CYTOLOGIA

BŁONY KOMÓRKOWE
Błony komórkowe:
- oddzielają komórki od środowiska zewnętrznego
- tworzą wewnątrz komórki system błon oddzielających przedziały cytoplazmy wyspecjalizowane funkcjonalnie
- widoczne pod mikroskopem elektronowym jako trójblaszkowe struktury (grubośd 7,5nm <- każda po 2,5 nm)
* blaszki zewnętrzne -> elektronowo gęste (ciemniejsze)
* blaszka wewnętrzna -> jest jasna
- zbudowane z lipidów, białek oraz węglowodanów połączonych z tymi lipidami i białkami

Lipidy wchodzące w skład błon komórkowych:

- fosfolipidy
- cholesterol
- glikolipidy  z polisacharydów i tłuszczów

Fosfolipidy:
- spolaryzowane i amfipatyczne (zdolne do utrzymywania się na granicy wodno-lipidowej)
- mają biegun hydrofilowy i hydrofobowy (z powinowactwem do wody i bez)
* bieguny hydrofilowe -> skierowane w stronę otaczającego środowiska
* bieguny hydrofobowe -> skierowane w stronę wnętrza dwuwarstwy fosfolipidowej
- hydrofilowe główki fosfolipidów -> zbudowane z glicerolu z dodatnimi grupami azotowymi, do których wiążą się
ujemne grupy fosforanowe
- hydrofobowy ogonek -> zbudowany z dwóch kwasów tłuszczowych (najczęściej nasyconych); jest kowalencyjnie
związany z glicerolem

Zadanie dwuwarstwy lipidowej  tworzy barierę przez którą swobodnie mogą dyfundowad hydrofilowe jony i
małe cząsteczki

Podstawowe fosfolipidy błonowe:

- fosfatydylocholina
- fosfatydyloseryna
- fosfatydyloetanolamina
- sfingomielina
- lecytyna

Funkcje cholesterolu w dwuwarstwie lipidowej:

- ogranicza ruchy sąsiednich fosfolipidów
- stabilizuje/usztywnia strukturę dwuwarstwy
- wbudowany pomiędzy fosfolipidy w obu warstwach błony

Gdzie w komórce występują glikolipidy?

są w plazmalemmie (błonie otaczającej całą komórkę) w warstwie graniczącej z zewnętrzem komórki

Białka:
- charakter amfipatyczny
- regiony hydrofilowe graniczą z zewnętrznym i wewnętrznym środowiskiem wodnym
* bogate w polarne aminokwasy (np. kwas glutaminowy)
* te regiony hydrofilowe zwrócone do środowiska zewnętrznego/pozakomórkowego związane są z
oligosacharydami
* te regiony hydrofilowe zwrócone do środowiska wewnętrznego związane są z kwasami tłuszczowymi
- regiony hydrofobowe -> zatopione w hydrofobową warstwę fosfolipidów w dwuwarstwie; mają wiele
aminokwasów niepolarnych (np. leucynę)

Podział białek błony komórkowej ze względu na stopieo zintegrowania z dwuwarstwą lipidową:

- białka powierzchniowe  można je oddzielid od dwuwarstwy przez łagodną ekstrakcję (np. w roztworach soli)
- białka integralne (transbłonowe)  można je oddzielid przez dezintegrację dwuwarstwy fosfolipidowej przy
stosowaniu silnych detergentów lub rozpuszczalników

Funkcje białek błonowych:

- transport cząsteczek przez błony (kanały transportowe, białka nośnikowe, pompy jonowe)
- aktywnośd enzymatyczna
- wiążą cytoszkielet komórki z wewnętrzną częścią błony
- łączą komórki z komórkami sąsiednimi oraz macierzą pozakomórkową
- są jak receptory w sygnalizacji pomiędzy komórkami

Tratwy lipidowe:
- obszar dwuwarstwy różniący się składem od pozostałej części dwuwastwy (czyli błony konwencjonalnej)
- są szczególnie bogate w glikosfingolipidy i cholesterol
- zawierają białka kaweoliny 1,2,3 -> uczestniczą w formowaniu pęcherzyków podbłonowych oraz kaweoli (czyli
wpukleo błony komórkowej) a także w ich ruchu
- w danej temperaturze mają inną płynnośd niż błona konwencjonalna (z powodu innego upakowania lipidów,
różnic w ich nasyceniu czy długości ogonów hydrofobowych)
- obecne w komórkach mięśniowych gładkich, komórkach mioepitelialnych, fibroblastach, komórkach śródbłonka
- biorą udział w regulacji sygnalizacji międzykomórkowej poprzez zagęszczanie lub rozrzedzanie domen
komórkowych, które zawierają białka biorące udział w wymianie i transdukcji informacji

Węglowodany:
- w postaci reszt cukrowych połączonych z białkami (glikoproteiny) lub lipidami (glikolipidy)
- występują tylko na powierzchni zewnętrznej dwuwarstwy
- tworzą glikokaliks -> jest to warstwa węglowodanów pokrywająca błonę komórkową
- różnorodnośd kombinacji węglowodanów na powierzchni błony komórkowej determinuje właściwości
antygenowe danej komórki
- przez odpowiedni skład węglowodanów na powierzchni błony umożliwione jest rozpoznawanie się komórek i
łączenie się ich ze sobą w zespoły Kaweole  wpuklenia błony komórkowej
Zbyt duża ilośd cholesterolu w dwuwarstwie lipidowej skutkuje:
- błona lipidowa staje się sztywna w warstwach zewnętrznych, a bardziej płynna w środku, w części hydrofobowej.
Jest to przyczyną:
* zmiany kształtu erytrocytów -> to zaburza ich selekcję i usuwanie w śledzionie
* marskośd wątroby (jako dalsze konsekwencje) <- częściej jednak jako wynik nadużywania alkoholu

Asymetria błony utrzymywana jest przez enzymy:

- flipazy  przerzucają fosfolipidy z jednej warstwy do drugiej
- flopazy  przesuwają fosfolipidy w obrębie jednej warstwy

Powstawanie błon komórkowych:

