VISOKA TEHNIČKA ŠKOLA STRUKOVNIH STUDIJA U ZRENJANINU

Studijski program: Mašinsko inženjerstvo

Modul: Računarske tehnologije u proizvodnji
Nastavni predmet: Alati i pribori

ALATI ZA IZRADU NAVOJA

-Seminarski rad-

Mentor: Student, br. indeksa:

mr Spasoje Erić Filip Filipov
MI 6/16

U Zrenjaninu, jun 2019. god.

SADRŽAJ
1. UVOD.....................................................................................................................................3
2. NOŽEVI ZA IZRADU NAVOJA ...........................................................................................4
2.1. Standardni (jednoprofilni) noževi..................................................................................4
2.2. Prizmatični noževi za izradu navoja ..............................................................................4
2.3. Kružni noževi za izradu navoja .....................................................................................5
2.4. Višehodi noževi za navoj (češljevi) ...............................................................................5
3. IZRADA NAVOJA NA STRUGU ..........................................................................................7
4. IZRADA NAVOJA NA BUŠILICI .........................................................................................8
5. IZRADA NAVOJA NA GLODALICI ....................................................................................9
5.1. Koturasta glodala za navoj .......................................................................................... 10
5.2. Valjkasta i vretenasta glodala za navoj ........................................................................ 10
6. UREZNICI ............................................................................................................................ 11
7. NAREZNICE ........................................................................................................................ 14
8. ZAKLJUČAK ....................................................................................................................... 16
9. LITERATURA ..................................................................................................................... 17

2
 1. UVOD
Metode i postupci izrade navoja se najčešće razvrstavaju prema tipu mašine koja se koristi
za izradu navoja (izrada navoja na: strugu, bušilici, glodalici, brusilici i specijalnim mašinama).
Izbor metoda i postupaka izrade navoja zavisi od obima proizvodnje i vrste navoja (spoljašnji,
unutrašnji, kratkohodi ili dugohodi itd.). Navoj je osnovni deo vijka i navrtke preko koga se
prenose spojne sile. Osnova navoja je zavojnica. Zavojnica je kriva linija koja se dobija
istovremenim kretanjem tačke oko cilindra i po njegovoj uzdužnoj osi.

3
 2. NOŽEVI ZA IZRADU NAVOJA
Noževi za izradu navoja primenjuju se za izradu spoljašnjih i unutrašnjih navoja raznih
profila. Obrada sa ovim noževima izvodi se na univerzalnim strugovima, revolverskim
strugovima, poluautomatskim strugovima i automatskim strugovima u pojedinačnoj, serijskoj i
masovnoj proizvodnji. Noževi se prema konstrukciji dele na:
 standardne (jednoprofilne) noževe,
 prizmatične noževe i
 kružne noževe.

2.1. Standardni (jednoprofilni) noževi

Standardni (jednoprofilni) noževi izrađuju se od brzoreznog čelika, sa zalemljenom ili mehanički

pričvršćenom pločicom od tvrdog metala (slika 1.).

Slika 1. Jednoprofilni strugarski noževi za izradu navoja

2.2. Prizmatični noževi za izradu navoja

Osnovni podaci za određivanje konstruktivnih mera prizmatičnih noževa za izradu navoja (slika
2.) su sledeći: proračun profila ove vrste noževa izvodi se kao i za jednoprofilne strugarske noževe.
Gabaritne dimenzije noževa se određuju prema uslovima koje definiše sama proizvodna operacija

Slika 2. Prizmatični nož za rezanje navoja

4
2.3. Kružni noževi za izradu navoja

Kružni (pločasti) noževi, za razliku od standardnih i prizmatičnih noževa, ne obezbeđuju strog

pravolinijski bok navoja, čak i pri nultoj vrednosti grudnog ugla. Međutim, odstupanje od prave je
neznatno pa se zanemaruje. Ovi noževi se pri rezanju navoja postavlja pod uglom nagiba zavojnice
navoja.

