19ο Τεύχος PDF

πδ Περιοδική ἔκδοση Ἱ.
Μητροπόλεως Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου
Ἔτος 7ο (2014) Τεῦχος 19ο
Πνευματική Διακονία
Ἀφιέρωμα: «40 χρόνια κατοχῆς.

Δέν ξεχνῶ».
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Ἀφιέρωμα: 40 Χρόνια Κατοχῆς. Β΄ Μέρος
Ἀμμόχωστος: Ἱστορία καί πολιτισμός
Δέν Ξεχνῶ. 1. Ἀμμόχωστος: Παρόν καί μέλλον,
Ἀλέξη Γαλανοῦ, Δημάρχου Ἀμμοχώστου .. 13
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ............................................ 1
2. Σαλαμίνα, ἕνας ἀβάστακτος καημός,
Α΄ Μέρος Βάσου Καραγιώργη .................................. 17
Ἡ τουρκική εἰσβολή καί οἱ συνέπειές της 3. Ἡ Μεσαιωνική Ἀμμόχωστος: τό κλειδί
1. Τουρκική εἰσβολή καί Ἐκκλησία Κύπρου, καί ἡ καρδιά τῆς Κύπρου,
Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου Ἄννας Μαραγκοῦ .................................. 24
κ.κ. Χρυσοστόμου Β΄ . ............................... 3
2. 40 χρόνια Δέν ξεχνῶ. Συνέπειες τῆς Γ΄ Μέρος
τουρκικῆς εἰσβολῆς, Νίκου Χριστοδουλίδη, Ἄλλα κατεχόμενα μνημεῖα καί ἐκκλησίες
Κυβερνητικοῦ Ἐκπροσώπου ..................... 7 1. Ἐκκλησιαστικά μνημεῖα στό κατεχόμενο
3. Ξερριζωμός, τμῆμα τῆς Ἱερᾶς Μητρόπολης Κωνσταντίας -
ποίημα Κλαίρης Ἀγγελίδου ...................... 9 Ἀμμοχώστου, Ἄγγελου Σμάγα . .............. 48
2. Τά ἐκκλησιαστικά μνημεῖα τῆς Μηλιᾶς
4. Στά στέφανα τῆς κόρης του,
Ἀμμοχώστου, Μυρέλλας Μηλιώτου ....... 71
ποίημα Κυριάκου Χαραλαμπίδη ............. 10
3. Τό Πραστειό στά πρῶτα του χρόνια
5. Παιδί μέ μιά φωτογραφία, καί ἡ ἐκκλησία του, Ἄγγελου Σμάγα ...... 76
ποίημα Κυριάκου Χαραλαμπίδη ............. 11
4. Τά βυζαντινά μνημεῖα στό κατεχόμενο
6. Γυρισμός ἀγνοούμενου, τμῆμα τῆς Μητροπόλεως Κωνσταντίας καί
ποίημα Κλαίρης Ἀγγελίδου .................... 12 Ἀμμοχώστου, Γιώργου Φιλοθέου ............. 79
πδ
Πνευματική Διακονία
Περιοδική Ἔκδοση τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κωνσταντίας - Ἀμμοχώστου
Ἔτος 7ο (2014), Τεῦχος 19ο
Ἐκδότης: Γραφεῖο Πνευματικῆς Διακονίας Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κωνσταντίας καὶ Ἀμμοχώστου.
Συντακτική Ἐπιτροπή: Πανιερ. Μητροπολίτης Κωνσταντίας καὶ Ἀμμοχώστου κ. Βασίλειος,
Καθ. Θεόδωρος Γιάγκου, Δρ Γεώργιος Κάκκουρας, Ἀρχιμ. Αὐγουστῖνος Κκαρᾶς,
Πρωτ. Χριστόδουλος Χρ. Χριστοδούλου, κ. Ρένος Κωνσταντίνου,
Ἠλιάνα Κάουρα, θεολόγοι καί Λαζάρω Παναγιώτου, φιλόλογος.
Ἐξώφυλλο: Ὁ Χριστός ἀναστήνεται στήν Κύπρο, πίνακας ζωγραφικῆς τοῦ Γεώργιου Πολ. Γεωργίου,
ἀπό τό βιβλίο Γεώργιος Πολ. Γεωργίου 1901-1972, ἐκδόσεις ἵδρυμα Ἀ. Γ. Λεβέντη,
Λευκωσία 1999, σελ. 111.
Ὀπισθόφυλλο: Ἐσωτερικό ἐκκλησίας Ἀποστόλου Βαρνάβα, πίνακας ζωγραφικῆς τοῦ Γεώργιου Πολ.
Γεωργίου, ἀπό τό βιβλίο Γεώργιος Πολ. Γεωργίου 1901-1972, ἐκδόσεις ἵδρυμα Ἀ. Γ.
Λεβέντη, Λευκωσία 1999, σελ. 89.
Ἐκτύπωση: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΥΠΡΗΣ - Καραϊσκάκη 29, 143 43 Νέα Χαλκηδόνα,
Τηλ. +30 210 8542020, www.skypris.gr
ISSN 1986-2377 (print) ISSN 1986-2385 (online)
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ
Ἀφιέρωμα: «40 χρόνια κατοχῆς.

Δέν ξεχνῶ».
Τό παρόν τεῦχος τοῦ περιοδικοῦ ἀπό τή διάπραξη τοῦ φρικτοῦ ἐκείνου
«Πνευματική Διακονία», ἔχει ὡς θέμα: ἐγκλήματος εἰς βάρος τῆς Κύπρου ἀπό
«40 Χρόνια Κατοχῆς. Δέν Ξεχνῶ». Συμ- τόν λυσσαλέο Ἀττίλα.
πληρώνονται φέτος 40 χρόνια ἀπό τήν Τό πρῶτο μέρος ὁλοκληρώνεται μέ
ἀποφράδα ἐκείνη ἡμέρα τῆς καθόδου τήν λυρική ἀποτύπωση τοῦ ξεριζωμοῦ,
τοῦ Τούρκου εἰσβολέα στή μεγαλόνησό τοῦ κατατρεγμοῦ, τοῦ θανάτου, τήν
μας. Μέ μία εἰσβολή δύο φάσεων, τόν ἀπώλεια περιουσιῶν καθώς καί τοῦ
Ἰούλιο καί τόν Αὔγουστο, ἡ Τουρκία δράματος τῶν ἀγνοουμένων, μέσῳ τῶν
ἀνεπαίσχυντα ἀφαίρεσε ἀπό τούς Κυπρίους ποιημάτων «Ξερριζωμός» καί «Γυρισμός
ὅ,τι δικαιωματικά εἶχαν κληρονομήσει ἀπό ἀγνοούμενου» τῆς κ. Κλαίρης Ἀγγελίδου
τούς προγόνους τους. καθώς καί «Στά στέφανα τῆς κόρης του»
Τό παρόν τεῦχος χωρίζεται σέ τρία καί τό «Παιδί μέ μιά φωτογραφία» τοῦ κ.
μέρη. Τό πρῶτο μέρος ἀφορᾶ στό μεγάλο Κυριάκου Χαραλαμπίδη.
κεφάλαιο τῆς τουρκικῆς εἰσβολῆς καί τίς Τό δεύτερο μέρος περιλαμβάνει τήν
συνέπειές της καί ἀρχίζει μέ τό ἄρθρο τοῦ ἱστορία καί τόν πολιτισμό τῆς Ἀμμοχώστου
Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου κ.κ. Χρυσοστόμου καί ἀρχίζει μέ τό ἄρθρο τοῦ Δημάρχου
Β΄, μέ τίτλο: «Τουρκική εἰσβολή καί Ἀμμοχώστου κ. Ἀλέξη Γαλανοῦ, μέ τίτλο:
Ἐκκλησία Κύπρου». Μέ τό ἐν λόγῳ ἄρθρο «Ἀμμόχωστος: Παρόν καί μέλλον». Στό
ὑπογραμμίζεται ἡ ἁρμονία τῶν σχέσεων ἐν λόγῳ κείμενο ἐπισημαίνεται ὅτι ἡ
τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς Πατρίδας. Ἡ πόλη-φάντασμα ἀποτελεῖ ἕνα δυνατό
Ἐκκλησία διά μέσου τῶν αἰώνων ὑπῆρξε στρατηγικό χαρτί, τό ὁποῖο θά πρέπει νά
γιά τόν κυπριακό λαό μία φιλόστοργος χρησιμοποιήσουμε, ἀφοῦ ἀναδεικνύει
Μητέρα, πού καθοδήγησε καί ἀγκάλιασε σέ ὅλες τίς διαστάσεις τά στοιχεῖα τῆς
τό ποίμνιό της σέ κάθε δύσκολη ἱστορική εἰσβολῆς καί τῆς κατοχῆς καί θέτει τήν
του καμπή, ἐντονότερα στήν περίοδο Τουρκία ἐνώπιον τῶν βαρύτατων εὐθυνῶν
τοῦ ἐθνικοαπελευθερωτικοῦ ἀγώνα τοῦ της, πού τυγχάνουν ἐπιβεβαίωσης καί
1955-59 καί ἐντονότατα κατά τήν τουρκική ἀπό ἰσχυρά ψηφίσματα τοῦ Συμβουλίου
εἰσβολή καί ἐντεῦθεν. Ἀσφαλείας καθώς καί Ψηφισμάτων τοῦ
Ἀκολουθεῖ τό κείμενο τοῦ Κυβερ- Εὐρωπαϊκοῦ Κοινοβουλίου.
νητικοῦ Ἐκπροσώπου κ. Νίκου Χριστο- Στή συνέχεια παρατίθεται τό ἄρθρο
δουλίδη, μέ τίτλο: «40 χρόνια Δέν Ξεχνῶ. τοῦ κ. Βάσου Καραγιώργη μέ τίτλο:
Συνέπειες τῆς τουρκικῆς εἰσβολῆς». «Σαλαμίνα, ἕνας ἀβάστακτος καημός»,
Μέ τό παρόν ἄρθρο τονίζεται ὅτι μόνο ὅπου ἐπαναφέρεται στή μνήμη μας ἡ
ὅταν Ἑλληνοκύπριοι καί Τουρκοκύπριοι ἀγαπημένη Σαλαμίνα μέσῳ τῶν μνημείων
συμπορευτοῦν γιά τό κοινό συμφέρον ἑνός πού ἔφερε στό φῶς ἡ ἀρχαιολογική
λαοῦ καί μίας πατρίδας θά ξεθωριάσουν οἱ σκαπάνη ἀπό τό 1952-1974.
θλιβερές θύμησες καί τά κακά βιώματα,
Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 1

Ἀφιέρωμα
Τελευταῖο κείμενο τοῦ δεύτερου μέρους Κύριλλου Γ΄ καί τοῦ βαθιά μορφωμένου
εἶναι τῆς κ. Ἄννας Μαραγκοῦ μέ τίτλο: ἀρχιμανδρίτη Ἰουβενάλιου Ἐλευθεριάδη.
«Μεσαιωνική Ἀμμόχωστος, τό κλειδί καί Τελευταῖο κείμενο τοῦ ἀφιερώματος
ἡ καρδιά τῆς Κύπρου», ὅπου ἐπισημαίνεται εἶναι τό ἄρθρο τοῦ κ. Γιώργου Φιλοθέου
ὅτι κατά τή διάρκεια τοῦ Μεσαίωνα ἡ πόλη μέ τίτλο: «Τά Βυζαντινά μνημεῖα στό
τῆς Ἀμμοχώστου καθώς καί τό λιμάνι της κατεχόμενο τμῆμα τῆς Μητροπόλεως
συγκέντρωναν τό ἐμπορικό ἐνδιαφέρον Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου». Στό ἐν
τοῦ τότε κόσμου. Μάλιστα χάρη στό λιμάνι λόγῳ κείμενο τονίζεται ὅτι ἡ Μητρόπολή
της ἔφτασε στό σημεῖο, νά κρατᾶ τά ἡνία μας κατέχει τό προνόμιο νά ἔχει τήν
τῆς οἰκονομίας τοῦ βασιλείου τῆς Κύπρου. ἕδρα της σέ μία ἀπό τίς πιό σημαντικές
Μέ τήν Ὀθωμανική, ὅμως, κατάκτηση τοῦ περιοχές τῆς Κύπρου, λόγῳ τῆς μεγάλης
1571 κανένας Χριστιανός δέν ἐπιτρεπόταν ἀρχαιολογικῆς καί ἱστορικῆς της
πλέον, νά ζήσει ἐντός τῶν τειχῶν καί σημασίας, γεγονός πού πιστοποιεῖται
κατέληξε τόν 17ο αἰώνα νά ἀποτελεῖ μία μέσῳ τῆς ἀσυνήθιστης πυκνότητας
ἔρημη πόλη, χωρίς νά θυμίζει κάτι ἀπό τό μνημείων στήν περιοχή μας. Ἄν καί
πρότερο μεγαλεῖο της. μέ τήν τουρκική εἰσβολή τοῦ 1974 καί
Τό παρόν τεῦχος ὁλοκληρώνεται μέ τό μέ τήν παράνομη κατοχή τοῦ βόρειου
τρίτο μέρος στό ὁποῖο περιέχονται καί ἄλλα τμήματος, προκλήθηκαν ἀνυπολόγιστες
σημαντικά κατεχόμενα μνημεῖα καθώς καί ἀνεπανόρθωτες ζημιές σέ ὅ,τι πιστο-
καί ἐκκλησίες τῆς μητροπολιτικῆς μας ποιοῦσε τό χριστιανικό καί ἑλληνικό
περιφέρειας. Τό πρῶτο ἄρθρο εἶναι τοῦ κ. στοιχεῖο. Ἡ καταστροφή τῶν μνημείων ἤ
Ἄγγελου Σμάγα μέ τίτλο: «Ἐκκλησιαστικά χειρότερα ὁ ἀφανισμός τους ἀποτελοῦν
μνημεῖα στό κατεχόμενο τμῆμα τῆς Ἱερᾶς καίριο πλῆγμα στή μνήμη τοῦ Κυπριακοῦ
Μητρόπολης Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου», λαοῦ καθώς καί ἀνεξίτηλη κηλίδα γιά τόν
στό ὁποῖο καταγράφονται οἱ ἐκκλησίες σύγχρονο Εὐρωπαϊκό Πολιτισμό, ἐφόσον
καί τά ἐξωκλήσια πού ἀποτελοῦν μέ κατακρεουργεῖται ἡ ὁρατή πλευρά τῆς
τή σειρά τους τά ἁρμονικά μέλη ἑνός ἱστορίας μας.
ἑνιαίου καθαγιασμένου σώματος τῆς Τά κείμενα τοῦ παρόντος τεύχους
μητροπολιτικῆς μας περιφέρειας. διανθίζονται μέ πλούσιο φωτογραφικό
Ἀκολουθεῖ τό κείμενο τῆς κ. Μυρέλλας ὑλικό, πού καταδεικνύει τόν πολιτιστικό
Γ. Μηλιώτου μέ τίτλο: «Τά ἐκκλησιαστικά πλοῦτο τῶν μνημείων μας ἀλλά καί τό
μνημεῖα τῆς Μηλιᾶς Ἀμμοχώστου», στό μέγεθος τῆς καταστροφῆς πού ἐπέφερε ἡ
ὁποῖο ἐπισημαίνονται τά κυριότερα Τουρκική εἰσβολή καί κατοχή.
μνημεῖα τοῦ ἐν λόγῳ χωριοῦ πού ἀνήκει
στήν Ἀνατολική Μεσαορία καί ὅπου στό
χῶρο του φιλοξένησε ἀσκητές καί Ἁγίους
της Ἐκκλησίας μας.
Στή συνέχεια μέσῳ τοῦ κειμένου τοῦ
κ. Ἄγγελου Σμάγα μέ τίτλο: «Τό Πραστειό
στά πρῶτα του χρόνια καί ἡ ἐκκλησία του»,
ἀναφέρεται ὅτι τό Πραστειό ἀποτελοῦσε
μία ἀπό τίς πιό δυναμικές κοινότητες
τῆς Μεσαορίας καί μάλιστα ἦταν ὁ χῶ-
ρος καταγωγῆς τοῦ ἀρχιεπισκόπου
2 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο

Ἀφιέρωμα
α΄ μΕΡΟΣ: Η Τουρκική εισβολή καί οΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ
Τουρκική εἰσβολή καί Ἐκκλησία Κύπρου

Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου κ.κ. Χρυσοστόμου Β΄
Διπλή ὑπῆρξε ἀνέκαθεν ἡ ἀποστολή Κύπρου καί τούς κατέστησε πρόσφυγες

τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου. Ἡ θρησκευτική στήν ἴδια τους τήν πατρίδα.
καί ἡ ἐθνική. Ἡ μέν θρησκευτική ἀπο- Ἡ Ἐκκλησία, ἡ ὁποία διά μέσου τῶν
σκοποῦσε στή σωτηρία τῶν ψυχῶν τοῦ αἰώνων ὑπῆρξε γιά τόν κυπριακό λαό μία
ποιμνίου της, ἡ δέ ἐθνική στή σωτηρία τῆς φιλόστοργος Μητέρα πού καθοδήγησε
πατρίδος ἀπό τούς «πολλούς ἀφέντες της». καί παραμύθισε τό ποίμνιό της σέ κάθε
Μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου οἱ ἔννοιες τῆς δύσκολη ἱστορική του καμπή, ἄνοιξε καί
θρησκείας καί τῆς πατρίδας συνυφάνθησαν πάλιν τά πέπλα καί τούς κρουνούς τῆς
τόσο ἁρμονικά πού ὁ ἐθνικός μας ἱστορικός ἀγάπης της γιά νά ἁπαλύνει τόν πόνο
Κωνσταντῖνος Παπαρρηγόπουλος ἀπε- καί νά προσφέρει ὅ,τι εἶχε καί δέν εἶχε γιά
φάνθη ἐπιγραμματικά: τούς ξεριζωμένους ἀδελφούς μας. Γνώμων
«Ἄνευ τοῦ ἑλληνισμοῦ ὁ χριστιανισμός τῶν πράξεών της ἡ σοφή συμβουλή τοῦ
ἤθελε ἀσφυκτήσει ἐν τῇ πνιγηρᾷ θείου Παύλου: «Ἡ φιλαδελφία μενέτω,
τῆς Ἰουδαίας ἀτμοσφαίρᾳ· ἄνευ τοῦ τῆς φιλοξενίας μή ἐπιλανθάνεσθε... τῆς δέ
χριστιανισμοῦ τό ἑλληνικό ἔθνος δέν εὐποιΐας καί κοινωνίας μή ἐπιλανθάνεσθε·
ἤθελε ἐπιπλεύσει ἐν τῷ κατακλυσμῷ τοιαύταις γάρ θυσίαις εὐαρεστεῖται ὁ Θεός
ἐν ᾧ κατεποντώθη ἅπας ὁ λοιπός τῆς ( Ἑβρ. ΙΓ, 1-16).
ἀρχαιότητος κόσμος...» (ἱστορία τοῦ Ὅλοι οἱ βοηθητικοί χῶροι τῶν ἐκκλη-
ἐλληνικοῦ ἔθνους, πρόλογος β΄ τόμου σιῶν μας καί ἰδιαίτερα τά μοναστηριακά
σελ. ιβ΄). καταλύματα μετεβλήθησαν σέ χώρους
Αὐτή τήν ἁρμονία τῶν σχέσεων τῆς ἀδελφικῆς φιλοξενίας τῶν προσφύγων
Θρησκείας καί τῆς Πατρίδας τήν ζήσαμε ἀδελφῶν μας. Τήν περίοδο ἐκείνη ἤμουν
στήν Κύπρο σ’ ὅλη τή μακραίωνα διαδρομή Ἡγούμενος στήν ἱερά Μονή τοῦ ἁγίου
μας. Τήν βιώσαμε ὅμως ἐντονότερα στήν Νεοφύτου. Θυμᾶμαι, μέ ὀδύνη καί πόνο
περίοδο τοῦ ἔνδοξου ἀπελευθερωτικοῦ μας πολύ ὅτι ὅλοι οἱ μοναστηριακοί χῶροι
Ἀγώνα τοῦ 55-59 καί ἐντονότατα κατά τήν γέμισαν μέ πρόσφυγες ἀδελφούς μας.
τουρκική εἰσβολή καί ἐντεῦθεν. Στά πρόσωπα ὅλων ἦταν ζωγραφισμένος
Ἡ 20η Ἰουλίου 1974 ὑπῆρξε, ἀναμ- ὁ φόβος ἀπό τίς ἀεροπορικές ἐπιδρομές
φίβολα, ἡ τραγικότερη ἡμέρα στήν πολυ- καί τά ἐγκλήματα τῶν Τούρκων, ἡ ὀδύνη
κύμαντη ἱστορική πορεία τῆς δύσμοιρης ἀπό τήν ἀπώλεια τῶν πατρογονικῶν τους
πατρίδας μας. ἑστιῶν, τῶν περιουσιῶν τους καί τῆς
Ἡ Τουρκία ἐκμεταλλευθεῖσα τά δικά γενέθλιας γῆς τους. Οἱ κακουχίες καί ἡ
μας πάθη καί τό ἐγκληματικό πραξικόπημα πείνα ἔντονη. Τό ὅλο σκηνικό μοῦ θύμιζε
τῆς 15ης Ἰουλίου εἰσέβαλε στήν Κύπρο καί τήν τραγική περιγραφή τοῦ Καποδίστρια
κατέλαβε τό 38% τοῦ Κυπριακοῦ ἐδάφους, πού εἶδε καί βίωσε ὅταν ἐπέστρεψε στήν
ἀφοῦ «πυρί καί μαχαίρᾳ, βίᾳ καί λόγχῃ, Ἑλλάδα, γιά νά ἀναλάβει τά ἡνία τοῦ
βιασμοῖς καί δολοφονίαις» ἐξεδίωξε Ἑλληνισμοῦ:
τούς 180 καί πλέον χιλιάδες νόμιμους «…εἶδα πολλά εἰς τήν ζωή μου. Ἀλλά
χριστιανούς κατοίκους τῆς Βόρειας σάν τό θέαμα, ὅταν ἔφτασα ἐδῶ στήν

Ἀφιέρωμα
Αἴγινα, δέν εἶδα παρόμοιο ποτέ μου. Καί ἐλεύθερης Κύπρου, τούς ἔδειξαν τήν ἴδια
εἴθε νά μήν τό ἰδεῖ ἄλλος… Γυναῖκες θερμή χριστιανική φιλοξενία καί ἀγάπη.
ἀναμαλλιάρες, ἄνδρες μέ λαβωματιές Ἡ φιλοξενία ἀσφαλῶς δέν περιορίστηκε
πολέμου, ὀρφανά γδυτά, κατεβασμένα μόνο στήν ὑλική διατροφή. Στούς
ἀπό τίς σπηλιές. Τό συναπάντημά μου ναούς μας, πού γέμιζαν ἀσφυκτικά
δέν ἦταν φωνή χαρᾶς ἀλλά θρῆνος. καθημερινά ἐκεῖνες τίς τραγικές ἡμέρες
Ἡ γῆ ἐβρέχετο ἀπό δάκρυα... ἐβρέχετο καί κάθε Κυριακή ἤ γιορτή στά μετ’ ἔπειτα
ἡ μυρτιά καί ἡ δάφνη τοῦ στολισμένου χρόνια, προσφερόταν μία ἄλλη τροφή.
δρόμου ἀπό τόν γιαλό μέχρι τήν Ἐκκλησία. Ἀσφαλῶς ὑπέρτερη. Ἦταν ἡ πνευματική
Ἀνατριχίαζα... μοῦ ἔτρεμαν τά γόνατα. καί ἡ χριστιανική. Προσπαθήσαμε νά
Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΛΑΟΥ, ΜΟΥ ΕΣΧΙΖΕ ἁπαλύνουμε τόν πόνο τῶν προσφύγων
ΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΜΟΥ. Μαυροφορεμένες μέσῳ τῶν οὐράνιων διδαγμάτων τοῦ
Μάνες, Γέροντες μοῦ ζητοῦσαν νά Χριστοῦ, ὁ ὁποῖος ἐπίσης καταδιώχτηκε
ἀναστήσω τούς ἀποθαμένους τους. καί προσφυγοποιήθηκε ἀπό βρεφικῆς
Μανάδες μοῦ ἔδειχναν εἰς τό βυζί τά παιδιά ἡλικίας. Προσπαθήσαμε νά τούς διδάξουμε
τους καί μοῦ ἔλεγαν νά τά ζήσω καί ὅτι δέν ὅτι οἱ Χριστιανοί διά μέσου τῶν αἰώνων
τούς ἀπέμειναν παρά ἐκεῖνα καί ἐγώ…». πολλάκις καταδιώχτηκαν, «διῆλθον διά
Τό αἴσθημα τοῦ πόνου μᾶς ἔκανε νά πυρός καί ὕδατος» ἀλλά στό τέλος ἡ
τούς νοιώθαμε ὅλους ἀδελφούς μας. Γι’ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ «ἐξήγαγε αὐτούς εἰς
αὐτό καί μοιραστήκαμε τόν ἐπιούσιο ἀναψυχήν», ὑπό τήν προϋπόθεση βεβαίως
ἄρτο πού εἴχαμε. Τά τραπέζια γέμιζαν καί ὅτι ὁ πιστός Χριστιανός μένει πάντοτε
ἄδειαζαν διαδοχικά τρίς τῆς ἡμέρας γιά ἑνωμένος μέ τόν Κύριο, ἐφαρμόζει τό
νά μή μείνει οὔτε ἕνας νηστικός. Ἴσως θεῖο Του θέλημα, ἑξαιτεῖται τή Χάρη
ποτέ ἄλλοτε δέν βιώναμε τόσο ἔντονα τή Του καί τήν προστασία Του. Θελήσαμε
φράση «τόν ἄρτον ἡμῶν τόν ἐπιούσιον ἀκόμη νά μεταθέσουμε τίς σκέψεις τους
δός ἡμῖν σήμερον». Γιατί δέν ξέραμε, ἀπό τή ματαιότητα τοῦ κόσμου τούτου
ἄν ὄντως κατά τήν αὐριανή ἡμέρα θά καί ἀπό τά παθήματα τοῦ παρόντος
μπορούσαμε νά εἴχαμε τή δυνατότητα τῆς καιροῦ πρός τά οὐράνια, φέροντας ὡς
τροφοδοσίας σέ τόσο πολύ κόσμο, ἄν θά συγκινητικό παράδειγμα τόν Ἀπόστολο
ἐρχόντουσαν καί ἄλλοι, ἄν ἡ προέλαση Παῦλο, ὁ ὁποῖος ὑπέστη τά πάνδεινα γιά
τῶν Τούρκων θά συνεχιζόταν, ἄν... ἄν... ἄν... τόν Χριστό καί τήν Ἐκκλησία. Καί ὅμως
Χίλια ἄν ταλάνιζαν πιεστικά τίς πονεμένες διακήρυττε μέ ἀπόλυτη αὐτοπεποίθηση.
μας ψυχές καί μᾶς βύθιζαν σέ μία ἐθνική «Λογίζομαι γάρ ὅτι οὐκ ἄξια τά παθήματα
ἀγωνία γιά τή δύσμοιρη πατρίδα μας... τοῦ νῦν καιροῦ πρός τήν μέλλουσαν δόξαν
σέ μία βαθύτατη φιλαδελφία γιά τούς ἀποκαλυφθῆναι εἰς ἡμᾶς» (Ρωμ. 8, 18).
πάσχοντες ἀδελφούς μας... σ’ ἕνα ὀδυνηρό Πιστεύω ἀκράδαντα ὅτι ἡ Ἐκκλησία
πόνο γιά τούς νέους μας πού ἔπεσαν στά τῆς Κύπρου, στήν τραγική ἐκείνη περίοδο,
πεδία τῶν μαχῶν... γιά τούς ἀγνοουμένους πού ἀκολούθησε εὐθύς μετά τήν εἰσβολή,
μας... ἔδωσε τίς ἐξετάσεις της καί ἀναδείχτηκε
Στήν ἱερά Μονή τοῦ Κύκκου οἱ ἀντάξια τῆς ὑψηλῆς της ἀποστολῆς, τῶν
πρόσφυγες πού συνέρρεαν ἐκεῖ ἦταν παραδόσεών της καί τῶν ἱστορικῶν της
πολλαπλάσιοι, ἀπ’ ὅτι κοντά μας, διότι εὐθυνῶν. Στή συνείδηση τῶν προσφύγων
γειτνίαζε πρός τά κατεχόμενα ἐδάφη ἀδελφῶν μας καί τοῦ κυπριακοῦ λαοῦ
μας καί ἰδιαίτερα πρός τήν κατακτηθεῖσα βαθμολογήθηκε μέ ΑΡΙΣΤΑ.
ἐπαρχία τῆς Μόρφου. Καί ἐκεῖ, ὅπως Ἡ εὐθύνη τῆς Ἐκκλησίας βέβαια
ἀκριβῶς καί σέ ὅλα τά Μοναστήρια τῆς δέν ἔληξε μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου,

Ἀφιέρωμα
ὅταν ὁ λαός μας ἄρχισε νά ἀνακάμπτει τῆς Γῆς διατυμπάνιζαν ὅτι εἶναι δίκαιο καί
οἰκονομικῶς καί δέν εἶχε ἀνάγκη δια- ἰσορροπημένο.
τροφῆς ἀπ’ αὐτήν. Ἐξακολουθοῦσε καί Ἡ Ἐκκλησία ὅμως, ὡς ἡ ταμειοῦχος τῆς
ἐξακολουθεῖ νά ποιμαίνει θεοφιλῶς Ἀγάπης καί τῆς Δικαιοσύνης εὐθαρσῶς
τό ποίμνιό της καί νά καλλιεργεῖ στήν ὕψωσε τή φωνή της καί κάλεσε τόν λαό
ψυχοσύνθεσή του τήν πίστη πρός τή θεία νά ψηφίσει ΟΧΙ. Καί τοῦτο γιατί τό σχέδιο
Δικαιοσύνη καί τή δίκαιη ἐπίλυση τοῦ Ἀνάν ἦταν τόσο ἑτεροβαρές καί περιεῖχε
ἐθνικοῦ μας θέματος. Γιά τόν λόγο αὐτό μέσα τέτοιες ἀνεπίτρεπτες πρόνοιες,
παρέμεινε καί παραμένει στίς ἀγωνιστικές ὄχι ἁπλῶς ὑπέρ τῶν Τουρκοκυπρίων
ἐπάλξεις τοῦ χρέους καί ἀγωνίζεται νά ἀλλά καί τῆς Τουρκίας, εἰς βάρος τῶν
βασιλεύσει ἡ Δικαιοσύνη καί ἡ Ἐλευθερία Ἑλληνοκυπρίων, ὥστε αὐθόρμητα εἶπα:
στό δύσμοιρο τοῦτο νησί. «Τό μόνο πού ἀπέμεινε νά μᾶς ζητήσει
Συνεργάστηκε καί συνεργάζεται ὁ κύριος Ἀνάν καί οἱ Τοῦρκοι εἶναι νά
ἁρμονικά μέ τήν ἑκάστοτε ἐκλελεγμένη καταβάλουμε καί τά ἔξοδα τῆς εἰσβολῆς
κυβέρνηση, προκειμένου νά κρατήσει τῆς Τουρκίας».
τόν λαό ἑνωμένο γιά νά ἐπιτύχουμε τήν Ἦταν μία αὐθόρμητη ἀντίδρασή μου
καλύτερη δυνατή λύση. πού τήν ἀσπάστηκε ἐπίσης αὐθόρμητα ὁ
Κατά τήν περίοδο τοῦ δημοψηφίσματος Κυπριακός λαός καί ἔγινε τό σύνθημα γιά
γιά τήν ἀποδοχή ἤ τήν ἀπόρριψη τοῦ τό ΟΧΙ τοῦ Κυπριακοῦ Ἑλληνισμοῦ.
σχεδίου Ἀνάν, ἡ Ἐκκλησία βρέθηκε καί Πιστεύω ἀκράδαντα ὅτι τό ΟΧΙ ἐκεῖνο
πάλιν πρωτοπόρος στίς ἐπάλξεις γιά τήν ἦταν ἀπόλυτα ὀρθό, προκειμένου νά
ἐθνική καθοδήγηση τοῦ κυπριακοῦ λαοῦ. ἐξασφαλίσουμε τήν ἱστορική μας ἐπιβίωση
Λόγῳ τῆς ἀσθενείας τοῦ τότε Ἀρχι- στήν ἡρωοτόκο καί ἁγιοτόκο νῆσο μας
επισκόπου Χρυσοστόμου τοῦ Α΄, ἀνέλαβα καί ὅτι ἦταν σύμφωνο μέ τίς ἑλληνικές
τήν πρωτοβουλία καί συγκάλεσα τήν ἱερά μας παραδόσεις καί τήν ἐθνική μας
Σύνοδο, γιά μελέτη τῆς κρίσιμης ἐθνικῆς ἀξιοπρέπεια.
κατάστασης καί λήψης τῆς σχετικῆς Πέραν τούτων ἡ Ἐκκλησία τῆς Κύπρου
ἀπόφασης. ἀγωνίστηκε μέ σθένος καί στόν τομέα
Ἡ ἀπόφαση τότε τῆς Συνόδου ἦταν: τῆς προστασίας τῆς πολιτιστικῆς μας
οὔτε νά ἀποδεχθοῦμε οὔτε νά ἀπορρίψουμε κληρονομιᾶς. Ὑπενθυμίζω τούς μεγάλους
τό σχέδιο Ἀνάν, ἀλλά ἐπειγόντως ἡ δική καί μακροχρόνιους δικαστικούς μας
μας πλευρά νά ἑτοιμάσει τάχιστα ἕνα νέο ἀγῶνες στήν Ἰνδιανάπολη καί στό Σικάγο
σχέδιο τό ὁποῖο νά εἶναι δίκαιο καί νά τῆς Ἀμερικῆς γιά ἐπιστροφή τῶν ψηφιδωτῶν
καλύπτει πλήρως καί τίς ἀνησυχίες τῶν τῆς Παναγίας τῆς Κανακαριᾶς, τῆς κατε-
Τουρκοκυπρίων. Τήν ἀπόφασή μας αὐτή χόμενης κοινότητας τῆς Λιθράγκωμης
τήν θέσαμε ἐνώπιον τοῦ προέδρου τῆς Καρπασίας. Δίκες τίς ὁποῖες καί κερδίσαμε.
Δημοκρατίας, τήν ὁποία βρῆκε μέν ὀρθή Ὑπενθυμίζω ἐπίσης τήν ἐπιτυχία μας
ἀλλά ἐκ τῶν πραγμάτων ἦταν ἀδύνατο νά νά φέρουμε πίσω τίς ἁγιογραφίες τοῦ
τήν πραγματοποιήσει, μέσα στά ἀσφυκτικά Ἁγίου Εὐφημιανοῦ ἤ Θεμωνιανοῦ, τοῦ
ἐκεῖνα χρονικά πλαίσια. ἐξωκκλησίου τῆς Λύσης, τίς ὁποῖες εἶχε
Ἔτσι ἦλθε ἡ πολύ κρίσιμη ὥρα τοῦ δημο- τό ἵδρυμα Μενίλλ στό Χιοῦστον τοῦ Τέξας.
ψηφίσματος. Καί λέγομε πολύ κρίσιμη Ὅλοι αὐτοί οἱ πολυτιμότατοι θησαυροί
γιατί δέν εἶναι εὔκολο νά ἀπορρίψεις ἕνα πού μαρτυροῦν τήν ἑλληνικότητα, τή
σχέδιο, τό ὁποῖο ἐπίσημα προέρχεται ἀπό χριστιανικότητα καί τόν λαμπρό Βυζαντινό
τά Ἡνωμένα Ἔθνη καί τό ὁποῖο οἱ ἰσχυροί μας πολιτισμό πού ἀναπτύχθηκε στή

Ἀφιέρωμα
μεγαλόνησό μας, βρίσκονται καί πάλι στήν Καί οὔτε οἱ αἰῶνες οὔτε οἱ πολλοί κατα-
ἀγκαλιά μας χάρις στούς ἔντονους ἀγῶνες κτητές οὔτε ὁ πανδαμάτωρ χρόνος μπό-
τῆς Ἐκκλησίας μας καί τούς ἐκθέτουμε μέ ρεσαν νά δαμάσουν τό ἀδούλωτο φρόνημα
ὑπερηφάνεια στό Βυζαντινό μας Μουσεῖο, τοῦ ἑλληνισμοῦ τῆς μεγαλονήσου.
τό ὁποῖο στεγάζεται στό πολιτιστικό Γι’ αὐτό καί θά συνεχίσουμε ἀπτόητοι
ἵδρυμα Ἀρχιεπισκόπου Μακαρίου του Γ΄. τόν ἀγώνα μας μέχρις ὅτου ροδίσουν
Καί οἱ ἀγῶνες συνεχίζονται. Κατά τήν στούς γλαυκούς οὐρανούς τῆς πατρίδας
περίοδο αὐτή, ἡ προσοχή μας ἑστιάζεται μας ἡ Δικαιοσύνη καί ἡ Ἐλευθερία.
στήν ἀπόκτηση τῆς σχετικῆς ἄδειας γιά Περαίνων θέλω νά ἐπαναλάβω μέ τήν
συντήρηση καί ἀναστήλωση τῶν 520 ἴδια πίστη ἐκεῖνα πού διακήρυξα στόν
κατεχόμενων Ἐκκλησιῶν μας, τήν πρώτη ἐνθρονιστήριό μου λόγο.
θέση τῶν ὁποίων κατέχει ἡ ἱστορική Μονή «Ἡ Ἐκκλησία, ὡς φορέας καί προ-
τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέα. Ἐλπίζουμε ὅτι μέ ασπιστής τῶν ἀξιῶν τῆς δικαιοσύνης,
τή βοήθεια τοῦ Θεοῦ θά ἐπιτύχουμε καί σ’ τῆς ἐλευθερίας καί τῆς δημοκρατίας, δέν
αὐτή μας τή στοχοθεσία. μπορεῖ νά συναινέσει μέ κανένα τρόπο,
Ἑπομένως βλέπουμε καθαρά ὅτι ἡ καί κάτω ἀπό ὁποιεσδήποτε συνθῆκες,
Ἐκκλησία τῆς Κύπρου διαδραμάτισε καί στήν ἀποδοχή λύσης πού νά μήν προνοεῖ
διαδραματίζει ἕναν πρωταγωνιστικό σεβασμό τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων
καί σωστικό ρόλο στήν πορεία τοῦ Ἑλ- καί τῶν βασικῶν ἐλευθεριῶν γιά ὅλους
ληνισμοῦ. Βέβαια γιά τούς ἱστορικούς τούς νόμιμους κατοίκους τῆς Κύπρου...
ἐρευνητές τοῦτο ἀποδεικνύεται ἰδιαίτερα Θέλω νά διαβεβαιώσω τόν κυπριακό
ὅτι ἐπιτεύχθηκε καί κατά τίς περιόδους τῆς λαό ὅτι ἡ Ἐκκλησία θά παραμείνει στίς
Φραγκοκρατίας καί τῆς Τουρκοκρατίας. ἐπάλξεις τῶν ἐθνικῶν ἀγώνων μέχρι τήν
Τό ἱστορικό τοῦτο ἐπίτευγμα ἐπεξηγεῖ ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων
ἄριστα ὁ βαθύς γνώστης τῆς ἱστορίας καί τῶν ἐποίκων, μέχρι τήν ἀπελευθέρωση
τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου ὁ ἐμβριθής τῆς Πατρίδας μας καί τήν ἐπικράτηση τῶν
ἱστορικός Ἰωάννης Χάκκετ, ὁ ὁποῖος ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων γιά ὅλο τόν
ἐπιγραμματικά ἀποφάνθηκε: γηγενῆ πληθυσμό της».
«Ἡ Κυπριακή Ἐκκλησία διατήρησε τή Εὐχαριστῶ τόν ἀδελφό Μητροπολίτη
λυχνία τῆς Πατρίδας καί τῆς Ὀρθοδοξίας Κωνσταντίας κύριο Βασίλειο, ὁ ὁποῖος μοῦ
σταθερά ἄσβηστη καί εἰς χρόνους κατά πρότεινε νά γράψω αὐτό τό μικρό δοκίμιο
τούς ὁποίους χωρίς τήν Ἐκκλησία ἡ γιά τόν ρόλο τῆς Ἐκκλησίας ἀπέναντι στό
λυχνία αὐτή θά εἶχε πρό πολλῶν αἰώνων ποίμνιό μας. Ἐπιβάλλεται, ὄντως, ὁ λαός
σβηστεῖ...». μας καί ἰδιαίτερα οἱ νέοι μας νά γνωρίζουν
Ἀπό τό 1974 διερχόμεθα ἕναν ἐθνικο- τήν προσφορά τῆς Ἐκκλησίας μας πρός τό
θρησκευτικό γολγοθά. Καί στόν ὁρίζοντα ποίμνιό της.
τό ζωογόνο φῶς τῆς ἀναστάσεως φαίνεται Δράττομαι τῆς εὐκαιρίας νά συγχαρῶ
ὅτι ἀργεῖ νά ἀνατείλει. Ἀλλά, ὡς Ἐκκλησία, τούς ἰθύνοντες τοῦ περιοδικοῦ «ΠΝΕΥΜΑ-
δέν πτοούμεθα καί δέν λιποψυχοῦμε. Μέσα ΤΙΚΗ ΔΙΑΚΟΝΙΑ» γιά τήν πνευματική
στήν κάμινο τῶν δοκιμασιῶν καταξιώνεται τροφοδοσία πού προσφέρουν πρός τούς
ἡ ἀρετή καί τό κάλλος τῆς ψυχῆς ἑνός κατοίκους τῆς μητροπολιτικῆς περιφέρειας
λαοῦ. Καί ὁ κυπριακός λαός ἀπέδειξε Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου καί νά
διά μέσου τῆς τρισχιλιετοῦς ἱστορίας εὐχηθῶ πάσα ἐπιτυχία στούς ὑψηλούς
του ὅτι καί κάλλος ψυχῆς διαθέτει καί πνευματικούς τους στόχους, ἐπ’ ἀγαθῷ
ἐθνικό φρόνημα εὔψυχο καί ἀκατάβλητο. τῆς Ἐκκλησίας.