- przez dobudowywanie nowych fragmentów
- wyjątek: błony mitochondriów i peroksysomów  in situ ze składników importowanych do
organelli za pomocą białek nośnikowych
- fosfolipidy  są syntetyzowane w cytosolu z diglicerolu i seryny
 TRANSPORT PRZEZ BŁONY
Transport przez błony:
1) Transport bierny prosty
- cząsteczki rozpuszczalne w lipidach dyfundują przez błonę zgodnie z gradientem stężeo
- przechodzą tak: rozpuszczalniki organiczne (alkohole, benzen), hormony steroidowe, niektóre leki, mocznik,
gazy (O2, CO2, N2)
2) Transport ułatwiony
- zgodny z gradientem stężeo
- uczestniczą w nim białka transportowe w formie białek kanałowych lub nośnikowych
- transportowane są: aminokwasy, cukry, jony z otoczką hydrofilową
3) Uniport
- transport jednej cząsteczki przez białko nośnikowe
4) Symport
- jedno białko nośnikowe transportuje dwie cząsteczki w tym samym kierunku
5) Antyport
- transport jednej cząsteczki w jednym kierunku wymaga jednoczesnego transportu innej cząsteczki w drugim kierunku
6) Transport aktywny
- przenoszenie cząsteczek przez błony wbrew gradientowi stężeo
- wymaga udziału białek nośnikowych i energii z hydrolizy (rozkładu) ATP
- np. pompy jonowe -> pompa sodowo-potasowa (Na+-K+-ATP-aza)
a) transport aktywny pierwotny -> np. działanie pompy sodowo-potasowe
b) transport aktywny wtórny

Działanie pompy sodowo-potasowej (jako przykład transportu aktywnego pierwotnego):

- aktywnie transportuje jony Na+ na zewnątrz, a jony K+ do wnętrza komórki
- w wyniku rozkładu ATP następuje zmiana konformacji białka oraz transport 3 jonów Na+ na zewnątrz i ich
uwolnienie z kompleksu
- kompleks w tej samej formie co po uwolnieniu jonów sodu wiąże 2 jony K+, a potem ulega defosforylacji i
ponownej zmianie konformacji co pozwala przenieśd 2 jony K+ do wnętrza komórki
- jony K+ uwolnione są wewnątrz komórki po przyłączeniu ATP

Zasada działania transportu aktywnego wtórnego:

- gradient elektrochemiczny wytworzony w transporcie aktywnym pierwotnym stanowi energię do transportu
jonów i innych cząsteczek wbrew ich gradientowi
- białka nośnikowe działają na drodze symportu lub antyportu
- związanie jonów Na+ do białka po zewnętrznej stronie pozwala na związanie do tej części innych transportowanych
cząsteczek (w przypadku pompy Na+/K+ jest to glukoza) i wtedy następuje konformacja białka nośnikowego
- następuje transport cząsteczek i uwolnienie obydwu po drugiej stronie błony
- np. transport glukozy w komórkach jelita cienkiego, kosztem wytworzenia gradientu sodu

Budowa pompy sodowo-potasowej:

- z dwóch podjednostek, które tworzą w błonie heterotetramer
* większej α -> wiąże ATP; przyłączane są do niej 3 jony Na+
* mniejszej β

Co jest skutkiem działania pomp jonowych w transporcie aktywnym?

nierównomierne rozłożenie jonów i ładunków elektrycznych po obu stronach błony

Znaczenie transportu aktywnego pierwotego:

- utrzymuje potencjał błonowy
- utrzymuje objętośd komórek
Białka nośnikowe:
- wiążą cząsteczki po jednej stronie i uwalniają po drugiej stronie błony
- transport najczęściej aminokwasów i cukrów
- transportowi towarzyszy zmiana konformacji białka nośnikowego
- związanie cząsteczki, konformacja białka nośnikowego, uwolnienie cząsteczki po drugiej stronie, powrót białka
nośnikowego do wcześniejszej konformacji

Białka kanałowe:
- tworzą hydrofilne kanały w białkach transbłonowych
- występują jako kanały jonowe lub wodne
- mogą byd stale otwarte lub otwierad się po zadziałaniu bodźca

Podział białek kanałowych ze względu na rodzaj działającego na nie bodźca:

a) białka kanałowe otwierane ligandem/ bramkowane ligandem (cząsteczką sygnałową)
- otwierają się po związaniu liganda z białkiem i zamykają po odłączeniu/dysocjacji liganda od białka
- ligandy: neuroprzekaźniki lub nukleotydy (np. cAMP w receptorach węchowych; cGMP w czopkach siatkówki)
- kanały bramkowane neuroprzekaźnikami -> są w błonach postsynaptycznych neuronów
* neuroprzekaźnik wiąże się do miejsca receptorowego białka, następuje zmiana konformacji białka i
następuje napływ odpowiednich jonów do komórki
b) białka kanałowe otwierane mechanicznie
- bodziec mechaniczny otwiera kanały, co umożliwia napływ jonów
- np. komórki rzęsate ucha wewnętrznego (stereocilia komórek uginają się po kontakcie z błonką pokrywającą
w uchu wewnętrznym i następuje otwarcie kanałów jonowych i depolaryzacja komórki)
c) białka kanałowe otwierane białkiem G
- interakcja białka receptorowego z kompleksem białka G
- aktywowane białko G działa na białko kanałowe i moduluje jego zdolnośd transportową
- np. w komórkach mięśnia sercowego -> muskarynowy receptor acetylocholiny
d) białka kanałowe otwierane zmianą potencjału błonowego
- np. kanały sodowe przy transmisji impulsu nerwowego

Do czego prowadzi nadekspresja genu MRP1 i co jest produktem tego genu?