Slika 3. Kružni (pločasti) nož za rezanje navoja

2.4. Višehodi noževi za navoj (češljevi)

Pločasti višehodi noževi (češljevi) izrađuju se sa prstenastim ili zavojnim žljebovima navoja (slika
4.). Češljevi sa prstenastim žljebovima izrađuju se za navoje sa uglom nagiba do 30’. Konstruktivni
elementi ovih noževa usvajaju se na sledeći način. Dužina konusnog dela usvaja se u granicama:
l =(1,5-2)h. Ugao konusnog dela iznosi:   150  200. Dužina kalibrirajućeg dela usvaja se u
1
granicama: l=(4-6)h.

Slika 4. Šematski prikaz višehodog noža za navoj

Spoljašnji i unutrašnji navoj izrađuje se i izmenljivim pločicama od tvrdog metala (slika 5).

5
 Slika 5. Izmenljive pločice za izradu navoja

Na slici 6 data je šema označavanja izmenljivih pločica za izradu navoja prema ISO standardu.

Slika 6. Označavanje izmenljivih pločica za izradu navoja prema ISO standardu

6
 3. IZRADA NAVOJA NA STRUGU
Izrada navoja na strugu se koristi u pojedinačnoj i maloserijskoj proizvodnji. Ostvaruje se
na univerzalnim strugovima ili strugovima sa vodećim vretenom, strugovima koji obezbeđuju
strogu zavisnost glavnog obrtnog i pomoćnog pravolinijskog kretanja. Suština izrade navoja na
strugu je da se za jedan obrt predmeta obrade (n = 1) nosač alata, zajedno sa alatom, aksijalno
pomeri za korak jednak koraku navoja koji se izrađuje (S). To znači da je osnovni uslov jednakost
brzina pomoćnog kretanja:
S ⋅ n = Sv ⋅ nv , gde su: n, o/min - broj obrtaja predmeta obrade; S, mm - korak navoja koji se
izrađuje; nv, o/min - broj obrta vodećeg vretena i Sv, mm - korak vodećeg vretena.
Izrada navoja se ostvaruje u više prolaza pri čemu se razlikuju prolazi: grube izrade i završne
obrade navoja. U prolazima grube obrade strugarski nož se primiče tangencijalno, paralelno
bočnoj površini profila navoja, čime je obezbeđeno odvajanje samo jedne strugotine. Pri završnoj
obradi navoja primicanje noža je radijalno. Time se uklanja relativno mala količina materijala pa
ne postoji opasnost od sabijanja strugotine i ometanja procesa rezanja. Kao alati za izradu navoja
na strugu koriste se standardni strugarski noževi za spoljašnji i unutrašnji navoj, jedno i višeprofilni
kružni noževi, specijalni noževi za izradu trapeznog navoja, itd.

Slika 7. Spoljašnji i unutrašnji navoj

Slika 8. Šema postupka i primicanje noža

7
 4. IZRADA NAVOJA NA BUŠILICI
Na bušilici standardne ili specijalne konstrukcije je moguća izrada unutrašnjeg ili
spoljašnjeg navoja primenom ureznika ili nareznica. Mašine za izradu navoja obezbeđuju
pravolinijsko pomoćno kretanje i promenu smera obrtanja alata u cilju ostvarivanja brzog
povratnog hoda alata. Izrada unutrašnjeg navoja, manjih nominalnih prečnika, ureznicima je jedan
od najjednostavnijih, najtačnijih i najekonomičnijih postupaka. Ureznik ima oblik zavojnice
prekinute žljebovima za odvođenje strugotine i formiranje reznog klina alata. Broj žljebova je
obično 3 - 4, pri čemu se kod izrade navoja većeg prečnika koriste ureznici sa 4 žljeba. Ureznici
se razlikuju po dužini i koničnosti početnog dela. Za izradu navoja u rupama ili kod izrade navoja
na tvrdim materijalama koristi se dva ureznika (prethodni i završni). Početni deo ureznika je
konično sužen, što znači da su rezni elementi na početnom delu sa nepotpunim profilom. Time je
obezbeđena ravnomernija raspodela ukupnog poprečnog preseka strugotine na pojednine rezne
elemente ureznika.