Ἀφιέρωμα
40
χρόνια «Δέν Ξεχνῶ»
Συνέπειες τῆς τουρκικῆς εἰσβολῆς
Νίκου Χριστοδουλίδη,
Κυβερνητικοῦ Ἐκπροσώπου
Σαράντα χρόνια ἔχουν περάσει ἀπό καί τῶν ἐποχῶν, πού δέν ἀναγνωρίζει
τότε πού ἡ Τουρκία, εἰσβάλλοντας στήν συναισθήματα καί ἱστορικές ἀλήθειες.
Κύπρο, τήν βύθισε στό πένθος ἀνοίγοντας Στόν χρόνο, δυστυχῶς, συνίσταται μία
πληγές πού παραμένουν ἀνοικτές καί ἀπό τίς χειρότερες συνέπειες τῆς τουρκικῆς
ἀνεπούλωτες. Σαράντα χρόνια μετά, ἡ εἰσβολῆς. Καί αὐτό ἐπιβεβαιώνεται μέ τήν
Κυπριακή Δημοκρατία ἄν καί λαβωμένη καθημερινή ἐξέλιξη τῶν πραγμάτων ἐπί τοῦ
ἀκόμη, μέ τήν ἰδιότητα πλέον τοῦ κράτους ἐδάφους, μέ τό πέρασμα τῶν γενιῶν, μέ τό
μέλους τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, συνεχίζει ξεθώριασμα τῶν θύμησων, μέ τό ἀνελέητο
τήν πορεία της μέ κυρίαρχο πάντα στόχο ξερίζωμα καί τήν καταστροφή τῆς πολύ-
τόν τερματισμό τῆς κατοχῆς καί τῶν τιμης πολιτιστικῆς καί θρησκευτικῆς
παράνομων συνεπειῶν της, τήν ἀπο- κληρονομιᾶς.
κατάσταση τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων Εἶναι μέ βαθιά, λοιπόν, θλίψη καί πόνο
ὅλων τῶν Κυπρίων, τήν ἐπανένωση τῆς ψυχῆς, πού βρισκόμαστε σήμερα στή
Κύπρου, τοῦ λαοῦ καί τῶν θεσμῶν της. δυσάρεστη θέση νά μετροῦμε τίς συνέπειες
Οἱ συνέπειες τῆς τουρκικῆς εἰσβολῆς τῆς τουρκικῆς εἰσβολῆς 40 ὁλόκληρα
δέν περιορίζονται, ὡστόσο, στίς ἐμφανεῖς χρόνια ἀπό τήν ἀποφράδα ἐκείνη μέρα,
πληγές πού ἀπό τό 1974 μέχρι σήμερα ἀναλογιζόμενοι τά τόσα κακά ἀλλά καί
μετροῦμε στό σῶμα τῆς Κύπρου καί στίς τίς τόσες προσπάθειες πού δημιούργησαν
ψυχές τῶν ἀνθρώπων της. Δέν περι- προσδοκίες καί ὅμως δέν καρποφόρησαν.
ορίζονται στίς χιλιάδες ζωές πού χάθηκαν, Μετά ἀπό τριάντα τρεῖς καί πλέον
στίς χιλιάδες οἰκογένειες προσφύγων, αἰῶνες ἀδιάλειπτης ἑλληνικῆς παρουσίας
στίς ἑκατοντάδες ἀνθρώπους μας τῶν σέ ὅλη τήν ἐπικράτεια αὐτοῦ τοῦ νησιοῦ,
ὁποίων ἡ τύχη ἀγνοεῖται ἀκόμα, στούς παρά τίς συνεχεῖς καί μακρές κατακτήσεις
ἐγκλωβισμένους μας πού κάτω ἀπό δεκάδων ἐπιδρομέων, εἶναι ἡ πρώτη φορά
ἀντίξοες συνθῆκες προασπίζονται τά πού ἡ Κύπρος κινδυνεύει ἀπό τήν ἐθνική
δίκαια τοῦ λαοῦ μας, στίς ἀνυπολόγιστες κάθαρση πού ἐπέβαλε ὁ Ἀττίλας στό ἕνα
ἀπώλειες πλούτου, περιουσιῶν καί τρίτο τοῦ ἐδάφους της καί παραμένει
πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς, στή βάναυση ὑπό κατοχή κατά αὐτόν τόν τρόπο τῆς
δημογραφική ἀλλοίωση ἀκόμη καί τήν διαίρεσης καί τοῦ ἐθνικοῦ ξεκαθαρίσματος.
ἀλλαγή τοπωνυμίων, στή στέρηση ἀπό Ὀφείλουμε νά ἀνησυχοῦμε ἔντονα ἀπό
τοῦτο τόν λαό τῶν ἴσων εὐκαιριῶν γιά αὐτό τό γεγονός τό ὁποῖο ἔχει λόγο καί
εὐημερία καί ἀνάπτυξη. αἰτία καί δέν εἶναι ἄλλη ἀπό τήν τουρκική
Στίς τραγικές συνέπειες τῆς εἰσβολῆς ἀδιαλλαξία καί τό ὅτι ὁ κυπριακός λαός
καί κατοχῆς θά πρέπει δυστυχῶς νά δέν ἀφέθηκε μόνος του νά ὁρίσει τή μοίρα
συνυπολογίσουμε τόν ἀδυσώπητο του, τά κλειδιά τῆς λύσης δέν βρίσκονται
«χρόνο», τό πέρασμα δηλαδή τοῦ καιροῦ στό ἔδαφός του.

Ἀφιέρωμα
Παρά τήν ὠμή καί σκληρή διαπίστωση, κόστος ἀπό τήν συνεχιζόμενη κατοχή
δέν ὑπάρχει ἄλλος δρόμος ἀπό τή συνέχιση καθώς ἐπίσης καί συγκριτικά μεγαλύτερο
τῶν προσπαθειῶν, καί τήν μετατροπή ὄφελος ἀπό μία ἐνδεχόμενη λύση. Μόνο
αὐτῆς τῆς ἀνησυχίας σέ κινητήρια μέσα ἀπό μία τέτοια στρατηγική ἡ Τουρκία
δύναμη πού θά ἀναπτερώσει τό ἠθικό καί θά ἀναγκαστεῖ νά ἐμπλακεῖ ἐνεργά στό
θά ὁδηγήσει σέ νέες συντονισμένες καί κυπριακό, θά ἐγκαταλείψει τήν ἀδιάλλακτη
ἀποτελεσματικές ἐνέργειες, ἔτσι ὥστε νά καί ἀναχρονιστική στάση, καί θά συμβάλει
ἐπιτευχθεῖ ἡ πολυπόθητη ἐπανένωση τῆς καθοριστικά στήν ἐπίτευξη μίας βιώσιμης
πατρίδας μας. Μέχρι τήν τελική δικαίωση, λύσης στό πρόβλημά μας.
ἡ δική μας γενιά ἔχει τήν εὐθύνη νά Ἀναλογιζόμενοι λοιπόν τίς συνέπειες
μεταλαμπαδεύσει στήν ἑπόμενη γενιά τῆς τουρκικῆς εἰσβολῆς, 40 χρόνια ἀπό τή
τήν ἀγάπη γιά τήν πατρίδα, τήν γνώση γιά διάπραξη τοῦ φριχτοῦ ἐκείνου ἐγκλήματος
τούς κατεχόμενους τόπους μας, τήν ἔγνοια εἰς βάρος τῆς Κύπρου, μετρώντας τόν
καί τό πάθος τῆς ἐπιστροφῆς νικώντας τόν πόνο καί τίς πληγές πού μᾶς προκάλεσε
«χρόνο» καί ξεπερνώντας τά ἐμπόδια τῆς ὁ Ἀττίλας, ὀφείλουμε νά συνεχίσουμε
μακροχρόνιας κατοχῆς. συστρατευμένοι καί ἀποφασιστικοί στόν
Μέσα σέ αὐτό τό πλαίσιο, θά πρέπει κοινό ἀγώνα γιά ἐπανένωση τῆς Κύπρου
νά συνεχίσουμε μέ σοβαρότητα, μεθο- καί τοῦ λαοῦ της.
δικότητα καί εὐσυνειδησία τίς προσπάθειες Μετά ἀπό 40 χρόνια, τό καθῆκον μας
γιά συνολική λύση. Μία λύση πού θά εἶναι νά βεβαιωθοῦμε ὅτι ΔΕΝ ΞΕΧΑΣΕ
σέβεται, θά διασφαλίζει καί θά ὑπηρετεῖ ΚΑΝΕΙΣ καί ὅτι μαζί μέσῳ τῆς ἑνότητας καί
τά δικαιώματα ὅλων τῶν πολιτῶν. Μία τῆς συλλογικῆς δουλειᾶς γιά ἐπανένωση
λύση πού θά διασφαλίζει μία ἐπανενωμένη, τοῦ τόπου θά συντρίψουμε τόν χρόνο καί
σύγχρονη, εὐρωπαϊκή πατρίδα πού τά τραγικά «τετελεσμένα» του. Ὅτι κάθε
θά ἐπιτρέπει σέ ὅλους τούς νόμιμους μέρα ἀντικρίζουμε τόν Πενταδάκτυλο καί
κατοίκους της νά ἔχουν ἐλπίδα γιά πρόοδο, θυμόμαστε ὅτι ἡ εἰσβολή ἔγινε, ἡ κατοχή
εὐημερία καί προοπτική σέ συνθῆκες ἐπακολούθησε καί συνεχίζεται.
ὁμαλότητας καί ἀσφάλειας. Εἴμαστε ἡ γενιά πού μεγάλωσε μέ
Δυναμική καί καθοριστική ὤθηση τό Δέν Ξεχνῶ. Εἴμαστε ἡ γενιά τοῦ
στίς προσπάθειές μας γιά λύση μπορεῖ, ΕΛΠΙΖΩ καί τοῦ ΚΑΡΤΕΡΩ. Μέσα σέ
νά διαδραματίσει τό πακέτο «Μέτρων αὐτό τό πλαίσιο, θά ἐργαστοῦμε γιά νά
Οἰκοδόμησης Ἐμπιστοσύνης», πού ἡ ἀνατρέψουμε τά ἀρνητικά δεδομένα, νά
πλευρά μας ἔχει ὑποβάλει καί τό ὁποῖο πείσουμε ὅτι ἡ Κύπρος καί ὁ λαός της ἀξίζει
συμπεριλαμβάνει μεταξύ ἄλλων καί μία εὐκαιρία στήν εἰρήνη, ἀπαλλαγμένη
μέτρα γιά τήν ἐπιστροφή τῆς περίκλειστης ἀπό στρατεύματα κατοχῆς καί συρμα-
περιοχῆς τῶν Βαρωσίων στούς νόμιμους τοπλέγματα. Οἱ θλιβερές θύμησες καί
κατοίκους της, ὅπως ἄλλωστε προβλέπουν τά κακά βιώματα θά ξεθωριάσουν μόνο
τά σχετικά ψηφίσματα τοῦ Συμβουλίου ὅταν σέ συνθῆκες ἐπανένωσης θά
Ἀσφαλείας τῶν Ἡνωμένων Ἐθνῶν. μπορεῖ ὁλόκληρος ὁ κυπριακός λαός,
Ἡ Τουρκία θά πρέπει, μέσα ἀπό τέτοιες Ἑλληνοκύπριοι καί Τουρκοκύπριοι, νά
συγκεκριμένες ἐνέργειες, νά κερδίσει συμπορευτοῦμε γιά τό κοινό συμφέρον
τήν ἐμπιστοσύνη τῶν Ἑλληνοκυπρίων ἑνός λαοῦ καί μίας πατρίδας.
καί νά ἀποδείξει ἐμπράκτως, ὅτι ἐπιθυμεῖ
λύση ἐπανένωσης τῆς Κύπρου. Τήν ἴδια
στιγμή, ἐργαζόμαστε πρός τήν κατεύθυνση
ἔτσι ὥστε ἡ Τουρκία νά νοιώσει, ὅτι ἔχει

Ἀφιέρωμα
Ξερριζωμός
Κλαίρης Ἀγγελίδου, 1984
Ὅταν ξερριζωθεῖς ἀπό τό σπίτι σου

μοιάζεις μέ μικρό πούπουλο
πού οἱ ἄνεμοι
τό γυροφέρνουν πέρα δῶθε
χωρίς ἀνάπαψη,
μοιάζεις μέ δέντρο
χαραγμένο στόν κορμό
ἀπό σκληρό τσεκούρι,
μοιάζεις πουλί
μέ τσακκισμένες τίς φτεροῦγες του,
μοιάζεις μέ χέρσα γῆ,
καί μέ καφτό οὐρανό,
μοιάζεις μέ θάλασσα φουρτουνιασμένη.

τά σημάδια τῆς βίας
γράφονται στήν καρδιά σου
μέ πύρινα καρφιά.
Οἱ μέρες σου περνοῦν
μ΄ ἀτέλειωτο καημό,
κι οἱ νύχτες
ἀπροσδιόριστα μεγάλες
μέ τήν ἐλπίδα τῆς ἐπιστροφῆς.

δέν ἔχεις πέτρα ν΄ ἀκουμπήσεις,
δέν ἔχεις μιά γωνιά
γιά νά φυτέψεις τό βασιλικό,
δέν ἔχεις δέντρο
νά κρεμμάσεις τά ὄνειρά σου,
δέν ἔχεις σκαλοπάτι ν΄ ἀνεβεῖς,
δέν ἔχεις πυροστιά γιά παραμύθια
καί τοῦ Ἀκρίτα τό τραγούδι.

ὅλα τά ἄλλα
δέν ἔχουν καμμιά,
ἀληθινά καμμιά ἀξία.

Ἀφιέρωμα
Στά στέφανα τῆς κόρης του

Κυριάκου Χαραλαμπίδη, 1983
ΕΙΧΕ ΤΡΙΑΚΟΣΙΑ στρέμματα γῆς ὑπό κατοχήν

καί τόν πατέρα της στά βάθη τῆς Ἀνατολῆς.
Θά παντρευόταν εὐτυχῶς ἕνα καλό παιδί.
Κατά τήν τελετή τοῦ μυστηρίου

δέν πρόσεξε κανένας τόν πατέρα της.
Μπῆκε ἀπ’ τό νάρθηκα κρυφά καί στάθηκε
πίσω ἀπό μιά κολόνα καί καμάρωνε.
Ὕστερα σκούπισε μέ τό μανίκι του
τό ξεσκισμένο καί φτωχό του δάκρυ.
Τόν πήρανε γιά ἠλίθιο τοῦ χωριοῦ
καί τόν ἀφήκανε στήν ἡσυχία του.
Τελειώνει ὁ γάμος, καί νά χαίρεστε τά στέφανα.

Παίρνουν κουφέτα καί λουκούμια, μπαίνουν
καθένας στ΄ αὐτοκίνητό του, χάνονται.
Ὁ στοργικός πατέρας πάει κι αὐτός

στήν Πράσινη Γραμμή, περνᾶ σκυφτός
παίρνει ξανά τή θέση του στό χῶμα.

Ἀφιέρωμα
Παιδί μέ μιά φωτογραφία

Κυριάκου Χαραλαμπίδη, 1979
ΠΑΙΔΙ μέ μιά φωτογραφία στό χέρι

μέ μιά φωτογραφία στά μάτια του βαθιά
καί κρατημένη ἀνάποδα μέ κοίταζε.
Ὁ κόσμος γύρω του πολύς∙ κι αὐτό

εἶχε στά μάτια του μικρή φωτογραφία,
στούς ὤμους του μεγάλη καί ἀντίστροφα-
στά μάτια του μεγάλη, στούς ὤμους πιό μικρή,
στό χέρι του ἀκόμα πιό μικρή.
Ἦταν ἀνάμεσα σέ κόσμο μέ συνθήματα

καί τήν κρατοῦσε ἀνάποδα∙ μοῦ κακοφάνη.
Κοντά του πάω περνώντας πινακίδες

ἀγαπημένων εἴτε ἁψίδες καί φωνές
πού ’χαν παγώσει καί δέ σάλευε καμιά.
Ἔμοιαζε τοῦ πατέρα του ἡ φωτογραφία.

Τοῦ τηνε γύρισα ἴσια κι εἶδα πάλι
τόν ἀγνοούμενο μέ τό κεφάλι κάτω.
Ὅπως ὁ ρήγας, ὁ βαλές κι ἡ ντάμα

ἀνάποδα ἰδωμένοι βρίσκονται ἴσια,
ἔτσι κι αὐτός ὁ ἄντρας ἰδωμένος ἴσια
γυρίζει ἀνάποδα καί σέ κοιτάζει.

Ἀφιέρωμα
Γυρισμός ἀγνοούμενου
στίς μάνες τους
Κλαίρης Ἀγγελίδου, 2007
Τά μάτια της στεγνά

Ἔκλαιγε τριαντατρία χρόνια
Γιά τόν ἀκριβογιό
Κρατώντας μιά φωτογραφία.
Τώρα
Τῆς ἔφεραν ἕνα μικρό σεντούκι
Μέ ὀστά
«Ὁ γιός σου, Κυρά» τῆς εἶπαν.
Ἐκείνη τόν περίμενε τριαντατρία χρόνια
Νά ΄ρθει γερός
Μέ τό πλατύ χαμόγελο, Τώρα τῆς φέρνουν μόνο κόκκαλα
Τά μαῦρα γελαστά του μάτια. Κάτασπρα σάν ἀσβέστης.
Τά ξανθά μαλλιά Ποῦ νά ἀποθέσει τό φιλί;
Ἦταν παιδί Πῶς νά τόν χαιρετήσει;
Γεμάτο ὄνειρα καί ἐλπίδες. Σέρνεται στό πλακόστρωτο
Καβαλοῦσε τό σύννεφο Κι ὑψώνει θρῆνο, κοπετό
Κι ὀνειρευόταν. Μία ἄλλη Ἑκάβη.
Ἦρθε ὅμως τό ἔρεβος. Δέν ἔχει τίποτα πιά
Τόν ἅρπαξαν ἀπό τά δυό της Νά προσμένει.
Χέρια Σκεπάζει μέ τό μαῦρο της
Κι αὐτή περίμενε... Τσεμπέρι
Τό γέρικό της πρόσωπο,
Γύρισε ὁ γιός, ὁ ἀκριβογιός
Σ΄ ἕνα μικρό,
Πικρό σεντούκι.
Ἡ προσμονή τῆς τέλειωσε...
Πάγωσε ἡ καρδιά της...
Ὁ γιός της γύρισε νεκρός...

Ἀφιέρωμα
Β΄ μΕΡΟΣ: ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΣ - ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Ἀμμόχωστος: Παρόν καί μέλλον
Ἀλέξη Γαλανοῦ,
Δημάρχου Ἀμμοχώστου
Σαράντα χρόνια ἔχουν περάσει ἀπό ἡ Ἀμμόχωστος ἦταν τό ἐμπορικό καί

τά τραγικά γεγονότα τοῦ 1974 καί τά τουριστικό διαμάντι τῆς Κύπρου. Μία
τραύματα τῆς Κύπρου δέν ἔχουν ἀκόμη πόλη πού ἀνθοῦσε καί ἀναπτυσσόταν μέ
ἐπουλωθεῖ. Οἱ συνέπειες τῆς τουρκικῆς ἐντυπωσιακούς ρυθμούς, πού ἀποτελοῦσε
εἰσβολῆς καί κατοχῆς τοῦ 37% τῆς ὑπόδειγμα καί πρότυπο πνευματικῆς
πατρίδας μας παραμένουν ἀνοικτές πληγές ἀναγέννησης καί ἱστορικῆς κληρονομιᾶς.
γιά τόν κυπριακό λαό στό σύνολό του. Μία πόλη πού καταδικάστηκε σέ ἐρήμωση
Οἱ πρόσφυγες συνεχίζουν νά βρίσκονται καί σήμερα ἐξευτελίζεται καί ἀργοπεθαίνει,
μακριά ἀπό τά σπίτια καί τίς περιουσίες ἔχοντας ἕνα μέρος της περίκλειστο,
τους, οἱ ἐγκλωβισμένοι ὑπομένουν ἡρωικά, σφραγισμένο καί κατεστραμμένο.
ἐνῶ οἱ συγγενεῖς τῶν ἀγνοουμένων ζοῦν
μέ τήν ἀγωνία τῆς διακρίβωσης τῆς τύχης
τῶν ἀγαπημένων τους προσώπων. Πόλη-ὅραμα
Οἱ μαῦρες ἐκεῖνες μέρες τοῦ 1974 Δέν πιστεύουμε ὅτι ὑπάρχει ἄνθρω-
ἔμειναν χαραγμένες στή μνήμη κάθε πος, ὁ ὁποῖος μένει ἀσυγκίνητος ὅταν
Κύπριου. Ἐκεῖνο τό καλοκαίρι, πού ἀντικρίσει αὐτό πού προκάλεσε ἡ τουρ-
τρομοκρατημένοι, κυνηγημένοι ἀπό τά κική ὁμηρία, τήν πόλη-φάντασμα, ὅπως
τουρκικά στρατεύματα καί συντετριμμένοι τήν ἔχουν ἀποκαλέσει. Στήν πόλη-
ἀπό τήν προδοσία πού προηγήθηκε, ὅραμα γιά ἐμᾶς. Ἡ βασιλεύουσα τῆς
ἀφήναμε τήν ἀγαπημένη μας πόλη, τήν Κύπρου παραμένει αἰχμάλωτη, βουβή καί
Ἀμμόχωστο, σημάδεψε τίς ζωές ὅλων μας. ἕρμαιο στή φθορά τοῦ χρόνου. Ζωντανή
Φεύγαμε μέ τή σιγουριά ὅτι ἡ ἐπιστροφή μαρτυρία τοῦ ἐγκλήματος τῆς κατοχῆς, τῆς
θά ἦταν ζήτημα μερικῶν μόνον ἡμερῶν. τραγικότητας τῆς διαίρεσης τῆς Κύπρου
Διαψευστήκαμε. Καί ἀπογοητευτήκαμε. καί πάνω ἀπ’ ὅλα τῆς ψυχρῆς ἀνοχῆς τῆς
Οἱ μέρες ἔγιναν μῆνες, οἱ μῆνες χρόνια, διεθνοῦς κοινότητας στό συνεχιζόμενο
τά χρόνια δεκαετίες. ἔγκλημα κατά τῆς Κύπρου καί τοῦ λαοῦ
Ἡ ἀγάπη γιά τήν πόλη μας καί ὁ πόθος της.
μας γιά ἐπιστροφή δέν σβήνουν ποτέ, ὅσα Τέσσερις δεκαετίες μετά τήν τουρκική
χρόνια κί ἄν περάσουν. Τό μυαλό μας εἰσβολή, ἡ Ἀμμόχωστος παραμένει
ταξιδεύει καθημερινά πίσω στόν χρόνο, σύμβολο τοῦ ἀγώνα γιά ἀπελευθέρωση
στήν πόλη τῶν ὀνείρων μας. Τότε πού καί ἐπανένωση τῆς Κύπρου. Σύμβολο

Ἀφιέρωμα
ἀποφασιστικότητας, ὄχι μόνο τῶν Ἀμμοχω- Μέ τό λιμάνι, τίς ἀναπτυξιακές προ-

στιανῶν, ὄχι μόνο τοῦ προσφυγικοῦ οπτικές καί τίς τεράστιες δυνατότητές
κόσμου, ἀλλά ὁλόκληρου τοῦ κυπριακοῦ της ὡς τουριστικός προορισμός, θά
λαοῦ. μποροῦσε νά φέρει μαζί Ἑλληνοκύπριους
καί Τουρκοκύπριους, σέ ἕναν πρότυπο
Ἰσχυρό στρατηγικό χαρτί ἑνιαῖο οἰκονομικό χῶρο. Θά μποροῦσε
νά λειτουργήσει ὡς ἕνα πεδίο πού θά
Τό ζήτημα τῆς Ἀμμοχώστου ἔχει νά ἀντέστρεφε τό ἀρνητικό κλίμα, φέρνοντας
διαδραματίσει τόν δικό του πρωταγω- μαζί ἀνθρώπους ἀπό τίς δύο κοινότητες.
νιστικό ρόλο. Ἡ Ἀμμόχωστος εἶναι ἕνα Νά συνεργαστοῦν, νά ἐπενδύσουν, νά
δυνατό στρατηγικό χαρτί πού θά πρέπει οἰκοδομήσουν μαζί τό κοινό τους μέλλον.
νά χρησιμοποιήσουμε ἀφοῦ ἀναδεικνύει Νά πειστοῦν ὅτι ἡ ἐπανένωση μπορεῖ νά
τά στοιχεῖα τῆς εἰσβολῆς καί τῆς κατοχῆς, ἀποβεῖ πρός ὄφελος ὅλων.
ἐπαναφέρει τό Κυπριακό στίς πραγματικές
του διαστάσεις καί θέτει τήν κατοχική
δύναμη ἐνώπιον τῶν βαρύτατων εὐθυνῶν Διχοτομική ἀδιαλλαξία
της, πού πηγάζουν ἀπό ἰσχυρά ψηφίσματα τῆς Ἄγκυρας
τοῦ Συμβουλίου Ἀσφαλείας, ὅπως τό
Δυστυχῶς, ὅμως, παρά τίς προσπάθειες
550 καί τό 789, ἀλλά καί πρόσφατων
τῆς δικῆς μας πλευρᾶς καί τοῦ αὐξημένου
θετικῶν γιά τήν ὑπόθεση τῆς πόλης μας
ἐνδιαφέροντος πού ἐπιδεικνύει ὁ διεθνής
ψηφισμάτων τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινο-
παράγοντας, ἡ Τουρκία παραμένει σκληρή
βουλίου. Γι’ αὐτό πιστεύουμε καί ἐπι-
καί ἀδιάλλακτη. Τήν ἴδια ὥρα πού διεκδικεῖ
μένουμε ὅτι τό ζήτημα τῆς Ἀμμοχώστου
μία θέση στόν εὐρωπαϊκό πολιτισμένο
πρέπει νά ἀποτελέσει στρατηγική προτε-
κόσμο, ἐπιμένει νά κρατᾶ τήν Ἀμμόχωστο
ραιότητα τῶν προσπαθειῶν μας γιά
ὅμηρο μέ τή δύναμη τῶν ὅπλων, ὡς λάφυρο
ἐπίλυση τοῦ Κυπριακοῦ καί ὄχι ἁπλῶς μία
πολέμου καί ὡς ἄσσο στό μανίκι της γιά
πτυχή του δευτερευούσης σημασίας.
τά ἐκβιαστικά παιχνίδια πού ἐπιχειρεῖ νά
Ἡ Ἀμμόχωστος θά μποροῦσε νά ἀπο- παίξει σέ βάρος τῆς Κύπρου καί τοῦ λαοῦ
τελέσει ἕνα οὐσιαστικό μέτρο οἰκοδό- της.
μησης ἐμπιστοσύνης, μία μεγάλη εὐκαιρία
Ἡ Τουρκία καί ὁ κ. Ἔρογλου δέν ἐπι-
καί πρόκληση δημιουργίας συνθηκῶν γιά
θυμοῦν λύση κι ἄς διατείνονται γιά τό
μίαν ἐπανενωμένη Κύπρο. Ἡ ἐπιστροφή
ἀντίθετο. Ἡ διχοτομική ἀδιαλλαξία καί
τῆς κλειστῆς πόλης τῆς Ἀμμοχώστου
οἱ ἀπαιτήσεις τους δέν μᾶς ἐπιτρέπουν
θά ἔδινε νέα δυναμική στή διαδικασία
νά αἰσιοδοξοῦμε. Καί ἡ καλή θέληση τῆς
συνολικῆς λύσης τοῦ Κυπριακοῦ, θά
ἑλληνοκυπριακῆς πλευρᾶς δέν εἶναι ἀρκετή
ἀποκαθιστοῦσε τήν ἐμπιστοσύνη τῶν
γιά νά φτάσουμε σέ λύση. Ἡ Τουρκία
Κυπρίων, ἀποδεικνύοντας ὅτι ὄντως
χρησιμοποιεῖ κι αὐτή τήν προσπάθεια
μπορεῖ νά ὑπάρξει λύση ἐπανένωσης
γιά ἐξεύρεση λύσης, γιά ροκάνισμα τοῦ
καί θ’ ἄνοιγε νέους ὁρίζοντες, ἀναπτυ-
χρόνου, παγίωση τῶν τετελεσμένων καί
ξιακούς καί ἄλλους γιά Ἑλληνοκύπριους
ἀπαλλαγῆ της ἀπό τήν ὅποια εὐθύνη.
καί Τουρκοκύπριους.

Ἀφιέρωμα
Εἶναι καθῆκον μας νά καταστήσουμε ἀπό παρορμήσεις καί συνθήματα. Χρεια-

τήν Τουρκία ὅμηρο τοῦ ἐγκλήματος ζόμαστε ἑνότητα τῶν δυνάμεων τοῦ
πού διαπράττει σέ βάρος τῆς πόλης μας Ἔθνους καί χάραξη κοινῆς στρατηγικῆς.
ἀναλαμβάνοντας μία σωστή ἐκστρατεία Χρειαζόμαστε πίστη σέ ἀρχές, διεκδι-
διεθνοποίησης καί ἐπανατοποθέτησης κητικότητα, εὐελιξία, ρεαλισμό, ἀλλά καί
τοῦ Κυπριακοῦ στή σωστή ἀντικατοχική ἕνα ταξίδι αὐτογνωσίας πίσω στίς ρίζες καί
του βάση. Στούς Εὐρωπαίους ἑταίρους τίς καταβολές μας.
μας πρέπει ἐπιτέλους νά μιλήσουμε γιά
τό ἔγκλημα πού διαπράττεται σέ βάρος
τοῦ λαοῦ μας, γιά τήν παραβίαση τῶν Ὄχι ὁποιαδήποτε λύση
ἀνθρωπίνων μας δικαιωμάτων καί γιά Θέλουμε λύση τοῦ Κυπριακοῦ τό
τήν καταστροφή τῆς πολιτιστικῆς μας συντομότερο δυνατό. Ὅμως σέ καμία
κληρονομιᾶς πού εἶναι καί δική τους περίπτωση δέν μποροῦμε καί δέν πρόκειται
κληρονομιά. Νά τούς προκαλέσουμε νά νά ἀναγνωρίσουμε τά τετελεσμένα
μᾶς ποῦν ἄν θά ἀνέχονταν μία τέτοια τῆς εἰσβολής, οὔτε νά ὑποκύψουμε στούς
ἀπάνθρωπη συμπεριφορά ἔναντι τῶν ὅρους τοῦ κατακτητῆ, θέτοντας σέ κίνδυνο
δικῶν τους πολιτῶν, ἔναντι μίας δικῆς τήν ἐπιβίωση τοῦ κυπριακοῦ Ἑλληνισμοῦ
τους πόλης. στή γῆ τῶν πατέρων μας. Ἡ ἐπίτευξη μίας
διευθέτησης ἐνδεχομένως νά ἦταν εὔκολη
μέ συνεχεῖς ἀπό μέρους μας ὑποχωρήσεις
Ἑνότητα τῶν δυνάμεων
καί ἐπικίνδυνους συμβιβασμούς. Κί αὐτό
τοῦ Ἔθνους
ὅμως τίθεται ἐν ἀμφιβόλῳ, ἀφοῦ ἡ
Στήριγμα τοῦ ἀγώνα μας ὅλα αὐτά τά Ἄγκυρα ὅσα περισσότερα παίρνει στό
χρόνια ἦταν καί παραμένει ἡ Ἑλλάδα. τραπέζι τοῦ διαλόγου, τόσο περισσότερο
Χρειαζόμαστε μίαν Ἑλλάδα πού νά ἀποθρασύνεται. Στόχος μας δέν εἶναι μία
μπορεῖ νά ὑπερασπιστεῖ κάθε ἐσχατιά ὁποιαδήποτε διευθέτηση. Δέν εἶναι ἕνα
τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὅπως εἶναι τό νησί μας. ὁποιοδήποτε κλείσιμο «γιά νά τελειώνουμε
Μίαν Ἑλλάδα πού πρῶτα καί πάνω ἀπ’ μέ τό Κυπριακό». Εἶναι μία δίκαιη λύση ἡ
ὅλα θά εἶναι σέ θέση νά προστατεύσει ὁποία νά δίνει προοπτική καί ἕνα εἰρηνικό
τούς θεσμούς τῆς ἴδιας τῆς χώρας, τό μέλλον στόν τόπο καί τόν λαό μας.
δημοκρατικό της πολίτευμα καί τούς
πολίτες της. Μία μάνα πού νά πονᾶ τήν
κόρη. Μοχλός πίεσης τό φυσικό ἀέριο
Ἡ Ἑλλάδα καί ἡ Κύπρος σήμερα, Ἡ ἱστορία τῆς Κύπρου καθορίστηκε καί
μπροστά σέ μία μεγάλη κρίση ἀρχῶν καθορίζεται ἐν πολλοῖς ἀπό τή γεωγραφική
καί ἀξιῶν, μπροστά σέ μία ἀτμόσφαιρα της θέση. Ἡ γεωστρατηγική της σημασία
ἀποπνικτικῆς διαφθορᾶς καί ἔλλειψης ἀνέκαθεν ἦταν μεγάλη, ἐξοῦ καί πολλοί
προοπτικῆς καί μπροστά σέ μία οἰκονομική ἦταν οἱ κατακτητές πού πέρασαν ἀπό τό
κρίση πρωτοφανῶν διαστάσεων, χρειά- νησί μέσα ἀπό τούς αἰῶνες. Ὁ ἐντοπισμός
ζονται ἕνα νέο συλλογικό ὅραμα. Μακριά ὑδρογονανθράκων στήν Ἀποκλειστική

Ἀφιέρωμα
Οἰκονομική Ζώνη τῆς Κύπρου καί οἱ Μόνο ἑνωμένοι θά πετύχουμε

προοπτικές πού δημιουργεῖ ἡ ἐξέλιξη αὐτή,
Μᾶς ἔχουν μείνει πολύ λίγα δυνατά,
ἀναβάθμισε περαιτέρω αὐτή τή σημασία.
στρατηγικά καί πολιτικά χαρτιά στήν
Ἀπόδειξη ἀποτελεῖ ἡ ἀναζωπύρωση τοῦ
προσπάθεια πού καταβάλλουμε γιά νά
ἐνδιαφέροντος τοῦ Ἀμερικανικοῦ παρά-
ἀποκαταστήσουμε τό δίκαιο στήν πατρίδα
γοντα, ἡ ὁποία ἐκφράστηκε καί μέ τήν
μας. Πρέπει νά διεκδικήσουμε τήν ἰσότιμη
πρόσφατη ἐπίσκεψη τοῦ ἀντιπροέδρου
θέση μας στήν Εὐρωπαϊκή οἰκογένεια. Τή
τῶν Η.Π.Α. Τζό Μπάιντεν.
δικαιούμαστε. Πρέπει νά ἀπαιτήσουμε οἱ
Οἱ ὑδρογονάνθρακες μπορεῖ νά ἀπο- δικοί μας πολίτες νά ἀπολαμβάνουν τά
δειχτοῦν εὐλογία, ἄν τούς διαχειριστοῦμε ἴδια δικαιώματα πού ἀπολαμβάνει κάθε
σωστά. Μποροῦν νά ἐπιτευχθοῦν στρατη- ἄλλος πολίτης τῆς Ἕνωσης. Οἱ ἡγέτες τῶν
γικές συμμαχίες πού θά βοηθήσουν στό Εὐρωπαϊκῶν Κρατῶν δέν ἔχουν κανένα
Κυπριακό, ὅπως ἡ πρόσφατη σύσφιγξη λόγο νά μή θέλουν στήν Κύπρο μία
τῶν σχέσεών μας μέ τό Ἰσραήλ. Ἡ ἐκμε- διευθέτηση δίκαιη, βιώσιμη καί πρωτίστως
τάλλευση καί ἡ ἀξιοποίηση τοῦ φυσικοῦ λειτουργική καί συμβατή μέ τίς εὐρωπαϊκές
ἀερίου, μπορεῖ νά ἀποτελέσει μοχλό πίε- ἀρχές.
σης γιά τήν ἐπίλυση τοῦ Κυπριακοῦ.
Αὐτές τίς δύσκολες στιγμές, πού δι-
Τούς τελευταίους μῆνες συντελοῦνται ερχόμαστε μία βαθιά οἰκονομική κρίση,
ραγδαῖες ἀλλαγές στήν περιοχή μας δέν εἶναι ἡ ὥρα τοῦ ΕΓΩ, εἶναι ἡ ὥρα τοῦ
καί διαμορφώνεται ἕνα νέο στρατηγικο- ΕΜΕΙΣ. Ἡ ἀγάπη μας γιά τήν Ἀμμόχωστο,
πολιτικό σκηνικό, μέσα στό ὁποῖο ἡ Κύπρος ἡ ἀγάπη μας γιά τήν Κύπρο εἶναι ἡ δύναμη
- ἄν πολιτευτεῖ μέ σοβαρότητα καί πού πρέπει νά μᾶς ἑνώνει. Καί μόνο
ὑπευθυνότητα - ἔχει νά διαδραματίσει ἑνωμένοι θά πετύχουμε τόν στόχο τῆς
καθοριστικό ρόλο. Ἡ Κυπριακή Δημο- ἀπελευθέρωσης καί τῆς ἐπιστροφῆς.
κρατία πρέπει ἐπιτέλους νά συνειδητο-
ποιήσει ὅτι εὑρισκόμενη στό νοτιοανατο-
λικότερο ἄκρο τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης
καί διατηρώντας φιλικές σχέσεις μέ τίς
γειτονικές της χῶρες, μπορεῖ νά συμβάλει
στήν προώθηση τοῦ διαλόγου καί τῆς
συνεργασίας μεταξύ Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης
καί Μέσης Ἀνατολῆς.

Ἀφιέρωμα
Σαλαμίνα, ἕνας ἀβάστακτος καημός
Βάσου Καραγιώργη*
Στή Σαλαμίνα δέν μπορεῖς ν’ ἀνα- γυιό τοῦ Βασιλιᾶ τῆς νήσου Σαλαμίνας,
φερθεῖς μόνο μέ τή γνώση, χωρίς τήν ψυχή μετά τόν Τρωϊκό πόλεμο, ὡς τίς μέρες
καί τό συναίσθημα, γιατί δέν εἶναι ἁπλῶς μας, ὁ χῶρος εἶναι γνωστός ὡς ἀρχαία
ἕνας ἀρχαιολογικός χῶρος. Κρύβει μέσα Σαλαμίνα. Γιά ἑπτά περίπου αἰῶνες
του συμβολισμούς πού ἀγγίζουν τά βάθη ὑπῆρξε τό σπουδαιότερο βασίλειο τῆς
τῆς Ἑλληνικῆς καί Χριστιανικῆς ψυχῆς Κύπρου, πρωτοπόρο στούς ἀγῶνες γιά
κάθε Κυπρίου. Αὐτή εἶναι ἡ πόλη πού ὁ τήν ἐλευθερία. Ὅταν ἑνωποιήθηκε τό νησί
Ἕλληνας ρήτορας Ἰσοκράτης ἀποκάλεσε ἀπό τούς Πτολεμαίους καί τούς Ρωμαίους,
«Ἑλληνικοτάτην»· καί ἀπό τή Σαλαμίνα ἀποτέλεσε τό σπουδαιότερο ἐμπορικό
ἄρχισαν νά κηρύσσουν τόν Χριστιανισμό λιμάνι τῆς Κύπρου, μέ μία πλούσια
οἱ Ἀπόστολοι Παῦλος καί Βαρνάβας. ἐνδοχώρα. Τά μέσα τoῦ 4ου αἰ. μ.Χ. ὅπως καί
Γιά ὅσους εὐτύχησαν νά ζήσουν τά ὅλες οἱ ἄλλες ἀρχαῖες πόλεις τῆς Κύπρου
παιδικά τους χρόνια στήν Ἀμμόχωστο, καταστράφηκε ἀπό σεισμούς, ἡ Σαλαμίνα
τήν πόλη-διάδοχο, ἡ Σαλαμίνα θυμίζει ὅμως ἀνοικοδομήθηκε ὡς Χριστιανική πιά
τήν πρώτη ἄμεση ἐπαφή μέ τό ἱστορικό πόλη, μέ τό ὄνομα Κωνσταντία. Τόν 7ο αἰ.
παρελθόν τοῦ τόπου μας, πού ἔφερε στό μ.Χ. οἱ Ἄραβες καταστρέφουν τήν πόλη
φῶς ἡ ἀρχαιολογική σκαπάνη, κυρίως πού ἐγκαταλείπεται, καί ἔτσι τερματίζεται
ἀπό τό 1952 ὡς τό 1974. Ἡ Σαλαμίνα μία ἔνδοξη πορεία πέραν τῶν 1500 χρόνων.
καί ἡ Ἀμμόχωστος, τόποι ἀγαπημένοι, Ἡ περιοχή γύρω ἀπό τόν Κόλπο
πού περικλείουν μνῆμες ἀνεξίτηλες, τῆς Σαλαμίνας ἦταν προνομιοῦχα.
γιά σαράντα τόσα χρόνια παραμένουν Κατοικήθηκε ἤδη ἀπό τόν 17ο αἰ. π.Χ. Στήν
σκλαβωμένες, καί ἀποτελοῦν μέρος τῆς Ἔγκωμη, δυτικά τοῦ χωριοῦ, ἱδρύθηκε
συναλλαγῆς πού ἐπιδιώκουμε μέ τόν σημαντικός οἰκισμός πού ἄκμασε ὡς τόν
εἰσβολέα, ὡς ἄν νά μήν ὑπάρχουν νόμιμοι 11ο αἰ. π.Χ. Ἀπό τό λιμάνι της ἐξήγετο
ἰδιοκτῆτες, μέ κληρονομικά δικαιώματα χαλκός ὑπό μορφή ταλάντων στήν
χιλιετιῶν. Αἴγυπτο, στό Αἰγαῖο καί σ’ ἄλλα μέρη τῆς
Ὁ χῶρος τῆς ἀρχαίας Σαλαμίνας Μεσογείου. Ἡ ἀρχαιολογική σκαπάνη
δέν λησμονήθηκε ποτέ! Ἀπό τόν 11ο αἰ. ἔφερε στό φῶς κυκλώπεια τείχη, περικαλλή
π.Χ., ὅταν μία παράλια πόλη ἱδρύθηκε δημόσια κτήρια καί ναούς, ἐργαστήρια
σύμφωνα μέ τόν μύθο ἀπό τόν Τεῦκρο, τόν κατεργασίας χαλκοῦ καί τάφους μέ
* Ὁ κ. Βάσος Καραγιώργης διετέλεσε διευθυντής τοῦ Τμήματος Ἀρχαιοτήτων τῆς Κυπριακῆς Δημοκρατίας καί
Καθηγητής Ἀρχαιολογίας στό Πανεπιστήμιο Κύπρου.

