KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 5

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ Α. ΚΑΚΛΑΜΑΝΟΣ
5

ΜΕΛΕΤΕΣ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ
ΑΓΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2018
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 121

121

4 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
ΣΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ
ΝΕΙΛΟΥ ΤΟΥ ΚΕΡΑΜΕΩΣ
ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΓΡΗΓΟΡΙΟ
ΤΟΝ ΠΑΛΑΜΑ (BHG 719).
Προλεγόμενα σὲ μία κριτικὴ ἔκδοση

Ὁ 14ος αἰώνας ἀποτελεῖ μία περίοδο τῆς βυζαντινῆς ἱστορίας

ποὺ χαρακτηρίζεται ἀπὸ ἔντονες ἀντιπαραθέσεις τόσο σὲ
πολιτικὸ ὅσο καὶ σὲ ἐκκλησιαστικὸ ἐπίπεδο. Καὶ ἐνῶ τὴν εἰκόνα τοῦ
Βυζαντίου συνθέτουν ἀπὸ τὴ μία οἱ ἐμφύλιοι πόλεμοι καὶ ἀπὸ τὴν
ἄλλη ἡ σχηματοποίηση καὶ ἐξέλιξη τῆς ἡσυχαστικῆς ἔριδος, ἡ ἀνα-
γέννηση ποὺ παρατηρεῖται στὰ γράμματα καὶ τὶς τέχνες φαίνεται
νὰ λειτουργεῖ ὡς ἀντίποδας αὐτοῦ τοῦ κλίματος ἀποσύνθεσης.
Ἑντὸς αὐτοῦ τοῦ κλίματος ἄνθηση καταγράφεται καὶ στὸ πεδίο
τῆς Ἁγιολογίας1, ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπὸ τὸν κάθε ἄλλο παρὰ
εὐκαταφρόνητο ἀριθμὸ ἁγιολογικῶν κειμένων ποὺ συντάσσονται
κατ᾽ αὐτὴν τὴν περίοδο. Συνολικά, ὑπολογίζεται ὅτι τὰ ἁγιολογικὰ
κείμενα ποὺ γράφονται κατὰ τὴν Παλαιολόγεια ἐποχὴ εἶναι περισ-
σότερα ἀπὸ 160. Πρόκειται γιὰ ἔργα ποὺ ἀντιπροσωπεύουν ὅλα
τὰ εἴδη τῆς ἁγιολογικῆς γραμματείας καὶ ἀφοροῦν τόσο σὲ νέους
ὅσο καὶ παλαιοὺς Ἁγίους2 καὶ ποὺ στὴν πλειονότητά τους προέρ-

Πρώτη Δημοσίευση: D. Kaklamanos, «Remarques sur l’Éloge du patriarche de Con-

stantinople Nil Kerameus à saint Grégoire Palamas (BHG 719). Prolégomènes en vue d’une
édition critique», Bυζαντινὰ 33 (2013-2014) 423-438.
1. Γιὰ τὴν παραγωγὴ ἁγιολογικῶν κειμένων κατὰ τὴν Παλαιολόγεια περίοδο βλ. A.
-M. Talbot, «Hagiography in Late Byzantium (1204-1453)», στό: St. Efthymiadis (ἔκδ.),
The Ashgate Research Companion to Byzantine Hagiography. Volume I: Periods and Places,
Farnham 2011, σ. 173-195.
2. Γιὰ τὸ θέμα τῆς συγγραφῆς ἁγιολογικῶν κειμένων γιὰ παλαιότερους ἁγίους κατὰ
τὴν ὑστεροβυζαντινὴ περίοδο βλ. A.-M. Talbot, «Old Wine in New Bottles: the Rewriting
of Saints’ Lives in the Palaeologan Period», στό: S. Ćurčić - D. Mouriki (ἔκδ.), The Twilight
of Byzantium: Aspects of Cultural and Religious History in the Late Byzantine Empire, Pa-
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 122

122 Μελέτες Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἁγιολογίας καὶ Ὑμνογραφίας

χονται ἀπὸ τὸν κάλαμο γνωστῶν λογίων τῆς ἐποχῆς, γνωστῶν εἴτε
ἀπὸ ἄλλα ἔργα τους εἴτε ἀπὸ τὴ γενικότερη δράση τους στὸν
πολιτικὸ καὶ ἐκκλησιαστικὸ βίο, ἐνῶ παρατηρεῖται ἰδιαίτερα
αὐξημένο τὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τὴ σύνταξη ἁγιολογικῶν κειμένων ποὺ
ἀφοροῦν σὲ ἁγίους τῆς Θεσσαλονίκης3.
Στοὺς λογίους τῆς Παλαιολόγειας Ἀναγέννησης συγκαταλέγεται
καὶ ὁ Νεῖλος ὁ Κεραμεύς, ὁ ὁποῖος διετέλεσε πατριάρχης Κωνσταν-
τινουπόλεως κατὰ τὰ ἔτη 1380-1388. Οἱ πληροφορίες ποὺ διατί-
θενται γιὰ αὐτὸν εἶναι ἐλάχιστες4. Καταγόμενος ἀπὸ τὴ Θεσσαλο-
νίκη καὶ ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς ἡσυχαστικῆς διδασκαλίας τοῦ
ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἐκάρη μοναχὸς τὸ ἔτος 1354 στὴ
μονὴ Χαρσιανίτου5 στὴν Κωνσταντινούπολη, ὅπου διέμεινε ἀκόμη
καὶ κατὰ τὴν περίοδο τῆς πατριαρχείας του ἕως καὶ τὸ θάνατό του,
τὴν 1η Φεβρουαρίου τοῦ 1388.
Τὸ ἔργο του, τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ ὁποίου παραμένει ἀνέκ-
δοτο, δὲν ἔχει καταστεῖ ἕως σήμερα ἀντικείμενο κάποιας συστημα-
τικῆς μελέτης. Ὑπὸ τὸ ὄνομά του φέρεται ἕνα Ὁμιλιάριο, ἀποτελού-
μενο ἀπὸ σαράντα τρεῖς Ὁμιλίες6 γιὰ Κυριακὲς καὶ ἑορτὲς τοῦ ἐκ-
κλησιαστικοῦ ἔτους ἢ γιὰ ἄλλες περιστάσεις, ἐκ τῶν ὁποίων μόνον
ἑπτὰ ἔχουν δημοσιευτεῖ, ἐνῶ κατὰ τὸν Η. Ηennephof, πρόκειται γιὰ
Ὁμιλίες ποὺ συντάχθηκαν κατὰ τὸ πρότυπο τῶν Ὁμιλιῶν τοῦ ἁγίου
Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου7.

pers from the Colloquium held at Princeton University, 8-9 May 1989, Princeton 1991, σ.
15-26 (= Α.-Μ. Τalbot, Women and Religious Life in Byzantium, [VR/CS 733], Aldershot
2001, ἀρ. Χ).
3. Γιὰ τὸ θέμα τῆς λογοτεχνικῆς παραγωγῆς ἀναφορικὰ μὲ τοὺς θεσσαλονικεῖς
ἁγίους βλ. Ἑ. Καλτσογιάννη - Σ. Κοτζάμπαση - Ἠ. Παρασκευοπούλου, Ἡ Θεσσαλονίκη
στὴ βυζαντινὴ λογοτεχνία. Ρητορικὰ καὶ ἁγιολογικὰ κείμενα, [ΒΚΜ 32], Θεσσαλονίκη
2002, σ. 143-216.
4. Βλ. Η. Ηennephof, Das Homiliar des Patriarchen Neilos und die chrysostomische
Tradition, Leiden 1963· W. Buchwald - A. Hohlweg - O. Prinz, «Νεῖλος ὁ Κεραμεύς», στό:
W. Buchwald - A. Hohlweg - O. Prinz (μτφρ. Ἀ. Φούρλας, ἐπιμ. Ἀ. Λῶλος), Τusculum–
Λεξικὸν Ἑλλήνων καὶ Λατίνων συγγραφέων τῆς Ἀρχαιότητας καὶ τοῦ Μεσαίωνα, τ. Α´,
Ἀθήνα 1993, σ. 356· PLP 11648· ODB 2, 1449-1450· S. Kotzabassi, «Eine Akoluthie zu
Ehren des Philotheos Kokkinos», JÖB 46 (1996) 302-303.
5. Γιὰ τὴ Μονὴ αὐτὴ βλ. R. Janin, La géographie ecclésiastique de l’empire byzantin,
Première partie: Le siège de Constantinople et le Patriarcat Œcuménique, III: Les églises et
les monastères, Paris 1969, σ. 501-502.
6. A. Ehrhard, Überlieferung und Bestand der hagiographischen und homiletischen Li-
teratur der griechischen Kirche, τ. ΙΙΙ, Leipzig 1939-1952, σ. 704-709.
7. Βλ. Η. Ηennephof, Das Homiliar..., ὅ.π., σ. 59-102.
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 123

Παρατηρήσεις στὸ Ἐγκώμιο τοῦ Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως 123

Ἐπιπλέον, ἀπὸ τὴ γραφίδα τοῦ πατριάρχη Νείλου προέρχονται

πέντε ἀμιγῶς ἁγιολογικὰ κείμενα. Δύο ἀπὸ αὐτὰ κατατάσσονται
στὸ εἶδος τοῦ Ἐγκωμίου καὶ ἀφοροῦν σὲ δύο συγχρόνους του
ἁγίους, τὸν ἅγιο Ἄνθιμο τὸν Ὁμολογητή8 (BHG 2029) καὶ τὸν ἅγιο
Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ (BHG 719), ἐνῶ τὰ ὑπόλοιπα ἀποτελοῦν
Ὁμιλίες καὶ ἀφοροῦν σὲ παλαιότερους ἁγίους ἢ σὲ ἑορτὲς ποὺ εἶχαν
ἤδη καθιερωθεῖ ἕως τὴν ἐποχή του. Σὲ αὐτὴν τὴν τελευταία κατη-
γορία συγκαταλέγονται οἱ Ὁμιλίες στὸν προφήτη Δανιὴλ (BHG
488h), στοὺς Ἁγίους Πατέρες τῆς Α´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου (BHG
1431e) καὶ στὴν Κυριακὴ τῶν Ἁγίων Πάντων (BHG 1617k).
Πέραν τῶν ὁμιλητικῶν καὶ ἁγιολογικῶν ἔργων, στὸν πατριάρχη
Νεῖλο ἀποδίδεται μία πραγματεία γιὰ τὸ Ἀντιμήνσιο9, μία Εὐχή10,
μία σειρὰ Γνωμικῶν, ἕνα τετράστιχο ἐπίγραμμα καὶ μία Διαθήκη.
Τὰ κείμενα αὐτὰ εἶναι στὸ σύνολό τους ἀνέκδοτα, ἐνῶ ὑπὸ τὸ ὄνο-
μά του φέρονται καὶ μερικὲς πατριαρχικὲς Πράξεις11.
Ἀπὸ τὸ σύνολο τοῦ ἔργου του στὴν παρούσα μελέτη θὰ μᾶς ἀπα-
σχολήσει τὸ Ἐγκώμιό του στὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ (ΒΗG
719), ἕνα κείμενο τὸ ὁποῖο δὲν ἔχει ἕως σήμερα ἀπασχολήσει τὴ
φιλολογικὴ καὶ θεολογικὴ ἔρευνα, σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν ἀρχικὸ καὶ
πλέον λεπτομερὴ Βίο ποὺ συνέθεσε πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου Γρηγορίου
τοῦ Παλαμᾶ ὁ πατριάρχης Φιλόθεος Κόκκινος (BHG 718), ὁ ὁποῖος

