Εἰσαγωγὴ στὴν ἑλληνικὴ πολεμικὴ καὶ ἀπολογητικὴ γραμματεία ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ

Ἀστέριος Ἀργυρίου
Καθηγητής Πανεπιστημίου Στρασβούργου

Εἰσαγωγὴ στὴν ἑλληνικὴ πολεμικὴ καὶ ἀπολογητικὴ γραμματεία

ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ κατὰ τοὺς χρόνους τῆς Τουρκοκρατίας

῾Η
μελέτη τῆς βυζαντινῆς πολε-
μικῆς καὶ ἀπολογητικῆς γραμ-
ματείας ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ ἔχει
προχωρήσει σήμερα σὲ βαθμὸ ἱκανοποιη-
τικό. Οἱ γενικὲς ἱστορικὲς μελέτες, οἱ μο-
νογραφίες πάνω σὲ ἐπὶ μέρους κείμενα
ἢ θέματα, ἡ ἔκδοση ἀνεκδότων ἢ ἡ κρι-
τικὴ ἔκδοση ἐκδοθέντων ἤδη κειμένων,
κι ἀκόμα ἡ ἔνταξη τῆς γραμματείας αὐτῆς
στὴ γενικότερη μελέτη τῆς μωαμεθα-
νικῆς θρησκείας καὶ τῶν σχέσεών της μὲ
τὸν ἰουδαϊσμὸ καὶ τὸ χριστιανισμό, ὅλες
αὐτὲς οἱ ἐπιστημονικὲς μελέτες κι ἔρευ-
νες τῶν τριάντα ἢ πενήντα τελευταίων
ἐτῶν συνετέλεσαν ὥστε νὰ ἔχουμε σήμε-
ρα μιὰ ἀρκούντως σαφῆ εἰκόνα τῆς ἀντιι-
σλαμικῆς γραμματείας καὶ τῆς λειτουργί-
ας της στὶς σχέσεις μεταξὺ τῶν δύο θρη-
σκειῶν καὶ πολιτισμῶν1.
1
Τὴν πληρέστερη βιβλιογραφία πάνω στὴν
ἀντιισλαμικὴ γραμματεία, τόσο τὴν ἀνατολικὴ
(ἑλληνική, ἀραβική, συριακή, κοπτική, κ.λπ.)
ὅσο καὶ τὴ δυτικὴ (λατινική, ἱσπανική, ἰταλική,
γαλλική, γερμανική, ἀγγλική, κ.λπ.) τὴ βρίσκου-
με στὸ περιοδικὸ ISLAMOCHRISTIANA, ποὺ
ἐκδίδει στὸ Βατικανό, ἀπὸ τὸ 1975, τὸ Pontificio
Instituto di Studi Arabi e d’Islamica (P.I.S.A.I.).
Βλ. ἐπίσης Thomas David (dir.), Christian-
Ἡ μεταβυζαντινὴ ἑλληνικὴ ἀντιισλα-
μικὴ γραμματεία δὲν ἔτυχε μέχρι σήμε-
ρα τῆς ἴδιας ἐπισταμένης μέριμνας. Τὸ
πρόβλημα τῆς γλώσσας γιὰ τοὺς ξένους
ἐρευνητές, ἡ παραγωγὴ ἑνὸς περιορισμέ-
νου ἀριθμοῦ ἀντιισλαμικῶν κειμένων στὰ
χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας, ἡ ἔλλειψη
πρωτοτυπίας καὶ ἰδιαίτερης θεολογικῆς
ἀξίας, καθὼς καὶ ἡ ἀνωνυμία καὶ ἡ προχει-
ρότητα τῶν περισσοτέρων ἀπὸ αὐτὰ ἀπο-
τελοῦν ἀσφαλῶς τοὺς κυριότερους λό-
γους ἔλλειψης ἐπιστημονικοῦ ἐνδιαφέρο-
ντος γιὰ τὴν ἔκδοση καὶ τὴ μελέτη τους.
Ἐδῶ καὶ τριάντα πέντε περίπου χρό-
νια εἶχα τολμήσει μιὰ πρώτη, ἀτελέστα-
τη, προσέγγιση τοῦ θέματος2. Σκέφτηκα
Muslim relations. A bibliographical history, vol. I:
600-900 ; vol. II: 900-1050 ; vol. III: 1050-1200,
Amsterdam, Brill, 2010. Γιὰ τὴν ἑλληνικὴ ἔρευ-
να, βλ. μιὰ γενικὴ ἐπισκόπηση καὶ παρουσίαση
στὸ Ἀγγελικὴ Ζιάκα, Μεταξὺ πολεμικῆς καὶ δι-
αλόγου. Τὸ ἰσλὰμ στὴ βυζαντινή, μεταβυζαντινὴ
καὶ νεότερη ἑλληνικὴ γραμματεία, Θεσσαλονίκη,
Πουρναρᾶς, 2010· τῆς ἰδίας, Διαθρησκευτικοὶ δι-
άλογοι. Ἡ συνάντηση τοῦ Χριστιανισμοῦ μὲ τὸ
Ἰσλάμ, Θεσσαλονίκη, Πουρναρᾶς, 2010.
2
A. Argyriou, «La littérature grecque post-byzan-
tine de polémique et d’apologétique à l’adresse de

227
 ΑΣΤΕΡΙΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ
πὼς σήμερα θὰ μποροῦσα νὰ ἐπιχειρήσω
μιὰ μελέτη σοβαρότερη καὶ οὐσιαστικό-
τερη, βοηθούμενος τόσο ἀπὸ τὶς ἐργασί-
ες ἄλλων ἐρευνητῶν ὅσο καὶ ἀπὸ τὶς δι-
κές μου ἐπὶ μέρους ἔρευνες καὶ ἐργασί-
ες τὴν τελευταία τριακονταετία. Ἡ με-
λέτη μου δὲν φιλοδοξεῖ, βέβαια, νὰ δώ-
σει μιὰ πλήρη καὶ σαφῆ εἰκόνα τῆς πολε-
μικῆς καὶ ἀπολογητικῆς ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ
γραμματείας στὰ χρόνια τῆς Τουρκοκρα-
τίας. Ἀναγκαστικὰ περιορισμένη καὶ πε-
ριγραφική, στοχεύει, ἀπὸ τὴ μιὰ μεριὰ νὰ
περιγράψει τὴν κατάσταση τῶν γνώσε-
ών μας ὡς πρὸς τὴν κυρίως ἀντιισλαμικὴ
γραμματεία, ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ νὰ το-
νίσει τὴν ἔλλειψη τῶν σχετικῶν μελετῶν
καὶ νὰ ἐπισημάνει τοὺς τομεῖς πρὸς τοὺς
ὁποίους ὀφείλουμε νὰ στρέψουμε τὴν
ἔρευνά μας. Ὡστόσο, ὀφείλουμε νὰ ση-
μειώσουμε ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμὴ ὅτι,
ὅπως κατὰ τὴ βυζαντινὴ περίοδο, ἔτσι
καὶ κατὰ τοὺς χρόνους τῆς Τουρκοκρα-
τίας, τὰ στοιχεῖα πολεμικῆς καὶ ἀπολο-
γητικῆς ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ δὲν περιέχονται
μόνο στὰ εἰδικὰ ἀντιισλαμικὰ ἀλλὰ καὶ σὲ
πολλὰ ἄλλα κείμενα, ὅπως οἱ θρῆνοι καὶ
τὰ δημοτικὰ τραγούδια, τὰ νέα μαρτυρο-
λόγια, οἱ ἑρμηνεῖες στὴν Ἀποκάλυψη τοῦ
Ἰωάννη καὶ τὰ παντὸς εἴδους ἐσχατολο-
γικὰ κείμενα· κι ἀκόμη, στὴν ἐπιστολο-
γραφία, τὰ ὁμιλητάρια, τὶς χρονογραφί-
ες κ.λπ. Ὡς ἐκ τούτου, γιὰ νὰ ἀποκτήσου-
με μιὰ πλήρη καὶ σαφῆ εἰκόνα τῆς στά-
σης τῶν ὀρθοδόξων ἔναντι τοῦ ἰσλάμ, ἢ
μᾶλλον τῶν διακυμάνσεων καὶ τῶν ἀπο-
χρώσεων τῆς στάσης αὐτῆς σὲ μιὰ συγκε-
κριμένη περίοδο, ὀφείλουμε νὰ λάβου-
l’Islam», Πεπραγμένα τοῦ Β΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου
Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης, Ἀθήνα 1978, τόμ.
5, σσ. 747-755. Διάφορες ἐπὶ μέρους ἐργασίες
παρατίθενται στὴ συνέχεια.
228
με ὑπόψη μας καὶ τὰ παραπάνω κείμενα.
Στὶς σελίδες ποὺ ἀκολουθοῦν προτίθεμαι
λοιπὸν νὰ ἐπιχειρήσω τὴν ἐπισκόπηση
τῶν ἀντιισλαμικῶν στοιχείων ποὺ περιέ-
χονται σὲ ἄλλου εἴδους κείμενα τῶν χρό-
νων τῆς Τουρκοκρατίας. Κι ἐπειδὴ τὸ πε-
δίο ἔρευνας εἶναι εὐρύτατο, θὰ ἐπιλέξω
μερικὰ μόνο, χαρακτηριστικὰ κάθε φορά,
παραδείγματα.
Ἡ ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης,
καὶ πολλῶν ἄλλων πόλεων καὶ περιοχῶν,
προκάλεσε τὴ συγγραφὴ πολλῶν θρήνων
καὶ μονωδιῶν, ἄλλων λαϊκῶν κι ἄλλων
λογίων. Στὰ κείμενα αὐτὰ θρηνεῖται τὸ
χαμένο μεγαλεῖο καὶ ἡ δόξα, ὁ ὑλικὸς
καὶ πνευματικὸς πλοῦτος, τὰ φυσικὰ καὶ
ἔντεχνα κάλλη τῆς δυστυχοῦς βασιλεύ-
ουσας Πόλης. περιγράφονται οἱ κατα-
στροφές, οἱ βιασμοί, οἱ σφαγές, οἱ αἰχμα-
λωσίες, οἱ λεηλασίες, οἱ ἐμπρησμοὶ κ.λπ.,
μὲ τὰ ὁποῖα οἱ μουσουλμάνοι κατακτητὲς
ἔπληξαν τοὺς χριστιανικοὺς πληθυσμούς,
τὶς ἑστίες τους καὶ τὰ ἱερά τους τεμένη·
οἱ συντάκτες τῶν κειμένων φιλοσοφοῦν
πάνω στὴν τύχη τους καὶ προσπαθοῦν νὰ
δώσουν μιὰ κάποια ἐξήγηση στὰ βάσανά
τους· ἐκφράζουν τὸν πόνο τῶν ἡττημέ-
νων, τὴν ἀπελπισία τους ἢ καὶ τὴν κάποια
μισοσβησμένη σπίθα ἐλπίδας ποὺ τοὺς
ἀπέμενε. Ἐκτὸς ὅμως ἀπὸ τὴν εἰκόνα τοῦ
Μουσουλμάνου ὡς βάρβαρου καὶ ἀνήθι-
κου κατακτητῆ, ἐκτὸς ἐπίσης ἀπὸ τὸ θε-
ολογικὸ πρόβλημα τῶν δυστυχιῶν μὲ τὶς
ὁποῖες οἱ ἀσεβεῖς πλήττουν τοὺς εὐσε-
βεῖς, οἱ θρῆνοι καὶ οἱ μονωδίες δὲν πα-
ρέχουν κανένα ἄλλο στοιχεῖο συστατικὸ
τῶν ἀντιισλαμικῶν κειμένων3.
3
Γιὰ τοὺς θρήνους, τὸ περιεχόμενό τους καὶ τὴν
ἰδεολογία ποὺ ἐκφράζουν, ἡ βιβλιογραφία εἶναι
ἄφθονη. Βλ. ἐνδεικτικά: Σπ. Λάμπρος, «Μονῳδί-
αι καὶ θρῆνοι ἐπὶ τῇ ἁλώσει τῆς Κωνσταντινου-
 Εἰσαγωγὴ στὴν ἑλληνικὴ πολεμικὴ καὶ ἀπολογητικὴ γραμματεία ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ
Τὴν ἴδια παρατήρηση θὰ μπορούσαμε
νὰ κάνουμε σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ στὴ δημοτικὴ
ποίηση, κυρίως τὴν ἡρωική. ᾽Εδῶ ὅμως
ἐμφανίζονται κι ἄλλα στοιχεῖα, γνωστὰ
καὶ προσφιλῆ στὴν ἀντιισλαμικὴ γραμ-
ματεία. Ἐπὶ παραδείγματι, στὸ γνωστό-
τατο δημοτικὸ ἆσμα (τοῦ 19ου αἰώνα,
βέβαια) «Ὁ θάνατος τοῦ Διάκου», στὴν
ἐρώτηση: «Γένεσαι Τοῦρκος, Διάκο μου,
τὴν πίστιν σου ν᾽ ἀλλάξῃς, νὰ προσκυνᾷς
εἰς τὸ τζαμί, τὴν ἐκκλησιὰν ν᾽ ἀφήσῃς;»,
ὁ Διάκος ἀπαντᾶ: «…Ἐγὼ Γραικὸς γεννή-
θηκα, Γραικὸς θέλ᾽ ἀπαιθάνω»4. Ἡ ἀπά-
ντηση αὐτὴ τοῦ ἥρωα ἐκφράζει, βέβαια,
ἐπιγραμματικὰ τὸ γνωστὸ καὶ προσφιλὲς
ἐπιχείρημα τῆς ἰσλαμοχριστιανικῆς ἀπο-
λογητικῆς γραμματείας, σύμφωνα μὲ τὸ
ὁποῖο ὁ προσκαλούμενος νὰ ἀλλαξο-
πιστήσει, χριστιανὸς ἢ μουσουλμάνος,
ἀπαντᾶ στερεότυπα ὅτι ὀφείλουμε νὰ μέ-
νουμε πιστοὶ στὴν πίστη τῶν προγόνων
πόλεως», Νέος Ἑλληνομνήμων 5 (1908), σσ. 190-
269· Γ. Ζώρας (ἐπιμ.), Βασικὴ Βιβλιοθήκη, τόμ.
Ι΄· Γ. Ζώρας, Περὶ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινου-
πόλεως, Ἀθῆναι 1959. Γιὰ τὴν ἰδεολογική τους
προσέγγιση, εἰδικότερα: Ἀ. Ἀργυρίου, «῾Ιστορία
- ᾽Ιδεολογία - Γραφή. Σχετικὰ μὲ τοὺς Θρήνους
γιὰ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης», στὸ
συλλογικὸ τόμο ῾Ιστορία καὶ λογοτεχνία. Πρα-
κτικὰ Διεθνοῦς Συνεδρίου τοῦ Τμήματος Γαλ-
λικῆς Φιλολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν,
Ἀθήνα 1996, σσ. 15-29· καὶ στὸν τόμο Ἐπίση-
μοι Λόγοι τοῦ Ἐθνικοῦ καὶ Καποδιστριακού Πα-
νεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἀθήνα 2003, σσ. 17-30· A.
Argyriou, «Le “Thrène sur la prise de l’infortunée
île de Chypre”: une approche idéologique», στὸ
συλλογικὸ τόμο (Πρακτικὰ Συνεδρίου) L’épopée
dans le monde grec. Hommage à René Hodot,
Besançon, Editions Praxandre, 2007, σσ. 137-
150· μιὰ βελτιωμένη μορφή, στὸ συλλογικὸ τό-
μο Polyptychon. Τιμητικὸς τόμος στὸν καθηγητὴ
Γιάννη Χασιώτη, Granada 2008, σσ. 35-48.
4
Claude Fauriel, Chants populaires de la Grèce
moderne, Paris, Firmin Didot, 1825, τ. II, σ. 36.
229
μας. Σ᾽ ἕνα ἄλλο, πάλι, πολὺ γνωστὸ δη-
μοτικὸ τραγούδι, «Οἱ δυὸ δοῦλοι καὶ ἡ
Κυρά», ἡ Τουρκάλα προτείνει στὰ δυὸ
Γραικόπουλα καὶ Γρεβενετόπουλα, ποὺ
εἶναι παραγιοὶ κι ἐρωμένοι της, νὰ γίνουν
Τουρκόπουλα, νὰ χαροῦνε τὴν Τουρκιά,
«τ᾽ ἄλογα τὰ γλίγωρα, τὰ σπαθιὰ τὰ δα-
μασκιά», νὰ χαροῦν δηλαδὴ τὴν ἐλευθε-
ρία, τὴ δόξα καὶ τὴν εὐμάρεια ποὺ ἐξα-
σφαλίζει ἡ ἔνταξη στὴ μουσουλμανικὴ
Κοινότητα. Ὅμως, οἱ δυὸ νέοι ἀντιπροτεί-
νουν στὴν Τουρκάλα νὰ γίνει ἐκείνη Ρω-
μιά, νὰ χαρεῖ «τὴν Λαμπριὰ μὲ τὰ κόκκι-
να τ᾽ αὐγά», νὰ χαρεῖ «τὴν ἐκκλησιά, τὴν
χρυσῆ τὴν κοινωνιά»5. Ἐδῶ ἡ διατύπωση
εἶναι βέβαια ποιητική, ἐκφράζει ὅμως κι
αὐτὴ ἕνα γνωστότατο καὶ προσφιλέστα-
το μοτίβο τῆς ἰσλαμοχριστιανικῆς ἀπο-
λογητικῆς, ὅτι δηλαδὴ ὁ κάθε πιστὸς ὑπε-
ρασπίζεται τοὺς ἠθικούς, θρησκευτικοὺς
καὶ πολιτισμικοὺς κώδικες στοὺς ὁποίους
ἀνατράφηκε.
Τὰ δύο παραπάνω ἐπιχειρήματα τὰ
συναντᾶμε συχνότατα καὶ στὰ νεομαρ-
τυρολογικὰ κείμενα, ὅπου ἡ πρόκλη-
ση ἢ τὸ κάλεσμα στὴν ἀρνησιθρησκία
εἶναι τὸ κυριότερο, τὸ κεντρικὸ μοτίβο.
Γιὰ τὸ λόγο αὐτό, τὰ νέα μαρτυρολόγια
μποροῦν νὰ ἐκληφθοῦν καὶ ὡς ἕνα εἶδος
ἀπολογητικῶν ὑπὲρ τῆς χριστιανικῆς πί-
στης κειμένων: Σ᾽ αὐτὰ ὁ χριστιανὸς βα-
σανίζεται καὶ ὑφίσταται μαρτυρικὸ θάνα-
το, πρωτίστως ἐπειδὴ ὑπερασπίζεται τὴν
ἀλήθεια τῆς χριστιανικῆς πίστης του, κυ-
ρίως τὴ θεανθρωπότητα τοῦ Χριστοῦ καὶ
τὸ σωτηριολογικό του ἔργο, ἐνῶ συγχρό-
νως ἀρνεῖται νὰ ἀσπαστεῖ τὴ μουσουλμα-
νικὴ θρησκεία, νὰ ἀναγνωρίσει δηλαδὴ
τὴν προφητικὴ ἀποστολὴ τοῦ Μωάμεθ,
5
Claude Fauriel, Chants populaires…, ὅ.π., σ. 70
. Βλ. καὶ Βασικὴ Βιβλιοθήκη, τ. 10, σσ. 227-228.
 ΑΣΤΕΡΙΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ
τὴ θεία προέλευση τοῦ Κορανίου καὶ τὴν
ἐγκυρότητα τῆς μουσουλμανικῆς λατρεί-
ας. Τὰ νέα μαρτυρολόγια περιέχουν ὅλη
σχεδὸν τὴ θεματικὴ καὶ τὴν προβλημα-
τικὴ τῆς πολεμικῆς καὶ ἀπολογητικῆς
γραμματείας, ἐκφράζουν ὅμως καὶ διατυ-
πώνουν τὰ πράγματα κατὰ τρόπο διαφο-
ρετικό, διαλογικό, πιὸ ἀπέριττο καὶ πολὺ
πιὸ προσωπικό6. Ἐνέχουν δὲ μιὰ βαθιά,
ὑπαρξιακή, διάσταση.
