ma{V¶ B{VhmgH$mam§Zr
˶m§À¶m gd© MwH$m XþéñV H$aʶmMm à¶ËZ Ho$bm, Amnbm B{Vhmg ˶m§Zr d¡km{ZH$ nÕVrZo Am{U
¶mo½¶ amîQ´>r¶ n[aàojmV Imbrb à_mUo gmXa Ho$bm
2. ^m¡{VH$ g§ñH¥$Vr:
^ma{V¶ gä¶Vm hrZ XOm©Mr hmoVr, hr Q>rH$m ^ma{V¶ Am{U ¶wamo{n¶Z g§emoYH$m§Zr Ho$boë¶m
nwamVÎd g§emoYZmZo MwH$sMr Agë¶mMo {gÕ Pmbo. a‘oeM§Ð XÎm ¶m§Zr ˶m§À¶m B{VhmgmÀ¶m VrZ
I§S>mV àmMrZ ^ma{V¶ g§ñH¥$Vr loîR> Agë¶mMo gà‘mU {gÕ Ho$bo hmoVo. Ama.gr. ‘Ow‘Xma
179
˶m§Mo dU©Z ^maVmMm n{hbm amîQ´>r¶ B{Vhmg Ago H$aVmV. a‘oeM§Ð XÎm ¶m§Zr F$½doXmMm H$mi
B.g. nyd© 1,200 Agë¶mMo ‘V ‘m§S>bo hmoVo, Va bmoH$‘mݶ {Q>iH$m§À¶m ‘Vo F$½doXmMm H$mi
B.g.nyd© 4,000 dfm©Mm hmoVm. àmMrZ ^ma{V¶m§Zm OhmO ~m§YUrMr H$bm AdJV AgyZ ^ma{V¶
ì¶mnmar XÿadaÀ¶m Xoem§er ì¶mnma H$aV Agë¶mMo, Ama.Ho$. ‘wIOu ¶m§Zr Amnë¶m B{VhmgmV
XmIdyZ {Xbo Amho. àmMrZ ^ma{V¶m§Zr {dkmZ, V§Ì{dkmZ, eñÌmñÌo Am{U {d‘mZo ~m§YʶmV
àJVr Ho$ë¶mMo g§emoYZmZo {gÕ Pmbo Amho. Am¶© ‘yi ^ma{V¶ AgyZ ^maVmVyZM Vo ¶wamo{n¶Z
Am{U Aݶ Xoem§V gd©Ì ngabo, hm ^ma{V¶ B{VhmgH$mam§Mm gdm©V ‘hÎdmMm Xmdm hmoVm.
4. g¡Ý¶:
{~«{Q>e B{VhmgH$ma ^maVmÀ¶m g¡{ZH$s aUZr{Vbm H$‘r boIyZ {~«{Q>em§Zr ^maV ghO H$m~rO
Ho$ë¶mMm Jm¡adnyU© C„oI H$aV AgV. ‘mÌ, amîQ´>dmXr ^ma{V¶ B{VhmgH$mam§Zr ˶m§Mm hm Xmdm
nmoH$i Agë¶mMo {gÕ Ho$bo. ˶m§Zr 1757 ‘ܶo {~«{Q>em§Zr ßbmgrMr bT>mB© H$nQ>mZo H$er
qOH$br hmoVr Vo XmIdyZ {Xbo. ^ma{V¶ g¡Ý¶ à~i Agë¶mZo Abo³Pm§S>aÀ¶m g¡Ý¶mbm Z§X
gm‘«mÁ¶mÀ¶m gr‘oV àdoe H$aVm Ambm ZìhVm. amîQ´>dmXr B{VhmgH$mam§Zr ‘amR>o Am{U aOnwVm§À¶m
namH«$‘mÀ¶m H$Wm gd©Ì ngadë¶m hmo˶m. ˶mVyZM amîQ´>dmXr ^mdZm {deof Vrd« Pmbr hmoVr.
5. {~«{Q>em§Mm Ûoe:
amQ´>r¶ B{VhmgH$mam§Zr {~«{Q>em§Mm ^maVmdarb Aݶm¶r A§‘b Am{U Ë`m§À`m amOH$maUm{df¶r
^ma{V¶m§À¶m ‘ZmV Ûoe {Z‘m©U Ho$bm. XmXm^mB© ZdamoOr, Ama,gr, XÎm, ~r.S>r. ~gy, Ama.gr.
‘Ow‘Xma, {dZm¶H$ Xm‘moXa gdaH$a, Eg.~r. Mm¡Yar Am{U BVa AZoH$ ^ma{V¶ B{VhmgH$mam§Zr
¶m H$m‘r {deof nwT>mH$ma KoVbm hmoVm. am°~Q>© ³bmB©ìh, dm°aZ hopñQ>¨½O, dobñbr, S>bhm¡gr,
Am{U ‘oH$m°bo ¶m gm‘«mÁ¶dmÚm§Zr ^ma{V¶m§Mo {deof emofU Ho$ë¶mZo ^ma{V¶ ˶m§Mm Ûoe H$ê$
bmJbo. ^ma{V¶ B{VhmgH$mam§Zr ‘oH$m°boÀ¶m {ejU nÕVrda Q>rH$m Ho$br. Ama.gr. ‘Ow‘XmamZr
{~«{Q>em§À¶m YmoaUmMr bº$ao OJmÀ¶m doerda Q>m§Jbr. ³bmB©ìhMo H$mañWmZhr ˶m§Zr CKS>H$sg
AmUbo. AWm©V ¶m gdm©Mm bm^ amîQ´>r¶ B{VhmgH$mam§Zm Pmbm Am{U XoemV gd©Ì amîQ´>dmXmMr
^mdZm ngabr.
180
2. loîR>ËdmMm Xþam{^‘mZ :
Oo.Eg, {‘b ¶m§À¶m ^maVmdarb Q>rHo$bm CÎma XoʶmgmR>r ^ma{V¶ amîQ´>dmXr B{VhmgH$mam§§Zr
Amnë¶m JVH$mbmMm Jm¡ad Ho$bm Amho. ^ma{V¶m§Mm ñdm{^‘mZ OmJ¥V H$aʶmgmR>r ˶mMr
Amdí¶H$Vmhr hmoVr, Agm ¶wº$sdmX amo{‘bm Wmna ¶m§Zr Ho$bm Amho. {~«{Q>em§Zr ^ma{V¶m§Mr Or
X¶{Z¶ AdñWm Ho$br hmoVr {VMr ^anmB© H$aʶmgmR>r ^maVmÀ¶m JVH$mbmMm Jm¡ad Amdí¶H$
Amho. Am¶© ‘yiMo ^ma{V¶ Agë¶mMm Xmdm, do{XH$ g§ñH¥$Vr haßnmnyd© Agë¶mMm Xmdm, ^ma{V¶
g§ñH¥$Vrdarb na{H$¶m§Mm à^md ZmH$maUo, ^ma{V¶ gä¶VoÀ¶m AܶmpË‘H$ loîR>ËdmMm Xmdm
Am{U gm§ñH¥${VH$ Eo³¶mÀ¶m AmYmamZo amO{H$¶ Eo³¶ Agë¶mMm Xmdm H$aUo B˶mXr àH$ma
^ma{V¶ B{Vhmg Jm¡adembr hmoVm Ago {gÕ H$aʶmÀ¶m à¶ËZmVrb EH$ ^mJ hmoVm. ^maVmMm
Jm¡adembr B{Vhmg gmXa H$aVmZm O¶ñdmb ¶m§À¶m gma»¶m H$mhr B{VhmgH$am§Zr A{VaoH$ Ho$bm
Amho. àmMrZ ^maVmVrb d¡km{ZH$ {dH$mg AmYw{ZH$ ¶wamonÀ¶m d¡km{ZH$ {dH$mgmÀ¶m ‘mJo ZìhVo
Am{U nwamUH$mbrZ ^maVm‘ܶo ~§XÿH$m Am{U {d‘mZo hmoVr Aer A{VaoH$s {dYmZo Vo H$aVmV.
amîQ´>dmXr B{Vhmg boIZmVrb ¶m H$mhr C{Udm AmhoV.
