økwshkík :

‘yux-y-ø÷kLMk’
økwshkík ‘yux-y-ø÷kLMk’
«fkþf : {krníke rLkÞk{f, økwshkík hkßÞ, økktÄeLkøkh
«kuMku®Mkøk yLku {wÿý : Mkhfkhe Vkuxku ÷eÚkku «uMk, y{ËkðkË.
ð»ko : 2018-19

«Míkwík ÃkwMíkf{kt ðk[fkuLku yãíkLk rðøkíkku Ãkqhe ÃkkzðkLkku

«ÞkMk fhðk{kt ykÔÞku Au íku{ Aíkkt yãíkLk yLku ðÄw
rðøkíkku {kxu su íku rsÕ÷kLke ðuçkMkkEx yÚkðk ðneðxe
f[uheLkku MktÃkfo fhðku.
 MktËuþku

„wshkŒu rðfk‚™e ™ðe Ÿ[kEyku™u yktƒðk ‚{„ú ðneðxeŒtºk™k {k¤¾k™u ‚wáZ

ƒ™kðe ðÄw „rŒþe÷ ƒ™kÔÞwt Au. hksÞ fûkkÚke rsÕ÷k fûkk yLku Œk÷wfk fûkkÚke „úkBÞ fûkk
‚wÄe ‚¥>k™wt rðfuLÿefhÛk fhe rsÕ÷k y™u Œk÷wfkyku™wt …w™:„X™ fhe, ƒnws™ ‚{ks™e
‚h¤Œk {kxu ™ðk rsÕ÷k y™u Œk÷wfk rðf‚kððk{kt ykÔÞk Au. rsÕ÷k y™u Œk÷wfk fûkkyu s
÷kufku™k fk{ ‚h¤ŒkÚke ÚkE þfu, Œu{™e s{e™, {fk™™k ËMŒkðuòu-«{kÛkÃkºkku MÚk¤ W…h
s {¤e þfu, hksÞ™e rðrðÄ fÕÞkÛkfkhe Þkus™kyku™ku ÷k¼ {u¤ðe þfu Œu {kxu «kLŒ fûkk™e
f[uheyku™u rðf‚kðe ð‚Œe y™u rðMŒkh™e ÿrüyu rsÕ÷kyku y™u Œk÷wfkyku™e …w™:h[™k
fhe ÷kufkuLke ykfktûkkyku™u ‚tŒku»kðk{kt ykðe Au.
hksÞ ‚hfkh îkhk yk rsÕ÷kyku y™u Œk÷wfkyku™e …w™:h[™k ƒkË rsÕ÷k™e {n¥ðLke
òÛkfkhe ‚k{kLÞ s™™u {¤e þfu Œu {kxu {krnŒe ¾kŒk îkhk rsÕ÷k™e Y…hu¾k™e yuf Í÷f
MðY…u ‘‘„wshkŒ yux-yu ø÷kL‚’’ …wMŒf «r‚j fhðk{kt ykðe hÌkwt Au. su{kt hksÞ™k Œ{k{
rsÕ÷k™e rð„Œku™u ykðhe ÷E W…Þku„e {krnŒe «MŒwŒ fhðk™ku «Þk‚ fhðk{kt ykÔÞku Au.
ykþk Au fu, hksÞ™k ™k„rhfku™u Œu{s hksÞ ƒnkh™k {w÷kfkŒeyku™u yk …wrMŒfk
{k„oËþof ƒ™e hnuþu.

(rðsÞ¼kE YÃkkýe)
{wÏÞ {tºke, „wshkŒ hksÞ
 økkihððtíkw „wshkŒ...

yk„ðe …ht…hk, yLkku¾e heŒ-¼kŒ yLku yð™ðk Œnuðkhku økhðk økwshkíkLke ykøkðe
yku¤¾ Au. „wshkŒ™e „kihð„kÚkk y™uf frðyku y™u ÷u¾fkuyu …kuŒk™k þçËku{kt yËT¼wík
heíku yk÷u¾e Au. „wshkŒ™e ÷k„ýeþe÷ «ò ßÞkt ßÞkt sELku ð‚e Au íÞkt ykøkðk
„wshkŒ™wt r™{koý fÞwO Au.
yk…r¥k - …zfkhku™e ðýÍkh™e ðå[u „wshkŒu «„rŒ™k yð‚hku™u fuLÿMÚkk™u hkÏÞkt
Au. „wshkŒ™e rðfk‚Þkºkk™k ™ðk ykÞk{ku W…h ‚{„ú rnLËwMíkk™™e ™sh {tzkÞu÷e
Au. rðï¼h{kt …kuŒk™k ‚kn‚, ƒwræÄfkiþÕÞ ŒÚkk Wã{þe÷ŒkÚke «rŒ»Xk …k{u÷kt „hðk
„wshkŒeykuyu hkßÞ™u „kihð y…kÔÞwt Au. økwshkík™k rsÕ÷kyku™e Í÷f «Míkwík fhíke yk
ÃkwÂMíkfk{kt hkßÞLkk rðrðÄ rsÕ÷kykuLke rðþu»kíkk MkwÃkuhu òýðk {¤u Au.
Œnuðkhr«Þ „wshkŒeyku ™kŒ-òŒ™k ¼u˼kð rð™k rðrðÄ Œnuðkhku™u Wsðu Au.
«f]rŒ«u{e y™u «ðk‚r«Þ „wshkŒeykuLkk rðrðÄ «ðk‚™ MÚk¤ku {™kuhBÞ skuðk÷kÞf
Au. {krnŒe ¾kŒkyu ‘‘„wshkŒ-yux-y ø÷kL‚’’ r[ºk‚¼h …wMŒf ŒiÞkh fÞwO Au. su{kt
„wshkŒ™k 33 rsÕ÷k™e W…Þku„e {krnŒe hMk«Ë heíku yk…ðk{kt ykðe Au. yk …wMŒf
Ëhuf „wshkŒe™u ¾qƒ W…Þku„e çkLke hnuþu.

(yrï™e fw{kh)
Mkr[ð, {krnŒe y™u «‚khý rð¼k„
 „kihðþk¤e „wshkŒ...

…qðo{kt ‚Ìkkrÿ y™u ‚kŒ…wzk™k …ðoŒku™e nkh{k¤k, …rù{{kt fåA™wt hý, W¥kh{kt
r„rhhks ykƒw™e zwt„h{k¤ y™u Ërûkýu Ë{ý„t„k™wt ™i‚r„of ‚kitËÞo ÄhkðŒk „kihððtŒk
„wshkŒ{kt fwËhŒ™e rðrðÄŒk y™u ¼kŒe„¤ ÷kuf‚tMf]rŒ™ku rðþk¤ ‚k„h ÷nuhkŒku skuðk
{¤u Au.
yufðe‚{e ‚Ëe{kt ¼khŒ rðfk‚™k ‚k{ÚÞo Úkfe Ëwr™Þk{kt þrfŒþk¤e hk»xÙ™ku «¼kð
…kze hÌkwt Au íÞkhu „wshkŒ™ku rðfk‚ {kºk ™fþk fu „úkV{kt ™Úke - ‚nw fkuE „wshkŒ™k
rðfk‚™e ™shku™sh y™w¼qrŒ fhe hÌkwt Au. „wshkŒu s™¼k„eËkhe™e ŒtËwhMŒ ÷kufþkne
y™u rðfk‚™e hks™erŒ™k ‚wþk‚™™e yk„ðe yku¤¾ «MÚkkr…Œ fhe Au. ‚kÚkku‚kÚk
„wshkŒ Œu™ku ¼ÔÞ f÷k y™u ‚tMf]rík™ku ðkh‚ku ò¤ðe™u rðfk‚™k …Úk …h [kÕÞwt Au.
Ëhuf Ä{o-‚t«ËkÞ, òrŒ, ƒku÷e ŒÚkk Ëhuf™e y÷„ s rðþu»kŒk nkuÞ Œuðk fw÷ 33
rsÕ÷k y™u 249 sux÷k Œk÷wfk ÄhkðŒk „wshkŒ™e Íkt¾e ‘‘„wshkŒ-yux-y ø÷kL‚’’
…wMŒf{kt «rMkØ fhðk{kt ykðe Au. ÷ktƒk «Þk‚™u ytŒu ‚{„ú „wshkŒ™e {krnŒe
f[uheyku{ktÚke ykðu÷e rðøkíkku™u ‚tfr÷Œ fhe yuf y÷ÇÞ’ …wMŒf MðY…u ŒiÞkh fhðk{kt
ykÔÞwt Au.
yk …wMŒf yÇÞk‚wyku, «ƒwØ ™k„rhfku, «ðk‚eyku, rðãkÚkeoyku y™u rðrðÄ rð»kÞku
…h ‚tþkuÄ™ fh™khk «íÞuuf™u W…Þku„e Úkþu yuðe {™u ykþk Au.

(yþkuf fk÷heÞk)
{krnŒe r™Þk{f
økwshkík ËþoLk
 økwshkík : yuf Í÷f
“økwshkík-{nkðehkuLke Ähíke” økwshkík ¼khíkLkk Ãkrù{ rfLkkhu ykðu÷wt Au. suLke W¥kh Mke{k ÃkkrfMíkkLk
yLku hksMÚkkLk MkkÚku, Ãkqðo Mke{k {æÞ«Ëuþ MkkÚku, Ërûký Mke{k {nkhk»xÙ, fuLÿþkrMkík «Ëuþ Ëeð, Ë{ý, ËkËhk
yLku Lkøkh nðu÷e íkÚkk Ãkqðo yLku Ërûký Mke{k yhçke {nkMkkøkh MkkÚku òuzkÞu÷e Au.
økwshkík hkßÞLkwt Lkk{ økwshkík økwßsh ÃkhÚke Ãkzu÷wt Au. su{ýu E.Mk. 700 yLku E.Mk. 800 Ëhr{ÞkLk
ynª hks fÞwO níkwt.
Ãkk»kký Þwøk{kt WËT¼ð Ãkk{u÷e Mkkçkh{íke LkËe yLku rnLËw MktMf]ríkLke Ähkunh Ähkðíkk nzÃÃkLk yðþu»kku
÷kuÚk÷, hk{Ãkwh íkÚkk y{he ðøkuhu MÚk¤kuyu òuðk {¤u Au.
røkhLkkh Ãkðoík{kt {¤e ykðu÷k rþÕÃk-MÚkkÃkíÞku {kiÞo Mk{úkx yþkufLkk Mkk{úkßÞLke økðkne Ãkqhu Au. suýu
þf yLku nwýkuyu fçsu fhu÷k rðMíkkh{ktÚke ¾Ëuze {qfe økwshkík «Ëuþ{kt Mkk{úkßÞ fÞwO níkwt.
9{e MkËe Ëhr{ÞkLk Mkku÷tfe ÞwøkLkku WËÞ ÚkÞku suLkk þkMkLkfíkkoyu økwshkík{kt økkihððtíkku RríknkMk çkLkkÔÞku.
íÞkhçkkË MkwËe½ofk¤ MkwÄe {wÂM÷{ þkMkf ynu{Ë Ãknu÷ku- suýu økwshkík Ãkh Mkki «Úk{ Mðíktºk {wÂM÷{
þkMkf íkhefu E.Mk. 1419{kt y{ËkðkË þkMkLkLke Äqhk Mkt¼k¤e. E.Mk. 1570{kt Mk{úkx yfçkhu {k÷ðk yLku
økwshkík «ktíkLke þkMkLk Äqhk Mkt¼k¤e
Mk{Þktíkhu økwshkíkLkku fkhkuçkkh rðrðÄ hsðkzktykuLkk nkÚk{kt níkku. E.Mk. 1947{kt Ëuþ ykÍkË ÚkÞwku
íÞkhÚke ÷ELku 1{u, 1960 MkwÄe Mkkihk»xÙ rMkðkÞLkku Mk{Mík økwshkík «Ëuþ {wtçkE hkßÞ nMíkf níkku. çkkË{kt
{nkhk»xÙ hkßÞ{kt {wtçkELku Mk{kðe økwshkíkLku y÷øk hkßÞLkku Ëhßòu yÃkkÞku. økwshkíkLkk MÚkkÃkLkk fk¤u
hksÄkLke y{ËkðkË çkLke níke. ð»ko 1970{kt økktÄeLkøkhLkwt rLk{koý fhe hkßÞLke hksÄkLke økktÄeLkøkh ÷E
sðk{kt ykðe.
«k[eLk EríknkMk
Mkki «Úk{ økwshkík «ktík{kt økwßshkuyu ðMkðkx fÞkuo. su ¼khík
yLku nk÷Lkk ÃkkrfMíkkLk yLku yV½krLkMíkkLkLkku ¼køk Au. nwýkuyu W¥kh
¼khík yLku Mkkihk»xÙ WÃkh yk¢{ý fÞwO íku òríkLkk Lkk{ ÃkhÚke økwßsh
ÚkÞwt. su ÃkAeÚke ®nËw, {wÂM÷{, r¾úMíke yLku þe¾ Ä{o{kt ÃkrhðŠíkík ÚkÞwt.
¼qMíkh þk†eykuLku ¼qr{ Wí¾LkLk Ëhr{ÞkLk Ãkk»kký ÞwøkLkk
yðþu»kku økwshkíkLke ¼qr{{ktÚke íku{s Mkkçkh{íke yLku {ne LkËe ÃkkMkuLkk
«Ëuþ{ktÚke {¤e ykÔÞk. nzÃÃkk MktMf]rík Mk{ÞLkk þnuhku ÷kuÚk÷, hk{Ãkwh, y[hs ðøkuhu søÞkykuyu Ãký
yðþu»kku {¤e ykðu÷k Au.
«k[eLk økwshkík Ãkh {kiÞo þkMkfu Ãký þkMkLk fhu÷wt. økwshkíkLkk fux÷kf MÚk¤ku Mk{úkx [tÿøkwÃík {kiÞoyu
Síku÷k. ßÞkhu íkuLkk Ãkkiºk Mk{úkx yþkufu íku{kt rðMíkkh fhu÷ku, þYykíkLkk ºký {kuÞoLkk MíkqÃkku {¤e ykðu÷k níkk.
E.Mk. Ãkqðo 232{kt Mk{úkx yþkufLkwt {]íÞw ÚkðkÚke íkuLkk Mkk{úkßÞ{kt hksfeÞ {ík¼uËkuLku ÷eÄu íku ytík íkhV ykøk¤
ðæÞwt. hkò þwtøkkhwyu hksfeÞ fqLkunÚke {kiÞo Mkk{úkßÞLkku ytík fÞkuo.
{kiÞo Mkk{úkßÞLkk ÃkíkLk ÃkAe zu{uxÙeMxLkk íkkçkk nuX¤ økúef yk¢{ý økwshkík Ãkh ÚkÞwt níkwt. MÚkkrLkÞ
hsðkzkykuLke MktÏÞk 23 níke. íku{kLkkt {wÏÞ ºký rnLËw hsðkzkyku [kðwhk, Mkku÷tfe yLku çkkÄe÷kn níkk. íku{ýu
¼khík Ãkh 575 ð»ko MkwÄe þkMkLk fÞwO. ßÞkhu økwshkík {kun{uËLMkLkk fçò{kt níkwt. [kðwhk òríkyu 196 ð»ko
MkwÄe þkMkLk fÞwO. íku{Lkk ÃkAe Mkku÷tfe hkòykuyu þkMkLk fÞwO.
E.Mk. 900 Ëhr{ÞkLk Mkku÷tfe þkMkLk ykÔÞwt. Mkku÷tfe þkMkLk Ëhr{ÞkLk økwshkíkLkku MkkiÚke rðþk¤

9
 rðMíkkh íku{Lkk íkkçkk{kt níkku. økwsohku Mkku÷tfe òríkLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkkt. fkhý fu «ríknkhkyku, Ãkh{khku
yLku Mkku÷tfe økwsohkuLku {¤íkk ykðu Au. «k[eLk økwshkíkLkk AuÕ÷k rnLËw þkMkf Mkku÷tfe yLku hksÃkqík níkk. su{ýu
E.Mk. 960¾e 1243 MkwÄe þkMkLk fÞwO. yu{ {kLkðk{kt ykðu Au fu, økwshkíkLkk AuÕ÷k rnLËw þkMkf fhLkËuð
ðk½u÷k E.Mk. 297{kt rËÕneLkk Mkw÷íkkLk y÷kWÆeLk ¾e÷SÚke ÃkhksÞ ÃkkBÞk níkkt.
{æÞfk÷eLk yk¢{ýku :
{wÂM÷{kuLkwt þkMkLk 400 ð»ko MkwÄe hÌkwt. ÍVh¾kLk {wÍ^Vh íku Mk{ÞLkk Lkçk¤k rËÕneLkk Mkw÷íkkLkLkku VkÞËku
WXkðeLku økwshkíkLkku Ãknu÷ku Mðíktºk Mkw÷íkkLk çkLÞku. íkuýu ÃkkuíkkLkwt Lkk{ {wÍVVh þkn ònuh fÞwO. yn{Ë Ãknu÷ku suýu
økwshkík «ktík{kt «Úk{ Mðíktºk {wÂM÷{ þkMkf íkhefu E.Mk. 1411{kt Mkkçkh{íke rfLkkhu y{ËkðkË rðfMkkÔÞwt.
yk yøkkW E.Mk. 1026 {kun{Ë øksLkeyu økwshkík Ãkh yk¢{ý fÞwO. íku {qŠík ÃkqòLkku rðhkuÄe níkku.
íkuýu hkßÞ{kt {qŠíkykuLkku Lkkþ fhkÔÞku. fkrVhkuLku {kÞko. ÞwØ{kt ÃkfzkÞu÷k MkirLkfkuLku çktËe çkLkkÔÞk yLku Mk{]Ø
økwshkíkLke MktÃkr¥kLke ÷qtx [÷kðe. su MktÃkr¥k- ði¼ð {kxu økwshkík søk {þnqh níkwt. íÞkhçkkË y÷kWÆeLk ¾e÷S
E.Mk. 1298{kt økwshkík{kt ykÔÞku.
økwshkíkLkk íkífkr÷Lk Mkw÷íkkLk E.Mk. 1576 MkwÄe Mðíktºk hÌkk. {wøk÷ Mk{úkx yfçkhu økwshkíkLku {wøk÷
Mkk{úkßÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄwt. íkuýu {k÷ðk yLku økwshkíkLku {wøk÷ Mkk{úkßÞ{kt E.Mk. 1570{kt Mkk{u÷ fÞko. {wøk÷kuyu
çku MkËeyku MkwÄe þkMkLk fÞwO. 18{e MkËeLkk {æÞ{kt {nkLk {hkXk MkuLkkÃkrík AºkÃkrík rþðkSyu ÃkkuíkkLkk «¼kð
yLku fwLkunÚke økwshkík «ktík fçksu fÞkuo.
yãíkLk ÃkØríkLkku «¼kð :
E.Mk. 1600{kt z[, £uL[, ytøkúus yLku ÃkkuxwoøkeÍ ðøkuhu økwshkíkLkk ËrhÞk rfLkkhu ykÔÞk yLku ÃkkuíkkLkk
rðMíkkhku rðfMkkÔÞk. su{kt Ë{ý, Ëeð yLku ËkËhk yLku Lkøkh nðu÷eLkk «Ëuþku {wÏÞ níkkt.
rçkúrxþ EMx EÂLzÞk ftÃkLkeyu ÃkkuíkkLkk ðuÃkkhe fk{fkòu E.Mk. 1614{kt Mkwhík ¾kíku þY fÞko, Ãkhtíkw E.Mk.
1668{kt ÃkkuxwoøkeÍ ÃkkMkuÚke {wtçkELkku fçkòu ÷eÄk çkkË íkuyku íku{Lkk ðuÃkkhe fk{fkòu {wtçkE ÷E økÞk. økwshkíkLkk
{kuxk ¼køkLkku ytfwþ {hkXk þkMkf ÃkkMku hÌkku. ½ýk MÚkkrLkf þkMkf su{ fu, ðzkuËhkLkk {hkXk økkÞfðkz ÃkkuíkkLke
þktríkðkíkko rçkúrxþ Mkhfkh MkkÚku fÞko çkkË rçkúrxþ þkMkLk nuX¤ ÃkkuíkkLkwt þkMkLk [÷kÔÞwt.
økwshkíkLke þkMkLk ÔÞðMÚkk íkífkr÷Lk çkkuBçkuLkk þkMkf îkhk fhðk{kt ykðíke níke. su{kt ðzkuËhk Mkk{u÷
Lk níkwt. su MkeÄk s ¼khíkLkk sLkh÷Lkk íkkçkk nuX¤ níkwt. E.Mk. 1818Úke E.Mk. 1947 Ëhr{ÞkLk yksLkwt
økwshkík yLkuf LkkLkk-LkkLkk rðMíkkhku suðk fu fkrXÞkðkz, fåA yLku W¥kh Ãkrù{ økwshkík{kt ðnU[kÞu÷wt níkwt Ãký
½ýk {æÞLkk rsÕ÷kyku suðk fu y{ËkðkË, ¼Y[, ¾uzk, Ãkt[{nk÷ yLku Mkwhík «ktíkku MkeÄk s rçkúrxþ MkhfkhLkk
íkkçkk{kt níkkt.
{kunLkËkMk fh{[tË økktÄeLkk MðíktºkíkkLkk yktËku÷LkÚke Lkðk ÞwøkLke þYykík ÚkE. su{kt íku{Lku MkhËkh
ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷, {kuhkhS ËuMkkE, {kunLk÷k÷ Ãktzâk, ¼w÷k¼kE ËuMkkE, hrðþtfh {nkhks ðøkuhu suðk
økwshkíke Lkuíkkykuyu MkkÚk ykÃÞku. økwshkík ½ýe hk»xÙeÞ ½xLkkykuLkwt Mkkûke hÌkwt Au su{ fu, çkkhzku÷eLkku MkíÞkøkún,
çkkuhMkËLkku MkíÞkøkún yLku {eXkLkku MkíÞkøkún.
{nkøkwshkík yktËku÷Lk :
Mðíktºkíkk ÃkAe E.Mk. 1948{kt {nkøkwshkík Mkt{u÷Lk ÚkÞwt. su{kt økwshkíke çkku÷Lkkh ðMíke Ähkðíkk rðMíkkhu
ÃkkuíkkLkk y÷øk hkßÞLke {ktøk fhe yLku E.Mk. 1960, 1÷e {uLkk hkus MktÞwõík {wtçkE-økwshkíkLkwt rð¼ksLk fhe
{nkhk»xÙ yLku økwshkík yu{ çku hkßÞkuLke y÷øk h[Lkk fhðk{kt ykðe. økwshkíke ¼k»kk çkku÷Lkkh rðMíkkh{kt

10
økwshkík, Mkkihk»xÙ yLku fåALkku Mk{kðuþ fhkÞku. yk{ Ãknu÷eðkh økwshkíku MðkÞík hkßÞLkku Ëhßòu {u¤ðe ÷eÄku.
rð¼ksLk çkkË E.Mk. 1960Úke økwshkík{kt 17 {wÏÞ{tºke ykÔÞk. økwshkíkLkk «Úk{ {wÏÞ{tºke
zkì. Sðhks LkkhkÞý {nuíkk çkLÞkt. su{ýu 1÷e {u, 1960Úke 19{e MkÃxuBçkh, 1963 MkwÄe þkMkLk fÞwO.
E.Mk. 1995Lke rðÄkLkMk¼kLke [qtxýe{kt fkUøkúuMkLkku ÃkhksÞ ÚkÞku yLku ¼khíkeÞ sLkíkk ÃkkxeoLkk ©e fuþw¼kE
Ãkxu÷ hkßÞLke þkMkLkÄqhk Mkt¼k¤e.
MkLku 2001{kt ©e LkhuLÿ¼kE {kuËe þkMkLk{kt ykÔÞk níkk. ¼khíkeÞ sLkíkk Ãkkxeoyu 2002Lke [qtxýe{kt
Ãký çknw{ík {u¤ÔÞku yLku ©e LkhuLÿ¼kE {kuËeyu 7 ykuõxkuçkh, 2001Úke 21 {u, 2014 MkwÄe {wÏÞ {tºke
íkhefuLke Vhs çkòðe. 1 swLk, 2007Lkk hkus íkuyku MkkiÚke ÷ktçkwt þkMkLk fhLkkh {wÏÞ{tºke çkLÞkt níkkt. yíÞkhu
økwshkík{kt {wÏÞ{tºke ©e rðsÞ¼kE YÃkkýeLkk Lkuík]íððk¤e ¼khíkeÞ sLkíkk ÃkkxeoLke Mkhfkh þkMkLkÄwhk Mkt¼k¤e
hne Au.
rð¼qríkykuLke ¼qr{ økwshkík :
økwshkíkLke fq¾u yLkufrðÄ rð¼qríkyku sL{e Au. MðkíktºÞ Mktøkúk{Lkk MðkíktºÞðehku{kt {kunLkËkMk fh{[tË
økktÄe, MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ ðøkuhu fu suykuyu ykÍkËeLkk støk{kt ÷zík ykÃke. y®nMkk, ¼kE[khku, çkeò
«íÞu {kLk íku{s hk»xÙ¼ÂõíkLkk ÃkkXku ¼khíkeÞ sLkkuLku rþ¾ðkzâk.
yiríknkrMkf yLku Ãkwhkík¥ðeÞ M{khfku :
4500 ð»koÚke Ãký ðÄw Mk{ÞLkku ¼ÔÞ RríknkMk Ähkðíkk økwshkíku yLkufrðÄ MkktMf]ríkf MkÇÞíkkLku ÃkkuíkkLkk
¾ku¤u WAuhe Au. yk ¼ÔÞ ÃkhtÃkhkLke MkkûkeYÃku økwshkík{kt yrîíkeÞ yiríknkrMkf yLku ÃkwhkíkíðeÞ E{khíkku ykðu÷e
Au. ÷kuÚk÷ nzÃÃkLk, Ãkkr÷íkkýk {trËhkuLkk rLk{koý îkhk íkuLke ÄkŠ{f MktMf]ríkLke økðkne Ãkqhu Au. sqLkkøkZ{kt çkkiØ
Ér»kykuLke økwVkyku ykðu÷e Au.
økwshkík «ðkMkLk ûkuºk - Ãkrù{Lkwt ½huýwt :
økwshkík íkuLkk Mk{]Ø RríknkMk, ¼ÔÞ ÃkhtÃkhk, økkihðÃkqýo ðkhMkku, Wßsð¤ MktMf]rík {kxu søk«rMkØ
Au. økwshkík{kt rnLËw, RM÷k{ yLku ÞwhkurÃkÞLk MktMf]ríkLke Íkt¾e òuðk {¤u Au. ËwrLkÞk MkkÚku íkk÷{u÷ çkuMkkzíkk
økwshkíku «ðkMkLk ûkuºku rðï «ðkMkeykuLku ykf»keoLku rðfkMkLke nhýVk¤ ¼he Au.
hkßÞ Mkhfkhu MkkÃkwíkkhkLku yuf nrhÞk¤wt «ðkMkLk ûkuºk çkLkkðeLku økwshkíkLku ykøkðe yku¤¾ ykÃke Au.
MkkÃkwíkkhkLkku rðMíkkh 1000{e Au yLku íku Ërûký økwshkíkLkk zktøk rsÕ÷k{kt ykðu÷ku Au. su Mkwhík þnuhÚke
LkSf Au. ynª MkÌkkÿe Ãkðoík þ]t¾÷k MkkiÚke Ÿ[e Au yLku íku Xtzf yLku «kf]ríkf ykLktË ykÃku Au.
MkkÃkwíkkhkLkk øke[ støk÷ku{kt hnuíkk ykrËðkMkeyku íku{Lkk rðrþü Lk]íÞ {kxu ¾kMk òýeíkk Au. MkkÃkwíkkhk{kt
nkux÷ku, çkøke[k, Mðe®{øk Ãkw÷, çkkux õ÷çk, Lkkxâøk]nku yLku Mktøkúnk÷ÞLkku rðfkMk fhðk{kt ykÔÞku Au. íku yuf
MkwtËh yLku yknT÷kËf «kf]ríkf yLkw¼qrík fhkðíkwt «ðkMkLkûkuºk çkLÞwt Au.
ríkÚk÷, ¼q÷uïh, Mkwhík, [kuhðkz, swLkkøkZ rsÕ÷kLku økwshkík Mkhfkh îkhk ÃkÞoxLk MÚk¤ku çkLkkððk {kxuLke
ÞkusLkk Au. ÃkkðkøkZ yLku íkw÷Mke~Þk{ íkuLkk økh{ ÃkkýeLkk Íhýk yLku økeh íkuLkk støk÷kuLku fkhýu «ÏÞkík Au.
{wÏÞ «ðkMkLk ûkuºk íkhefu WËTðkzk, ð÷MkkzLku rðï þktrík yLku Mkrn»ýwíkkLkwt «íkef çkLkkððk{kt ykðe hÌkwt
Au. økwshkík{kt ½ýk «ðkMkLk ûkuºkku ykðu÷k Au. y{ËkðkË{kt ykðu÷ku økktÄe yk©{ rðï «ðkMkeykuLkwt {wÏÞ
ykf»koý Au. su ½ýk «ðkMkeykuLku íkuLke íkhV ¾U[e ÷kðu Au.
økwshkíkLkk fux÷kf «ðkMkLk ûkuºkku :
• ÄkŠ{f ûkuºkku suðk fu îkhfk, Mkku{LkkÚk, ÃkkðkøkZ, ytçkkS, ¼ÿuïh, þk{¤kS yLku íkkhtøkk
Ãkkr÷íkkýkLkk siLk {trËh yLku økehLkkhLkk siLk {trËhku.
11
 • MÚkkÃkíÞ f¤kLkk Lk{qLkk Ãkkxý, rMkØÃkwh, ½w{÷e, z¼kuE, ðzLkøkh, {kuZuhk, ÷kuÚk÷ yLku
y{ËkðkË{kt ykðu÷k Au.
• ËrhÞk rfLkkhk {ktzðe, [kuhðkz íkÚkk ríkÚk÷{kt ykðu÷k Au.
• MkkÃkwíkkhk røkhe {Úkf
• økeh{kt ®MknLkwt y¼ÞkhÛÞ yLku fåA{kt ½wz¾hLkwt y¼ÞkhÛÞ
• økktÄeSLkwt sL{ MÚkkLk ÃkkuhçktËh{kt feríko {trËh yLku íku{Lkku nrhsLk yk©{ íkÚkk ÓËÞfwts
y{ËkðkË{kt ykðu÷k Au.
• økwshkíkLkwt íkkuhý MkVuË hý - fåA
• ËuþLke yufíkk, y¾trzíkíkkLkk «íkef Mk{e rðïLke MkkiÚke Ÿ[e MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷Lke «rík{k
MxuåÞq ykuV ÞwrLkxe.
«ðkMkLk ûkuºkku :
økwshkík{kt «ðkMkLk {kxu swËk swËk MÚk¤ku ykðu÷k Au. su økwshkíkLke yiríknkrMkf Mk{]rØLke Íkt¾e fhkðu Au.
ykæÞkÂí{f «ðkMkLk, LkiMkŠøkf «ðkMkLk , ðuÃkkhe «ðkMkLk, nurhxus «ðkMkLk, {urzf÷ «ðkMkLk, {LkkuhtsLk
yLku ÃkÞkoðhý «ðkMkLk, MkktMf]ríkf «ðkMkLk, ykhkuøÞ «ðkMkLk, økúkBÞ yLku þnuhe «ðkMkLk, yuzðuL[h MÃkkuxTMko,
«Mktøk «ðkMkLk.
ykæÞkÂí{f «ðkMkLk :
økwshkík{kt yMktÏÞ søk-«rMkØ ÞkºkkÄk{ku ykðu÷k Au. su{ktLkk {kuxk¼køkLkk rnLËwykuLkk íkeÚkoMÚkkLkku Au.
yk ÞkºkkÄk{kuLkk «íÞuf økwshkíke SðLk{kt ykuAk{kt ykuAk yufðkh ËþoLk fhu Au. rðËuþeyku yLku rçkLk rLkðkMke
¼khíkeÞku yLku ¾kMk fheLku økwshkíkeyku økwshkíkLkk «rMkØ ÞkºkkÄk{kuLke {w÷kfkík ÷uðk {kxu økwshkík ykðu Au.
Mkku{LkkÚk yLku îkrhfk :
¼økðkLk ©e rþðSLkk «rMkØ çkkh ßÞkuŠík÷ªøk{ktLkwt Mkku{LkkÚk ßÞkuŠík÷ªøk økwshkík{kt ðuhk𤠫¼kMk-
Ãkkxý ûkuºk{kt ykðu÷wt Au. yk ¼ÔÞ {trËhLkwt LkðrLk{koý E.Mk. 1950{kt fhðk{kt ykðu÷wt níkwt. rðËuþe
yk¢{ýfkhkuyu Mkku{LkkÚk {trËhLkku yMktÏÞðkh æðtMk fÞkuo níkku. rnLËwykuLke ykMÚkkLkk «ríkfYÃk Mkku{LkkÚk {trËhLkku
Mkkík ð¾ík SýkuoæÄkh fhðk{kt ykÔÞku Au. Mkku{LkkÚk ¼økðkLk rþðSLkwt {trËh Au. su Þswo Þwøk{kt ¼ihðuïh,
ºkuíkkÞwøk{kt ©ðýefuïh íkÚkk îkÃkhÞwøk{kt ©e økýuïhLkk Lkk{u yku¤¾kÞ Au.
îkhfk (ò{Lkøkh rsÕ÷ku) su «k[eLk Mkkihk»xÙ hkßÞLke hksÄkLke níke. suLke h[Lkk ¼økðkLk ©ef]»ýyu
fhe níke.
ÃkkðkøkZ «rMkØ yiríknkrMkf yLku ÄkŠ{f ÞkºkkÄk{ Au. su [ktÃkkLkuh ¾kíku ykðu÷wt Au. ÃkkðkøkZLku ÞwLkuMfku
îkhk ðÕzo nurhxusLkku Ëhßòu ykÃkðk{kt ykÔÞku Au. ÃkkðkøkZ {trËh yu ÃkðoíkLke rþ¾h Ãkh ykðu÷wt Au. suLke
Qt[kE 1,471 Vqx Au. økwshkík ÂMÚkík ÃkkðkøkZ søk«rMkØ Mktøkeíkfkh çkisw çkkðhkLkwt sL{MÚk¤ Au.
swLkkøkZ ÂMÚkík røkhLkkh Ãkðoík rnLËw MkkÄwyku yLku siLk {wrLkyku {kxu yrík Ãkrðºk MÚkkLkfku{ktLkwt yuf Au,
ynª MkkÄwykuLkk y¾kzk íku{Lke y÷økkheLku ÷eÄu «rMkØ Au. ½ýk MkkÄwyku yLku Ãkrðºk ËunÄkhe Ãkwhw»kku íku{Lke
{Míke{kt SðLk rðíkkðu Au. rðþu»k YÃkÚke siLk íkeÚkOfh ¼økðkLk Lkur{LkkÚk íku{Lkk rËÔÞYÃk MkkÚku rçkhks{kLk Au.
yk røkhLkkh Ãkðoík WÃkh hk»xÙeÞ MíkhLke «ríkÞkurøkíkkLkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykðu Au su{kt røkhLkkhLkk fw÷ 9990
ÃkøkrÚkÞkt{ktÚke 5500 ÃkøkrÚkÞkt [Zðk WíkhðkLke «ríkÞkurøkíkk ÞkuòÞ Au.

12
 • 51{ktÚke 2 þÂõíkÃkeX økwshkík{kt ykðu÷e Au. {k ytçkkSLkwt {trËh W. økwshkíkLkk çkLkkMkfktXk
yLku {k {nkfk¤eLkwt {trËh {æÞ økwshkík{kt ÃkkðkøkZ ¾kíku ykðu÷k Au.
• ¼khíkLkk Ãkkt[ Ãkrðºk ík¤kðku{ktÚke yuf LkkhkÞý Mkhkuðh yLku Mkkík Ãkrðºk LkËeyku{ktÚke yuf
ÃkkðkøkZ{ktÚke ykðu Au.
• zkfkuh, îkrhfk, Mkku{LkkÚk, ðehÃkwh, ¾kuzeÞkh, MkkhtøkÃkwh, økkUz÷ ðøkuhu MÚk¤ku Ä{o yLku ykMÚkkLkk
Ãkrðºk MÚkkLkfku økwshkík{kt ykðu÷kt Au.
• ÃkkhMkeykuLkk ºký Ãkrðºk ÞkºkkÄk{ku økwshkík{kt ykðu÷ Au. ykøk {trËh WËðkzk{kt, yí{çkunh{
LkðMkkhe{kt yLku Mkwhík{kt yíMkçkunh{ Au. ÃkkhMkeykuyu ¼khík{kt ykððk {kxu Wíkhký fÞwO níkwt
íku MÚk¤ Mktòý çktËh økwshkíkLkk ËrûkýfktXu ykðu÷wt Au.
• Mðkr{LkkhkÞý Mkt«ËkÞLkk Ãkrðºk {trËhku y{ËkðkË, ðzíkk÷, økZzk, MkkhtøkÃkwh, {q¤e, ÃkeÃk÷kýk,
sqLkkøkZ, yûkhÄk{, çkku[kMký, økkUz÷ ðøkuhu ykðu÷k Au.
• siLk Mkt«ËkÞLkk Ãkkt[{ktÚke çku ÞkºkkÄk{ Ãkkr÷íkkýk yLku røkhLkkh økwshkík{kt ykðu÷k Au. íkËTWÃkhktík
siLk ÞkºkkÄk{ku suðk fu þt¾uïh, íkkhtøkk, fwB¼kheÞkS, ¼ÿuïh, {ktzðe, {nwze ðøkuhu ykðu÷kt
Au.
• Mkh¾us yLku ŸÍk ÃkkMku WLkkðk{kt EM÷k{ Ä{oLke Ãkrðºk {ÂMsË ykðu÷e Au.
• ykæÞkÂí{f økwhwyku {kuhkrhçkkÃkw, h{uþ ykuÍk ðøkuhuLkk Ãký yk©{ku ykðu÷k Au. suyku ¼khík¼h{kt
«rMkØ Au.
• økwshkík{kt Mk{]Ø rðï «rMkØ MÚkkÃkíÞ f¤kLkk Lk{qLkk ykðu÷k Au. «k[eLk þnuh suðk fu ÷kuÚk÷
yLku Äku¤kðehk, «k[eLk çkwrØMÚk MÚkkÃkíÞ.
• y{ËkðkËLke nurhxus ðkuf ¼khíkLke yuf {kºk “ðkufªøk xwh” Au.
• økwshkíkLkk y{qÕÞ MÚkkÃkíÞLkk Ãkrhýk{u økwshkík ÃkkMku 20 nurhxuÍ nkux÷ku Au fu su sqLkk {nu÷ku
fu rfÕ÷k{ktÚke çkLkkðu÷e Au.
LkiMkŠøkf «ðkMkLk :
rðï «ðkMkeyku fu su fwËhík yLku ðLÞSðLkLke þkuÄ{kt Au íku{Lkk {kxu økwshkík yuf nfefík Mk{kLk Au.
økwshkík{kt rðrðÄ «fkhLkk støk÷ku, rðþk¤ Mk{wÿ rfLkkhku, ËrhÞkE SðLk, hý «Ëuþ, Mk{]Ø nrhÞk¤k støk÷ku
Au. ynª fux÷kf rðþu»k «kýeykuLkk hnuXký Au. støk÷Lkk hkò ®Mkn økehLkk støk÷ku{kt òuðk {¤u Au. su økwshkík
«ðkMkLk {kxuLkwt yuf {wÏÞ ykf»koý Au.
økwshkík{kt 4 hk»xÙeÞ WãkLkku yLku 21 y¼ÞkhÛÞku ykðu÷kt Au.
- økehLkk støk÷ku{kt ®Mkn, fåALkk hý{kt ½wz¾h, rðËuþe Ãkûkeyku Lk¤ Mkhkuðh{kt, fkr¤Þkh yLku [kh
®þøkzkðk¤k nhýLkk y¼ÞkhÛÞku, fux÷ktf ÃkûkeykuLkk y¼ÞkhÛÞku økwshkík{kt ykðu÷kt Au.
- fåALkk y¾kík{kt ËuþLkwt «Úk{ ËrhÞkE y¼ÞkhÛÞ ykðu÷wt Au.
ðuÃkkhe «ðkMkLk :
økwshkíku ykŠÚkf rðfkMkLkwt ÃkkuíkkLkwt hku÷ {kuz÷ rðfkMkþe÷ hk»xÙLkk ¼køkYÃku hsq fÞwO Au. økwshkíku ÃkkuíkkLke
MkÇÞíkk-Wå[ sLkSðLk, ykLktË,ðuÃkkh yLku h{ík-øk{íkLku rðï V÷f Ãkh {qfu÷wt Au. økwshkíkeyku Wå[ SðLkþi÷e
MkkÚku Mkkhk økwýkí{f SðLkLkku ykLktË ÷u Au. økwshkík Ãkrù{Lkwt {kL[uMxh fu zurLk{ þnuh íkhefu òýeíkwt Au.
økwshkíkLke fw÷ ykiãkurøkf çkLkkðxku{ktÚke xuûkxkE÷ Wãkuøk{ktÚke 6 xfk rnMMkku ykðu Au. økwshkík fkuxLkLkwt {kuxwt
WíÃkkËf (35%) yLku rLkfkMk fhLkkh (60 %) Au. íku ËwrLkÞkLkwt ºkeò LktçkhLkwt zurLk{ WíÃkkËf Au. su ¼khíkLke
12% xuûkxkEÕMk rLkfkMk fhu Au.
13
 økwshkík MkkiÚke ÍzÃke hkMkkÞrýf WíÃkkËLkkuLkku rðfkMk fhLkkh yÚkoíktºk Ähkðíkwt hkßÞ Au. ÞkuøÞ heíku
[fkMkýe fÞko çkkË íkuLke ÃkkMku MkwÞkursík hMkkÞý WíÃkkËLk {kxuLkku ykiãkurøkf Zkt[ku Au su{kt ÃkuxÙkufur{fÕMk yLku íkuLke
ykzÃkuËkþku, zkEÍ yLku íkuLkk ykLkw»kktrøkf WíÃkkËLk ÚkkÞ Au. økwshkík Vk{koMÞwrxf÷ Wãkuøk {kxuLkwt nçk çkLÞwt Au.
yk ûkuºku MkkiÚke ðÄw rðfkMk yLku nrhVkELke ÿrüyu økwshkík rðfrMkík Au. ytËksu 3245 çkLkkðxLkk ÷kÞMkLMk
Ähkðu Au yLku ¼khíkLkk Vk{koMÞwrxf÷ xLkoykuðhLkku fw÷ 42% rnMMkku Au yLku íkuLkk 22 % rLkfkMk ¼khík fhu Au.
{urzf÷ «ðkMkLk :
økwshkík ÃkkMku ykhkuøÞ «ðkMkLkLkk rðfkMk {kxu ykøkðe MkqÍ Au. økwshkíkLkwt {wÏÞ þnuh y{ËkðkË
ykhkuøÞ «ðkMkLk fu r[rfíMkk {kxu ¼khíkLkwt yuf yËT¼wík «ðkMkLk þnuh Au. y{ËkðkË ËwrLkÞk¼hLkk ík{k{
ykhkuøÞ «ðkMkLkLke nrhVkE fhe þfu íku{ Au. ðirïf MíkhLke ©uc ykhkuøÞ Mkuðk, Mkkhðkh Mkuðk yLku ðksçke
®f{ík îkhk y{ËkðkË ¼khíkLkwt MkkiÚke ©uc ykhkuøÞ «ðkMkLk ûkuºk çkLkðk sE hÌkwt Au. ðirïf MíkhLke MkwrðÄk
suðe fu 108 yuBçÞw÷LMk Mkuðkyku su ykhkuøÞ «ðkMkLk {kxu yLkwfq¤ ðkíkkðhý Ãkqhwt Ãkkzu Au. 108 Mkuuðk ¾qçk
s «þtMkLkeÞ Mkuðk{kt Mkk{u÷ fhðk{kt ykðe Au.
{LkkuhtsLk yLku ÃkÞkoðhý «ðkMkLk :
økwshkík ykLktË «{kuËLke ¼qr{ Au. ¼khík¼h{kt økwshkík{kt ©uc ËrhÞkrfLkkhku Au. ynª yÚko-«ðkMkLkLke
Qs¤e íkfku Au. ynª {LkkuhtsLk «ðkMkLkLke MkkÚku MkkÚku ykŠÚkf «ðkMkLkLke íkfku Qs¤e Au. Lk¤ Mkhkuðh íkÚkk
økktÄeLkøkh yÚko «ðkMkLk MkkÚku òuzkÞu÷k Au. Lk¤Mkhkuðh fwËhíke MkkIËÞoLkk MÚk¤Lke MkkÚku MkkÚku Efku-Ãkkfo Au.
LkÞLkhBÞ MÚk¤ku yLku rðfkMk {kxuLke y{kÃk íkfku Au. yk Mk{økú rðMíkkh MkÃkkx ¾wÕ÷k {uËkLkku yLku støk÷ku ðk¤ku
rðMíkkh Au. MÚkkrLkf «ðkMkeyku {kxu yufrËðrMkÞ «ðkMk {kxu ©uc søkk Au. ßÞkt çkku®xøk, ÃkûkeËþoLk MkkÚkuLke
ykLktË«{kuËLke «ð]r¥kykuLke Mkøkðz Au. ynª økwshkík¼hLkk «ðkMkeyku ykðu Au. økktÄeLkøkh «kf]ríkf MkkIËÞo
yLku WãkLkkuÚke ½uhkÞu÷wt ÷e÷wtA{ þnuh Au.
økwshkík{kt Mkrhíkk WãkLk, MkÞkSçkkøk, Ãkrh{÷ çkkøk suðk MkkIËÞo yLku «kf]ríkf MktÃkËkÚke Mkßs çkøke[kyku
ykðu÷k Au. y{ËkðkË ÂMÚkík rhðh£Lx Lkðwt ykf»kof «ðkMkLk MÚk¤ çkLÞwt Au íku{s fktfrhÞk ík¤kð íkuLkk Lkðk
YÃkhtøk yLku MkøkðzkuÚke «ðkMkeykuLkk ykf»koýLkwt fuLÿ çkLÞwt Au. fktfrhÞkLke Vhíku «kýeMktøkúnk÷Þ, {kA÷e½h,
çkk¤fku {kxu çkk÷ðkxefk, hu÷økkze WÃkhktík fktfrhÞk{kt s¤rðnkh íku{s ¾kýe-Ãkeýe yLku ykLktË «{kuËLke
Mkøkðzku WÃk÷çÄ Au.
ykhkuøÞ «ðkMkLk :
ykÞwðuorËf r[rfíMkk ÃkØrík yLku «kf]ríkf r[rfíMkk ÃkØríkLkwt fuLÿ økwshkík Au. økwshkík{kt y{ËkðkË,
LkrzÞkË, fh{MkË yLku ðzkuËhk{kt rðïMíkhLkk ykÄwrLkf Ëðk¾kLkkt yLku r[rfíMkk MkwrðÄk ykðu÷e Au. íkçkeçke
yÇÞkMk {kxu økwshkík{kt ©uc {urzf÷ fku÷us yLku Vk{ko fku÷uòu ykðu÷e Au.
«Mktøk «ðkMk :
• «Mktøk «ðkMkLk yu ykŠÚkf fk{fkòu-«ð]r¥k{kt yLku «ðkMkeykuLku hkßÞ{kt ykf»koðk {kxu ðÄkhku
fhu Au. økwshkík{kt hk»xÙeÞ yLku yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkhe Mkt{u÷Lkku, {u¤kðzk, ðuÃkkhe økkuce,
MkktMf]ríkf fkÞo¢{ku, {u¤kyku, fkuLVhLMk ðøkuhu yðkhLkðkh ÚkkÞ Au. íku{kt hkßÞ MkhfkhLkku
yr¼øk{ «Mktøk «ðkMkLkLku ðuøk {¤u íku Au.
• «Mktøkkur[ík «ðkMkLkLkk ÷eÄu h{ík «ðkMkLk, ÃkÞkoðhý «ðkMkLk, {LkkuhtsLk «ðkMkLk{kt «ðkMkeykuLkku
ðÄkhku ÚkkÞ Au. ð¤e íkuyku økwshkíkLkk økk{ku, þnuhku, ËrhÞk rfLkkhk, rÚk{ Ãkuður÷ÞLk òuELku
økwshkíkLke Íkt¾e {u¤ðu Au.
• økwshkík ÃkkMku y¾qx òuðk {¤íke «ðkMkLkLkk rðfkMk {kxuLke íkfku Au. su ykŠÚkf ÷k¼Lke MkkÚku
{LkkuhtsLk yLku ykLktË ykÃku Au.
14
 y{ËkðkË yLku økktÄeLkøkh ðå[u ykðu÷ Ä{oÃkwhLkkt Lk{oËk zu{Lke fuLkk÷ s¤h{íkLke MkwrðÄk Q¼e fhðk{kt
ykðe Au. suLkkt hkuðh çkkuxMk, Mfqxh çkkuxMk, sux çkkuxMk íkÚkk su{kt fkÞk®føk íkÚkk fkyku#øk Ãký Mkk{u÷ Au.
nðkE h{íkku yLku ËrhÞkE h{íkku ÞkusðkLke {n¥ðkfktûke ÞkusLkk hkßÞ MkhfkhLke Au.
• nðkE h{íkku - MkkÃkwíkkhk, ÃkkðkøkZ, swLkkøkZ
• ËrhÞk rfLkkhkLke h{íkku- yun{ËÃkwh, {ktzðe, W¼hkx, îkhfk, Lkhøkku÷, ríkÚk÷, [kuhðkz, zwB{Mk
ðøkuhu.
• r¢fux, rçkr÷Þz, økkuÕV, [uMk, íkhý, nkìfe, Vqxçkku÷, hku÷h Mfu®xøk suðe h{íkku økwshkíkLkk þnuhku{kt
yktíkhhk»xÙeÞ Äkuhýu h{kÞ Au. sqLke h{íkku suðe fu fççkze, ¾ku-¾ku ðøkuhu Ãký nsw h{kÞ Au.
¼kiøkkur÷f íku{s ÔÞqnkí{f MÚkkLk Ähkðíkwt økwshkík rðrðÄíkk{kt çkuòuz Au. økwshkíkLkwt ¾{eh yLku íkuLke
Mk{]Ø MkktMf]ríkf rðhkMkík íkuLkk Ëhuf þnuhku yLku MÚk¤kuLkk MÚkkÃkíÞ f¤k, Mktøkeík, MkkrníÞ, «kËurþf heík-rhðkòu,
hktÄýf¤k, {u¤kLke Wsðýe yLku íknuðkhkuLke ykMÚkk{kt òuðk {¤u Au.
økktÄeLkøkh økwshkík hkßÞLke hksÄkLke Au. hk»xÙrÃkíkk Ãkq. økktÄeSLkk Lkk{ MkkÚku òuzkÞu÷wt økktÄeLkøkh
hkßÞLkk {wÏÞ þnuh y{ËkðkËÚke 32 rf.{e.Lkk ytíkhu ykðu÷wt Au. ËuþLkk ©uc yLku nrhÞk¤k þnuhkuLke
økýíkhe{kt íku økkihððtíkw MÚkkLk Ähkðu Au.
hkßÞ{kt y{ËkðkË, Mkwhík, ðzkuËhk yLku hksfkux {wÏÞ þnuhku Au. su íku{Lkk MÚkkLk, heíkrhðkòu,
RríknkMk, MÚkkÃkíÞku, MktMf]rík yLku rð[khMkhýe MkkÚku rðÃkw÷ MktÃkr¥k, MkkIËÞo yLku Mkw¾Mkøkðz yLku íÞktLke
SðLkþi÷eLku «ríkrçktrçkík fhu Au.
ynªLkwt Mkk{krsf SðLk, rðrðÄ MÚkkrLkf ¼k»kk çkku÷e, rhík-rhðkòu, íknuðkhku, WíMkðku, Ãknuhðuþ,
¾kýeÃkeýeLkkt rhðkòu yLku økwshkíkLkk rðrðÄ «ktíkku{kt hnuíkk ÷kufkuLkk hnuXkýkuLke íkuLkk rðrðÄíkkMk¼h ðkhMkkLku
Wòøkh fhu Au.
økwshkík{kt Mð¼kðu {kÞk¤w, ¾tíke÷k yLku {nuLkíkfþ ÷kufku þnuhku, økk{zktyku yLku LkkLkk fMkçkk{kt hne
íkuLke ykŠÚkf WÃkksoLk «ð]r¥k fhu Au. økwshkíkLkk WãkuøkÃkríkyku íku{s fMkçkeykuyu ÃkkuíkkLkk ÄtÄk-ÔÞðMkkÞLkku
ÔÞkÃk økwshkík{kt yLku Ãkh«ktíkLke MkkÚku MkkÚku ËuþLkk Mke{kzk yku¤tøke Mk{wÿÃkkhLkk Ëuþku{kt Ãký rðfMkkÔÞku Au.
¼k»kk ykÃkýe ÷køkýeLku Sðtík hk¾íkwt Ãkrhçk¤ Au. økwshkíkLke {wÏÞ ¼k»kk økwshkíke Au. ytøkúuS ¼k»kkLku
ÔÞðMkkÞe Míkhu Mðefkhu÷e Au. WÃkhktík økwshkík{kt çkkh økkWyu çkku÷e çkË÷kÞ íku WÂõíkLku «{ký {kLke W¥kh
økwshkík, Ërûký økwshkík, Mkkihk»xÙ, fåA íku{s {æÞ økwshkík{kt økwshkíke ¼k»kkLke çkku÷e Ä{o-¿kkrík-rhðks
{wsçk çkku÷kÞ Au. Mkkihk»xÙ - fåA{kt fkrXÞkðkze yÚkðk fåAe çkku÷e çkku÷kÞ Au. íkuðe heíku {æÞ økwshkík{kt
[hkuíkhe çkku÷e çkku÷kÞ Au.
ÄkŠ{f MÚkkLkku :
økwshkík{kt ÄkŠ{f-«ðkMkLkLkku ÔÞkÃk ½ýku Au. MkðoÄ{kuo yLku Mkt«ËkÞLku yufçkeò «íÞu MkËT¼kðLkk,
«u{¼kð, Mkrn»ýwíkk yLku yufíkk íkuLkwt {wÏÞ fkhý Au. økwshkík{kt rnLËwÄ{o, siLkÄ{o yLku çkkiØÄ{o {wÏÞ Au.
{wÂM÷{, r¾úMíke, ÃkkhMke, ®MkÄe, þe¾ WÃkhktík yLÞ ½ýk Ä{kuo yLku Mkt«ËkÞ «íÞu ©Øk Ähkðíkku {kuxku ðøko
Mk{økú økwshkík{kt ÃkÚkhkÞu÷ku Au.
Ãkkihktrýf Mk{ÞÚke økwshkík {trËhkuLke ¼qr{ hne Au. çkkh ßÞkuŠíkr÷tøkku{ktLkwt Mkki«Úk{ ßÞkuŠík®÷øk Mkku{LkkÚk
{trËh økwshkík{kt ykðu÷wt Au. ¼økðkLk ©e rþðSLkwt þkïík yLkkËe MðYÃk Mkku{LkkÚk {trËh 20{e MkËeLkk ytík{kt
rLk{koý ÃkkBÞwt. Ãkkihkrýf fÚkk yLkwMkkh {nk¼khíkLkk Mk{Þ{kt Mkku{uïh {nkËuð íkhefu «[r÷ík níkwt. ¼økðkLk
Mkku{LkkÚk rËÔÞ yLkw¼qrík ykÃkíkkt Ëhuf Þwøk{kt swËk swËk Lkk{kuÚke «[r÷ík níkkt. MkíkÞwøk{kt ¼ihuïh, ºkuíkkÞwøk{kt
MkðorLkfuïh yLku îkÃkhÞwøk{kt ©eøk÷íkuïhLkk Lkk{Úke «[r÷ík níkkt.

15
 ÃkðoíkkuLkk rþ¾hu rçkhks{kLkT ykhkMkwhLkk {k ytçkkS, ÃkkðkøkZ{kt {k fkr÷fk, siLkkuLkk íkeÚkOfh Mðk{e
{nkðeh Ãkk÷eíkkýk{kt rþ¾hku, ík¤uxe, ftËhkyku{kt yiríknkrMkf yLku ÄkŠ{f MðYÃku þku¼kÞ{kLk Au. økwshkík{kt
Ãkkr÷íkkýk siLk Ä{oLkwt {wÏÞ MÚkkLkf Au. fw÷ 863 sux÷kt LkkLkk LkkLkk ËuhkMkhkuÚke Mk{økú Ãkkr÷íkkýk siLk
Þkºkk¤wyku {kxu ykMÚkkLkwt MÚk¤ Au. ykhMkÃknkýLkk ÃkíÚkhkuLku f÷kí{f heíku ftzkhe MÚkkÃkíÞLkk çkuLk{qLk MÚkkÃkíÞku
Ãkkr÷íkkýk{kt òuðk {¤u Au.
økwshkík{kt yLÞ {n¥ðLkk ÄkŠ{f MÚk¤ku : yûkhÄk{ {trËh, ytçkkS {trËh, zkfkuh {trËh, îkhfk,
ÃkkðkøkZ {trËh, røkhLkkhLkwt {trËh, Ãkkr÷íkkýkLkwt {trËh, Mkku{LkkÚk {trËh, MkqÞo {trËh
rfÕ÷k yLku {nu÷ku :
økwshkík{kt ykðu÷k rfÕ÷kyku yLku {nu÷ku íkuLkk MÚkkÃkíÞ f¤k yLku yiríknkrMkf ÄhkunhLku «rík®çkrçkík fhu
Au. økwshkík{kt rnLËw, {wÂM÷{ íku{s ÞwhkurÃkÞLk MÚkkÃkíÞLke Íkt¾e òuðk {¤u Au. økwshkík{kt Ãkkihkrýf rfÕ÷kyku
yLku {nu÷ku yiríknkrMkf MkktMf]ríkf yLku ÃkhtÃkhkøkík f¤k-fkiþÕÞLku Wòøkh fhu Au.
y{ËkðkË ÂMÚkík «ÏÞkík ¼ÿLkku rfÕ÷ku {æÞfk÷eLk Mk{ÞLkku ¼ÔÞ yiríknkrMkf MÚkkÃkíÞLkku Lk{qLkku Au.
su E.Mk. 1411{kt çkktÄðk{kt ykðu÷ku. su{kt rnLËw Ä{oLkk ‘{k’ MðYÃk fk÷e ‘{k’ Lkwt MÚkkLkf Au. {æÞfk÷eLk
Þwøk{kt ¼ÿLkk rfÕ÷k{kt «ðuþ {kxu ºký ËhðkòLke E{khík hsðkze «ðuþîkh økýkíkwt níkwt. økwshkík{kt yMktÏÞ
yuðk rfÕ÷kyku rðrðÄ MÚk¤kuyu ykðu÷kt Au. su rnLËw, {wÂM÷{ yLku ÞwhkurÃkÞLk f¤k MÚkkÃkíÞLke Íkt¾e fhkðu Au.
økwshkík{kt yMktÏÞ yuðk rfÕ÷kyku rðrðÄ MÚk¤kuyu ykðu÷kt Au. su rnLËw, {wÂM÷{ yLku ÞwhkurÃkÞLk f¤k
MÚkkÃkíÞLke Íkt¾e fhkðu Au.
rfÕ÷kyku : ÷¾kuxk rfÕ÷ku-ò{Lkøkh , ÃkkðkøkZLkku rfÕ÷ku-Ãkt[{nk÷ ðzkuËhk LkSf, WÃkhfkux rfÕ÷ku-
sqLkkøkZ, z¼kuE rfÕ÷ku-Lk{oËk çktÄ íkhV sðk {kxuLkku {wÏÞ Ëhðkòu, sqLkku rfÕ÷ku-Mkqhík, ¼qrsÞk-¼qs, E÷ðk
Ëwøkko-Ezh, ÄkuhkS rfÕ÷ku-ÃkkuhçktËh, yku¾k çktÄ-îkhfk ͪÍwðkzk rfÕ÷ku, fåALkku rfÕ÷ku.
{nu÷ku : rðsÞ rð÷kMk {nu÷, Ãkk÷eíkkýk, ¼kðLkøkh, ykELkk {nu÷, (sqLkku {nu÷) yLku Ãkhkøk
{nu÷, fwMkw{ rð÷kMk ¼ðLk yLku «u{¼ðLk WËuÃkwh, Lkð÷¾k {nu÷, rhðhMkkEz {nu÷, økkUz÷, Ëku÷ík rLkðkMk
{nu÷, Ezh, ykxo zufku, {kuhçke, rËøðeh rLkðkMk {nu÷, ðktMkzk, Mkqhík, ÷û{erð÷kMk {nu÷, LkÍhçkkøk {nu÷,
«íkkÃkrð÷k {nu÷, ðzkuËhk, hks{nu÷, nðk{nu÷, ðZðký, hýSík rð÷kMk {nu÷, ðktfkLkuh.
Mktøkúnk÷Þku :
økwshkíkLkk ¼ÔÞ Mktøkúnk÷Þku íkuLkk økkihðÃkqýo MkktMf]ríkf ðkhMkk yLku yiríknkrMkf ÃkhtÃkhkLke ¼ÔÞíkkLku ðk[k
ykÃku Au. yk Mktøkúnk÷Þku økwshkíkLku Mk{økú ¼khík{kt rîíkeÞ ¢{ktfu ÷kðu Au. økwshkík{kt ykðíkk «ðkMkeykuLkk
rË÷ Síke ÷uíkk yk ¼ÔÞ MkktMf]ríkf ðkhMkkLkk Mktøkún{kt økwshkíkLke ÃkhtÃkhkøkík SðLkþi÷e «rík®çkrçkík ÚkkÞ Au.
hk»xÙrÃkíkk Ãkq. {nkí{k økktÄeLke sL{¼qr{ íku{s f{o¼qr{ økwshkík «ðkMkeyku {kxu ykf»koýLkwt fuLÿ çkLÞwt
Au. íku{kt y{ËkðkË ¾kíku 1951{kt MÚkÃkkÞu÷wt økktÄe M{khf Mktøkúnk÷Þ {wÏÞ Au. su 1963{kt Lkðk MðYÃku
Lkðk yËkÞ÷k MÚk¤u çkLkkððk{kt ykÔÞwt. yk Mktøkúnk÷Þ{kt økktÄeSLke hkuStËe r¢Þkyku{kt ðÃkhkþ{kt ykðíke
[esðMíkwykuLku «ËþoLk {kxu {qfe Au. WÃkhktík Mktøkúnk÷Þ{kt hsq fhkÞu÷k r[ºkku ykçkunqçk ðkMíkrðf ½xLkkykuLke
yLkw¼qrík fhkðu Au. ynª ÃkwMíkfku, WÃkhktík økktÄeSLkk ÷¾kýkuLke nMíkÃkºkku, økktÄeSyu fhu÷k ÃkºkÔÞðnkhkuLke
Lkf÷ku, Vkuxkuøkúk^Mk WÃkhktík yk©{ðkMkeyku MkkÚkuLkk r[ºkku suðe [esðMíkwyku ¼khíkeÞ Mðkíktºk RríknkMkLke
yLkw¼qrík fhkðu Au. ¾kMk íkku økktÄeSLkku [h¾ku yLku íku{ýu ðkÃkhu÷wt xuçk÷ «ðkMkeyku {kxu ykf»koýLkwt fuLÿ çkLke
hÌkwt Au.
fux÷ef f¤kLke nfefíkku :
fur÷fku xuûkxkE÷ Mktøkúnk÷Þ : økwshkíkLke ykŠÚkf hksÄkLke y{ËkðkË íkuLke MkËeyku Ãkwhkýe nkÚk-þk¤,
ðýkx fk{ {kxu søk{þnqh Au. fkuxLk fkÃkzLkk WíÃkkËLk{kt ¼khíkLkk {ku¾hkLkk MÚkkLku hne [qfu÷wt y{ËkðkË{kt

16
fur÷fku xuûkxkE÷ Mktøkúnk÷Þ ykðu÷wt Au. su{kt nkÚkþk¤, ðýkxfk{ WÃkhktík fkÃkzLkk f÷hfk{ MkkÚku fkuxLk, huþ{
yLku Mkwðýo Ãkh ÚkÞu÷e f¤k-fkheøkheLkkt W¥k{ Lk{qLkkykuLkku Mktøkún Au. Mk¥kh{e MkËeLkkt nkÚkþk¤Lke fkheøkheLku
«rík®çkrçkík fhíkwt ÷kfzkLkwt Lkfþefk{Lke Mkòðxðk¤wt yk Mktøkúnk÷Þ íkuLke ykøkðe økkuXðýe yLku Lk{qLkkLke
hsqykíkku{kt rðÏÞkík çkLku÷wt Au.
MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ hk»xÙeÞ M{khf : Mkkçkh{íke LkËe rfLkkhu
þkneçkkøk ¾kíku MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ hk»xÙeÞ M{khf ykðu÷wt Au.
¼khíkLke ykÍkËeLkk støk{kt ÷kunÃkwhw»k MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷Lkku Vk¤ku
yLku íku{Lke LkuíkkøkeheLkk MktM{hýku yk Mktøkúnk÷Þ{kt s¤ðkÞu÷k Au. íku{Lkk
SðLk yLku fkÞkuoLke LkkUÄLkku MktÃkqýo RríknkMk yk Mktøkúnk÷Þ{kt Mkk[ððk{kt
ykðu÷ku Au. yøkkW hks¼ðLk íkhefu yku¤¾kíke yk E{khík íkuLke ¼ÔÞíkk
yLku MÚkkÃkíÞ f¤k{kt çkuLk{qLk Au.
Ãkíktøk Mktøkúnk÷Þ : ‘Ãkíktøk WíMkð’ økwshkíkLke ykøkðe yku¤¾
Au. rðï V÷f Ãkh ÃkíktøkLkk þku¾Lku WíMkð{kt ÃkrhðŠíkík fhe rðï¼h{kt
Vu÷kÞu÷k Ãkíktøk hrMkÞkyku økwshkíkLkk {nu{kLk çkLke [qõÞk Au. Ãkíktøk
MktMf]ríkLku Wòøkh fhíkwt ‘Ãkíktøk Mktøkúnk÷Þ’ ÃkíktøkLkku yuf nòh ð»ko sqLkku
RríknkMk Ëþkoðu Au. ÃkíktøkLkk rðrðÄ Lk{qLkk yLku yiríknkrMkf ËMíkkðuòu
MkkÚku íkuLke «ríkf]ríkyku òuðk-{kýðk {kxu rðïLkk «ðkMkeyku {kxu ‘Ãkíktøk
Mktøkúnk÷Þ’ ykf»koýLkwt fuLÿ çkLÞwt Au.
ðzkuËhk Mktøkúnk÷Þ : f¤k yLku rþÕÃk MÚkkÃkíÞLkk çkuLk{qLk yLku
ykf»kof Lk{qLkkLkku Mktøkún ynª òuðk {¤u Au. RríknkMk, ¼qMíkhþk†
yLku swËe swËe {kLkð MktMf]ríkLkk MðYÃkLku yk÷u¾íkwt yk ¼ÔÞ Mktøkúnk÷Þ
økkÞfðkze, ÞwhkuÃkeÞ yLku {w½÷ Mkk{úkßÞLkk y{qÕÞ Lk{qLkkLku hsq fhu Au.
{kLkð MktMf]ríkLkwt Mktøkúnk÷Þ : ‘¼khíkeÞ MktMf]rík ËþoLk’ Lkk{u «ÏÞkík
{kLkð-MktMf]ríkLkk Ãkqýo ËhßòLku íkká~Þ fhíkwt yk Mktøkúnk÷Þ ¼qs ¾kíku
ykðu÷wt Au. fåALke økúk{eý MktMf]ríkLkk 4500Úke ðÄw Lk{qLkk Ëþkoðíkk
Mktøkúnk÷Þ{kt MktMf]rík f¤kLkk ÃkwMíkfku yLku yLÞ Mkk{økúe WÃk÷çÄ Au. su
{wÏÞ Ãkkt[ rð¼køkku{kt ðnU[kÞu÷wt Au. {æÞ¾tz{kt MkkrníÞ r[ºk rð¼køk{kt
y÷ÇÞ MkkrníÞLkku ¾òLkku Au. ¾qçk s f÷kí{f [{ofk{, Mktøkeíkf¤kLkk
ðkãkuLkk Lk{qLkk ¾qçks ykf»kof yLku ¼ÔÞ heíku hsq fhkÞu÷k Au. su íku
Mk{ÞLke ®f{íke [es ðMíkwyku, WÃkhktík MkkuLkwt- [÷ýe Lkkýwt ðøkuhuLku Mkwhrûkík heíku Mktøkúnðk {kxu ‘fkuXkh’Lkwt rLk{koý
yLku íkuLke çkLkkðx ykf»koýLkwt fuLÿ çkLÞwt Au.
fåA BÞwrÍÞ{ : økwshkíkLkwt MkkiÚke Ãkwhkýwt Mktøkúnk÷Þ Au. E.Mk. 1877{kt rLk{koý Ãkk{u÷wt yk Mktøkúnk÷Þ
VøÞwoMkLk Mktøkúnk÷Þ Lkk{u «[r÷ík Au. rçkúxeþ nfw{ík Mk{Þu Mkh suBMk VøÞwoMkLku yk Mktøkúnk÷ÞLke ÔÞðMÚkk fhe
níke. yk Mktøkúnk÷Þ{kt MkkuLkk-[ktËeLkk ½huýktLkk Lk{qLkk íkuLkk rzÍkELk, þk¤fk{, ÞwØ þ†kuLkk Lk{qLkk, Ãkwhkík¥ðeÞ
RríknkMkLkk Lk{qLkk, «kýeLkk yðþu»kku yLku yLÞ MkkÄLkMkk{økúe WÃkhktík ðnký-ÔÞðnkh MkkÚku òuzkÞu÷e
MktMf]rík yLku MkÇÞíkkLke hsqykík ynª fhðk{kt ykðe Au.
økwshkík{kt økútÚkk÷Þku : E.Mk. 1939{kt økwshkík ÃkwMíkfk÷Þ {tz¤Lke MÚkkÃkLkk ÚkE. {tz¤ ÃkkMku çku økútÚkk÷Þku
níkk, íku{ktLkwt yuf økútÚkk÷Þ y{ËkðkË ¾kíku {æÞMÚk ÷kÞçkúuhe økqshkík rðãkÃkeX ¾kíku ykðu÷wt Au. MðkÞík MktMÚkk
îkhk íkuLkwt Mkt[k÷Lk ÚkkÞ Au, çkeswt ÃkwMíkfk÷Þ ðzkuËhk ÂMÚkík ðzkuËhk {æÞMÚk ÃkwMíkfk÷Þ suLkwt Mkt[k÷Lk økwshkík
17
 hkßÞLkk ÃkwMíkfk÷Þ rLkÞk{f îkhk ÚkkÞ Au. økwshkík{kt hkßÞ MíkhLkk yLku «kËurþf fûkkLkk ½ýk ÃkwMíkfk÷Þku
ykðu÷k Au. su{kt fux÷kf ÃkwMíkfk÷Þku MktMÚkkfeÞ íkku fux÷kf ¾kLkøke ÃkwMíkfk÷Þku Au. ÃkwMíkfk÷Þku îkhk Mk{ks{kt
Mkkûkhíkk Ëh ðÄkhðkLkku «ÞkMk ÚkE hÌkku Au.
¼khíkLkk MðkíktºÞ Mktøkúk{Lkk ðeh MkÃkqíkku {nkí{k økktÄe yLku ÷ku¾tze Ãkwhw»k MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷Lke
sL{¼qr{ økwshkík{kt MðkíktºÞLkk RríknkMkLke MkkÚku MkkÚku rðrðÄ Ä{kuo yLku MktMf]ríkLkk y{qÕÞ yiríknkrMkf M{khfku
yøkrýík MktÏÞk{kt ykðu÷kt Au.
økwshkík{kt «k[eLk yLku yðko[eLk Mk{ÞLkk MÚkkÃkíÞLkku Mktøk{ òuðk {¤u Au. økwshkík{kt rðïV÷f Ãkh
«¼kð Ãkkze þfu íkuðk MÚkkÃkíÞkuLkwt rLk{koý ÚkÞu÷wt Au. su rðïLkk «ðkMkeyku {kxu ykf»koýLkwt fuLÿ çkLÞwt Au. økwshkík
ÃkkMku MkktMf]ríkf ðkhMkkLkku çknw{qÕÞ ¾òLkku Au. suLkk Úkfe íku Ëuþ-rðËuþ{kt íkuLke ¼ÔÞíkkLkk ËþoLk fhkðu Au.
{kLkð MktMf]rík yLku MkÇÞíkk{kt ÃkkýeLkwt ½ýwt {n¥ð Au. {kLkð MkÇÞíkk ÃkkýeLkk Mktøkún {kxu yLkufrðÄ
«ÞkMkku fhíke ykðe Au. økwshkík{kt Ãký ¼qr{økík s¤MktøkúnLkku rð[kh MkËeyku Ãknu÷kt ynªLkk þkMkfkuLku ykðu÷ku.
ÃkkýeLkk MktøkúnLke yk rðrþü ÃkØrík ËwrLkÞk¼h{kt yòuz Au. økwshkík{kt ykðu÷e rðrðÄ ‘ðkð’ íkuLkwt yrîíkeÞ
WËknhý Au. ðkMíkwf÷k, MÚkkÃkíÞ yLku f¤k fkheøkhe yu{ rºkðuýe Mktøk{Lkk yËT¼wík Lk{qLkk{kt y÷kirff
yzk÷sLke ðkð yLku ËkËk nrhLke ðkð su y{ËkðkË rsÕ÷k{kt ykðu÷e Au. Ãkkxý{kt ‘hkýfeðkð’ ykðu÷e Au.
økwshkík{kt yiríknkrMkf yLku Ãkwhkík¥ðeÞ MÚk¤ku :
ÓËÞfwts : ¼khíkLkk MðkíktºÞ Mktøkúk{{kt økktÄeSLke {wÏÞ
f{o¼qr{ y{ËkðkË hne níke. Mkkçkh{íke yk©{ ¾kíkuLkk LkkLkk
ykuhzk{kt økktÄeS íku{Lkk ðMkðkx Ëhr{ÞkLk yrntMkkLkwt yktËku÷Lk yLku
MðkíktºÞ [¤ð¤Lke «ð]r¥kyku [÷kðíkk níkkt. ÓËÞfwts íkhefu «[r÷ík
Mkkçkh{íke yk©{Lkk yk M{khfku íkuLkkt {q¤ çkktÄýe {wsçk Mk[ðkÞu÷wt
Au. su{kt økktÄeSLkk ËirLkf fkÞkuoLke [esðMíkwyku íku{s íku{Lke ytøkík
SðLkkuÃkÞkuøke ðMíkwykuLkku Mktøkún fhðk{kt ykÔÞku Au su íkuLke {q¤ ÂMÚkrík{kt
yksLke íkkhe¾u Ãký Mk[ðkÞu÷kt Au.
‘ÓËÞfwts’ rðï «ðkMkeyku {kxuLkwt {wÏÞ fuLÿ Au. ynª «ðkMkeyku ÃkwMíkfk÷Þ, økktÄeSLkk nMíkr÷r¾ík
Ãkºkku, MðkíktºÞ Mktøkúk{Lkk {q¤ ËMíkkðuòu WÃkhktík æðrLk yLku «fkþLkk ykÞkusLkÚke MðkíktºÞ Mktøkúk{Lke nwçknw
Íkt¾e fhkðíkku fkÞo¢{ «ðkMkeyku {kxu hsq fhkÞ Au. økktÄeS îkhk rLkÞr{íkÃkýu fhkíke ÓËÞfwtsLke «kÚkoLkk
yk©{Lkk RríknkMkLkwt çkuLk{qLk Mkt¼khýwt Au. yk{ MðkíktºÞ Mktøkúk{Lkwt yk «{w¾ M{khf økktÄeSyu MÚkkÃku÷k
{qÕÞkuLku MktðŠÄík yLku íkuLkku «[kh fhíkwt ykÍkËeLke støkLkwt {qf Mkkûke Au.
÷kuÚk÷ : ÷kuÚk÷ yuf Ãkwhkík¥ðeÞ MÚk¤ Au. ¼qMíkh ¾kuËfk{
Ëhr{ÞkLk ÷kuÚk÷ ¾kíkuÚke su yðþu»kku {¤e ykÔÞk íku ®MkÄw MkÇÞíkkLke
yku¤¾ Q¼e fhu Au. E.Mk. Ãkqðuo 1800-2000Lkk Mk{Þøkk¤k
Ëhr{ÞkLkLke ®MkÄw MktMf]ríkLke MkÇÞíkk ÷kuÚk÷{kt òuðk {¤u Au.
ynª ®MkÄwLke ¾eýLkk yLÞ MÚkkÃkíÞku WÃkhktík ©uc Lkøkh h[Lkk
òuðk {¤e Au. rðïLke MkkiÚke sqLke MktMf]rík ÷kuÚk÷Lke økýe þfkÞ. ÷kuÚk÷
¾kíku {¤e ykðu÷k {kLkð MkÇÞíkkLkk yðþu»kku{kt hkuStËk ½hðÃkhkþLkk
ðkMkýku, yk¼q»kýku WÃkhktík ½h-WÃkÞkuøke [esðMíkwykuLke h[Lkk íku{s
hnuýktfkuLke MÚkkÃkíÞ f¤k çkuLk{qLk yLku rðM{Þfkhf Au. ÷kuÚk÷Lkk hMíkkyku yLku ònuh MkwrðÄk-MkøkðzkuLkwt çkktÄfk{
çkuòuz Au. ykðk Ãkwhkík¥ðeÞ {n¥ð Ähkðíkk MÚk¤ ÷kuÚk÷ rðï «ðkMkeyku {kxu ykf»koýLkwt MÚkkLk çkLÞwt Au.
18
 feríko {trËh : ÃkkuhçktËh ¾kíku ykðu÷wt feríko {trËh hk»xÙrÃkíkk {nkí{k økktÄeLkwt sL{MÚkkLk
Au. hk»xÙeÞ M{khf íkhefu ònuh fhkÞu÷k feríko {trËhLkwt hk»xÙeÞ {n¥ð sux÷wt Au íkux÷wt ÄkŠ{f
{n¥ð Ãký Au. ¼økðkLk ©ef]»ýLkk Ãkh{ Mk¾k MkwËk{kLkk sL{MÚkkLk íkhefu yk þnuhLkwt
ÄkŠ{f {n¥ð Ãký Au.
ðzLkøkh : ðzLkøkh íkuLkk MÚkkÃkíÞku yLku yiríknkrMkf MÚkkLkfku {kxu òýeíkwt Au.
MÚkkÃkíÞku{kt ðzLkøkhLkwt ‘íkkuhý’ yLku ÄkŠ{f MÚkkLkf{kt nkxfuïh {nkËuð «ÏÞkík Au.
ðzLkøkhLkk þŠ{ck ík¤kðLkk rfLkkhu þnuhLke W¥khu ykðu÷wt ‘íkkuhý’ MÚkkÃkíÞ ytËksu 12{e
MkËe{kt rLk{koý ÃkkBÞwt níkwt. íkuLkk rLk{koý{kt ÷k÷ yLku Ãke¤k ÃkíÚkhkuLkku WÃkÞkuøk ÚkÞku níkku.
40 Vqx Ÿ[wt yLku fkuíkhýe{kt çkuLk{qLk yuðwt yk ‘íkkuhý’ MÚkkÃkíÞ þnuhLkk «ðuþîkhLke
E{khík Au. Mkku÷tfe ÞwøkLkk þkMkLk Ëhr{ÞkLk økwshkíkLkk «ðuþîkh íkhefu yk MÚkkÃkíÞ
«[r÷ík níkwt. rMkØÃkwh ¾kíku ykðu÷k hwÿ{nk÷Þ MÚkkÃkíÞLke fkuíkhýe- Lkfþefk{ yk
M{khfLku {¤íke ykðu Au.
Äku¤kðehk : ¼khíkLke Ãkkihkrýf Mkkík yòÞçke{ktLke yuf yòÞçke yux÷u Äku¤kðehk.
økwshkíkLkwt «k[eLkík{ Mk{]ØLkøkh yux÷u Äku¤kðehk. økwshkíkLkkt fåA rsÕ÷k{kt Äku¤kðehk
ykðu÷wt Au. ®MkÄw MkÇÞíkkLkwt «{w¾ þnuh fu suLkwt MÚkkÃkíÞ yLku h[Lkk çkuLk{qLk Au. íkuLkwt rLk{koý
ytËksu E.Mk. Ãkqðuo 2900Lkk Mk{Þøkk¤k{kt ÚkÞwt níkwt. Lkøkh h[Lkk{kt #xkuLkku
WÃkÞkuøk fhkÞku níkku. WÃkhktík {kLkð sYrhÞkíkLke ík{k{ MkwrðÄkykuLke h[Lkk
ykÞkusLkÃkqðof fhðk{kt ykðe níke. ÃkkýeLkk Mktøkún yLku rðíkhýLke çkuLk{qLk
økkuXðý íkífkr÷Lk Mk{ÞLke ËwrLkÞkLke ©uc h[Lkk-ÔÞðMÚkk økýkE Au.
[ktÃkkLkuh - ÃkkðkøkZ : [ktÃkkLkuh- ÃkkðkøkZ, {kt[eLku rðïLkk yòuz
Ãkwhkík¥ðeÞ E{khík-M{khf íkhefu ÞwLkuMfkuyu ònuh fÞwO Au. hkßÞ Mkhfkhu
[ktÃkkLkuh-ÃkkðkøkZLku «ðkMkeykuLkk ykf»koýLkk {wÏÞ fuLÿ íkhefu rðfMkeík
fhðkLkk «ÞkMkku nkÚk ÄÞko Au. «ðkMkLkk yLÞ ykf»koýku{kt rLk{uxkçkkøk, yksðk ík¤kð, òtçkw½kuzk, y¼ÞkhÛÞ
yLku z¼kuELku Ãký rðfMkeík fhðk{kt ykÔÞwt Au. yk MÚk¤Lkwt yiríknkrMkf {n¥ð íku ytËksu 1200 ð»koLkku RríknkMk
yLku íkuÚke Ãký ðÄw Mk{ÞÚke MkktMf]rík ðkhMkku Ähkðu Au. 15{e MkËe{kt hkòÃkíkELku nhkðe {wrM÷{ þkMkf
{nt{Ë çkuøkzkyu yk «Ëuþ Ãkh ÃkkuíkkLke þkMkLk Äwhk Mkt¼k¤e níke. {nt{Ë çkuøkzkyu íkuLkk þkMkLkLke hksÄkLke
y{ËkðkËÚke ¾Mkuze [ktÃkkLkuhLku çkLkkðe níke.
ðLÞ SðLk :
“fkuEÃký hk»xÙLke yku¤¾ íkuLkk ðLÞSðkuLke íkuýu fhu÷e {kðsík WÃkhÚke ÚkkÞ Au.” «kf]ríkf MkkIËÞo
yLku ðLÞ SðkuLke {Ík {kýðk {kxu økwshkík yu W¥k{ ¼qr{ Au. Ëhuf Éíkw{kt LkðÃkÕ÷rðík Úkíkkt ð]ûkku, rðþk¤
V÷f{kt ÃkÚkhkÞu÷k ÷e÷kA{ ¾uíkhku yLku y{kÃk ËrhÞkE rMk{kzkÚke ½uhkÞu÷e økwshkíkLke ¼qr{ «kf]ríkf
MktÃkËkyku Ähkðíkk støk÷kuÚke ÄLÞ çkLke Au. Ëw÷o¼ yuðk ðLÞSðkuLkk ðMkðkxLke ¼qr{ Ãkh MkðoSðku hrûkík Au. su
ðLÞSðLke nksheÚke økwshkíkLke yku¤¾ Mk{økú rðï{kt çkLke Au íku yurþÞkE ®Mknku økehLkk støk÷ku{kt ðMkðkx
fhu Au. yk MÚk¤ «ðkMkLk fuLÿ íkhefu Q¼he ykÔÞwt Au.
{kuMk{Lkk r{òs Äkhý fhíkkt støk÷ku - økeh
÷e÷kA{ ½kMkkuÚke ykåAkËeík ¼qr{ - ðu¤kðËh
rðþk¤ Ãkrhÿ~Þ - fåALkwt LkkLkw hý
rðþk¤ SðMk]rüLke ¼qr{ - Lk¤ Mkhkuðh
19
 ËrhÞkE xkÃkw - ÃkehkuxLkLkk xkÃkw
{kuMk{e øke[ støk÷ku - zktøkLkk øke[ støk÷ku
ðLÞ SðkuLkk hûký {kxu íku{s «ðkMkeykuLkk ykLktË-«{kuË {kxu økwshkík ðLÞSð Mk]rü ðMkkníkkuLku hrûkík
ònuh fhe Au. su{kt hk»xÙeÞ WãkLkku íkÚkk y¼ÞkhÛÞku{kt ðLÞSðkuLke «f]ríkLku yLkwYÃk íkuLkk {kxuLkwt ÃkÞkoðhý
yLku íkuykuLku LkiMkŠøkf ðkíkkðhý {¤e hnu íkuðk «ÞkMkku hkßÞ Mkhfkhu fhu÷k Au.
hk»xÙeÞ WãkLkku yLku y¼ÞkhÛÞku :
“ðLÞSðkuLke Mkk[ðýe îkhk s su íku hk»xÙLke yku¤¾ Q¼e ÚkkÞ Au.”
økwshkík hkßÞ{kt ykðu÷k ðLÞSðku {kxuLkk y¼ÞkhÛÞku : økwshkík y÷ÇÞ Sðku yLku SðMk]rü {kxuLke
¼qr{ hne Au. yurþÞkE ®Mkn økwshkíkLkk økeh «Ëuþ{kt s òuðk {¤u Au.støk÷e økÄuzk su fåALkk hý{kt òuðk
{¤u Au. fk¤k çkíkf yLku yLÞ s¤[h SðMk]rüLke «òríkyku Ãký økwshkík{kt Mkwhrûkík Au.
ðLÞ SðMk]rü{kt Sðku Lk fuð¤ y¼ÞkhÛÞku fu WãkLkku{kt Mk[ðkÞu÷k Au, Ãkhtíkw ¾kMk çkLkkðkÞu÷k yÚkðk
fwËhíke MÚkkLkku, ík¤kðku, s¤kþÞku yLku LkËe rfLkkhkyku{kt íkuykuLkku ðMkðkx çkLkkðkÞu÷ku Au. {kuh, MkkhMk,
÷¬z¾kuË suðk y÷ÇÞ Ãkûkeyku hkßÞ{kt ¾kMk çkLkkðkÞu÷k WãkLkku yLku çkøke[kyku{kt ðMkðkx fhu Au.
økwshkík hkßÞ{kt ðLÞSð Mk]rü Mkwhrûkík yLku MktðŠÄík Au. hkßÞ MkhfkhLkk ðLÞ rð¼køkLkk «ÞkMkku îkhk
sLk-Mk{qnLku ðLÞ SðkuLke yku¤¾ yLku Mkk[ðýe {kxu òøk]ík fhðk{kt ykðu Au. hkßÞ Mkhfkh ðLÞSðkuLke
Mkwhûkk ò¤ðýeLke ÔÞqnh[LkkLkk ¼køk YÃku ðLÞ rð¼køk îkhk Þkuòíkk Mkur{Lkkhku, íkk÷e{, «ðkMk yLku «f]rík
«u{eyku {kxuLkk õ÷çkku Q¼e fhe ðLÞSðkuLkk MktðÄoLk Mkthûký MktçktrÄík {krníkeÚke {krníkøkkh fhðk{kt ykðu Au.
hk»xÙeÞ WãkLkku : økeh hk»xÙeÞ WãkLk, fk¤k çkíkf- hk»xÙeÞ WãkLk, ðu¤kðËh, ðktMkËk hk»xÙeÞ WãkLk,
ËrhÞkE hk»xÙeÞ WãkLk
y¼ÞkhÛÞku : økeh ðLÞSðku {kxuLkwt y¼ÞkhÛÞ, ½wz¾h y¼ÞkhÛÞ, Ãkûkeyku {kxu Lk¤ Mkhkuðh
y¼ÞkhÛÞ, suMkkuh nhý y¼ÞkhÛÞ, çkkhz ðLÞSðkuLkwt y¼ÞkhÛÞ, ®nøkku¤økZ LkiMkŠøkf rþûký y¼ÞkhÛÞ,
ËrhÞkE y¼ÞkhÛÞ, LkkhkÞý Mkhkuðh y¼ÞkhÛÞ, r¾szeÞk Ãkûke y¼ÞkhÛÞ, híkLk{nk÷ nhý y¼ÞkhÛÞ,
fåALkk hý ðLÞSð y¼ÞkhÛÞ, økkøkk ðLÞSð y¼ÞkhÛÞ, hk{Ãkhk ðLÞSð y¼ÞkhÛÞ, Úkkuh ðLÞSð
y¼ÞkhÛÞ, þq÷Ãkkýuïh ðLÞSð y¼ÞkhÛÞ, ÃkkuhçktËh ðLÞSð y¼ÞkhÛÞ, ÃkLkeÞk ðLÞSð y¼ÞkhÛÞ,
çkk÷khk{ ytçkkS ðLÞSð y¼ÞkhÛÞ, òtçkw½kuzk ðLÞSð y¼ÞkhÛÞ, Ãkwýko ðLÞSð y¼ÞkhÛÞ, fåA
½wz¾h y¼ÞkhÛÞ.
f¤k - MktMf]rík yLku SðLkþi÷e :
økwshkík{kt f¤k-MktMf]rík yLku íkuLke SðLkþi÷e{kt MkkIËÞo, hwr[ yLku þku¾Lke ykøkðe AkÃk WÃkMke ykðu
Au. f¤k îkhk «rík¼kð yLku MktðkËLku, MktMf]rík îkhk ÃkhtÃkhkøkík {qÕÞkuLkku «¼kð òuðk {¤u Au. Lkerík íku{s
SðLkþi÷e{kt økwshkíkeyku MkkiÚke Lkehk¤k íkhe ykðu Au.
økwshkík{kt f¤k «rík¼kðLku «rík®çkrçkík fhu Au. økwshkík{kt f¤k MktMf]rík yLku SðLkþi÷e îkhk þktrík
yLku Mkw¾{Þ SðLkLke «íkerík ÚkkÞ Au. f÷kfkhku {kxu f¤kLkk «ËþoLk {kxu rûkríkòu ¾wÕ÷e Au. f¤k ykÃkýe
Mk{sLku «ËŠþík fhu Au. økwshkík íkuLke yrîíkeÞ f¤kLke yku¤¾ rðïV÷f Ãkh ÃknkU[kze þõÞwt Au. rðï rðÏÞkík
f÷kfkhkuLku økwshkíku Ãkku»Þk yLku MktðæÞko Au. hkßÞ Mkhfkhu Wøkíkk f÷kfkhku {kxu f¤k ûkuºkLke «rík¼kðkuLku þkuÄe
íku{Lke f¤kLkk MktðÄoLk {kxu rûkríkòu ¾wÕ÷e fhe Au.

20
 økwshkík{kt Mktøkeík rLkþçË [uíkLkk Au. Mktøkeík yLku f¤k{kt økwshkíkLke Lk]íÞ MktMf]rík yLku ÷kuføkeíkkuLke
AkÃk : MkkiÚke r¼L™ Au. Mk{økú rðï{kt økwshkíkLkk ‘økhçkk’ ÄkŠ{f WíMkð{kt hnu÷k yæÞkÂí{f ík¥ðLke MkkÚku
MkkÚku Lk]íÞf¤k yLku MktøkeíkLke yrîíkeÞ AkÃk Q¼e fhe þõÞwt Au. økwshkíku Mktøkeík yLku f¤kLke íkuLke Þwøkku
sqLke ÃkhtÃkhkLku ò¤ðe hk¾e Mkkt«ík Mk{ÞLkkt Mktøkeíkf¤k{kt íku {qÕÞkuLkwt MktðÄoLk fhe ykÄwrLkf Mktøkeík{kt ÃkkuíkkLke
ykøkðe yku¤¾ Q¼e fhe Au. ÷kuføkeíkku, ÃkhtÃkhkøkík Mktøkeík yLku ÃkhtÃkhkøkík hkøkku îkhk økwshkík{kt MktøkeíkLkk
rðrðÄ ykÞk{ku òuðk {¤u Au.
økwshkík{kt ¿kkLkLke Qòo : ¼k»kk-MkkrníÞLkk {kæÞ{ Úkfe yLkw¼ðe þfku Aku. økwshkíke ¼k»kk
yLkufrðÄ «fkhku îkhk ÷kuf¼kuøÞ çkLke su{kt økeíkku, ÷½wfÚkk, Lkð÷fÚkk, Lkðr÷fk, SðLkð]íkktík,
frðíkk yLku ykí{fÚkk, SðLk[rhºkku ÃkhtÃkhkøkík MkkrníÞLkwt r{r©ík Mkíð òuðk {¤u Au. hkßÞ{kt ÏÞkrík
«kÃík yLku rðîkLk ÷u¾fku-frðyku yLku rððu[fkuyu rî¼k»keÞ MkkrníÞ{kt su{ fu ytøkúuS, rnLËe yLku
MktMf]ík{kt ÷u¾LkfkÞo fhe hkßÞLkk MkkrníÞ søkíkLke ykøkðe yku¤¾ Q¼e fhe Au.
økwshkík{kt SðLkþi÷e{kt MkkíkíÞíkk : økkihðÃkqýo rð¼qríkykuLke ¼qr{ økwshkík{kt {LkLke þktrík, Mk{ks{kt
yiõÞ¼kðLkk yLku yu¾÷kMkíkk yu SðLkþi÷e çkLke Au. ynªLke «ò ÃkhkuÃkfkhe, {nuLkíkfþ yLku MkkisLÞþe÷íkk
ÄhkðLkkhe Au. Mð¼kðu {kÞk¤wt yLku çkeòLku {ËËYÃk çkLke þfðkLke ¼kðLkk Ähkðíkku økwshkíke çkwrØþk¤e
yLku rðLk{úíkkLkk økwýku MkkÚku yku¤¾kE hÌkku Au. heík¼kík yLku ftEf y÷øk yLku ykøkðwt fhe çkíkkððkLkku økwý
økwshkíkeyku Ähkðu Au.
f¤k : f¤k yLku MkkIËÞo{kt Yr[ Ähkðíkk økwshkík{kt WíMkðkuLke Wsðýe MkkÚku íkuLke f¤kLkwt «ËþoLk
{kýðkLkku yðMkh yLkuhku çkLku Au. økwshkík{kt íkuLke f¤k fkheøkheLke yLkuhe AkÃk r[ºkku, rþÕÃkf]ríkyku yLku
yLÞ f¤kyku{kt òuðk {¤u Au. f¤k økwshkíkLke Mk{s yLku SðLkþi÷eLku Wòøkh fhu Au. ðýkx, AkÃkfk{,
fkuíkhýe, fk[fk{ suðe f¤k{kt økwshkíku íkuLke ykøkðe yku¤¾ yLku yðýoLkeÞ AkÃk Q¼e fhe Au. ÃkhtÃkhkøkík
yLku ¼kíkeøk¤ Ãknuhðuþ yLku hnuýefhýe{kt f¤k yLku fkiþÕÞLke ykøkðe þi÷e økwshkík{kt òuðk {¤u Au. suLkku
yLkw¼ð yrðM{hýeÞ Au.
¼ÔÞ f¤k yLku fkheøkheLkku ðkhMkku økwshkíkLku {¤u÷ku Au. Mkkt«ík Mk{Þ{kt íkuLkk LkkðeLÞÃkqýo MðYÃkku òuðk
{¤u Au. ¼híkøkqtÚký f¤k, ðktMk-÷kfzk fk{, ÃkÚÚkhfk{ yLku ½huýkt fk{{kt ykøkðe f÷k fkheøkhe økwshkíku
Q¼e fhe Au. yk{ økwshkík f÷k-fk÷eøkheLkwt fuLÿ çkLke Q¼he ykÔÞwt Au.
økwshkíkLke f¤kLke ykøkðe þi÷e Au. {kxefk{ îkhk çkLkkðkíke f÷kf]ríkyku yLku çknwrðÄ «fkhLke nMíkf¤k
îkhk MÚkkÃkíÞLke çkuLk{qLk f]ríkyku yu økwshkíkLke yku¤¾ Au.
hkßÞ{kt f¤k fkheøkhkuLkku çkuLk{qLk s{kðzku Au yLku Lkðe ÃkuZe{kt f¤k-fkiþ÷Lku yku¤¾Lkkh, íkuyku{kt
hMk ÷uLkkh yLku íkuLku MktðŠÄík fhLkkh Ãký Au. rðïV÷f Ãkh ÃkkuíkkLke f¤kLkku fMkçk çkLkkðLkkhk økwshkíkeyku
hkßÞ¼h{kt íku{Lkk fkiðíkÚke r[hÃkrhÞík Au. hkßÞ Mkhfkh yfkË{eLkk {kæÞ{ îkhk rðrðÄ f¤k{kt rLkÃkqý
yLku ykøkðe þi÷e ÄhkðLkkh f÷kfkhkuLke f]ríkykuLkwt «ËþoLk, {u¤kðzk Þkusu Au.
MktMf]rík yLku SðLkþi÷e : MktMf]ríkÚke Mk{]Ø økwshkík ði¼ðþk¤e «Ëuþ Au. økwshkík hkßÞ íkuLkk ¼ÔÞ
yiríknkrMkf ðkhMkk, Wå[ík{ SðLkþi÷e yLku Mk{]Ø ÃkhtÃkhk îkhk nzÃÃkLk MktMf]ríkLkku ðkhMkku Ähkðu Au. hkßÞ{kt
çknwrðÄ Ä{kuo, su{kt rnLËw, RM÷k{, siLk, çkwØ «[r÷ík Au. økwshkíkLke MktMf]rík íkuLke f¤k, ykËh-ykríkÚÞ
þi÷e, ÃkhtÃkhk, Mk{ks, ¾qçkeyku ¼k»kk-çkku÷e yLku íkfrLkfe {qÕÞku îkhk {qXe Ÿ[uhwt çkLÞwt Au.
økwshkík yuf «¼kðþk¤e Sðtík SðLkþi÷e SðLkkhe «ò Ähkðu Au. su ÃkuZe Ëh ÃkuZe íkuLkk MktMfkhkuLku

21
 áZ fhu Au. yMkk{kLÞ «ýk÷e Mkk{kLÞ {kýMkLkk yLkw¼ð yLku Mk{sý îkhk økwshkíkLke MkktMf]ríkf ÃkhtÃkhk
yLku SðLkþi÷e òuðk {¤u Au.
Mkk{krsf SðLkLke rþûkk, ÄkŠ{f ÔÞðnkhku yLku f¤k-fkheøkheLkk W¥k{ yr¼øk{ku îkhk økwshkík
hkßÞLke «òyu MkËT¼kð, Mk{¼kð îkhk MkðoÄ{oLku ykËh-{kLk ykÃke rMk{kzk Ãkkh ËrhÞkE ûkuºkku yku¤tøke íkuLke
MktMf]ríkLke ßÞkuík «økxkðe Au.
¼khík ð»koLkk ÓËÞMÚk ÚkÞu÷k økwshkík{kt çknwrðÄ MkktMf]ríkf ði¼ðLkku {u¤kðzku òuðk {¤u Au. ynª
sLkMk{wn çkeòLkk Ä{o-òrík «íÞu ykËh ykÃke ykí{økkihð Ãkh MkL{kLk yLku XkuMk rðïkMk MkkÚkuLke MktMf]rík
Q¼e fhe Au. ðirïf MíkhLkk Ãkzfkhku Mkk{u rðïkMk yLku MVqŠíkÚke ynªLkku sLk-Mk{qn yLÞ hk»xÙku MkkÚku ÃkkuíkkLkwt
MkktMf]ríkf òuzký ò¤ðe hk¾u Au.
íknuðkhku yLku {u¤kyku, f¤k yLku fkheøkhe, ÷kufLk]íÞku, Mktøkeík, Ãkkuþkf yLku ynªLke SðLkþi÷e{kt
økwshkíkLke ÃkhtÃkhkøkík MktMf]ríkLke yMkh òuðk {¤u Au. SðLkLkk {qÕÞku yLku Mkk{krsf «ýk÷e yLku [krhºÞðk¤e
ynªLke MktMf]rík ÃkkuíkefkÃkýkLkku yLkw¼ð fhkðu Au.
¼k»kk :
«ò økwshkíke ¼k»kk îkhk ÷kuf ÔÞðnkh fhu Au. økwshkíkLke {kík]¼k»kk ‘økwshkíke’ Au. rðï{kt ßÞkt ßÞkt
økwshkíke ðMÞk Au íku økwshkíkLke ¼k»kk çkku÷u Au. «kËurþf çkku÷e{kt økwshkík{kt [hkuíkhe, fkXeÞkðkze, fåAe,
Mkqhíke yLku W. økwshkíkLke çkku÷e çkku÷kÞ Au. WÃkhktík økwshkík{kt ½ýk rðMíkkhku{kt {hkXe, ®MkÄe, Ãktòçke ðøkuhu
¼k»kk-çkku÷e çkku÷kÞ Au.
Ãknuhðuþ - Ãkkuþkf
hkßÞ{kt þnuhe yLku økúk{eý «ò íkuLke hnuýe-fhýe yLku heík-heðkòu yLku Ãknuhðuþ{kt MkkBÞÃkýwt òuðk
{¤u Au. Mkk{kLÞÃkýu Ãkwhw»k ÃkuLx yLku þxo yÚkðk xe-þxo Ãknuhu Au yLku hkßÞLke Þwðk ÃkuZe Ãkrù{e yMkh Lke[u
ykðe nkuðkÚke Mfxo, zÙuMk, SLMk ðøkuhu Ãknuhu Au. øk]rnýeyku Mkk{kLÞ heíku Mkkze yÚkðk Mk÷ðkh fr{Í Ãknuhu
Au. økúk{eý ûkuºkku{kt Ãkwhw»kku Äkuíke-ÍǼku, çktze yLku xkuÃke Ãknuhu Au. †eyku {nËTytþu [rýÞk-[ku¤e yLku Ãkwhw»kku
furzÞwt-Äkuíke WíMkð - íknuðkhLkk «Mktøkku{kt Ãknuhu Au.
¼kusLk :
{kuxk ¼køkLkk økwshkíkeyku þkfknkhe Au. ÃkhtÃkhkøkík ‘økwshkíke Úkk¤e’ íkhefu yku¤¾kíkk ¼kusLk{kt Ëk¤,
¼kík, hkux÷e yLku þkf¼kS, VhMkký, {eXkE nkuÞ Au. yk MkðkhLkwt ¾kýwt nkuÞ Au ßÞkhu MkktsLke ðu¤kLkwt ðk¤wt
¼k¾he-þkf, yÚkðk ¾e[ze-fZe {wÏÞ nkuÞ Au. yk WÃkhktík Mkk{kLÞÃkýu [xýe, yÚkkýkt, f[qtçkh, ÃkkÃkz,
ËqÄ-½e, AkMk íku ynªLkk hkuStËk ¾kuhkf{kt ÷uðkíkk nkuÞ Au. hkuStËk ¼kusLk WÃkhktík økwshkíkLke øk]rnýeyku
yLÞ ðkLkøkeyku çkLkkððk{kt WíMkkne nkuÞ Au. íku{Lkk hMkkuzk{kt yLkufrðÄ yÚkkýkt yLku yLÞ «Ëuþku suðk fu
Ërûký ¼khíkLke Úkk¤e, fkuÂLxLkuLx÷ yLku [kELkeÍ ¼kusLk çkLkkððkLkwt þe¾e økE Au yLku íku çkLkkðu Ãký Au.
fkÞoþi÷e :
{kuxk¼køkLkk økwshkíkeyku ÔÞðMkkÞ yLku ÄtÄk MkkÚkuLke «ð]r¥kyku{kt òuíkhkÞu÷kt Au. økwshkík ykiãkurøkf
fk{fkòu{kt yøkúuMkh hnuíkwt hkßÞ Au. fkÃkz WãkuøkLkwt þnuh yLku ykŠÚkf hksÄkLke y{ËkðkË ¼khík{kt Mkkík{wt
MÚkkLk Ähkðu Au. rðïMíkhu nðkE {køkoÚke òuzkÞu÷k økwshkík{kt yLÞ hkßÞku MkkÚkuLke nðkE òuzký MkwrðÄkyku
ðÄw Au. ynª ÄtÄk-ÔÞkðMkkrÞf íkfku ½ýe Au. su ðkÞçkúLx økwshkík{kt rðrðÄ ûkuºkku îkhk òuE þfkÞ Au.

22
©Øk yLku ykMÚkk :
økwshkík{kt çknwrðÄ Ä{o yLku Mkt«ËkÞku òuðk {¤u Au. ynª ©Øk yLku ykMÚkkLkk {q¤ íku{Lkk Ä{o yLku
Mkt«ËkÞ {wsçk áZ çkLku÷k Au. {wÏÞ Ä{kuo{kt rnLËw, siLk yLku çkkiØ Au. Mkt«ËkÞku{kt çkkunhk yLku {kuhMk÷k{
økhkrMkÞk, su fåA{kt «[r÷ík Au. suyku EM÷k{{ktÚke Ãkrhðíkeoík ÚkÞu÷k. íkuykuLke SðLkþi÷e ¼kíkeøk¤ økwshkíke
hne Au. MkwL™e {wÂM÷{ íku{kLkkt çkeò {kuxk Mk{qn íkhefu ykðu Au. siLk, EhkLkLkk ÃkkhMke, Ërûký økwshkík{ktÚke
ykðu÷k yLku r¾úMíkeyku Au. økwshkíkLke «ò Eïhe Mk¥kkLku MðefkhLkkhe, Mkrn»ýw yLku Mð¼kðu WËkh Au. íkuyku
MkðoÄ{oLku Mðefkhe MkL{kLk, ykí{økkihð yLku XkuMk rðïkMkLke ykMÚkk MkkÚku SðLk Sðu Au. økwshkíkeyku Ëhuf
Ä{oLkk íknuðkhku, WíMkðku MkkÚku {¤e Wsðu Au.
“ßÞkt sÞkt ðMku yuf økwshkíke íÞkt íÞkt MkËkfk¤ økwshkík.”
Lk]íÞ yLku Mktøkeík :
“økwshkík{kt Mktøkeík ËuðËqíkkuLkk þçË Mk{kLk nkuÞ Au.”
økwshkík íkuLkk ÃkkhtÃkrhf Mktøkeík yLku Lk]íÞ {kxu ¾kMMkwt òýeíkwt Au. økhçkk, økhçke, hkMk suðk Lk]íÞ yLku
Mktøkeík økwshkíkLke yku¤¾k¤ Au yLku su «ðkMkeykuLku ykf»kuo Au. hkMk yLku økhçkk ¼økðkLk f]»ýLke ÃkhtÃkhkLkk
«ríkf Au. su økkufw÷{kt ðktMk¤e ðøkkzíkk yLku íkuLke [khuçkksw økkuÃkeyku Lk]íÞ fhíke níke.
økwshkíkLkk økeíkku, Mktøkeík yLku íkuLkk «fkhku{kt ¾kMke rðrðÄíkk yLku MksoLkkí{fíkk òuðk {¤u Au.
swËk swËk ¼Âõík økeíkku ði»ýð Mkt«ËkÞLkk økwshkík{kt ¾kMMkkt «ÏÞkík Au [khý yLku økZðe Mk{ksLkk
økeíkku Ãký økwshkík{kt «ÏÞkík Au. su økwshkíkLke MktMf]rík yLku ÃkhtÃkhkLke yku¤¾ký fhkðu Au.
økwshkík{kt ÷øLk økeíkku, sL{økeíkku, {hýøkeíkku, WíMkðLkk økeíkku ðøkuhu «fkhLkk økeíkku økðkÞ Au.
økwshkík ÃkkMku ÃkkuíkkLkwt ðkã Au yLku íkuLkk îkhk økwshkík ÃkkuíkkLke yku¤¾ký Q¼e fhu Au. íkwhe, ¼wtøk¤,
Ãkkðk suðk ðkãku økwshkík{kt «[r÷ík Au. ð¤e hkðý nÚÚkku, yufíkkhku, stíkh suðk íkkhLkk ðkãku íkÚkk {tShk
yLku íkçk÷k Ãký MkwhkuLku MkkÚk ykÃku Au. xkuze, çke÷kð÷ (ðuhkð¤), MkkuhXe (MkkuhX), ¾t¼kðíke (¾t¼kík fuBçku),
ykrnhe yLku ÷kxe ðøkuhu swËk swËk hkøku økwshkík{kt ÷kuføkeíkku økðkÞ Au. su ¼khíkeÞ ÃkhtÃkhk{kt økwshkíkLke
yku¤¾ký Q¼e fhu Au.
Ëkunk, MkkuhX, AtË, rçk÷kz suðk Mktøkeíkku {wÏÞíðu Mkkihk»xÙLkk rðMíkkhku{kt òuðk {¤u Au.
¼sLk yLku nðu÷e Mktøkeík økwshkíkLkk ÄkŠ{f Mktøkeík Au.
{nkhkò MkÞkShkð økkÞfðkz su{ýu ðzkuËhk Ãkh 1947 MkwÄe þkMkLk fÞwO. íku{ýu økwshkíke MktøkeíkLku
«kuíMkkrník fhðk ykxo yLku Mktøkeík {kxu fk{ fÞwO níkwt. {æÞ økwshkík{kt E.Mk. 1879Úke WMíkkË{ki÷k çkûk yLku
¼khíkeÞ Mktøkeík þe¾ðk {kxu yfkË{e çkLkkðe níke. yk yfkË{e ÃkkA¤Úke {nkhkò MkÞkShkð økkÞfðkz
ÞwrLkðŠMkxeLkku ¼køk çkLke su ðzkuËhk{kt ykðu÷e Au. ¼khíkeÞ þk†eÞ Mktøkeík (íkçk÷k)Lkku rð¼køk MkkiÚke {kuxku
rð¼køk Au. su ¿kkLk þk¤k fnuðkÞ Au.
WMíkkË yçËw÷ fhe{¾kLk, WMíkkË nÍhík ELkkÞík ¾kLk, WMíkkË ViÞk;kLk, Ãktrzík yku{fkhLkkÚk Xkfwh
yLku íku{Lkk suðk çkeò {nkLk Mktøkeíkfkhku ðzkuËhkLkk Ëhçkkh{kt MÚkkLk ÃkkBÞk níkk.. E.Mk. 1914{kt ðzkuËhk{kt
{nkhks MkÞkShkð økkÞfðkzu yr¾÷ ¼khíkeÞ Mktøkeík Mkt{u÷Lk ÞkußÞwt níkwt.
Lkðk Þwøk{kt ÃkkuÃk MktMf]rík økwshkíkLkk ÞwðkLkkuLku ¾qçk s ykfŠ»kík fhu Au. r¢Mk{Mk yLku Lkðwt ð»ko økwshkík{kt
WíMkkn¼uh {LkkðkÞ Au. Ãkrù{e Mktøkeík, ÃkkuÃk rnÃk-nkuÃk yLku ÍkÍ Mktøkeík ynª EÂLzÃkkuÃk, neÃknkuÃk, Ãktòçke
¼ktøkzk ðøkuhu ÞwðkLkku ðå[u ykf»koý s{kðu Au. økwshkík{kt ¾kMk fheLku y{ËkðkË{kt fux÷kÞ f÷kfkhkuLkk Sðtík
fkÞo¢{ ÚkkÞ Au. økwshkíkLkku Mk{]Ø ÃkhtÃkhk yLku MktMf]rík yksu Ãký Sðtík Au.
23
 MkkrníÞ :
MkkrníÞ {kLkðeÞ yLkw¼ðkuLkku rLk[kuz Au. íku Mk{ksLkwt ËÃkoý yLku MkktMf]ríkf {qÕÞkuLkku ËMíkkðus Au.
økwshkíkLkwt MkkrníÞ Mðíktºkíkk, ÃkhtÃkhk, MktMf]rík, Lk]íÞ, Mktøkeík, ÷u¾ku, ðkíkkoyku, LkkxâLkk h[rÞíkkykuLkwt «ríkf
Au. rðíku÷kt Þwøkku{kt çkLku÷e ½xLkk fu {kLÞíkkykuLke yMkh MkkrníÞ{kt òuðk {¤u Au.
11{e MkËeLkk MkkrníÞ{kt rnLËw yLku siLk Ä{oLke yMkh òuðk {¤u Au. íku Ãknu÷kt MktMf]ík fu «kf]ík ¼k»kk{kt
MkkrníÞ ÷¾kíkwt níkwt. nu{[tÿk[kÞoLkwt ÔÞkfhý “rMkØ nu{ þçËkLkwþkMkLk” ykÔÞk çkkË økwshkíke MkkrníÞLkku
Lkðku Þwøk þY ÚkÞku.
¼k»kk îkhk RríknkMkLkwt ðøkeofhý ºký ¼køk{kt :
10 yLku 11{e MkËeÚke 14{e MkËe “yÃkçkúñ” fu sqLkku økwshkíke Mk{Þ
15{e Úke 17{e MkËe {æÞ økwshkíke Mk{Þ
17{e MkËeÚke ykÄwrLkf økwshkíke Mk{Þ
økwshkík{kt ¼Âõík yktËku÷Lk su ¼khík{kt 12{e yLku 17{e MkËe Ëhr{ÞkLk ÚkÞu÷wt. íkuLke þYykík
Lkh®Mkn {nuíkk (1414-1481) îkhk ÚkE níke. íÞkhçkkË Lkh®Mkn {nuíkk økwshkíke MkkrníÞLkk rÃkíkk{n
íkhefu yku¤¾kÞk. íku{Lkk SðLk Ëhr{ÞkLk íku{Lke Mkk{u Mkk{krsf rðhkuÄ nkuðk Aíkkt íku{ýu ÃkkuíkkLkwt MkkrníÞ
îkhk økwshkíke ¼k»kk{kt ¼Âõík yktËku÷Lk [k÷w hkÏÞwt.
“ykÏÞkLk” su MkkrníÞLkku hMk{Äwh «fkh Au íku «u{kLktË îkhk (E.Mk. 1636-1734) «[r÷ík fhðk{kt
ykÔÞwt níkwt. íkuyku íkktçkkLkk ½zkLku ðkã íkhefu WÃkÞkuøk fheLku fkÔÞYÃku ðkíkko økkíkk yLku Mkt¼¤kðíkk níkkt.
E.Mk. 12{e MkËe{kt yk[kÞo «Úkk, hk{kLkwò[kÞo, {kÄðk[kÞo, þtfhk[kÞoLkk rð[khkuLkku «¼kð òuðk
{¤u Au.
E.Mk. 19{e MkËe frð Lk{oËu (E.Mk. 1833-86) Mkk{krsf çkË÷kðLke frðíkk yLku ÃkËku håÞkt níkkt.
íkuyku yuf hk»xÙ, yuf ¼k»kk yLku Mðíktºkíkk rð»ku ÷¾íkk níkkt. íkuyku ÄkŠ{f ytÄ©ØkLkk «¾h rðhkuÄe níkkt.
ÃkkA¤Úke íku{ýu “ËktrzÞku” Lkk{u Mkk{krÞf «fkrþík fÞwO, suLkwt fk{ ÷kufkuLku rçkúrxþ nfq{ík Mkk{u òøkúík fhðkLkwt
níkwt. Mðíktºkíkk Mkk{u Mk{ksLku «ríkçkØ fhðkLkku íku{Lkku yr¼øk{ níkku íku ÃkkuíkkLkk rð[khku ÃkkuíkkLke h[Lkk îkhk
ËktzeÞk{kt «fkrþík fhíkkt níkkt.
MkLku 1886-1907{kt økkuðÄoLkhk{ rºkÃkkXe suykuyu Lkh®Mkn {nuíkk yLku {ehktçkkELke ÃkhtÃkhk ykøk¤
ðÄkhe. ÃkkA¤Úke íku{ýu Mkk{krsf çkË÷kð yLku yMk{síkk rð»ku “MkhMðíke[tÿ” Lkk{Lke {nk Lkð÷fÚkk ÷¾e.
su økwshkíke ¼k»kkLkwt Wå[ ©uýeLkwt «¼kðe MkkrníÞ økýkÞ.
frð røkhÄhu E.Mk. 1815{kt hk{kÞý ÷¾e. íkw÷Mke rððkn, ¼økðkLk f]»ýLkk íkw÷Mke òuzuLkk ÷øLkLkk
økeíkku çkLÞk. hýAkuz ¼õík (1805), hýAkuzS ËeðkLk, nrh ¼è suðk MkkrníÞkfkhku yLku h[Lkkfkhku MkLku
1800-1900 Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk ÚkE økÞk.
fLkiÞk÷k÷ {wLkþeyu Mkku÷tfe Mkk{úkßÞLkk RríknkMkLke ðkík fhe (1887-1971), Íðuh[tË {u½kýeyu
Mkkihk»xÙLkk Mk{]Ø ðkhMkk yLku ÃkhtÃkhkLke ðkík fhe (1897-1947). ÃkL™k÷k÷ Ãkxu÷ økwshkíkLkk þkMkfkuLke
ðkík fhe. MkwtËh{u økheçkkuLke ðkík fhe, Q{kþtfh òu»ke (1911-1988) ðirðæÞ Mk¼h h[Lkk îkhk økwshkíke
MkkrníÞ{kt ÃkkuíkkLke ykøkðe yMkh Akuze.
íknuðkhku :
“rðïV÷f Ãkh ykÃkýk WíMkðku yLku íknuðkhkuyu økwshkíkLke ykøkðe yku¤¾ Q¼e fhe Au.”
økwshkíkLkk WíMkðku yLku íknuðkhku ½ýk ÷kufr«Þ çkLÞk Au, su{kt ík{k{ Ä{kuo, ÔÞðMkkrÞf MÃkþo yr¼øk{

24
yLku ykLktË-«{kuË MkkÚku {u¤kyku yLku «ðkMkLk «ð]r¥kyku rðþu»k òuðk {¤u Au.
økwshkík{kt íknuðkhku Mkk{krsf-MkktMf]ríkf-ÄkŠ{fLkk rºkðuýe Mktøk{u WsðkÞ Au, su hkßÞLke «òLku ykŠÚkf
ÿrüyu Ãký «kuíMkknf çk¤ Ãkqhwt Ãkkzu Au. ðkÞçkúLx Lkðhkrºk, Ãkíktøk {nkuíMkðu ÄkŠ{f heík-rhðkòuLke Wsðýe MkkÚku
ykŠÚkf ÃkkMkkLku {sçkqík çkLkkðe rMk{kr[ö MÚkkÃÞwt Au. íknuðkhku yLku {u¤kyku Úkfe hkßÞ{kt yufíkk, yÂM{íkkLke
MðÞtrþMík yLku MkËk[khLke ¼kðLkk Wòøkh ÚkE Au.
økwshkík{kt Wsðkíkk {wÏÞ WíMkðku - íknuðkhku : Lkðhkrºk, ËeÃkkð÷e, Ãkíktøk WíMkð, rþðhkºke, økýuþkuíMkð,
Äq¤uxe, {nkuh{, sL{kü{e
ð»ko Ëhr{ÞkLk økwshkíkLke «ò 3500Úke ðÄw {u¤kyku yLku WíMkðkuLke Wsðýe fhu Au. ÃkhtÃkhkøkík ðýkuoLke
MktMf]rík yLku heíkrhðkòu MkkÚku Wsðkíkk WíMkðku yLku íknuðkhku Ä{o, MktMf]rík yLku heíkrhðkòuLku Sðtík hk¾u Au.
{u¤kyku : ykrËfk¤Úke {u¤kyku yLku WíMkðkuLke Wsðýe {kLkðe fhíkku ykÔÞku Au. «[r÷ík {u¤kyku yLku
íknuðkhku ÄkŠ{f {kLÞíkkyku yLku ÃkhtÃkhkøkík heík-rhðkòu òuzkÞu÷k Au.
økwshkík íkuLkk ÃkhtÃkhkøkík {u¤kyku yLku íknuðkhkuLkk fkhýu søk «rMkØ Au. LkkýkfeÞ, Wãkurøkf, f]r»k÷ûke,
f÷kí{f, ÄkŠ{f, ÃkhtÃkhk yLku yLkufrðÄ rð»kÞkuLku ÷økíkk {u¤kyku økwshkík{kt ð»ko Ëhr{ÞkLk swËk swËk MÚk¤ku
yLku Mk{Þu Wsððk{kt ykðu Au. Mk{]Ø MkktMf]ríkf ðkhMkkLkk fkhýu økwshkík íknuðkhkuLkku ykLktË {kýu Au. ¼ÔÞ
RríknkMk, ði¼ðe ÃkhtÃkhk yLku Mk{]Ø MktMf]ríkLkk fkhýu {u¤kykuLke Mk{ks{kt yuf y{ex AkÃk fkÞ{e hnu Au.
økwshkíku ÃkkuíkkLke Lkðe yku¤¾ fåA {nkuíMkð îkhk Lkðk rðfMkíkk økwshkíkLke AkÃk {u¤ðe Au. su
«ðkMkeykuLku MkktMf]ríkf íknuðkhku, ÷uMkh þku, Lk]íÞku, nMíkf¤k-fkheøkhe îkhk ÃkkuíkkLke íkhV ykf»keo hÌkwt Au. fåA
íku{Lkk ¼ÔÞ MkktMf]ríkf ðkhMkkLku ÷eÄu ‘The Cradle of Craftsmanship’ íkhefu Ãký yku¤¾kÞ Au.
íkhýuíkhLkk {u¤kLkku ÃkkuíkkLkku yuf y÷øk ytËks-ykLktË Au. íkhýuíkhLkk {u¤k{kt økúkBÞ yku÷ÂBÃkf h{íkku
îkhk økúkBÞsLkku WíMkknÃkqðof ¼køk ÷E SðLkLkku ykLktË {kýu Au. íkhýuíkh nkÚkÚke çkLkkðu÷e f÷kí{f [es
ðMíkwyku, ÃkhtÃkhkøkík Lk]íÞku, Mktøkeík, íku{s ÷øLkkuíMkwf ÞwðkLk-Þwðíkeyku {kxu r{÷Lk-WíMkð økkuXððk {kxuLkk
MÚk¤ íkhefu òýeíkwt Au. yk {u¤ku ºký rËðMk [k÷u Au. su rºkLkuºkuïh {nkËuðLkk MkkrLLkæÞ{kt Wsððk{kt ykðu
Au. su hk»xÙeÞ yLku yktíkhhk»xÙeÞ «ðkMkeykuLkk ¾kMk ykf»koýLkwt fuLÿ Au.
økwshkíkLkk {u¤kyku íkuLke Wßsð¤ ÃkhtÃkhk, økkihððtíkk {qÕÞku, MkktMf]ríkf ðkhMkk, þk¾ yLku MkknrMkfíkk
suðk økwshkíkLkk ÷kufkuLke ðkíkLku ðirïf V÷f WÃkh «rík®çkrçkík fhu Au. ykŠÚkf {u¤kykuLku fkhýu økwshkíkLkk
rðfkMk {kxu Lkðk ðirïf ¼køkeËkhku {¤u Au.
økwshkíkLkk fux÷kf {u¤kyku, íknuðkhkuLke Íkt¾e : ¼ðLkkÚk {nkËuðLkku {u¤ku, ðkiXkLkku {u¤ku, r[ºk-rðr[ºk
{u¤ku, zktøk-Ëhçkkh {u¤ku, Äúktøk {u¤ku, íkhýuíkhLkku {u¤ku (rºkLkuºkuïh {nkËuðLkku {u¤ku), þk{¤kSLkku {u¤ku,
{kuZuhk-Lk]íÞ {nkuíMkð, fåA hýkuíMkð, ytçkkS ÃkqLk{Lkku {u¤ku.
MkÃkqíkkuLke ¼qr{ :
økwshkík{kt hk»xÙ ¼kðLkk, Mkkðo¼ki{íðLke ÃkhtÃkhk, MktMf]ríkLkku «¼kð økwshkíke «òLkk hkuStËk SðLk{kt
òuðk {¤u Au. økwshkík{kt yuðk MkÃkqíkku ÚkE økÞk fu su{ýu SðLk SððkLkku Lkðku yÚko Mk{òÔÞku.
økwshkíkLke Ähíke{kt fktE «f]ríkË¥k Au yu ynªLke «ò{kt òuðk {¤u Au. ßÞkt Mðíktºkíkk, ykLktË-WÕ÷kMk,
þktríkLke ÷køkýe yLkw¼ðkÞ Au.
økwshkík yuðk MkÃkqíkkuLke ¼qr{ Au fu ßÞkt ¼økðkLk Ãký hnuðkLkwt ÃkMktË fhu Au.
økwshkík{kt fux÷kÞ {nkLk MkÃkqík ÚkE økÞk suyku íku{Lkk SðLkfkÞkuo îkhk ykðLkkhe ÃkuZe {kxu «uhýk
†kuík çkLke hÌkkt.
25
 økwshkíkLkk «uhýk †kuík :
økktÄeS - hk»xÙrÃkíkk su{ýu ¼khíkLku Mðíktºkíkk yÃkkðe.
MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ - ÷ku¾tze Ãkwhw»k (¼khíkLkk rþÕÃke)
s{þuËS íkkíkk - ¼khíkeÞ Wãkuøk søkíkLkk rÃkíkk{n
rð¢{ Mkkhk¼kE - “¼khíkeÞ yðfkþ fkÞo¢{” Lkk rÃkíkk{n yLku
rð¿kkLke
Äehw¼kE ytçkkýe - Lkð ¼khíkLkk MðÃLkáük
yk WÃkhktík yLkufrðÄ ûkuºkku{ktÚke ykðíkk MkÃkqíkkuyu Ãký økwshkíkLkwt
Lkk{ hkuþLk fÞwO Au.
økwshkík{kt fuðe heíku ykðþku ?
MÚkkLk : ¼khíkLkk Ãkrù{e ËrhÞk rfLkkhkLkk ûkuºk{kt økwshkík ykðu÷wt
Au. íkuLke W¥kh-Ãkrù{u ÃkkrfMíkkLk yLku hksMÚkkLkLke Mke{kyku ykðu÷e Au.
Ãkqðo íkhVÚke {æÞ«Ëuþ hkßÞLke Mke{kyku ykðu÷e Au. íku{s økwshkíkLkk
Ãkrù{ Mke{kzu, Ëeð, Ë{ý, ËkËhk yLku Lkøkh nðu÷eLkk ûkuºkku ykðu÷kt Au.
ÃkrhðnLk : økwshkík «ðkMk- ÃkrhðnLkLke MkwrðÄkykuÚke MktÃkL™ Au
su{ fu, nðkE ÃkrhðnLk, hu÷ ÃkrhðnLk, «ðkMkeyku {kxu MkwrðÄk, hk»xÙeÞ
Äkuhe{køko.
nðkE ÃkrhðnLk : y{ËkðkËLkwt nðkE {Úkf yu økwshkíkLkwt {wÏÞ
{Úkf Au. su ËuþLkk {wÏÞ hkßÞku MkkÚku òuzkÞu÷wt Au su{kt rËÕne, {wtçkE,
fku÷fíkk, [uL™E ðøkuhu {wÏÞ Au. su{kt hkuStËe nðkE WzkLkkuLke Mkuðk
WÃk÷çÄ Au. økwshkík yktíkhhk»xÙeÞ nðkE {Úkf Ähkðu Au. su ‘MkhËkh
ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ yktíkhhk»xÙeÞ nðkE {Úkf Lkk{u yku¤¾kÞ Au. rðï
Míkhu «{w¾ Ëuþku MkkÚku íkuLkwt òuzký Au. hkßÞ{kt yk WÃkhktík ðzkuËhk, Mkwhík,
ftz÷k, ò{Lkøkh, fuþkuË, ÃkkuhçktËh, ¼kðLkøkh, ¼qs yLku hksfkux ¾kíku
nðkE {Úkfku ykðu÷kt Au.’
MÚkkrLkf nðkE {Úkf : ¼kðLkøkh nðkE {Úkf - ¼kðLkøkh nðkE
{Úkf su ¼kðLkøkh þnuhÚke 9 rf.{e.Lkk ytíkhu.
¼qs nðkE {Úkf - ~Þk{S f]»ýk ð{ko nðkE {Úkf.
ò{Lkøkh nðkE {Úkf - ò{Lkøkh þnuhÚke 10 rf.{e.
fuþkuË nðkE {Úkf - fuþkuË nðkE {Úkf sqLkkøkZ rsÕ÷k{kt fuþkuË
þnuhÚke 3 rf.{e.Lkk ytíkhu.
ÃkkuhçktËh nðkE {Úkf - ÃkkuhçktËh þnuhÚke 5 rf.{e.Lkk ytíkhu.
Mkwhík nðkE {Úkf - Mkwhík{kt {økËÕ÷k hkuz Ãkh nðkE {ÚkfLkku
þw¼kht¼ ÚkÞu÷ku Au.
ðzkuËhk nðkE {Úkf - økwshkík{kt MÚkkrLkf nðkE {Úkf{kt ðzkuËhk
¾kíku ykðu÷wt nhýe nðkE {Úkf.
hu÷ ÃkrhðnLk : ÍzÃke, MkMíke yLku Mkh¤ hu÷ ÃkrhðnLk Mkuðkyku
hkßÞ{kt WÃk÷çÄ Au. su «ðkMkeyku íku{s {k÷Mkk{kLkLkk ÃkrhðnLk {kxu
Mkuðkhík Au. økwshkíkLkk {wÏÞ þnuhku MkkÚku ËuþLkk yLÞ {wÏÞ þnuhkuLkwt hu÷
26
ÃkrhðnLkÚke òuzký Au. ºký {wÏÞ hu÷{køkkuo hkßÞ{kt fkÞohík Au.
çkúkuz økus, {exh økus, Lkuhku økus
hk»xÙeÞ Äkuhe{køkkuo
økwshkík{kt ytËkSík 72,165 rf.{e.Lke hkuz ÃkrhðnLk MkwrðÄkyku Au su hkßÞ íku{s ËuþLkk {n¥ðLkk
MÚkkLkku MkkÚku hkuz ÃkrhðnLk íku{s hu÷ hkuz ÃkrhðnLkÚke òuzkÞu÷k Au.
hk»xÙeÞ Äkuhe{køko Lktçkh 8/yu - y{ËkðkË-®÷çkze-{kuhçke-ftz÷k MkkÚku òuzkÞu÷ku
hk»xÙeÞ Äkuhe{køko Lktçkh 8/çke - çkk{ýçkkuh-hksfkux-økkUz÷-suíkÃkwh yLku ÃkkuhçktËhÚke òuzkÞu÷ku.
hk»xÙeÞ Äkuhe{køko Lktçkh 8/Mke - [kuxe÷k-økktÄeLkøkh-Mkh¾usÚke òuzkÞu÷k
yuõMk«uMk Äkuhe{køko Lktçkh-1 y{ËkðkË-ðzkuËhk ðå[u fkÞkoÂLðík Au.
hkßÞ{kt 1600 rf.{e.Lkku ÷ktçkku ËrhÞkrfLkkhku ykðu÷ku Au. suLkk Ãkrhýk{u Úkíkkt s¤ ÃkrhðnLk ÔÞðnkh
yLku ËrhÞkE ðuÃkkh økwshkík{kt {kuxk «{ký{kt ÚkkÞ Au.
ËuþLkk yLÞ hkßÞku fhíkk økwshkík 1600 rf.{e.Lkku MkkiÚke ÷ktçkku ËrhÞkrfLkkhku Ähkðu Au. su{kt ytËksu
41 sux÷k LkkLkk{kuxk çktËhku ykðu÷kt Au. (yuf {kuxwt, 11 {æÞ{ fûkkLkk yLku 29 LkkLkk çktËhkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
økwshkík - yuf Í÷f
• Ãknu÷e {u, 1960Lkk hkus {wtçkE hkßÞ{ktÚke Ãkrù{e rð¼køkLkk 17 rsÕ÷kyku y÷øk fhe
økwshkík hkßÞLke h[Lkk ÚkE.
• ¼khíkLkk Ãkrù{e ËrhÞk fktXu ykðu÷k økwshkíkLku 1600 rf.{e.Lkku ËrhÞkE Mke{k Au su ËuþLke
MkkiÚke ÷ktçke ËrhÞkE Mke{k Au.
• økwshkík Ãkrù{u yLku W. Ãkrù{u yhçke Mk{wÿ MkkÚku òuzkÞu÷wt Au. ßÞkhu W¥kh{kt ÃkkrfMíkkLk MkkÚku
íkuLke Mke{k òuzkÞu÷e Au.
• sLk MktÏÞk ytËkSík 6,03,83,628 Au. su Mk{økú ¼khík ð»koLke fw÷ sLkMktÏÞkLkk Ãkkt[ xfk
ÚkkÞ Au yLku rðMíkkhLke ÿrüyu ¼khíkLkk fw÷ rðMíkkhLkk Aêk ¼køkLke ÚkkÞ Au su 1,96,024
[kuhMk rf.{eLkku rðMíkkh økwshkík Ähkðu Au.
• økwshkík W¥kh-Ãkqðo{kt hksMÚkkLk, Ãkqðo{kt {æÞ«Ëuþ yLku Ërûký rËþk{kt {nkhk»xÙ òuzkÞu÷wt Au.
• økwshkík hkßÞLke hksÄkLke økktÄeLkøkh ykŠÚkf hksÄkLke y{ËkðkËÚke ½ýe LkSf ykðu÷e Au.
• hkßÞ{kt ºkýu Éíkwyku rþÞk¤ku, WLkk¤ku yLku [ku{kMkw íkuLkk ¾qçk r{òs{kt yLkw¼ðkÞ Au.
• økwshkík hkßÞ{kt 33 rsÕ÷kyku Au.
rðMíkkh : 1,96,024 [kuhMk rf.{e.
sLkMktÏÞk : 60,383,628
hksÄkLke : økktÄeLkøkh
{wÏÞ ¼k»kk : økwshkíke
Mkkûkhíkk Ëh : 79.31 %

27
 • økwshkík : þkMkLkíktºk
1. hkßÞÃkk÷©eyku
¢{ Lkk{
1 ©e {nUËe LkðkÍstøk
2 ©e rLkíÞkLktË fkLkqLkøkku
3 ©e Ãke.yuLk. ¼økðíke
(fkÞofkhe)
4 zkì. ©e{LLkLkkhkÞý
5 ©e Ãke.yuLk. ¼økðíke
(fkÞofkhe)
6 ©e fu.fu. rðïLkkÚkLkT
7 ©e{íke þkhËk {w¾hS
8 «ku. fu.yu{. [ktze
9 «ku. çke.fu. Lkunhw
10. ©e. ykh. fu. rºkðuËe
11 ©e {rnÃkk÷®Mkn þkMºke
12 zkì. MðYÃk®Mkn
13 ©e Lkhuþ[tÿ MkõMkuLkk
14 ©e f]»ýÃkk÷ ®Mk½
15 ©e ytþw{kLk ®Mk½
16 ©e fu.S. çkk÷f]»ýLkT
(fkÞofkhe)
17. ©e MkwtËh®Mkn ¼tzkhe
18 ©e fi÷kMkÃkrík r{©k
19 ©e çk÷hk{ ò¾z
(fkÞofkhe)
20 ©e Lkð÷rfþkuh þ{ko
21 ©e yuMk.Mke. Í{eh
22 zkì. f{÷k çkuLkeðk÷
23 ©e{íke {køkkohux ykÕðk
23 ©e yku{ «fkþ fkun÷e
2. økwshkík{kt hk»xÙÃkrík þkþLk
¢{ Lkk{
1 hk»xÙÃkrík þkMkLk : hkßÞÃkk÷ 13-05-71Úke 17-03-72
zkì. ©e{LLkLkkhkÞý
2 hk»xÙÃkrík þkMkLk : hkßÞÃkk÷ 09-02-74Úke 18-06-75
©e fu.fu. rðïLkkÚkLkT
28
3 hk»TxÙÃkrík þkMkLk : hkßÞÃkk÷ 12-03-76Úke 24-12-76
©e fu.fu. rðïLkkÚkLkT
Mk{Þøkk¤ku 4 hk»xÙÃkrík þkMkLk : hkßÞÃkk÷ 17-02-80Úke 06-06-80
01-05-60Úke 31-07-65 ©e{íke þkhËk {w¾hS
01-03--65Úke 06-12-67 5 hk»xÙÃkrík þkMkLk : hkßÞÃkk÷ 19-09-96Úke 23-10-96
07-12-67Úke 25-12-67 ©e f]»ýÃkk÷®Mk½
• rðÄkLkMk¼kLkk yæÞûk©eyku
26-12-67Úke 16-03-73 ¢{ Lkk{ Mk{Þøkk¤ku
17-03-73Úke 03-04-73 1. ©e fÕÞkýS {nuíkk 01-05-60Úke 19-08-60
2. ©e {kLk®MknS hkýk 19-08-60Úke 19-03-62
3. ©e Víkuny÷e Ãkk÷usðk¤k 19-03-62Úke 17-03-67
04-04-73Úke 13-08-78
4. ©e hk½ðS ÷uWyk 17-03-67Úke 28-06-75
14-08-78Úke 05-08-83 5. ©e fwtËLk÷k÷ Äku¤feÞk 28-06-75Úke 28-03-77
06-08-83Úke 25-04-84 6. ©e {Lkw¼kE Ãkk÷¾eðk¤k 28-03-77Úke 21-04-77
26-04-84Úke 25-02-86 7. ©e fwtËLk÷k÷ Äku¤feÞk 21-04-77Úke 20-06-80
26-02-86Úke 02-05-90 8. ©e Lkxðh÷k÷ þkn 20-06-80Úke 08-01-90
02-05-90Úke 20-12-90 9. zkì. fhMkLkËkMk MkkuLkuhe 08-01-90Úke 19-01-90
(fkÞofkhe)
21-12-90Úke 30-06-95 10. ©e çkhòuhS Ãkkhzeðk÷k 19-01-90Úke 16-03-90
01-07-95Úke 29-02-96 11. ©e þþefktík ÷k¾kýe 16-03-90Úke 12-11-90
01-03-96Úke 24-04-98 12. ©e {Lkw¼kE Ãkh{kh 12-11-90Úke 11-02-01
25-04-98Úke 15-01-99 (fkÞofkhe)
16-01-99Úke 17-03-99 13. ©e ®n{ík÷k÷ {w÷kýe 11-02-91Úke 21-03-95
14. ©e nheþ[tÿ Ãkxu÷ 21-03-95Úke 16-09-96
15. ©e [tËw¼kE zk¼e 16-09-96Úke 29-10-96
18-03-99Úke 06-05-03 (fkÞofkhe)
07-05-03Úke 02-07-04 16. ©e økw{kLk®Mkn ðk½u÷k 29-10-96Úke 19-03-98
03-07-04Úke 23-07-04 17. ©e ÄeY¼kE þkn 19-03-98Úke 27-12-02
18. «ku. {tøk¤ËkMk Ãkxu÷ 27-12-02Úke 19-01-08
24-07-09Úke 26-11-09 19. ©e yþkuf¼kE ¼è 19-01-08Úke 29-09-10
20. «ku. {tøk¤ËkMk Ãkxu÷ 30-09-10Úke 24-02-11
30-07-09Úke 26-11-09
(fkÞofkhe)
27-11-09Úke 16-7-14 21. ©e økýÃkík¼kE ðMkkðk 24-02-11Úke 25-12-12
07-07-14 Úke 16-07-14 ©e ðsw¼kE ðk¤k 03-01-13Úke 18-1-13
16-7-14 Úke ..... (fkÞofkhe)
zkì. Lke{kçknuLk yk[kÞo 18-01-13Úke 23-01-13
(fkÞofkhe)
Mk{Þøkk¤ku 22. ©e ðsw¼kE ðk¤k 23-01-13Úke 30-8-14
23. ©e {tøkw¼kE Ãkxu÷(fkÞofkhe) 30-8-14Úke 10-11-14
24. ©e økýÃkík¼kE ðMkkðk 10-11-14Úke 07-08-16
25. ©e Ãkhçkík¼kE Ãkxu÷(fkÞofkhe)7-8-16Úke 22-08-16
26. ©e h{ý÷k÷ ðkuhk 22-08-16Úke 16-02-18
27. ©e hksuLÿ¼kE rºkðuËe 16-02-18Úke...
 økwshkíkLkk {wÏÞ{tºkeykuLkku þkMkLk Mk{Þøkk¤ku
(1) zkì. Sðhks {nuíkk :
(íkk. 1-5-1969 Úke íkk. 19-9-1963) økwshkík hkßÞLkk «Úk{ {wÏÞ{tºke
níkk. íku{Lkk fkÞofk¤ Ëhr{ÞkLk E.Mk. 1961{kt Ãkt[kÞíkehksLkku fkÞËku ½zkÞku
yLku íkk. 01-04-1963Úke íkuLkku y{÷ ÚkÞku. íku{Lkk Lkuík]íð nuX¤ E.Mk.
1962{kt økwshkík hkßÞLke rðÄkLkMk¼kLke «Úk{ [qtxýe ÞkuòE. íku{Lkk Mk{Þ{kt
økwshkík Mknfkhe {tz¤e rðÄuÞf, økwshkík Ãkt[kÞík rðÄuÞf, økwshkík ÞwrLkðŠMkxe
çkkçkíkkuLkwt rðÄuÞf yLku VhrsÞkík «kÚkr{f rþûký rðÄuÞf suðk yøkíÞLkk fkÞËkyku
½zðk{kt ykÔÞk.

(2) ©e çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk :

(íkk. 19-9-1963 Úke íkk. 19-9-1965) íku{Lkk Mk{Þ{kt Äwðkhý ðes{ÚkfLke
þYykík ÚkE. Ëhuf rsÕ÷k{kt ykiãkurøkf ðMkkníkku yLku rðMíkkhLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt
ykðe. ðzkuËhk{kt fkuÞ÷e rhVkELkhe fkÞohík ÚkE. ÃkuxÙkufur{f÷ WãkuøkLke MÚkkÃkLkk
ÚkE. þuºkwtS, ¼kËh yLku Ëktíkeðkzk{kt s¤kþÞku ÚkÞkt. íkk. 19-09-1965Lkk
hkus fåA MkhnËu ÃkkrfMíkkLku íku{Lkwt rð{kLk íkkuze Ãkkzíkkt íku{Lkwt yfk¤ yðMkkLk ÚkÞwt.

(3) ©e rníkuLÿ¼kE ËuMkkE :

(íkk. 19-9-1965 Úke íkk. 13-5-1972) íku{Lkk{kt ðneðxe fwþ¤íkk íkÚkk
hksfkhýe þkýÃkýLkku Mk{LðÞ ÚkÞku níkku. íku{Lkk Mk{Þ{kt s{eLkMkwÄkhýk,
Mk{ksfÕÞký, ÃkAkík ðøkkuoLkku rðfkMk, Mknfkh yLku ®Mk[kELkk ûkuºku LkkUÄÃkkºk «økrík
ÚkE. ÃkAkík ðøkoLkk rðãkÚkeoykuLku Ve-{kVe, rþ»Þð]r¥kyku, {Vík Akºkk÷Þ ðøkuhuLke
òuøkðkE fhðk{kt ykðe. ÃkkhzeLke ½krMkÞk s{eLkLkk «&™Lkku Mkw¾Ë Wfu÷ ykÔÞku.
yur«÷, 1971{kt {kæÞr{f rþûký {Vík ònuh fhðk{kt ykÔÞwt.

(4) ©e ½Lk~Þk{¼kE ykuÍk :

(íkk. 17-3-1972 Úke íkk. 17-7-1973) íku{Lkk þkMkLk Ëhr{ÞkLk 15
Vuçkúwykhe, 1973{kt økwshkík {kæÞr{f rþûký rðÄuÞf ÃkMkkh Úkíkkt ¾kLkøke rþûký
MktMÚkkykuLkk Mkt[k÷Lk{kt VuhVkhku ÚkÞk. ykrËðkMke òríkykuLkk rðfkMk {kxu økwshkík
ykrËòrík rðfkMk fkuÃkkuohuþLkLke h[Lkk fhðk{kt ykðe. LkkLkk ¾uzqíkkuLku {nuMkq÷{ktÚke
{wÂõík, Yh÷ nkW®Mkøk çkkuzoLke h[Lkk ðøkuhu ytøkuLkk fkÞËk ½zðk{kt ykÔÞk.

(5) ©e [e{Lk¼kE Ãkxu÷ :

(íkk. 17-7-73 Úke íkk. 9-2-74 íkÚkk íkk. 4-3-90 Úke 17-2-94) íkuyku
MkkiÚke LkkLke ô{hLkk {wÏÞ{tºke níkk. íku{ýu Lk{oËk ÞkusLkkLkku ÍzÃke y{÷ fhðkLkku
«ÞkMk fÞkuo. E.Mk. 1973-74{kt yLLkLke yAíkLkkt fkhýu h{¾kýku ÚkÞkt yLku

29
 LkðrLk{koýLkwt yktËku÷Lk ÚkÞwt íkÚkk íku{Lku 9 Vuçkúwykhe, 1974Lkk hkus hkSLkk{wt
ykÃkðkLke Vhs Ãkze. íkuyku íkk. 04-03-1990Lkk hkus Vhe {wÏÞ{tºke çkLÞk.
íku{ýu ‘LkÞk økwshkík’Lkwt MðÃLk Mkkfkh fhðk yLkuf «ÞíLkku fÞko. íkk. 17-02-
1994Lkk hkus ÓËÞhkuøkLkk nw{÷kÚke íku{Lkwt yðMkkLk ÚkÞwt.

(6) ©e çkkçkw¼kE Ãkxu÷ :

(íkk. 18-6-75 Úke 12-3-76) íku{ýu økwshkík{kt «Úk{ rçkLkfkUøkúuMke sLkíkk
ÃkkxeoLke MkhfkhLke h[Lkk fhe. yu ð¾íku Ëuþ{kt yktíkrhf fxkufxe nkuðk Aíkkt íku{ýu
Mktíkku»kfkhf fkÞo fÞwO. økúk{rðfkMk, ykrËðkMke rðMíkkhkuLkku rðfkMk, ¾uzqíkkuLkk
ËuðkLkku «&™, WãkuøkkuLkwt ykÞkusLk, {kík]¼k»kk{kt ðneðx ðøkuhu «&™kuLkk Wfu÷
{kxu íku{Lku MktrLkc «ÞíLkku fÞko. økheçke Ëqh fhðk {kxu íku{ýu ‘ytíÞkuËÞ ÞkusLkk’
Ëk¾÷ fhe.

(7) ©e {kÄðLk®Mkn Mkku÷tfe :

(íkk. 24-12-76 Úke íkk. 11-4-77 yLku 6-6-80 Úke 6-7-85 íkÚkk 10-12-
89 Úke 9-12-89) íku{Lkk þkMkLk Ëhr{ÞkLk Wãkuøk, rþûký, ðes¤e, ®Mk[kE
ðøkuhu ûkuºku LkkUÄÃkkºk fk{økehe ÚkE. ÃkAkík ðøkkuoLku {ËË fhðk ‘fwxwtçkÃkkuÚke’Lke
ÃkØrík Ëk¾÷ fhðk{kt ykðe. ykiãkurøkf ûkuºku økwshkík ykX{kt MÚkkLkuÚke çkeò MÚkkLku
ykÔÞwt. Mkhfkhu ÞwrLkðŠMkxe MkwÄe fLÞk-fu¤ðýe {Vík fhðkLkwt yøkíÞLkwt Ãkøk÷wt
¼ÞwO. yLkk{ík yktËku÷Lk Úkíkkt 6 sw÷kE, 1985Lkk hkus íku{Lku hkSLkk{wt ykÃkðwt
Ãkzâwt. yk ÃkAe íku{ýu ¼khík MkhfkhLkk rðËuþ{tºke íkhefu Mkuðkyku ykÃke níke.

(8) ©e y{h®Mkn [kiÄhe :

(íkk. 6-7-1985 Úke íkk. 9-12-89) íkuyku økwshkíkLkk «Úk{ ykrËðkMke
{wÏÞ{tºke níkk. íku{ýu økwshkíkLkk f]r»k yLku ykiãkurøkf ûkuºku rðfkMkfq[ ò¤ðe
hk¾ðk «ÞíLkku fÞko. 100 sux÷e ®Mk[kE ÞkusLkkykuLku {tsqhe ykÃke. ykrËòrík
rðfkMk {kxu yLkuf «ÞkMkku fÞko yLku rðrðÄ ÞkusLkkyku y{÷e çkLkkðe.

(9) ©e Açke÷ËkMk {nuíkk :

(17 Vuçkúwykhe, 1994Úke 14 {k[o, 1995)
E.Mk. 1948{kt íkuyku {wtçkE hkßÞLke rðÄkLk Ãkrh»kËLkk MkÇÞ íkhefu [qtxkÞk.
E.Mk. 1962 yLku 1967{kt økwshkík rðÄkLkMk¼kLkk MkÇÞ íkhefu [qtxkÞk. E.Mk.
1973{kt [e{Lk¼kE Ãkxu÷Lkk {tºke{tz¤{kt ònuh çkktÄfk{ rð¼køkLkk {tºke yLku
E.Mk. 1990{kt Lkkýkt {tºke çkLÞk níkk. [e{Lk¼kE Ãkxu÷Lkwt yðMkkLk Úkíkkt 17
Vuçkúwykhe, 1994Lkk hkus íkuyku økwshkíkLkk {wÏÞ{tºke çkLÞk íku{s fkÞËku yLku
ÔÞðMÚkk ò¤ððk «ÞíLkku fÞko.

30
(10) ©e fuþw¼kE Ãkxu÷ :
(14 {k[o, 1995Úke 21, ykufxkuçkh 1995) økheçke hu¾k Lke[uLke ÔÞÂõíkykuLkk
Wíf»ko {kxu íku{ýu ‘økkufw¤ økk{’ ÞkusLkk þY fhe. íku{ýu økwshkík ELV{uoþLk
xufLkku÷kuSLke Lkerík ònuh fhe.

(11) ©e Mkwhuþ[tÿ {nuíkk :

(21 ykufxkuçkh, 1995 Úke 19 MkÃxuBçkh, 1996) ¼khíkeÞ sLkMkt½Lkk W{uËðkh
íkhefu {ktzðe çkuXf ÃkhÚke [qtxkELku E.Mk. 1985Úke 1990 MkwÄe rðÄkLkMk¼k{kt
ÃkûkLkk Lkuíkk hÌkk. ©e [e{Lk¼kE Ãkxu÷Lke r{© MkhfkhLkk {tºke{tz¤{kt Wãkuøk
yLku ¾ký ¾kíkkLkk {tºke hÌkk. E.Mk. 1995Lke [qtxýe{kt {ktzðe ÃkhÚke [kuÚke
ð¾ík ÄkhkMkÇÞ íkhefu [qtxkELku ©e fuþw¼kE Ãkxu÷Lkk {tºke{tz¤{kt Lkkýkt{tºke
çkLÞk.
fuþw¼kE Ãkxu÷u hkSLkk{wt ykÃkíkkt ©e Mkwhuþ¼kE {nuíkkLke ykufxkuçkh
1995Lkk hkus økwshkíkLkk {wÏÞ{tºke íkhefu ÃkMktËøke ÚkE. ykufxkuçkh, 1995Lkk
hkus, økwshkíkLkk {wÏÞ{tºke çkLÞk.
íku{ýu yLkwMkqr[ík òrík sLkòríkLke rðãkŠÚkLkeykuLku MkkEf÷ ykÃkðkLke
‘MkhMðíke MkkÄLkk ÞkusLkk` þY fhe.

(12) ©e þtfh®Mkn ðk½u÷k :

(23 ykufxkuçkh, 1996 Úke 27 ykufxkuçkh, 1997) íku{ýu økwshkíkLke yÂM{íkk
çkkçkíku rðþu»k hMk Ëk¾ÔÞku. økwshkík{kt rsÕ÷kykuLke ÃkwLkoh[Lkk fhe Lkðk rsÕ÷kyku
yLku íkk÷wfkyku çkLkkððk{kt {n¥ðLkwt ÞkuøkËkLk ykÃÞwt.

(13) ©e rË÷eÃk¼kE Ãkhe¾ :

(28, ykufxkuçkh, 1997 Úke 4 {k[o, 1998)E.Mk. 1990 yLku 1995{kt
ÄtÄwfkLke çkuXf ÃkhÚke ¼ksÃkLkk W{uËðkh íkhefu rðÄkLkMk¼k{kt [qtxkÞk níkk. E.Mk.
1995{kt fuþw¼kE Ãkxu÷Lkk {tºke{tz¤{kt Wãkuøk {tºke çkLÞk níkk.
íku{Lkk Mk{Þ{kt Ãkkt[{wt ÃkøkkhÃkt[ ÷køkw fhðk{kt ykÔÞwt. íku{ýu hkßÞÃkk÷
Mk{ûk Lkð{e rðÄkLkMk¼kLkk rðMksoLkLke {køkýe fhe yLku ËMk{e rðÄkLkMk¼kLke
[qtxýeyku Þkusðk{kt ykðe.

(14) ©e fuþw¼kE Ãkxu÷ :

(4 {k[o, 1998Úke 7, ykufxkuçkh 2001) ËMk{e rðÄkLkMk¼kLke [qtxýe{kt
¼ksÃkLku MÃkü çknw{íke {¤íkkt 4 {k[o, 1998Lkk hkus íkuyku çkeS ðkh økwshkíkLkk
{wÏÞ{tºke çkLÞk.

31
 (15) ©e LkhuLÿ¼kE {kuËe :
økwshkík{kt Lkuík]íð ÃkrhðíkoLkLke {ktøk Úkíkkt íkuyku íkk. 07-10-2001Úke {wÏÞ{tºke
çkLÞk. 2002Lke yrøkÞkh{e rðÄkLkMk¼kLke [qtxýe{kt ¼ksÃkLku 129 çkuXfku
{¤íkkt íkuyku çkeS ðkh {wÏÞ{tºke çkLÞkt. 2007Lke çkkh{e rðÄkLkMk¼kLke [qtxýe{kt
¼ksÃkLku 117 çkuXfku {¤íkkt íkuyku Mkíkík ºkeSðkh {wÏÞ{tºke çkLÞk. íku{ýu
‘ßÞkuríkøkúk{ ÞkusLkk’, ‘®[hSðe ÞkusLkk’, ‘Mkws÷k{T MkwV÷k{ ÞkusLkk’, ‘ðLkçktÄw
fÕÞký ÞkusLkk’, ‘Mkkøkh¾uzw ÞkusLkk’, ‘çkuxe çk[kðku yr¼ÞkLk’, ‘{kík]ðtËLkk
ÞkusLkk’, ‘MkhMðíke MkkÄLkk ÞkusLkk’, ‘¿kkLkþÂõík’, ‘s¤þÂõík’, ‘hûkkþÂõík’,
‘QòoþÂõík’, ‘sLkþÂõík’, ‘f]r»k {nkuíMkð’, ‘økheçk fÕÞký {u¤k’,‘E-Ähk’,
‘Mðkøkík ykuLk÷kELk’,‘rLk{o¤ økwshkík’, ‘þnuhe rðfkMk’, ‘«ðkMkLk ð»ko’, ‘ø÷kuçk÷
ELðuMx{uLx Mk{ex’, ‘¼khíkLkk rðfkMk {kxu økwshkíkLkku rðfkMk’ ðøkuhu fkÞo¢{ku îkhk
økwshkíkLkku Mkðoøkúkne Mkðkuo¥k{ rðfkMk MkkæÞku Au. ð»ko 2012Lke íkuh{e rðÄkLkMk¼kLke
[qtxýe{kt ¼ksÃkLku 115 çkuXfku {¤íkkt íkuyku Mkíkík [kuÚke ðkh {wÏÞ{tºke çkLÞk. yLku
ð»ko 2015{kt 15{e ÷kufMk¼kLke Mkk{kLÞ [qtxýeyku{kt ¼ksÃkLku ¼khu çknw{íke
{¤íkkt íkuyku ËuþLkk «ÄkLk{tºke çkLÞk.

(16) ©e{íke ykLktËeçknuLk Ãkxu÷ :

1994{kt hksfeÞ fkhfeŠËLkku «kht¼ fÞkou. hkßÞMk¼kLkk MkÇÞ íkhefu [qtxkE rËÕne
økÞk MktMkË{kt {rn÷kykuLkk yrÄfkh yLku Mk÷k{rík MktçktÄe çkkçkíkkuLku ðk[k ykÃke,
¼khíkLkk «ríkrLkrÄ íkhefu çkuR®søk ([eLk) ¾kíku rðï {rn÷k Mkt{u÷Lk{kt ¼køk ÷eÄku.
1998Lke rðÄkLkMk¼kLke [qtxýe{kt y{ËkðkËLkk {ktz÷ rðÄkLkMk¼k ûkuºkLkk «ík{ðkh
ÄkhkMkÇÞ çkLÞkt. yLku fuþw¼kELkk Lkuík]íð nuX¤Lke ¼ksÃk MkhfkhLkk furçkLkux {tºke
çkLÞkt, 2002Lke rðÄkLkMk¼k [qtxýe{kt ÃkkxýÚke Mkíkík çkeSðkh [qtxýe Síke
rþûký, {rn÷k yLku çkk¤-fÕÞký {tºke çkLÞk. 2012Lke rðÄkLkMk¼kLkk [qtxýe{kt
[kuÚkeðkh rðsÞe çkLke {n¥ðLkk Ãkkt[ ¾kíkkLkk {tºke çkLke økwshkíkLku ËuþLkwt økúkuÚk
yuÂLsLk çkLkkððk{kt yøkíÞLke ¼qr{fk ¼sðe.
økwshkíkLkk ÷kufr«Þ {wÏÞ{tºke ©e LkhuLÿ¼kE {kuËe ËuþLkk ðzk«ÄkLk çknuLk ©e{íke
ykLktËeçknuLku økwshkíkLkwt MkwfkLk Mkt¼kéÞwt, økwshkíkLkwt Lkuík]íð Mkt¼k¤íkktLke MkkÚku s
ðneðxe íktºkLku økríkþe÷ økwshkíkLkku {tºk ykÃkeLku fkÞo yusLzk ykÃÞkt yLku økwshkíkLku
íkus hVíkkhÚke ykøk¤ ÄÃkkððk ©e{íke ykLktËeçknuLku {¬{ Ãkøk÷kt ¼ÞkO.

