ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΠΟ 41
Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό κατά τον 20ο Αιώνα

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ:
Σωκράτης Κονιόρδος

ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:
Αμαλία Μυλωνά
ΑΜΦ 86355 4η εργασία, Ακαδ. Έτους 2017-2018
Απρίλιος 2018
 Σελίδα |2
ΕΠΟ 41 – Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό κατά τον 20ο Αιώνα – Τέταρτη Εργασία

ΘΕΜΑ 4ης ΕΡΓΑΣΙΑΣ

«Παρουσιάστε τη θεωρία του Pierre Bourdieu

για τη συγκρότηση της κοινωνίας καθώς και
τις απόψεις του για τη Νεωτερικότητα»

Η εργασία θα πρέπει να είναι μεγέθους 2500 λέξεων.

 Σελίδα |3
ΕΠΟ 41 – Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό κατά τον 20ο Αιώνα – Τέταρτη Εργασία

Εισαγωγή, κεντρικός στόχος εργασίας

Κατά τη διάρκεια του των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα, η μεσολάβηση
ποικίλων θεωριών ανέδειξε νέες προσεγγίσεις σε βασικά ζητήματα για τη θεώρηση
της κοινωνίας και τη δομή της, με συνέπεια να διαμορφωθούν δύο τάσεις· αυτή της
υποκειμενιστικής προσέγγισης και αυτή της αντικειμενιστικής. Σύμφωνα με την
πρώτη, η ατομική συνείδηση και τα δεδομένα της, καθίστανται απόλυτες πηγές
βέβαιης γνώσης και κριτήρια αλήθειας, αφού το υποκείμενο υφίσταται εξωτερικές
επιδράσεις μόνο υπό τη μορφή ερεθισμάτων και αισθητηριακών δεδομένων και δεν
αλλάξει με την πάροδο του χρόνου. Αντιθέτως στη δεύτερη, η κοινωνία έχει υλικά
μετρήσιμη, ορατή και αντικειμενική δομή, που δύναται να χαρτογραφηθεί
ανεξάρτητα από τις εικόνες των ανθρώπων που ζουν σε αυτήν, ενώ οι πράξεις τους
ενέχουν περιεχόμενα περισσότερα απ’ ότι οι ίδιοι μπορούν να αντιληφθούν
(Παναγιωτόπουλος, 1992: 15·
https://praxeologysocial.wordpress.com/2008/02/23/bourdieu-theory-of-practice/#_f
tn1).
Έτσι, με βάση αυτή την κατηγοριοποίηση υφίσταται ένα δίπολο ατομιστικών και
δομικών θεωριών, με κέντρο βάρους την κατανόηση της κοινωνίας. Οι ατομιστικές
προσεγγίσεις, εξετάζουν τις δράσεις και το ίδιο το άτομο/υποκείμενο, το οποίο
βρίσκεται αποκομμένο από κοινωνικές επιβολές, ενώ οι δομικές προσεγγίσεις
αναλύουν τη κοινωνία καθαυτή. Τα προβλήματα που αντιμετώπισαν αμφότερες οι
δύο τάσεις και το γεγονός ότι δεν κατάφεραν να απαντήσουν σε καίρια ερωτήματα,
έστρεψαν τους κοινωνιολόγους σε προσπάθειες εύρεσης ενδιάμεσων και πιο
σύνθετων προσεγγίσεων, ούτως ώστε να παρέχουν μια εναλλακτική και παράλληλα
επικουρική θέαση όσον αφορά τον άνθρωπο και την κοινωνία ως άτμητα σύνολα.
Ανάμεσα σε αυτούς εντάσσονται οι Anthony Giddens, Jürgen Habermas και Pierre
Bourdieu, όπου σε μια προσπάθεια ζεύξης κοινωνικής δράσης και κοινωνικής δομής,
υποστηρίζουν ότι οι έννοιες αυτές είναι αλληλοεξαρτώμενες και συνδέονται
αναδρομικά με μια σχέση διττού χαρακτήρα1 (Λελεδάκης, 2010: 397, 398).
Η εργασία που ακολουθεί μας καλεί να παρουσιάσουμε την αναλυτική θεωρία για
τη συγκρότηση της σύγχρονης κοινωνίας του Γάλλου επιστήμονα Pierre Bourdieu
(1930-2002), καθώς και τις απόψεις του για τη Νεωτερικότητα, που οικοδομείται