Ἀφιέρωμα
πλούσια κτερίσματα πού μαρτυροῦν ὄχι ἀρχαιολογικοῦ χώρου τῆς Σαλαμίνας

μόνο τόν πλοῦτο τῆς πόλης ἀλλά καί τίς τό 1890. Εἶναι τότε πού ἦλθαν στό φῶς
«διεθνεῖς» της σχέσεις μέ τούς μεγάλους οἱ μαρμάρινοι κίονες πού ταυτίστηκαν
πολιτισμούς τῆς Μεσογείου. Στήν ἀργότερα μέ τήν Παλαίστρα τοῦ
Ἔγκωμη βρέθηκαν τά περισσότερα καί Γυμνασίου, καθώς καί διάφορα ἄλλα
ἐκτενέστερα γραπτά κείμενα, ἐγχάρακτα μνημεῖα πού εἶναι ἐλάχιστα γνωστά
σέ πινακίδες ἀπό πηλό, στήν γνωστή ὡς γιατί πολύ λίγα δημοσιεύθηκαν γιά τά
κύπρο-μινωϊκή γραφή, πού δέν ἔχει ὡς ἀποτελέσματα αὐτῶν τῶν ἀνασκαφῶν.
σήμερα ἀποκρυπτογραφηθεῖ. Αὐτή τήν Ἕνα πράγμα εἶναι βέβαιο, ὅτι πλούτισαν
πόλη διαδέχθηκε ἡ Σαλαμίνα τόν 11ο αἰ. τά βρετανικά μουσεῖα μέ ἀγάλματα καί
π.Χ., καί τή Σαλαμίνα διαδέχθηκε ἡ ἄλλα ἀναθήματα.
Ἀμμόχωστος, πού εἶχε τό σημαντικότερο Αὐτή τή Σαλαμίνα γνώρισα, ὡς μα-
ἐμπορικό λιμάνι τῆς Κύπρου πρίν τό 1974 θητής, σέ μία ἐκπαιδευτική ἐκδρομή.
καί πρωτοποροῦσε σέ θέματα ἐμπορίου Τύχη ἀγαθή εὐδόκισε νά ἐπιστρέψω στή
καί πολιτισμοῦ ἀνάμεσα σ΄ ὅλες τίς ἄλλες Σαλαμίνα ὡς νεαρός ἀρχαιολόγος τό
πόλεις τοῦ νησιοῦ, ἀπό τόν Μεσαίωνα 1952 καί νά συνδέσω τό ὄνομά μου μέ
ὡς τά νεότερα χρόνια. Στήν ἴδια περιοχή τίς μεγάλες ἀνασκαφές τοῦ Τμήματος
βρίσκεται ἡ Μονή τοῦ Ἀποστόλου Ἀρχαιοτήτων πού ἔφεραν στό φῶς τό
Βαρνάβα, τοῦ ἱδρυτῆ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Γυμνάσιο, τό Θέατρο, τό Ἀμφιθέατρο, ὅλα
Κύπρου, καθώς καί ὁ τάφος του. δημόσια κτήρια τῶν Ρωμαϊκῶν χρόνων,
Μία βρετανική ἀρχαιολογική ἀπο- στό βορειότατο ἄκρο τῆς ἀρχαίας πόλης.
στολή ἀνέσκαψε σέ διάφορα σημεῖα τοῦ Εἶναι δύσκολο νά περιγράψει κανείς τήν
ἡδονή τῆς ἀνακάλυψης μαρμάρινων
ἀγαλμάτων Ἑλληνικῶν θεῶν καί ἡρώων,
τοῦ Ἀπόλλωνα, τοῦ Ἡρακλῆ, τῶν Μου-
σῶν καί ἐπιγραφές στήν Ἑλληνική γλώσ-
σα, πού ἀναφέρονταν σέ ἄρχοντες πού
εὐεργέτησαν τήν πόλη καί σέ διατελέσαντες
γυμνασιάρχες, ὅπως ὁ Διαγόρας Τεύκρου,
πού διετέλεσε «εἰς αἰώνα» (διά Βίου)
«γυμνασίαρχος». Τό ὄνομά του εἶναι
χαραγμένο πάνω σέ μαρμάρινο βωμό
πού βρέθηκε στήν ἀνατολική στοά τῆς
Παλαίστρας τοῦ Γυμνασίου.
Μέ τήν ἀναστήλωση τῶν κιόνων τοῦ
Γυμνασίου καί μέρους τῶν κερκίδων τοῦ
κοίλου τοῦ Θεάτρου δημιουργήσαμε
σημαντικά μνημεῖα γιά τήν ἀνάπτυξη
Μαρμάρινη κεφαλή Ἀφροδίτης ἤ Ὑγείας, ἀπό
τό Γυμνάσιο τῆς Σαλαμίνας, ἀρχές 4ου αἰ. π. Χ., τοῦ πολιτιστικοῦ τουρισμοῦ ἀλλά καί
Κυπριακό Μουσεῖο, Λευκωσίας. τήν πολιτιστική ἀνάπτυξη τῆς γειτονικῆς

Ἀφιέρωμα
Πανοραμική ὄψη τοῦ Γυμνασίου (ἀριστερά) καί τοῦ Θεάτρου τῆς Σαλαμίνας. Ἀνασκαφές Τμήματος
Ἀρχαιοτήτων.
πόλης τῆς Ἀμμοχώστου. Οἱ κάτοικοι τῶν πού ἔγινε σύμβολο ἐθνικῆς ὑπερηφάνειας
Βαρωσίων καί τῶν γειτονικῶν χωριῶν γιά τή νεαρή τότε Κυπριακή Δημοκρατία.
ἀγκάλιασαν μέ ἐνθουσιασμό τό πρόγραμμα Μέ τόν ὑπάρχοντα τότε ἐνθουσιασμό
τῶν ἀνασκαφῶν καί τῶν ἀναστηλώσεων καί τή πρακτική συμπαράσταση τῶν
τοῦ Τμήματος Ἀρχαιοτήτων στή Σαλαμίνα. πολιτῶν καί τοῦ κράτους εἴχαμε ὅλες τίς
Μέ τήν ἀναστήλωση μέρους τῶν κερκίδων ἀναγκαῖες προϋποθέσεις γιά τή συνέχιση
τοῦ κοίλου τοῦ Θεάτρου, τήν ἀποκάλυψη τῶν ἀνασκαφῶν σέ εὐρεία κλίμακα, πού
τῆς ὀρχήστρας καί τῶν κτισμάτων τοῦ ὅπως ἔγραψε τότε ἕνας ξένος ἀρχαιολόγος
προσκηνίου δημιουργήθηκε ἰδεώδης ἦταν «οἱ σημαντικότερες τῆς Μεσογείου».
χῶρος γιά παραστάσεις ἀρχαίου δράματος. Ἀπό τό 1952 ὡς τό 1974 εἴχαμε ἀγγίξει ἕνα
Τό Ἐθνικό Θέατρο τῆς Ἑλλάδος ἀλλά μικρό μόνο μέρος τῆς Ρωμαϊκῆς πόλης.
καί ὁ Θεατρικός Ὅμιλος τοῦ Ἑλληνικοῦ Φαντασθεῖτε ἄν εἴχαμε τόν χρόνο νά
Γυμνασίου Ἀμμοχώστου, ὑπό τήν ἐμπ- φθάσουμε στά πρό-Ρωμαϊκά στρώματα καί
νευσμένη καθοδήγηση τοῦ φίλου καί νά φέρουμε στό φῶς τήν Ἑλληνιστική καί
συγχωριανοῦ μου μ. Παναγιώτη Σέργη τήν Κλασική πόλη, τήν πόλη τοῦ Εὐαγόρα,
δίδαξαν ἀρχαῖες τραγωδίες στό Θέατρο πού ὅπως γνωρίζουμε ἀπό τόν Ἰσοκράτη
στίς ἀρχές τῆς δεκαετίας τοῦ 1960. Ἦταν ἐκοσμεῖτο μέ περίλαμπρα δημόσια κτή-
πράγματι συγκινητικό νά βλέπει κανείς τό ρια. Ὀνειρευόμασταν νά γνωρίσουμε
ὑπερπλῆρες κοῖλο τοῦ ἀρχαίου Θεάτρου, τήν πόλη τῆς Ἀρχαϊκῆς καί Γεωμετρικῆς
μέ θεατές τόν τότε Πρόεδρο τῆς Κυπριακῆς περιόδου, ὅταν ἡ Σαλαμίνα ἄκμαζε ὡς
Δημοκρατίας Ἀρχιεπίσκοπο Μακάριο, τό σημαντικότερο ἀπό ὅλα τά βασίλεια
τούς Ὑπουργούς καί ἄλλους πολιτειακούς τῆς Κύπρου, ὅπως διαφαίνεται ἀπό τούς
ἄρχοντες ἀπό ὅλη τήν Κύπρο, νά ἀκούουν πλούσιους τάφους τῆς «βασιλικῆς»
μέ κατάνυξη τούς ἀθάνατους στίχους τοῦ νεκρόπολης.
Σοφοκλῆ καί τοῦ Αἰσχύλου στό εἰδυλλιακό Μέ τήν τουρκική εἰσβολή καί κατοχή
τοπίο τοῦ δάσους τῆς Σαλαμίνας. Ὁ κοινός μεγάλου μέρους τοῦ νησιοῦ μας, τό 1974,
πολίτης τῶν Βαρωσίων καί τῶν γειτονικῶν ἡ Σαλαμίνα, ἡ Ἔγκωμη, ἡ Μονή τοῦ
κοινοτήτων ταυτίστηκε μέ τή Σαλαμίνα Ἀποστόλου Βαρνάβα, ἡ Ἀμμόχωστος,

Ἀφιέρωμα
Τά ἐρείπια τῆς Παλαιοχριστιανικῆς Βασιλικῆς γνωστῆς ὡς Βασιλική «τῆς Καμπανόπετρας». Ἀνασκαφές

Γαλλικῆς Ἀποστολῆς Πανεπιστημίου τῆς Λυών.
βρέθηκαν στήν κατεχόμενη περιοχή. ἡμερολόγια τῶν ἀνασκαφῶν, τοῦ ἐλέχθη

«Σκιῶντο δέ πᾶσαι ἀγυῖαι», σκοτείνιασαν ὅτι αὐτά ἦσαν λάφυρα πολέμου!
ὅλοι οἱ δρόμοι, ὅπως θά ἔλεγε ὁ Ὅμηρος. Ἡ γαλλική ἀποστολή ἀνέσκαψε ἐκ-
Παράλληλα μέ τίς ἀνασκαφές τοῦ τεταμένα στή Σαλαμίνα. Ἔφερε στό φῶς
Τμήματος Ἀρχαιοτήτων στόν χῶρο τῆς ἀνάμεσα σ’ ἄλλα τή σημαντική παλαιο-
ἀρχαίας πόλης, μία γαλλική ἀρχαιολογική χριστιανική βασιλική γνωστή ὡς «Βασιλική
ἀποστολή ἀπό τό Πανεπιστήμιο τῆς Λυών, τῆς Καμπανόπετρας», τόν ναό τοῦ Σαλα-
ἄρχισε ἀνασκαφές τό 1965, ὕστερα ἀπό μινίου Διός, ἕνα ἱερό τῆς Γεωμετρικῆς
πρόσκληση τοῦ Τμήματος Ἀρχαιοτήτων. Ἀρχαϊκῆς περιόδου, τό «ἐλαιοτριβεῖο»,
Διευθυντής τῆς ἀποστολῆς ἦταν ὁ κα- καθώς καί μέρος τῶν τειχῶν τῆς πόλης
θηγητής Jean Pouilloux, ἔνθερμος τοῦ 11ου αἰ. π.Χ.
φιλέλλην καί λαμπρός ἐπιστήμονας, Στόν χῶρο τῆς Σαλαμίνας ὑπάρχουν
πού φιλοδοξοῦσε νά καταστήσει τή καί ἄλλα χριστιανικά μνημεῖα, πού ἦλθαν
Σαλαμίνα διεθνές κέντρο ἀρχαιολογικῆς στό φῶς ἀπό τίς ἀνασκαφές πρίν τό 1952,
ἔρευνας. Εἶδε καί αὐτός τά ὄνειρά του ὅπως γιά παράδειγμα τό «Ἁγίασμα τοῦ
νά γκρεμίζονται τό καλοκαίρι τοῦ Νικοδήμου», μέ ἐπιγραφές καί τοιχο-
1974, καί ὅταν τόν Ὀκτώβριο τοῦ γραφίες, ἡ βασιλική τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου
ἴδιου χρόνου ζήτησε ἀπό τίς κατοχικές πού κτίστηκε ἀπό τόν ἴδιο τόν Ἐπιφάνιο
ἀρχές νά ἐπσκεφθεῖ τή γαλλική οἰκία γύρω στό 400 μ.Χ. καί δέν εἶχε συμ-
τῶν ἀνασκαφῶν γιά νά παραλάβει τά πληρωθεῖ ὅταν ὁ ἴδιος πέθανε στό 403 μ.Χ.

Ἀφιέρωμα
Λεπτομέρεια ψηφιδωτοῦ δαπέδου τοῦ κεντρικοῦ διαδρόμου τοῦ βαπτιστηρίου στήν παλαιοχριστιανική
βασιλική τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου.
Τάφηκε ἐντός τῆς βασιλικῆς, στά δεξιά τήν περίπτωση ἡ ἐγκατάσταση στό νησί
τοῦ ἱεροῦ βήματος, σέ κιβωτιόσχημο μεταναστῶν ἀπό τό Αἰγαῖο στίς ἀρχές τοῦ
τάφο ἐπενδυμένο μέ μαρμάρινες πλάκες 12ου αἰ. π.Χ.
πού βρέθηκαν κατά τή διάρκεια τῶν Μέ τήν ἀνάπτυξη τῆς πόλης ἡ νεκρό-
ἀνασκαφῶν τῆς βασιλικῆς. πολη μετατέθηκε πρός τά δυτικά, μεταξύ
Ὁ ἀρχαιολογικός χῶρος τῆς Σαλαμίνας τοῦ σημερινοῦ δάσους καί τῆς Μονῆς
καί ἡ σημαντική συμβολή του στή Με- τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα. Μετά τήν
σογειακή ἀρχαιολογία προκάλεσαν τό τυχαία ἀνακάλυψη καί ἀνασκαφή τοῦ
ἐνδιαφέρον τῆς διεθνοῦς ἐπιστημονικῆς πρώτου κτιστοῦ τάφου τοῦ 8ου αἰ. π.Χ. μέ
κοινότητας, ὅταν ἄρχισαν οἱ ἀνασκαφές πλούσια κτερίσματα καί θυσίες ἀλόγων καί
στή νεκρόπολη. Ὁ ἀρχαιότερος τάφος ἁρμάτων στόν δρόμο τοῦ τάφου, μπροστά
ἀνεσκάφη ἀπό τή γαλλική ἀποστολή στήν πρόσοψη, τό Τμῆμα Ἀρχαιοτήτων
ἐντός τοῦ χώρου τοῦ δάσους, προτοῦ ἀνέλαβε τή συστηματική ἀνασκαφή τῆς
ἡ πόλη ἐπεκταθεῖ πρός δυσμᾶς, καί «βασιλικῆς» νεκρόπολης. Οἱ θάλαμοι
χρονολογείται στόν 11ο αἰ. π.Χ. Ἡ σημασία ὅλων σχεδόν τῶν τάφων εἶχαν συληθεῖ
του εἶναι μεγίστη, γιατί συνδέεται μέ τήν ἀπό παλιά, ὄχι ὅμως καί οἱ δρόμοι, ὅπου
ἵδρυση τῆς πόλης, πού ὅπως ἀναφέραμε ἦλθαν στό φῶς πλούσια κτερίσματα.
πιό πάνω, ἀποδίδεται στόν Τεῦκρο, ἥρωα Γνωστότερος καί πιό σημαντικός ἀπό ὅλους
τοῦ Τρωϊκοῦ πολέμου, σύμφωνα μέ τόν τούς τάφους εἶναι ὁ Τάφος 79 μέ κτιστό
μύθο. Πίσω ὅμως ἀπό κάθε μύθο ὑπάρχει θάλαμο καί μεγαλοπρεπῆ πρόσοψη. Στόν
πάντα μία ἱστορική ἀλήθεια, σ’ αὐτή εὐρύχωρο «δρόμο» του ἀνακαλύφθησαν

Ἀφιέρωμα
Ὁ «δρόμος» τοῦ Τάφου 79 τῆς «Βασιλικῆς Νεκρόπολης» τῆς Σαλαμίνας, 8ος αἰ. π.Χ. Ἀνασκαφές Τμήματος
Ἀρχαιοτήτων.
ἅρματα μέ πλούσιο διάκοσμο ἀπό χαλκό Ὅμηρο προνόμιο τῆς ἄρχουσας τάξης, ἕνα
καί ἄλογα μέ ἐντυπωσιακή ἱπποσκευή, ἔθιμο πού ἡ Κυπριακή κοινωνία διατήρησε
ἀνάλογα διακοσμημένη. Στό δάπεδο τοῦ μέ «φανατισμό» ὡς τίς μέρες μας.
δρόμου βρέθηκαν τά θραύσματα θρόνων Ἕνα ἄλλο ὁρόσημο στήν πεδιάδα πού
καλυμμένων μέ πλάκες ἐλεφαντοστοῦ καί γειτνιάζει πρός τή Μονή τοῦ Ἀποστόλου
φύλλα χρυσοῦ καί ἀργύρου. Τά ἔπιπλα τοῦ Βαρνάβα εἶναι τό «βουνάριν», δηλαδή
Τάφου 79 εἰσήχθησαν ἀπό τή Βόρεια Συρία τύμβος χώματος πού κάλυπτε τόν κτιστό
καί ἀποτελοῦν δεῖγμα τῆς χλιδῆς πού τάφο. Ἀνασκάφηκε τό 1890 ἀπό βρετα-
συνόδευε τούς βασιλεῖς τῆς Σαλαμίνας νική ἀρχαιολογική ἀποστολή, βρέθηκε
ὡς τόν τάφο τους. Σημαντικό εὕρημα ἀπό ὅμως συλημένος. Ἀνασκάψαμε μέ ἐπι-
τόν Τάφο 79 εἶναι ἕνας χάλκινος λέβητας, τυχία τόν «δρόμο» τοῦ τάφου, ὅπου ἀνα-
διακοσμημένος μέ προτομές γρυπῶν καί καλύψαμε πάμπολλα πλούσια κτερίσματα,
σειρῆνες. Στηρίζεται πάνω σέ σιδερένιο σ υμπερι λαμβανομένου πολεμικοῦ
τρίποδα. Παρόμοιοι λέβητες εἶναι γνωστοί ἅρματος μέ σκελετούς ἀλόγων καί πλήρη
ἀπό τά ἀναθήματα στά μεγάλα ἑλληνικά «πολεμικήν» ἐξάρτηση: ἕνα σιδερένιο
ἱερά τῆς Ὀλυμπίας καί τῶν Δελφῶν. Τέλος «ξίφος ἀργυροῆλον», ἕνα δόρυ, μία
ἀναφέρουμε τήν ἀνακάλυψη μιᾶς δέσμης ἀσπίδα, μία φαρέτρα. Μέ συστηματική
δώδεκα ὀβελῶν καί ζεύγους κρατευτῶν, ἀνασκαφική μέθοδο διασώσαμε τόν
ἀπαραίτητων ἐργαλείων γιά τήν ἑτοιμασία σκελετό τῶν ἁρμάτων, γεμίζοντας μέ
τοῦ ὀπτοῦ κρέατους (τῆς σημερινῆς γύψο τά ἀποτυπώματα τοῦ ξύλου, καί
σούβλας), πού ἀποτελοῦσε κατά τόν ἔτσι ἀποκαταστήσαμε τό σχῆμα τους, ἕνα

Ἀφιέρωμα
πραγματικό ἐπίτευγμα τῶν τεχνικῶν τοῦ Στόν περίγυρο τῆς πυρᾶς τοποθετήθησαν
Κυπριακοῦ Μουσείου. τά πορτραίτα τῶν «βιαιοθανάτων» ἀπό
Ἡ θυσία τῶν ἀλόγων καί πολλά ἀπό ἄψητο πηλό πού σκληρύνθηκε ἀπό τή
τά κτερίσματα, ὅπως γιά παράδειγμα ὁ ζέστη τῆς πυρᾶς. Σώζονται σέ ἄριστη
θρόνος τοῦ Τάφου 79 (παρόμοιος εἶναι ὁ κατάσταση καί βρίσκονται τώρα στό
θρόνος τῆς Πηνελόπης πού περιγράφει Κυπριακό Μουσεῖο τῆς Λευκωσίας. Ἄν
ὁ Ὅμηρος στήν Ὀδύσσεια), τό «ξίφος ἡ ἑρμηνεία τοῦ ταφικοῦ αὐτοῦ μνημείου
ἀργυροῆλον» κ.ἄ. θυμίζουν ἔθιμα καί εἶναι ὀρθή (ἀμφισβητήθηκε ἀπό μερικούς
ἀντικείμενα τῶν ὁμηρικῶν ἐπῶν, γι’ αὐτό μελετητές), τότε ἔχουμε στό «κενοτάφιο
καί οἱ τάφοι τῆς «βασιλικῆς» νεκρόπολης τοῦ Νικοκρέοντα» μία ἄμεση ἐπαφή μέ τόν
τῆς Σαλαμίνας εἶναι γνωστοί καί ὡς τελευταῖο γενναῖο βασιλιά τῆς Σαλαμίνας.
«ὁμηρικοί». Ἕνας Ἄγγλος ἀρχαιολόγος Ἔχουν γραφτεῖ πάμπολλοι τόμοι
ἑρμήνευσε αὐτή τήν ὁμοιότητα ὡς ἀπο- γιά τά πορίσματα τῶν ἀνασκαφῶν τῆς
τέλεσμα τῆς ἀπαγγελίας τῶν ὁμηρικῶν Σαλαμίνας 1957-1974. Τά πλούσια
ἐπῶν στή βασιλική αὐλή τῆς Σαλαμίνας. εὑρήματα βρίσκονται σήμερα στό
Στήν πραγματικότητα ὅμως παρόμοια Κυπριακό Μουσεῖο, ἀρκετά ὅμως, ἰδίως
ἔθιμα, σκεύη καί ἔπιπλα, βρέθηκαν καί σ’ μαρμάρινα ἀγάλματα, εἶναι ἐγκλωβισμένα
ἄλλους χώρους τῆς Μεσογείου, ἀπόδειξη στόν ἀρχαιολογικό χῶρο καί στό τοπικό
τῆς χλιδῆς στήν ὁποία ζοῦσε ἡ ἄρχουσα ἀρχαιολογικό Μουσεῖο τῶν Βαρωσίων.
τάξη, ἡ ὁποία προμηθευόταν τά ἐξωτικά Σ’ αὐτό τό σύντομο σημείωμα δέν
ἔπιπλα καί εἴδη πολυτελείας χάρη στήν μπορέσαμε νά ἀπαριθμήσουμε ὅλα τά
ἐμπορική δραστηριότητα τῶν Φοινίκων. μνημεῖα πού ἔφερε στό φῶς ἡ ἀρχαιολογική
Ὁ τελευταῖος «βασιλικός» τάφος πού σκαπάνη. Σκοπός ἦταν νά ἐπαναφέρουμε
ἀνασκάψαμε στή νεκρόπολη τῆς Σαλαμίνας στή μνήμη τήν ἀγαπημένη Σαλαμίνα,
ἦταν τό «κενοτάφιο τοῦ Νικοκρέοντα», πού ἐγκαταλείψαμε πρίν 40 ἀκριβῶς
τοῦ τελευταίου βασιλιά τῆς πόλης, πού χρόνια. Δέν τήν ξεχνοῦμε, ἡ δόξα της
βρῆκε βίαιο θάνατο μαζί μέ ἄλλα μέλη τῆς ἔχει καταχωρισθεῖ μέ λεπτομέρειες στά
βασιλικῆς οἰκογένειας τό 311 π.Χ., ὅπως ἀρχαιολογικά συγγράμματα ἀλλά καί
μᾶς διηγεῖται ὁ ἱστορικός Διόδωρος, ὡς στή ψυχή κάθε Ἑλληνοκύπριου, πού τή
ἀποτέλεσμα τῆς διαμάχης μεταξύ τῶν θεωρεῖ ἐθνικό σύμβολο, ἰδίως σήμερα
διαδόχων τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου. πού εἶναι τόσο ἀναγκαῖος ὁ σωστός
Τό 306 π.Χ. ὁ Δημήτριος ὁ Πολιορκητής ἐθνικός προσανατολισμός τῆς πολύπαθης
ἔθαψε μέ τιμές τούς «βιαιοθανάτους», πατρίδας.
ἱδρύοντας ἐξέδρα πάνω στήν ὁποία
πρόσφερε πυρά καί πλούσια κτερίσματα.
Ὅλες οἱ φωτογραφίες παρεχωρήθησαν εὐγενῶς ἀπό τό Τμῆμα Ἀρχαιοτήτων.

Ἀφιέρωμα
Ἡ Μεσαιωνική Ἀμμόχωστος: τό κλειδί

καί ἡ καρδιά τῆς Κύπρου
Ἄννας Μαραγκοῦ*
Εἰσαγωγή
Ἡ Μεσαιωνική Ἀμμόχωστος, ἡ ἐν- φοίνικες καί ψηλά κυπαρίσσια. Καί οἱ δύο
τειχισμένη πόλη, παραμένει σήμερα μία ἀπό ταλαιπωρημένες ἀπό τόν χρόνο καί τά
τίς ὀμορφότερες πόλεις τῆς Ἀνατολικῆς δεινά, νά ὀρθώνουν τό ἀνάστημά τους
Μεσογείου. Γεμάτη μνῆμες, θρύλους στόν γαλανό οὐρανό καί στή Μεσόγειο
καί παραδόσεις, τή γνωρίζουμε ἀπό θάλασσα.
ἀναρίθμητες ἱστορικές καί λογοτεχνικές Κατά τή διάρκεια τοῦ Μεσαίωνα ἦταν
πηγές, ἀπό περιγραφές περιηγητῶν πού τό κέντρο τῆς Κύπρου, τό λιμάνι της
ὑμνοῦν τά κάλλη καί τίς ὀμορφιές της, τά καί ἡ ἴδια ἡ πόλη συγκέντρωναν τό
παλάτια καί τούς σκιερούς δρόμους, τά ἐμπορικό ἐνδιαφέρον τοῦ γύρῳ κόσμου·
παζάρια, τό πολύβουο καί κοσμοπολίτικο ἐκεῖ οἱ Φράγκοι ἐγκατέστησαν τό μικρό
λιμάνι, ἀλλά γνωρίζουμε καί τή λεπτο- βασίλειό τους, ὅταν ἔχασαν στήν ἀντίπερα
μερέστατη τοπογραφία της ἀπό τούς ὄχθη τά ἐδάφη τους ἀπό τούς Σαρακηνούς.
χάρτες πού τυπώθηκαν στήν Εὐρώπη γιά Κόσμησαν τήν πόλη τους μέ οἰκοδομήματα
νά περιγράψουν τήν πολιορκία καί τήν ἰσάξια, πολλές φορές μέ ἀντίγραφα
Ἅλωση τῆς πόλης ἀπό τούς Ὀθωμανούς. γοτθικῶν ναῶν πού εἶχαν στήν πατρίδα
Ἡ πτώση τοῦ τελευταίου προπύργιου τους, ἰδιαίτερα στήν Καμπανία, ἔκτισαν
τῆς Χριστιανοσύνης σημάδεψε τήν τά περίφημα τείχη γιά νά προστατέψουν
Εὐρώπη καί εἶναι ἀναρίθμητες οἱ πηγές
τῆς λογοτεχνίας πού ἀναφέρονται στούς
τραγικούς 12 μῆνες τῆς πολιορκίας τῆς
πόλης. Ἡ ἀντίσταση τῆς Ἀμμοχώστου
ταυτίστηκε μέ τήν προσπάθεια ἀναχαίτισης
τῆς ὀθωμανικῆς προέλασης στήν Εὐρώπη
καί πιστεύεται ὅτι διαδραμάτισε σημαντικό
ρόλο στήν τελική ἥττα τῶν Τούρκων στή
ναυμαχία τῆς Ναυπάκτου τό 1571.
Ἡ μεσαιωνική πόλη ὅμως ὑπάρχει
σήμερα· τήν βλέπουμε καί τήν ζοῦμε νά George Braun & Frans Hogenberg. Ἡ πόλη καί τό
λιμάνι τῆς Ἀμμοχώστου. Λεπτομέρεια ἀπό τόν χάρτη
στέκει περήφανη, ἡ πέτρα ἀντάμα μέ «Calaris-Malta-Rhodus-Famagusta». Κολωνία 1599.
τήν ἀνθρώπινη δημιουργία ἀνάμεσα σέ Συλλογή Πολιτιστικοῦ Ἱδρύματος Τραπέζης Κύπρου
* Ἡ κα Ἄννα Μαραγκοῦ εἶναι ἀρχαιολόγος καί ἱστορικός τέχνης.

Ἀφιέρωμα
Ferrandus Bertelli: Χάρτης τῆς Κύπρου, Ρώμη 1562. Συλλογή Πολιτιστικοῦ Ἱδρύματος Τραπέζης Κύπρου
τήν πόλη καί τό λιμάνι της. Ἡ ἴδια ἡ πόλη Γενουάτες. Ὅταν ἡ πόλη ἐπανῆλθε στό
περιεῖχε τά ἀνάκτορα, τά διοικητικά φράγκικο βασίλειο κάτω ἀπό τόν Ἰάκωβο,
κτήρια, τό τελωνεῖο, τό λιμάνι, τίς τρά- τόν τελευταῖο βασιλιά τῶν Λουζινιανῶν,
πεζες, ἦταν μία πόλη πού ἐξυπηρετοῦσε ἦταν ἤδη μία πόλη ἐρειπωμένη, ἡ αἴγλη καί
τόν ἐμπορικό κόσμο τῆς Μεσογείου, ὁ ἡ δόξα της ἀνῆκαν στό παρελθόν.
σταθμός ἀνεφοδιασμοῦ, ἰδιαίτερα στό Πνοή ζωῆς ἔδωσε στήν ταλαιπωρη-
ταξίδι τῆς ἐπιστροφῆς τῶν πλοίων μέ τούς μένη πόλη ἡ βενετσιάνικη παρουσία καί
προσκυνητές πού ἐπισκέπτονταν τούς ἡ προσθήκη της στό Stato da Mare τῆς
Ἁγίους Τόπους. Γαληνοτάτης Δημοκρατίας τῆς Βενετίας.
Ἡ Ἀμμόχωστος ὅμως, πέρα ἀπό τή δόξα Ἡ ἀπειλῆ τῆς ὀθωμανικῆς προέλασης,
της κάτω ἀπό τούς Γάλλους Λουζινιάν, καί ἡ χρήση νέων πολεμικῶν μεθόδων
ἦταν καί τό μῆλο τῆς ἔριδας, ἀνάμεσα ἀνάγκασε τή Βενετία νά προστατέψει
στούς Γενουάτες καί τούς Γάλλους, τούς τή νέα της κτήση. Πολλοί μηχανικοί,
Βενετσιάνους καί τούς Καταλάνους, τούς εἰδικοί στίς ὀχυρώσεις, κλήθηκαν νά
Πιζάνους, γενικά τῶν ἐμπόρων πού εἶχαν γνωματεύσουν γιά τήν ἀνάγκη βελτίωσης
ἐξασφαλίσει ἀπό τούς φράγκους ἄρχοντες τῶν ὀχυρώσεων. Ὁ προμαχώνας τοῦ
δελεαστικά προνόμια ἐμπορίου. Αὐτός ὁ Τοξότη καί ὁ προμαχώνας Μαρτινέγκο,
ζηλευτός γεωπολιτικός της ρόλος, ἀλλά ἡ ἐκβάθυνση τῆς τάφρου πού περιέβαλε
καί ἡ ἀπαράμιλλη τοποθεσία της ἦταν καί ἡ τά τείχη, ἡ ἀκύρωση εἰσόδων πρός τήν
ἀφορμή γιά τίς συγκρούσεις που ἐπέφεραν πόλη, ἡ ἐνίσχυση τοῦ Ναύσταθμου ἦταν
τήν καταστροφή τῆς πόλης ἀπό τούς ἔργο Ἐνετῶν ἀρχιτεκτόνων, ἰδιαίτερα τοῦ

Ἀφιέρωμα
Gian Girolamo Sanmichelli, πού ἄφησε

τήν τελευταία του πνοή στήν πόλη πού
τόν φιλοξένησε.
Οἱ ἐργασίες τῶν ὀχυρώσεων τελείωσαν
λίγο πρίν τήν τουρκική προέλαση. Ἡ πόλη
κτυπήθηκε ἀνελέητα ἀπό τά τουρκικά
κανόνια, οἱ λεπτομέρειες τῆς πολιορκίας
καταγράφηκαν ἀπό αὐτόπτες μάρτυρες,
Βενετσιάνους καί ἄλλους πού ἔζησαν τούς
φοβερούς 12 μῆνες τῆς πολιορκίας. Ἡ πόλη
δέν ἄντεξε, εἶχαν σωθεῖ τά πολεμοφόδια, οἱ
τροφές, ἀλλά καί ἡ ἀντοχή τῶν γενναίων Αngelicus Maria Myller. Σχέδιο τῆς Ἀμμοχώστου
πού δημοσιεύτηκε στήν ἔκδοση «Peregrinus in
ὑπερασπιστῶν της. Μία συνθηκολόγηση Jerusalem». Βιέννη καί Νυρεμβέργη, 1735. Συλλογή
εἶχε ὑπογραφεῖ πού δέν τηρήθηκε ποτέ, Πολιτιστικοῦ Ἱδρύματος Τραπέζης Κύπρου.
ὁ Μαρκαντώνιος Βραγαδίνος καί οἱ
σύντροφοί τους κατασφαγιάστηκαν μετά Ἡ ἐντειχισμένη πόλη ἔμεινε κάτω ἀπό
ἀπό ἀτέλειωτα βασανιστήρια, ἡ πόλη ὀθωμανική διοίκηση μέχρι τήν ἄφιξη
λεηλατήθηκε, οἱ γοτθικές ἐκκλησίες τῶν Ἄγγλων τό 1878. Τό λιμάνι τῆς
μετατράπηκαν σέ τζαμιά καί ὁ ἑλληνικός Ἀμμοχώστου, ἡ καίρια τοποθεσία του,
πληθυσμός τῆς πόλης ἐκδιώχθηκε στιγμιαία ἐνθουσίασε τούς νέους ἀφέντες
βορειοτέρα, ἐκεῖ πού ὑπῆρχαν περιβόλια τοῦ νησιοῦ καί προτάσεις καί εἰσηγήσεις
μέ δέντρα. Ἐκεῖ οἱ πρόσφυγες ἔκτισαν τή στάλθηκαν στό Λονδίνο, γιά τή μετατροπή
νέα Ἀμμόχωστο. Ἡ ἐντειχισμένη πόλη του σέ ἕνα σύγχρονο λιμάνι πού θά
κατοικήθηκε ἀπό τούς Ὀθωμανούς, ἐξυπηρετοῦσε τίς ἀνάγκες τοῦ βρετανικοῦ
ἀπέκτησε τά δικά τους μνημεῖα, τίς βρύσες ναυτικοῦ σέ θέματα ἀνεφοδιασμοῦ καί
καί τά λουτρά, καί νέα διοικητικά κτήρια, ἐλέγχου. Δυστυχῶς, οἱ προτάσεις ἔμειναν
τά θρησκευτικά σχολεῖα. Οἱ χῶροι τοῦ μόνο στά χαρτιά. Τό ἄνοιγμα τῆς διώρυγας
βενετσιάνικου παλατιοῦ λειτούργησαν ὡς τοῦ Σουέζ, ἀκύρωσε τά βρετανικά σχέδια
φυλακή, ἐκεῖ πέρασε τά χρόνια τῆς ἐξορίας ἀλλά καί τά ὄνειρα τῶν Ἀμμοχωστιανῶν
του ὁ Τοῦρκος λογοτέχνης Ναμίκ Κεμάλ. γιά ἕνα σύγχρονο λιμάνι.
Τά τείχη τῆς Ἀμμοχώστου σήμερα

Ἀφιέρωμα
Μέρος Α'
Ἡ Μεσαιωνική Ἱστορία τῆς Πόλης
Ἡ πόλη τῆς Ἀμμοχώστου φαίνεται σταυροφόρων ὡς βάση τῶν ἐξορμήσεών

ὅτι ἱδρύθηκε μετά τό 964, ὅταν ὁ Νικη- τους. Οἱ χρονικογράφοι μᾶς ἐξιστοροῦν,
φόρος Φωκᾶς ἔθεσε τέρμα στίς ἀραβικές ὅτι τό 1191, ὅταν ὁ βασιλιάς τῆς Ἀγγλίας
ἐπιδρομές. Τότε οἱ κάτοικοι τῆς Κων- Ριχάρδος ὁ Λεοντόκαρδος, προσάραξε
σταντίας μετακινήθηκαν νοτιότερα καί στίς νότιες ἀκτές τῆς Κύπρου λόγῳ
ἐγκαταστάθηκαν στήν ἐρειπωμένη Ἀρ- θαλασσοταραχῆς, καί συγκρούστηκε μέ
σινόη, τήν χωσμένη στήν ἄμμο Ἀμ- τόν Ἰσαάκιο, κινήθηκε ἀπό τήν Λεμεσό
μόχωστο, ὅπου ὑπῆρχε λιμάνι, γιατί ἐκεῖνο στήν Ἀμμόχωστο, ὅπου καί ἀποβιβάστηκε.
τῆς Σαλαμίνας-Κωνσταντίας εἶχε γίνει πιά Ἐκεῖ γιά πρώτη φορά γίνεται λόγος γιά
ἄχρηστο ἀπό τίς ἐπιδρομές, τούς σεισμούς ἕνα φρούριο, «castrum», τῆς Ἀμμοχώστου
καί τίς προσχώσεις τοῦ Πεδιαίου ποταμοῦ. χωρίς ὅμως καμία ἄλλη πληροφορία.
Ὁ Ριχάρδος πωλεῖ στή συνέχεια τό
Ἡ Ἀμμόχωστος ἀρχίζει νά παίρνει
νησί στόν νεαρό, πρώην βασιλιά τῶν
σάρκα καί ὀστά-τουλάχιστον στίς Ἱεροσολύμων Γουίδο ντέ Λουζινιάν. Μέ
γραπτές πηγές-μόλις στά χρόνια τῆς αὐτό τόν τρόπο, πέρασε ἡ Κύπρος τό 1192,
Τρίτης Σταυροφορίας, δηλαδή στά τέλη ἀπό τή Βυζαντινή αὐτοκρατορία στά χέρια
τοῦ 12ου αἰώνα ὅταν τήν Κύπρο κυβερνᾶ τῶν φράγκων σταυροφόρων τοῦ οἴκου τῶν
ὁ αὐτοανακηρυχθείς τό 1181 ἀνεξάρτητος Λουζινιάν, πού κατάγονταν ἀπό τό Poitou
αὐθέντης τῆς νήσου, Ἰσαάκιος Κομνηνός. τῆς Βόρειας Γαλλίας.
Οἱ σταυροφόροι σταματοῦν ἀναγκαστικά
  
στό νησί, τό ταξίδι ἀπό τίς ἀκτές τῆς
Γαλλίας ἤ καί τῆς Ἰταλίας εἶναι μεγάλο καί
Τά δυνατά καί ἀναγκαία σύνορα
κουραστικό καί ὁ στόλος ταλαιπωρημένος.
τοῦ Καθολικοῦ Χριστιανισμοῦ.
Ἐξάλλου γνωρίζουμε ὅτι ἀπό τήν Κύπρο
μποροῦν νά ὀργανωθοῦν οἱ ἐπιδρομές La frontiere puissante et necessaire
ἐναντίον τῶν Ἀράβων, καί κατά συνέπεια de la Crestiente Catolique.
ἡ Κύπρος συγκεντρώνει τό ἐνδιαφέρον τῶν Ἀναμφίβολα, στίς στρατηγικές ἀπο-
Τό ἐσωτερικό τοῦ Προμαχώνα τοῦ Τοξότη, ἡ κύρια Ὁ Πύργος τοῦ Ὀθέλλου. Ἴσως τό παλαιότερο
βελτίωση πού ἐπέφεραν στά τείχη τῶν Φράγκων κομμάτι τῆς φράγκικης ὀχύρωσης.
οἱ Ἐνετοί.
Ἀφιέρωμα
φάσεις γιά τή διοργάνωση τῶν σταυρο- ἔκαναν τόν Πέτρο τόν Α΄ νά πιστέψει ὅτι
φοριῶν, ἡ Κύπρος παίζει ἕνα σημαντικό ὁ ἴδιος θά μποροῦσε ἀπό μόνος του νά
ρόλο: ἡ Ἀμμόχωστος καί ἰδιαίτερα τό ἐλευθερώσει τούς Ἁγίους Τόπους, νά
λιμάνι της, μποροῦν νά διαδραματίσουν ἐπαναφέρει τά δικαιώματα στούς Λατίνους,
ρόλο στήν ἐπανάκτηση τῶν ἐδαφῶν ἀπό καί νά καταστήσει τήν Ἀμμόχωστο τό
τούς Ἄραβες, μπορεῖ νά εἶναι τό κέντρο «emporium» τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου.
συγκέντρωσης καί ἀνεφοδιασμοῦ τῶν Οἱ βασιλεῖς ὅμως τῆς Κύπρου δέν
σταυροφόρων. Τό νησί εἶναι πλούσιο καί κατάλαβαν ποτέ ὅτι ἡ πολιτική αὐτή θά
πολύ κοντά στούς Ἁγίους Τόπους γράφει ὁ ἐρχόταν σέ ἄμεση ἀντίθεση μέ τήν πολιτική
Κάρολος ὁ ΙΙ τοῦ Anjou, στό μνημόνιο πού τῶν μεγάλων ναυτικῶν δυνάμεων τῆς
ἑτοιμάζει γιά τό συμβούλιο. Ὑποστηρίζει Ἰταλίας, πού κρατοῦσαν τότε τή θάλασσα
ὅτι ὁ ἀποκλεισμός τῆς Αἰγύπτου εἶναι τῆς Μεσογείου, ἀλλά καί μέ τή νέα κα-
δυνατός, καί στή συνέχεια θέλει νά τεύθυνση τῆς παπικῆς πολιτικῆς, ἡ ὁποία
χρησιμοποιήσει τό νησί ὡς βάση τῶν μέ τήν τακτική τῶν προνομίων, κατέστρεφε
ἐπιδρομῶν. Ἡ γεωγραφική θέση ἀλλά βασικά τήν ἀπόφαση τοῦ ἀποκλεισμοῦ
καί ἡ ἀφθονία τῶν προϊόντων, γιά τίς πού εἶχε ἐπιβάλει στούς Μαμελούκους.
ἀνάγκες τῶν σταυροφόρων, καθιστοῦν Ἔτσι ἡ ἐκστρατεία τῆς Ἀλεξάνδρειας
τό νησί ἀπαραίτητο στή διεξαγωγή τῶν ἦταν τό μοιραῖο λάθος καί τό βασίλειο
ἀγώνων τῶν Φράγκων βασιλιάδων γιά τήν τῶν Λουζινιανῶν πλήρωσε ἀκριβά στά
ἐπανάκτηση τῶν ἐδαφῶν στούς Ἁγίους ἑπόμενα χρόνια, ἀφοῦ ἄνοιξε τόν δρόμο
Τόπους. Τά σχέδια γιά τή σταυροφορία στήν ἐκδίκηση τῶν Μαμελούκων καί
τοῦ 13ου αἰώνα καί τῶν ἀρχῶν τοῦ 14ου παρέδωσε τήν Ἀμμόχωστο στήν Γένουα.
ἔδιναν στήν Κύπρο καί ἰδιαίτερα στό Οἱ Λουζινιανοί ἀνέλαβαν τό ἔργο τῶν
λιμάνι τῆς Ἀμμοχώστου μία ἐξέχουσα σταυροφοριῶν χωρίς νά ὑπολογίσουν
θέση. Ὅμως οἱ πολιτικές ἐξελίξεις, οἱ σωστά οὔτε τά μέσα καί τούς πόρους
ἔριδες μεταξύ τῶν διαφόρων εὐρωπαϊκῶν πού διέθεταν, ἀλλά οὔτε καί τά ἰσχυρά
κρατῶν καί πάνω ἀπό ὅλα τά συμφέροντα συμφέροντα πού ἐπικρατοῦσαν. Αὐτές οἱ
τῶν ἰταλικῶν ναυτικῶν δυνάμεων ἔφεραν ἀποφάσεις ἔφεραν τήν ἀμετάκλητη πτώση
ἀκριβῶς τό ἀντίθετο ἀποτέλεσμα. Τά τοῦ φράγκικου βασιλείου τῆς Κύπρου.
διάφορα σχέδια πού θά ἔδιναν φοβερή   
δύναμη στούς Λουζινιανούς βασιλιάδες
Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τῶν Λατίνων. Ὁ Καθεδρικός ναός τοῦ Ἁγίου Νικολάου.

Ἀφιέρωμα
Ἡ Ἀμμόχωστος, τό κύριο λιμάνι Τά πρῶτα χρόνια (1191-1291).