(17) ©e rðsÞ¼kE YÃkkýe :

8{e ykuøkMx-2016Úke íkuykuyu {wÏÞ{tºke íkhefuLkku Ãk˼kh Mkt¼kéÞku níkku. 69 -
hksfkux {íkrðMíkkh{ktÚke ÄkhkMkÇÞ íkhefu [qtxkÞu÷k ©e rðsÞ¼kE YÃkkýe-2006
Úke 2012 Ëhr{ÞkLk hkßÞMk¼kLkk MkktMkË, 2006{kt «ðkMkLk rLkøk{Lkk [uh{uLk,
hksfkuxLkk {uÞh, 1999 Úke 2000 Ëhr{ÞkLk MktfÕÃk Ãkºk y{÷efhý - Mkr{íke
çkkuzoLkk [uh{uLk, økwshkík «Ëuþ ¼ksÃkLkk {nk{tºke yLku Mkk{krsf MktMÚkkyku{kt
«{w¾-{nk{tºke, 13{e rðÄkLkMk¼k Ëhr{ÞkLk Ãkqðo {wÏÞ{tºke ©e{íke ykLktËeçknuLk
Ãkxu÷Lkk Lkuík]íð{kt íku{ýu ð»ko 2014 Úke ðknLk ÔÞðnkh, Ãkkýe ÃkwhðXku yLku
©{-hkusøkkh rð¼køkLkk {tºke íkhefu sðkçkËkhe Mkt¼k¤e níke. r¢fux, Lkkxâ yLku
ðkt[LkLkku þku¾ Ähkðíkk ©e YÃkkýeyu çke.yu., yu÷yu÷.çke. MkwÄeLkku yÇÞkMk fÞkuo
Au. ðuÃkkh yLku Wãkuøk ÔÞðMkkÞ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ©e YÃkkýeLkku sL{ 2 S ykuøkMx,
1956{kt çk{koLkk htøkqLk ¾kíku ÚkÞku níkku. 2017{kt rðÄkLkMk¼kLke [qtxýe{kt ¼khíkeÞ
sLkíkk ÃkkxeoLku çknw{íke {¤íkk íkuykuyu Vhe yufðkh {wÏÞ{tºke çkLke økwshkíkLke
þkMkLkÄwhk Mkt¼k¤e Au.
32
y{ËkðkË rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt ™k{ : y{ËkðkË
MÚkkÃk™k ð»ko : 1÷e {u, 1960
ðzw {Úkf : y{ËkðkË
Ãk]Úðe Ãkh MÚkk™ ¼ki„kur÷f : 20.0Úke 23.4 W¥kh yûkktþ 71.6Úke 72.9 Ãkqðo hu¾ktþ
ûkuºkV¤ : 7170 [ku.rf.{e.
ðMkŒe : Ãkwh»w k-3690970, Mºke-33,54,344, fw÷ ðMkŒe-70,45,314
Œk÷wfk : y{ËkðkË rMkxe, ËMk¢kuE, Ëuºkkus, {ktz÷, rðh{økk{, MkkýtË,
çkkð¤k, Äku¤fk, ÄtÄwfk, Äku÷uhk,
„k{ku : 488
{wÏÞ ÔÞð‚kÞ : ¾uŒe
Ãkqhf ÔÞð‚kÞ : ÃkþwÃkk÷™
¾uŒe {wÏÞ Ãkkfku : fÃkk‚, zkt„h, Îkô, ƒkshe, çkxkxk, swðkh, Shw
V¤ Ãkkf : ò{V¤
ŒuÕkerƒÞkt : yuhtzk, Œ÷,
{wÏÞ ¾r™s : huŒe („kiÛk)
Wãku„ku : EsLkuhe, MkwíkhkW fkÃkz, Ëðkyku, hMkkÞýku, nkuÍeÞhe, E÷uõxÙkurLkõMk
s{e™™ku Ãkúfkh : „kuhk¤w, fk¤e
WÃkòW [kuÏÏkku ðkðuŒh rðMŒkh : 4,95,777 nufxh rƒ™ WÃkòW, ÃkzŒh 66200 nufxh
ykƒkunðk : rð»k{- ‚huhkþ ðh‚kË 610 {e.{e./750 {e.{e.
™Ëeyku : 9 (Mkkçkh{íke, {uïku, ¾khe, ¼kuøkkðku, Mkw¾¼kËh)
Ãkw÷ku : 27
Œ¤kðku : 117,
‚hkuðhku : 1 (Lk¤Mkhkuðh)
[ufzu{ku : 1517
rsÕ÷k™k hMŒk : hk»xÙeÞ.135 rf.{e. Mxux.1060 rf.{e. „úkBÞ . 749 rf.{e.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : yirŒnkr‚f – ‚eËe ‚iÞË™e ò¤e, ‚h¾us™k hkuÍk, ò{k
{ÂMsË, Íq÷íkk r{Lkkhk, „ktÄe yk©{, ‚hËkh Ãkxu÷ M{khf,
Äkr{of- Mðkr{™khkÞÛk {trËh, nXer‚t„™k Ëuhk, çkwx¼ðkLke {trËh-
yhýus, økýuþÃkwhkLkwt økýÃkrík {trËh, ò{k {ÂMsË, fktfrhÞk
Œ¤kð, ‚kƒh{Œe heðh £Lx, MkkÞLMkrMkxe, Lk¤Mkhkuðh, ÷kuÚk÷.
nkux÷ku : 3 Mxkh-12, 4 Mxkh-9, 5 Mxkh-7
økuMxnkWMk : Mkhfkhe : 3
hu÷ðu ‚uðkyku : ðzwt {Úkf y{ËkðkË
hkßÞ Ãkheðn™ ‚uðk™wt ðzw {Úkf : y{ËkðkË
rð{k™e Ãkheðn™ ‚uðk : (1) ‚hËkh Ãkxu÷ yktŒhhk»xÙeÞ rð{k™e {Úkf, y{ËkðkË (2)
hk»xÙeÞ rð{k™ {Úkf, y{ËkðkË
ÃkkuMx y™u xur÷Vku™ ‚uðk : {æÞMÚk f[uhe, y{ËkðkË
rsÕ÷k hrsMxÙkh : 01 ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 459
ƒut®f„ ‚uðkyku : 765, ¾uŒe ƒutf- ™kƒkzo, „wshkŒ hkßÞ s{e™ rðfk‚ ƒutf
Ãkku÷e‚ ‚uðkyku : þnuh rsÕ÷k{kt 54 Ãkku÷e‚ Mxuþ™
ÞkuòŒk ÷kuf{u¤k / ÷kufkuíMkð / : ðkiXk™ku {u¤ku, y{ËkðkË™e hÚkÞkºkk, {nkuh{, [uxe[ktË, fktfrhÞk
fkr™oð÷.
Äkr{of Œnuðkhku : W¥khkÞÛk, ™ðhkrºk, rËðk¤e, sL{kü{e, hk{Lkð{e, Ëþuhk
¾uŒeðkze WíÃkL™ ƒòh ‚r{rŒyku : fw÷-7
35
 „útÚkk÷Þku-ðkt[™k÷Þku : 25
ÃkþwÃkk÷™ ÃkúÔk]rŒ : „kÞ, ¼ut‚, ƒfhe, ½uxwt, Ÿx,
þiûkrÛkf ‚tMÚkkyku : ÃkúkÚkr{f þk¤kyku-876,{kæÞr{f
þk¤kyku-537, Wå[ fku÷uòu-337
xufrLkf÷-129
Þwr™ðr‚oxeyku : hkßÞ™e {wÏÞ Ãkkt[, ¾k™„e : (1) økqshkík rðãkÃkeX (2)
ykE.ykE.yu{. (3) EÂLËhk økktÄe ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe (4) zkì.
çkkçkkMkknuçk yktçkuzfh ykuÃkLk ÞwrLkðŠMkxe (5) rLkh{k ÞwrLkðŠMkxe
ykuV MkkLMk yuLz xìfTLkku÷kuS (6) MkuLxh Vkuh yuLðkÞh{uLx
yuLz Ã÷k®Lkøk xìfTLkku÷kuS (7) økwshkík xìfTLkku÷kuS ÞwrLkðŠMkxe
(8) hûkk þÂõík ÞwrLkðŠMkxe (9) fux÷kuõMk xe[Mko ÞwrLkðŠMkxe
(10) y{ËkðkË ÞwrLkðŠMkxe (11) Lkðh[Lkk ÞwrLkðŠMkxe (12)
ysÞ¼khíke {rn÷k økúk{rðãkÃkeX
ykhkuøÞ ‚uðkyku : PHC-43, CHC-10, CIVIL-1
Ãkuxk ykhkuøÞ fuLÿku : 237
rsÕ÷k™k {nk™ ‚ÃkqŒku/rð¼qrŒyku : zkì. rð¢{ ‚khk¼kR, zkì.„Ûkuþ ðk‚wËuð {kð¤tfh, zkì.fu.fk.
þkMºke. zkì.R÷kƒu™ ¼è
r‚t[kR ‚uðkyku : rsÕ÷k{kt 3,34,000 nufxh rðMŒkh r‚t[kR nuX¤
„wshkŒ rðÄk™‚¼k™e ƒuXfku : y{ËkðkË þnuh rsÕ÷ku: 21
÷kuf‚¼k™e ƒuXfku : 02
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 33
Œk÷wfk Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 178
‚hfkhe f[uheyku : 72
LÞkÞk÷Þku : økwshkík nkEfkuxo, Mke.xe. rMkrð÷ fkuxo, {uxÙkuÃkku÷exLk fkuxo, ÷uçkh
fkuxo, ELzÂMxÙÞ÷ fkuxo, rzÂMxÙfx/ íkk÷wfk fkuxo
™„hÃkkr÷fkyku : 6
{nk™„hÃkkr÷fkyku : 1
÷kufSð™ : rsÕ÷k™k ÷kufku ðuÃkkh, ¾uŒe y™u ÃkþwÃkk÷™ Ãkh r™¼oh
‚kûkhŒk Ëh : Ãkwhw»k : 92.44 xfk, Mºke-80.59 xfk, fw÷: 86.65 xfk.
þnuhe rðMŒkh: 89.25 xfk y™u „úkBÞ-72.52 xfk
Mkuðk¼kðe MktMÚkkyku : 27 ytËksu
Mkk{krsf MktMÚkkyku : 36 ytËksu
SðËÞk MktMÚkkyku : 1
ƒk¤-ðkzeyku / ykt„Ûkðkzeyku : 1631
ÃkktshkÃkku¤ku / „kiþk¤kyku : 5
‚¾e {tz¤ku / {rn÷k {tz¤ku : 9417
Ëir™fku : 63
‚kÃŒkrnfku : 171
{kLÞÃkºkfkhku : E÷uõxÙkurLkf {erzÞk, r«Lx {erzÞk : 205
1. y{ËkðkË : rsÕ÷kLkwt {wÏÞ {Úkf Au. Mkkçkh{íke LkËeLkk rfLkkhu ¾ktx hkò ykþk¼e÷Lkwt økk{ ykþkð÷
(ykþkðÕ÷e). fýoËuð Mkku÷tfeyu ynª {n¥ðLkwt Lkøkh rðMíkkÞwO, su ‘fýkoðíke’ fnuðkÞwt. 14{e MkËe{kt økwshkík{kt
hksÃkqík Mk¥kkLkku ytík ykÔÞku. 1, yur«÷, 1411Lkk hkus Mkw÷íkkLk yn{Ëþknu y{ËkðkË þnuhLke MÚkkÃkLkk fhe
yLku ¼ÔÞ E{khíkkuÚke þnuhLke þku¼k ðÄkhe. ¼ÿLkku rfÕ÷ku, økkÞfðkzLke nðu÷e, ºký Ëhðkò, ò{k {ÂMsË,

36
çkkËþknLkku nShku, hkýeLkku nShku, ÍfrhÞk {ÂMsË, fwíkwçkwÆeLk þknLke {ÂMsË, MkkhtøkÃkwhLke {ÂMsË, hkýe
YÃk{íkeLke {ÂMsË, hkýe rMk«eLke {ÂMsË, MkeËe MkiÞËLke ò¤e, ykÍ{¾kLkLkku hkuòu, ËrhÞk¾kLkLkku ½wB{x,
yn{ËþknLke {ÂMsË ðøkuhu {wÂM÷{ MÚkkÃkíÞku òuðk÷kÞf Au. {nt{Ë çkuøkzkyu Lkøkh Vhíkku fkux çkLkkðe íkuLku
çkkh Ëhðkò {qõÞk. fwíkwçkwÆeLku çktÄkðu÷k ík¤kð ‘nkusu fwíkwçk’ (fktfrhÞk ík¤kð)Lke økýLkk ¼khíkLkkt {kuxkt Lkøkh
ík¤kðku{kt ÚkkÞ Au. þknsnktyu çktÄkðu÷ku þkneçkkøk yLku {nu÷ rðÏÞkík Au. {w½÷ Mkk{úkßÞ Ëhr{ÞkLk fk¤wÃkwh
xtfþk¤{kt rMk¬kyku çkLkíkk níkk. rËÕ÷e Ëhðkò çknkhLkwt nXe®MkøkLkwt rsLkk÷Þ yLku MkhMkÃkwhLkwt ®[íkk{ýeLkwt
Ëuhwt, ÍðuheðkzLkwt ÃkkïoLkkÚkLkwt ËuhkMkh f÷kLkku y˼wík Lk{qLkku Au. fk{LkkÚk {nkËuð, ¼e{LkkÚk {nkËuð, LkøkhËuðe
{k, ¼ÿfk¤eLkwt {trËh, Mðkr{LkkhkÞý Mkt«ËkÞLkkt {trËhku, ði»ýðkuLke nðu÷e, ytçkkS, hýAkuzS, ©ef]»ý yLku
©e hk{Lkkt {trËhku Au.
LkøkhËuðíkk søkLLkkÚkSLkwt ¼ÔÞ {trËh Au. y»kkZ MkwË çkesLkk rËðMku ynªÚke hÚkÞkºkk Lkef¤u Au. Íq÷íkk
r{Lkkhk, ËrhÞk¾kLkLkku ½wB{x, [tzku¤k ík¤kð, økeíkk {trËh, MkhËkh Ãkxu÷ BÞwrÍÞ{, fktfrhÞk çkk÷ðkrxfk
yLku «kýe Mktøkúnk÷Þ, Ãkíktøk nkuxu÷, Mkkçkh{íke yk©{ (økktÄe yk©{),
fku[hçk yk©{, þkn yk÷{Lkku hkuòu, MkwtËhðLk, MkkÞLMk rMkxe, ykE-{uõMk
rÚkÞuxh, {ÂÕxÃ÷uõMk rÚkÞuxhku, {ku÷ ðøkuhu y{ËkðkËLkk òuðk÷kÞf MÚk¤ku
Au. yk WÃkhktík ËkËk nheLke ðkð, {kLkð{trËh, MkkhtøkÃkwhLkwt ði»ýð {trËh,
¼kðrLkÍohLkwt Þkuøkuïh {trËh, r[L{Þ r{þLk, EMfkuLk {trËh, økwhwîkhk,
¼køkðík rðãkÃkeX yLku f]»ý{trËh òuðk÷kÞf Au. ÷ku økkzoLk, rík÷fçkkøk,
MkhËkh çkkøk, Mkkih¼ økkzoLk, Ãkrh{÷ økkzoLk, ¼õík frð Lkh®Mkn {nuíkk
Mkhkuðh (ðMºkkÃkwh) ðøkuhu y{ËkðkËLkkt ònuh WãkLkku Au. Äe MÃkuMk yuÂÃ÷fuþLk
MkuLxh, yxehk, Äe rVrÍf÷ rhMk[o ÷uçkkuhuxhe, EÂLzÞLk MÃkuMk rhMk[o MkuLxh,
LkuþLk÷ EÂLMxxÞqx ykuV rzÍkELk, fur÷fku fkÃkz Mktøkúnk÷Þ, ©uÞMk ÷kuff÷k
Mktøkúnk÷Þ, MktMfkh fuLÿ, rLkh{k ÞwrLkðŠMkxe, økwshkík ÞwrLkðŠMkxe ðøkuhu fuLÿku
y{ËkðkËLku økkihð çkûku Au. Mkkçkh{íke LkËe Ãkh íkkuhý çkktæÞk nkuÞ íkuðkt ËMk
Ãkw÷ku çktÄkÞk Au. Mkkçkh{íke rhðh £Lx ÞkusLkk y{ËkðkË þnuhLkk MkkIËÞo{kt
ðÄkhku fhu Au. Lk{oËk ÞkusLkkLku fkhýu LkËe çku fktXu A÷fkÞ Au. yuf s{kLkk{kt
‘¼khíkLkwt {kL[uLMkxh’ økýkíkwt yk yiríknkrMkf þnuh «økríkþe÷ ðuÃkkh, ÄtÄk
yLku fwLkun {kxu òýeíkwt Au. ‘hksÃkÚk’ yLku ‘fýkoðíke’ suðe õ÷çkku, yuf s
E{khík{kt [kh-A rÚkÞuxhku, þku®Ãkøk, çkwfþkuÃk, huMxkuhLx ðøkuhu MkwrðÄkyku
rðfMke Au. y{ËkðkËLkk yk©{ hkuz yLku MkeS ([e{Lk÷k÷ røkhÄhËkMk)
hkuz yãíkLk {køkkuo økýkÞ Au.
2. Mkh¾us : y{ËkðkËÚke LkSf Mkh¾us økk{{kt {n{Ë çkuøkzk yLku íkuLkk
þknòËkykuLke {Íkh Au. LkSf{kt {n{Ë çkuøkzkLke çkuøk{Lkku hkuòu íku{s
Mkw÷íkkLk yn{ËþknLkk økwhw yn{Ëþkn ¾xwøktsçkûkLkku hkuòu íkÚkk {ÂMsË
Au. ynª {kuxwt ík¤kð Ãký Au.
3. ÷kt¼k : çkr¤ÞkËuðLkwt ¼ÔÞ {trËh Au.
4. Äku¤fk : Äku¤fkLkwt «k[eLk Lkk{ ÄðÕ÷f fu ÄðÕ÷fÃkwh íkÚkk {nk¼khík
Mk{ÞLkwt Lkk{ rðhkxLkøkh níkwt. {eLk¤Ëuðeyu çktÄkðu÷wt {÷kð ík¤kð ynª Au.
ÃkktzðkuLke þk¤k, ¼e{Lkwt hMkkuzwt, rMkØLkkÚk {nkËuð ðøkuhu Ãkwhkýe søkkyku Au.
5. økýuþÃkwhk : ¼økðkLk ©e økýþuLkwt ¼ÔÞ {trËh Au.
6. ¼e{LkkÚk : Lke÷fk LkËeLkk fktXu {nkËuðLkwt {kuxwt yLku «ÏÞkík Ëuðk÷Þ Au.
7. {ktz÷ : hkð÷ fwxwtçkLkk fw¤Ëuðe ¾t¼÷kð {kíkkLkwt ¼ÔÞ {trËh Au. {trËh{kt
Mkwðýo{Z{kt {kíkkSLke {qŠík rçkhks{kLk Au. ík¤kðLke {æÞ{kt «køkxâMÚkkLku
37
 Ãký {trËh çkktÄðk{kt ykÔÞwt Au. yríkrÚkøk]n yLku ¼kusLkk÷ÞLkk fkhýu Ëh ÃkqLk{u
yLkuf ©Øk¤wyku ynª ykðu Au.
8. ðeh{økk{ : {eLk¤Ëuðeyu çktÄkðu÷wt {wLkMkh yLku øktøkw ðýÍkhkyu çktÄkðu÷wt
øktøkkMkh ík¤kð ynª ykðu÷kt Au.
9. Lk¤ Mkhkuðh : 120.82 [ku. rf.{e. rðMíkkh{kt Vu÷kÞu÷k yk y¼ÞkhÛÞ{kt
rþÞk¤kLke Éíkw{kt MÚk¤ktíkheÞ Ãkûkeyku suðkt fu çkøk÷kyku, Ãkur÷fuLk, ^÷u®{økku,
MkkhMkfwts, hksntMk ðøkuhu «ðkMkeykuLku ykf»kuo Au.
10. ÷kuÚk÷ : ®MkÄw MktMf]ríkLkk Mk{ÞLkwt çktËh níkwt. ynªÚke çkkhwt, Lkøkh, ¼êe,
økxhÔÞðMÚkk, nkz®Ãkshku, y÷tfkhku, M{þkLk ðøkuhu {éÞkt Au.
11. ðkiXk : 4 nòh ð»ko Ãknu÷kt ÷kuÚk÷ íkhefu yku¤¾kíkwt. ynª Mkkík LkËeyku,
Mkkçkh{íke, nkÚk{íke, ðkºkf, {uïku, {kÍ{, þuZe yLku ¾kheLkwt Mktøk{ MÚkkLk Au.
fkŠíkf, ÃkqŠý{kyu {kuxku {u¤ku ¼hkÞ Au.
y{ËkðkË nuhexus ðkuf (Heritage Walk)
1. Mðkr{™khkÞý {trËh, fk÷wÃkwh : Mðkr{™khkÞý ‚t«ËkÞ™wt «Úk{ {trËh
1822{kt çktÄkÞwt su s{eLk rƒúrxþ ‚hfkhu ykÃke nŒe. yk™tËk™tË Mðk{e îkhk
rLkŠ{ík yk {trËhLke fkuŒhýe ƒ{eoÍ xuf. «fkhLke Au, y™u Ëhuf f{k™ y™u
fkit‚ ŒusMðe ht„kuÚke htøkðk{kt ykðu÷k Au. ¼økðkLk Mðkr{™khkÞý îkhk ÃkkuŒu
MÚkkrÃkŒ {qrŒoyku Œu{s Œu{™e fux÷ef yt„Œ ðMŒwyku y™u rþÕÃkku™wt «Ëþo™ ynª
Au. sq™k þnuh™k ÃkqðeoÞ ¼k„{kt fk÷wÃkwh™e ™Sf rMÚkŒ, Mðkr{™khkÞý {trËh
yu þnuh™k {æÞ{kt ¼q¾hk ht„™wt rAÿ Au y™u sq™k þnuh™k Äúwðku îkhk nurhxus
ðkìf™wt «khtr¼f ®ƒËw Ãký Au.
2. frð Ë÷ÃkŒhk{ [kuf, ÷kBƒuïh™e Ãkku¤ : frð Ë÷ÃkŒhk{ [kuf 19{e ‚Ëe™k
«ÏÞkŒ „wshkŒe frð Ë÷ÃkŒhk{™k ½h Œhefu «r‚Ø Au, Œuyku yk ½h{kt hnuŒk
nŒk. yk [kuf{kt {qfu÷ {nk™ frð™e {qrŒo fkXeÞkðkze ¼hŒfk{ðk¤k fwŒko ,
ÄkuŒe, Ãkk½ze™k Ãknuhðuþðk¤e ŒÚkk s{ýk Ãk„ y™u Œu{™e ykt¾ku{kt æÞk™Ãkkºk
Ëu¾kððk¤e Au.
3. fkr÷fku zku{ : y{urhf™ ykrfoxuõx, £kLf ÷kuÞz hkExyu fur÷fku r{Õ‚ {kxu ðneðxe fkÞko÷Þ™e rzÍkR™™e
h[™k fhe nŒe, ÃkhtŒw Œu ‚{Þu y{ËkðkË fkìÃkkuohuþ™u Ãkhðk™„e ykÃke ™ nkuðkÚke Œu™wt r™{koý ÚkÞwt ™nkuŒwt.
ÃkkA¤Úke Œu s MÚk¤u, fur÷fku zku{™wt r™{koý ÚkÞwt su 1962{kt ¾wÕ÷ku {wfkÞku níkku. 2001™k ¼qftÃk{kt „wtƒs™wt
fuLÿ ¼kt„e ÃkzTÞwt nŒwt. 1970{kt y{ËkðkË{kt «Úk{ Vuþ™ þku ynet ÞkuòÞku nŒku su{kt yr¼™uºke Ãkhðe™
ƒkƒeyu yk þku{kt ¼k„ ÷eÄku nŒku.
4. f÷k hk{S {trËh, nkò Ãkxu÷™e Ãkku¤ : nkò Ãkxu÷™e Ãkku¤Lkk ¾qýk{kt, fk÷k hk{S (¼„ðk™ hk{)™wt
yuf ¾qƒ sq™wt {trËh Au, ¼„ðk™ hk{™e {qrŒo yuf fk¤k ÃkÚÚkh{kt ƒuXu÷e {wÿk{kt Au. yk {qrŒo™wt “ð™ðk‚’’™k
‚{Þ„k¤k Œhefu yÚko½x™ fhðk{kt ykðu Au. ‚ku™k™e þwØŒk™u [fk‚ðk {kxu su ÃkÚÚkhLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au
íkuðk ÃkÚÚkh{ktÚke yk {qŠíkykuLkwt rLk{koý ÚkÞkLke ÷kufðkÞfk Au. {trËh ÷kfzk™k fkuŒhfk{ y™u {æÞ¾tz™e
‚{]rØLkwt WËknhý Au, su y{ËkðkË™k ykrfoxuõ[h™ku {n¥ðÃkqýo ¼k„ Au.
5. þktrŒ™kÚkS {trËh, nkò Ãkxu÷™e Ãkku¤ : ¼ÔÞ þktrŒ™kÚk™k ËuhkMkhLkku „wtƒs, Ãku™÷, fkit‚, ò¤e, çkkheyku
yLku AŒLke fkuŒhýe{kt ™ksqf ÷kfzk Ãkh ¼ÔÞ ™fþefk{ ÚkÞu÷wt Au. ð»ko 1923 yu.ze.{kt þkn ð¾k[tË
{r÷[tË îkhk ƒ™kððk{kt ykðe nŒe. þktrŒ™kÚk ŒeÚkOfh™e {qrŒo 19 $[Lke Au. yuðwt {k™ðk{kt ykðu Au fu
þYykŒ{kt yk¾wt {trËh ÷kfzk™wt ƒ™u÷wt nŒwt. ßÞkhu hknŒ {k„o ƒktÄðk{kt ykÔÞku nŒku íÞkhu {trËh™u yktŒrhf
¼k„{kt ¾‚uzðwt ÃkzTÞwt nŒwt y™u Œu {trËh ykh‚Ãknký{ktÚke ƒ™kððk{kt ykÔÞwt nŒwt.
6. fwðkðk¤ku ¾kt[ku : fwðkðk¤ku ¾kt[ku yu yuf yktŒhAuË Au su þktrŒ™kÚkS™e Ãkku¤ ™Sf™k fwðkyku Ähkðu Au,
Œu™wt ™k{ Au (fwðk, ¾kt[k, {k„o). h‚«Ë ðMŒw skuðk {kxu fwðkðk¤k ¾kt[k{kt yufƒeòÚke rðYØ 4 ½hku Au,
38
su{kt Vkh‚e, {w„÷, {hkXk y™u ÞwhkuÃkeÞ™ ykrfoxuõ[h Œíðku ‚tƒtrÄŒ Au, yk sq™k y{ËkðkË™e rðï‚™eÞ
‚tMf]rŒ Ëþkoðu Au. WÃkhktŒ, Œu ½hku™e Ëeðk÷ku Ãkh rAÿku skuE þfkÞ Au. ÃkkuÃkx (fu yLÞ Ãkûkeyku) ð]ûkku™e
„uhnkshe{kt Œu{™k {k¤k ŒiÞkh fhðk {kxu Ãkku¤™k {fk™ku™k ƒkÌk Ëeðk÷ku{kt ykðk rAÿku WÃk÷çÄ fhkÞk nŒk.
7. s„ðÕ÷¼ {trËh, ™eþk Ãkku¤ : y{ËkðkË{kt sq™k s„ðÕ÷¼ si™ {trËh y™u {kuxk fË™k y™u ™ksqf
®nËw MÚkkÃkíÞ {kxu ™eþk Ãkku¤ «r‚Ø Au. yk Ëuhk‚h{kt «ðuþÚke s, ¼õŒ™u fÞkuí‚khk„k {wÿk{kt Ãkkïo™kÚk™e
‚nMºkkrV™k {qrŒo™e Íkt¾e ÚkkÞ Au. ð»ko 1603{kt Ëuhk‚h™ku ƒesku „¼o-øk]n ™„hþuX ¾wþk÷[tË îkhk
ÃkÈk‚™ {wÿk{kt ©e ®[Œk{rý Ãkkïo™kÚk™e ™k™e fk¤e {qrŒo™wt MÚkkÃkLk fhkÞwt nŒwt. {qrŒoyku çkuLk{qLk Au. Ëuhk‚h
Ãkk‚u Ãký ÃkÈk‚™™e Þkur„f {wÿk{kt si™ ŒeÚkOfh ¼„ðk™ yrË™kÚk™e A Vqx Ÿ[e {qrŒo Au.
8. Íðuhe ðkz : yk rðMŒkh{kt {kuxu¼k„u „kuÕzrM{Úk ‚{wËkÞ ð‚u Au. Ãkku¤{kt ¾qƒ s ‚òððk{kt ykðu÷k
½ýkt nðu÷e «fkh™kt ½hku Au.
9. ‚t¼ð™kÚk™e ¾zfe : ð»ko 1662{kt ƒktÄðk{kt ykðu÷wt ‚t¼kð™kÚkSLkwt Ëuhk‚h y{ËkðkË™wt ‚kiÚke sq™wt
si™ {trËh {k™ðk{kt ykðu Au. {trËh™e Ëeðk÷ Ãkh™k rþ÷k÷u¾ y™w‚kh, {q¤ {trËh ÷kfzk{ktÚke ƒ™kððk{kt
ykÔÞwt nŒwt. ÃkkA¤Úke yk R{khŒLke 1904 yu.ze. {kt VheÚke „kuXðý fhkE nŒe.
10. [ki{w¾S™e ¾zfe : [ki{w¾S™e ¾zfe y„kW ‚kX™e ¾zfe fnuðkŒe nŒe. ™k{ [w{w¾S™k si™
Ëuhk‚hÚke ykÔÞwt Au. ¾zfe ™Sf „wt‚kRS™e ði»ýð ‚t«ËkÞLke nðu÷e Au. RrŒnk‚fkhku™wt {k™ðwt Au fu,
39
 10{e ‚ËeÚke Ëuhk‚h™k yðþu»kku yk rðMŒkh{kt yrsŒLkkÚkS Ëuhk‚h{kt ‚[ðkÞk Au. ynª si™ MÚkkÃkíÞ
þi÷e{kt çkktÄðk{kt ykðu÷k ½ýk si™ {trËh Ãký Au.
11. Ëkuþeðkzk™e Ãkku¤ : yk rðMŒkh{kt {kuxu¼k„u ‚ku™e ‚{wËkÞ ð‚ðkx fhu Au, {wÏÞ {k„o Ãkh ½ýe ™k™e
y™u {æÞ{ Ëk„e™k™e Ëwfk™ku Au. Ãkku¤{kt ½ýkt ‚wþkur¼Œ nðu÷e «fkh™k ½hku Au. Ãkku¤{kt ‚wtËh fkuŒhýeðk¤k
[ƒqŒhk Au. [çkqíkhk ykrfoxuõ[h Ãkh ð‚knŒe «¼kð yk yuf y™LÞ WËknhý Au.
12. yüÃkkËS {trËh : Ëkuþeðkzk™e Ãkku¤™k ytŒu, si™ „útÚkk÷Þ™e ƒksw{kt yüÃkkËS™wt ykh‚Ãknký
Ëuhk‚h ykðu÷k Au. su rnLËw-si™ þi÷e™k ykrfoxuõ[h™e þi÷e{kt ƒ™u÷wt Au. su{kt rþÕÃkku y™u ™]íÞ rMÚkrŒ{kt
{k™ð ykf]rŒ yLku ‚t„eŒ ðkãku, «kýeyku y™u yLÞ rðrðÄ Vq÷ku™e f]ríkyku skuðk {¤u Au. þuX {„™÷k÷
fh{[tË îkhk ð»ko 1856 yk‚Ãkk‚ ƒktÄðk{kt ykðu÷k Ëuhk‚h Ãkk‚u ykrËïh ¼„ðk™ y™u {nkðeh Mðk{e™e
{qrŒoyku Au. Œu™e Ãkk‚u þuX y™u þuXkýe y™u Œu{™k „whw™e {qrŒoyku Au.
13. nhfwtðh þuXkýe™e nðu÷e : 180 ð»ko sqLke nhfwtðh þuXkýe™e nðu÷e{kt 60 ykuhzkyku Au, su{ktÚke
{kuxk¼k„™e y{ÞkorËŒ MŒt¼ðk¤e ƒkÕf™eyku Ãkh ¾wÕ÷k Au, su y{ËkðkË™k ‚kiÚke ÷ktƒk fkuŒhðk{kt
ykðu÷k ÷kfzk™kt fkit‚ Au. ykuÕz r‚xe y{ËkðkË{kt nhfwtðh þuXkýe™e nðu÷e Ãkh skuðk {¤Œe yËT¼wŒ
÷kfzk™e fkuŒhýe RLzku-[e™e MÚkkÃkíÞ Œíðku Ëþkoðu Au. ykuÕz r‚xe{kt yk ‚kiÚke {kuxku fkit‚ Au.
14. V™koLzeÍ rƒús : V™korLzÍ rƒús Lke[uLkwt [kuÃkzk ƒòh yu y{ËkðkË „wshkŒ™wt ‚kiÚke sq™wt ƒwf {kfuox Au,
su Ëhhkus ðÃkhkÞu÷k y™u ™ðk ÃkwMŒfku™e þkuÄ{kt ykðíkk nòhku ÷kufku™e ‚uðk fhu Au. „ktÄe hkuz™u rðMŒkhðk
{kxu V™koLzeÍ rƒús™ku rðMŒkh fhðk{kt ykÔÞku nŒku y™u íku ð»ko 1884Úke yrMŒíð{kt Au.
15. [ktË÷k yku¤ : [ktË÷k yku¤ y{ËkðkË þnuh{kt ƒúk‚Lke ÃkqòLke ðMŒwyku {kxu™wt ‚kiÚke {kuxwt y™u ‚kiÚke
sq™wt ƒòh Au. Œnuðkh y™u «‚t„ku y™w‚kh Œ{™u yk MÚk¤u ƒÄe ƒúk‚™e ÃkqòLke ðMŒwyku suðe fu ‚uð™-
‚kt[k, fkuüf ðuh, {qrŒoyku, ÃkqòLke Úkk¤e, fkuÃkh ÷kuxk, ƒúk‚ fuBÃk, ÷etƒw ‚kì‚h, Ãkwhe «u‚, VT÷kðh ðuÍ y™u
½ýwt ƒÄwt {¤u Au.
16. {wnhŒ Ãkku¤ : {nwhŒ Ãkku¤, Œu™wt ™k{ ‚q[ðu Au, Œu þnuh™e «Úk{ Ãkku¤ Au. 15{e ‚Ëe™k ƒeò ¼k„{kt
si™ku íÞkt Úkkuzku ‚{Þ MÚkkÞe ÚkÞk. {nu{wË ƒu„zk (1460 y™u 1486 ™e ðå[u)™e MÚkkÃk™k Ëhr{Þk™,
Œu nk÷{kt ykuAk{kt ykuAk 100 ½huýkt™e Ëwfk™ku Ähkðu Au. þnuh™ku ‚kiÚke sq™ku ð‚knŒ ð»kkuoÚke þnuh™k
ƒwr÷Þ™ nƒ{kt ÃkrhðrŒoŒ ÚkÞku Au.
17. {ýuf ƒkƒk™w {trËh, {kýuf [kuf : AuÕ÷k 600 ð»koÚke ‚tŒ {™k™kÚk™k ðtþsku 15 {e ‚Ëe{kt y{ËkðkË™k
™ðk þnuh™k r™{koý {kxu™k yn{Ë þkn™k «ÞíLkku™u ‘«¼krðŒ’ yÚkðk ‚trûkÃLk heŒu ‘yðhkurÄŒ’ fhŒk
nŒk. rðsÞËþ{e™k rËð‚u {kýuf ƒwso su MÚk¤u Au íÞktÚke þnuh™wt ƒktÄfk{ þY ÚkÞwt.
18. hkýe™ku nrÍhku : 15{e ‚Ëe{kt {nk™ ‚wÕŒk™ yn{Ë þkn îkhk hkýe™ku nrÍhku ƒ™kððk{kt ykÔÞku
nŒku. nrÍhku fƒhku {kxu yuf ðkìÕx Au y™u yk ‚k{úkßÞ™e hkýeyku {kxu AuÕ÷u rð©k{Lkwt MÚk¤ Au. ƒnkhÚke
yk fƒhku™e ykswƒksw™e Ëeðk÷ku ¼ÔÞ heŒu ÃkÚÚkhkuÚke ƒ™kððk{kt ykðe Au. ËV™ MÚk¤ fuLÿ{kt Au y™u
õ÷kuMxh (ðhtzk) îkhk ‚e{kr[ö Au. nrÍhkLke Ëeðk÷ku y™u „wtƒs Ãkh srx÷ rzÍkR™ y™u fkuŒhfk{ Au.
19. ƒkËþkn™ku nrÍhku : yn{Ë þkn™ku {fƒhku hkò™k nrÍhk Œhefu yku¤¾kÞ Au, {æÞÞw„e™ {rMsË
y™u y{ËkðkË, ¼khŒ™k fƒhku™ku ‚{qn Au. yn{Ë þkn™e {rMsË ò{k {rMsË {kýuf [kuf ™Sf ykðu÷e
Au. ËV™ MÚk¤ yu {wrM÷{ku {kxu ¾k‚ Äkr{of {n¥ð nkuðk™wt {k™ðk{kt ykðu Au. ð»ko 1446{kt ƒkËþkn™ku
nrÍhku ƒLkkððk{kt ykÔÞku nŒku, Œu™k Ãkh fkuŒhýeyku ykf»kof Au.
20. sw{k {rMsË : ò{k {rMsË ‚t¼ðŒ: yk ‚{Þ„k¤k{kt ƒktÄðk{kt ykðu÷e ¼khŒeÞ WÃk¾tzLke ‚kiÚke
{kuxe {rMsË nŒe. ‚{úkx ‚wÕŒk™ yn{Ë þkn îkhk RåAk ÄhkðŒe {kuxe Þkus™k™k ¼k„ YÃku h[kÞu÷e.
{enhkƒ Ãkh™k rþ÷k÷u¾ ‚w÷Œk™ yn{Ë þkn 1 îkhk 4 òLÞwykhe, 1424 ™k hkus {rMsË™k MÚkkÃkLk™e
Wsðýe fhu Au. {rMsË™ku {q¤ nuŒw VõŒ ‚wÕŒk™™k ¾k™„e WÃkÞku„ {kxu nŒku. Ãke¤k sandstones
WÃkÞku„ fhe™u ƒ™kððk{kt ykðu÷e yk {rMsË™e MÚkkÃkíÞ rnLËw y™u {wrM÷{ MxkR÷Lkwt yuf r{©ý Au. yk
R{khŒ Œkuze Ãkkzðk{kt ykðu÷k rnLËw y™u si™ {trËhku{ktÚke ƒ[kðu÷e ðMŒwyku™ku WÃkÞku„ fhe™u ƒ™kððk{kt
ykðe nŒe. 260 MŒt¼ku îkhk ‚Ãkkuxuoz, y{ËkðkË™e ò{k {rMsË{kt 15 zku{ Au. ò{k {rMsË sq™k
þnuh™k ÓËÞ{kt ykðu÷wt Au.

40
y{hu÷e rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{ : y{hu÷e
RríknkMk : 1956 LkðuBçkh{kt hkßÞkuLke ÃkwLkoh[Lkk ÚkE yLku rð˼o, {hkXkðkzk,
Mkkihk»xÙ yLku fåALkk «Ëuþku MkkÚku çk]nË rî¼k»ke hkßÞLkku yuf ¼køk
çkLÞku. 1959{kt fux÷kÞu «kËurþf VuhVkhku fheLku yk rsÕ÷kLke ÃkwLkoh[Lkk
fhkE níke. AuÕ÷u 1÷e {u 1960Lkk hkus {wtçkE hkßÞLkwt rð¼ksLk Úkíkkt
økwshkík íkÚkk {nkhk»xÙ y÷øk hkßÞku h[ðk{kt ykðíkkt y{hu÷e rsÕ÷ku
økwshkík hkßÞLkku yuf ¼køk çkLÞku.
MÚkkÃkLkkLkwt ð»ko : 1÷e {u, 1960
ðzw {Úkf : y{hu÷e
¼kiøkkur÷f MÚkkLk : yûkktþ : 20.45Úke 22.15 W¥kh yûkktþ
hu¾ktþ : 70.13Úke 71,45 Ãkqðo hu¾ktþ
ûkuºkV¤ : 7,36,366 nuõxh,
ðMkrík : 15,13,614 (2011 {wsçk) Ãkwhw»k - 07,70,651, Mºke -
07,42,963
íkk÷wfk : fw÷-11, y{hu÷e, çkkçkhk, ÷kXe, ÷er÷Þk, fwfkðkð, Äkhe, ¾kt¼k,
hksw÷k, òVhkçkkË, Mkkðhfwtz÷k, çkøkMkhk
fw÷ økk{ku : 617
þnuhku : 10
økúk{ Ãkt[kÞík : 592
LkøkhÃkkr÷fk : 09
{wÏÞ ÔÞðMkkÞ : ¾uíke
Ãkqhf ÔÞðMkkÞ : ÃkþwÃkk÷Lk
¾uíke Ãkkfku : {wÏÞ Ãkkfku : swðkh, fXku¤, ½ô, çkkshe, þuhze,
íku÷erçkÞkt Ãkkfku :- {økV¤e, fÃkkMk, yuhtzk, ík÷
{wÏÞ ¾Lkes : çkkufMkkEx, fuÕMkkEx, çkuLxkuLkkEx, økúuLkkEx, ç÷ufxÙuÃk, rðrðÄ «fkhLke
{kxe, çkktÄfk{Lkk ÃkÚÚkhku, huíke, [qLkkLkku ÃkÚÚkh.
Wãkuøkku : {íMÞkuãkuøk, rMk{uLx, ÃkÚÚkh, þe®Ãkøk, fÃkkMk-SLk, ykuE÷ r{÷ku
÷½w Wãkuøk : ykhe ¼híkfk{, økkuÕz Ã÷uxªøk, ðsLkfktxk
ÃkhtÃkhkøkík Wãkuøkku : nkÚkðýkx, {kuíkefk{, ¼híkfk{
ykçkkunðk : rsÕ÷kLkwt nðk{kLk Mkqfw, íkkÃk{kLk ðÄw{kt ðÄw 45 rzøkúe íkÚkk ykuAk{kt
ykuAwt 4 LkkUÄkÞu÷ Au.
Mkhuhkþ ðhMkkË : 25 #[,
støk÷ku /ðLkMktÃkËk : ðLk rðMíkkh : 30,898 nuõxh
LkËeyku : þuºkwtS, Äkíkhðze, ðze, Xuçke, fk¤w¼kh, ½u÷ku, økkøkzeÞku, Mkktfhku÷e,
Mkktík÷e, Lkkð÷e, þu÷, ËuËw{÷, hkÞze, YÃkuý
s¤kþÞku : ¾kurzÞkh, {wtSÞkMkh, Äkíkhðze, hkÞze, Mkwhðku, ðze, þu÷ËuËw{÷,
MkkøkhfktXku : 60 rf.{e.
çktËhku : òVhkçkkË, ÃkeÃkkðkð yLku rðfxh ([kt[)

43
 rsÕ÷kLkk hMíkk : hk»xÙeÞ Äkuhe {køko - 55 rf.{e., hkßÞ Äkuhe {køko - 1026 rf.{e.
{wÏÞ rsÕ÷k {køko - 944 rf.{e. økúkBÞ {køko - 1826 rf.{e.
yLÞ {køko - 466 rf.{e.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : yiríknkrMkf : y{hu÷eLkku xkðh, huÕkðu MxuþLk y{hu÷e, fk{LkkÚk zu{,
f÷kÃke íkeÚko, [kðtz Ëhðkòu- ÷kXe, þknøkkihk ðkð-÷kXe, Ãkktzðfwtz -
çkkçkhk, ðLkrðnkh - r{ríkÞk¤k VkuhuMx çktøk÷ku, [kt[ çktøk÷ku - hksw÷k
ÄkŠ{f MÚk¤ku : LkkøkLkkÚk {trËh, swB{k {ÂMsË, SðLk {wõíkuïh {trËh, fk{LkkÚk {nkËuð
{trËh, fi÷kMk {wÂõíkÄk{, îkhfkÄeþ nðu÷e, ©e ¼kus÷hk{Äk{ - VíkuÃkwh,
Mðkr{LkkhkÞý {trËh y{hu÷e yLku LkkLkk {kr[Þk¤k, frð EïhËkLk
M{]rík {trËh- EïheÞk, økwhwË¥k {trËh, {nkí{k {w¤ËkMk çkkÃkwLke søÞk,
Mðkr{LkkhkÞý økwhwfw¤ íkhðzk, rMkrØ rðLkkÞf {trËh, ¼e{LkkÚk {nkËuð
- LkkLkk {k[eÞk¤k, ðYze {kíkkLkwt {trËh - y{hÃkwh, ¼ku¤e ykELkwt
{trËh - LkkLkk {k[eÞk¤k
çkøkMkhk íkk÷wfku : hk’Lkð½ýLkku Ãkk¤eÞku, çkøkuïh {nkËuð {trËh,
çkkçkhk íkk÷wfku : økhýuïh {nkËuð {trËh - økhýe, íkkÃkrzÞk yk©{ - çkkçkhk
÷kXe íkk÷wfku : ¼whr¾Þk nLkw{kLk {trËh, SðkE Mk¥kkÄkh {trËh - òLkçkkE Ëuhze.
÷e÷eÞk íkk÷wfku : ytxk¤eÞk {nkËuð {trËh, Wr{Þk{kíkk {trËh - ÷er÷Þk{kuxk, hk½ðkË
yk©{ {kuxk fýfkux, Ãkt[{w¾e yk©{ ÷er÷Þk, hk{LkkÚk {nkËuð
Ãkqík¤eÞk, LkkøkçkkE{kLkwt «k[eLk {trËh - Ãkqtò ÃkkËh, yktçkk ykÃkkøkeøkkLke
søÞk, rËÔÞ [uíkLkk yk©{ ÷e÷eÞk{kuxk
fwtfkðkð íkk÷wfku : hktË÷{kíkk {trËh - Ëzðk, f]»ýðÕ÷¼k[kÞo M{]rík {trËh - fwtfkðkð, Mktík
ðu÷LkkÚk Mk{krÄ yLku nwfþkÃkeh Ëhøkkn - ¾z¾z
Äkhe íkk÷wfku : ÞkuøkeS {nkhks sL{ MÚk¤, SðLk {qõíkuïh {trËh, ¾kurzÞkh {trËh
yLku zu{Äkhe, ~Þk{ MkwtËh {trËh-MkhrMkÞk, ËkLkøkeøkuð {trËh - [÷k÷k,
¾kt¼k íkk÷wfku : nLkw{kLkøkk¤k- ¾kt¼k, ðkËr¤Þk nLkw{kLk- $økkuhk¤k
hksw÷k íkk÷wfku : ÃkeÃkk¼økíkLkwt {trËh - ÃkeÃkkðkð, çk÷kz{kíkk {trËh, hksw÷k fwt¼LkkÚk
yLku Mkw¾LkkÚk {nkËuð {trËh
òVhkçkkË íkk÷wfku : ðkhknMðYÃk {trËh, ÷wýMkkÃkwrhÞk ËkËk {trËh - ÷wýMkkÃkwh, Mkhfuïh
çke[
Mkkðhfwtz÷k íkk÷wfku : rhrØ rMkrØ {nkËuð {trËh, s÷khk{ {trËh- Mkkðhfwtz÷k, ðkhkne {kíkk
{trËh (nXe÷k) ¾k÷Ãkh, økkuËzeÞk, yk©{-çkkZzk, MkUs¤ Äk{.
MkktMf]ríkf : økehÄh÷k÷ Mktøkúnk÷Þ, fi÷kþ {wÂõíkÄk{ - y{hu÷e
hu÷ðu Mkuðkyku : çkúkuz økus ÷kELk-120 rf.{e. íkÚkk {exh økus ÷kELk - 161 rf.{e.
hu÷ðu MxuþLkLke MktÏÞk : 39
hkßÞ ÃkrhðnLk Mkuðk : rþÞk¤çkux rMkðkÞ ík{k{ økk{kuLku yuMk.xe.Lke MkwrðÄk
rð{kLke ÃkrhðnLk Mkuðk : WÃk÷çÄ
ÃkkuMx Mkuðk : nuz ÃkkuMx ykurVMk -1,
xur÷VkuLk Mkuðk : çkeyuMkyuLkyu÷ yLku çkkfeLke {kuçkkE÷ Lkuxðfo
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 138
44
Þkuòíkk ÷kuf {u¤k/ : rËðk¤e, rþðhkºke, nku¤e, hk{Lkð{e, nLkw{kLk sÞtíke, rðïf{ko sÞtíke,
¼økehÚk sÞtíke,
÷kufkuíMkð / ÄkŠ{f íknuðkh : sL{kü{e, Lkðhkºke, Ëþuhk, {kunh{, [uxe[ktË ðøkuhu.
¾uíkeðkze WíÃkL™ çkòh
Mkr{rík / {kfuox Þkzo : 11, Mkçk {kfuox Þkzo -2
rsÕ÷kLkk {nkLk
MkÃkqíkku/rð¼qríkyku : Mktík ¼kuòçkkÃkk, Mktík {w¤ËkMk, Mktík ÃkeÃkk¼økík, ÞkuøkeS {nkhks,
Mðk{e Ä{oSðLkËkMkS, frð f÷kÃke, frð ntMk, frð fktík, frð h{uþ
Ãkkhu¾, ðkíkkofkh fkLkS ¼wxk çkkhkux, ÷kuf frð ÃkÈ©e Ëw÷k ¼kÞk fkøk,
¼køkðíkk[kÞo©e h{uþ¼kE ykuÍk, òËw Mk{úkx fu.÷k÷, økwshkíkLkk «Úk{
{wÏÞ {tºke zkì. Sðhks {nuíkk, rðÄkLkMk¼kLkk «Úk{ yæÞûk hk½ðS
÷uWðk.
®Mk[kE ÞkusLkkyku : ¾kurzÞkh, Äkíkhðze, hkÞze, Mkwhðku, ðze, {wtSÞkMkh, þu÷ ËuËw{÷
rðÄkLkMk¼k çkuXfLke
MktÏÞk : 5 (Ãkkt[) 94- Äkhe, 95- y{hu÷e, 96- ÷kXe, 97- hksw÷k, 98-
Mkktðhfwtz÷k
÷kufMk¼k çkuXfLke MktÏÞk : 1 (yuf)
rs. Ãkt[kÞík çkuXfLke MktÏÞk : 034
íkk. Ãkt[kÞík çkuXfLke MktÏÞk : 181
LkøkhÃkkr÷fkLke MktÏÞk : 09
÷kufSðLk hnuýefhýe : Ãkwhw»kku [kuhýe, fuzeÞwt, ¾uMk, Ãkk½ze yLku Mºkeyku [ýeÞku, fçkòu yLku
ykuZýe (Mkkze) Ãknuhu Au.
Mkkûkhíkk Ëh : 74.49 xfk (2011 {wsçk) Ãkwhw»k : 81.82%, Mºke : 66.97%
sL{Ëh : 20.6
{]íÞwËh : 6.6
y{hu÷e™ku xkðh :
{nkhkò „kÞfðkz™k ‚{Þ™ku yƼqŒ MÚkkÃkíÞ™k ™{q™kYÃk yk
xkðh nk÷{kt ÃkÛk Œu™e „rh{k ‚k[ðe™u y{hu÷e þnuh™e {æÞ{kt yze¾{
Q¼ku Au. ‚{„ú y{hu÷e™e «{w¾ ƒòh rðMŒkh™ku yuðku rnM‚ku Au sÞkt
‚ŒŒ {k™ð {nuhk{Ûk [n÷-Ãkn÷ fhŒwt hnu Au.
hks{nu÷-y{hu÷e
„kÞfðkze hksÞ ‚{Þ™ku yk hks{nu÷ nfefŒ{kt 178 ð»ko
sq™e ¼ÔÞ R{khŒ Au. su{kt ƒu {k¤ y™u ‚huhkþ Ÿ[kR 10 Úke 12
{exh sux÷e Au. hkòþkne ð¾Œu
ynet ÷kufËhƒkh ¼hkŒku nŒku. R{khŒ™wt ƒktÄfk{ 3807.15 [ku.
{e. rðMŒkh{kt Au. R{khŒ{kt nku÷ xkRÃk™k 12 Y{ ŒÚkk fku™oh
Ãkh [kh {k¤{kt hufzo Y{ y™u [khuƒksw VhŒk ÍY¾k Au. yk
hks{nu÷ su-Œu ‚{Þu Y.2,14,260™k ¾[uo ƒktÄðk{kt ykÔÞku nŒku.
45
 {nu÷™k Ãkxkt„Ûk{kt hksðe ©e {nkhkò ‚ÞkShkð „kÞfðkz™e
M{]rík ‚{e fktMÞ«rŒ{k ÃkÛk òuðk {¤u Au.
r„hÄh¼kR ‚t„únk÷Þ-y{hu÷e
y{hu÷e™k {æÞ{kt ykðu÷ yk ‚t„únk÷Þ{kt {nkí{k „ktÄeS™k
Sð™-fð™™u «ËrþoŒ fhŒe ŒMkðehku, rsÕ÷k™k MðkŒtºÞ ðehku™e
Œðkhe¾ hsq fhŒe „u÷uhe, zkì. Sðhks {nuŒk™k Sð™™u yk÷u¾Œe
„u÷uhe, ¾„ku¤rðãk y™u ykfkþËþo™ fhkðŒk Ã÷u™uxkurhÞ{ ykf»kof
Au. yk WÃkhktŒ yk Ãkxkt„Ûk{kt [k÷Œk ƒk÷¼ð™, ‚t„eŒ rð¼k„,
r[ºkf÷k y™u fkuBÃÞwxh rð¼k„ku ÃkÛk æÞk™kf»kof Au.
huÕkðu Mxuþ™-y{hu÷e
{nkhkò ‚ÞkShkð „kÞfðkz™ku 1881{kt hksÞkr¼»kuf
ÚkÞk ƒkË Ãkkt[ ð»kuo Œuyku y{hu÷e{kt ÃkÄkÞko nŒk. R.‚.1916{kt
y{hu÷e ¾kŒu hu÷ðu Mxuþ™ þY ÚkÞwt nŒwt. nk÷ «k[e™ MÚkkÃkíÞ™k
™{q™kMðYÃk Œu™e ¼ÔÞŒk «ËrþoŒ fhŒwt yze¾{ Au.
‚hfkhe rsÕ÷k ÃkwMŒfk÷Þ-y{hu÷e
R.‚.1730{kt ©e Ëk{Shkðu y{hu÷e™ku fƒòu ÷R
„kÞfðkze Úkkýwt MÚkkÃÞwt nŒwt. íÞkhƒkË yt„úuòu îkhk ðkufh ‚ux÷{uLx™k
™k{u Úkkýwt MÚkkÃke, R.‚.1880{kt f™o÷ yu÷ufÍktzh ðkufh™k ™k{u
y{hu÷e ¾kŒu ðkufh ÷kÞƒúuhe™wt ƒktÄfk{ fhðk{kt ykÔÞwt nŒwt. yk
R{khŒ{kt yksu {rn÷k, ƒk¤fku, Þwðk™ku y™u ‚k{kLÞ ðkt[™
rð¼k„ku fkÞohŒ Au.
™k„™kÚk {trËh-y{hu÷e
y{hu÷e þnuh™e {æÞ{kt ykðu÷ ™k„™kÚk {trËh ytËksu 211
ð»ko sq™wt Au. R.‚.1802{kt {nkhkò ‚ÞkShkð „kÞfðkz™k
«rŒr™Äe Œhefu ‚kihküÙ™e ÔÞðMÚkk ‚t¼k¤ðk ykðu÷ ‚h‚wƒk ©e
rðê÷hkð ËuðkS™k nMŒu ¼„ðk™ rþð™k yk {trËh™wt ƒktÄfk{ ÚkÞwt
nŒwt. yk {trËh y{hu÷e þnuh™e s™Œk™e ykMÚkk-©æÄk™wt fuLÿ Au.
fk{™kÚk {nkËuð {trËh-y{hu÷e
y{hu÷e þnuh{kt ðze-Xuƒe ™Ëe™k fktXuLkwt yk {trËh «k[e™ Au.
ynet Ãkrðºk ©kðÛk {k‚™k «íÞuf ‚ku{ðkhu {u¤ku ¼hkÞ Au. nòhku
©æÄk¤wyku ¼rfŒ¼kðÃkqqðof {w÷kfkŒ ÷u Au. {trËh™e ‚{eÃk ykðu÷k
fk{™kÚk zu{{kt rþÞk¤k™e ÉŒw{kt ÞkÞkðh Ãkûkeyku yk©Þ ÷u Au. yk {trËh ¼rfŒÄk{
y™u Ãkefr™f ÃkkuRLx™k ‚{LðÞ‚{wt Au.
©e ¼kus÷hk{ Äk{ VŒuÃkwh-y{hu÷e
y{hu÷eÚke ‚kŒuf rf.{e. Ëqh VŒuÃkwh „k{{kt ‚tŒ ©e ¼kuò¼„Œ™e søÞk ykðu÷e
Au. ‚ðtŒ 1841™e ðiþk¾e Ãkq™{u sL{u÷ ‚tŒ ©e ¼kuò¼„Œ ÃkkuŒk™k [kƒ¾kYÃk ðkÛkeÚke
46
 s„«r‚æÄ ÚkÞu÷. Œu{™e rŒrÚk™e WsðÛke™k ¼k„YÃku íÞkt
{u¤ku ÃkÛk ¼hkÞ Au. nk÷{kt Œu ¼kus÷Äk{ Œhefu «ÏÞkŒ ÚkÞwt
Au. ¼kus÷hk{ Äk{ ¾kŒu ‚tŒ©e™e «‚kËe™ku Zkur÷Þku, {k¤k,
Ãkk½ze y™u Ëu„ ð„uhu òuðk {¤u Au. ðehÃkwh(s÷khk{){kt
R.‚.1850{kt ¼kuò ¼„Œ™wt yð‚k™ ÚkŒk yk MÚk¤ Œu{™e
‚{krÄ™wt MÚkk™ ƒLÞwt Au.
Ãkktzð/ÿkiÃkËe fwtz-ƒkƒhk
ƒkƒhk{kt ykrËfk¤Úke ƒúñfwtz™e yirŒnkr‚f søÞk Au.
Ãkktzðku y¿kkŒðk‚ Ëhr{Þk™ yk søÞkyu hkufkÞk nkuðk™e
÷kufðkÞfk Au y™u ŒuÚke s Ãkkt[ Ãkktzðku™k Ãkrðºkfwtz™u Ãkktzðfwtz fu
ÿkiÃkËefwtz Œhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. ynet ¼„ðk™ r™÷ftX™wt
{trËh Au.
[kt[ ƒt„÷ku-hksw÷k
hksw÷k™k rðfxh ƒtËhÚke ËrhÞkE {k„uo [kt[ „k{{kt
sŒk ËrhÞk fktXu ykðu÷ku yk ƒt„÷ku ¼kð™„h {nkhkò
f]»Ûkfw{kh®Mknu ƒtÄkðu÷ku nŒku. yk ƒt„÷k™wt ƒktÄfk{ 1945{kt
þY ÚkÞu÷ nŒwt. y™u Ë‚ ð»kuo YrÃkÞk 20 ÷k¾™k ¾[uo ÃkqÛko
ÚkÞu÷ nŒwt. 88 ¾tzku ÄhkðŒk yk ƒt„÷k{ktÚke yhƒe ‚{wÿ™e
¼ÔÞŒk ‚ku¤u f¤kyu ¾e÷u÷e Ëu¾kR Au.
hktË÷ {kŒk™wt {trËh – Ëzðk
y{hu÷e rsÕ÷k{kt ƒkƒhk–ðk‚kðz hkuz WÃkh Ëzðk–
hktË÷ „k{u ykðu÷wt yk {trËh Äkr{of ykMÚkk™wt fuLÿ Au.
hktË÷{kŒk™k rðþk¤ {trËh{kt {kŒkS™e ƒkÄkÚke ‚tŒk™
«krÃŒ fh™kh {rn÷kyku {kuxe ‚tÏÞk{kt ykðu Au. yk {trËh™e
{w÷kfkŒu ykð™kh ©æÄk¤wyku {kxu hnuðk–s{ðk™e W¥>{
‚wrðÄk «kÃŒ Au.
~Þk{ ‚wtËh {trËh – ‚h‚eÞk
y{hu÷e þnuhÚke 55 rf.{e. Ëqh Äkhe ‘Œw÷þe~Þk{
hkuz WÃkh ‚hr‚Þk „k{u ykðu÷k {trËh™e y™uf Þkºkk¤wyku
{w÷kfkŒ ÷u Au.yk {trËh{kt ~Þk{ ‚wtËh ¼„ðk™™e {qrŒo™wt
MÚkkÃk™ ÚkÞu÷wt Au.
f]»Ûk ðÕ÷¼k[kÞo™wt {trËh
Mðkr{™khkÞÛk ‚t « ËkÞ™k ‚t Œ ©e f] » Ûk ðÕ÷¼k[kÞo S {q ¤ fw f kðkð™k
ðŒ™e nŒk. Œu { ™e M{] r Œ{kt yk {t r Ëh fw f kðkð{kt rLk{ko ý ÚkÞw t Au . yk‚ku
‚w Ë – 8™k rËð‚u sL{u ÷ k ‚t Œ f] » Ûk ðÕ÷¼k[kÞo S ™e M{] r Œ{kt yk {t r ËhLkku
rsÛkku o Ø kh ÚkÞku Au . yk MÚk¤ y{hu ÷ e þnu h Úke 27 rf.{e.™k yt Œ hu ykðu ÷ w t
Au .
47
 ÃkeÃkk ¼„Œ™wt ÃkkihkÛkef {trËh
ÃkeÃkkðkð „k{u Íku÷kÃkwhe ™Ëe fktXu fku¤e ‚{ks™kt ‚tŒ ÃkeÃkk
¼„Œ™wt ÃkkihkrÛkf {trËh ykðu÷wt Au. y®n hÛkAkuzhkÞ™wt {trËh ÃkÛk
600 ð»ko Ãknu÷kt ÃkeÃkk ¼„Œu ƒtÄkÔÞwt nŒwt. Ëh ð»kuo [iºke Ãktq™{u y™u
¼kËhðe y{k‚u ¼hkíkk {u¤k{kt
©æÄk¤wyku {kuxe ‚tÏÞk{kt ykðu Au.
‚tŒ ÃkthÃkhk{kt ÃkeÃkk ¼„Œ™wt ™k{
¾qƒs ykËhÚke ÷uðkÞ Au.
Ëk™ „e„uð søÞk – [÷k÷k
y{hu÷eÚke 24 rf.{e. Ëqh
[÷k÷k ¾kŒu ‚tŒ ©e Ëk™ƒkÃkwyu
200 ð»ko Ãknu÷k yk søÞk™e MÚkkÃk™k fhe nŒe. ©e Ëk™ {nkhks™k
rþ»Þ ykÃkk„e„kyu ‚¥>kÄkh™e søÞk MÚkkÃke nŒe .{trËh Ãkhe‚h{kt
~Þk{‚wtËh ¼„ðk™™wt {trËh Œu{s «‚kËe™e ðMŒwyku ÃkÛk Ëþo™kÚkuo
h¾kÞu÷ Au. [÷k÷k ÃktÚkf{kt yk {trËh {n¥ð™wt MÚkk™ Ähkðu Au.
ykR©e ¾kuzeÞkh {trËh – Äkhe
y{hu÷eÚke ykþhu 45 rf.{e. Ëqh Äkhe ¾kurzÞkh zu{ ‚kRx{kt
„¤Ähkðk¤e ¾kuzeÞkh {kŒkS™wt {trËh ykðu÷wt Au. ‚kihk»xÙ™k ¾kurzÞkh
{kŒkS™k {wÏÞ ºkÛk {trËhku Ãkife™wt yuf Au. ¾kuzeÞkh zu{™e nuXðk‚{kt
þuºkwtS ™Ëe™k fktXu {kŒkS™k {trËhu hrððkhu y™u {t„¤ðkhu ÷kufku
÷kÃk‚e™e {k™Œk Ähðk ÃkÄkhu Au.
ytxkr¤Þk {nkËuð
y{hu÷e þnuhÚke 20 rf.{e.Ëqh ÷kXe - ÷er÷Þk ðå[u ytxk¤eÞk „k{
™Sf „k„rzÞku ™Ëe fktXu yk {trËh ÃkÛk Äkr{ofku™e ykMÚkk™wt fuLÿ Au. yk
{trËh{kt ¼ku¤k rþð™e {qrŒo rƒhks{k™ Au. yk rðMŒkh fkr¤Þkh nhÛk™ku
rðMŒkh nkuÞ ‚nu÷kÛkeyku™u Œu™ku ÷k¼ ÃkÛk {¤u Au.
¼whr¾Þk n™w{k™
y{hu÷e rsÕ÷k™k ÷kXe Œk÷wfk{kt ¼whr¾Þk „k{u ykðu÷wt yk
{trËh [kh ‚ifk sq™wt Au. ÷kufðkÞfk y™w‚kh frð Ãket„¤þe¼kR „Zðe™u
{trËh™ku Ãkh[ku ÚkÞku nŒku. y®n rnLËw Ä{o™e [kuÞko‚e™wt yËfuY {n¥ð
Au. ËqhËqhÚke ¼krðf ¼fŒku y®n Œu{™e {™kufk{™k ÃkqÛko fhðk ykðu
Au. [iºk ‚wË-15™u rËð‚u y®n ¼ÔÞ-¼kŒe„¤ {u¤ku ¼hkÞ Au.
f÷kÃke ŒeÚko – ÷kXe
y{hu÷eÚke 24 rf.{e.™k ytŒhu ÷kXe ¾kŒu frð f÷kÃke ŒeÚko
ykðu÷wt Au.hksðe frð ©e ‚whr‚tnS ŒÏŒr‚tnS „kurn÷ ‘f÷kÃke’™e
M{]rŒyku™e f]rŒyku f÷kÃke ŒeÚko{kt òuR þfkÞ Au. ‘MðkLŒ ‚w¾kÞ’
«kusufx nuX¤ ÷kuf¼k„eËkheÚke r™{koÛk Ãkk{u÷ ‘f÷kÃke ŒeÚko’™wt ÷kufkÃkoÛk
Ãkqðo {wÏÞ{tºke ©e ™huLÿ¼kR {kuËe™k nMŒu ‚tÃkL™ ÚkÞwt nŒwt.
48
yhðÕ÷e rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{ : yhðÕ÷e
MÚkkÃkLkk : íkk. 1-8-2013Lkk hkus Lkðh[Lkk
ðzw {Úkf : yhðÕ÷e-{kuzkMkk
íkk÷wfkyku : {kuzkMkk, ¼e÷kuzk, ÄLkMkwhk, {k÷Ãkwh, {u½hs yLku çkkÞz
fw÷ økk{ku : 689
ðMkrík : fw÷ ðMkrík - 10,51,747, Ãkwh»kku-5,42,138, Mºkeyku-5,09,608
òrík «{ký : Ëh 1000 Ãkwhw»ku 940 †eyku
{wÏÞ ¾Lkes Wãkuøkku : økúex, fÃk[e, {ux÷, [wLkkLkku ÃkÚÚkh, çkkufMkkEx yLku økúuLkkEx
ÃkhtÃkhkøkík øk]nWãkuøk : ¼híkøkqtÚký
s{eLkLkku «fkh : økkuhkzwt, fk¤e yLku huíkk¤
fw÷ WÃkòW s{eLk : 203050
ykçkkunðk : rsÕ÷k{ktÚke ffoð]¥k ÃkMkkh Úkíkku nkuðkÚke økh{ ykçkkunðk hnu Au.
Mkhuhkþ ðhMkkË : 4160 r{.{e.
LkËeyku : {uïku, {ksw{, ðkºkf
ík¤kðku : 461 (LkkLkk-{kuxk)
hk»xÙeÞ Äkuhe{køko : ®n{íkLkøkhÚke hksMÚkkLk LkuþLk÷ nkEðu 53 rf.{e.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : ÍktÍhe ÄkuÄ
yiríknkrMkf : ¼ðLkkÚk {trËh, ¼q÷ðýe {trËh, r¼÷kuzk
ÄkŠ{f : rð»ýw{trËh, þk{¤kS, ¼ðLkkÚk {trËh
hu÷ðu Mkuðkyku- {æÞ{fËLke : 16 rf.{e.
hu÷ðu MxuþLk : 3
hkßÞ ÃkheðnLk Mkuðkyku : ®n{íkLkøkh rð¼køkeÞ f[uhe îkhk 689 økk{kuLku yuMk.xe. MkuðkLkku ÷k¼
ykÃkðk{kt ykðu Au.
nuzÃkkuMx ykurVMk : 01
yLÞ þnuhe yLku økúkBÞ
ÃkkuMx ykurVMk : 6 íkk÷wfk {Úkf Mkrník ík{k{ økúkBÞ rðMíkkh{kt
{wÏÞ ¾uíke Ãkkfku : zktøkh, çkkshe, ½ô, ík{kfw, fu¤k
hkufzeÞk Ãkkfku : V¤, Vq÷, þkf¼kS
{wÏÞ ¾Lkes : MkkËe huíke, MkkËe {kxe, økúex-fÃk[e
Wãkuøkku : ÷½w : 377, {kuxk/{æÞ{-72,
øk]n Wãkuøk : ÃkkÃkz, [{o Wãkuøk, {h½k WAuh, {íMÞ Wãkuøk, çkeze Wãkuøk, fuLÿ yfef,
Ãkíktøk Wãkuøk
rsÕ÷k hMíkk : hk»xÙeÞ {køkkuo- 86, yktíkhhk»xÙeÞ-Mxux - 456, økúkBÞ-1064, yu{zeykh
- 773, fw÷ 2380 rf.{e.
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 931
çkU®føk Mkuðkyku : 258
Ãkku÷eMk MxuþLk : 6
ykWx ÃkkuMx Ãkku÷eMk MxuþLk : 4
¾uíkeðkze WíÃkLLk çkòh : 7
ÃkþwÃkk÷Lk «ð]r¥k : økkÞ, ¼UMk, çkfhe,
½uxkt, çk¤Ë, ½kuzk,
Ÿx, økÄuzk.

51
 þiûkrýf MktMÚkkyku : «kÚkr{f þk¤kyku-1260, {kæÞr{f-1466
økútÚkk÷Þku : 44
LkøkhÃkkr÷fk : 2
LÞkÞk÷Þ : 6
Mknfkhe {tz¤eyku : 224
yhðÕ÷e rsÕ÷kLke yku¤¾
yhðÕ÷eLke røkrh{k¤kyku MkkçkhfktXk yLku yhðÕ÷e xufheykuLkk MðYÃku Au. RríknkMku fhðx çkË÷e
yLku íkk. 1-08-2013Lkk hkus {kuzkMkk, r¼÷kuzk, ÄLkMkwhk, {k÷Ãkwh, {u½hs yLku çkkÞz íkk÷wfkLkku
Mk{kðuþ fhe yhðÕ÷e rsÕ÷kLkwt ÃkwLk:økXLk Úkíkkt Lkðku yYýkuËÞ ÚkÞku. yhðÕ÷eLke røkrh{k¤kyku ÃkhÚke
MkkçkhfktXk{ktÚke rð¼krsík ÚkÞu÷ íkk÷wfkykuLkk ¼køkLku yhðÕ÷e Lkk{ ykÃke rsÕ÷kLke Lkðh[Lkk fhðk{kt
ykðe Au.
¼kiøkkur÷f ÿrüyu yhðÕ÷e rsÕ÷ku
hksMÚkkLk{ktÚke økwshkík{kt «ðuþðkLkk Äkuhe{køko Ãkh ykðu÷k yhðÕ÷eLke rsÕ÷kLke ¼qh[Lkkyu Ãký
yk «ËuþLke «òLkk SðLk½zíkh{kt {n¥ðLkku ¼køk ¼sÔÞku Au. yhðÕ÷eLke røkrh{k¤kyku íkÚkk yLkuf
LkËeykuÚke økqtÚkkÞu÷ku yk rsÕ÷ku hksMÚkkLk{ktÚke økwshkík{kt «ðuþðkLkku Ëhðkòu nkuðkÚke, íku Ãkqðofk¤Úke s
hksfeÞ yLku ðuÃkkhe {n¥ð Ähkðu Au.
yhðÕ÷e rsÕ÷kLke W¥kh yLku Ãkqðo MkhnËkuLku hksMÚkkLkLke rðþk¤ Ãkèe MÃkþuo Au. Ãkrù{u MkkçkhfktXk
rsÕ÷ku íkÚkk Ërûký{kt ¾uzk yLku Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kykuLke MkhnËku MÃkþuo Au. yk rsÕ÷kLke W¥kh yLku Ãkqðo
çkkswykuLku yhðÕ÷eLke rðMík]ík røkrh{k¤kykuLkwt fwËhíke hûký {¤e hÌkwt Au. yk røkrh{k¤kyku rðÃkw÷
«{ký{kt ¾Lkes MktÃkr¥k Ãkqhe Ãkkzu Au. {u½hs, r¼÷kuzk, ðøkuhu íkk÷wfkLkk ðLkrðMíkkh{kt ðMkðkx fhe SðLk
Sðíkkt yk ÷kufku {sçkqík çkktÄkLkk, ¾zík÷, ¾{ehðk¤k Au. ¼kiøkkur÷f ÃkrhÂMÚkríkLke «òSðLk Ãkh ¾kMk
yMkh ðíkkoÞ Au.
ÃkðoíkkuLke nkh{k¤kyku{ktÚke ðnuíkk MktÏÞkçktÄ Íhýkt ðkºkf, {uïku yLku {ksq{ ðøkuhu LkËeykuyu
yhðÕ÷eLke «òLku Ãkku»ký Ãkqhwt Ãkkzu Au.
yhðÕ÷eLkk «ðkMkLk MÚk¤ku
þk{¤kS :
1500 ð»ko Ãknu÷ktLkk yðþu»kku Ähkðíke yuf ¼ÔÞ Lkøkhe yux÷u yksLke íkeÚko¼qr{ þk{¤kS.
fk¤Lkk Ãktò{kt ÷wÃík ÚkÞu÷e Lkøkhe{kt yksu økËkÄh ¼økðkLk rð»ýwLke {qŠík rçkhksu Au. íku þk{¤kSLkwt
{trËh õÞkhu yLku fkuýu çktÄkÔÞwt íkuLkku RríknkMk WÃk÷çÄ LkÚke, Ãkhtíkw þk{¤kSLke ykswçkkswLkk rðMíkkh{kt
MkktÃkzu÷ yðþu»kku WÃkhÚke Ãkwhkíkíð¾kíkkLke ÿrüyu 1500 ð»ko Ãknu÷kt ynª Lkøkhe yÂMíkíð{kt nkuðe òuEyu.
«ÏÞkík s{oLk, ÃkwhkíkíðrðË zkì. çkkuÍ þk{¤kSLkkt fux÷ktf rþÕÃk Aêe MkËeLkk økýu Au. ynªÚke Aêe
MkËeLke {¤e ykðu÷e {qŠíkyku yLku ËuðLke {kuhe rðMíkkh{kt {¤e ykðu÷k yufðeMk #[Lke ÷tçkkELke #xkuLkk
ÚkhLkk Úkh «k[eLk Mk{ÞLke ¼ÔÞ Lkøkhe nkuðkLke ðkíkLku Mk{ÚkoLk ykÃku Au. ðhknr{rnhu Ãkkt[{e MkËe{kt
{kík]Ãkqò rðþu ÷ÏÞwt Au yLku y{hfku»k{kt Mkkík {kíkwfkykuLkk Lkk{ ykÃÞk Au. yuLÿe, ðhkne, {nuïhe,
fki{he ðøkuhu {kíkwfkykuLke {qŠíkyku þk{¤kS{ktÚke {¤e ykðe Au. yuf ÷kune Lkeíkhíkwt ËkLkðLkwt fkÃku÷wt {kÚkwt
nkÚk{kt ÷E Q¼u÷k [k{wtzkLke {qŠík ynªÚke {¤e ykðu÷ Au íku Ãký Ãkkt[{kt MkifkLke Au.
f¤Mke AkufhkLke {kLkk Lkk{u yku¤¾kíke {qŠíkLkk yðþu»kku {wtçkE ÃkkMku ykðu÷k yur÷VLxkLke økwVkyku{kt
rþðLkk rºk{qŠíkLkk «ÏÞkík rþÕÃkLku {¤íkk ykðu Au.
þk{¤kS MkkÚku òuzkÞu÷ íkeÚko {uïku yLku ®Ãkøk¤k LkËeLkk Mktøk{ MÚkkLk, LkkøkÄhku, rnh[tÿLke{kuhe,
hýAkuzhkÞLkwt {trËh, ËuðLke {kuhe, f¤þe {kíkkLkwt {trËh {¤e ykðu÷ «k[eLk çkkiØ yðþu»kku ðøkuhu WÃkhÚke
yuf ðkíkLke Ãkwrü ÚkkÞ Au fu yuf Mk{ÞLkwt yrík «k[eLk yLku Ãkrðºk MÚk¤ nþu.
52
 Mktðík 1728{kt þk{¤kS WÃkh
yk¢{ý ÚkÞwt. EzhLkk {nkhkò yLku çkeò
Xkfkuhkuyu ðehíkkÚke Mkk{Lkku fÞkuo, þk{¤kS
{trËh{kt ÷~fh «ðu~Þwt {qŠíkyku íkkuzðk {ktze,
ytËh Ëk¾÷ ÚkELku økYzSLkwt Lkkf AqtËÞwt yu
MkkÚku [{ífkh MkòoÞku økÁzSLkk AuËkÞu÷k
Lkkf{ktÚke yMktÏÞ ¼{hk «økxâk yLku ÷~fhLkk
MkirLkfku WÃkh ¼{hk íkqxe Ãkzâk. íku{Lkk ytøkku
WÃkh [kutxeLku zt¾ Ëuðk ÷køÞk. zt¾Lke ÃkezkÚke
MkirLkfku r[ífkhe WXâk [eMk ÃkkzeLku Sð çk[kððk {trËh{ktÚke ¼køÞk.
MkiLÞ çk¤ rðnkuýk yk hksÃkqíkku yLku Xkfkuhkuyu íkeÚkoLke {qŠíkyku ÃkðoíkkuLke ftËhk{kt AqÃkkðe yLku
¼økðkLk þk{r¤ÞkLke {qŠík fhksðws ík¤kð{kt ÃkÄhkðe.
íÞkh ÃkAe Mkku-Mkðk Mkku ð»ko ÃkAe yu s fhksðws ík¤kð{ktÚke yuf ykrËðkMke ÞwðkLkLku n¤ [÷kðíkk
su {qŠík nkÚk ÷køke yu s fkr¤Þku Xkfh yu s ¼økðkLk þk{¤kS.
{uïku ðkrxfk : {uïku zu{Lkk nuXðkMk{kt yLku LkkøkÄhkLke çkksw{kt hkßÞ Mkhfkh îkhk MkwtËh {uïku ðkrxfk çkLkkððk{kt
ykðe Au. su{kt nhðk -Vhðk WÃkhktík çkk¤fkuLku h{ðk MkwtËh çkk÷ r¢zktøký íku{s Ãkk‹føk ÔÞðMÚkk Ãký fhe Au.
xÙu®føk {kxu Ãkðoík WÃkh ykðu÷k {trËh MkwÄe ÃkøkrÚkÞkt Ãký çkLkkÔÞkt Au.
{uïku zu{ : {uïku zu{{kt Lkkifk rðnkh fheLku zqçk{kt økÞu÷ ËuðLke {kuhe, {nkhkò ¼kusLkk xªçkkLkk ËþoLk íku{s
ykMkÃkkMkLkk LkiMkŠøkf MkkIËÞoLkk ËþoLk fheLku Þkrºkfku ykLktË {kýe þfu Au.
LkkøkÄhku : {uïku yLku ®Ãkøk¤k LkËeLkwt Mktøk{MÚkkLk LkkøkÄhk íkhefu yku¤¾kÞ Au. ÷kufðkÞfk Au fu, su {kLkðe
fu yLÞ «kýeykuLkk yÂMÚk LkkøkÄhk{kt Lkk¾ðk{kt ykðu yLku suLkk Lkk{Úke ©kØ fhðk{kt ykðu íku ËunÄkhe
Sðkí{kykuLku Vhe sL{ ÷uðku Ãkzíkku LkÚke yLku {kuûkøkrík Ãkk{u Au.
nrh[tÿLke [kihe : ËtíkfÚkk «{kýu yÞkuæÞkLkk hkò nrh[tÿu Ãkwºk «krÃík {kxu hksMkqÞo Þ¿k fhkÔÞku níkku. yk MÚk¤
nrh[tÿLke [kihe Lkk{u yku¤¾kÞ Au.
{uïku Mkhkuðh : {uïku yLku ®Ãkøk¤kLkk Mktøk{ MÚkkLku ¼khík MkhfkhLkk s¤ ®Mk[kE ÞkusLkk {wsçk s¤kþÞ çkktÄðk{kt
ykðu÷ku Au. çku zwtøkhkuLke ðå[u ÷øk¼øk 200 Vqx Ÿ[ku çktÄ Au. yk Mkhkuðh {kxu ¾kuËfk{ fhíkkt çkkiØfkr÷Lk
MíkqÃk, rðnkh {nkûkºkÃk Yÿ Ëk{Lk hkòLke YÃkkLke {wÿkyku íkÚkk íkktçkkLkwt yÂMíkÃkkºk {¤e ykÔÞwt níkwt. su nk÷{kt
ðzkuËhk BÞwrÍÞ{{kt Au. yk Mkhkuðh{ktÚke {kuxk¼køku ¾uzk rsÕ÷kLku yLku y{wf MkkçkhfktXk rsÕ÷kLku ®Mk[kE
{kxu Ãkkýe yÃkkÞ Au.
fkþerðïLkkÚk {nkËuðLkwt {trËh : ¾kf[kufLkk W¥kh Auzu fkþe rðïLkkÚk {nkËuðLkwt yrík Ãkwhkýwt rþðk÷Þ ykðu÷wt
Au. yk rþðk÷Þ{kt rçkhksu÷e MkËkrþðLke y÷kirff yLkwÃk{ {qŠík yuf {w¾e rþð®÷økLke MkwtËh rºkLkuºk «rík{k
Au, {kÚku sxk {wøkx Au. Ëuð¤Lke ytËhLke {qŠík øktøkkyðíkhýLkwt á~Þ Au. Mðøko{ktÚke øktøkkSLkwt Ãk]Úðe Ãkh ÃkÄkhðwt
yLku rþðLke sxk{ktÚke MkrhíkkYÃku ðnuðwt yu MkwtËh á~Þ ynª rLknk¤ðk{kt ykðu Au. yk «rík{k Mkkík{kt MkifkLke
nkuðkLkwt {LkkÞ Au.
sqLkk ¼ðLkkÚk {trËh : yk MÚk¤ r¼÷kuzk íkk÷wfkLkk {W økk{u ykðu÷wt Au. r¼÷kuzk íkk÷wfk {ÚkfÚke ykþhu 6
rf.{e. Ëqh ykðu÷ Au. yk MÚk¤ ykþhu 1300 ð»ko sqLkwt nkuðkLkku ykÄkh rþ÷k÷u¾ ÃkhÚke {¤u Au. ¼ðLkkÚkLkwt
Lkk{ ¼]økwfwtzLku ÷eÄu òýeíkwt Au. fwtzLke {kxeÚke MLkkLk fhkðkÚke fkuZLkku hkuøk {xu Au íkuðwt {kLkðk{kt ykðu Au. yk
søÞkyu {nkËuðLkwt {trËh íku{s ¼]økwÉr»kLkk Ãkwºk åÞðLk Ér»kLkwt {trËh Ãký ykðu÷wt Au. yk MÚk¤ nkÚk{íke
LkËeLkk zu{Lkk rfLkkhk WÃkh yLku zwtøkhkuLke ðå[u h{ýeÞ MÚkkLk{kt ykðu÷wt Au. ©kðý {kMkLkk AuÕ÷k Mkku{ðkhu
íku{s rþðhkrºkLkk rËðMku {u¤ku ¼hkÞ Au. yk {u¤k{kt {kuxe MktÏÞk{kt ©Øk¤w ÷kufku ykðu Au.
53
 ÍktÍhe : MkkçkhfktXk rsÕ÷kLkk çkkÞz
íkk÷wfkLkk zk¼k økk{Úke 4 rf.{e.Lkk
ytíkhu ÍktÍheLkk Lkk{u «ðkMkLk MÚk¤
ykðu ÷ Au . yk MÚk¤ íkk÷w f k {Úkf
çkkÞzÚke 16 rf.{e. yLku Ënuøkk{Úke
35 rf.{e. Ëqh ykðu÷wt Au. Ënuøkk{-
çkkÞz nkEðu hMíkkÚke 4 rf.{e. Ëqh
ykðu÷wt Au. ÍktÍhe{kt (zk¼k) øktøkuïh
{nkËuðLkwt {trËh ykðu÷wt Au. su E.Mk.
1965 (Mkðtík 2022) {kt çkktÄðk{kt
ykðu÷wt Au. yk ÄkŠ{f MÚk¤ íku{s fwËhíke LkiMk‹økf MkkIËÞoíkk Ähkðíkwt MÚk¤ Au. WÃkhðkMkÚke ykðíkku ÃkkýeLkku
fwËhíke «ðkn ÄkuÄ MðYÃku Lke[u ÃkzeLku LkÞLkhBÞ á~Þ çkLkkðu Au. su «ðkMkeyku {kxu ykf»koýLkwt fuLÿ Au. øktøkuïh
{nkËuðLkk ËþoLkkÚkuo íkÚkk þktík «f]rík MÚk¤ ònuh sLkíkk {kxu ÃkefLkefLkwt {kLkeíkwt MÚk¤ çkLÞwt Au.
‘~Þk{÷ ðLk’ þk{¤kS : yhðÕ÷e rsÕ÷kLkk þk{¤kS ¾kíku 2009{kt ðLkrð¼køk îkhk ‘þk{¤kS ðLk’
çkLkkððk{kt ykÔÞwt Au. íku hk»xÙeÞ Äkuhe{køko Lkt. 8 WÃkh y{ËkðkËÚke ykþhu 127 rf.{e. Ëqh ykðu÷k Au. ynª
‘¼økðkLk rð»ýw’Lkwt rðÏÞkík {trËh ykðu÷wt Au. Ëh ð»kuo ÷k¾ku ÷kufku yk MÚk¤Lke {w÷kfkíku ykðu Au. fkuÃkeMkªøk
«fkhLkk ð]ûkLkwt ykðhý Ähkðíkkt çku zwtøkhkuLke ðå[u ykðu÷k yk MÚk¤Lkk þk{¤kS {trËhLkk ËþoLku ykðíkkt
{kuxk¼køkLkk ÷kufku y[qf {w÷kfkík ÷u Au.
fkuíkhýeðk¤wt {wÏÞ «ðuþîkh, Ëþkðíkkh ðLk, Lkûkºk ðLk, hkrþ ðLk, ÄLkðtíkhe ðLk, Ëuð ðLk,
M{]ríkðLk yLku økúk{ðkrxfk îkhk rðrðÄ hkuÃkkykuLkwt ðkðuíkh fhðk{kt ykðu÷wt Au. íku WÃkhktík Vqðkhku, ÷kuLk
rðMíkkh, çkk¤fku {kxu h{íkLkwt r¢zktøký ðLkfwxeh, ¾uík, ðLkefhý rLkËþoLk Ã÷kux, ykÄwrLkf LkMkohe çkkBçkw
rMkx{, ELxhr«xuþLk MkuLxh, xÙe BÞwrÍÞ{Lkwt ykÞkusLk Ãký fhðk{kt ykÔÞwt Au. su ÷kufku {kxu yuf yLkuhwt
ykf»koýLkwt fuLÿ çkLke hÌkwt Au.
{kuzkMkkLke {ÂMsËku yLku {fçkhkyku : {kuzkMkk {wÂM÷{ Mk{ks EË-yu-r{÷kË su {kunB{Ë ÃkÞøktçkh (Mk÷Õ÷knw
y÷ÞrnðMkÕ÷{)Lkk sL{ rËðMkLku yLkuhk WíMkknÚke Wsðu Au. {kuzkMkk{kt yk rËðMkLke Wsðýe{kt Úkíkwt ÷kEx
zufkuhuþLk økwshkík{kt yòuz Au. WÃkhktík h{òLk EË, çkfhe EË yLku {nkuh{Lkku íknuðkh Ãký Wsððk{kt ykðu
Au. nshík {kunB{Ë (Mk÷Õ÷knw y÷ÞrnðMkÕ÷{)Lkk Ëkurnºk MkiÞËLkk E{k{nwMkuLk (hËeÞÕ÷knw yLnw)Lke
ÞkË{kt {kuzkMkk þnuh{kt çku íkkSÞk çkLkkððk{kt ykðu Au. íku{s {kuzkMkk{kt MkqVe MktíkkuLke Ëhøkkn Ãký ykðu÷e Au.
(1) su Ëkíkk øktsçkÏþ ÷knkuhe su Mk{økú ¼khíkLkk MkqVe Mktík Au. íku{Lkk Ãkkiºk nshík {¾Ëw{ ÷knkuhe hn.(2)
nshík {nt{Ë ÞwMkwV feLkykLke hn. (3) nshík {ËLkeMkknçk hn (4) nkS økzøkz þkn hn. nShk (5)
nshík {. yiÞwçk ÷knkuhe hn. (6) nshík {¬eþk çkkðk hn. (7) nshík hkýk MkiÞË hn. (8) nshík
s÷k÷¾kt hksw¾kt hn. (9) nshík çkk÷kÃkeh hn. (10) nshík LkðMkuík¾ík hn. (11) nshík s{k÷þk
f{k÷þkn hn. (12) nshík fkËhþk hn. ðøkuhu MkqVe MktíkkuLke Ëhøkkn ykðu÷e Au. su{Lkku WMko {u¤ku Äk{Äq{Úke
Wsððk{kt ykðu Au. yk WÃkhktík {kuzkMkk{kt LkðMkku LkÔðkýwt MkqVe MktíkLke Ëhøkknku ykðu÷e Au. suÚke {kuzkMkk
{kxu fnuðkÞ Au fu Ãkeh ÃkxLk yLku MkneËkLkk {kuzkMkk
yk ÞwÂõík òýeíke Au. MkqVe Mktík nshík {nt{Ë ÞwMkqV
feLkkLke hn. {fçkhk ÃkkMku «k[eLk {kuxk{kt {kuxw
nshík LkðMku þneË fçkúMíkkLk Ãký ykðu÷wt Au. yk MkkÚku
çkeswt «k[eLk fçkúMíkkLk nshík {¬e þkn (nShk)
íku{s nshík {¾Ëw{ ÷knkuhe hn. fçkúMíkkLk íku{s
MkiÞËkuLkk fçkúMíkkLk ðøkuhu LkkLkk {kuxk fçkúMíkkLk Ãký
ykðu÷k Au.

54
ykýtË rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{ : ykýtË
MÚkkÃkLkk LkkurxrVfuþLk : 2-10-1997
MÚkkÃkLkk ð»ko : 1997
ðzw {Úkf : ykýtË
Ãk]Úðe Ãkh MÚkkLk ¼kiøkkur÷f : yûkktþ-hu¾ktþ 22.06 Úke 22.43 W¥kh yûkktþ 72.20 Úke 73.72
Ãkqðo hu¾ktþ
ûkuºkV¤ : 2951.10
ðMkíke : Mºke, Ãkwhw»k, çkk¤fku {¤e fw÷ 20,90,276
íkk÷wfk : 8- ykýtË, çkkuhMkË, ¾t¼kík, Ãkux÷kË, Mkkursºkk, W{huX, íkkhkÃkwh,
yktf÷kð
økk{ku : 365
{wÏÞ ÔÞðMkkÞ : ¾uíke, Ãkwhf ÔÞðMkkÞ : ÃkþwÃkk÷Lk
¾uíke Ãkkfku : {wÏÞ Ãkkf : zktøkh, çkkshe, ½ô, ík{kfw, fu¤k
hkufrzÞk Ãkkfku : V¤, Vw÷,þkf¼kS, íku÷erçkÞkt : fÃkkMk, {økV¤e
{wÏÞ ¾Lkes : MkkËe huíke, MkkËe {kxe, økúex-fÃk[e, ¾Lkes íku ¾t¼kík
Wãkuøkku : ÷½w : 377, {kuxk/{æÞ{ - 72, øk]n Wãkuøk (ÃkkÃkz, [{o Wãkuøk,
{h½k WAuh, {íMÞ Wãkuøk, çkeze Wãkuøk, fuLÿ yfef, Ãkíktøk Wãkuøk)
s{eLkLkku «fkh : økkuhk¤wt, fk¤e, ¼kXkLke s{eLk WÃkòW : 295690 nufxh
ykçkkunðk : rð»k{
Mkhuhkþ ðhMkkË : 700 {e.{e.
LkËeyku : {ne, Mkkçkh{íke, þuZe
ík¤kðku : Mkhkuðh-1
rsÕ÷k hMíkk : hküÙeÞ 86, yktíkhhk»xÙeÞ - Mxux - 456, økúkBÞ - 1064
yu{zeykh : 773 fw÷ 2380 rf.{e.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : yiríknkrMkf : 12, ÄkŠ{f : 30
ÃkkuMx yLku xur÷VkuLk Mkuðk : {wÏÞ ÃkkuMx : 01, xÃkk÷ f[uheyku - 220
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 397, y{w÷
çkutfªøk Mkuðk : 240, ¾uíke çkuLf - 40, økúk{eý çkuLf - 01
Ãkku÷eMk MxuþLk : 19, ykWx ÃkkuMx - 18
¾uíkeðkze WíÃkLLk çkòh : 8
ÃkþwÃkk÷Lk «ð]r¥k : økkÞ, ¼UMk, çkfhe, ½uxwt, çk¤Ë, ½kuzk, Ÿx, økÄuzk
þiûkrýf MktMÚkkyku : «k. þk¤k - 1284, {k., W.{k. þk¤k - 297
ÞwrLkðŠMkxeyku : 03
ykhkuøÞ Mkuðkyku : Ãkeyu[Mke - 46, Mkeyu[ðe - 11, rMkrð÷ - 1
{nkLk MkÃkqíkku/rð¼qríkyku : MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷, rðê÷¼kE Ãkxu÷, zku. yu[.yu{. Ãkxu÷,
zkì. rð. fwrhÞLk
økwshkík rðÄkLkMk¼kLke çkuXfku : 07
÷kufMk¼kLke çkuXfku : 01
rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLke çkuXfku : 37
íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLke çkuXfku : 174
LÞkÞk÷Þku : rsÕ÷k LÞkÞk÷Þ - 1, íkk÷wfk fkuxo - 06, økúknf Mkwhûkk fkuxo - 1
{sqh yËk÷ík - 1, Vur{÷e fkuxo - 1, çkkuzo ykìV Lkkur{LkeÍ - 1
LkøkhÃkkr÷fkyku : 11

57
 MkkûkhíkkLkku Ëh : Ãkwhw»kku - 93.232, Mºke - 77.76, fw÷ 85.79 xfk
sL{ Ëh : 19.5 xfk
{]íÞw Ëh : 7 xfk
çkk¤ yktøkýðkze : 1979
ÃkktshkÃkku¤/økkiþk¤k : 2 (¾t¼kík-Ãkux÷kË)
Mk¾e {tz¤ku/{rn÷k {tz¤ku : 8493
ËirLkfku : 05
MkkÃíkkrnfku : 26
ykýtË : rsÕ÷kLkwt {wÏÞ {Úkf Au. E.Mk. 1946{kt MkhËkh Ãkxu ÷ Lkk {køko Ë þo Lk nu X ¤ MÚkÃkkÞu ÷ ‘y{q÷
zuhe’ yurþÞkLke {kuxk{kt {kuxe zuhe Au. ‘LkuþLk÷ zuhe zuð÷Ãk{uLx çkkuzo’Lkwt {wÏÞ {Úkf ynª Au.
ðÕ÷¼rðãkLkøkh : ynª MkhËkhLke árü yLku ©e ¼kE÷k÷ Ãkxu ÷ Lke ÔÞðMÚkkþÂõíkLkk Mkw ¼ øk
Ãkrhýk{YÃku Q¼wt ÚkÞu÷wt rðãkÄk{ Au . ynª yLku f
fku÷ uòu yLku Mktþ kuÄ Lkþk¤kyku Au .
çkku h MkË : çkku h MkË{kt {nkfk¤u ï hLkw t rþðk÷Þ, Vq ÷ {kíkk,
çknw[ hkS, íkkuh ý{kíkk íkÚkk LkkhkÞý Ëu ð Lkkt {t rËhku
Au.
fh{MkË : MkhËkh Ãkxu ÷ Lkw t ðíkLk. nku  MÃkx÷ yLku {u r zf÷
fkì÷ us Au.
¾t¼kík : yk Ãkkihkrýf, yiríknkrMkf Lkøkh yøkkW ‘Míkt¼íkeÚko’
íkhefu yku ¤ ¾kíkw t . ynªLke sw B {k {ÂMsË ¼ÔÞ
fkuí khýeðk¤e Au. ¾t¼kíkÚke 5 rf.{e. Ëq h fkfkLke
fçkh ðnkuh kykuL kwt {kuxwt ÞkºkkÄk{ Au .
÷wý us : E.Mk. 1958{kt ynªÚke ¾Lkes íku ÷ {éÞw t níkw t . ynª
øku M kLkku {ku x ku ¼t z kh Au . yk øku M k Äw ð khýLkk íkkÃk
rðãwí k {ÚkfLku Ãkqh ku Ãkkzðk{kt ykðu Au .
ðzíkk÷ : Mðkr{LkkhkÞý Mkt«ËkÞ{kt ðzíkk÷Lke økkËeLkw t çknw
{nkíBÞ Au. {trËh{kt ykðu÷e ÷û{eLkkhkÞýLke ¼ÔÞ
{qŠíkLke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1824{kt MknòLktË Mðk{eyu
fhe níke.

58
çkLkkMkfktXk rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt ™k{ : ƒ™k‚fktXk
MÚkkÃk™k ð»ko : 1947
ðzw {Úkf : Ãkk÷™Ãkwh
¼ki„kur÷f MÚkkLk : 230-330 Úke 240-450 W¥>h yûkktþ y™u 710-030 Úke 730-020
Ãkqðo hu¾ktþ
ûkuºkV¤ : 10,757 [ku.rf.{e.
ð‚rŒ ð»ko 2011 {wsçk : 31,16,045
Œk÷wfk : 14
„k{ku : 1249
þnuhku : 12
{wÏÞ ÔÞð‚kÞ : ¾uŒe y™u ÃkþwÃkk÷™
¾uŒe Ãkkfku : ƒkshe, fÃkk‚, rËðu÷k, {„V¤e, çkxkxk, ½ô
{wÏÞ ¾™es : {kçko÷
÷½w Wãkuøkku : nuLz÷w{Lke çkLkkðxku, ¼hík økqtÚký, nehkWãkuøk.
s{e™™ku «fkh : økkuhkzw yLku huíkk¤ s{eLk
ykçkkunðk : {æÞ{
Mkhuhkþ ðhMkkË : 625 Úke 875 {e.{e.
¼kiøkkur÷f rðMíkkh : 10,44,841 nufxh
LkËeyku : çkLkkMk, MkeÃkw, MkhMðíke, yswoLke, W{hËþe
s¤kþÞku : Ëktíkeðkzk, MkeÃkw, {wfíkuïh
rsÕ÷k çkkøkkÞík rðMíkkh : 2,00,328 nufxh
{wÏÞ çkkøkkÞíke Ãkkfku : Ëkz{, ÃkÃkiÞk, fuhe, ¾khuf
ÃkkfkuLkku ðkðuíkh rðMíkkh : 92,333 nufxh
rsÕ÷k™k hMŒk : {køko yLku {fkLk rð¼køk (hkßÞ) hk»xÙeÞ Äkuhe{køko-415 rf.{e., hkßÞ
Äkuhe{køko-717.247 rf.{e. yLÞ {køko - 1293.21 rf.{e.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : hªA y¼ÞkhÛÞ òMkkuh rn÷, íkk. y{ehøkZ, rÃkfrLkf ÃkkuELx çkk÷khk{,
Ëktíkeðkzk f]r»k, ÞwrLkðŠMkxe, hý rðMíkkh, Lkzkçkux Mke{kËþoLk.
ÄkŠ{f MÚk¤ku : «rMkØ ÞkºkkÄk{ ytçkkS, 51 þÂõíkÃkeXLkk {trËhku, økççkh Ãkðoík, fkuxuïh,
fwt¼kheÞk siLk ËuhkMkh ytçkkS, Ãkkíkk¤uïh {trËh, {rý¼ÿðehLkwt {trËh
{økhðkzk, ©e y{eÍhk ÃkkïoLkkÚk siLk íkeÚko {trËh zwðk íkk. ÚkhkË, ¼e÷zeÞkS
siLk {trËh - ¼e÷ze, ÄhýeÄh ¼økðkLkLkwt {trËh - Ze{k, íkk. ðkð, øktøkuïh
{nkËuð {trËh nkÚkeËhk, íkk. Ãkk÷LkÃkwh, siLk íkeÚko {trËh hk{Mký - íkk. zeMkk,
siLk íkeÚkoMÚkkLk Éýe íkk. fktfhus, frÃk÷uïh {nkËuð íkk. ðkð, fxkðÄk{
íkk. ðkð, {wfíkuïh {trËh íkk. ðzøkk{, «k[eLk {q¤uïh {nkËuð Ãkkzý, íkk.
ðkð, Lkzuïhe {kíkkSLkwt {trËh Lkzkçkux, íkk. MkwEøkk{, ©e yku½zLkkÚkS (Ëuð
Ëhçkkh) íkk. fktfhus, ©e ÃkÕ÷ðeÞk ÃkkïoLkkÚk siLk ËuhkMkh, Ãkk÷LkÃkwh, økkuøk
{nkhksLkwt {trËh MkU¼h, íkk. ðzøkk{, rMkØkÂBçkfk {kíkkSLkwt {trËh, swLkk
zeMkk.
hkßÞ ÃkrhðnLk Mkuðk : {kuxk¼køkLkk økk{ku{kt yuMk.xe. çkMk MkwrðÄk
ÃkkuMx Mkuðk : nuz ÃkkuMx ykurVMk-1, Mkçk ÃkkuMx ykurVMk-32, çkúkL[ ykurVMk-374
ËqÄ-WíÃkkËf {tz¤eyku : 1271

61
 ¾uŒeðkze WíÃkLLk
ƒòh ‚r{rŒyku : {kfuox Þkzo- 14, Mkçk {kfuox Þkzo-4
„útÚkk÷Þku-ðkt[™k÷Þku : 272
ÃkþwÄLk : (19{e ÃkþwÄLkLke økýíkheyu) „kÞ-9,54,928 , ¼ut‚-11,71,832,
økÄuzk-1491, Ÿx-4219, ½uxkt-1,15,797, çkfhkt-2,95,546, ½kuzk
yLku xèw-1019, fw÷ ÃkþwÄLk-25,44,836
MkMk÷kt-408, fwíkhk-37,150, ÃkkuÕxÙe-2,75,093
ykhkuøÞ ‚uðkyku : rMkrð÷ nkuÂMÃkx÷, Ãkk÷LkÃkwh, Mkçk rzMxÙeõx nkuÂMÃkx÷, zeMkk yLku ÚkhkË,
Mkk{wrnf ykhkuøÞ fuLÿku - 25, «kÚkr{f ykhkuøÞ fuLÿku-107, Mkçk
MkuLxhku-745, ç÷kuf nuÕÚk ykurVMkku-14
r‚t[kR ‚uðkyku : {kuxe yLku {æÞ{ fûkkLke Ëktíkeðkzk, MkeÃkw, {wfíkuïh yLku nz{ríkÞk LkkLke
®Mk[kE ÞkusLkkyku-39
÷kuf‚¼k™e ƒuXfku : 01
„ws. rðÄkLk‚¼k™e ƒuXfku : 09 : 7-ðkð, 8-ÚkhkË, 9-ÄkLkuhk, 10-Ëktíkk(y.s.ò.), 11-ðzøkk{
(y.ò.), 12-Ãkk÷LkÃkwh, 13-zeMkk, 14-rËÞkuËh, 15-fktfhus
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 66
Ëir™fku : 16
‚kÃŒkrnfku : 83
MÚkkrLkf [uLk÷ku : 09
nòhku ð»ko Ãknu÷kt ynet ËrhÞku nŒku. yk rsÕ÷k{kt ½Ûkk MÚk¤kuyu ykðu÷k «k[e™ yðþu»kku yu
ƒkƒŒ™e „ðkne ykÃku Au fu nòhku ð»ko Ãknu÷kt ÃkÛk yk «Ëuþ{kt {k™ðSð™ ăfŒwt nŒwt. yufðkh yk
yk¾ku «Ëuþ yk™Œo™k ™k{u ÃkÛk yku¤¾kŒku nŒku.
Ãk]Úðe WÃkh ‚k{úksÞku y™u þk‚™ ÔÞðMÚkk™ku ykrð»fkh ÚkÞku íÞkhÚke f]rºk{ ‚e{khu¾k™e ÷exeyku
ytfkŒe „R. ƒ™k‚fktXk rsÕ÷k™wt ðŒo{k™ MðYÃk y{÷{kt ykÔÞk Ãkqðuo yk rð¼k„ swËk swËk ™k{ku™e
‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ku nŒku. yu™k ÃkrhðŒo™™ku yuf RrŒnk‚ Au. þk‚fu þk‚fu... f]rºk{ ‚e{kyku y™u rðrðÄ
™k{fhÛk ÚkŒk „Þk y™u yu ÷ktƒk RrŒnk‚{ktÚke ƒ™k‚fktXk rsÕ÷k™ku WËT¼ð ÚkÞku.
ytƒkS, ykƒw, [tÿkðŒe ð„uhu MÚk¤ku ¾qƒ «k[e™ ‚{ÞÚke «r‚æÄ Au. ÚkhkË™ku sL{fk¤ ‚ðtŒ
101™ku Au. yk ƒÄku «Ëuþ hksÃkqíkk™k Œhefu yku¤¾kŒku nŒku. ‚ku÷tfe fk¤{kt ƒ™k‚fktXk™ku «Ëuþ
‚ku÷tfeyku™k nkÚk{kt nŒku. Ãk]Úðehks [kinkÛk™k ÃkŒ™ ‚kÚku rËÕneÚke [kinkÛkku ÚkhkË{kt ykðe™u ðMÞk y™u
r‚æÄhks sÞr‚tnu Œu{™u yu «Ëuþ ykÃÞku. [kinkÛkkuyu ÃkkA¤Úke ðkð Ãkh„ýwt ð‚kÔÞwt. ËuðkSyu rËÞkuËh
ð‚kÔÞwt. ðkhkne{kt Ãknu÷k ðk½u÷k hks fhŒk nŒk. ‚ktŒ÷Ãkwh Œk÷wfk{kt ™k™kt hksÞku nŒkt y™u Œu{kt
hksÃkqŒku hks fhŒk nŒk. {wrM÷{ku™k ‚{„ú ‚{Þ Ëhr{Þk™ ƒ™k‚fktXk™k hsðkzk ykÃk‚{kt ÷zŒkt nŒkt.
Œu{kt ‚¥>k ÃkrhðŒo™ ÚkŒwt hnuŒwt. yu ‚{Þu Ãkk÷™Ãkwh, hkÄ™Ãkwh, ðkhkne ð„uhu søÞkyu {wrM÷{ þk‚fku
nŒk. Œku ËktŒk, fktfhus, rËÞkuËh, ÚkhkË y™u ðkð{kt hksÃkqŒðtþku hks
fhŒk nŒkt.
ƒ™k‚fktXk rsÕ÷k™k WËT¼ð Ãknu÷kt yk «Ëuþ ™k™kt hsðkzkyku{kt
ðnut[kÞu÷ku nŒku. hkÄ™Ãkwh rð¼k„ ðrZÞkh ™k{u yk¤¾kŒku nŒku. ðkhkne
y™u ‚ktŒ÷Ãkqh™ku rð¼k„ sŒkuzk ™k{u yku¤¾kŒku. ze‚k fktÃk fnuðkŒwt,
y™u rËÞkuËh rð¼k„™u rntËðkÛke, rntËðe fu hksÃkwŒk™k™ku Ëuþ fnuðkŒku.
fktfhus™u fktfhuS fnuðkíkwt. Äk™uhk y™u Ãkk÷™Ãkwh™ku y{wf rðMŒkh
{khðkz™e ‚kÚku ðÄw ‚tf¤kÞu÷ku nŒku.
62
 R.‚.1947{kt Ëuþ MðŒtºk ÚkŒkt hksÞku, rsÕ÷k y™u Œk÷wfkyku «{kÛku
½Ûkk {kuxk VuhVkhku ÚkÞk y™u Œu ‚{Þu yux÷u fu ‚™u 1947{kt ƒ™k‚fktXk
rsÕ÷k™ku W˼ð ÚkÞku. y„kW ƒ™k‚fktXk rsÕ÷k{kt 11 Œk÷wfkyku nŒkt.
Œu Ãkife hkÄ™Ãkwh y™u ‚ktŒ÷Ãkwh ƒu Œk÷wfkyku™ku ‚{kðuþ ™rð™ h[kÞu÷
ÃkkxÛk rsÕ÷k{kt ÚkÞu÷ku Au.ƒ™k‚fktXk rsÕ÷k{kt Œk÷wfkyku™wt rð¼ks™ ÚkŒkt
nk÷{kt ƒ™k‚fktXk rsÕ÷k{kt fw÷-12+2 = 14 Œk÷wfkyku y™u 1250
„k{zktyku Au. Œk÷wfkyku™e rð„Œ ™e[u «{kÛku Au.
(1) Ãkk÷™Ãkwh, (2) ze‚k, (3) ËktŒeðkzk, (4) Äk™uhk, (5) ÚkhkË,
(6) fktfhus, (7) rËÞkuËh, (8) ËktŒk, (9) y{eh„Z, (10) ðz„k{,
(11) ¼k¼h, (12) ðkð, (13) ‚qR„k{, (14) ÷k¾Ûke
ƒ™k‚fktXk rsÕ÷k™wt {wÏÞ{Úkf Ãkk÷™Ãkwh Au. ƒ™k‚fktXk rsÕ÷ku ƒ™k‚
™Ëe™k fktXk WÃkh™k yk‚Ãkk‚{kt ð‚u÷k «Ëuþ™ku ƒ™u÷ku Au. W¥>hu yhðÕ÷e™k
Ãknkzku y™u st„÷ku Au. Ãkrï{u ™k™w hÛk ykðu÷wt Au. yk rsÕ÷k™e ðÄw{kt
ðÄw ÷tƒkR Ãkqðo-Ãkrï{ 200 rf.{e. y™u Ãknku¤kR W¥>h ËrûkÛk 122 rf.{e. Au.
rsÕ÷k™k ÃkwhkÛkk RrŒnk‚™e YÃkhu¾k :
ƒ™k‚fktXk{kt rðþk¤ ‚k{úksÞku ™ nŒkt ÃkhtŒw Œu{ AŒktÞu ‚kŒ{k ‚ifk{kt „wsoh Ëuþ™e ¼ÔÞ hksÄk™e
Ãkt[k‚h™„he ƒ™k‚fktXk{kt «ðŒo{k™ nŒe. Ãkt[k‚h™k ÃkŒ™ ‚kÚku „wsoh Ëuþ™e hksÄk™e yÛkrn÷ðkz
ÃkkxÛk{kt ¾‚uzkR íÞkhu ƒ™k‚fktXk{kt fux÷ktf hksÞku yrMŒíð{kt ykÔÞkt. [tÿkðŒe™wt hksÞ ÃkÛk rðþk¤
fne þfkÞ Œuðwt nŒwt. fux÷ktf hksÞku ™k™kt nŒkt Œku fux÷ktf hksÞku {kuxk ÃkÛk nŒkt. fux÷ktf hksÞku ÃkkxÛk
þk‚f™k Œkƒk{kt nŒkt Œku fux÷ktf MðŒtºk nŒkt. {wrM÷{ku™k ‚{Þ{kt fux÷ktf hksÞku y{ËkðkË™k Œkƒk{kt
ÃkÛk ykÔÞk y™u ÃkAe {hkXk™k ‚{Þ{kt yu{™k Œkƒk{kt ykÔÞk. yt„úòu™k ‚{Þ{kt ƒ™k‚fktXk rsÕ÷k™kt
hsðkzk Ãkk÷™Ãkwh yusL‚e™e ™e[u {qfkÞk.
„wsoh yrM{Œk™u Ãknu÷ku ÔÞkÃkf yÚko «kÃŒ ÚkÞku yu sÞrþ¾he [kðzk™ku Ãkwºk ð™hks yk ƒ™k‚™e
ÄhŒe Ãkh hBÞk, WAÞko... nŒk.. ËktŒk™k Ãknkzku ðå[u Œh‚t„™e «k[e™ hksÄk™e™k yðþu»kku nsw
‚[ðkÞu÷k Ãkzâk Au. yk¾k „wshkŒ{kt ™k„ ËuðŒk™u ÷R™u Vh™kh òËw™k ¾u÷ku fh™kh ÷k÷ðkËe y™u
Vw÷ðkËe™k fw¤ËuðŒk yuðku ¼wSÞku ™k„ yk Œh‚t„™ íku ðk½u÷k ðtþ™ku yuf yk¾ku ¼k„ ¼e÷rzÞk
fnuðkÞku yu ¼e÷ze yk rsÕ÷k{kt s ykðu÷wt Au. sÞkt Ãkrðºk si™ŒeÚko Au. ¼„ðk™ ©ef]»Ûk ynetÚke Ãk‚kh
ÚkÞk yuðe rfðËLŒeyku ðå[u ƒuXu÷wt Ze{k ŒeÚko,... {q¤hks ‚ku÷tfeyu ð‚kðu÷wt ÃkkzÛk™wt {q¤uïh {nkËuð
Ãkktzðku™u ™k{u yku¤¾kŒk yuðk yk÷wðk‚ y™u „t„uïh {trËh ÃkÛk yk rsÕ÷k{kt Au. «k[e™ [tÿkðŒe™k
rþÕÃkku™k ðuhÛkAuhÛk xqfzk yk «Ëuþ™e ¼ÔÞŒk ÔÞfŒ fhu Au.
ze‚k rðþu :
«k[e™ ‚{Þ{kt r‚æÄkrBƒfk
{kŒk™e r™©k{kt yuf „k{ nŒwt Œu™u
Ëuðe„k{ fnuðkŒwt. yk Ëuðe„k{ fk¤¢{u
yÃk¼útþ ÚkR™u ze‚k ƒLÞwt. R.‚. 1821
™e yk‚Ãkk‚ RMx RrLzÞk ftÃk™e™u yu{
÷køÞw fu hksÃkqŒk™k, fåA y™u „wshkŒ™u
òuzŒk {k„o WÃkh yuf ÷~fhe AkðÛke nkuðe
òuRyu. søÞk™e ŒÃkk‚ fhŒkt ƒ™k‚ ™Ëe™e

63
 Ãkk‚u ÷e÷kAB{ st„÷ku ðå[u™e yk
søÞk Ãk‚tË Ãkze. yk‚Ãkk‚™k
rðMŒkh{kt ½™½kuh Íkze nŒe Œu™u
fkÃke ™k¾ðk{kt ykðe y™u sq™k
ze‚kÚke 3.5 {kR÷ Ëqh ™iÉíÞ
¾qÛkk{kt ykðu÷e yk nrhÞk¤e
søÞk{kt yt„úus AkðÛke MÚkkÃkðk{kt
ykðe su Ãknu÷kt fuBÃk Lkk{u Lku ÃkAe
zeMkkLkk Lkk{u «rMkØ ÚkÞwt. íkífk÷eLk
Mk{Þ{kt zeMkkLkk ÷~fhLku zeMkk rVÕz
rçkúøkúuz fnuíkk níkk fkhý fu yk VkusLku
fåA yLku ykçkw ðå[uLkk ÷wxkhkLkk MkhËkhku yLku Ãkkhfh íkhVÚke ykðíkk ¾kuMkk yLku W¥kh økwshkíkLkk íkÚkk
ðkzøk{ktÚke ykðíkk ÄkzktLku Íuh fhðk n{uþkt ¾zuÃk„u ŒiÞkh hnuðwt ÃkzŒwt.
r‚æÄhks sÞr‚tn™wt sL{MÚk¤ Ãkk÷™Ãkwh :
Ãkk÷™Ãkwh rsÕ÷k™wt {wÏÞ{Úkf Au. yk þnuh y¥>h™e ƒ™kðx {kxu Ëuþ¼h{kt òÛkeŒw Au. ‚w„tÄe™„he
Œhefu «r‚æÄ Ãkk÷™Ãkwh þnuh™e {æÞ{kt ykðu÷ku ferŒoMÚkt¼ þnuh™wt ‚kunk{ýw yk¼q»kÛk Au. ferŒoMÚkt¼™e
Ãkk‚u s ÃkkŒk¤uïh {nkËuð™wt {trËh Au. yk {trËh™ku ÃkwhkÛkku RrŒnk‚ ¼ÔÞkrŒ¼ÔÞ Au.
ykþhu 862 ðh‚ Ãknu÷kt R.‚. 1151, rð¢{ ‚tðŒ 1208™k yh‚k{kt yk søÞkyu ½kuh
st„÷ nŒwt. Œu{kt yuf ŒÃkMðe ‚kÄw {nkí{k™ku yk©{ nŒku.
{nkhkò fhÛkr‚tn™u «Úk{ hkÛke {e™¤ËuðeÚke ð»kkuo ‚wÄe
‚tŒk™ ™ ÚkŒkt Œu{Ûku ƒesw ÷ø™ fÞwo nŒwt. ÃkhtŒw Ëiðð‚kŒT
Œu{™k ƒeò ÷ø™ ÃkAe «Úk{ ÃkíLke {e™¤Ëuðe ‚„¼ko
ƒLÞkt. Ëhr{Þk™ ƒeS hkÛke™u yk ƒkƒŒu îu»k¼kð ÚkŒkt
Œu{Ûku fkuR r‚æÄ Œktrºkf™ku ‚tÃkfo fhe™u, {e™¤Ëuðe™k „¼o™wt
ƒtÄ™ fhkÔÞwt y™u ŒuÚke fnuðkÞ Au fu, {nkhkÛke {e™¤Ëuðe™u
yZkh {k‚ ‚wÄe «‚ð ™ ÚkŒkt {e™¤Ëuðeyu r™Äkoh fÞkuo fu,
nðu fkþe sR™u íÞkt «kÛk Akuzðku fu suÚke ykí{k™e {wrfŒ ÚkkÞ.
yk nuŒwÚke Œuykuyu ‚ku{™kÚk™e Þkºkk fÞko ÃkAe fkþe sðk™k
«ðk‚u ™eféÞk. Œu{™e ‚kÚku {nkhkò™k {tºke ‚rnŒ™ku h‚k÷ku
nŒku. yk h‚k÷k™ku «ðk‚ {k„o {kWLx ykƒw ÚkR™u sðk™ku nkuðkÚke Œu{Ûku yk MÚk¤u Ãkzkð ™kt¾e hkrºk
hkufkÛk fÞwo. Œu{™k hkŒðk‚k Ëhr{Þk™ yk MÚk¤u yk©{{kt hnuŒk ŒÃkMðe ‚kÄw™u {nkËuðSyu MðÙk{kt
«uhÛkk ykÃke fu Œu{Ûku {nkhkÛke™ku ‚tÃkfo fhðku y™u Œu{™e nfefŒ ‚kt¼¤e™u {k„oËþo™ ykÃkðwt. yu ‚kÄw
{nkí{kyu ƒesu rËð‚u {nkhkÛke ŒÚkk {tºke™ku ‚tÃkfo fÞkuo y™u Œu{™k «ðk‚™wt «Þkus™ òÛÞwt. íÞkhƒkË
yu ‚kÄw {nkí{kyu {nkËuðS™wt æÞk™ Ähe òÛÞwt fu fkuR
Œktrºkfu ŒtºkrðãkÚke „¼oƒtÄ™ fhu÷ Au yux÷u {nkhkÛke™u
«‚ð ÚkŒku ™Úke. Œu{Ûku {nkhkÛke ŒÚkk {tºke™u fÌkwt fu,
Œ{ku {nkhkò fhÛkr‚tn™u ‚{k[kh {kuf÷ku fu {e™¤Ëuðeyu
ÃkwºkhíLk™u sL{ ykÃÞku Au y™u Œ{u [ku¬‚ rðïk‚ hk¾ku
fu {nkhkÛke™u Ãkwºk yðŒhþu s.
{e™¤Ëuðe ¾qƒ s ©æÄk¤w nkuR Œu{Ûku {tºke™u yk
64
‚kÄw {nkhkò™k ‚q[™™ku y{÷ fhðk ykËuþ fÞkuo. ŒuÚke {tºkeyu ŒhŒ s {nkhkò fhÛkr‚tn™u ‚{k[kh
{kufÕÞk fu ynet {e™¤Ëuðe™u ÃkwºkhíLk™ku sL{ ÚkÞku Au. yk ‚{k[kh ÃkkxÛk Ãknkut[Œkt s ÃkwºksL{™ku
{nkWí‚ð WsðkÞku.
nðu yk ƒkƒŒ™e òÛk ™ðe hkÛke™u ÚkŒkt Œu{Ûku Ãku÷k Œktrºkf™u ƒku÷kðe ½x™k™ku ¾w÷k‚ku {ktøÞku.
Œktrºkfu sÛkkÔÞwt fu, yk ŒÆ™ yþfÞ Au. «‚ð ÚkR þfu ™rn, AŒkt hkÛkeyu Œu™e ðkŒ ™ {k™Œk Œktrºkfu
ÃkkuŒu fR heŒu „¼oƒtÄ™ fÞwo Au Œu ƒŒkððk ÃkkuŒk™e ‚kÚku hkÛke™u ™„h ƒnkh st„÷{kt ‚kÚku ykððk
‚q[ðŒk hkÛke y™u Œktrºkf AqÃkk ðuþu st„÷{kt „Þk. íÞkt su MÚk¤u Œktrºkfu Ÿzku ¾kzku ¾kuËe™u Œktƒk™ku
½zku ËkxTÞku nŒku Œu fkZe™u ƒŒkÔÞku y™u fÌkw fu, yk{kt s÷¼he™u ŒtºkrðãkÚke yuf Ëuzfk™u Ãkwhu÷ku Au.
yu Ëuzfku sÞkt ‚wÄe Sðu íÞkt ‚wÄe „¼o ÃkÛk SðeŒ hnuþu y™u yu Ëuzfku sÞkhu {he òÞ íÞkhu „¼o ÃkÛk
{he òÞ. òu Ëuzfku ƒnkh ™ef¤e òÞ Œku {e™¤Ëuðe™u «‚ð ÚkkÞ. Œktrºkfu fÌkwt ½zku nsw ƒtÄ Au. yux÷u
{e™¤Ëuðe™u «‚ð ÚkÞk™e ðkŒ ¾kuxe Au. ÃkhtŒw hkÛkeyu ½zku ¾ku÷kðe™u Ëuzfku òuðk™ku yk„ún hk¾Œkt
íkktrºkfu ½zk Ãkh™wt ZktfÛk ¾ku÷íkk™e ‚kÚku s Ëuzfku fqËfku {khe™u ƒnkh ™eféÞku y™u Œu s ûkÛk ynet yk
MÚk¤u(ÃkkŒk¤uïh {trËh, Ãkk÷™Ãkwh) {e™¤Ëuðe™u «‚ð ÚkÞku y™u Œu{Ûku ÃkwºkhíLk™u sL{ ykÃÞku. su ykÃkÛkk
„wshkŒ™k yuf ‚{Þ™k hkòrÄhks r‚æÄhks sÞr‚tn Œhefu «r‚æÄ ÚkÞk.
{nkhkÛkeyu yk MÚk¤u yuf ðkð ¾kuËkððk™wt ™¬e fÞwo y™u Œu «{kÛku ¾kuËfk{ fhkðŒkt ytËhÚke
yuf rþð÷et„ «„x ÚkÞwt. su™e nk÷ ÃkkŒk¤uïh {nkËuð Œhefu Ãkqò ÚkkÞ Au. Ãkk÷™Ãkwh þnuh™e {æÞ{kt
ferŒoMÚkt¼ Ãkk‚u ykðu÷k ÃkkŒk¤uïh {nkËuð {trËh™ku RrŒnk‚ yk
heŒu ¼ÔÞ Au. yk {trËh{kt ƒkhu{k‚ ©æÄk¤wyku Ëþo™kÚkuo ykðu Au.
ƒ™k‚e-ð‚wtÄhk™k frðyku™e ‚trûkÃŒ Íkt¾e :
hkò «n÷kË™
Ãkk÷™Ãkwh ™„h™k MÚkkÃkf yk hksðe ‚tMf]Œ™k frð y™u
™kxTÞfkh nŒk. Ãkk÷™Ãkwh{kt n™w{k™ þuhe Ãkk‚u ykðu÷k {kuxk si™
Ëuhk‚h{kt Œu{™e «rŒ{k MÚkkrÃkŒ Au. «¾h þçË™k ‚kÄf yuðk
yk hksðe™e þçË ŒÃkMÞk™k ÃkwÛÞ «ŒkÃku s fËk[ Ãkk÷™Ãkwh™e
ÄhŒe{ktÚke ‚krníÞYÃke y™uf ‚rhŒkyku yksu ÃkÛk ðne hne Au.
frð þqLÞ Ãkk÷™Ãkwhe
„Í÷ ‚sof ©e {w‚kVeh Ãkk÷™Ãkwhe ÔÞð‚kÞu rþûkf Au. Œu{™wt
{q¤ ™k{ y{eh {nt{Ë rË™ {nt{Ë r‚tÄe Au. frð þqLÞ, ‚iV y™u
ykus‚™k „Í÷ ðkh‚k™u Œu{Ûku ăfŒku hkÏÞku Au.
ƒ™k‚™e ÄhŒe{kt ‚krníÞfkhku, frðyku, þkÞhkuyu þçË‚kÄ™k
ðzu ÷k¾ku fhkuzku ÷kufku™k rË÷{kt MÚkk™ {u¤ÔÞwt Au. yk rsÕ÷k{kt yksu ÃkÛk frðyku y™u þkÞhku ¾qƒ ‚h‚
h[™kyku fhe™u «r‚æÄ ÚkÞk Au. yuðk ™k{ku™ku ƒnw s ‚trûkÃŒ{kt WÕ÷u¾ fheyu Œku... frð ÷k÷r{Þkt ‚iÞË,
frð ‚whs{÷¼kR Íðuhe fu{u fhe™u ¼w÷kÞ Œu{ ™Úke. ¾kuzk÷e{zk™e þeŒ¤ AkÞk{kt h{e™u ÃkkuŒk™wt ™k{
„wtsŒwt fh™kh [LÿfkLŒ ƒûke™u fkuÛk ™Úke yku¤¾Œwt...? nehk Wãku„{kt ƒ™k‚ðk‚eykuyu ‚{„ú rðï{kt
y„únhku¤{kt MÚkk™ «kÃŒ fÞwO Au. y{ËkðkË™e hŒ™Ãkku¤{kt ƒ™k‚fktXk™k ‚tÏÞkƒtÄ ðuÃkkheyku Au. su{kt
ðkð, ÚkhkË Œk÷wfk™k ½Ûkkt Au. xkuhuLx™k ©e W¥>{¼kR {nuŒkyu ½Ûkk Ëuþku ‚wÄe ÃkkuŒk™k ‚k{úksÞ™ku
rðMŒkh fÞkuo Au. „kiŒ{¼kR yËkÛke ƒ™k‚fktXk™wt „kihð Au. nehk Wãku„{kt {wtƒR{kt ƒe.yYÛk yksu
ÃkÛk {kuxwt ™k{ Au. ¼hŒ¼kR þkn rVÕ{ Wãku„™u VkÞ™kL‚ fhu Au.
ƒ™k‚fktXk rsÕ÷kyu Ëuþ™u ‚khk Íðuheyku y™u nehk Wãku„™k {kuxk ðuÃkkheyku ykÃÞk Au. ƒ™k‚,

65
 ‚eÃkw y™u ‚hMðŒe ™Ëeyku™e su{ yk rsÕ÷k{kt ‚uðk {kxu Ëk™„t„k ÃkÛk ðnu Au. ¼Ûk‚k¤e xÙMx™k ©e
{nuþ¼kR ¼Ûkþk¤e, ©e yþkuf¼kR ¼Ûkþk¤e y™u ÃkuÚkkÛke Ãkrhðkh™k ©e ‚whuþ¼kR ÃkuÚkkÛke suðk
‚uðk™k ¼u¾Äkhe ‚ßs™ku y™u Ëk™ðehku rsÕ÷k™wt „kihð Au. yk rsÕ÷k™e fktfhuS „kÞ y™u ƒ¤Ë ŒÚkk
ynet™wt ¼hŒfk{ Ëuþ rðËuþ{kt «r‚æÄ Au.
ƒ™k‚fktXk rsÕ÷k™k òuðk÷kÞf MÚk¤ku :
s„«r‚æÄ þrfŒÃkeX ytƒkS {trËh :
fhkuzku {kR¼fŒku™e ykMÚkk™k fuLÿ ‚{k™ «r‚æÄ
ŒeÚkoMÚkk™ ytƒkS yk rsÕ÷k{kt ykðu÷wt Au. yhðÕ÷e™k
zwt„hkyku{kt «f]rŒ™k ‚kIËÞo{kt rƒhksŒk ykãþrfŒ {k ytƒk™wt
MÚkk™f ytƒkS ƒnw «k[e™ ‚{ÞÚke nkuðk™wt {™kÞ Au. ytƒkS
{trËh{kt {kŒkS™e {qrŒo™e ™ne, ÃkhtŒw ðe‚kÞtºk™e Ãkqò ÚkkÞ
Au. Ëuþ, rðËuþ™k þrfŒÃkeXku{kt ytƒkS {trËh ³ËÞ‚{k™ Au.
Ëuðe ‚Œe™k ³ËÞ™ku ¼k„ ytƒkS{kt Ãkzâku nkuðk™wt y™u {kŒkS
«„x ÚkÞk™ku ÃkwhkÛkku{kt WÕ÷u¾ Au. ‚eŒkS™u þkuÄŒk ¼„ðk™
©ehk{ y™u ÷û{Ûk ÃkÛk yƒwoËk[÷™k st„÷ku{kt þ]t„e Ér»k™k
yk©{{kt ÃknkutåÞk íÞkhu Ér»kyu Œuyku™u {kŒkS™k Ëþo™kÚkuo
„çƒh ÃkðoŒ Ãkh™k MÚkk™fu {kufÕÞk nŒk. ¼„ðk™ ©ehk{ y™u
÷û{ÛkSyu ¼rfŒ¼kðÃkqðof {kŒkS™e Ãkqò, y[o™k fhe íÞkhu {kŒkSyu «‚LLk ÚkR™u hkðÛk™ku ™kþ
fhðk ¼„ðk™ hk{™u ysÞƒkÛk ykÃÞwt nŒwt y™u yu s ƒkÛkÚke hkðÛk™ku ðÄ ÚkÞku nkuðk™wt {™kÞ Au.
¼„ðk™ ©ef]»Ûk™wt [ki÷f{o ÃkÛk ytƒkS {wfk{u ÚkÞk™ku ÃkwhkÛkku{kt WÕ÷u¾ Au. ð™ðk‚ Ëhr{Þk™
Ãkktzðkuyu ÃkÛk ytƒkS rðMŒkh{kt ŒÃk fÞko™wt {™kÞ Au. ytƒkS ŒeÚkoMÚkk™ «k[e™ ‚{ÞÚke nkuðk™wt sÛkkÞ
Au. {kŒkS™wt {q¤ «k„xTÞ MÚkk™ ytƒkSÚke Ãkrï{ rËþk{kt ºkÛk rf.{e.™k ytŒhu ykðu÷ „çƒh ÃkðoŒ
WÃkh {™kÞ Au. ytƒkS {wfk{u nk÷ {kŒkS™wt sq™wt {trËh Au Œu ƒkh‚ku ð»ko Ãkwhkýw Au. ðh‚u 1.25
fhkuzÚke ðÄw Þkrºkfku {kŒkS™k Ëþo™kÚkuo ykðu Au. Ëh ðh‚u ¼kËhðk {rn™k{kt ‚wË ykX{Úke Ãkq™{ ‚wÄe
ynet ¼kËhðe Ãkq™{™ku {nk{u¤ku ÞkuòÞ Au. su{kt ÃkËÞkºkk îkhk [k÷Œk ytƒkS sðk™ku {rn{k nkuðkÚke
{kR¼fŒku Ëqh ËqhÚke [k÷Œk ytƒkS òÞ Au. {u¤k «‚t„u 25 ÷k¾Úke ðÄw Þkrºkfku Ëþo™kÚkuo ykðu Au.
Þkrºkfku™u ‚h¤ŒkÚke Ëþo™ ÚkkÞ Œu {kxu ŒÚkk hnuðk, s{ðk {kxu ytƒkS {wfk{u sYhe ‚wrðÄkyku WÃk÷çÄ
Au. ytƒkS sðk ‚khk hMŒkyku ŒÚkk yu‚.xe.ƒ‚ku y™u yLÞ ðkn™ku™e ‚„ðz Au. ™Sf™wt hu÷ðu Mxuþ™
ykƒwhkuz 20 rf.{e. y™u Ãkk÷™Ãkwh 60 rf.{e. Au. ytƒkS {wfk{u yLÞ òuðk÷kÞf ‚khk MÚk¤ku ÃkÛk Au.
ytƒkS {wfk{u „çƒh ÃkðoŒ, fwt¼krhÞk si™ Ëuhk‚h, «k[e™ ŒÃkku¼qr{ fkuxuïh, fi÷k‚ xufhe,
{kt„ÕÞð™, {k™ ‚hkuðh, fk{kûke {trËh suðk Ãkrðºk MÚkk™ku òuðk÷kÞf Au.
fwt¼krhÞk si™ Ëuhk‚h, ytƒkS :
ytƒkSÚke ƒu ºkÛk rf.{e.™k ytŒhu ykðu÷ fwt¼krhÞk si™
Ëuhk‚h{kt ¼„ðk™ ™ur{™kÚk, ¼„ðk™ {nkðeh Mðk{e, ¼„ðk™
Ãkkïo™kÚk, ¼„ðk™ þktrŒ™kÚk y™u ¼„ðk™ ‚t¼ð™kÚk™k Ãkkt[
Ëuhk‚hku™k ‚{qn ÄhkðŒk {trËh Au. yk {kxu yuðe ËtŒfÚkk
Au fu ¼e{Ëuð ‚ku÷tfe™k ‚{Þ{kt [tÿkðŒe™k Ëtz™kÞf si™
ðrÛkf rð{¤þkyu rðsÞ y™u ‚V¤Œk {u¤ÔÞk ÃkAe Œu™e ÞkË
fkÞ{e fhðk ‚VuË ykh‚™k ‚wtËh Ëuhk‚hku™ku ‚{qn ƒktÄðk™ku
rð[kh fÞkuo y™u yu {kxu r[¥>kuz™k hkÛkk fwt¼kSyu ykhk‚wh{kt
66
{kŒkS™k {trËh ™Sf ð‚kðu÷ fwt¼krhÞk „k{™e søÞk Ãk‚tË fhe. rð{¤þk™e ÃkíLke ‚w{t„÷k ytƒkS
{kŒkS™k Ãkh{ ¼fŒ nkuR yk fk{{kt {kŒkS™e f]Ãkk {kxu Œuykuyu «kÚko™k fhe. yuf rËð‚ {kŒkSyu MðÙ{kt
ykðe fÌkw fu Œkhe ƒÄe RåAk Ãkqhe Úkþu, ™kÛkkt™e ¾kux ™rn Ãkzu. rð{¤þkyu ‚VuË ykh‚™k ‚wtËh f÷k-
f]rŒðk¤k 360 si™ Ëuhk‚hku ƒtÄkÔÞk. fk{„ehe ÃkqÛko ÚkŒkt rð{¤þk n»korð¼kuh ƒ™e „Þk íÞkhu ƒkr÷fk
MðYÃku {kŒkSyu Œu{™e Ãkk‚u sR ÃkqAÞw fu fku™e f]ÃkkÚke {trËhku ƒ™kÔÞk....? rð{¤þk {kŒkS™u yku¤¾e
þfÞk ™rn y™u ƒkuÕÞk {khk Ä{o„whw™k «ŒkÃku. {kŒkSyu Vhe Vhe ÃkqAŒkt yk s sðkƒ {¤Œkt {kŒkS
¢kurÄŒ ÚkÞk y™u rð{¤þk™u fÌkw rð{¤, nðu Œ{u ynet ™k hkufkþku, ™k‚e Awxku rð{¤þk. yux÷u Œuyku
™k‚e™u ykƒw sŒkt hÌkkt. íÞkt ¼Þk™f yk„u Ëu¾k ËeÄe y™u Ãkkt[ Ëuhk‚hku r‚ðkÞ™k ƒkfe™k ™»x ÚkR
„Þk. ynet þuX ykÛktËS fÕÞkÛkS™e ÃkuZe ŒhVÚke Ä{oþk¤k, ¼kus™þk¤k Œu{s ÃkqòrðrÄ {kxu ÔÞðMÚkk Au.
{rÛk¼ÿ ðeh™wt {trËh - {„hðkzk :
ðz„k{ Œk÷wfk{kt Ãkk÷™ÃkwhÚke ÷„¼„ 18 rf.{e.™k ytŒhu {rÛk¼ÿ ðeh™wt 1,000 ð»ko sq™wt
{trËh ykðu÷wt Au. yk {trËh™e ÷kufðkÞfk {wsƒ {kÛkufþk si™ ðkÛkeÞk nŒk suyku ŒeÚkoÞkºkkyu ™ef¤u÷k
y™u „kÞku™u ƒ[kððk sŒkt ÷wtxkhkyku ‚kÚku yÚkzk{Ûk{kt ðeh„rŒ ÃkkBÞk nŒk. Œu{™k þheh™k ºkÛk ¼k„ku
ÚkŒkt {MŒf Wßsi™ ({æÞ«Ëuþ){kt ÃkwòÞ Au. Äz yk„÷kuz (rðòÃkwh){kt ÃkwòÞ Au y™u Ãk„™e ÃketzeLke
{rÛk¼ÿ ðeh Œhefu {„hðkzk{kt Ãkqò ÚkkÞ Au. Ëh {rn™k™e ‚wË Ãkkt[{™k hkus nòhku™e ‚tÏÞk{kt Þkrºkfku
Ëþo™kÚkuo ykðu Au.
©e y{eÍhk Ãkkïo™kÚk si™ ŒeÚko {trËh - zwðk, Œk.ÚkhkË :
ÚkhkË y™u Äk™uhk ™Sf ykðu÷ zwðk ŒeÚko™ku RrŒnk‚ ¼ÔÞ Au.
«r‚æÄ si™ yk[kÞo©e ƒÃÃk¼èe‚qrhS™ku sL{ yk s zwðk ™„he{kt
‚tðŒ 807{kt ÚkÞku nŒku. „whwÄk{ ƒ™u÷wt zwðk ŒeÚkoÄk{ Œhefu «r‚æÄ
ÚkÞwt Au. si™ ŒeÚko ‚t„ún™k WÕ÷u¾ {wsƒ zwðk™wt S™k÷Þ 2000
ð»koÚke ðÄw «k[e™ „Ûke þfkÞ. yk ™„he{kt fkuR «k[e™ ™„he nkuÞ
Œuðwt {k™ðk «uhŒk y™uf Ãkwhkðk yksu ÃkÛk WÃk÷çÄ Au. yk ŒeÚko{kt
¼ÔÞ {trËh WÃkhktŒ ¿kk™{trËh, ykhkÄ™k ¼ð™, y㌙ Ä{oþk¤k,
¼kus™þk¤k Au. Ëh ð»kuo nòhku Þkrºkfku Ëþo™kÚkuo ykðu Au. Äk™uhkÚke
14 rf.{e. ŒÚkk ÚkhkËÚke ðkÞk yAðkzkÚke 35 rf.{e.™k ytŒhu
ykðu÷wt ŒeÚkoMÚkk™ Au.
«kf]rŒf Äk{ - ƒk÷khk{ :
„wshkŒ™k fk~{eh Œhefu yku¤¾kŒwt ƒk÷khk{ h{ÛkeÞ ‚kitËÞoÄk{
Au. Ãkk÷™ÃkwhÚke 15 rf.{e.™k ytŒhu Au. «f]rŒ™k Ãkk÷ð{kt „ÛkkŒwt
yk MÚkk™ Þkrºkfku {kxu y™uhk ykf»koÛk™wt fuLÿ Au. ƒk÷khk{™e ËtŒfÚkk
{wsƒ ÃkkuŒk™k ƒk¤f™u „e[ st„÷{kt ¼„ðk™ þtfh™k ‚ktr™æÞ{kt
{nkËuð™k ¾ku¤u ¼w÷e „Þu÷e {kŒk sÞkhu ½Ûkk rËð‚ku ÃkAe ÃkkAk
VhŒkt ÃkkuŒk™wt ƒk¤f nu{¾u{ {¤Œkt yk MÚk¤ ƒk÷khk{ Œhefu «r‚æÄ
ÚkÞwt. ynet ƒk÷khk{ ™Ëe™k fktXu „e[ Íkze™e h{ÛkeÞŒk ðå[u ykh‚
ÃknkÛk{ktÚke ftzkhu÷k yk {trËh Ãkk‚u zwt„h{ktÚke ðnuŒk {eXk ÃkkÛke™k
ÍhÛkk{ktÚke yuf Íhýw yk {trËh{kt „ki{w¾ ðkxu ‚ŒŒ rþð÷et„ WÃkh
s¤kr¼»kuf fhe hÌkw Au. ynet ÃkÞoxfku {kuxe ‚tÏÞk{kt ykðu Au.
«k[e™ si™ ŒeÚko ¼e÷rzÞkS {trËh :
ƒ™k‚fktXk rsÕ÷k™k {n¥ð™k si™ ŒeÚko{kt su™e „Ûk™k ÚkkÞ Au
Œu ¼e÷rzÞkS si™ ŒeÚko ¼e÷ze {wfk{u Ãkk÷™ÃkwhÚke 45 rf.{e™k ytŒhu ykðu÷wt Au. s{e™{ktÚke ™ef¤u÷k
67
 si™ku™k ºkuðe‚{kt ŒeÚkOfh Ãkkïo™kÚk ¼„ðk™™e R.‚. 1334™k ‚{Þ™e «k[e™ «rŒ{k ynet {q¤™kÞf
Œhefu rƒhks{k™ Au. yuf ‚{Þu yk MÚk¤ ºktƒkðxe ™„he Œhefu òÛkeŒwt nŒwt. ynet ƒkh „kW™wt ¼kuÞYt
nŒwt. hu÷ðu y™u hkuz {k„uo yk MÚk¤u sR þfkÞ Au.
ÄhÛkeÄh ¼„ðk™ - Ze{k, Œk. ðkð :
ðkð Œk÷wfk™k Ze{k „k{u ÄhÛkeÄh ¼„ðk™™wt «k[e™ {trËh
÷k¾ku ÷kufku™e ©æÄk™wt fuLÿ Au. yk {trËh{kt «MÚkkrÃkŒ ÄhÛkeÄh
¼„ðk™ rð»ýw™e {qrŒo hksMÚkk™™k yhðÕ÷e™e ÃkðoŒ{k¤k{ktÚke {¤e
ykðe nŒe. «rŒð»ko ¼kËhðk ‚wË-11™k rËð‚u {trËh™e ƒksw{kt
ykðu÷k Œ¤kð{kt nòhku ÷kufku M™k™ fhe ¼„ðk™™e Ãkqò fhu Au.
Ëh Ãkq™{u yne {u¤ku ¼hkÞ Au. ¼„ðk™™e «rŒck rð.‚t. 1477™k
sÞuc ‚wË-11 r™so÷k yufkËþe™u {t„¤ðkh™k hkus ‚uðf „ËkÄh
Ë÷ÃkŒhk{™k nMŒu ÚkR nŒe. Œu rËð‚ ¼„ðk™™ku Ãkkxkuí‚ð rËð‚
„Ûke {kuxku {u¤ku ¼hkÞ Au.
„t„uïh {nkËuð - nkÚkeËhk, Œk.Ãkk÷™Ãkwh :
Ãkk÷™ÃkwhÚke 22 rf.{e.™k ytŒhu ykðu÷wt nkÚkeËhk „k{u
„t„uïh {nkËuð™wt yirŒnkr‚f Œu{s ÃkkihkrÛkf {trËh ykðu÷wt Au. yk
rðMŒkh™k ÷kufku™e y™uhe ©æÄk™wt Äk{ Au. yk MÚk¤™k {rn{k rðþu
÷kuf{kLÞŒk y™w‚kh ºkuŒkÞw„{kt ¼„ðk™ hk{™k ‚{Þ{kt {nkÉr»k
åÞð™™ku ynet yk©{ nŒku. îkÃkh Þw„{kt Ãkktzðku sÞkhu ð™ðk‚{kt
nŒk íÞkhu r™íÞ rþðÃkqs™™ku {rn{k nkuðkÚke yrntÞk rþðk÷Þ™e
MÚkkÃk™k fhe nŒe.
si™ ŒeÚkoMÚkk™ - ¼kuhku÷, Œk. ÚkhkË :
„wshkŒ™k y™uf si™ ŒeÚkkuo{kt ƒkðe‚{kt ŒeÚkOfh ©e ™u{e™kÚk
¼„ðk™™wt yuf ŒeÚko r„h™kh Au, y™u ƒeswt ƒ™k‚fktXk rsÕ÷k{kt
ÚkhkË Œk÷wfk{kt ykðu÷ ŒeÚko ¼kuhku÷ Au. ¼„ðk™™e ~Þk{ðÛkeo «rŒ{k
Ëþo™eÞ Au. ÚkhkËÚke 22 rf.{e.™k ytŒhu ykðu÷wt Au. yr„ÞkhÚke
‚ku¤{kt ‚ifk Ëhr{Þk™ yk søÞk Ãkh Ãkkt[ {kR÷™k ½uhkðk{kt
ÃkeÃk÷Ãkwh ÃkèÛk ™k{u ‚{]æÄ ™„he nŒe. su{kt 60 fhkuzÃkrŒyku
ð‚Œk nkuðk™e ËtŒfÚkk Au. yk Ãkrðºk ¼qr{ WÃkh 500 {wr™yku™u
yk[kÞoÃkË ykÃkðk{kt ykÔÞwt nŒwt.
si™ ŒeÚko {trËh - hk{‚Ûk, Œk.ze‚k :
ze‚kÚke Äk™uhk hkuz WÃkh h{wÛk „k{Úke Ãkkt[ rf.{e.™k ytŒhu ykðu÷wt hk{‚Ûk ŒeÚko Ëþo™eÞ Au.
yrŒ «k[e™ si™ Ãkwhkðþu»kku ÄhkðŒk yk ™„h{kt ykþhu 2200 ð»ko Ãkqðuo ‚t«rŒ {nkhkòyu rs™rƒtƒ
¼hkðe SÛkkuoæÄkh fhkÔÞku nŒku. Ë‚{e ‚Ëe{kt hk{‚iLÞ™k {nkhkò h½w‚u™u ‚tðŒ 1084{kt si™k[kÞo
‚t½Ëuð‚qhe {nkhkò™k nMŒu yk Ëuhk‚h™ku SÛkkuoæÄkh y™u «rŒck fhkðe nŒe. Ëþ{e ‚Ëe{kt hk{‚Ûk
™Sf™k zwðk y™u ¼e÷rzÞkS ºkÛkuÞ ŒeÚko™u òuzŒku 50 rf.{e. sux÷ku ¼qr{ð„o-¼kuÞhwt nŒwt Œu{ fnuðkÞ Au.
hªA y¼ÞkhÛÞ - su‚kuh rn÷, Œk. y{eh„Z :
«f]rŒ«u{eyku y™u ÃkÞkoðhÛkrðËku™u ykf»koŒku ynet™ku 180.66
[ku.rf.{e.ÃkðoŒeÞ rðMŒkh hetAku™k y¼ÞkhÛÞ Œhefu ònuh ÚkÞu÷ku
Au. yhðÕ÷e™e ÃkðoŒ{k¤kyku{kt ykðu÷k yk rðMŒkh{kt fuËkh™kÚk
{nkËuð™wt «k[e™ {tËeh Au. yk MÚk¤ Ãkk÷™ÃkwhÚke 35 rf.{e.™k
ytŒhu Rfƒk÷„Z nkRðu hkuzÚke 8 rf.{e.™k ytŒhu ykðu÷wt Au.
68
zw¬h™e ÃkeX suðk ykfkh™ku zu‚kuh ÃkðoŒ 1067 {exh™e Ÿ[kR Ähkðu Au. fuËkh™kÚk {nkËuð™wt {tËeh
{nk¼khŒ Þw„™wt Au. su‚kuh™e ™Sf y{eh„Z™e nË Ãkwhe
ÚkŒk [LÿkðŒe ™k{u ÃkkihkrÛkf ™„he nŒe Œu™k ¾tzuh òuðk {¤u
Au. su‚kuh™k hMŒu ƒk÷wLÿk Ãkk‚u ƒ™k‚ ™Ëe™k rf™khu rðïuïh
{nkËuð™wt {trËh ykðu÷wt Au. yk MÚk¤u ð™ rð¼k„ ŒhVÚke
hnuðk, s{ðk™e ‚„ðz Au. yk ¼hÃkqh ðLÞ‚tÃkrŒ{kt hetA,
ËeÃkzk, st„÷e rƒ÷kze, ðY, Íh¾, þknwze, ðktËhk, ‚‚÷k,
÷ku{ze, rþÞk¤, ™kh, r™÷„kÞ suðk ðLÞ«kÛkeyku Œu{s y™uf
‚he‚]Ãk y™u ÷„¼„ 200 sux÷e òŒ™k Ãkûkeyku {wfŒÃkÛku
rð[hÛk fhu Au
frÃk÷uïh {nkËuð™wt {trËh - Œk.ðkð
ðkðÚke 6 rf.{e. Ëqh ðez{kt frÃk÷uïh {nkËuð™wt ¼ÔÞ
y™u ÃkwhkŒ™ {trËh ykðu÷wt Au. yk {trËh Ãkkt[ nòh ð»ko Ãknu÷k
{nk¼khŒ™k ‚{Þ{kt [kh ðuË™k òÛkfkh {nr»ko frÃk÷{w™eyu
ƒtÄkÔÞwt nŒwt. ð™ðk‚ Ëhr{Þk™ Ãkktzðku ÃkÛk fux÷kuf ‚{Þ yne
hkufkÞk nŒk. {trËh™ku rsÛkkuoæÄkh ‚ðtŒ 1833{kt ÚkÞku nŒku.
fxkðÄk{ - Œk.ðkð
¼k¼hÚke 12 rf.{e.™k ytŒhu ykðu÷k yk Äk{{kt
hk½ðuLÿ ¼„ðk™™wt {wÏÞ {trËh «k[e™ Au. ƒksw{kt ‚Ë„whw
{trËh{kt ¾k¾eS {nkhks™e [k¾zeyku, Œw÷‚e™e nòhe™e
{k¤k ŒÚkk ‚eŒkhk{ {nkhks™e «rŒ{k Au. ÃkqsÞ ©e ¾k¾eS
{nkhks yktƒ÷e™u sxk ƒktÄe™u hkºku ¼s™ fhŒk y™u yktƒ÷e™u
ðÄðk ™ ËuŒk Œu ËtŒfÚkk™e ƒk¤ MðYÃku yu yktƒ÷e nk÷ nÞkŒ
Au. Ãkku»k ‚wË Ãkq™{Úke ºkes ‚wÄe y™u [iºk {k‚{kt hk{™ð{eÚke
Œuh‚ ‚wÄe {kuxku Wí‚ð ÚkkÞ Au.
«k[e™ y™u Ãkrðºk Äk{ fkuxuïh {trËh - ytƒkS
«r‚æÄ ÞkºkkÄk{ ytƒkSÚke Ãkkt[ rf.{e.™k ytŒhu ykðu÷wt
fkuxuïh {trËh ÃkkihkrÛkf Au. yk MÚkk™™ku {rn{k y™LÞ Au.
ynet ‚hMðŒe ™Ëe™wt WÆ„{ MÚkk™ Au. ynet ðkrÕ{fe yk©{
ykðu÷ku Au. hk{kÞÛk ÷u¾™™ku «kht¼ ynetÚke s ÚkÞk™e {kLÞŒk
Au. yk MÚk¤ ŒÃkku¼qr{ „ÛkkÞ Au. ytƒkS Ëþo™kÚkuo sðk™wt ÚkkÞ
íÞkhu yk MÚk¤™e {w÷kfkŒ ÷uðk suðe Au.
{kufuïh {nkËuð - Œk. ðz„k{
ðz„k{ Œk÷wfk{kt {kufuïh {wfk{u ‚hMðŒe ™Ëe WÃkh
ƒ™kðu÷ zu{ ‚kRx rðMŒkh{kt {wfŒuïh {nkËuð™wt {trËh ykðu÷wt
Au. ¼„ðk™ ©ef]»Ûkyu yk ¼qr{ WÃkh ykðe™u Ãkktzðku îkhk
Œu{™k rÃkŒk™wt ©kæÄ fhkðe™u {wrfŒ yÃkkðu÷e yux÷u yk MÚk¤
{wfŒuïh Œhefu yku¤¾kÞ Au. Ãknkzku™k fwËhŒe ‚kitËÞo ðå[u ™Ëe
rf™khu ykðu÷k yk Ãkrðºk MÚkk™{kt rÃkŒ]©kæÄ fhðk™ku {rn{k Au.
«k[e™ {w¤uïh {nkËuð {trËh - ÃkkzÛk, Œk.ðkð
R.‚. 942 Úke 997™k ‚{Þ„k¤k{kt ðkðÚke 24 rf.{e.™k ytŒhu ÃkkzÛk „k{u hkò {w¤hks
69
 ‚ku÷tfeyu ƒtÄkðu÷ yrŒ «k[e™ {q¤uïh {nkËuð™wt {trËh
©æÄk¤wyku {kxu Ëþo™eÞ MÚk¤ Au.
™zuïhe {kŒk™wt {trËh - ™zkƒux, Œk.ðkð
ðkð Œk÷wfk™k ‚wR„k{Úke 20 rf.{e. Ëqh s÷kuÞk „k{
Ãkk‚u ‚ir™f AkðÛke™k MÚk¤ ™zkƒux ¾kŒu ™zuïhe {kŒkS™wt
{trËh ykðu÷wt Au. ƒe.yu‚.yuV fuBÃk™k sðk™ku ©æÄkÚke
{kŒkS™e Ãkqò fhu Au. yuf ËtŒfÚkk {wsƒ sw™k„Z™k hkò
hk’™ð½Ûku ÃkkuŒk™k rðþk¤ ÷~fhe fkV÷k ‚kÚku ÃkkuŒk™e ƒnu™
ò‚÷™u r‚tÄ™k {w‚÷{k™ hkò™e fuË{ktÚke Akuzkððk yk¢{Ûk
fhu÷wt íÞkhu {kŒkSyu rðsÞ™k ykþeðkoË ykÃku÷k. ™zkƒux yuf
yirŒnkr‚f «k[e™ ƒux Au. Ëh ð»kuo [iºk ðË ™ku{™u rËð‚u
™zuïhe {kŒk™k {u¤k{kt nòhku ¼krðfku Ëþo™kÚkuo ykðu Au.
™k™k ytƒkS {trËh - ‚ÛkkËh, Œk.rËÞkuËh
Ãkk÷™ÃkhÚke hkÄ™Ãkwh-¼ws nkRðu ŒhV sŒk nkRðu hkuz
WÃkh ykðu÷wt ¾e{kÛkkÚke 15 rf.{e.™k ytŒhu y™u ‚ÛkkËh
nkRðuÚke 400 {exh Ëqh yk «k[e™ {trËh Au. yk {trËh™e
«rŒck 1000 ð»ko Ãknu÷k ƒúñ¼è ‚{ks™e yuf fw{khefk
îkhk fhðk{kt ykðe nŒe. ƒ™k‚fktXk rsÕ÷k{kt ytƒkS ÃkAe
ƒeò ™tƒh™wt «k[e™ {trËh {™kÞ Au.
©e ykuãz™kÚkS(ËuðËhƒkh) - Œk.fktfhus
fktfhus Œk÷wfk{kt yk ÃktÚkf™k ykhkæÞ Ëuð ‚{k
©e yku½z™kÚkS {nkhksu ŒÃk Œu{s ¼s™, ‚í‚t„ ‚{„ú
ÃktÚkf{kt «‚hkðu÷. Œuyku ÃkkuŒu s ËuðËhƒkh™k {q¤ ™f¤t„
¼„ðk™™k {trËh™k MÚkkÃkf „ÛkkÞ Au. {q¤ ™uÃkk¤ ™huþ™k
hksðe fwxwtƒ{kt sL{u÷k yk ƒk¤fu 12 ð»ko™e W{hu ½h‚t‚kh
Akuze ¼„ðk™{kt {™ Ãkhkuððk [k÷e ™ef¤u÷k. VhŒk VhŒk sw™k„Z ykðe [zu÷ íÞkt Œu{™ku ¼uxku „whw
‚Ëk™tË ‚kÚku ÚkÞu÷k. Œu{Ûku ‚Ëk™tËS™u „whw {k™e ƒúñr„heS ™k{ yt„efkh fhu÷ su ÃkkA¤Úke yku½z™kÚkS
Œhefu «r‚æÄ ÚkÞk. ÚkhkÚke rËÞkuËh ŒhV sŒk 10 rf.{e.™k ytŒhu ykðu÷wt yk yuf hr¤Þk{Ûkwt Œu{s
yirŒnkr‚f {n¥ð ÄhkðŒwt MÚk¤ Au.
©e ÃkÕ÷rðÞk Ãkkïo™kÚk si™ {kuxk Ëuhk‚h - Ãkk÷™Ãkwh :
yfƒh ƒkËþkn™k «rŒƒkuÄf s„Ë„whw©e rnhrðsÞS {nkhks™e sL{¼qr{ Ãkk÷™Ãkwh þnuh™e
{æÞ{kt «r‚æÄ si™ Ëuhk‚h ©e ÃkÕ÷rðÞk Ãkkïo™kÚk Ëuhk‚h yuf ‚wtËh y™u ¼ÔÞ rs™k÷Þ Au. rs™k÷Þ™e
{æÞ{kt Ãkk÷™Ãkwh™k MÚkkÃkf «n÷kË™ Ëuð™e «rŒ{k òuðk {¤u Au.
„ku„ {nkhks™wt {trËh - ‚ut¼h, Œk.ðz„k{ :
ðz„k{ Œk÷wfk™k ‚ut¼h „k{u „ku„ {nkhks™wt yuf ‚h‚ {trËh ykðu÷wt Au. {trËh™e ËtŒfÚkk {wsƒ
nòhku ð»ko Ãknu÷k ‚ut¼h ™„he nŒe. hksÃkqŒ hkò hks fhŒk nŒk. ™„he™ku ™kþ ÚkŒk yk {trËh™e
{qrŒo ‚hMðŒe ™Ëe{kt Ãkzu÷e. [kÛk‚ku÷ „k{™k Ãkxu÷ku ƒ¤Ë„kzk{kt ykðŒk nŒk Œu{™k ƒ¤Ë„kzk™u
{qrŒo™ku MÃkþo ÚkŒk ƒ¤Ë„kzwt íÞkt s rMÚkh ÚkR „Þwt nŒwt. yk {trËh ykþhu 2000 ð»ko sq™wt Au.
70
 r‚æÄkrBƒfk {kŒkS - sq™k ze‚k :
ze‚kÚke Ãkkt[ rf.{e.™k ytŒhu ykðu÷wt sq™k ze‚k{kt
r‚æÄkrBƒfk {kŒkS™wt {trËh Au. ƒkËþkn y÷kWrÆ™u ‚iLÞ
‚kÚku ze‚k WÃkh yk¢{Ûk fÞwo nŒwt. r‚æÄkrBƒfk {kŒkS™wt
«rŒf ƒu fxkhku nŒe. {qrŒo ™ nŒe. fxkhku™e ™e[u Ä™ nþu
Œu{ {k™e Œu™e ™e[u™ku ÃkðoŒ ðk¤ku ¼k„ ¾kuËðk {ktzÞku.
¾kuËfk{ ‚{Þu ‚iLÞ{kt ¼Þtfh hku„[k¤ku Vkxe ™eféÞku.
½Ûke¾he ‚u™k {hÛk™u þhÛk ÚkR. ŒuÚke „¼hkR™u {kŒkS™e
fxkhku ½kuhe ™k{™k {w‚÷{k™™u ‚kutÃke™u ƒkËþkn ™k‚e „Þku.
íÞkhƒkË yk‚Ãkk‚™k ÷kufkuyu {kŒkS™e «rŒck fhe.
rsÕ÷k{kt ÞkuòŒk ÷kuf{u¤k/÷kufkuí‚ð/Äkr{of Œnuðkhku
ytƒkS ¼kËhðe Ãkq™{™ku {nk{u¤ku :
«r‚æÄ ÞkºkkÄk{ ytƒkS {wfk{u Ëhð»kuo ¼kËhðk {rn™k{kt ¼kËhðk ‚wË-ykX{Úke Ãkw™{ ‚wÄe ‚kŒ
rËð‚™ku {nk{u¤ku ¼hkÞ Au. {u¤k «‚t„u hksÞ¼h{ktÚke Œu{s hksMÚkk™ y™u {nkhküÙÚke ÃkÛk ½Ûkk
Þkrºkfku ykðŒk nkuÞ Au. {u¤k™e ÷kuf{kLÞŒk y™w‚kh ™ðhkrºk{kt ÃkkuŒk™k „k{™e {ktzðe fu {ktzðze{kt
h{ðk ykððk {kŒkS™u yk{tºkÛk ykÃkðk {kR¼fŒku ¼kËhðk {rn™k{kt ytƒkS sŒk nkuÞ Au. ykãþrfŒ
ytƒkS™k yk {nk{u¤k{kt 25 ÷k¾Úke ðÄw Þkrºkfku {kŒkS™k Ëþo™u W{xu Au. {u¤k «‚t„u rsÕ÷k{kt
Wí‚kn y™u ¼rfŒ™k ¼ÔÞ {knku÷™e s{kðx ÚkkÞ Au. ‚kŒ rËð‚ ‚wÄe [k÷Œk yk Ãkrðºk {nkÃkðo
«‚t„u ytƒkS sŒk Œ{k{ hMŒkyku ÃkËÞkrºkfkuÚke ¼h[f nkuÞ Au. XuhXuh „hƒk™e h{Íx ò{u Au. rðrðÄ
‚uðkfuLÿku îkhk Þkrºkfku™u rð‚k{ku, [k, ™kMŒku y™u s{ðk™e ‚wrðÄk ykÃkðk{kt ykðu Au. {u¤k «‚t„u
©e ytƒkS ËuðMÚkk™ xÙMx y™u ƒ™k‚fktXk rsÕ÷k ðneðxeŒtºk îkhk ÔÞkÃkf ‚wrðÄkyku fhðk{kt ykðu Au.
Ãkku»ke Ãkq™{ {kŒkS™ku «k„xTÞkuí‚ð :
ytƒkS ŒeÚkoMÚkk™ fhkuzku {kR¼fŒku™e ©æÄk™k fuLÿ ‚{k™ Au. ðh‚u 1.25 fhkuzÚke ðÄw Þkrºkfku
ytƒkS Ëþo™kÚkuo òÞ Au. ykãþrfŒ {k ytƒk™k «k„xTÞkuí‚ð™e WsðÛke Ãkku»ke Ãkq™{™k rËð‚u fhðk{kt
ykðu Au. yk rËð‚u ‚{„ú ytƒkS „k{™u þÛk„khðk{kt ykðu Au. {kŒkS™e ¼ÔÞ þku¼kÞkºkk™wt ytƒkS™k
{k„kuo Ãkh Ãkrh¼ú{Ûk fhðk{kt ykðu Au. ‚w¾ze™ku «‚kË ðnut[ðk{kt ykðu Au. {kŒkS™k «k„xTÞkuí‚ð
«‚t„u ÷kufku rðþk¤ ‚tÏÞk{kt ytƒkS{kt W{xe™u {kŒkS™k yk Ãkðo{kt Wí‚knÃkqðof ¼k„ ÷u Au.
ƒk÷khk{™ku {u¤ku :
Ãkk÷™ÃkwhÚke ykþhu 15 rf.{e.™k ytŒhu ykðu÷wt ƒk÷khk{ «r‚æÄ rÃkfr™f ÃkkuRLx ÃkÛk Au. yk
MÚk¤u ƒk÷khk{ {nkËuð™wt ‚h‚ {trËh Au. «kf]rŒf ‚kitËÞoÚke ¼hÃkqh ™ËefktXu ykðu÷k yk MÚk¤u ©kðÛk
{rn™k{kt Þkrºkfku™e ¼ez hnu Au. ©kðÛk {k‚{kt Ëh ‚ku{ðkhu {u¤ku ¼hkÞ Au.
ÄhÛkeÄh ¼„ðk™ Ze{k™ku {u¤ku :
ðkð Œk÷wfk™k Ze{k „k{u ÄhÛkeÄh ¼„ðk™™wt «k[e™ {trËh ÷k¾ku ÷kufku™e ©æÄk™wt fuLÿ Au.
¼„ðk™™e «rŒ»Xk rð.‚t.1477 ™k sÞu»X ‚wË 11 r™so÷k yufkËþe™u {t„¤ðkh™k hkus fhðk{kt ykðe
nŒe. yk rËð‚u ynet {kuxku {u¤ku ¼hkÞ Au su{kt nòhku ÷kufku Ëþo™kÚkuo W{xu Au.
si™ ŒeÚko - YÛke, Œk.fktfhus™ku {u¤ku :
fktfhus Œk÷wfk™k YÛke {wfk{u si™ ŒeÚko MÚkk™ Au. «k[e™ Œu{s yðko[e™ rs™{trËh™ku ‚w¼„
‚{LðÞ òuðk ynet Ãkku»ke Ë‚{u rðþk¤ ‚tÏÞk{kt Þkrºkfku W{xu Au.
rðïuïh {nkËuð™ku {u¤ku :
y{eh„Z Œk÷wfk{kt sq™e ‚hkuºke Ãkk‚u ƒ™k‚ ™Ëe™k rf™khu rðïuïh {nkËuð™wt {trËh ykðu÷wt
Au. ©kðÛk {k‚{kt rðþk¤ ‚tÏÞk{kt Þkrºkfku ynet Ëþo™kÚkuo ykðu Au. Ëh ðh‚u rþðhkºke™k rËð‚u ynet
÷kuf{u¤ku ¼hkÞ Au. ÃkÞox™ MÚk¤ Œhefu yk søÞk™ku rðfk‚ ÚkR hÌkku Au.
71
 fxkðÄk{ - Œk.ðkð™ku {u¤ku :
yk Äk{{kt ©e hk½ðuLÿ ¼„ðk™™wt {wÏÞ «k[e™ {trËh Au. Ëh ð»kuo Ãkku»ke Ãkq™{Úke ºkes ‚wÄe y™u
[iºk {k‚{kt hk{™ð{eÚke Œuh‚ ‚wÄe {kuxku Wí‚ð ÚkkÞ Au. Œu{kt ‚í‚t„ y™u «ð[™ku ÚkkÞ Au.
¾wÛkeÞk ytƒkS {trËh™ku {u¤ku - Œk.y{eh„Z :
y{eh„Z Œk÷wfk™k ¾wÛkeÞk {wfk{u ytƒkS {kŒkS™wt {trËh ykðu÷wt Au. yhðÕ÷e zwt„hku{kt ðLÞ
‚tÃkËkÚke ¼hÃkqh yk rðMŒkh{kt {kŒkS™k MÚkk™fu Ëh ð»kuo [iºke Ãkq™{™ku {u¤ku ¼hkÞ Au.
{Ûke¼ÿ ðeh™wt {trËh - {„hðkzk™ku {u¤ku :
Ãkk÷™ÃkwhÚke ykþhu 18 rf.{e.™k ytŒhu ðz„k{ Œk÷wfk{kt {„hðkzk {wfk{u {rÛk¼ÿ ðeh™wt ‚h‚
{trËh Au. rðþk¤ ‚tÏÞk{kt Þkrºkfku ynet Ëþo™kÚkuo ykðu Au. yk‚ku ‚wË Ãkkt[{™k rËð‚u {kuxku ÷kuf{u¤ku
¼hkÞ Au. Ëh {rn™k™e ‚wË Ãkkt[{™k rËð‚u Ëqh ËqhÚke nòhku ÷kufku Ëþo™kÚkuo ykðu Au.
{kufuïh™ku {u¤ku :
ðz„k{ Œk÷wfk™k {kufuïh {wfk{u ‚hMðŒe ™Ëe WÃkh ƒ™kðu÷kt zu{ rðMŒkh{kt {wfŒuïh {nkËuð™wt
«k[e™ {trËh Au. ËtŒfÚkk {wsƒ ¼„ðk™ ©ef]»Ûkyu yk ¼qr{ Ãkh ykðe™u Ãkktzwhkò™ku {kuûk fhkÔÞku nŒku
Œu ÃkhÚke yk MÚk¤™wt ™k{ {kufuïh Au. ¼kËhðk ‚wË-11™k rËð‚u ynet {kuxku {u¤ku ¼hkÞ Au.
{w¤uïh {nkËuð - ÃkkzÛk Œk. ðkð™ku {u¤ku :
ðkð Œk÷wfk™k ÃkkzÛk {wfk{u R.‚.942Úke 997™k ‚{Þ„k¤k{kt hkò {w¤hks ‚ku÷tfeyu yrŒ
«k[e™ {w¤uïh {nkËuð™wt {trËh ƒtÄkÔÞwt nŒwt. yk MÚk¤u Ëh ðh‚u {nkrþðhkºke™k rËð‚u {kuxku {u¤ku ¼hkÞ
Au. su{kt nòhku ÷kufku Ëþo™kÚkuo ykðu Au.
™zuïhe {kŒkS™ku {u¤ku :
ðkð Œk÷wfk™k ‚qR„k{Úke 20 rf.{e. Ëqh s÷kuÞk „k{™e Ãkk‚u ‚ir™f AkðÛke ™zkƒux {wfk{u
™zuïhe {kŒkS™wt Ãkwhkýwt {trËh Au. Ëh ð»kuo [iºk ‚wË ™ku{™k rËð‚u ynet {kuxku {u¤ku ¼hkÞ Au. su{kt
nòhku ÷kufku Ëþo™kÚkuo ykðu Au.
hk{ËuðÃkeh {òËh™ku {u¤ku :
ðz„k{ Œk÷wfk™k {òËh „k{u ƒkƒk hk{ËuðÃkeh™wt {trËh Au. ¼kËhðk ‚wË 9 Úke 12 ‚wÄe ynet
{kuxku ¼hkÞ Au.
r‚æÄkrBƒfk {kŒkS ze‚k™ku {u¤ku :
ze‚kÚke 5 rf.{e.™k ytŒhu r‚æÄkrBƒfk {kŒkS™wt {trËh Au. Ëh ð»kuo ynet ©kðÛk ‚wË-8™k {kuxku
{u¤ku ¼hkÞ Au.
rsÕ÷k™k {nk™ ‚ÃkqŒku/rð¼qrŒyku :
(1) ©e [tÿfkLŒ ƒûke- «r‚æÄ ÷u¾f, (2) ©e yu™.‚e.{nuŒk-Þwr™Þ™ fkƒkoRz yurþÞk Íku™™k
yuf ‚{Þ™k [uh{u™, (3) ©e ËuðuLÿ fkuXkhe-
„wz÷f-™uhku÷f ftÃk™e™k ðkR‚ [uh{u™, (4)
©e W¥>{¼kR {nuŒk- xkuhuLx™k ‚ðuo‚ðko,
(5) ©e „kiŒ{ yËkÛke-yËkÛke „]Ãk, (6)
©e ¼hŒ¼kE þkn- VkR™kL‚h, (7) ©e
yu÷.yu.‚iÞË-«r‚æÄ Vkuxku„úkVh, (8)
©e «fkþ þkn- hk»xÙ‚t½™k yu÷[e Œhefu
r™{kÞk nŒk, (9) ©e «fkþ fkuXkhe- òÛkeŒk
‚uf‚ku÷kuSMx.