Οἱ βυζαντινοὶ χρονογράφοι καὶ ἱστο-
ρικοί, ἀπὸ τὴ Χρονογραφία τοῦ Θεοφάνη
καὶ ὕστερα, ἀφιερώνουν ὅλοι τους μιὰ κά-
ποια σελίδα ἢ σημείωση στὸν Μωάμεθ καὶ
τὴ θρησκεία του, συνήθως ὅταν φτάνουν
στὴν ἐποχὴ τῆς ἐμφάνισης τοῦ ἰσλὰμ ὡς
πολιτικοθρησκευτικῆς δύναμης, δηλαδὴ
στὴν ἐποχὴ τῆς βασιλείας τοῦ Ἡρακλεί-
ου. Μάλιστα, τὸ ἀρκετὰ καλὰ δομημένο
κείμενο τοῦ Θεοφάνη7 καὶ τὸ κάπως πιὸ
6
Γιὰ τοὺς Νεομάρτυρες καὶ τὰ Νέα Μαρτυρολό-
για ἡ βιβλιογραφία εἶναι ἐπίσης ἐξαιρετικὰ πλού-
σια. Τὴ βρίσκει κανεὶς συγκεντρωμένη, κατὰ ἕνα
μεγάλο μέρος, στὸ Β. Σ. Ψευτογκάς, Νεομαρ-
τυρολογικὰ μελετήματα, Θεσσαλονίκη, Κυρο-
μάνος, 2008. ᾽Επισημαίνω μόνο τὰ δύο βασικὰ
ἐπὶ τοῦ θέματος ἔργα: Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης,
Νέον Μαρτυρολόγιον, ἤτοι μαρτύρια τῶν νεο-
φανῶν μαρτύρων, Βενετία 1799 (νεότερες ἐκδό-
σεις, Ἀθήνα 1856, 1961· ἀναστατικὴ ἔκδοση,
Θεσσαλονίκη, Ἁγιορειτικὴ Ἑστία, 2009)· Ι. Μ.
Περαντώνης, Λεξικὸν τῶν Νεομαρτύρων, Ἀθή-
να, 1972, τόμ. Α΄-Γ´. ᾽Ιδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιὰ
τὸ θέμα μας ἐδῶ παρουσιάζει ἡ διδακτορικὴ δι-
ατριβὴ τοῦ A. Zografos, Les nouveaux martyrs
15e-17e siècles. Essai sur l’expérience religieuse
du peuple orthodoxe sous domination ottomane,
Strasbourg 1987.
7
Ἑλληνικὴ Πατρολογία (PG) 108, 684B-688B. Νὰ
σημειωθεῖ ἐπίσης ὅτι τὸ κείμενο τοῦ Θεοφάνη
κι ἐκεῖνο τοῦ Ἰωάννη τοῦ Δαμασκηνοῦ (PG 94,
764-772) ἦταν τὰ μόνα κείμενα διὰ μέσου τῶν
ὁποίων ἡ δυτικὴ χριστιανοσύνη γνώριζε τὸ
ἰσλὰμ μέχρι τὸν 11ο-12ο αἰ., μέχρι δηλαδὴ τὴν
230
λαϊκὸ τοῦ Γεωργίου τοῦ Ἁμαρτωλοῦ8 θὰ
ἀσκήσουν αἰσθητὴ ἐπίδραση σὲ πολλὰ
ἄλλα ἀντιισλαμικὰ κείμενα.
Στοὺς μεταβυζαντινοὺς χρονογρά-
φους καὶ ἱστορικοὺς ἡ παρουσία τῆς μου-
σουλμανικῆς θρησκείας καὶ τοῦ ἱδρυτῆ
της ἐμφανίζει μεγάλη ποικιλία καὶ οὐσι-
αστικότατες διαφορές. Oἱ πρῶτες μετα-
βυζαντινὲς Ἱστορίες, ἐπὶ παραδείγματι, ἡ
῎Εκθεσις Ἱστορική9, ἡ Ἱστορία Πολιτικὴ καὶ
ἡ Ἱστορία Ἐκκλησιαστικὴ Κωνσταντινου-
πόλεως10, δὲν προσφέρουν κανένα σχε-
τικὸ στοιχεῖο· οὔτε ὅμως καὶ ἡ πολὺ με-
ταγενέστερη Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία τοῦ
Μελετίου Ἀθηνῶν11. Ἐνῶ Τὰ μετὰ τὴν
Ἅλωσιν τοῦ Ἀθανασίου Ὑψηλάντη-Κο-
μνηνοῦ12 παρέχουν ἄφθονες πληροφορί-
ες γιὰ τὴν κοινωνική, θρησκευτική, πολι-
τικὴ καὶ θεσμικὴ ὀργάνωση τῆς ὀθωμα-
νικῆς Αὐτοκρατορίας, γιὰ τὴν παιδεία, τὶς
λατρευτικὲς καὶ ἄλλες συνήθειες, γιὰ τὸ
Σεράγι, τὸ Ντιβάνι, κ.λπ.13, σὲ καμιὰ πε-
ρίπτωση ὁ συγγραφέας τους δὲν ἀντιμε-
τωπίζει τὴ μουσουλμανικὴ θρησκεία ὑπὸ
τὸ πρίσμα τῆς πολεμικῆς ἢ τῆς ἀπολογη-
ἐποχὴ τῶν Σταυροφοριῶν.
8
PG 110, 864C- 87.
9
῎Εκθεσις Ἱστορικὴ (ἔκδ. Σπ. Λάμπρου),
Λονδῖνον 1902.
10
Πρώτη ἔκδοση στὴν Turcograecia τοῦ
Martinus Crusius, Βασιλεία 1584 (ἀναστατικὴ
ἐπανέκδοση, Μοδένα 1972). Δεύτερη ἔκδοση,
στὴ σειρὰ «Corpus Scriptorium Historiae
Byzantinae», Bonn 1849.
11
Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία Μελετίου μητροπολίτου
Ἀθηνῶν, μετενεχθεῖσα ἐκ τῆς ἑλληνικῆς εἰς τὴν
ἡμετέραν ἁπλοελληνικὴν φράσιν, εἰς τόμους
τρεῖς, Βιέννη 1783-1784.
12
Ἀθανάσιος Ὑψηλάντης-Κομνηνός, Τὰ μετὰ τὴν
Ἅλωσιν, 1453-1789, Κωνσταντινούπολις 1870.
13
Βλ., ἐπὶ παραδείγματι, σσ. 719, 725, 761-764,
748-754.
 Εἰσαγωγὴ στὴν ἑλληνικὴ πολεμικὴ καὶ ἀπολογητικὴ γραμματεία ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ
τικῆς γραμματειακῆς παράδοσης. Ἀναφε-
ρόμενος π.χ. στὸν ἱερὸ πόλεμο, ὁ συγγρα-
φέας φροντίζει νὰ δώσει πληροφορίες γιὰ
τὶς νομικὲς διαδικασίες κήρυξής του καὶ
ὄχι νὰ κρίνει ἤ, πολὺ περισσότερο, νὰ κα-
τακρίνει τὸν θεσμὸ (σ. 753)14.
Νωρίτερα, ἡ Σύνοψις διαφόρων Ἱστο-
ριῶν τοῦ (Ψευδο-) Δωροθέου Μονεμβα-
σίας15, ἀκολουθώντας τὴ βυζαντινὴ παρά-
δοση, μᾶς πληροφορεῖ ὅτι «εἰς τὸν καιρὸν
τούτου τοῦ βασιλέως Ἡρακλείου ἐφάνη καὶ
ὁ Μωάμεθ ὁ προφήτης τῶν Ἰσμαηλιτῶν»,
στὸν ὁποῖο καὶ ἀφιερώνει ἕνα πολὺ σύ-
ντομο κεφάλαιο (σ. 276 τῆς ἔκδοσης τοῦ
1784), ἀναφερόμενο ἀποκλειστικὰ στὸν
πολυθρύλητο γάμο τοῦ Μωάμεθ μὲ μιὰ
πλούσια χήρα, ποὺ δὲν ὀνομάζει, καὶ στὴ
θλίψη καὶ τὴν ντροπὴ τῆς γυναίκας ὅταν
ἀντιλαμβάνεται ὅτι ὁ σύζυγός της εἶναι
ἐπιληπτικός. Ὅμως, ὁ εὑρισκόμενος στὰ
μέρη ἐκεῖνα Κωνσταντινουπολίτης αἱρε-
τικὸς καλόγηρος, ὀνόματι Παχώμιος, τὴν
παρηγορεῖ πείθοντάς την ὅτι ὁ Μωάμεθ
εἶναι ἀπεσταλμένος ἀπὸ τὸν Θεὸ προφή-
της καὶ ὅτι ὁ σεληνιασμός του ὀφείλεται
στὴν ἐπίσκεψη τοῦ ἀρχιστρατήγου Μιχα-
ήλ, ὁ ὁποῖος τοῦ ἀποκαλύπτει τὸν Νόμο
τοῦ Θεοῦ. Ὡστόσο, ὁ ἱστορικός μας δὲν
χρονοτριβεῖ καθόλου μὲ τὶς «ψευδολογί-
14
Ἐξαίρεση ἀποτελεῖ στὴν προκειμένη περίπτωση
ὁ ἑλληνοτραφὴς Ρουμάνος Δημήτριος Καντιμήρ
(1673-1723), ὁ ὁποῖος ὅμως ἔγραψε τὰ ἔργα του
στὰ λατινικὰ ἢ στὰ ρουμανικά.
15
Βιβλίον ἱστορικόν, περιέχον ἐν συνόψει διαφό-
ρους καὶ ἐξόχους ἱστορίας, ἀρχόμενον ἀπὸ κτίσε-
ως κόσμου μέχρι τῆς ἁλώσεως Κωνσταντινουπό-
λεως καὶ ἐπέκεινα· συλλεχθὲν μὲν ἐκ διαφόρων
ἀκριβῶν ἱστοριῶν, καὶ εἰς τὴν κοινὴν γλῶτταν
μεταγλωττισθὲν παρὰ τοῦ ἱερωτάτου Μητροπο-
λίτου Μονεμβασίας κυρίου Δωροθέου…, Βενετία
1631. Περισσότερες ἀπὸ 20 ἄλλες ἐκδόσεις μέ-
χρι τὸ 1800.
231
ες» τοῦ Μωάμεθ καὶ «τὴν μυσαρὰν πίστιν»
τῶν ὀπαδῶν του.
Πολὺ πιὸ ἄφθονες ἱστορικὲς πληρο-
φορίες παρέχονται ἀπὸ τὸν Νεκτάριο Ἱε-
ροσολύμων16 (Ἐπιτομή, σσ. 267-275): ἔτος
γέννησης καὶ θανάτου τοῦ Μωάμεθ, ἔτος
ἔναρξης τῆς διδασκαλίας του καὶ τῆς
᾽Εγίρας, διάρκεια τοῦ κηρυγματικοῦ του
ἔργου καὶ τῆς ἐπίγειας ζωῆς του, προο-
δευτικὴ αὔξηση τῶν ὀπαδῶν του καὶ τῶν
μαθητῶν του, προσπάθειες δηλητηρίασής
του, ἀντιδράσεις στὴν ἀποστολή του ἐκ
μέρους εὐγενῶν οἰκογενειῶν τῆς Μέκκας,
πόλεμος κατὰ τῶν Ἑβραίων τῆς περιοχῆς
καὶ πρῶτες συγκρούσεις μὲ τοὺς Βυζα-
ντινούς. Ὁ Νεκτάριος δηλώνει ὅτι κύρια
πηγὴ τῆς Ἐπιτομῆς του εἶναι κάποιο ἀρα-
βικὸ Χρονικό17. Γι’ αὐτὸ καὶ οἱ περὶ Μω-
άμεθ πληροφορίες του συγγενεύουν ἐν
πολλοῖς μὲ τὶς πληροφορίες ποὺ δίνει τὸ
κείμενο τοῦ Βαρθολομαίου τοῦ Ἐδεσση-
νοῦ18, ποὺ καὶ αὐτὸς χρησιμοποιεῖ ἀρα-
βικὲς καὶ χαλδαϊκὲς (συριακὲς) πηγές, οἱ
ὁποῖες βέβαια δὲν συμφωνοῦν πάντα μὲ
τὶς μουσουλμανικές. Οἱ πληροφορίες τοῦ
Νεκταρίου συγγενεύουν ἐπίσης μὲ πολλὰ
λατινικὰ ἀντιισλαμικὰ κείμενα τῆς παρά-
δοσης τοῦ Τολέδου, χωρὶς αὐτὸ νὰ ἐπι-
βεβαιώνει ὅτι ὁ Νεκτάριος χρησιμοποί-
16
Νεκταρίου Πατριάρχου Ἱεροσολύμων, Ἐπιτομὴ
τῆς Ἱεροκοσμικῆς Ἱστορίας, εἰς πέντε μερισθεῖσα
τμήματα … Συγγραφεῖσα παρὰ τοῦ μακαριωτά-
του πρώην Ἱεροσολύμων Πατριάρχου Νεκταρίου
τοῦ Κρητῆ [sic]… Ἑνετίησιν κατὰ τὸ ᾳχοζ΄ τὸ
σωτήριον παρὰ Νικολάῳ τῷ Γλυκεῖ. Ἀναστατικὴ
ἐπανέκδοση, Ἀθήνα 1980.
17
Βλ. Μ. Ἰ. Μανούσακας, «Ἡ Ἐπιτομὴ τῆς
Ἱεροκοσμικῆς Ἱστορίας τοῦ Νεκταρίου ῾Ιερο-
σολύμων καὶ αἱ πηγαὶ αὐτῆς», στὸ Κρητικὰ
Χρονικὰ 1 (1947), 291-332, καὶ στὴν εἰσαγωγὴ
τῆς ἐπανέκδοσης τοῦ ἔργου, σσ. IX-L .
18
PG 104, 1384-1448.
 ΑΣΤΕΡΙΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ
ησε δυτικὲς πηγές. Νὰ σημειωθεῖ ἀκόμα
ὅτι ὁ Νεκτάριος εἶναι ὁ πρῶτος ποὺ δη-
μοσιεύει ὁλόκληρο τὸ κείμενο τῆς Δια-
θήκης τοῦ Μωάμεθ πρὸς τοὺς μοναχοὺς
τοῦ Ὄρους Σινᾶ (σσ. 271-273), σὲ ἔνδει-
ξη ὅτι ὁ Μωάμεθ «ἠγάπα πολλὰ τὸ γένος
τῶν Χριστιανῶν παρὰ ἄλλο κανένα γέ-
νος καὶ πολλὰ ἐσπούδαζε νὰ φυλάττωνται
ἀπείρακτοι ἐν εἰρήνῃ» (σ. 275). Πράγματι,
μολονότι δὲν παραλείπει νὰ ἀναφέρει καὶ
νὰ περιγράψει τὶς βιαιοπραγίες τῶν μου-
σουλμάνων ἔναντι τῶν χριστιανικῶν πλη-
θυσμῶν τῆς Ἀνατολῆς, ὁ Κρητικὸς πατρι-
άρχης Ἱεροσολύμων δὲν ἐκδηλώνει σὲ κα-
μιὰ περίπτωση ἀντιμωαμεθανικὰ αἰσθή-
ματα. Γράφει μάλιστα ὅτι «μετὰ τὸν θά-
νατον τούτου τοῦ Μωάμεθ ἐφάνη εἰς τὸν
οὐρανόν, πρὸς τὸ Νότιον μέρος, μία μεγά-
λη φωτία. Τούτη ἦτον ἄστρον κομήτης, λε-
γόμενος Δοκίτης. Ἅπλωνε ἀπὸ Νότον ἕως
Βορρᾶν· ἐκράτησε ἡμέρας λ´· ἐδήλει δὲ τὸ
κράτος καὶ πλατυσμὸν ταύτης τῆς θρη-
σκείας, ἥτις ἤρξατο ἀπὸ τὸν Νότον καὶ πα-
ρέτεινε κατὰ μῆκος ἕως Βορρᾶν» (σ. 275)19.
Τὴν ἔλλειψη παντὸς εἴδους ἀντιμου-
σουλμανικῶν καὶ ἀντιτουρκικῶν αἰσθημά-
των διαπιστώνουμε ἐπίσης καὶ στὴν Δω-
δεκάβιβλον τοῦ Δοσιθέου20, τοῦ ἄλλου
ἐκείνου μεγάλου πατριάρχη Ἱεροσολύμων.
19
Πληροφορία δανεισμένη ἀσφαλῶς ἀπὸ τὴν
Σύνοψιν Ἱστοριῶν τοῦ Γεωργίου Κεδρηνοῦ, ὁ
ὁποῖος γράφει: «Μετὰ δέ γε τὸν θάνατον τοῦ
θεηλάτου Μουχούμετ ἐφάνη κατὰ μεσημβρίαν
ἀστὴρ ὁ λεγόμενος δοκίτης, προμηνύων τὴν τῶν
᾽Αράβων ἐπικράτειαν. ῎Εμεινε δὲ ἐπὶ ἡμέρας
τριάκοντα, διατείνων ἀπὸ μεσημβρίας ἕως
ἄρκτου. ῏Ην δὲ ξιφοειδὴς» ( PG 121, 816Α).
20
Δοσιθέου πατριάρχου Ἱεροσολύμων, Ἱστορία
τῶν ἐν Ἱεροσολύμοις πατριαρχευσάντων,
διῃρημένη μὲν ἐν δώδεκα βιβλίοις…, Βου-
κουρέστι 1715/1722. Ἐπανέκδοση σὲ 6 τόμους,
Θεσσαλονίκη, Ρηγόπουλος, 1982-1983 (ἐπιμ.
ἀρχιμ. Εἰρ. Δεληδῆμος).
232
Ὅμως, ὁλόκληρο τὸ ὀγκωδέστατο αὐτὸ
ἔργο ἀποτελεῖ περισσότερο ἕνα ἀντιρρη-
τικὸ κατὰ τοῦ παπισμοῦ σύγγραμμα καὶ
λιγότερο ἕνα ἔργο ἐκκλησιαστικῆς ἱστορί-
ας. Ὁ Δοσίθεος, μάλιστα, δὲν κρύβει κα-
θόλου τὴν προτίμησή του γιὰ τὸ τουρμπά-
νι τῶν Τούρκων καὶ τὴ βαθιά του ἀπέχθεια
πρὸς τὴν παπικὴ τιάρα. Σημειώνει, ἐπὶ πα-
ραδείγματι, ὅτι ἡ αὔξηση τῆς δύναμης τοῦ
Ὀτμᾶν (Ὀθμὰν-Ὀσμάν), ποὺ ἀναδείχτηκε
σουλτάνος τοῦ Ἰκονίου (περ. 1280-1324)
καὶ ἱδρυτὴς τῆς δυναστείας τῶν Ὀθω-
μανῶν, συμπίπτει μὲ τὴ σύγκληση τῆς Συ-
νόδου τοῦ Λουγδούνου (Λυῶνος, 1274)
καὶ τὰ καταστρεπτικά της γιὰ τὴν Ὀρθο-
δοξία ἀποτελέσματα· καὶ συνεχίζει: «Ὅτε
δὲ ἐπῆλθεν ὁ βλάσφημος φλωρεντινὸς
ὅρος, καὶ εἰς τὸ Βυζάντιον ἐπραγματεύετο ἡ
ὀρθοδοξία χάριν τοῦ ἐλθεῖν δῆθεν βοήθειαν
ἀπὸ τῶν Λατίνων, τότε ὁ Κύριος παρέδωκε
τὴν ἐπίγειον πόλιν, ἵνα φυλάξῃ τὴν πνευμα-
τικήν, τὴν ἁγίαν λέγω Ἐκκλησίαν, ἀδιαλώ-
βητον ἀπὸ τῶν πυλῶν τοῦ ᾅδου, ὅστις ἐστὶν
ὁ παπισμός»21.