τοῦ ἀνατολικοῦ ἐμπορίου. Ταπεινή πολίχνη, ἐλάχιστα ὀχυρωμένη
Κατά τή διάρκεια τῆς φραγκοκρατίας στή δεκαετία τοῦ 1210· γεγονός πού
καί ἰδιαίτερα μετά τό 1291 (πτώση γνωρίζουμε ἀπό μαρτυρίες ὅτι ὑπάρχει
τῆς Ἄκρας) ἡ Ἀμμόχωστος εἶναι ἡ πιό ἤδη ἕνα κάστρο «castrum» ἀπό τήν
προχωρημένη χριστιανική πόλη τῆς ἐποχή τοῦ Ριχάρδου τοῦ Λεοντόκαρδου
ἀνατολικῆς Μεσογείου. Τά ὑπόλοιπα τό 1191. Ἀπό τίς πρῶτες ἀναφορές πού
χριστιανικά κράτη τῆς Συρίας καί τῆς ἔχουμε εἶναι αὐτή τοῦ Willbrand, ἑνός
Παλαιστίνης καταλύθηκαν σταδιακά ἐπισκόπου-κόμητα ἀπό τό Oldenburg
ἀπό τούς Ἄραβες. Τά γεγονότα αὐτά πού ἐπισκέπτεται τήν Ἀμμόχωστο τό 1211
στέρησαν τούς δυτικούς ἐμπόρους ἀπό τό καί λέει ὅτι: «ἡ πόλη ἦταν κτισμένη δίπλα
προνομιακό καθεστώς πού εἶχαν γιά σχεδόν στή θάλασσα, μ’ ἕνα καλό λιμάνι, ἐλαφρά
δύο αἰῶνες κατά μῆκος τῆς παραλίας τῆς ὀχυρωμένο». Γνωρίζουμε ὅτι οἱ Φράγκοι
Ἀνατολῆς. Ἔτσι ἡ Ἀμμόχωστος καί τό βασιλιάδες ἀρχίζουν νά ὀχυρώνουν τήν
περίφημο λιμάνι της γίνεται μία ἀπό τίς πόλη κτίζοντας τείχη καί προμαχῶνες.
πλουσιότερες καί ἐνδοξότερες πόλεις τῆς Οἱ γνώσεις μας γιά τή σημαντική
Μεσογείου, ἡ βάση τῆς οἰκονομίας τοῦ αὐτή περίοδο τῆς ἱστορίας τῆς πόλης τῆς
κράτους τῶν Λουζινιανῶν, καί τό μῆλο Ἀμμοχώστου προέρχονται ἀπό πολλές καί
τῆς ἔριδος μεταξύ τῶν θαλασσοκρατειρῶν ποικίλες πηγές, ἄλλες δημοσιευμένες καί
δημοκρατιῶν τῆς Βενετίας καί τῆς Γέ- ἄλλες ἀκόμα ἀνέκδοτες. Οἱ περισσότερες
νουας, πού ἐμπορεύονται στό λιμάνι της σχετίζονται μέ τήν οἰκονομική ἀνέλιξη
γιά ἕνα σημαντικό χρονικό διάστημα. τῆς πόλης καί τοῦ ναυτικοῦ ἐμπορίου.
Σχεδόν ἕναν ὁλόκληρο αἰώνα τό λιμάνι Συνολικά οἱ δυτικές μαρτυρίες εἶναι πολύ
μονοπωλεῖ, ὡς διαμετακομιστικός σταθμός πιό ἄφθονες ἀπό τίς βυζαντινές ἤ τίς
ὅλο τό ἐμπόριο τῆς Εὐρώπης πρός τήν ἀραβικές. Οἱ περισσότερες καλύπτουν
Ἐγγύς Ἀνατολή. Ἡ Κύπρος καί ἰδιαίτερα σύντομες χρονικές περιόδους (ὅπως
ἡ Ἀμμόχωστος γίνεται τό νέο πολιτικό τά ἔγγραφα τοῦ 1300 τοῦ γενουάτη
καί στρατιωτικό μέτωπο τῆς Δύσης στήν συμβολαιογράφου Lamberto di Sambu-
Ἀνατολική Μεσόγειο. ceto). Ἄλλες, ὅπως τά Χρονικά τοῦ Μα-
χαιρά καί τοῦ Βουστρώνιου καλύπτουν
  
περισσότερο τά πολιτικά γεγονότα παρά
Ὁ Καθεδρικός ναός τῶν Ὀρθοδόξων, ὁ Ἅγιος Ὁ μικρός ναός τοῦ Ἁγίου Νικολάου στή γειτονιά τῶν
Γεώργιος τῶν Ἑλλήνων. ὀρθοδόξων τῆς Ἀμμοχώστου.

Ἀφιέρωμα
τίς οἰκονομικές ἐξελίξεις. Ἕνα μεγάλο καί παραχωρεῖ στήν πόλη τά ἴδια προνόμια
μέρος τῶν πληροφοριῶν μᾶς προέρχεται πού ἀπολάμβανε ἡ Ἄκρα. Ἀποφασίζει
ἀπό τίς ταξιδιωτικές ἀφηγήσεις δυτικῶν ὅτι ὁ βασιλιάς τῆς Κύπρου ἐφεξῆς θά
προσκυνητῶν καί περιηγητῶν πού στεφόταν τό στέμμα τῆς Ἱερουσαλήμ στόν
περιέχουν πολύτιμες μαρτυρίες γιά τήν Μητροπολιτικό ναό τῆς Ἀμμοχώστου.
πόλη, παραμένουν ὅμως ἀποσπασματικές Προσπάθησε δηλαδή νά ταυτίσει τό
γιατί ἄλλοτε μᾶς παρέχουν στοιχεῖα γιά τό χαμένο βασίλειο τῆς Ἱερουσαλήμ μέ τήν
φρούριο καί τόν ναύσταθμο ἤ τό λιμάνι, πόλη τῆς Ἀμμοχώστου καί γνωρίζουμε
ἐνῶ ἄλλοτε μιλοῦν γιά τούς πύργους τῶν ὅτι τά λάβαρα καί οἱ σφραγίδες τῆς
τειχῶν, ἤ γιά τίς ἐπεκτάσεις ἤ ἀκόμα καί πόλης τότε, ἔφεραν τό σταυρό σέ σχῆμα
τίς ἐπεμβάσεις πού ἔγιναν σέ συγκεκριμένα ἀγχόνης (ἐραλδικό ἔμβλημα τοῦ βασιλείου
τμήματά τους. τῶν ἁγίων τόπων). Ἡ καταστροφή τῆς
Ἡ πτώση τῆς Ἄκρας, τό 1291, τήν Ἄκρας καί ἡ ἄφιξη τῶν προσφύγων
ὁποία σέ σύντομο χρονικό διάστημα ἀπό τούς Ἁγίους Τόπους ὠφέλησε πολύ
ἀκολούθησε καί ἡ πτώση τῶν ἄλλων τήν Ἀμμόχωστο. Ἐλευθερίες καί οἰκο-
ὀχυρῶν τοῦ βασιλείου τῆς Ἱερουσαλήμ, νομικές ἀπαλλαγές χορηγοῦνται ὡς
ἔμελλε νά σημαδέψει τήν μελλοντική κίνητρα γιά τήν προσέλκυση κατοίκων.
ἀνάπτυξη τῆς πόλης. Ἡ θεαματική Ὁ Ἐρρίκος ὁ Β΄ χορήγησε προνόμια
ἐξέλιξη θά πραγματοποιηθεῖ σέ ἐλάχιστο στούς Σύρους ἐμπόρους ὅπως ἐπίσης καί
χρονικό διάστημα μετά τήν ἄφιξη τῶν νέα ἐμπορικά προνόμια στίς ἐμπορικές
προσφύγων ἀπό τήν Ἄκρα. Ὁ Ἐρρίκος ὁ κοινότητες τῶν Γενουατῶν (1288) καί
Β΄, μετατρέπει τήν Ἀμμόχωστο σέ ὀχυρό, στούς Πιζάνους καί Καταλάνους (1291).
Οἱ δραστηριότητες πού ἀναπτύσσουν οἱ
Γενουάτες συμβολαιογράφοι, μαρτυροῦν
τήν ἐντατική ἐμπορική ζωή τῆς πόλεως
πού συγκεντρώνεται γύρω ἀπό τό λιμάνι.
Ἔτσι οἱ τελευταῖοι βασιλεῖς τῆς Κύπρου τοῦ
13ου αἰώνα συμβάλουν στή διαμόρφωση
τοῦ νέου προσώπου τῆς Ἀμμοχώστου:
ἀπό μία πόλη δευτερευούσης σημασίας,
μετατρέπεται σ’ ἕνα ἀπό τά μεγάλα δια-
Ὁ ναός τῆς Ἁγίας Ἄννας. Ὁ ναός τῶν Καρμελιτῶν καί στό βάθος ὁ μικρός
ναός τῶν Ἀρμενίων.

Ἀφιέρωμα
τίς πολλαπλές λειτουργίες τῆς σταυρο-

φοριακῆς Ἄκρας: χρησίμευε ὡς ἐνδιάμεσος
διαμετακομιστικός σταθμός καί ὡς κέντρο
διανομῆς προϊόντων ἀπό τή δύση καί τήν
ἀνατολή. Πρόσφερε ντόπια ἀκατέργαστα
ὑλικά καί βιομηχανοποιημένα ἐμπο-
ρεύματα. Ἀποτελοῦσε ἀγορά γιά δραστή-
ριους ἐμπόρους στά μουσουλμανικά
ἐδάφη καί γιά τούς ντόπιους. Παρεῖχε
ὑπηρεσίες σέ διερχόμενα πλοῖα, ἐμπόρους
Τό λιονταράκι τῆς Ἀμμοχώστου
καί προσκυνητές. Ἡ Ἀμμόχωστος
μετακομιστικά κέντρα τοῦ διεθνοῦς διατήρησε αὐτό τόν πολυσύνθετο ρόλο
ἐμπορίου. Ξέρουμε ὅτι τό 1310 «ἦταν ὅσο καιρό παρέμεινε ὁ αὐστηρός παπικός
ἀτέλειωτο τό κάστρο τοῦ λιμανιοῦ καί ἀποκλεισμός, δηλαδή μέχρι τό 1344.
ὁ νοτιοανατολικός Προμαχώνας τοῦ
Ἀπό τό χρονικό τοῦ Francesco Amadi,
Ναύσταθμου» ἐνῶ τό μεγαλύτερο μέρος
ἕνα μοναδικό χρονικό πού ἐξιστορεῖ τήν
τῶν τειχῶν καί εἰδικά αὐτό κατά μῆκος
περίοδο μεταξύ 1316-1310 γνωρίζουμε ὅτι
τῆς θάλασσας καί τῆς τάφρου, εἶχαν
ὁ Ἀμωρύ, ὁ Λόρδος τῆς Τύρου, ὁ ὁποῖος
ὁλοκληρωθεῖ ἀπό τόν Ἀμάλριχο, ἀδελφό
ἔχει ἀναλάβει τή διακυβέρνηση, διέταξε
τοῡ βασιλιᾶ Ἐρρίκου τοῦ Β΄. Τό 1368, μᾶς
τή βελτίωση τῶν ὀχυρωματικῶν ἔργων
λέει ὁ Λεόντιος Μαχαιρᾶς ὅτι, κτίστηκε
καί τοῦ λιμανιοῦ, ἐνῶ οἱ πόροι γιά τίς
ὁ πύργος στίς νησίδες ἀπέναντι ἀπό τό
ἐργασίες αὐτές προῆλθαν ἀπό ἕνα φόρο
κάστρο στήν εἴσοδο τοῦ λιμανιοῦ, ὥστε
πού ἐπέβαλαν στούς ἑβραίους κατοίκους
τό ἐσωτερικό λιμάνι νά κλείνει μέ ἁλυσίδα.
τῆς Ἀμμοχώστου μόνο.
Ὁ Κύπριος χρονογράφος ἀναφέρεται στόν
πύργο τῆς Τζάϊνας ἤ ἁλύσου, πού ὑπῆρχε Τό τέλος τοῦ 13ου καί ὁ 14ος αἰώνας
στό λιμάνι καί ὀνομαζόταν ἔτσι ἀπό τήν εἶναι ἀναμφίβολα ἡ πιό ἔνδοξη περίοδος
ἁλυσίδα ἡ ὁποία ἔκλεινε τό λιμάνι. Ἐκεῖ τοῦ λιμανιοῦ τῆς Ἀμμοχώστου. Οἱ παλιοί
ὑπῆρχε ἕνας ἄλλος πύργος, ἀκριβῶς ἐμπορικοί δρόμοι, πού ἄφηναν τό
ἀπέναντι ἀπό τόν πύργο τῆς Τζάϊνας, καί νησί γενικά σέ κάποια ἀπόσταση δια-
ἔτσι οἱ δύο αὐτοί πύργοι φρουροῦσαν τήν φοροποιήθηκαν, ἕνα νέο εἶδος ἐμπορίου
εἴσοδο τοῦ λιμανιοῦ. Ἡ εἴσοδος αὐτή, σέ ἔκανε τήν ἐμφάνισή του καί οἱ δυτικές
καιρό πολέμου ἔκλεινε μέ μία μεγάλη
ἁλυσίδα.
  
Τό ἀπόγειο τῆς δόξας (1291-1375).

«Δέν τολμῶ νά μιλήσω γιά τά πλούτη
τους».
Γύρω στά 1300 ἡ Ἀμμόχωστος εἶχε
Τό ἑνετικό παλάτι ἀπέναντι ἀπό τόν Καθεδρικό ναό
ἤδη κληρονομήσει σέ μεγάλη ἔκταση τοῦ Ἁγίου Νικολάου.

Ἀφιέρωμα
ναυτικές δυνάμεις τῆς ἐποχῆς ἀσκοῦσαν στό τέλος τοῦ φυσικοῦ κυματοθραύστη,
πιέσεις στό λατινικό βασίλειο τῆς Κύπρου καί ἀπό ἕνα κάστρο κτισμένο στήν ξηρά
γιά περισσότερα ἐμπορικά προνόμια. ἀπέναντι ἀκριβῶς ἀπό τόν πύργο. Ἡ εἴ-
Οἱ Γενουάτες ἦσαν οἱ πρῶτοι πού σοδος αὐτή ἔκλεινε μέ ἁλυσίδα. Αὐτό τό
ἐγκατέστησαν μία κατευθείαν θαλάσσια μικρό κάστρο, σύμφωνα μέ περιγραφή τοῦ
σύνδεση μεταξύ τῆς Μεσογείου, τῶν Νicolas de Martoni, πού χρονολογεῖται
λιμανιῶν τῆς Ἀγγλίας καί τῆς Φλάνδρας γύρω στά 1390, περιτριγυριζόταν ἀπό
κατά τή διάρκεια τῆς δεκαετίας τοῦ 1270. τάφρους μέ νερό καί στίς τρεῖς του
   πλευρές, ἐνῶ ἡ τέταρτή του πλευρά
βρισκόταν στήν ξηρά. Αὐτές οἱ τάφροι
εἶχαν δημιουργηθεῖ κατόπιν διαταγῶν τοῦ
Ἡ τοπογραφία τοῦ λιμανιοῦ βασιλιᾶ τῆς Κύπρου κατά τή διάρκεια τοῦ
τῆς Ἀμμοχώστου. πολέμου ἐναντίον τῶν Γενουατῶν τό 1373.
Τό μεσαιωνικό λιμάνι τῆς Ἀμμοχώστου «Cipri per se medesimo, cioe in
βρίσκεται στήν ἀνατολική πλευρά τῆς Famagosta», γράφει ὁ Pegolotti, στό
πόλης καί εἶναι προστατευμένο ἀπό τούς γνωστό ἐμπορικό ἐγχειρίδιό του στίς ἀρχές
νοτιοανατολικούς ἀνέμους μέ μία σειρά τοῦ 14ου αἰώνα. Δηλαδή ὁ ἔμπορος αὐτός,
ἀπό νησάκια καί βράχους, ἕνας φυσικός πού ἀντιπροσωπεύει τόν φλωρεντιανό
κυματοθραύστης, ὁ ὁποῖος ἐκτεινόταν τραπεζικό οἶκο Bardi στό νησί, ἐξισώνει
παράλληλα πρός τήν ἀκτή. Ἦταν ἕνα τήν Κύπρο μέ τήν Ἀμμόχωστο καί τονίζει
διπλό λιμάνι, μέ ἐσωτερική καί ἐξωτερική ὅτι «αὐτό εἶναι τό μέρος τῆς Κύπρου, στό
λεκάνη, πού προστατευόταν ἀπό δύο ὁποῖο οἱ ἔμποροι πηγαίνουν γιά νά μείνουν
πύργους καί ἔκλεινε μέ ἁλυσίδα. Τό περισσότερο, γιά νά ἀγοράσουν καί νά
ἐσωτερικό λιμάνι εἶχε μία ξύλινη ἀποβάθρα πουλήσουν ἐμπορεύματα, εἶναι παραλιακό
στήν ξηρά κατά μῆκος τῶν τειχῶν τῆς καί ἔχει ἕνα καλό θαλάσσιο λιμάνι».
πόλης, πού ἄρχιζε στήν Πύλη τῆς ξηρᾶς
Στή δεκαετία τοῦ 1300 ἡ πόλη καί
καί κατέληγε στό κάστρο πού προστάτευε
τό λιμάνι διαδραματίζουν πρωτεύοντα
τήν πόλη. Κοντά στήν Πύλη τῆς θάλασσας
ρόλο στό διεθνές ἐμπόριο. Τό λιμάνι τῆς
βρισκόταν τό τελωνεῖο. Στή νότια πλευρά
Ἀμμοχώστου ἔχει γίνει ὄχι μόνο μία μεγάλη
τοῦ ἐσωτερικοῦ λιμανιοῦ βρισκόταν τό
ἐπισταθμία τῶν δρόμων τῶν μπαχαρικῶν
ναυπηγεῖο τοῦ ὁποίου ἡ εἴσοδος περνοῦσε
καί τοῦ μεταξιοῦ, μά καί ἕνα ὑποχρεωτικό
μέσα ἀπό τά θαλάσσια τείχη τῆς πόλης.
ἐνδιάμεσο κέντρο στίς τοπικές καί διεθνεῖς
Σ’ αὐτό τό ναυπηγεῖο κατασκεύαζαν μικρά
ἐμπορικά σκαριά. Τό 1372, ὁ βασιλιάς τῆς συναλλαγές πού ἀφοροῦν προϊόντα
Κύπρου διέταξε «fabricar et fortificar le πρώτης ἀνάγκης, τρόφιμα ἤ κατεργασμένα
muraglie del arsina de Famagusta...» γιά εἴδη. Τό λιμάνι ἐπωφελήθηκε πλήρως τῆς
νά προστατεύσει τήν πόλη ἀπό πιθανές μετακίνησης πρός τόν βορρά τῶν κυρίων
ἐφόδους ἀπό τούς Γενουάτες. Ἡ εἴσοδος ἀξόνων τοῦ μεσογειακοῦ ἐμπορίου. Εἶναι ἡ
τοῦ λιμανιοῦ ἔβλεπε πρός βορρά, καί «γενική ἀποθήκη τοῦ ἐμπορίου τῆς δύσης
προστατευόταν ἀπό ἕναν πύργο πού μέ τήν ἀνατολή» καί ὁ τόπος συνάντησης
ἦταν κτισμένος ἐπάνω στόν βόρειο βράχο ὅλων τῶν ἐθνῶν τῆς δύσης.

Ἀφιέρωμα
Alfonsus Lasor A Varea (Savonarola). Σχέδιο τῆς πόλης τῆς Ἀμμοχώστου κατά τή διάρκεια τῆς πολιορκίας
ὅπου φαίνονται τά κυριότερα κτήρια, οἱ πλατεῖες καί τό λιμάνι, ὅπως ἐπίσης καί οἱ διατάξεις τοῦ στρατεύματος
τοῦ Μουσταφᾶ ἔξω ἀπό τά τείχη. Βενετία, 1590. Συλλογή Πολιτιστικοῦ Ἱδρύματος Τραπέζης Κύπρου
Στά τέλη τοῦ 14 ου αἰώνα, ὅταν οἱ Mastic, τούς πύργους τοῦ σφαγείου, τόν
Γενουάτες ἔχουν τήν πόλη ὑπό τήν κατοχή πύργο καί τούς πυργίσκους Μorfi, ἕνα
τους, τό τεῖχος πού ἀποτελεῖται ἀπό μικρό ἀνώνυμο πύργο κοντά στό Castrum,
κλιμακωτά μέρη καί πύργους, ἐξελίσσεται τόν πύργο τοῦ Comerc, τόν πύργο τῆς
ἀπό τό ναυπηγεῖο, πού βρίσκεται νοτιο- Στοᾶς (Loggia), τόν πυργίσκο Ἅγιος
ανατολικά τῆς πόλης, καί φθάνει μέχρι Ἀντώνιος καί δύο ἀνώνυμα κλιμακωτά
τόν πυργίσκο τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου, κοντά στό ναυπηγεῖο. Ἐπίκεντρο τῆς
βόρεια. Τά τείχη ἔχουν 14 μικρούς πύργους ἄμυνας εἶναι τό κάστρο - castrum - στή
(demilunes ἤ torrioni) πού τό καθένα βορειοανατολική γωνιά τῆς πόλης,
περιεῖχε δύο ἤ τρεῖς πλατφόρμες καί μία ὅπου στεγάζεται τό μεγαλύτερο τμῆμα
βαθιά τάφρο. τῆς φρουρᾶς, ὑπό τή διοίκηση δύο
πυργοδεσποτῶν ὡς τό 1443, ἔπειτα ἑνός
Οἱ λογαριασμοί τῆς Massaria ἀπα-
καπετάνιου καί δύο θησαυροφυλακῶν.
ριθμοῦν διαδοχικά τό κλιμακωτό μέρος
τοῦ ναυπηγείου, τόν πύργο τῆς Μέσης, τόν Ὁ περιηγητής Μαρτόνι μᾶς πληροφορεῖ
πύργο Susii, τόν προεξέχοντα πυργίσκο ὅτι τό τεῖχος εἶναι κτισμένο πάνω στόν
καί τόν πύργο Parmerii, τόν πύργο καί βράχο καί μπορεῖ νά ἀντισταθεῖ γερά.
τόν πυργίσκο τῆς Ὀβριακῆς, τόν πύργο, τό Ὁλόγυρα διαμορφώνεται μία πλατιά
κλιμακωτό καί τόν πυργίσκο τῆς Λεμεσοῦ, τάφρος πού προστατεύει ἀκόμη καί τή
τόν πύργο καί τόν πυργίσκο Rocca, τόν συνοικία τοῦ ναυπηγείου. Ἔτσι ἡ πόλη,
πυργίσκο καί τό κλιμακωτό τοῦ Ἁγίου ἀπό Βορρά πρός Νότο κοιτάζει τήν
Ἀντωνίου, τόν πυργίσκο καί τόν πύργο ἀνοικτή θάλασσα. Οἱ πύλες εἶναι ἐλάχιστες
Cava, τόν πύργο Maruffus, τόν πύργο τήν ἐποχή τῶν Γενουατῶν. Ἡ Πύλη τοῦ
Goarco, τούς πυργίσκους καί τόν πύργο ναυπηγείου, πού μπορεῖ νά ἀσφαλιστεῖ σέ

Ἀφιέρωμα
περίπτωση ἐξωτερικῆς ἀπειλῆς, ἡ Πύλη Ἀμμόχωστο φαίνεται ὅτι ὑπάρχει πληθώρα

τῆς Λεμεσοῦ, κύρια διάβαση πρός τό αὐτοῦ τοῦ ἐπαγγέλματος πού ἐξειδικεύεται
ἐσωτερικό τοῦ νησιοῦ, ἡ Πύλη τοῦ Ἁγίου στή συγγραφή συμβολαίων, ἰδιαίτερα στίς
Ἀντωνίου, ἀπό ὅπου ξεκινᾶ ὁ δρόμος πρός συνοικίες πού γειτνιάζουν μέ τό λιμάνι καί
τό κάστρο τῆς Καρπασίας, καί ἡ Πύλη τοῦ τό τελωνεῖο.
Comerc, ἤ Πύλη τῆς θάλασσας, πού στή Ὁ Ἄγγλος Sir John Maudeville, πού
συνέχειά της ὑπάρχει μία ἐξέδρα ὅπου ἐπισκέπτεται τήν Κύπρο τό 1322 μᾶς πλη-
πλευρίζουν τά πλοῖα. ροφορεῖ ὅτι στή «Famagosta βρίσκεται
Κοντά στήν Πύλη τῆς θάλασσας, ἕνα ἀπό τά σπουδαιότερα λιμάνια πού
ἀρκετά κτήρια συμμετέχουν στίς ἐμπορικές ὑπάρχουν στόν κόσμο καί ἐκεῖ φτάνουν
δραστηριότητες: τό commerzium, πού Χριστιανοί καί Σαρακηνοί καί ἄνθρωποι
βρίσκεται στήν ἔξοδο τῶν ἐξεδρῶν, ὅπου ἀπό ὅλα τά ἔθνη».
ὁ βαΐλος εἰσπράττει τά τέλη ἀπό τούς Τό 1340, ὁ Ludolf von Sudheim (ἤ
ἐμπόρους. Τά τραπέζια τῶν ἀργυραμοιβῶν, von Suchen) λέει: «Ἡ τρίτη μεγαλύτερη
κοντά στά ὁποῖα ὁ Lamberto di Sambuceto πόλη τῆς Κύπρου εἶναι ἡ Ἀμμόχωστος
ἔρχεται νά συντάξει τίς συμβολαιογραφικές πού βρίσκεται κοντά στή θάλασσα.
του πράξεις θά πρέπει νά βρίσκονταν Ἐδῶ βρίσκονται τά λιμάνια ὅλων αὐτῶν
πολύ κοντά, καθώς καί οἱ ἀποθῆκες. Οἱ τῶν θαλασσῶν καί κρατῶν καί πλῆθος
συμβολαιογραφικές πράξεις διακρίνουν ἐμπόρων καί προσκυνητῶν. Εἶναι ἡ
πέντε προνομιακά σημεῖα τῶν ἐμπορικῶν πλουσιότερη ὅλων τῶν πόλεων, καί οἱ
δραστηριοτήτων: τή loggia, τόν fondicus, πολίτες της εἶναι οἱ πλουσιότεροι τῶν
τή stacio, τή volta καί τό bancum. Ἡ ἀνθρώπων. Δέν τολμῶ νά μιλήσω οὔτε
loggia εἶναι ἕνας δημόσιος χῶρος ὅπου οἱ γιά τούς πολύτιμους λίθους της, καί τά
οἰκογένειες συναντῶνται καί τήν ἡμέρα χρυσοκέντητα ὑφάσματα καί ἄλλα πλούτη.
καί τή νύκτα. Μπροστά της ὑπάρχει μία Γιατί ἦταν ἕνα πράγμα πρωτάκουστο καί
στοά μέ διάφορους πάγκους. Ὑπάρχουν οἱ ἀπίστευτο. Δέν τολμῶ νά μιλήσω γιά τά
loggie τῶν Ἐνετῶν, τῶν Πιζάνων καί τῶν πλούτη τους».
Γενουατῶν. Ὁ fondicus ἤ φούντικας εἶναι ἡ Δέν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι κατά τό
ἀποθήκη τῶν ἐμπόρων ἤ μία ἐξειδικευμένη πρῶτο μισό τοῦ 14ου αἰώνα ἡ Ἀμμόχωστος
ἀγορά. Ἡ stacio εἶναι χῶρος στάθμευσης ἦταν τό ἐπίκεντρο τοῦ νησιοῦ, ἡ κοσμο-
καί προσωρινῆς ἐναποθήκευσης καρα- πολίτικη πόλη πού χάρη στό λιμάνι της
βανιῶν, μέ σταύλους γιά τά ζῶα καί κρατοῦσε τά ἡνία τῆς οἰκονομίας τοῦ
καταλύματα γιά τούς ξένους ἐμπόρους. βασιλείου τῆς Κύπρου. Μετά τήν πτώση
Στήν Ἀμμόχωστο, εἰδικά βρίσκονταν κατά τῆς Ἄκρας τό 1291, καί τήν ἄφιξη ὅλων
μῆκος τοῦ σκεπαστοῦ δρόμου, ἑνός δρόμου τῶν προσφύγων, ἀσιατικά μπαχαρικά καί
μέ ἁψίδες πού ἕνωνε τά ἀντικρυστά σπίτια, ἄλλα ἐμπορεύματα πού ἦσαν σέ μεγάλη
ὁ ὁποῖος ξεκινοῦσε ἀπό τήν Μεγάλη ζήτηση στήν δυτική Εὐρώπη, ἀγοράζονταν
πλατεία καί ἀποτελοῦσε τήν καρδιά τῆς ἀπό κύπριους ἐμπόρους πού εἶχαν ὡς βάση
ἐμπορικῆς συνοικίας. Τέλος τό bancum, τους τήν Ἀμμόχωστο, καί μεταπωλοῦνταν
ἕνα ἁπλό τραπέζι ἐπάνω σ’ ἕνα τρίποδα σέ δυτικούς ἐμπόρους πού ἔρχονταν
εἶναι ὁ κοινότερος ἐμπορικός χῶρος. Στήν στήν Κύπρο. Ἡ γενουάτικη παροικία τῆς

Ἀφιέρωμα
Ἀμμοχώστου ἀποκτᾶ ἀκόμη μεγαλύτερη τοῦ castrum. Ἀπό τήν καλή διαχείριση καί
σπουδαιότητα. Ἡ Ἀμμόχωστος γίνεται τίς ἱκανότητές τους ἐξαρτᾶται τό ἰσοζύγιο
ἡ ἕδρα τῆς γενουατικῆς διοίκησης. τῶν ἐσόδων καί ἐξόδων τῆς Ἀμμοχώστου.
Ἐπικεφαλής ὁ Ποδεστάτος καί δύο Ὁ προϋπολογισμός ὅμως τῆς ἀποικίας
Σύνδικοι. παρουσιάζει συνεχῶς μόνιμο ἔλλειμμα,
Τό 1376 ὁ Νiccolo Spinola χαρα- πηγή τῶν δεινῶν τῆς πόλης.
κτηρίζεται ὡς «potesta et capitaneus». Ἕνα καί μοναδικό γεγονός εἶναι
Ὁ τίτλος τοῦ Καπετάνιου δίνεται γιά γενικά ἀποδεκτό: οἱ Γενουάτες ὁδήγησαν
νά ὑπογραμμιστεῖ ὁ ρόλος του ὡς τήν Ἀμμόχωστο στήν καταστροφή καί
στρατιωτικοῦ ἀρχηγοῦ ὁ ὁποῖος εἶναι ἐκμηδένισαν τήν ἐμπορική εὐημερία τῆς
ὑπεύθυνος γιά τή φύλαξη τῆς Ἀμμοχώστου. νήσου καταλαμβάνοντας τό σπουδαιότερο
Ἡ ἐξουσία καί οἱ εὐθύνες του εἶναι λιμάνι της.
οἰκονομικές, δικαστικές καί στρατιωτικές Μᾶς λέει χαρακτηριστικά ὁ Λεόντιος
καί ἐκτείνονται σ’ ὅλους τούς Γενουάτες,
Μαχαιρᾶς: «Καί διατί εἶναι κοντά ἡ Συργιά
εἴτε εἶναι μόνιμοι κάτοικοι εἴτε διερχόμενοι
εἰς τήν Ἀμόχουστον ἔπεμπαν τά καράβια
ἔμποροι. Τέλος ὁρίζει τήν γενική πολιτική
τους καί ἐκουβαλοῦσαν τά πράματα εἰς
τῆς ἀποικίας καί ἐγγυᾶται τήν ἀσφάλειά
τήν Ἀμόχουστον καί εἶχαν κουμέσους
της. Παράλληλα, ἡ καλή διαχείριση τῶν
[πράκτορες] καί ἐπουλοῦσαν, τόν Φράνσες
οἰκονομικῶν τῆς Ἀμμοχώστου, ὅπως
τόν Λαχανεστούρην καί τόν ἀδελφόν του.
καί τῶν ἄλλων γενουάτικων ἐμπορείων
Καί ἀνάταν νάρταν τά ξύλα [καράβια] τῆς
τῆς Ἀνατολῆς ἐξαρτᾶται ἀπό τή σωστή
Βενετίας, τῆς Γένουβας, τῆς Φλουρέντζας,
διαχείριση τῶν δύο massarii, δηλαδή
τῆς Πίζας, τῆς Καταλωνίας καί οὔλης τῆς
τῶν θησαυροφυλάκων. Εὐθύνη τους
Δύσης, εὕρισκαν τάς σπετζίας [μπαχαρικά]
εἶναι μεταξύ ἄλλων ἡ ἐπιθεώρηση τοῦ
καί εἰ τί χρήζουνταν, ἐφορτώνναν καί
ἀνεφοδιασμοῦ, τῶν πολεμοφοδίων καί
ἐπηγαίνναν εἰς τήν Δύσιν. Καί διά τοῦτο
τῶν ὅπλων ἀλλά ἐπίσης καί ἡ ἐνίσχυση
ἦσαν πλούσιοι οἱ Ἀμοχουστιανοί καί
τῶν τειχῶν μέ πέτρες. Καταβάλλουν
ἐφθονίστην ὁ τόπος ὅτι ἐρημάστην καί τό
μισθούς, ἐλέγχουν λογιστικά βιβλία, εἶναι
πλοῦτος ἐστράφην εἰς τούς Σαρακηνούς...».
ἐπιφορτισμένοι μέ τή νυκτερινή φύλαξη
Μέρος Β'
Ἡ καταστροφή τῆς πόλης ἀπό τούς Γενουάτες 1374.
Ἡ δόξα τῆς πόλης συνεχίστηκε γιά ἕναν αἰώνα, ἔφεραν τά πρῶτα σημάδια
ἀρκετά χρόνια. Μία ἀλλαγή στούς παρακμῆς τῆς πόλης. Οἱ συγκρούσεις μέ
ἐμπορικούς δρόμους ἀπό τήν ἀνατολή τόν Πέτρο τόν Β΄, οἱ διαφωνίες γιά τόν
πρός τή δύση, οἱ συνέπειες τῆς πανώλης, podesta τῶν Γενουατῶν, ἔφεραν τό 1374
ἡ λεηλασία τῆς Ἀλεξάνδρειας καί οἱ τόν στόλο τῆς Γένουας στήν Ἀμμόχωστο,
ἐσωτερικές διαμάχες μεταξύ Γενουατῶν καί καί τήν πολιορκία τῆς πόλης. Ἀπό τίς
Ἐνετῶν ἐμπόρων, πού διήρκεσαν σχεδόν περιγραφές τῶν ἐχθροπραξιῶν μαθαίνουμε

Ἀφιέρωμα
λεπτομέρειες γιά τό τεῖχος τῆς Ἀμμοχώστου ἐμπόριο, μέ μικρές μόνο ἐξαιρέσεις, θά

καί τό λιμάνι. Τό φρούριο ἦταν κτισμένο γινόταν ἀπό τήν Ἀμμόχωστο.
στά παραθαλάσσια τείχη τῆς πόλης κοντά Ὁ Εmmanuel Piloti, ἐνετός ἔμπορας
στήν εἴσοδο τοῦ λιμανιοῦ καί οἱ Γενουάτες περιγράφει τούς ἐμπορικούς δρόμους τῆς
μποροῦσαν νά εἰσέλθουν σ’ αὐτό μέσα ἀπό Ἀμμοχώστου: «Ἀλλωτε, στήν Ἀμμόχωστο
τήν Πύλη τῆς θάλασσας, χωρίς νά εἶναι πού βρίσκεται στήν ἀνατολική ἄκρη τῆς
ὑποχρεωμένοι νά διασχίσουν τήν πόλη.
Κύπρου ἀπό ὅπου πᾶμε στήν Βηρυτό καί
Ἡ πόλη τῆς Ἀμμοχώστου λεηλατήθηκε
τήν Τρίπολη τῆς Συρίας, οἱ ὁποῖες ἀπέχουν
καί εἶναι πολύ πιθανόν ὅτι πολλοί ἀπό
160 μίλια ἀπό τήν Ἀμμόχωστο, γινόταν
τούς τοπικούς ἐμπόρους ἔχασαν τό ἐνεργό
τό ἐμπόριο τῶν δυτικῶν χριστιανικῶν
κεφάλαιό τους, ἐνῶ δέν ὑπάρχει ἀμφιβολία
ἐθνῶν. Διότι ὅλα τά ἐμπορικά καραβάνια
ὅτι ἡ εἰσβολή αὐτή τῶν Γενουατῶν εἶχε
τῶν μπαχαρικῶν ἔφταναν στή Βηρυτό
ὡς ἀποτέλεσμα τήν ἐπιδείνωση τῆς
καί τήν Τρίπολη τῆς Συρίας καί ἀπό ἐκεῖ
οἰκονομικῆς παρακμῆς τῆς Ἀμμοχώστου.
μέ τά πλοῖα κατευθύνονταν πρός τήν
Ἡ εἰσβολή εἶχε ἐπίσης ὡς ἀποτέλεσμα τήν
Ἀμμόχωστο. Ἐπίσης τά βαμβακερά καί
ἀποθάρρυνση τῶν ἐμπόρων ἀπό ἄλλα
ἄλλα ἐμπορεύματα πού παρήγαγε ἡ Συρία,
μέρη τῆς Δύσης νά συναλλάσσονται ἐκεῖ.
ἔφθαναν ὅλα στήν ὀχυρωμένη πόλη καί
Ἡ πόλη καί τό λιμάνι τῆς Ἀμμοχώστου
στό λιμάνι τῆς Ἀμμοχώστου. Ἐκεῖ ὑπάρχει
ἔμειναν ὑπό Γενουατική κατοχή γιά τά
μία μακριά ἐμπορική ὁδός μέ ὡραῖες στοές
ἑπόμενα 90 χρόνια (1374-1464).
πού ἀντιπροσωπεύουν ὅλα τά χριστιανικά
Τόν Φεβρουάριο τοῦ 1383, συμ- ἔθνη τῆς Δύσης».
φωνήθηκε μία τυπική συνθήκη εἰρήνης μέ
τή Γένουα. Ἡ Ἀμμόχωστος παραχωρήθηκε Στό μεταξύ ἡ παρουσία τῶν Ἐνετῶν στό
στή Γένουα μέ τόν ὅρο ὅτι ὅλο τό διεθνές νησί καί ἰδιαίτερα στήν Ἀμμόχωστο γίνεται
πιό ἔντονη. Ἡ ἐπιμονή τῶν Γενουατῶν νά
διεξάγεται ὅλο τό ὑπερπόντιο ἐμπόριό
τους διά τῆς Ἀμμοχώστου ἀναπόφευκτα
ὁδήγησε σέ τριβή ἀνάμεσα στίς δύο
ἐμπορευόμενες δημοκρατίες.
Τά ἑπόμενα χρόνια γίνονται προ-
σπάθειες ἀπό τόν βασιλιά Ἰάκωβο νά
κερδίσει πίσω τό «βασιλικό λιμάνι» τῆς
νήσου. Προσεγγίζει τούς Ἐνετούς καί
βελτιώνει τίς σχέσεις του μέ τή Γαλλία.
Μετά τήν ἥττα τοῦ σταυροφορικοῦ
στρατοῦ στήν Νικόπολη τό 1396, βοηθᾶ
στήν ἀπελευθέρωση τῶν ἀριστοκρατῶν
γάλλων αἰχμαλώτων, χορηγώντας λύτρα
καί στέλνει στόν σουλτάνο ἕνα ὁμοίωμα
πλοίου καμωμένο ἀπό χρυσό. Οἱ κινήσεις
Ἡ Αἰκατερίνη Κορνάρο, ἡ τελευταία βασίλισσα
τῆς Κύπρου. ἀποκαλύπτουν τό ἀπώτερο κίνητρο, τήν

Ἀφιέρωμα
ἐπιθυμία τοῦ Ἰάκωβου γιά ἀνάκτηση τῆς ἀγκυροβολεῖ σέ ἄλλο λιμάνι ἐκτός ἀπό τήν
Ἀμμοχώστου. Ἀμμόχωστο, μπορεῖ νά συλληφθεῖ ἀπό τίς
Ὁ φυσικός σύμμαχος τοῦ βασιλιᾶ γενουατικές ἀρχές καί νά κατασχεθεῖ τό
ἐναντίον τῶν Γενουατῶν ἦταν ἡ Βενετία, φορτίο του. Κάτω ἀπό αὐτές τίς συνθῆκες
ἀλλά οἱ προοπτικές γιά ἑνετική βοήθεια ἡ Βενετία ἀπαγορεύει κάθε ἀνταλλαγή μέ
ἤσαν πενιχρές. Δυστυχῶς ὅμως, καί ἐπειδή τήν Κύπρο, καί οἱ Καταλάνοι ἐξοργισμένοι
τά συμφέροντα καί τῶν δύο ναυτικῶν ἀπό τίς ταλαιπωρίες τῶν πλοίων τους
δυνάμεων εἶχαν κοινό παρονομαστή, οἱ στήν Ἀμμόχωστο προτιμοῦν τή γραμμή
Ἐνετοί κατέληξαν σέ συμφωνία μέ τούς Βαρκελώνης-Ρόδου-Ἀλεξάνδρειας.
Γενουάτες. Ὁ βασιλιάς Ἰανός ἐπανέλαβε τό Ἔτσι ἡ Ἀμμόχωστος μένει παράμερα
1408 τίς ἐπιθέσεις ἐναντίον τῶν Γενουατῶν ἀπό τούς μεγάλους ναυτικούς δρόμους.
στήν Ἀμμόχωστο. Οἱ χρονογράφοι Γιά νά ἀντισταθμίσουν αὐτό τό γεγονός
παρέχουν λίγες πληροφορίες γιά τή σύγ- καί νά ξαναδώσουν ζωή στό λιμάνι,
κρουση αὐτή στή διάρκεια τῆς ὁποίας οἱ Γενουάτες υἱοθετοῦν μία πολιτική
χρησιμοποιήθηκαν γιά πρώτη φορά καταπιεστική γιά τούς ὑπηκόους τους καί
καί ἀπό τίς δύο ἀντιμαχόμενες πλευρές συγχρόνως μία πιό φιλελεύθερη γιά τούς
κανόνια. Τόν Δεκέμβριο τοῦ 1410 ἡ Γένουα ξένους. Μέ αὐτό τόν τρόπο ἡ Ἀμμόχωστος
καί ἡ Κύπρος ἔκλεισαν εἰρήνη. Τά μεγάλα γίνεται ὑποχρεωτικός σταθμός γιά κάθε
ὅμως δάνεια, ἡ οἰκονομική ἐξάρτηση τῶν γενουάτικη γαλέρα πού πλέει πρός Συρία
Κυπρίων ἀπό τούς μεγαλέμπορους ὁλοένα ἤ Αἴγυπτο. Ἔτσι κατά τή διάρκεια τῆς
καί αὐξανόταν. Τά ὀφειλόμενα ποσά πρός περιόδου αὐτῆς ἀναπτύσσεται τό ἑνετικό
τή Maona καθυστεροῦσαν καί οἱ Γενουάτες ἐμπόριο μέ τά ἄλλα λιμάνια τῆς Κύπρου,
πιστωτές συναντοῦσαν δυσκολίες στήν
καί αὐτό μέ τήν συνενοχή τῆς αὐλῆς τῶν
εἴσπραξη τῶν ὀφειλομένων σ’ αὐτούς
Λουζινιανῶν.
χρεῶν. Τά πράγματα στήν Ἀμμόχωστο
κάθε ἄλλο παρά ἱκανοποιητικά ἦσαν.   
Ἡ πόλη βρισκόταν σέ συνεχή οἰκονομική
καί δημογραφική παρακμή. Τό 1441 οἱ ἀρχές
Ἡ παρακμή τῆς πόλης
τῆς πόλης ἐνθάρρυναν Ἀρμένιους ἀπό τήν
(1374-1464).
Τουρκία καί τή Συρία νά ἐγκατασταθοῦν
ἐκεῖ καί δύο χρόνια ἀργότερα φαίνεται ὅτι «Και ἄν θέλης νά σού πῶς ἡ Ἀμόχουστο
ἔφεραν καί Σύρους. Τό 1447 ἡ γενουάτικη ἐπάρτην, ἦταν παραχώρησις Θεοῦ διά τάς
κυβέρνηση παραχώρησε τήν Ἀμμόχωστο ἁμαρτίας μας»
στό Τάγμα τοῦ Ἁγίου Γεωργίου γιά εἴκοσι Ἡ γενουάτικη ὅμως περίοδος τῆς
ἐννέα χρόνια. πόλης τῆς Ἀμμοχώστου τελειώνει ἄδοξα.
Μετά τό 1374 ἡ κατάσταση ἀλλάζει Ἐνῶ τό ξεκίνημα ἦταν ἐλπιδοφόρο καί
ριζικά. Τό λιμάνι τῆς Ἀμμοχώστου γίνεται χαρακτηριζόταν ἀπό ἕνα καθεστώς ἐλεύθε-
τό μοναδικό λιμάνι τοῦ νησιοῦ, ἀνοικτό ρου ἀνταγωνισμοῦ, τελικά οἱ Γενουάτες
στό ἐλεύθερο ἐμπόριο, κάτω ἀπό τόν μέ τήν ἐπιβολή τοῦ μονοπωλίου καί τῆς
ἔλεγχο τῆς Γένουας. Κατά συνέπεια κάθε ὑποχρεωτικῆς ἀποθήκευσης ἔφεραν τό
πλοῖο προερχόμενο ἀπό τή δύση, τό ὁποῖο ἀντίθετο ἀποτέλεσμα. Ἡ ἀποτυχία αὐτή