- produkt: P-glikoproteina (z rodziny transporterów ABC) -> wypompowuje z komórki ksenobiotyki
- nadekspresja prowadzi do oporności wielolekowej (MDR) co jest przyczyną niepowodzeo przy chemioterapii
nowotworów czy kuracjach antybiotykowych, ponieważ P-glikoproteina wypompowuje z komórki
nowotworowej leki przeciwnowotworowe, a z komórek bakterii antybiotyki
Transportery ABC uczestniczą w
Skutki mutacji w obrębie genów kodujących transporter ABC: transporcie zależnym od ATP.
- zastój żółci i jej gromadzenie się w hepatocytach
- hiperbilirubinemia (zespół Dubina-Johnsona) <- mutacja w genie MRP2
- niedokrwistośd syderoblastyczna z ataksją <- mutacja genu ABC7 który koduje białko transportujące żelazo
- opornośd wielolekowa <- nadekspresja genu MRP1

Endocytoza:
- jest to transport aktywny substancji wielkocząsteczkowych z udziałem obłonionych pęcherzyków (endosomów)
do wnętrza komórki
- pinocytoza -> odmiana endocytozy
* transport substancji płynnych w pęcherzykach pinocytarnych (pinosomach) do komórki
* po wniknięciu do wnętrza komórki zawartośd pęcherzyka wraz z jego błoną ulegają przetworzeniu w
cytoplazmie przy udziale wyspecjalizowanych organelli
# transcytoza -> odmiana pinocytozy
- transportowane pęcherzyki przechodzą przez cytoplazmę niezmienione i są uwalniane po drugiej
 stronie komórki
- np. w komórkach śródbłonka
- fagocytoza -> odmiana endocytozy
* jest to transport ciał stałych w pęcherzykach (fagosomach) do komórki
* przeprowadzają ją komórki: makrofagi, komórki Sertolego, granulocyty, komórki barwnikowe siatkówki
* substancje stałe przylegające do komórki są otaczane przez wypustki cytoplazmy, które tworzą duże
pęcherzyki (fagosomy)
*tworzy się zagłębienie w błonie, substancja stała wchodzi do zagłębienia i zostaje zamknięta przez wypustki
cytoplazmy]
- endocytoza przy udziale receptorów
* dotyczy np. lipoprotein, cholesterolu, czynników wzrostu, hormonów, wirusów
* receptory na powierzchni błony wiążą się ze specyficznymi ligandami i powstają kopleksy ligand-receptor
* do kompleksu przyłącza się adaptyna, a do nowego komplesku ligand-receptor-adaptyna wiązane są
cząsteczki klatryny
* powstają zagłębienia (pokryte białkiem klatryną) nazywane dołkami okrytymi, które następnie „odcinane
są” od reszty błony przez dynaminę i powstaje uformowany pęcherzyk okryty/opłaszczony (endosom)
(okryty klatryną)
* pęcherzyki okryte pozbawione są we wnętrzu komórki w środowisku kwaśnym płaszcza klatrynowego oraz
receptory oddzielają się od związanych ligandów
* cząsteczki klatryny ulegają recyklingowi, a receptory wracają na powierzchnię błony komórkowej i oba są
ponownie wykorzystywane <- recyrkulacja receptorów
* pęcherzyk pozbawiony klatrynowego płaszcza jest zdolny do fuzji z organellami (np. lizosomami)

Ubikwitynacja:
- jest to przyłączenie ubikwityny do cząsteczki białka
- zachodzi przy udziale 3 enzymów: E1 (aktywujący), E2 (koniugujący), E3 (ligaza białkowa)
- łączy się jedna z 7 cząsteczek lizyny wchodzącej w skład ubikwityny
- ubikwitynacja umożliwia sortowanie cząsteczek białka i ich kierowanie (w zależności od ilości
cząsteczek przyłączonej ubikwityny) do lizosomów lub proteasomów, gdzie są niszczone
* 1 cząsteczka ubikwityny  do lizosomów
* 4 cząsteczki ubikwityny  do proteasomów
- kod ubikwitynacji – sposób wiązania i liczba związanych cząsteczek
- deubikwitynacja – przebiega za pomocą hydrolaz

Endosomy wczesne:
- wnętrze endosomów wczesnych – pH 6
- rola: w recyrkulacji receptorów błonowych (do błony lub aparatu Golgiego)
- powstają w wyniku fuzji pęcherzyka endocytarnego z pęcherzykiem transportującym
makrocząsteczki z Aparatu Golgiego

Endosomy późne / ciałka wielopęcherzykowe / egzosomy:

- powstają, gdy błona endosomów wczesnych pączkuje do środka; tworzą się w głębi komórki w cytoplazmie
- mają we wnętrzu wiele pęcherzyków z pH 5
- w błonach są hydrolazy kwaśne z aparatu Golgiego (mogą rozkładad białka/lipidy)
* jeśli nie mają odpowiednich hydrolaz to fuzują z lizosomami
- endosomy późne przez pączkowanie mogą dawad początek pęcherzykom z enzymami hydrolitycznymi
czyli lizosomom
Egzocytoza:
- wydzielanie poza komórkę zawartości pęcherzyków formowanych w cytoplazmie
- wiąże się z fuzją błon pęcherzyka i błony komórkowej (zachowana jest integralnośd powierzchni komórki)
- by błony mogły się połączyd, receptory muszą się wzajemnie rozpoznad i przy udziale odpowiednich białek
wytworzyd kompleks fuzyjny
- egzocytoza konstytutywna:
* zachodzi w sposób ciągły
* transport i uwalnianie substancji są niezależne od warunków zewnętrznych działających na komórkę
- egzocytoza regulowana:
* zachodzi pod wpływem określonych bodźców
* wyrzucenie ziaren wydzielniczych poza komórkę w wyniku działających czynników zewnętrznych
* bodźce: np. wiązanie hormonów, neuromediatorów, przeciwciał

KOMUNIKACJA MIĘDZYKOMÓRKOWA
Komunikacja międzykomórkowa:
- komunikacja na drodze chemicznej przez cząsteczki sygnalizacyjne przesyłające informacje do komórek o
odpowiednich receptorach
- cząsteczki sygnalizacyjne: np. hormony, neuromediatory, cytokiny, czynniki wzrostu
- receptory cząsteczek sygnalizacyjnych:
a) receptory śródkomórkowe
* wiążą hydrofobowe cząsteczki sygnalizacyjne (łatwo pokonujące dwuwarstwę lipidową)
* wiążą: hormony steroidowe, pochodne witaminy A, hormony tarczycy
* łączą się receptorami cytoplazmatycznymi lub sekwencjami DNA w wyniku czego regulują transkrypcję
genów docelowych
b) receptory powierzchni komórki (błonowe)
* są to głównie glikoproteiny powierzchni komórki
* rozpoznają i wiążą zbyt duże cząsteczki (hormony białkowe, polipeptydowe) lub cząsteczki zbyt
hydrofilowe żeby przeszły przez dwuwarstwę lipidową
* po związaniu receptora i odpowiedniej cząsteczki włączają się szlaki sygnalizacyjne odpowiedzialne za:
# kontrolę przepuszczalności dwuwarstwy przez wpływ na konformację białek kanałowych
transportujących jony <- receptor nikotynowo-acetycholinowy
# regulację transportu innych cząsteczek do komórki -> np. cholesterolu przez receptory lipoprotein
o niskiej gęstości LDL
# interakcję składników macierzy pozakomórkowej i sąsiednich komórek z cytoszkieletem przez
integryny (białka integralne błony komórkowej)
# transfer informacji do cytoplazmy przez aktywację wtórnych przekaźników
 aktywację cAMP
 aktywację jonów Ca2+ lub fosfatydyloinozytydy
# przenikanie do komórek patogenów (wirusów) naśladujących inne ligandy wiązane przez receptory
na powierzchni komórki

