Traballo sobre a obra METAMORFOSES, do romano Publio Ovidio Nasón

1. Acerca do autor:
Publio Ovidio Nasón (43 a.C.-17 d.C.) foi un escritor rebelde. Nado no seo dunha
familia terratenente e tradicional en Sulmona, nada máis se fixo posíbel foi mandado
polo seu pai á cercana Roma para que estudase Dereito. O ambicioso proxenitor
desexaba que seu fillo chegase a ser un avogado de éxito, pero a este o que en verdade
lle apaixonaba era a Literatura, a poesía, atracción pola cal deixou a carreira que
constituía o devezo paterno. A partir desta primeira indocilidade, Ovidio comezou a
gañar a vida escribindo e recitando os froitos desta acción. Interesáballe
particularmente o tema amoroso, ao que adicou numerosas obras. Tivo tres esposas e
numerosas amantes, e é que foi o primeiro escritor romano que se dirixía e facía caso
ás súas lectoras, ás que dedicou o libro Medicamina Faciei Femineae (un tratado
acerca dos cosméticos e a maquillaxe feminina) e mais un capítulo enteiro da súa obra
ateigada de consellos amorosos, A Arte de Amar, na que defendeu por vez primeira a
necesidade do desexo recíproco e de que ambas partes do acto amoroso estivesen
cómodas e sentisen pracer. Esta polémica obra supuxo a un tempo un gran éxito de
supervendas, e a súa desgraza. Como fixo nas Metamorfoses, Ovidio ao que aspiraba
coa súa escrita era a amosar, e neste caso explicar, a realidade. O problema é que n’A
Arte de Amar este afán de falar da realidade do pracenteiro e experimental das
relacións extramatrimoniais, chocou xusto coas leis de moralización que acababa de
aprobar o emperador vixente, Augusto, nas súas Leis Xulias (18 a.C.-9 d.C.),
defensoras da familia, que condenaban o adulterio co exilio e poñían multas aos
matrimonios sen fillos. Así foi como un día, cando Ovidio contaba cuns 50 anos,
chegoulle unha repentina orde de desterro a Tomis, unha pequena illa rumana
salvaxe, con clima hostil e xentes de idioma intelixíbel para o poeta. O romano
afirmou que a súa condición era debida a “un poema e un erro”. Ese “erro” aínda
hoxe é discutido, mais diversas fontes afirman que puido ser un affaire coa filla de
Augusto. O “poema” non houbo dúbida de que se refería ao seu manual para
amantes. No exilio continuou escribindo, como fixera durante toda a súa vida, pero
agora da súa pluma ou estilete só saían volumes con ton elexíaco e de súplica a
Augusto, como n’Os Tristes ou As Pónticas. Finalmente, morreu naquela remota illa
nove anos despois da súa chegada. Cando Ovidio marchara desterrado, o emperador
encargárase de que os seus versos estivesen tamén ausentes das bibliotecas públicas,
inaugurando así un tipo de censura moralizante en Europa que non faría máis que
medrar nos séculos posteriores e aínda hoxe en día. Moi ben non lle saíu a xogada a
Augusto, posto que a día de hoxe existen un milleiro de edicións da obra de Ovidio,
que se estuda en institutos e universidades do mundo e coa que desfrutamos día tras
día da intensidade e fermosura dos seus versos.
2. Tema, xénero literario, estrutura, lingua, estilo e métrica da obra:
Sen dúbida, as Metamorfosis é a obra máis relevante do poeta latino. Trátase dun
longo poema que compila un total de 250 episodios da mitoloxía e lendas
grecorromanas, divididos en quince libros poéticos escritos en hexámetros (case
12000!), con ritmo dactílico. O denominador común destas historias é que en todas
elas acontecen transformacións, de aí o título da obra, pois Ovidio pretendía explicar
o mundo a través destes mitos divinos, en orde cronolóxica dende como foi a creación
do universo. Elabora así unha especie de Historia antropolóxica mítica, na que
destaca a continuidade da extensa obra, estando tódolos mitos entrelazados dalgún
xeito. Precisamente por devandita condición, está moi discutida a cuestión de que o
libro teña unha estrutura marcada, xa que o máis destacábel é esa formación dun
todo. Porén, si podemos dicir a opción máis aceptada, afirmando que a obra se divide
en tres partes segundo o seu contido: comeza contando mitos propiamente ditos, nos