1 Αυτό ονομάστηκε από τον Giddens «θεωρία της δομοποίησης» (structuration theory) και αποτελεί μια ενδιάμεση
θέση γεφύρωσης των δυο πόλων. Για να λειτουργήσει και να κατανοηθεί το σύστημα, θα πρέπει η δομή
(structure) της κοινωνίας να εμπεριέχεται στη δράση (agency) του ατόμου και την ορίζει, αλλά και η δράση να
διαιωνίζει τη δομή (Λελεδάκης, 2010: 398).
 Σελίδα |4
ΕΠΟ 41 – Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό κατά τον 20ο Αιώνα – Τέταρτη Εργασία

πάνω στη σύζευξη των αξόνων του πεδίου (champ) και της έξης (habitus). Θα
συνεχίσουμε και θα κλείσουμε με τις κριτικές που του ασκήθηκαν, παρόλο που το
θεωρητικό σχήμα του επιχειρήματος αυτού αποτελεί μια γενική θεωρία που δίνει
έμφαση στην κοινωνική αναπαραγωγή μέσω περιορισμένης ελευθερίας και δράσης
του ατόμου.

Το θεωρητικό σχήμα του Pierre Bourdieu για τη συγκρότηση της κοινωνίας

Ο Bourdieu, με φιλοσοφικές επιρροές από τον Durkheim (ως προς την έξη και την
θέση ότι η δράση δεν είναι τελείως αυτόνομη) και τον Marx (ως προς τους ταξικά
διαφοροποιημένους καθορισμούς) και θέλοντας να υπερκεράσει τα επιστημολογικά
ανεπαρκή παραδείγματα τόσο του αντικειμενισμού όσο και του υποκειμενισμού,
αναπτύσσει μια ολιστική θεωρία σε συνδυασμό με εμπειρικές έρευνες, επιχειρώντας
να ερμηνεύσει με διαφορετικό τρόπο τη σύλληψη της κοινωνικής πραγματικότητας
και διαδικασίας, μέσα από μια καθορισμένη θέση των δρώντων υποκειμένων που
διαθέτουν αδυναμίες ή δυνατότητες. Έτσι διατηρεί τον τρόπο σύγκλισης των
επιμέρους ατομικών δράσεων, επιλύοντας το πρόβλημα της ευταξίας (τήρηση τάξης).
Με καίριες διαφορές από τους Giddens και Habermas, οικοδομεί και στηρίζει τον
αναλυτικό όρο της έξης/habitus (κοινωνικοποιημένες νόρμες/προ-διαθέσεις) και των
πεδίων (αυτόνομοι χώροι συναλλαγών/champs) που λειτουργούν συσχετιστικά,
αποτελώντας ο ένας προϋπόθεση του άλλου (Λελεδάκης, 2010: 399, 404).
i. Το εννοιολογικό πλαίσιο του habitus / έξη
Το habitus (προερχόμενο από την αριστοτελική σκέψη), ανακτήθηκε,
αναδιαμορφώθηκε και διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στη δια βίου προσπάθεια του
Γάλλου κοινωνιολόγου, για την οικοδόμηση και τον προσδιορισμό της δυαδικότητα
ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία, με τη σύλληψη της «εσωτερικοποίησης της
εξωτερικότητας και της εξωτερικοποίησης της εσωτερικότητας», δηλαδή την τακτική
με την οποία ο κοινωνικός ιστός με τη μορφή δομημένων τάσεων και διαρκών προ-
διαθέσεων που είναι εγγεγραμμένες παιδιόθεν στο σώμα (κυρίως μέσω της
οικογένειας και της εκπαίδευσης), συσσωρεύονται στα άτομα για να σκέφτονται, να
αισθάνονται και να ενεργούν με καθορισμένους τρόπους και στη συνέχεια να
καθοδηγούν αυτές τις δημιουργικές αντιδράσεις των δρώντων στους περιορισμούς
και τις προσκλήσεις του υπάρχοντος περιβάλλοντος τους. Οι προ-διαθέσεις αυτές ως
«ναρκωμένες προσταγές», αποτελούν την εκάστοτε έξη/έθος, που τείνουν να
 Σελίδα |5
ΕΠΟ 41 – Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό κατά τον 20ο Αιώνα – Τέταρτη Εργασία

