24 República Opinión

John Berger,
a voz que ampara
Amo a poucos autores. Emprego o verbo coñecendo o risco, John
Berger ben o merece. Amar é un infinitivo perigoso, ten pugas, contén
unha das grandes palabras. W. Szymborska ensinou esa lección hai
anos, cando respostaba a un escritor novel, que lle escribira á súa
columna do xornal polaco Vida literaria, para pedirlle a súa opinión
sobre uns poemas. Ela díxolle o seguinte: «Ao longo da súa vida a
maioría dos poetas non empregaron tantas palabras maxestosas
como as que ti acumulas en tres breves poemas: patria, verdade,
liberdade, xustiza. Este tipo de palabras non deben tomarse á lixeira.
Sangue de verdade as percorre e a tinta non pode reemprazala».

TEXTO Dores Tembrás

A ensinanza da poeta é un credo para min, e
por iso cobra máis valor ao reparar na obra de Berger.
Nesta, as grandes palabras agroman cunha naturalidade
que desarma. Como o fai? Coido que é quen de
xerar o contexto adecuado para amortecer o golpe,
desbastando a maxestosidade desas mesmas palabras
que Szymborska cita: rebelión, morte, beleza, desexo,
dignidade, amor, arte, xustiza, luz, humanidade, alma,
esperanza… arróupaas con levedade e tento, pero moi
consciente do sangue que as percorre, achegándonos
a elas sen importar que alcance as mans de quen o le.
Recomendo encarecidamente o seu artigo Perdido en
Cape Wrath, un tratado exquisito sobre as palabras e
o papel que xogan nas nosas vidas e na escrita. Esa
naturalidade é posíbel e eficaz porque non as emprega
en van, non as usa, como acontece cos grandes poetas,
é el quen está ao servizo da palabra, como recoñecía no
seu artigo Desaparecer: «Escribir un poema é converterse
en servente da vontade do poema». Velaí o primeiro
chanzo dun compromiso que o abranguerá todo.
Pensemos na construción dun niño de carrizo. O
esmero, atención e pericia que require erguer o lugar
que será amparo. Así, a súa obra. Escribe sobre calquera
tema dende o interior, facéndonos sentir que entramos
a un espazo privilexiado, de acceso restrinxido. E nesa
intimidade fálanos apenas a uns centímetros, sen medo
a asañarnos. É indiferente o xénero literario. Sentimos
que escribe para facernos partícipes da historia, que
deposita en nós con confianza, con fe.
Repaso de memoria os títulos máis queridos: Porca
Terra, Un hombre afortunado, Esa belleza, G., Cuaderno
de Bento, Con la esperanza entre los dientes, De A para X,
Sobre el dibujo, Para entender la fotografía, La apariencia
de las cosas, Rondó para Beverly, Páginas de la herida. En

25 República Opinión
John Berger, a voz que ampara
cada un destes traballos o autor comparte experiencias
máis ou menos biográficas, sempre literarias, que
semellan segredos, confidencias, das que a partir da
súa lectura tamén seremos depositarios, cos deberes e
responsabilidades que iso entraña. E el sabía isto mellor
ca ninguén, porque exercía o seu compromiso sen
reserva, no público e no literario. Neste sentido o papel
de escoita é imprescindíbel se queremos afondar na súa
obra. Como el mesmo di no seu artigo Nai: «Un escritor
era unha persoa familiarizada cos segredos. Tal vez, a fin
de contas, a miña nai nunca leu os meus libros, de xeito
que se volveran máis segredos para ela (…) Ela sabía que
se alguén estaba familiarizado co que significaba gardar
segredos, ese era eu. Porque eu era o seu fillo e ela
sempre esperou que me convertera en escritor.»
Para este artigo recuperei algúns dos cadernos nos
que escribín durante anos mentres o lía. Pode que
forme parte do dó, recontar os seus libros, reler os
apuntamentos que noutro tempo a nosa propia man
tomou sobre esas lecturas. As palabras que máis se
repiten son: brillante, verdade, sublime, brutal e a que
máis, con diferenza, magnífico. É doado recontalas
porque están escritas en maiúsculas, custodiadas por
un feixe de exclamacións. Nesas notas hai moitas liñas
copiadas de forma literal, poemas completos. Coido
que ao reescribilas tentaba apreixalas, reproducir
caligraficamente o fascinio que me causaran, querendo
desentrañar o mecanismo que as fai tan eficaces, escribo
eficaces pero penso en emocionantes. Quizais procuraba
un abeiro. Talvez fixalas na memoria, coma as cartas
dun ser querido.