Podział receptorów błonowych:

a) receptory związane z białkami kanałowymi
- zaliczamy tu kanały jonowe bramkowane ligandem (otwierane przez wiązanie neuroprzekaźników)
- receptor wiąże cząsteczkę sygnalizacyjną i następuje czasowe otwarcie kanału jonowego, który transportuje
jony przez błonę
- np. receptory nikotynowo-acetylocholinowe synapsy nerwowo-mięśniowej
b) receptory katalityczne
- zaliczamy tu białka transbłonowe
- ich domena pozakomórkowa wiąże ligand, a domena cytoplazmatyczna (wewnątrzkomórkowa) ma
 aktywnośd katalityczną kinazy białkowej
- większośd wykazuje aktywnośd kinazy tyrozynowej
* receptory nabłonkowego czynnika wzrostu (EGF)
* receptory płytko-pochodnego czynnika wzrostu (PDGF)
* receptory insuliny
c) receptory cytokin -> receptory multimeryczne
- każda podjednostka ma:
* pojedynczą domenę transbłonową
* dużą domenę pozakomórkową (wiążącą cytokiny)
*białkową domenę cytoplazmatyczną (wiążącą różne białka regulatorowe)
- ważniejsze receptory cytokin:
* kinaza tyrozynowa niezwiązana z receptorem
* kinazy z rodziny src i JAKs (kinazy Janus)
d) receptory związane z białkiem G
- wiążą wiele różnych cząsteczek sygnałowych, np. białka, polipeptydy, pochodne aminokwasów (aminy
biogenne), pochodne aminokwasów tłuszczowych (prostaglandyny)
- działają:
* endokrynowo -> jako neuromediatory
* autokrynowo i/lub parakrynowo -> hormony tkankowe
- są to białka transbłonowe związane z kanałami jonowymi lub enzymami (cyklaza adenylowa), które są
wiązane do wewnętrznej powierzchni dwuwarstwy
- aktywacja receptora przez ligand -> interakcja z białkiem G (jest to białko regulatorowe wiążące GTP) ->
uruchomienie wtórnych przekaźników cytoplazmatycznych (np. cAMP i Ca2+)

CYTOPLAZMA

Komórka jest zbudowana z jądra komórkowego i cytoplazmy. Cytoplazma otoczona z zewnątrz błoną komórkową,
a od jądra oddzielona otoczką jądrową.
Cytoplazma składa się z cytoplazmy podstawowej (cytosol)
# są w niej organelle komórkowe, struktury włókienkowe, wtręty cytoplazmatyczne
# postad silnie uwodnionego żelu z białkami (enzymami), metabolitami (np. aminokwasami), cukrami
prostymi, kwasami tłuszczowymi, makrocząsteczkami (np. glikogen), solami mineralnymi

Szkielet komórki (cytoszkielet) składa się z:

- mikrotubul
Nadają one kształt i sztywnośd komórce, biorą udział w rozmieszczeniu
- mikrofilamentów
organelli, biorą udział w transporcie wewnątrzkomórkowym.
- filamentów pośrednich

Mikrotubule:
- z α-tubuliny i β-tubuliny
* α- i β-tubuliny w obecności GTP polimeryzują i tworzą profilamenty
* mikrotubula utworzona jest z 13 protofilamentów koncentrycznie ułożonych obok siebie
- średnica 25nm
- są spolaryzowane
- proces powstawania mikrotubul ma początek w pobliżu centrioli w MTOC (centrum organizacji mikrotubul)
- podział mikrotubul:
* mikrotubule labilne -> czasowo pojawiają się w organizacji wrzeciona kariokinetycznego
* mikrotubule stabilne -> budują centriole centrosomów i ciałek podstawnych, neurotubule, aksonemę
rzęsek i witek (czyli ich aparat ruchowy)
- dynamiczna niestabilnośd mikrotubul -> ciągłe procesy polimeryzacji i depolimeryzacji podczas ciągłej
przebudowy kooców mikrotubul
 * biegun (+) -> biegun, gdzie szybciej zachodzi polimeryzacja
* biegun (-) -> biegun, na którym zachodzi depolimeryzacja
- depolimeryzacja mikrotubul zachodzi przy hydrolizie GTP przyłączonego do heterodimerów (par α- i β-tubuliny)
- polimeryzacja mikrotubul zachodzi przy wysokim stężeniu wolnej tubuliny oraz niskim stężeniu Ca2+
- białka MAPs
* stabilizują mikrotubule przez hamowanie ich depolimeryzacji
* białka kinezyna i dyneina (jako białka MAPs) biorą udział w aktywnym (ATP-zależnym) transporcie
organelli i pęcherzyków
* wpływają razem z mikrotubulami na:
# kształt komórek
# tworzą sied odpowiedzialną za rozmieszczenie organelli
# uczestniczą w budowie aksonemy i ciałek podstawnych rzęsek i witek
# uczestniczą w budowie centrosomu i wrzeciona podziałowego

Co może spowodowad stabilizację lub demontaż mikrotubul?

podanie z zewnątrz alkaloidów:
* taksol -> stabilizuje strukturę mikrotubul
* kolchicyna, winblastyna, winkrystyna -> nie dopuszczają do polimeryzacji mikrotubul

Czyli alkaloidy uniemożliwiają wytworzenie mikrotubul wrzeciona podziałowego co hamuje podział komórek, dlatego
też wykorzystuje się alkaloidy przy leczeniu chorób nowotworowych.
Żaden z powyższych alkaloidów nie ma wpływu na mikrotubule centrioli, migawek, witek.