ενεργοποιηθούν με τους κατάλληλους κοινωνικούς παράγοντες, ικανούς να χαράξουν

μια ολόκληρη κοσμολογία διαμέσου ασήμαντων εντολών που αφορούν διαγωγή,
συμπεριφορά, κανόνες, τρόπους και αρχές, ανεξάρτητα από τη συνείδηση και χωρίς
να καθορίζουν απόλυτα το υποκείμενο. Για τις διαδικασίες σχηματισμού αυτής της
ελεγχόμενα ελεύθερης έξης, ο Bourdieu δίνει βάρος σε προγενέστερα βιώματα, ενώ η
ίδια η έξη περνώντας από αναδόμηση σε αναδόμηση, παράγει νέες εμπειρίες και
κοινωνικές πρακτικές, προσαρμοσμένες στο νέο ρόλο των ομάδων. Με στόχο την
υπέρβαση των παραδοσιακών δυϊσμών που διέπουν τον κόσμο, η έννοια του habitus
αναφέρεται σε παραδείγματα που αναδεικνύουν τη διάσταση της κοινωνικής δράσης,
όπως αυτό των «γάμων με στρατηγική» που στοχεύουν σε μια επιδέξια διαφύλαξη
και ενίσχυση της υπόστασης, όχι μόνο του ατόμου αλλά και του συνόλου της
οικογενείας. Η έξη υπακούει, ακολουθεί και αναπαράγει τις ατομικές και συλλογικές
πρακτικές, κάνει τους θεσμούς να λειτουργούν και με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται
η Ιστορία· έτσι, καθώς αναπτύσσονται όμοιες ατομικές συνήθειες, εξασφαλίζεται η
συνύπαρξη και η ομοιογένεια μιας κοινωνικής ομάδας (Λελεδάκης, 2010: 401, 403·
Κατριβέσης, 2004: 351· Μοσχονάς, 2002· Wacquant, 2006: 318· Παναγιωτόπουλος,
1989: 133· Παναγιωτόπουλος, 1990: 55, 56· Παναγιωτόπουλος, 1992: 19, 26·
Ρωμανός, 2007: 345).
ii. Το εννοιολογικό πλαίσιο των κοινωνικών πεδίων / champs
Μια δεύτερη έννοια που είναι σημαντική στη θεωρία του Bourdieu είναι η
υιοθέτηση της ιδέας των πεδίων, τα οποία ορίζονται ως αυτόνομοι κοινωνικοί και
θεσμικοί χώροι, εντός των οποίων οι άνθρωποι δραστηριοποιούνται, εκφράζουν και
αναπαράγουν τις διαθέσεις τους, συναλλάσσονται και ανταγωνίζονται για τη διανομή
διαφορετικών ειδών κεφαλαίου2 (capital) μαρξικής έμπνευσης, τα οποία όμως ο
στοχαστής αντιλαμβάνεται σύμφωνα με το νόημα της εξουσίας και των
εισοδηματικών πηγών· έτσι είναι προφανές ότι όλα τα δρώντα υποκείμενα έχουν
θεμελιώδη συμφέροντα που σχετίζονται με το πεδίο που ανήκουν. Ως προς ένα πεδίο
ο ρόλος του habitus είναι ιδιαίτερος και διφυής, καθώς από τη μια οι δομημένες προ-
διαθέσεις των ατόμων φροντίζουν για την ασφάλεια της ομοιογένειας και την
αρμονική δράση των ομάδων, αλλά ταυτοχρόνως επιδιώκουν τη μεγιστοποίηση του

2 Ως κεφάλαιο νοείται κάθε ιδιότητα (οικονομική, πολιτιστική, θρησκευτική, κοινωνική, γλωσσική, συμβολική,
εκπαιδευτική) που φέρει το άτομο και δύναται να του χρησιμεύσει μέσα στο πεδίο που δραστηριοποιείται.
Ορισμένα πεδία βοηθούν στην μετατροπή ενός κεφαλαίου σε ένα άλλο (η εκπαίδευση παρέχει πολιτισμικό
κεφάλαιο-κύρος- που μπορεί να εξασφαλίσει μια καλοπληρωμένη εργασία) http://www.gkesisoglou.gr/2011/07/
20/habitus-pierre-bourdieu/.
 Σελίδα |6
ΕΠΟ 41 – Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό κατά τον 20ο Αιώνα – Τέταρτη Εργασία