Μιὰ ἄλλη ὁμάδα χρονογράφων καὶ
ἱστορικῶν, στὴν ὕστερη κυρίως περίοδο
τῆς Τουρκοκρατίας, ἐμπνέεται ἀπὸ δυτι-
κοὺς ἱστορικοὺς καὶ χρονογράφους καὶ
ἀπὸ τὰ πολλὰ καὶ ποικίλα λεξικά· πολλὲς
φορές, μάλιστα, ἀντιγράφει τὰ δυτικὰ
κείμενα, μεταφράζοντας καὶ διαφορο-
ποιώντας κάπως τὸ περιεχόμενό τους.
Τὸ χαρακτηριστικότερο παράδειγμα εἶναι
ἀσφαλῶς ἡ Βίβλος χρονικὴ περιέχουσα
τὴν ἱστορίαν τῆς Βυζαντίδος22. Τὸ ἑξάτο-
21
Δωδεκάβιβλος, Βιβλίον Θ´, κεφ. Δ´, § 1.
22
Βίβλος χρονικὴ περιέχουσα τὴν ἱστορίαν τῆς
Βυζαντίδος. Μεταφρασθεῖσα ἐκ τοῦ ἑλληνικοῦ
εἰς τὸ κοινὸν ἡμέτερον ἰδίωμα, παρὰ Ἰωάννου
Στάνου, τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων. Νῦν δὲ πρῶτον τύποις
ἐκδοθεῖσα καὶ ἐπιμελῶς διορθωθεῖσα παρὰ τοῦ
ἐν ἱερεῦσι κυ [sic] Ἀγαπίου Λοβέρδου. Ἑνετίησι
 Εἰσαγωγὴ στὴν ἑλληνικὴ πολεμικὴ καὶ ἀπολογητικὴ γραμματεία ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ
μο αὐτὸ ἔργο τοῦ Ἰωάννου Στάνου ἀπο-
τελεῖ ὄχι μόνο μετάφραση «ἐκ τοῦ ἑλληνι-
κοῦ εἰς τὸ κοινὸν ἡμέτερον ἰδίωμα», ἀλλὰ
καὶ ἐπιλογὴ καὶ ἀνάπλαση παλαιοτέρων
βυζαντινῶν κειμένων, ὅπως τοῦ Μιχαὴλ
Γλυκᾶ, τοῦ Γεωργίου Κωδινοῦ, τοῦ Λέο-
ντος τοῦ Σοφοῦ κ.λπ. Τὸ θέμα μας ἀφο-
ροῦν ἐδῶ οἱ σσ. 225-292 τοῦ τόμου Ε΄,
οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν τὸν Βίον καὶ
τὴν πολιτείαν τοῦ Μωάμεθ εἰς κζ΄ κεφά-
λαια23. Σύμφωνα μὲ τὴν πληροφορία τοῦ
ἐκδότη, τὰ κείμενα ποὺ ἀφοροῦν στὴν
ἱστορία τοῦ ἰσλὰμ καὶ τῶν Τούρκων εἶναι
δανεισμένα ἐξ ὁλοκλήρου ἀπὸ δυτικὲς
πηγές, ἰταλικὲς ἢ γαλλικές, εἴτε μεταφρα-
σμένες αὐτούσια εἴτε διασκευασμένες, οἱ
ὁποῖες βέβαια πηγὲς δὲν προσδιορίζο-
νται24. Πρὶν ὅμως ἀναφερθοῦμε στὶς δυ-
ᾳψξζ΄· 1767· Παρὰ Δημητρίῳ Θεοδοσίου τῷ ἐξ
Ἰωαννίνων, σὲ ἕξι πολυσέλιδους τόμους (σσ.
479+471+454+487+476+448). Βλ. τὴ σύντομη
περιγραφὴ στὸν É. Legrand, Bibliographie
Hellénique… du XVIIIe s., Paris 1928, II, 59-62.
23
Γιὰ τὸ περιεχόμενο, βλ. παρακάτω τὴ μελέτη
τοῦ κώδικα ὑπ᾽ ἀρ. 1720 τῆς Μονῆς Μεγίστης
Λαύρας.
24
Οἱ σσ. 293-476 τοῦ Ε΄ τόμου καὶ ὁλόκληρος ὁ
Στ΄ τόμος (σσ. 1-448) περιέχουν τὴν ἱστορία τῶν
Τούρκων σουλτάνων ποὺ βασίλεψαν στὴν Κων-
σταντούπολη, ἀπὸ τὸν Μωάμεθ Α΄ (1453) μέ-
χρι τὴν ἀνάρρηση στὸ θρόνο τοῦ Ἀχμὲτ Γ΄ (μέ-
χρι τὸ 1703 καὶ ὄχι τὸ 1695, ὅπως ἀναφέρεται
στὸν É. Legrand). ῾Ο συγγραφέας καὶ ὁ ἐκδότης
ὑπόσχονται τὴν ἔκδοση κι ἑνὸς ἕβδομου τόμου
μὲ τὴν ἱστορία τῶν σουλτάνων μέχρι τὴν ἐποχή
τους (1767, βασιλεία Μουσταφᾶ Γ΄), ὁ ὁποῖος
τόμος δὲν ἐκδόθηκε ποτέ. Σὲ μιὰ σύντομη Εἴδη-
σιν τοῦ ἕκτου τόμου διαβάζουμε: «Μὲ τὸν ἕκτον
τοῦτον τόμον ἐξεδώκαμεν σὺν Θεῷ εἰς τύπον ὅσα
ἀπὸ τῆς Βυζαντίδος (γλώσσης) μετεφράσθησαν
εἰς τὸ ἡμέτερον κοινὸν ἰδίωμα, καὶ ὅσα ἄλλα προ-
σετέθησαν παρὰ τοῦ μεταφράσαντος περὶ τῆς
Μοναρχίας τῶν ᾽Οθωμανῶν ἀπὸ Μεχεμὲτ πρώ-
του ἕως τῆς βασιλείας Μουσταφᾶ τοῦ δευτέρου
233
τικὲς πηγὲς τοῦ Γιαννιώτη λογίου, θὰ θέ-
λαμε νὰ ἐπισημάνουμε δύο ἄλλα ἐνδια-
φέροντα γιὰ τὸ θέμα μας σημεῖα.
Κατ’ αρχάς, ὁ Στάνος ἐνσωματώνει
τὸν Βίον τοῦ Μωάμεθ ἀμέσως μετὰ τὴν
ἀφήγηση τῆς ἅλωσης τῆς Κωνσταντινού-
πολης (1453) καὶ πρὶν ἀρχίσει νὰ ἐξιστο-
ρεῖ τὰ τῆς βασιλείας τῶν Τούρκων σουλ-
τάνων. Δικαιολογεῖ δὲ τὸ ἐγχείρημά του
αὐτὸ25 ὡς ἑξῆς: «Διὰ νὰ ἀκολουθήσωμεν
τὴν ἱστορίαν τῆς Κωνσταντινουπόλεως
(μετὰ τὴν ἅλωση), ἀνάγκη καὶ τὰς πολι-
τείας τῶν βασιλέων Ὀθωμανῶν διεξιέναι,
ἅτε καὶ αὐτοὶ βασιλεῖς τῆς αὐτῆς πόλεως
διατελοῦσιν. ᾽Επεὶ γὰρ ἔθος τοῖς ἱστορι-
ογράφοις ἀπὸ τῶν πρώτων στοιχείων ἐξι-
στορεῖν τὰ γραφόμενα ἔθνη, ἔδοξε κἀμοὶ
πρὸ τῆς διηγήσεως τῶν βασιλέων Τούρκων
νὰ θέσω ὡς ἐν κεφαλαίῳ τὸν Βίον τοῦ Μω-
άμεθ, ἐξ οὗ ἔλαβον τὴν ἀρχήν τους τὸ γέ-
νος τῶν Τούρκων» (Ε´, 224). Μὲ ἄλλα λό-
[…] Πλέον ἄλλην μετάφρασιν δὲν ἔχομεν. ῞Ομως
ἡμεῖς φυλάττομεν σκοπὸν νὰ ἐξακολουθήσωμεν
τὴν Ἱστορίαν τῶν βασιλέων Κωνσταντινουπόλε-
ως […] Πλὴν τὸ ἔργον ζητεῖ καιρὸν καὶ κόπον,
διότι δὲν εὑρίσκομεν τὴν ὕλην ἑνωμένην εἰς ἕνα
συγγραφέα ἱστορικόν, ἀλλὰ πρέπει νὰ τὴν συ-
νάξωμεν ἀπὸ διαφόρους συγγραφεῖς, Ἰταλοὺς
καὶ Γάλλους, καὶ ἀπὸ τὰ αὐτῶν ἡμερολόγια, καὶ
ἀπό τινας ἄλλας διεσπαρμένας εἰδήσεις. Ἔπειτα
πρέπει νὰ ἑνώσωμεν κατὰ τὴν τάξιν τῶν καιρῶν
τὰ ἔργα καὶ τὰς πράξεις τῶν βασιλέων καὶ ἔτζι
νὰ κάμωμεν τὴν οἰκοδομὴν μὲ μίαν εὔκτακτον
σειρὰν τῆς Ἱστορίας ἕως τοῦ νῦν». Οἱ δηλώσεις
αὐτὲς τοῦ ἐκδότη μᾶς δίδουν τουλάχιστον ἔγκυ-
ρες πληροφορίες γιὰ τὶς πηγὲς καὶ τὴ μέθοδο
σύνταξης τῆς Βυζαντίδος.
25
Νὰ σημειωθεῖ ὅτι καὶ στὸ Χρονικὸν Μέγα τοῦ
Ψευδο-Σφραντζῆ (PG 887Α-891Α καὶ 914-958)
τὰ ἐκτενῆ κείμενα κατὰ τοῦ Μωάμεθ καὶ τῆς θρη-
σκείας του τοποθετοῦνται ἐπίσης μετὰ τὴν Ἅλω-
ση. Βαρύτητα τώρα δίνεται ὄχι στὴν ἐμφάνιση
τοῦ Μωάμεθ ἀλλὰ στὴν πτώση τῆς χριστιανικῆς
βασιλείας καὶ τῆς βασιλεύουσας πόλης.
 ΑΣΤΕΡΙΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ
για, ἡ Βυζαντίς, ποὺ εἶναι μιὰ χρονογρα-
φία ἀπὸ κτίσεως κόσμου μέχρι τὸ ἔτος
1703, ἀναφέρεται στὴ βασιλεία τῶν Τούρ-
κων σουλτάνων στὴν Κωνσταντινούπο-
λη (τὴ Βυζαντίδα) ὡσὰν νὰ ἦταν ἡ φυσικὴ
συνέχεια τῆς βασιλείας τῶν Βυζαντινῶν
βασιλέων, μὲ μόνη διακοπὴ τὰ σχετικὰ μὲ
τὸν Μωάμεθ εἰσαγωγικὰ κεφάλαια. Φαί-
νεται, μάλιστα, νὰ αἰσθάνεται κάπως ὑπε-
ρήφανος γιὰ τὴν ἱστορία αὐτή, ὅταν γρά-
φει ὅτι πάνω στὰ ἐρείπια τοῦ Βυζαντίου
«ἠγέρθη ἡ βασιλεία τῶν Τουρκῶν κραται-
οτέρα καὶ μεγίστη μεταξὺ τῶν βασιλειῶν
τοῦ κόσμου, καὶ σώζεται ἰσχυρὰ ἕως τὴν
σήμερον μοναρχεύουσα τοὺς τόπους τῶν
πάλαι δοξαζομένων Ρωμαίων καὶ κατακυ-
ριεύουσα ἐπὶ τὰς κεφαλὰς τῶν ταλαιπώ-
ρων Χριστιανῶν» (Ε´, 224).
Τὸ δεύτερο σημεῖο εἶναι ὅτι ἡ βιο-
γραφία τοῦ Μωάμεθ ποὺ ἐνσωματώνε-
ται ἐδῶ δὲν περιλαμβάνει κανένα ἀπὸ
τὰ γνωστὰ ἀρνητικὰ ἢ ἀντιρρητικὰ γιὰ
τὸ ἰσλὰμ στοιχεῖα. ῾Ο ἴδιος ὁ συγγραφέ-
ας ὁμολογεῖ σὲ ἄλλο σημεῖο: «Παρακαλῶ
δὲ πρὸς τοὺς ἀναγινώσκοντας οὐκ ἔσο-
μαι ἀπάρεστος καὶ ἀειδὴς διὰ τὸ περίερ-
γον τῶν πραγμάτων ὁποῦ περιλαμβάνει
οὗτος ὁ Βίος. Καὶ εἶναι ὁ πλέον ἀκριβέστε-
ρος καὶ ἀληθέστερος πάντων τῶν ἄλλων
ὁποῦ μέχρι τὴν σήμερον ἐδόθησαν, εἴτε
ἀπὸ τοὺς Ἀνατολικοὺς εἴτε ἀπὸ τοὺς Δυ-
τικούς. Προσέτι ἀπὸ τὸν Βίον τοῦτον δι-
δασκόμεθα κατὰ πᾶσαν ἀκρίβειαν τὴν πί-
στιν τῶν αὐτῶν Ὀθωμανῶν. Παρακαλῶ δὲ
νὰ μὴ σκανδαλισθῇ τὶς ἐξ ὑμῶν ἀκούων
με λέγοντα ἀληθῆ τινὰ πεπλασμένα παρὰ
τῶν Ὀθωμανῶν, ὅτι ἐγὼ ὁμιλῶ κατὰ τὴν
γνώμην καὶ κατὰ τὰς ρήσεις αὐτῶν· μήτε
ἠμπορῶ νὰ ὑποψιασθῶ ὅτι θέλει βρεθῆ
τινὰς τόσον ἄδικος κριτὴς ἀπὸ ἐμὲ καὶ νὰ
μὲ δικάσῃ ἀλλότριον εὐαγγελικῆς ἀληθεί-
ας γράφοντα τὰ τοιαῦτα» (Ε´, 373). Ἀνε-
234
ξάρτητα ἀπὸ τὴν κρίση τοῦ χρονογρά-
φου γιὰ τὴν ἀξία τοῦ Βίου τοῦ Μωάμεθ
καὶ ἀπὸ τὴν ὁμολογία τῆς δικῆς του ἀλη-
θινῆς πίστης, ὀφείλουμε νὰ σημειώσουμε
ὅτι ὁ Βίος τοῦ Μωάμεθ ποὺ δημοσιεύε-
ται ἐδῶ παρέχει ἐξαιρετικὰ πλούσιες καὶ
πολύτιμες πληροφορίες, ἀποτελεῖ δὲ τὴν
ἐκτενέστερη βιογραφία τοῦ Μωάμεθ ποὺ
συναντᾶμε στὴν ἑλληνικὴ γραμματολο-
γία μέχρι τὰ μέσα τοῦ 20οῦ αἰώνα, ὁπό-
τε ἐμφανίζονται τὰ ἐπιστημονικά, πανε-
πιστημιακά, περὶ Μωάμεθ συγγράμματα.
Θὰ ἦταν ἄκρως ἐνδιαφέρον νὰ γνω-
ρίζουμε ἂν ὁ Στάνος μεταφράζει ἁπλῶς
ἕνα γαλλικὸ ἢ ἰταλικὸ βίο τοῦ Μωάμεθ,
ὁπότε ἡ προσφορὰ τοῦ ἴδιου περιορίζεται
στὴν ἄριστη ἐπιλογὴ τοῦ δυτικοῦ κειμέ-
νου καὶ στὴν ἀρτιότατη ἐκτέλεση τῆς με-
τάφρασης, ἢ ἂν διαθέτει διάφορες πηγὲς
ἀπὸ τὶς ὁποῖες δανείζεται τὰ ἀπαραίτη-
τα στοιχεῖα γιὰ τὴ σύνταξη τοῦ δικοῦ
του Βίου τοῦ Μωάμεθ, ὁπότε ἡ προσφο-
ρά του ἀποβαίνει πολὺ πιὸ οὐσιώδης, ση-
μαντικότατη γιὰ τὴν ἑλληνικὴ γραμμα-
τεία· ἀναδεικνύει δὲ τὸν Στάνο ὡς ἕναν
ἐξαίρετο ἀντιπρόσωπο τοῦ Διαφωτισμοῦ
καὶ τοῦ πνεύματος ἀνεξιθρησκείας ποὺ
ἀρχίζει νὰ διαμορφώνεται στὴ Δύση26. Κι
26
Γιὰ τὸ θέμα, βλ. τὴν εἰσαγωγὴ στὸν τρίτο-
μο βίο τοῦ Μωάμεθ τοῦ Jean Gagnier, La vie
de Mahomet traduite et compilée de l’Alcoran,
des traditions authentiques de la Sonna, et des
meilleurs auteurs Arabes. Par Mr Jean Gagnier,
professeur en Langues orientales à Oxford.
Amsterdam, chez les Wetsteins et Smith, 1748,
volumes I, II et III. Ὁ Γκανιὲ ἀνατρέχει ὄντως σὲ
πολλοὺς Ἄραβες χρονογράφους καὶ συγγραφεῖς
βίου ἢ τῶν χαντὶθ τοῦ Μωάμεθ, ἰδιαίτερα στὸν
Abû l-Fidâ’ (1273-1331), συγγραφέα ἑνὸς Βίου
τοῦ Μωάμεθ, τοῦ ὁποίου εἶχε δώσει μιὰ λατινικὴ
μετάφραση ἤδη στὰ 1721. Τὸν Gagnier χαρα-
κτηρίζει κριτικὸ πνεῦμα καὶ μεγάλη ἀντικειμε-
νικότητα. Ὅλα τὰ στοιχεῖα ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ
 Εἰσαγωγὴ στὴν ἑλληνικὴ πολεμικὴ καὶ ἀπολογητικὴ γραμματεία ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ
ἀκόμα, ἡ ἀφήγηση τοῦ βίου τοῦ Μωάμεθ
ἀκολουθεῖ τὰ ἀραβικὰ πρότυπα ἀφήγη-
σης, τὰ ὁποῖα ὅμως ἀκολουθοῦν καὶ ὅλοι
σχεδὸν οἱ δυτικοὶ συγγραφεῖς ἀπὸ τὰ
μέσα τοῦ ΙΖ΄ αἰώνα καὶ ὕστερα.
Κι ἕνα τελευταῖο, σημαντικότατο, ση-
μεῖο: Ὁ Στάνος ἐνσωματώνει στὴ χρο-
νογραφία του τὸν Βίον τοῦ Μωάμεθ γιὰ
τοὺς λόγους ποὺ ἐξηγεῖ, λειτουργώντας
δηλαδὴ σὰν εὐσυνείδητος ἱστορικός.
Ὡστόσο, ὁ Βίος τοῦ Μωάμεθ ποὺ δημο-
σιεύεται στὴ Βυζαντίδα θὰ χρησιμεύσει
ὡς κύρια πηγὴ σὲ πολλὰ μεταγενέστερα
ἀντιισλαμικὰ κείμενα, ἐπιτρέποντας ἔτσι
τὴν ἀθρόα διείσδυση τῆς δυτικῆς γραμ-
ματείας στὴν ἑλληνορθόδοξη, σὲ ὅ,τι
ἀφορᾶ στὴν περὶ τὸ ἰσλὰμ καὶ τὸν Μωά-
μεθ γραμματεία. Περιοριζόμαστε ἐδῶ σὲ
δύο ἢ τρία παραδείγματα ἀναφορικὰ μὲ
τὴν ἐπίδραση αὐτή:
Στὴ Βιβλιοθήκη τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Με-
γίστης Λαύρας διασώζονται δύο χαρτῶοι
κώδικες τοῦ ΙΘ΄ αἰώνα, γραμμένοι ἀπὸ
τὸν ἴδιο ἄγνωστο γραφέα. Ὁ πρῶτος, ὁ
κῶδιξ ὑπ᾽ ἀρ. 1719 (218 φύλλα), περι-
έχει τὴν ἱστορία ἀπὸ τὴ δημιουργία τοῦ
κόσμου μέχρι τὴ βασιλεία Ἰωάννη τοῦ
Δούκα, ἀποτελεῖ δὲ μιὰ ἰδιότυπη περίλη-
ψη τῶν τριῶν πρώτων τόμων τῆς Χρονο-
γραφίας τοῦ Στάνου27. Ὁ δεύτερος κῶδιξ,
Στάνος τὰ βρίσκουμε καὶ στὸν Γκανιέ· ὡστόσο,
τὸ τρίτομο ἔργο τοῦ σοφοῦ ὀριενταλιστῆ δὲν
μπορεῖ νὰ εἶναι ἡ πηγὴ τοῦ Γιαννιώτη λογίου.