Zespół nieruchomych rzęsek -> wywołane mutacjami genów kodujących białka rzęsek i wici
- nieruchomośd plemników
- niepłodnośd męska
- chroniczne zakażenia dróg oddechowych (bo brak oczyszczania dróg oddechowych przez rzęski)

Centriole:
- średnica 200nm, długośd 400nm
- zbudowane z 9 tripletów mikrotubul rozmieszczonych koncentrycznie (dookoła), które połączone są ze sobą
białkami fibrylarnymi
- do wnętrza centrioli dochodzą promieniście włókienka białkowe wiążące Ca2+
- budują też ciałka podstawowe wici i rzęsek (odpowiadających za ruch)
- centrosom:
* inicjuje polimeryzację mikrotubul
* w komórce interfazowej utworzony z centrioli pierwotnej, centrioli wtórnej (ułożonej do niej prostopadle) i
białkowego materiału pericentriolarnego (pericentryny, y-tubuliny)
* podlegają duplikacji w interfazie, podczas mitozy rozchodzą się do przeciwległych biegunów komórki i
razem z wrzecionem podziałowym tworzą aparat podziałowy
Aparat podziałowy:
Mikrofilamenty aktynowe: - dwa centrosomy
- średnica 6nm - wrzeciona podziałowe
- z 2 oplatających się łaocuchów aktynowych (z F-aktyny)
- każdy łaocuch F-aktyny powstaje w polimeryzacji białkowych monomerów G-aktyny
- tworzą najczęściej pęczki lub przestrzenne sieci
- są spolaryzowane
* szybsze dobudowywanie monomerów aktyny jest na koocu (+)
- charakteryzuje dynamiczna niestabilnośd (polimeryzacja i depolimeryzacja zachodzą równomiernie, monomery
aktyny są stale wymieniane, a długośd filamentów się nie zmienia)
- polimeryzacja
* zależy od obecności wolnej aktyny i jonów Ca2+
 * inicjowana jest przyłączeniem ATP do aktyny
- depolimeryzacja -> wywołana hydrolizą ATP na aktynie

Rola poszczególnych białek na mikrofilamenty aktynowe:

a) spektryna i ankiryna -> łączą filamenty aktynowe z integrynami tworząc szkielet, który podtrzymuje błonę
komórkową
b) filamina -> sieciuje filamenty aktynowe, które tworząc warstwę korową cytoplazmy chronią komórkę przed
urazami mechanicznymi
c) żelsolina -> zwiększa płynnośd cytoplazmy fragmentując sieci filamentów aktynowych
* ułatwia to zmianę kształtu komórki i jej przemieszczanie, endocytozę, transport wewnątrzkomórkowy
d) fibryna, α-aktynina, fascyna -> sieciują filamenty aktynowe w równoległe pęczki tworzące zrąb
mikrokosmków i stereociliów
e) miozyna
* umożliwia podział komórek przy współudziale pierścienia kurczliwego
* umożliwia endocytozę i egzocytozę
* miozyna I -> pozwala na poruszanie się komórek za pomocą pseudopodiów
* miozyna II -> umożliwia skurcz komórek mięśniowych
* miozyna V -> umożliwia transport wewnątrzkomórkowy

Filamenty pośrednie:
- średnica 10nm
- zbudowane z białek fibrylarnych (zawierają na obu koocach domeny globularne, a środkowa częśd tworzy
domenę włóknistą)
- domeny środkowe -> umożliwiają agregację białek tworząc boczne splecione dimery, które potem łączą się ze
sobą przeciwbieżnie i budują tetramery, a tetramery łączą się w szeregi tworząc filamenty pośrednie
(przypominające strukturą sznur)
- nie mają biegunowości
- są strukturami stałymi -> raz uformowane nie ulegają depolimeryzacji
- są we wszystkich rodzajach komórek, szczególnie w tych narażonych na urazy
- nadają komórkom odpornośd mechaniczną, utrzymują kształt komórki, wzmacniają wypustki cytoplazmatyczne
(w komórkach nerwowych i glejowych)
- w jądrze tworzą blaszkę jądrową (laminy)
- w cytoplazmie w formie sieci otaczają jądro lub jako pęczki biegną na obwodzie komórki i łączą się z białkami
transbłonowymi
- filamenty keratynowe wzmacniają hemidesmosomy przy współudziale plakin
- pęczki i przestrzenne sieci filamentów pośrednich tworzone są dzięki białkom:
* filagrynie -> w filamentach keratynowych
* synaminie -> w filamentach desminowych
* plektynie -> w filamentach wimentynowych

Podział filamentów pośrednich:

a) filamenty keratynowe -> w komórkach nabłonkowych
* z heterodimerów cytokeratyn typu I (białka kwaśne) i cytokeratyn typu II (białka obojętne i zasadowe)
b) filamenty wimentynowe i wimentynopodobne -> w komórkach tkanki łącznej
* z homodimerów wimentyny lub heterodimerów wimentyny i innego swoistego dla tkanek białka
c) filamenty desminowe -> w komórkach mięśni gładkich i w liniach Z włókien mięśni szkieletowych
* z desminy i wimentyny
d) gliofilamenty -> w komórkach glejowych (a dokładniej w astrocytach)
* z GFAP i wimentyny
e) neurofilamenty -> w aksonach i dendrytach neuronów
 * neurofilamenty NF-L -> masa do 70 kDa
* neurofilamenty NF-M -> masa do 110 kDa
* neurofilamenty NF-H -> masa do 150 kDa
Do neurofilamentów zaliczamy też α-interneksynę występującą w rdzeniu kręgowym.
f) laminy jądrowe -> we wszystkich komórkach jądrzastych
* masa 60-70 kDa
* 5 typów lamin: A, C, B1, B2, B3
* są miejscem przyczepu heterochromatyny w jądrze komórkowym
* tworzą blaszkę jądrową na wewnętrznej błonie otoczki jądrowej, którą wzmacniają