8. Λόγος εἰς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Ἄνθιμον ἀρχιεπίσκοπον Ἀθηνῶν, τὸν ὁμο-
λογητήν, ἔκδ. Κ. Δυοβουνιώτης, «Ὁ Ἀθηνῶν Ἄνθιμος καὶ πρόεδρος Κρήτης ὁ ὁμολο-
γητής», ΕΕΒΣ 9 (1932) 56-79 (= Λόγος εἰς τὸν Ἄνθιμον τὸν ὁμολογητήν). Γιὰ τὸν Ἄνθιμο
τὸν ὁμολογητὴ βλ. τὴν πρόσφατη μελέτη τῶν Ἐ. Κουντούρα-Γαλάκη - Ν. Κουτράκου,
«Ὁ Ἄνθιμος Ἀθηνῶν, πρόεδρος Κρήτης, καὶ οἱ ἀντιθετικὲς τάσεις ὀρθόδοξης συσπείρω-
σης καὶ διάσπασης στὴν ὕστερη βυζαντινὴ ἐποχή. Μιὰ προσέγγιση μέσω τῶν λογίων
ἁγιολογικῶν κειμένων», Θησαυρίσματα 41-42 (2011-2012) 341-359.
9. Γ. Ράλλης - Μ. Ποτλῆς, Σύνταγμα τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων, τ. Ε´, Ἀθῆναι
1855, σ. 141-142.
10. Η. Ηennephof, Das Homiliar..., ὅ.π., σ. 122-123.
11. F. Miklosich - J. Müller (ἔκδ.), Acta patriarchatus Constantinopolitani (1315-1402),
[Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana 2], Wien 1862, σ. 1-111. Βλ. ἐπίσης
Μ. Γεδεών, Πατριαρχικοὶ Πίνακες. Εἰδήσεις ἱστορικαὶ βιογραφικαὶ περὶ τῶν πατριαρχῶν
Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ Ἀνδρέου τοῦ πρωτοκλήτου μέχρις Ἰωακεὶμ Γ΄ τοῦ ἀπὸ Θεσ-
σαλονίκης 36-1884, Κωνσταντινούπολις 1890 (φωτ. ἔκδ. Ἀθήνα 1996), σ. 331-335· E.
Mitsiou, «The Administration of the Property of the Great Church of Constantinople on
the Basis of the Villages tou Oikonomiou and Brachophagos», στό: C. Gastgeber - E. Mitisou
- J. Preiser-Kapeller (ἔκδ.), The Register of the Patriarchate of Constantinople. An Essential
Source for the History and the Church of Late Byzantium, [Veröffentlichungen zur Byzanz-
forschung 32], Wien 2013, σ. 79-90.
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 124

124 Μελέτες Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἁγιολογίας καὶ Ὑμνογραφίας

ἔχει προσελκύσει τὸ ἐνδιαφέρον τόσο τῶν ἱστορικῶν ὅσο καὶ τῶν

φιλολόγων καὶ τῶν θεολόγων12.
Ἐκτιμοῦμε, ὡστόσο, ὅτι τὸ ὑπὸ ἐξέταση Ἐγκώμιο χρήζει ἰδιαί-
τερης προσοχῆς, ἰδίως καθὼς συνιστᾶ μάρτυρα τῆς πρώιμης δια-
μόρφωσης ἁγιολογικῆς εἰκόνας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ
καὶ ἐν γένει τῆς λειτουργικῆς του τιμῆς. Στὴ συνέχεια, ἐν εἴδει προ-
λεγομένων μίας κριτικῆς ἔκδοσης τοῦ Ἐγκωμίου, ἡ ὁποία βρίσκεται
στὸ τελικὸ στάδιο προετοιμασίας της, θὰ παρουσιάσουμε κάποια
βασικὰ ἱστορικὰ καὶ γραμματολογικὰ θέματα ποὺ προκύπτουν ἀπὸ
τὴ μελέτη του.
Τὸ Ἐγκώμιο τοῦ Νείλου στὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ δὲν
γνώρισε εὐρεία διάδοση· παραδίδεται ἀπὸ πέντε χειρόγραφα, τὸ
χρονικὸ εὖρος τῶν ὁποίων ἐκτείνεται ἀπὸ τὸ 14ο ἕως τὸν 18ο αἰώνα.
Πρόκειται γιὰ τὰ παρακάτω χειρόγραφα:
1. Μεγίστης Λαύρας Γ 81 (321), 14ος αἰ., φφ. 122r-142r.
2. EBE 2118 (olim Γυμνασίου Θεσσαλονίκης 49), 14ος-15ος αἰ., φφ. 107r-
148r.
3. Parisinus Coislinianus 243, 15ος αἰ., φφ. 3r-14v.
4. Μονῆς Τιμίου Σταυροῦ Ἱεροσολύμων 22, ἔτος 1563, φφ. 437r-465r.
5. Μεγίστης Λαύρας Ω 136 (1948), ἔτ. 1757, φφ. 169r-201r.

Tὸν ἀρχαιότερο μάρτυρα παράδοσης τοῦ Ἐγκωμίου ἀποτελεῖ ὁ

κώδικας τῆς ἁγιορειτικῆς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας Γ 81 (321), ὁ
ὁποῖος χρονολογεῖται στὸ δεύτερο μισὸ τοῦ 14ου αἰώνα13. Ὁ ἄγνω-
στος γραφέας του συμπεριέλαβε σὲ αὐτὸν κείμενα ποὺ ἀφοροῦν
ἀποκλειστικὰ στὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ. Εἰδικότερα, ὁ κώ-
δικας περιλαμβάνει τὸ Βίο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἀπὸ
τὸν πατριάρχη Φιλόθεο Κόκκινο (BHG 718, φφ. 1r-121v), τὸ Ἐγκώ-
μιο τοῦ πατριάρχη Νείλου (BHG 719, φφ. 122r-142r), καὶ τὶς Ὁμι-
λίες τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ: στὸ γενέσιο τῆς Θεοτόκου
(BHG 130, φφ. 142v-145v), στὸν ἅγιο Δημήτριο (BHG 546, φφ.

12. Γιὰ τὸ ἁγιολογικὸ ἔργο τοῦ Φιλοθέου Κοκκίνου βλ. τώρα Μ. Μitrea, A Late-by-
zantine Hagiographer. Philotheos Kokkinos and His Vitae of Contemporary Saints, (PhD
Thesis), Edinburgh 2017.
13. Γιὰ τὸν κώδικα Μεγίστης Λαύρας Γ 81 (321) βλ. Σπ. Λαυριώτης - Σ. Εὐστρα-
τιάδης, Κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας (τῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει), Paris 1925,
σ. 43· Α. Ehrhard, Überlieferung..., ὅ.π., σ. 702.
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 125

Παρατηρήσεις στὸ Ἐγκώμιο τοῦ Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως 125

145v-153r), στὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου (BHG 1095, φφ. 153r-175r),

στὸν Εὐαγγελισμὸ τῆς Θεοτόκου (BHG 1118g, φφ. 175r-180r), στὴ
Μεταμόρφωση τοῦ Σωτῆρος (BHG 1983, φφ. 180r-184v), στὴν Κοί-
μηση τῆς Θεοτόκου (BHG 1145, φφ. 185r-191v) καὶ στὴν Ἀνάληψη
τοῦ Χριστοῦ (φφ. 191v-196v).
Ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον παρουσιάζει καὶ ἡ ἐπόμενη χρονολογικὰ
συλλογή, στὴν ὁποία συμπεριλήφθηκε τὸ ἐν λόγῳ Ἐγκώμιο. Πρό-
κειται γιὰ τὸν ὑπ᾽ ἀριθμ. 2118 κώδικα τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς
Ἑλλάδος, ὁ ὁποῖος προέρχεται ἀπὸ τὴ συλλογὴ χειρογράφων τοῦ
Γυμνασίου Θεσσαλονίκης καὶ μὲ βάση τὸ κτητορικό του σημείωμα
ἀνῆκε στὴ Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, ὅπου πιθανὸν ἀντιγράφηκε
μεταξὺ τοῦ 14ου καὶ 15ου αἰώνα14. Ὁ κώδικας κατατάσσεται σύμ-
φωνα μὲ τὴν τυπολογία τοῦ Α. Εhrhard στὶς συλλογὲς μη-μηνολο-
γιακοῦ χαρακτήρα καὶ περιλαμβάνει ὀκτὼ ἁγιολογικὰ καὶ δύο
ὑμνογραφικὰ κείμενα, ἐνῶ τὸ ἐνδιαφέρον του ἔγκειται στὸ γεγονὸς
ὅτι μὲ ἐξαίρεση τὸ Λόγο τοῦ Μητροπολίτη Εὐχαΐτων Ἰωάννη Μαυ-
ρόποδα στὴ σύναξη τῶν ἀρχαγγέλων (ΒΗG 128, φφ. 83r-104r) καὶ
τὸ Λόγο τοῦ Μαγίστρου Θεοδούλου στὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸ Θεο-
λόγο (ΒΗG 724, φφ. 178r-233r), τὸν Κανόνα γιὰ τὸ θαῦμα τοῦ ἁγίου
Θεοδώρου τοῦ Τήρωνος κατὰ τὴν πρώτη Κυριακὴ τῶν Νηστειῶν
καὶ τὴν Ἀκολουθία καὶ τὸ Μαρτύριο τοῦ ἁγίου Θεοδώρου τοῦ Νέου
(BHG 2431, φφ. 149r-155v), τὸ μεγαλύτερο μέρος τῶν κειμένων
ποὺ περιέχει ἀφοροῦν σὲ θεσσαλονικεῖς ἁγίους. Ἔτσι, περιλαμβάνει
τρία Ἐγκώμια γιὰ τὸν ἅγιο Δημήτριο καὶ εἰδικότερα τὸ Ἐγκώμιο
τοῦ Κωνσταντίνου Ἀρμενόπουλου (ΒΗG 547a, φφ. 3r-22r), τὸ Ἐγκώ-
μιο τοῦ Ἰωάννη Σταυρακίου (BHG 532, φφ. 23r-70v), τὸ Ἐγκώμιο
του Συμεων μοναχοῦ καὶ φιλοσόφου (BHG 547e, φφ. 70v-79v), τὸ
Ἐγκώμιο τοῦ πατριάρχη Νείλου γιὰ τὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ
(BHG 719, φφ. 107r-148r), καθὼς ἐπίσης καὶ τὸ Βίο καὶ τὸ Μαρτύ-
ριο τῆς ἁγίας Ἀνυσίας (BHG 146, φφ. 158r-176r).
Ὁ κώδικας Parisinus Coislinianus 243 τοῦ 15ου αἰώνα ἀντιγράφη-
κε στὸ Ἅγιον Ὄρος καί, ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὰ σημειώματα τῶν