181
3. {dg§JVr:
amîQ´>dmXr B{VhmgH$mam§À¶m boIZmV AZoH$ {dg§JVr AmT>iVmV. g¡{ZH$s eº$s Am{U Aqhgm
¶m§Mm EH$mM doir nwañH$ma, bmoH$emhr àKmVm§Mo nmbZ Am{U gm‘«mÁ¶mMm Jm¡ad {dg§JV Amho.
qhXÿ Y‘m©Mo AܶmpË‘H$ loR>Ëd Am{U àmMrZ ^ma{V¶m§À¶m Eo{hH$ OrdZmMm Jm¡ad {dg§JV Amho.
doXH$mbrZ g‘mOmVrb ñÌr¶m§Mo Cƒ ñWmZ Am{U Z§VaÀ¶m H$mimVrb {VMr AdZV AdñWm
B˶mXr {dg§JVrMm Xmof amîQ´>dmXr B{VhmgmÀ¶m boIZmV AmT>iVmV.
4. gmåàXm{¶H$Vm:
{~«{Q>em§À¶m ’$moS>m Am{U PmoS>m ¶m Zr{VMm hm à˶j n[aUm‘ Amho. aOnwV, ‘amR>o Am{U
erIm§À¶m Eo{Vhm{gH$ namH«$‘m§À¶m amîQ´>dmXr B{VhmgH$mam§Zr gmXa Ho$boë¶m gZgZmQ>r d¥Îmm§VmZo
XoemVrb ‘wpñb‘m§À¶m X¡Z§XrZ OrdZmV YmoH$mXm¶H$ ~Xb hmoV Jobo. 1857 nydu EH$‘oH$m§Mo {‘Ì
Agbobo qhXÿ Am{U ‘wgb‘mZ AmVm EH$‘oH$m§Mo d¡ar Pmbo. H$Wm, H$mX§~è¶m, ZmQ>Ho$ B˶mXr
gm{h˶ àH$mam§Zr ˶m§À¶mVrb d¡ambm IVnmUr KmVë¶mMo n¶©dgmZ eodQ>r XoemÀ¶m ’$miUrV
Pmbo. amîQ´>r¶ B{Vhmg boIZmVrb ho EH$ d¡Jwʶ hmoVo.
~§Jmb, ‘hmamîQ´>, JwOamW Am{U H$Zm©Q>H$ B˶mXr amÁ¶mMm àmXo{eH$ B{Vhmg {b{hUo e³¶ Pmbo.
ZrbH§$R> emñÌr ¶m§À¶m ‘Vo X{jU ^maVmMm B{Vhmg AgmM àmXo{eH$ Am{U ñWm{ZH$
B{VhmgmMm EH$ ^mJ AgyZ ˶mMo amîQ´>r¶ B{Vhmg boIZmVrb ¶moJXmZ ’$ma ‘moR>o Amho.
3. Am{W©H$ B{Vhmg:
amîQ´>r¶ B{Vhmg boIZ hm ^maVmÀ¶m Am{W©H$ B{VhmgmÀ¶m boIZm‘mJMm gdm©V ‘hÎdmMm KQ>H$
hmoVm. {~«{Q>em§Zr ^maVmMo An[a{‘V emofU H$ê$Z ^maVmbm OJ^amVrb A{V X[aÐr Xoem§À¶m
nmVirda AmUbo. {d붑 {S>½~m°¶ ¶m§Zr gmXa Ho$boë¶m nwamì¶mÀ¶m AmYmamZo XmXm^mB© Zm¡amoOr
Am{U Ama.gr. XÎm ¶m§Zm ^maVmÀ¶m emofUmg§~§Yr {b{hʶmg àd¥Îm Ho$bo. XmXm^mB© Zm¡amoOr ¶m§Zr
Am{W©H$ {ZMè¶mMm {gÕm§V gmXa Ho$bm. ^ma{V¶ g§nÎmoMm AmoK gVV {~«Q>ZH$S>o OmV am{hë¶mZo
^ma{V¶m§Mr Cnmg‘ma hmoD$ bmJbr. Ama.gr. XÎm ¶m§Zr XmXm^mBªÀ¶m ¶wº$sdmXmbm XþOmoam {Xbm,
g§nÎmrÀ¶m {ZMè¶m‘wio ^maV A{dH${gV am{hbm Amho. Aem arVrZo amîQ´>r¶ B{Vhmg boIZmZo
^maVmÀ¶m Am{W©H$ B{VhmgmÀ¶m boIZmg MmbZm {Xbr.
4. gm§ñH¥${VH$ B{Vhmg:
amîQ´>r¶ B{Vhmg boIZmZo ^ma{V¶m§À¶m OrdZe¡br {df¶r ’$ma ‘moR>r ‘m{hVr COoS>mV Ambr Amho.
˶m‘wio ^maVmMm gm§ñH¥${VH$ B{Vhmg {b{hUo e³¶ Pmbo. Ho$.E‘. n{U¸$a ¶m§À¶m gìh} Am°’$
B§{S>¶Z {hñQ>ar ¶m J«§Wmdê$Z ho ñnîQ> hmoVo. gm§ñH¥${VH$ B{Vhmgm‘wio ^ma{V¶m§Zm amîQ´>r¶ËdmMr
OmUrd Pmbr VgoM ˶m§Zm Amnë¶m gm§ñH¥${VH$ dmaemMo A{YH$ Mm§Jbo AmH$bZ Pmbo.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. ^ma{V¶ B{Vhmg boIZmÀ¶m amîQ´>r¶ {dMma àUmbrMo dU©Z H$am.
˶mÀ¶m boIZmgmR>r ˶m§Zr gm{h{ÎmH$, Ambo{I¶ Am{U ZmUoemñÌr¶ Aem {d{dY àH$mam§À¶m
gmYZm§Mm dmna Ho$bm hmoVm. nm¡dm©Ë¶ hþHw$‘emhrÀ¶m gm‘«mÁ¶dmXr Q>rHo$bm CÎma XoʶmgmR>r
O¶ñdmb ¶m§Zr àmMrZ ^maVmV A{V OwZr Am{U ¶eñdr JUamÁ¶o Agë¶mMm {gÕm§V gmXa
Ho$bm hmoVm. doXH$mbmVrb g{‘Vr gmd©^m¡‘ àm{V{Z{YH$ g^m AgyZ amÁ¶mÀ¶m gd© ‘hÎdmÀ¶m
àíZm§Mr MMm© VoWo Ho$br OmB©. g^m hr {Zdm©m{MV g^mgXm§Mr g§ñWm g{‘VrÀ¶mnojm H${ZîR>
hmoVr. àmMrZ ^maVm‘ܶo ‘¶m©{XV qH$dm g§d¡Ym{ZH$ amOoemhr H$m¶©aV Agë¶mMm ¶wº$sdmX
O¶ñdmb ¶m§Zr ˶m§À¶m qhXÿ nm°{bQ>r ¶m Xþgè¶m J«§WmV Ho$bm Amho. ˶m‘Yrb amOonX bmoH${Z¶wº$
Am{U geV© Ago. amîQ´>r¶ g^m Agboë¶m g{‘VrÀ¶m hmVr Iar gmd©^m¡‘ gÎmm hmoVr Am{U
g{‘Vr amOmnojm loîR> Ago. nm¡a Am{U OZnX ¶m ZmJar amOH$s¶ g§ñWm AgyZ ˶m§Mm amOmÀ¶m
A{YH$mamda O~aXñV dMH$ Ago. ^mam{ed ZmJmZo eH$ Am{U Hw$emUm§À¶m na{H$¶ amOdQ>rVyZ
^maVmbm ‘wº$ Ho$ë¶mZo O¶ñdmb ˶mbm amîQ´>nwê$f åhUV AgV. O¶ñdmb ¶m§À¶m AZoH$
{gÕm§Vm§Zm Kmofmb Am{U AmiVoH$am§gma»¶m B{VhmgH$mam§Zr AmìhmZ {Xbo Agbo Var ˶m§À¶m
boIZmZo àmMrZ ^maVmVrb amO{H$¶ Am{U g§d¡Ym{ZH$ g‘ñ¶m§Mo Zì¶mZo g§emoYZ H$aʶmV Ambo.