Do czego prowadzi nieprawidłowa budowa lamin A i C należących do lamin jądrowych (wśród filamentów
pośrednich)?
do laminopatii, czyli deformacji otoczki jądrowej komórek mięśni szkieletowych, mięśnia sercowego i komórek
nerwowych
- nowotwory glejowe -> mają kwaśne białko
Rybosomy: glejowe GFAP
- struktury ziarniste - nowotwory mięśniowe -> mają desminę
- zbudowane z białek i rybosomalnego RNA (rRNA)
- rybosom 80S składa się z podjednostek 40S i 60S
- polirybosomy -> pojedyncze rybosomy powiązane nicią mRNA
* występują luźno w cytoplazmie lub są przytwierdzone poprzez dużą podjednostkę 60S do błon siateczki
śródplazmatycznej albo do zewnętrznej błony otoczki jądrowej
- ergastoplazma -> obszary komórek o dużej ilości rybosomów, które barwią się zasadochłonnie
- uczestniczą w syntezie białek
* mała podjednostka 40S dopasowuje aminoacylo-tRNA do kodonów mRNA
* duża podjednostka 60S wytwarza wiązania peptydowe między aminokwasami i przeprowadza elongację
syntetyzowanego łaocucha polipeptydowego
* jeżeli początkowy odcinek powstającego peptydu ma sekwencję sygnałową, to rybosom przyczepia się do
błon siateczki śródplazmatycznej, a jeśli tej sekwencji nie ma, to dalsza synteza przebiega w cytoplazmie
- rybosomy cytoplazmatyczne -> syntezują białka na potrzeby własne komórki
- rybosomy związane z siateczką śródplazmatyczną -> syntezują białka na eksport, enzymy lizosomalne, białkowe
składniki cytomembran pęcherzyków oraz organelli komórkowych

Siateczka śródplazmatyczna:
- tworzy system kanalików i cystern; kanaliki w miejscach rozdętych tworzą pęcherzyki i wakuole a w miejscach
spłaszczonych cysterny
- wewnątrz siateczki komórka magazynuje wodę i elektrolity
- siateczka śródplazmatyczna ziarnista (szorstka)
* tworzy system spłaszczonych cystern pokrytych rybosomami po zewnętrznej stronie
* w błonie siateczki są kompleksy białek, które rozpoznają i przytwierdzają do niej rybosomy:
# białko dokujące -> receptor błonowy, rozpoznaje cząsteczkę SRP (cytoplazmatyczny kompleks
białkowo-rybonukleinowy) przyłączoną do dużej podjednostki 60S rybosomu
# ryboforyny -> białka przytwierdzające dużą podjednostkę 60S rybosomu do błony po odłączeniu SRP
# enzymy modyfikujące -> syntetyzowany peptyd, np. peptydazy, transferazy
* w cysternach siateczki peptyd sygnałowy jest odcinany, a nowo syntezowane białka potranslacyjne są
modyfikowane
* przyłączanie odpowiednich reszt segreguje syntezowane białka, umożliwia zatrzymanie ich w cysternach,
pozwala na dalsze modyfikacje i kierowanie do pęcherzyków transportujących lub cystern siateczki gładkiej
* duże ilości w komórkach intensywnie syntetyzujących białka (komórkach plazmatycznych, wytwarzających
immunoglobuliny, komórkach gruczołu mlekowego, komórkach egzokrynowych trzustki)
- siateczka śródplazmatyczna gładka
 * jest na obwodzie cytoplazmy
* tworzy system kanalików łączących się często z kanalikami siateczki ziarnistej
* syntetyzuje lipidy (cholesterol, fosfolipidy błony komórkowej); zachodzą na niej niektóre etapy syntezy i
przemiany hormonów steroidowych; uczestniczy w przemianie glukozy, detoksykacji trucizn i leków;
segreguje i modyfikuje białka z siateczki szorstkiej; magazynuje glikogen i lipidy
* jest obfita w komórkach wytwarzających hormony steroidowe (np. w komórkach śródmiąższowych jądra i
jajnika, komórkach kory nadnerczy)
* siateczka sarkoplazmatyczna -> siateczka śródplazmatyczna gładka w mięśniach; jest tam magazynem Ca2+

Cytochromy P450:
- błonowe kompleksy enzymatyczne, zawierają hem z atomami Fe
- zakotwiczone w błonie SER i mitochondriów
- związki unieszkodliwiane przez cytochromy: np. kofeina, teobromina, nikotyna, benzen

Aparat Golgiego:
- dobrze rozwinięty w komórkach wydzielniczych
- zlokalizowany w pobliżu jądra komórkowego
- uczestniczy w przebudowie i recyrkulacji błon przez wytwarzanie pęcherzyków transportujących
- modyfikuje, sortuje i pakuje produkty z siateczki śródplazmatycznej do odpowiednich pęcherzyków
- wytwarza lizosomy i zagęszcza powstającą wydzielinę (przemiana wakuoli zagęszczających w ziarna wydzielnicze)
- struktura błoniasta ze spłaszczonych i ułożonych równolegle cystern i towarzyszących im pęcherzyków
- może składad się z 1 lub wielu diktiosomów (każdy diktiosom tworzy 5-8 spłaszczonych cystern wygiętych
łukowato)
* cysterny bliższe (proksymalne) -> w stosunku do jądra są to cysterny cis i tworzą biegun formowania;
zawierają N-acetyloglukozaminotransferazę
* cysterny dalsze -> w stosunku do jądra są to cysterny trans i tworzą biegun dojrzewania; zawierają
transferazę galaktozową i sialową
* cysterny pośrednie -> leżą pomiędzy cysternami bliższymi i dalszymi
- cysterny różnią się też od siebie ilością enzymów błonowych
- wokół cystern diktiosomów i wśród nich są pęcherzyki transportujące, które transportują błony między siateczką
śródplazmatyczną, cysternami diktiosomów oraz błoną komórkową, mogą transportowad też substancje np. z
siateczki śródplazmatycznej
- w transporcie pęcherzyków transportujących uczestniczą:
* mikrotubule -> powstające na centrosomie
* białka motoryczne
* błonowe receptory pęcherzyków
- dyneina -> transportuje pęcherzyki z siateczki śródplazmatycznej do bieguna cis
- kinezyna -> transportuje pęcherzyki z bieguna cis do siateczki śródplazmatycznej
- pęcherzyki wychodzące z bieguna trans są transportowane przez kinezynę lub kompleks miozyna II-filamenty aktynowe
- pęcherzyki opłaszczone -> nowo powstałe pęcherzyki transportujące
* opłaszczone przez koatomery (białka umożliwiające odrywanie się pęcherzyków od błon)
- białka COP I, COP II
* opłaszczają pęcherzyki biorące udział w transporcie nieselektywnym między siateczką szorstką, a
biegunem cis oraz między diktiosomami aparatu Golgiego
* opłaszczają pęcherzyki w procesie konstytutywnego wydzielania między biegunem trans, a błoną komórkową
- klatryna -> opłaszcza większośd pęcherzyków z bieguna trans, w tym głównie pęcherzyki z enzymami
lizosomalnymi i ziarnami wydzielniczymi
- na biegunie cis (formowania) do diktiosomów dochodzą pęcherzyki z białkami z siateczki śródplazmatycznej, a na
biegunie trans (dojrzewania) pęcherzyki odrywają się od cystern diktiosomów jako pęcherzyki
hydrolazowe/wakuole zagęszczające
- by uniknąd samostrawienia hydrolazy lizosomalne na początku są oddzielone od innych białek na biegunie cis, a
potem zachodzi ich modyfikacja (fosforylacja reszt mannozy). Potem na biegunie trans są rozpoznawane i
wiązane przez receptory błonowe i powstają pęcherzyki hydrolazowe, które przekształcą się w lizosomy
pierwotne.
- cysterny cis i cysterny pośrednie diktiosomów -> uczestniczą w modyfikacji białek i lipidów dołączając grupy
funkcyjne (np. cukrowe, fosforanowe, siarkowe) przez co powstają np. glikoproteiny i glikolipidy
- cysterny trans -> rozdzielają zawartośd cystern do odpowiednich pęcherzyków (osobno enzymy lizosomalne i
osobno substancje do wydzielenia)

