Sufizam I Derviši

SUFIZAM I DERVIŠI
Piše: Saud Grabčanović

Uvod
Tema ko su derviši i i šta je to sufizam vijekovima zaokuplja pažnju mnogih .U ovom

radu pokušaću da analiziram ovaj poseban fenomen u islamskom učenju, koji je nastao još
u prvim vijekovima islama. O dervišima i sufizmu naši muslimani jako malo znaju, a
postoji i dosta predrasuda o njima. Obični –normalni muslimanski vjernici, na različite
načine gledaju na ove pokrete. Jedni ih osporavaju i potpuno odbacuju njihov pristup
islamu,drugi ih prihvataju sa rezervom, a treći na njih gledaju blagonaklono kao na jedan
dio normalnog sveislamskog korpusa. Mi Bošnjaci-muslimani, koji pripadamo sunitskoj
grani islama i hanefijskom meshebu, gledamo na njihove mistične obrede i njihov zikr kao
na nešto što je strano islamu. Posebno nas frapira i čudi njihov zikr (prizivanje Božijeg
imena), pri kojem, u zavisnosti od tarikata, derviši koriste muziku, vatru i obredni ples, a
najviše nas se dojme derviški redovi koji u zikru koriste igle i bodeže za probadanje
vlastitog tijela. Mi smo na ovim prostorima imali u istoriji jako malo kontakta sa
različitim granama islama, koje su nastale i razvile se širom islamskog svijeta, a ima ih
najmanje četrdesetak! Nama je od svih tih brojnih varijanti islamskog učenja, pored naše
varijante islama, koju su nam darovali Turci, bio poznat još samo derviški pokret. Poslije
pobjede komunista u Drugom svjetskom ratu i čim je stvorena socijalistička Jugoslavija,
komunisti su zabranili rad sufijama i zatvorili sve derviške tekije i zavije u BiH i
Jugoslaviji. Derviši su proganjani, zatvarani, mučeni i ubijani. Ovaj period od otprilike
1
pola vijeka uzrokovao je da smo mi u Bosni potpuno zaboravili na derviše i sufizam i
danas obični ljudi o njemu skoro ništa ne znaju. Derviški pokret je djelimično nastavio
život u tajnosti kao kripto-sufizam. Nakon demokratskih promjena na ovim prostorima,
devedesetih godina prošlog vijeka, dolazi do obnove sufizma i derviških redova u BiH.
Ponovo se otvaraju devastirane tekije i zavije, a novi derviši ulaze u obnovljena bratstva.
Derviški pokret-sufizam u Bosni i Hecegovini ima korijene iz osmanskog perioda i pojavio
se na ovim prostorima paralelno sa sunitskim islamom i hanefijskim meshebom, i taj,
nama poznati derviški pokret, bio je usklađen sa učenjima sunitskog islama i šerijatom.
Ostale varijante sufizma, koje su bile šiitske, heterodoksne ili uopšte nesunitske, u
Osmanskom carstvu su bile strogo zabranjivane i progonjene kao krivovjerje Što se tiče
nastanka samog sufizma, on je nastao još u prvim stoljećima od Objave u arapskom
hilafetu i kasnije se jako razvio i proširio unutar cijelog islamskog svijeta. Tako je stigao i
na prostore gdje su živjeli Turci, a preko njih i na naše prostore. Razvojem kroz vijekove
nastao je čitav niz sufijskih tarikata, od kojih većina i danas postoji, a jedan dio njih je bio
zabranjen ili je sam od sebe nestao sa lica zemlje..
Otkuda dolazi ime sufizam? Sufizam ili tasavuf (arapski ‫تصوف‬, tasavuf, persijski
‫عرفان‬, erfan) je zajednički naziv za razne filozofsko-mističke pokrete, koji su kroz vijekove
nastali unutar islama. Ime sufizam ili tasavuf je nastalo od imena bijelog vunenog ogrtača
kojeg nose derviši, a koji se na arapskom zove:»suf». Na te se pokrete u sunitskom, a
djelimično i u šitskom islamu, gledalo kao na krivovjerje, posebno u prvim decenijmnama
njihovog nastanka. Derviški pokret je čak smatran i zasebnim sektama u islamu, slično kao
što se gleda na sekte u kršćanstvu. Sufije-derviši su često od strane vladajućih dinastija u
svim muslimanskim zemljama smatrani otpadnicima od vjere ( murteddima), a njihovi
pokreti sektama, pa su bili progonjeni i ubijani, a ti pokreti zabranjivani. Bilo je
muslimanskih zemalja toga doba koje su te pokrete odobravale, a čak su im pristupali i
velikodostojnici tih država. Po ovome su bili poznati Turci i obje njihove srednjovjekovne
državne tvorevine : Seldžučka Turska i Osmanska Turska. Skoro svi turski sultani su bili
sljedbenici sufizma Turci su prihvatali i odobravali određene derviške tarikate, usklađene
sa sunitskim islamom i njih su smatrali «državnim» : mevlevije, halvetije, bektašije,
kadirije, nakšbendije…Bektašije su, kao derviški red, kasnije bile zabranjene i ukinute u 16.
vijeku zbog kritičkog stava prema osmanskom feudalizmu, pa ih je sultan, strahujući za
svoju vlast, zabranio! Bektašije su službeno bile zabranjene pod optužbom da
propovijedaju heterodoksiju ( zajedništvo sa otpadničkim šitskim islamom). Bektašije su
zabranjene zbog sljedećih grijehova: slaboga sunnizma, jer se silom vežu za hazreti Ebu
Bekra, dominantnoga imama šiizma (ubijeđenost u nužnost da se slijedi hazreti Alija i
dvanaest imâma); ekstravagancije (uticaj kalenderizma) i zuhda, asketizma (uticaj
melamizma); šamanizma (pod uticajem vjerovanja turkmenskih kizilbaša); džefra, svetosti
brojeva (pod uticajem hurufizma); apsolutne ezoterije (pod uticajem ismailizma); trojstva
“Allah – Muhammed – Alija” (pod uticajem anadolijskih kršćanskih sekti); te općega
sinkretizma.Uprkos progonu, ovaj je tarikat opstao u nekim dijelovima Osmanskog
2
carstva, gdje i danas postoje bektašije (Albanija, Kosovo, Irak…). I neke druge derviške
pokrete –tarikate su Turci progonili i zabranjivali,na primjer : bajramije.Posebno je krvavo
uništen jedan derviški pokret koji je nastao u našoj Bosni u 16. Vijeku, a zvao se je
hamzevije. Ovaj tarikat je utemeljio šejh Hamza Orlović zvani Bali Bošnjak, koji je bio
rodom iz Gornje Tuzle. Hamzevijski tarikat je imao heterodoksne korijene i elemente
bogumilskog učenja. Ovaj je pokret uhvatio jake korijene u sjeveroistočnoj Bosni. Turske
vlasti, predvođene velikim vezirom Mehmed –pašom Sokolovićem, zabranile su ga i u
krvi ugušile. Hamza Orlović je pogubljen u Istanbulu, a oko 30.000 njegovih sljedbenika u
Bosni je pogubljeno ili protjerano.
Koje su odlike sufizma? Sufizam se odlikuje insistiranjem na askezi, ljubavi, spoznaji
duhovne istine i ekstatskom jedinstvu sa voljenim Allahom-Tvorcem, kao jedinim i
krajnjim ciljem svakog pojedinca. Sufizam još insistira na unutrašnjim aspektima islama,
odnosno usavršavanju vjere i odricanju od ega, suprotno sunitskom insistiranju na
pravnim aspektima islama (šerijatu). Sufije su organizovani u različita bratstva ili
sestrinstva (tarikate). Tarikati mogu biti : sunitski, šitski, zajednički (heterodoksni) ili ne
pripadati ni jednoj od tih zajednica. Pored ovih derviških redova, imamo još dvije
posebne skupine derviša a to su malamatije( kalanderi) i lutajući derviši, koje su
Evropljani nazvali fakirima. Kroz molitvu i meditaciju sufije ili derviši žele ponirati sve
dublje u Božju ljubav. Zato se na turskom oni nazivaju i ašicima – zaljubljenicima u
Allaha. Derviši mogu boraviti u posebnim objektima, gdje žive isposničkim životom
( slično kao kršćanski redovnici ), tu oni zajednički žive, rade i mole se cijelog života. Ti se
objekti nazivaju tekije. Postoje i skupine derviša koji ne žive u takvim zatvorenim
zajednicama, nego žive normalnim životom. Oni se samo u vrijeme molitve sastaju sa
članovima svoga bratstva. Ti derviši svoje obrede obavljaju u objektima sličnim
mesdžidima, koji se nazivaju zavije. Sufije-derviši su od strane običnih muslimana
oduvijek smatrani «odabranima», a njihovi se šejhovi smatraju «posebnim» ljudima koji
posjeduju natprirodne moći, koje su im podarene od samog Allaha Dž.Š.! Derviški su
šejhovi za života bili posebno cijenjeni i obožavani od običnih ljudi kao živi sveci, što je
potpuno suprotno izvornom islamskom učenju koje zabranjuje obožavanje bilo kojeg
čovjeka na zemlji. Poslije smrti, šejhovi su ukopavani u posebne veleljepne građevine-
turbeta, što je takođe suprotno izvornom islamskom učenju Za nihove grobove se vjeruje
da su to mjesta na kojima se dešavaju čudesa i da tu vladaju natprirodne sile, što se prema
izvornom islamu graniči sa crnom magijom. Molitvama i paljenjem svijeća na tim
mjestima obični ljudi su tražili, a i danas traže rješenja za svoje bolesti, kako fizičke tako i
psihičke. Sve ovo je, u suštini, protivno izvornim načelima islamskog učenja i predstavlja
ostatke paganskih, predislamskih vjerovanja naroda u čijim je zemljama nastao taj tarikat.
U ovakvim vjerovanjima ima primjesa i jevrejskih, kršćanskih, budističkih, zorastrijanskih
i hindu vjerskih dogmi i filozofija. Zato današnji ortodoksni islamski «čistunci» koji
propovijedaju vraćanje izvornom islamu ,vehabije (selefije) sa zadovoljstvom uništavaju
ove objekte (kada im se za to ukaže prilika, kao u Siriji).
3
( Nastaviće se)
4
SUFIZAM I DERVIŠI (II DIO)

Učenje sufizma
Sufizam se zasniva na učenju o bliskosti Allaha DŽ.Š.

U jednom kuranskom ajetu Allah kaže: « Mi
stvorismo čovjeka i svakako znamo šta razdire
njegovu dušu, jer Mi smo bliži njemu nego žila
kucavica» ( Sura Qaf 50:16) . Jedan od izvora sufizma
je kuranska preporuka da čovjek praktikuje zikr, koji
znači pamćenje i prizivanje Allaha. U sufijskoj praksi
Turbe hazreti Mevlane u Konji kod raznih tarikata to je različito praćeno. Za to
derviši koriste: tespihe, kontrolu disanja, muziku ili
okretni ples kao mevlevije. Postoje i derviški redovi kod kojih derviši iglama i bodežima,
u transu, probadaju dijelove svoga tijela, sve navodno bez kapi krvi! To rade . derviši
Rufaije, kao i neki drugi. Kroz molitvu, zikr i meditaciju sufije poniru duboko u Allahovu
ljubav. Primjer za ovo je učenje Rabije al Adevije koja je kazala sljedeće : « O Allahu, ako
te obožavam iz straha od pakla, tada mi daj da u paklu izgorim, ako te obožavam radi
nade u džennet, onda mi ga nemoj dati. Ako te obožavam radi tebe samoga, ne uskrati mi
tvoju krasotu». Neke ideje sufizma su veoma bliske idejama indijske religiozne filozofije.
Ta se srodnost zasniva na neposrednim kontaktima sufija i indijskih gurua. Učenje koje su
sufije usmeno prenosile je učenje o Enegramu, kojim se pomaže ljudima na putu ka
5
Allahu. Na tom putu ima sedam stanica (makamaš) i to je Bogom dato stanje (ahval). Prvi
sufija koji je u svom djelu spomenuo ovih sedam stanica je Abu Nasr el Saraj (umro 988
godine). Te stanice su: 1) Pokajanje, 2) Uzdržanost 3), Asketizam , 4) Siromaštvo, 5)
Strpljenje-sabur, 6) Veličanje Allaha, 7) Zadovoljstvo. Sufijski radovi su pisani u prozi i
poeziji, ali je poezija sufija mnogo poznatija. Mistična sufijska poezija hazreti Mevlane
Dželaludina Rumija, koja je sadržana u njegovom djelu „Mesnevija» i knjiga Faridudina
Atara : „Sastanak ptica“ , predstavljaju vrhunac mudrosti i ljepote sufizma , više nego bilo
koji drugi sufijski radovi.[Princip sufizma je šehadet, to jest očitovanje osnovnog
islamskog vjerovanja: “Nema boga osim Allaha”. To znači da je samo Apsolutni
apsolutan, da je sve ostalo relativno. Jedino je Bog realan. Ovdje također treba izbjeći
jednu besmislicu: ako se kaže da je Bog sve, to ne znači da je sve Bog. Nema panteizma u
viziji sufija. Naprotiv, Bog je ono što nedostaje svakoj stvari da bi bila Sve. Svaka stvar je
realna samo po svome odnosu prema Bogu.Odvojena od njega, ona je samo obična iluzija,
a ne bit. To ni u kom slučaju ne znači da se Bog svodi samo na obični zbir bića, pa i kad bi
se on produžavao u beskonačnost. To, dakle, nema nikakve veze s panteizmom, koji
neprestano raste izmedu konačnog i beskonačnog. Govoreći o odnosima između onoga
što je potpuno realno i onoga što je relativno realno, trojica zastupnika na ispravnom putu,
Poslanikovih ashaba, pravednih halifa rekli su:
„Prvi halifa, ashab i punac poslanika Muhammeda A.S, Ebû Bekr es-Siddîk (R.A.) :»Ja
nisam nikada vidio bilo koju stvar, a da nisam vidio Boga ispred nje.»
-Drugi halifa , ashab poslanika Muhammeda A.S , Omer-ibn el Hattab (R.A.) : «Ja nisam
nikada vidio bilo koju stvar, a da nisam vidio i Boga istovremeno.»
Treći halifa , ashab poslanika Muhammeda A.S., Osman ibn Affan (R.A.) : «Ja nisam
nikada vidio bilo koju stvar, a da nisam vidio Boga iza nje.»
Samo je Bog stvaran (realan). Svaka stvar koja postoji samo je Njegov znak koji Ga
označava. Svaka stvar ima svoj uzrok i svoj kraj: «Sve je od Allaha» (E-Nisa, 78) i «sve se
Njemu vraća.» (Junus, 56) «On je prvi i posljednji, vidljivi i nevidljivi, i On zna sve.» (El-
Hadid, 3)
Sufizam je komentar Kur'ana, način kako ga se čita, a naročito kako se živi. Pošto ne
postoji nikakva zajednička mjera izmedu čovjeka i Boga, pošto je Bog transcendentan, da
ne bi bio zamišljen u liku čovjeka, On mu se može obraćati samo alegorijama, kao što
čovjek može govoriti samo pomoću metafora. To je prvi uvjet i mogućnost objave, to jest
silaska vječnosti u vrijeme.Kao što se svijet ne zaustavlja na granicama stvari koje, van
sebe, nisu ništa drugo nego znakovi Božiji. To isključuje bukvalno čitanje i zahtijeva,
naprotiv, istraživanje unutrašnjeg smisla, mimo jezika, koji su samo historijski, i mimo
riječi, koje su samo simbolične. Sufizam je trenutak kada čovjek postane svjestan da mu je
«Bog udahnuo Svoj Duh» (El-Hidžr, 29, Es-Sedžde, 9, Sad, 72), da samo od Boga crpi
snagu da pobijedi: «Nisi ti bacio strijele kad si ih bacio, nego ih je Allah bacio.»(El-Enfal, 17
Jedan Poslanikov hadis izvrsno izražava tu bit sufizma: “Kada Ja zavolim čovjeka’, kaže
Bog Uzvišeni, „Ja sam njegov sluh kojim čuje, njegov vid kojim vidi, njegova ruka kojom
6
prihvata i njegova noga kojom hodi.” I uvijek taj osnovni momenat da sve dolazi od Boga i
da se sve Njemu vraća, (El-Bekare, 156), to je dijastola i sistola muslimanovog srca. Od
Boga sve dolazi, i to je objava. Bogu se sve vraća, a to je molitva. Dvostruko i nevidljivo
kretanje Boga prema čovjeku i čovjeka prema Bogu.
Objava nas uči da vidimo Boga u svakoj stvari koja je Njegov znak: to može biti neka
pojava u prirodi, neki historijski događaj, neko biće koje mi volimo, neki ajet iz Pisma. Sve
je znak (ajet). Čitav univerzum je govor koji nam Bog upućuje. Molitva nije moljenje nego
način postojanja: ne prihvatajući samodovoljnost priznati našu ovisnost o Bogu, priznati
Njegovu transcendentnost, prisustvo beskonačnoga u konačnome, to jest: ono što je u
meni, kao da nije u meni. Ta molitva traži brisanje sebe kako bismo u sebi ostavili mjesto
za Boga. Džunejd je rekao: “Sufizam znači: kada Bog učini da ti umreš u sebi, to čini da bi
se rodio u Njemu.” A Ebu Jezid el-Bistami: “Kada se Ja izbriše, tada je Bog Svoje vlastito
ogledalo u meni.” Veliki sufija Ebu Said priča kako mu je jedan njegov učenik rekao: “Ti
nam često govoriš o Iblisu, šta je to Iblis?” Ebu Said je odgovorio: “Ja ga dobro poznajem,
sreo sam ga i on mi je rekao: Kada kažeš `ja’ ti postaješ sličan meni.” Vraćajući se tako
svome korijenu, čovjek može izvršiti svoj zadatak zastupnika Božijeg na Zemlji kome je
Bog povjerio Božanski nadzor nad svijetom. Džihad je stalni – napor, u odnosu na sebe i
na druge, da se na Zemlji ostvare Božija i ljudska prava. Sufizam, po tome što čovjeku daje
svijest o prisustvu Božijem u njemu, o odgovornosti za Božanski red na Zemlji, predstavlja
stalni poziv ka vjeri, poziv da se sjećamo Boga u svakom svome činu, kako bi se na svijetu
ostvarila Božanska harmonija pravde i mira. Sufizam, to je moment unutrašnjeg vida
djelovanja. Ibn Haldun u svojoj Mukaddimi („Rasprava o svjetskoj istoriji“) smješta
sufizam u globalnu perspektivu islama: “Sufizam (tasavvuf) je jedan od nastalih oblika
poznavanja Zakona (šerijata). Put koji su slijedile buduće sufije uvijek je smatran putem
istine i dobrog vladanja, kako od Poslanikovih ashaba, tako i od njihovih neposrednih
učenika i njihovih nasljednika. Taj put znači strogo primjenjivanje pobožnosti, dosljedne
vjere u Boga, odricanja od ovosvjetske taštine, užitaka, od bogatstva i počasti za kojima
teže obični ljudi, zatim u povremenom povlačenju, daleko od svijeta, kako bi se čovjek
posvetio molitvi. Sve to bilo je uobičajeno među Poslanikovim ashabima i među prvim
muslimanima.
( Nastaviće se)
7
SUFIZAM I DERVIŠI (III DIO)

Oni koji poznaju nauk tesavvufa znaju za postojanje
derviškoga reda melâmije. Po mnogima upravo ovaj
derviški red smatra se “najvećim”. Naravno, i drugim
derviškim redovima pridaje se epitet “najveći”, sve
ovisno od konteksta. Tako se za derviški red kaderija
kaže da je najveći s obzirom da se njegov osnivač
hazreti pîr Abdul Kadir Gejlânî smatra utemeljiteljem
derviških redova uopće ,a bijaše i, u određenome
Rufaija u ekstazi zikra
smislu, učitelj nekim drugim pîrovima (osnivačima
derviških redova), npr. hazreti pîru Nakšibendu (osnivaču nakšibendijskoga derviškoga
reda) i hazreti pîru Rufâiju (osnivaču derviškoga reda rufâije ili rifâije. S obzirom na veliki
broj pripadnika i derviški red nakšibendije naziva se “najvećim” itd. Kada se kaže da je
derviški red melâmije “najveći”, misli se na dvoje. Prvo, činjenicu da se ovaj red veže za
velikana koji živješe već u 3. stoljeću po Hidžri, a koji se zvao Hamdûn el-Kassâr. Drugo,
“najveći” mogao bi doći u značenju “najteži”, s obzirom da su izuzetno strogi uvjeti za
pristupanje ovome tarikatu, a što objasnismo u poglavlju o značenju pojma “melâmet”, te
s obzirom na izrazito težak usûl (pravilo) reda. Biti melâmija znači nalaziti se u prvoj
kategoriji odabranih. Navodeći ovo, mutesavvifi se često pozivaju na Šejhul Ekbera.
Naime, Ibn Arebî odabrane ljude dijeli na tri grupe: a) ‘ubbâd (Allahove robove), sûfije
imelâmije), a ubbâd, “to su ljudi zaokupljeni zuhdom, osamom i činjenjem čednih
8
pohvalnih djelâ. Također, svoju unutarnjost čiste od svakog pokuđenog svojstva, koje je
osudio Zakonodavac. Za drugo ne znaju, ne interesiraju ih spoznaje o stanjima (hâlovima)
niti duhovnim položajima (mekâmima). Ne znaju za Božanske vječne darove, niti za tajne,
niti za otkrovenjâ (kešfove), uopće, za bilo šta drugo; b) sûfije, “oni su stupanj iznad
‘ubbâdija jer vide da sve djelanje dolazi od Allaha, u bîti oni na njega ne utječu, pa kod
njih samohvala ne postoji. Ako ih upitaš od čega ljudi u tarikatu trebaju strahovati, navode
ajete: ‘Zar dozivate drugo pored Allaha, ako ste iskreni?’ Reci – Allah! Potom ih
ostavi.’Kao i ‘ubbâdije, sûfije ulažu trud i napor, okupirani su ver’om (samoodricanjem i
od dijela dozvoljenoga kako se ne bi zapalo u zabranjeno), zuhdom, tevekkulom
(oslanjanjem na Allaha jedinoga) i sl., s tim da se interesiraju za spoznaju hâlova, mekâma,
istinâ, tajnî, otkrovenjâ i kerâmetâ; c) melâmije, “oni hode stopama hazreti Ebû Bekra es-
Siddîka. Ne izlaze izvan okvira pet propisanih namazâ osim nekad. Ne razlikuju se od
drugih vjernikâ koji izvršavaju Allahove propise. Hodaju po trgovima, razgovaraju s
ljudima. Niko ih od Allahovih stvorenja prepoznati ne može. Samo po jednoj stvari
razlikuju se od avâma (ljudi) – duboko su sa Allahom, svojim robovanjem nikoga ne
uznemiruju. Vlast ih uopće ne interesira, jer im se manifestiranje gospodstva (er-
Rubbûbijja) ustalilo u srcima. Allah ih o svemu podučava, šta konkretno za nešto treba –
djela, stanja… – i oni se ophode prema tome onako kako situacija zahtijeva. Zaklonjeni su
od stvorenjâ, skriveni utapanjem u masu. To su iskreni robovi, teže za iskrenošću prema
svome Gospodaru, uvijek Ga svjedoče – dok jedu, piju, na javi i u snu, dok s drugim
ljudima razgovaraju. Uzroke postavljaju na njihova mjesta, spoznaju mudrosti koje se u
njima kriju. Štaviše, nekada ti se čini da se ponašaju kao da su oni sve stvorili, jer se uvjeriš
da čvrsto vjeruju u uzroke stvaranja i mirno se prepuštaju toku, a, opet, nekad ih vidiš kao
da su u potrebi za svim, jer se uvjeriš da u svemu vide Allaha. Mada im ništa ne treba;
ustvari, kome nije manifestirano svojstvo Allahova bogatstva niti Njegove veličanstvenosti
i ko nije od odabranih koji prebivaju u Božanskoj Prisutnosti , obavezno je u potrebi za
onima koji to jesu. Oni vide samu bît stvarî (tragove Allaha) pa ne trebaju stvari njih, već
oni trebaju stvari (jer u njima vide tragove Jedinoga), pa zato Allah ljudima kaže: ‘Vi ste u
potrebi za Allahom. A Allah je Bogati i Hvaljeni.’ Neki promatraju derviški red melâmija
kroz tri perioda , gdje bi prvi period bio život i dva-tri stoljeća nakon smrti el-Kassâra.
Stoga se ta faza naziva melâmet ili melâmije-kassârije.
Način izvođenja samoga zikra se razlikuje od tarikata do tarikata. Većina derviških redova
ima sličan pristup zikru, osim mevlevija, čiji je «okretni ples» sasma posebna vrsta zikra.
Ima varijacija u izvođenju zikra čak i unutar pojedinih redova: kijam-zikr (stojeći), na
primer, nije uobičajen kod nakšibendija, ali se izvodi kod nekih derviških skupina. Takav
zikr je bio uobičajen kod halvetija (tzv. dalga-zikr), koji se takođe obavljao stojeći, uz
kretanje tijela, pri čemu su derviši bili okrenuti u pravcu kible. U stojećem položaju,
derviši se mogu njihati naprijed-nazad, ili s desna na lijevo u struku, i tu postoje varijacije
s obzirom na tip tarikata ili, pak, muslimansku zemlju u kojoj se zikr izvodi. Inače se sjedi
na koljenima, s podvijenim nogama i objema rukama položenim na koljena. Noge mogu
9
biti i ukrštene u sejdu, ali je uvijek važno da se tabani ne okreću u pravcu šejha ili drugih
derviša u halci. Tokom sjedećeg zikra, uobičajeno je da se glava pokreće u raznim
pravcima, počevši od lijeve strane brade koja počiva na lijevom ramenu. Glava se potom
pomjera lijevo-desno i gore-dolje u lukovima i pravilnom ritmu, koji prati ritam disanja i
učenja zikra. Kao i za vrijeme molitve, učesnik zikra mora biti pod abdestom, koji se uzima
neposredno prije ulaska u tekijsku semahanu. Devrân, stojeći zikr, obavlja se kod kadirija u
kombinaciji sa sjedenjem. Izvode se džehri (glasni) zikr, lisani (jezikom), hafi (bezglasni,
skriveni), kao i „zikr srca“ (kalbi). Glasni zikr, prema sufijskoj tradiciji, čuju meleki, a
bezglasni i srčani ne čuju čak ni oni. Uopšte se smatra da je zikr srca vredniji, ali i teži od
glasnog, manifestovanog zazivanja Boga. Zikr-daimje još naziv za „stalni zikr“, onaj koji se
neprekidno izvodi.
(Nastaviće se)
10
SUFIZAM I DERVIŠI (IV DIO)

Tarikati i derviški redovi
Pojam tarikat predstavlja plan i program, te metod i režim nekog sufijskog reda. Prema
učenjacima sunitskog islama postoji trinaest glavnih derviških tarikatskih redova. Postoje
islamski učenjaci iz drugih dviju skupina islama (šiiti i hadžirije) koji tvrde da ih na
svijetu ima puno više! Zapravo, tarikata, kao derviških propisa, ima ukupno četrnaest.
Derviški su redovi u svom krajnjem cilju jedinstveni, ali se razlikuju u praktičnoj primjeni
svojih tarikatskih propisa. Često se uz pojam tarikat veže i izraz «allija», što predstavlja
duhovno uzdignuće uz muršidovu (potpuni šejh) poruku. U našoj literaturi, kao i u
literaturi orijentalista, najčešće se koristi naziv sufija za ljude privučene tesavvufskim
naukom. Kod nas u Bosni koriste se termini “derviš” i “mutesavvif”, množina “derviši” i
“mutesavvifuni”. Pod sufijom se podrazumijeva onaj čovjek koji je samo teoretski
proučava sufizam. U tom slučaju, osoba koja je pristupila nekome derviškome redu i
tarikatu može biti “derviš”. “Mutesavvif” je osoba koja je pristupila nekome derviškome
redu, a pored toga i naučno proučava tesavvuf. Proučavanjem tesavvufske literature i
družeći se sa dervišima čućemo i za pojam “melamija”, ili “melamet”. Derviški red
melamija ima dvostuko značenje. Prvo poimanje ovoga izraza je : razumijevanje
stanja melameta i razumijevanje pojma kao naziva derviškoga reda. Ovaj termin, u stvari,
označava stanje osobe u tasvufu -“melâmije”. “Melamija” je, najjednostavnije rečeno,
osoba u posebnome hâlu (stanju) . To ga prisiljava na skrivanje svoga trenutnog stanja
pred drugima. Melâmija će, ako posti ramazan, svoj post prekinuti ako postoji opasnost
11
da bude prepoznat kao postač. Ako derviš pređe u drugi krug duhovnoga uzašća (tavr) ,
s nekoga od sedam mekama toga drugoga tavra dolaze bitno drugačiji hâlovi koji,
posmatrano sa strane, osobu nukaju na skrivanje nekih drugih plemenitih osobina, a,
konkretno, da mogućnost dobrovoljnoga posta ne biva skrivana “po svaku cijenu”.
Ukoliko neko iz drugoga tavra dođe u goste dervišu, a taj domaćin posti, derviš neće
prekidati post, jer više “ne osjeća” da treba pošto-poto skriti taj dobrovoljni ibadet
(robovanje dragome Bogu). Dobar primjer za ovo možemo pronaći u (kod nas sa
njemačkoga jezika prevedenome) djelu imama Kušejrija “Slijed postupaka” (Tertībus-
sulūk). Prevodilac na njemački jezik Fritz Meier u pogovoru prijevodu izuzetno mudro
zapaža da imam Kušejri nudi “različito” ponašanje u slučaju da osoba koja posti bude
dovedena u priliku da svoj dobrovoljni post otkrije drugoj osobi. Imam Kušejri jedno
ponašanje nudi u ovome djelu, a suprotno u svome drugome djelu “Risāla Kušejrijja”.
Upravo je riječ o različitome tavru s kojega je imam Kušejri govorio. U praktičnome
smislu, već spomenuti tekst “Derviški red melamija” tretira praktični razvoj stanja
melameta.Treće, što je veoma bitno navesti, jeste postojanje i trećega pojma koji se
govotovo redovito javlja u razgovoru o tesavvufu (sufizmu). To je pojam
“kalenderija”.Ako uzmemo da je “derviš” opšti pojam kojim se opisuju osobe koje žive
tesavvuf, onda bismo mogli jednim krajnjim derviškim krilom nazvati “melamije”, a
drugim “kalenderije”. “Melamije” i “kalenderije” dva su krajnja stanja “derviša”, oba
različita od uobičajenoga, ali, u granicama tarikata, oba pozitivna, dakle, ni u kome slučaju
ekstremna. Treba naglasiti da postoje takozvana stanja “melâmeta” i “kalenderata” koja
izlaze iz okvira šerijata, budući da su oba stanja poprimila i svoje praktične oblike –
oformljenje zasebnih derviških redova, melamijskoga i kalenderijskoga. Naravno, ti
slučajevi ne mogu biti nazvani tesavvufskim. Kako praksa svake ideje, tako i prakse
“melameta” i “kalenderata” imaju, pored legalnih, i svoje nedozvoljene oblike. Za razliku
od stanja “melameta”, hal “kalenderata” nagoni čovjeka na potpuno drugačije postupke –
namjesto da, na primjer, krije svoj dobrovoljni post, “kalenderija” će nastojati ostaviti kod
drugoga utisak da ne posti čak ni obavezni post, želeći time kod sebe, ali i kod drugoga,
propitati svjesnost pokoravanja propisu ili poštivanja zabrane, odnosno propitati
razumijevanje konkretnoga propisa. Ovim načinom čovjek se, koliko je to insanu moguće,
približava razumijevanju same bīti Zakona. Nastanak kalenderijskog derviškoga reda veže
se za Muhammeda ibn Jūnusa es-Sāvedžīja (umro 1232. godine). Pred najezdom Mongola
napušta Sāvu i odlazi u Damask. Pored Damaska, kalenderijske tekije podignute su i na
zapadu Indije, te u Perziji. Vremenom su kalenderije usvojili i naročito odijevanje,
izbrijavanje glave i brade a puštanje brkova, bušenje kože na rukama i ušima i stavljanje
metalnih halki. Iz ovoga razloga narod često kalenderije miješa sa bektašijama i alevijama.
Konačno, Muhammed ibn Junus Dželaluddin es-Sâvidžî duhovno će preporoditi
Kutbuddina Hajdara, osnivača reda hajdarija. Ovaj red bio je poznat po tome što su,
naročito muškarci, prvo probijali dijelove tijela, a potom nosili metalne halke na njima: na
12
rukama, vratovima i ušima. Cilj ovoga je bio da ih se odvrati od spolnog općenja . Ovaj red
proširio se po Iranu, Siriji, Anadoliji i Indiji.
TARIKATI :
1) Kaderijski
2) Rufâijski
3) Bedevijski
4) Dusûkijski
5) Šâzilijski
6) Džibâvijski ili sadijski
7) Mevlevijski
8) Mektašijski ( njegov se razvoj veže za razvoj i pad janičarskih odreda Osmanlijske
carevine
9) Nakšibendijski
10) Katimûnîjski
11) Sunbûlijski (ogranak halvetijskoga derviškoga reda)
12) Tarikat hazreti Ibrâhîma Kulšuna
13) Tarikat hazreti hadži Bajrama Ankarevîja (bajrâmije, melâmijski kol)
14) Džilvetijski (ogranak halvetijskoga derviškoga reda)
• DERVIŠKI REDOVI :
1)-Bektašijski derviški red-bektašije
Osnivač reda :
hazreti pīr hadži-Bektaš Veli. Najpoznatiji bosanski bektašija : Gazi Murad baba
Najpoznatija Bektašijska
tekija u BiH : Tekija na vrelu Bune u Blagaju ( bila prvobitno).
( napomena: Ovaj se derviški red
smatra heterodoksnim-panislamskim, a po nekima i šiitskim).
2) Kaderijski derviški red –kaderije ili kadirije.
Osnivač reda :
hazreti pīr Abdul Kādir Gejlānī (Gīlānī, Džejlānī, Džīlānī, Džīlī, umro 1166. godine . :
Poznati kaderija : Hazreti Ismāīl
Rūmī. .
Najpoznatiji bosanski kaderija : Hasan Kaimi-
baba (Kaimija )
Najpoznatija kaderijska tekija u BiH : hadži Sinanova
(Silahdar Mustafa-pašina).
3) Jesavijski derviški red –jesâvije(jesevije).
Osnivač reda : hazreti
pīr Ahmed ibn Ibrāhīm ibn –Alī Jesāwī (umro 1166. godine).
13
Poznati Jesavija : hazreti Ašik Junus (Junus
Emre)
4) Rufaijski derviški red –rufâije (rifâije)
Osnivač reda :
hazreti pīr Ahmed Rufā‘ī (Rifā‘ī) (umro 1182. godine )
Poznati Rufaija : Sa‘duddin el-
Džibāvi (kol sahibija sadijskoga ili džibavijskoga ogranka rufaija).
Najpoznatiji bosanski rufaija : šejh Mustafa
Karkin.
Najpoznatija rufaijska tekija u BiH : medžlis-i zikr
džamija Golobrdica (džamija Mimar Sinan).
5) Čištijski derviški red –čištije .
pīr Mu‘īnuddīn Čištī (rođen 1142. godine.
Poznati čištija : Nizāmuddīn Evlijā’ i
Nāsiruddīn Čirāgī Dihlī.
6) Bedevijski derviški red –bedevije.
pīr Ahmed Bedevī (umro 1199. godine)
Poznati čištija : Ismāīl el-Enbāb.
7) Kubravijski derviški red –kubrâvije.
pīr Nedžmuddīn Kubrā (umro 1221. godine)
Poznati kubravija : Medžduddīn Bagdādī i
Ferīduddīn ‘Attār.
8) Suhraverdijski derviški red –suhraverdije.
pīr Dijā’uddīn Ebun–Nedžīb es–Suhraverdī (umro 1168. godine)
Poznati suhraverdija : Abdurrezzāk el-
Kāšāni (el-Qāšānī).
9) Mevlevijski derviški red –mevlevije.
pīr Dželāluddīn Rūmī –hazreti Mevlana (umro1273. godine).
Poznati mevlevija: Sultān Veled.
Najpoznatije bosanske mevlevije : Ishak-beg

Ishaković, Fadil-paša Šerifović, reisul-ulema Džemaluddin Čaušević.
Najpoznatija mevlevijska tekija u BiH : Bentbašan u
Sarajevu.
14
10) Šazilijski derviški red –šâzilije.
pīr Ebū Ĥasan eš-Šāzilī (umro 1276. godine).
Poznate šazlije : Ebul ‘Abbās Ahmed
el-Mūrsī, Abdul-Vehhāb eš-Ša‘rānī, rektor el-Azhera dr. Abdul Halīm Mahmūd.
11) Desukijski derviški red – desûkije.
Osnivač
reda : hazreti pīr Ibrāhīm ibn Ebil–Medžd ed–Desūkī (ed–Dusūkī) (umro 1288.
godine). Poznati desukija :
Ahmed ibn ‘Usmān eš-Šernūbī.
12) Halvetijski derviški red – halvetije.
Osnivač
reda : hazreti pīr Muhammed el–Halvetī el–Hvārizmī (umro 1350. godine).
Poznati halvetija : Sunbul
Sinān Jūsuf (kol sahibija sunbulijskoga ogranka halvetija).
Najpoznatiji bosanski halvetija : Gazi
Husrev-beg, Korkuti.
Najpoznatija halvetijska tekija u BiH : Gazi
Husrev-begov hanikah u Sarajevu.
13) Nakšibendijski derviški red nakšibendije.
Osnivač
reda : hazreti pīr Behā’uddīn Nakšibend (umro 1389. godine).
Poznati nakšibendija : Džāmī .
Najpoznatije nakšibendije : Ajni-dede, Šemsi-dede,

Skender-paša Jurišić, Sirri-baba.
Najpoznatija halvetijska tekija u BiH : Gaziler (današnji Higijenski
zavod), Skenderija, Jedileri sve u Srajevu.
DERVIŠKI REDOVI IZVAN SUNITSKOG I ŠIITSKOG ISLAMA

• Kalenderijski derviški red.
Osnivač reda : hazreti pir Muhammed ibn Junus Dželaluddin es-Sāvedžī ( umro u
Damasku 1213 godine ).
• Hajdarijski derviški red.
Osnivač reda : hazreti pir Kutbuddin Hajdar.
DERVIŠKI REDOVI KOJI SU ZABRANJENI U OSMANSKOM CARSTVU

• Bajramije, derviški red.
Osnivač reda: hazreti pir Hadži Bajram-Veli iz Ankare (umro 1430).
• Hamzevije, derviški red.
15
Osnivač reda: hazreti pir Hamza Orlović, Bali Bošnjak iz gornje Tuzle (pogubljen 6. juna
1573. godine u Istanbulu).
• Šeihije, derviški red.
• Hadža-himatije, derviški red.
( Nastaviće se)
16
SUFIZAM I DERVIŠI (V DIO)

ISTORIJA SUFIZMA- SUFIZAM KROZ VIJEKOVE
Sufizam se je od svoga nastanka kroz hiljadugodišnji razvoj mijenjao i transformisao.
Učenje sufizma je dobijalo nove dimenzije i nastajali su novi tarikati unutar ovog pokreta.
Razvoj sufizma možemo podijeliti na tri razdoblja karakteristična za ovaj pokret. To su :
1. Rano-islamski period, vrijeme nastanka sufizma,
2. srednjovjekovni sufizam i
3. moderni sufizam.
1) Sufizam u rano-islamskom periodu

Kada je sufizam nastao, istorijska nauka do danas nema tačnih podataka. Sam
islamski misticizam, kao temelj sufizma, imao je svoje temelje u prvim vijekovima
postojanja islama kao religije. Osnove tog misticizma su bile : pobožno siromaštvo (fakr),
potpuno predavanje Allahu (tawakkull), stalno ponavljanje božijeg imena (zikr), te
slušanje vjerske poezije i muzike (sema). Postoje mišljenja velikih muslimanskih učenjaka i
mislilaca da je sufizam bio neodvojiv dio ranog islama i da je sam Muhammed A.S. bio
sufija i šejh. Oni smatraju da su i četvorica «pravednih» halifa (Arapski ‫الخلفاء الراشدو‬
‫ن‬r. Hulefau–rašidun) : Ebu Bekr, Omer-ibn el Hattab, Osman ibn Affan i Alija ibn-Ebu
17
Talib takođe bili sufije i sufijski šejhovi! Ali, ovo su samo pretpostavke i neutemeljena
nagađanja. Nakon smrti poslanika Muhammeda A.S. u muslimanskoj su se zajednici
pojavile dileme o daljem načinu vjerske i društvene organizacije prvobitne muslimanske
zajednice. To su bile sljedeće dileme: treba li staviti naglasak na rituale i zakone ili na
unutrašnju vjeru i ljubav prema Allahu? Postavljalo se je pitanje : je li Allah DŽ.Š. daleki
gospodar ili je pristupačan u ljudskoj duši? Posebni problemi u organizaciji muslimanslog
hilafeta pojavili su se kada se on osvajanjima proširio daleko na sjever, istok i zapad.
Ujedinjeni u islamu Arapi su stvorili jednu od najvećih imperija koje je svijet ikada vidio.
Granice hilafeta su bile hiljadama kilometara daleko od kolijevke arapskog naroda-
Arabijskog poluostrva. Prijestolnica hilafeta je tada, iz praktičnih razloga, preseljena u
središte novosvojenih pokrajina, u grad Damask.
Muslimanski hilafet je, nakon Muhamedove smrti, zahvatila «stara» arapska boljka, koja je
ovaj, iako veliki narod, prije Objave i Muhameda A.S. držala na marginama istorije. Bilo je
to strašno arapsko nejedinstvo, plemenski razdori, unutrašnji plemenski obračuni i
razmirice, otvoreni sukobi i ubistva koja su producirala krvnu osvetu. Sve su ove vrlo
negativne osobine bile karakteristika arapskog naroda hiljadama godina prije Božije
objave i nastanka islama. To su, nažalost, i dan danas njihove osobine. To moćni i veoma
bogati arapski narod gura u nazadak i pod skute lažnih prijatelja, čiji su jedini ciljevi da
Arape podjarme i pokradu njihova, od Alahha data bogatstva- a posebno naftu. Radi svog
nejedinstva i međusobnih sukobljavanja, predislamski Arapi, iako veoma veliki i brojan
narod, nisu imali jedinstvene države na Arabijskom poluotoku. Da napomenem – prije
islama i hilafeta Arapi su skoro isključivo živjeli na Arabijskom poluotoku ( Saudijska
Arabija, Oman, Jemen i Emirati). Ono što danas poznajemo kao arapski svijet, nastalo je
džihadom – osvajanjem teritorija. Arapi su se, jednim dijelom, naselili na novosvojene
prostore, a jednim dijelom su asimilirali starosjedilačke narode. Muhammed A.S. je,
donijevši Objavu među svoj arapski narod, uspio, prije svega, svojom mudrom politikom
pomiriti krvno zavađena plemena. Svjetski značaj Muhammeda A.S. je neprocijenjiv, ali
njegov značaj za njegov arapski narod ima posebnu vrijednost! Muhammed nije bio samo
vjerovijesnik, on je bio veliki mislilac, filozof, naučnik i političar koji je išao daleko ispred
vremena u kojem je živio. Muhammed A.S. je uspio da napravi u praksi ono što u više
hiljada godina staroj istoriji Arapa niko nije uspio : ujedinio je Arape i natjerao ih da
zakopaju ratne sjekire! On je stvorio jedan jedinstveni narod i moćnu arapsku
muslimansku državu-hilafet. Od siromašnih pustinjskih naroda, kojima su se moćni
susjedi zbog zaostalosti rugali i koji su živjeli krajnje oskudnim životom, on je stvorio
jedinstveni i moćni arapski narod . Prije Muhammeda A.S. a i poslije njega, niko nije uspio
ujediniti Arape i premostiti jazove koji vjekovima postoje među njima! Muhammed A.S.
je stukao arapske «rogove» u vreću, ali je znao da će kad- tad , posebno kad njega više ne
bude, ti «rogovi» izaći napolje! To je on lijepo jednom rekao :: « Moj će se ummet podijeliti
na 73 grupe, ali će samo jedna od njih zaraditi džennet». Poslanikovo proročanstvo o
daljnoj sudbini islama se u praksi kasnije i obistinilo. Islam se podijelio na tri osnovne
18
grupe i na desetine pokreta i sekti, tako da se može sa sigurnošću tvrditi da to danas nije
jedinstvena religija, nego je podijeljen slično kao i kršćanstvo. I tri osnovne grupe u
islamu : suniti, šiti i haridžije su se iznutra podjelile na meshebe. Raslojavanje islama se
posebno pojačalo kada su ga prihvatili i drugi narodi, a posebno oni koji su od ranije
imali svoju državnost i visoku kulturu. To su : Egipćani, narodi Mesopotamije, Iranci,
Indusi i Turci. Posebno je bio, a i danas je, veliki rivalitet između Arapa i Persijanaca
(danas Iranci), i to se može usporediti sa rivalitetom između Rimljana i Grka u kršćanstvu.
I za vrijeme Muhamedovog života postojale su turbulentne i dezintegracione struje koje je
samo on svojim velikim autoritetom i ugledom uspijevao obuzdati. Nakon smrti
Muhamedove, ujedinjeni Arapi, koji su krenuli u osvajanja van Arabije i već stvorili
hilafet, okrenuli su se ponovo staroj raboti. Iako je Muhammed A.S. ostavio iza sebe kao
halifu svog ashaba i punca Ebu Bekra, prigušeni sukobi i međuplemenske razmirice se
ponovo obnavljaju. Ti arapski stari neraščišćeni računi uzrokuju i otvorene međusobne
oružane sukobe, pa i arapske građanske ratove. Sve ovo odlikuje period poslije smrti
Božijeg poslanika. Uprkos stalnim osvajanjima novih teritorija i zgrtanjima velikih
bogatstava među Muhamedovim naslednicima je došlo do otvorene borbe za vlast. U toj
se borbi nisu štedjeli ni životi najvećih vjerskih velikodostojnika, a ni životi Poslanikove
porodice i unuka. Od četvorice «pravednih» halifa, samo je Ebu Bekr umro prorodnom
smrću ( iako se i za njega pretpostavlja da je bio otrovan). Omer-ibn el Hattab je ubijen u
džamiji na džuma – namazu, Osman ibn Affan je ubijen u svojoj kući, a Alija ibn-Ebu
Tali, ,poslanikov zet, ubijen je u džamiji u Kufi za vrijeme klanjanja sabah-namaza! Unuk
Muhhameda A.S. imam Husein, na dan koji mi danas slavimo kao Hašure, ubijen je na
Kerbali, a njegova je glava odnesena Muaviji u Damask. Ovi strašni sukobi i borba za
vlast prijetili su totalnim raspadom i zatiranjem islama kao vjere i uzrokovali su podjele u
islamu koje postoje i dan danas. Ovaj sramni period u razvoju islama predstavlja njegovu
istorijsku crnu mrlju.
( Nastaviće se)
19
SUFIZAM I DERVIŠI (VI DIO)
Kada se hilafet preselio u Damask, halifa ja bio Muavija ibn Ebu Sufijan, koji je utemeljio
dinastiju Omajada. Njegovi potomci će vladati hilafetom preko stotinu godina. Ta će
dinastija kasnije biti zbačena u krvavom prevratu . Nju će zamjeniti halife iz dinastije
Abasida, koji su se smatrali suplemenicima i rođacima Božijeg poslanika Muhammeda
S.A. Halifa Muavija je želio, prije svega, biti svjetovni, a manje vjerski vladar. Muavija je,
inače, bio sin mekanskog mušrićkog poglavara Ebu Sufijana i zle Hinde. Njih dvoje su u
početku bili veliki protivnici Muhammeda A.S. i islama, i vodili su krvave ratove protiv
muslimana. Kasnije su se, uvidjevši da gube vlast, pokajali i prihvatili islam. Muavija je,
inače, zaslužan za ubistvo Muhamedovog unuka imama Huseina ibn Alija, koji je ubijen u
bitci kod Kerbale u Iraku. Ovim ubistvom Muavija je napravio razdor u islamu, koji je
rezultirao podjelom muslimana na šiite i sunite. Ovim Muavijinim nastojanjima da
postane sekularni vladar usprotivili su se islamski učenjaci onoga doba, posebno askete,
koje su bile pretača današnjih sufija. Askete su nastale u krugovima poštenih i pravih
islamskih vjernika i uleme. Oni su željeli zaštiti islam kao vjeru od daljeg urušavanja i
propadanja, te je obnoviti na izvornim principima Božije Objave, a koje je utemeljio
poslanik Muhammed S.A. Askete su smatrale da halifa, kao Muhamedov naslijednik na
zemlji, mora biti Allahov upravitelj na zemlji. Počevši od drugog stoljeća po Hidžri (7.
stoljeće po Isau a. s.) težnja za dobrima ovoga svijeta počela je rasti i muslimani su se više
okrenli prema zemaljskim užicima. Upravo tada su se sufije počele smatrati ljudima koji
20
teže samo za onim svijetom. Sufije su se odlikovale asketizmom, odricanjem i pobožnošću.
Zatim su oni razvili jednu vrstu posebnog duhovnog iskustva: ekstazu. Sufija početnik
napreduje od jedne stanice do druge, dok se postigne iskustvo o jedinstvu Božijem –
tevhidu.” Vođa tih asketa je bio Hasan al Basri ( umro 728. godine po Kr.). Asketski pokret
se posebno širi i jača u 8. vijeku na područjima na kojima je prihvaćen šiitski islam.U to
vrijeme , otprilike oko stotinu godina iza smrti Poslanika Muhammeda A.S. postojali su
muslimani koji su se odricali svakog posjeda i imovine. Oni su željeli živjeti jednostavnim
životom u džematu-zajednici (komuni). Kao znak svog asketizma nosili su posebnu
odjeću, po kojoj su bili prepoznatljivi. Ta je odjeća bila izrađena od grube vune i bila je
bijele boje, a na arapskom se zvala «suf». Jedan dio tih asketa se bavio misionarskim
radom kao lutajući misionari. Ostali su živjeli u duhovnim zajednicama-džematima, u
kojima je bilo i žena. Najpoznatija učiteljica sufizma iz 8.vijeka je bila Rabija al-Adevija.
Njeni vazovi o potrebi neograničene ljubavi prema Allahu Dž.Š. (jiubb) su oduševljavali
slušaoce Početkom 9. vijeka dolazi do sukoba između asketskog pokreta i sunitskih
učenjaka , koji zastupaju racinalni islam (kalam). Ovaj je sukob mišljenja prešao u otvoreni
oružani sukob suprotstavljenih strana u Bagdadu i Basri. Službeni islam se otvoreno
suprotstavio sufizmu, kojeg je optužio da zapušta ritualne dužnosti, da je panteistički
pokret (panteisti vjeruju da nema Allaha ‫ ا‬a da je Allah sama priroda oko nas), sufije
su optužene i za libertanizam (razuzdanost i poročnost). Uzrok ovakvih teških optužbi i
kvalifikacija bila je sve veća popularnost sufizma, koji je postao veliki rival i prijetnja
službenom islamu i prijetio mu smjenom sa vlasti u muslimanskom hilafetu ‫خلفة‬.
Asketski pokret je, kao prvi cilj, imao obnovu islama u njegovom izvornom obliku. Asketi
su ga željeli vratiti na temelje koje je postavio Božiji poslanik Muhammed A.S.
Isti cilj, povratak izvornom islamu, mnogo kasnije su u program svog pokreta uzele tzv.
Selefije, koje se još nazivaju i vehabije. Selefije propovijedaju islamski monoteizam,
odnosno tevhid, i preuzimaju određena učenja od Ibn Tejmije, sirijskog vjerskog učenjaka
iz 14. vijeka. Selefizam je, u osnovi, u sukobu sa sufizmom i šiitskim islamom, koje
smatraju hereticima. Selefijska teologija zastupa puritansko i pravno stajalište u stvarima
vjere i religijskoj praksi. Oni smatraju da je njihov zadatak da vrate islam u stanje kakvo je
bio u doba Poslanika i njegovih Pravednih halifa. Žele da izbace sve novotarije, idolatorije,
devijacije i hereze koje su se kroz vijekove pojavile i “prikačile» na izvorno islamsko
učenje. Na selefizam, kao njegov dio, nadogradio se tzv .vehabizam. To je pokret koji je
dobio ime po svom začetniku Muhammed ibn Abdul Vehabu u 18.vijeku. Abdul Vehab se
školovao pod okriljem sunitskog islama i izučavao je fikh hanbelijskog mezheba, ali, kad
god bi primijetio neko neslaganje, on bi se priklonio onoj pravnoj školi koja je, prema
njegovom mišljenju, imala ispravnije mišljenje. Ovaj pokret dominantan je u Saudijskoj
Arabiji, ali se raširio po cijelom svijetu. Kao neposredan produkt ovog pokreta pojavio se
je i islamski terorizam, koji danas predstavlja opasnost za mir u svjetskim razmjerama.
Takođe, ovaj pokret svojim radikalizmom i nasilnim retrogradnim metodama, baca ljagu
na cjelokupnu svjetsku muslimansku populaciju! Članovi muslimanskih asketskih pokreta
21
su dodatno inspirisani stupanjem u kontakt sa zoroastrejcima, budistima, hinduistima, a
takode i hrišćanskim monofizitima ( Jermeni, Kopti, Abesinci, Sirijska crkva..). Smatra se
da su na sufizam, između ostalog, uticali asketizam hrišćanskih monaha, kao i
neoplatonističke ideje. Poznato je da su neki hrišćanske askete nosile vunene haljine slične
onima po kojima su sufije dobile ime. Uprkos svim ovim indirektnim izvorima svoje
ideologije, sufizam je u svom formativnom periodu odražavao stavove, aktivnosti i rituale
muslimanske okoline u kojoj su tokom 9. i 10. vijeka njegovi učitelji živjeli. Tako je Fudeil
ibn Ijad (Fudayl ibn ‘Iyad) iz Horasana u Iranu, postao čuven zbog napuštanja života u
porodici, Zunun al-Misri, koji je bio iz Egipta, bio je poznat po svom poetskog
iskazivanju sume ontoloških problema, Abu Jazid Bistami, iz planinskog Bistama, po
svojim paradoksalnim aforizmima, a Džuneid iz Bagdada po privrženosti socijalnim
normama, uprkos neprestanoj unutrašnjoj borbi. Mansur al-Haladž, koji je kao heretik
pogubljen u Bagdadu, u očima sljedbenika ostao je upamćen kao model mističkog
ljubavnika. Neki kasniji teoretičari pripisivali su asketske sklonosti učiteljima iz Horasana,
a umjerenija i prilagodljivija učenja sufijama iz Iraka. Međutim, svi oni su više
predstavnici određenog životnog stava i pristupa islamskoj nauci, nego određenog
mjesta. U 10. vijeku zaživio je u cijelom muslimanskom svijetu naziv za taj pokret po
kojem ga danas prepoznajemo -sufizam i naziv za njegove članove-derviši, novo ime za
dotadašnje islamske mistike i askete . Mnogi derviši toga doba odvojili su se od prijatelja,
presjekli porodične veze i odbacili hranu i zaklon. Napustili su svoje domove i otišli
propovjedati po svijetu svoj nauk.. Odnos između učitelja i učenika je predstavljao samu
srž sufijske prakse. Poneki veliki učitelj – šejh smatran je i svecem (vali Allah – „prijatelj
Boga”), u tom slučaju on bi nastavio da pruža blagodatnu moć čak i poslije smrti, a njegov
grob bi postao mjesto hodočašća. Skupine učenika su počele da se okupljaju oko velikih
učitelja, a zajednička staništa i mjesta molitve su se razvila u tekije. To su vjerski objekti
posebne namjene, koji imaju panadan u kršćanskim manastirima ili samostanima. U
tekijama su derviši živjeli u bratstvima, zajednički obitavali, zajednički radili i molili se
Negdje potkraj 10. vijeka činjeni su pokušaji da se sistematišu svi elementi sufijskog
učenja. Formativni period sufizma se svodi na lavirint ličnih imena i arapskih izraza.
Napisani su priručnici koji obiluju korelacijama poželjnih vrlina, uzornih pojedinaca,
tehničkih termina i škola mišljenja. Ali Hudžviri (Ali Hujwiri) je dobar primjer takvog
pristupa. Njegova knjiga : Kashf al-Mahjub je najstarija persijska rasprava o sufizmu, koja
daje pregled čitave klasične faze u samo jednom poglavlju, povezujući svakog čuvenog
učitelja sa određenom doktrinom i zatim obraćajući pažnju na razne interpretacije te iste
doktrine. Na primjer, ideja borbe sa animalnom dušom (nefs) je pripisana sehlidijama,
sledbenicima šejha Sehl ibn Abdelaha Tustarija.
(Nastaviće se)
22
SUFIZAM I DERVIŠI (VII DIO)

SREDNJOVJEKOVNI SUFIZAM
Period srednjeg vijeka je karakterističan za dalji razvoj sufizma i odlikuje se novim
pokušajima doktrinarnih sistematizacija s jedne, i popularizacijom učenja putem osnivanja
mističkih redova, s druge strane. Sufijske zajednice su na svom početku bile slučajne i
prolazne . U 12. vijeku one postaju jako razvijene organizacije sa političkom moći,
hijerarhijskom ljestvicom, derviškim pravilima i kodeksima (tarikati), te
institucionalizovanim lancima inicijacije (ritual svečanog uvođenja u dervišku zajednicu).
Obično se ova inicijacija provodila polaganjem glave u krilo šejha, koji bi učio
odgovarajuće dove, prikladne tom činu. I mnogi turski sultani su položili svoju glavu u
krilo onovremenih sufijskih šejhova . U 12. vijeku dolazi do pojave većeg broja novih
derviških ( sufijskih) tarikata i redova i njihovog velikog uspona.U srednjem vijeku
pojavljuju se sljedeći tarikati : suravadije (od otprilike 1200; postali su uticajni u Indiji),
rufaije, ili zavijajući derviši ( pojavile se sredinom 12. vijeka, rufaije su poznate po
nevjerovatnim egzibicijama probadanja tijela), mevlevije-vrteći derviši ( pojavili se u
13.vijeku) , bektašije (pojavile su se sredinom 14. Vijeka). U srednjem vijeku su nastali i
ovi tarikati : egipatske šazilije, halvetije, kadirije i nakšibendije…Posebno se sufizam
razvija i jača u turskom Seldžučkom carstvu. Sufizam kod seldžuka postaje toliko
popularan, da ga prihvata većina stanovništva. U tom periodu , 11,12. i 13. Vijek, nastaju i
originalni turski derviški redovi, od kojih su najpoznatije mevlevije, koje je utemeljio
Perzijanac po narodnosti – hazreti Mevlana Dželaludin Rumi. Dva najuspješnija pokušaja
da se sistematizuje misao sufizma potekla su iz pera dva velika islamska filozofa, koji su
23
se približili sufizmu na holističkoj osnovi, povezujući ga sa drugim oblastima
srednjovekovnog filozofskog i teološkog izučavanja. Prvi od njih, al-Gazali, bio je profesor
u čuvenoj medresi Nizamiji u Bagdadu, da bi se zatim povukao 1091. i postao sufija. U
svom djelu koje se zove : »Oživljavanje vjerskih nauka« (Ihya Ulum Al–Din) on je ispitao
različite načine i puteve saznanja, da bi došao do zaključka da samo unutrašnja istina koju
traže sufije može zadovoljiti sve principe islamske vjere. On je time povezao sufizam i
sunitski islam, a ne umanjujući autoritet ni jednog od njih. Drugi filozof, Ibn Arabi,
španski mistik, upoznat i sa hrišćanskim i sa muslimanskim filozofskim kategorijama,
ispitao je najdublje nivoe značenja Kurana i opisao suštinsku ideju tavhida (Božjeg
jedinstva). Kasnija izlaganja teološkog sufizma bavila su se pojmovima kao što su savršen
čovjek (al–insdn al–kamil), nosilac u metafizičkim dimenzijama svjetlosti, ljubavi itd.
upravo zbog tog velikog Gazalijevog i Arabijevog uticaja. Srednjovjekovni islamski
misticizam je bio podjednako determinisan mističkom poezijom i sistematičnom
spekulativnom teologijom. Ibn Arabi je pisao stihove na arapskom jeziku, no njegova slava
potiče, prije svega, od njegovih proznih dijela.
Potpuno drugačiji je bio pristup hazreti Mevlane , Dželaludina Rumija, koji je svoje
duhovne vizije ugradio u poeziju, posebno u njegovo poznato djelo „Masnevija“. koje je
pisano na persijskom jeziku. Ovo njegovo veliko djelo i dan danas plijeni pažnju i
oduševljava istinske muslimanske vijernike. I prije hazreti Mevlane brojne sufije su pisale
su poeziju na tom jeziku. Sadi iz Širaza (u. 1293.), njegov savremenik, je zajedno sa
Hafizom (u. 1390.) izvršio ogroman uticaj na mistički nastrojene muslimane. Ali je
Rumijeva ekstatička poezija, sakupljena u ogromnim zbirkama kao što
su Masnavi i Diwan–e Shams–e Tabrizi, sažela suštinski kvalitet cijelog srednjovjekovnog
sufizma. Rumijevi derviši «ašici» su kretali u traganje za ljubavlju, odričući se doma,
razuma, pa čak i života da bi našli Voljenog Allaha Dž.Š. Rumijevo nesistematično i
anegdotsko pisanje se mnogo više približilo pravom doživljaju takvog traganja od
rafiniranih i sveobuhvatnih al-Gazalijevih djela ili spretne dijalektike Ibn Arabija .
Dželaludin Rumi, hazreti Mevlana, je duhovni i idejni tvorac mističkog derviškog
bratstva koje i danas postoji, a zove se mevlevije . Ovaj red je postao poznat u Evropi kao
»vrteći derviši«, prema njihovom obaveznom sedmičnom plesu, koji je, u stvari, njihov
oblik zikra a koji se zove «Sema». Okretanje mevlevijskih derviša u krug predstavlja
njihovu čežnju za Svevišnjim Allahom. Nastanak ovakvih bratstava kao što su mevlevije
bio je prvi znak razvoja popularnog, narodnog sufizma. I prije 11. vijeka bilo je određenih
zajednica u koje su se sufije udruživale, tražeći društvo sa sličnim interesovanjima. One su
bile labavo i slobodno organizovane, doduše sa određenim pravilima, ali bez strogih
tarikatskih propisa. Međutim, od kraja 11. vijeka, i tokom čitavog srednjovjekovnog
perioda, u žiži pažnje i aktivnosti unutar zajednice sufija bio je šejh, kao poglavar
zajednice . On se razlikovao od ostalih derviša po rasporedu svakodnevnih djelatnosti i po
harizmatičnosti. Takva osoba je obično bila rođena u poštovanoj porodici, obrazovana u
svim oblastima tradicionalnih islamskih nauka, mnogo je putovala i obišla većinu
24
značajnih mjesta muslimanskog svijeta, pa se zatim posvetila sufizmu. Na kraju bi neki
već priznat učitelj takvog čovjeka proglasio za svog nasljednika. Ovakvoj šemi odgovaraju
opisi života osnivača svih najvažnijih redova, koji se često, u duhovnom pogledu,
oslanjaju jedni na druge. Tako je Abdel-Kadir Džilani (u. 1166), šejh panislamskog reda
kadirija, uveo Abu Hafsa Omara Suhravardija, osnivača reda suhravardija, u sufizam i na
mistički put. Ne samo da su njih dvojica živjeli u istoj epohi i bili lično povezani, nego su i
u svojim tendencijama bili slični i u pozivanju na rane sufije ( na Džuneida koji je živeo u
10. stoljeću). Drugi panislamski red, nakšbandije, odabrao je drugog legendarnog učitelja
za svoj uzor, Abu Jazida Bistamija, potpunu suprotnost Džuneidu. Regionalni redovi, kao
što je, na primjer, red badavita, nazvan po egipatskom šejhu Al-Badaviju (u. 1276), nisu
imali klasičnih korijena. Oni su proučavali geneologije i vezivali se za prve generacije
muslimana, pa čak i za poslanika Muhameda A.S. Među dervišima je postojao osjećaj
duhovne međuzavisnosti i derviški su redovi sveli međusobne sukobe na najmanju
mjeru. Krajem srednjovjekovnog perioda neki šejhovi su imali istovremeno članstvo u dva
različita derviška reda. Društvena uloga derviških redova se ogleda u njihovim
građevinama i organizaciji. Bile su izgrađene tekije za derviše, kao i kuće za učenike,
porodicu i posjetioce . One su često bile locirane u blizini turbeta nekog značajnog šejha.
Paradoksalno, smrt je predstavljala važan momenat u funkcionisanju ovih kompleksa, jer
po smrti jednog šejha, mogao je biti izabran njegov naslednik (halifa). Princip po kome je
vršen izbor varirao je od reda do reda. Odlučujuća je bila volja šejha koji je preselio na
ahiret. Datum njegove smrti kasnije bi postao praznik (urs), tada se slavilo šejhovo
sjedinjenje sa Allahom Dž.Š. i njegovo posredništvo na nebu u korist sljedbenika. Razni
oblici okupljanja derviša u cilju zajedničkog zikra karakterisali su većinu sufijskih
zajednica. Kod derviša je zikr obično praćen dugim muzičkim predstavama (Mehfil–E–
Sama). Ovakav način pristupa zikru izazvao je neprijateljstvo zvanične sunitske uleme,
koja je sebe smatrala čuvarima čistote islama. Neprijateljstvo sunitske uleme prema
dervišima je imalo dva razloga: prvi je razlog taj što su derviši postajali jaka konkurencija
zvaničnoj ulemi, a drugi je razlog što je sunitska ulema smatrala njihov muzički pristup
zikru herezom i bogohuljenjem. Posebno su u onim dijelovima svijeta gde je islamizacija
tek otpočela, sufijski šejhovi, sa svojom harizmom, sljedbenicima i veselim ceremonijama,
privlačili pažnju i simpatije običnih ljudi, mnogo više od uleme. Budući da je islam, uz
malo izuzetaka (Španija, Indija), bio državna religija, sufije su predstavljale izazov ne
samo ulemi, već i državnim vlastima. Ponekad su sufije sarađivale sa pobožnim
vladarima, a ponekad su odbijale učešće u dvorskom životu.
Tokom čitavog srednjovjekovnog perioda, doktrinarne raspave su pratile velike šejhove i
njihove sljedbenike. Izuzetno poštovanje ukazivano učitelju učinilo je neophodnim
razlikovanje između njega i Poslanika, koji je, u srcima muslimana, bio iznad svih. Islam
strogo zabranjuje obožavanje Muhameda A.S.ili bilo kog drugog čovjeka. Pa ipak su sufije
upućivale direktne molitve na Muhammeda A.S. kao i na preminule šejhove, što u
suštini, prema izvornom islamu, predstavlja krivovjerje! Sunitski muslimani su kritikovali
25
takav pristup sufija, što je dovelo do pokušaja da sufije odvoje pojam »šejh « od pojma
»Poslanik «. Ako se jedan uzdigne, da se pri tom drugi ne bi omalovažavao. Šiiti su, sa
svoje strane, zbog svoje privrženosti Muhammedu A.S. i njegovoj porodici, svoje molitve i
vjerski život usmjeravali prema hazreti Aliji i njegovim sinovima i potomcima, imamima,
Muhammedovim unucima. Po njihovom mišljenju, pretjerano ukazivanje poštovanja
Poslaniku i obožavanje šejhova odvlačilo je pažnju od skrivenog imama i zbog toga su to
smatrali griješnim. Pošto su skoro svi sufijski šejhovi podržavali principe sunitskog
islama, razvoj šiitskog sufizma je uvijek bio fenomen manjeg značaja.Važno je pomenuti
da je islamski misticizam postojao i van utvrđenih derviških bratstava. Sufizam su
predstavljali i »sveti lakrdijaši«, duhovni ekscentrici koji su namjerno i otvoreno kršili
norme prihvatljivog socijalnog ponašanja. Poznati pod imenom malamatije ili kalanderi,
ovi lutajući derviši, koje su Evropljani nazvali fakirima, ismijavali su čak i život u sufijskim
zajednicama okupljenim oko nekog turbeta pod vođstvom poznatog šejha. Oni su oličavali
povratak idealima ranijih asketa-sufija iz 9. stoljeća.
Najpoznatiji srednjovjekovni sufija i derviški šejh je Dželaludin Rumi poznat kao hazreti
Mevlana. Ovdje prezentiramo njegovu kratku biografiju.
( Nastaviće se)
26
SUFIZAM I DERVIŠI (VIII DIO)

Dželaludin Rumi
Veliki sufija Dželaludin Rumi rodio se 1207. godine se u gradu Balku u Afganistanu, u
porodici učenjaka, sudija i sufija. Dok je još bio dijete, njegov otac, profesor Bahaudin
Valad, preventivno se iselio sa porodicom iz te oblasti, nakon što je predskazao (vrlo
precizno) invaziju Mongola. Ovo njegovo predskazanje se ubrzo pokazalo kao tačno i taj
je kraj doživio strašno pustošenje od strane mongolskih hordi. Sljedećih šesnaest godina
njegova porodica se seljakala po islamskom svijetu, putujući zemljama koje su danas
poznate kao Arabija, Sirija, Jermenija, Iran, Irak i Turska, dok je Džingis Kan sa svojom
hordom tutnjao Indijom, Afganistanom, Turkestanom i velikim dijelom Perzije, ubijajući,
paleći, silujući i pljačkajući. Za vreme svojih putovanja, Rumijeva porodica je obavila hadž
u Meki i posjetila Damask . U gradu Nišapuru su se upoznali sa čuvenim Šejhom
Faridudinom Atarom, duhovnim autoritetom toga doba, koji je blagoslovio mladog
Rumija i dao mu primjerak svoje knjige Rasprava o misterijama. Porodica Rumijevih se na
kraju nastanila u Konji, u Seldžučkom sultanatu, u današnjoj jugozapadnoj Turskoj. U
Konji se profesor Valad vratio svom pozivu islamskog učenjaka. Dželaluddin Rumi je bio
u ranim dvadesetim godinama života kad mu je otac umro i ostavio mu za ono doba
veliku biblioteku. Rumi je već tada privlačio veliku pažnju javnosti svojim poznavanjem
27
šerijata , islamskog pravnog zakona, i teologije islama , te je naslijedio očev učiteljski
položaj. Nekoliko godina kasnije, Burhan el-Din Muhakik, sufijski upućenik i bivši učenik
Rumijevog oca, stigao je u Konju u nadi da će vidjeti profesora Valada. Istinski derviš i, po
svoj prilici, napredna duša, Burhan je navodno dostigao vrhunce duhovnog ushićenja dok
je meditirao u nekom zabačenom planinskom predjelu. Kad je saznao da je njegov uvaženi
učitelj preselio, Burhan je riješio da svoj život posveti duhovnom podučavanju
vaspitačevog sina Dželaludina Rumija. On mu je devet godina predavao nauk sufizma,
dok su zajedno mnogo putovali po islamskom svijetu. Kad je njegov učitelj umro, Rumi se
vratio u Konju da podučava Šerijat i Tasavuf. Narednih pet godina Rumijevog života bilo
je veoma uspješno. Njegova predavanja su privlačila stotine ljudi, uključujući i one
politički uticajne, kao što su sultani, prinčevi i veziri. Prema njegovom sinu, Sultanu
Valadu (koji je docnije napisao knjigu o svom ocu), Rumi je u to vrijeme imao više od deset
hiljada sljedbenika u Seldžučkom sultanatu! Dželaluddin Rumi je, u toj fazi svog života,
bio jedan konvencionalan i vrlo pobožan učitelj. Poznat je bio po nadimku kao “stub
šerijata“, a pored toga on je bio veoma ugledan porodični čovjek. Rumi se dva puta ženio,
imao je četvoro djece. Drugi put se oženio kada mu je prva žena umrla. Na osnovu
njegove biografije da se zaključiti da on baš i nije bio sasvim zadovoljan ortodoksnim
shvatanjima islama, ako se ima u vidu njegova duga izloženost slobodoumnim sufijskim
učenjima. U islamskom svijetu su, u njegovo vrijeme, postojale tenzije i sukobi između
muslimana, Jevreja, hrišćana i zoroastrijanaca. Većina “religioznih ljudi“ ili je
podstrekavala te sukobe ili je bila slijepa na njih. Rumiju se sigurno nisu sviđala
tvrdokorna stanovišta tadašnje uleme. On je već probijao ljušturu šerijata, šireći svoje
unutarnje horizonte. Niko od njegovih savremenika i sljedbenika, međutim, nije mogao da
predvidi kakav će preobražaj uskoro kod Rumija nastupiti. U Konji se 1244. godine
pojavio lutajući derviš Šems-e Tabriz (Šems od Tabriza). Šems je nosio stari iskrpljeni
vuneni kaput i jedva da je imao svetovnih vezanosti i imetaka. Kad je sreo Šemsa, Rumi je
istog trenutka znao šta je nedostajalo u njegovom životu, znao je da je sad to pronašao. U
priči koju je kasnije napisao, a za koju se vjeruje da se odnosi na njegov susret sa Šemsom,
rekao je: «Čim ga je vidio zadrhtao je, jer ljubav i strahopoštovanje su suprotnosti. On
vidje te dvije suprotnosti u svom srcu.» Šems je knjige koje je Rumi čuvao kao blago, bacio
u bazen i rekao mu da je za njega došlo vrijeme da živi ono što je naučio. Naložio mu je da
se pridržava šutnje i da postane gluh za sve spoljne stimulanse, kako bi njegova unutarnja
čula mogla da profunkcionišu. Kao što je Rumijev sin, Sultan Valad, kasnije napisao:
«Istaknuti profesor postao je početnik u samousavršavanju.». Rumi je prestao da vazi i da
podučava, raskinuo sve društvene veze i gotovo svaki trenutak provodio sa svojim
učiteljem Šemsom. Svaki dan je predstavljao novo iskustvo učenja. Šems je imao mnogo
načina da svog sljedbenika uči nevezanosti i da očisti njegov ego od brige za položaj i
ugled u zajednici. Jednog dana Šems je Rumiju naredio da iz lokalne krčme donese veliki
krčag vina. Pošto su za muslimane strogo zabranjena sva alkoholna pića, jednom
čuvenom muderizu ( profesoru šerijata ) nije bilo lako da kupi krčag vina i na ramenu ga
28
pronese ulicama Konje.To je izazvalo zgražanje i osudu kod običnih ljudi. Međutim, Rumi
je to nepokolebljivo učinio kao odgovor na tu učiteljevu zapovjest. Godinama kasnije, u
svom najpoznatijem književnom djelu Divan–e-Šems (koje sadrži dvije i po hiljade
spontanih oda u mjeri stihova , koja svaka odgovara otkucajima srca), Rumi je napisao o
Šemsu: «Kad je podstakao moju misao iz dubine mog psihičkog mora, podigao se duh
svjetlosti -nur. Šems je bio svjetlost oka, bistrina razuma, raskoš duše i prosvjetljenost srca.
Šems je bio univerzalni čovjek koji me je lišio razuma i religije. Bio je izraz svake sreće.».
Derviš Šems i profesor Rumi su zapravo postali jedna duša u dva tijela. Rumi je postao
zemlja koja se okreće oko sunca, koje je bilo Šems. Šems bješe svjetlost njegovog života i
izvor sve energije i ljubavi. U prisustvu Šemsa doživljavao je ushićenje. Odvojen od njega,
bio je beživotna planeta koja se kovitla kroz tamu praznog svemirskog prostora. Kakva je
to bila ljubav između ova dva čovjeka, čisto teološka ili još «nekakva» zemaljska , niko to
pouzdano ne zna. Ima raznih nagađanja o odnosu Rumija i Šemsa, pa čak i veoma zlih i
pokvarenih! Akademska i vjerska zajednica Konje, a naročito Rumijevi učenici, gledali su
na taj njihov odnos sasvim drugačije . Za mnoge od njih Šems je bio uljez, hipnotizer, a
sasvim mogućno i varalica. Učenici više nisu imali pristup svom učitelju, koji kao da više
nije bio svjestan njihovog postojanja. Neki su govorili da je Rumi nesumnjivo izgubio
pamet i razum. Kao što je Sultan Valad kasnije napisao: «Zbog čega nam je naš vođa
okrenuo leđa? Svi smo mi bili odani sljedbenici koji su znali da mu nema premca u
inteligenciji i razumijevanju. On je bio sultan učenjaka i nenadmašan kao učitelj. A sada je
djelovao izgubljeno, nesvjestan našeg postojanja. Ko je taj opaki čovjek koji je našeg
voljenog učitelja odvratio od njegovog odabranog posla?» Rumijevi učenici su skovali
plan kako Šemsa natjerati da napusti Konju. Oni su računali – kada maknu Šemsa, da će
se njihov dragi učitelj vratiti svom normalnom biću. Protivljenje Šemsu je toliko
kulminiralo, da su posmatrači predviđali da će derviš biti ubijen ili nasilno odveden.
Šems je, primijetivši urotu protiv njega, iznenadno sam napustio Konju i otišao u Damask.
Ali, na zaprepašćenje Rumijevih učenika, njihov učitelj se nije “prizvao pameti“. Oči mu
su mu bile prazne i on je djelovao kao da je izgubljen u praznini. Sat za satom kružio bi
oko direka u svojoj bašći, tragajući za središtem svog postojanja. Na kraju je njegov sin,
Sultan Valad, u očajanju poveo grupicu Rumijevih privrženika u potragu za Šemsom. Kad
su ga pronašli u Damasku, obasuli su derviša poklonima i počastima i preklinjali ga da
njihovom učitelju vrati radost i zdravu pamet. Šems je prihvatio da se vrati u Konju. Masa
naroda je na ulicama Konje dočekala povorku sa Šemsom na njenom čelu. Šems-e Tabriz je
u svom dronjavom sufi kaputu jahao na bijelom konju, dok je Sultan Valad pješke hodao
pokraj njega držeći uzde. Kad mu se gospodar vratio, Rumi je bio u ekstazi.
Podozrenje i ljubomora Rumijevih učenika su istovremeno rasli. Među Rumijevim
pristalicama nastale su dvije sukobljene frakcije, oni koji su bili spremni da trpe Šemsa i
prihvate Rumija takvog kakav je sada postao, i oni koji su bili još odlučniji da se otarase
tog derviša po svaku cijenu pa i da ga ubiju. Izbio je nered, i bilo je ubijenih na obje strane,
uključujući i jednog Rumijevog sina. Šems-e Tabriz je za vrijeme te tuče nestao bez traga,
29
pretpostavlja se da je tada ubijen i u tajnosti ukopan. To se dogodilo 1248. godine, kad je
Rumiju bila četrdeset i jedna godina. Mjesecima poslije je ojađeni Rumi kružio oko direka
usvojoj bašči, vrteći se i obrćući i stalno ponavljajući Božije ime. Pošto mu je svjest bivala
sve zadubljenija u beskrajno, taj ples žalosti je vremenom postao ples radosti i zanosa.
Rumijev ples je postao čuven kao ples obrćućih derviša mevlevija. Taj mistični ples
predstavlja simbol traganja zaljubljenika za Božanskim Voljenim, davanja Božje milosti
aspirantu, kao i božanska tema stvaranja. Dok se svijet neprestano okreće, svijest se širi, a
forme se pretvaraju u više forme, dok na kraju tragalac ne postane samo Biće za kojim je
tragao. Preobraženje Rumijevog ego-uma u božanski ego njegovog učitelja trajalo je nekih
deset godina, dok nije bilo sasvim dovršeno. A tada je iskusio konačnu promjenu, i
prevazišao čak i svog učitelja. «Ja nisam Šems od Tabriza», rekao je. «Ja sam čista
svjetlost.» I bio je oličenje ljubavi. Zračeći blaženstvo i samilost, živio je u stanju spontane
kreativnosti. Pjesme velike dubine i ljepote tekle su mu sa usana, a njegovi učenici imali su
pune ruke posla zapisujući i prepisujući bukvalno hiljade pobožnih pjesama i priča koje
su nam i dan danas poznate. Dželaluddin Rumi, hazreti Mevlana, umro je u Konji 17.
decembra 1273. Pripadnici pet vjeroispovesti pratili su njegovu dženazu. Noć kada je
hazreti Mevlana preselio nazvana je Sebul Arus (Noć sjedinjenja). Još i danas derviši
Mevlevije taj dan smatraju za praznik. Hazreti Mevlana je sahranjen u veleljepnom turbetu
u sklopu svoje velike tekije u gradu Konji, koja i danas postoji i u kojoj se obavlja
mevlevijski zikr.
Pjesma o Allahu Dž.Š. iz «Masnevije» Dželaludina Rumija hazreti Mevlane :

Tražio sam ga u crkvama i katedralama,
Ali ne, On tamo nije bio,
Lovio sam ga po hramovima Šive, Krišne, Kali,
ali ni traga od Njega ne nađoh!
Pretražio sam pagode i piljio u oči kamenog Bude,
nije bilo znakova da je tamo.
Zavirivao sam u islamske džamije i minarete,
i ljubio svetu Ćabu.
Ali ne, On ni tamo nije bio!
Konačno se zagledah u vlastito srce,
i tamo Ga nađoh kako se krije iza mojih želja.
Sve vrijeme je bio tamo,
i smiješio mi se!
( Nastaviće se)
30
SUFIZAM I DERVIŠI (IX DIO)
Pojava sufizma i derviških redova u srednjovjekovnoj Bosni.

Sufizam i derviški redovi dolaze u Bosnu i Hercegovinu sa dolaskom Turaka i
islama. Prve tekije na tlu Bosne osnovane su prije konačnog pada bosanskih pokrajina pod
tursku vlast. Od tada do danas podignuto je više od četrdeset tekija. Ima indicija da je bio i
veći broj tekija, o čemu piše Evlija Čelebija, ali u vezi s tim podacima nemamo pisanih
dokumenata. Pripadale su mevlevijskom, kaderijskom, nakšibendijskom, rufaijskom,
bektašijskom i halvetijskom tarikatu. Neke od njih su kraćeg, a neke dužeg vijeka. Do
danas ih se održalo svega pet, mada odreda sve teže ili lakše oštećene (Sarajevo dvije,
Živčići-Vukeljići kod Fojnice jedna, Blagaj kod Mostara jedna, Travnik jedna). U toku ovog
nemilosrdnog rata do temelja su uništene tekije: u Foči, Carevom polju kod Jajca, Oglavku
kod Fojnice i Diviču kod Zvornika. Tri su pred sami rat temeljito opravljene i služile su
svojoj namjeni.
U islamizaciji Bosne derviši su odigrali značajnu ulogu. Oni su, prije svega, praktičari. Kao
vjernici svojom pobožnošću i dosljednom primjenom vjerskih propisa, kao humanisti
svojom solidarnošću i pomaganjem drugih, i kao vojnici, svojom hrabrošću i odlučnošću –
bili su primjer praktičnog života muslimana. Osmanski ratnici, janjičari, osmanske spahije
i sami sultani su bili sljedbenici sufizma i derviških redova. Sa osvajanjem srednjovjekovne
bosanske države sa njima na ove prostore stiže i sufizam. Najrašireniji sufijski tarikat i
derviški red kod Janjičara je bio bektašijski, a kod Janjičara je bilo i mevlevija, bajramija,
31
halvetija…:Bektašije su osnovane u 13. vijeku od strane Hadži Bektaš Valija, kojeg su
pripadnici ovog tarikata proglasili svetim. Njegove pristalice smatraju da on potiče od
direktne loze Poslanika. Ovaj tarikat je pretrpio veliki uticaj od strane hurufizma i
anadolijskih kršćanskih sekti iz kojih crpe ideje poput trojstva (Allah – Muhammed –
Alija).Reorganizovao ih je Balim Sultan u 15. vijeku. Pored ovog derviškog reda, u Bosnu
stižu i mevlevije, kadirije, halvetije i nakšibendije. Islam se u Bosni i Hercegovini počeo
širiti neposredno poslije osvojenja Bosne (1463) i Hercegovine (1465) od strane Turaka, u
vrijeme kada je već bio ojačao ortodoksni sunitski islam.
Već od samog početka islamizacije, u Bosni i Hercegovini djelovala je snažna sunni
orijentisana teološka škola, koja je bila predominantna u ovoj oblasti i uz pomoć osmanske
vlasti suzbijala sve pojave heterodoksije, što ne znači da heterodoksije nije bilo i u Bosni.
Bektašije su bile jedan od tih heterodoksnih pokreta u islamskom učenju. Međutim,
heterodoksni pokreti su bili samo epizodna pojava, koja nije dublje ostavila traga u
religioznom životu muslimana Bošnjaka. Otuda su, na primjer, hamzevije, kao
heterodoksno bratstvo ili sekta, koje se naglo raširilo i steklo veliki broj pristalica, uništeni
odmah u početku i nije se sačuvao ni pomen, niti bilo kakva tradicija u narodu. Isti takav
je slučaj i sa bektašijama, s tim što su one nestale postepeno. Mada su postojale bektašijske
tekije u Bosni i Hercegovini u prvim epohama osmanske vlasti, one su bile kratkog vijeka i
samo periferno su dotakle religiozni i socijalni život muslimana ove osmanske pokrajine,
bez dubljeg prodiranja u njihovu svijest. Osmanski namjesnici i drugi veliki predstavnici
osmanskog feudalnog društva u Bosni i Hercegovini provodili su politiku zaštite i
odbrane sunni islama i osnivali su tekije ortodoksnih derviških redova, kao na primjer:
mevlevija, halvetija, nakšbandija, kadirija itd., dajući im finansijsku i drugu pomoć, da bi
one služile njima i djelovale kao protuteža u borbi protiv heterodoksnih sufi bratstava i
sekti.Tako lsa-beg Ishaković, vojvoda tzv. Zapadnih strana (1440-1446), osniva tekiju
mevlevijskog reda u Sarajevu (1462. godine), Skender-paša, po svoj prilici, za svog trećeg
namjesnikovanja u Bosni (1499-1505) osniva tekiju nakšibendijskog reda, također u
Sarajevu (oko 1500. godine), veliki bosanski namjesnik i graditelj, te dobrotvor Sarajeva,
Gazi Husrevbeg (namjesnik u Bosni od 1521-1541), osniva Hanekah halvetijskog reda
derviša u Sarajevu (prije 1531. godine), krupni sarajevski trgovac Hadži Sinan-aga, otac
Silahdar Mustafa-paše, osniva po njemu nazvanu Sinanovu tekiju kadirijskog reda u
Sarajevu (XVII vijek), itd. Stoga se može i razumjeti da su nakšbendije, mevlevije, halvetije
i kadirije bratstva koja su odigrala izvjesnu ulogu ne samo u procesu širenja islama u
ovim krajevima, nego i u njegovanju tasavvufa i mističke tradicije, kao forme islama kod
nas. Naravno, kao pogranična provincija Osmanskog carstva, Bosna i Hercegovina je
trebala biti zaštićena od heterodoksije, koja je antagonizmom i opozicijom prema
osmanskom feudalnom društvu i sunni islamu često izazivala bune i ustanke. Derviški red
bektašija, kao heterodoksni oblik islamske religije, nije bio zastupljen u Bosni i
Hercegovini u onoj mjeri kao što su druga sufi bratstva, koja smo gore spomenuli, rano je
32
zabranjen, pa, prema tome, nije ni mogao imati znatnijeg uticaja među janičarima i
običnim narodom, kao što je imao u drugim oblastima Osmanskog carstva.
( Nastaviće se)
33
SUFIZAM I DERVIŠI (X DIO)

Moderni sufizam
Moderni sufizam je vezan za period postojanja poznog Osmanskog carstva i ostataka
Mogulskog carstva na teritorijama Indije, Pakistana i Avganistana. Vrijeme najvećeg
uticaja sufijskih bratstava podudarilo se sa regionalnom hegemonijom Osmanskog, a
zatim Mogulskog carstva, odnosno, trajalo je otprilike od 1500. do 1800. godine. Broj
muslimana koji su bili povezani sa sufijskim redovima u to vrijeme prevazilazio je
polovinu populacije, pa čak dostizao i nevjerovatnih 80%. stanovništva ovih zemalja!
Jedan od osnovnih uzroka ovoga je ležao u značajnoj ulozi sufijskih bratstava u ekspanziji
islama. Rad sufijskih bratstava je poslužio panislamskim redovima kao što su kadirije i
rufaije, koji su omogućili islamizaciju Anadolije i zapadne Afrike, kao i lokalnim, kao što
su badavije ili šadilije, koji su ojačali privrženost islamu u Egiptu i Magrebu. Uz pomoć
misionarskog rada tadašnjih sufija, islam je osvojio brojna nova georafska područja. Važnu
ulogu u Indiji su odigrali sufije-propovjednici, pripadnici bratstava čistija i suhravardija,
oko čijih su grobova nastajali kompleksi zgrada i zajednice njihovih sljedbenika širom
sjeverne Indije.
U Indiji, u 17. vijeku, živjela su dvojica velikana koji spadaju u najsvjetlija imena islamske
istorije. Oni su bili povezani i sa teorijskim sufizmom i sa organizovanjem redova:
Abdelkadir Bedil (umro. 1721) i šah Valilah Dihlavi (Walillah Dihlawi; umro. 1762). U
jugoistočnoj Aziji, koja se sve do kasnog XVI veka odupirala islamizaciji, kadiritski i
šataritski učitelji su uspjeli da prodru u složen sistem hinduističko-javanskih vjerovanja,
da preobrate stanovništvo i prevedu ga na islam, te da lokalne ustanove pretvore u
strukture sufijskih naselja i medresa. Šta se desilo sa sufizmom poslije toga, posebno u
toku evropske ekspanzije, nije sasvim jasno. Dva međusobno povezana toka mišljenja su u
34
velikoj mjeri doprinijela negativnoj ocjeni kasnije uloge bratstava. Vehabije, koji su se
pojavili u Arabiji u XVIII veku kao puritansko-reformistički pokret, osudili su sufizam,
kao i sve ostale pojave u islamu koje su izmijenile vjeru iz doba Božije Objave ili su joj
nešto strano islamskom učenju dodale. Vjerska bratstva su bila osudena od strane ideologa
vehabizma ne samo za sinkretističko razvodnjavanje islama, nego i kao jedan od uzroka
političko-vojne slabosti vladajućih grupa u muslimanskim zemljama u sukobu sa
Evropljanima. Evropski islamski učenjaci su potvrdili sud vahabija, veličajući formativni
period teorijskog sufizma, dok su kasniji razvoj i istoriju bratstava potcjenjivali. Tokom 19.
vijeka sufizam je odigrao značajnu ulogu u oživljavanju islamske samosvijesti i
mobiliziranju otpora evropskom kolonijalizmu. Pri tom su oni, kao i neki drugi pokreti
(mahdisti i prohalifatski pokret), bili preusmjereni na nemističku sferu aktivnosti, tj.
džihad ili sveti rat protiv nevjernika, u čemu su, uprkos međusobnim razlikama, dijelili
sličnu ideologiju sa vahabitima. Predanost sufizmu i militantnom antikolonijalizmu
karakterisala je severnoindijski muslimanski pokret mudžahidina (mugahidin : »sveti
ratnici«), koji su bili opisivani kao neosufije i neovahabiti. Naklonjenost sufizmu i
antikolonijalizmu karakterisala je i nekoliko afričkih reformatora XIX veka, od Usmana
dan Fodija koji je pripadao kadirijama, do al-Hadža Omara Tala iz neosufijskog bratstva
tidžanija. Čak i afrički redovi, koji su se posvećivali klasičnim mističkim traganjima i
izbjegavali vojne konfrontacije, nisu mogli izbjeći da budu uvučeni u sukobe hrišćana i
muslimana.
U islamskom svijetu danas organizovani sufizam nema onu političku moć kakvu je imao u
19. vijeku. S jedne strane, u pojedinim redovima su se sačuvale izdvojene manifestacije
tradicionalnih oblika udruživanja, autoriteta i učenja, na primjer, šeih Ahmed al-Alavi iz
reda darkavija inspirisao je mnoge Evropljane, uključujući engleskog orijentalistu M.
Lingsa, dok su, s druge strane neosufijski učitelji, kao što su Idries Šah, Pir Vilajet Kan i
Sem Luis (Sam Lewis), pokušali da predstave sufizam Evropljanima i Amerikancima. U
nekim zemljama sa dominantnom muslimanskom većinom danas su sufije izvrgnute
napadima i fizičkim progonima, pa i ubistvima od strane pripadnika vehabijsko-
selefijskog pokreta. To je posebno karakteristično za prostore koje je okupiralo vojno krilo
ove organizacije koje se zove : Islamska država ili ISIL. To je čisto teroristička organizacija,
koja želi muslimane vratiti u period nastanka islama i Objave – u 6.vijek! Oni su čak
pokušali stvoriti svoj hilafet, ali nisu uspjeli privući u svoju organizaciju značajniji broj
muslimana iz svijeta. Protiv njih se danas u Siriji i Iraku vodi bespoštedni rat od strane
svjetske koalicije, u kojoj učestvuju i vojne snage značajnog broja muslimanskih zemalja
Bliskog istoka. Pripadnici tzv. ISILA su počinili velika zvjerstva na teritorijama koje su
zaposjeli, i to protiv muslimanskih bratstava koja su oni proglasili hereticima. Takođe su
na njihovoj meti i svi ostali nemuslimani, kao i vjerske sekte koje su živjele na prostorima
koje su oni okupirali ( kršćani, Jevreji, Aleviti, Jazidi…). Pored ovih zločina nad civilima,
pripadnici ove fanatične retrogradne i nasilne sekte uništili su i značajan dio kulturne i
istorijske baštine koja se nalazila na tim prostorima. Tako su demolirali i srušili sve
35
sufijske vjerske objekte: tekije, turbeta šejhova, zavije…itd..Mnogi od ovih istorijskih
objekata koje su srušili ISIL-ovi moderni vandali predstavljali su istorijske spomenike
svjetske kulturne baštine nulte kategorije.
( Nastaviće se)
36
SUFIZAM I DERVIŠI (XI DIO)

Sufizam i derviški redovi u današnjoj BiH
Prve tekije na tlu Bosne osnovane su prije konačnog pada bosanskih pokrajina pod
tursku vlast. Od tada do danas podignuto je više od četrdeset tekija. Ima indicija da je bio i
veći broj tekija, o čemu piše Evlija Čelebija, ali u vezi s tim podacima nemamo pisanih
dokumenata. Pripadale su mevlevijskom, kaderijskom, nakšibendiskom, rufaijskom
,bektašijskom i halvetijskom tarikatu. Neke od njih su kraćeg, a neke dužeg vijeka. Iz
osmanskog perioda je sačuvano njih svega pet. Te tekije su u poslednjem ratu sve bile teže
ili lakše oštećene, a neke i potpuno srušene. Tekija iz osmanskog perida na teritoriji države
Bosne i Hercegovine imamo u Sarajevo dvije, u Živčićima-Vukeljićima kod Fojnice jednu,
u Blagaju kod Mostara jednu i u Travniku jednu. U toku ovog nemilosrdnog rata do
temelja su uništene tekije iz osmanskog perioda u : Foči, Carevom polju kod Jajca,
Oglavku kod Fojnice i Diviču kod Zvornika. Od tekija iz osmanskog perioda tri su pred
sami rat temeljito opravljene i služile su svojoj namjeni, nakon što su krajem sedamdesetih
godina prošloga vijeka komunističke vlasti u BiH ponovo dozvolile rad sufijskih bratstava.
Zabrana derviških redova i sufizma je nastupila u BiH neposredno nakon završetka
Drugog svjetskog rata . Dolaskom komunista na vlast otpočeo je period opšteg pritiska na
na islamsku zajednicu. Poseban je bio pritisak na sufizam i na kraju je donesena zabrana
37
derviškog pokreta u Jugoslaviji, što je ostavilo ozbiljne posljedice na tarikatske
organizacije. Godine 1952. njihove aktivnosti u Bosni i Hercegovini su u potpunosti bile
zabranjene. Odluku komunističkih vlasti o zabrani rada sufijama podržala je i
modernistički orijentisana ulema koja je rukovodila Islamskom zajednicom . Tadašnja IVZ
je bila pod snažnim uticajem i kontrolom vladajućih komunističkih struktura. Pripadnici
te modernističke uleme su bratstva i šejhove smatrali ostatkom praznoverja i uvođenjem
novotarija u vjeru, i kao krivovjerje. Sve tekije u BiH (a bilo ih je ukupno sedam) zvanično
su tada zatvorene. Derviške tekije su zatvorene i u ostalim republikama Jugoslavije, ali ih
je ostao samo nekoliko na Kosovu i u Makedoniji. One su tajno nastavile svoje aktivnosti,
zahvaljujući tome što su to u stvari bile privatne kuće šejhova.
Ova zabrana se održala sve do sedamdesetih godina, kada, najviše zahvaljujući
nastojanjima uglednih učenjaka muslimanske zajednice, kadiri-mevlevi šejha i imama
Fejzulaha Hadžibajrića (u. 1990) i rifa’i šejha iz Prizrena, Džemalija Šehua, dolazi do
obnavljanja sufizma u Jugoslaviji. Zajednica islamskih derviških redova Alije u SFRJ
(ZIDRA) osnovana je u Prizrenu krajem 1974. Godine, doduše, bez podrške reisu l-uleme i
Vrhovnog sabora Islamske vjerske zajednice sa sjedištem u Sarajevu. S druge strane, u
Hadži Sinanovoj tekiji u Sarajevu postavljen je domar 1973. godine, pa se u njoj započelo
s nezvaničnim praktikovanjem kadirijskog zikra. Tarikatski centar u Sarajevu otpočeo je s
radom 1977. godine, a tada je donijeta i odluka o saradnji sa ZIDRA-om. Prema popisu iz
juna mjeseca 1977, zikr se već obavljao u Bosni i Hercegovini na ukupno 41 mjestu: u 23
džamije, 12 mesdžida (zavija), 5 tekija i jednoj privatnoj prostoriji. Nakšibendije su još tada
preovladavale sa 36 mjesta, kadirije su imale tri, a mevlevije i rufaije po jedno mjesto
okupljanja. Moglo bi se reći da su u bivšoj Jugoslaviji postojale izvjesne tenzije između
derviških redova na Kosovu i Metohiji i ortodoksne uleme u Bosni i Hercegovini. I danas
postoji jedan broj heterodoksnih redova u našoj državi Bosni i Hercegovini (uglavnom su
to rufaije, ali i neki drugi) koji ne djeluju pod blagoslovom Islamske zajednice BiH.
Njihove specifičnosti su baš u tome što oni ispoljavaju izrazitiji stepen heterodoksije, koji
se kosi sa šerijatskim propisima. Poseban pečat sufijskom – derviškom pokretu dale su
sufije, koje su živjele, a i danas žive u Sarajevu, pa se Sarajevo s pravom može smatrati
centrom i rasadnikom sufijskog učenja u Bosni i Hercegovini, kako u prošlosti, tako i u
najnovije vrijeme. Iz reda sarajevskih derviša bilo je više vrsnih pjesnika, učenjaka,
kaligrafa, narodnih tribuna. Njihove tribine i katedre, u posljednje vrijeme kolokviji i
akademije, bili su pravi rasadnici znanja i educiranja različitih slojeva ove sredine, kako
muškaraca, tako i žena. Hadži Mehmed efendija Čaušević, reisu-l-ulema, sedamnaest je
godina držao dersove iz Mesnevije. Hadži Mujaga Merhemić spada u red najzaslužnijih
stanovnika ovoga grada, bio je ljubitelj nauke i veliki sufija, davši ogroman doprinos ovoj
vrsti djelatnosti sarajevskih derviša. Na njegov poticaj Numan efendija Bajraktarević
Nanija otpočeo je sa prevođenjem Pendi-name, didaktičko-moralnog spjeva perzijskog
klasika Šejha Feriduddina Attara, da bi on, nakon tri dersa, sam preuzeo ovaj obimni
zadatak i priveo ga kraju, na opće zadovoljstvo svih svojih slušalaca, uglednih Sarajlija,
38
derviša, uleme i intelektualaca. Potom je Merhemić nastavio predavanja iz “Đulistana”
Šejha Sadija, popularnog literarno-etičkog djela, mješavine stihova i proze. Nakon
okončanja prevođenja i tumačenja ovog djela, predaje “Divan” Hafiza Širazija, lirsko djelo
kojim autor izražava svoje tesavvufsko-filozofske misli. Iza toga slijede “Bosistan” Šejha
Sadija, pa “Beharistan” Abdurrahmana Džamija. U velikom zamahu, derviško jezgro u
Sarajevu oko sebe je okupilo najuglednije ljude iz reda sarajevske uleme i intelektualaca,
koji nisu bili derviši po duhovnoj vokaciji, kao što su: Mehmed Džemaluddin Čaušević,
Hadži Mehmed Handžić, Ahmed Burek i dr. Čak je u svojoj porodičnoj kući Mujaga
Merhemić sagradio posebnu prostoriju za ove svrhe, nazvavši je “dergah”, gdje su se
održavala predavanja Mesnevije. Nakon njegove smrti dersove iz Mesnevije počinje
održavati Hadži Fejzullah Hadžibajrić (1913.-1990.). Ta predavanja su snimana na
magnetofonsku vrpcu, a potom objavljena u dva toma, zahvaljujući, prije svega, rahmetli
Abdullahu Fočaku (umro 1990.), šejhu nakšibendijske tekije na Mlinima. Nakon
Hadžibajrića predavanja iz Mesnevije nastavio je u tekiji na Mlinima održavati Hadži hafiz
Halid Hadžimulić i ona su neprekidno tekla sve do ovog rata. U tekiji na Mlinima redovno
se od 1957. godine održava akademija “Šebi arus”, 17. Decembra, a sva predavanja su se
počela izdavati u godišnjaku Tarikatskog centra od 1975 godine. Ove akademije su
posvećene velikom islamskom naučniku Mevlana Dželaluddinu Rumiju (1207.-1273.).
Datum tih susreta je dan njegove smrti, 17. Decembar, kada je on položen u mezar (Šebi
arus – nevjestina noć). Taj spomendan je dobio ime po istoimenom gazelu u kome on
preporučuje svojim prijateljima da ga ne oplakuju kada umre, jer on tada stupa u jedan
novi zivot.
U Tekiji na Mlinima je sjedište Tarikatskog centra svih derviških redova i tekija sa
područja Bosne. Promoviran je 1977. godine. U Hadži Sinanovoj tekiji djelimično se
odvijaju aktivnosti Tarikatskog centra, s obzirom da su poslovi sarajevskih derviša
ispreplitani i neusiljeno djeluje suradnja i koordinacija među njima, posebno između
derviša ove dvije tekije. U njima je kroz stoljeća trajala živa naučna aktivnost. Prevedeno je
više klasičnih djela sa arapskog, persijskog i turskog jezika iz područja tesavvufa,
dogmatike, islamske filozofije, šerijatskog prava i lijepe književnosti. Većina tih djela je
publicirana. Pred sami rat se u Hadži Sinanovoj tekiji otpočelo sa serijom predavanja iz
područja islamske dogmatike, koja su trajala do marta 1992. godine, kada se sa njima
prekinulo do boljih vremena.
( Nastaviće se)
39
SUFIZAM I DERVIŠI (XII DIO)

Danas, dvadesetak godina od rata, a prema podacima časopisa Kelamu’l šifa’, koji izdaje
tekija Mesudija u Kaćunima, nedaleko od Sarajeva, u Bosni i Hercegovini ima ukupno 56
naseljenih mjesta gde se izvodi zikr. Od tih 56 mjesta, 17 su tekije u pravom smislu riječi,
dakle, centri s propratnim objektima i prostorijama u kojima se izvodi zikr (semahana),
konačištima, kuhinjama, odajama u kojima boravi šejh, itd. Ukupno 16 objekata su zavije –
derviški mesdžidi, uglavnom privatne kuće ili njihovi dijelovi koji nisu prvobitno bili
predviđeni za život derviša. Ostalo su džamije, u kojima se takođe izvodi zikr. Čak 84% ili
ukupno 47 od tih objekata pripada danas nakšibendijama, ubedljivo najrasprostranjenijem
tarikatu u BiH, dok pet tekija pripada kadirijama, tri rufaijama, a samo jedna (u okolini
Tuzle) šazilijama. Nisu sve tekije pod okriljem Tarikatskog centra BiH : to, na primjer, nije
većina kadirijskih, jedina šazilijska i sve rufaijske tekije u Bosni. Rufaija danas ima u
Sarajevu, Varešu i Srebreniku, a šazilija u okolini Tuzle. Bosanske tekije, po pravilu, potiču
još iz osmanskog perioda, ali ima i novih, kao što je tekija Mejtaš u Sarajevu. Ove grupe
uglavnom rade pod blagoslovom Islamske zajednice, unutar njenih struktura (iako su
registrovane i kao udruženja građana), ali treba imati u vidu da su derviški redovi
tradicionalno imali izvjesnu autonomiju u odnosu na Islamsku zajednicu BiH. Svaki
tarikat bi, u principu, trebalo da djeluje kao nezavisna grupacija, bez kontrole centralne
institucije, ali s njenim neposrednim ili prećutnim dopuštenjem. Halvetija danas nema u
Bosni, iako su početkom 16. vijeka (prije 1531.) imali hanekah u centru Sarajeva, na mjestu
današnje Gazi Husrev-begove medrese. To je bio svojevrsni „sufijski zavod“, centar u
40
kojem su se obrazovali šejhovi i živjeli prema strogo propisanim pravilima (Ćehajić, 1986:
83). Halvetije su imale tekije i u Višegradu, Rudom, Bijeljini i Donjoj Tuzli. Do 1930-ih taj
red je doslovno iščezao iz Bosne, a već krajem Drugog svetskog rata nije više imao nijednu
aktivnu tekiju. Bijeljinsku tekiju je osnovao šejh Sejfulah Ebul-Eis zade Iblizović koji se
1879. godine doselio u Bijeljinu iz Sarajeva. On je u Bijeljini utemeljio halvetijski tarikat i
podigao tekiju. Ta je tekija bila locirana u bijeljinskoj mahali Gvozdevići i bila je locirana u
blizini današnje osnovne škole. Ta je tekija zatvorena 1927.godine a srušena je 1933.godine.
Mevlevija, isto tako, više nema u BiH, ali je u toku projekat obnove istorijske Isa-begove
tekije na Bendbaši, u Sarajevu, koja je pripadala mevlevijama i bila prva, najstarija tekija u
Bosni. Nju je oko 1462.g. podigao osnivač Sarajeva i Novog Pazara, Isa-beg Ishaković.
Srušena je 1957, a četrdeset godina kasnije otpočelo je iskopavanje na toj lokaciji. Nakon
odluke o zabrani rada tekija 1952.godine, srušeno je još osam tekija u BiH, pa se tarikat
počeo održavati preko domaćih i kućnih vjerskih okupljanja u strogoj tajnosti. To je,
dakako, otežalo, ili potpuno prekinulo, sukcesiju pojedinih tarikata, jer su bile zabranjene i
sve prateće ceremonije i obredi. Prestižne su, po ugledu svojih šejhova, bile još i tekije
nakšibendija u Vukeljićima-Živčićima (osnivač Husein-baba Zukić), kao i u selu Oglavku,
kod Fojnice, po šejhu Abdurahmanu Sirriji. Sultan Mehmed II je tu drugu tekiju fermanom
oslobodio od svih poreza i davanja (Ćehajić, 1989: 56). Nakšibendije se u Bosni javljaju u
15.vijeku, a vrhunac dostižu u 18. i 19. Vijeku.
Hadži hafiz Husnija Numanagić (1853-1931) i Hadži šejh Behaudin Hadžimejlić smatraju
se, možda, poslednjim velikim šejhovima u Bosni. Prvi je rukovodio tekijom u Travniku,
uz Jeni džamiju, a drugi tekijom u Živčićima. Porodica Hadžimejlić, sa najstarijom
tradicijom tesavvufa u BiH, a vjerovatno i na Balkanu, dala je nekoliko šejhova
nakšibendijskog reda. Nedavno je u Kaćunima otvorena vrlo moderna tekija (Mesu- dija),
najveća na Balkanu, s bolnicom (hastahanom) za liječenje od narkomanije, alkoholizma,
različitih trauma i psihičkih bolesti, epilepsije, nesanice, teških kožnih bolesti i dr.
Nakšibendije su tradicionalno bile bliske ortodoksnoj ulemi, a Islamska zajednica danas i
sama ponekad šalje hodže i delegira pojedince da budu šejhovi u derviškim redovima.
Kadirije danas imaju tekije u Sarajevu, Zvorniku, Travniku i Jajcu. U Sarajevu je čuvena
Hadži Sinanova (Silahdar Mustafa-pašina) tekija iz 1640.g. I tu je nekad bila bolnica za
duševne bolesnike, a njen prvi poznati šejh, Hasan Kaimija (umro 1691), liječio je travama i
mehlemima, zapisivanjem i bajanjem. Ta istorijska tekija je djelimično stradala pod
Austrijancima, restaurirana je 1956, a u ratu 1992. porušena. Tekija i turbe su ponovo
uređeni tek nedavno. Aktivne tekije su, po pravilu, uvijek otvorene u vrijeme održavanja
zikra (najčešće četvrtkom uveče, ili, rijeđe, petkom ili nedjeljom uveče), a manji broj njih
stalno, jer imaju kućepazitelja. Neke tekije su skoro podignute, na primjer, tekija Mejtaš u
Sarajevu, čiji šejh je svoju idžazetnamu dobio od Mesuda ef. Hadžimejlića i danas ima vrlo
veliki broj sljedbenika, naročito među mladim ljudima. Pa ipak, veoma mali broj tekija je
stalno aktivan ili neprekidno otvoren, s nastojnikom koji može u svako doba da primi
goste. Čak i u Hadži-Sinanovoj tekiji, koja je istorijski spomenik od prvorazrednog značaja,
41
tek s vremena na vreme neko dolazi da otključa prostorije i obavi redovne poslove. Ta
tekija ima i prilično veliku biblioteku. Zikr se, po pravilu, obavlja jednom sedmično, i to
kod većine nakšibendija i kadirija četvrtkom uveče, a kod nekih i nedjeljom uveče, obično
između akšama i jacije namaza. Tada ima i najviše derviša u tekijskim prostorijama, prije
svega u semahani. Oni su različite dobi i profesija: ima tu i univerzitetskih profesora, i
studenata; umjetnika, ljekara i zanatlija; omladine i penzionera, a nerijetko i žena i djece. U
nekim tekijama (džamijama), kao što je Mejtaš (Sarač- Ismailova džamija), zikr se izvodi
nedjeljom kasno uveče, nakon jacije. U Mlinima se, pak, to dešava petkom uveče, nakon
jacije. Žene su ponegde aktivnije, pa i brojne (npr. u Kaćunima), ali učestvuju u zikru „iza
tarikata“ i po pravilu se ne čuju, tj. ne izvode glasni zikr. U pojedinim tekijama njihovo
mjesto je i na galeriji -balkonu (Hadži Sinanova tekija).
Kada je riječ o sufijskim publikacijama, od časopisa se u Bosni i Hercegovini izdvaja
mjesečnik Kelamu’l šifa’(bukv. „zdrav govor“, od 2004.g.) i Šebi arus – časopis Udruženja
derviških redova BiH, Tarikatski centar Sarajevo, koji je redovno počeo da izlazi još 1982.
godine. Naziv tog drugog časopisa bukvalno znači „prva bračna noć“ i odnosi se na
obilježavanje Rumijeve smrti kod mevlevija, 17. decembra 1273. Tada mevlevije ne izvode
svoj sema ritual, već provode noć u razgovoru i postu, svojevrsnoj „duhovnoj
akademiji“.Ova tradicija je obnovljena u Turskoj nakon 1953. godine, u formi tzv.
„okupljanja u spomen na Mevlanu“ održavanih u Konji. Počevši od 1960. godine,
Turistička organizacija Konje je preuzela obuku mladih plesača, ljubitelja Mevlane, koji su
se na specijalnim kursevima pripremali za izvođenje mevlevijske seme. Instrumentalisti,
neophodni za muzički dio tih svečanosti, bili su „regrutovani“ sa Radio Istanbula i Radio
Ankare, među najboljim izvođačima turske klasične muzike (Uzel, 2006: 184). Danas se u
Bosni i Hercegovini prevodi puno sufijskih dijela, bilo pri tekijama (tu je riječ o nešto
slabijim prevodima i izdanjima), bilo pri boljim izdavačkim kućama, gdje su i sami derviši
ponekad prevodioci, kao i pri Fakultetu islamskih nauka, gde je, ipak, daleko najstručniji i
najkvalitetniji rad. Prevode se Ibn Arabi, Rumi, Gazali, a od domaćih mislilaca Abdulah
Bošnjak i drugi. Paralelno ee u Bosni i Hercegovini odvija filozofski, spekulativni, kao i
praktični put, onaj u okviru tarikata. Neki mislioci su tu vrlo cijenjeni kao stručnjaci za
sufizam, ali oni sami se drže na izvjesnoj distanci od tarikata.
Spisak tekija koje danas postoje u Sarajevu:
1..Hadži Sinanova tekija, koju vode vekili Mustafa Orman i Hikmet Misirlić. Ovdje se
sastaju derviši kadirijskog tarikata.
2.Tekija na Mlinima. Nju vodi vekil Seid Strik. U toku rata povremeno je u upotrebi ova
tekija, gdje se sastaju nakšibendije.
3. Džamija Omera Žetice, u kojoj se sastaju derviši iz tekije na Mlinima. Zikrom i ostalim
obredima, kao i svečanostima Šebi arusa rukovodi vekil Seid Strik
4.U tekiji u Čeljigovićima sastaje se kaderijsko-bedevijski krug derviša, kojima je šejh Zakir
Bektić. Ovo derviško društvo je vrlo aktivno u izdavačkoj djelatnosti zahvaljujući
naporima svoga šejha.
42
5. Rufaije nemaju svoju tekiju, ali zikr održavaju u džamiji u Lugavinoj ulici. Zikr vodi
derviš Mustafa Karkin.
6. Gazi Husrev-begov hanikah nije u funkciji.
7. Također u Sarajevu djeluje više medžlisi-zikra na različitim lokalitetima u gradu, koje
vode ovlašćeni imami ili pojedini derviši iz različitih derviških redova.
U izradi ovoga rada sam koristio sljedeću literaturu :

1) Sufizam, Filozofijski rečnik, Matica Hrvatska, Zagreb 1984.
2) Sufizam, Enciklopedija živih religija, Nolit, Beograd, 2004.
3) Sufizam, Mirča Elijade, Vodič kroz svetske religije, Narodna knjiga, 1996.
4). Annemarie Schimmel Gärten der Erkenntnis: Das Buch der vierzig Sufi-Meister
(Düsseldorf und Köln, 1982.)
5). Nedim Filipović ,Tasawwuf – islamski misticizam
6). Roger Garaudy ,Islam i duhovni život: sufizam
7). Huseyin Abiva ,Kratak pregled sufizma na Balkanu
8). Rešid Hafizović ,Suhravadi i Ishaqi škola sufizma
9). Rusmir Mahmutćehajić ,Sedam pitanja o sufizmu
10).Husein Nasr ,Gnoza i sufizam
11) Šebi arus – časopis Udruženja derviških redova BiH, Tarikatski centar Sarajevo
43

Sufizam I Derviši

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sufizam I Derviši

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SUFIZAM I DERVIŠI

Piše: Saud Grabčanović

Tema ko su derviši i i šta je to sufizam vijekovima zaokuplja pažnju mnogih .U ovom

Piše: Saud Grabčanović

Sufizam se zasniva na učenju o bliskosti Allaha DŽ.Š.

Piše: Saud Grabčanović

Piše: Saud Grabčanović

Najpoznatije bosanske mevlevije : Ishak-beg

Najpoznatije nakšibendije : Ajni-dede, Šemsi-dede,

DERVIŠKI REDOVI IZVAN SUNITSKOG I ŠIITSKOG ISLAMA

DERVIŠKI REDOVI KOJI SU ZABRANJENI U OSMANSKOM CARSTVU

Piše: Saud Grabčanović

1) Sufizam u rano-islamskom periodu

Piše: Saud Grabčanović

Piše: Saud Grabčanović

Piše: Saud Grabčanović

Pjesma o Allahu Dž.Š. iz «Masnevije» Dželaludina Rumija hazreti Mevlane :

Piše: Saud Grabčanović

Pojava sufizma i derviških redova u srednjovjekovnoj Bosni.

Piše: Saud Grabčanović

Piše: Saud Grabčanović

Piše: Saud Grabčanović

U izradi ovoga rada sam koristio sljedeću literaturu :

You might also like