Ἀφιέρωμα
τῆς ἐμπορικῆς πολιτικῆς τῶν Γενουατῶν ἀπό τή Λεμεσό. Εἶναι ὅμως γεγονός ὅτι
ἦταν καί ἡ κύρια αἰτία τῆς πτώχευσης τοῦ καμία ἀπό τίς δύο δέν κατάφερε νά
Βασιλείου καί τῆς παρακμῆς τῆς Κύπρου. πλησιάσει ἔστω τή φήμη, τήν αἴγλη ἤ τόν
Τό πέρασμα τῆς πόλης ἀπό τά χέρια τοῦ πλοῦτο τῆς Ἀμμοχώστου. Αὐτό ὀφείλεται
τάγματος τοῦ Ἁγίου Γεωργίου ἀνόρθωσε στό γεγονός ὅτι ἐκτός ἀπό φυσικό λιμάνι ἡ
βέβαια τήν ταμειακή κατάσταση, ἐξυγίανε Ἀμμόχωστος προσέφερε στούς ἐμπόρους
τή διοίκηση καί βοήθησε τήν ἄμυνα. καί τήν ἀσφάλεια τῶν ὀχυρῶν της. Οἱ
Ὅπως σημειώνει ὁ Philippe de Mezieres ἄλλες παράκτιες πόλεις θεωροῦνταν
στά τέλη τοῦ 14ου αἰώνα: «Ἡ τυραννική πιό εὐάλωτες ἀπό τούς ἐπιδρομεῖς, μέ
καταπίεση καί ἡ ἀπάνθρωπη φιλαργυρία» ἀποτέλεσμα νά μήν ἀπολαμβάνουν τῆς
τῶν Γενουατῶν φτώχυναν ὅλο τό βασίλειο ἐμπιστοσύνης τῶν πλούσιων ἐμπόρων πού
τῆς Κύπρου.
δέν αἰσθάνονταν ἀσφαλεῖς ὥστε νά ἔχουν
«Ἀνασκοπώντας τόν μισό αἰώνα πού τίς ἕδρες τῶν ἐπιχειρήσεών τους σ’αὐτές.
διέρρευσε ἀπό τόν γενουατικό πόλεμο καί
  
τήν ἀπώλεια τῆς Ἀμμοχώστου, εἶναι σαφές
ὅτι τό βασίλειο τῆς Κύπρου κατέληξε στό
σημεῖο νά διαδραματίζει ἕνα ὁλωσδιόλου Οἱ ἐπιδρομές τῶν Μαμελούκων
δευτερεύοντα ρόλο στή διεθνή πολιτική καί τῶν Τούρκων.
καί διπλωματία. Στή θέση τους ἡ μεγα-
Τό 1424 ἀρχίζουν οἱ ἐπιδρομές τῶν
λύτερη φιλοδοξία τοῦ βασιλιᾶ ἔμοιαζε
Μαμελούκων. Τόν ἑπόμενο χρόνο μου-
νά εἶναι ἡ ἀνάκτηση τῆς Ἀμμοχώστου,
σουλμανικός στόλος ἀπό σαράντα πλοῖα
ἀλλά ἡ πολιτική ἔναντι τῶν Γενουατῶν
ἀποβιβάζεται κοντά στήν Ἀμμόχωστο.
ὑφίστατο μεγάλες διακυμάνσεις. Ἔκδηλα
Ὁ Γενουάτης διοικητής τῆς Ἀμμοχώστου
οἱ βασιλεῖς στεροῦντο οἰκονομικῶν μέσων,
ἀποφάσισε νά διαπραγματευτεῖ εἰρήνη
ἀνθρωπίνου δυναμικοῦ καί ἴσως ἀποφασι-
μέ τούς Μαμελούκους ἀξιωματικούς καί
στικότητας γιά τήν ἀνακατάληψη τοῦ
κυριότερου λιμανιοῦ καί ὅλα αὐτά, ἐνῶ νά προσφέρει τήν τυπική ὑποταγή τῆς
ἡ Κύπρος ἀποκτοῦσε ὅλο καί λιγότερη πόλης. Ἡ πόλη σώθηκε ἀπό τή λεηλασία
σημασία στά μάτια τῆς Δύσης. Ὕστερα, ἀλλά τεράστιες καταστροφές ὑπέστησαν
τή δεκαετία τοῦ 1420, μία νέα καταστροφή τά γύρω χωριά μέχρι καί τήν Λάρνακα.
ξέσπασε: ἡ νῆσος κατεκλύσθη ἀπό Ἔτσι, ἡ πόλη τῆς Ἀμμοχώστου καί τό
τά στρατεύματα τοῦ Σουλτάνου τῶν λιμάνι, ἐξασθενημένη καί ὑποτελής στούς
Μαμελούκων». Γενουάτες ἀπό τό 1370, καί στή συνέχεια
στούς Αἰγύπτιους Μαμελούκους ἀπό τό
Μετά τήν κατάληψη τῆς πόλης ἀπό
1427, ὁδεύει πρός τήν κατάρρευση.
τούς Γενουάτες, καί τή φυγή καί ἐγκατά-
σταση τῶν περισσοτέρων ἐμπόρων στή Δέν πρόλαβε νά ἀπομακρυνθεῖ ἡ ἀπειλή
Συρία καί τήν Αἴγυπτο, ἔγιναν προσπάθειες τῶν Μαμελούκων καί ἡ Κύπρος ἄρχισε
ἀντικατάστασης τῆς Ἀμμοχώστου, ὡς νά ὑφίσταται πιέσεις ἀπό τούς Τούρκους
βασικοῦ ἐμπορικοῦ λιμανιοῦ, ἀπό τή κυρίαρχους τῆς Νότιας Ἀσίας, ἰδιαίτερα
Λάρνακα (Σαλίνες) καί σέ δεύτερο βαθμό τοῦ Ἐμίρη τοῦ Κανδηλώρου. Ἡ εἰρήνη

Ἀφιέρωμα
στήν περιοχή ἀπειλήθηκε σοβαρά καί ὁ Ἡ Αἰκατερίνη υἱοθετήθηκε ἐπίσημα

βασιλιάς μή ἔχοντας ἄλλους οἰκονομικούς ὡς «θυγάτηρ τοῦ Ἁγίου Μάρκου» τοῦ
πόρους προχώρησε σέ δάνεια ἀπό μέρους πολιούχου Ἁγίου τῆς Βενετίας. Αὐτό πού
τῶν Ἐνετῶν ἐμπόρων. Ἀπό τό 1440 μέχρι πραγματικά συμβαίνει ἦταν ὅτι ἡ Κύπρος
καί τό 1461 φαίνεται ὅτι τό ἑνετικό δου- καί ἡ Βενετία δεσμεύονταν μέ μία συνθήκη
κάτο ἐπικράτησε ὡς τό κυρίαρχο ἐμπορικό συμμαχίας. Ἡ Βενετία θά ὑπερασπιζόταν
νόμισμα στό νησί. τήν Κύπρο ἐνάντια σέ κάθε ἐχθρό, ἐκτός
ἀπό τόν σουλτάνο τῆς Αἰγύπτου, τοῦ
Ὁ ἐμφύλιος πόλεμος μεταξύ Ἰάκωβου
ὁποίου ἡ κυριαρχία πάνω στό βασίλειο
καί Καρλόττας, πού μᾶς μεταφέρει μέ
γινόταν δεκτή καί μέ τόν ὁποῖο οἱ Ἐνετοί
λεπτομέρεια ὁ Βουστρώνιος στό Χρονικό
δέν ἤθελαν νά διαταράξουν τίς σχέσεις
του, προξενεῖ σημαντικές πληγές καί φέρει
τους. Ὁ Ἰάκωβος ἀπό τήν πλευρά του
νέα οἰκονομικά προβλήματα στό νησί. θά προμήθευε τούς Ἐνετούς μέ δύο
Ἡ Ἀμμόχωστος ἐπανέρχεται ὑπό βα- ἐξοπλισμένες γαλέρες γιά δύο ἤ τρεῖς
σιλικό ἔλεγχο ὕστερα ἀπό τέσσερα χρόνια μῆνες τό χρόνο καί θ’ ἀρνεῖτο λιμενικές
ἀποκλεισμοῦ (1460-1464) τῶν Γενουατῶν. διευκολύνσεις ἤ βοήθεια σέ ὁποιαδήποτε
Τό ἐξωτερικό δάνειο, ἡ οἰκονομική δύναμη μέ τήν ὁποία ἡ Βενετία θά
δυσπραγία καί ἡ ἀνάγκη συντήρησης ἑνός βρισκόταν σέ πόλεμο. Ἐπιπλέον ὁ Ἰάκωβος
στρατοῦ σέ ἑτοιμότητα ταλαιπωροῦν τόν παραχωροῦσε καί ἄλλα ἐμπορικά προνόμια
βασιλιά Ἰάκωβο. Ἐπιβεβαιώνοντας τό 1467 στήν Βενετία. Ἦταν πλέον πρόδηλο ὅτι
τά προνόμια τῶν Ἐνετῶν στήν Κύπρο, ἡ Βενετία ἦταν ἡ μόνη δύναμη πού θά
ὁ Ἰάκωβος ἀποσκοποῦσε στήν ἑνετική μποροῦσε νά προσφέρει προστασία ἀπό
προστασία γιά τό βασίλειό του. Τό 1468, τόν ὀθωμανικό κίνδυνο. Ὁ γάμος ἀνάμεσα
ἀπεσταλμένος τοῦ βασιλιᾶ ἐνεργεῖ γιά τούς στόν βασιλιά Ἰάκωβο καί τήν Αἰκατερίνη
ἀρραβῶνες τοῦ βασιλιᾶ μέ τήν Αἰκατερίνη Κορνάρο τελεῖται στήν Ἀμμόχωστο τόν
Κορνάρο, κόρη τοῦ Μάρκου Κορνάρου, Δεκέμβρη τοῦ 1471.
Ἐνετοῦ μέ μεγάλα συμφέροντα στό νησί.
Μέρος Γ'
Ἡ Γαληνοτάτη Δημοκρατία τῶν Ἐνετῶν (1489-1570/1).
Οἱ Ἐνετοί εἶχαν δημιουργήσει ἐμπορικά λιμάνια τῆς Κύπρου καί νά ἐμπορεύονται

συμφέροντα στήν Κύπρο πολύ πρίν ἀπό ἐλεύθερα στό νησί ἀπό τό 1126 μέ τό
τόν γάμο τοῦ Ἰακώβου μέ τήν Αἰκατερίνη χρυσόβουλλο τοῦ Ἰωάννη Β΄ Κομνηνοῦ,
Κορνάρο. Ἡ παρουσία Ἐνετῶν ἐμπόρων πού διεύρυνε τά προνόμια τῆς Βενετίας
στό νησί ὑπολογίζεται στά τέλη τοῦ 12ου στή βυζαντινή αὐτοκρατορία. Τμῆμα
αἰώνα. Οἱ Ἐνετοί ἀπέκτησαν τό δικαίωμα τοῦ λιμανιοῦ τῆς Ἀμμοχώστου πρέπει
νά προσεγγίζουν μέ τά πλοῖα τους τά νά ἀνῆκε στήν βενετική παροικία τοῦ

Ἀφιέρωμα
Stephano Gibellino. Χάρτης τῆς ἅλωσης τῆς Ἀμμοχώστου, Μπρέσσα 1571. Ἐθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι.
νησιοῦ, ὅπως συνέβαινε καί σέ ἄλλα καί Βενετίας, τό φράγκικο βασίλειο

λιμάνια τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας. τῆς Κύπρου θά μποροῦσε ὄχι μόνο νά
Κατά τή διάρκεια τῆς βασιλείας τῶν διατηρηθεῖ στή ζωή γιά μακρύτερο
Λουζινιανῶν τά ἐμπορικά προνόμια χρόνο, ἀλλά ἀκόμη νά λειτουργήσει πιό
τῶν Ἐνετῶν αὐξάνονταν συνέχεια, ἀποτελεσματικά. Τό τελικό ἀποτέλεσμα
μέ ἀποτέλεσμα, ἡ Κύπρος νά ἀποκτήσει τῆς ἀντιζηλίας τῶν δύο ναυτικῶν ἰταλικῶν
γιά τούς Ἐνετούς πολύ μεγάλη σημασία. πόλεων στήν Κύπρο, ὑπῆρξε ἡ ἐξασθένιση
Τά ἐμπορικά προνόμια συνεχίζονται νά καί ἐξάντληση τοῦ βασιλείου, τοῦ ὁποίου
παραχωροῦνται γιά σειρά ἐτῶν ὄχι μόνο τά κυριαρχικά δικαιώματα συνεχῶς
στούς Ἐνετούς, ἀλλά καί στούς Γενουάτες, περιορίζονταν μέχρι τήν ἡμέρα πού ἡ
στούς Καταλάνους, στούς Πιζάνους καί ἐπέμβαση τῆς Βενετίας μετέβαλε τό νησί
γενικά σχεδόν σέ ὅλους τούς ξένους πού σέ βενετική κτήση.
ἐμπορεύονται μέ τό νησί. Ἡ κατάκτηση τῆς Κύπρου ἐξυπηρετοῦσε
Οἱ ἀντιζηλίες, οἱ ἀγεφύρωτες διαφορές θαυμάσια τά συμφέροντα τῆς Βενετίας,
καί τό βαθύ μίσος πού ὑπῆρχε μεταξύ τῶν τόσο ἐμπορικά καί οἰκονομικά ὅσο καί
δύο κυριότερων ναυτικῶν δυνάμεων τῆς στρατιωτικά, στήν περιοχή τῆς ἀνατολικῆς
Ἰταλίας, δηλαδή τῆς Βενετίας καί τῆς Μεσογείου. Τό νησί βρισκόταν πολύ
Γένουας εἶχαν ὀλέθριες συνέπειες γιά τό κοντά στά ἐμπορικά κέντρα τῆς Ἐγγύς
νησί. Ἄν δέν ὑπῆρχε ἡ διένεξη Γένουας Ἀνατολῆς, καί τό λιμάνι τῆς Ἀμμοχώστου

Ἀφιέρωμα
θά μποροῦσε νά διαδραματίσει ἕνα φέρει ἐπίσης τόν τίτλο «Καπετάνιος

σημαντικό ρόλο στήν ἀνάπτυξη αὐτοῦ τῆς Κύπρου» καί ἔχει τήν εὐθύνη γιά
τοῦ ἐμπορίου. Παράλληλα, ἡ Κύπρος ὡς τά στρατιωτικά θέματα καί δικαιοδοσία
γεωργική χώρα θά ἐξασφάλιζε στή Βενετία ἐπάνω στούς Ἐνετούς στρατιῶτες.
ἀξιόλογες ποσότητες σιτηρῶν γιά τήν ἴδια Ἡ Ἀμμόχωστος στίς ἀρχές τῆς ἑνετικῆς
τή Βενετία καί γιά τίς ὑπόλοιπες κτήσεις κυριαρχίας ἔχασε ἀπό τήν παλιά της
της. αἴγλη. Ἡ ἴδια ἡ πόλη παρήκμασε ἐνῶ ὁ
Ὁ θάνατος τοῦ Ἰάκωβου σήμανε τό πληθυσμός μειώθηκε. Αὐτή ἡ διαδικασία
οὐσιαστικό τέλος τῆς λουζινιανῆς μον- τῆς παρακμῆς ἦταν ἤδη πρόδηλη κατά
αρχίας. Σέ ἕνα χρόνο ἀκριβῶς οἱ Ἐνετοί τή διάρκεια τῆς Γενοβέζικης κατοχῆς τῆς
θά ἐμπέδωναν τήν ἐπιρροή τους στό νησί πόλης. Οἱ Βενετσιάνοι ἀρνήθηκαν νά
καί παρόλο πού ἡ χήρα τοῦ Ἰάκωβου, εἰσακούσουν τίς αἰτήσεις τῶν κατοίκων
ἡ Αἰκατερίνη Κορνάρο, θά παρέμεινε τῆς Ἀμμοχώστου γιά νά ἐπαναφέρουν
βασίλισσα γιά δεκαπέντε ἀκόμα χρόνια, τήν πόλη στήν παλιά της αἴγλη. Σέ σχέση
ἡ βασιλεία της ἦταν ἁπλῶς ἕνας πρόλογος μέ τά μέτρα πού πῆραν γιά τή βελτίωση
γιά τήν ἄμεση ἑνετική ἀποικιακή κυριαρχία. τῶν ὀχυρώσεων, λίγα ἄν ὄχι ἐλάχιστα
Ἡ Αἰκατερίνη μετά τό θάνατο τοῦ ἔκαναν γιά τό λιμάνι. Ὁ Etienne de
Ἰάκωβου βρισκόταν στήν Ἀμμόχωστο καί Lusignan ἀναγνωρίζει τό πρόβλημα καί
φαίνεται ὅτι εἶχε ἀποφασίσει νά μείνει τό περιγράφει ὡς ἑξῆς: «Τώρα τό λιμάνι
ἐκεῖ μέχρι τή γέννηση τοῦ παιδιοῦ της. εἶναι προσχωμένο, γιατί ἡ Σιγνορία δέν
Τήν ἐξουσία κρατοῦσαν στά χέρια τους μεριμνᾶ γιά αὐτό».
οἱ Καταλάνοι. Στίς 18 Αὐγούστου ἡ   
ἄφιξη τοῦ Ἐνετοῦ ἀρχιναύαρχου Πέτρου
Μocenigo μέ τό στόλο του, σήμανε τήν
ἀρχή τῆς στρατιωτικῆς παρουσίας τῆς Τό κλειδί καί ἡ καρδιά τῆς Κύπρου.
Δημοκρατίας στό νησί. Ἡ Κύπρος εἶχε El ditto luogo di Famagosta e, rispetto al
στρατηγική σημασία γιά τήν Ἐνετία porto, le chiave et cuor de Cipri.
στόν πόλεμό της κατά τῶν ὀθωμανῶν Ὁ Γενικός Προβλέπτης τῆς θάλασσας,
Τούρκων. Οἱ φρούραρχοι τῆς Ἀμμοχώστου Antonio Loredano, τό 1476, περιέγραψε
ἀντικαταστάθηκαν ἀπό Ἐνετούς καί τά τήν Ἀμμόχωστο ὡς «τό κλειδί καί ἡ
ἑνετικά στρατεύματα ἀνέλαβαν καθήκοντα καρδιά τῆς Κύπρου» ἀλλά καί ὡς ἀκα-
φρούρησης. τοίκητη καί ἐρημωμένη πόλη. Ἡ πόλη
Στίς 26 Φεβρουαρίου τοῦ 1489 ἡ ἔφερε ἀκόμα ἔντονα τά σημάδια τῶν
Αἰκατερίνη Κορνάρο παρέδωσε ἐπίσημα μεγάλων καταστροφῶν πού ὑπέστη
τήν ἐξουσία στόν Ἀρχιναύαρχο, ὡς κατά τή διάρκεια τῆς κατοχῆς της ἀπό
ἐκπρόσωπο τῆς Ἑνετικῆς Δημοκρατίας, τούς Γενουάτες (1373-1464). Παρόμοιες
προσφέροντάς του τό ἔμβλημα τοῦ Ἁγίου περιγραφές περιλαμβάνονται καί στίς
Μάρκου καί δίνοντας ὁδηγίες νά κυματίσει ἐκθέσεις τῶν τοποτηρητῶν τοῦ 1503 καί
σέ ὁλόκληρο τό νησί. Ὁ «Καπετάνιος τῆς 1509. «Ε la terra di Famagosta e vuoda,
Ἀμμοχώστου» (Capitano di Famagusta) ch’e gran pechado, solum si vede zente su la

Ἀφιέρωμα
piaza» γράφει ὁ τοποτηρητής Piero Balbi, πέραν τῶν δέκα μηχανικῶν καί εἰδικῶν
στίς 22 Νοεμβρίου τοῦ 1503. Τά πράγματα ἀρχιτεκτόνων ἀναμείχθηκαν στό ἔργο τοῦ
ὅμως ἀλλάζουν μέ γοργό ρυθμό. Τό 1510, ἀνασχηματισμοῦ καί ἐκσυγχρονισμοῦ τῶν
ὁ τοποτηρητής Giustinian ἀναφέρει τειχῶν τῆς Ἀμμοχώστου.
ὅτι πολλοί κάτοικοι τῆς Λευκωσίας Ἡ Ἀμμόχωστος παραμένει γιά τούς
μετοίκησαν στήν Ἀμμόχωστο. Παράλληλα, Βενετσιάνους κύριο λιμάνι ἐξαγωγῆς καί
ἡ μισή ἑβραϊκή κοινότητα τῆς Λευκωσίας, εἰσαγωγῆς προϊόντων. Γνωρίζουμε ὅτι τά
μετακινεῖται, τόν ἴδιο χρόνο, καί αὐτή ὀφέλη πού ἀποκόμιζε ἡ Βενετία ἀπό τήν
στήν Ἀμμόχωστο. Ὁ Sanuto ἀναφέρει Κύπρο κάθε χρόνο, χάρη στίς ποσότητες
ὅτι ὁ πληθυσμός τῆς Ἀμμοχώστου τό τῶν σιτηρῶν, πού προμηθευόταν ἀπό τό
1516 ἀνέρχεται σέ 4.500 κατοίκους νησί, ἦταν τεράστια. Γενικά ἡ Κύπρος
καί 500 στρατιῶτες. Περί τά τέλη τῆς κατά τή διάρκεια τῆς βενετοκρατίας
Βενετοκρατίας, 1569, ὑπολογίζεται ὅτι ἡ ὑπῆρξε γιά τή Βενετία ἡ κύρια πηγή γιά
Ἀμμόχωστος καί τά περίχωρά της εἶχαν τήν ἐξασφάλιση τῶν σιτηρῶν. Παράλληλα
10.000 κατοίκους. ὅμως μέ τά σιτηρά, τό ἁλάτι ἦταν τό
   κύριο προϊόν τοῦ κρατικοῦ μονοπωλίου.
Τό λιμάνι τῆς Ἀμμοχώστου παραμένει
ὁ κυριότερος ρυθμιστικός παράγοντας
« Ἡ Ἀμμόχωστος ἀποτελεῖ τό θεμέλιο τῆς οἰκονομίας τῆς Κύπρου γιά ὅλη τή
καί τήν κεφαλή ὁλόκληρης τῆς διάρκεια τῆς βενετοκρατίας. Ἡ ἅλωση
Κύπρου» τῆς πόλης καί ἡ παράδοση τοῦ λιμανιοῦ
Ἡ προσθήκη τῆς Κύπρου στό Stato da στίς στρατιές τῶν Ὀθωμανῶν σημαίνουν
Mar ἐξυπηρετοῦσε τόσο τίς στρατηγικές καί τό οὐσιαστικό τέλος τῆς μεσαιωνικῆς
ἀλλά καί τίς οἰκονομικές βλέψεις τῆς ζωῆς τοῦ λιμανιοῦ.
Δημοκρατίας τοῦ Ἁγίου Μάρκου. Οἱ Βε- Ἡ ἀπειλή τῶν Ὀθωμανῶν ἦρθε μόλις
νετοί ἀναγκάστηκαν νά ἐνδυναμώσουν ἀποπερατώθηκαν οἱ ἐργασίες στά τείχη.
τήν ὀχυρωματική ἀρχιτεκτονική ὁλά- «Ἐγώ ὁ Σελήμ, ὀθωμανός σουλτάνος,
κερου τοῦ νησιοῦ, ἀφενός ἀπό τόν αὐτοκράτορας τῶν Τούρκων, κύριος τῶν
κίνδυνο τῆς ὀθωμανικῆς προέλασης κυρίων, βασιλιάς τῶν βασιλιάδων, σκιά τοῦ
καί ἀφετέρου ἀπό τή νέα πολεμική Θεοῦ, ἄρχοντας τοῦ γήινου παραδείσου
τέχνη μέ τή χρήση τοῦ μπαρουτιοῦ. καί τῆς Ἱερουσαλήμ, πρός τή σινιορία τῆς
Τά παλιά τείχη τῆς Ἀμμοχώστου, ὅπως Βενετίας: Σᾶς ζητοῦμε τήν Κύπρο, πού θά
καί αὐτά τῆς Λευκωσίας παρουσίαζαν μᾶς τή δώσετε μέ τή θέλησή σας ἤ μέ τή
τεράστια προβλήματα πού κλήθηκαν νά βία. Καί μήν ἐξοργίζετε τό τρομερό μας
ἀντιμετωπίσουν ἐπιφανεῖς στρατιωτικοί ξίφος, γιατί θά κάνουμε ἕναν πολύ σκληρό
μηχανικοί. Ἀπό τό 1557 ἡ κατάσταση τῶν πόλεμο ἐναντίον σας παντοῦ. Καί νά μήν
ὀχυρώσεων στό νησί ἀντιμετωπίστηκε μέ ἐμπιστεύεστε τό θησαυρό σας, γιατί θά
σοβαρότητα καί μόλις τό 1562 ὁ Ascanio τόν κάνουμε νά φύγει ξαφνικά ἀπό σᾶς
Savorgnano δημοσίευσε τήν ἔκθεσή του ὅπως ὁ χείμαρρος. Προσέξετε μήν μᾶς
γιά τά ἀμυντικά ἔργα. Μέχρι τό 1570 ἐξοργίζετε».

Ἀφιέρωμα
Τό μήνυμα τοῦ σουλτάνου ἦταν καθαρό. τά τρόφιμα καί τά πολεμοφόδια σώθηκαν,

Ἡ Λευκωσία ἔπεσε τόν Σεπτέμβριο τοῦ ὅταν οἱ πολιορκημένοι ἀναγκασμένοι ἀπό
1570. Ἡ Ἀμμόχωστος τόν Αὔγουστο τήν πείνα καί τίς κακουχίες τόλμησαν νά
τοῦ 1571. Μία στρατιά ἀπό 200.000 διαπραγματευτοῦν μία ἔντιμη συμφωνία
Τούρκους πολιόρκησαν τήν πόλη ἀπό παράδοσης τῆς πόλης στόν Μουσταφά
ξηρά καί θάλασσα. Τό φρούριο καί τό Πασά.
λιμάνι τῆς πόλης, γιά ἕναν ὁλόκληρο   
χρόνο, κράτησαν σέ ἀπόσταση τίς ὀρδές
τῶν Τούρκων. Παρά τίς προβλέψεις τοῦ
Savorgnano, τό τεῖχος τῆς πόλης ἄντεξε Ἡ δωδεκάμηνη πολιορκία.
στήν πολιορκία. Ἡ Ἀμμόχωστος ἔπεσε, Οἱ διηγήσεις.
ὅταν δέν ὑπῆρχε πλέον ἡ παραμικρή ἐλπίδα
Ἡ ἱστορία τῆς πολιορκίας τῆς πόλης τῆς
σωτηρίας, ὅταν εἶχαν σωθεῖ τρόφιμα καί
Ἀμμοχώστου εἶναι στενά συνυφασμένη μέ
πολεμοφόδια, ὅταν ἡ ἐλπίδα γιά βοήθεια
τήν ἱστορία τοῦ τείχους καί τοῦ λιμανιοῦ
ἀπό τήν Εὐρώπη δέν ἔφτασε, τότε καί μόνο
της. Τά ὅσα διαδραματίστηκαν στήν
ἀποφασίστηκε ἡ παράδοση τῆς πόλης στά
ξηρά καί στή θάλασσα περιγράφονται
χέρια τῶν Ὀθωμανῶν.
μέ λεπτομέρεια ἀπό αὐτόπτες μάρτυρες,
Σ’ ὁλόκληρη τήν Εὐρώπη τυπώνονται αἰχμαλώτους πού ἐπέζησαν τοῦ πολέμου
εἰδικοί χάρτες τῆς Κύπρου, τῆς Λευκωσίας καί τῆς μεγάλης σφαγῆς, εὐγενεῖς πού
καί τῆς Ἀμμοχώστου πού πληροφοροῦν εἶχαν τήν τύχη νά διαφύγουν. Πενήντα ἕνα
γιά τήν καθοριστική σύγκρουση τοῦ ἱστορικά συγγράμματα μέ θέμα τήν ἅλωση
χριστιανισμοῦ μέ τούς Ὀθωμανούς. Στά τῆς Ἀμμοχώστου κυκλοφόρησαν ἀπό τό
ἀγγλικά, γαλλικά, γερμανικά ἀκόμα 1572. Οἱ περισσότεροι συγγραφεῖς εἶναι
καί στά ἰσπανικά κυκλοφοροῦν εἰδικά
βενετσιάνοι στρατιωτικοί ἀξιωματοῦχοι
ἐνημερωτικά δελτία πού πληροφοροῦν
πού εἶχαν ρόλο στήν ἄμυνα τῆς πόλης,
τούς Χριστιανούς γιά τήν ἐξέλιξη τῆς
ὅπως ὁ Ἄγγελος Γάττος, ὁ Νέστορας
πολιορκίας τῆς Ἀμμοχώστου. Ἡ Βενετία
Μαρτινέγκο, ὁ Ἀντζελο Καλέπιο, ὁ Πιέτρο
καί ἡ Εὐρώπη γενικά κλονίζονται ἀπό τήν
Βαλτέριο κ.ἄ.
πτώση αὐτοῦ τοῦ τελευταίου προπύργιου
τοῦ Χριστιανισμοῦ. Ἱστορικά βιβλία καί Ὁ τουρκικός στρατός καί στόλος μέ
ποιητικές συλλογές κάνουν τήν ἐμφάνισή τόν νέο χρόνο κτυποῦν ἀνελέητα. Ἀπό
τους στίς ἀγορές τῆς Δύσης. Κορυφαῖοι τόν Ἰούνιο τοῦ 1571, οἱ ἔφοδοι γίνονται σέ
ἰταλοί ἱστοριογράφοι τῆς Ἑνετικῆς τακτά διαστήματα, ταυτόχρονα ἀπό ξηρά
Δημοκρατίας, ὅπως ὁ Paruta καί ὁ Moro- καί θάλασσα. Ὁ Διοικητής Βραγαδίνος
sini ἀσχολοῦνται μέ τήν καταγραφή τῶν ἵδρυσε κατά τή διάρκεια τῆς πολιορκίας
γεγονότων. Γνωρίζουμε ἀπό τίς περι- νομισματοκοπεῖο γιά κοπή νομισμάτων
γραφές αὐτοπτῶν μαρτύρων πῶς ἔγινε ἀνάγκης, ἐφόσον ὅλα τά χρυσά καί ἀργυρά
ἡ πολιορκία, οἱ ἐπιθέσεις, τό κλίμα πού νομίσματα εἶχαν ἐξαφανιστεῖ καί ἔτσι δέν
ἐπικράτησε ἕναν ὁλάκερο χρόνο, ὅταν μποροῦσε νά πληρωθεῖ τό στράτευμα. Τά
στήν πόλη δέν εἶχε ἀπομείνει τίποτα, ὅταν νομίσματα αὐτά εἶχαν τήν ὀνομαστική

Ἀφιέρωμα
ἀξία ἑνός βυζαντίου καί προορίζονταν ἄρχοντες τῆς διοίκησης τῆς Ἀμμοχώστου
νά ἐξαγοραστοῦν ὡς ἀργυρά μετά τόν καί δακρυσμένος τούς εἶπε: «Ἄρχοντα
πόλεμο. Ἦταν δηλαδή πιστωτικό χρῆμα ὑποκόμη καί ἐσεῖς οἱ ἄλλοι ἄρχοντες
καί ἡ ὀπίσθιά του ὄψη ἐγγυόταν «τήν ἀδελφοί καί τέκνα, γνωρίζετε τά βάσανα
ἀπαραβίαστη πίστη τῶν Ἐνετῶν» γιά τήν πού ὑπομένουμε ὡς πιστοί τοῦ Ἁγίου
ἐξαγορά του. Μάρκου. Ὑπήρξατε πραγματικά πρόθυμοι
Μάταια, οἱ πολιορκημένοι ἀτένιζαν τό σ’ ὁποιαδήποτε ἐντολή μου. Ἀλλά, ἄν ὁ
πέλαγος περιμένοντας βοήθεια ἀπό τήν κύριος ὁ Θεός μου θά μέ ἀξιώσει νά πάω
Βενετία. Στό μεταξύ τά πολεμοφόδια στή Βενετία, θά ἀρχίσω νά συγγράφω τά
καί οἱ τροφές ἀρχίζουν νά λείπουν καί τοῦ πολέμου καί θά ἐκδώσω τήν ἱστορία
ἕνα μέρος τοῦ στρατεύματος ζήτησε του καί θά ἀναφέρω τήν εὐπείθειά σας πού
ἐπανειλημμένα ἀπό τόν Μαρκαντώνιο εἴχατε πρός τόν ἄρχοντά σας ὡς πιστότατοι
Βραγαδίνο, καπετάνιο τοῦ βασιλείου Ἀμμοχωστιανοί. Ὅμως, ἐφόσον ἡ κακή
τῆς Κύπρου, νά συνθηκολογήσει μέ τούς τύχη θέλησε, ὄχι ἀπό σφάλμα τοῦ ἡγεμόνα,
Τούρκους. Ὁ Καπετάνιος κάλεσε τούς ἀλλά ἀπό ἄλλη κακοτυχία αὐτή ἡ πόλη νά
Horatio Kitchener. Famagusta. Σχέδιο τῆς πόλης, 1882.

Ἀφιέρωμα
πέσει στά χέρια τῶν ἀπίστων, τό γνωρίζετε ἰδιοκτησίας, θά εἶχαν δέ δύο χρόνια
καί ἐσεῖς καί ἐμεῖς ὅτι δέν παραλείψαμε προθεσμία γιά νά ἀποφασίσουν ἄν θά
καθόλου νά τήν ὑπερασπιζόμαστε. Ἀλλά, ἔμεναν στό νησί. Ἄν ὄχι θά μποροῦσαν
ἐφόσον ὅλα τελείωσαν, αὐτοί οἱ ἄρχοντες νά φύγουν μέ ἀσφάλεια.
καί ἡ πόλη μέλλουν νά πέσουν στήν Ἡ πτώση τῆς πόλης στά χέρια τῶν
ἐξουσία τῶν ἐχθρῶν». Ὀθωμανῶν ἦταν πλέον γεγονός. Οἱ ὅροι
Ἡ διοίκηση τοῦ στρατοῦ ἀφοῦ ἄκουσε τῆς συνθήκης παραβιάστηκαν, αἰχμαλω-
τόν Καπετάνιο ἀποφάσισε νά στείλει τίστηκαν μέ δόλο ὁ Καπετάνιος καί
μήνυμα στόν Μουσταφά Πασά ὅτι «μπορεῖ οἱ ἀξιωματοῦχοι, βασανίστηκαν καί
νά προσέλθει σέ ἔντιμες διαπραγματεύσεις θανατώθηκαν στήν πλατεία τοῦ Ἁγίου
καί νά εἰσηγηθεῖ ὅρους ὥστε προσωρινά νά Νικολάου. Τό γδάρσιμο καί ὁ μαρτυρικός
καταπαύσει τό πῦρ καί νά γίνει ἀνακωχή». θάνατος τοῦ Μαρκαντώνιου Βραγαδίνου
Στίς 27 Ἰουλίου τοῦ 1571 ἐξέλειψε καί καί τῶν συντρόφων του, οἱ σφαγές τῶν
ἡ παραμικρή ἐλπίδα. Οἱ λίγοι στρατιῶτες ἀμάχων, ἡ λεηλασία καί ἡ καταστροφή
πού ἀπέμειναν δέν εἶχαν πλέον οὔτε τῆς πόλης συμπλήρωσαν τό ἔργο τῶν
πολεμοφόδια οὔτε τροφή, τά τεράστια Τούρκων. Τό λιμάνι, ὁ πλοῦτος τῆς πόλης,
ρήγματα στό τειχόκαστρο προμηνοῦσαν ἔπαψε νά ὑπάρχει. Ἡ ἱστορία ξέχασε τήν
τό τέλος καί οἱ ἀσθένειες θέριζαν, ἦταν Ἀμμόχωστο, καί αὐτή θάφτηκε ἀκόμα
ξεκάθαρο πλέον ὅτι ὁ στόλος τῆς Χριστια- πιό βαθιά μέσα στήν ἄμμο. Οἱ λιγοστοί
νοσύνης δέν θά ἐρχόταν νά βοηθήσει τόν πού ἐπέζησαν τῶν σφαγῶν, πῆραν ὅτι
ἀπελπισμένο Καπετάνιο τῆς Κύπρου, τόν ἀπέμεινε ἀπό τήν ψυχή τους καί τράβηξαν
Μαρκαντώνιο Βραγαδίνο νά σώσει τήν νοτιότερα, ἐκεῖ πού ὑπῆρχαν ἄφθονα
Ἀμμόχωστο ἀπό τά χέρια τῶν Ὀθωμανῶν. περβόλια καί κῆποι, καί ἵδρυσαν τή νέα
Τότε μία ἄσπρη σημαία ἔκανε τήν ἐμφάνισή Ἀμμόχωστο, τό Βαρῶσι.
της στό τειχόκαστρο. Τά κλειδιά τῆς   
πόλης παραδόθηκαν στόν Μουσταφά.
Στίς 3 Αὐγούστου ὑπεγράφησαν οἱ ὅροι
τῆς συνθηκολόγησης. Σύμφωνα μέ αὐτήν Οἱ χάρτες τῆς Ἅλωσης
ὁ Μουσταφά Πασάς θά ἔπαιρνε τήν τῆς Ἀμμοχώστου
πόλη καί θά ἐπέτρεπε στούς Ἰταλούς, νά Ὁ χάρτης τῆς Ἅλωσης τῆς Ἀμμοχώστου
ἀναχωρήσουν ἐλεύθεροι μέ τίς οἰκογένειες τοῦ Stephano Gibellino εἶναι ἀναμφίβολα
καί τά ὑπάρχοντά τους πρός τά Χανιά ὁ πιό ἀξιόπιστος. Δείχνει μέ ἀκρίβεια
τῆς Κρήτης. Μαζί μέ αὐτούς θά ἔφευγαν πού στρατοπέδευσαν τά τουρκικά στρα-
καί οἱ πληγωμένοι ὅπως ἐπίσης καί τεύματα, δείχνουν τά μνημεῖα τῆς πόλης.
οἱοσδήποτε Ἕλληνας, Ἀλβανός ἤ Τοῦρκος Οἱ χάρτες τῆς Ἅλωσης τῶν Cartaro καί
πού ἐπιθυμοῦσε νά τούς συνοδεύσει. Ὁ Jenichen, δείχνουν ἐπίσης λεπτομέρειες
δεύτερος ὅρος ἀφοροῦσε αὐτούς πού θά γιά τήν κατάσταση τῆς πόλης καί τίς
ἐπέλεγαν νά μείνουν. Σέ αὐτούς καί στίς ὀχυρώσεις. Οἱ χάρτες τῆς Ἅλωσης τῶν
οἰκογένειές τους ἡ συνθήκη προνοοῦσε Pinargenti, Bertelli καί Camocio εἶναι
προσωπική ἐλευθερία καί δικαίωμα καμωμένοι μέ λιγότερη δεξιοτεχνία.

Ἀφιέρωμα
Ἀναφορά ἰδιαίτερη θά πρέπει νά γίνει Στόν χάρτη τῆς Ἀμμοχώστου τοῦ Braun
στόν χάρτη τῆς Ἅλωσης, μέ τά ἀρχικά καί Hogenberg τοῦ 1572, τά σημαντικά
N.B.F. Τά πέντε πλοῖα πού βρίσκονται κτήρια τῆς πόλης εἶναι τοποθετημένα
ἀγκυροβολημένα στό λιμάνι, εἶναι κάθετα μεταξύ τοῦ μόλου καί τῆς ἁλυσίδας, ὅπου
πρός τούς προμαχῶνες τῆς πόλης μεταξύ ξέρουμε ὅτι τό νερό ἔχει βάθος 13-14 πόδια,
τοῦ Πύργου τοῦ Ναυστάθμου καί τοῦ ἐνῶ δύο γαλέρες εἶναι ἀγκυροβολημένες
μόλου, σέ μικρή ἀπόσταση ἀπό τή στεριά, παράλληλα μέ τούς προμαχῶνες, πρός τόν
στό σημεῖο ἀκριβῶς τῆς γλώσσας πού Ναύσταθμο ἐκεῖ ὅπου ἀκριβῶς ἡ γλώσσα
δημιουργεῖ τό νερό, τό ὁποῖο ἔχει βάθος ἔχει βάθος 12 πόδια.
12 πόδια. Εἶναι ἡ μόνη ἀναπαράσταση τοῦ
λιμανιοῦ πού συμφωνεῖ μέ τά δεδομένα
πού ἀναγράφονται ἐπάνω στό χειρόγραφο
σχέδιο τοῦ 16ου αἰώνα.
Μέρος Δ'
Ἡ Ὀθωμανική κατάκτηση (1571-1878).
Ἡ μελαγχολική εἰκόνα στά 1683, γράφει: «Τό ἀπόγευμα πῆγα μέ

τῆς τουρκικῆς ἐρήμωσης. δύο Ἕλληνες νά δοῦμε τήν Ἀμμόχωστο
ἀπ’ ἔξω, ἀλλά σάν πλησιάσαμε λίγο,
Ἀπό τό 1571 πού ἄρχισε ἡ Ὀθωμανική Τοῦρκοι ἀπό τό τεῖχος μᾶς φώναξαν νά
κατοχή, καί γιά τά ἑπόμενα 300 χρόνια φύγουμε. Ἀναγκάστηκα νά ὑπακούσω,
(1879), κανένας Χριστιανός δέν ἐπιτρε- καί κατευθύνθηκα πρός τή θάλασσα γιά
πόταν νά ζήσει ἐντός τῶν τειχῶν. Καί στήν νά ζωγραφίσω τήν πόλη ὅσο πιό πιστά
ἀρχή οὔτε χριστιανικό καράβι μποροῦσε μπορούσα. Οἱ Τοῦρκοι φρουροῦν τήν
νά προσεγγίσει τό λιμάνι της. Ἔτσι, τόν πόλη μέ τέτοιο πάθος (jealously) καί
17ο αἰώνα ἦταν πιά μία ἔρημη πόλη, πού ἀπαγορεύουν τήν εἴσοδο σέ ὁποιοδήποτε
εἶχε γίνει λατομεῖο. ξένο, ἐκτός βέβαια ἄν ἔρθει ὁ Πρόξενός
Οἱ περιηγητές προσεγγίζουν σχεδόν του νά χαιρετήσει τόν Πασά. Ἀκόμα καί οἱ
ὅλοι τήν Κύπρο ἀπό τήν Λάρνακα. Σπάνια Ἕλληνες κάτοικοι τοῦ νησιοῦ δέν τολμοῦν
ἀναφέρεται τό λιμάνι τῆς Ἀμμοχώστου ὡς νά ἐπισκεφθοῦν τίς ὀχυρώσεις, γιατί ἄν
προορισμός. Ἡ δόξα τῆς Ἀμμοχώστου δέν τούς τσακώσουν κινδυνεύουν νά τούς
εἶναι παρά μακρινός ἀπόηχος. Τό λιμάνι ἐξαναγκάσουν νά ἐξισλαμιστοῦν…».
της ἐρημώνεται, οἱ ἔμποροι μετακινοῦνται Οἱ νέοι κατακτητές τῆς πόλης μετα-
πρός τή Λάρνακα, ἄν καί οἱ περισσότεροι τρέπουν τόν καθεδρικό ναό τοῦ Ἁγίου
ταξιδιῶτες ἐπιμένουν νά τήν ἐπισκεφθοῦν, Νικολάου, τόν ναό τῶν Ἀποστόλων
παρά τίς ἀπαγορεύσεις τῶν Τούρκων. Πέτρου καί Παύλου σέ τζαμιά, ἐνῶ
Ἕνας Ὀλλανδός, ὁ Cornelius Van Bruyn, προσθέτουν τά δικά τους κτήρια, τό
πού βλέπει τήν πόλη τῆς Ἀμμοχώστου μικρό τζαμί Akkule Mescit μπροστά ἀπό

Ἀφιέρωμα
τόν προμαχώνα τοῦ Τοξότη, τό μνημεῖο ρκική φρουρά μᾶς χαιρέτησε μέ κανο-
Canbulat στόν χῶρο τοῦ ναύσταθμου νιοβολισμούς καί ἐγώ βγῆκα στή στεριά
πρός τιμή τοῦ στρατηγοῦ τους πού ἔπεσε καί ἐπιθεώρησα αὐτή τή ρημαγμένη πόλη.
στήν πολιορκία τῆς πόλης, τίς διάφορες Δέν ἐπιτρέπεται σέ κανένα χριστιανό νά
βρύσες γιά τίς ἀνάγκες τοῦ ὀθωμανικοῦ ζεῖ μέσα στήν πόλη, ἡ ὁποία περιβάλλεται
στοιχείου τῆς πόλης, τά διάφορα λουτρά ἀπό ὀχυρωματικά ἔργα, πού στόν καιρό
Djafer Pasha Hamam -Keltikli Hamam τους ἦταν πανίσχυρα. Ὑπάρχουν ἀπο-
-Kizil Hamam, τό Kutup Osman Tekke, τό μεινάρια ἀπό ὡραία παλιά ἀρχοντικά
θρησκευτικό σχολεῖο Famagusta Medrese καί ἐκκλησίες, ἡ πιό ἐπιβλητική ἀπό τίς
καί τή φυλακή τοῦ ποιητῆ καί λογοτέχνη ὁποῖες χρησιμοποιεῖται τώρα ὡς τζαμί.
Namik Kemal. Ὑπάρχει ἕνας ἀέρας παρακμῆς σ’ ὅλο τό
Οἱ Ἄγγλοι ὅταν ἔφθασαν στό νησί μέρος πού μαρτυρεῖ ὅτι εἶναι ἰδιοκτησία
ἐντυπωσιάστηκαν ἀπό τή μεσαιωνική τοῦ Τούρκου σουλτάνου. Ὅπου καί ἄν πᾶς
πόλη. Ὁ πρῶτος Ὕπατος Ἁρμοστής Sir συναντᾶς τήν ἴδια εἰκόνα-ὑπολείμματα
Garnet Wolseley ἔγραψε στό ἡμερολόγιό περασμένων μεγαλείων πού κατέστρεψαν
του στίς 24 Ἰουλίου 1878: «Φθάσαμε οἱ μουσουλμάνοι.
στήν Ἀμμόχωστο ἀτμοπλοϊκῶς. Ἡ του-
Corneille Le Brun. Πανόραμα τῆς πόλης τῆς Ἀμμοχώστου πού δημοσιεύεται στό ἔργο τοῦ Voyage du
Levant, 1700.