72
¼Y[ rsÕ÷ku
ðzw {Úkf : ¼Y[
¼ki„kur÷f MÚkk™ : 21.30 Úke 22.00 W.yûkktþ y™u 72.34 Úke 73.15 Ãkqðo hu¾ktþ
ûkuºkV¤ : 5,24,683 [ku.rf.{e
ðMkŒe : 15,50,822 Ãkwhw»k :- 805945 Mºke:- 744877
íkk÷wfk : 9, ™uºkt„ Œk÷wfku ð»ko-2013 Úke yÂMŒíð{kt ykÔÞku.
økk{ku : 666
{wÏÞ ÔÞð‚kÞ : ¾uŒe
Ãkqhf ÔÞð‚kÞ : Wãku„
¾uŒe Ãkkfku : {wÏÞ Ãkkfku : ½ô, swðkh, ƒkshe, fÃkk‚, zkt„h
hkufrzÞk : Œwðuh, fu¤k, ÃkÃkiÞk, fÃkk‚, íkur÷rƒÞkt : {„V¤e, rËðu÷, ‚kuÞkƒe™,
Œ÷
{wÏÞ ¾r™s : fk¤ku fku÷‚ku, r÷„ÀkRx, y„ux
Wãku„ku : 4827
øk]n Wãku„ku : 497, ÃkhtÃkhk„Œ - 5
s{e™™ku Ãkúfkh : {æÞ{ fk¤e, „kuhkzwt, huŒk¤
WÃkòW : 24500 nufxh, σ™ WÃkòW : 72600 nufxh ÃkzŒh : 6000
nufxh
ykƒkunðk : rð»k{
Mkhuhkþ ðh‚kË : 760 {e.{e.
st„÷ku/ð™‚tÃkËk : 25432 nufxh
LkËeyku : ™{oËk, ZkZh, fe{, ™ktË, ¼w¾e, fkðuhe, {Äw{Œe
Ãkw÷ku : 30
s¤kþÞku :6
ík¤kðku : 15
[ufzu{ku : 208
rsÕ÷k™k hMŒk : 2190 rf.{e
hk»xÙeÞ - 1, yktŒhhk»xÙeÞ - 0, Mxux - 1078.06 rf.{e., økúkBÞ :
1274.00 rf.{e.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : 10, yirŒnkr‚f - 1, Äkr{of - 50
¼kus™k÷Þku : 13
hu÷ðu ‚uðkyku :8
ËqÄ WíÃkkË™ {tz¤eyku : 290
çkUfª„ ‚uðkyku : 109
¾uŒe ƒutf : økúk{eÛk ƒtufku : 21
÷kufkuí‚ð/Äkr{of Œnuðkhku : þwf÷ŒeÚko, Ëuðs„Œ, „kuËkðhe, nXe÷k n™w{k™, fkuxuïh™ku {u¤ku, ¼kz¼qŒ™ku
{u¤ku, „w{k™Ëuð™ku {u¤ku, {u½hkò Aze™ku {u¤ku.
¾uŒeðkze WíÃk™ ƒòh
Mkr{rŒyku/{kfuox Þkzo :7
þiûkrÛkf ‚tMÚkkyku : «kÚkr{f þk¤kyku - 1176, {kæÞr{f þk¤kyku - 166 fkì÷uòu - 21
W. {kæÞr{f þk¤kyku : 173
Þwr™ðr‚oxeyku :1
ykhkuøÞ ‚uðkyku : ÃkúkÚkr{f yhkuøÞ-42, ‚k{wrnf ykhkuøÞ-8 ÃkúkRðux-14
{nk™ MkÃkqŒku/rð¼qrŒyku : f™iÞk÷k÷ {w™þe, yku{fkh™kÚk Xkfwh, Akuxw¼kR ÃkwhkÛke, ©e [tËw÷k÷ Ëu‚kR.

75
 ®Mk[kR ‚uðkyku : ™{oËk, fhsÛk, WfkR 119000 nufxh rÃkÞŒ rðMŒkh
økwshkŒ rð.‚¼k™e ƒuXfku : 5
÷kuuf‚¼k™e ƒuXfku :1
hkßÞ‚¼k™e ƒuXf :2
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 34
íkk÷wfk Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 178
Mkhfkhe f[uheyku : 64
LÞkÞk÷Þku :1
íkk÷wfk LÞkÞk÷Þ :8
Lk„h Ãkkr÷fkyku :3
÷kufSð™/hnuÛkefhÛke : ð‚kðk, „k{eŒ, [kiÄhe, Ãkxu÷, ðkÛkeÞk, çkúkñÛk, Îkkt[e, hkÛkk, {wrM÷{.
MkkûkhŒk Ëh : 83.03
sL{ Ëh : 22.4 xfk
{]íÞw Ëh : 4.8 xfk
Mkuðk¼kðe ‚tMÚkkyku : 60
Mkk{krsf ‚tMÚkkyku : 65
SðËÞk ‚tMÚkkyku :5
çkk¤-ðkze/ykt„Ûkðkzeyku : 1374
Ãkktshk Ãkku¤ku/„kiþk¤kyku : 3
Mk¾e {tz¤ku/{rn÷k {tz¤ku : 6792
rsÕ÷kLkk ÿir™fku : ËirLkfku-2, MkkÃíkkrnfku - 25
ÃkwÛÞ ‚÷e÷k {k ™{oËk™e „kuË{kt ð‚u÷k ¼Y[ þnu2 y™u rsÕ÷k™k 5kÞk{kt ¼ÔÞ ErŒnk‚
¼tzk2kÞu÷ku Au.
¼]„wÉr»k™e Œ5ku¼qr{ ¼]„wŒeÚko yks™wt ¼Y[ ƒr÷2ksk™k ‚{Þfk¤ sux÷wt «k[e™ y™u ¼„ðk™
ðk{™™e yðŒk2e ÷e÷k™e ÞkË ŒkS f2kðu Au.
sq™k s{k™k{kt {ffk™k ƒk2k ƒkƒw÷ Œ2efu skÛkeŒwt nŒwt. {ffk ns f2ðk s™k2kyku ¼Y[Úke
ykðŒk sŒkt nkuðkÚke {wÏÞ ÔÞk5k2e fuLÿ Œ2efu rðfr‚Œ ÚkÞwt y™u ÿrðz ‚tMf]rŒ™kt ‚{Þ{kt ¼]„wfåA
ƒtË2 Œ2efu skÛkeŒwt nŒwt. 5k÷e ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷e ƒkij skŒf fÚkkyku{kt 5Ûk ¼]„wfåA ƒtË2™e rðÏÞkŒ
sknkus÷k÷e™kt WÕ÷u¾ {¤u Au.
ykðe ¼ÔÞ ¼qŒfk÷e™ sknkus÷k÷e™u ð2u÷k ¼Y[ rsÕ÷k{kt y™uf þk‚fku™kt þk‚™ku ykÔÞk.
Ëuþ™e MðŒtºkŒk™e ÷zŒ{kt 5Ûk ¼Y[™wt y™uYt Þku„Ëk™ nŒwt.
íkk.2-10-1997 ™k 2kus Œífk÷e™ „ws2kŒ ‚2fk2u 2ksÞ™kt ™ðk rsÕ÷kyku™e 2[™k f2Œkt
¼Y[ rsÕ÷k™ku 2ks5e5¤k ÃkúktŒ ™{oËk rsÕ÷k Œ2efu yrMŒíð{kt ykÔÞku. su{kt 2ks5e5¤k, ‚k„ƒk2k
y™u ËurzÞk5kzk Œk÷wfkyku™ku ‚{kðuþ f2kÞku. sÞk2u ¼Y[ rsÕ÷k{kt ¼Y[, yk{kuË, ðk„2k, stƒw‚2,
ytf÷uï2, nkt‚kux, ͽrzÞk y™u ðkr÷Þk Œk÷wfkyku 2nÞk.
f™iÞk÷k÷ {kÛkuf÷k÷ {w™þe, 5trzŒ yku{fk2™kÚk Xkfw2, Akuxw¼kE 5w2kÛke y™u Akuxu ‚2Ëk2
[tËw÷k÷ Ëu‚kE™e sL{¼qr{ yuðk ¼Y[ þnu2-rsÕ÷k™k ‚ðkot„e rðfk‚ {kxu yrð2Œ ÃkúÞk‚ku ÚkE 2nÞkt Au.
¼Y[ rsÕ÷ku yu 2ksÞ™wt ykrÚkof 5kx™„2 „ÛkkŒk ‚w2Œ y™u ‚tMfk2e ™„2 ðzkuË2k™e ðå[u
ŒÚkk ‚2Ëk2 ‚2kuð2 suðe ¼ÔÞ Þkus™k ÷E™u W¼u÷k ™{oËk rsÕ÷k™ku 5zkuþe rsÕ÷ku Au. 2k»xÙeÞ Äku2e
{k„o - 8 y™u {wtƒE-rËÕne ðå[u™e ƒúkuz„us 2uÕkðu ÷kE™™k {k„o{kt ykðŒku rsÕ÷ku Au. ‚kÚku ‚kÚku
yurþÞk™e {kuxe ykiãkur„f ð‚knŒ ytf÷uï2, yurþÞk™wt {kuxwt fur{f÷ 5kuxo, Ënus y™u „ws2kŒ™k
y„úu‚2 ¾kŒ2™k fk2¾k™k 5ife™wt S.yu™.yuV.‚e. 5Ûk ¼Y[{kt Au. su{™kÚke rsÕ÷k™k rðfk‚™tw
r[ºk ƒË÷kÞwt Au. zÙe5 E2e„uþ™, ƒk„kÞŒ 5kfku, ðkze Þkus™k suðk ™qŒ™ ÃkúÞku„ku y5™kðe ¼Y[

76
rsÕ÷k™k Ãkú„rŒþe÷ ¾uzqŒkuyu rsÕ÷k™k ykÄwr™f f]r»k rðfk‚™u ™qŒ™ rËþk ftzk2e yLÞ ¾uzqŒku {kxu
ËeðkËktze ‚{k™ ƒLÞk Au. ‚nfk2e ûkuºku 5Ûk ‚w„2 Vufx2eyku, ‚nfk2e ƒutfku, ‚nfk2e ‚t½, ‚nfk2e
{tz¤eyku 5Ûk Œu{™k ûkuºk{kt ™kutÄ5kºk fk{„e2e f2e Au. ͽrzÞk, ðkr÷Þk suðk ytŒr2Þk¤ ykrËðk‚e
rðMŒk2ku™e „úkBÞ {rn÷kykuyu Mðƒ[Œ sqÚkku™e 2[™k f2e {rn÷k sk„]rŒ, {rn÷k rðfk‚™wt y™uY
WËkn2Ûk 5q2wt 5kzÞwt Au.
ykiãkur„f rðfk‚{kt ¾k‚ f2e™u Ënus ykiãkur„f rðMŒk2{kt ‚{kðuþ ÚkÞku Au su™k fk2Ûku y™uf
™k™k {kuxkt ykiãkur„f yuf{ku{kt {kuxk 2kufkÛkfk2kuyu ™kÛkkt 2kufe ™ðkt Wãku„ku MÚkk5ðk™e ŒiÞk2e Ëþkoðe
Au su™k fk2Ûku rsÕ÷k™kt s {kuxe ‚tÏÞk{kt fwþ¤ y™u rƒ™fwþ¤ fk2e„2ku™u ½2 ykt„Ûku s 2kus„k2e
{¤e hnu Au.
¼ki„kur÷f MÚkk™ :
Lk{oËk 5w2kÛk{kt 2uðk ¾tz{kt sÛkkÔÞk {wsƒ ¼]„w Ér»kyu ‘‘f{o’’ yÚkðk ‘‘fåA’’ (fk[ƒku)™e
5eX W52 yuf ™„2™e MÚkk5™k f2e y™u Œu ™„2 ¼]„w fåA ™k{u yku¤¾kÞwt {íMÞ 5w2kÛk{kt ‘‘{kY
fåA’’™ku WÕ÷u¾ {¤u Au. yu s 5q{ku {kfotzuÞ, ðkÞw y™u ðk{™ 5w2kÛk{kt 5Ûk ¼kY fåA™ku WÕ÷u¾ Au.
10 {e ‚Ëe™k ©e 2ksþu¾2u ‘‘fkÔÞ {e{kt‚k’’ {kt ¼]„w fåA ‚t¿kk sÛkkðe yu™u s™ÃkúËuþ fnÞku Au. sq™k
rþ÷k÷u¾ku ŒÚkk yirŒnkr‚f ÷¾kÛkku{kt 5Ûk ¼Y[™wt {q¤ ™k{ ¼]„w fåA yÚkðk ¼]„w fw¤ sÛkkÔÞwt Au.
Ãkúkf]Œ fkuþ{kt ¼kY þçË y™kÚko Ëuþ y™u Œu{kt ð‚Œk ÷kufku {kxu ð52kÞu÷ku Au. zkì. nr2Ãkú‚kË þkMºke™k
{Œ y™w‚k2 ¼Y fåA þçË ™„2 ðk[f, sÞk2u ¼kY fåA þçË Ëuþ ðk[f Au.
yk{, ¼Y[™k Ãkúk[e™ ™k{{kt ¼]„w fåA, ¼]„w fw¤, ¼]„w ŒeÚko, ¼]„w ûkuºk ¼Y fåA ð„u2u™ku
‚{kðuþ ÚkkÞ Au. yk ƒÄkt ™k{ku ¼]„w Ér»k™k ‚t˼o{kt yÚkðk Œku ¼k„oðku™e ynet ð‚knŒku™u 5r2Ûkk{u
Ãkú[r÷Œ ÚkÞk Au.
E. ‚. 5nu÷kt ƒesk ‚ifk™e ¼q„ku¤{kt y™u E.‚. 5nu÷e ‚Ëe{kt ÷¾kÞu÷k „úef 5wMŒf ‘‘5ur2
Ã÷‚’’ {kt ÷kr2„kÍk ™k{ ÃkúkÃŒ ÚkkÞ Au. Œu{kt ¼Y[™kt ƒtË2™wt y™u ¼k2Œ™kt Ër2ÞkfktXk™wt rð„Œðk2
2‚«Ë ðÛko™ Au. y„kW yk rsÕ÷ku {wtƒE 2ksÞ™k rðMŒk2 nuX¤ ¼Y[ rsÕ÷k Œ2efu yku¤¾kŒku
nŒku. „ws2kŒ 2ksÞ™e MÚkk5™k ÚkÞk ƒkË 5Ûk Œu™k ™k{kr¼Äk™{kt fkuE Vu2Vk2 f2ðk{kt ykÔÞku ™Úke.
RrŒnk‚
økws2kŒ™e SðkËku2e ™{oËk ™Ëe™kt fktXu ð‚u÷ku ¼Y[ rsÕ÷ku „ws2kŒ y™u ¼k2Œ™k ykiãkur„f
rðfk‚{kt yk„ðwt MÚkk™ Ä2kðu Au. Œu™ku Ãkrù{ ¼k„ y2ƒe ‚{wÿ™k rf™k2k™u yze™u ykðu÷ku Au.
rsÕ÷k{ktÚke ™{oËk ™Ëe 5‚k2 ÚkŒe nkuðkÚke nr2Þk¤ku ÃkúËuþ skuðk {¤u Au. ¼Y[ rsÕ÷ku ð™ku y™u
™Ëe™k rf™k2k™e ykåAkrËŒ y™u 2{ÛkeÞ ¼qr{™k fk2Ûku ‚wtË2 ÷k„u Au. rsÕ÷k™ku ErŒnk‚ Ãkúk[e™
fk¤Úke Œu™e yk„ðe rðrþ»xŒkyku Ä2kðu Au, su{kt {nk¼k2Œ™k ‚{Þu rsÕ÷k™k ͽrzÞk y™u ðkr÷Þk™k
ð™ y™u 5ðoŒeÞ rðMŒk2ku{kt 5ktzðkuyu ð™ðk‚ Ë2r{Þk™ fux÷kuf ‚{Þ „kéÞku nŒku, Œuðwt Ãkúk[e™
þkMºkku{kt ‚{Úko™ {¤u Au.
økws2kŒ™k ErŒnk‚ y™u ‚tMf]rŒ{kt ¼Y[ rsÕ÷k™wt yk„ðwt MÚkk™ Au. rsÕ÷k™u 5kð™ f2Œe yk5Ûkk
Ëuþ™e ‚kŒ {kuxe ™Ëeyku{kt™e yuf „ÛkkŒe 5wÛÞ ‚÷e÷k ™{oËk™k Œx 52 yk rsÕ÷k{kt sux÷kt ŒeÚko
y™u {trË2ku Au, yux÷kt „ws2kŒ¼2{kt fÞktÞ ™Úke.
Ëwr™Þk™e rð2kx Þkus™k 5ife™e ‚2Ëk2 ‚2kuð2 ƒtÄ „ws2kŒ™e SðkËku2e „ÛkkÞ Au. 2,600
nufx2{kt 5Úk2kÞu÷e ytf÷uï2™e Wãku„ ð‚knŒ „ws2kŒ yk Ãkúfk2™e ‚kiÚke {kuxe ð‚knŒ „ÛkkÞ Au.
‚{„ú yurþÞk{kt yu yøkú„ÛÞ ƒ™e 2ne Au. 5ki2krÛkf 52t52k Ãkú{kÛku ¼Y[™k yk Ãkúk[e™ ÃkúËuþ™u
¼]„wyku ‚kÚku ‚ktf¤ðk{kt ykðu Au. E.‚. 5qðuo 5kt[{k ‚ifk{kt ÷¾kÞu÷ skŒfku{kt y™u íÞk2ƒkË {nk¼k2Œ™k
‚¼k 5ðo{kt ¼]„w fåA™ku WÕ÷u¾ skuðk {¤u Au. ™{oËk™k ƒúkñÛkku yu{™k 5ktrzíÞ {kxu 52 «kLŒku{kt
5Ûk ÃkúÏÞkŒ nŒk. 5w2kÛk-Ãkúr‚æÄ þwf÷ŒeÚko™k yrø™nkuºke y™u ‚k{ðuËe rðîk™ ƒúkñÛkku™k ferŒo æðs
W¥>2 ¼k2Œ{kt Auf fkþe ‚wÄe ÷nu2kŒk nŒk. E.‚. ™e 5nu÷e ‚Ëe{kt ƒk2e„kÍk Œ2efu ¼Y[ ƒtË2™ku
WÕ÷u¾ Au. ‚{]æÄ y™u ‚þfŒ yuðwt ¼Y[™wt yk ƒtË2 Auf 16 {k ‚ifk ‚wÄe „ws2kŒ™wt {n¥ð™wt ƒtË2

77
 nŒwt. yk2ƒ ðu5k2eyku ¼Y[ {k2VŒ „ws2kŒ{kt ykðŒk y™u ðu5k2 f2Œkt. yt„úusku, ð÷tËkyku ð„u2uyu
¼Y[™wt {n¥ð Mðefk2e ynet 5kuŒk™e ðu5k2e fkuXeyku 5Ûk MÚkk5e nŒe. ‚¥>2{k ‚ifk™k W¥>2kÄo{kt yu
ƒçƒu ðk2 ÷qtxkÞwt y™u ÷qtxkÞk 5Ae Œ2Œ Q¼wt ÚkÞwt. ‘‘¼ktøÞw ¼ktøÞwt ŒkuÞ ¼Y[’’ ™k{™e fnuðŒ ‚So
„Þwt. rþûkÛk y™u ‚tMf]rŒ{kt 5Ûk yk rsÕ÷ku {ku¾2u 2nÞku Au. ð»kkuo 5qðuo ‚t„eŒ ûkuºku yktŒ22k»xÙeÞ
ÏÞkrŒ {u¤ð™k2 5trzŒ yku{fk2™kÚk Xkfw2Úke ¼Y[ Qs¤wt Au, Œku ‚krníÞ ûkuºku zkì.f™iÞk÷k÷ {w™þe
y™u ‚wtË2{ suðk ‚krníÞ Mðk{eykuyu ¼Y[™u y™ku¾wt „ki2ð ƒûÞwt Au. ¼Y[{kt ð»kkoÉŒw{kt WsðkŒku
{u½2ksk™ku Wí‚ð ‚{„ú ¼k2Œ{kt yskuz „ÛkkÞ Au. Ãkúk[e™ f]r»k ‚tMf]rŒ™ku {rn{k „kŒku yk Wí‚ð
Ëuþ¼2{kt ynet s QsðkÞ Au. ™{oËk ™Ëe™k W¥>2 fktXk™ku 5rù{ ¼k„‘‘¼kYfåA’’ ÃkúËuþ Œ2efu
yku¤¾kŒku. yu™wt ðzwt {Úkf ¼Y fåA (¼Y[) Œ2efu yku¤¾kŒwt, yk„¤ sŒkt ¼]„wyku (¼k„oðku) ™k
ð‚ðkx™k ð[oMð™u ÷eÄu yk ™k{ ‘‘¼]„w fåA’’ 5r2ðŒo™ 5kBÞwt. ™{oËk-‚k„2 ‚t„{™k ‚k{eÃÞ™u ÷eÄu
¼]„w5w2, ¼]„wŒeÚko Œ2efu {rn{k Ä2kðu Au, Œu{s ¼]„w Ér»k™k ƒu 5wºkku nŒk, Wþ™‚ y™u åÞð™ yu
5ki2krÛkf y™w©wrŒ™k ykÄk2u ErŒnk‚{kt WÕ÷u¾ f2kÞku Au. r‚tn÷™e 2ksfw{k2e ‚wËþo™kyu ¼]„w fåA{kt
‚t5qrŒ™k þk‚™ Ë2BÞk™ (E.‚. 5qðuo 229-220) þfwr™fk rðnk2 ƒtÄkðu÷ku nŒku y™u ¼Y[™ku ðu5k2e
2ksfw{k2e™kt skrŒ M{2Ûk {kxu r™r{¥> ƒLÞku nŒku, su ÷kx y™u r‚÷ku™™k ðu5k2e ‚tƒtÄku ‚q[ðu Au.
„ws2kŒ™k Ãkúk„-{kiÞo fk¤ Ë2r{Þk™ E.‚. 550{kt WssrÞ™e™ku 2ksk 5qÄkuŒ {nkðe2 ¼]„w fåA 52
þk‚™ f2Œku nŒku. yu „kiŒ{ ƒwæÄ™ku ‚{fk÷e™ nŒku. {kiÞo fk÷ E.‚. 5qðuo 332- 185 ‚{Þ „k¤ku
nŒku. y™w{kiÞo fk÷™ku ‚{Þ E.‚. 5qðuo 185 E.‚. 23 ™ku WÕ÷u¾ f2kÞku Au. E. ‚. 70-80 ™k
ËkÞfk{kt „úef ÷¾kÛkðk¤k r‚ffk ¼Y[{kt yk ‚{Þ Ë2r{Þk™ Ãkú[r÷Œ nŒk. si™ yk[kÞo ykÞo ¾5qx
(E.‚. 5q. 1÷e ‚Ëe)™wt «ð]r¥> ûkuºk ¼Y[™e yk‚5k‚™k
ÃkúËuþku{kt nŒwt. yu{Ûku ¼Y[{kt ‘‘y~âkðƒkuÄ’’ ŒeÚko ƒkiæÄku™kt
fƒsk{ktÚke AkuzkÔÞwt nŒwt.
• ¼Y[ rsÕ÷k™k {u¤kyku
fux÷kf Äkr{of Œnuðkhku ËhBÞk™ rsÕ÷k{kt yuf s
rËð‚u Xuh Xuh {u¤kyku ¼hkÞ Au. ™{oËk Œx™k MÚk¤ku{kt {u¤k
òuðk {¤u Au. ykrËðk‚eyku{kt {u¤k rðþu»k {n¥ð Ähkðu
Au. ykrËðk‚e yƒk÷-Ôk]î ‚nw yuf‚h¾k yk™tËÚke {u¤k{kt
ykLktË-«{kuË fhu Au. ‚{„ú ¼Y[ rsÕ÷k{kt 92 sux÷k
{kuxk {u¤k ¼hkÞ Au. ¼kuR ÷kufku Aze™ku ¾k‚ {nkuí‚ð
ÃkÛk Wsðu Au.
• „w{k™Ëuð (Œk.ÍÎkzeÞk) :
¼Y[ rsÕ÷k{kt ÍÎkrzÞk Œk÷wfk™k fkðuhe ™Ëe rf™khu ð‚u÷k W[urzÞk „k{{kt ykðu÷wt n™w{k™S™wt
Ãkúr‚æÄ {trËh Œhefu òÛkeŒwt Au. „w{k™Ëuð {trËh Œhefu òÛkeŒk hk{¼fŒ n™w{k™S™k yk {trËh{kt
n™w{k™S™e ÎkzÞk ð„h™e {kuxk fË™e ÃkÚÚkh™e ¼ÔÞ {qrŒo ykðu÷e Au. n™w{k™ sÞtŒeyu ynª WíMkð suðwt
ðkíkkðhý nkuÞ Au. rþð {trËh ÃkÛk ykðu÷wt Au. W[urzÞk™e ¼qr{ {kuûkŒeÚko fu ŒÃkku¼qr{ Œhefu yku¤¾kÞ Au.
©kðÛk {k‚™k Ëh þr™ðkhu {kuxku {u¤ku ¼hkÞ Au. hŒ™Ãkwh{kt su{™e Ëh„kn ykðu÷e Au íÞkt
ƒkðk„kuh™ku {u¤ku hsƒ-6 rËð‚u ¼hkÞ Au. íÞkt ƒkðk„kuh
{æÞ Þw„{kt ÚkR „Þu÷ nƒMke ‚tŒ nŒk.
• fƒehðz (Œk.¼Y[) :
‚tŒ fƒeh ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷wt yk ûkuºk ¼kðfku{kt y™uhwt
{nkí{Þ Ähkðu Au. yuf {kLÞŒk Ãkú{kÛku ™{oËk rf™khu rðnkh
fhŒk fƒehS ‚tðŒ 1465{kt {t„÷uïh rðMŒkh{kt ykðu÷k.
Œuyku ynª hkufkÞu÷k. ÷kufðkÞfk Ãkú{kÛku ©e Œíðk Sðk
78
 ™k{™k ƒu ¼kRykuyu ‚ËT„whw fƒeh ‚knuƒ™k [hÛk f{¤™wt
[hÛkkBk]Œ ‚wfkÞu÷ ðz™k XqtXk WÃkh ™k¾Œk ðz ÷e÷kuA{
ÚkR „Þku Œu fƒehðz Au y™u yu{ktÚke yk {nkfkÞ ðz™wt
r™{koÛk ÚkÞwt. [khu ƒksw ™{oËk {iÞk™k ykr÷t„™Úke y™ku¾e
¼kðMk]r»x ‚soŒk yk ðxð]ûk™wt {q¤ Úkz fÞwt Au Œu ™ffe
fhðwt {w~fu÷ Au. ¼Y[Úke 18 rf.{e.™k ytŒhu ™{oËk™k
y÷kirff Ãkúðkn™e ðå[u ykðu÷k yk MÚk¤™u {kÛkðwt Sð™™ku
yuf Õnkðku Au.
• MŒt¼uïh (fkðe-ftƒkuR), Œk.stƒw‚h :
rsÕ÷k™k stƒw‚h þnuhÚke ºke‚uf rf.{e.™k ytŒhu ykðu÷k ftƒkuR „k{u ËrhÞk{kt s
{ne‚k„h ‚t„{ Œxu ykðu÷k „wÃíkûkuºk Œhefu yku¤¾kŒk MÚk¤u rƒhks{k™ MŒt¼uïh {nkËuð™kt Ëþo™
fhðkt y÷ÇÞ Õnkðku Au. ËrhÞk™e ðå[u ykðu÷k yk rþð÷ª„™k Ëþo™ ykux ‚{Þu ÚkR þfu Au.
ËrhÞk{kt ¼hŒe ykðu íÞkhu ‚{wÿ™kt ÃkkÛke rþðr÷t„ WÃkh Vhe ð¤u Au. rþðr÷t„ ‚wÄe sðk {kxu
Ãkkfku hMŒku ƒ™kðkÞku Au.
©e {ne‚k„h ‚t„{ ŒeÚko ftƒkuR{kt rþð™tË™ y™u Ëuðku™k ‚u™kÃkrŒ fkrŒofuÞS îkhk MÚkkrÃkŒ
MŒt¼uïh {nkËuð™k ‚kr™æÞ{kt ©kðÛk {k‚{kt {u¤ku ¼hkÞ Au. ynª hnuðk™e-¼kus™™e ÔÞðMÚkk Au.
• Aze Wí‚ð/{uÎk {u¤ku :
{uÎkhkò™e ‚kÚku ‚kÚku yuf rËð‚ Ãknu÷kt ©kðÛk ðË-9™k hkus Aze™ku Wí‚ð QsðkÞ Au. ¼kuR
¿kkrŒ™k R»x Ëuð ÎkkuÎkkhkð™wt {trËh ¼Y[ ¼kuRðkzk{kt Au. Œu™e ‚ðkhe Îkkuzk Ãkh ™ef¤u Au. {kÚku ÷k÷
ÃkkÎkze y™u fwíkko™ku {æÞfk÷e™ ðeh ‚ir™f™u Aksu yuðku yu{™ku Ãkkuþkf Au. Aze Œu ÎkkuÎkkhkð™wt hks r[nT™
Au. yk Aze ÷„¼„ ºke‚uf Vqx rºksÞk™k ðŒwo¤kfkh{kt Îkuhkðkðk¤wt ŸÄk þtfw ykfkh™wt ™uŒh fu ðkt‚™wt
[B{ú nkuÞ Au. [B{ú™e ykswƒksw she ¼hŒ™wt fkÃkz ðªxk¤kÞ Au y™u Äò {qfkÞ Au. [B{ú™u Vq÷™k
ŒkuhÛkÚke þÛk„khðk{kt ykðu Au. Aze™k yk¾k ðkt‚™u ÷k÷ f‚wtƒk™k fkÃkzÚke {Ze ËuðkÞ Au. ™ku{™k
rËð‚u ‚hÎk‚ ™ef¤u Au y™u Ëþ{™u rËð‚u ‚ðkhu ¼kuRðkzk{kt ÷kððk{kt ykðu Au. ¼Y[{kt Aze y™u
{uÎkhkò™u y™w÷ûke™u [kh rËð‚™ku {u¤ku ¼hkÞ Au.
¼Y[{kt QsðkŒku {uÎk{u¤ku yuf y™ku¾ku Wí‚ð Au. ‚{„ú ¼khŒ{kt fËk[ fÞktÞ {uÎkhkò™k ykðk
Wí‚ð™e ÃkúÛkkr÷fk ™Úke. Ëh ð»kou ©kðÛk ðË ™ku{™k rËð‚u {uÎkhkò™e
Aze Íw÷kððk™ku Wí‚ð WsðkÞ Au. yk Wí‚ð™e {q¤ þYykŒ fh™kh
ÞkËð ðtþ™e ¼kuR ™k{™e Ãkuxk ¿kkrŒ Au.
• þwf÷ŒeoÚk™ku {u¤ku :
¼Y[Úke 10 rf.{e. Ëqh ykðu÷wt ‚wÃkúr‚î Þkºkk™wt MÚk¤ Au. þwf÷ŒeÚko
„k{u fkrŒofe Ãkq™{™ku {kuxku {u¤ku ¼hkÞ Au. íÞkt yku{fkhuïh y™u þwf÷uïh
{nkËuð™k {trËhku{kt ÷kufku ¼rfŒ¼kðÚke Ãkqò fhu Au. ¼kz¼qŒ y™u fzkuË{kt
¼khuïh {nkËuð y™u fkuxuïh {nkËuð™k {trËhku Au. yk MÚk¤kuyu yrÄf
¼kËhðk y™u yrÄf ðiþk¾ {k‚{kt {kuxk {u¤k ¼hkÞ Au.
• ¼kz¼qŒ™ku {u¤ku :
¼Y[ þnuh™k ™{oËk rf™khu ¼kz¼qŒuïh {trËh ykðu÷wt Au.
rþð÷ª„™kt Ëþo™kÚkuo ykæÞkrí{f {u¤ku Ëh yZkh ð»kuo ¼hkÞ Au. 18{e
‚Ëe{kt ƒÄkÞu÷ ¼kz¼qŒuïh {nkËuð, WÃkhktŒ ynª ™{oËkS™wt {trËh, Ãkt[{w¾e {nkËuð {trËh, ytƒkS
{trËh, hk{S {trËh, ‚íÞ™khkÞÛk {trËh, Ë¥kkºkuÞ {trËh, ‚qÞo {trËh,ƒr¤ÞkËuð {trËh, ¼ihðe {kŒk,

79
 hÛkAkuzS ŒÚkk r™÷ftX {nkËuð ð„uhu™k {trËhku ŒÚkk yuf {rMsË ÃkÛk ykðu÷e Au.
• hŒ™Ãkkuh :
rsÕ÷k {Úkf ¼Y[Úke 25 rf.{e. ™k ytŒhu yk „k{
ð‚u÷wt Au. ynª sq™k ð¾Œ{kt hí™r„rh nþu yu{ {™kÞ Au. Œu™k
yðþu»kku ðå[u st„÷{kt ykrËðk‚eyku™e ðMkŒeðk¤wt yk hí™Ãkwh
yÚkðk hŒ™Ãkkuh ykðu÷wt Au. hí™ku™u s{e™{ktÚke ¾kuËe, Ãkfðe, Îkkx
Îkzðk™k fk{ fhŒk ‚eËe ÷kufku™e ynª ð‚knŒ nŒe. hŒ™Ãkkuh
„k{Úke ƒu rf.{e. ™k ytŒhu Ëqh ƒkðkÎkkuh™ku zwt„h WÃkhktŒ ƒu sq™e
Ëh„knku, zwt„h Ãkh ËqrÄÞwt Œ¤kð Au. Ëh ð»kuo ¼kËhðk {k‚™k AuÕ÷k
„whwðkhu ŒÚkk hsƒ {k‚™e 9 y™u 10 Œkhe¾u {u¤ku ¼hkÞ Au.
• fkuxuïh {nkËuð - fzkuË :
¼Y[Úke 14 rf.{e.™k ytŒhu þwf÷ŒeÚko™e ™Sf ykðu÷wt
fkuxuïh {nkËuð™wt Ãkúk[e™ {trËh ™{oËk Þkºkk™k Þkrºkfku {kxu y™ku¾wt
{n¥ð Ähkðu Au. fzkuË „k{u ™{oËk Œxu ykðu÷k yk {trËhu Ëh 18
ð»kuo ÞkuòŒe ™{oËk Þkºkk ‚{Þu {kuxku {u¤ku ¼hkÞ Au.
• ™tËk™ku {u¤ku :
¼Y[ Œk÷wfk{kt ykðu÷e yk søÞkyu ™tËk Ëuðe™wt {trËh
ykðu÷wt Au. ¼„ðk™ ©ef]»Ûk™k ƒnu™ nkuðk™wt y™u ™{oËk Œxu Œu{Ûku
ŒÃkùÞko fhe nkuðk™wt {™kÞ Au. Ëh 18 ð»kuo ynª ¼hkŒku {u¤ku yk
s„k™e rðrþ»xŒk Au.
• nXe÷k n™w{k™S :
¼Y[ - stƒw‚h hkuz WÃkh ykðu÷wt hk{ ¼fŒ n™w{k™S™wt yk Ãkúr‚æÄ
{trËh òÛkeŒwt Au. ynª Ëh þr™ðkhu ÷kufku Ëþo™kÚkuo W{xe Ãkzu Au. ¾k‚
fhe™u ©kðÛk {k‚{kt ynª {u¤ku ¼hkÞ Au. yk {trËh ÃkÛk Ãkúk[e™ nkuðk™wt
{k™ðk{kt ykðu Au.
• rsÕ÷k™k rþÕÃk MÚkkÃkíÞ y™u ÃkwhkŒ™ ðkh‚ku fzeÞk zwt„h,
Ãkktzð „wVk, (Œk. Í„zeÞk) :
Í„zeÞk Œk÷wfk ûkrºkÞ fk¤™k Œu™k «k[e™ MÚkkÃkíÞÚke
‚Bk]æÄ Au. ynª fzeÞk zwt„h{kt ¾zf{ktÚke fkuŒhe™u ƒ™kðu÷ ƒkiØ
„wVkyku ÃkwhkŒ™ MÚkkÃkíÞku{kt
rðþu»k {n¥ð Ähkðu Au. su
RMkðe‚™ Ãknu÷e fu ƒeS
‚Ëe{kt ƒt Ä kÞk nku ð k™w t
{k™ðk{kt ykðu Au ynª
Ãkktzðkuyu ð™ðk‚™ku fux÷kuf
‚{Þ rðŒkÔÞku nkuðk™e
÷kuf{kLÞŒk Au. «k[e™ ƒkiØ
MÚkkÃkíÞ™e yËT¼wŒ þi÷e
{k™e þfkÞ Au.

80
¼kðLkøkh rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{ : ¼kðLkøkh
MÚkkÃkLkk : E.Mk. 1723- Mktðík 1779, ríkrÚk y¾kºkes
MÚkkLk : økwshkíkLkk Ërûký-Ãkqðo Mk{wÿ fktXu.
rðMíkkh : 6664 ([ku.rf.{e.)
f]r»k rðMíkkh : 4.36 ÷k¾ nufxh
íkk÷wfk - 10, Lkøkh Ãkkr÷fk-06, {nkLkøkh Ãkkr÷fk-01
þnuhkuLke MktÏÞki : 07
sL{Ëh : 20.8
{]íÞwËh : 35
ðMkíke (2011 {wsçk) : fw÷ 24,10211, økúkBÞ - 1411134, þnuhe-999077
yûkh¿kkLkLkwt «{ký : 76.84 xfk, Ãkwhw»kku-84.56 xfk, †eyku-66.24 xfk
ðLk rðMíkkh : 19,883.59 nufxh
MkkøkhfktXku : 154 rf.{e.
®Mk[kE MkwrðÄk : 1,638 nufxh
ÃkþwÄLk : 25,35,213
þk¤kyku : «kÚkr{f þk¤k-1034, {kæÞr{f þk¤k-196, Wå[íkh {kæÞr{f þk¤k-
168, ¾kLkøke þk¤k-177
Þwr™ðr‚oxeyku : 01, {nkhkò f]»Ûkfw{khr‚tnS Þwr™ðr‚oxe ¼kð™„h,
{níðLke ¾uíkÃkuËkþku : {økV¤e, çkkshe, swðkh, fÃkkMk, ½ô, [ýk, hkÞzku, yuhtzk, ík÷
{níðLke çkkøkkÞík ÃkuËkþ : Ëkz{, s{Y¾, fuhe, [efw, fu¤k, ÃkÃkiÞk
{níðLke ¾Lkeòu : çkkuh[qLkkLkku ÃkÚÚkh, {fkLk çkktÄðkLkku ÃkÚÚkh, #xku çkLkkððkLke {kxe,
çkuLxkuLkkEx, huíke, r÷øLkkEx, fk¤ku ÃkÚÚkh.
hu÷ðu ÷kELk rf.{e. : 282.60
hkuz hMíkk rf.{e. : 5690
çktËhku : 5 (Ãkkt[) {æÞ{fûkkLkwt ¼kðLkøkh, LkkLkk çktËh- {nwðk, ½ku½k, ík¤kò.
ykiãkurøkf ðMkkníkku : 10
÷½w Wãkuøkku : 8589, fwrxh Wãkuøk-15898
Wãkuøkku : {æÞ{-107, {kuxk-10
ykE.xe.ykE. : 10, {rn÷k ykE.xe.ykE.-1
Ëðk¾kLkk : 23
fku÷us : Mkhfkhe ykxTMko, fku{Mko, MkkÞLMk, çke.yuz., Lk‹Mkøk-17, MkuÕV VkELkkLMk-71
ykÞwðuoË fku÷us-1, {urzf÷ fku÷us-1
fw÷ økk{ku : 692, økúk.Ãkt.-656, rçkLk rLkðkMke økk{-11
ykhkuøÞ MkwrðÄk : «k. ykhkuøÞ fuLÿ-44, Mkk{qrnf ykhkuøÞ fuLÿ-13, Ãkuxk «k. ykhkuøÞ
fuLÿ-301
nkur{ÞkuÃkuÚkef Ëðk¾kLkk-5
Ãkþw Ëðk¾kLkk :5
«k. Ãkþw Mkkhðkh fuLÿ : 19
yktøkýðkze : 1893
MkMíkk yLkksLke ËwfkLk : 703
hu÷ðu ‚uðkyku : ¼kðLkøkhÚke y{ËkðkË-{wtçkE - rËÕne-ykMkLkMkku÷-fkfeLkkzk-fku[wðu÷e MkwÄe
83
 hksÞ Ãkheðn™ ‚uðk : økwshkíkLkk ík{k{ rsÕ÷kyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷e Au, WÃkhktík {wtçkE, ÃkwLkk MkeÄe
çkMkLke MkwrðÄk
rð{k™e Ãkheðn™ ‚uðk : ¼kð™„hÚke {wtƒE-Mkwhík
ÞkuòŒk ÷kuf{u¤k/÷kufkuí‚ð/
Äkr{of Œnuðkhku : r™»f÷tf {nkËuð fkur¤Þkf™ku {u¤ku, si™ {u¤ku - Ãkkr÷ŒkÛkk, Ÿ[k fkuxzk
[k{wtzk {kŒkS™ku {u¤ku, ¾kurzÞkh {kŒkS™ku {u¤ku, ƒ„ËkÛkk ƒsht„ Ëk‚
ƒkÃkk™ku Ëh Ãkq™{u ÞkuòŒku ÷kufkuí‚ð
òuðk ÷kÞf MÚk¤ku : MkuLxÙ÷ MkkuÕx rhMk[o, çknuhk-{qtøkk þk¤k, ¾kurzÞkh {trËh, rÃkh{çkux (½ku½k),
økkiheþtfh Mkhkuðh, çkk÷ðkxefk, økktÄe M{]rík, økútÚkk÷Þ yLku BÞwÍeÞ{ xufhe
WÃkh ykðu÷wt íkÏíkuïh {trËh, ßÞktÚke Mk{økú þnuhLkwt rðntøkkð÷kufLk ÚkE
þfu Au. YðkÃkhe {kíkkSLkwt {trËh ßÞkt ¾kMk fheLku ©kðý {kMk{kt ÷kufku
ËþoLkkÚkuo ykðu Au. ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ økkzoLk, Ãke÷ økkzoLk, rðfxkuheÞk Ãkkfo,
VLk Ãkkfo (½ku½køkux)
ynªLke «ÏÞkík ðMíkwyku : ¼kðLkøkhe økktXeÞk ({Mkk÷kðk¤k), ÃkUzk (fýeðk¤k), Ëkz{ ({kuMk{{kt),
s{Y¾({kuMk{{kt), MkeíkkV¤ ({kuMk{{kt) s{kËkh fuhe yLku fuMkh fuhe
({kuMk{{kt), økw÷ftË (Ãkk÷eíkkýk), çkkuh, økktÄe M{]ríkLke nkÚkðýkxLke ¾kËe.
„wshkŒ rðÄk™‚¼k™e ƒuXfku : 7
÷kuf‚¼k™e ƒuXfku :1
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 41
Œk÷wfk Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 213
LÞkÞk÷Þku : þnuh™k LÞkÞk÷Þku-32,„úkBÞ™k LÞkÞk÷Þku-18 fw÷-50 LÞkÞk÷Þku
™„hÃkkr÷fkyku :8
{nk™„hÃkkr÷fkyku :1
¾uŒeðkze WŒÃkLLk ƒòh
‚r{rŒyku/{kfuoz Þkzo : 11
ÔÞksƒe ¼kð™e Ëwfk™ku : 811
¾heË-ðu[ký ‚t½ku : 10
„útÚkk÷Þku–ðkt[™k÷Þku : 34
• ¼kðLkøkh : rsÕ÷kLkwt {wÏÞ {Úkf Au. ¼kðLkøkhLke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1723{kt {nkhks ¼kð®MknS Ãknu÷kyu
fhe níke. økktÄe M{]rík, MkhËkh M{]rík, økkuheþtfh ík¤kð, çkkxoLk BÞwrÍÞ{, çktËh ÃkhLkku ÷kføkuEx,
ËhçkkhøkZ, ík¾íkuïhLkwt {trËh, YðkÃkheLkwt {trËh ðøkuhu {wÏÞ òuðk÷kÞf MÚk¤ku Au.
• Ãkkr÷íkkýk : Ãkkr÷íkkýk ÃkkMkuLke 603 {exh Ÿ[e þuºkwtßÞ Ãkðoík{k¤k{kt siLkkuLkkt 863 «rMkØ {trËhku
ykðu÷kt Au. siLk Ä{oLkk «Úk{ íkeÚkOfh É»k¼ËuðSLkwt yk MÚkkLkf {LkkÞ Au. ykÄwrLkf Þwøk{kt çktÄkÞu÷wt
‘Mk{ðMkhý {trËh’ røkrhhksLke ík¤uxe{kt ykðu÷wt Au. yk þnuh ‘{trËhkuLkk þnuh’ íkhefu rðÏÞkík Au.
• ðÕ÷¼eÃkwh : {iºkfkuLkk Mk{Þ{kt yk Mk{]Ø yLku ònkus÷k÷eðk¤wt Lkøkh níkwt. ðÕ÷¼eÃkwh rðãkÃkeX søk{þnwh
níke. ynªLkk Mktøkúnk÷Þ{kt rMk¬kyku yLku íkk{úÃkºkku Mk[ðkÞu÷kt Au.
• ½ku½k : Ãkwhkýwt çktËh Au. Lkð¾tzk ÃkkïoLkkÚkSLkwt {trËh Au.
• ¾kurzÞkh : ¾kurzÞkh {kíkkLkwt «rMkØ {trËh yLku ËkíkrýÞku Ähku Au.
• ðu¤kðËh : fkr¤Þkh {kxuLkku ËwrLkÞkLkku MkkiÚke {kuxku hk»xÙeÞ Ãkkfo ynª Au.
84
• økkuÃkLkkÚk : ËrhÞkrfLkkhu økkuÃkLkkÚkLkwt ¼ÔÞ rþð{trËh ykðu÷wt Au. ©kðý {kMk{kt ynª {u¤ku ¼hkÞ Au.
• ík÷økkshzk : økwshkíkLkk ÷kufr«Þ Mktík {kuhkheçkkÃkwLkwt sL{MÚk¤ Au.
• {nwðk : V¤-V¤krËLkk çkøke[k {kxu òýeíkwt Au. ynª ÷kfzkLkkt h{fzktLkku Wãkuøk rðfMÞku Au.
• ík¤kò : Lkh®Mkn {nuíkkLkwt sL{MÚk¤ Au. ynª siLk {trËhku yLku çkkiØ økwVkyku Au.
• rþnkuh : yk þnuh íkktçkk-rÃk¥k¤Lkkt ðkMkýkuLkk øk]n Wãkuøk {kxu òýeíkwt Au. økku{íkuïhLkwt {trËh yLku çkúñfwtz
òýeíkkt Au.
• nkÚkçk : h{ýeÞ ËrhÞkrfLkkhku Au. ËrhÞkrfLkkhu fk[çkk WAuh fuLÿ Au.
• y÷tøk : økwshkíkLkwt çktËh Au. yurþÞkLkwt MkkiÚke {kuxwt þeÃk çkúu®føk Þkzo (rçkLkWÃkÞkuøke snks ¼ktøkðkLkku
Wãkuøk) ynª ykðu÷wt Au.
• çkøkËkýk : Mktík©e çkshtøkËkMk çkkÃkkLkku yk©{ Au. çkøkz LkËeLkk rfLkkhu çkøkzuïh {nkËuðLkwt «k[eLk {trËh Au.
f÷k Lkøkhe íkhefu ÏÞkrík «kÃík ¼kðLkøkhLke MÚkkÃkLkkÚke yks rËLk MkwÄeLke ðkík....
{khðkzLkk ¾uhøkZÚke Mkkihk»xÙ{kt Wíkhe ykðu÷k økkurn÷ hksðtþLkk {q¤ Ãkwhw»k MkusfSyu MkkÞ÷k ÃkkMku
MkusfÃkwh ðMkkðe «Úk{ økkËe MÚkkÃke, íÞktÚke hkýÃkwh, ÃkAe W{hk¤k, ½ku½k, rþnkuh yLku íÞkhçkkË E.Mk. 1723,
Mkðtík 1779Lkk ðiþk¾ MkwË ºkes y¾kºkesLkk rËLku ðzðk økk{ ÃkkMku ¼kðLkøkhLke MÚkkÃkLkk fhe, çktËh íkhefu
¼kðLkøkhLke ykçkkËe ¾e÷ððkLkk WËu~Þ MkkÚku LkøkhLkku ½ýku rðfkMk ÚkÞku. íÞkhçkkË ÷zkE [zkELkk yu Þwøk{kt
Xkfkuh ð¾ík®MknSyu ¼kðLkøkh hkßÞLkku Ërûký{kt {nwðk, hksw÷k yLku Ãkrù{{kt Auf r{íkeÞk¤k, Mk÷ze,
÷e÷eÞk MkwÄe hkßÞLkku rðMíkkh ðÄkÞkuo.
rþûký, f÷k, MkkrníÞ yLku MktMfkheíkkLkk
Mk{LðÞÚke ¼kðLkøkhLkk hksðeykuyu yu s{kLkk{kt
ykøkðe ÷kuf [knLkk «kÃík fhe níke. Võík ¾uíke
yLku {sqhe Ãkh s rLk¼oh yu Þwøk{kt Ëw»fk¤ fu
yríkð] r ü su ð k ykÃkr¥kfk¤{kt ¼kðLkøkhLkk
hksðeykuyu WËkhrË÷u «òLku {ËË fhðk Xuh Xuh fqðk-
ík¤kðku ¾kuËkðe, økheçk¾kLkk ¾ku÷kðe, íkøkkðe {kV
fhe hiÞíkLku hkník ykÃke níke. ¼kðLkøkh hkßÞLkk
hkò yLku «òLkk ðVkËkh íkhefu Lkk{Lkk «kÃík
fhLkkh fkçku÷ ËeðkLk íkhefu økøkk ykuÍk, þk{¤ËkMk
yLku «¼kþtfh ÃkèýeLkwt ÞkuøkËkLk yksu Ãký [eh
M{hýeÞ Au.
rðMíkkhðkËe «ð]r¥kLkk ÞwøkÚke {ktze ykÄwrLkf ÞwøkLkk «¼kík MkwÄe{kt ¼kðLkøkh{kt yLkufrðÄ rðfkMk,
MkwÄkhk yLku «òfeÞ fkÞkuo ÚkÞk Au.
rþûký ûku º ku ykøkðe «økrík MkkÄLkkh
¼kðLkøkh{kt 1852{kt {nkhkò sþðtík®MknSLkk
Mk{Þ{kt «kÚkr{f þk¤k þY ÚkE níke íÞkhÚke
rþûkýLkku ÃkkÞku Lkt¾kÞku níkku. fLÞk fu¤ðýeLku
W¥kusLk ykÃkðk sþðtík®MknSyu ÃkkuíkkLkk fwtðheLku
Ãký þk¤k{kt Ëk¾÷ fÞko níkk. íÞkhçkkË hkßÞ{kt
W¥khku¥kh rþûký MkkÚku f÷k yLku MkkrníÞLke ykøkufq[
òhe hne níke.
85
 ykÄwrLkf ¼kðLkøkhLkk rþÕÃke íkhefu {nkhksk íkÏík®MknSyu
hu÷ðu, þk¤kyku, nkEMfq÷ku, íkÏík®MknS nkuÂMÃkx÷, ÃkwMíkfk÷Þku
íku{s f]r»k rðfkMk {kxu yLkuf fqðkyku, ík¤kðku çktÄkÔÞk níkk.
íkÏík®MknS çkkË økkËeyu ykðu÷k {nkhkò ¼kð®MknS(çkeò)
f÷kr«Þ hksðe níkk. íku{ýu Mkw«rMkØ r[ºkfkh hkò hrð ð{koLku
¼kðLkøkh rLk{tºke f÷kfkhkuLku íku{Lke ÃkkMku f÷krðãk þe¾ðe níke.
¼kð®MknSLku MktøkeíkLkku sçkhku þku¾ níkku. rLk÷{çkkøk Ãku÷uMk{kt
íku{ýu rÃkík¤eÞku çktøk÷ku Mktøkeík Ëhçkkh íkhefu y÷øk hkÏÞku
níkku. ynª Mkðkh-Mkkts MktøkeíkLkk Mkqhku ÷nuhkíkk økðiÞkykuLkku
Í{u÷ku hnuíkku. ¼kðLkøkhLkk f÷kfkh zkÌkk÷k÷ íkÚkk Mkwhshk{
LkkÞf ðús¼k»kk{kt ÃkËku h[e økkíkk. {þnwh çkeLk ðkË hne{¾kLk
íkÚkk økkrÞfk [tÿ¼køkk MktøkeíkLke {nuVe÷ku{kt htøk s{kðíkk.
økkÞfð]tËLkk MknfkhÚke ¼kð®MknSyu Mktøkeík{k¤k [kh ¼køk{kt,
Mktøkeík rðLkkuË, Mktøkeík çkk÷kuÃkËuþ, nkuhuþeÞ{ yLku E÷eÞzLkk A
¼køk ÃkwMíkfYÃku «rMkØ fhkÔÞk níkk. ¼kð®MknSLkk hkßÞ y{÷{kt
ËeðkLk «¼kþtfh ÃkèýeLkk MkwËe½o ðneðxÚke ¼kðLkøkhLke rfíkeo
[ku{uh «Mkhe níke.
¼kð®MknS çkkË økkËeyu ykðu÷k {nkhkò f]»ýfw{kh®MknSyu
WËkh[heík {kLkMkÚke ¾hk yÚko{kt «òrfÞ þkMkLk [÷kðe Mk{økú
hkßÞLke «òLkk rË÷ Síke ÷eÄk níkk. yk «òðíMk÷ hksðeyu
ykÍkËeLkk W»kkfk¤{kt «ò Ãkrh»kË yLku ÃkkuíkkLke hiÞíkLku çkÄk
yrÄfkhku ykÃÞk níkk. ykÍkËe Mk{Þu Mðíktºk ¼khíkLku ÃkkuíkkLkwt
hkßÞ yÃkoý fhðk{kt Ãknu÷ fhLkkh f]»ýfw{kh®MknSyu {ÿkMkLkk
økðLkoh íkhefu Ãký yËT¼qík [knLkk «kÃík fhe níke.
¼kðLkøkhLkk WËkh[heík, ÄŠ{c yLku hiÞíkLke ¾uðLkk hk¾Lkkh hksðeykuyu ÷kuffÕÞkýLke rðrðÄ
ÞkusLkkyku y{÷{kt {qfe Awxk nkÚku LkkýktLkku ÞÚkkÞkuøÞ WÃkÞkuøk fÞkuo níkku. Ãkrhýk{u þnuhLke ¼køkku¤u økkihe
þtfh ík¤kð, Lkøkh{kt nkEMfq÷ku, fkì÷uòu, y¾kzk, ðkuxh rVÕxh Ã÷kLx, nkìÂMÃkx÷ku, {trËhku, {wMkkVh¾kLkk,
rþûký MktMÚkkyku, hkuz, økxh, ðes MkkÄLkku ðøkuhu WÃk÷çÄ ÚkÞk níkk.
ykÍkËe çkkË LkqíkLk ½zíkh{kt ¼kðLkøkh{kt ykÄwrLkf þkuÄ MktþkÄLkku yLku ¿kkLk rð¿kkLkLkk Mk{LðÞÚke
MÚkÃkkÞu÷ MktMÚkkyku íku{s WãkuøkÚke yksu ¼kðLkøkh Ä{Ä{e hÌkwt Au.
yk{ Ãkqðo Mkkihk»xÙ{kt ykðu÷k økkurn÷ðkz {w÷f{kt økkurn÷kuyu hksfíkko íkhefu ÞþMðe fkhrfËeo MkkÚku
RríknkMk{kt ykøkðwt MÚkkLk {u¤ÔÞwt Au. sqLkk ¼kðLkøkhLke çkktÄýe yLku íÞkhçkkË ykÄwrLkf þnuhLkk rLk{koý MkkÚku
Auf hksðe fk¤Úke yks rËLk MkwÄe ¼kðLkøkhu yLkufrðÄ ûkuºku rðfkMk MkkæÞku Au.

86
çkkuxkË rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt ™k{ : ƒkuxkË
MÚkkÃk™k ð»ko : 2013
¼ki„kur÷f MÚkkLk : 21.70 W. yûkktþÚke 71.40 Ãkqðo hu¾ktþ
Œk÷wfkLke MktÏÞk : 4 (çkkuxkË, çkhðk¤k, hkýÃkwh, økZzk)
ðzw {Úkf : ƒkuxkË
fw÷ ûkuºkV¤ : 2,400.69 [ku.fe.{e.
‚huhkþ ðh‚kË : 532 {e.{e.
{nuMkq÷e økk{ku : 188
økúk{ Ãkt[kÞíkku : 180
þnuhkuLke MktÏÞk : 05
LkøkhÃkkr÷fkyku : 03
ð‚Œe (ð»ko 2011 {wsçk) : fw÷ - 653814 (þnuhe-209542, økúkBÞ-444272)
þiûkrÛkf ‚tMÚkkyku : «kÚkr{f þk¤kyku-303, {kæÞr{f þk¤kyku-116 y™u W.{k. þk¤k-78
fkì÷uòu : 19
ykE.xe.ykE. : 05
«kÚkr{f ykhkuøÞ fuLÿku : 20
Mkk{qrnf ykhkuøÞ fuLÿ : 05
Ãkuxk ykhkuøÞ fuLÿ : 88
Ãkþw Ëðk¾kLkk : 10
ykt„Ûkðkzeyku : 569
{æÞknLk ¼kusLk fuLÿ : 251
huþLkfkzo Äkhfku : 96183 (yuÃkeyu÷-62547, çkeÃkeyu÷-25641, ytíÞkuËÞ-7995)
hk»xÙeÞf]ík çkuLfku : 35
Ãkku÷eMk MxuþLk : 06
nkux÷ ÃkhðkLkuËkh : 77
VkÞh VkExh : 06
ykhk{ øk]n : 05
Ãke.S.ðe.Mke.yu÷ MkçkMxuþLk : 21
rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk MkÇÞku : 20
íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk MkÇÞku : 78
hkßÞ Mkhfkhu s™Œk ‚{ûk ‚tfÕÃk ònuh fÞkuo nŒku íÞkhƒkË hksÞ{kt ™ðk ‚kŒ rsÕ÷kyku™e h[™k
fhðk™wt ™¬e fhðk{kt ykÔÞwt. y™u Œk.1/8/2013Úke Mkkík ™ðk rsÕ÷k fkÞohŒ ÚkÞk nŒk. su{kt ƒkuxkË
rsÕ÷k™e h[™k fhðk{kt ykðe Au. yk rsÕ÷ku y{ËkðkË ðkÞk ÄtÄwfk ¼kð™„h ðk¤k hMŒu ykþhu 160
rf.{e. ™k ytŒhu þY ÚkkÞ Au yLku ÄtÄwfk Œk÷wfk™e nË Ãkqhe ÚkÞk ƒkË ƒhðk¤k Œk÷wfku þY ÚkkÞ Au, yux÷u
ƒkuxkË rsÕ÷ku þY ÚkkÞ Au. yk rsÕ÷k™e h[™k fhðk {kxu y{ËkðkË rsÕ÷k™k hkÛkÃkwh, ƒhðk¤k yLkuu
¼kð™„h™k ƒkuxkË yLku „Zzk yu{ ƒu Œk÷wfk™ku ‚{kðuþ fhe fw÷ [kh Œk÷wfk ¼u„k fhe™u ƒkuxkË rsÕ÷k™e
™ðh[™k fhðk{kt ykðe Au.
ƒkuxkË™u ¼ki„kur÷f ÿrüyu òuEyu Œku ƒkuxkË yu ¼kð™„h, y{ËkðkË, hksfkux y™u ‚whuLÿ™„h yu{
89
 [kh rsÕ÷k™e [ŒwÚko ‚e{kyu ykðu÷wt Au rf÷ku{exh™e árüyu ¼kð™„hÚke 93 rf.{e., ‚whuLÿ™„hÚke 90
rf.{e. hksfkuxÚke 120 rf.{e. y™u y{ËkðkËÚke 154 rf.{e. ytŒhu ykðu÷wt Au. ƒkuxkË 21.700 W¥>h
yûkktþ y™u 71.400 Ãkqðo hu¾ktþ Ãkh rMÚkŒ Au,
rðîk™ku ƒkuxkË þçË™ku yÚko yk heŒu fhu Au. ƒkuxkË ykÚke ƒkux yux÷u „ku¾hwt su s{e™{kt ÚkŒe fktxk¤e
ð™MÃkrŒ su™u yuf ykÞwðuoË{kt W¥>{ yki»kÄ „Ûkðk{kt ykðu Au. ykË yux÷u ‚{wn. su™ku yÚko yuðku ÚkkÞ Au fu
Ãkw»f¤ «{kÛk{kt „ku¾hwt su s{e™{kt ÚkkÞ Au Œu s{e™ yux÷u ƒkuxkË. yksu ÃkÛk ƒkuxkË™e yk‚Ãkk‚ Ãkw»f¤
„ku¾hwt ÚkkÞ Au
nðu ƒkuxkË™k sq™k ErŒnk‚ ŒhV ™sh fheyu íkku ƒkuxkË™e MÚkkÃk™k y™u þYykŒ™k ErŒnk‚ {kxu ½Ûke
÷kufðkÛkeyku Au. Œu{kt yuf ðkŒ yuðe Au fu, ðk÷{ ™k{™k ðÛkÍkhkyu fåA™k {kŒk™k {Z™k ykþkÃkwhk™k Ëþo™
{kxu ƒkÄk hk¾e nŒe fu, òu Œu™u íÞkt Ãkwºk Úkþu Œku {kŒk™k {Zu Ëþo™ fhþu. {kŒkS™e f]ÃkkÚke ðk÷{ ðÛkÍkhk™u
íÞkt Ãkwºk ÚkÞku. ðk÷{u {kŒk™k {Zu Ëþo™ fhðk {kxu ðÛkÍkh WÃkkze, ðå[u WŒkð¤e y™u {Äw ™Ëe ykðe íÞkt
xufhk WÃkh ðÛkÍkhkyu {wfk{ fÞkuo íÞkhu hkºku {kŒkSyu MðÙ{kt Ëþo™ ykÃÞk y™u fÌkwt fu yk xªƒk WÃkh {khwt
{trËh ƒtÄkð. ðk÷{ ðÛkÍkhkyu MðÙ™e nfefŒ «{kÛku yu xetƒk Ãkh {kŒkS™wt {trËh ƒtÄkÔÞwt. þrfŒ ÃktÚk™e
sq™e heŒ «{kÛku {qrŒo ™nª ÃkÛk Ãknu÷k VfŒ MÚkkÃk™k fhðk{kt ykðŒe nŒe. 600 ð»ko ‚wÄe V¬z „ehÄkhe
‚kÄwyku™ku zuhku(ÄqÛkku) íÞkt hÌkku nŒku íÞkhƒkË {trËh™e MÚkkÃk™k
ÚkE nŒe. {trËh Ÿ[e xufhe Ãkh nŒwt Œu™e ºkÛku ƒksw xufhe™e
Œ¤uxe ‚wÄe [zðk-WŒhðk {kxu™k Ãk„rÚkÞkt nŒkt yk {trËh
yks™k ƒkuxkË™e {æÞ{kt Ÿ[kE Ãkh ykðu÷wt ytƒkS {kŒk™wt
{trËh yu{ {k™ðk{kt ykðu Au. 𾌠sŒkt Ãk„rÚkÞkt ÃkqhkE
sŒkt íÞkt ƒòhku y™u ðMkŒe™k hnuÛkktf™k {fk™ku ÚkE „Þk Au.
ƒkuxkË™e MÚkkÃk™k rðþu yuf ‚wtËh ËtŒfÚkk ÷kufS¼u h{u
Au. ‚tðŒ 1722™k 𾌙e ðkŒ Au, yuf [khÛk fwxwtƒ Ãknkze
rðMŒkh{kt ykÔÞwt y™u ™Ëe fktXu ‚ktsu ytÄkhwt Úkðk ÷køÞwt nŒwt
íÞkhu Œuykuyu hkŒðk‚ku fhðk™ku rð[kh fÞkuo. íÞkhƒkË [khÛk
Þwðk™ ™Ëe{kt ÃkkÛke ¼hðk òÞ Au íÞkhu y[k™f ƒtËqf™ku
yðks ykÔÞku y™u þktŒ nðk™u Ãk‚kh fhŒe „ku¤e Aqxe y™u
Þwðk™™k fk¤ò™u Ãkkh fhŒe ™ef¤e „E y™u yuf {kuxe [e‚
Ãkze y™u rþfkhe™k nkÚk{ktÚke ƒtËqf Ãkze „E. íÞkhu Œu™u ÃkkuŒk™e
¼q÷ ‚{òE. íÞkhu hk{kÞÛk fk¤™k ‚{Þ™wt ©ðÛk y™u hkò
ËþhÚk™k ÿ~Þ™wt Ãkw™hkðŒo™ ÚkÞwt. íÞkhƒkË yk [khÛk Þwðk™™k
{kŒk-rÃkŒkyu rþfkhe™u ©kÃk ykÃÞku. sÞkt [khÛk™wt ÷kune nŒwt
íÞkt yuf™kyuf ÷kfze™k xufk suðk Ãkwºk™e níÞk ÚkE, ™Ëe{kt
ÃkkÛke ™rn hnu. yk ðtþ Œkhku r™ðOþ ÚkE sþu. yk rþfkhe
yu ‚{Þ™k {sƒqŒ fkXe yk„uðk™ ©e ¼kuò¼kE ¾k[h,
¼kuò¼kE [khÛk Þwðk™™k {kŒk-rÃkŒk™u ÃkkuŒk™u ½hu ÷E
ykÔÞk. ¾qƒ ‚h¼hk fhe y™u ©kÃk{ktÚke {wrfŒ {u¤ððk™k
«ÞíLkku fÞko. {kuxk rË÷™k yk ËtÃkrŒyu fÌkwt fu Œu òÛke™u ™Úke
fÞwo, ÃkhtŒw yòÛkŒkÚke ÚkÞwt Au. su ðkÛke ™ef¤e „E Œu ÃkkAe
™Úke VhŒe, ÃkhtŒw Œkhe ‚kŒ{e ÃkuZe r™ðOþ sþu. yk ™Ëe{kt
ÃkkÛke{kt ™rn hnu yk ™Ëe yu s ƒkuxkË „k{{ktÚke Ãk‚kh ÚkŒe

90
 WŒkð¤e ™Ëe y™u ¼kuò¼kEyu ‚tðŒ 1722 ðiþk¾ ‚wË 3
™k rËð‚u Ÿ[kÛkðk¤e søÞkyu „k{™e MÚkkÃk™k fhe nŒe Œu s
yks™wt ƒkuxkË. {™™e þktrŒ {kxu ðMkŒe ð‚kðe Äkr{of MÚk¤ku
çkLkkÔÞk. ƒkuxkË rsÕ÷k™k [khuÞ Œk÷wfk yuðk Au sÞkt Äkr{of
¼kð™k s¤ðkE hnu Œuðk Äkr{of MÚk¤ku ykðu÷k Au.
ƒhðk¤k Œk÷wfk{kt [kh Äkr{of MÚk¤ku ykðu÷kt Au Œu{kt
¼e{™kÚk {nkËuð, yk ¼e{™kÚk {nkËuð™e yuðe ËtŒfÚkk Au fu,
sÞkhu ¼e{u ŒÃk fhe™u {nkËuð™u hesðu÷k y™u ¼e{u yu ‚{Þ{kt
{nkËuð™wt rþðr÷t„ ƒ™kðe™u Ãkqò fhe níke. íÞkhÚke yk søÞk
¼e{™kÚk {nkËuð Œhefu yku¤¾kÞ Au. ƒesw fwtz¤ Mðkr{™khkÞÛk
{trËh ¾qƒ s «ÏÞkŒ Au. yk {trËh™wt ðkŒkðhÛk ¾qƒ s yknT÷kËf y™u þktrŒ Ãk{kzu yuðw Au. yk {trËh™k
Ãkrh‚h{kt ‚h‚ {ò™e þk¤kyku ÃkÛk Au
‚kht„Ãkwh{kt fü¼ts™ n™w{k™S™wt {trËh Au, yk {trËh rðþu yirŒnkr‚f fÚkk y™w‚kh sÞkhu
„kuÃkk¤k™tË Mðk{e n™w{k™S {nkhks™u «‚LLk fhe yk søÞkyu Œu{™ku (n™w{k™S™ku) ‚kûkkífkh fÞkuo nŒku,
ŒËTWÃkhktŒ yuðe {kLÞŒk Au fu ¼qŒ, «uík, ð¤„kz ð„uhu nkuÞ Œku ÷kufku yk {trËhu ykðu Au y™u yk {trËh{kt
ð¤økkzLku ¼„kzu Au yux÷u yk {trËh{kt Ëuþ rðËuþÚke ÃkÛk ÷kufku ykðu Au.
¼„ðk™ Mðkr{™khkÞÛku ÃkkuŒu ‚kht„Ãkwh{kt ½kuzku Vuhðe y™u fÌkwt nŒwt fu, y{u yk søÞkyu Aeyu y™u
y®n {trËh ƒ™kððk {kt„eyu Aeyu. Œuðe ÃkkuŒk™k ¼fŒku yk„¤ ©eS {nkhksu EåAk ÔÞfŒ fhe nŒe
y™u ÷kzwƒk y™u Sðwƒk™u fku÷ ykÃÞku nŒku. yk ykþhu ‚ku (100) ð»ko Ãknu÷k™e ðkŒ Au, Œu s søÞkyu
÷etƒze™k Ëeðk™ Ãkk‚uÚke s{e™ {u¤ðe ‚tðŒ 1972 ðiþk¾ ‚wË 1 (yuf{)™k hkus ‚kht„Ãkwh{kt „„™[wtƒe
rþ¾hƒæÄ {trËh ƒ™kÔÞwt nŒwt.
ƒkuxkË Œk÷wfk™kt Ãkkr¤ÞkË{kt ƒesw Äkr{of {trËh MðÞt¼q rðhkxuïh {nkËuð™w {trËh Au. Úkkuzkf ð»kkuo
Ãknu÷k™e ðkŒ Au ƒkuxkË{kt rþûkf Œhefu Vhs ƒòðŒk y™u rþðS™k WÃkk‚f «u{þtfh Ëðu™u ¼ku¤k™kÚk
MðÙ{kt ykÔÞkt y™u fÌkwt nŒwt fu, ‚k¤t„Ãkwh hkuz WÃkh ÃkÚÚkh™e ¾kÛk™e ðå[u rþð÷et„ Au. íÞkt ¾kuËfk{ fhŒk
Œu søÞkyu ‚kŒ Vqx Ãknku¤e y™u 14 Vqx ½uhkðku ÄhkðŒwt rþð÷et„ {¤e ykÔÞwt nŒwt. ƒúkñÛkkuyu ‚kÚku {¤e™u
yk ¼ÔÞ {trËh r™{koÛk fÞwO. 2011™k ©kðÛk {k‚{kt ƒkh sÞkurík‹÷t„™e MÚkkÃk™k Ãký fhðk{kt ykðe Au.
¾hu¾h yk MÚk¤u ¼„ðk™ þtfh MðÞt¼q «„xu÷k nkuÞ Œuðku y÷kirff ynu‚k‚ ÚkkÞ Au.
yuf ‚{Þ{kt „ZÃkwh ™k{u yku¤¾kŒk yuðk „Zzk{kt ©eS {nkhks ËkËk ¾k[h™k Ëhƒkh{kt 28 ð»ko
hÌkk nŒk íÞkhƒkË Œuyku(Mðkr{™khkÞÛk ¼„ðk™)™k Ãkwr™Œ nMŒu yk {trËh™wt r™{koÛk ÚkÞu÷wt Œu{™k yÃkkh
M™un™k fkhýu ½u÷k LkËeLkk rfLkkhu xufhk WÃkh {trËh çkLkkððkLke RåAk níke. ykÚke íku{ýu Sðk ¾k[hLku ÃkqAâwt
íkku íku{ýu Lkk Ãkkzíkk íkuyku Mkk¤tøkÃkwh ykðíkk hÌkk níkk yLku íku{Lke ÃkkA¤ ËkËk ¾k[h yLku íku{Lkku Ãkrhðkh
ykÔÞk níkk yLku ©eS {nkhksLku ÃkkuíkkLkku Ëhçkkh ËkËk ¾k[hu yÃkoý fÞkuo níkku yLku Mðkr{LkkhkÞý ¼økðkLku
òíku ºký rþ¾hLkwt {trËh çkLkkÔÞwt níkwt. ykþhu 200 ð»ko Ãknu÷kt yk {trËhLkwt rLk{koý fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
hkýÃkwh íkk÷wfkLke xqtfe Í÷f
hkýÃkwh yu hk»xÙeÞ þkÞh Íðuh[tË {u½kýe yLku {nkLk Ãkºkfkh y{]ík÷k÷ þuXLke f{o¼qr{ Au. nk÷
hksfkuxÚke «rMkØ Úkíkk y¾çkkh Vq÷AkçkLke sL{¼qr{ hkýÃkwh Au. fMkwtçk÷ htøkLkk økkÞf yLku Mksof {u½kýeLkk
MkkrníÞ MksoLk y{]ík÷k÷ þuXLkk {nkLk ÃkºkfkhíðLke ¼qr{ yuðk hkýÃkwhLke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1310{kt ÚkE
hkýkS økkurn÷u ¼kËh yLku økku{k çku LkËeykuLke ðå[u rfÕ÷ku çkktÄeLku LkËeLku fktXu hkýÃkwh ðMkkðu÷tw ykÍkËeLke
÷zík{kt hkýÃkwhLke «òyu {u½kýe yLku y{]ík÷k÷ þuXLkk Lkuík]íð Lke[u Mkr¢Þ ¼qr{fk ¼sðe níke.
91
 MkÕíkLkík Ãkuïk yLku rçkúxeþ nfw{íkLke Ãk]c ¼qr{fk Ähkðíkk
hkýÃkwh íkk÷wfk{kt Mkw¾¼kËh, økku{k, ÷ezeÞku, Wíkkð¤e yLku rLk÷fk
LkËeyku ykðu÷e Au. hkýÃkwh íkk÷wfku MkwhuLÿLkøkh yLku ¼kðLkøkh
rsÕ÷kLke MkhnËu ykðu÷ku Mkkihk»xÙ-fkXeÞkðkzLke yMkh Ähkðíkku íkk÷wfku
Au. y{ËkðkË, ¼kðLkøkh yLku hksfkux hkýÃkwhÚke ÷øk¼øk 100 Úke
150 fe.{e.Lkk ytíkhu ykðu÷k þnuhku Au. hkýÃkwhÚke LkSf MkwhuLÿLkøkh
þnuh ykðu÷wt Au. hkýÃkwh íkk÷wfkLkk {kuxk¼køkLkk økk{zkyku Mkzf{køkuo
òuzkÞu÷k Au. íku{s nk÷ hkýÃkwh{kt çkúkuzøkus hu÷ðu ÷kELkLkwt fk{ Ãkqýo ÚkÞwt
Au. yk íkk÷wfk{kt 34 huðLÞw rð÷us ykðu÷k Au. çk]nË ÄtÄwfk íkk÷wfk{ktÚke
hkýÃkwh íkk÷wfkLke Lkðh[Lkk ÚkÞu÷k Au.
¾uíke yu yk íkk÷wfkLkku {wÏÞ ÔÞðMkkÞ Au. çkuhªøk Wãkuøk, õðkuhe
Wãkuøk yLku QLk-¾kËe Wãkuøk íkÚkk nehk Wãkuøk rðfMÞk Au. xuûkÃkeLk,
ykh.yu{.Ãke.çkuhªøk yLku ðZðkýk {þeLk ðfoMk suðe çkuhªøk ftÃkLkeyku
hkýÃkwhLke þkLk Au. ¼k÷ Lk¤fktXk yLku ¾kËe økúk{kuãkuøk {tz¤ yk
rðMíkkhLke WLke ¾kËeLke «ÏÞkík MktMÚkk Au. fÃkkMk, SY, ½ô, çkkshe,
ík÷, þkf¼kS ðøkuhu ynªLkk {wÏÞ Ãkkfku Au. ®Mk[kELke MkwrðÄk Ãkqhíke
LkÚke. hkýÃkwhLku {neÃkrhyus yLku ¼z÷k zu{Lke ÃkkEÃk÷kELkÚke ÃkeðkLkk
ÃkkýeLke Mkð÷ík {¤u Au.
40 «kÚkr{f þk¤kyku, 5 nkEMfq÷ku, yuLk.yu{.økkuÃkkýe
Ãkkur÷xufrLkf ELMxexÞqx, 4 ¾kLkøke þk¤kyku, ykE.Mke.ze.yuMk.
Mkt[kr÷ík yktøkýðkzeyku, çkk÷ {trËhku, 7 sqÚk MktþkÄLk fuLÿku yLku
íkk÷wfk fûkkyu ç÷kuf rhMkkuMko MkuLxh ðøkuhu þiûkrýf MktMÚkkyku íku{s
ykhkuøÞ ûkuºku hkýÃkwh{kt Mkk{wrnf ykhkuøÞ fuLÿ, Mkkík ¾kLkøke ykhkuøÞ
fuLÿku yLku ò¤e÷k {wfk{u «kÚkr{f ykhkuøÞ fuLÿ yk íkk÷wfk{kt ykðu÷k
Au. Mkkík Ãkøk÷k ykfkþ{kt Lkð÷fÚkkLkk ÷ur¾fk fwtËrLkfkçkuLk fkÃkzeÞk
yLku ÷u¾f fw{khÃkk¤ ËuMkkE Ãký {q¤ hkýÃkwhLkk ðíkLke Au. [kuxe÷k,
¼e{LkkÚk, {nkËuð, Mkk¤tøkÃkwh, ÍktÍhfk, Ãkk¤eÞkË, ÷kuÞkÄk{ ðøkuhu
hkýÃkwhLke LkSf ykðu÷k íkeÚkoMÚk¤ku Au. hkýÃkwh{kt ykðu÷ku hkýkS
økkurn÷Lkku rfÕ÷ku yk rðMíkkhLkwt òuðk÷kÞf MÚk¤ økýkÞ Au.
yk{ yk íkk÷wfku økkihððtíkku RríknkMk Ähkðu Au.
hõík xÃkfíke Mkku Mkku òu¤e, Mk{hktøkýÚke ykðu,
fuMkh ðhýe Mk{hMkurðfk, fku{÷ Mkus çkeAkðu,
½kÞ÷ {híkk {híkk, {kíkLke ykÍkËe økkðu.
– Íðuh[tË {u½kýe

92
AkuxkWËuÃkwh rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt ™k{ : AkuxkWËuÃkwh
MÚkkÃk™k™wt ð»ko : 15 - yku„ü h013
ðzwt {Úkf : AkuxkWËuÃkwh
¼ik„kur÷f rðMŒkh : 3977.73 [ku.fe.{e.
Ãk]Úðe Ãkh MÚkk™ : yûkktþ- 22.20 WŒh yûkktþ y™u 74.01 hu¾ktþ ðå[u
ðMkŒe : fw÷ ðMkŒe - 10,71,831, Mºke - 5,27,982, Ãkwhw»k - 5,44,849
Œk÷wfk : 6 (AkuxkWËuÃkwh, suíkÃkwh Ãkkðe, fðktx, LkMkðkze, Mkt¾uzk, çkkuzu÷e)
„k{ku : 896
ðkhe„]nku : 345
{wÏÞ ÔÞð‚kÞ : ¾uŒe, Ãkqhf ÔÞð‚kÞ : ÃkþwÃkk÷™
¾uŒe Ãkkfku : {fkR, ½ô, swðkh, {„V¤e, fÃkk‚, zkt„h, Œwðuh, Œ÷, fu¤, þkf¼kS
{wÏÞ ¾r™s : zku÷ku{kRx, huíke, ^÷kuhMÃkkh (yurþÞk ¾tzLkku MkkiÚke {kuxku sÚÚkku)
Wãku„ : zku÷ku{kRx,
s{e™™ku «fkh : {æÞ{ fk¤e, ÃkÚkhk¤, huíkk¤, økkuhk¤ s{eLk
ykƒkunðk : ‚{½kŒ ‚huhkþ ðh‚kË-1115.2 {e.÷e. st„÷ku/ð™‚tÃkËk-20.31
xfk
™Ëeyku : ykuh‚t„, yk™e, ‚w¾e, WåA, {u÷k, hk{e, yrï™e, nuhÛk
Ãkt[kÞŒ : fw÷ 333
s¤kþÞku : 9
Œ¤kðku : 29
[uf zu{ku : 608
rsÕ÷k™k hMŒk : 1631 rf.{e., hk»xÙeÞ –1
òuðk ÷kÞf MÚk¤ku : Ítz n™w{k™, Efku xwrhÍ{, fuðze hªA yÇÞkhý, íkhøkku¤, Mkw¾e zu{,
òøkLkkÚk {nkËuð
yirŒnkr‚f : hks{nu÷, hkýe çktøk÷ku, Mku¢uxheyux rçkÕzªøk, fkr÷rLkfuíkLk
Äkr{of MÚk¤ku : ðk½uïhe {kŒk, yktçkkzwtøkh, íkwh¾uzk, nktVuïh {trËh, Ítzuïh nLkw{kLk,
ºÞtçkfuïh {trËh, {k¾ÛkeÞk ÃkðoŒ, Œu÷kð {kŒk
„uMx nkW‚ : ‚hfkhe-4 Mxux,
hu÷ðu ‚uðkyku : 99.31 rf.{e. AkuxkWËuÃkwh Úke ðzkuËhk hu÷ðu Mxuþ™
hksÞ Ãkrhð™ ‚uðk : 1
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 484
ÞkuòŒk {u¤k/ Äkr{of Œnuðkhku : fðktx™ku {u¤ku, ðk½uMŒh Ãkkt[{™ku {u¤ku, Ëþuhk™ku {u¤ku, yXðkrzf nkx
ƒòh, rþðhkrºkLkku {u¤ku, [w÷Lkku {u¤ku
¾uŒeðkze ‚r{ríkyku/{kfuox Þkzo : 6
„útÚkk÷Þku-ðkt[™k÷Þku : 6
þiûkrÛkf ‚tMÚkkyku : «kÚkr{f þk¤kyku-1246, {kæÞr{f þk¤kyku-80, Wå[ {kæÞr{f
þk¤kyku-41 , fkì÷uòu-6,
ykhkuøÞ ‚uðkyku : PHC : 50, CHC - 13, CIVIL - 1, Mkçk MkuLxh-310
r‚t[kR ‚uðkyku : ™{oËk Þkus™k , {æÞ{ r‚t[kR, ™k™e r‚t[kR,
„wshkŒ rðÄk™‚¼k™e ƒuXfku : 3 Akuxk WËuÃkwh, suíkÃkwhÃkkðe, Mkt¾uzk
÷kuf‚¼k™e ƒuXf : 1
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 32
Œk÷wfk Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 140
LÞkÞk÷Þku : 6
95
 ™„h Ãkkr÷fkyku :1
÷kuf Sð™ hnuÛke fhÛke : ÃkhtÃkhk «{kÛku ÃkwÁ»kku ƒr™Þk™ y™u Ãkk½ze Ãknuhu Au Œu{s {kxe™k
{fk™{kt hnu Au.
‚kûkhŒk Ëh : 65.20 xfk Œk÷wfk «{kÛku AkuxkWËuÃkwh- 43.50 xfk, suŒÃkwhÃkkðe-
Ãk9.90 xfk, fðktx- 46 xfk, ™‚ðkze- 58.50 xfk, ‚t¾uzk,
ƒkuzu÷e- 73.01 xfk
‚uðk¼kðe ‚tMÚkkyku : ‚k{krsf ‚tMÚkkyku , SðËÞk ‚tMÚkkyku, ÃkktshkÃkku¤ku/ „ikþk¤kyku
ƒk¤-ðkzeyku/ykt„Ûkðkzeyku : 1058.
‚¾e {tz¤ku/{rn÷k {tz¤ku : 8917
AkuxkWËuÃkwh rsÕ÷k™ku RrŒnk‚
AkuxkWËuÃkwh y„kW™k ðzkuËhk rsÕ÷k™e ykrËòrŒ rðMŒkh™wt {wÏÞ {Úkf hÌkwt Au. ¼khŒ™e MðŒtºkŒk
Ãkqðuo Œu yuf hsðkzwt nŒwt, Œu ™kŒu AkuxkWËuÃkwh yk„ðku yirŒnkr‚f ðkh‚ku Ähkðu Au. ™]íÞ, ‚t„eŒ, ðuþ¼q»kk,
ÃkeXkuhk™e r[ºkfkhe y™u fkü rþÕÃkku™ku ‚{LðÞ ÄhkðŒe ¼kŒe„¤ ykrËòrŒ ÷kuf ‚tMf]rŒ, AkuxkWËuÃkwh,
fðktx, ÃkkðesuŒÃkwh suðk Œk÷wfkyku™k nku¤e{u¤kyku y™u ¼qŒfk÷e™ ÔÞkÃkkh ÔÞðMÚkk™k SðtŒ ðkh‚kYÃku
yksu ÃkÛk rðrðÄ „k{ku{kt òuðk {¤u Au.
yXðkrzf nkx ƒòhkuLke yk„ðe rðrþcŒk
™ðhr[Œ AkuxkWËuÃkwh rsÕ÷k™k Œ{k{ Œk÷wfk, ð™‚tÃkËkyku™ku ™ð÷ku ðkh‚ku Ähkðu Au. ™i‚Šøkf
ð™ y™u ðLÞ «kÛkeyku™wt fwËhŒe ðhËk™ yk rsÕ÷k™u {¤u÷wt Au. [khkuR ‚rnŒ™e „kiÛk ð™ ÃkuËkþku
ynet™k ykrËðk‚eyku™e ykðf™ku {n¥ð™ku MºkkuŒ Au. Œu™e ‚kÚku s „kiÛk ¾™es™e ‚{]ræÄ ÃkÛk ynet™e
ÄhŒe{kt ÄhƒkÞu÷e Au.
ykËhÛkeÞ ðzk«Äk™ ©e ™huLÿ¼kR {kuËeyu Œu{™k {wÏÞ{tºke Œhefu™k fkÞofk¤{kt ykrËòrŒ
ÃkqðoÃkèe™e «ò™u ðÄw fuLÿeŒ y™u «ðu„e rðfk‚ {kxu AkuxkWËuÃkwh rsÕ÷k™e h[™k fhðk™k ykÃku÷k ð[™
{kºk 11 {rn™k ƒkË 14{e yku„ü, 2013™k hkus ™ðhr[Œ rsÕ÷k f÷ufxh™e r™{Ûkqtf fhe™u ðneðxe
Œtºk™u Ä{Ä{Œwt fhe ËeÄwt .
AkuxkWËuÃkwh y÷kÞËku rsÕ÷ku ƒ™Œk Œu{kt fðktx, AkuxkWËuÃkwh, ™‚ðkze, ‚t¾uzk,y™u ÃkkðesuŒÃkwh
ŒÚkk ™ðhr[Œ ƒkuzu÷e {¤e™u fw÷ A Œk÷wfkyku{kt 928 „k{ku y™u
10,71,206™e ð‚Œe Au. su{kt ykrËòrŒ 6,92,354 y™w‚qr[Œ
òrŒ 22,336 y™u yLÞ 3,56,594 ð‚Œe Au. ™ðk rsÕ÷k™e
h[™kÚke ‚tÃkqÛko ykrËòrŒ Ãkqðko[÷™k rðfk‚™e ™ðe Œfku™k îkhk
¾qÕÞk Au. ð™ƒtÄw fÕÞkÛk™e rËþk{kt AkuxkWËuÃkwh rsÕ÷k™e h[™k
îkhk hksÞ ‚hfkhu yuf y¼qŒÃkqðo y™u ™ffh fË{ ¼Þwo Au. Œu™k
Ãk„÷u rsÕ÷k™k A Œk÷wfkyku™k ‚tÃkqÛko , ‚ðkO„e y™u ‚{Œku÷
rðfk‚™wt ykÞkus™ y™u y{÷efhÛk ‚h¤ ƒLÞwt Au. ykrËòrŒ
rðfk‚, fÕÞkÛk y™u Wíf»ko™e ™ðe ‚kVÕÞ „kÚkk ftzkhðk™e rËþk{kt
rsÕ÷ku yk„¤ ðÄe hÌkku Au. hksÞ ‚hfkhu AkuxkWËuÃkwh{kt þY
fhu÷e Ãkkur÷xufr™f fku÷us™u fkhÛku ykrËòrŒ rðãkÚkeoyku™u ½h
ykt„Ûku xufr™f÷ rþûkÛk™e y™u ykÛktË f]r»k rðïrðãk÷Þ îkhk
sƒw„k{ ¾kŒu þY fhðk{kt ykðu÷e yu„úefÕ[h fku÷us™u fkhÛku ½h
ykt„Ûku ði¿kkr™f ¾uŒe™k rþûkÛk™e ‚wrðÄk {¤e Au. fku÷us fûkk™k
rþûkÛk™e ‚wrðÄkyku Ëhuf Œk÷wfk{kt Au y™u {kuzu÷ hu‚ezuL‚e MfqÕ‚
þY ÚkŒk „wÛkðŒkÞwfŒ þk¤kfeÞ rþûkÛk™e ‚wrðÄk WÃk÷çÄ ÚkR Au.
ykrËòrŒ ¾uzqŒku xÃkf r‚t[kR yÃk™kðe hÌkk Au y™u ƒk„kÞŒe
¾uíke ŒhV ðéÞk Au.

96
ËknkuË rsÕ÷ku
rsÕ÷ku : ËknkuË (økwshkíkLkwt ÃkqðoLkwt «ðuþ îkh)
¼kiøkkur÷f MÚkkLk : 73.45 Úke 74.30 Ãkqðo hu¾ktþ 22.30 Úke 23.30 W¥kh yûkktþ
íkk÷wfkyku : ËknkuË þnuh, ËuðøkZ çkkheÞk, ÄkLkÃkwh, VíkuÃkwhk, økhçkkzk, ÷e{¾uzk,
Mkktsu÷e, Ík÷kuË
ûkuºkV¤ : 3733 [kuhMk rf.{e.
ykçkkunðk : økh{
s{eLk : Zk¤ðk¤e, zwtøkhk¤, økkuhkzw fk¤e
¾Lkes : õðkxoÍ, ÷kE{MxkuLk, rMkr÷fk yLku ç÷ufxÙuÃk
LkËeyku : ËqÄe{íke, ÃkkLk{, {kAý, nzV, fk¤e, ¾kLk, ðkÕðk
ðLk ÃkuËkþ : Mkkøk, MkkËz, MkeMk{, ðktMk, xe{YÃkkLk, {nwzkLkkt Vq÷, ½kMk
MkkûkhíkkLkwt «{ký : 58.62 xfk. Ãkwhw»k-72.14, Mºke-49.02
økk{ : 692 ðMkíke øke[íkk- 584
økúk{ Ãkt[kÞík : 571
LkøkhÃkkr÷fk : 3
fw÷ ðMkíke : 21,26,558
økúkBÞ ðMkíke : 19,35,463
þnuhe ðMkíke : 1,91,095
rsÕ÷k Ãkt[kÞík Mkt[kr÷ík
«kÚkr{f þk¤kykuLke MktÏÞk : 1,619
òrík «{ký (MkuõMk hurþÞku) : 985
ykhkuøÞ Mkð÷íkku :
ðes¤efhý ÚkÞu÷k økk{ : 692
çkkhu {kMk yuMk.xe.Lke
Mkð÷ík Ähkðíkk økk{ku : 630
rþûký :
W.{kæÞr{f þk¤kLke MktÏÞk : 82
yktøkýðkze : 2880
{æÞknLk ¼kusLk fuLÿku : 1631
fkì÷us/xufrLkf÷ MktMÚkk : 8
EsLkuhe fku÷us (rzøkúe) : 1
Ãktrzík rËLkËÞk¤ WÃkkæÞkÞ MxkuMko : 632
(ÔÞksçke ¼kðLke ËwfkLkku)
Wãkuøk :
çkUf (ðkrýßÞ,Mknfkhe,økúk{eý) : 70
økwshkík rðÄkLkMk¼kLke çkuXfku : 7
÷kufMk¼kLke çkuXf : 1
rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLke çkuXfku : 39
íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLke çkuXfku : 17
Wøkíkk MkqÞoLkku «Ëuþ :
{æÞ «Ëuþ yLku hksMÚkkLkLke MkhnËLku yzeLku ykðu÷k økwshkíkLkk «Úk{ Lkøkh ËknkuËLku frð LnkLkk÷k÷u
økwshkíkLkk Ãkqðo Ëhðkò íkhefu yku¤¾kðu÷, ËknkuË rsÕ÷kLke ykøkðe yku¤¾ íkuLke ykrËðkMke MktMf]rík Au.
ËknkuËLkk ykrËðkMkeyku hkßÞ¼h{kt hMíkk yLku {fkLk çkktÄfk{, zu{ fu [ufzu{Lkk çkktÄfk{ fhíkk òuðk

99
 {¤u Au. Mk¾ík {nuLkík yu yu{Lke ykøkðe yku¤¾ Au. ËknkuËLke yiríknkrMkf íkðkrh¾ òuEyu íkku {nŠ»k
ËrÄr[Lke íkÃkku¼qr{, {kuøk÷ çkkËþkn ykihtøkÍuçkLke sL{¼qr{ yLku økheçkkuLkk çku÷e Ãkq. X¬hçkkÃkkLke
f{o¼qr{ ËknkuËLkk ykþhu 1000 ð»ko Ãkqðo MkwÄeLkk Ãkwhkðkyku rþ÷k÷u¾ {¤e ykðu Au. yýne÷ðkzLkk
[ki÷wõÞ hkò rMkØhks sÞ®Mknu {k¤ðk WÃkh [ZkE ðu¤kyu ÷~fhLkk Ãkzkð Ëhr{ÞkLk Mktðík 1093 (E.Mk.
1139{kt {kºk yuf s hkík{kt Akçk ík¤kð rLk{koý fhu÷wt. yk hr¤Þk{ýwt Akçk ík¤kð ËknkuË þnuhLkwt ½huýwt
Au. {k[o 1618{kt çkkËþkn snktøkeh økwshkíkÚke WßsiLk síkk níkk. íÞkhu ík¤kð{kt ¾e÷u÷k f{¤ku yLku
ðLkhkSLkk {Lk{kunf ðkíkkðhýÚke «¼krðík ÚkE íku{Lkk hMkk÷k MkkÚku hkufký fhu÷wt. yk hkufký Ëhr{ÞkLk
s snktøkehLkk Ãkwºk þknsnktLke ÃkíLkeyu 24 ykufxkuçkh, 1618Lkk hkus ykihtøkÍuçkLku sL{ ykÃku÷ku.
Ãkwºk sL{Lke ¾wþk÷e{kt þknsnktyu 1619{kt yuf rðþk¤ {ÂMsË çkLkkðu÷e ykihtøkÍuuçku Ãký íkuLkk sL{
MÚk¤Lke ÞkË{kt ËknkuË{kt MkLku 1678{kt {wMkkVh¾kLkw MkhkE çkLkkðe níke. su yksu Ãký økZeLkk rfÕ÷k
íkhefu «[r÷ík Au. 1857Lkk çk¤ðk ÃkAe yk økZe ytøkúuòuyu fçksu fheLku ykuVeMk yLku hnuXký{kt Vuhðe
Lkk¾e níke. nk÷ yk økZe{kt «ktík f[uhe, {k{÷íkËkh f[uhe çkuMku Au.
økwshkík{kt 1857Lkk çk¤ðkLke þYykík ËknkuËÚke ÚkE níke. íkk. 6-7-1857Lkk hkus «òyu çk¤ðku
Ãkkufkhu÷ku ËknkuËLkk y¼÷kuzLkk ELkk{Ëkh ©e fkLkwøkk yLku çkkuhzeLkk ELkk{Ëkh ©e [wLke÷k÷ ËuMkkELke
ykøkuðkLke{kt 500 {kýMkku hkºku 10 ðkøku ¼uøkk ÚkÞkt níkk. yLku 11{e sw÷kE MkwÄe hnu÷k.
ËÄeÃkwh, ËrÄ«MÚk, ËÄeÃkÚkú, ËuçkkuÄ, ËunðÄ yÚkðk ËknkuË íkhefu òýeíkk ÚkÞu÷k ËknkuËLkk Lkk{fhýLke
yLkuf ÷kufðkÞfkyku Au. Ãkhtíkw yksu hªA y¼ÞkhÛÞ, híkLk{nk÷ yLku hkßÞ íku{s Ëuþ¼h{kt íkuLke
ykrËðkMke MktMf]rík Úkfe íku{s Mk¾ík Ãkrh©{e {nuLkíkfþ ykrËðkMkeykuLkk «Ëuþ íkhefu ÏÞkíkLkk{ çkLÞku Au.
¼kiøkkur÷f MÚkkLk
ËknkuË rsÕ÷ku 22-30 Úke 23-30 Wíkh yûkktþ yLku 73-45 Úke 74-30 Ãkqðo hu¾ktþ ðå[u ykðu÷ku
Au. økwshkíkLkk Ãkt[{nk÷ rsÕ÷k{ktÚke íkuLkwt rð¼ksLk Úkíkkt íkk. 2-10-1997Úke yÂMíkíð{kt ykðu÷ku Au.
rsÕ÷kLkku ¼kiøkkur÷f rðMíkkh 3,63,277 nufxh Au. rsÕ÷kLke W¥khu hksMÚkkLkLkku ðktMkðkzk rsÕ÷ku, Ãkrù{u
økkuÄhk rsÕ÷ku, Ãkqðo yLku Ërûkýu {æÞ «Ëuþ hkßÞLkku Íkçkwyk rsÕ÷ku ykðu÷ku Au. Ãkt[{nk÷ rsÕ÷k{ktÚke
ykrËðkMke rðMíkkhkuLku y÷øk íkkhðe ËknkuË rsÕ÷kLke Lkðh[Lkk fhðk{kt ykðe Au.
ËknkuË rsÕ÷kLkk yLÞ íkk÷wfk{kt rnLËw, {wÂM÷{, ðkuhk, r¾úMíke, ÃkkhMke íkÚkk yLÞ Ä{oLkk ÷kufku
Ãký hnu Au. yk rðMíkkh{kt ÷kufku {kuxu ¼køku ¾uíke, ðuÃkkh, ÄtÄku-hkusøkkh yLku ÃkþwÃkk÷Lk íkÚkk ðLÞ ÃkuËkþku
yufºk fhðkLkku ÔÞðMkkÞ fhu Au MkkÚku MkkÚku ÃkþwÃkk÷LkLkku ÔÞðMkkÞ Ãký fhu Au yLku ynª ðLkhkS yLku
fwËhíke MkkitËÞoLkku ÷¾÷wx ¾òLkku Au íku{s òuðk÷kÞf MÚk¤ku Au. ¾Lkes{kt {wÏÞíðu ÷kE{MxkuLk, rMkr÷fk,
ç÷ufxÙuÃk yLku õðkxoÍ Au. ßÞkhu {wÏÞ Ãkkfku{kt {fkE, [ýk, yzË, MkkuÞkçkeLk, ykËw ðøkuhu Au. MkkiLkku

100
 MkkÚk yLku MkkiLkk rðfkMkLku MkkÚkof fhíkk rsÕ÷k{kt AuÕ÷k yuf
ËkÞfk{kt Ëhuf ûkuºk{kt WzeLku ykt¾u ð¤øku íkuðku rðfkMk ÚkÞku Au.
yuxeðexe íku{s íkk÷wfk MkhfkhLke rð¼kðLkkÚke Mk{íkku÷ rðfkMk
yLku økúk{Míkh MkwÄe Mk¥kk rðfurLÿfhý ÚkÞwt Au.
MðkíktºÞ MkuLkkLkeyku :
ËknkuË rsÕ÷kLkk rðfkMk{kt ÃkqßÞ X¬hçkkÃkk, Mkw¾Ëuð fkfk,
©e Ãkktzwhtøk økku®ðË ðýefh, ©e ytçkk÷k÷ ÔÞkMk, {kýuf÷k÷
økktÄe, ©efkLík þuX, ELËw÷k÷ Þkr¿kf, {k{k Mkknuçk Vzfu suðk
Lkk{e-yLkk{e ¢ktríkðehkuLkwt ËknkuË rsÕ÷kLkk rðfkMk{kt {n¥ðLkwt
ÞkuøkËkLk hÌkwt Au. yu{Lkk rð[khku, MktMfkhku yLku Ëuþ«u{Lke ¼kðLkk
Úkfe ËknkuË rsÕ÷ku rðfkMkLkk ÃktÚku ykøk¤ ðæÞku Au.
yiríknkrMkf «ðkMkLk MÚk¤ku :
híkLk{nk÷ hªA yÇÞkhÛÞ : rsÕ÷k {Úkf
ËknkuËÚke 60 rf.{e. ÄkLkÃkwh íkk÷wfk {ÚkfÚke 8.5
rf.{e. yLku ðzkuËhkÚke 160 rf.{e.Lkk ytíkhu ykðu÷k
yk hªA y¼ÞkhÛÞ{kt si r ðf yLku ðkLkMÃkríkf
Mk]rü òuðe yuf ÷nkðku Au. 55.65 [ku.rf.{e.Lkku rðMíkkh
Ähkðíkk yk y¼ÞkhÛÞ{kt hªA, ËeÃkzk, Íh¾ suðkt «kýeyku
Lkkøk, Äk{ý, ysøkh, ½ku, fk[ªzk, fk[çkk suðk MkheMk]Ãk ðøkoLkk
Sðku yLku Ãkíkhtøkku, ËqÄhk, ÷¬z¾kuË, ½txexktfýku, nrhÞk¤,
÷u÷k, íkuíkh, çkks, Mk{ze, suðkt ÃkûkeykuÚke Mk¼h Au. ðLÞ
Mk]rü{kt 105 fw¤Lkk 409 òríkLke 645 «òríkyku òuðk {¤u
Au. híkLk{nk÷ Mk{wÿLke MkÃkkxeÚke 657 {exhLke Ÿ[kEyu
ykðu÷wt nkuðkÚke ykçkkunðk MkkLkwfq¤ hnu Au. ðLÞ Mk]rüLku òuðkLkwt
Mknu÷kýeyku {kxu yk W¥k{ MÚk¤ Au.
ðkLkMÃkríkf MktÃkËk{kt fw÷ 543 òríkyku Ãkife 40
òríkykuLkk ûkwÃk, 238 òríkLkk LkkLkk Akuzðk, 87 òríkykuLkk
ðu÷kyku, çku òríkLkk ytþík: ÃkhkuÃkSðe yLku Lkð òríkLkk ykuŠfz
Au. híkLk{nk÷ hªA yÇÞkhÛÞ yu hkßÞLkk ËknkuË rsÕ÷k{kt
Ërûký Ãkqðo{kt ykðu÷wt Au. yøkkW yk rðMíkkh [ktÃkkLkuh hkßÞLke nfq{ík nuX¤ níkku. rçkúrxþ þkMkLkfk¤
Ëhr{ÞkLk rþfkh yLkk{ík yÚkuo íkuLkku ðneðx ËuðøkZçkkheÞk hkßÞ Mkt¼k¤íkwt níkwt.
ykÍkËe çkkË yk rðMíkkhLku hrûkík íkhefu ònuh fhðk{kt ykÔÞku. «krýs MktÃkr¥k{kt ¾å[h ðøkoLke 120
òíkku {¤u Au. su{kt Ëuþe yLku ÞkÞkðh ÃkûkeykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yÇÞkhÛÞ rðMíkkhLke ¼kiøkkur÷fíkk
yLku Ÿ[kELke rðrðÄíkkLkk fkhýu ðkLkMÃkríkf òíkku y÷øk MÚk¤u y÷øk y÷øk òuðk {¤u Au.
yk MÚk¤Lke ô[kE-675 {exh Mk{wÿík¤Úke yÇkÞkhÛÞ rðMíkkhLku ÃkkuíkkLkwt y÷kÞËwt {kE¢ku õ÷kE{ux
Au. WLkk¤k{kt {n¥k{ W»ýíkk{kLk 42 MkuÂÕMkÞMk yLku ÷½w¥k{ A ðkŠ»kf Mkhuhkþ ðhMkkË 100 {e.÷e.
Ãkzu Au. hu÷{Úkf ÃkeÃk÷kuË 60 rf.{e. Ëqh Au. nðkE {Úkf ðzkuËhk 160 rf.{e. Ëqh Au.
ËuðøkZçkkheÞk :
ÃkkðkøkZLkk ÃkíkLk ÃkAe ÃkíkE hkòLkk ðtþòuyu ËuðøkZ zwtøkhLke LkSf ðMkkðu÷wt LkkLkfzwt Ãký h¤eÞk{ýwt
þnuh yux÷u íkífk÷eLk ËknkuË rsÕ÷kLkwt ÃkurhMk ËuðøkZçkkheÞk. yÃkkh ðLÞ MktÃkËkLku fkhýu yk MxuxLku çke-økúuzLkku
Ëhßòu {éÞku níkku. nk÷ ËuðøkZçkkheÞk ËknkuË rsÕ÷kLkwt íkk÷wfk {wÏÞk÷Þ Au. íkk÷wfk f[uheyku WÃkhktík
rsÕ÷k h{íkøk{ík Mktfw÷ Au. íkífk÷eLk hkßÞLkk ¼qíkÃkqðo hksðe ©e sÞËeÃk®Mkn çkkheÞkLke Ëe½oárüLkk

101
 fkhýu h{íkøk{ík Mktfw÷Lkku rðfkMk ÚkÞku Au. su
yk íkk÷wfk íku{s yLÞ rðMíkkhLkk ykrËðkMke
ÞwðfkuLku økúk{eý h{íkkuíMkð {kxu «urhík fhu Au.
hsðkzkLkk Mk{Þ{kt ËuðøkZçkkheÞk{kt hksðeLke
ËþuhkLke Mkðkhe Lkef¤íke níke. yksu Ãký
íkuLke ÞkË{kt ykrËðkMkeykuLkku ËþuhkLkku {u¤ku
søkrðÏÞkík Au. yk {u¤k{kt Ãkkðk ðkËLkLkwt
ykf»koý yksu Ãký yux÷wt s hÌkwt Au.
{ehk¾uze :
ÃkqßÞ X¬hçkkÃkkyu økktÄeSLkk ykþeðkoË
MkkÚku ËknkuË rðMíkkh{kt Ëw»fk¤ hkníkLkwt fk{ þY
fÞwO níkwt. su ¼e÷ suðk {tz¤{kt ÃkrhðŠíkík ÚkÞwt
níkwt. ykrËðkMkeykuLkk MkðkOøke rðfkMk {kxu {ehk¾uze ¾kíku 1922{kt «Úk{ yk©{ MÚkÃkkÞku níkku. 1949{kt
{ehk¾uze ¾kíku MkðkuoËÞ fuLÿ þY fhkÞwt níkwt. ¼e÷ Mkuðk {tz¤Lke ykrËòrík Wíf»koLke rðfkMkÞkºkkLkkt Ãkøkhý
{ehk¾uze ¾kíkuÚke {tzkÞkt níkkt. yk Mkt˼o{kt {eh¾uzeLkwt {n¥ð ¾qçk s {kuxwt Au.
{kuxk nkÚkeÄhk :
{kuxk nkÚkeÄhk ÷e{¾uzkÚke çku rf.{e. Ëqh ykðu÷wt Au. {wtçkE-rËÕne hu÷ðu {køko WÃkhLkwt yk yuf
hu÷ðu MxuþLk Au. ynªÞk Mkku÷tfefk¤Lkwt «k[eLk {nkËuð {trËh æÞkLkkf»kof Au. ßÞkt Vkøký MkwË yrøkÞkhMk
yux÷u fu MÚkkrLkf ¼k»kk{kt yktçk÷e yrøkÞkhMkLkku {u¤ku ¼hkÞ Au.
ÃkeÃk÷kuË :
{wtçkE-rËÕne hu÷ðu ÷kELk Ãkh ykðu÷wt ÃkeÃk÷kuË stfþLk hu÷ðu MxuþLk Au. ynªÞkÚke ËuðøkZçkkheÞkLke
ðLÞ ÃkuËkþkuLku ðkníkwf fhðk ÃkeÃk÷kuË-ËuðøkZçkkheÞk Lkuhkuøkus hu÷ðuLke ytøkúuòuyu MÚkkÃkLkk fhe níke. su
nk÷ çktÄ Au. ÃkeÃk÷kuË xe{hwt ÃkkLk yLku R{khíke ÷kfzkLkwt {kuxwt çkòh níkwt.
÷e÷ðk Xkfkuh :
÷e÷ðk Xkfkuh ÷e{zeÚke Ãkkt[ rf.{e.Lkk ytíkuh ykðu÷wt Au. Ãkqðofk¤{kt yk ÷e÷kðíkeLkøkh nkuðkLkwt
{LkkÞ Au. ynªÞk økwÃíkðkMk Ëhr{ÞkLk Ãkktzðkuyu yk©Þ {u¤ÔÞku nkuðkLkwt fnuðkÞ Au.
þu»kLkkhkÞý yLku [k{wtzk {kíkkLkkt {trËhku ynªÞk ykðu÷k Au. ßÞkt [iºk MkwË ÃkqLk{Lkk rËðMku {u¤ku
¼hkÞ Au. yk MÚk¤u hk{[tÿ, ÷û{ý, f]»ý, nLkw{kLkS yLku {nkËuðLkkt {trËhku Au. suÚke yk {u¤ku
Ãkt[f]»ýLkku {u¤ku Ãký fnuðkÞ Au.
÷e{ze :
{kAý LkËeLkk rfLkkhu ykðu÷wt Ík÷kuË íkk÷wfkLkwt ÷e{ze yu {kuxwt økk{ økýkÞ Au. ÷ªçkk Lkk{Lke
ÔÞÂõík fu su ÷e{zk Lke[u hnuíke níke, íkuLkk Lkk{ WÃkhÚke ÷e{ze Lkk{ Ãkzâwt nkuðkLkwt {LkkÞ Au. ynªÞk
sL{kü{eLkk rËðMku {kuxku {u¤ku ¼hkÞ Au.
÷e{¾uzk :
{wtçkE-rËÕne hu÷ðu÷kELk WÃkh ykðu÷wt ÷e{¾uzk íkk÷wfk {Úkf Au. ÷e{¾uzk{kt Ëh hrððkhu nkxçkòh
¼hkÞ Au. su ykswçkkswLke økúk{eý «ò {kxu ¾heËe fhðkLkwt W¥k{ MÚk¤ çkLke hnu Au.
Ík÷kuË :
ËknkuËÚke 35 rf.{e. Ëqh ykðu÷wt Ík÷kuË íkk÷wfkLkwt {wÏÞ {Úkf Au. Í÷kE {kíkkLkk Lkk{ WÃkhÚke
Ík÷kuË Lkk{fhý ÚkÞwt nkuðkLkwt {LkkÞ Au. 1857Lkk rðÃ÷ð ð¾íku Ík÷kuË {wÏÞ fuLÿ níkwt.
Ík÷kuËÚke Ãkkt[ rf.{e. Ëqh {kAý LkËeLkk rfLkkhu Mkwðúík Ér»kLkku yk©{ níkku. økwÃíkfk¤ Ëhr{ÞkLk
Ãkktzðku Ãký ynªÞk yk©Þ {u¤ððk ykÔÞk níkk.
102
 fuËkhuïh :
ËknkuËÚke Mkkíkuf rf.{e.Lkk ytíkhu [kuMkk÷k
økk{u ykðu÷ fuËkhuïh {trËh fk÷eLkËe WÃkh
çkktÄðk{kt ykðu÷k fk¤ezu{ ÃkkMku fwËhíke økwVk{kt
LkÞLkhBÞ ðLkhkS ðå[u ykðu÷wt Au. yk MÚk¤u
©kðý {kMk{kt Ëh Mkku{ðkhu {u¤ku ¼hkÞ Au.
yk {trËh yk rðMíkkhLke ykrËðkMke «ò {kxu
ykMÚkkLkwt «íkef Au.
[kuMkk÷k :
ËknkuËLke Ërûkýu yrøkÞkh rf.{e. Ëqh
ykðu÷wt [kuMkk÷k økk{ ®MkrÄÞkLkk þkMkLk Ëhr{ÞkLk
ËuMkkE fwxwtçkLku ËkLk{kt yÃkkÞwt níkwt. ®MkrÄÞkLke [kuÚk W½hkððkLkk çkË÷k{kt ËuMkkE ÃkrhðkhLku yk økk{
ËkLk{kt yÃkkÞwt níkwt.
Ëuð fuËkhuïh {nkËuðLkwt ËþoLkeÞ {trËh ykðu÷wt Au. ÃkíÚkhLke ÷ktçke økwVk{kt çkLkkðkÞu÷k yk {trËh{kt
økki{w¾ Ãký Au. su{ktÚke yrðhík s¤«ðkn ðÌkk fhu Au. {trËhLke LkSf Ãkrù{ hu÷ðu îkhk çkLkkðkÞu÷ku
fk¤e zu{ yk {trËhLkk MkkIËÞo{kt ð]rØ fhu Au.
nMíkuïh :
÷e{¾uzk íkk÷wfk{kt Mkku÷tfeLkk Mk{ÞLkwt ÷e{¾uzkÚke çku rf.{e.Lkk ytíkhu nzV LkËeLkk rfLkkhu {kuxk
nkÚkeÄhk økk{{kt {nkËuðLkwt «k[eLk {trËh ykðu÷wt Au. ßÞkt yktçk÷e yrøkÞkhMkLkk rËðMku {kuxku {u¤ku
¼hkÞ Au.
[kf÷eÞk :
økwshkík, hksMÚkkLk yLku {æÞ«ËuþLkk rºk¼uxu ykðu÷wt [kf÷eÞk çkLkkMk LkËeLkk rfLkkhu ðMku÷wt Au. su
ËknkuËÚke 27 rf.{e. Ëqh Au. [kf÷eÞkÚke çku rf.{e. Ëqh hkÄkLke fhkz Lkk{Lke ¾eý ykðu÷e Au. [kf÷eÞk{kt
ÃkíÚkh{kt fkuíkhkÞu÷kt nLkw{kLkS yLku økýÃkrík {trËh Ãký Au. yk {trËhLke LkSf yuf fwtz Ãký nÞkík Au.
ynªÞk {nkðË [kiËþ yLku Vkøký MkwË yrøkÞkhMkLkk rËðMku {u¤ku ¼hkÞ Au.
økhçkkzk :
‘økZçkzk’ WÃkhÚke yÃk¼útþ ÚkELku økhçkkzk Lkk{ «[r÷ík ÚkÞwt nkuðkLkwt {LkkÞ Au. ËknkuËLkku yk
íkk÷wfku ËknkuËLke Ërûkýu 19 rf.{e. Ëqh ykðu÷ku Au. yk økk{{kt «k[eLk økZ Au. økhçkkzk íkk÷wfkLkwt {wÏÞ
økýkíkwt yk økk{ ykswçkkswLkk økúk{sLkku {kxu {kuxwt çkòh çkLke hÌkwt Au. LkqíkLk ð»koLkk rËðMku økk{{kt økkÞ
økkunheLkku {u¤ku ¼hkÞ Au.
suMkkðkzk :
ËknkuËÚke 14 rf.{e. Ëqh ykðu÷wt suMkkðkzk íkuLkk ÃkhtÃkhkøkík økku¤økÄuzkLkk {u¤k {kxu «ÏÞkík Au.
nku¤eLkk Aêk rËðMku {kuxku {u¤ku ¼hkÞ Au.
ËknkuË :
ËknkuË ËqÄe{íke LkËeLkk çkLLku rfLkkhu ðMku÷wt rsÕ÷kLkwt {wÏÞ {Úkf, økwshkíkLkwt ŸÍk ÃkAeLkwt çkeò LktçkhLkwt
f]r»k ðuÃkkhLkwt {Úkf Au. {wtçkE rËÕne hu÷ðu {køko WÃkh ykðu÷ ËknkuË{kt Ãkrù{ hu÷ðuLke ðfoþkuÃk ykðu÷e
Au. su{kt yøkkW Mxe{ yuÂLsLkLkwt ËwhMíke fk{ fhðk{kt ykðíkwt níkwt. nk÷{kt {k÷økkzeLkkt ðuøkLkku, {u{w xÙuLk
ðøkuhuLkwt rhÃkuhªøkfk{ ÚkkÞ Au. yk ðfoþkuÃkLke y÷kÞËe yku¤¾ Au. ÷kufðkÞfk {wsçk ËrÄr[Ér»k yLku
rn®zçkk hkûkMke ynª hÌkkt níkkt. rMkØhks sÞ®Mknu {k¤ðk Ãkh [ZkE fhe íku ð¾íku çkkh ð»ko MkwÄe Ãkzkð
hkÏÞku níkku yLku íku{ýu Akçk ík¤kðLkwt rLk{koý fÞwO níkwt. {kuøk÷ MkÕíkLkíkLkk AuÕ÷k þkMkf ykihtøkÍuçkLkku
sL{ Ãký ËknkuË{kt ÚkÞku níkku.
103
 çkkðfk :
ËknkuËÚke ykX rf.{e.
yu ykðu÷k yk økk{u E.Mk.
Ãkqðuo 746-483Lkk Mk{Þ{kt
çktÄkÞu÷ rþð Ãkt[kÞíkLk
{trËhLkk «k[eLk yðþu»kku
ykðu÷k Au. íkuLkwt MÚkkÃkíÞ
çkuLk{qLk nkuðkÚke yk ¼øLk
{trËhLku yiríknkrMkf M{khf
íkhefu ònu h fhu ÷ Au .
rþðk÷ÞLke çkksw{kt ík¤kð
ykðu ÷ w t nku ð kÚke Mkw t Ë h
LkÞLkhBÞ fwËhíke ðkíkkðhý
ynª {kýðk {¤u Au. ynª
yktçk¤e yrøkÞkhMkLkku {u¤ku
¼hkÞ Au.
«ðkMkLk MÚk¤ku/òuðk÷kÞf MÚk¤kuLkwt ËknkuËÚke ytíkh :
ËknkuË rsÕ÷kLkkt sqLkkÃkwhkýkt {trËhku{kt òuEyu íkku rsÕ÷k{kt «rMkØ ÃkwhkíkLk rþð{trËh çkkðfk,
fuËkhLkkÚk {trËh, [kuMkk÷k yLku fk÷ezu{, ½q½hËuð rþð{trËh [kf÷eÞk, ¼{hu[e {kíkk {trËh Mkªøkðz,
ËuðÍhe {nkËuð {trËh, hkuÍ{, ÷¾uïhe {kíkk {trËh, ò÷ík rðÏÞkík Au.
yk {trËhku Ãkife ËuðÍhe {nkËuð hkuÍ{Lku ðneðxe íktºk îkhk rðfMkkððk «ÞíLkku nkÚk Ähðk{kt ykÔÞk
Au. ËknkuË rsÕ÷kLkkt òuðk÷kÞf MÚk¤ku yLku íku íkk÷wfk yLku rsÕ÷k fûkkyuÚke fux÷kt Ëqh ykðu÷k Au. íkuLke
rðøkíkku yk «{kýu Au.

«ðkMkLk MÚk¤Lkwt Lkk{ íkk÷wfku íkk÷wfk {ÚkfÚke ËknkuËÚke

ytíkh (rf.{e.) ytíkh (rf.{e.)
híkLk{nk÷ (hªA yÇÞkhÛÞ) ÄkLkÃkwh 17 60
rþð{trËh, çkkðfk ËknkuË 14 14
fuËkhLkkÚk {trËh, [kuMkk÷k yLku fk÷ezu{ ËknkuË 10 10
½q½hËuð rþð{trËh, [kf÷eÞk Ík÷kuË 30 41
¼{hu[e {kíkk {trËh, Mkªøkðz ÷e{¾uzk 25 55
ËuðÍhe {nkËuð {trËh, hkuÍ{ ËknkuË 14 14
÷¾uïhe{kíkk {trËh, ò÷ík ËknkuË 06 06
ftfýuïh {trËh, {ehk¾uze Ík÷kuË 23 13
Ãkt[f]»ý {trËh, Úkuhfk Ík÷kuË 05 37
[k{wtzk{kíkk {trËh, hkçkzk÷ ËknkuË 02 2
{kLkøkZ rn÷ VíkuÃkwhk 18 75

104
zktøk-yknðk rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{ : zktøk
ðzw{Úkf : yknðk
Ãk]Úðe Ãkh ¼kiøkkur÷f MÚkkLk : Ãkqðo hu¾ktþ - 72.29 Úke 73.51 ytþ, W¥kh yûkktþ - 20-3 9,
21.50 ytþ
ûkuºkV¤ : 1,764 [ku.rf.{e. (172357 nuõxh)
ðMkíke : Mºke - 1,13,793, Ãkwhw»k - 1,12,972 fw÷ - 2,26,765
íkk÷wfk : 3, yknðk, ð½E, Mkwçkeh
økk{ku : 311
ðMkíke øke[íkk : 129
{wÏÞ ÔÞðMkkÞ : ¾uíke
Ãkqhf ÔÞðMkkÞ : ÃkþwÃkk÷Lk
¾uíke Ãkkfku : {wÏÞ Ãkkfku - LkkøkË÷e, ðhE, zktøkh
hkufrzÞk : rËðu÷k
íku÷erçkÞk : ¾hMkkýe, {økV¤e
{wÏÞ ¾Lkes : rsÕ÷k{kt fkuE ¾LkesLke ÃkuËkþ Úkíke LkÚke Ãkhtíkw ç÷ufxkuÃk huíke yLku Mkk{kLÞ
{kxe [e[eLkkøkktðXk yLku ZkZhk økk{ ÃkkMku {¤u Au.
Wãkuøkku : «ðkMkLk
øk]n Wãkuøkku : Lkkøk÷e «kuzõxMk, ðktMk fk{, ðh÷e ÃkuELxªøk,
s{eLkLkku «fkh : Ãk]c yLku ¾zfkuðk¤e ÷k÷ htøkÚke {ktze fk¤k htøk MkwÄeLke, økkuhkzwt «fkhLke
WÃkòW : 57,843 nuõxh
rçkLk WÃkòW : 728.31 nuõxh
Ãkzíkh : 4557.8 nuõxh
ykçkkunðk : rsÕ÷k{kt {k[o {rnLkkÚke Mkqfe yLku ¼eLkkþðk¤e ykçkkunðk þY ÚkkÞ Au.
ykuõxkuçkh MkwÄe [ku{kMkw [k÷u Au.
Mkhuhkþ ðhMkkË : 2000Úke 2500 {e.{e. (ðkŠ»kf)
støk÷ku : 1055.57 [ku.rf.{e. (101183.70 nuõxh)
LkËeyku : Ãkqýko, ytrçkfk, ¾kÃkhe, økehk, MkÃkoøktøkk
ík¤kðku : 47
[ufzu{ku : 330
rsÕ÷kLkk hMíkk : fw÷ ÷tçkkE - 1210 rf.{e, Mxux 277 rf.{e. yLku 716 rf.{e. Ãkt[kÞík
nMíkf yLku 217 rf.{e. støk÷ ¾kíkk nMíkfLkk.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : hkßÞLkwt yuf{kºk røkrh{Úkf MkkÃkwíkkhk, økehkÄkuÄ (ytrçkfk LkËe yLku økehk
LkËe WÃkh)
yiríknkrMkf : ÃkktzðøkwVk
ÄkŠ{f : {kÞkËuðe, þçkheÄk{, ytsLke Ãkðoík, f¤tçk zwtøkh
MkktMf]ríkf : fnkzâk Lk]íÞ, XkfÞkoLk]íÞ, Ãkkðhe Lk]íÞ, {kˤ Lk]íÞ, ¼ðkzk Lk]íÞ yLku
ík{kþk, Úkk¤e fÚkk.
hu÷ðu Mkuðkyku : Lkuhkuøkus- çke÷e{kuhk Úke ð½E
hkßÞ ÃkrhðnLk Mkuðk : økwshkík hkßÞ {køko ÃkrhðnLk rLkøk{Lke yuMk.xe. çkMkku
ÃkkuMx : yknðk {wÏÞ ÃkkuMx ykurVMk, 4 Ãkuxk ykurVMk (ÃkªÃkhe, ð½E, MkkÃkwíkkhk
yLku Mkwçkeh) økúkBÞ fûkkyu çke.yku. fw÷ - 51)
xur÷VkuLk Mkuðk : çke.yuMk.yuLk.yu÷., ykErzÞk, ðkuzkVkuLk, he÷kÞLMk
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 202

107
 çkU®føk Mkuðkyku
økúk{eý çkUf
Þkuòíkk ÷kuf{u¤k
ÄkŠ{f íknuðkhku
¾uíkeðkze WíÃkLLk çkòh
Mkr{rík / {kfuox Þkzo
økútÚkk÷Þku- ðkt[Lkk÷Þku
ÃkþwÃkk÷Lk «ð]r¥k
þiûkrýf MktMÚkkyku
ykhkuøÞ Mkuðkyku
rsÕ÷kLkk {nkLk MkÃkqíkku /
rð¼qríkyku
Mktøkún ík¤kð
[ufzu{
WËðnLk ®Mk[kE ÞkusLkk nuX¤
økwshkík rðÄkLkMk¼k
÷kufMk¼kLke çkuXfku
rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLke çkuXfku
íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLke çkuXfku
LÞkÞk÷Þku
r«LMkeÃk÷ rMkrð÷ fkuxo
÷kufSðLk - hnuýefhýe
Mkkûkhíkk Ëh
sL{ Ëh
108
: çkUf ykuV çkhkuzk -2 (yknðk, ð½E), Mxux çkUf ykuV EÂLzÞk - 4
(yknðk, ð½E, ÃkªÃkhe, þk{øknkLk), Ãktòçk LkuþLk÷ çkUf, ÞwrLkÞLk çkUf,
ð÷Mkkz rzMxÙeõx fku.yku.çkUf - 2 (yknðk, ð½E) ¾uíke çkUf - ...
: çkhkuzk økwshkík økúk{eý çkUf - 3 (yknðk, MkkfhÃkkík¤, MkkÃkwíkkhk)
: nku¤eLkk íknuðkh rLkr{¥ku Þkuòíkku yiríknkrMkf ‘zktøk Ëhçkkh’, ÷kufkuíMkð
- ¼ðkzk, MkkÃkwíkkhk ¾kíku (økúe»{ {nkuíMkð, {kuLMkwLk VuÂMxð÷, þhË
{nkuíMkð)
: íkuhk, zwtøkh Ëuð, LkkøkËuð, LkkøkÃkt[{e, Ãkku¤k, y¾kºkes, rËðk¤e, nku¤e
: 1- ð½E
: (1) rsÕ÷k ÷kÞçkúuhe - yknðk (2) íkk÷wfk ÃkwMíkfk÷Þ, ð½E
: økkÞ, ¼UMk, {h½k - çkíkfk, ½Uxk, çkfhkt
: «kÚkr{f þk¤kyku : 419, {kæÞr{f þk¤kyku - 33, fkì÷uòu - 3
(1) ykxoMk yuLz fku{Mko fku÷us-yknðk, (2) Mkhfkhe rð¿kkLk fku÷us -
yknðk, (3) yurøkúfÕ[h÷ fku÷us-ð½E
: (1) sLkh÷ nkuÂMÃkx÷ yknðk -1, (2) Mke.yu[.Mke. - fkìBÞwrLkxe
nuÕÚk MkuLxh - ð½E -1, (3) Ãke.yu[.Mke. -9 ÃkªÃkhe, MkkfhÃkkík¤,
þk{øknkLk, MkkÃkwíkkhk, økkh¾ze, ÃkeÃk÷Ënkz, Mkqçkeh, økkZðe, fk÷eçku÷
: (1) Mð. Akuxw¼kE LkkÞf (2) Ãkȼq»ký - ÃkqŠý{k ÃkfðkMkk - MkkÃkwíkkhk
: 301 (4500.32 nuõxh ®Mk[kE)
: 661 (3974.03 nuõxh ®Mk[kE)
: 10.828 nuõxh ®Mk[kE, fwðk ík¤kð, LkËe-Lkk¤k - çkkuh - 11,386
nuõxh
: 1- 173 zktøk
: 1-26-ð÷Mkkz-zktøk
: 17
: 23
: 2
: yknðk, yuzeþLk÷ MkuMkLMk fkuxo
: zktøkLkwt ÷kufSðLk nsw Ãký støk÷ rðMíkkhLkwt òuðk {¤u Au. zktøkLkk
ykrËðkMke òrík «ðkn{kt ¾kMk fheLku ¼e÷, fwLkçke yLku ðkh÷e òuðk {¤u
Au. zwtøkhk¤ «ËuþLku fkhýu ynªLke ykrËðkMke «ò yíÞtík ¾zík÷ çkLke
økE Au. yu{Lkk{kt ykðu÷e MknLkþe÷íkk, rðfx ÃkrhÂMÚkríkyu ykÃku÷ yuf
yý{ku÷ ðkhMkku Au. økkZ støk÷ku yLku ®nMkf ÃkþwykuLke ðå[u hnuíkk yk
zktøke ykrËðkMkeykuyu ÃkkuíkkLkk Lkerík-rLkÞ{ku yLku MktMf]rík MkSo Au. yksu
ykÃkýu su zktøkLke rðrþü MktMf]rík òuE hÌkk Aeyu íku rLk{koý Úkðk {kxu
nòhku ðhMkku ðeíke økÞk Au. ÃkhtÃkhk, ytÄ©Øk, {kLÞíkkyku yLku ðktrþf
MktçktÄkuLku ÷eÄu ykswçkkswLke ÃkrhÂMÚkrík{kt ð¾íkkuð¾ík ð¤ktf ykÔÞku Au.
hnuýefhýe{kt ¼e÷ku, fwLkçke fhíkk MkkËk ðktMkLke ÍqtÃkze{kt hnuðwt yLku
{kA÷e {khðe yÚkðk rþfkh fhðk suðe «ð]r¥k fhu Au. yu{Lkku ÔÞðMkkÞ
{kuxu¼køku ¾uíke yLku ÃkþwÃkk÷Lk Au.
: Ãkwhw»k - 84.98 xfk, Mºke - 68.75, fw÷ - 76.80
: 2011Lke ðMíke økýíkhe {wsçk nòh Ãkwhw»ku 1007 Mºkeyku.
{]íÞw Ëh : çkk¤ {hý ð»ko 2001 Ëhr{ÞkLk 30.18 xfk níkku su 26.14 xfk
ÚkÞu÷ Au.
çkk¤ðkzeyku/ yktøkýðkzeyku : 435
Ãkktshk Ãkku¤ku / økkiþk¤kyku -
Mk¾e{tz¤ku / {rn÷k {tz¤ku : 2547
ËirLkfku : zktøk rsÕ÷k{kt hSMxÙuþLk ÚkÞu÷k - 4 (1) ÞwøkLkk yutÄký (2) WÃk¼kuõíkk
Mk{k[khf (3) ¾qLke Mk{k[kh (4) ykÃku÷k økwshkík ({hkXe) ËirLkf
MkkÃíkkrnfku : 1- sLkøký
zktøk rsÕ÷kLkku Ãkrh[Þ :
økwshkík hkßÞLkk Ërûký Auzu 1,1778 [ku.rf.{e.Lkku rðMíkkh Ähkðíkku yk LkkLkfzku zktøk rsÕ÷ku
MkÌkkÿe ÃkðoíkLke W¥kh Auzu ykðu÷e nkh{k¤kLkk Ãkrù{ Zku¤kð Ãkh ykðu÷ku Au. rsÕ÷kLkku fw÷ rðMíkkh 20,
33, 40 W¥kh yûkktþ yLku 73, 56, 36 Ãkqðo hu¾ktþ ð]¥kku{kt Mk{kÞu÷ku Au. zktøk rsÕ÷kLke W¥khu Mkwhík
rsÕ÷kLkk ÔÞkhk yLku MkkuLkøkZ íkÚkk {nkhk»xÙLkku LkðkÃkwh íkk÷wfku Au. Ãkqðo{kt Äqr÷Þk rsÕ÷kLkku Mkkfhe íkÚkk
LkkrMkf rsÕ÷kLkk çkkøk÷ký yLku f¤ðý íkk÷wfkyku, Ërûkýu LkkrMkf rsÕ÷kLkku f¤ðý íkk÷wfku yLku Mkwhøkkýk
{nk÷, íkku Ãkrù{ rËþk{kt ð÷Mkkz rsÕ÷kLkku ðkMktËk íkk÷wfku ykðu÷ku Au. Mk{økú rsÕ÷kLkku yuf zwtøkhk¤ «Ëuþ
Au. Mk{wÿ MkÃkkxe{kt ½ýe søÞkyku Ãkh 105 {exhÚke 1,317 {exh MkwÄeLke Ÿ[kE{kt VuhVkhku ÚkkÞ Au.
xufheyku yLku ¾eýku Ähkðíkku ßÞkt fwËhíku Aqxu nkÚku MkkIËÞo ðuÞwO Au yuðku yk LkÞLkhBÞ «Ëuþ ¾hu¾h rLkMkøkoLke
yuf y«rík{ {nk{q÷e ¼ux Au.
zktøk rsÕ÷kLkku RríknkMk
ykuøkýeMk{e MkËeLkk ÃkqðkoÄo{kt yux÷u fu, E.Mk. 1818{kt rçkúxeþ ÷kufkuLke Mk¥kk nuX¤ ¾kLkËuþ «Ëuþ
ykÔÞku yLku íÞkhÚke s zktøkLkku ÃkØríkMkhLkku RríknkMk òýðk {¤u Au. ¾kLkËuþ «ËuþLkk rðMíkkhku{kt Ãkrù{
MkhnË rðMíkkhLkk zktøke ¼e÷ hkòyku íkÚkk «ò ½ýeðkh ÷qtxVkx fhíkk níkk. yk hkò «òLku Lk{kððk {kxu
rçkúxeþhku yk rðMíkkhLku «kÄkLÞ ykÃke rðMíkkh Ãkh æÞkLk ykÃÞwt nkuÞ íku{ sýkÞ Au. ykuøkýeMk{e MkËeLkk
W¥khkÄo{kt yux÷u fu E.Mk. 1878{kt rçkúxeþ Mk¥kkLkwt ykøk{Lk ÚkÞwt íku Ãknu÷kt zktøk Ãkh zktøk ¼e÷ hkòyku hkßÞ
fhíkk níkk. E.Mk. 1923{kt ytøkúus Vkusu «Úk{ ðkh zktøk{kt «ðuþ fÞkuo yLku zktøke hkòLku Lk{kðe ËeÄk.
zktøkLke LkËeyku :
Ãkqýko, ytrçkfk, ¾kÃkhe yLku økehk zktøk «ËuþLke {wÏÞ LkËeyku Au. íkuLkkÚke yk MktÃkqýo rðMíkkh{kt [kh
rð¼køkku{kt ðnU[kÞu÷ku Au. LkËeyku Ãkrù{ðkrnLke Au. ¼khu ðhMkkËLkk ÃkkýeLkk òuhËkh «ðknÚke LkËeyku{kt
½ýe søÞkyu Ÿzk fkuíkhku rLk{koý ÚkÞk Au. suÚke yuf ¼køk{ktÚke çkeò ¼køk{kt sðw ½ýwt {w~fu÷ ¼ÞwO çkLÞwt
Au. ¾kÃkhe LkËe zktøkLkk çku Mkh¾k ¼køk fhe zwtøkhzk LkSf ytrçkfkLku {¤u Au. ytrçkfk LkËe MkkÃkwíkkhkLke
Ãkðoík{k¤kLke ík¤uxe{kt íkÚkk Ãkqýko, [e[÷e LkSfLke ¾eýku{kt Wøk{ Ãkk{u Au yLku yLkw¢{u rçk÷e{kuhk íkÚkk
LkðMkkhe LkSf yhçke Mk{wÿLku {¤u Au. yk ÷kuf {kíkkyku sw÷kELke {æÞ{kt ÃkqhÚke A÷fkíke nkuÞ Au.
zktøkLkk «ðkMkLk MÚk¤ku :
MkkÃkwíkkhk røkrh{Úkf
MkkÃkwíkkhk økwshkík hkßÞLkwt yuf{kºk røkhe{Úkf Au. nk÷{kt ßÞkt ík¤kð ÃkÚkhkÞu÷wt Au. íku søÞkLke Ãkqðo
çkkswyu yuf ¾zf Ãkh MkkÃkLkk ÷eMkkuxk níkk. íkuLkk ÃkhÚke MkkÃk WíkÞkuo níkku. íku ÃkhÚke MkkÃkwíkkhk Lkk{ Ãkzâwt. çkeS
{kLÞíkk yu Au fu MkkÃkkuLkwt hnuXký yux÷u MkkÃkwíkkhk. MkkÃkLkk ÷eMkkuxkðk¤e {q¤(yMk÷) søÞk zwçkký{kt Au.
ytrçkfk ËþoLk
MkkÃkwíkkhkLkk zwtøkh{ktÚke ytrçkfk LkËe Lkef¤e Au. su MÚk¤ yksu ytrçkfk ËþoLk íkhefu yku¤¾kÞ Au.
MkqÞkuoËÞ yLku MkqÞkoMík ËþoLk
Ãkqðo Ãkrù{ rËþk{kt ykðu÷ku ðk½çkkheLkku zwtøkh ÃkhÚke MkqÞkuoËÞ yLku íkuLkwt MkkIËÞo rLknk¤e þfkÞ Au. ßÞkhu
MkqÞkoMík Ãkrù{u ykðu÷ zwtøkh ÃkhÚke òuE þfkÞ Au.

109
 BÞwrÍÞ{
økwshkík Mkhfkh íkhVÚke MkkÃkwíkkhk ¾kíku rðþk¤ {kuxwt BÞwrÍÞ{ íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷wt Au. su{kt zktøkLke
¼kíkeøk¤ MktMf]rík, f÷k, ðkhMkku, ÷kufðkãku zktøkLke «økríkLke {krníke òuðk òýðk ÷kÞf Au. f¤kLkkt Lk{qLkk
YÃk rðþk¤ LkkøkLke h[Lkk ÷kufku {kxu ykf»koý YÃk Au.
rºkV¤kðLk
MkkÃkwíkkhkÚke LkkrMkf síkkt hMíkkLke zkçke çkkswyu (1) nhzu (2) yk{¤kt (3) çknuzktLkkt ð]ûkku WAuhðk{kt
nuíkwMkh íkuLkku rðfkMk ÚkE hÌkku Au.
{Ä{k¾e WAuh fuLÿ
MkkÃkwíkkhk{kt ík¤kððk¤k hMíkkLke Lke[uLke çkkswyu {Ä{k¾e WAuh fuLÿ rðfMkkððk{kt ykÔÞwt Au. su{kt
zktøkLkkt støk÷ku{ktÚke {Ä{k¾e Ãkfze ÷kðe íkuLku {Ä Ãkuxe{kt {qfu Au. Ãkrhýk{u {Ä {¤u Au.
hkuÃk-ðu
Ãkqðo yLku Ãkrù{Lkk çku zwtøkhku ðå[u ÷øk¼øk ytËksu 1 rf.{e. ytíkh{kt hkuÃk-ðuLke ÔÞðMÚkk fhe Au. suLke
Qt[kE ytËksu 400 Vwx sux÷e Au. «ðkMke {kxu íku ykf»koý YÃk çkLÞwt Au. zktøk{kt yk Ãknu÷ku hkuÃk-ðu çkLÞku Au.
ík¤kð
Ãknu÷k MkkÃkwíkkhk{kt ÃkkýeLke Ãkw»f¤ íktøke níke. Ãkhtíkw íkuLkku røkrh{Úkf íkhefu rðfkMk Úkíkkt, íÞkt {kuxku çktÄ
çkktÄe yksu Mk{økú MkkÃkwíkkhkLku Ãkkýe Ãkwhwt Ãkkzðk{kt ykðu Au. yLku ík¤kð{kt {kA÷k WAuhðkLke «r¢Þk [k÷u
Au. íku{s Lkkifk rðnkhLke Ãký ÔÞðMÚkk Au. su Mknu÷kýeyku {kxu
ykf»koý YÃk Au.
nkux÷
MkkÃkwíkkhk ¾kíku «ðkMkeyku {kxu hnu-s{ðkLke nkux÷ku
(¾kLkøke) ykðu÷e Au. íkÚkk økwshkík xqrhÍ{Lke nkux÷ íkÚkk
«ðkMke ½h Mkhfkhe huMx nkWMkku ykðu÷kt Au. zktøkLke nMíkf÷k
fkheøkhe{kt ðktMkLkk ykf»kof Lk{qLkk, h{fzkt íkÚkk yLÞ Mkk{økúe
{kxu ½ýe ËwfkLkku ykðu÷e Au.
Éíkwt¼hk fLÞk rðãk÷Þ
Éíkwt¼hk rðï rðãk÷Þ íkhVÚke MkkÃkwíkkhk{kt Éíkwt¼hk
fLÞk Akºkk÷Þ [k÷u Au. yk MktMÚkkLkk Mkt[k÷f Ãkq. ÃkqŠý{kçknuLk
ÃkfðkMkk Au. su{Lku hk»xÙÃkrík Ãkkrhíkkur»kf Ãký «kÃík ÚkÞu÷wt Au.
íkuyku f{orLkc yLku Mkk[k ÷kufMkuðf Au. Mk{ks MkwÄkhýk, fLÞk
fu¤ðýe, Ëuþ¼Âõík yu{Lkk {wÏÞ fkÞkuo Au. yk MktMÚkk{kt Äku.
8Úke 12 MkwÄe þiûkrýf fkÞo ÚkkÞ Au. fLÞkykuLku SðLk ½zíkhLke
íkk÷e{, «ð]r¥k rþûký ykÃkðk y{wf økk{ku{kt yktøkýðkzeyku
[k÷u Au. sLkòøk]rík {kxu çkk¤{trËhku çkktÄe ykÃkðk{kt ykðu Au.
çkkuxLkef÷ økkzoLk, ð½E
ð½E 1 rf.{e.Lkk ytíkhu MkkÃkwíkkhk hkuz Ãkh yk økkzoLk
ykðu÷ku Au. 24 nuõxh rðMíkkh{kt ÃkÚkhkÞu÷k Au íku{s 9 sux÷k
Ã÷kux{kt rð¼ksLk ÚkÞu÷ku Au. yk økkzoLk ðLkMÃkrík WãkLk MðYÃku
rðfMkkðu÷ nkuðkÚke ¼khík¼h{kt ð¾ýkÞ Au. ynª støk÷{ktÚke
{¤íke {kuxk¼køkLke ðLkMÃkríkLkku Mktøkún fhe Wøkkzðk{kt ykðu
Au. Mk{økú økkzoLk{kt 1028 òíkLkkt Íkzku WAuhðk{kt ykÔÞk
Au. íkËTWÃkhktík ynªLkk Vq÷Akuz ðu÷e ðøkuhuLkk çkkøkçkøke[kÚke
økkzoLkLke þku¼k yíÞtík h{ýeÞ ÷køku Au. su «ðkMkeykuLkk {Lk
nhe ÷u Au.

110
 òuðk÷kÞf rðþu»kíkk :
1. {uzeMkLk÷ Ã÷kux, 2. økúeLk nkWMk, MkŠfx nkWMk,
4. økkzoLk Vwðkhk, 5. çkktçkw Ã÷kux 6. BÞwrÍÞ{, 7.
ík¤kð{kt Vhíkk Vwðkhk, 8. 1028 òíkLkk ð]ûkkuLkku WAuh
ytsLkfwtz
ytsLkfwtz økk{ zktøkLkk {wÏÞ {Úkf yknðkÚke
Ërûký rËþk{kt 35 rf.{e.Lkk ytíkhu Ãkðoík{k¤k{kt ykðu÷wt
Au. yk økk{Lke ðMíke ykþhu 500Úke 600 sux÷e Au.
yk økk{Lke ¼kiøkkur÷f ÃkrhÂMÚkrík økk{Lkk Ãkqðo, W¥kh yLku
Ërûký rËþk MkwÄe MkÌkkÿe ÃkðoíkLkk {kuxk {kuxk zwtøkhkuÚke
½uhkÞu÷k ðLk rðMíkkh{kt ðMku÷wt Au. ytsLkfwtz økk{ yu Mkk[k
yÚko{kt nLkw{kLkS yLku {kíkk ytsLkËuðeLkk Lkk{Úke òýeíkwt
Au. ytsLke{kíkk ytsLkfwtz økk{u hnuíke níke. íkuLkk WÃkhÚke
ytsLkfwtz økk{Lkwt Lkk{ Ãkzâwt Au. ytsLkeËuðeyu ykfwtz{kt
MLkkLk fÞwO níkwt. ÃkqðoòuLke ÷kufðkíkko{kt íkuyku sýkðu Au fu,
yk økk{u s nLkw{kLkSLkku sL{ ynªLkk ÃkðoíkkuLke økwVk{kt
ÚkÞku níkku. yk søÞk ykxk¤k Lkk{Lkk zwtøkh WÃkh ykðu÷wt
Au. yk ykxk¤k zwtøkh WÃkh nLkw{kLkSLkwt sL{ MÚk¤ Au.
yLku yksu Ãký nLkw{kLkSLkwt {trËh Au. zktøk rsÕ÷kLkk
íkÚkk Ëqh ËqhLkk økk{uÚke yk {trËh{kt ÷kufku ËþoLk fhðk {kxu
ykðu Au. ytsLke{kíkkLkwt ytsLkfwtz økk{u LkËe{kt yuf Lnkðk
ÄkuðkLkku fwtz ykðu÷ku Au. íku nk÷{kt Ãký Au yLku ykxk¤k
zwtøkh WÃkh ¾eý{kt ½h Ãký Au. ytsLke{kíkk ytsLkfwtz økk{u hnuíke yLku çke÷{k¤ økk{{kt çke÷eÃkºk íkkuze ÷eøkk
økk{u ¼økðkLk ©e þtfhLkk rþð÷ªøkLke Ãkqò fhíke suLkk ÃkhÚke ÷ªøkk yLku çke÷{k¤ økk{Lkwt Lkk{ Ãkzâwt Au.
MkeíkkLkwt ðLk (økkh¾ze)
økkh¾ze økk{Úke Ãkqðo rËþk{kt ykþhu 3 rf.{e.Lkk ytíkhu ðkzâkðLk økk{ ykðu÷wt Au. su økk{Úke Ãkqðo
rËþk{kt “MkeíkkðLk” Lkk{Úke yku¤¾kíkwt yuf støk÷Lkku ¼køk ykðu÷ku Au.
ÃkqðoòuLke {kLÞíkk {wsçk yk støk÷{kt ¼økðkLk ©e hk{ íkÚkk Mkeíkk yLku ÷û{ý íku{Lkk 14 ð»koLkk
ðLkðkMk Ëhr{ÞkLk hÌkk níkk. íku WÃkhÚke yk støk÷Lku “MkeíkkðLk” fnuðk{kt ykðu Au.
¼økðkLk ©e hk{ yLku Mkeíkk {kíkkLkkt ÃkkðLkfkhe Ãkøk÷kt Ãký ÃkÚÚkh Ãkh {kiswË Au. suLkk ËþoLk fhe ÷kufku
ÃkwÛÞ {u¤ðu Au. yk støk÷{kt ykðu÷e ík{k{ ðLkMÃkríkyku fkuEÃký rçk{khe {kxu WÃkÞkuøke ÚkkÞ Au. yk støk÷
çkkhu{kMk ÷e÷wA{ hnu Au.
MkeíkkLkk ðLk{kt ZktfýÃkkýe Lkk{Lkku ÃkkýeLkku Ÿzku Íhku ykðu÷ku Au. yu{ktLkwt Ãkkýe ðktMkLke Ãkku÷kýðk¤e
Lk¤e {qfeLku Ãke þfkÞ Au. yk ¾kMk òuðk÷kÞf MÚk¤ Au.
yk MkeíkkLkk ðLkLke çkksw{kt yuf ¼k¾kE Lkk{Lkku ÄkuÄ ykðu÷ku Au. yk ÄkuÄ {nkhk»xÙ hkßÞ{ktÚke
ykðíke LkËe Ãkh ykðu÷ku Au. ¾kMk fheLku [e[Ähk økk{Úke Ãkqðo rËþk{kt 3 rf.{e. ytíkhu ykðu÷ku Au.
økehkÄkuÄ (økeh{k¤)
yknðkÚke LkðkÃkwh síkkt ®þøkkýk økk{ ykðu Au. íÞktÚke Ãkrù{ rËþk{kt ykþhu 13 rf.{e.Lkkt ytíkhu
økehkÄkuÄ ykðu÷ku Au.
sqLkk s{kLkk{kt çkLku÷e yk yuf ½xLkk Au. íÞkt Ÿ[k Ÿ[k ¾zfku ykðu÷k Au. yu ¾zfku Ãkh {kuxk {kuxk
{ÄÃkwzkyku níkk. yu {ÄÃkwzk ÷uðk {kxu íÞktLkk Ãkrík-ÃkíLke yk MÚk¤u økÞk níkk. íÞkt sE yuf ËkuhzkLkku ÷ktçkku
Íw÷ku çkLkkÔÞku. yuLkk Mknkhu ({ËËÚke) Ãkwhw»k Íku÷k MkkÚku {ÄÃkwzk ÷uðk Lke[u WíkÞkuo. yu{Lke ÃkíLke WÃkh s níke.
ÃkíLkeyu {Ä ÷uðk {kxu yuf çkeswt Ëkuhzw WíkkÞwO. íku Mk{Þu ÃkríkLkwt {kÚkw fÃkkELku ÃkíLkeyu su Ëkuhzw {Ä ÷uðk {kxu

111
 WíkkÞwO níkwt íkuLke MkkÚku çktÄkÞw yLku yus Mk{Þu ykfkþðkýe
ÚkE. ykfkþðkýe{kt ÃkíLkeLku ÃkkuíkkLkk ÃkríkLkwt {kÚkw su Ëkuhzk
MkkÚku çktÄkÞu÷ níkwt íku ¾U[ðk sýkÔÞwt. ÃkíLkeyu Ëkuhzwt ¾uåÞwt
íkku Ëkuhzk MkkÚku ÃkkuíkkLkk ÃkríkLkwt {kÚkw çkktÄu÷wt níkwt. su òuELku
ÃkíLkeLkk {ku{ktÚke yðks LkeféÞku fu ykíkku {khku ÃkkuíkkLkku
økehku Au. yk ½xLkk ÃkhÚke íku ÄkuÄLkwt Lkk{ økehkÄkuÄ Ãkzâwt.
Úkkuzeðkh{kt yuLkk Ãkrík Sðeík ÚkELku çknkh ykÔÞk yLku
Ãkrík-ÃkíLke çktLku ÃkkuíkkLkk ½hu økÞk.
økehkÄkuÄ ¾qçk s {kuxku yLku ½ýe Ÿ[kE Ähkðu Au.
íkuLke Ÿ[kE ÷øk¼øk 200Úke 250 Vwx Au. íÞkt çkkhu{kMk
Ãkkýe hnu Au. WLkk¤kLke Éíkw{kt ÄkuÄ Ãkzíkku LkÚke. sw÷kEÚke
{k[o {rnLkk MkwÄe ÃkkýeLkku ÄkuÄ Ãkzíkku òuðk {¤u Au. Ëqh ËqhÚke ÷kufku yk MÚk¤ òuðk ykðu Au.
økehkÄkuÄ - ð½E (yktçkkÃkkzk)
MkkÃkwíkkhkLkk zwtøkh{ktÚke Lkef¤e ð½EÚke MkkÃkwíkkhk hkuz Ãkh ð½E çkkuxkrLkf÷ økkzoLkLke íkÆLk ÃkkA¤Lkk
¼køku ÚkE ðnuíke ytrçkfk LkËe Ãkh yk ÄkuÄ ykðu÷ku Au.
røkhk yLku røkhe yux÷u fu Lkh {kËkLkk YÃk{kt Ãkrík-ÃkíLkeLkk
YÃk{kt røkhk røkheLkwt yLkku¾w {n¥ð Au. Ÿ[kEyuÚke Ãkzíkk
«ðknLkk fkhýu ÄkuÄLkk MÚk¤u Ÿzku fwtz ÚkÞu÷ Au. MÚkkrLkf
÷kufkuLkk fnuðk {wsçk yk fwtzLke ŸzkE 15 VqxLkk ÷ktçkk
Mkkík(7) ðktMk ÷E Ëhuf ðktMkLkk [kh Vkzâk fhe yufçkeòLke
MkkÚku AuzkçkktÄe Lkk¾ðk{kt ykðu íkku Ãký íkuLkk ík¤ MkwÄe
ÃknkU[e þfkíkwt LkÚke. íkuLkk WÃkhÚke íkuLke ŸzkELkku ÏÞk÷
ykðu Au.
hr¤Þk{ýe ðLkhkSÚke þku¼íkk LkkLkfzk zktøk
rsÕ÷kLkk ðLk ðøkzk{ktÚke ytrçkfk LkËe ðÌkk fhu Au. su
«ðkMkeyku {kxu ykf»kofLkwt fuLÿ çkLÞwt Au. þnuhe {knku÷Úke
ftxk¤u÷k ÷kufku fwËhíkLkwt MkkIËÞo {kýðk zktøk rsÕ÷kLkk «ðuþ îkh ð½E LkSf ykðu÷k yk økehkÄkuÄLku rLknk¤ðk
½ýk ÷kufku ykðu Au. ÄkuÄLkk yËT¼qík ÿ~ÞLku òuE íku{kt ¾kuðkE {kus-{Míke yLku ykLktË {kýðk «uhkÞ Au. yLku
ÄkuÄ{kt LnkðkLke {Ík ÷u Au. ¾kMk fheLku hòykuLkk rËðMkku{kt «ðkMkeykuLke ¼ez ðÄw òuðk {¤u Au.
{nk÷ fkuxLkk hr¤Þk{ýk støk÷
yknðkÚke 24 rf.{e.Lkk ytíkhu {nk÷ økk{ ykðu÷wt Au. {nk÷ økk{Úke ÷øk¼øk ËkuZ rf.{e. Ëqh fkux
ykðu÷ku Au.
zktøk rsÕ÷k{kt {nk÷Lkku fkux Mkhfkhu yÇkÞkhÛÞ íkhefu
ònuh fhu÷ku Au. {nk÷Lkku fkux støk÷ ¾kíkkyu «kýeykuLkk hûký
{kxu «ríkçktrÄík rðMíkkh ònuh fÞkuo Au. zktøk rsÕ÷k{kt ykðu÷k
{nk÷ fkuxLkkt støk÷{kt Ëhuf òíkLkk «kýeyku hnu Au. su{kt støk÷Lkku
hkò ðk½ òrík Ãký yk fkux{kt hnu Au. {nk÷ fkuxLke yu rðþu»kíkk
Au. ðk½ yu zktøke ÷kufkuLkku Ëuð Au.
{nk÷ fkux{kt zktøk rsÕ÷k{kt Úkíkk Ëhuf Íkz íkÚkk ðLkMÃkrík
òuðk {¤u Au. ynª MkwhsLkk rfhýku s{eLk MkwÄe ÃknkU[íkk s LkÚke.
yux÷wt økkZ støk÷ Au. swËk-swËk Ãkûke Ãký ynª òuðk {¤u Au. hkíkk
{kuZkðk¤k ðktËhk (¼kus÷k) çknw {kuxk «{ký{kt yk støk÷{kt
ðMku Au.