14. Γιὰ τὸν κώδικα ΕΒΕ 2118 βλ. D. Serruys, «Catalogue des manuscrits conservés au
Gymnase grec de Salonique», RB 13 (1903) 60· Α. Ehrhard, Überlieferung..., ὅ.π., σ. 902
et 967· F. Halkin, Catalogue des manuscrits hagiographiques de la Bibliothèque nationale
d’Athènes, [Sh 66], Bruxelles 1983, σ. 121· Λ. Πολίτης (συνεργ. Μ. Πολίτη), Κατάλογος
χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος (ἀρ. 1857-2500), [Πραγματεῖαι
τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν 54], Ἀθήνα 1991, σ. 153-155 (πλήρης περιγραφή).
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 126

126 Μελέτες Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἁγιολογίας καὶ Ὑμνογραφίας

φύλλων Iv, IIr, 260r et 261r, ἄλλοτε ἀνῆκε στὴ συλλογὴ χειρογράφων
τῆς Βιβλιοθήκης τῆς Μονῆς Σταυρονικήτα15, ἐνῶ σύμφωνα μὲ τὸ
σημείωμα τοῦ φύλλου 260r, ἀποτελεῖ στὸ μεγαλύτερο μέρος του
(φφ. 3r-204r et 253r-260r), ἔργο ἑνὸς μοναχοῦ ὀνόματι Μάρκου16,
πρόσωπο ἄγνωστο ἀπὸ ἄλλες πηγές. Μὲ ἐξαίρεση τὰ φύλλα 205r-
232v, στὰ ὁποῖα παραδίδονται διάφορα πατερικὰ κείμενα, τὸ ὑπό-
λοιπο τμῆμα τοῦ κώδικα περιλαμβάνει ἀποκλειστικὰ ἔργα τοῦ πα-
τριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νείλου καὶ συγκεκριμένα τὸ Ἐγκώ-
μιο στὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ (φφ. 3r-14v), σαράντα τρεῖς
Ὁμιλίες του (φφ. 14v-190v), τὸ Ἐγκώμιο στὸν ἅγιο Ἄνθιμο τὸν ὁμο-
λογητὴ (φφ. 191r-204v) καὶ τέλος (φφ. 253r-260r) τὴ Διαθήκη του,
τῆς ὁποίας, μάλιστα, ὁ ἐν λόγῳ κώδικας ἀποτελεῖ τὸ μοναδικὸ γνω-
στὸ φορέα παράδοσης.
Θεσσαλονίκειας προέλευσης εἶναι καὶ ὁ ὑπ᾽ ἀριθμ. 22 κώδικας
τῆς Μονῆς Τιμίου Σταυροῦ Ἱεροσολύμων. Πρόκειται γιὰ ἕναν ἰδιαί-
τερα ἐπιμελημένο κώδικα, ὁ ὁποῖος ἀντιγράφηκε τὸν Ἰούνιο τοῦ
ἔτους 1563 ἀπὸ τὸ μοναχὸ Νικόδημο17 στὴ Μονὴ τῆς Ἁγίας Ἀνα-
στασίας τῆς Φαρμακολύτριας στὴ Χαλκιδική18, ὅπως προκύπτει
ἀπὸ τὸ βιβλιογραφικὸ σημείωμα τοῦ φύλλου 467r19. Τὸ περιεχόμενό
του ἀφορᾶ ἀποκλειστικὰ στὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ· περι-
λαμβάνει σαράντα Ὁμιλίες του (φφ. 1r-301v), τὸν προαναφερθέντα
Βίο τοῦ πατριάρχη Φιλοθέου Κοκκίνου (φφ. 302r-436v), τὸ Ἐγκώμιο

15. Γιὰ τὸν κώδικα Parisinus Coislinianus 243 βλ. R. Devreesse, Catalogue des manu-
scrits grecs. II: Le fonds Coislin, Paris 1945, σ. 223-224· Α. Ehrhard, Überlieferung..., ὅ.π.,
σ. 704-709· F. Halkin, Manuscrits grecs de Paris. Inventaire hagiographique, [Sh 44], Bru-
xelles 1968, σ. 261.
16. Γιὰ αὐτὸν τὸ γραφέα βλ. RGK n° 362, ὅπου καὶ παλαιότερη βιβλιογραφία.
17. Βλ. M. Vogel - V. Gardthausen, Die griechischen Schreiber des Mittelalters und der
Renaissance, Leipzig 1909 (réimpr. Hildesheim 1966), σ. 343.
18. Γιὰ τὰ χειρόγραφα τῆς Μονῆς τῆς Ἁγίας Ἀναστασίας τῆς Φαρμακολύτριας βλ.
J. Darrouzès, «Les manuscrits du monastère Sainte-Anastasie Pharmacolytria de Chalcidi-
que», REB 12 (1954) 45-57.
19. Γιὰ τὸν κώδικα τῆς Μονῆς Τιμίου Σταυροῦ Ἱεροσολύμων 22 βλ. Ἀ. Παπαδόπου-
λος-Κεραμεύς, Ἱεροσολυμιτικὴ Βιβλιοθήκη, ἤτοι κατάλογος τῶν ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις
τοῦ ἁγιωτάτου ἀποστολικοῦ τε καὶ καθολικοῦ ὀρθοδόξου πατριαρχικοῦ θρόνου τῶν
Ἱεροσολύμων καὶ πάσης Παλαιστίνης ἀποκειμένων ἑλληνικῶν κωδίκων, τ. ΙΙΙ, ἐν Πε-
τρουπόλει 1897, σ. 50-52· J. Darrouzès, «Les manuscrits...», ὅ.π., σ. 55. Γιὰ τὴν ἱστορία
τοῦ κώδικα βλ. Ἀ. Γλαβίνας, «Αἱ Ὁμιλίαι Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Ὁ Κῶδιξ τῆς ἱερᾶς
μονῆς Ἁγίας Ἀναστασίας», ΓΠ 57 (1974) 338-339· A. Rigo, Gregorio Palamas e oltre. Studi
e documenti sulle controversie theologiche del XIV secolo bizantino, [OrientaliaVenetiana
16], Firenze 2004, σ. 60-62.
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 127

Παρατηρήσεις στὸ Ἐγκώμιο τοῦ Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως 127

τοῦ πατριάρχη Νείλου (φφ. 437r-464v) καί, τέλος, τὴν Πράξη ἁγιο-
ποίησής του ἀπὸ τὸν Τόμο τῆς Συνόδου τοῦ ἔτους 1368 (φφ. 465r-
467r).
Τελευταῖο σταθμὸ γιὰ τὴ διάδοση τοῦ ὑπὸ ἐξέταση Ἐγκωμίου
συνιστᾶ ἡ μονὴ Μεγίστης Λαύρας, ὅπου, γύρω στὸ ἔτος 1757,
ἀντιγράφηκε ὁ κώδικας Μεγίστης Λαύρας Ω 136 (1948)20, διὰ
συνδρομῆς καὶ ἐξόδων τοῦ ἁγίου προηγουμένου κυροῦ Γρηγορίου
τοῦ ἐκ τῆς νήσου Τήνου καὶ ἀφιερώθη εἰς τὸ καθολικὸν τῆς Μεγί-
στης Λαύρας21. Πρότυπο τοῦ κώδικα ὑπῆρξε ὁ ἐπίσης Λαυρεωτικὸς
κώδικας Γ 81, μὲ τὴ διαφορὰ ὅτι σὲ αὐτὸν δὲν περιέχεται ἡ Ὁμιλία
τοῦ ἁγίου Γρηγορίου στὴ Μεταμόρφωση τοῦ Σωτῆρος. Εἰδικότερα,
ὁ ἐν λόγῳ κώδικας περιλαμβάνει τὸ γραμμένο ἀπὸ τὸν πατριάρχη
Φιλόθεο Κόκκινο Βίο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ (BHG 718,
φφ. 2r-168v), τὸ Ἐγκώμιο τοῦ πατριάρχη Νείλου (BHG 719, φφ.
169r-201r) καὶ τὶς Ὁμιλίες τοῦ ἁγίου Γρηγορίου γιὰ τὸ γενέσιο τῆς
Θεοτόκου (BHG 130, ff. 203r-209r), γιὰ τὸν ἅγιο Δημήτριο (BHG
546, φφ. 209r-219r), γιὰ τὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου (BHG 1095, φφ.
219v-249r), γιὰ τὸν Εὐαγγελισμὸ τῆς Θεοτόκου (BHG 1118g, φφ.
249r-255v), γιὰ τὴν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου (BHG 1145, φφ. 256r-
264r) καὶ γιὰ τὴν Ἀνάληψη τοῦ Χριστοῦ (φφ. 264v-271r).

