ORFEO

CANTA
Iniciación, signo & retorno

Roberto Abuín
ORFEO CANTA. Iniciación, signo & retorno, 2018

Cadro da cuberta: Émile Lévy, Mort d'Orphée (1866)

Deseño e maquetación: Juan Gallego

Edición: axóuxere
Xens, 75
15984 Araño, Rianxo
Galiza
info@axouxerestream.com
axouxerestream.com

Impresión: Tórculo. Santiago

ISBN: 978-84-948553-2-0
Depósito legal: C 1117-2018
 Índice.

A obsesión do libro 9

ORFEO CANTA 25
Λóγoς 35
Primeiro linde 43
Segundo linde 79
Terceiro linde 171
Cuarto linde 217

Epílogo 257
Aos que velan,
λάθε βιώσας
 A obsesión do libro.

Facer, para un escritor, o seu libro, consiste en aprender a ler o libro

que está dentro do libro: libro da súa ambición, da súa obsesión.

Edmond Jabès

Este libro ten arredor duns quince anos. Comeceino a

articular nunha época na que toda unha serie de sucesos
fixeron virar a miña vida, conducíndome cara a novas
praxes, horizontes e modos de enfocar o mundo. Non
obstante, o xermolar da súa palabra inicial, a radiación
que o faría nacer, tivo tamén un carácter curativo. No
tempo en que comezara a concibilo, a darlle forma, unha
persoa moi próxima a min, con aleivosía, feriríame no
máis fondo do corazón, ripándome del un certo ar lu-
minoso, unha apracible calor que me alimentaba. A dor
causada por tal feito introduciríaseme dentro, arrastrán-
dome a sombras nas que unha horrenda dor instauraba
reinos propios. Escribir foi asemade un xeito de evitar
un tránsito desaforado ao longo de insás metamorfoses.

9
 Neste tempo de pouco máis de quince anos, a vida
tomou determinacións certamente estrañas. Pasei de pen-
sar a existencia dun modo a pensala doutro radicalmente
distinto. O experienciar foime abrindo territorios. A exis-
tencia mostroume camiños antes non visibles pola intensi-
dade da paisaxe que me envolvía. Así pois, cando o groso
do libro foi concluído, deixeino repousar, esquecéndo-
me da súa posible publicación; nunca nacera o libro con
esa determinación. Non obstante –e como se estivese eu
conxurado por unha invisible harmonía a me cinguir–
volvín sobre el, co paso do tempo, serenamente, dun xei-
to natural, como se fose algo necesario, fundamental.
No fondo, nunca me fora posible abandonalo de
todo. Sempre estivera presente no reverso dos sentimen-
tos. En todo canto realizaba, nas viaxes, nas lecturas, nos
momentos de máxima emoción, este libro era unha pre-
senza latente. Pero non era un estar presente á maneira
de «leme, refaime, constrúeme outra vez», senón como
un canto oculto que envolvía o que estaba a suceder, e
tamén o que eu mesmo sentía e pensaba. Era unha lagoa,
ou espazo interno, no que concordaban as sonoridades
de cada instante. A súa resonancia agromaba, sempre
inesperadamente, cada vez con máis forza, inducíndome
a certas cerimonias, certos ritos, certas consideracións.
Co paso do tempo no meu ser ía dándose unha lenta e se-
gura maduración, unha calada profundización de «algo»
indefinible. Ás veces víñanme frases, ideas, metáforas, e

10
non sabía de onde proviñan. Despois decatábame de que
eran irrupcións do propio libro, que emerxía no cotián.
É obvio que a medida que foron pasando os anos o libro
colleu dimensión propia; fíxose mundo, realidade auto-
existente, cifra do ser. O libro converteuse nun cristal co
que comecei a observar todo ao meu arredor.
Agora ben: que é este libro? Cal é o seu carácter?
Narración, pensamento, un tipo de escrita intermedia,
un dicir non conceptual, mestura de todo iso e de máis?
Que é? Un esaxerado intento por lembrar o que de cons-
tante hai na experiencia do humano? Que? Hai algo nes-
te libro que se poida dicir universal? Ou talvez son só
relatos órficos, propios de quen se inmersionou nunha
alteridade da mente e xa non fala como se fala naqueles
lugares onde o poder define tramas de sedución? Non
sabería responder con claridade, pero tampouco me
importa. Porén, é importante que relate que foi o que
me levou a «fechar o libro» e sintetizalo nun formato
específico. É importante que conte por que agora hai
unha (interna) cohesión na continuidade deste artefac-
to imaxinario.