112
 {nk÷fkux ¾kMk fheLku ðk½ yLku Mkkçkh {kxuLkwt
yÇkÞkhÛÞ Au. yk WÃkhktík {nk÷fkux{kt nhý, Mkkçkh,
MkMk÷k ðøkuhu «kýeyku òuðk {¤u Au.
{nk÷fkuxLke çkeS ¾kMk rðrþü çkkçkík yu Au fu,
fkuxLke ytËh fu¤Lkwt ðktøký íkhefuLkku rðMíkkh ykðu÷ Au.
su ÷kufðkÞfk «{kýu íÞkt ©ehk{ yLku Mkeíkkyu ðMkðkx
fÞkuo níkku. íkuLkk ÃkhÚke fu¤Lkwt ðktøký yu{ Lkk{ Ãkzâwt Au.
ßÞkt nk÷{kt [tËLkLkk ð]ûkku Ãký Au. yk støk÷{ktÚke ©ehk{
¼økðkLk þçkhe{kíkkLkk ËþoLku Mkwçkeh økk{u [{f zwtøkh Ãkh
økÞk níkk. yk{ {nk÷fkuxLkwt støk÷ yu zktøk rsÕ÷kLkwt
MkkiÚke {kuxw yLku økkZ støk÷ íkhefu òýeíkwt Au.
ÄkŠ{f MÚk¤ku :
Ëtzfuïh {nkËuð {trËh (yknðk)
zktøk rsÕ÷kLkk {wÏÞ {Úkf yknðk økk{Lke {æÞ{kt ykðu÷wt Ëtzfuïh {nkËuðLkwt {trËh ykrËfk¤Úke
ËtzfkhÛÞ Mkkûke Ãkqhíkwt fk¤Lkk «ðknÚke rð[r÷ík ÚkÞk ðøkh ÃkkuíkkLkk Xufkýu Q¼w Au. E.Mk. 1957{kt «Úk{
ðkh rþðk÷ÞLkk YÃk{kt íkuLkwt «Úk{ SýkuoæÄkh ÚkÞu÷k Ãkwhký{kt ðýoðu÷ Mk{wÿ {tÚkLk Ãknu÷kt ¼økðkLk MkËkrþðLkku
ftX þw¼úðýo(ïuík) htøk níkku. íkuÚke yk {trËh{kt «ríkrcík rþð÷ªøk ïuík htøkLkwt Au. íkuÚke yk Ëtzfuïh {nkËuðLkwt
{trËh yLku ÷ªøk Mk{wÿ{tÚkLk Ãknu÷kLkwt nkuðkLke Ãk]rü {¤u Au. fkhý Mk{wÿ{tÚkLk ÃkAe ¼khík ¼h{kt çkLku÷k rþð
{trËh{kt rþð÷ªøk ~Þk{ðýoLkk (fk¤k htøkLkk) Au. íkksuíkh{kt yk {trËhLkk rþð÷ªøkLku ÞÚkkðík hk¾e {trËhLkku
SýkuoØkh fhðk{kt ykðu÷ku Au.
{nkËuðLkwt {trËh (®[[÷e)
®[[÷e økk{Lke Ãkqðo çkkswyu Mkk÷uh zwtøkh ykðu÷ku Au. yk zwtøkh{ktÚke zktøk rsÕ÷kLke ÷kuf{kíkk yku¤¾kíke
Ãkqýko LkËeLkwt WËTøk{ MÚkkLk ykðu÷ Au. yk Ãkqýko LkËeLkk {w¾ ÃkkMku {nkËuðLkwt sqLkwt Ãkwhkýwt {trËh ykðu÷wt Au. yk
{trËh ÃkkMku rþðhkrºkLkk rËðMku {kuxku {u¤ku ¼hkÞ Au. yk {u¤k{kt zktøk rsÕ÷kLkkt íku{s {nkhk»xÙ{ktÚke ÷kufku
ÃkqòrðrÄ fhðk {kxu ykðu Au. {trËhLke çkksw{kt yuf sqLkku fqðku Au. yk fqðk{ktÚke nk÷{kt Ãký Mkkík økk{Lku Ãkkýe
Ãkqhwt Ãkkzðk{kt ykðu Au Aíkkt Ãký ÃkkýeLkku Íhku ykuAku Úkíkku LkÚke.
¾kík¤Lkwt rþð{trËh
yksÚke çku ËkÞfk Ãknu÷kt yuf fknzku¤Lkwt Íkz ½hzw ÚkELku Ãkzâwt. íkuLkk Ãkze økÞk ÃkAe ¾kík¤ økk{Lkkt Mð.
søkw¼kELku íÞktÚke ftEf {kU½e ðMíkw {¤e níke. íÞkh ÃkAe íku{Lkk ¼kE Mkku{k¼kELku MðÃLkwt ykÔÞwt. ½ýe ð¾ík
MðÙ{kt Ëu¾kÞk ÃkAe ¾kík¤ þk¤kLkkt çkk¤fku íkÚkk rþûkfku yLku økk{Lkkt ykøkuðkLkku {¤eLku íÞkt ¾kuËfk{ fhíkk
ßÞkt ¾kuËíkk Ãknu÷k $xLkku Zøk÷ku níkku. íÞkt ykswçkksw Sýo nk÷ík{kt ÃkkuzeÞkuLkk çku ºký yðþu»kku níkk. 15Úke
20 Vqx ¾kuËíkk íku{ktÚke {qŠíkyku Lkef¤e. yuf ¼kuÞY Ãký Au. íku{ktÚke yuf {qŠík Ãkh íkkLkkS yuðwt Lkk{ ÷¾u÷wt
Au. yk íkkLkkS AºkÃkrík rþðkS {nkhksLkk ¾qçk r«Þ MkuLkkÃkrík níkk. íkuÚke s íkku íkkLkkS ÞwØ{kt {hý ÃkkBÞk
íÞkhu AºkÃkrík rþðkS {nkhksLkk {w¾{ktÚke WËTøkkh Mkhe Ãkzâk níkk fu “økZ yk÷k Ãký ®Mkn øku÷k” yk
¾kík¤ {trËhLkk ¼kUÞhk{ktÚke YÃkøkZ ÃknkU[íkk nkuðk òuEyu. íÞkt YÃkøkZ{kt ykhk{ fhe íÞktÚke ¼kuÞhk {khVík
MkkuLkøkZ rfÕ÷k{kt Lkef¤íkk níkk. íÞktÚke Mkwhík suðk {kuxk þnuhkuLke ÷wtx fhe [k÷kf ytøkúuòuLku ÚkkÃk ykÃke ÃkkAk
ÃkkuíkkLkk MÚkkLku ÃknkU[e síkk níkk. yksu yk ¾kík¤ rþðkS ÷ªøkLkwt {trËh Sýo sYh Au Ãkhtíkw ËuþLkk Ëhuf
÷ªøkkuLkkt sux÷wt s íku{Lkwt {n¥ð Au. yk ¾kík¤ rþð÷ªøkLke LkSf{kt ÃkkýeLkku Íhku Au. yk Ãkkýe s Ãkqò{kt
ðkÃkhðk{kt ykðu Au. Ëh ð»kuo økýuþ [íkwÚkeo Ãký yXðkrzÞk MkwÄe íku{s rþðhkrºk Wsððk{kt ykðu Au. ¼krðf
¼õíkku çke÷eÃkºkku [Zkððk {kxu ynª ykðu Au.
þçkheÄk{ (Mkwçkeh)
sqLkk s{kLkk{kt hk{[tÿÞwøkLke yuf yuðe {kLÞíkk Au fu, ¼økðkLk hk{Lku {¤ðk {kxu þçkheçkkE
hkíkrËðMk hk{Lkwt hxý fhíke níke. hk{ ¼økðkLkLkk ËþoLk ÃÞkMke þçkhe yuf støk÷{ktÚke çkeò støk÷{kt
113
 ¼xfíke ¼xfíke zktøk rsÕ÷kLkk Mkwçkeh økk{ LkSf {ku¾k{k¤Lke “[{f” zwtøkh Ãkh ykðeLku hnuíke níke. ynª
þçkheçkkEyu yuf ÍwtÃkze çkLkkðe ð»kkuo MkwÄe hk{Lkwt íkÃk fÞwO níkwt. hk{ ykðþu yLku íkuLkk ËþoLk ynª Úkþu s yuðe
ykþkÚke íkÚkk hk{ ykðþu íÞkhu íkuLku «MkkË{kt þwt ykÃkeþ yu{ rð[khe yk støk÷ (çkhzeÃkkzk)Lke ykMkÃkkMkÚke
þçkheçkkEyu ¾ktxk{eXk çkkuh [k¾e hk¾e ¼uøkk fhe hkÏÞk níkk. nk÷ íku çkhzeÃkkzk økk{ íkhefu yku¤¾kÞ Au.
su økk{{kt çkkuhzeLkk Íkz ¾qçk nkuðkÚke íkuLkwt Lkk{ çkhzeÃkkzk Ãkzâwt.
yk {ku¾k{k¤Lke “[{f” zwtøkh WÃkh þçkheçkkELke {qŠíkLke þe÷k nsw Ãký Au. su íkwxu÷e nk÷ík{kt Au.
suLkk rðfkMk {kxu yíÞkhu yuf {kuxk þe÷k (ÃkÚÚkh){ktÚke ykþhu 3-4 Vqx Ÿ[e þçkheçkkELke {qŠík çkLkkððk{kt
ykðe hne Au. su {kxu ynª þçkhe xÙMx {tz¤Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au. yk xÙMx þiûkrýf ûkuºku Ãký Mkkhe
yuðe «økrík fhe hÌkwt Au. þçkheÄk{{kt ¼ÔÞ {trËh çkLke [qõÞwt Au. su{kt þçkhe{kíkk íkÚkk hk{ yLku ÷û{ýLke
{qŠíkLkwt MÚkkÃkLk ÚkÞwt Au.
÷kuf {kLÞíkk {wsçk {ku¾k{k¤Lke “[{f” zwtøkh Ãkh þçkheçkkELku hk{ ¼økðkLk Ãkt[ðxe{ktÚke ËþoLk
ykÃkðk ½kuzuMkðkhe MkkÚku ykðu Au. íku{Lkk ½kuzkLkkt Ãkøk÷k ßÞkt ßÞkt Ãkzâk Au. íkuLkk ËþoLk {kxu ½ýk ÷kufku ykðu
Au. su hk{Lkk ½kuzkLkk Ãkøk÷k íkhefu «ÏÞkík Au. ÃkkÚkwhkýe MÚk¤u yuf {kuxe þe÷k WÃkhLkk ½kuzkLkkt rLkþkLkLkk
yðþu»kku rðþu ÷kuf{kLÞíkk yuðe Au fu hk{ þçkheLku ËþoLk ykÃkðk ykÔÞkt níkk. íÞkhu ½kuzkLkkt Ãkøk÷kt Ãkzâkt
níkkt. yk ½kuzMkðkhe{kt ¼økðkLk çkuXk nkuðkÚke íku ¾qçk s Ãkrðºk {LkkÞ Au. suLkk ÷kufku ËþoLk/Ãkqò fhe ÄLÞíkk
yLkw¼ðu Au.
ÃkktzðøkwVk
ÃkktzðøkwVk [ª[÷e íkhV síkk Ãkktzðk økk{Úke Ãkrù{ íkhV zwtøkhkuLke nkh{k¤k{kt ykð÷e Au. ÃkktzðøkwVkLkk
yðþu»kku yksu Ãký s¤ðkE hÌkk Au. ßÞkt Ãkkt[ ¾tzku òuðk {¤u Au. yu{kt yuf {kuxku fûk su ¼e{Lkk ¾tz íkhefu
yku¤¾kÞ Au. fnuðkÞ Au fu, Ãkktzðku ßÞkhu çkkh ð»ko ðLkðkMk ¼kuøkðíkk íÞkhu ynª hkufkÞk níkk. yuðwt òýðk
{¤u Au. yuLke ÷tçkkE ykþhu 40Úke 50 Vqx sux÷e {kuxe økwVk Au. yuLke yksw-çkksw ðMíke «òLkk økk{Lkwt Lkk{
økwVk ÃkhÚke Ãkktzðku Ãkzâwt níkwt yLku ÃkktzðkuLke ykswçkksw ykðu÷k økk{ku ÷~fheÞk, [kiiõÞkLke Ãký ËtíkfÚkkyku
«{kýu økk{kuLkk Lkk{ Ãkzâk Au. Ãkktzðku ðLkðkMk Ëhr{ÞkLk íkuh{kt ð»kuo AwÃkkðuþu ynªLkk støk÷{kt Vhíkk níkk
íÞkhu fkihðkuLkwt ÷~fh yu{Lku þkuÄíkk þkuÄíkk ÷~fheÞk økk{u ÚkkuÇÞwt níkwt. yuLkk ÃkhÚke yk økk{ ÷~fheÞk íkhefu
÷kufku yku¤¾íkk ÚkÞk. íÞkhçkkË ykøk¤Lkwt økk{ su [kiõÞk fnuðkÞ Au. yu økk{u ÃkktzðkuLku þkuÄðk [kufe yux÷u fu
Ãknuhku ¼Þkuo yLku yuLkk ÃkhÚke “[kiõÞk” økk{Lkwt Lkk{ Ãkzâwt níkwt.
fLkMkheÞk økZ
yk fLkMkheÞk økZ ÃkeÃk÷ËnkzÚke Ãkrù{ rËþk{kt Mkkðh¾÷ økk{Úke Úkkuzk ytíkhu støk÷Lke Íkze{kt yuf
Ÿ[e xufheLke økwVk{kt ykðu÷wt Au. fLkMkhe {kíkkLkwt MÚkkLk økwVkLke ytËh Au. suLku ÷kufku yLLkÃkqýko {kíkkS íkhefu
Ãký yku¤¾u Au. yLku íÞkt Ëuðe-ËuðíkkLke «rík{k òuðk {¤u Au. zktøk rsÕ÷k{kt yk rðMíkkhLkk ÷kufku ÃkkuíkkLke
©Øk {wsçk çkkÄkyku hk¾u Au.yLku íkuLkwt ÃkqsLk rzMkuBçkhÚke Vuçkúwykhe{kt Äq{Äk{Úke fhu Au. ¾kMk fheLku ÃkqLk{Lkk
rËðMku ykswçkkswLkk økk{zk{ktÚke yLku hkßÞ{ktÚke ÷kufku ÃkqsLkrðrÄ fhðk ykðu Au. suÚke {kíkkS yLkks{kt
çkhfík ykÃku Au. íkuÚke íÞkt òíkòíkLkk yLkks yLku fXku¤ [Zkðu Au. ÃkqLk{Lkkt rËðMku ÷kufku yk¾e hkík swËk-
swËk «fkhLkk ðk®sºkku MkkÚku Lkk[u Au yLku Mkðkhu {kíkkSLku çkr÷ [Zkðe Mk{qn{kt «MkkË ÷E Ãkkuík ÃkkuíkkLkkt ½hu
ÃkkAk òÞ Au.
Lk¤ËkËuð (çkkuh¾÷)
Lk¤ËkËuð çkkuh¾÷Úke 3 rf.{e. ÷ªøkk hkuz Ãkh ykðu÷wt Au. íÞkt Lk¤ËkËuðLkwt MÚkkLk LkËeLkk fktXu fknzku¤
MkkøkLkk ÍkzkuLke ðå[u ykðu÷wt Au. Lk¤ËkËuð ÃkÚÚkhLke {qŠík MðYÃku rçkhks{kLk Au. íÞkt ÷kufku ©Øk yLku rðïkMk
÷E ÃkkuíkkLkwt Ëw:¾ Ëqh fhðk {kLkíkkyku ÷u Au yLku Ëw:¾ku Ëqh fhu Au. íkuLke ykswçkksw ½xkËkh ð]ûkkuLkwt ¼h[f
støk÷ ykðu÷wt Au. yk ËuðLkku {kLkeíkku ðkh hrððkh yLku {tøk¤ðkh Au. Lk¤ËkËuðLku ynªLkk ÷kufku {kuxk{kt {kuxku
Ëuð íkhefu yksu Ãký {kLku Au. fux÷kf ðze÷ku yk {kuxk ËuðLku {nkËuð íkhefu Ãký yku¤¾kðu Au. íku{Lke çkksw{kt
114
 {kíkkS Ãký çkuMkkzu÷ Au. íku Ãkkðoíke {kíkk Au. yuðe
÷kufkuLke áZ {kLÞíkk Au fu, yk Ëuð yuf yuðku Ëuð Au
fu su støk÷{kt ðMkíkk ÷kufkuLkwt hûký fhu Au.
çkkuh¾uík {trËh
yk økk{ yknðkÚke Ãkqðo{kt 4 rf.{e. Ëqh
ykðu÷wt Au. yk økk{{kt «k[eLk Mk{Þ{kt ytøkúuòu
íkÚkk ynªLkk MÚkkrLkf hkòyku ðå[u ¼Þtfh ÞwØ ÚkÞwt
níkwt. su{kt ¼e÷ hkòyku yrík çk¤ðkLk nkuðkÚke
íku{Lku ntVkðíkk íkuÚke ytøkúuòuyu MkkøkLkk Íkz MkkÚku
çkktÄe ¾e÷k {khe yu ¼e÷ hkòykuLku {khe LkkÏÞk.
ÚkkuzkfLku ½kMk{kt çkk¤e LkkÏÞk níkk. yk ¼tÞfh
ÃkrhÂMÚkríkLku òýu ¼e÷ hkòykuLkwt Ë{Lk ykuAwt ÚkÞwt.
¼e÷ hkòLkk ÃkrhðkhsLkkuyu Íkz{kt hkòLke {qŠík
çkLkkðe íkuLke nLkw{kLk íkhefu Ãkqò fhu Au. yk økk{{kt çkkuhLke ¾uíke Úkíke níke yuðwt ðrz÷ku fnu Au.
{kÞkËuðe
{kÞkËuðe Mkkûkkík søkËtçkkLke {qŠík Au. yk {qŠík Ãkqýko LkËeLkk ¼UMkfkíkhe økk{Úke {kºk yufkË rf.{e.
Ëqh Au.
fnuðkÞ Au fu, yk {qŠík òíku s «økx ÚkE Au yLku íkuLku ¼UMkfkíkhe hUs{kt íku ð¾íkLkk yksÚke çku
ËkÞfk Ãknu÷kt fk{ fhíkk hutshLku MðÙ{kt ËþoLk ËeÄk níkk. yk hUshLkwt {q¤ ðíkLk {ÿkMk níkwt. zktøk rsÕ÷k{kt
huLs VkuhuMx ykurVMkh íkhefu Mkuðk {kxu rLk{kÞk níkk. MðÃLkk{ktLke rLkþkLkeLkk ykÄkhu yu íÞkt økÞk. fnuðkÞ
Au fu, òuøk{kÞkyu íku{Lku ËþoLk ËeÄk yLku íku{Lku MkkuLkwt Ãký {éÞwt níkwt. yk Ëuðe Ãkkuíku s «økx ÚkÞu÷kt Au.
Ëh rþðhkrºkyu {kuxku {u¤ku ¼hkÞ Au. íÞkt {qŠík ÃkkMkuÚke fkÞ{ ÃkkýeLkku Íhku ðnu Au. rþðhkrºk ð¾íku zktøk
íkk÷wfkLkk MkwhíkLkk, ð÷Mkkz rsÕ÷kLkk ÷kufku Ãký ykðu Au. yk Mkkûkkík òuøk{kÞk {kÞkËuðeLkk MÚk¤u «økx
ÚkÞu÷k Au. LkËe{kt {kíkkLkku {tzÃk Au. íku ÷øk¼øk 50- 50 Vqx [kuhMk {tzÃk nk÷{kt Ãký ¾zfLke ytËh fkuíkhu÷ku
Au. suLkk Úkkt¼÷k Ãký Au. íÞkt Ëh Lkðhkrºkyu økhçkk h{kíkk nkuÞ íkuðwt ÍktÍhLkk Íýfkh Mkt¼¤kÞ Au. yuðwt
{kLkðk{kt ykðu Au. [irºk Lkðhkrºk ð¾íku íÞkt MkwÄe Mkkhe heíku ÃknkU[e þfkÞ Au. rËðk¤e yøkkWLke Lkðhkrºkyu
LkËe{kt ÃkkýeLkk ÷eÄu {tzÃk MkwÄe íkÚkk {kÞkËuðeLkk MÚk¤ MkwÄe ÃknkU[íkkt {w~fu÷e Ãkzu Au. yk {kÞkËuðeLkkt rðfkMk
{kxu xÙMx h[ðk{kt ykðu÷wt Au.
fðkzuLkku økZ
zktøk rsÕ÷k{kt fðkzuLke {kð÷e({kíkk)Lke ½ýe ÞþøkkÚkk økðkÞ Au. ykLkwt fkhý yu Au yk {kð÷e
ðnu÷e «MkLLk ÚkkÞ Au. Äkhu÷e {kLkíkkyku ÷kufkuLke ÃkrhÃkqýo fhu Au. yk økZLke{kð÷eLkk økwshkík{ktÚke íku{s
{nkhk»xÙ hkßÞLkk ÷kufku {kLkíkk {kLkðk ykðu Au yLku {kLkíkk V¤íkkt Ãkku»k {kMk{kt ÃkwLk{u yk økZLku Ãkhýðk
ykðu Au. íÞkt {kð÷eLku {kLkíkk{kt su «kýeLku ÷E sðk{kt ykðu Au. íku {kºk {kLk ykÃkðk Ãkqhíkk s ÷E òÞ
Au. íÞkt çk÷e [Zkððk{kt ykðíkku LkÚke.
Ãknu÷kLkkt ð¾ík{kt yk økZ ytøkuLke yuf {kLÞíkk Au fu, yuf økk{eík fwxwtçkLku yk fðkzu økZÚke {kð÷e
«MkLLk ÚkE nþu. íÞkhu yk fwxwtçk íkuLku çk÷e [Zkððk {kxu Ãkkzku ÷ELku økÞk. {kíkkS ({kð÷e) Ãkkuíku «økx ÚkE
Lkk Ãkkzðk ÷køke fu ynª Lkk ÷kðku. nwt ÃkkzkLkwt ¼ûký fhíke LkÚke. Ãký Ãku÷wt økk{eík ¼ku¤wt fwxwtçk yuðwt Mk{ßÞwt fu,
ykÞk çkk nkËu ni ({kt çkku÷kðu Au) Ãku÷k {kLÞk Lkrn yLku {kíkkS Ãku÷w çkkhýwt çktÄ fhe ykÚk{ýu Ëhðksu Lkef¤e
økÞk. yksu Ãký yk ykÚk{ýku Ëhðkòu çktÄ Au. nðu Wøk{ýk ËhðksuÚke yk fðkzu økZ{kt sðkÞ Au.
yk fðkzu økZ WÃkh Lkk[íkk zwtøkh Ãkku÷ku nkuÞ íkuðku yLkw¼ð ÚkkÞ Au. yk økZ{kt xkÃkhk íkÚkk Ãkkðhe
ðøkkzLkkh «ðuþíkk LkÚke. xkÃkhkLkku ÃkÚÚkh Au. íkuLkk Ãkh xkÃkhkLkkt Ãkøk÷kt yksu Ãký Au íku Ëhðkò ÃkkMku s
ðøkkzu Au.
115
 {kLÞíkk Au fu, yk økZ{ktÚke LkMkeçkËkh ÔÞÂõíkLku ftEfLku ftEf ðMíkw {¤u Au. fkuELku yLkksLkku Ëkýku {¤u
Au. íkku fkuELku ZkuhLkku ðk¤ {¤u Au. fkuEf ¼køÞ þk¤eLku LkkýktLkku rMk¬ku {¤u Au. íkuLkk ÃkhÚke fnuðk{kt ykðu Au.
íkuLkwt LkMkeçk yLkks{kt, Zkuh{kt fu ÃkiMkk{kt Au. yk økZ{kt «ðuþ {kxu ½eLkku Ëeðku ÷E sðk Ãkzu Au. MkkÚku ¼økík
Ãký ykðu Au. ¼køÞþk¤e 8Úke 10 sýks ytËh MkwÄe sðk{kt MkV¤ ÚkkÞ Au. ytÄkhe Mkktfze ÷ktçke søÞk ¾qçk
s Mktfzkþ{kt ykÃkýLku yuðe søÞkyu ÷E òÞ Au fu ßÞkt W½kzk ykfkþðk¤w MkhMk {uËkLk Au. {uËkLk ÃkAe
ÃkkAk yu s Mkktfzu hMíku çknkh sðkLkwt-ykððkLkwt nkuÞ Au.
zktøk rsÕ÷kLke òríkyku :
zktøk rsÕ÷k{kt ¼e÷, fwLkçke, ðkh÷e WÃkhktík {kð[e rðxkr¤Þk / fkuxðkr¤Þk, økk{eík òríkLkk ÷kufku
ðMkðkx fhu Au. Mk{Þktíkhu ÄtÄk hkusøkkhLke íkf þkuÄíkk yLkwMkqr[ík òríkLkk íku{s {wÂM÷{ ÷kufku Ãký fux÷kf
rðMíkkhku{kt ðMkðkx fhu Au.
«ò{kt ÄkŠ{f ykMÚkkLke {kLÞíkk :
zktøkLkk ykrËðkMkeykuLke {kuxk¼køkLke ðMkrík rnLËw Ä{oLkwt Ãkk÷Lk fhu Au. zktøke ykrËðkMkeyku rnLËw Ëuð-
Ëuðíkkyku{kt íkku {kLku s Au, íku WÃkhktík yLkuf çkeò MÚkkrLkf Ëuðku íkÚkk ¼qík-rÃkþk[krË ÞkurLkyku{kt Ãký íku{Lke
©Øk yf¤ Au. ykswçkkswLkk rLkMkøko{ktÚke s ykrËðkMkeyku- zktøkeykuLkk MÚkkrLkf Ëuðku WËT¼ðu÷k Au. «kýeyku,
ð]ûkku fu rðrþü søÞkyku fu su yu{Lku SðLk{kt yrík WÃkÞkuøke fu ¼ÞsLkf nkuÞ, íku{s LkiMkŠøkf Ãkrhçk¤ku suðk
fu ðhMkkË, ðkˤkt, zwtøkhku ðøkuhuLku Ãký yk ÷kufku Ëuð økýe Ãkqsu Au. sqLkk fk¤Úke [kÕÞk ykðíkk ÃkÚÚkh Ãkh
{khu÷k r÷Mkkuxk nsw Ãký yLkuf søÞkyu ÃkqsLk ÚkkÞ Au. ¼e÷ku ðk½ËuðLku íkÚkk ðkh÷eyku ¾kMk fheLku LkkøkËuðLku
Ãkqsu Au. fLkMkhe yu íku{Lke yLkksLke Ëuðe ¾uíkh{kt Ãkzu÷ ÃkÚÚkhLku fLkMkhk {kLkeLku Ãkqò fhðk{kt ykðu Au. yLku
fkÃkýe Ãknu÷kt íkuLke Ãkqò ÚkkÞ Au. fLkMkhkËuðe «{kýu s fkuXkhËuð, ÃkkýeËuð, ¼qríkÞkËuð ðøkuhu ËuðkuLke Ãkqò
fhðk{kt ykðu Au. MkqÞoËuð, nLkw{kLkS, [tÿËuð ðøkuhu [kuϾk Ëuð «{kýu s zktøke ykrËðkMke «ò fk¤Mkðh,
MkkLkeÞk, ¼wtøkkMkðh ðøkuhu {r÷Lk ËuðkuLke Ãký Ãkqò fhu Au. {u÷ze {kíkk Ãký fkuE fkuE Xufkýu ÃkqòÞ Au yLku yk
ËuðkuLke çkkÄk h¾kÞ Au. {]íÞw çkkË su ykí{kLku yk SðLkLke rðM{]rík ÚkE þktrík {¤u íku ykí{k Ëuð÷kuf Ãkk{u Au
yLku suLku íku {¤íke LkÚke íku ykí{k ¼qík MðYÃku ÃkkAk Vhu Au. yuðe zktøkeykuLke áZ {kLÞíkk Au.

116
Ëuð¼qr{ îkhfk rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt ™k{ : Ëuð¼qr{ îkhfk
rsÕ÷kLkwt {wÏÞ {Úkf : ¾t¼k¤eÞk
rsÕ÷k íkhefu Ëhßòu {éÞku : ykuøkü-2013
ûkuºkV¤ : 4051 [kuh‚ rf.{e
íkk÷wfkLke MktÏÞk : 04
íkk÷wfk Ãkt[kÞík : 04
rsÕ÷k Ãkt[kÞík : 01
íkk÷wfkLkk Lkk{ku : ¾t¼k¤eÞk, yku¾k{tz¤ (îkhfk), ¼kýðz, fÕÞkýÃkwh
rsÕ÷kLkk fw÷ økk{ : 265
rsÕ÷kLkk fw÷ þnuh : 08
Lkøkh Ãkkr÷fk : 06 (yku¾k, îkhfk, Mk÷kÞk, ¾t¼kr¤Þk, hkð÷, ¼kýðz)
økúk{ Ãkt[kÞík : 239
{kæÞr{f þk¤kyku yLku
Wå[¥kh {kæÞr{f þk¤kyku : 144
fku÷uòu : 05
«kÚkr{f þk¤kyku : 821
fuLÿeÞf]ík «kÚkr{f þk¤kyku : 02
«kÚkr{f ykhkuøÞ fuLÿ : 23
Mke.yu[.Mke. : 04
Ãkuxk rsÕ÷k nkuÂMÃkx÷ : 01 (îkhfk)
rsÕ÷k nkuÂMÃkx÷ : 01 (¾t¼kr¤Þk)
ykE.xe.ykE. : 03
®Mk[kE ÞkusLkkyku : LkkLke ®Mk[kE ÞkusLkkyku - 13
Wãkuøkku : 172
¼kiøkkur÷f MÚkkLk : 22.20 W. yûkktþ, 69.65 Ãkq. yûkktþ
{n¥ðLke ¾uík ÃkuËkþ : {økV¤e, çkkshe, ík÷, fÃkkMk, swðkh, yuhtzk, ½ô
{n¥ðLke çkkøkkÞík ÃkuËkþ : Lkk¤eÞuh, íkhçkw[
ËqÄk¤k «kýeyku : 422115
ËqÄ WíÃkkËLk : 69711 r÷xh/rËðMk
ËqÄ {tz¤eyku : 175
ÃkþwËðk¾kLkk : 13
LkSfLkk rsÕ÷k : ò{Lkøkh, ÃkkuhçktËh
ðMíke(2011{wsçk) : fw÷ 7,48,227 (økúkBÞ-5,06,432, þnuh - 2,41,795)
çktËh : 03
ËheÞk rfLkkhku : 235 rf.{e.
{n¥ðLkk ¾Lkes : çkkufMkkEz, ÷kE{MxkuLk, [kuf, {k÷o, ÔnkEx õ÷u. {heLk MkuLz yLku rMkr÷fk
MkuLz.

• îkhfk rsÕ÷k™ku RrŒnk‚

îkhfkLkøkheLku ©e{ËT ¼økðËTøkeíkk, MftËÃkwhký, rð»ýwÃkwhký,
nrhðtþ yLku {nk¼khík{kt Ãký ©ef]»ýLke MkwðýoLkøkhe íkhefu ðýoðe
Au. ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk Þwøk «ðíkof yuðk ©ef]»ýLkwt Mkk{úkßÞ
yux÷u «k[eLk Lkøkhe îkhfk. yk «k[eLk yLku Ãkrðºk LkøkheLkku
119
 ¼ÔÞ RríknkMk ¼økðkLk ©ef]»ý MkkÚku Mktf¤kÞu÷ku nkuE ©Øk¤w yLku ÄkŠ{f Þkºkk¤wyku îkhfkLke Þkºkk fhe
ÃkkðLk ÚkkÞ Au. ¼khík ð»koLke Mkkík Ãkrðºk «k[eLk Lkøkheyku{kt îkhfkLkwt MÚkkLk Au.
¼kiøkkur÷f MÚkkLk : yk ¼qr{ îkhkðíke, W»kk{tz¤ yLku yku¾k{tz¤ íkhefu ¢{þ: yku¤¾kíke ykðe Au. 22.0 W.
yûkktþÚke 22.29 W.yûkktþ yLku 68.50 Úke 69.14 Ãkq. hu¾ktþ ðå[u ytËksu 700 [ku.rf.{e. rðMíkkh{kt
ykðu÷e Au.
îkhfkLkk rLk{koý ytøku ÃkwhkýkuÂõíkyku :
«k[eLk fwþ:MÚk÷e îkhfkLkøkheLkk rLk{koý ytøku Ãkwhkýku{kt Ãký hMk«Ë WÕ÷u¾ku òuðk {¤u Au.
shkMkt½ yLku fk÷ÞðLkLkk {Úkwhk Ãkh nw{÷kLkk ¼ÞLku fkhýu ¼økðkLk ©ef]»ý yLku ÞkËðku {Úkwhk AkuzeLku
Mkwhk»xÙ yux÷u fu Mkkihk»xÙLkk Mk{wÿ íkx Ãkh ykðu Au yLku hksÄkLke íkhefu LkøkheLkk rLk{koý {kxu ËiËeÃÞ{kLk
rðþk¤ Mkkøkh íkx «Ëuþ WÃkh íku{Lke árü Xhu Au yLku íkuLkk rLk{koýfkÞo {kxu ©erðïf{ko «¼wLku yknTðkLk
fhðk{kt ykðu Au. òu Mk{wÿËuð îkhk hksÄkLke îkhfk LkøkheLkk rLk{koý {kxu Úkkuze ¼qr{ Mkw«ík fhðk{kt
ykðu íkku s yk fkÞo Ãkkh Ãkkze þfkÞ. ©ef]»ý ¼økðkLkLke ykhkÄLkkÚke «MkLLk ÚkE Mk{wÿËuðu çkkh ÞkusLk
sux÷e ¼qr{ Mk{ŠÃkík fhe yLku íku ¼qr{ Ãkh ©e rðïf{ko «¼wyu MkkuLkkLke îkhfk LkøkheLkwt rLk{koý fÞwO.
yk Lkøkhe îkhk{íke, îkhkðrík yLku fwþ:MÚk÷e Lkk{u Ãký yku¤¾kíke níke. yLÞ ËtíkfÚkk yuðe Au fu,
¼økðkLk ©ef]»ý SðLkLkk ytíku Mkku{LkkÚk ÃkkMku ¼k÷fk íkeÚko{kt ÃkkhÄeLkk çkkýÚke ½ðkíkkt rºkðuýe Mktøk{
¾kíku ËuníÞkøk fÞkuo íku Mk{Þu yk «k[eLk îkhfkLkøkhe Mk{wÿLkk Ãkuxk¤{kt nt{uþ {kxu Mk{kE økE níke.
hkßÞLkk Ãkwhkík¥ð MktþkuÄLk rð¼køk îkhk Mk{wÿLkk Ãkuxk¤{kt Mk{kÞu÷e yk «k[eLk îkhfk LkøkheLkwt Wí¾LkLk
fkÞo nk÷ [k÷e hÌkwt Au. yLku íkuLkk nòhku ð»ko ÃkqðuoLkk yÂMíkíð rðþuLkk Ãkwhkðkyku Ãký {¤e hÌkk Au.
ðíko{kLk îkhfk Lkøkhe íkuLkk «k[eLk MðYÃkLke su{ yhçke Mk{wÿ rfLkkhu fåALkk y¾kíkLke Mkk{u ÂMÚkh ÚkÞu÷e
Au. LkSfLkk yku¾k çktËhuÚke ÞwhkurÃkÞLk Ëuþku{kt ¼khíkeÞ [esðMíkw, {k÷Mkk{kLkLke {kuxk «{ký{kt rLkfkMk
Ãký ÚkkÞ Au yLku íku Ãkrù{ ¼khíkLkk «ðuþîkh íkhefu Ãký «ÏÞkík Au.
Mkkík{e îkhfk : ¼økðkLk ©e f]»ýu ðMkkðu÷e îkhfk Mk{wÿ{kt níke, íku ÃkAe çkeS Ãkkt[ îkhfk ¢{þ: rLk{koý
ÚkE... zqçke yLku nk÷Lke îkhfk Mkkík{e Au, íkuðwt {LkkÞ Au. Ãkwhkík¥ð rð¼køk îkhk Mk{wÿ{kt zqçku÷k fux÷ktf
çkktÄfk{ku íkksuíkh{kt {¤e ykðíkkt, «k[eLk fÚkLkkuLku Ãkwrü {¤u Au. fux÷ktf ¾kuËfk{ku{ktÚke {¤íkkt þt¾, ðkMkýku,
çkktÄfk{Lkk Lk{qLkk yLku «k[eLk [esðMíkwyku òuíkkt Ãký, Wõík {kLÞíkkykuLku Ãkwrü {¤u Au.
yiríknkrMkf {kLÞíkkyku : yk {trËh{kt rçkhks{kLk hksðe ©ef]»ýLke {qŠík ytøku yLkuf {tíkÔÞku yLku {ík {íkktíkhku
«ðíkuo Au. yk¢{ýfkhku Mkk{u hûký {u¤ððk yk «k[eLk {trËh{ktÚke ¼økðkLk ©ef]»ýLke {qŠík Mkkrðºke ðkð{kt
AqÃkkððk{kt ykðe níke. ©e ðÕ÷¼k[kÞoSyu {qŠík rðLkkLkk {trËh{kt ÷kzðk økk{u h¾kÞu÷e hwû{ýe (ÁÂõ{ýe)
{kíkkSyu Mkuðu÷e {qŠík ÷kðeLku MÚkkÃke. su. E.Mk. 1551 MkwÄe íÞkt hne, íkwfkuo îkhk îkhfk Ãkh nw{÷k ðu¤kyu
{qŠík çkux ÷E sðk{kt ykðe yLku îkhfkLkk {trËh{kt Mkkrðºkeðkð{ktÚke fkZeLku {q¤ {qŠík ÃkÄhkððk{kt ykðe
íku{ {kLkðk{kt ykðu Au.
E.Mk. 1730{kt ©e«fkþLktËS þtfhk[kÞuo ÷k¾k Xkfh ÃkkMku rð»ýwÞkøk Þ¿k fhkÔÞku. E.Mk.
1861{kt {nkhkò ¾tzuhkðu {trËhLkku SýkuoæÄkh fÞkuo. E.Mk. 1903{kt {nkhkò MkÞkShkð økkÞfðkzu
Mkwðýof¤þ [ZkÔÞku. E.Mk. 1965{kt ÃkkrfMíkkLkLkk yrðhík nw{÷kyku Aíkkt {trËhLkku [{ífkrhf çk[kð
ÚkÞku. R.Mk. 1960Úke fuLÿ Mkhfkh îkhk SýkuoæÄkhLkwt fkÞo Mkt¼k¤ðk{kt ykÔÞwt.
yk íkku rðrðÄ {íkku, íkfkuo-yLkw{kLkku, nfefíkku yLku íkÚÞkuÚke r{r©ík íkðkhe¾Lke Í÷f Au. îkhfk
MkkÚku økwøk¤e çkúkñýku, yçkkuxe çkúkñýku, ðk½uhku, {wÂM÷{ yk¢{ýfkhku, íkwfkuo yLku rðrðÄ hksðe fw¤kuLkk
RríknkMk Mktf¤kÞu÷k Au. yuf Lk¬h nfefík Au fu Mk{wÿ{kt zqçku÷e îkhfkLkk Ãkwhkík¥ð rð¼køku þkuÄu÷k
yðþu»kku yLku yðko[eLk îkhfk ðå[u íkðkhe¾e, Ãkkihkrýf yLku íkfoçkØ MktçktÄ nkuðku òuEyu.
yðko[eLk îkhfk :
yksLke îkhfk Lkøkhe yðko[eLkíkk yLku «k[eLkíkkLkk Mktøk{ Mk{e çkLke Au. LkøkhÃkkr÷fk îkhk þnuhLkkt
rðfkMk yLku fÕÞkýLkkt fk{ku ÚkkÞ Au. îkhfkÄeþ {trËhLkku ðneðx hkßÞ Mkhfkh îkhk rLkŠ{ík Mkr{ríkLku
120
MkkUÃkðk{kt ykÔÞku Au. ËuðMÚkkLk Mkr{ríkLkk yæÞûk rsÕ÷kLkk f÷ufxh yLku ðneðxËkh íkhefu {k{÷íkËkh
fûkkLkk yrÄfkhe Au. rLk¼kð fuLÿ MkhfkhLkku Ãkwhkík¥ð rð¼køk fhu Au.
{wÏÞ {trËhLke íkðkrh¾ :
Ãkrðºk økku{íke íkxu ¼økðkLk ©ef]»ýLkwt {trËh Au, su îkhfkÄeþ hýAkuzhkÞLkk {trËh íkhefu yku¤¾ðk{kt
ykðu Au. Ãkwhkík¥ð rð¼køkLkk {tíkÔÞ «{kýu yk {trËh ÷øk¼øk 1200 ð»ko sqLkwt Au. yuf íkkŠff ytËks
{wsçk, ¼økðkLk ©ef]»ýLkk «Ãkkiºk ð@Lkk¼u R.Mk. Ãkqðuo 1400Lke ykMkÃkkMk yøkkW Mk{wÿ{kt zqçke økÞu÷k
{trËhLke çk[e økÞu÷e Aºke MÚkkÃke níke, su{kt ÃkAeÚke {qŠíkLke «ký«ríkck fhkE níke. R.Mk. 800{kt
søkËTøkwhw þtfhk[kÞuo {trËhLkku SýkuoæÄkh fhkÔÞku nkuðkLkwt {LkkÞ Au.
îkhfkÄeþ {trËhLke ¼ÔÞ h[Lkk :
søkík{trËh îkhfkÄeþLkk {trËh íkhefu yku¤¾kíkwt yk ¼ÔÞ {trËh ÷øk¼øk 2500 ð»koÚke Ãký ðÄw
«k[eLk Au. Ãkkt[ {k¤{kt çktÄkÞu÷ yk {trËh{kt fw÷ 60 çkkhef fkuíkhýeðk¤k Míkt¼ Au. Mk{økú {trËhLkwt
MkwtËh yLku ykf»kof fkuíkhfk{ íkÚkk rþÕÃkMÚkkÃkíÞ «ðkMkeykuLkkt {Lk yLku ÓËÞ nhe ÷u Au. yk ¼ÔÞ {trËh
ºký rð¼køk{kt ðnU[kÞu÷wt Au. ÃkqòLkwt {trËh, rLks {trËh, («ûkkøkkh), Mk¼køk]n yLku xku[Lkku ¼køk-rþ¾h.
{trËh{kt fkuE Ãký MÚk¤u f{kLk òuðk {¤íke LkÚke. Mkeze Ãký yuf s Mk¤tøk ÃkÚÚkh{ktÚke çkLkkðu÷e Au.
{wÏÞ Mk¼k{tzÃkLke Aík Ãkh MkwtËh çkkhef fkuíkhýefk{ðk¤ku ÃkÚÚkh ÍwB{h íkhefu çkuMkkzu÷ku Au. ÍY¾kyku
Ãkh yÃMkhkyku yLku nkÚkeLkwt çkkhef fkuíkhýefk{ ykf»kof Au. íkuLkwt þtfw ykfkhLkwt {wÏÞ rþ¾h 172 Vqx
Ÿ[wt Au. {trËhLkk fuLÿ{kt yuf ¼ÔÞ {tzÃk Ãký Au. {trËhLkk Ëhuf {k¤ ÃkhLkk ÍY¾kyku{ktÚke [khu çkksw
LkÞLkhBÞ fwËhíke á~ÞkuLkku ykMðkË {kýe þfkÞ Au. {wÏÞ {trËh [khu çkkswyu ykðu÷kt yLÞ yMktÏÞ LkkLkkt-
{kuxkt {trËhkuÚke ½uhkÞu÷wt Au. {trËhLkk {wÏÞ øk¼oøk]n{kt ¼økðkLk ©e îkhfkÄeþLke yuf {exh Ÿ[e [íkw¼wos
rð»ýw MðYÃk ~Þk{ {qŠík Au. yk {trËh økku{íkeSLkk rfLkkhu Mk{wÿ MkÃkkxeÚke 40 Vqx Ÿ[kEyu ÂMÚkík Au.
søkík{trËhLkk øk¼oøk]n, hkíkhk÷ {tzÃk, «ðuþîkh yLku [kufLke h[Lkk yËT¼wík Au. ûkuºkV¤ 27 x
17 {e. Ÿ[kE 51.08 Au. MkwtËh fkuíkhýefk{ðk¤ku 72 Míkt¼kuðk¤ku {tzÃk Ãkkt[ {k¤Lkku Au. Ëhuf {k¤u
çknkh Ãkzíkwt «kýeyku íkÚkk ðLkMÃkrík Mkwþku¼Lkðk¤wt, çkkhe Mkrník Aswt fu ÍY¾ku Au. øk¼oøk]n Mkkík {k¤Lkwt
Au. su{kt yMktÏÞ Whwþ]tøkku rþ¾hLke ÷kr÷íÞf÷k{kt ðÄkhku fhu Au. Yû{ýe {kíkkLkwt {trËh Ãký 2 rf.{e.
Ëqh Au. su nk÷Lkk îkhfkÄeþ Ãknu÷ktLkwt {LkkÞ Au.
îkhfkLkwt {wfwx rþhku{rý îkhfkÄeþ {trËh : Ãkrðºk økku{íke íkxu ¼økðkLk ©ef]»ýLkwt {trËh Au, su îkhfkÄeþ {trËh
íkhefu yku¤¾kÞ Au. ®nËwykuLkkt 4 Ãkrðºk ÞkºkkÄk{, 7 Ãkrðºk Ãkwhe, 68 íkeÚko ÃkifeLkwt yk {trËh ©Øk¤wykuLkwt
¼kð fuLÿ Au økku{íke LkËeLke W¥khu Mk{wÿLke MkÃkkxeÚke ÷øk¼øk 70 VqxLke Ÿ[kEyu Ãkrù{kr¼{w¾ nk÷Lkwt {trËh
15{e MkËe{kt ¾trzík ÚkÞk ÃkAe ÃkwLk: rLk{koý ÃkkBÞwt nkuðkLkwt {LkkÞ Au. Ãkwhkík¥ð rð¼køkLkk {tíkÔÞ «{kýu nk÷Lkwt
{trËh 1200 ð»ko sqLkwt Au. yk ytøku {ík{íkktíkhku «ðíkuo Au.
{wÏÞ {trËh yËT¼wík rþÕÃk f÷kLkku MkwtËh Lk{qLkku Au. øk¼oøk]n, ytíkhk÷, «Ërûkýk [¢, Mk¼k{tzÃk
íkÚkk {w¾ {tzÃkkuÚke {wÏÞ {trËhLke þku¼k ËiËeÃÞ{kLk Au. ÷øk¼øk 72 Míkt¼ Ãkh Q¼u÷wt yk¾wt {trËh 7
{k¤Lkwt MkkiÚke Ÿ[wt rþ¾h s{eLkLke MkÃkkxeÚke 110 VqxLke Ÿ[kEyu ykðu÷wt Au. {trËhLkk Ãknu÷k {k¤u þÂõík
{kíkkLke Ãkqò ÚkkÞ Au. {trËhLkk W¥kh íkhVLkk ËhðkòLku {kuûk îkh yLku økku{íke LkËe íkhVLkk ÃkøkrÚkÞkt
[zeLku su îkh{ktÚke {trËh{kt sðkÞ Au íku Mðøko îkh fnuðkÞ Au.
Ãkrðºk {trËhku :
{wÏÞ {trËhLkk Mktfw÷{kt rºkrð¢{hkÞ, {kÄðhkÞ, hkÄkf]»ý ËuðfeS, çk¤ËuðS, økwhw Ë¥kkºkuÞ,
©e ÃkwÁ»kku¥k{hkÞS, fÕÞkýhkÞS, Ëwðko»kkÉr»k, òtçkw÷û{eS, ÷û{eLkkhkÞý, MkíÞ¼k{kS, MkhMðíkeS,
÷û{eS, þkhËkÃkeX {trËhLkk rþ¾h Ãkh {kíkkS, {kuûk îkh ÃkkMku fwþuïh {nkËuð, økkÞºke {kíkkS fku÷ðk
¼øk, økhwzS, MkíÞLkkhkÞý ¼økðkLk, Lkðøkún ðøkuhu {trËhku ykðu÷kt Au. ò{™„h rsÕ÷ku nk÷kh «Ëuþ
Œhefu yku¤¾kÞ Au. yk rsÕ÷k{kt fw÷-10 Œk÷wfkykuLkku ‚{kðuþ ÚkŒku nŒku. ònuh rnŒkÚkuo y™u ðrnðx{kt
„rŒþe÷Œk ÷kððk™k W{Ëk nuŒw‚h yk rsÕ÷k{ktÚke fw÷-4 Œk÷wfk y÷„ fhe™u ‘Ëuð¼qr{ îkhfk’ rsÕ÷k™e
h[™k fhðk{kt ykðe.
121
 Ëuð¼qr{ îkhfk rsÕ÷k™e h[™k fhðk{kt ykðe. su{kt ò{™„h rsÕ÷k{ktÚke ¾t¼kr¤Þk, ¼kÛkðz,
îkhfk ŒÚkk fÕÞkÛkÃkwh Œk÷wfkyku™u y÷„ fhe Ëuð¼qr{ îkhfk rsÕ÷k™e h[™k fhðk{kt ykðe Au. yk
[khuÞ Œk÷wfkyku™e «ò™e y™wfq¤Œk Œu{s {wÏÞ {Úkf™wt ytŒh ™Sf hnu Œuðk þw¼ nuŒw‚h yk rsÕ÷k™wt
{wÏÞ {Úkf ¾t¼kr¤Þk hk¾ðk{kt ykÔÞwt Au îkhfk rsÕ÷k™wt fw÷ ûkuºkV¤ 4075.09 [kuh‚ rf.{e. Au.
ò{™„h rsÕ÷k™u «kÃŒ ÚkÞu÷ fw÷ 355 rf.{e.™k ËrhÞk rf™khk™k rðMŒkh{ktÚke 276.20 rf.{e.
ËrhÞk rf™khk™ku ‚{kðuþ yk ™ðhr[Œ Ëuð¼qr{ îkhfk rsÕ÷k{kt ÚkkÞ Au.
rðï«r‚æÄ îkhfkrÄþ™wt s„Œ{trËh Œu{s s„ËTøkwhw þtfhk[kÞo MÚkkrÃkŒ þkhËkÃkeX îkhfk ¾kŒu
ykðu÷ Au. rðï «r‚æÄ îkËþ sÞkurŒo÷et„ Ãkife™wt yuf sÞkurŒo÷ª„ ™k„uïh ÃkÛk ykðu÷wt Au. îkhfkÚke
h rf.{e. Ëqh ¼„ðk™ ©e f]»Ûk™k hkÛke Yû{ÛkeS™wt {trËh ykðu÷wt Au. îkhfk Úke 30 rf.{e. Ëqh ƒux
þt¾kuîkh ykðe Au, sÞkt nkS rfh{kÛke™e {rMsË, Yf™þk ðÕ÷e Ëh„kn ŒÚkk n™w{k™ Ëktze™wt {trËh
ykðu÷wt Au. yk{ îkhfk Œk÷wfku «ðk‚™ ûkuºku ÃkÛk yrŒ y„íÞ™ku Au. fÕÞkÛkÃkwh Œk÷wfk™k „ktÄðe „k{u
ËrhÞkfktXu «r‚æÄ n»koË {kŒkS™wt {trËh ykðu÷wt Au y™u Ãketzkhk „k{u Ãkktzðku™k ‚{Þ™wt ÃkªzŒkhf Ãkªzkhk
ykðu÷wt Au. ¾t¼kr¤Þk Œk÷wfk{kt ¾t¼kr¤Þk-ò{™„h nkRðu WÃkh nk÷kh si™ rŒÚko ykhkÄ™k Äk{ ykðu÷wt
Au. ¼kÛkðz Œk÷wfk{kt ƒhzk zwt„h™e „kuË{kt suXðk ðtþ™k ‚{Þ™e hksÄk™e ½w{÷e ykðu÷e Au. sÞkt
™ð÷¾ku {nu÷ ykðu÷ku Au, su nk÷ ÃkwhkŒíð ¾kŒk nMŒf Au. ƒhzk zwt„h{kt yirŒnkr‚f {n¥ð ÄhkðŒwt
rf÷uïh {nkËuð™wt {trËh ÃkÛk ykðu÷wt Au, su™ku ‚nu÷kÛkeyku ©kðÛk {k‚{kt Ëþo™™ku ÷k¼ ÷u Au. yk
WÃkhktŒ nkÚk÷k{kt Äkr{of á»xeyu {n¥ð™wt yuðwt þr™Ëuð™wt {trËh ykðu÷wt Au rsÕ÷k{kt yku¾k ƒkh{k‚e
ƒtËh, ‚÷kÞk, ðkze™kh, zk÷zk, YÃkuÛk ƒtËh rVþet„ suðk ƒtËh Wãku„ ykðu÷ Au.
rsÕ÷k{kt ‚{krð»x fÕÞkÛkÃkwh Œk÷wfk{kt nkR„úuz ƒkuf‚kRx, ¼kÛkðz Œk÷wfk{kt ÷kR{Mxku™ suðk
¾™esÚke ‚{]æÄ Au. îkhfk Œk÷wfk{kt xkxkfur{fÕ‚,Þwr™ð‚o÷ ¢u‚Lx, ¢uR™ RrLzÞk Mfuƒ÷ ƒkuf‚kRx
RLzMxÙeÍ, y„úðk÷ fku÷ ftÃk™e suðe ftÃk™eyku ykðu÷ Au. yk rsÕ÷k{kt ‚{krð»x ¾t¼kr¤Þk Œk÷wfk{kt
yuM‚kh Ãkkðh, yuM‚kh ykuR÷ heVkR™he, yu™ykhR fkuf, ykþkÃkwhk r{™hÕ‚, ™xhks r‚hk{ef suðe
ftÃk™eyku ykðu÷ Au. Ãkð™ Qòo ûkuºku yk rsÕ÷ku „wshkŒ hksÞ{kt ƒnku¤wt ™k{ Ähkðu Au. yk ûkuºk{kt
‚wÍ÷ku™, yu÷efku™, yu™khfkuf, rðþrðLz rðLzVk{o ð„uhu suðe y„úÛke ftÃk™eyku fkÞohŒ Au.
rsÕ÷k™k ¼kÛkðz Œk÷wfk{kt ƒhzku zwt„h ykðu÷ Au. ykÞwðuoËef yki»krÄyku™e ár»xyu rðrðÄ «fkh™e
ð™MÃkŒeyku ƒhzk zwt„h{kt «kÃŒ ÚkkÞ Au. ¾t¼kr¤Þk Œk÷wfk{kt ðLÞ Sð‚]r»xyku {kxu «ÏÞkŒ ™hkhkxkÃkw
ykðu÷ Au, su™e «ðk‚eyku {wÏÞíðu rþÞk¤k{kt {w÷kfkŒ ÷u Au îkhfk Œk÷wfk{kt rþðhksÃkwh yLku yku¾k
{Ze ËrhÞkE rfLkkhk, çkux ËLkeÃkkuELx, Ãkkuþeºkk ¼kzw {heLk Ãkkfo ykðu÷k Au yk rsÕ÷ku {wÏÞíðu ¾uíke«ÄkLk
Au yLku ¾uíkeLkk {wÏÞ Ãkkfku {økV¤e, fÃkkMk, ½ô, ík÷, yuhtzk, [ýk yLku þkf¼kS Au.

122
økktÄeLkøkh rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{ : økktÄeLkøkh
rsÕ÷kLkwt ¼kiøkkur÷f MÚkkLk : W¥kh yûkktþ 23.01 Úke 23.56,
Ãkqðo hu¾ktþ 72.33 Úke 73.73,
fw÷ ûkuºkV¤ : 2140 [ku.rf.{e
ykçkkunðk : rð»k{
s{eLk : çkuMkh (MkuLze÷kuLk, Ãkrù{Lke ûkkhðk¤e)
LkËeyku : Mkkçkh{íke, ðkºkf, ¾khe, {uïku
Ãkkf : çkkshe, yuhtzk, fÃkkMk, zktøkh, ½ô, hkÞzku, fXku¤ ðøkuhu
fw÷ íkk÷wfk-4 : f÷ku÷, {kýMkk, økktÄeLkøkh, Ënuøkk{
fw÷ økk{ : 302
økúk{ Ãkt[kÞíkLke MktÏÞk : 302
{nkLkøkhÃkkr÷fk : 1
LkøkhÃkkr÷fk : 4
ðMkrík(2011) : 11,91,753
ðMkríkLke øke[íkk
(Ëh [ku.rf.{e.ËeX) : 650
ðMkrík ð]rØ Ëh : 4.3 xfk
òrík «{ký(MkuõMk hurþÞku)
Ëh nòh Ãkwhw»kkuyu †eLkwt «{ký : 923
ykhkuøÞ-Mkð÷íkku rMkrð÷ nkuÂMÃkx÷ : 1
Mkk{qrnf ykhkuøÞ fuLÿ : 7
«kÚkr{f ykhkuøÞ fuLÿ : 25
Ãkuxk ykhkuøÞ fuLÿ : 171
Mkhfkhe Ëðk¾kLkk(hkßÞ Mkhfkh) : 14
rsÕ÷k Mkhfkhe Ëðk¾kLkk : 4
Ãke.Ãke. ÞwrLkx : 2
ykÞwðuorËf Mkhfkhe Ëðk¾kLkk : 16
nkur{ÞkuÃkurÚkf Ëðk¾kLkk : 3
Ãkþw r[rfíMkkLke Mkð÷íkku (økúkBÞ)
(y) Ãkþw Ëðk¾kLkkt : 21
(çk) «kÚkr{f Ãkþw Mkkhðkh fuLÿ : 13
(f) økúkBÞ Ãkþw Mkkhðkh fuLÿ : 3
2007Lke ÃkþwÄLk økýíkhe {wsçk
(1) økkÞ : 1,48,432
(2) ¼UMk : 3,64,040
(3) ½uxkt-çkfhkt : 14190-47149
125
 (4) {h½kt Ëuþe : 9317
(5) ½kuzk : 128
(6) Ÿx : 1801
(7) økÄuzk : 1175
rðs¤efhý ÚkÞu÷ økk{ku : 302
ÃkeðkLkk ÃkkýeLke MkwrðÄkðk¤kt økk{ : 302
yuMk.xe.Lke MkwrðÄk Ähkðíkkt økk{ku : 302
rsÕ÷k Ãkt[kÞík «kÚkr{f þk¤kyku : 594
¾kLkøke «kÚkr{f þk¤kyku : 827
{kæÞr{f-Wå[ {k. þk¤kyku : 553
fku÷us-xufTrLkf÷ þk¤kLke MktÏÞk : 25
{urzf÷ fku÷us : 1
MkMíkk yLkksLke ËwfkLkku : 353
Þkºkk-òuðk÷kÞf MÚk¤ku : yzk÷sLke yiríknkrMkf ðkð,
ðkMký økk{u ðisLkkÚk {nkËuðLkwt
{trËh, {nwzeLkwt siLk {trËh,
siLk íkeÚko-fkuçkk, YÃkk÷ økk{u
ðhËkrÞLke {trËh, yûkhÄk{,
{nkí{k {trËh, rðÄkLkMk¼k,
rºk{trËh, y{hLkkÚk Äk{ ðøkuhu.
„ktÄe™„h™ku RrŒnk‚
rsÕ÷k™ku ‚trûkÃŒ Ãkrh[Þ 1÷e {u, 1960™k hkus {wtƒR
hksÞ{ktÚke rð¼ks™ ÚkŒkt „wshkŒ hksÞ™e y÷„ h[™k ÚkŒkt
hksÞ™wt Ãkkx™„h y{ËkðkË {wfk{u hk¾ðk{kt ykÔÞwt nŒwt. y{ËkðkË
þnuh™e ðMkŒe™e „e[Œk™u ÎÞk™u ÷R y{ËkðkËÚke 24 rf.{e. W¥>hu
‚kƒh{Œe LkËe™k rf™khu „ktÄe™„h™e ™ðk Ãkkx™„h Œhefu 1970{kt
h[™k fhðk{kt ykðe Œu{s hk»xÙrÃkŒk {nkí{k „ktÄe™e fkÞ{e M{]
rŒ s¤ðkR hnu Œu nuŒwÚke ™ðk Ãkkx™„h™wt ™k{ „ktÄe™„h hk¾ðk{kt
ykÔÞwt. hksÞ{kt rsÕ÷k-Œk÷wfk™e ™ðh[™k ÚkŒkt „ktÄe™„h rsÕ÷k{kt
™ðk ºkÛk Œk÷wfk Ënu„k{, {kÛk‚k y™u f÷ku÷ Œk÷wfk™ku ‚{kðuþ
fhðk{kt ykÔÞku Au. yk{ „ktÄe™„h rsÕ÷k{kt fw÷ [kh Œk÷wfk™ku
‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
nrhÞk¤wt y™u hr¤Þk{ýwt Ãkkx™„h „ktÄe™„h RrŒnk‚ ¼qr{fk:
fkuRÃkÛk ™„h™e «Úk{ yku¤¾ yu Œu™ku RrŒnk‚. „wshkŒ hksÞ™k
Ãkkx™„h „ktÄe™„h™u ÃkhkÃkqðoÚke ðkh‚k{kt {¤u÷ku fkuR RrŒnk‚
™Úke, ÃkÛk yk ™„hu Œu™ku r™S RrŒnk‚ håÞku Au. hk»xÙrÃkŒk {nkí{k

126
„ktÄe™k ™k{ ‚kÚku òuzkÞu÷wt yk ™„h y™u „ktÄe™„h rsÕ÷kyu
‚{„ú rðï{kt yuf nrhÞk¤k y™u hr¤Þk{Ûkk Ãkkx™„h Œhefu™e
yku¤¾ «MÚkkrÃkŒ fhe Au, r™S yrM{Œk ‚So Au. Ãkkx™„h
rsÕ÷ku nkuðkÚke Ëhuf ûkuºk™k rðfk‚{kt Œu y„úu‚h hÌkku Au. ‚{„ú
„wshkŒ{kt rþûkÛk, ‚krníÞ, f÷k, WÄku„, f]r»k y™u {k¤¾k„Œ
‚wrðÄk™k ûkuºku yk rsÕ÷kyu rðfk‚™e ™qŒ™ fuzeyku ftzkhe Au.
yk Ãkkx™„h „wshkŒ™wt ‚kŒ{wt Ãkkx™„h Au, su y{ËkðkË
þnuh fhŒkt 8 {exh Ÿ[wt y™u ‚kƒh{Œe™k Œ¤Úke ykþhu 21
{exh Ÿ[kR Ãkh Au.

„wshkŒ™wt Ãkkx™„h :
(1) yk™ŒoÃkwhk (ðz™„h Ãkk‚u ykðu÷wt ) (2) ÄhkðŒe
(îkhfk), (3) r„rh™„h (sw™k„Z), (4) ðÕ÷¼e (¼kð™„h),
(5) yÛkne÷Ãkwh (ÃkkxÛk), (6) y{ËkðkË, (7) „ktÄe™„h
™„h™e «Úk{ R{khŒ™e «Úk{ $x Œk. 02 / 08
/ 1965™k hkus nk÷™k „wshkŒ rðãwŒ ƒkuzo rMÚkŒ Úk{o÷ Ãkkðh
Mxuþ™™k ‚hfex nkW‚™k {fk™™e søÞkyu {qfðk{kt ykðe
nŒe. yu yirŒnkr‚f ½x™k™e M{]rŒYÃk ŒfŒe ÃkÛk {qfðk{kt
ykðe Au. ‚hfkh™k huðLÞw hufzo Ãkh sÞkt ‚wÄe ™k{kr¼Äk™™ku
Mðefkh ™ ÚkkÞ íÞkt ‚wÄe Œu™u ‚hfkhe Ëhßsku «kÃŒ ÚkŒku ™Úke.
ŒuÚke „wshkŒ hksÞ™k {nu‚q÷ rð¼k„u Œk. 23/12/1969™k
þw¼rË™u „ktÄe™„h™u Œu™k huðLÞw rð÷us Œhefu «r‚æÄ fhe, yu
™k{™u {nkuh {khe.
‚kƒh{Œe ™Ëe™k rf™khu ð‚u÷wt yk Ãkkx™„h 57 [ku.
rf.{e. yux÷u 21 {kR÷ sux÷k rðMŒkh{kt ÃkÚkhkÞu÷wt Au. Œk.
1/05/1970™k hkus „ktÄe™„h{kt «Úk{ ‚r[ðk÷Þ y{ËkðkËÚke
(Ãkkur÷xufr™f, yktƒkðkzeÚke) nk÷™k zko. Sðhks {nuŒk ¼ð™
¾kŒu fkÞohŒ ÚkÞwt nŒwt. Œk. 11/07/85™k hkus ‚r[ðk÷Þ™wt
ÃkqÛko ‚wrðÄkðk¤k 1 Úke 9 {k¤ ‚kÚku™k y™u ç÷kuf ™tƒh. 1 Úke
14 Œu{s hksÞ {tºke {tz¤™k ‚ÇÞku {kxu ç÷kuf-1™e rðrþ»x
‚wrðÄkyku ‚kÚku™e R{khŒ{kt MÚk¤ktŒh ÚkÞwt, ‚r[ðk÷Þ fkÞohŒ
ƒLÞwt. „wshkŒ™wt Ãkkx™„h yksu Œku ¼khŒ{kt ‚wykÞkursŒ Ãkkx™„h
Œhefu yk„ðk {kÃkËtz ‚kÚku „wtsŒwt hnÞwt Au.
rsÕ÷k™e ™Ëeyku : rsÕ÷k{kt {wÏÞ ™Ëe ‚kƒh{Œe Au,
„ktÄe™„h Œk÷wfk™k {ÎÞ ¼k„{ktÚke Ãk‚kh ÚkkÞ Au Œu{s W¥>hÚke
ËrûkÛk rËþk{kt ðnu Au, sÞkhu ƒeS ¾khe ™Ëe ÃkqðoÚke ËrûkÛk
ŒhV ðnu Au.

127
 yirŒnkr‚f Œðkhe¾ :
(1) Œk.16 {k[o, 1960 „ktÄe™„h þnuh™k ™k{™e ½ku»kÛkk.
(2) Œk. 2 yku„»x, 1965 «Úk{ R{khŒ™e «Úk{ $x {qfkR (3)
Œk. 23 rz‚uBƒh, 1969 ™„h™u „ktÄe™„h ™k{ yÃkkÞwt. nwf{ku
ÚkÞk (4) Œk. 1 {u, 1970 „ktÄe™„h Ãkkx™„h Œhefu MÚk¤ktŒh ÚkÞwt
zkì. Sðhks {nuŒk ¼ð™ (5) Œk. 30 sw÷kR, 1970 ™kuxeVkRz
yurhÞk Œhefu ònuh ÚkÞwt, (6) Œk. 12 {k[o, 1996 „ktÄe™„h þnuh
A ‚tfr÷Œ „úkBÞ rðMŒkh ‚kÚku 388 [ku.rf.{e. rðMŒkh™u þnuhe rðfk‚
yrÄr™Þ{ nuX¤ „wzk™e h[™k fhðk{kt ykðe (7) Œk. 11 sw÷kR,
1985 ‚r[ðk÷Þ Œu™k ÃkkuŒk™k ™ðk {fk™{kt VuhðkÞwt. (8) Œk. 11
òLÞwykhe, 1978 Mkr[ðk÷Þ - MkhËkh ¼ðLkLkwt ¾kík{wnqíko (9) íkk.
17 ykufxkuçkh, 1991 Wãkuøk ¼ðLkLkwt WËT½kxLk, (10) íkk. 20 {k[o,
1978 fkÞ{e rðÄkLkMk¼k øk]nLkku rþ÷kLÞkMk (11) íkk. 8 sw÷kE,
1982 fkÞ{e rðÄkLkMk¼k øk]n-{fkLk{kt MÚk¤ktíkh - WËT½kxLk ÚkÞwt.

128
økeh-Mkku{LkkÚk rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{ : økeh-Mkku{LkkÚk
rsÕ÷kLkwt ûkuºkV¤ : 3754.52 [ku.rf.{e.
rsÕ÷kLkwt {wÏÞ{Úkf : ðuhkð¤
rsÕ÷kLke yku¤¾ : Mkku{LkkÚk {trËh, fuMkh fuhe, fuMkhe ®Mkn, Ä{k÷ Lk]íÞ, ËrhÞk fktXku
rsÕ÷k{kt ykðu÷ íkk÷wfk : 6 (ðuhkð¤, fkuzeLkkh, WLkk, MkwºkkÃkkzk, íkk÷k÷k, økehøkZzk)
LkøkhÃkkr÷fk : ðuhkð¤, fkuzeLkkh, WLkk, MkwºkkÃkkzk, íkk÷k÷k
rsÕ÷k{kt ykðu÷ fw÷ økk{ku : fw÷ økk{ku-375, VkuhuMx økk{ku-4, LkuMk rðMíkkh-23
rsÕ÷kLke ðMkíke : þnuhe 312126, økúkBÞ 892826, fw÷ 1204952
{wÏÞ Ãkkfku : {økV¤e, fÃkkMk, þuhze, ½ô, Lkk¤eÞuhe, fuMkh fuhe
{kuxk Wãkuøkku : EÂLzÞLk huÞkuLk, ytçkwò rMk{uLx, rMkØe rMk{uLx, S.yu[.Mke.yu÷.
rsÕ÷k{kt ykðu÷ ¾ktz Vufxhe : íkk÷k÷k-1, fkuzeLkkh-1
{wÏÞ çktËhku : ðuhkð¤, Äk{¤us, MkwºkkÃkkzk, {q¤ îkhfk, LkðkçktËh, MkiÞË hksÃkhk
hrsMxzo Veþªøknkuze yLku çkkux : 11,500 Veþªøk çkkux yuõMkÃkkuxo ÞwrLkx-70
{wÏÞ ¾Lkeòu : ÷kE{MxkuLk, {eXwt, ç÷ufxÙuÃk
«ðkMkLk MÚk¤ku/ÞkºkkÄk{ku : Mkku{LkkÚk {trËh, yurþÞkE rMktn, íkw÷Mke~Þk{ {trËh, Í{Sh ÄkuÄ
rsÕ÷k{kt ykðu÷ {wÏÞ LkËeyku : nehý, Ëuðfk, MkhMðíke, Mkªøkðzku, Mkku{ík, {åAwLÿe, hkð÷
rsÕ÷k{kt ykðu÷ {wÏÞ zu{ku : nehý-2 zu{, Mkªøkðzku zu{, {åAwLÿe zu{, hkð÷ zu{
rsÕ÷kLke ÞwrLkðŠMkxe : Mkku{LkkÚk MktMf]ík ÞwrLkðŠMkxe
rsÕ÷kLkwt MkkihQòo {Úkf : yu÷{Ãkwh, íkk. WLkk
rsÕ÷kLke «kÚkr{f þk¤kyku : 551 Mkhfkhe, 302 ¾kLkøke yLkuu 6 fu.S.çke.ðe. rðãk÷Þ
rsÕ÷kLke {kæÞr{f þk¤kyku : 111
rsÕ÷kLke W. {kæÞr{f þk¤kyku : 127
yktøkýðkzeyku : 1168
yk©{þk¤kyku : 08
rsÕ÷kLke Mknfkhe MktMÚkkyku : 1332
Mkkûkhíkk Ëh : 66.33
zÙkuÃk ykWx huþeÞku : 1.69
rsÕ÷kLkku Mkhuhkþ ðhMkkË : 1092.6 {e.{e.
rsÕ÷kLkk Mkhfkhe Ëðk¾kLkk : Mke.yu[.Mke.-7, Ãke.yu[.Mke.-25
ykrËòríkLke yk©{ þk¤kyku : íkk÷k÷k, {kÄwÃkwhk (òtçkwh)
÷kufSð™ hnuÛke-fhÛke :
„eh ‚ku{™kÚk rsÕ÷k™wt ÷kufSð™ ðirðæÞ‚¼h y™u ÃkhtÃkhk„Œ ‚ktMf]rŒf yrM{Œkðk¤w Au. ÷kufSð™
þi÷e{kt ‚k„h¾uzw Sð™ AkÃk ytrfŒ ÚkkÞ Au. ynª™e ÷ZÛkku y™u ÷kuff÷k íkÚkk ÷kuf‚krníÞ{kt yk„ðe
¼kŒ WÃkMkkðu Au. òtƒwh y™u rþhðkÛk „k{ ‚eËe ƒkËþkn™wt Ä{k÷™]íÞ {kxu ‚w«r‚æÄ Au. „eh ‚ku{™kÚk
rsÕ÷k{kt {wÏÞíðu fku¤e, ykrnh, fkhrzÞk hksÃkqŒ, {uh, hƒkhe, fkXe-ûkrºkÞ, ÷kunkÛkk, ƒúkñÛk, {khw
hksÃkqŒ, ðkÛkeÞk, ¾khðk, {wrM÷{, Ër÷Œ, Ãkxu÷, ‚rnŒ rðrðÄ òrŒ™kt ÷kufku n¤e {¤e™u hnu Au. yk
rsÕ÷ku fku{e yufŒk™e r{þk÷YÃk Au. yhƒ‚k„h Œxu rƒhks{k™ ¼ku¤k™kÚk {nkËuð ‚ku{™kÚk Ëuþ¼h™kt
©æÄk¤wyku™u ykþeðkoË ÃkkXðu Au. ynet™kt ÷kufku ykÄwr™f y™u ÃkhtÃkhk„Œ ðuþ¼q»kk ƒLLku heŒu òuðk
{¤u Au. ynet™e «ò ¾tŒ y™u ykrŒÚÞ ‚ífkh {kxu {þnqh Au. ðuhk𤠃tËh {íMÞkuãku„ {kxu yk„¤
ÃkzŒwt ÄefŒwt ƒtËh Au.
Mkku{LkkÚk :
sqLkkøkZ rsÕ÷k {ÚkfÚke 97 rf.{e.Lkk ytíkhu ykðu÷k «¼kMk ríkÚkoûkuºk ÂMÚkík «k[eLk yLku çkkh
ßÞkuŠík®÷øk{ktLkk «Úk{ ßÞkuŠíkr÷tøk ¼økðkLk Mkku{LkkÚkLkwt yrík ¼ÔÞ {trËh Au. yk {trËh ðirËf fk¤Úke Ãký
131
 Ãkwhkýwt Au. rðÄ{eoykuLkk yk¢{ýLku fkhýu A-A ð¾ík ¾trzík ÚkÞu÷k ¼khík ð»koLkk yk ©Øk fuLÿLkku Ëhuf ð¾íku
SýkuoæÄkh ÚkÞku Au. yLku Ëhuf ð¾íku {trËh ðÄw Mk{]Ø ÚkÞwt Au. AuÕ÷u íkk. 11 {u, 1951Lkk rËðMku ÷kunÃkwhw»k ©e
MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷Lkk «ÞkMkkuÚke {trËhLkku Mkkík{e ð¾ík SýkuoæÄkh fhe Mkku{LkkÚk ßÞkuríko®÷økLke «ký
«ríkck fhðk{kt ykðe níke.
Mkku{LkkÚk {trËhLku fi÷kMk {nk{uY «kMkkË íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. {trËh Lkkøkh þi÷eÚke rLk{koý
fhkÞwt Au. yuf ytËks «{kýu Lkkøkh þi÷e{kt çktÄkÞu÷ku ykðku «kMkkË AuÕ÷k 800 ð»ko ÃkAe ¼khík{kt Ãknu÷e
ð¾ík çktÄkÞu÷ku Au. íku yk {trËhLke rðþu»kíkk Au. Mkku{LkkÚkLkk yíÞkhLkk {trËhLke Ÿ[kE ¼qr{ík¤Úke rþ¾h
MkwÄeLke 155 Vqx Au. íkuk WÃkhLkku æðs Ëtz 37 VqxLkku Au. 104 VqxLkku æðs Au. {trËhLkk rþ¾h ¼køk{kt Mkkík
{s÷k Au. øk¼oøk]n yLku íkuLke WÃkhLkk {s÷k Mkrník fw÷ Lkð {s÷kLkwt yk {trËh Au. {trËhLkk rþ¾h WÃkhLkku
ÃkÚÚkh{kt fkuíkhu÷ku f¤þ 10 xLk ðsLkLkku Au.
¼k÷fk ríkÚko :
sqLkkøkZÚke ðuhkð¤ yLku Mkku{LkkÚk síkkt 95 rf.{e. ytíkhu ¼k÷fk
ríkÚko MÚkkLk ykðu÷wt Au. {ãÃkkLkÚke [f[qh çkLku÷k ÞkËðkuLkku ytËhku-ytËh
÷zðk{kt Mkt n kh ÚkÞku yu L kkÚke øk{økeLk ÚkELku ynª ©e f] » ý ÃkeÃk¤kLkk
ð]ûk Lke[u Þkuøk Mk{kÄe{kt çkuXk níkk. íÞkhu shk Lkk{Lkk ÃkkhrÄyu ¼q÷Úke íku{Lku {]øk
Mk{SLku çkký {kÞwO. ÃkkhrÄLkwt íku çkký ©ef]»ýLkk s{ýk Ãkøku ðkøÞwt. ßÞkhu ÃkkhrÄ
ÍzÃkÚke rþfkhLku Ãkfzðk LkSf økÞku íkku íku{ýu òuÞwt fu, íku {]øk Lk®n Ãký Ãkeíkktçkh
Äkhý fhu÷ Ãkwhw»kku¥k{ ©ef]»ý níkk. íku øk¼hkELku ÃkkuíkkLkk yÃkhkÄLke ûk{k {ktøkðk
÷køÞku íÞkhu ¼økðkLk ©ef]»ýyu Ãkkhr½Lku ykïkMkLk ykÃÞwt su fktE ÚkÞwt íku {khe
EåAkÚke ÚkÞwt Au. yuðwt fneLku Ãkkhr½Lku {kV fhe ËeÄku yLku ÃkkuíkkLke ¢kÂLíkÚke ðMkwtÄhkLku ÔÞkÃke Mðøko{kt MkeÄkÔÞk
ynª ÃkkhrÄyu ¼økðkLk ©e f]»ýLku çkký {khu÷wt yux÷k {kxu yk MÚkkLkLku ¼k÷fkríkÚko fnuðk{kt ykðu Au.
yurþÞkrxf ÷kÞLk {kxu «rMkØ MkkMký økeh :
MkkMký økeh sqLkkøkZÚke 60 rf{e. ytíkhu ykðu÷wt Au. ®Mkn, Mkkðs, WrLkÞku ðk½, çkççkh þuh íkhefu
søk«rMkØ yurþÞkrxf ÷kÞLk MkkuhXLkk MkkðsLku fwËhíkLkk ¾ku¤u rðnhíkku rLknk¤ðk økehLkwt støk÷ ¾qtËðwt Ãkzu.
15 Úke 18 ð»koLke ykÞw»Þ Ähkðíkk Lkh ®MknLke ÷tçkkE 210 Mku.{e. ({kÚkkÚke ÃkqAze MkwÄe) yLku {kËkLke 289
Mku.{e. ÷tçkkE nkuÞ Au.
sqLkkøkZ yLku y{hu÷e rsÕ÷k{kt ÃkÚkhkÞu÷ økehLkk støk÷{kt íkksuíkh{kt 2015{kt ÚkÞu÷ 14{e ®MknkuLke
ðMkrík økýíkhe{kt 109 ÃkwÏík ®Mknku, 201 ®Mknýku yLku 213 çkk¤ ®Mkn {¤eLku fw÷ 523 MktÏÞk Au. Mkqfw
ÃkkLk¾h òt¾hkÞwõík støk÷, Mkqfk fktxkðk¤k støk÷, MkðkLkk «fkhLkwt støk÷, ðLkhksLku hnuðk yLkwfq¤ Au. ®Mkn
yurþÞk{kt {kºk økwshkíkLkk økehLkk støk÷{kt ðMkðkx fhu Au. ðLk rð¼køk îkhk MkkMký ¾kíku fwËhíkLkk ¾ku¤u
rðnhíkk ®MknkuLku rLknk¤ðk íkÚkk MkkMký LkSf 412 nuõxh{kt rðfMkkðu÷ økeh Ãkrh[Þ ¾tz Ëuðr¤Þk ¾kíku ®Mkn
ËþoLkLke ÔÞðMÚkk fhkE Au.
íkw÷Mke~Þk{ :
sqLkkøkZÚke WLkk ÚkE 210 rf.{e. yLku sqLkkøkZÚke Äkhe ÚkELku 140 rf.{e.
ytíkhu ykðu÷ íkw÷Mke~Þk{ {kýðk÷kÞf MÚk¤ Au. Mkkunk{ýe Mkðkh fu MkwtËh Mkktsu
MkqÞoLkk MkkuLkuhe rfhýku{kt ½xkxkuÃk ðLkhkS, nrhÞk¤e, røkhe{k¤kyku {tË{tË ðnuíkku
ÃkðLk, ykn÷kËf ðkíkkðhý, ðLÞ «kýeyku yLku Ãkþw ÃkûkeykuLkk Mktøkeík{Þ yðks,
{trËhLkk ½txkhð ðå[u økh{k-økh{ ÃkkýeLkk Íhkyku{kt MLkkLk fheLku rðnhðkLkwt fkuLku
Lk øk{u ?
yk çkÄk s «fkhLkku ykLktË {kýðku nkuÞ íkku íkw÷Mke~Þk{ sðwt Ãkzu. ynª
¼økðkLk íkw÷Mke~Þk{Lkwt MkwtËh {trËh yLku hnuðk {kxu Ä{oþk¤k Au, çkksw{kt xufhe Ãkh
Éû{ýeS rçkhks{kLk Au. Þkrºkfku {kxu yLLk ûkuºk [k÷u Au. Äkhe-WLkk hkuz {æÞu
ykðu÷k yk MÚk¤u sðk ykððk yuMk.xe.Lke MkwrðÄk «kÃÞ Au.
132
 þkýk ðktfeÞkLke økwVkyku :
sqLkkøkZÚke 210 rf.{e. Ëqh þkýk ðktfeÞkLke Ãkkihkrýf økwVkykuLkku Lkòhku
rLknk¤ðk suðku Au. WLkk íkk÷wfkLke MkhnË WÃkh ðktfeÞk Lkk{Lkwt LkkLkfzwt økk{ ykðu÷wt
Au. yk økk{Lke LkSf þkýkLkku zwtøkh ykðu÷ku Au. yk zwtøkhLku Ãkktzðku Ãkrðºk fhe
økÞk nkuðkLkwt ÷kufS¼u Mkkt¼¤ðk {¤u Au. ¼økðkLk çkwØLkk yLkwÞkÞeykuLke íkÃkku¼qr{
Ãký yk zwtøkh nkuÞ íkuðwt {LkkÞ Au. þkýkLkku zwtøkh rðrðÄ fkuíkhku, fûkku, ÃkkýeLkk xktfk, nkÚke¾kLkk suðk rðþk¤
Ãkku÷kýku Ähkðu Au. ÷kufðkÞfk yuðe Ãký Au fu ¼e{ yLku nuzBçkkLkk ÷øLk ynª ÚkÞk níkk. suLke MkkûkeYÃk ¼e{Lke
[kuhe MÚkkLk yksuÞ òuðk {¤u Au. ynª hçkkhe Mk{ksLkk [kh {Zðk¤e {kíkkLkwt Mkw«rMkØ {trËh ykðu÷wt Au. yk
zwtøkh MkkÚku þkýku yLku fwtðhLkku RríknkMk Ãký AwÃkkÞu÷ku Au. Ãkwhkíkíð ¾kíkkyu yk zwtøkhLku hrûkík ònuh fhu÷ Au.
WLkkÚke xªçke ÚkELku ðktfeÞk økk{u sðk yuMk.xe. çkMk yLku ¾kLkøke ðknLkku Mkh¤íkkÚke {¤e hnu Au.
çke÷¾k :
þuX Mkøkk¤þkLkwt Lkk{ ykðíkkt [u÷Þi kLkwt çkr÷ËkLk ÞkË ykðu Au. ynª ¼økðkLk MkkÄw
MðYÃku þuX Mkøkk¤þkLkk ½hu ÃkÄkhe s{ý{kt íkuLkk ÃkwºkLkwt çkr÷ËkLk {ktøÞwt nkuðkLke {kLÞíkk
Au. Ä{oðeh þuX Mkøkk¤þkyu ÃkwºkLkwt çkr÷ËkLk ykÃke MkkÄw MðYÃku ÃkÄkhu÷k ¼økðkLkLku
ík]Ãík fÞko ykÚke ¼økðkLk «MkLLk ÚkE [i÷iÞkLku MkSðLk fÞkuo íku MÚk¤ çke÷¾k
«ðkMkeyku {kxu ÞkºkkÄk{ çkLke økÞu÷wt Au. sqLkkøkZ {ÚkfÚke 21 rf.{e. Lkk ytíkhu
yk MÚk¤ Ãktrzík LkÚkwhk{ þ{koLkk ykLktË yk©{Úke Ãký òýeíkwt Au.
çkkýus {trËh :
sqLkkøkZÚke 100 rf.{e. ytíkhu fLkfkE ÚkE {æÞ økeh{kt ykðu÷wt çkkýus
«k[eLk íkeÚko Au. Mktík©e MkhMðíke çkkÃkwLke fXeLk íkÃkku¼qr{ yux÷u çkkýus, ÷kufðkÞfk
yuðe Au fu, {kíkk fwtíkeLku íkhMk ÷køkíkkt yswoLku Ähk{ktÚke çkký {khe øktøkkLkwt «kõxÞ
fÞwO níkwt. ykÚke s yk MÚk¤Lku ÷kufku çkkýøktøkk íkhefu Ãký yku¤¾u Au. ynª {nkËuð
yLku øktøkk{iÞkLkwt {trËh Ä{oLke sÞkuík «fxkðu Au. ðLkrð¼køk ykhrûkík rðMíkkh{kt
ykðu÷wt yk ríkÚkoMÚk¤ ytíkrhÞk¤ nkuÞ ykððk-sðk ÃkËÞkºkk ðÄkhu Mkwøk{ çkLke hnu
Au. íkw÷Mke~Þk{ yLku ò{ðk¤kÚke çkkýus sE ykðe þfkÞ Au.
Mk¥kkÄkh :
sqLkkøkZÚke 55 rf.{e.Lkk ytíkhu rðMkkðËh ÃkkMku ykðu÷ Mk¥kkÄkhLke
søÞk ËþorLkÞ Au. ynª ykÃkk økeøkkLke Mk{kÄe ykðu÷wt Au. «ðíko{kLk økkËeÃkrík
SðhksçkkÃkwLkkt økwhwðÞo Mktíkrþhku{ýe ©e þk{SçkkÃkwLku fwt¼{u¤k{kt Mktíkrþhku{ýeLkwt
rçkYË {¤u÷ níkwt. yktçkks¤ LkËeLkkt fktXk Ãkh þku¼kÞ{kLk Mk¥kkÄkh ‘¼wÏÞkLku hkux÷ku
yLku yLkkÚkLku ykþhku’ Lkkt MkqºkLku ¾hk yÚko{kt MkkÚkof fhu Au. ynª MkËið yLLkûkuºk
fkÞohík hnu Au. Lkkík-òíkLkkt fu Ä{o-Mkt«ËkÞLkkt ¼u˼kð rðLkkt økheçk-íkðtøkh Mkki
fkuE yuf s Ãktøkíku ¼kusLk «MkkË økúný fhu íku yneLkwt {nkíBÞ Au. Ëiðe MkíkfkÞkuoÚke
Mk{ŠÃkík yk Ä{o MÚk¤Lkkt ËþoLk fhðk yu SðLkLkku ÷nkðku A
¼e{Lkkt Ëuhk :
sqLkkøkZÚke 90 fe.{e.Lkkt ytíkhu íkk÷k¤k íkk÷wfkLkkt r¼{Ëuð¤ økk{Lke Mke{{kt MkqÞo Mk{ŠÃkík E.Mk. 9{e
MkËeLkwt Aíkðk¤w «ðuþîkh Ähkðíkwt Ãkqðkor¼{w¾ MkqÞo{trËh ykðu÷wt Au. yuLkkt øk¼oøk]nLkk «ðuþîkhu MkqÞoLke ÃkíLke
hsLke yLku rLkþ«¼kLke Mðktøk{kt W¼u÷e «rík{kyku Au. yuLkwt Lkkøkh þi÷eLkwt Wíf]c rþ¾h yk «fkhLkwt Ãknu÷wt
WËknhý Au. økeh çkkuzohLku yzeLku ykðu÷wt ¼e{ Ëuð¤ økk{ ÃkktzðÃkwºk ¼e{u ðMkkðu÷ nkuðkLke {kLÞíkk Au. suLkk
ÃkhÚke økk{Lkwt Lkk{ ¼e{Ëuð¤ h¾kÞwt Au. ynª Ãkktzð Ãkwºk ¼e{Lkkt MkkÚku yku¤¾kíkk ¼e{Lkkt Ëuhk rð¢{ Mktðík
39 Ëþkoðíkwt MÚkkÃkíÞ Au. yk yrík «k[eLk {trËh MÚkkÃkíÞ f÷kLkk òýfkhku {kxu òuðk÷kÞf Au.
«kt[e ríkÚko MÚk¤ :
sqLkkøkZÚke 110 rf.{e. Ëqh fkuzeLkkh-ðuhkð¤ nkEðu Ãkh ËþoLkeÞ «kt[e íkeÚko MÚk¤ ykðu÷wt Au. ‘Mkku ðkh
133
 fkþe yuf «kt[e’ Lke WÂõík MkkÚkof fhíkk yk MÚk¤u MkhMðíke LkËe Ãkqðo{kt ðnLk fhu Au. ynª rÃkík]íkÃkoý fhðk
Ëuþ ËuþkðhÚke yLkuf ¼krðfku ykðu Au.
Yÿuïh {nkËuð ½ktxðz :
sqLkkøkZ þnuhÚke 125 fe.{e. Ëqh ò{ðk¤k ÚkELku ½ktxðz økk{u síkk þªøkðzk LkËeLkkt íkxu ¼økðkLk
Yÿuïh rçkhksu Au. yuf rfðËtíke yLkwMkkh Ãkktzð Ãkwºk yswoLkLku rþðSLke Ãkqò fÞko çkkË s ¼kusLk ÷uðwt yuðe
«rík¿kk níke, ðLk rð[hý Ëhr{ÞkLk rþðSLkwt {trËh LkSf{kt Lk {¤íkkt ¼e{u LkËeLke huík{kt rþð÷ªøk íkiÞkh
fhe yswoLku Ãkqò fhe ¼kusLk-«MkkË ÷eÄku íÞkhu ¼e{u ðkMíkrðf nfefík yswoLkLku çkkË{kt sýkðíkkt rþð÷ªøk Ãkh
økËk «nkh fhe çkLkkðxe nkuðk «ÞkMk fhíkk huíkeLkwt rþð÷ªøk Mkk[k yÚko{kt rþð÷ªøk çkLke økÞwt yLku økËk «nkhÚke
ÚkÞu÷ ûkrík yksuÞ ÷ªøk Ãkh ytfeík nkuðkLke ðkík ynª ÷kufðkÞfkyu òýðk {¤u Au. yksu yk rðMíkkhLkkt ÷kufku
ynª ¼Âõík¼kðÚke ËþoLkkÚkuo ÃkÄkhu Au. ynª LkËe íkxu MkwtËh yk©{ Ãký ykðu÷ Au.
Í{Íeh ÄkuÄ :
sqLkkøkZÚke ðkÞk íkk÷k¤k ò{ðk¤k 110 rf.{e. ytíkhu ykðu÷e WLkk
íkk÷wfk{kt þªøkðze LkËe ÃkhLkku LkÞLkhBÞ ÄkuÄ «ðkMkeyku {kxu ykf»koýLkwt fuLÿ Au.
LkiMkrøkof ðkíkkðhý ðå[u ykðu÷ku Í{Íeh ÄkuÄ rLknk¤ðk Ëh ð»kuo «ðkMkeyku ynª
W{xu Au. ÷e÷e nrhÞk¤e ðå[u ¾¤-¾¤ ðnuíkk ÃkkýeLkku shku yLku LkÞLkhBÞ ÄkuÄ
òuðkLkku Õnkðku ftEf ykuh s Au. Í{ÍehLkku ÄkuÄ yLku ò{ðk¤kLke çkksw{kt s{ËÂøLk
yk©{ Ãký Au. ÷kufðkÞfk {wsçk ¼økðkLk Ãkhþwhk{Lkk rÃkíkk s{ËÂøLk Ér»k
yLku {kíkk huýwfkLke íkÃkku¼qr{Lkku yk yk©{ Au. yk©{Lke Mkr{Ãku Í{Íeh ÄkuÄ
ykðu÷ku Au.
ynu{ËÃkwh {ktzðe : sqLkkøkZÚke 180 rf.{e. ytíkhu ykðu÷wt ynu{ËÃkwh {ktzðeLkku Mk{wÿ íkx {Lk ¼heLku
{kýðk ÷kÞf Au. rLk{o¤ MkkuLkuhe Mk{wÿ,. íkkzLkk ð]ûkLkk Íqtzku, MkwÞo «fkþÚke [{fíke Vq÷kuLke fkçkh [eíkhe [kËh,
rðþk¤ íkx, rVý¼Þko ËrhÞkE {kuò, yk çkÄwt s A÷kuA÷ W¼hkíkkt íkkYÛÞLke íkkò ÞkiðLkMk¼h ÷køkýe
søkkzLkkh «uhf çkLke hnu Au. yk ík{k{Lkku Mkw¼øk Mk{LðÞ økwshkíkLkk MkkiÚke AuÕ÷k Mkkøkhíkx Mk{wÿ rðnkhÄk{
{ktzðe{kt ÚkkÞ Au. sqLkkøkZLkk Lkðkçku yufktíkLku {kýðk ðMkíkeÚke Ëqh rðnkh {kxu yuf ¾kMk {nu÷Lkwt ÃkkuxwoøkeÍ
xkÃkw Ëeð LkSf rLk{koý fÞwO níkwt. ËeðLkk þwØ ïuík Ëuð¤ku, yLÞ Ãkwhkýe E{khíkku Lkshu Ãkzu íku{ rfLkkhk Ãkh yk
{nu÷Lke søÞk Lk¬e fhðk{kt ykðe níke. MðktíkºÞ MkkÚku Lkðkçkþkneyu rðËkÞ ÷eÄe yLku Mkkøkh rfLkkhkLkk
þkne {nu÷{kt [ktËeLke çktøkze, rnhkLkk hýfkh yLku n¤ðk nkMÞLke økwts çktÄ ÚkE økE. Ãkhtíkw ËrhÞkLkk WA¤íkk
{kuò{kt yLkwÃk{ MkkIËÞo MkkÚku ÷ktçkk rËðMkku yLku MkwøktÄe hkíkku ynu{ËÃkwh {ktzðe{kt {kýðk yu SðLkLkwt ÞkËøkkh
Mkt¼khýwt Au.
Ãknuhðuþ-MkkuhXLkwt ¼kíkeøk¤ Mk{ksSðLk-MktMf]rík : MkkuhXe økk{zkLke økk{Xe þi÷e, heík-rhðkòu,
÷Zýu, ÷kuff÷k yLku ÷kuf-MkkrníÞ{kt ykøkðe ¼kík WÃkMkkðe Au. ykÃkýwt Mk{ksSðLk ykÃkýwt Ãkkuíkefwt MksoLk
Au. ÷kufçkku÷e, ÃkhtÃkhkøkík Ãknuhðuþ, ykÃkýe yku¤¾ Aíke fhu Au yLku Mkk{kSf Mk{hMkíkkLkk «ríkf ÷kuf{u¤k
Mk{ksSðLkLke íkkMkeh MktðkËeíkkLkk ËþoLk fhkðu Au. ÷kufSðLk yLku ÷kuf-MktMf]rík ykÃkýwt ðkMíkrðf «rík®çkçk
Au. ykÚke íkku ÷kuf-MktMf]ríkLku {kLkðeLke {Lkkuði¿kkrLkf yr¼ÔÞÂõík íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. ykrnhkuLkku
ykþhku yLku hkux÷ku {kuxku Au. yÚkkoík yktøkýu ykðu÷kLku yk©Þ ykÃkðku yLku yLLk ykÃkðk{kt yk Mk{ks yøkúuMkh
Au. ÷kufðkÞfk {wsçk ¼økðkLk ©ef]»ýu ykrnhkuLke Ëuøku yLku íkuøku MkkÚku hnuðkLkku fku÷ ykÃÞku Au. yÚkkoíkT yLLk
ykÃkLkkhLkwt yLLk ¾qxþu Lk®n yLku MkíÞfksu ík÷ðkh WÃkkzLkkh nt{uþk rðsÞe Úkþu íkuðe {kLÞíkk Au. økk{Xe
ykrnhku [kuhýe WÃkh fuzeÞw, Ãknuhý fu ¾{eMk Ãknuhu Au. [kuhýe{kt Ãký rðrðÄíkk Qhuçke, òuhkðk¤e, zkuÞýkðk¤e
[kuhýe yLku {kÚku QLkLke MkVuË xkuÃke fu sqLke ÃkuZeLkk ÷kufku {kÚku Ãkk½ze Ãknuhu Au. yLku fkLk{kt XkuheÞk, ¼qtøk¤e fu
[kÃkðk Ãknuhíkkt, Ãký nðu sðÕ÷us òuðk {¤u Au. ßÞkhu yk Mk{ksLke økk{zk{kt hnuíke Mºkeyku ½uhk-÷k÷ fk¤k
fu Ãke¤k f÷hLkk ÚkuÃkkzk-S{e(ÃkuÞýk) yLku ÷e÷k yøkh hkíkk htøkLkk fÃkzk Ãknuhu Au. íku{kt Ãký nðu rðrðÄíkk
ykðe Au. {kÚku fk¤w ykuZýwt (ÃkAuzku) fu ÃkAe Ãkw{Aw (yzÄe MkkzeLkwt htøkeLk ykuZýwt) ykuZu Au. fwtðkhe Mºkeyku
økk{zk{kt ÚkuÃkkzkLkk çkË÷u ËkuZeÞwt (MkVuË f÷hLkwt ðMºk) Ãknuhíke Ãký òuðk {¤u Au.
134
ò{Lkøkh rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt ™k{ : ò{™„h
MÚkkÃk™k™wt ð»ko : 1948
ðzw {Úkf : ò{™„h
Ãk]Úðe Ãkh MÚkk™ : W¥kh yûkktþ-21.71 Úke 22.82 y™u Ãkqðo hu¾ktþ-69.77 Úke 70.55
ûkuºkV¤ : 6026.44 [ku.rf.{e. 78.80 rf.{e. ËrhÞk rf™khku.
ðMkŒe : Mºke-6,80,009, Ãkwhw»k-7,27,626, fw÷-14,07,635
{wÏÞ ðMkŒe : Ãkxu÷, ykrnh, ûkrºkÞ, {wÂM÷{, ‚Œðkhk
Œk÷wfk : 6 (ò{Lkøkh þnuh, Äúku÷, ò{òuÄÃkwh, òuzeÞk, fk÷kðz, ÷k÷Ãkwh)
„k{ku : 431
{wÏÞ ÔÞð‚kÞ : ¾uŒe, ðuÃkkh,
Ãkwhf ÔÞð‚kÞ : {íMÞãku„, ÃkþwÃkk÷Lk
¾uŒeÃkkfku : {wÏÞ Ãkkfku - ½ô, ƒkshku, {„V¤e, fÃkk‚, Œ÷, hkufzeÞk Ãkkfku, ™k¤eÞuh,
ƒkuh, ÃkÃkiÞk, [efw, ƒk„kÞŒe Ãkkfku.
Wãku„ku : rh÷kÞL‚, rËøðesÞ r‚{uLx, S.yu‚.yuV.‚e. , Ãkð™[¬e, {eXk Wãku„,
ƒúk‚Ãkkxo, ykuR÷ r{÷,
„]nWãku„ku : ÃkhtÃkhk„Œ - ƒktÄÛke
s{e™™ku «fkh : WÃkòð-18,948 nufxh, rƒ™ WÃkòð- 89,874 nufxh, ÃkzŒh-7758
ykƒkunðk : ¾wþ™w{k,
‚huhkþ ðh‚kË : 572 {e.{e.
st„÷ku y™u ð™‚tÃkËk : st„÷ rðMŒkh 27,846 nufxh, ðkðuŒh rðMŒkh 324 nufxh
™Ëeyku : ht„{Œe, ™k„{Œe, ftfkðxe, ykS, ƒkð™e, Vq÷Íh, fk÷kðze, ½ku÷kðze,
ôz, ZktZh, ‚‚kuR, ÃkL™k, YÃkkðxe, ðuýw, zkR{eÛk‚kh
Ãkw÷ku : 59 {kuxk Ãkw÷ y™u 143 ™k™k Ãkw÷, rs.Ãkt. y™u {k.{. rð¼k„ nMŒf™k
{kuxkÃkw÷-6, ™k™kÃkw÷-5
zu{ : 29
rsÕ÷k™k hMŒk : hksÞ Äkuhe{k„o- 633.20 rf.{e. ‚wÄhkR r‚ðkÞ™k fk[k/Ãkkfk {k„kuo™e
÷tƒkR- 2206 rf.{e, rsÕ÷k {wÏÞ {k„o- 689.20 rf.{e. yLÞ y™u
„úkBÞ {k„kuo- 1147 rf.{e., rs. Ãkt. nMŒf™k 1611 rf.{e.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : ÷k¾kuxk ÷uf, ¾eszeÞk Ãkûke yÇkÞkhÛÞ, rÃkhkux™ {heLk LkuþLk÷ Ãkkfo,
„kuÃk {nkËuð {trËh, r‚Ë‚h Wr{Þk Äk{, MkqÞo{trËh - økkuÃk rÍýkðkhe,
çkk÷k[ze çke[, hýSíkMkkøkh zu{, MkÃkzk-økýuþ {trËh, siLk {trËh,
Mðkr{LkkhkÞý {trËh, ¾t¼k¤eÞk økux, Mkku÷uheÞ{, fk÷kðz-rþík¤k {trËh,
¼q[h{kuhe-þrnËðLk, Äúku÷ yLku MkkuLkkÃkwhe {kuûkÄk{.
hu÷ðu ‚uðkyku : ÷tƒkR-132 rf.{e., Mxuþ™- 21
ÃkkuMx y™u xur÷Vku™ ‚uðk : 193 ÃkkuMx ykurV‚
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 59
ƒurftøk ‚uðkyku : ðkrÛksÞ ƒutfku : 127 ‚nfkhe ƒutfku : 60
¾uŒeðkze WíÃk™ ƒòh
‚r{rŒyku/{kfuoxÞkzo : 7
„útÚkk÷Þku-ðkt[™k÷Þku : 13
þiûkrÛkf ‚tMÚkkyku : «kÚkr{f þk¤kyku- 1331, {kæÞr{f þk¤kyku-274
Wå[Œh {k. þk¤kyku : 112 fku÷uòu - 54
Þwr™ðr‚oxeyku : ykÞwðuoË Þwr™ðr‚oxe

137
 rðrþ»x rþûkÛk
ykÃkŒe ‚tMÚkkyku : {rn÷k yæÞkÃk™ {trËh, ò{™„h, hksfeÞ ‚tMf]Œ ÃkkXþk¤k, ò{™„h,
rsÕ÷k rþûkÛk y™u Œk÷e{ ¼ð™, ò{™„h
ykhkuøÞ ‚uðkyku : Ãkeyu[‚e-25, ‚hfkhe nkìrMÃkx÷ - 10, r‚rð÷ nkìrMÃkx÷-1
ÃkþwËðk¾k™k : 14, «kÚkr{f Ãkþw ‚khðkh fuLÿ - 16
„wshkík rðÄk™‚¼k ƒuXfku : 5, ÷kuf‚¼k™e ƒuXfku - 1, rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku - 20,
Œk÷wfk Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku - 106
‚hfkhe f[uheyku : LÞkÞk÷Þku - 6
sL{Ëh : 13.43 xfk
ò{™„h rsÕ÷k™ku RrŒnk‚ :
78.80 rf.{e. ËrhÞk rf™khku ÄhkðŒku ‚kihk»xÙ™k Ãkrù{ Œxu rMÚkŒ ò{™„h rsÕ÷ku ƒtËheÞ
Wãku„ku y™u ‚thûkÛk™e ƒkƒŒu Ëuþ{kt {ku¾hk™wt MÚkk™ Ähkðu Au. ynet ‚thûkÛk™e ºkÛkuÞ Ãkkt¾ku Ëuþ™k
‚e{kzkyku™e ¾zuÃk„u h¾uðk¤e fhu Au. rsÕ÷k™k ÷Äw y™u nMŒ f÷k Wãku„kuyu {kºk Ëuþ s ™nª ÃkhtŒw
‚{„ú rðï{kt ™k{™k {u¤ðe Au. su{kt ƒktÄÛke y™u ƒúk‚Ãkkx™k Wãku„ {wÏÞ Au.
yirŒnkr‚f y™u ‚ktMf]rŒf rðhk‚Œ™e ƒkƒŒ{kt ÃkÛk ò{™„h rsÕ÷k™e yk„ðe ÃkhtÃkhk Au.
ykÞwðuoË Þwr™ðr‚oxe™k {kæÞ{Úke ¼khŒeÞ «k[e™ r[rfí‚k ÃkæÄrŒ™u ‚{„ú rðï{kt «[r÷Œ fhe Au. Œku
nk÷kh™e ÄhŒeyu ò{hÛkSŒr‚tn, ‚÷e{ Ëwhk™e suðk ÄwhtÄh ƒÕ÷uƒkòu y™u rð™w {ktfz suðk fktzk™k
fhk{Œe yktŒhhk»xÙeÞ r¢fuxh WÃkhktŒ ysÞ òÊuò y™u hrðLÿ òzuò suðk r¢fuxhkuyu ÃkÛk ¼khŒ™u
ͤn¤Œku rðsÞ yÃkkÔÞku Au.
™k„{rŒ y™u ht„{rík ™Ëeyku™k ‚t„{ MÚk¤u ð‚u÷w ò{™„h þnuh òsh{k™ RrŒnk‚ Ähkðu
Au. ™„h Œhefu ÷kufku{kt «r‚æÄ yk þnuh™e {æÞ{kt ykðu÷wt ÷k¾kuxk Œ¤kð ™„h™wt ™shkýw Au. Ãkkt[
÷k¾ [kuh‚ {exh™ku rðMŒkh Ähkðíkwt yk Œ¤kð ™„h™e þku¼k{kt yr¼ð]ræÄ fhu Au. ‚nu÷kÛkeyku Œu{s
ÞkÞkðh Ãkûkeyku {kxu ÃkÛk ykËþo yk©Þ MÚkk™ yk Œ¤kð Au.
nk÷™wt yk hÛk{÷ yÚkðk ÷k¾kuxk Œ¤kð R.‚.1820 Úke 1852 ðå[u ò{ hÛk{÷S ƒeòyu
ƒtÄkÔÞk™wt fnuðk{kt ykðu Au. yk Œ¤kð™e fkÞkÃk÷x fhðk™ku r™ÛkoÞ hksÞ ‚hfkh™k ‚nÞku„Úke {nk™„h-
Ãkkr÷fk îkhk fhkÞku Au.
ò{™„h™e ÄhŒe Ãkh R.‚.1840 {kt ¼e»kÛk Ëw»fk¤ ÃkzŒk yk ykVŒ™u yð‚h{kt Ãk÷xðk
hksðe hÛk{÷Syu ™„h™u îkhu ÷k¾kuxk Œ¤kð y™u ÷k¾kuxk fkuXk™wt ƒktÄfk{ þY fhkðe nòhku {k™ðeyku™u
hkuS hkuxe ykÃkðk™ku Ä{o r™¼kÔÞku nŒku.
Ëw»fk¤ hknŒ™e «ð]rŒ{ktÚke r™{koÛk ÚkÞu÷ ÷k¾kuxk Œ¤kð y™u ÷k¾kuxk fkuXku «k[e™ f÷k
fkhe„he™k yËT¼wŒ ™{q™k ‚{k™ Au.
yk Œ¤kð™e {æÞ{kt ÷k¾kuxk fkuXk™e ¼ÔÞ „ku¤kfkh R{khŒ ƒktÄðk{kt ykðe Au. Ãkqðkor¼{w¾
{wÏÞ r‚tn îkh WÃkhktŒ WŒh-ËrûkÛk ƒeò ƒu îkhku {¤e fw÷ ºkÛk îkhku Au. ‚wtËh
Ãkk÷¾e f{k™kuÚke ‚wþkur¼Œ fkuXk™e {wÏÞ «ðuþîkh™e {kZ {uze ÷k¾kuxk™wt {wÏÞ
ykf»koÛk Au. ÷k¾kuxk{kt ÃkÚÚkh™u ƒË÷u fk»X™e fkuŒhÛkeðk¤k MŒt¼ku Au. AŒku™u
ÃkÛk fk»x f÷kÚke ‚wþkur¼Œ fhkÞk Au. hksÃkqŒ y™u {ku„÷ þi÷e™wt ‚kÞwsÞ
ÞkuS™u yk ƒu™{q™ f¤k ËkuZ‚ku ð»ko Úkðk AŒkt ÃkÛk yfƒtÄ Au
ò{™„h™kt yirŒnkr‚f ÷k¾kuxk ‚t„únk÷Þ™e MÚkkÃk™k ð»ko 1946{kt
™ðk™„h hksÞu fhe nŒe. yk BÞwrÍÞ{{kt ‚t„únkÞu÷e ðMŒwyku ‚kÚku Œu™k ¼ÔÞ
r™{koÛk™e ðkMŒwf÷k ÃkÛk yòuz Au.
BÞwrÍÞ{{kt ½w{÷e, ÃkkAŒh, Ãkªzkhk y™u „ktÄðeÚke {¤e ykðu÷k
7 Úke 8{e ‚Ëe™k rþÕÃkku™ku ‚t„ún Au. ‚t„únk÷Þ{kt «k[e™ r‚ffkyku y™u
r[ºkku™ku ‚t„ún ÃkÛk ykf»kof Au. yk WÃkhktŒ R‚w™e ‚Ëe™e þYykŒ™k fk¤™e
138
 [es ðMŒwyku, nMŒ«Œku y™u ÷u¾ku™e „u÷uhe{kt Œk{ú÷u¾ku
rþ÷k÷u¾ku y™u 2000 ð»ko sq™kt {kxe™k ðk‚Ûkku™ku y˼wŒ
‚t„ún Au.
WÃkhktŒ Äúku÷ Ãkk‚u™k yirŒnkr‚f ¼q[h{kuhe™k
‚t„úk{™e M{]rŒ fhkðŒwt rðþk¤ r[ºk, Vkuxku„úkV‚ y™u {kunut-
òu-zuhku™k ‚{Þ™e [eòu™k ¼tzkh ‚{w ÷k¾kuxk ‚t„únk÷Þ
{w÷kfkŒe™u ò{™„h™k þk‚fku y™u «k[e™ ÷kufSð™™wt
Ëþo™ fhkðu Au.
«k[e™Úke ykÄwr™fŒk ŒhV «ÞkÛk fheyu Œku ‚qÞo™k rfhÛkkuÚke r[rfí‚k y™u ‚khðkh fhŒwt ‚ku÷urhÞ{
1933 {kt ò{ ‚knuƒ hÛkSŒr‚tnSyu MÚkkÃÞw nŒwt. ò{‚knuƒ™k fnuðkÚke rðï{kt ‚ku÷urhÞ{™k «ÛkuŒk
£kL‚™k zkì.S™ hkiË{™u ÃkkuŒu ¾k‚ Ëu¾hu¾ nuX¤ yk ‚ku÷urhÞ{™e h[™k fhe nŒe.
ykÄwr™f Œƒeƒe rð¿kk™ ÃkÛk ‚qÞo™e «[tz Qòo þrfŒ™ku rðrðÄ hku„ku™e ‚khðkh {kxu WÃkÞku„
fhðk ÷køÞwt Au. ‚qÞo™k rfhÛkku îkhk hku„ku™e ‚khðkh ÃkæÄrŒ y™krË fk¤Úke [k÷e ykðu Au, íÞkhu
Ëuþ¼h™wt yuf {kºk ‚qÞo r[rfí‚k÷Þ ‚{w ‚ku÷urhÞ{ ò{™„h™e {w÷kfkŒu ykðŒk Ëuþ-rðËuþ™k ÃkÞoxfku
{kxu ykf»koÛk™wt fuLÿ ƒLÞwt Au.
30 {exh Ÿ[k {fk™ Ãkh yk ‚ku÷urhÞ{ Q¼w fhkÞwt Au. su{kt xku[™k ¼k„u Ë‚ furƒ™kuðk¤w
yuf VhŒw nkuheÍuLx÷ MxÙf[h Q¼w fhðk{kt ykÔÞwt nŒwt. yk Ë‚u-Ë‚ furƒ™ku{kt ËËeo™u ‚qÞo™k rfhÛkkuÚke
‚khðkh ykÃkðk {kxu rðrðÄ «fkh™k ‚kÄ™ku ÷„kze ÞkuøÞ søÞkyu ‚qÞo«fkþ ytËh ykðe þfu Œu {kxu
fk[ ÷„kzðk{kt ykÔÞk nŒk. yk nkurhÍuLx÷ MxÙf[h{kt furƒ™{kt ‚qÞo rfhÛkku ƒnkh ykðe þfu Œu {kxu
yk¾k MxÙf[h™u R÷ufrxÙf {kuxh ‚kÚku òuze Ëuðk{kt ykÔÞwt nŒwt. suÚke ‚ðkhÚke ‚kts ‚wÄe ‚qÞo™e „rŒ ‚kÚku
yk¾k MxÙf[h™u hk¾e þfkÞ.
‚ku÷urhÞ{ ‚kÚku ò{™„h yksu rðï{kt ykÞwðuoË Þwr™ðr‚oxe y™u ‚tþkuÄ™ fuLÿ™u ÷eÄu òÛkeŒwt ƒLÞwt
Au. ynª™e ÄhŒe ykÞwðuoË y™u ðiãku™wt rÃkÞh Au. ‚ifkyku Ãknu÷k ynet yki»kÄ yk©{ku y™u h‚þk¤kyku
fkÞohŒ nŒe. ò{™„h™e Ëuþe Ëðkykuyu Ëuþ™e yki»kÄ ƒòhku ‚h fhe nŒe.
ò{™„h{kt ykÞwðuoË ÞwrLkðŠMkxe MÚkkÃk™k™wt rðhkx fË{ 1966{kt „wshkŒ ‚hfkhu WXkÔÞw nŒwt.
rðÄk™‚¼k{kt ¾hzku Ãk‚kh fhe, ÄLðLŒrh {trËh™wt r™{koÛk fhe ò{™„h™k hksðe ©e rËørðsÞr‚tnS
y™u hks{kŒk „w÷kƒfwtðhƒk™e ykÞwðuoË «íÞu™e y¾qx ©æÄkÚke y™uf ‚tMÚkkyku yk Þwr™ðŠMkxeLkk
r™ÞtºkÛk{kt {qfðk{kt ykðe nŒe.
ynet ykÞwðuoË™wt M™kŒf y™u y™wM™kŒf rþûkÛk ykÃkðk{kt ykðu Au. yk WÃkhktŒ Vk{o‚e rð¿kk™
{kxu™k M™kŒf, y™wM™kŒf y™u rzÃ÷ku{kt yÇÞk‚¢{ku ÃkÛk þY fhkÞk Au. ynet ‚{„ú Ëuþ™e ‚kÚku
rðËuþ™k rðãkÚkeoyku ÃkÛk yÇÞk‚ {kxu ykðu Au.
ykÞwðuoË Þwr™. ‚k{u s ykhkuøÞ Äk{ Rhðe™ nkìrMÃkx÷Úke òÛkeŒe S.S. nkìrMÃkx÷ ykðu÷e Au.
1200 ÃkÚkkhe™e ‚ð÷Œ ÄhkðŒe yk nkìrMÃkx÷{kt ‚kihk»xÙ¼h{ktÚke ËËeoyku ‚khðkh {kxu ykðu Au.
yk nkìrMÃkx÷ ‚t÷ø™ ©e yu{.Ãke.þkn {urzf÷ fkì÷us fkÞohŒ Au. ‚kihk»xÙ™k Œƒeƒe rðãkþk¾k™ku
yÇÞk‚ fhðk {k„Œk rðãkÚkeoyku™u y{ËkðkË sðwt ÃkzŒwt. yk {w~fu÷e r™ðkhðk ò{™„h™k Ëk™ðeh©e
{u½S ÃkuÚkkhks þknu Y.15 ÷k¾™wt Ëk™ {urzf÷ fkì÷us {kxu ykÃÞwt nŒwt. 1955{kt fkì÷us™wt ƒktÄfk{
þY ÚkÞw y™u 1959{kt 1.55 ÷k¾ [kuh‚ Vqx rðMŒkh{kt ºkÛk {s÷k™k fkì÷us ¼ð™™wt fk{ ÃkqÛko ÚkÞwt.
Œu ‚{Þ™e Rhðe™ y™u nk÷™e „whw „kurðtËr‚tn nkurMÃkx÷ ‚t÷ø™ ‚kihk»xÙ™e yk «Úk{ Œƒeƒe fkì÷us{kt
M™kŒf WÃkhktŒ Œƒeƒe rð¿kk™™e ƒÄe s þk¾kyku{kt y™wM™kŒf y™u rzÃ÷ku{k yÇÞk‚¢{ku WÃk÷çÄ Au.
‚kihk»xÙ™k Akuxk fkþe ò{™„h{kt yirŒnkr‚f ‚ktMf]rŒf ðkh‚k ‚kÚku ynet ¼qr{ˤ, nðkRˤ
y™u Lkki‚u™k™k {Úkfku ykðu÷kt Au. ynet ¼qr{ˤ™e hurs{uLx ÃkÛk Au. Œu{s ¼khŒeÞ ðkÞw‚u™k™wt {n¥ð™wt
nðkR {Úkf Au. sÞkt ðkÞw ‚u™k™k VkRxh ÃkkÞ÷kuxku™u ½r™»X ÞwæÄ fkiþÕÞ™e Œk÷e{ ykÃkðk{kt ykðu Au.
‚thûkÛk™e ár»xyu ò{™„h™k yk {Úkfku ¾qƒ y„íÞ™k Au.

139
 yk{eo™k {n¥ð™k {Úkfku ‚kÚku ò{™„h þnuh{kt 1952Úke þY
ÚkÞu÷ ykiãkur„fhÛk™e «r¢Þk™u òuze ™kÞ÷ku™ ƒx™ y™u ƒúk‚Ãkkx™k
Wãku„ku rðÃkw÷ «{kÛk{kt rðfMÞk Au. ™„h{kt ‚kŒ nòhÚke ðÄw ƒúk‚Ãkkx™k
Wãku„ku Ä{Ä{u Au su{kt ‚eÄk y™u ykzfŒhe rðÃkw÷ «{kÛk{kt hkus„khe
ykÃkðk{kt ykðu Au.
ynet ƒ™Œk ƒúk‚Ãkkx òuƒðfoÚke fwxwtƒku ½uhƒuXkt hkus„khe {u¤ðu
Au yk Wãku„™e {wÏÞ ƒkƒŒ yu Au fu, Œu{kt ðÃkhkŒk Þtºkku ÷uÚk, zÙe÷
, Úkzku ð„uhu ò{™„h{kt s ƒ™u Au. yk Wãku„{kt rÃkŒ¤™k ¼t„kh™ku
WÃkÞku„ fhðk{kt ykðu Au. hkus nòhku {urxÙf x™ ƒúk‚ yku„k¤e x™
ƒtÄ «kuzfx ƒòh{kt ykðu Au.
ò{™„h{kt ƒúk‚ Wãku„ ‚kÚku ƒktÄÛke Wãku„ ÃkÛk yux÷ku s
rðfMÞku Au. ¼køÞu s fkuR ¼khŒeÞ ™khe yuðe nþu fu su™u ƒktÄÛke
Ãknuhe™u ÃkhÛkðk™k fkuz ™ne hkÏÞk nkuÞ. ykðe ò{™„h™e ƒktÄÛke
s„ rðÏÞkŒ Au.
ò{™„h™e ƒktÄÛke Œu™k Ëuþe ht„fk{ y™u fþƒÚke òÛkeŒe Au.
hkòþkne ð¾Œ{kt ƒktÄÛke™wt fkÃkz {wtƒRÚke y™u f‚wtƒku „wshkŒ{ktÚke ykðŒku. ƒktÄÛke™k fkÃkz{kt s„L™kÚke
fu {÷{÷™k fkÃkz yk¾k Œkfkyku™e sYh «{kÛku xwfzk fhe ƒktÄÛke ƒtÄkŒe. ƒktÄÛke™e «rfÞk{kt fkÃkz™u
ÄkuR ™k¾ðk{kt ykðu Au íÞkhƒkË Ãkk½ze, ½h[ku¤k fu Œu ƒeò WÃkÞku„ {wsƒ™k fÃkzkyku™k xqfzk WÃkh
ƒwxeÞku, {kuhðu÷, Íh{h fu nkÚkeðu÷ Œu{s ƒkð™ƒk„™e rzÍkR™ {wsƒ fkÃkz™wt {kÃk ÷uðk{kt ykðu Au.
ƒktÄÛke™k su ¼k„{kt ‚VuË xÃkfkyku™e ¼kŒ Ãkkzu÷ nkuÞ Œu™u fh[÷e Ãkkze ‚wŒh™k ËkuhkÚke
ƒktÄðk{kt ykðu Au. ‚ki«Úk{ n¤Ëh™k ÃkkÛke{kt ƒku¤e™u Ãke¤ku ht„ [zkðkR fÃkzw ‚wfkÞ yux÷u sÞkt Ãke¤ku
ht„ hk¾ðk™ku nkuÞ Œux÷ku ¼k„ ƒktÄe ÷uðk{kt ykðu Au. su ¼k„™u ÷e÷ku fhðk™ku nkuÞ Œu™u n¤Ëh y™u
f‚wtƒe™k ht„{kt ƒku¤e Vhe fÃkzw ‚wfðkÞ Au. yk fÃkzw ‚wfkÞ yux÷u ÷e÷k ht„™e ƒktÄÛke ÚkkÞ. yk{
¼kŒ WÃkòððk sux÷e ðkh rzÍkR™™k ¼k„™u Ëkuhkyku ðzu ƒktÄðw Ãkzu Œux÷wt fÃkzwt {kut½wt y™u rft{Œe ƒ™u.
ƒktÄÛke™k ht„fk{{kt yktƒ÷e, ÷etƒw, yktƒkur¤Þk™wt ÃkkÛke ð„uhu™k ht„ku ðÃkhkŒk. nðu r‚LÚkuxef ht„ku
y™u h‚kÞÛkku™ku WÃkÞku„ fhkÞ Au. „h{ ÃkkÛke{kt sux÷e ðkh fÃkzwt ƒku¤kÞ Œu{ ht„ r™¾hu Au. yksu
Œku ƒktÄÛke™k fkÃkz{kt ÃÞkuh rþÕf, „S rþÕf, sÞkusox™ku WÃkÞku„ Úkðk ÷køÞku Au.
ykf»kof ht„Úke òuŒk s „{e sŒe ƒktÄÛke {kºk Mºkeyku s ™nª, ÃkhtŒw Ãkwhw»kku™e þku¼k{kt ð]ræÄ
fhu Au. Ãkwhw»kkuLke Ãkk½ze {kxu™e ¼kŒ y÷„ «fkh™e nkuÞ Au. yk WÃkhktŒ zÙu‚ {xeheÞÕ‚, ÍǼk,
fqŒko, [kuhÛke{kt ÃkÛk ƒktÄÛke ÷kufr«Þ ÚkR Au. Akuxe fkþe Œhefu «r‚æÄ ò{™„h{kt Œ¤kð™e Ãkk¤u
1/8/1964Úke yrðhŒ ¼„ðk™ hk{™k{™e Äq™ „wtsu Au. «u{ r¼ûkwS {nkhks «urhŒ ƒk÷k n™w{k™
{trËhu y¾tz nrh™k{ ‚trfŒo™ {nkÞ¿k{kt 186 Úke ðÄw ykSð™ ‚ÇÞku Au. ¼„ðk™ hk{™wt ™k{ ‚ŒŒ
„wtsŒw hk¾™kh yk ¼krðfku ‚ki™k {kxu «uhÛkkYÃk Au. yk WÃkhktŒ «Ûkk{e ‚t«ËkÞ™wt yktŒhhk»xÙeÞ {Úkf
y™u rðþk¤ {trËh Œu{s fƒeh yk©{ ÃkÛk ò{™„h{kt Þkºkk¤wyku {kxu ykf»koÛk™k fuLÿYÃk Au.
ò{™„h™k hksðe ½hk™k™wt ©u»X ƒktÄfk{ ò{ ‚knuƒ™ku Ãku÷u‚ Au. yk ƒktÄfk{ ò{ hÛkSŒr‚tn™k
ð¾Œ{kt ÚkÞu÷ Au. Œu™ku WÃkÞku„ yLÞ hksÞ™k hkò {nkhkòyku ò{™„h {w÷kfkŒ ÷uŒk íÞkhu Œu{™k
WŒkhk {kxu ÚkŒku nŒku. rðþk¤ ykuhzkyku ÄhkðŒk yk Ãku÷u‚™wt ƒktÄfk{ ƒu™{qLk Au. su íku Mk{Þu íkuLkku
WÕ÷u¾ Ä Ãku÷uMk íkhefu Ãký fhðk{kt ykðíkku níkku. ò{LkøkhLkwt íkku M{þkLk Ãký òuðk÷kÞf Au. ynª
Ëw:¾Lkk ðkíkkðhý{kt Ãký ykæÞkÂí{fíkkLkku yLkw¼ð ÚkkÞ Au. M{þkLk{kt {nkËuð {trËh, Ëuðe ËuðíkkykuLke
{qŠíkyku, rðrðÄ Ä{kuoLkk WÃkËuþ, {nkÃkwÁ»kkuLkk yðíkkhku, ¼õíkku ðøkuhuLke f÷kí{f «rík{k ynª ykðLkkhLku
MkktíðLkk Ãkqhe Ãkkzu Au. ynª rð©ktrík øk]n yLku ðkt[Lkk÷ÞLke MkkÚku MktMkkh [¢ yLku ¼khík ËþoLk ðøkuhu Ãký
{kuûkÃkwheLkk ykf»koý Au. ò{LkøkhLkk ¼k{kþkyku îkhk yk MkwrðÄkykuLkwt rLk{koý fhkÞwt Au. fks÷, Mkwh{ku
íku{s y¥kh Ãký ò{LkøkhLke yku¤¾ Au.

140
sqLkkøkZ rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{ : sqLkkøkZ
ðzw {Úkf : sqLkkøkZ
¼kiøkkur÷f MÚkkLk : yûkktþ 21.65 Úke 20.98 yLku 69.94Úke 70.95 Ãkqðo hu¾ktþ rsÕ÷kLke
Ãkqðuo y{hu÷e, W¥kh{kt ò{Lkøkh yLku hksfkux, Ãkrù{{kt ÃkkuhçktËh íku{s Ërûkýu
økeh Mkku{LkkÚk rsÕ÷k ykðu÷k Au.
íkk÷wfk : rðMkkðËh, {kýkðËh, {ktøkhku¤, ¼UMkký, ðtÚk÷e, fuþkuË, {k¤eÞk nkxeLkk,
{UËhzk.
{nkLkøkhÃkk÷efk : 1 sqLkkøkZ
økk{ : 490
íkk÷wfk : 9
ûkuºkV¤ : 4553.67 [ku.rf.{e.
ðMíke : 15,27,292 †e 7,42,040, Ãkwhw»k 7,85,252
økúk{ Ãkt[kÞíkkuLke MktÏÞk : 489
Mkkûkhíkk Ëh : †e 67.50 yLku Ãkwhw»k- 85.80 xfk Mkhuhkþ- 76.88
÷kufSðLk hnuýefhýe : sqLkkøkZ rsÕ÷kLkwt ÷kufSðLk ¼kíkeøk¤ Au. økk{Xe ÷kufSðLkLke þi÷e, ÷ûkýku yLku
÷kuff÷k yLku ÷kufMkkrníÞ{kt ykøkðe ¼kík WÃkMkkðu Au. [kuhðkzLkkt xeÃÃkýehkMk
yLku MkkMký(økeh)Lkkt MkeËe çkkËþknLkwt Ä{k÷Lk]íÞ Mkw«rMkØ Au. rsÕ÷k{kt {wÏÞíðu
Ãkxu÷, fku¤e, ykrnh, fkhzeÞk hksÃkqík, {uh, hçkkhe, fkXe-ûkrºkÞ, ÷kunkýk,
Mkøkh, çkúkñý, ðkrýÞk, ¾khðk, {wÂM÷{, Ër÷ík, siLk, r¾úMíke Mkneík rðrðÄ
òrík/Ä{oLkkt ÷kufku n¤e {¤eLku hnu Au. ÷kufku ykÄwrLkf yLku ÃkhtÃkhkøkík ðuþ¼w»kk
çkÒku heíku áüeøkku[h çkLku Au. ynªLke «ò ¾{eh ¾tík yLku ykríkÚÞ Mkífkh {kxu
{þnwh Au.
{wÏÞ ÔÞðMkkÞ : ¾uíke yLku ¾uíke Mkt÷øLk Ãkqhf ÔÞðMkkÞku, Ãkqhf ÔÞðMkkÞ ÃkþwÃkk÷Lk, {ktøkhku¤
yLku [kuhðkz çktËheÞ MÚk¤kuyu {åAe{khe.
¾uíke Ãkkfku : {økV¤e, fÃkkMk, þuhze, çkkshe, ½ô, swðkh, Äk{k-SY-fXku¤, ík÷ yLku yuhtzk
çkkøkkÞík Ãkkf : fuMkh fuhe, [efw, Lkk¤eÞuhe, Lkkøkhðu÷, rMkíkkV¤, Ëkz{
Mkhuhkþ ðhMkkË : 850 {e{e.
{wÏÞ LkËeyku : ykuÍík, Wçkuý, {Äwðtíke, rnhý, ÃkkuÃkxze, Wíkkð¤e, {rnÞkhe, ÄúkVz ðøkuhu
s¤kþÞku {wÏÞ : 15
rsÕ÷kLkk {wÏÞ ¾Lkeòu : ÷kE{ MxkuLk, fk¤ku ÃkÚÚkh, MkkËe {kuh{
çktËh : rsÕ÷k{kt {ktøkhku¤ ¾kíku LkkLkwt çktËh ykðu÷wt Au.
ÞwrLkðŠMkxe : 02 sqLkkøkZ f]r»k ÞwrLkðŠMkxe yLku ¼õík frð Lkh®Mkn {nuíkk ÞwrLk. sqLkkøkZ.
þiûkrýf MktMÚkkyku : «kÚkr{f þk¤kyku 1230, {kæÞr{f þk¤k-372, Wå[ {kæÞr{f þk¤kyku-92,
fkì÷uòu-47
Wãkuøkku : sqLkkøkZ rsÕ÷k{kt 4 {kuxk Wãkuøkku
LkkLkk yLku ÷½w Wãkuøkku : 1025 Vufxhe yuõx nuX¤ LkkUÄkÞu÷ 424
s{eLkLkku «fkh : WÃkòW, 355078 nuõxh (ðkðuíkh ÷kÞf) rçkLkWÃkòW - 28250 nuõxh
Ãkzíkh 8853 (¾uze Lkk þfkÞ íkuðe)
ykçkkunðk : Mk{rþíkku»ý (5Úke 46 ytþ Mku. økúu.)
støk÷ku/ðLkMktÃkËk : støk÷ 33057 nu. økeh 123091 nu. MktÞwõík 1502.7 [ku.rf.{e. MktÞwõík
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : røkhLkkh {kWLx, WÃkhfkux, yþkufLkku rþ÷k÷u¾, Lkh®Mkn {nuíkkLkku [kuhku, ®Mkn
ËþoLk-MkkMký, Mk¬hçkkøk «kýe Mktøkúnk÷Þ, íkks{tS÷, BÞwrÍÞ{-MkhËkhçkkøk,
{nkuçk¥k¾kLk {fçkhk, Ëk{kuËh fwtz, sqLkkøkZ f]r»k ÞwrLk., rð÷ªøzLk zu{, røkhLkkh

143
 ík¤uxe{kt ykðu÷ ËþoLkeÞ MÚk¤ku, yûkh {trËh, ¼qíkLkkÚk {trËh, ELÿuïh Ëku÷íkÃkhk
{trËh, ðtÚk÷e ¾kíku ðk{Lk {trËh, ykÃkkøkeøkkLkwt Mk{kÄe MÚkkLk yux÷u «rMkØ
Mk¥kkÄkh Äk{, Mkík Ëuðe ËkMk yLku y{h{ktLke Mkuðk økkÚkk ðýoðíkwt ÃkhçkÄk{-
¼UMkký [kuhðkz nku÷e zu fuBÃk, rçk÷¾k þuX þøkk¤þkLke íkÃkku¼qr{, {kuýeÞk
{kt LkkøkçkkELkwt {trËh, {suðze Mktík Ëuðíký¾eLkku Äwýku, fuþkuË ¾kíku yûkÞLkkÚk
{nkËuðLkwt {trËh, ¼økðkLk Mðkr{LkkhkÞýLkkt «rMkØ {trËhku suðk fu rÃkÃk÷kýk,
Ãkt[k¤k, ÷kuyus yLku sqLkkøkZ ¾kíkuLkkt {trËhku, ðuøkuh ËþoLkeÞ MÚk¤ku ykðu÷k
Au.
rsÕ÷kLkk {u¤kyku : (1) {nkrþðhkrºkLkku {u¤ku (2) ÷e÷e Ãkrh¢{kLkku {u¤ku, [kuhðkz ¾kíku Íqtz
¼ðkLke {kíkkLkku {u¤ku, yûkÞøkZ ¾kíku þhËÃkqŠý{kyu ¼hkíkku {u¤ku, y»kkZe çkesu
ÃkhçkÄk{, MkíkkÄkh yLku Ëuðíký¾eÄk{ {suðze yLku íkkuhýeÞk ¾kíku Þkuòíkk
{u¤k rsÕ÷k{kt ykf»koýLkwt fuLÿ Au.
huÕðu Mkuðkyku : rsÕ÷k{kt 87 rf.{e. çkúkuzøkus yLku 60 rf.{e. økus huÕðu ÷kELk ÃkÚkhkÞu÷ Au.
su{kt sqLkkøkZ-rðMkkðËh yLku [kufe-sqLkkøkZ-þkÃkwh-økzw MkwÄe çkúkuzøkus ÷kELk
ÃkÚkhkÞu÷ Au.
hkßÞ ÃkrhðnLk Mkuðk : sqLkkøkZ rsÕ÷k{kt sqLkkøkZ, çkktxðk, {ktøkhku¤, fuþkuË ¾kíku zuÃkku fkÞohík Au.
su{kt 700 sux÷e yuMk.xe.Lke xÙeÃk îkhk {wMkkVhkuLku Mkuðk Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu
Au.
rð{kLke Mkuðk : fuþkuË ¾kíku yuhkuzÙku{ Au, Ãký rð{kLke Mkuðk çktÄ Au.
ÃkkuMx/xur÷VkuLk Mkuðk : {wÏÞ xÃkk÷ f[uhe-01, ÃkkuMx ykuVeMk-45 yLku Mkçk ÃkkuMx ykuVeMk-241
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤e : 156
çkUrføk Mkuðkyku : 114, hk»xÙeÞf]ík çkUfku, ¾uíke çkUf (Mknfkhe) 29
¾uíkeðkze WíÃkL™
çkòh Mkr{ríkyku : {kfuox Þkzo-9
økútÚkk÷Þku-ðkt[Lkk÷Þku
: økútÚkk÷Þ-17, ðkt[Lkk÷Þ MkrníkLkkt økútÚkk÷Þ-17, ÷kufrþûký fuLÿ-490
ykhkuøÞ Mkuðkyku : sqLkkøkZ ¾kíku hkßÞLke çkeò MíkhLke rMkrð÷ nkuÂMÃkx÷ WÃkhktík 10 Mkk{qrnf
ykhkuøÞ fuLÿku fkÞohík Au. 38 «kÚkr{f ykhkuøÞ fuLÿ fkÞkorLðík Au. yuf ykÞwðuoË
nkuÂMÃkx÷ sqLkkøkZ ¾kíku ykðu÷e Au. rsÕ÷k{kt 40 ykÞwðuoË Ëðk¾kLkk ykðu÷k
Au. ßÞkhu 25 Ãkþw Ëðk¾kLkk ykðu÷k Au. Lkðe {urzf÷ fku÷usLkku «kht¼ Úkíkk
ykhkuøÞ Mkuðk{kt ðÄw Mkkhe MkwrðÄk «kó çkLke Au.
rðÄkLkMk¼kLke çkuXfku : 5 (rðMkkðËh, fuþkuË, {kýkðËh, {ktøkhku¤, sqLkkøkZ)
÷kufMk¼kLke çkuXfku : sqLkkøkZ, økeh Mkku{LkkÚk, MktÞwõík yLku {kýkðËh-ðtÚk÷e yLku {UËhzk íkÚkk fuþkuË
yLku {ktøkhku¤ íkk÷wfkLku MktÞwõík ÃkkuhçktËh MktMkËeÞ çkuXf
Mkhfkhe f[uheyku : {wÏÞ 99 f[uheyku
LÞkÞk÷Þku : MkuþLMk fkuxo-01, ðÄkhkLke MkuþLMk fkuxo-8, rMkrð÷ ss sqrLkÞh rzrðÍLk-20,
rMkrLkÞh-11
LkøkhÃkkr÷fkyku : 07 çkktxðk, fuþkuË, {ktøkhku¤, ðtÚk÷e, {kýkðËh, rðMkkðËh, [kuhðkz

MkkuhX Ähk Mkkunk{ýe, Ÿ[ku økZ røkhLkkh;

Mkkðszk MkUs¤ Ãkeðu, íkuLkk Lk{ýkt Lkh Lku Lkkh.
MkkuhX ÃktÚkf fnuíkk sqLkkøkZ rsÕ÷kLkk ÷kufkuLkk niÞk{ktÚke rLkf¤íkku yk Ëwnku MkkuhXLkku ykøkðku Ãkrh[Þ
ykÃke òÞ Au. Mkkunk{ýe Ähíke yLku suLke ykøkkuþ{kt yk rðMíkkh fkÞ{ ÃkLkÃkLke hÌkku Au, yuðku ©wríkíkwÕÞ
økhðku røkhLkkh, søk rðÏÞkík røkh yÇkÞkhÛÞ yLku zk÷k{ÚÚkk ®MknLke yk sL{¼qr{ Au, íkuðk rðMíkkhLkk

144
Lkh Lku Lkkh Lk{ýkt s nkuÞ YzkYÃkk¤k s nkuÞ Mð¼kðu yLku ðkLku Ãký..
MkkuhXLkk Lkk{Úke Mkw«rMkØ sqLkkøkZ rsÕ÷kLku fwËhíku çku nkÚk {kuf¤kMk fheLku MkkIËÞoLke Õnkýe fhe Au.
yiríknkrMkf MkktMf]ríkf yLku «kf]ríkf rðhkuÄk¼kMkLkwt ði¼ð Ãký ykÃÞwt Au. yZe nòh ð»ko MkwÄe su LkøkhLkku
RríknkMk Mk¤tøk {¤íkku nkuÞ íkuðk Lkøkhku ¾qçk Úkkuzk Au. íku{kt Ãký ykx÷ku rðøkíkÃkqýo RríknkMk fkuE LkøkhkuLkku
{¤íkku LkÚke. sqLkkøkZLkku Au. y®n yZe nòh ð»ko ÃkqðuoLkku RríknkMk íku Mk{ÞLke þk¾ Ãkqhíkku yþkufLkku rþ÷k÷u¾
røkrhLkøkhLkk økwshkíke MktMfkhLku ½zLkkhw Mkki «Úk{ yiríknkrMkf rMkØ çk¤ Au.
¼kiøkkur÷f ÂMÚkrík :
¼khíkLkk Ãkrù{ rðMíkkh{kt Mkkihk»xÙ rËÃkfÕÃk{kt 20.40 W¥kh yûkktþ yLku 21.40 íkÚkk Ãkqðo hu¾ktþ
69.40 yLku 71.05 Ãkh ÂMÚkík sqLkkøkZ rsÕ÷kLkwt yÂMíkíð íkk. 19-4-1949Úke sqLkkøkZ íku{s yLÞ LkkLkk
Ëuþe hsðkzkLkk rð÷eLkefhýÚke ÚkÞwt níkwt. yk hsðkzkyku{kt sqLkkøkZ, {kýkðËh, {ktøkhku¤, çkktxðk, MkhËkhøkZ
yLku ÃkkuhçktËh {wÏÞ níkk. íkksuíkh{kt s røkh-Mkku{LkkÚk rsÕ÷ku Lkðku yÂMíkíð{kt ykðíkkt ðuhkð¤, fkuzeLkkh,
MkwºkkÃkkzk, íkk÷k¤k QLkk yLku økehøkZzk sqLkkøkZ{ktÚke Aqxk Ãkzíkkt nk÷{kt 5059 [ku.rf.{e. rðMíkkh Au.
sqLkkøkZ rsÕ÷kLke Ãkqðo{kt y{hu÷e yLku W¥khu hksfkux rsÕ÷ku Au. Ërûký yLku Ãkrù{u yhçke Mk{wÿ Au.
røkhLkk støk÷ku, zwtøkhk¤ «Ëuþ, MkÃkkx {uËkLkku yLku íku{kt ðnuíke LkËeyku, Íhýktyku íku{s røkheftËhkykuÚke
þku¼íkku yk rsÕ÷ku yurþÞkE ®Mknku {kxu rðï rðÏÞkík Au. su Mkki {kxu rðþu»k ykf»koýYÃk Au.
ykçkkunðk :
sqLkkøkZ rsÕ÷kLke ykçkkunðk Mk{rþíkku»ý Au. rþÞk¤ku, WLkk¤ku yLku [ku{kMkw rLkÞr{ík Au. rsÕ÷kLke
ykçkkunðk{kt yufçkksw rðþk¤ ËrhÞk rfLkkhku, røkhLkwt støk÷, MkÃkkx {uËkLkku yLku røkhLkkhLkk zwtøkhk¤ rðMíkkhLku
÷eÄu ½ýe rðrðÄíkk Au.
WLkk¤k{kt 42 rzøkúeÚke ðÄw økh{ nðk{kLk hnu Au yLku rþÞk¤k{kt Mkk{kLÞ heíku 6 Úke 10 rzøkúe sux÷wt
nðk{kLk hnu Au. [ku{kMkw sqLkLkk çkeò Ãk¾ðkrzÞk{kt þY ÚkkÞ Au, yLku MkÃxuBçkhLkk yk¾h MkwÄe ðhMkkË Ãkzu
Au. Mkhuhkþ ðhMkkË 800 {e.{e. sux÷ku Au.
zwtøkhk¤ «Ëuþ{kt WLkk¤k{kt ¾zfku økh{ Úkíkk røkhLkkh ík¤uxe ÂMÚkík sqLkkøkZLke ykçkkunðk «{ký{kt økh{
hnu Au. [kuhðkz, {ktøkhku¤ ËrhÞkfktXkLkk ÷eÄu ðkíkkðhý «{ký{kt Xtzwt hnu Au. ßÞkhu {k¤eÞk yLku {kýkðËh
íkk÷wfkLke nðk Mkqfe økýkE Au.
s{eLk :
sqLkkøkZ rsÕ÷kLke s{eLk yuftËhu MkÃkkx yLku V¤ÿwÃk Au. (røkhLkkhLke Ãkðoík{k¤k rMkðkÞ) yLku íkuLkku
Zk¤ Ãkrù{u ËrhÞk çkksw Ãkzu Au. rsÕ÷k{kt Ãkkt[ «fkhLke s{eLk Au.
fk¤e s{eLk : ðtÚk÷e, {kýkðËh, fuþkuË íkk÷wfkLke {kuxk ¼køkLke s{eLk fk¤e {kxeLke yLku V¤ÿwÃk Au.
{æÞ{ fk¤e s{eLk : sqLkkøkZ, ¼utMkký, {k¤eÞk yLku rðMkkðËh íkk÷wfkLkk fux÷kf økk{ku{kt {æÞ{ fk¤e
s{eLk Au.
[wLkkLkk ÃkÚÚkhðk¤e s{eLk : {ktøkhku¤ íkk÷wfk{kt ¾LkesÚke ¼hÃkqh [qLkkLkk ÃkÚÚkhðk¤e s{eLk Au.
¾Lkes MktÃkr¥k : fwËhíku rðÃkw÷ ¾Lkes MktÃkr¥kLke ¼ux ykÃke Au. su rsÕ÷kLkk MkðkOøke rðfkMk{kt {n¥ðLkwt
ÞkuøkËkLk ykÃku Au.
[qLkkLkku ÃkÚÚkh : [qLkkLkk ÃkÚÚkh ykÄkrhík rMk{uLx, WãkuøkLkku sqLkkøkZ rsÕ÷k{kt ¾qçk Mkkhku rðfkMk ÚkÞku
Au. {fkLk çkktÄfk{{kt [qLkkLkku ÃkÚÚkh {kuxk ÃkkÞu ðÃkhkÞ Au. rsÕ÷kLkk {ktøkhku¤ íkk÷wfk{kt Ãkw»f¤ «{ký{kt Au.
WÃkhktík sqLkkøkZ þnuhLke ykMkÃkkMkLkk rðMíkkhku{kt Ãký {fkLk çkktÄfk{ {kxu ðÃkhkíkk ÃkÚÚkhkuLke ¾kýku ykðu÷e Au.
¼w¾hk ÃkÚÚkh : rsÕ÷kLkk ËrhÞkfktXkLkk rðMíkkh {ktøkhku¤ yLku {kr¤Þk nkxeLkk íkk÷wfk{kt ¼q¾hku ÃkÚÚkh
{¤u Au.
fk¤k ÃkÚÚkh : sqLkkøkZ, ¼UMkký, íkk÷k¤k, {k¤eÞk nkxeLkk, rðMkkðËh, ðtÚk÷e, {UËhzk, fkuzeLkkh yLku
QLkk íkk÷wfk{kt ç÷uf MxkuLk {¤u Au. suLkku økúex, fÃk[e, hkuz {ux÷ yLku rMk{uLx{kt WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.

145
 sqLkkøkZ rsÕ÷ku yiríknkrMkf árüyu :
sqLkkøkZLkk yk Lkk{ WÃkhktík fhý fwçs, {ýeÃkwh, huðík, [tÿfuíkwÃkwh, LkhuLÿÃkwh, røkrhLkøkh íku{s
«íkkÃkÃkwh Lkk{Úke Ãký yk÷u¾kíkwt. E.Mk. 1868 MkwÄe sqLkkøkZLkk Mkhfkhe ÃkºkÔÞðnkh{kt íkuLku ShýøkZ
fnuðk{kt ykðíkwt. E.Mk. 1820{kt rçkúxeþ Mkhfkhu ÷kufku{kt «rMkØ yuðwt sqLkkøkZ Lkk{ ykÃÞwt. sqLkkøkZ WÃkh
{kuÞo, ©ªøk, økúef, økwÃík yLku [wzkMk{k hsÃkqíkkuyu þkMkLk fÞwO níkwt. E.Mk. 640Lkk ð»ko{kt [eLke {wMkkVh ÌkwÞuLk
Mktøku sqLkkøkZLke {w÷kfkík ÷eÄe níke. E.Mk. 1472 çkkË {kunB{Ë çkuøkzk, ¾÷e÷¾kLk, {wÍVhVh, rMkftËh,
çknkËwhþk yLku EçkkËík¾kLku hkßÞ fÞwO níkwt. E.Mk. 1573Úke 1748 ËhBÞkLk {wøk÷u Ãký þkMkLk fÞwO níkwt.
íÞkhçkkË swËk swËk çkkçke/Lkðkçkkuyu E.Mk. 1947 MkwÄe hks fÞwO níkwt. sqLkkøkZLkk AuÕ÷k Lkðkçk {nkuççkík¾kLk
«òyu MÚkkÃku÷e ykhÍe nfw{ík îkhk ÚkÞu÷k MðkíktºÞ Mktøkúk{Úke 9-11-1947Lkk hkus sqLkkøkZ Akuze fhkt[e
[kÕÞk økÞk níkk yLku 1949{kt sqLkkøkZ Mxux Mkkihk»xÙLkku ¼køk çkLÞwt. 1956 LkðuBçkh{kt sqLkkøkZ rsÕ÷ku
rî¼k»ke {wtçkE hkßÞ{kt ykÔÞku. 1-5-1960Lkk rËðMku {wtçkE yLku økwshkík hkßÞ yÂMíkíð{kt ykðíkk hÌkk
níkk sqLkkøkZ økwshkík hkßÞLkku ¼køk çkLÞwt.
sqLkkøkZ rsÕ÷kLkku {wÂõík Mktøkúk{ :
15{e ykìøkMx 1947Lkk rËðMku rnLËwMíkkLk ðkMkeyku ykÍkËeLkku ykLktË {kýe hÌkk níkk íÞkhu sqLkkøkZ
Mxux Mðíktºk ÚkÞwt Lk níkwt. sqLkkøkZLkk íkífk÷eLk Lkðkçk {nkuççkík¾kLk ºkeòyu rnLËwMíkkLk MkkÚku òuzkðkLkku
ELfkh fÞkuo níkku. Ãký sqLkkøkZLke çknw{íke «ò rnLËwMíkkLk MkkÚku hnuðk {ktøkíke níke. ykÚke þY ÚkE «òfeÞ
[¤ð¤. ðtËu {kíkh{TLkk íktºke©e þk{¤ËkMk økktÄeLke ykøkuðkLke nuX¤ ykhÍe MkuLkkLke MÚkkÃkLkk ÚkE. MkkuhXLkk
MkÃkqík híkw¼kE yËkýe Mkh MkuLkkÃkrík ÚkÞk. yk nfw{ík «òyu MÚkkÃku÷e Mk{ktíkh Mkhfkh níke. «òLkku MðÞt¼q
÷kufhku»k yLku ykhÍe MkuLkkLkk swMMkkyu økúkBÞ rðMíkkhku fçsu fhðk {ktzâk. «òLkku swMMkku ykuh ðæÞku. yk ÂMÚkrík
òuE Lkðkçku rËðkLk þknLkðkÍ ¼wèkuLku nkðuo òuLMkLkLke ykhÍe nfw{íkLkk ðzk þk{¤ËkMk økktÄe ÃkkMku {kuf÷e
rçkLkþhíke þhýkøkíke Mðefkhe. 8-11-1947Lkk hkus sqLkkøkZLkku ðrnðx ¼khík MkhfkhLku MkkUÃke ËuðkÞku yLku
9-11-1947Lkk hkus «kËurþf fr{þLkh ©e Lke÷{ çkq[u sqLkkøkZLkku ðrnðx Mkt¼kéÞku. íÞkhÚke sqLkkøkZLke MkkÚku
ykÃkýu Mkki ykÍkËeLkku ykLktË {kýeyu Aeyu. ykÚke s sqLkkøkZ ðkMkeyku Ëh ð»kuo 9{e LkðuBçkhLku sqLkkøkZLkkt
ykÍkËe rËLk íkhefu Wsðu Au.
sqLkkøkZ rsÕ÷kLkkt òuðk÷kÞf Þkºkk MÚk¤ku yLku rðnkhÄk{ku :
yiríknkrMkf, ÄkŠ{f {n¥ð Ähkðíkwt Lkðkçke þnuh sqLkkøkZ nt{uþkt «ðkMkeyku- Þkºkk¤wyku {kxu ykf»koýLkwt
fuLÿ hÌkwt Au. sqLkkøkZLkk fktøkhu-fktøkhu RríknkMk ftzkhkÞu÷ku Au. ykÃkýu sqLkkøkZ þnuh yLku ykMkÃkkMkLkk
rðMíkkhkuÚke þhwykík fheyu.
ÃkðoíkkrÄhks røkhLkkh :
ÃkðoíkkrÄhks røkhLkkh rn{k÷ÞLku Ãkºk ÷¾u íkku r[htSðeÚke þYykík fhðe Ãkzu yux÷ku Ãkwhkýku yk Ãkðoík
Au. ÷kufku yuLku røkhLkkhe {nkhks Ãký fnu Au, su{kt íkuºkeMk fhkuz Ëuð, LkðLkkÚk [kuÞkoMke rMkØ yLku çkkðLk ÃkehLkku
ðkMk nkuðkLke {kLÞíkk Au, íku «k[eLk Mk{ÞÚke «u{, þkiÞo, MðkÃkýo, xuf yLku VLkkøkeheLke yLkuf WËk¥k økkÚkkyku
Mktøkúne W¼u÷ku økwshkíkLkku MkkiÚke Ÿ[ku Ãkðoík Au. 11,000Úke Ãký ðÄw ÃkøkrÚkÞkt Au. íkuLke Mk{wÿLke MkÃkkxeyuÚke
Ÿ[kE 3000 VqxÚke ðÄw Au. røkhLkkh røkrh{k¤k{kt ÃkðoíkLkku yuf Mk{wn Au.
sqLkkøkZ þnuhLke Ãkqðo rËþkyu 3.5 rf.{e. Ëqh ðkˤÚke
ðkíkku fhíkku W¼u÷k yk «k[eLk, Ãkwhký «rMkØ røkhLkkh ÃkðoíkLku
Ãkqðofk¤{kt hiðík, hiðíkf, huðíkk[¤, WßsÞtík, røkrhLkkhkÞý
Ãký fnuíkk. røkhLkkhLke røkrh{k¤kyku þnuhLke çknkh Lkef¤íkkt
þY ÚkE òÞ Au. çkLLku çkkswyu ÃkðoíkeÞ nkh{k¤k yLku LkËeyku,
LkkLkk Íhýktyku yLku ½kxe{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku ðktfku-[qtfku hMíkku
yLkwÃk{ yLku y÷kirff fwËhíke MkkIËÞoÚke ÷kufkuLku ykf»kuo Au.
røkhLkkhLkk {wÏÞ Ãkkt[ rþ¾hku{kt økkuh¾LkkÚkLkwt rþ¾h

146
MkkiÚke Ÿ[wt 3666 Vqx, Ë¥kkºkuÞ rþ¾h 2395 Vqx, ytçkkS rþ¾h 3330 Vqx ßÞkhu {k¤e Ãkhçk 1880 Vqx
Ÿ[wt Au. yk røkrh{k¤k 70 [kuhMk {kE÷{kt rðMíkhu÷e Au. røkhLkkh{kt ÍeýkçkkðkLke {Ze, òtçkwðLkLke økwVk,
çkkuhËuðe, #xðk, ¾kuzeÞkh, {k¤ðu÷k, MkkíkÃkwzk Mkrník yLÞ òýeíkk MÚk¤ku ykðu÷k Au. ßÞkhu rnLËw-{wrM÷{
yufíkkLkk «ríkf Mk{k yku÷eÞk Ãkeh Ëkíkkh çkkÃkw Ãký røkrh{k¤k{kt þku¼u Au.
yk WÃkhktík røkhLkkh Ãkðoík Ãkh ytçkkSLke xqtf Ãkh {k ytçkkSLkwt {trËh, røkhLkkhLke Ÿ[k{kt Ÿ[e xqtf
Ãkh økkuh¾LkkÚkSLkwt {trËh, økwY Ë¥kkºkuÞLke xqtf Ãkh ¼økðkLk Ë¥kkºkuÞLkk Ãkøk÷kt Au. røkhLkkhLke Ãknu÷e xqtf Ãkh
ðMíkwÃkk¤ - íkusÃkk¤Lkk ¼ÔÞ ËuhkMkhku ykðu÷kt Au. røkhLkkh ÃkhLke çkeS xqtf yux÷u ¼økðkLk Lkur{LkkÚkLke xqtf
ynª Mk{úkx yþkufLkk ºkeò Ãkwºk f]ýk÷Lkk Ãkwºk Mkt«ríkhksLkwt ËuhkMkh, økwshkíkLkk Mk{Úko hkò fw{khÃkk¤Lkkt ¼ÔÞ
ËuhkMkh íkÚkk yLÞ siLk ËuhkMkhku ykðu÷kt Au. WÃkhktík økki{w¾e øktøkk, f{tz¤ fwtz yLku Ãkktzð økwVk íkÚkk ¼ihð sÃk
suðk {n¥ðLkk ÃkwhkíkLk MÚk¤ku røkhLkkh Ãkh òuðk÷kÞf Au.
¼ðLkkÚk {trËh íkÚkk {]røkfqtz :
yiríknkrMkf {]røkfqtz MkkÚkuLkwt ¼ðLkkÚk {trËh sqLkkøkZLkwt
Ãkkihkrýf ÄkŠ{f MÚk¤ Au. rþðhkrºk «Mktøku ynª Þkuòíkk {u¤k{kt
¼õíksLkku íkÚkk swËk swËk Mkt«ËkÞ yLku {Xku{ktÚke rËøktçkh Mktíkku
(Lkkøkk çkkðk) çknw {kuxe MktÏÞk{kt ËuþLkk ¾qýu¾qýuÚke ynª ykðu
Au. Lkkøkk çkkðkyku {]røkfqtz{kt þkne MLkkLk fhe ¼ðLkkÚk {trËhLke
{nkykhíkeLkku ÷k¼ ÷E røkhLkkhe {nkhks íkÚkk yLÞ søÞkyu ÂMÚkík
yu{Lkk MÚkkLkfkuyu hðkLkk ÚkkÞ Au. {]røkfwtz{kt MLkkLkrðrÄ íkÚkk rËøktçkh
MkkÄwykuLke hðkze rþðhkrºk {u¤kLkwt {wÏÞ ykf»koý Au.
Ëk{kuËh fwtz :
sqLkkøkZ þnuhÚke Úkkuzkf ytíkhu røkhLkkh íkhV síkk hMíkk{kt
MkkuLkh¾ LkËe{kt yk Ãkrðºk fwtz ykðu÷ku Au. íkuLku fktXu Ëk{kuËhhkÞSLkwt
«k[eLk {trËh Au. ©e {nk«¼wSLke çkuXf Ãký íÞkts Au. yk fwtz{kt
¼økðkLk çkúñkSLke yk¿kkÚke øktøkkSLkku ðkMk Au yLku y®n yÂMÚk
ÃkÄhkððkÚke ykÃk{u¤u ykuøk¤e òÞ íkuðe {kLÞíkk Au. rnLËw ©Øk¤wyku
íku{Lkk ykÃíksLkkuLkk yÂMÚk fwtz{kt ÃkÄhkððk ykðu Au. ©kðý íkÚkk
ykMkku {kMk{kt nòhku ©Øk¤wyku yk fwtz{kt MLkkLk fhe Ãkrðºk ÚkkÞ
Au. çkksw{kt Ãkkihkrýf {w[ftË økwVk Ãký ykðu÷e Au.
yþkufLkku rþ÷k÷u¾ yLku ÃkðoríkÞ ÷u¾ku :
Ëk{kuËh fwtzÚke sqLkkøkZ íkhV ykðíkkt hMíkk{kt Mk{úkx yþkufLkk
ºký ÃkðoríkÞ rþ÷k÷u¾ku ykðu÷k Au. íku{kt «Úk{ {kuÞo Mk{úkx yþkufu
íkuLkk hkßÞkhkunýLkk 12{k ð»ko{kt ÷øk¼øk E.Mk. 256 {kt
hksyk¿kk «rMkØ fhe Au. yk ÷u¾ 75 VqxLkk Ãkrh½Lkku Au. íku{kt
÷øk¼øk 100 VqxLkk rðMíkkh{kt 14 rð¼køkku{kt þkMkLkku ÷¾e
«òLku rntMkkÚke Ëqh hnuðk, yki»krÄÞ ðLkMÃkríkLkwt ðkðuíkh fhðk,
MktÞ{ rLkÞ{Lkwt Ãkk÷Lk fhðk, {ktøkr÷f f]íÞku fhðk, r¼ûkwfkuLku ËkLk
ykÃkðk, çkúkñý íkÚkk ©{ýLku Mkh¾k økýðk, ík{k{ Mkt«ËkÞkuLku
yLkwMkhLkkhkykuLku yhMkÃkhMk MktÃk fu¤ððk, hksyk¿kk ykÃke Au. WÃkhktík íkuLkk yrÄfkheykuLku Mºkeyku, Þkrºkfku,
ykrËLkwt æÞkLk hk¾ðk íkÚkk Ä{o {nkÃkkºkkuLku ¿kkLkLkku «[kh fhðk íkÚkk WÃkËuþ ykÃkðkLke Mkw[Lkk ykÃku÷e Au.
yk ÷u¾Lke çkksw{kt þf Mktðík 72 (E.Mk. 150){kt ¼khu ð»kko yLku ðkðkÍkuzkLkk fkhýu {kiÞofk¤{kt çkktÄu÷k
MkwËþoLk ík¤kðLke Ãkk¤ Vkxe íÞkhu íkífkr÷Lk {nkûkºkÃk YÿËk{kyu «ò ÃkkMkuÚke fkuEÃký òíkLkku ¾[o Lk ÷uíkkt íku
Ãkk¤Lkwt Mk{khfk{ fhkðe íkuLke LkkUÄ Mkrník yLÞ rðøkíkku Au.
147
 Ëkíkkh :
røkhLkkhLke Ërûkýu Ëkíkkh Ãkðoík ykðu÷ku Au. íÞkt s{eÞ÷þk
ÃkehLke Ëhøkkn Au. yk Ãkðoík Mk{wÿ MkÃkkxeÚke 2779 VqxLke Ÿ[kEyu Au.
s{eÞ÷þk íkwhçkík ®MkÄLkk LkøkhXakLkkt Au. Ãkhtíkw yne ðMku÷k íkuÚke ynª
íkuLkku rfÕ÷ku Au yu{ fnuðkÞ Au.
sqLkkøkZ þnuhLkk òuðk÷kÞf MÚk¤ku :
Mk¬hçkkøk «kýe Mktøkúnk÷Þ - sqLkkøkZ
sqLkkøkZ þnuh{kt «ðuþíkkt E.Mk. 1863{kt MÚkÃkkÞu÷wt Mk¬hçkkøk
«kýe Mktøkúnk÷Þ ¼khíkLkkt MkkiÚke ÃkwhkíkLk «kýe Mktøkúnk÷Þku{ktLkwt yuf Au.
íku ¼khík{ktLke ykÄwrLkf «kýe Mktøkúnk÷ÞLke ÃkrhfÕÃkLkk sux÷wt ÃkwhkíkLk Au. ð¤e, yk «kýe Mktøkúnk÷Þ AuÕ÷k
140 Úke Ãký ðÄw ð»kkuoÚke Mkthûký, rþûký yLku ¿kkLkðÄof {LkkuhtsLk {kxu {kLkðòíkLke Mkuðk{kt fkÞohík Au.
yk «kýe WãkLkLkkt «kýe Mktøkún rðMíkkh yLku {w÷kfkíkkuLke MktÏÞkLkkt ykÄkhu furLÿÞ «kýe Mktøkúnk÷Þ
«krÄfhýu Mk¬hçkkøk «kýe Mktøkúnk÷ÞLku ¼khík{ktLkkt ykþhu 350Úke ðÄw «kýe Mktøkúnk÷Þku yrøkú{íkk{ktÚke
57 {n¥ðLkkt yLku 15 {kuxk yLku rðþk¤ «kýe Mktøkúnk÷Þku{kt MÚkkLk ykÃÞwt Au. yuf ÷kufr«Þ {kLÞíkk yuðe
Au fu, Mk¬hçkkøk Lkk{ {eXk ÃkkýeLkk fqðk ÃkhÚke Ãkkzðk{kt ykÔÞwt Au. (Mk¬h-Mkkfh, çkkøk-WãkLk)
Mk¬hçkkøk «kýe Mktøkúnk÷Þ sqLkkøkZ ¾kíku røkhLkkhLke ík¤uxe{kt ðLkhkSMk¼h «Ëuþ{kt 198 nuõxh
sux÷k rðMíkkh{kt ÃkÚkhkÞu÷wt Au. ynª 71 òríkykuLkk 850Úke Ãký ðÄw ðLÞ «kýeykuLku hk¾ðk{kt ykÔÞk Au.
ynª Ëh ð»kuo ÃkÄkhíkk 8,50,000Úke ðÄw {w÷kfkíkeykuLke rs¿kkMkk íkÚkk þiûkrýf sYrhÞkíkku Mktíkku»kkÞ Au.
ynª ¼khíkeÞ yurþÞkrxf ®Mkn, ®[fkhk, [ki®þøkk, ðY, ½wz¾h WAuhðk{kt ykðu Au, yk yÚko{kt
Ãký íku yuf yLkku¾wt «kýe Mktøkúnk÷Þ Au. nk÷{kt Mk¬hçkkøk «kýe Mktøkúnk÷Þu Úkk{eLk yÚkðk {rýÃkwhe {]økLkwt
MkV¤íkkÃkqðof MktðÄoLk fheLku Lkk{Lkk {u¤ðe Au. y®n ykr£fLk r[¥kk Ãký ÷kufËþoLk {kxu ÷ðkÞk Au. su rðþu»k
ykf»koýLkwt fuLÿ çkLÞkt Au.
WÃkhfkux :
sqLkkøkZLke W¥khÃkqðo{kt 2,72,490 [kuhMkðkh{kt RríknkMk{kt «rMkØ WÃkhfkuxLkku rfÕ÷ku ykðu÷ku Au.
sqLkkøkZLkkt rËðtøkík RríknkMkfkh ©e þt¼w«MkkË ËuMkkEyu LkkUæÞwt Au fu, yk
rfÕ÷kLkwt {q¤Lkk{ røkrhËwøko níkwt. y®n Ãkkihkrýf yze-fze ðkð yLku Lkð½ý
fqðku òuðk÷kÞf Au. E.Mk. 1450{kt hkò hk’{ktz÷efu yLku íÞkh ÃkAe
E.Mk. 1893-94{kt sqLkkøkZLkk íku Mk{ÞLkk ËeðkLk nrhËkMk rðnkheËkMku
yk rfÕ÷kLkku SýkuoØkh fhkÔÞku níkku. yk rfÕ÷kLke Ëeðk÷Lke ÷tçkkE 3080
{exh Au. LkkLkk {kuxk fktøkhkLke MktÏÞk 1174 Au. ßÞkhu çktËwf hk¾ðkLkk
{kuxk fkýkt 220 yLku LkkLkk fkýkt 225 Au. Ëeðk÷Lke Mkk{kLÞ Ãknku¤kE
9 {exh Au. yk rfÕ÷kLkk rLk{koý çkkË E.Mk. 975Úke 1780 Ëhr{ÞkLk
16-16 ð¾ík ½uhk ½k÷ðk{kt ykÔÞk níkk. íkuLke Mkk{u íkkuÃkku {tzkýe níke.
íkËTWÃkhktík rðLkkþf ðkðkÍkuzk, íkkuVkLke ðhMkkË yLku 2001Lkku rðLkkþf
¼qftÃk Aíkkt yksu Ãký WÃkhfkux íkuLke ykLk-çkkLk yLku þkLk MkkÚku yze¾{
Q¼ku Au.
Lkh®Mkn {nuíkkLkku [kuhku :
sqLkkøkZLke {æÞ{kt ÂMÚkík yk søÞk{kt ¼õík Lkh®Mkn {nuíkk ¼sLk-
rfíkoLk fhíkk yLku ©ef]»ý ¼økðkLkLku r«Þ yuðk fuËkh hkøkLkk MkqhÚke ©e f]»ý
«¼w MðtÞ nksh ÚkE íkuyku MkkÚku hkMk h{íkk nkuðkLke {kLÞíkk Au. [kuhkLkk
{wÏÞ MÚkkLk{kt ¼õíkhks Lkh®Mkn {nuíkk yLku Ëk{kuËh÷k÷S ¼økðkLkLke

148
 {qŠík Au. ¼økðkLk ©ef]»ýLkk yLÞ MðYÃkLkkt ËþoLk Ãký ÚkkÞ Au. su{kt
þk{¤k, røkhÄkhe ÷k÷S, {ËLk{kunLkS, îkhfk{kt Lkh®Mkn {nuíkkLke
nwtze Mðefkhe íku ¼økðkLkLkwt þuX þk{¤þkLkwt ËþoLk ykÃkýLku ¼õíkhksLkkt
SðLk fðLkLke yr«ík{ ÞkË yÃkkðu Au.
LkðkçkLkku {fçkhku :
sqLkkøkZLke {æÞ{kt Lkðkçk {nkuççkík¾kLk çkeòyu çkLkkðu÷ku
Wíf]ü f÷kLkk yüfkuýeÞ {fçkhk{kt Lkðkçk {nkuççkík¾kLk çkeò,
Lkðkçk çknkËwh¾kLk ºkeò íkÚkk Lkðkçk hMkw÷¾kLkLku ËVLkkðu÷k Au. [kh
¾qýk{kt [kh swËk r{Lkkhkðk¤ku MkwtËh íkÚkk ykf»kof rþûký«u{e ËeðkLk
çknkWËeLk¼kELkku {fçkhku Ãký LkSf{kt Au. Lkðkçke þnuh sqLkkøkZ{kt Lkðkçke MÚkkÃkíÞ swËe ¼kík Ãkkzu Au.
f÷kí{f økwtçkòu, yíÞtík çkkhef fkuíkhýeyku yLku Lkðkçke MÚkkÃkíÞLkk çkuLk{qLk Lk{qLkk Au. yk {fçkhk sqLkkøkZLkk
þkne ½hkLkkLkk ytrík{ rðMkk{k {kxu çktÄkÞk níkk. nk÷Lkk fkuxo rçkÕzªøk Mkk{u ÂMÚkík yk çkLLku {fçkhk f÷kLkk
yËT¼qík Lk{qLkk Mk{k MÚkkÃkíÞ f÷kLkk «u{eykuLkk rË÷ku rË{køk{kt ðMke òÞ íkuðk Au.
rð®÷øzLk zu{ :
sqLkkøkZ þnuhÚke ºký rf.{e. Ëqh røkhLkkh ÃkðoíkLke nkh{k¤kÚke
½uhkÞu÷ nheÞk¤e ðLkhkSÚke Mkwþku¼eík rð®÷øzLk zu{ ¾kMk òuðk ÷kÞf
Au. E.Mk. 1936{kt ®nËLkk ðkEMkhkìÞ ÷kuzo rð®÷øzLku WËT½kxLk fhu÷ yk
zu{ Lkðkçk Mkh {nkuçkík¾kLkS ºkeòyu çktÄkðu÷ku Au. [khuÞ íkhV fwËhíke
MkkIËÞo ðirðæÞÚke ¼hÃkqh Au. ykMkku {kMkLke þhËÃkqLk{Lkkt nòhku ÷kufku [ktËLke
{kýðk zu{ WÃkh ykðu Au.
Ëhçkkh nku÷ Mktøkúnk÷Þ :
sqLkkøkZ þnuhLkk {æÞ{kt ykðu÷k ËeðkLk [kuf{kt ÷kufku suLku LkðkçkLke
f[uhe íkhefu yku¤¾u Au íku Ëhçkkh nku÷ Mktøkúnk÷Þ «ðkMkeykuLku fkÞ{ ykf»kuo
Au. y®n sqLkkøkZLkk Lkðkçkku yLku hks-hsðkzkLkk Ëw÷o¼ Mktøkún, sqLkwt hk[-
h[e÷wt, nrÚkÞkhku, Ãkkuþkf, Ãkk÷¾e, VkuxkuøkúkVe, rðþk¤ ËÃkoýku, rðþk¤
rðËuþe ÍwB{hku Mkrník ®f{íke yLku Ëw÷o¼ ðMíkwykuLkwt LkÞLkhBÞ «ËþoLk òuðk
yLku {kýðk÷kÞf Au. MkkuLkk-[ktËe rÃk¥k¤Lkwt VŠLk[h, [ktËeLke ¾whþeyku
yLku sqLkkøkZLkk ¼ÔÞ ¼qíkfk¤Lke Íkt¾e fhkðíke yLkuf [eòu su{kt 18{e
yLku 19{e MkËeLkk þMºkku, ðMºkku, ¼ÔÞ íki÷ r[ºkku, QLke økk÷e[k òuðk
Mknu÷kýeykuLkku fkÞ{ ½Mkkhku hnu Au, nðu íkku íku{kt ÷kEx yuLz MkkWLz þkuLkwt
ykf»koý W{uhkÞwt Au.
©e yûkhÃkwhw»kku¥k{ Mðkr{LkkhkÞý {trËh - sqLkkøkZ
sq L kkøkZ þnu h {kt Mkku { LkkÚk íkhV síkkt hMíkk{kt ykðu ÷ w t ©e
yûkhÃkwhw»kku¥k{ Mðkr{LkkhkÞý {trËh Mktfw÷ 54 yufh sux÷k rðMíkkh{kt
Vu÷kÞu÷wt Au. yk ¼ÔÞ {trËh 163 Vqx ÷ktçkw, 133 Vqx Ãknku¤wt yLku 71
Vqx Ÿ[wt Au. Ãkkt[ W¥k{ rþ¾hku, [kh økwhw rþ¾hku yêkðeþ ½w{ ½w{xeyku,
136 Míkt¼, 140 íkkuhý, 30 «fkhLke çkuLk{qLk çkkhef fkuíkhýe, 79
Aík{kt 45 nòh ½LkVqx hksMÚkkLke økw÷kçke ÃkÚÚkh yk {trËhLkk rLk{koýLku
òsðÕÞ{kLk çkLkkÔÞwt Au. WÃkhktík rLk÷tfXðýeo yr¼»kuf {tzÃk, 300Úke ðÄw Ëuð-økktÄðo ¼õíkkuLke Açke {qfkÞu÷
Au. 88 nòh VqxLkku ykf»kof h{rýÞ çkøke[ku, 37100 Vq÷Akuz {trËhLke þku¼k ðÄkhe hÌkk Au. yk {trËhLke
¼ÔÞíkk yLku rËÔÞíkk Mkki {kxu ykf»koýLkwt fuLÿ çkLke Au.