Peroksysomy/mikrociałka:
- średnica 0,1-1um
- kuliste pęcherzyki otoczone jedną błoną
- zawierają ok. 50 enzymów oksydacyjnych (m.in. oksydazy, katalazę)
- nie łączą się z innymi pęcherzykami tak jak lizosomy
- powstają przez podział, a ich enzymy powstają w cytoplazmie
- główna funkcja: unieczynnianie toksycznych substancji (etanol, niektóre aminokwasy, H2O2)
- katalaza rozkłada nadtlenek wodoru szkodliwy dla komórki
- biorą udział w:
* β-oksydacji długołaocuchowych kwasów tłuszczowych
* syntezie niektórych lipidów i ich pochodnych (cholesterol, kwasy żółciowe)
* syntezie plazmalogenów, fosfolipidów (występujących w błonie komórek serca i mózgu)
- liczne w komórkach zaangażowanych w detoksykację (w wątrobie, kanalikach nerkowych) oraz w komórkach z
intensywnym metabolizmem lipidów (w wątrobie, komórkach syntetyzujących steroidy)

Czym wywołany jest syndrom Zellwegera?

- mutacją genu PXR1 dla błonowego receptora peroksysomów, co skutkuje brakiem enzymów peroksysomalnych i
tymże śmiertelnym syndromem
- objawy: upośledzenie mięśni, uszkodzenie nerek i wątroby, dezorganizacja centralnego i obwodowego układu nerwowego

Proteasomy:
- zbudowane z białek (głównie proteaz)
- kształt cylindryczny
- ok. 300 000 w komórce (liczne zarówno w jądrze jak i w cytoplazmie)
- funkcja: pozalizosomalna hydroliza uszkodzonych lub niepoprawnych białek
* degradowane białka z przyłączonymi cząsteczkami ubikwityny (które znakują białka do degradacji)
# podczas rozkładu białek (proteolizy) ubikwityna jest odcinana i ponownie „znakuje” inne białka
- zapobiegają akumulacji niepoprawnych białek w cytoplazmie
- regulują cykl komórkowy i różnicowanie komórek poprzez szybką eliminację białek regulatorowych
- rozkładają wybrane antygeny do peptydów prezentowanych wraz z innymi białkami limfocytom T

Lizosomy:
- pęcherzyki otoczone błoną (średnica 0,5 um)
- zachodzi w nich rozkład związków wielkocząsteczkowych przy udziale enzymów hydrolitycznych o kwaśnym pH
- powstają w wyniku fuzji pęcherzyków hydrolazowych (lizosomów pierwotnych) *powstających w aparatach
Golgiego+ z innymi pęcherzykami mającymi materiał do strawienia
- w błonie lizosomów jest pompa protonowa utrzymująca niskie (kwaśne) pH *potrzebne do działania kwaśnych hydrolaz+
- obecnośd glikoprotein w błonie powoduje:
* nieprzepuszczalnośd błony dla enzymów lizosomalnych (co chroni komórkę przed samostrawieniem)
* umożliwia za pośrednictwem glikoprotein A i B transport produktów trawienia z lizosomów do cytoplazmy
# produkty trawienia: np. aminokwasy, cukry proste
- lizosomy wtórne -> określenie lizosomów trawiących; podział lizosomów wtórnych:
 * heterolizosomy -> z połączenia lizosomów pierwotnych z endosomami mającymi materiał pozakomórkowy do
strawienia
* autolizosomy -> trawią własny materiał komórki
* ciała wielopęcherzykowe -> trawią nadmiar błon komórkowych
* ciała resztkowe -> pozostałości po lizosomach wtórnych, które zawierają niestrawiony materiał (np. lipidy)
- biorą udział w:
* trawieniu wewnątrzkomórkowym substancji, które trafiły do komórki drogą endocytozy -> przebiega w
kwaśnym środowisku i jest katalizowane przez kwaśne hydrolazy
* przebudowie struktur komórkowych
* usuwaniu zużytych lub uszkodzonych organelli komórkowych
- podstawowe grupy hydrolaz w lizosomach:
a) esterazy -> lipazy i nukleazy (DNA-aza i RNA-aza)
* hydrolizują wiązania estrowe tłuszczów oraz kwasów nukleinowych albo (przez kwaśną fosfatazę)
wiązania fosforanowe w nukleotydach
b) peptydazy -> rozszczepiają wiązania peptydowe białek i polipeptydów
c) glikozydazy -> hydrolizują wiązania glikozydowe wielocukrów i proteoglikanów
- czasami lizosomy pierwotne uwalniają swoje enzymy poza komórkę do środowiska pozakomórkowego
* osteoklasty -> podczas normalnego tworzenia i przebudowy kości uwalniają kolagenazy, które niszczą matrycę
kości

Choroba Taya-Sachsa:
- akumulacja gangliozydów w neuronach -> zaburza czynności neuronów i prowadzi do niedorozwoju
umysłowego, utraty wzroku, śmierci dziecka w wieku 5-6 lat

Rodzinna hipercholesterolemia:
- podwyższone stężenie LDL-cholesterolu we krwi -> prowadzi do tworzenia płytek miażdżycowych wewnątrz
naczyo wieocowych serca
- mutacja genu kodującego receptor LDL -> uniemożliwia lub osłabia pobieranie cholesterolu przez białko LDL,
które pobiera LDL-cholesterol z osocza krwi i transportuje go do komórek. Komórki pobierają natomiast ten
cholesterol drogą endocytozy z udziałem lizosomów i receptorów wiążących kompleks LDL-cholesterol.