O¶ñdmb EImÚm hþfma dH$sbmà‘mUo ¶wº$sdmX H$aV Agbo Var ݶm¶m{YemgmaIm {ZdmS>m XoV
ZgV, Ago ‘V àmܶmnH$ {gÝhm ¶m§Zr 춺$ Ho$bo Amho. ݶm¶m{Ye XmoÝhr ~mOy§Mm ¶wº$sdmX
EoHy$Z Amnbm {ZdmS>m XoVmo.
B{Vhmg boIZmV ˶m§Zr AmYw{ZH$ B{VhmgmMr {eñV~Õ nÕVr Am{U H$R>moa g˶mMm Adb§~
Ho$bm hmoVm.
ñdmܶm¶
àíZ 1. ^ma{V¶ B{Vhmg boIZmÀ¶m amQ´>r¶ {dMma àUmbrMo à‘wI Xmof H$moUVo AmhoV?
14.5 gmam§f
B{VhmgboIZemñÌ åhUOo B{Vhmg boIZmMr H$bm qH$dm B{VhmgmMm B{Vhmg hmo¶. B{Vhmg
boIZmÀ¶m {d{dY AdñWm§À¶m CËH«$m§VrMm AT>mdm ˶m‘ܶo KoVbm OmVmo. g‘mO Am{U
gm‘m{OH$ g‘OyVr‘Yrb ~Xb ˶m‘ܶo ñnîQ> {XgVmo.
amîQ´>r¶ B{VhmgH$mam§Zr amîQ´>r¶ ^mdZm OmJ¥V H$aʶmMm à¶ËZ Ho$bm. ˶m‘wio Ho$di amO{H$¶
B{VhmgmMr H$ënZm ‘mJo nSy>Z ‘mZdmÀ¶m ^m¡{VH$ Am{U AܶmpË‘H$ {dH$mgmMm ‘mJmodm ˶m‘ܶo
KoVbm OmVmo. amîQ´>r¶ n[aM¶mÀ¶m emoYmZo B{VhmgmVrb g§emoYZmbm g~i àmoËgmhZ {‘imbo.
amîQ´>r¶ B{VhmgmV H$mhr CUrdm Agë¶m Var EH§$X[aZo ˶mZo Ho$bobr H$m‘{Jar H$m¡VwH$mñnX Amho.
Ama.gr. XÎm, Ama.Or. ^m§S>maH$a,EM.gr. am¶Mm¡Yar, J.g. gaXogmB©, OXþZmW
gaH$ma,H¥$îUñdm‘r A¶§Jma,e’$V Ah‘X ImZ,Eg.E‘. Om’$a, B˶mXr boIH$m§Zr, ¶m H$m‘r
‘mobmMo ¶moJXmZ {Xbo Amho.
14.6 àíZ
1. ^ma{V¶ B{Vhmg boIZmMr amîQ´>r¶ {dMma àUmbr åhUOo H$m¶? ^ma{V¶ B{Vhmg
boIZmÀ¶m amîQ´>r¶ {dMma àUmbrÀ¶m CX¶mMr H$maUo H$moUVr hmoVr?
2. ^ma{V¶ amîQ´>r¶ B{Vhmg boIZmVrb ‘OHy$a Am{U ˶mVrb CUrdm§Mo n[ajU H$am.
3. H$mhr ‘hÎdmÀ¶m amîQ´>r¶ B{VhmgH$mam§À¶m B{VhmgmMo ‘y붑mnZ H$am
4. ^maVmVrb amîQ´>r¶ {dMma àUmbrÀ¶m H$mhr B{VhmgH$mam§À¶m H$‘{JarMr MMm© H$am.
14.7 g§X^©
1. {~AS>©,Mmëg©, {W¶ar A±S> à°p³Q>g BZ {hñQ>m°[aH$b ñQ>S>r.
2. hÿH$, {gS>Zo, X {hamo BZ {hñQ>ar: A ñQ>S>r BZ {b{‘Q>oeZ A±S> nm°{g{~{bQ>r.
3. nm°{dH$, nr.E‘. ‘m°S>Z© {hñQ>m°[a¶mÝg A±S> X ñQ>S>r Am°’$ {hñQ>ar.
4. ao{Z¶a, Oo.EM. {hñQ>ar: BQ²>g ànO A±S> ‘oWS²>g
187
15
^ma{V¶ B{VhmgboIZemñÌ (^mJ 3)
H$) ‘m³g©dmXr {dMmaàUmbr Am{U nm¡admË` qH$dm
àmÀ¶{dÚmdmXr {dMmaàUmbr Am{U B{VhmgH$ma
nmR>mMr aMZm:
15.0 CÔoe
15.1 àñVmdZm
15.2 ‘m³g©dmXr {dMma àUmbr
15.2.1 Zdm B{Vhmg
‘m³g©dmXr B{VhmgH$ma
1. S>r.S>r. H$mog§~r
2. Ama.Eg. e‘m©
3. amo{‘bm Wmna
nm¡admË‘m qH$dm àmÀ¶{dÚmdmXr {dMma àUmbr
1. {d붑 OmoÝg
2. H$mob~«wH$ Am{U ‘°³g å¶wba
3. {àÝgon Am{U H$qZJh°‘
15.3 ñdmܶm¶
15.4 gmam§f
15.5 àíZ
15.6 g§X^© J«§W
15.0 C{ÔîQ>o
15.1 àñVmdZm
hmoVm. ¶mMm AW© Agm Zìho H$s, gd©M B{VhmgH$ma ‘m³g©dmXr hmoVo. VWm{n, ˶m§Zr Eo{Vhm{gH$
KQ>Zm§À¶m AmH$bZmgmR>r OS>dmXr AW©~moYZmMr nÕV ñdrH$mabr hmoVr. ˶m§À¶mn¡H$s H$mhtZm
B{VhmgmMm, {deofV: àmMrZ B{VhmgmMm Aä¶mg g‘mO {dkmZm§À¶m {Z¶‘m§À¶m Mm¡H$Q>rV H$aVm
¶oBb Ago dmQ>bo hmoVo. ˶m§Mo AW©~moYZ B{VhmgmÀ¶m ‘m³g© à{UV VÎdkmZmVyZ, {damoY{dH$mgr
OS>dmXmVyZ CX²>^dbo hmoVo. gm‘m{OH$ Am{U Am{W©H$ g§KQ>Zm§‘Yrb nañna g§~§Y Am{U ˶m§Mm
Eo{Vhm{gH$ KQ>Zm§da hmoUmam n[aUm‘ hm ˶m nÕVrMm Jm^m hmoVm. Ë`mMm g{dñVa Aä`mg
Imbrb à_mUo Amho.
àH$maÀ¶m EH${ÌV X’$Z^y‘rÀ¶m ApñVÎdmdê$Z Vmo g‘mO ‘mV¥gÎmmH$ H$s {nV¥gÎmmH$ Amho ho
{ZpíMV H$aVmV. A{V {dH${gV AmdmgmÀ¶m n[agamVrb dݶ O‘mVtÀ¶m PmonS>çmdê$Z ¶m
O‘mVr Om{V{ZîR> g‘mOmÀ¶m EH$m ñVamV {‘giV Agë¶mMm H$¶mg Vo H$aVmV. ^ma{V¶
àXoem§Vrb gd© {R>H$mUÀ¶m Xodm§À¶m ‘wVuda Vm§~S>m a§J bmdë¶mMo AmT>iVo; àmMrZ H$mimVrb
aº$a§{OV ¶kmMm Vmo EH$ Adeof Amho Agm ¶wº$sdmX Vo H$aVmV. B{Vhmgnyd© ‘mZd, ~m¡Õ {^jy
Am{U qhXÿ n§{W¶ H«$‘mH«$‘mZo Jwhm qH$dm H$S>çmH$nmarV amhV AgV. AmnU nmiV Agboë¶m
Ym{‘©H$ Am{U gm‘m{OH$ CnMmam§À¶m ‘mJo hOmamo dfmªMr na§nam Agë¶mMr OmUrd
gw{e{jVm§Zmhr H$Xm{MV Zgob.