149
 ©e Mðkr{LkkhkÞý {trËh - sqLkkøkZ :
sqLkkøkZ þnuhLke {æÞ{kt sðknh hkuz Ãkh ÂMÚkík ©e Mðkr{LkkhkÞý
¼økðkLkLkkt yrík ¼ÔÞ {trËhLkwt ©eS Mk{fk÷eLk çkúñkLktËS Mðkr{yu
rLk{koý fhkðu÷ Au. nrh¼õíkku {kxu ykMÚkkLkk fuLÿ Mk{kLk yk
{trËh{kt ©e Mðkr{LkkhkÞý ¼økðkLku Mð nMíku hkÄkh{ý Ëuð, ©e
hýAkuz rºkf{hkÞS yLku rMkØuïh {nkËuðLke «ríkck fhu÷ Au. ©e
Mðkr{LkkhkÞý ¼økðkLk ½hLkku íÞkøk fhe ðLk rð[hý{kt rLkf¤u÷ íÞkhu
ºký rËðMkLkk WÃkðkMk çkkË rþðS {nkhksu Mðkr{LkkhkÞý ¼økðkLkLku
MkkÚkðku ¾ðzkðu÷. yk {trËhLkku ðneðx hkÄkh{ý Ëuð ðrnðxe Mkr{rík
îkhk fhðk{kt ykðu Au. yk WÃkhktík sqLkkøkZ þnuh{kt Mkfo÷ [kuf, rËðkLk [kuf, {suðze økuEx, MkhËkh økuEx,
çkkðk ÃÞkhkLke økwVkyku yLku ¾kÃkhk fkuzeÞkLke Ãkkihkrýf økwVkyku skuðk÷kÞf Au.
¾kuhkMkk (ykrnhkuLkwt) ríkYÃkrík {trËh :
sqLkkøkZÚke 22 rf.{e.Lkk ytíkhu ðtÚk÷e íkk÷wfk{kt ykðu÷ ¾kuhkMkk økk{{kt ©e
ðutfxuþ ¼økðkLkLkwt ¼ÔÞ {trËh Au. ykrnh ¿kkríkLke ðMíke Ähkðíkwt ¾kuhkMkk økk{ ¾kuhkMkk
ykrnhÚke yLku ¼økðkLk ðUfxuþLkk {trËhÚke MkwrðÏÞkík Au. sqLkkøkZLkk ykã frð Lkh®Mkn
{nuíkk {kxu ©ef]»ý ¼økðkLk «økx ÚkÞk íku s Ãkrðºk MÚkkLku ¾kuhkMkk økk{ ðMÞwt nkuðkLkwt
yLkw{kLk Au. fu{ fu íku ykrnh ¿kkríkÚke ¼hu÷wt Au. ykrnh ÷kufku ynª Zkuh-Zkt¾h Ãkk¤íkk
yLku ËqÄ-Ënª ðU[íkk yux÷u fËk[ ‘økkuhMk’ suðk þçËLkku yÃk¼útþ ÚkE økk{Lkwt Lkk{
¾kuhkMkk Ãkzâwt Au. økk{ ½ýw ¼køÞþk¤e Au fu{ fu Mkkihk»xÙ¼h{kt òuE Lk þfkÞ íkuðwt ©e
ðUfxuþ ¼økðkLk (çkk÷kS)Lkwt yrík W¥k{ Äk{ økk{{kt çkLke økÞwt Au.
{trËh{kt rLkíÞ Lkir{ríkf Mkuðk ÿrðz ËuþLke heík «{kýu ÚkkÞ Au. {trËhLkk yrÄÃkrík
©e hk{kLkws Mkt«ËkÞLkk yk[kÞo nkuÞ Au. yuf ð¾ík ¾kuhkMkk sELku ©e ðUfxuþ ¼økðkLkLkk
ËþoLkLkku ÷k¼ ÷uðk suðku Au.ynª rçkhks{kLk ©e ðUfxuþSLke ~Þk{ {qŠík r[¥kkf»kof {tË
nkMÞ, {Äwh fxkûk, y¼Þ nMík, [hý f{¤, þt¾ [¢ ykÞwÄku, rfhex {wfqx, Äkuíke,
ò{k, ¾uMk, y÷tfkhku, Ãkw»Ãk íkw÷MkeLke {k¤k ðøkuhuLkwt ËþoLk fhe ¼õíkku ¼kðrð¼kuh ÚkE
ÚkkÞ Au. «ðíko{kLk Mk{Þ{kt Aêk yk[kÞo íkhefu yLktík, ©e rð¼qr»kík ©e ~Þk{LkkhkÞý yk[kÞoS {nkhks
rçkhks{kLk Au.
fLkfkE :
sqLkkøkZÚke 80 rf.{e. Ëqh rðMkkðËhÚke 30 rf.{e.Lkk ytíkhu økktze økehLke økkuË{kt ykðu÷wt fLkfkE
íkeÚkoMÚk¤ swËe swËe ¿kkríkLkk fw¤Ëuðe íkhefu Ãkqòíkk {kíkk fLkfuïheLkwt
MkwtËh {trËh ykðu÷wt Au. fLkfMkuLk [kðzkyu ðMkkðu÷ Lkøkhe{kt fw¤Ëuðe
íkhefu {kíkk fLkfuïheLke MÚkkÃkLkk fhe níke. yksu yu Lkøkhe íkku LkÚke
Ãký {kíkk fLkfuïheLkwt MÚkkLk ykMÚkk yLku Ä{oLke æðò ÷nuhkðíkwt økeh
{æÞu yze¾{ Q¼wt Au. økehLkwt «kf]ríkf MkkIËÞo, LkËeLkku rðþk¤ íkx,
ðLkhkòuLke zýf yLku {kíkk fLkfuïheLkk MkkûkkífkhLkk ËþoLkÚke {Lk¾k
ËunLkwt {Lk ynª Xhu Au. [iºke Lkðhkrºk yLku ykMkku Lkðhkrºkyu Mkuðk
Ãkqò yLku Þ¿kkuLkku yLkuhku {ne{k hnu÷ku Au. yk rËðMkku{kt ËwrLkÞkLkkt
¾qýu ¾qýuÚke {kíkkLkkt ¼õíkku ynª ÃkÄkhu Au. yk Ä{ko÷Þ{kt hnuðk-
s{ðkLke MkwtËh Mkð÷ík Au.
Ãkhçk ðkðze :
sqLkkøkZÚke 40 rf.{e.Lkk ytíkhu ¼UMkký íkk÷wfk{kt ykðu÷ Ãkhçk Äk{ sEyu íÞkhu [e¥kLku yLkuhe þktíkeLkku
yLkw¼ð ÚkkÞ Au. hõíkrÃk¥k f]chkuøkLkk ËËeoykuLku Mk{ks ßÞkhu yMÃk]~Þ yLku yAqík økýíkku íÞkhu Sðk hçkkheLku
íÞkt sL{u÷k Ëuðk hçkkheyu f]chkuøkeykuLke Mkuðk-Mkw©w»kk fhðkLke fXeLk sðkçkËkhe yktík:MVqýkoÚke WÃkkze ÷eÄe

150
níke. røkhLkkhLkk støk÷ku{ktÚke yufXe fhu÷ yki»kÄeÞ ðLkMÃkrík yLku ½hu-½huÚke {ktøku÷ yLLkLkk xqfzkÚke Ëuðk
hçkkheyu MkkÄw-Mktíkku, yÇÞkøkíkku yLku ËËeoykuLke Mkuðk-Mkw©w»kk fhe. Ëuðku hçkkhe çkkË{kt Mktík ËuðeËkMk Lkk{u
yku¤¾kðk ÷køÞk íku{ýu ¼UMkký ÃkkMku ðkðze økk{Lke çkksw{kt MkuðkLke ßÞkuík s÷íke hk¾e Mk{Þ síkkt ðkðze-
Ãkhçkðkðze çkLÞwt. ynª hõíkrÃk¥kLkk ËËeoykuLke Mkuðk{kt Mktík ËuðeËkMkLke «uhýk {¤íkkt ykrnh fLÞk y{hçkkELkku
Ãký MktøkkÚk MkktÃkzâku. ynª Mktík ËuðeËkMk y{h ËuðeËkMkLkwt Mk{kÄe MÚkkLk Au. nk÷{kt ynª ¼ÔÞ Mk{kÄe MÚk¤Lkwt
rLk{koý ÚkE hÌkwt Au. Ëh ð»kuo y»kkZe çkes rLkr{¥ku ÷kuf{u¤ku ÞkuòÞ Au. Þkºkk¤wyku {kxu yLLkûkuºk yLku hnuðk
{kxu Ä{oþk¤kLke ÔÞðMÚkk Au. yk søÞkLke MðåAíkk æÞkLkkf»kof Au.
rLk÷ftXðýeo ¼qr{Úke ÷kusÃkwh :
¼økðkLk Mðkr{LkkhkÞýu AÃkiÞkÚke hk»xÙ Ãkrh¼ú{ý fheLku
÷kusÃkqh{kt (÷kuyus) Mkkík ð»ko WÃkhktík Wøkú íkÃkùÞko fhe níke
yLku íkuyku Mkt«ËkÞ{kt Lke÷ftXðýo íkhefu ÃkqòÞk níkk. {ktøkhku¤
LkSfLkwt ÷kusÃkwhÄk{ (÷kuyus) Lke÷ftX ¼qr{ íkhefu «rMkØ Au.
Ãkkihkrýf fÚkk yLkwMkkh ÷kusÃkwh{kt ÷ku{Mk Ér»kLkku yk©{ níkku.
yu s søÞkyu ©e hk{kLktË Mðk{eyu yk©{ MÚkkÃÞku níkku. yk
yk©{ ÃkkMkuLke {wÂõíkðkð WÃkh Lke÷ftXðýeoLkwt ykøk{Lk ÚkÞwt níkwt.
ðýeohksu Mðkr{LkkhkÞý Ä{oLkk Lkerík rLkÞ{ku ynª ½zâk níkk. ynª MkwtËh f÷kí{f {trËh MkkÚku Lke÷ftXðýeo
yðMÚkk Ëhr{ÞkLk íku{Lkk ðLÞ SðLk{kt yLkw¼ðkÞu÷k ðLk rð[hýLkk 51 sux÷kt «MktøkkuLku ykðheLku [rhºkkuLkwt
f÷kí{f «ËþoLk MkkiLkk {kxu ykf»koýLkwt fuLÿ Au.
{wÂõíkðkð, «ËþoLk, Mkwðýo ®MknkMkLk íkÚkk [ktËeLkk f÷kí{f «ðuþîkh ykurhMMkk, hksMÚkkLkLkk rþÕÃkfkhku
îkhk õÞktÞu ÷ku¾tz fu ÷kfzkLkk WÃkÞkuøk ðøkh [kuíkhV ÃkÚÚkhLkk Míkt¼ WÃkh yk «ËþoLk Mktfw÷Lkwt rLk{koý fhkÞwt
Au. {trËh MkkÚku ÷kusÃkqh Äk{ yk «ËþoLkÚke {n¥ðLkwt ÞkºkkÄk{ çkLke hÌkwt Au.
[kuhðkz :
sqLkkøkZÚke 70 rf.{e. ytíkhu ÂMÚkík [kuhðkz çke[ {Lk{kunf Au, Mkkøkh fktXu Ãknkut[íkk Ãknu÷k [khuÞ
rËþkLke nrhÞk¤e «kf]ríkf MktÃkËk, Lkk¤eÞuheLkk ð]ûkkuLkk Íwtzku Lkk¤eÞuhÚke ÷xfíkk òuðk yu Ãký Õnkðku Au. ÃkðLkLke
ÚkÃkkxLke ͪf Íe÷íkk {sçkqík ÃkkLkðk¤k E÷kÞ[e fu¤Lkk nkhçktÄ ð]ûkku {Lk {kurn ÷u Au. «f]ríkLkk [knfku {kxu
ynª fwËhíku ËheÞkLkk MkkIËÞo MkkÚku «f]ríkLku Ãký nrhÞk¤eÚke ¼he ËeÄe Au. yk rðMíkkh Lkkøkhðu÷Lkk ÃkkLkk
WíÃkkËLk {kxu Ãký òýeíkku Au. ynªLkwt ÷kufLk]íÞ rxÃÃkýe søk«rMkØ Au. ynª Íqtz {kíkkSLkwt {trËh Ãký ykðu÷wt
Au. yk çke[ ¾qçk òu¾{fkhf Ãký Au.
MkeËe Mk{ksLke ykøkðe MktMf]rík :
sqLkkøkZLkkt økeh {æÞu ykðu÷ òtçkwh{kt MkeËe òríkLkk ÷kufku ðMku
Au. MkeËe çkkËþkn íkhefu yku¤¾kíkk yk ÷kufku YÃk-htøk yLku ¾kMk
«fkhLkk ðk¤Úke yLÞ Mk{ksÚke y÷øk yku¤¾ Q¼e ÚkkÞ Au. ynª
yk Mk{ksLkk ÷kufkuLkk SðLkLke Íkt¾e ÚkkÞ Au. Ãký yk Mk{ksLkk
÷kufku Mkkfh{kt ËqÄ ¼¤u íku{ yLÞ Mk{ks MkkÚku ¼¤eLku n¤e-{¤eLku
hnu Au. MkeËeykuLkwt Ä{k÷ Lk]íÞ òýeíkwt Au. ¾kMk «Mktøkkuyu íkÚkk
íknuðkhku{kt MkeËeyku Ä{k÷ Lk]íÞ fhu Au. Ãknu÷kLkk ð¾ík{kt hkò-
hsðkzk yLku çkkËþknku MkeËeykuLku ¾kMk yk{trºkík fheLku Ä{k÷
Lk]íÞ fhkðíkk.
{nkrþðhkrºkLkku {u¤ku :
nh nh {nkËuð sÞ røkhLkkheLkk LkkË MkkÚku {nkrþðhkrºk rLkr{¥ku sqLkkøkZ ÃkkMku røkhLkkh ík¤uxe{kt
¼ðLkkÚk ¼økðkLkLke rLk©k{kt Þkuòíkk yk {u¤k{kt ¼sLk-¼Âõík yLku ¼kusLkLkku Mktøk{ ÚkkÞ Au. Xuh-Xuh
Lkkøkk çkkðkykuLke hkðXeykuLkk ËþoLk ÚkkÞ Au. MkkÄwykuLku {Míke{kt {nk÷íkk y¾tz-ykLktË{kt ykuík«kuík

151
 òuðkLkku ÷nkðku ftEf y÷kirff yLku yLkuhku Au. {nkrþðhkrºkLke hkºku LkkøkkçkkðkykuLkk Mkh½Mk yLku
{]røkfwtz{kt þkne MLkkLk yLku ¼økðkLk {nkfk¤Lkkt ÃkqsLk-y[oLk çkkË ½zef{kt y÷kuÃk Úkíkk MkUfzku MkkÄwyku yk
{u¤kLke rðþu»kíkk Au. yk {u¤kLku {nk÷ðk Xuf-XufkýuÚke nòhku ©Øk¤wyku yufºk ÚkkÞ Au.
røkhLkkhLke Ãkrh¢{k
sqLkkøkZ þnuhLkk yÚkoíktºkLkk ykÄkh{kt {nkrþðhkrºkLkku {u¤ku
yLku røkhLkkh Ãkrh¢{k {n¥ðLkk Au. yk rËðMkku{kt nòhku ¼krðfku
sqLkkøkZ{kt ¼ÂõíkLkwt ¼kÚkw çkktÄðk ykðu Au. røkrhðh røkhLkkh Vhíku
fkhíkf MkwË 11Lku ËuðrËðk¤eÚke 4 rËðMk MkwÄe Þkuòíke yk Ãkrh¢{k
rðrðÄ htøk-YÃk MkuðkLkk ¼u¾ÄkheykuLke ¼sLk-¼kusLkLke «MkkËeYÃk
36 rf.{e.Lke yk Ãkrh¢{kLkwt ykøkðwt ÄkŠ{f {n¥ð Au. Ãkrh¢{kLkk
yk ÃkÚk{kt Exðk, ÍeýkçkkðkLke {Ze, {k¤ðu÷k, MkhfzeÞk nLkw{kLk
yLku çkkuhËuðe Mkrník ¾¤-¾¤ ðnuíkk Íhýk ðLÞ MktÃkËkÚke ¼hÃkqh
Mk{]rØ Au. yøkkW íkku {kuxuhkyku, ÃkeZ ÷kufku Ãkrh¢{k{kt òuzkíkk Ãký
AuÕ÷k ð»kkuo{kt Þwðkðøko Ãký rðþu»k «{ký{kt ykðíkku ÚkÞku Au. nðu íkku
Xuh-Xuh Qíkkhk, ¼kusLk yLku ÃkeðkLkk ÃkkýeLke Mkuðk¼kðe MktMÚkkykuLke ÔÞðMÚkkÚke Ãkrh¢{k Mkð÷ík ¼he çkLke Au.
y»kkZeçkesLkku ÃkhçkLkku {u¤ku
Mktík MkqhkLke ¼qr{ MkkuhXLkk ¼UMkký íkk÷wfk{kt ykðu÷ Mktík ËuðeËkMk- y{h ËuðeËkMkLke søÞk{kt
y»kkZeçkes rLkr{¥ku ÷kuf{u¤ku ÞkuòÞ Au. íÞkhu MkUfzku ©Øk¤wyku {kxu ¼sLk-¼kusLkLke ÔÞðMÚkk yLku [kuϾkE
ykf»kof nkuÞ Au. WÃkhktík Mkku{LkkÚk {nkËuðLkk MkktrLkæÞu fkŠíkfe ÃkqŠý{kyu Þkuòíkk {u¤kLkwt Ãký ykøkðwt {n¥ð
Au su{kt ËuþrðËuþ{ktÚke ÷kufku {kuxe MktÏÞk{kt W{xu Au. íku{s [kuhðkzLkk ËrhÞkrfLkkhu Íwtz {kíkkSLkk {trËhLkk
Ãkxktøký{kt Þkuòíkk ÷kuf{u¤kLkwt yLkuY ykf»koý Au. WÃkhktík sqLkkøkZLkk WÃk÷k Ëkíkkh W»koLkku {u¤ku ¼hkÞ
Au. su{kt {kuxe MktÏÞk{kt {wÂM÷{ Mk{ksLkk ÷kufku ËþoLku ykðu Au. yk {u¤k{kt rnLËw-{wÂM÷{ yufíkkLkkt ËþoLk
ÚkkÞ Au.

152
fåA-¼qs rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt ™k{ : fåA
ErŒnk‚ : hkòþkne
ðzwt {Úkf : ¼ws
ûkuºkV¤ : 45,652 [ku.rf.{e.
Ãk]Úðe Ãkh MÚkk™ ¼ki„kur÷f : Ëuþ™k Ãkrù{ Auzu, W¥khu fåA™wt {kuxwt hÛk, Ãkqðuo ™k™wt hÛk, Ãkrù{u yhƒe
‚{wÿ
yûkktþ hu¾ktþ : 22.48.80 Úke 24.41.300 WŒh yûkktþ : 68.7.230
Úke 71.4.450 Ãkqðuo hu¾ktþ
ðMkŒe : Mºke 9,95,634 - Ãkwhw»k 10,96,737 - fw÷ 20,92,371
Œk÷wfk : 10 (yçkzkMkk, ytòh, ¼[kW, ¼qs, økktÄeÄk{, ÷¾Ãkík, {ktzðe,
{wLÿk, Lk¾ºkkýk, hkÃkh)
„k{ku : 951, ðMkíkeðk¤k økk{-887
{wÏÞ ÔÞð‚kÞ : ¾uŒe, ÃkþwÃkk÷™, xÙkL‚Ãkkuxo
Ãkqhf ÔÞð‚kÞ : ƒk„kÞŒ
¾uŒe {wÏÞ Ãkkfku : ƒkshe, {„, swðkh, {X
hkufrzÞk : ¾khuf yLku fuMkh fuhe, Ëkz{, {„V¤e, yuhtzk, hkÞzku
Œur÷rƒÞkt : {„V¤e, Œ÷, yuhtzk, hkÞzku, EMkçkøkw÷
{wÏÞ ¾r™s : r÷ø™kRx, ƒkuf‚kRx, ÷kR{ Mxku™, çkuLxkuLkkEx
Wãku„ku : 368 {kuxk, ÷½w Wãku„ - 2198, ÃkhtÃkhk„Œ - 50
s{e™™ku «fkh : huŒk¤, WÃkòW - 727733 nufxh
ykƒkunðk : yufËthu „h{, ‚huhkþ ðh‚kË : 1157 {e.{e.
st„÷ku/ð™‚tÃkËk : 3.15 ÷k¾ nufxh
LkËeyku : Yf{kðrík, Mkqrð, {k÷ý, Mkkhý, [ktøkLkkhk, ¾khe, fk¤e, fLkfkðíke,
Lkkøk{rík ÄqYz, r{rík, Ãktòuhk, Mkkfh, Yÿ{kLkk, ¼q¾e, ðu¾ze, ¾khkuz
s¤kþÞku : 19 ({æÞ{), Œ¤kðku - 997, ‚hkuðh - 1, [ufzu{ku - 199
rsÕ÷k™k hMŒk : 8552 rf.{e. hk»xÙeÞ - 680 rf.{e.
hkßÞLkk hMíkk : 1727 rf.{e. „úkBÞ - 4609
hk»xÙeÞ Äkuhe{køko : 41, 141 yLku Lkðk 27 LktçkhLkk hk»xÙeÞ Äkuhe{køkkuo yk rsÕ÷k{ktÚke
ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : fw÷ 54, yirŒnkr‚f - 10, Äkr{of - 24, ‚ktMf]rŒf-20
nkux÷ku : 50, 2 Mxkh - 20, 3 Mxkh - 30, 4 Mxkh - 5
„uMx nkW‚ : 121, ‚hfkhe - 15, ¾k™„e - 106,
Ä{oþk¤kyku : 10, ¼kus™k÷Þ - 135
hu÷ðu ‚uðkyku : ¼ws, ytòh, ¼[kW, „ktÄeÄk{ ðøkuhu yøkíÞLkkt hu÷ðu MxuþLkku
hksÞ Ãkrhðn™ ‚uðkyku : ¼ws, ™¾ºkkÛkk, ÷¾ÃkŒ, yƒzk‚k, {wLÿk, {ktzðe, ytòh, „ktÄeÄk{,
¼[kW y™u hkÃkh fw÷ 886 „k{ku{kt yu‚.xe.™e ‚ð÷Œ Au.
rð{k™e Ãkrhðn™ ‚uðk : ¼ws y™u „ktÄeÄk{, ftz÷k, {ktzðe, {wtÿk
ÃkkuMx yLku xur÷VkuLk Mkuðk : {wÏÞ f[uhe, Ãkuxk f[uhe - 63 + 434 þk¾k, f[uhe fw÷-497
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 146
÷kuf{u¤k/÷kufkuí‚ð : fkhíkf MkwË ÃkqLk{Lkku øktøkkSLkku {u¤ku- hk{Ãkh ðufhk, s¾kuLkku {u¤ku-{kÄkÃkh
Äkr{of Œnuðkhku : fkfz¼ez{kt Lk¾ºkkýk ÃkkMku, hðu[eLkku {u¤ku-hkÃkh, {kuxk Þûk, hk{ËuðÃkeh,
[iºk{kMkLkk «Úk{ Mkku{ðkhLkku nkSÃkeh™ku {u¤k Œu{s {kŒk™k {Z™ku
™ðhkrºk {u¤ku.

155
 Mknfkhe f[uheyku : 02
SðËÞk MktMÚkkyku fw÷ : 41
çkk¤ðkzeyku, yktøkýðkzeyku : 1914
ÃkktshkÃkku¤, økkiþk¤kyku : 60
Mk¾e{tz¤ku, {rn÷k{tz¤ku : 6826
ËirLkf y¾çkkhku : 10
Mkkókrnf y¾çkkhku : 12
fåA «ËuþLke rðþu»kíkk : fåALkk LkkLkk-{kuxk hýLkku rðMíkkh 26252 [ku.rf.{e. sux÷ku Au. fåALkk
Ërûký ËrhÞku, W¥khu hý, {æÞ{kt zwtøkhkuLke nkh{k¤k yLku Vhíku V¤ÿwÃk
{uËkLkku Au.
¾uŒeðkze WíÃkL™ ƒòh :8
y¼ÞkhÛÞ : {kuxk hý, Mkwh¾kçk Lkøkh y¼ÞkhÛÞ, ½wz¾h yÇÞkhÛÞ-ykzuMkh-ðhýw,
hkÃkh, Äkuhkz yÇÞkhÛÞ íkk. yçkzkMkk-÷¾Ãkík.
Mktøkúnk÷Þku : fåA BÞqrÍÞ{ - ¼qs, ¼khíkeÞ MktMf]rík ËþoLk - fåA, økúk{eý ÷kuff÷k
Mktøkúnk÷Þ - ¼qs, yu. yu. ðSh fåAe ¼híkfk{ Mktøkúnk÷Þ - ¼qs,
©]sLk-¼wskuze yu÷.yu÷.ze.Mke.-y¾hsÃkwh
ÃkþwÃkk÷™ «ð]rŒ : „kÞ, ¼ut‚, ƒfhk, Ÿx, „Äuzk, ½kuzk
þiûkrÛkf ‚tMÚkkyku : «kÚkr{f - 1952, {kæÞr{f - 291, Wå[ {kæÞr{f-147, fkì÷uòu-44,
Þwr™ðr‚oxe-1, ¢ktríkøkwhw ~Þk{S f]»ý ð{ko ÞwrLkðŠMkxe-¼qs
ykhkuøÞ ‚uðkyku : Ãke.yu[.‚e-42, ‚eyu[‚e-12, r‚rð÷-2, Mkçk MkuLxh-35, «kEðux
nkuÂMÃkx÷-70, ykÞwðuorËf-1
‚ÃkqŒku/rð¼qrŒyku : økktÄe Mk{kÄe-ykrËÃkwh(økktÄeÄk{) ÃktrzŒ ~Þk{S f]»Ûkð{ko, «ku.fu.xe.þkn,
hk{r‚tn {k÷{, zku.sÞtŒ ¾ºke, ËkËk {utfhÛk, VŒu{k{Ë s{kËkh, þkn
MkkuËkøkh MkwtËhS, søkzwþk Ëkíkkh, ðLkMÃkrík þk†e sÞf]»ý #ËhS.
r‚t[kR ‚uðkyku : ™k™e r‚t[kR:-165
rÃkÞŒ rðMŒkh : 34023 nufxh

156
÷kufMk¼kLke çkuXf : 1 (fåA)
„wshkŒ rðÄk™‚¼k™e ƒuXfku : 6 - (1) yçkzkMkk (2) {ktzðe (3) ¼qs (4) ytòh (5) økktÄeÄk{
(6) hkÃkh
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 33
Œk÷wfk Ãkt[kÞŒku™e ƒuXfku : 178
‚hfkhe f[uheyku : 50
LÞkÞ÷Þku : rsÕ÷k ‚uL‚.fkuxo-1, r‚xe r‚rð÷ fkuxo-8, ƒk¤ yËk÷Œ-1
™„hÃkkr÷fkyku : 6, þnuhku-8, økúk{ Ãkt[kÞík-614
÷kufSð™ hnuÛkefhÛke : ¼kŒe„¤ y™u Ãkqðo fåA (fkuM{kuÃkkur÷x™-„ktÄeÄk{)
‚kûkhŒk Ëh : 71.58 xfk
sL{ Ëh : 24 xfk
òuðk÷kÞf MÚk¤ku :
Äkr{of : ™khkÞÛk ‚hkuðh, fkuxuïh, ÷¾ÃkŒ „whwîkhk, ‚wÚkhe, ‚ktÄkÛk si™ Ëuhk‚h, hk{ËuðS
{trËh-ðkutÄ, {kŒk™ku {Z, hðu[e {kŒk {trËh, {kuxk Þûk, ™k™k Þûk, fkuzkÞ 72 S™k÷Þ, „whwËŒ rþ¾h,
fk¤k zwt„h, Yÿ{kŒk {trËh, òu„Ûke™k¤ {kŒk, su‚÷-Œkuh÷ ‚{kÄe, ysuÃkk¤ {trËh, yuf÷ {kŒk,
¼ÿuïh si™ ŒeÚko, ykþkÃkqhk {trËh-¼qs, ¼ÿuïh ÃkwhkŒ™ {rMsË, Mðkr{™khkÞÛk {trËh-¼ws, nkSÃkeh,
þkƒw¾khe-{wLÿkíkÚkk ÃkwhkíkLk Ãkwtyuhuïh {trËh, fuhk-fkux ð„uhu.
‚ktMf]rŒf : Äku¤kðehk, {ufz{kuo™ku ƒt„÷ku-ytòh, ™ð÷¾ku ƒt„÷ku-{wLÿk, ½wz¾h-½kuhkz, yÇkÞkhÛk,
V÷ur{t„ku r‚xe ({kuxk hÛk) Yÿ{kŒk zu{,
rðsÞ ‚k„h zu{, r‚ÞkuŒ ƒkiØ „wVkyku,
¼uz{kŒk MÚkk™f, ykÞ™k{nu÷, fåA
BÞwrÍÞ{, AkheZtZ ð„uhu.
yirŒnkr‚f : ÷¾ÃkŒ Vkuxo,
Íkhk-Íw{khk-ðeh ¼qr{, {ktzðe ƒtËh,
(snksðkzku) ÔnkRx h™ ykuV fåA,
yƒzk yz¼t„ MÚkk™f, VŒun{k{Ë™ku
nShku-¼qs

157
 fåA «Ëuþ™e rðþu»kŒk :
fåA™ku ™k™k-{kuxk hÛk™ku rðMŒkh 26252 [ku.rf.{e. sux÷ku
Au. fåA™k ËrûkÛku ËrhÞku, W¥>hu hÛk, {æÞ{kt zwt„hku™e nkh{k¤k
y™u VhŒu V¤ÿwÃk {uËk™ku Au. ÔnkRx hÛk, ÷ktƒe zwt„hku™e nkh{k¤k
y™u ËrhÞk÷k÷™e rºkðuÛke þku¼kyu fåA™e yk™-ƒk™-þk™™u
s„{þnqh fhe ËeÄe Au.
ðÄw{kt ÔnkRx hÛk ykuV fåA rðï™wt yuf {kºk yk «fkh™wt
yòuz hÛk Au. ynet™k ½wz¾h (st„÷e „Äuzkt) ¼khŒ¼h{kt y™LÞ
Au. ynet™ku {eXk Wãku„ ËrhÞkR-hÛk rðMŒkh™k fkhÛkku‚h ‚ifkykuÚke
‚w«r‚æÄ Au. yuf frðyu Ëwnk{kt fÌkwt Au fu, rþÞk¤u MkkuhX ¼÷ku,
WLkk¤u økwshkík, [ku{kMku ðkøkz ¼÷ku, Ãku÷ku fåAzku çkkhu {kMk. fåA
«Ëuþ™e yuf yku¤¾ swhkr‚f Þw„™e ÃkÛk Au. ‚ifkykuÚke ¼qftÃk,
fwËhŒe ykÃkËkykuLke {kh ¾kíkku fåA Ëuþ ¼khíkLkku {kuxku rðMíkkh
Ähkðíkku rsÕ÷ku Au. ‘‘fåAzku ¾u÷u ¾÷f{U fåAzku çkkhu{kMk síku
ðMku fåAe nwík íkuheÞkt fåA`` ÃktÂõíkyku fåA ËuþLkku ykøkðku r{òs
Ëþkoðu Au.
økwshkíkLkk çkúkLz yuBçkuMkuzhu íkku ònuh{kt fÌkwt Au fu, ‘suýu
fåA LkÚke òuÞwt yuýu ftE Ãký LkÚke òuÞwt’. yk ÃktÂõík ËhufLku fåA
òuðk «uhýk ykÃku Au. fåA rsÕ÷kLke rðþu»kíkk òuEyu íkku • ÄeýkuÄh
zwtøkh ÃkhÚke ffoð]ík ÃkMkkh ÚkkÞ Au • rðMíkkhLke árüyu MkkiÚke {kuxku
rsÕ÷ku Au. • ðMkíkeLke MkkiÚke ykuAe øke[íkk Ähkðíkku rsÕ÷ku Au. •
[uh ({uLøkq÷)Lkk ð]ûkkuLkk støk÷ku Ähkðíkku MkkiÚke {kuxku rsÕ÷ku Au. •
rðMíkkhLke árüyu MkkiÚke {kuxwt Mkwh¾kçkLkwt yÇÞkhÛÞ 7506.22 [ku.
rf.{e.Lkwt hkÃkh ¾kíku ykðu÷wt Au. • rðMíkkhLke árüyu MkkiÚke LkkLkwt
yÇÞkhÛÞ 2.03 [ku.rf.{e. fåALkk yçkzkMkk íkk÷wfk{kt ykðu÷wt
Au. • r÷øLkkEx, çkuLxkuLkkEx yLku [qLkkLkk ÃkÚÚkhLkk WíÃkkËLk{kt
økwshkík{kt «Úk{ MÚkkLku Au. • fåALkku fk¤ku zwtøkh 437108 {exh
Ÿ[ku Au. • ½uxkt-çkfhktLkku WAuh MkkiÚke ðÄw ynª ÚkkÞ Au. • MkwheLË
Lkk{Lkwt ðkã ynªLkwt òýeíkwt Mktøkeík ðkã Au. • MkkiÚke ðÄw 97 LkËeyku
fåA{kt ykðu÷e Au. • ½kuhzku{kt Ëh ð»kuo rzMkuBçkh-òLÞwykhe{kt
økwshkík Mkhfkh îkhk hýkuíMkð WsðkÞ Au. • økwshkíkLkku MkkiÚke
÷ktçkku ËrhÞkrfLkkhku fåA rsÕ÷k{kt Au. økwshkíkLkwt MkkiÚke «k[eLk
BÞwrÍÞ{ ¼qs{kt ykðu÷wt Au. • fåA rsÕ÷kLkku çkLLke «Ëuþ ½kMk
yLku ¼]tøkk ÍqtÃkzkyku {kxu òýeíkku Au, ¼]tøkkLkk Mk{qn ðktZ íkhefu
yku¤¾kÞ Au. • fåALkk ËrhÞk rfLkkhkLkku {uËkLk «Ëuþ ‘‘fXeLkwt
{uËkLk’’ fnuðkÞ Au. • fåALkk LkkLkk hý yLku {kuxk hý ðå[uLkk
«ËuþLku ðkøkzLkwt {uËkLk fnu Au.

158
¾uzk rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{ : ¾uzk
{wÏÞ {Úkf : LkrzÞkË
W¥kh yûkktþ : 22.30 Úke 23.18
Ãkqðo hu¾ktþ : 72.32Úke 73.37
¼kiøkkur÷f rðMíkkh : 3667 [ku.rf.{exh
ðMkíke(2011{wsçk) : Mºke - 9,91,111, Ãkwhw»k - 10,57,750, fw÷ - 20,48,861
øke[íkk : 559 Ëh [ku.rf.{exh ËeX
MkuõMk hurþÞku : 937
Mkkûkhíkk Ëh : 84.31 %, Ãkwhw»k Mkkûkhíkk - 93.40 xfk, Mºke Mkkûkhíkk-74.67 xfk
íkk÷wfkLke MktÏÞk : 10 (fÃkzðts, fX÷k÷, {nu{ËkðkË, ¾uzk, {kíkh, LkrzÞkË, ðMkku, {nwÄk,
XkMkhk, øk÷íkuïh)
LkøkhÃkkr÷fkLke MktÏÞk : 10(fÃkzðts, fX÷k÷, {nu{ËkðkË, ¾uzk, {nwÄk, LkrzÞkË , [f÷kMke,
fýshe, XkMkhk, zkfkuh)
fw÷ økk{ku : 515
LkËeyku : 9({ne, Mkkçkh{íke, {uïku, ¾khe, ÷wýe, ðkhktþe, {nkuh, ðkºkf yLku
þuZe)
«ðkMkLk /ÄkŠ{f MÚk¤kuLkk Lkk{ : hýAkuzSLkwt {trËh-zkfkuh, Mðkr{LkkhkÞýLkwt {trËh - ðzíkk÷, Mktíkhk{
{trËh, {kE{trËh-LkrzÞkË, WíftXuïh {nkËuð - yktíkhMkwçkk(fÃkzðts), siLk
ËuhkMkh, Ãkheyus (ík¤kð)- {kíkh, nheH yk©{ - çke÷kuËhk(LkrzÞkË),
nðu÷e - ðMkku, ¼B{rhÞku fwðku - {nu{ËkðkË, øk÷íkuïh {nkËuð-
øk¤íkuïh, økh{ÃkkýeLkku fwtz- ÷MkwLÿk
¾uíke Ãkkfku : zktøkh, ík{kfw, økwshkík{kt «Úk{ MÚkkLk, fu¤kt, ½ô, swðkh, {fkE, þuhze,
yuhtzk, íkwðuh, {økV¤e, ðrhÞk¤e, çkkshe ðøkuhu.
¾Lkes : {wÏÞ ¾Lkes - çkkufMkkEx, õðkxoÍ, økkiý ¾Lkes - ç÷uf xÙuÃk, huíke, $x
{kxe, ÷kE{ MxkuLk, {wh÷, økúuð÷, çkLxkuLkkEx
WÃkuøkku : LkkUÄkÞu÷ WÃkuøkku : 371 (çkeze, rMkøkkhux, ykuxku{kuçkkE÷ ÃkkxoMk, fuçk÷
ðkÞh yLku E÷uõxÙkurLkõMk MkkÄLkku)
s{eLkLkku «fkh : økkuhkzwt íkÚkk {æÞ{ fk¤e
ykçkkunðk : Mk{½kík
hk»xÙeÞ Äkuhe {køko : 197 rf.{e. (48 LktçkhLkku Lkðku hk»xÙeÞ Äkuhe {køko yLku LkuþLk÷ yuõMk«uMk
nkEðu (NE) nkEðu Lkt-1 rsÕ÷k{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.)
hkßÞ Äkuhe {køko : 448.26 rf.{e.
rsÕ÷k {wÏÞ {køko : 90195 rf.{e.
hu÷ðu Mkuðkyku : MxuþLkku (17) : fÃkzðts, fX÷k÷, økkuXks, {nu{ËkðkË, LkuLkÃkwh, fLkes,
LkrzÞkË, W¥khMktzk, fýshe, ðzíkk÷, ðMkku, Ãkes, {nwÄk, XkMkhk, zkfkuh,
ytøkkze yLku Mkuðk÷eÞk.
ÃkkuMx yLku xur÷VkuLk Mkuðk : {wÏÞ f[uhe(2) : LkrzÞkË yLku ¾uzk, Ãkuxk f[uheyku - 50,
þk¾kyku -244
ËqÄ Mknfkhe {tz¤eyku : 597
çkUrftøk Mkuðkyku : ðkrýßÞ çkUfku-234, Mknfkhe çkUfku - 36
¾uíke çkUf : 5
økútÚkk÷Þku ðkt[Lkk÷Þku : 518
Mktøkúnk÷Þku (BÞwrÍÞ{ku) : (1) ÄehsçknuLk Ãkhe¾ çkk¤ Mktøkúnk÷Þ, fÃkzðts

161
 (2) zkne ÷û{e økútÚkk÷Þ, LkrzÞkË
ÃkþwÄLk ðMkrík : 1249963 (19{e ÃkþwÄLk ðMkrík økýíkhe «kurðÍLk÷)
þiûkrýf MktMÚkkyku : «kÚkr{f þk¤kyku-1646, {kæÞr{f, Wå[íkh {kæÞr{f þk¤kyku-532,
fkì÷us-119
rðÃkÃkeXku : htøk¼khíke rðÃkÃkeX-ðkMkýk {khrøkÞk, ©e ÃkeXuïhe f]r»køkúk{ rðÃkÃkeX-
ÃkeXkE, E.¾ku. [kðzk økúk{ rðÃkÃkeX-fnkLkðkze
ÞwrLkðŠMkxe : 1 (ze.ze.ykE.xe.), Ä{o®Mkn ËuMkkE ÞwrLkðŠMkxe-LkrzÞkË
ykhkuøÞ Mkuðkyku : Ãke.yu[.Mke. - 46, Mke.yu[.Mke-8, Ãkuxk fuLÿku-287
rMkrð÷ nkìÂMÃkx÷ : 2
Ãkþw Ëðk¾kLkk : 21
yktøkýðkze : 11964
rsÕ÷kLkk MkÃkqíkku/rð¼qríkyku : Ãkq. hrðþþtfh {nkhks, ELËw÷k÷ Þkr¿kf, økkuðÄoLkhk{ rºkÃkkXe
®Mk[kE Mkuðkyku : 12 LkkLke ®Mk[kE îkhk - 5098nuõxh, {rn ®Mk[kE îkhk - 63738
(nuõxh), Lk{oËk rLkøk{ - 19106 (nuõxh)
¾uzk rsÕ÷k ÷kufMk¼kLke çkuXfku : 1
økwshkík rðÄkLkMk¼kLke çkuXfku : 6, ¾uzk rsÕ÷k Ãkt[kÞíkkuLke çkuXfku- 36,
¾uzk íkk÷wfk Ãkt[kÞíkkuLke çkuXfku : 172
Mkhfkhe f[uheyku : 93
sL{ Ëh : 20.94 xfk
{]íÞw Ëh : 5.37
Mkuðk¼kðe MktMÚkkyku : 83
LkrzÞkË þnuhLkk MÚk¤ku :
Mktíkhk{ {trËh, {kE{trËh, rnLËw yLkkÚk yk©{ nrhyku{ yk©{, {qf-çkrÄh rðÃk÷Þ, {kuxk fwt¼LkkÚk
{nkËuð
rsÕ÷kLkk MÚk¤ku :
fwtzðkð - çkºkeMk fkuXkLke ðkð fÃkzðts, Ëhçkkh økkuÃkk÷ËkMkLke yËT¼qík
fkc nðu÷e - ðMkku, hýAkuzSLkwt {trËh- zkfkuh, øk¤íkuïh {nkËuðLkwt {trËh-
XkMkhk, Mðkr{LkkhkÞý {trËh- ðzíkk÷, WíftXuïh {nkËuð íkk. fÃkzðts, ¼kÚkeS
{trËh - Vkøkðu÷ íkk. fX÷k÷, þtfhk[kÞoLkøkh - Mkt½kýk, økh{ ÃkkýeLkk fwtz
- ÷MkwLÿk, íkk. fX÷k÷, ðýkfçkkuhe çktÄ -Úk{o÷ Ãkkðh MxuþLk- ðýkfçkkuhe,
Mkuðk÷eÞk íkk. XkMkhk, ¼B{heÞku fqðku, hkuò-hkuS-{nu{ËkðkË, fux÷Vez
Vuõxhe - fýshe,
rsÕ÷kLkwt {knkíBÞ :
¾uzkLkwt «kr[Lk Lkk{ ¾uzf níkwt íku E.Mk. 1918{kt ÚkÞu÷k ¾uzk MkíÞkøkúnLkk ÷eÄu òýeíkwt ÚkÞu÷ Au.
rsÕ÷k{kt zkfkuh, ðzíkk÷, Vkøkðu÷ ¼kÚkeS {trËh suðkt íkeÚkoÄk{, ©e Mktíkhk{ {trËh suðkt ÃkkðLkfkhe MkuðkíkeÚkkuo
ynª øk¤íkuïh, fuËkhuïh yLku WíftXuïh suðkt LkÞLkhBÞ «kf]ríkf MkkIËÞoÄk{ku Au. ÞwrLkðŠMkxe... LkzeÞkË,
ze.ze.ykE.xe., rð¿kkLk-ðkrýßÞ-rðLkÞLk þk¾kLke fkì÷uòu, ykÞwðuorËf fkì÷us, fÃkzðts, zkfkuh {nwÄk ¾uzk
rþûký íkeÚkkuo Au. {nu{ËkðkË yLku fÃkzðts suðk ÃkwhkíkLk Lkøkhku Au.
nkÚkþk¤, ðýkxfk{, htøkkxefk{, {kxefk{, f÷kí{f ðkMkýku, AÃkkÞu÷ AªËheyku rðÏÞkík Au. íkuÚke
fnuðík Ãkze Au “AeÃkk, AkuÞ÷Lku AªËhe íkku ¾uzkLkk” íkËTWÃkhktík ðkºkf LkËeLkk {Lkkunh hBÞíkxu þhËÃkqŠý{kLkk

162
hkrºk {u¤k{kt «kf]ríkf MkkIËÞoLke {kus {kýðk {kLkð {nuhk{ý W{xe Ãkzu Au. ©e Mkwr{íkhíLkMkqrh siLk ÷kÞçkúuhe,
økeËðkýe nrhsLk yk©{, «k[eLk siLk ËuhkMkhku, fçkehSLkwt MÚkkLkf íkÚkk ¾uzk nLkw{kLk- «k[eLk MÚkkLkf Au íkku
LkzeÞkË{kt zkne÷û{e, rnLËw yLkkÚk yk©{, nrhyku{ yk©{, ©e Mktíkhk{ {trËh, Lkð ík¤kð, Lkð ¼køkku¤
yLku Lkð MkkûkhhíLkku rLkðkMke ykrË nurhxus ðkuf «k[eLk MÚkkÃkíÞ ËþoLkeÞ MÚk¤ku Au.
íkeÚkoÄk{ Mktíkhk{ {trËh ßÞkt sLkMkuðkLke rLkhtíkh ßÞkuík ͤn¤u Au. rsÕ÷kLkk {wÏÞ {Úkf Mkkûkh¼qr{
LkzeÞkË ¾kíku MÚkkrÃkík ©e Mktíkhk{ {trËh suðwt MkuðkíkeÚko yk¾kÞ Ëuþ{kt õÞktÞ òuðk Lkne {¤u. ¼khík Mkhfkhu
©e Mktíkhk{ {trËhLku íku{Lke “{kLkð Mkuðk yLku fku{e yufíkk” Lkk fkÞo {kxu fçkeh yuðkuzo yuLkkÞík fhe rsÕ÷kLkwt
økkihð ðÄkÞwO níkwt. Mktðík 1887 {nkMkwË ÃkqLk{Lkk rËðMku Mktíkku ¼õíkkuLke WÃkÂMÚkrík{kt Þkuøkehks yðÄqík©e
Mktíkhk{ {nkhks Sðíkk Mk{krÄc ÚkÞk íÞkhu çkúñktz{ktÚke rËÔÞ ßÞkuík «økxe yLku íkuLkk íkusÚke «økxâk ðøkhLkku
íkiÞkh hk¾u÷ku rËÃk MðÞt «økxâku. yk ßÞkurík yus ËþoLkÃkqò WÃkkMkLkkLkwt MðYÃk çkLke. «ríkð»ko yk rËðMku
økwshkíkLkku {kuxku ÷kuf{u¤ku ¼hkÞ Au. ykhíke yLku Mkkfhð»kko ÚkkÞ Au. yk rËÔÞ y¾tzßÞkurík {trËh{kt ËkuZMkku
ð»koÚke «ßðr÷ík Au.
Mkw«rMkØ Mktíkhk{ {trËhLke Mkuðk «ð]r¥kyku yLku ÷kuffÕÞkýLke h[Lkkí{f yr¼øk{ Ähkðíke «ð]r¥kykuyu
Võík økwshkík{kt s Lkrn Ãký Mk{økú ¼khík{kt íkÚkk Ëuþ rðËuþ{kt Ãký ¼Âõík yLku MkuðkLkk ûkuºku ¼khu ÷kuf[knLkk
«kÃík fhe Au.
©e økkuðÄoLkhk{ M{]rík {trËh :
yk yuf y{qÕÞ MkkrníÞ íkeÚko Au. økwshkíkLkk MkkrníÞ hrMkf Þkºkeykuyu M{]rík {trËhLkwt ËþoLk fhðk suðwt
Au. MkhMðíke[tÿLkk h[rÞíkk ©e økkuðÄoLkhk{ rºkÃkkXeLkwt yk rLkðkMkMÚkkLk Au. suLkwt {n¥ð òuíkkt MkkrníÞfkhkuLkwt
MkhLkk{wt nurhxus ðkuf çkLkkððk{kt ykðu÷wt Au.
¼ÔÞkrík¼ÔÞ {kE {trËh :
Lkøkh LkrzÞkË{kt {kE {trËh{kt 73 Vqx Ÿ[e ¼ÔÞ rþð«rík{k su {kLkðfË
fhíkk 13 økýe Ÿ[e Au. suLke ytËh îkËþ ßÞkuŠík®÷øk rþðk÷Þ rðï{kt «Úk{ Au.
nrhyku{ yk©{ “MkkÄLkk¼qr{” LkrzÞkË :
ÃkqßÞ {kuxkyu MkkÄfkuLku MkkÄLkkLke MkwrðÄk «kÃík ÚkkÞ íku {kxu 1954{kt
LkrzÞkËÚke [khuf rf.{e. Ëqh Ãkqðo{kt þuZe LkËeLkk rfLkkhu rçk÷kuËhk LkSf yk yk©{Lke
MÚkkÃkLkk fhe “{kiLk {trËhku” fÞko Au. ßÞkt ÔÞÂõík çkkÌk MktMkkhÚke yr÷Ãík ÚkE ytík{wo¾
ÚkE Ãkh{kí{kLke LkSf sðk {kxu {kiLk MkkÄLkk fhu Au.
hk»xÙrLk{koýLkk MkqºkÄkh MkhËkh Ãkxu÷ MkknuçkLkwt sL{MÚk¤ :
Mðtíkºk ¼khíkLkk MðÙÿük, y¾tz ¼khíkLkk rþÕÃke, ©e {kunLkËkMk fh{[tË økktÄeLkk nLkw{kLk, ¾uzk
MkíÞkøkúnLkk «Úk{ MkirLkf, ÷kunÃkwhw»k MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ MkknuçkLkku sL{, Íðuh¼kELkk Ãkrhðkh{kt {kuMkk¤
LkrzÞkË{kt ËuMkkEðøkk rðMíkkh{kt ÚkÞku níkku. íku yiríknkrMkf MÚk¤ ËuMkkEðøkku{kt
¼kÚke¾ºke {nkí{k økktÄeSLke «rík{kLke zkçke çkksw Au, íku ÃkkðLkfkhe ¼qr{ yu Lkøkh
LkrzÞkËLkwt Lkshkýwt Au.
Ãkrðºk ÞkºkkÄk{ zkfkuh :
ÃkwhkíkLkfk¤{kt ztf Ér»kyu {nkËuðLku «MkLLk fÞko, íÞkt økku{íke íkx Ãkh ykðu÷wt
ztfLkkÚk {nkËuðLkwt {trËh yLku ztf Ér»kLkk Lkk{ ÃkhÚke ðMku÷wt Lkøkh íku ztfÃkwh yux÷u
yksLkwt zkfkuh.
163
 skuðk÷kÞf MÚk¤ :
LkrzÞkË : Mktíkhk{ {trËh, ðMkku siLk {trËh, zkfkuh hýAkuzS {trËh,
øk÷íkuïh : rþðk÷Þ, fÃkzðts, fwfkðkð, {nu{ËkðkË. ztfLkkÚk {nkËuð,
ÃkkËwfkS, øktøkkçkkELke íkw÷k, ©e ÷û{eSLkwt {trËh, þkhËk{X, ÷e{zkLke
yuf zk¤e {eXe, hkÄkfwtz, {tøk÷ MkuðkÄk{, økku{íke½kx yLku Lkkifkrðnkh.
íkeÚkohks©e Mðkr{LkkhkÞý {trËh, ðzíkk÷ :
Mktðík - 1878{kt [iºk MkwË{kt MknòLktË Mðkr{yu MðnMíku yk
{trËhLkwt ¾kík{wnqíko fÞwO yLku Mktðík 1881Lkk fkŠíkf {kMk{kt çkktÄfk{ Ãkqýo
ÚkÞwt. {sqhkuLku çkË÷u MkkÄw- Mktíkku íkÚkk MkíMktøkeykuyu òíku $xku íkÚkk [qLkku
WÃkkzðkLkwt, ÃkfððkLkwt, ík{k{ fk{ íkÚkk çkktÄfk{ Mkuðk¼kðÚke fÞwO. yk
{trËhLkk ÃkkÞk{kt yLku ÃkøkÚkkh{kt Lkð ÷k¾ #xku ðÃkhkE Au. MknòLktË
Mðkr{ Ãkkuíku 37 #xku Mð{Míkf Ãkh WÃkkze ÷kðu÷k íku{ktÚke 35 #xku
÷û{eLkkhkÞýLke {qŠík Lke[uLke çkuXf (Ãkz½e){kt [ýe Au.
ûkrºkÞ ðeh ¼kÚkeSLkwt Äk{-Vkøkðu÷ :
yk MÚk¤u hBÞ {trËh Au. ynª ¾k¾hkLkwt ðLk Au. ©Øk¤w ¼õíkkuLku
íkuLkk ÃkkLk WÃkh ÷kuneLkk ËþoLk ÚkkÞ Au. ð¤e, ÃkkLk{kt {Míkf, Ãkøk÷kt yLku
LkkøkËuðíkkLkk ËþoLk fhe, ¼krðf ¼õíkku f]íkkÚko ÚkkÞ Au.
[ktËk MkqhsLkk {nu÷- hkuÍkhkuÍe, {nu{ËkðkË :
{nu{ËkðkËÚke ÷øk¼øk Ãkrù{ rËþk{kt ðkºkf LkËeLku rfLkkhu [ktËk
MkqhsLkk {nu÷Lkk ¾trzÞuhku {¤e ykðu÷k Au. {nu{ËkðkËÚke y{ËkðkË síkkt
xÙuLk{ktÚke íku òuE þfkÞ Au. {nt{Ë çkuøkzkLku çku çkuøk{ níke. yufLkwt Lkk{
[tËk yLku çkeSLkwt Lkk{ Mkqhs. íku{Lkkt Lkk{ ÃkhÚke [ktËkMkqhsLkk {nu÷ Lkk{u
íku yku¤¾kÞ Au. E.Mk. 1479{kt {nt{Ë çkuøkzkyu çktÄkðu÷k [ktËkMkqhsLkk
{nu÷, hkuÍkhkuÍe, rðþk¤ ðkð, LkøkhLke [khu íkhV fkux yLku rfÕ÷kLkk
yðþu»kku yiríknkrMkf MÚkkÃkíÞf÷kLke çkuLk{qLk Íkt¾e fhkðu Au.
fwtzðkð çkºkeMk fkuXkLke ðkð yLku feŠík-íkkuhý -rþÕÃk -MÚkkÃkíÞ
f÷k, fÃkzðts -
rMkØhks sÞ®Mkn ßÞkhu ¾uzk rsÕ÷k{kt ykÔÞk íÞkhu fÃkzðts{kt
÷~fhLku MkrnMk÷k{ík hnuðk {kxu yLkwfq¤íkk Ëu¾kE. hBÞ ðLkhkSÚke
¼hÃkqh yk «Ëuþ níkku. yu{ fnuðkÞ Au fu, rMkØhksLkk Mkku{Ëík ÃktrzíkLku
hõíkrÃkíkLkku hkuøk níkku. ßÞkt fwtzðkð Au íÞkt yøkkW yuf ÃkkýeLkwt ¾kçkkur[Þwt
níkwt. íku{kt íku ÷ÃkMke ÃkzÞk yLku íku{Lkku hkuøk {xe økÞku. íkuÚke yk [{ífkh òuE, ÄŠ{c hkòyu MknMºk®÷økLke
yLkwf]ríkLku fwtzðkð íkÚkk çkksw{kt çkºkeMk fkuXkLke ðkð çktÄkðe. ¾kuËfk{ fhíkkt LkkhkÞýËuð, {nk÷û{e íkÚkk
Vq÷çkkELke {qŠíkyku Lkef¤e, su yksu Ãký fÃkzðts{kt òuðk {¤u Au.
økh{ ÃkkýeLkk fwtz, ÷MkwLÿk :
rsÕ÷kLkk fX÷k÷ íkk÷wfkLkk ÷MkwLÿk økk{{kt ykðu÷k økh{ ÃkkýeLkk fwtz rðrþü «fkhLkk Au. økk{Lku ÃkkËhu
Mkku{LkkÚk {nkËuðLkwt ¼ÔÞ {trËh Au. çkksw{kt ík¤kð Au. {nkËuðLke rð¾hkÞu÷e sxk{ktÚke øktøkk ðnuíke nkuÞ

164
íkuðwt rLk{o¤ s¤ ðnu Au. íÞkt «f]ríkLkk MkwtËh ËþoLk ÚkkÞ Au. {trËhLkk yøkú ¼køk{kt økh{ yLku Xtzk ÃkkýeLkk fwtz
ykðu÷k Au. fwtzLkk Ãkkýe{kt øktÄfLke ðkMk ykðíke LkÚke. íku yuf [{ífkh Au. ËqhËqhÚke Þkºkeyku ynª ykðu Au.
Ëhçkkh økkuÃkk÷ËkMkLke yËT¼qík fkc nðu÷e - ðMkku :
LkrzÞkËÚke 20 rf.{e.Ëqh ðMkku økk{{kt {æÞÞwøkLke MktMf]ríkLke Íkt¾e fhkðíke fkcLke fkuíkhfk{ðk¤e
yLkwÃk{ nðu÷e ÃkÞoxfku {kxu yËT¼qík ykf»koýLkwt fuLÿ Au.
ðýkfçkkuhe çktÄ ðuMx ðeÞh, Mkuðkr÷Þk, íkk. XkMkhk :
økwshkík hkßÞLkwt 210 {uøkkðkuxLkk 7 ÞwrLkx Ähkðíkwt MkkiÚke {kuxwt íkkÃk rðãwík {Úkf “ðýkfçkkuhe” Au.
øk¤íkuïh {nkËuð - ËþoLkeÞ íkeÚkoÄk{ W¥k{ “rþÕÃk MÚkkÃkíÞ f÷k”Lkku Lk{qLkku,
ÃkÞoxf {kxu rsÕ÷kLkk XkMkhk íkk÷wfk{kt MkhLkk÷ økk{
ÃkkMku {rnMkkøkh yLku øk¤íke LkËeLkk Mktøk{ MÚkkLku yk yiríknkrMkf
ÄkŠ{f MÚk¤ ykðu÷wt Au. zkfkuhÚke Mkuðkr÷Þk síkkt 12 Úke 14
rf.{e.Lkk ytíkhu íku Ãkrðºk ríkÚko Au.
{k¤ðkLkk Ãkh{kh hkò rMkÞf- çkeòLkk rð¢{ Mktðík
1005 E.Mk. 940Lkk nhMkku÷Lkk íkk{úÃkºk{kt {ne LkËeLku fktXu
rþð{trËh nkuðkLkku WÕ÷u¾ Au. íku øk¤íkuïh {nkËuðLkwt {trËh
nkuE þfu, yuðwt Ãkwhkíkíð rð¼køkLkwt {kLkðwt Au. ÷kuf{w¾u [[koíke
fÚkk {wsçk yk yiríknkrMkf MÚk¤u «k[eLk Mk{Þ{kt økkÕð Ér»kLkku
yk©{ níkku. øk¤íkuïhÚke yuf rf.{e. Ëqh MkhLkk÷ økk{u hkò
[tÿnkMkLke «k[eLk Lkøkhe [tÿkðíkeLkk yðþu»kku nkuðkLkwt {LkkÞ Au. yu{ fnuðkÞ Au fu, MkhLkk÷ Lkk{Lkwt Lkøkh
10{kt -11{kt Mkifk{kt {ne fktXu {kuxwt ðuÃkkhe {Úkf nþu.
WíftXuïh - fÃkzðts ŸxrzÞk {nkËuð :
y{ËkðkËÚke 55 rf.{e. yLku LkzeÞkËÚke 60 rf.{e.Lkk ytíkhu Mxux nkEðu Lkt. 141 WÃkh ºký rsÕ÷kLkk
rºk¼uxu WíftXuïh {nkËuðLkwt {trËh ðuºkðíke (ðkºkf) LkËeLkk rfLkkhu ykðu÷wt çku nòh ð»ko Ãkwhkýwt Au. ©e MkíÞfk{
òçkkt÷e Ér»kLkk yk©{ íkhefu íku Ãkwhkýku{kt «rMkØ Au. òçkkt÷e Ér»kyu Wíf]ü íkÃkkuçk¤Úke- WíftXkÚke rþðSLku
«MkLLk fÞko. íkuÚke MðÞt¼q rþð®÷øk WÃkMke ykÔÞwt. íkuÚke íkuLkwt Lkk{ WíftXuïh {nkËuð Ãkzâwt. nòhku Ér»kykuyu
Þ¿k fhu÷ku nkuðkÚke yíÞkhu Ãký Þ¿kLke ¼M{ ynª Lkef¤u Au.
fuËkhuïh {nkËuð, fÃkzðts :
¾uzk, MkkçkhfktXk yLku økktÄeLkøkh rsÕ÷kLkk rºk¼uxu fÃkzðts íkk÷wfk{kt WíftXuïh {nkËuðLke W¥khu Ãkkt[Úke
Mkkík rf.{e.Lkk ytíkhu fuËkhuïh {nkËuðLkwt {trËh Au.
ynª ðkºkf LkËe økkihððtíke {nkhkýe Mk{e Ëu¾kÞ Au. Ÿ[e xufheLke ¾eý{kt ÍkzeLkk Íqtz{kt {nkËuð
fuËkhuïhLkk [hý{kt «ûkk÷Lk fhe yuf LkkLkwt Íhýwt økki{w¾e {khVík ykøk¤ ðÄu Au. yswoLku ËuðkrÄËuð {nkËuðLkku
yr¼»kuf fhðk ÄLkworðÃkÚke yuf Íhýwt WíÃkLLk fÞwO. íku s Íhýwt rþð®÷øk ÃkhÚke yksu Ãký MkËkfk¤ ðnu Au.
Ãkt¾eykuLkwt rÃkÞh - «kf]ríkf MkkIËÞoLkwt Mðøko, Ãkheyus :
Ãkheyus{kt {kuxwt ík¤kð, LkkLkwt ík¤kð yLku hkíkzuïh ík¤kð ykðu÷kt Au. ¾t¼kíkLkk y¾kíkLke LkSf{kt,
Ãkheyus s¤Ã÷krðík rðMíkkh{kt ¾qçk {kuxe MktÏÞk{kt Ãkûkeyku òuðk {¤u Au. Mkk{kLÞ yLku ÞkÞkðh «fkhLkk
Ãkt¾eyku ík¤kðLke ykswçkkswLkk rðMíkkh{kt Lkshu Ãkzu Au. økwshkíkLkk økkihð Mk{k MkkhMk ÃkûkeykuLkk ynª Íqtz òuðkt
{¤u Au. yk rðMíkkhLkwt òýeíkwt Ãkûke MkkhMk Au. ¼khík{kt {kºk økwshkík yLku W¥kh «Ëuþ{kt MkkhMk òuðkt {¤u Au.

165
 ÃkheyusLkk {wÏÞ ík¤kðLkku ½uhkðku ykþhu 12 [ku.rf.{e.
Au. íkuLke Mkk{kLÞ ŸzkE 8.5 Vqx yLku {n¥k{ ŸzkE 10.5
Vqx Au. ík¤kð ¼hðk {kxu {nefuLkk÷ íkÚkk Lk{oËk fuLkk÷Lkwt Ãkkýe
{wÏÞ Mºkkuík Au.
Ãkheyus {wfk{u «ðkMkLk fkÞo¢{ ytíkøkoík Mkk{kLÞ
sLkíkk Ãkheyus {wfk{u ykðíkk ÞkÞkðh Ãkûkeyku íku{s MÚkkrLkf
ÃkûkeykuLku rLknk¤e þfu íkuLkk rðþu sYhe {krníke {u¤ðe þfu,
íku{s fwËhíkLke «f]ríkLku {kýe þfu íku WÆuþÚke ELxh r«xeþLk
MkuLxh, ðku[ xkðh, MkkELkuÍeMk zkÞkuhk{kLke MkwrðÄk WÃk÷çÄ
fhkðkE Au. yk{ yuf MkwtËh h{rýÞ «ðkMkLk Äk{ íkhefu rðfkMk
ÃkkBÞwt Au.
zkfkuh økktÄeçkkøk :
ðLk rð¼køk îkhk zkfkuh {wfk{u økktÄe çkkøkLkk rhLkkuðuþLkLkwt
fk{ «ðkMkLk «uhýk fkÞo¢{ ytíkøkoík nkÚk Ähðk{kt ykðu÷ Au.
rðrðÄ 13 fk{ku nkÚk Ähðk{kt ykðu÷ suðk fu hkuf økkzoLk,
^÷kurxtøk, ÷uLz MfurÃktøk, «økku÷k, økkSçkku ðøkuhu.
¼B{rhÞku fqðku, {nu{ËkðkË :
¼B{rhÞk fqðkLke rðrþüíkk yu Au fu fqðkLke ykswçkksw
¼qøk¼o{kt ¾tzkuðk¤wt MkwtËh rLkðkMkMÚkkLk Au. fqðkLkwt çkktÄfk{ 36
VqxLkk ÔÞkMkðk¤wt s{eLk{kt ºký {k¤ sux÷wt Au. WÃkhLkk çku {k¤{kt
¾tzku Au. Lke[uLkk {k¤{kt ÃkøkrÚkÞkt Au suLke Mkktf¤e søÞk {khVík
MkeÄk s fqðk{kt sðkÞ Au. WÃkhLkk çku {k¤{kt ÃkÚÚkhLkwt çkktÄfk{
Au. fqðkLkku ykfkh yüfkuý Au. ¾tzku{kt Qíkhðk {kxu [kh ¾qýu
[kh Mkezeyku Au yLku yu Mkezeyku økku¤ Vhíke nkuðkÚke (¾tz{kt
Qíkhðk ¼ú{ý fhðwt Ãkzíkwt nkuðkÚke) fqðkLkwt Lkk{ ¼B{rhÞku fqðku
Ãkzâwt níkwt.

166
{nuMkkýk rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{ : {nuMkkýk
MÚkkÃkLkk LkkurxrVfuþLk : 15-10-1997
RríknkMk : {nuMkkýk þnuhLke {æÞ{kt AuÕ÷k 650 fhíkkt ðÄw ð»koÚke yuf y¾tz ßÞkuík
s÷íke hne Au. yk ßÞkuík {nuMkkýk þnuhLke MÚkkÃkLkkLke yuf {kºk Mkkûke
Au. ðLkhks [kðzkLkk ðtþs hksÃkqík fw¤Lkk {uMkkS [kðzkyu rð¢{ Mktðík
1414Lkk ¼kËhðk MkwË Ëþ{ (E.Mk. 1358)Lkk hkus {kíkkSLke MÚkkÃkLkk
fheLku þnuh ðMkkÔÞkLke «Úk{ #x ynª {qfðk{kt ykðe. {uMkkS [kðzkyu
økk{ ðMkkÔÞwt nkuðkÚke ‘{uMkkýk’, ‘{nuMkkýk’ íkhefu íku òýeíkwt çkLÞwt.
MÚkkÃkLkk ð»ko : E.Mk. 1358 ¼kËhðk MkwË 10
ðzw {Úkf : {nuMkkýk
Ãk]Úðe Ãkh MÚkkLk : W¥khu çkLkkMkfktXk, Ërûkýu y{ËkðkË. Ãkqðuo MkkçkhfktXk yLku Ãkrù{u Ãkkxý
¼kiøkkur÷f : W¥kh yûkktþ 23.15Úke 23.53 yLku Ãkqðo hu¾ktþ 72.46Úke 72.26
ûkuºkV¤ : 4401 rf.{e.
ðMíke Mºke-Ãkwhw»k : 20,35,064 Ãkwhw»k - 10,56,520 Mºke - 9,78,544
íkk÷wfk : 10 (çku[hkS, fze, ¾uhk÷w, Mkík÷kMkýk, ŸÍk, ðzLkøkh, rðòÃkwh,
rðMkLkøkh, {nuMkkýk, òuxkýk)
økk{ku : 613, Mðíktºk økúk.Ãkt. - 575, Wssz-09, sqÚk-29
{wÏÞ ÔÞðMkkÞ : ¾uíke yLku ÃkþwÃkk÷Lk
Ãkqhf ÔÞðMkkÞ : ¾uíke Ãkkfku- ½ô, çkkshe, swðkh
{wÏÞ Ãkkfku - hkufrzÞk : íkwðuh, {øk, yzË, [ýk, {X, íkur÷rçkÞk,, yuhtzk, hkE, ík÷, {økV¤e
{wÏÞ ¾Lkes ÃkuËkþku : ¾Lkesíku÷, fwËhíke ðkÞw, r[LkkE {kxe, økúuLkkEx, ÷kE{MxkuLk, rçkrÕztøk
MxkuLk
Wãkuøkku : 401
ònuh MkknMkku : yku.yuLk.S.Mke., økwsfku{kMkku÷, ËqÄ Mkkøkh zuhe, øktsçkòh ŸÍk
s{eLkLkku «fkh : WÃkòW 3,68,371 nuõxh ðkðuíkh, rçkLkWÃkòW Ãkzíkh 5243
ykçkkunðk : Mkhuhkþ ðhMkkË - 783 r{.r{., støk÷ku - 7175 nuõxh ðLkMktÃkËk
íkeÚkOfh ðLk
LkËeyku : Mkkçkh{íke, YÃkuý, ¾khe, Ãkw»Ãkkðíke
Ãkw÷ku- s¤kþÞku : ÄhkuE zu{, r[{LkkçkkE Mkhkuðh, Úkku¤ ík¤kð, Mkrník yLÞ ®Mk[kE
ÞkusLkkyku
ík¤kðku : 247 yLkw©ðý ík¤kðku , Mkhkuðhku, [ufzu{ku 73 Lknuhku, 350, Ãkkíkk¤
fqðk- 37410, ík¤kð-09
rsÕ÷kLkk hMíkk : hkßÞ Äkuhe {køko - 609 rf.{e. rsÕ÷kLkk {wÏÞ {køkkuo-210 rf.{e.
rsÕ÷kLkk yLÞ {køkkuo 95 rf.{e., økúkBÞ {køkkuo 291.00 rf.{e., fw÷
1210 rf.{e.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : yiríknkrMkf Ãkkihkrýf Lkøkhe ðzLkøkh, íkkhtøkk, WLkkðk, {ehkËkíkkh,
{kuZuhk MkqÞo {trËh yLÞ òuðk÷kÞf MÚk¤ku ykðu÷k Au.
ÄkŠ{f : çku[hkS, ŸÍk, Mkrník yLÞ {trËhku ykðu÷k Au.
hu÷ðu Mkuðkyku : ŸÍk, {nuMkkýk yLku çkúkuzøkus 32 rf.{e. çkúkuzøkus yLÞ økus ÃkheðíkoLkLke
fkÞoðkne [k÷w.
hkßÞ ÃkrhðnLk Mkuðkyku : økk{zkyku MkkÚku MkeÄe s yuMk.xe. ÃkrhðnLkLke Mkuðk
rð{kLke ÃkrhðnLk Mkuðkyku : LkÚke
ÃkkuMx Mkuðkyku : 01-{wÏÞ f[uhe, 52- Ãkuxk f[uhe yLku 257 - þk¾kyku, xÃkk÷
f{o[kheyku-106
169
 ËqÄ WíÃkkËLk {tz¤eyku
çkurLftøk Mkuðkyku
Ãkku÷eMk Mkuðkyku
Þkuòíkk ÷kuf {u¤k
¾uíkeðkze WíÃkL™ çkòh
Mkr{ríkyku
økútÚkk÷Þku yLku ðkt[Lkk÷Þku
ÃkþwÃkk÷Lk «ð]r¥k
þiûkrýf MktMÚkkyku
ÞwrLkðŠMkxeyku
ykhkuøÞ Mkuðkyku
rsÕ÷kLke {nkLk
MkÃkqíkku-rð¼qríkyku
økwshkík hkßÞLke
rðÄkLkMk¼k çkuXfku
÷kufMk¼kLke çkuXfku
rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLke çkuXfku
LÞkÞk÷Þku
170
: 720
: 185, hk»xÙeÞf]ík çkuLfku, 66-Mknfkhe çkuLfku, 05-s{eLk rðfkMk çkuLfku,
48-økúk{eý çkuLf, 64-¾kLkøke çkuLfku.
: 01 ze.yuMk.Ãke, 02 ze.ðkÞ.yuMk.Ãke, 07 ÃkeykE, 50 Ãke.yuMk.
ykE., 21 Ãkku÷eMk Úkkýk, 26 ykWx ÃkkuMx.
: çku[hkS, Ãkk÷kuËh, ðk÷{, ¼k¾h Mkrník yLÞ {u¤k ÷kufkuíMkð - íkkLkkhehe
{nkuíMkð, W¥khkÄo {nkuíMkð, hk{Lkð{e, Mkkík{, ykX{ yLku rËðk¤eLkk
íknuðkhku.
: {kfuox Þkzo 06, {kuxk çkòhku ŸÍk yLku {nuMkkýk
: 114
: økkÞ-225684, ¼UMk-448494, çkfhe-99702, ½uxwt-13243,
Ÿx- 4923, fw÷ - 792846
: «kÚkr{f þk¤kyku-1302, {kæÞr{f þk¤kyku-373, fkì÷uòu-105 yLku
LkkuLk økúkLxuz-112.
: økýÃkík ÞwrLkðŠMkxe ¾uhðk, Mkktf¤[tË Ãkxu÷ ÞwrLkðŠMkxe, rðMkLkøkh.
: nkuÂMÃkx÷-06, yu÷kuÃkuÚke Ëðk¾kLkk-06, ykÞwðuorËf Ëðk¾kLkk-10,
nkur{ÞkuÃkuÚke Ëðk¾kLkk-18, Mkk{qrnf ykhkuøÞ fuLÿku-14, «kÚkr{f
ykhkuøÞ fuLÿku-56, Ãkuxk fuLÿku-601.
: ðzk«ÄkLk©e LkhuLÿ¼kE {kuËe, Mð. rh¾ð[tË þkn - ÷u¾f, {kuíke¼kE
[kiÄhe -Mknfkhe ykøkuðkLk, ykí{khk{ Ãkxu÷ - Mknfkhe ykøkuðkLk,
{kLk®Mkn Ãkxu÷ - ËqÄ Mkkøkh zuheLkk MÚkkÃkf, çktMke÷k÷ ð{ko - r[ºkfkh,
zkì. ELÿðËLk yk[kÞo - r[ºkfkh, ðLku[h Ãkûke þkMºk, {q¤ËkMk ði~Þ
ytíkuðkMke, þneËðeh - ºkkðýfh, MkqVe Mktík - fkS yLkðhr{Þkt,
LkxMk{úkx - sÞþtfh MkwtËhe, økeíkfkh - yrðLkkþ ÔÞkMk, nkMÞ Lkx -
AøkLk hku{eÞku, «kýMkw¾ LkkÞf, {nuþ-Lkhuþ fLkkuzeÞk, økkihktøk ÔÞkMk,
MkwçkkuÄMkkøkh MkwheïhS {nkhks, zkì. îkhfkËkMk òu»ke, h½wðeh [kiÄhe,
{nkMkw¾¼kE þuX frð, yMkkEík Xkfh ¼ðkE ðuþ, {Þkþtfh ÔÞkMk þkiÞo
frð, hkð çknkËwh røkhÄh÷k÷, Ãkeíkktçkh Ãkxu÷, Lkð÷fÚkkfkh, Lkx Mk{úkx
y{]ík fuþð LkkÞf, hkMk rçknkhe ËuMkkE økkÞf, rLkhtsLk Ãkhe¾ Ãkºkfkh,
zkì. rËLkfh ¼kusf, {æÞ «ËuþLkk hkßÞÃkk÷ ©e{íke ykLktËeçknuLk Ãkxu÷
yLku hkßÞLkk LkkÞçk {wÏÞ{tºke ©e rLkíkeLk¼kE Ãkxu÷.
: 07 (1) ¾uhk÷w, (2) ŸÍk, (3) rðMkLkøkh, (4) çknw[hkS, (5) fze,
(6) {nuMkkýk, (7) rðòÃkwh.
: 01 ({nuMkkýk)
: 39
: 01, ðÄkhkLke MkuMkLMk fkuxo -2, rzMxÙefx ss-01, ykrMkMxLx ss-02,
rMkrð÷ ss - 10, rMkrð÷ ss swrLkÞh - 15, MkuMkLMk ss - 01,
ðÄkhkLkk MkuMkLMk ss - 02, ßÞw {ursMxÙux VMxo õ÷kMk - 15, çkk¤
yËk÷ík - 01.
171
 LkøkhÃkkr÷fkyku : 07 (1) ¾uhk÷w, (2) ŸÍk, (3) rðMkLkøkh, (4) çknw[hkS, (5) fze,
(6) {nuMkkýk, (7) rðòÃkwh.
sL{Ëh : 9.91 xfk
çkk¤ðkzeyku-yktøkýðkzeyku : 1894
Mk¾e{tz¤ku- {rn÷k {tz¤ku : 8648
«Úk{ Lkshu {nuMkkýk rsÕ÷ku :
{nuMkkýk rsÕ÷ku ½ýe heíku {Lk{kunf Au. rðËuþe ÃkÞoxfku nkuÞ fu MkknrMkf Wãkuøkfkhku ËhufLku {kurník
fhLkkh rsÕ÷ku yux÷u s {Lk{kunf {nuMkkýk yhðÕ÷eLke røkhe{k¤kyku{kt Mk{kÞu÷wt {Lk{kunf «ðkMkLk
MÚk¤ íkkhýÄkhý, çkkiØfkr÷Lk økwVkyku, zwtøkhku WÃkh ͤwtçkíke rðþk¤fkÞ rþ÷kyku, {nuMkkýkLke ¼qr{Lku
Ãkrðºkíkk çkûkeLku Mkhe síke Mkkçkh{íke LkËeLkku «[tz s÷ «ðkn, økwshkíkLke «k[eLk MkktMf]ríkf Lkøkhe
ðzLkøkhLkk «kÃík Úkíkk yðþu»kku, MkkuLkuhe MkqÞorfhýkuLke xþhkuÚke ͤn¤íkwt {kuZuhkLkwt MkqÞo{trËh, rðËuþe
Ãkt¾eykuLke rf÷fkheykuÚke økwtS QXíkwt fzeLkwt Úkku¤ ík¤kð, fkr¤Þkh nhýkuLke fqËkfqËÚke Úkehfíkku fzeLkku
¾k¾rhÞk xÃÃkku, íkkhtøkk neÕMk{kt {kxeLkk Ãknkzku, ÷e÷eA{ þkf¼kSÚke {½{½íkku rðòÃkwhLkku «Ëuþ yLku
ßÞkt ïuík¢ktríkLkwt MksoLk fÞwO Au yu ËqÄ Mkkøkh zuhe íku{s ykuE÷ rMkxe íkhefu yku¤¾kíkku «Ëuþ yux÷u fu
yku.yuLk.S.Mke.Lkk íku÷ fqðkÚke MkwrðÏÞkík çkLku÷ku yk rsÕ÷ku «k[eLk yLku ykÄwrLkf MkktMf]ríkf ÄhkunhLku
ò¤ðeLku çkuXu÷ku rsÕ÷ku {nuMkkýk Mkk[k yÚko{kt {Lk{kunf Au.
Ãkwhkík¥ðrðËkuLkk {íku Mkki «Úk{ {kLkðSðLk {nuMkkýk{kt s Äçkfíkwt níkwt. {nuMkkýk rsÕ÷k {ÚkfuÚke
ykþhu 15 rf.{e. Ëqh ykðu÷k ÷kt½ýs økk{Lkk ytÄkrhÞk xªçkk ¾kíku Wí¾LkLk fhíkkt Ãkwhkík¥ð rðËkuLku çku
{kLkð nkz®Ãksh ynªÚke «kÃík ÚkÞkt níkkt su {kLkð RríknkMkLke Mkkûke Ãkqhu Au. MkkiÚke Ãknu÷wt {kLkðSðLk
ynª s Äçkfíkwt ÚkÞu÷wt. ÃkwLkkLke zu¬Lk ÞwrLkðŠMkxeLkk ÃkwhkíkíðrðËku hkuçkxo çkúwþfqx ðøkuhuyu rðMík]ík þkuľku¤
fheLku rðòÃkwh íkk÷wfkLkk fkuX, ÃkuZk{÷e, hk{Ãkwhk økk{u Mkkçkh{íkeLkk fkuíkhku{ktÚke íkk{ú yðþu»kku Ãký
þkuÄe fkZâk. þkuľku¤Lku ytíku ynªÚke ÃkÚÚkhLkk yðþu»kku {¤e ykðíkkt ykþhu Ãk[kMk nòh ð»ko Ãknu÷kt
Ãkk»kkýÞwøk{kt {kLkðSðLk {nuMkkýk rsÕ÷k{kt ÃkktøkÞwO nþu íku{ Mkkrçkík ÚkÞwt. ÃkwhkíkíðrðËku {kLku Au fu
¼khíkLkk yLÞ hkßÞku fhíkkt Mkki Ãknu÷kt ykrË{kLkðLkku «kËw¼koð økwshkíkLkk {nuMkkýk{kt ÚkÞku nþu. yk
ÿrüyu økwshkíkLkk «kÞkurøkf RríknkMk{kt {nuMkkýk MkwðýoÃk]c Mk{kLk Au. Mkkçkh{íke LkËeLku íkxu ðMku÷kt ½ktxw,
ðhMkkuzk, fkuX, ÃkuZk{÷e, ykøk÷kuz, VwËuzk, hk{Ãkwhk, ÷kzku÷, ð÷kMkýk ðøkuhu økk{ku{ktÚke «køkiríknkrMkf
Mk{ÞLkk yðþu»kku {¤e ykðíkkt {nuMkkýk rsÕ÷ku yiríknkrMkf ÿrüyu {kUnu-òu-Ëzku, nzÃÃkk yLku ÷kuÚk÷
íkÚkk hkuÍzeLkku Mk{fk÷eLk {LkkÞ Au. yk çkÄk yðþu»kku nk÷ {ÿkMk BÞwrÍÞ{{kt Mkk[ððk{kt ykÔÞkt Au.
zkì. nMk{w¾ Mkktfr¤Þk suðk {nkLk MktþkuÄfu yk rðMíkkh{kt MktþkuÄLkku fheLku {nuMkkýk rsÕ÷kLku E.Mk.
Ãkqðuo 2500Úke E.Mk. Ãkqðuo 500 (EMkwLke Ãknu÷e MkËe fhíkkt ykøk¤) MÚkkrÃkík fÞkuo Au. yux÷u fu ykþhu
Ãkkt[ nòh ð»ko Ãknu÷kt ynª {kLkðSðLk Äçkfíkwt ÚkÞwt nþu.
{nuMkkýkLkk fux÷kf «ËuþkuLkku WÕ÷u¾ Ãkwhkýku{kt Ãký ÚkÞku Au. «k[eLk Mk{Þ{kt Mkkçkh{íke (ïuík¼ú{íke),
Ä{kohÛÞûkuºk {kuZuhk, ykLkoíkÃkwh ©e nkxfuïh {nkËuð, MkhMðíke fwtðkhfk LkËeLkku «Ëuþ ¾qçk s Ãkrðºk
{kLkðk{kt ykðíkkt níkkt. siLk Mðk{eykuyu íkkhtøkkLkk Ãkðoíkku WÃkh MkËeyku MkwÄe fXeLk íkÃkùÞko fÞkoLkk
WÕ÷u¾ku siLk Ä{oøkútÚkku{kt MkktÃkzu Au.
{LkwLkk Ãkwºk hksk þÞkoríkyu su «Ëuþ WÃkh hkßÞ MÚkkÃÞwt íku «Ëuþ ykLkíko «Ëuþ íkhefu yku¤¾kÞku.
ykLkíkoÃkwh (ðzLkøkh) íkuLke økðkne Ãkqhu Au. ¼økðkLk ©e f]»ýyu ‘fwþMÚk÷e’ yux÷u fu îkrhfk, îkhfk,
îkhk{íkeLku ßÞkhu ÃkkuíkkLke hksÄkLke çkLkkðe íÞkhu íkuLke MkhnËku Auf ykLkíko «Ëuþ MkwÄe rðMíkhu÷e níke.
yksu ¼kiøkkur÷f ÿrüyu {nuMkkýk-Ãkkxý rsÕ÷ku y÷øk ÚkÞku Au. Ãkhtíkw «k[eLk Mk{Þ{kt yk «Ëuþ
yuf yLku y¾tz níkku. íkuÚke {nuMkkýk rsÕ÷kLkku RríknkMk ðneðxe ÿrüyu Mkku÷tfeykuLkk þkMkLk Mk{ÞÚke
þY ÚkkÞ Au rð¢{ Mktðík 802 (E.Mk. 746) {kt [iºk MkwË çkesLku þw¢ðkhLkk rËðMku ðLkhks [kðzkyu
“yýrn÷ðkz Ãkxf” (yýne÷Ãkxf) (Ãkkxý)Lke MÚkkÃkLkk fhe yLku ÃkkxýLkku ÃkkÞku LkktÏÞku. ðLkhks [kðzk

172
ÃkAe {q¤hks Mkku÷tfe, sÞ®Mkn ¼e{Ëuð Mkku÷tfe yLku fw{khÃkk÷ Mkku÷tfe suðk Mk{Úko þkMkfkuyu ÃkkxýLke
feŠíkÄòLku [kuíkhV Vhfkðe.
{nuMkkýk þnuhLke {æÞ{kt AuÕ÷k 650 fhíkkt ðÄw ð»koÚke yuf y¾tz ßÞkuík s÷íke hne Au. yk
ßÞkuík {nuMkkýk þnuhLke MÚkkÃkLkkLke yuf {kºk Mkkûke Au. ðLkhks [kðzkLkk ðtþs hksÃkqík fw¤Lkk {uMkkS
[kðzkyu rð¢{ Mktðík 1414Lkk ¼kËhðk MkwË Ëþ{ (E.Mk. 1358)Lkk hkus {kíkkSLke MÚkkÃkLkk fheLku
þnuh ðMkkÔÞkLke «Úk{ #x ynª {qfðk{kt ykðe. {uMkkS [kðzkyu økk{ ðMkkÔÞwt nkuðkÚke ‘{uMkkýk’,
‘{nuMkkýk’ íkhefu íku òýeíkwt çkLÞwt.
Mkku÷tfeyku íku{s Mkw÷íkkLkkuLkk Mk{Þ{kt Ãký íku xfe hÌkwt. {hkXk MkhËkh Ãke÷kShkð økkÞfðkzu E.Mk.
1730{kt çkkçkeyku ÃkkMkuÚke ðzkuËhk yLku z¼kuE Síke ÷eÄkt. yu Ãknu÷kt {hkXk MkhËkh ftÚkkS fË{Lke MkuLkkyu
E.Mk. 1726{kt ðzLkøkh WÃkh yk¢{ý fheLku ðzLkøkhLku çkkéÞwt. Ëk{kShkð økkÞfðkzu rðMkLkøkh ÃkkMku
çkkçkeyku WÃkh [ZkE fhe su{kt òuhkðh¾kLk çkkçke {]íÞw ÃkkBÞku. E.Mk. 1766{kt rðMkLkøkh, ðzLkøkh,
¾uhk÷w, {uMkkýk, rðòÃkwh, Ãkkxý yLku nkhesLkku ½ýku ¼køk økkÞfðkzkuLkk íkkçku Úkíkkt E.Mk. 1766{kt
Ãkkxý ¾kíku Lkðe hksÄkLke çkLkkðe. Ãkhtíkw íkuLkk çku ð»ko ÃkAe E.Mk. 1768{kt Ëk{kShkðLkwt {]íÞw Úkíkkt
ÃkkxýÚke hksÄkLke ¾Mkuzðk{kt ykðe.
1785{kt {ÕnkhhkðLku fzeLke òøkeh {¤íkkt W¥kh økwshkíkLkwt ðzw {Úkf 1785{kt fze çkLÞwt. íku
Mk{Þu “rfÕ÷u fze”Lkk Lkk{u íku yku¤¾kíkwt. ynªÚke yk¾kÞu W¥kh økwshkíkLkku ðneðx økkÞfðkzku fhíkk
níkk. 1902 MkwÄe fzeLke yký ðhíkkE níke. íÞkhçkkË 1935{kt fze «ktík ¾MkuzeLku {nuMkkýk ÷E sðkíkkt
‘{uMkkýk «ktík’Lke h[Lkk ÚkE. íku {kxu yu{ {kLkðk{kt ykðu Au fu E.Mk. 1887{kt Mkki «Úk{ {nuMkkýkÚke
ðzLkøkh MkwÄe økkÞfðkzu hu÷ðu ÷kELk Lkkt¾e y{ËkðkË-rËÕne ÷kELkLkwt íku ðzwt {Úkf çkLkíkkt fze MkkEz{kt
Ãkze økÞwt. hu÷ðu stfþLkLku fkhýu {nuMkkýkLkku yýÄkÞkuo yLku y˼qík rðfkMk ÚkÞku.
{nuMkkýk «Ëuþ{kt AÃÃkrLkÞku Ëwfk¤ Ãkzíkkt økkÞfðkzu «òsLkkuLku hkusøkkhe {¤e hnu íku nuíkwÚke hks{nu÷
çktÄkÔÞku. su 1902{kt Ãkqýo ÚkÞku. hk{kuMkýk xufhe Ãkh h[kÞu÷ku yk hks{nu÷ {nuMkkýk þnuhLke ykøkðe
yku¤¾, yLku ykøkðe þkLk Au.

173
 MkLku 1967{kt ËqÄ Mkkøkh zuheLke MÚkkÃkLkk Úkíkkt {nuMkkýk rsÕ÷ku rðï{kt ‘ïuík¢ktrík’Lkku sLkf çkLÞku.
íkku yku.yuLk.S.Mke.yu yk rsÕ÷kLku ‘r{Õf Mkexe’ çkkË ‘ykuE÷ Mkexe’Lkwt rçkYË yÃkkÔÞwt. ÃkþwÃkk÷Lkûkuºku
Lkk{Lkk {u¤ðLkkh {nuMkkýk rsÕ÷ku “hksfeÞ «Þkuøkþk¤k” “Mknfkhe «ð]r¥kLkku sLkf” yLku “rþûkýLkk
MkkhÚke” íkhefu yksu Ãký yux÷ku s «[r÷ík Au.
rðfkMk yLku «økríkûkuºku yk rsÕ÷kyu nhýVk¤ ¼he Au. yuLkku rðfkMk hkufux økríkyu Lknª Ãký ‘sux
økrík’yu ÚkE hÌkku Au. íkuÚke s íkku {nuMkkýk {ku¾hu hÌkku Au.
¼kiøkkur÷f MÚkkLk :
{nuMkkýk rsÕ÷ku økwshkík hkßÞLkk ÓËÞMk{kLk {æÞ¼køk{kt ykðu÷ku Au. W¥kh økwshkíkLkwt íku Äçkfíkwt
ÓËÞ Au. 1997{kt y¾tz {nuMkkýk rsÕ÷kLkwt rð¼ksLk Úkíkkt {nuMkkýk yLku Ãkkxý yu{ çku rsÕ÷k y÷øk
Ãkzâk. íkuLku Ãkrhýk{u Mke{ktfLkku yLku íkk÷wfkyku{kt Ãký ðneðxeÞ ÿrüyu VuhVkhku Úkðk ÃkkBÞk Au.
{nuMkkýk rsÕ÷kLkwt ûkuºkV¤ 4484.10 [kuhMk rf.{e. Au. yLku íku 23.02 yLku 24.09 W¥kh
yûkktþ íkÚkk 71.21 yLku 75.52 Ãkqðo hu¾ktþ WÃkh ykðu÷k Au.
¼kiøkkur÷f ÿrüyu {nuMkkýk rsÕ÷kLkk ºký ¼køk Ãkzu Au.
yhðÕ÷eLke økehe{k¤kykuLkku «Ëuþ, (2) Z¤íkk {uËkLkkuLkku «Ëuþ yLku (3) fzeLkk ¾k¾rhÞk
yhðÕ÷eLke økehe{k¤kykuLkku «Ëuþ, rsÕ÷kLkk EþkLk ¾qýu ¾uhk÷w-Mkík÷kMkýk rðMíkkh{kt yhðÕ÷eLke
økehe{k¤kyku ykðu÷e Au. ynª ÷e÷ktA{ støk÷ku, rðþk÷ ¾zfku yLku huíkeLkk Ãknkzku ykðu÷k Au. {LkkuhBÞ
yhðÕ÷eLke Ãkðoík{k¤k ðå[u ÄhkuELkku zu{ økwsoheÄhkLku Ãkkýe ÃkwYt Ãkkzu Au. EþkLkÚke LkiÉíÞ íkhV Z¤íkwt
{uËkLk huíke yLku {kxeLkk çktÄkhýðk¤wt Au. yk {uËkLkLke çkeS yuf rðþu»kíkk yu Ãký Au fu Wzu÷e huíke yLku
{kxeÚke h[kÞu÷k xªçkkyku Au. yk xªçkkykuyu Ãký fux÷ef ©uc rðrþüíkkyku Äkhý fhu÷ Au.
{nuMkkýk rsÕ÷k{ktÚke YÃkuý, ¾khe yLku Ãkw»Ãkkðíke LkËeyku ðnu Au. çkkhu{kMk ðnuíke yuf Ãký LkËe
LkÚke. ¼h [ku{kMku ¼hÃkqh ðhMkkË Ãkzíkkt yk rsÕ÷kLke LkËeyku MkSð çkLku Au yLku ÃkkýeLkku ÄMk{Mk
«ðkn yu{kt ðnuðk ÷køku Au. rsÕ÷kLke MkhnËkuLku yzeLku Mkkçkh{íke LkËe ðnu Au. Mkkçkh{íkeLkk fkuíkhku
Mkík÷kMkýkÚke ðhMkkuzk MkwÄe LkÞwO MkkIËÞo ÃkkÚkhu Au.
®Mk[kE yLku ÃkeðkLkk Ãkkýe {kxu yk rsÕ÷kyu çkkhu{kMk ðnuíke LkËeykuLkk y¼kðu Ãkkíkk¤{ktÚke Ãkkýe
¾U[ðw Ãkzu Au. Ãkrhýk{u ÷kufku ^÷kuhkEz suðk hkuøkLkk ¼kuøk çkLÞk Au.
nðk{kLk :
nðk{kLkLke ÿrüyu yk rsÕ÷k{kt økh{eLkwt «{ký Mkrðþu»k òuðk {¤u Au. {nuMkkýk rsÕ÷ku ffoð]¥k
Ãkh ykðu÷ku rsÕ÷ku nkuðkÚke W»ý frxçktÄLkk rMk{kzu ykðu÷ku økýkÞ. íkuÚke ðkíkkðhýLke ÿrüyu yk rsÕ÷kLke
ykçkkunðk økh{ yLku Mkqfe Au. rþÞk¤k{kt yk rsÕ÷k{kt XtzeLkwt «{ký ðÄw nkuÞ Au. [ku{kMkk{kt ynª
ðhMkkËLkwt «{ký sYrhÞkík {wsçkLkwt hnuíkk, ®Mk[kE íkÚkk Ãkkf WíÃkkËLk{kt Mkkhku ðÄkhku òuE þfkÞ Au.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku :
{nuMkkýk, íkkhtøkk, {kuZuhk, ðzLkøkh, ŸÍk, rðMkLkøkh, çknw[hkS, yiXkuh, ykMkòu÷, rðòÃkwh-
÷kzku÷, fze, ÄhkuE, ÷kt½ýs, ðýÃkwh, ¾uhðk, QLkkðk, ¼kUÞýe, Íq÷kMký, ¾uhk÷w, Ãkk÷kuËhk, {híkku÷e
ðøkuhu.

174
{rnMkkøkh rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt™k{ : {rn‚k„h
MÚkkr™f™kuxerVfuþ™ : ‚hfkh©e™k {.rð.™k ònuh™k{k ¢{ktf S.yu[.yu{. /2013 / 73-
yu{.ÃkeyuVykh/102013 / 139/yu÷-1Œk.13/08/13-
MÚkkÃk™k™wt ð»ko : ™ðkrsÕ÷k™e h[™k Œk.15-08-2013
ðzw {Úkf : ÷wýkðkzk
Ãk]Úðe Ãkh MÚkk™ : ¼ki„kur÷f: „wshkŒ™e W¥kh Ãkqðuo hksMÚkk™ ‚hnË yûkktþ:22.85
W.y.Úke 23-23 W.y./hu¾ktþ-72.96 Ãkq.hu.Úke 73.75 Ãkw.hu
ûkuºkV¤ : 2930 [ku.rf.{e.
ð‚rŒ : Mºke-4,88,477 + ÃkwY»k-5,19,105 fw÷ = 1007582 {wÏÞ
ð‚Œe rnLËw {wrM÷{
ð‚rŒ „e[Œk : yuf [ku.rf.{exhu 403 ÔÞrõŒyku
Œk÷wfk : 6 (ƒk÷kr‚™kuh, fzkýk, ¾k™Ãkwh, ÷wýkðkzk, ‚tŒhk{Ãkwh, rðhÃkwh)
„k{ku : 751
{wÏÞ ¾™es : huŒe, ÃkÚÚkh
s{e™™ku «fkh : „kuhkzw, ÃkÚkhk¤, fk¤e, WÃkòW-185110 nuõxh, ÃkzŒh. 8553
nuõxh
ykƒkunðk : W™k¤ku, rþÞk¤ku, [ku{k‚w
™Ëeyku : {rn‚k„h, Ãkk™{, ¼kËh, r[ƒkuxk
Œ¤kðku : ð‚tŒ ‚k„h, f™fkŒ¤kð, ¾h‚ku÷e Œ¤kð,
zu{ku : fzkýk zu{,¼kËh zu{
rsÕ÷k™k hMŒk : hk»xÙeÞ (1) nk÷ku÷- þk{¤kS, y{ËkðkËÚke RLËkuh
skuðk÷kÞf MÚk¤ku : fzkýkzu{, Äkr{of-f÷uïhe Äk{, fuËkh ™kÚk {nkËuð Äk{kuË, {k™„Z
„wÁ„kurðLË®‚n Äk{
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 746
ÞkuòŒk ÷kuf{u¤k
/Äkr{of Œnuðkhku : hðkze™ku {u¤ku, ‚tŒhk{Ãkwh, f÷uïhe Äk{ ¾kŒu rþðhkºke™ku {u¤ku,
{k„þhe Ãkw™{™ku {k™„Z {u¤ku, ™Ëe™kÚk {nkËuð ½kuzeÞkh ¾kŒu {ne
Ãkw™{™ku {u¤ku
ÃkþwÃkk÷™ «ð]r¥k : „kÞ, ¼ut‚, ƒfhe, ½uxwt, ƒ¤Ë, ½kuzku, Ÿx, „Äuzw
þiûkrýf ‚tMÚkkyku : «kÚkr{f þk¤kyku- 1228, {kæÞr{f-Wå[Œh {kæÞr{f þk¤kyku-
203, fku÷usku-22
rsÕ÷k™k ‚ÃkqŒku/rð¼qrŒyku : MðkŒtºÞ ‚u™k™e Mð. f{¤kþtfh Ãktzâk y™u „wÁ„ku®ðË®‚n
®‚[kR ‚uðkyku : (1) {ne‚k„h ™Ëe Ãkh fzkýk „k{ Ãkk‚u fzkýk Þkus™k, (2) Ãkk™{
™Ëe Ãkh Ãkk™{ Þkus™k.
„wshkŒ rðÄk™‚¼k™e ƒuXfku : 3, (÷wýkðkzk, ‚tŒhk{Ãkwh, ƒk÷kr‚™kuh)
÷kuf‚¼k™e ƒuXfku : (1) „kuÄhk ‚t‚ËeÞ {ŒrðMŒkh{kt ÷wýkðkzk ƒk÷kr‚™kuh
: (2) ËknkuË ‚t‚ËeÞ {ŒrðMŒkh{kt ‚tŒhk{Ãkwh
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 20
Œk÷wfk Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 110
™„hÃkkr÷fkyku : 03
÷kufSð™- hnuýefhýe : ÃkwY»kku- ÃkuLx, þxo, sq™e ÃkuZe™k ÷kufku ÄkuŒe- Ãknuhý™ku Ãknuhðuþ, Mºkeyku
„wshkŒe ‚kze Ãktòƒe ð„uhu ŒÚkkt ½huýkt™k þku¾e™.
‚kûkhŒk Ëh : 72.32 xfk
ƒk¤-ðkzeyku/ykt„ýðkzeyku : 1163
177
 ÃkktshkÃkku¤/ „kiþk¤kyku : 1 „kiþk¤k ÷wýkðkzk
÷wýkðkzk : ÷wýkðkzk {nkËuð™k Ãkkihkrýf {trËh ÃkhÚke ÷wýkðkzk Œk÷wfk™wt
™k{ Ãkzu÷wt Au. hkò™ku hks{nu÷, ¼ku{k™tË {nkhks™ku yk©{, fkfr[Þk™ku
rºkðuýe ‚t„{ ðuhe Ãkk™{- {ne, ÷wýuïh, hýAkuzhkÞ {trËh, Mðkr{™khkÞý
{trËh, þr™Ëuð {trËh ð„uhu ÷wýkðkzk™e þku¼k{kt yr¼ð]ræÄ fhu Au.
‚tŒhk{Ãkwh : ‚tíkhk{Ãkwh™ku {nkhkò™ku Œ¤kð ƒt„÷ku, si™ku™ku hðkze™ku {u¤ku,
nðk {nu÷, ‚kŒfwtzk „k{{kt ‚kŒÃkkýe™k Íhk ð„uhu skuðk÷kÞf MÚk¤ku Au.
¾k™Ãkwh : ¼kËh ™Ëe Ãkh™ku zu{, fkhtxk{kt Ãkeh {nt{Ëþkn™e Ëh„kn, Íh{R
{kŒk™wt {trËh (™ðk„k{) f÷uïhe ™k¤ skuðk ÷kÞf MÚk¤ku Au. f÷uïhe™e
™k¤{kt-sL{kü{e y™u {nkrþðhkrºk™ku {u¤ku, {zkuËe ƒkuhðR™ku Ík÷k™ku
{u¤ku, Akýe-ƒkfkuh [krzÞk™ku {u¤ku, {ne‚k„h ({Äðk‚) ™Ëe Ãkh™ku
Vk„ýe Ãkq™{u nku¤e™ku {u¤ku. MÚkkr™f ‚tMf]rŒ™u Wò„h fhu Au. ÷etƒrzÞk „k{u
hksðe Ãkrhðkh™ku hks{nu÷ skuðk÷kÞf Au. f÷uïhe ÃkwhkŒíð M{khf Œhefu
ònuh ÚkÞu÷ Au.
÷wýkðkzk™ku RrŒnk‚ : ™ðhr[Œ {rn‚k„h rsÕ÷k™wt {wÏÞ MÚk¤ ÷wýkðkzk ¼ki„kur÷f, ÔÞð‚krÞf
y™u fwËhŒe MkkIËÞo™e ÿrüyu yirŒnkr‚f ™„h Au. su™wt ‚wtËh ðýo™ yt„úus
«ðk‚e ðkuÕxh nur{Õx™u R.‚.1820{kt Œu{™k ÃkwMŒf{kt fhu÷wt Au.
R.‚. 1434 {kt ðiþk¾ ‚wË ºkes (y¾kºkes) ™k þw¼ rË™u hkò
¼e{®‚nSyu ÷wý™kÚk ƒkƒk™e (y¾kzk™k MÚkkÃkf ™kÚk ‚t«ËkÞ™k y„úýe)
«uhýk y™u ykrþ»kÚke Œu{s ™„hËuð ÷wýuïh™e fwÃkkÚke Œu{™k ™k{ ÃkhÚke
yk ™„h™wt ÷wýkðkzk Œhefu ™k{kr¼Äk™ fhðk{kt ykÔÞwt.
hkò¼e{®‚nSyu R.‚. 1434 {kt ÃkkuŒk™k {nu÷{kt rþðk÷Þ ƒ™kÔÞwt.
R.‚. 1728 {kt hkò ™hnh®‚nSyu ðiþk¾ ‚wË Ë‚{™k rËð‚u ™„h™k
VhŒu fkux ƒ™kððk™wt ¾kŒ{qnqŒo fÞwO. ™„h™k hkò VŒu®‚nSyu ÷wýkðkzk{kt
‚Œe «Úkk™ku fwrhðks Ëqh fhðk ZtZuhku ÃkexkÔÞku. yk WÃkhktŒ Œu{™u hýAkuzS™wt
{trËh (1903) y™u Mðkr{™khkÞý™k {trËh™e (1904) Ãký MÚkkÃk™k fhe.
÷wýkðkzk ™„h{kt BÞwr™r‚Ãkkr÷xe™e MÚkkÃk™k R.‚.1872{kt ÚkÞu÷e.
¼khŒ™e ‚ki«Úk{ ðMŒe „ýŒhe {wsƒ ÷wýkðkzk ™„h™e ðMŒe 9662
nŒe.
{kuhðk nzV :
nzV - fçkqíkhe yLku ÃkkLk{Lkku rºkðuýe Mktøk{ yk íkk÷wfkLke yLkku¾e
rðþu»kíkk Au. yk íkk÷wfk{kt ðMkíkk ykrËðkMke Mk{ksLke ÷kuf MktMf]rík heík
rhðks, WíMkðku, {u¤kyku íkk÷wfkLke ykøkðe yku¤¾ Q¼e fhu Au. hk{ÃkwhLkku
[krzÞkLkku ÷kuf{u¤ku íku{s Ík÷kLkku {u¤ku íkk÷wfkLke rðþu»kíkk Au.
÷wýkðkzk :
÷wýuïh {nkËuðLkk Ãkkihkrýf {trËh ÃkhÚke ÷wýkðkzk íkk÷wfkLkwt Lkk{
Ãkzu÷wt Au. hkòLkku hks{nu÷, Ãkkýeðk÷ zuhe, [kuÃkzkLkwt ËqÄ þeík fuLÿ, ¼ku{kLktË
{nkhksLkku yk©{, fçkeh yk©{, fkfr[ÞkLkku rºkðuýe Mktøk{ ðuhe ÃkkLk{-
{ne, ÷wýuïh, hýAkuzhkÞ {trËh, Mðkr{LkkhkÞý {trËh, þrLkËuð {trËh ðøkuhu
÷wýkðkzkLke þku¼k{kt yr¼ð]rØ fhu Au.
Mktíkhk{Ãkwh :
Mktíkhk{ÃkwhLkku {nkhkskLkku ík¤kð çktøk÷ku, siLkkuLkku hðkzeLkku {u¤ku, nðk
{nu÷, Mkkíkfwtzk økk{{kt MkkíkÃkkýeLkk Íhk ðøkuhu òuðk÷kÞf MÚk¤ku Au.

178
 fzkýk :
LkËeLkkÚk {nkËuð zwtøkh Ãkh ykðu÷wt h{rýÞ MÚk¤ Au. ßÞkt çkkh
ßÞkurík‹÷økLke MÚkkÃkLkk fhu÷e Au. {qLkÃkqheyk {nkËuð {trËh òuðk÷kÞf Au.
fzkýk zu{ fzkýkLke ykøkðe yku¤¾ Au. fzkýkLkwt nkEzÙkuÃkkðh «kusuõx ðes
WíÃkkËLk {kxu òýeíkwt Au. çkúñk økk{u çkúñkSLkwt yuf {kºk ¾wÕ÷wt {trËh þku¼k{kt
ðÄkhku fhu Au.
¾kLkÃkwh :
¼kËh LkËe ÃkhLkku zu{, fkhtxk{kt Ãkeh {nt{ËþknLke Ëhøkkn, Íh{E
{kíkkLkwt {trËh (Lkðkøkk{) f÷uïhe Lkk¤ òuðk ÷kÞf MÚk¤ku Au. f÷uïheLke
Lkk¤{kt - sL{kü{e yLku {nkrþðhkrºkLkku {u¤ku, ¾zkuËe çkkuhðELkku Ík÷kLkku
{u¤ku, Akýe-çkkfkuh [krzÞkLkku {u¤ku, {rnMkkøkh ({ÄðkMk) LkËe ÃkhLkku Vkøkýe
ÃkqLk{u nku¤eLkku {u¤ku. MÚkkrLkf MktMf]ríkLku Wòøkh fhu Au. ÷ªçkrzÞk økk{u hksðe
ÃkrhðkhLkku hks{nu÷ òuðk÷kÞf Au. f÷uïhe Ãkwhkík¥ð M{khf íkhefu ònuh
ÚkÞu÷wt Au.
÷wýkðkzkLkku RríknkMk :
Lkðhr[ík {rnMkkøkh rsÕ÷kLkwt {wÏÞ MÚk¤ ÷wýkðkzk ¼kiøkkur÷f,
ÔÞðMkkrÞf yLku fwËhíke MkkIËÞoLke ÿrüyu yiríknkrMkf Lkøkh Au. suLkwt MkwtËh ðýoLk
ytøkúus «ðkMke ðkuÕxh nur{ÕxLku E.Mk. 1820{kt íku{Lkk ÃkwMíkf{kt fhu÷wt Au.
E.Mk. 1434{kt ðiþk¾ MkwË ºkes (y¾kºkes)Lkk þw¼ rËLku hkò
¼e{®Mknu ÷wýLkkÚk çkkçkkLke (y¾kzkLkk MÚkkÃkf LkkÚk Mkt«ËkÞLkk yøkúýe)
«uhýk yLku ykrþ»kÚke íku{s LkøkhËuð ÷wýuïhLke f]ÃkkÚke íku{Lkk Lkk{ ÃkhÚke yk
LkøkhLkwt ‘÷wýkðkzk’ íkhefu Lkk{kr¼ÄkLk fhðk{kt ykÔÞwt.
hkò ¼e{®Mknu E.Mk. 1434{kt ÃkkuíkkLkk {nu÷{kt rþðk÷Þ çkLkkÔÞwt.
E.Mk. 1728{kt hkò Lkhnh®Mknu ðiþk¾ MkwË ËMk{Lkk rËðMku LkøkhLkk Vhíku
fkux çkLkkððkLkwt ¾kík{qnwoík fÞwO. LkøkhLkk hkò Víku®Mknu ÷wýkðkzk{kt Mkíke
«ÚkkLkku fwrhðks Ëqh fhðk ZtZuhku ÃkexkÔÞku. yk WÃkhktík íku{Lku hýAkuzSLkwt {trËh
(1903) yLku Mðkr{LkkhkÞýLkk {trËhLke (1904) Ãký MÚkkÃkLkk fhe.
÷wýkðkzk Lkøkh{kt BÞwrLkrMkÃkkr÷xeLke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1872{kt ÚkÞu÷e.
¼khíkLke Mkki«Úk{ ðMíke økýíkhe {wsçk ÷wýkðkzk LkøkhLke ðMíke 9662 níke.
yk s ð»ko{kt s{oLk «kuVuMkh zkì. çkwÕnhu ÷wýkðkzkLkk Lkkøkhðkzk{kt ykðe
MktMf]ík rðîkLkkuLkwt íkk{úÃkºk ykÃke çknw{kLk Ãký fÞwO níkwt. ÷wýkðkzk LkøkhLkk AuÕ÷k hksðe {nkhkò ðeh¼ÿ®MknS
níkk.
hks{nu÷ (÷wýkðkzk) :
rðïLkk ¼kiøkkur÷f Lkfþk WÃkh ÷wýkðkzk 23.07 ÷uxexâwz yLku 73.34 ÷kuSxâqz Ãkh ðMku÷wt Au.
÷wýkðkzkLke MÚkkÃkLkkLku 576 ð»ko ðeíke økÞk Au.
{nkhkò ð¾ík®MknS yLku íku{Lkk Ãkkiºk ðeh¼ÿ®MknSyu ÷wýkðkzkLkwt þkMkLk ykÄwrLkf heík Ãkh ÷kððk{kt
yrík ÞkuøkËkLk ykÃÞwt yLku Mkr¢Þíkk «kÃík fhe. ð¾ík®MknSLkk çkeò ÃkwºkðÄw ©e{íke MkßsLkfwtðhçkkyu E.Mk.
1916{kt ¼ÔÞ nkEMfq÷Lke Lkðe E{khíkLkwt rLk{koý fÞwO níkwt. hkòyu «òLku íktºkLke sðkçkËkhe{kt ¼køkeËkh
çkLkkÔÞkt su íku Mk{Þu ¾qçk MkknMk¼ÞwO yLku yíÞtík {n¥ðLkwt fË{ níkwt. íku{s rþûký{kt hkßÞ íkhVÚke ¾qçk s
rLkckÃkqðof æÞkLk h¾kíkwt. fk÷efk {kíkkLkk ÃkðoíkLke økkuË{kt Mkku÷tfe fw¤Lkku «k[eLk
¼ÔÞ hks{nu÷ yLku ½txk½h ykðu÷k Au.
Mktíkhk{ÃkwhLkku RríknkMk :
Mktíkhk{Ãkwh yu yøkkWLkk Mktík hðkzkLkwt «Úk{ fkurxLkwt ÃkkxLkøkh níkwt. yuðwt
{LkkÞ Au fu, {k÷ðk hksðtþLkk Ãkwðkh yLku Ãkh{kh hksÃkqík hksðeyku ynª
179
 hks fhíkk níkk. E.Mk. 1247{kt ßÞkhu Ík÷kuËLkk hkò ò÷{®Mkn {wÂM÷{kuLkk nkÚku Ãkhkrsík ÚkÞk yLku
íku{Lke níÞk fhðk{kt ykðe. íku{Lkk Ãkwºk Mktík yLku ¼kE ÷e{ËuðLku Ík÷kuË Akuzðwt Ãkzâwt. Ík÷kuË AkuzeLku íkuyku
zwtøkhku{kt SðLk økk¤íkk níkk.
Úkkuzkf ð»ko ÃkAe 1255{kt Mktík çkúñÃkwhe Lkk{Lkk økk{{kt MÚkkÞe ÚkÞk níkk yLku çkúñÃkwheLkwt Lkk{ çkË÷e
Mktík hkÏÞwt. yk Mktík hkßÞ y{ËkðkËLkk {wÂM÷{ hksðeLkwt ¾tzeÞwt (¾tzýe ¼hLkkh) hkßÞ níkwt. yk LkøkhLke
yuf íkhV Mkw¾e LkËe yLku çkeS íkhV [eçkkuxk LkËe ðnu Au. Mktíkhk{Ãkwh LkøkhLku yzeLku ykðu÷k zwtøkhLke xku[
WÃkh hkò «rðý ®MknSyu çktÄkðu÷ hsðkze nðk {nu÷ íkÚkk òuhkðh Mkkøkh hks½hkLkkLke ònkus÷k÷eLke
økðkneYÃku yksu Ãký yze¾{ Q¼ku Au.
rºkðuýe Mktøk{ - fkfr[Þk :
yiríknkrMkf ¼qr{ Ähkðíkk yk «Ëuþ ÃkifeLkwt “fkf[eÞk” ÷wýkðkzkÚke 7 rf.{e. Ëqh ykðu÷wt Au. fkfr[Þk
ºký LkËeykuLkk Mktøk{Úke rºkðuýe Mktøk{ çkLku Au. yk rºkðuýe Mktøk{ Ãkh ÃkwhkíkLk fuËkhuïh {nkËuðLkwt {trËh
ykðu÷wt Au. LkSf{kt s ðýkfçkkuhe zu{ nkuðkÚke yk LkËe çkkhu{kMk ÃkkýeÚke ¼hÃkqh hnu Au. yk rºkðuýe Mktøk{
Ãkh ÷½wÁÿ yLku LkkhkÞý çk÷e suðk ÄkŠ{f r¢Þkfktz fhðk {kxu ÷kufku ykðíkk nkuÞ Au. yÕnkçkkË «Þkøk{kt
øktøkk, Þ{wLkk yLku Ãkkíkk¤u MkhMðíke yk{ rºkðuýe Mktøk{ Au ßÞkhu ynª íkku ÃkkLk{, {ne yLku ðuhe LkËe yk{
ðkMíkrðf rºkðuýe Mktøk{ Au.
økwshkík sr÷Þktðk÷k ({kLkøkZ níÞkfktz) :
‘níÞkfktz’ þçË fkLku Ãkzu yux÷u {kLkð{Lk yøkkÄ ¼qíkfk¤{kt Mkhe Ãkzu Au yLku þkuÄðk {tze Ãkzu Au.
níÞkfktzLkwt ð»ko, ½xLkk, fkhýku-Ãkrhýk{ku yLku þneËkuLke MktÏÞk yLku Lkk{kðr÷. RríknkMk MkkÚku MkkÄkhý
Ãkrh[Þ ÄhkðLkkhLke S¼ Ãkh ‘çkuMxkE÷ su÷Lkku níÞkfktz’ (£ktMk, 1789), ‘÷kurnÞk¤ çkkøk níÞkfktz’
(y{]íkMkh, 1919) ðøkuhu Lkk{ku ykðe òÞ. Ãkhtíkw ykÃkýk økwshkíkLkk Mke{kzk Ãkh E.Mk. 1913{kt ‘{kLkøkZ
níÞkfktz’ MkòoÞku níkku.
{kLkøkZ níÞkfktz 17 LkðuBçkh, 1913Lkk hkus økwshkíkLke MkhnË Ãkh ykðu÷k {kLkøkZLkk zwtøkh Ãkh
MkòoÞku níkku. íku ykrËðkMkeykuLkk {nkLk çkr÷ËkLkLke økkihðþk¤e ½xLkk níke. Mk{økú {kLkøkZ ½xLkkLkk fuLÿ{kt
¼e÷kuLkk økwhw økku®ðË (1863-1931) níkk. níÞkfktz þçË{kt yÚkzk{ý, yVzk-íkzVeLkku ¼kð íkku nkuÞ Au
s. ßÞkhu {kLkøkZ níÞkfktz ÃkkA¤ [ku¬Mk rð[khMkhýe økku®ðË økwhwLke Mk{ks-Ä{o MkwÄkhýkLke Ãk]c¼qr{ Ãký
hnu÷e níke.
¼e÷kuLkk økwhw økku®ðËLkku sL{ E.Mk. 1863{kt hksMÚkkLkLkk zwtøkhÃkwh rsÕ÷kLkk ðuËMkk økk{u ðýÍkhk
fwxwtçk{kt ÚkÞku níkku. rçk÷fw÷ yûkh¿kkLk Lknª Ãkk{u÷k íkuykuyu 21 ð»koLke ô{hu ðihkøke SðLk SððkLkku «kht¼
fÞkuo níkku. Ëhr{ÞkLk WËuÃkwh{kt ykÞoMk{ksLkk MÚkkÃkf Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíkeLku Ãký {éÞk níkk. E.Mk.
1899-1900Lkk ‘AÃÃkrLkÞk Ëwfk¤u’ hksMÚkkLk yLku økwshkíkLkk ykrËðkMkeyku{kt fk¤ku fuh ðíkkoðe ËeÄku
Ëw»fk¤Lkk ¾ÃÃkh{kt nku{kíkk yLkuf Mkk{krsf- ÄkŠ{f Ëq»kýku{kt Mkçkzíkk ¼e÷ku {kxu MktðuËLkk òøke yLku Ãkrhýk{u
h[kE {nkLk Mk{ks MkwÄkhk «ð]r¥kLke Ãk]c¼qr{. íkífk÷eLk ykrËðkMkeykuLke Mkk{krsf - ykŠÚkf- hksfeÞ
ÂMÚkrík òuÞk ÃkAe íkuyku Mkk{u Mk{ks MkwÄkhk [¤ð¤Lkku MkwtËh ykËþo «Míkwík fÞkuo. su{kt yufuïhðkËLkwt Ãkk÷Lk,
þkherhf MðåAíkk, ËkY-{ktMkknkh, ¾qLk-÷qtxVkx Lk fhðkt, [kuhe ÔÞr¼[khÚke Ëqh hnuðwt, ÄkŠ{f íknuðkhku Ãkh
WÃkðkMk fhðk ðøkuhu WÃkËuþku {qõÞk níkk. íkuLkku MkwÔÞðÂMÚkíkÃkýu «[kh fhðk {kxu ‘MktÃkMk¼k’ (1905) Lkk{Lkk
ÄkŠ{f MktøkXLkLke MÚkkÃkLkk fhe (1905). íkuLkk Lkuò nuX¤ ÄqýeykuLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe. Ãkt[{nk÷
yLku hksMÚkkLk{kt ¼e÷kuLke {kuxe Mk¼kykuLkwt ykÞkusLk fhe íkuyku{kt MktMf]ríkfhýLkk çkes hkuÃÞkt. íkuykuLke yk
«ð]r¥kyku Mk{økúíkÞk ‘¼økík [¤ð¤’ fu ‘¼økík Mkt«ËkÞ’ íkhefu «[r÷ík çkLke níke. fkhýfu íku{Lkk ykrËðkMke
yLkwÞkÞeyku ‘¼økík’ íkhefu «rMkrØ ÃkkBÞk níkk.
økku®ðË økwhwLke MkwÄkhk «ð]r¥kykuyu Ëuþe hkßÞkuLkk yÚkoíktºkLke f{h íkkuze Lkk¾e níke. fkhý økku®ðË
økwhwLkk ËkY Lk ÃkeðkLkk WÃkËuþLku fkhýu s E.Mk. 1912{kt Mktíkhk{Ãkwh hkßÞLke ËkYLke ykðf{kt A nòh
YrÃkÞk, su yu Mk{Þu Äh¾{ økýkÞ íkuðku ½xkzku ÚkÞku níkku. Ëuþe hkßÞkuLke ykðf{kt ykðu÷k yýÄkÞko ½xkzk
yLku ykrËðkMkeyku{kt ykðu÷e òøk]rík íku{Lkk {kxu økt¼eh ®[íkkLkwt fkhý çkLÞwt. yux÷u íkuyku ¼økík Mkt«ËkÞLke

180
 «ð]r¥kykuLku f[ze Lkk¾ðk {uËkLku Ãkkzâk. suLkk ¼køkYÃku Mkt«ËkÞLke Äqýeyku
¾kuËe fkZðe, ykrËðkMkeykuLku Ãkhkýu ËkY Ãkeðzkððku, Mkt«ËkÞLke yku¤¾YÃk
fuMkhe MkkVku, hwÿkûkLke {k¤k Äkhý fhðkLke {LkkE ðøkuhu suðkt Ëw»f]íÞku ykËÞko..
íkuLkkÚke ºkkMke økku®ðË økwhw yLku íku{Lkk rþ»Þkuyu Ãknu÷kt Ezh yLku ÃkAe
{kLkøkZ zwtøkh Ãkh yk©Þ ÷eÄku su yksu Ãký ykrËðkMkeyku {kxu Ãkrðºk MÚk¤
{LkkÞ Au.
yk s Mk{Þu Ëuþe hsðkzktyku yLku íku{Lku «kuíMkkrník fhíke rçkúrxþ
MkhfkhÚke nkhe Úkkfe økku®ðË økwhwyu ‘¼e÷hks’ MÚkkÃkðkLkwt MðÃLk MkuÔÞwt.
{hkXkykuLkk ykøk{Lk Ãknu÷kt ¼e÷ hkòykuLkk LkkLkkt-{kuxkt hkßÞku níkk. Ãkhtíkw
rçkúrxþ {nuMkq÷ LkeríkLkk Ëw»Ãkrhýk{ku íkÚkk MÚkkrLkf hkòykuLke fwrx÷íkkÚke íkuyku
s{eLk-òøkeh rðnkuýk yLku Mk¥kkrðneLk çkLÞkt níkk. økku®ðË økwhwyu ÃkkuíkkLkk
rþrûkík rþ»Þ Ãkqtò Äehs ÃkkhøkeLkk {køkoËþoLk{kt ¼e÷hksLkku rð[kh hsq fÞkuo
yLku {kLkøkZ ¾kíku {kuxk «{ký{kt ¼e÷kuLku yufXkt fhe LkðuBçkh 1917{kt
¼e÷hksLkwt hý®þøkw VqtfðkLkwt Lk¬e fÞwO. íkuLkk ¼køkYÃku 17 LkðuBçkh, 1913
({køkMkh MkwË ÃkqLk{)Lkk hkus {kuxk {u¤kLkwt ykÞkusLk fÞwO. {u¤kLkk yk{tºkýYÃku
¼økík Mkt«ËkÞLkk Ítzkyku ¼e÷ rðMíkkhku{kt ðnU[kÞk. ykrËðkMkeykuyu økku®ðË
økwhwLkk fnuý Ãkh òík LÞkuAkðh fhðk Ãký íkiÞkh níkk. íkuyku ÄkŠ{f rðrÄykuLke
ðMíkwyku WÃkhktík çktËqfku, ík÷ðkhku, íkehfk{Xkt yLku økkuVýkuÚke MkwMkss níkk.
økku®ðË økwhwyu íku{Lku Ëw~{LkkuLke çktËqfLke økku¤eykuLku Ãký Ãkkýe çkLkkðe Ëuþu yuðe
ÄhÃkík Ãký ykÃke níke. «Míkwík ykMÚkk MkkÚku Ãkt[{nk÷Lkk ykrËðkMkeyku Ãký
yk s {nkLk yiríknkrMkf ÔÞÂõíkíð Ähkðíkk økku®ðË økwhwLkk [{ífkhLke ykþkyu
yk¾he ïkMk MkwÄe ¼e÷hksLke MÚkkÃkLkk {kxu ÷zðk íkiÞkh ÚkÞk níkk. LkðuBçkh
1913Lkk Ãknu÷kt yXðkrzÞkÚke s ¼e÷ku {kLkøkZ {wfk{u yufXk ÚkÞk níkk.
{kLkøkZ Ãkh ykrËðkMkeykuLkwt rðþk¤ MktÏÞk{kt ¼uøkk Úkðwt yu MkwtÚk
(Mktíkhk{Ãkwh), fwþ¤økZ, ðktMkðkzk yLku zwtøkhÃkwh suðkt hkßÞku {kxu ½uhe ®[íkkLkwt
fkhý çkLÞwt níkwt. íkuÚke Mktíkhk{ÃkwhLkk hkòyu økku®ðË økwhwLke ÄhÃkfz fhe {kLkøkZ
ÃkhÚke ykrËðkMkeykuLku íkkífkr÷f rð¾uhe Lkk¾ðk rçkúrxþíktºkLku rðLktíke fhe.
fkhýfu Ëuþe hsðkzkyku yLku rçkúrxþ ðneðxe íktºk MkwæÄk ykrËðkMkeLke MktøkrXík
íkkfkík fuðkt Ãkrhýk{ku rLkÃkòðe þfu íkuLkkÚke MkwÃkuhu ðkfuV níkk. 1857Lkk
rðÃ÷ð Mk{Þu íkÚkk 1867{kt ykrËðkMkeykuLkk rðÿkunLku Ëçkkððk{kt Lkkfu Ë{
ykðe økÞu÷ku, yu íkku rçkúrxþhku Ãký ¼q÷e þfu íku{ Lknkuíkk.
suh{E {kíkk : (¾kLkÃkwh)
MÚkkLk : ¾kLkÃkwh íkk÷wfkLkk {wÏÞ{Úkf çkkfkuhÚke 14 rf.{e.Lkk ytíkhu ÃkktzhðkzkÚke zªxðkMk hkuzLke
çkksw{kt ykðu÷ VkuhuMx økuMx nkWMkÚke ytËhLkk ¼køk{kt Ërûký rËþk{kt 1 rf.{e. Ëqh fwËhíke nrhÞk¤e Äk{
ykðu÷wt Au.
RríknkMk : ¾kLkÃkwh íkk÷wfk{kt ykðu÷wt ÷ðkýk økk{u f÷uïhe {kíkk yLku Lkðk økk{{kt ykðu÷ suh{E
{kíkk çktLku çknuLkku ÚkkÞ. f÷uïhe {kíkkLku f¤þe çkk¤fku níkk ßÞkhu suh{E {kíkkLku yuf Ãký çkk¤f Lk níkwt.
íkuÚke suh{Eyu ÃkkuíkkLke çknuLk f÷uïhe ÃkkMku çkk¤fLke {ktøkýe fhe Ãkhtíkw, íku{Lku çkk¤f ykÃÞwt Lknª Ãkhtíkw íkuLke
søÞkyu {eXwt {Äwh Ãkkýe ykÃÞwt. øk{u íkux÷k fk¤ Ãkzu íkku Ãký yk ÃkkýeLkwt ðnuý çktÄ Lknª ÚkkÞ íkuðwt ðhËkLk
ykÃÞwt. çkeswt ðhËkLk fkuELku MktíkkLk Lk nkuÞ íku íkkhe çkkÄk hk¾þu íkku rLk:MktíkkLkLku ½uh MktíkkLkLkwt Ãkkhýwt çktÄkþu.
suÚke yk MÚk¤ ©Øk ¼ÂõíkLkwt W¥k{ «ríkf Au. yk MÚk¤ «ðkMk ÃkÞoxLk {kxu Ãký òýeíkwt Au.
f÷uïhe (Ãkwhkíkíð MÚk¤)
÷wýkðkzk rsÕ÷kLkk ÷ðkýk økk{u ÷wýkðkzkÚke W¥khu 20 rf.{e.Lkk ytíkhu ‘f÷uïhe’ fu ‘f÷uïheÄk{’

181
 fwtz ¼e{ [kuhe

yswoLk [kuhe «ðuþ îkh [kuhe

f÷uïhe f]ríkyku

nezBçkkLkk Ãkøk ¼e{Lkk Ãkøk

182
íkhefu yku¤¾kíkwt Ãkrðºk Þkºkk MÚk¤ Au. suLkk rþÕÃk MÚkkÃkíÞ {kxu Ãkwhkíkíð rðËku íkÚkk íkuLkk «kf]ríkf MkkitËÞo
Mknu÷kýeyku {kxu ykf»koýLkwt fuLÿ çkLku÷wt Au. yk MÚk¤u EMkwLke Ëþ{e MkËeÚke {ktze 19{e MkËe MkwÄeLkk rþÕÃk
MÚkkÃkíÞku ykðu÷k Au. yk MÚk¤Lku Ãkwhkíkíð MÚk¤ íkhefu ònuh fhkÞwt Au.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku :
MkkMkwLke ðkð, ðnwLke ðkð, rþ÷k÷u¾ðk¤wt {trËh, «k[eLk {trËh, fwtz, rþfkh{Ze, ¼e{ [kuhe, yswoLk
[kuhe, ºký «ðuþðk¤wt {trËh yk{ fw÷ Lkð hkßÞhrûkík M{khfku ykðu÷k Au. ynª yk MÚk¤ ÷kufkuLke ykMÚkkLkwt
fuLÿ çkLÞkt Au.
ynª Ãkktzðkuyu ðMkðkx fhu÷ku yLku ¼e{u nuztçkk MkkÚku ynª s ÷øLk fhu÷k. yuðe ÷kuf{kLÞíkk Au. yk
støk÷ rðMíkkh nuztçkkðLk íkhefu yku¤¾kÞ Au. ÃkLLkk÷k÷ Ãkxu÷Lke Lkð÷fÚkk ‘{¤u÷k Sð’{kt ykðíkkt ðýoLkku
yk rðMíkkhLkkt Au. {nkrþðhkrºkyu ynª ¼ÔÞ ÷kuf{u¤ku ÞkuòÞ Au. su{kt Mk{økú hkßÞ¼h{ktÚke frðyku,
÷u¾fku, ¼kx, [khýku, ¼ðkE ðuþðk¤k, çkòrýÞk, Lkx yLku rðrðÄ f÷kfkhku WÃkÂMÚkík hne ÃkkuíkkLke ykøkðe
f¤kLkwt «ËþoLk fhe {LkkuhtsLk fhu Au.
zkÞLkkMkkuh VkuMke÷ Ãkkfo, hiÞku÷e, íkk. çkk÷krMkLkkuh :
yk «køkiríknkrMkf MÚk¤ hiÞku÷e zkÞLkkMkkuh VkuMke÷ Ãkkfo
çkk÷krMkLkkuh {uELk hkuzÚke 8 rf.{e.Lkk ytËhLkk rðMíkkh{kt Au.
økwshkík Mkhfkh yk MÚk¤Lkk rðfkMk {kxu «ÞíLkþe÷ Au. yk
MÚk¤ rðïLkk MktþkuÄfku {kxu y{qÕÞ Ãkwhkíkíð MktþkuÄLk fuLÿ çkLÞwt
Au. 1981{kt ÃkkýeLke Mk{MÞkLkk rLkðkhýkÚkuo ¾kuËfk{ fhíkk,
íkuykuLku økku¤kfkh yLku ÷øk¼øk y÷øk y÷øk ykfkhLkk rðrðÄ
yðþu»kku «kÃík ÚkÞk. íku òuE rðïLkk MktþkuÄfku y[hs ÃkkBÞk Au.
yk yðþu»kku Mkkzk A fhkuz ð»ko Ãkqðuo ÚkE økÞu÷kt {nkfkÞ
«kýe zkÞLkkMkkuhLkk nkuðkLkwt sýkíkkt íku rðïMíkhLkk ði¿kkrLkfkuyu
hiÞku÷e økk{u ðÄw þkuľku¤ ykËhe níke. ynª nòhkuLke MktÏÞk{kt zkÞLkkMkkuhLkkt #zkyku yLku yÂ~{yku «kÃík
ÚkÞkt Au.
yk rsÕ÷k{kt hiÞku÷e {wfk{u 228.61 nufxh støk÷ rðMíkkh{kt 65 r{÷eÞLk ð»ko Ãknu÷kt yk Ãk]Úðe
WÃkh zkÞLkkuMkkuh «kýeyku nÞkík níkk. íkuLke Mkkrçkíke YÃku nk÷ yk rðMíkkh{kt zkÞLkkuMkkuhLkk #zk, zkÞLkkuMkkuhLkk
nkzÃkªshLkk yðþu»kku ðøkuhu {¤u Au íku{s yk çkkçkíkLke òýfkhe {u¤ððk {kxu WíMkwf sLkíkkLku MktÃkqýo {krníke
{¤e hnu íku {kxu «ðkMkLk rð¼køk îkhk yk rð¼køkLku h{ýeÞ MÚk¤ çkLkkððk {kxu LkkýkfeÞ ¼tzku¤ Vk¤ðu÷ Au.
Mðkr{LkkhkÞý {trËh, økkuÄh (Ãkrù{) :
MÚkkLk : {rnMkkøkh rsÕ÷kLkk Mktíkhk{Ãkwh íkk÷wfk{kt ykðu÷wt økkuÄh (Ãkrù{) økk{ ÷wýkðkzkÚke 20
rf.{e. yLku Mktíkhk{ÃkwhÚke 15 rf.{e. ytíkhu ykðu÷wt Au.
RríknkMk : E.Mk. 1984Úke Mðkr{LkkhkÞý Mktíkku Ãkq. MkíÞMktfÕÃk ËkMkS Mðkr{ yLku Ãkq. rLkøkwoý
SðLkËkMkSyu þY fhu÷wt ¼Âõík fkÞo {trËh MðYÃku E.Mk. 1991{kt Ãkqýo ÚkÞwt Lku ‘økkuÄh íkeÚko Äk{’Lkk Lkk{u
Mk{økú rsÕ÷k{kt íku{s Mk{økú hkßÞ{kt «rMkØ çkLÞwt. Mktíkku îkhk ykswçkkswLkk rðMíkkh{kt swøkkh-Ëkhw, økwxfk-

183
 ík{kfw suðk ÔÞMkLkku yLku ytÄ©Øk,
fwrhðkòu suðe çkËeyku{ktÚke
÷kufkuLku çk[kððk økk{uøkk{ MkíMktøk
yLku WÃkËuþku ykÃkðk{kt ykðu Au.
{trËhu yðkh Lkðkh þr{Þkýk
yLku ¼tzkhk ÞkuòÞ Au.
Mk{ks MkuðkLke «ð]r¥kyku :
ykËþo çkk¤ rþrçkhku -
ÔÞMkLk {wÂõík yr¼ÞkLkku - økwhwfw¤ rþûký ÔÞðMÚkk - ykrËðkMke Mkt{u÷Lkku - rðLkk {qÕÞu {urzf÷ fuBÃk - Vhíkwt
Ëðk¾kLkwt - ç÷z zkuLkuþLk fuBÃk - hkník Ëhu [kuÃkzk LkkuxçkwfLkwt íku{s Ãkþwyku {kxu ½kMkLkwt rðíkhý ÚkkÞ Au.
LkËeLkkÚk {nkËuð (fzkýk) :
fzkýkÚke çku rf.{e.Lkk ytíkhu ½kurzÞkh økk{u xufhe Ãkh rçkhks{kLk LkËeLkkÚk {nkËuð fzkýk zu{Lkk
ÃkkA¤Lkk ¼køku økwVk{kt rçkhks{kLk níkk. zu{ çktÄkíkk økwVk zqçk{kt síkkt nk÷Lkwt {trËh rLk{koý ÃkkBÞwt.
yLÞ Ëuð MÚkkLk :
çkkh ßÞkuŠík®÷øk - LkðËwøkkoLkk Lkð MðYÃkku - hýAkuzhkÞ ¼økðkLk - ÷û{eLkkhkÞý ¼økðkLk - çk¤eÞk
Ëuð
Mkøkðzku :
¼kusLk çkLkkððk hMkkuzw íkÚkk s{ðk rðþk¤ nku÷ - MkwtËh ík¤kð{kt ÃkUz÷ çkkux - økk{Lke çku {k¤Lke
ðLkfwrxhku - htøkçkuhtøke {kA÷eyku
Wsðkíkk WíMkðku / {u¤kyku :
{nk ÃkqLk{u {kuxku {u¤ku ºký rËðMk [k÷u Au. - Lkðhkºke, sL{kü{e, {nkMkwË ÃkqLk{, Ëuð rËðk¤e,
«ríkck {nkuíMkð.
{kLkøkZ zwtøkh :
{kLkøkZ ne÷ Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kLkk Mktíkhk{Ãkwh íkk÷wfkLke W¥kh-Ãkqðo MkhnË yLku Ãkzkuþe hkßÞ
hksMÚkkLkLkk çkktMkðkzkLke Ërûký çkkswyu rðMíkhu÷ yk ÃkðoíkeÞ MkkIËÞoÄk{ yk rðMíkkhLkk ykrËðkMkeykuLkwt
Ãkrðºk yLku ÄkŠ{f íkeÚkoMÚkkLk økýkÞ Au. Mktíkhk{ÃkwhÚke 23 rf.{e. Ëqh ykðu÷wt Ÿ[e-Lke[e Ãkðoík{k¤kyku ðå[u
Vhfíke ÷k÷-÷e÷e-Äku¤e-Ãke¤e ÄòykuÚke Mkwþkur¼ík yk {kLkøkZ zwtøkh ykrËðkMke «òsLkkuLke ykMÚkkLkwt «ríkf
çkLke hÌkwt Au. ynª «k[eLk rþð {trËh fk¤Lke yLkuf ÚkÃkkxku ðå[u yze¾{ Q¼wt Au. ynª økwhw økku®ðË®Mkn íkÚkk
ðkÂÕ{fe Ér»kLke «rík{kyku «MÚkkrÃkík fhðk{kt ykðe Au. ¼økðkLk ©ef]»ý, çkkçkk hk{ËuðÃkeh, nLkw{kLkS
ðøkuhuLke {qŠíkyku Ãký {qfðk{kt ykðe Au. «rík ð»ko {køkþh ÃkqLk{Lkk hkus {kuxe MktÏÞk{kt ©Øk¤wyku W{xe
ÃkzeLku ÃkkuíkkLke {kLkíkkyku Ãkqhe fhu Au. yk¾e hkík y¾tz Äqýe Mk{ûk MkíMktøk, ¼sLkku økkE økwhw økku®ðË®MknLku
rË÷Úke ©Øktsr÷ yÃkuo Au.
{kLkøkZ zwtøkh MkkÚku fux÷ef hMk«Ë fÚkkyku Mktf¤kÞu÷e Au. yuf {kLÞíkk «{kýu yk MÚk¤Lku økwY
økku®ðË®Mknu ‘ËwrýÞk’ Ä{oLkwt «[kh fuLÿ çkLkkÔÞwt níkwt. hksMÚkkLkLke ðýÍkhk fku{Lkk økwhw økku®ðË®MknLkwt {q¤
Lkk{ økku®ðËøkh çku[h®Mkøk níkwt.

184
{kuhçke rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt ™k{ : {kuhƒe
RrŒnk‚ : {kuhƒe™e MÚkkÃk™k {q¤ fåA{ktÚke ykðu÷k hkò fkÞkSyu R.‚.1698{kt
fhe nŒe.
MÚkkÃk™k™wt ð»ko : 15 ykìøkMx-2013Lkk hkus hksfkux, MkwhuLÿLkøkh yLku ò{Lkøkh
rsÕ÷kyku{ktÚke {kuhçke rsÕ÷kLke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au.
rsÕ÷k™ku fw÷ rðMŒkh : 5098.8 [ku.rf.{exh
rsÕ÷k {wÏÞ {Úkf : {kuhƒe
Ãk]Úðe Ãkh MÚkk™ : 22.82 yûkktþ- hu¾ktþ, 70.83 hu¾ktþ hu¾k
þnuhkuLke MktÏÞk : 3 ({kuhçke, ðktfkLkuh, n¤ðË)
økk{zkLke MktÏÞk : 356
økúk{Ãkt[kÞíkku : 348
LkøkhÃkkr÷fkLke MktÏÞk : 4 ({kuhçke, ðktfkLkuh, n¤ðË yLku {kr¤Þk r{Þkýk)
ðMkŒe (ð»ko 2011 {wsçk) : fw÷-970548
þnuhe rðMíkkhLke fw÷ ðMkíke : 210451
Mkhuhkþ ðhMkkË : 500 Úke 600 {e.{e.
¾uíkeLke fw÷ s{eLk : 3.90 ÷k¾ nufxh
¾uíkeLke rÃkÞíkðk¤e s{eLk : 0.91 ÷k¾ nufxh s{eLk
ðLk rðMíkkh : 21166.18 nufxh
{wÏÞ Ãkkfku : fÃkk‚, {„V¤e, yuhtzk, ík÷, ƒkshe, ½ô, [Ûkk ðøkuhu
{wÏÞ Wãku„ku : r‚hkr{f, ½rzÞk÷, {eXwt, Sr™t„ yuLz «kuMkuMkªøk, ç÷uf xÙuÃk
Mkhfkhe nkuÂMÃkx÷ : 2
Mkk{qrnf ykhkuøÞ fuLÿ : 3
«kÚkr{f ykhkuøÞ fuLÿ : 17
fkì÷uòu : 12
nkRMfq÷ : 145
«kÚkr{f þk¤kyku : 601
çktËh : Lkð÷¾e
ËrhÞkE rðMíkkh : 35 rf.{e.
Mknfkhe {tz¤eyku : 646
ËqÄ {tz¤eyku : 240 íku Ãkife 182 {rn÷k ËqÄ {tz¤eyku
¾uíkeðkze WíÃkÒk çkòh Mkr{rík : fw÷-3 ({kuhçke, ðktfkLkuh n¤ðË)
™Ëeyku : 4 ({åAw, zu{e, ½kuzkÄúkuE, çktøkkðze)
zu{Lke MktÏÞk : 6
®Mk[kE ÞkusLkkyku : {åAw-1, {åAw-2, zu{e-1, zu{e-2Mk, ½kuzkÄúkuE, çktøkkðze
yÇkÞkhÛÞku : hk{Ãkhk y¼ÞkhÛÞ yLku ½wz¾h y¼ÞkhÛÞ
òuðk÷kÞf MÚk¤ku :
ykR©e ¾kuzeÞkh {trËh- {kxu÷ : ðktfk™uh- {kuhƒe Äkuhe{k„o WÃkh {kxu÷ „k{ ™Sf™wt ykR©e ¾kuzeÞkh
{trËh ©æÄk¤wyku™e ykMÚkk™wt fuLÿ Au. ynet [iºke ™ðhkrºk{kt {kuxe ‚tÏÞk{kt Þkºkk¤wyku Ëþo™kÚkuo ykðu Au. ynet
rÃk÷wze™wt ð]ûk Au su™wt ÃkÛk {nkí{Þ Au. {trËh{kt yLLkûkuºk Œu{s Ä{oþk¤k™e ‚wrðÄk Au. „ki‚uðk «ð]rŒ ÃkÛk
yrnt [k÷u Au, {kuxe ‚tÏÞk{kt ÷kufku Ãk„Ãkk¤k yk {trËhu ËþoLku ykðu Au.
hVk¤uïh {nkËuð- òtƒwzeÞk : {kuhƒe ™Sf òtƒwzeÞk „k{ Ãkk‚u hVk¤uïh {nkËuð™wt Ãkwhkýw {trËh Au.
yk {trËh {kuhƒe™k {nkhkò ÷¾Äehr‚tnSyu 1946{kt ƒtÄkðu÷wt nŒwt. ynet rÃkŒ]ŒÃkoÛk™e rðrÄ™wt {nkí{Þ
Au. {kuhƒe-ðktfk™uh hk»xÙeÞ Äkuhe {k„o Ãkh yk {trËh ykðu÷wt Au. ynet Þkºkk¤wyku {kxu hnuðk y™u WŒkhk™e
‚wrðÄk WÃk÷çÄ Au.
©e hk{ [rhŒ {k™‚ {trËh : hksfkux-{kuhƒe hkuz WÃkh hŒ™Ãkh ¾kŒu™wt ©e hk{ [rhŒ {k™‚ {trËh
187
 ¼krðfku™wt ©æÄk™wt fuLÿ Au. ©kðÛk {k‚{kt ynet {u¤ku ¼hkÞ Au. yk {trËh{kt hk{ [rhŒ {k™‚™e [kuÃkkRyku
ykh‚ ÃknkÛk{kt fkuŒhkR Au. {trËh™k rðþk¤ Ãkxkt„Ûk{kt hnuðk™e ‚wrðÄk WÃk÷çÄ Au.
©e{ËT hks[tÿ sL{ MÚk¤ ððkÛkeÞk : {kuhƒe-™ð÷¾e Äkuhe {k„o Ãkh {kuxk Ënet‚hk ÚkR™u ððkÛkeÞk
sR þfkÞ Au. {k¤eÞk-{eÞkÛkk Œk÷wfk™k ððkÛkeÞk „k{u ©e{ËT hks[tÿS™wt sL{ MÚk¤ ykðu÷wt Au. ©e{ËT
hks[tÿS ÃkqsÞ „ktÄeS™k ykæÞkrí{f „whw nŒkt.
{rÛk {trËh- {kuhƒe : {kuhƒe™k Œífk÷e™ hksðe ©e ðk½S Xkfkuh™k r«ÞŒ{k ©e {rÛkƒk 1903{kt
yð‚k™ ÃkkBÞkt ÃkAe Œu{™e M{]rŒ{kt {rÛk {trËh ™k{™e ¼ÔÞ R{khŒ ƒtÄkðe nŒe. su MÚkkÃkíÞ™wt yuf yòuz
™shkýwt Au. hksÞ ‚hfkhu {rÛk{trËh™k SÛkkuoæÄkh {kxu hksðe Ãkrhðkh™k yk ¼ÔÞ ðkh‚k™u BÞwrÍÞ{ Œhefu
rðf‚kððk ‚kutÃku÷wt Au.
Íw÷Œku Ãkw÷- {kuhƒe : Ëuþ{kt fÞktf s òuðk {¤u Œuyku {kuhƒe™ku Íw÷Œku Ãkw÷ yuf ™shkýwt Au. rƒúxeþ ‚kþ™
Ëhr{Þk™ ÷kfzk™k ðkÞh îkhk yk Ãkw÷ ƒ™kðkÞku nŒku. {åAw ™Ëe Ãkh™ku yk Ãkw÷ 165 Vqx ÷ktƒku y™u 4.5
Vqx Ãknku¤ku Au. Íw÷Œk Ãkw÷ Ãkh [k÷Œk y™ku¾ku hku{kt[ y™w¼ðkÞ Au. {kuhƒe™k Œífkr÷™ hksðe©eyu yk
Ãkw÷ ƒtÄkÔÞku nŒku.
{nr»ko ËÞk™tË ‚hMðrŒ™wt sL{MÚk¤- xtfkhk : hksfkux- {kuhƒe hkuz WÃkh xtfkhk ÃkqsÞ ËÞk™tË
‚hMðŒe™e sL{¼qr{ Au. {nr»ko ËÞk™tË ‚hMðrŒyu ykÞo ‚{ks™e MÚkkÃk™k fhe nŒe. ðirËf Ä{o™wt ynet
yÇÞk‚ fuLÿ Au. yk Ãkrðºk MÚk¤ ‚kŒ yufh sux÷k rðMŒkh{kt Vu÷kÞu÷wt Au. ynet {nr»ko ËÞk™tË ‚hMðŒe
M{khf™e MÚkkÃk™k R.‚.1959{kt ÚkR nŒe. ÃkkuhƒtËh™k «r‚æÄ ‚¾kðŒe þuX ©e ™k™S fk÷eËk‚ {nuŒkyu
yk Ãkrðºk ‚tfw÷ ‚kfkh fhðk Ëk™ ykÃÞwt nŒwt.
ðktfk™uh Ãku÷u‚- ðktfk™uh : {åAw LkËe rfLkkhu, økúeMk-hku{Lk ÃkØríkLkk rþÕÃk yLku MÚkkÃkíÞ «{kýu çkLkkðu÷ku
hks{nu÷ su ðktfk™uh™k Œífk÷e™ hksðeyu ƒ™kðu÷k yk hks {nu÷ y{h Ãku÷uMk Œu™e ¼ÔÞŒk {kxu {þnwh
Au. yk þnuh Ãkkuxhe Wãkuøk yLku {Uøk÷kuhe Lkr¤ÞkLkk Wãkuøk {kxu òýeíkwt Au.
hkÛke{k Yze{k™wt MÚkk™f- fuhk¤k : ðktfk™uh Ãkk‚u fuhk¤k „k{u ykðu÷wt hkÛke{k Yze{k™wt MÚkk™f òÛkeŒwt
Au. yk MÚk¤ ¼hðkz ¿kkrŒ™k ƒu ™khe híLkku™k ¼rfŒ‚¼h Sð™Úke ƒ™u÷k RrŒnk‚™wt ‚kûke Au. R.‚.17Lkk
‚ifk{kt hkÛke{k Yze{kyu ynet ™f¤tf™e MÚkkÃk™k fhe nŒe. ‚tŒ {u¤kyku, ¼wÏÞkyku™u ¼kus™, hku„eyku™e
‚uðk y™u „kÞku™e „kiþk¤k ykðu÷k Au. yk {trËh 71 Vqx™e Ÿ[kR Ähkðu Au.
¼kËh zu{ suŒÃkwh ™Sf™ku ¼kËh zu{ yuf ÃkÞox™ {Úkf Œhefu ÃkÛk ykf»kuo Au. yðko[e™ ƒktÄfk{ rð¿kk™™ku
yk y˼wŒ ™{q™ku Au. ™„hku y™u ¾uŒe™e s¤Œ]»kk ‚tŒku»kŒku yk s¤ƒtÄ h{ÛkeÞ MÚk¤ Au.
{kuhƒe Ëhƒkh„Z™ku Œk{úÃkºk(÷u¾), {kuhƒe : rð¢{ ‚tðŒ 1688 (R.‚.1632){kt {kuhƒe™k „Z™k
ƒktÄfk{ yt„u™ku WÕ÷u¾ Au. su{kt ‚t¼ðŒ: fåA™k hkð ¼kh{÷S™wt ™k{ ykÃkðk{kt ykðu÷wt Au. {kuhƒe y™u
fåA™k hksðeyku ðå[u ½r™»x ‚tƒtÄku nŒk Œu™e „ðkne yk Œk{úÃkºk ÃkwYt Ãkkzu Au.
szuïh {nkËuð™ku rþ÷k÷u¾, ðktfk™uh :
ðktfk™uh Ãkk‚u szuïh {nkËuð™e søÞk ykðu÷e Au. yk {trËh™e ƒnkh™k ¼k„u ÷¾u÷ ‚tMf]Œ
rþ÷k÷u¾{kt 13 ÃktrfŒyku{kt ©e szuïh {nkËuð™k {qrŒo «rŒ»Xk™ rðþu™e {krnŒe ykÃku÷e Au. su{kt
þf ‚ðtŒ 1867 rð¢{ ‚tðŒ 1896 (R.‚.1840) {kt „kÞfðkz™k ‚u™kÃkrŒ rðê÷hkð ƒk÷kSyu
‚kihk»xÙ{kt rðsÞ {u¤ÔÞku Œu™e ÞkË{kt ©e szuïh {nkËuð™e {qrŒo™wt «rŒ»Xk™ fhðk™ku WÕ÷u¾ Au.
ðktfk™uh ™Sf zwt„h WÃkh 19{e ‚Ëe™e þYykŒ{kt ƒ™u÷w szuïh {trËh MðÞt¼q rþðr÷t„ Au.
©kðÛk {k‚{kt ynet ¼fŒs™ku™ku {u¤ku ò{u Au. ðktfk™uh™k ŒeÚkðk „k{u yk {trËh Ÿ[k zwt„h WÃkh
ykðu÷ Au. {trËh{kt yLLkûkuºk ÃkÛk [÷kððk{kt ykðu Au. ynet Þkºkk¤wyku {kxu hkrºk hkufkÛk™e ÔÞðMÚkk Au.
fwƒuhðkð, {kuhƒe : ºkÛk fwx y™u ºkÛk {s÷kðk¤e yk ðkð ™tËk «fkh™e ðkð Au. fwx Ãkh™e Aºkeyku™k MÚkk™u
yuf ‚¤t„ f{k™YÃku AŒ
ƒ™kððk{kt ykðe Au. su{kt
ðå[u ¾wÕ÷e søÞk hk¾ðk{kt
ykðe Au. yk ðkð ykþhu
16{e ‚Ëe™e nkuðk™wt sÛkkÞ
Au . ðkð{kt fku R y÷t f ] Œ
¼kŒ òuðk {¤Œe ™Úke.
188
Lk{oËk rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{
rsÕ÷k {Úkf
MÚkkÃkLkk ð»ko
¼kiøkkur÷f MÚkkLk yLku Mke{k
ûkuºkV¤
fwxwtçkku
ðMkíke
0Úke 6 ð»koLkk çkk¤fku
Mkkûkh
MkkûkhíkkLkku Ëh
sL{Ëh
{]íÞwËh
íkk÷wfkykuLke MktÏÞk
LkøkhÃkkr÷fk
fw÷ økúk{ Ãkt[kÞíkku
Mðíktºk økúk{ Ãkt[kÞíkku
fw÷ økk{ku
zwçkkýLkk økk{ku
Mkk{kLÞ ðhMkkË
¾uíke nuX¤ fw÷ rðMíkkh
støk÷ nuX¤ fw÷ rðMíkkh
®Mk[kE nuX¤ fw÷ rðMíkkh
{wÏÞ òuðk ÷kÞf MÚk¤ku
Wãkuøkku
øk]n Wãkuøk
ykhkuøÞ MkwrðÄkyku
íkkh - xÃkk÷ f[uheyku
ÃkkuMx ykurVMkkuLke MktÏÞk
rsÕ÷kLke {wÏÞ LkËeyku
rsÕ÷k{kt ykðu÷k zu{
: Lk{oËk
: hksÃkeÃk¤k
: 2 S ykuõxkuçkh, 1997
: 21.24 Úke 22.00 W¥kh yûkktþ íkÚkk 72.00 Úke 73.15 Ãkqðo
hu¾ktþ ðå[u økwshkík hkßÞ{kt Ërûký Ãkqðo{kt Lk{oËk rsÕ÷ku ykðu÷ku
Au. Lk{oËk rsÕ÷kLke W¥khu ðzkuËhk yLku Akuxk WËuÃkwh rsÕ÷ku Ãkqðo{kt
{nkhk»xÙ hkßÞ, Ërûký{kt íkkÃke yLku Mkqhík rsÕ÷k íkÚkk Ãkrù{{kt
¼Y[ rsÕ÷ku Au.
: ¼kiøkkur÷f rðMíkkh 2755.36 [ku.rf.{e.
: 122174
: 590379, Ãkwhw»k : 301270, Mºke : 289109
: 78123, Ãkwhw»k 40250, Mºke : 37873
: 370366, Ãkwhw»k : 211767, Mºke : 158569
: 73.29%, Ãkwhw»k : 81.2 %, Mºke : 63.1 %
: 16.69 %
: 5.64, òrík«{ký : 960, ðMkíke øke[íkk : 214
: 5 (hksÃkeÃk¤k, rík÷fðkzk, ËuzeÞkÃkkzk, Mkkøkçkkhk, økYzuïh)
: 1 (hksÃkeÃk¤k)
: 219
: 91 sqÚk økúk{ Ãkt[kÞíkkuLke MktÏÞk : 128
: 609
: 15 (WfkE zu{-5, Lk{oËk zu{, fhsý zu{)
: 800Úke 1000 {e.{e. (Mkhuhkþ)
: 130139 (nuõxh)
: 114770 (nuõxh)
: 30797 (nuõxh)
: Lk{oËk zu{ (Lkðkøkk{), økYzuïh, Lkkhuïh, þwhÃkkýuïh (økkuhk), ¼kËhðk
Ëuð, Ëuð{kuøkhk, MkøkkE, {k÷ Mkk{kux, rLkLkkE ½ku½, zw{¾÷, sqLkk hks,
rðþk÷ ¾kze, Íhðkýe, ÃkkuE[k Mðkr{LkkhkÞý {trËh, nhrMkrØ{kíkkLkwt
{trËh, hksÃkeÃk¤k ðøkuhu.
: R{khíke ÷kfzkLkku Wãkuøk, rVÕ{ Wãkuøk, yrff Wãkuøk
: 1580, yLÞ : 32710
: «kÚkr{f ykhkuøÞ fuLÿku-21, Mkk{qrnf ykhkuøÞ fuLÿ - 4, sLkh÷
nkìrMÃkx÷ - 1, fuLÿkuLke MktÏÞk-1, ÷u«Mke nkìrMÃkx÷ -1, ykÞwðuoË
Ëðk¾kLkkLke MktÏÞk - 17, {kuçkkE÷ fkuB«e. ÞwrLkx-2, ykEMkezeyuMk
½xf - 6, yktøkýðkze fuLÿ - 950
: 3, sLkh÷ ÃkkuMx ykurVMkLke MktÏÞk : 3
: 12, çkúkt[ ÃkkuMx ykurVMkkuLke MktÏÞk : 142
: Lk{oËk, fhsý, íkkÃke
: fhsý, Lk{oËk zu{, [kuÃkzðkð zu{, LkkLkk fkfzeyktçkk zu{
ík¤kðku-105, [ufzu{-305
191
ðLkrð¼køkLkwt rðþ÷¾kze ¾kíkuLke «ðkMkLk fuLÿ ©e Ãkktzkuhe{kíkkLkwt {trËh - Ëuð{kuøkhk ðzeÞk Ãku÷uMk - hksÃkeÃk¤k

fhsý zu{ MkhËkh Mkhkuðh zu{

rðþ÷¾kzeLkwt «ðkMke fkuxus ÷k÷xkðh- hksÃkeÃk¤k {wÏÞ fuLkk÷, Lk{oËk zu{

rsÕ÷k Ãkt[kÞík ¼ðLk-hksÃkeÃk¤k ©e nhrMkrØ{kíkkSLkwt {trËh - hksÃkeÃk¤k «k[eLk Lke÷ftX {nkËuð - swLkkhks

rðïuïh {nkËuðLkwt {trËh-hksÃkeÃk¤k hksðtík Ãku÷uMk - hksÃkeÃk¤k çkkuxªøkLke {ò - fhzý zu{

 ¼kíkeøk¤ ÷kufLk]íÞ Efku xwheÍ{ - rðþ÷¾kze

þw÷Ãkkýuïh {nkËuð - økkuhk ÃkhtÃkhkøkík yk¼q»kýÞwõík {rn÷k xÙufªøk fuBÃk MkkEx - Íhðkýe

©e økkÞºke þõíkeÃkeX Äk{ - hksÃkeÃk¤k Ãkktzkuhe {kíkkLkk ËþoLkkÚkuo síkk Þkºkk¤wyku Íhðkýe ÃkrhMkheÞ «ðkMkLk fuLÿ

rLkLkkE ÄkuÄ - ËuzeÞkÃkkzk fkr÷fk {kíkkLke {qŠík - Ëuð{kuøkhk

ÍhðkýeLkku ÄkuÄ - LkktËkuË EfkuxwheÍ{ - ðÍuheÞk fk÷k ½kuzk - hksÃkeÃk¤k

 {wÏÞ ÔÞðMkkÞ : ¾uíke, Ãkqhf ÔÞðMkkÞ ÃkþwÃkk÷Lk
rsÕ÷kLkk {wÏÞ Ãkkfku : fÃkkMk, zktøkh, íkwðuh, swðkh, yzË, {øk, íku÷erçktÞk, {økV¤e, MkkuÞkrçkLk,
ík÷, rËðu÷k
Ãkþw Ëðk¾kLkkLke MktÏÞk : 7, «kÚkr{f Ãkþw Mkkhðkh fuLÿLke MktÏÞk - 17, Vhíkk Ãkþw Ëðk¾kLkk
yuf{-2, f]rºk{ çkesËkLk fuLÿkuLke MktÏÞk-17, ½rLkc Ãkþw MkwÄkhýk
WÃkfuLÿku - 5
hMíkk-{køko MkwrðÄk : hk»xÙeÞ Äkuhe{køko-53, hkßÞ Äkuhe{køko-226 rf.{e.
LkËeyku yLku Ãkðoíkku : {wÏÞ LkËeyku{kt Lk{oËk, fhsý yLku íkkÃke LkËe Au. ßÞkhu yrïLke yLku
íkhkð yLÞ LkËeyku Au. rsÕ÷kLkk LkktËkuË, zurzÞkÃkkzk yLku Mkkøkçkkhk{kt
ðLkkåAkrËík zwtøkhkuLke nkh{k¤k Au.
þiûkrýf MkwrðÄkyku : «kÚkr{f þk¤kLke MktÏÞk-691, {kæÞr{f/Wå[íkh {k. þk¤k-104
yk©{þk¤k : 52, fkì÷us : 6
¾uíkeðkze WíÃkkËLk Mkr{rík : 4, Mkwøkh Vufxhe 1, ¾ktzMkhe 1
• ðrnðxe {k¤¾wt :
{nuMkq÷ rð¼køk, økwshkík hkßÞ økktÄeLkøkhLkk nwf{ ¢{ktf ÃkeyuVykh/1097/yu÷ íkk. 24-9-
1997Úke íkk. 2-10-97 Lkk hkus økktÄe sÞtíkeLkk rËðMkÚke økwshkík Mkhfkh îkhk ÷uðkÞu÷ rLkýoÞ {wsçk
¼Y[ rsÕ÷kLkwt çku rsÕ÷k{kt rð¼ksLk Úkíkkt Lkðku Lk{oËk rsÕ÷ku yÂMíkíð{kt ykðu÷ku Au. Lkðhr[ík Lk{oËk
rsÕ÷kLkwt {wÏÞ {Úkf hksÃkeÃk¤k Au.
¼Y[ rsÕ÷k{ktÚke rð¼krsík ÚkÞu÷ Lkðhr[ík Lk{oËk rsÕ÷k{ktÚke (1) LkktËkuË (2) zuzeÞkÃkkzk (3)
Mkkøkçkkhk íku{s ðzkuËhk rsÕ÷k{ktÚke (4) rík÷fðkzk íkk÷wfkLkku Lk{oËk rsÕ÷k{kt Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku
Au. Lk{oËk rsÕ÷kLkk [kh íkk÷wfkyku{kt fw÷ 612 økk{ku ykðu÷k Au. 15 økk{ku fhsý / Lk{oËk / WfkE
zu{ zwçkký{kt økÞu÷ Au. 2011Lke ðMkrík økýíkhe «{kýu Lk{oËk rsÕ÷k{kt (1) hksÃkeÃk¤k LkøkhÃkkr÷fk
(2) ðrzÞk / fhsý fku÷kuLke yLku (3) fuðzeÞk fku÷kuLke þnuhe rðMíkkh íkhefu ònuh ÚkÞu÷k Au.
Lk{oËk rsÕ÷k{kt MkLku-2011Lke ðMkíke økýíkhe {wsçk hksÃkeÃk¤k LkøkhÃkkr÷fk íku{s fuðzeÞk fku÷kuLke
þnuhe rðMíkkh ykðu÷k Au. fw÷ 219 økúk{ Ãkt[kÞíkku Ähkðíkku økúkBÞ rðMíkkh Au. su{kt 91 Mðíktºk økúk{
Ãkt[kÞíkku íku{s 128 øk]Ãk økúk{ Ãkt[kÞíkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. rsÕ÷kLke fw÷ ðMkíke 5,90,297 Au. su
Ãkife 61872 þnuhe íku{s 5,28,425 økúkBÞ rðMíkkhLke ðMkíke Au. rsÕ÷kLke fw÷ ðMkíke{kt yLkwMkqr[ík
òríkLke ðMkíke 8,733 Au yLku yLkwMkqr[ík sLk òríkLke ðMkíke 4,81,392 Au.
• ðkíkkðhý :
Lk{oËk rsÕ÷kLkk LkktËkuË, rík÷fðkzk íkk÷wfkLkwt nðk{kLk ðÄw Xtzw Lkrn ðÄw økh{ Lkrn íkuðwt Mk{½kík
ðkíkkðhý fne þfkÞ íkuðwt Au. zuzeÞkÃkkzk yLku Mkkøkçkkhk íkk÷wfkLkwt nðk{kLk rð»k{ økýe þfkÞ íkuðwt Au.
Q»ýíkk{kLk 15Úke 42 Mku. sux÷wt Au. ðhMkkËLkwt Mkk{kLÞ «{ký 800Úke 1000 {e.{e. sux÷wt Au.
• s¤MktÃkrík :
Lk{oËk rsÕ÷kLke {wÏÞ LkËe Lk{oËk LkËe WÃkh Lkðkøkk{ ¾kíku zu{ çkktÄðk{kt ykðu÷ku Au. suLku MkhËkh
Mkhkuðh ÞkusLkk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. s¤kþÞLke ÷tçkkE 214 rf.{exh Au. su rðþk¤ rðMíkkh{kt
ÃkÚkhkÞu÷ {kuxku s¤¼tzkh Au. yk zu{Lkwt 121.92 {exh MkwÄeLkwt fk{ Ãkqýo Úkíkk hkßÞLkk Mkkihk»xÙ MkwÄe
ÃkeðkLkwt Ãkkýe íku{s ¾uíkeLku rÃkÞík Ãkqhwt Ãkkzðk{kt ykðu Au. fhsý LkËe WÃkh SíkøkZ ¾kíku fhsý zu{
çkktÄðk{kt ykðu÷ Au. su{kt ÃkkýeLkku rðÃkw÷ sÚÚkku Mktøkún ÚkkÞ Au. suLkku ÷k¼ rsÕ÷kLkk LkktËkuË íkk÷wfkLkk
¾uzqíkkuLku {¤u Au. Mkkøkçkkhk íkk÷wfkLkk [kuÃkzðkð økk{Lke LkËe WÃkh [kuÃkzðkð zu{ íkÚkk fkfzeyktçkk økk{Lke
LkËe WÃkh fkfzeyktçkk zu{ çkktÄðk{kt ykðu÷ku Au. suLkku ÷k¼ Mkkøkçkkhk íkk÷wfkLkk Ërûký íku{s Ãkrù{Lkk
¾uzqíkkuLku {¤u Au. WfkE zu{Lkk s¤ MktøkúnLku ÷eÄu Mkkøkçkkhk íkk÷wfkLkk Ërûký ÃkqðoLkk økk{kuLku yMkh ÚkkÞ Au.