Μὲ βάση τὴ σύντομη παρουσίαση τῶν χειρογράφων ποὺ ἐπι-

χειρήσαμε παραπάνω, θὰ μπορούσαμε νὰ κάνουμε κάποιες εὔλο-
γες παρατηρήσεις ἀναφορικὰ μὲ τὴ διάδοση τοῦ ὑπὸ ἐξέταση
Ἐγκωμίου, τὰ ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὰ τῶν συλλογῶν στὶς ὁποῖες
αὐτὸ συμπεριλήφθηκε, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴ λειτουργικὴ τιμὴ τοῦ
ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ.
Ἤδη σημειώθηκε ὅτι τὸ Ἐγκώμιο δὲν διαδόθηκε εὑρέως· ὡστό-
σο, διαδόθηκε ἀρκετὰ ἐνωρὶς, καθὼς ἀπαντᾶ σὲ χειρόγραφο τοῦ
δεύτερου μισοῦ τοῦ 14ου αἰώνα, περίοδο κατὰ τὴν ὁποία καὶ συνε-
τέθη. Ἐνδιαφέρον, παρόλα αὐτά, παρουσιάζει τὸ θέμα τοῦ εἴδους
τῶν συλλογῶν, στὶς ὁποῖες τὸ Ἐγκώμιο ἐντάχθηκε, ἀφοῦ καμία ἀπὸ
τὶς παραπάνω συλλογὲς δὲν ἔχει μηνολογιακὴ μορφή· δὲν πρόκει-
ται δηλαδὴ γιὰ συλλογὲς Πανηγυρικῶν, Μηνολογίων ἢ Ὁμιλιαρίων,

20. Γιὰ τὸν κώδικα Μεγίστης Λαύρας Ω 136 (1948) βλ. Σπ. Λαυριώτης - Σ. Εὐστρα-
τιάδης, Κατάλογος..., ὅ.π., σ. 360· Α. Ehrhard, Überlieferung..., ὅ.π., σ. 902 καὶ 967.
21. Βλ. Κώδικα Μεγίστης Λαύρας Ω 136 (1948), φ. 201r. Πρβλ. Σπ. Λαυριώτης - Σ.
Εὐστρατιάδης, Κατάλογος..., ὅ.π., σ. 360.
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 128

128 Μελέτες Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἁγιολογίας καὶ Ὑμνογραφίας

συλλογὲς ποὺ ὡς γνωστὸν γνώρισαν ἰδιαίτερη διάδοση ἀπὸ τὴ

μεσοβυζαντινὴ περίοδο καὶ ἑξῆς. Ἀντιθέτως, τὸ κείμενο ἐντοπίζεται
σὲ δύο κατηγορίες κωδίκων· ἡ πρώτη ἀφορᾶ σὲ κώδικες ποὺ περιέ-
χουν κείμενα σχετιζόμενα μὲ τὸν ἅγιο Γρηγόριο καὶ τὸ ὁμιλητικό
του ἔργο, ὅπως εἶναι οἱ κώδικες τῆς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας Γ 81
et Ω 136 καὶ ὁ κώδικας τῆς Μονῆς Τιμίου Σταυροῦ Ἱεροσολύμων
22, ἐνῶ ἡ δεύτερη κατηγορία, ποὺ ἐκπροσωπεῖται μόνον ἀπὸ τὸν
κώδικα τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος, συνιστᾶ ἕνα corpus
ἁγιολογικῶν καὶ ὑμνογραφικῶν κειμένων ποὺ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον
σχετίζονται μὲ ἁγίους τῆς Θεσσαλονίκης, τῆς ὁποίας ἀρχιε-
πίσκοπος ὑπῆρξε καὶ ὁ ἀπὸ τὸν πατριάρχη Νεῖλο ἐγκωμιαζόμενος
ἅγιος.
Ἐξίσου ἐνδιαφέρουσα κρίνουμε καὶ τὴν ἐξέταση τοῦ τόπου προ-
έλευσης τῶν ἐν λόγῳ χειρογράφων ποὺ περιέχουν τὸ Ἐγκώμιο τοῦ
Νείλου· δύο ἀπὸ αὐτά, προέρχονται ἀπὸ τὴ Θεσσαλονίκη, ἐνῶ ἄλλα
δύο ἀπὸ τὴ Μονὴ Μεγίστης Λαύρας τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ὅπου, ὡς
γνωστόν, ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἐγκαταβίωσε γιὰ ἕνα με-
γάλο χρονικὸ διάστημα ὡς μοναχός. Ὡς ἐκ τούτου, θὰ μπορούσαμε
νὰ ὁδηγηθοῦμε στὴν εὔλογη ὑπόθεση ὅτι ἡ διάδοση τοῦ Ἐγκωμίου
βαίνει παράλληλα μὲ τὴ διάδοση τῆς τιμῆς τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ
Παλαμᾶ22· Τόσο ἡ ἔνταξή του σὲ συλλογὲς τῶν προαναφερθέντων

22. Γιὰ τὸ θέμα τῆς τιμῆς τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ βλ. Β. Καλλιακμάνης,
«Ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ κατὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας»,
στό: Θ. Γιάγκου (ἐπιμ.), Χριστιανικὴ Θεσσαλονίκη. Ὀθωμανικὴ περίοδος 1430-1912,
Α΄, ΚΣΤ΄Δημήτρια: Πρακτικὰ Ε΄ Ἐπιστημονικού Συνεδρίου, Ἱ. Μ. Βλατάδων, 4-6 Νοεμ-
βρίου 1991, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 69-78· A. Rigo, «La canonizzazione di Gregorio Palama
(1368) ed alcune altre questioni», RSBN n.s. 30 (1993) 155-202· Θ. Γιάγκου, «Μαρτυρίες
περὶ τῆς μνήμης τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ στὸ Ἅγιον Ὄρος», Κληρονομία 28
(1996) 9-30; Θ. Γιάγκου, «Ἡ ἑορτὴ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καὶ ἡ τιμὴ τοῦ
ἁγίου στὴν Ἱερὰ Μονὴ Βλατάδων», στό: Ἰ. Φουντούλης (ἐπιμ.), Χριστιανικὴ Θεσσαλο-
νίκη. Ἡ Ἱερὰ Βασιλική, Πατριαρχικὴ καὶ Σταυροπηγιακὴ Μονὴ Βλατάδων, Λ΄ Δημήτρια:
Πρακτικὰ Θ΄ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου, Ἱ. Μ. Βλατάδων, 12-14 Ὀκτωβρίου 1995, Θεσ-
σαλονίκη 2005, σ. 73-89· Θ. Γιάγκου, «Ὁ ἑορτασμὸς τῆς μνήμης τοῦ ἁγίου Γρηγορίου
Παλαμᾶ», στό: Γ. Μαντζαρίδης (ἐπιμ.), Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς στὴν ἱστορία καὶ
τὸ παρόν. Πρακτικὰ Διεθνῶν Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων Ἀθηνῶν (13-15 Νοεμβρίου
1998) καὶ Λεμεσοῦ (5-7 Νοεμβρίου 1999), Ἅγιον Ὄρος 2000, σ. 113-128. Βλ. ἐπίσης Ε.
Τσιγαρίδας, «Εἰκονιστικὲς μαρτυρίες τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ σὲ ναοὺς τῆς
Καστοριᾶς καὶ τῆς Βέροιας. Συμβολὴ στὴν εἰκονογραφία τοῦ ἁγίου», στό: Χ. Κοντάκης
(ἐπιμ.), Πρακτικὰ Θεολογικοῦ Συνεδρίου εἰς τιμὴν καὶ μνήμην τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς
ἡμῶν Γρηγορίου ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης τοῦ Παλαμᾶ (12-14 Νοεμβρίου 1984),
Θεσσαλονίκη 1986, σ. 261-294· Χ. Τσιούμη, «Οἱ πρῶτες ἀπεικονίσεις τοῦ ἁγίου Γρηγο-
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 129

Παρατηρήσεις στὸ Ἐγκώμιο τοῦ Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως 129

μορφολογικῶν γνωρισμάτων, ὅσο καὶ οἱ περιοχὲς ὅπου αὐτὲς συγ-

κροτήθηκαν, ἐνθαρρύνουν τὴν παραπάνω ὑπόθεση. Ἀποδεικνύεται,
δηλαδή, ὅτι τὸ Ἐγκώμιο διαδόθηκε ἀποκλειστικὰ καὶ μόνον σὲ δύο
ἀπὸ τὶς περιοχὲς ἐκεῖνες ὅπου ὁ ἅγιος Γρηγόριος τιμήθηκε εὐθὺς
ἀμέσως μετὰ τὴν κοίμησή του, τὸ Ἅγιον Ὄρος καὶ τὴ Θεσσαλονίκη,
ἐνῶ πίσω ἀπὸ τὴν ἔνταξή του σὲ αὐτοῦ τοῦ τύπου τὶς συλλογὲς καὶ
στὸ γεγονὸς ὅτι αὐτὲς συγκροτήθηκαν στὶς προαναφερθεῖσες πε-
ριοχές, θὰ μπορούσαμε ἐνδεχομένως νὰ ἀνιχνεύσουμε μία ἀκόμη
ἔνδειξη-μαρτυρία τῆς περιορισμένης, ἀρχικὰ τουλάχιστον, διάδο-
σης τῆς τιμῆς τοῦ ἁγίου.
Ἐξάλλου, μὲ τὸ ζήτημα τῆς τιμῆς τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ
Παλαμᾶ φαίνεται ὅτι σχετίζεται καὶ ἡ πρώτη ἔντυπη ἔκδοση τοῦ
Ἐγκωμίου τοῦ πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νείλου, ἡ ὁποία
πραγματοποιήθηκε κατὰ τὸ 18ο αἰώνα, περίοδο ποὺ σημειώνονται
σημαντικὲς προσπάθειες, ὅπως θὰ δοῦμε στὴ συνέχεια, γιὰ τὴν ἀνα-
βίωση τῆς λειτουργικῆς μνήμης τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ23.
Στὶς προσπάθειες αὐτὲς πρωτοστατεῖ, ὅπως εἶναι γνωστό, ὁ ἅγιος
Ἀθανάσιος ὁ Πάριος, ὁ ὁποῖος ἐκδίδει κατὰ τὸ ἔτος 1784 τὸ ἔργο
του Ὁ Παλαμᾶς ἐκεῖνος24, ὅπου ἀνάμεσα σὲ ἄλλα κείμενα, συμπε-
ριλαμβάνει καὶ τὸ Ἐγκώμιο ποὺ συνέθεσε πρὸς τιμή τοῦ ἁγίου Γρη-
γορίου ὁ πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεῖλος. Τὸ κείμενο πα-
ρατίθεται, ὄχι παραφρασμένο κατὰ τὴ συνήθεια τῶν Κολλυβάδων,
ἀλλὰ στὴν πρωτότυπη μορφή του, ἐνῶ, ὅπως ἔχει ὑποστηριχθεῖ, ἡ
ἔκδοσή του βασίστηκε στὸν θεσσαλονίκειας προέλευσης κώδικα τῆς
Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος 211825. Ἀπὸ τὰ σχόλια, ὅμως, ποὺ
ὁ ἴδιος παραθέτει δίκην κριτικῶν σημειώσεων στὴν ἔκδοσή του, φαί-
νεται ὅτι εἶχε ὑπόψη του καὶ τὸ λαυρεωτικὸ κώδικα Γ81, τὶς γλωσ-
σικὲς ἰδιαιτερότητες τοῦ ὁποίου ἐπισημαίνει26.