Βλ. καὶ Norman Daniel, Islam and the West. The
Making of an Image, Edinburgh University Press,
1960; traduction française: Islam et l’Occident,
Paris, Les Editions du Cerf, 1993.
27
Ὁ συγγραφέας τοῦ χειρογράφου, ἀντιγράφο-
ντας τὴ Βυζαντίδα, ἄλλοτε σταχυολογεῖ, ἄλλο-
τε κάνει περικοπὲς κι ἄλλοτε δίνει μιὰ περίληψη.
Ἔτσι, οἱ 479 (τ. Α´) + 471 (τ. Β´) + 454 (τ. Γ´)
ἔντυπες σελίδες τοῦ Στάνου συντέμνονται σὲ
235
ὁ ὑπ᾽ ἀρ. 1720, τοῦ ὁποίου ἡ ἀντιγραφὴ
«ἐτελειώθη τὸ ἔτος ᾳωκδ΄, ἀπριλίου α´»28,
φέρει τὸν τίτλο Βυζαντίς – τίτλο ἀπόλυ-
τα δικαιολογημένο, ἀφοῦ, ἀπὸ τὰ 11 κε-
φάλαια τοῦ περιεχομένου, τὰ δέκα ἀνα-
φέρονται ἄμεσα στὴ Βυζαντίδα, δηλαδὴ
στὴν Κωνσταντινούπολη. Τὸ πρῶτο κε-
φάλαιο (σσ. 1-125) εἶναι «Χρονικὸν ἀρχό-
μενον ἀπὸ Θεοδώρου τοῦ Λασκάρεως τοῦ
νεωτέρου ἤτοι Δούκα μέχρι Κωνσταντί-
νου τοῦ Παλαιολόγου», συνεχίζει δηλαδὴ
τὴν ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ἀπὸ τὸ σημεῖο
στὸ ὁποῖο αὐτὴ σταματᾶ στὸ προηγούμε-
νο χειρόγραφο, γιὰ νὰ τὴ φέρει μέχρι τὴν
Ἅλωση. Στὸ δεύτερο κεφάλαιο (σσ. 125-
148) περιέχεται μιὰ «Χρονολογία ἀκριβὴς
ἀπὸ τῆς βασιλείας τοῦ Μεγάλου Κωνστα-
ντίνου καὶ τῶν μετὰ τοῦτον βασιλευσά-
ντων ἐν τῇ βασιλίδι τῶν πόλεων μέχρι καὶ
τῆς ἁλώσεως αὐτῆς ἀπὸ τῶν Ἀγαρηνῶν».
Τὸ δὲ τελευταῖο κεφάλαιο (κεφ. 11, σσ.
204-220) δίνει μιὰ σύντομη ἱστορία τῶν
Ὀθωμανῶν βασιλέων τῆς Κωνσταντινού-
πολης, ἀπὸ τὸν Μωάμεθ τὸν Πορθητὴ μέ-
χρι τὸν Μουσταφὰ Β´ (1695-1703). Ἀπὸ
τὸ τρίτο μέχρι καὶ τὸ ἔνατο κεφάλαιο (σσ.
148-196) ἔχουμε μιὰ ποικίλη λατρευτική,
ἐθιμοτυπικὴ καὶ χωρογραφικὴ ὕλη ποὺ
ἀφορᾶ ἐπίσης ἄμεσα τὴν Κωνσταντινού-
πολη29.
435 χειρόγραφες σελίδες. Ἡ ἴδια μέθοδος ἀκο-
λουθεῖται καὶ στὸν κώδ. 1720, ὅπου συντέμνο-
νται οἱ τόμοι Δ´, Ε΄ καὶ Στ΄ (487+476+448 σε-
λίδες).
28
Χωρὶς νὰ μποροῦμε νὰ προσδιορίσουμε ἂν ἡ
ἡμερομηνία αὐτὴ δηλώνει τὸ χρόνο συγγραφῆς
ἢ τὸ χρόνο ἀντιγραφῆς τοῦ κειμένου. Πάντως,
πρόκειται γιὰ κείμενο μεταγενέστερο τῆς
Χρονογραφίας τοῦ Στάνου.
29
Κεφ. 3 (σ. 148): «Περὶ τῶν δεσποτικῶν
ἑορτῶν…»· Κεφ. 4 (σ. 159): «Ὁ ὄρθρος τῆς μεγά-
λης Κυριακῆς τοῦ Πάσχα»· Κεφ. 5 (σ. 166): «Περὶ
 ΑΣΤΕΡΙΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ
Ἐμᾶς ἐδῶ μᾶς ἐνδιαφέρει τὸ δέκατο
κεφάλαιο (σσ. 196-204), «Τινὰ πεπλασμέ-
να ὡς ἀληθῆ ὑπὸ τῶν ᾽Οθωμανῶν ἐν πε-
ριλήψει», διότι ἀναφέρεται στὴν ἱστορία
τοῦ Μωάμεθ, τοῦ ἱδρυτῆ τῆς θρησκεί-
ας ποὺ «κατατρόπωσε» τὴ βασιλεύου-
σα πόλη. Τοποθετεῖται δὲ ἡ ἱστορία αὐτὴ
ἀμέσως μετὰ τὴν ἐξιστόρηση τῆς Ἅλω-
σης, σὰν ἕνα εἶδος εἰσαγωγῆς στὴν ἱστο-
ρία τῶν Τούρκων σουλτάνων ποὺ ἀκο-
λουθεῖ. Ἐντύπωση προκαλεῖ ὁ πλοῦτος
τῶν βιογραφικῶν στοιχείων ποὺ περιέχει
γιὰ τὸν Μωάμεθ: λεπτομέρειες γιὰ τοὺς
γονεῖς, τὸν τόπο γέννησής του καὶ κυρί-
ως τὶς ποικίλες ἐκδοχὲς διαφόρων συγ-
γραφέων, μουσουλμάνων καὶ χριστιανῶν,
γιὰ τὸ ἔτος γεννήσεώς του (570, 571, 578,
580, 600, 620 μ.Χ.)· καὶ τοῦτο, «ἐπειδὴ κα-
νένα βέβαιον σιμὰ εἰς τὸν Μωάμεθ δὲν
εὑρίσκεται καὶ εἰς τοὺς Ἄραβας» ἱστορι-
κοὺς (σ. 196). Ἐντούτοις, «οἱ Ὀθωμανοὶ
πλάττουσι νὰ ἔγιναν πολλὰ τέρατα εἰς τὴν
γένναν τοῦ Μωάμεθ, τὰ ὁποῖα οἱ φρονιμό-
τεροι τούτων καὶ οἱ σοφώτεροι, ὡς νομίζω,
δὲν τὰ πιστεύουν»30 (σσ. 196-197). Παρα-
ταῦτα, ὁ ἀνώνυμος χρονογράφος ἐξιστο-
ρεῖ τὰ «τέρατα» αὐτὰ ποὺ συνοδεύουν τὴ
γέννα τοῦ Μωάμεθ, τὰ διάφορα δηλαδὴ
προβλήσεως καὶ ἐκλογῆς τοῦ πατριάρχου…»·
Κεφ. 6 (σ. 170): «Περὶ πενθίμων βασιλικῶν ἐνδυ-
μάτων»· Κεφ. 7 (σ. 171): «Περὶ τῆς σχηματογρα-
φίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως»· Κεφ. 8 (σ. 173):
«Περὶ τῶν ἀγαλμάτων, στηλῶν καὶ θεαμάτων τῆς
Κωνσταντινουπόλεως»· Κεφ. 9 (σ. 175): «Περὶ
τῆς οἰκοδομῆς τοῦ ναοῦ τῆς ἁγίας Σοφίας»· ὅλα
ἀντιγραμμένα, αὐτούσια ἢ περιληπτικά, ἀπὸ τὸν
τόμ. Δ΄ τῆς Βυζαντίδος, ἡ ὁποία ἀντιγράφει τὸν
Γεώργιο Κωδινὸ (PG 157). Γιὰ τὸ ἔργο τοῦ Κω-
δινοῦ βλ. G. Dagron, Constantinople imaginaire.
Etude sur le récit des «Patria», Paris, Bibliothèque
Byzantine, Etudes 8, 1984.
30
Στὰ παραθέματα διορθώνονται σιωπηρὰ τὰ
πολλὰ ὀρθογραφικὰ λάθη.
236
θαύματα ποὺ ἀναγγέλλουν ἢ ἐπιβεβαιώ-
νουν τὴ γέννηση ἑνὸς μεγάλου προφήτη
καὶ ποὺ βρίσκει κανεὶς στὸν Ἀβουναζὰρ
(Abû Ma’sar), στὸν Ἀλβουχάριον (al-
Bukhâri) καὶ σὲ ἄλλους. Πράγματι, πρό-
κειται γιὰ βιογραφικὰ στοιχεῖα τοῦ Μω-
άμεθ ποὺ διανθίζουν ὅλες σχεδὸν τὶς Sira
ar-Rassul, ἀπὸ τὴν πρώτη ἐκείνη τοῦ Ibn
Ishâq, γνωστὴ στὸν Βαρθολομαῖο τὸν
Ἐδεσσηνὸ (10ος αἰ.) ἀλλὰ καὶ στοὺς Λα-
τίνους συγγραφεῖς ἤδη ἀπὸ τὸ 1141/331.
Στὴ συνέχεια ὁ συγγραφέας μας ἀσχο-
λεῖται λεπτομερῶς μὲ τὴν πλούσια Χα-
δίγη, τὴν πρώτη σύζυγο τοῦ Μωάμεθ, μὲ
τὴν προφητική του κλήση, μὲ τὸ πλύσιμο
τῆς καρδιᾶς του ἀπὸ τὸν Γαβριήλ, μὲ τὸ
θαυμαστὸ ταξίδι του στὰ Ἱεροσόλυμα καὶ
τὴν ἀνάβασή του στὸν οὐρανὸ μέχρι τὸ
θρόνο τοῦ Θεοῦ. Στὸ τέλος δέ, μᾶς πλη-
ροφορεῖ ὅτι ὁ Μωάμεθ εἶχε 21 ἢ 26 γυ-
ναῖκες καὶ 4 παλλακίδες καὶ ὅτι ἡ Χαδί-
γη τοῦ εἶχε δώσει 4 παιδιά. Ὅλα αὐτὰ ὁ
συγγραφέας τὰ χαρακτηρίζει τέσσερις
ἢ πέντε φορὲς «παμπληθεῖς φλυαρίας»
καὶ «μυθολογίας» τῶν «ὀθωμανῶν ἱστο-
31
Πηγὴ τοῦ Στάνου θὰ μποροῦσαν νὰ εἶναι τὰ
μουσουλμανικὰ ἔργα τῶν ὁποίων τὴ μετάφραση
εἶχε ἀποφασίσει καὶ φροντίσει ὁ Pierre le Véné-
rable στὸ Τολέδο, στὰ 1141-1143. Βλ. M.-Th.
D’Alverny, La connaissance de l’islam dans l’Oc-
cident médiéval, London, Variorum, 1994. Πῶς
ὅμως τὰ κείμενα αὐτὰ ἔφτασαν ὣς τοὺς Ἕλλη-
νες συγγραφεῖς ἕξι ἢ ἑφτὰ αἰῶνες ἀργότερα, θὰ
προσπαθήσουμε νὰ τὸ ξεκαθαρίσουμε ἀλλοῦ,
ἐξετάζοντας τὸ Κατὰ τοῦ Μωάμεθ δοκίμιο τοῦ
Γερασίμου Βλάχου, καθὼς καὶ Τοὺς λόγους ἀπο-
δεικτικοὺς κατὰ τῶν Τούρκων, ποὺ περιέχονται
στὸν κώδικα ὑπ᾽ ἀρ. 88 τῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ζα-
γορᾶς Πηλίου. Ὅπως ὅμως κι ἂν ἔχει τὸ πράγμα,
ὅλα αὐτὰ τὰ κείμενα μᾶς τοποθετοῦν μπροστὰ
σὲ μιὰ νέα πραγματικότητα, σὲ μιὰ ὁμάδα ἑλλη-
νικῶν ἀντιισλαμικῶν κειμένων ποὺ πηγή τους
δὲν εἶναι πιὰ οἱ βυζαντινοὶ συγγραφεῖς ἀλλὰ ἡ
δυτικὴ ἀντιισλαμικὴ γραμματεία.
 Εἰσαγωγὴ στὴν ἑλληνικὴ πολεμικὴ καὶ ἀπολογητικὴ γραμματεία ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ
ρικῶν». Παρὰ ταῦτα οἱ ἀφηγήσεις του
σέβονται ἀπόλυτα τὶς ἀνάλογες ἀφηγή-
σεις τῶν μουσουλμανικῶν πηγῶν. Ἐκτὸς
δὲ ἀπὸ τοὺς Ἀβουναζὰρ καὶ Ἀλβουχά-
ριον, στοὺς ὁποίους παραπέμπει συχνὰ
ὁ συγγραφέας μας, ἀναφέρει ἐπίσης τὸν
Λεονίτη, τὸν Κισσαῖον (al-Kisâ’î) καὶ τὸν
Ἀλμακνὸν (al-Makkî).
Ὕστερα ἀπὸ μιὰ πολὺ προσεκτικὴ
ἀντιπαραβολὴ τοῦ κεφαλαίου Ι΄ τῆς ἀνώ-
νυμης χειρόγραφης Βυζαντίδος μὲ τὰ κζ΄
κεφάλαια (τόμ. Ε´, σσ. 225-292) τῆς ἔντυ-
πης Βυζαντίδος τοῦ Στάνου, μποροῦμε νὰ
διατυπώσουμε ὡς ἑξῆς τὰ συμπεράσματά
μας32: α) Ὅλα ἀπολύτως τὰ στοιχεῖα ποὺ
περιέχονται στὸ χειρόγραφο τὰ βρίσκου-
με καὶ στὸ κείμενο τοῦ Στάνου· β) Ὁ συγ-
γραφέας τοῦ χειρογράφου ἐπιλέγει ἀπὸ
τὴ μοναδικὴ αὐτὴ πηγή του ἐκεῖνα μόνο
τὰ στοιχεῖα ποὺ τοῦ εἶναι ἀπαραίτητα γιὰ
τὴ συγκρότηση τοῦ δικοῦ του πορτραί-
του τοῦ ἱδρυτῆ τῆς θρησκείας τῶν Τούρ-
κων· γ) Τὰ ἐπιλεγμένα στοιχεῖα τὰ ἀντι-
γράφει αὐτούσια, μὲ τὴν ἴδια ὀρθογραφία
τῶν κυρίων ὀνομάτων, διατηρώντας κι
αὐτὲς ἀκόμα τὶς παρενθέσεις· δ) Τὰ μόνα
προσωπικὰ στοιχεῖα τοῦ ἄγνωστου συγ-
γραφέα εἶναι οἱ ἐπιλογὲς ποὺ ἐπιχειρεῖ
καὶ οἱ λίγες μικρὲς φράσεις ποὺ ἐκφρά-
ζουν τὴν κρίση του γιὰ ὅσα ἀφηγεῖται.
Ἔχουμε, λοιπόν, μὲ τὸ κείμενο αὐτὸ ἕναν
πρῶτο ἑλληνικό, προσεγμένο καὶ χαριτω-
μένο, Βίον τοῦ Μωάμεθ, ὁ ὁποῖος ὅμως
στηρίζεται ἐξολοκλήρου στὸν Βίον καὶ
πολιτείαν τοῦ Μωάμεθ τῆς Χρονογραφίας
32
Κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο θὰ μπορούσαμε νὰ διατυ-
πώσουμε τὰ συμπεράσματά μας, ἂν ἐπιχειρούσα-
με μιὰ ἀντιπαραβολὴ τῶν δύο χειρόγραφων τό-
μων τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας μὲ τοὺς
ἕξι τόμους τῆς Βυζαντίδος τοῦ Στάνου.
237
τοῦ Στάνου33, ὁ ὁποῖος, ὅπως εἴδαμε, δι-
ασκευάζει καὶ μεταφράζει δυτικὲς πηγές.
Ἰδιαίτερη ἐπίσης σημασία ἐνέχει τὸ γε-
γονὸς ὅτι τὶς περισσότερες ἀπὸ τὶς «φλυ-
αρίες» ποὺ ἱστορεῖ ὁ ἀνώνυμος χρονο-
γράφος μας τὶς βρίσκουμε καὶ στὸ πολὺ
εὐρύτερο κείμενο ποὺ εἴχαμε ἐκδώσει
παλαιότερα ὡς νεοελληνικὸ μυθιστόρη-
μα τῆς ζωῆς τοῦ Μωάμεθ34 καὶ ποὺ φέ-
ρει τὸν τίτλο: «Ἐδῶ σημειοῦμεν τινὰ ἀνα-
γκαῖα, νὰ τὰ ἠξεύρουν οἱ πιστοὶ πρὸς
πληροφορίαν εὐσεβείας, περὶ τῆς ἀπά-
της τοῦ λαοπλάνου ἀντιχρίστου Μωάμεθ,
καθὼς ἀπὸ ἀξιοπίστους ἱστορικοὺς εὕρο-
μεν γεγραμμένα». Οἱ κειμενικὲς παραλ-
λαγὲς εἶναι, βέβαια, πολλές. Παρὰ τὸ γε-
γονὸς ὅτι τὸ δεύτερο περιέχει πλεῖστα
ὅσα στοιχεῖα τοῦ πρώτου, τὰ δύο κείμε-
να δὲν ἐξαρτῶνται τὸ ἕνα ἀπὸ τὸ ἄλλο.
Ἀπὸ τὴ σύγκρισή τους καθίσταται ὅμως
ὁλοφάνερο ὅτι οἱ δύο ἀνώνυμοι συγγρα-
φεῖς ἀντλοῦν τὰ περὶ τοῦ βίου τοῦ Μωά-
μεθ στοιχεῖα τους ἀπὸ μία κοινὴ «δυτικὴ»
πηγή, ἡ ὁποία ὅμως πηγὴ δὲν εἶναι ἄλλη
ἀπὸ τὴν Βίβλον Χρονικὴν τοῦ Στάνου.
Ἕνα τρίτο, πολὺ χαρακτηριστικό, πα-
ράδειγμα εἶναι τὸ Χρησμολόγιον διαφό-
ρων χρησμοδοτῶν, ἐρανισθὲν ἐκ διαφόρων
ὑπομνημάτων παρὰ τοῦ κυρίου Νικολά-
ου Παρπαρίγου ἐκ νήσου Λέσβου, 1807,
Ἰουλίου 20, ἐν Ἰασίῳ τῆς Μολδαυΐας. Τὸ
ὀγκῶδες αὐτὸ Χρησμολόγιον, ποὺ ἐναπό-
κειται ἀνέκδοτο στὸν χειρόγραφο κώδικα
ὑπ᾽ ἀρ. 928 τῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ρουμα-
νικῆς Ἀκαδημίας, στὸ Βουκουρέστι, δὲν
33
Ἀκόμα καὶ ὁ τίτλος τοῦ κεφαλαίου ἐμπνέεται
ἀπὸ φράση τοῦ Στάνου ποὺ παραθέτουμε
παραπάνω.
34
A. Argyriou, «Un “roman“ de Mahomet grec
inédit», in Graeco-Arabica, Athènes, 2 (1983),
139-190, μὲ γαλλικὴ μετάφραση τοῦ κειμένου,
εἰσαγωγὴ καὶ ἐκτενῆ σχόλια.
 ΑΣΤΕΡΙΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ
παρουσιάζει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον ἀπὸ
ἄποψη χρησμολογικὴ ἢ ἐσχατολογική,
ὑπὸ τὴν ἔννοια ὅτι ὅλα του τὰ κείμενα
εἶναι γνωστότατα καὶ διάσπαρτα σὲ ἑκα-
τοντάδες βιβλία, χειρόγραφα ἢ ἔντυπα. Ἡ
σημασία του ἔγκειται στὸ γεγονός ὅτι: α)
Στὸ τέλος τῆς συλλογῆς τῶν χρησμολο-
γικῶν κειμένων (σσ. 412-514), παρατίθε-
ται καὶ μιὰ συλλογὴ «πατριωτικῶν» κει-
μένων τῆς ἐποχῆς τοῦ Νεοελληνικοῦ Δι-
αφωτισμοῦ, ὅπως τὰ ἐπαναστατικὰ κείμε-
να τοῦ Ρήγα Βελεστινλῆ ἀλλὰ καὶ ἄλλα·
β) Ἀνάμεσα στὰ χρησμολογικὰ κείμενα
βρίσκει κανεὶς μιὰ σειρὰ ἀπὸ ἄλλα ἀντιι-
σλαμικὰ κείμενα, ἢ κείμενα ποὺ ἀναφέρο-
νται ἁπλῶς στὸ μωαμεθανισμὸ καὶ τοὺς
μωαμεθανούς. ῎Ετσι, τὸ Χρησμολόγιον
τοῦ Παρπαρίγου περιλαμβάνει: 1) Κατά-
λογον (σσ. 406-412) «τῶν βασιλευσάντων
ἐν Κωνσταντινουπόλει εὐσεβῶν τε καὶ
ἀσεβῶν, ἀπὸ τοῦ Μεγάλου Κωνσταντί-
νου μέχρι τοῦ νῦν» (μέχρι τὸν Σελίμ Γ´,
1789-1807)· 2) Τοὺς τίτλους τῶν κεφα-
λαίων τῶν τεσσάρων Κατὰ τοῦ Μωάμεθ
Λόγων Ἰωάννου τοῦ Καντακουζηνοῦ (σσ.
361-367), ποὺ συναντᾶμε καὶ στὸ Χρο-
νικὸν Μέγα τοῦ Ψευδο-Σφραντζῆ (PG
156, 887Α-891Α) ἀλλὰ καὶ ὡς αὐτοτελὲς
κείμενο σὲ πολλὰ χειρόγραφα· 3) Τὴν Δι-
αθήκη τοῦ Μωάμεθ πρὸς τοὺς μοναχοὺς
τοῦ Ὄρους Σινᾶ (σσ. 367-372), ἀντιγραμ-
μένη ἀπὸ τὴν Ἐπιτομὴν (σσ. 271-273) τοῦ
Νεκταρίου Ἱεροσολύμων· 4) Τὸ Ἐγκώμιον
ἀληθινὸν εἰς τοὺς λαοπλάνους Μωάμεθ
καὶ Ἀλῆ (σσ. 373-378), ποὺ συναντᾶμε
στὶς διάφορες ἐκδόσεις τοῦ ἔργου τοῦ
Νεκταρίου Τέρπου Βιβλίον καλούμενον
Πίστις, ἀλλὰ καὶ στὸ τέλος πολλῶν ἀπὸ
τὰ χειρόγραφα τοῦ Συγγράμματος Ἀνα-
στασίου τοῦ Γορδίου35· 5) Ὡστόσο, τὸ
35
Βλ. παρακάτω τὴ σχετικὴ μὲ τὸν Ἀναστάσιο
238
ἐκτενέστερο κείμενο τοῦ Χρησμολογίου
δὲν εἶναι ἄλλο παρὰ ὁ Βίος καὶ πολιτεία
τοῦ Μωάμεθ, ποὺ διαβάζουμε στὴ Χρο-
νογραφία τοῦ Στάνου36. Παρατηροῦμε,
λοιπόν, ὅτι τὸ Χρησμολόγιον αὐτό, παρὰ
τὸν χρησμολογικό του χαρακτήρα, περι-
έχει πολλά, ἐνδιαφέροντα καὶ ποικίλου
περιεχομένου ἀντιισλαμικὰ κείμενα, ἰδι-
αίτατα τὸν ἐκτενέστατον Βίον τοῦ Μω-
άμεθ, ἀντιγραμμένον ἀπὸ τὴν Βυζαντίδα
τοῦ Στάνου.
Τὸ ὀγκωδέστερο ἀπὸ ὅλα τὰ ἑλληνό-
γλωσσα χρησμολόγια εἶναι τὸ Χρησμο-
λόγιον τοῦ Παϊσίου Λιγαρίδη, γραμμένο
στὰ 165637· Εἶναι ἐπίσης τὸ πλουσιότερο
σὲ παντὸς εἴδους πληροφορίες, ἰδιαίτερα
ἐσχατολογικές, ἱστορικὲς καὶ θεολογικές.
Γνώστης τῆς ἑλληνικῆς καὶ τῆς λατινικῆς
γλώσσας, μὲ μόρφωση εὐρύτατη, ὁ Λιγα-
ρίδης ἀντλεῖ τὶς πληροφορίες του ἀπὸ πά-
μπολλες πηγές, λατινικὲς καὶ ἑλληνικές,
θύραθεν καὶ ἐκκλησιαστικές, ἀρχαῖες,
Γόρδιο σελίδα. Τὸ θέμα ὅμως ἐξετάζεται
εὐρύτερα στὴν ἐργασία μας γιὰ τὴν ἑλληνικὴ
ἀντιισλαμικὴ γραμματεία στοὺς χρόνους τῆς
Τουρκοκρατίας.
36
Βλ. περισσότερα στὸ Ἀ. Ἀργυρίου, «Τὸ
Χρησμολόγιον τοῦ κυρίου Νικολάου Παρπαρίγου
ἐκ νήσου Λέσβου» (ὑπὸ δημοσίευση).
37
Διασώζεται σήμερα σὲ δύο χειρόγραφα: τὸν
κώδ. ὑπ᾽ ἀρ. 160 τῆς Βιβλιοθήκης τοῦ Πατρι-
αρχείου Ἱεροσολύμων (ποὺ χρησιμοποιοῦμε
ἐδῶ) καὶ τὸν κώδ. ὑπ᾽ ἀρ. 386 τῆς Βιβιοθήκης
τῆς Ρουμανικῆς ᾽Ακαδημίας στὸ Βουκουρέστι.
Ὁ κώδ. ὑπ᾽ ἀρ. 23 (τοῦ ἔτους 1668) τοῦ Μετο-
χίου τοῦ Παναγίου Τάφου φαίνεται νὰ διασώ-
ζει μέρος μόνο τοῦ Χρησμολογίου. Σημειώνου-
με ἀκόμη ὅτι ὁ συντάκτης τοῦ κώδ. ὑπ᾽ ἀρ. 836
τῆς Ἀκαδημίας τοῦ Βουκουρεστίου, ὁ κληρικὸς
Ἱερόθεος Κουκουζέλης, ἄντλησε ἀπὸ κάποιο χει-
ρόγραφο τοῦ Χρησμολογίου τοῦ Λιγαρίδη τὰ πε-
ρισσότερα ἀπὸ τὰ ἐσχατολογικὰ κείμενα ποὺ
ἀντιγράφει.
 Εἰσαγωγὴ στὴν ἑλληνικὴ πολεμικὴ καὶ ἀπολογητικὴ γραμματεία ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ
μεσαιωνικὲς καὶ νεότερες, κατὰ τρόπον
ὥστε τὸ Χρησμολόγιόν του νὰ ἀναδει-
κνύεται μὲ τὴ σειρά του σὲ πηγὴ πολυτι-
μότατη, ἀνεξάντλητη, πληροφοριῶν, κυ-
ρίως σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ στὴ χρησμολογία καὶ
τὴν περὶ ἐσχάτων γραμματεία. Δεδομένου
δὲ ὅτι τὸ ἔργο γράφτηκε γιὰ νὰ ἀποδεί-
ξει ὅτι ὁ Μωάμεθ εἶναι ὁ Ἀντίχριστος, ὅτι
ἡ βασιλεία του εἶναι ἡ βασιλεία τοῦ Ἀντι-
χρίστου καὶ ὅτι τὸ ξανθὸν γένος τῶν Ρώ-
σων θὰ ἀπαλλάξει τὴ χριστιανοσύνη ἀπὸ
τὴ δουλεία της αὐτή, ὁ Λιγαρίδης συγκέ-
ντρωσε στὸ κείμενό του καὶ σχολίασε ὅλα
σχεδὸν τὰ σχετικὰ μὲ τὰ θέματα αὐτὰ κεί-
μενα. Στὴ μουσουλμανικὴ θρησκεία, καὶ
τὸν ἱδρυτή της ἰδιαίτερα, ὁ συγγραφέας
ἀφιερώνει πέντε ἀπὸ τὰ ἑβδομήντα περί-
που κεφάλαια τοῦ ἔργου38.
Τὸ πρῶτο ἀπὸ αὐτὰ (Χρησμὸς 35ος πα-
ρωχημένος, φφ. 130β-134α) γράφεται μὲ
ἀφορμὴ τὸν χρησμὸ «Οὐαί σοι, Ἑπτάλο-
φε…» καὶ ἀναφέρεται στὴν ἀποστολὴ
τοῦ Μωάμεθ ὡς προφήτη. Τοποθετεῖται
δὲ ἀμέσως μετὰ τὴν ἐξιστόρηση τῶν συμ-
βάντων ἐπὶ τῆς βασιλείας τοῦ Ἡρακλείου
(Χρησμὸς παρωχημένος 34ος), ὅπως δη-
λαδὴ καὶ στὶς διάφορες βυζαντινὲς Χρο-
νογραφίες. Ὁ συγγραφέας ἀντλεῖ ἀπὸ δι-
άφορες πηγὲς τὶς πληροφορίες του. Ἔτσι,
ὁ Μωάμεθ, κατὰ τὰ διάφορα ταξίδια
του ὡς πραγματευτής, συναντήθηκε μὲ
Ἑβραίους ἀστρολόγους, οἱ ὁποῖοι, ἀπὸ τὰ
διάφορα σημεῖα ποὺ διέκριναν στὸ σῶμα
του, διεῖδαν ὅτι θὰ γίνει μέγας καὶ ἔσπευ-
σαν νὰ τὸν περιτάμουν· ἐπίσης, ἡ μητέρα
του μίλησε γιὰ ἐναέρια πνεύματα (ἀγγέ-
λους ἢ τζὶν) ποὺ ἦρθαν ὅταν ἦταν μικρός,
τοῦ ἄνοιξαν τὸ στῆθος καὶ τοῦ ἔπλυναν
38
Τὸ Χρησμολόγιον σύγκειται ἀπὸ 65 χρησμοὺς
παρωχημένους ἢ μέλλοντες καὶ ἀπὸ ὁρισμένα
ἄλλα προοίμια ἢ αὐτοτελῆ κείμενα.
239
τὴν καρδιά. Νέος ὁ Μωάμεθ, προσκολλή-
θηκε στὴν ὑπηρεσία πλουσίου ἐμπόρου,
μετὰ τὸ θάνατο τοῦ ὁποίου παντρεύτηκε
τὴ σύζυγό του. Αὐτή, ἀπὸ τὴν ντροπή της
ποὺ ὁ ἄντρας της σεληνιάζεται, διαβεβαί-
ωσε ὅτι ὁ Μωάμεθ «ἤρχετο εἰς ἔκστασιν
καὶ μὲ ἄγγελον ἐσυντύχαινε». Κατὰ τὸν
Λιγαρίδη, «ὁ διάβολος ἐπεριμάζωξε καὶ
ἀνακεφαλαίωσεν εἰς τὴν Μωαμεθιτικὴν
θρησκείαν τὴν ἄβυσσον πασῶν τῶν αἱρέ-
σεων καὶ ἐπιτομὴν ὁλωνῶν τῶν σαρκικῶν
ἡδονῶν». Ὡστόσο, ὁ συγγραφέας ἀναφέ-
ρεται μόνο σ᾽ ἕνα συμβὰν ἀπὸ τὴ ζωὴ τοῦ
Μωάμεθ, τὸ ὁποῖο δείχνει τὴν ἄκρατη φι-
ληδονία του καὶ ἐξηγεῖ τοὺς λατρευτικοὺς
καθαρισμοὺς τῶν μωαμεθανῶν.
Στὸ δεύτερο κείμενο (Χρησμὸς 2ος
μέλλων, φφ. 233α-235α: Περὶ τῆς γενεα-
λογίας καὶ τῆς βασιλείας τοῦ Μωάμεθ), ὁ
Λιγαρίδης παίρνει ἀφορμὴ ἀπὸ τὸν ἰσχυ-
ρισμὸ τῶν μουσουλμάνων ὅτι ὁ Μωάμεθ
«ἦτο ἀπὸ καταβολῆς κόσμου μεταξὺ πη-
λοῦ καὶ ὕδατος» κρυμμένος, γιὰ νὰ δώ-
σει τὴ δική του ἀφήγηση τῆς γενεαλογί-
ας τοῦ Μωάμεθ, τῆς γέννησής του, τῆς
ἀνατροφῆς του, τῆς μαθητείας του κοντὰ
σ᾽ ἕναν Νεστοριανὸ μοναχὸ ὀνόματι Πα-
χώμιο. Ὅλες ὅμως αὐτὲς οἱ πληροφορίες,
χωρὶς καμιὰ ἐξαίρεση, εἶναι δανεισμένες
ἀπὸ τὸν Ἔλεγχον Ἀγαρηνοῦ τοῦ Βαρθο-
λομαίου τοῦ Ἐδεσσηνοῦ· ἡ μόνη προσω-
πικὴ συμβολὴ τοῦ Λιγαρίδη εἶναι ἡ δια-
φορετικὴ διάταξη τῶν διαφόρων ἐπεισο-
δίων τῆς ἀφήγησης.
Ἀπὸ τοὺς Βυζαντινοὺς συγγραφεῖς,
καὶ ἰδιαίτερα ἀπὸ τὸν Ἰωάννη τὸν Καντα-
κουζηνό, ὁ συγγραφέας δανείζεται ἐπί-
σης τὰ διάφορα στοιχεῖα ποὺ συνθέτουν
τὰ τρία ἄλλα κεφάλαια (Χρησμὸς 3ος μέλ-
λων, φφ. 239α-240β: Περὶ τοῦ Μωάμεθ
τῆς Παλαιᾶς Γραφῆς· Χρησμὸς 4ος μέλλων,
φφ. 240β-248β: Περὶ τῶν ρητῶν τῆς Νέας
 ΑΣΤΕΡΙΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ
Διαθήκης περὶ τοῦ Μωάμεθ· Χρησμὸς 6ος
μέλλων, φφ. 248β-250α: ᾽Εκ τῶν λεγο-
μένων περὶ τοῦ Μωάμεθ παρὰ τῶν θεί-
ων Πατέρων). Στὸ τελευταῖο κεφάλαιο ἡ
συμβολή του εἶναι πιὸ προσωπική, ἀφοῦ
ἐπεξεργάζεται ἐπιμελῶς τὰ κείμενα ποὺ
σταχυολογεῖ ἀπὸ διαφόρους ἐκκλησια-
στικοὺς συγγραφεῖς. ῎Εχει δὲ μεγαλύτε-
ρη ἀξία τὸ τελευταῖο αὐτὸ κείμενο, ὅπου
ὁ Λιγαρίδης δανείζεται ἀπὸ διαφόρους,
ἀπολογητικοὺς κυρίως, συγγραφεῖς, τὰ
στοιχεῖα ἐκεῖνα ποὺ τοῦ ἐπιτρέπουν νὰ
ἀποδείξει ὅτι ὁ Μωάμεθ «ὅλα τὰ εὐλο-
γεῖ, ὅλα τὰ συγχωρᾶ» (ἡ ἔκλυτη ζωὴ καὶ
διδασκαλία του), ὅτι δὲν εἶναι οὔτε προ-
φήτης οὔτε ἀπόστολος τοῦ Θεοῦ, ὅτι δὲν
εἶναι ὁ Παράκλητος καὶ ὅτι οἱ Χριστιανοὶ
καὶ οἱ Ἑβραῖοι δὲν ἀφαίρεσαν ἀπὸ τὴ Βί-
βλο τους τὶς ἀναφερόμενες στὴν ἔλευση
τοῦ Μωάμεθ προφητεῖες, ὅτι ὁ Μωάμεθ
δὲν ἐπιτέλεσε κανένα θαῦμα ποὺ νὰ ἀπο-
δεικνύει τὴν προφητική του ἰδιότητα καὶ
ἀποστολή.
***
Τὸ «ἑρμηνευτικὸ κίνημα», δηλαδὴ ὁ σε-
βαστὸς ἀριθμὸς ἑρμηνειῶν στὴν Ἀπο-
κάλυψη τοῦ Ἰωάννου ποὺ συντάσσονται
κατὰ τοὺς χρόνους τῆς Τουρκοκρατίας,
ἀποσκοπεῖ, μεταξὺ ἄλλων, στὴν ταύτιση
τῶν δύο Θηρίων (Ἀποκάλυψη, κεφ. ΙΓ΄)
μὲ τὸ μωαμεθανισμὸ καὶ τὸν παπισμό,
τοὺς δύο ἐχθροὺς τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ
τοῦ Ἑλληνισμοῦ39. Εἴτε ἐκλαμβάνονται
ὡς πρόδρομοι τοῦ Ἀντιχρίστου εἴτε ὡς
ὁ ἴδιος ὁ Ἀντίχριστος «εἰς δύο πρόσωπα
ἐνεργούμενος», οἱ δύο αὐτοὶ ἐχθροὶ σημα-
39
A. Argyriou, Les Exégèses grecques de
l’Apocalypse à l’époque turque (1453-1821).
Esquisse d’une histoire des courants idéologiques
au sein du peuple grec asservi, Θεσσαλονίκη,
Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, 1982.
240
δεύουν τὴ βασιλεία τοῦ Ἀντιχρίστου, δη-
λαδὴ μιὰ ριζική, μιὰ ὀντολογικὴ ἀλλαγὴ
στὴν πορεία τῆς Ἱστορίας. Τὸ τέλος τῆς
βασιλείας τους σημαίνει ἢ τὸ τέλος τοῦ
κόσμου ἢ τὴν ἐγκαθίδρυση μιᾶς νέας,
κραταιότερης καὶ ἐνδοξότερης, Ὀρθό-
δοξης Ἀνατολικῆς Αὐτοκρατορίας. Στὴν
προσπάθειά τους νὰ περιγράψουν τὰ δύο
αὐτὰ ἱστορικὰ πρόσωπα τοῦ Ἀντιχρίστου,
οἱ ἑρμηνευτὲς ἀντλοῦν τὸ ἀπαραίτητο
ὑλικὸ ἀπὸ τὴν ἀντιισλαμικὴ καὶ τὴν ἀντι-
λατινικὴ ἑλληνικὴ (ἐνίοτε καὶ ἀπὸ τὴ δυ-
τικὴ) γραμματεία, στὸ ὁποῖο ὅμως ὑλικὸ
προσδίδουν μιὰ ἐσχατολογικὴ διάστα-
ση. Σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ στὸ μωαμεθανισμό, ἡ
διάσταση αὐτὴ ὑπάρχει, βέβαια, ἀπὸ τὴν
ἐποχὴ τῆς ἐμφάνισης τοῦ ἰσλὰμ καὶ τῶν
ραγδαίων ἀραβομουσουλμανικῶν κα-
τακτήσεων· ἡ ἐσχατολογικὴ διάσταση
τοῦ παπισμοῦ, μολονότι ἐμφανίζεται ἤδη
στὴν ἐποχὴ τῶν Σταυροφοριῶν40, ἐνισχύ-
εται καὶ ὀξύνεται τώρα μὲ τὴν ἐπίδραση
τῆς προτεσταντικῆς ἐναντίον τοῦ Πάπα
πολεμικῆς41.