O primeiro que busquei o pasado dous de xaneiro,
cando souben da súa morte, contra a tarde, foi aquel
bosquexo dunha fotografía do seu escritorio, exposta
no Cárcere da Coruña no verán de 2010. From I to J.
O proxecto que Coixet e Berger idearon, baseado na
novela De A para X, e que atopou no antigo cárcere da
Coruña o seu espazo natural. Fixen dúas veces aquela
visita, as voces das actrices ecoando nos fragmentos
da correspondencia que Aída lle escribe a Xavier, un
insurxente preso condenado a cadea perpetua. Lembro
aquilo, un fulgor doente permanece. A esperanza, o
seu alcance e límites, medíanse distinto diante do catre
enferruxado a carón da voz de Isabelle Huppert na
sala VIS a VIS: «Por que non casamos?, pregúntasme!
E eu respondo: Si! Daquela pedirémosllo a eles. Se nos
conceden permiso, visitareite para a voda e despois, por
sempre xamais, unha vez á semana na sala do vis a vis.
Todas as noites reconstrúote, un fráxil óso tras outro».
Cando amamos, nalgún momento, inevitabelmente
tentamos desentrañar o misterio. Téñome preguntado
moito pola súa poética, poética entendida nun senso
amplo, como modo de construción da obra. Escribín
26 República Opinión
sobre a ollada oblicua e reparei na transversalidade de
xéneros que practica con gran lucidez. Detívenme no
concepto de desexo en G., de entre todas, a novela pola
que máis debilidade sinto. Repito en alto: «O estraño
que te desexa (…) trae unha mensaxe de parte de aquilo
que poderías ser á persoa que realmente es».
Teño acudido, unha e outra vez, á súa distinción entre
narrativa e poesía, a través da historia e a linguaxe. E á
súa teima cos lindes ou a extinción, como acontece en
Porca terra. Durante tempo referíame a el como un poeta
da terra. Foi a primeira novela coa que me fascinou,
na tradución de Xoán Abeleira, facéndome crer ata
mediada a novela, que falaba de calquera aldea galega:
«Na montaña, o pasado nunca queda atrás, sempre
fica a un lado. Baixas, por exemplo, dende a fraga, no
luscofusco, e un cadelo ponse a ladrar nunha aldea. Hai
un século nise mesmo lugar, a esa mesma hora do día,
un cadelo púxose a ladrar ó sentir que un home baixaba
dende a fraga, e o lapso entre ises dous momentos
temporais non é máis ca unha pausa entre ladrido e
ladrido».
Berger rendiume pola súa capacidade de facer
lexíbel o mundo, permitíndonos aprehendelo. En todos
e cada un destes aspectos hai un mesmo catalizador,
o observador atentísimo que o diseccionaba todo. E aí
mesmo agroma a súa natureza divulgativa, o mestre
que xorde en tantas páxinas. Quizais sexa o seu xeito
de poñer en valor a nosa ollada de espectadores,
para volvernos activos, a curiosidade como motor, as
preguntas saraibando toda a súa obra.
Ese tipo de observación resúltame familiar. É
intrínseca ao rural. Pregúntome canto de supervivencia
salvaxe e canto de sofisticación hai aí. As preguntas na
infancia que regresan: Que animal é tan exquisito como
para comer só as puntas do ourego ou do romeu? Cantos
bacoriños ten o xabarín que pasou por esta poza? Canto
hai?
El escribe como observador entre observadores.