Vivín durante moito tempo en México. Estiven naquelas

terras vencellado a certas comunidades orixinarias. Ne-
las traballei como mestre. Esas cousas sucederían tem-
po despois do evento tráxico no que as cordas do meu
corazón deixaran de latexar a súa sinfonía plena. Vivín

11
en Oaxaca, no sur do país, nunha terra eminentemente
indíxena.
Marchara para aquel lugar con varias realidades
prendidas do peito: persoas, sentimentos, panoramas
espirituais, pero tamén utópicas proxeccións de futuro,
imaxes soñadas de sendas a inventar, pensamentos por
articular, e tamén libros e manuscritos. A primeira ver-
sión deste libro foi comigo, gardado no interior da es-
peranza. Acompañoume, gravado coa miña pleistocénica
impresora de inxección de tinta, até o Pacífico. Conviviu
ao meu lado nas costas chiapanecas, no medio dos bos-
ques veracruzanos, entre as montañas espesas de bruma
de San Pedro Yaneri, nos desertos dos Tarahumara...
Sempre ao meu carón. Ás veces, certas noites, percibía
bruar un tecolote surreal, unha curuxa noitébrega, e na
alma retorcíaseme unha semente agreste pedindo encar-
nar. Neses intres inundábame unha dor sen dimensión
clara.
Acompañoume este libro a todos eses lugares, e
sempre que podía regresaba a el. Era un proceso reite-
rativo: volver ao libro para, ao pouco, deixalo á marxe.
Porén, lía, relía, indagaba en certas palabras, cambiaba
citas, profundizaba tal aspecto, tal outro aspecto, borraba
isto, reescribía aquilo... pero invariablemente sempre o
abandonaba, e este (nun rosmar que lle era propio, ca-
dente pero obstinado) silenciábase. Mais permanecía un
bisbeo oculto que mantiña unha pequena chama acesa.

12
Ese fulgor permanecería así, calado e miúdo, no fondo,
insinuándoseme por acenos no transcorrer dos anos.
Durante un tempo pensaría se verdadeiramente
sería posible rematar este libro, se non acabaría por ter
o destino doutros que xa levaba escrito (da mesma, eu
considero, magnitude, do mesmo grosor, da mesma den-
sidade ontolóxica), pero que por radicais xiros das fauves
interiores fixera queimar, coma os manuscritos órficos de
Derveni, ritualmente incinerados na tumba, como se ao
facelo eu proclamase para min mesmo: «Imposible o tex-
to, a palabra cautiva, o relato definido: todo iso é fume,
irrealidade, ilusión». Pensei seriamente se o destino de
toda escrita, como tamén o entenderan os celtas, non se-
ría volver ao silencio do que parte a voz humana. Iso foi
o que pensei. Mais as nubes, as augas torrenciais, o sol
curvo e un peculiar ruxerruxe interno berraban: «Non,
isto ha continuar até a fin! Debe materializarse o escrito
na súa forma máis xusta!».