que dá explicacións diversas acerca da orixe da humanidade, de especies de aves,
insectos, flores, árbores, etc., todas elas protagonizadas por deuses, semideuses e algún
que outro mortal; despois, chegan as lendas que parten da Guerra de Troia,
protagonizadas por heroes e nas que predomina o estilo épico; e, seguindo o fío, o
poeta de Sulmona chega até a realidade histórica do seu momento, narrando as
proezas dos gobernantes que fixeron grande a Roma, dende a súa fundación até o
emperador do momento, Augusto.
Ao longo de todos estes relatos, existen uns temas predominantes que serven de nexo
común, como o son as mesmas metamorfoses, o amor e o castigo ou a recompensa
divina. Respecto ao estilo que cose toda a narrativa, o certo é que flutúa, Ovidio é
quen de levar a cabo moitos rexistros diferentes, pasando do detallismo pausado
dunha descrición ao impreciso estilo épico. Esta condición crea dinamismo, as
historias móvense rebuldeiras. Mais a outra característica que nunca abandona o
poeta latino no seu estilo é a beleza, esa linguaxe poética que fai aos lectores pensar
que están a percibir todo o descrito cos seus propios sentidos, que queden abraiados
con fermosas metáforas e coa precisión das emocións debulladas.
3. Influencia das Metamorfoses na Arte:
É indubidábel a gran presenza da mitoloxía clásica na nosa cultura actual. E isto
débese á magna obra do gran Ovidio, que fixo chegar até os nosos días unha
desbordante imaxinación. Vaiamos onde vaiamos, atoparemos ao escritor latino: en
museos, centos de cadros e esculturas (sobre todo renacentistas e barrocas)
representando escenas dos suxerentes mitos; en palacios de música escoitamos pezas
baseadas na mitoloxía polos máis recoñecidos compositores, sobre todo a partir do
mito de Orfeo, co que comezou a tradición operística co Orfeo de Monteverdi,
probábelmente a ópera máis antiga; e paseando por bibliotecas é imposíbel non
atopar unha obra literaria sen influencia das Metamorfoses, pois a lista de autores
inspirados é quilométrica, sendo algún exemplo Dante, Goethe, Chaucer, Cervantes,
Stendhal, Boccaccio… Sen ir máis lonxe, o propio Shakespeare bebeu directamente
do mito de Píramo e Tisbe para crear a súa obra máis mundialmente adaptada,
Romeo e Xulieta. E curiosamente estes dous autores, baixo o meu punto de vista,
teñen moito en común, posto que non só tiveron ambos unha enorme influencia na
posteridade, senón que ademais ambos describiron con precisión a natureza e as
emocións humanas, amosaron a nosa especie tal e como é, cos seus ciúmes, vicios e
envexas, así como a súa vulnerabilidade. Falamos de Shakespeare como o gran
coñecedor do ser humano, mais tivo un devanceiro e o seu nome era Publio Ovidio
Nasón.
4. Resumo de cinco dos seus mitos:
● Licaón. Castigo dos deuses
Os dixomedíxomes falaban de que a nova xeración de humanos na cuarta Idade da
especie (a de Ferro) era totalmente maligna. Xúpiter descendeu en forma de mortal
para comprobar aquelas terríbeis afirmacións e, para a súa ingrata sorpresa, descubriu
tras presenciar innumerábeis crimes que a situación estaba aínda peor do que
escoitara. Isto chegou ao seu summum cando o pai dos deuses chegou ao palacio de
Licaón presentándose coma un deus e pedindo pasar a noite nel. Aínda que aceptou,
Licaón dubidaba do hóspede e pensaba matalo durante a noite. Ademais, decidiu
gastarlle unha broma macabra cando tentou que Xúpiter comese carne humana que
Licaón mandara cocer. Isto foi máis do que o deus puido soportar, e provocou nese
mesmo intre que o palacio caese sobre a cabeza do seu cruel dono. Este, aterrecido,
fuxiu, mais sen poder impedir que Xúpiter o convertese en lobo para sempre. De
volta nos ceos, o gran deus convocou a tódalas divindades para comentarlles a súa
determinación de destruír a raza humana, pois, segundo observara, non só Licaón
merecía un castigo. Os deuses estiveron dacordo, aínda que preocupados porque xa
ninguén queimaría incenso para eles, e a terra quedaría un chisco rara. Non obstante,
Xúpiter prometeu que, despois desa desaparición, nacería unha nova xeración de
homes.