194
 ÃkhtÃkhkøkík ykrËðkMke ÷kufLk]íÞ nshík rLkÍk{þkn Ëhøkkn

LkkLke {kuxe ÃkLkkuíkeLkwt {trËh - LkktËkuË

Mk{hrð÷kMk ykxoMk yuLz MkkÞLMk fku÷us - hksÃkeÃk¤k ©e MkhËkh Ãkxu÷ MxuåÞw - ¼Ëk{

hk{kLktË yk©{ økwðkh - {ktøkhku÷

hksÃkeÃk¤k Mkhfkhe nkEMfq÷ ykrËðkMke økuhLk]íÞ - hksÃkeÃk¤k

«ðkMkLk fwrxh - {k÷Mkk{kux

MkqÞo Ëhðkò - hksÃkeÃk¤k Ë¥k {trËh

Lk{k{e Ëuðe Lk{oËu rðfxkuheÞk økux - hksÃkeÃk¤k økwhw Ë¥kkºkuÞ

 • ¾Lkes MktÃk¥ke :
hççkh, fÃk[e, økúex WíÃkkËLk ÚkkÞ Au. õðkuhe Wãkuøk rðfMÞku Au.
• ykiãkurøkf ðMkkníkku :
ykiãkurøkf rðfkMk{kt MknkhkYÃk Úkðk {kxu S.ykE.ze.Mke.Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe Au. økwshkík
ykiãkurøkf rðfkMk rLkøk{ WãkuøkkuLku yLkwYÃk þuz Ã÷kLxLke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au. ykiãkurøkf rðMíkkh{kt
s{eLk, Ãkkýe, hMíkkyku, zÙuLkus, xur÷VkuLk ÷kELk ðøkuhu Mkuðkyku Ãkqhe Ãkkzu Au. hksÃkeÃk¤k ¾kíku ykðu÷e
ykiãkurøkf ðMkkník yuMxuxLkwt Lkk{ : hksÃkeÃk¤k. fw÷ rðMíkkh nuõxh{kt - 23.39
• ¼kiøkkur÷f MÚkkLk :
økwshkík hkßÞLkk Ërûký{kt ykðu÷k Lk{oËk rsÕ÷kLke ¼kiøkkur÷f ÃkrhÂMÚkrík yk «{kýu Au. rsÕ÷kLkku
fw÷ rðMíkkh 2755.36 [ku.rf{e. sux÷ku Au. su Mk{økú hkßÞLkk 1.41 % sux÷ku ÚkkÞ Au. rsÕ÷kLkwt
¼kiøkkur÷f MÚkkLk 21.24 Úke 22.00 W¥kh yûkktþ íkÚkk 72.00Úke 73.15 Ãkqðo hu¾ktþ ðå[u ykðu÷wt
Au. rsÕ÷kLke W¥kh rËþkyu ðzkuËhk rsÕ÷ku, Ërûký rËþkyu Mkqhík rsÕ÷ku, Ãkrù{ rËþkyu ¼Y[ rsÕ÷ku
ykðu÷ku Au. Ãkqðo{kt {nkhk»xÙ hkßÞLkku LktËwhçkkh rsÕ÷ku yLku {æÞ«ËuþLkk Íkçkwyk rsÕ÷kLkk y÷ehksÃkqhLke
MkhnË ykðu÷e Au.
• yLÞ {krníke :
Mkkøkçkkhk íkk÷wfkLkk Ëuð{kuøkhk økk{u ykrËðkMkeykuLke fw¤Ëuðe Ãkktzkuhe {kíkk (Ëuð{kuøkhk {kíkk /
Þknk{kuøke {kíkk)Lkwt «ÏÞkík {trËh ykðu÷wt Au. ßÞkt ð»kkuoÚke Ëh ð»kuo {nkrþðhkrºkyu ¼ÔÞ {u¤ku ¼hkÞ Au.
{u¤k{kt {kíkkSLkkt ËþoLk fhðk {kxu økwshkík, {nkhk»xÙ, {æÞ«Ëuþ íkÚkk yLÞ hkßÞku{ktÚke {kíkkLkk ËþoLk
fhðk ÷k¾kuLke MktÏÞk{kt ÷kufku ykðu Au. LkktËkuË íkk÷wfkLkk MkwhÃkkýuïh {nkËuð, økYzuïh ¾kíku Ë¥k {trËh,
hksÃkeÃk¤k{kt nhrMkrØ {kíkkLkwt {trËh, hksðtík Ãku÷uMk, ðzeÞk Ãku÷uMkLkwt hks{nu÷, rík÷fðkzk íkk÷wfkLkk
¼kËhðk økk{u ¼kËhðk Ëuð (¼kÚkwS {nkhks)Lkwt {trËh ykðu÷wt ßÞkt fkhíkf MkwË ÃkqLk{u {u¤ku ¼hkÞ Au.
zuzeÞkÃkkzk íkk÷wfkLkk þeþk økk{ LkSf rLkLkkE ÄkuÄ, {k÷Mkk{kux suðk h{rýÞ MÚk¤ ykðu÷wt Au. fkuf{
økk{ LkSf W{hkLkk ÍkzLkk Úkz ÃkkMkuÚke Xtzk ÃkkýeLkwt Íhýwt çkkhu{kMk ðÌkk fhu Au. zw{¾÷ økk{ LkSf
Ëuðhk økk{u ÃkwhkíkíðLkk Ãkwhkðk Mk{k Ãkkihkrýf yðþu»kku ykðu÷k Au.
• s{eLk yLku Ãkkfku :
rsÕ÷kLkk [kh íkk÷wfkLke s{eLk r¼L™ r¼L™ «fkhLke suðe fu zwtøkhk¤, ¾kzk xufhkðk¤e, økkuhkzw,
fk¤e yLku {æÞ{fk¤e Au. rsÕ÷kLkk {wÏÞ Ãkkfku fÃkkMk, þuhze, fu¤ suðk hkufzeÞk Ãkkfku íku{s zktøkh,
íkwðuh, swðkh, çkkshe, ½ô, {øk, [ýk, MkkuÞkçkeLk suðk Ãkkfku Ãký ÚkkÞ Au.

196
‘MxuåÞw ykuV Þwr™xe ‘ y¾tz ¼khŒ™e yk„ðe yku¤¾
 Ëuþ™e yufŒk y™u y¾trzŒŒk™k {nk™ rþÕÃke yuðk ÷ku¾tze Ãkwhw»k ‚hËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷™u
¼kð¼e™e ©Øktsr÷ ykÃkðk MxuåÞw ykuV Þwr™xe™wt r™{koý.
 yk «rŒ{k ƒ™þu Ëuþ™e ¼krð ÃkuZe {kxu «uhýk™ku y™tŒ MºkkuŒ.
 MxuåÞw ykuV Þwr™xe™k r™{koýÚke ¼khŒ™e áZŒk, ûk{Œk y™u yufŒk™ku rðï™u Ãkrh[Þ.
 MxuåÞw ykuV Þwr™xe yurLsr™Þhet„™k rðãkÚkeoyku y™u Œs¿kku {kxu yÇÞk‚™ku rð»kÞ.
 MxuåÞw ykuV Þwr™xe M{khf yk‚Ãkk‚™k rðþk¤ ykrËðk‚e rðMŒkh{kt rðfk‚™u {¤þu ðu„.
 MxuåÞw ykuV Þwr™xe 182 {exh™e Ÿ[kE ÄhkðŒe rðï™e ‚kiÚke Ÿ[e «rŒ{k Au.
 MxuåÞw ykuV Þwr™xe y{uhefk™k LÞqÞkufo™e MxuåÞw ykuV r÷ƒxeoÚke ÷„¼„ ƒ{ýe Ÿ[kE y™u heyku zu
ò™uhku™e Ä MxuåÞw ykuV ¢kEMx Ä heze{h fhŒkt Ãkkt[ „ýe Ÿ[kE Ähkðu Au.
 ‚hËkh ‚hkuðh ƒtÄ fhŒkt MxuåÞw ykuV Þwr™xe™e ÷„¼„ ËkuZ „ýe Ÿ[kE Au.
 MxuåÞw ykuV Þwr™xe™wt ‚hËkh ‚hkuðh ƒtÄ™k nuXðk‚{kt 3.2 rf.{e. Ëqh ™{oËk ™Ëe {æÞu ‚kÄw ƒux
WÃkh r™{koý fhðk{kt ykÔÞwt Au.
 25 {exh Ÿ[e ÃkerXfk WÃkh 157 {exh Ÿ[kE ÄhkðŒe «rŒ{k™wt ƒktÄfk{ Ãkqýo ÚkÞwt Au.
 19 nòh Mfðuh {exh™e rðþk¤ søÞk{kt ykfkh Ãkk{u÷k ‚hËkh Ãkxu÷ M{khf «kusuõx™wt ytËksu
Y. 2,332 fhkuz™k ¾[uo r™{koý.
 ‚hËkh Ãkxu÷™e rðþk¤ «rŒ{kÚke Ëuþ™k «ðk‚™ Wãku„™u {¤þu yËT¼wŒ ðu„.
 yk «rŒ{k™u r™nk¤ðk «rŒrË™ ÷„¼„ 15,000 ‚nu÷kýeyku {w÷kfkŒ ÷u yuðku «kÚkr{f
ytËks Au.
 «rŒ{k™k WÃkh™k MÚk¤u {w÷kfkŒeyku™e ÔÞw#„ „u÷uhe{kt yuf ‚kÚku 200 ‚nu÷kýeyku Q¼k hne
þfþu.
 «rŒrË™ 3,000 ‚nu÷kýeyku ÔÞw#„ „u÷uhe ‚wÄe ÷eVTx îkhk Ãknkut[e þfþu.
 ‘MxuåÞw ykuV Þwr™xe’ «kusuõx{kt ytËksu 70 nòh x™ ‚e{uLx, 18,500 x™ heELVku‚o{uLx Mxe÷,
6,000 x™ MxÙf[h Mxe÷™ku WÃkÞku„ ÚkÞku Au.
197
  ƒúkuLÍ ykðhý ÄhkðŒe rðï™e yk ‚kiÚke Ÿ[e «rŒ{k{kt 22,600 [ku.{e. ykðhý y™u 1700
{urxÙf x™ ðs™ Ähkðu Au.
 ‘MxuåÞw ykuV Þwr™xe’™k «kusuõx {kxu 250 sux÷k Rs™uhku y™u 3700 sux÷k fkhe„hku îkhk yËT¼wŒ
«rŒ{k™wt r™{koý fhðk{kt ykÔÞwt Au.
Ëuþ y™u Ëwr™Þk™k ‚nu÷kýeyku {kxu ‘MxuåÞw ykuV Þwr™xe ‘ ƒ™þu y™ku¾wt ykf»koý MÚk¤
 MxuåÞw ykuV Þwr™xe™k r™{koý îkhk {k™™eÞ ðzk«Äk™©eyu ‚uðu÷wt MðÃLk ‚kfkh ÚkÞwt Au.
 ‘MxuåÞw ykuV Þwr™xe’™wt r™{koý yux÷u rðï{kt yufŒk - y¾trzŒŒk™ku ‚tËuþ ykÃkðk™e ‚kÚku ‘yuf
¼khŒ - ©uc ¼khŒ’™k {tºk™e «ŒerŒ.
 ‘MxuåÞw ykuV Þwr™xe’ rðï™k ‚nu÷kýeyku {kxu™wt ‚kiÚke {kuxwt ÃkÞox™ MÚk¤.
 «ðk‚eyku™u «Ëþo™ yxkhe ‚wÄe ÷E sðk {kxu nkEÂMÃkz yur÷ðux‚o™e ‚wrðÄk.
 ‘MxuåÞw ykuV Þwr™xe’™e „u÷uhe{ktÚke ‚hËkh ‚hkuðh zu{, ‚kŒÃkwzk y™u ®ðæÞk[¤™e {™kunh ÃkðoŒ{k¤k
òuE þfkþu.
 ‚hËkh ‚hkuðh zu{ rðMŒkh{kt fkÞ{e xuLx r‚xe ykfkh Ãkk{þu.
 ‘MxuåÞw ykuV Þwr™xe’™k Úkkuzk ytŒhu Ëuþ™k ËwŒkðk‚™e Zƒu Ëhuf hkßÞku™k yrŒrÚk ¼ð™ku ykfkh
Ãkk{þu. «Äk™ {tºke©e™k yuf ¼khŒ - ©uc ¼khŒ™e ÃkrhfÕÃk™k yk™kÚke {qrŒo{tŒ Úkþu.
 ™{oËk™k Œxu 17 rf.{e. ÷tçkkE{kt 230 nufxh rðMŒkh{kt Ëuþ - rðËuþ™k Vq÷kuÚke þku¼Œe ™Þ™hBÞ
ðu÷e ykuV ^÷kðMko™wt r™{koý Úkþu.
 ‘MxuåÞw ykuV Þwr™xe’ rðMŒkh{kt ‚hËkh Ãkxu÷ BÞwrÍÞ{{kt 40 nòh ËMŒkðusku, 2000 Vkuxk y™u
rh‚[o ‚uLxh™wt r™{koý. ‚nu÷kýeyku™e ‚hËkh rð»ku òýfkhe {u¤ððk™e Œ{LLkkyku ‚tŒku»kþu.
 ‚kÄw xufheÚke {wÏÞ hMŒk ‚wÄe skuzŒkt ykf»kof Ãkw÷™e ‚wrðÄk «ðk‚eyku™u {tºk{wøÄ fhþu.
 100 sux÷kt Þwðk™ku™u „kEz Œhefu Œk÷e{ ykÃke «ðk‚eyku™u ‘MxuåÞw ykuV Þwr™xe’ rðMŒkh™e
hsuhs™e {krnŒe ykÃkðk{kt ykðþu.
 «ðk‚eyku {kxu Vqzfkuxo, ðkuxh Ãkkfo, fkVuxurhÞk, øke^x þkuÃk ðøkuhu™e ‚wrðÄk WÃk÷çÄ fhðk{kt ykðþu.

198
LkðMkkhe rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt Lkk{ : ™ð‚khe
rsÕ÷kLkwt ¼kuøkkur÷f MÚkkLk : ™ð‚khe rsÕ÷ku 20.07 Úke 21.00 W¥>h yûkktþ y™u 72.43Úke
73.00 Ãkqðo hu¾ktþ ðå[u ykðu÷ku Au.
fw÷ ¼kiøkkur÷f rðMíkkh : 2,20,077 nuõxh
fw÷ støk÷ rðMíkkh : 28,663 nuõxh
ðkðuíkh rðMíkkh : 1,46,966 nuõxh
rsÕ÷kLkwt {wÏÞ {Úkf : LkðMkkhe
fw÷ íkk÷wfkLke MktÏÞk : 6 (LkðMkkhe, s÷k÷Ãkkuh, økýËuðe, [e¾÷e, ¾uhøkk{ yLku ðktMkËk)
fw÷ økk{kuLke MktÏÞk : 396
fw÷ Mðíktºk økúk{ Ãkt[kíkkuLke : 368
fw÷ sqÚk økúk{ Ãkt[kÞíkkuLke MktÏÞk : 23
fw÷ LkøkhÃkkr÷fkLke MktÏÞk : 04 (LkðMkkhe, rðs÷Ãkkuh, økýËuðe, rçk÷e{kuhk)
MÚkkÃk™k : 2S ykufxkuƒh-1997Lkk hkus ð÷Mkkz rsÕ÷k{ktÚke LkðMkkhe rsÕ÷kLke
Lkðh[Lkk fhðk{kt ykðe.
ðzw {Úkf : ™ð‚khe
rsÕ÷k™e ðMkíke : Ãkwhw»kku - 6,78,165, Mºkeyku - 6,51,507, fw÷ - 13,29,672
ð‚Œe ðÄkhk™ku Ëh : 7.8 xfk
yûkh¿kk™™e xfkðhe : 283.88 xfk, Ãkwhw»kku 88.75 xfk, Mºke 78.83 xfk
ð‚Œe™e „e[Œk : 592 (Ëh [ku.rf.{e. ËeX ðMkŒe)
Ëh nòh Ãkwhw»kkuyu Mºkeyku : 961
{wÏÞ Ãkkfku : zkt„h, fXku¤, þuhze, fu¤k, þkf¼kS
Ãkqhf ÔÞð‚kÞ : ÃkþwÃkk÷™
{wÏÞ ¾™es : ç÷uf xÙuÃk, huŒe, $x{kxe, ‚kËe{kxe
Wãku„ : çke÷e{kuhk{kt ð÷Mkkze Mkkøk{ktÚke hk[h[e÷wt çkLkkððkLkku Wãkuøk, hMkkÞýku,
¾ktz, fkøk¤, ðnký Wãkuøk, Mxe÷ Wãkuøk, nehk Wãkuøk yLku MkwíkhkW fkÃkz
Wãku„, hƒh y™u Œu™e ƒ™kðx, [{o Wãku„
ÃkhtÃkhk„Œ : ðkt‚fk{
¼qÃk]»X : MkÃkkx {uËkLkku
s{e™™ku «fkh : fk¤e y™u ÷k÷ s{e™
ðhMkkË : Mkhuhkþ 60 #[
™Ëeyku : ytrƒfk, fkðuhe, {etZku¤k, ÃkqÛkko, ¾huhk
s¤kþÞku : fu÷eÞk y™u sws zu{
çktËhku : ykuts÷, ðktMke, çkkuhMke, ÄkuçkkE
r‚t[kR ‚uðkyku : 63,099 nufxh
RrŒnk‚™e yxkheyuÚke ™ð‚khe
ËrûkÛk „wshkŒ{kt ÷kuf{kŒk ÃkqÛkko ™Ëe™k rf™khu ð‚u÷wt ™ð‚khe þktŒ, ‚tMfkhe y™u M™un-‚w{u¤¼Þko
÷kufSð™™e yk„ðe AkÃk Ähkðu Au. yk yirŒnkr‚f ™„h™e rþÕÃkkf]rŒ ftzkhðk{kt y™uf ‚tŒku, ykur÷Þkyku,
hksðeyku, f÷kfkhku y™u Wãk„ÃkrŒyku™k Ãkwhw»kkÚko™ku ‚wËeÄo ErŒnk‚ Au.
™ð‚khe ™k{ þkÚke ÃkzÞwt yu yt„u rðrðÄ yr¼«kÞku òuðk {¤u Au. ðzkuËhk™e yu{.yu‚.Þwr™.
ÃkwhkŒíð rð¼k„™k r™ð]¥> yæÞûk y™u RrŒnk‚™k ™uþ™÷ «kuVu‚h zkì. ykh.yu™.{nuŒk™k {Œu ™ð‚khe
yt„u™ku ‚ki «Úk{ yirŒnkr‚f WÕ÷u¾ ƒ{Ëk{e™k [k÷wfÞ hkòyku™k ‚{Þ™k R.‚.669™k Œk{úÃkºk{ktÚke
{éÞku Au. hkò ©uÞk©Þ rþ÷krËíÞu yuf ƒúkñÛk™u Ëk™ ykÃÞwt nŒwt su r™r{¥>u WÃkhkufŒ Œk{úÃkºk (Ëk™Ãkºk)
÷¾kÞwt nŒwt. yu{kt ™ð‚khe™ku WÕ÷u¾ ‘‘™ð‚khefk’’ ™k{u ÚkÞku Au. ƒeswt Œk{úÃkºk R.‚.821™wt {éÞwt Au.
201
 hküÙ fwx ðtþ™ku hkò ffo ‚wðÛkoð»kuo ÷~fhe AkðÛke{ktÚke ykÃku÷k Ëk™™ku yu{kt WÕ÷u¾ Au. yu ‚{Þu ™ð‚khe{kt
si™ku™e ðMkŒe nŒe. ‘‘yÃkhkrsŒ’’ ™k{™k si™ „whw™u hkò ffuo Ëk™ ykÃÞwt nŒwt. R.‚.82™k Œk{úÃkºk{kt
ykLkku WÕ÷u¾ Au. (Ëk™Ãkºk{kt ™ð‚khe™ku WÕ÷u¾ LkkøkMkkrhfk yuðku ÚkÞku Au. LkkøkMkkrhfkLkku yÚko rLkíÞ yuðwt
ÚkkÞ Au, ßÞkhu LkkøkMkkrhfk yux÷u LkkøkËuðíkkLke Ãkqò fhLkkh þnuh. Úkkuzku Mk{Þ Lkkøk{tz¤ yLku ÃkkhMkeÃkqhe
íkhefu yku¤¾kÞu÷wt yk þnuh Auðxu LkðMkkhe{kt ðMÞk ÃkAe ÃkkhMkeÃkqhe yLku LkðMkkhe Lkk{ku ÃkzÞk nŒkt.)
híLkk „¼ko ÄhŒe:-
‘‘MðhkßÞ’’ þçË™k «Úk{ AzeËkh ËkËk¼kR ™ðhkuS, ykiãkur„f ¢ktrŒ™k ‚sof s{þuËS ŒkŒk,
¼khŒ™k ‚nw«Úk{ ™kRx ƒuhku™ux ©e s{þuËS¼kR, SS¼kR, {nkhküÙ™k þuf‚rÃkÞh „ÛkkŒk òÛkeŒk
™kxTÞrðËT ƒk÷ „Ûkuþ „zfhe™e yk sL{¼qr{. rƒúxeþ ‚ÕŒ™Œ™k ÃkkÞk n[{[kðe ™kt¾™kh hküÙrÃkŒk
{nkí{k „ktÄe™e Ëktzefq[™ku «r‚æÄ ErŒnk‚™k Ãkk™k™e „rh{k ÄhkðŒku yk ™ð‚khe rsÕ÷ku. „kÞfðkze
þk‚™{kt ™ð‚khe «ktŒ nŒku. „wshkŒ hksÞ™e h[™k ð¾Œu ™ð‚kheyu yu™k yk ðneðxe MÚkk™ ™ð‚khe
rsÕ÷k {kxu {kt„Ûke fhe, ™ {éÞwt, ‚t½»ko ÚkÞk, yktËku÷™ku ÚkÞk, yu™ku ÃkÛk RrŒnk‚ Au. {nkí{k „ktÄe
sL{sÞtrŒ Œk.hS ykufxkuƒh, 1997™k hkus y÷„ rsÕ÷k Œhefu ™ð‚khe «MÚkkrÃkŒ ÚkÞwt.
rsÕ÷k™e ¼ki„kur÷f ÃkrhrMÚkrŒ :
Ãkrï{ ¼k„{kt ËrhÞkfktXku 53 rf.{e. ÷ktƒku Au. Ãkqðo ¼k„{kt zwt„hku y™u st„÷ku Au. su™e s{e™
V¤ÿwÃk Au. ™ð‚khe rsÕ÷k™wt fw÷ ûkuºkV¤ 2209 [ku.rf.{exh Au. rsÕ÷k™ku Ãkqðo rðMŒkh fwËhŒe ð™hkS y™u
zwt„hkykuÚke AðkÞu÷ku Au. sÞkhu Ãkrï{ rðMŒkh yhƒe ‚{wÿ™u fkhÛku ™Ëe, ™k¤k, fkuŒhku y™u r™[kÛkðk¤e
s{e™{kt ËrhÞk™wt ÃkkÛke Vhe ð¤Œkt ¾khÃkkx s{e™ ykðu÷e Au. Ãkqðo y™u Ãkrï{™e ðå[u™ku rðMŒkh ƒ„e[k
÷kÞf ‘‘„úe™ ƒuÕx’’ Œhefu òÛkeŒku Au. rsÕ÷k{kt fkðuhe, ytrƒfk, y™u ÃkqÛkko ™Ëeyku ÃkqðoÚke Ãkrï{ ŒhV
ðnu Au.
LkðMkkhe{kt økkÞfðkzLkwt ykøk{Lk
E.Mk. 1304{kt Mkku÷tfe ðtþLkk AuÕ÷k hkò fýoËuðLku nhkðe y÷kWÆeLk ¾e÷S Mk¥kk WÃkh ykÔÞku.
íÞkhçkkË y÷øk y÷øk {wÂM÷{ Mk¥kkyku nuX¤ LkðMkkhe ykÔÞwt. Mkku÷tfe ðtþLkk hkòyku çkkË LkðMkkheLkwt
hksfeÞ {n¥ð ½xâwt yLku ynª fkuE y÷øk hksfeÞ yÂMíkíð hÌkwt Lknª.
ykihtøkÍuçkLkk Mk{Þ{kt LkðMkkhe {hkXkykuLkk nkÚku ÷qtxkíkwt hÌkwt. LkðMkkheLkwt hûký fhu yuðe fkuE nfq{ík
Lk níke. {hkXkykuyu LkðMkkhe WÃkh ¾tzýe Xkufe çkuMkkze níke.
E.Mk. 1680{kt rþðkSLkwt yðMkkLk ÚkÞwt yLku E.Mk. 1707{kt ykihtøkÍuçkLkwt yðMkkLk ÚkÞwt. yk
Mk{Þ Ëhr{ÞkLk økwshkíkLkk fux÷ktf «Ëuþku WÃkh {hkXkykuyu Ãkfz s{kðe níke. rþðkSLkk yðMkkLk ÃkAe
þknw {nkhks ÃkkMku Mk¥kk ykðe. íkuykuLkk MkhËkh MkuLkkÃkrík ¾tzuhkð Ëk¼kËuyu W¥kh økwshkík yLku fkXeÞkðkz
MkwÄe Mkðkhe fhe níke. ¾tzuhkðLkk Ãkwºk rºkçktfhkð íkÚkk Ëk{kSLkk ¼ºkeò Ãke÷kShkðLke rLk{ýqf fhe yLku
÷~fhLkk WÃkhe çkLkkÔÞk. Mk{Þ síkk yk rÃk÷kShkð økkÞfðkz, økwshkík{kt økkÞfðkze hkßÞLkk MÚkkÃkf
çkLÞkt.
MkLk 1720{kt LkðMkkheLku {wÂM÷{ ½qtMkhe{ktÚke {wõík fhðk LkðMkkheLkk ÃkkhMke ËuMkkE íku {q÷S YMík{S
MkkuLkøkZ sE rÃk÷kShkðLku LkðMkkhe ykððk yk{tºký ykÃke ykÔÞk yLku fkuEÃký òíkLkk «ríkfkh rðLkk
LkðMkkheLke Mk¥kk rÃk÷kShkðLkk nkÚk{kt ykðe. fkuE [ku¬Mk rðMíkkhLke Mk¥kk {hkXkykuLkk nkÚk{kt ykððkLkku
yk «Úk{ çkLkkð níkku su ¼rð»Þ{kt h[kLkkhk økkÞfðkze hkßÞLkku ÃkkÞku LkðMkkhe{kt Lkt¾kÞku níkku.
MkLk 1721{kt VheÚke ÃkuïkLke ½qtMkhe Vøkkðe Mðíktºk ÚkÞk yLku økwshkík{kt yk heíku MkLk 1721Úke
rðÄeøkík økkÞfðkz hkßÞLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
19{e MkËeLke þYykík{kt økwshkíkLkk fux÷ktf rðMíkkhkuLke ytøkúuòu yLku økkÞfðkz ðå[u ðnU[ýe ÚkE.
íku{kt LkðMkkhe «ktík økkÞfðkzLkk rnMMku ykÔÞku.
¾tzuhkðLkk Mk{ÞÚke LkðMkkheLke «økrík þY ÚkE níke.
¾tzuhkðLkk Mk{Þ{kt MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkykuLkku WËÞ ÚkÞku. ¾tzuhkðu Mk{økú «ËuþLke s{eLkLke
202
{kÃkýe Ãký fZkðe níke. Mkhfkhe y{÷Ëkhku yLku LÞkÞíktºkLke MÚkkÃkLkk Ãký ÚkE níke.
¾tzuhkðLkk rðÄðk s{LkkçkkELku çkk¤fku Lk níkkt íkuykuyu MkÞkShkðLku Ë¥kf ÷uíkkt MkÞkShkð ºkeò íkhefu
íkuyku 1875{kt økkËeyu ykÔÞk níkk. yLku 1938 MkwÄe hksðe íkhefu Mk¥kk ¼kuøkðe níke.
LkðMkkheLke Mkk[e «økrík MkÞkShkð ºkeòLkk Mk{Þ{kt ÚkÞu÷e Au. yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk LkðMkkhe{kt
yLkuf rðMíkkhku ðæÞk. hu÷ðu, hMíkk íkÚkk xÃkk÷Lke Mkøkðz Q¼e ÚkE. LkðMkkhe þnuhLkku rðfkMk þY ÚkÞku.
þnuh MkwÄhkELke MÚkkÃkLkk ÚkE. ðzkuËhk hkßÞ{kt sqLkk{kt sqLke MkwÄhkE (LkøkhÃkkr÷fk) Ãkife yuf LkðMkkhe
LkøkhÃkkr÷fk Au. suLke þYykík 1863Úke ÚkE yLku rðrÄðík MkwÄhkELke MÚkkÃkLkk 1886Úke ÚkE.
MkÞkShkð økkÞfðkzu 28 rzMkuBçkh 1881Lkk rËLku Mk¥kkLkk Mkqºkku Mkt¼kéÞk níkkt. su 1938 MkwÄe hÌkk.
yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk LkðMkkheLke {n¥k{ «økrík ÚkE. hu÷ðu, ðes¤e yLku xÃkk÷¾kíkw MkwÔÞðÂMÚkík çkLÞkt.
MkÞkShkðLkk Mk{Þ{kt rþûký ûkuºku ¢ktrík ÚkE yu{ fne þfkÞ. 19{e MkËeLkk ytíkÚke þY ÚkÞu÷e
þk¤kyku yksu Ãký fkÞohík Au. fLÞk fu¤ðýeLkku ÃkkÞku Ãký yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk Lkt¾kÞku.
økkÞfðkze þkMkLk 1759Úke 1947 Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk {kºk 1780Úke 1782 çku ð»koLkk økk¤ku
ftÃkLkeLkk þkMkLk nMíkf níkku.
sqLk-1818Lkk rËðMku Ãkuïkyku ytøkúuòuLkk þhýu ykÔÞk. ytøkúuòu MkkÚku fhu÷e Mk{sqíke yLkwMkkh ÃkuþðkÃkË
ÃkhÚke hkSLkk{wt ykÃÞwt. yk heíku ÃkuþðkLkku y{÷ yêkðeMke Ãkhøkýk Mkrník Mk{økú ¼khík{kt ¾ík{ ÚkE økÞku.
1818{kt ytøkúus þkMkLk yLku økkÞfðkz þkMkLk nuX¤ Lke[u {wsçk Ãkhøkýkyku h[kÞkt níkk.
rçkúxeþ þkMkLk økkÞfðkz þkMkLk
(1) Ãkkå[ku÷, MkwÃkk (s÷k÷Ãkwh) {hku÷e
(2) [e¾÷e íku÷kze
(3) ð÷Mkkz, ÃkkhLkuhk (ð÷Mkkz) ðeMkLkÃkwh
(4) ¼wíkMkh, çkøkðkzk (Ãkkhze) økýËuðe
ytíkkÃkwh, LkðMkkhe (fMçkku)
E.Mk. 1947{kt ¼khík ykÍkË ÚkÞwt íÞkt MkwÄe çke÷e{kuhk, økýËuðe, LkðMkkhe ðøkuhu økkÞfðkz þkMkLk
íkÚkk ðktMkËk rðMíkkh Ëuþe hkßÞkuLkk íkkçkk{kt hÌkkt.
1857{kt LkðMkkhe{kt íkkíÞk xkuÃkuLkku ðMkðkx :
1857{kt íkkíÞk xkuÃkuLkku LkðMkkhe{kt ðMkðkx níkku. Mk¥kkhkÚke LkkMke økÞk çkkË íkkíÞk xkuÃku LkðMkkhe{kt
ËwrÄÞk ík¤kðLke ðå[u xufheLkk {trËh{kt ðMÞku níkku. yu{ fnuðkÞ Au fu íkkíÞk yk MÚk¤u xnu÷ËkMk Lkk{
Äkhý fheLku hnuíkku níkku. xnu÷ËkMk íkkíÞk nkuðkLke fux÷ef Ë÷e÷ku hsq fhðk{kt ykðe Au. xnu÷ËkMk ÃkkuíkkLku
{nkhk»xÙLkk ðíkLke íkhefu yku¤¾kðíkku. íkkíÞk Ãký {nkhk»xÙLkku çkúkñý níkku. xnu÷ËkMk íkhefu Lkk{ Äkhý
fhe ¼e÷ðkMkLkk støk÷ku ÃkkMkuLkk økk{Lke {w÷kfkík Ãký ÷uíkku, ßÞktÚke íkkíÞk rçkúxeþ ÷~fhLke xku¤eLku ÚkkÃk
ykÃkeLku Axfe økÞku níkku. íÞktÚke hk{[hýLkk Lkk{u yuf çkúkñýLku yu LkðMkkhe ÃkkuíkkLke MkkÚku ÷kÔÞku níkku. su
íkkíÞkLkku yLkuf ÷zkEykuLkku MkkÚkeËkh níkku. økwshkíkLkk rðÃ÷ðfkheykuLkku ¾kMk MkkÚkeËkh {Õnkhkð økkÞfðkz
LkðMkkhe{kt xnu÷ËkMkLku {éÞku íÞkhu xnu÷ËkMkLke ðkík[eík WÃkhÚke yu{Lku xnu÷ËkMk íkkíÞkxkuÃku nkuðkLke
òý ÚkE.
rðï{kt Lkfþk{kt LkðMkkheLkwt MÚkkLk
økwshkík hkßÞLkk Ërûký Auzu økwshkíkLkk «ðuþîkh Mk{w LkðMkkhe Ãkqýko LkËeLkk fktXu ykðu÷wt Au.
LkðMkkhe ffoð]¥kLke Ërûkýu 20-.57 W¥kh yûkktþ íkÚkk 72.56 Ãkqðo hu¾ktþ Ãkh ykðu÷wt Au. íkuLke W¥khu
Mkqhík rsÕ÷ku, Ërûkýu zktøk yLku ð÷Mkkz, Ãkqðuo ¾kLkËuþ yLku Ãkrù{u yhçke Mk{wÿ ykðu÷ku Au.
LkðMkkhe Ãkqðo-Ãkrù{ rðMík]ík yLku W¥kh-Ërûký Mkktfzku rðMíkkh Ähkðu Au. LkðMkkhe þnuhLke [íkwoMke{k
Ãkqðuo [kuÞkoMke(Mkqhík) Ãkrù{u s÷k÷Ãkkuh, W¥khu rðhkð¤, Ërûký rðs÷Ãkkuh Au. LkðMkkhe þnuhLkwt ûkuºkV¤ 8.05
[ku.rf.{e. Au.
Ãkrù{ hu÷ðuLkk {wtçkEÚke íkuLkwt ytíkh 333 rf.{e. Au. y{ËkðkËÚke Ãký yux÷wt s ytíkh Ähkðu Au.
hk»xÙeÞ Äkuhe{køko LkðMkkhe ytíkh 258 rf.{e. ßÞkhu y{ËkðkËLkwt ytíkh 280 rf.{e. Au.

203
 LkðMkkhe þnuhLke rðfkMkøkkÚkk
LkðMkkheLkk Lkk{Lkku WÕ÷u¾ yLku ÷øk¼øk 1400 ð»koLkku ÔÞðÂMÚkík RríknkMk yLku çkeò 600 ð»koLkku
yr÷r¾ík RríknkMk {¤e ÷øk¼øk çku nòh ð»ko sqLke LkðMkkhe LkøkheLkku rðfkMk fuðe heíku ÚkÞku ? yk «&™Lkku
W¥kh MÚkkrLkf ¼qøkku¤ yLku ÃkwhkíkíðLku ykÄkhu ÚkE þfu.
Ãkqýko LkËeLkk Ërûký rfLkkhu ðMku÷wt LkðMkkhe yk{ íkku MkÃkkx «Ëuþ Au. Ãkhtíkw, Ãkqýko LkËeyu íkuLkk íkx
rðMíkkh{kt fhu÷k ÄkuðkýLku fkhýu Ãkzu÷k Lkk¤k, fktMk yLku çkkfe hnu÷k xufhkLku fkhýu yk yk¾ku rðMíkkh ¾kzk-
xufhkðk¤ku ÷køku Au.
LkðMkkhe{kt MÚk¤ íkÃkkMk fhíkkt MÃkü ÚkkÞ Au fu, sqLkkÚkkýk ÃkkA¤ fkr÷Þkðkze íkhVÚke íkÚkk ¼UMkík¾kzk
yLku rðhkð¤ ðå[u fux÷ktf fkuíkhku ykðu÷k Au. íku s «{kýu ËwrÄÞk ík¤kð íkhV Ãkqðuo ÷wLMkefwE íkhVÚke íkÚkk
Ërûkýu rðs÷Ãkkuh yLku {tfkuzeÞk rðMíkkhLkwt Ãkkýe ykðu Au. yk fkuíkhkuLke s{eLk ¾kzk xufhkðk¤e çkLke Au.
yk Lke[kýðk¤k ¼køk WÃkh ËwrÄÞw ík¤kð ykÔÞwt Au.
ð¤e ËwrÄÞk ík¤kðLke W¥kh rËþk{ktÚke yuf ¾kze
Lkef¤u Au íku xkðh yLku {Äw{íke{ktÚke ÚkE xkxk Mfq÷
íkhV ðne ðuhkð¤ íkhV òÞ Au. Lkkøk ík÷kðze
íkhefu yku¤¾kíkk rðMíkkhLkwt Ãkkýe MkktZfqðk íkhVÚke
nk÷ þktíkkËuðe hkuz íkhVLkk Lke[uLkk ¼køkuÚke ÃkMkkh
ÚkE Ãkqýko{kt {¤u Au. yk çkÄk Lkk¤k yLku fkuíkhkuLku
fkhýu fux÷ktf {kLkð ðMkíkeðk¤k rðMíkkhku Ähkðíkk
xufhkyku MÃkü Lkshu Ãkzu Au.
LkðMkkheLke ¼kiøkkur÷f ÃkrhÂMÚkrík{ktÚke
ËztøkðkzÚke {Äw{íke yLku ËwrÄÞk ík¤kðLkk W¥kh
¼køku økku÷ðkz, fkux {nkuÕ÷ku, ÃkkhMkeðkz rðøkuhuLku
ykðhe ÷uíkk xufheykuLkk rðMíkkhku Au. íku s «{kýu sqLkkÚkkýk LkSfLkk {nkuÕ÷kyku Ãký xufheyku WÃkh Au.
yk ¼kiøkkur÷f ÂMÚkrík{kt LkðMkkheLkwt WËT¼ðMÚkkLk õÞkt nþu íku òýðwt hMk«Ë çkLke hnu Au. ©uÞk©Þ
rþ÷krËíÞ yLku ffoMkwðýo ð»koLkk íkk{úÃkºkLku ykÄkhu fux÷ktf Mkqr[íkkÚkkuo {u¤ðe þfkÞ íku{ Au. Þwðhks ©uÞk©Þ
rþ÷krËíÞu ¼kirøkf Mðk{e Lkk{Lkk çkúkñýLku ËkLk ykÃÞwt Au. ßÞkhu ffo Mkwðýo ð»kuo siLk {wrLkLku ËkLk ÄÞwO Au.
yk çktLku íkk{úÃkºk{kt yLkw¢{u çkúkñý yLku siLk [iíÞk÷ÞLkku WÕ÷u¾ fÞkuo Au. yk çktLku ÃkhtÃkhk ¼uøke fhíkkt yuðku
rLkËuoþ {¤u Au fu ÷øk¼øk 1400 ð»ko Ãknu÷k yk rðMíkkh{kt çkúkñý yLku siLk ÷kufkuLke ðMkíke níke.
LkðMkkheLkk {æÞ{kt Ãkxðk þuhe rðMíkkh{kt yrøkÞkh{e MkËeLke økýe þfkÞ yuðe çkúñkLke {qŠík ykðu÷e
Au. ¼khíkeÞ Lkøkh h[LkkLke ÃkhtÃkhk «{kýu çkúñkLke {qŠík þnuhLkk fuLÿMÚkkLku nkuÞ Au. íku s «{kýu {Äw{íke
rðMíkkh{kt s MkkiÚke sqLkwt ËuhkMkh ykðu÷wt Au. suLke {qŠík Ãký ÷øk¼øk 1200 Úke 1400 ð»ko sqLke sýkÞ Au.
yk çktLku nfefíkku ¼uøke fhíkk [ku¬Mk rLkýoÞ WÃkh ykðe þfkÞ fu ÷kxLkk [k÷wõÞLkk Mk{Þ (E.Mk.
671 Ãknu÷kt) Ëhr{ÞkLk {Äw{íke rðMíkkh{kt íkÚkk íkuLkk ykMkÃkkMk Ãkxðk þuhe rðMíkkh{kt çkúkñýku yLku siLk
÷kufkuLke ðMkíke níke.
LkðMkkhe{kt LkkLkwt hksfeÞ fuLÿ níkwt yLku ÷kxLkk [k÷wõÞku LkðMkkhe{kt hne hks fhíkkt níkk, íkku yu
hksðeykuLkku {wfk{ õÞkt nþu ?
hkò Ãkw÷fuþe ðÕ÷¼Lkk Ãkwºk Äkhk©ÞLkk Lkk{ WÃkhÚke LkðMkkhe LkSf ‘Äkhkøkehe’
Lkk{u yuf økk{ WÃkhÚke íkuLkwt Lkk{ Ãkzu÷wt yuðwt {kLkðk{kt ykðu Au yLku ©uÞk©uÞ rþ÷krËíÞ
LkðMkkhe{kt XheXk{ ÚkÞku íku Ãknu÷kt Äkhkøkehe hksfeÞ fkh¼khLkwt fuLÿ níkwt yuðwt Ãký {kLkðkLkk
Ãkqhíkk Ãkwhkðk nkuðk Aíkkt fux÷ktf íkk{úÃkºk{kt yk Äkhkøkehe yLku íkuLke ykMkÃkkMkLkk økk{kuLkk
Lkk{ku {¤e ykðu Au. Ãkhtíkw yksu íÞkt MÚk¤ íkÃkkMk fhíkkt hksfeÞ «ð]r¥kLke fkuE çkkfe
rLkþkLke {¤íke LkÚke. íkuðk Mktòuøkku{kt yuf yLkw{kLk yuðwt fhðk{kt ykðu Au fu, Äkhk©Þk
Mk{ÞLke Äkhkøkehe yk¾e Lkkþ Ãkk{e nþu.

204
 ©uÞk©Þ rþ÷krËíÞ LkðMkkhe{kt hneLku hkßÞ fhíkku níkku.
LkðMkkheLke ðMkíke {Äw{íke, Ãkxðk þuhe, {kuxk çkòh, Ëztøkðkz, òu»ke {nkuÕ÷ku ðøkuhu íkhV níke.
yk çkÄk MÚk¤ku LkðMkkheLke {æÞ{ktÚke ðnu÷e Ãkqýko LkËeLkk yuf VkxkLke ykMkÃkkMk çkLku÷k Ÿ[e xufhe suðk
rðMíkkhku{kt níkkt. yk çkÄe xufheykuÚke LkSf{kt yuf MkkiÚke Ÿ[e xufhe suLku nk÷{kt fkux {nkuÕ÷k íkhefu
yku¤¾ðk{kt ykðu Au íku fkux þçË rfÕ÷kLkwt Mkq[Lk fhu Au. ynª hksfíkkoykuLkku ðkMk nkuðkLkwt yLkw{kLk Au. ð¤e
yk yLkw{kLkLku Ãkwrü ykÃku yuðk rþ÷kuxðkz yLku Zk÷økhðkz yk rðMíkkhLke LkSf Au. rþ÷kuxðkz nrÚkÞkhku
çkLkkðLkkh Mkef÷eøkhkuLkku yLku Zk÷økhðkz Zk÷økhkLke søÞkLkwt Mkq[Lk fhu Au. yk{, LkðMkkhe{kt hksfeÞ
økríkrðrÄLkwt fuLÿ yk fkux {nkuÕ÷ku nkuE þfu Au.
yk{, [kh nòh ð»ko Ãknu÷kt fkux {nkuÕ÷k íkhV hnuíkk hksðe yLku íkuLke ykMkÃkkMk{kt hnuíke «ò sux÷wt
LkSðk ðMkkníkLke fÕÃkLkk ÚkE þfu.
çkkh{e MkËe{kt ÃkkhMkeyku LkðMkkhe{kt ykÔÞk íÞkhu «Úk{ MkktZfwðk{kt íkhV {wfk{ fÞkuo Ãkhtíkw íku søÞk
yLkwfq¤ sýkE Lknª yux÷u nk÷Lkk íkhkuxk çkòh ÃkkMku ÃkkA¤ ðnuíke Ãkqýko LkSf ðMkðkx fÞkuo.
ynª yuðe fÕÃkLkk fhe þfkÞ fu íku Mk{Þu {Äw{íkeÚke þY ÚkE økku÷ðkz MkwÄe {kLkð ðMkíke nþu, yLku íku
AuðkzkLkk MÚkkLk LkSf ÃkkhMkeykuyu Lkðe ðMkkník çkLkkðe.
íkuh{e MkËe ykMkÃkkMk {wÂM÷{kuLkwt ykøk{Lk þY ÚkÞwt. íÞkhu íkuykuyu nk÷Lkk Ëhøkkn hkuz, ËqrÄÞk ík¤kðLkku
rðMíkkh ÃkMktË fÞkuo. nk÷{kt su ÃkkhMkeykuLkku {÷uMkh rðMíkkh Au. íku MÚkkLku Ãknu÷k {÷uf ÷kufkuLke MkhkE níke.
MkiÞË MkkËkík LkðMkkhe{kt MkLk 825{kt ykÔÞkt níkk.
Lkð{e MkËe{kt ykhçkku ÔÞkÃkkh yÚkuo LkðMkkhe çktËhu ykðíkk níkk, íkuykuyu ynª MkhkE ÞkLku fu
‘Ä{oþk¤kyku çkktÄe níke, ÔÞkÃkkh {tË Ãkzíkkt ynª {wÂM÷{kuLke ykðLk-òðLk ½xe níke, yux÷u yk MkhkE
¾k÷e Ãkze hne níke.’
MkLk 1412{kt yn{Ëþknu økwshkík Síke y{ËkðkË ðMkkÔÞwt, íÞkhu LkðMkkhe{kt MkiÞË ¾esh¾ktLke
Mk¥kk níke yLku ÃkkhMke hkò ykþkS Ãkx÷kE fhíkk níkk.
[kiË{e MkËeLkk «kht¼ MkwÄe{kt LkðMkkheLkku rðfkMk fw{khÃkk¤Lkk Mk{Þ fhíkkt ¾kMk ðæÞku nkuÞ yu{ ÷køkíkwt
LkÚke. ykÚke Mk{økú heíku òuíkkt Mkku÷tfe-ðk½u÷k Mk{Þ MkwÄe{kt LkðMkkhe Ãkqðo{kt Ëtøkzðkz, Ërûkýu fwt¼khðkz,
frzÞkðkz, Ãkrù{u ËqrÄÞk ík¤kðÚke økku÷ðkz yLku W¥khu ÃkkhMkeðkz íku{s ÃkkhMkeðkzLke
Ãkrù{u Aqxe AðkE ðMkíke nkuE þfu.
E.Mk. 1304{kt fhý ðk½u÷kLke nkh MkkÚku økwshkík {wÂM÷{ nfw{ík nuX¤ ykÔÞwt
íÞkhu Mðk¼krðf heíkuu fkuxLkku rðMíkkh {wÂM÷{ Mk¥kkyu fçksu fÞkuo. yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk
LkðMkkhe{kt {wÂM÷{ ðMkíke ðÄe. ®nËw hkòLkku fkuxLkku rðMíkkh rËÕneLkk Mkw÷íkkLkku yLku
{wÍVhe Mkw÷íkkLkkuyu fÞkuo nkuðkLkk ÃkwhkðkYÃku E.Mk. 1404{kt íku{w÷ ÷økLke [ZkE
Ëhr{ÞkLk fkux rðMíkkh{kt ò{u {ÂMsË çkktÄðk{kt ykðe níke.
Mkk{kLÞ heíku EM÷k{e Mk¥kkLkk fuLÿ LkSf ò{k {ÂMsË çkktÄðk{kt ykðu Au. su{
LkðMkkhe{kt Ãký çkLÞw LkðMkkheLkk {kuxk çkòhLke {æÞ{kt ykðu÷e sw{k {ÂMsË fkux
{nkuÕ÷kÚke Úkkuzu s Ëqh Au. sw{k {ÂMsËLke ykswçkksw çkòh nkuÞ Au íku «{kýu ynª Ãký
yk {ÂMsËLke ykMkÃkkMk {kuxwt çkòh rðfkMk Ãkk{u÷wt Au.
EM÷k{e nfw{ík áZ
ÚkÞk ÃkAe {wÂM÷{ rðMíkkhku
ðæÞk. fkux {nkuÕ÷kLke
Ãkrù{u fkÍeðkz, {kuXðkz,
Ërûký íkhV Ãkeh {nkuÕ÷ku
ðøkuhu rðMíkkhku ðæÞk. sw{k
{ÂMsËLke LkSf çkòhLkk
¾qýk WÃkh ¾kxfeðkz yLku

205
 çkòhLke Ãkqðo{kt ðnkuhðkz ykðu÷k Au. ÷û{ý nku÷Lkk
ÃkkA÷k ¼køku ËkWËe ðnkuhkykuLke {ÂMsË Ãký Au.
{wMk÷{kLk ðMkíkeLkku çkeòu ¼køk fwt¼khðkz yLku
frzÞkðkzLkk Ërûký ¼køku ÚkÞku Au. yk rðMíkkh{kt ËqrÄÞk
ík¤kð LkSfLke {ÂMsË, Ëhøkknku{kt ¾kLkfknku ½ýe
Mkq[f Au. ¾kMk fheLku ¾kLkfknku økk{Lkk Lkkfu nkuÞ Au íkuðe
{fËw{þk ÃkehLke ¾kLkfkn LkðMkkheLkk Ërûký Auzu Au su
MkLk 1476{kt çktÄkÞu÷e Au.
yk ÃkehLke Ëhøkknku MkkÚku LkðMkkhe þnuhLkk Mke{kzkLkwt Mkq[Lk fhíkk fçkúMíkkLkku Ãký Au. yuf fçkúMíkkLk
÷wLMkefwE, Ëþuhk xufhe íkhV yLku çkeswt çkku÷íke ½kuh AkÃkhk sðkLkk {køko Ãkh Au su þnuhLkk AuðkzkLkk rðMíkkhku
økýe þfkÞ.
ÃktËh{e Mkku¤{e MkËe{kt ÃkkhMkeyku {kuxk «{ký{kt LkðMkkhe ykÔÞk yLku ÃkkhMke Ãkxu÷u [ktøkykþkyu
íkuykuLku {÷uf Mkhkn yux÷u fu {÷uMkh rðMíkkh{kt ðMkkÔÞk. [khÃkw÷ rðMíkkh{kt nk÷{kt Ãký {ÂMsË yLku ÃkkhMke
yrøkÞkhe ÃkkMku ÃkkMku Au. yk{ ÃktËh{e Mkku¤{e MkËe{kt [khÃkw÷, íktçkku÷e {nkuÕ÷ku, Ãkku[e {nkuÕ÷ku, hk{
{nkuÕ÷ku, yrøkÞkhe {nkuÕ÷ku, {kuhk {nkuÕ÷ku, Ëk{fk {nkuÕ÷ku suðk ÃkkhMke rðMíkkhku ðæÞk. Ãkªòhk {nkuÕ÷k
rðMíkkh Ãknu÷k Ãkªòhkyku ðMkíkk níkk yLku ðkze {nkuÕ÷k{kt Ãký {wMk÷{kLkkuLkk {fkLkku níkk. nk÷{kt yk
çkÄe ÃkkhMke ðMkíke ðå[u íkkÃkhðkz suðku {wÂM÷{ {nkuÕ÷ku {kuswË Au. yk{, yk rðMíkkh{kt ðMkíkeLke VuhçkË÷e
ÚkÞu÷e sýkÞ Au.
yk ÃkrhÂMÚkrík{kt Mk¥kh{e MkËe{kt fkuE VuhVkh ÚkÞu÷k sýkíkk LkÚke. yZkh{e MkËe{kt {hkXkykuLkwt
ykøk{Lk ÚkÞwt. E.Mk. 1719{kt rÃk÷kShkð økkÞfðkzu LkðMkkhe Síke ÷eÄwt. yk Mk{Þ ÃkAe nk÷Lkk LkðMkkheLkku
ÃkkÞku Lkt¾kÞku.
økkÞfðkzku MkkuLkøkZ íkhVÚke ykÔÞk yLku fk÷eÞkðkzeLke ¾kzeLkk LkðMkkhe íkhVLkk ¼køku {wfk{ fÞkuo. su
sqLke ðMkíke çknkhLkku ðMíkkh níkku. fkuE Mktòuøkku{kt ÃkkAk nXðkLke ÂMÚkrík ÃkuËk ÚkkÞ íkku LkËe íkhVLkk ¼køkuÚke
Íx ¼køke þfkÞ yuðe økýíkhe nþu. yk søÞkyu yuf LkkLkku rfÕ÷ku çkLkkðe íkuLke «uðþîkh Ãkkt[ nkxze íkhV
h¾kÞwt. suLku ykÃkýu sqLkkÚkkýk íkhefu yku¤¾eyu Aeyu, su yksu Ãký {kuswË Au. sqLkkÚkkýk LkSf ÃkkÞøkkðkz
yLku [kuÃkËkh {nkuÕ÷ku Au. su {hkXk MkhËkhkuLkk ½kuzkh yLku Mkhfkhku LkkufhkuLkku
ðMkðkx Mkq[ðu Au. LkðMkkheLku «ktíkLkwt {wÏÞ þnuh çkLkkÔÞk ÃkAe sqLkkÚkkýk
íkhV Mkhfkhe LkkufhkuLkk ykðkMk çkLkkÔÞk. sqLkkÚkkýk, LkðÚkkýk, su÷Úke
÷wLMkefqE, rðMíkkh ykuøkýeMk{e MkËe{kt rðfkMk ÃkkBÞku. MkLk 1863Úke ©e
¾tzuhkð {nkhksLkk Mk{ÞÚke hMíkk ËwhMíkeLkwt fkÞo þY ÚkÞwt. MkLk 1861{kt
hu÷ðu Lkkt¾ðkLkwt þY ÚkÞwt yLku Lk{ksøkhkLkk xufhk íkhefu yku¤¾kíke s{eLk
hu÷ðu MxuþLk {kxu ÷E ÷uðk{kt ykðe. yk{ hu÷ðu ÷kELk Lkt¾kÞk çkkË hu÷ðu
MxuþLk yLku økku÷ðkz MkwÄeLkk hMíkk ykMkÃkkMk ðMkíkeLkku rðfkMk ÚkÞku. «Úk{
yk íkhVLkk Ÿ[k xufheðk¤k ¼køku ðMkíke ÚkE, çkkË{kt Lke[k ¼køkku{kt ðMkíke
ðÄðk ÷køke.
yk rðMíkkhku{kt þiûkrýf MktMÚkkyku, Ëðk¾kLkk, nkuÂMÃkx÷ ðøkuhu MÚkkÃkðk{kt ykÔÞk. MkLk 1863{kt ßÞkhu
{ÿuMkk Mfq÷Lkwt {fkLk çktÄkÞwt íÞkhu yk rðMíkkh þnuhLkk AuðkzkLkku økýkíkku níkku. yk rðMíkkh{kt ÃkkhMkeykuLkk
ðSVkyku ykðu÷k níkk. ÃkkhMkeykuyu ÃkkA¤Úke yk MÚk¤kuyu ËkLk{kt ykÃku÷e r{÷fíkkuLku fkhýu ynª þk¤k,
fkì÷us, nkuMxu÷ yLku nkuÂMÃkx÷ku Q¼e ÚkE níke.
ykuøkýeMk{e MkËe{kt íknu÷ËkMk íkÃku©eLke xufhe íkhVLkku ËwrÄÞk ík¤kðLkku ¼køk rðfkMk ÃkkBÞku.
ykuøkýeMk{e MkËeLkk ytík{kt xkðh yLku ÷û{ý nku÷ çktÄkÞk. {kuxk çkòhLkku rðMíkkh xkðhÚke økku÷ðkz MkwÄe
ðÄe økÞku.
ðeMk{e MkËe{kt ykiãkurøkf rðfkMk MkkÚku MxuþLk rðMíkkh{kt SLk yLku fkuxLkr{÷ þY ÚkÞk. yk rðMíkkhLke
ykswçkkswLkk {sqhkuLke ðMkkníkku yLku [k÷eyku Q¼k ÚkÞk.
206
 ÃkkhMke ÷kufkuLke ðMkíke yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk [khÃkw÷Úke ÷wLMkefqE íkhV
Auf íke½hkLkkfk MkwÄe rðfMke. yk Mk{økú rðMíkkh{kt ÃkkhMkeykuLkk çktøk÷k
ykðu÷k níkk. yk çktøk÷k Mkk{kLÞ heíku çku Úke Ãkkt[ nòh Vqx çkktÄfk{ Ähkðíkk
yLku ÷øk¼øk çku Úke ºký yufh s{eLk Ähkðíkk níkk. ÷wLMkefqE rðMíkkh{kt íkkíkk
Vu{e÷eLke {kuxe yuMxux níke, su yksu Ãký {kuswË Au.
ðeMk{e MkËeLke þYykík{kt {kºk 8.01 [ku. {kE÷ rðMíkkh Ähkðíkwt
LkðMkkhe þnuh yksu ¾qçk rðfkMk ÃkkBÞwt Au. yk{ òuEyu íkku LkðMkkhe þnuh
íke½hk LkkfkÚke sqLkkÚkkýk, sqLkkÚkkýkÚke hu÷ðu MxuþLk, ËwrÄÞk ík¤kðLkku ¼køk, {kuxk çkòhÚke rð.fu.-ðu Lkkfk
MkwÄeLkkuu ¼køk, íkhkuxk çkòhÚke hu÷ðu MxuþLk MkwÄeLkku rðMíkkh Ähkðíkwt LkkLkwt þnuh Au.
ðeMk{e MkËeLkk ytík Mk{Þ{kt LkðMkkhe nehk WãkuøkLkwt fuLÿ çkLÞwt yLku yk Wãkuøk {kxu {kuxk «{ký{kt
÷kufku çknkhÚke ykðeLku ðMÞk. yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk LkðMkkhe þnuhLkk Lke[k rðMíkkhku{kt ðMkíke ðÄðk ÷køke.
yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk Íðuhe Mkzf íkhefu yku¤¾kíkku yk¾ku LkËe rfLkkhkLkk rðMíkkhLkku rðfkMk ÚkÞku. ynª
{nkðehLkøkh suðe {kuxe ðMkkníkku Q¼e ÚkE. íku s «{kýu þktíkkËuðe hkuz rðMíkkh su LkËeLke LkSf yLku
ÃkkýeLke yMkh nuX¤Lkku níkku, íku rðMíkkh{kt Ãký ðMkíke ðÄíke økE. ÷wLMkefwE rðMíkkh{kt ßÞkt ÃkkhMkeykuLkk
çktøk÷kyku níkk íku s{eLk WÃkh MkkuMkkÞxeyku ðÄðk ÷køke.
MxuþLk LkSfLkk rðMíkkh{kt Mkki «Úk{ LkðMkkhe nkWrMktøk fku.yku. MkkuMkkÞxe çkLke. íÞkhçkkË LkðMkkhe
þnuh{kt rðrðÄ fku.yku. MkkuMkkÞxeyku çkLkðk ÷køke. ykþkLkøkh yLku ykMkkçkkøk suðk ËwrÄÞkík¤kð LkSfLkk
rðMíkkh{kt {kLkð ðMkíke ðÄðk ÷køke. ykþkçkkøk yLku ykþkLkøkh{kt Ã÷kuxku Ãkkzðk{kt ykÔÞk yLku íkuLkk WÃkh
{fkLkku çktÄkðk ÷køÞk.
20{e MkËeLkk ytík MkwÄe{kt LkðMkkhe þnuh yuf øke[ ðMkíke Ähkðíkwt þnuh çkLke økÞwt.
ÃkkhMkeykuyu ðMkkðe LkðMkkhe Lkøkhe
LkkLkfze yuðe LkðMkkhe LkøkheLkku çku nòh ð»koLkku ¼ÔÞ yiríknkrMkf ðkhMkku Au. LkðMkkhe nk÷{kt yLkuf
¿kkrík yLku Ä{oLkk ÷kufku ynª Mkw÷un MktÃkÚke hnu Au. yk LkkLkfze LkøkheLkk {q¤ hnuðkMkeyku íkku fku¤e yLku
fkAeÞk. Ãkqýko LkËeLkk rfLkkhu LkkLkfze ðMkkník yLku økk{ fu þnuh suðwt fþwt s Lknet.
yksÚke çku nòh ð»ko Ãkqðuo Ãkqýko LkËeLkk yMktÏÞ Vkxkyku yksLkk LkðMkkhe þnuhLkk yk¾k rðMíkkh{kt
su{ ykÃkýk þheh{kt LkMk Vu÷kÞu÷e nkuÞ íku «{kýu yk¾k þnuh{kt
Vu÷kÞu÷k. su Ãkife yuf Vkxku nk÷Lkk {Äw{íke rðMíkkh{kt ÚkE rðhkð¤
LkSf ÃkqýkoLke {wÏÞÄkhk{kt {¤íkku.
yk {Äw{íke LkðMkkhe þnuhLkwt WËT¼ðMÚkkLk yLku ynª ðrýf
yLku çkúkñýku hnuíkk. 1200 ð»ko Ãkqðuo siLk ðMkíke Ãký ÚkE íÞkhçkkË
{wÂM÷{ku ykÔÞk yLku çkkh{e MkËe{kt ÃkkhMkeyku LkðMkkhe{kt ykÔÞk íku
Mk{ÞLke yk {ÞkorËík ðMkíke çknkhLkk ¼køku íkhkuxk çkòh íkhV {wfk{
fÞkuo. {n{Ë çkuøkzkLke Mktòý WÃkh [ZkE ÃkAe MktòýÚke ÃkkhMkeyku
¼køke økÞk. ðktMkËk Äh{Ãkwh íkÚkk ÔÞkhkLkk støk÷ku{kt ðMÞk. ð»kkuo MkwÄe
íÞkt ¾uíke fhe Ãkhtíkw Mk{ks MkkÚkuLkk MktçktÄku yLku çktÄLkku íkqxe økÞk.
LkðMkkhe{kt Ãkx÷kE ÃkkhMkeykuLkk nkÚk{kt níke íÞkhu [ktøkk-ykþk ‘[ktøkkþk’ Lkk{Lkk ÃkkhMke Ãkxu÷Lke
nfw{ík LkðMkkhe WÃkh níke íÞkhu [ktøkkþkyu yk ðuh rð¾uh ÚkÞu÷k ÃkkhMkeykuLku yuf MkkÚku ðMkkððkLkwt fk{ fÞwO.
íkuykuyu yk Mk½¤k ÃkkhMkeykuLkk 500 sux÷k ÃkrhðkhkuLku LkðMkkhe ÷kðe ðMkkÔÞk. yk{, LkðMkkhe{kt Mkkøk{xu
ykðeLku ðMku÷k ÃkkhMkeykuLkk ðtþòu yksu LkðMkkhe{kt Au íkÚkk ynªÚke yk¾k rðï{kt Vu÷kÞk Au.
LkðMkkhe Lkøkhe{kt íkuykuyu ÃkkuíkkLkk Ä{oMÚkkLk ykíkþ çknuhk{Lke MÚkkÃkLkk fhe. yk{ ÃkkhMkeyku
LkðMkkhe{kt MÚkkÞe ÚkÞk.
LkðMkkhe{kt hneLku ÃkkhMkeyku LkðMkkhe ykMkÃkkMk íkÚkk Ëqh Ëqh {kE÷ku MkwÄeLkk rðMíkkh{kt ¾uíke fhíkk
ÚkÞk. ¾uíke s íkuykuLkku {wÏÞ ÔÞðMkkÞ níkku. LkðMkkhe{kt ÃkkhMkeyku Ãkøk¼h ÚkÞk. LkðMkkheLke ËuMkkEøkehe
207
 ÃkkhMkeykuLkk nkÚk{kt níke yLku LkðMkkhe ðMkíke{kt ÃkkhMkeykuLkwt «{ký ðÄw
níkwt. yk{ ÃkkhMkeyku MÚkkrLkf fûkkyu ð[oMð MÚkkrÃkík fhe [qõÞk níkk íÞkhu yk
LkøkheLku ÃkkhMke Ãkqhe suðwt WÃkLkk{ «kÃík ÚkÞwt.
yk{ MÚkkrLkf fûkkyu ÃkkhMkeykuyu ð[oMð s{kÔÞwt yLku LkðMkkheLke
{wÏÞ ðMkíke ÃkkhMkeykuLke økýkðk ÷køke {wÂM÷{ nfw{ík nuX¤ MkqhíkLkk íkkçkk{kt
LkðMkkhe ykÔÞwt. Ãkhtíkw LkðMkkheLke Ãkx÷kE ÃkkhMke ËuMkkEykuLkk nkÚk{kt hne
níke. MkqhíkLkk Lkðkçku LkðMkkheLke ÃkuËkþLke ykuÚk ykÃkðe Ãkzíke níke.
MkwhíkLkk Lkðkçku LkðMkkheLke «ò WÃkh ¼khu fh Xkufe çkuMkkzâk níkk
yLku çkeS íkhV LkðMkkheLke fkuE sðkçkËkhe rLk¼kðíkk Lk níkk. çkeS íkhV {hkXkyku yk rðMíkkh WÃkh
yðkhLkðkh nw{÷ku fhíkk yLku ¾tzýe ðMkw÷ fhíkk. yk{ LkðMkkheLke «òLku çku íkhVÚke {kh Ãkzíkku yLku ðÄw{kt
{wÂM÷{ Mk¥kk nkuðkLku fkhýu MkqhíkLke ÷qtx Mk{Þu LkðMkkhe Ãký ÷qtxkíkwt níkw.t yk Mktòuøkku{kt LkðMkkheLkk ËuMkkE
íku{w÷S ¾hþuËS {hkXk MkhËkh økkÞfðkzLku íkuze ÷kÔÞk níkk.
økkÞfðkzLke Mk¥kk LkðMkkhe WÃkh Úkíkkt yLÞ nw{÷kykuÚke LkðMkkhe çk[ðk ÃkkBÞwt níkwt. LkðMkkhe þnuh{kt
yuf Mk{Þu ÃkkhMkeykuLke {kuxe ðMkíke níke, Ãkhtíkw ytøkúuòuyu yZkh{e MkËe{kt ßÞkhu {wtçkELkku rðfkMk fÞkuo íÞkhu
LkMkeçk ys{kððk MkUfzku ÃkkhMkeyku LkðMkkhe-MkqhíkÚke {wtçkE íkhV økÞk.
ytøkúuS þkMkLkLke Lkkufhe{kt íkÚkk ÔÞkÃkkh ÄtÄk{kt ÃkkhMkeyku ykøk¤ hÌkk. ÃkhËuþ MkkÚkuLkk ðuÃkkh Úkfe
Mkkhe yuðe f{kýe fhe. {wtçkE MÚkkÞe ÚkÞu÷e ÃkkhMkeykuyu Wå[ rþûký {u¤ðe ½ýe «økrík fhe suLkku MkeÄku
÷k¼ LkðMkkheLku {éÞku.
LkðMkkheLkk þiûkrýf rðfkMk{kt ÃkkhMke Mk{ksLkwt çknw{qÕÞ ÞkuøkËkLk
LkðMkkhe þnuhLkku rðfkMk MkÞkShkðLke Ëe½oárü yLku ÃkkhMkeykuLkk Ãkwhw»kkÚkoLku yk¼khe Au. 18{e
MkËe{kt ytøkúuòuyu {wtçkELku ykÄwrLkf çkLkkÔÞwt íÞkhÚke ynªLkk ÃkkhMkeyku {wtçkE sE ðMÞk. {wtçkE{kt rþûký
Ãkk{e f{kÞk suLkku ÷k¼ LkðMkkheLku {éÞku. {wtçkE MÚkkÞe ÚkÞu÷k ÃkkhMkeykuyu LkðMkkhe{kt ykÄwrLkf rþûkýLke
þYykík fhe. 19{e yLku 20{e MkËeLke LkðMkkheLke rðfkMk økkÚkk{kt ÃkkhMkeykuLkwt «ËkLk yLkLÞ hÌkwt Au.
LkðMkkheLke nðk{kt ÃkkhMkeÃkýkLke MÃkü AkÃk sýkE ykðu Au.
LkðMkkhe{kt þiûkrýf MktMÚkkyku, ykhkuøÞLku ÷økíke Mkuðkyku, ÷kÞçkúuhe, h{ík-øk{íkLkk {uËkLkku ðøkuhu
ík{k{ ÃkkhMkeykuLkk ËkLkÚke çkLku÷k Lkshu Ãkzu Au.
ÃkkhMkeyku su heíku {wtçkE sE Wå[ rþûký {u¤ðe þõÞk íkuðwt rþûký LkðMkkheLku Ãký {¤u íku nuíkwÚke rþûký
MktMÚkkykuLke þYykík fhe. Mkh s{þuËS SS¼kE suyku ÄtÄkÚkuo {wtçkE{kt MÚkkÞe ÚkÞk níkkt íkuykuLkk ËkLk Úkfe
LkðMkkhe{kt ð»ko 1848 yLku 1849{kt fw{kh yLku fLÞkþk¤kLke MÚkkÃkLkk ÚkE yLku ykÄwrLkf fu¤ðýeLkku
ÃkkÞku LkðMkkhe{kt Lkt¾kÞku. íÞkhçkkË shÚkkuMíke, {ÿuMkk, Mfq÷ íkÚkk YMík{S SS¼kE Mfq÷ þY ÚkE. íkkíkk
ÃkrhðkhLkk ËkLk Úkfe íkkíkk økÕMko Mfq÷ yLku íkkíkk çkkuEÍ Mfq÷Lke MÚkkÃkLkk Ãký 19{e MkËe{kt ÚkE. yk «fkhLke
rþûký ykÃkíke MktMÚkkyku Mk{økú økwshkík{kt çknw ykuAe níke.
Mkh s{þuËS SS¼kEyu Mkki «Úk{ fk÷eÞkðkze LkSf õðeLk rðfxkuheÞk rzMÃkuLMkhe Mkk{u LkkLkfzwt
ykhkuøÞ fuLÿ ¾kuÕÞwt níkwt. íku Mk{Þu LkðMkkhe yLku fk÷eÞkðkze ðå[u ðnuíke LkËeLkk ðnuýLku fkhýu çktLku MÚk¤
ðå[u Ãkw÷ çkktÄðkLke sYh níke. su Mkh s{þuËSyu Mð¾[uo çktÄkÔÞku níkku.
1872{kt ÃkkhMkeykuyu Mkki «Úk{ {nuhS hkýk ÷kÞçkúuhe MÚkkÃkLkk fhe níke. yksu yk ÷kÞçkúuhe
140 ð»koÚke «økrík fhe yze¾{ Q¼e Au. yk ÷kÞçkúuhe{kt ÃkkhMke Ä{o WÃkhktík yLkuf rð»kÞkuLku y÷ÇÞ
ÃkwMíkfku ò¤ðe hk¾ðk{kt ykÔÞk Au. yLkuf
ÃkwMíkfkuLke nMík«íkku Ãký ynª ykÄwrLkf Zçku
ò¤ðýe fhðk{kt ykðe Au. yk ÷kÞçkúuhe{kt
rðï¼h{ktÚke heMk[o Mfku÷hku ykðu Au. yLku
íku {kxu {fkLk-fkuLVhLMk Y{Lke Mkøkðz Q¼e
fhðk{kt ykðe Au. su {kxu MkhËkuhkçk íkkíkk
208
 xÙMxu YrÃkÞk çku fhkuzLkwt ËkLk íkÚkk Ãkehkusþk økkuËhus xÙMxu ÷øk¼øk rMk¥kuh
÷k¾ YrÃkÞkLkwt ËkLk ykÃÞwt Au.
ÃkkhMkeyku LkðMkkheLku Ä{oLke xufhe íkhefu yku¤¾u Au. ynª
ÃkkhMkeykuLkwt 500 ð»ko sqLkwt ykíkþ çknuhk{ ykÔÞwt Au. ¼khík¼hLkk
ykíkþ çknuhk{{kt LkðMkkheLkk ykíkþ çknuhk{Lkwt MÚkkLk yLkLÞ Au yLku
ËwrLkÞk¼h{ktÚke ÃkkhMkeyku yk MÚk¤Lke {w÷kfkíku ykðu Au. yk WÃkhktík
fux÷kf yLÞ ÃkkhMke Ä{oMÚk¤ku Ãký ¾qçk Ãkwhkýk Au. suLkku ÃkkhMkeyku {kxu
yLkuhku {rn{k Au.
LkðMkkheyu yLkuf rðïrðÏÞkík ÃkkhMkeykuLke sL{¼qr{ fu f{o¼qr{ íkhefu økkihð yLkw¼ðu Au. LkðMkkhe{kt
sL{u÷e {nkLk rð¼qríkyku{kt ËkËk¼kE LkðhkuS, s{þuËS SS¼kÞ, s{þuËS íkkíkk ðøkuhuyu rðï Míkhu
Lkk{Lkk {u¤ðe Au. ßÞkhu yLÞ yLkuf ûkuºkku{kt LkkLkk {kuxk yMktÏÞ ÃkkhMke ¼kE-çknuLkkuyu Lkk{Lkk {u¤ðe Au.
®nËLkk ËkËk íkhefu òýeíkk ËkËk¼kE LkðhkuS LkðMkkhe{kt sLBÞk fu {wtçkE{kt íku rððkËkMÃkË Au.
Ãkhtíkw LkðMkkhe{kt íkuykuLke yMktÏÞ ÃkuZe {kuswË níke yLku íkuykuLkwt {fkLk
Ãký {kuswË níkwt. íku Mktòuøkku{kt ËkËk¼kE LkðMkkhe{kt sLBÞk nkuðkLkwt Mknusu
yLkw{kLk ÷økkðe þfkÞ.
[kh ð»koLke ô{hu rÃkíkkLke AºkAkÞk økw{kðe ËuLkkh ËkËk¼kE
{wtçkE{kt rþûký ÃkkBÞk yLku yu{.yu.Lke zeøkúe «kÃík fhe «kuVuMkh çkLÞk.
ßÞkhu 1885{kt ¼khíkeÞ fkUøkúuMkLke MÚkkÃkLkk ÚkE íÞkhu íkuyku ÃkkÞkLkk
ÃkíÚkh níkk. íkuyku ºký ð¾ík EÂLzÞLk fkUøkúuMkLkk «{w¾ÃkËu ykYZ ÚkÞk
níkk.
1892{kt íkuyku #ø÷uLzLke MkuLxÙ÷ rVLMkçkuhe E÷kfk{ktÚke [qtxýe
÷ze rçkúxLkLke yk{ Mk¼k{kt [qtxkÞk níkk. rçkúxLkLke yk{ Mk¼k{kt [qtxkLkkh «Úk{ yurþÞkE níkk. {nkí{k
økktÄeS íkuykuÚke «urhík níkk yLku ËkËk¼kELku økwhw íkhefu {kLkíkk níkk. ËkËk¼kE ¼khík ÃkkAk Vhe ¼khíkLke
Mðíktºkíkk {kxu «ÞíLkku þY fÞko níkk. ‘Mðhks’ þçË «Úk{ðkh ËkËk¼kEyu ykÃÞku níkku. íÞkhçkkË økktÄeSLkwt
¼khík{kt ykøk{Lk ÚkÞwt yLku ykÍkËeLke ÷zíkLkk {tzký ÚkÞk. ykÃkýu
økktÄeSyu hk»xÙrÃkíkkLkwt rçkYË ykÃÞwt ßÞkhu ËkËk¼kELkku rÃkíkkLkk rÃkíkk
Mk{kLk ®nËLkk ËkËk Lkwt rçkÁË ÃkkBÞk Au.
rçkúrxþ Ãkk÷ko{uLx{kt [qtxkÞu÷k çkeò ÃkkhMke ©e þkÃkwhS
Mkf÷kxðk÷k, s{þuËS íkkíkkLkk ¼kýus Úkíkk níkk. íkkíkk ftÃkLkeLkk {uLkush
íkhefu ÷tzLk{kt MÚkkÞe ÚkÞk níkk. ynª hrþÞkLke ¢ktríkÚke «uhkELku ÷tzLk{kt
fk{Ëkh «ð]r¥k þY fhe níke. íkuykuyu Mkki «Úk{ ðkh rçkúxLk{kt MkkBÞðkËe
ÃkkxeoLke MÚkkÃkLkk fhe níke yLku ynªLkk {e÷ fk{Ëkh rðMíkkh{ktÚke [qtxýe
÷ze yk{ Mk¼k{kt [qtxkÞu÷k níkk. rçkúxLkLke ÷kufþkneLkk 250 ð»koLkk
RríknkMk{kt þkÃkwhS yuf{kºk [qtxkÞu÷k MkkBÞðkËe MkÇÞ nkuðkLkwt {kLk yksu Ãký Ähkðu Au.
Mkh s{þuËS SS¼kE LkðMkkheLkwt yuðwt ÃkkhMkeÃkkºk Au, suLku ðeMk{e MkËe{kt ßÞkhu MkkuLkwt {kºk Y. 2
íkku÷ku níkwt, íÞkhu ÷øk¼øk 50 ÷k¾ YrÃkÞkLkk ËkLkku fÞko níkk. {wtçkE{kt ykðu÷e Mkh su.su. nkuÂMÃkx÷ yksu
yurþÞkLke {kuxe nkuÂMÃkx÷ Au. s{þuËSyu yksÚke 100 ð»ko Ãknu÷kt Mkhfkh íkhVÚke ‘Mkh’Lkku r¾íkkçk
{u¤ðLkkh íkuyku «Úk{ ¼khíkeÞ níkk. íkuykuLkk ËkLk Úkfe økwshkík yLku
{wtçkE E÷kfk{kt MktÏÞkçktÄ Mfq÷ku, nkuÂMÃkx÷ku íkÚkk f÷kÄk{ WÃkhktík ZkuhLkk
Ëðk¾kLkk ðøkuhu MÚkkrÃkík ÚkÞk níkk. økwshkík¼h{kt íkuykuyu ÃkktshkÃkku¤ku
Q¼e fhe níke íku{s økk{uøkk{ ÃkkýeLkk fqðk Ãký ¾kuËkÔÞk níkk.
LkðMkkhe{kt íkuyku îkhk MÚkkrÃkík çku þk¤kyku WÃkhktík ÃkkhMke
Ä{oMÚkkLkku yLku ÷øLkLke ðkze Ãký {kuswË Au.
209
 s{þuËS íkkíkkLkku sL{ LkðMkkhe{kt MkLk 1835{kt ÚkÞku níkku. s{þuËSLku ykÃkýu ¼khíkLkk Wãkuøk
søkíkLkk r¼»{rÃkíkk íkhefu yku¤¾eyu Aeyu. ¼khík{kt ¼khu WãkuøkkuLkku ÃkkÞku s{þuËS íkkíkkyu LkktÏÞku níkku.
¼khík{kt Ãkku÷kË WãkuøkLke MÚkkÃkLkk fhðkLkwt MðÃLk òuLkkh s{þuËSyu ¼khu MkknMkð]r¥k fhe níke. suLkk
Ãkrhýk{u íkkíkk ykÞoLk yuLz Mxe÷ r÷r{xuzLke MÚkkÃkLkk ÚkE yLku rðïLku [rfík fhe ËeÄk níkk.
s{þuËSyu ¼khíkLkk yLkuf WãkuøkkuLke þYykík fhe. ytøkúuòuLku MkeÄku Ãkzfkh VUõÞku níkku. òÃkkLkÚke
ðkLkfwðh síke Mxe{h WÃkh s{þuËSLkku ¼uxku Mðk{e rððufkLktË MkkÚku ÚkÞku. 19 rËðMkLkk MkíMktøk ÃkAe çktLku
{nkLkw¼kðku ðå[u su økkurc ÚkE íkuLkk Ãkrhýk{u ¼khíkLku Wå[ rþûký ykÃkíke MktMÚkk EÂLzÞLk EÂMxLxÞqx ykuV
MkkÞLMkLke MÚkkÃkLkk ÚkE. su yksu ¼khíkLke Wå[ rþûký ykÃkíke rðïrðÏÞkík MktMÚkk Au. su{ktÚke MkUfzku íks¿kku
çknkh Ãkzâk Au. suLkk fkhýu ¼khíku yLkLÞ «økrík fhe Au. yk{ s{þuËS íkkíkk {kºk Wãkuøk søkíkLkk s
r¼»{rÃkíkk LkÚke, Ãkhtíkw rþûký søkíkLkk Ãký r¼»{rÃkíkk Au. íkkíkk ÃkrhðkhLkk ËkLk Úkfe LkðMkkhe{kt íkkíkk
çkkuÞÍ Mfq÷ yLku íkkíkk økÕMko Mfq÷ çku þk¤kyku fkÞohík Au. ÃkkhMkeyku {kxuLke yLÞ MktMÚkkyku ðøkuhu Ãký Au.
íkkíkk ÃkrhðkhLke ¾uíkeLke s{eLk íkÚkk ÃkkuíkkLkk {fkLkku yksu Ãký LkðMkkhe{kt {kuswË Au. íkkíkk xÙMxLkk
ËkLkLkku «ðkn yksu Ãký LkðMkkheLku {¤e hÌkku Au. LkðMkkhe þnuhLkwt Ëkçkw Ãkrhðkh økkÞfðkze þkMkLk{kt
yøkúøkÛÞ Ãkrhðkh níkwt. híkLkS nhk{S Ëkçkw MkUfzku rð½k s{eLkLkk {kr÷f níkk. MkLk 1915{kt LkðMkkhe{kt
Mkki «Úk{ híkLkS nhk{S Ëkçkw nkuÂMÃkx÷Lke MÚkkÃkLkk íkuykuLkk ËkLk Úkfe ÚkE níke, su MktMÚkk yksu 100 ð»koÚke
fkÞohík Au. LkðMkkheLkk ‘Vwðkhk’ íkhefu yku¤¾kíkku rðMíkkh ßÞkt {æÞ{kt {nkí{k økktÄeSLke «rík{k Q¼e Au,
íku rðMíkkh nðu ‘Ëkçkw [kuf’ íkhefu yku¤¾kÞ Au. ynª Ëkçkw Ãkrhðkh îkhk MÚkkrÃkík rðrðÄ MkuðkfeÞ MktMÚkkyku
ykðu÷e Au. Mkki «Úk{ Ëkçkw nkuÂMÃkx÷ íkuLke ÃkkMku ËeLkçkkE Ëkçkw fLÞk rðãk÷Þ, Mkk{u rËLkþkn híkLkS Ëkçkw ÷kì
fku÷us, íkÚkk Ëkçkw MxwzLxMk õðkxoMk ykðu÷k Au. çkksw{kt Q¼u÷k ßÞwrçk÷e økkzoLk Ãký Ëkçkw ÃkrhðkhLke ËuLk Au.
©e híkLkS ËkçkwLkk çku Ãkwºkku rËLkþknS yLku Vhk{hkus çktLku ºký-ºký ð¾ík LkðMkkhe LkøkhÃkkr÷fkLkk
«{w¾ çkLke [qõÞk Au. LkðMkkhe LkøkhÃkkr÷fkLkk «Úk{ [qtxkÞu÷k «{w¾ íkhefuLkwt {kLk ËeLkþknS Ähkðu Au.
íkuykuLkk fkÞofk¤ Ëhr{ÞkLk LkðMkkheLku Ãkkýe yLku økxhLke MkwrðÄk «kÃík ÚkE níke.
©e Vhk{hkus Ëkçkw ºký ð¾ík LkðMkkhe LkøkhÃkkr÷fkLkk «{w¾ hne [qõÞk Au. ¼khíkLke ykÍkËe Ãkqðuo
yLku ykÍkËe ÃkAeLkk Ãknu÷k MkwÄhkE «{w¾ íkhefu ykÍkËe çkkË Ãknu÷ku ¼khíkeÞ Ítzku VhfkððkLkwt {kLk íkuykuLkk
Vk¤u òÞ Au. íkuykuLkk Mk{Þ{kt LkðMkkhe{kt rðrðÄ MkkðosrLkf Mkuðkyku ÷kufkuLku WÃk÷çÄ ÚkE níke. LkðMkkhe
Lkk{ktrfík Lkkheyku{kt MºkeykuLke MktMÚkk {rn÷k rð©k{Lkk MÚkkÃkf yuðk híkLkçkkE çkk{S yLku MkwLkk¼kE ËuMkkE
níkk. ßÞkhu Mºkeyku [kh rËðk÷ ðå[u hnuíke níke íÞkhu yk Mºkeyku Mk{ks Mkuðk fhíke yLku Mºke òøk]ríkLke
«ð]ríkyku fhíke. híkLk¼kE çkk{S ©e s{þuËS íkkíkkLkk çknuLk Úkíkk níkk. íkuykuyu LkðMkkhe{kt rðrðÄ MktMÚkkyku
MÚkkÃkðk{kt {ËË fhe níke. MkÞkS ði¼ð ÷kEçkúuhe íkÚkk LkðMkkhe M{þkLk¼qr{Lku Ãký ËkLk ykÃÞk níkk.
LkðMkkhe MkkiÚke òýeíke MkkðosrLkf nkuÂMÃkx÷ ËkuhkçkS yuLk. {nuíkk ÃkkhMke sLkh÷ nkuÂMÃkx÷Lke
MÚkkÃkLkk 1915{kt ÃkkhMke Mkwðkðz¾kLkk íkhefu ÚkE níke. suLku ÃkkA¤Úke sLkh÷ nkuÂMÃkx÷ íkhefu Vuhððk{kt
ykðe níke. su nk÷{kt LkðMkkheLke yøkúøkÛÞ nkuÂMÃkx÷ íkhefu òýeíke Au.
Wå[ fu¤ðýe ûkuºku LkðMkkhe{kt 1948{kt MkkuhkçkS çkhòuhS økzkoLkk ËkLkÚke ykxTMko fku÷usLke MÚkkÃkLkk
fhðk{kt ykðe níke. økzko fku÷usLkwt nk÷Lkwt {fkLk Ãknu÷k íkkíkk nwLLkh þk¤k íkhefu ðÃkhkíkwt níkwt. íÞkt ÃkkA¤
Lkðe rçkÕzªøk çkLkkðe «Úk{ ykxTMko fku÷usLkwt rLk{koý ÚkÞwt níkwt. íÞkhçkkË çkhòuhS ÃkuMíkLkS çkkheÞk Lkk{Lkk
MkßsLku MkkÞLMk fkì÷us MÚkkÃkðk {kxu {kíkçkh ËkLk ykÃÞwt níkwt. su{ktÚke MkkÞLMk fkì÷usLke MÚkkÃkLkk ÚkE níke.
©e Ãke.fu. Ãkxu÷ fkì÷us ykuV ykxTMko yuLz fku{Mko {kxu YrÃkÞk yuf ÷k¾Lkwt ËkLk ©e Ãkxu÷ íkhVÚke
{éÞwt níkwt. yk{ yksÚke 60 ð»ko Ãknu÷kt yk fkì÷uòu ykÂMíkíð{kt ykðe níke. MkLk 1972{kt þuX rËLkþkS
híkLkS Ëkçkwyu ÷kì fku÷us {kxu ËkLk ykÃÞwt níkwt. yk{, LkðMkkhe{kt Wå[ rþûkýLkku ÃkkÞku Ãký ÃkkhMkeykuyu s
LkktÏÞku níkku. yk WÃkhktík Mkh nku{e {nuíkk xufrLkf÷ EÂLMxxÞqx Mkh nku{e {nuíkkLkk ËkLkÚke s çkLke Au, su{kt
ykExeykE yLku rðrðÄ xufrLkf÷ rþûký ykÃkðk{kt ykðu Au.
ðhMkku Ãknu÷kt ÃkkhMkeyku swËe swËe þuheyku{kt ðMkíkk níkk yLku yk¾k {nkuÕ÷k ÃkkhMkeykuLkk y÷øk
níkk. Ãkhtíkw fk¤¢{u ðMkíke ½xíke økE yLku {fkLkku ðu[kíkk økÞk. yk Mktòuøkku{kt ÃkkhMkeykuLku yuf sqÚku ðMkkððk
sYhe çkLÞwt yk Mk{Þu nkUøkfkUøk ÂMÚkík ÃkkhMke ËkLkðeh þuX þkÃkwhS òu¾eyu [khÃkw÷ LkSf 500 Ãkrhðkh
210
{kxu yk¾e ðMkkník Q¼e fhe ykÃke níke. yksu yk MÚk¤u ÷øk¼øk 1500 ÃkkhMkeyku yufMkkÚku ðMke hÌkk Au.
þuX þkÃkwhS òu¾eyu yLÞ yLkuf MktMÚkkykuLku {kíkçkh ËkLkku ykÃÞk Au. yLku ËkLkLkku «ðkn nsw Ãký
LkðMkkhe íkhV íkuykuLkk ¼kE©e fufe òu¾e îkhk ðne hÌkku Au. íkuykuLkk ËkLk Úkfe nk÷{kt [kh fhkuzLkk ¾[uo
LkðMkkheLke Mkh su.su. nkEMfq÷Lke Lkðe rçkÕzªøk çkLkkððk{kt ykðe Au. yk s MktMÚkkLke þuX YMík{S SS¼kE
Mfq÷Lke Lkðe rçkÕzªøk Ãký òu¾e ÃkrhðkhLkk ËkLkÚke çkLke Au. òu¾e Ãkrhðkh îkhk hkuxhe ykE EÂLMxxÞqxLku Ãký
ËkLk «kÃík ÚkÞwt Au. íku WÃkhktík LkðMkkhe çknkh Ãký íkuyku îkhk ËkLkLkku «ðkn ðÌkku Au.
LkðMkkheLkwt yuf{kºk h{íkLkwt {uËkLk ‘rMkhðkE Ãkkfo’ íkhefu yku¤¾kÞ Au. su çknuhk{S rMkhðkE Lkk{Lkk
ÃkkhMkeyu LkøkhÃkkr÷fkLku h{ík-øk{íkLkk {uËkLk íkhefu çkrûkMk ykÃku÷e Au.
LkðMkkhe{kt ykðu÷ku su.yuLk. íkkíkk {u{kuheÞ÷ nku÷ su ‘íkkíkk nku÷’ íkhefu yku¤¾kÞ Au íku LkðMkkheLkwt
yuf{kºk ðkíkkLkwfqr÷ík ykurzÞkuheÞ{ Au. su íkkíkk ÃkrhðkhLke LkðMkkheLku y{qÕÞ ¼ux Au.
LkðMkkhe yksu yuf ÍzÃkÚke rðfkMk Ãkk{e hnu÷wt þnuh Au. su{kt ÃkkhMkeyku WÃkhktík yLkuf ÷kufkuLkk ËkLkÚke
Lkðe Lkðe ònuh MktMÚkkyku çkLku÷e Au. Lkðe Lkðe þk¤k, fkì÷uòu, nkuÂMÃkx÷ fu yLÞ MktMÚkkyku Ëhuf Mk{ksLkk
MkßsLkku íkhVÚke ËkLkku {éÞk Au yLku Lkðe s MktMÚkkyku yÂMíkíð{kt ykðe hne Au Ãkhtíkw ÃkkhMkeyku îkhk 150
WÃkhktík ð»koÚke yufÄkhe Mkuðk ykÃkíke MktMÚkk yk þnuh{kt yLÞ fkuE LkÚke.
Mkh s{þuËS SS¼kEyu Mkki «Úk{ 1848{kt fw{kh þk¤k yLku 1849{kt fLÞkþk¤kLke MÚkkÃkLkk
fhe. MkLk 1856{kt {ÿuMkk Mfq÷Lke þYykík Mkh fkðMkS snktøkeh fhe. 1863{kt YMík{S SS¼kEyu
çkeS þk¤k þY fhe. WÃkhkuõík þk¤kyku Ãknu÷k {kºk ÃkkhMkeyku {kxu níke su {nkhkò MkÞkShkðu økúkLx ykÃke
çkÄk {kxu «ðuþ ykÃkðku þY ÚkÞku.
íkkíkk Ãkrhðkh íkhVÚke yuf fw{khþk¤kLke MÚkkÃkLkk fhe 1881{kt fhðk{kt ykðe ßÞkhu íkkíkk fLÞkþk¤k
1856{kt ÃkkhMke fLÞkyku {kxu þY fhe ÃkkA¤Úke çkÄk {kxu ¾wÕ÷e {qfðk{kt ykðe níke.
yk{, LkðMkkhe{kt ykÄwrLkf fu¤ðýeLkku ÃkkÞku ÃkkhMkeykuyu LkktÏÞku níkku. økkÞfðkz Mkhfkhu 1881{kt
rþûký ¾kíkwt þY fÞwO níkwt yLku økwshkíke, {hkXe íkÚkk WËwo þk¤kykuLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
1895{kt yuf þk¤k þY fhe níke su{kt Mktøkeík íkÚkk f÷kLke íkk÷e{ Ãký ykÃkðk{kt ykðíke. yk þk¤k
økkÞLkþk¤k íkhefu yku¤¾kíke níke. su nk÷{kt xkðh LkSf fkÞohík Au. MkÞkShkð økkÞfðkzLku ÃkwMíkfku «íÞu
«u{ níkku. MkÞkShkðu yk¾k LkðMkkhe «ktík{kt LkkLke LkkLke ÷kEçkúuheyku Q¼e fhe níke.
LkðMkkhe{kt Mkki «Úk{ ÷kEçkúuhe Q¼e fhðkLkku Þþ Ãký ÃkkhMkeykuyu Vk¤u òÞ Au. 1870{kt fux÷ktf
ÃkkhMkeykuyu ÷kEçkúuheLke þYykík yuf {fkLk{kt fhe níke. su{kt {nuhS hkýk ÃkrhðkhLkk çkhòuhS çkn{LkS
ÃkË{u ÃkkuíkkLke s{eLk íkÚkk Y. 5,000 ykÃke nk÷Lke {nuhS hkýk ÷kEçkúuheLke MÚkkÃkLkk fhe níke. 18{e
yur«÷ 1872Lkk hkus yk ÃkwMíkfk÷ÞLkwt WËT½kxLk ÚkÞwt níkwt. íkuLke 170{e sÞtríkLke Wsðýe ÚkE økE Au.
1898{kt MkÞkS ði¼ð ÷kEçkúuheLke MÚkkÃkLkk ÚkE níke. su nk÷{kt Lkðwt {fkLk çkLkkððk{kt ykÔÞwt Au.
su{kt yLkuf MkkrnÂíÞf «ð]r¥kyku ÚkkÞ Au yLku ðkt[u økwshkík suðe «ð]r¥kLkwt yk fuLÿ çkLke økÞwt Au.
Lkðhtøk LkðMkkhe
Lkðhtøk yuf MkwtËh þçË Au. su LkðMkkhe {kxu íku ykçkkË ÷køkw Ãkzíkku Au. LkðhtøkLkku yÚko Lkðku htøk fhðk
MkkÚku Lkð htøkðk÷ku, ynª ðÄkhu çktÄçkuMkíkku Au, LkðMkkhe{kt ½ýe çkkçkíkku LkðLkk yktfzk WÃkh Au. LkðMkhun yLku
LkðMkiÞËku rð»ku íkku ykÃkýu fne ykÔÞk Aeyu. LkðMkkheLkk ykÃkýu su yÚkkuo fhe ykÔÞk íku nsw òýu ykuAk nkuÞ
íku{ MktMf]ík Lkð Mkh WÃkhÚke LkðMkkhe Lkk{ ÃkzâkLkwt Ãký òýðk{kt ykðu Au. MktMf]ík Lkð -9, yLku Mkh- ík¤kð.
íku WÃkhÚke 9 ík¤kððk¤wt þnuh íku WÃkhÚke LkðMkkhe fnuðkÞ Au yu{ fnu Au. yk þnuh{kt 9 ík¤kðku níkk. 1-
ËqæÞwt, 2- þhçkíÞwt, 3- økktøkzâwt yÚkðk ðkøkéÞwt, sqLkkÚkkýkLkk çkkøkLke Ãkqðuo ykðu÷wt Au.) 4- Lkkøkík¤kðze,
5- fkÕÞkðkzeðk¤wt, ([kufeLke ÃkkA¤Lkwt ík¤kíkkðk¤wt, 7-¼uMkkík ¾kzkðk¤wt, 8- {k÷eðkzeðk¤w, (ðuhkð¤ síkkt
Ãkrù{u.) yu {kýu 9 ík¤kð Au. yu Ãkife fux÷kf MkwfkELku ÃkqhkE sðk ykÔÞkt Au.
LkðMkkheÚke çknkh økk{ sðkLkk Lkð Lkkfkt ÞkLku Lkð hMíkk Au. 1- s÷k÷Ãkkuh sðkLkwt Lkkfwt, 2- økýËuðeLke
[kufe (ÞkLku økýËuðe sðkLkku ‘Ëþuhk xufhe’Lku Lkk{u yku¤¾kíkku ¼køk (÷wLkþefwELke ÃkkA¤Lkku) 3- økýËuðe
sðkLkku çkeòu Vktxku÷wLMkefwELke ykøk¤Lkku fkøkËeðkzLkkt LkkfktLku Lkk{u yku¤¾kíkku hMíkku, 4- Mkqhík sðkLkwt
211
 ¼uMkkík¾kzkðk¤wt Lkkfwt, 5- fkÕÞkðkzeLkwt, 6- ðehkð¤ðk¤wt, 7- ykþkÃkwhe íkhVLkwt, 8-
Mkqhík sðkLkwt Ëktzeð¤ðk¤wt, 9- fkAeykðkzeðk¤wt, yu {kýu LkðMkkheLkk Lkð Lkkfkt ÞkLku Lkð
¼køk¤ økýkÞu÷kt Au.
LkðMkkheLkk íku Mk{Þ{kt Lkð çkòh Au. 1- nk÷Lkk fwt¼khðkz{kt ÃkxðkðkzLku Lkk{u
yku¤¾kíkwt yMk÷{kt çkòh níkwt, su íku ðu¤kyu {kuxwt çkòh økýkíkwt. 2- nk÷Lkwt {kuxwt çkòh
yÚkðk òËð hkðu òËu fhu÷wt “òËð çkòh” 3- Ãkkt[ nkxzeLkwt çkòh. 4- ÚkkýkðkzLkk
{ku[eðkz ykøk¤Lkwt ¼wíÞkðkzðk¤wt çkòh. suLkku ftEf ¼køk nsw Au. 5- íkhkðíkkLkwt çkòh.
6- fknhkðkzkLkwt çkòh, 7-økku÷ðkzLkwt çkòh íkku {kuxwt çkòh níkwt. nk÷ íÞkt yLkks rMkðkÞ
çkeswt ðu[kíkwt LkÚke. 8- Víkun¾kLkLkkt fqðk ykøk¤Lkwt Mk¥kkÃkehLkwt çkòh (nk÷ Úkkuzwtf hnu÷wt Au
yLku 9- ¾ºkeðkzLkwt çkòh yu {kýu LkðMkkheLkkt “Lkð çkòh” økýkÞu÷kt Au. ð¤e fkuE íkku
LkðMkkheLkk yMk÷ 14 çkòh nkuðkLkwt sýkðu Au.
“Lkð zk¤e ðz”Lku ÷eÄu LkðMkkhe ð¾ýkÞu÷e Au. ykþkÃkwheLkk {trËh{kt yuf øktòðh
ðzLkwt Íkz Au, suLkk WÃkhÚke swËk swËk yLku Aqxk Aqxk çkeò Lkð ðz yuf s Úkz WÃkhÚke
Wøku÷kt Au, suLke {kLkíkk ðxef ÷uðkÞ Au yu ðz {tz¤ òuðk÷kÞf Au.
Ëktze fq[
ytøkúuS þkMkLk{ktÚke {wÂõík {u¤ððk ¼khíkðkMkeykuLke Ít¾Lkk níke. {wÂõík {kxu
«Úk{ støk 1857{kt ¾u÷kÞku. yk støk{kt yLkuf ðeh Ãkwhw»kkuyu yknwrík ykÃke, Ãký
rðËuþe þkMkLku støkLku sw÷{Lkk òuhu f[ze LkktÏÞku. ÷kufku{kt rLkhkþk yLku níkkþk ÔÞkÃke
økE. ¼khíkðkMkeykuLku Lkuík]íðLke sYh níke. ykðk Mk{Þu 1915{kt økktÄeSLkwt ¼khík{kt
ykøk{Lk ÚkÞwt. økktÄeSyu íku{Lkk økwY økkuÃkk÷f]»ý økku¾÷uLke Mk÷knÚke yuf ð»ko MkwÄe hksfeÞ
«ð]r¥k{kt Ãkzâk rðLkk ËuþLke Mkk[e ÂMÚkríkLkwt yð÷kufLk fÞwO yLku íÞkhçkkË MðkíktºÞ Mktøkúk{Lkwt
MkwfkLk Mkt¼kéÞwt. økktÄeSLkk yuf ð»koLkk yð÷kufLku ykí{kLku ZtZku¤e LkkÏÞku. Mðhks «kÃík
fhðk rMkðkÞ fkuE rðfÕÃk Lk MkwÍTÞku. y®nMkkLkku {køko yÃkLkkðe MkíÞkøkúnLkk nrÚkÞkh ðzu
Mk{økú ËuþLke «òLku ykÍkËeLke ÷zík {kxu òøk]ík fhðkLkku yuf yðMkhLku ÃkwLkSorðík fÞkuo.
yLÞkÞ Mkk{u Ërûký ykr£fk{kt MkV¤ ÚkÞu÷k MkíÞkøkúnLkwt nrÚkÞkh ¼khík{kt yMkhfkhf
Mkkrçkík ÚkE þfu íku{ Au, íkuðwt økktÄeS áZÃkýu {kLkíkk níkk. ykÚke Ërûký ykr£fkLke
MkíÞkøkúnLke þMºk «Þkuøkþk¤k{kt MkV¤ ÚkÞu÷k «ÞkuøkkuLkk ¼khík{kt WÃkÞkuøk fhðkLkku MktfÕÃk fÞkuo.
økktÄeSyu ÃkkuíkkLke {kík]¼qr{ økwshkíkLku f{o¼qr{ çkLkkðe Mk{økú Ëuþ{kt MðkíktºÞ Mktøkúk{Lkwt hý®þøkw
VqtfðkLkk ykþÞÚke y{ËkðkËLkk fku[hçk{{kt yuf çktøk÷ku hk¾eLku MkLku 1915{kt MkíÞkøkúnLke MÚkkÃkLkk fhe.
økwshkík{kt MðkíktºÞ Mktøkúk{Lke [¤ð¤Lku Ãkwhíkku ðuøk {éÞku. Mk{økú Ëuþ{kt ¾qçk s ÔÞkÃkf yþh ÚkE. {wÂõík
Mktøkúk{Lku MktËuþkLkk MkíÞkøkúnku þY ÚkÞk. çkkhzku÷e MkíÞkøkún, Ëktzefq[, ÄhkMkýk MkíÞkøkún, yzkMk MkíÞkøkún,
¾uzk MkíÞkøkún, çkkuhMkË MkíÞkøkún, hkMk MkíÞkøkún, Äku÷uhk MkíÞkøkún, {kýMkk MkíÞkøkún, hksfkux MkíÞkøkún
suðk MkíÞkøkúnku ÚkÞk. Auðxu MkíÞkøkúnLke ÷zík Mkk{u ytøkúus Mkhfkh Íwfe yLku 15{e ykìøkMx, 1947Lkk hkus
¼khík ykÍkË ÚkÞwt. MkrðLkÞ fkLkwLk ¼tøkLke ÷zík Mk{økú Ëuþ{kt ÔÞkÃkf çkLke “Ëktzefq[” {n¥ðLke çkLke. suLkk
çkes 1929Lkk rzMkuBçkh{kt ÷knkuh ¾kíku fkUøkúuMk yrÄðuþLk{kt fhkÞu÷k Ãkqýo MðhkßÞLkk Xhkð{kt níkk. 1930
òLÞwykheLke 26{e íkkhe¾u MðkíktºÞ rËLk WsððkLkku ÷kufkuLku yLkwhkuÄ fhkÞku níkku. yk yhMkk{kt ytøkúus
Mkhfkhu #ø÷uLz ¾kíku økku¤{uS Ãkrh»kË ¼hðkLke ÞkusLkk fhe, íku{kt ¼køk ÷uðk fkUøkúuMkLku yk{tºký yÃkkÞwt.
íkuLke Mkk{u økktÄeSyu ËkYrLk»kuÄ, nwtrzÞk{ý, s{eLk-{nuMkq÷, {eXk ðuhku yLku ÷~fhe MktçktÄe çkkçkíkkuLke [[ko
fhðkLke þhík {qfe. økktÄeSyu MÃkü heíku fÌkwt fu, yk þhíkku {tsqh nkuÞ íkku fkUøkúuMk økku¤{uS Ãkrh»kË{kt ¼køk
÷uþu. ðkEMkhkuÞu yk ytøku fkuEÃký çkknUÄhe Lk ykÃke, sýkÔÞwt fu, çkÄk Ãkûk økku¤{uS{kt òÞ fu Lk òÞ,
Ãkrh»kË Þkuòþu s, Mkhfkh MkíÞkøkúne «ð]r¥k Ëkçke ËE fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk MÚkkÃkðk {kxu çkÄkt s Ãkøk÷kt ÷uþu
yuðe yu{ýu [uíkðýe Wå[khe yLku íku{ktÚke Ëktzefq[ MkíÞkøkúnLke ÷zík r[Lkøkkhe «økxe. økktÄeSyu 2S {k[uo
MkíÞkøkún þY fheþ yu{ sýkÔÞwt, Ãký ytøkúus MkÕíkLkíkLku fkuE Vuh Lk Ãkzâku yLku Ëktzefq[Lkwt rLk{koý ÚkÞwt.
212
Ãkt[{nk÷-økkuÄhk rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt ™k{ : Ãkt[{nk÷
rsÕ÷k {Úkf : økkuÄhk
MÚkkÃk™k : RrŒnk‚ - Ãkkt[ {nk÷ku™ku «Ëuþ r‚trÄÞk fk¤Úke „kuÄhk, fk÷ku÷, nk÷ku÷,
ËknkuË y™u Ík÷kuË yu{ Ãkkt[ {nk÷ku™ku ‚{qn «Ëuþ yux÷u Ãkt[{nk÷
MÚkkÃk™k™wt ð»ko : {ku„÷ ‚k{úksÞ ËhBÞk™ R.‚.1573 Úke 1727 ™k ‚{Þ„k¤k{kt „kuÄhk
Ãkt[{nk÷ rsÕ÷k™wt ðzwt {Úkf ƒLÞwt. 1÷e {u, 1960Lkk hkus økwshkík hkßÞLke
MÚkkÃkLkk Mk{Þu Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kLke h[Lkk fhðk{kt ykðe níke.
Ãk]Úðe Ãkh™wt MÚkk™ : ¼ki„kur÷f - yûkktþ :- 20.30 ytþÚke 23.30 ytþ W¥>h yûkktþ
hu¾ktþ :- 73.15 ytþÚke 74 ytþ Ãkqðo hu¾ktþ
ðMkŒe : fw÷-1630758, Ãkwhw»k-838436, Mºke-792322
MºkeykuLkwt «{ký : 1000 Ãkwhw»kkuyu 945 Mºke
Œk÷wfk : 7 (1. „kuÄhk 2. þnuhk 3. f÷ku÷ 4. nk÷ku÷ 5. ½ku½tƒk 6.
òtƒw½kuzk 7. {kuhðk(nzV))
rðMíkkh-ûkuºkV¤ : 3272 [ku.rf.{e.
„k{ku : 600
{wÏÞ ÔÞð‚kÞ : ¾uŒe-ÃkþwÃkk÷™
¾uŒe Ãkkfku : {wÏÞ Ãkkfku - zktøkh, ík{kfw, {fkR, ƒkshe, Œwðuh, sð, fkuËhk, {„.
hkufzeÞk- zwtøk¤e, þkf¼kS, Œu÷erƒÞkt- {„V¤e
{wÏÞ ¾r™s : økúuVkEx, {UøkuLkªÍ, fðkÍos, Wãku„ku : fðkuhe Wãkuøk {kuxk-1, ™k™k y™u „]
nWãku„ku -1,230
ykƒkunðk : 20 Úke 45 ‚uLxe„úuz
‚huhkþ ðh‚kË : 1026 {e.{e.
st„÷ku : 1221.65 [ku.rf.{e.
ð™ ‚tÃkËk : 1,16,793 nufxh
™Ëeyku : rðïkr{ºke, {rn‚k„h yLku Ãkk™{ (Ãkt[{nk÷, ¾uzk yLku {rnMkkøkh rsÕ÷kLke
MkhnË çkLkkðu Au) ¼kËh, ðktfze, fwÛk, „ku{k, Ëuð, ðuhe, Mkwf÷k, Mkw¾e.
Ãkw÷ku : Ãkk™{, nzV, fhkz
¾uŒ Œ÷kðze : 4,452
s¤kþÞku/®Mk[kE : 3 (Ãkk™{, fhkz, „ku{k) r‚t[kR Þkus™kyku, Ëuð zu{ Ãkh Ëuð®Mk[kE
Œ¤kðku : 370
[uf zu{ku : ð™ rð¼k„™k-478, {kuxe ™Ëeyku WÃkh 75, {kuxk [uf zu{ku, 5,238
™k™k [uf zu{ku
rsÕ÷k™k hMŒk : hksÞ Äkuhe {k„o - 705 rf.{e.
47 LktçkhLkku hk»xÙeÞ Äkuhe {køko rsÕ÷k{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
òuðk ÷kÞf MÚk¤ku : yirŒnkr‚f : „h{-Xtzk ÃkkÛke™k fwtz
‚ktMf]rŒf : f÷uïhe ™k¤
Äkr{of : Ãkkðk„Z, {hzuïh {nkËuð, „wÃŒuïh {nkËuð, Ítz n™w{k™ {trËh
hu÷ðu ‚uðkyku : „kuÄhk þnuhÚke {wtƒR-ðzkuËhk y™u rËÕne hu÷ðu stfþ™kuÚke ‚tf¤kÞu÷ Au

215
 hksÞ Ãkrhðn™ ‚uðk : 443 rþzâw÷ îkhk 2,15,868 rf.{e.™wt ‚t[k÷™
y¼ÞkhÛÞ : òtçkw½kuzk hªA y¼ÞkhÛÞ, òtçkw½kuzk
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : Ãkt[{nk÷-ËknkuË rsÕ÷k{kt 1,607 ËqÄ {tz¤eyku
÷kuf{u¤k/Äkr{of Œnuðkhku : sL{k»x{e™ku {u¤ku-ytf÷uïh {nkËuð, „kuÄhk, yk{÷e yr„Þkh‚™ku
{u¤ku – xwðk, [iºke Ãkq™{™ku {u¤ku – Ãkkðk„Z, rþðhkrºk™ku {u¤ku –
{hzuïh {nkËuð
®Mk[kE : Ëuðzu{, Ëuð LkËe Ãkh
„útÚkk÷Þku/ðkt[™k÷Þku : rsÕ÷k fûkk™k – 1, Œk÷wfk fûkk™k – 2, „úk{ „útÚkk÷Þ – 550 ytËksu
ÃkþwÃkk÷™ «ð]r¥> : „kÞ, ¼ut‚, ƒfhe, ½uxwt, ½kuzk, ƒ¤Ë, Ÿx, „Äuzk
þiûkrÛkf ‚tMÚkkyku : «kÚkr{f – 1404, {kæÞr{f – 270, Wå[ {kæÞr{f – 118,
fkì÷uòu – 14
„wshkŒ rðÄk™‚¼k™e ƒuXfku : 7
÷kuf‚¼k™e ƒuXfku : 1
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 45
Œk÷wfk Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 235
™„hÃkkr÷fkyku : 4
sL{ Ëh : 21.4
{]íÞw Ëh : 5.6
ƒk¤-ðkzeyku/ykt„Ûkðkzeyku : 1,931
‚¾e {tz¤ku/{rn÷k {tz¤ku : 9,059
MðkŒtºÞ ‚u™k™eyku : ðfe÷ ©e Ë÷‚w¾¼kR ÷Õ÷w¼kR þkn, ðk{™hkð {wfkË{, zkì. {kÛkuf÷k÷
þkn, Ãkq.X¬hƒkÃkk
Ëir™f y¾ƒkhku : 1
‚kÃŒkrnf y¾ƒkhku : 22
Ãkkrûkf y¾ƒkhku : 11
Ãkt[{nk÷ yux÷u ‘Ãkkt[ {nk÷Lkku «Ëuþ.` ®MkrÄÞkfk¤Úke økkuÄhk, fk÷ku÷, nk÷ku÷, ËknkuË yLku
Ík÷kuË yu{ Ãkkt[ {nk÷kuLkku Mk{qn ‘Ãkt[{nk÷` íkhefu yku¤¾kÞ Au. ykãþÂõík ÃkeX Äk{ ÃkkðkøkZLke
ÃkkðLk ¼qr{Lkk ÷eÄu ¼khík¼h{kt ©Øk¤wyku {kxu ykËh¼ÞwO MÚkkLk Ähkðu Au.
®MkrÄÞkLkk hkßÞ þkMkLkfk¤{kt ®MkrÄÞkLkk Mkqçkk su {nk÷kuLkku ðneðx fhíkk níkk íkuLkwt {wÏÞ {Úkf
ÃkkðkøkZ níkwt. íkuÚke s Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kLkk {æÞfk÷eLk RríknkMk{kt
[ktÃkkLkuh þnuh yLku ÃkkðkøkZ zwtøkh fuLÿ MÚkkLku níkk. yýrn÷ðkzLkk
«Úk{ hkò ðLkhksLkk Mk{Þ{kt Mkkík{e MkËe{kt [ktÃkkLkuhLke MÚkkÃkLkk
ÚkE nkuðkLkwt {LkkÞ Au. «k[eLk [ktÃkkLkuh [k÷wõÞ þkMkLkLkwt ÃkkxLkøkh
níkwt. {kuøk÷ Mkk{úkßÞ Ëhr{ÞkLk R.Mk. 1573Úke 1727Lkk
Mk{Þøkk¤k{kt økkuÄhk Ãkt[{nk÷Lkwt ðzwt {Úkf çkLÞwt níkwt.
yuf Mk{Þu Ãkw»f¤ «{ký{kt [tËLkLkk ð]ûkku yLku støk÷e
nkÚkeykuLkku «Ëuþ íkhefu ÃktfkÞu÷ku yk rsÕ÷ku rçkúxeþ MkÕíkLkík
Mk{Þu {wtçkE «ktíkLkku yuf ¼køk økýkíkku níkku.

216
Mkkík f{kLkku : ík¤uxeÚke {kt[e MkwÄe yLku {kt[eÚke {kir÷Þk xqtf MkwÄeLkk
ÃkðoíkeÞ rðMíkkh{kt «k[eLk fk¤Lke ¼ÔÞ ònkus÷k÷eLke «íkerík
fhkðíkk rfÕ÷uçktÄ f{kLkkfkh Ëhðkò, xtfþk¤, ¾tzuh, {nu÷kíkku yLku
rðþk¤ røkheËøko ¼øLkkðþu»k YÃku ÃkÚkhkÞu÷k Ãkzâk Au.
yxf ËhðkòÚke þY ÚkE çkwrZÞk Ëhðkò MkwÄeLke rfÕ÷uçktÄe
Ähkðíke nkh{k¤kLke MkkiÚke Ÿ[u ËwøkoLke hktøk{kt ËqhÚke hr¤Þk{ýe
f{kLkku òuðk {¤u Au. Mkkík f{kLk íkhefu yku¤¾kíke yk R{khík
MkVkEËkh ÃkÚÚkhkuLke çkLku÷e Au. rðþk¤ {tzÃk YÃku h[kÞu÷ Mkkík
f{kLkku{kt íkkífk÷eLk þkMkLkfíkkoyku økwÃík çkuXf Þkusíkk íkÚkk hksðe
Ãkrhðkh ykLktË-«{kuË {kxuLkk MÚk¤ íkhefu WÃkÞkuøk fhíkk nkuðkLkwt
{kLkðk{kt ykðu Au.
÷fw÷eþ {trËh : ÃkkðkøkZ zwtøkh WÃkh AkrMkÞk ík¤kðLke {æÞu Ërûký
rËþkyu ykðu÷ MkkiÚke «k[eLk økýkíkwt ÷fw÷eþ {trËh yrøkÞkh{kt
MkifkLkk rþÕÃk-MÚkkÃkíÞLke MkkûkeYÃku Au. suLku ©e {nkfk¤e {kíkkSLkk
«{w¾ ¼ihð íkhefu Ãký yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk ÷fw÷eþ {trËhLke
Ëeðk÷ku Ãkh {Lkkunh rþÕÃkkuLke fkuíkhýe fhðk{kt ykðu÷e Au. yk rþð
{trËh ¾trzík nk÷ík{kt Au.
Lkð÷¾k fkuXkh : ÃkkðkøkZ ÃkðoíkLkk MkkiÚke Ÿ[k rþ¾hLke W¥khu
{kir÷Þk xqtfLkk {uËkLke ¼køk{kt rðMíkhu÷ ¾eý ‘Lkð÷¾e ¾eý` íkhefu
yku¤¾kÞ Au. ynª Lkð÷¾k fkuXkh Lkk{u ÏÞkrík Ãkk{u÷ «k[eLk
R{khík {kuøk÷ fk¤Lke MÚkkÃkíÞ f÷kLke Íkt¾e fhkðu Au. Lkð÷¾e
¾eýLke Äkh WÃkh «MÚkkrÃkík rðþk¤ økwtçks Ähkðíkk Mkkík ¾tzkuLke xe
ykfkhLke yk #xuhe R{khík «k[eLk fk¤{kt yLkks-Mktøkún {kxuLkk
fkuXkh íkhefu WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðíke nkuðkLkwt {kLkðk{kt ykðu Au.
fwtz : Lkð÷¾k fkuXkhLke W¥kh rËþkyu ykøk¤ ðÄíke ¾eýLke Äkhu
«k[eLk Mk{ÞLkk ºký rðþk¤ fwtz ykðu÷k Au. yk ºkýuÞ fwtz øktøkk,
s{wLkk yLku MkhMðíkeLkk Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk Ãkife «Úk{
çku fwtz ÃkÚÚkhLkk [ýíkhðk¤k ÷tçk[kuhMk ykfkhLkk Au. ßÞkhu ºkeòu
fwtz [kuhMk ykfkhLkku #x yLku [qLkkÚke çktÄkÞu÷ku nkuðkLkwt sýkÞ Au.
yk ºkýuÞ fwtzLkku WÃkÞkuøk rðÃkw÷ «{ký{kt þwØ ÃkkýeLkku Mktøkún fhðk
{kxu Úkíkku níkku.
¾kÃkhk-ÍðuheLkku {nu÷ : {kt[eLke sqLke ÃkøkËtze íkhV ykøk¤ síkk
{køko WÃkh Ãkkt[-Mkkík r{rLkxLkk ytíkhu rðïkr{ºke LkËeLke Ÿze ¾eýLke
rfLkkh Ãkh çktÄkÞu÷ «k[eLk {nu÷ ‘¾kÃkhk ÍðuheLkk {nu÷` íkhefu
yku¤¾kÞ Au. «k[eLkfk¤{kt Mkkík {k¤ Ähkðíkk ‘yØh ÍY¾k {nu÷`
íkhefu ÏÞkrík Ãkk{u÷ yk ¼ÔÞ R{khík «ðkMkeyku{kt ¼khu ykf»koý
sL{kðu Au. fwËhíku ynª yMke{ MkkIËÞo ðuÞwO Au. òu fu yk Mkkík {k¤
ÃkifeLkku ¼kUÞíkr¤ÞkLkku yuf ¾tz {kºk yðþu»kYÃku rLknk¤e þfkÞ Au.
ynª ÃknkU[ðk {kxu MkeÄk yLku fÃkhk [Zkýðk¤k ÃkøkrÚkÞktLkku WÃkÞkuøk
fhðk{kt ykðu Au.
217
 ðirïf rðhkMkík [ktÃkkLkuh (ðÕzo nurhxuÍ MkkEx) : h{ýeÞ ÃkkðkøkZ ÃkðoíkLke ík¤uxe{kt ðMku÷wt yLkuf rþÕÃk-
MÚkkÃkíÞku yLku ònkus÷k÷eÃkqýo R{khíkkuLkku ¼ÔÞ yiríknkrMkf ðkhMkku Ähkðíkwt Lkøkh yux÷u [ktÃkkLkuh, ¼khíkeÞ
Ãkwhkík¥ðeÞ Mkðuoûký yLkwMkkh ¾z[tÃkkLkk htøkLke yk ¼qr{ Ãkh ðLkhks [kðzkLkk {tºke [ktÃkkyu [ktÃkkLkuh Lkøkh
ðMkkÔÞwt nkuðkLkwt {LkkÞ Au. «Úk{ Mkn~ºkkçËe{kt ynª {kLkð ðMkðkx ÚkÞku níkku. yLku ykþhu R.Mk. 1300{kt
[kinký fw¤Lkk hksðeykuyu [ktÃkkLkuh LkøkheLke hksÄkLke íkhefu MÚkkÃkLkk fhe níke. yk hksðeykuLke Mðíktºkíkk
R.Mk. 1484 MkwÄe xfe nkuðkLkku WÕ÷u¾ Au. 184 ð»ko MkwÄe Mðíktºk hnu÷k ÃkkðkøkZ [ktÃkkLkuh{kt rðsuíkk {nu{wË
çkuøkzkyu ÃkkuíkkLke hksÄkLke çkLkkðe íkuLku {n{ËkçkkË Lkk{ ykÃÞwt.
ÃkkðkøkZ ÃkðoíkLkk Lke[uLkk ¼køk{kt {n{qË çkuøkzkyu MÚkkÃku÷k [ktÃkkLkuh LkøkhLkk þkne {nu÷Lkku Mk{[kuhMk
rfÕ÷ku Au. çkwhòuÚke Mkwhrûkík yk rfÕ÷kLkk «ðuþîkh ÃkkMkuLkk økku¾ {Lkkunh Au. hks{nu÷Lkku rðMíkkh {ktzðe
Lkk{u yku¤¾kíkk «ðuþîkhÚke çkeò ¼køkkuÚke Aqxku Ãkzu Au. þkne rfÕ÷kLke çknkh swB{k {ÂMsËLke ¼ÔÞ
R{khíkLke MkwÔÞðÂMÚkík h[LkkLkk rðrðÄ htøkku íkÚkk ¼khíkeÞ RM÷kr{ Mkwþku¼LkkuÚke ykøkðwt {n¥ð Ähkðu
Au. íkuLkkt Ãkkt[ {Lkkunh «ðuþîkh, íkuLke ÃkkhËþof Mkwþkur¼ík fkuíkhýe ykf»kof Au. íkuLkk {fMkwhkLke Ãkkt[
f{kLkku ÃkkMkuLkkt Aò, MkwtËh r{Lkkhk yLku {wÏÞ f{kLk ÃkkMkuLkwt Aswt íkuLke þku¼k{kt ðÄkhku fhu Au. [ktÃkkLkuhLke

218
R{khíkku økwshkíkLke MÚkkrLkf þi÷eLkk {n¥ðLkk Lk{qLkk Au. íku{kt LkøkeLkk {ÂMsË, þnuhLke {ÂMsË, ÷e÷k
økwtçks {ÂMsË ÃkkuíkÃkkuíkkLke ÷kûkrýfíkk Ähkðu Au. [ktÃkkLkuhLku ðÕzo nurhxuÍLkku Ëhßòu ykÃkðk{kt ykðu÷k
Au. [ktÃkkLkuhLku E.Mk. 2004{kt ÞwLkuMfku îkhk ðÕzo nurhxuÍ MkkEx ònuh fhðk{kt ykðe Au. ÃkkðkøkZ
Ãkðoík Ãkh 51 þÂõíkÃkeXku{ktLke yuf þÂõíkÃkeX {nkfk÷e {kíkkLkwt {trËh Au. [ktÃkkLkuhLke çknkh Ãkqðo{kt ðzk
ík¤kð WÃkh ¾sqhe {ÂMsË yLku fçkqíkh¾kLkkLkk Lkk{u òýeíkwt nðk ¾kðkLkwt MÚk¤ Au.
çkwZeÞku Ëhðkòu : ÃkkðkøkZ Ãkðoík WÃkh rðþk¤ nkh{k¤k{kt Lkshu Ãkzíkk swËk swËk «k[eLk Ëhðkòyku ynª
«k[eLk Lkøkhe nkuðkLkwt «MÚkkrÃkík fhu Au. ík¤uxeÚke ÃkkðkøkZ
Ãkðoík WÃkh síkkt ÔÞqnkí{f heíku Mkthûký çkûkíkk yLku Ÿ[k Ÿ[k
y¼uË økýkíkk Ëwøko{kt yxf Ëhðkò, çkwrZÞk Ëhðkò yLku
÷k÷e ËhðkòLkk Lkk{Úke «[r÷ík {sçkqík Ëhðkò «ðkMkeyku
{kxu ¼khu ykf»koýYÃk çkLke hÌkk Au. {kt[e íkhV ykøk¤ ðÄíkk
ËwøkoLkku AuÕ÷ku Ëhðkòu ÷k÷e Ëhðkò íkhefu yku¤¾kÞ Au.
yk ÷k÷e ËhðkòLke ÃkkMku ykðu÷e «k[eLk R{khík xtfþk¤
íkhefu yku¤¾kÞ Au. yk Ëwøko yLku y¼uË Ëhðkò íkífkr÷Lk
hkßÞþkMkLkLku íku{s «k[eLk LkøkheLku Ëw~{LkkuLkk ÷~fhe
yk¢{ý Mkk{u y¼uË Mkwhûkk fð[ Ãkqhwt Ãkkzíkk nkuðkLkwt {kLkðk{kt ykðu Au.
ÃkíkE hkð÷Lkku {nu÷ yLku ¼ÿfk¤e {kíkkLkwt {trËh : {æÞfk÷eLk økwshkíkLke hksÄkLke [ktÃkkLkuhLkk
hksðeyku ÃkifeLkk hkò ÃkíkE hkð÷Lkku {nu÷ yk Ãkðoík WÃkh ¼øLkkðþu»kYÃku Lkshu Ãkzu Au. {kt[eÚke ykøk¤
Ãkqðo rËþk{kt nkrÚkÞk ¾eýLkk Zku¤kðe {uËkLke rðMíkkh{kt ÄhçkkÞu÷ku yk {nu÷ «k[eLk MÚkkÃkíÞ f÷kLkk ËþoLk
fhkðu Au. yk {nu÷Úke ykøk¤ ðÄeLku Ãkqðo rËþk{kt yuf÷wt yxq÷wt Aíkkt yze¾{ heíku ¼ÿfk÷e {kíkkSLkwt {trËh
Q¼u÷wt Au. suLkk «íÞu ¼krðfku yMke{ ©Øk Ähkðu Au.
siLk Ä{eoykuLkwt rMkØ ûkuºk : ÃkkðkøkZ Ãkðoík siLk Ä{eoyku {kxu {n¥ðLkwt rMkØ ûkuºk Ãký {LkkÞ Au. yk Ãkðoík
WÃkh ËqrÄÞk yLku AkrþÞk ík¤kðLke ykswçkksw {uËkLke rðMíkkh{kt ©e rËøktçkh siLk Mkt«ËkÞLkk Ãkkihkrýf yLku
yiríknkrMkf ykhMkÃknkýLkk ÃkÚÚkhÚke çkLku÷k swËkt swËkt Mkkík siLk {trËhku «MÚkkrÃkík ÚkÞu÷kt Au.
¼e{[kuhe : rþfkh{Ze ÃkkMkuÚke þY Úkíke MkkuÃkkLk ©uýe xufheLkk {Úkk¤u Ëkuhe òÞ Au. ßÞkt ¼e{[kuhe

219
 íkhefu yku¤¾kíkwt rþðk÷Þ Au. xufhe Ãkh ykðu÷kt ºký M{khfku{kt yk MkkiÚke LkwfMkkLk Ãkk{u÷ Au. ¼khík{kt
ÃkktzðkuLkk Lkk{ MkkÚku fkuELku fkuE MÚk¤ òuze ËuðkLke «Úkk òuðk {¤u Au. íku {wsçk yk rþðk÷ÞLku Ãký
¼e{[kuhe Lkk{ ykÃkðk{kt ykðu÷wt Au. MÚkkÃkíÞ þi÷eLku ÷ûk{kt ÷E yk {trËhLkku rLk{koý fk¤ 14 fu 15{e
MkËeLkku økýe þfkÞ.
MkkMkwLke ðkð : økwshkík{kt ðkðLkwt MÚkkÃkíÞ «k[eLk Mk{ÞÚke òuðk {¤u Au. yk ðkð MkkMkwLke ðkð íkhefu
yku¤¾kÞ Au, ßÞkhu íkuLkkÚke Úkkuzu Ëqh yuf yLÞ ðkð Au. çktLku ðkð yuf-çkeòLke Mk{eÃku Au. ðkMíkwþkMºkLke
árüyu yk ðkðLkwt rLk{koý LktËk «fkhLkwt sýkÞ Au. ðkð{kt Wíkhíkk yuf økku¾{kt ÷ßòøkkihe yLku LktrËïhLkwt
rþÕÃk Au. Lke[u Wíkhíkk rð©k{ MÚk¤Lkk çktLku økku¾{ktÚke yuf{kt þu»kþkÞe rð»ýw íkÚkk yLÞ{kt ði»ýðeLke
çku «rík{kyku ÂMÚkík Au. rþÕÃkkuLke þi÷e íkÚkk ðkðLkk çkktÄfk{ ÃkhÚke yk ðkð EMkwLke 14{e fu 15{e
MkËe{kt çktÄkE nkuÞ íku{ sýkÞ Au.
þnuhk : þnuhk LkSf {hzuïh {nkËuðLkwt «ÏÞkík rþðk÷Þ Ãkt[{nk÷Lke þku¼k{kt ðÄkhku fhu Au. þnuhkLkk
¾xfÃkwh{kt yurþÞkLke rðÏÞkík xLk÷ ¼qøk¼o fuLkk÷ su 3.5 rf.{e. ÷ktçke Au. íkhMktøkLkku zwtøkh ¾Lkes
{kxu òýeíkwt Au. ÃkkLk{ ®Mk[kE zu{ òuðk÷kÞf Au.

220
Ãkkxý rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{ : Ãkkxý
MÚkkÃkLkk : 2-10-97Lkk hkus çkLkkMkfktXk, {nuMkkýk rsÕ÷k{ktÚke Ãkkxý rsÕ÷kLke
Lkðh[Lkk fhðk{kt ykðe.
rsÕ÷kLke Mke{kyku : Ãkkxý rsÕ÷kLke W¥khu çkLkkMkfktXk, Ãkqðo{kt {nuMkkýk, Ërûký{kt fåALkwt
{kuxwt íkÚkk LkkLkwt hý Au.
Ãk]Úðe Ãkh MÚkkLk : 23.41 Úke 23.55 W¥kh yûkktþ yLku 71.31 Úke 72.20 Ãkqðo hu¾ktþ
rsÕ÷k {Úkf : Ãkkxý
íkk÷wfkLke MktÏÞk : 9
fw÷ ûkuºkV¤ : 5742.59 [ku.rf.{e.
ðMkíke : fw÷ 13,43,734, Mºke - 6,49,337 (48.32 xfk), ÃkwÁ»k -
6,94,397 (51.68 xfk), økúkBÞ - 10,62,653 (79.08 xfk),
þnuhe - 2,81,081 (20.92 xfk)
íkk÷wfk : 9
økk{ku : 521
ðkrhøk]nku : 521
{wÏÞ ÔÞðMkkÞ : ¾uíke-ÃkþwÃkk÷Lk
{wÏÞ ¾uíke Ãkkfku : ½ô. çkkshe, fXku¤, swðkh, {økV¤e, ðrhÞk¤e, MkhMkð, EMkçkøkw÷
hkufzeÞk Ãkkfku : fÃkkMk, økksh, SY
íkur÷çkeÞkt : rËðu÷k, ík÷
{wÏÞ ¾Lkes : ÔnkE÷ f÷u, [kELkk f÷u
Wãkuøkku : Mkku÷kh, S®Lkøk ykuE÷ {e÷, Ã÷kMxef
s{eLkLkku «fkh : huíkk¤ yLku økkuhkzw (WÃkòW-14048 nufxh, rçkLkWÃkòW-15538
nufxh, Ãkzíkh-34102 nufxh)
ykçkkunðk : Mkqfe yLku W»ý
Mkhuhkþ ðhMkkË : 25 $[
støk÷ku ðLkMktÃkËk : 46,526 nufxh
LkËeyku : (1) MkhMðíke, (2) ¾khe (3) YÃkuý
Ãkw÷ku : 6
ík¤kðku : 770
rsÕ÷kLkk hMíkkyku : 3463 rf.{e. ( hk»xÙeÞ-13 rf.{e., hkßÞ-446.03 rf.{e.,
rsÕ÷k-813 rf.{e., økúkBÞ-1880 rf.{e. yLÞ-323)
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : yiríknkrMkf : hkýfeðkð, MknMºk÷ªøk ík¤kð, Yÿ{k¤
ÄkŠ{f : ®çkËw Mkhkuðh-rMkØÃkwh, ¾kurzÞkh {trËh-ðhkýk, ÷kuxuïh {nkËuð,
þt¾uïh siLk ËuhkMkh.
nkux÷ku : 86 (økuMx nkWMk : Mkhfkhe-7, ¾kLkøke-46)
hu÷ðu Mkuðkyku : Ãkkxý, Mkt¾khe, hýwts, rMkØÃkwh, Mku÷kðe, Äeýkus, [kýM{k {kuxk {kÃkLke
35.65 rf.{e. yLku {æÞ{ {kÃkLke 24.620 rf.{e. ÷tçkkE.
hkßÞ ÃkrhðnLk Mkuðk : 337 økk{ku
ÃkkuMx yLku xur÷VkuLk Mkuðk : ÃkkuMx-1, Ãkuxk ÃkkuMx-29, þk¾k ÃkkuMx-234
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 515
çku®Lføk Mkuðkyku : ðkrýßÞ çkuLfku-95, Mkhfkhe çkuLfku-36, økúk{eý çkuLfku-17
Ãkku÷eMk Mkuðkyku : Ãkku÷eMk MxuþLkku-14, ykWx ÃkkuMx-15
Þkuòíkk ÷kuf{u¤k-íknuðkhku : fkíÞkuf {u¤ku-rMkØÃkwh, ¾kuzeÞkh {u¤ku-ðhkýk, ÃkË{LkkÚk {u¤ku-hk{Lkøkh

223
 ¾uíkeðkze WíÃkLLk çkòh-Þkzo : 7
økútÚkk÷Þku/ðkt[÷Lkk÷Þku : økútÚkk÷Þ-351, ðkt[Lkk÷Þ-29
ÃkþwÄLk (2007 «{kýu) : fw÷ : 6,64,154
þiûkrýf MktMÚkkyku : «k.þk¤kyku-795, {k.þk¤kyku-145, W.{k. þk¤kyku-78,
fkì÷uòu-49, ÞwrLkðŠMkxe-01
ykhkuøÞ Mkuðkyku : PHC-34, CHC-15, CIVIL-1, PRIVATE-253
®Mk[kE ÞkusLkk : ík¤kð-770, fqðk-4611, Ãkkíkk¤ fwðk-10428, Lknuh-213 rf.{e.
rðÄkLkMk¼kLke çkuXfku : 4
÷kufMk¼kLke çkuXfku : 1
rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLke çkuXfku : 29
íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLke çkuXfku : 133
økúk{ Ãkt[kÞík MkÇÞku : 4100
Mkhfkhe f[uheyku : 100
LÞkÞk÷Þku : 13
LkøkhÃkkr÷fkyku : 5
÷kufSðLk hnuýe-fhýe : Mkk{kLÞ
Mkkûkhíkk Ëh : fw÷ 72.30 xfk, ÃkwÁ»kku-82.90 xfk, Mºkeyku-61 xfk
sL{ Ëh : 2.46 xfk
{]íÞw Ëh : 2.54 xfk
Mkuðk¼kðe MktMÚkkyku : 1,095
SðËÞk MktMÚkkyku : 24
çkk÷ðkxefk-yktøkýðkzeyku : 1427
ÃkktshkÃkku¤ku : 14
økkiþk¤kyku : 10
Mk¾e{tz¤ku/{rn÷k {tz¤ku : 6,661
yýrn÷ ÃkkxýLke MÚkkÃkLkk ðLkhks [kðzkyu fhe níke. rð¢{ Mktðík 802Lke yk»kkZ MkwË ºkes,
þrLkðkhLkk hkus økwsohuïh ðLkhks [kðzkyu íkuLkk ¼uYçktÄ yýrn÷ ¼hðkzLke ÞkË{kt ÷kuf{kíkk fwtðkhfkLkk
fktXu íku Mk{ÞLkk ÷kϾkhk{ yLku nk÷Lkk yLkkðkzk økk{u yýrn÷ðkz ÃkèLkLke Úkkt¼÷e hkuÃke níke...
íkkuhý çkktæÞwt níkwt yÚkkoík yýrn÷Ãkwh ÃkkxýLke MÚkkÃkLkk fhe níke. 50 ð»koLke ðÞu ÃkkxýLke økkËeyu çkuXu÷k
ðLkhks [kðzkyu 110 ð»koLkwt ykÞw»Þ ¼kuøkðe, Ãkkxý Ãkh 60 ð»ko MkwÄe hkßÞ fÞwO níkwt. AuÕ÷u rð¢{
Mktðík 993Lkk y»kkZ MkwË ÃkqLk{Lkk rËðMku {q¤hks Mkku÷tfeyu [kðzk ðtþLkk AuÕ÷k hksðe yLku íkuLkk {k{k
Mkk{tík®Mkn [kðzkLku {kheLku yýrn÷Ãkwh ÃkkxýLke økkËe nktMk÷ fhe níke. íÞkt MkwÄe Ãkkxý Ãkh [kðzk
ðtþLkwt ykrÄÃkíÞ hÌkwt níkwt.
{q¤hks Mkku÷tfeLkk hkßÞkþLkÚke ÃkkxýLkk {kÚku økwsoh¾tzLkk RríknkMkLkku MkwðýoÞwøk ykht¼kÞku níkku.
Mkku÷tfe ÞkLku [ki÷wõÞ ðtþ rð¢{ Mktðík
998Úke rð¢{ Mktðík 1300, yÚkkoík 302
ð»ko ÃkkxýLke økkËeLkku yrÄÃkrík hÌkku níkku.
Mkku÷tfe Þwøk{kt 12 hksðeyku ÚkE økÞk.
{q¤hksËuðLke su{ ¼e{Ëuð Ãknu÷kLkku,
rMkØhks sÞ®Mkn yLku fw{khÃkk¤Lkku
hkßÞfk¤ Mkku÷tfe ÞwøkLkwt ©uc MkkuÃkkLk çkLke
hÌkku níkku.
yksLkwt fkuxðk¤wt Ãkkxý rð¢{ MktðíkLke
ÃktËh{e MkËe{kt ðMku÷wt fnuðkÞ Au. y÷çk¥k
224
 ÃkkxýLku Vhíkku fkux yLku íkuLkk çkkh Ëhðkò yLku íkuh{e çkkhe Ãkife fux÷kf Ëhðkò
þnuhe rðMíkhýÚke Lkk{þu»k çkLÞkt Au. fux÷kf nsw Ãký Q¼k Au. þnuhLkk hks{køko
ÃkhLkku çkøkðkzk Ëhðkòu íÞkh ÃkAe ykðíkk ºký Ëhðkò rsÕ÷k {Úkf ÃkkxýLke ykøkðe
yku¤¾ çkLke hÌkk Au.
Ãkkxý rsÕ÷ku 23.41 Úke 23.55 W¥kh yûkktþ yLku 71.31 Úke 72.20
Ãkqðo hu¾ktþ ðå[u Lkð íkk÷wfkykuLkku MkkÚk ÷ELku Q¼ku Au. rsÕ÷kLkk fw÷ 5600 WÃkhktík
[kuhMk rf÷ku{exh rðMíkkh{kt Vu÷kÞu÷ku Au. rsÕ÷ku {nËTytþu økúk{eý, ík¤ÃkËku yLku
Mkns SðLkþi÷e Ähkðíkk ÷kufkuLkku çkLku÷ku Au. rsÕ÷k{kt fw÷ {¤e 521 økk{ yLku
Ãkkxý, rMkØÃkwh, [kýM{k, nkhes yLku hkÄLkÃkwh Lkøkhku{kt ðnU[kÞu÷ku Au. rsÕ÷kLkku
11,284 nufxh þnuhe rðMíkkh yLku 5,54,471 nufxh økúk{eý rðMíkkh Au. rsÕ÷kLke
¾uzðk ÷kÞf s{eLk 4,59,488 nufxh Au yLku 1,24,800 nufxh s{eLk rÃkÞíkLke
MkwrðÄk Ähkðu Au. ¼kÂM{f yLku ûkkrhf s{eLk {nËytþu huíkk¤ yLku økkuhkzwt Au. Mkhuhkþ
ðhMkkË 518.63 {e.{e. Au. rsÕ÷ku MkhnËe Au. rsÕ÷kLku fåALkk LkkLkk hýLku yzeLku
ykðu÷e 55 rf÷ku{exhLke MkhnË Au. su{kt 976 Úke 986 Ãke÷Mko Mk{krðü Au.
ðMíkeLkk zu{kuøkúkrVõMk «{kýu rsÕ÷kLke fw÷ 13,43,734Lke ðMkrík{kt 6,94,397 Ãkwhw»kku yLku
6,49,337 Mºkeyku Au. 1000 Ãkwhw»kkuLke Mkh¾k{ýeyu MºkeykuLke MktÏÞk 935 Au. Ãkkxý rsÕ÷k{kt
rþûkýLkk «[kh yLku «MkkhLku fkhýu Mkkûkhíkk Ëh{kt Ãký Äh¾{ ðÄkhku òuðk {éÞku Au ð»ko 2001Lke
ðMkíke økýíkhe «{kýu ÃkkxýLkku Mkkûkhíkk Ëh 60.36 xfk níkku su ð»ko 2011{kt ðÄeLku 73.48 xfk
ÚkE økÞku Au.
YÃkfzwt yLku htøku{Zâwt ÷kufSðLk :
Ãkkxý rsÕ÷ku ðxLkku fxfku Au. yZkhuÞ ðhýLke {rÍÞkhe yr{hkík Au. yLku yr{hkíkLke þku¼íkk
÷kufSðLk{kt çkÄwt Mkknrsf yLku MðÞt¼q Au. rsÕ÷kLkk f{oX yLku Wã{þe÷ íku{s «ð]r¥k{Þ ÷uWðk
ÃkkxeËkhku, ©{rLkc Xkfkuhku, hrZÞk¤k rnhkðtþeyku, økòËkh økkuÃkk÷fku, çkúñrLkc çkúkñýku, [tøkk [kiÄheyku,
Ë{k{Ãkqýo Ëhçkkhku, {kÞk¤w {wÂM÷{ku, {w{Lkku, yÂM{íkkÃkqýo yLkwMkqr[ík òríkyku, sLkòríkyku yLku rðrðÄ
fkheøkh ðøkkuo Ríkhfku{ku yfçktÄ hk¾u Au.
rsÕ÷kLkk {nuLkíkfþ yLku rË÷hϾw ÷kufkuLke SðLkþi÷e Íkf{Íku¤ Au. rðÄrðÄ ÃkkhtÃkkrhf Ãknuhðuþku,
ËhËkøkeLkk, ykMÚkkLkk ysðk¤kt, ÃkhtÃkhkøkík hnuXkýku yLku ÷kufkuÃkÞkuøke YÃkfze ÃkhtÃkhkykuÚke rsÕ÷kLkwt
÷kufSðLk ¼ÞwO ¼ÞwO, MkßÞwt ÄßÞwt yLku MkwtËh{T Au.
f]r»k yLku ÃkþwÃkk÷LkLkk çku {sçkqík ykÄkhMíkt¼ku Ãkh rsÕ÷kLkwt ykŠÚkf f÷uðh Q¼wt Au. fkÞoþe÷
f]»kfku yLku «Þkuøkþe÷ ÃkþwÃkk÷fku økúk{eý yÚkoíktºkLku Äçkfíkwt hk¾u Au.
rþÕÃk MÚkkÃkíÞLkku çkur{Mkk÷ ðkhMkku :
økwsoh¾tzLkk Mkku÷tfeÞwøkLkk «òðíMk÷ hksðeykuyu 7224 ðkðzeyku, 5125 ík¤kð ¾kuËkðe
hiÞíkLku Ãkkýe ÃkkÞwt níkwt. yk Þwøk{kt rLk{koý fhkÞu÷ rðÄrðÄ Ëuðk÷Þku, {nk÷Þku, yLku MÚkkÃkíÞ Mktfw÷Lke
íkðkrh¾ ¾qçk ÷ktçke Au.
yufnòh ð»ko Ãkqðuo yýrn÷ðkz{kt rþÕÃk-MÚkkÃkíÞLkku yLknË rðfkMk ÚkÞku níkku.
¼ÔÞkrík¼ÔÞ rþÕÃk Mkt«ËkÞu yk¾k yýrn÷ðkzLku WòéÞwt níkwt. ÃkkxýLkk {kU½uhk
rfíkeo{trËhku íkhefu su{Lkku WÕ÷u¾ ÚkkÞ Au íkuðe hkýeLke ðkð, MknMºk÷ªøk ík¤kð,
rMkØÃkwhLkku ¼ÔÞ Yÿ{nk÷Þ, Ëu÷{k÷Lkwt ÷eBçkkuE {trËh Mkrník yLÞ «k[eLk {trËhku
Mkrník Mktzuh, Yðkðe, sqLkk f÷kýk, økku÷eðkzkLkk MÚkkÃkíÞku, ÃkkxýLkk Ãkt[kMkhk rsLkk÷Þ
Mkrník yLÞ rsLkk÷Þku, íkeÚkoûkuºk þt¾uïhLkk rsLkk÷Þku, {wÂM÷{ Mkwçkkyku îkhk Ãkkxý{kt
rLkŠ{ík fhkÞu÷k çkkh Ëhðkòyku, Ãkkxý-rMkØÃkwhLke ËhøkknkuLke þku¼k MkkÚku yýrn÷Ãkwh
Ãkkxý Mkk[k yÚko{kt rðïøkúk{ çkLÞwt Au. ÃkkxýLke hkýeLke ðkðLku ÞwLkuMfku îkhk ðÕzo
nurhxuÍ{kt yku¤¾ {¤e Au.
225
 Ãkkxý ¾kíku ykfkh ÷E hnu÷wt ¼ÔÞ BÞwrÍÞ{, rMkØÃkwhLkk
Ãkrðºk yLku rðï{kLÞ ®çkËwMkhkuðhLkk rðfkMk {kxu hkßÞ MkhfkhLkk
«ÞkMkkuÚke {tsqh fhkÞu÷wt Ãkufus ÃkwhkíkLk rðhkMkíkLku ykðLkkhk Þwøkku
MkwÄe Mkk[ððkLke rLkckLke «íkerík fhkðu Au.
Au÷kS MkkÚku Ãkkxý {kxu YMkýkt ÷uíke økwsoh Lkkhe Ít¾íkk
nfefík{kt íkku yýrn÷Ãkwh ÃkkxýLkk ykËh{ktÚke Wøke Au. Ãkxku¤kLke
MkËeyku Ãkwhkýe f÷k økwshkíkLkk RríknkMkLkwt çkku÷fwt MkkuÃkkLk økýkÞ
Au. Mkku÷tfe hksðe fw{khÃkk¤ ð¾ík{kt Ãkxku¤wt Mkki Ãknu÷kt ðýkÞwt
níkwt. Ãkqhe MkkíkMkku ð»koLke ¼ÔÞ ËkMíkkLk. íku fk{u 700 Mkk¤ðe
Ãkrhðkhku Ãkxku¤k ðýkx{kt òuzkÞu÷k níkk. ‘Ãkze Ãkxku¤u ¼kík Vkxu
Ãký Vexu Lkne...’ suðk økeíkku{kt økðkÞu÷wt Ãkxku¤w yýrn÷ðkzLkk
Ws¤k yríkíkLkwt ykÄkh®çkËw Au. yuf fk¤u Ãkxku¤k ðýkx {kxu [eLk, òÃkkLkÚke þwØ huþ{ ykÞkík fhkíkwt
níkwt. Ãkkxý{kt Ãkxku¤kLke su{ {þY ðýkxLke Ãký ðknðkne Au. ÃkkxýLkkt {kxeLkk h{fzkt Ãký rðÏÞkík
yLku ðxðk¤k Au.
yýrn÷ðkzLkk W¥kwtøk MkktMf]ríkf «ðknku :
ÃkkxýLke «¾híkkLke «íkerík fhkðíke ¼ðkE nfefík{kt yuf yuðwt ÃkhtÃkhkøkík {kæÞ{ Au suLkk Úkfe
yLkuhwt ÷kufhtsLk yLku ÷kuf rþûký rLk»ÃkLLk Úkíkwt hÌkwt Au. yýrn÷ðkzLke ðzkE økkðkLke ¼ðkELke Lkkxâf÷k
«k[eLk htøk¼qr{Lkwt MkkuÃkkLk økýkÞ Au. ¼ðkE yu yýrn÷ðkz
îkhk yk¾k økwshkíkLku {¤u÷e yLkwÃk{ MkkiøkkË Au. Ãkkxýðkzk
ÃktÚkfLke Mktøkeíkf÷kLke fMkçke yuðe íkwhe-çkkhkux fku{ ¼ðkELke
ík¤ÃkËe f¤kLkk WÃkkMkf økýkÞ Au. ¼ðkELkk {kæÞ{ {khVíku
Mk{ks {kxu MktMf]rík, Mk{ks SðLk, MkktMf]ríkf økríkrðrÄyku yLku
sLk òøkhýLke {n¥ðÃkqýo ¼qr{fk ¼ðkELkk {kæÞ{ {khVíku
fhkíke hne Au. ¼ðkE yux÷u ¼ððne. økwshkíkLkk økÞu÷k
RríknkMkLkk MkkuÃkkLkkuLku Lkkxâf÷kLkk {kæÞ{ {khVíku ÷kufkr¼{w¾
çkLkkððk{kt Ãký ¼ðkELkwt {kæÞ{ «çk¤ hÌkwt Au.
¼ðkE WÃkhktík Ãkkxýðkzk ÃktÚkf{kt hk{÷e÷k, hkMk÷e÷k,
økhçkk-økhçkeyku, Ëwnk, ÷kufzkÞhk, Mktíkðkýe, Mktík {u¤kðzk, Mkw¾÷e suðe LkíkoLk f÷k Ãký ÃkhtÃkhkøkík
MkktMf]ríkf MkkuÃkkLkku íkhefu rðÏÞkík Au. Mk{kòu òuzðk{kt yufÍwx hk¾ðk{kt ÃkhtÃkhkøkík ÷kuf {kæÞ{kuLke
¼qr{fk Ãký ¾qçk {n¥ðÃkqýo økýkÞ Au.
rsÕ÷k{kt Wsðkíkk ÄkŠ{f, Mkk{krsf ÷kufkuíMkðku, Lkðhkrºk-rþðhkrºk, sL{kü{e, {nkuh{, ÃkÞwo»ký
suðk ÄkŠ{f íknuðkhku ÃkkxýLke yku¤¾ økýkÞ Au. Ãkkxýðkzk ÃktÚkf{kt rMkØÃkwhLkku fkíÞkuf {u¤ku, ðhkýkLkk
ykE ©e ¾kurzÞkh, ÃkkxýLkk ÃkÈLkk¼ ¼økðkLkLkk {u¤k Mkrník ©kðý {kMk{kt Wsðkíkk ÷kuf{u¤kyku Úkfe
÷kuf Mk{wnkuLku Mkn yÂMíkíðLke þe¾ ykÃku Au.

226
ÃkkuhçktËh rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt ™k{ : ÃkkuhƒtËh
MÚkkÃk™k : rð.‚t 1046™e ©kðÛke Ãkw™{u (suXðk ðtþ™k hks ƒkhkux™k [kuÃkzk {wsƒ)
MÚkkÃk™k™wt ð»ko : 2/10/1997Lkk hkus sqLkkøkZ rsÕ÷k{ktÚke ÃkkuhçktËh rsÕ÷kLke Lkðh[Lkk
fhðk{kt ykðe.
Ãk]Úðe Ãkh MÚkk™ : yûkktþ hu¾ktþ : 21.15 Úke 25.50 W¥>h yûkktþ, 69.55 Úke 67.25
Ãkqðo hu¾ktþ
ûkuºkV¤ : 2272 [ku.rf.{e. 106. fe.{e. ËrhÞk rf™khku.
ðMkŒe : Mºke- 2,84,861 ; Ãkwhw»k- 2,99,843 ; fw÷ - 5,84,704
{wÏÞ ðMkŒe : {uh, ¾khðk, fku¤e, {wrM÷{, Ãkxu÷, ykrnh, ûkrºkÞ, ‚Úkðkhk
Œk÷wfk : 3 (ÃkkuhçktËh, hkýkðkð yLku fwríkÞkýk)
„k{ku : 181
{wÏÞ ÔÞð‚kÞ : ¾uŒe, ðuÃkkh, Ãkwhf ÔÞð‚kÞ- {íMÞ Wãku„, ÃkþwÃkk÷Lk
¾uŒeÃkkfku : {wÏÞ Ãkkfku : ½ô, ƒkshku, {„V¤e, fÃkk‚, þuhze, Œ÷, SY, rËðu÷k,
[Ûkk, swðkh, {„.
hkufrzÞkÃkkfku : þkf¼kS y™u V¤V¤kËe ŒÚkk SY ƒk„kÞŒe Ãkkfku :
™k¤eÞuh, ƒkuh, ÃkÃkiÞk, [efw, fuhe, fu¤k y™u þkf¼kS
Œu÷erƒtÞk : {„V¤e, Œ÷, yuhtzk
{wÏÞ ¾™es : ÷kR{ Mxku™, [kuf{kxe, ƒktÄfk{™ku ÃkÚÚkh, ƒkuf‚kRx {k÷o y™u ÷uxÙkRx,
ç÷uf xÙuÃk, ‚kËe huŒe, ‚kËe {kxe
Wãku„ku : ‚kihk»xÙ r‚{uLx, nkÚke r‚{uLx, ‚kihk»xÙ fur{f÷, Ãkð™[¬e, {eXk Wãku„,
[kuf Wãku„ ðøkuhu.
„]nWãku„ku : ðÛkkxfk{, fkuM{urxf‚ ƒ™kðxku, ¼hŒ fk{,she fk{, {‚k÷k WÄku„ ŒÚkk
Vh‚kÛk™e ¾k‚ ¾ks÷e™wt WíÃkkË™ ÃkhtÃkhk„Œ
s{e™™ku «fkh : WÃkòð-18,948 nufxh, rƒ™ WÃkòð- 89,874 nufxh, ÃkzŒh-4735
nufxh
ykƒkunðk : ‚{½kŒ, ‚huhkþ ðh‚kË : 107 {e.{e.(2013-14)
st„÷ku y™u ð™‚tÃkËk : st„÷ rðMŒkh 24,422 nufxh, ƒhzk yÇkÞkhÛÞ ðkðuŒh rðMŒkh 324
nu.nk÷ ynet r[¥>÷ WAuh fuLÿ ÃkÛk [k÷e hnÞwt Au. yk WÃkhktŒ {kÄðÃkwh
¾kŒu fk[ƒk WAuh fuLÿ y™u Ãkûke y¼ÞkhÛÞ ÃkÛk ykðu÷wt Au
™Ëeyku : ¼kËh, ykuÍŒ, ƒe÷„t„k, {rn‚køkh, {ÄwðtŒe, ðŒwo, ‚kuhXe
zu{ : 5 (VkuËk¤k, ¾t¼k¤k, y{eÃkwh, ‚kuhXe, ‚khÛk)
rsÕ÷k™k hMŒk : Lkðk hk»xÙeÞ Äkuhe {køko Lkt. 8E-1 ÃkkuhçktËh rsÕ÷k{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
hk»xÙeÞ Äkuhe{k„o 116.6 rf.{e,hksÞ Äkuhe{k„o- 135.40 rf.{e.
‚wÄhkR r‚ðkÞ™k fk[k/Ãkkfk {k„kuo™e ÷tƒkR- 961.77 fe.{e, rsÕ÷k
{wÏÞ {k„o- 140.90 rf.{e. yLÞ y™u „úkBÞ {k„kuo- 68.82 rf.{e.,
y™u „úkBÞ {k„kuo 254.45 yLku 281.00 rf.{e. økúkBÞ {køko (LkkuLk
Ã÷kLk), rs. Ãkt. nMŒf™k 745.17 rf.{e.

