1.

O bólu

Rozdział 1

O BÓLU

Ból jest przykrym doznaniem zmysłowym i emocjonalnym,

związanym z rzeczywistym albo potencjalnym uszkodzeniem tkanki,
lub opisywanym w kategoriach takiego uszkodzenia.
International Association for the Study of Pain (IASP)

Co to jest ból?
Ból jest odczuciem indywidualnym i subiektywnym, które można opisać na wiele
różnych sposobów. Nie ma specyficznych technik mierzenia bólu, co sprawia, że
porównanie dolegliwości bólowych jednej osoby z dolegliwościami kogoś inne-
go jest niemożliwe.
Ból i związane z nim doznania można klasyfikować z perspektywy czasowej
pozwalającej na rozróżnienie pomiędzy bólem ostrym i przewlekłym (zwanym
wcześniej chronicznym). Inna klasyfikacja oparta jest na jego przyczynie (etiolo-
gii): ból nocyceptywny, neuropatyczny, o niejasnej przyczynie i psychogenny.
Złożone doznanie bólowe można opisywać na podstawie jego trzech aspek-
tów: intenyswność bólu i jego lokalizacja – aspekt zmysłowo-dyskryminacyjny
bólu, dolegliwości związane z bólem – jego aspekt afektywny oraz wpływ bólu na
myślenie i działanie – jego aspekt kognitywny.

11
Ból z perspektywy fizjologii

Ból ostry i przewlekły

Aktywność układu bólowego nosi nazwę nocycepcji i oznacza, że pobudzane są
włókna nerwowe, wyspecjalizowane w przewodzeniu bodźców nerwowych, oraz
że przewodzenie tych bodźców przekazywane jest dośrodkowymi (aferentnymi)
włóknami bólowymi z obwodu do mózgu. Dopiero gdy bodziec bólowy dotrze
do naszej świadomości i zostanie zinterpretowany w centralnych strukturach
mózgu, można go nazwać bólem, gdyż w tym pojęciu zawiera się odczuwanie
bólu, a niekoniecznie aktywność układu bólowego. Pacjent może także skarżyć
się na ból, który nie powstał wskutek stymulacji nocyceptywnej, zgodnie z de-
finicją IASP [„…lub opisywanym w kategoriach takiego uszkodzenia…”]. Taka
interpretacja oznacza, że doznanie bólowe pacjenta jest dla niego rzeczywiste
i niezależne od diagnozy postawionej w wyniku badania. Intensywność dozna-
wanego bólu zmienia się i zależy od licznych czynników fizycznych, psychicz-
nych, społecznych, emocjonalnych oraz egzystencjalnych, wśród których nawet
płeć, wiek oraz wcześniejsze doświadczenia wydają się odgrywać jakąś rolę. Do-
znanie bólowe może wiązać się z aktualną sytuacją oraz zmieniać w czasie.
Zdolność odczuwania bólu jest niezwykle istotna i stanowi jeden z najsilniejszych
mechanizmów samozachowawczych. Ostry ból stanowi ważny sygnał ostrzegawczy,
który informuje o groźbie urazu lub o jego wystąpieniu. Jego działanie ochronne po-
lega na wymuszeniu odruchu prowadzącego do usunięcia się z obszaru zagrożenia
lub ograniczenia aktywności. Bodziec bólowy dociera do naszej świadomości (kory
czuciowej) później, gdy pewne środki zaradcze zostały już podjęte.
Ból ostry to dolegliwość, której przynajmniej raz w trakcie swego życia do-
znaje każdy człowiek. Przykładem może być ostry ból grzbietu. Według sza-
cunków co najmniej 70% wszystkich ludzi ma za sobą takie doświadczenie.
W przypadku większości z nich ból mija po usunięciu jego przyczyny.
Na uszkodzenie tkanki organizm reaguje zwykle procesem zapalnym, które-
go celem jest wyleczenie urazu. Ból pooperacyjny, ból powstały w wyniku nagłe-
go urazu układu ruchowego czy atak kamicy nerkowej są przykładami ostrych
stanów bólowych. Ból ostry interpretowany jest przez organizm jako zagrożenie,
co samo w sobie prowadzi do szeregu reakcji fizjologicznych zwiększonego tętna
i ciśnienia krwi, przyśpieszenia oddechów, potliwości oraz zwiększenia ogólnej
aktywności mięśniowej. Ból może dalej wywoływać niepokój, lęk uogólniony
albo napad lęku panicznego, a te z kolei wpływają potęgująco na postrzeganie
pierwotnego doznania bólowego.