ρίου τοῦ Παλαμᾶ στὴ Θεσσαλονίκη», στό: Χ. Κοντάκης (ἐπιμ.), Πρακτικὰ Θεολογικοῦ
Συνεδρίου..., ὅ.π., σ. 245-257.
23. Βλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ ὑμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων. Συμβολὴ στὴ με-
λέτη τῆς ἁγιολογικῆς γραμματείας κατὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη
2007, σ. 121-135· Β. Καλλιακμάνης, «Ἡ μνήμη...», ὅ.π., σ. 69-78.
24. Γιὰ τὸ ἔργο αὐτὸ βλ. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ ὑμναγιολογικὸ ἔργο..., ὅ.π., σ. 121-129.
Πρβλ. Δ. Στρατηγόπουλος, Ἔντυπες Ἀκολουθίες Ἁγίων. Συλλογὴ Ντόρης Παπαστρά-
του, Ἀθήνα 2007, σ. 67-68.
25. Σ. Πασχαλίδης, Τὸ ὑμναγιολογικὸ ἔργο..., ὅ.π., σ. 129 σημ. 76.
26. Βλ. Ἀθανάσιος Πάριος, Ὁ Παλαμᾶς ἐκεῖνος, ἤτοι Βίος ἀξιοθαύμαστος τοῦ ἐν
ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης τοῦ θαυματουργοῦ, τοὐ-
πίκλην, Παλαμᾶ … καὶ λαμπροῦ Δημητρίου, Βιέννη 1784, σ. 241, 244, 252, 269.
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 130

130 Μελέτες Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἁγιολογίας καὶ Ὑμνογραφίας

Τὸ φῶς τῆς δημοσιότητας θὰ γνωρίσει τὸ Ἐγκώμιο καὶ ἕναν

αἰώνα περίπου ἀργότερα, ὅταν ὁ Διονύσιος Κλεόπας ἐκδίδει περὶ
τὸ 1857 στὰ Ἱεροσόλυμα τὸ corpus τῶν Ὁμιλιῶν τοῦ ἁγίου Γρηγο-
ρίου τοῦ Παλαμᾶ. Στὴν ἔκδοσή του, πέραν τοῦ Βίου τοῦ Φιλοθέου
Κοκκίνου, συμπεριλαμβάνει καὶ τὸ Ἐγκώμιο τοῦ Νείλου, τὸ ὁποῖο
παραδίδεται μὲ βάση τὸν ἐπίσης θεσσαλονίκειας προέλευσης κώ-
δικα, τὸν ὑπ᾽ ἀριθμὸν 22 κώδικα τῆς Βιβλιοθήκης τοῦ Τιμίου Σταυ-
ροῦ Ἱεροσολύμων.
Τὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν ἔκδοση τοῦ Ἐγκωμίου σταματᾶ τὸ ἔτος
1866, ὅταν ὁ ἀββᾶς J. P. Migne ἐπανατυπώνει στὸν τόμο 151 τῆς
Ἑλληνικῆς Πατρολογίας, τὸ κείμενο τῆς ἔκδοσης τοῦ Ἐγκωμίου
ἀπὸ τὸ Διονύσιο Κλεόπα27.

Γιὰ τὰ περιστατικὰ συγγραφῆς τοῦ Ἐγκωμίου δὲν παρέχονται

ἐσωτερικὲς μαρτυρίες. Παραταῦτα, τὸ Ἐγκώμιο συνετέθη γιὰ νὰ
ἐκφωνηθεῖ κατὰ τὴν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ
Παλαμᾶ28. Πρὸς αὐτὴ τὴν κατεύθυνση ὁδηγούμαστε ἀπὸ τὶς σχε-
τικὲς μαρτυρίες ποὺ ἀπαντοῦν σποραδικὰ στὸ κείμενο καὶ ὑποκρύ-
πτουν ἀναφορὰ σὲ ἀκροατήριο, μὲ πλέον χαρακτηριστικὴ τὴν ἀνα-
φορὰ ποὺ ἐντοπίζεται στὸ προοίμιο, ὅπου ὁ συγγραφέας σημειώνει·
καὶ τὴν ἐπανθοῦσαν αὐτῷ χάριν, καὶ τὴν εἰς ἓν ἁπάντων τῶν καλῶν
συνδρομήν, τοῖς ἀκροωμένοις ἐναργῆ καθιστᾶν· [...] μήτε τούτων
ἐκ τῶν ὀλίγων ἔλαττον ταῖς ψυχαῖς τῶν ἀκουόντων ἐνθεῖναι θαῦμα
δεδυνημένων29.
Εὔλογη εἶναι ἡ ὑπόθεση ὅτι τὸ Ἐγκώμιο ἑκφωνήθηκε κατόπιν
προτροπῆς τρίτου προσώπου, ὅπως συνάγεται ἀπὸ τὴν ἀκόλουθη
μαρτυρία, ποὺ ὁ ὁμιλητὴς καταθέτει στὸ προοίμιό του: ἀλλ᾽ ὅτι μηδ᾽
αὐθαδείᾳ τινὶ καὶ λογισμῶν ἀκρισίᾳ τουτονὶ τῶν λόγων ὑπήλθομεν
τὸν ἀγῶνα, ἀλλ᾽ αὐτοῖς ἐκείνοις τοῖς φθάσασι πεπεισμένοι, ἢ το γε
ἀληθέστερον εἰπεῖν προστεταγμένοι30. Μὲ βάση, μάλιστα, τὴν πα-
ραπάνω μαρτυρία, ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Πάριος ἐκτιμᾶ ὅτι τὸ Ἐγ-

27. Τοῦ παναγιωτάτου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως κυροῦ Νείλου, ἐγκώμιον

εἰς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Γρηγόριον, ἀρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης τὸν Παλαμᾶν,
PG 151, 655-678 (=Ἐγκώμιον).
28. Γιὰ τὸ θέμα τοῦ διπλοῦ ἑορτασμοῦ τῆς μνήμης τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Πα-
λαμᾶ βλ. Θ. Γιάγκου, «Ὁ ἑορτασμὸς τῆς μνήμης...», ὅ.π., σ. 113-128.
29. Ἐγκώμιον, 659Α. Βλ. ἐπίσης 663C: ... ἔτι καὶ τὰς φιλοθέους ζημιώσομεν ἀκοάς.
30. Ἐγκώμιον, 657C.
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 131

Παρατηρήσεις στὸ Ἐγκώμιο τοῦ Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως 131

κώμιο ἐκφωνήθηκε πρὸ τῆς ἀνόδου τοῦ Νείλου στὸν πατριαρχικὸ

θρόνο τῆς Κωνσταντινουπόλεως31. Κατὰ συνέπεια, τὸ Ἐγκώμιο ἐκ-
φωνήθηκε πρὶν ἀπὸ τὸ ἔτος 1380, ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἀναφορῶν, ἔστω
καὶ ὑπαινικτικῶν, στὸ ζήτημα τῶν ἀντιδράσεων κατὰ τῆς τιμῆς τοῦ
ἐγκωμιαζόμενου ἁγίου, ἐνδεχομένως νὰ ἀποτελεῖ κριτήριο γιὰ τὴ
χρονολόγηση τοῦ Ἐγκωμίου μετὰ τὸ ἔτος 1368, ὁπότε ἀναγράφε-
ται τὸ ὄνομα τοῦ Ἁγίου στὸ ἑορτολόγιο τῆς Ἁγίας Σοφίας32. Ἄλλω-
στε, ἡ ἔμμεση ἀναφορὰ τοῦ Νείλου στὸ Βίο ποὺ συνέθεσε ὁ πα-
τριάρχης Φιλόθεος πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ,
συνιστᾶ ἕνα ἀκόμη μάρτυρα ποὺ συνηγορεῖ ὑπὲρ τῆς προτεινόμε-
νης ἀνωτέρω χρονολόγησης τοῦ Ἐγκωμίου, δεδομένου ὅτι ὁ Φιλό-
θεος Κόκκινος συνέθεσε, ὅπως ἔχει ἀποδειχθεῖ, τὸ Βίο τοῦ ἁγίου
Γρηγορίου πρὶν ἀπὸ τὸν Ἀπρίλιο τοῦ ἔτους 136833. Ἄν, λοιπόν, ἡ
συγγραφὴ τοῦ Ἐγκωμίου χρονολογεῖται μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1368-
1380, τότε θὰ μπορούσαμε νὰ ὑποθέσουμε ὅτι αὐτὸ ἐκφωνήθηκε
στὴ μονὴ Χαρσιανίτου, ὅπου, ὅπως σημειώθηκε ἀνωτέρω, ὁ πα-
τριάρχης Νεῖλος διέμεινε ἀπὸ τὸ 1354 ἕως καὶ τὸ 1388. Ἡ φράση,
ἐξάλλου, παρ᾽ ἡμῖν δ᾽ ἀκούων εἶναι τῶν ἐν ἡσυχίᾳ ζώντων τοὺς πλεί-
στους,34 ἀλλὰ κυρίως ἡ ἀποστροφὴ τοῦ ἐγκωμιογράφου πρὸς τὸν
ὑμνούμενο ἅγιο, στήσαις δ᾽ ἡμῖν τὴν τῶν παθῶν καταιγίδα δεινῶς
στροβοῦσαν καὶ συνταράττουσαν35, ἐνισχύουν τὴν ὑπόθεση ὅτι τὸ
Ἐγκώμιο ἐκφωνήθηκε σὲ μοναστικὸ περιβάλλον.
Ἀνεξάρτητα, ὡστόσο, ἀπὸ τὸν τόπο ποὺ τὸ Ἐγκώμιο ἐκφωνήθη-
κε, οἱ γλωσσικὲς καὶ οἱ ὑφολογικὲς ἐπιλογὲς τοῦ συγγραφέα ἀποκα-
λύπτουν ἕνα ἀκροατήριο πεπαιδευμένο ἢ ἂν μὴ τὶ ἄλλο ἐξοικειω-
μένο μὲ τὴν ἀκρόαση ἀνάλογου ὕφους Ἐγκωμίων καὶ Ὁμιλιῶν. Καὶ
τοῦτο γιατὶ τὸ Ἐγκώμιο, ἀκόμη καὶ ἂν ἡ μορφὴ στὴν ὁποία μᾶς ἔχει
παραδοθεῖ σήμερα ἀποτελεῖ προϊὸν μεταγενέστερης ἐπεξεργασίας,
κατατάσσεται στὴ λεγόμενη ‘‘ὑψηλοῦ ὕφους’’ Ἁγιολογία36. Ἡ γλώσ-
σα του ἐντάσσεται στὴν παράδοση τῆς βυζαντινῆς ἀττικίζουσας

31. Ἀθανάσιος Πάριος, Ὁ Παλαμᾶς ἐκεῖνος..., ὅ.π., σ. 340.