Mitochondria:
- owalne lub pałeczkowate (długośd do 1um, średnica 0,1um)
- wytwarzają i przekształcają energię, która jest potrzebna komórkom do procesów metabolicznych
- liczne w komórkach o wysokim metabolizmie (np. ok. 2000 w hepatocytach)
- nowe mitochondria powstają w wyniku podziału już istniejących mitochondriów
- wnętrze wypełnione macierzą mitochondrialną/matrix
- otoczone dwiema błonami (między którymi jest przestrzeo międzybłonowa/perimitochondrialna)
* błona węwnętrzna
# zwiększa swą powierzchnię w postaci grzebieni mitochondrialnych wpuklonych wgłąb macierzy
mitochondrialnej
# najwięcej grzebieni w komórkach o wysokim metabolizmie (np. w kardiomiocytach)
# grzebienie mitochondrialne:
 mitochondria blaszkowate -> grzebienie o kształcie blaszkowatym
 mitochondria tabularne -> grzebienie o kształcie rurek; charakterystyczne w komórkach
syntetyzujących hormony steroidowe
# zawiera dużo fosfolipidu kardiolipiny -> dlatego nie przepuszcza małych jonów (pozwala to na
wytworzenie gradientu elektrochemicznego od którego zależy synteza ATP)
# grupy białek błony wewnętrznej:
 białka transportujące metabolity przez błonę
 kompleks enzymów łaocucha oddechowego (dehydrogenazy i oksydazy cytochromowe)
  kompleks białek tworzących syntetazę ATP (jako grzybki mitochondrialne w mikroskopie
elektronowym)
* błona zewnętrzna
# zawiera
 białka transportowe (poryny)
 receptory dla białek mitochondrialnych (syntetyzowanych w cytoplazmie i transportowanych do
wnętrza mitochondriów)
# pełni rolę sita molekularnego -> łatwo przepuszcza różne cząsteczki (jony, substraty oddechowe,
nukleotydy adeninowe)
- przestrzeo międzybłonowa/perimitochondrialna -> szeroka i wyraźna w mitochondriach aktywnych metabolicznie
* obie błony połączone ze sobą w niektórych miejscach -> umożliwia transport niektórych metabolitów do
macierzy z pominięciem przestrzeni międzybłonowej
* niskie pH ze względu na obecnośd jonów H+
* są w niej: substancje z cytoplazmy; ATP z fosforylacji oksydacyjnej
- macierz mitochondrialna/matrix
* ma enzymy uczestniczące w β-oksydacji kwasów tłuszczowych oraz enzymy cyklu Krebsa
* zlokalizowany w niej autonomiczny układ syntetyzujący białka:
# koliste mitochondrialne DNA
# rybosomy
# wszystkie enzymy i substraty do replikacji, transkrypcji i translacji

Mitochondria syntetyzują samodzielnie jedynie 13 białek błony wewnętrznej. Pozostałe białka mitochondrialne są
syntetyzowane na rybosomach cytoplazmatycznych pod kontrolą DNA jądrowego
* ziarna mitochondrialne -> złogi fosforanów wapnia i magnezu w macierzy mitochondrialnej
* białka opiekuocze (chaperony) -> też są w matrix
# mit Hsp70 -> ułatwiają transport białek przez obie błony
# mit Hsp60 -> nadzorują składanie tych białek
- energia w mitochondriach (wytwarzana i wiązana w formie wysokoenergetycznych wiązao fosforanowych ATP)
powstaje w przemianie kwasu pirogronowego oraz utlenianiu krótkich łaocuchów kwasów tłuszczowych do
acetylo-CoA i dalszych przemian acetylo-CoA w cyklu Krebsa oraz na łaocuchu transportu elektronów
- wytworzone ATP transportowane jest przez błony mitochondrialne do cytoplazmy komórki i tam wykorzystywane do
jej potrzeb metabolicznych
- mitochondria biorą udział w apoptozie przez uwolnienie prokaspazy-2,-3,-9 (czynnika inicjującego apoptozę AIF) oraz
cytochromu c (oba z matrix do cytoplazmy)
- mitochondria odpowiedzialne też za steroidogenezę -> obie błony mają enzymy, które syntetyzują hormony
steroidowe (androgeny, aldosteron)

Jaką drogą następuje dziedziczenie DNA mitochondrialnego?

drogą matczyną (bo mitochondria są w komórce jajowej, a z plemnika wnika tylko główka w której nie ma mitochondrium)

Upośledzenie funkcji jakich narządów następuje najbardziej przy dysfunkcjach mitochondriów?

upośledzenie funkcji mięśni (bo mają wysoki metabolizm i potrzebują energii z ATP produkowanego przez mitochondria)

Wtręty cytoplazmatyczne:
* glikogen
# materiał zapasowy w formie ziarenek w cytoplazmie
# obecnośd można wykazad za pomocą reakcji PAS w mikroskopie świetlnym
# w mikroskopie elektronowym widoczny jako skupiska tworzące tzw. rozety
* lipidy
# wysokoenergetyczny materiał zapasowy w komórkach
# jest na terenie cytoplazmy w formie nieobłonionych kropel, które w przypadku komórek tłuszczowych
 zlewają się w jedną dużą kroplę, która wypełnia prawie całą komórkę
 np. w ciałku żółtym jajnika jest to sposób na magazynowanie cholesterolu potrzebnego do
produkcji hormonów steroidowych
* twory krystaliczne
# są w niektórych komórkach, np. w komórkach śródmiąższowych jądra
# prawdopodobnie są formą materiału zapasowego
* wtręty barwnikowe
# w postaci ziarenek w cytoplazmie komórek skóry (w melanocytach, keratynocytach) oraz we włosach ->
nadają zabarwienie
# w komórkach mięśniowych, serca, wątroby są jako produkt degeneracji lub starzenia, np. ziarenka lipofuscyny