Jan Cossiers, Xúpiter e Licaón (s. XII)

Real Fábrica de Porcelana del Buen Retiro, Licaón

convertido en lobo por Xúpiter (s. XVIII)

● Io
Io, a fermosa filla do río Ínaco, desaparecera. O seu pai choraba, estaba moi
preocupado sen saber do seu paradoiro. A desgraza acontecera cando a rapaza volvía
de visitar a seu pai e Xúpiter a vira e tratara de seducila. Ela botara a correr, asustada,
polo que o deus estendera unha néboa moi espesa coa que logrou posuíla. Estaba
Xuno a observar dende os ceos esa néboa estraña e rapidamente se decatou de quen
podía ser obra, así que descendeu na procura do seu esposo. Percatándose de que a
súa muller chegaba, Xúpiter transformou a Io nunha tenreira, metamorfose que non
disimulaba a súa beleza. Xuno chegou e, aínda sospeitando, quixo poñelo a proba e
pediulle que lle agasallase o fermoso animal. Xúpiter, tentando conservar a súa
dignidade como esposo, deulla. Para evitar que a enganase de novo, a deusa do
matrimonio puxo a Io baixo a vixilancia do can de cen ollos que nunca descansa,
Argo. Descosolada, a tenreira fixo saber ao seu pai quen era en verdade realizando uns
signos no chan cos pezuños, e este entristeceuse aínda máis ao saber da condición da
súa pobre filla. Esta aflición conmoveu a Xúpiter, que chamou a Mercurio para
ordenarlle que matase a Argo. Xuno, compadecida do gardián, colocou os seus cen
ollos na cola da ave que lle está consagrada a esta deusa, o pavo real. Aínda furiosa,
fixo que Io tolease, fuxindo de todo sen poder estar tranquila en ningures… Chegou
até o final do río Nilo, suplicando a Xúpiter que a liberase da súa desgraza.
Compadecido da ninfa, Xúpiter prometeu á súa esposa que nunca máis lle daría
motivos para sentir ciúmes da primeira, e deste xeito puido devolvela a súa verdadeira
forma.
Curiosamente, o máis representado desta historia é a curta escena na que Mercurio
mata a Argo, e tamén é interesante que se represente a Argo como un pastor en vez de
coma un can monstruoso:

Esquerda: Rubens, Mercurio e

Argos (s.XVII)

Abaixo: Velázquez, Mecurio e

Argos (1659)
 ● Diana e Acteón
Acteón, neto de Cadmo, foi o primeiro descendente que lle deu unha causa de
desgraza. Rematada unha xornada de caza cos seus compañeiros, foi, canso, buscando
polo bosque unhas augas nas que refrescarse. Sen querelo, foi parar ao manancial
onde a deusa Diana e as súas ninfas se bañaban despois da caza, e alí atopou á deusa
virxe núa. Ela, tremendamente anoxada, transformouno nun lixeiro cervo. De súpeto,
os cans que el mesmo trouxera para a cacería, botáronse sobre el, esgazándoo. Antes
de morrer, aínda tentou explicar quen era, mais non era capaz de articular. Só tras o
seu pasamento amainou a ira de Diana.
Este mito conta con moitísimas adaptacións á pintura, aquí uns exemplos do Museo
do Prado:

1: Juan Bautista, Diana

e Acteón (s.XVII)
2: Lisse, Diana e as súas
ninfas sorprendidas no
baño por Acteón (s.XVII)
3: Clerck e mais Alsloot,
Paisaxe con Diana e
Acteón (1608)
 ● Xasón e o vélaro de ouro
Xasón e mais os seus compañeiros da nave de Argo (Argonautas), chegaron á
Cólquide na procura do vélaro de ouro, co obxectivo de devolvelo a Grecia.
Con isto en mente, pedíronllo ao rei do lugar, Eetes, que aceptou a cambio de que
lograran pasar unhas terríbeis probas. A filla do rei, Medea, quedara prendada de
Xasón, e se debatía se axudalo, traizoando á súa familia e á súa terra, pois esas probas
eran imposíbeis de pasar para un mortal e ela era coñecedora das artes e herbas
máxicas. Finalmente, tras facerlle prometer a Xasón que casaría con ela se o axudaba,
o amor impúxose e explicoulle todas as pócemas e herbas que tería que empregar.
Grazas a isto, Xasón foi quen de sortear a tódolos monstros até acadar, por fin, o
vélaro de ouro. Logo fuxiu con Medea e mais cos Argonautas de volta para a súa
terra.

Á esquerda: Erasmus
Quellinus, Xasón co vélaro
de ouro (s. XVII)
Debaixo: John William
Waterhouse, Xasón e
Medea (1907)

Á personaxe de Medea adícaselle especial atención en

tódalas artes, sobre todo a partir do seu retrato na Medea
de Eurípides. Unha das primeiras personaxes femininas
fortes, independentes, que até os homes temen. Tamén o
arquetipo da muller ciumenta por antonomasia. Porén,
existen certas obras literarias modernas que tratan de
poñerse na pel de Medea, de comprendela. Un deles é
Bright air black de David Vann, que conta a obra de
Eurípides dende o punto de vista dela. Outro exemplo:
Medea de Chantal Maillard, que reconstrúe o monólogo de cavilacións ateigadas de
culpa de Medea ao final dos seus días.

● Febo e Xacinto
Esta é unha das historias que conta Orfeo cando, devastado pola morte da súa
querida Eurídice, canta co único consolo que supón a súa lira, narrando historias de
amor frustrado mentres todo tipo de fauna e incluso flora se achega a escoitar a súa
fermosa voz, como amosa o seguinte cadro de Snyders e Thulden, Orfeo e os animais.

Febo andaba namoradísimo dun rapaz chamado Xacinto, ao que axudaba en todo o
que podía e seguía a todas partes. Un día decidiron facer unha competición de
lanzamento de disco. O deus foi o primeiro en tirar e Xacinto, impaciente, marchou
correndo detrás do disco para collelo nada máis tocase a terra. Mais no intre en que se
pousaba, o disco rebotou e golpeou fortemente a testa do mozo. Febo tentou curalo
de mil formas, pero non foi quen de reanimalo. O sangue de Xacinto mollara toda a
herba, e de alí naceu unha bonita flor, semellante ao lirio pero dunha forte cor
vermella, que aínda hoxe coñecemos co nome do amado de Febo, na súa honra.

Rubens, A morte de Xacinto (1637)

BIBLIOGRAFÍA E PÁXINAS WEB

— Irene Vallejo, El Infinito en un Junco, Siruela (2019)
— Ovidio, Metamorfosis, Anaya Clásicos a Medida (2007), com adaptación,
introdución, notas e apéndice de José Cayetano Navarro López.
— Ovidio, Metamorfosis, Alianza Editorial (1996), con introdución e notas de
Antonio Ramírez de Verger.
— A marabillosa colección de temática mitolóxica da web do Museo do Prado:
https://www.museodelprado.es/coleccion/obras-de-arte?search=metamorfosis&orde
narPor=pm:relevance
—https://en.m.wikipedia.org/wiki/Metamorphoses

Á esquerda, un
panel de Bartolomeo
de Giovanni que
conta a segunda
parte da historia de
Io (s.XVI).