12
 1. O bólu

W niektórych przypadkach ból ostry nie mija i staje się przewlekły (zwany także
chronicznym). W określeniu przewlekły nie bierze się jednak pod uwagę tego, czy
dolegliwości bólowe są stałe lub pojawiają się co pewien czas. Z czasem ból traci
znaczenie jako część funkcji ochronno-leczącej i przechodzi stopniowo w cierpie-
nie osoby dotkniętej. Ważne jest tutaj zrozumienie, że bólu przewlekłego nie można
utożsamiać z bólem ostrym rozciągniętym w czasie. Ból, przede wszystkim ciągły,
który nie mija przez dłuższy czas, może z objawu (symptomu) stać się zespołem
(syndromem). Długotrwały syndrom bólowy może wywierać wpływ na szereg ukła-
dów oraz funkcji organizmu, takich jak układ immunologiczny i endokrynny, auto-
nomiczny układ nerwowy, a także funkcje motoryczne. Oznacza to m.in. oddziały-
wanie na jakość snu, nastrój, codzienną aktywność i funkcjonowanie, a także funkcje
kognitywne, takie jak pamięć, zdolność uczenia się i koncentracja.
U wielu osób ból wywiera wpływ na życie zawodowe i rodzinne, co może
prowadzić do społecznej izolacji i pogorszenia jakości życia. Oprócz cierpienia
osoby dotkniętej bólem pojawiają się także koszty społeczne wynikające z wy-
sokich wydatków na leczenie i zasiłek chorobowy oraz ze zmniejszenia produk-
tywności osoby, która przebywa na zwolnieniu lekarskim. Aby zminimalizować
ryzyko, że ból ostry przejdzie w przewlekły syndrom bólowy, bardzo ważne jest
jak najszybsze wdrożenie właściwej terapii.
Z przeprowadzonego w Europie studium epidemiologicznego wynika, że
18% badanych Szwedów odczuwało silny ból, oceniany na 5 w numerycznej ska-
li od 0 do 101. Ból trwał co najmniej 6 miesięcy, a przeciętny okres dolegliwości
wynosił 9 lat. U prawie co piątej osoby ból nie ustawał przez ponad 20 lat. Dole-
gliwości 24% badanych oceniało jako ciężkie (stopień 8-10 z 10). Miejscem naj-
częstszej lokalizacji bólu były grzbiet i kark, a dalej kolana i łopatka, natomiast
najpowszechniejsze przyczyny stanów bólowych to choroba zwyrodnieniowa
stawów, urazy oraz uszkodzenie nerwu.
Badanie potwierdziło negatywne oddziaływanie bólu na wiele aspektów ży-
ciowych, na przykład aktywność fizyczną (73%), sen (65%), pracę poza domem
(61%), prace domowe (56%) oraz działalność społeczną (47%). Co czwarty ba-
dany był zdania, że ból wpływał na zdolność do pracy.
Oczywiste i niezmiernie istotne, zarówno z perspektywy jakości życia, jak
i z ekonomicznego punktu widzenia, jest dążenie do zmniejszenia cierpienia lu-
dzi dotkniętych bólem oraz podniesienia ich zdolności do funkcjonowania.

1
W Polsce ta liczba wynosiła 27%. Zródło http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1016/j.ejpain.2005.
06.009/pdf.

13
Ból z perspektywy fizjologii

Aspekty bólu
Jak wcześniej wspomniano, ból można opisać w odniesieniu do trzech aspektów
(ryc. 1.1) obejmujących wymiar:
• zmysłowo-dyskryminacyjny
• afektywny
• kognitywny.

Rycina 1.1. Trzy aspekty doznania bólowego: intensywność, lokalizacja oraz czas trwania są
interpretowane w korze czuciowej i stanowią wymiar zmysłowy. Powodowane bólem uczucie
dyskomfortu (interpretowane w układzie limbicznym) nazywa się wymiarem afektywnym. Myśli
i działanie w wyniku napływającej informacji nocyceptywnej są interpretowane w korze przed-
czołowej oraz płacie czołowym i stanowią wymiar kognitywny

Aspekt zmysłowo-dyskryminacyjny (intensywność, lokalizacja i czas trwa-

nia) jest odczuwany w wyniku aktywności w korze czuciowej mózgu, w obsza-
rach zwanych S1 i S2 oraz w zakręcie obręczy. W korze czuciowej układ dróg
nerwowych ma charakter somatotopiczny, innymi słowy, istnieje strukturalna
organizacja, w której każdej części ciała odpowiada określone miejsce w korze
czuciowej.

14
 1. O bólu

Wymiar afektywny (uczucie dyskomfortu) jest analizowany w obszarach

mózgu zwanych układem limbicznym (m.in. w ciele migdałowatym oraz hipo-
kampie), który odpowiada za regulację naszych zachowań afektywnych i stanów
emocjonalnych oraz pamięci. Aspekt kognitywny bólu i jego wpływ na indywi-
dualne myślenie i działanie są analizowane przede wszystkim w korze przedczo-
łowej i płacie czołowym. Struktury mózgu odpowiadające za udział w procesie
analizy i interpretacji bodźca bólowego określa się wspólnym terminem neuro-
macierzy bólowej.

15
Ból z perspektywy fizjologii

16