κεφαλαίου που διαθέτουν ή την αντικατάσταση του με ένα πιο επωφελές (Bourdieu,
1999: 64· Κονιόρδος, Άνοιξη-Καλοκαίρι 2006· Λελεδάκης, 2010: 403·
Παναγιωτόπουλος, 1992: 45· http://www.powercube.net/other-forms-of-
power/bourdieu-and-habitus/).
Από τα παραπάνω, γίνεται κατανοητό πως οι βασικές έννοιες του habitus/έξης και
των πεδίων στο θεωρητικό σχήμα του Bourdieu, αλληλοσυμπληρώνονται και
αλληλοεξαρτώνται: έχουμε το χώρο που διαθέτει δική του κατανομή κεφαλαίου και
εντός του δραστηριοποιούνται τα άτομα, και υπάρχουν οι ξεχωριστές για κάθε πεδίο
έξεις, που φροντίζουν μέσω της πρακτικής, την καλή λειτουργία, την τάξη αλλά και
την αύξηση των κεφαλαίων (Λελεδάκης, 2010: 404).
Ο Bourdieu πιστεύει ότι οι έξη εφαρμόζεται ανάμεσα στις παραδοσιακές και στις
σύγχρονες κοινωνίες, και δεν υπάρχει ποιοτική διαφορά, καθώς οι εμπειρικές του
αναλύσεις αντλούνται τόσο από τη μελέτη των Καβύλων (φυλή νομάδων που ζουν
στην ορεινή περιοχή της βόρειας Αλγερίας), όσο και της σύγχρονης Γαλλικής
κοινωνίας. Θεωρεί πως το μοντέλο της έξης δεν αλλάζει ανάλογα με τις κοινωνίες και
πως η αυτονομία που υπάρχει στη νεωτερικότητα δεν είναι πάντοτε αυξημένη.
Επίσης, θεωρεί ότι, στη νεωτερική κοινωνία εμφανίζονται νέα πεδία που δεν
προϋπήρχαν, όπως η λογοτεχνική παραγωγή, χωρίς όμως να κάνει λόγο για το πως
έχει εμφανιστεί (Λελεδάκης, 2010: 407-409).

Η κριτική που ασκήθηκε στο επιχείρημα του Pierre Bourdieu

Η σημαντική θεωρία του Bourdieu, δεν κατάφερε να απαντήσει ολοκληρωτικά σε

σημεία που έχρηζαν περαιτέρω διερεύνηση και άφησε ανοικτά ερωτήματα που δεν
είναι εύκολο να απαντηθούν. Ένα από αυτά, είναι η εννοιολόγηση της έξης, η οποία
φέρει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αλλά με τον τρόπο που χρησιμοποιούνται, δεν
αποσαφηνίζεται το πώς συνδέονται μεταξύ τους ή αν υπάρχουν πιθανές συγκρούσεις
ή πότε η έξη σχηματίζεται· επίσης τα όρια της παραμένουν αδιευκρίνιστα και τελικά
όλο αυτό έχει σαν αποτέλεσμα οι μηχανισμοί λειτουργίας και διατήρησης της (της
έξης) να μην αναλύονται στο συγγραφικό του έργο και επιπλέον να έχουν επιπτώσεις
στις κεντρικές του θέσεις. Επίσης μερικές από τις εμπειρικές αναλύσεις δυσχεραίνουν
πιο πολύ τα δεδομένα καθώς δεν μπορούν να συνδυαστούν με ορισμούς της έξης ως
δομημένη προ-διάθεση. Οι θεωρίες του Bourdieu περιορίζουν το άτομο αποκλειστικά
σε μια ορθολογική δράση, θεωρώντας ότι διαθέτει την ικανότητα και την ελευθερία
 Σελίδα |7
ΕΠΟ 41 – Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό κατά τον 20ο Αιώνα – Τέταρτη Εργασία