Foi finalmente o destino deste libro, o seu telos, acadar

aspecto, feitura, composición estable, aínda cando nos
sexa difícil dicir de que tipo, que contorno definen os
seus habitantes compositivos, cal é a súa dimensión for-
mal. Desde a primeira ideación até o momento da súa
conclusión unha néboa sen tipoloxía envolveu o texto;
nunca me sería sinxelo pronunciarme sobre el, sobre
todo cando algúen me preguntaba «sei que andas cun

13
libro a voltas: de que vai?, de que trata?». Que dicirlle a
unha persoa que me preguntase iso? Polo xeral comenta-
ba: «Nada, é un libro de escrita», o cal non deixaba de ser
unha tautoloxía, pero polo visto á maior parte da xente
convencíaa esa explicación. Non obstante, o certo é que
houbo unha experiencia que me fixo virar a percepción
con relación a el, ao que no fondo implicaba. Unha ex-
periencia que me axudou a evitar tender redes sobre o
poder concatenante que brotaba daquel núcleo opaco
que o definía.
Aconteceu nunha fin de ano, na que me retirei a
unha illa chamada Soyaltepec, no interior de Oaxaca,
no lago de Miguel Alemán, espazo moi interesante no
que se entrecruzan tres etnias: a mazateca, a chinanteca
e a ixcateca. Ao desfacer a maleta, mentres me instalaba
nunha cabana que lle alugara a unha anciana da comu-
nidade, apareceu entre a roupa o manuscrito. Inexplica-
blemente viñera comigo. Tentei entender por que estaba
alí, pensei en como fora posible que se introducira sen eu
decatarme. Non atopando ningunha explicación lóxica,
desistín de entender nada e simplemente me contentei
crendo que o confundira con algún dos manuscritos que
me comprometera a ler para unha editora coa que cola-
boraba. Pasaría o día, e esa mesma noite, transgredindo
os plans que definira para min mesmo, e tras ter sabo-
reado as derradeiras pingas de luz diurna cuns nenos da
aldea, inseriríame nun mundo de sensacións poliédricas.

14
Un mundo alterno ao cotián. Á bocanoite, nunha caba-
na situada na beira dunha mata boscosa, consumiría un
fungo sagrado entre os mazatecos: o nti-si-tho.
Acendera o lume e a noitebra era espléndida. Ao
fondo da illa susurraba a selva; escura, inmóbil, constan-
te. Desde a miña hamaca, baixo o soportal de madeira
da cabana, contemplo o movemento pausado dos astros.
Andara lendo, só por curiosidade, parte do manuscrito
pola tarde, antes de que chegaran os nenos, que esti-
veran xogando coas páxinas, tentando ler as verbas; fi-
nalmente deixárano aberto e desordenado enriba dun
petate, alá atrás. Dixéralles que era un libro meu, e que
falaba de cousas sempre presentes na vida de todas as
persoas, dixéralles que o libro representaba a vida dun
ser experienciada no límite do seu poder. Obviamente
eran cousas ditas sen demasiada consistencia. Vida expe-
rienciada no límite do seu poder? Eles ríanse, despois
de esforzarse por comprender as estrañas palabras que
o güero lles dicía. Convidáraos a beber auga de mango e
eles, sentados ao meu lado, contáranme as historias das
súas familias: por que a uns os chamaban de tal xeito,
por que os pais dos outros se foran como wetbacks para
os States, etc. Entre ese ir e vir, todo acontecería suave-
mente. A noite tería chegado coma un felino agochado
entre a maleza. Lembrarei todo isto cando xa o veo noc-
turno callara total sobre a extensión do mundo, e desde
a hamaca vexo o espectáculo da natureza, que se me fai a

15
aquela hora partícipe, xunto co manuscrito, dun mesmo
proceso: da expectante vida indestrutible, en palabras de
Karl Kerényi. Estaba tumbado na hamaca, de noite, tras
consumir os fungos que me dera un señor dunha illa cer-
cana. Un home que sabía acerca dos manexos alternos
da mente no lado non ordinario. Alguén a quen polo
xeral adoitaban chamar chotá-a tchi-née, «persoa de coñe-
cemento».