32. Βλ. σχετικὰ Θ. Γιάγκου, «Ὁ ἑορτασμὸς τῆς μνήμης...», ὅ.π., σ. 114.
33. Βλ. Δ. Τσάμης, Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκλησίας, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 391-
392· Δ. Τσεντικόπουλος, Φιλόθεος Κόκκινος. Βίος καὶ ἔργα, (Διδ. Διατριβή), Θεσσαλονίκη
2001, σ. 287.
34. Ἐγκώμιον, 664D.
35. Ἐγκώμιον, 678C.
36. Γιὰ τὰ ὑφολογικὰ ἐπίπεδα στὴ βυζαντινὴ Λογοτεχνία βλ. I. Ševčenko, «Levels of
Style in Byzantine Prose», JÖB 31.1 (1981) 289-312.
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 132

132 Μελέτες Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἁγιολογίας καὶ Ὑμνογραφίας

ἑλληνικῆς, ὅπως αὐτὴ καθιερώθηκε μέσα ἀπὸ τὰ ἔργα τῶν Πατέ-

ρων τῆς Ἐκκλησίας, μὲ ἀρκετὲς βέβαια ἀποκλίσεις ἀπὸ τὴν κλασι-
κὴ ἑλληνική, οἱ ὁποῖες φαίνεται ἄλλωστε ὅτι ἀποτέλεσαν τὸν κανό-
να γιὰ τοὺς βυζαντινοὺς ἀττικιστές37. Ἔτσι, διαπιστώνουμε ὅτι χρη-
σιμοποιεῖ μακροπερίοδο λόγο, ὁ ὁποῖος συχνὰ γίνεται δυσνόητος,
ἐνῶ ἡ ἐπίδραση τοῦ ἀττικισμοῦ διακρίνεται καὶ στὴ σύνταξη, κυ-
ρίως μὲ τὴ συχνὴ χρήση τῆς δοτικῆς καὶ τοῦ δυϊκοῦ ἀριθμοῦ. Ἐπι-
πλέον, οἱ ἀπηχήσεις ἀπὸ τὴν Ἁγία Γραφὴ εἶναι ἐλάχιστες, ἐνῶ ὁ λό-
γος του κοσμεῖται μὲ παραδοσιακὰ ρητορικὰ σχήματα, ὅπως τὸ
ἀσύνδετο38, τὸ πολυσύνδετο39, τὸ ὑπερβατό40, ἡ ἀντονομασία41, ἡ
λιτότης42, ἡ μεταφορά43 καὶ οἱ ρητορικὲς ἐρωτήσεις44.
Ὅσον ἀφορᾶ στὴ δομὴ καὶ τὸ περιεχόμενο τοῦ κειμένου, μπο-
ροῦμε νὰ παρατηρήσουμε τὰ ἑξῆς: τὸ ἔργο χαρακτηρίζεται, τόσο
στὰ χειρόγραφα ὅσο καὶ στὶς ἐκδόσεις ὡς Ἐγκώμιο45, χαρακτη-
ρισμὸς ποὺ νοηματοδοτεῖ καὶ τὸ περιεχόμενό του, δεδομένου ὅτι
στὴ διήγηση παρατηρεῖται ἰσορροπία μεταξὺ τῶν ἀφηγηματικῶν
καὶ τῶν ἐγκωμιαστικῶν στοιχείων, ἐνῶ σὲ ἀρκετὰ σημεῖα τοῦ λόγου
του ὁ συγγραφέας διακόπτει τὴν ἀφήγηση καὶ προβαίνει σὲ ἐκ-
λαΐκευση τῆς διδασκαλίας τοῦ ἐγκωμιαζόμενου ἁγίου46. Ὁ ἐγκω-

37. Βλ. R. Browning, «The Language of Byzantine Literature», στό: S. Vryonis (ἔκδ.),
The “Past” in Medieval and Modern Greek Culture, [Byzantina kai Metabyzantina 1], Ma-
libu California 1978, σ. 103-133.
38. Βλ. λ.χ. Ἐγκώμιον, 677C: ... ὀρφανῶν καὶ χηρῶν προστάτης, τῶν ἐν εὐτυχίαις
ἐπαιρομένων σωφρονιστής, τῶν ἀθυμούντων ἐν δυσπραγίαις παραμυθία, τὸ ἦθος
ἁπλοῦς, τὸν τρόπον ἐπιεικής, σοφὸς τὸν λόγον, τὴν διάνοιαν ὑψηλός, τοῖς ταπεινοτέροις
καὶ μετριάζουσι πάντα εἴκων καὶ συγκατιὼν αὐτοῖς καὶ συνταπεινούμενος.
39. Βλ. λ.χ. Ἐγκώμιον, 677Α: Οὐ μὴν τῶν ψυχικῶν μὲν παθῶν τε καὶ νοσημάτων
οὕτως ἦν ἄριστος ἰατρός, καὶ τῶν ἠθῶν διορθωτής, καὶ πρὸς πᾶν ὁτιοῦν τῶν οἰκειούντων
Θεῷ χειραγωγίᾳ καὶ ὁδηγίᾳ, τῶν σωματικῶν δ᾽ ἠμέλει, εἴ τις ἀδιστάκτῳ ψυχῇ προσίοι,
καὶ τὴν θεραπείαν ἐξαιτοῖτο πιστῶς, ἀλλὰ καὶ τούτων πολλοὺς ἀπήλλαξε χρονίων καὶ
χαλεπῶν, καὶ ζῶν ὁμοίως καὶ πρὸς τὴν ἄνω λῆξιν μεταχωρήσας.
40. Βλ. λ.χ. Ἐγκώμιον, 664Β: …τῆς ἐκ τούτων οἱονεὶ θηρευομένης ἀληθείας...
41. Βλ. λ.χ. Ἐγκώμιον, 663D: … τὸ ἐκ Καλαβρίας κακόν …
42. Βλ. λ.χ. Ἐγκώμιον, 665D: … καὶ χρόνον οὐκ ὀλίγον ... σάλος οὐ μικρὸς καὶ χαλε-
πός …
43. Βλ. λ.χ. Ἐγκώμιον, 671DΒ: … ἡ δὲ τῆς ἀσεβείας ὑπερῄρετο φλόξ …
44. Βλ. λ.χ. Ἐγκώμιον, 671CD: Ἄρ᾽ οὖν ἢ κινουμένης … ὑπὲρ τῆς ἀληθείας ἐνστά-
σεως ὑπεχώρησεν;
45. Γιὰ τὰ εἴδη τῶν ἁγιολογικῶν κειμένων βλ. M. Hinterberger, «Byzantine Hagiogra-
phy and its Literary Genres. Some Critical Observations», στό: St. Efthymiadis, Byzantine
Hagiography, τ. II: Genres and Contexts, Farnham 2014, σ. 25-60.
46. Βλ. λ.χ. Ἐγκώμιον, 666Β-667C.
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 133

Παρατηρήσεις στὸ Ἐγκώμιο τοῦ Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως 133

μιαστὴς γνωρίζει τὶς ἀπαιτήσεις τοῦ εἴδους47, ὅπως διαφαίνεται

ἀπὸ τὸ τελευταῖο τμῆμα τοῦ Προοιμίου· Πάντα μὲν οὖν τὰ ἐκείνου
διεξιέναι, ὥσπερ ἐν συγγραφῇ τοὺς ἐγκωμίων τηροῦντα νόμους48.
Ἡ υἱοθέτηση τῶν κανόνων τοῦ ἐπιδεικτικοῦ γένους ἀνιχνεύεται σὲ
πολλὰ σημεῖα τοῦ λόγου του καὶ μοτίβα πασίγνωστα συστήνουν ὡς
δομικὰ ὑλικὰ τὰ ἐπιμέρους τμήματα τοῦ Ἐγκωμίου. Δειγματολη-
πτικὰ ἀναφέρουμε τὸ μοτίβο τῆς συστολῆς τοῦ ἐγκωμιαστῆ μπρο-
στὰ στὴν ἀνάληψη τοῦ ἔργου τοῦ ἐγκωμιασμοῦ τοῦ ἁγίου49, τὸ μο-
τίβο τῆς ὠφέλειας ποὺ θὰ προέλθει γιὰ τοὺς ἀποδέκτες τοῦ Λό-
γου50, τὴν περιγραφὴ τῆς κηδείας τοῦ ἁγίου51, ποὺ παρατίθεται
πρὸ τοῦ ἐπιλόγου, ἢ τὴν ἐπίκληση τοῦ συγγραφέα πρὸς τὸν ἐγκω-
μιαζόμενο ἅγιο52.
Παράλληλα, ἡ κατάταξη τοῦ κειμένου στὸ εἶδος τοῦ Ἐγκωμίου
ὑπαγορεύεται καὶ ἀπὸ ἄλλες ἐσωτερικὲς ἐνδείξεις, ὅπως εἶναι λό-
γου χάρη ἡ ἀπουσία ὀνομαστικῶν ἀναφορῶν σὲ πρόσωπα ἢ τό-
πους53, ὁ γενικόλογος τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ὁ συγγραφέας ἀναφέ-
ρεται σὲ ὁρισμένες πτυχὲς τοῦ βίου τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Πα-
λαμᾶ54 ἢ ἡ ἐπιλογή του νὰ παραλείψει ἱστορικὲς πληροφορίες, οἱ
ὁποῖες ἦταν ἤδη γνωστὲς ἀπὸ τὸ Βίο ποὺ συνέθεσε ὁ πατριάρχης
Φιλόθεος Κόκκινος55.