g§ñH¥$V ^mfoMo Am{U ˶m ^mfoVrb ì¶wËnÎmremñÌr¶ {díbofUmÀ¶m kmZmÀ¶m ghmæ¶mZo H$mog§~tZr
do{XH$ H$mimVrb gm‘m{OH$ nmíd©^y‘rMr aMZm Ho$br. doXm§À¶m ‘OHy$amV Am¶© Am{U AZm¶mªMo
{‘lU AmT>iV Agë¶mZo ˶m§Zr Agm {dMma Ho$bm H$s H$mhr AZm¶mªZm ~«m÷Um§Zr Amnë¶mV
gm‘rb H$ê$Z KoVbo Agmdo; ¶m ~«m÷Um§Mr ‘yi gmV JmoÌo {‘l Am¶© Am{U AZm¶© nwamo{hVm§Zr
V¶ma Pmbr AgmdrV. eãXmWm©À¶m ÑîQ>rZo ˶m§Zr {hÅ>r H$Å>r hm eãX Am{U g§ñH¥$V j{̶
Am{U nmbr Io{Îm¶mo ho eãX EH$M Agë¶mMm {ZîH$f© H$mT>bm. Amnë¶m J{UVmÀ¶m kmZmÀ¶m
ghmæ¶mZo ˶m§Zr B.g.nyd© 500 Vo 100 ¶m H$mimVrb AZoH$ R>em§À¶m ZmʶmMo AMwH$ dOZ
Ho$bo hmoVo. {ÌH$moUr CnH$aUm§À¶m ghmæ¶mZo jo{̶ Am{U dñVw§Mo g§emoYZ, Jwam»¶m§Mo H$in,
MamD$ Hw$aUm§Mm dmna H$aUmao JwamIr Am{U àmW{‘H$ AdñWoVrb ì¶mnmar ¶m§Zr B{Vhmgnyd©
H$mimV npíM‘ X»IZ‘Yrb Ho$boë¶m àdmgmÀ¶m ‘mJm©Mo AmaoIZ Ho$bo hmoVo. ^m¡Jmo{bH$,
^yVbmÀ¶m aMZoMo gd}jU Am{U O{‘ZrÀ¶m aMZoMm Aä¶mg H$ê$Z ˶m§Zr, Bgdr gZmÀ¶m
n{hë¶m ghòH$mVrb npíM‘ X»IZ ‘Yrb ZmJar dñVr Am{U ~m¡Õ ‘R>m§Mr H|$Ðo {ZpíMV
Ho$br.
O‘mVr Vo Om{V qH$dm N>moQ>o ñWm{ZH$ JQ> Vo gm‘mݶ g‘mO, ¶m g§H«$‘UmÀ¶m ghmæ¶mZo ^maVmÀ¶m
JVH$mimMo AmH$bZ e³¶ hmoB©b Agm ¶wº$sdmX ˶m§Zr Ho$bm hmoVm. {Za{Zamù¶m àXoemV Zm§JamZo
eoVr H$aʶmMr nÕV gwê$ Pmë¶mZo CËnmXZmMr nÕV ~Xbbr, O‘mqVMr Am{U Hw$im§Mr aMZm
‘moS>H$irbm Ambr Am{U OmV hr n¶m©¶r g‘mO g§KQ>Zm ApñVËdmV Ambr. Hw$im§Mr {MÝho,
àW‘ Hw$im§À¶m Am{U Z§Va OmqVÀ¶m ZmdmV CËH«$m§V Pmbr ¶mdê$Z Agm ~Xb Pmbm Agmdm
Ago g§Ho$V {‘iVmV.
Am¶mªÀ¶m AmH«$‘Um‘wio Pmbm; Am¶mªZr ˶m§Mr VQ>~§Xr VmoSy>Z VoWrb eoVrì¶dñWm Zm{her
Ho$br. F$½doXm‘ܶo B§ÐmZo d¥ÌmgyamMm dY Ho$ë¶mMm C„oI Am¶mªÀ¶m ¶m H¥$VrMo àVrH$ Agë¶mMm
¶wº$sdmX Vo H$aVmV. Am¶mªZr AmUboë¶m Zm§JamZo eoVrÀ¶m V§ÌkmZmV ~Xb Pmbm. ‘mÌ ZwH$˶mM
Pmboë¶m g§emoYZmdê$Z Ago {gÕ hmoVo H$s haßnmnyd© H$mimVhr Zm§JamMm eoVrgmR>r dmna Ho$bm
OmV Ago, Ago ‘V amo{‘bm Wmna 춺$ H$aVmV. dmñV{dH$, do{XH$ gm{h˶mV Zm§JamgmR>r
àM{bV Agboë¶m eãXmMr ì¶wËnÎmr {~Ja-Am¶© hmoVr.
1.8 ‘y붑mnZ:
AmOMm ^ma{V¶ g‘mO Ogm Amho Vgm Vmo H$gm Am{U H$m Pmbm, ¶m ‘yb^yV àíZmMo CÎma
XoʶmMm à¶ËZ H$ê$Z H$mog§~tZr àmMrZ ^ma{V¶ B{VhmgmH$S>o EH$m Zì¶m ÑîQ>rZo nm{hbo. ¶m
àíZm§Mr CÎmao XoʶmÀ¶m à¶ËZmV ˶m§Zr gmXa Ho$bobr ‘m³g©dmXmÀ¶m C¶moOZmMr g¡Õm§{VH$
Mm¡H$Q> ¶m§{ÌH$ ZìhVr. CXmhaUmW©, ˶m§Zr ‘m³g©Mr CËnmXZmÀ¶m Am{e¶m¶r nÕVrMm OemMm
191
Vgm ñdrH$ma Ho$bm Zmhr. VgoM ^maVmVrb ga§Om‘r CËnmXZ nÕVr{df¶r ˶m§À¶m H$mhr e§H$m
hmo˶m.
1.9 ñdmܶm¶:
àíZ 1. ‘m³g©dmXr B{VhmgH$ma ¶m Zm˶mZo S>r.S>r. H$mog§~r ¶m§Mo ‘y붑mnZ H$am.
gZ 300 n¶ªV ZJam§Mr A^yVnyd© dmT> Pmbr Agbr Var ˶mZ§Va ‘mÌ Ë¶m§Mr AdZVr gwê$
Pmbr. g‘J« JwßV H$mimV hr à{H«$¶m gwê$ hmoVr. XÿadaÀ¶m ì¶mnmamV Pmbobr KQ>, ho ZJam§À¶m
AdZVrMo ‘hÎdmMo H$maU hmoVo. Aer KQ> hþU, Hw$emU, nm{W©¶Z Am{U gmVdmhZ gm‘«mÁ¶mMo
AmH«$‘U Am{U amo‘Z gm‘«mÁ¶mVrb A§VJ©V Aem§VVoZo Pmbr. ZmJar AdZVrMr Xþgar AdñWm
Bgdr gZmÀ¶m ghmì¶m eVH$mZ§Va Ambr. ‘mÌ Vr n{hë¶m AdñWogmaIr ì¶mnH$ ZìhVr.
2.6 ñdmܶm¶
àíZ 1.^ma{V¶ B{Vhmg boIZmVrb Ama.Eg. e‘m© ¶m§À¶m ¶moJXmZmMo ‘y붑mnZ H$am.
‘m¡¶© gm‘«mÁ¶mÀ¶m nVZm{df¶r ˶m {b{hVmV H$s, A{Ve¶ H|${ÐV ‘m¡¶© àemgZ nÕVrMo ¶mo½¶
H$m‘H$mO amOmÀ¶m d¡¶º$sH$ j‘VodaM Adb§~yZ Ago. AemoH$mÀ¶m ‘¥Ë¶yZ§Va ‘m¡¶© àemgZ
nÕVr T>mgibr Am{U XÿadaMo àm§V ‘m¡¶© gm‘«mÁ¶mVyZ ’w$Qy>Z {ZKmbo. H$m¶©j‘ amOmÀ¶m
J¡ahOoarVhr gm‘«mÁ¶mMo nVZ amoIVm Ambo AgVo, ‘mÌ Ë¶mgmR>r EH$ àH$maÀ¶m amîQ´>r¶
OmUrdoMr Amdí¶H$Vm hmoVr. ‘m¡¶© gm‘«mÁ¶mV Zo‘³¶m ˶mM amîQ´>r¶ ^mdZoMm A^md hmoVm.