Tras quedarme durmido, a unha hora incerta espertei;

alarmado, incómodo, sobresaltado por algo indescriti-
ble. Sentíame normal, como se os fungos non fixeran
ningún efecto. A percepción aparentemente movíase da
maneira habitual: isto, aquilo, o tellado daquela casoupa,
etc. Todo normal. Pero o meu organismo padecía, con
certa dureza, a pesadez da substancia dentro do corpo.
Ao espertar mantívenme cos ollos pechos, resultábame
violento abrilos. Porén, abrinos, xa que unha urxencia
comezara a dominarme. Precisaba observar atentamente
o medio. Era de madrugada, un frío rodeábame, a pesar
de estar envolto nun poncho. Bruscamente comecei a
mirar con voracidade a maleza próxima. Algo estaba mo-
véndose alí. Sabíao! Algo estaba agardando a saír para
cazarme.
Esa reacción instintiva (unha reacción de alerta ex-
trema, fóra do común) fixo que nalgún lugar de min sal-
tara a alarma: era obvio que non se estaba a manifestar

16
unha conciencia ordinaria e habitual; comezaba a sen-
tirme sobreexcitado. Alleo a esta comprensión racional,
todo o meu corpo observaba milimetricamente o move-
mento de cada folla dunha ramallada cercana. Era como
se estivese dividido en dous: unha parte (analítica) pensa-
ba que era unha loucura aquilo que estaba facendo, que
non tiña sentido; outra parte (primitiva, feroz) sondaba
algo descoñecido. Esa parte sabía que alá, no medio da
maleza, había algo agochado que me estaba escrutando.
Houbo un momento no que parece ser que capturei
mentalmente aquilo que se agochaba no medio das her-
bas e dos arbustos, ou así lle pareceu a algunha retorcida
parte do psiquismo. Alá ao fondo, nun exiguo pero exacto
punto imaxinario, estaba aquilo. E de súpeto –como se
un soño se materializase repentinamente– apareceu na-
quel mesmo específico lugar, nun oco entre os matorrais,
a silueta perfectamente definida dunha entidade amor-
fa. Sobre esa silueta amorfa sobresaía un ollo vermello,
penetrante, espreitador, que non pestanexaba, semellan-
te ao dun réptil. Estaba a abesullarme. Fixamente.
Percorreume unha sensación de inestabilidade e
medo irracional. Non había ideas na mente, só a sensa-
ción de estar sendo observado, acurralado, a piques de
ser devorado, despois do que semellaba un ritual abo-
minable e terrible. Tras un longo tempo no que osci-
lou en min entre unha ausencia total de racionalidade
e unha extremada necesidade de ir cara ao celme daquel

17
ollo (entender, polo tanto, o sentido daquela figuración
espectral), do mesmo interior do inexpresivo, quedo e
ameazante ollo encuberto no medio da vexetación, co-
mezou a emanar un son suave e melódico. Era unha voz.
Brotaba daquel ámbito de matogueira e semiselva. Per-
cibíase como unha serena vibración que provocaba o na-
cemento de imaxes na mente e facía que os sons envol-
ventes (o canto pausado de certos paxaros nocturnos,
o movemento da herba, certos estalidos das madeiras
que soportan a palma das cabanas...) se armasen con-
cordantemente como alfabetos dispostos á enunciación
do que non era pronunciable. Parecía como se a totali-
dade da natureza me quixera comunicar algo. Sen saber
por que, de súpeto perdín o medo, e sentín que se abría
todo o meu corpo a algo non meu. Semellou que me
fixera cóncavo e algo falou na miña orella, musitante:

—Todo o que che acontece non é azaroso, sucede

por unha razón. A escrita deste mundo no que existes é
tamén a túa propia escrita. Os animais humanos debuxa-
des figuras que simbolizan este universo no que estades
inmersos. Niso consiste a vosa indixencia. Ti, un animal
máis de palabras, describes co dicir as formas do visible
e desa sombra que á luz lle é propia. Navegarás por dúas
veces sobre cada cousa, pois así deberás coñecer. Dúas
veces retornarás sobre o mesmo. Nada do que apareza no ho-
rizonte da experiencia será gratuíto. Todo significará.

18
Afiánzate nesa idea, a pesar de que todo resulte ser unha
ficción, un drama soñado, unha marabillosa acción do
inconsciente. Ficción ou non, será o soño de quen busca
saber acerca de si e do mundo. Pode outra cousa ser para
quen aceptou baixar ao lugar do silencio, alí onde o sig-
no é reversión pura?