47. Γιὰ τοὺς κανόνες σύνθεσης τῶν βυζαντινῶν ἁγιολογικῶν Ἐγκωμίων βλ. H. De-
lehaye, Les Passions des martyrs et le genres littéraires, [Sh 13B], Bruxelles 21966, σ. 141-
169.
48. Ἐγκώμιον, 658C.
49. Ἐγκώμιον, 655D-657B. Γιὰ τὸ μοτίβο αὐτὸ βλ. T. Pratsch, Der hagiographische To-
pos, Griechische Heiligenviten in mittelbyzantinischer Zeit, [Millennium-Studien zu Kultur
und Geschichte der ersten Jahrtausends n. Chr. 6], Berlin - New York 2005, σ. 29-30.
50. Ἐγκώμιον, 658AB. Γιὰ τὸ μοτίβο αὐτὸ βλ. Τ. Pratsch, Der hagiographische
Topos...., ὅ.π., σ. 37-40.
51. Ἐγκώμιον, 678AB. Γιὰ τὸ μοτίβο αὐτὸ βλ. Τ. Pratsch, Der hagiographische
Topos...., ὅ.π., σ. 332-333.
52. Ἐγκώμιον, 678C. Γιὰ τὸ μοτίβο αὐτὸ βλ. Τ. Pratsch, Der hagiographische Topos....,
ὅ.π., σ. 351-353.
53. Βλ. σχετικὰ R. Aigrain, L’hagiographie, [Sh 80], Bruxelles 2000, 123· T. Antono-
poulou, The Homilies of the emperor Leo VI, [The medieval Mediterranean 14], Brill 1997,
σ. 110.
54. Κλασικὴ γιὰ τὸ βίο καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ παραμένει ἡ
μελέτη τοῦ J. Meyendorff, Introduction à l’étude de Grégoire Palamas, [Patristica Sorbo-
nensia 3], Paris 1959.
55. Ἔκδ.: Δ. Τσάμης, Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως Λόγος εἰς τὸν ἅγιον Γρηγόριον
Παλαμᾶν ἀρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1984· ὁ ἴδιος, Φιλοθέου Κων-
σταντινουπόλεως τοῦ Κοκκίνου Ἁγιολογικὰ ἔργα, Α´: Θεσσαλονικεῖς Ἅγιοι [ΘΒΣ 4], Θεσ-
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 134

134 Μελέτες Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἁγιολογίας καὶ Ὑμνογραφίας

Ὁ συγγραφέας φαίνεται ὅτι ἐπιλέγει νὰ μὴν ἀναφερθεῖ σὲ ἀρ-

κετὲς πτυχὲς τοῦ βίου τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ὅπως εἶναι
λόγου χάρη, ἡ μύησή του στὴν πνευματικὴ ζωὴ ἀπὸ τὸ Θεόληπτο
Φιλαδελφείας56, ἢ ἡ συνάντησή του μὲ τοὺς Μασσαλιανούς57, ἐνῶ
εἶναι ἐμφανὲς ὅτι ἀποφεύγει νὰ ἀναφερθεῖ σὲ πληροφορίες ποὺ
ἀφοροῦν στὴν οἰκογένεια τοῦ ἁγίου58 ἢ σὲ ἄλλα πρόσωπα καὶ τό-
πους-σταθμοὺς τῆς ζωῆς του. Δὲν ἀναφέρεται, γιὰ παράδειγμα, στὸ
μοναχὸ Νικόδημο, ὁ ὁποῖος τὸν εἰσήγαγε στὴ μοναχικὴ ζωή, οὔτε
στὸ ἐρημητήριο τῆς Γλωσσίας, ὅπου ἐγκαταβίωσε μετὰ τὴ μονα-
χική του κουρά, ἐνῶ γιὰ τὴν ἐκλογή του ὡς ἡγουμένου τῆς μονῆς
Ἐσφιγμένου περιορίζεται σὲ μία λιτὴ ἀναφορά· ἐπεὶ καὶ κοινὴ
ψῆφος αὐτὸν τοῦ τε ἐν Ἀθῳ πάντων ἐξηγουμένου καὶ τῶν δι᾽ ἀρετὴν
καὶ προστασίαν ἐπιφανῶν μοναχῶν ἐκάλει διακοσίων τὸν ἀριθμόν,
τῶν τε ψηφισαμένων τὴν ἀξίαν εὐλαβηθείς ... 59. Ὁμοίως, μὲ γενικό-
λογο τρόπο ἀναφέρεται καὶ στὴν ἐγκαταβίωσή του στὴ Σκήτη Βερ-
ροίας (καὶ ψυχῶν φροντιστήριον συνεστήσατο60), ἐνῶ ἀορίστως
ἀναφέρεται σὲ τόπους ποὺ ὁ ἅγιος ἐπισκέφτηκε κατὰ τὴν περίοδο
ποὺ τοῦ εἶχε ἀπαγορευθεῖ ἀπὸ τοὺς Ζηλωτὲς ἡ παραμονὴ στὴ Θεσ-
σαλονίκη, ὅπως τὸ Ἅγιον Ὄρος ἡ Λήμνος, ὅπως διαφαίνεται ἀπὸ
τὴ φράση· καὶ νήσους ἐπὶ χρόνον τινὰ παρῴκει, καὶ τοὺς ἐν ἐρημίαις
καὶ ὄρεσι κατὰ σχολὴν τὸ μέλι τῆς ἀρετῆς φιλοπόνως ἐργαζομένους
ὥσπερ τις στρατηγὸς παριῄει61.
Ὡστόσο, ἡ ἐπιλογὴ τοῦ ἐγκωμιογράφου φαίνεται ὅτι εἶναι συνει-
δητή, ἐφόσον ὁ ἴδιος σημειώνει· δεῖ καὶ ἡμᾶς ὥσπερ ἔρανόν τινα
ἀναγκαῖον καὶ συνεισφορὰν κοινὴν τὸν λόγον, ὀφειλομένην τῷ κοινῷ
πατρὶ καὶ διδασκάλῳ συνεισενεγκεῖν, τῶν μὲν πολλῷ κατὰ μέρος
ἀφεξόμεθα διηγημάτων καὶ ὅσα μὴ πρὸς αὐτὸν ἐκεῖνον τείνει, μηδὲ
σαφῆ καὶ καθαρὰν αὐτῷ φέρει φιλοτιμίαν ἐκ τῶν εἰργασμένων
δ᾽αὐτῷ μόνον ποιησόμεθα τὸν λόγον, καὶ τούτων ὅσα παρεθέντα

σαλονίκη 1985, σ. 427-591 (= Λόγος εἰς τὸν ἅγιον Γρηγόριον Παλαμᾶν). Γιὰ τὴ χειρό-
γραφη παράδοση, τὶς ἐκδόσεις, τὴ χρονολόγηση, τὸ περιεχόμενο καὶ τὶς πηγὲς τοῦ Λό-
γου βλ. Δ. Τσεντικόπουλος, Φιλόθεος Κόκκινος..., ὅ.π., σ. 285-298.
56. Βλ. λ.χ. Λόγος εἰς τὸν ἅγιον Γρηγόριον τὸν Παλαμᾶν, σ. 439,12.1-8.
57. Βλ. λ.χ. Λόγος εἰς τὸν ἅγιον Γρηγόριον τὸν Παλαμᾶν, σ. 442,14.29-50.
58. Βλ. λ.χ. Λόγος εἰς τὸν ἅγιον Γρηγόριον τὸν Παλαμᾶν, σ. 441,14.4-6.
59. Ἐγκώμιον, 662A.
60. Ἐγκώμιον, 662B.
61. Ἐγκώμιον, 673BC.
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 135

Παρατηρήσεις στὸ Ἐγκώμιο τοῦ Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως 135

λυμανεῖται τῇ διηγήσει, ἵνα ὁλίγα μέν, φίλα δὲ μὴ τοῖς ἀκούουσιν ᾗ

μόνον, ἀλλὰ καὶ τῷ εὐφημουμένῳ τὰ εἰρημένα.62
Οἱ πληροφορίες αὐτές, ἐξάλλου, ἦταν ἤδη γνωστὲς ἀπὸ τὸ Βίο
ποὺ εἶχε συντάξει γιὰ τὸν ποιμενάρχη τῆς Θεσσαλονίκης ὁ Φιλό-
θεος Κόκκινος καὶ εἶναι ἐμφανὲς ὅτι ὁ Νεῖλος γνώριζε τὸ κείμενο
αὐτό, τὸ ὁποῖο ἀπετέλεσε πρότυπο γιὰ τὴ σύνταξη του δικοῦ του
Ἐγκωμίου. Στὸ προοίμιο, ἄλλωστε, ἀναφέρεται ὑπαινικτικὰ στὴν
πηγή του καὶ τὴν ἐξάρτησή του ἀπὸ αὐτήν· Οὐδὲν οὕτως ἐπαχθὲς
καὶ πολλῆς καὶ ἀμυθήτου γέμον τῆς δυσκολίας, ὡς τὸ περὶ μεγάλων
τινῶν καὶ θαυμασίων λόγον ποιεῖσθαι, εἰ τύχοι πρότερον μὴ παρέρ-
γως, ἀλλὰ μεθ᾽ ὅσης ὑφ᾽ ἑτέρων εἰρημένα σπουδῆς, καὶ οὕτων θαυ-
μασίων ἀνδρῶν, ὡς μὴ τῇ θείᾳ μόνον, ἀλλὰ καὶ τῇ θύραθεν σοφίᾳ
πολλῷ τῷ μέτρῳ κατ᾽ αὐτοὺς ἀπάντων διαφερόντων· οὐ μόνον γὰρ
τότε φυλάξασθαι τὰ πρότερον εἰρημένα, τὰ δ᾽ ἕτερα τῇ τοῦ εὐφη-
μουμένου δόξῃ κατάλληλα ἐξευρεῖν διπλῆν αὐτῷ παρασκευάζει τὴν
ἀγωνίαν ... ἀλλὰ ἀνάγκη πᾶσα τῶν φθασάντων ἐλθεῖν κατόπιν καὶ
τὴν ἧτταν προφανῶς ἐνεγκεῖν63, ἐνῶ μία ἀκόμη ἀναφορὰ στὸν
γραμμένο ἀπὸ τὸ Φιλόθεο Κόκκινο Βίο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ
Παλαμᾶ ἐντοπίζεται στὸ τέλος τοῦ προοιμίου καὶ ἰδιαίτερα στὴ
φράση· ἔτι καὶ πρὸ ἡμῶν ἀξίως τοῦ τε εἰρηκότως, καὶ ὑπὲρ οὗ ταῦ-
τα εἴρηται καὶ συγγέγραπται64.
Πράγματι, ὁ συγγραφέας κατὰ τὴν ἀφήγηση τοῦ βίου τοῦ ἐγκω-
μιαζόμενου ἁγίου, ἀκολουθεῖ μὲ συνέπεια τὸ πρότυπό του65 καὶ
παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲν προβαίνει σὲ μία λεπτομερὴ βιογράφηση
τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, πετυχαίνει, ὡστόσο, νὰ παρου-
σιάσει τὴ μορφή του σμιλεμένη περίτεχνα στὶς οὐσιώδεις πτυχές
της καὶ νὰ προβάλει, ἐναρμονιζόμενος μὲ τὶς τάσεις τῆς Ἁγιολογίας
τῆς ὑστεροβυζαντινῆς περιόδου, τὸ πρότυπο τοῦ ἁγίου-προφήτη66
καὶ κυρίως τοῦ ἁγίου ποὺ συμμετέχει ἐνεργὰ στὰ ἐκκλησιαστικὰ