229
 òuðk÷kÞf MÚk¤ku
hksÞ Ãkrhðn™ ‚uðk
rð{k™e Ãkrhðn™ ‚uðk
ÃkkuMx y™u xur÷Vku™ ‚uðk
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku
ƒut®f„ ‚uðkyku
Ãkku÷eMk Mkuðkyku
÷kuf {u¤k/÷kufkuí‚ð
/Äkr{of Œnuðkh
¾uŒeðkze WíÃk™ ƒòh
‚r{rŒyku/{kfuoxÞkzo
økútÚkk÷Þku/ðkt[Lkk÷Þku
þiûkrÛkf ‚tMÚkkyku
rðrþ»x rþûkÛk ykÃkŒe ‚tMÚkkyku : ykÞofLÞk „whwfw¤ {rn÷k fku÷us, ‚ktrËÃk™e ‚tMf]Œ ÃkkXþk¤k, ðe.su {kuZk
ykhkuøÞ ‚uðkyku
{nk™ ‚ÃkqŒku/rð¼qrŒyku
r‚t[kR ‚uðkyku
„wshkŒ rðÄk™‚¼k™e ƒuXfku : 2- ÃkkuhçktËh, fwríkÞkýk
÷kuf‚¼k™e ƒuXfku
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku
Œk÷wfk Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku
‚hfkhe f[uheyku
230
: „ktÄe sL{ MÚk¤ ,ferŒo{trËh, Œkh {trËh, ¼khŒ {trËh, ‚wËk{k {trËh,
[kuÃkkxe, ‚ktËeÃk™e yk©{, {kÄðÃkwh, ƒ¤us, si™ rŒÚko, rƒ÷uïh {nkËuð,
„kufhÛk, {w¤îkhfk, ò{ð™ „wVk, ƒhzk yÇkÞkhÛÞ, hðe hktË÷ {trËh
ƒ„ðËh
: ÃkkuhƒtËh ,hkÛkkðkð ŒÚkk fwrŒÞkÛkk ¾kŒu ƒMk Mxuþ™ ‚rnŒ ÃkkuhƒtËh
{wÏÞ zuÃkku ¾kŒuÚke hkus™e 120Úke ðÄw ƒ‚ku™e ykð™-òð™ Au.
: 1 ÃkkuhƒtËh yuhÃkkuxo
: 1 {wÏÞ , Ãkuxk ÃkkuMx ykurV‚ - 19, þk¾k 72 xur÷Vku™ : 3,
(1 rsÕ÷k™e {wÏÞ, ŒÚkk hkÛkkðkð-1 y™u fwrŒÞkÛkk-1)
: 145
: hk»xÙeÞf]ík ƒutfku-57, ‚nfkhe ƒutfku-06, „úkr{Ûk ƒutf:- 16
: Ãkku÷eMk {Úkfku-10, Ãkku÷eMk [kufeyku-08, ykWx ÃkkuMx-06
: sL{k»x{e ŒÚkk {kÄðÃkwh ¾kŒu [iºke {u¤ku ŒÚkk ¾khðk™wt ËrhÞk Ãkqs™
ŒÚkk „kuh{kðze Wí‚ð, ™ðhkrºk Wí‚ð
: 1
: 04
: rsÕ÷k Ãkt[kÞík nMíkf «kÚkr{f þk¤kyku - 327, {kæÞr{f yLku Wå[Œh
{kæÞr{f þk¤kyku - 118
ykR.xe fku÷us,„kuZkÛkeÞk ykR.xe. y™u ƒe.yuzT fku÷us, hk{ƒk ƒe.yuz
y™u yu{.yuz fku÷us, ©e Mðkr{™khkÞÛk ykR.xe.ŒÚkk {u™us{uLx fku÷us
ŒÚkk ©e Mðkr{™khkÞÛk yæÞkÃk™ {trËh, rsÕ÷k rþûkÛk y™u Œk÷e{
¼ð™, ÃkkuhƒtËh
: ‚eyu[‚e- ‚hfkhe nkìrMÃkx÷ – 4, Ãkeyu[‚e-11 r‚rð÷-1 – ‚hfkhe
Ëðk¾k™k – 10, Ãkþw Ëðk¾k™k-11, «kÚkr{f Ãkþw ‚khðkh fuLÿ-7,
¾k™„e – 30 nkìrMÃkx÷ku, yçkoLk nuÕÚk MkuLxh-4
: {nkí{k „ktÄe, hksðe ™xðhr‚tnS suXðk, r[ºkfkh ™khkÞÛk ¾uh, frð
©e h{uþ¼kR AkÞk, hkshíLk þuX ©e ™k™S fk¤eËk‚ {nuŒk, hkshíLk
þuX ©e ¼kÛkS ÷ðS ½eðk¤k, þrnËðeh ™k„kswo™ ‚e‚kurËÞk
: y{eÃkwh zu{, ‚kuhXe zu{, ‚khÛk zu{, rfLÿe - fk÷eLÿe ƒtÄkhk Þkus™k,
{uZkr¢f ƒtÄkhk Þkus™k
: 1 (yuf) ÃkkuhçktËh
: 18
: 56
: 98 hksÞ ‚hfkh™e f[uheyku ŒÚkk 25 fuLÿ ‚hfkh™e f[uheyku
LÞkÞk÷Þku : 3
™„hÃkkr÷fkyku : 4 (ÃkkuhçktËh, hkýkðkð, fwríkÞkýk, AkuÞk)
‚kûkhŒkËh : 75.60 xfk
sL{Ëh : 15.50
{]íÞwËh : 6.67
ƒk¤ðkzeyku/ykt„Ûkðkzeyku : 490
ÃkktshkÃkku¤ku/„kiþk¤kyku : ÃkktshkÃkku¤-3 (ÃkkuhƒtËh -1, fwrŒÞkÛkk-2), „kiþk¤k-119
‚¾e{tz¤ku/{rn÷k{tz¤ku : fw÷-1646, „úurzt„fhu÷e-1500, fuþ¢urzx ðk¤e-327
yhƒe ‚{wÿ fktXu ykðu÷e ‚wh¾kƒe ™„he ÃkkuhƒtËh™e yk„ðe yku¤¾ Au. ÃkkuhƒtËh yu ¼„ðk™
©ef]»Ûk™k ‚¾k ‚wËk{kS™e ŒÃkku¼qr{, hk»xÙrÃkŒk Ãkq.{nkí{k „ktÄeS™e sL{¼qr{ y™u Þwðk™ku™k ÃkÚkËþof
Mðk{e ©e rððufk™tËS™e f{o¼qr{ Au.
¾{ehðtŒe, þkiÞoðk™ AŒkt ‚kËk y™u ™erŒðk™ Sð™ {kxu ‚w«r‚æÄ yuðe {uh òrŒ WÃkhktŒ, ¾khðk
fku¤e, ÷kunkÛkk,hƒkhe y™u ƒhzkR ƒúkñÛk™e {wÏÞ ðMkŒe ÄhkðŒk yk «Ëuþ™wt ÷kufSð™ ¼kŒe„¤ Au.
hksÞ{kt ¼køÞus òuðk {¤Œe hnuÛke-fhÛke {wsƒ ÷kufku ðkze rðMŒkh{kt ÃkÛk ð‚ðkx fhðk™wt Ãk‚tË fhu
Au. su ynet™e rðrþ»xŒk Au.
ÃkkuhƒtËh™u ÷„Œk yirŒnkr‚f WÕ÷u¾ku W¥>hfk÷e™ òuðk {¤u Au. yu™ku sq™k{kt sq™ku WÕ÷u¾
ò{™„h™k ¼kÛkðz Œk÷wfk{kt ykðu÷k ½q{÷e™k R.‚.988™k ŒwÕÞfkr÷™ ð»ko™k ƒkÕf™ Ëuð™k
Œk{úþk‚™{kt òuðk {¤u Au. yuf ƒúkñÛk™u ykÃku÷k Œk{úÃkºk{kt Ãkkihðu÷kfw÷ yux÷u fu ÃkkuhƒtËh™ku WÕ÷u¾
òuðk {¤u Au. ðk½u÷k ‚{Þ™k [kh WŒ¢eÛkkuo ÃkÛk òuðk {¤u Au. su{kt 250 ð»ko™wt ytŒh òuðk {¤u Au.
ÉøðuË y™u W¥>hfk÷e™ ðirËf ‚krníÞ{kt ÃkkuhƒtËh™ku ™k{ ÃkwhŒku Ãkwh þçË™ku WÕ÷u¾ Au. yk{ ÃkkuhƒtËh
«k[e™ ‚{Þ™wt nkuðk™wt y™w{k™ ÚkR þfu Au. ÃkkuhƒtËh{kt ËeÄofk÷e™ þk‚™ fh™kh suXðk ðtþ ™ð{k
‚ifk{kt ykÔÞk nkuðk™wt {LkkÞ Au.
ÃkkuhƒtËhÚke ykX {kR÷ Ëqh ykðu÷k ©e™„h ¾kŒu ‚ki «Úk{ suXðk ðtþ™k ðtþòu MÚkkÞe ÚkÞk ƒkË
r‚r{Œ ƒhzku y™u nk÷kh™ku ÃkÛk fux÷kuf ¼k„ Œuyku™k þk‚™ nuX¤ nkuðk™wt fnuðkÞ Au. Œuyku™k ‚{Þ{kt
MÚkkÃkíÞ f÷k y™u ‚tMf]rŒ™ku ‚wðÛkofk¤ nkuðk™wt Œu ‚{Þ™k «kÃÞ yðþu»kkuÚke ’fl‰Îfl ◊Λ »ı.
©e{íke fMíkwhçkkLkwt ½h
hk»xÙ{kíkkLke Ãkiík]f MÚkkðh MktÃkr¥k Mkrník ÷øk¼øk 10.90 {exh Ÿ[wt, W¥kh-Ërûký ÷øk¼øk 11.00
{exh ÷ktçkw íkÚkk Ãkqðo-Ãkrù{ ÷øk¼øk 9.40 {exh Ãknku¤wt yLku ÃkkuhçktËh LkøkhÃkkr÷fkLkk ËVíkhu ðkuzo-4,
ç÷kuf-4, ½h-6 WÃkh LkkUÄkÞu÷wt yk ½h økwshkík hkßÞLkwt hrûkík M{khf Au.
yuf fu y÷øk-y÷øk hMkkuzu s{íkk yuf MktÞwõík Ãkrhðkh fu [kh ÔÞrõík WÃk-ÃkrhðkhLku íkÚkk íku{Lkkt
yríkrÚkykuLku Ãký hnuýktf fu {wfk{Lke ÃkqhuÃkqhe Mkøkðzíkk {¤e hnu yuðe yk ½hLke ykËþo ÔÞðMÚkk Au.
fkü f÷k : EMkwLke 19{e þíkkçËeLke fküf÷kLkk fux÷ktf MkwtËh Lk{qLkk yk {fkLk{kt Au. {wÏÞ «ðuþ
îkhLke îkh þk¾kLkk W¼Þu òýe òuELku Mkk{tsMÞ ò¤ðk{kt
LkÚke ykÔÞwt. yuÚke îkhþk¾kLke ykf]rík Mk{økú heíku Wzíke
Lkshu òuðkLku çkË÷u íkuLkkt WÃkktøkkuLke rðrðÄ ¼kík íkhV árü
ykf»kkoÞ Au.
¼ªík r[ºk : yk {fkLkLkk {kuxk¼køkLkk ¾tz ¼ªík
r[ºkkuÚke y÷tf]ík ÚkÞu÷k nþu yu{ íkuLkk yðrþü hnu÷k ytþku
WÃkhÚke yLkw{kLke þfkÞ. ¾tz Lkt. 9 Úke 13, 15 yLku

231
 16{kt ¼ªík r[ºkku níkkt yu{ sýkE ykðu Au. ¾tz-21Lkkt ¼ªík r[ºkku «{ký{kt Xef Xef s¤ðkE hÌkkt
Au. ËeðkLk¾tzLkk XkX{kt íku f÷kí{f W{uhku fhu Au.
[kzuïh {nkËuðLkwt {trËh :
9{e MkËeLkwt yk {trËh, yuLke MkkËe Mkth[Lkk yLku ð¢eÞ rþ¾hLku fkhýu økwshkíkLkk {trËh MÚkkÃkíÞLkk
rðfkMk{kt yuf MkkuÃkkLk Mk{kLk Au. {kºk LkkUÄÃkkºk Au. øk¼oøk]nLkk îkhþk¾ ÃkhLkwt y÷tfhý yLku fwrýÞk
WÃkhLkk fe[f íku{ s Míkt¼ ÃkhLkk ÔÞk÷{w¾, {tzÃk yLku øk¼oøk]nLke Aík MkÃkkx yLku y÷tf]ík Au. {iºkf
fk÷ ÃkAeLkk MÚkkÃkíÞLkku yk Lk{qLkku Au.
Īøkuïh {nkËuðLkwt {trËh :
[kuhMk øk¼oøk]nðk¤wt MkÃkkx Lke[e ÃkeX Ãkh Q¼u÷wt yk {trËh 4-4-2-1Lke ©uýeðk¤k [iíÞøkðkûkLkk
[kh Míkh Ähkðu Au. rþ¾hLke ytíku Íwfu÷e fktøkhe yLku Ëtíkkðr÷ Ëþkoðu Au fu {trËh 6êe ©uýe{kt çktÄkÞu÷wt Au.
{tzÃk{kt Mk{Þu Mk{Þu VuhVkh ÚkÞk nkuðkLkwt sýkÞ Au. rþ¾h
WÃkhLkku f¤þ «{ký{kt ðíko{kLk Mk{ÞLkku Au. E.Mk.Lke 6êe MkËeÚke
7{e MkËeLkk W¥khkÄo MkwÄe «[r÷ík Mkkihk»xÙ ©uýeLkk {trËhLkwt yk
áüktík Au.
fkuXk {trËh, çkk÷us (sqLkk{kt sqLkwt çk[u÷wt {trËh) :
R.Mk.Lke 7{e MkËe{kt çkLku÷wt ynªLkwt sqLkk{kt sqLkwt, çk[u÷wt
yk {trËh MÚkkrLkf ÷kufku{kt hktË÷ {kíkkLkk {trËh íkhefu òýeíkwt
Au. rþ¾hLkk Lke[uLkk ¼køku nðkçkkhe suðe ¼kík yu s {kºk yuLkk
{q¤ MðYÃkLkku s¤ðkÞu÷ku ¼køk Au. «Ërûkýk ÃkÚk LkÚke. rºkçktÄeÞ
çkkhMkk¾Lkk WÃk÷k ¼køku ðå[u nkhLke ¼kík yLku çkkÌk çkkswykuyu
f{¤Lke ¼kík òuðk {¤u Au. ytËhLkk ¼køk ½ýku ¾hku çkË÷kÞu÷ku Au.
{æÞfk¤Lkk rLkheûký yÚkuo ðÃkhkíkwt nkuðkÚke yk {trËhLkwt Lkk{
‘fkuXku` Ãkzâwt nkuðkLkwt sýkÞ Au.
þÂõík {trËh, çkk÷us :
yk LkkLkk ssorhík {trËhLkwt øk¼oøk]n MkkËwt Au, WÃkhktík «ðuþ
{kxuLke ÃkhMkk¤ Au. çk[u÷k rþ¾hLkku ¼køk Mkq[ðu Au fu, yu rÃkhk{ez
«fkhLkk nþu. ÃkhMkk¤Lkk Úkkt¼÷kykuLke xku[ ½úkMkÃkxeÚke y÷tf]ík Au.
MkkiÚke WÃkh rðþk¤ feŠík{w¾ yLku ftr[fkuLke fkuíkhýe Au. feŠík{w¾Lkku
yÚko ÚkkÞ Au íkusMðeíkkLkku [nuhku.
LktËuïh {nkËuð, çkku¾ehk :
MkUÄðLkk Mk{ÞLkwt M{khf Au. MkUÄðkLkk fk¤Lkwt yk {tËuïh {trËh
yLkuf MkwÄkhkyku{ktÚke ÃkMkkh ÚkÞu÷wt Au yLku yk sqÚkLkwt sqLkk{kt sqLkwt
M{khf Au. {kuxu ¼køku {tz¤, ÃkhMkk¤ yLku «ËrûkýkÃkÚk Ähkðíkwt níkwt.
øk¼oøk]nLkk WÃkhLkk ¼køku [iíÞ çkkhe yLku [¢kfkh Lkkøkh
þi÷eLkwt rþ¾h ÃkhLkwt ò¤efk{ LkkUÄÃkkºk y÷tfhý Au. {iºkfku ÃkAe
MkUÄðkyu Ãkrù{ Mkkihk»xÙ{kt 8{e Úke 10{e MkËe MkwÄe þkMkLk fÞwO níkwt.
rþð{trËh, çkk÷us :
SýkuoØkh fhu÷wt rþ¾h Ähkðíkkt yk Ãkrù{kr¼{w¾, MkkËe
çknkhLke Ëeðk÷ku Ähkðíkwt {trËh 8{e MkËeLkwt Au. yuLke ÃkhMkk¤Lkk

232
 Úkkt¼÷k feŠík{w¾ yLku fe[fkuÚke y÷tf]ík Au. yLku Aík{ktÚke f{¤Lke ¼kík
LkkUÄÃkkºk Au. yk s «fkhLke Aík øk¼oøk]n{kt Ãký òuðk {¤u Au. nk÷Lkwt rþ¾h
yu ÃkkA÷k Mk{ÞLkwt W{uhý Au.
íkkuhý, çkk÷us :
Mkkihk»xÙ{kt yuf{uð - yk íkkuhý Mkku÷tfe ÞwøkLkwt (E.Mk. 11{e-12{e
MkËeLkwt) Au. yuLkk Míkt¼kuLke xku[u fe[fLkwt y÷tfhý Au, yLÞÚkk MkkËwt Au. f{kLk
WÃkh {rn»kkMkwh{ŠËLkeLke «rík{k yLku yuLke çkksw{ktLkk LkkLkk rþ¾hkuLke fkuíkhýe
yux÷wt LkkUÄÃkkºk y÷tfhý Au. Mkkihk»xÙ{kt íkkuhýLkwt yk yuf{kºk áüktík Au.
rÃkÚkz {kíkkLkwt {trËh, çkk÷us :
ystíkkLke yMkhðk¤wt 7{e MkËeLkwt Ãkqðkor¼{w¾ yuðwt yk {trËh øk¼o
øk]n, «ËrûkýkÃkÚk, {tzÃk yLku ÃkhMkk¤ Ähkðu Au. Ëtíkkðr÷ yLku Aík{kt Z¤íke
fk{he rMkðkÞ çknkhe Ëeðk÷ku Ãkh
yLÞ fkuE Mkwþku¼Lk LkÚke. rÃkhkr{z
«fkhLkk rþ¾h{kt ¾qçk Ÿzu, çk[u÷k
ºký Míkhku{kt yLkw¢{u [kh, ºký yLku
çku yu{ ¾kMkk ytíkhu økkuXðýe, Ãkqýo
rðfrMkík f{¤kuLke fkuíkhýe Ähkðíke
nðkçkkheLke ¼kík Au.
¼ýMkkhk {trËh-1 :
7{e MkËeLkk {iºkf fk¤Lkk yk
{trËhLke Ãkrù{ Ëeðk÷ {q¤ sqLkk Mk{ÞLke Au. yk MkkËe Ëeðk÷ WÃkh fktøkhe
Au. rþ¾hLkk ík{k{ Míkhu Mkh¾e MktÏÞkLkk økðkûkku Au, yuLke økkuXðý yuf ÃkAe
yuf yuðe heíku fhðk{kt ykðe Au fu Ãkehk{ez ykfkhLkwt rþ¾h çkLke hnu. Míkh
«{kýu ¾qrýÞkLke Ÿ[kE ½xkzu÷e Au.{æÞ økðkûkLku WXkð ykÃkðk{kt MknkÞf
yuðk yÄoøkðkûkku yk {trËhLke rðþu»kíkk Au.
¼ýMkkhk {trËh-2 :
¼ýMkkhk {trËh sqÚkLkwt sqLkk{kt
sqLkwt økýkíkwt 7{e MkËeLkk ÃkqðkoÄoLkwt yk
{trËh, yuLke çkkÌk Ëeðk÷ Ãkh Ëtíkkðr÷ yLku WÃkh fktøkhe Ähkðu
Au. rºkMíkrhÞ rþ¾hLku rðþk¤ økðkûkku Au. Lke[uLke WÃkh síkkt
yuLke MktÏÞk ½xíke òÞ Au. yuLke çkuMkýe{kt f{¤ku fkuíkhu÷k Au.
Ãknu÷kt MíkhLkk ¾qýk ÃkhLkk ÃkíÚkhku yuLkk fËLku fkhýu æÞkLk ¾U[u
Au. {trËh-1 yLku 2Lkku MktÞwõík {tzÃk ÃkAeLkk Mk{ÞLkwt W{uhý Au.
¼ýMkkhk {trËh-3 :
7{e MkËeLkwt Ãkz½kh rðLkkLkwt {iºkf Mk{ÞLkwt yk {trËh Au
yuLke çkkÌk Ëeðk÷ku Ãkh WÃkhLkk ¼køku fktøkhe Au. yuLkk [kh MíkheÞ
Ãkehk{ez ykfkhLkk rþ¾h{kt økðkûkku Au. yLku yuLke çkuMkýe{kt
f{¤kuLkwt fkuíkhfk{ Au. yuLke xku[u yk{÷tf Au. ¼khíkeÞ {trËh
MÚkkÃkíÞ{kt yk{÷tf yuf {n¥ðLkwt ½xf Au.

233
 ¼ýMkkhk {trËh-4 :
7{e MkËeLkk yk {trËhLke çkkÌk Ëeðk÷ku Ãkh Ëtíkkðr÷yku yLku fktøkheLkwt
y÷tfhý òuðk {¤u Au. yuLkk [kh MíkheÞ rþ¾h{kt økðkûkkuLke MktÏÞk ½xíke
òÞ Au. «Úk{ Míkhu Ãkkt[ yLku [kuÚkk Míkhu çku økðkûkku òuðk {¤u Au. yk {trËhLkwt
rþ¾h Lkkøkh rþ¾h yLku yuLke Ãknu÷kLke rþ¾h h[LkkLku òuzíke Mkktf¤YÃk Au.
¼ýMkkhk {trËh-5 :
¼ýMkkhk {trËhLkk sqÚk{ktLkwt yk {trËh yuLkk MkÃkkx AkÃkhk MkkÚkuLkk
ykzk {tzÃk yLku Z¤íkk AkÃkhkðk¤k «Ërûkýk ÃkÚkLku ÷eÄu LkkUÄÃkkºk Au. yuLkk
øk¼oøk]nLke Ÿ[kE Ãkqhf Ëeðk÷ku, Ëtíkkðr÷ yLku rºk-MíkheÞ rþ¾hLkk «Úk{ çku
økðkûkLke Lke[uLkkt fktøkheykuÚke ðÄkhe Au. «Úk{ Míkh Ãkh rðþk¤ ¾qrýÞk Au.
yüfkurýÞ rð»ýwAtË rþ¾h ÿrðz MÚkkÃkíÞLke ¾kMMke yMkh Ëk¾ðu Au.
¼ýMkkhk {trËh-6 :
{trËh-1 MkkÚku MkkBÞíkk Ähkðíkk yk {iºkf {trËhLke MkkËe Ëeðk÷ku Ãkh
fktøkhe yLku Ëtíkkðr÷ Au. íku{s fktøkhe yLku rþ¾h ðå[u Ÿzk ¾kt[k òuðk {¤u
Au. rþ¾h ÃkhLkku Lke[÷ku Úkh s¤ðkÞku Au. «kÃík Ãkwhkðkyku yuðwt Mkq[ðu Au fu,
yuLku {kuxk ¾qrýÞk yLku ½ýk {kuxk økðkûkku Ãký nkuðk òuEyu.
{iºkfu Mkkihk»xÙLkk ËrhÞkfktXu R.Mk. 438 Úke E.Mk. 788 MkwÄe hkßÞ
fÞwO níkwt.
{kÄðÃkwhk : {kÄðhkÞLkwt «ÏÞkík {trËh Au. ynª ©e f]»ýu Yûk{rý MkkÚku ÷øLk
fÞko níkk. íkuðe {kLÞíkk Au. [iºk {kMkLke ÃkqLk{u {u¤ku ¼hkÞ Au. ynª huíke{kt
ËxkÞu÷wt MkqÞo {trËh Au.
hkýkðkð : hkýkðkð ÃkkMkuÚke yuf økwVk{kt òtçkwðtríkLkwt ¼kUÞhwt Au. ynª ©e
f]»ýyu òtçkwðtrík MkkÚku ÷øLk fÞkoLke {kLÞíkk Au. ¼e{ yrøkÞkhMkLkk rËðMku
ynª {u¤ku ¼hkÞ Au.
r{Þkýe : r{Þkýe yuf Mk{Þu Mk{]Ø çktËh níkwt. ynªLkwt n»koË {kíkkLkwt {trËh ÞkºkkLkwt MÚk¤ Au. yk MÚk¤
hkò ¼kus yLku þuX søkzwþkLke fÚkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷wt Au.
çkhzku zwtøkh : çkhzk zwtøkh ÃkkMku ¾t¼k¤kLkku {nu÷ Au. ¾t¼k¤k yLku VªËk¤k Lkk{Lkk ík¤kð ynª ykðu÷k Au.
rðMkkðkzk : rðMkkðkzk{kt rðÍkík ¼økíku ©ef]»ýLkk îkhfkLkk suðwt {trËh çktÄkÔÞwt Au.

234
hksfkux rsÕ÷ku

235
rsÕ÷k™wt ™k{ : hksfkux
RrŒnk‚ : R.‚.1610{kt rð¼kS Xkfkuhu hksfkux™e MÚkkÃk™k fhe níke.
MÚkkÃk™k™wt ð»ko : E.Mk.1610
ðzwt {Úkf : hksfkux
Ãk]Úðe Ãkh MÚkk™ : ¼ki„kur÷f 21.15Úke 22.93 W.yûkktþ yLku 70.05Úke 71.49 Ãkqðo
hu¾ktþ, ¼kiøkkur÷f 20.58 yûkktþ- hu¾ktþ 70.20
ðMkŒe : Mºke- Ãkwhw»k-ƒk¤fku, þnuhe-18,87,654, økúkBÞ - 11,47,068
íkk÷wfk : 11
økk{ku : 590 (592 økúk{Ãkt[kÞíkku)
{wÏÞ ÔÞð‚kÞ : ¾uŒe
Ãkwhf ÔÞð‚kÞ : ÃkþwÃkk÷™
¾uŒeÃkkfku : fÃkk‚, {„V¤e
{wÏÞ Ãkkfku : ½ô, ƒkshku, [Ûkk, {„V¤e, yuhtzk
{wÏÞ ¾™es : r‚r÷fk ‚uLz, ‚uLz Mxku™, VkÞh f÷u, ÔnkRx [kuf, ‚kËe huŒe
Wãku„ku : 139 (‚kze, ykuR÷ yuÂLsLk, Sr™t„, «ur‚t„, ykuR÷ r{÷ku)
÷ãw Wãku„ku : 2296(÷½w, LkkLkk {æÞ{ Wãkuøkku-28931) {kuxk Wãkuøkku-60
s{e™™ku «fkh : {æÞ{ fk¤e, WÃkòW - 532538 nufxh
çkeLkWÃkòW : 205351 nufxh Ãkzíkh-31100 nufxh
¾uŒe WíÃkL™ ƒòh ‚r{rŒ : 7
ykƒkunðk : ‚{½kŒ
‚huhkþ ðh‚kË : 540-600 {e.{e.
r‚t[kR ‚uðkyku : 32486 rf.{e. ™nuh îkhk, 50 nufxhÚke ðÄw rÃkÞŒ ÄhkðŒk-53
y™u 50 nufxhÚke ykuAe rÃkÞŒ ÄhkðŒk-1210 Œ¤kðku îkhk r‚t[kR™e
‚wrðÄk Ãkqhe ÃkzkÞ Au.
ðLk MktÃkËk : 16900 nufxh
LkËeyku : 16
ík¤kðku : 1210
Mkhkuðhku : 326
[ufzu{ku : 847
fwðk : 84307
rsÕ÷k™k hMŒk : 4447 rf.{e.
hk»xÙeÞ : 221.10 rf.{e. Mxux : 878.50 rf.{e., økúkBÞ : 3347.33 rf.{e.
hu÷ðu hMŒkyku : 181.47 rf.{e.
hksÞ Ãkrhðn™ ‚uðk : 4601 rf.{e. Œ{k{ „k{ku{kt
rð{k™e Ãkrhðn™ ‚uðk : 1 hksfkux yuhÃkkuxo
Ãkku»x y™u xur÷Vku™ ‚uðk : rsÕ÷k™k Œ{k{ „k{ku{kt
nkux÷/økuMxnkWMk : nkux÷ økuMx nkWMk-95, Mkhfkhe : 15, 3 Mxkh-5, 5 Mxkh-1
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 438
{sqh ‚nfkhe {tz¤eyku : 137
ykiãkur„f ‚nfkhe {tz¤eyku : 335
ƒutrft„ ‚uðkyku : ðkrÛksÞ ƒutfku-277, ‚nfkhe ƒutfku-126, „úkr{Ûk ƒutfku-12

237
 {kæÞr{f þk¤kyku : 625 þiûkrÛkf ‚tMÚkkyku:- «kÚkr{f þk¤kyku-884 (rs.Ãkt.)
fku÷uòu : 105
økútÚkk÷Þku : 19
Þwr™ðr‚oxe : 03 (Mkkihk»xÙ ÞwrLk., ykh.fu.zeBz ÞwrLk., {khðkze zeBz ÞwrLk.)
Ãkku÷eMk Mkuðkyku : ík{k{ íkk÷wfk {Úkfu
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : fƒk „ktÄe™ku zu÷ku, hk{f]»Ûk yk©{, hVk¤uïh, hŒ™Ãkh, hÛkAkuzËk‚
ƒkÃkw™ku yk©{, yku‚{™ku zwt„h, ¾t¼k÷ezk™e „wVk, zku÷ BÞwrÍÞ{,
ðkux‚™ BÞwrÍÞ{, hu‚fku»ko, ÷k¾k Vw÷kÛke™ku Ãkk¤eÞku- ykxfkux, ykÕ£uz
nkRMfq÷
yirŒnkr‚f Äkr{of MÚk¤ku : Mðkr{™khkÞÛk {trËh, ¼wð™uïhe {trËh „kutz÷, s÷khk{ {trËh rðhÃkwh,
½u÷k ‚ku{™kÚk, Ïðkò ‚knuƒ™e Ëh„kn- ÄkuhkS
„útÚkk÷Þku – ðkt[™k÷Þku : fw÷ 40
ÃkþwÃkk÷™ «ð]rŒ : „kÞ-286582, ¼ut‚-294183, ƒfhe-121720, ½Uxk-130324,
ƒ¤Ë-181355, ½kuzk-1129, ôx-143, „˼o-734
ykhkuøÞ ‚uðkyku : Ãke.yu[.‚e.-49, ‚e.yu[.‚e.-13, Ãkuxk ykhkuøÞ fuLÿ -339, r‚rð÷
nkìrMÃkx÷-19
„wshkŒ rðÄk™‚¼k™e ƒuXfku : 08
÷kuf‚¼k™e ƒuXfku : 2
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 36
Œk÷wfk Ãkt[kÞŒ : 11
‚hfkhe f[uheyku : 120
LÞkÞk÷Þku : VkusËkhe, ‚uþL‚, yuzeþLk÷ ‚uþL‚, rËðk™e, M{ku÷ fkuxo, rzrðÍ™
fkuxo, r‚rð÷ fkuxo, Vu{e÷e fkuxo, ÷ðkË y™u ÷uƒh fkuxo {¤e fw÷-54
™„hÃkkr÷fkyku : 06
{nk™„hÃkkr÷fk : 01 (hksfkux {nkLkøkh Ãkkr÷fk)
‚kûkhŒk Ëh : 72.59%
sL{ Ëh : 18.01 (fk[ku sL{Ëh)
{]íÞw Ëh : 5.72 (fk[ku {]íÞwËh)
‚nfkhe {tz¤eyku : 353
‚uðk¼kðe ‚tMÚkkyku : 42
‚k{krsf ‚tMÚkkyku : 28
SðËÞk ‚tMÚkkyku : 08
ƒk÷ y™u ykt„Ûkðkzeyku : 1373
ÃkktshkÃkku¤/ „kiþk¤kyku : 18
½uxk WAuh fuLÿ : 32
Ãkþw Ëðk¾k™k : 28, «kÚkr{f Mkkhðkh Ëðk¾kLkk-18
‚¾e y™u {rn÷k {tz¤ku : 11998
Ëir™f y¾ƒkhku : 15
‚kÃŒkrnf y¾ƒkhku : 34
{nk™ ‚ÃkqŒku/rð¼qrŒyku : Mktík ©e s÷khk{ çkkÃkk, ©e Äq{fuíkw,©e nu{w „Zðe, ™ð÷ fÚkk™k ÷u¾f
©e [w™e÷k÷ {zeÞk, ©e Zuƒh¼kR, ©e hýAkuzËkMk çkkÃkw.
÷kuf{u¤k y™u Äkr{of Œnuðkhku : sL{k»x{e, ™ðhkºke, „Ûkuþkuí‚ð, ÄkuhkS™ku W»ko, rËðk¤e, {kunh{
238
• Ëhƒkh„Z, ÄkuhkS : ÄkuhkS™ku Ëhƒkh„Z ¼qŒÃkqðo „kutz÷ hksðe ¼k fwt¼kSyu ƒM‚ku ð»ko Ãknu÷k
ƒtÄkÔÞku nŒku. Ëhƒkh„Z™k «ðuþîkh{kt Ëk¾÷ ÚkŒkt ƒu {s÷kðk¤e ƒkhe fkuŒhÛkeÞwfŒ R{khŒ òuðk {¤u Au.
AŒ™k Aßsk Ãkh r‚tn, nkÚke ð„uhu™k rþÕÃkku ftzkhu÷k Au. ™e[u™k {s÷k™k ƒt™u ¾wÛku ËtzÄkhe îkhÃkk¤ {wfu÷k
Au. ƒu {s÷k™e ƒkhe y™u sY¾k WÃkh rðrðÄ Vw÷- ðu÷ y™u Ík÷h™e ¼kŒ ftzkhu÷e Au. {s÷k™k ™e[u™k
¼k„{kt [kuŒhV ykf»kof f{÷ÃkrŒ™e ‚òðx fhe Au. MÚkkÃkíÞ f¤k y™u rþÕÃkf]rŒ™e ÿr»xyu R{khŒ 18{e
‚Ëe™k WŒhkÄo™ku Wíf]»x ™{q™ku Au.
• ÷k¾k Vw÷kÛke™ku Ãkk¤eÞku, ykxfkux, Œk.s‚ËÛk : yÛkne÷ðkz ÃkkxÛk™k ‚ku÷tfe hkò {q¤hks
(R.‚.942-997) ‚kÚku fu fuhkfkux™ku hkò Vq÷ sÞkhu ÞwæÄ{kt nŒku íÞkhu ÷k¾k™ku sL{ ÚkÞku nŒku. Œu™k
[krhºÞ™k fkhÛku Œu™k rÃkŒkyu òfkhku ykÃkŒkt fåA™wt ™k™w hÛk Ãkkh fhe Œu fkrXÞkðkz{kt WŒÞkuo. Úkk™™e
ƒksw{kt Úkkuzku 𾌠ŒuÛku {wfk{ fÞkuo íÞkt ŒuÛku ÷k¾k{k[e Œhefu „k{ ð‚kÔÞwt. íÞkt Œu yufkË ƒu ð»ko hnÞku y™u
íÞktÚke sq™k„Z{kt hk’„únheÃkw ‚kÚku „kZ {iºke fu¤ðe hk’yu Œu™u ykxfkux ð‚kððk yk{tºkÛk ykÃÞwt. ykxfkux
™k{ íÞkt ykX y÷„ y÷„ ð‚knŒ™u yuf fhe Œu{ktÚke ƒLÞwt Au. ÷k¾kyu íÞkt ÃkkuŒk™wt Úkkýwt hkÏÞwt. ykxfkux{kt
hk’„únheÃkw y™u {w¤hks ‚ku÷tfe™k ÞwæÄ{kt hk’™u {ËË fhŒk ÞwæÄ{kt ÷k¾k Vw÷kÛke {]íÞw ÃkkBÞku. yk Ãkkr¤Þku Œu™e
M{]rŒ{kt ƒ™kððk{kt ykðu÷ku Au.
• {e™¤ðkð, ðehÃkwh, Œk.„kutz÷ : ðehÃkwh „k{™e ðå[u ykðu÷e yk ðkð Ãkqðkor¼{w¾, ‚eÄk Ãk„rÚkÞkt
y™u yuf s «ðuþîkh ÄhkðŒe ðkð Au. 37.40 {exh ÷ktƒe yk ðkð 4.95 {exh Ãknku¤kR Ähkðu Au. fwðk™ku
ÔÞk‚ 5.80 {exh Au. yk ðkð™u ™ð {tzÃkku Au. «Úk{ {tzÃk Ãkk‚u ƒt™u ƒksw™e Ëeðk÷{kt ƒu „ku¾ Au. su{kt
«rŒ{kyku {qfu÷e Au. „ku¾™k MŒt¼ku y™u Assw y÷tf]Œ Au. su{kt [iíÞ ‚wþku¼™ y™u Vw÷ðu÷™e fkuŒhÛke
ÿr»x„ku[h ÚkkÞ Au. yk ðkð{kt fux÷kf ÷kûkrÛkf rþÕÃkku ÃkÛk ÿr»x„ku[h ÚkkÞ Au. su{kt ¼ihð, þu»kþkÞe rð»ýw
ð„uhu „Ûkkðe þfkÞ.
yk ðkð W¥>h rËþk{kt ykðu÷e ðZðkÛk™e {kÄkðkð y™u ËrûkÛk{kt ðtÚk÷e ™Sf ykðu÷e hk’¾ut„kh
ðkð™e ‚kÚku ‚kBÞŒk Ähkðu Au. „ku¾ WÃkh™e ò÷f¼kŒ, Aks y™u nt‚kð÷e™wt ‚wþku¼™ yk ºkÛkuÞ{kt
÷„¼„ ‚h¾wt sÛkkÞ Au. yk ðkð «ÏÞkŒ ‚ku÷tfe hkò sÞr‚tn r‚æÄhks™e {kŒk {e™¤Ëuðeyu ƒtÄkðu÷e
nkuðk™wt {k™ðk{kt ykðŒwt nkuR Œu™wt ™k{ ‘{e™¤ðkð’ Ãkzu÷wt sÛkkÞ Au. MÚkkÃkíÞ ƒktÄfk{™e ÿ»rxyu yk
ðkð 13{e þŒkçËe™k ‚{Þ™e sÛkkÞ Au.
• ¼kz÷k™e ðkð, s‚ËÛk : yk ðkð „u÷{kŒk™e ðkð Œhefu yku¤¾kÞ Au. yt„úuS yu÷ ykfkh™e yk
ðkð 22 {exh ÷ktƒe fkx¾qÛkuÚke 15 {exh ÷ktƒe Au. ðÄw{kt ðÄw Ãknku¤kR 3.25 {exh Au. fwðk™k Úkk¤k™ku
ÔÞk‚ 8 {exh Au. yk ðkð 13 {e ‚Ëe™e nkuðk™wt sÛkkÞ Au. ðkð{kt [kh {s÷k Au. ðkð{kt W¥kh{kt ƒtÄ [kufe
ykðu Au. su™k „ku¾{kt „ÛkÃkrŒ ŒÚkk rþð ÃkkðoŒe™e «rŒ{kyku {qfu÷e Au. ðkð™e ƒt™u ƒksw™k yLÞ „ku¾{kt
rð»ýw ŒÚkk „Ûkuþ™e «rŒ{kyku Au. ðkð™k fwðk™e ytËh™k „ku¾{kt þu»k‚kR rð»ýw™e «rŒ{k ytrfŒ ÚkÞu÷e Au.
• fk¤wÃkeh™e Ëh„kn™ku rþ÷k÷u¾, sMkËý : rð¢{ ‚ðtŒ 1292 (R.‚.1236) yk ÷u¾{kt
¼kð™„h™k „kunu÷ ðtþ™k MÚkkÃkf ‚usfSyu ƒtÄkðu÷ku ‚nrs„Ãkwh (nk÷™k ‚usfÃkwh) ™k ƒktÄfk{{kt ©e
sÞËuðr‚tn ™k{™k hkòyu {kr‚f A ¢{ (yuf «fkh™k r‚ffk™ku) Vk¤ku ykÃÞku nŒku. sÞËuðr‚tn fËk[
sq™k„Z™k [wzk‚{k ðtþ™ku hkò nþu. yk ÷u¾™u fk¤wÃkeh™e Ëh„kn ‚kÚku ‚tƒtÄ ™Úke.
• ò{xkðh, hksfkux : hsðkzk ‚{Þ{kt ƒktÄðk{kt ykðu÷ku y™LÞ MÚkkÃkíÞku{kt hksfkux™k ò{xkðh™u
„Ûkkðe þfkÞ Œu{ Au. yk xkðh™wt ƒktÄfk{ ™ðk™„h Mxux îkhk ò{ rð¼kS™k ‚{Þ R.‚.1887{kt fhðk{kt
ykðu÷wt nŒwt. hksfkux yk ‚{Þ Ëhr{Þk™ ‚kihk»xÙ™e rƒúxeþ yusL‚e™wt {wÏÞ {Úkf nŒwt.
MÚkkÃkíÞ™e ÿ»xeyu yk xkðh Vku÷kur™Þ÷ MÚkkÃkíÞ™ku W¥>{ ™{q™ku Au. yk xkðh ƒktÄðk™e «uhÛkk
{wtƒR™k «r‚æÄ hk™eƒkR xkðh WÃkhÚke ÷uðk{kt ykðu÷e Au. xkðh™e ™e[u™e s„Œe™wt {kÃk ykþhu [khu
ŒhVÚke 5.35 {exh Au. xkðh™e Ÿ[kR ykþhu 25 {exh sux÷e Au. xkðh™k xku[™k ¼k„u {e™khk suðe
h[™k fhkÞu÷e Au. su{kt ÷ku¾tz™e ò¤e™ku WÃkÞku„ fhkÞu÷ku Au. xkðh™e AŒ ‚wÄe Ãknkut[ðk {kxu ytËh™k
Ãk„rÚkÞkt™e h[™k fhu÷e Au. yk [kuh‚ Œ÷{k™ ÄhkðŒk xkðh™e WÃkh™k ¼k„u [khu rËþk{kt ãzeÞk÷ku
239
 ykðu÷e Au. su nk÷{kt ƒtÄ nk÷Œ{kt Au. xkðh™k ƒktÄfk{{kt huŒeÞku
y™u s„rŒ™k ¼k„u fk¤{etZ ÃkÚÚkh ðkÃkhðk{kt ykðu÷ku Au. xkðh™k
«ðuþ îkh™e WÃkh yt„úus{kt ‘‘«u‚ezuLx ò{©e hkð÷- Ãkku÷erxf÷
yusLx R.‚.1877”suðwt ÷¾kÛk Au.
• ‚wÃkuze™k {trËhku, ‚wÃkuze, Œk.ÄkuhkS : yk {trËh ‚{qn{kt
{wÏÞ {trËh {wh÷e {™kunh™wt Au. su™e ƒt™u ƒkswyu ò„™kÚk {nkËuð
y™u hk{{trËh ykðu÷kt Au. ŒËWÃkhktŒ huð™kÚk {nkËuð™wt {trËh ÃkÛk
{n¥ð™wt Au. yk fkuŒhÛkeÞwfŒ {trËhku r{© MÚkkÃkíÞ þi÷e™k Au. su
«kÞ: 17{e ‚Ëe™k WŒhkÄo™k nkuðk™wt sÛkkÞ Au. {wh÷e {™kunh {trËh™wt «ðuþ Œu{s yk„¤™ku {tzÃk Ëhƒkhe
þi÷e™k Au. {trËhku™k rþ¾h Œu{s {tzkuðh Ãkh [k{wtzk, ÷û{e, îkhÃkk÷™k rþÕÃkku ftzkhu÷k Au. su f÷k™e ÿr»xyu
r™B™ MŒh™k Au. {trËh™e ƒktÄÛke y™u ™k„h þi÷e™k rþ¾hku ykf»kof Au.
• ‚ktf¤uïh {nkËuð, sw™e ‚ktf¤e : suŒÃkwh Œk÷wfk™k sw™e ‚ktf¤e „k{u Ÿ[e ÃkeX Ãkh ykþhu 13{e
‚Ëe{kt ƒtÄkÞu÷k yk {trËh{kt „¼o „]n, ytŒhk÷, {tzÃk y™u «ðuþ yu{ [kh ¼k„{kt Au. „¼o„]n™e ƒnkh™e
Ëeðk÷ku Ãkh ykAw y÷tfhÛk Au. yk {trËh rþÕÃk MÚkkÃkíÞÚke y÷tf]Œ Au. [kh ¼k„ ÄhkðŒk {trËh™u [Œwht„e
fnu Au.
• ¾t¼k÷ezk™e ƒkiî „wVkyku : hksfkux Œk÷wfk™k „kutz÷
Œk÷wfk™k ¾t¼k÷ezk „k{u yk ƒkiî „wVkyku ykðu÷e Au. yk þi÷ „wVkyku
Ãkkt[ Íw{¾kyku{kt Au. «ðuþîkh{kt rþÕÃkktf™ fhu÷wt Au Œuðwt „wshkŒ™e
yLÞ fkuR „wVkyku{kt òuðk {¤Œwt ™Úke. yk „wVkyku ûkºkÃkfkr÷™ Au.
• hkusze- ©e™kÚk„Z : „kutz÷ Œk÷wfk™k ©e™kÚk„Z „k{ Ãkk‚u
nhÃÃkeÞ ð‚knŒku™ku hkusze™ku xetƒku ykðu÷ku Au, ƒu ¼k„{kt ðnut[kÞu÷k
yk xetƒk™e ð‚knŒ™e fw÷ ÷tƒkR 250 {exh y™u Ãknku¤kR 150
{exh Au. Œu™wt ‚{Þktf™ R.‚. Ãkqðuo 2600 ™ffe fhðk{kt ykÔÞwt Au. nhÃÃkeÞ ‚tMf]rŒ™k yðþu»kku yksu ÃkÛk
òuðk {¤u Au.
• ãu÷k ‚ku{™kÚk : ‚ku{ ÃkeÃk¤eÞk „k{u yk {trËh ykðu÷wt Au. ãu÷k ™Ëe™k fktXu ykðu÷ yk {trËh{kt
rƒhksŒk ©e ãu÷k ‚ku{™kÚk™wt rþð÷et„ {w¤ ©e ‚ku{™kÚk {nkËuð
«¼k‚- ÃkkxÛk™wt Au. yrnt ÃkðoŒ Ãkh {e™¤Ëuðe™e Ëuhe Au. ©kðÛk
{k‚{kt ©æÄk¤wyku y™u Ëþo™kÚkeoyku™ku rðþu»k «ðkn òuðk {¤u Au.
s‚ËÛk Œk÷wfk{kt ykðu÷wt ãu÷k ‚ku{™kÚk™k yk «r‚æÄ rþð{trËh™wt
ŒksuŒh{kt rsÕ÷k ðneðxe Œtºk îkhk Ãkw™:r™{koÛk fhkÞwt Au.
• y»x{w¾e {nkËuð {trËh : s‚ËÛk Œk÷wfk™k rðh™„h ™Sf
fwËhŒe y™u h{ÛkeÞ ðkŒkðhÛk ðå[u ykðu÷wt „wshkŒ™wt yuf y™u
y™LÞ y»x{w¾e {nkËuð {trËh su Þkºkk¤wyku™wt ykMÚkk™wt «rŒf ‚{w
Au. Œu 150 ð»ko Ãkwhkýwt Au.
• RïrhÞk {trËh- hksfkux : hksfkux- ò{™„h Äkuhe {k„o Ãkh
{kÄkÃkh „k{ Ãkk‚u RïrhÞk {nkËuð™wt {trËh ykðu÷wt Au. su «f]rŒ y™u
Ä{o™wt y™uhk ‚t„{ ‚{w MÚkk™ Au. ©kðÛk {k‚{kt ynª {u¤ku ¼hkÞ Au.
• ¼wð™uïhe {trËh- „kutz÷ : „kutz÷ ¾kŒu ykðu÷wt ¼wð™uïhe
þrfŒÃkeX™wt yk {trËh ©æÄk¤wyku {kxu ykMÚkk™wt fuLÿ Au. yk
þrfŒÃkeX{kt ykÞwðuorËf yki»kÄk÷Þ [÷kððk{kt ykðu Au y™u
„heƒku™u rð™k {qÕÞu ‚khðkh y™u Ëðkyku Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu Au.
240
 ™ðhkrºk™k Äkr{of {nkuí‚ð{kt Ëuþ- rðËuþ™k ¼krðfku Ëþo™kÚkuo
ynet ykðu Au y™u {kŒkS™k Ëþo™ ŒÚkk Ãkqs™ y[o™ fhe
f]ŒkÚko ÚkkÞ Au.
• yûkh Ãkwhw»kku¥>{ {trËh- „kutz÷ : „kutz÷{kt yûkh Ãkwhw»kku¥>{
Mðkr{™khkÞÛk {trËh (yûkhÄk{) ¾kŒu Ëuþ- rðËuþÚke ¼krðfku yk
{trËh™k Ëþo™kÚkuo W{xe Ãkzu Au. rð¢{ ‚ðtŒ 1990{kt yk {trËh™e
MÚkkÃk™k ÚkR nŒe. {trËh™k {æÞ¾tz{kt ¼„ðk™ Mðkr{™khkÞÛkS
y™u Ãkq. „wÛkkŒeŒk™tË Mðk{e™k ¼krðfku Ëþo™ fhe ÄLÞŒk y™w¼ðu
Au. yk {trËh{kt ykðu÷e yûkh Ëuhe ÃkÛk ©æÄk¤wyku™e ykMÚkk™wt fuLÿ Au. Ëh ð»kuo þhËÃkq™{Úke rËðk¤e™k rËð‚ku
Ëhr{Þk™ ¼„ðk™ Mðkr{™khkÞÛk™k Ëþo™kÚkuo ¼krðfku {kuxe ‚tÏÞk{kt ykðu Au. Ëh ð»kuo ðiþk¾ ‚wË ƒkh‚™k
hkus ƒúñ MðYÃk Ãkq. Þku„eS {nkhks™e sL{sÞtrŒ «‚t„u ÃkÛk ykMÚkk¤wyku W{xe Ãkzu Au.
• s÷khk{ {trËh- rðhÃkwh : ¼fŒ©e s÷khk{ ƒkÃkk™k yk sL{ MÚk¤u Ëuþ rðËuþÚke ©æÄk¤wyku ykðu Au. yk
{trËh™e rðþu»kŒk yu Au fu ynet fkuRÃkÛk òŒ™wt Ëk™ Mðefkhðk{kt ykðŒwt ™Úke y™u ynª ƒkhu{k‚ ¼krðfku Œu{s
‚kÄw ‚tŒku {kxu ¼kus™k÷Þ Ä{Ä{Œwt hnu Au. „k{{kt {kuxe ‚tÏÞk{kt „uMx nkW‚ ŒÚkk Ä{oþk¤kyku ykðu÷e Au.
• Mðkr{™khkÞÛk {trËh- hksfkux : ©e yûkhÃkwhw»kku¥>{ Mðkr{™khkÞÛk {trËh hksfkux™k fk÷kðznT hkuz
Ãkh ykðu÷wt Au. yk {trËh f÷kí{f MÚkkÃkíÞ ‚¼h Au. Ãkq. yûkh
Ãkwhw»kku¥>{ Mðkr{™khkÞÛk ‚t«ËkÞ™k «{w¾ Mðk{eS {nkhks™e
«uhÛkkÚke Ä{o ykæÞkí{ WÃkhktŒ ÔÞ‚™{wrfŒ, þiûkrÛkf Wíf»ko Œu{s
{k™ð ‚uðk™e W{Ëk «ð]rŒyku ‚tMÚkk îkhk [÷kðkÞ Au.
• ¼ez¼ts™ {nkËuð {trËh- [ktÃkhksÃkwh : suŒÃkwh ™Sf
ykðu÷wt yk rþð {trËh ™i‚r„of ðkŒkðhÛk Œu{s Ä{o¼kð™kykuÚke
y™u Œu™k RrŒnk‚Úke òÛkeŒwt Au. ©kðÛk {k‚{kt ynet {kuxe ‚tÏÞk{kt
¼krðfku Ëþo™kÚkuo ykðu Au. ynet WŒkhk™e ‚„ðz Au.
• yku‚{ zwt„h- ÃkkxÛkðkð : hksfkux rsÕ÷k™k ÄkuhkS
ÃkkxÛkðkð „k{u yku‚{ zwt„h WÃkh {kºke {kŒk™wt {trËh Au. yk zwt„h
WÃkh yLÞ rþð {trËh ykðu÷k Au. rsÕ÷k™k ðneðxe Œtºk îkhk yk
hksðefk¤™k Ãkkð™Äk{™u «ðk‚™ Äk{ Œhefu rðf‚kðkR hnÞwt Au. [ku{k‚k{kt ðh‚kË ÚkÞk ÃkAe yk zwt„h
÷e÷e ð™hkSÚke ¾e÷e WXu Au.
• Ïðkò ‚knuƒ™e Ëh„kn- ÄkuhkS : hksfkux rsÕ÷k™k ÄkuhkS ¾kŒu Ëh ð»kuo Ïðkò {kun{wËe™ ‚ihk™ò
ƒkËþkn™ku {wM÷e{ nÍhŒ™e ÞkË{kt ¼hkŒk {u¤k{kt {wM÷e{, rnLËw ¼kR- ƒnu™ku ¼k„ ÷u Au. ytËksu 250
ð»ko Ãknu÷k r‚tÄ ƒkswÚke Ïðkò ‚knuƒ Ä{o™k «[kh yÚkuo ykÔÞk nŒkt.
• xÃkfuïh {nkËuð {trËh- ðzu¾Ûk : WÃk÷uxkÚke Úkkuzk ytŒhu ðzu¾Ûk „k{u ykðu÷k xÃkfuïh {nkËuð
{trËh yrŒ ÃkkihkrÛkf Au. ÷kufðkÞfk Au fu yk {trËh Ãkktzðku™k ‚{Þ™wt Au. yk MÚk¤u Ãkktzðku „wÃŒðk‚{kt hnuíkk
nŒkt. yºku™wt rþð÷et„ MðÞt¼w Au. yk zwt„h ËrhÞk™e ‚ÃkkxeÚke ykþhu 200 Vwx™e Ÿ[kR Ãkh Au.
• {k{kÃkeh™e îkrhfk- ð[÷e ½kuze : ÃkzÄhe Ãkk‚u™k ð[÷e ½kuze „k{u ykðu÷e {k{kÃkeh™e søÞk ¾qƒs
hr¤Þk{Ûke, Ä{o¼kð™kykuÚke y™u Œu™k sw™k RrŒnk‚Úke òÛkeŒe Au. „whwðkh™k hkus ynetÞkt {u¤ku ¼hkÞ
Au. {u¤k{kt ykðŒk ‚nu÷kÛkeyku™u s{ðk™e ‚wrðÄk ykÃkðk{kt ykðu Au.
• fƒk „ktÄe™ku zu÷ku- hksfkux : hk»xÙrÃkŒk ÃkqsÞ {nkí{k „ktÄe™wt hksfkux ¾kŒu™wt r™ðk‚ MÚkk™ fƒk
„ktÄe™k zu÷k Œhefu yku¤¾kÞ Au. Ãkq. „ktÄeSyu Œu{™e rfþkuh yðMÚkk Ëhr{Þk™ ynet r™ðk‚ fÞkuo nŒku.
hksfkux™k Ãkhkƒòh (fzeÞk ™ð÷kR™) ¾kŒu „ktÄeS™wt yk r™ðk‚ MÚkk™ òuðk „ktÄe «u{eyku ykðu Au. yk
¼ð™ „ktÄe M{]rŒ Œhefu yku¤¾kÞ Au.
241
 • sÞwƒu÷e „kzo™- hksfkux : hksfkux™k sÞwƒu÷e „kzo™{kt hksðe fk¤{kt ƒtÄkÞu÷ f÷kí{f ƒuLz MxuLz,
yk‚Ãkk‚{kt nrhÞk¤k ð]ûkku yk MÚk¤™e ‚k{u ðkuxT‚™ BÞwrÍÞ{™e R{khŒ
ði¼ðe rðhk‚Œ™e Œu™e ¼ÔÞŒk™e ‚kûke Ãkqhu Au.
• hk{f]»Ûk yk©{- hksfkux : hksfkux™k Þkr¿kf hkuz WÃkh hk{f]»Ûk Ãkh{
nt‚ r{þ™ îkhk ‚wtËh {trËh™wt r™{koÛk fhkÞwt Au. yk©{ îkhk ‚uðkrfÞ y™u
‚{ks WíÚkk™™e «ð]rŒyku ÃkÛk fhðk{kt ykðu Au.
• hksfw{kh fku÷us- hksfkux : hksfkux þnuh™e {æÞ{kt yt„úus þk‚™fk¤
Ëhr{Þk™ hksfw{khku™u rþûkÛk ykÃkðk {kxu yk ‚tMÚkk hsðkzkyku îkhk þY
fhðk{kt ykðe nŒe. yíÞkhu ÃkÛk ¼ÔÞ ¼wŒfk¤™e „ðkne ËuŒe yk R{khŒ
yze¾{ Q¼e Au. yk fku÷us{kt ¼kðr‚tnS nku÷ ‚rnŒ™e ¼ÔÞ R{khŒ
æÞk™kf»kof Au.
• ðkuxT‚™ BÞwrÍÞ{- hksfkux : hksfkux™k sÞwƒu÷e „kzo™{kt ykðu÷wt
ðkuxT‚™ BÞwrÍÞ{ 100 ð»ko fhŒkt ÃkÛk ðÄw sq™w Au. BÞwrÍÞ{{kt Ëhƒkh nku÷,
rþÕÃk MÚkkÃkíÞ Œu{s f÷kf]rŒyku «ËrþoŒ fhðk{kt ykðe Au. ¾k‚ fhe™u
‚kihk»xÙ™k hksðe fk¤™k ‚t¼khÛkkYÃk Ëhƒkh nku÷ Œu{s ‚VuË ykh‚{kt
ftzkhkÞu÷e hkÛke rðfxkuheÞk™e Ãkqhk fË™e «rŒ{k Ëþo™eÞ Au.
• ƒk÷¼ð™- hksfkux : hksfkux™k hu‚fku»ko Ãkxkt„Ûk{kt ƒk÷¼ð™™e
MÚkkÃk™k fhðk{kt ykðe nŒe. su{kt ƒk¤fku™e ¾u÷fwË «rŒ¼k Ÿ[e ykðu Œuðe
«ð]rŒyku ÚkR hne Au.
• hk»xÙeÞ þk¤k- hksfkux : hk»xÙrÃkŒk {nkí{k „ktÄeSyu yt„úuòu™k þk‚™
fk¤ Ëhr{Þk™ hksfkux™e hk»xÙeÞ þk¤k ¾kŒu WÃkðk‚ fÞko nŒkt. ¾kËe y™u
„úk{kuãku„ Œu{s h[™kí{f «ð]rŒyku™wt yk fuLÿ Au. R.‚.1925{kt {nkí{k
„ktÄe hksfkux ykÔÞk nŒk y™u hk»xÙeÞ þk¤k{kt «ð]rŒyku™ku ykht¼ ÚkÞku nŒku.
• {nkí{k „ktÄe Mfq÷- hksfkux : hksfkux™e Œífk÷e™ ykÕ£uz nkRMfq÷{kt
Ãkq. {nkí{k „ktÄeSyu yÇÞk‚ fÞkuo nŒku. yk þk¤k nk÷{k Ãkq. {nkí{k „ktÄe
rðãk÷Þ Œhefu yku¤¾kÞ Au. yk þk¤k™e R{khŒ yt„úus þk‚™™k ‚{Þ™e Au.
• ykSzu{- hksfkux : hr¤Þk{Ûkk hksfkux™ku ykSzu{ nhðk Vhðk {kxu™k
MÚk¤ Œhefu ÷kufr«Þ Au. yðko[e™ r™{koÛk fkÞo™e Œu{ktÚke Íkt¾e {¤u Au. hò™k
rËð‚ku{kt ynet hksfkuxðk‚eyku {kuxe ‚tÏÞk{kt W{xe Ãkzu Au.
• LÞkhe zu{- hksfkux : hksfkux™k fk÷kðz hkuz WÃkh ykðu÷ LÞkhe-1
zu{ ‚nu÷kÛkeyku™wt ykf»koÛkYÃk MÚk¤ Au. ðh‚kËe {ku‚{{kt ynet «f]rŒ«u{eyku
W{xe Ãkzu Au.
• hu‚fku»ko- hksfkux : hksfkux™k {æÞ{kt ykðu÷k ƒk„ƒ„e[k ‚¼h h¤eÞk{Ûkk hu‚fku»ko™e Í÷f ‚{„ú
hksfkux ðk‚eyku™wt {™„{Œwt MÚk¤ Au. hksfkux y™u hksfkuxðk‚eyku™e Œk‚eh™wt Œu «rŒrƒtƒ Au.
• «ãwBLk Ãkkfo- hksfkux : hksfkux {nk™„hÃkkr÷fk îkhk þnuh™e ¼k„ku¤u r™r{oŒ «ãwBLk Ãkkfo{kt «kÛke
‚t„únk÷Þ Œu{s ƒk„ ƒ„e[k™e hku™f òuðk {¤u Au. hksfkux þnuh ƒnkh hk»xÙeÞ Äkuhe {k„o Ãkh {kfuorxt„
Þkzo Ãkk‚u yk «ãwBLk Ãkkfo ykðu÷ku Au.
• RïrhÞk ðu÷e ykuV V÷kðh „kzo™- hksfkux : hksfkux™k ò{™„h hkuz WÃkh rsÕ÷k ðneðxe Œtºk
îkhk RïrhÞk ðu÷e „kzo™™wt r™{koÛk fhkÞwt Au. su ÃkÞox™ «u{eyku™wt ykf»koÛk™wt fuLÿ ƒLÞwt Au. h{rÛkÞ Œ¤kð,
ƒ„e[k y™u {™kuhts™™k ‚kÄ™ku Au. yk rðnkhÄk{{kt Vhðk ÷kufku W{xe Ãkzu Au.

242
MkkçkhfktXk rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{ : MkkçkhfktXk
LkkuxeVefuþLk-MÚkkÃkLkkLkwt ð»ko : ykuõxkuçkh-1919
ðzw {Úkf : ®n{íkLkøkh
¼kiøkkur÷f rðMíkkh : 7390 [ku.rf.{e.
ûkuºkV¤
W¥kh yûkktþ : 23.03Úke 24.23 yûkktþ MkwÄe
Ãkqðo hu¾ktþ : 72.43Úke 73.39 hu¾ktþ MkwÄe
fw÷ ðMkrík : 1388671
Ãkwhw»k : 711845
†e : 676826
{wÏÞ ðMkríkyku : hksÃkqík, Ãkxu÷, ykrËðkMke, Ër÷ík, çkúkñý yLku Xkfkuh
íkk÷wfk-8 : ¾uzçkúñk, rðsÞLkøkh,ðzk÷e, Ezh, ÃkkuþeLkk, ík÷kuË, ®n{íkLkøkh,
«ktríks
fw÷ økk{ : 704
økúk{ Ãkt[kÞíkLke MktÏÞk : 423
LkøkhÃkkr÷fk : 06
{wÏÞ ÔÞðMkkÞ : ¾uíke
Ãkqhf ÔÞðMkkÞ : ÃkþwÃkk÷Lk
{wÏÞ Ãkkf : zktøkh, çkkshe, {fkE, íkwðuh, {øk, ½ô, {økV¤e, yuhtzk, fÃkkMk
{wÏÞ ¾rLks : økúex, fÃk[e, {ux÷, [wLkkLkku ÃkÚÚkh, çkkufMkkEz yLku økúuLkkEx
Wãkuøkku : rMkhkr{f
ÃkhtÃkhkøkíkøk]n Wãkuøkku : ¼híkøkqtÚký
s{eLkLkku «fkh : fk¤e, økkuhkzwt, ¾zfk¤, ÃkÚkheÞk¤, huíkk¤, zwtøkhk¤, ¾zfkuðk¤e
ykçkkunðk : rsÕ÷k{ktÚke ffoð]¥k ÃkMkkh Úkíke nkuðkÚke økh{ ykçkkunðk hnu Au.
Mkhuhkþ ðhMkkË : 888 r{.{e.
støk÷ku/ðLkMktÃkËk : 68125 nuõxh rðMíkkh
LkËeyku : Mkkçkh{íke, økwnkE, nhýkð, nkÚk{íke s¤kþÞku,
ík¤kðku : 425
hk»xÙeÞ Äkuhe{køko : 68 rf.{e.
hkßÞ Äkuhe{køko : 1009 rf.{e.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : rðsÞLkøkh Ãkku¤ku, EzheÞkuøkZ, hks[tÿ rðnkh, hkýe ík¤kð
ykiríknkrMkf / ÄkŠ{f : LkkLkk ytçkkS{trËh, çkúñk {trËh ¾uzçkúñk, økZzk þk{¤kS {trËh.
MkktMf]ríkf yiríknkrMkf rþÕÃk : hkuzkLkk {trËhku, EzrhÞku økZ
økuMxnkWMk Mkhfkhe : 11
ònuh Ä{oþk¤kyku : 22
huÕðu Mkuðkyku {æÞ{fËLke : 186 rf.{e.
huÕðu MxuþLk : 19
hkßÞ ÃkrhðnLk Mkuðkyku : ®n{íkLkøkh rð¼køkeÞ f[uhe îkhk 693 økk{kuLku yuMk.xe. MkuðkLkku
÷k¼ ykÃkðk{kt ykðu Au.
nuz ÃkkuMx : 1
yLÞ þnuhe yLku økúkBÞ : 8 íkk÷wfk {Úkf Mkrník
ÃkkuMx Mkuðkyku : ík{k{ økúkBÞ rðMíkkh{kt
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 884
çkUrføk Mkuðkyku : 171
245
 Ãkku÷eMk MxuþLk : 15
ykWx ÃkkuMx Ãkku÷eMk MxuþLk : 28
¾uíkeðkze WíÃkL™ çkòh
Mkr{ríkyku/{kfuoxÞkzo : 10
økútÚkk÷Þ-ðkt[Lkk÷Þku : 75
ÃkþwÃkk÷Lk «ð]r¥k : ®n{íkLkøkh ¾kíku Mkkçkh zuhe{kt
ËirLkf 20 ÷k¾ ÷exhÚke ðÄw ËqÄ MktÃkkËLk fhðk{kt ykðu Au.
þiûkrýf MktMÚkkyku : rsÕ÷k Ãkt[kÞík Mkt[kr÷ík-1,244, {kæÞr{f þk¤kyku-242
ykhkuøÞ Mkuðkyku : rMkrð÷ nkuÂMÃkx÷ - 1
Mkk{qrnf ykhkuøÞ fuLÿku : 15
«kÚkr{f ykhkuøÞ fuLÿku : 58
Ãkþw r[rfíMkk Mkð÷íkku : 21
LkkLke ®Mk[kE ÞkusLkk : 64
rðÄkLkMk¼kLke çkuXfku : 4
÷kufMk¼kLke çkuXf : 1
rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLke çkuXfku : 36
MkkçkhfktXk rsÕ÷ku yhðÕ÷e røkhe{k¤kykuLke økkuË{kt ykðu÷ku ðLk Mk{]rØ yLku ðLk MktÃkr¥k íkÚkk «kf]ríkf
MkkIËÞoLkk fkhýu ËirËÃÞ{kLk Au. íku{s «k[eLk MÚkkÃkíÞku yLku yiríknkrMkf M{khfku, {uïku LkËeLkk fktXu ykðu÷wt
íkeÚkoÄk{ þk{¤kS, ¾uzçkúñk ¾kíku ykðu÷wt ykãþÂõík {eLke ytçkkSLkwt {trËh, økZzk þk{¤kS, rðsÞLkøkh{kt
rðhuïh {nkËuð suðk ÞkºkkÄk{ku ykðu÷kt Au. Ezh{kt økZ íkÚkk çkkÞz íkk÷wfk{kt ÍktÍheLkku ÄkuÄ LkiMkŠøkf MkkiitËÞoÄk{
íkhefu ykøkðe yku¤¾ Ähkðu Au.
rsÕ÷kLkk økkZ støk÷kuÚke ykåAkrËík rðsÞLkøkh íkk÷wfkLke yhðÕ÷e Ãkðoík{k¤kyku ðå[u ykðu÷k
y¼kÃkwhLkk rþÕÃk MÚkkÃkíÞku ð»kkuoÚke ÃkkuíkkLke ykøkðe yÂM{íkk ò¤ðeLku çkuXk Au. nhýkð LkËeLku fktXu fux÷kf
®nËwykuLkk yLku siLk Ä{oLkk ytËksu Ãkkt[MkkuÚke nòh ð»ko Ãkwhkýk MÚkkÃkíÞku, Ãkku¤kuLkk støk÷ku íkhefu yku¤¾kíkk
þkhýuïh {trËh, rþð {trËh ÃkwhkíkLk fk¤Lkku yk¼kMk fhkðu Au.
Ãkwhký{kt çkúñûkuºkLkk Lkk{u ÏÞkík MkkçkhfktXk rsÕ÷kLkk ¾uzçkúñk ûkuºk{ktÚke «køkiríknkrMkf Þwøk {kLkðeLke
85 ðMkkníkku, 755 Ãkk»ký ykuòhku, 16 Ãkk»kký Mk{krÄ suðk çknw{qÕÞ Ãkqðofkr÷Lk ÃkwhkíkÂíðf ¼kiríkf MktÃkr¥k
yLku yiríknkrMkf íkÚÞku suðk ¼kríkøk¤ RríknkMk yk rsÕ÷ku íkuLkk øk¼o{kt AwÃkkðeLku çkuXku Au.
{kuøk÷ku Mkk{uLkk Ä{kMkký ÞwØ{kt hkýk «íkkÃk suðk «íkkÃke hkòLku yk©Þ MÚkkLk ykÃke, yk¢{ý {kxu
ð¤íkku «nkh fhðkLke þÂõík «ËkLk fhLkkh íkÚkk yk ÄhíkeLkk ÷kufku íkÚkk rðsÞLkøkh íkk÷wfkLkk Ãkk÷ËZ ðkð{kt
ytøkúus nfw{ík Mkk{u Mðíktºkíkk {kxu çknkËwhe Ãkqðof ÷ze þrnËe ðnkuhLkkh ykrËðkMke rðhíkkLkku RríknkMk su yk
®Äøke ÄhkLkku «¼kð Au.
MkkçkhfktXk rsÕ÷ku ¾uíke ykÄkrhík rðMíkkh Au. ¾uíke MkkÚku yLkwfq¤ yuðk Ãkqhf ÔÞðMkkÞ íkhefu Mknfkhe
Äkuhýu ÃkþwÃkk÷Lk «ð]r¥kLkku ©uc rðfkMk ÚkÞku Au. suLkk Úkfe ïuík ¢ktríkLkku W˼ð ÚkÞku Au. ykýtË ¾kíkuLkk LkuþLk÷
zuhe zuð÷kuÃk{uLx çkkuzo MkkÚku òuzkÞu÷e rðþk¤ MkkçkhzuheLkku rðfkMk ÚkÞku Au.
yk zuhe rsÕ÷kLkk rLkçko¤ ÷kufku íkÚkk ykrËðkMke økúkBÞ økheçkkuLkk Wíf»ko{kt
ykþkLkwt rfhý çkLke çknkh ykðe Au.
yk rsÕ÷k{kt ¾rLkskuLkk {kuxk ¼tzkhku ykðu÷kt Au. suÚke õðkuhe
íkÚkk rMkhkr{f WãkuøkkuLkku rðfkMk ÚkÞku Au. íku{s fÃkkMkLkku rðþu»k Ãkkf Úkíkku
nkuðkÚke Mknfkhe SLkLkku Ãký WËT¼ð ÚkÞku Au.
ykøkðe yku¤¾ : MkkçkhfktXk rsÕ÷ku yøkkW {nefktXk yusLMkeLkku
¼køk níkku. 1948{kt {nefktXk rsÕ÷ku yuðwt Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt níkwt.
yk{ Aíkkt {ne LkËe yk rsÕ÷k{ktÚke ÃkMkkh Úkíke Lk nkuE {nefktXk rsÕ÷ku
246
 yu Lkk{ yMktrËøÄ níkwt. MkkçkhfktXk rsÕ÷kLke MkhnËuÚke ðnuíke
Mkkçkh{íkeLkk Lkk{ ÃkhÚke rsÕ÷kLkwt Mkk{krsf fkÞofhkuLke [¤ð¤Úke
{nefktXk Lkk{ çkË÷eLku MkkçkhfktXk rsÕ÷ku Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt..
MkkçkhfktXk rsÕ÷kLke Ãkrù{u {nuMkkýk rsÕ÷ku Au, íku ð¾íkLkk
{wtçkE hkßÞLkk 29 hsðkzkyku yLku òøkehku Ãknu÷ktLkk y{ËkðkË
rsÕ÷kLkku «ktríks íkk÷wfku yLku {kuzkMkk {nk÷ ¼u¤ÔÞk nkuðkÚke
íkkhe¾-1, ykuøkMx 1949 Úke MkkçkhfktXk rsÕ÷ku yÂMíkíð{kt
ykÔÞku. ¼qíkÃkqðo Ãkrù{ ¼khíkLkk Ëuþe hkßÞLkk yusLMkeLkk
MkkËhk rð¼køkLkk çkeò hkßÞku yktçk÷eÞk, {kunLkÃkwhk, {k÷Ãkwh
yLku çkkÞzLku yk rsÕ÷k{kt ¼u¤ðe Ëuðk{kt ykÔÞk níkk. LkðuBçkh
-1956{kt hkßÞLke ÃkwLkoh[Lkk Úkíkkt {wtçkE hkßÞLke rð˼o-
{hkXkðkzk, Mkkihk»xÙ yLku fåALkk «ËuþkuLke MkkÚku h[Lkk fhðk{kt
ykðe yLku MkkçkhfktXk rsÕ÷ku çk]nË {wtçkE hkßÞLkku yuf ¼køk
çkLÞku. AuÕ÷u íkk. 1 {u 1960Lkk hkus økwshkík hkßÞLke y÷øk
h[Lkk ÚkÞk çkkË hkßÞLkku yr¼LLk rnMMkku çkLÞku.
MkwËt h ÃkÞoxLk MÚk¤ku rðþu»kíkkykuÚke ¼hÃkwh yuðk yk rsÕ÷k{kt
{nËTytþu ykrËòrík ðMíke Ähkðu Au. støk÷ku, LkËeyku, Ãkðoíkku,
ík¤kð, rðsÞLkøkhLke Ãkkihkrýf Ãkku¤, MÚkkÃkíÞ ðøkuhu çknw{Õq Þ ðkhMkk
Mk{kLk Au.
rsÕ÷kLke fwËhíke ¾ku¤u ðMkíkk ðLkðkMke ykrËòrík ÷kufkuLke
ykøkðe MktMf]rík, heíkrhðks, yk¼w»kýku yLku WíMkðku yku¤¾
Ähkðu Au.
Mkhfkh îkhk ykrËòrík rðMíkkh íkÚkk ykrËòrík ÷kufkuLkk
Lkçk¤k ykŠÚkf, Mkk{krsf yLku þiûkrýf ûkuºkLkk Wíf»ko {kxu Mktfr÷ík
ykrËòrík fÕÞký ÞkusLkk nuX¤ rðrðÄ fÕÞkýfkhe ÞkusLkkyku y{÷{kt {qfðk{kt ykðe Au. suLkk Úkfe ykrËòrík
÷kufku ykŠÚkf, Mkk{krsf yLku þiûkrýf ûkuºku MkðkOøke rðfkMk íkhV zøk {ktze hÌkk Au.
rsÕ÷k{kt Ãkqðo rðMíkkh{kt ¾uzçkúñk ðzk÷e, Ezh, ®n{íkLkøkh, «ktríks, ík÷kuË, ÃkkuþeLkk Mkkík íkk÷wfk{kt
yhðÕ÷eLke røkhe{k¤kyku ykðu÷e Au. suLke ðÄw{kt ðÄw 900 {exh sux÷e ô[kE Au. yk røkhe{k¤kykuLke
LkkLke {kuxe xufheyku ®n{íkLkøkh íkk÷wfkLkk rðMíkkh{kt ykðu÷e Au. ßÞkhu rsÕ÷kLkk Ezh íkk÷wfk {Úkfu «ÏÞkík
EzrhÞku økZ ykðu÷ku Au. MkkçkhfktXk rsÕ÷ku {nËT ytþu zwtøkhk¤ «Ëuþ yLku {uËkLk Ähkðu Au. yhðÕ÷e ÃkðoíkLke
røkrh{k¤kyku rsÕ÷kLkk W¥kh yLku Ãkqðo¼køk{kt ÃkÚkhkÞu÷e Au. zwtøkhk¤ «ËuþLke Ÿ[kE 300Úke 900 {exh
MkwÄeLke Au. rsÕ÷k{kt {wÏÞíðu huíkk¤, økkuhkzwt yLku {æÞ{ fk¤e s{eLk Au.
MkkrníÞ ûkuºku ÞkuøkËkLk : økwshkíkLke yÂM{íkkLku Wòøkh fhLkkh Þwøk frð W{kþtfh òu»ke, yk rsÕ÷kLkk
ÃkLkkuíkk Ãkwºk Au. íkÚkk yuðk s økwshkíke MkkrníÞ{kt fkXwt fkZLkkh ÞkËøkkh MkkrníÞ ykÃkLkkh ÃkLLkk÷k÷ Ãkxu÷,
yr¼LkÞ Mk{úkx yLku hksfkhý ûkuºku Lkk{Lkk {u¤ðLkkh WÃkuLÿ rºkðuËe íkÚkk yh®ðË rºkðuËe Ãký yk rsÕ÷kLkk
MkÃkqíkku Au.
W{kþtfh òu»ke : rðãkÃkwhw»k W{kþtfh òu»keLkku sL{ E.Mk. 1911{kt r¼÷kuzk íkk÷wfkLkk çk{ýk økk{{kt
E.Mk. 1911{kt ÚkÞku. ‘ðøko yu s {kY Mðøko Au.’ yuðwt Wå[khLkkh yk MktMfkh Ãkwhw»ku MkkrníÞLkkt ÷øk¼øk çkÄk
s MðYÃkku ¾uzâk. «kÚkr{f rþûký çkk{ýk{kt ÷E E.Mk. 1920{kt ðÄw yÇÞkMk {kxu Ezh ykÔÞk. {urxÙfLke
Ãkheûkk y{ËkðkË{kt ykÃke ¼ýðk{kt íkusMðe níkk. yu{.yu.Lke Ãkheûkk «Úk{ ðøko{kt ÃkkMk fhe yæÞkÃkf çkLÞkt.
E.Mk. 1947{kt MktMf]rík {krMkf þY fÞwO. yu îkhk MkkrnÂíÞf ÃkºkfkhíðLkku W¥k{ Lk{qLkku Ãkwhku Ãkzâku.
yLkuf ÷u¾fku yu{ýu íkiÞkh fÞko. E.Mk. 1936{kt ‘øktøkkuºke’ {kxu hýSíkhkÞ Mkwðýo[tÿf, E.Mk. 1944{kt
‘«k[eLkk’ {kxu {rnzk Ãkkrhíkkur»kf íkÚkk Lk{oË Mkwðýo[tÿf, ‘{nk «MÚkkLk’ {kxu W{k MLkunhÂ~{ Ãkkrhíkkur»kf,
247
 E.Mk. 1967{kt ‘yr¼Yr[’ {kxu frð LkkLkk÷k÷ Ãkkrhíkkur»kf yLku ‘rLkþeÚk’ {kxu ¼khíkeÞ ¿kkLkÃkeXLkku yuðkuzo
íku{Lku «kÃík ÚkÞk níkk. íkuykuLkk {n¥ðLkk fkÔÞ Mktøkúnku{kt ‘rðïþktrík’ ‘øktøkkuºke’ ‘«k[eLkk’ ‘rLkþeÚk’ ‘ykríkÚÞ’
‘ðMktíkð»ko’ ‘yr¼¿kk’ ‘{nk«MÚkkLk’ ‘ÄkhkðMºk’ íkÚkk ‘MkÃíkÃkËe’ ðøkuhu Au. íku{Lke ík{k{ fkÔÞ h[Lkkyku ‘Mk{økú
frðíkk’Lkk Lkk{u Mktfr÷ík ÚkE Au.
íkuyku økwshkík ÞwrLkðŠMkxe, y{ËkðkË íkÚkk f÷f¥kkLke rðï¼khíkeLkk fw÷Ãkrík ÃkËu hnu÷k yLku MkkrníÞ
yfkË{e, rËÕneLkk «{w¾ hnu÷k. økwshkíke MkkrníÞ Ãkrh»kËLkk 24{kt yrÄðuþLkLkk «{w¾ níkk. hrðLÿLkkÚkLkk
f÷kMkkiìËÞoLku yu{Lku ykí{Mkkík fÞko. økktÄe SðLk MktËuþLku Ãk[kÔÞku. yu{Lkkt rððu[Lkku, MktÃkkËLkku yLku ÔÞkÏÞkLkku
Mkh¤, rLk¾k÷Mk Aíkkt ÃkktrzíÞÚke Mk¼h nkuÞ Au. su MkkrníÞ Ërüðtík yLku íkusMðe yæÞkÃkfLke ÞkË yÃkkðu Au.
íkuyku nt{uþk MktðkËLke ¼qr{fkykuLke s ðkík fhíkk.
íkuyku MkíÞkøkún{kt òuzkÞk. su÷ðkMk ÚkÞku, fxkufxe ðu¤k rLkŠ¼ÞÃkýu ÃkkuíkkLkk Mðíktºk rð[khku hsq fÞko
yLku hksMk¼k{kt rLkÞwÂõík ÃkkBÞkt. y{urhfk íkÚkk ÷tzLkLkku «ðkMk fÞkuo. £kLMk, Exk÷e íkÚkk økúeMkLkk MkktMf]ríkf
«ðkMku sE ykÔÞk. ¼khík MkhfkhLkk WÃk¢{u ÷u¾f «ríkrLkrÄ íkhefu hrþÞk Ãký økÞu÷k.
fr÷fk÷ Mkðo¿k nu{[tÿk[kÞoLke 900{e sL{stÞríkLkk WíMkð{kt íkuyku íkeÚk÷{kt níkk. íÞkt y[kLkf
íkrçkÞík çkøkzíkkt íku{Lku y{ËkðkË ÷kððk{kt ykÔÞk. E.Mk. 1988Lkk rzMkuBçkhLke 19{e íkkhe¾u íku{ýu
Ëunrð÷Þ MkkæÞku.
ÃkLLkk÷k÷ Ãkxu÷ : ÃkLLkk÷k÷ Ãkxu÷Lkku sL{ økwshkíkLkk EþkLk ¾qýk{kt ykðu÷k yLku nk÷ hksMÚkkLkLkk zwtøkhÃkwh
ÃkkMku ykðu÷k {ktz÷e økk{u ÚkÞku níkku. íku{ýu ÍkÍwt rþûký ÷eÄwt Lknkuíkwt. Ãkhtíkw fkuXkMkqÍ yLku SðLk-økk{zkLkk
«íÞûk yLkw¼ðLkk ykÄkhu íku{s LkiMkŠøkf «rík¼kLku çk¤u økwshkíke ¼k»kkLku fux÷ef W¥k{ f]ríkyku ykÃke Au. íku{Lke
feŠík {wÏÞíðu Lkð÷fÚkk WÃkh ykÄkrhík Au. íku{Lke {wÏÞ Lkð÷fÚkkyku{kt ‘ð¤k{ýk’ ‘{¤u÷k Sð’ ‘{kLkðeLke
¼ðkE’ yu «fkhLke ©uc h[LkkykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ‘{kLkðeLke ¼ðkE’ {kxu íkuykuLku ‘¼khíkeÞ ¿kkLkÃkeX
ÃkwhMfkh’ Ãký «kÃík ÚkÞku níkku. ‘ðkºkfLku fktXu’ íkÚkk ‘Mkw¾Ëw:¾Lkkt MkkÚke’ ðøkuhu íku{Lkk LkkUÄÃkkºk ðkíkkoMktøkúnku Au
økk{zwt yLku økúk{SðLk yuLkk {kLkðeLkk {Lk íku{Lke f]ríkyku{kt íkká~Þ heíku ÔÞõík ÚkÞkt Au.
f÷k ûkuºku «ËkLk yh®ðË rºkðuËe : ‘hk{kÞý’ rMkrhÞ÷Lkk ‘÷tfuþ’ yLku ÷kufr«Þ Ãkqðo MkktMkË yh®ðË
rºkðuËeLkku sL{ {æÞ«ËuþLkk ELËkuh{kt 8{e LkðuBçkh-1938 Lkk hkus ÚkÞku níkku.
yh®ð˼kE MkkçkhfktXk {ík rðMíkkh{ktÚke 1991-1996 Ëhr{ÞkLk MkktMkË íkhefu [qtxkÞk níkk. y{ehku
sux÷e s økheçkku{kt, ykrËðkMkeyku{kt yu{Lke ÷kuf[knLkk yksu Þ yfçktÄ Au. rVÕ{ xe.ðe. yLku LkkxfkuLkk
f÷kfkh, «kuzâwMkh yLku zkÞhuõxh ‘rðïkr{ºk’ Mkrník 15 sux÷e rMkrhÞ÷ku{ktÞ yuðwt s {kíkçkh «ËkLk fÞwO.
økwshkík yLku {nkhk»xÙ{kt 75 sux÷k Lkkxfku{kt MkhknLkeÞ fk{ fÞwO. yku÷ EÂLzÞk hurzÞku, y{ËkðkË yLku
{wtçkE ÃkhÚke 50 sux÷kt huzeÞku Lkkxfku «Mkkrhík ÚkÞkt. 250 sux÷kt økwshkíke [÷r[ºkku{kt LkkÞf, ¾÷LkkÞf yLku
[rhºk yr¼Lkuíkk íkhefu yr¼LkÞ ykÃÞku. su{kt økwshkík Mkhfkhu W¥k{ yr¼Lkuíkk íkhefuLkk ykX yuðkuzoÚke yu{Lku
LkðkßÞk Au. yu{Lke rVÕ{ku{kt «Úk{ rVÕ{ níke ‘÷e÷wze Ähíke’. yk WÃkhktík suMk÷-íkkuh÷, hkò ¼hÚkhe,
hkò økkuÃke[tË, Ëuþ hu òuÞk ËkËk ÃkhËuþ hu òuÞk yuðe rVÕ{ku ÷kufr«Þ çkLku÷e.
yk WÃkhktík ‘rþð íkktzð Mºkkuík’ yLku hk{kLktË MkkøkhLke ‘hk{kÞý’ rMkrhÞ÷{kt hkðýLkk Ãkkºk îkhk yu{Lku
fkhrfËeoLkwt yuðhuMx Mkh fÞwO. ¼khíkLkk Ãkqðo hk»xÙÃkrík þtfhËÞk÷ þ{ko yLku yLÞ Ÿ[k f÷kÃkkh¾wykuyu yu{Lkk
‘rþðíkktzð Mºkkuík’Lke ¼khku¼kh «þtMkk fhu÷e. hk{kÞý rMkrhÞ÷{ktLkk hkðýLkk ÃkkºkLke Sðtíkíkk yuðk MktðkËku
yLku yu{Lkk Wíf]»x yr¼LkÞLku Vk¤u òÞ Au. yk WÃkhktík hkðýLkk ÃkkºkLku ¾÷LkkÞf íkhefu Lknª Ãký «ríkLkkÞf
íkhefu WÃkMkkððk{kt ykÔÞwt íku Ãký {n¥ðLkwt níkwt. suLkk fkhýu yu{Lku sçkhËMík ÷kufr«Þíkk nktMk÷ ÚkÞu÷e.
yh®ð˼kE yLku WÃkuLÿ¼kE çku Mkøkk ¼kEyku çkkÃkÚke íkku MkðkÞk rLkféÞk Ãký yufçkeòÚke Ãký MkðkÞk
rLkféÞk. yh®ð˼kE íku{Lkk Ezh ¾kíkuLkk rLkðkMkMÚkkLk ‘yLLkÃkqýko’ ¾kíku ð»kkuoÚke ytçkkS ÃkËÞkºkeykuLke
Mkuðk {kxu rðMkk{ku [÷kðu Au su{kt íkçkeçke MkuðkLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
WÃkuLÿ rºkðuËe : 41{kt hk»xÙeÞ rVÕ{ {nkuíMkð{kt hsík f{¤ {u¤ðLkkh ‘yr¼LkÞ Mk{úkx’ ‘ÃkÈ©e’ WÃkuLÿ
rºkðuËe. WÃkuLÿ rºkðuËeLkwt ðíkLk Ezh íkk÷wfkLkwt fwfzeÞk økk{. yu{Lkku sL{ íkk. 14-7-1937Lkk hkus ELËkuh{kt
ÚkÞku níkku. Mkhfkhu yu{Lkku MkLku 1989{kt ‘ÃkË{©e’Lkk yuðkuzoÚke LkðkßÞk níkk. yr¼LkÞ{kt yuðwt fkXwt fkZâwt
248
 fu íkuyku ‘yr¼LkÞ Mk{úkx’ íkhefu yku¤¾kÞk.
íkuyku 75 sux÷k Lkkxfku{kt yLku 125 sux÷kt
økwshkíke [÷r[ºkku{kt yufxh, zkÞhuõxh,
«ku z âw M kh yLku ÷u ¾ f íkhefu L ke fk{økehe
çkòðeLku hkßÞLkk 21 sux÷k yuðkuzo {u¤ðu÷k
Au. íkuykuLku hkßÞ MkhfkhLkku Mkðkuoå[ ‘Ãktrzík
yku{fkhLkkÚk’ Xkfwh yuðkuzo {¤u÷ku Au. E.Mk.
1986Úke 1989Lkk økk¤k{kt økwshkík Mkhfkhu
‘økwshkík rVÕ{ zuð÷kuÃk{uLx fkuÃkkuohuþLk’Lkk [uh{uLk íkhefu rLkÞwÂõík fhu÷e. økwshkík rðÄkLkMk¼k{kt 1984,
1989 yLku 1998{kt yu{ ºký ðkh r¼÷kuzk {ík rðMíkkh{ktÚke [qtxkÞk níkk. íkuyku©eLku 1992-94Lkk
Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk hkßÞ Mkhfkh{kt {krníke yLku MkktMf]ríkf rð¼køkLkk hkßÞfûkkLkk {tºke íkhefu Mkuðkyku
ykÃku÷e Au. E.Mk. 2000{kt økwshkík rðÄkLk Mk¼kLkk zuÃÞwxe MÃkefh íkhefu [qtxkÞk níkk. rVÕ{e MxwzeÞkuLkk
yÇÞkMk yÚkuo Mk{økú ÞwhkuÃk yLku Ëwh ÃkqðoLkk ËuþkuLkku «ðkMk fÞkuo.
ËþofLke ‘Íuh íkku ÃkeÄk òýe òýe’ yLku {u½kýeLke ‘ðurðþk¤’ Lkð÷fÚkk ÃkhÚke zÙk{k Lkkxf Mxus fhe
«rMkrØ ÃkkBÞk níkk. íkuykuyu økkihð ÃkwhMfkh, ËkËk Mkknuçk Vk¤fu yufuzu{eLkku ‘÷kEV xkE{ yur[ð{uLx yuðkuzo’
suðk yuðkuzoÚke MkkçkhfktXk yLku økwshkíkLku yÃkqðo Lkk{Lkk yÃkkðe Au. ÃkLLkk÷k÷ Ãkxu÷Lke ¿kkLkÃkeX yuðkuzo
rðsuíkk Lkð÷fÚkk ‘{kLkðeLke ¼ðkE’ ÃkhÚke økwshkíke rVÕ{ çkLkkðe LkuþLk÷ yuðkuzo {u¤ðu÷ku Au. yk rVÕ{{kt
íkuyku©eyu «kuzâwMkh, zkÞhuõxh yLku ¾wË yuõxh íkhefuLke ¼qr{fk yËk fhu÷e Au. íkuyku©eLke yLÞ {n¥ðLke
rVÕ{ku{kt suMk÷-íkkuh÷, hkò ¼hÚkhe, nkuÚk÷ ÃkË{ýe, ¼kËh íkkhk ðnuíkk Ãkkýe, ¼»xÙk[kh {wËkoçkkË ðøkuhuLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
økheçk çkúkñý Ãkrhðkh{kt sL{u÷k yLku ºkeS þe^x Ãkk¤e{kt fk{ fhíke ÔÞÂõík ykÃkçk¤u fXkuh Ãkrh©{
yLku MðfeÞ MkwÍÚke ‘ÃkÈ©e’Lkku yuðkuzo {u¤ðu, ‘yr¼LkÞ Mk{úkx’ íkhefu økwshkíkLkk «íÞuf ½h{kt Lkk{ økwsíkwt
ÚkkÞ yu íku{Lke yÃkqðo rMkrØ Au.
÷kufSðLk : hnuýe-fhýe Ãknuhðuþ : rsÕ÷kLke fwËhíke ¾ku¤u ðMkíkk ðLkðkMke ykrËòríkLkk ÷kufkuLke
ykøkðe MktMf]rík, heíkrhðks, yk¼q»kýku yLku WíMkðku yku¤¾ Ähkðu Au. Mkhfkh îkhk ykrËòrík rðMíkkh íkÚkk
ykrËòrík ÷kufkuLkk Lkçk¤k ykŠÚkf, Mkk{krsf yLku þiûkrýf ûkuºkLkk Wíf»ko {kxu Mktfr÷ík ykrËòrík fÕÞký
ÞkusLkk nuX¤ rðrðÄ fÕÞkýfkhe ÞkusLkkyku y{÷{kt {wfðk{kt ykðe Au. suLkk Úkfe ykrËòrík ÷kufku ykŠÚkf,
Mkk{krsf yLku þiûkrýf ûkuºku MkðkOøke rðfkMk íkhV zøk {ktze hÌkk Au.
MkkçkhfktXk rsÕ÷kLkk ¾uzçkúñk yLku rðsÞLkøkh íkk÷wfkykuLkk çknwÄk rðMíkkh{kt ykrËðkMke ÷kufku hnu Au.
yhðÕ÷eLke røkrh{k¤kyku{kt ðMkðkx fhíkk yk ÷kufku Mðíktºk Mð¼kðLkk, ¾{ehðtíkk, zwtøkhe ¼e÷ku, ¼e÷,
økhkrMkÞk, zwtøkhe økhkrMkÞk {wÏÞ òríkyku{ktLkk Au. su{kt Ãký rLkLkk{k, çkk{rýÞk, hkXkuz, çk¤urðÞk, ¾hkze,
[kinký, {rzÞk, Mkwðuhk, Ãkkh½e, yMkkhe, zk{kuh, f÷kMðk, fxkhk, òur»kÞkhk, økzMkk, ¼hkzk, ¾ký{k,
Ãk÷kMk, økkuÃkkík, íkrðÞkh, Ãkh{kh, {fðkýk, øk{kh, zk¼e suðe y÷øk y÷øk yxfku Ähkðu Au. yk òríkykuLku
yLkwMkwr[ík sLkòríkyku íkhefu ònuh fhu÷k Au.
ykrËðkMke ÷kufku Mkk{kLÞ heíku ÃkkuíkkLkk ¾uíkh{kt ÍqtÃkzk{kt ykðkMk çkLkkðeLku AwxkAðkÞk hnu Au. ¾uzçkúñk
íkk÷wfkLkk zwtøkhe ¼e÷ku ÍqtÃkzkLku ¾ku÷hwt fnu Au. su Ÿ[e søÞkyu çkktÄðk{kt ykðu Au. ÷øLk fÞko çkkË MktÞwõík fwxwtçkÚke
y÷øk hnuðk {kxu ykðwt ¾ku÷hwt çkktÄðk{kt ykðu Au. suLke [khu çkksw fktxk¤e ðkz yð~Þ òuðk {¤u Au. «ðuþ
îkhLke ÍktÃk÷eLku Mkòððk{kt ykðu Au. ykrËðkMke Ãknuhðuþ yLku Ãkkuþkf{kt Ãkqhíkk ðMºkku Ãknuhu Au. 16 nkÚkLkku
[krýÞku yu zwtøkhe ¼e÷ MºkeLkk ÃknuhðuþLke rðrþüíkk Au. MºkeLkk yk¼q»kýku {wÏÞíðu [ktËe, rÃk¥k¤, fk[LkkQ
nkuÞ Au. ÃkøkLkk yk¼q»kýkuLku fz÷kt yLku Azk fnu Au su [ktËeLkk nkuÞ Au ÃkøkLke yktøk¤eyu yuÕÞwr{rLkÞ{, rÃk¥k¤
fu [ktËeLke ðexªyku Ãknuhu Au. íkuLku [økkuXeyk fnuðk{kt ykðu Au. nkÚku [ktËeLkk fu nkÚkeËktíkLkk Mkwh çk÷iÞkt Ãknuhu
Au. yk WÃkhktík fk[Lke fkðheyku, çktøkzeyku Ãknuhu Au. øk¤k{kt ðh÷ku Lku nktMkze Ãknuhu Au. su [ktËeLke çkLkkðu÷e
nkuÞ Au. Lksh Lk ÷køku íku {kxu øk¤k{kt fk¤k htøkLkku Ëkuhku Ãknuhu Au. Lkkf{kt [ktËeLke fu rÃk¥k¤Lke MkLkkuhe Ãknuhu
Au. ykt¾{kt {Uþ yktsðkLkku rhðks nsw Ãký [k÷u Au.
249
 ykrËðkMke ÷kufku òík òíkLkk yLku ¼kík¼kíkLkk ykuòhku hk¾u Au. íkehfk{Xwt íkku yð~Þ
òuðk {¤u s. fxkhe, ÃkkýeËkh yLku Äkhðk¤e ík÷ðkh suLke fk¤k BÞkLkLke xku[Lku [ktËeÚke
{Zðk{kt ykðu Au.
«ðkMkLk : MkwtËh ÃkÞoxLk MÚk¤ku rðþu»kíkkykuÚke ¼hÃkwh yuðk yk rsÕ÷k{kt {nËTytþu
ykrËòrík ðMíke Ähkðu Au. støk÷ku, LkËeyku, Ãkðoíkku, ík¤kð, rðsÞLkøkhLke Ãkkihkrýf Ãkku¤,
MÚkkÃkíÞ ðøkuhu çknw{qÕÞ ðkhMkk Mk{kLk Au.
y¼kÃkwh rþÕÃk- MÚkkÃkíÞku :
MkkçkhfktXk rsÕ÷kLkk økkZ støk÷kuÚke ykåAkrËík rðsÞLkøkh íkk÷wfk{kt ÃkðoíkkuLke
nkh{k¤k ðå[u yk¼kÃkwhLkkt rþÕÃk-MÚkkÃkíÞku ð»kkuoÚke ÃkkuíkkLke ykøkðe yÂM{íkk ò¤ðeLku
çkuXkt Au.«íÞuf økwshkíke yu yk MÚkkÃkíÞkuLkkt ði¼ð yLku ðkhMkkÚke yðøkík Úkðwt s Ãkzu íkuðkt
«k[eLk MÚkkÃkíÞku r{þk÷ Mk{kLk Au.
Mkkçkhfkt X k rsÕ÷kLkk rðsÞLkøkh íkk÷w f k{kt nhýkð LkËeLku fkt X u fu x ÷kf
yiríknkrMkf M{khfku yze¾{ W¼u÷kt Au. Ãkwhkíkíð ¾kíkkyu Ãký yÇÞkMku yu nfefík
«ríkÃkkrËík fhe Au fu yk ¼ÔÞ M{khfku rnLËw yLku siLk Ä{oLkk Au. ytËksu Ãkkt[MkkuÚke
nòh ð»ko Ãkw h kýkt Au . yk M{khfku L ke ykÍw ç kksw L kw t ðkíkkðhý Ãkðo í k, LkËe yLku
«f]ríkLkk rºkðuýe Mktøk{ ðå[u rLk{koý ÚkÞu÷wt nkuE, íkuLke ¼ÔÞíkk ÃkwhkíkíðeÞ fk¤{kt fuðe
nþu íkuLkku ÏÞk÷ ykðe þfu íku{ Au. yºku siLk {trËhLkk ¼øLk yðþu»kku ÃkkMku ð]ûk ÃkhÚke ÃkktËzw
Lke[u Ãkzu íkku íkuLkku Mktøkeík{kt yðks Mkt¼¤kÞ íkuðe Lkehð þktríkLkku ynuMkkMk fhkðu íkuðe «f]
ríkLke ¼h{k¤ Au. «k[eLk Mk{Þ{kt y¼kÃkwhLkk yk rþÕÃk : MÚkkÃkíÞku Ãkku¤kuLkkt støk÷ íkhefu
yku¤¾kíkkt y¼kÃkwh {wfk{u þkhýuïh {trËh, rþðþÂõík {trËh, fwtz ºký siLk {trËhku Au. EzhÚke EþkLk ¾qýk{kt
¾uzçkúñk- ytçkkS {køko WÃkh nhýkð LkËeLkk fktXkÚke þY fheLku Ãkku¤kuLke «rMkØ zwtøkhLke Äkhe{kt ËMk rf.{e.
MkwÄe{kt støk÷ rðMíkkh ÃkÚkhkÞu÷ku Au.
ynª «k[eLk Mk{Þ{kt yuf yk¾e Lkøkhe MÚkÃkkÞu÷e nþu yu{ {kLkðwt s hÌkwt. ¼qíkfk¤{kt Ezh{kt {kuøk÷
Mkk{úkßÞLkk fkhýu siLk yLku rnLËw MktMf]ríkLkLkwt hûký fhðk{kt ykðkt MÚkkÃkíÞku yMík ÚkÞkt nþu. y¼kÃkwhLkk M{khfku
LkshkuLksh òuEyu íkku, õÞktf yuf÷Ëkuf÷ íkku õÞktf Mk{qn{kt ÃkÚkhkÞu÷kt Au. ÷k¾u÷k siLk {trËhÚke yku¤¾kíkkt
ºký siLk {trËhku òuíkkt íku rðþk¤ ÔÞkÃk Ähkíkkt Ãkrù{kr¼{w¾ Au. yk {trËhku nk÷ ¾tzeík nkuðk Aíkkt øk¼oøk]nLkk
ÍY¾kLke h[LkkLkwt rðþu»k ykf»koý íkuLke ÃkÚÚkhLke ò¤eyku Au. su{kt {kuøk÷ fk¤Lkk MÚkkÃkíÞLke Íkt¾e ÚkkÞ Au.
yk ò¤eyku{ktLkk Ãkw»Ãkku, Ãkt¾eyku, MkkÃk, Lk]íÞktøkLkk suðe y÷tfkh òuðk suðk Au. {tzÃkLkk «ðuþîkhu íkeÚkofh
ÃkkïoLkkÚk ¼økðkLkLke «rík{k yLku WËTB¼hLke «rík{k çkLLku Auzu fwçkuh íkÚkk feŠíkÃkw÷Lke «rík{kyku Au su siLk
yLku rnLËw MktMf]ríkLkk Mkw¼øk Mk{LðÞLkku ynuMkkMk fhkðu Au. yk {trËh 15{e MkËeLkwt nkuðkLkwt {LkkÞ Au. ßÞkhu
ºkeò siLk {trËhLkwt çkktÄfk{ #x yLku ÃkÚÚkhLkwt r{© Au. {tzÃkLke {w¾u ¼økðkLk ELÿLku hûkfËuð íkhefu ËþkoðkÞk
Au, íkuLke þk¾ WÃkhLkwt ÞkrûkýeykuLkwt rþÕÃkktfLk æÞkLkkf»kof Au. {trËhLkk {tzkuðh{kt ytrçkfk, [tÿuïhe, ÃkË{kðíke
ðøkuhu Þrûkýeyku þku¼k{kt yr¼ð]rØ fhu Au. øk¼oøk]nÚke rþ¾h MkwÄeLkku ¼køk hûkkÞu÷ku Au.
y¼kÃkwhLkwt yLkuhwt ykf»koý þkhýuïh {trËh Ãký þku¼k{kt yr¼ð]rØ fhu Au. íkuLkwt øk¼oøk]n ytíkhk÷,
«Ërûkýk ÃkÚk, Mk¼k {tzÃk yLku ©]tøkkh [kufe suðk ytøkku Ähkðíkwt
yk MkktÄkh «fkhLkwt {trËh Au. {trËh WÃkh ¼ihð, çkúñk, MkhMðíke,
yÃMkhk, ELÿ, rþð, Ãkkðoíke, rð»ýw suðkt Ëuðe-ËuðíkkykuLkk
rþÕÃkktfLkku Au. ynª ðk{LkMíkt¼, ¼kuøkkMkLk, ntMkkðíke íkÚkk
LkhÚkhLkk ytfLkku ytrfík ÚkÞu÷kt Au. y¼kÃkwh{kt rþð-þÂõíkLkwt {trËh
Ãký ÃkwhkíkLk Au. yk {trËh{kt MkqÞo, ðk{Lk, økýuþ, ¼ihð, Ãkkðoíke
ðøkuhuLkkt rþÕÃkktfLkku Au. {trËhLkku «ðuþMíkt¼ r{© ½kxLkku Au. íkuLke
ÃkeX {tzkuðh yLku rþ¾h ytøkkuÚke rð¼qr»kík Au. {trËh ÃkkMkuLkk fwtz
250
 Ãký íku fk¤Lkk rþÕÃkf÷kLkk «k[eLk ðkhMkkLkku Ãkrh[Þ ykÃku Au.
y¼kÃkwhLkk yk ÃkwhkíkLk {trËhku siLk yLku rnLËw MktMf]ríkLkk Mk{LðÞ
Mk{kLk yksu Ãký yze¾{ W¼kt Au. yk MÚkkÃkíÞ Mkku÷tfe fk¤Lkk {LkkÞ
Au. yLÞ ykðkt MÚkkÃkíÞkuLke Mkh¾k{ýe{kt y¼kÃkwh MÚkkÃkíÞ{kt ÃkÚÚkhkuLke
MkkÚku $xkuLkku Ãký WÃkÞkuøk ÚkÞu÷ku nkuE, fk¤f{uo ðnu÷kt ÷wÃík ÚkÞkt nþu íku{
Ãkwhkíkíð ¾kíkkLkwt {kLkðwt Au. yðþu»kku ykÃkýk ¼ÔÞ ÃkwhkíkLk ðkhMkkLke
MkkûkeYÃku yksu Ãký W¼kt Au. ð»ko¼h Mknu÷kýeyku yk ¼ÔÞ ðkhMkkLke
Íkt¾e rLk¾hðk ykðu Au.
hkuzkLkk {trËh : MkkçkhfktXk rsÕ÷k{kt ®n{íkLkøkh þnuhÚke 15 rf.{e.Lkk
ytíkhu Ãkqðo rËþkyu hkÞMkªøkÃkwh (hkuzk) økk{Lkk Mke{kzk{kt «k[eLk yðþu»kku
Ähkðíkwt Ãkqðo [k÷wõÞ þi÷eLkwt Mkkík {trËhkuLkk Mk{qnLkwt «k[eLk MÚkkÃkíÞ ykðu÷wt
Au. yk MÚkkÃkíÞ{kt Míkt¼ku, Ëhðkò, f{kLkku íku{s Ëeðk÷ku WÃkh WÃkMkkðu÷e
¼kíkðk¤e rfLkkhku ykðu÷e Au. yk {trËhLkwt rLk{koý Mkkík{e yLku Lkð{e
MkËeLke ðå[u ÚkÞwt nkuðkLkwt fnuðkÞ Au. yk {trËhku Ãkife çku {trËhku yLku fwtz Lkkþ Ãkk{u÷k Au yLku økýuþ íkÚkk
rð»ýwLke çku «rík{kyku nÞkík Au. Ãkhtíkw rþð yLku MkwÞoLke çku «rík{k nÞkík LkÚke. yk {trËhku ÃkifeLkwt swLkwt {trËh
yrîríkÞ yLku yòuz Au. íku Ãkþw-ÃkûkeLkk {trËh íkhefu yku¤¾kÞ Au. fkhý fu íku{kt íkuLkk WÃkh Mkwþku¼Lk fhu÷e
ÄkíkwLke íkõíke{kt Ëuð fu ËuðeLke søÞkyu «kýeyku yLku ÃkûkeykuLkk ykfkh fkuíkhu÷k Au.
fËk[ ÃkûkeykuLkwt {trËh ¼khík¼h{kt yk yuf {kºk nþu. yk MÚk¤ku ÃkwhkíkÂíðÞ yøkíÞíkk Ähkðíkk nkuE
¼khík MkhfkhLkk Ãkwhkíkíð ¾kíkk nMíkf ykðu÷kt Au.
LkkLkk ytçkkS, ¾uzçkúñk : yhðÕ÷e røkrhftËhkyku ðå[u ½uhkÞu÷ku yk MkkçkhfktXk rsÕ÷ku yufðkh yð~Þ
Lkeh¾ðk suðku Au. ynª ¾uzçkúñk ¾kíku {k ytçkkSLkwt {trËh ykðu÷wt Au. ht¼ yLku fht¼ Lkk{Lkk ËiíÞku f~ÞÃk
{wrLkLku íÞkt yðíkÞko níkk yLku çkLLku yMkwhku {nk çk¤ðkLk níkk. yk yMkwhku MktíkkLkneLk níkk. MktíkkLk {kxu íkuykuuyu
¾qçks íkÃkùÞko fhe níke yLku yuf ðkh fht¼ ËiíÞu Ãkt[LkË «ËuþLkk s¤ rðMíkkh{kt sE íÞkt s¤{kt íkÃk fhðk
{ktzâwt. ykÚke íkuLkk íkÃkLkk çk¤Úke Ëuðhks ELÿLku øk¼hk{ý ÚkE yLku ELÿu yk rðMíkkhLkk s¤ «Ëuþ{kt {økhLkwt
YÃk ÷ELku fht¼Lkku Lkkþ fÞkuo. fht¼Lkku Lkkþ ÚkÞkLkwt òýíkkt s ht¼ ¼khu ¢kurÄík ÚkÞku yLku íkuýu ÃkkuíkkLkwt {Míkf
nku{ðkLkku rLkùÞ fÞkuo. ßÞkt, íku ÃkkuíkkLkwt {Míkf nku{ðk òÞ Au íÞkt s çkúñkSyu «økx ÚkELku íkuLku EÂåAík ðhËkLk
{ktøkðkLkwt fÌkwt yLku ht¼u rºk÷kufLku SíkLkkh {nk çk¤ðkLk ÃkwºkLke {ktøkýe fhe, ht¼Lkk {nk çk¤ðkLk Ãkwºk íkhefu
{rnMkkMkwhLkku sL{ ÚkÞku su ÃkkuíkkLkk yíkwÕÞ çk¤Úke Mk{økú rºk÷kufLku htòzíkku níkku. yk¾hu Ëuðku, çkúñk, rð»ýw
yLku {nuþLku þhýu økÞk yLku yk rºkËuðLkk íkus{ktÚke {k ytçkkSLkwt «køkxâ ÚkÞwt. su yíÞtík íkusMðe, þÂõíkþk¤e
yLku yíkwÕÞ çk¤þk¤e níkkt yLku íku{ýu {rn»kkMkwhLkku Lkkþ fÞkuo. ykÚke íkuyku {rn»kkMkwh {ŠËLke Ãký fnuðkÞkt
yLku Ëuðku yk çkLkkð òýe nŠ»kík ÚkÞk. {k ytçkkSLkwt MÚkkLk ½ýwt s ÃkwhkíkLk Au. yk MÚkkLk »küfkuý ûkuºk {wsçk
«MÚkkrÃkík ÚkÞu÷wt Au. yk MÚkkLkLke [khu rËþkyku{kt Ä{oMÚkkLkku ykðu÷kt Au. Ãkqðo rËþk{kt þt¾uïh {nkËuð,
Ërûký rËþk{kt ©ehstçkk {kíkk íkÚkk çkúñkSLkkt {trËhku, Ãkrù{u [k{wtzk {kíkk íkÚkk fkuxuïh {nkËuðLkkt {trËhku
Au. {kíkkSLkwt {trËh ¾uzçkúñk ¾kíku W¥kh rËþk{kt W¥khkr¼{w¾ Þtºkkfkhu Au. ÃkeX WÃkh «k[eLk Þtºk økkuXðu÷wt
Au. ÞtºkLkk MðYÃku {kíkkS íkus MðYÃku Au. ÃkkA¤ økku¾ Au íÞkt {kíkkS rçkhksu Au.
÷kuf{u¤kyku yLku WíMkð : MkkçkhfktXk rsÕ÷k{kt LkkLkk {kuxk swËk swËk Mk{Þu Þkuòíkk {u¤kykuLke MktÏÞk 112
sux÷e Au. rsÕ÷k{kt Þkuòíkk {u¤kyku Ãkife yiríknkrMkf yLku Mkk{krsf ÿrüyu {n¥ðLkk fux÷kf {u¤kyku Au.
su{kt þk{¤kSLkku {u¤ku, ¾uzçkúñkLkku {u¤ku, r[ºk-rðr[ºkLkku {u¤ku yLku òËhLkku {u¤ku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
økwý¼kt¾he : ykLktË yLku WíMkknÚke {LkkuhtsLk {kýðk ÷kuf Mk{ksu ÷kufkuíMkðLke h[Lkk fhe Au. økwý¼kt¾he
¾kíku ykðku s yuf yLkku¾e ¼kík Ãkkzíkku ykrËðkMke MktMf]ríkLke y{ex «rík¼k WÃkMkkðíkku ÷kuf{u¤ku Ëh ð»kuo
¼hkÞ Au. ¾uzçkúñk íkk÷wfkLkk Ëu÷ðkzk økk{Úke ËkuZuf rf.{e.Lkk ytíkhu økwý¼kt¾he økk{Lku økkuËhu Mkkçkh{íke,
251
 ykf¤, ðkf¤ LkËeykuLkk rºkðuËe Mktøk{ ÃkhLkk rfLkkhk Ãkh Vkøký ðË y{kMkLkk rËðMku r[ºk-rðr[ºkLkku {u¤ku
¼hkÞ Au. ÞwðkLkku, Þwðíkeyku, yçkk÷ ð]Ø Mkki fkuE rðrðÄ «fkhLkk fÃkzkt yLku yk¼q»kýku Äkhý fhe {u¤k{kt
ykðu Au.
rºkðuýe Mktøk{Lkk MÚk¤Lku ykrËðkMke ÷kufku rðhuïh íkhefu Ãký yku¤¾u Au. fkhý fu ynª ÃkÄhkððk{kt
ykðu÷k yÂMÚk s÷Ëe ykuøk¤e òÞ Au. yk yiríknkrMkf {n¥ð Ähkðíkk {u¤k{kt MkkçkhfktXk, çkLkkMkfktXk íkÚkk
hksMÚkkLk hkßÞLkk ykrËðkMke «òsLkku Ãký {u¤kLke {kus {kýðk ykðu Au. økwshkík hkßÞ{kt ¼hkíkk ykrËðkMke
÷kufkuLkk {u¤k Ãkife yk MkkiÚke {kuxku {u¤ku økýkÞ Au.
þk{¤kSLkku {u¤ku : {uïkuLkk íkxu ykðu÷k þk{¤kS{kt fkhíkf MkwË yrøkÞkhMk yLku {køkMkh MkwË çkesLkk rËðMku
þk{¤kS økËkÄhLkku {u¤ku ¼hkÞ Au. {u¤ku yrøkÞkh rËðMk MkwÄe [k÷u Au. øk{u íkux÷u ËwhÚke Þ ykrËðkMkeyku
yk {u¤k{kt ykðu Au Lku Mkk{Mkk{k {¤íkk nkÚk òuzeLku fu nkÚk r{÷kðeLku y{wf «fkhu nkÚkLku Akíke yLku ykt¾
ÃkkA¤ ÷E sðkLke rðÄe fhe sÞ þk{¤kSLkwt Mkk{Mkk{k Wå[khý fhu Au. {u¤k{kt [økzku¤, MkhfMk, rMkLku{k,
Lkkxfku, òËwLkk ¾u÷, ¾uíke, Zkuh, ¾kËe økúk{kuãkuøkkuLkk «ËþoLkku, fkÃkz, {kxeLkk ðkMkýku, ½huýk, xkuÃk÷k, Ëkuhzk,
÷kfzkLke [eòu íkÚkk ykrËðkMkeykuLke ½hðÃkhkþe [esðMíkwykuLke ËwfkLkku òuðk {¤u Au. ynª ykËw htíkk¤w yLku
þuhze ¾qçk ðu[ký{kt ykðu Au yLku {u¤k{kt ykrËðkMkeyku ÃkkuíkkLke ykøkðe ÃkhtÃkhk {wsçk YrZøkík {kLÞíkkyku
/ zkfý ð¤økkz ¼qík«uík ðøkuhuLke yMkh nkuðkLke {kLÞíkkyku Ähkðe fwtz{kt MLkkLk yLku MkhkððkLke rðrÄ fhu Au.
fwËhíke s¤ MktÃkr¥k : rsÕ÷k{kt Mkkçkh{íke, nkÚk{íke, {kÍq{, ðkºkf, nhýkð yLku ¾khe LkËe {¤e fw÷
07 {wÏÞ LkËeyku ðnu Au.. {kuxk¼køkLke LkËeyku yhðÕ÷eLke røkrh{k¤kyku{ktÚke Lkef¤eLku MkkçkhfktXk{ktÚke
ÃkMkkh ÚkE Mkkçkh{íke LkËeLku {¤u Au. Mkkçkh{íke LkËe W¥khÚke Ërûký rsÕ÷kLke Ãkrù{ MkhnË WÃkh ðnu Au.
ßÞkhu çkkfeLke LkËeykuLkku «ðkn EþkLkÚke ðkÞÔÞ MkhnËLkku Au. yk WÃkhktík ELÿkMke, MkwE, økwnkE, ðufý,
zu¼ku÷, Mkkfhe, ¼ufkE, çkwZu÷e, fkMktçke yLku ðhýkMke Lkk{Lke LkËeykuLkku «ðkn Ãký ðnu Au. rsÕ÷kLke {kuxk
¼køkLke LkËeykuLkku «ðkn WLkk¤k{kt MkwfkE òÞ Au. nkÚk{íke, {uïku, {kÍw{, nhýkð, økwnkE LkËeykuLkk Ãkkýe
s¤çktÄ fu ykzçktÄ îkhk hkufe ÃkkýeLkku {ÞkorËík «{ký{kt ®Mk[kE {kxu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ Au.
çkk÷wtÿk : ynª rþðLkk yðíkkh íkhefu Ãkwòíkk fk÷ ¼ihðLkwt økwshkíkLkwt yuf{kºk rþ¾hçkØ yiríknkrMkf {trËh Au.
yfkuËhk : ®n{íkLkøkh íkk÷wfkLkk yk økk{{kt 4Úke {u, 1911Lkk hkus {wÏÞ{tºke©e yLku nk÷Lkk ðzk«ÄkLk
LkhuLÿ {kuËeyu ËuþLke «Úk{ yurLk{÷ nkuÂMÃkx÷Lkku «kht¼ fhkÔÞku níkku.
®n{íkLkøkh : ®n{íkLkøkh swLkwt Lkk{ yn{ËLkøkh Au. nkÚk{rík LkËeLkk rfLkkhu ykðu÷wt yk þnuh Mkw÷íkkLk
LkMkeYÆeLk ynu{Ëþkn Ãknu÷kyu ðMkkÔÞwt níkwt. Mk{Þ síkkt hkò ®n{ík®MknSLkk Lkk{ ÃkhÚke yk LkøkhLkwt Lkk{
®n{íkLkøkh Ãkzâwt. ynª hks{nu÷, fkSðkð yLku ò{k {ÂMsË òuðk÷kÞf Au. ynª Mkkçkh zuhe Au.
Ezh : [khuÞçkksw ¾zfkuLke nkh{k¤k yLku zwtøkhkykuÚke ½uhkÞu÷wt Ezh økk{{kt 319 {exh Ÿ[e xufhe Ãkh
ykðu÷ku ðuýeðíMk÷k hkòyu çktÄkðu÷ku EzheÞku økZ yLku Yze hkýeLkwt {kr¤Þwt Lkk{Lkku {nu÷ òuðk÷kÞf Au.
økZ{kt {trËhku yLku ðkð Au. yk þnuh ÷kfzktLkk h{fzkt {kxu òýeíkwt Au.
ðzk÷e : E.Mk. 1208, 1219 yLku 1273Lkk rþ÷k÷u¾ku ynª {¤e ykÔÞk Au.
¾uzçkúñk : ynª [íkw¼qos çkúñkSLkk {trËhLkk fkhýu yk Lkøkh ¾uzçkúñk fnuðkÞwt. yk Lkøkh nhýkð LkËeLkk
rfLkkhu ðMku÷wt Au. 17{e MkËe{kt çktÄkÞu÷wt ynª ytçkkS {kíkkSLkwt {trËh Au. su ‘‘LkkLkk ytçkkS’’ íkhefu «rMkØ
Au. Mk{økú ¼khík{kt çkúñkSLkk çku s {trËh Au. hksMÚkkLkLkk Ãkw»fh{kt yLku økwshkíkLkk ¾uzçkúñk{kt.
«ktríks : ynª ¾zkÞíkk çkúkñýkuLkk EüËuð fkuxÞfo «¼wLke [íkw¼qos «rík{k Au. ynª çkúkñýkuLke Mkkík
fw¤ËuðeykuLkkt {trËhku Ãký Au. «ktríks ÃkkMkuÚke ffoð]ík ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
Ãkku¤ku : ynª yLkw{iºkf fk¤{kt çktÄkÞu÷kt siLkkuLkkt «k[eLk {trËhku Au.
ÃkkuþeLkk : ynª ïuíkktçkh siLkkuLkk [kh «rMkØ, {trËhku Au. Mkkçkh{rík, ykfw¤ y™u ÔÞkfw¤ LkËeLkku ynª Mktøk{
ÚkkÞ Au. Mktøk{ MÚk¤u nku¤eLkk çku yXðkrzÞk ÃkAe ykrËðkMkeykuLkku r[ºk-rðr[ºkLkku {u¤ku ¼hkÞ Au. r[ºkðeÞo
yLku rðr[ºkðeÞo nÂMíkLkkÃkwhLkk þktíkLkwt hkòLkk Ãkwºkku níkk.
MkÃíkuïh : ynª Mkkçkh{íke LkËeLkk rfLkkhu MkÃíkuïh {nkËuðLkwt {trËh òýeíkwt Au.
252
Mkqhík rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt ™k{ : ‚qhŒ
ðzw{Úkf : ‚qhŒ
MÚkkÃkLkk : 1÷e {u, 1960Lkk hkus økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk Mk{Þu Mkqhík rsÕ÷kLke
h[Lkk fhðk{kt ykðe níke.
fw÷ ûkuºkV¤ : 4549 [ku. rf.{e.
¼ki„kur÷f ÂMÚkrík : W.y.20.15 Úke 21.30, Ãkw.hu.72.38 Úke 74.00
ðMkrŒ : fw÷ : 6081322, Ãkwhw»k : 3402224, Mºke : 2679098
ƒk¤fku : 73,62,86
òrík «{ký : Ëh 1000 Ãkwhw»kkuyu 787 Mºkeyku
Œk÷wfk : 10 (1) Mkqhík rMkxe, (2) [kuÞkoMke, (3) yku÷Ãkkz, (4) fk{hus,
(5) {ktøkhku¤, (6) {ktzðe, (7) W{hÃkkzk, (8) çkkhzku÷e, (9)
{nwðk, (10) Ãk÷Mkkýk
„k{ku : 725
{wÏÞ ÔÞð‚kÞ : ¾uŒe, she, nehk y™u xuûxkE÷
Ãkqhf ÔÞð‚kÞ : ÃkþwÃkk÷™, ¾uŒe
Ãkkfku : zkt„h, þuhze, fu¤, swðkh, fÃkk‚
{wÏÞÃkkfku : þuhze, fu¤k
hkufrzÞk : þkf¼kS, V¤ku
ÃkhtÃkhk„Œ : shefk{
Œur÷rƒÞkt : {„V¤e-yuhtzk
Wãku„ku : 849 ({kuxk)
„]nWãku„ku : 9456 (™k™k ÃkkÞk™k)
{wÏÞ ¾r™s : r÷ø™kEx, ÷kE{Mxku™, VkÞh f÷u, rsÃMk{, r[LkkE {kxe, ¾rLks
íku÷ yLku fwËhíke ðkÞw
s{e™™ku «fkh : s{e™ n÷fe, AeAheÚke {ktze™u ¼khu fk¤e,
WÃkòW : 32,7296, rƒ™ WÃkòW:-10167, ÃkzŒh : 10,777
ykƒkunðk : Mk{½kík
‚huhkþ ðh‚kË : 60 Úke 65 E[
st„÷ku : fw÷ st„÷ rðMŒkh: 36680 (641.81 [ku.rf.{e.)
ð™‚tÃkËk : ‚k„, ðkt‚, ‚e‚{
™Ëeyku : ŒkÃke, fe{, {ªZku¤k, ÃkqÛkko, ytrƒfk
çktËhku : nShk, {økËÕ÷k, zw{Mk
Œ¤kðku : 204
rsÕ÷k™k hMŒk : Lkðk hk»xÙeÞ Äkuhe {køko Lkt. 13 yLku 48 rsÕ÷k{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
3270.35 rf÷ku{exh ÷tƒkE
hk»xÙeÞ : 56.22 rf.{e., Mxux : 611.48 rf.{e.
„úkBÞ : 717.15 rf.{e.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : yuLz›Í ÷kÞƒúuhe, zwB{Mk™ku ËrhÞk rf™khku, þuX ‚kuhkƒS s{ËuþS
SSƒkE xÙurLkt„ Mfq÷, ‚qhŒ™wt ™u[h Ãkkfo, ‚kÞL‚ ‚uLxh, ƒkhzku÷e
‚hËkh Ãkxu÷ BÞwrÍÞ{

255
 yirŒnkr‚f : økkuÃke ík¤kð, {w„÷‚hkE, frð ™{oË™wt ½h, {hò™ þk{e y™u
¾wËkðt˾k™™k hkuò, Ïðkò Ëk™k™ku hkuòu, yt„úuòu™k fƒúMŒk™ku, z[
r‚{uxhe, MkqhíkLkku rfÕ÷ku
Äkr{of : r[Œk{Ûke Ãkkïo™kÚk Ëuhk‚h, Ãkkh‚e yr„Þkhe, ºkÛk ÃkktËzk™ku ðz,
Mðkr{™khkÞÛk {trËh, ({ktzðe Œk÷wfk™wt hk{uïh {trËh, ðhuX),( ƒkhzku÷e
Œk÷wfk™wt ðkÄu[k rþð {trËh), „÷Œuïh, „kÞ Ãk„÷kt, yrï™efw{kh,
hu÷ðu ‚uðkyku : 147 rf.{e.
hksÞ Ãkrhðn™ ‚uðk : yu‚.xe.™e ‚ð÷Œku ÄhkðŒk „k{zk - 725
nðkE {Úkf : ‚qhík, WÄLkk, Mkr[Lk yLku fkuMktçkk
ËwÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 571
ƒufª„ ‚uðkyku : hk»xÙeÞf]Œ ƒutfku-341, ‚nfkhe ƒutfku - 111
Ãkku÷e‚ ‚uðkyku : Ãkku÷e‚ ÚkkÛkk : 36 ykWxÃkkuMx : 86
ÞkuòŒk ÷kuf{u¤k/÷kufkuí‚ð/
Äkr{of Œnuðkhku : „ku¤e„Z™ku {u¤ku, fwðk™e òºkk™ku {u¤ku-{kuhk, r‚æÄ™kÚk {nkËuð™ku {u¤ku-
yku÷Ãkkz, {kuxkr{Þk ƒkðk™ku {u¤ku-{kt„hku¤, fkuXðk™ku {u¤ku-¼kxfku÷
¾uŒeðkze WíÃkLLk ƒòh
‚r{rŒyku {kfuox Þkzo : yuf
ÃkþwÃkk÷™ «ð]rŒyku : „kÞ, ¼ut‚, ƒfhe, Äuxwt, {hÄkt, ƒŒfkt, ƒ¤Ë
«kÚkr{f þk¤kyku : 2305, {kæÞr{f þk¤kyku - 756, fku÷uòu - 126
Þwr™ðr‚oxeyku : ðeh ™{oË ËrûkÛk „wshkŒ Þwr™ðr‚oxe, yu‚.ðe.yu™.ykE.xe, ykuhku
Þwr™ðr‚oxe, Wfk-Œh‚kzk Þwr™ðr‚oxe, Ãke.Ãke. Mkðkýe ÞwrLkðŠMkxe
ykhkuøÞ ‚uðkyku : Ãke.yu‚.‚e- 57, ‚e.yu‚.‚e- 14, r‚rð÷- 1
Ãkuxk ykhkuøÞ fuLÿku- 358,Mkwhík {.Lk.Ãkk. Mkt[kr÷ík rM{{uh nkuÂMÃkx÷
rsÕ÷k™k {nk™ ‚ÃkqŒku : ‚krníÞfkhku: ™{oË, ™tËþtfh {nuŒk, ™ð÷hk{ ÃktzÞk, sÞkuŒeLÿ Ëðu,
¼„ðŒefw{kh þ{ko
r[ºkfkh : ðk‚wËuð M{kŒo, Xkfkuh¼kE r{Mºke
„Í÷fkh : „™e¼kE Ëneðk¤k, yk‚e{ hktËuhe
rVÕ{ f÷kfkhku : ‚tSðfw{kh, f]»ÛkfktŒ ¼q¾Ûkðk÷k
™kxÞûkuºku : sÞkurŒ¼kE ðiË, ©e ÞÍËe fhtrsÞk, ©e frÃk÷Ëuð þwf÷,
rðnt„ {nuŒk
÷u¾f : „wÛkðtŒ þkn
{wÿÛk™k s™f : VhËw™S {soƒk™
‚{ks ‚wÄkhfku : Ëw„kohk{ Ëðu, ™e÷ftX {rnÃkŒhk{ YÃkhk{
®Mk[kE ‚uðkyku : íkkÃke LkËe Ãkh fkfhkÃkkh ÞkusLkk, ™nuh™e ÷tƒkE 1024 rf.{e., ÃkkŒk¤
fwðk:- 939, r‚t[kE™k fwðk - (‚nfkhe Ãkkfk : 70)(fk[k : 10)
hk»xÙeÞ-hkßÞ-økúk{ hMŒkyku : ¾k™„e-Ãkkfk 13094, fk[k - 763
„wshkŒ rðÄk™‚¼k™e ƒuXfku : 16 (155-yku÷Ãkkz, 156-{ktøkhku¤, 157-{ktzðe, 158-fk{hus,
159-Mkqhík Ãkqðo, 160-Mkqhík W¥kh, 161-ðhkAk hkuz, 162-fkhts,
163-÷ªçkkÞík, 164-WÄLkk, 165-{sqhk, 166-fíkkhøkk{,
167-Mkqhík Ãkrù{, 168-[kuÞkoMke, 169-çkkhzku÷e, 170-{nwðk)
÷kuf‚¼k™e ƒuXfku : 2(çku ÷kufMk¼kLke çkuXfku) çkkhzku÷e-23 yLku Mkqhík-24
256
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 35
Œk÷wfk Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 173
™„hÃkkr÷fkyku : 4
{nk™„hÃkkr÷fkyku : 1 (‚qhŒ {nk™„hÃkkr÷fk)
‚kûkhŒkËh : 86.65 xfk (Ãkwhw»k : 89.56 xfk, †e : 80.37 xfk)
sL{Ëh : 15.6 xfk
{]íÞwËh : 5.7 xfk
‚k{krsf ‚tMÚkkyku : fw÷: 276
ƒk¤-ðkzeyku/ykt„Ûkðkzeyku : 2715 („úkBÞ:1733, þnuh:- 1004)
Ãkktshk Ãkku¤ku : 22
„kiþk¤kyku : 2 - yuf Ãkûke nkìrMÃkx÷
‚¾e {tz¤ku/{rn÷k {tz¤ku : rsÕ÷k{kt 8000 sÞkhu þnuh{kt 1000
Ëir™fku : 95
‚kÃŒkrnfku : 140
‚qhŒ rsÕ÷k™ku ErŒnk‚
‚qhŒ rsÕ÷k™wt {wÏÞ {Úkf ‚qhŒ, {nB{wË Ãknu÷k y™u {wÍ^Vh ƒeò™k ð¾Œ{kt ðzk«Äk™™e
ÃkkÞheyu Ãknkut[u÷ ™k„h ƒúkñÛk „kuÃkeyu ƒtÄkÔÞk™wt fnuðkÞ Au. nk÷™k ‚qhŒ rsÕ÷k ‚rnŒ „wshkŒ™ku
{æÞðŒeo «Ëuþ yþkuf™k ‚{Þ (R.‚.Ãkqðo 273-236) ð¾Œu {kiÞkuo™k fƒò nuX¤ hnÞku nkuðku òuRyu.
yþkufu Ãkrï{ ¼khŒ{kt fkuR rðsÞ {u¤ÔÞk™k nuðk÷ ™Úke. AŒkt „wshkŒ™k yLÞ ¼k„ku ‚kÚku ‚{„ú
‚qhŒ rsÕ÷ku [tÿ„wÃík {kiÞuo SíÞku nkuðk™ku ‚t¼ð Au. yk ƒkƒŒu YÿËk{™™k r„h™kh Ãkh™k rþ÷k÷u¾Úke
‚{Úko™ {¤u Au.
[tÿ„wÃíku MÚkkÃku÷k {kiÞo ‚k{úksÞ ykuAk{kt ykuAw yþkuf™k {]íÞw ‚wÄe [k÷w hÌkwt nŒwt. yþkuf ÃkAe™ku
RrŒnk‚ yMÃk»x Au. R.‚.1299{kt {w‚÷{k™kuyu yk¾hu „wshkŒ SíÞwt íÞkt ‚wÄe {kiÞo ðkh‚Ëkhku fkuÛk
nŒk Œu ™ffe fhðwt {w~fu÷ Au. Ãkkh‚eyku™ku ‚tòÛk{kt ð‚ðkx ÃkÛk yk ‚{Þ Ëhr{Þk™ ÚkÞku. rfM‚u-
xe-‚tòÛk ™k{™k fkÔÞ-ðÛko™™k ykÄkhu Ãkkh‚eyku Rhk™ Akuze™u Ëeð{kt ykÔÞk y™u íÞkt yku„Ûke‚
ð»ko hnÞk. 17{e ‚Ëe™k WŒhkÄo{kt VheÚke Œuyku ‚tòÛk ƒtËhu WŒÞko. ‚w÷Œk™ {nu{wË ºkeò™k y{÷
Ëhr{Þk™ R.‚.1546{kt ‚qhŒ™ku rfÕ÷ku þnuh{kt rVht„eyku™k nw{÷k™u hkufðk ƒktÄðk{kt ykÔÞku nŒku.
suykuyu yk Ãknu÷k ‚qhŒ þnuh™u ºkÛk 𾌠÷qtxÞwt nŒwt. íÞkhƒkË R.‚.1573{kt ‚qhŒ{kt 85 ð»ko
‚wÄe rsÕ÷k{kt ¾k‚ fhe™u ‚qhŒ þnuh{kt {ku„÷ ƒkËþknku, yfƒh, snkt„eh y™u þknsnkt™k hksÞ
Ëhr{Þk™ þktrŒ hne. þknsnkt™k hksÞ Ëhr{Þk™ ‚qhŒ ¼khŒ™k «Úk{ ÃktrfŒ™k þnuhku Ãkife™wt yuf „ÛkkŒwt
nŒwt. ‚qhŒ™u ÃkkuŒk™e xtfþk¤ y™u r‚ffk™wt [÷Ûk nŒwt.su ËrûkÛk „wshkŒ{kt Auf 1688 ‚wÄe [kÕÞwt
1633{kt yt„úuòuyu y™u 1620{kt ð÷tËkykuyu ‚qhŒ{kt fkuXe MÚkkÃke y™u 1719{kt £uL[kuyu ÃkÛk ‚qhŒ{kt
fkuXe MÚkkÃke nŒe..ÃkÛk ËrûkÛk rnLË{kt yt„úuòu™e £uL[ku Ãkh SŒ ÚkðkÚke yk fkuXe™wt ƒnw {n¥ð ‚qhŒ™k
RrŒnk‚{kt ™ hÌkwt. nkfu{ ‚kuhkƒ¾k™ Auðxu 1725{kt ‚qhŒ™ku ™ðkƒ ƒ™e MðŒtºÞ ÚkÞku. yt„úuòuyu
‚qhŒ SŒe ÷eÄwt. íÞkt ‚wÄe ‚qhŒ Ãkh MðkŒtºÞ ™ðkƒku™e ‚¥>k [k÷Œe hne, íÞkhƒkË ‚{„ú ðneðxeŒtºk
yt„úuòuyu ‚t¼k¤e ÷eÄwt.1772 Ëhr{Þk™ ‚qhŒ ¼khŒ{kt ðuÃkkh ðkrÛksÞ™wt ‚kiÚke {kuxk ƒòh{kt™wt yuf
„ÛkkŒwt íÞkh ÃkAe ÃkhËuþ ‚kÚku™ku Œu™ku {kuxk ¼k„™ku ðuÃkkh ðkMŒrðf heŒu {wtƒRÚke Úkðk ÷k„Œkt ðuÃkkh™e
ÃkzŒe ÚkR. yt„úuòuyu íÞkhƒkË swËk swËk fh ™kÏÞk y™u Ë{™ „wòÞkuo. ‚qhŒ™e s™Œkyu yu™ku rðhkuÄ
fhŒk ƒ¤Ãkqðof Œuyku™u ˃kðe Ëuðk{kt ykÔÞk. íÞkhƒkË 1947 ‚wÄe ‚qhŒ rsÕ÷ku {wtƒR R÷kfk™ku ¼k„
hÌkku. 1883{kt ¼khu ÃkqhÚke, 1889{kt ¼Þtfh yk„Úke ‚qhŒ™u ™wf‚k™ ÃkÛk ÚkÞwt. ŒkÃke Ãkh™ku nkuÃkÃkw÷
1877{kt Yk.8.13 ÷k¾™k ¾[uo ƒktÄðk{kt ykÔÞku. ™ðuBƒh 1956{kt hksÞku™e Ãkw™:h[™k fhðk{kt
ykðe y™u rð˼o, {hkXkðkzk, ‚kihk»xÙ ŒÚkk fåA™k «ËuþkuÚke ƒ]nË rî¼k»ke {wtƒR hksÞ™e h[™k
257
 fhðk{kt ykðe. ‚qhŒ rsÕ÷ku y{ËkðkË rð¼k„™k yLÞ rsÕ÷kyku ‚kÚku ƒ]nË rî¼k»ke, AuÕ÷u íkk. 1÷e
{u, 1960™k hkus {wtƒR hksÞ™u „wshkŒ y™u {nkhk»xÙ yu{ ƒu y÷„ hksÞku{kt ðnut[e Ëuðk{kt ykÔÞwt.
Œu Œkhe¾Úke ‚qhŒ rsÕ÷ku „wshkŒ hksÞ™ku ¼k„ ƒLÞku Au.
¼ki„kur÷f h[™k - ÃkrhrMÚkrŒ :
„wshkŒ hksÞ™k ËrûkÛk ¼k„{kt ykðu÷ku ‚qhŒ rsÕ÷ku 20-15 Úke 21-30 WŒh yûkktþ WÃkh
y™u 72-38 Úke 74 Ãkqðo hu¾ktþ Ãkh Au. Œu™e WŒh{kt ¼Y[ rsÕ÷ku y™u Ãkrï{{kt ¾t¼kŒ™ku y¾kŒ
Au. Œu™e ËrûkÛk{kt ð÷‚kz y™u zkt„ rsÕ÷ku ykðu÷ku Au. sÞkhu Ãkqðo{kt {nkhk»xÙ™ku Ãkrï{ ¾k™Ëuþ ŒÚkk
™kr‚f «Ëuþ y™u „wshkŒ™ku zkt„ rsÕ÷ku Au.
rsÕ÷k™ku ¼ki„kur÷f rðMŒkh 7657 [ku.rf.{e. Au. su hksÞ™k fw÷ rðMŒkh™k 3.91 xfk sux÷ku
ÚkkÞ Au.
‚qhŒ rsÕ÷k™k {wÏÞ ƒu ¼k„ku Ãkzu Au. Ãkqðo™ku zwt„hk¤ rð¼k„ ŒÚkk ŒkÃke™ku V¤ÿwÃk rð¼k„{kt
fux÷ef søÞkyu „kZ st„÷ku ykðu÷kt Au. y™u ‚{½kŒ nðk{k™ Ähkðu Au. ‚{wÿÚke Ÿ[kR òuŒk ‚qhŒ
þnuh 12.00 {exh™e Ÿ[kRyu Au.
ŒkÃke ™Ëe™e ËrûkÛk{kt Œqxf Œqxf Ãkrï{ ½kx™k yÚkðk ‚³Þkrÿ™k yðþu»kku òuðk {¤u Au. ‚qhŒ
rsÕ÷k™k Ãkqðo ¼k„{kt ŒkhkÃkkuh™ku zwt„h, ytrƒfk™ku zwt„h, ‚ku™„Z™ku zwt„h, ¾kzyktƒk™ku zwt„h ð„uhu
ykðu÷k Au. [kuh‚ ykfkh{kt ¾t¼kŒ™k y¾kŒÚke ytËh ŒhV 100 rf.{e.™k ytŒh ‚wÄe rðMŒhu÷ku yk
«Ëuþ ™{oËk y™u ŒkÃke™k V¤ÿwÃk {uËk™ku™ku rðMŒkh Au. rsÕ÷k™ku ‚huhkþ ðh‚kË 1200 Úke 1700
{e.{e. Au. su fÞkhuf yÃkqhŒku y™u yr™Þr{Œ ÃkÛk nkuÞ Au.
rsÕ÷k™e ƒu {kuxe ™Ëeyku ŒkÃke y™u fe{ Au. WÃkhktŒ rsÕ÷k{ktÚke ðnuŒe ƒeS {wÏÞ ™Ëeyku ÃkqÛkko,
ytrƒfk, fhsÛk, {etZku¤k, ðuh, Íkt¾he ð„uhu Au. su ÃkqðoÚke Ãkrï{ ŒhV ðne yhƒe ‚{wÿ{kt {¤u Au.
÷kufSð™ :
Wí‚ðku, WsðÛkeyku-sÞkVŒku y™u rË÷kðhku™e y™ku¾e ™„he yux÷u ‚qhŒ. Vfehe{kt ÃkÛk {kusÚke
hnuðwt, ‚ðo©u»X Ãkfðk™ ykhku„ðk y™u Ëwr™Þk¼h™k Œnuðkhku- Ãkðkuo™u ÃkkuŒefk fhe Ëuðk yu ‚qhŒe™ku
Mð¼kð Au. [ktË™e Ãkzðk™e hrZÞk¤e hkrºkyu þeŒ¤ þþe™e [ktË™e{kt fhkuzku YrÃkÞk™e Äkhe ÍkÃkxe sŒe
y™u {fh‚t¢krŒ™k Ãkðuo fhkuzku YrÃkÞk™k ÃkŒt„Ëkuhk ðzu yk‚{k™™u hku{urLxf ƒ™kðe ËuŒe yk {kuS÷e
«ò™ku òuxku szu Œu{ ™Úke. yne {ktò™e [knŒ Œku nðu „wshkŒ y™u ¼khŒ™k ‚e{kzkyku ð¤kuxe™u
rðËuþku ‚wÄe Ãknkut[e „E Au. ‚qhŒ™k zƒ„hðkz y™u fkux‚rV÷ hkuz Ãkh ŒiÞkh ÚkŒku yM‚÷ ‚qhŒe ÃkuxLx
{ktòu {u¤ððk {wtƒE, rËÕne Œu{s ÷tz™Úke ÃkÛk {rn™kyku Ãknu÷k ÃkŒt„hr‚Þkyku™k ykuzohku ykðe òÞ
Au. yksu ‚qhŒyu r{™e ErLzÞk ÚkE [qfÞwt Au. Ëuþ™k ÷„¼„ Œ{k{ hksÞku{ktÚke ÷kufku yne ykðe™u
‚qhŒe ƒLÞk Au.
‚qhŒ rsÕ÷k{kt Œ{k{ ¿kkrŒ™k ÷kufku ð‚u Au. su{kt ¾k‚ fhe™u {ktzðe, ƒkhzku÷e, {nwðk,
{kt„hku¤,W{hÃkkzk Œk÷wfk{kt ykrËðk‚e ÷kufku ð‚u Au. su{kt [kiÄhe, „k{eŒ, ð‚kðk, ZkurzÞk, n¤ÃkrŒ
òrŒ™k ÷kufku ð‚u Au. Œuyku™e hnuÛkefhÛke yLÞ òrŒ™k ÷kufku fhŒkt y÷„ Œhe ykðu Au.
„wshkŒ™e {wÏÞ ykrËðk‚e òrŒyku{kt ¼e÷, [kiÄhe, Äk™fk, Œzðe, ŒuŒrhÞk, ð¤ðe, ð‚kðk,
ZkurzÞk,„k{eŒ, fqtfÛkk suðe òrŒyku{kt ð‚kðk, ZkurzÞk, [kiÄhe, ðkh÷e, ÃkqðkuoŒh RrŒnk‚{kt {q¤ ¼khŒeÞ
ðtþòu nkuðk™e {kLÞŒk Au. ð‚kðk{kt Ãkkzðe, ð¤ðe, ™kÞf, Äk™, fwÛkƒe suðe Ãkuxk- òrŒyku Au.

258
ð™ ‚tÃkËk :
‚qhŒ rsÕ÷k{kt W{hÃkkzk, {ktzðe, {kt„hku¤ {nwðk, [kuÞko‚e Œk÷wfk™k fq÷ 47731.50 nufxh
rðMŒkh{kt ð™ku ykðu÷kt Au ‚qhŒ ð™ ðŒ]¤ rð¼k„ îkhk hrûkŒ Au. su{kt ¾k‚ fhe ‚k„, ƒnuzk, W{hku,
ŒÛkA, ‚e‚{ fktxeðk‚ ƒe÷e, yk{¤k, ‚kˤ y™u ykÞwðuorËf WÃkÞku„e yuðk ð]ûkku™e òŒku 49 sux÷e
Úkðk òÞ Au. ð™ku™e „kiÛk ÃkuËkþku Úkfe ð™ku{kt hnuŒk ÷kufku™u hkuShkuxe ÃkÛk {¤e hnu Au. ÔÞkhk ð™
rð¼k„™k fkÞoûkuºk{kt rsÕ÷k™k {nwðk y™u [kuÞko‚e Œk÷wfk™k ËrhÞkfktXk™k st„÷ku{kt fq÷ 2963.8429
nufxh ð™rðMŒkh ykðu÷ku Au. zw{‚™k ËrhÞk rf™khu [uh™k ð]ûkku òuðk {¤u Au.
‚qhŒ y™u ŒkÃke rsÕ÷k™k ð™ku{kt {kuh ‚rnŒ fq÷ 183 òŒe™k Ãkûkeyku òuðk {¤u Au. rËÃkzk
62, nhÛk 36, Íh¾ 45, þknwze 60, ðÛkeÃkh 10, ™ku¤eÞku 1200, {kuh 1600,Ãkûkeyku 18004
ytËkrsŒ Au. ‚k{krsf ð™efhÛk rð¼k„ îkhk ð™ rðMŒkh ðÄkhðk {kxu, ð™ÃkÞkoðhÛk™e ò¤ðÛke {kxu
hMŒk, ™nuh, hu÷ðu™e ƒL™u ƒkswyku, „úk{ðkrxfk, fkuŒh,Œ¤kð fktXu ŒÚkk yLÞ ÃkzŒh s{e™ {¤e fw÷
3229 nufxh s{e™{kt 32.29 ÷k¾ hkuÃkk 7778 ÷k¼kÚkeo ¾uzqŒku™e s{e™{kt ðkðuŒh fhðk{kt ykÔÞwt
Au. 10 Œk÷wfk™k 68 „k{ku Ãk‚tË fhe 10 ÷k¾ sux÷k hkuÃkkyku™wt ðkðuŒh, 5600 ÷k¼kÚkeykuo™u V¤kW
10 nòh ™t„ hkuÃkk™wt rðŒhÛk fhðk{kt ykÔÞwt nŒwt.ð™ku Ãkh™wt ¼khÛk ½xkzðk ŒÚkk ƒ¤ŒÛk™e ƒ[Œ {kxu
287 ‚qÞofqfh, 1090 r™Äqo{ [q÷k ŒÚkk hknËkheyku {kxu 14 ð™fwxehku ƒktÄðk{kt ykðe nŒe. hksÃkeÃk¤k
Ãkrù{ ð™ rð¼k„ fkÞoûkuºk{kt ‚qhŒ rsÕ÷k™ku fq÷ 46425.01 nufxh sux÷k st„÷ rðMŒkh{kt fw÷
131 ð™‚r{rŒyku™k 12388 ‚ÇÞku st„÷ku™wt hûkÛk fhðk{kt {ËËYÃk ƒ™ðk™e ‚kÚku 842 nufxh{kt
rðMŒkh{kt ð]ûk ðkðuŒh™wt fk{ fhu Au. ð™ ‚r{rŒyku™k ‚þrfŒfhÛk™wt fk{ fhðk{kt ykðu Au.
f]r»k :
‚qhŒ rsÕ÷k{kt 107218 sux÷k ¾uzqŒku Au. suyku 327296 nufxh rðMŒkh{kt ¾uŒe fhu Au. ¾uŒe
ûkuºku rsÕ÷kyu ‚khwt yuðwt fkXwt fkZÞwt Au. þuhze, swðkh, Œwðuh, þkf¼kS Œu{s ƒk„kÞŒe ¾uŒe{kt ‚qhŒ
rsÕ÷ku y„úu‚h Au. y™ks™wt 99454 nufxh, fXku¤™wt 120794, Œu÷erƒÞkt™wt 13024 y™u y¾kÄ
Ãkkfku™wt 8611 nufxh rðMŒkh{kt ðkðuŒh ÚkkÞ Au. ƒk„kÞŒe ¾uŒe{kt rsÕ÷k{kt „úe™ nkW‚ku ykðu÷k
Au. su{kt shƒuhk, z[hkuÍ™e ¾uŒe ÚkkÞ Au. „wshkŒ hksÞ{kt ‚qhŒ rsÕ÷ku hrûkŒ Vw÷ku™e ¾uŒe{k ‚kiÚke
{ku¾hu Au. rsÕ÷k{kt yíÞkhu 40 sux÷k Ãkku÷enkW‚ Q¼k fhe z[„w÷kƒ y™u shƒuhk™k Vq÷ku™e ¾uŒe
Ãkku÷e nkW‚{kt ÚkkÞ Au.
‚qhŒ rsÕ÷k{kt nk÷{kt 200 yufh{kt „úe™ nkW‚, ™uxnkW‚{kt ¾uŒe ÚkkÞ Au. su{kt z[hkuÍ,
shƒuhk suðk Vq÷ku ŒÚkk fuÂef{ {h[k ¾uŒe ÚkkÞ Au. „úe™ nkW‚{kt Vq÷ku™e ¾uŒe{kt ðÄw ykðf ykÃkŒk
fx V÷kð‚o suðk fu, z[ „w÷kƒ fk™uo‚™, shƒuhk, yuLÚkwheÞ{ Œu{s ykur[oz suðe Vq÷ku™e rðrðÄ òŒku
W„kzðk{kt ykðu Au. su Ãkife shƒuhk rËÕne, {wtƒR, sÞÃkwh, RLËkuh™k ƒòh{kt ðu[kÛk yÚkuo òÞ Au.
sÞkhu z[ hkuÍ™wt 40 xfk WíÃkkË™ MÚkkr™f ƒòh{kt y™u 60 xfk sux÷wt WíÃkkË™ rð{k™ îkhk yLÞ
Ëuþku{kt òÞ Au.
rsÕ÷k™k {nk™ ‚ÃkqŒku :
frð ™{oË : „wshkŒe ¼k»kk{kt «Úk{ þçË fku»k, r™ƒtÄ, ykí{fÚkk ÷¾™khk frð™wt sÞ sÞ „hðe
„wshkŒ™wt fkÔÞ ½ýwt s «[r÷Œ Au. ‚wÄkhkðkËe ™{oËSyu rðÄðk rððkn ‚k{u ytÄ©æÄk ‚k{u st„ ¾uÕÞku
nŒku.{rn÷k fu¤ðÛke Ãkh ¼kh {qfÞku. Ä{o„wY ÃkÛk òu ¾kuxk nkuÞ Œku Œu™e ‚k{u ÃkÛk ÚkŒk.Ãkºkfkhíð ûkuºku
ÃkÛk ËktrzÞku ™k{™wt ÃkuÃkh þY fÞwot nŒwt. s™ ò„]rŒ {kxu Zku÷ ™„khk ÃkexŒk yuðe y™ufrðÄ ¾qƒeyku
™{oË{kt hnu÷e níke.
¼„ðŒefw{kh nh„kutrð˼kR þ{ko : ‚qhŒ™e rðrþ»x ÔÞrfŒ,©u»X ‚krníÞfkh, Ãkºkfkh, r{÷ur™Þ{
‚krníÞfkh yu{ ƒnwrðÄ rðþu»k ‚L{k™ {u¤ð™khk ©e ¼„ðŒefw{kh þ{ko R.‚. 1954 Úke ‚qhŒ™k
„wshkŒr{ºk Ëir™f™k Œtºke rð¼k„ ‚kÚku ‚t÷ø™ Au. 1994{kt r™ð]rŒ ƒkË ÃkÛk ‚r¢Þ hnÞku Au.
{kun™÷k÷ ðk½u÷k «Þk‚e : ‚krníÞ rþûkÛk Ãkºkfkhíð, ‚{ks ‚uðk ÷u¾™-ðkt[™™e yr¼Yr[

259
 ÄhkðŒk ©e {kun™÷k÷u ƒk¤ ‚krníÞ{kt Þku„Ëk™ ƒË÷ r„sw¼kR ƒÄufk yuðkuoz {u¤ÔÞku hkuxhe f÷ƒ ykuV
„u÷uûke y™u rhðh ‚kRz îkhk ðkufuþ™÷ yuðkuoz {u¤ÔÞk:
zko. „wÛkðtŒ þkn : „wÛkðtŒ þkn, ðkt[™, {™™, ð]ûkku ‚kÚku {iºke™e yr¼Y[e ÄhkðŒk. zko. „wÛkðtŒ
þknu hÛkSŒhk{ [tÿf y™u ™{oË ‚wðÛko[tÿf {u¤ÔÞk Au. „wshkŒ hksÞ ŒhVÚke ©u»X fxkh ÷u¾f™ku
«Úk{ yuðkuzo {u¤ÔÞku Au. „wshkŒ ‚krníÞ yfkË{e ŒÚkk „wshkŒe ‚krníÞ Ãkrh»kË y™u nrh H yk©{
ŒhVÚke ÃkÛk ÃkkrhŒkur»kf {u¤ÔÞk Au.
hrðLÿ {„™÷k÷ Ãkkhu¾ : y™uf ðŒo{k™Ãkºkku, ‚k{rÞfku{kt rðrðÄ rð»kÞku Ãkhíðu™k ÷u¾ku- fku÷{ku
÷ÏÞkt Au. hurzÞku, ™kxfku, xe.ðe r‚heÞ÷ îkhk ‚{ks ‚wÄkhÛkk™k ½x™k «‚t„ku™wt rð&÷u»kÛk fÞwO.
ƒfw÷uþ hrŒ÷k÷ Ëu‚kR : 1975 Úke „Í÷ ‚so™ fhðk™e þYykŒ fhe. Œu{Ûku ƒu fkÔÞ ‚t„únku,
ðkLŒh-1983{kt y™u y{ehkŒ 1999{kt «r‚æÄ fÞko.
f]»ÛkfktŒ(fu.fu.) ¼q¾Ûkðk÷k : 1943 Úke rVÕ{ku{kt yr¼™Þ fhðk™e þYykŒ fhe. 170 rnLËe,
2 ƒt„k¤e,16 „wshkŒe y™u 2 yt„úuS, ‚kŒ „wshkŒe ™kxf y™u yuf rnLËe ™kxf™e ‚kÚku „wshkŒe
r‚rhÞ÷ku{kt ÃkÛk yr¼™Þ fÞkuo nŒku.
ÞÍËe fthSÞk : Œuyku™u ÷tz™ [uBƒh ykuV fku{‚o™e yktŒhhk»xÙeÞ fkuLVhL‚{kt yk{tºkÛk {éÞwt
nŒwt. „wshkŒ hksÞ ÞwÚk ƒkuzo™k ‚ÇÞ Œhefu ‚wtËh fk{„ehe, ÞÍËe fhtSÞk ™kxÞ„]Ãk™e h[™k fhe
50 ð»ko Ãkqhk fÞko, 250 Úke ðÄw hurzÞku ™kxf fÞko.1958 {kt Þwr™. ™uþ™÷ ÞwÚk VurMxð÷{kt, ©u»X
fr{þ™h Œhefu 1994{kt „wshkŒ „kihð, Mðh‚kÄ™k híLk, ™uþ™÷ rÚktf‚ ŒÚkk ðÕzo Íku hk»xÙeÞ ð„uhu
yuðkuoz {u¤ÔÞk nŒk.
«k[e r™hts™ Ëu‚kR : ƒuMx yufxÙu‚ Œhefu ™k{™k {u¤ðe xe.ðe r‚rhÞ÷ku{kt fk{ fÞwo. ‚t„eŒ,
Lk]íÞ ð„uhu{kt ÃkkuŒk™k ykí{rðïk‚ ƒ¤u r‚ræÄ nkt‚÷ fhe. ŒuÛke™u RrLzÞ™ xur÷ yuðkuzo, ƒuMx yufxÙu‚
Œhefu™ku f÷f¥>k y™u sÞÃkwhe yuðkuzo, ‚uL‚wR xur÷rðÍ™ yuðkuoz, «kRz ykuV „wshkŒ yuðkuzo Wò‚
{u„urÍ™ ŒhVÚke yuðkuzo ykÃkðk{kt ykÔÞk nŒk.
zko. þrþfktŒ „ƒ÷Ëk‚ þkn : Þwðk™ku{kt ÔÞrfŒíð rðfk‚ yt„u nòhÚke ðÄw «ð[™ku ykÃÞkt
y™u 200 Úke ðÄw rþrƒhku™wt ‚t[k÷™ fÞwo.«‚LLk Sð™ «‚LLk Ãkrhðkh ÃkwMŒf™wt ºkÛk ð»ko{kt Ãkkt[{eo
ykð]rŒ ƒk¤ rðfk‚™e yuƒe‚eze «r‚æÄ ÚkÞk. {kÛk‚ ™k{u ÃkwMŒf rûkÛks „wshkŒ r{ºk{kt {kÛk‚ ™k{u
rûkŒusu fku÷{ ‚{ks y™u rþûkÛk™k ûkuºku [k÷Œe „rŒrðrÄyku™e ‚{eûkk îkhk ‚{ks Mkuðk™wt Wíf]»x fkÞo
fhu Au. Œu{™u „wshkŒ™k ©u»X Ãkºkfkh Œhefu 1986{kt Þwr™ðr‚oxe „úkLx‚ fr{þ™ îkhk furhÞ÷ yuðkuoz
yu™kÞŒ ÚkÞku nŒku.
«ðk‚™ :
r[tŒk{Ûke Ëuhk‚h : ‚qhŒ™k r[tŒk{Ûke Ãkkï™kÚko Ëuhk‚h™k
rðr¼LLk ¼k„ku W¥>{ «fkh™e ƒkhef fkuŒhÛke y™u fk»X rþÕÃkkuÚke
‚{]æÄ nkuRyu yrŒ «r‚æÄ Au. yu{kt Ãkkï™kÚko™k y÷tf]Œ
ŒkuhÛkðk¤k „ðkûk, îkhþk¾, {Ë÷ ð„uhu™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au.
yk rþÕÃkku 16{e ‚Ëe™k WŒhkÄo™kt Au. yk {trËh „wshkŒ™e
{w½÷fk÷e™ fk»Xf÷k ŒÚkk r[ºkf÷k™ku ‚wtËh ™{q™ku Ãkqhku Ãkkzu Au.
{wÄ÷‚hkR : nk÷ sÞkt {nk™„h Ãkkr÷fk™e {wÏÞ f[uhe
ykðu÷e Au. Œu {w½÷‚hkR™k ™k{u yku¤¾kÞ Au. Œu R.‚.
1054 (R.‚.1644) {kt Œu 𾌙k ‚qhŒ™k rfÕ÷uËkh Rþkf
ƒu„ ÞÍËe WVuo nfefŒ¾k™u Œu {w‚kVhku, nkSyku, ðuÃkkheyku,
ð„uhu™e ‚wrðÄk {kxu ƒtÄkÔÞwt nŒwt. {ku„÷ ‚{Þ™e R{khŒ yksu
ÃkÛk yze¾{ Au.
Ãkkh‚e yr„Þkhe : ‚qhŒ™k ‚iÞËÃkwhk rðMŒkh{kt ykðu÷e
Ãkkh‚e y„eÞkhe Ãkkh‚eyku™wt Ãkrðºk {trËh Au. Rhk™Úke ykðu÷k
260
 Ãkkh‚e ËqÄ{kt ‚kfh ¼¤u Œu{ ‚khkÞ rnLËwMŒk™{kt ¼¤e „Þk Au. ¼khŒ
y™u „wshkŒ™k rðfk‚{kt yk ‚{ks™ku Vk¤ku ™k™ku ‚q™ku ™Úke !
yt„úuòu™k fƒúMŒk™ku : ‚qhŒÚke fŒkh„k{ sðk™k hMŒk Ãkh, fŒkh„k{
Ëhðkò™e ƒnkh yt„úuòu™e fƒúMŒk™ku ykðu÷e Au. ynet™e rðËuþe fkuXeyku{kt
fk{ fh™khk ÞwhkuÃkeÞ™ yrÄfkheyku™e fƒhku yu{kt ykðu÷e Au.
™{oË ÷kÞƒúuhe : ‚qhŒ þnuh™k Ãkkuþ rðMŒkh yXðk÷kRL‚ ¾kŒu
ykðu÷wt frð ™{oË ÃkwMŒfk÷Þ{kt ÃkwMŒfku, rzSx÷ ðkt[™ ‚k{„úe ytÄs™ku {kxu
ƒúuR÷ ÷eÃke{kt ‚krníÞ, rðrðÄ rð»kÞ™k ‚k{rÞfku y™u Ëir™fÃkºkku™e ðkt[™
‚k{„úe ðkt[fku™u Ãkeh‚ðk{kt ykðu Au. ytËksu hkus™k 2500 sux÷k ƒk¤fku
ðkt[™k÷Þ™ku ÷k¼ {u¤ðu Au.
yuLz›Í ÷kÞƒúuhe : ‚whŒ™k [kufƒòh ƒòh rMÚkŒ yuLzÙwÍ ÷kÞƒúuhe
yt„úuòu™k ‚{Þ{kt Œk.1-7-1950Úke þY fhðk{kt ykðe nŒe.
R™zkuh MxurzÞ{ : ‚qhŒ™k yXðk÷kRL‚ rðMŒkh{kt Yk.21 fhkuz™k ¾[uo
‚kfkh ÚkÞu÷k ÃktrzŒ Ëe™ËÞk¤ WÃkkæÞkÞ R™zkuh MxurzÞ{. ‚qhŒ {nk™„hÃkkr÷fk
îkhk ŒiÞkh ÚkÞu÷k yk MxurzÞ{ 7000 ƒuXfku™e ûk{Œk Ähkðu Au. y™u Ëuþ¼h{kt
ƒeò ™tƒh™wt rðþk¤ ðkŒkLkwfwr÷™ ‚wrðÄk Ähkðu Au. yktŒhhk»xÙeÞ fûkk™e
R™zkuh h{Œku-‚ktMf]rŒf fkÞo¢{ku {kxu ykËþo ‚tfw÷ Au.
z[ r‚{uLxÙe : ‚qhŒ þnuh{kt fŒkh„k{ Ëhðkò™e ƒnkh z[ r‚{uLxÙeyku
ykðu÷e Au. yk R{khŒ{kt WÃkh™k ¼k„™kt ðerÚkfk y™u ™e[u™k ¼k„{kt hðuþ
fkZu÷kt Au. yu™k Úkkt¼÷kyku Ãkh Vq÷ðu÷™k {™kunh YÃkktf™ fhu÷k Au. {fk™™u
™fþefk{ ðzu ‚h‚ heŒu ‚òðu÷wt Au.
ð÷tËkyku™e fkuXe : R.‚.-1616{kt Œu{™u fk{[÷kW fkuXe MÚkkÃkðk
hò {¤u÷e, ™kðze ykuðkhk Ãkk‚u z[ fku{kuzkuh™ku ƒt„÷ku y™u Œu™e ‚k{u™k
rðMŒkh{kt z[nkW‚ Œhefu yku¤¾kŒwt {fk™ yksu ÃkÛk nÞkŒ Au.
™{oË™wt sw™wt ½h : „kuÃkeÃkwhk yk{÷ehk™ Ãkk‚u ðeh ™{oË ŒÚkk yðko[e™ku{kt
ykã™wt rƒhwË Ãkk{™khk frð ™{oË™wt ½h, yðko[e™ Þw„™e ‚krníÞf, ‚k{krsf
yuðe fkuR «ð]rŒ ƒkfe ™net nkuÞ fu su™k {tzkÛk ™{oËu ™ fÞko nkuÞ.
ƒkhzku÷e ‚hËkh Ãkxu÷ BÞwrÍÞ{ : ¼khŒ™k ÷ku¾tze Ãkwhw»k, ‚ðoŒku{w¾e
«rŒ¼k ÄhkðŒk Ãk™kuŒk Ãkwºk™e MBk]rŒ{kt ‘‚hËkh BÞwrÍÞ{’ ƒkhzku÷e ¾kŒu
ykðu÷wt Au. ynet ‚hËkh™k ƒk¤ÃkÛkÚke {ktze Œu{™k yð‚k™ ‚wÄe™k Sð™™u
÷„Œe 561 Œ‚ðehku y™u r[ºkku™k ™{w™kyku 17 ¾tzku{kt «ËrþoŒ fhðk{kt
ykÔÞk Au. fux÷kf {n¥ð™k «‚t„ku™k ÃkqÛko fË™k ÃkwŒ¤kyku ykf»kof Au.
Mðhks yk©{ –ƒkhzku÷e : MðkŒtºÞ [¤ð¤ ‚{Þu {nkí{k „ktÄeS™k
{k„oËþo™ nuX¤ ‚hËkh ðÕ÷¼¼kRyu ynetÚke Ëuþ™e MðkŒtºÞ [¤ð¤™ku
«kht¼ fÞkuo nŒku.
„kÞLkk Ãk„÷kt : ŒkÃke ™Ëe™k Œxu ykðu÷k Ë¥> {trËh™e MÚkkÃk™k f]»Ûk
y™u ƒ÷hk{u fhe nkuðk™e ÷kufðkÞfk Au. su™u y™wYÃk {trËh™k yuf ¾wÛkk{kt Ëuhe fhe yu{kt ƒ÷hk{
(n¤Äh) y™u f]»Ûk™e ðuýwðkËf MðYÃk™e ykh‚ {qrŒoyku Au. ŒkÃke ÃkwhkÛk{kt yk {nkËuð™u þt¾ku îkh
{nkËuð fÌkkt Au. Ë¥> {trËh™e ƒnkh yuf r[Ln Au, su „kÞ™k Ãk„™wt {™kÞ Au, ŒuÚke yk MÚkk™ „kÞ
Ãk„÷kt Œhefu yku¤¾kÞ Au.
{nwðk rðæ™uïh {nkËuð : {wrM÷{ hksÞ™e MÚkkÃk™k Ãkqðuo yk ™„h™wt ™k{ §{ÄÃkwhe’ nŒwt. yuðwt
fnuðkÞ Au fu, ynet™wt si™ {trËh ƒu nòh ð»ko sq™wt nkuðk™wt {™kÞ Au. y™u Œu rËt„ƒh si™ku {kxu Þkºkk™wt
{kuxwt Äk{ Au. yk {trËh™ku SÛkkuæÄkh rð.‚ðtŒ 1827{kt ÚkÞku níkku. Œu™ku WÕ÷u¾ fk»x™k Úkkt¼÷k WÃkh
‚tMf]Œ y™u {k„Äe ¼k»kk{kt fkuŒhu÷kt ÷u¾{ktÚke {¤u Au. þY{kt yk {trËh [tÿ«¼w si™ {trËh ™k{u
261
 yku¤¾kŒwt, yuðk y™uf rðæÞðk™ku y™u ¼wxkhfku™k nMŒr÷rÃk „útÚkku{kt Œu™ku WÕ÷u¾ Au. nk÷ yk {trËh
rðæ™ Ãkkï™kÚko ™k{u yku¤¾kÞ Au. ynet hkrºkhkufkÛk {kxu Ä{oþk¤k ÃkÛk Au.
r‚æÄ™kÚk {nkËuð (‚h‚) : r‚æÄ ‚ku{™kÚk {nkËuð™wt {trËh yirŒnkr‚f y™u «k[e™ Au. su
{ÞwhÎðs hkò™k ‚{Þ{kt ƒtÄkÞu÷wt nkuðk™wt {™kÞ Au. {trËh™k ykt„Ûkk{kt ƒkÛk„t„k ™k{u yku¤¾kŒku fqðku
Au. su™u {kxu ÷kufðkÞfk Au fu, ©e hk{u hkðÛk™u nhkðe™u ÷tfkÚke ÃkkAk VhŒkt yk fqðku ¾kuËkÔÞku nŒku.
yk r‚æÄuïh™wt r÷t„ „kufÛko Ér»k™e ‚{krÄ™k Œus™k ‚{qnÚke Ãk]Úðe Vkze™u WíÃkLLk ÚkÞwt Au. {k„þh
‚wË-11 ™k hkus ƒu rËð‚™ku {u¤ku ¼hkÞ Au. fnuðkÞ Au fu, yk {trËh™e þeð®÷„ Œ¤u ÃkkŒk¤ „t„k
ðnu Au. y™u yk þeð®÷„{ktÚke ™ef¤Œwt Ãkrðºk s¤ ¾qƒ {eXwt Au.
fkuXðk (fe{) : ‚qhŒÚke 30 rf.{e.™k ytŒhu y™u {wtƒR-y{ËkðkË hu÷{k„o Ãkh fe{ Mxuþ™uÚke
5 rf.{e.™k ytŒhu ykðu÷wt fkuXðk „k{u nshŒ Ãkeh {¾Ëw{ þneË ƒkð™„ts™e ÄÛke «ÏÞkŒ Ëh„kn
Au. Ëh „whwðkhu „wshkŒ WÃkhktŒ yLÞ hksÞku {nkhk»xÙ, yktÄú«Ëuþ, hksMÚkk™Úke ÷kufku Ëþo™kÚkuo ykðu Au.
y™kð÷ ({nwðk) : ‚qhŒ Úke 80 rf.{e.™k ytŒhu fkðuhe ™Ëe™k rf™khu ykðu÷wt y™kð÷ „k{{k
ykðu÷wt þwf÷uïh {nkËuð, y™krð÷ ƒúkñÛkku™k R»xËuð Au. ynet þwf÷uïh {trËh WÃkhktŒ yku{fkhuïh
{nkËuð, n™w{k™ {trËh (ðz™e ytËh), {kuûk{k„eo yku{fkhuïh {trËh ð„uhu Ä{oMÚkk™ku Au. þwf÷uïh
{nkËuð™k {trËhu ©kðÛk {k‚™k AuÕ÷k ‚ku{ðkhu y™u [iºk{kt {kuûk{k„eo {u¤ku ¼hkÞ Au.
nShk : ËrûkÛk „wshkŒ™k nShk ™Sf ykþhu Yk.8 nòh fhkuz™k ¾[uo swËk swËk ykiãkur„f
yuf{ku ykðe hÌkk Au, su „wshkŒ™e rðfk‚™e ™ðe fuze ftzkhþu. yk ykiãkur„f rðfk‚™e «r¢Þk ÍzÃke
ƒ™kððk {kxu nShk ƒtËh™u rðf‚kððk Yk.20 fhkuz™e Þkus™k nkÚk Ähðk{kt ykðe Au. yk ƒtËh Ãkh
ƒtËheÞ ‚„ðzku Q¼e fhðk{kt ykðe hne Au. ‚qhŒ rsÕ÷k™k nShk rðMŒkh{kt {u.÷k‚o™ yuLz xwƒúku,
¢w¼fku, {u rh÷kÞL‚ ftÃk™e™w ÃkuxÙkufur{f÷ ‚tfw÷ Œu{s {u. yuM‚kh Mxe÷ ð„uhu suðk {kuxk ÃkkÞk™k Wãku„ku
MÚkkÃkðk{kt ykÔÞk Au. yk„k{e ð»kkuo{k nShk yu Ëuþ™k ‚kiÚke {kuxk ykiãkur„f ‚tfw÷ Œhefu™wt MÚkk™ «kÃŒ
fhu Œuðe þfÞŒkyku Au.
‚hËkh BÞwrÍÞ{, ‚qhŒ : ‚qhŒ þnuh™k yuf yÛk{ku÷ híLk¼tzkh ‚{wt ‘‚hËkh ðÕ÷¼¼kR
‚t„únMÚkk™’ ‚™u 1890{kt ŒiÞkh fhðk{kt ykÔÞwt Au. yk BÞwrÍÞ{ ‚hËkh ðÕ÷¼¼kR Ãkxu÷™k Sð™fð™™k
«‚t„ku, ÃkíÚkh™k rþÕÃkku, nkÚkeËktŒ, ‚w¾z™e ðMŒwyku, Œi÷r[ºkku, xuhkfkuxk, ðktrsºkku, ÷zkR™k «k[e™
þMºkku, {‚k÷k ¼hu÷k Ãkþwyku ‚t„únkÞu÷k Au.
‚qhŒ xuûxkRÕ‚ {kfuox : xuûkxkRÕ‚ ™„he Þk r‚Õf r‚xe™wt rƒÁË, su™k fkhÛku {éÞwt Au yuðe
xuûkxkR÷ {kfuox hu÷ðu Mxuþ™Úke Ãkkt[ r{r™x™k ytŒhu ykðu÷e Au. su{kt fw÷ 1000 WÃkhktŒ ‚kze™e Ëwfk™ku
ykðu÷e Au. {kfuox™wt ƒeswt ykf»koÛk VhŒwt huMxkuhkt Au. {kfuox™k nkuxu÷ ç÷kuf™k WÃkh™k ¼k„u ykðu÷e VhŒe
huMxkuhkt{kt 100 {nu{k™ku™u ƒu‚ðk™e ÔÞðMÚkk Au. þnuh™wt rðnt„Ëþo™ huMxkuhkt{kt ƒuXk ƒuXk {kÛke þfkÞ Au.
MkqhíkLkwt Lku[hÃkkfo : (økwshkíkLkwt yLkku¾wt MÚk¤ çkLke hnuþu) : Mkqhík þnuhLkk Mkðuo «kf]ríkf «u{e yLku
Mkw¿k LkøkhsLkkuLkk MktÃkqýo MknÞkuøkÚke Mkqhík þnuh rðï¼h{kt MkwtËh, nrhÞk¤wt yLku MðåA þnuh íkhefu Lkk{Lkk
{u¤ðe Au. þnuhu ykiãkurøkf yku¤¾Lke MkkÚku LkøkhsLkkuLke ð»kkuoLke Ít¾Lkk ÃkrhÃkqýo fhðk MkhÚkkýk LkSf
81 yufh rðþk¤ søÞk{kt Y. 14 fhkuzLkk ¾[uo ykÄwrLkf xufLkku÷kuSLkk WÃkÞkuøkÚke fwËhíke ðkíkkðhý
ðå[u «kf]ríkf WãkLk yLku «kýe Mktøkúnk÷Þ ¾wÕ÷w {qõÞwt Au. yLkuf ûkuºku Ëuþ-ËwrLkÞk{kt ð¾ýkíkk MkqhíkLke
þku¼k Mkøkðzíkk{kt {nkLkøkhÃkkr÷fkyu ð»kkuo ÃkAe þnuhLke ¾qxíke fze{kt W{uhku fÞkuo Au.
{u¤kyku yLku WíMkðku : yk rðMíkkhLkk ykrËðkMkeyku rËðkMkku, nku¤e, rËðk¤e, Ëþuhk, ËuðrËðk¤e,
suhk íknuðkhku WíMkkn¼uh {Lkkðu Au.
ykøkðe yku¤¾ : (MkqhíkLkk ÷kufku Mkwhíke ÷k÷k íkhefu «ÏÞkík Au) : MkqhíkLke ykøkðe yku¤¾{kt
fkþeLkwt {hý yLku MkqhíkLkwt s{ý «ÏÞkík fnuðík MkkÚkof Au. MkqhíkLkku ÃkkUf yLku ½khe Ëuþ-rðËuþ{kt «ÏÞkík
Au. MkkÚku çkufheLke [es ðMíkwyku Ãký «ÏÞkík Au.