Ἀφιέρωμα
Γ΄ μΕΡΟΣ: ΑΛΛΑ ΚΑΤΕΧΟΜΕΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ
Ἐκκλησιαστικά μνημεῖα
στό κατεχόμενο τμῆμα τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως
Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου
Ἄγγελου Δ. Σμάγα*
«Ἡ μνήμη, ὅπου καί νά τήν ἀγγίξεις ναούς πού μετά τό 1974 χρησιμοποιοῦνται
πονεῖ» ἔλεγε ὁ Σεφέρης. Ὅσο καί νά πονάει κυρίως ὡς ποιμνιοστάσια, χορταποθῆκες
ὅμως, στή χαλεπαίνουσα καί χειμαζόμενη ἤ σκουπιδότοποι καί ἔτσι ὅπως στέκουν
διχοτομημένη πατρίδα μας ἀποτελεῖ ἐγκαταλειμμένοι, λεηλατημένοι καί κακο-
πρωταρχικό καθῆκον ἡ ἐνεργοποίησή της, ποιημένοι, ἀποτελοῦν ἕνα προσκλητήριο
ἡ διαρκής ἀναψηλάφηση τοῦ παρελθόντος μνήμης, ἕνα ἐγερτήριο σάλπισμα, γιατί
καί ἡ κατάδειξη τῆς ἱστορικῆς συνέχειας. ἀκόμα καί «ἐάν οἱ ἄνθρωποι σιωπήσωσιν,
Βασικός φορέας ἱστορικῆς μνήμης οἱ λίθοι κεκράξονται».
εἶναι βεβαίως, ὅπως καί ἡ ἴδια ἡ λέξη
Ἡ Ἱερά Μητρόπολις Κωνσταντίας-
ὑποδεικνύει, τά μνημεῖα. Εἰδικά τά
Ἀμμοχώστου μπορεῖ νά θεωρηθεῖ ἡ ἀφε-
ἐκκλησιαστικά μνημεῖα, οἱ ναοί πού τόσο
τηρία ἀλλά καί τό τέρμα τοῦ χριστιανισμοῦ
σοφά ἡ συνείδηση τοῦ λαοῦ μας ὀνόμασε
στήν Εὐρώπη, ἐφόσον ἀπό τήν ἀρχαία
ἐκκλησίες, ἀποτελοῦν πραγματικές
Σαλαμίνα ἄρχισαν τό κήρυγμά τους οἱ
κιβωτούς μνήμης. Ὅταν μάλιστα πολλά
ἀπόστολοι Παῦλος καί Βαρνάβας πρίν
ἀπό αὐτά τά ἐκκλησιαστικά μνημεῖα, πού
2000 χρόνια καί σήμερα ἀποτελεῖ τό πιό
βρίσκονται στίς κατεχόμενες περιοχές
τοῦ μαρτυρικοῦ νησιοῦ μας, εἶναι πιά προκεχωρημένο φυλάκιο τῆς Ὀρθοδοξίας.
ἑτοιμόρροπα ἤ σέ ἐρειπιώδη κατάσταση, Ὁ ἀπόστολος Βαρνάβας μάλιστα, πού
δημιουργεῖται τό ἐπιτακτικό χρέος νά μήν καταγόταν ἀπό τή Σαλαμίνα, ἐκτός τοῦ
ἐπιτρέψουμε στή λήθη νά νομιμοποιήσει ὅτι θεωρεῖται ὁ πρῶτος ἐπίσκοπός της
τετελεσμένα γεγονότα. Ἡ Ἱερά Μητρό- καί θάφτηκε στή γενέτειρά του, ὑπῆρξε
πολις Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου, συν- ὁ ἱδρυτής τῆς ἐκκλησίας τῆς Κύπρου.
αισθανόμενη ὅτι ἀποστολή της δέν εἶναι Ἐπιπλέον, ἡ ἀνεύρεση τοῦ τάφου μέ
μόνο ἡ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου ἀλλά καί τό λείψανο τοῦ ἀποστόλου Βαρνάβα
τῶν ναῶν, διά τῶν ὁποίων ὁ ἄνθρωπος ἀπό τόν Ἀνθέμιο τέσσερις αἰῶνες μετά,
ἐπικοινωνεῖ μέσῳ τῶν αἰσθήσεων μέ ὁδήγησε στήν κατοχύρωση τοῦ αὐτο-
τόν Θεό, ἀποφάσισε νά προχωρήσει κέφαλου τῆς ἐκκλησίας τῆς Κύπρου
στήν καταγραφή καί μελέτη τῶν ἐκ- καί στήν παραχώρηση αὐτοκρατορικῶν
κλησιαστικῶν μνημείων πού βρίσκονται προνομίων στόν ἑκάστοτε ἀρχιεπίσκοπο
στό κατεχόμενο τμῆμα της. Πρόκειται γιά πού ἰσχύουν μέχρι σήμερα. Βέβαια, ἡ Ἱερά
* Ὁ Δρ Ἄγγελος Δ. Σμάγας εἷναι Φιλόλογος - Ἀρχαιολόγος καί μέλος τῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπής Ναοδομίας,
Μνημείων καί Τέχνης.

Ἀφιέρωμα
Μητρόπολις Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου Ἅγιος Σέργιος, Ἀρναδί, Ἀχερίτου, Ἄχνα,

σεμνύνεται γιά μία χορεία ἀκόμα ἁγίων Γαϊδουρᾶς, Γύψου, Δερύνεια Κάτω, Ἔγκωμη,
προσώπων πού γεννήθηκαν ἤ ἔδρασαν Καλοψίδα, Λάπαθος, Λιμνιᾶ, Μακράσυκα,
στά ὅριά της, σχεδόν ἀποκλειστικά στό Μηλιά, Περιστερώνα, Πηγή, Πραστειό,
κατεχόμενο τμῆμα της, ἀνάμεσα στούς Σπαθαρικό, Στύλλοι, Σύγκραση), ἀλλά καί
ὁποίους ξεχωρίζει ὁ βαθύτατα μορφωμένος σέ μουσουλμανικά χωριά τῶν ὁποίων τά
καί ἀκαταπόνητος ἅγιος Ἐπιφάνιος, ἑλληνικά ὀνόματα (Ἀλόα = φυτωνυμικό,
ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντίας κατά τόν Μαράθα = φυτωνυμικό, Σανταλάρης =
τέταρτο αἰώνα καί πολιοῦχος σήμερα Σαίντ Ἰλαρίων) ὑποδεικνύουν ὅτι πρίν
τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κωνσταντίας- τούς βίαιους ἐξισλαμισμούς τῆς Τουρκο-
Ἀμμοχώστου. κρατίας καί αὐτά κατοικοῦνταν ἀπό
Γιά τή λατρεία αὐτῶν τῶν ἁγίων χριστιανικούς πληθυσμούς.
καθώς καί ἄλλων, κυρίως τοῦ Ἁγίου Στόν παραπάνω ἀριθμό ναῶν συμπερι-
τῶν ἀκριτῶν καί τῶν γεωργῶν Ἁγίου λαμβάνονται καί κάποιοι πού δέν
Γεωργίου, οἰκοδομήθηκε πληθώρα ναῶν ἀνήκουν διοικητικά στήν Ἱερά Μητρό-
πού ἀπαντῶνται σήμερα διασκορπισμένοι πολη Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου, ἀλλά
σέ ὅλη τήν ἔκταση τοῦ κατεχόμενου βρίσκονται ἐντός τῶν ὁρίων της, ὅπως
τμήματος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως ἡ Ἱερά Μονή Ἀποστόλου Βαρνάβα
Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου. Πρόκειται καθώς καί οἱ Λατινικές ἐκκλησίες τῆς
γιά ἐκκλησιαστικά μνημεῖα τά ὁποῖα τειχισμένης πόλης τῆς Ἀμμοχώστου.
ἐντοπίσαμε ἀφοῦ ἐνσκήψαμε στίς γραπτές Συνυπολογίζονται ἐπίσης ναοί πού,
πηγές καί στή διάσπαρτη βιβλιογραφία, λόγῳ παλαιότητας, βρίσκονταν σέ ἐρει-
μελετήσαμε τούς χάρτες καί τά σχέδια πιώδη κατάσταση ἤ πού κακόβουλα
τοῦ κτηματολογίου, ἀξιοποιήσαμε τίς ἰσοπεδώθηκαν ἀπό τίς δυνάμεις κατοχῆς
μαρτυρίες τῶν περιοίκων καί τίς μνῆμες μετά τήν τουρκική εἰσβολή καί δέν
τῶν προσφύγων καί πραγματοποιήσαμε διακρίνονται πιά οὔτε τά θεμέλιά τους,
ὁλοήμερες πεζοπορίες ἀξιολογώντας τίς ὅπως ὁ Ἅγιος Ἀνδρόνικος καί ὁ Ἅγιος
πληροφορίες τοῦ τοπίου. Ἔτσι τελικά Γεώργιος τοῦ Σπόρου στό Πραστειό, ἡ
καταγράψαμε 144 ἐνοριακές ἐκκλησίες Παναγία στόν Γαϊδουρά, ἡ Κοίμηση τῆς
καί ἐξωκκλήσια πού ἐντοπίζονται στόν Θεοτόκου στήν Καλοψίδα, ἡ Ἁγία Ζώνη,
δῆμο Ἀμμοχώστου (ἡ ἐντός τῶν τειχῶν ἡ Ἁγία Κινούσσα καί ὁ Ἅγιος Φωκάς στό
πόλη καί οἱ ἐννέα ἐνορίες: Ἅγιος Νικόλαος, Λευκόνοικο, ὁ Προφήτης Ἠλίας στή Γύψου,
Ἁγία Ζώνη, Ἁγία Τριάδα, Ἅγιος Γεώργιος ὁ Ἅγιος Γεώργιος στήν Περιστερώνα,
Σαλαμίνος, Ἅγιος Ἰωάννης, Ἅγιος ὁ Ἅγιος Γεώργιος στή Μηλιά, ἡ Παναγία
Μέμνονας, Ἀπόστολος Λουκᾶς, Τίμιος Αὐγασίδα στό Σανταλάρη καί ἄλλοι
Σταυρός, Χρυσοσπηλιώτισσα), στόν δῆμο ἀκόμα.
Λευκονοίκου (οἱ δύο ἐνορίες: Ἀρχάγγελος Ὡστόσο δέν συμπεριλήφθηκαν ναοί
Μιχαήλ, Μεταμόρφωση τοῦ Σωτῆρος), στίς πού, ἐνῶ μᾶς εἶναι γνωστοί ἀπό γραπτές
εἴκοσι κατεχόμενες ὀρθόδοξες κοινότητες καί προφορικές πηγές, δέν ἔφτασαν ἕως
τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κωνσταντίας- τόν 20ο αἰώνα, ὅπως ὁ ναός τοῦ Ἁγίου
Ἀμμοχώστου (Ἅγιος Γεώργιος Σπαθαρικού, Παύλου τῶν πρωτοχριστιανικῶν χρόνων

Ἀφιέρωμα
πού καταγράφεται ὅτι ὑπῆρχε δίπλα ἀπό τῆς Μητροπόλεως Κωνσταντίας-

τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα στό ὁμώνυμο Ἀμμοχώστου, ἀλλά σήμερα, μετά τή
μοναστήρι (Κύρρης 1970: 76), ἤ τοῦ διεύρυνση τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου
Ἁγίου Θεοδώρου στή Μακράσυκα, τοῦ καί τήν ἀνασύσταση τῶν Μητροπόλεων
Ἁγίου Γεωργίου στό Λάπαθος, τῆς Ἁγίας τό 2007, βρίσκονται ἐκτός τῶν ὁρίων
Παρασκευῆς στό Λευκόνοικο καί τοῦ της, ὅπως ὁ Ἅγιος Γεώργιος Μελούντας,
Ἁγίου Ἀρχαγγέλου στόν Σανταλάρη, ὁ Ἅγιος Νικόλαος, ὁ Ἅγιος Ἀντώνιος καί
τό οἰκοδομικό ὑλικό τοῦ ὁποίου ὁ Ἅγιος Πολυχρόνιος στόν Ἅγιο Νικόλαο.
χρησιμοποιήθηκε γιά νά κατασκευαστεῖ Δέν συνυπολογίστηκαν ὅμως οὔτε ναοί
ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος Μηλιᾶς καί ὁ Ἅγιος πού δέν τούς εἶχε ἐπίσημα ἐνσωματώσει ἡ
Μάμας Γαϊδουρά. Σέ σχέση μέ τό συγκε- Ἐκκλησία τῆς Κύπρου στούς καταλόγους
κριμένο θέμα μάλιστα, εἰδικά στήν της, ὅπως ὁ Ἅγιος Ἐλευθέριος στή Χρυσή
πόλη τῆς Ἀμμοχώστου, τά ἀριθμητικά Ἀκτή τοῦ Βαρωσιοῦ ἤ ἀκόμα ναοί πού
δεδομένα θά ἦταν πολύ διαφορετικά ἐάν βρίσκονται στήν Πράσινη Γραμμή, ὅπως
καταμετροῦνταν οἱ ἀναφερόμενοι ναοί, ἡ Ἁγία Μαρίνα τῆς Δερύνειας. Στό
πού μπορεῖ νά μήν ἔφταναν τό σύνολο σύνολο τῶν θρησκευτικῶν μνημείων
τῶν 365 ἐτησίων ἡμερῶν, ὅπως θέλει ἡ τοῦ κατεχόμενου τμήματος τῆς Ἱερᾶς
παράδοση, ἀλλά γνωρίζουμε ὅτι στήν Μητροπόλεως Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου
περίοδο τῆς Φραγκοκρατίας ὑπῆρχαν δέν καταμετρήθηκαν ἐπιπλέον ἀσκητήρια,
περίπου 60 ἐκκλησίες, παρεκκλήσια καί ὅπως τά ἀναφερόμενα στούς Στύλλους
τέσσερα μοναστήρια καί ὅτι στά χρόνια καί στά Κελλάρια τῆς Ἔγκωμης, πού
τῆς Ἐνετοκρατίας προστέθηκαν καί ἄλλα οἱ ὀνομασίες τους παραπέμπουν
ἐκκλησιαστικά μνημεῖα. Ἐνδεικτικά σέ στυλίτες ἀσκητές καί σέ κελλιά
ἀναφέρουμε ὅτι διασώζεται ἀπό τό 1890 ἐγκλείστων ἀντίστοιχα (Κύρρης 1970:
φωτογραφία μεσαιωνικοῦ παρεκκλησιοῦ, 81,106) ἤ ὁ Ἁγιόσπηλιος στή Μακράσυκα
ἀνύπαρκτου σήμερα, κοντά στήν Ἁγία καί ὁ Ἁγιόσπηλιος στήν Ἄχνα, ὅπου
Ἄννα (Langdale and Walsh 2007: εἰκ. 12) συναντιόντουσαν οἱ ἅγιοι Κενδέας,
ἤ ὅτι ἡ κοινότητα τῶν Ἀρμενίων εἶχε τρεῖς Κωνσταντῖνος καί Ἰωνάς, ἀλλά οὔτε καί
ἐκκλησίες στήν Ἀμμόχωστο, τῆς Ἁγίας ἁγιάσματα, ὅπως αὐτό τοῦ Ἀποστόλου
Μαρίας, τοῦ Ἁγίου Σεργίου καί τῆς Ἁγίας Βαρνάβα δίπλα ἀπό τό ὁμώνυμο μοναστήρι
Βαρβάρας, ἀπό τίς ὁποῖες οἱ δύο τελευταῖες ἤ τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου στή Σαλαμίνα μέ
δέν ὑφίστανται πιά, ὅπως τό ἴδιο ἰσχύει τίς ἀρχαιότερες χριστιανικές τοιχογραφίες
γιά τήν Ἁγία Μαρία τῆς Ὑδρίας, τήν παγκυπρίως. Δέν συνυπολογίστηκαν
Ἁγία Μαρία τῶν Τευτόνων Ἱπποτῶν, τόν τέλος προσκυνηματικά σημεῖα, ὅπου οἱ
Ἀρχάγγελο Μιχαήλ, τόν Ἅγιο Στέφανο, τό ντόπιοι διαιωνίζοντας παλιές παραδόσεις
γυναικεῖο μοναστήρι Mulieres de Carpiciis ἄναβαν κεριά καί ἔκαναν τό σταυρό τους,
Famaguste, τό ἱερό τῆς Χερσαίας Πύλης ὅπως ἡ Ἁγία Μαρίνα στούς Στύλλους, τό
καί γιά ἄλλα ἀκόμα (Μαραγκοῦ 2005: «χουνάρι» τῆς Ἁγίας Αἰκατερίνης στόν
90,139). Δέν συμπεριλήφθηκαν ἐπίσης ναοί Ἀπόστολο Βαρνάβα ἤ τά ἐρείπια μέ τήν
πού, λόγῳ γειτνίασης, λειτουργοῦνταν ὀνομασία Ἅης Πάππος στή Σαλαμίνα, στή
μέν ἀπό ἱερεῖς τῶν κατεχόμενων ἐνοριῶν Μηλιά, στό Λάπαθος καί στή Μαράθα.

Ἀφιέρωμα
Ἀφοῦ λοιπόν ἐξαιρέσαμε τά παραπάνω φαίνεται ὅτι καταστράφηκαν καί τή θέση

ἐκκλησιαστικά μνημεῖα ἀπό τήν ὁμάδα τους πῆραν μικρότεροι καί διαφορετικοῦ
τῶν ναῶν στό τουρκοκρατούμενο τμήμα τύπου ναοί. Συγκεκριμένα, στή βασιλική
τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κωνσταντίας- τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου, κατά τά τέλη τοῦ
Ἀμμοχώστου, ἐπισκεφτήκαμε ἀρχικά 7ου αἰώνα, κτίστηκε μία μικρή τρίκλιτη
ὅσους μέ βάση τή βιβλιογραφία εἶχαν τή βασιλική ἡ ὁποία ἐξυπηρετοῦσε τίς
μεγαλύτερη ἀξία γιά τήν ἐκκλησιαστική μειωμένες λειτουργικές ἀνάγκες τῆς
ἀρχιτεκτονική καί ἔπειτα, ἔχοντας κατα- ὀλιγάριθμης πιά Σαλαμίνας. Λίγο μετά,
γράψει τούς σημαντικότερους ναούς, στίς ἀρχές τοῦ 8ου αἰώνα, ἡ ξύλινη στέγη
ἐντοπίσαμε καί ὅλα τά ὑπόλοιπα ἐκκλη- της ἀντικαταστάθηκε ἀπό τρεῖς τρούλλους
σιαστικά μνημεῖα. Στή συνέχεια θά ἐπι- στό μεσαῖο κλίτος καί καμάρες στά
χειρήσουμε μία συνοπτική παρουσίαση πλάγια εἰσάγοντας στήν Κύπρο ἕναν
ἀρκετῶν ἀπό τούς πιό ἀξιόλογους ἀρχι- νέο ἀρχιτεκτονικό τύπο πού διέκοψε
τεκτονικά ναούς κατά χρονολογική σειρά, κάθε σχέση μέ τήν ἀρχιτεκτονική τῆς
ἐνῶ γιά τούς ὑπόλοιπους θά περιοριστοῦμε προηγούμενης περιόδου. Ἀποτέλεσε
σέ μία ἁπλή ὀνομαστική παράθεσή τους μάλιστα τό πρότυπο γιά τήν ἀνέγερση
συνοδευόμενη ἀπό τό τοπογραφικό τους στίς ἀρχές τοῦ 10ου αἰώνα, πάνω ἀπό
στίγμα στούς χάρτες τοῦ Κτηματολογίου. τήν παλαιότερη βασιλική, τοῦ ναοῦ τοῦ
Ἕνας ἀπό τούς πιό σημαντικούς ναούς Ἀποστόλου Βαρνάβα μέ τρεῖς τρούλλους
τῆς πρωτοχριστιανικῆς περιόδου στά ὅρια ἀπό τούς ὁποίους σήμερα διατηροῦνται
τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κωνσταντίας- μόνο οἱ δύο. Κατά τόν 10ο αἰώνα ἐπι-
Ἀμμοχώστου, πού οἰκοδομήθηκε ἀπό πλέον, κατασκευάστηκε στά θεμέλια τῆς
τόν ἴδιο τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο γιά νά ἀντι- προϋπάρχουσας βασιλικῆς τοῦ Ἁγίου
καταστήσει ἄλλον προϋπάρχοντα στά Προκοπίου Σύγκρασης, ἐκκλησία στόν
τέλη τοῦ 4ου αἰώνα, ὁπότε ἡ οἰκονομική τύπο τοῦ ἐγγεγραμμένου σταυροειδοῦς
ἀνάπτυξη ἐπέτρεψε τήν ἀνέγερση μεγάλων μέ τροῦλλο.
ἐκκλησιῶν, ἦταν ἡ ἑπτάκλιτη ἀρχικά Στόν τύπο τοῦ σταυροειδοῦς ναοῦ μέ
καί πεντάκλιτη ἀργότερα, ξυλόστεγη τροῦλλο ἐπίσης, ἀλλά σέ συνεπτυγμένη
βασιλική τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου στή Σα- μορφή, ἀνοικοδομήθηκαν κατά τόν 12ο
λαμίνα. Ἐξέχουσας σημασίας ἦταν αἰώνα ὁ Ἅγιος Γεώργιος τοῦ Φάραγγα καί
ἀκόμα ἡ μοναστηριακή βασιλική τῆς ἡ Παναγία Αὐγασίδα στό Σανταλάρη, ἐνῶ
Καμπανόπετρας στή Σαλαμίνα, πού ἀν- κατά τόν 13ο-14ο αἰώνα ὁ Ἅγιος Σέργιος
εγέρθηκε τόν 6ο αἰώνα καί ἀποτελεῖ τήν καί Βάκχος στόν Ἅγιο Σέργιο καί ἡ Παν-
πολυτελέστερη καί ἐπιμηκέστερη τῆς αγία Τράπεζα στήν Ἀχερίτου, οἱ ὁποῖοι
Κύπρου, καθώς καί οἱ σύγχρονές της τούς ἑπόμενους αἰῶνες ἀπέκτησαν
βασιλικές τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα πρόσθετα καμαροσκέπαστα κλίτη. Ὁ ἴδιος
στό ὁμώνυμο μοναστήρι καί τοῦ Ἁγίου ἀρχιτεκτονικός τύπος υἱοθετήθηκε κατά
Προκοπίου στή Σύγκραση. τόν 15ο αἰώνα γιά ἀκόμα τρεῖς ναούς τῆς
Κατά τήν ταραγμένη περίοδο τῶν ἐπαρχιακῆς περιοχῆς Ἀμμοχώστου, τόν
ἀραβικῶν ἐπιδρομῶν πού ἀκολούθησε, Ἀρχάγγελο Μιχαήλ στό Λευκόνοικο, τόν
οἱ μεγάλες, πολυέξοδες αὐτές βασιλικές Ἅγιο Γεώργιο στή Μηλιά καί τήν Παναγία

Ἀφιέρωμα
Φανερωμένη στήν Περιστερώνα, πού ἦταν Ἀμμόχωστο, ἡ Ἁγία Παρασκευή στόν

μάλιστα θεμελιωμένη σέ ἐρείπια πρωτο- Ἅγιο Σέργιο, ὁ Ἅγιος Γεώργιος στό
χριστιανικῆς βασιλικῆς. Ἀρναδί, ἡ Παναγία καί ὁ Ἅγιος Γεώργιος
Σταυροειδεῖς ναοί μέ τροῦλλο ἀνε- στή Μακράσυκα, ὁ Ἅγιος Νικόλαος στή
γέρθηκαν καί μέσα στήν τειχισμένη πόλη Σύγκραση καί ὁ Ἀρχάγγελος Μιχαήλ στήν
τῆς Ἀμμοχώστου, ὅπως ὁ Ἅγιος Συμεών Πηγή.
τοῦ 13ου αἰώνα, ἡ Ἁγία Ζώνη, ὁ Ἅγιος Στά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας πού
Νικόλαος τῶν Ἑλλήνων καί ὁ ἄγνωστος ἀκολούθησε, παρά τίς μεταπτώσεις στίς
ναός νοτιοανατολικά τῆς ἐκκλησίας τῶν σχέσεις τῆς Ὀθωμανικῆς ἐξουσίας μέ τήν
Ἰακωβιτῶν, ὅλοι τοῦ 14ου αἰώνα. Τό πιό Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, οἱ χριστιανοί στήν
σπουδαῖο ὅμως τρουλλαῖο οἰκοδόμημα προσπάθεια διατήρησης καί ἐνίσχυσης
καί ὁ μεγαλύτερος ὀρθόδοξος ναός τῆς τῆς θρησκευτικῆς καί ἐθνικῆς παράδοσης,
Φραγκοκρατίας ἦταν ἡ βασιλική τοῦ Ἁγίου ἐπιδόθηκαν στήν ἀνέγερση μοναστικῶν
Γεωργίου τῶν Ἑλλήνων, ἡ ὁποία συνδύαζε κτηριακῶν συγκροτημάτων, ὅπως τοῦ
ἁρμονικά τά βυζαντινά μέ τά γοτθικά χα- Ἁγίου Ἀναστασίου Περιστερώνας ἐπάνω
ρακτηριστικά. ἀπό τό ἀσκητήριο τοῦ ὁμώνυμου ἁγίου,
καθώς καί στήν κατασκευή ἀρκετῶν
Παρόλα αὐτά, οἱ ὑπόλοιποι ναοί τῆς
ναῶν εἰδικά στήν περιοχή τοῦ Βαρωσιοῦ,
τειχισμένης πόλης τῆς Ἀμμοχώστου
ἀμέσως ἔξω ἀπό τήν τειχισμένη Ἀμ-
τήν ἐποχή τῆς Φραγκοκρατίας, εἶχαν
μόχωστο ἀπό ὅπου εἶχαν ἐκδιωχθεῖ, ὅπως
μία περισσότερο ἐμφανῆ γοτθική ἀρχι- τοῦ Ἁγίου Νικολάου, τῆς Ἁγίας Ζώνης,
τεκτονική καί ἀνήκουν στήν κατηγορία τοῦ Τίμιου Σταυροῦ, τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη
τῶν τρίκλιτων ἤ μονόκλιτων κτισμάτων, Κουράθας καί τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονα.
καμαροσκέπαστων μέ σταυροθόλια. Αὐτοί Οἰκοδόμησαν ἀκόμα πολλές νέες ἐκκλη-
οἱ ναοί εἶναι ὁ Ἅγιος Γεώργιος τῶν Λατίνων σίες, κυρίως στόν παλαιότερο τύπο τοῦ
τοῦ 13ου αἰώνα καί ὁ Ἅγιος Νικόλαος τῶν μονόχωρου, καμαροσκέπαστου ναοῦ, σέ
Λατίνων, τό Ἐπισκοπικό Παρεκκλήσιο, ὁ ἐπαρχιακές περιοχές τῆς Ἀμμοχώστου,
Ἅγιος Φραγκίσκος, ὁ Ἅγιος Πέτρος καί ὅπως τόν Ἅγιο Γεώργιο στόν Ἅγιο Γεώργιο
Παῦλος, οἱ δίδυμες ἐκκλησίες τῶν Ναϊτῶν Σπαθαρικοῦ, τόν Ἀρχάγγελο Μιχαήλ στόν
καί τῶν Ἰωαννιτῶν, ὁ Ἅγιος Γεώργιος ὁ Ἅγιο Σέργιο, τόν Ἅγιο Ἀνδρόνικο καί τήν
Ἐξορινός, ἡ Ἁγία Ἄννα, ἡ ἐκκλησία τῶν Παναγία στό Ἀρναδί, τήν Ἁγία Μαρίνα
Ἰακωβιτῶν, ἡ Ἁγία Μαρία τῶν Καρμελιτῶν, στήν Ἀχερίτου, τόν Τίμιο Πρόδρομο
ἡ Ἁγία Μαρία τῶν Ἀρμενίων, ὁ Τίμιος στή Γύψου, τήν Παναγία στήν Ἔγκωμη,
Σταυρός καί τό Ἀνακτορικό Παρεκκλήσιο, τόν Τίμιο Πρόδρομο στήν Καλοψίδα,
οἱ ὁποῖοι στό σύνολό τους χρονολογοῦνται τόν Τίμιο Πρόδρομο στό Λάπαθος, τήν
στόν 14ο αἰώνα. Μεταμόρφωση τοῦ Σωτῆρος καί τόν
Καμαροσκέπαστοι ἦταν καί οἱ περισ- Ἅγιο Θεόδωρο στό Λευκόνοικο, τόν
σότεροι ναοί κατά τήν ἐποχή τῆς Ἐνετο- Ἅγιο Εὐστάθιο στή Μακράσυκα, τόν Ἅγιο
κρατίας, μέ λιγότερο ὅμως ἔντονα τά Λουκᾶ στό Σπαθαρικό καί τήν Παναγία
δυτικότροπα χαρακτηριστικά, ὅπως Ἀφέντρικα στή Σύγκραση.
ὁ προϋπάρχων Ἅγιος Λουκάς καί ἡ Πρός τά τελευταία μάλιστα χρόνια
προϋπάρχουσα Ἁγία Παρασκευή στήν τῆς Τουρκοκρατίας καί στά πρῶτα τῆς

Ἀφιέρωμα
Ἀγγλοκρατίας, γιά τήν ἀνοικοδόμηση ναῶν ναῶν, χωρίς αὐτό νά σημαίνει ὅμως
ἐπιλέχθηκε κυρίως ὁ ἰδιαίτερος τύπος τῆς ὅτι μορφολογικά εἶχαν ὁποιαδήποτε
μονόκλιτης, καμαροσκέπαστης βασιλικῆς σχέση μέ παλαιότερα πρότυπά τους,
μέ σταυροθόλια, μέ μέγεθος σαφῶς μεγα- ὅπως ἡ Ἁγία Αἰκατερίνη καί ἡ Παναγία
λύτερο ἀπό τῶν προηγούμενων, στούς Χρυσοσπηλιώτισσα πού ἀνοικοδομή-
ὁποίους ἐπιπλέον ἀνεγείρονταν μνημειώδη θηκαν πάνω ἀπό προσκυνηματικά σπήλαια
πολυώροφα κωδωνοστάσια λόγῳ τῆς τοῦ 14ου αἰώνα καί ὁ Ἅγιος Ἰωάννης στό
ἄρσης τῆς ἀπαγόρευσης χρήσης καμπάνων. Βαρῶσι, ὁ Ἅγιος Γεώργιος στή Γύψου καί ὁ
Σέ αὐτόν τόν τύπο τῆς μονόχωρης βασι- νέος Ἅγιος Ἀναστάσιος στήν Περιστερώνα.
λικῆς μέ τίς σχετικά μεγάλες διαστάσεις Ὡς ἀποτέλεσμα λοιπόν αὐτῆς τῆς μα-
ἀνήκουν ναοί ὅπως ὁ Ἅγιος Μέμνονας κραίωνης διαδικασίας, ἡ ὁποία ξεκίνησε
Βαρωσιοῦ, ἡ Ἀνάληψη τοῦ Σωτῆρος στήν κατά τήν Πρωτοχριστιανική Ἐποχή καί
Ἀχερίτου, ἡ Ἁγία Μαρίνα στήν Ἄχνα, ὁ διακόπηκε μέ τήν τουρκική εἰσβολή τοῦ
Ἅγιος Μάμας στόν Γαϊδουρά, ὁ Ἅγιος 1974, στήν κατεχόμενη περιοχή τῆς Ἱερᾶς
Νικόλαος στά Λιμνιά, ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος Μητροπόλεως Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου
καί ὁ Ἅγιος Ἀνδρόνικος στή Μηλιά καθώς σήμερα ἐντοπίζονται δεκάδες ἐκκλησίες
καί ὁ Ἅγιος Γεώργιος στό Πραστειό. πού ἡ ἀξία τους στό μέτρο τῆς ὀρθοδοξίας
Τέλος, ἀπό τή δεκαετία τοῦ '30 μέχρι καί εἶναι ἰσότιμη καί τίς ὁποῖες, ξεκινώντας ἀπό
τήν πρώτη τῆς Κυπριακῆς Δημοκρατίας, τήν πόλη τῆς Ἀμμοχώστου, ἀπαριθμοῦμε
χτίστηταν ἐκκλησίες σύμφωνα μέ τά τυ- κατά χωριό ἀμέσως παρακάτω:
πολογικά χαρακτηριστικά τρουλλαίων
Ἀμμόχωστος ἐντός τῶν τειχῶν:

Ἅγιος Γεώργιος Ἑλλήνων (XXXIII.4.5.IV, 747), Ἅγιος Συμεών (XXXIII.4.5.IV, 747),
Ἁγία Ζώνη (XXXIII.4.5.IV, 739), Ἅγιος Νικόλαος Ἑλλήνων (XXXIII.4.5.IV, 737), Τίμιος
Σταυρός (XXXIII.4.5.IV, 665), Ἅγιος Νικόλαος Λατίνων (XXXIII.4.5.IV, 787), Ἐπισκοπικό
Παρεκκλήσιο (XXXIII.4.5.IV, 796), Ἅγιος Γεώργιος Λατίνων (XXXIII.4.5.II, 1004),
Ἅγιος Πέτρος καί Παῦλος (XXXIII.4.5.IV, 360), Ἅγιος Φραγκίσκος (XXXIII.4.5.IV,
261), Ἀνακτορικό Παρεκκλήσιο (XXXIII.4.5.IV, 324), Ἰωαννιτῶν (XXXIII.4.5.IV, 274),
Ναϊτῶν (XXXIII.4.5.IV, 275), Ἅγιος Γεώργιος Ἐξορινός (XXXIII.4.5.III, 187), Ἁγία Μαρία
τῆς Βηθλεέμ (XXXIII.4.5.III, 103), Ἁγία Ἄννα (XXXIII.4.5.III, 97), τῶν Ἰακωβιτῶν
(XXXIII.4.5.I, 86), Ἁγία Μαρία Καρμελιτῶν (XXXIII.4.5.I, 7), Ἁγία Μαρία Ἀρμενίων
(XXXIII.4.5.I, 5), Ἅγιος Δομήνικος (XXXIII.4.5.I, 47), Ἁγία Φωτού (XXXIII.4.5.I, 48),
Ἅγιος Ἀντώνιος (XXXIII.4.6.III, 760), ἄγνωστη νότια τοῦ Ἁγίου Πέτρου καί Παύλου
(XXXIII.4.5.IV, 548), ἄλλη ἄγνωστη νότια τοῦ Ἁγίου Πέτρου καί Παύλου (XXXIII.4.5.IV,
546), ἄγνωστη ἀνατολικά τοῦ Τιμίου Σταυροῦ (XXXIII.4.5.IV, 716), ἄγνωστη ἀνατολικά
τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Ἑλλήνων (XXXIII.4.6.III, 754), ἄγνωστη δυτικά τῆς Ἁγίας Φωτούς
(Kertikli Hamam) (XXXIII.4.5.I, 1112), ἄλλη ἄγνωστη δυτικά τῆς Ἁγίας Φωτούς
(XXXIII.4.5.I, 115), ἄγνωστη δυτικά τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Λατίνων (XXXIII.4.5.II,
74), ἄλλη ἄγνωστη δυτικά τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Λατίνων (XXXIII.4.5.II, 77), ἄγνωστη
ἀνατολικά τῶν Ἰακωβιτῶν (XXXIII.4.5.I, 83), Ἑνετικοῦ Οἴκου (XXXIII.4.5.IV, 266).

Ἀφιέρωμα
Ἀμμόχωστος πόλη:
Ἅγιος Νικόλαος (XXXIII.12.6.II, 408), Ἁγία Ζώνη (XXXIII.12.6.IV, 1129), Ἁγία
Αἰκατερίνη (XXXIII.29.6.I, 306), Τίμιος Σταυρός (XXXIII.21.1.I, 295), Ἁγία Τριάδα
(XXXIII.13.1.III, 630), Ἅγιος Ἰωάννης (XXXIII.12.3.II, 652), Ἅγιος Ἰωάννης Κουράθας
(XXXIII.12.3.IV, 56), Ἱερά Καρδία (XXXIII.12.6.I, 772), Ἅγιος Λουκᾶς (XXXIII.4.W.2,
69), Ἅγιος Παντελεήμων (XXXIII.11.E.1, 107), Σωτῆρος (XXXIII.12.1.III, 528), Ἅγιος
Μάμας (XXXIII.10.E.2, 8), Ἅγιος Γεώργιος Σαλαμίνας (XXXIV.59.W.1, 1902), Ἅγιος
Γεώργιος Φάραγγα (XXXIII.28.W.1, 183), Ἁγία Παρασκευή (XXXIII.20.2.I, 990), Παναγία
Χρυσοσπηλιώτισσα (XXXIII.12.5.III, 1461), Ἅγιος Μέμνων (XXXIII.29.2.III, 220),
ἄγνωστη βόρεια τοῦ προμαχώνα Martinengo/Χρυσοσπηλιώτισσα (XXXIII.4.4.II, 212),
ἄγνωστη στό τελωνεῖο τοῦ λιμανιοῦ (XXIV.4.W.1, 31).
Ἅγιος Γεώργιος Σπαθαρικοῦ:

Ἅγιος Γεώργιος (XV.57, 80/2), Παναγία (XXIV.1.W.2, 275).
Ἅγιος Σέργιος:
Ἅγιος Σέργιος καί Βάκχος (XXIV.26, 223), Ἁγία Παρασκευή, (XXIV.26, 23), Ἅγιος
Σωζόμενος (XXIV.34.W.I, 2), Ἀρχάγγελος Μιχαήλ (XXIV.34.W.I, 38).
Ἀρναδί:
Ἅγιος Ἀνδρόνικος καί Ἁγία Ἀθανασία (XXIV.9, 81), Παναγία (XXIII.9, 90/4/1), Ἅγιος
Λουκᾶς (XXIII.8.E.2, 124), Ἅγιος Γεώργιος Παραδείσι (XXIV.17.E.1, 24).
Ἀχερίτου:
Ἀνάληψη τοῦ Σωτῆρος (XXXIII.17, 57), Ἁγία Μαρίνα, (XXXIII.17, 56), Ἅγιος Δημήτριος
(XXXIII.17, 110), Ἅγιος Μάμας (XXXII.40.W.2, 184), Ἅγιος Ἀνδρόνικος (XXXIII.1.W.1,
45), Ἁγία Παρασκευή (XXXIII.1,W.2, 182), Παναγία Τράπεζα (XXXIII.1.W.1, 44).
Ἄχνα:
Ἁγία Μαρίνα (XXXII.32.46, 150), Ἁγία Βαρβάρα (XXXII.32.46, 166), Ἅγιος Ἀνδρόνικος
(XXXII.32.46, 230), Ἅγιος Γεώργιος τῶν Ἁλωνιῶν (XXXII.32.46, 240).
Γαϊδουρᾶς:
Ἅγιος Μάμας (XXIII.46, 21), Παναγία Κτιστοῦ (XXIII.46.W.2, 255).
Γύψου:
Τίμιος Πρόδρομος (XIV.62, 101), Παναγία (XIV.62, 29), Ἅγιος Γεώργιος (XIV.62, 171),
Προφήτης Ἠλίας (XIV.62.W.2, 1002).
Δερύνεια Κάτω:
Ἅγιος Τιμόθεος καί Ἁγία Μαῦρα (XXXIII.29.W.1, 935).
Ἔγκωμη:
Παναγία (XXIV.50, 77), Τάφος Ἀποστόλου Βαρνάβα (ΧΧΧΙV.42.W.1,178/1),
Ἀπόστολος Βαρνάβας (XXIV.42.W.1, 180), Ἁγία Αἰκατερίνη (XXIV.42.E.1, 21), Ἅγιος
Ἐπιφάνιος (XXIV.43.W.1, 174/9/1), Καμπανόπετρα (XXIV.43.W.1, 174/9/1), μικρή βασιλική
(XXIV.43.W.1, 174/9/1).