62. Ἐγκώμιον, 658D. Βλ. ἐπίσης 661C: ... ἵνα τὰ ἐν μέσῳ παραλείπω ...
63. Ἐγκώμιον, 655D-656Α.
64. Ἐγκώμιον, 658C.
65. Τὸ θέμα τῆς ἐξάρτησης τοῦ Ἐγκωμίου τοῦ Νείλου ἀπὸ τὸ Βίο τοῦ Φιλοθέου Κοκ-
κίνου παρουσιάζουμε διεξοδικὰ σὲ εἰδικὴ ἑνότητα ποὺ προτάσσεται τῆς κριτικῆς ἔκ-
δοσης τοῦ κειμένου, ἡ ὁποία βρίσκεται στὸ τελικὸ στάδιο προετοιμασίας της.
66. Ἐγκώμιον, 665D: τῇ μὲν ἐνοικούσῃ τοῦ Πνεύματος χάριτι τὰ μέλλοντα προορώ-
μενος, τὴν ἑσομένην προεῖπε βλάβην, ὡς πολλή τις ἔσται καὶ χαλεπή, καὶ ὡς καλῶς κυ-
βερνωμένη τοῦ Πνεύματος.
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 136

136 Μελέτες Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἁγιολογίας καὶ Ὑμνογραφίας

πράγματα τῆς ἐποχῆς του67, ἐνῶ μέσῳ τῆς σύγκρισης τοῦ ἁγίου
Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ μὲ παλαιότερους ἁγίους68, ποὺ ὡς κοινὸς
τόπος παραδίδεται κατὰ κανόνα στὰ ἁγιολογικὰ κείμενα69, ὑπεμ-
φαίνεται καὶ ἡ στόχευση τοῦ συγγραφέα, ὁ ὁποῖος μέσῳ τοῦ Ἐγκω-
μίου του φαίνεται ὅτι ἤθελε ἀφενὸς νὰ θέσει τὸ θέμα τῆς δυνατό-
τητας ἀνάδειξης νέων ἁγίων κατὰ τὴν ἐποχή του καὶ ἀφετέρου νὰ
προβάλει τὴ μνήμη τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ70. Παρόμοιες
προσπάθειες, ἐξάλλου, γιὰ τὴν ἑδραίωση τῆς λειτουργικῆς του μνή-
μης ὑποφώσκουν σὲ ὑμνογραφικὰ κείμενα ποὺ συνετέθησαν πρὸς
τιμήν του, ἀπὸ ἄλλους, σύγχρονους τοῦ πατριάρχη Νείλου συγγρα-
φεῖς, ὅπως ὁ ἅγιος Μάρκος ὁ Εὐγενικὸς71 καὶ ὁ πατριάρχης Κων-
σταντινουπόλεως Γεννάδιος Σχολάριος72.
Βασικὴ λειτουργία, ἄλλωστε, τῶν βυζαντινῶν Ἐγκωμίων εἶναι ἡ
ἐκφώνησή τους μέσα στὴ λατρευτικὴ σύναξη, ὅπου ὁ ἀκροατὴς
καλεῖται νὰ ἀνακαλέσει μία συγκεκριμένη εἰκόνα ἑνὸς προτύπου
καὶ ἐν προκειμένω αὐτοῦ τοῦ ἐγκωμιαζόμενου ἁγίου. Ἔτσι, ὁ ἐγκω-

67. Ἐκτιμοῦμε ὅτι δὲν εἶναι τυχαῖο τὸ γεγονὸς ὅτι τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ Ἐγκω-
μίου καλύπτεται ἀπὸ τὴν ἀναφορὰ στὰ γεγονότα ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν ἡσυχαστικὴ
ἔριδα. Γενικότερα γιὰ τὶς τάσεις τῆς Ἁγιολογίας τῆς παλαιολόγειας περιόδου βλ. A.
Laiou-Thomadakis, «Saints and Society in the Late Byzantine Empire», στό: A. Laiou-Tho-
madakis (ἔκδ.), Charanis Studies. Essays in Honor of Peter Charanis, New Brunswick 1980,
σ. 84-114. Πρβλ. R. Macrides, «Saints and Sainthood in the Early Palaiologan Period», στό:
S. Hackel (ἔκδ.), The Byzantine Saint, London 1981, σ. 67-87.
68. Ἐγκώμιον, 677C: ... τοῖς ὑπὲρ τοῦ Θεοῦ πεπολεμηκόσιν, καὶ μοχθηρῶς καὶ φι-
λονείκως ἐκεῖνῳ προσενεχθεῖσι δυσὶ ταῖς στεῤῥοτάταις ὕλαις παραπλήσιος ἀναδειχθείς
.... Βλ. ἐπίσης 678A: ... ἐν οἷς ἐπόθει καὶ ἀντεποθεῖτο καταλύσας τὸν βίον, καὶ τοῖς τὸ
πολίτευμα κτησαμένοις ἐν οὐρανοῖς Πατράσι καὶ πατριάρχας καὶ ὑπερηθληκόσι τῆς
ἀληθείας, ὁ τούτοις κατ᾽ ἴχνος ἀκολουθήσας καλῶς προθέμενος.
69. Βλ. Η. Delehaye, Les Passions..., ὅ.π., σ. 152-154.
70. Τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὴν προώθηση τῆς μνήμης νέων ἁγίων ἀποτυπώνεται
ἐναργῶς στὸ Ἐγκώμιό του γιὰ τὸν ἅγιο Ἄνθιμο τὸν Ὁμολογητή· Εἰ γὰρ καὶ τῷ χρόνῳ
τῶν ἀρχαίων λείπεται, ἀλλὰ τοῖς ἀκροωμένοις ἴσως πρὸς ὠφέλειαν οὐκ ἔλαττον συμ-
βαλεῖται· οὐ γὰρ οὕτως ἐρεθίζει ψυχὴν τὰ πάλαι ποτὲ πεπραγμένα, ὡς τὰ νῦν ἐπ᾽ ὄψε-
σιν ὥσπερ κείμενα καὶ μονονουχὶ φωνὴν ἀφιέντα, ὅτι καὶ τοῖς πάλαι καὶ τοῖς νῦν οὐκ
ἀνακειμένοις οὐδὲ ῥέγχουσιν, ἀλλ᾽ ἱδρῶτι πολλῷ καὶ καρτερίᾳ πόνων ἡ τῆς ἀρετῆς προ-
σεγένετο κτῆσις καὶ παντί γε ἔξεστι τῷ βουλομένῳ μὴ ῥαθυμεῖν τοῖς πάλαι βεβοημένοις
ἐπὶ μεγίστοις ἔργοις ἐξισωθῆναι καὶ τῆς ὁμοίας τυχεῖν εὐκλείας... (Λόγος εἰς τὸν Ἄνθιμον
τὸν ὁμολογητήν, σ. 56.8-15).
71. Βλ. Ἐ. Μίνεβα, Τὸ ὑμνογραφικὸ ἔργο τοῦ Μάρκου Εὐγενικοῦ, Ἀθήνα 2004, σ.
276-277.
72. Βλ. Θ. Ζήσης, Γεννάδιος Β´ Σχολάριος. Βίος - Συγγράμματα - Διδασκαλία, [ΑΒ
30], Θεσσαλονίκη 21988, σ. 332.
KAKLAM MELODIMATA TELIKO 17 24_Layout 1 14/12/2018 12:21 μμ Page 137

Παρατηρήσεις στὸ Ἐγκώμιο τοῦ Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως 137

μιασμὸς γίνεται μέσο ἐποικοδόμησης καὶ διδαχῆς, ὅπου ἡ λεπτο-

μερὴς ἐξιστόρηση τοῦ βίου τοῦ ἐγκωμιαζόμενου πρὸς στιγμὴν πα-
ραμένει στὸ περιθώριο. Ὑπὸ αὐτὴ τὴ βασικὴ προϋπόθεση θὰ πρέπει
νὰ εἰδωθεῖ καὶ τὸ Ἐγκώμιο τοῦ πατριάρχη Νείλου στὸν ἅγιο Γρη-
γόριο τὸν Παλαμᾶ, στόχος τοῦ ὁποίου ἢ τοῦ ἐντολοδότη τοῦ ἔργου
του δὲν ἦταν ἡ σύνθεση μίας λεπτομεροῦς βιογραφίας, ἀλλὰ ἡ σύν-
ταξη ἑνὸς σύντομου ἁγιολογικοῦ κειμένου, τὸ ὁποῖο θὰ προορίζον-
ταν γιὰ ἐκφώνηση κατὰ τὴν τέλεση τῆς μνήμης τοῦ ἁγίου, ἐνῶ δὲν
θὰ μπορούσαμε νὰ ἀποκλείσουμε τὸ ἐνδεχόμενο ἡ σύνταξη τοῦ ἐν
λόγῳ κειμένου νὰ ἐντάσσεται στὶς προσπάθειες ποὺ κατέβαλε ὁ κύ-
κλος τῶν Ἡσυχαστῶν γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴ διάδοση τόσο τῆς
μνήμης ὅσο καὶ τῆς θεολογικῆς διδασκαλίας τοῦ Πατέρα τοῦ Ἡσυ-
χασμοῦ.