262
MkwhuLÿLkøkh rsÕ÷ku
rsÕ÷kLkwt Lkk{ : MkwhuLÿLkøkh
ðzwt {Úkf : MkwhuLÿLkøkh
MÚkkÃkLkk : 1÷e {u, 1960Lkk hkus økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk MkkÚku s MkwhuLÿLkøkh
rsÕ÷kLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke.
Ãk]Úðe Ãkh MÚkkLk : ¼kiøkkur÷f - 22.00Úke 23.45 W¥kh, 69.45Úke 72.15 Ãkqðo hu¾ktþ
Mke{k MÚkkLk : rsÕ÷kLke W¥khu fåALkwt LkkLkwt hý, Ãkkxý yLku {nuMkkýk rsÕ÷k, Ãkqðo{kt
y{ËkðkË rsÕ÷ku, Ërûký{kt çkkuxkË yLku hksfkux rsÕ÷k íkÚkk Ãkrù{{kt
{kuhçke rsÕ÷ku.
ûkuºkV¤ : 10,489
ðMíke : fw÷ 1586351, Ãkwhw»kku : 822370, Mºke : 783981
íkk÷wfk : 10 (ðZðký, ÷ªçkze, MkkÞ÷k, [kuxe÷k, {q¤e, ÄúktøkÄúk, ËMkkzk, ÷¾íkh,
[wzk yLku ÚkkLkøkZ)
òrík «{ký : Ëh 1000 Ãkwhw»kkuyu 929 Mºkeyku
ðMkíke øke[íkk : yuf [ku. rf.{e. ËeX 171 ÔÞÂõíkyku
fkìBÞwrLkxe MkuLxhku : 305
økk{ku : 687
ðkrhøk]nku : 225
{wÏÞ ÔÞðMkkÞ : ¾uíke
Ãkqhf ÔÞðMkkÞ : ÃkþwÃkk÷Lk, {eXk Wãkuøk, yLÞ Wãkuøk
¾uíke Ãkkfku : {wÏÞÃkkfku hkufrzÞk - fÃkkMk, çkkshe, ½ô, SY
íku÷erçkÞkt : {økV¤e, ík÷, yuhtzk
{wÏÞ ¾rLks : VkÞh õ÷u Mke÷efk MkuLz, {kuÕzªøk MkuLz, ðkEx õ÷u
Wãkuøkku : fur{f÷, Äkíkwfk{, [{kuoãkuøk
øk]nWãkuøk : ðýkxfk{, htøkfk{, ÃkhtÃkhkøkík - ðýkxfk{
s{eLkLkku «fkh : WÃkòW : 710200, rçkLk WÃkòW : 277800 Ãkzíkh : 57800
ykçkkunðk : Mkhuhkþ ðhMkkË :847 {e.{e.
støk÷ku / ðLkMktÃkËk : 53,100
LkËeyku : ¼kuøkkðku, Mkw¾¼kËh, çkúkñýe, V÷fw, ftfkðíke, W{E, YÃkuý
s¤kþÞku : 13
ík¤kðku : 660
Mkhkuðhku : [ufzu{ku - 1160
økúkBÞ : 3302
òuðk÷kÞf MÚkk¤ku : yiríknkrMkf : 22, ÄkŠ{f : 52, MkktMf]ríkf : 1
økuMx nkWMk : Mkhfkhe : 12, ¾kLkøke : 31 , Ä{oþk¤kyku : 13, ¼kusLkk÷Þku-23
hu÷ðu Mkuðkyku : 24 hu÷ðuMxuþLk
hkßÞ ÃkrhðnLk Mkuðk : Ëhhkus 146 çkMkku
rð{kLke ÃkrhðnLk Mkuðk : Lke÷
ÃkkuMx/xur÷VkuLk Mkuðk : {wÏÞ ÃkkuMx ykurVMk:1, Ãkuxk f[uhe : 34, þk¾k ÃkkuMx : 293
265
 ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 663(2010-11)
nkux÷ku : 2 Mxkh, 3-Mxkh, 4-Mxkh, 5-Mxkh
çku®føk Mkuðkyku : yLÞ çkutf-105, ¾uíke çkUf-9, økúk{eý çkUfku-31
Ãkku÷eMk Mkuðkyku : 36 Ãkku÷eMk MxuþLk
Þkuòíkk ÷kuf{u¤k/ ÷kufkuíMkð /
ÄkŠ{f íknuðkhku : 36
¾uíkeðkze WíÃkL™ çkòh
Mkr{ríkyku / {kfuox Þkzo : 9
økútÚkk÷Þku - ðkt[Lkk÷Þku : 20
ÃkþwÃkk÷Lk «ð]r¥k : økkÞ, ¼UMk, çkfhe, ½uxk, çk¤Ë, ½kuzk, Ÿx, økÄuzk
y¼ÞkhÛÞ : (1) ½wz¾h y¼ÞkhÛÞ - íkk. ÄúktøkÄúk, (2) Lk¤Mkhkuðh Ãkûke y¼ÞkhÛÞ-
íkk. ÷¾íkh
þiûkrýf MktMÚkkyku : «kÚkr{f þk¤kyku - 994, {kæÞr{f þk¤kyku-280, fkì÷uòu - 25
ÞwrLkðŠMkxeyku : 1 (zeBz)
ykhkuøÞ Mkuðkyku : Ãkeyu[Mke-31, Mkeyu[Mke-11, rMkrð÷-2, Ãkuxk fuLÿku : 200, {urzf÷
nkuÂMÃkx÷ : 01
®Mk[kE Mkuðkyku : LkkÞfk çktÄ yLku Äku¤eÄò çktÄ, ÚkkuheÞk¤e çktÄ, V÷fw çktÄ ðøkuhu
12 {kuxe ®Mk[kE ÞkusLkk, 107 LkkLke ®Mk[kE ÞkusLkk
økwshkík rðÄkLkMk¼kLke çkuXfku : 5 (60- ËMkkzk, 61-÷ªçkze, 62-ðZðký, 63-[kuxe÷k, 54-ÄúktøkÄúk)
÷kufMk¼kLke çkuXfku : 1
rsÕ÷k Ãkt[kÞíkkuLke çkuXfku : 31
íkk÷wfk Ãkt[kÞíkkuLke çkuXfku : 168
LkøkhÃkkr÷fkyku : 7
÷kufSðLk hnuýefhýe : ¼kíkeøk¤ ÷kufSðLk
Mkkûkhíkk Ëh : 73.19
sL{Ëh : 19.34 xfk
{]íÞwËh : 7.00
Mkuðk¼kðe MktMÚkkyku : 16
Mkk{kSf MktMÚkkyku : 3
SðËÞk MktMÚkkyku : 1
çkk¤-ðkzeyku/yktøkýðkzeyku : 1510
ÃkktshkÃkku¤ / økkiþk¤kyku : 28
Mk¾e{tz¤ku / {rn÷k{tz¤ku : 5,981
MðkíktºÞ MkuLkkLkeyku : 16
ËirLkfku : 7
MkkÃíkkrnfku - {kLÞ : 120

266
 Mkkihk»xÙLkwt «ðuþîkh yux÷u MkwhuLÿLkøkh rsÕ÷ku. Mkkihk»xÙLke Mke{k ynªÚke
þY ÚkkÞ Au. 1948{kt LkkLkk hsðkzkykuLkwt rð÷eLkefhý ÚkÞwt íÞkhu Mkkihk»xÙLkk
ðZðký, ÷ªçkze, {q¤e, ÚkkLk, ÷¾íkh, MkkÞ÷k, [wzk, çkòýk, siLkkçkkË,
ykýtËÃkwh, [kuxe÷k, ͪÍwðkzk, hkÞMkktf¤e, ¼kuÞfk, ËMkkzk-Úkký, rðê÷økZ
íkÚkk ðýkuËLkwt òuzký ¼khík ð»koLkk økwshkík{kt rð÷eLkefhý yux÷u MkwhuLÿLkøkh
rsÕ÷kLkku sL{.
RríknkMk
yuf{kºk {q¤e fu ßÞkt Ãkh{kh hksÃkqíkku hks fhíkk níkk íku rMkðkÞ ynªLkk
ík{k{ hsðkzk WÃkh Ík÷kðtþLkwt þkMkLk níkwt. 10{e MkËeÚke 1948 MkwÄe
Ík÷kykuLkwt ynª hks níkwt yLku yux÷u yk «Ëuþ Ík÷kðkz íkhefu yku¤¾kÞ Au.
«k[eLk RríknkMk
MkwhuLÿLkøkh rsÕ÷kLkk ÄúktøkÄúk LkSf «køkiríknkrMkf ÃkÚÚkh ÞwøkLkk MkkÄLkku {éÞk Au. ÷ªçkze íkk÷wfkLkk
htøkÃkwh ¾kíkuLkk Wí¾LkLku íkuLkku Lkkíkku «kuneMxkuhef Þwøk MkkÚku òuzkÞku Au. yk Ähíke WÃkh nzÃÃkLk yLku nzÃÃkLk
ÃkAeLke MktMf]ríkLkk yýMkkh Ãký {éÞk Au.
yk «Ëuþ WÃkh ykX{e yLku Lkð{e MkËe Ëhr{ÞkLk AÃk ðtþLkwt þkMkLk níkwt suLkwt ðzwt {Úkf ðZðký
níkwt. økwshkík Ãkh rMkØhks sÞ®MknLkk þkMkLk ð¾íku yk «Ëuþ íkuLkk «¼wíð{kt ykÔÞku. ðZðkýLkku rfÕ÷ku
yLku ¼kuøkkðkLkk íkehu Mkíke çkLku÷e hkýfËuðeLkwt {trËh íku{Lku çkLkkÔÞwt nkuðkLkwt {LkkÞ Au. Ík÷kykuLkk Lkk{
sL{Lke ðkík fheyu íkku Ík÷kyku Ãknu÷k {fðkýk fnuðkíkk. ËMkuf MkËe Ãknu÷k íku{Lkk hkò fuMkh {fðkýk,
nhÃkk¤ ËuðS íku{Lkk Ãkwºk níkk. íku{Lkk {kíkk ÃkkkxýLkk Mkku÷tfe hksðe fhý ½u÷kLke Ãkwºke níkk. ykÃkr¥kLkk
xkýu {ËË fhðkLkk rþhÃkkð YÃku nhÃkk¤ ËuðSLkk ËkËkLku 838-839{kt 1800 økk{Lkku økhkMk {éÞku yLku
nhÃkk÷Ëuðu íku{Lkku rLkðkMk Ãkkxze ¾kíku VuhÔÞku. nhÃkk÷ËuðLku ºký Ãkwºkku níkk. yuf ÂõðËtíke yLkwMkkh yuf
rËðMk ßÞkhu Ãkwºkku h{e hÌkk níkk íÞkhu yuf nkÚke økktzkuíkwh çkLke íÞkt ykðe [Zâku. nkÚke ÃkkuíkkLkk ÃkwºkkuLku
{khe Lkk¾þu íkuðku rð[kh ykðíkkt s íku{Lke {kíkkLku yÿ~Þ þÂõíkLkku nkÚk {éÞku yLku ÍY¾k{kt {kíkkLkk
÷ktçkk ÚkÞu÷k yu nkÚku çkk¤fkuLku Ík÷eLku Ÿ[fe ÷eÄk yLku íku{Lku çk[kðe ÷eÄk. yk rËðMkÚke Ãkwºkku Ík÷k
fnuðkÞk. Ík÷kykuyu yu{Lkk rLkðkMkLke yk ¼qr{Lku Ík÷kðkz Lkk{ ykÃÞwt.
MkwhuLÿLkøkh yuf ðu¤kyu rçkúxeþ Ãkkur÷xef÷ yusLxLkwt Úkkýwt níkwt yLku ðZðký fuBÃk íkhefu òýeíkwt
níkwt. ðZðkýLkk hksðeLku yuf yusLxu 1946{kt MkkUÃku÷k yk fuBÃkLku hksðeLkk Ãkwºk ©e MkwhuLÿ®MknSLkk
Lkk{ WÃkhÚke MkwhuLÿLkøkh Lkk{ yÃkkÞwt. 1948Úke yk MkwhuLÿLkøkh rsÕ÷kLkwt {wÏÞ {Úkf çkLke hÌkwt Au.
Mkkihk»xÙ «ËuþLkku yuf yøkú¼køk yuðku MkwhuLÿLkøkh rsÕ÷ku 22.00Úke 23.45 rzøkúe W¥kh yûkktþ
yLku 69.45 Úke 72.15 Ãkqðo hu¾ktþ ðå[u ÃkÚkhkÞu÷ku Au.
ͪÍwðkzk Ëhðkò :
økwshkíkLkk «k[eLk çktËhku WÃkhLkk Mkuxu÷kEx îkhk fhkÞu÷kt yuf
rh{kux MkuLMkªøk yÇÞkMk{kt sýkÞwt Au fu, nòhku ð»ko Ãkqðuo {kiÞofkr÷Lk
Mk{Þ{kt E.Mk. 312 Úke 180 Ëhr{ÞkLkLkk Mk{Þøkk¤k{kt LkËeyku íkÚkk
Mk{wÿkuLkk s¤{køkuo økwshkíkLkku ÔÞðnkh yLku ðnkýðxwt rðfMku÷k níkk.
ËrhÞkE ÔÞkÃkkh {kxu yhçk {nkMkkøkhLkku ÔÞkÃkf WÃkÞkuøk níkku. økwshkíkLku
Mkw{uh, rVrLkrþÞk, hku{, ErsÃík, yhurçkÞk, EhkLk, Ãkqðo ykr£fk, ÷tfk,
çkñËuþ, {÷kÞk, òðk, Mkw{kºkk yLku [eLk suðk «k[eLk hk»xÙku MkkÚku
ËrhÞkE ÔÞkÃkkhLkk MktçktÄku níkk.

267
 {æÞfkr÷Lk Mk{Þ{kt økwshkíkLkk Mkkøkh rfLkkhu 84 sux÷kt LkkLkk-{kuxk çktËhku níkk, yk{kLkkt 62
çktËhku 1842 MkwÄe Mkkihk»xÙLkk rfLkkhu níkk, ¼kiøkkur÷f VuhVkhLkk fkhýu s{eLkLkk ík¤{kt VuhVkh ÚkÞk yLku
Mk{ÿ Ëqh Úkíkku økÞku. yk ð¾íku Mkkihk»xÙ fktXkLkk çktËhku Lkk{þu»k çkLkíkkt økÞkt. yk Lkk{þu»k çktËhku{kLkwt
yuf Lkk{ Au ͪÍwðkzk.
hksçkkE {kíkkLkk {trËhu ykðu÷k ͪÍwðkzkLkk ¼ÔÞ rfÕ÷kLkk çkwhs WÃkh yuf «k[eLk Míkt¼Lkk
ykfkh{kt W¼u÷e ÄkíkwLke Ëtz suðe h[Lkk ËeðkËktze nkuðkLkwt yksu økk{ ÷kufku sýkðu Au.
Mkku÷tfe rMkØhks sÞ®Mknu Mktðík 1165 (MkLku 1109)Lkk {nk MkwËe-4, hrððkhu ͪÍwðkzkLkku økZ
çkktÄðkLkwt {wnqíko fÞwO yLku WÃkkæÞkÞ ¼kýkLkk Ãkwºk ðkMkuïh ðkunhkLku MkkUÃÞwt. rfÕ÷kLkk [kh nÞkík ËhðkòLke
¼ÔÞíkk, yuLke y«rík{ fkuíkhýe, rfÕ÷kLke h[Lkk, yuLkwt yËT¼qík MÚkkÃkíÞ, ®MknMkh ík¤kðLkk ykuðkhk
WÃkh MkwtËh fkuíkhýe yu çkÄwt LkshLku Mkns çkíkkððkLkku rð»kÞ Au, yuLkwt ðýoLk fhðk þçËku þkuÄðk Ãkzu.
MkqÞo {trËh - Mkqhs Ëuð¤ :
ÚkkLk òusLkku Ãknku¤k yðLke Ãkx WÃkh rðMíkhu÷wt níkwt, ynª 51 nòh sux÷k ðrýfku, 36 nòh
çkúkñýku, 72 nòh ûkrºkÞku yLku 90 nòh þwÿku {¤e fw÷ 2,50,000 sux÷k {kLkðeLkku rLkðkMk níkku.
MðÞt LkkhkÞý yLku ÷û{eSyu yk «ËuþLke {w÷kfkík ÷eÄe nkuðkLke ËtíkfÚkk Ãký Au. ÚkkLkLkku {æÞ{ rfÕ÷ku
ftzku÷ fnuðkíkku. yk ftzku÷ ÃkkMku s Mkqhs Ëuð¤Lkwt MÚkkLk yksu Ãký rðã{kLk Au.
ÚkkLkLku ¼khíkLkk yrík «k[eLk «Ëuþku{kLkwt yuf økýðk{kt ykÔÞwt Au. yuLke ykMkÃkkMkLkku Mk{økú «Ëuþ
su Ãkrðºk MÚkkLkku Mkk[ðe çkuXku Au yuLke {n¥kkyu yk Lkøkh ÚkkLkLku yuf rðrþü {n¥ð ykÃÞwt Au. ÚkkLk
yux÷u yk «ËuþLkk Ãkrðºk Þkºkk MÚk¤kuLke {w÷kfkíku ykðíkk yLku ynª s ðMkíkkt MktíkkuLke ¼qr{.
yk Ãkrðºk MÚk¤ku yux÷u ¼økðkLk rºkLkuºkuïhLkwt MÚkkLk yuðwt íkhýuíkh, ftzku¤k ¾kíkuLkwt MkqÞoËuðLke ¼ÔÞ
«rík{k Ähkðíkwt MkqÞo {trËh, MkÃkoçktÄwyku, ðkMkwfe yLku çkktzwfk suLku yíÞkhu ðkMktøke yLku çkktzeÞkçku÷e íkhefu
yku¤¾eyu Aeyu. íku{Lke ¼qr{ suðk Ãkkt[k¤Lkk Ãkrðºk íkeÚkkuo.
Ãkkt[k¤ «ËuþLke ÿkiÃkËeLkk rðÏÞkík MðÞtðhLke yk ðkík Ãkktzðfk¤Lke yuf yËT¼qík þkiÞofÚkk Au. rftðËtíke
yLkwMkkh MkíkÞwøkLke ðkík MkkÚku yk «Ëuþ òuzkÞu÷ku Au. yuðe Ãkwhký «ÏÞkík fÚkk Au fu MkíkÞwøk{kt MkqÞoðtþLkk

268
«íkkÃke hksðe {ktÄkíkkLkk nkÚku ynªLkk MkqÞo {trËh (Mkqhs Ëuð¤)Lkwt rLk{koý ÚkÞwt níkwt. yuf fÚkk yuðe Au
fu, ðk÷kuS ÃkkA¤ ÃkkðkøkZÚke ò{ ykçkzkLkwt fxf Ãkzu÷wt. ò{ ðk÷kuSyu ÚkkLkLkk rfÕ÷k{kt yk©Þ ÷eÄku
níkku. ò{ ykçkzku økZLku ½uhku Lkk¾e Ãkzâku níkku. ®[ríkík ðk÷kuSLku fkZeykuLkk fq¤ Ëuðíkk MkqÞoËuðu MðÃLk{kt
ykðe ËþoLk ËE MknkÞLke ¾kíkhe ykÃke, ðk÷kuS fkZe ®n{íkÚke ò{ ykçkzk MkkÚku ÷zâk. ò{Lku fåA{kt
LkkMke sðwt Ãkzâwt yLku WÃkfkhðþ ðk÷kuSyu ftzku÷k xufhe ÃkhLkk «k[eLk MkqÞo {trËhLkku SýkuoØkh fhkÔÞku.
Mk{Þktíkhu ynª ykðu÷k yLku ÷k¾k{k[eLkk rLk{koý{kt MknÞkuøke çkLku÷k ÷k¾k Vw÷kýeyu Ãký yk
{trËhLkwt Mk{khfk{ fhkÔÞkLkku WÕ÷u¾ Au.
yðkhLkðkh ÚkÞu÷k SýkuoØkh-Mk{khfk{kuyu {q¤ {trËhLku ¾qçk s yMkh fhe Au yLku nk÷ yu ÃkwhkíkLk
MkqÞo {trËhLke ¼ÔÞíkk yuðk yðþu»k{kt ¾kuðkÞu÷e {trËhLke ykMkÃkkMk Lkshu Ãkzu Au. nk÷ yk {trËh Ãkwhkík¥ð
rð¼køkLkk hrûkík M{khf íkhefu Au.
yLktíkuïh {nkËuð
[kuxe÷kLke Ërûkýu ÷øk¼øk 25 rf.r{. Ëqh XktøkkLke xufheykuLkk Lke[ký{kt ykðu÷wt yýrn÷ðkzLkk
hksðeykuLkwt yuf Úkkýw níkwt. ynªLkwt rðÏÞkík yLktíkuïh {nkËuðLkwt {trËh rMkØhks sÞ®Mknu çkLkkÔÞkLkwt fnuðkÞ
Au. Ãký ÷kuf{w¾Lke ðkíkku fnu Au fu, íkuLkwt rLk{koý 1068
rð¢{ Mktðík{kt yLktík fu ykLktË [wzkMk{kyu fÞwO níkwt. {nt{Ë
økÍLkeLke [zkEykuLkku ¼kuøk yk {trËh çkLÞwt níkwt.

øktøkðku fwtz- ËuËkËhk :

ðZðkýÚke 12 rf.{e. ytíkhu ËuËkMkhk økk{ ykðu÷wt
Au. økk{Lke Ërûkýu øktøkðkfwtz íkhefu rðÏÞkík fwtz ykðu÷ku Au.
fwtzLke [khu çkkswyu MkwtËh MÚkkÃkíÞ Ähkðíkk [kh {trËhku Au. su
[k÷wõÞ fk¤Lkk nkuðkLke {kLÞíkk Au. yuf nòh ð»ko Ãknu÷kLkwt
yk ík{k{ MÚkkÃkíÞ Ãkwhkíkíð rð¼køk îkhk hrûkík Au.

hksçkkE ðkð
íkk÷wfkLkk hk{Ãkhk økk{u ykðu÷e MkwtËh MÚkkÃkíÞ, fkuíkhýe
íkÚkk çkuLk{qLk fkheøkheÚke çkLku÷e hksçkkE ðkð RríknkMkLkk
ykuðkhýk Mk{kLk Au. yk ðkð Ãkwhkík¥ðT rð¼køk îkhk hrûkík Au.

Lkð÷¾k rþð {trËh :

MkkÞ÷kÚke 18 rf.{e. Ëqh ykðu÷wt MkusfÃkh «k[eLk
økk{ Au. ynª «k[eLk MÚkkÃkíÞf÷kLkwt çkuLk{qLk Lkð÷¾k {trËh
¼økðkLk rþðSLkwt {trËh ykðu÷wt Au. yk {trËhLkwt rþ¾h MktÃkqýo
fkuíkhýeðk¤k ÃkÚÚkhkuÚke çkLku÷wt Au. rþ¾h ÃkhLkku yuf Ãký ÃkÚÚkh
íku{kt MkkËku {qfðk{kt ykðu÷ku LkÚke. {trËhLkk «ðuþ ÃkøkrÚkÞkt
Ãknu÷kt økýuþSLke {Šík MÚkkÃkðk{kt ykðu÷e Au. {trËhLke Vhíku
rËðk÷ku Ãkh Ãký rðrðÄ rzÍkELkku íkÚkk rðrðÄ {wÿk{kt W¼u÷k
yk¼q»kýÄkhe {kLkðkf]ríkLke yËT¼wík fkuíkhýe fhðk{kt ykðu÷e
269
 Au. yLkuf Míkt¼ku Ãkh Q¼wt fhðk{kt ykðu÷wt yk {trËhLkk Ëhuf Míkt¼ku
Ãkh Ãký rðrðÄ fkuíkhýe ftzkhðk{kt ykðu÷e Au
hkýfËuðeLkwt {trËh :
¼kuøkkðku LkËe fktXu ðMku÷wt ðZðký þnuh ðÄo{kLkÃkwhe Lkk{Úke
yku¤¾kíkwt níkwt. yuf ðkÞfk «{kýu sqLkkøkZLkk hkò yLku hkýfËuðeLkk
Ãkrík hk’¾Uøkkh yLku íkuLkk çku ÃkwºkkuLke níÞk çkkË rMkØhks sÞ®Mkn
hkýfËuðeLku ÃkfzeLku ÷E síkk níkk íÞkt {køko{kt ðZðký LkSf ¼kuøkkðku
LkËe{kt íkuýe Mkrík ÚkE níke. ¼kuøkkðku LkËeLkk Ërûký fktXu hkýfËuðeLkwt
{trËh ykðu÷wt Au.
øktøkkðkð íkÚkk {kÄkðkð
ynª Mktðík 1969{kt çkktÄðk{kt ykðu÷e øktøkkðkð «k[eLk ðkð
Au. «ò {kxu «ký Mk{Ãkeo ËuLkkh ðk½u÷k Mkku÷tfe hkò MkkhtøkËuð (E.Mk.
1275)Lkk {tºke©e {kÄðLkk Ãkwºk yLku ÃkwºkðÄwLkk MðiåAef çkr÷ËkLkLke
ËtíkfÚkk Ähkðíke {kÄkðkð hkßÞ MkhfkhLkk Ãkwhkík¥ð rð¼køk îkhk
Mkwhrûkík Au.
rsÕ÷kLke rðþu»kíkk :
fÃkkMkLkwt MkkiÚke ðÄw WíÃkkËLk, MkkiÚke {kuxk ÷kuf{u¤ku íkhýuíkh{kt
¼hkíkwt økwshkíkLkk ðuÃkkhLkwt MkkiÚke {kuxwt yuMkkurMkyuþLk, ÚkkLkLkk ÃkUzk,
rMkhkr{f Wãkuøk yLku {kxeLkkt h{fzkt {kxu òýeíkwt Au. ðZðkýLkkt «ÏÞkík
{h[kt, {q¤e íkk÷wfk{kt MkkiÚke ðÄw VkÞh f÷u {¤u Au. Lk¤ Mkhkuðh yLku
fåALkk hý ðå[uLkku rðMíkkh Ík÷kðkz íkhefu yku¤¾kÞ Au.

270
íkkÃke rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt ™k{ : ŒkÃke
MÚkkÃk™k ™kurxrVfuþ™ ð»ko : íkk. 2S ykufxkuƒh, 2007
ðzw {Úkf : ÔÞkhk
fw÷ ûkuºkV¤ : 3434.64 rf.{e.
¼ki„kur÷f MÚkk™ : 21.50 W¥>h yûkktþ y™u 73.200 Ãkqðo huûkktþ
ðMkŒe : fw÷ : 8,07,022, Ãkwhw»kku : 4,02,188, Mºkeyku : 4,04,834
Œk÷wfk : Mkkík (ðk÷kuz, ÔÞkhk, zku÷ðý, ‚ku™„Z, WåA÷, r™Íh yLku fwfh{wLzk)
„k{ku : 523
{wÏÞ ÔÞð‚kÞ : ¾uŒe
Ãkqhf ÔÞð‚kÞ : ÃkþwÃkk÷™
¾uŒe Ãkkfku : zkt„h, þuhze, fu¤, swðkh, fÃkk‚, fXku¤, {h[k.
{wÏÞÃkkfku : ¾kã Ãkkfku.
hkufrzÞkt : þkf¼kS y™u þuhze, fÃkk‚, {h[k.
ÃkhtÃkhk„Œ : Lkkøk÷e, swðkh, íkwðuh, {fkE, yzË
Œu÷erƒÞkt : {„V¤e
Wãku„ku : 9 {kuxk, LkkLkk yLku {æÞ{ fËLkk 1276
{wÏÞ ¾™es : ‚kËe huŒe
s{e™™ku «fkh : s{e™ n÷fe, AeAheÚke {ktze™u ¼khu fk¤e
støk÷ rðMíkkh : 73373 nufxh
rçkLk ¾uíke rðMíkkh : 48523
økki[h s{eLk rðMíkkh : 8908 nufxh
¾uíke nuX¤Lkku rðMíkkh : 1,66,760 nufxh
¾uze Lk þfkÞ íkuðe s{eLk : 43,649 nufxh
®Mk[kE nuX¤Lkku rðMíkkh : 67,145 nufxh
ykçkkunðk : Mk{½kík
‚huhkþ ðh‚kË : 1000 Úke 1200 {e.{e.
ð™‚tÃkËk : ‚k„, ðkt‚ y™u yLÞ.
™Ëeyku : ŒkÃke, {eZku¤k, y™u ytrƒfk
Œ¤kðku : 03 (WfkR, fkfhkÃkkh y™u zku‚ðkzk)
rsÕ÷k™k hMŒk : 2327.149 rf.{e., hk»xÙeÞ Äkuhe {køko ykuÚkkurhxe ({k.{.) rð¼køk
nMíkf - 54.35 rf.{e., hkßÞ ({k.{.) rð¼køk nMíkf 394.954
rf.{e.
hküÙeÞ Äkuhe{k„o : ({k.{.) rð¼køk nMíkf 394.954 rf.{e.
Ãkt[kÞík : ({k.{.) rð¼køk nMíkf 1820.44 rf.{e.
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : WfkR zu{, fkfhkÃkkh zu{, yýw{Úkf, ÃkË{zwt„he, ‚ku™„Z™ku rfÕ÷ku
y™u ½kxk™ku ðz
yirŒnkr‚f : VŒunƒwhs, ‚ku™„Z™ku rfÕ÷ku y™u „ki{w¾.
Äkr{of : „ki{w¾ {trËh, Äkhuïh {nkËuð {trËh, ‚e.yu™.ykR [[o y™u rs™k÷Þ.
Ëuð÷e{kzeLkwt {trËh, økkuðk¤ Ëuð, ½w{kE{kze.
økuMx nkWMkku : 05
¼kusLkk÷Þku : 70
hu÷ðu ‚uðkyku : 60 rf.{e.
hksÞ Ãkrhðn™ ‚uðk : yu‚.xe.™e ‚ð÷Œku ÄhkðŒk „k{zkt - 450

273
 ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 582
çkurLftøk Mkuðkyku : ðkrýßÞ çkUfku - 53, Mknfkhe çkUfku - 15
f]r»k Mknfkhe MkkuMkkÞxe : 79
÷kuf{u¤k-Äkr{of Œnuðkhku : Ëþuhk™ku {u¤ku, ™khÛkÃkwh™ku {u¤ku, ©kðÛke {u¤kyku (1) „ki{w¾ (2)
Äkhuïh
¾uíkeðkze WíÃkÒk çkòh
Mkr{ríkyku/{kfuox Þkzo : 5 yuÃkeyu{Mke, 11 {kfuox Þkzo
ÃkþwÃkk÷™ «ð]rŒyku : ‚{„ú rsÕ÷k{kt. 9 Ãkþw Ëðk¾k™k, 23 Ãkþw Ëðk¾k™k ‚ƒ ‚uLxh.
þiûkrÛkf ‚tMÚkkyku : 798 «kÚkr{f þk¤k, 126 {kæÞr{f þk¤k, 39 Wå[Œh {kæÞr{f
þk¤k, 05 ykExeykE, 11 fku÷us, 1 ƒe.yu[.yu{.yu‚ fku÷us yLku
1 ‚kÞL‚ fku÷us.
ykhkuøÞ ‚uðkyku : 1 r‚rð÷ nkurMÃkx÷, 05 ‚e.yu[.‚e, 35 Ãke.yu[.‚e y™u 241
‚ƒ ‚uLxh.
r‚t[kE ‚uðkyku : ™nuh, WËðn™ r‚t[kR Þkus™k
Ãkkðh MxuþLkku : WfkE Úk{o÷ Ãkkðh MxuþLk 1350 {uøkk ðkux
WfkE fuLk÷ nkEzÙku 5(Ãkkt[) {uøkk ðkux
WfkE nkEzÙku Ãkkðh 300 {uøkk ðkux
fu.yu.Ãke.yuMk. 440 {uøkk ðkux
fw÷ 2095 {uøkk ðkux
fw÷ ðes òuzký (HH) : 37175
„wshkŒ rðÄk™‚¼k™e ƒuXfku : 02 ƒuXfku (1) ÔÞkhk y.s.ò (2) r™Íh y.s.ò.
÷kuf‚¼k™e ƒuXfku : 01 23-ƒkhzku÷e y.s.ò.
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 26 ƒuXfku.
Œk÷wfk Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 124 ƒuXfku.
LÞkÞk÷Þku : 1 MkuþLMk yuLz rzMxÙeõx fkuxo, 5 íkk÷wfk yËk÷íkku
™„hÃkkr÷fkyku : 2 ™„hÃkkr÷fk.
‚kûkhŒk Ëh : 68.30 xfk (Ãkwhw»k - 75.44) ( †eyku-61.16)
sL{ Ëh : 15.20
{]íÞw Ëh : 6.10
ƒk¤-ðkzeyku/ykt„Ûkðkzeyku : 1049
òuðk÷kÞf MÚk¤ku :
(1) ÔÞkhk{kt ðzkuËhkLkk hkò økkÞfðkzLkku {nu÷ Au. (2) WfkE{kt íkkÃke LkËe Ãkh çknwnuíkwf ÞkusLkk
‘‘ðÕ÷¼Mkkøkh Mkhkuðh’’ Au. ynª Ãkkðh MxuþLk yLku {íMÞkuãkuøk fuLÿ Au. (3) MkkuLkøkZ{kt rÃk÷kS økkÞfðkzu
çktÄkðu÷k rfÕ÷k Ãkh Ëhøkkn yLku {nkfk¤e {trËh Au íkÚkk MkkrníÞfkh Mkwhuþ òu»keLke sL{¼qr{ Au. ynª
fkøk¤ yu ÃkqtXk çkLkkððkLke MkuLxÙ÷ ÃkÕÃk {e÷ Au. (4) ðuzAe{kt søkíkhk{ ËðuLkku ‘‘ðuzAe yk©{’’ Au.
økktÄeSLkk ytíkuðkMkeyu ynª ykrËðkMke yLku ÃkAkík ÷kufkuLkk rþûký yLku WíÚkkLkLke «ð]r¥kyku fhe níke.
ynª LkkhkÞý {nkËuð ËuMkkELkwt MktÃkqýo ¢ktrík (sÞ«fkþLkkhkÞý «urhík) {nkrðãk÷Þ Au. (5) ðk÷kuz{kt
«k[eLk Lkk{ ðzðÕ÷e MkhËkh, MkhËkh Mknfkhe {tz¤eLke «ð]r¥k {kxu òýeíkwt Au.
RrŒnk‚™e yxkheyuÚke...
„wshkŒ hksÞ™kt Ãkqðoîkh™wt rƒhwË Ãkk{u÷ku ÔÞkhk Œk÷wfku ‚kŒÃkwzk™kt st„÷ku™e ÷e÷e ð™hkSLkk
RrŒnk‚{kt ‚ŒŒ SðŒwt ykÔÞwt Au. RrŒnk‚™e ŒusAktR yuÛku ¼ku„ðe Au, Ãk[kðe Au. ‚k{krsf y™u
ykrÚkof ÃkrhðŒo™ku Ãkk{Œk yLÞ rðMŒkhkuÚke yíÞkh ‚wÄe y÷„ Ãkze sŒk yk Œk÷wfk™e «ò™e ‚h¾k{Ûke{kt

274
 ykrÚkof, ‚k{krsf y™u þiûkrÛkf heŒu rðfMke hnu÷ku íkk÷wfku, yu™ku
RrŒnk‚ Œku ykÃkÛk™u fÞktÞ Ëqh ‚wÄe yu™e YÃkuhe Í÷f òuðk ÷E òÞ Au.
ÔÞkhk {ku„÷kR Ãkuïk ‚{Þ™wt ËVŒhku{kt ™kutÄkÞu÷k ytŒkÃkwh
Ãkh„Ûkk™wt yuf „k{ Au. ÃkhtŒw ÔÞkhk Œu ‚{ÞÚke ÃkÛk «k[e™ nkuðk™e
½Ûke ‚t¼kð™k Ähkðu Au. ÔÞkhk™e «k[e™Œk yt„u rðrðÄ {kLÞŒkyku
y™u yxf¤ku «ðŒuo Au. Œu{k™e yuf {kLÞŒk {wsƒ yu {w¤ ‘rðsÞ™„h’
Œhefu yku¤¾kŒwt. Œu ÔÞkhk{kt ykðu÷ VŒunƒwhs ŒÚkk Œu™k hûkÛk {kxu
Œu™e VhŒu ykðu÷ku fkux rfÕ÷ku yk «Ëuþ WÃkh™kt rðsÞ™kt yuf r[nT™
Œhefu W¼u÷k sÛkkÞ Au y™u Œu rðsÞ™„h ™k{™e þfÞŒk ŒhV yt„w÷e
r™Ëuoþ fhu Au. yLÞ yuf {kLÞŒk {wsƒ sw™k s{k™k{kt, ‚Ëeyku Ãkqðuo
‚qÞoÃkwºke ŒkÃke ™Ëe™k ËrûkÛk rf™khu, y™uf òus™{kt Vu÷kÞu÷wt ykƒkËeÚke
¼hÃkwh, ‚w¾e y™u ‚{]j yuðw ™„h ð‚Œwt nŒwt. yk ™„h{kt yuf
fk¤hkrºk™kt yþw¼ [ku½rzÞu yrø™™wt yuf ¼Þtfh Œktzð ¾u÷kÞwt y™u
yk yrø™fktz{kt yu ‚{]j ™„h ƒ¤e™u ¼M{e¼qík ÚkR „Þwt. Œu ™„h™e
¼qr{™u yÃkþwfr™Þk¤ {k™e™u yÚkðk Œku yk rðfhk¤ Æ~Þ™e ÞkË ¼w÷ðk
{kxu ƒkfe ƒ[u÷e ðMkŒe MÚk¤ktŒh fhe™u {etZku¤k ™Ëe™k Œxu ykðe™u
ð‚e Œu s ykÃkýwt yks™wt yk ÔÞkhk. ŒkÃke ™Ëe™kt rf™khk WÃkh™k Œu
{q¤ ™„h™k yðþu»kku ÃkÛk fk¤™e „rŒrðrÄ™u fkhÛku ™kþ ÃkkBÞk Au.
ÃkhtŒw yu ™„h, yksu ÃkÛk ykrËðk‚eykuÚke ð‚u÷wt „k{ ‘fk¤k ÔÞkhk’
yux÷u fu ƒ¤u÷wt ÔÞkhk Œhefu yðrþü hÌkwt Au. yk ™„h su rðMŒkh{kt
{kuxe {kuxe {nu÷kŒku nŒe Œu rðMŒkh yksu Ÿ[k{k¤k Œhefu òÛkeŒku
Au. yk rðMŒkh™e ËrûkÛku ykðu÷e yuf ™k™e ™Ëe, sÞkt Är™fku™k fÃkzk
ÄkuðkŒkt Œu s„k™u yksu ÃkÛk ‘Äkuƒe’ ÄkuðkÛk Œhefu MÚkkr™f ykrËðk‚eyku
òÛku Au. yk ™„h™wt fkuRf heŒ™wt ¾trzŒ Œ¤kð yksu ¾kuzŒ¤kð „k{
Œhefu yku¤¾kÞ Au.
ÔÞkhk{kt ™Ëe™u fktXu ÃkwhkÛkk rþð {trËh ykðu÷k Au. Œu{kt™wt yuf rþðk÷Þ yksu {™fk{uïh Œhefu
òÛkeŒwt Au, Œu™wt ƒktÄfk{ ƒkij rðnkh-{Xku™k ƒktÄfk{ ‚kÚku ftRf ytþu {¤Œwt ykðu Au. rðþu»k{kt ÔÞkhk™e
ykswƒksw™kt rðMŒkhku{kt ÃkÛk yk «fkh™kt ƒktÄfk{ku nkuðk™wt òÛkðk {¤u Au, su ÃkAe™k ‚{Þ{kt rþð
{trËhku Œhefu ÃkrhðŒo™ ÃkkBÞk nkuðk™wt ‚t¼rðŒ Au. ynetÚke ËrûkÛk{kt sŒkt ysLxk™e rðïrðÏÞkŒ ƒkij
„wVkyku ykðu÷e Au. su yne ƒkij Ä{o™k yrMŒíð™ku r™Ëuoþ fhu Au. ð¤e 1961™e ð‚rŒ „ÛkŒhe{kt
ÔÞkhk Œk÷wfk{kt ƒkij Ä{o Ãkk¤™khkyku™e ‚tÏÞk Ãkkt[™e ™kutÄkÞu÷e Au y™u yu ¼qŒfk¤{kt yk rðMŒkh{kt
ƒkij Ä{o «[r÷Œ nþu yu{ {k™ðk™u fkhÛk ykÃku Au.(ÃkkA¤Úke ‚{„ú Ëuþ{kt ƒkij Ä{o™ku ÷Þ ÚkÞku Œu™e
y‚h ynet ÃkÛk ÚkR nþu.) fw÷ Ëþ sux÷e ÃkwhkÛke ðkðku nŒe. su{kt™e ½Ûke ðkðku™wt ÃkwhkÛk ÚkR™u yksu
ð‚ðkxku ÚkÞk Au.
‚whŒ-ƒwhnk™Ãkwh™ku «k[e™ hks{k„o (yíÞkh™ku ‚whŒ-Äwr÷Þk {k„o) ynetÚke s Ãk‚kh ÚkkÞ Au y™u
Œu™e ykswƒksw ykðu÷e WÃkhkufŒ ÃkwhkÛke ðkðku Œu ‚{Þ™k ©{Ûkku,‚kÄwyku y™u {w‚kVhku™e fu ðÛkÍkhk™e
‚wrðÄk {kxu nþu. yÚkkotŒ ™ËefktXk™e ð‚knŒku rðnkhÄk{ y™u ¢{u¢{u rðnkhÃkwh,rðnkhÃkwhk,rðnkhk,rð
ykhk y™u AuÕ÷u ÔÞkhk Œhefu fu{ ™ yku¤¾kR nkuÞ? ÔÞkhk rðþu™k yk ƒeò {tŒÔÞ™kt ‚{Úko™{kt nsw
yksu ÃkÛk ÷ø™ «‚t„u Ëuð™u ÷¾kŒe ftfkuºke{kt ‘rðnkhÃkh’ ÷¾ðk™e «Úkk «[r÷Œ Au. «r‚j „wshkŒe
™ð÷fÚkkfkh Mð. h{Ûk÷k÷ Ëu‚kR ™kufhe yt„u „kÞfðkze hks Ëhr{Þk™ ÔÞkhk{kt nŒk. Œu ‚{Þu Œu{Ûku
yuf ƒu «ð[™ku{kt ÔÞkhk™u ‘rðnkhÃkwh’ Œhefu ðÛkoÔÞwt nŒwt yuðe {krnŒe {¤u Au. ð¤e Œu{Ûku Œu{™e
™ð÷fÚkk ‘¼khu÷ku yrø™’ {kt ÁÿË¥>™kt hnuXkÛk Œhefu rðnkhÃkwh™ku WÕ÷u¾ ÃkÛk fÞkuo Au, su ÔÞkhk nkuðk™wt
275
 {k™e þfkÞ Œu{ Au. ™ð÷fÚkk™e ðMŒwfÚkk ‚kÚku ÔÞkhk™u ‚eÄku ‚tƒtÄ ™Úke, ÃkhtŒw Mð.h{Ûk÷k÷ Ëu‚kR ÃkÛk
ÔÞkhk™u «k[e™ rðnkhÃkwh Œhefu {k™Œk nŒk. ÔÞkhk™e «k[e™Œk yt„u™e yxf¤ku™u ƒeS heŒu ÃkÛk ‚{Úko™
{¤e þfu Œu{ Au. ÔÞkhk yk¾ku st„÷™ku «Ëuþ Au. Œu™k fux÷kÞ „k{zkyku™k ™k{ku ykùÞo Ãk{kzu yuðk
‚tMf]Œ{Þ Au. ÔÞkhk™k Úkz{kt ¼kxÃkwh, fk™Ãkwh, ¾wþk÷Ãkwh, rðhÃkwh, fÃkwohÃkwh(fÃkwhk), ¼kus™Ãkwh, hk{Ãkwh,
RLËw, Ãkr™nkhe ð„uhu „k{ku ykðu÷k Au. Úkkuzu Ëqh þknÃkwh, {u½Ãkwh, zku÷hÃkwh(zku÷khk), ƒk÷Ãkwh, ytŒ:Ãkwh
ð„uhu „k{ku ykðu÷k Au. W¥>hu y‚k„ð™(y„k‚ðkÛk), ‚kËzð™(‚kËzðkÛk), [ktÃkkðkze ð„uhu ykðu÷kt
Au. ËrûkÛku Ãkk™ðkze, ‚hiÞk, ðu÷Ëk, ÃkÈzwt„he, fË÷eð™(fu¤ðkÛk), ÃkkXfðkze suðk ‚tÏÞkƒtÄ yÚkoÃkwÛko
™k{kuðk¤k „k{zkt ykðu÷k Au. ÔÞkhk™e ™Sf s ¼ut‚fkŒhe™k st„÷ rðMŒkh{kt ‘þðhe’ ™k{™wt yuf „k{
Au. su hk{¼fŒ þƒhe™k hnuXkÛk™wt MÚk¤ nkuðk™wt yuf fÕÃk™k ÃkÛk «ðŒuo Au. yk s ‚t˼o{kt ÔÞkhkÚke
ËrûkÛku 23 rf÷ku{exh y™u Ãkqðuo 19 rf÷ku{exh yhÛÞ «Ëuþ Au. yu hk{kÞý{kt ðÛkoðu÷k ËtzfkhÛÞ™e
¼qr{ nkuðk™wt fÕÃke þfkÞ. ‚kÚku ‚kÚku yu ™kutÄðw òuRyu fu, hk{kÞÛk™e yirŒnkr‚fŒk yt„u™k swËkswËk
{Œku{kt ¾uŒeðkze r™»ÛkkŒku™k {tŒÔÞ hk{kÞÛk{kt yÞkuæÞk Œu{s fkiþ÷ s™ÃkËÚke ËtzfkÞo ‚wÄe™k hk{™k
«ðk‚™wt ðÛko™ ƒŒkðu Au fu yk «Ëuþku™e s{e™ heŒ‚h™e ¾uzkÞu÷e nŒe. yÞkuæÞk™e ònkusnk÷e ÃkÛk
¾uŒe™e ykƒkËe YÃku nŒe. yu ¾uŒe {kxu n¤ ð„uhu ‚kÄ™ku ÷ku¾tz™kt nŒk. yk WÃkhÚke yu{ fne þfkÞ
fu, yk¾ku rðMŒkh ¼wŒfk¤{kt Wss𤠂tMf]rŒðk¤k y™u ykrÚkof heŒu rðfk‚ Ãkk{u÷ku nkuðku òuRyu.
WÃkh Ëþkoðu÷ „k{zkyku{k™kt ‚tMf]Œ{Þ ™k{ku òuzu yu™ku MÃkü ‚tƒtÄ nkuðk™e þfÞŒk Au.
R.‚.1707{kt {ku„÷ ƒkËþkn ykiht„Íuƒ {]íÞw ÃkkBÞku ÃkAe™k 50 ð»kkuo{kt {ku„÷kR™e ÃkzŒe ÚkR
y™u Œu ‚{Þu {hkXkyku™ku WËÞ ÚkÞku nŒku. {hkXkyku™u „wshkŒ{kt ykððk™ku {k„o ÃkeÃk÷™uh, ™ðkÃkwh,
‚ku™„Z ŒÚkk ™ð‚khe nŒku. yk hMŒku ‚ne ‚÷k{Œ hnu y™u ¼Þ™k «‚t„u yz[Ûk ™ Ãkzu Œu nuŒwÚke
Œuykuyu hMŒk WÃkh ÃkkuŒk™k ÚkktÛkk Q¼k fÞko nŒk. yk heŒu „wshkŒ ŒÚkk ËrûkÛk «Ëuþ ðå[u™k ðuÃkkh™k
hMŒk WÃkh {hkXkyku ‚¥>k [÷kðŒk nŒk.
ÔÞkhk su R.‚.1947 ‚wÄe „kÞfðkze y{÷ nuX¤ nŒwt Œu „kÞfðkz fwxwtƒ {q¤ Ãkw™k ™Sf
ykðu÷k ‘Ëkðze’„k{{kt hnuŒwt nŒwt. Ãke÷kShkð „kÞfðkz yk fwxtwƒ™k ykrËÃkwhw»k nŒk. yu{™u ¾k™Ëuþ
rsÕ÷k{kt™k ™ðkÃkwh „k{{kt ½kuzu‚ðkh™e xqfze™k WÃkhe Œhefu ™eBÞk nŒk. ™ðkÃkwh „k{ ÃkkuŒk™e
nË{kt Au. Œuðku Ëkðku ƒeò {hkXk ƒktËuyu fÞkuo nŒku. ŒuÚke Ãke÷kShkð™u ™ðkÃkwh Akuze Ëuðk™e Vhs
Ãkze y™u „e[ st„÷ku{kt {uðk‚e ¼e÷ku™k ‚ku™„Z™k zwt„h WÃkh ÃkkuŒk™wt Úkkýw s{kÔÞwt y™u íÞktÚke
¼rð»Þ{kt Ëhkuzk Ãkkzðk™k nuŒwÚke ‚ku™„Z™k st„÷e ¼e÷ku Ãkk‚uÚke yu zwt„h SŒe ÷eÄku y™u {sƒqŒ
rfÕ÷uƒtÄe fhkðe. ‚whŒ™k {wí‚Æe þu¾ W÷ RM÷k{u ‚iÞË yfeƒ™e y™u {nB{Ë Ãk™kn™e ‚hËkhe ™e[u
{kuf÷u÷k ÷~fh™u ŒuÛku nxkÔÞwt y™u {nB{Ë Ãk™kn™u ½kÞ÷ fhe™u fuË fÞkuo ŒÚkk ¼khu hf{ ykÃkŒkt Auðxu
Aqxfkhku fÞkuo. yk{ R.‚.1719{kt ‚ku™„Z{kt hne™u „kÞfðkzu ÃkkuŒk™wt MÚkk™ ƒ™kÔÞwt. ÃkkuŒk™e Œ{k{
«ð]rŒyku™wt r™Þ{™ ‚ku™„Z{kt hne™u fhðk ÷køÞk. ykÚke ‚ku™„Z™ku rfÕ÷ku „kÞfðkz fwxwtƒ™e ykht¼™e
r{÷fŒ nŒe, yux÷wt s ™rn ÃkÛk R.‚.1766{kt Ëk{kS „kÞfðkzu ÃkkxÛk™u Ãkkx™„h ƒ™kÔÞwt íÞkt ‚wÄe
Œku ‚ku™„Z „kÞfðkze hksÞ™wt Ãkh„ýwt „Ûkkíkwt níkwt.
„kÞfðkze hksÞ™e MÚkkÃk™k™k RrŒnk‚{kt ‚ku™„Z™e ‚kÚku ÔÞkhk™ku rðMŒkh ÃkÛk yirŒnkr‚f {n¥ð
Ähkðu Au yu nfefŒ Au. yux÷u fu „kÞfðkze hksÞ™e þYykŒÚke ÔÞkhk ÃkÛk Œu™ku yuf ¼k„ ƒ™e hÌkwt nþu.
ÔÞkhk™e ykswƒksw™e yirŒnkr‚f ¼qr{fk WÃkhktŒ ynet™e sq™e R{khŒku ÃkÛk ÔÞkhk™e yirŒnkr‚f
Ãkqðo¼wr{fk MÃkü fhu Au. VŒunƒwhs ÔÞkhk™e W¥>hu y™u Œ¤kð™e ƒksw{kt nS yksu ÃkÛk Xef fnuðkÞ
Œuðe nk÷Œ{kt {kusqË Au. yk R{khŒ™wt ƒktÄfk{ ÃkÚÚkh y™u $xku™wt Au. Œu òuŒkt s hsðkze XkX y™u
¼ÔÞŒk ‚kÚku yirŒnkr‚f {n¥ð™wt Ëþo™ fhkðu Au. ƒwhs™e VhŒu fkux Au y™u Œu ƒu rðþk¤ Ëhðkòyku
Ähkðu Au. yk R{khŒ™u ¼khŒ ‚hfkhu yirŒnkr‚f R{khŒku™e hûkÛk Þkus™k nuX¤ {qfe Au. Œu™wt ƒktÄfk{
17{e ‚Ëe™k {ku„÷kR MÚkkÃkíÞ™u {¤Œwt nkuðk™wt ðzkuËhk hksÞ ŒÚkk „wshkŒ hksÞ™k ÃkwhkŒíð ¾kŒkyu
sÛkkðu÷wt Au. WÃkhktŒ ™„h™e ðMkŒe™k hûkÛk {kxu ™„h VhŒu {kuxku fkux nŒku su™k yðþu»kku nsw {kuswË
Au. yk fkux{kt y{wf y{wf ytŒhu ºkÛk ƒwhòu nŒk, su nk÷ ™kþ ÃkkBÞk Au. fkux{kt «ðuþðk {kxu ƒu

276
rðþk¤ Ëhðkòyku nŒk su{k™ku yuf Œ¤kð™e ‚k{u nŒku, su ÷„¼„ ™kþ ÃkkBÞku Au. ƒeò Ëhðkò™e
WÃkhLkk ¼k„u nk÷ ™„h Ãkt[kÞŒ™e f[uhe ykðu÷e Au. yk Ëhðkò Ÿ[ku y™u rðþk¤ Au. ƒwhs y™u
fkux ÷~fh {kxu™k „uMx nkW‚ Œhefu ‚w÷Œk™kuyu ƒtÄkÔÞk nŒk, Œuðe ÃkÛk yuf {kLÞŒk Au. ‚h Úkku{‚
hkuyu 17{e ‚Ëe™e Ãknu÷e Ãkå[e‚e{kt ÔÞkhk{kt yk ƒwhs{kt {wfk{ fÞkuo nŒku yuðwt {™kÞ Au. rÃktZkhkyku™ku
ºkk‚ ™kƒqË fhðk {kxu rƒúrxþ ÷~fh™e AkðÛke R.‚.1768{kt yk MÚk¤u hne nŒe, yuðwt {k™ðk{kt ykðu
Au. R.‚.1750Úke yk ƒwhs ðzkuËhk™k „kÞfðkz™k fƒò{kt ykÔÞku nŒku. ÔÞkhk y™u ‚ku™„X ðå[u
ÔÞkhkÚke W¥>hu ‚kŒ {kR÷ Ëqh ‘½ze’™k{™wt yuf MÚk¤ Au. su ‚ir™fku {kxu ‘‚{h nkW‚’Œhefu WÃkÞku„{kt
÷uðkŒwt nkuðk™wt ÷kuf{w¾uÚke òÛkðk {¤u Au. yk ‘½ze’™wt ŒÚkk ÔÞkhk fkux™wt ƒktÄfk{ ÷„¼„ yufƒeò™u
{¤Œwt ykðu Au. yk heŒu òŒkt ‚ku™„Z y™u ÔÞkhk ÷ktƒk fk¤Úke yirŒnkr‚f {n¥ð™kt MÚkk™ku hÌkkt Au.
fkux{kt ykðu÷wt si™ Ëuhk‚h ÔÞkhk{kt ‚kiÚke sq™k{kt sq™e R{khŒ Au. yk Ëuhk‚h ht„{tzÃk, ¼kuÞhwt
y™u rðþk¤ „¼ko„kh Ähkðu Au. {trËh™ku „¼ko„kh ‚ku {kÛk‚ku Q¼k hne þfu Œux÷ku Au. ð¤e r‚{uLx
y™u ÷ku¾tz r‚ðkÞ {kºk [q™k y™u $x ðzu {sƒqŒ Ëeðk÷ y™u Œu™e WÃkh™ku ½wB{x y™u Ÿ[w rþ¾h
yu sq™k MÚkkÃkíÞ y™u rþÕÃkf¤k™ku ™{w™ku Ãkqhku Ãkkzu Au. yk Ëuhk‚h ÔÞkhk™k fkuR yuf si™ þurXÞkyu
ƒtÄkÔÞwt nŒwt yu{ {™kÞ Au. ‚ku {kÛk‚ku™e ûk{Œk ÄhkðŒku rðþk¤ „¼ko„kh nòhku ð»ko WÃkh ÔÞkhk{kt
si™ku™e ‚khe ‚tÏÞk y™u ykrÚkof ‚{]rj™wt ‚{Úko™ fhu Au. R.‚.1993{kt yk si™ {trËh™ku rsÛkkuojkh
ÚkÞku y™u íÞkt «u{‚qrh {nkhks©e™wt „whw{trËh ÃkÛk r™{koÛk ÃkkBÞwt.
{q¤ ÔÞkhk „k{ {etZku¤k ™Ëe™k s{Ûku fktXu, sÞkt yíÞkhu M{þk™ Au, íÞktÚke ÃkÚÚkh™e ¾kÛkku
ŒhVÚke Ãkk½ze Ãkuxu rðMŒuhu÷wt nŒwt. íÞkt {kuxu¼k„u ƒúkñÛkku™e {wÏÞ ðMkŒe nŒe. hku„[k¤k™u fkhÛku yÚkðk
Œku ƒwhs-fkux ƒtÄkÞk Œu fkhÛku ð‚rŒ ™Ëe fktXku Akuze W¥>h ŒhV fkux-rfÕ÷k™e ykuÚku ¾‚Œe „R nkuðe
òuRyu. ™Ëe fktXk™k ƒúkñÛkku™k ð‚ðkx™k MÚkk™ku yksu ÃkÛk yk nfefŒ™u ‚{Úko™ ykÃku Au. hk{S {trËh
y™u ÃkwhkÛkk rþð {trËhku Œku nsw yksu ÃkÛk ™Ëe fktXu Q¼k Au.
fkux™e ytËh™k rðMŒkh{kt {q¤ si™ku™e ðMkŒe nþu. yuðwt y™w{k™ fkux{kt WÃkrMÚkŒ si™ Ëuhk‚h
WÃkhÚke fhðwt ÞkuøÞ „Ûke þfkÞ. yk yt„u MÚkkr™f ÷kufku Ãkk‚uÚke {¤Œe {krnŒe {wsƒ fkux rðMŒkh{kt
ykðu÷kt ½Ûkk {fk™ku™e {kr÷fe ðrÛkf (fkÞMÚk) ÷kufku™e nŒe, yu WÃkh™e ƒkƒŒ™u ‚{Úko™ ykÃku Au.
ÃkhtŒw ÃkkA¤Úke fkuR fkhÛkku‚h hku„[k¤ku yÚkðk ðuÃkkh ÄtÄk Ãkh Ãkzu÷e {kXe y‚hku (fkux™k Ëhðkò ‚ktsu
ðnu÷k ƒtÄ ÚkŒkt nkuðk™u ÷eÄu ÞkŒkÞkŒ™e {w~fu÷e ÃkzŒe nþu) su™u ÷eÄu si™kuyu fkux{ktÚke ÃkkuŒk™wt MÚk¤
ƒË÷e™u fkux™e ƒnkh fk™Ãkwhk rðMŒkh{kt ð‚ðkx fÞkuo y™u fux÷kf MÚk¤ktŒh fhe „Þk nþu. ÃkrhÛkk{u
fkux rðMŒkh{kt Œu{™k ð‚ðkx Œu{™k ¾k÷e Ãkzu÷k ð‚ðkxku{kt ¢{þ: ƒúkñÛkku™e ðMkŒe ¾‚e „R. WÃkhktŒ
„kÞfðkze hksÞ{kt f{o[kheyku, rþûkfku, Œ÷kxeyku, Ãkqòheyku ð„uhu {wÏÞíðu ƒúkñÛkku hÌkk nŒk, su{Ûku
fkux™e ytËh ‚÷k{Œ ð‚ðkx Ãk‚tË fÞkuo nþu. ÔÞkhk{ktÚke Ãk‚kh ÚkŒk ‚whŒ-ƒwhnk™Ãkwh (ƒhnk™wwh) hks{k„o
WÃkh ði»ýð ðrÛkfkuyu Äk{k ™kÏÞk. ƒwhs™e ‚kÚku ƒkh„eh {nkuÕ÷k{kt ‚ir™fkuyu hnuXkÛk ƒ™kÔÞwt. Œu™u
yze™u {k¤eyku™kt ‚khe yuðe ‚tÏÞk{kt ½hku nŒk. ‚ir™fku™k ðkh‚Ëkh{kt {kºk ºkÛk-[kh {hkXk fwxwtƒku
hnuŒkt nŒk. òufu yksu yux÷u ÔÞkhk{kt ¼kx ÷kufku™e ðMkŒe nþu, yuðwt y™w{k™ fhe þfkÞ. ƒ¤Ë™k
fkuxu ƒktÄðk™k rÃk¥>¤™k ½q½hk ƒ™kð™kh ‘WŒkhk’fku{™e ÃkÛk yuf ð¾Œu ‚khe yuðe ðMkŒe nŒe. yk{
fux÷ef ¿kkrŒyku ÔÞkhk™k s™{t[ WÃkhÚke yÿ~Þ ÚkŒe „R Œu{ ™ðe W{uhkŒe ÃkÛk „R.
„kÞfðkze hksÞ y{÷™u fkhÛku ¢{u ¢{u ÔÞkhk{kt ËrûkÛke ƒúkñÛkku ykÔÞk. Œku ðuÃkkh ÄtÄk {kxu

277
 {khðkzeyku ykÔÞk y™u yrnt™k si™ ‚{ks{kt ykuŒ«kuŒ ÚkR „Þk. ûkeÛk ÚkÞu÷e si™ ðMkŒe VheÚke
ËkuZ‚ku-ƒ‚ku ½h™e ÚkR „R. su{Ûku fk™Ãkwhk rðMŒkh™u ð‚ðkx ƒ™kðe ykƒkË fÞkuo. ¾k™Ëuþ, ™kr‚f
ŒhVÚke ‚ku™eyku ykÔÞk y™u ‚ku sux÷k ½h™e yk¾e ¿kkrŒ Q¼e ÚkR. ‚ÞkShkðu Zku‚ðkzk™k Œ¤kð{ktÚke
™nuh™kt ÃkkÛke ðnuŒkt fÞkot, Œu™kÚke ykf»kkoR™u ¾uŒe fhðk ƒkhzku÷ ƒkswÚke fÛkƒeyku ykÔÞk y™u Œu{Ûku
fÛkƒeðkz ð‚kÔÞku. ËkY Œkze™k ðuÃkkh {kxu Ãkkh‚eyku ykÔÞk y™u Œu{Ûku ƒúñÃkwh{kt zuhk ™kÏÞk. yk
WÃkhktŒ [hkuŒh, fkrXÞkðkz, W¥>h rnLË y™u ƒeò «Ëuþku{ktÚke y™uf ÷kufku ykÔÞk y™u rMÚkh ÚkÞk.
AuÕ÷u ¼khŒ™k ¼k„÷k ƒkË ÃkkrfMŒk™{ktÚke 20-25 r™ðkor‚Œ r‚trÄ fwxwtƒku ykÔÞk, rMÚkh ÚkÞkt, ykƒkË
ÚkÞkt y™u Ä{oMÚkk™™wt ÃkÛk r™{koÛk fÞwot
ÔÞkhk™k ‚k{krsf {k¤¾k{kt si™ ðrÛkfku, ykirËå[ ƒúkñÛkku, Ëþkrðþk ðrÛkfku, fkÞMÚkku y™u hkÛkk
fku{™ku ‚{kðuþ ÚkkÞ Au. ‚whŒ-™ð‚khe™u ƒkË fhŒkt ÔÞkhk™k „ku÷ðkz rðMŒkh sux÷ku hkÛkk ¿kkrŒ™ku
ÔÞkÃk ƒesu fÞktÞ ™Úke. {wrM÷{ðkz y™u fku¤eðkz, ¾k÷Ãkkðkz, Ãkkh‚eðkz, {k¤eðkz, ƒúkñÛkðkz y™u
ðkrÛkÞkðkz yu{ ¿kkrŒ heŒu ð‚ðkxku Au. òu fu nk÷ Œu{k VuhVkh òuðk {¤u Au. ÃkhtŒw ¿kkrŒ «{kÛku
rðMŒkhku™e yku¤¾ ÃkhtÃkhk„Œ ¿kkrŒ«Úkkyku™ku r™Ëuoþ fhu Au. ð¤e ¿kkrŒ ðirðæÞ™e Ærüyu ËhS, ÷wnkh,
‚wÚkkh, ½kt[e, Œtƒku¤e, {ku[e, nò{, {kAe, Ër÷Œ y™u hk™eÃkhs suðe y™uf ¿kkrŒyku™e XefXef ðMkŒe
Au. yksu yrnt fkrXÞkðkz, hksMÚkk™,¾k™Ëuþ{ktÚke ÃkÛk y™uf fwxwtƒku ykðe™u ðMÞkt Au.
yksu ÔÞkhk ™„h r¾úMŒe r{þ™Úke ‚ku™„Z ÍktÃkk ‚wÄe™k ºkÛkuf rf÷ku{exh™k rðMŒkh{kt ÃkÚkhkÞu÷wt
Au. ™„h™k Ãkrù{ îkhÚke «ðuþŒk Ãkqðuo s{Ûkk nkÚku 1972{kt þY ÚkÞu÷e ykxo‚ y™u fku{‚o fkì÷us™wt
hr¤Þk{ýwt rðãk‚tfw÷ ™shu Ãkzu Au. Œku zkƒk nkÚku fkÃkuox fuLÿ, ©e WfkR «Ëuþ ¾ktz-Wãku„ ¾uzqŒ ‚nfkhe
{tz¤e™wt ¾ktz™w rðþk¤ fkh¾k™wt y™u st„÷ ‚nfkhe {tz¤e™wt ‚tfw÷ ™shu Ãkzu Au. ÔÞkhk ™„h™wt Ãkqðo-
Ãkrù{ «ðuþîkh „kÞfðkze hksÞ™e „kihð„kÚkk „kŒe ŒkuÃk y™u ‚wtËh ™„hðkrxfkÚke þÛk„khkÞwt Au.
™„h™k Ãkrù{ îkh yk„¤ s{Ûkk nkÚku hküÙeÞ Äkuhe{k„o ‚kÚku òuzkÞu÷ku ‚whŒ-Äwr¤Þk {k„o ƒLÞku Au.
yk {k„o Ãkh s ËrûkÛkkÃkÚk™wt þk¤k-‚tfw÷ ™shu Ãkzu Au Œku zkƒe ŒhV Ãkrù{Úke Ãkqðo ŒhV „k{™e {æÞ{kt
ÚkR™u fk™Ãkwhk™u ðetÄe™u Ãk‚kh ÚkŒku {k„o Au. su sq™k ‚{Þ{kt ‚whŒ-ƒwhnk™Ãkwh {k„o Œhefu òÛkeŒku nŒku.
‘‘‚kŒÃkwzk™k st„÷ku™e ÷e÷e ð™hkS™k [hÛkku{kt h{Œwt „wshkŒ™k Ãkqðoîkh ‚{wt ÔÞkhk RrŒnk‚{kt
SðŒwt ykÔÞwt Au.’’ ykðk ÔÞkhk™e Œðkrh¾ ¼kŒe„¤ nkuR Œu™wt rðMŒ]Œ ðÛko™ ÔÞkhk fkì÷us™k 1975-
76™k rðþu»kktf ykhÛÞf{kt yk «{kÛku ÚkR Au. Œu{ktÚke {n¥ð™e ™kutÄ yrnt «MŒwŒ Au.
ÃkuïkR ËVŒhku{kt ÔÞkhk™u ytŒkÃkwh Ãkh„Ûkk™wt yuf „k{ yuðe ™kutÄ Au. „k{™ku VŒunƒwhs y™u
Œu™u yze™u ykðu÷e fkuxo™e Ëeðk÷ yk «Ëuþ™k rðsÞ™k «rŒf suðe nkuR Œu™wt Ãknu÷wt ™k{ rðsÞ™„h
nkuðk™e þk¾ Ãkqhu Au. íÞkh ÃkAe™e ƒkijfk÷e™ ð‚knŒku™u fkhÛku rðh¤Ãkwh,rðnkhk y™u Auðxu ÔÞkhkyu
ykfkh ÷eÄk™ku ‚t¼ð Au. ™ð÷fÚkkfkh h.ð.Ëu‚kRyu ÔÞkhk{kt s ÷¾u÷e ¼khu÷ku yrø™{kt ÔÞkhk™u
rðhkxÃkwh ðÛkoÔÞwt Au, Œu òÛk ™kutÄÃkkºk Au.
st„÷kuÚke ¼hÃkqh yuðk yk Œk÷wfk™k ™k{ku ‚tMf]Œ{Þ Au.
Ëk.Œ. fÃkwhkÃkwh(fÃkwhk) y‚÷kðk™ (y„k‚ðkÛk) y™u fË÷eðk™ (fu¤ðÛk) ÔÞkhk™ku ËrûkÛk rðMŒkh
Ëtz fkhÛÞ™e ¼qr{ nkuðk™wt {™kÞ Au. R.‚. 1707{kt {ku„÷ ƒkËþkn ykiht„Íuƒ {]íÞw Ãkk{Œkt {ku„÷kR
yMŒ Úkðk ÷k„e y™u {hkXkÞw„™k {tzkÛk ÚkÞk. íÞkt™k ykrËÃkwhw»k r{÷kShkðu ¼e÷ku Ãkk‚u ‚ku™„Z™ku
rfÕ÷ku SŒe ÷R 1719{kt „kÞfðkz þk‚™™wt Ãknu÷wt Ãkkx™„h ƒ™kÔÞwt yks r™r{¥>u Ãkkzkuþ™wt ÔÞkhk
ðzkuËhk hksÞ™k Œkƒk{kt „Þwt. ð»kkuo ‚wÄe ÔÞkhk™e
yku¤¾ ‚ku™„Z-ÔÞkhk òurzÞk ™k{ Œhefu [k÷w hne.
{ku„÷kR MÚkkÃkíÞ™k VŒunƒwhs{kt 17{e ‚Ëe{kt
yt„úus hksËwŒ Úkku{‚ hkuyu {wfk{ fÞko™ku RrŒnk‚
Au. fkux™e Ëeðk÷™e yzkuyz ykðu÷wt si™{trËh Ëeðk÷
Ãknu÷k™wt nkuðk™wt {™kÞ Au. Œu{kt Ãkqò™wt Ãkt[ÄkŒw™wt ÃkŒhwt
15{e ‚Ëe™wt sÛkkÞwt Au.

278
ðzkuËhk rsÕ÷ku
rsÕ÷k™wt ™k{ : ðzkuËhk
ðzw {Úkf : ðzkuËhk
¼kiøkkur÷f rðMíkkh : 4111.91 [ku. rf.{e.
ðkðuíkh rðMíkkh : 302667 nufxh
rÃkÞík rðMíkkh : 180380 nufxh
ykçkkunðk : „h{ y™u ‚qfe
íkkÃk{kLk : {n¥k{ - 43.1, ÷½w¥k{ - 9.4
Mkhuhkþ ðh‚kË : 506 {e.{e.
LkËeyku : ™{oËk, rðïkr{ºke, {ne, òtƒðk, MkqÞko
rsÕ÷kLkku fw÷ Ãkkfku : fÃkk‚, zktøkh, swðkh, íkwðuh, {fkE, ½ô, þkf¼kE
rsÕ÷kLkk fw÷ íkk÷wfk : 8 (ðzkuËhk, ÃkkËhk, fhsý, ðk½kurzÞk, Mkkð÷e, z¼kuE, rþLkkuh, zuMkh)
fw÷ ðMkðkxe økk{ku : 654
fw÷ økúk{Ãkt[kÞíkkuLke MktÏÞk : 540
fw÷ þnuhku : 19
LkøkhÃkkr÷fkyku : 4 (ÃkkËhk, ‚kð÷e, z¼kuR, fhsÛk)
fw÷ ðMkíke (2011 {wsçk) : fw÷ : 3093745, Ãkwhw»kku : 1608837, Mºkeyku : 1484908
økúkBÞ ðMkíke : 1100439 (35.57 xfk)
Ãkwhw»k : 570241, †eyku : 530-198
þnuhe ðMkíke : 1994356 (64.43 xfk)
Ãkwhw»k : 1039364, †eyku : 954710
òrík «{ký : Ëh 1000 Ãkwhw»kkuyu 934 {rn÷kyku
ðMkíke øke[íkk : Ëh [ku. rf.{e. ËeX 397 ÔÞÂõíkyku
Ëh nòh Ãkwhw»ku †eLkwt «{ký : fw÷ 923 (økúkBÞ-696), (þnuhe-930)
yLkwMkqr[ík òríkLke ðMkíke : fw÷ 196350 (63.47 xfk), Ãkwhw»k-101570, †e-94780
økúkBÞ fw÷ 62503, Ãkwhw»k-32325, †e-30178
þnuhe fw÷ 133847, Ãkwhw»k-69245, †e-64602
yLkwMkqr[ík sLkòríkLke ðMkíke : fw÷ 293039 (9.4 xfk) Ãkwhw»k-152765, †e-140274
økúkBÞ fw÷ 202371, Ãkwhw»k - 104895, †e-97476
þnuhe fw÷ 90668, Ãkwhw»k-47870, †e-42798
Mkkûkh ðMkíke : 2385203
MkkûkhíkkLkku fw÷ Ëh : 86.45 xfk, økúkBÞ-79.96 xfk, þnuhe - 89.96 xfk
Ãkwhw»k - 91.55, †e - 80.97 xfk
økheçke hu¾k nux¤Lkk fwxwtçkku : 0 Úke 16 - 62,932
17 Úke 20 - 56,955
ykhkuøÞ ‚uðkyku : «kÚkr{f ykhkuøÞ fuLÿku - 42, Mkk{qrnf ykhkuøÞ fuLÿku - 10
Ãkuxk ykhkuøÞ fuLÿku - 242
ykhkuøÞLke Mkøkðzku : fw÷ ½xfku - 10, yktøkýðkze fuLÿku - 1344
«kÚkr{f þk¤kyku : 1172
{kæÞr{f þk¤kyku : 261
Wå[íkh {kæÞr{f þk¤kyku : 303
çkuLfªøk Mkuðkyku : 619
Mknfkhe {tz¤eyku : 4459

281
 ÃkþwÄLk (2012 {wsçk) : økkÞku-147352, ¼UMkku-2,63,689, ½uxk-çkfhkt-125800
½kuzk yLku xèwyku - 344, yLÞ ÃkþwÄLk - 7831
Ãkþw Ëðk¾kLkk : 14
«kÚkr{f Ãkþw Mkkhðkh fuLÿku : 17
Eríknk‚ :
Ãkrù{ ¼khŒ™k Ãkúk[e™ ytfkuxf y™u ðxÃkxf „k{uÚke yks™k ðzkuËhk ‚wÄe™k rðfk‚™e Þkºkk ƒu
nòh ð»kkuo fhŒkt ÃkÛk ðÄw ÷ktƒe Au. nòhku ð»kkuo y„kW ËrhÞkÃkkh™k hku{ suðk Ëuþku ‚kÚku ÔÞkÃkkh-ÔÞðnkh
fh™kh ™„h yksu ykÄwr™f s„Œ{kt ÃkÛk yrMŒíð™wt yuf yk„ðwt ykus‚ Ähkðu Au. MðŒtºkŒk Ãkqðuo yk
™„h™e ‚kÚku ‚tf¤kÞu÷ku rsÕ÷k™ku „úk{ rðMŒkh ytþŒ: „kÞfðkz þk‚™ nuX¤ y™u Ëuþe hsðkzkyku/
XfhkŒku™k þk‚™ nuX¤ nŒku.
rðïkr{ºke fktXu ð‚u÷k ðzkuËhk™u „wshkŒ™k ‚ktMf]rŒf Ãkkx™„h™e „hðe WÃk{k {¤e Au. ÃkwhkŒ™
Œk{úÃkºkku Œu{s Ãkwhkðkyku Ëþkoðu Au fu, ðzkuËhk yu „kÞfðkz þk‚™ Ãkqðuo hk»xÙfwx, „wÃŒ ðtþ, [k÷wfÞ
ðtþ, ‚ku÷tfe Þw„, {w½÷ fk¤, {wrM÷{ y™u {hkXk þk‚fku™ku hkßÞk™w¼ð fÞkuo Au. yuf ‚{Þu [kh
Ëhðkòyku ðå[u™wt yk ™„h rfÕ÷k-yu-Ëki÷ŒkƒkË Œhefu ÃkÛk yku¤¾kÞwt nŒwt.
{nkhkò ‚ÞkShkð ºkeò ykÄwr™f ðzkuËhk™k ¼køÞrðÄkŒk „ÛkkÞ Au. R.‚. 1885 Úke 1936™ku
Œu{™ku þk‚™fk¤ ðzkuËhk™k RrŒnk‚™wt ‚wðÛkoÃk]»X „ÛkkÞ Au.
ËqhtËuþe y™u Ãkúòðí‚÷ ‚ÞkShkð rðrðÄ ƒnw÷ûke ‚wÄkhkyku™k s™f ƒLÞkt y™u ðzkuËhk hkßÞ™u
rðãwŒþÂfŒ, Þktrºkf Wãku„ku, hu÷ðu, ÃkwMŒfk÷Þku y™u ‚nfkhe [¤ð¤, {VŒ y™u VhrsÞkŒ ÃkúkÚkr{f
rþûkÛk Œu{s ËkYƒtÄe suðk ‚wÄkhkyku™k ™ðÞw„{kt Ãkúðuþ fhkÔÞku. Œu{™k þk‚™fk¤{kt ‚t„eŒ, ™kxf,
r[ºk, rþÕÃk, Lk]íÞ, „kÞ™ suðe f÷kyku™ku yÃkqðo y™u yÃkhtÃkkh rðfk‚ ÚkÞku.
™{oËk y™u {ne ™Ëe ðå[u™k V¤ÿwÃk ÃkúËuþ{kt rðf‚u÷wt yks™wt ðzkuËhk rðïrðÏÞkŒ rþûkÛk ‚tMÚkkyku,
rðþk¤ ƒk„-ƒ„e[kyku, ¼ÔÞ hks{nu÷ku, yrŒykÄwr™f Wãku„ku, ðuÃkkh-ðkrÛkßÞ y™u rðfk‚÷ûke
«ðknku™wt [uŒ™k fuLÿ Au suÛku rðrðÄ ÃkúËuþku™k ÷kufku™u ðxÔk]ûke rðþk¤Œk{kt ‚{kðe ÷eÄkt Au.
ðzkuËhk yuf ‚tðuË™k, yktËku÷™, Ãkúu{k™tË, z¼kuR™k ËÞkhk{, WMŒkË ViÞk;kt, {ki÷kƒûk, ©e{ÿ
Lk]r‚tnk[kÞo, {nr»ko yhrðtË ½ku»k, ©e WÃkuLÿ[kÞo, zkut„huS {nkhks, Ãkq.Ãkú{w¾ Mðk{e, ‚kûkh h{Ûk÷k÷
ð‚tŒ÷k÷ Ëu‚kR, ‚whuþ òu»ke, hkò hrðð{ko, ¼qÃku™ ¾Ï¾h, ƒtÄkhÛk™k ækzðiÞk zkì. ¼e{hkð yktƒuzfh,
zkì. ykR.S.Ãkxu÷, zkì. rð¢{ ‚khk¼kR, ™k™w¼kR y{e™, fuÃx™ rðsÞ nòhu, [t.[e.{nuŒkÚke ÷E™u
™ðÞw„™k ‚kûkh ÃkË{©e r‚Œktþw¼kR, rþÕÃkfkh ™k„S Ãkxu÷, MÚkÃkrŒ fhÛk „úkuðh, rð[khf zkì. „wÛkðtŒ
þkn y™u r¢fux ‚uL‚uþ™ yþwt{k™ „kÞfðkz, rfhÛk {kuhu, ™Þ™ {kutr„Þk y™u RhVk™ ÃkXkÛk suðk
rð÷wÃŒ y™u nÞkŒ, y™ufk™uf ™ðhí™ku™k ÔÞÂfŒíðku{kt „wtÚkkR „Þk Au. ðzkuËhkðk‚eyku rðï™k ¾qÛku
¾qÛku sE™u ðMÞk Au yux÷u ßÞkt ßÞkt ð‚u ðzkuËhkðk‚e íÞkt íÞkt ăfu Au ðzkuËhk.
ðzkuËhk rsÕ÷k™k yirŒnkr‚f MÚkkÃkíÞku{kt fwŒƒwÆe™™ku nShku, ÷û{e rð÷k‚ Ãku÷u‚ Œu{s ™„hþuX™e
nðu÷e™k ¼ªŒ r[ºkku, ‚uðk‚e™e ðkð ‚rnŒ y™uf ðkðku, z¼kuR™ku rfÕÕkku, nehk¼k„ku¤ RíÞkËe™ku
‚{kðuþ ÚkkÞ Au. fh™k¤e, [ktËkuË, {k÷‚h, ™khuïh, rþ™kuh suðk MÚk¤ku Äkr{of y™u ÃkkihkrÛkf Ãkúðk‚™
MÚk¤ Œhefu {n¥ð™k Au.
rþÕÃk MÚkkÃkíÞ :
ðzkuËhk þnuh f÷k-MkkrníÞLke MkkÚkkuMkkÚk rþÕÃk MÚkkÃkíÞLke árüyu ykøkðwt MÚkkLk Ähkðu Au. ðíko{kLk
ðzkuËhkLkk rþÕÃke MkÞkShkð økkÞfðkzLku Lkøkhh[Lkk yLku rþÕÃkf÷k «íÞu yLkuhku ÷økkð níkku, suLkwt «ríkrçktçk
yksu ðzkuËhk þnuhLke yLkuf E{khíkku{kt òuðk {¤u Au. ðzkuËhk þnuhLkwt LÞkÞ{trËh,. «íkkÃk rð÷kMk Ãku÷uMk,
Mktøkúnk÷ÞLkkt MÚkkÃkíÞku ðøkuhu rðfxkurhÞLk ÞwøkLke ÞkË yÃkkðu Au. yk WÃkhktík ¾tzuhkð {nkhksyu çkLkkðu÷
282
 {fhÃkwhk Ãku÷uMk Lkshçkkøk Ãku÷uMk, ELËw{rík Ãku÷uMk, ÷û{erð÷kMk Ãku÷uMk, MÚkkÃkíÞLkku
W¥k{ çkuLk{qLk Lk{qLkku Au. RtxkuÚke çkLkkðu÷ yk {nu÷Lke çkktÄýe Rxkr÷ÞLk ÃkØríkÚke
fhðk{kt ykðe Au. su{kt Mktøku{h{hLkk Vwðkhk, íkÚkk òÃkkLke ÃkØríkLkku ÂMð®{øk Ãkq÷
f÷kLkfþe 130 yufh{kt rðþk¤ çkøke[k MkkÚku ykðu÷ Au. Lksh çkkøk Ãku÷uMk, «íkkÃk
rð÷kMk Ãku÷uMk, ELËw{íke Ãku÷uMk, ÷û{e rð÷kMk Ãku÷uMk, LÞkÞ{trËh suðkt MÚk¤kuLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
÷û{e rð÷kMk Ãku÷uMk :
yk Ãku÷uMk {nkhkò MkÞkShkð ºkeò îkhk çkktÄðk{kt ykÔÞku níkku yLku íkuLkwt
çkktÄfk{ E.Mk. 1890{kt Ãkqýo ÚkÞwt níkwt. su hksðe fwxwtçkLkwt rLkðkMkMÚkkLk çkLÞwt. yk
{nu÷{kt sqLkk s{kLkk{kt ðÃkhkíkkt nrÚkÞkhku íkÚkk Äkíkw yLku ykhMkLkkt rþÕÃkMÚkkÃkíÞku
{kusqË Au. íku Mk{Þu Ãkå[eMk ÷k¾Lkk ¾[uo íkiÞkh ÚkÞu÷k yk Ãku÷uMk {nkhkò MkknuçkLkku
ÃkíLke rÃkÞh{kt “÷û{e yB{k”Lku Lkk{u yku¤¾kíkkt íkuLku ykÄkhu ÷û{e rð÷kMk Ãku÷uMk Lkk{ Ãkzâwt Au.
hu÷ðu MxkV fkì÷us : 1914{kt çktÄkÞu÷wt yk {fkLk «íkkÃk rð÷kMk Ãku÷uMk íkhefu òýeíkwt níkwt.
VufÕxe ykuV ykxoMk : E.Mk. 1880{kt çktÄkÞu÷ yk R{khíkLke {æÞ{kt ykðu÷ku ½wB{x 144 Vqx Ÿ[ku
Au, su ¼khík¼h{kt çkeò MÚkkLku Au.
LÞkÞ {trËh :
{nkhkýe [e{LkçkkELkk Lkk{ WÃkhÚke íkiÞkh fhkÞu÷k yk
LÞkÞ{trËhLkk {fkLkLkk çkktÄfk{ ÃkkA¤ íku Mk{Þu Mkkík ÷k¾ YrÃkÞkLkku
¾[o ÚkÞku níkku. íku Mk{Þu ynª Mk¼kyku ¼hkíke níke. þnuhLke {æÞ{kt
ÂMÚkík rþÕÃkLkk yËT¼wík Lk{wLkkYÃk yk LÞkÞ{trËhLke R{khík{kt ðzkuËhk
rsÕ÷k fûkkLke yËk÷íkLke fk{økehe [k÷u Au.
çkhkuzk BÞwrÍÞ{ :
MkÞkS çkkøk{kt ykðu÷wt yk BÞwrÍÞ{ 1904{kt Ãkqýo ÚkÞwt yLku
íÞkhçkkË Ëh ð»kuo rÃkf[h øku÷uhe íkiÞkh fhðk{kt ykðe. Ãkkt[{e
MkËeLke Äkíkwyku yLku f÷kfkheøkheLkk Lk{qLkkyku íku{s ríkçkuxLke f÷kLkk
Lk{qLkkyku íkÚkk ÞwhkuÃkeÞku r[ºkkuLkku ynª Mktøkún fhðk{kt ykÔÞkt Au.
feŠík {trËh :
økkÞfðkz ÃkrhðkhLke M{]rík{kt 110 Vqx Ÿ[k rþ¾hðk¤wt yk
feŠík {trËh çkktÄðk{kt ykÔÞwt. LktË÷k÷ çkkuÍLkkt yLkuf r[ºkkuyu yk
R{khíkLku ykf»kof çkLkkðe Au.
fk÷k½kuzk :
ðzkuËhkLkk MkÞkS çkkøkLkk {wÏÞ «ðuþîkh ÃkkMku ½kuzk WÃkh Mkðkh
{nkhks MkÞkShkð økkÞfðkzLkwt MkwtËh çkkð÷wt {qfðk{kt ykÔÞwt Au.
MkhËkh Ãkxu÷ Ã÷uLkuxkurhÞ{ :
MkÞkS çkkøk{kt ykðu÷k yk Ã÷uLkuxkurhÞ{{kt íkkhk, økún,
LkûkºkLke òýfkhe {kxu ytøkúuS, ®nËe yLku økwshkíke{kt þku Þkusðk{kt
ykðu Au.

283
 MkqhMkkøkh ík¤kð :
ðzkuËhk þnuhLke {æÞu ykðu÷k yk MkqhMkkøkh ík¤kð Mkhuhkþ 12 VqxLke ŸzkE Ähkðu Au. íku{ s 665
Vqx Ãknku¤wt yLku 1060 Vqx ÷ktçkwt Au, su ÃkÚÚkhkuLkkt ÃkøkrÚkÞkt yLku rfLkkhkykuÚke Mkwþkur¼ík Au. WÃkhktík fkÞ{e
ÃkkýeÚke ¼hu÷wt hnu Au.
MkÞkSçkkøk «kýe Mktøkúnk÷Þ :
{nkhks MkÞkShkðu 1879Lke 8{e òLÞwykheyu ònuh sLkíkk {kxu ¾wÕ÷wt {qfu÷wt yk Mktøkúnk÷Þ ðzkuËhk
{kxu Þþf÷øke Mk{kLk Au. 100 «fkhLkkt Ãkþw-Ãkt¾eyku yLku s¤[h «kýeyku Au. swËk swËk 29 «fkhLkk
205Lke MktÏÞk{kt MkMíkLk «kýeyku Mkrník çkuLk{qLk Ãkûkeyku ykf»koýLkwt fuLÿ Au.
E.yu{.E. xuBÃk÷ :
¿kkLk Ërûkýk {qŠíkLkwt yk {trËh Au. yuÕÞwr{rLkÞ{Lkk ÃkíkhkÚke xtfkÞu÷ yLku ÷kfzkÚke çkLku÷kt yk {trËhLke
rzÍkELk yËT¼wík Au.
÷k÷ çkkøk Ãku÷uMk :
÷k÷ çkkøk Ãku÷uMkLkwt {q¤ Lkk{ «íkkÃk rð÷kMk Ãku÷uMk níkwt. {wtçkELkk rþÕÃkþkMºke MxeðLMku íkiÞkh fhu÷k
«íkkÃk rð÷kMk Ãku÷uMk{kt «íkkÃk®Mknhkð hnuíkk níkk.
Lkshçkkøk Ãku÷uMk :
{Õnkhhkð {nkhkòyu 1871{kt yk {nu÷ çktÄkÔÞku níkku. hksfwxwtçkku{kt ßÞkhu ßÞkhu ÷øLk suðk «Mktøkku
Qsðkíkk íÞkhu økúk{sLkku íkÚkk {nu{kLkkuLku {nu÷Lkk ÃkkA¤Lkk ¼køku Wíkkhku yÃkkíkku. ykðk «Mktøkkuyu íku{Lku
hkòþkne rððkn òuðk-òýðk {¤íkk. ynª {nu÷Lkk Lke[uLkk ¼køku s{kËkh çkkLkwt Mkhfkhe Íðuhkík, y{qÕÞ
ðMíkwyku Mkk[ððk{kt ykðíke.
{fhÃkwhk Ãku÷uMk :
Exkr÷ÞLk ÃkØríkÚke íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷ku yk Ãku÷uMk {nkhkò ¾tzuhkðu 130 yufh s{eLk{kt çktÄkÔÞku
níkku. f÷k LkfþeLkk çkuLk{qLk Lk{qLkkykuðk¤e yk E{khík yuf {nu÷ suðe Ëu¾kÞ Au, su{kt Mktøku{h{hLkk Vwðkhk,
E÷urõxÙf Vwðkhk, òÃkkLke ÃkØríkLkku ÂMð®{øk Ãkq÷, ntMkku {kxu ík¤kð ðøkuhu ykðu÷kt Au.
ELËw{íke Ãku÷uMk :
{nkhkò «íkkÃk®MknLkkt {kuxk çknuLkLkk Lkk{ WÃkhÚke yk Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au.
yksðk - rLk{uxk :
þnuhÚke 20 rf.{e. Ëqh ykðu÷k yLku þnuhLku Ãkkýe Ãkqhwt ÃkkzLkkh yksðk
Mkhkuðh Ãký h{ýeÞ yLku Mknu÷økknLkwt MkwtËh MÚk¤ Au. yksðk MkhkuðhLku
Mkt÷øLk {rnMkwhLkk çkuLk{qLk ð]tËkðLk økkzoLkLke ÞkË yÃkkðu íkuðk yLkuf htøkçkuhtøke
VwðkhkykuÚke þku¼íkku WãkLk ykðu÷ku Au. yk WÃkhktík rLk{uxk ÃkkMku ykðu÷ku MkwtËh
çkøke[ku ÃkÞoxfku {kxu ykf»koýYÃk çkLke hÌkku Au.
z¼kuE :
ðzkuËhkLke Ãkqðo rËþk{kt 30 rf.{e.Lkk ytíkhu ykðu÷ku z¼kuELke nehk¼køkku¤Lkku Ëhðkòu fkuíkhfk{Lkku
MkwtËh Lk{qLkku Au. yk WÃkhktík ðzkuËhk ¾kíku Mkhfkh îkhk [k÷íke Ãkku÷eMk íkk÷e{ þk¤k, MðiÂåAf MktMÚkkyku îkhk
[k÷íkwt Lkkhe Mkthûký økún, Mkhfkhe ytÄ rðãk÷Þ, yÃktøk çkk¤øk]n, ðzkuËhk rsÕ÷k çkk¤ Mkthûký øk]n, hk»xÙeÞ
ytÄsLk {tz¤, ytÄfLÞk rðfkMk øk]n ðøkuhu suðe MktMÚkkyku ðzkuËhkLkwt s{k ÃkkMkwt Au. yk MðiÂåAf MktMÚkkyku îkhk
ytÄ, yÃktøk Mºke-çkk¤fku {kxu íku{s ytíkuðkMke çknuLkku yLku yLkkÚk-rLkhkÄkh çkk¤fku {kxu yLkufrðÄ fÕÞkýfkhe
«ð]r¥kyku fhðk{kt ykðu Au.
284
ð÷Mkkz rsÕ÷ku
ÏsÕ÷k™wt ™k{ : ð÷‚kz
MÚkkÃk™k ð»ko : 1964{kt Mkwhík{ktÚke ð÷Mkkz rsÕ÷kLke h[Lkk fhðk{kt ykðe níke.
MkwhíkLkwt rð¼ksLk Úkíkkt ð÷Mkkz rsÕ÷ku yÂMíkíð{kt ykÔÞku yLku
1997{kt ð÷Mkkz{ktÚke LkðMkkhe rsÕ÷kLke h[Lkk ÚkE.
rsÕ÷k™w ðzwt {Úkf : ð÷‚kz
MÚkk™ : 20.80 Úke 21.9 W¥kh yûkktþ. 62.39 Úke 73.30 Ãkqðo
hu¾ktþ
ûkuºkV¤ : 2947 [ku.rf.{e., 294412 nufxh,
ð‚Œe : Ãkwhw»k - 8,87,222, Mºke - 8,18,456 fw÷ - 17,05,678
Œk÷wfk : 6 (ð÷‚kz, Ãkkhze, ðkÃke, W{h„k{, fÃkhkzk y™u Äh{Ãkwh)
fw÷ „k{ku : 467
{wÏÞ ÔÞð‚kÞ : ¾uŒe, ÃkþwÃkk÷™, ðuÃkkh-Wãku„,
¾uŒe Ãkkfku : zktøkh, fuhe, [efw, fu¤, fks. çkkøkkÞík Ãkkfku. ð„uhu
¾r™s {wÏÞ ¾™es/
„kiÛk ¾™es : ç÷uf xÙuÃk, huŒe, $x, ÷kR{ Mxku™, {kuh{, „úkð÷
s{e™™ku «fkh : zwt„hk¤ ÃkúËuþ, {uËk™e ÃkúËuþ, fktXk rðMŒkh{kt ¾khÃkkx™ku ÃkúËuþ
y™u ¾ktsÛk rðMŒkh
Mk{wÿ rfLkkhku : 63 rf.{e.
nðk{k™ : 10 Úke 40 rz„úe ‚wÄe™wt nðk{k™
ykƒkunðk : „h{, ¼usðk¤e, ‚{ÎkkŒ ŒÚkk ¾wþ™w{kt Ãkúfkh™e ykƒkunðk
ðh‚kË ‚huhkþ : 3000 {e.{e. ðh‚kË
st„÷ku/ð™ ‚tÃkËk
ykhrûkŒ ð™ rðMŒkh : 38,785.h4 nufxh, ‚k„, ‚e‚{, ¾uh, [tË™, {nwzku
™Ëeyku : ykiht„k, Ãkkh, fku÷f, Ë{Ûk„t„k,
s¤kþÞku : {Äwƒ™ zu{
Wãku„ku : ònuh ûkuºk : 4, ¾k™„e ûkuºk : 2444
·Îkw Wãku„ku : 584
flt„ y™u h‚kÞÛk : LÞqÍ rÃkúLx, ¢kVx ÃkuÃkh, Ã÷krMxf, hƒh, W™, huþ{, r‚LÚkurxf
VkÞƒh, ÄkŒw™e ÃkuËkþ, ƒktÄfk{ ‚t÷ø™ WíÃkkË™ku ¾ktz Wãku„
ykiãkur„f ð‚knŒku : 5 (ðkÃke, Ãkkhze, Mkheøkk{, økwtË÷kð, ô{høkk{)
hu÷ðu {køko : 75 rf.{e., hu÷ðu MxuþLk-10
flÎßÞ Ãkrhðn™ ‚uðk : Œ{k{u Œ{k{ 469 „k{ku{kt ƒ‚ ‚uðk WÃk÷çÄ Au
™Sf™k nðkR {Úkfku : ÿ{Ûk-40 rf÷ku{exh, ÁqhŒ-90 rf÷ku{exh
‹wtƒR-225 rf÷ku{exh
Þkzoƒòh ‚r{rŒyku : Ãk (ð÷‚kz, Ãkkhze, Äh{Ãkwh, fÃkhkzk y™u W{h„k{)
‹kfuox Þkzo : 11 (ð÷‚kz-3, Ãkkhze-4, Äh{Ãkwh-h y™u fÃkhkzk-h)
ËqÄ WíÃkkËf {tz¤eyku : 391, ‚ÇÞ ‚tÏÞk : 42,578
‹kAe{kh ‚nfkhe {tz¤eyku : 23, ‚ÇÞ ‚tÏÞk : 12,766
‹eXk™k y„hku : 11
ˆûkrÛkf ‚tMÚkkyku : ÃkúkÚkr{f þk¤kyku - 995, ‹kæÞr{f þk¤kyku - 223

287
 ¿kì÷uòu : 13
„útÚkk÷Þku/ðkt[™k÷Þku : 47
‰kt[™k÷Þku : 37
ykhkuøÞ ‚uðkyku-nkurMÃkx÷ku : (‚hfkhe-12, ™.Ãkk.‚t[kr÷Œ-2, ™.Ãkk. r‚ðkÞ™e ‚hfkhe ‚nkÞ
{u¤ðÛke nkurMÃkx÷-2)
ÿðk¾k™kyku : (‚hfkhe-39, ‚hfkhe ‚nkÞ {u¤ðŒk-2, ykÞwðuorËf Ëðk¾k™k-7)
ykt„Ûkðkze fuLÿku : 1860
r‚t[kR ‚ð÷Œ : 380 „k{ku{kt, WíÃkLLk r‚t[kR þÂfŒ : 12,684 nufxh
fw÷ {k„kuo™e ‚tÏÞk : 66 {k„kuo, flk»xÙeÞ Äkuhe{k„o -63 rf.{e., flkßÞ Äkuhe{k„o - 377
rf.{e., ÏsÕ÷k {k„o - 110 rf.{e., √úkBÞ {k„o - 33 rf.{e.,
±LÞ {k„kuo - 43 rf.{e.
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ : 01
÷k÷wfk Ãkt[kÞŒku : 05
√úk{ Ãkt[kÞŒku : 373
™„hÃkkr÷fkyku : 5 (ð÷‚kz, Ãkkhze, ðkÃke, W{h„k{ y™u Äh{Ãkwh)
‚kûkhŒk Ëh : 80.94 xfk (Ãkwhw»k-87 xfk, Mºke-74.40 xfk)
sL{ Ëh : 19.8 xfk
Bk]íÞw Ëh : 6 xfk
‚uf‚ hurþÞku(1000 Ãkwhw»ku) : 926 †eyku
‚¾e {tz¤ku/{rn÷k {tz¤ku : 8400
Þwðf {tz¤ku : 255
·Îuf‚¼k™e ƒuXfku : 1, fl6 : ð÷‚kz (y.s.ò.)
rðÄk™‚¼k™e ƒuXfku : Ãk
178 : ð÷‚kz (s™h÷), 179 : Äh{Ãkwh (y.s.ò.)
180 : fÃkhkzk (y.s.ò.), 181 : Ãkkhze (s™h÷)
182 : W{h„k{ (y.s.ò.)
rsÕ÷k Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : 31
Œk÷wfk Ãkt[kÞŒ™e ƒuXfku : ð÷‚kz : 31, ’khze/ðkÃke : 27, µ{h„k{ : 25, ¿Ãkhkzk : 25
‘h{Ãkwh : 21
Ëir™f y¾ƒkhku : 4 ([kh) ‚íÞ zu : ð÷‚kz, Ë{Ûk„t„k xkRB‚ : ðkÃke, Ãkúò ‚{k[kh
: ðkÃke, „wshkŒ r[ºk : ¼e÷kz,
òuðk÷kÞf MÚk¤ku : Ähk‚Ûkk, Ÿxze, Ãkkh™uhk, ŒeÚk÷Lkku økkuÕzLk çke[, Œzfuïh, V÷Ähk,
WËðkzk, ƒ„ðkzk, ‚tòÛk, ™kh„ku÷, W{h„k{ ðŠsLk çke[,
Ãkk™MkLkwt ðLkki»krÄ WãkLk, Ëkƒ¾÷Lkwt MkÌkkÿe Mk]rü fuLÿ, Äh{ÃkwhLkwt
÷uze rðÕ‚™ BÞwÍeÞ{ íkÚkk MkkÞLMk MkuLxh, W{h økk{Lkku ð]tËkðLk
MxwrzÞku, {ÄwçkLk zu{, Lkkhøkku÷ çke[.
ðz™e ðzðkRyu ð™Ãkhe™u Íq÷kðŒku ÃkúËuþ - ð÷‚kz rsÕ÷ku
ð÷‚kz rsÕ÷ku ð÷‚kz, Äh{Ãkwh, fÃkhkzk, Ãkkhze y™u W{h„k{ Œk÷wfkyku™ku ƒ™u÷ku Au.
fwËhŒ yk rsÕ÷k Ãkh [khu nkÚku ðh‚Œe nkuÞ Œuðe yu™e ¼ik„kur÷f h[Lkk Au.
ÎkqÎkðŒk yhƒe ‚{wÿ{kt Ãk„ ƒku¤e™u ƒuXku nkuÞ fu ‚Ìkkrÿ ÃkðoŒ{k¤k™e xufheyku™k ykuþefu

288
{kÚkwt xufðe ykzku Ãkzâku nkuÞ, ÷e÷kAB{ r÷ƒk‚{kt ykfkþ{ktÚke ÃkÛk yku¤¾kÞ Œuðku ‚kunk{Ûkku
ÃkúËuþ yux÷u ð÷‚kz rsÕ÷ku.
rðï Ãkúðk‚e yk„tŒwf Ãkt¾eykuÚke, rðþk¤ Ãkxðk¤e ™ËeykuÚke „wtsŒku, ÷e÷eAB{ ðkzeyku
y™u [efw, fuhe ð„uhu V¤kuÚke {Îk{ÎkŒku, ð™ y™u ™„h ‚tMf]rŒ™k ‚{ktŒh Ãkúðknuu „rŒþe÷ yk
rsÕ÷k™u rð¿kk™ y™u yæÞkí{™k ‚t„{ŒeÚko ƒ™ðk™wt ÃkÛk ‚ËT¼køÞ ‚ktÃkzâwt Au. ‚tMf]rŒyku™k ‚w¼„
‚{LðÞÚke ¾hu¾h frð©e Wþ™MkT™k ‘‘ÄLÞ Ähk ð÷‚kze’’ þçËkuÚke ™ðksðk™u ÷kÞf ƒLÞku Au.
yk ÄhŒeyu RrŒnk‚™u fuxfux÷eðkh fhðx ƒË÷Œku òuÞku Au. RrŒnk‚™u Ãkk™u yrÄf]Œ Úkkuzwt
Îkýwt ™kutÄkÞwt nþu y™u Îkýwt yòÛÞwt hÌkwt nkuÞ yuðwt yk Ähk Ãkk‚u ¼ik„kur÷f hksfeÞ, ‚k{krsf,
‚ktMf]rŒf, Äkr{of, ykrÚkof yLku ykÞk{ku™wt ‚Bk]Ø ¼kÚkwt Au. fkuR ÃkÛk ÃkúËuþ™ku rÃktz VfŒ Œu{kt
hnuŒk {kÛk‚kuÚke ™nª ÃkÛk ‚{„ú ðkŒkðhÛk y™u ÃkrhðuþÚke ÎkzkŒku nkuÞ Au. ð÷‚kz ÃkúËuþ™ku rÃktz
Œu™k ™Ëe, ™k¤kt, ‚{wÿ, ‚hkuðh, fqðk, ðkð, V¤, Vq÷ Ôk]ûkku, Ãkt¾e, ÃkúkÛkeMk]r»xÚke SðtŒ hÌkku
Au, ‚k[u ‚k[ ‚Sð hÌkku Au.
ð÷‚kz rsÕ÷k Ãkh Ãkúf]rŒ {™ {qfe™u ðh‚e Au y™u Ëhuf [ku{k‚k{kt ð÷‚kz Ãkh ðh‚kË
ÃkÛk {™ {qfe™u ðh‚u Au yu rsÕ÷k™wt ‚ik¼køÞ Au. ÃkikhkrÛkf {kLÞŒk y™w‚kh yk Ähk Ãkhþwhk{™k
ykþeðkoËÚke y÷tf]Œ Au. yuðe ÷kufðkÞfk Au fu, ð™ðk‚ Ëhr{Þk™ hk{, ÷û{Ûk ŒÚkk ‚eŒkS ynª
rð[Þkot nŒkt. n™w{k™S y™u ‚wr„úð™k ÃkúÚk{ r{÷™™wt MÚkk™ ÃkÛk yk rsÕ÷k{kt Au. ‚wðÛkoBk]„ Ëþo™
Îkx™k ÃkÛk ynª™k Bk]„{k¤ „k{u ƒ™u÷e ßÞkt hk{u Bk]„YÃke {khe[™u Œk™ ™Ëe Ãkk‚u {kÞkuo nŒku.
¼khŒ™k Ãkúk[e™ 18 {wÏÞ ÃkðoŒku{ktÚke ‚Ìkkrÿ ÃkðoŒ{k¤k, ÃkwhkÛkku{kt su™ku WÕ÷u¾ Ëtzfð™/
ËtzfkhÛÞ Œhefu Au, Œu ÃkðoŒ{k¤k{ktÚke yikht„k, ¾huhk, Ãkkh, {k™, Œk™, ™kh, fku÷f, Ë{Ûk„t„k
suðe ðnuŒe ™Ëeyku rsÕ÷k™k ÓËÞ™u Œks„e ƒûkŒe Ä{™eykuLke su{ ðne hne Au. yk ™Ëeyku
yhƒe ‚{wÿ™u {¤u Au. rðrðÄ ÉŒwyku™k r™¾kh{kt yk rsÕ÷k™e ykƒkunðk ¾wþ™w{k hnu Au.
ynª ÷„¼„ ‚{ÎkkŒ nðk{k™™e nkshe nkuÞ Au. yu™k ÷eÄu Ãkúò ÃkÛk ‚{{kt Sðu Au, Ãkúò™k
Sð™{kt ‚{Œk Au. ykíÞtrŒfŒk™ku y¼kð Au. Ãkúò Ãkh ¼q„ku¤™k ¼hÃkqh ykþeðkoË Au. yuf
ƒksw Ãkrï{u ÃkhËuþ ‚kÚku ðuÃkkhe ‚tƒtÄku òuze ykÃkŒku yhƒe ‚{wÿ Au, Œku Ãkqðuo zkt„, W¥khu ™ð‚khe
y™u ËrûkÛku {nkhk»xÙ ŒÚkk ËkËhk ™„h nðu÷e™k ÃkúËuþku Au, su ƒÄk ÷e÷ktA{ rðMŒkhku Au. yu heŒu
ËrûkÛk „wshkŒ™ku nÞkuo¼Þkuo ÃkúËuþ ð÷‚kz rsÕ÷ku Au. {wtƒR™k ‚ktr™æÞÚke ð÷‚kz™u ðuÃkkh Wãku„{kt
¾qƒ {nuh ÚkR Au. yíÞkhu yrŒ rðfr‚Œ ™uþ™÷ nkRðu ™t.8 ™u ÷eÄu, hu÷ðu™e su{, hkuzÚke ÃkÛk
ºkÛkuf f÷kf{kt {wtƒR Ãknku[ðwt þfâ Au. ¼rð»Þ{kt òÃkk™™e {ËËÚke ykfkh ÷u™kh {wtƒR-rËÕne
yikãkur„f fkurhzkuh{kt ð÷‚kz™wt yikãkur„f ™‚eƒ ðÄw™u ðÄw ¾q÷Œwt òÞ Au.
ð÷‚kz{kt ™Ëeyku™e nksheÚke s{e™ V¤ÿwÃk Au. ‚{wÿ™u MÃkþoŒe ¾khkÃkkxLke s{e™™u
ƒkË fhŒkt, ƒkfe™e s{e™, ¾k‚ Œku ð÷‚kz y™u Ãkkhze Œk÷wfk{kt fk¤e s{e™ Au. su fÃkk‚,
zkt„h-þuhze suðk Ãkkfku {kxu y™wfq¤ Au, Œku ykrËðk‚e rðMŒkhku Äh{Ãkwh ŒÚkk fÃkhkzk Œk÷wfk
(yuf ‚{Þu yrð¼krsŒ Äh{Ãkwh Œk÷wfku/ƒeò hkßÞku™k ÎkÛkk rsÕ÷k fhŒkt ÃkÛk {kuxku nŒku !){kt
„kuhkzwt s{e™ Au. ßÞkt fkuËhk, ™k„÷e, fksw, ™krhÞu¤, òtƒw, hkÞÛk, [efw ð„uhu ÄkLÞ ŒÚkk
V¤ Ãkkfu Au, ŒÚkk {„, Œwðuh, ðk÷ suðkt fXku¤ ÃkÛk {ƒ÷¾ Ãkkfu Au. ð÷‚kze nkVq‚™u ÷eÄu Œku
ð÷‚kz rðï rðÏÞkŒ Au. yk r‚ðkÞ ÃkÛk ¼khŒ¼h{kt fâktÞ ™nª nkuÞ yux÷e rðrðÄŒkðk¤e
fuheyku™ku Ãkkf ynª ÚkkÞ Au. nðu ð÷‚kze fu‚h ÃkÛk sq™k„Z™e fu‚h suðe ð¾ÛkkÞ Au. xqtf{kt
ƒkhu {rn™k V¤V¤krË™e ‚kuz{Úke rsÕ÷k™e ÃkkurŒfe Bknuf Au. ð÷‚kze ‚k„ ÃkÛk yk¾k ¼khŒ{kt
Œu™e „wÛkð¥kk™u ÷eÄu ÃkúÏÞkŒ Au. yt„úuS{kt xeBƒh þçË™k ƒu yÚko ÚkkÞ Au, ƒeòu yÚko yktŒrhf
ŒkfkŒ yu heŒu ÃkÛk ð÷‚kz™wt xeBƒh òÛkeŒwt Au. ð÷‚kz™k Ãk™kuŒk Ãkwºkku ¼w÷k¼kR Ëu‚kR ŒÚkk
{kuhkhS Ëu‚kR{kt yk ð÷‚kze xeBƒh ÃkqhuÃkqhwt Wò„h ÚkÞwt nŒwt.
289
 ð÷‚kz rsÕ÷k Ãkk‚u ¼ÔÞ yirŒnkr‚f ðkh‚ku ÃkÛk Au. ð÷‚kz™k {q¤/Ãkúk[e™ ™k{Úke
þYykŒ fheyu. ð÷‚kz™wt {q¤ ™k{ ‘LÞ„úkuÄÃkwh’ nŒwt. LÞ„úkuÄ yux÷u ðz. þYykŒ{kt ðz‚k¤ nþu
su ÃkkA¤Úke ð÷‚kz ÚkÞwt. yksu ÃkÛk yk rsÕ÷k{kt ‚ifkyku sq™k ¼ÔÞ ðz nÞkŒ Au. ðuË ÔÞk‚u
rð»ýw ‚nMºk{kt RïheÞ þrfŒÄkhe Ôk]ûkku{kt LÞ„úkuÄ (LÞ„úkuÄ, WËwtƒh, yïíÚk)™u ÃkúÚk{ MÚkk™ ykÃÞwt
Au. yk Rïhe þrfŒ™ku rðfk‚ y™u rðfk‚™k Ãkh[k Ãkkh™uhk ÃkðoŒ, ŒeÚk÷ ({q¤u ŒeÚko MÚk¤)™k
ËrhÞk rf™khu ŒÚkk ƒeò fux÷ktÞ yktŒrhf MÚkk™ku (Ëk.Œ. ™trË„úk{, ƒ„ðkzk) ¾kŒu {¤u Au. yk¾k
„wshkŒ{kt yuf{kºk þkhËk{X ð÷‚kz ¾kŒu Au. ßÞkt Xkfwh hk{f]»Ûk y™u {k þkhËk{rÛk™e nkshe
y™w¼ðkÞ Au. fnuðkÞ Au fu rðïkr{ºk Ér»kyu ™Ëe Ãkkh fhðk Ãkkh™uhk ÃkðoŒ Ãkh™k {nkfk÷e™e
‚kÄ™k fhe, ykþeðkoË {u¤ðe s¤{k„o™u Ãkkh fhe „Þu÷k, yux÷u ™Ëe™wt ™k{ ‘Ãkkh’ ÚkÞwt Au ŒÚkk
Œu™k rf™khu ykðu÷wt ™„h™wt ™k{ ÃkÛk Ãkkhze Au. yksu ƒÄk Ä{kuo™k ‚tÃkúËkÞku ŒÚkk rVhfkyku™wt
ÃkkuŒÃkkuŒk™e heŒu „ikhð¼Þwo ‚nyrMŒíð ð÷‚kz rsÕ÷k{kt Au. ynª™k y™wÃk{ ÃkúòfeÞ ‚w{u¤
ÃkkA¤ RïheÞ þrfŒyku™e Ãkh{ f]Ãkk Au.
„wshkŒ™ku Ãkúk{krÛkf RrŒnk‚ {ikÞofk¤Úke þY ÚkkÞ Au, íÞkhÚke s ‚{MŒ Œ¤ ÃkúËuþ Ãkh Œu
RrŒnk‚ Äkhk ÃkúðŒuo Au. íÞkh ƒkË y™w{kiÞo fk¤, ûkºkÃkfk¤, „wÃíkfk¤, [iºkffk¤, ™ð‚khe™k
[ki÷wfâku, hk»xÙfqx þk‚™, y™w{iºkf fk¤, ‚ku÷tfefk¤, ™ktrËÃkwh™k [ki÷wfâku, ðkt‚Ëk™k [ki÷wfâku,
{æÞfk÷e™ rËÕne™k ‚w÷Œk™™k þk‚™, Ãkkuxwo„eÍ þk‚™, {w„÷ þk‚™, {hkXe (ÃkuïkR) þk‚™,
rƒúxeþ þk‚™ ykÍkËe [¤ð¤™k ¢krLŒ ƒes™e hkuÃkÛke™ku ‚{Þ, 1857™k ƒ¤ðk™k Ãkúðkn,
Äh{Ãkwh ŒÚkk ðkt‚Ëk™wt hkßÞþk‚™, MðkŒtºÞ ‚t„úk{ku{kt s™ÃkË™e ‚k{u÷„ehe, ƒt„¼t„ [¤ð¤
ð„uhu Ãkúðknku™e y‚hku yk rsÕ÷k™k ÃkúòSð™ Ãkh Ãkze Au. AuÕ÷e ‚Ëe{kt „wshkŒ{kt snk÷Ãkûk
y™u nku{hw÷ yktËku÷™{kt™ku Ãkú¼kð, y‚nfkh yktËku÷™, ‚rð™Þ fk™q™ ¼t„, Ähk‚Ûkk ŒÚkk
Ëktze-{eXk ‚íÞk„ún, nrhÃkwhk fkut„úu‚ yrÄðuþ™ ({q¤u ð÷‚kz rsÕ÷ku ‚whŒ rsÕ÷k™ku ¼k„ nŒku,
yíÞkh™ku ™ð‚khe rsÕ÷ku ÃkÛk ð÷‚kz rsÕ÷k™ku ¼k„ nŒku.) ËktzeÞkºkk, Ähk‚Ûkk ‚íÞk„ún,
1942™wt rnLË Akuzku yktËku÷™ ð„uhu ynª™k ðze÷ð„o {kxu yksu ÃkÛk ŒhkuŒkS Îkx™kyku Au.
RrŒnk‚™k Ãkúðknku™e ™kutÄÃkkºk Îkx™kyku{kt ÃkúòfeÞ y‚h™e ár»xyu y™w{iºkf Œƒ¬k{kt
shÚkkuMŒeyku™wt yk„{™ yu ¾qƒ {kuxe Îkx™k Au. ËqÄ{kt ‚kfh™e su{ ¼¤e sðk™e ¼kð™kÚke ‚ðkR
„wshkŒe ŒÚkk yk„¤ ðÄe ‚ðkR ¼khŒeÞ Úkðk™wt „ikhð ÷uðk™e ÷kÞfkŒ yk fku{u ƒŒkðe Au.
yðko[e™ ¼khŒ™ku rð¿kk™, Wãku„, ÷~fhe ËqhtËuþe ð„uhu{kt yk Ãkkh‚efku{™ku ¾qƒ {kuxku Vk¤ku Au.
rðï¼h{kt Vu÷kÞu÷k Wå[ Ãkkh‚e ‚ßs™ku ÃkkA¤ ÷k„Œe Œu{™e yðxtf (yxf) ð÷‚kz rsÕ÷k™k
þnuhku/„k{ku™e ÞkË yÃkkðu Au.
‚k{krsf Sð™ ŒÃkk‚Œkt ynª ykrËðk‚eyku™e rðþk¤Œk Wze™u ykt¾u ð¤„u Au. ‚kÚku
‚{wÿ rf™khu ð‚Œe {kAe{kh ‚{ks™e yk„ðe heŒu¼kŒku
ÃkÛk ™kutÄ™eÞ Au. ¼khŒ™k Ãkú{w¾ Ä{kuo rnLËw, {wrM÷{, þe¾,
R‚kR, si™, shÚkkuMŒe ð„uhu Ãkk¤Œk, ÃkÛk ÃkkuŒÃkkuŒk™k
ÃktÚk fu rVhfkykuÚke yk„ðe yku¤¾ ò¤ðŒk Ãkúò ‚{qnku™k
‚nyrMŒíð y™u ‚rn»ýwŒkÚke ‚k{krsf ÃkkuŒ Îkè Au. ÷„¼„
yk¾k „wshkŒ™e ¿kkrŒyku, Ãkuxk ¿kkrŒyku ŒÚkk Œu{™kt „ku¤
Ãkhøkýkt yu ƒÄk™e nkshe, ƒeò rsÕ÷kyku™e su{ ynª
ÞÚkkðŒ Au.
y™w‚qr[Œ òrŒ {nË ytþu þnuhe rðMŒkhku{kt Au.
ð÷‚kz rsÕ÷k™e WËkh{Œ ‚tMf]rŒ™u ÷eÄu ŒÚkk ‚ŒŒ ðÄŒk
sŒk fu¤ðÛke y™u þnuhe Ãkúðknku ‚kÚku ‚{íð ‚kÄðk™u ÷eÄu
290
rsÕ÷k{kt Mk˼kðLkkLkwt yk„ðwt MÚkk™ Au.
y™w‚qr[Œ s™òrŒ™e rðrðÄ Ãkuxk òrŒykuÚke ð÷‚kz rsÕ÷ku ¼Þkuo¼kËÞkuo Au y™u ð÷‚kz™e
‚tMkËeÞ ƒuXf Œu{™k {kxu y™k{Œ Au. ykrËðk‚eyku ð™ y™u zwt„hk¤ ÃkúËuþ{kt ð‚™khk Au y™u
rnLË{kt ykðe ð‚™khe yLÞ Ãkúòyku (Ëk.Œ. ykÞkuo fu ƒeS yk¢{Ûk ÃkAe ykðe MÚkkÞe ÚkÞu÷
Ãkúòyku)™k yk„{™ ÃkqðuoÚke yk ÷kufku ynª ð‚u Au. ½kurzÞk Äh{Ãkwh, ð÷‚kz ŒÚkk Ãkkhze, fkutfÛkk
fÃkhkzk ŒÚkk Äh{Ãkwh, n¤ÃkrŒ {kuxk ¼k„u ð÷‚kz ŒÚkk Ãkkhze Œk÷wfk{kt, ŒÚkk ðkh÷e ‚{wn W{h„k{
Œk÷wfk{kt òuðk {¤u Au. ykrË{ sqÚk™k fku¤[k ‚{qnku ð÷‚kz, Äh{Ãkwh y™u fÃkhkzk Œk÷wfkyku{kt
Au. Ãkúf]rŒ ŒÚkk Œu™kt Œíðku™k/ÃkúkÛkeyku™k yk ÷kufku Ãkqsf Au. hk™eÃkkzk, ™tËhðku, ÎkkuzkËuð, ðkÎkËuð,
ƒñk-¼h{ Ëuð ð„uhu Œu{™k Ëuðku Au, ßÞkhu Ëuðe hkÛke ÃkktZh {kŒk Au. y„k‚e ({q¤u yÎk™krþ™e
‚tMf]Œ ™k{ ÃkhÚke yÃk¼útþ) {kŒk Au. „k{ Ëuð, zwt„h Ëuð, ‚e{krzÞk Ëuð ÃkÛk ¾hk, „wshkŒ{kt
ÔÞkÃkf þeŒ¤k Ëuðe ÃkÛk ¾hkt. Äh{Ãkwh Œk÷wfk{kt fk{¤e òrŒ™k ÷kufku ÃkÛk fkutfÛk Ãkèe™e su{ ðYÛk
ðh‚kË™u ÃkÛk Ëuð Œhefu {k™u Au. ynª™k ykrËðk‚e, „wshkŒ™k Ãkqðkot[÷{kt ð‚Œk ykrËðk‚eyku™e
su{ ‚ns heíku fwËhŒe Sð™ Sðu Au. ynª hksÃkqŒ, ûkrºkÞ y‚hku ‚kÚku fkutfÛke ŒÚkk {hkXe
Sð™ þi÷e™e ÃkÛk y‚h Au. yuf ‚{Þu zwt„hk¤ ÃkúËuþ{kt ykrËðk‚e Ãkwhw»kku ÷t„kuxe¼uh fu Mºkeyku
fkAze {khu÷ fÃkzkt y™u fkt[¤e{kt SðŒkt, ÃkÛk yksu þnuhefhÛk™e y‚h™u ÷eÄu Ãkwhw»kku ÄkuŒe WÃkh
ÃknuhÛk fu ÃkuLx þxo ŒÚkk Mºkeyku ÔÞðrMÚkŒ fÃkzkt{kt ‚ßs ÚkŒe òÞ Au.
{kík]ÃkúÄk™ ‚{ks ðiðkrnf ‚tƒtÄku{kt ðÄkhu ¾wÕ÷ku Au. Sð™ þi÷e ÃkÛk ƒtrÄÞkh ™Úke. ¾kuhkf
þkfknkhe ŒÚkk {kt‚knkhe ƒt™u [k÷u Au. Œnuðkhku{kt Wsr¤ÞkŒ™k Œnuðkhku rËðk¤e, rËðk‚ku ÃkÛk
¾hk, ÃkÛk nku¤e yk ÷kufku™ku {wÏÞ Œnuðkh Au. Œu{™kt ‘¼ðkzk Lk]íÞku’ Œu{™e rðrþ»xŒk Au.
¾k‚ WÕ÷u¾™eÞ ƒkƒŒ ynª™k ðkh÷e ykrËðk‚e f÷kfkhkuyu Q¼e fhu÷e rðrþ»x ‘ðkh÷e
r[ºkfkhe’ Au. Ëuþ ÃkhËuþ{kt ƒt„k¤e ‘yÕÃk™k’™e su{ ykt„Ûkk™e ¼ªŒku yk Ãkúò, [ku¾k™k ÷kux™e
ÃkuMxÚke þÛk„khŒe, ykðkt ðkh÷e ¼ªŒ r[ºkku nðu Œku fkÃkz Ãkh Ãký [eŒhkR Ëuþ ÃkhËuþ{kt ÃkúÏÞkŒ
ÚkÞkt Au.
‚k„h rf™khu ð‚Œk {kAe{khku {íMÞ ¾uzqŒku Œhefu òÛkeŒk Au. ™Sf™k ËrhÞk{kt ™k™fze
nkuzeyku/nkuzfktÚke {kA÷eyku Ãkfze, ™Sf™k ƒòh{kt ðu[e ÃkkuŒk™wt „wshk™ [÷kðŒe yk Ãkúò
¾{ehðtŒe Au. Œu{s Þktrºkf ƒkuxÚke Ëqh ËrhÞk{kt ‚k„h¾uzw {íMÞkuãku„ îkhk hkuS {u¤ðu Au.
{kAe{khe ƒku÷e{kt ‚qhŒe ÷kufƒku÷e™e Aktx Au Œku ÃkÛk ‚qhŒe ƒku÷eÚke Œu ÎkÛke heŒu sqËe Ãkzu Au.
MðŒtºk ƒku÷e „Ûke þfkÞ Œu{ Au, AŒkt ÃkÛk ‚t‚„o™u ÷eÄu fkrXÞkðkze, {hkXe, fkutfÛke™e yk ƒku÷e
Ãkh y‚h Au. Ãknuhðuþ{kt Œ¤ rðMŒkh{kt Ãkwhw»kku ÃkkuŒze/÷qt„e y™u ƒtze ßÞkhu Mºkeyku fAkuh y™u
ykuZÛke Ãknuhu Au. Ãkwhw»kku ÷„¼„ [ku{k‚k r‚ðkÞ ƒnkh hnuŒk nkuR Mºkeyku ðÄw ykí{r™¼oh y™u
{k™r‚f heŒu {sƒqŒ Au.
rðþu»k WÕ÷u¾™eÞ Au fu, Ãkkh‚e
fku{™e ƒÄe heŒ¼kŒ ÃkkùkŒ y‚h
nuX¤™e ŒÚkk Wå[ð„o™u {¤Œe ykðu
Au. Ãknu÷kt s{e™Ëkhe ŒÚkk ËkY Œkze™k
ÄtÄk™u ÷eÄu ŒÚkk Wå[ rþûkÛk™u ÷eÄu
Ãkú{kÛk{kt ‚Bk]Ø Ãkúò ÃkÛk ykswƒksw™e
ƒÄe Ãkúòyku™k Ãknuhðuþ ÃkkÎkze,
y÷tfkhku yu ÷kufkuyu ð¾Œku ð¾Œ
yÃk™kðu÷k Au ÃkÛk Äkr{of MÚk¤™e
{q¤¼qŒ yku¤¾ ykŒþƒnuhk{ ŒÚkk
291
 Ëuð Œhefu yrø™™e Ãkqò yu{Ûku ‚kt„kuÃkkt„
ò¤ðe hk¾e Au. Ëhhkus Îkh™k ykt„Ûku
ht„ku¤e Ãkqhðe (¾k‚ Œku ƒeƒktÚke), ÷øLk™e
rðrÄ nt{uþ {kxu ‚ktsu s fhðe ð„uhu
rhðkòu yfƒtÄ Au, yuf ò™Ëkh y™u
h{qsÔk]r¥kðk¤e fku{ Bk]Œ:ÃkúkÞ Úkðk™u ykhu
Au. nk÷{kt Ãkkh‚e fku{ ÃkkuŒk™wt yrMŒíð
ò¤ððk {kxu òøk]Œ ƒ™e Au y™u fux÷kf
™¬h ykÞkus™ Ãký rð[khkR hÌkk Au.
rð[kh ©uÛke{kt yíÞtŒ yðko[e™
r¾úMŒeyku ynª™k ÷kuf Ãkúðkn{kt ‚{h‚
ÚkR „Þk Au. xqtf{kt yk ƒÄkt ¿kkrŒ ŒÚkk
Ä{kuo™k Ãkúò‚{qnku™k ‚nyrMŒíðÚke yk¾ku
rsÕ÷ku ¼kŒe„¤ ‚k{krsf, ‚ktMf]rŒf, Äkr{of, ÷kufSð™Úke yuf h{ÛkeÞ „w÷ËMŒk suðku ¼k‚u Au.
Sð™þi÷e hnuÛke-fhÛke ŒÚkk ‚k{krsf heŒ-rhðkòu{kt yuf ƒeò™e y‚h™u ÷eÄu ƒÄtw yufrðÄ
({ku™kuxku™‚) ƒ™Œwt yxfu Au y™u ƒÄu s ¼kŒe„¤Œk™e AkÃk WÃk‚u Au.
‚{ks{kt Mºkeyku, Ôk]æÄku, ƒk¤fku, rðf÷kt„ku ‚trûkÃŒ{kt fneyu Œku ‘ykr©Œ’™e fûkk{kt „ÛkkŒkt
Ãkrhðkhs™ku™ku Ëhsòu ¼khŒeÞ ‚tMf]rŒ{kt nt{uþk Ãkúu{ y™u ‚nk™w¼qrŒ ¼Þkuo yÃkurûkŒ hÌkku Au.
¾k‚ fhe Mºkeyku™u ¼khŒeÞ ‚tMf]rŒ{kt {k™ ‚L{k™ {éÞwt Au. ð÷‚kz rsÕ÷k{kt Mºkeyku rðþu
yu{™k MðŒtºk Mð¼kð, ðk[k¤ yr¼„{, Mðr™¼ohŒk y™u ‚ns ðŒo™™e nfkhkí{f y™u Ÿ[e
fnuðkÞ Œuðe AkÃk Q¼e ÚkkÞ Au. ykrËðk‚e Mºke {æÞ{ ð„eo rnLËw {kÃkËtz{kt ÎkÛke MðŒtºkŒk
{u¤ðu Au. „heƒe, ©{, ‚tMkkÄ™ku™e Ãknkut[™k {kÃkËtz{kt {æÞ{ ð„eoÞ y™u Wå[-MŒrhÞ Œ{k{
fku{™e Mºkeyku™e Ãknkut[ ykrËðk‚e-©{Sðe „heƒ fhŒkt ðÄkhu Au. ‚trûkÃŒ{kt yh‚-Ãkh‚ yuðe
AkÃk Au fu yk rðMŒkh™e Mºkeyku ‚huhkþ ‚w¾e Au, yu{™u ¾k‚ fkuR ‚{MÞk ™Úke.
Ãkúðk‚™ ‚kitËÞo :
ð÷‚kz rsÕ÷k™k Ãkúðk‚ y™u ŒeÚko MÚk¤ku ŒeÚk÷-ŒeÚko¼qr{ Au. ‚ktRƒkƒk, Mðkr{™khkÞÛk,
{nkðeh Mðk{e, rð»ýw ¼„ðk™, hÛkAkuzhkÞ ƒÄkLkk {trËhku ŒeÚk÷™k ËrhÞk rf™khu nkshknsqh
Au. ð÷‚kz rsÕ÷k™u ËrhÞk rf™khk™e yËT¼wŒ ¼ux Au y™u ð¤e ËrhÞkËkËk suðwt Äeh„t¼eh-
ËrhÞk rË÷ Au. ËeðkËktze ÃkÛk Au. Ãkrhðkh ‚kÚku r™hktŒu ynª Vhe þfkÞ Au. si™ku™wt þkrLŒr™fuŒ™
nðu Œku ¾k‚ Äkr{of-‚ktMf]rŒf- ‚krnríÞf-Þkir„f y™u yæÞkí{ fuLÿ ƒLÞwt Au, Œku Mðkr{™khkÞÛk
{trËh rðrþ»x ÃkúrŒ¼k ‚kÚku æÞk™kf»kof ƒ™u Au.
y[÷ rðnkh ŒeÚk÷ ¾kŒu ¼q÷k¼kR Ëu‚kR™k
ƒt„÷u „ktÄeS hnu÷k Œku ©e{ËT hks[tÿSyu ynª
‚kÄ™k fhe nŒe. Ãkkhze™ku Ãkh{ yk©{ nk÷{kt
s rðf‚e hnÞku Au. ‘‘sÞsÞ „hðe „wshkŒ’’Lkk
h[rÞíkk frð ™{oË™k rðÏÞkŒ „eŒ{kt WÕ÷u¾
Ãkk{u÷wt fwtŒuïh {nkËuð™wt {trËh ‘‘fwtŒk’’ „k{u Au.
fwtŒk {kŒk™k ™k{ ÃkhÚke rðÏÞkŒ yk MÚk¤ Äkr{of
ÃkikhkrÛkf Ãkúðk‚ MÚk¤ Au.

292
 ð÷‚kz™e swB{k {rMsË, ƒk÷uïh-
‚Œe {trËh, r‚Ø™kÚk, Œzfuïh, fkuxuïh,
ÃkþwÃkrŒ™kÚk, ßÞkurŒ r{™kh, rðãkBk]
Œðr»ko Û ke ÃkkXþk¤k, ƒe.ze.‚e.yu .
MxurzÞ{, {kuxk ƒòh si™ {trËh, Îkzw[e
Œ¤kð, Ëh„kn, „ÛkÃkrŒ {trËh y™u
rðê÷™kÚk™wt {trËh ©Øk¤wyku™u, ÃkÞoxfku™u,
yirŒnkr‚f MÚk¤ku{kt h‚ ÷u™khk™u ykf»kuo
Au. Ãkqðo ðzkÃkúÄk™ {kuhkhS Ëu‚kR™wt sL{
MÚk¤ ¼Ëu÷e{kt rnt„¤ks {kŒkS™wt {trËh
y™u Œ¤kð òuðk÷kÞf MÚk¤ku™e nhku¤{kt
{n¥ð™k Au. ¼Ëu÷e fku‚tƒk™e ðå[u
ðufrhÞk n™w{k™™wt Ãkúk[e™ {trËh Au.
ð÷‚kzÚke A rf÷ku{exh Ëqh Ãkkh™uhk™ku zwt„h yirŒnkr‚f-Äkr{of {n¥ð ‚kÚku xÙurft„™wt {n¥ð
Ähkðu Au. zwt„h Ãkh sq™e ðkð y™u {kŒkS íkÚkk n™w{k™S™k {trËh Au. ynª yk‚ku ‚wË ykX{™k
{u¤k™wt {nkíBÞ Au.
Ähk‚Ûkk {eXk ‚íÞk„ún™e ár»xyu Ähk‚Ûkk MBk]rŒ M{khf™wt yËfuhwt {n¥ð Au. Ëktze ÃkAe
‘Ähk‚Ûkk™e Äkz’ ™k{™ku Ãkú‚t„ nS ÃkÛk ÷kufku™u ÓËÞMÚk Au. yk MÚk¤ Ãkúò™k ¾{eh, ƒnkËwhe,
þneËe™wt ÃkúŒef Au. yk MÚk¤ ykÃkÛke hk»xÙ¼rfŒ™wt {n¥ð™wt M{khf Au, Œku {eXk™k y„hkuÚke ÃkÛk
rs¿kk‚wyku™wt æÞk™ ¾ut[u Au...
Äh{Ãkwh þnuh ßÞkhu hk{™„h hkßÞ Œhefu òÛkeŒwt nŒwt íÞkh™wt {wÏÞ þnuh-{Úkf Au. yu™e
MÚkkÃk™k {uðkz™k hkò fu suyku r[Œkuz™k ‚e‚kuËeÞk hkò™k ðtþs nŒk Œu{Ûku R.‚.1262{kt fhe
nŒe. R.‚.1360{kt hkÛkk Äh{þknu yu™u Äh{Ãkwh ™k{ ykÃÞwt. Äh{Ãkwh™k hksðe yðþu»kku nS Au.
AŒkt fux÷ef R{khŒku sq™ku fkux-hks{nu÷ nðu ™k{þu»k Au. Œku ÃkÛk hkÄkf]»Ûk {trËh, yrø™™khkÞÛk,
÷û{e™khkÞÛk ŒÚkk fk¤khk{S™k {trËh rðþu»k WÕ÷u¾™eÞ Au. hkÄkf]»Ûk {trËh ÃkwhkŒ¥ðeÞ ár»xyu
ykhrûkŒ ònuh fhkÞu÷wt Au. Äh{Ãkwh Ãkúðuþîkh, ÷uze rðÕ‚™ BÞwrÍÞ{, yðÄqŒðkze, {kun™„Z-
©e{ËT hks[Lÿ yk©{ òuðk ÷kÞf Au. rsÕ÷k rð¿kk™ fuLÿ, Äh{Ãkwh ¾kŒu Au Œu™wt ¾k‚ {n¥ð
Au. yk fuLÿ rðrðÄ ÃkúÔk]r¥kÚke nt{uþk ăfŒwt hnu Au. yu Œu™e rðrþ»xŒk Au. ykrËðk‚e rðMŒkh{kt
yu™u yòÞƒe fnuðe òuRyu. Œku ÃkÛk Äh{Ãkwh™ku yirŒnkr‚f, ‚ktMf]rŒf, ‚krnríÞf y™u ‚t„eŒ-
f÷k™ku RrŒnk‚ òuŒkt yu Wr[Œ s Au. yÃkúrŒ{ fwËhŒe ‚iktËÞoÚke ‚¼h Äh{Ãkwh y™u fÃkhkzk suðk
rðMŒkhku yu™k yÃkúËqr»kŒ ÃkÞkoðhÛk™k fkhÛku s ðÄkhu hku[f y™u {Lk{kunf ƒLÞkt Au.
Äh{ÃkwhÚke ‚kŒ rf.{e.™k ytŒhu ƒhw{k¤ ¾kŒu ©e ¼kð¼kðuïh™wt ¼ÔÞ {trËh Au. yLÞ
ËuðeËuðŒk y™u îkËþ rþðr÷t„ ynª™k yLÞ ykf»koÛk Au. rðþk¤ Ãkrh‚h, „ikþk¤k y™u ykrËðk‚e
rðãkÚkeoyku {kxu ynª rþûkÛk™e ÔÞðMÚkk Au. {trËh™e ƒksw{kt ™Ëe™wt ‚kitËÞo {™{kunf Au.
©e{ËT hks[Lÿ yk©{ yu™e ‚uðkfeÞ y™u ykæÞkrí{f ÃkúÔk]r¥kyku {kxu {kun™„Z ¾kŒu
ÃkúÏÞkŒ fuLÿ ƒLÞwt Au. ynª rðrðÄ rð»kÞku™k ¿kk™Ãkú‚kh {kxu rþrƒhku ÚkkÞ Au. Þwðk rþrƒhku{kt
™khkÞÛk Ëu‚kR™e „ktÄefÚkkyu Ãkú¼kðf y‚h Q¼e fhu÷e, ßÞkhu hkfuþ¼kR™e r™»Xk y™u ‚kÄ™k
ÃkÛk Ãkúuhf Ãkrhƒ¤ Au.
ºkÛk ƒksw xufheyku y™u [ukÚke rËþk{kt ‚{wÿ {™kunh ÿ~Þ ¾zwt fhu Au. yk ðÛko™ Äh{ÃkwhÚke
27 rf.{e.™k ytŒhu 2300 Vqx™e Ÿ[kRyu Ãkt„khƒkhe „k{ ¾kŒu ykðu÷k ‘rðÕ‚™ rn÷’™wt Au.
293
 yk MÚk¤™ku rðfk‚ nðk¾kðk™k MÚk¤ Œhefu
fhðk™wt MðÙ Äh{Ãkwh™k hksðe™wt nŒwt ŒuÚke
yu{Ûku xku[ ‚wÄe™ku hMŒku ÃkÛk ƒtÄkÔÞku nŒku.
nk÷{kt íÞkt Aºke Au. R.‚.1928{kt „ð™oh
rðÕ‚™u Äh{Ãkwh hkßÞ™e {w÷kfkŒ ð¾Œu
yu{™e ÃkúrŒ{k y™u WÃkh ‚h‚ Aºk ‚kÚku yk
MBk]rŒMÚk¤ ¾wÕ÷wt {qfÞwt nŒwt. nðu ÃkúrŒ{k ÷uze
rðÕ‚™ BÞwrÍÞ{{kt Au. Ãkúðk‚™ MÚk¤ Œhefu
yk MÚk¤™k rðfk‚™e ðkŒ nðu ðu„e÷e ƒ™e
„R Au.
rðÕ‚™ rn÷ sux÷wt ‚kitËÞo Äh{Ãkwh™k st„÷{kt XuhXuh ÃkÚkhkÞu÷wt Au. [ku{k‚k{kt yu™wt MðYÃk
¾e÷e WXu Au. ™Ëeyku {MŒ{kuS÷e ðnu Au. Ãkúf]rŒ [knfku {kxu yu ‚{Þ y™u MÚk¤ ¾k‚ ykf»kof
Au. Rfku xwheÍ{ y™u {kuL‚w™ xwh {kxu yu™k rðfk‚™u {n¥ð ykÃkðk{kt ykðe hÌkwt Au.
ð™ki»kÄe {kxu fÃkhkzk Œk÷wfk™k Ãkk™‚ ¾kŒu Ëuþ™ku ‚ki ÃkúÚk{ yik»kÄeÞ Wãk™ ƒ™kðkÞku Au.
ykðwt s Ãkúkf]rŒf {krnŒe ‚¼h fuLÿ y™u ð™hkSÚke þku¼Œk Ëkƒ¾÷ „k{u ‘‚Ìkkrÿ Mk]r»x ‚uLxh’
þY fhkÞwt Au. Ëkƒ¾÷ Äh{Ãkwh-™kr‚f hkuz Ãkh fÃkhkzkÚke 10 rf.{e.™k ytŒhu Au. Ãkk™‚{kt s
Ãkq.Ãkktzwht„S ËkËk ÃkúurhŒ MðkæÞkÞ Ãkrhðkh îkhk ÄkiBÞÔk]ûk {trËh Au. ykðwt s Ôk]ûk {trËh ð÷‚kz{kt
¼„kuË ¾kŒu y„íMÞ Ôk]ûk {trËh Au. su{kt Ôk]ûkku™wt sŒ™ ÚkkÞ Au.
fÃkhkzk Œk÷wfk{kt ð÷‚kz-™kr‚f hkßÞ Äkuhe{k„o Ãkh Ãkk™‚ „k{™k ÃkkrxÞkÚke ykþhu ƒkh
rf.{e. Ëqh yhÛkkR „k{u „h{ ÃkkÛke™k fwtz Au. ynª rþðS y™u {kŒkS™wt {trËh Au.
ð÷‚kz Œk÷wfk™k ¼qŒ‚h „k{u {nk÷û{e {kŒkS™wt nòhku ð»ko sq™wt Ãkúk[e™ {trËh Au. su
MðÞt Ãkú„x ÚkÞk™e ÷kufðkÞfk Au. [iºke Ãkq™{u ynª ¼ÔÞ {u¤ku ¼hkÞ Au.
Äh{Ãkwh-ð÷‚kz hkuz Ãkh ðktf÷™e ƒksw{kt V÷Ähk „k{u s÷khk{ {trËh Au. ynª Ëþo™kÚkeoyku
{kxu hkus yLLkûkuºk [k÷u Au. rð™k {qÕÞu Ëðk¾k™wt ÃkÛk [k÷u Au.
‚krníÞ, ykæÞkíBk, ÃkÞkoðhÛk y™u ‚uðk ÃkúÔk]r¥kyku™k ‚{LðÞ™ku ‚t„{ yux÷u Ér»k frð {r™»ke
Ãkq.{fhL˼kR Ëðu y™u ‚kŒ Ãk„÷kt ykfkþ{kt suðe ™khe [uŒ™k™e ËeðkËktze suðe ™ð÷fÚkk™k
‚sof fwLËr™fkçknuLk™e yk™tË yk©{™e ÃkrhfÕÃk™k™u {qŒo MðYÃk ykÃkðk fkÞohŒ fuLÿ yux÷u
™trË„úk{. {nk™„hÚke Œ¤ÃkËk s™ÃkË ‚wÄe™e Þkºkk ƒkË Äh{Ãkwh-ðktf÷ hkuz Ãkh ð÷‚kz Œk÷wfk{kt
‘™trË„úk{’ ™k{™k MðÙ™wt ‚so™ fhe íkuyku ƒLLku r{ºkku ‚kÚku MÚkkÞe ÚkÞkt. ynª {fhL˼kR™e
MBk]rŒ{kt þktrŒ{Þ-f÷k{Þ ‚{krÄ MÚk¤ Au.
ykÍkËe ÃkAe ¾uz ‚íÞk„únÚke rðÏÞkŒ ƒ™u÷wt Ãkkhze yirŒnkr‚f MÚk¤ Au. Ãkkhze™wt ‚k[wt
™k{ rfÕ÷k Ãkkhze Au. su ‚ku¤{e ‚Ëe{kt ƒ™u÷k rfÕ÷k™k fkhÛku ÃkúÏÞkŒ Au. ‚qhŒ Ãkh [ZkR
fhŒkt Ãknu÷kt rþðkSyu ynª™k rþð {trËh{kt Ãkqò fhe nŒe. Ë{Ûk{kt Ãkkuxwo„eÍ™k y{÷{kt Ãkkhze
{n¥ð™wt ÷~fhe Úkkýwt nŒwt. Ãkkhze ÃktrzŒ ‚kŒð¤ufhS™k MðkæÞkÞ {tz¤ Úkfe ÃkÛk {n¥ð™e yku¤¾
Ähkðu Au. ynªÚke ðuË-‚tËuþ ‚k{rÞf™wt Ãkúfkþ™ ÚkkÞ Au. ynª rðþk¤ Œ¤kð Au.
ƒ„ðkzk yu™k Ãkúk[e™ si™ Ëuhk‚hÚke, ™k™k{kuxkt ðe‚ {trËhku{kt yÕ÷þrfŒ Úkfe ƒ™kðkÞu÷k
r‚æÄ™kÚk™k rþð {trËh y™u yswo™„Z Ãkh™k {nk÷û{e {trËh™k fkhÛku yirŒnkr‚f-Äkr{of {n¥ð™k
Ãkúðk‚™ MÚk¤ Œhefu ™kutÄ™eÞ Au. si™ {trËh Ãkkr÷ŒkÛkk™e ÞkË yÃkkðu Au.
ÄkiBÞ Ér»k™k ™k{ ÃkhÚke ÄkiBÞ „t„k y™u yu™wt yÃk¼útþ ‘Ë{Ûk„t„k’ ™k{kr¼Äk™ ÚkÞwt.

294
 ynª ÷ðkAk{kt rþðS™wt {trËh Au su MðÞt¼q
{™kÞ Au. {trËh Ãkrh‚h{kt ÃkeÃk¤k™k Ôk]
ûk ™e[u Îk‚kÞu÷k rþ÷k÷u¾ Ãkh 1310 fu
1317 suðku yktfzku ðt[kÞ Au. ÷ðkAk{kt
nku¤e Äq¤uxe Ãkh rºkrËð‚eÞ {u¤ku ¼hkÞ
Au. su{kt „wshkŒ, ‚u÷ðk‚ Œu{s ËkËhk-
™„hnðu÷e™k ÷kufku {kuxk ÃkkÞu Îkq{u Au. yk
{trËh yu™e Ãkúk[e™Œk ‚kÚku Ãkúkf]rŒf ‚kitËÞoÚke
ÃkÛk ‚Ëkƒnkh hnu Au.
Ë{Ûk„t„k ™Ëe Ãkh™ku {Äwƒ™ ƒtÄ
ð÷‚kzÚke ÃkÃk rf.{e. Ëqh ËkËhk ™„hnðu÷e™u yze™u ykðu÷ku Au. sq™ 1989{kt yu ƒtÄkÞku,
‚Ìkkrÿ{ktÚke ™ef¤Œe ™Ëe™e ÷tƒkR 131 rf.{e. Au. fw÷ Mºkkð rðMŒkh 1813 [ku.rf.{e. Au.
yk zu{™k ÃkkÛke™ku ÷k¼ „wshkŒ, ËkËhk ™„h nðu÷e y™u Ë{Ûk™u ¾uŒe ŒÚkk Wãku„ {kxu {¤u Au.
Ãkkhze Ãkk‚u ykðu÷wt Ãk÷‚kÛkk („t„kS) hk{uïh {nkËuð™wt {trËh y™u fwËhŒe ÃkkÛke™k fwtz™k
fkhÛku rðÏÞkŒ Au. ÷kufðkÞfk yuðe Au fu, ©e hk{u Œeh {khe ynª ÃkkÛke™wt Íhýwt VkuzÞwt nŒwt.
ynª rþðr÷t„™e Ãkqò fhe nŒe. ynª rþðhkrºkyu {kuxku {u¤ku ¼hkÞ Au. „úk{s™ku ynª rÃkík]
Ãkqò ÃkÛk fhu Au.
WËðkzk™k Ãkkh‚e ŒeÚkoMÚk¤ yt„u yk ÃkúfhÛk{kt WÕ÷u¾ yk„¤ fÞkuo Au. WËðkzk ËrhÞk rf™khu
ykðu÷wt Au. ™Ëe™wt ™k{ Ãkheykhe Au. hk»xÙeÞ Äkuhe{k„o ™t.8 ynªÚke ykX rf.{e.™k ytŒhu, rsÕ÷k™wt
ytŒh 30 rf.{e. y™u Œk÷wfk {ÚkfÚke 15 rf.{e. Ëqh Au. 1742{kt ™ð‚kheÚke ykŒþƒnuhk{
ynª AwÃke heŒu ÷kÔÞk ƒkË MÚkkÃk™k ÚkR íÞkhÚke yk MÚk¤ Ãkkh‚eyku™wt Ãkrðºk ÞkºkkÄk{ Au. Œu™e
‚kÚku ykÃkÛkk {kxu y÷ÇÞ ‘nurhxus’ Au.
Œu heŒu ‚tòÛk Ãkkh‚eyku {kxu ‘„ux ðu ykuV RrLzÞk’ fne þfkÞ. ynª Ãkkh‚e yr„Þkhe™k
[ku„k™{kt ferŒoMŒt¼ Ãkh òËehkÛkkyu Ãkkh‚eyku™k fhu÷k ‚ífkh™ku rþ÷k÷u¾ Au. MŒt¼ Ãkh Ähkunh™wt
ÃkúŒef Au. ÃkwhkŒ¥ðeÞ ‚tþkuÄ™ îkhk ‚krƒŒ ÚkÞwt Au fu ‚tòÛk ‘r‚ÕfYx’ Ãkh™wt yrŒ {n¥ð™wt ƒtËh
nŒwt. WÃkhktŒ ynª™ku ‘[k÷Œku yktƒku’ yòÞƒe suðku s Au. ‚tòÛk rsÕ÷k {ÚkfÚke 56 rf.{e.
Ëqh Au. y{ËkðkË-{wtƒR hu÷ðu ÷kR™ Ãkh Au. ™uþ™÷ nkRðu ™tƒh ykXÚke ƒkh rf.{e.Ëqh Au.
W{h„k{ Œk÷wfku {nkhk»xÙ™e ‚hnË Ãkh Au. W{h„k{ Ôk]tËkð™ MxwrzÞku™k fkhÛku ¾k‚ ÃkúÏÞkŒ
Au. ßÞkt hk{kÞÛk r‚rhÞ÷™wt þqrxt„ ÚkÞwt nŒwt. W{h„k{™ku ËrhÞku þktŒ, h{ÛkeÞ Au. ËeðkËktze ÃkÛk
Au. ™kh„ku÷™ku ËrhÞku ÃkÛk {kunf Au. VkR™ ykxo‚ fku÷us, ™ð‚so™ Mfq÷ ¾kŒu ykðu÷e {nr»ko
yhrðtË™e ‚{krÄ ÃkÛk Ãkúðk‚eyku {kxu {n¥ð Ähkðu Au.
¼e÷kz Mxuþ™Úke 14 rf.{e. Ëqh W{h„k{™k f÷„k{ ¾kŒu 500 ð»ko sq™k hkÞÛk™k
Ôk]ûk™k Úkz{kt n™w{k™S™e {qrŒo Ãkú„xe su hkÞÛkeðk¤k ËkËk Œhefu ÃkúÏÞkŒ Au. ©kðÛk {k‚™k [kuÚkk
þr™ðkhu ynª {u¤ku ¼hkÞ Au.
¼e÷kzÚke [kh rf.{e. Ëqh ™trË„k{u ‚e{tÄh Mðk{e rs™ {trËh Au. yu{™e 81’ ™e ¼ÔÞ
ÃkúrŒ{k ynª rƒhks{k™ Au. ynª Wãk™, Ä{oþk¤k, „ikþk¤k, ƒk¤ ¢ezkt„Ûk, ¼kus™þk¤k y™u
rðhk{øk]n™e ‚„ðz Au.
ynª Äkr{of ykMÚkk™k MÚkk™fku, fwËhŒe MÚk¤ku, ËrhÞk rf™khk, BÞwrÍÞ{, ð™ki»krÄ ƒ„e[k,
rð¿kk™ fuLÿ, ykæÞkí{ fuLÿ, yirŒnkr‚f MÚk¤, rVÕ{eMŒk™ ykðk y™uf ÃkÞox™ MÚk¤™e Í÷f

295
 ÷eÄe. Ãkúðk‚™ Wãku„™k rðfk‚ {kxu yk rsÕ÷ku Ãk‚tË„e
ÃkkBÞku Au. ynª Rfku xwheÍ{ x[ ÄhkðŒk Vqz-nuLze¢kVx-{u¤k,
¾kËe-ðMºk {u¤k, ykrËðk‚e-„wshkŒe y÷tfkh yk¼q»kÛkku™k
ÃkúËþo™, ykrËðk‚e f÷k fuLÿ™e ÃkÔk]r¥kyku, ‚krníÞ-‚t„eŒ-
Lk]íÞ™k rðrþ»x fkÞo¢{ku, y㌙ ™kxâøk]nku, rVÕ{eMŒk™
‚kÚku Œk÷e{ fuLÿ suðe ÃkúÔk]r¥kyku rðf‚e Au. Rfku xwheÍ{{kt
Ãkûkeyku™wt {n¥ð ¾k‚ yk rðMŒkh ‚t˼uo ‚{sðk suðwt Au.
ð÷‚kz rsÕ÷k{kt 78 Ãkúfkh™k Ãkûkeyku ™kutÄkÞu÷k Au. su{kt
rðrðÄ ƒŒfku, Íkz[z, ƒ÷uzk, ƒw÷ƒw÷, ™e÷ftXe, ÃkkLzwþk{k,
ËqÄhks, {k¾e{kh, ™k[Ûk, ÷xkuhk, hkò÷k÷, ¼e{hks,
ðiÞwt, fkƒh, ‚wÎkhe, Ãke÷feÞku, ¼kut[f÷e, y„eÞk, ¾uŒheÞku,
Vq÷ ‚wtÎkÛke, þ¬h¾kuhku, ÷ks™k, ÷ffz¾kuË, ÃkkuÃkx, fkuÞ÷,
f÷fr÷Þku, {k÷fkunk, Îkwðz, ð™[eƒhe, ‚kÃk{kh, nrhÞk¤,
ƒks, ËrhÞkR yƒ÷¾, ‚¤eÃkwåA „khk¾kuË, Ãkk™fktfÛkk‚h,
xexkuze, Äkut{zk Äkut{ze, fhfhk, Zkutf, zwƒfe, [f÷e, fk„zk,
‚wh¾kƒ y™u {kuh-Zu÷ ð„uhu Au.
yk Ãkûkeyku ‘Ãkúðk‚e Ãkrhðkh’ suðkt Au. yu{™kt Ãkús™™
MÚk¤ku™wt ðirðæÞ Ëuþ-ÃkhËuþ Au. fk~{eh, yurþÞk, ÞwhkuÃk,
hrþÞk, ƒ÷w[eMŒk™, ‚krƒheÞk, Rhk™, ykr£fk, [e™,
rŒƒux, ŒwrfoMŒk™, rn{k÷Þ, ‚{„ú hkßÞ, ‚{„ú hk»xÙ y™u
MÚkkr™f MŒh ‚wÄe Au.
ð÷‚kze þwt þwt ð¾ÛkkÞ ? rðÕ‚™ rn÷, ð÷‚kze
nkVw‚, ð÷‚kze nkRfw, ð÷‚kze ¾kÞÛkkt, ð÷‚kze ËrhÞku,
ð÷‚kze ÎkuhiÞk, ð÷‚kze ðz y™u ‚k„, ð÷‚kze WƒkrzÞwt
y™u Œ{k{Úke rðþu»k ‘ð÷Mkkze ðkík...’

296
 økwshkík ‘yux-y-ø÷kLMk’
økwshkík :
‘yux-y-ø÷kLMk’

«fkþf : {krníke rLkÞk{f, økwshkík hkßÞ • «kuMku®Mkøk yLku {wÿý : Mkhfkhe Vkuxku ÷eÚkku «uMk, y{ËkðkË