A impresión que me invadiu, ao resoaren dentro da ca-
beza aquelas palabras, creo que pode ser semellante en
todos os que son conducidos polo nti-si-tho: pareceume
que estaba operándose internamente unha revelación.
E precisamente foi iso o que abriu unha porta psíquica
antes pechada, comezando a emerxer de min formas di-
versas que tomaban extensión visional: árbores, lagoas de
auga mesta, nubes de mencer, corpos de persoas (espec-
trais, vagas, remotas) inseríndose nunha brétema irreal,
desaparecendo, acabando por ser unicamente un átomo
máis na volatilidade do tempo. Esa sensación evanescen-
te de asistir a unha epifanía, de ter aberta a mente a cou-
sas non ordinarias, foi o que me ergueu animalmente,
poñéndome bruscamente de pé. Cando xirei á miña de-
reita, cara ao interior da cabana, todo se dirixía ao libro,
que estaba ao fondo, sobre a esteira. Achegueime a el,
balbuciante e descomposto.
Collino e comecei a ler, na medida do posible, as pa-
labras; intentei con dificultade concentrar a atención na
tipografía helvética de doce puntos. Iniciei o texto máis

19
ou menos polo lugar no que se desenvolve un diálogo en-
tre dous seres. Conseguín concentrarme tras un bo anaco
de tempo de confusión lectora. A mente estaba domina-
da por oscilacións non fenoménicas. A orde racional eva-
porábase facilmente. Un insecto podía converterse, nun
momento inesperado, no gardián de espazos crípticos. O
movemento dunha nube podía acabar por concretarse na
expresión do pensamento de Zeus. Aquel matorral (de
onde chegara a voz) podía ser porta á lagoa do trasmun-
do. Así pois, cando puiden concentrarme –como quen
di– na lectura, aconteceu algo inexplicable: o texto des-
apareceu de diante miña, borrouse, e cada palabra come-
zou a aparecer como voando no medio do ar da cabana.
As palabras estábanse a converter, misteriosamente, en
forzas interactuando entre elas, como en campos de for-
zas, en redes de poder, en intensidades que loitaban e se
amaban, se fusionaban e se fracturaban en violentos com-
bates. As palabras xerminaban coma unha vexetación so-
brenatural florecendo no espazo aberto da cabana na que
me atopaba.
Nese momento algo moi interno, previo á eclosión
dun eu, comprendeu que o libro, este libro, non era só
un xogo retórico: era tamén, e sobre todo, unha trans-
mutación. Non había posibilidade de escapar del, da
transformación que implicaba. Nel, no feixe de palabras
entretecidas, estaban os fragmentos dunha totalidade
por min inscrita no mundo. Nas palabras, desde xa ha-

20
bía anos, estaba contida a feitura plena dun despregue,
dun desprege máis que meu, máis que persoal. Orfeo
era o símbolo dese despregue. Souben, pasmado entre a
observación daquelas florescencias aéreas e a calada na-
tureza selvática, que ese despregue non era unicamente
intelectivo, senón sobre todo vital, experiencial, sensible.
Entendín, como clarísima certeza, que o libro debía ser
completado, que a súa escrita debía rematar algún día. A
miña iniciación tiña que chegar a un fin.

Sempre me resultou desconcertante o ánimo humano.

Aquela experiencia removeume profundamente, pero
volvín aos meus quefaceres cotiáns como se nada tivese
sucedido, ou case nada. Vivín aínda un tempo longo na-
quelas terras, despois daquilo, pero houbo un momento
no que se me fixo imperativo o regreso. Non aceptei tal
regreso por malestar, por sentir que se esgotaba un mun-
do, posto que realmente sucedía o contrario: nas terras
do león de montaña abríaseme todo. Regresei porque
o libro comezara a empurrar no calado, sen eu decatar-
me, cara á súa concreción última, a súa materialización
final. E esa materialización non podía ser feita senón na
terra anterior, no espazo no que o texto, por vez primeira,
emerxera. Cando volvín a Galiza, cando cheguei á ma-
tria perdida, a ese espazo metafórico do mundo, souben
que era necesario reconstruir o meu fogar, o meu espazo
vital, á luz da re-escrita do texto, dun texto nacido do