Slika 9. Princip rada ureznika i površina strugotina po pojedinim zubima

8
 5. IZRADA NAVOJA NA GLODALICI
Na glodalicama se mogu izrađivati kratkohodi i dugohodi navoji. Kratkohodi navoji se
izrađuju primenom vretenastih i valjkastih navojnih glodala. To su glodala u vidu zavojnice
ispresecane žljebovima za formiranje reznog klina alata. Izrada kratkohodog navoja se izvodi na
specijalnim glodalicama koje obezbeđuju odgovarajuća kretanja alata i predmeta obrade. Alat
izvodi glavno obrtno kretanje i aksijalno pomoćno pravolinijsko kretanje uz prethodno primicanje
alata, dok predmet obrade izvodi lagano obrtno kretanje. Jednom obrtu predmeta obrade odgovara
aksijalno pomeranje alata za jedan korak. Na specijalnim mašinama je moguća izrada i navoja na
predmetima obrade koji zbog svog oblika nemaju mogućnost obrtnog kretanja. U tom slučaju alat
izvodi sva neophodna kretanja, uključujući i planetarno kretanje oko predmeta obrade. Dugohodi
navoji se izrađuju na univerzalnim ili horizontalnim glodalicama korišćenjem podeonog aparata,
čije se jedan zupčanik vezuje za vodeće vreteno radnog stola glodalice. Kao rezni alat najčešće se
koristi koturasto profilno glodalo.

Slika 10. Kratkohodi navoji

Slika 11. Dugohodi navoji

9
5.1. Koturasta glodala za navoj

Ova glodala se koriste za za obradu spoljašnjih navoja svih profila na predmetima obrade velike
dužine i za velike korake navoja. Odlikuje ih mala produktivnost obrade pa se primenjuju u
specijalnim slučajevima. Na slici 6. dat je izgled koturastog glodala i njegov položaj u odnosu na
predmet obrade.
Spoljašnji prečnik glodala , prema slici 12., iznosi:
d  2(h1  amin  bmin ).
Radi ravnomernosti procesa rezanja zubi glodala se nalaze sa obe bočne strane, naizmenično
postavljeni i pomereni za ½ koraka navoja. Prečnik glodala dobijen na osnovu prethodnog obrasca
može se smatrati minimalnim. Ova glodala se izrađuju sa spoljašnjim prečnicima od 60-180mm,
a prečnik otvora za vreteno (d1) kreće se u granicama 27-60mm. Širina (debljina) glodala iznosi
B=10-40mm.

Slika 12. Koturasta glodala za navoj

5.2. Valjkasta i vretenasta glodala za navoj

Ova glodala se koriste za izradu spoljašnjeg i unutrašnjeg navoja, najčešće trouglastog profila.
Izrađuju se u dva oblika: kao nasadna i vretenasta, a mogu biti sa pravim i zavojnim žljebovima.
Na slici 13. dat je šematski prikaz valjkastog i vretenastog glodala za navoj sa osnovnim
konstruktivnim merama.

Slika 13. Valjkasto i vretenasto glodalo za navoj

10
 6. UREZNICI
Ureznici su višeprofilni alati koji se koriste za izradu navoja u otvorima. Izrađuju se,
najčešće, od brzoreznog čelika a za obradu tvrdih i teškoobradljivih materijala i od tvrdog metala.
Prema načinu rada dele se na ručne i mašinske. Na slici 14. prikazani su osnovni tipovi ureznika.