Οἱ ἑρμηνεῖες στὴν Ἀποκάλυψη δὲν πα-
ρέχουν στοιχεῖα πρωτότυπα καὶ ἀξιόλο-
γα γιὰ τὸν Μωάμεθ καὶ τὴ θρησκεία του,
στοιχεῖα δηλαδὴ ποὺ δὲν τὰ συναντᾶμε σὲ
ἄλλα κείμενα, ἰδιαίτερα στοὺς βυζαντι-
νοὺς καὶ μεταβυζαντινοὺς χρονογράφους
ἢ στὴν πολεμικὴ κατὰ τοῦ ἰσλὰμ γραμμα-
τεία. Θὰ περιοριστοῦμε, ἐδῶ, μόνο στὸ
παράδειγμα τοῦ Ἀναστασίου τοῦ Γορδί-
ου, γιατὶ πρῶτος αὐτός, καὶ ἐμφανέστερα
40
Βλ. Ἀ. Ἀργυρίου, «Ἡ ἐσχατολογικὴ σκέψη
τοῦ ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου», στὸ
Πρακτικὰ τοῦ Α΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου Ἅγιος
Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος. Ἱστορία – Θεολογία –
Πολιτισμός, Πάφος, Μονὴ Ἁγίου Νεοφύτου,
2010, σσ. 217-260.
41
A. Argyriou, Les Exégèses grecques de
l’Apocalypse…, ὅ.π., σσ. 9-32.
 Εἰσαγωγὴ στὴν ἑλληνικὴ πολεμικὴ καὶ ἀπολογητικὴ γραμματεία ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ
ἀπὸ τοὺς ἄλλους, διατύπωσε τὴν ταύτι-
ση τῶν δύο προσώπων τοῦ Ἀντιχρίστου
καὶ γιατὶ στὸ Περὶ Μωάμεθ καὶ κατὰ Λα-
τείνων Σύγγραμμά του συναντᾶμε τὰ πε-
ρισσότερα στοιχεῖα γιὰ τὸ πρόσωπο τοῦ
Μωάμεθ καὶ τὴ θρησκεία του42. Ὁ Γόρδιος
ἀντλεῖ τὶς πληροφορίες του ἀπὸ πολλὲς
πηγές, ἰδιαίτερα ὅμως ἀπὸ τὸν Βαρθο-
λομαῖο τὸν Ἐδεσσηνό, ἀπὸ τὸν Νεκτάριο
Ἱεροσολύμων καὶ ἀπὸ τοὺς «χρονογρά-
φους» γενικά.
Γράφει π.χ. ὁ Γόρδιος: «…Ὅμως ἐγώ,
διαβάζοντας κάποιους χρονογράφους,
εὑρῆκα πῶς ὁ Μωάμεθ νὰ ἐγεννήθη εἰς
τοὺς ἑξακοσίους χρόνους ἀπὸ Χριστοῦ,
ἔζησε δὲ καὶ αὐτὸς τὴν θανατηράν του
ζωὴν χρόνους ἑξῆντα ἕξ, ὁποῦ γίνονται
χξς΄ (666)43, καὶ αὐτὸ δηλοῖ ἡ βοῦλλα,
42
A. Argyriou, Les Exégèses grecques de
l’Apocalypse…, ὅ.π., σσ. 320-354· Κριτικὴ ἔκδοση
τοῦ Συγγράμματος μὲ ἐκτενῆ εἰσαγωγὴ καὶ σχό-
λια στὰ γαλλικά: Ἀ. Ἀργυρίου, Ἀναστασίου τοῦ
Γορδίου (1654/5-1729) Σύγγραμμα περὶ Μωάμεθ
καὶ κατὰ Λατείνων, Ἀθήνα, Ἑταιρεία Στερεοελλα-
δικῶν Μελετῶν, 1983. Οἱ παραπομπές, στὶς σελί-
δες τῆς ἔκδοσης αὐτῆς.
43
Τὴν πληροφορία αὐτὴ τὴ βρίσκουμε καὶ στὰ
μεταγενέστερα κείμενα τῶν κωδίκων ὑπ᾽ ἀρ. 88
Ζαγορᾶς καὶ 1720 τῆς Μονῆς Μεγίστης Λαύ-
ρας, καθὼς καὶ σὲ διαφόρους Μουσουλμάνους
καὶ Λατίνους συγγραφεῖς. Εἶναι ὅμως ἀναμφι-
σβήτητο ὅτι ὁ Γόρδιος ἄντλησε τὴν πληροφορία
αὐτή, ὅπως καὶ πολλὲς ἄλλες, ἀπὸ τὸν Νεκτά-
ριο Ἱεροσολύμων (Ἐπιτομή…, σσ. 265-270), ἂν
καὶ «στρογγυλεύει» τοὺς ἀριθμοὺς γιὰ τὶς ἀνά-
γκες τοῦ ἀποδεικτικοῦ του λόγου. Γιὰ τὴν ταύ-
τιση τοῦ Μωάμεθ μὲ τὸν Ἀντίχριστο, ὁ Γόρδιος
δίνει στὴ λανθασμένη αὐτὴ χρονολογία τόσο
μεγάλη σημασία ὅση καὶ στὴ λέξη λατεῖνος (τῆς
ὁποίας λέξης, ὀρθογραφημένης μὲ ει, τὰ ψηφία
δίνουν ἐπίσης τὸν ἀριθμὸ 666) γιὰ τὴν ταύτιση
τοῦ Πάπα μὲ τὸν ἴδιο αὐτὸν Ἀντίχριστο «εἰς δύο
πρόσωπα ἐνεργούμενον». Ἀπὸ τὶς ἄλλες πηγὲς
τοῦ Γορδίου ἡ κυριότερη εἶναι ὁ Βαρθολομαῖος
ὁ Ἐδεσσηνός, PG 104, 1384Α-1448Α.
241
ἤγουν τὰ τρία στοιχεῖα τῆς βούλλας. Καὶ
μὲ τοῦτον τὸν τρόπον ἠθέλησεν ὁ Εὐαγ-
γελιστής, μᾶλλον δὲ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον,
νὰ μᾶς φανερώσῃ τὸν καιρὸν τῆς ἀναδεί-
ξεως τοῦ λυμεῶνος διὰ νὰ μὴν πλανώμε-
θα… Διὰ τοῦτο ἐφανέρωσε μὲ διορισμένον
καιρὸν πῶς εἰς τοὺς ἑξακοσίους χρόνους
ἀπὸ Χριστοῦ γεννήσεως ἔχει νὰ γεννηθῇ ὁ
Ἀντίχριστος» (σσ. 42-43). «Διατί, εἰπέ μοι,
παρακαλῶ σε, διατί δὲν ἐγεννήθη ὁ Μω-
άμεθ εἰς τοὺς πεντακοσίους ἀπὸ Χριστοῦ
ἢ εἰς τοὺς ἑπτακοσίους ἢ εἰς τοὺς ὀκτακο-
σίους, μόνον ἐγεννήθη εἰς τοὺς ἑξακοσί-
ους, καθὼς λέγει τὸ ψηφί; Καὶ πάλιν, διατί
δὲν ἔζησε τὴν ἐπάρατόν του ζωὴν πενῆντα
χρόνους ἢ ἑβδομῆντα ἢ ὀγδοῆντα, μόνον
ἔζησεν ἑξῆντα ἕξ, καθὼς λέγουν τὰ ψη-
φία; ῞Ωστε ὁποῦ αὐτὸς εἶναι τὸ Θηρίον
τὸ ἑπτακέφαλον καὶ δεκακέρατον…» (σ.
42). Ὄντας ὁ Ἀντίχριστος καὶ παίρνοντας
τὴ δύναμή του ἀπὸ τὸν διάβολο, ὁ Μωά-
μεθ «ἐνθουσιῶν καὶ πίπτων κατὰ γῆς καὶ
ἀφρίζων καὶ ἀπὸ τῶν ἐριννύων44 φθεγγό-
μενος, ἀπεφοίβαζε τὰ ἐμβρόντητα καὶ θε-
οστυγῆ αὐτοῦ ληρήματα… Αὐτὸς εἶναι
λοιπὸν ὁ διώκτης τῆς Ἐκκλησίας ὁποῦ τὴν
ἐδίωξε καὶ θέλει τὴν διώξει ἕως τῆς συντε-
λείας» (σσ. 43-44).
Ὕστερα ἀπὸ τὴν πρώτη αὐτὴ ταύτι-
ση τοῦ Μωάμεθ μὲ τὸν Ἀντίχριστο διὰ
τῆς ἱστορίας, ὁ Γόρδιος προχωρεῖ καὶ σὲ
ἄλλες ἀποδείξεις ὅτι ὁ Μωάμεθ εἶναι ὁ
Ἀντίχριστος: «Λέγουν ὅτι ὁ Ἀντίχριστος
ἔχει νὰ γεννηθῇ ἀπὸ Ἑβραίους καὶ ἀπὸ
τὴν φυλὴν τοῦ Δάν […] Ὁ Μωάμεθ ἠξεύ-
ρομεν φανερὰ πῶς εἶναι ἀπὸ τὴν φυλὴν
44
Οἱ ἐπιληπτικὲς τάσεις τοῦ Μωάμεθ ἀναφέρο-
νται ἀπὸ ὅλους σχεδὸν τοὺς βυζαντινοὺς καὶ με-
ταβυζαντινοὺς ἀντιρρητικοὺς συγγραφεῖς ὡς
ἀπόδειξη τῆς κατοχῆς του ἀπὸ τὸ διάβολο. Τὸ
περὶ ἐριν[ν]ύων τὸ συναντᾶμε μόνο στὴ Χρονο-
γραφία Γεωργίου τοῦ Ἁμαρτωλοῦ, PG 110, 865Β.
 ΑΣΤΕΡΙΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ
τοῦ Ἰσμαήλ. Ὁ Ἰσμαὴλ καὶ ὁ Ἰσαὰκ εἶναι
υἱοὶ τοῦ Ἀβραάμ […] Ἀπὸ τὸν Ἰσαὰκ ἐγεν-
νήθη ὁ Χριστός, ἀπὸ τὸν Ἰσμαὴλ ὁ Ἀντίχρι-
στος Μωάμεθ» (σ. 47) – «Ἡ πατρίδα τοῦ
Μωάμεθ εἶναι τὸ Μεντενέ, […] τὸ ὁποῖον
Μεντενὲ τὸν καιρὸν ὁποῦ ἐγεννήθη ὁ Μω-
άμεθ ἐκατοικεῖτο ἀπὸ τρία ἔθνη, Χριστια-
νούς, Ἑβραίους καὶ Ἰσμαηλίτας, μάλιστα
οἱ Ἑβραῖοι ἦσαν πλῆθος. Καὶ ἐνδέχεται νὰ
εἶναι σκότιος ἐξ Ἑβραίων. Διατὶ ὁ Μωάμεθ
εἰς τὰ περισσότερα καὶ κυριώτερα τῆς θρη-
σκείας του ἑβραΐζει, ὡς ἂν περὶ μοναρχίας
Θεοῦ, εἰς περιτομήν, εἰς ἀποχὴν τῶν χοι-
ρίων κρεῶν, εἰς βαπτισμοὺς καὶ εἰς ἄλλα»
(σ. 48). «Λέγουν ἀκόμη πῶς ἔχει νὰ πε-
ριπατήσῃ κατὰ μίμησιν τοῦ Χριστοῦ. Καὶ
ἰδὲς ἂν ἴσως καὶ δὲν τὸ ἔκαμεν! Καὶ αὐτὸς
δώδεκα μαθητὰς ἔκαμε, κατὰ μίμησιν τοῦ
Κυρίου, καὶ ὕστερα ἑβδομήκοντα, ἔπειτα
τριακοσίους καὶ πεντακοσίους. Καὶ τοὺς
δώδεκα τοὺς εἶχε εἰς μεγάλην τιμήν, καὶ
αὐτοὺς ἄφησεν ἐπιτρόπους καὶ διαδόχους
του. Οὔμαρ, Ὀτμάν, Ἀλῖ, Ἀμπουμπάκερ,
αὐτοὺς τοὺς εἶχεν ὡσὰν τέσσαρας εὐαγ-
γελιστὰς καὶ ἐξηγητὰς τῶν θεοστυγῶν
αὐτοῦ δογμάτων, ἢ μᾶλλον εἰπεῖν ληρημά-
των45. Ἀλλὰ βαβαὶ τῆς ὑποκρίσεως! Ἀλλὰ
καὶ οἱ τούτου ἐπάρατοι καὶ ἐμβρόντητοι
μαθηταί, ὄχι μόνον τὸν ἐμιμήθησαν εἰς τὴν
κακίαν, ἀλλὰ καὶ τὸν ὑπερέβησαν πολλῷ
τῷ τρόπῳ καὶ τῷ μέτρῳ· τόσον ὁποῦ αὐτοὶ
οἱ δώδεκα μαθηταὶ τοῦ Μωάμεθ ἐδίω-
ξαν καὶ ἐρήμωσαν τὴν Ἐκκλησίαν ὁποῦ μὲ
πολλοὺς κόπους καὶ ἱδρῶτας καὶ μὲ τὸ ἴδι-
όν τους τὸ αἷμα τὴν ἐσύστησαν οἱ δώδεκα
μαθηταὶ τοῦ Χριστοῦ» (σσ. 48-49). Ἀλλοῦ
45
Πληροφορίες παρμένες τὸσο ἀπὸ τὸν Νεκτάριο
Ἱεροσολύμων ὅσο καὶ ἀπὸ τὸν Βαρθολομαῖο
τὸν Ἐδεσσηνό, πάντα ὅμως γενικευμένες ἢ
«στρογγυλεμένες» γιὰ τὶς ἀποδεικτικὲς ἀνάγκες
τοῦ λόγου του.
242
ὁ Μωάμεθ λέγεται «λαοπλάνος» (σ. 31),
«ἀσεβὴς ἐξ ἀσεβῶν, βάρβαρος καὶ ἀγράμ-
ματος παντελῶς» (σ. 62), «ἐχθρὸς τοῦ Χρι-
στοῦ καὶ τῆς Ἐκκλησίας», «χριστιανοκτό-
νος καὶ μιαιφόνος» (σ. 52), «τὸ βδέλυγμα
τῆς ἐρημώσεως ἑστὸς ἐν τόπῳ ἁγίῳ» (σσ.
57-58), «ὁ ἄνθρωπος τῆς ἁμαρτίας, ὁ υἱὸς
τῆς ἀπωλείας» (σσ. 62-43).
Ὁ Ἀναστάσιος Γόρδιος ταυτίζει μὲ
τὸν Πάπα τὸ δεύτερο Θηρίο, τὸ δικέρα-
το, αὐτὸ ποὺ μοιάζει μὲ ἀρνίον καὶ λαλεῖ
ὡς δράκων (Ἀποκ. 13, 13-18). Ὁ Πάπας,
διώκτης καὶ αὐτὸς τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς
Ἐκκλησίας του, εἶναι τὸ δεύτερο πρόσω-
πο τοῦ Ἀντιχρίστου (σσ. 59-62). Οἱ πιὸ
ἐνδιαφέρουσες σελίδες τοῦ Συγγράμμα-
τος εἶναι αὐτὲς ποὺ ὁ Γόρδιος ἀφιερώνει
(π.χ. σσ. 62-65 καὶ 69-74) στὴ σύγκρι-
ση τῶν δύο Θηρίων: σύγκριση τῆς πολι-
τικῆς δύναμης τοῦ ἰσλὰμ καὶ τοῦ παπι-
σμοῦ ὡς δυνάμεων ἐχθρῶν καὶ διωκτῶν
τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας καὶ βασιλεί-
ας· σύγκριση τῆς ἠθικῆς διδασκαλίας καὶ
πράξης τοῦ Μωάμεθ καὶ τοῦ Πάπα. Πα-
ρατηροῦμε δηλαδὴ ὅτι σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς
συγκρίσεις ὁ Ἀγραφιώτης διδάσκαλος
εἶναι περισσότερο αὐστηρὸς ἔναντι τοῦ
Πάπα καὶ λιγότερο ἔναντι τοῦ Μωάμεθ, ἢ
μᾶλλον διαλέγει καὶ κάνει τὶς συγκρίσεις
ἐκεῖνες ἀκριβῶς ποὺ κατὰ τὴ γνώμη του
ἀποδεικνύουν ὅτι ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία
καὶ πίστη κινδυνεύουν περισσότερο ἀπὸ
τὸν παπισμὸ παρὰ ἀπὸ τὸ μωαμεθανι-
σμό. Τὰ ἀντιλατινικά του αἰσθήματα εἶναι
ἰσχυρότερα ἀπὸ τὰ ἀντιισλαμικά. Ἑπομέ-
νως, ἔχουμε ἐδῶ μιὰ χαρακτηριστικὴ πε-
ρίπτωση ἀνταγωνισμοῦ τῶν δύο ἰσχυρῶν
ἰδεολογικῶν ρευμάτων, αὐτοῦ ποὺ προ-
τιμᾶ τὴν τιάρα καὶ αὐτοῦ ποὺ προτιμᾶ τὸ
τουρμπάνι.
Ὁ τόσο βίαιος ἀντιλατινισμὸς τοῦ
Γορδίου εἶχε ἐντυπωσιάσει ὅλους τοὺς
 Εἰσαγωγὴ στὴν ἑλληνικὴ πολεμικὴ καὶ ἀπολογητικὴ γραμματεία ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ
ἀναγνῶστες, πολλοὶ ἀπὸ τοὺς ὁποίους
πρέπει νὰ δυσανασχέτησαν. Πράγματι, σὲ
ὁρισμένα ἀπὸ τὰ χειρόγραφα ποὺ περιέ-
χουν τὸ Σύγγραμμα περὶ τοῦ Μωάμεθ καὶ
κατὰ Λατείνων διαβάζουμε στὸ τέλος δύο
σύντομα ἀντιισλαμικὰ κείμενα, τὰ ὁποῖα
προσαρτήθηκαν ἁπλῶς στὸ κείμενο τοῦ
Γορδίου. Σὲ ἄλλη μου ἐργασία46 ἔχω ἐξηγή-
σει τοὺς λόγους γιὰ τοὺς ὁποίους ὁ Ἀγρα-
φιώτης διδάσκαλος δὲν μπορεῖ νὰ ἔχει
γράψει τὰ ἐν λόγῳ ἀντιισλαμικὰ πονημά-
τια καὶ πῶς τὰ πονημάτια αὐτὰ βρέθηκαν
προσκολλημένα στὸ Σύγγραμμά του. Δια-
τύπωνα δὲ ὁρισμένες ὑποθέσεις ὡς πρὸς
τὸν ἄγνωστο συγγραφέα τῶν δύο κειμέ-
νων, ἕναν ὀρθόδοξο λατινίζοντα ἢ Λατίνο
ἱερέα ἀπὸ τὰ μέρη τῆς Ἀνατολῆς.
Ἀγνοοῦσα τότε (1968)47 ὅτι τὰ δύο πο-
νημάτια ἐμπεριέχονται ἐπίσης στὸ ἔργο
τοῦ Νεκταρίου Τέρπου Βιβλίον καλού-
μενον Πίστις, ποὺ εἶχε ἐκδοθεῖ γιὰ πρώ-
τη φορὰ στὰ 1732 (στὴ Βενετία, ἀπὸ τὸν
ἐκδοτικὸ οἶκο τοῦ Νικολάου Σάρου), δη-
λαδὴ 12-15 χρόνια μετὰ τὴ συγγραφὴ τοῦ
ἔργου τοῦ Γορδίου48, ἕνα μόλις ἔτος ἀπὸ
τὸν θάνατό του. Παρὰ τοὺς ἰσχυρισμοὺς
46
A. Argyriou, «Anastasios Gordios et la
polémique anti-islamique post-byzantine», in
Revue des Sciences Religieuses 43,1 (1969), 58- 87.
47
Βλ. διόρθωση στὸ Ἀ. Ἀργυρίου, Ἀναστασίου
τοῦ Γορδίου (1654/5-1729) Σύγγραμμα περὶ
Μωάμεθ καὶ κατὰ Λατείνων, ὅ.π., σ. 296, ὅπου
ὅμως δὲν σχολιάζεται τὸ θέμα τῆς πατρότητάς
τους.