E{W³g, [a{bOZ A±S> gmoeb àmoQ>oñQ> BZ X ’$ñQ>© {‘bo{Z¶‘ ~r.gr. BZ Zm°X©Z B§{S>¶m ¶m
{Z~§YmV ˶m§Zr gm‘m{OH$ {ZfoY ¶m Zm˶mZo ~m¡Õ Y‘© Am{U Zr{VemñÌmMo n[ajU Ho$bo Amho.
Aqhgoda {Xbobm ^a, ~m¡Õ g§KmV ñÌr¶m§gh gd© dJmªZm àdoe. g‘mZ XOm©, {^jw§gmR>r gº$sMm
gh{Zdmg Am{U {ejUmMm àgma B˶mXr nÕVr, Om{V¶ {d^mOZ, AÞmdarb {Z~ªY Am{U
~«m÷Ur ì¶dñWoMr e¡j{UH$ ‘ºo$Xmar ¶m§À¶m {damoYmV Zm|Xdbobm EH$ àH$maMm {ZfoY hmoVm.
gmoeb ‘mo{~{bQ>r BZ EÝeÝQ> B§{S>¶m {dW ñnoeb ao’$Ýg© Qy> E{bQ> J«wßg ¶m {Z~§YmV ˶m§Zr B.g.
nyd© 1000 Vo B.g.1000 ¶m H$mimVrb ^ma{V¶ g‘mO H$‘rA{YH$ à‘mUmV JmoRy>Z Jobm
Agë¶mÀ¶m J¥{hVH$m{df¶r e§H$m 춺$ Ho$br Amho. ¶m J¥{hVH$mMm AmYma AgUmar dU©ì¶dñWm
‘moR>çm à‘mUmV g¡Õm§{VH$ Agë¶mMm ¶wº$sdmX ˶m§Zr Ho$bm Amho.
1969 ‘ܶo dmamUgr ¶oWrb ^ma{V¶ B{Vhmg n[afXoÀ¶m àmMrZ B{VhmgmÀ¶m {d^mJmÀ¶m
AܶjnXmdê$Z Ho$boë¶m ^mfUmV ˶m§Zr àmMrZ ^maVmÀ¶m gm‘m{OH$ B{VhmgmMm Aä¶mg EH$m
Zì¶m n[aàojmVyZ H$aʶmMo AdmhZ Ho$bo Amho. Amnë¶m ^mfUmV ˶m§Zr Imbrb ‘wÔo ‘m§S>bo
AmhoV: 1. nwamVËdr¶ nwamdm Am¶mªÀ¶m AmH«$‘U qH$dm ñWbm§VamMr nwîQ>r H$aV Zmhr. 2 Jm¡a
d{U©¶ Am¶mªZr H¥$îU d{U©¶ AZm¶mªÀ¶m Ho$boë¶m nam^dm‘ܶo OmqVMo ‘yi gmnS>Vo, hm {dMma
MwH$sMm Amho, Am{U Om{V¶ g‘mO haßnm gä¶Vo‘Yohr AmT>iV Ago. 3. CÎma do{XH$
194
H$mimVrb do{XH$ gm{h˶m‘ܶo g‘m{dîQ Pmboë¶m AZoH$ AZm¶© na§nam§dê$Z ho gm{h˶ ’$º$
Am¶mªZrM aMbo hmoVo, Ago dmQ>V Zmhr.
3.7 Z°eZ°{bP‘ A±S> H$bmo{Z¶m{bP‘ BZ B§{S>¶m ¶m J«§WmV ˶m§Zr 1857 Z§VaÀ¶m, {deofV:
1914 Z§VaÀ¶m ñdV§Ì ^m§S>dbXma dJm©Zo {~«{Q>e qH$dm Aݶ naH$s¶ ^m§S>dbemhrer g|{ж
g§~§Y ñWmnZ Ho$bo Zgë¶mMm ¶wº$sdmX H$aVmV. B§{S>¶mO ñQ´>Jb ’$m°a B§{S>noÝS>Ýg Am{U
H$å¶wZ°{bP‘ B‘ åm°S>Z© B§{S>¶m ho ˶m§Mo Aݶ J«§W {deof ZmdmObo Jobo hmoVo.
3.9 ñdmܶm¶:
àíZ 1. ‘m³g©dmXr B{VhmgH$ma ¶m Zm˶mZo amo{‘bm Wmna ¶m§Mo ‘y붑mnZ H$am.
B{VhmgmMo hmoVo. Ho$på~«O BH$m°Zm°{‘H$ {hñQ>ar Am°’$ B§{S>¶m (I§S> 1, 1200-1750) ¶m J«§WmMo
g§nmXZ ˶m§Zr VnZ Mm¡Yar ¶m§À¶m gôH$m¶m©Zo Ho$bo hmoVo. eoV‘mbmMo CËnmXZ, J«m‘rU dJ©,
eoVrMr H$aàUmbr Am{U Bº$m nÕV ¶m§À¶m g§X^m©V ˶m§Zr eoVrÀ¶m AW©ì¶dñWoMr MMm© Ho$br
hmoVr. B.g. 1600 ‘ܶo ‘wKb gm‘«mÁ¶mMr bmoH$g§»¶m 14 Vo 15 H$moQ>tÀ¶m Xaå¶mZ hmoVr
Am{U ˶mn¡H$s 85 Q>¸o$ J«m‘rU Am{U BVa ZmJar hmoVr.
Agm Bemam amo{‘bm Wmna ¶m§Zr 1969 ‘Yrb dmamUgr ¶oWrb ^ma{V¶ B{Vhmg n[afXoVrb
^mfUmV {Xbm hmoVm. >Jm¡ad{U©¶ Am¶© Am{U H¥$îUd{U©¶ AZm¶© ¶m§À¶mVrb ’$aH$mnwaVmM hm Hy$Q>
àíZ ‘m¶m©{XV Zmhr. H$moUVrhr ‘mZdr g§ñWm AMmZH$ CJdV qH$dm bmon nmdV Zmhr Am{U
B{VhmgmV ‘mZdr H$m‘{Jar Am{U g§ñWm ¶m§À¶m{edm¶ Aݶ H$moU˶mhr {df¶mMm nam‘f© KoVbm
OmV Zmhr.
‘m³g©dmXr B{VhmgmÀ¶m à{V‘mZm‘wio B{Vhmg boIZm‘ܶo AmVm dU©Zm EodOr {díboofU Am{U
AW©~moYZmda OmñV ^a {Xbm OmVmo. hm ~Xb OmUrdnyd©H$ H$aʶmV Ambm Amho. ˶m‘ܶo
àg§Jm§À¶m EodOr à{H«$¶m Am{U MiditZm A{YH$ ‘hÎd {Xbo OmVo. B{VhmgH$mamÀ¶m
AW©~moYZmÀ¶m g¡Õm§{VH$ ñdmV§Í¶mMo g‘W©Z B’$m©Z h~r~ H$aVmV. gd© àH$maÀ¶m AW©~moYZm‘ܶo
{dMma àUmbrMr ^y{‘H$m AKmS>rMr AgVo. ¶m ÑîQ>rZo ^ma{V¶ B{Vhmg boIZmda ‘m³g©dmXr
ÑîQ>rH$moZmMm à^md nS>bm Amho.
Zmhr ¶mMr H$miOr KoUo Amdí¶H$ Amho. dmMH$mÀ¶m gmo¶rgmR>r B{VhmgH$mamZo V϶m§Mo
AW©~moYZ H$ê$Z Am{U {Zê$nU H$amdo; OS>O§~mb eãXm§À¶m dmnamZo dmMH$mbm Jm|YiyZ Q>mHy$
Z¶o. OS>O§~mb eãX dmnaʶmMm ‘moh B{VhmgH$mambm hmoUo ñdm^m{dH$ Agbo Var ˶mZo Vmo
Q>mibm nm{hOo. amo{‘bm Wmna ¶m§Zr Agm ‘moh Q>mibm Amho. ‘mÌ BVa AZoH$m§Zm Vmo Q>miVm
Ambm Zmhr.