επιλογής για επίτευξη των στόχων που βάζει. Το πρόβλημα κορυφώνεται με την
εισαγωγή της στρατηγικής ως μια δράση ανέλιξης ωφέλειας, αφού ο τύπος αυτός
επιδιώκεται επί τούτου. Τελικά η δράση όντως αποτελεί ελεύθερη παραγωγή;
Αναγνωρίζεται στο δρώντα ένας βαθμός αυτονομίας; Υπάρχει δυνατότητα επιλογής
των βέλτιστων μέσων; (Λελεδάκης, 2010: 409-411).
Σε παραλληλία με τα ζητήματα που αφορούν το νόημα της έξης, υπάρχουν εγγενή
και σε αυτά που αναφέρονται στο πεδίο· ο ορισμός του πεδίου από τον Bourdieu,
βασίζεται σε διάφορα κεφάλαια που διαθέτει το άτομο, παρουσιάζοντας τα ως
αποτέλεσμα μετρήσιμων και αντικειμενικά ορίσιμων συναρτήσεων. Όμως κάποιες
μορφές κεφαλαίου (εκτός του οικονομικού) δεν καθίσταται εφικτό να
ποσοτικοποιηθούν, γεγονός που δεν επιχειρείται να αποδειχθεί από τον Γάλλο
φιλόσοφο. Επιπροσθέτως, το εσωτερικό του κάθε πεδίου δεν εξηγεί τον ορισμό και
την ύπαρξη των συστατικών στοιχείων και των ιδιοτήτων τους, ούτε πως
εμφανίζονται νέα· άρα η αναζήτηση σταθερών δεν είναι καν ούτε επιθυμητή, ούτε
δυνατή. Εν τέλει είναι εφικτό για το πεδίο να περιγραφτεί τελείως αμερόληπτα και
αδιακρίτως των έξεων που συμμετέχουν σε αυτό; Κάτι τέτοιο συνεπάγεται με
επιστροφή προς τον αντικειμενισμό, τον οποίο ο Bourdieu στοχεύει να υπερβεί.
(Λελεδάκης, 2010: 412-414).
Όμως αυτές οι ελλείψεις και η ρευστότητα όσον αφορά την έννοια του πεδίου
είναι ήσσονος σημασίας σε σχέση με τον μη προσδιορισμό της κεντρικής έννοιας της
έξης και γι αυτό έχει συχνά κατηγορηθεί για υποκειμενισμό και για το γεγονός ότι
τελικά δεν κατάφερε να υπερκεράσει το δυϊσμό της εποχής του. Όμως η
ιδιαιτερότητα της συμβολικής επανάστασης του Bourdieu, έγκειται στο γεγονός ότι
είναι μια θεώρηση των κύριων μηχανισμών που δημιουργούν και πολλαπλασιάζουν
το κοινωνικό όλον.

Συμπέρασμα

Το όλο έργο του Pierre Bourdieu χαρακτηρίζεται από μια σύζευξη εμπειρικής
έρευνας και αναστοχαστικής θεωρίας, προκειμένου να φωτίσει και να αναλύσει τη
συγκρότηση της νεωτερικής κοινωνίας, ξεφεύγοντας από τις μέχρι τότε
αντικειμενιστικές και υποκειμενιστικές αντιλήψεις της εποχής του. Τα εννοιολογικά
εργαλεία που χρησιμοποιεί προκειμένου να τεκμηριώσει το σχήμα του και να δώσει
 Σελίδα |8
ΕΠΟ 41 – Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό κατά τον 20ο Αιώνα – Τέταρτη Εργασία

λύση στον τρόπο εξήγησης της κοινωνικής συμπεριφοράς, είναι ένα πλέγμα μεταξύ
της έξης (habitus) και των πεδίων (champs) ως συνδεδεμένα και αλληλοεξαρτώμενα.
Η έξη, ως δεύτερη φύση, δημιουργεί και εισάγει ad hoc προ-διαθέσεις και
ταξινομεί την ομοιομορφία των πρακτικών, οι οποίες διαπλάθουν τη σκέψη, την
αντίληψη και τις επιλογές του δρώντος υποκειμένου, και υπάρχουν εγγεγραμμένες
στο σώμα από την παιδική ηλικία. Κάθε κοινωνική τάξη παράγει το δικό της habitus
και αναπαράγεται ασυνείδητα από αυτό, αφού αναπόφευκτα επηρεάζεται από την
οικογένεια και τους φίλους και μετέπειτα από την εκπαίδευση και την εργασιακό
περιβάλλον.
Τα πεδία ως αυτόνομοι και οργανωμένοι μικρόκοσμοι, οι οποίοι έχουν δικούς τους
κανόνες και παγιωμένες πρακτικές, δραστηριοποιούν και στηρίζουν τα άτομα. Το
περιεχόμενο των ανθρώπινων σχέσεων και των θεσμών, καθορίζεται από τη δομή της
κατανομής των ιδιοτήτων, των συμπεριφορών και των προ-διαθέσεων εντός του
εκάστοτε πεδίου. Το δρων υποκείμενο φέρει και χρησιμοποιεί κεφάλαια (οικονομικά,
πολιτισμικά, κοινωνικά) τα οποία καθορίζουν τη θέση του αλλά και την πορεία του,
με απώτερο σκοπό να αυξήσει την επιρροή του και γιατί όχι μέσω στρατηγικής και τη
δύναμή του.
Παρά τις κριτικές που κατά καιρούς δέχτηκε το επιχείρημα του Bourdieu, αφού
για πολλούς θεωρητικούς δεν κατάφερε να ανταποκριθεί ολοκληρωτικά σε όλα τα
ερωτήματα και άφησε απορίες, οφείλουμε να του αποδώσουμε τα εύσημα, καθώς
διατύπωσε και κληροδότησε ως παρακαταθήκη, ένα ρηξικέλευθο για την εποχή του
έργο, σπέρνοντας αμφιβολίες, προκειμένου οι επίγονοι και συνεχιστές του να έχουν
τη δυνατότητα μιας υπέρβασης και μιας μεγαλύτερης εμβάθυνσης, όσον αφορά τη
θεμελίωση απαντήσεων στην επιστήμη της Κοινωνιολογίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