Slika 14. Osnovni tipovi ureznika

Oblik i karakteristične dimenzije jednog ureznika prikazani su na slici 15. Dimenzije imaju sledeće
značenje: l – dužina radnog dela; l1 – dužina reznog dela; l2 – dužina kalibrirajućeg dela; l3 – dužina
drške; l4 – dužina četvrtke; L – ukupna dužina ureznika; d – spoljašnji prečnik ureznika; d3 –
prečnik drške; h – veličina podbrušenja zuba; - ugao nagiba; ulaznog – reznog dela; - grudni ugao;
- leđni ugao. Geometrijske veličine ureznika zavise od materijala predmeta obrade, oblika otvora
koji se obrađuje (prolazni ili neprolazni otvor), dužine navoja, načina rada (ručno ili mašinski),
vrste stezanja i drugih faktora.

Slika 15. Oblik i karakteristične dimenzije ureznika

Rezni deo ureznika (dužine l1) obavlja najveći deo rezanja, dok kalibrirajući deo (dužine l2) vrši
pročišćavanje i konačno oblikovanje profila navoja. Prema obliku profila na reznom delu razlikuju
se dva tipa ureznika (slika 16.): sa zarubljenim profilom (slika 16a.) i punim profilom (slika 16b.).

11
 Slika 16. Rezni deo ureznika

Slika 17. Uopštena šema rezanja ulaznog dela ureznika

Slika 18. Oblik zuba na reznom (a) i kalibrirajućem delu ureznika (b): nepodbrušena leđna
površina (I), delimično podbrušena leđna površina (II) i potpuno podbrušena leđna površina
(III)

12
Veličina grudnog ugla zavisi od materijala predmeta obrade a preporučene vrednosti su date u
tabeli 1.

Tabela 1. Preporučene vrednosti

Mat Čeli Čeli Alat Sivi Alu Silu Bak Mes Bro Tvrd Plas
e k k ni liv mini min ar i ng n za a ti
rijal Rm Rm čelik jum gum čne
pred do od a mas
met 450 450 e
a MP do
obra a 700
de MP
a
 (0 12- 8-12 8-10 2-3 15- 10- 15- 2-12 5-8 8-12 4-8
) 15 25 15 20

13
 7. NAREZNICE
Nareznice su višeprofilni alati koji se koriste za izradu spoljašnjih navoja na vijcima i
raznim delovima. I sa njima se rezanje navoja može izvoditi ručnim i mašinskim putem. Spoljašnji
oblik im je najčešće kružni a mogu biti i kvadratne i šestougaone. Zasečene su ili potpuno rasečene
na jednom mestu radi podešavanja prečnika u uskim granicama. Neki osnovni oblici nareznica
prikazani su na slici 19.

Slika 19. Osnovni oblici nareznica: okrugla (a), okrugla-konična (b), okrugla zvončasta (c),
šestougaona (d), cevasta (e)

Izbor tipa nareznice vrši se u zavisnosti od sledećih faktora: materijala predmeta obrade, dužine i
kvaliteta obrade navoja, vrste mašine i sredstva za hlađenje i podmazivanje. Na slici 20. prikazana
je okrugla nareznica sa karakterističnim dimenzijama, gde je: d – nazivni prečnik navoja nareznice;
d3 – spoljašnji prečnik nareznice; d4 – prečnik ulaznog (reznog) dela; l – širina nareznice; l1 –
dužina reznog dela; l2 – dužina kalibrirajućeg dela; f – širina ruba; f1 – rastojanje vrhova rubova; r
– poluprečnik otvora za strugotinu; r0 – poluprečnik podeonog kruga otvora; - ugao nagiba ulaznog
(reznog) dela; - grudni ugao; - leđni ugao. Kalibrirajući deo je unutrašnji deo nareznice, na kome
se bušenjem otvora formiraju zubi nareznice. Oni imaju ulogu rezanja navoja, vođenja nareznice i
odvođenja strugotine. Dužina kalibrirajućeg dela iznosi l2=(3-6)p. Grudni ugao obrazuju središna
ravan koja prolazi kroz vrh zuba i tangentnu ravan otvora za strugotinu, postavljenu kroz vrh zuba.
Ovaj ugao je isti sa obe strane zuba, što omogućava korišćenje nareznice sa obe strane i bolje
odvođenje strugotine iz narezanog navoja. Grudni ugao je promenljiv po dužini ulaznog dela, i
što je njegova vrednost veća efikasnije je rezanje ali i manja postojanost alata. Veličina ovog ugla
zavisi od materijala predmeta obrade i približno je ista kao i kod ureznika.