48
Βλ. ἐπανέκδοση ἀπὸ τὸν Κωνσταντίνο
Γαρίτση, Ὁ Νεκτάριος Τέρπος καὶ τὸ ἔργο του.
Εἰσαγωγὴ – Σχόλια – Κριτικὴ ἔκδοση τοῦ ἔργου
του Πίστις, Θήρα, Ὁ Θεσβίτης, 2002. Σύμφωνα
μὲ τὸν Γαρίτση (ὅ.π., σσ. 123-164), τὸ ἔργο
γνώρισε 12 ἐκδόσεις ἀπὸ τὸ 1732 ἕως τὸ 1818.
Ἀπὸ τὴν ἔκδοση τοῦ 1750 καὶ ὕστερα, τὴ λέξη
Βιβλιάριον ἀντικατέστησε ἡ λέξη Βιβλίον.
243
τοῦ Ἀλ. Καριώτογλου49 καὶ τοῦ Κ. Γαρί-
τση50, ποὺ τὸν ἀκολουθεῖ, ἐξακολουθῶ νὰ
ἐπιμένω στὶς θέσεις μου: Τὰ δύο ἀντιισλα-
μικὰ πονημάτια δὲν εἶναι ἔργα τοῦ Ἀνα-
στασίου τοῦ Γορδίου· ὄχι βέβαια γιατὶ
περιέχονται στὸ Βιβλίον τοῦ Νεκταρίου
Τέρπου ἀλλὰ γιατὶ τὸ περιεχόμενό τους
δὲν ταιριάζει μὲ τὴ σκέψη τοῦ Ἀγραφιώ-
τη διδασκάλου. Παραταῦτα, ἡ ἔκδοσή
τους στὸ βιβλίο τοῦ Τέρπου δὲν ἀποδει-
κνύει ἀναγκαστικὰ τὴν πατρότητα τοῦ
Μοσχοπολίτη ἱεροκήρυκα. Τὸ Βιβλιά-
ριον τοῦ Τέρπου συγκροτεῖται ἀπὸ κεί-
μενα διάφορα, ἄλλα γραμμένα ἀπὸ τὸν
ἴδιο καὶ ἄλλα σταχυολογημένα ἀπὸ δῶ
κι ἀπὸ κεῖ51. Ἄλλωστε, ὁ ἴδιος ὁ τίτλος
τοῦ βιβλίου μᾶς πληροφορεῖ ὅτι «…Εἰσὶ
δὲ καὶ ἄλλοι λόγοι ἐκλεκτοὶ εἰς ὠφέλει-
αν τῶν ἀναγινωσκόντων, ὡς φαίνεται ἐν
τῷ Πίνακι, μεταγλωττισθέντες εἰς ἁπλῆν
φράσιν. Συνταχθέντες παρὰ τοῦ ἐν Ἱερο-
μονάχοις ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ ΤΕΡΠΟΥ ἐκ τῆς
Θεοφρουρήτου Χώρας Βοσκοπόλεως…».
Εἶναι δὲ ὁλοφάνερο ὅτι τὸ ὅλο ἔργο ἀπο-
τελεῖ συμπίλημα κειμένων προσωπικῶν52
49
Ἀλ. Καριώτογλου, Ἰσλὰμ καὶ χριστιανικὴ χρη-
σμολογία, Ἀθήνα, Ἁρμός, 2000, σσ. 105-109 (σσ.
119-123 τῆς ἔκδοσης τοῦ 1982). Στὴ νέα ἔκδοση
τῆς ἐργασίας αὐτῆς, ποὺ εἶναι ἡ διδακτορικὴ δια-
τριβή του, ὁ κ. Καριώτογλου θὰ ἀπεκόμιζε πολλὰ
ὀφέλη ἂν συμπλήρωνε, τουλάχιστον, τὴν ἀπὸ τὸ
ἔτος 1980 βιβλιογραφία του.
50
Κ. Γαρίτσης, Ὁ Νεκτάριος Τέρπος καὶ τὸ ἔργο
του, ὅ.π., σσ. 107-112.
51
Βλ. αὐτόθι, σσ. 73 καὶ 499-502.
52
Προσωπικὰ κείμενα εἶναι οἱ σσ. 177-178
(πρόλογος), 187-191 (τὸ παράδειγμα τῶν
μαρτύρων), 317-346, 369-373, 395-400, ἐν μέρει
οἱ σσ. 402-436, ἡ διασκευὴ τῶν κειμένων τῶν
βίων ἁγίων καὶ μαρτύρων μὲ τὶς προτροπὲς
ποὺ τὰ συνοδεύουν καὶ τὰ σύντομα σχόλια τοῦ
Τέρπου στὰ βιβλικὰ κείμενα ποὺ δανείζεται
ἀπὸ τὰ Ἱερὰ Παράλληλα τοῦ Ἰωάννη τοῦ
 ΑΣΤΕΡΙΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ
καὶ κειμένων ποὺ ἀνήκουν σὲ διαφόρους
συγγραφεῖς, εἴτε αὐτοὶ ἔχουν ταυτιστεῖ
εἴτε ὄχι. Οἱ προσωπικὲς σελίδες τοῦ Τέρ-
που εἶναι ὅλες ὑπέροχες, ἔχουν δὲ χαρα-
κτήρα κοινωνικοθρησκευτικὸ καὶ ἀπο-
βλέπουν πρώτιστα στὸ νὰ ἀποτρέψουν
τοὺς χριστιανοὺς ἀπὸ τὸν ἐξισλαμισμό,
ὅπως ἄλλωστε καὶ ὅλο τὸ βιβλίο53. Ὅσο
γιὰ τὰ δύο πονημάτια, παρατηροῦμε ὅτι
στὴν πρώτη ἔκδοση (1732) ὑπάρχει μόνο
τὸ πρῶτο, τὸ Ἐγκώμιον ἀληθινὸν εἰς τὸν
λαοπλάνον Μωάμεθ· στὴ δεύτερη (1733)
προστίθεται καὶ τὸ δεύτερο, μὲ τὸν τίτλο
στὸν Πίνακα, Συνβούλιον τῶν πονηρῶν
πνευμάτων, ποὺ ἀπὸ τὴν ἔκδοση τοῦ
1750 καὶ ὕστερα ἐγγράφεται παντοῦ μὲ
τὸ γνωστό του τίτλο, Μέθοδος ἤγουν τέ-
χνη πανουργικὴ τοῦ διαβόλου54· μὲ αὐτὸν
ἀκριβῶς τὸν τίτλο προσκολλᾶται δύο
χρόνια νωρίτερα, τὸ 1748, στὸ Σύγγραμ-
μα τοῦ Γορδίου, στὸ χειρόγραφο ὑπ᾽ ἀρ.
646 τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Βατοπεδίου55. Πα-
Δαμασκηνοῦ. Ὁ Γ. Βαλέτας –Ὁ ἀρματωμένος
λόγος. Οἱ ἀντιστασιακὲς διδαχὲς τοῦ Νεκταρίου
Τέρπου βγαλμένες στὰ 1730, Ἀθήνα, Ἐκδόσεις
«Πηγῆς», 1971– εἶχε ἐκδώσει ὅλα σχεδὸν τὰ
κάπως ἐκτεταμένα προσωπικὰ κείμενα.
53
Βλ. π.χ. σσ. 177-178, Πρὸς τοὺς ἀναγινώσκοντας.
54
Στὴν ἔκδοση τοῦ 1813 τὸ δεύτερο αὐτὸ
κείμενο ἀφαιρεῖται.
55
Ὁ ὑπ᾽ ἀρ. 646 κώδικας τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Βα-
τοπεδίου παρουσιάζει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον: α)
Περιέχει τὸ Σύγγραμμα τοῦ Γορδίου, μὲ τὸν τίτ-
λο Περὶ τοῦ Ἀντιχρίστου ὃς ἐστὶν ὁ Μωάμεθ καὶ ὁ
Πάπας καὶ χωρὶς νὰ ἀναφέρει τὸ ὄνομα τοῦ συγ-
γραφέα· β) Εἶναι ὁ παλαιότερος ἀπὸ τοὺς χρο-
νολογημένους κώδικες τοῦ ἔργου τοῦ Γορδίου
ὅπου βρίσκουμε προσκολλημένο (ἔστω καὶ) ἕνα
ἀπὸ τὰ δύο πονημάτια. γ) Γραμμένος στὰ 1748,
Σεπτεμβρίου α´, «ὑπὸ χειρὸς τοῦ ταπεινοῦ ἀθα-
νασίου τοῦ ἐξ αἰτωλίας» (φ. 74β), «διὰ συνδρομῆς
καὶ ἐπιμελείας καὶ δαπάνης παρὰ ἐμοῦ τοῦ ταπει-
νοῦ προηγουμένου ἐν ἱερομονάχοις παπᾶ κῦρ δι-
244
ρατηροῦμε ἀκόμα ὅτι ἡ προσθήκη του
στὴν ἔκδοση τοῦ Τέρπου, στὰ 1733, συ-
νοδεύεται καὶ ἀπὸ ἄλλες προσθῆκες: τῆς
Βούλλας τοῦ Μακαριωτάτου Πάπα τοῦ
1526, τοῦ Τροπαρίου κατανυκτικοῦ, τῶν
Στίχων στὴν Παναγία καὶ τοῦ Θεοτοκίου,
κειμένων δηλαδὴ ποὺ δὲν ἀνήκουν στὸν
Νεκτάριο. Παρατηροῦμε, τέλος, ὅτι ὅλα
αὐτὰ τὰ κείμενα καλύπτουν τὶς τελευ-
ταῖες σελίδες τοῦ βιβλίου, μετὰ ἀπὸ τὸν
Λόγον περὶ τῶν πανουκλιαρέων, ποὺ ἀνή-
κει στὸν Κύριλλο Ἀλεξανδρείας.
Θὰ προσθέσω ἀκόμα ὅτι τὸ Ἐγκώμιον
ἀληθινὸν περιλαμβάνεται, ὅπως εἴδαμε,
καὶ στὰ ἐσχατολογικὰ καὶ ἀντιισλαμικὰ
κείμενα ποὺ στὰ 1807 συγκέντρωσε στὸ
Χρησμολόγιόν του ὁ Νικόλαος Παρπαρί-
ονυσίου ξηροποταμοῦ τοῦ ἐκκόμης ραβουνᾶ ὀνο-
μαζόμενον…», ὁ κώδικας παρουσιάζει πολλὲς
ὀρθογραφικὲς καὶ ἄλλες ἀτέλειες. Ἐπί παρα-
δείγματι, λείπουν τὰ κεφ. α΄-λε΄ ἀπὸ τὸν «Πί-
νακα περιεχομένων» (φφ. 1α-2β), καθὼς καὶ ὁ
«Ἐπίλογος» (φ. 74β κ.ἑξ.) τοῦ Συγγράμματος. δ)
Τὰ κεφάλαια ἀριθμοῦνται ἀπὸ α΄ ἕως ρ΄, τόσο
στὸν «Πίνακα περιεχομένων» ὅσο καὶ στὸ κεί-
μενο· καὶ στὰ δύο ὅμως μέρη ἡ Μέθοδος ἐγγρά-
φεται χωρὶς ἀρίθμηση. δ) Ἐπιπλέον, μετὰ τὸ τέ-
λος τοῦ κεφ. ρ΄ (φ. 74β), ὁ ἀντιγραφέας σημειώ-
νει: «Τέλος καὶ τῷ Θεῷ δόξα. 1748· σεπτεμβρίου
α´· ἐτελειώθη τὸ παρὼν βιβλίον ὑπὸ χειρὸς τοῦ
ταπεινοῦ ἀθανασίου τοῦ ἐξ αἰτωλίας ὑπάρχει· ἡ
μὲν χεῖρ ἡγράψασα σήπετε τάφου, μένει δὲ βί-
βλος εἰς χρόνους ἀπεράντους». Ἀκολουθεῖ στὸ
ἴδιο φύλλο (φ. 74β) ὁ τίτλος μόνο τοῦ πονημα-
τίου Μέθοδος ἢ τέχνη πανουργικὴ τοῦ διαβόλου,
τοῦ ὁποίου τὸ κείμενο περιέχεται στὰ φφ. 75α,
75β καὶ 71α. Ἑπομένως, ὁ ἐξ Αἰτωλίας ὁρμώμε-
νος ἀντιγραφέας Ἀθανάσιος γνωρίζει ὅτι ἡ Μέ-
θοδος δὲν εἶναι τοῦ ἴδιου συγγραφέα, τὸν ἀντι-
γράφει ὅμως «παραγεμίζοντας» λευκὲς σελίδες
ἢ τεμάχια σελίδων. Γιατί ὅμως ἀποσιώπησε τὸ
ὄνομα τοῦ Τέρπου, ἂν αὐτὸς ἦταν πράγματι ὁ
συγγραφέας καὶ ἂν τὸ ἀντέγραψε ἀπὸ τὴν ἔκδο-
ση τοῦ 1733;
 Εἰσαγωγὴ στὴν ἑλληνικὴ πολεμικὴ καὶ ἀπολογητικὴ γραμματεία ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ
γος56. Ὁ Παρπαρίγος τὸ καταγράφει ὡς
ἀνώνυμο κείμενο, ἐνῶ σημειώνει πάντα
τὸ ὄνομα τοῦ συγγραφέα ὅταν τὸ κείμενο
εἶναι ἐπώνυμο. Θὰ τελειώσω σημειώνο-
ντας ὅτι ὁ Νεκτάριος Τέρπος ὑπῆρξε ἕνας
φιλολατίνος (φιλενωτικὸς) ὀρθόδοξος
κληρικὸς καὶ ἱεροκήρυκας· αὐτό, βέβαια,
δὲν τὸν ἐμπόδιζε καθόλου νὰ ἐμπνέεται
ἀπὸ αἰσθήματα «πατριωτικὰ» καὶ νὰ κα-
ταβάλλει τεράστιες προσπάθειες γιὰ τὴ
διαφύλαξη τῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν
τῆς περιοχῆς τῆς Ἠπείρου καὶ τῆς Ἀλβα-
νίας ἀπὸ τὴ λαίλαπα τοῦ ἐξισλαμισμοῦ. Ἡ
στάση του μπροστὰ στὴν παπικὴ τιάρα
καὶ τὸ τουρκικὸ τουρμπάνι δὲν ἦταν οὔτε
ἡ στάση τοῦ προγενεστέρου του Ἀναστα-
σίου τοῦ Γορδίου οὔτε ἐκείνη τοῦ μεταγε-
νεστέρου του Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ. Ὅμως,
καὶ οἱ τρεῖς ὑπῆρξαν ἱεροκήρυκες φλογε-
ροὶ καὶ διδάσκαλοι τοῦ Γένους ἀφοσιωμέ-
νοι στὸ ἔργο τους.
Θὰ μπορούσαμε νὰ ὑποθέσουμε, καὶ
νὰ δεχτοῦμε, ὅτι κάποιος ἀπὸ τοὺς ἀντι-
γραφεῖς τοῦ Συγγράμματος τοῦ Γορδίου
ἀντέγραψε ἀπὸ τὴν ἔκδοση τοῦ 1732/1733
τὰ δύο πονημάτια καὶ τὰ προσάρτησε στὸ
κείμενο τοῦ Ἀγραφιώτη διδασκάλου, γιὰ
τοὺς ἰδεολογικοὺς λόγους ποὺ ἀναφέρα-
με. Οὔτε ὅμως αὐτὸ ἀποδεικνύει τὴν πα-
τρότητα τοῦ Νεκταρίου Τέρπου. Ὅπως
ὅμως κι ἂν ἔχει τὸ πράγμα, τὰ ἐν λόγῳ πο-
νημάτια ἀποτελοῦν δύο σημαντικότατα
ἀντιισλαμικὰ καὶ ἐσχατολογικὰ κείμενα,
τόσο γιὰ τὸ περιεχόμενό τους, ὅσο καὶ γιὰ
τὸν λαϊκότροπο χαρακτήρα τους. Ἀπὸ τὴν
ἄποψη τῆς πολεμικῆς κατὰ τοῦ ἰσλάμ, ὁ
συγγραφέας τους δὲν ἀναγνωρίζει καμιὰ
ἀξία στὴ μωαμεθανικὴ θρησκεία, ἀφοῦ ὁ
56
Χρησμολόγιον διαφόρων χρησμοδώτων,
ἐρανισθὲν ἐκ διαφόρων ὑπομνημάτων, σσ. 373-
378.
245
ἴδιος ὁ ἱδρυτής της, ὁ Μωάμεθ, εἶναι παί-
γνιο καὶ ὄργανο τοῦ Σατανᾶ57.
Παραπάνω ἀνέφερα ὅτι ὁ Ἀναστά-
σιος Γόρδιος συγκρίνει μεταξύ τους τὴν
ἠθικὴ διδασκαλία τοῦ Μωάμεθ καὶ ἐκείνη
τοῦ Πάπα, γιὰ νὰ διαπιστώσει ὅτι ὁ δυσ-
σεβὴς Πάπας εἶναι χειρότερος καὶ ἀπὸ τὸν
ἀσεβῆ Μωάμεθ. Ὁ συγγραφέας τοῦ Ἐγκω-
μίου μᾶς προσφέρει μιὰ ἐξαίσια σύγκρι-
ση τῆς ἠθικῆς τοῦ Μωάμεθ μὲ τὴν ἠθικὴ
τοῦ Χριστοῦ. Γράφει μεταξὺ ἄλλων: «Ὁ
Χριστὸς κηρύττει παρθενίαν, καὶ αὐτοὶ οἱ
δύο (ὁ Μωάμεθ καὶ ὁ Ἀλὴ) βεβαιώνουν
καὶ κηρύττουν διὰ καλὸν τὴν ἀσέλγειαν
καὶ τὴν ἀρσενοκοιτίαν. Ὁ Χριστὸς διδά-
χνει νηστείαν καὶ ξηροφαγίαν, καὶ αὐτοὶ
παραγγέλλουν καὶ τρώγουν πολλὰ μὲ πα-
χέα καὶ λιπαρὰ φαγητά. Ὁ Χριστὸς εἰς σα-
ράντα μερόνυχτα μίαν φορὰν ἔφαγε, καὶ
αὐτοὶ εἰς εἴκοσι ἐννέα ἡμέρας, ἤγουν ἑνὸς
φεγγαρίου, ὀγδόντα ἑπτὰ φορὲς τρώγουν
(29x3=87). Ὁ Χριστὸς παραγγέλλει εἰς
ὅλους, μάλιστα ἐμᾶς τῶν ἱερέων, νὰ εἴμα-
στεν καθαροὶ καὶ ἀμόλυντοι ἀπὸ παντὸς
ἁμαρτήματος, καὶ αὐτοὶ οἱ δύο δίδουν θέ-
λημα τῶν ἄλλων καὶ τῶν χοτζάδων νὰ κά-
μουν ὅ,τι θέλουν καὶ ὅ,τι κακὸν ἠμποροῦν,
νὰ εἶναι ἐλεύθεροι, ἀκανόνιστοι καὶ ἀνα-
μάρτητοι. “ Ἐγὼ τῷ Πατρὶ καὶ ὁ Πατὴρ
ἐν ἐμοὶ” καὶ ὁ Μωάμεθ τὸ ἐναντίον “ Ἐγὼ
εἶμαι ἀπεσταλμένος ἀπὸ τὸν Θεόν”. Ἐγὼ
δὲ τοῦ λέγω ἀποστάτης τοῦ Θεοῦ εἶναι.
Ὁ Χριστὸς ὁρίζει εἰς τὸ τρίτον κεφ. εἰς τὸ
57
Ὁρισμένες μουσουλμανικὲς πηγὲς (Βίοι τοῦ
Μωάμεθ) ἀναφέρουν ὅτι οἱ δαίμονες ἔτρεξαν
νὰ ἀναγγείλουν στὸν Βεελζεβοὺλ τὴ γέννηση
τοῦ Μωάμεθ ὡς ἕνα καταστροφικὸ γι᾽ αὐτοὺς
γεγονός, πληροφορία ποὺ θὰ ἐπαναλάβουν
ἀργότερα καὶ ὁρισμένοι Λατίνοι συγγραφεῖς,
γιὰ νὰ τὴν πολεμήσουν, βέβαια, ἢ γιὰ νὰ τὴν
ἀντιστρέψουν. Τὴν ἀντιστροφή της ἐπιχειρεῖ καὶ
τὸ παρὸν κείμενο.
 ΑΣΤΕΡΙΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ
κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον, ἐδάφ. 13: “Κα-
νένας δὲν ἀνέβηκεν εἰς τὸν οὐρανὸν παρ᾽
ἐκεῖνος ὁποῦ ἐκατέβη ἀπὸ τὸν οὐρανόν”·
καὶ ὁ Μωάμεθ κόντρα ὑπάγει τῆς ἀληθείας
καὶ λέγει: “ Ἐγὼ εἶμαι μέγας καὶ ἀπόστολος
τοῦ Θεοῦ”. Εἰδέτε, σοφώτατοι χριστιανοί,
ἐτοῦτος εἶναι βέβαια ὁ Ἀντίχριστος».
***
Μιὰ ποὺ ἔγινε ἐδῶ λόγος ἐκτενὴς γιὰ
τὸν Ἀναστάσιο Γόρδιο καὶ τὸν Νεκτά-
ριο Τέρπο, θὰ ἤθελα νὰ τελειώσω τὴ σύ-
ντομη αὐτὴ παρουσίαση μὲ μερικὲς σκέ-
ψεις γιὰ τὴν ἄσκηση τοῦ κηρυγματικοῦ
λόγου καὶ γιὰ τοὺς κήρυκες τοῦ λόγου
τοῦ Θεοῦ. Στὰ χρόνια τῆς Τουρκοκρατί-
ας, κύριο μέλημα τῆς Ἐκκλησίας ἦταν νὰ
διαφυλάξει τὸ ὀρθόδοξο ποίμνιό της ἀπὸ
τὸν κίνδυνο τόσο τοῦ ἐξισλαμισμοῦ ὅσο
καὶ τοῦ ἐκλατινισμοῦ. Οἱ δύο αὐτοὶ κίν-
δυνοι στέκονταν σὰν τὰ δύο Θηρία τῆς
Ἀποκάλυψης. Καὶ ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλη-
σία «ἀπόμεινε νὰ εὑρίσκεται ἀνάμεσα εἰς
δύο φωλεοὺς δρακόντων. Καὶ νὰ εὐγαίνῃ
πότε τὸ ἕνα θηρίον νὰ ἁρπάξῃ, πότε νὰ
εὐγαίνῃ τὸ ἄλλο θηρίον νὰ ἁρπάξῃ ἀπὸ τὸ
ἄλλο μέρος. Καὶ ἐκεῖνο τὸ πρόβατον ὁποῦ
θέλει νὰ φύγῃ ἀπὸ τὸ στόμα τοῦ ἑνός, νὰ
πίπτῃ εἰς τοῦ ἄλλου. Ἁρπάζοντας πότε τὸ
ἕνα θηρίον πότε τὸ ἄλλον, νὰ ἀπομείνῃ
ἐντελῶς ὀλίγη ἐκείνη ἡ ποίμνη…»58. Γιὰ νὰ
προστατέψει λοιπὸν τὰ πρόβατά της ἀπὸ
τὸν διπλὸν αὐτὸν κίνδυνο, ἡ Ἐκκλησία
χρησιμοποιοῦσε τὸν πιὸ μεγάλο της
πλοῦτο, ποὺ ἦταν ἡ λατρευτικὴ ζωὴ καὶ
ἡ Παράδοση· καλοῦσε δὲ τοὺς πιστοὺς
σὲ μιὰ ὅσο τὸ δυνατὸ μεγαλύτερη
προσκόλληση στὶς ἐξωτερικές τους
ἐκδηλώσεις, ὅπως ἡ νηστεία, ἡ εὐλάβεια
τῶν ἁγίων καὶ ἡ προσκύνηση τῶν
58
Ἀναστάσιος Γόρδιος, Σύγγραμμα…, ὅ.π., σσ.
117-118.
246
εἰκόνων, τὰ θαυματουργὰ προσκυνήματα.
Φρόντιζε, βέβαια, καὶ γιὰ τὴ θρησκευτικὴ
καὶ πνευματικὴ μόρφωση τῶν πιστῶν,
ἀλλὰ τὰ σχολεῖα ἦταν ἐλάχιστα, οἱ
δάσκαλοι ἦταν μὲ στοιχειώδη μόρφωση
οἱ περισσότεροι, καὶ ἡ πάλη γιὰ τὴν
ἐπιβίωση γιγαντιαία. Ὅσο γιὰ τὸ θεῖο
κήρυγμα, πόσοι ἀπὸ τοὺς κληρικοὺς ἦταν
ἱκανοὶ νὰ τὸ διακονήσουν; Ἐλάχιστοι. Τὰ
λίγα Ὁμιλητάρια καὶ Κυριακοδρόμια, χει-
ρόγραφα καὶ ἔντυπα, ποὺ γνωρίζουμε,
συνιστοῦν τοὺς πιὸ εὔγλωττους μάρτυ-
ρες. Ἡ κατάσταση βελτιώνεται, βέβαια,
ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 17ου αἰώνα καὶ ὕστερα,
χωρὶς ὅμως νὰ ἀποβεῖ ποτὲ ἱκανοποιη-
τική. Ἀλλὰ καὶ τὸ θεῖο κήρυγμα, ὅταν
ὑπάρχει, περιορίζεται στὸ νὰ ζητᾶ ἀπὸ
τὸν πιστὸ νὰ ἀποφεύγει τὴν ἁμαρτία, νὰ
τηρεῖ τὶς ἐντολὲς τοῦ Θεοῦ καὶ νὰ μένει
πιστός, πιστὸς ἄχρι θανάτου, στὴν πα-
τροπαράδοτη πίστη του, δηλαδὴ στὴν
ὀρθόδοξη Παράδοση.
Ἡ Ἐκκλησία μποροῦσε, βέβαια, νὰ
κηρύσσει ἐλεύθερα κατὰ τοῦ παπισμοῦ
καὶ τῆς λατινικῆς αἵρεσης. Ὡστόσο, οὔτε
οἱ πιστοὶ οὔτε οἱ ποιμένες τους εἶχαν
τὴν ἀπαιτούμενη παιδεία. Μόνο οἱ λό-
γιοι ἔγραφαν δοκίμια κατὰ τῶν Λατίνων
πού, στὴν οὐσία, μόνο αὐτοὶ διάβαζαν59.
Ἡ θέση ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ ἦταν ἀκόμα πιὸ
λεπτή. Ὄχι μόνο ὁ ἔλεγχος ἀλλὰ καὶ ἡ δη-
μόσια ἀμφισβήτηση τῆς μουσουλμανικῆς
θρησκείας, τοῦ ἱεροῦ της βιβλίου καὶ τοῦ
προφήτη της, ὁδηγοῦσαν τὸν ἔνοχο ἀκό-
μα καὶ σ᾽ αὐτὴν τὴν ποινὴ τοῦ θανάτου,
ὅπως τὸ βεβαιώνουν διάφορες μαρτυρί-
59
Γιὰ τὸ θέμα αὐτό, βλ. τὴν ἐξαίρετη μελέτη
Gerhard Podskalsky, Ἡ ἑλληνικὴ θεολογία ἐπὶ
Τουρκοκρατίας (1453-1821). Ἡ Ὀρθοδοξία στὴ
σφαῖρα ἐπιρροῆς τῶν δυτικῶν δογμάτων μετὰ
τὴ Μεταρρύθμιση (μετάφρ. Γ. Δ. Μεταλληνοῦ),
Ἀθήνα, ΜΙΕΤ, 2005 (γερμανικἠ ἔκδοση 1988).
 Εἰσαγωγὴ στὴν ἑλληνικὴ πολεμικὴ καὶ ἀπολογητικὴ γραμματεία ἔναντι τοῦ ἰσλὰμ
ες καὶ τὸ μαρτυρεῖ τὸ νέφος τῶν Νεομαρ-
τύρων. Στοὺς πρώτους αἰῶνες τῆς Τουρ-
κοκρατίας, μόνο μιὰ κάποια ἔμμεση ἀνα-
φορὰ τῆς μουσουλμανικῆς θρησκείας
εἶναι δυνατή, διὰ μέσου τῆς ἐμμονῆς σὲ
ὁρισμένα κοινωνικῆς καὶ λατρευτικῆς φύ-
σης θέματα (νηστεία, γάμος, ἀρσενοκοι-
τία, κ.λπ.). Μόνο στὴν ὕστερη Τουρκο-
κρατία θὰ συναντήσουμε τοποθετήσεις
πιὸ τολμηρὲς κατὰ τῆς θρησκείας τῶν
ἀσεβῶν. Ἀξιόλογη μαρτυρία τῆς τέτοιας
στάσης εἶναι τὰ κηρύγματα τοῦ Ἀναστα-
σίου Γορδίου, τοῦ Νεκτάριου Τέρπου καὶ
τοῦ Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ.
Ὅλη ἡ κοινωνικὴ καὶ θρησκευτικὴ δι-
άσταση τοῦ κηρύγματος τοῦ Νεκταρίου
Τέρπου στοχεύει πρὸς ἕνα μόνο πράγ-
μα: νὰ ἀποτρέψει τοὺς χριστιανοὺς ἀπὸ
τὸν ἐξισλαμισμό. Στὸ Βιβλίον καλούμενον
Πίστις, ὅπου συγκεντρώνει τὰ κηρύγμα-
τά του, ἀφιερώνει ἐκτενέστατες ἀναφο-
ρές (σσ. 225-281) προκειμένου νὰ προ-
βάλει στοὺς ἀκροατές του τὸ παράδειγμα
τῶν παλαιῶν μαρτύρων. Καὶ παραγγέλ-
νει μεταξὺ ἄλλων: «Καὶ διὰ τοῦτο σᾶς πα-
ραγγέλλω καὶ ἐγώ, νὰ μὴν χωρισθῇ τινὰς
ἀπὸ τὴν ἁγίαν πίστιν καὶ τὴν καθολικὴν
Ἐκκλησίαν τοῦ Χριστοῦ, διὰ ὀλίγον δόσι-
μον τοῦ χαρατζίου, παρὰ ἂς κυβερνηθῇ ὁ
κάθε ἕνας ὡς χριστιανός, υἱὸς καὶ φίλος
τοῦ Χριστοῦ καὶ Θεοῦ μας, μὲ ὅ,τι τρόπον
ἠμπορεῖ. Κοπέλι καὶ δουλευτὴς ἂς γένῃ
καὶ Τοῦρκος νὰ μὴ γένῃ, διὰ νὰ γένῃ μετὰ
ταῦτα αὐθέντης εἰς τὴν ἄλλην ζωήν…»
(σ. 320). Ὅπως εἴδαμε, τὸ Βιβλιάριον τοῦ
Τέρπου θὰ συμπεριλάβει καὶ τὰ δύο πο-
νημάτια γιὰ τὰ ὁποῖα μιλήσαμε παραπά-
νω, ποὺ καὶ αὐτὰ λειτουργοῦν ἄριστα ὡς
ἀντιισλαμικὰ κηρύγματα. Ὅσο γιὰ τὸν
πατρο-Κοσμᾶ, νὰ τί γράφει: «Ὁ Ἀντίχρι-
στος εἶναί τος· ὁ ἕνας εἶναι ὁ Πάπας, καὶ
ὁ ἕτερος εἶναι αὐτὸς ὁποῦ εἶναι εἰς τὸ κε-
247
φάλι μας, χωρὶς νὰ εἰπῶ τὸ ὄνομά του. Τὸ
καταλαβαίνετε. Μὰ λυπηρὸν εἶναι νὰ σᾶς
τὸ εἰπῶ, διότι αὐτοὶ οἱ ἀντίχριστοι εἶναι
εἰς τὴν ἀπώλειαν καθὼς τὸ ἔχουν. Ἡμεῖς
ἐγκράτεια, αὐτοὶ ἀπώλεια· ἡμεῖς νηστεία,
αὐτοὶ πολυφαγία· ἡμεῖς παρθενία, αὐτοὶ
πορνεία· ἡμεῖς δικαιοσύνη, αὐτοὶ ἀδικοσύ-
νη» (σσ. 286-287). Κάπου ἀλλοῦ (σ. 304)
ἀποκαλεῖ τὸν «σαρκικὸ νόμο», δηλαδὴ τὸ
Κοράνιο, «γουρουνίσιο». Ὅπως βλέπου-
με, ὁ φωτισμένος ἱεραπόστολος παίρ-
νει πολλὲς ἐπιφυλάξεις, γιὰ νὰ μὴν ἐκθέ-
σει οὔτε τὸν ἑαυτό του οὔτε τοὺς ἀκρο-
ατές του60. Μάταια, λοιπόν, θὰ ζητήσου-
με στοὺς λόγους του στοιχεῖα πολεμικῆς
κατὰ τοῦ ἰσλάμ61. Πῶς μποροῦσε νὰ κά-
νει διαφορετικά; Ὁπωσδήποτε ὅμως μπο-
ροῦσε κι αὐτὸς νὰ πεῖ καὶ νὰ παραγγείλει
στοὺς πονεμένους ραγιάδες τοῦτο, ποὺ
θὰ ἐπισφραγίσει μὲ τὸ θάνατό του: «Κἂν
ὁ οὐρανὸς νὰ κατέβῃ κάτω, κἂν ἡ γῆ νὰ
ἀνέβῃ ἐπάνω, κἂν ὅλος ὁ κόσμος νὰ χα-
λάσῃ, καθὼς μέλλει νὰ χαλάσῃ σήμερον-
αὔριον, νὰ μὴ σᾶς μέλλῃ τί ἔχει νὰ κάμῃ ὁ
Θεός. Τὸ κορμί σας ἂς τὸ καύσουν, ἂς τὸ
τηγανίσουν, τὰ πράγματά σας ἂς τὰ πά-
ρουν, μὴ σᾶς μέλλῃ. Δώσατέ τα· δὲν εἶναι
δικά σας. Ψυχὴ καὶ Χριστὸς σᾶς χρειάζο-
νται. Αὐτὰ τὰ δυό, ὁ κόσμος νὰ πέσῃ, δὲν
μπορεῖ νὰ σᾶς τὰ πάρῃ· ἐκτὸς καὶ τὰ δώ-
60
Καὶ ὁ Γόρδιος εἶχε παραγγείλει νὰ μὴν
κυκλοφορήσει τὸ Σύγγραμμά του πρὶν ἀπὸ τὴν
ἐκδημία του.
61
Φλογισμένα κηρύγματα κατὰ τῶν Τούρκων
τυράννων, ὅπως ἡ Δέησις (Τέχνη Ρητορική, Βε-
νετία 1681, σσ. 371-375) τοῦ Φραγκίσκου Σκού-
φου ἢ ἡ Ἱκετηρία ὡς ἐκ τοῦ Γένους τῶν Γραικῶν
(Βιέννη, 1771/2) τοῦ Εὐγενίου Βούλγαρη, ὑπάρ-
χουν βέβαια, ἀλλὰ εἶναι γραμμένα ἀπὸ Ἕλληνες
λογίους ποὺ ζοῦν ἔξω ἀπὸ τὴν ὀθωμανικὴ ἐπι-
κράτεια καὶ ἀπευθύνονται σὲ ἕνα ἄλλο ἀναγνω-
στικὸ κοινό, ὄχι στοὺς ραγιάδες.
 ΑΣΤΕΡΙΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ
σετε μὲ τὸ θέλημά σας. Αὐτὰ τὰ δυὸ νὰ τὰ
φυλάττετε, νὰ μὴν τὰ χάσετε» (σ. 179).
Παρόμοιο εἶναι τὸ μήνυμα τοῦ Νεκτάριου
Τέρπου στὴν ἴδια περιοχὴ πενήντα χρό-
νια νωρίτερα.
***
Δὲν θὰ ἤθελα ν᾽ ἀνοίξω τὸ κεφάλαιο τῶν
διαφόρων Ὁμιληταρίων καὶ Κυριακοδρο-
μίων, γιατὶ ἀπαιτοῦν μιὰ πιὸ ἐμπεριστα-
τωμένη μελέτη, ποὺ θὰ μᾶς ἀπομάκρυ-
νε πολὺ ἀπὸ τοὺς στόχους τῆς παρούσης
πρόχειρης καὶ συνοπτικῆς ἐπισκόπησης.
Τὴν ἴδια παρατήρηση θὰ εἶχα νὰ κάνω
καὶ γιὰ τὴν ἐπιστολογραφία τῶν χρόνων
τῆς Τουρκοκρατίας. Μόνον οἱ ἐγκύκλι-
ες ἐπιστολὲς τῶν οἰκουμενικῶν πατρι-
αρχῶν πρὸς τὸ ὀρθόδοξο ποίμνιό τους62
ἢ οἱ ἐπιστολὲς τοῦ Εὐγενίου Γιαννού-
λη τοῦ Αἰτωλοῦ63 –γιὰ νὰ ἀναφέρω δύο
μόνο παραδείγματα– θὰ ἀπαιτοῦσαν, τὸ
κάθε παράδειγμα ξεχωριστά, μιὰ ὁλόκλη-
ρη μονογραφία, ἂν θέλαμε νὰ ἐξετάσου-
με ὅλη τὴν κλίμακα τῶν ἀποχρώσεων τῆς
στάσης τους ἔναντι τῆς μουσουλμανικῆς
62
Δὲν γνωρίζουμε πάνω στὸ θέμα αὐτὸ καμιὰ
σφαιρικὴ μελέτη.
63
Βλ. τὴν ἔκδοσή τους: Ι. Ε. Στεφανὴς, Νίκη Τρι-
ανταφύλλου-Θεοδωρίδη, Εὐγενίου Γιαννούλη
τοῦ Αἰτωλοῦ Ἐπιστολές. Κριτικὴ ἔκδοση, Θεσσα-
λονίκη 1992. Ἡ ἔκδοση τῶν ἐπιστολῶν τοῦ μα-
θητῆ τοῦ Γιαννούλη, τοῦ Ἀναστασίου τοῦ Γορδί-
ου, θὰ παρουσίαζε μεγαλύτερο ἀκόμα ἐνδιαφέ-
ρον γιὰ τὸ θέμα μας.
248
θρησκείας καὶ τῶν Τούρκων. Ὅμως, τὰ
ὅσα ἀναφέραμε μέχρις ἐδῶ ἀρκοῦν, νομί-
ζω, γιὰ νὰ μᾶς δώσουν μιὰ ἀρκετὰ πλή-
ρη καὶ σαφῆ εἰκόνα τῶν στοιχείων ποὺ
μᾶς προσφέρουν ἀναφορικὰ μὲ τὴ μου-
σουλμανικὴ θρησκεία καὶ τὴν ἰδεολο-
γικὴ στάση τῶν συγγραφέων τους ἔναντι
τοῦ ἰσλάμ. Ἡ στάση αὐτὴ δὲν εἶναι κα-
θόλου μονολιθική. Ἀπεναντίας, παρου-
σιάζει μιὰ εὐρύτατη κλίμακα ἀποχρώσε-
ων, οἱ ὁποῖες ἐξαρτῶνται πάντα ἀπὸ τὴν
ἐποχὴ καὶ τὸν τόπο συγγραφῆς τῶν κει-
μένων, ἀπὸ τὴ φύση καὶ τὸν προορισμό
τους, ἀπὸ τὴ μόρφωση τοῦ συγγραφέα
τους, τὴν κοινωνικὴ καὶ ἐκκλησιαστικὴ
θέση του, κυρίως ὅμως ἀπὸ τὸν ἰδεολο-
γικὸ προσανατολισμό του. Ὅλα αὐτὰ τὰ
στοιχεῖα μᾶς βοηθοῦν νὰ ἐκτιμήσουμε
καλύτερα τὴν κατὰ τοῦ ἰσλὰμ πολεμικὴ
καὶ ἀπολογητικὴ γραμματεία: τὸν ἀριθμὸ
τῶν κειμένων, τὴν ἔκταση καὶ τὴ φύση
τους, τὸ πραγματολογικὸ καὶ ἰδεολογικό
τους περιεχόμενο.