1942 ‘Yrb Mbo Omd Midir{df¶rÀ¶m gmå¶dmXr njmÀ¶m YmoaUmMo g‘W©Z H$aVmZm Vo
Agm ¶wº$sdmX H$aVmV H$s, Oa ’°${gñQ> O‘©ZrMr gaer Pmbr AgVr Va OJ^amVrb H$m‘Jma
dJm©À¶m Midir§Mr AdñWm H$m¶ Pmbr AgVr? hm ¶wº$sdmX Amho, ñnîQ>rH$aU Zmhr. AerM
J’$bV g~mëQ>Z© B{VhmgH$ma ^ma{V¶ amîQ´>r¶ MidirÀ¶m B{Vhmg boIZmV H$aVmV. hr
Midi àm¶: ‘ܶ‘d{J©¶ AgyZ {Vbm {~«{Q>e gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgH$mam§À¶m boIZmZo CÎmoOZ
{‘imbo hmoVo Agm ¶wº$sdmX Vo H$aVmV. XþgarH$S>o, amQ´>dmXr B{VhmgH$ma àm¶: AmXe©dmXr AgyZ
Xoer A{^OZm§Zr {VMo ZoV¥Ëd Ho$bo Agë¶mMo à{VnmXZ H$aVmV.
4.8 ñdmܶm¶
àíZ 1. ^maVmVrb ‘m³g©dmXr B{Vhmg boIZmÀ¶m ‘w»¶ g‘ñ¶m H$moU˶m AmhoV.
{~«{Q>e amOdQ>rImbr ^maVmMo EH$sH$aU Pmbo, ˶mMm EH$ gH$mamË‘H$ n[aUm‘ Agm Pmbm H$s
àmMrZ ^maVmMm B{Vhmg AmYw{ZH$ nÕVrZo {b{hbm OmD$ bmJbm. ‘wpñb‘ B{VhmgH$mam§À¶m
à¶ËZm‘wio {~«{Q>e nyd© AmR> eVH$mMm B{Vhmg {b{hbm Am{U OVZ Ho$bm Jobm hmoVm. n[aUm‘r,
{~«{Q>em§Zm ‘ܶ¶wJrZ B{VhmgmMo Mm§JboM kmZ hmoVo. ‘mÌ qhXÿ§À¶m R>am{dH$ Ñï>rH$moZm‘wio qhXÿ§À¶m
X¡Z§XrZ OrdZmbm B{VhmgmÀ¶m H$jo~mhoa R>odʶmV Ambo hmoVo. qhXÿ§Zm Amnë¶m JVH$mbrZ
g§ñH¥$VrMr nwgQ> OmUrd Agë¶mMr {~«{Q>em§Zm H$ënZm hmoVr. ‘mÌ qhXÿ Amnë¶m g§ñH¥$VrMr
A{Ve¶moº$s H$aV AgV. CXmhaUmW©, 1800 ‘ܶo H§$nZrÀ¶m A{YH$mè¶m§Zm à{ejU XoʶmgmR>r
’$moQ>© {d붑 H$m°boOMr ñWmnZm Pmbr hmoVr. ‘¥Ë¶y§O¶ e‘m© VoWrb EH$ {ejH$ Am{U gdm}ƒ
ݶm¶mb¶mMo ‘w»¶ n§{S>V hmoVo. 1808 ‘ܶo ˶m§Zr ~§Jmbr ^mfoVrb EH$ nmR>çnwñVH$ {b{hbo
hmoVo. g˶, ÌoVm Am{U Ûmnma ¶m ¶wJm§Mm nam‘f© Z KoVm ˶m§Zr H${b¶wJmVrb {X„rÀ¶m 119
199
amOm§Mm C„oI Ho$bm hmoVm. ¶m gdmªZr 4,267 df} amÁ¶ Ho$bo. ¶w{Y{îR>a Am{U nwamUmVrb
‘hmZ§Xr ¶m§À¶m{edm¶ Aݶ H$moU˶mhr amOm§Mm C„oI AÝ¶Ì AmT>iV Zmhr.
am°~Q>© Am°‘} ¶mÀ¶m ^ma{V¶ B{VhmgmZo {~«{Q>e B{Vhmg boIZmMr gwê$dmV Pmbr hmoVr. 1745 Vo
1801 ¶m H$mimV Am°‘} H§$nZrMo B{VhmgH$ma hmoVo. A {hñQ>ar Am°’$ X {‘{bQ>ar Q´>°Ý¶m³eÝg
Am°’$ X {~«{Q>e ZoeZ BZ B§XmoñVmZ ’«$m°‘ X B¶a 1745 (1764) Am{U {hñQ>m°[aH$b ’«°$J‘oÝQ²>g
Am°’$ X ‘wKb Eånm¶a ho ˶m§Mo ZmdmObobo J«§W hmoVo.
{d붑 OmoÝg ~§Jmb‘ܶo ¶oʶmnyduM H$mhr VéU A{YH$mar ^maV{dÚoH$S>o AmH${f©V Pmbo hmoVo.
’«$mpÝgg ½b°S>{dZ ¶m§Zr A~wb ’$ObÀ¶m EoZ-E- AH$~arMr g§{já Amd¥Îmr g§nm{XV Ho$br
hmoVr. 1776 ‘ܶo ZmWm{Z¶ob hmbhoS> ¶m§Zr d¶mÀ¶m Vo{dgmì¶m dfu, gwà{gÕ O|Qy> bm° {b{hbm
hmoVm. 1770 ‘ܶo ^maVmV Amboë¶m Mmëg© {dpëH$g ¶m§Zr g§ñH¥$Vda à^wËd {‘idbo hmoVo;
˶mgmR>r dm°aZ hopñQ>¨½O ¶m§Zr ˶m§Mr àe§gm Ho$br hmoVr. OmoZmWZ S>§H$Z 1772 Vo 1811 ¶m
200
H$mimV H§$nZrÀ¶m godoV hmoVo. Vo EH$ {dÛmZ Am{U H$m¶©j‘ àemgH$ hmoVo. ˶m§Zr qhXÿ {ejU
Am{U VÎdkmZmbm Zoh‘rM CÎmoOZ {Xbo hmoVo.
d¡¶º$sH$ AmdS> Am{U g‘n©UmMr ^mdZm ¶m§À¶m IoarO XmoZ KQ>H$m§Zr Vo {deof ào[aV Pmbo hmoVo.
^ma{V¶m§Mr ^mfm {eHy$ZM ˶m§À¶mer g§nH©$ gmYVm ¶oUma hmoVm; VgoM H§$nZrÀ¶m godoV
~T>VrgmR>r XoIrb ˶mMr Amdí¶H$Vm hmoVr. IwÔ dm°aZ hopñQ>¨½O ˶m§Zm CÎmoOZ XoV AgV.
˶m§Zm ’$maer ^mfm AdJV hmoVr.
ñdmܶm¶
àíZ 1. ^ma{V¶ B{Vhmg boIZmÀ¶m nm¡dm©Ë‘ [H§$dm àmÀ¶{dÚm {dMma àUmbrMo dU©Z H$am.
CXmhaUmW©,
OwZr ’$maer g§ñH¥$V J«rH$ b°{Q>Z O‘©Z B§p½be
{nVa {nVa noQ>a noQ>a doQ>a ’$mXa
‘mVa ‘mVa ‘oQ>a ‘Va ‘wÅ>«a ‘Xa
~«mVa ^«mVa ’«o$Va ’«$mQ>a ~«wS>a ~«Xa
Zm‘ Zm‘ AmoZmo‘ Zmo‘oZ Zmh‘o Zo‘
EQ>m ñWm BñVo‘r ñQ>mo ñQ>ohoZ ñQ>±S>
{Xbobr CXmhaUo OmoÝg ¶m§Mr ZgʶmMr e³¶Vm Amho. S>m°Q>a hm B§J«Or, Q>moea hm O‘©Z, ϶m¶Ja
hm J«rH$, {S>¶a hm Am¶[ae Sw>µ³Q>o hm {bWwAm{Z¶Z, Am{U S>m°e hm a{e¶Z, ¶m gd© eãXm§Mo ‘yi
Xþ{hÌ ¶m g§ñH¥$V eãXmV AmT>iV Agë¶mMo H$mog§~r ¶m§Zr Z‘yX Ho$bo Amho. ho H$mhr AnKmVmZo
KS>bo Zgmdo. ˶m gd© ^mfm§Mo ‘yi EH$M Amho. g§ñH¥$V Am{U OwZr ’$maer VgoM ~hþVoH$
¶wamo{n¶Z ^mfm EH$m AmVm bwßV Pmboë¶m g‘mZ ^mfoVyZ CX²>^dë¶m Agmì¶mV Agm {dMma
OmoÝg ¶m§Zr 춺$ Ho$bm hmoVm.