ΛΕΛΕΔΑΚΗΣ, Κ., (2010). «Η Θεωρία του Πιέρ Μπουρντιέ για την Κοινωνία και τη
Νεωτερικότητα», στο Σ. Κονιόρδος (επιμ.), Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα,
Αθήνα: Gutenberg.

ΚΑΤΡΙΒΕΣΗΣ, Ν., (2004). Κοινωνιολογική Θεωρία: Σύγχρονα ρεύματα της

κοινωνιολογικής σκέψης, Αθήνα: Gutenberg.
 Σελίδα |9
ΕΠΟ 41 – Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό κατά τον 20ο Αιώνα – Τέταρτη Εργασία

ΚΟΝΙΟΡΔΟΣ, Σ., (Άνοιξη-Καλοκαίρι 2006). Κοινωνικό Κεφάλαιο: μεταξύ

θεωρητικής σαφήνειας και σύγχυσης, περιοδικό Επιστήμη και Κοινωνία –
Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας, τεύχος 16.

ΜΟΣΧΟΝΑΣ, Σ., (24-3-2002). Η κοινωνική πρακτική και ο Πιερ Μπουρντιέ,

εφημερίδα Καθημερινή - Τέχνες και Γράμματα, Αρχείο Πολιτισμού (πρόσβαση στις
8/4/2018).

BOURDIEU, P,. (1999), «Μερικές Ιδιότητες των Πεδίων», στο P. Bourdieu, Κείμενα
Κοινωνιολογίας, (προλ. & επιμ.) Νίκος Παναγιωτόπουλος, Αθήνα: Στάχυ.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, Ν., (1989). «Από τον Κανόνα στις Στρατηγικές και από το
Υποκείμενο στον Δρώντα Φορέα», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τεύχος 72.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, Ν., (1990), «Η θεωρία της πρακτικής του Pierre Bourdieu»,

Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τεύχος 78.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, Ν., (1992). «Εισαγωγή», στο Pierre Bourdieu,

Μικρόκοσμοι: Τρεις Μελέτες Πεδίου, Αθήνα: Δελφίνι.

ΡΩΜΑΝΟΣ, Β., (2007). «Το Ζωντανό Κυριεύει το Πεθαμένο; Δομή, Δράση και
Υποκειμενικότητα στον Pierre Bourdieu», στο Σ. Παπαϊωάννου (επιμ.), Ζητήματα
Θεωρίας και Μεθόδου των Κοινωνικών Επιστημών, Αθήνα: Κριτική.

WACQUANT, L., (2006). International Encyclopedia of Economic Sociology, edited

by J. Becket and Z. Milan, London: Routledge.

Ηλεκτρονικές Πηγές

https://praxeologysocial.wordpress.com/2008/02/23/bourdieu-theory-of-practice/#_ft
n1 (τελευταία πρόσβαση στις 8/4/2018)

http://www.powercube.net/other-forms-of-power/bourdieu-and-habitus/ (τελευταία
πρόσβαση στις 8/4/2018)
 Σ ε λ ί δ α | 10
ΕΠΟ 41 – Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό κατά τον 20ο Αιώνα – Τέταρτη Εργασία

http://www.gkesisoglou.gr/2011/07/20/habitus-pierre-bourdieu/ (τελευταία πρόσβαση

στις 8/4/2018)