21
sangue, do sufrimento, pero tamén da éxtase, do pensa-
mento, do amor. Texto no que a razón e a visión se unen,
coma Eros e Psique. Texto no que se hibrida a palabra co
seu insomne silencio previo.
Ao traballar na elaboración final deste escrito reco-
rrentemente me preguntei: cal é a distancia que existe
entre vida e literatura? Hai diferenza? Dáse algunha rela-
ción particular, primordial, inextricable? O literario (au-
sencia plena do «eu», como talvez o pensaría Maurice
Blanchot) ten algo que ver co existente humano que un
é? Hai relación entre os dous niveis? Esa teima, constan-
temente repetida, sobre a relación implícita entre a lite-
ratura e a vida faise, no fondo, a interrogación central
deste libro. Pero máis fondamente: faise a única interro-
gación que un escritor pode facer sobre o conxunto de
palabras que obsesivamente entrefía creando as tramas
das súas figuracións anímicas. Posiblemente non haxa
diferenza entre o literario e o vital, posiblemente sexa
só ilusión, nese senso hindú de māyā, ocultación do que
é evidente e claro, e exista unicamente –na infinidade
das formas e dos procesos que se moven entre o visible
e o sombrizo– a intensidade radical que articula os seres
existindo entre os dous mundos: o fabuloso e o cotián.
Posiblemente sexa aí, nese lugar, onde a flor transfigu-
rativa nace: na terra de ningures, no espazo intersticial,
no ámbito das sereas feroces. Nese máxico lugar (punto
de intersección de todo evento, realidade ou mundo) no

22
que as múltiples combinacións do existente son nada, ou
talvez todo. Este libro contén algo desa evidencia mate-
rial que nos move nunha incerteza óptima.

Araño, maio 2018

23
ORFEO
CANTA

ORFEO
CANTA
Iniciación, signo & retorno
 Orfeo canta [...] e todo cala. Porén, no silencio
nace un novo comezo, un sinal, unha transformación.

Rainer M. Rilke, Sonetos a Orfeo, i, 2-4

E é que a poesía é algo estraño e coma unha adiviña para a xente.

Pero Orfeo non quería dicir enigmas para provocar liortas, senón grandes
cousas mediante enigmas. É máis, dá a nacer un discurso sacro en toda
a súa extensión, dende a primeira até a última palabra, tal e como quere
mostralo nun verso sinxelo de entender: en efecto, despois de ordenarlles
pór portas diante dos oídos, afirma que en ningún caso institúe leis para
a maioría senón que só ensina a aqueles de oído puro.

Papiro de Derveni, Col. vii

Porque pertenço à raça daqueles que percorrem o labirinto

Sem jamais perderem o fio de linho da palavra.

Sophia de Mello, «O Minotauro»

Señoras das augas mentais,
dádeme a voz calmada,
a forza para escribir as palabras
que constrúen a visión
e o escuro poder da intelección.
Arquitectas do soño, abrídeme
os ollos e facédeme ver o vento
que moldea os mundos, o seu in-
quebrantable tecer que crea.
A xóuxere é un proxecto baseado na resistencia creativa
e no entendemento do comunitario como proceso
substancial de interligazón humana. Non obstante, para
poder seguir editando precisamos uns recursos difíciles de
atopar hoxe en día. Por esa razón (fieis aos nosos principios)
se alguén está interesado en ter o pdf completo deste libro,
e non dispón de recursos para mercar un exemplar nunha
libraría ou na nosa tenda on-line, que nos escriba ao enderezo
info@axouxerestream.com; sen problema enviaremos un
pdf a quen o precise e non teña medios para conseguir o libro
físico. Non embargantes, se podedes axudar a que o proceso
Axóuxere siga funcionando, estarémosvos agradecidos de
que mercásedes un exemplar. Só así outros libros coma este
poderán chegar a ser editados por nós.

Obrigad@s.

Rianxo, 2018