2. Am¶© d§e
B¨S>mo-¶wamo{n¶Z ^mfm§À¶m g‘mZ ‘yimnmgyZ B§S>mo-¶wamo{n¶Z ^mfm§Mm JQ> V¶ma Pmbm hmoVm. ¶m gd©
^mfH$m§Mm EH$ g‘mZ JQ> Agmdm Am{U ¶m JQ>mMm ‘ܶdVu q~Xÿ Am¶© d§e Agmdm hm YmS>gr
{gÕm§V OmoÝg ¶m§Zr gmXa Ho$bm. OmoÝg ¶m§À¶m emoYm‘wio CÎma ^ma{V¶, ’$maer, ¶wamo{n¶Z Am{U
‘ܶ Am{e¶m¶r bmoH$m§Mo ^mB©~§X Agë¶mMo {gÕ hmoVo.
M§ÐJwßV
Abo³Pm§S>aÀ¶m ^maVmdarb ñdmè¶m§À¶m gmYZm§V gmÝS´>moH$mQ>g ¶m àmgrb ^y‘rda amÁ¶
H$aUmè¶m amOmMr amOYmZr nm{b~moW«m ¶oWo hmoVr Ago AZoH$ C„oI AmT>iVmV. gmÝS´>moH$mQ>g,
Am{U nm{b~moW«m åhUOo AZwH«$‘o M§ÐJwßV, nmQ>brnyÌ AgmdoV Agm {ZîµH$f© OmoÝg ¶m§Zr H$mT>bm.
˶mdê$Z ‘m¡¶© KamʶmÀ¶m B{Vhmgmda àH$mePmoV nS>Vmo.
E{e¶m{Q>H$ gmogm¶Q>r g§§K{Q>V g§emoYZmMo H|$Ð ~Zbo, {VÀ¶m dmVm©nÌmV ^maVmÀ¶m àmMrZËdmda
eoH$S>mo boI àH$m{eV Pmbo. Owݶm hñV{b{IVm§Mm emoY KoʶmgmR>r nÕVera à¶ËZ Ho$bo Jobo
Am{U ^ma{V¶ B{VhmgmÀ¶m AZoH$ J«§Wm§Mm AZwdmX H$aʶmV Ambm qH$dm ˶m§À¶m g‘rjmË‘H$
Amd¥Îmr àH$m{eV H$aʶmV Amë¶m.
{d붑 OmoÝg ¶m§À¶m ImbmoImb hoZ«r Q>r. H$mob~«wH$ àmÀ¶{dÚm n§{S>V hmoVo. ñdV: J{UVr
AgyZhr ˶m§Zm g§ñH¥$Vm{df¶r AmË‘r¶Vm hmoVr. ^maVmV Amë¶mda ~Zmag ¶oWo ˶m§Zr g§ñH¥$V
^mfm AmË‘gmV Ho$br. 1794 n¶ªV ˶m§Mr H$s{V© gd©Ì ngabr Agë¶mZo OmoÝg ¶m§À¶m
202
níÀ¶mV ˶m§Mr gdm}ƒ ݶm¶mb¶mÀ¶m AܶjnXr {Z¶wº$s Pmbr hmoVr. 1800 ‘ܶo JìhZ©a-
OZab bm°S>© doëñbr ¶m§Zr ˶m§Mr ’$moQ>© {d붑 H$m°boO‘ܶo g§ñH¥$VÀ¶m àmܶmnH$nXr {Z¶wº$s
Ho$br. 1805 ‘ܶo ˶m§Zr doXm§darb ˶m§Mm {deof ZmdmObobm {Z~§Y àH$m{eV Ho$bm.
Am¶wî¶H«$‘mÀ¶m AIoarg ˶m§Zm àmMrZ ^ma{V¶ B{VhmgmMo gå¶H$ kmZ àmßV Pmbo hmoVo. àmMrZ
^ma{V¶ ~{h‘w©I, Eo{hH$ OrdZmV ag KoUmao, Jmo‘m§g ^jU H$aUmao, OrdZmda ào‘ H$aUmao Am{U
g‘mZVoda lÕm R>odUmao hmoVo Agm ˶m§Mm {ZîH$f© hmoVm.
˶mM gw‘mamg H$mob~«wH$ ¶m§Zr F$½doXmMm n[aM¶ ’«|$M {dÛmZ AÝHo$Q>rb S²>¶wnoam°Z ¶m§À¶mer H$ê$Z
{Xbm, Cn{ZfXmÀ¶m Xmam ewH$mohmÀ¶m ’$maer AZwdmXmMm B§J«Or AZwdmX Ho$bm hmoVm. ˶mdê$Z
eoqbJ Am{U em°noZhm°da ¶m§Mm qhXÿ VÎdkmZmer n[aM¶ Pmbm. ¶w{OZ ~Zm°©’$ ¶m§Zr F$½doX Am{U
P|S> AdoñVm ¶m ’$maer Ym‘©J«§WmVrb gmå¶ñWio XmIdyZ {Xbr hmoVr. ~m°n, J«rå‘ Am{U
øwå~m°ëQ> ¶m O‘©Z {dÛmZm§Zr gd© Am¶© ^mfm§V OdiMo g§~§Y ñWmnZ Ho$bo hmoVo. ˶mn¡H$s gdm©V
OwZr ^mfm F$½doXmÀ¶m ^mfoV OVZ H$aʶmV Ambr hmoVr.
‘°³g å¶wba (1823-1900) ho O‘©Z àmÀ¶{dÚm n§{S>V Am°³g’$S>© ¶oWo ñWm{¶H$ Pmbo hmoVo.
^mfm§Mm Vm¡b{ZH$ Aä¶mg H$aV AgVmZm Vo P|X AdoñVmH$S>o dibo. ˶mdê$Z ˶m§Zr Y‘mªMm
Vm¡b{ZH$ Aä¶mg Ho$bm VgoM g‘J« F$½doX ˶mdarb gm¶ZmMm¶mªÀ¶m Q>rHo$gh g§nm{XV Ho$bm
hmoVm. {hñQ>ar Am°’$ g§ñH¥$V {bQ>aoMa (1859) ¶m J«§WmV kmV g§ñH¥$V J«§Wm§Mm H$mbmZwH«$‘
{ZpíMV Ho$bm hmoVm. goH«o$S> ~w³g Am°’$ X B©ñQ> ¶m àM§S> ‘moR>çm J«§WmV ˶m§Zr nÞmg {~Ja-
{¼íMZ Y‘©J«§Wm§Mm AZwdmX Ho$bm hmoVm.
¶wOmoZ ~Zm°©’$ ¶m ’«|$M {dÛmZm§Zr ~m¡Õ Y‘m©Mm nmíÀ¶m˶ OJVmbm àW‘M n[aM¶ H$ê$Z {Xbm
hmoVm. ’$m°ñ~m° AmZw ¶mH$mo~r ¶m§Zr ~«m÷Ur J«§Wm§Mm Aä¶mg Ho$bm hmoVm. AmoëS>oÝ~J© ¶m§Mm ~m¡Õ
Y‘m©darb à~§Y AZoH$ df} bmoH${චhmoVm. èhmB©g S>opìhg ¶m§Zr Am¶wî¶^a ~m¡Õ gm{h˶mMm
ì¶mg§J Ho$bm.
AmboImVrb Owݶm ~«÷r {bnrMm AW© AÚmn bmJbm Zgë¶mZo Aä¶mgH$ Jm|YiyZ Jobo hmoVo.
H$bH$Îmm ¶oWrb gaH$mar Q>mH$gmirV A{YH$mar Agbobo {àÝgon EH$ ì¶mg§Jr Aä¶mgH$ hmoVo.
gmV dfmªÀ¶m XrK© à¶ËZmZ§Va 1834 ‘ܶo {àÝgon ¶m§Zr Owݶm ~«÷r {bnrMo JwT> gmoS>dbo.