14
 Slika 20. Okrugla nareznica sa karakterističnim dimenzijama

Ovaj koeficijent se kreće u granicama 0,15-0,4. Prečnik ulaznog dela d4= d0+2a1 (d0 – spoljašnji
prečnik navoja vijka koji se izrađuje) je veći od nazivnog prečnika navoja koji se izrađuje, radi
boljeg centriranja nareznice u početku narezivanja navoja. Kod cevastih i zvončastih nareznica
ulazni deo se izvodi samo sa prednje strane nareznice. Kalibrirajući deo je unutrašnji deo
nareznice, na kome se bušenjem otvora formiraju zubi nareznice. Oni imaju ulogu rezanja navoja,
vođenja nareznice i odvođenja strugotine. Dužina kalibrirajućeg dela iznosi l2=(3-6)p. Grudni ugao
obrazuju središna ravan koja prolazi kroz vrh zuba i tangentnu ravan otvora za strugotinu,
postavljenu kroz vrh zuba. Ovaj ugao je isti sa obe strane zuba, što omogućava korišćenje
nareznice sa obe strane i bolje odvođenje strugotine iz narezanog navoja. Grudni ugao je
promenljiv po dužini ulaznog dela, i što je njegova vrednost veća efikasnije je rezanje ali i manja
postojanost alata. Veličina ovog ugla zavisi od materijala predmeta obrade i približno je ista kao i
kod ureznika. Otvori za strugotinu su namenjeni za smeštaj i odvođenje strugotine i za formiranje
zuba nareznice. Broj otvora zavisi od nazivnog prečnika navoja, prečnika nareznice, vrste
materijala predmeta obrade i grudnog ugla. Kod manjih prečnika nareznice koriste se i eliptički
otvori za strugotinu.

15
 8. ZAKLJUČAK
Ako se tačka kreće oko konusa dobija se konusna zavojnica. Smer obavijanja može biti
levi ili desni, pa se razlikuju leva i desna zavojnica. Desna zavojnica se dobija obavijanjem pravca
oko rotacionog dela u smeru kazaljke na satu, dok se leva zavojnica dobija obavijanjem u smeru
suprotnom od kazaljke na satu. Udaljenost između dve tačke iste zavojnice koje leže na istoj osi
naziva se visina zavoja ili korak zavojnice. Deo zavojnice između tih tačaka je jedan zavoj. Navoj
nastaje kretanjem geometrijskog tela određenog profila po zavojnici. S obzirom da se razlikuju
leva i desna zavojnica, razlikuju se desni i levi navoj. Navoj koji se obavija po spoljašnjoj površini
cilindra naziva se spoljni navoj, a navoj koji se obavija po unutrašnjoj površini cilindričnog otvora
naziva se unutrašnji navoj. Vijak je mašinski deo koji ima spoljašnji navoj, a navrtka je deo koji
ima unutrašnji navoj. Kako bi se vijak mogao spojiti s maticom, navoji vijka i matice moraju biti
usklađeni. Glavna dimenzija navoja je nominalan prečnik navoja. Nominalan prečnik navoja je
uvek spoljašnji prečnik navoja, i označen je sa d za vijke i D za navrtke.

16
 9. LITERATURA
1. dr Dimitrije Rajić, Brušenje- Mašine i postupak, Tehnička knjiga, Beograd, 1974.
2. dr Ljubodrag Tanović, Alati i pribori, Mašinski fakultet, Beograd, 2005.
3. dr Simo Stančević, Konstrukcija alata i pribora, Zavod za udžbenike, Beograd, 2000.

17