Ἀφιέρωμα
Καλοψίδα:
Τίμιος Πρόδρομος (XXXII.22.E.2, 184), Παναγία (XXXII.23.W.2, 273), Ἅγιος
Γεώργιος (XXXII.22.E.2, 176), Ἅγιος Γεώργιος (XXXII.23.W.2, 249/2), Ἅγιος Ἀνδρόνικος
(XXXII.22.23, 61), Ἅγιος Τιμόθεος καί Ἁγία Μαῦρα (XXXII.22.23, 122), Ἀρχάγγελος
Μιχαήλ (XXXII.22.E.2, 212), Κοίμηση τῆς Θεοτόκου (XXXII.22.E.2, 409).
Λάπαθος:
Τίμιος Πρόδρομος (XIV.56, 38), Ἁγία Μαρίνα (XIV.56, 97/1).
Λευκόνοικο:
Ἀρχάγγελος Μιχαήλ (XIV.60, 186), Μεταμόρφωση Σωτῆρος (XIV.60, 665), Τίμιος
Σταυρός (XIV.60, 680), Προφήτης Ἠλίας (XIV.60.W.2, 389), Ἅγιος Θεόδωρος (XIV.60, 80),
Ἅγιος Φωκᾶς (XIV.37.W.1, 72), Ἁγία Ζώνη (XXΙΙΙ.4.Ε.2,461), Ἁγία Κινοῦσσα (XXIII.4.E.2,
811), Ἅγιος Γεώργιος, (XIV.30.W.2, 75).
Λιμνιά:
Ἅγιος Νικόλαος (XXIV.25, 154), Ἅγιος Γεώργιος (XXIV.25, 15).
Μαράθα:
Ἅγιος Γεώργιος (XXIII.30.W.1, 157).
Μακράσυκα:
Ἅγιος Εὐστάθιος (XXXII.37.E.1, 307/1), Ἅγιος Γεώργιος (XXXII.37.E.1, 301), Ἅγιος
Λουκᾶς (XXXII.37.E.1, 317), Ἁγία Θέκλα (XXXII.29.E.1, 393/1), Παναγία (XXXII.37.E.1,
222), Ἅγιος Γεώργιος (XXX.37.W.2, 567).
Μηλιά:
Ἅγιος Ἐπιφάνιος (XXIII.6, 201), Ἅγιος Ἀνδρόνικος καί Ἁγία Ἀθανασία (XXIII.6,
47), Ἅγιος Γεώργιος (XXIII.6, 30), Ἁγία Μαρίνα (XXIII.7.E.2, 128), Ἅγιος Γεώργιος
(XXIII.14.E.2, 335), Ἅγιος Ἰάκωβος (XXIII.6.E.2, 155).
Περιστερώνα:
Ἅγιος Ἀναστάσιος (XXIII.21, 59), Ἅγιος Ἀναστάσιος (XXIII.21, 57), Παναγία
Φανερωμένη (XXIII.21,303), Ἅγιος Γεώργιος (XXIII.21,228), Ἅγιος Ρήνας / Ἅγιος Ρηγίνος
(XXIII.21, 239).
Πηγή:
Ἀρχάγγελος Μιχαήλ (XXIII.21.E.1, 120), Ἁγία Μαρίνα (XXIII.13.E.2, 377), Τίμιος
Σταυρός (XXIII.21.E.1, 187), Ἅγιος Γεώργιος (XXIII.21.E.1, 213).
Πραστειό:
Ἅγιος Γεώργιος (XXIII.37.E.2, 197), Ἅγιος Γεώργιος (XXIII.37.E.2, 213/1), Ἅγιος
Ἀνδρόνικος (XXIII.61.W.2, 70), Ἅγιος Ἀνδρόνικος (XXIII.61.W.2,65).

Ἀφιέρωμα
Σανταλάρης:
Παναγία Αὐγασίδα (XXIII.23.E.2, 101).
Σπαθαρικό:
Ἅγιος Λουκᾶς (XXIV.9, 5), Ἅγιος Γεώργιος (XXV.9, 40), Παναγία Παραδεισιώτισσα
(XXIV.10.W.2, 124).
Στύλλοι:
Προφήτης Ἠλίας (XXIII.48, 47), Ἅγιος Εὐστάθιος (XXIII.48.W.1, 14).
Σύγκραση:
Ἅγιος Προκόπιος (XV.49.W.2, 204), Παναγία Ἀφέντρικα (XV.49.W.2, 213), Ἅγιος
Νικόλαος (XV.49, 78/2), Ἁγία Παρασκευή (XV.49, 53), Ἅγιοι Παῖδες (XIV.56.E.1, 416).
Ὅλες αὐτές τίς ἐκκλησίες καί τά ἐξω- ργηται θάλψις καί φωταυγής ἡλίου ἀκτίς
κλήσια δέν πρέπει νά τά δεῖ κανείς ἁπλά χρόνω τινί». Τό μόνο πού μποροῦμε ἐμεῖς
ὡς κατάλογο μέ σκόρπια ὀνόματα Ἁγίων, νά εὐχηθοῦμε μέσα ἀπό αὐτές τίς σελίδες
ἀλλά σάν ἁρμονικά μέλη ἑνός ἑνιαίου εἶναι, ὅπως ἀκριβῶς γιά τό λαό τοῦ Μωυσῆ,
καθαγιασμένου σώματος τῆς Ἱερᾶς πού περιπλανιόταν 40 χρόνια στήν ἔρημο,
Μητροπόλεως Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου ἐπῆλθε ἡ λύτρωση ὅταν ἔφτασε στή γῆ τῆς
στήν ὁποία, παραφράζοντας τόν Ἅγιο Ἐπαγγελίας, ἔτσι καί γιά μας, μετά ἀπό 40
Νεόφυτο τόν Ἔγκλειστο, κατορθώσαμε ὁλόκληρα χρόνια κατοχῆς, νά λάβει τέλος
βέβαια «λύκους ἐξεῶσαι» δέν ἀποφύγαμε ἡ δοκιμασία στήν ἔρημο τῆς προσφυγιᾶς.
ὅμως «κύνας ἀντισάξαι» καί ἔτσι «ἀπεί-
Βιβλιογραφία - Πηγὲς ἀναφορᾶς:

Κύρρης Κ.Π., Ἐσχατολογικαί ἀναζητήσεις ἐν Ἀμμοχώστῳ τῆς Κύπρου ἐπί Ἀρχιεπισκόπου Ἀρκαδίου
Α' (Α΄ ἥμισυ τοῦ VII αἰῶνος), Βυζαντινά, τόμος 2ος, Θεσσαλονίκη, 1970.
Langdale A. and Walsh J. K. M., A Short Report on Three Newly Accessible Churches in the Syrian
Quarter of Famagusta, Journal of Cyprus Studies 13, 2007, pp. 105 - 123.
Μαραγκοῦ Ἄ., Ἀμμόχωστος, ἡ ἱστορία τῆς πόλης, Λευκωσία, 2005.
Παπαγεωργίου Ἀ., ἡ Χριστιανική Τέχνη στό κατεχόμενο ἀπό τόν τουρκικό στρατό τμῆμα τῆς Κύπρου,
Λευκωσία, 2010.
Χατζηχριστοδούλου Χρ., Οἱ Ὀρθόδοξοι ναοί τῶν Βαρωσίων, Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6ο,
2009, σ. 47-56.

Ἀφιέρωμα
Ἅγιος Ἐπιφάνιος Σαλαμίνας
Καμπανόπετρα Σαλαμίνας

Ἀφιέρωμα
Ἀπόστολος Βαρνάβας Ἔγκωμης
Ἅγιος Προκόπιος Σύγκρασης

Ἀφιέρωμα
Ἅγιος Γεώργιος Φάραγγα Ἀμμοχώστου
Ἅγιος Σέργιος καί Βάκχος Ἁγίου Σεργίου

Ἀφιέρωμα
Ἀρχάγγελος Μιχαήλ Λευκονοίκου
Παναγία Τράπεζα Ἀχερίτου

Ἀφιέρωμα
Ἅγιος Συμεών καί Ἅγιος Γεώργιος Ἑλλήνων Ἀμμοχώστου
Ἁγία Ζώνη καί Ἅγιος Νικόλαος Ἑλλήνων Ἀμμοχώστου

Ἀφιέρωμα
Ἅγιος Γεώργιος Λατίνων Ἀμμοχώστου
Ἅγιος Νικόλαος Λατίνων Ἀμμοχώστου

Ἀφιέρωμα
Δίδυμες ἐκκλησίες Ναϊτῶν καί Ἰωαννιτῶν Ἀμμοχώστου
Ἅγιος Γεώργιος Ἐξορινός Ἀμμοχώστου

Ἀφιέρωμα
Ἁγία Μαρία Καρμελιτῶν καί Ἁγία Μαρία Ἀρμενίων Ἀμμοχώστου
Ἅγιος Γεώργιος Παραδείσι Ἀρναδίου

Ἀφιέρωμα
Παναγία Μακράσυκας
Ἀρχάγγελος Μιχαήλ Πηγῆς

Ἀφιέρωμα
Ἅγιος Ἀναστάσιος παλαιός καί νέος Περιστερώνας
Παναγία Χρυσεγκωμίτισσα Ἔγκωμης

Ἀφιέρωμα
Ἀνάληψη Σωτῆρος Ἀχερίτου
Ἅγιος Ἐπιφάνιος Μηλιᾶς

Ἀφιέρωμα
Ἅγιος Ἀνδρόνικος Μηλιᾶς
Ἁγία Βαρβάρα καί Ἁγία Μαρίνα Ἄχνας

Ἀφιέρωμα
Ἅγιος Γεώργιος Πραστειοῦ
Ἁγία Αἰκατερίνη Ἀμμοχώστου

Ἀφιέρωμα
Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα Ἀμμοχώστου
Ἅγιος Ἰωάννης Ἀμμοχώστου

Ἀφιέρωμα
Τά ἐκκλησιαστικά μνημεῖα
τῆς Μηλιᾶς Ἀμμοχώστου
Μυρέλλας Γ. Μηλιώτου*
Ἡ Μηλιά βρίσκεται περί τά 24 χιλιό- Στήν περιοχή τοῦ χωριοῦ ὑπάρχει

μετρα βορειοδυτικά τῆς Ἀμμοχώστου ἀρχαιολογικός χῶρος τῶν προϊστορικῶν
καί ἀνήκει στά χωριά τῆς Ἀνατολικῆς χρόνων (Μέσης/ Ὕστερης ἐποχῆς τοῦ
Μεσαορίας. Ἐξυπηρετεῖται ἀπό πολύ καλό Χαλκοῦ) ὁ ὁποῖος ἀποδεικνύει ὅτι
ὁδικό δίκτυο. Στά βόρεια συνδέεται μέ τό κατοικεῖτο ἀπό τά ἀρχαιότατα χρόνια.
χωριό Γύψου, στά βορειοδυτικά μέ τό χωριό Ὑπάρχουν ἐπίσης ἐνδείξεις γιά ἀρχαιο-
Λευκόνοικο, στά ἀνατολικά μέ τό χωριό λογικά κατάλοιπα τῶν Ἱστορικῶν χρόνων.
Ἀρναδί, στά νοτιοδυτικά μέ τά χωριά Πηγή Λόγῳ τοῦ γεγονότος ὅμως ὅτι τό χωριό
καί Περιστερώνα καί στά νοτιονατολικά βρίσκεται ὑπό τουρκική κατοχή, περαιτέρω
μέ τό χωριό Ἀλόα καί μέσῳ του μέ τήν ἔρευνες ἐξακολουθοῦν νά εἶναι ἀδύνατες.
πόλη τῆς Ἀμμοχώστου. Συνδέεται ἐπίσης Ἀνασκαφές διενήργησε σουηδική ἀρχαιο-
μέ τό χωριό Μαράθα στά νότια καί τό λογική ἀποστολή τό 1926-28.
χωριό Σανταλάρης στά νοτιοανατολικά, Γιά τό μέγεθος καί τήν ἔκταση τοῦ
τά ὁποῖα εἶναι τουρκοκυπριακά. Βρίσκεται χωριοῦ, ὁ ἀριθμός τῶν ἐκκλησιαστικῶν
στόν κάμπο τῆς Μεσαορίας καί οἱ ἐκδοχές μνημείων πού ὑπῆρχαν, κάθε ἄλλο παρά
γιά τήν προέλευση τῆς ὀνομασίας της εἶναι μικρός θά μποροῦσε νά χαρακτηριστεῖ.
τρεῖς. Ἡ μία ἐκδοχή ὑποστηρίζει ὅτι τό Ὅπως φαίνεται, οἱ Μηλιῶτες δέν ἔπαψαν
ὄνομα προέρχεται ἀπό τό φυτό «μηλιά», ποτέ νά ἐκφράζουν τήν λατρεία καί
τό ὁποῖο ὑπῆρχε ἐκεῖ ὅταν πρωτοκτίστηκε. τήν πίστη τους στόν Θεό, γεγονός πού
Ἡ δέ δεύτερη ἐκδοχή ὑποστηρίζει ὅτι τό ἀποδεικνύεται ἀπό τά πολλά παρεκκλήσια
ὄνομα τοῦ χωριοῦ ὀφείλεται στό ὄνομα καί τίς ἐκκλησίες, τά ὁποῖα χτίστηκαν
τῆς φράγκικης εὐγενοῦς οἰκογένειας Ντέ μέ τήν πάροδο τῶν αἰώνων στό χωριό,
Μίλιας πού τό κατεῖχε, ἐνῶ ἡ τρίτη ἐκδο- παρόλες τίς ἀντιξοότητες καί τίς δυσκολίες
χή σύμφωνα μέ κάποιους ἐρευνητές, ὑπο- πού ὑπῆρχαν λόγῳ τῶν κατακτητῶν καί
στηρίζει ὅτι τό ὄνομά της προέρχεται ἀπό τῆς φτώχιας.
τήν ὁμηρική λέξη «μῆλα», ἡ ὁποία σημαίνει
Τό 1974, οἱ κάτοικοι ἐγκατέλειψαν τό
πρόβατα ἀφοῦ ὅπως εἶναι γνωστό ἡ Μηλιά
χωριό τους ἀφήνοντας πίσω τους μεγάλη
μέχρι τήν τουρκική εἰσβολή εἶχε πολλούς
θρησκευτική κληρονομιά. Ὁ κύριος
κτηνοτρόφους. Ἐν τούτοις θεωρεῖται πιθα-
ναός τῆς Μηλιᾶς εἶναι ὁ ναός τοῦ Ἁγίου
νότερο ἡ ὀνομασία τοῦ χωριοῦ νά εἶναι
Ἐπιφανίου. Σύμφωνα μέ τίς μαρτυρίες,
ἡ φυτώνυμη, καθώς καί ὅτι ἡ φράγκικη
ἡ ἀφιέρωση στόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο ἔγινε
οἰκογένεια πρόσθεσε στό ὄνομά της τήν
διότι στήν περιοχή μέ τό ὄνομα «Αὐλή»,
ὀνομασία τοῦ χωριοῦ.
προϋπῆρχαν τά ἐρείπια οἰκισμοῦ ἤ ἀρχο-
* Ἡ κα Μυρέλλα Γ. Μηλιώτου εἶναι Πολιτικός Μηχανικός Ἐ.Μ.Π. καί Τελειόφοιτη Ἀρχιτεκτονικῆς Σχολῆς
Πανεπιστημίου Frederick.

Ἀφιέρωμα
ντικῆς ἔπαυλης μέ ἐρειπωμένη ἐκκλησία

ἀφιερωμένη στόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο. Τά
ἐρείπια διασώζονταν μέχρι τίς ἀρχές τοῦ
20ου αἰ. Ὅπως λέγεται ἀπό τούς παλιούς
κατοίκους τοῦ χωριοῦ, ὁ ναός κτίστηκε
πάνω στά ἐρείπια τοῦ παλαιότερου ναοῦ,
ἀπό πέτρες πού κουβαλοῦσαν οἱ Μηλιῶτες
ἀπό τήν περιοχή τῆς ἐκκλησίας τοῦ Ἁγίου
Γεωργίου. Ἔχει τήν τυπική μορφολογία
καί τυπολογία τῶν ναῶν τοῦ τέλους τοῦ
Ἅγιος Ἀνδρόνικος
19ου-20ου αἰ. μέ τά ἐσωτερικά σταυροθόλια, (Φωτογραφία 2014)
τά ὁποῖα ἐξωτερικά διαβάζονται ὡς
τριγωνισμοί στήν ὀροφή καί παράθυρα τά
ὁποῖα εἶναι ἐναλλακτικά τετραγωνικά καί κιονόκρανα καί κίονες. Ἔκτισαν τήν
νεωτεριστικά γιά τήν ἐποχή, νεομπαρόκ ἐκκλησία μέ δικά τους ἔξοδα ὡς μονό-
ὀβάλ. Σύμφωνα μέ τήν τοπική παράδοση κλιτο ναό, ἀλλά φαίνεται ὅτι αὐτή οἰκο-
ὁ ἐπίσκοπος Σαλαμίνας Ἅγιος Ἐπιφάνιος δομήθηκε ἀρχικά χαμηλή καί ἀνοικο-
πήγαινε ἐκεῖ κατά τούς καλοκαιρινούς δομήθηκε τουλάχιστον ἡ ἀνωδομή της
μῆνες γιά νά ἀφοσιώνεται στήν προσευχή μέ σταυροθόλια, τά ὁποῖα φαίνονται ἀπό
καί νά ἀποφεύγει τά ἕλη τῶν ποταμῶν πού τήν ἐξωτερική πλευρά ὡς τριγωνισμοί
κατέληγαν στόν κόλπο τῆς Ἀμμοχώστου. τῆς στέγης. Στό ἐσωτερικό διέθετε ξύλινο
Κατά τήν παραμονή του στήν Μηλιά γυναικωνίτη στηριζόμενο σέ χαμηλωμένο
ἀσκήτευε ἐντός λαξευτοῦ τάφου πού τόξο. Τό τέμπλο τοῦ ναοῦ χάθηκε δυστυχῶς
μέχρι προτινός, ἦταν ἀνοικτός καί βρι- μετά τήν τουρκική εἰσβολή. Οἱ εἰκόνες τοῦ
σκόταν δίπλα ἀπό τό ἐκκλησάκι του. ναοῦ εἶχαν ἀφιέρωση τῶν κτητόρων του.
Σήμερα, δυστυχῶς, ὁ ναός λειτουργεῖ ὡς Στήν αὐλή τοῦ ναοῦ ὑπῆρχε μαρμάρινη
μουσουλμανικό τέμενος μέ τροποποιήσεις κολώνα, ἡ ὁποία εἰκάζεται ὅτι εἴτε ἀνῆκε σέ
στήν ἐμφάνισή του ἀπό τούς κατακτητές, ἀρχαία οἰκοδομή εἴτε μεταφέρθηκε ἐκεῖ ἀπό
ὥστε νά ἐξυπηρετεῖ τίς ἀνάγκες τους. Τό τήν γειτονική πόλη τῆς Σαλαμίνας. Ἕως
«εὐτύχημα» γιά ἐμᾶς εἶναι τό γεγονός ὅτι καί τήν διάνοιξη τῶν ὁδοφραγμάτων τό
ἐπειδή χρησιμοποιεῖται δέν ἀφέθηκε στό 2003, ὁ ναός ἐξυπηρετοῦσε τούς Τουρκο-
ἔλεος τοῦ χρόνου καί οἱ φθορές του εἶναι κύπριους κτηνοτρόφους τοῦ χωριοῦ, ἄλ-
λιγοστές. λοτε ὡς ἀποθηκευτικός χῶρος καί ἄλλοτε
ὡς μάντρα. Ἡ κακή αὐτή μεταχείριση τοῦ
Ὁ δεύτερος σέ μέγεθος ναός εἶναι
ἀφιερωμένος στούς Ἁγίους Ἀνδρόνικο καί
Ἀθανασία καί βρίσκεται στά δυτικά τοῦ
χωριοῦ. Σύμφωνα καί πάλι μέ μαρτυρίες,
κτίστηκε στίς ἀρχές τοῦ 19ου αἰ. ἀπό τήν
Χ//Ἀθανασία καί τόν σύζυγό της
Χ//Λευτέρη. Οἱ δύο αὐτοί πρόγονοι
ἦταν πιθανόν οἰκονομικοί παράγοντες
τοῦ χωριοῦ, ἐφόσον φιλοξενοῦσαν τόν
Ἐπίσκοπο (Δεσπότη) στό σπίτι τους. Στόν
χῶρο ὅπου οἰκοδομήθηκε ὁ ναός προ- Ἅγιος Ἀνδρόνικος καί Ἁγία Ἀθανασία
ϋπῆρχαν κορινθιακοῦ τύπου μαρμάρινα (Φωτογραφία 2014)

Ἀφιέρωμα
ναοῦ εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τήν πρόκληση μπορεῖ νά προσδιοριστεῖ μέ ἀκρίβεια ἡ

μεγάλων φθορῶν στό ναό καί τήν ἀνάγκη θέση του, ἀφοῦ ὅλες οἱ πέτρες λέγεται
του γιά ἐπιδιορθώσεις καί συντήρηση. Τό ὅτι μεταφέρθηκαν στήν Κερύνεια γιά τήν
σωματεῖο τῆς Μηλιᾶς σέ συνεννόηση μέ οἰκοδόμηση νέων κτηρίων.
τίς ἁρμόδιες ἀρχές, προέβη τόν περασμένο Στή διαδρομή πρός τό τούρκικο χωριό
Μάιο σέ ἐνέργειες συντήρησης τοῦ ναοῦ Σανταλάρης, βρίσκεται καί ἡ μοναδική
καί τοποθέτησης ξύλινων θυρῶν, ὥστε ὁ Μονή τοῦ χωριοῦ, ἡ Ἱερά Μονή τῆς
ἐσωτερικός χῶρος νά προφυλάσσεται. Τό Παναγίας τῆς Αὐγασίδος. Δέν εἶναι
καμπαναριό τοῦ ναοῦ ἔχει ἐπίσης ὑποστεῖ γνωστό πότε καί ἀπό ποιόν ἱδρύθηκε.
φθορές καί χρήζει ἄμεσων σωστικῶν Ἡ Μονή ἀναφέρεται γιά πρώτη φορά
μέτρων. στά Casali τῆς ἐπαρχίας Ἀμμοχώστου
σέ περιγραφή τῆς Κύπρου κατά τά τέλη
τοῦ 15ου αἰώνα πού ἀντεγράφη ἀπό τόν
Frank Bustron στίς 14 Δεκεμβρίου τό 1533.
Ἑλληνική μετάφραση τῆς περιγραφῆς
αὐτῆς δημοσίευσε ὁ Ν. Κυριαζής στό
περιοδικό «Κυπριακά Χρόνια», τό ὁποῖο
ἐξέδιδε ὁ ἴδιος. Ἀναφέρεται καί ἀπό ἄλλο
ἀντίγραφο τοῦ ἀρχικοῦ χειρογράφου
Ἅγιος Γεώργιος, («Παλιοκκλησιά»)
(Φωτογραφία Τμῆμα Ἀρχαιοτήτων)
τό ὁποῖο δημοσίευσε ὁ L. de Mas Latrie
στο ἔργο του Histoire de l’ ile de Cypre.
Πολύ σημαντικό ἐκκλησιαστικό μνημεῖο Ὁ Ἀρχιμανδρίτης Κυπριανός ἀναφέρει
ἦταν καί ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, τή Μονή ἀνάμεσα στίς Μονές πού
γνωστός καί ὡς «Παλιοκκλησιά» πού ὑπάγονταν στόν Ἀρχιεπισκοπικό θρόνο.
βρισκόταν νότια τοῦ χωριοῦ στή διαδρομή Ἡ Μονή εἶναι πολύ παλαιότερη. Ὁ Camille
Μηλιᾶς - Σανταλάρη. Ἡ περιοχή αὐτή Enlart χρονολόγησε τό Καθολικό καί τό
ὀνομαζόταν «Παλαιοχώρι» ἤ ἀλλιῶς Μοναστηριακό συγκρότημα πού βρίσκεται
«Παληοχώρκα» καί ἡ ὀνομασία διατηρεῖται βορείως τοῦ Καθολικοῦ ὡς κτίσματα τοῦ
ἕως καί σήμερα, ἐνῶ ὑποδεικνύεται ἡ 15ου αἰ. Στήν πραγματικότητα, στόν 15ο
ὕπαρξη παλαιοῦ οἰκισμοῦ μέ τήν πιό αἰώνα ἀνάγεται τό βόρειο κλίτος καί τά
πάνω ὀνομασία. Ὁ Ἅγιος Γεώργιος ἦταν δύο γοτθικά τόξα τά ὁποῖα ἑνώνουν τά δύο
πρώιμος μεσαιωνικός ναός καί ἀνῆκε στόν κλίτη. Στό ναό ὑπῆρχε ἐπιτύμβια πλάκα μέ
τύπο τοῦ σταυροειδοῦς συνεπτυγμένου μισοκατεστραμμένη ἑλληνική ἐπιγραφή
μέ τροῦλο. Ἦταν κτισμένος ἀνάμεσα στά
ἐρείπια τοῦ οἰκισμοῦ τοῦ «Παλαιοχωρίου».
Οἱ τοῖχοι τοῦ ναοῦ ἦταν ἁγιογραφημένοι
ἀλλά δυστυχῶς τά μάτια τῶν Ἁγίων
ἦταν «κακοποιημένα» ἀπό Τούρκους
βοσκούς, πού κατέφευγαν ἐκεῖ κατά
τή διάρκεια βροχοπτώσεων. Σύμφωνα
μέ τόν Rubert Gunnis, ὁ ναός ἔτυχε
ἀνακαίνισης πιθανότατα κατά τά τέλη τοῦ
19ου αἰ. - ἀρχές τοῦ 20ου. Ἀμέσως μετά τήν
εἰσβολή, ὁ Ἅγιος Γεώργιος κατεδαφίστηκε Ἅγιος Γεώργιος, («Παλιοκκλησιά»)
βίαια ἀπό τούς Τούρκους καί σήμερα δέν (Φωτογραφία Τμῆμα Ἀρχαιοτήτων)

Ἀφιέρωμα
πού κατά τόν C. Enlart, χρονολογεῖτο στόν τό Πανεπιστήμιο τῆς Ἄγκυρας, βρέθηκε
Σεπτέμβριο τοῦ 1482. Μόνο μικρά τεμάχια στόν χῶρο ψάχνοντας τήν ἐκκλησία
τῆς πλάκας αὐτῆς σώζοντο μέχρι τό 1974. γιά σκοπούς φοιτητικῆς ἔρευνας καί
Στήν πραγματικότητα ὁ ἀρχικός ναός τῆς μελέτης τῆς ἀρχιτεκτονικῆς τοῦ ναοῦ. Τό
Μονῆς πού καταλαμβάνει τό ἀνατολικό μνημεῖο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τῆς Παναγίας
τμῆμα τοῦ νότιου κλίτους εἶναι πολύ τῆς Αὐγασίδος, ἀνήκει στά μνημεῖα Β΄
παλαιότερος καί μπορεῖ νά χρονολογηθεῖ πίνακα τοῦ Καταλόγου τοῦ Τμήματος
στόν 12ο αἰώνα. Ἡ ἐκκλησία τῆς Μονῆς Ἀρχαιοτήτων τῆς Κύπρου. Σήμερα,
εἶναι δίκλιτη καί τό νότιο κλίτος της εἶναι στόν χῶρο μπορεῖ νά δεῖ κανείς τά δύο
τοῦ τύπου τοῦ μονόκλιτου μέ τροῦλο, μοναστηριακά συγκροτήματα, τά ὁποῖα
κρυπτοσταυρόσχημο, καί εὐρύτερο καί βρίσκονται σέ ἄσχημη κατάσταση καί
παλαιότερο τοῦ βορείου. Τό βόρειο χρειάζονται ἄμεσα συντήρηση, ὥστε
κλίτος προστέθηκε στό δεύτερο μισό νά ἀποφευχθοῦν περαιτέρω φθορές.
τοῦ 15ου αἰώνα καί καλύπτεται ἀπό δύο Ὁ χῶρος σήμερα λειτουργεῖ ὡς μάντρα
γοτθικά σταυροθόλια. Τότε, γκρεμίστηκε αἰγοπροβάτων μέ Τουρκοκύπριους «ἰδιο-
ὁ βόρειος τοῖχος τοῦ ἀρχικοῦ ναοῦ καί κτῆτες».
ἀντικαταστάθηκε ἀπό δύο γοτθικά τόξα. Ἡ Μηλιά ἀνήκει στά χωριά τῆς Ἀνα-
Τά τόξα αὐτά στηρίζονται σέ δύο ἡμικίονες τολικῆς Μεσαορίας. Ἡ Μεσαορία ὡς
πού ἀποτελοῦντο ἀπό τρεῖς ἑνωμένους γνωστόν, ἀποτελοῦσε χῶρο στόν ὁποῖο
κίονες, στόν ἀνατολικό καί τόν δυτικό κατέφευγαν ἀσκητές καί Ἅγιοι τῆς Ἐκ-
τοῖχο καί ἕνα ἐλεύθερο τετραπλό κίονα κλησίας μας. Ὁ χῶρος τῆς ἴδιας τῆς
μέ κιονόκρανα ἁπλά πού μοιάζουν μέ Μηλιᾶς, σύμφωνα μέ μαρτυρίες, φιλο-
ἀντεστραμμένες βάσεις. Τό ἐνδιάμεσο ξένησε ἀσκητές, ἐνῶ πολλά ἦταν τά
πού χωρίζει στά δύο τό βόρειο μέ τό νότιο παρεκκλήσια πού σήμερα ἔχουν πλέον
κλίτος, στηρίζεται σέ προβόλους στόν χαθεῖ, ἀλλά εἶναι γνωστά ἀπό τά τοπω-
βόρειο τοῖχο καί στό ἐνδιάμεσο τῶν δύο νύμιά τους πού διατηρήθηκαν. Στούς
τόξων πού ἑνώνουν τά δύο κλίτη. Τόν 16ο παλαιότερους χρόνους, στίς θέσεις αὐτῶν
αἰώνα προστέθηκαν οἱ τέσσερις τοξωτές τῶν παρεκκλησιῶν πού ἐρειπώθηκαν, οἱ
ἀντιρρῆδες, τρεῖς στόν δυτικό τοῖχο καί πιστοί ἔκτιζαν ἕνα εἶδος ἀντεστραμμένης
μία στό δυτικό τμῆμα τοῦ βόρειου τοίχου κοφίνας πού στό ἄνω μέρος της ὑπῆρχε
τοῦ ναοῦ. Εἰκάζεται ὅτι οἱ λίθοι τοῦ ναοῦ κενό, ἦταν στεγασμένο καί ὑπῆρχε μικρό
προέρχονται ἀπό τήν ἀρχαία Σαλαμίνα καί παράθυρο. Σέ αὐτό ἄναβαν καντήλια
ἀπό τά λατομεῖα ἀσβεστολιθικῶν ψαμμιτῶν γιά παρακκλήσεις. Τά πήλινα αὐτά
τῆς περιοχῆς. Σύμφωνα μέ πρόσφατη κτίσματα, πού ἔμοιαζαν μέ φούρνους,
ἔρευνα τοῦ Δρ. Ἀ. Φούλια, θεολόγου- ἐπί τῶν ἐρειπίων τῶν παλαιῶν αὐτῶν
βυζαντινολόγου, ἐπιβεβαιώνονται οἱ φῆμες ἐκκλησιῶν εἶναι τά ἑξῆς: τοῦ Ἁγίου
πού ἤθελαν τήν Μονή νά κατεδαφίζεται, Βασιλείου στά νότια τοῦ χωριοῦ πρός
ἀμέσως μετά τήν κατάληψη τῆς περιοχῆς τήν Ἀμμόχωστο, ὁ ὁποῖος διατηρεῖτο
ἀπό τά τουρκικά στρατεύματα τό 1974, ἤδη ἀπό τήν Ἀγγλοκρατία, τῆς Ἁγίας
μαζί μέ τήν ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Φωτεινῆς καί τοῦ Ἁγίου Ρήνα (Ἁγίου
κατόπιν διαταγῆς τοῦ Τούρκου στατιω- Ρηγίνου ἤ Ἁγίου Εἰρηναίου) μέσα σέ αὐλές
τικοῦ διοικητῆ τῆς περιοχῆς. Ἀξιοσημείωτη τῶν σπιτιῶν τοῦ χωριοῦ, τά ἐρείπια τῆς
εἶναι ἡ μαρτυρία ἀπό Τουρκοκύπριους Ἐκκλησίας τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων πρός τό
τῆς περιοχῆς, ὅτι λίγους μῆνες ἀργότερα, γειτονικό χωριό τῆς Γύψου ὡς ἐπίσης καί
ὁμάδα ἀρχιτεκτόνων καί φοιτητῶν ἀπό ἡ περιοχή τοῦ Ἅη Ἄκουφου (δηλαδή τοῦ

Ἀφιέρωμα
Ἁγίου Ἰακώβου) μέσα στά περιβόλια τῶν βρίσκεται σέ πολύ κακή κατάσταση καί
Μηλιωτῶν νοτιοανατολικά τοῦ χωριοῦ. χρήζει ἄμεσων σωστικῶν μέτρων γιά τήν
Ἀκόμη, τό τοπωνύμιο τοῦ Ἁγίου Πάππου, ἀποφυγή τῆς κατάρρευσης τῆς τρυπημένης
τό ὁποῖο ὑπῆρξε μεσαιωνικός οἰκισμός πού του ξύλινης στέγης, ὥστε νά ἀποφευχθεῖ
σημειώνεται σέ μεσαιωνικό χάρτη τοῦ 1573 ἡ ἀστοχία ὁλόκληρου τοῦ δομικοῦ του
μέ αὐτό τό ὄνομα, προϋποθέτει ἐκκλησία συστήματος. Κλιμάκιο Μηλιωτῶν κάνει
ἀφιερωμένη στόν ὁμώνυμο Ἅγιο, ὁ ὁποῖος διαβήματα σέ συνεννόηση μέ τίς ἁρμόδιες
ἦταν ἐπίσκοπος Κωνσταντίας. Πέρα ἀπό ἀρχές μέ στόχο τή λήψη τῶν ἀπαραίτητων
τίς ἀνωτέρω ἐκκλησίες, εἰκάζεται ὅτι στήν τουλάχιστον μέτρων γιά τή διάσωσή του.
ἔξοδο τῆς Μηλιᾶς πρός τό Λευκόνοικο, Κλείνοντας, θά πρέπει νά τονιστεῖ
βρίσκονταν τά «σπίτια τῆς Κασένας» γιά ὅτι γίνονται συντονισμένες προσπάθειες
τά ὁποία ὑπάρχει παράδοση πού λέει, ὅτι γιά ἐπαναλειτουργία τῶν ὀρθόδοξων
ἦταν κτισμένα πάνω στά ἐρείπια πολύ λατρευτικῶν χώρων τῆς Μηλιᾶς ὡς ἐπίσης
παλαιᾶς ἐκκλησίας τοῦ Σωτῆρος. καί συντήρησης καί ἀποκατάστασής τους.
Μικρό παρεκκλήσι τῆς Μηλιᾶς εἶναι Εἶναι πραγματικά ὀδυνηρό νά βλέπει
καί αὐτό τοῦ Ἁγίου Γεωργίου (Ἅη Γιωρκούι κανείς τόν τόπο πού ἔκτισαν μέ τόσο
κατά τούς Μηλιῶτες), τό ὁποῖο βρίσκεται μόχθο οἱ πρόγονοί του, νά ἀφήνεται στό
στίς βόρειες συνοικίες τοῦ χωριοῦ πλη- ἔλεος τοῦ χρόνου καί τοῦ κατακτητῆ καί
σίον τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγίων Ἀνδρονίκου μέρα μέ τή μέρα νά καταστρέφεται μέ αὐτό
καί Ἀθανασίας. Ἀπό τόν ἀρχικό ναό τόν ἄδικο τρόπο. Μπορεῖ νά πέρασαν
σώζεται μόνο τό παλαιό Ἱερό Βῆμα, ἐνῶ σαράντα ὁλόκληρα χρόνια ἀπό τήν
τό ὑπόλοιπο τμῆμα του εἶναι νεότερο. τουρκική εἰσβολή, ὅμως τό συναίσθημα καί
Πρόκειται γιά ἀρχαῖο πιθανόν μεσαιωνικό ὁ πόθος γιά ἐπιστροφή εἶναι τόσο μεγάλα
ναό, ὅπως τουλάχιστον αὐτό ἀποδεικνύει πού καθιστοῦν τόν κάθε πρόσφυγα ἱκανό
ἡ πολύπλευρη ἁψίδα τοῦ Ἱεροῦ, τοῦ καί δυνατό γιά νά ξεκινήσει ἀπό τήν ἀρχή,
ὁποίου ἡ ἀνωδομή εἶχε καταρρεύσει ὥστε νά ξαναδεῖ τόν τόπο του νά σφύζει
καί κατόπιν ἀνοικοδομήθηκε μέ ἁπλή ἀπό ζωή καί τίς καμπάνες τῶν ἐκκλησιῶν,
μονόρρικτη ξύλινη στέγη. Ὁ μικρός αὐτός τῶν παρεκκλησιῶν καί τῶν μοναστηριῶν
ναός δέχτηκε καί ἄλλες ἐπεμβάσεις του νά ξανασημαίνουν.
(ἄνοιγμα μεγάλης νότιας θύρας). Σήμερα
Βιβλιογραφία - Πηγές ἀναφορᾶς

Κληρίδη Ν., Χωριά καί πολιτεῖες τῆς Κύπρου, Λευκωσία, 1961.
Jeffery G., Historic Monuments of Cyprus, Zeno, London, 1983.
Enlart C., L΄ art Gothic et la Renaissance en Chypre, I,II, Paris 1899. μτφρ. D. Hunt, Gothic art and
the Reinassance in Cyprus, London, 1987.
Gunnis R., Historic Cyprus, Nicosia, 1973.
Παπαγεωργίου Ἀ., Ἡ παλαιοχριστιανική καί βυζαντινή ἀρχαιολογία καί τέχνη ἐν Κύπρῳ κατά τά
ἔτη 1967-1968, Ἀπ. Βαρνάβας 1970 (τεῦχος11-12), 340-354.
Παπαγεωργίου Ἀ., Ἡ χριστιανική τέχνη στό κατεχόμενο ἀπό τόν τουρκικό στρατό τμῆμα τῆς Κύπρου,
Ἱερά Ἀρχιεπισκοπή Κύπρου, Λευκωσία, 2010.
Χρυσοχοῦ Ν., Ἐκκλησίες, παρεκκλήσια καί μονές τῆς Μηλιᾶς Ἀμμοχώστου, Μάϊος 2014.
Σωματεῖο Μηλιά Ἀμμοχώστου, Τεῦχος 1Ο , Λευκωσία, Μάιος 1984.
Σωματεῖο Μηλιά Ἀμμοχώστου, Τεῦχος 2Ο , Λευκωσία, Μάιος 1985.
Φούλιας Ἀ., Γιατί κατεδαφίστηκε ἡ μονή τῆς Αὐγασίδας, Ὁ Φιλελεύθερος-Πρώτη Γραμμή, 22/06/2014.

Ἀφιέρωμα
Τό Πραστειό στά πρῶτα του χρόνια

καί ἡ ἐκκλησία του
Ἄγγελου Δ. Σμάγα*
Ὁ εὔφορος κάμπος τῆς Μεσαορίας, γέλιο «ἠγοράσθη ἐκ συνεργείας καί πολ-

τῆς ὁποίας ἡ γῆ διαμορφώθηκε ἀπό τίς λοῦ πόθου τῶν θεοσεβεστάτων ἱερέων τοῦ
προσχώσεις τοῦ Πεδιαίου καί τοῦ Ἰδαλία, χωρίου Σηβούρεως τοῦ τέ κυροῦ παπᾶ
ἀποτέλεσε ἀπό πολύ νωρίς ἕναν ἐξαιρετικά Λέοντος καί τοῦ κυροῦ παπᾶ Ὀλυμπίτου
θελκτικό τόπο γιά ἐγκατοίκηση, γι’ αὐτό καί τῶνδε λοιπόν θεοσεβεστάτων ἱερέων
σημάδια τῆς παρουσίας ἀνθρώπων καί τῶν φιλοχρηστῶν οἰκοδεσποτῶν τοῦ
συναντᾶ κανείς σέ ὅλη τήν ἔκτασή του. αὐτοῦ χωρίου τοῦ τέ κυροῦ Θεοδώρου
Εἰδικά ὅσον ἀφορᾶ στό Πραστειό, σέ τοῦ Κόνταρη καί τῶνδε λοιπόν ὧν τά
ὀνόματα ἐν βίβλω ζωῆς. Καί ἐτέθη εἰς
τόν πάνσεπτον ναόν τῆς ὑπεραγίας
δ ε σ π ο ίν η ς ἡ μ ῶν Θ ε οτό κο υ τ ῆ ς
Σιβουριατίσσης» (Χριστοφίδου 1994: 200).
Ἡ εὐμάρεια τῆς Σίγουρης διαφαίνεται
καί μέσα ἀπό ἄλλα μεσαιωνικά ἔγγραφα
πού ἀναφέρονται στά μεγάλα ἔσοδα τῆς
περιοχῆς ἀπό τή σιτοκαλλιέργεια, ἀλλά
καί ἀπό τίς φυτεῖες ζαχαροκάλαμου.
Ἡ Σίγουρη ὅμως, ἦταν περισσότερο
γνωστή γιά τήν προστασία πού πρόσφερε
Τό Πραστειό καί ἡ Σίγουρη σέ χάρτη τοῦ 1542 σέ κρίσιμες ἱστορικές στιγμές σέ ἄρχοντες
(Romanelli and Grivand: 2006) πού κατέφευγαν στήν ἐκεῖ βασιλική
μία ἀκτίνα λίγων χιλιομέτρων γύρω του κατοικία, ἀλλά κυρίως γιά τήν ἀσφάλεια
ἔχουν ἐντοπιστεῖ μυκηναϊκό ὀχυρό καί πού παρεῖχε μετά τήν ἀνέγερση τοῦ
νεκροπόλεις τῶν ἀρχαίων χρόνων. Τό
ἴδιο τό χωριό Πραστειό παρόλα αὐτά,
τό ὁποῖο πρωτοαναφέρεται σέ παπική
βούλλα τοῦ 1196, φαίνεται νά εἶναι ὁμαλή
μετεξέλιξη ἑνός ἀγροτικοῦ συνοικισμοῦ
τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς πού ἀποτελοῦσε
προάστιο (ἀπό ὅπου καί τό ὄνομά του)
τῆς σπουδαίας κώμης Σίγουρης.
Ἡ σημασία τῆς Σίγουρης ὡς ἕνα πλούσιο
κέντρο μέ πολλούς ἱερεῖς καί προύχοντες
ἀποδεικνύεται ἀπό χειρόγραφο τοῦ 1193,
σύμφωνα μέ τό ὁποῖο ἕνα ἀκριβό εὐαγ- Πολυτελής μεσαιωνική κεραμική στή Σίγουρη
* Ὁ Δρ Ἄγγελος Δ. Σμάγας εἶναι Φιλόλογος - Ἀρχαιολόγος καί Μέλος τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ
Ἁγίου Γεωργίου Πραστειοῦ.

Ἀφιέρωμα
περίφημου κάστρου της τό 1391, τό ὁποῖο,

ὅπως περιγράφει ὁ Φλώριος Βουστρώνιος, Εἰκόνα τοῦ 18ου αἰώνα
«βρίσκεται στό χωριό τῆς Σίγουρης σέ ἀπό τόν Ἅγιο Γεώργιο
ἐπίπεδο χῶρο, εἶναι τετράγωνο μέ 4
πύργους στίς γωνιές καί μία ἀνυψωνόμενη 1875 (ἄν καί τμῆμα
γέφυρα στήν εἴσοδό του καί περιβάλλεται τοῦ εἰκονοστασίου
ἀπό μεγάλες καί βαθιές τάφρους, οἱ ὁποῖες εἶναι κατά ἕναν αἰώνα
γεμίζουν νερό ἀπό τόν ποταμό Πεδιαῖο» παλαιότερο ὑπο-
(Χριστοφίδου 1994: 214). δηλώνοντας προϋπάρχον οἰκοδόμημα,
εἰκόνα τοῦ ὁποίου ἐντοπίστηκε στά χέρια
Τούρκων ἀρχαιοκάπηλων) καί τό 1922
προστέθηκε ἕνας ἡλιακός. Πρόκειται
γιά ναό μέ κάποια φραγκοβυζαντινά
τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, τοῦ ὁποίου
τό πιό ἐντυπωσιακό στοιχεῖο ἦταν τό
ὑψηλό, λαξευτό καμπαναριό. Τό παρα-
πάνω, σέ συνδυασμό μέ κάποια ἄλλα
ἀνάγλυφα δείγματα, ὅπως ἡ μορφή τοῦ
Ἁγίου Γεωργίου στό παράθυρο τῆς ἁψίδας
Ἐρείπια τοῦ κάστρου τῆς Σίγουρης τοῦ ἱεροῦ, καθιστοῦσε τόν ναό τοῦ Πρα-
στειοῦ ἕναν ἀπό τούς ὡραιότερους καί
Παρά τό γεγονός ὅτι τό Πραστειό σημαντικότερους σέ ὅλη τή Μεσααορία.
ἦταν ἀρχικά ἐξαρτώμενο ἀπό τήν ἰσχυρή
Σίγουρη καί ἀνῆκε τουλάχιστον ἕως
τό 1513 στή διοικητική περιοχή της,
βαθμιαία ἀνεξαρτητοποιήθηκε καί στα-
διακά ἐπεκτάθηκε καί ἐπικράτησε, τροφο-
δοτούμενο πληθυσμιακά ἀπό τήν ἐπιφανῆ
κώμη, εἰδικά μετά τήν κατακρήμνιση
τοῦ κάστρου της τό 1529. Ἡ μετάγγιση
κατοίκων ἀπό τή Σίγουρη, πού ὁδήγησε
στήν ἐξαφάνισή της, ὁλοκληρώθηκε τόν
πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κυριαρχίας, Ὁ Ἅγιος Γεώργιος τοῦ Πραστειοῦ
ἔτσι ὥστε τό Πραστειό, παρότι συνέχισε
νά προσδιορίζεται ὡς «Πραστειό τῆς Ἐκτός τῆς ἐξέχουσας σημασίας στήν
Σίουρης», νά ἀποτελέσει μία ἀπό τίς πιό ἐπαρχία, ξεχωριστό καί πολύπτυχο
δυναμικές κοινότητες τῆς Μεσαορίας. ρόλο διαδραμάτιζε ἡ ἐκκλησία καί μέσα
Ὅταν εἶχαν πρωτομετακινηθεῖ οἱ κά- στή ζωή τῆς ἴδιας τῆς κοινότητας. Τόν
τοικοι τῆς Σίγουρης στό Πραστειό, μία ἀπό Νοέμβριο, ἀνήμερα τοῦ Ἁγίου Γεωργίου
τίς βασικές τους ἔγνοιες, σύμφωνα μέ τήν τοῦ Σπόρου, ξεκινοῦσε ἡ σπορά καί
παράδοση, ἦταν νά μεταφέρουν τήν εἰκόνα κάθε Ἀπρίλη, τοῦ Ἁγίου Γεωργίου πάλι,
τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στό νέο τους γεωργικό διοργανώνονταν ἀθλητικοί ἀγῶνες. Τό
χωριό. Βέβαια, ὁ σημερινός ναός τοῦ Ἁγίου 1936 μάλιστα, ἡ ἐκκλησία παραχώρησε
Γεωργίου Πραστειοῦ ἀνοικοδομήθηκε τό χωράφι γιά νά δημιουργηθεῖ γήπεδο,

Ἀφιέρωμα
Ἀρχιεπίσκοπος
Κύριλλος Γ΄
Τό καμπαναριό τοῦ Ἁγίου Γεωργίου
ὅπως εἶχε δημιουργήσει καί σχολεῖο στόν Πραστειό ἀρχιεπίσκοπος Κύριλλος Γ΄, γιά
περίβολο τῆς ἐκκλησίας τόν 19ο αἰώνα, πού τόν ὁποῖο οἱ ἐφημερίδες τῆς ἐποχῆς εἶχαν
τό ἐφοδίασε μέ βιβλία ἐκκλησιαστικά ἀλλά γράψει «Ἡ Κύπρος ἀπό ἑκατοεντηρίδων
καί μέ ἀναγνωστικά. Σέ αὐτό τό σχολεῖο ἴσως δέν ἔχει νά ἐπιδείξει καλύτερον -
δίδασκαν Ὀκτώηχο καί ψαλτήρι καλόγεροι ἑξαιροῦμεν τήν τοῦ 1821 διά τήν ἐξαι-
ἀπό τή Μονή Μαχαιρά πού εἶχε μετόχι ρετικήν ἐκείνην θυσίαν τοῦ Κυπριανοῦ
στό Πραστειό μέ σημαντική κτηματική - ἐν τῷ συνόλῳ εἰς ἱεραρχίαν εἴτε εἰς ἐκ-
περιουσία ἤδη ἀπό τόν 18ο αἰώνα. Ἐκεῖ κλησιαστικήν κίνησιν. Ἀποκατεστάθη τάξις
ἔμαθε γράμματα καί ὁ καταγόμενος ἀπό τό ἐν τῇ διοικήσει καλύτερα. Ἡ ἱστορία ἀναμ-
φιβόλως θά κατατάξη τόν Ἀρχιεπίσκοπον
Κύριλλον τόν Γ΄ μεταξύ τῶν κορυφαίων
τῆς Ἐκκλησίας καί Πατρίδος» ( Ἐλευθερία,
1929). Πραστίτης ἦταν ἐπίσης καί ὁ βαθιά
μορφωμένος ἀρχιμανδρίτης Ἰουβενάλιος
Ἐλευθεριάδης πού συνάρπαζε τό ποίμνιο
τῆς Ἀμμοχώστου μέ τά λογοτεχνικά του
κηρύγματα καί προτάθηκε μάλιστα νά
ἀνελιχθεῖ στόν ἀρχιεπισκοπικό θρόνο μετά
τό θάνατο τοῦ Κυρίλλου.
Μέσα ἀπό ὅλα αὐτά λοιπόν, διαφαίνεται
ὁ καίριος ρόλος πού διαδραμάτιζε ἡ ἐκ-
κλησία τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στή διαμόρ-
φωση τῆς καθημερινότητας, ἀλλά καί
τῆς μοίρας τῶν Πραστιτῶν, οἱ ὁποῖοι
ἀνέδειξαν μέ τήν πολυσχιδῆ δράση τους
τή μοναδικότητα τοῦ Πραστειοῦ σέ
Τό εσωτερικό τοῦ Ἁγίου Γεωργίου παγκύπριο ἐπίπεδο.
Βιβλιογραφία - Πηγὲς ἀναφορᾶς:

Ἐλευθερία (ἐφημερίδα), 13 Μαρτίου 1929.
Νάσα Χριστοφίδου, Τὸ ἐξαφανισμένο χωριό Σίγουρη (Σίβουρη) καί τό ὁμώνυμο κάστρο του, Κέντρο
Ἐπιστημονικῶν Ἐρευνῶν, Ἐπετηρίς ΧΧ 1993-1994, Λευκωσία, 1994, σ. 193-262.
Romanelli F. C. and Grivand G., Cyprus 1542, The great map of the island by Leonida Attar,
Nicosia 2006.

Ἀφιέρωμα
Τά Βυζαντινά Μνημεῖα στό κατεχόμενο τμῆμα

τῆς Μητροπόλεως Κωνσταντἰας & Ἀμμοχώστου
Γιώργου Φιλοθέου *
Ἡ νεοσύστατη Μητρόπολη Κων- τῆς Κύπρου. Εἶναι ἐνδεικτικό ὅτι στίς

σταντίας καί Ἀμμοχώστου, πού ἱδρύθηκε ἐλεύθερες περιοχές καί στίς ἑπτά μόνο
τό 2007 μέ κανονική ἕδρα τήν κατεχόμενη κωμοπόλεις καί κοινότητες τῆς περιοχῆς
πόλη τῆς Ἀμμοχώστου καί προσωρινή τῶν Κοκκινοχωρίων διασώζονται εἴκοσι
ἕδρα τήν κωμόπολη τοῦ Παραλιμνίου ὀκτώ συνολικά βυζαντινά μνημεῖα
περιλαμβάνει συνολικά εἴκοσι ὀκτώ ἐξαιρετικῆς ἀρχαιολογικῆς σημασίας.
κωμοπόλεις καί κοινότητες. Ἀπό αὐτές μόνο Ἀλλά καί οἱ κατεχόμενες περιοχές
οἱ ἑπτά βρίσκονται στίς ἐλεύθερες περιοχές τῆς Μητροπόλεως Κωνσταντίας καί
ἐνῶ οἱ ὑπόλοιπες εἴκοσι μία βρίσκονται Ἀμμοχώστου δέν ὑστεροῦν ἀριθμητικά
στίς κατεχόμενες ἀπό τά τουρκικά σέ βυζαντινά μνημεῖα. Στίς περιοχές
στρατεύματα περιοχές τῆς Κύπρου. αὐτές περιλαμβάνεται ἡ ἀρχαία πόλη
Βασικά ἡ Μητρόπολη Κωνσταντίας τῆς Σαλαμίνας/Κωνσταντίας μέ τίς δύο
καί Ἀμμοχώστου ἀποτελεῖται ἀπό δύο παλαιοχριστιανικές βασιλικές τοῦ Ἁγίου
γεωγραφικές περιοχές, τήν περιοχή τῶν Ἐπιφανίου καί τῆς Καμπανόπετρας, ἡ
Κοκκινοχωρίων στίς ἐλεύθερες περιοχές παραπλήσια ἱστορική Μονή τοῦ Ἀπο-
μέ ἑπτά κοινότητες, δηλαδή τήν κωμόπολη στόλου Βαρνάβα, ἐνῶ στίς εἴκοσι μία
Παραλιμνίου καί τίς κοινότητες Ἁγίας κατεχόμενες κωμοπόλεις καί κοινότητες
Νάπας, Αὐγόρου, Δερύνειας, Λιοπετρίου, διασώζονται εἴκοσι ἐκκλησίες πού ἔχουν
Σωτήρας καί Φρενάρου καί τήν περιοχή κηρυχθεῖ ὡς ἀρχαία μνημεῖα. Μετά τό
τῆς ἀνατολικῆς Μεσαορίας μέ τίς εἴκοσι ἄνοιγμα τῶν ὁδοφραγμάτων τό 2003 μᾶς
μία κατεχόμενες κοινότητες τοῦ Ἁγίου δόθηκε ἡ εὐκαιρία νά ἐμπλουτίσουμε τόν
Γεωργίου Σπαθαρικοῦ, Ἁγίου Σεργίου, «Κατάλογο τῶν Ἀρχαίων Μνημείων» μέ
Ἀρναδί, Ἀχερίτου, Ἄχνας, Γαιδουρᾶ, Γύψου, τήν κήρυξη τῶν περισσότερων ἄπ΄ αὐτές
Κάτω Δερύνειας, Ἔγκωμης, Καλοψίδας, τίς ἐκκλησίες σέ «Ἀρχαία Μνημεῖα».
Λαπάθου, Λευκονοίκου, Λιμνιῶν, Μακρά- Δυστυχῶς ὅμως μέ τό ἄνοιγμα τῶν ὁδο-
συκας, Μηλιᾶς, Περιστερώνας, Πηγῆς, φραγμάτων μᾶς δόθηκε ἡ εὐκαιρία νά
Πραστειοῦ, Σπαθαρικοῦ, Στύλλων καί διαπιστώσουμε ταυτόχρονα τό φοβερό
Σύγκρασις. μέγεθος τῆς καταστροφῆς τοῦ συνόλου
Ἡ ἡμικατεχόμενη σήμερα Μητρόπολη τῶν ἐκκλησιαστικῶν κτισμάτων τῆς
Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου θεωρεῖται κατεχόμενης Μητροπολιτικῆς Περιφέρειας
πλουσιότατη σέ βυζαντινά μνημεῖα καί Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου.
κατέχει ξεχωριστή θέση στήν ἱστορία τῆς Ἡ μεσαιωνική πόλη τῆς Ἀμμοχώστου
βυζαντινῆς τέχνης καί ἀρχιτεκτονικῆς ἀποτελεῖ ἕνα μοναδικό μνημεῖο μέ παγ-
* Ὁ κ. Γιῶργος Φιλοθέου εἶναι Ἀρχαιολογικός Λειτουργός Α΄ στό Τμῆμα Ἀρχαιοτήτων τῆς Κυπριακῆς
Δημοκρατίας.

Ἀφιέρωμα
κόσμια ἀκτινοβολία. Τήν τειχισμένη αὐτή μετατράπηκαν σέ γεωργικές ἀποθῆκες καί

μεσαιωνική πόλη κοσμοῦν ἐξαιρετικά καταλύματα γιά ζῶα.
μνημεῖα ὅλων τῶν δογμάτων μέ πιό Ἡ Μητρόπολη Κωνσταντίας καί Ἀμ-
σημαντικά τόν γοτθικό ναό τοῦ Ἁγίου μοχώστου κατέχει περίοπτη θέση στόν
Νικολάου, τόν ναό τοῦ Ἁγίου Γεωργίου κατάλογο τῶν Μητροπόλεων τῆς Αὐτο-
τῶν Ἑλλήνων καί τόν ναό τῶν Ἀποστόλων κέφαλης καί Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας τῆς
Πέτρου καί Παύλου. Ὁ ἀριθμός τῶν ἐκ-
Κύπρου, ἀφοῦ ἡ ἱστορική ἕδρα της ἡ πόλη
κλησιῶν τῆς μεσαιωνικῆς πόλης τῆς
τῆς Κωνσταντίας ὅπως μετονομάστηκε
Ἀμμοχώστου πού ὑπερβαίνει τίς εἴκοσι
ἡ ἀρχαία πόλη τῆς Σαλαμίνας μετά τήν
συμπληρώνεται μέ τούς ναούς τῆς
ἀνοικοδόμησή της, ὅταν καταστράφηκε
Ἁγίας Ἄννας, τῆς Ἁγίας Ζώνης, τῆς
ἀπό τούς φοβερούς σεισμούς τοῦ 332 μ.Χ.
Ἁγίας Κλάρας (Ἁγίας Φωτούς), τοῦ
καί τοῦ 342 μ.Χ. ἀπό τόν αὐτοκράτορα
Ἁγίου Γεωργίου τῶν Λατίνων, τοῦ Ἁγίου
Κωνστάντιο, ὑπῆρξε ἡ πρωτεύουσα τοῦ
Γεωργίου τοῦ Ἐξορινοῦ, τοῦ Ἁγίου Νι-
νησιοῦ καί ἡ ἕδρα τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς
κολάου, τοῦ Ἁγίου Φραγκίσκου, τήν
ἐκκλησία τῶν Καρμελιτῶν, τήν ἀρμενική Κύπρου. Ἔτσι ἡ σημερινή Μητρόπολη
ἐκκλησία, τήν ἐκκλησία τοῦ τάγματος Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου κατέχει τό
τῶν Ἰωαννιτῶν, τήν ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου προνόμιο νά ἔχει τήν ἕδρα της σέ μία ἀπό
Ἀντωνίου τοῦ τάγματος τῶν Ναϊτῶν καί τίς πιό σημαντικές περιοχές τῆς Κύπρου,
διάφορες ἄλλες ἐρειπωμένες ἐκκλησίες. μέ μεγάλη ἀρχαιολογική καί ἱστορική
Πρόκειται γιά ἕνα σύνολο ἐκκλησιῶν σημασία. Τήν προϊστορική πόλη τῆς
πού μαζί μέ τά ἐξαιρετικῆς διατήρησης Ἔγκωμης διαδέχθηκε ἡ Σαλαμίνα, πού στή
τείχη τῆς μεσαιωνικῆς πόλης ἀποτελοῦν συνέχεια μετονομάστηκε σέ Κωνσταντία,
ἀναμφισβήτητα ἕνα μνημεῖο παγκόσμιας ἐνῶ ἡ συνέχεια αὐτῶν τῶν ἀρχαίων πόλεων
ἀκτινοβολίας. εἶναι ἡ σημερινή ἕδρα τῆς Μητροπόλεως
ἡ νέα πόλης τῆς Ἀμμόχωστου. Στή
Ἡ τουρκική εἰσβολή τοῦ 1974 καί
ἡ κατοχή τοῦ βόρειου τμήματος τῆς Σαλαμίνα/Κωνσταντία διασώζονται δύο
Κύπρου, ἐπέφερε ἀνυπολόγιστες ζημιές σημαντικές παλαιοχριστιανικές βασιλικές,
στίς ἐκκλησίες τῆς νέας πόλης τῆς Ἀμ- αὐτή τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου καί τῆς
μοχώστου καί στίς ἐκκλησίες τῶν εἴκοσι Καμπανόπετρας. Τόν θρόνο τῆς ἐπισκοπῆς
μία κωμοπόλεων καί κοινοτήτων. Εἶναι Κωνσταντίας κόσμησε τόν 4ο αἰώνα ὁ
χαρακτηριστικό ὅτι ὅλοι οἱ ναοί καί τά Ἀρχιεπίσκοπος Κύπρου Ἅγιος Ἐπιφάνιος,
ἐξωκλήσια λεηλατήθηκαν μέ ἀπίστευτη ἐξέχουσα ἐκκλησιαστική προσωπικότητα
ἀγριότητα, ἀφοῦ ὅλος ὁ κινητός ἐξοπλι- ὄχι μόνο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου ἀλλά
σμός τους, ὅπως τά εἰκονοστάσια, οἱ ὁλόκληρης τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Στή
εἰκόνες, τά Ἱερά Σκεύη, τά βιβλία καί Σαλαμίνα διασώζεται μεγάλη πεντάκλιτη
ὅ,τι ἄλλο ὑπῆρχε σ΄ αὐτά ἐξαφανίστηκε. βασιλική πού εἶναι ἀφιερωμένη στόν Ἅγιο
Ἡ καταστροφή πού ἐπῆλθε στά μνημεῖα Ἐπιφάνιο καί πιθανῶς νά πρόκειται γιά τόν
καί στίς ἐκκλησίες λόγῳ τῆς συνεχιζόμενης ναό πού ἄρχισε νά κτίζεται ἀπό τόν ἴδιο
κατοχῆς τῶν σαράντα χρόνων εἶναι πλέον τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο πρός τό τέλος τοῦ
ἐμφανής. Πολλά μνημεῖα μετατράπηκαν 4ου αἰώνα. Σ΄ αὐτή τήν παλαιοχριστιανική
σέ μουσουλμανικά τεμένη ἐνῶ ὅσα δέν βασιλική θά πρέπει νά εἶχε ταφεῖ ὁ Ἅγιος
ἀφέθηκαν στήν φθορά τοῦ χρόνου Ἐπιφάνιος. Στή Σαλαμίνα/Κωνσταντία ἔχει

Ἀφιέρωμα
ἐπίσης ἀνασκαφεῖ ἕνα ἀπό τά πιό μεγάλα κῆς ἀρχαιολογικῆς συλλογῆς Χατζη-
καί ἐπιβλητικά κτήρια, ἡ παλαιοχριστιανική προδρόμου.
βασιλική τῆς Καμπανόπετρας πού κτίστηκε Σέ κοντινή ἀπόσταση στά βόρεια τῆς
στίς ἀρχές τοῦ 6ου αἰώνα μ.Χ. Μονῆς τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα βρίσκεται
Στά ὅρια ὅμως τῆς Μητροπόλεως ἡ ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Προκοπίου στήν
Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου βρίσκεται κοινότητα Σύγκραση. Πρόκειται γιά
ὁ πιό σημαντικός χῶρος πού συνδέεται ἕνα σημαντικό μνημεῖο πού μπορεῖ νά
μέ τήν ἵδρυση τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου. συσχετισθεῖ μέ τό καθολικό τῆς Μονῆς
Πρόκειται γιά τήν κατεχόμενη σήμερα τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα, πού κτίστηκε
Μονή τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα. Ἡ Μο- καί αὐτό πάνω σέ παλαιοχριστιανική
νή ἄν καί ἔχει κηρυχθεῖ πρόσφατα ὡς βασιλική καί μπορεῖ νά χρονολογηθεῖ στόν
Σταυροπηγιακή Μονή παραμένει πάν- 10ο αἰώνα. Ἡ μακροχρόνια ἐγκατάλειψή
τοτε ἀπόλυτα συνδεδεμένη μέ τήν ἱστο- του τόν ἔχει μετατρέψει σέ καταφύγιο τῶν
ρική ἕδρα τῆς Μητροπόλεως Κωνστα- περιστεριῶν, ἐνῶ ὁλόκληρος ὁ κινητός του
ντίας καί Ἀμμοχώστου. Ἡ Μονή τοῦ ἐξοπλισμός ἔχει λεηλατηθεῖ. Βάναυσα ἔχει
Ἀποστόλου Βαρνάβα, πού σήμερα λει- βεβηλωθεῖ καί τό κοιμητήριο πού ὑπάρχει
τουργεῖ ὡς «Μουσεῖο» ἀπό τίς κατο- στή νότια πλευρά τῆς αὐλῆς ὅπως ἔχει γίνει
χικές δυνάμεις, βρίσκεται σέ μικρή ἀπό- σέ ὅλα τά κοιμητήρια τῶν κατεχόμενων
σταση στά δυτικά τῆς ἀρχαίας πόλης τῆς κοινοτήτων. Σημαντικά μνημεῖα στήν ἴδια
Σαλαμίνας/Κωνσταντίας. Ὁ σημερινός κοινότητα εἶναι ἡ ἐκκλησία τῆς Παναγίας
ἐπιβλητικός ναός τῆς Μονῆς πού φέρει Ἀφέντρικας, πού μετατράπηκε σέ ἀχυρώνα
δύο τρούλλους εἶναι κτισμένος στά καί ἡ ἐρειπωμένη ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου
θεμέλια παλαιοχριστιανικῆς βασιλικῆς Νικολάου. Στήν αὐλή τῆς ἐκκλησίας
τοῦ 5ου αἰώνα. Ἡ βασιλική αὐτή κτίστηκε τοῦ Ἁγίου Προκοπίου καί τῆς Παναγίας
δυτικότερα ἀπό τόν ὑπόγειο τάφο τοῦ Ἀφέντρικας ὑπάρχουν μαρμάρινες κολῶ-
Ἀποστόλου Βαρνάβα, ὅταν βρέθηκε τό νες πού προέρχονται πιθανῶς ἀπό τήν προ-
Ἱερό Λείψανο ἀπό τόν Ἀρχιεπίσκοπο Ἀν- ϋπάρχουσα παλαιοχριστιανική βασιλική.
θέμιο τό 488 μ.Χ. καί μέ τήν μεταφορά του
Ἐξαιρετικῆς σημασίας εἶναι ἡ ἐκκλησία
στήν Κωνσταντινούπολη ἐπικυρώθηκε τό
τῆς Παναγίας Χρυσοπολίτισσας στήν
Αὐτοκέφαλο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου
τοποθεσία Τράπεζα, βόρεια τοῦ χωριοῦ
ὅπως αὐτό ἀναγνωρίστηκε τό 431 μ.Χ. ἀπό
Ἀχερίτου. Πρόκειται γιά ἕνα ἀρχιτεκτονικό
τήν Γ΄ Οἰκουμενική Σύνοδο. Ὁ ὑπόγειος
σύμπλεγμα μέ τόν πυρήνα νά ἀνήκει σέ
τάφος τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα βρίσκεται
ἕναν βυζαντινό ναό πιθανῶς τοῦ 12ου αἰώνα
στόν χῶρο τῆς δυτικῆς νεκρόπολης τῆς
καί μέ προσθῆκες τοῦ πρώτου μισοῦ τοῦ
Σαλαμίνας καί πρόσφατα οἱ Τοῦρκοι
16ου αἰώνα, δηλαδή στά χρόνια τῆς βε-
προχώρησαν σέ παράνομη ἀνασκαφή
ἐκτεταμένου κοιμητηρίου δίπλα ἀπό τόν νετοκρατίας. Ὁ ναός χρησιμοποιεῖτο
ὑφιστάμενο τάφο. Τό καθολικό τῆς Μονῆς μέχρι πρόσφατα ὡς μάντρα ζώων, ἀλλά
τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα χρησιμοποιεῖται πρόσφατα ἔγινε προσπάθεια μερικοῦ
σήμερα ὡς «Μουσεῖο» εἰκόνων, ἐνῶ καθαρισμοῦ του καί τοποθέτησης θυρῶν.
τά βοηθητικά κτήρια τῶν κελλιῶν στά Ἐξίσου σημαντικός εἶναι καί ὁ ἐν-
νότια καί δυτικά χρησιμοποιοῦνται ὡς οριακός ναός τοῦ Ἁγίου Σεργίου στό
μικρό ἀρχαιολογικό Μουσεῖο πού στεγά- χωριό Ἅγιος Σέργιος. Καί ὁ ναός αὐτός
ζει μεγάλο μέρος τῆς γνωστῆς ἰδιωτι- ἀποτελεῖ ἕνα ἀρχιτεκτονικό σύμπλεγμα,

Ἀφιέρωμα
μέ τόν πυρήνα νά ἀνήκει στή βυζαντινή τῆς τουρκικῆς εἰσβολῆς καί κατοχῆς.
περίοδο καί προσθῆκες στά χρόνια τῆς Ἡ καταστροφή τους ἀποτελεῖ ἀνεξίτηλη
βενετοκρατίας. Ὁ ναός χρησιμοποιεῖτο κηλίδα γιά τόν σύγχρονο Εὐρωπαϊκό
ὡς πολιτιστικό κέντρο ἤ ἀποθήκη καί δέν Πολιτισμό.
εἶναι προσβάσιμος στούς ἐπισκέπτες. Στήν κωμόπολη Λευκονοίκου, ἕνα ἀπό
Στίς κατεχόμενες περιοχές τῆς δικαιο- τά πιό φημισμένα χωριά τῆς Μεσαορίας,
δοσίας τῆς Μητροπόλεως Κωνσταντίας ὑπάρχει ἡ μεγάλη καί σημαντική ἐκκλησία
καί Ἀμμοχώστου ἔχουμε τό θλιβερό γε- τοῦ Ἀρχαγγέλου Μιχαήλ. Ἡ σημερινή
γονός κατεδάφισης καί ἐξαφάνισης δύο της κατάσταση εἶναι ὁριακή, ἀφοῦ οἱ
πολύ σημαντικῶν βυζαντινῶν μνημείων. φθορές πού ἔχει ὑποστεῖ καί ἰδιαίτερα
Πρόκειται γιά τό καθολικό τῆς Μονῆς τῆς στόν τροῦλλο, ἐνδεχομένως νά ἐπιφέρει
Παναγίας τῆς Αὐγασίδας καί τῆς ἐκ- σύντομα τήν κατάρρευσή του. Πρόκειται
κλησίας τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στό χωριό γιά ναό πού πιθανῶς ἡ ἀρχική του φάση
Μηλιά. Δυστυχῶς τά δύο αὐτά μνημεῖα νά ἀνάγεται στόν 15ο αἰώνα μέ νεότερες
καταστράφηκαν ἐκ θεμελίων καί ἐξαφα- ἐπεκτάσεις στήν βόρεια πλευρά. Δυστυχῶς
νίστηκαν ἀπό προσώπου γῆς, πιθανῶς τό σέ περίπτωση πού σύντομα δέν ληφθοῦν
1974 ἀπό τόν τουρκικό στρατό κατοχῆς μέτρα προστασίας καί συντήρησής του, ἡ
καί τούς Τουρκοκύπριους τῆς περιοχῆς κατάστασή του θά εἶναι μή ἀναστρέψιμη.
ὡς ἀντίποινο καί ἀντεκδίκηση γιά τόν Στήν ἴδια κωμόπολη ὑπάρχει καί ὁ ναός
σφαγιασμό ἀριθμοῦ Τουρκοκυπρίων τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος καί τοῦ
ἀμάχων ἀπό τά κοντινά χωριά Μάρα- Τιμίου Προδρόμου πού ἔχει μετατραπεῖ σέ
θα, Ἀλόα καί Σαλαντάρης ἀπό ἑλληνο- μουσουλμανικό τέμενος.
κύπριους ἐξτρεμιστές. Δυστυχῶς τά Σέ κοντινή ἀπόσταση στά νότια τοῦ
μνημεῖα αὐτά ὑπῆρξαν θύματα τοῦ φα- Λευκονοίκου στό χωριό Περιστερώνα
νατισμοῦ, εὐτυχῶς μεμονωμένα, ὅπως σώζεται ὁ ναός καί ὁ τάφος τοῦ Ἁγίου
μεμονωμένο ἦταν καί τό γεγονός τῆς σφα- Ἀναστασίου ὅπου λάμβανε χώρα πρίν τήν
γῆς τῶν ἀμάχων. τουρκική εἰσβολή μία ἀπό τίς μεγαλύτερες
Τό καθολικό τῆς Μονῆς τῆς Αὐγασίδας ζωοπανηγύρεις τῆς Μεσαορίας. Ὁ παλαιός
ἦταν ἀπό τά πιό σημαντικά μνημεῖα τῆς ναός τοῦ Ἁγίου Ἀναστασίου, ὁ ὑπόγειος
Κύπρου. Ἐπρόκειτο γιά σύμπλεγμα δύο τάφος του, τά περακείμενα κτήρια στά
ναῶν, ἑνός παλαιότερου τῶν βυζαντινῶν βόρεια καί ἡ νεότερη ἐκκλησία βρίσκονται
χρόνων τοῦ 12ου αἰώνα καί ἑνός νεότερου σέ ἄθλια κατάσταση.
τοῦ 15ου αἰώνα πού διέσωζε ἐξαίρετες Τά χρόνια μετά τό 2003 καί τό ἄνοιγμα
τοιχογραφίες. Ἀνάμεσα στό χωριό Μηλιά τῶν ὁδοφραγμάτων ἔγινε κατορθωτό νά
καί στή Μονή τῆς Παναγίας Αὐγασίδας προσεγγίσουμε ὅλα τά ἐκκλησιαστικά
ὑπῆρχε ἕνα ὡραῖο ἐξωκκλήσι ἀφιερωμένο κτίσματα τῶν κατεχόμενων κοινοτήτων
στόν Ἅγιο Γεώργιο πού πιθανῶς νά τῆς Μητροπόλεως Κωνσταντίας καί
χρονολογεῖτο στόν 14ο - 15ο αἰώνα. Καί τό Ἀμμοχώστου, νά καταγραφοῦν, νά τεκ-
μνημεῖο αὐτό καταστράφηκε ἐκ θεμελίων μηριωθοῦν φωτογραφικά καί νά κηρυχθεῖ
καί σήμερα μόνο μία φωτογραφία του ἀριθμός ἀπό αὐτά ὡς «Ἀρχαῖα Μνημεῖα».
διασώζεται. Ἔτσι ἔχουν κηρυχθεῖ Ἀρχαία Μνημεῖα ἡ
Ἡ ἀπώλεια αὐτῶν τῶν μνημείων ἀπο- ἐκκλησία τῶν Ἁγίων Ἀνδρονίκου καί
τελεῖ τή μία πλευρά τῆς τραγικῆς ἱστορίας Ἀθανασίας στό Ἀρναδί, τῆς Ἁγίας Μαρίνας

Ἀφιέρωμα
στήν Ἀχερίτου, τοῦ Τιμίου Προδρόμου καί Παῦλος καί Βαρνάβας τό 46 μ.Χ. καί
τοῦ Ἁγίου Ἀνδρονίκου στήν Καλοψίδα, κήρυξαν τόν Χριστιανισμό, ἡ Μονή τοῦ
τοῦ Τιμίου Προδρόμου στό Λάπαθος, τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα μέ τόν τάφο τοῦ
Ἁγίου Γεωργίου στά Λιμνιά, τῆς Παναγίας ἱδρυτῆ καί προστάτη τῆς Αὐτοκέφαλης,
στήν Μακράσυκα, τοῦ Ἀρχαγγέλου Μι- Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου, ἡ
χαήλ στήν Πηγή, τοῦ Ἁγίου Γεωργίου μεσαιωνική πόλη τῆς Ἀμμοχώστου μέ
στό Πραστειό καί τῶν ἐκκλησιῶν τοῦ τόν ἀπίστευτο πλοῦτο τῶν μνημείων
Ἀποστόλου Λουκᾶ καί τῆς Παναγίας τῆς μεσαιωνικῆς περιόδου, ἡ σύγχρονη
Παραδεισιώτισσας στό Σπαθαρικό. πόλη τῆς Ἀμμοχώστου ἡ ὁποία ἀποτελεῖ
Ὅμως δέν μπορεῖ νά μήν μνημονεύουμε τήν κανονική ἕδρα τῆς Μητροπόλεως,
τίς ἐκκλησίες στήν κατεχόμενη νέα πόλη ἐνῶ τίς εἴκοσι μία κοινότητες κοσμοῦν
τῆς Ἀμμοχώστου, ὅπως τοῦ Καθεδρικοῦ μεγάλος ἀριθμός σημαντικῶν μνημείων.
ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου, τῆς Ἁγίας Ἡ κατάσταση διατήρησης τῶν μνημείων καί
Ζώνης, τῆς Ἁγίας Τριάδος, τοῦ Ἁγίου τῶν ἐκκλησιῶν τῶν κατεχομένων περιοχῶν
Γεωργίου Σαλαμίνος, τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου, τῆς Μητροπόλεως Κωνσταντίας εἶναι κακή
τοῦ Ἁγίου Μέμνονος, τοῦ Ἀποστόλου καί σέ ὁρισμένες περιπτώσεις βρίσκονται
Λουκᾶ, τοῦ Τιμίου Σταυροῦ καί τῆς Παν- σέ ὁριακό σημεῖο. Ἡ λειτουργία τῆς Μονῆς
αγίας Χρυσοσπηλιώτισσας. τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα καί τοῦ Ἁγίου
Προκοπίου τήν ἡμέρα τῆς μνήμης τους ἤ
Ἐπίσης πρέπει νά μνημονεύσουμε,
τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τοῦ Ἐξορινοῦ στήν
τίς ἐνοριακές ἐκκλησίες τῶν ὑπολοίπων
μεσαιωνική πόλη τῆς Ἀμμοχώστου εἶναι
κοινοτήτων, οἱ ὁποῖες ἄν καί νεότερες,
ἐνθαρρυντικά βήματα, ὅμως ἡ κατάσταση
ἔχουν συληθεῖ καί ἔχουν ἐγκαταλειφθεῖ νά
τῶν ὑπολοίπων μνημείων εἶναι τραγική. Τά
φθείρονται, ὅπως οἱ ἐκκλησίες τοῦ Ἁγίου
μνημεῖα εἶναι ἡ ὁρατή πλευρά τῆς ἱστορίας,
Γεωργίου στόν Ἅγιο Γεώργιο Σπαθαρικοῦ
σ’ αὐτά ἀποτυπώνεται ἡ συλλογική μνήμη
πού μετατράπηκε σέ τέμενος, τῆς Ἁγίας
τῶν ὀρθοδόξων κατοίκων τῆς Κύπρου
Μαρίνας στήν Ἄχνα, τοῦ Ἁγίου Μάμα στόν
καί ὁποιαδήποτε ἀπώλειά τους, ὅπως
Γαϊδουρά, τοῦ Τιμίου Προδρόμου στήν
στήν περίπτωση τῆς ἐκθεμελίωσης τῆς
Γύψου, τῶν Ἁγίων Τιμοθέου καί Μαύρης
ἐκκλησίας τῆς Παναγίας τῆς Αὐγασίδας
στήν Κάτω Δερύνεια, τῆς Παναγίας στήν
καί τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στή Μηλιά, εἶναι
Ἔγκωμη, τοῦ Ἁγίου Νικολάου στά Λιμνιά
ἀπώλεια τῆς μνήμης τοῦ λαοῦ καί κατ’
ἡ ὁποῖα καί αὐτή μετατράπηκε σέ τέμενος,
ἐπέκταση ἀπώλεια τῆς αὐτογνωσίας μας. Ἡ
τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου στή Μηλιά καί τοῦ
καταστροφή καί ἡ ἀπώλεια τῶν Μνημείων
Προφήτη Ἠλία στούς Στύλλους.
τῆς Μητροπόλεως Κωνσταντίας καί
Ἡ Μητρόπολη Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου δέν εἶναι ἕνα τοπικό γεγονός
Ἀμμοχώστου ἀποτελεῖ μία ἰδιαίτερη καί πού ἀφορᾶ τή συγκεκριμένη Μητρόπολη ἤ
ξεχωριστή περίπτωση, μέ μία ἀσυνήθιστη τήν Κύπρο γενικότερα, ἀλλά εἶναι γεγονός
πυκνότητα μνημείων. Στίς ἐλεύθερες τό ὁποῖο ἀφορᾶ ὁλόκληρο τόν Εὐρωπαϊκό
περιοχές σέ μόνο ἑπτά κοινότητες ὑπάρχει Πολιτισμό.
μία συγκέντρωση εἴκοσι ὀκτώ μνημείων,
ἐνῶ στίς κατεχόμενες περιοχές ὑπάρχει ἡ
ἀρχαία πόλη τῆς Σαλαμίνας/Κωνσταντίας,
ὅπου ἀποβιβάστηκαν οἱ ἀπόστολοι

Ἀφιέρωμα
Παναγία Αὐγασίδα 1960 (φωτογραφικό ὑλικό τοῦ Τμήματος Ἀρχαιοτήτων)
Παναγία Αὐγασίδα 1960 (φωτογραφικό ὑλικό τοῦ Τμήματος Ἀρχαιοτήτων)

Ἀφιέρωμα
Ἐκκλησία Πέτρου καί Παύλου Ἀμμοχώστου
Ἅγιος Ἀνδρόνικος καί Ἁγία Ἀθανασία Ἀρναδίου

Ἀφιέρωμα
Ἐκκλησία Ἁγίας Ζώνης Ἀμμοχώστου
Ἐκκλησία Ἁγίου Νικολάου Ἀμμοχώστου

Ἀφιέρωμα
Ἐκκλησία Ἁγίας Μαρίνας Ἀχερίτου
Παναγία Τράπεζα Ἀχερίτου

Ἀφιέρωμα
Παναγία Καμπανόπετρα Ἔγκωμης
Μονή Ἀποστόλου Βαρνάβα Ἔγκωμης

Ἀφιέρωμα
Ἅγιος Ἀνδρόνικος Καλοψίδας
Ἐκκλησία Τιμίου Προδρόμου Καλοψίδας

Ἀφιέρωμα
Ἐκκλησία Ἀρχαγγέλου Λευκονοίκου
Ἐκκλησία Τιμίου Προδρόμου Λαπάθους

Ἀφιέρωμα
Ἅγιος Γεώργιος Λιμνιῶν
Παναγία Ἐλεούσα Κοιμητηρίου Μακράσυκας

Ἀφιέρωμα
Μονή Ἁγίου Ἀναστασίου Περιστερώνας
Ἐκκλησία Ἀρχαγγέλου Πηγῆς

Ἀφιέρωμα
Ἅγιος Γεώργιος Πραστειοῦ Μεσαορίας
Ἅγιος Λουκᾱς Σπαθαρικοῦ

Ἀφιέρωμα
Ἐκκλησία Ἁγίου Προκοπίου Σύγκρασης
Ἐκκλησία Παναγίας Ἀφέντρικας Σύγκρασης

Ἀφιέρωμα
Ἐκκλησία Παναγίας Αὐγασίδας
Ἐκκλησία Ἁγίου Γεωργίου Μηλιᾶς (φωτογραφικό ὑλικό τοῦ Τμήματος Ἀρχαιοτήτων)

Ἀφιέρωμα
Καθεδρικός ναός Ἁγίου Νικολάου Ἀμμοχώστου
Ὅλες οἱ φωτογραφίες παραχωρήθηκαν εὐγενῶς

ἀπό τόν κ. Γιῶργο Φιλοθέου

ISSN 1986-2377 (print) ISSN 1986-2385 (online)

19ο Τεύχος PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

19ο Τεύχος PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

πδ Περιοδική ἔκδοση Ἱ.

Ἀφιέρωμα: «40 χρόνια κατοχῆς.

Ἀφιέρωμα: «40 χρόνια κατοχῆς.

Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 1

2 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο

Τουρκική εἰσβολή καί Ἐκκλησία Κύπρου

Διπλή ὑπῆρξε ἀνέκαθεν ἡ ἀποστολή Κύπρου καί τούς κατέστησε πρόσφυγες

Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 3

4 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο

Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 5

6 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο

Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 7

8 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο

Ὅταν ξερριζωθεῖς ἀπό τό σπίτι σου

Ὅταν ξερριζωθεῖς ἀπό τό σπίτι σου

Ὅταν ξερριζωθεῖς ἀπό τό σπίτι σου

Ὅταν ξερριζωθεῖς ἀπό τό σπίτι σου

Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 9

Στά στέφανα τῆς κόρης του

ΕΙΧΕ ΤΡΙΑΚΟΣΙΑ στρέμματα γῆς ὑπό κατοχήν

Θά παντρευόταν εὐτυχῶς ἕνα καλό παιδί.

Κατά τήν τελετή τοῦ μυστηρίου

Τελειώνει ὁ γάμος, καί νά χαίρεστε τά στέφανα.

Ὁ στοργικός πατέρας πάει κι αὐτός

10 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο

Παιδί μέ μιά φωτογραφία

ΠΑΙΔΙ μέ μιά φωτογραφία στό χέρι

Ὁ κόσμος γύρω του πολύς∙ κι αὐτό

Ἦταν ἀνάμεσα σέ κόσμο μέ συνθήματα

Κοντά του πάω περνώντας πινακίδες

Ἔμοιαζε τοῦ πατέρα του ἡ φωτογραφία.

Ὅπως ὁ ρήγας, ὁ βαλές κι ἡ ντάμα

Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 11

Τά μάτια της στεγνά

12 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο

Ἀμμόχωστος: Παρόν καί μέλλον

Σαράντα χρόνια ἔχουν περάσει ἀπό ἡ Ἀμμόχωστος ἦταν τό ἐμπορικό καί

Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 13

ἀποφασιστικότητας, ὄχι μόνο τῶν Ἀμμοχω- Μέ τό λιμάνι, τίς ἀναπτυξιακές προ-

14 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο

Εἶναι καθῆκον μας νά καταστήσουμε ἀπό παρορμήσεις καί συνθήματα. Χρεια-

Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 15

Οἰκονομική Ζώνη τῆς Κύπρου καί οἱ Μόνο ἑνωμένοι θά πετύχουμε

16 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο

Σαλαμίνα, ἕνας ἀβάστακτος καημός

Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 17

πλούσια κτερίσματα πού μαρτυροῦν ὄχι ἀρχαιολογικοῦ χώρου τῆς Σαλαμίνας

18 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο

Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 19

Τά ἐρείπια τῆς Παλαιοχριστιανικῆς Βασιλικῆς γνωστῆς ὡς Βασιλική «τῆς Καμπανόπετρας». Ἀνασκαφές

βρέθηκαν στήν κατεχόμενη περιοχή. ἡμερολόγια τῶν ἀνασκαφῶν, τοῦ ἐλέχθη

20 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο

Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 21

22 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο

Ὅλες οἱ φωτογραφίες παρεχωρήθησαν εὐγενῶς ἀπό τό Τμῆμα Ἀρχαιοτήτων.

Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 23

Ἡ Μεσαιωνική Ἀμμόχωστος: τό κλειδί

* Ἡ κα Ἄννα Μαραγκοῦ εἶναι ἀρχαιολόγος καί ἱστορικός τέχνης.

24 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο

Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο 25

Gian Girolamo Sanmichelli, πού ἄφησε

Τά τείχη τῆς Ἀμμοχώστου σήμερα

26 Πνευματική Διακονία Τεῦχος 19ο