˶m§À¶m à¶ËZmZo ^ma{V¶ B{VhmgmVrb EH$ AkmV joÌ Aä¶mgmgmR>r Iwbo Pmbo. g‘«mQ>
AemoH$mÀ¶m ~amo~arZo ^maVmVrb ~m¡Õ Y‘m©Mm B{Vhmghr {b{hUo e³¶ Pmbo. {àÝgon ¶m§À¶m
níÀ¶mV B§{S>¶Z A±{Q>{¹$Q>rO ¶m dmVm©nÌmV 1858 ‘ܶo ˶m§À¶m g§emoYZ H$m¶m©Mr XIb KoʶmV
Ambr.
{d붑 OmoÝg ¶m§Zr b§S>Z ¶oWrb am°¶b gmogm¶Q>rÀ¶m YVuda E{e¶m{Q>H$ gmogm¶Q>r Am°’$
~|JmbMr ñWmnZm Ho$br hmoVr. gmogm¶Q>rZo ^maVmMm B{Vhmg Am{U g§ñH¥$VrMm Aä¶mg d¡km{ZH$
nÕVrZo Am{U VÁkm§À¶m ‘mJ©Xe©ZmImbr gwê$ Ho$bm. B§S>mo-¶wamo{n¶Z ^mfm Am{U OZgm‘mݶ
¶m§Mo nañna g§~§Y OmoÝg ¶m§Zr ñnîQ Ho$ë¶mda ì¶wVnÎmr{dkmZ, Vm¡b{ZH$ ^mfm Am{U
d§ed¡km{ZH$ Aä¶mgmbm {deof MmbZm {‘imbr. n{hbm ‘m¡¶© amOm goë¶wH$g {ZHo$Q>aMm
g‘H$mbrZ Agë¶mMo {gÕ Pmë¶mda ‘m¡¶© KamʶmÀ¶m amOdQ>rMm H$mbmZwH«$‘ {ZpíMV H$aUo
e³¶ Pmbo. {àÝgon ¶m§Zr ~«÷r {bnrMm AW© bmdë¶mda g§emoYZmMo EH$ ì¶mnH$ joÌ
g§emoYH$m§Zm Iwbo Pmbo.
{d붑 OmoÝg ¶m§Mo H$m¶© gd©Ì dmImUbo Jobo. H$m{bXmgmÀ¶m A{^kmZ emHw§$VbmMm ˶m§Zr
Ho$boë¶m AZwdmXmZo JQ>o Am{U hS>©a à^m{dV Pmbo hmoVo. H$mob~«wH$ ¶m§À¶m {Z~§YmZo ¶wamo{n¶Z
Xoem§Zm F$½doXmMm n[aM¶ e³¶ Pmbm. S>çwnoam°Z ¶m§À¶m Cn{ZfXm§À¶m dmMZmZo em°noZhm°da {deof
AmZ§{XV Pmbo Va emHw§$VbmÀ¶m dmMZmZo JQ>o ¶m§Zm H$mì¶mÀ¶m EH$m AZmo»¶m OJVmV Zobo.
na{H$¶ gÎmoÀ¶m Xmñ¶mV {IVnV nS>boë¶m ^ma{V¶m§Mr hr H$m‘{Jar gm‘mݶ ZìhVr.
ñdmܶm¶:
àíZ 1. nm¡dm©Ë‘ qH$dm àmÀ¶{dÚm B{Vhmg boIZmMo ‘hÎd AYmoao{IV H$am.
15.4 gmam§f:
nm¡dm©Ë‘ qH$dm àmÀ¶{dÚm n§{S>Vm§À¶m g§emoYZmÀ¶m EH$m dmB©Q> ~mOyH$S>o Xþb©j H$aVm ¶oV Zmhr.
OmoÝg ¶m§À¶m ^mfm-d§e g§~§Ym{df¶r e§H$m {Z‘m©U Pmbr. Am¶© d§emMm ˶m§Mm {gÕm§V AmVm
‘mJo nS>bm Amho. VWm{n, ˶mMm H$mhrH$mi ˶mMm A{Ve¶ dmB©Q> à^md nS>bm hmoVm.
ídoVd{U©¶ Am¶©d§e loîR Agë¶mÀ¶m ˶m§À¶m YmaUo‘wio ¶wamo{n¶Z gm‘«mÁ¶dmXmbm gd©Ì ^¸$‘
AmYma {‘imbm. ^maVmdarb {~«{Q>e amOdQ>rMo g‘W©Z H$aʶmgmR>r {~«{Q>e gm‘«mÁ¶dmXr
B{VhmgH$ma ˶mMm AmYma KoD$ bmJbo.
^ma{V¶ B{VhmgmÀ¶m boIZmdahr ˶mMm {dn[aV n[aUm‘ Pmbm hmoVm. B§S>mo-¶wamo{n¶Z ^mfm
~mobUmam Am¶©d§e B.g. nyd© Xþgè¶m ghòH$mV dm¶ì¶oH$S>rb qIS>rVyZ ^maVmV Ambm> Am{U
˶mZo ^maVmVrb hrZ Xoer Ðm{d{S>¶Z-Am¡pñQ´>H$ d§{e¶ Am{U ˶m§À¶m g§ñH¥$Vrbm Zm‘moha‘ Ho$bo,
Agm g‘O gd©Ì ngabm. AmH«$‘H$ Am¶© d§{e¶m§À¶m loîR>ËdmÀ¶m H$ënZo‘wio Om{V ì¶dñWm
{Z‘m©U hmoD$Z loîR> Am¶© g§ñH¥$Vr ^ma{V¶ g§ñH¥$VrMo A{YîR>mZ Agë¶mMo ‘mZbo Jobo. d[aîR
d{J©¶m§Mo g‘W©Z ˶m‘wio PmboM na§Vw Am¶©-Ðm{dS> ¶m§À¶mVrb dm§{eH$ {d^mOZhr n¸o$ Pmbo.
Z§VaÀ¶m H$mimVrb g§emoYZmZo ¶mn¡H$s H$mhr {dMma ‘mJo nS>bo Agbo Var ^ma{V¶ g§ñH¥$Vr
Am{U gä¶VoVrb Oo H$mhr Mm§Jbo Amho, ˶mMo ‘yi ¶wamo{n¶Z Amho Agm g‘O ¶wamo{n¶Z
{dÛmZm§Mm, {deofV: {~«{Q>e gm‘«mÁ¶dmXr B{VhmgH$mam§Mm Pmbm hmoVm.
àmÀ¶{dÚm n§{S>Vm§Mo H$mhr emoY Mm§Jbo Agbo Var ˶mn¡H$s H$mhr nyU©V: H$mën{ZH$ hmoVo. g§ñH¥$V
hr J«rH$ Am{U b°{Q>Znojm A{YH$ Mm§Jbr Agë¶mMm J«h {d붑 OmoÝg ¶m§Mm Pmbm hmoVm.
ßb°Q>mo Am{U nm¶W°Jmoag ¶m§Zr ˶m§À¶m VmÎdrH$ H$ënZm ^ma{V¶ VÎdkmZmVyZ CMbë¶m hmo˶m
Am{U ßboQ>moÀ¶m nmR>emioVrb AܶmpË‘H$ {dMma gd©ñdr qhXÿ fS²>Xe©Zmda AmYm[aV hmoVo Ago
à{VnmXZhr ˶m§Zr Ho$bo hmoVo. ݶwQ>ZMm g§nyU© {gÕm§V Am{U H$ënZm doXm‘ܶo AmT>iVmV Agohr
‘V ˶m§Zr 춺$ Ho$bo hmoVo. ˶m§Mo Ago Xmdo Xþam{^‘mZr Agë¶mMo {gÕ Pmbo Agbo Var amQ´>r¶
B{VhmgH$mam§Zr {~«{Q>e amOdQ>rMm {Y¸$ma H$aʶmgmR>r ˶m§Mm ghO dmna Ho$bm hmoVm. ˶m§Zr
B{VhmgmÀ¶m gmYZm§Mm MwH$sMm AW© bmdbm.
205
15.5 àíZ>
g§X^© J«§W: