Toplum

Bilimleri
Dergisi

Fatıma Zeynep BELEN (*)

PSİKOLOJİNİN ÜÇÜNCÜ BOYUTU:

NEFS PSİKOLOJİSİ VE RÜYALARIN DİLİ

Yazarı: Mustafa Merter

Baskı-Cilt: Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2014, 701 sayfa.

Batı dünyasında psikoloji, bilim haline geldiği günden itibaren insanı an-
lamak için farklı görüşler ileri sürmüştür. Psikologlar, çoğu zaman kendi hayat
hikâyeleri ve mesleki deneyimleri üzerinde yoğunlaşarak psikolojinin temel ku-
ramlarını oluşturmuştur. Doğu dünyasında insanın psikolojik boyutunun, erken
dönemlerde tasavvuf ilmi içinde yer aldığı görülmektedir. Bu dönemde psikolo-
ji bilimi Arapça “ilmu’n-nefs” ifadesi ile isimlendirilmiştir. Din psikolojisi açısın-
dan değerlendirildiğinde, İslam dünyasında psikoloji biliminin “nefs” kavramı
üzerinde şekillendiği söylenebilir.
Son yıllarda, psikoloji bilimi içerisinde yükselen benötesi psikoloji insanın
manevi yönüne ve aşkın varlıkla ilişkisine vurgu yapmaktadır. Benötesi psiko-
lojisinin ülkemizde gelişimine katkı sağlayan Dr. Mustafa Merter, Psikolojinin
Üçüncü Boyutu: Nefs Psikolojisi ve Rüyaların Dili adlı kitabında modern psiko-
lojiye farkı bir boyut kazandırmaya çalışmıştır.
Merter, modern psikoloji ve psikiyatri bilimindeki gelişmelere rağmen ge-
nel insan psikolojisi ve kitlelerin nefs sağlığında gittikçe artan bir çözülme ol-
duğunu ifade eder. Yapılan son araştırmalara göre, ABD ve ülkemizde kaygı ve
depresyon oranlarının geçmiş yıllara göre artmıştır. Batı dünyasında, insan ye-

© Toplum Bilimleri • Temmuz - Aralık • 8 (16) : 367-370

368 Toplum Bilimleri • Temmuz 2014 • 8 (16)

terince anlaşılamadığı için bu durum ortaya çıkmıştır (s.13-14). Merter’e göre

bu problemin çözümü, binlerce yıllık birikimimiz ışığında, batı dünyasına insanı
tanıtmakdan geçmektedir. Bu amaçla, çalışmasını şu cümleler ile ifade eder:
“Bu kitapta, sizlere tasavvuftan hareket ederek modern psikolojiye paralel gi-
den bir diğer insan psikolojisini sunmaya çalışacağız: nefs psikolojisi” (s. 14).
Modern Batı psikolojisi insanı bilinç ve bilinç dışı olmak üzere iki boyutlu
ele almıştır. Nefs psikolojisi ise insanın üçüncü boyutuna işaret eder. Bu üçüncü
boyut, üst bilinç dışı ya da âlem-i misaldir. Burada, modern psikolojinin henüz
keşfedemediği hikmetler vardır (s. 14). Kitap, “Batı Dünyası Psikolojisinin Temel
Kavramları, Nefs Psikolojisine Giriş, Hâl Psikolojisi, Nefs Psikolojisi ve Psikopa-
toloji, Nefs Psikolojisi ve Psikoterapi, Rüyaların Dili” olmak üzere altı bölümden
oluşmaktadır.
Batı Dünyası Psikolojisinin Temel Kavramları bölümünde, nefsi anlamak
üzere batı psikolojisinin temellerine yer verilmiştir (s.14). Öncelikle, Freud ve
Jung’un temel kavramları analiz edilmiştir (s.35). Jung, Freud’dan farklı olarak
alt bilinç dışının derinliklerine inmiştir. Aktif hayal kurma ve rüyalarının analizi
metot olarak kullanmıştır. Buradaki tecrübelerini “Kırmızı Kitap” adını verdiği
bir nüshada toplamıştır. Ancak öznel tecrübelerinin yer aldığı bu kitabın yayım-
lanmasına izin vermemiştir. 2007 yılında, aile meclisi toplanmış ve bu kitabın
yayımlanmasına karar vermiştir. Jung’un vefatından 48 yıl sonra 2009 yılında,
ailenin de izniyle kitap yayımlanmıştır. Kırmızı Kitap’ın yayımlanması “arketip,
kolektif bilinçdışı, persona, anima, animus” gibi Jung’un temel kavramlarına
birinci elden ulaşılması anlamına geliyordu. Merter, çalışmasında bu kitaptan
yaptığı çeviriler ile Jung’un öznel tecrübelerine dair anekdotlara yer vermiştir
(s.64-65). Merter’in bu bölümdeki kavramlardan, özellikle son bölümdeki rüya
analizlerinde ve psikoterapide faydalandığı görülmektedir.
Nefs Psikolojisine Giriş bölümü, “nefs psikolojisinin genel psikoloji içerisin-
deki yeri” sorusu ile başlar. Buna göre, nefs psikolojisi transpersonel psikolojiye
yakındır ve öncelikli ilham kaynağı tasavvuftur. Burada “nefs, hâl, değişik bilinç
hâlleri, farklı bilinç durumları, günlük alışılmış bilinç durumu, can, bilinç dışı
kategorileri” gibi kavramlar genel psikolojiye getirilen yeni kavramlar olarak ele
alınır. Nefs psikolojisine göre bilinç alanı, nefs-i emmarenin karşılığıdır. Nefs-
i emmarenin daha altındaki katmanda ise alt bilinç dışı alanı yer alır. Burası,
kompleks ve gölgelerin (arketiplerin) potansiyel olarak bulunduğu, insandaki
alt alemdir. Nefsin levvame katından itibaren yükselen mülhime, mutmainne,
raziye, marziyye ve safiye boyutları üst bilinç dışını oluşturmaktadır. Merter;
insanın yüce ve latif boyutlarının yer aldığı bu alana, batı dünyasının temas
etmediğini belirtir (s.121-124). Bölümde son olarak; nefsi emmare ve levvame
katındaki bilinç durumları ve can potansiyeli ele alınır.
 Kitap Değerlendirme 369

Üçüncü bölüm olan Hâl Psikolojisi’nde nefs-i emmare ve levvame boyut-

larında yaşanan hallere geniş bir şekilde yer verilir. Hâlleri anlatırken; Kur’an-ı
Kerim ve hadislerin yanı sıra, Kur’an sözlükleri, tefsirler, Mevlana’nın eserleri ve
diğer tasavvuf kitaplarından faydalandığı görülür. Rahmani hâl, bir ya da birkaç
duygunun gelişme sürecinden sonra yaşanan farklı bir bilinç durumu olarak ifa-
de edilir. Bu bölümde hâl kavramının, farkındalık kavramından çok daha geniş
anlamlar içerdiği vurgusu yapılır. Merter, tevekkül ve tefviz gibi hallerin araş-
tırılarak kullanılmasının terapiye yeni bir boyut getireceğini öne sürer (s.190-
191).
Nefs Psikolojisi ve Psikopatoloji bölümünde; yazar, batı kaynaklı kişilik ya-
pılanma kuramları ve nefs psikolojisine göre kişilik yapılanmasını inceler. Son
yıllarda, kişilik yapısındaki olumsuz değişimde medyanın büyük bir etkisinin ol-
duğunu vurgulayan Merter, kişiliği “insan-insan, insan/eşya-dünya, insan-kendi
kendisi, insan-aşkınlık” ilişkileri çerçevesinde kategorize eder. Nefs-i emmare-
nin temel zaaflarını gösteren bir karakter ve kişilik yapısı şeması oluşturur ve
buna Enneagram adını verir. Enneagram üzerinden insanın tekâmülü ve yaşa-
dığı halleri açıklar. Merter, bu halleri aktif hayal kurma yöntemleri ile geçici
olarak yaşatmanın terapistlere yeni boyutlar açabileceğini söyler. Bu bölümde
son olarak kişilik rahatsızlıklarını ayrıntılı olarak ortaya koyar. Bu rahatsızlıkları
nefs psikolojisine göre değerlendirir (s.321-547).
Nefs Psikolojisi ve Psikoterapi bölümünde, nefs psikolojisine göre psiko-
terapi tanımını ve diğer psikoterapi ekollerinden farkını özetleyerek bölüme
başlar. Kadim psikoterapinin İslam öncesinde, değişik dinlerin maneviyat ge-
leneklerinde yer aldığını ifade eder. Yine Merter’e göre tasavvuf tarikatları da
değişik isimler altında psikoterapi uygulamıştır. Bu bağlamda, Darüşşifa hasta-
nelerinin psikiyatri bölümleri ise medeniyetimiz açısından en güzel örnekler-
dir. Modern psikolojinin ortaya çıkışından önce var olan psikoterapi, koruyucu
hekimlik ve hastalıktan sonra tedavi konusunda kullanılmıştır (s.555-558). Bu
bölümde psikoterapi türleri ve terapist eğitimi, psikoterapi uygulaması, terapi
dinamiklerine yer verilmiştir. Değişik din ve maneviyat geleneklerinde kalp ko-
nusu ele alınmıştır. Nefs tezkiyesi, kalp tasviyesi ve ilişkiler dünyasının yeniden
nasıl yapılanacağına dair açıklamalarda bulunulmuştur(s.559-605).
Son bölüm olan Rüyaların Dili’nde, yazarın yıllardır yaptığı terapilerdeki rü-
yaların dili hakkındaki tecrübelerine yer verilmiştir. Merter; rüyaların “bugünkü
bilinç hayatımız, alt bilinç dışı gölge ve komplekslerimiz, üst bilinçdışı latif duygu
ve duygularımızdaki bizim ya da başkalarının mübarek kişilikleri” olmak üzere
üç varoluş alanını aydınlattığını ifade etmektedir. Bu bölümde Merter; ayrıca,
terapilerde karşılaştığı rüya örneklerine yer vererek, rüyaları nefs psikolojisine
göre analiz etmektedir (s. 615-664).
370 Toplum Bilimleri • Temmuz 2014 • 8 (16)

Psikolojinin Üçüncü Boyutu: Nefs Psikolojisi ve Rüyaların Dili adlı kitabın;

modern psikolojinin yanı sıra; Kur’an-ı Kerim, hadisler gibi temel kaynaklar ve
Mevlana, Yunus Emre, İbn Arabi gibi mutasavvıfların görüşleri çerçevesinde te-
mellendirildiği görülmektedir. Din psikolojisi bölümlerinde yapılan araştırma-
larda; Kur’an, hadis ve Anadolu kültüründen yararlanılmaktadır. Bu bağlamda,
bir psikiyatr tarafından böyle bir çalışma yapılması din psikolojisi bilimi açısın-
dan önemli görülmektedir. Eser, ülkemizde yapılacak din psikolojisi çalışmala-
rında kaynak kitaplardan biri olabilir.
Kitapta, bundan sonra yapılacak araştırmalara ışık tutmak üzere zengin bir
dipnot ve referans sistemi oluşturulmuştur. Böyle bir yaklaşımın genç araştır-
macılara ufuk açacağı söylenebilir.

Notlar
(*) Dr., Din Psikolojisi.