Nos ollos de Berger o poema pode aparecer nun libro
sobre turborreactores, Un toldo vermello pode supoñer
a oportunidade para coñecer a complicidade que
todos sentimos por algún familiar, unha operación
de cataratas a escusa perfecta para un ensaio sobre
a visión, a percepción da luz e as cores… A potencia
dos proxectos literarios de Berger reside, entre outras
cuestións, na súa capacidade para colocar asuntos
cotiás, aparentemente «ordinarios», pragmáticos, en
transcendentes ou «extraordinarios». As pallas, as
plumas e o barro amparan a milagre, o misterio. Penso
agora no Caderno de Bento, pero non, isto está en todas
e cada unha das súas obras. Podía falar dun panal ou da
filosofía de Spinoza, do seu baño matinal na piscina e o
xesto na pintura de estilo oriental, da extinción do rural
Na apertura e nesta páxina,
imaxes da instalación de Isabel
Coixet From I to J en La Casa
Encendida no 2010, unha
recreación sensorial do texto
de John Berger De A para X.
e a revolución, coa mesma capacidade de análise. O
rigor máis exquisito debullando a realidade, colocándoo
todo nun continuo. Podía falar da morte, da beleza ou do
recendo das cortes na mesma liña.
Diáfanas, como agora.
Se o artista é a súa ollada, Berger tiña a capacidade
de poñela a proba en cada parágrafo, permitindo que
o fluxo da escrita o conducise á súa propia descuberta.
Houbo obras que me fixeron pensar que me atopaba
ante un escritor da memoria, outras ante un escritor
feminista, un pensador da revolución, un ensaísta, un
crítico de arte, un filósofo, sempre un poeta.
Por iso cando en Páginas de la herida, el di, confesa,
que non é poeta eu sorrío para min: «Dicir ‘son poeta’
equivale un pouco a dicir ‘son inolvidábel’ ou ‘son
sincero’. Mellor deixar que xulguen os outros. O lector
e só o lector pode confirmar se un poema é un poema
e un poeta, poeta. Esta convicción, mais ben obsesión,
impediume publicar ou incluso pensar en publicar,
un libro de poemas, pois obviamente estaríame
autoproclamado poeta».
Creo que é precisamente esa capacidade de
estender a ollada dende o poético a que consegue que
todos e cada un dos xéneros que acometeu o fagan
inmediatamente recoñecíbel. Esa voz é espoleta que nos
mantén alerta, acompañando o escritor nun constante
proceso de introspección e descuberta. Non hai
asombro en Berger, porque todo pode acontecer, e iso é
precisamente o que o fai tan efectivo xerándoo no lector.
Comparte a súa fascinación que abrangue a totalidade.
Todos os saltos son posíbeis: «Os lirios ábrense
como libros. Ao mesmo tempo son a quintaesencia
tectónica da arquitectura, a máis pequena. Penso na
Mezquita de Suleiman, de Estambul. Os lirios son
27 República Opinión
semellantes ás profecías: sorpréndente e tranquilízante
simultaneamente».
Creo que detrás do gran escritor, e o seu compromiso
coa palabra levado ás últimas consecuencias, hai
unha honestidade feroz que atrapa. Berger é un autor
vehemente, que sacude e deixa sen alento, que nos
devolve á raíz da linguaxe, do que somos. Como non
amar a súa obra?
Creo que tiña a facultade de conmovernos sen
artificios, de producir a emoción no que escribía porque
el mesmo se sentía profundamente conmovido pola
vida. Unha pulsión radical vertebra todo o seu traballo.
Penso nas últimas páxinas de Un hombre afortunado:
«É o humano, como concepto e como feito unitario, un
punto de partida ou un punto de chegada? Non afirmo
saber canto vale a vida dunha persoa: non se pode
respostar con palabras a esta cuestión, senón só con
obras, coa creación dunha sociedade máis humana».
Creo que a natureza de Berger levouno a construír
na escrita o único amparo posíbel para un século de
intemperies.
Ás veces creo que o punto de contacto entre autor
e lector é esa necesidade de gorecerse. Se volvo ao
meu caderno de 2010, o día dous de xaneiro aparece
escrito isto: «Rematei G. Que ler agora? Despois desta
intensidade, deste impacto? Nada».
Así se miden as perdas.
Todos os fragmentos da obra de J. Berger citados
neste artigo están traducidos ao galego pola
autora, excepto os que pertencen a Porca Terra,
na tradución de Xoan Abeleira, e De A para X, na
tradución de Xesús Fraga.